2 0 2 1
Economische Monitor Zuid-Holland Inclusief economisch herstel
Inhoudsopgave
Inleiding
Inleiding 3 Corona 5 Impact coronamaatregelen
5
Welvaart en welzijn
9
Economie algemeen
9
Export en buitenlandse investeringen
14
Brede welvaart en inclusiviteit
16
Randvoorwaarden 22 Kennis en innovatie
22
Hoewel het coronavirus zich weinig aantrekt van
als een rode draad door deze economische monitor
geografische grenzen, sectorale afbakeningen
lopen. Hoewel de lange termijn effecten van de
en sociaal-culturele achtergronden, zijn de
pandemie zich lastig laten voorspellen, is het
economische gevolgen van de crisis geenszins gelijk
waarschijnlijk dat de impact blijvend is.
Maakindustrie 29
verdeeld. Waar commentatoren vorig jaar nog
Energie 32
spraken over de pandemie als ‘big reset’ of ‘grote
Toch is deze editie van de Economische Monitor
gelijkmaker’, lijkt eerder het tegenovergestelde waar.
Zuid-Holland niet sec een beschrijving van het
Voorlopige onderzoeksresultaten laten zien dat
economisch zwaar weer waarin we verkeren. We
de economische verschillen tussen bedrijfstakken,
kijken ook vooruit. Nieuwe economische cijfers laten
bevolkingsgroepen en regio’s zijn toegenomen. Zo
voorzichtig economisch herstel zien. Dat stemt
lieten onderdelen van de Nederlandse detailhandel
hoopvol, maar werpt ook de vraag op hoe we zorgen
Redactie:
in 2020 een historische groei zien, terwijl in andere
dat er breed wordt geprofiteerd van dat herstel.
Jan Jacob Vogelaar
sectoren, waaronder de horeca, het omgekeerde het
Hoe zorgen we dat het brede mkb juist nu profiteert
geval was.
van de uitvindingen die op de Zuid-Hollandse
Human capital
34
Bereikbaarheid 36
3
topuniversiteiten worden gedaan? Hoe zorgen we
De Economische Monitor Zuid-Holland is ontwikkeld in samenwerking met NEO Observatory. Er wordt gebruik gemaakt van openbare databronnen zoals het CBS en Eurostat. De meest actuele
In deze turbulente tijden is een goed begrip van
voor de juiste aansluiting tussen banen en talent?
cijfers worden daarbij gehanteerd.
de Nederlandse en Zuid-Hollandse economie
Wat kunnen we doen om alle Zuid-Hollandse regio’s
onmisbaar. Daarom beschrijft de Economische
te laten profiteren van economisch herstel? Met
Concept en ontwerp:
Monitor Zuid-Holland ook dit jaar de regionaal-
andere woorden, hoe inclusief is de Zuid-Hollandse
Walvis & Mosmans
economische ontwikkelingen aan de hand van
economie en wat betekent die uitgangspositie voor
actuele cijfers, beelden en analyses. Vorig jaar
het herstel?
stond de monitor in het teken van de economische effecten van de coronapandemie. Het behoeft
Voor de beantwoording van die vraag vergelijken
weinig uitleg dat ook dit jaar de effecten van de
we Zuid-Holland in veel gevallen met andere
pandemie en de maatregelen om haar in te dammen
Nederlandse en Europese regio’s. Voor de Europese
vergelijking is een benchmark ontwikkeld met
Zuid-Holland van belang zijn: aanwezigheid van
19 vergelijkbare grootstedelijke regio’s in Noord-,
een zeehaven, supranationale functies, kennis &
Midden- en West-Europa. De benchmarkregio’s
innovatie, hoofdsteden en industriële activiteit.
hebben één of meerdere kenmerken die ook voor
Corona
Zuid-Holland in cijfers
“Vanuit het Leiden Bio Science Park is een belangrijke bijdrage geleverd aan de oplossing van de coronacrisis” 5
Bron: Erasmus Centre for Entrepreneurship, Eurostat, CBS
“Hoe inclusief is de Zuid-Hollandse economie en wat betekent dat voor economisch herstel?”
Impact coronamaatregelen
het gevolg van het omvangrijke economische
Het afgelopen jaar heeft in het teken gestaan van
steunpakket dat de Rijksoverheid vrij snel na het
het coronavirus en de pogingen van samenlevingen
eerste Nederlandse coronageval heeft opgetuigd.
wereldwijd om verspreiding van het virus tegen te
Of uitstel van faillissementen ook tot afstel leidt
gaan. Dat had directe gevolgen voor de economie
zal moeten blijken. In een voorlopige analyse
en al snel werd duidelijk dat een economische
lieten onderzoekers van de Universiteit Utrecht
crisis onafwendbaar was. In Zuid-Holland nam het
onlangs zien dat deze middelen goed terecht
aantal WW-uitkeringen tussen februari en april
lijken te komen. Dat stemt positief. Ook het Zuid-
vorig jaar fors toe. In diezelfde periode bereikte
Hollandse werkloosheidspercentage is redelijk
het vertrouwen van ondernemers een historisch
stabiel en de laatste kwartalen zelfs iets gedaald.
dieptepunt. Verder valt op dat het aandeel
Volgens het CBS is dit mede een gevolg van het
ondernemers dat een tekort aan vraag ervaart, na
toegenomen aantal mensen dat niet langer zoekt
jaren van gestage daling, weer fors is gestegen.
naar een nieuwe baan, omdat ze daar weinig van verwachten. Deze groep wordt niet meegerekend
Niet alle cijfers laten een neerwaartse trend
in de werkloosheidscijfers.
zien. Onder andere het aantal Zuid-Hollandse faillissementen springt in het oog. Dat ligt begin
Voor de ondersteuning van start-ups en scaleups
2021 ruim 50 procent lager dan een jaar eerder.
