Magjia e lartësive të panjohura - Alpet Shqiptare by Institute of Public and Private Policies (IP3)

A L P E T S H Q I P TA R E Magjia e lartĂŤsive tĂŤ panjohura

Mirë se vini në Alpet Shqiptare, tokë e miteve dhe legjendave! Ekziston një anë e Alpeve Shqiptare që është e dukshme për të gjithë, por ka edhe një anë tjetër, që shfaqet vetëm për ata që dëshirojnë të zbulojnë misteret e maleve tona. Këto zona janë të pasura me mite dhe legjenda, të cilat janë transmetuar gojarisht brez pas brezi. Shpesh historitë janë të bazuara në ngjarje historike dhe situata sociale, ku paraardhësit tanë kanë shtuar elemente magjike plot imagjinatë. Kjo broshurë synon veçanërisht të ngrejë perdet e të zbulojë historitë që ka për të treguar trashëgimia kulturore e Alpeve Shqiptare. Në këtë botim përfshihen krijesa mitologjike, legjenda, zakone dhe tradita, festa dhe festivale, gatime vendase dhe monumente historike e natyrore. Sigurisht që Alpet Shqiptare ofrojnë shumë më tepër, por këto do t’jua lëmë t’i zbuloni nëpërmjet përvojave tuaja. Ne shpresojmë të jenë magjike. Welcome to the Albanian Alps, land of myths and legends! There is one side of the Albanian Alps that is visible to everyone and there is another one that only reveals itself to those who are keen on taking a closer look to the mysteries of our mountains. These lands are rich in myths and legends, which have been orally transmitted from one generation to the other. The stories are often based on historical events and social situations, where our ancestors added magical elements filled with imagination. This brochure is especially focused on raising the curtain and show the stories that the cultural heritage of the Albanian Alps has to tell. Mythological creatures, legends, customs and traditions, celebrations and festivals, traditional dishes and monuments of history and nature, are all included in this publication. There is certainly more to the Albanian Alps, but we will leave it to you to explore through your own experiences. We hope they will be magic. 2

3 Â© Aurel Duka

Atraksione turistike në Alpet Shqiptare

Touristic attractions in Albanian Alps

Monumente natyre / Nature monuments Liqen akullnajor / Glacial lake Dru / Wood Aktivitete / Activities

Burim / Spring

Monumente kulture /

Gurë / Stone

Cultural monuments

Shpellë karstike / Carstic cave

Muze / Museum

Rrasë / Slab

T Ngjitje shkëmbore / Rock climbing

î Pika vrojtimi / Panoramic point Objekt kulti / Place of worship

SHKODER

Luginë akullnajore / Glacial valley

Kajak / Kayak

Kanion / Canion

Morenë / Glacial moraine Tarracë / Terrace Ujëra / Watermark

Cirk akullnajor / Glacial circus

7 Stane / Huts

Hinkë, gropë / Funnel

Songs of the Frontier Warriors The Albanian Songs of the Frontier Warriors are part of a cycle of heroic epic songs. They are one of the most important artistic pillars of the Albanian spiritual culture. The Songs of the Frontier Warriors depict social life elements of the time (6-8th century), but also several centuries-old interethnic conflicts, such as the bloody Illyrian-Albanian battles with Slavic incomers in the Balkans. Vallja e fitores / Victory dance © Fatmir Haxhiu

Eposi i Kreshnikëve

ëngët shqiptare të Eposit të Kreshnikëve janë cikël këngësh epike heroike. Ato radhiten ndër shtyllat më të rëndësishme artistike të kulturës shpirtërore të shqiptarëve. Eposi i Kreshnikëve pasqyron elemente të jetës sociale të kohës (shek. 6-8), por edhe konfliktet ndëretnike disa-shekullore, si betejat e përgjakura ilire-shqiptare me të ardhurit sllavë të jugut në Ballkan. Në Eposin e Kreshnikëve hapësira dhe koha janë të pacaktuara. Jutbina është atdheu shpirtëror i kreshnikëve, qyteti nga nisen heronjtë legjendarë për të vajtur të luftojnë armikun. Përshkrimi i personazheve është i mbinatyrshëm, i pasur me hiperbolizëm dhe plot krijesa mitologjike. Heronjtë kryesorë të këtyre legjendave janë dy vëllezër, Muji dhe Halili, ku Muji është heroi i luftës dhe Halili heroi i paqes (dhe mjaft i pashëm). Eposi i Kreshnikëve mbart mesazhe të rëndësishme për popullin shqiptar: rezistencën në emër të lirisë, të së drejtës e të dinjitetit. Këto këngë janë ndër eposet e fundit aktive në Europë në fillim të këtij shekulli, dhe tashmë janë pranuar dhe gati për t’u votuar në asamblenë e UNESCO-s.

Stories told in the Songs of the Frontier Warriors are not set in time and space. Jutbina is the spiritual homeland of the legendary heroes, the place they leave to go and fight their enemies. The description of the characters is supernatural, with plenty of hyperbolism and mythological creatures. The main heroes of these legends are two brothers, Muji and Halili, where Muji is the war hero and Halili the peace hero (also quite handsome). The Songs of the Frontier Warriors carry some important messages for the Albanian people: resistance in the name of freedom, right, and dignity. They are among the last active epic songs in Europe at the beginning of this century, and are now accepted and ready to be voted for at the UNESCO Assembly. 5

K R I J E S A M I TO LO G J I K E

Orët

Orë

alësorët e Shqipërisë së Veriut, përveç besimit në Zot, kanë besuar edhe se fati i tyre varej prej disa qenieve me fuqi mbinjerëzore, orëve.

Highlanders of Northern Albania, besides their belief in God, believed also that their fate depended on some creatures with supernatural powers called orë.

Orët simboliz ojnë fr y mën e pyllit apo të shkëmbit, dhe kanë qëllim të mbrojnë e ndihmojnë njerëzit g jatë g jithë jetës së tyre.

Orë sy mboliz e the spirit of the forest or of the rock, and they aim to protect and help humans throughout their lives.

Çdo njeri ka orën e tij. Ato mund të jetojnë në strehët e çatisë së personit që kanë në ngarkim. Ka qenë zakon që i zoti i shtëpisë kollitej kur kalonte në oborr, në mënyrë që orët ta merrnin vesh se ai ndodhej aty. Orët janë krijesa të vdekshme dhe vdesin bashkë me njeriun që mbrojnë. Zakonisht të padukshme, orët mund të paraqiten edhe në formën e gjarpërinjve, kuajve, dhive apo në formë shkëndijash. Në poemat e malësisë, orët emërtohen sipas zonave nga vijnë. Kështu, kemi Orën e Dukagjinit, Orën e Shalës, Orën e Mirditës, etj. Ekzistojnë edhe disa monumente natyrore që lidhen me këtë figurë mitologjike, si: Kroi i Orëve (Shalë e RragamTropojë), Shpella e Orëve (Ganjoll e Mërtur), etj.

Every human has their own orë. They may live in the rooftop shelters of the person they look after. There was a custom where the house owner coughed when he was in the yard, to let his orë know he was there. Orë are mortal creatures who die with the person they look after. Generally invisible, they may physically appear as snakes, horses, goats, or sparks. In the epic songs of the Albanian Highlands, orë are named after the area of their origins. We have Orë of Dukagjin, Orë of Shala, Orë of Mirdita, etc. There are also several natural monuments named after this mythological figure, such as Orë Brook (Shala and Rragam-Tropoja), Orë Cave (Ganjoll and Mërtur), etc.

ulti i zanave vjen nga koha e Ilirëve deri në ditët e sotme. Studiuesi i njohur gjerman M. Lambertz shkruan: “zana është feja dhe muza e maleve shqiptare”. Në folklorin shqiptar, zanat pasqyrohen si roje të kreshnikëve dhe përshkruhen si vajza shumë të bukura që jetojnë në male e bjeshkë të larta, lahen në përronj malorë, këndojnë e kërcejnë. Fizikisht janë trupëzim i bukurisë femërore, me shtat e me flokë të gjatë dhe me veshje të bardhë.

Mountain fairies are divine beings with extreme courage but also savagery. They can be dangerous opponents and are believed to have the power to petrify humans with only a glance.

