2 0 1 9
Economische Monitor Zuid-Holland Human Capital
Inhoudsopgave Inleiding 3 1. Economie algemeen
4
2. Human Capital
8
3. Export en buitenlandse investeringen
12
4. Innovatie 14 5. Snelst groeiende bedrijven
18
6. Energie
20
7. Bereikbaarheid 22
Inleiding “Zuid-Holland is de motor van de Nederlandse economie” De Economic Board Zuid-Holland (EBZ) presenteert
regio’s horen bij de top 25 van de meest recente
de vijfde editie van de Economische Monitor
Regional Competitiveness Index (2016) van de
Zuid-Holland. Deze jaarlijkse monitor beschrijft
Europese Commissie, waarin Zuid-Holland de 18e
de belangrijkste ontwikkelingen van de regionale
positie bekleedt.
economie aan de hand van actuele cijfers, beelden en analyses. In iedere editie van de monitor
Bent u geïnteresseerd in de digitale versie of de
Redactie:
besteden we extra aandacht aan een bepaald
dataset van deze monitor? Deze zijn te vinden via:
Tim Franken
thema. Deze keer is dat ‘Human Capital’.
www.economicboardzuidholland.nl/monitor
Om de prestaties van de regio te duiden worden
ZUID-HOLLAND IN CIJFERS
Linco Nieuwenhuyzen
De Economische Monitor Zuid-Holland is ontwikkeld in samenwerking met Netherlands Economic
er vergelijkingen gemaakt. We kijken naar andere
Observatory. Er wordt gebruik gemaakt van openbare databronnen zoals CBS, LISA en Eurostat.
regio’s, provincies en het nationaal gemiddelde.
De meest actuele cijfers worden daarbij gehanteerd.
Daarnaast is er een benchmark (hierna: EU stedelijke regio’s) ontwikkeld om de prestaties van
Concept en ontwerp:
Zuid-Holland te vergelijken met 19 grootstedelijke
Walvis & Mosmans
regio’s in Noord-, Midden- en West-Europa, waarmee de regio concurreert. Deze hebben een mate van spreiding op kenmerken die voor de regio van belang zijn: aanwezigheid van een zeehaven, supranationale functies, kennis & innovatie, hoofdsteden en industriële activiteit. Bijna al deze
3
Economische groei Gemiddelde jaarlijkse groei bruto regionaal product
+2,8%
Economie Algemeen
+2,7% +2,1% +1,4% +0,9%
+0,4%
Zuid-Holland
Nederland
2009-2018
“De beperkte beschikbaarheid van mensen remt de banengroei en de groei van de economie” De economie in Zuid-Holland groeide in 2018 met
een aantal regio’s in Zuid-Holland in 2019 zelfs de
2,8%. Die groei is iets lager dan in afgelopen jaren
snelstgroeiende van Nederland zijn. Dit gaat om
maar wel hoger dan het Nederlands gemiddelde.
het gebied rondom Alphen aan den Rijn, Gouda,
De werkgelegenheid neemt in 2018 ook iets minder
Den Haag, Delft en het Westland.
snel toe dan het jaar ervoor, maar blijft in de lift. De beperkte beschikbaarheid van mensen remt de
Sinds de crisis haperde de motor van Zuid-Holland.
banengroei en de groei van de economie.
In de langjarige cijfers zien we de achterblijvende Europese regio’s als Antwerpen, München en
onrust in internationale handelsrelaties en de
Stockholm groeiden meer dan drie keer zo hard.
effecten daarvan op de industrie. De bruisende
Dat heeft Zuid-Holland op een grote economische
Randstad maakt echter veel goed. Daar zien we
achterstand gezet. Met de bovengemiddelde
een verder toenemende bevolkingsgroei, een
groeicijfers van de regio in afgelopen jaren loopt de
grote aantrekkingskracht op jong talent en een
regio daarvan iets in. Toch is dat nog te weinig om
goedlopende zakelijke dienstverlening. Volgens
te spreken van een kantelpunt.
