Maritime Delta Monitor 20 17
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord 03 Kerncijfers 06 Innovatie 14 Vergroening 18 Human Capital
22
Vestigingsklimaat 26 Quickscan: Europese Maritieme Clusters
Maritime Delta is een samenwerkingsverband van bedrijven, overheden, onderwijs- en kennisinstellingen in de maritieme delta, het gebied van Tweede Maasvlakte tot en met Gorinchem en Werkendam. Het doel van Maritime Delta is de verdienkracht van de maritieme cluster in deze regio verder te versterken op de thema’s: innovatie, human capital, branding & acquisitie, internationalisering en vestigingsklimaat.
InnovationQuarter voert namens de partners de coĂśrdinatie uit voor Maritime Delta
28
VOORWOORD SEPTEMBER 2018 Nederland is een belangrijke speler in de internationale maritieme wereld en de kracht van het cluster bevindt zich in ZuidHolland. Iets om trots op te zijn, want deze toonaangevende maritieme delta levert al decennia indrukwekkende prestaties op het gebied van offshore en scheeps- en waterbouw. Een prachtig visitekaartje voor de BV Nederland als het gaat om innovatie en ondernemerschap. In de eerste plaats natuurlijk vooral dankzij de kracht in het cluster en de kennis bij de bedrijven. Die zijn onbetwistbaar van topniveau. Als overheden mogen we daar een bescheiden bijdrage aan leveren; de afgelopen jaren werken we steeds beter samen om de voorwaarden voor zo’n sterk cluster te verbeteren. De komende jaren moeten we dat doorzetten. Ik denk namelijk dat door slimme samenwerking tussen bedrijven, overheden en kennisinstellingen meer mogelijk is. Zeker met het oog op de uitdagingen die eraan komen. Gaan we inzetten op schonere of zelfvarende schepen? Kan het cluster bijdragen aan energietransitie of circulaire ambities? Hoe kunnen we digitalisering of 3D-ontwikkelingen stimuleren? En wat betekenen deze ontwikkelingen voor opleidings- en arbeidsmarkt?
Deze monitor geeft richting aan hoe we met deze ontwikkelingen kunnen omgaan. Sowieso, dat betrokken partijen zich verenigd hebben in Maritime Delta helpt hierbij. Het zijn namelijk vraagstukken die over sectoren, rollen en taken heengaan. Deze Maritime Delta Monitor laat dat ook zien. Ik blijf daar dan ook graag krachtig aan meewerken en ik nodig iedereen die kan bijdragen aan vernieuwing en versterking van het cluster uit dat ook te doen. Adri Bom-Lemstra Gedeputeerde Economie en Innovatie, Provincie Zuid-Holland
MARITIME DELTA MONITOR Iedere twee jaar maakt samenwerkingsverband Maritime Delta de stand op in maritiem Zuid-Holland en de gemeente Werkendam. De eerste Maritime Delta Monitor werd in 2015 gepresenteerd. Hoe staat de sector er nu voor en welke koers varen we richting de toekomst? De monitor1 is uitgevoerd door onderzoeksbureau Ecorys, in samenwerking met Netherlands Maritime Technology en Erasmus UTP. Zowel harde cijfers als zachte ontwikkelingen werden in kaart gebracht door middel van data en interviews. Veel leesplezier!
1
De statistische gegevens in de Maritime Delta Monitor 2017 zijn gebaseerd op gegevens uit 2016.
3
HET MARITIME DELTA
ECOSYSTEEM
Innovatiefaciliteiten: 9 Kennis en onderzoek: 11 Onderwijs en training: 10 Samenwerkingsverbanden: 12 Topsectoren: 4 Non-Profit: 2 Netwerkclubs: 5 Belangengroepen: 24
Deze kaart toont de grote aanwezigheid van maritieme organisaties in de Maritime Delta, zoals belangengroepen, innovatiefaciliteiten en onderwijs- en trainingsinstanties. Dit is onderdeel van de aantrekkingskracht van de Maritime Delta2. De gehele inventarisatie is terug te vinden op www.maritimedelta.nl
2 Deze inventarisatie beweert niet alomvattend te zijn, bepaalde organisaties kunnen ontbreken. De inventarisatie wordt doorlopend geĂźpdate.
4
5
KERNCIJFERS De economie van de Maritime Delta groeit. Tussen 2014 en 2016 zien we een toename in bedrijfsvestigingen en een stijging in omzet en toegevoegde waarde van het cluster. Gelet op de jaren 2014 tot 2016, met een toen nog mager economisch herstel op landelijk niveau en een wereldwijd zwakke olie- en gassector, is dit een goede prestatie te noemen. Ook nam de werkgelegenheid van de Maritime Delta in dezelfde periode toe terwijl deze op landelijk niveau afnam.
6
MARITIME DELTA
43%
van de maritieme werkgelegenheid in Nederland bevindt zich in de Maritime Delta.
