9e jaargang nummer 2 februari 2011
IZ0211_cover.indd 1
Special: Duurzaam/ISH > Duurzaam renoveren > Van rijtjeswoning naar passiefhuis > ISH Energy > Verduurzamen is vooruitzien
1-2-2011 12:05:36
Zo simpel als het indraaien van een nieuwe lamp...
...is het installeren van een HR(E)-ketel van Intergas Steeds meer installateurs kiezen voor de HR(E)-ketels van Intergas. Geen wonder, want deze energiezuinige ketels bieden niet alleen uitstekende gebruikseigenschappen, ze zijn ook nog eens in een handomdraai geplaatst en ge誰nstalleerd. Ontdek het zelf!
www.intergasverwarming.nl
>>Betrouwbaar in warmte Intergas Verwarming, Postbus 6, 7740 AA Coevorden, tel.: (0524) 51 23 45 www.intergasverwarming.nl
IZ0211_03_intergas.indd 3
3-2-2011 14:17:29
Meer groen op straat Als belangrijke schakel in de logistieke keten van de installatiebranche, realiseren we ons maar al te goed dat we het milieu belasten. Als marktleider zien we het als onze plicht om ervoor te zorgen dat die belasting gaat afnemen. Dit streven heeft geleid tot onze eerste volledig elektrische vrachtwagen die past bij de doelstelling: 10% minder CO2 uitstoot in 2015. Voor Technische Unie een grote stap om te komen tot een schonere wereld. Technische Unie. Daar heb je meer aan.
www.technischeunie.com
advTuIzGroen0111.indd 1 IZ0211_04_TU.indd 4
28-01-11 07:32 3-2-2011 14:12:21
Vanaf januari verzorgt Technische Unie de dagelijkse
IZ TECHNIEK
distributie in de regio Amsterdam ook met een volledig elektrische vrachtwagen. Op die manier dragen
Verduurzamen is vooruitzien
we bij aan een beter leefklimaat. De inzet van de
Niet wachten op Den Haag of Brussel
12
elektrische vrachtwagen past uitstekend binnen de doelstelling van Technische Unie om de CO2-uitstoot
Duurzaam renoveren
in 2015 met tien procent te reduceren. Als schakel in
Afhaken is geen optie
14
de keten tussen fabrikant en klant hecht Technische Unie belang aan milieubewust ondernemen. Naast
Duurzaamheid krijgt vorm in Zaltbommel
duurzaam transport vertaalt dit zich ook in het
Ontzorgen is het devies
16
beschikbaar stellen van (informatie over) ‘groene’ alternatieven voor bestaande installatiematerialen.
Van doorsneewoning naar passiefhuis
20
Duurzaam renoveren Kijk ook op www.technischeunie.com
Grootschalige toepassing HRe-ketel kwestie van tijd?
22
Micro-wkk
‘Liever een verpleegster aan mijn bed dan een domotica monteur’
24
‘DCA-homes’ (2)
En verder 7 9 11 28 31 34 57
Van de redactie In de pijplijn, incl. Agenda en IZAP Column Publivent ISH Energy Energie en water Af fabriek Column Mañana, mañana 9e jaargang nummer 2 februari 2011
Special: Duurzaam/ISH > Duurzaam renoveren > Van rijtjeswoning naar passiefhuis > ISH Energy > Verduurzamen is vooruitzien
COLOFON InstallateursZaken (ISSN:1872_6607) Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én (commerciële) bedrijfsvoering Oplage: 8.000 exemplaren Aandachtsgebieden: gas, water, verwarming, luchtbehandeling, koeling, sanitair, dakbedekking, energie en milieu Een uitgave van: Merlijn Plus BV, Postbus 275, 2740 AG Waddinxveen T: (0182) 63 17 17, F: (0182) 61 78 15 E: info@merlijnplus.nl I: www.merlijnplus.nl Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur), Ruthger te Marvelde, Wietse Buma E: redactie@merlijnplus.nl Vaste medewerking: Ton Meijer (cartoon), Publivent, Elly Verburg (OTIB), Ronald Wennekes (mañana, mañana), Uneto-VNI, Kiwa Advertentie-exploitatie: Ruud Struijk T: 0182 63 17 17 E: r.struijk@merlijnplus.nl Uitgever: Frank Stouthart Secretariaat: info@merlijnplus.nl Abonnementen: Benelux € 19,50. Buitenland € 58,50. Losse nummers € 5,-. Prijzen per jaar en incl. BTW. Abonnementen lopen automatisch door tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk bij de uitgever wordt opgezegd E: abonnementen@merlijnplus.nl Vormgeving: Yolanda van der Neut Basis vormgeving: DUO-ontwerp, Utrecht Druk: Ten Brink, Meppel © Merlijn Plus BV, 2011 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.
IZ SANITAIR Grootse showroom
32
Water is leven
IZ ZAKELIJK De Oost-Europese oplossing
46
Hoezo personeelsgebrek?
Duurzame energie kan installatiesector fikse impuls geven
Ook opleiders stropen de mouwen op
50
Samen uitdagingen oppakken
En verder Column Kiwa Zakennieuws Column OTIB Column Uneto-VNI
27 40 43 45
februari 2011
IZ0211_inhoud.indd 5
48
The Green Deal
5
4-2-2011 15:59:41
vakadvertentie hrSOLIDEplus.eps
1
13-12-10
9:10
do G uc RA T Gr hes IS oh et e
www.vaillant.nl/actie
Dit voelt als een warme douche Bij elke Vaillant hrSOLIDEplus krijgt u een luxe Grohe doucheset cadeau voor uw klanten. Dus... als een haas naar de groothandel. Alles ligt voor u klaar om zo mee te nemen. Vaillant wenst u een goed begin van 2011.
