10e jaargang nummer 12 december 2012
Special: Renovatie & onderhoud > Brandveilig isoleren > Onderhoud management systeem > Statige stadswoning van G naar A+ label
e.
:14:27 PM IZ1212_omslag_buiten_01_52.indd 3
20-11-2012 16:36:20
Bij alles wat we doen, denken we voortaan groen Duurzaamheid is niet alleen een woord. Duurzaamheid moet je doen. Vandaar dat we ons assortiment en onze diensten meer ‘groen’ kleuren. Het vinden van zogenaamde ‘groene’ producten via de website is een stuk makkelijker geworden. Of het nu gaat om producten die energie besparen of zelfs energie opleveren. We geven adviezen voor alternatieve oplossingen die het milieu minder belasten, bijvoorbeeld op het gebied van efficiënt installeren. En we dragen ook ons steentje bij. Zo heeft Technische Unie de Lean and Green Award én is gecertificeerd voor niveau 3 van de CO2 -prestatieladder. Het bewijs dat techniek en ‘groen’ prima samen gaan. Technische Unie. Daar heb je meer aan.
www.technischeunie.com
advDuurzaamTU210x297.indd 1 IZ1212_03.indd 3
26-06-12 15:52 15-11-2012 12:05:48
DUCO at HOME
De totaaloplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat
Duco CO2 System
Duco Comfort System
DucoTronic System
Eenvoudige ‘natuurlijke’ ventilatie
‘Plug & Play’ met Vraaggestuurde Ventilatie
De ultieme vorm van ‘Natuurlijke’ Ventilatie
De DucoBox wordt gestuurd op basis van
Eenvoudig te installeren Vraaggestuurd
Vraaggestuurd
CO2 metingen in de leefruimte. Dit maakt het
Natuurlijk Ventilatiesysteem ‘VNV’. Ideaal voor
‘VNV’. Stuurt de luchttoevoer en -afvoer
eenvoudig, efficiënt en budgetvriendelijk.
renovatieprojecten. Ventileert op basis van
volledig automatisch op basis van °C, CO2
Voor de toevoer is een uitgebreid gamma
CO2 en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.
en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.
zelfregelende roosters beschikbaar.
Communiceert draadloos via Z-wave protocol.
Communiceert draadloos via Z-wave protocol.
0,14
Cwinst
NEN 7120
e
0,14 Cwinst NEN 7120
e
0,11
Cwinst
NEN 7120
e
eC4b C
0,11
winst NEN 8088-1 NEN 7120
eC4a C
0,11
winst NEN 8088-1 NEN 7120
Keuze uit compleet gamma ZR roosters. e
C4b
Tronic
NEN 8088-1
Tronic C4a
Comfort
Comfort
C4a
Cwinst
NEN 7120
e
0,14 Cwinst NEN 7120
NEN 8088-1
e CO2
0,11
Cwinst
NEN 7120 NEN 8088-1
e
C4a DUCO OP ‘BOUWBEURS UTRECHT’ 2013 C C 0,11
CO2
winst
NEN 7120
Bezoek ons op stand 01.B010 en 01.C010 4 tot 9 februari 2013
We inspire at www.duco.eu
IZ1212_04.indd 4 20111220_Installateurszaken.indd 21
0,11
winst
NEN 8088-1
0,14
NEN 7120
eC4b C
0,11
winst NEN 8088-1 NEN 7120
eC4a C
0,11
Keuze uit compleet gamma elektronische
C4b
Tronic
toevoerroosters.
NEN 8088-1
Tronic C4a Comfort
C4a
NEN 8088-1
C4a
CO2
e
Comfort
NEN 8088-1
winst NEN 8088-1 NEN 7120
NEN 8088-1
Ventilatiesysteem
e CO2
0,14 Cwinst NEN 7120
e
0,11 Cwinst
HOME OF OXYGEN
e
Natuurlijk
0,14 Cwinst
C4b
NEN 7120
NEN 8088-1
eC4b
0,11 Cwinst NEN 8088-1 NEN 7120
eC4a
Tronic C4a
Comfort
C4a
NEN 7120
NEN 8088-1
0,11 Cwinst
C4a
CO2
NEN 7120
NEN 8088-1
e
Comfort
NEN 8088-1
0,11 Cwinst NEN 8088-1
NEN 7120
Tronic
CO2
info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44
15-11-2012 12:07:36 12/11/12 09:29
Nieuw op de markt: de Nefit TrendLine, een nieuwe
IZ TECHNIEK
generatie HR-ketels voor het middensegment met als hart de innovatieve en compacte High Speed wis-
Renovatie statige stadswoning
selaar. Snel reagerend op warmtevraag en toch met
Gezond en gasloos
14
verrassend veel vermogen. De TrendLine is uitgerust met een Eco-design pomp (42,5% zuiniger dan de
Ketels doen het goed op aardgas met waterstof
A-labelnorm) en levert een flinke energiebesparing
Meerjarenproef wijst uit:
16
op. De nieuwe, zelflerende regeling (patent) herkent tappatronen en zorgt zo voor optimale balans,
Historisch pand met toekomstperspectief
comfort en energiebesparing. De handige service-
Duurzaam renoveren
18
indicator bespaart tijd bij ieder servicebezoek.
Effectieve combinatie van vloer- en wandverwarming
22
Oppervlakteverwarming
Brandveilige leidingisolatie
24
Energiebesparing en risicoreductie
Droogbouw vloerverwarmingssystemen
26
Kiezen vraagt om kennis
En verder 7 9 13 29 30 32
Van de redactie In de pijplijn, incl. AGENDA en IZAP Column Publivent Af fabriek Energie Vakbeurs 2012 “Vrouwen zijn moeilijker te behagen dan mannen”
10e jaargang nummer 12 december 2012
Special: Renovatie & onderhoud > Brandveilig isoleren > Onderhoud management systeem > Statige stadswoning van G naar A+ label
COLOFON InstallateursZaken (ISSN:1872_6607) Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én (commerciële) bedrijfsvoering Oplage: 8.000 exemplaren Aandachtsgebieden: gas, water, verwarming, luchtbehandeling, koeling, sanitair, dakbedekking, energie en milieu Een uitgave van: Merlijn Plus BV, Postbus 275, 2740 AG Waddinxveen T: (0182) 63 17 17, F: (0182) 61 78 15 E: info@merlijnplus.nl I: www.merlijnplus.nl Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur), Ruthger te Marvelde, Wietse Buma E: redactie@merlijnplus.nl Vaste medewerking: Ton Meijer (cartoon), Publivent, Elly Verburg (OTIB), Uneto-VNI, Kiwa, Joost van Hoof (HU), ISSO, Frank Thoonen en Uw Duurzame Woning Advertentie-exploitatie: Ruud Struijk T: 0182 63 17 17 E: r.struijk@merlijnplus.nl Uitgever: Frank Stouthart Secretariaat: info@merlijnplus.nl Abonnementen: Benelux € 19,50. Buitenland € 58,50. Losse nummers € 5,-. Prijzen per jaar en incl. BTW. Abonnementen lopen automatisch door tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk bij de uitgever wordt opgezegd E: abonnementen@merlijnplus.nl Vormgeving: Yolanda van der Neut Basis vormgeving: DUO-ontwerp, Utrecht Druk: Ten Brink, Meppel © Merlijn Plus BV, 2012 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.