werd de Corona Overbruggingslening (COL) in
De lage faillissementscijfers zijn grotendeels
het leven geroepen door de Rijksoverheid. De
COL-faciliteit is uitgevoerd door de regionale
Terwijl deze monitor wordt samengesteld, worden
ontwikkelingsmaatschappijen. In totaal zijn
er wekelijks zo'n miljoen mensen gevaccineerd en is
er ruim 2.500 COL-aanvragen ingediend. Het
er zicht op versoepeling van de coronamaatregelen.
merendeel van de aanvragen kwam van start-
Dat biedt ondernemers die het de afgelopen
ups. Ruim 19 procent daarvan kwam van Zuid-
periode het zwaarste hadden langzaamaan
Hollandse bedrijven, wat neerkomt op 485
nieuw perspectief. Dat ondernemers minder
Zuid-Hollandse aanvragen in totaal. Alleen in
negatief zijn zien we terug in het Zuid-Hollandse
Noord-Holland lag het aantal aanvragen hoger.
ondernemersvertrouwen. Hoewel de stemming
Zuid-Hollandse bedrijven vroegen gezamenlijk
onder ondernemers begin 2021 overwegend
een bedrag van €192 miljoen aan. Na zorgvuldige
negatief is, is de stemming al fors verbeterd ten
evaluaties is uiteindelijk een bedrag van €84
opzichte van een jaar eerder. Vanuit regionaal
miljoen gecommitteerd. In geen van de provincies
perspectief is het uiteraard bijzonder dat er vanuit
lag het gecommitteerde bedrag hoger. Ter
het Zuid-Hollandse Leiden Bio Science Park een
vergelijking, in Noord-Holland en Noord-Brabant
belangrijke bijdrage is geleverd aan die oplossing.
werd respectievelijk €73 miljoen en €40 miljoen
Aantal lopende WW-uitkeringen Zuid-Holland Februari 2020–februari 2021 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0
gecommitteerd.
2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec
2021 2021 jan feb
Bron: UWV
Aantal faillissementen Zuid-Holland 2019–2021, exclusief eenmanszaken
7
Werkloosheidspercentage Zuid-Holland 2019–2021
200 6
180 160
5
140 4
120 100
3
80
2
60 40
1
20 0
0 1e 2e 3e 4e 1e 2e 3e 4e 1e kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal 2019 2019 2019 2019 2020 2020 2020 2020 2021
Bron: CBS
1e 2e 3e 4e 1e 2e 3e 4e 1e kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal 2019 2019 2019 2019 2020 2020 2020 2020 2021
Bron: CBS
Aandeel Zuid-Hollandse bedrijven dat wordt belemmerd door onvoldoende vraag 2016–2021, percentage van totaal
Welvaart en welzijn
25
20
15
10
5
0 1e kwartaal 2016
1e kwartaal 2017
1e kwartaal 2018
1e kwartaal 2019
1e kwartaal 2020
1e kwartaal 2021
Bron: CBS
Ondernemersvertrouwen Zuid-Holland 2018–2021, percentage van ondernemers
“De economische klap in Zuid-Holland is fors, maar minder ernstig dan de krimp van de Nederlandse economie als geheel”
40
Economie algemeen
weinig over het economisch herstelpad van de
30
De Zuid-Hollandse economie kromp in 2020
komende jaren. Vergelijken we de economische
met 2,3 procent, als gevolg van de wereldwijde
groei in Zuid-Holland over een langere periode
economische crisis die gepaard gaat met de
met die van Nederland en de andere Europese
10
coronapandemie. De economische achteruitgang
grootstedelijke regio’s, dan valt op dat de Zuid-
0
is fors, maar minder ernstig dan de krimp van de
Hollandse economie iets achterblijft bij het
Nederlandse economie als geheel. In de Europese
Nederlands gemiddelde, maar vergelijkbaar
benchmarkregio’s krimpt de economie met 6,4
presteert met de Europese peers. Dat laatste is
procent een stuk harder. Ook andere economische
opzienbarend, omdat de conclusie in eerdere edities
kernindicatoren dalen in 2020. De Zuid-Hollandse
van deze monitor was dat Zuid-Holland achterbleef
arbeidsproductiviteit en werkgelegenheid lieten
bij andere grootstedelijke regio’s. Dat Zuid-Holland
in 2020 een daling zien vergelijkbaar met het
nu het been bijtrekt is met name een gevolg van
Nederlands gemiddelde.
de relatieve weerbaarheid van de Zuid-Hollandse
20
-10 -20 -30 -40 1e 2e 3e 4e 1e 2e 3e 4e 1e kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal 2019 2019 2019 2019 2020 2020 2020 2020 2021
Bron: CBS
economie in 2020. De beperktere economische krimp in Zuid-Holland is op de korte termijn goed nieuws, maar zegt
9
Economische groei Gemiddelde jaarlijkse groei bruto regionaal product
De verwachting is dat de Zuid-Hollandse en Nederlandse economie de komende jaren zullen herstellen. Voor de Nederlandse economie als geheel verwacht de OESO een economisch herstel van respectievelijk 2,7 en 3,7 procent in 2021 en
+1,2%
+0,8%
2022. Toch zullen de komende jaren de naweeën van de economische klap voelbaar blijven. Terwijl
-2,3%
Nederlandse consumenten in 2020 historisch
+0,8% -3,7%
-6,4%
veel hebben gespaard, mede als gevolg van reisbeperkingen en het sluiten van de winkels, waren veel bedrijven genoodzaakt hun buffers aan te wenden en aanvullende leningen aan te gaan. Die schulden moeten worden terugbetaald en maken bedrijven de komende jaren extra kwetsbaar.