Deze actie duurt tot 1 april 201 1. Kijk voor de voorwaarden op www.vaillant.nl/actie
IZ0211_06_vaillant.indd 6
3-2-2011 14:17:01
van de redactie
Zonneactie Van alle kanten wordt er aan uw jas getrokken. Bent u al duurzaam bezig? Wat, nog steeds niet!? Natuurlijk heeft u weinig tijd, en er is net weer gebeld vanwege een kapotte verwarming. En toch… ook u ontkomt er niet aan. Of liever gezegd: er zit business in ‘duurzaam’. De geitenwollen sokken liggen allang bij de ouwe lappen. Vriend en vijand zijn het erover eens dat comfortabele en energiezuinige woningen en gebouwen het straatbeeld zullen gaan bepalen. Vanuit Den Haag wordt het vuurtje nog eens extra opgestookt. Niet dat de subsidies ineens verdrievoudigd worden. Nee, de EPC wordt alleen maar strenger en degene die het labelgebod aan de laars lapt, kan zijn huis of bedrijfspand straks niet meer met goed fatsoen verkopen of verhuren. Wij vinden duimschroeven niet erg comfortabel. Daar-
om kijken we liever naar de mooie kanten van verduurzaming. Voorbeeld. Er is een actie waarbij particulieren en bedrijven via een stichting collectief zonnepanelen inkopen met fikse korting. Volgens de organisatoren ‘regent het aanvragen’. De initiatiefnemers zijn daarom naarstig op zoek naar (nog meer) installateurs die de systemen kunnen monteren. Hmmm.. interessant, denkt u wellicht. Maar dit is een nieuwe tak van sport, is dat wel wat voor mij? Wie weet! Er is een cursus ‘Installeren van PV-systemen op daken’ beschikbaar bij het cursusloket van Uneto-VNI. ‘Deze wordt gegeven bij voldoende belangstelling’, staat er voor de zekerheid bij. Het aardige van de zonneactie is dat de deelnemende consumenten en ondernemers zo sterk zijn gemotiveerd dat ze niet afhankelijk wilden zijn van subsidies. En
dankzij collectief opereren zijn ze toch niet duurder uit. Als dit blad is verschenen, zouden de bestellingen de deur uit moeten zijn. Mooi.
UIT ONZE KOPER/BRONS CATALOGUS www.gizom.nl
Nu alleen nog wat extra vaklieden zoeken om de systemen te installeren. Wat voor u misschien?
Als u vandaag voor 16.00 uur belt, hebt u hem morgen in huis: onze uitgebreide catalogus. Een overzichtelijk boekwerk van 36 pagina's waarin u een compleet leveringsprogramma van koperen en bronzen produkten en halffabrikaten aantreft. Vooral ook in grote maten! Wij kunnen meestal uit voorraad leveren.
Aan de leiding in aluminium, koper en brons. Tel. (0598) 61 57 38. Fax (0598) 61 23 52.
februari 2010
IZ0211_vanderedactie.indd 7
7
3-2-2011 12:39:57
KETELS COMBI- ORDEEL ! O ACTIEV w er bij u Informe ijzijnde dichtstb ing vestig
Bij Warmteservice vind je nog medewerkers die je met plezier helpen Advertentie 185x132
IZ0211_08_warmteser_solerpalau1.indd 8
05-11-2010
08:46
Pagina 1
EfficiĂŤnt werken en voordelig inkopen: daar ligt uw winst. Met Warmteservice bespaart u tijd en geld! We bieden u een groot assortiment met een gunstige prijsstelling. U vindt bij ons geen zelfbedieningsconcept of vertegenwoordigers, maar vakkundige mensen aan de balie. Warmteservice onderscheidt zich door de persoonlijke benadering en het deskundige advies. Warmteservice heeft 49 vestigingen in Nederland. Ook in uw regio zijn wij goed bereikbaar. Kom gerust langs en bekijk ons ruime assortiment, doordeweeks of op zaterdag. Meer informatie: 0900 - 23 56 897 (0900-belnuWS / â‚Ź 0,01 p.m.)
Bestel eenvoudig online op warmteservice.nl
3-2-2011 19:47:04
Flits !
in de pijplijn
AGENDA 1-3 maart Installatie Vakbeurs Gorinchem www.evenementenhal.nl 15-19 maart Vakbeurs ISH 2011 Messe Frankfurt www.ish.messefrankfurt. com 20 april Cursus ‘Zonneboiler: installatie en beheer’ Woerden www.cursusloket.nl 7-15 mei ‘Solar Days’ Bezoeken voorbeeldprojecten zonne-energie www.solardays.nl 28 mei Dag van de Bouw 2011 Vrije toegang bouwprojecten in heel Nederland www.dagvandebouw.nl
Ziekenhuizen en legionella Ziekenhuizen leven de regels
om legionellabesmetting te voorkomen iets beter na dan een jaar geleden, constateert de VROM-Inspectie. Toch is nog bij 38 procent van de onderzochte ziekenhuizen sprake van een (sterk) verhoogd risico op besmetting (2009: 52%). Eén ziekenhuis kreeg een last onder dwangsom aangezegd. Vanaf 1 januari wordt opnieuw bij een derde deel van de ziekenhuizen gecontroleerd of zij genoeg doen om legionellabesmetting te voorkomen •
Baas in eigen huis De huidige directie van ATAG, Carl Berlo (43) en Nico Niehoff (41), heeft samen met Friesland Bank Investments per 15 december 2010 ATAG Heating Holding B.V. en haar dochtermaatschappijen overgenomen van investeringsmaatschappij H2 Equity Partners (H2) en ABN AMRO Participaties (AAP). ATAG Heating Holding is de overkoepelende holding van ATAG Verwarming Nederland BV en werkmaatschappijen in de UK, België, Duitsland en Italië •
Jubileumbeurs ‘duurzaam’ succes Wasco, groothandel in verwarming, sanitair en onderdelen, kan met veel genoegen terugkijken op een geslaagde serie jubileumbeursdagen voor installateurs. Als afsluiting van haar 40-jarig jubileumjaar in 2010 heeft Wasco in december drie groots opgezette beursdagen georganiseerd in Veldhoven, Zwolle en Nieuwegein. Het centrale thema van de Wasco Jubileumbeurs was ‘duurzame relaties’. Een thema dat op verschillende manieren werd vormgegeven. Samen met 46 gerenommeerde leveranciers heeft Wasco haar bedrijf en duurzame producten op professionele wijze op de beurs kunnen presenteren •
www.installatienet.nl
lees meer op
Eerst even IZappen... ACTUEEL
MARKT