€ Toegevoegde waarde van de maritieme sector in de regio:
Totaal aantal werknemers in de regio:
Totaal aantal maritieme vestigingen in de regio:
8,2 MILJARD EURO
71.000 PERSONEN
5.165 VESTIGINGEN
+4%
+1%
+24%
VERGELEKEN MET 2014
VERGELEKEN MET 2014
VERGELEKEN MET 2014
7
TOEGEVOEGDE WAARDE De toegevoegde waarde van de Maritime Delta ten opzichte van de totale toegevoegde waarde die de Nederlandse maritieme cluster genereert, is toegenomen van 46% naar 47%. Opvallend is de toename van het aandeel van de in de Delta gevestigde bedrijven in de zeevaart. In 2014 was de Maritime Delta nog verantwoordelijk voor 43% van de zeevaart van Nederland, in 2016 is dat al 52%. Bovendien blijft de Delta veruit de belangrijkste regio voor de waterbouwsector in Nederland. De onderscheiden maritieme sectoren in de Maritime Delta genereerden in 2016 een omzet van € 20,4 miljard en een directe toegevoegde waarde van circa € 8,2 miljard (2014: € 8,0 miljard). Het maritieme cluster genereert hiermee circa 5,2% (2014: 5,7%) van het Bruto Binnenlands Product van de provincie ZuidHolland.
BEDRIJFSVESTIGINGEN IN DE REGIO Wat opvalt in het aantal bedrijfsvestigingen in de Maritime Delta is het aantal vestigingen met 1 werkzaam persoon. Dit wijst op een toename van werkzame ZZP’ers in de maritieme sector. Het aantal vestigingen in de Maritime Delta bedroeg in 2016 naar schatting 5.165 bedrijven. In 2014 waren dit er circa 4.165. Dat is dus een groei van 24%. Vooral in de scheepsbouw, binnenvaart en havens is het aantal vestigingen flink gegroeid (resp. met 45%, 19% en 39%).
AANDEEL DEELSECTOREN IN TOEGEVOEGDE WAARDE MARITIEME SECTOR
1%
1%
10%
4%
9%
40% 17%
9% 9%
1%
TOTAAL 8,2 MILJARD EURO
Zeevaart
Havens
Scheepsbouw
Marine
Offshore
Visserij
Binnenvaart
Maritieme Dienstverlening
Waterbouw
Maritieme Toeleveranciers
AANDEEL VAN DE MARITIEME SECTOR IN DE TOTALE TOEGEVOEGDE WAARDE VAN DE REGIO
94,8% 5,2%
Aandeel van de maritieme sectoren Aandeel van de overige sectoren
8
MARITIEME WERKGELEGENHEID De werkgelegenheid in de Maritime Delta is tussen 2014 en 2016 gestegen, van 70.300 banen naar 71.000 banen. De Maritime Delta maakt daarmee 4% van de totale werkgelegenheid in de regio uit. In Nederland bevindt ruim 43% van alle directe werkgelegenheid3 in de onderscheiden maritieme sectoren zich in de Maritime Delta, vergeleken met 2014 is dit percentage licht gestegen.
70.300 (2014)
werknemers
71.000 (2016)
werknemers
OBSERVATIES PER SECTOR De grafieken geven de verdeling weer van de werkgelegenheid per sector over de onderscheiden regio’s.
Alblasserwaard-Vijfheerenlanden
Rotterdam
Regio Rotterdam (Capelle/Krimpen/Vlaardingen)
Schiedam
Delft
Voorne-Putten
Drechtsteden
Werkendam
Overige Maritime Delta
4%
7%
4% 4%
1%
1%
2%
2% 3%
4% 17%
26%
20%
71% 34%
Binnenvaart (6.200) In de binnenvaart zien we tussen 2014 en 2016 een groot aantal nieuwe vestigingen. Regelmatig zijn dit losse schippers of VOF firma’s die zich (nieuw) laten registeren. Het totaal aantal banen groeide van 5.500 naar 6.200.
3
Havens (20.400) Ook de havensector toont een groei ten opzichte van 2014: van 19.200 naar 20.400 banen. Dit komt overeen met de Havenmonitor die voor de jaren 2014-2016 ook groei laat zien in de directe werkgelegenheid in de Nederlandse (zee)havens.
De banen die direct ontstaan door een bepaalde activiteit
9
1% 1% 1% 4% 2% 4%
2% 4% 7%
14%
12% 10% 16% 14%
11%
61% 36%
Maritieme dienstverlening4 (7.300) De werkgelegenheid in maritieme dienstverlening groeit met 1,5% ten opzichte van 2014 (van afgerond 7.200 banen naar afgerond 7.300 banen). In deze sector zien we een sterke concentratie van werkgelegenheid in Rotterdam. Gelet op de kantoorfunctie en de sterke verbondenheid van onderwijsinstellingen met de stad Rotterdam is dit goed te verklaren.
5%
2% 1%
Scheepsbouw (5.600) Ondanks de zware tijden voor de scheepsbouw, mede als gevolg van moeilijke marktomstandigheden in zeevaart en offshore, is het aantal werknemers in deze sector licht gegroeid. Vermoedelijke oorzaak is personeelstoename bij een aantal reparatiewerven.