Zuid-Holland
Nederland
2014-2020
EU stedelijke regio's
2020
Bron: Eurostat, CBS (marktprijzen 2018)
Bevolkingsgroei Gemiddelde jaarlijkse groei
Werkgelegenheid Gemiddelde jaarlijkse groei aantal werkzame personen 2020
2014-2020 +0,6%
+0,7%
+0,5%
Zuid-Holland
Nederland
EU stedelijke regio's
11
20142020
+1,2%
+1,3%
+1,1%
+0,2% -0,5%
+0,7%
+0,4%
+0,6%
Zuid-Holland
Nederland
EU stedelijke regio's
-0,6%
2020
Bron: Eurostat, CBS
Zuid-Holland
Nederland EU stedelijke regio's
Zuid-Holland
Nederland
EU stedelijke regio's
Bron: Eurostat, CBS
Arbeidsproductiviteit Gemiddelde jaarlijkse groei
Zuid-Hollandse scaleups in de Top 250 Groeibedrijven 2021 2020
2014-2020
Het Erasmus Centre for Entrepreneurship publiceert jaarlijks de Top 250 Groeibedrijven. -2,3%
+0,4%
-3,7%
-2,5%
De meest recente rapportage laat zien dat groeibedrijven van alle leeftijden kunnen zijn, voorkomen in verschillende sectoren en een substantiële bijdrage leveren aan de creatie
+0,2%
van nieuwe werkgelegenheid in Nederland. Uit de nieuwe cijfers blijkt dat veel van de groeibedrijven uit de Top 250 zijn gevestigd in de Randstad en Noord-Brabant. Noord-
+0,1%
Holland voert de lijst aan: 90 van de 250 bedrijven zijn hier gevestigd. Dit is grotendeels een gevolg van de aantrekkingskracht van Amsterdam. Maar liefst 76 bedrijven uit de lijst zijn gevestigd in de hoofdstad. Met 42 Top 250 bedrijven, wat neerkomt op 16,8 procent, neemt Zuid-Holland
Nederland EU stedelijke regio's
Zuid-Holland
Nederland
EU stedelijke regio's
Zuid-Holland de derde positie in. Onder andere Coolblue (Rotterdam), Housinganywhere (Rotterdam) en Quooker (Ridderkerk) vertegenwoordigen Zuid-Holland in de lijst.
Bron: Eurostat, CBS
6
1
1
Scaleups in Zuid-Holland 2014–2019 90
10
3
700 595
600
555
500 420 400
42
560
12
31
460
370
2
300
51
200
1
100 0 2014
2015
2016
2017
2018
2019
Bron: Erasmus Centre for Entrepreneurship
Bron: Erasmus Centre for Entrepreneurship
Export en buitenlandse investeringen De Zuid-Hollandse economie staat niet op zichzelf,
Buitenlandse investeringen in Zuid-Holland In arbeidsplaatsen per jaar
maar is via tal van kennis- en productienetwerken verbonden met de rest van de wereld. Kenmerkend
2643
voor de internationale oriëntatie van de regionale
6124
2089
2019
2020
economie zijn de Rotterdamse haven en de internationaal toonaangevende kennisinstellingen. De reisbeperkingen die wereldwijd werden afgekondigd als gevolg van de coronapandemie hebben veel Zuid-Hollandse ondernemers geraakt. Zeker in de eerste helft van 2020 ondervonden veel ondernemers de negatieve gevolgen van verstoorde
2018
internationale toeleverketens. Ondanks reisbeperkingen en de druk op
Bron: NFIA, IQ, RP, THBA
toeleverketens hebben ook in 2020 veel buitenlandse bedrijven geïnvesteerd in Zuid-Holland. Dat is belangrijk, want de investeringen van buitenlandse bedrijven leiden tot banen en kunnen een belangrijke impuls geven aan het regionale kennisniveau. In 2020 vertegenwoordigden projecten met 90 buitenlandse bedrijven samen ruim €769 miljoen
15
Herkomst van buitenlandse investeerders Aantal per land in totaal van 90 bedrijven in 2020
aan investeringen en 2089 banen. Als gevolg van de reisbeperkingen ligt het aantal afgeronde projecten
15
en gerealiseerde banen dit jaar lager dan vorig jaar. Ondanks die daling, is het totale geïnvesteerde
VK
vermogen ruim 15 procent gestegen.
China
Net als in voorgaande jaren is de geografische
37
12
herkomst van bedrijven die zich in Zuid-Holland
VS Turkije
vestigen divers. In 2020 is vanuit 22 landen, van Zuid-Afrika
over de hele wereld, geïnvesteerd in Zuid-Holland. Afgelopen jaren voerden China en de Verenigde
11
Staten afwisselend de lijst aan, maar dit jaar is
7
dat anders. Als gevolg van de Brexit wordt de lijst
Overig
8
dit jaar aangevoerd door het Verenigd Koninkrijk. Ook de spreiding over sectoren is divers. In 2020 waren hightech systemen en materialen, overheid en non-profit en de voedsel- en tuinbouwsector belangrijke sectoren.
Het totaal van 90 bedrijven omvat ook bedrijven die hebben uitgebreid in Zuid-Holland of na plannen om de regio te verlaten, toch hebben besloten te blijven.
Bron: IQ, NFIA, RP, THBA
Brede welvaart en inclusiviteit
Het valt op dat de Zuid-Hollandse regio’s minder
Voor economen is het bruto nationaal product
goed presteren dan andere regio’s. Leiden en
(BNP) per inwoner traditioneel een belangrijke
Bollenstreek eindigt op de 16e plek (van de 40) en
welvaartsmaat. De afgelopen jaren is de
is daarmee de hoogste genoteerde Zuid-Hollandse
aandacht voor de beperkingen van BNP echter
regio. De brede welvaartsverschillen binnen
toegenomen. Een belangrijke kritiek is dat niet
en buiten Zuid-Holland laten zien dat niet alle
alles wat van waarde is wordt meegenomen in
regio’s in gelijke mate profiteren van de welvaart
het BNP. Geluk, een sociaal netwerk en toegang
in Nederland (zie ook de toelichting op de term
tot gezondheidszorg komen bijvoorbeeld niet
territoriale inclusiviteit in het kader).
