Zo simpel als het indraaien van een nieuwe lamp...
December 2010 | Jaargang 39 | Nr 12
JAARGANG 39 NR. 12 TVVL MAGAZINE DECEMBER 2010
...is het installeren van een HR(E)-ketel van Intergas
De nieuwe NEN 1010 Infraroodtechniek als hulp
Steeds meer installateurs kiezen voor de HR(E)-ketels van Intergas. Geen wonder, want deze energiezuinige ketels bieden niet alleen uitstekende gebruikseigenschappen, ze zijn ook nog eens in een handomdraai geplaatst en ge誰nstalleerd. Ontdek het zelf!
Opleveringskeuring cruciaal
www.intergasverwarming.nl
Thema:
Beheer vanuit de wetgeving
>>Betrouwbaar in warmte Intergas Verwarming, Postbus 6, 7740 AA Coevorden, tel.: (0524) 51 23 45 www.intergasverwarming.nl
TM1210_cover.indd 1
29-11-2010 11:14:34
Inhoudsopgave Redactieraad: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter) Ir. J. (Jan) Aufderheijde Mw. dr. L.C.M. (Laure) Itard H. (Henk) Lodder G.J. (Geert) Lugt Mw. drs. C. (Carina) Mulder Ing. O.W.W. (Oscar) Nuijten Mw. drs.ir. I. (Ineke) Thierauf Ing. J. (Jaap) Veerman A.J. (André) de Weijert (eindredacteur) Ing. F.J. (Frank) Stouthart (nms. uitgever) Redactie: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)l Ir. J. (Jan) Aufderheijde Mw. drs. C. (Carina) Mulder A.J. (André) de Weijert (eindredacteur) Ing. F.J. (Frank) Stouthart (nms. uitgever) Redactie-adres: TVVL: De Mulderij 12, 3831 NV Leusden Postbus 311, 3830 AJ Leusden Telefoon redactie (033) 434 57 50 Fax redactie (033) 432 15 81 Email c.mulder@tvvl.nl
TVVL MAGAZINE December 2010 Legionella – onder de huidige wetgeving
J. (Jo) Wolters
6
De nieuwe NEN 1010: een harde noot!
P. (Peter) Treffers
12
Infraroodtechniek als extra gereedschap
R. (Ralf) Grispen
16
Opleveringskeuring installaties cruciaal Uitgave: Merlijn Media BV Zuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Postbus 275, 2740 AG Waddinxveen Telefoon (0182) 631717 Email info@merlijnmedia.nl www.merlijnmedia.nl
Prof.dr.ir. H.J. (Henk) Visscher, ir. R. (Robert) Kroese, dr. F.M. (Frits) Meijer, dr. ir. A. (Ad) Straub 20 Legionella onder huidige wetgeving
Terugstroombeveiligingen in brandblusleidingen.
Ing. J. (Johan) van den Brink
24
6
secretariaat: Email info@merlijnmedia.nl Abonnementen: Merlijn Media BV Postbus 275, 2740 AG Waddinxveen Telefoon (0182) 631717 Email abonnementen@merlijnmedia.nl Benelux € 105,Buitenland € 220,Studenten € 83,Losse nummers € 18,Extra bewijsexemplaren € 13,-
Betrouwbaarheid gebouwsimulatieprogramma’s
A.J.Th.M (Aad) Wijsman en ir. W. (Wim) Plokker
28
Interview: Arjan Stouthart
Het abonnement wordt geacht gecontinueerd te zijn, tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd. Advertentie-exploitatie: Merlijn Media BV Ruud Struijk Telefoon (0182) 631717 Email r.struijk@merlijnmedia.nl Prepress: Yolanda van der Neut Druk: Ten Brink, Meppel ISSN 0165-5523 © Merlijn Media BV, 2010 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.
editorial BOEKBESPREKING Interview Projectbeschrijving Actueel Uitgelicht Nieuws regelgeving productnieuws Internationaal summary voorbeschouwing Agenda
5 34 38 42 45 49 50 52 53 55 64 65 66
REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld ‘door gelijken’. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.
Project: TNT Greenoffice
38 42
TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 111,- per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.
3
TM1210_inhoud.indd 3
3-12-2010 15:46:42
www.werkenbijhomij.nl
Je volgende kerstpakket bij HOMIJ? HOMIJ groeit! Wij zoeken collega’s voor verschillende technische functies op diverse locaties. Een overzicht van alle vacatures vind je op: www.werkenbijhomij.nl. HOMIJ Technische Installaties (een
Justitie en Binnenlandse Zaken, Het
VolkerWessels onderneming), heeft
Nieuwe Rijksmuseum, herontwikke-
een historie van ruim 125 jaar en is
ling van de Philips Lichttoren, bouw
uitgegroeid tot een vooraanstaand
van diverse datacenters, scholen en
technisch dienstverlener voor de
zorginstellingen).
utiliteitsbouw. Meer dan 420 medewerkers verspreid over 8 vestigingen
Belangrijke uitgangspunten bij de
realiseren aansprekende projecten
projecten van HOMIJ zijn comfort,
(bijv. nieuwbouw ministeries van
functionaliteit en duurzaamheid.