10%
3%
5%
26% 52% 40% 56%
Zeevaart (3.900) Qua werkgelegenheid is Rotterdam dominant in de zeevaart, net als in 2014. De Drechtsteden tonen een terugval in werkgelegenheid. Het verplaatsen van een groot kantoor (200+banen) van een (Duitse) tankerrederij in 2016 is hier debet aan. De afgeronde netto afname van de werkgelegenheid in deze sector bedraagt ongeveer 100 banen.
4
De in deze monitor gedefinieerde sector maritieme dienstverlening omvat geen maritiem zakelijke dienstverlening. Laatstgenoemde sector is substantieel aanwezig in regio Rotterdam en genereert aanvullende omzet, toegevoegde waarde en werkgelegenheid voor de Maritime Delta.
5
Niet te vergeten is de waterbouw in Rotterdam, zoals bijvoorbeeld Van Oord. Werknemers van dit kantoor staan echter geregistreerd in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden en zijn dus niet meegenomen in deze grafiek.
10
Waterbouw5 (4.600) Traditioneel zijn de Drechtsteden en Alblasserwaard sterk gespecialiseerd in de waterbouw. De nauwe verwantschap met de offshore sector (en dus de olie- en gasmarkt) is mede verklarend voor de afname met 400 banen ten opzichte van 2014.
9%
3% 1% 3%
1% 1%
6% 20%
12%
1% 1% 76% 35%
31%
Maritieme toeleveranciers (6.000) In de periode 2014-2016 hebben de maritieme toeleveranciers het moeilijk gehad. Er was minder vraag vanuit de afnemende industrieĂŤn. Zowel bij grote als bij kleine partijen in deze sector is een terugval te zien in werkgelegenheid (netto -500 banen).
Visserij (500) De visserij in de Maritime Delta kent een zeer sterke regionale focus. Vooral rond Goedereede (Voorne-Putten) en Den Haag (Scheveningen, Katwijk) is er een sterke concentratie. De werkgelegenheid is licht gestegen.
11% 10%
4%
6% 7%
38% 16%
62% 46%
Marine (1.000) De marine biedt vooral werkgelegenheid in kazernes en shared service centers. Belangrijke locaties zijn onder meer Den Hoorn en de Marinierskazerne in Rotterdam. Tussen 2014 en 2016 is de werkgelegenheid licht teruggelopen. Dat is niet verrassend gelet op de bezuinigingen op defensie in de afgelopen kabinetsperiodes.
Offshore (15.500) In de sector offshore zien we de werkgelegenheid met ongeveer 3 procent dalen. Vooral bij firma’s in het olie- en gassegment loopt de werkgelegenheid terug ten gevolge van de slechte marktomstandigheden. In de offshore sector zien we een interessante spreiding van werkgelegenheid tussen Delft en Overig Maritime Delta.
Alblasserwaard-Vijfheerenlanden
Rotterdam
Regio Rotterdam (Capelle/Krimpen/Vlaardingen)
Schiedam
Delft
Voorne-Putten
Drechtsteden
Werkendam
Overige Maritime Delta
11
VESTIGINGEN EN WERKGELEGENHEID PER GEMEENTE/REGIO 2014 2016 4.000 3.900 werknemers 195 245 vestigingen 5.300 5.600 werknemers 310 450 vestigingen 16.000 15.500 werknemers 200 200 vestigingen 5.500 6.200 werknemers 1.345 1.595 vestigingen 5.000 4.600 werknemers 60 60 vestigingen 19.200 20.400 werknemers 1.385
1.100 1.000 werknemers 15 15 vestigingen 500 500 werknemers 75 105 vestigingen 7.200 7.300 werknemers 365 365 vestigingen 6.500 6.000 werknemers 230 225 vestigingen
Zeevaart
Binnenvaart
Marine
Scheepsbouw
Waterbouw
Visserij
Offshore
Havens*
Maritieme Dienstverlening Maritieme Toeleveranciers *(maritiem gerelateerde activiteiten)
1% 6% 8% 9%
29%
1% 6% 8% 22% 10%
12
AANDEEL SECTOREN IN DIRECTE MARITIEME WERKGELEGENHEID IN DE REGIO
1920 vestigingen
AANTAL WERKNEMERS & VESTIGINGEN PER GEMEENTE/REGIO 2014 2016 Aantal werknemers Aantal vestigingen Delft
1.500 1.600 15 30 Gemeenten Vlaardingen, Capelle a/d IJssel, Krimpen a/d IJssel
Overig Maritime Delta
3.000 3.100 255 315
19.100 19.800 1.545 2.034 Regio AlblasserwaardVijfheerenlanden
Regio Voorne-Putten
1.100 1.000 155 205
4.100 4.600 130 165 Regio Drechtsteden
9.600 9.400 665 795
Gemeente Schiedam
3.200 3.000 90 105
Gemeente Werkendam Gemeente Rotterdam
27.500 27.500 1.085 1.340
1.100 1.100 225 185
Totaal Maritime Delta regio
70.300 71.000 werknemers 4.165 5.165 vestigingen
Opvallend Circa de helft van de directe maritieme werkgelegenheid is terug te vinden in de Gemeente Rotterdam, Gemeente Schiedam en omringende gemeenten (Capelle a/d IJssel, Vlaardingen, Krimpen a/d IJssel). De werkgelegenheid in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is gegroeid, onder meer dankzij het aantal banen in de waterbouw. Delft heeft een relatief groot aandeel in de werkgelegenheid in de offshore (7%) dankzij vestigingen van Allseas en Ampelmann. Overig Maritime Delta heeft een aandeel van 46% met o.a. Heerema MC in Leiden en Fugro in Leidschendam. In Schiedam neemt de totale werkgelegenheid af van 3.200 naar 3.000 banen vanwege economische tegenslagen in de olie- en gassector. In de binnenvaart heeft een forse groei in werkgelegenheid plaatsgevonden waarvan ruim de helft te vinden is in Rotterdam, de direct omliggende gemeenten en de Drechtsteden. Werkendam heeft vastgehouden aan een relatief groot aandeel in de werkgelegenheid in de scheepsbouw (4%), binnenvaart (7%) en waterbouw (5%).