Ontwikkeling Brede Welvaartsindicator in Zuid-Hollandse regio's vergeleken met enkele peers Ontwikkeling score in 2013-2019 en positie in ranglijst 2019
BWI index in 2013
Verandering tijdens 2013–2019
direct terug in het BNP. Bovendien zegt het BNP per inwoner niets over hoe die welvaart wordt
Werkloosheidscijfers zijn een kapstok om meer
verdeeld. Omdat dat wel zaken zijn die direct
inzicht te krijgen in de sociale inclusiviteit van
van belang zijn voor het welzijn van individuen,
de Zuid-Hollandse economie (zie ook het kader
benadrukken wetenschappers het belang van
over economische inclusiviteit). De cijfers laten
alternatieve manieren om welzijn te meten. De
duidelijk zien dat geslacht, opleidingsniveau en
brede welvaartsindicator (BWI) van de Universiteit
sociaal-culturele achtergrond uitmaken voor
Utrecht en de Rabobank is één van de initiatieven
arbeidsmarktdeelname. In Zuid-Holland is de
om welvaart breed te meten.
werkloosheid onder vrouwen een half procentpunt
0,60
0,62
0,64
0,66
0,68
0,70
0,72
Utrecht (1)
Leiden en Bollenstreek (16)
hoger dan onder mannen, maar de grootste Recente BWI-cijfers laten zien hoe de brede
verschillen zien we terug als we kijken naar
welvaart zich in Nederlandse regio’s tussen 2013 en
opleidingsniveau en migratieachtergrond. In Zuid-
2019 heeft ontwikkeld. De aandacht voor regionale
Holland ligt de werkloosheid onder laagopgeleide
verschillen is van belang, omdat het welzijn van
inwoners bijna drie keer hoger dan die onder
mensen grotendeels afhangt van hun directe
hoogopgeleide inwoners. Ook tussen mensen
leefomgeving. Denk bijvoorbeeld aan toegang
met en zonder migratieachtergrond bestaan
tot betaalbare woningen, passende banen, goede
verschillen. Met name tussen mensen met een niet-
scholen, schone lucht en veiligheid.
westerse migratieachtergrond en Nederlanders
ZuidoostZuid-Holland (21)
17 Delft en Westland (25)
Zuidoost-NoordBrabant (29)
zonder migratieachtergrond zijn de verschillen In alle Nederlandse regio’s is de brede welvaart
fors. Hoewel het werkloosheidspercentage van
in de periode van 2013 tot 2019 verbeterd, maar
mensen met een migratieachtergrond in Zuid-
Groot-
de mate van verbetering verschilt sterk. In 2019
Holland amper verschilt van het percentage voor
Amsterdam (37)
komt Utrecht als best scorende Nederlandse
Nederland als geheel, is de inclusiviteitsuitdaging
regio uit de bus. Van alle Nederlandse regio’s is
in Zuid-Holland groter. Zowel het aantal niet-
Groot-
de brede welvaart het laagste in de Agglomeratie
westerse migranten (32,4 procent van Nederland)
Rijnmond (38)
‘s-Gravenhage. Ook andere grootstedelijke regio’s,
als het aantal westerse migranten (26,6 procent
zoals Groot-Amsterdam en Groot-Rijnmond
van Nederland) is in Zuid-Holland namelijk relatief
scoren relatief laag. Daarmee is de Agglomeratie
hoger dan in andere regio’s.
Agglomeratie 's-Gravenhage (40)
‘s-Gravenhage logischerwijs ook de slechtst presterende regio in Zuid-Holland. Volgens Rabobank is de lagere BWI-score in grootstedelijke regio’s vooral een gevolg van relatief lagere milieukwaliteit, woontevredenheid en veiligheid.
Bron: Universiteit Utrecht en Rabobank
Aantal impact start-ups en scaleups per provincie 2021 180 160 140 120 100 80 60
Wat is economische inclusiviteit?
40
Economische inclusiviteit is een breed begrip dat uitleg verdient. In de basis gaat inclusieve
20
economische groei over groei waarvan breed wordt geprofiteerd. Voor een preciezere definitie
0
baseren wij ons in deze economische monitor op de OESO. Onder inclusieve economische ZuidHolland
NoordHolland
Utrecht
Gelderland
NoordBrabant
Gemiddelde
groei verstaan wij economische groei die de kansen voor de gehele bevolking van een land of regio doet toenemen en waarvan de vruchten eerlijk worden verdeeld. Vanuit een inclusiviteitsperspectief kijken naar economische groei vereist dat je niet alleen bepaalt of de economie groeit of krimpt, maar ook waar de effecten daarvan neerslaan.
* De impact start-up database is ontwikkeld op initiatief van ImpactCity en Dealroom. De database omvat op dit moment ruim 6.500 start-ups wereldwijd. ** Een impact start-up is een start-up die bijdraagt aan het realiseren van één of meer
Bron: Dealroom
De OESO onderscheidt drie vormen van economische inclusiviteit. Sociale inclusiviteit gaat over
van de Sustainable Development Goals (SDG’s). Een toelichting op de methodologie
de mogelijkheden van verschillende sociale groepen om deel te nemen aan de economie en te
is hier te vinden.
profiteren van economische vooruitgang. Beleid gericht op het tegengaan van discriminatie op de arbeidsmarkt is een voorbeeld van gericht beleid om sociale inclusiviteit te verbeteren. Als
Werkloosheidspercentage in Zuid-Holland en Nederland Naar geslacht in 2020
de mogelijkheden om te innoveren en te profiteren van innovaties ongelijk verdeeld zijn tussen verschillende bedrijfsgroepen, bijvoorbeeld bedrijfstakken of grote- en kleine bedrijven, spreken we van een economie waarvan de industriële inclusiviteit beperkt is. Een subsidieregel om de verspreiding van innovaties van grote hightech bedrijven naar het brede mkb te stimuleren,
5
kan een manier zijn om de industriële inclusiviteit te verbeteren. Territoriale inclusiviteit, ten
4,5
slotte, is de mate waarin verschillende regio’s profiteren van economische groei en innovaties.