Amsterdam - Deventer - Eindhoven - Geleen - Groningen - Nieuwegein - Reeuwijk - Rijswijk
Wattbaan 51 3439 ML Nieuwegein Tel.: 030 - 608 54 44 www.homij.nl
TM1210_homij_04.indd 4
29-11-2010 11:12:04
editorial
Het beheer In dit themanummer willen we het beheer van installaties in gebouwen vanuit de verplichtingen, voortkomende uit wetgeving, toelichten. Veel zaken bepalen de wijze waarop en onder wiens verantwoordelijkheid het beheer van installaties in gebouwen plaatsvindt. Echter de bepalingen vanuit de wetgeving zijn het minimum onderhoudsniveau. G.J. (Geert) Lugt, Redactieraad TVVL Magazine
Het belang van goed functionerende installaties is niet voor elke situatie even groot. Dit geeft de verantwoordelijke voor dit beheer de ruimte naar eigen wensen ĂŠĂŠn en ander uit te voeren. Minder bekend is dat vanaf eind vorige eeuw voor de installaties in gebouwen een minimum onderhoudsniveau is bepaald door de wetgever en onder meer vastgelegd in de Arbowet. Het beheer van installaties in gebouwen, de gebouwgebonden installaties, behoort over het algemeen niet tot de kernactiviteit van de gebruiker van het gebouw. Voorts zijn de eigenaren van de gebouwen niet altijd de gebruikers van de gebouwen, respectievelijk van de installatie in deze gebouwen, waardoor de beheeraspecten ver weg lijken. Een extra complicatie is dat de verantwoording voor het juiste beheer van de installaties voor een deel de verantwoording van de gebruiker van de installaties en voor deel de verantwoording van de eigenaar van de installatie, die soms op zijn beurt deze verantwoording via de huurovereenkomst overdraagt aan de huurder, dus de gebruiker van de installaties. Een andere partij in deze zijn de verzekerings bedrijven, die veelal in de polis aangeven dat aan bepaalde voorwaarden, lees onderhoudsbepalingen, dient te worden voldaan. Al met al een niet overzichtelijke situatie. De reden dat in dit themanummer een aantal aspecten aan de orde komen die betrekking hebben op
TVVL Magazine | 12 | 2010 EDITORIAL
TM1210_editorial.indd 5
het beheer van de installaties in gebouwen. Het beheer van de installaties in gebouwen begint bij de keuringen en rapportage die plaats moeten vinden bij de inbedrijfstelling van nieuwe installaties. De hiervoor van toepassing zijnde bepalingen zijn beschikbaar. Voor woningen is dit een nog braakliggend terrein, evenals het beheer van bestaande installaties in woningen . Een pleidooi hier invulling aan te geven treft u aan in dit themanummer. Het meest bekende beheer vanuit de wetgeving is dat voor Legionellabesmetting. Ook hierin zijn ontwikkelingen aan de gang. Een artikel hierover geeft inzicht in de huidige stand van zaken. Een hulpmiddel dat kan worden gebruikt om de door de wet bepaalde keuringen uit te voeren is thermografie. Een uitleg hierover in relatie tot het beheren van elektrische installaties, legionellabestrijding, bouwkundig onderhoud en dergelijke is opgenomen. Ook de normen waarnaar in de wetgeving wordt verwezen wijzigen. Dit kan leiden tot onrust bij de gebruikers van de normen. Een artikel over de NEN 1010 verschaft inzicht. Deze en nog andere artikelen die niet volledig pretenderen te zijn, maar wel u meer inzicht in deze zaken willen geven treft u aan in dit themanummer.
5
29-11-2010 11:53:43
Legionella – onder de huidige wetgeving Sinds de uitbraak in Bovenkarspel (1999) kampt de overheid met het definiëren van de juiste regelgeving voor Legionellapreventie. In de ISSO 55.1 en ISSO 55.2 zijn de collectieven leidingwaterinstallaties ondergebracht in hoog, midden en laag risico. Een aantal bedrijven en instellingen vallen onder zogenaamde “prioritaire groep”en moeten aan aanvullende eisen voldoen. Voor de proceswater toepassingen berust Legionellapreventie in de zorgplicht van de eigenaar van de installatie, beschreven in Arboregelgeving, beleidsregel 4.87, uitgewerkt in AI-blad 32. Inmiddels is de overheid bezig met het maken van het Drinkwaterbesluit. Deze zal waarschijnlijk medio 2011 van kracht worden. J. ( Jo) Wolters, consultant Legionellapreventie, Blygold Nederland Groep
WAT MOET Conform IIIC en de Arboregelgeving moet voor elke collectieve drinkwaterinstallatie in de hoog- en middenrisicogroep én elke koeltoren een Risicoanalyse en Beheersplan worden opgesteld. Dat wil zeggen dat deze installaties van a tot z in kaart worden gebracht, waarbij de risicogebieden (hotspots e.d.) worden geïdentificeerd. De handvatten hiervoor zijn ISSO 55.1, ISSO 55.2 en de Waterwerkbladen. Vervolgens worden deze risicogebieden door correctieve maatregelen aan de installatie geëlimineerd, tenminste, voor zover dat mogelijk is. De risico’s waarbij dit niet mogelijk is, denk bijvoorbeeld aan een wasbakje in een EHBO-ruimte van een zwembad, zal een beheersplan de uitkomst moeten bieden. Dit zijn veelal spoelactiviteiten bij het tappunt op wekelijkse of dagelijkse basis. Hiermee wordt voorkomen dat de bacteriën kunnen groeien
6
TM1210_wolters_2003b.indd 6
tot hoge aantallen. Een andere maatregel is om het risicogebied in een richting af te sluiten van de hoofdleiding, door een keerklep. Deze kleppen dienen te voldoen aan bepaalde eisen en dienen jaarlijks te worden gecontroleerd op hun werking. Verderop in dit artikel wordt dit uitvoerig beschreven. Alle correctieve maatregelen aan de installatie en beheersmaatregelen dienen te worden geregistreerd in een logboek. Deze risicoanalyse en dit beheersplan dienen te worden uitgevoerd door een onafhankelijk, KIWA BRL 6010 gecertificeerd, bedrijf. Het volgende verplichte onderdeel is monstername en kweek op Legionella. Bij de collectieve drinkwaterinstallatie in de hoogen midden risicogroep dient men twee keer per jaar, een van het totaal aantal tappunten afhankelijk aantal, monsters te nemen. Indien
TVVL Magazine | 12 | 2010 LEGIONELLA
29-11-2010 11:46:02
-Figuur 4- Alle correctieve maatregelen aan de installatie en beheersmaatregelen dienen te worden geregistreerd in een logboek.