13
INNOVATIE Bedrijfsleven en kennisinstellingen werken intensief samen aan R&D. Hierdoor behoudt de Maritime Delta een sterke positie op het gebied van maritiem onderzoek, ontwikkeling en innovatie met digitalisering en vergroening als focusthema’s. Om innovatie te financieren wordt dankbaar gebruikgemaakt van publieke financiÍle instrumenten, maar bedrijven maken zich zorgen om oneerlijke concurrentie uit het buitenland.
14
SAMENWERKEN OM INNOVATIE SNEL IN DE PRAKTIJK TE BRENGEN Ondanks het optimisme in de sector is de maritieme maakindustrie op dit moment nog terughoudend in het investeren in meer radicale innovaties, omdat de investeringskosten en de risico’s hoog zijn. De duurzame oplossingen van vandaag zijn niet automatisch conform met wet- en regelgeving over 10 jaar. Om een deel van de investeringsrisico’s weg te nemen, werken toeleverende bedrijven, werven en eindgebruikers al in een vroeg stadium van ontwikkeling samen. Niet alleen op technisch vlak, maar ook vanuit commercieel perspectief. Diverse respondenten geven aan dat hun innovatietrajecten heel iteratief zijn en dat de eindklant nauw betrokken is. Bedrijven zijn steeds vroeger actief in het R&D-traject en werken samen met kennisinstellingen. Betrokkenheid bij toegepast en fundamenteel onderzoek en het in een vroeg stadium betrokken zijn bij radicale nieuwe ontwikkelingen kan leiden tot een concurrentievoordeel. Opvallend is dat alle geïnterviewde bedrijven samenwerken met kennisinstellingen. Ten tijde van de vorige Maritime Delta Monitor in 2015 werkten enkele geïnterviewde bedrijven samen met kennisinstellingen. Samenwerkingspartners TU DELFT, STC GROEP, TNO, MARIN, ERASMUS UNIVERSITEIT
FINANCIEREN VAN INNOVATIE Grote bedrijven financieren innovatie voornamelijk door middel van eigen vermogen en privéfinanciers. Door het MKB wordt innovatie meestal gefinancierd door middel van financiële instellingen, aandeelhouders en subsidies. Financiële instellingen denken constructief mee over financieringsmogelijkheden. Echter, hoe gecompliceerder en innovatiever het product des te gecompliceerder de financiering. Hierin ontbreekt het aan slagkracht bij financiële instellingen. Veel organisaties maken gebruik van subsidies om innovatie te financieren. Het helpt als de overheid financiële instrumenten onder de aandacht blijft brengen in de maritieme sector. Wat nog ontbreekt zijn subsidies voor bedrijven die buiten de standaard bedrijfsvorm of werkwijze vallen. Een voorbeeld hiervan zijn subsidies waarbij binnen een bepaalde tijd tot een contract moet worden gekomen om in aanmerking te komen voor de subsidie. Bij meer gecompliceerde projecten is het ondertekenen van een contract binnen de termijn die gesteld wordt niet haalbaar. Meest gebruikte regelingen WBSO T-ENT HORIZON2020 STW take off fase ½ MIT R&D Hernieuwbare Energieregeling
Gelijk speelveld De ongelijkheid in het internationale speelveld baart bedrijven in de Maritime Delta zorgen. Voorbeeld: Chinese werven en toeleveranciers worden zwaar gesubsidieerd en overeind gehouden door de Chinese overheid. Dit zorgt voor oneerlijke concurrentie op de wereldmarkt doordat Chinese werven en toeleveranciers schepen en scheepsonderdelen onder de marktprijs kunnen aanbieden. Ook in Europa ontstaat er steeds meer oneerlijke concurrentie bijvoorbeeld door het aanbieden van belastingvoordelen op nationale basis. Om oneerlijke concurrentie de baas te blijven, zal innovatie gestimuleerd moeten worden door unieke subsidieregelingen of andere vormen van ondersteuning aan de Nederlandse maritieme industrie. Een goed Nederlands innovatiebeleid is noodzakelijk en het kracht bijzetten van het Nederlands topsectorenbeleid ondersteunt hierin.