4
Het schoolvoorbeeld van beleid gericht op het verbeteren van de territoriale inclusiviteit is het
3,5
Cohesiefonds van de Europese Commissie gericht op economisch achtergestelde regio’s.
3 2,5 2 1,5 1 0,5 0
Mannen Zuid-Holland
Vrouwen Nederland
19
Werkloosheidspercentage in Zuid-Holland en Nederland Naar migratieachtergrond in 2020
9 8 7 6 5
Het belang van het brede mkb
4
In discussies over brede welvaart wordt vaak gesproken over het brede midden- en kleinbedrijf
3 2
(mkb), maar wat verstaan we daar precies onder en waarom is het van belang? Het mkb zorgt
1
voor ruim 60 procent van de toegevoegde waarde en ruim 70 procent van de werkgelegenheid
0
in het bedrijfsleven in Nederland. De groep is zeer divers en bestaat uit innovatieve koplopers, Nederlands
Niet-Westers
Westers
starters (inclusief start-ups), snelle groeiers (scaleups), zzp’ers en het brede mkb. Deze laatste groep betreft veelal de ‘innovatievolgers’, waartoe het overgrote deel van de bijna 440.000
Zuid-Holland
ondernemingen met personeel in Zuid-Holland behoort. Hoewel het brede mkb vaak niet Nederland
vooroploopt op het gebied van innovatie, verschaft deze groep bedrijven werkgelegenheid aan een grote groep Zuid-Hollandse werknemers. Daarnaast is het brede mkb onderdeel van de vijf pijlers van de Groeiagenda Zuid-Holland. Zo bestaat een groot deel van de Zuid-Hollandse maakindustrie uit mkb’ers en zijn bedrijven in de energie- en installatiebranche van groot belang om de verduurzamingsambities van de regio te realiseren. 21
Werkloosheidspercentage in Zuid-Holland en Nederland Naar opleidingsniveau in 2020
Naast een belangrijke economische rol hebben deze bedrijven een belangrijke maatschappelijke functie in de lokale gemeenschap en voor de leefbaarheid van onze dorpen en steden. Zo sponsoren ze de lokale sportclubs, bieden ze stages aan en dragen ze bij aan levendige binnensteden. Ook voor een inclusieve maatschappij en brede welvaart is het brede mkb van belang. Juist deze bedrijven weerspiegelen de diversiteit van de samenleving, doordat er mensen werken met verschillen in culturele achtergrond, leeftijd en opleidingsniveau.
9 8
Het brede MKB vertegenwoordigt bovendien een diverse groep aan ondernemers. Op
7 6
onderdelen scoort de provincie Zuid-Holland hier goed ten opzichte van andere provincies. Zo is
5
Zuid-Holland koploper als het gaat om de jongste ondernemers, met een gemiddelde leeftijd van
4
44 jaar, en wat betreft participatie van ondernemers uit een geboorteland anders dan Nederland
3
(25 procent). Ten opzichte van andere provincies ligt aantal vrouwelijke ondernemers in Zuid-
2
Holland met 35 procent onder gemiddeld.
1 0
Hoog
Laag Zuid-Holland
Nederland
in Noord-Brabant. Het in Zuid-Holland gevestigde
bedrijven innoveren en waar zij zijn gevestigd.
Airbus was in 2020 goed voor 327 patentaanvragen
Data van het Centraal Bureau voor de Statistiek
en is daarmee het bedrijf met de op drie na meeste
laten zien dat innovatieve bedrijvigheid ongelijk
patentaanvragen in Nederland.
is verdeeld over de regio. Zo ligt het aandeel bedrijven dat gebruikmaakt van de WBSO in
Randvoorwaarden “Met name kleinere Nederlandse mkb'ers innoveren minder”
Inventie en innovatie zijn echter niet hetzelfde.
Delft en Westland bijna vijf keer hoger dan in
Uiteindelijk moet nieuwe kennis worden toegepast
de Agglomeratie ’s-Gravenhage. Dat betekent
om het toegankelijk te maken voor een breed
overigens niet direct dat het slecht is gesteld met
publiek. Innovatieve ondernemers spelen daar een
de territoriale inclusiviteit (zie ook de toelichting
cruciale rol bij. Venture capital vormt een belangrijke
op de term in het kader). De voordelen van
financieringsbron voor jonge innovatieve bedrijven.
clustervorming van innovatieve bedrijvigheid
Uit data van de Nederlandse Vereniging voor
slaan waarschijnlijk ook buiten de gemeente- of
Participatiemaatschappijen blijkt dat Zuid-Holland
regiogrenzen neer, bijvoorbeeld wanneer mensen
in 2020 de regio was met het op één na hoogste
werken in Delft en wonen in Den Haag. Vanuit
aantal venture capital deals. De investeringen in
het perspectief van industriële inclusiviteit is het
Zuid-Hollandse bedrijven vertegenwoordigen een
opvallend dat bedrijfsgrootte samenhangt met
totale waarde van €122 miljoen.
innovatie. Met name kleinere Nederlandse mkb’ers (10-50 personen) innoveren minder. In Zuid-Holland
In het licht van het thema van deze economische
ligt dat percentage nog iets lager.
