7e jaargang nummer 3 maart 2010
Special: Ventilatie > Luchtdichtheid, een kritisch punt > In vijf stappen naar een beter systeem > ‘Vraaggestuurd’ renoveren
IZ0310_cover.indd 1
9-3-2010 13:44:42
Acto maakt de calculatie eenvoudig A C C U R A AT ZEKER SNEL GEMAK INZICHT WINSTGEVEND BEWEZEN
ActoService | Onderhoudscalculatie, enkele voordelen op een rij: s 6EEL importmogelijkheden, o.a. vanuit Excel op basis van Stabu, NL/SfB enz., én inlezen van bestekken van derden. s 3 LIM HERGEBRUIK VAN GEGEVENS ZORGT voor een efficiënt offerteproces. s 5 NIFORME WERKWIJZE ZORGT voor minder fouten. s M anagementrapportages en BEWAKING VAN CALCULATIETRAJECTEN Bel voor meer informatie en een vrijblijvende demonstratie naar Acto Informatisering: (033) 422 68 00
Maak snel en betrouwbaar de passende offer te
Nieuwe module ActoService | Onderhoudscalculatie Het calculeren van onderhoudscontracten was nog nooit zo eenvoudig !
Vraag een vrijblijvende demonstratie aan!
Ad AS 100204 SMS OH IZ0310_acto_02.indd 2
l l ti 1 tb I t ll t
Z k
i dd 1
www.acto.nl
2010 02 08 15 29 08 11-3-2010 9:38:10
Zo simpel als het indraaien van een nieuwe lamp...
...is het installeren van een HR(E)-ketel van Intergas Steeds meer installateurs kiezen voor de HR(E)-ketels van Intergas. Geen wonder, want deze energiezuinige ketels bieden niet alleen uitstekende gebruikseigenschappen, ze zijn ook nog eens in een handomdraai geplaatst en ge誰nstalleerd. Ontdek het zelf!
www.intergasverwarming.nl
>>Betrouwbaar in warmte Intergas Verwarming, Postbus 6, 7740 AA Coevorden, tel.: (0524) 51 23 45 www.intergasverwarming.nl
IZ0310_intergas_03.indd 3
11-3-2010 9:45:17
De Top – Topvex voor compact installeren
Photo: Scanpix
Nieuwe platte toestellen - optimaal energiegebruik De Topvex FR is de nieuwste telg uit de Topvex familie. Het apparaat is ontworpen voor installaties in compacte ruimtes, bijvoorbeeld tussen verlaagde plafonds, gangen of lokalen met zichtbare installaties. De Topvex FR heeft een laag geluidsniveau - warmteterugwinning met dubbele parallelle warmtewiel wisselaars, weinig interne druk en energiezuinige EC-ventilatoren, dit geeft een optimale prestatie met een minimaal energieverbruik. Bij het ontwerpen van de Topvex FR hebben we ons gericht op het creëren van een unit die eenvoudig is te selecteren, installeren en gebruiken. De Topvex FR wordt geleverd met een besturingssysteem en eenmaal geïnstalleerd is het gewoon een kwestie van inschakelen en instellen.
Topvex FR heeft is zeer plat en is verkrijgbaar in vier maten voor luchtstromen tot 6.000 m³/h
Systemair’s meest energiezuinige producten, bijvoorbeeld de Topvex FR, zijn gemarkeerd met dit Green Ventilation symbool. Systemair is opgericht in 1974 en heeft momenteel dochterondernemingen in 38 landen over de hele wereld, rond 2150 werknemers. Het brede productgamma omvat buisventilatoren, dakventilatoren, axiaal ventilatoren, RWA ventilatoren, luchtbehandelingskasten, luchtverdeelapparatuur, luchtgordijnen en accessoires.Wij verkopen op regelmatige basis aan 100 landen. Sinds oktober 2007 is Systemair genoteerd op de Nasdaq OMX Nordic Exchange in Stockholm.
IZ0310_systemair_04.indd 4
Systemair BV • Kilweg 10 - 16, 3336 LL Zwijndrecht Tel 078 610 73 30 • Fax 078 610 73 35 info@systemair.nl • www.systemair.nl
11-3-2010 9:48:27
Installateurs zijn blij met ClimaRad. De decentrale
IZ TECHNIEK
WTW van ClimaRad biedt niet alleen henzelf maar ook hun opdrachtgevers toegevoegde waarde. Op-
“Luchtdichtheid is een installatieconcept”
drachtgevers hebben voordeel bij eenvoudige mon-
Bouwfysica en installatietechniek
14
tage. Het is relatief eenvoudig om met decentrale WTW (ClimaRad) een school goed te ventileren,
“Handbediening zet geen zoden aan de dijk”
een woning op de gewenste EPC te krijgen of een
Verbeteren van een ventilatiesysteem
16
EPA-label te stijgen. Installateurs hebben bovendien bedrijfseconomisch voordeel. Zij factureren in het
“Zie onderhoud als kans; niet als bedreiging”
geval van een ClimaRad decentrale WTW voorname-
Duidelijke rolverdeling gewenst
18
lijk materiaalkosten en relatief weinig manuren. Juist met het materiaal is nu eenmaal winst te
“We over-ventileren behoorlijk in ons land”
behalen, nietwaar?