15
TRENDS IN INNOVATIE De Topsector Water en Maritiem heeft vier hoofdthema’s voor innovatieve ontwikkelingen benoemd. De meeste innovaties die bedrijven en organisaties in de Maritime Delta ontwikkelen zijn te groeperen onder een van deze thema’s. Deze thema’s raken aan de transitiepaden digitalisering en energie van de Roadmap Next Economy, de langetermijnstrategie van de regio.
OFFSHORE ‘WINNEN OP ZEE’ Winnen op zee betreft technologische oplossingen om op zee energie en grondstoffen te winnen. Denk hierbij aan olie, gas, wind- en getijdenenergie, diepzeemijnbouw, visserij/aquacultuur én het opruimen van de enorme plasticvervuiling in de oceanen. In de Maritime Delta ligt de focus op offshore wind. De offshorewindsector is sinds 2014 uitgegroeid tot een volwassen industrie en er wordt momenteel veel toegepast onderzoek gedaan in offshore wind. De haven van Rotterdam positioneert zich als offshore-windhub door ruimte beschikbaar te stellen voor offshorewindtests en -demonstraties.
16
SLIM EN VEILIG VAREN
Dit thema omvat autonoom varen, lagere onderhoudskosten, de reductie van bemanning, het vergroten van de inzetbaarheid van schepen en platforms, de verminderde afhankelijkheid van mensen, en tot slot alles wat te maken heeft met veilige schepen en platforms. In de Maritime Delta wordt de daad bij het woord gevoegd en vindt steeds meer digitalisering plaats, bijvoorbeeld op het vlak van autonoom varen. Enkele best practices: • Meerdere partijen uit de Maritime Delta zijn actief in het nationale Joint Industry Project Autonoom Varen. • Het Havenbedrijf Rotterdam stelt een floating lab beschikbaar voor het testen van autonome systemen samen met Rijksrederij, het Ministerie van I&W en Havenbedrijf Amsterdam. • Binnenvaartondernemer ‘Shipping Factory’ uit Papendrecht haalde het nieuws met de ambitie om binnen 5 jaar een autonoom varend binnenvaartschip te realiseren.
SCHONE SCHEPEN
Dit thema heeft de reductie van uitstoot van schadelijke gassen door schepen tot doel. Denk aan minder brandstofverbruik en het gebruik van alternatieve brandstoffen zoals LNG. Maar ook het gebruik van duurzame materialen of een duurzame levenscyclus van schepen. De Maritime Delta richt zich vooral op vergroening van de scheepvaart, met als doel zowel CO2-uitstoot als andere typen uitstoot te verminderen en uiteindelijk zonder schadelijke emissies te varen. In het volgend hoofdstuk leest u hier meer over.
EFFECTIEVE INFRASTRUCTUUR Betreft het aanbrengen van efficiëntie in het proces vanaf havenaanloop tot overslag van schepen aan de kade. Bijvoorbeeld met Big Data: het bruikbaar maken van de grote hoeveelheid beschikbare data over schepen en hun bewegingen. In de Maritime Delta zijn verschillende partijen bezig met onderzoek naar de toepassing van blockchain. Dit gebeurt in het fieldlab ‘Blocklab’.
Investering in innovatie Grote bedrijven:
10 - 100 FTE per bedrijf MKB & startups:
1 - 6 FTE per bedrijf
Investeringen in R&D activiteiten in percentages van omzet
2,5% in 2017 - 3% in 2015 Investeringen in R&D activiteiten zijn gedaald maar R&D investeringen zijn in toenememende mate verborgen in projectkosten
17
VERGROENING Vergroening is een van de belangrijkste innovatiethema’s op dit moment; bijna alle oplossingen die worden bedacht hebben betrekking op energietransitie of verduurzaming van de scheepvaart. Het streven is om zowel de CO2-uitstoot als de uitstoot met meer lokale effecten (zoals NOx, SOx en fijnstof) te verminderen. Emissievrij varen wordt een steeds realistischer doel voor de Maritime Delta.
18
HOE WORDT VERGROENING GESTIMULEERD? Organisaties in de Maritime Delta identificeren de volgende factoren als versnellers van vergroening: • Samenwerking, zowel inter- als crosssectoraal, is de sleutel tot zowel innovatie als verduurzaming. • Nationale en internationale regelgeving geeft een positieve stimulans. Een voorbeeld hierbij is wet- en regelgeving van de IMO (International Maritime Organization) die vanaf 1 januari 2020 een maximum zwaveluitstoot van 0,50% toestaat. • De eindgebruiker speelt een belangrijke rol. De scheepsbouwindustrie produceert wat de klant vraagt. Is de klant behoudend, dan remt dat de innovatiedrang van werven en leveranciers. Wel geven de bedrijven aan altijd duurzaamheid en innovatie te stimuleren bij klanten aangezien dit voor hen vaak ook voordelen heeft, zoals: naamsbekendheid, imago en het ontwikkelen van bepaalde vaardigheden op het gebied van dit soort innovaties.