IZ SANITAIR En verder Druppels Column Van Hoof Column Kiwa
28 28 29
IZ ZAKELIJK Installeren met ambitie
34
Onderhoud management systeem
Groen lenen
37
Investeren in de eigen woning
Kansen in crisistijd
38
ISSO-najaarsbijeenkomst 2012
En verder 21 40 43 44 47 48
Column OTIB Professionaliseringsoffensief praktijkopleiders Column Uw Duurzame Woning Docent op stage Column Frank Thoonen Stekelige vragen
december 2012
IZ1212_inhoud.indd 5
5
22-11-2012 14:31:08
eenvoudig snel & veilig
Rookgasafvoer renoveren anno nu
Ga naar onze geheel vernieuwde website www.coxgeelen.com voor meer informatie. Emmastraat 92 • 6245 HZ Eijsden • 043-40 99 500 • info@coxgeelen.com • www.coxgeelen.com
12.067_Cox_ad.indd_XL_A4 1 IZ1212_06.indd 6
26-10-12 13:45 15-11-2012 12:09:32
van de redactie
Schil Installatietechniek staat niet op zichzelf maar vormt een integraal onderdeel van het pand waar het zich in bevindt. De directe relatie tussen de bouwkundige eigenschappen van een pand en de benodigde technische voorzieningen komt heel duidelijk naar voren in twee aansprekende renovatieprojecten die we in deze uitgave beschrijven. De architect en bouw-ecoloog Niek van Vliet bewoont een prachtige etagewoning in Rotterdam. Om het statige pand, dat dateert van 1917 en voorzien werd van een G-label, energetisch op niveau te brengen, zijn stevige ingrepen nodig. Het vakkundig isoleren van de schil was een eerste, logische stap. De ventilatie vindt op natuurlijke wijze plaats en de zon voorziet de woning van energie. Het gasverbruik is nu, halverwege de renovatie, al fors gedaald. Het uiteindelijke doel is een ‘gasloze’ woning waarin een gezond binnenklimaat gerealiseerd wordt met een minimum aan
installatietechniek. In ‘Huize De Blaak’, in het Brabantse dorp Standdaarbuiten wordt eveneens volop geklust. Ineke Peters en haar man Erik toveren hun vrijstaande historische woning om tot een comfortabel en energiezuinig paradijsje dat helemaal voldoet aan de eisen van nu. Veel hebben de bewoners zelf moeten uitvinden. “Vakmensen, ook in de installatiesector, blijken vaak niet gewend om in de huid van de klant te kruipen en samen te kijken naar innovatieve oplossingen”, zegt Ineke Peters. Ook is er volgens haar in Nederland een groot gebrek aan kennis op het gebied van renovatie tot passiefhuisniveau. Kennisontwikkeling op het gebied van verduurzaming is een must. Een goed in de materie ingevoerde installateur, aannemer of adviseur zal veel meer geneigd zijn
‘out of the box’ te denken en minder als vanzelf teruggrijpen op standaardoplossingen. Wat Peters betreft is de wisselwerking tussen installateur en klant iets waar
UIT ONZE KOPER/BRONS CATALOGUS www.gizom.nl
de sector meer aandacht aan zou moeten besteden. Ofwel: De consument heeft behoefte aan een meedenkend vakman met een breed referentiekader •
Als u vandaag voor 16.00 uur belt, hebt u hem morgen in huis: onze uitgebreide catalogus. Een overzichtelijk boekwerk van 36 pagina's waarin u een compleet leveringsprogramma van koperen en bronzen produkten en halffabrikaten aantreft. Vooral ook in grote maten! Wij kunnen meestal uit voorraad leveren.
Aan de leiding in aluminium, koper en brons. Tel. (0598) 61 57 38. Fax (0598) 61 23 52.
december 2012
IZ1212_vanderedactie.indd 7
7
20-11-2012 16:19:24
FULL QUALITY RANGE
FAST DELIVERIES
FULL SUPPORT
ONTDEK ONS TOTAALAANBOD OP HET GEBIED VAN VENTILATIE UTILITEIT & WONINGBOUW Ook alle benodigdheden voor renovatie & onderhoud
VENTILATOREN Wissel- en gelijkstroomventilatoren | Wtw’s | Renovatie & badkamerventilatoren LUCHTKANALEN Uniflexplus+ flexibele kanalen| Isocomplus+ geïsoleerde kanalen | Gegalvaniseerde kanalen | Spiralo buizen ROOKGASAFVOER Enkelwandig | Dubbelwandig | CLV | Schouwafwerking LUCHTVERDELING Ventielen | Roosters | Uitblaasmogelijkheden | Accessoires REGELAARS & SENSOREN Regelaars | Sensoren | Transformatoren | Afstandsbedieningen LUCHTBEHANDELINGSTOESTELLEN Kleine utiliteit tot 1.000 m³/h | Utiliteit tot 7000 m³/h | Modulaire units tot 100.000 m³/h | Accessoires INSTALLATIE & TOEBEHOREN Klein materiaal | Brandwerende materialen | Isolatie | Meettoestellen ONDERHOUD & WISSELSTUKKEN Motorplaten | Motor-Waaier combinaties | Condensatoren | Printen
Ventilair Group NL | Kerver 16 5521 DB Eersel | +31 (0)497 36 00 31 | NL@ventilairgroup.com | www.ventilairgroup.com
Advertentie_Ventilatie_IZ.indd 1
14-11-2012 12:42:01
225 medewerkers staan dagelijks voor u klaar Daarom kiest u voor Warmteservice Groot assortiment: verwarming, sanitair, dakbedekking en alle installatiematerialen Altijd in de buurt: 53 vestigingen in heel Nederland Professioneel advies: 225 deskundige medewerkers staan dagelijks voor u klaar Scherpe prijzen: Alle A-merken tegen VASTE LAGE prijzen Snelle levering: Uit voorraad, anders meestal de volgende werkdag leverbaar Ruime openingstijden: Dagelijks van 07.00 - 18.00 uur en ook zaterdags geopend Telefonisch advies tot 22.00 uur: bel op werkdagen 0900 - 0231 (€ 0.01 p.m.) Online bestellen: 150.000 artikelen op warmteservice.nl Meer informatie: ✆ 0900-0231 (€ 0.01 p.m.) of kom langs in een van onze vestigingen.
IZ1212_08_warmteservice.indd 8
20-11-2012 16:21:42
Flits !
in de pijplijn
AGENDA 19 december Opfriscursus EPA-W Utrecht www.taktaopleidingen.nl 14 januari 2013 Cursus ‘Installatie Project Management’ Bureau TVVL, Leusden www.tvvl.nl 22 januari 2013 Cursus ‘Werken aan Frisse Scholen’ Rotterdam www.sbr.nl 29 januari 2013 Cursus ‘Duurzaam bouwen’ (aandacht voor installatietechniek) Rotterdam www.sbr.nl
Kuijpers, all-in the family Drs. A.A.M. (Aukje) Kuypers (33) volgt met ingang van 1 januari 2013 ir. A.J.H.M. (Ton) Stuifzand (54) op als voorzitter van het directieteam van Kuijpers. Aukje Kuypers is van de 4e generatie Kuypers en dochter van ing. W.A.M. (Wim) Kuypers. Zij startte haar carrière bij het familiebedrijf in 2003, waar zij tot 2006 de functie van directiesecretaris bekleedde. In 2006 ging zij als international management trainee aan de slag bij Fortis. Tot 2010 was ze vervolgens bij Fortis actief als lean consultant. In 2010 keerde zij terug bij Kuijpers, leidde de afdeling Kwaliteit, Arbo & Milieu en is zij nu betrokken bij de realisatie van het strategisch plan ‘Op weg naar 2013’. In deze rol omvat haar werkterrein zowel de totale Kuijpers-organisatie
als de regionale vestigingen van de onderneming. De benoeming van Aukje Kuypers tot voorzitter van het directieteam is een stap in de verdere ontwikkeling en het borgen van de continuïteit van het familiebedrijf •
Eerst even IZappen...