monitor is het interessant na te gaan welke Begin 2021 lanceerden publieke en private spelers
significante bijdrage aan kennisontwikkeling in
uit Zuid-Holland gezamenlijk de Groeiagenda
Nederland. De R&D intensiteit geeft een beeld
Zuid-Holland (zie kader): een ambitieuze actie-
van het innovatievermogen van het bedrijfsleven
en investeringsagenda, op basis waarvan
en de kennisinstellingen in de regio. Uit de meest
sleutelspelers in Zuid-Holland substantieel gaan
recente data blijkt dat Zuid-Holland vergelijkbaar
investeren in de Zuid-Hollandse economie. De
scoort met het Nederlands gemiddelde, maar
agenda omvat vijf pijlers: kennis en innovatie,
achterblijft bij andere grootstedelijke regio’s. De
de maakindustrie, energie-infrastructuur,
investeringen vanuit het Nationaal Groeifonds
bereikbaarheid en human capital. De keuze
in (gedeeltelijk) Zuid-Hollandse projecten (zie
is juist op deze vijf pijlers gevallen omdat ze
kader) zijn dan ook van groot belang. Een andere
tezamen belangrijke randvoorwaarden zijn voor
interessante indicator in dit verband is het aantal
toekomstige welvaart en welzijn in Zuid-Holland.
patentaanvragen. Hoewel Zuid-Holland in 2020
120
Hieronder bespreken we de belangrijkste feiten en
de tweede regio van Nederland was in termen
100
cijfers per pijler.
van het aantal patentaanvragen, ligt het aantal
80
patentaanvragen een factor drie hoger in Noord-
60
Kennis en innovatie
Brabant. Het hoge aantal patentaanvragen in
De ontwikkeling van nieuwe kennis is cruciaal
Noord-Brabant is grotendeels terug te voeren op
voor het welzijn en de welvaart van toekomstige
vier bedrijven rondom Eindhoven. Philips, Signify,
generaties. Met de hoge dichtheid aan
NXP Semiconductors en ASML zijn samen goed voor
gerenommeerde universiteiten en toonaangevende
2.728 patentaanvragen. Dat komt neer een kleine 73
kennisinstellingen levert Zuid-Holland een
procent van het totaal aantal patentenaanvragen
23
Aantal venture capital investeringen, t/m series D Naar provincie, 2019 en 2020
2019
2020
180 160 140
40 20 0
Zuid-Holland
Noord-Holland
Noord-Brabant
Bron: NVP
WBSO bedrijven per Zuid-Hollandse regio Als percentage van de totale bedrijfspopulatie, 2019
Aantal patentaanvragen in Nederlandse provincies 2020
3.500 3.000
Leiden en Bollenstreek
2.500 2.000
Agglomeratie 's-Gravenhage
1.500 1.000
Delft en Westland
500 0
Oost-ZuidHolland
NoordBrabant
ZuidHolland
Limburg
NoordHolland
Gelderland Gemiddelde
GrootRijnmond
Bron: EPO
25
R&D intensiteit R&D-uitgaven als percentage van bruto regionaal product
ZuidoostZuid-Holland
Zuid-Holland
2014
2018
Nederland
3
2.6
2.7
2.5 0,0%
0,5%
1,0%
1,5%
2,0%
2,5%
3,0%
2
2.1
2.1
2
2.1
1.5 Bron: CBS
1 0.5 0 Zuid-Holland
EU stedelijke regio's
Nederland
Bron: Eurostat
Aandeel innovatieve bedrijven (technologische en niet-technologisch) Naar provincie en grootteklasse, 2016–2018
Zuid-Holland
Elf van de meest innovatieve bedrijven in Zuid-Holland in 2021
Technisch Weekblad inventariseert jaarlijks wat de meest innovatieve bedrijven Nederland
Nederland
zijn in termen van R&D-uitgaven. De analyse geeft een goed beeld van de vestigingslocatie 70
van de meest innovatieve Nederlandse bedrijven. Van de top-30 hebben er elf een vestiging
60
van belang in Zuid-Holland.
50
3. Janssen Pharmaceutical
40
4. KPN 5. Royal DSM
30
11. Rijk Zwaan
20
18. Lely
10
20. Demcon
0
22. Batenburg Techniek 10 tot 50 werkzame personen
50 tot 250 werkzame personen
250 of meer werkzame personen
26. Priva BV
Totaal
28. Royal Haskoning DHV 29. Royal IHC 30. Technolution
3
Bron: CBS
27
28 20
5 30
11 26
18
4 22
29
Bron: Technisch Weekblad
* meerdere bedrijven ontbreken in de lijst omdat ze geen cijfers wilden of konden aanleveren ** verschillende bedrijven in Zuid-Holland hebben ook R&D centra in andere Nederlandse regio’s
Maakindustrie Een stagnerende arbeidsproductiviteitsgroei is al langere tijd een uitdaging voor veel Europese economieën. In de periode van 2014 tot 2020 was de arbeidsproductiviteitsgroei in Zuid-Holland zelfs negatief. Een innovatieve maakindustrie is van groot belang om die daling te beperken en de arbeidsproductiviteit de komende jaren te laten groeien. Bovendien is de discussie over de risico’s van afhankelijk zijn van Aziatische maakbedrijven tijdens de coronapandemie weer De Groeiagenda Zuid-Holland en het Nationaal Groeifonds
opgelaaid (zie ook het kader over reshoring). Een
De komende jaren investeren overheden, bedrijven en kennisinstellingen in Zuid-Holland
levendige maakindustrie kan afhankelijkheden van
jaarlijks €1,4 miljard in de regionale economie. Dit doen 80 private en publieke sleutelspelers
internationale grootmachten verminderen.
gezamenlijk op basis van de Groeiagenda Zuid-Holland. Hiermee bestrijdt de regio de effecten van de coronacrisis, de hoge werkloosheid en achterblijvende economische groei in de regio
De maakindustrie wordt door sommigen
én wordt een forse CO2-reductie gerealiseerd. Ook wordt een impuls gegeven aan de grote
geassocieerd met Noord-Brabant. Uit recente
woningbouwopgave en de bereikbaarheid en leefbaarheid van de regio. Duurzaamheid en
data blijkt echter dat het aantal maakbedrijven
inclusiviteit zijn hierbij sleutelwoorden. Duurzaam door de economie niet alleen te laten
in Noord-Brabant en Zuid-Holland elkaar
groeien, maar tegelijkertijd ook door te verduurzamen en te innoveren. Inclusief ook door zich te
nauwelijks ontloopt. Noord-Brabant is met 13.630
richten op brede welvaart en te zorgen dat er voor iedereen een plek is in het onderwijs en op de
vestigingen inderdaad de regio met het hoogste
arbeidsmarkt.