Zanat janë qenie hyjnore plot trimëri por edhe egërsi. Ato mund të jenë kundërshtare të rrezikshme dhe besohet se mund t’i kthejnë njerëzit në gur me një vështrim të vetëm. Madje thuhej “mjerë” ai që i fyen ose u afrohet kur janë duke ngrënë, duke u larë apo duke kërcyer, çka do t’i egërsonte e do t’i çonte drejt hakmarrjes. Dallimi kryesor i orëve me zanat është se secila zanë ka orën e saj, dhe ndryshe nga orët, zanat paraqiten përherë me pamje njerëzore. Zanat bashkëpunojnë me orët duke luftuar përkrah trimave shqiptarë kundër orëve të Malit të Zi.

Zana

The cult of zana (mountain fairies) comes from Illyrians to the present day. The German scholar M. Lambertz wrote:

“

Zana is the religion and the muse of the Albanian mountains

“

M Y T H O L O G I C A L C R E AT U R E S

Zanat

Mountain fairies in folk literature are reflected as guardians of the warriors. They are described as very beautiful young ladies who live in the highlands, bathing in mountain streams, singing and dancing. They physically embody feminine beauty, with their high stature, long hair and white dresses.

Muji dhe zanat e malit / Muji and mountain fairies © Gazmend Leka

Those who insult them or interrupt them while eating, bathing or dancing, have to face their anger and revenge. The main difference between orë and zana is that each zana has its personal orë, and differently from orë, they always have human appearance. Zana cooperate with orë to protect Albanian warriors against the evil orë of Montenegro. 7

Dhia me bri të artë (dhia briprerueme)

ë mitologjinë shqiptare, dhitë e egra përshkruhen si hyjnitë e pyjeve dhe gjuetisë, dhe ato kanë brirë të artë. Sipas Eposit të Kreshnikëve, zanat e malit e marrin forcën e tyre nga këto dhi dhe e humbasin kur dhitë largohen. Sipas një legjende, dikur një zanë mali u maskua si dhi me bri të artë, dhe ai që do ta kapte të gjallë do të përfitonte nga fuqia e saj hyjnore. Muji vajti dhe e kapi, dhe prej atij çasti dhia u shndërrua në zanën e Mujit, duke e mbrojtur trimin nga çdo rrezik. Kryet e dhisë me bri të artë janë zbukurimi më karakteristik në bisht të lahutës shqiptare, me shtrirje thuajse në të gjithë Shqipërinë e Veriut, në Kosovë dhe ndër shqiptarët e Malit të Zi dhe Maqedonisë.

Golden-Horned Goat In Albanian mythology, wild goats are described as deities of forest and hunting, and they have golden horns. According to the Songs of the Frontier Warriors, mountain fairies take their strength from these goats and lose it when goats leave. According to a legend, once a mountain fairy was masked as a golden-horned goat, and the one catching it alive would benefit from its divine powers. Muji caught the wild goat, and from that moment the goat became Muji’s fairy, protecting him from any danger. The head of the golden-horned goat is the most characteristic embellishment in the body of the Albanian lute, almost everywhere in Northern Albania, Kosovo and among the Albanians of Montenegro and Macedonia. 8

Dragoi

ragonjtë janë pasqyruar si luftëtarë me fuqi mbinatyrore, të njohur për trimëri dhe urtësi. Në letërsinë popullore, lufta e dragoit kundër kuçedrës është përdorur si mjet për të zgjuar vetëdijen kombëtare të popullit në luftë kundër armikut. Dragoi fluturon nga mali në mal, dhe atje ku bie lë gjurmën e këmbës së tij. Ai ka mision të vrasë kuçedrën dhe t’u rikthejë njerëzve ujin që ajo mban të bllokuar, duke mënjanuar kështu thatësirën vdekjeprurëse.

Dragon

Dragons were depicted as warriors with supernatural powers, known for their bravery and wisdom. In popular literature, the fight of the dragon against another mythological creature, kuçedra, has been used as a means to awaken the national consciousness of the Albanian people in the war against enemies. The dragon flies from mountain to mountain, and each time he steps on the ground, a mark of his foot remains engraved there. His mission is to kill kuçedra and restore the water source that the latter keeps blocked from villagers, thus avoiding a deadly drought.

Lugati

The Ghoul

esohej se njeriu që kishte bërë shumë mëkate e krime sa ishte gjallë, ngrihej lugat. Ai dilte nga varri në formën e një flake të verdhë dhe shëtiste duke frikësuar njerëzit e duke sëmurur e ngordhur bagëtitë.

It was believed that the man who committed many sins and crimes during his lifetime, resurrected after his death as a ghoul. He came out of the tomb as a yellow flame and walked around frightening people and sickening or slaughtering animals.

Dëshmitë e Mesjetës (shek. 17) tregojnë se kur besohej se dikush ishte ngritur lugat, shkonin t’i hapnin varrin, nxirrnin kufomën e tij e ia digjnin për të mos e lejuar të bënte më ligësi.

Evidence from the Middle Ages (17th century) shows that when people believed that someone had turned into a ghoul, they opened their tomb, pulled out their corpse, and burned it to stop the ghoul from doing more evil.

Shpirti / Hija

Spirit / Shadow

Gjatë festës tradicionale të Natës së Buzmit, familjet e lenë tryezën shtruar me ushqime gjithë natën që të vijnë shpirtrat e t’i hanë. Në raste të tjera, në festa hedhin ushqime pranë zjarrit në vatër që t’u marrin erë shpirtrat e të kënaqen. Shpirtrat kështu mbarësojnë shtëpinë.

On the traditional “Night of Buzmi” celebration, families used to leave their food on the table all night, so that spirits could enter and eat. In other occasions, especially during celebrations, they used to place food in the fireplace, so that spirits could enjoy their smell. It was believed that these offerings to the spirits would bring good luck to the home and family.

ë besimet popullore shpirti është i ndarë nga trupi; ai është frymë apo hije. Kur dikush vdes, shpirti del nga trupi, dhe për 40 ditë pas vdekjes shëtit në të gjithë vendet ku ka kaluar njeriu sa ka qenë gjallë. Shpirti vjen natën për festa në shtëpi, hyn nga çatia e u merr erë ushqimeve.

In popular beliefs, the soul is separate from the body; it is a spirit or a shadow. When someone dies, the spirit leaves the body, and for 40 days after death it visits all places the man has been during his lifetime. Spirits enter houses at night through the roof and smell the food.

Gjarpri

ë besimet popullore gjarpri është konsideruar si qenie e mbinatyrshme, zotërues i tokës dhe nëntokës. Në zonën e Alpeve Shqiptare, gjarpri mbahej si Zot që mbronte shtëpinë dhe sillte mirëqënie në familje. Kreshnikët konsideroheshin si dragonj që e merrnin fuqinë nga gjarpërinjtë që kishin në gjoks. Gjarpri njihej edhe si trupëzim i orëve, krijesave mitologjike të Eposit të Kreshnikëve. Motivin e gjarprit e gjejmë të gdhendur në lahuta, orendi shtëpiake, vegla pune, në gurin e dyerve të shtëpive, djepe, varre, shkopinj, xhubleta, qëndisje, tatuazhe, etj.

Serpent

In popular beliefs, the serpent was considered as a supernatural being, ruler of the earth and the underworld. In the Albanian Alps Region, it was considered as a God protecting homes and bringing prosperity to the family. The legendary frontier warriors were considered as dragons taking their power from the serpents in their chests. Serpents were also thought to be incarnations of orë, the mythological creatures from the Songs of the Frontier Warriors. The serpent symbol is found in lutes, household ornaments, tools, door frames, cradles, tomb stones, sticks, xhubleta (traditional women’s attire), embroidery, tattoos, etc.

Shtriga

ejushat e moshuara pa fëmijë që jetonin të vetmuara, konsideroheshin shtriga. Besohej se ato ushqeheshin me mish e gjak njeriu. Ato lindnin me cilësi shtrige dhe dilnin natën për të kërkuar gjahun e tyre. Në të kaluarën, shumë vejusha të tilla të vetmuara i akuzonin si shtriga dhe besonin se ishin shkaktare për vdekjen e fëmijëve apo fatkeqësitë që ndodhnin në fshat. Madje ka pasur raste kur fshatarët i kanë djegur në zjarr.