Ventileren op vraag en behoefte
20
Het Ademend Raam, een fris concept
22
Decentrale ventilatie met WTW
Ingetogen installatietechniek
30
Woonzorgcentrum Stiens
En verder 7 9 11 42 49
Van de redactie In de pijplijn, incl. IZAP Column Publivent Af fabriek Column Mañana, mañana
7e jaargang nummer 3 maart 2010
Special: Ventilatie > Luchtdichtheid, een kritisch punt > In vijf stappen naar een beter systeem > ‘Vraaggestuurd’ renoveren
IZ SANITAIR Wellness in een vliegtuigsuite
COLOFON InstallateursZaken (ISSN:1872_6607) Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én (commerciële) bedrijfsvoering Oplage: 8.000 exemplaren Aandachtsgebieden: gas, water, verwarming, luchtbehandeling, koeling, sanitair, dakbedekking, energie en milieu Een uitgave van: Merlijn Plus BV, Postbus 275, 2740 AG Waddinxveen T: (0182) 63 17 17, F: (0182) 61 78 15 E: info@merlijnplus.nl I: www.merlijnplus.nl Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur), Ruthger te Marvelde, Wietse Buma (redactie Techniek), Katja van Roosmalen (coördinatie Zakelijk katern), Martijn Bennis, Look Boden, Herman Kleijntjes, Martijn Jorritsma, Jesse Budding, Theo Tangelder (fotografie) E: redactie@merlijnplus.nl Vaste medewerking: Ton Meijer (cartoon), Publivent, VLA, Elly Verburg (OTIB), KEMA. Advertentie-exploitatie: Ruud Struijk T: 0182 63 17 17 E: verkoop@merlijnplus.nl Uitgever: Frank Stouthart Secretariaat: info@merlijnplus.nl Abonnementen: Benelux € 19,50. Buitenland € 58,50. Losse nummers € 5,-. Prijzen per jaar en incl. BTW. Abonnementen lopen automatisch door tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk bij de uitgever wordt opgezegd E: abonnementen@merlijnplus.nl Vormgeving: Yolanda van der Neut Basis vormgeving: DUO-ontwerp, Utrecht Druk: Ten Brink, Meppel
26
Badkamer Design Award
IZ ZAKELIJK “De installateur is een onmisbare schakel”
36
(Oud-) Minister Eberhard van der Laan
Is het installateursvak een zwaar beroep?
38
Zoveel mensen, zoveel meningen?
Verplichte keuring van installaties
40
Ja of nee?
En verder Zakennieuws Column OTIB Column KEMA
34 35 45
© Merlijn Plus BV, 2009 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.