Afhaken is geen optie Tijdens een symposium over duurzaam renoveren belichtte Erik Bek, directeur van E&B Engineering en Bouwbegeleiding, de marktkansen voor het verduurzamen van woningen en utiliteitsgebouwen. In grote lijnen gaf hij aan wat er komt kijken bij het verwerven van opdrachten en succesvol realiseren van projecten. Zijn boodschap: ‘Er zit business in duurzaamheid. Ontwikkel een visie, bepaal je strategie en… begin!’ P 14
Micro-wkk De HRe-ketel is productierijp. Sterker, hij staat al in de schappen. Gaat de beoogde opvolger van de vertrouwde HR-ketel het maken? Veel hangt af van de prijsontwikkeling. De nu nog dure toestellen kunnen alleen goedkoper worden bij grootschalige toepassing. In een geslaagd scenario zullen eind 2014 100.000 eenheden zijn geplaatst. P 22
PROJECT Van doorsneewoning naar passiefhuis Aramis AlleeWonen heeft samen met diverse partners, waaronder Brink Climate Systems, het renovatieproject ‘De Kroeven’ in Roosendaal onder haar hoede. Met de renovatie van complex 505 Kroeven worden 134 woningen volgens de passiefhuis-methode getransformeerd. Bij passiefhuizen denken we algauw aan nieuwbouw. Het feit dat het hier om traditionele ‘rijtjeshuurwoningen’ gaat (in bewoonde situatie), maakt het project dan ook extra bijzonder. P 20
BEURS ISH Energy Onder de noemer ‘ISH Energy’ presenteert ’s werelds grootste installatievakbeurs tal van oplossingen op het gebied van efficiënt verwarmen, koelen, ventileren en conditioneren van woningen en gebouwen. Daarbij is ruim plaats voor duurzame systemen en technieken. P 28 VISIE The Green Deal De ‘Green Deal’, ook wel bekend als het ‘Deltaplan Nieuwe Energie’ gaat over manieren om als overheid, consument en bedrijfsleven stappen te kunnen zetten naar een duurzame samenleving. De installatiebranche speelt daarbij een sleutelrol. P 48 xxxx 2009
IZ0211_izap_agenda.indd 9
9
3-2-2011 11:40:36
in de pijplijn
Flits !
lees meer op
Groeiende markt voor bustechnologie De kansen en mogelijkheden voor bustechnologie zijn de afgelopen jaren sterk toegenomen. Uit internationaal onderzoek blijkt dat in vijf jaar tijd het aantal personen dat een grote toekomst voorspelt voor bustechnologie in woning- en gebouwautomatisering bijna is verdubbeld. In 2005 gaf 47 procent van vakmensen en gebruikers aan dat zij in bustechnologie geloofden. In 2010 was dit aantal gestegen naar 87 procent. Het onderzoek is uitgevoerd door de Duitse South Westphalia University of Applied Sciences, onder de bezoekers van de beurs Light+Building, eerder dit jaar in Frankfurt •
(EPC) afgesloten met de Stichting Joods Museum in Berlijn. Johnson Controls zal instaan voor de renovatie van het museum met als doel de energie-efficiëntie van het gebouw te verbeteren en de uitstoot van broeikasgassen te beperken. Bij de voltooiing van het project in 2012 zullen de jaarlijkse energiekosten van het Joods Museum 26% la-
ger liggen en zal de uitstoot van broeikasgassen met 31% verminderd zijn •
Seminars warmtebeeldcamera’s ITC organiseert seminars over de wereld van warmtebeeldcamera’s. Na afloop van deze seminars heeft u alle benodigde kennis in huis om een weloverwogen beslissing te nemen over
Uitbreiding site energiebesparing Informatie over energiebesparende technieken voor sportinrichtingen en onderwijsinstellingen is vanaf nu beschikbaar via Energiebesparing en Winst. Met behulp van deze informatie kan nu efficiënter en vollediger het naleefgedrag worden getoetst aan de wet- en regelgeving. Net als bij de andere sectoren in Energiebesparing en Winst kan alle (achtergrond-)informatie per energiebesparende techniek in een naslagwerk worden gegenereerd. Ook kan een checklist worden gegenereerd met alle relevante energiebesparende technieken •
Energieprestatiecontract Joods museum Johnson Controls heeft een energieprestatiecontract 10
Het bobsleeteam Van Calker: (vlnr) remmer Sybren Jansma, remmer Cesar Gonzales, remmer Arnold van Calker en piloot Edwin van Calker. In de bob: sponsor Wolf Nathan, directeur Nathan Groep
Vliegende start klimaatconcept Voor grootschalige, duurzame woningbouw- en appartementenprojecten had de Nathan Groep in 2009 een speciale afdeling samengesteld die de diverse oplossingen van de Nathan Groep in opdracht van projectontwikkelaars, woningbouwverenigingen en adviseurs samenvoegt tot een uitgebalanceerd maatconcept. Deze opzet bleek zo succesvol dat de afdeling recent is doorontwikkeld tot een volwaardig totaalconcept met een eigen beleid, website en naam: Lowergy Concepts, powered by Nathan. Tevens is Nathan hoofdponsor geworden van het Van Calker bobsleeteam. Begin 2010 behaalde het van Calker bobsleeteam nog een historische 3e plaats tijdens de Wereldbekerwedstrijd in het Zwitserser St. Moritz, een ongekende prestatie voor een Nederlands team. •
www.installatienet.nl
de aanschaf van een warmtebeeldcamera, zo belooft de organisatie. ITC geeft ook uitgebreidere cursussen, bestemd voor iedereen die al een warmtebeeldcamera bezit. Het doel is om deelnemers te leren hoe het meeste uit zijn of haar warmtebeeldcamera te halen. ICT verwelkomt alle gebruikers van warmtebeeldcamera’s, ongeacht het merk. Voor meer informatie: www.flir.com •
Impuls voor gbs-ontwikkeling Gebouwbeheersystemen vervullen een centrale rol in het terugdringen van de energieconsumptie. Om die reden heeft Schneider Electric twee Franse pioniers op dit gebied overgenomen: Vizelia, een leverancier van software voor realtime monitoring van energiegebruik in gebouwen, en D5X, specialist in het optimaal inrichten van commerciële ruimtes.