een van de monsters de grenswaarde van 100 kve/l (kolonievormende eenheden per liter) overschrijdt dan is er een meldplicht richting VROM. Als de overschrijding >1.000 kve/l is, dan dient men over te gaan tot actie, zodanig dat de bacteriën worden verwijderd of gedood. Dit wordt veelal door extra spoelactiviteiten of desinfectie bereikt. Voor koeltorens is de verplichting afhankelijk van de categorie: maandelijks, elk kwartaal of jaarlijks. De grenswaarden voor koeltorens liggen bij 100, 10.000 en 100.000 kve/l waarbij respectievelijk de controle dient te worden geïntensiveerd, extra desinfectiemiddel dient te worden toegevoegd en gecontroleerd op blootstelling van personen. Wanneer uit de kweken blijkt dat er sprake is van Legionella pneumophila, de meest pathogene soort, van boven de 100.000 kve/l dan eist het VROM afsluiting van de installatie, totdat er is aangetoond dat de bacteriën weer onder de grenswaarde zitten. Er zijn meer dan 50 Legionellasoorten die minder of niet gevaarlijk zijn voor infecties bij de mens.
HARDNEKKIGE GROEI Helaas komt het maar al te vaak voor dat na al die verplichte maatregelen Legionella niet volledig uit de installatie te verwijderen is. De temperatuur van het water én de omgevingstemperatuur én de aanwezigheid van biofilm speelt hierbij een belangrijke rol. Alle Legionellasoorten hebben hun optimale groei ergens tussen 25 en 45 graden Celsius. Wanneer de temperatuur onder de 20 °C blijft, dan zullen deze bacteriën zich niet vermeerderen en blijft het aantal nagenoeg stabiel. Wanneer de temperatuur boven de 55 °C komt, dan sterven ze af. Hoe hoger de tempe-
TVVL Magazine | 12 | 2010 LEGIONELLA
TM1210_wolters_2003b.indd 7
-Figuur 5- Thermometer Legionella
-Figuur 6- Groei van Legionella in een amoebe.
ratuur, hoe sneller ze afsterven. Biofilm is een symbiose van verschillende (micro)organismen die in normaal drinkwater aanwezig zijn. Zij hechten vrij gemakkelijk aan de binnenkant van een leiding en vormen samen een slijmerig laagje. De biofilm haalt de nodige voedingsstoffen uit het water en gedijt uitstekend aan de leidingwand. Waarom en wanneer en in welke mate dit proces plaatsvindt is helaas niet altijd duidelijk. Wel heeft een onderzoek van KIWA en TNO aangetoond dat kunststofleidingen sneller aanwas van biofilm hebben dan koperen leidingen.
en warm water warm en voorkom langdurige stilstand” Na opheffing van eventuele risicopunten kan het temperatuurbeheer met de bestaande installatie worden uitgevoerd. Bij slimme toepassing hoeven spoelacties niet veel water en energie te kosten. Automatisering kan bovendien doelmatig zijn en een besparing op personeelskosten opleveren. Er worden geen waterbehandelingsapparaten geïntroduceerd die specifiek beheer en onderhoud vergen en die op zich weer extra gezondheids- en milieurisico’s kunnen opleveren. Er worden geen stoffen aan het water toegevoegd.
De groei van de Legionellabacterie is afhankelijk van de aanwezigheid van biofilm. De bacterie groeit in een amoebe (Hartmanella), die een onderdeel vormt van de biofilm. Zonder deze gastheercel kan Legionella niet of nauwelijks groeien en blijft het in het water aanwezige aantal stabiel. Het is dus niet alleen van belang om direct de Legionellabacterie te bestrijden, maar ook de biofilm. Immers: Zonder biofilm, is de kans op Legionellagroei bijzonder klein.
‘LADDER VAN VAN VROM’ Welnu, laten we even teruggaan naar de situatie dat de verplichte maatregelen niet afdoende zijn en dus Legionella constant boven de grenswaarde in de installatie aanwezig is. Dan kan een alternatieve techniek Legionellapreventie de uitkomst bieden. Deze technieken zijn door VROM gedefinieerd en dienen een certificatie volgens KIWA BRL K14010-1/01 of BRL K14010-1/02, in het geval van de laatste dient er ook een toelating van het CTGB te zijn. VROM hanteert de zogenaamde “ladder van VROM” die stapsgewijs in de juiste volgorde moet worden doorlopen: Indien stap 1 geen oplossing biedt, dan mag men stap 2 toepassen enz. De ladder ziet er als volgt uit: 1.Thermisch beheer: “houd koud water koud
2.Fysisch beheer: Micro- en ultrafiltratie, UV-licht en pasteurisatie De apparatuur voegt geen stoffen aan het water toe en is ook niet gericht op wijziging van de chemische samenstelling van het water. Micro- en ultrafiltratie is gericht op het afvangen van Legionellabacteriën, met UV-licht worden de bacteriën onschadelijk gemaakt en bij pasteurisatie wordt al het te gebruiken water gedurende enige tijd op een hoge temperatuur gebracht waardoor de Legionellabacteriën afsterven. Voor effectieve toepassing van deze technieken is het essentieel dat het gehele achterliggende leidingnet wordt gereinigd en wordt gedesinfecteerd. Hiertoe moeten alle tappunten bekend en bereikbaar zijn en moeten alle dode einden zijn verwijderd. Gewaarborgd moet zijn dat de techniek geen (levende) bacteriën doorlaat, anders kan besmetting of groei optreden. De toepassing van de in het kader van dit onderzoek ontwikkelde Beoordelingsrichtlijn zal naar verwachting voor de borging van de effectiviteit een belangrijk instrument zijn. 3.Elektrochemisch beheer: Anodische oxidatie en Koper-zilverionisatie Bij elektrochemisch beheer worden door
7
29-11-2010 11:46:09
-Figuur 7- geavanceerde oxidatietechniek in vogelvlucht. middel van een spanningsverschil over elektroden desinfecterende stoffen aan het water toegevoegd dan wel uit het water gevormd. Anodische oxidatie omvat elektrodiafragmalyse en houdt in dat de in het water aanwezige stoffen (soms met toevoeging van zout) worden omgezet in desinfecterende stoffen (chloor). Uit het onderzoek bleek dat anodische oxidatie een effectieve methode kan zijn, maar dat er extra aandacht nodig is voor de afstelling van de apparatuur. Bij een te lage chloorproductie is de apparatuur onvoldoende effectief, bij te hoge afstelling kunnen smaaken geurproblemen ontstaan, evenals te hoge concentraties organische halogenen (zoals trihalomethanen).