WAT GEBEURT ER AL? In de Maritime Delta werken verschillende partijen aan vergroening in de sector. Een aantal voorbeelden: • KOTUG ontwikkelde een innovatieve methode voor warmteopslag en -hergebruik op sleepboten. • Startup Skoon ontwikkelt samen met binnenvaartonderneming The Blue World een volledig elektrisch aangedreven binnenvaartschip met een uitwisselbaar batterijpakket. • Het bedrijf Port-Liner gaat elektrische binnenvaartschepen inzetten tussen Nederland en België. Bedrijven uit de Maritime Delta dragen substantieel bij aan de engineering en bouw ervan. • De afdeling Maritieme Techniek van de TU Delft heeft een NWO-subsidie gekregen voor het programma ‘Gasdrive’. Hier wordt technologie ontwikkeld voor vergaande reductie van scheepsemissies, bijv. brandstofcellen en waterstof. Dit programma wordt uitgevoerd in samenwerking met Wageningen University, Twente University, NL Defence Academy, Damen, Royal Schelde, Boskalis, Pon/ Caterpillar, Wärtsilä, Feadship, Oceanco, DMO. • In maart 2018 is het eerste duurzame, multifunctionele schip voor Rijkswaterstaat te water gelaten; de eerste van de drie MPV 30’s (Multi Purpose Vessels). Deze hybride schepen voeren dagelijkse werkzaamheden uit op oplaadbare batterijen. De hydrodynamica van de romp zorgt voor een lage waterweerstand waardoor het schip nog minder energie verbruikt. Tenslotte zorgen zonnepanelen voor de energievoorziening van de bemanning.
19
WELKE BELEMMERINGEN STAAN VERGROENING IN DE WEG? Er is nog veel werk te verrichten op het pad van energietransitie. De Maritime Delta heeft de kennis en kunde in huis om een grotere bijdrage te leveren. Het wegnemen van de volgende belemmeringen kan hieraan bijdragen: • Aan duurzame innovaties kleven risico’s. Zo kan de terugverdientijd lang zijn of wordt de investering überhaupt niet terugverdiend. Het helpt als de overheid mechanismen invoert die deze risico’s vermindert. • Bovendien lopen bedrijven die als eerste grote investeringen doen in duurzame oplossingen, het risico om weggeconcurreerd te worden. Het zou helpen als de overheid een voortrekkersrol op zich neemt als launching customer, zoals het geval bij de door Rijkswaterstaat bestelde duurzame hybride schepen. • De toekomst is onzeker met betrekking tot wet- en regelgeving. De overheid en het bedrijfsleven kunnen, door elkaar actief op te zoeken en samen te werken, belemmeringen wegnemen.
Praktijkvoorbeeld In de Rotterdamse Haven loopt een initiatief om offshore schepen gedurende ‘down-time’ aan te sluiten op walstroom, zodat het schip niet draait op stookolie maar op elektriciteit. Momenteel wordt stookolie niet belast, maar elektriciteit wel. Financieel is het dus aantrekkelijker om stookolie te gebruiken voor het draaiende houden van een schip. De overheid is nu in gesprek met het bedrijfsleven om hier een oplossing voor te vinden.
20
21
HUMAN CAPITAL De Maritime Delta biedt direct werkgelegenheid aan 71.000 mensen en blijft de belangrijkste aanbieder van maritiem onderwijs in Nederland. De krappe arbeidsmarkt en een tekort aan goed technisch personeel vraagt om sterke promotie van de maritieme sector en nauwe samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijs.
22
VACATURES In de loop van 2017 is het aantal vacatures voor alle technische beroepen in de Maritime Delta gestegen van 8.500 naar 10.400. Bedrijven hebben moeite met het invullen van deze technische vacatures; werkgevers in de Delta concurreren niet alleen met werkgevers in de eigen sector maar ook in andere sectoren. Een elektricien kan in de maritieme sector werken, maar ook in de bouw. De sector moet daarom continu gepromoot worden, vanuit zowel overheid als bedrijfsleven.
JAARLIJKSE INSTROOM IN MARITIEME OPLEIDINGEN
MBO
Instroom In 2017 zijn 2.379 studenten in de Maritime Delta gestart met een maritiem-technische of maritiem-logistieke opleiding. Dit is 52% van alle Nederlandse studenten in deze sector. Dit betekent dat ongeveer de helft van alle studenten in Nederland die een opleiding volgt in de maritiem-technische of logistieke hoek, dit doet in Zuid-Holland. De Maritime Delta heeft daarmee een strategische rol in het opleiden van toekomstig personeel voor het maritieme cluster in Nederland. Ten opzichte van 2016 is het aandeel van de mbo-opleidingen in de instroom iets afgenomen met 4% en is het aandeel dat instroomt in een wo-bachelor opleiding iets toegenomen. In de Maritime Delta nam het aantal mbo-studenten ten opzichte van 2016 af met ongeveer 150 studenten. De instroom voor de wo-bachelor opleidingen nam toe met ongeveer 106 studenten.