Medailles bij beroepenwedstrijd Recentelijk vonden in Lissabon de Europese Beroepenkampioenschappen EuroSkills 2010 plaats. Tijdens dit evenement streden Europese vakgenoten met elkaar voor de titel van beste vakman/ vakvrouw van Europa. Voor Nederland behaalden Gudo Rijk (categorie Sanitaire & Verwarmingstechniek) en Klaas de Bruin (categorie Metalen Dakdekken) een bronzen medaille voor hun individuele prestatie. Klaas de Bruin won daarnaast met zijn gehele bouwteam een gouden medaille voor de beste teamprestatie •
februari 2011
yjy_IZ0211_idp_li.indd 10
3-2-2011 13:56:35
COLUMN KLIMAATSYSTEEM
VLOER VERWARMING
Voordelen: • Minimale opbouwhoogte (circa 20mm) • Licht gewicht systeem in vergelijking met standaard vloerverwarming • vloerverwarming mogelijk op houten (verdiepings)vloeren • tijdwinst bij montage: afwerking kan direct plaatsvinden (droogsysteem) • verwarmingslichaam, koelsysteem en afbouwplaat in één • behaaglijkheid door 100% stralingswarmte • gezond binnenklimaat door minimale luchtverplaatsing
Greenwashing Het thema van dit nummer is duurzaamheid. Erg spannend lijkt dit onderwerp inmiddels niet meer. Want iedereen is of doet tegenwoordig wel duurzaam, althans: op papier. Commercieel gezien wil iedereen er een graantje van meepikken. Zo kom ik links en rechts wervende reclameuitingen tegen van producten die in een aantal jaren tijd van niets naar heel erg duurzaam zijn getransformeerd. Het maakt niet uit, als het maar verkoopt, zo lijkt de gedachte. En er is ook al een nieuwe term voor deze vorm van duurzame window dressing: Greenwashing. Ik zie grote parallellen met de slag om de gelijkwaardigheidsverklaringen voor ventilatiesystemen die de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden. Met een beroep op het gelijkwaardigheidsbeginsel uit het Bouwbesluit mag worden aangetoond dat een systeem beter presteert dan een in de norm opgenomen systeem. En zo heeft dit er in de afgelopen jaren toe geleid dat alles plotseling beter scoorde dan de norm en dat er een groot aantal gelijkwaardigheidsverklaringen is opgesteld waarbij soms met heel veel creativiteit tot hoge scores werd gekomen. Zo is de term ‘EPC-shoppen’ ontstaan. Inmiddels lijkt de wal het schip te keren: er is veel verzet ontstaan tegen het ‘oneigenlijk’ gebruik van het – in de basis goede - principe van gelijkwaardigheid. Een commissie onder leiding van de VLA (Vereniging Leveranciers van Luchttechnische Apparaten) heeft het initiatief genomen tot het opstellen van een richtlijn waarin staat hoe gelijkwaardigheid van energiebesparende ventilatieoplossingen dient te worden bepaald en waar de verklaring aan dient te voldoen. Een goed en noodzakelijk initiatief, want blijkbaar ontkomen we er niet aan om zaken te reguleren. Trouwens, zegt u nu zelf eens heel eerlijk: hoe duurzaam bent u nu eigenlijk écht bezig?
A. van der Aa Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs BV Onder auspiciën van
t het glijkheid me aa h be n e Gemak ssysteem erverwarming lo v t aa m li K Uniwarm Nijverheidsweg 3 | 7251 JV VORDEN Tel: +31 (0) 575-555777 | Fax: +31 (0) 575-551128 E-mail: info@uniwarm.nl
www.uniwarm.nl februari 2011
def_yJ y_IZ0211_idp_publivent.indd 11
11
3-2-2011 14:15:00
Praktijk
NIET WACHTEN OP DEN HAAG OF BRUSSEL
Verduurzamen is vooruitzien “We zijn nog steeds aardgas aan het verbranden voor een beetje lauw water. Dat kan anders”. Teus van Eck, kenner van zowel de wereld van techniek als financiën, legt uit dat besparing en verduurzaming niet alleen een ‘must’ is, maar ook enorme potentie heeft. Belangrijk voor het realiseren van een toekomstscenario met perspectief is dat we dat ook echt willen en bereid zijn naar de langere termijn te kijken. In 1959 werd in het Groningse Slochteren een aardgasveld ontdekt van maar liefst 2800 miljard kubieke meter, een megaklapper die nog steeds nagalmt. “We hebben gigantisch geluk gehad met die aardgasbel”, zegt Van Eck. “Daar hebben we met zijn allen fors van geprofiteerd. Maar het heeft ook een nadeel: we zijn er volledig aan verslaafd geraakt. Heel Nederland ligt vol met gasleidingen. Daar staat tegenover dat die uitgebreide infrastructuur ook iets moois duidelijk heeft gemaakt. In de jaren ‘60 hebben we kans gezien om in 4 à 5 jaar een perfect gasnet neer te leggen. En dat bewijst dat als je als maatschappij serieus iets wil, het heel snel en heel goed van de grond kan komen.”