Bij tijdelijke uitval van de apparatuur kan snelle legionellagroei optreden. Daarom is het van belang dat voor anodische oxidatie een Beoordelingsrichtlijn wordt opgesteld, waarmee effectiviteit wordt gewaarborgd en ongewenste neveneffecten zoveel mogelijk worden tegengegaan. Met koper-zilverionisatie worden langs elektrochemische weg koper- en zilverionen in het water gebracht die een bacteriedodende werking hebben. Het is een effectieve methode, met als milieunadeel dat er extra koper en zilver in het afvalwater terechtkomen. Daarom zou aandacht moeten worden besteed aan de mogelijkheden om deze milieubelasting te beperken. Ook hiervoor
-Figuur 8- AOT-Aqua+ ingebouwd in een drinkwater installatie.
8
TM1210_wolters_2003b.indd 8
is een beoordelingsrichtlijn van belang. De gezondheidskundige implicaties van het toevoegen van bovengenoemde stoffen aan het leidingwater zou moeten worden onderzocht in het kader van het verlenen van de toelating dan wel kwaliteitsverklaring. 4.Chemisch beheer Het betreft technieken die momenteel nog niet of nauwelijks op de Nederlandse markt worden gebracht ter preventie van Legionella in collectieve leidingwaterinstallaties, zoals chloordioxide, chlooramine en ozon. Omdat thermisch beheer, fysisch beheer en elektrochemisch beheer vooralsnog voldoende perspectieven lijken te bieden voor een effec-
-Figuur 9- Geautomatiseerde keerklepcontrolesysteem.
TVVL Magazine | 12 | 2010 LEGIONELLA
29-11-2010 11:46:31
tieve aanpak, is nader onderzoek naar andere beheerstechnieken op dit moment niet nodig. Uiteraard kunnen dergelijke initiatieven wel vanuit de markt worden ontplooid. Met deze zin sluit de staatssecretaris zijn pleidooi af. Welnu, sinds februari 2010 heeft het CTGB toelating verleend aan een splinternieuwe techniek, die als poortwachter >105 Legionella pneumophila serotype 1 (in situ gekweekt) oxideert en zodanig volledig vernietigt. Ik spreek hier over de Geavanceerde Oxidatie Technologie. Opvallend is dat er bij deze toepassing geen schadelijke bijproducten worden geproduceerd én dat het werkzame biocide in het water niet meer aantoonbaar is. Een zeer unieke technologie, die de vernietigingskracht heeft van een biocide en de toxische eigenschappen van een fysische techniek!! De techniek is voor de continu behandeling van drinkwater- en in proceswaterinstallaties geschikt. Voor beide toepassingen is door het CTGB toelating verleend onder nummer: 13295N. Deze techniek wordt in Nederland op de markt gebracht onder de naam AOT-Aqua+. In vogelvlucht ziet de geavanceerde oxidatietechniek er uit als in figuur 7. De geavanceerde oxidatie komt tot stand door de massale productie van hydroxyl radicalen (OH•). Deze radicalen vernietigen de celwand
van bacteriën en ook van amoebes. Hierdoor worden zowel de extra- als de intracellulaire Legionellabacteriën gedood. De AOT-techniek heeft in eerste instantie veel overeenkomsten met anodische oxidatie, er is echter een wezenlijk verschil van de schadelijke residuen in het water, die bij anodische oxidatie wel en bij AOT absoluut niet aanwezig zijn. Kortom: Een nieuwe en veilige fotochemische techniek, waarvan de biocidale werking bewezen is!
CONTROLE KEERKLEPPEN Wanneer uit de Risicoanalyse blijkt dat de leiding van een niet frequent gebruikte tappunt moet worden voorzien van een terugstroombeveiliging, de keerklep, dan zijn de volgende punten van belang: - gebruik van de juiste beveiliging; - locatie van de beveiliging; - jaarlijkse controle op de juiste werking van de beveiliging. Zoals al eerder is opgemerkt is het niet altijd mogelijk om niet frequent gebruikte tappunten, of gedeeltes van de installatie, te verwijderen. Denk bijvoorbeeld aan brandslanghaspels en sprinklerinstallaties. In dit gedeelte van de drinkwaterinstallatie is er nagenoeg geen doorstroming en zal, indien de omstandighe-
den zoals de aanwezigheid van biofilm en de temperatuur gunstig zijn, Legionella kunnen uitgroeien tot hoge aantallen. Om te voorkomen dat de rest van de installatie kan worden besmet, wordt de terugstroom van deze aftakking beveiligd met een keerklep. De details en mogelijkheden van controle zijn omschreven in het Waterwerkblad WB-1.4-G. De Blygold Nederland Groep heeft onlangs een geautomatiseerd systeem voor keerklepcontrole geïntroduceerd: - de keerkleppen worden gecontroleerd op terugstroming met behulp van een geautomatiseerd proces. Ook op moeilijk bereikbare plaatsen kunnen keerkleppen controleerbaar worden gemaakt met de overdrukmethode die hiervoor wordt gebruikt; - de ontwikkelde testunit wordt benedenstrooms van de keerklep aangesloten, bijvoorbeeld op een tappunt; - de keerklep wordt vervolgens op lekdichtheid getest; - na afloop van de test wordt iedere keerklep voorzien van een barcode ter identificatie. Er wordt een database samengesteld van de totale installatie; - de opdrachtgever ontvangt een rapportage en meetgrafieken per keerklep.