WO
4% 28%
44%
31%
Maritime Delta
Rest van NL 1%
ONDERWIJS In Nederland is de Maritime Delta nog altijd de belangrijkste aanbieder van maritiem onderwijs op mbo-, hbo- en wo-niveau. Met onder andere de onderwijsinstellingen TU Delft, Scheepvaart en Transport College (STC group), Hogeschool Rotterdam, Haagse Hogeschool en Da Vinci College.
HBO
ASD*
25%
63%
3%
2.379 studenten
2.183 studenten
52%
48%
* Associate Degree, een tweejarige opleiding met een praktijkgerichte opzet. Qua niveau zit deze tussen het mbo en een hbo-bachelor in.
AANDEEL MBO-INSTROOM IN MARITIEME OPLEIDINGEN
MBO
OVERIG
33%
Maritime Delta
Rest van NL
45%
23
Mbo-opleidingen In vergelijking met geheel Nederland zijn er relatief veel studenten op mbo-niveau. Het gaat dan vooral om mbo-opleidingen voor de koopvaardij en de logistieke opleidingen voor de haven, die het Scheepvaart en Transport College aanbiedt, maar ook om operationele technici en (scheeps)interieur. Hbo- en wo-opleidingen De instroom voor de wo-bachelor opleidingen nam toe met ongeveer 106 studenten. De aantrekkingskracht van de Maritime Delta op wo-studenten is grotendeels te danken aan de aanwezigheid van TU Delft. Logistieke opleidingen op hbo-niveau zijn in Maritime Delta dominant aanwezig. Met name voor de hbo-opleiding Maritieme Techniek heeft de Delta een zeer sterke positie. Ruim driekwart (72%) van de ingestroomde studenten volgt deze opleiding in de Maritime Delta. ONTWIKKELINGEN De behoefte aan hoger opgeleid personeel neemt toe. Bovendien is er behoefte aan personeel met andere type vaardigheden, zoals vaardigheden in ICT, data-analyse en smart technology zoals 3D-printen, IoT en/of big data. Er is op het gebied van smart technology alleen nog niet genoeg kennis om dit te incorporeren in curricula. Dit gat wordt bijvoorbeeld opgevuld door middel van gastcolleges vanuit het bedrijfsleven. De vraag naar deze nieuwe soorten vaardigheden is onder andere veroorzaakt door snelle technologische ontwikkelingen. Hieraan gerelateerde kennis veroudert snel en bedrijven zijn soms verder met het implementeren van nieuwe bedrijfsspecifieke toepassingen dan de opleidingen. Dat betekent in de praktijk dat studenten (als starter op de arbeidsmarkt) soms niet direct ingezet kunnen worden, maar zich moeten blijven ontwikkelen en hierin begeleid moeten worden. Het is van belang dat bedrijven samenwerken met onderwijsinstellingen om goed opgeleid personeel te creĂŤren, door zowel praktische als theoretische samenwerking. Dit gebeurt bijvoorbeeld al in de Duurzaamheidsfabriek in Dordrecht, waar het bedrijfsleven praktijkgerichte lessen aanbiedt aan studenten van het Da Vinci College.
24
25
VESTIGINGSKLIMAAT De Maritime Delta-regio heeft een hoge aantrekkingskracht op maritieme organisaties en bedrijven. De aanwezigheid van de Rotterdamse haven en een veelzijdigheid aan bedrijven, organisaties en faciliteiten zorgen voor een uniek vestigingsklimaat.
26
foto Jerry Lampen MARITIME DELTA ALS VESTIGINGSKLIMAAT Het vestigingsklimaat van de Maritime Delta blijft aantrekkelijk voor startups, zittende bedrijven en bedrijven die zich willen vestigen in de regio. Met de aanwezigheid van de Rotterdamse haven en rivieren naar het achterland is het dĂŠ regio voor scheepvaart en maritieme industrie. De aanwezigheid van havens, reders, werven, toeleverende bedrijven, dienstverleners en kennis- en onderwijsinstellingen blijkt een succesfactor: er wordt vlot geschakeld bij de ontwikkeling van nieuwe producten. Bedrijven in de Maritime Delta werken dan ook graag met regionale partners. FACILITEITEN EN DIENSTEN Daarnaast blinkt Maritime Delta uit in testfaciliteiten en diensten: de Rotterdamse haven biedt ruimte voor tests op de Tweede Maasvlakte. De RDM campus biedt ruimte voor innovatie met onder andere 3D-printinglab RAMLAB. In Stellendam zit een Visserij Innovatie Centrum, waar innovatieve vismethoden worden getest. Ook biedt Smart Shipping (SMASH, initiatief van Rijkswaterstaat) een loket waar ondernemers hulp kunnen zoeken bij smart shipping-innovatietrajecten. De Duurzaamheidsfabriek in Dordrecht biedt ruimte voor bedrijven om innovaties te testen in samenwerking met het onderwijs. STARTUPS Tenslotte is de Maritime Delta een vruchtbare voedingsbodem voor innovatieve startups. Belangrijke initiatieven hierin zijn de RDM campus, YES!Delft, PortXL en de Buccaneer. Naast dit soort initiatieven wordt er ook door grote ondernemingen steeds vaker het initiatief genomen om testfaciliteiten, kennis of data aan te bieden aan startups en worden startups ondersteund door kennisinstellingen. Om dit zo te houden is het van belang dat overheden deze activiteiten in de regio blijven ondersteunen en faciliteren. De creatie van innovatiehubs door de overheden wordt gewaardeerd en draagt bij aan het positieve vestigingsklimaat in de Maritime Delta.