maart 2010
IZ0310_inhoud.indd 5
5
12-3-2010 10:26:27
Powered by Rucon
Rucon is veelal onzichtbaar overal aanwezig. Het resultaat en het effect van onze ventilatoren vindt u terug in de vele toepassingen binnen de utiliteitsbouw, industrie, woningbouw, scheepsbouw en parkeergarages. Dat heeft niet alleen te maken met onze gedegen kennis en jarenlange ervaring of met het gegeven dat wij vrijwel alle bekende Europese ventilatormerken
Rucon, ventilatoren voor elke toepassing
vertegenwoordigen! Nee, vooral de wijze waarop wij vanuit ieder speciďŹ ek probleem voor een projectmatige benadering kiezen, zodat ieder werkgebied en iedere klant een eigen oplossing krijgt aangedragen, geeft ons een duidelijke voorsprong. Niet zo verwonderlijk dat het grootste Europese Skydiving Center ook kiest voor de kracht van Rucon! Rucon Ventilatoren B.V., Postbus 263, 3840 AG Harderwijk. T 0341- 439100 I www.rucon.nl
IZ0310_rucon_06.indd 6
11-3-2010 9:49:59
VAN DE REDACTIE
Brede blik Wie zijn klanten een goed binnenklimaat wil bezorgen maar niet met een hoge energierekening wil opzadelen, moet beschikken over een brede blik. Neem nu dat telefoontje van mevrouw Jansen. Ze heeft vochtproblemen in de badkamer. Het plafond beschimmelt. Of u dat kunt verhelpen. Natuurlijk kunt u dat. Sterker, u bent al op weg om het falende systeem eens stevig onder handen te nemen of zelfs te vervangen. “Wacht even”, waarschuwt een deskundige die wij consulteerden. “Let op het grote geheel. Bij het zoeken naar oplossingen voor problemen met het binnenmilieu, zoals comfortklachten of vocht en schimmelplekken, kijken we vaak het eerst naar het ventilatiesysteem. Maar dat is lang niet altijd terecht. Je kunt een perfect werkende installatie hebben, maar door bijvoorbeeld de houten vloer op de begane grond niet te
isoleren, kunnen vochtproblemen toch de kop opsteken.” Van een geheel andere orde is het probleem van teveel ventileren. Wist u dat in Nederland op grote schaal kostbare energie naar buiten verdwijnt? Deels komt dat door de aanwezigheid van kieren, deels door ‘woonverdunning’: het aantal bewoners per huis is afgenomen, maar de ventilatie houdt daar (nog) geen rekening mee. In deze uitgave reikt een adviseur de oplossing aan: vraaggestuurde ventilatie. “Willen we in de komende jaren echt een trendbreuk in het gebouwgebonden energiegebruik realiseren, dan zullen we alle woningen waarin nu volledige natuurlijke ventilatie of natuurlijke toevoer met mechanische afvoer aanwezig is, moeten renoveren met vraaggestuurde ventilatiesystemen”, zegt hij. Die stap dient dan wel te worden voorafgegaan
THUIS
door woningen waar nodig te isoleren en beter lekdicht te maken, zouden we eraan willen toevoegen. Die integrale aanpak, of brede blik, is belangrijk om het beste evenwicht te vinden tussen comfort en energiegebruik. Het is zelfs zo dat
UIT
de wisselwerking tussen de toegepaste installaties en de eigenschappen van het pand zwaarder telt naarmate er meer aan energie bespaard moet worden. Alle reden dus om het vizier zo breed mogelijk af te stellen •
Als u vandaag voor 16.00 uur belt, hebt u hem morgen in huis: onze uitgebreide catalogus. Een overzichtelijk boekwerk van 36 pagina's waarin u een compleet leveringsprogramma van koperen en bronzen produkten en halffabrikaten aantreft. Vooral ook in grote maten! Wij kunnen meestal uit voorraad leveren.
UIT ONZE KOPER/BRONS CATALOGUS www.gizom.nl
Aan de leiding in aluminium, koper en brons. Tel. (0598) 61 57 38. Fax (0598) 61 23 52.
maart 2010
IZ0310_vanderedactie.indd 7
7
9-3-2010 13:53:37
t Luchtbehandeling
systemen t Luchtkanalen t Geluidtechniek t Akoestische isolatie t Thermische
isolatiematrassen t Ventilatoren
hoon, c s n e e r o o v r e u w p a r tns ti l k l im a a t f r is e n
De Wieken 23, NL-8801 RA FRANEKER T +31 (0)517 398 038 M +31 (0)6 415 651 98 F +31 (0)517 383 553 E info@fri-tec.nl W
W
W . F
R
I
- T
E
C
.
N
L
Nieuwe generatie HDR ventilatoren Directgedreven High Efficiency Backward Curved ventilatoren in de bouwgrootte 280 t/m 710 mm Luchthoeveelheden tot 43.000 mÂł/uur bij 200 Pascal directgedreven.
Zo onzichtbaar als een luchtdistributiesysteem is, zo essentieel is verse lucht voor het werkcomfort. De realisatie daarvan vertrouwt u dan ook toe aan een specialist.
Ideaal voor het “Upgraden� van Installaties. Hoog energetisch rendement door toepassing van schijfankermotor.
CMK levert professioneel luchtinstallatiewerk: t 0OUXFSQU FO SFBMJTFFSU MVDIUEJTUSJCVUJFTZTUFNFO BGHFTUFNE PQ JFEFS EJF [JDI JO IFU HFCPVX CFWJOEU t 0QWBMMFOE TUFSL JO NPOUBHF t 4UFFET XFFS PQMPTTJOHTHFSJDIU FO DSFBUJFG t $., QBTU [JDI QSPCMFFNMPPT BBO PQ VX QMBOOJOH
Climate-Air BV Industrieweg 4-b 9363 TB Marum Tel. 0594-641453 Fax 0594-642829 info@climate-air.com www.climate-air.com
LUCHT IS LEVEN, LUCHT IS WERKEN 5&- t 888 $., -6$)55&$)/*&, /- t */'0!$., -6$)55&$)/*&, /-
IZ0310_hrsolar_fritec_cmk_climatair_08.indd 8
15-3-2010 12:32:28
Flits !