aardgas motorwarmte
gasmotor
compressor
verdamper
condensor
warmtelevering
buiten en/of ventilatielucht expansieventiel
Gaswarmtepompen & WKK
TM1210_wolters_2003b.indd 9
29-11-2010 11:46:32
TM1210_grundfos_10_11.indd 10 137180_BlueFlux_90pct_Ad_297x420_GBLfl_GBLnl.indd 1
2-12-2010 9:16:06 01/11/10 15:24:56
13718
10 15:24:56
90% van de pompmotoren kunnen efficiënter werken…
Switch naar BlueFlux® x® BlueFlu
ogy technol ed motor rgy waste Advanc uces ene tions that red p applica in pum
Zeer efficiënte motortechnologie BlueFlux® is een serie van zeer energiezuinige elektrische motoroplossingen specifiek ontworpen voor pompen. Zoek naar het BlueFlux® label om het energieverbruik van uw pomp tot 60% te reduceren. Meet the energy challenge nOw en bestel de BlueFlux® brochure op:
www.grundfos.com/energy
TM1210_grundfos_10_11.indd 11 137180_BlueFlux_90pct_Ad_297x420_GBLfl_GBLnl.indd 2
2-12-2010 9:16:07 01/11/10 15:24:58
De nieuwe NEN 1010: een harde noot! Sinds mei 2009 is er een nieuwe NEN 1010 van kracht. Het verschijnen van deze norm heeft nogal wat stof doen opwaaien. Maar ook na de aanwijzing van deze uitgave van de norm in de Regeling Bouwbesluit blijft het maar onrustig in de elektrotechniek. Wat is er aan de hand met de nieuwe NEN 1010? P. (Peter) Treffers, directeur Elektroraad
nr
pictogram
omschrijving installatiemethode
basisinstallatiemethode
4
Meeraderige kabel in buis gemonteerd tegen houten of gemetselde wand op een afstand kleiner dan 0,3 x de middellijn van de buis.
B2
8
Meeraderige kabel in buis aangebracht in metselwerk of beton.
B2
14
Eén of meeraderige kabel aangebracht op een ongeperforeerde kabelbaan.
C
18
Eén of meeraderige kabel aangebracht op een ongeperforeerde kabelladder.
E of F
63
Één- of meeraderige kabel direct in de grond gelegd zonder aanvullende bescherming.
D
-Tabel 1- Indeling installatiemethoden.
12
TM1210_treffers_2003c.indd 12
De NEN 1010 bevat al 70 jaar voorwaarden voor het ontwerp en de aanleg van elektrische installaties. Het is dan ook het ‘handboek soldaat’ voor elke elektrotechnicus. De NEN 1010 wordt uitgebracht door het NEC (Nederlands Elektrotechnisch Comité). Voor het schrijven van de norm zijn meerdere gespecialiseerde commissies in het leven geroepen. Inmiddels is de norm sterk aangepast aan het Europese model. De norm is voor ca. 95 % een letterlijke vertaling van het harmonisatiedocument HD 60364. De overige 5 % zijn Nederlandse aanvullingen op dit harmonisatiedocument. De NEN 1010 bevat meer dan 2.000 bepalingen waarin tot voor kort exact was vastgesteld wat er wel en niet mocht bij het aanleggen van een elektrische installatie in de woningbouw, utiliteit en industrie.
NIEUWE NEN 1010 In 2007 verscheen een nieuwe editie van de NEN 1010. Daarin stonden zoveel fouten dat hij een jaar later op kosten van het Normalisatie-instituut is vervangen door de editie NEN 1010:2007+C1:2008. Toepassing van deze editie is vanaf 21 mei 2009 verplicht volgens de Regeling Bouwbesluit. ‘Gelopen race’ zou je kunnen zeggen. Er zal best wat veranderd zijn, maar op een gegeven moment moet je stoppen met zeuren. Dan moet je de norm gewoon gaan toepassen. Maar in de praktijk ligt het allemaal wat genuanceerder.
TVVL Magazine | 12 | 2010 ELEKTROTECHNIEK
29-11-2010 11:49:30
Stelsel
50 V < U0 ≤ 120 V s
120 V < U0 ≤ 230 V s
230 V < U0 ≤400 V s
U0 >400 V s
Wisselspanning
Gelijkspanning
Wisselspanning
Gelijkspanning
Wisselspanning
Gelijkspanning
Wisselspanning
Gelijkspanning
TN
0,8
1)
0,4
5
0,2
0,4
0,1
0,1
TT
0,3
1)
0,2
0,4
0,07
0,2
0,04
0,1
Indien de uitschakeling in TT-stelsels door een beveiligingstoestel tegen overstroom plaatsvindt en de beschermende vereffening is verbonden met alle vreemde geleidende delen binnen de installatie, mogen de maximale uitschakeltijden worden toegepast die gelden voor TN-stelsels. U0 is de nominale spanning ten opzichte van aarde. 1) Uitschakeling kan ook om andere redenen zijn vereist dan vanwege bescherming tegen elektrische schok. TOELICHTING Indien uitschakeling door een toestel voor aardlekbeveiliging plaatsvindt, wordt verwezen naar de toelichting bij 411.4.4, bij 411.5.3 en bij 411.6.4 b). -Tabel 2– Maximale uitschakeltijden.