Tekort technici gevaar voor toekomst De Nederlandse industrie ziet het tekort aan technici als een groot gevaar voor Nederland. Dat blijkt uit een onderzoek van ROVC, partner voor trainingen, opleidingen en advies & implementatie. Het ministerie van Economische Zaken stelt dat het statistisch tekort aan technici in 2016 oploopt tot 155.000. Uit eerder onderzoek van ROVC is gebleken dat 45 procent van de Nederlandse industrie te weinig schoolverlaters binnenkrijgt en 26 procent kan te weinig gebruikmaken van zij-instroom •
Hilton BIM Schiphol Hotel Property Company B.V. heeft vijf aanbestedingscontracten getekend voor de realisatie van het nieuwe Hilton hotel op Schiphol Centrum. Voor de elektrotechniek en werktuigbouwkunde is de opdracht aan Unica Groep gegund. Unica Mega gaat het project uitvoeren, waarbij Unica in de voorbereidingsfase de engineering vanuit het Technisch Ontwerp gaat uitwerken tot uitvoeringsdocumenten en tekeningen. Het project zal volledig volgens de BIM werkmethodiek uitgewerkt worden in SmartRevit, tot het niveau LOD 500, geschikt voor Beheer en Onderhoud •
www.installatienet.nl
lees meer op
PROJECT Renovatie statige stadswoning Niek van Vliet is bouwecoloog en architect. Samen met een huisgenoot woont hij in een historisch appartement in de Rotterdamse binnenstad. Hij is bezig zijn woning te renoveren tot passiefhuisniveau. Sinds het begin van de verbouwing is het gasverbruik al met meer dan de helft gedaald. Uiteindelijk wil Niek naar een ‘gasloze’ woning waarin een gezond binnenklimaat gerealiseerd wordt met een minimum aan installatietechniek. P 14 PROJECT Ketels doen het goed op aardgas met waterstof Is duurzaam geproduceerd waterstofgas inzetbaar in de gasvoorziening? Wat betekent bijmenging voor toestellen, leidingen, meters en appendages? En wat is het effect op het verbrandingsproces? Dat waren de belangrijkste vragen waarop in een ruim drie jaar durende veldtest antwoorden werden gezocht. De resultaten van de pilot waren over de hele linie positief. En hoewel er op dit moment
geen concrete plannen bestaan voor toepassing op grote schaal, kunnen de bevindingen een opmaat zijn voor een verdere vergroening van het stoken op aardgas. P 16 SOFTWARE Installeren met ambitie In 1995 introduceerde Gilde Main de eerste versie van het onderhoud management systeem McMain. Drie jaar later volgde het aanvullende programma McMain Field Service, dat zich toespitst op technisch beheer van installaties bij klanten. En nu komt de softwarespecialist met een mobile app voor de smartphone, waarmee service verlenen en onderhoud uitvoeren een nieuwe dimensie krijgen. Informatie delen, registreren en analyseren kan voortaan ook vanuit het veld. P 34 KREDIET Groen lenen GreenLoans is een intermediair die huiseigenaren in staat te stelt tegen gunstige voorwaarden energiezuinige maatregelen aan hun woning te laten uitvoeren. Wordt er meer ‘groen’ geïnvesteerd nu er minder verhuisd wordt? We vroegen het aan Wilfried de Goeij, oprichter en manager van GreenLoans. P 37 december oktober 2012
IZ1212_IZAP_agenda_idp.indd 9
9
16-11-2012 11:13:01
Maak het verschil door perfect te isoleren
CLIMAFLEX®
bespaart € 3,96 per meter* geïsoleerde leiding
Elk jaar opnieuw !!!
Climaflex ® reeds 30 jaar een gevestigde waarde voorzien van het CE - Conformiteitsteken L
Brandveiligheidsklasse B L s1 d0
* De besparing is berekend op basis van 22 mm leiding en geìsoleerd met Climaflex 22x13 mm
: moeilijk ontbrandbaar
Isolatietechnieken
NMC sa Ge t-Noël-St . – 4731 Eynatten – Belgium el: + 32 87 85 85 00 Fax: + 32 87 85 83 55 ww .nmc.eu / www.nmc.nl-nl
www.nmc.be
Geen probleem waar geen oplossing voor is: de specialisten van WD-40! Specifieke oplossingen Voor onderhoud, reparatie en verzorging!
Als perfecte aanvulling op het wereldberoemde universele product WD-40 is er nu de nieuwe productrange WD-40 SpecialistTM. De producten zijn geschikt voor bijzondere situaties bij onderhoud, reparatie en revisie. Ze worden gebruikt als specifieke eigenschappen nodig zijn zoals: een bijzondere materiaalverdraagzaamheid, droogsmering of druk- en temperatuurbestendigheid. Met één beweging lost u uw problemen op!
Installateurs-185x132_NL.indd 1
IZ1212_10.indd 10
06.11.12 11:26
16-11-2012 11:22:09
Xxx in dexxx pijplijn xxxxxx
Flits !
www.installatienet.nl
lees meer op
Heijmans weet het beste vrouwen voor installatietechniek te enthousiasmeren De strijd om de Femme Tech Award is gestreden: Heijmans NV uit Rosmalen is tijdens de tweede Femme Tech Dag gekozen tot hét bedrijf dat binnen de installatiebranche het beste in staat is om vrouwelijke werknemers te werven en te binden. De reden voor de jury om Heijmans als winnaar te kiezen is gelegen in het feit dat Heijmans een goed voorbeeld is van een ‘echt’ mannenbedrijf dat serieus werk maakt van diversiteit. Ook in economisch mindere tijden. Het bedrijf is overtuigd (uit eigen ervaring) van de meerwaarde van een goede balans op
de werkvloer tussen mannen en vrouwen. De jury heeft een aantal initiatieven van Heijmans als zeer positief ervaren. Voorbeelden zijn de Mindbug trainingen, een hogere beloning voor het aanbrengen van een vrouwelijke collega, de ondertekening van het Charter ‘Talent naar de Top’ en de diverse Female leadership trainingen. Tevens zet Heijmans zich actief in voor het informeren over en enthousiasmeren van meiden en vrouwen voor techniek. Er zijn in totaal 30 bedrijven voorgedragen voor de Awards. Dit heeft uiteindelijk geleid tot een lijst van 15 genomineerden. De genomineerden zijn vervolgens
onder andere beoordeeld op het aantrekken van vrouwen, het benoemen van vrouwelijke werknemers op technische en leidinggevende functies en de deelname aan voorlichtingsactiviteiten om meiden en vrouwen te boeien voor techniek. Heijmans is als één van de winnaars op de Femme Tech Dag gehuldigd. Met dit evenement voor en over vrouwen wil TechniekTalent.nu, het samenwerkingsverband van acht technische branches, het belang van vrouwen op de werkvloer benadrukken. Ruim 300 vakvrouwen waren op de tweede Femme Tech dag aanwezig. Op de Femme Tech dag
is ook de eerste editie van het Femme Tech Magazine gelanceerd. In dit magazine komen vrouwen aan het woord die werken in de technische branches. Zij vertellen over hun ambities, het combineren van werk en privé, het ondernemerschap, het functioneren als rolmodel en veel meer. Daarnaast komt ook een aantal bekende rolmodellen aan het woord: Thecla Bodewes (Zakenvrouw van het Jaar 2011) deelt haar visie op vrouwen in techniek. Marlou van Rhijn, olympisch kampioen, deelt haar passie voor haar sport. En André Kuipers wordt bevraagd over de rol van vrouwen in de ruimtevaart •
WARMING UP WEKEN BIJ WILDKAMP!