Gaten opvullen Nog steeds warmen we ons, letterlijk en figuurlijk, aan de meevaller uit Groningen. Nederland verdient goed geld aan het gas. “Maar, pas op”, relativeert Van Eck, “die gasbel zit in onze overheidsbegroting. Zelfs bij de huidige, toch vrij lage gasprijzen, staat ie ingeboekt voor ongeveer 10 miljard per jaar, exclusief energiebelasting en alles wat daar nog bijkomt. Bij ongewijzigd productietempo is het veld over 15 jaar leeg. 12
Dan moeten we gas gaan importeren. Dit betekent dat de overheid binnen deze periode gaten in de begroting moet opvullen die veel groter zijn dan wat we nu gewend zijn. En we hébben er al zoveel moeite mee. Een overheid die moet bezuinigen, zal andere wegen zoeken om geld terug te vinden. Dat zal hoe dan ook leiden tot een enorme prijsdruk, via de markt of belastingen.”
Besparen en verduurzamen Besparen en verduurzamen dus. Maar hoe en wat? In Nederland staan vele miljoenen woningen die best een energetische opknapbeurt zouden kunnen
gebruiken. Maar dan blijkt hoe lastig het kan zijn om een langetermijnvisie te ontwikkelen. Van Eck: “U mag de proef op de som nemen, vraag het de plaatselijke aannemer en installateur. Zo van: Ik heb een vrijstaand huis – anders moet ik er zoveel partijen bij betrekkenik wil energie besparen, verduurzamen, wat adviseert u mij? Ik denk dat negen van de tien ondervraagden niet verder komen dan: Zet een HR-ketel neer, zorg voor isolatieglas en doe isolatie op plaatsen waar het makkelijk en simpel kan. Dat zeg ik zonder enig cynisme. Je kunt het deze vakmensen ook niet kwalijk nemen, want het is een gangbare, wijdverbreide benadering en we willen alles snel en goedkoop.”
Grootste energievreters Eigenlijk zou je eerst het gedrag van bewoners onder de loep moeten nemen, als het op energiebesparing (met behoud van comfort) aankomt. Een zuinige woning zal zijn gunstige label niet waar kunnen maken als bewoners niet kritisch zijn in hun stookgedrag en warmwaterverbruik. Ook helpen een
Lees meer over duurzaam wonen
Teus van Eck heeft een technische en economische achtergrond en heeft bijna 40 jaar ervaring in de energiewereld. Zijn specialiteit is bruggen bouwen tussen technici, economen en beleidsmakers. Sinds 2005 is Van Eck een onafhankelijk deskundige op het gebied van energie en milieu. In 2007 bracht hij een boek uit over het functioneren van de energiemarkt. Vorig jaar verscheen ‘Het grote energieboek voor duurzaam wonen; kwestie van organiseren en doen’. Op heldere wijze belicht Van Eck daarin technische, organisatorische en financiële aspecten van de ingewikkelde materie die ‘verduurzamen’ heet. U kunt het boek kosteloos downloaden via www.teusvaneck.nl. Een papieren versie bestellen kan natuurlijk ook, via tencvaneck@planet.nl. De kosten bedragen € 15,- incl. btw en verzendkosten.
februari 2011
IZ0211_TA_verduurzamen.indd 12
1-2-2011 14:35:22
Gas voor verwarming in m³
Gas voor warm tapwater in m³
Elektriciteit in kWhe
Gemiddelde woning actueel
1150
350
4000
Na isolatiemaatregelen
600
350
4000
Na toepassing nieuw individueel energievoorzieningssysteem
420
245
4000
Na toepassing nieuw collectief energievoorzieningssysteem
300
175
4000
Na overige installatiemaatregelen en WTW
240
100
4000
Na inregeling elektriciteitsverbruik en toepassing hotfill en energiezuinige apparatuur
240
140
1600
Bij optimaal bewonersgedrag
200
100
1200
Energiegebruik van:
grote plasma-TV en een dikke vrieskist niet mee om het energiegebruik te beteugelen. De grootste energievreters zijn verwarming en warm tapwater. Van Eck: “Kijk je naar het totale verbruik van woningen, dan zie je dat het aardgasverbruik langzaam daalt, veel langzamer dan op papier zou moeten. Tegelijk zie je dat nieuwe vaak woningen meer verbruiken dan was berekend, en bestaande woningen juist minder. En individueel kan het gebruik van nagenoeg dezelfde woningen met dezelfde bezetting enorm verschillen.”
Besparen of ontsparen We maken even een sprongetje. We doen net of installaties altijd perfect worden ingeregeld. Bovendien is de koelvraag tot een minimum teruggebracht (of speelt zelfs geen rol meer), omdat iedereen buitenzonwering heeft en daar op een goede manier mee omgaat. Bestaande woningen zijn allemaal netjes geïsoleerd en voorzien van HR++ glas of nog beter 3-dubbel glas. Bewoners gedragen zich voorbeeldig. Wat kun je dan nog doen op toestelniveau? Hoe scoren de verschillende installaties als het op rendement aankomt? Van Eck: “Een praktisch probleem is dat bijna elke optie een grote bandbreedte heeft. Neem bijvoorbeeld stadsverwarming. Ik ken nagenoeg alle projecten in Nederland. En ik weet dat de energieprestatie varieert van 70 procent bespa-
ring tot 30 procent ontsparing. Dan de HR-ketel. In theorie heeft de HR-ketel een rendement van 107 procent, in de praktijk blijkt die vaak rond de 80 procent te liggen, om allerlei redenen. Kijk je naar micro-wkk, daarmee zou je zo’n 15 procent kunnen besparen. Bij de introductie van micro-wkk, enkele jaren geleden, werd nog aangenomen dat de HRe-ketel op zeer grote schaal zou worden toegepast. Inmiddels is die gedachte losgelaten. Er zijn ook andere alternatieven.”