Witch Childless old widows who used to live in solitude were considered witches. They were believed to eat human flesh and blood. Witches are born with witch-like qualities, and they go out at night to hunt for their prey. In the past, many lonely old widows were accused of being witches and were believed to be the cause of children’s death or other disasters occurring in the village. There have even been cases when villagers burned them in the fire.

11 Â© Alket Islami

LEGJENDA

Legjenda e fuqisë së Mujit

uji i ri, i cili ishte bari në atë kohë, humbi delet diku në malësi. Ai kërkoi për to gjithandej, derisa u err dhe vendosi të pushonte. Ndërsa Muji po përpiqej të flinte, dëgjoi të qarat e dy foshnjave, dhe menjëherë shkoi t’u tundte djepat derisa i zuri gjumi. Këto foshnja i përkisnin zanave të malit, të cilat së shpejti u kthyen për t’i kontrolluar. Zanat u treguan shumë mirënjohëse ndaj Mujit dhe i kërkuan të shprehte një dëshirë.

Muji wished to be powerful. The mountain fairies gave him three drops of breast milk and asked him to test his power three times. The third time, Muji was able to lift a gigantic rock. He then went back in Jutbina to try his power with other shepherds and defeated the strongest of them, while the others ran away terrified. This is how Muji turned from shepherd to a glorious warrior.

Muji dëshiroi të bëhej i fuqishëm. Atëherë zanat i dhanë tre pika qumësht gjiri dhe i kërkuan ta provonte tri herë fuqinë e tij të re. Herën e tretë, Muji arriti të ngrinte një shkëmb gjigant. Më pas u kthye në Jutbinë për të provuar fuqinë me barinjtë e tjerë dhe mundi më të fortin prej tyre, ndërsa të tjerët ia mbathën të tmerruar. Kështu Muji nga bari u kthye në lufëtar të lavdishëm. Legend of Muji’s Power Once the young Muji, who was a shepherd at the time, lost his sheep somewhere in the highland. He looked for them everywhere, until it was dark and he decided to rest. As Muji was trying to sleep, he heard the cries of two babies, and went immediately to cradle them until they fell asleep. These babies belonged to the mountain fairies, who soon came back to watch over them. They were deeply thankful to Muji and asked him to make a wish. Fuqia e Mujit / Muji’s Power © Gazmend Leka

LEGENDS

Legjenda e vajtimit të Ajkunës jo poezi përfshihet në pjesën lirike të Eposit të Kreshnikëve dhe është një nga kryeveprat e këngëve epike shqiptare.

Omeri, i biri Mujit që ishte vetëm 7 vjeç, u rrethua nga armiqtë në male dhe pas një beteje të përgjakur u vra. Kur Muji arriti në fushën e betejës ishte tepër vonë, dhe i tmerruar kuptoi se i biri kishte vdekur si hero. Ai e varrosi vetë Omerin dhe u kthye më pas në kullën e tij për t’i dhënë lajmin e zi të shoqes, Ajkunës. Ky lajm e bën pikëllimin e nënës të shpërthejë në një vajtim lirik, i pasur me simbole artistike tipike për këngët epike shqiptare. Ajkuna mallkon hënën që nuk e njoftoi në kohë, në mënyrë që ajo të mund ta groposte veten bashkë me të birin, mallkon bjeshkët që ia morën djalin, ndërkohë që zogjtë ndalojnë këngën përpara dëshpërimit të nënës. Legend of Ajkuna’s Lament This poem is included in the lyrical section of the Songs of the Frontier Warriors, and is one of the richest artistic masterpieces of the Albanian epic songs. Omer, Muji’s 7-year-old son, was surrounded by enemies in the mountains, and after a bloody battle he got killed. When Muji arrived in the battlefield it was too late, and horrified he realized that his son had died as a hero. Muji buried his only son with his own hands and

Vajtimi i Ajkunës / Ajkuna’s Lament © Gazmend Leka

returned to his tower to give the terrible news to his wife, Ajkuna. Mother’s grief explodes in a chilling lyrical lament, rich in artistic symbols typical for the Albanian epic songs. Ajkuna curses the moon for not notifying her on time, so that she could go bury herself with her son; she curses the mountains for taking her son’s life, while birds stop singing in front of the mother’s desperation. 13

Legjenda e martesës së Halilit alili (vëllai i vogël i Mujit) kishte rënë në dashuri vajzën e mbretit serb, Tanushën “e bukur si zana”. Pasi provoi ta rrëmbejë Tanushën, u zbulua nga e ëma e saj dhe u burgos për shtatë vite me radhë. Pasi mori lajmin, Muji u zemërua që i vëllai kishte zgjedhur nuse serbe, kështu që nuk vajti ta shpëtonte. Pas shtatë vitesh, mbreti dha urdhër që Halilit t’i pritej koka. Në çastin përpara vdekjes, dëshira e tij e fundit ishte të këndonte me lahutë dhe mbreti pranoi. Gjatë këngës, një zog fluturoi mbi kokën e trimit, dhe Halili i la porosi që të thërriste kreshnikët për ta shpëtuar. Kështu, Muji me 30 kreshnikë mbërritën në trojet sllave dhe shpëtuan Halilin. Më në fund, Halili u martua me Tanushën e bukur.

Legend of Halil’s Marriage Halil (Muji’s younger brother) had fallen in love with the daughter of a Serbian king, Tanusha, who was “beautiful as a mountain fairy”. Halil tried to take Tanusha furtively, but her mother unveiled his plan and he was thrown into prison for seven years. After hearing about his brother’s imprisonment, Muji was angered that Halil had chosen a Serbian woman, and decided to not go and save him. After seven years, the king ordered Halil’s execution. The moment before his death, Halil’s last wish was singing with the lute, and the king accepted. During the song, a falcon flied over his head, and Halil told him to give a message to the other warriors to come for his rescue. Muji and 30 warriors arrived in Slavic lands and saved Halil, who finally married the beautiful Tanusha. 14

Legjenda e “nuses së ngrime” egjenda tregon se tek “Ura e Shtrejtë” mbi lumin Valbonë në Shoshan (Tropojë), një nuse dhe krushqit u ndaluan nga nje zanë mali e cila i ngriu dhe i bëri gurë. Këtë e bëri sepse dashuronte djalin e pashëm që do të martohej me nusen. Thonë se edhe sot në atë vend ka disa gurë të stërmëdhenj që u ngjajnë njerëzve (nusja dhe krushqit).

Legend of the Petrified Bride Legend says that at the bridge called “Ura e Shtrenjtë” over the Valbona River in Shoshan (Tropoja), one bride and her relatives were stopped by a mountain fairy who turned them into stone. She did this because she loved the handsome man who would marry the bride. They say that even today, in that spot there are some large stones resembling people (bride and her relatives).

15 Lugina e Valbonës / Valbona Valley © Alket Islami

Legjenda e Gjergj Elez Alisë jergj Elez Alia është një luftëtar i madh në folklorin shqiptar. Legjenda thotë se ai mbante nëntë plagë në trup dhe kishte nëntë vjet që lëngonte në shtrat i harruar nga të gjithë. Vetëm e motra kujdesej për të natë e ditë.

Papritur, erdhi lajmi se bajlozi i zi kishte ardhur nga deti dhe po vriste njerëz e po shkatërronte fshatra. Një ditë, Gjergji e pa motrën e tij me lot në sy. Ajo i tha se bajlozi i zi e kishte kërkuar dhe herët a vonë do të vinte ta rrëmbente. Gjergji i kërkoi të motrës t’i bënte gati kalin, pasi do të shkonte të luftonte kundër bajlozit të tmerrshëm. Të nesërmen, pas një lufte të përgjakshme, Gjergj Elez Alia e vrau bajlozin. Gjergji u kthye në shtëpi dhe motër e vëlla u përqafuan me gëzim. Atë çast, zemrat e tyre ndalën së rrahuri dhe vdiqën në vend të dy bashkë. Vëlla e motër u varrosën në të njëjtin varr, i cili mbeti i paharruar nga të gjithë që vajtën dhe e vizituan.