30
En vele andere acties zoals:
NU % INTRODUCTIEKORTING
• Gratis thermostaten bij cv-ketels • 50% korting op Dura® radiatoren • Gratis ringsleutel bij € 250,- aan Bonfix® koppelingen • Extra korting op o.a. vloerverwarming, boilers, ketels, isolatie en lokale verwarming! • 50% korting op alle DINAK rookgasafvoer
OP ALLE THERMRAD RADIATOREN! per set
NIEUW
IN ONS ASSORTIMENT
50.000 Technische artikelen uit voorraad leverbaar • Vakkundig advies en optimale service • 24 uurs bestelgemak via wildkamp.nl • Meer dan 40 filialen in heel Nederland
IZ1212_idp_11.indd 11
192,Magnum® Mat infrarood vloerverwarmingsmat • Art.nrs. 870586 - 870607 • Ontwikkeld om over bestaande tegelvloer of op reeds aangebrachte afwerkvloer toch nog vloerverwarming te kunnen installeren
KIJK OP WILDKAMP.NL/ WARMINGUP VOOR ALLE ACTIES!
Prijzen zijn excl. BTW, geldig t/m 31 december en alleen voor bedrijven.
Bestellen tot 20.00 uur, dagelijkse levering van alle producten door heel Nederland!
22-11-2012 8:45:19
Installatie vakbeurs
Klimaatvak Dé vakbeurs voor airconditioning, luchtbehandeling en koudetechniek
Dé vakbeurs voor de installatiebranche
Sanitair Gorinchem Gorin chem Dé vakbeurs voor de sanitair- en tegelbranche
Gorinchem
Gorinchem
Gorinchem
Openingstijden
Openingstijden
Openingstijden
13.00-21.00 uur
13.00-21.00 uur
13.00-21.00 uur
29, 30 en 31 januari 2013
29, 30 en 31 januari 2013
29, 30 en 31 januari 2013
NIEUWE ! VAKBEURS
Evenementen
HAL
HARDENBERG GORINCHEM VENRAY
Evenementenhal Gorinchem Franklinweg 2 4207 HZ Gorinchem T 0183 - 68 06 80 F 0183 - 68 06 00 E gorinchem@evenementenhal.nl I www.evenementenhal.nl
Ons evenement. UW MOMENT.
TERUGSTROOMBEVEILIGING TBE-EA EASY SERVICE dE VOORdELEN ÉÉn proDuCT Voor DE VoorgESChrEVEn ComBinATiE VAn kEErklEp En AfSluiTEr VErVAngBArE kunSTSTof kEErklEp
De terugstroombeveiligingseenheid TBE-EA “Easy Service” is een compacte terugstroombeveiliging met een controleerbare EA keerklep en een geïntegreerde kogelafsluiter, die het drinkwaternet beschermt tegen het terugstromen van verontreinigd water tot en met vloeistofklasse 2.
TOEpASSINGSVOORBEELdEN BrAnDSlAnghASpElS CV-inSTAllATiES (≤ 45 kW/huiShouDElijk) WATErlEiDingCoolErS
EEnVouDigE ConTrolE VAn kEErklEp
koffiEAuTomATEn DrAnk- En SoEpAuTomATEn
kogEl mET AnTi-kAlk CoATing Vrij VAn DoDE ruimTES
SToomoVEnS
BETrouWBAAr En SErViCEVriEnDElijk
ijSmAChinES
gESChikT Voor pErSTEChniEkEn BlijVEnD SoEpElE BEDiEning korTE inBouWmATEn
VOLdOE dUCT MET ééN pRO EN! AAN ALLE EIS
IZ1212_12_raminex.indd 12
Uitvoering: 28.0326
22-11-2012 14:34:12
Flits !
in de pijplijn
‘Meest frisse school van Nederland’ Tijdens het congres ‘7 jaar frisse scholen & andere bouwstenen’ is de Veldhuizerschool uit Ede uitgeroepen tot meest frisse school van Nederland. De titel is vooral te danken aan het feit dat de Veldhuizerschool volledig is gerealiseerd in het passiefhuis-concept. De school wordt door de kinderen zelf warm gehouden. Het energiegebruik is 80% lager en het licht en de ventilatie worden volledig automatisch gestuurd op aanwezigheid in de lokalen. De ramen zijn veelal kleiner en mogen niet open. Het dak is groen. En door de isolatie zijn de muren vrij dik waardoor het relatief stil is in het gebouw •
Datacenter met warmte-/koudeopslag
mer wordt het datacentrum met behulp van de WKOinstallatie gekoeld •
Richtlijnen koudemiddelen ter commentaar
Het datacenter AM3 Science Park Amsterdam is officieel geopend. Het complex omvat een kantoorgebouw en een datagebouw; de huisvesting voor IT-infrastructuur van bedrijven. Deze gebouwen zijn door middel van een loopbrug aan elkaar gekoppeld en vanwege veiligheidsaspecten omringd door water. Benthem Crouwel Architekten ontwierp het complex. Het datacenter is gelegen op het Science Park Amsterdam, dat zich vanwege de samenkomst van 200 netwerken één van de grootste internetknooppunten ter wereld mag noemen. Een primeur voor een datacenter in Nederland is de toepassing van een warmte-/koudeopslag (WKO). De machines in het datacenter stoten een grote hoeveelheid warmte uit, die efficiënt gebruikt zal worden. Nabijgelegen gebouwen worden verwarmd door de overtollige hitte en in de zo-
Het gebruik van natuurlijke koolwaterstoffen en kooldioxide (CO2 of R744) heeft vanuit het oogpunt van milieu grote voordelen boven de synthetische alternatieven (merendeels HFK’s en mengsels hiervan). De praktijkrichtlijnen NPR 7600 en NPR 7601 hebben als doel de toepassing van deze natuurlijke koudemiddelen te stimuleren, met inachtneming van de veiligheidsaspecten voor het gebruik hiervan. Ze zijn bedoeld om de mogelijke risico’s ten aanzien van personen en materiaal in de gebruiksfase tot een verantwoord niveau te minimaliseren. NEN heeft NPR 7600 en NPR 7601 ter commentaar geplaatst. NPR 7600 wordt herzien vanwege nieuwe technologie en inzichten. NPR 7601 is een nieuwe richtlijn en wordt na de commentaarronde definitief. NEN roept belanghebbenden op om commentaar in te dienen. De normen zijn in te zien op www.normontwerpen.nen.nl. Commentaar indienen is mogelijk tot 1 januari 2013 •