IN DE PIJPLIJN
AGENDA 8 april Evoluon, Eindhoven ‘Domotica voor duurzaam, veilig en comfortabel wonen’ www.smart-homes.nl 13 april IJsselstein TVVL symposium: Invloed mens en zijn omgeving op sanitaire technieken www.tvvl.nl 20-22 april Gorinchem Installatie Vakbeurs of Klimaatvak www.evenementenhalgorinchem.nl
Luchtzijdig inregelen De ISSO publicatie 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties is verschenen. De publicatie heeft tot doel de technicus van een installatiebedrijf of een installatiebeheerder een overzichtelijke en praktische methode te bieden voor het luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties in utiliteitsgebouwen •
Rijk wil besparen De rijksoverheid gaat de klimaatinstallaties in haar gebouwen efficiënter gebruiken. Dat moet ertoe leiden dat het Rijk in 2015 ten minste 10 procent minder energie gebruikt. De maatregel levert de komende jaren een besparing op van 50,5 miljoen euro •
Waar is het energielabel? De helft van alle publieke gebouwen in Nederland ontbeert een energielabel.
Dat blijkt uit een steekproef van de VROM-Inspectie. Volgens de Europese richtlijn voor de energieprestatie van gebouwen (EPBD) moeten alle publieke gebouwen met een oppervlakte van meer dan 1.000 vierkante meter een zichtbaar energielabel hebben •
Passiefhuis-hoogbouwproject BAM Woningbouw Deventer is onlangs gestart met de bouw van 54 Passiefhuisappartementen in ’t Kotmanpark te Enschede. Het appartementencomplex telt negen woonlagen en is het eerste hoogbouwproject in Nederland dat zo extreem goed wordt geïsoleerd. Hierdoor is het grootste deel van de winter de warmte van de zon die door de ramen komt en de warmte van personen in huis, voldoende om de temperatuur aangenaam te houden •
Kwaliteitskeurmerk ventilatiesystemen Zeven installatiebedrijven ontvingen tijdens de vakbeurs VSK 2010 de nieuwe certificaten BRL 6000-10 en BRL 8010. Kiwa verzorgde het hele certificatietraject. Drie bedrijven ontvingen het certificaat BRL 6000-10, dat het ontwerp en de installatie van ventilatievoorzieningen toetst. Vier installateurs namen het certificaat BRL 8010 in ontvangst, dat in het verlengde hiervan ligt en de daadwerkelijke prestatie van een systeem meet. Daarmee voldeden deze vier ondernemers aan de nieuwe Ventilatie Prestatie Keuring (VPK), ofwel de APK voor ventilatievoorzieningen •
www.installatienet.nl
LEES MEER OPP
Eerst even IZappen... THEMA Zie onderhoud als kans, niet als bedreiging Het uitvoeren van onderhoud aan een ventilatiesysteem blijkt lang niet vanzelfsprekend. Terwijl de meeste huishoudens regelmatig onderhoud laten plegen aan hun cv-ketel, kijken de meeste woningeigenaren niet of nauwelijks om naar hun ventilatiesysteem. Hoewel het comfort, maar vooral ook de gezondheid van bewoners, wel degelijk afhankelijk is van periodieke aandacht voor dit installatieonderdeel. P < … > PRODUCT Het Ademend Raam, een fris concept Het heeft even geduurd, maar nu is hij bijna marktrijp: het Ademend Raam, een vinding van de wetenschappers prof. ing. Jón Kristinsson en dr. ir. Noor van Andel. Brink Climate Systems B.V. bouwde het bijzondere concept uit tot een product met potentieel. Hart van het systeem is een ingenieuze warmtewisselaar die bestaat uit 6,1 km fijn koperdraad. P<…> THEMA Handbediening zet geen zoden aan de dijk Het verbeteren van een ventilatiesysteem in de
bestaande bouw is een nauwkeurig proces waarbij de uitvoerders verschillende stappen moeten doorlopen. Wil je in een bestaande woning daadwerkelijk de luchtkwaliteit en het comfort verbeteren en het energiegebruik verminderen, dan moet op gestructureerde wijze aan de slag worden gegaan. P CONTEST Wellness in een vliegtuigsuite Onlangs zijn de Badkamer Design Awards 2010 uitgereikt, in de categorieën Home en Hotel. De HomeAward ging naar Jeroen Dellensen en Jaspar Jansen, voor het ontwerp van een ‘groene’ badkamer in een Amsterdams grachtenpand. Marjolein Garritsen won in de categorie Hotel. Zij creëerde een luxueuze badruimte in een voormalig DDR-regeringsvliegtuig. P ACTUEEL De installateur is een onmisbare schakel Nederland moet duurzaam worden, zegt het kabinet. Een belangrijke rol in dit traject is weggelegd voor de installateur. Als adviseur moet hij duurzaamheid duidelijk en helder onder de aandacht brengen. Een uitdagende taak, erkent ook minister Eberhard van der Laan, want het vergt samenwerking en verdieping. P < … > maart 2010
IZ0310_idp_izap_agenda_re.indd 9
9
9-3-2010 13:54:28
“Neem plaats aan de Climate OK tafel.”