Legend of Gjergj Elez Alia Gjergj Elez Alia is a glorious warrior in the Albanian folklore. Legends has it that he had nine wounds in his body and used to lie suffering in bed for nine years, forgotten by everyone. Only his sister took care of him night and day. Suddenly, news came that the evil black knight (Alb. bajlozi i zi) had landed from the sea and was killing people and destroying villages. One day Gjergj saw his sister in tears. She told him that the black knight had asked for her and sooner or later would come to get her. Gjergj asked his sister to prepare his horse, as he would go fight against the dreadful black knight. The next day, after a bloody fight, Gjergj Elez Alia killed the black knight. Gjergj returned home to his sister and as they hugged with joy. At that moment, their hearts stopped beating and they instantly died together. They were then buried in the same grave, which was never forgotten by those who went to visit it.

Gjergj Elez Alia dhe bajlozi i zi / Gjergj Elez Alia and the black knight ÂŠ Gazmend Leka

Legjenda e Norës së Kelmendit

elmendi njihet për luftime dhe bëma heroike nga trima dhe trimëresha. Ndër to bën pjesë edhe Nora, një vajzë e re me bukuri, trimëri dhe mençuri legjendare. Në kohën e sundimit otoman, Kelmendi luftonte për të mbrojtur trojet e veta, por varfëria dhe i ftohti ua kishin vështirësuar jetën njerëzve. Një ditë u hap fjala se ai që do t’u dorëzohej otomanëve, do të falej dhe do të dëmshpërblehej për dëmet e shkaktuara nga lufta. Si kusht për këtë marrëveshje, kelmendasit do t’i çonin pashait, kreut të ushtrisë otomane, vajzën më të bukur të kësaj zone. Malësorët u mblodhën për të vendosur se si do t’i përgjigjeshin pashait, dhe aty u ngrit Nora dhe tha: “Vllazën dhe motra, unë nuk e mbaj veten për më të bukurën e këtyre maleve, por jam e gatshme që të shkoj tek Vuçi Pasha dhe të kuvendoj me të ashtu siç ka kërkuar. Unë nuk e di se çfarë fati kam, por ju betohem për këtë qiell e për këtë tokë se e virgjër po shkoj dhe e tillë do të kthehem”.

Ditën që Nora vendosi të shkojë tek pashai, zgjodhi veshjen dhe stolitë më të bukura që kishte. Nuk harroi gjithashtu që të fuste një thikë të hollë e të gjatë në brez. Pashai u mahnit nga bukuria e Norës dhe e priti me shumë kënaqësi. Ajo priti derisa erdhi çasti i duhur për t’ia ngulur thikën drejt e në zemër. Më pas, Nora shpejt e shpejt e pa u vënë re u largua nga kampi turk dhe nxitoi që t’u jepte kelmendasve lajmin e mirë të vdekjes së pashait. Legend of Nora from Kelmend Kelmend is well-known for heroic and courageous battles and deeds. Among local heroes is Nora, a young woman who became legendary for her beauty, valor and wisdom. During the Ottoman rule, Kelmend fought to defend its lands, but poverty and cold weather made it very hard for villagers. One day, word spread that anyone who would surrender to the Ottomans, would be forgiven and compensated for the damage caused by war. As a condition for this agreement, people from Kelmend would hand to the Pasha, head of the Ottoman Army, the most beautiful girl in the surroundings. 18

Villagers gathered to decide how to respond to this demand, when Nora rose and said: “Brothers and sisters, I do not pride myself to be the prettiest girl of these highlands, but I am willing to go to the Pasha and talk to him as he has asked. I do not know my fate, but I swear on sky and earth that I am going as a virgin and I shall return as such.” On the day she decided to go to the Pasha, Nora chose her most beautiful attire and ornaments. She also hid a long knife in her belt. The Pasha was immediately abashed by her beauty and welcomed her with great pleasure. She waited for the right time, and suddenly shove the knife right into his heart. Then Nora quickly left the Ottoman camp unnoticed and hurried to give her people the good news of Pasha’s death.

Legjenda e djalit gjarpër

Legend of the Serpent Boy

jë grua, pas 9 vjet martese, lindi një djalë gjarpër. Kur fëmija u rrit, donte të martohej me vajzën e mbretit. Prindërit u detyruan t’i kërkonin mbretit bekimin e tij dhe mbreti pranoi me një kusht: ata duhej të shtronin me ar një rrugë 7 orë të gjatë. Prindërit e djalit arritën të plotësonin kërkesën e mbretit, dhe kështu të rinjtë u martuan. Nëna e djalit habitej se si vajza e mbretit ishte e kënaqur nga martesa me një gjarpër. Në fakt, ai nuk ishte i tillë: natën e hiqte lëkurën e gjarprit dhe kthehej në një djalë të bukur. Një natë, nëna e djalit e mori lëkurën e gjarprit dhe e dogji që ai të mos kthehej më në gjarpër, por sapo u dogj lëkura djali vdiq.

After 9 years of marriage, a woman gave birth to a serpent boy. When the child grew up, he wanted to marry the king’s daughter. His parents were forced to ask the king for his blessing, and the king accepted with one condition: they had to cover a 7-hour long road with gold. The boy’s parents managed to do as the king wished, and so the two youngsters married. The boy’s mother was quite surprised that the king’s daughter was pleased with marrying a serpent. Anyhow, in reality he was not such: at night, he removed the serpent skin and turned into a handsome boy. One night, his mother took the serpent skin and burned it so that he wouldn’t become serpent again, but burning the skin killed the boy.

Legjenda e malit Shkëlzen

Legend of Mount Shkëlzen

hkëlzeni është një mal me emër që në dialektin e Tropojës nënkupton: “shkëlqen”. Gojëdhëna flet për ekzistencën e një shpelle në faqen verilindore të malit Shkëlzen (2407 m), e cila nuk është eksploruar kurrë.

Shkëlzen is a mountain named after a word which in Tropoja dialect means: “shines”. The legend speaks of the existence of a cave on the northeastern side of Mount Shkëlzen (2407 m), which has never been explored.

Banorët mendojnë se kjo shpellë është pika lidhëse e rrugëve të nëndheshme të bjeshkëve të Tropojës. Gojëdhënat e popullit besojnë se kjo shpellë ka qenë vendbanimi i Mujit dhe Halilit.

Residents think that this cave is the connecting point of underground roads of Tropoja Highlands. Popular beliefs identify this cave with the residence of Muji and Halili.

Legjenda e liqenit të Dashit iqeni i Dashit është një nga liqenet akullnajore të bjeshkëve të Tropojës, i cili nuk e ndryshon nivelin e ujit në të katërta stinët e vitit falë lidhjeve burimore me akullnajat dhe shpellat mijëravjeçare. Gojëdhëna mendohet të jetë e bazuar në një ngjarje të vërtetë, ku motër e vëlla së bashku me dashin e tyre u mbytën në këtë liqen. Furka dhe flokët e vajzës dolën tek Vrella e Mulliqit në Kosovë, ndërsa brirët e dashit së bashku me fyellin e çobanit dolën tek Vrella e Shoshanit në Tropojë.

Legend of the Ram Lake This is one of the glacial lakes of Tropoja Highlands, which keeps the same water level during the four seasons, due to water sources from glaciers and ancient caves. There is a legend, thought to be based on real events, where sister and brother along with their ram drowned in this lake. The girl’s hair and distaff appeared in the area called “Vrella e Mulliqit” in Kosovo, and the ram’s horns along with the sheppherd’s flute appeared in “Vrella e Shoshanit” in Tropoja. Liqeni i Dashit / Ram Lake