COLUMN Geschiedenisles Mijn vermoeden is dat het merendeel van de lezers van dit blad met gemengde gevoelens terugdenkt aan het vak geschiedenis op de lagere en middelbare school. Oké, het hoorde er bij, maar al die feiten van lang geleden en al die jaartallen die je moest leren, wat moet je er eigenlijk mee? En zeker als je in techniek geïnteresseerd bent, dan kun je beter goed opletten bij wiskunde en natuurkunde. Ook ik was lange tijd die mening toegedaan. Nut en noodzaak kun je op die leeftijd niet altijd duiden, zo is mijn ervaring inmiddels als vader van een aantal pubers. De geschiedenis heeft ons echter best wat aardigs te vertellen. Daarom vandaag een kleine kroniek over de geschiedenis van de ventilatie. De eerste bekende reden voor ventilatie was afvoer van rook toen de mens begon met vuur te maken in een besloten ruimte. De oude Egyptenaren ontdekten vervolgens dat steenhouwers die binnenshuis werkten een hogere kans op longaandoeningen hadden dan steenhouwers die hun beroep in de buitenlucht uitoefenden. Daarmee ontstond er een tweede reden voor ventilatie. Na wat ontwikkelingen bij de Romeinen groeit vanaf de middeleeuwen vervolgens geleidelijk het besef dat er een relatie is tussen de gezondheid, de overdracht van ziekten en ventilatie. In de 17e en 18e eeuw is men op zoek naar het antwoord op de vraag wat ‘slechte lucht’ nu eigenlijk is. Pas in 1862 ontdekt Pettenkofer dat niet een gebrek aan zuurstof of een te veel aan CO2 verantwoordelijk is voor een slechte luchtkwaliteit, maar dat dit wordt veroorzaakt door biologische effluenten. Wel veronderstelt hij dat CO2 daarvoor een goede ‘marker’ is; de door hem opgestelde richtlijnen worden tot op de dag van vandaag gebruikt. Nou hoop ik dat u na deze korte geschiedenisles niet afgehaakt bent. Want het aardige van deze ontdekkingstocht is dat we hiermee zien waar we het met ventilatie allemaal voor doen. Een goede ventilatie zorgt voor afvoer van verontreinigingen en voor een betere gezondheid. Met deze bagage gaat u morgen hopelijk weer extra gemotiveerd aan de slag. Veel succes daarmee! Ad van der Aa Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs
december 2012
IZ1212_column_publivent.indd 13
13
20-11-2012 16:24:37
Project
GEZOND EN GASLOOS
Renovatie statige stads w Niek van Vliet is bouw-ecoloog en architect. Samen met een huisgenoot woont hij in een historisch appartement in de Rotterdamse binnenstad. Hij is bezig zijn woning te renoveren tot passiefhuisniveau. Sinds het begin van de verbouwing is het gasverbruik al met meer dan de helft gedaald. Uiteindelijk wil Niek naar een ‘gasloze’ woning waarin een gezond binnenklimaat gerealiseerd wordt met een minimum aan installatietechniek. Als je van plan bent je woning te gaan verduurzamen, heb je - als het goed is een duidelijk doel voor ogen. Of beter nog: een langetermijnvisie met heldere doelstellingen die gefaseerd kunnen worden gerealiseerd. Voor Van Vliet stond het van meet of aan vast dat hij een gezonde en rustige leefomgeving wilde. (In de ruime bovenwoning van twee etages staat een vleugel en wordt muziekles gegeven.) Om een en ander te verwezenlijken zou zoveel mogelijk gebruik worden gemaakt van natuurlijke, prettig te verwerken materialen die bovendien recyclebaar zijn. En uiteraard
wordt gestreefd naar de hoogst mogelijke efficiency in verwarming en (indien toegepast) koeling. Na de verbouwing zou het gas kunnen worden afgesloten en zou de woning in de eigen elektriciteitsbehoefte voorzien.
Dampopen materialen Van Vliet woont in een Engelse Art Nouveau woning uit 1917. Wie het statige pand ziet weet meteen dat van buiten naar binnen toe isoleren geen optie is. Het isoleren vindt dus uitsluitend inpandig plaats. Mede door zijn ervaringen als bouw-ecoloog zweert
Van Vliet bij dampopen materialen. “Als een woning helemaal dampdicht wordt gemaakt en je ventileert niet voldoende, zal het vochtgehalte in huis stijgen en gaan mensen hun thermostaat een paar graden hoger zetten omdat ze zich onbehaaglijk voelen”, legt hij uit. “Een dampopen systeem neemt het vocht snel op en geeft het langzaam weer af. Nu is het wel zo dat je de isolatie met een dampremmende laag moet afplakken om de vochthuishouding in de constructie goed te houden. Ik gebruik daarvoor Pavatherm Profiel houtvezelplaten, die zijn uitstekend geschikt voor een diffusie-open bouwwijze. Ik heb voor isolatieplaten gekozen omdat je daarop goed kunt leem-stucen. Deze natuurlijke materialen kunnen een heleboel hebben. Zolang ze niet echt kletsnat worden, zullen ze niet gaan schimmelen. Als een dampdichte constructie met een gipsstuclaag en gipsplaten, met daarachter isolatie van glas- of steenwol, niet voldoende ventileert, heb je na verloop van tijd schimmel op de muren. Daar krijgen wij dus absoluut geen last van.”
‘Minder zware’ installaties
Strakke bevestiging van capillaire matten tegen Pavaprofiel platen, ten behoeve van de eerste leemlaag 14
Goed isoleren betekent dat je warmtevraag afneemt en dat je daarom ook ‘minder zware’ installaties nodig hebt. Zoals gezegd, wil Van Vliet zijn woning helemaal gasloos maken. “Mijn Nefit HR-ketel is al een oud beestje. Met z’n warmtelevering in z’n laagste stand van 40 graden doet hij het nog prima, maar hij gaat er op een gegeven moment toch uit. Ik ben me aan het oriënteren op ontwikkelingen rond HR-zonnecollectoren, in het bijzonder die van TIGI Solar of TVP Solar. Deze nieuwe generatie collectoren levert op een bewolkte koude dag voldoende capaciteit om mijn combiboiler – ik heb berekend dat 400 liter voldoende moet zijn - op 60 graden of zelfs hoger te houden. En doordat ze veel rendement hebben, kan
december 2012
IZ1212_TA_renovatie.indd 14
16-11-2012 14:05:47
s woning ik met minder collector-oppervlakte toe. Wat PV betreft kijk ik naar de efficiënte panelen van Sun-Power of Sanyo. Maar dat is toekomstmuziek, nu ben ik nog aan het isoleren en richt ik me op de verwarming.” De woning van Van Vliet is en wordt verder voorzien van wandverwarming. Sinds 2010 zijn z’n radiatoren geleidelijk vervangen door capillaire buismatten van BioClina. Deze zijn aan de binnenzijde van de geïsoleerde buitengevel en gedeeltelijk in de woningscheidende wanden verwerkt, vlak onder de oppervlakte in de leemstuc. In totaal gaat het om 44 m2 aan capillaire matten. Van Vliet is opgetogen over de efficiency en het effect van het systeem. “Door de dunne stuclaag van 10 mm wordt de ruimte binnen 15 minuten verwarmd. Een wateraanvoertemperatuur van 27 graden is voldoende.” Ook merkt hij op dat LTV-systemen geruisloos werken, wat belangrijk is in verband met zijn streven naar een stille woning.