“ Brink Climate Systems is de laatste jaren uitgegroeid tot totaalleverancier op het gebied van mechanische ventilatie, zowel centraal als decentraal, met en zonder warmteterugwinning. De systemen van Brink Climate Systems dragen in alle typen gebouwen bij aan een gezond, energiezuinig en comfortabel binnenklimaat. Dat onze producten hierbij voldoen aan de hoogste kwaliteitseisen spreekt voor zich. Maar we willen meer. Daarom komen we met Climate OK. Climate OK is een initiatief van Brink Climate Systems om de kwaliteit van het binnenklimaat hoger op de agenda te plaatsen bij architecten, ontwikkelaars, installateurs en eindgebruikers. Hecht u net zoveel belang als wij aan een binnenklimaat dat gezond, energiezuinig en comfortabel, oftewel Climate OK is? Kijk op www.brinkclimatesystems.nl of bel (0522) 46 99 44 en neem plaats aan de Climate OK tafel om gezamenlijk aan een Climate OK binnenklimaat te werken.” Meer informatie over Brink Climate Systems vindt u op www.brinkclimatesystems.nl. Brink Climate Systems is gecertificeerd volgens ISO 9001 en ISO 14001.
IZ0310_brink_10.indd 10 OK - InstalateursZaken thema Ventilatie.indd 1 100073 Adv. Brink Climate
11-3-2010 9:51:50 04-03-2010 15:29:00
LEES MEER OP
www.installatienet.nl
COLUMN “Eigenwijs”
Samenwerking Uneto-Vni en Syntens Algemeen directeur Titia Siertsema van brancheorganisatie Uneto-Vni en directeur Piet van Staalduinen van Innovatienetwerk Syntens hebben tijdens de VSK-beurs een samenwerkingsovereenkomst gesloten. Doel van de overeenkomst is om innovatie in de branche te stimuleren. De overeenkomst geldt voor vier jaar en wordt zowel strategisch als operationeel ingevuld •
Extraatje Bedrijven die in 2010 investeren in energiebesparing kunnen via de Energie-investeringsaftrek (EIA) in totaal € 150 miljoen fiscaal terug krijgen. Het EIA-budget is daarmee € 5 miljoen hoger dan in 2009. In 2010 is het voor ondernemers aantrekkelijk in energiebesparing in hun bedrijfsgebouwen te investeren. Zo staan bijvoorbeeld klimaatbesparingssystemen en warmteterugwinningsinstallaties op de Energielijst •
Trends in een notendop Van 20 tot en met 22 april vinden de Installatie Vakbeurs en Klimaatvak Gorinchem plaats in de Evenementenhal Gorinchem. Branchegerichte informatie en producten op het gebied van onder andere verwarmingssystemen, meet- en regelapparatuur, sanitair
en bevestigingsmaterialen zijn te vinden op de Installatie Vakbeurs Gorinchem. Klimaatvak Gorinchem, dat tegelijkertijd plaatsvindt, richt zich op airconditioning, luchtbehandeling en koudetechniek •
Energielabel slechte indicator Volgens het energieadviesbureau SunSolutions is het energielabel (EPA-U) geen goede indicator voor de energiekosten. Het bureau baseert zich op een onderzoek, dat het heeft uitgevoerd onder een grote groep basisscholen in NoordBrabant. Daaruit blijkt, dat scholen met een energiezuinig gebouw soms toch een hoge energierekening hebben. Andersom kunnen scholen met een minder energiezuinig gebouw relatief lage energiekosten hebben •