2018
Bron: Eurostat/CBS
Bevolkingsgroei Gemiddelde jaarlijkse groei
5
+0,6%
+0,5%
+0,7%
Zuid-Holland
Nederland
EU stedelijke regio's
+0,8%
+0,6%
+0,7%
Zuid-Holland
Nederland
EU stedelijke regio's
20092018
economische ontwikkeling terug. Concurrerende Nederland heeft te maken met toenemende
EU stedelijke regio's
2018
ramingen van het ING Economisch Bureau zullen
Bron: Eurostat/CBS
Werkgelegenheid Gemiddelde jaarlijkse groei 2018
2009-2018
+2,4%
+1,9%
+1,9%
+1%
+0,4% +0,2%
Zuid-Holland
Nederland EU stedelijke regio's
Zuid-Holland
Nederland
EU stedelijke regio's
Bron: Eurostat/CBS
Arbeidsproductiviteit Gemiddelde jaarlijkse groei 2018
2009-2018
+0,6% +0,4%
+0,5%
+0,3%
+0,2%
Zuid-Holland
Nederland EU stedelijke regio's
Zuid-Holland
+0,3%
Nederland
EU stedelijke regio's
Bron: Eurostat/CBS
“Concurrerende regio's in Europa groeiden sinds crisis veel sneller �
7
“Meer dan één op de vijf bedrijven in Zuid-Holland heeft een tekort aan personeel”
Human Capital
Zuid-Hollandse ondernemers met tekort aan arbeidskrachten Percentage van totaal
25 20 15 10
Zuid-Holland kampt met grote tekorten aan goed
deel van de beroepsbevolking is. Om tekorten op
opgeleide vakkrachten. Meer dan een op de vijf
te lossen en mensen mooi en betekenisvol werk
bedrijven gaf in 2019 aan dat tekort aan personeel
te bieden is het nodig aan de slag te gaan met de
de groei belemmert. Dit speelt bij bedrijven
huidige beroepsbevolking. Birch adviseert in te
in nagenoeg alle sectoren en alle deelregio’s.
zetten op om- en bijscholing en transitie van werk
Uitschieters zijn de industrie in Drechtsteden en de
naar werk.
5 0 Q2 2015
Q2 2016
Q2 2017
Q2 2018
Q2 2019
Bron: CBS
ICT in regio Rotterdam. De cijfers geven daarvoor een aantal
9
Gediplomeerden technisch onderwijs in Zuid-Holland
Ontwikkelingen als digitalisering veranderen
aanknopingspunten. Terwijl Zuid-Holland veel
bedrijven, producten en diensten. Dit vraagt
werkgelegenheid in verschillende sectoren
om personeel met andere vaardigheden. De
biedt, stappen werkenden moeilijker over. De
verwachting is dan ook dat ook als economische
mobiliteit tussen sectoren blijkt aanzienlijk lager
groei afvlakt, tekorten blijven bestaan. De
dan in de regio’s Amsterdam en Utrecht: hier is
instroom vanuit het onderwijs levert een deel van
de arbeidsmarkt ca. 30% veerkrachtiger. Dat leidt
de bijdrage aan het invullen van deze vacatures.
tot hogere productiviteit en betere weerstand
Vanuit het technisch onderwijs, belangrijk voor
tegen economische crises. Ook telt de regio
de speerpunten van de regio, blijft het aantal
294.000 zelfstandigen. Uit het Birch-onderzoek
gediplomeerden op hbo en universitair niveau
is gebleken dat flexibilisering in de huidige vorm
MBO
HBO WO
stijgen. De voorlopige cijfers voor het MBO wijzen
vaak een negatief effect heeft op productiviteit
2017
7.633*
2.745 5.404
op een daling. Tegelijk laten cijfers over de hele
en innovatiekracht. Bovendien is Zuid-Holland
2016
8.125
2.510 5.052
beroepsbevolking zien dat veel meer nodig is.
nummer tien van de twaalf provincies als het gaat
2015
8.086
2.281 4.666
over het activeren van onbenut potentieel: hier Onderzoek van bureau Birch voor de Human
staan meer mensen aan de kant dan elders - ww,
Capital Agenda Zuid-Holland laat zien dat de
bijstand, arbeidsongeschikten - of deeltijdwerkers
instroom vanuit het onderwijs maar een klein
die meer uren willen werken dan ze nu doen.