Boegbeelden van verduurzaming Een van de boegbeelden van verduurzaming is de warmtepomp. Van Eck: “Een warmtepomp is een prima oplos-
sing voor verwarming met een lagetemperatuur afgiftesysteem. Dat scoort fantastisch als je het goed aanlegt. Maar is je aandeel tapwater hoog, dan scoort ie weer vrij slecht. In de praktijk worden er veel fouten gemaakt bij de aanleg en installatie van warmtepompsystemen en de integratie in de totale woning, zodat er lang niet altijd uitkomt wat er in zit.” De consument wil graag minder gas verstoken. Gek genoeg lijkt hij zich minder druk te maken over zijn almaar stijgende elektriciteitsconsumptie, terwijl daar toch ook een prijskaartje aanhangt. “Het is heel goed mogelijk om een elektriciteitsverbruik van bijvoorbeeld 4000 kWh, zonder comfortverlies terug te brengen naar 1250 tot 1300 kWh”, zegt Van Eck. “Een bijkomend voordeel is dat als de hoeveelheden kleiner zijn, ze ook makkelijk zijn op te slaan. In een aantal gevallen kun je gewoon met traditionele accu’s werken en kom je dus steeds dichter bij het punt dat je je eigen energieleverancier wordt.” “Gebleken is dat als ‘de mensen in het land’ duidelijk zijn in hun wensen en eisen, de industrie heel goed in staat is om nieuwe apparatuur te ontwikkelen die aan de verwachtingen voldoet. Mijn devies is dan ook: wacht niet op Den Haag of Brussel, maar neem zelf actie. Nu!” •
(Illustratie en tabel: ‘Het grote energieboek voor duurzaam wonen’, door drs. ing. Teus van Eck’) februari 2011
IZ0211_TA_verduurzamen.indd 13
13
1-2-2011 14:35:25
Actueel
AFHAKEN IS GEEN OPTIE
Duurzaam renoveren Tijdens een symposium over duurzaam renoveren belichtte Erik Bek,
of blozen een keuken van 20.000 euro. Ga je daar beter van koken?
directeur van E&B Engineering en Bouwbegeleiding, de marktkansen Bouwteam voor het verduurzamen van woningen en utiliteitsgebouwen. In grote lijnen gaf hij aan wat er komt kijken bij het verwerven van opdrachten en succesvol realiseren van projecten. Zijn boodschap: ‘Er zit business in duurzaamheid. Ontwikkel een visie, bepaal je strategie en… begin!’ Erik Bek predikt geen boekenwijsheid. Hij staat zogezegd ‘met beide poten in de bouwgrond’. Bek zit al 20 jaar in de installatietechniek en heeft zich opgewerkt van assistent-monteur tot werktuigbouwkundig ingenieur, met de specialisaties energiekunde en installatietechniek. Zijn bedrijf richt zich met name op het engineeren van projecten waarin de toepassing van warmtepomptechnologie, zonne-energie en andere duurzame ontwikkelingen een rol spelen. E&B adviseert zowel voor utiliteits- als woningbouw (nieuwbouw en bestaande bouw).
Veranderingsslag “Dat duurzame, daar valt wel degelijk wat in te behalen”, zo begint Bek zijn betoog. “En ik wil niet zeggen dat je bedrijfsvoering compleet om moet gooien, zo van: het oude eruit en het nieuwe erin. Nee, begin nou, dat is wat ik u wil meegeven. We hebben de mond vol over duurzaamheid, we praten er al jaren over, maar als ik om me heen kijk, gebeurt er nog bar weinig. Het programma Meer met Minder, hartstikke mooi allemaal. Maar wie heeft er van gehoord? En ja, er is altijd wel een excuus om traditioneel te blijven denken: de informatie was slecht, het werkt niet, er zit geen dwang achter… Weet je wat?”, zo prikkelt Bek zijn toehoorders, “sluit het maar uit. Ik vind het best. Maar het blijft niet bij het oude, mensen. Ik merk dat 14
er een veranderingsslag plaatsvindt. En het komt misschien ook door de crisis dat de mensen erover na gaan denken, want met alle respect, onze branche, onze tak van sport – en daar bedoel ik de hele bouwketen mee – loopt gewoon achter de feiten aan.”
Elektra Zo, die zit. Voordat Bek aangeeft wat je zou kunnen doen om je een plekje in de markt van de toekomst te verwerven, onderstreept hij eerst nog eens de noodzaak om duurzaam te denken. We kennen allemaal de nadelen van de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen, maar handelen we er ook naar? “Nee”, constateert Bek. “Niet alleen in zijn totaliteit, ook per persoon stijgt het energiegebruik, met name op het gebied van elektra. Verbruikte een standaardgezin – vader, moeder, twee kinderen - de afgelopen jaren gemiddeld 3500 kWh, nu zitten we al op 4000 kWh. Leg vier pv-paneeltjes op het dak en je dekt een kwart van je elektriciteitsverbruik. Ja, maar ik wil mijn investering binnen tien jaar terugverdienen”, zegt Bek, een onwillige consument imiterend. “Leveranciers garanderen nota bene dat de panelen na 20 jaar nog 80 procent van hun vermogen leveren. En we weten haast zeker dat ze 30 jaar meegaan. Mensen, waar hebben we het over! Terugverdientijd, ga toch weg man! Mensen plaatsen zonder blikken
Duurzaam renoveren, hoe pak je dat nu aan? Bek: “Een adviseur of installateur die alléén werkt, zal in het algemeen niet makkelijk deuren openen bij grotere opdrachtgevers, zoals bijvoorbeeld gemeentes. Je wordt in zo’n setting niet altijd voor vol aangezien. Dat heeft niet op voorhand met vakmanschap te maken, maar meer met de wijze van opereren. De ideale benadering is projectmatig, conceptueel en integraal. Dat klinkt academisch, maar het is de praktijk. Alles grijpt in elkaar. Ga je kieren dichten, dan zul je extra aandacht aan ventilatie moeten besteden. Wil je een ketel vervangen door een warmtepomp, dan zul je de kwaliteiten van de schil van het pand moeten kennen en weten wat je wilt met afgiftesystemen. Zo is het met een heel project. Er komt werktuigbouwkunde bij kijken, elektrotechniek, planning, logistiek, vergunningen, financiën en ga zo maar door. Dan hebben we het over ketenintegratie: multidisciplinaire samenwerking, oftewel: werken in een bouwteam, elkaar aanvullen en ondersteunen. Dat alles moet ertoe leiden dat het project in de exploitatiefase zo uitpakt dat systemen daadwerkelijk doen wat ze beloven: energie besparen, CO2 reduceren en comfort leveren. En dat alles tegen en een faire prijs.”