Onlangs eindigde een conversatie tussen een installateur en ondergetekende met de woorden: “ja sorry André, je hebt gelijk, maar ik ben nu eenmaal eigenwijs”. Voor mij aanleiding eens even te Googelen op de betekenis van de kwalificatie ‘eigenwijs’. Dat leerde mij het volgende: Betekenis Eigenwijs: -betweterig -curieus -eigengereid -eigenwillig -hoofdig -koppig -ongezeglijk -ontoegankelijk voor raad -ontoegeeflijk -onverzettelijk iemand -steilorig -stijfkoppig -verwaand -waanwijs -onvatbaar maken voor goede raad -ongehoorzaam -niet toegankelijk voor raadgevingen -niet bijdehand -neuswijs -hardnekkig –hardleers. Dit lezende moest ik wel toegeven, dat er hier absoluut sprake was van een behoorlijke dosis zelfkennis… Het zal u niet verbazen dat er een heel proces vooraf is gegaan aan deze ontboezeming, van overigens een gewaardeerde relatie. De aanleiding was een verschil in meetresultaten, bij de controle van de ventilatiecapaciteit van een woning. In dit geval gold een ventilatie-eis van 250 m3/h. Tegenover ons meetresultaat van 180 m3/h stond een meting van de installateur van 275 m3/h. Voorwaar geen kinderachtig verschil. Gezien de verschillen in meetapparatuur echter verklaarbaar. Dat hadden we al vaker meegemaakt. Wij meten ventilatiecapaciteiten met zogenaamde nuldrukcompensatie, conform de NEN 1087. Hiertegenover stond een meting met een vleugelradanemometer. Het is niet zonder reden dat er een meetmethode met nuldrukcompensatie is vastgelegd in de norm, aangezien bij alle alternatieve methoden de meetapparatuur zelf in meer of mindere mate de meting beïnvloedt. Soms levert dat dus zelfs een verschil op van maar liefst 40%! Enfin, na 3 meetsessies in de woning, even zoveel schriftelijke rapportages en uiteindelijk een meetsessie met de verschillende apparatuur op een geijkte windtunnel, kreeg ik te horen dat ik hier te maken had met een ‘eigenwijze’ relatie (dat had hij wel eens eerder mogen vertellen…). Plezierig natuurlijk dat we het uiteindelijk eens zijn geworden over het meetresultaat. Vervelend echter dat de bewoners het ruim een half jaar met een ventilatiesysteem met een te lage capaciteit hebben moeten doen. Na het vervangen van de 2 meter flexibele slang, van de ventilator naar de dakdoorvoer, door een vast kanaal kwamen we –gemeten met nuldrukcompensatieruim aan de beoogde capaciteit. De monteur had één uur nodig om het op te lossen…….. André Meester, Algemeen directeur Alusta Natuurlijke Ventilatietechniek BV Onder auspiciën van
maart 2010
IZ0310_idp_publivent_re.indd 11
11
9-3-2010 14:25:28
Hebkn FF" ibW]lWij[ akdijije\ heea]WiW\le[h leeh Wbb[ i_jkWj_[i
;XX^ fej dXXi l`k %%%
X_`pedZ[h ibW]lWij l[hX_dZ_d][d fWii[d Wbj_`Z ^ee] l[hm[ha_d]i][cWa b_Y^j][m_Y^j" ][[d iY^[hf[ hWdZ[d aehj[ l[hm[ha_d]ij_`Z Xk_p[d id[b [d cWaa[b_`a ef cWWj j[ cWa[d l[[b X[j[h X[ijWdZ j[][d YedZ[diWWj l[hmWhc_d]ije[ij[b Xb_`\j bWd][h iY^eed
8[b e\ cW_b KXX_da leeh c[[h _d\ehcWj_[0 j[b[\eed &)') *.& ).&" _d\e6kXX_da$db$ K akdj eea a_`a[d ef edp[ ][^[[b l[hd_[kmZ[ m[Xi_j[0 mmm$kXX_da$db$
IZ0310_ubbink_12.indd 12
11-3-2010 9:54:00
COMBI-KE ACTIEVOO TELS RDEEL ! Informeer b dichtstbijzi ij uw jnde vestiging
EfficiĂŤnt werken en voordelig inkopen: daar ligt uw winst. Met Warmteservice bespaart u tijd en geld! We bieden u een groot assortiment met een gunstige prijsstelling. U vindt bij ons geen zelfbedieningsconcept of vertegenwoordigers, maar vakkundige mensen aan de balie. Warmteservice onderscheidt zich door de persoonlijke benadering en het deskundige advies.