* MBO cijfers voor 2017/18 zijn voorlopig en nog niet volledig
Bron: Platform Beta Techniek/CBS
Beroepsbevolking Zuid-Holland (2018)
Bron: CBS, UWV
Zelfstandig 283.000
Niet-beroepsbevolking 839.000
Bijstand WW 134.600 91.000 arbeidsongeschikt 135.500
Werknemers 1.513.000
mbo
hbo
32.400
13.300 8.300
wo
“Werknemers in Zuid-Holland stappen moeilijk over naar andere sectoren�
Veerkracht arbeidsmarkten grote steden Index (100 is Nederlands gemiddelde)
200
150
100
50
0 Utrecht
Amsterdam
Eindhoven
Rotterdam
Den Haag
Bron: PBL
11
Buitenlandse investeringen in Zuid-Holland In arbeidsplaatsen per jaar
Export en buitenlandse investeringen
1889
2016
2352
2643
2017
2018
Bron: NFIA, IQ, RP, THBA
Herkomst van buitenlandse investeerders Aantal per land in totaal van 115 bedrijven (2018)
“China voor het eerst meest actieve
13
23
buitenlandse investeerder in Zuid-Holland”
China VS
De economie van Zuid-Holland is zeer
In 2018 zorgden 115 buitenlandse bedrijven samen
internationaal georiënteerd en daarmee afhankelijk
voor ruim 2.600 extra banen en investeringen
van internationale ontwikkelingen. Dit zien we
van in totaal bijna 300 miljoen euro. De herkomst
terug in de cijfers over handel en investeringen.
van deze bedrijven is divers, al zijn China en
45
VK Turkije
22
India
de Verenigde Staten al jaren de belangrijkste Zuid-Holland blijft binnen Nederland de grootste
investeerders in de regio. Opvallend is dat Chinese
exporteur. Zo exporteerde Zuid-Holland in totaal
bedrijven dit jaar voor het eerst de meest actieve
voor 74,7 miljard euro aan goederen in 2017 (meest
investeerders zijn in Zuid-Holland (meeste
recente cijfers). Dat komt neer op 23% van het
projecten). De blijvende opkomst van grootmacht
Nederlandse totaal. Ook in de export van diensten
China en een stagnerende handelsrelatie met
door Nederlandse bedrijven heeft Zuid-Holland
de VS lijken hier een rol te spelen. Toch is het
een groot aandeel. Deze heeft voor 2016 een totale
opvallend dat het aantal Chinese investeerders
waarde van 31,6 miljard euro, ongeveer 28% van
in Zuid-Holland relatief groot is ten opzichte van
het Nederlands totaal. Dat heeft er mee te maken
de rest van Nederland. Op nationaal niveau zijn
dat ook de bouwsector tot dienstenexporteur
Amerikaanse bedrijven nog steeds de meest actieve
wordt gerekend. Zo is Zuid-Holland een belangrijke
spelers.
internationale speler op het terrein van het baggeren van waterwegen.
Overig
8
8
9
Bron: NFIA, IQ, RP, THBA
“Relatief veel Chinese investeerders actief in de regio ten opzichte van de rest van Nederland”
R&D intensiteit R&D-uitgaven als percentage van bruto regionaal product
2005
Innovatie
2016
3,0%
2,0%
1%
“Zuid-Holland koploper Venture Capital investeringen in Nederland”
0%
Zuid-Holland
Nederland
EU stedelijke regio's
Bron: Eurostat De basis voor toekomstige groei ligt in innovatie.