Warmtebatterij In de badkamer heeft Van Vliet in 2003 vloerverwarming geïnstalleerd. Later verwerkte hij verwarmingsslangen in een tussenwand. Op twee plekken in het huis wordt veel massa traag opgewarmd. De combinatie van een traag en een snel systeem stelt de huiseigenaar in staat het binnenklimaat efficiënter naar zijn hand te zetten. ‘s Nachts kan het gehele systeem worden uitgeschakeld. De volgende ochtend voelt het huis ook bij strenge nachtvorst nog steeds behaaglijk en is het binnen slechts 2 graden afgekoeld, dit mede dankzij ‘de warmtebatterij’, de traditionele wand- en vloerverwarming. Capillaire wandverwarming is volgens Van Vliet uiterst energie-efficiënt en snel warm, maar koelt ook weer snel af. Daar Van Vliet nog geen collectoren en PV-panelen heeft geïnstalleerd kan hij nadat de woning volledig geïsoleerd
is en duidelijk wordt wat de resterende warmte- en stroomvraag is, bepalen wat er op het dak komt te staan. Uitgangspunt daarbij is: hoe minder vierkante meters panelen en collectoren nodig zijn, hoe beter.
Passieve zonne-energie De ventilatie in huize Van Vliet is een verhaal apart. Ook hier is gestreefd naar een maximum effect met een minimum aan techniek. Met uitzondering van de badkamer – die heeft mechanische afzuiging -wordt er uitsluitend natuurlijk geventileerd. Daarbij wordt gebruik gemaakt van passieve zonne-energie om verse lucht tijdens zonnige herfsten winterdagen voor te verwarmen. De woning is voorzien van enkel glas. Van Vliet heeft dit nadeel omgebogen naar een voordeel. Door het isoleren is de wand dikker geworden, wat een goede mogelijk bood om aan de binnenzijde een voorzetraam te plaatsen. Op die manier heeft hij bij ramen aan de zonnige voorgevelzijde luchtspouwen gecreëerd van anderhalve meter breed, 2,3 meter hoog en 15 centimeter diep. Onder het buitenraam is een ventilatieopening gemaakt. De opwarmende lucht gaat automatisch omhoog en komt boven het raam, via een handmatig te bedienen rooster de woning binnen. De kleinere draai- en schuiframen kunnen in het erker gewoon open. Aan de achtergevel is een ander systeem toegepast. Weliswaar is ook hier een luchtspouw gemaakt, maar die is gesloten en heeft uitsluitend een isolerende functie. Boven de ramen zitten ventila-
Natuurlijk koelen en ventileren via het ventilatieraam
tieklepjes die handmatig te openen zijn.
Natuurlijke trek Door centraal in de woning een extra hoog punt te creëren, met een mechanisch te openen Velux tuimel- of valdakraam, ontstaat er een natuurlijke trek waar volgens Van Vliet geen enkele mechanische ventilatie tegenop kan. “Het is geluidloos en het kost geen energie, of het zou een beetje stroom voor een bedienunit moeten zijn”, lacht de huisheer, die zijn wens, een energieneutrale woning met eenvoudig regelbare voorzieningen-op-maat, steeds een stapje dichterbij ziet komen. Naar verwachting over twee jaar zal de woning gereed zijn •
Als architect-bouwecoloog doet Niek van Vliet veel aan voorlichting, ook aan particulieren. “Waar heel veel mensen moeite mee hebben”, zegt hij, “is zich een voorstelling maken van een integrale gezonde aanpak van hun woning. Vaak is men gefocust op het moment: wat bespaar ik als ik nú die of die maatregel neem? Dankzij een slim ventilatieplan en door flink te isoleren beperk je het oppervlak aan wandverwarming en kun je de installaties kleiner houden. Maar als je bijvoorbeeld eerst wandverwarming toepast en je komt enige jaren later tot de ontdekking dat je binnen de woning extra had willen isoleren, heb je een probleem.” Voor meer informatie over het renovatieproject van Niek van Vliet: http://huisvolenergie.nl/woningen/binnenstedelijke-bovenwoning/
december 2012
IZ1212_TA_renovatie.indd 15
15
16-11-2012 14:05:51
Project
MEERJARENPROEF WIJST UIT:
Ketels doen het goed op a Is duurzaam geproduceerd waterstofgas inzetbaar in de gasvoorzie-
waren de belangrijkste vragen waarop in een ruim drie jaar durende
eeuw werd waterstofhoudend stadsgas gebruikt, maar er worden tegenwoordig zoveel verschillende materialen en gastoestellen toegepast. Ik was met name benieuwd hoe rubberverbindingen zich zouden houden. Zoals bijvoorbeeld de aansluitslang van de kooktoestellen.”
veldtest antwoorden werden gezocht. De resultaten van de pilot
Aansluitslang
ning? Wat betekent bijmenging voor toestellen, leidingen, meters en appendages? En wat is het effect op het verbrandingsproces? Dat
waren over de hele linie positief. En hoewel er op dit moment geen concrete plannen bestaan voor toepassing op grote schaal, kunnen de bevindingen een opmaat zijn voor een verdere vergroening van het stoken op aardgas. De meerjarenproef op Ameland vond plaats van december 2007 tot april 2011 en maakte deel uit van het samenwerkingsverband ‘Duurzaam Ameland’. 14 appartementen (appartementencomplex ‘Noorderlicht’) kregen gas aangeleverd dat bestond uit 80 procent aardgas en 20 procent waterstof. Om de effecten van de bijmenging met waterstof correct te kunnen beoordelen, zijn gangbare maar nieuwe cv-ketels, kooktoestellen, leidingen en appendages gebruikt. Ook is er een apart gasdistributienet (testnet en referentienet) voor de woningen aangelegd. Naast onderzoek naar de gevolgen voor (leiding)materialen en installaties zijn de ervaringen van de bewoners gepeild. Hoe beoordeelden zij het verwarmen en koken met een gassamenstelling die een lagere calorische waarde heeft dan ‘gewoon’ aardgas?
Zoveel materialen Het belangrijkste doel van de bijmenging met waterstof was het terugdringen van CO2-uitstoot. Bovendien komt er bij de verbranding minder NOx (stikstofoxiden) en CO vrij. “Daarbij was de intentie dat de benodigde waterstof voor de test duurzaam zou worden geproduceerd, want anders ben je aan 16
het eind van de rit nog milieuonvriendelijk bezig”, vertelt projectleider Albert van der Meer van Joulz, aannemer voor energie-infrastructuren, die samen met projectpartners Stedin en Gasterra opdrachtgever was van het project. “In het begin werkten we met waterstof uit gasflessen, dat was een tijdelijke oplossing. Later werd de waterstof met behulp van zonne-energie, ter plekke via elektrolyse geproduceerd.” Zag Van der Meer nog bepaalde risicofactoren, mogelijke zwakke plekken aan het begin van de proefperiode? “Tot in de late jaren ‘60 van de vorige
René Hermkens en Hans de Laat, van onderaannemer Kiwa Technolgy, waren als projectmanagers bij de pilot betrokken. De Laat richtte zich op de gastoestellen en de gaskwaliteit, Hermkens op de gasdistributie. Over het rubberitem zegt hij: “We hebben de rubber aansluitslang van de kooktoestellen intensief gecontroleerd op lekkage. Synthetisch rubber is net als alle andere kunststoffen enigszins gasdoorlatend. Bij het gebruik van aardgas gaat het om verwaarloosbare hoeveelheden. Nu zijn waterstofmoleculen kleiner dan gasmoleculen, dus ik was wel benieuwd wat voor beeld dat zou opleveren. Het vastgestelde waterstofverlies bleek bijna nihil. Naast de materiaaleigenschappen kwam dat door de geringe lengte van de aansluitslang en de kleine diameter.” Alle distributiematerialen bleken goed bestand tegen het aardgas/waterstof mengsel. Er werden geen zichtbare en meetbare veranderingen in de kwaliteit
Via enquêtes is de bewoners van appartementencomplex Noorderlicht gevraagd naar hun ervaringen. De onderzoekers verwachtten dat het koken langzamer zou gaan daar het aardgas/waterstofmengsel een lagere calorische waarde heeft. De bewoners gaven echter aan tevreden te zijn. De vlammen van het gasmengsel zijn korter waardoor een betere warmteoverdracht via de bodem van de pan plaatsvindt. Het comfort bij ruimteverwarming werd niet of niet wezenlijk beïnvloed door de veranderde gassamenstelling. Wel werd meer gas verbruikt bij het stoken. De bewoners zijn hiervoor gecompenseerd. “Begrijpelijk”, zo zegt Kiwa-onderzoeker De Laat: “Als je een gas introduceert dat een lagere verbrandingswaarde heeft, zal dat per kubieke meter natuurlijk wat minder moeten kosten dan aardgas. Mensen worden immers afgerekend op de hoeveelheid energie die ze verbruiken. Het energiegebruik verandert niet, maar het aantal kubieke meters gas dat nodig is om eenzelfde hoeveelheid energie op te wekken, wel. Daar hebben de bewoners geen invloed op.”