Laten we eens kijken wat er eigenlijk is veranderd zonder te verdwalen in een technische uiteenzetting van de norm.
PUBLIEKRECHTELIJKE AANWIJZING Al vele jaren wordt de NEN 1010 aangewezen in het Bouwbesluit of de daarbij behorende Regeling Bouwbesluit. Op grond hiervan wordt doorgaans gesteld dat toepassing van de NEN 1010, wettelijk verplicht is. En omdat het daarbij om een verplichtstelling gaat die door de Staat is geregeld, noemen we dat een publiekrechtelijke aanwijzing. Maar voor het eerst wijst de Regeling Bouwbesluit niet de gehele NEN 1010 aan. De aanwijzing geldt slechts voor een deel van de NEN 1010.
BUITEN DE AANWIJZING Enkele bepalingen zijn dus buiten de aanwijzing gebleven. Het gaat hierbij niet om enkele onbelangrijke bijzinnen. De bepalingen die buiten de aanwijzing zijn gebleven bevatten soms zeer essentiële teksten. Een voorbeeld is het maken van tekeningen en schema’s. In de NEN 1010 zelf waren de eisen aan tekeningen sowieso al behoorlijk afgezwakt. Maar dat het VROM algehele afstand zou nemen van alle bepalingen met eisen aan tekenwerk, kwam voor menigeen toch als een verrassing. Ook het deel van de NEN 1010 dat eisen bevat over de inspectie van nieuwe elektrische installaties, is door het VROM niet beloond met een aanwijzing in de Regeling Bouwbesluit. De hiervoor gegeven voorbeelden staan slechts model voor veel meer bepalingen die niet zijn aangewezen in de Regeling Bouwbesluit. Door de hele NEN 1010 heen zijn er bepalingen die geen publiekrechtelijke verplichting kennen. Een volledige opsomming vindt u in Staatscourant 2009, nr. 91.
TVVL Magazine | 12 | 2010 ELEKTROTECHNIEK
TM1210_treffers_2003c.indd 13
PRIVAATRECHTELIJKE AANWIJZING Als een opdrachtgever toch prijs stelt op tekeningen en schema’s zal hij dat afzonderlijk in een privaatrechtelijk stuk moeten bedingen. Dat kan bijvoorbeeld in een bestek of een werkbeschrijving. Hierdoor wordt het voor een opdrachtgever veel lastiger om het proces te beheersen. Om het risico te voorkomen van een onvolledige installatie of bijbehorende tekeningen en inspecties zal hij goed op de hoogte moeten zijn van de lacunes in de publiekrechtelijke aanwijzing. Een eenvoudige oplossing lijkt te zijn om in het bestek gewoon de hele NEN 1010 als verplicht te bestempelen. In dat geval hoef je niet te weten wat er wel of niet publiekrechtelijk is vastgesteld. Door de integrale aanwijzing in het bestek geldt de gehele NEN 1010 immers langs privaatrechtelijke route.
NIEUWE AANPAK NORM Maar er is meer veranderd in de nieuwe NEN 1010. Zo voert de zogenaamde ‘nieuwe aanpak’ steeds meer de boventoon in deze norm. Deze nieuwe aanpak zegt dat je detailbepalingen moeten vervangen door doelbepalingen. Een detailbepaling zegt bijvoorbeeld dat je vanaf een bepaalde kerndoorsnede een kabelschoen aan moet knijpen. Maar het aanknijpen van een kabelschoen is natuurlijk geen doel op zich. Het doel is ‘het hebben van een blijvend goede verbinding’. Een ‘nieuwe aanpak norm’ eist dus geen kabelschoen meer maar beschrijft dat er een blijvend goede verbinding moet worden gerealiseerd. Dit lijkt een heel begrijpelijke ontwikkeling. De norm beschrijft immers veel beter waar het eigenlijk om gaat. En als klap op de vuurpijl geeft het ook veel meer ruimte voor nieuwe ontwikkeling. In het geval van het voorbeeld
valt hierbij te denken aan de ontwikkeling van nieuwe – mogelijk slimmere – aansluitmethoden.
INTERPRETATIEPROBLEMEN Toch is de markt niet onverdeeld gelukkig met deze nieuwe aanpak. Door het beschrijven van doelen in plaats van details, wordt de norm namelijk ook een stuk abstracter. Vroeger was de vraag of er nu wel of geen kabelschoen moest worden aangeknepen, eenduidig te beantwoorden: ja, vanaf een bepaalde kerndoorsnede moet dat. Tegenwoordig is die vraag een stuk moeilijker te beantwoorden. Je zou bijvoorbeeld kunnen zeggen: ja, ik vind van wel. Degene die de vraag beantwoordt, vindt blijkbaar dat een blijvend goede verbinding alleen is te realiseren met een kabelschoen. Maar zijn collega zou daar wel eens heel anders over kunnen denken. Hij zou – met dezelfde norm in de hand – kunnen beweren dat er nergens in de NEN 1010 staat dat je een kabelschoen moet aanknijpen. En gelijk heeft hij! Bovenstaand voorbeeld is er maar een in een lange rij mogelijke cases.