industriebedrijven, maar wordt op de voet gevolgd door Zuid-Holland waar 13.395 industriebedrijven
De potentie van Zuid-Holland blijkt uit de proposities die toegekend zijn vanuit het Nationaal
zijn gevestigd. De Zuid-Hollandse industrie telt
Groeifonds, een investeringsfonds van het Rijk gericht op investeringen die zorgen voor
relatief veel middelgrote (50-249 werknemers) en
economische groei op de lange termijn. Het Groeifonds investeert in en reserveert middelen
grote (vanaf 250 werknemers) industrievestigingen.
voor de proposities waar Zuid-Hollandse sleutelspelers samen met nationale partners aan
Er zijn maar liefst 430 grote industrievestigingen in
werken. Concreet is er €615 miljoen gereserveerd voor quantumtechnologie, €338 miljoen voor
de regio, wat neerkomt op ruim 22 procent van alle
het groene-waterstofecosysteem, €276 miljoen voor artificial intelligence en €56 miljoen voor
Nederlandse grote industrievestigingen.
regeneratieve geneeskunde. Bovendien wordt er €90 miljoen vrijgemaakt voor een leven lang ontwikkelen, één van de speerpunten van het Human Capital Akkoord Zuid-Holland. Deze middelen zijn voor de ecosystemen in Nederland, door de aanwezigheid van kennisinstellingen en sterke sectoren bevinden belangrijke zwaartepunten daarvan zich in Zuid-Holland. Ten slotte wordt er €1 miljard gereserveerd voor een viersporige lijn tussen Leiden en Dordrecht. Die lijn moet 5 innovatiecampussen in Zuid-Holland met elkaar verbinden.
29
Aantal vestigingen industriebedrijven per provincie 2020
16000 14000 12000 10000 8000
Reshoring: een fenomeen van belang?
6000
Eén van de gevolgen van de (reis)beperkingen die maart 2020 door veel overheden werden
4000
ingevoerd om verspreiding van het coronavirus in te dammen was het stagneren van
2000
internationale toeleveringsstromen. Als gevolg van deze ontwikkeling laaide de discussie over het terughalen van industriële activiteiten die eerder naar een ander land waren geoffshored
0
Noord-Brabant
Zuid-Holland
Noord-Holland
Gemiddeld
-ofwel reshoring- weer op. Gezien de substantiële technologisch industriële sector in ZuidHolland, speelde deze vraag ook in deze regio op. Eind 2020 verkenden InnovationQuarter, Rotterdam Partners en Berenschot daarom in hoeverre reshoring een fenomeen van belang is.
Bron: CBS
Het onderzoek, dat bestond uit deskresearch, interviews en het raadplegen van een expertpanel, leverde een heldere hoofdconclusie op. Hoewel het gesprek over reshoring ook bij bedrijven vaker wordt gevoerd, blijft reshoring een beperkt fenomeen. Wel zien we dat Nederlandse bedrijven
Industrievestigingen naar grootteklasse Nederland en Nederlandse provincies in 2020
kijken naar mogelijkheden om nieuwe activiteiten dichterbij huis te organiseren. Verder signaleerde het onderzoek enkele trends en ontwikkelingen, zoals een wereldwijde convergentie van productiekosten, die reshoring op termijn aantrekkelijker maken. Het volledige rapport is hier te lezen.
2-9 wp
10-49 wp
50-249 wp
250+ wp
100% 80%
“Reshoring blijft een fenomeen van beperkte omvang”
60% 40% 20% 0%
Nederland
Noord-Holland
Zuid-Holland
Noord-Brabant
Bron: CBS
31
Energie De komende jaren zet Zuid-Holland in op het
Energieverbruik Zuid-Holland Aandeel per sector, 2019
verder verduurzamen van de economie. Want de economische activiteit in Zuid-Holland gaat gepaard met een forse verduurzamingsuitdaging. Overig
Circa een derde van de Nederlandse CO2-uitstoot is toe te schrijven aan de regio. De afgelopen tien jaar
Woningen
Verkeer en vervoer
is het totale energieverbruik in Zuid-Holland redelijk
2%
stabiel gebleven, alleen in de industrie steeg het
16%
18%
energieverbruik licht. Ook relatief is de industrie de grootste verbruiker van energie. Ruim 36 procent van het energieverbruik is toe te schrijven aan de
16%
12%
Dienstverlening
sector.
Landbouw
36%
Inzetten op hernieuwbare energie is een belangrijke manier om de verduurzamingsambitie van ZuidHollands te realiseren. De hoeveelheid opgewekte energie is de afgelopen tien jaar gestegen en
Industrie
stijgt in 2019 verder door. Biobrandstoffen en wind op land zijn de belangrijkste bronnen voor de opwekking van hernieuwbare energie in ZuidBron: CBS, NEO Observatory
Holland.