Legjenda e fshatit Valbonë

shati Valbonë i ka rrënjët në fshatin e Vuthajve, që sot ndodhet në Malin e Zi, me një vjetërsi mbi 400-vjeçare. Kohë më parë, banorët e Vuthajve i kishin stanet verore në zonën e Valbonës. Një nip i banorëve (nga e ëma) që kishte mbetur jetim, pasi u rrit e u martua, kërkoi të qëndronte me qera në stanet e verimit edhe gjatë dimrit. Por banorët nuk e lejuan sepse sipas kanunit (edhe sot e kësaj dite), nipi nga vajza bijë e fshatit nuk kishte të drejta pronësie në fshat. Djali nuk e mori parasysh këtë dhe jetoi disa vite në Valbonë, u bë me fëmijë, ata u rritën e u martuan dhe nuk pranuan të largohen më. Çështja shkoi deri në gjyq. Sipas ligjeve të kohës, nëse oxhaqet e shtëpive nxirrnin tym, toka u takonte atyre që jetonin në shtëpi. Në të kundërt toka do t’u shkonte banorëve të Vuthajve. Kur gjyqtarët vajtën tek shtëpitë e pasardhësve të djalit, panë se çdo shtëpi nxirrte tym, kështu që u detyruan t’ua linin tokat atyre. Kështu lindi fshati Valbonë. Legend of Valbona Village The village of Valbona originates from the village of Vuthaj, over 400 years old, now part of Montenegro. In earlier times, Vuthaj residents built their summer farms in the area of Valbona. Once there was an orphan whose mother came from the village, who after growing up and marrying, wanted to rent one of the summer farms in Valbona and live there all year long. The villagers wouldn’t allow him, because according to the Canon (to this day), a child related to a village from his mother’s side, had no property rights in the area. The boy didn’t listen to them and lived for a few years in Valbona, gave birth to children who grew up and got married, and they still refused to leave the village. The case went to court. According to the laws of the time, if the house chimney would be smoking, the land would go to the orphan’s family, and if not, to Vuthaj villagers. When the judges went to see the houses of the orphan’s descendants, chimneys emitted smoke indeed, forcing villagers to give up on their land. This is how the village of Valbona was created.

Legjenda e Bjeshkëve të Namuna dhe fshatit Bogë Dy vëllezër me familjet e tyre zbritën nga qielli mbi një zog të madh prej hekuri me krahë si të shqiponjës. Papritur, zogu i hekurt u përplas me bjeshkët, dhe nga shkatërrimi i tij u formuan dy lugina të mëdha. Pasi zbritën në tokë, atje ata gjetën vetëm disa dele, dhi e kafshë të tjera të egra, por asgjë për të ngrënë. Dy vëllezërit vendosën të ndaheshin në dy drejtime të ndryshme për të gjetur ushqim dhe burime me ujë të freskët e të pijshëm. Duke u ndarë me njëri-tjetrin, ata i mallkuan këto bjeshkë të thata e tërë shkëmbinj gjigandë që u sollën atë fatkeqësi për të mos u kthyer më nga kishin ardhur, duke i quajtur “Bjeshkë të Namuna”. Njëri vëlla zbriti dhe themeloi fshatin Bogë, kurse tjetri zbuloi një fushë të bukur e plot pyje shekullore, burime e kroje me ujë të ftohtë e mes malesh të larta, të cilin e quajti “Fusha e Rudeve” në Guci të Plavës (sot në territorin e Malit të Zi). Këtu ata ndërtuan stanet e verës dhe filluan mbarështimin e gjësë së gjallë. Në veçanti zbutën delen e egër, e që nga ajo kohë delja jonë u quajt delja “Rude”.

Legend of the Accursed Mountains and Bogë Village Two brothers and their families descended from the skies riding a gigantic iron bird with eagle wings. The flying iron bird suddely hit the mountains, its destruction causing two large valleys to form. When they landed, families found only a few sheep, goats and other wild animals in the area, but nothing to eat. The two brothers decided to split in different directions to find food and springs of fresh water. While separating, they cursed these dry and infertile mountains and the giant rocks that caused their misfortune, calling them “Accursed Mountains”. One of the brothers found a place where he founded the village of Bogë, while the other brother found a beautiful field surrounded by century-old forests, springs with ice cold waters, and high mountains, which he called “The Rude Field” in Gusinje, Plav (now in the territory of Montenegro). Here they built their summer farms where they began breeding livestock. They particularly bred wild sheep, and since then Albanian sheep are typically called “Rude”.

Legjenda e ujit të kuq

Legend of the Red Water

ë Vermosh ndodhet një burim që quhet “uji i kuq”. Në kohën kur në Kelmend po ndaheshin kufijtë, Mali i Zi kërkonte të merrte atë pjesë të Vermoshit ku ndodhej dhe ky burim.

In Vermosh there is a water spring called “Red Water”. By the time Kelmend was setting up its borders, Montenegro wanted to occupy that part of Vermosh where this spring was located.

Gjatë bisedimeve të krerëve të Malit të Zi me krerët shqiptarë, ndër ta ishte edhe Prek Cali. Ai ishte bajraktar i Vermoshit dhe veteran i kryengritjeve shqiptare e luftërave ballkanike. Prek Cali tha se vendi në fjalë quhej “bjeshkët e kuqe”, dhe se nga vetë emri ishte e qartë se ishte pjesë e Shqipërisë. Malazezët nuk e pranonin argumentin e tij; ata thonin se vendi quhej “bjeshkët e Kuçit” dhe se u përkiste atyre.

During the talks for splitting borders between Montenegro and Albanian leaders, among them was Prek Cali. He was the flag-bearer of Vermosh and a veteran of Albanian rebellions and Balkan Wars. Prek Cali said that the area Montenegro wanted to occupy was called “Red Mountains”; a name showing that it belonged to Albania. Montenegrins did not accept his argument; they claimed that the area was called “Kuçi Mountains” and it belonged to them.

Atëherë Prek Cali tha: “Ky vend quhet ‘bjeshkët e kuqe’ sepse këtu rrjedh ujë i kuq”. Malazezëve kjo iu duk e pabesueshme dhe kërkuan ta shihnin me sytë e tyre. Nëse Prek Cali do të kishte të drejtë, ata do të hiqnin dorë nga kërkesat e tyre. Të gjithë bashkë shkuan tek burimi dhe panë që me të vërtetë atje buronte ujë i kuq. Kështu kufijtë u vendosën siç kërkoi Prek Cali.

Then Prek Cali said: “This place is called ‘Red Mountains’ because there is red water flowing here”. Montenegrins didn’t believe him and asked to go and see themselves. In case Prek Cali would be right, they would give up on their claims. They all went to the water spring and saw that red water was flowing indeed. Borders were decided as Prek Cali asked.

Legjenda e lules bojësoleke (Narcissus) ulja bojësoleke lulëzon në bjeshkët e Kelmendit. Për të përshkruar bukurinë e saj, banorët e Kelmendit kanë një legjendë. Një herë Zoti u kërkoi bletëve t’i sillnin një lule nga më të bukurat që Ai kishte krijuar. Më pas, ato lule do t’ua linte bletëve për nektar. Bletët i mblodhën lulet gjithandej dhe ia dërguan Zotit, por më të bukurën prej tyre, lulen bojësoleke, e mbajtën për vete. Atëherë Zoti u tha bletëve: “Lulet që më sollët ju qofshin falë, por atë që mbajtët për vete e keni të ndaluar t’ia shijoni nektarin”.

Legend of the Narcissus Flower The Narcissus Flower grows in Kelmend Highlands. To describe its beauty, residents of Kelmend have created a legend. Once God asked the bees to bring Him the most beautiful flowers of His creation. He would let bees use nectar from these flowers. The bees gathered flowers from everywhere and brought them to God, apart from the prettiest one, Narcissus, which they kept for themselves. God spoke to the bees: “You can use the nectar of the flowers you brought me, but you are forbidden to enjoy the nectar of the one you kept from me”.

Legjenda e ujëvarës së Sllapit

ë Selcë të Kelmendit ndodhet një ujëvarë që quhet “Ujëvara e Sllapit”, e cila buron nga liqeni i Rikavecit në Mal të Zi. Legjenda flet për një familje të varfër nga Selca që dërgoi djalin shërbëtor tek një familje e pasur në Mal të Zi, ku djali nisi punë si bari delesh. Që të ndihmonte familjen e tij të varfër, djali veproi në këtë mënyrë: çdo festë ai merrte nga një dele dhe e hidhte në liqenin e Malit të Zi. Delja dilte direkt tek ujëvara e Sllapit në Selcë, ku e prisnin familjarët e djalit. Kështu bëri ai për disa vite, derisa një ditë pronarët e diktuan. Në festën e radhës, pronarët e morën djalin, e mbytën dhe e hodhën në liqen. Familjarët si gjithmonë kishin dalë të prisnin delen, por kësaj radhe në vend të deles gjetën djalin e vdekur. Legend of Sllapi Waterfall In Selca, Kelmend, there is a waterfall called “Sllapi Waterfall”, which flows from Rikavec Lake in Montenegro. The legend speaks about a poor family from Selca who sent their son as servant to a wealthy family in Montenegro, where the boy started working as a shepherd. To provide income for his poor family, the boy came up with an idea. Every celebration day, he took a sheep and threw it into the lake. The sheep dropped directly to Sllapi Waterfall, where the boy’s family would be waiting. So he did for several years, until one day his owners detected him. They waited until the next celebration day to drown the boy and throw him into the lake. The boy’s family was waiting as usual for the sheep, but instead they found the dead boy’s body.