CALCULATIE Vooral op de afdeling calculatie van een installatiebedrijf is dit fenomeen inmiddels al sterk voelbaar. De calculator wordt constant heen en weer geslingerd tussen bedrijfsleiding en uitvoering. De bedrijfsleiding spoort aan tot creatieve (lees: goedkopere) oplossingen. Je moet wel want als je het niet doet, ben je te duur. Maar de uitvoering krijgt er de schuld van als de installatie niet naar behoren werkt. Daarbij wordt er niet zelden een zwaar mentaal beroep gedaan op de vermeende vakkennis: ‘je weet toch zelf ook wel dat het zo niet kan?’. Al met al geen charmante aanpak. Door de toenemende abstractie in de norm komt er steeds minder concreet vast te liggen. Door
13
29-11-2010 11:49:30
onze gebruikelijke wijze van aanbesteding worden de installatiebedrijven vervolgens gedwongen om zoveel mogelijk op het randje van het toegelatene te lopen. En omdat deze randen niet al te duidelijk zijn, is het wachten op een valpartij.
INTERDISCIPLINAIR PROBLEEM De hiervoor beschreven problemen beperken zich niet tot het vakgebied elektrotechniek. De vanzelfsprekendheid waarmee de norm duidelijk en verplicht was, is eveneens voor de partijen buiten de elektrotechniek verdwenen. Ook voor werktuigbouwkundige partijen die elektrische installaties of delen daarvan afzonderlijk aanbesteden, zijn deze veranderingen in de NEN 1010 erg belangrijk. ‘Even een installateur in de arm nemen’ kan tot onaangename verrassingen leiden. Ook voor de uitbestedende werktuigbouwkundige is het dus belangrijk dat hij goed weet dat we inmiddels een heel andere norm hebben. Ook hij zal vanaf nu veel beter moeten omschrijven wat hij precies wil.
CONCLUSIE De NEN 1010 is op twee manieren ingrijpend veranderd. Allereerst is de norm niet meer in zijn geheel publiekrechtelijk verplicht gesteld. Belangrijke onderwerpen zoals tekeningen en inspectie worden niet meer door het VROM
verplicht gesteld. Daarnaast is het abstractieniveau van de NEN 1010 verhoogd. De norm bevat meer doelbepalingen dan eerst. Dat is ten koste gegaan van detailbepalingen. In de norm staat nu niet meer precies hoe een elektrische installatie moet worden aangelegd. In plaats daarvan is beschreven wat het eindresultaat moet zijn in termen van veiligheid. Voor gebruikers van de NEN 1010 houden de wijzigingen in dat er in het vervolg meer aandacht moet worden besteed aan de beschrijving van de exacte wensen over de elektrische installatie. In de praktijk zal dat gebeuren in een privaatrechtelijke overeenkomst zoals een bestek of een werkomschrijving.
Over de auteur Peter Treffers is oprichter en directeur van Elektroraad uit Ede. Naast zijn werk, de dagelijkse leiding over zijn bedrijf, is hij als docent werkzaam bij de afdeling opleidingen. Voor deze afdeling schrijft hij cursusboeken en doceert hij de stof. Zijn specialiteit is het opleiden van inspecteurs van nieuwe en bestaande elektrische installaties. Peter is lid van de implementatiecommissie van de NEN 1010. Deze commissie buigt zich over een volledig nieuwe opzet van deze belangrijke norm in de elektrotechniek. Tot slot publiceert Peter regelmatig in de vakpers en geeft hij lezingen.
Over Elektroraad Elektroraad verzorgt opleidingen in de elektrotechniek. Bovendien ontwerpt zij elektrische installaties of delen daarvan. Tot slot fungeert zij als kennisverspreidende intermediair tussen diverse marktpartijen. In deze functie organiseert zij regelmatig lezingen en congressen. Meer informatie vindt u op www.elektroraad.nl
Tijdelijk of semi permanent behoefte aan extra warmte en/of energie? Uw bron van informatie bij het kopen of huren van ketelinstallaties voor stoom, warm en heet water. Verhuur • warmwaterketels tot 8 MW • heetwaterketels tot 12 MW • automatische expansie-inrichtingen • stoomketelunits tot 28 barg van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st • ontgassers, voedingswatertanks, ontharders • olietanks 3, 5, 10 en 20m3 • in container, buitenopstelling of romneyloodsen Services • 24 uurs storingsdienst • leidingwerkmontage • onderhoud • engineering Milieuzorg • Low-NOx installaties • geluidsbesparende omhuizingen • CE normering
www.ecotilburg.com Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: info@ecotilburg.com
TM1210_treffers_2003c.indd 14
29-11-2010 11:49:32
Sales Engineers
op HVAC gebied, commerciële of industriële koeling of Building Management Systems (m/v)
Johnson Controls is een wereldwijd gevestigd bedrijf, technologisch en industrieel leidend, en met klanten in meer dan 150 landen. Onze 130.000 werknemers leveren producten, diensten en oplossingen van hoge kwaliteit voor optimale energiebesparing en operationele efficiëntie voor gebouwen; loodzuuraccu’s voor auto’s en geavanceerde accu’s voor hybride en elektrische voertuigen; en interieursystemen voor auto’s. Onze toewijding aan duurzaamheid begon bij onze oprichting in 1885 toen de eerste elektrische kamerthermostaat werd uitgevonden. Wij willen via onze groeistrategieën en verhoging van het marktaandeel waarde leveren aan aandeelhouders en onze klanten succesvol maken.
DE FUNCTIE • • • • •
Je verkoopt Johnson Controls producten en diensten Je bouwt lange-termijn relaties met klanten en partners op Je inventariseert, prospecteert en speelt in op nieuwe sales opportuniteiten en zet ze om in concrete bestellingen en contracten Je ontwikkelt, beheert en behaalt de individuele sales doel- stellingen Je onderzoekt en meldt ontwikkelingen en trends in de markt binnen je regio.
JE PROFIEL • • • •
Je beschikt over een relevante hogere technische en/of sales- opleiding met goede kennis van commerciële of industriële koeltechnieken Je hebt ten minste drie jaar sales ervaring in de commerciële of industriële koeling, HVAC of Building Management Systems Je beschikt over vlotte communicatieve vaardigheden, bent sterk in onderhandelen en commercieel gedreven Je spreekt Nederlands en hebt een praktische kennis van het Engels.