december 2012
IZ1212_TA_ketelsdoenhet.indd 16
22-11-2012 8:52:07
p aardgas met waterstof vastgesteld. Globaal gold dat ook voor de appendages. Visuele inspectie van de regelaars en gasmeters liet geen bijzonderheden zien. Wel werd aanbevolen om het functioneren van huisdrukregelaars en gasmeters gedurende langere tijd te controleren.
Cv-ketels Bij het inzetten van cv-ketels voor de veldtest zijn de onderzoekers niet over één nacht ijs gegaan. De Laat: “20 procent waterstof bijmengen is behoorlijk ambitieus. Je gaat daarmee flink afwijken van de heersende gaskwaliteit. Een aantal fabrikanten van cv-ketels is benaderd met de vraag of ze toestellen ter beschikking wilden stellen. We hebben ons als Kiwa niet bemoeid met de interne afwegingen van de leveranciers of ze hun ketels wel of niet geschikt achtten voor het project. Wel wilden we graag verschillende uitvoeringen van branders en warmtewisselaars in het project testen. De aangeboden toestellen zijn daarom geselecteerd op basis van hun opbouw. Voordat de ketels in de woningen werden geplaatst, zijn ze eerst in het laboratorium getest met 30 procent waterstof. Dit om na te gaan of ze zich niet vreemd zouden gedragen onder condities die nog een stuk zwaarder zijn dan die van de praktijktest. De op Ameland toegepaste ketels kwamen van Nefit, Remeha en Vaillant.”
beveiliging in werking kunnen treden en stopt de ketel ermee. We hebben ook goed gekeken naar het risico van vlaminslag. Het vlambeeld bij gas met waterstof is anders, de vlamsnelheid wordt hoger en de vlammen branden dichter op het branderdek, met name bij laaglast. Dit zou mogelijk een hogere temperatuur van het branderdek kunnen veroorzaken. We hebben tijdens de gehele testperiode echter geen negatieve effecten op het functioneren van de ketels kunnen vaststellen. Hierbij moet wel bedacht worden dat de proef nog geen vier jaar duurde. Ketels gaan gemiddeld veel langer mee. We weten dus niet wat het resultaat zou zijn na 15 of 20 jaar. Maar het begin is goed.”
Robuuste toestellen Wat het misschien toch nog ingewikkeld zou kunnen maken in de toekomst, is de te verwachten verandering in gassamenstelling door bijvoorbeeld gas uit Rusland, Groen Gas en gas van LNG. En dan komt daar ook nog eens die waterstof bij. De Laat ziet geen grote problemen in het verschiet. “De
overheid, netbeheerders en fabrikanten anticiperen op veranderingen. Er wordt gekeken naar cv-toestellen die een bredere band van gas aankunnen. De ketels van nu blijken al redelijk robuust in dit opzicht, en men is bezig om nog robuustere toestellen te ontwikkelen voor verdere veranderingen in het aangeboden gas.” Ook Albert van der Meer nuanceert de risico’s van het bijmengen met aardgas: “We hadden nu een kleine groep deelnemers met nieuwe toestellen. Als je dit in de toekomst gaat opschalen, zul je nooit meteen met 20 procent bijmenging gaan beginnen. Ik denk eerder aan 5 of maximaal 10 procent.” Voor de installateur verandert er door het toevoegen van waterstof niet zoveel, denkt Van der Meer: “Hij zal hoogstens aan de bel moeten trekken als er bij rookgasanalyses geen duidelijk lagere concentraties kooldioxide, koolmonoxide en stikstofoxiden worden gemeten. Want dan zou er met het verbrandingsproces in de ketel toch iets niet helemaal goed zijn gegaan!” •
Geen negatieve effecten Waren de onderzoekers nog beducht voor eventuele tegenvallers bij de duurtest van de cv-ketels? De Laat: “Wat bijvoorbeeld had kunnen gebeuren was het doorschieten van de hoeveelheid bijgemengd waterstof bij sterk wisselende gasvraag. Als een hoge gasvraag, bijvoorbeeld voor het omspoelen van vaatwerk met heet water, ineens sterk verlaagd wordt, ijlt de regeling van de menginstallatie na en ontstaat er een korte piek in het waterstofgehalte van het gasmengsel. Eventueel zou de
Laboratoriumtest cv-ketel (foto: Kiwa N.V.) december 2012
IZ1212_TA_ketelsdoenhet.indd 17
17
22-11-2012 8:52:11
Project
DUURZAAM RENOVEREN
Historisch pand met to e Ineke Peters-van de Weijgaert woont met haar man Erik en hun twee
hoewel er toch nog het nodige gedaan moet worden, is het energiegebruik al flink teruggelopen. En dankzij PV-panelen op het dak van de schuur levert de locatie aanzienlijk meer elektriciteit dan er verbruikt wordt.
binnen de landsgrenzen? Peters: “Dat zou je misschien wel denken, maar dat valt vies tegen. We lopen erg ver achter op het gebied van verduurzaming en energiebesparing ten opzichte van ons omringende landen. Ook vandaag de dag zijn er in ons land nog niet zo veel voorbeelden te vinden van renovaties tot passiefhuisniveau. Renovatie tot passiefhuis met isolatie aan de binnenzijde komt nog minder voor.” Tijdens de voorbereiding en gaande het project viel het Peters op dat er nogal wat vakmensen zijn die claimen van de hoed en de rand te weten, maar het vervolgens niet waarmaken. “Daar moet je doorheen prikken. Het is continu op je hoede zijn, zo van: is dit de juiste weg? Of heb je met iemand te maken die gewoon een beetje met je aan het meekletsen is omdat ‘ie graag aan de bak wil?”