Daarnaast scoort de regio dit jaar goed als het
Onderzoek en ontwikkeling en nieuwe bedrijvigheid
gaat om financiering van jonge en snelgroeiende
zijn daarvan belangrijke aanjagers. Op beide
bedrijven. In heel Nederland ontvingen 293 bedrijven
vlakken neemt Zuid-Holland een sterke positie in.
een investering van binnen- of buitenlandse
Venture Capital Investeringen in Nederlandse ondernemingen Aantal investeringen
2017
durfinvesteerders met een gezamenlijke waarde Zuid-Holland blijft de provincie met de hoogste
van € 387 mln. Dit is een aanzienlijke toename
research & development (R&D) uitgaven, maar ziet
ten opzichte van het topjaar 2017, waarin 239
haar uitgaven in 2016 (meest recente gegevens)
bedrijven € 349 mln. aan investeringen ontvingen. In
licht dalen. Bedrijven en kennisinstellingen in
Zuid-Holland is in 2018 in 64 bedrijven geïnvesteerd.
50
Zuid-Holland investeerden in totaal 3,1 miljard euro
Dit is een duidelijke stijging ten opzichte van de 51
40
in R&D. Met exact twee procent van het regionale
bedrijven die vorig jaar een investering wisten op
30
inkomen scoort Zuid-Holland daarmee nationaal
te halen. Hiermee is Zuid-Holland koploper qua
gemiddeld. Bij concurrerende stedelijke regio’s in
Venture Capital investeringen in Nederland.
de EU ligt dit percentage al jaren hoger (stabiel op 2,6%). Dat is vooral te danken aan hogere private R&D uitgaven in die regio’s. In Zuid-Holland blijft de bijdrage van de private sector steken op 1,4
2018
70 60
20 10 0
Zuid-Holland
Noord-Holland
Noord-Brabant
miljard euro. Deze private uitgaven brengen veel hoogwaardige werkgelegenheid met zich mee. In totaal gaat dit om 14.900 banen voor de regio.
Bron: NVP onderzoek
15
Top 30 R&D uitgaven van bedrijven in Nederland R&D uitgaven in miljoenen euro’s voor 2018 1
ASML, Veldhoven (1078)
2
Philips, Eindhoven (702)
3 KPN, Rotterdam (365) 4 Janssen Pharmaceutica, Leiden (360) 6 Royal DSM, Delft (199) 11 Rijk Zwaan, De Lier (101) 20 Lely Groep, Maassluis (25) 22 Batenburg Techniek, Rotterdam (21) 24 Technolution, Gouda (17,1) 25 Priva, De Lier (14,6)
“Zuid-Holland nog steeds de leidende provincie in R&D, “Zuid-Holland met acht bedrijven ondanks lichte daling” in landelijke R&D Top 30”
4 17
5 24 25
11
6
20
22 3
Acht bedrijven die veel van hun onderzoek- en ontwikkelingsactiviteiten uitvoeren in ZuidHolland staan in de Nederlandse R&D Top 30 2019. Deze wordt jaarlijks samengesteld door het Technisch Weekblad. Met KPN op 3, Janssen Nederland op 4 en DSM op 6 heeft Zuid-Holland drie bedrijven in de top 10. De innovatie power van deze bedrijven is geen overbodige luxe: innovaties vanuit onder andere deze bedrijven en onze kennisinstellingen zijn hard nodig om de uitdagingen van de regio op digitalisering, energie en klimaat en voeding en gezondheid op te lossen en het verdienvermogen van de regio te vergroten. Dit jaar hebben we één nieuwkomer in de R&D Top 30: Technolution. Dat bedrijf is werkzaam op het gebied van technische informatie en embedded systemen, en komt met € 17,1 miljoen aan R&D-uitgaven binnen op plaats 24.