WIJ BIEDEN • • •
Een zeer uitdagende functie bij een internationale organisatie met vergevorderde technische en energiebesparende ontwikkelingen, toepassingen en systemen Een interessant salarispakket in overeenstemming met jouw ervaring Een dynamische werkomgeving met veel doorgroeimogelijkheden en afwisseling in het werk, flexibiliteit en zelfstandig- heid.
Geïnteresseerd? Bezoek onze vacatures op www.johnsoncontrols.nl en solliciteer online of stuur uw sollicitatie naar jorien.kraak@jci.com.
JohnsonControls.indd 1
2-12-2010 10:51:18
Voorbeschouwing Januari 2011 | Jaargang 40 | Nr 1
JAARGANG 40 NR. 1 TVVL MAGAZINE JANuARI 2011
Wat is comfort eigenlijk? Gasabsorptiewarmtepompen Energieanalyse Vertigo-gebouw
Nieuwe EPN voor gebouwen
TVVL Magazine | 12 | 2010 SUMMARY
TM1210_summary.indd 65
Vanaf 1 januari 2011 zal er een nieuwe EPC-eis voor woningen zijn. Deze wordt aangescherpt van 0,8 naar 0,6. Bij deze verscherping hoort een nieuwe energieprestatienorm: NEN 7120 ‘Energieprestatie van gebouwen’. Hiermee kan nauwkeuriger de energieprestatie van een gebouw worden bepaald en wordt het effect van vele nieuwe technieken inzichtelijk. De norm is nog niet helemaal klaar maar in onze januari-uitgave vindt u er al uitvoerige informatie over. In een ander artikel staat de vraag centraal: ‘Wat is comfort eigenlijk? Het blijkt dat comfort in ieder geval meer is dan alleen het gemiddelde van de tevredenheid over waargenomen luchtkwaliteit, lawaai, verlichting en thermisch comfort. U kunt verder lezen dat gasabsorptiewarmtepompen een forse bijdrage leveren aan energiebesparing in zwembaden. Dit blijkt uit een prestatiemeting van een aantal warmtepompinstallaties. Het praktijkrendement ligt zelfs fors hoger dan dat van een HR-ketel. Andere onderwerpen die aan bod komen zijn: gebouwsimulatie, de levensloopgeschikte woning en kennisontwikkeling op het gebied van sanitaire technieken.
65
3-12-2010 15:37:14
Agenda Cursusagenda 2011 TVVL-cursusSen
TVVL Evenementen Aanvang
Luchtbehandeling Speciale Ruimten 7 lesdagen; afsluitend sphbo-examen
Landelijk
17 januari
Commissioning Duurzame Energie Installaties 6 lesdagen; afsluitend examen
19 januari
Werktuigkunde voor Elektrotechnici 7 lesdagen; aflsuitend examen
24 januari
Klimaattechniek voor Arbo-deskundigen 6 lesdagen
25 januari
Projectmatig ontwerpen van klimaatinstallaties 4 lesdagen
11 februari
TVVL-workshops Technische en Medische gassen 1 dag
10 mei
Zwembaden 1 dag
17 mei
Stoominstallaties 1 dag
24 mei
Kijk op www.tvvl.nl of in de rubriek TVVL Actueel voor meer informatie.
19 januari 2011 ‘s Hertogenbosch Vakbeurs facilitair vakbeursfacilitair.nl 27 januari 2011 Nijmegen 3e OK-symposium vccn.nl
66
TM1210_agenda.indd 66
plaats
12 januari
Installatie Project Management 5 lesdagen; afsluitend sphbo-examen
en verder
Datum Activiteit
10 februari 2011 Bussum “Duurzame huisvesting kun je niet alleen” platformduurzamehuisvesting.nl 1-4 maart 2011 Londen, Engeland Sustainable Building “Design it. Build it. Live it” sb11london.com
6 jan. 1 apr.
Technische Raad Symposium ‘BIM overleeft zeker een bestaand gebouw’ en Nieuwjaarsreceptie . Maarssen TVVL-jaarvergadering. Kootwijk
Regionaal Midden-Nederland 25 jan. Lunchbijeenkomst: ‘U vliegt toch niet blind in uw computerruimte?’ Amersfoort 15 feb. Lezing: Energie en waterbesparing in tapwaterinstallaties i.c.m. hoogbouw. Nieuwegein 29 mrt. Excursie: ontwikkeling van een windmolenpark. Flevopolder 21 jun. Lezing/excursie: Kosten en faalreducties in de bouwkolom voor goede en slechte tijden. N.n.b. Zuid-Holland 14 feb. Lezing: Brandpreventie en Normen in Parkeergarages. Capelle a/d IJssel 10 mrt Lezing: RDM Opleidingscentrum. Rotterdam 15 apr. Lunchbijeenkomst. Rotterdam 26 mei Excursie: Kernreactor Delft. Delft West Brabant en Zeeland 27 jan. Lezing: Geothermie. Roosendaal 17 mrt. Lezing: Lokale klimatisering (I-climate). Waalwijk 23 jun. Lezing: Outsourcing van Facility Management. Breda 8 sep. Lezing: Aanscherping EPC heeft geen of nauwelijks effect. Breda 13 okt. Lezing: Power Quality. Breda
(programma onder voorbehoud)
12 mei 2011 Eindhoven 4e Kennisdag Bouwfysica nvbv.org
28 mei Diverse locaties Dag van de Bouw dagvandebouw.nl
18-21 mei 2011 Tallinn, Lestland REHVA Annual Meeting ekvy.ee/rehvaam2011
TVVL Magazine | 12 | 2010 AGENDA
30-11-2010 12:57:43