Uitzondering
Meegaan met de tijd
Huize De Blaak is gebouwd in 1880. Tijdens de renovatie werd de woning van binnen gestript. Vervolgens is 24 cm glaswol aan de binnenkant tegen de muren geplaatst. Om meer te weten te komen over de principes van het passiefhuis en om goed te kunnen sparren met professionele bouwers en installateurs nam Peters deel aan workshops in België. België? Hebben wij zelf geen expertise
Als het om energiebesparing gaat is Peters bepaald geen leek, ze was beleidsmedewerker voor energie in de tuinbouw. En zoals bekend, is de tuinbouwsector vooruitstrevend en innovatief op het gebied van energiebesparing en duurzaam produceren. Daarnaast hebben de workshops haar veel geleerd. En last but not least is Peters, die in de gemeenteraad van Moerdijk zit, een kritische klant. Achterover leunen en afwachten wat professionals ervan vinden is er niet bij. Ze moest lang naar de juiste mensen zoeken voor en tijdens de renovatie, ook voor het installatiewerk. “Als ik een open vraag stelde aan een gerenommeerde installateur, dan was het meteen van ‘Oh, u heeft een warmtepomp nodig’. Dan hebben ze het verhaal gewoon niet begrepen”, meent Peters, “Ik vind het jammer dat ze vaak meteen ergens inschieten zonder goed te luisteren van: wat wil die klant nou eigenlijk?” Volgens Peters waren dat geen incidenten, maar
jonge kinderen Julia en Lilly in ‘Huize De Blaak’, in het Noord-Brabantse dorp Standdaarbuiten. Na een lange voorbereiding begonnen Ineke en Erik eigenhandig met het renoveren van hun historische vrijstaande woning tot passiefhuis. Heel wat moesten ze zelf uitvinden en ontdekken: “Vakmensen, ook in de installatiesector, blijken vaak niet gewend om in de huid van de klant te kruipen en samen te kijken naar innovatieve oplossingen.” Rond de kerst van 2009, na ruim twee jaar voorbereiding, werd een begin gemaakt met het renovatieproject. “Mijn voornaamste drijfveer was het milieu”, vertelt Ineke. “Ik vind het belangrijk dat we spaarzaam omgaan met fossiele energie, die immers eindig is, en dat we goed voor onze leefomgeving zorgen. Mijn man ging aanvankelijk meer voor de euro’s, de lagere energierekening”, voegt ze er lachend aan toe, “maar nu is hij bijna nog enthousiaster dan ik! Wat wij beiden belangrijk vinden is een goed comfort. Grondig isoleren helpt daar enorm bij. Nooit meer tocht en koude voeten.” Volgens Peters zijn de moeilijkste klussen inmiddels geklaard en zit meer dan de helft van de verbouwing erop. Maar
Het gebouwgebonden energiegebruik wordt vertaald in een energielabel. Ineke Peters is niet gelukkig met de opzet van de EPC-normering die daaraan ten grondslag ligt. “Er wordt onvoldoende rekening gehouden met de Trias Energetica. In de EPC-normering is geen aandacht voor de volgorde. Met andere woorden, je krijgt punten voor je zonnepanelen terwijl je misschien nog niets gedaan hebt aan daadwerkelijke energiebesparing. Zorg eerst voor het beperken van de energievraag door de schil te isoleren. Maak vervolgens gebruik van duurzame energie. Gebruik tot slot de energie die je niet duurzaam kunt opwekken zo efficiënt mogelijk, bijvoorbeeld door energiezuinige apparaten, warmtepomp en douche-wtw. Het is belangrijk dat de installateur daar goed op let.”
18
december 2012
IZ1212_TA_historischpand.indd 18
16-11-2012 14:11:09
o ekomstperspectief is het kenmerkend voor de manier waarop de klant benaderd wordt: meer aanbod- dan oplossingsgericht. Wat haar betreft is de wisselwerking tussen installateur en klant iets waar de sector meer aandacht aan zou moeten besteden. “Consumenten worden mondiger en gaan steeds meer zelf uitzoeken. Zorg dat je meegaat met je tijd en blijf op de hoogte van innovaties.”
Levensader Terug naar de woning. Om het historische uiterlijk niet aan te tasten is Huize De Blaak niet aan de buitenkant, zoals deskundigen aanraadden, maar van binnen geïsoleerd. De woning wordt luchtdicht gemaakt. Dat vraagt uiteraard om een goede ventilatie. Peters heeft gekozen voor balansventilatie. In het souterrain staan twee wtw-units van Zehnder - J.E. StorkAir, een WHR 930 en een WHR 950. De luchtslangen zijn al in de woning verwerkt en worden binnenkort op de installaties aangesloten. Peters koos voor Comfotube 90 flexibele kunststof ventilatiekanalen. “We wilden per se geen Spiralo. Ik heb mijn bedenkingen bij vochtige lucht door een metalen kanaal. Kunststof vind ik hygiënischer. Bij kunststof heb ik het gevoel dat mocht het op de duur vies worden, ik het makkelijker kan reinigen”. En met een knipoog: “We hebben zelf de buizen geplaatst, want als er dan iets fout was gegaan hadden we hooguit onszelf de schuld kunnen geven. We hebben de tijd genomen om de kanalen met zo min mogelijk bochten te plaatsen. ” De ventilatie in de woning is overgedimensioneerd. Dan kan de installatie vaker op een lagere stand draaien, wat het geluidsniveau reduceert. Ook kunnen de ramen in woning gewoon open. “Ventilatie is onze levensader”, benadrukt Peters, “daar wilden we geen concessies aan doen.”
Zeer lage temperatuurverwarming De verwarming bevindt zich nog in de ontwikkelingsfase. Een zonneboiler van 500 liter zorgt voor warm tapwater en ruimteverwarming. Het water uit de boiler wordt nu nog gebruikt om traditionele radiatoren op temperatuur te houden. De bedoeling is echter dat er zeer lage temperatuurverwarming (ZLTV) komt. Peters denkt aan wandof plafondverwarming met capillaire klimaatmatten. Nachtverlaging, zoals tegenwoordig gepropageerd wordt, ziet Peters niet zitten. “We willen werken met ZLTV die binnen een kwartier voelbare warmte geeft. Omdat het systeem zo snel reageert in combinatie met de zeer goede isolatie en luchtdichtheid kunnen we de verwarming ‘s nachts
gewoon uitzetten.” Een verwarmingsinstallatie ontwerpen, berekenen en installeren is vakwerk, weet Peters. En daar handelt ze ook naar. Opmerkelijk is dat ze niet in eerste instantie bij de reguliere installateur aanklopt, maar rechtstreeks in contact treedt met de fabrikant. “Ja, dat is toch een beetje het gevolg van de ervaringen die we in het veld hebben opgedaan.” De woning van de familie Peters heeft vier woonlagen. De eerste verdieping en de zolder zijn klaar. De verwarming voor de begane grond en het souterrain moet nog worden aangeschaft. Ook moet daar nog verder geïsoleerd worden. Naar verwachting is Huize De Blaak over twee jaar gereed •
Ineke Peters-van de Weijgaert en hond Joep voor Huize De Blaak.
Goed isoleren is voorwaarde voor een energiezuinige
(Foto: sumplusfoto.nl/Adriaan van Zijp)
renovatie. (Foto: sumplusfoto.nl/Adriaan van Zijp)
De woning van Ineke en Erik Peters is uitgeroepen tot ‘het leukste, beste en aansprekendste energieneutrale voorbeeldhuis van Nederland’. Meer informatie is te vinden op www.energiesprong.nl ‘Renoveren naar passiefhuis’ . Sinds kort is Ineke Peters met haar kennis, kunde en ervaring de markt opgegaan. Ze heeft het adviesbureau ‘Energiekansen’ opgericht, dat als sparringpartner, vraagbaak en systemintegrator optreedt voor zakelijke en particuliere klanten die aan de slag willen met duurzaamheid. “Energiebesparing biedt kansen: kansen voor de portemonnee, comfort en milieu. Dat heb ik met de naam van mijn bedrijf willen benadrukken.”
december 2012
IZ1212_TA_historischpand.indd 19
19
16-11-2012 14:11:20