bron: Technisch Weekblad
*meerdere bedrijven ontbreken in de lijst, omdat ze geen cijfers wilden of konden aanleveren *verschillende bedrijven in Zuid-Holland hebben ook R&D centra in andere Nederlandse regio's
Tien snelst groeiende bedrijven (op alfabetische volgorde) Bedrijf Stad Product/dienst
Snelst groeiende bedrijven van Zuid-Holland
Aethon
Rijswijk
Detachering
Agium
Delft
Financiële detachering
CoolBlue
Rotterdam
E-commerce
Daan
Rotterdam
Detachering
E-payroll
Poeldijk
Payrolling
FieldworK
Leidschendam
Recruitment
FINTREX
Rotterdam
Detachering
Sana Commerce
Rotterdam
E-commerce
Vanberkel Professionals
Zoetermeer
Financiële dienstverlening
Youwe
Rotterdam
IT dienstverlening
“Rotterdam samen met Amsterdam dé hotspot voor scale-ups in Nederland” Zuid-Holland huisvest veel van de snelst
(FTE) in de periode 2015-2018. De bedrijven groeiden
groeiende bedrijven in Nederland. Uit de Top
gemiddeld met 177% in FTE en 129% in omzet.
250 Scale-ups 2019, gebaseerd op het jaarlijkse
Opvallend is dat de snelste groeiers in Zuid-Holland
ScaleUp Dashboard van het Erasmus Centre for
zich vooral richten op slimme diensten of
Entrepreneurship (ECE), blijkt dat 21% van hen
innovatieve oplossingen op het gebied van Human
gevestigd is in Zuid-Holland.
Resources, IT en E-commerce. Een groot deel van
19
deze bedrijven is in Rotterdam gevestigd. Ook voor In onderstaande lijst is te zien welke 10 bedrijven
de totale Top 250 is Rotterdam een belangrijke
(alfabetische volgorde) in Zuid-Holland het snelst
hotspot, met een aandeel van 22 succesvolle scale-
groeien. Deze tien Zuid-Hollandse ‘scale-ups’ waren
ups. Alleen in Amsterdam (39) zijn meer snelle
samen goed voor meer dan 2638 nieuwe banen
groeiers gevestigd.
* Een bedrijf telt als snelgroeiend, wanneer het over een periode van drie jaar (2015-2018) minstens 20 procent omzetgroei per jaar laat zien en in 2015 een omzet draaide van 5 miljoen; en/of 20 procent groei per jaar in personeel doormaakte (2015-2018) en in 2015 10 FTE in dienst had. * Twee aspecten worden evenredig meegewogen en tellen dus ieder voor de helft mee: 1. Hoogste netto banengroei in FTE gedurende de driejarige periode. 2. Hoogste gemiddelde jaarlijkse groei gedurende de driejarige periode.
“Snelle groeiers vooral actief in Human Resources, IT en E-commerce”
Opwekking van hernieuwbare energie (2017) Aandeel van bronnen 6%
Afvalverbrandingsinstallaties
6%
Energie
Biobrandstoffen
28%
7%
Wind op land Meestook electriciteitscentrales Geothermie
10%
Houtkachels Verbranding biomassa
“Om kansen van energietransitie te benutten staat regio voor grote opgave” De transitie naar een duurzaam, betaalbaar en
De opwekking van hernieuwbare energie speelt
betrouwbaar energiesysteem is belangrijk voor
een belangrijke rol in het terugbrengen van CO2.
de regio en brengt kansen met zich mee voor
Volgens de de laatste cijfers is het aandeel van
het versterken van economische ontwikkeling,
hernieuwbare energie in de totale opwekking
werkgelegenheid en leefbaarheid. Om die kansen
voor Zuid-Holland zo’n 4,6% (2017). Als we kijken
te benutten staat de regio voor een grote opgave.
naar de bronnen die hiervoor benut worden komt naar voren dat het grootste deel van deze energie
In de nieuwe Klimaatwet is opgenomen dat voor
afkomstig is uit afvalverbrandingsinstallaties.
2030 de broeikasgassen, vooral CO2, met 49
Opvallend is dat het aandeel van zonnestroom
procent moeten zijn verminderd ten opzichte van
beperkt blijft tot 6%.
Zonnestroom
15%
14% 14%
Bron: Klimaatmonitor
Energieverbruik Zuid-Holland (2017) Aandeel per sector
21
Woningen
Verkeer en vervoer
16%
18%
het jaar 1990. In 2050 moet die reductie verder oplopen tot 95 procent en is de ambitie het aandeel
Sinds 2012 is het totale energieverbruik in Zuid-
duurzame energie op te schroeven tot 100 procent.