Online voordelig je materialen bestellen op warmteservice.nl
IZ0310_warmteserv_raminex_13.indd 13
Warmteservice heeft 46 vestigingen in Nederland. Ook in uw regio zijn wij goed bereikbaar. Kom gerust langs en bekijk ons ruime assortiment, doordeweeks of op zaterdag. Meer informatie: 0900 - 23 56 897 (0900-belnuWS / â&#x201A;Ź 0,01 p.m.)
Ontdek het gemak van warmteservice.nl
11-3-2010 10:24:30
Thema
BOUWFYSICA ÉN INSTALLATIETECHNIEK
“Luchtdichtheid is een installatieconcept” Het is noodzakelijk om de selectie en de uitvoering van een ventilatiesysteem te bekijken in samenhang met andere installaties, maar ook met de bouwtechnische uitvoering van een woning of gebouw. “Hoe groter de energetische besparingen die je wilt realiseren, hoe sterker de samenhang tussen bouwfysica en installatietechniek”, zegt Ad van der Aa, technisch directeur bij Cauberg-Huygen raadgevende ingenieurs. Bij het zoeken naar oplossingen voor problemen met het binnenmilieu, zoals comfortklachten of vocht en schimmelplekken, kijken we vaak als eerste naar het ventilatiesysteem. Maar dat is zeker niet altijd terecht. “Je kunt een perfect werkend ventilatiesysteem aanbrengen, maar door bijvoorbeeld de houten vloer op de begane grond niet te isoleren kunnen vochtproblemen erger worden. En een lagetemperatuurverwarmingssysteem dat langs de gevel niet voldoende capaciteit biedt, werkt koudeklachten in de hand. Daar kun je met het beste ventilatiesysteem niets aan doen”, zegt Van der Aa. Zijn standpunt: bij de renovatie van woningen moet een nieuw ventilatiesysteem, of aanpassingen daaraan, altijd in samenhang zijn met de bouwfysica en andere installaties in het gebouw. Zowel bij de selectie, ontwerp als installatie van het ventilatiesysteem.
Samenhangende renovaties “Zodra we in de bestaande bouw gaan renoveren met als doel het energiegebruik te reduceren, moeten we de Trias Energetica hanteren”, vertelt Van der Aa. “Eerst zal de energievraag zo ver 14
mogelijk moeten worden beperkt. Vervolgens kun je kijken hoe de benodigde energie duurzaam kan worden opgewekt. Laatste stap is het selecteren van de efficiëntste energieconversietechnieken, waardoor er zo weinig mogelijk fossiele energie hoeft te worden aangesproken. Bij het nemen van de eerste stap is het van groot belang om dak, gevel en andere kieren zo goed mogelijk te isoleren of dichten en de begane grond vloer te isoleren. Er zijn over het algemeen tamelijk vast gedefinieerde strategieën beschikbaar. Zo zal na 15 jaar de woning moeten worden aangepakt om hem ‘gezond, veilig en netjes’ te houden. Keuken, douche, toilet, maar ook diverse installatie-units, zoals de cv-ketel, moeten na die periode worden vervangen. Dit vergt een investering van ongeveer 35.000 euro. Na een periode van 25 jaar zijn over het algemeen diverse delen van het casco aan een opknapbeurt toe. Denk aan het dak, de raamopeningen en soms ook bepaalde gevelonderdelen. Ook kan op dat moment de isolatie aan verbetering toe zijn. En vaak wil men het wooncomfort op onderdelen verbeteren tot op
nieuwbouwniveau. Deze renovatie vergt een investering van ongeveer 70.000 euro. De grootste renovatie vindt meestal plaats bij een levensduur van 40 jaar. Plattegronden worden dan aangepast, de woning wordt vergroot en de totale kwaliteit van de woning wordt opgetrokken tot nieuwbouwniveau. Een dergelijke, grootscheepse renovatie zal ongeveer 135.000 euro kosten. Kortom, bij elk verbouwingsmoment zijn er mogelijkheden voor verbeteringen. Daarom is het belangrijk om voor elk van die momenten ook een duidelijke ingreepstrategie op te stellen.”