Ujëvara e Sllapit / Sllapi Waterfall

Legjenda e gurit të shpuar

Legend of the Pierced Stone

ë malësinë e Tropojës ekziston një gur me përmasa të mëdha, i shpuar mespërmes. Në Eposin e Kreshnikëve, ky fenomen ka historinë e vet. Kur baruti u prodhua për herë të parë, Muji ngriti dorën dhe urdhëroi luftëtarët e tjerë që ta qëllonin me armë, me qëllim që të provonte fuqinë e armës së re. Kur pa që plumbi depërtoi në duart e tij dhe e përshkoi gurin, ai tha: “... ky është fundi i fuqisë njerëzore”. Që nga ai moment, kreshnikët nuk u panë më në territoret shqiptare.

In Tropoja Highlands there is a pierced stone of large proportions. In the Songs of the Frontier Warriors, this phenomenon has its own story. When gunpowder first came out, Muji raised his hand and ordered the other warriors to shoot him with a gun, in order to test the power of the new weapon. When he saw that the bullet penetrated both his hands and pierced the stone, he said: “...this is the end of human power”. From that moment, the frontier warriors were no longer seen in Albanian territories.

Lugina e Valbonës nga maja e Jezercës, 4:30 / Valbona Valley from Jezerca peak, 4:30 am © Bleron Çaka

T R A D I TAT

Tradita gojore e lidh Kanunin me emrin e Lekë Dukagjinit, bashkëkohësit dhe bashkëluftëtarit të Skënderbeut, por origjina e tij mendohet se është shumë më e hershme se koha e Lekë Dukagjinit. Lekë Dukagjini është një figurë historike mjaft komplekse, madje edhe e legjendarizuar. Historia e njeh si princ trashëgimtar që u lartësua kur mori në sundim Principatën e Dukagjinit.

Kanuni i Lekë Dukagjinit

Kanuni i Lekë Dukagjinit ose Kanuni i Malësisë është përmbledhja e normave, rregullave e zakoneve me qëllim rregullimin e jetës shoqërore në malësitë shqiptare. Kanuni i Lekë Dukagjinit është përdorur kryesisht në Shqipërinë Veriore e qendrore dhe zonat përreth, ku ka një popullsi të madhe etnike shqiptare: në Malin e Zi, Kosovë dhe Maqedoni. Kanuni mbeti i pashkruar dhe u transmetua gojarisht brez pas brezi, derisa u mblodh dhe u kodifikua prej Atë Shtjefën Gjeçovit gjatë viteve 19101925.

“Kanuni i Lekës” ka një shtrat të përbashkët me kanunet e tjerë, të cilët emërtohen sipas zonës, personalitetit që i ka kodifikuar ose kohës së origjinës: Kanuni i vjetër, Kanuni i Skënderbeut ose Kanuni i Arbërisë, Kanuni i Mirditës, Kanuni i Labërisë etj. Kanuni i Skënderbeut është më afër në ngjashmëri me Kanunin e Lekë Dukagjinit, por ky i fundit në përgjithësi është më i njohuri dhe madje konsiderohet si sinonim i fjalës kanun. Kanuni është i ndarë në 12 libra që rregullojnë të gjitha aspektet e jetës malësore. Libri i parë i kushtohet kishës dhe mbrojtjes së pronës së saj. Librat e tjerë rregullojnë organizimin ekonomik të familjes, martesën, trashëgiminë, mikpritjen, vëllamërinë, fisin, kufijtë, pronën, tokën e kështu me radhë. Besa (nderi personal) dhe nderi (nderi i familjes) janë me rëndësi parësore në të gjithë kodin si gur themeli i sjelljes personale dhe shoqërore. Disa nga rregullat më të diskutueshme të Kanunit specifikojnë se si duhet të trajtohet vrasja, e cila shpesh në të kaluarën dhe nganjëherë edhe sot, ka çuar në gjakmarrje që zgjasin derisa të gjithë burrat e dy familjeve të përfshira vriten. Gjakmarrja është një zakon i trashëguar nga rendi fisnor, sipas së cilit, për të marrë gjakun e një të afërmi të vrarë, duhej vrarë personi përgjegjës ose një prej anëtarëve meshkuj të familjes a fisit të tij. Me krijimin dhe konsolidimin e shtetit kombëtar shqiptar, zbatimi i Kanunit erdhi duke u rrudhur derisa u zhduk pas Luftës së Dytë Botërore. Megjithatë, pas rënies së komunizmit, janë ringjallur disa nga normat e kanunit për sa i përket gjakmarrjes. Kanuni është akoma sot një realitet social në krahina të caktuara të Shqipërisë Veriore.

TRADITIONS

Canon of Lekë Dukagjini The Canon (Alb. kanun) of Lekë Dukagjini or Canon of the Highland is a collection of norms, rules, and customs, aiming to regulate social life in Albanian Highlands. The Canon of Lekë Dukagjini was mainly used in Northern and Central Albania and surrounding areas where there is a large ethnic Albanian population: Montenegro, Kosovo and Macedonia. The Canon remained for centuries unwritten and orally transmitted from generation to generation, until it was collected and codified by the Catholic priest Shtjefën Gjeçov during years 1910-1925. Oral tradition links the Canon with the figure of Lekë Dukagjini, a fellow combatant of Skanderbeg, the Albanian National Hero, but its origins are thought to be far earlier than Lekë Dukagjini’s time. Lekë Dukagjini is a very complex historical figure that has even become legendary. History recognizes him as the heir prince who became well-known after taking over the Principality of Dukagjin. The Canon of Lekë Dukagjini has common grounds with other canons which are named after the area of their origin, the person who has codified them, or the period they belong, such as Old Canon, Canon of Skanderbeg or Canon of Arbëria, Canon of Mirdita, Canon of Labëria, etc. The Canon of Skanderbeg is similar to that of Lekë Dukagjini, but the latter is widely recognized and even considered as synonymous with the word “canon”.

Pamje nga Kulla e Ngujimit në Theth / View from the Lock-in Tower in Theth

The Canon is divided into 12 books that regulate all aspects of life in the highland. The first book is dedicated to the church and the protection of its property. Other books regulate family economy, marriage, inheritance, hospitality, tribe, borders, property, land, etc. Personal honor (Alb. besa) and family honor are of primary importance and cornerstones of personal and social behavior. Some of the most controversial Canon rules indicate how to handle the act of murder, which often in the past and sometimes even today led to blood feuds lasting until all men of the families involved were killed. The blood feud is a custom inherited from the tribal order, where in order to seek revenge for the murder of a close relative, male members of the family of the deceased had to kill the responsible or one of his male relatives. With the establishment and consolidation of the Albanian national state, the relevance of the Canon decreased, until it vanished after World War II. However, after the collapse of communism, some of the Canon’s norms regarding blood feuds were revived. The Canon is still a social reality in certain regions of Northern Albania. 29

Gjama e burrave Gjama ose vajtimi i burrave është një rit vdekjeje i kryer nga burrat për të vdekurit meshkuj në malësitë e Dukagjinit, Gjakovës, Iballës dhe Pukës. Ky rit i ka rrënjët në lashtësi dhe sjell elemente parahistorike që nga koha e ilirëve që lidhen me simbolikën pagane për vdekjen dhe ringjalljen. Në Ballkan kjo dukuri është ruajtur vetëm tek shqiptarët e malazezët deri pas Luftës së Dytë Botërore. Gjama bazohet në besimin se njeriu pas vdekjes vazhdon aktivitetet si të ishte i gjallë dhe ka aftësinë të dëgjojë vajtimet që burrat e gratë i dedikojnë. Ky rit shërbente për të shprehur hidhërimin e shkaktuar nga vdekja e personit të dashur, si dhe besohej se e bënte të vdekurin të ndihej mirë për nderin që i bëhej.