Opwekking van hernieuwbare energie Aandeel van bronnen, 2019
16% Biobrandstoffenverbruik in wegverkeer 44%
12%
Wind op land Geothermie warmte Afvalbrandingsinstallatie Zonnestroom
17%
16%
Overig
12%
* CBS houdt publicatie van individueel herleidbare data geheim, daarom ontbreekt er data. Bron: CBS, RWS
33
Human capital Lange tijd hebben Zuid-Hollandse bedrijven
Bedrijven hebben vooral moeite om technisch
gekampt met tekorten aan passend opgeleid
geschoolden te vinden. Uit nieuwe onderwijsdata
personeel. In 2019 ervaarde bijna één op de vier
blijkt dat de stijging van het aantal technisch
Zuid-Hollandse ondernemers een tekort aan
gediplomeerden op universitair niveau doorzet,
arbeidskrachten als een belemmering voor groei.
terwijl het aantal technisch gediplomeerden op
Als gevolg van de coronacrisis is die situatie in
HBO niveau stagneert. Het aantal technische
twee jaar tijd drastisch veranderd. In het eerste
MBO gediplomeerden loopt in het studiejaar
kwartaal van 2021 ervaarde nog 9,4 procent
2019/2020 terug. Net als in voorgaande edities is dit
van de Zuid-Hollandse bedrijven een tekort aan
gedeeltelijk te wijten aan de voorlopige status van
arbeidskrachten als een belemmering. Hoewel dat
de cijfers over 2020. Toch is het opvallend, omdat
een forse daling is, ligt dat percentage nog steeds
het aantal MBO studies dat in 2020 tot de sector
boven dat van 2017 en zijn er absoluut bezien nog
‘Techniek’ wordt gerekend is uitgebreid. Het is
steeds veel bedrijven die niet het personeel kunnen
onduidelijk wat deze daling verklaart.
vinden dat ze zoeken. Het verbeteren van de match
Aandeel Zuid-Hollandse bedrijven dat een tekort aan arbeidskrachten ervaart Percentage van totaal, 2016–2021
25 20 15 10 5 0 Q1 2016
Q1 2017
Q1 2018
Q1 2019
Q1 2020
Q1 2021
tussen vraag en aanbod verdient ook de komende jaren aandacht, in het bijzonder vanwege de
Bron: CBS
transities die op bedrijven afkomen.
35
Gediplomeerden technisch onderwijs in Zuid-Holland
“Uit nieuwe onderwijsdata blijkt dat de stijging van het aantal technisch gediplomeerden op universitair niveau doorzet ”
MBO
HBO WO
2017/2018
9.814
2.447 5.407
2018/2019
9.702
2.686 5.556
2019/2020 9.065*
* MBO cijfers voor 2019/2020 zijn voorlopig en nog niet volledig
2.637 5.700
Bron: Platform Beta Techniek, CBS
Aantal elektrische oplaadpunten per 1.000 inwoners September 2020 en februari 2021
Bereikbaarheid
Eén aspect van digitale infrastructuur is de
Goede bereikbaarheid is een essentiële
aansluiting op glasvezel. Landelijk zijn inmiddels
randvoorwaarde voor economische dynamiek.
ruim 3 miljoen woningen, wat neer komt op
Een belangrijke ontwikkeling op het gebied van
46 procent van de woningen, aangesloten op
fysieke bereikbaarheid is de toenemende aandacht
glasvezel en dit aantal groeit snel. In Zuid-Holland
voor elektrisch vervoer. Wereldwijd worden er
ligt dat percentage lager: bijna 30 procent van
steeds meer elektrische auto’s verkocht. Terwijl
de woningen is aangesloten. De oorzaak voor
het totaal aan autoverkopen in 2020 terugliep,
het lagere percentage in Zuid-Holland is dat de
6,0
nam de verkoop van elektrische auto’s verder
‘verglazing’ van Nederland in eerste instantie
5,0
toe. Wereldwijd stegen de autoverkopen in 2020
vooral plaatsvindt in de buitengebieden en kleine
met 43 procent, wat neerkomt op ruim 3 miljoen
kernen, waar de concurrentie van bestaande DSL-
nieuwe auto’s. De transitie naar elektrisch rijden, in
en kabelnetwerken beperkt is. Maar Zuid-Holland
3,0
combinatie met het opwekken van groene stroom,
lijkt het been bij te trekken. In 2020 lag de groei van
2,0
maakt het mogelijk om meer en meer mensen
nieuwe aansluitingen in Zuid-Holland relatief hoger
op duurzame wijze van A naar B te brengen.
dan de gemiddelde groei in Nederland. Dit komt
Met de groeiende interesse in elektrisch vervoer,
omdat de uitrol nu ook grootschalig plaatsvindt in
neemt ook het belang van elektrische laadpalen
de stedelijke gebieden. In 2020 zijn er onder andere
toe. In een periode van vijf jaar is het aantal
veel aansluitingen bijgekomen in Den Haag, Gouda
elektrische laadpalen in Zuid-Holland ruimschoots
en Leiden. Enkele Zuid-Hollandse gemeenten,
verdrievoudigd. Met een kleine zes laadpalen per
waaronder Schiedam en Krimpen aan den IJssel,
1.000 inwoners, is de dekkingsraad in Zuid-Holland
hebben al een vrijwel volledige dekkingsgraad
bovengemiddeld goed. Wel valt op dat de groei
bereikt.
van het aantal laadpalen tussen 2020 en 2021 iets achterblijft bij de andere koploperprovincies NoordHolland en Utrecht.
September '20
Februari '21
7,0
4,0
1,0 0,0
Utrecht
NoordHolland
ZuidHolland
Nederland
NoordBrabant
Bron: Ecomovement
37
Aansluitingen op glaskabel per gemeente in Zuid-Holland Percentage van de woningen dat ‘home passed’ is, Q3 2020
Dat bereikbaarheid meer is dan wegen, treinsporen en (lucht)havens, is in 2020 nog duidelijker geworden. De reeds ingezette trend van digitalisering heeft zich verder doorgezet. Dat zien we bij bedrijven die halsoverkop een webwinkel hebben opgetuigd of overschakelden op videobellen, maar ook bij consumenten die nog meer online bestellen dan ze al deden. Illustratief is het online aandeel in supermarktomzet dat in 2020
99
94
46
35
30
26
7
Schiedam
Dordrecht
Nederland
Leiden
ZuidHolland
Den Haag
Rotterdam
fors is gegroeid. Dit onderstreept het belang van goede digitale infrastructuur. Bron: Stratix
Economic Board Zuid-Holland www.economicboardzuidholland.nl