IJkpunt Duurzaam renoveren begint vanuit een nulsituatie, een referentiepunt van waaruit je vertrekt. Daarbij is labeling een praktisch hulpmiddel. Bek: “Ik zeg niet dat zo’n label zaligmakend is, maar het is wel een ijkpunt, een norm waaraan je kunt toetsen. Als je in een appartementencomplex gaat werken of een rij woningen, dan neem je dat appartement of die woning als refe-
februari 2011
IZ0211_TA_duurzaamrenoveren.indd 14
1-2-2011 14:25:15
n
rentiepunt, waar nog niets of het minst aan gedaan is. Van daaruit kun je voor ieder adres gaan invullen wat er nog moet gebeuren om de gewenste totale labelstap of –sprong te maken. Kijk dus goed uit waar je begint. En hou het ruim. Een label is niet meer dan een energiestempel. Het gaat om diverse aspecten. Dat kan zijn CO2-reductie, imagoverbetering, levensduurverlening van de woning of het appartement. En niet te vergeten woongenot. Deze inventarisatie levert uiteindelijk een klimaat-energieconcept op dat het beste aansluit op zowel de technische als financiële situatie. Van daaruit bied je de klant de keuze: Kijk, dit leverde de nulmeting op in jouw woning, en straks, als we klaar zijn, komt dat eruit.”
Monitoren en finetunen Na de eerste fasen, de inventarisatie, volgen er nog twee: aanbesteding en exploitatie. Bek adviseert opdrachtgevers om vooral te letten op kwaliteit. “Eindeloos offertes opvragen, om maar
IZ0211_TA_duurzaamrenoveren.indd 15
vooral de goedkoopste aanbieder te vinden, is niet de juiste manier. Kijk naar wat bedrijven te bieden hebben aan nazorg. De exploitatiefase is enorm belangrijk. Dan moet alles wat er op papier zo mooi uitzag, zichzelf ook waarmaken. En het kan best zijn dat een installatie pas in het tweede seizoen optimaal werkt. Je moet blijven monitoren
en finetunen. Dus niet een ketel ophangen en die na 15 jaar vervangen. Nee, zorg dat de installatie zichzelf terugverdient, en dat je na 15 jaar kun laten zien hoeveel energie er is bespaard. Dat is ook een voordeel van duurzaam renoveren, monitoren en servicen biedt werk gedurende de gehele levensduur van de installaties.” •
Energielabel straks écht verplicht In 2008 werd het energielabel ingevoerd. Uitgangspunt is dat kopers en huurders van woningen en gebouwen via het label inzicht krijgen in de energiezuinigheid van het pand én advies over energiebesparende maatregelen. Ondanks het verplichte karakter van labeling, was eind vorig jaar nog maar een kwart van de woningen voorzien van zo’n keur. Het leeuwendeel betrof huurwoningen. Wat minster Donner betreft, is het vanaf 1 januari 2013 voorbij met het ontduiken van de labelplicht. Woningen die dan nog niet zijn gelabeld, kunnen niet worden verkocht. En huurders van woningen die niet vallen onder het Woningwaarderingsstelsel (WWS) hoeven niet de volledige huur te betalen zolang er geen label is. Voor woningen die wel onder het WWS vallen, wordt de maximale huurprijs mogelijk gekoppeld aan de energieprestatie. Het nieuwe regime is ook van toepassing op bedrijfspanden en kantoren.
1-2-2011 14:25:22
Praktijk
ONTZORGEN IS HET DEVIES
Duurzaamheid krijgt v o “Heel veel opdrachtgevers zien door de bomen het bos niet meer”, zegt Ad van Rijsewijk, algemeen directeur van Dubotechniek Comfortsystemen. Het bedrijf uit Zaltbommel treedt op als general contractor voor projecten waarin energiebesparende en comfortverhogende technieken de hoofdrol spelen. ‘Ontzorgen’ is het devies, support vanaf het allereerste oriënterende gesprek met de klant, en nazorg gedurende de gehele levensduur van de installaties. Als we Ad van Rijsewijk spreken, liggen de eerste Dubo Vakdagen alweer enkele maanden achter ons. We deden er verslag van in de decemberuitgave van dit blad. Het was een indrukwekkende gebeurtenis, waarbij zelfs de secretarisgeneraal van het ministerie van Economische Zaken zijn opwachting maakte. Een liefdesverklaring van de overheid aan de inzet van hernieuwbare energie? Ja en nee. We moeten naar meer duurzaamheid toe, zoveel is duidelijk. Maar er worden steeds minder rondjes van de zaak gegeven, iets waar Van Rijsewijk zich tot op zekere hoogte in kan vinden. “Maar”, zo zegt hij, “mensen die hun woning of gebouw willen verduurzamen, moeten kunnen rekenen op een consistent, ondersteunend beleid. Dit betekent een duidelijke keuze voor duurzame en betaalbare oplossingen. Nu is daar nog een financieel steuntje in de rug voor nodig, op termijn neemt de markt het over.”