Gjama zhvillohet në mënyrë tipike në grupe prej 5 deri 15 vetash nga një fis, fshat apo krahinë, me një “kryegjamtar” që drejton gjamën. Gjama nis rreth 100 deri 500 metra larg të vdekurit i cili vendoset në vend të hapur e të dukshëm. Gjatë ritit, burrat godasin kraharorët dhe gërvishtin fytyrat duke bërtitur në kor: “Oh, i mjeri unë, o biri/nipi/miku im!”, në varësi të personit që ka vdekur. Në fund, grupi i burrave që lëshohet me vrap duke u ndalur përpara të vdekurit. Më pas ata ulen në gjunjë dhe mbështesin ballin përtokë duke përkëdhelur dheun. Qëndrojnë në këtë pozicion derisa një familjar shkon e u thotë “Mjaft më!”, “Djali (apo vëllau) ynë nuk ka qenë i veçantë”, “Ua shpërblefshim me të mira!”, etj. Gjama zgjat 20 minuta deri në 1 orë.

Men’s Lament Men’s Lament is a death rite performed only by men and for men only in the highlands of Dukagjin, Gjakova, Iballa and Puka. This rite is rooted in antiquity and carries prehistoric elements since the Illyrians, associated with the pagan symbolism of death and rebirth. In the Balkans, it has been preserved only in Albania and Montenegro until the end of World War II. Men’s Lament is based on the belief that once a person dies, he continues activities as if he was alive and is able to witness laments that men and women dedicate to him. This rite served as an expression of grief for the death of a dear one, and was believed to make the deceased feel good for others honoring him.

Men’s Lament is typically performed in groups of 5 to 15 men from the same tribe, village or province, with a “leader” who guides the ritual. The rite starts about 100 to 500 meters away from the deceased who is placed in an open and visible place. During the ritual, men strike their chests and scratch their faces, repeating: “Oh poor me, o my son/nephew/friend”, depending on the deceased. Towards the end, the group of men run and stop in front of the deceased’s body. Then they fall on their knees and press their forehead on the ground while caressing the earth. This position is kept until a family member cries “Enough!”, “Our son (or brother) was not special”, “We hope to requite this honor!” The rite lasts typically 20 minutes to 1 hour.

Men’s Lament, Theth

Gjama e grave

ur dikush vdiste në malësi, gratë qanin e ulërinin, grisin rrobat, gjakosin faqet me thonj e shkulnin flokët derisa u binte të fikët. Ato bënin lëvizje me objekte të të vdekurit në dorë, sipas disa ritualeve të lashta pagane. Kishte raste që mallkonin Perëndinë që merrte jetë njerëzish. Gjithashtu, ekzistonte zakoni ku të vdekurit i përmendeshin emrat e atyre që kishin shkuar ta shihnin pas vdekjes dhe i përshkruhej hidhërimi që i kishte shkaktuar njerëzve vdekja e tij. Mendohej se kjo e bënte të vdekurin të ndihej mire e madje të “vinte buzën në gaz”.

Women’s Lament When someone died in Northern Highlands, women used to cry and scream, tear their clothes, scratch their cheeks till they bled and pull their hair till they fainted. They held objects that used to belong to the deceased in their hands, recalling ancient pagan rituals. Sometimes they cursed God for taking human lives. There was also a custom where people spoke to the deceased, mentioning names of those who went to see his dead body, describing how his death saddened them. They believed that this made the deceased feel good and even smile.

Kulti i diellit

ë nga fillimi i këtij shekulli, studjuesit kanë vënë re se shqiptarët i faleshin diellit sipas riteve pagane. Shtjefën Gjeçovi, prift katolik shqiptar, etnolog dhe folklorist, ka shkruajtur mbi besimin tek dielli ndër shqiptarët, gjë që vihet re që nga koha e ilirëve. Një element me rëndësi për kultin e diellit kanë qenë zjarret që ndizeshin në krahina të ndryshme të Shqipërisë në “ditën e verës” (fillimi i marsit), më 24 qershor, diku në korrik - gusht e në 24 dhjetor në maja malesh, kodrash dhe pranë shtëpive. Megjithëse këto zjarre rituale në shek. 20 kanë karakter besimi por dhe argëtimi, në mitologjinë indoeuropiane ato synonin t’i jepnin fuqi diellit, në mënyrë që ky t’ua kthente me prodhimtari të mbarë e begati në jetën familjare. Simbolet e diellit gjenden në veshje grash në Mirditë, Pukë, malësitë e Lezhës, Mat e Krujë, si dhe në xhubletën e Malësisë së Madhe, Dukagjinit dhe Malësisë së Gjakovës.

Cult of the Sun In the beginning of this century, researchers found that Albanian people were praying to the sun, a typical pagan ritual. Shtjefën Gjeçov, an Albanian Catholic priest, ethnologist and folklorist, has written on the sun worship among Albanians since Illyrian times. An important element of sun worship were fires lighted in different Albanian regions on Summer Day (early March), on June 24, between July and August, and December 24, on mountain tops, hills and nearby the houses. Although in the 20th century these ritual fires were related to faith but also entertainment, in Indo-European mythology they aimed to empower the sun, so that the latter would bring them rich agricultural production and prosperity in the family. Symbols of the sun are found in women’s clothing of Mirdita, Puka, Lezha, Mat and Kruja, as well as in xhubleta (traditional women’s attire) of Malësia e Madhe, Dukagjini and Gjakova Highlands.

Kulti i Hënës

Cult of the Moon

ë besimet popullore gjejmë përfytyrimin e hënës si grua dhe të diellit si burrë, ndërkohë që kanë edhe fëmijë së bashku. Në një këngë legjendare, një vajzë u takua me kuçedrën dhe i tha se ishte “e bija e diellit dhe e hënës”. Kuçedra donte ta hante në fillim, por kur mori vesh se kush ishte vajza, e la të lirë.

In popular beliefs, the moon is portrayed as a woman and the sun as a man and they have children together. In a legendary song, a girl met kuçedra, telling the beast that she was “daughter of sun and moon”. Kuçedra, who initially wanted to eat the girl, let her free after realizing who the girl was.

Simboli i hënës është i pranishëm në zbukurime të ndryshme të Shqipërisë Veriore, së bashku me simbolin e diellit. Me fazat e ndryshme të hënës lidhej çdo veprimtari bujqësore, blegtorale dhe nga ato që kishin të bënin me zeje e mjeshtëri të ndryshme. Hëna del edhe si e lidhur me zanat dhe pasqyrohet si hyjni e natyrës ose si mbrojtëse e grave.

The symbol of the moon is present in various ornaments of Northern Albania, along with the symbol of the sun. Various moon stages were closely linked to farming activities, livestock, and everything involved to craftsmanship. The moon was also linked to mountain fairies and is portrayed as a nature divinity or as a guardian of women.

Valbonë © Bleron Çaka

35 Radohima ÂŠ Aurel Duka

F E S TA T R A D I C I O N A L E

Nata e Buzmit

Night of Buzmi

jo është një festë tradicionale pagane që zhvillohet natën e 24-25 dhjetorit. “Nata e Buzmit” është festa më e pasur me rite që lidhen me bujqësinë dhe blegtorinë. Gjatë “Natës së Buzmit”, njerëzit luten për pjellori dhe prodhim bujqësor të mbarë gjatë vitit të ardhshëm, sipas disa besimeve të lashta.

This is a traditional pagan celebration, taking place the night of December 24-25. It is the richest celebration in rites connected to agriculture and livestock. On the “Night of Buzmi”, people pray for fertility and favorable agricultural production over the upcoming year, following ancient people’s beliefs.

Buzmi është një copë druri që vendoset të digjet në vatër natën e 24 dhjetorit, pak para perëndimit të diellit. Gjatë “Natës së Buzmit” ndizen zjarre kolektive nga familjet, bashkësitë e të afërmve ose lagjeve, me qëllim që t’i japin diellit fuqi. Ndërkohë, ritet që lidhen me prodhimin bujqësor dhe blegtoral shoqërohen nga therja e kafshëve si flijime për Perëndinë.