Holland min of meer constant gebleven. Dat komt
Ook moet er energie worden bespaard, maar daar
voor een groot deel doordat het energieverbruik
staat nog geen concreet doel tegenover.
van bedrijven en instellingen, tegen de nationale
12%
18%
Dienstverlening
Landbouw
36%
trend in, is toegenomen. De industrie is nog steeds verreweg de grootste energieverbruiker, waardoor besparingen in die sector een essentiële opgave zijn voor de regio.
Industrie
Bron: Klimaatmonitor
“Stedelijk gebied Zuid-Holland op goede weg met elektrische laadinfrastructuur”
Bereikbaarheid
Aantal elektrische oplaadpunten, stand per Q1 2019
11.120 8.917 4.858
Om de fysieke- en digitale infrastructuur ook in de
het grootste aantal laadpunten in Nederland
toekomst op peil te houden staan Nederland en
heeft, is de relatieve dekkingsgraad nog beperkt.
Zuid-Holland voor belangrijke uitdagingen. Eén
Zuid-Holland beschikt nu over drie laadpunten per
van die uitdagingen is de bereikbaarheid van het
1000 inwoners.
Zuid-Holland
Noord-Holland
4.174
Noord-Brabant
Utrecht
stedelijk gebied, die door de sterke bevolkingsgroei in de Randstad steeds verder onder drukt komt
Snelle, betrouwbare en veilige internet
te staan. In 2040 zal bij ongewijzigd beleid geen
verbindingen zijn van groot belang voor de
van de belangrijke wegverbindingen in de regio
ontwikkeling van de regionale economie. Dat
meer aan de toegenomen mobiliteitsvraag kunnen
komt mede omdat deze noodzakelijk zijn om
voldoen, blijkt uit diverse studies. Om dat op te
de exponentiële groei van het aantal verbonden
vangen liggen er kansen in het openbaar vervoer.
devices en de datastromen tussen bedrijven,
Nederlandse steden maken veel minder gebruik
instellingen en consumenten te faciliteren. Een
van het OV dan in omliggende metropolen met
goed dekkende glasvezelinfrastructuur in de regio
vergelijkbare bevolkingsdichtheid. Het OV is goed
is in dat kader één van de belangrijke uitdagingen
voor ca. tien procent van de verplaatsingen. In
voor de nabije toekomst. Uit het rapport Nederland
steden als Stockholm, Wenen en Zürich is dat dertig
op glasvezel 2018 blijkt dat zowel de meeste
tot veertig procent.
huishoudens als bedrijventerreinen niet zijn aangesloten op glasvezel.
Voor de fysieke infrastructuur van de toekomst, speelt ook de toegangkelijkheid voor elektrische
Omdat er momenteel nog veel gaten zitten in
auto’s een steeds belangrijke rol. Steeds meer
de glasvezelinfrastructuur van de regio, vooral
Europese metropoolregio’s hebben grote ambities
in en rond de grote steden, kan de toekomstige
voor elektrisch rijden. Het stedelijk gebied in Zuid-
uitrol van 5G onder druk kan komen te staan.
Holland heeft al flinke stappen gemaakt. Met de
Voor de realisatie van 5G is meer nodig dan
huidige aanwezige dekkingsgraad van laadpalen
alleen etherfrequenties. Alle datastromen lopen
hebben steden als Rotterdam, Den Haag en Delft
uiteindelijk ook via deze fysieke ondergrondse
een goede uitgangspositie. Hoewel de provincie
glasvezelkabels.
Bron: Oplaadpunten.nl
Aansluitingen op glaskabel per gemeente in Zuid-Holland Percentage van de woningen dat ‘home passed’ is, Q3 2018
91
83
21
10
4
3
Dordrecht
Westland
Leiden
Den Haag
Delft
Rotterdam
Bron: Stratix, Glaskaart per Q3 2018
“Gaten in het glasvezelnetwerk kunnen uitrol 5G onder druk zetten”
23
Economic Board Zuid-Holland www.economicboardzuidholland.nl/monitor