Ideale ambiance Belangstelling voor duurzame oplossingen is er genoeg, zo merkt Van Rijsewijk. Regelmatig komen beroepsmatig geïnteresseerden, maar ook particulieren een kijkje nemen in het Dubo Belevingscentrum in Zaltbommel, waar installaties werkend staan opgesteld en waar zelfs een energiezuinige woning is nagebouwd. Deze omgeving, waarin 16
je duurzaamheid kunt voelen, ruiken en proeven, is een ideale ambiance om met klanten van gedachten te wisselen over innovatieve concepten, inclusief alle zakelijke ins en outs. Van Rijsewijk: “Waar wij ons van meet af aan op richten, is: hoe kun je de klant een systeem geven dat energie bespaart, dus lagere lasten geeft en tegelijk het comfort verhoogt? Hoe kun je mensen ontzorgen? Daarvoor is het nodig dat je je in de materie verdiept, in het bijzonder in het engineeren en installeren. En een heel voornaam punt is nazorg, dus onderhoud en beheer. We hebben er nog een onderdeel aan toegevoegd en dat is dat wij zelf investeren in de installaties van onze klanten.”
een bedrag per maand volgens het niet-meer-dan-anders-beginsel. Uitgangspunt is dat hij 15 jaar lang voor bijvoorbeeld zijn warmtepomp maandelijks niet meer betaalt dan wanneer hij een cv-ketel had laten installeren. En hij loopt geen risico. De installatie wordt volgens contract gemonitord en geserviced. En mocht hij op enig moment besluiten tot koop over te gaan, dan betaalt hij uiteraard minder naarmate de achterliggende huurperiode langer was.
Over de drempel
Beloofd rendement
Risicodragend investeren bij grote en complexe projecten blijkt een goede manier om klanten over de drempel te helpen. Van Rijsewijk: “De klant ziet dat je bereid bent geld te steken in de oplossing die je hem aanbiedt. En hij weet natuurlijk heel goed dat je zoiets alleen maar doet als je ook echt overtuigd bent van de kwaliteit van je systemen. Bovendien kan de klant zijn installatie tussentijds terugkopen. Hij bepaalt dus zelf of hij eigenaar wil worden van zijn systeem.” Dubotechniek heeft ongeveer 2000 installaties in beheer. De klant betaalt
Van Rijsewijk waarschuwt dat het niet gedaan is als een duurzame-energie installatie eenmaal is geplaatst. “Neem nu die warmtepomp. Warmtepomptechnologie is een prachtig concept, ik ben er een groot voorstander van. Als je het goed toepast, heb je een topper in huis. Maar hoe zit het in de praktijk? Ik ben bang dat als je alle in bedrijf zijn de warmtepompinstallaties in Nederland zou doormeten, je tot de conclusie komt dat 90 procent het beloofde rendement niet haalt. Over mogelijke oorzaken hoeft Van Rijsewijk, die in een vorig leven een installatiebedrijf had,
februari 2011
IZ0211_TA_duurzaamheidkrijgtvorm.indd 16
1-2-2011 14:23:47
v orm in Zaltbommel niet lang na te denken. “Heel veel is terug te voeren op hydraulische onbalans in het systeem, als gevolg van slechte engineering. Zo werden we eens voor advies bij een installatie geroepen die slecht rendeerde. En wat bleek? Er zat kortsluiting in de bodembron. Het water dat naar boven kwam, was geen 12 graden, maar 6. Dat kan zelfs de beste warmtepomp niet meer goedmaken.”
Monitoren Dubotechniek omarmt het oeroude adagium ‘Meten is weten’. Van Rijsewijk: “Om bij de warmtepomp te blijven, wat wij willen weten is: wat gaat er aan de ene kant aan stroom in en wat komt er aan de andere kant aan gigajoules uit? Op alle installaties die van onszelf zijn, hebben we meetapparatuur staan. Zo schalen we appartementen in op een bepaald verbruik. Bewoners betalen een vast bedrag per maand als voorschot en bij ons op het bedrijf worden al die standen binnengehaald. Zijn er appartementen die 20 procent meer of juist minder verbruiken, dan gaan bij ons alarmbellen rinkelen en nemen we contact op.” Met monitoren hou je niet alleen het rendement in de gaten, je voorkomt
Ad van Rijsewijk in overleg met zijn adjunt-directeur Mascha van den Heuvel
ook dat een monteur voor elk wissewasje op pad moet. Van Rijsewijk: “Belt een bewoner dat hij geen koeling heeft. Je duikt even in het systeem, en wat blijkt? Er gaan te weinig liters door de vloerverwarming, de vloergroep staat nog dicht. Met een paar simpele aanwijzingen op afstand is het probleem opgelost. En als het niet helpt, kan de monteur altijd nog komen kijken.”
Nieuwe wegen Biedt ‘duurzaamheid’ de installateur perspectief? “Installateurs hebben te maken met zeer smalle marges. Ze
moeten keihard werken om de kost te verdienen,” benadrukt Van Rijsewijk. “En dan sta niet zo gauw open voor het bewandelen van nieuwe wegen. En al helemaal niet als de bedrijfsleiding het niet ziet zitten. Maar met zo’n houding vis je straks wel achter het net. De wereld verandert. Straks kun jij niet meer inschrijven bij de gemeente. Die heeft niemand meer nodig die ook een doosje kan maken. Nee, je moet je onderscheiden. Met duurzame oplossingen en met maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dan speel je je in de kijker.” •
Waterbehandeling noodzaak Voormalig installateur Van Rijsewijk heeft in zijn loopbaan al heel wat ellende gezien bij installaties. “Vroeger dacht ik: ‘water is water’, tegenwoordig weet ik wel beter. Wil je geen corrosie, kalkafzettingen, sludge, vastzittende kleppen, verstopte verdampers of slecht funtionerende circulatiepompen, kijk dan het water van de installatie na. Plaats filters, vuilvangers en luchtafscheiders. Doe je dat niet, dan kun je al na enkele jaren storingen verwachten. Het gekke is, je komt waterbehandeling nooit in bestekken tegen. Dus klanten krijgen een uitgeklede installatie. Daar heb ik een hekel aan. Enkele jaren geleden zijn we daarom begonnen met het opzetten van waterbehandelingen voor collectieve installaties. Het vraagt een investering, maar die halen we heel simpel terug in de 15 jaar dat we de installatie beheren. Tweemaal per jaar laten we het water uit de installatie analyseren in een laboratorium. Het loont. We hebben een servicebedrijf, maar die zetten we bij voorkeur in om onderhoud te plegen en niet voor het verhelpen van storingen.”
februari 2011
IZ0211_TA_duurzaamheidkrijgtvorm.indd 17
17
1-2-2011 14:24:00