Toolkit Bestaande Bouw Elke renovatie, groot of klein, vereist een integrale aanpak: bekijk het ventilatiesysteem in relatie tot alle andere aanpassingen. Maar in de praktijk blijkt dit bijzonder lastig. Van der Aa wijst daarom op de Toolkit Bestaande Bouw. Deze omvangrijke, technische publicatie biedt een uitgekiend overzicht van concepten en werkwijzen om in de bestaande bouw op een integrale wijze renovaties aan te pakken. Daarbij kan de gebruiker van de toolkit kiezen uit vier verschillende uitgangspunten: zo veel mogelijk CO2-reductie, zo laag mogelijke energielasten, een korte of lange exploitatieduur en de hoogte van de investeringskosten. Hiermee kan elke opdrachtgever zelf bepalen welke motivatie voor hem of haar het belangrijkst is en op basis daarvan keuzes maken voor het renovatieproject. Vervolgens leidt de Toolkit de opdrachtgever en ontwerper stapsgewijs door alle opgaven die voor een dergelijk project gelden. Daarbij kan men nog voor elk onderdeel bepalen of de lat wat hoger of juist wat lager wordt gelegd. Bij de
maart 2010
IZ0310_TA_vanderAa.indd 14
9-3-2010 14:27:45
kritische factor in elk ‘neutrale’ keuze, kiest men voor eisen die op dit moment voldoen aan het minimale eisenpakket uit het Bouwbesluit. Maar men kan ook een hogere ambitie hanteren. De Toolkit gaat uit van vijf representatieve woningtypen. Het betreft hier de rijwoning van vóór 1946, de rijwoning gebouwd tussen 1946 en 1966 en de rijwoning uit de jaren tussen 1966 en 1976. De andere twee woningtypen zijn de portiekwoningen van vóór 1966 en de portiekwoning gebouwd tussen 1966 en 1988.
Aandachtspunten Bij het doorlopen van alle bouwkundige en installatietechnische onderdelen in de Toolkit, komt ook de selectie van het ventilatiesysteem aan de orde. Hieruit blijkt dat er vele combinaties mogelijk zijn. Bij de keuze voor een hr-ketel is een natuurlijke toevoer met mechanische afzuiging mogelijk, maar ook gebalanceerde ventilatie. Echter, ditzelfde
geldt wanneer men kiest voor een warmtepomp met lagetemperatuurverwarming. In dit laatste geval zal echter de keuze voor vraaggestuurde toevoer een belangrijke element vormen, omdat een concept met lagere temperaturen gevoeliger is voor tochtproblemen. Van der Aa benadrukt dat, ook in de Toolkit, alles begint met het bouwkundig optimaliseren van schil. “Als uitvloeisel van de Trias Energetica moet men eerst zoveel mogelijk het weglekken van energie voorkomen. Vervolgens kiest men dan het installatieconcept dat het best bij de randvoorwaarden en ambities past. Als een opdrachtgever een lage energierekening wenst en/of een forse reductie van de CO2-uitstoot, dan kom je al snel uit bij de toepassing van duurzame energie of bij een vraaggestuurd ventilatiesysteem. Dit kan een gebalanceerd ventilatiesysteem zijn maar evengoed een ventilatiesysteem met actief geregelde natuurlijke toe-
oo t bestaa de bou
Toolkit bestaande bouw
voer. Welk systeem het ook wordt, aan elke combinatie van maatregelen zijn knelpunten verbonden die de uiteindelijke kwaliteit bepalen. De Toolkit brengt daarom de relatie tussen kwaliteit en knelpunten voor elk woningtype en de bijbehorende keuzes helder in beeld.”
Uitvoeringseisen De Toolkit geeft verder heel duidelijk aan welke uitvoeringseisen van toepassing zijn. In feite kan men precies per onderdeel zien welke maatregelen men kan treffen of zelfs moet nemen, en welke aandachtspunten van belang zijn. Dit geldt voor zaken als het dak en de gevel, maar ook voor de installaties. Vervolgens kan men via de Toolkit een vrij nauwkeurige doorberekening maken van de kosten en opbrengsten van de verschillende maatregelen. “Omdat de Toolkit voor een brede doelgroep is geschreven, zijn er veel themabladen in deze publicatie opgenomen”, zegt Van der Aa. “Zo zijn er themabladen van alle ventilatieconcepten die momenteel in de markt verkrijgbaar zijn. Dit zorgt ervoor dat een ontwikkelaar, technisch beheerder of aannemer die niet dagelijks met ventilatiesystemen werkt, te weten kan komen wat de toepassingsmogelijkheden zijn en waar de aandachtspunten liggen. Die aandachtspunten zijn overigens nader uitgewerkt in aparte pagina’s met gedetailleerde informatie.” Samenvattend stelt Ad van der Aa dat eigenlijk in elk concept de luchtdichtheid van de woning een kritisch punt is, waarbij niet zelden de isolatie van de begane grond vloer over het hoofd wordt gezien. Als het gaat om de luchtdichtheid wordt de invloed van de draaiende delen, zoals ramen en deuren, vaak overschat. En voor de inbouwdetails van kozijnen in het metselwerk zou er passende aandacht moeten zijn •
maart 2010
IZ0310_TA_vanderAa.indd 15
15
9-3-2010 14:27:46