27
QUICKSC AN:
EUROPESE MARITIEME CLUSTERS De Maritime Delta is een innovatieve regio en kan door een sterke combinatie tussen overheid, bedrijfsleven, onderwijs- en kennisinstellingen internationaal blijven concurreren. Deze quickscan biedt inzicht in hoe de Maritime Delta zich verhoudt ten opzichte van andere Europese maritieme regio’s.
28
BEVINDINGEN • Maritime Delta concurreert vooral met het Noord-Duitse en Vlaamse cluster. Het Vlaamse cluster concurreert op het gebied van waterbouw. Het NoordDuitse cluster concurreert vooral op het gebied van maritieme toeleveranciers, scheepsbouw en maritieme maakindustrie. • Binnen andere sectoren zijn andere maritieme clusters in NoordwestEuropa beter gepositioneerd, zoals offshore in Scandinavië of zeevaart in Noorwegen en Noord-Duitsland. • Op het gebied van haven en waterbouw is de Maritime Delta een dominant cluster in deze geografische regio. • Noorwegen springt er uit qua hoeveelheid (financiële) ondersteuningsmogelijkheden voor bedrijven in de maritieme sector. Deze ondersteuning zorgt er mede voor dat het Noorse maritieme cluster binnen bepaalde sectoren een belangrijk cluster is.
29
EUROPESE MARITIEME CLUSTERS NOORD-DUITSLAND •
Grote scheepvaartindustrie en rederijen
•
Sterk in high-end scheepsbouw
•
Gevestigde rederijen leiden tot aanwezigheid scheepsfinanciering
•
Toonaangevende maritieme onderzoeksinstellingen
ZUIDOOST – VERENIGD KONINKRIJK •
Centrum voor maritieme financiering, -wetgeving en -verzekeringen
•
Dominant in het maritieme netwerk in Europa zonder productie of ontwerpen
•
Aanwezigheid prominente maritieme bedrijven
•
Potentiële verschuivingen wegens Brexit
VLAANDEREN •
Haven van Antwerpen en distributiecentra
•
Sterk in havendoorvoer en logistiek
•
Grootste Ro-Ro haven van Europa in Zeebrugge
•
Toonaangevende baggerbedrijven zoals DEME en Jan de Nul Groep
NOORDWEST – FRANKRIJK (Nantes-Parijs-Calais)
30
•
Aanwezigheid havens in passagiersvervoer en Ro-Ro
•
Transport van bulk en fossiele brandstoffen
•
Visserij sector speelt relatief grote rol
•
Toonaangevende scheepsbouwers en toeleveranciers
NOORWEGEN • Maritieme financierings- en wetgevingsbedrijven rondom Oslo • Historisch sterk in offshore • Voortrekkersrol in ontwikkeling groene en autonome schepen • Sterk cluster door uitgebreide ondersteuning publiek-private partijen
DENEMARKEN •
Aanwezigheid van diversiteit aan maritiem gerelateerde bedrijven
•
Sterk in maritieme maakindustrie, scheepvaart en offshore
•
Sterke sector representatie met clusterorganisatie Blue Denmark
•
Hoofdkantoor Maersk in Kopenhagen
MARITIME DELTA •
Grootste haven van Europa
•
Sterke maritieme maakindustrie en maritiem zakelijke dienstverlening
•
Gespecialiseerd in het produceren van high-end schepen
•
Toonaangevende bedrijven in offshore en waterbouw
31
De Maritime Delta Monitor is uitgevoerd op verzoek van de partners van Maritime Delta. Deze tweejaarlijkse monitor heeft tot doel de prestaties van de maritieme sector in de Maritime Delta te beoordelen, om zo beter te kunnen inspelen op trends, bedreigingen en kansen. Ecorys, Netherlands Maritime Technology en Erasmus UPT hebben dit onderzoek in opdracht van Maritime Delta uitgevoerd.
Š Maritime Delta 2018 www.maritimedelta.nl
Het volledige onderzoek is te vinden op www.maritimedelta.nl
info@maritimedelta.nl