Buzmi is a piece of wood that is set to burn in the fireplace on the night of December 24, just before the sunset. During the “Night of Buzmi”, collective fires are lit by different households, groups of relatives or neighborhoods, aiming to empower the sun. Meanwhile, rites related to the agricultural and livestock production are accompanied by animal slaughter as sacrifices to God.

Njerëzit hedhin mbi drurin që digjet pjesë nga të gjitha gatimet e përgatitura atë natë. Ditën tjetër, pasi buzmi digjet plotësisht, e shpërndajnë hirin e tij në rrënjët e pemëve, në mënyrë që vitin e ardhshëm ato të prodhojnë shumë fryte. Gjatë “Natës së Buzmit” duhet të gatuhen të paktën shtatë pjata të ndryshme, dhe numri i tyre nuk duhet të jetë çift. Kryesisht konsumohet grurë i zier, fasule të ziera, japrakë, fruta të thata, verë dhe raki. 36

People throw on the burning wood portions from all dishes they have been cooking that night. The next day, after buzmi burns completely, they distribute its ashes on tree roots, so that the latter will give plenty of fruits the upcoming year. During “Night of Buzmi”, families have to cook at least seven dishes, while their number must not be even. People mainly consume boiled wheat, boiled beans, vine leaves filled with rice (a traditional Albanian dish called japrakë), dried fruits, wine and raki.

T R A D I T I O N A L C E L E B R AT I O N S

Sofra Dardane

“S

ofra Dardane” ka si qëllim kryesor hulumtimin, ruajtjen dhe pasurimin e vlerave folklorike dhe etnografike të trevave të Shqipërisë së Veriut dhe atyre të Kosovës. Ky aktivitet zhvillohet në 14-15 qershor në sheshin qendror të qytetit të Bajram Currit, si dhe në sheshin karakteristik të luginës së Valbonës. Në festivalin “Sofra Dardane” ka shumëllojshmëri aktivitetesh artistiko-kulturore dhe vlerësime me çmime të ndryshme.

Sofra Dardane Festival “Sofra Dardane” is a traditional festival aiming research, preservation and enrichment of the folkloric and ethnographic values of Northern Albania and Kosovo. This event takes place yearly on June 14-15 in the central square of the city of Bajram Curri, as well as in the traditional square in Valbona Valley. The festival is rich with artistic and cultural activities, while different prizes are distributed.

Festa e Gështenjës

ë 20 tetor organizohet festa e përvitshme tradicionale e gështenjës, e cila ka për qëllim promovimin e produkteve dhe nënprodukteve të gështenjës, si edhe nxitjen e kultivuesve për rritjen dhe prodhimit të saj. Ky aktivitet organizohet në qytetin e Bajram Currit në formën e një koncerti festiv me valle tradicionale festive të krahinës, ku nuk mungon vallja e Tropojës. Posaçërisht për këtë festë organizohet dhe panairi i agrikulturës me produkte gështenje dhe prodhime tradicionale vendase.

Chestnut Festival On October 20, the annual traditional Chestnut Festival is organized, aiming to promote chestnut products and byproducts, traditionally cultivated and processed in the region, also encouraging farmers to cultivate and trade them. This event is organized in the town of Bajram Curri as a festival with traditional local dances, including of course the Tropoja dance. For this occasion, the region also organizes an agricultural fair with exhibitions of chestnut products and other traditional local products.

Logu i Bjeshkëve

“L

ogu i Bjeshkëve” ose “Miss Bjeshka” është një event kulturor i përvitshëm që zhvillohet çdo të shtunë të dytë të muajit gusht që nga viti 1998 në fshatin Lëpushë të Kelmendit. Në këtë event, vajzat e Kelmendit konkurrojnë për të qenë më e bukura e bjeshkëve. Mijëra njerëz mblidhen atë ditë për të ekspozuar kostumet tradicionale, për të marrë pjesë në lojërat tradicionale dhe për të kënduar e kërcyer këngët e vallet folklorike të Kelmendit.

Logu i Bjeshkëve Festival “Logu i Bjeshkëve” or “Miss Bjeshka”, is a cultural event that takes place each year, every second Saturday of August since 1998 in the village of Lepushë in Kelmend. In this event, young girls from Kelmend compete for the prize of the most beautiful girl of the highlands. Thousands of people gather that day to expose traditional costumes, participate in traditional games, and sing and dance folk songs from Kelmend. 38

Hëna e plotë

Festat fetare

y festival zhvillohet në fshatin Tamarë të Kelmendit çdo të shtunë të tretë të muajit gusht që nga viti 2006, dhe njihet edhe si “festa e emigrantëve”. Gjatë festivalit të “Hënës së plotë”, komuniteti vendas mblidhet në Tamarë për të festuar me këngë e valle folklorike, duke shijuar birrën “Tamara” dhe ushqimin vendas. Festimet vazhdojnë gjatë gjithë natës, në një ndërthurje të tradicionales me modernen.

“Shmasjani i Nikajve” (Shën Sebastiani) në 19 janar dhe “Zoja e Mërturit” në 7 shtator janë festat kryesore fetare në Nikaj-Mërtur. Këto festa zgjasin tre ditë dhe nëpër shtëpi mblidhen të gjithë miqtë e të afërmit.

Full Moon Festival This festival takes place in the village of Tamara in Kelmend every third Saturday of August since year 2006, and it is also known as the “day of the emigrants”. During the “Full Moon” Festival, the local community gathers in Tamara to celebrate with folk music and dances, while enjoying “Tamara” beer and local food. Festivities continue all night long, combining traditional and modern elements.

“Zoja e Frorit” (Shën Mëria e Shkurtit) festohet në 2 shkurt. Për nder të kësaj feste, përgatiten darka me mish të zier, meze, raki etj. Në fillim ndizen qirinjtë, thuhen uratat dhe pastaj të gjithë pjesëtarët e familjes hanë së bashku. “Nata e Shëngjergjit” festohet në 22 prill me ndezje qirinjsh, thënie urate dhe zakonisht therje dhensh. “Shëngjergji” njihet si dita që ndan verën nga dimri. “Shënkolli i Pranverës” në 8 maj dhe “Shënkolli i Dimrit” në 5 dhjetor kremtohen njësoj: ndizen qirinj, thuhen urata e lutje dhe festohet me ferlig, meze e raki. “Nata e Shnandout” (Shën Antonit) festohet në 12 qershor. Emri i këtij shenjti është përdorur shumë në Nikaj-Mërtur për të pagëzuar djemtë, por edhe për të bërë bé, “Pasha Shejtin e Shnandue”. “Dita e të Shumëve” festohet në 1 nëntor. Në këtë ditë shkohet në varreza duke marrë me vete kuleç misri me djathë, mollë, arra, gështenja në varg dhe raki. Secila familje ndez një qiri pranë varrit të të afërmve dhe lutet për ta. 39

Religious celebrations “St. Sebastian” on January 19 and “Our Lady of Mërtur” on September 7 are the main religious celebrations in Nikaj-Mërtur. They each last three days and people gather all of their friends and relatives in their houses. “St. Mary of February” is celebrated on February 2. During this celebration, people prepare meals with boiled meat, appetizers (Alb. meze), raki etc. At first they burn candles, say prayers and then all family members eat together. “Night of St. George” is celebrated on April 22 with candles, prayers, and often animal sacrifices. This is known as the day separating summer from winter. “St. Nicolas of Spring” on May 8 and “St. Nicolas of Winter” on December 5 are celebrated alike: lighting candles, praying, and celebrating with raki and appetizers. “Night of St. Anthony” is celebrated on June 12, while in Nikaj-Mertur this saint’s name is used extensively as a baptism name for boys. “Day of the Dead” is celebrated on November 1, where people go to the cemetery and bring along corn pies with cheese, apples, nuts, chestnuts and raki. Each family lights candles near graves of their deceased relatives and prays for them. 40

INSTRUMENTE MUZIKORE

Lahuta Ai e luan kordën me dorën e majtë duke lëshuar një tingull unik e mjaft harmonik. Instrumenti përbëhet nga një kasë druri në formë vezake me një zgavër të brendshme, ku materiali më i preferuar është druri i panjës. Zgavra a kasës mbulohet me lëkurë të thara kafshësh, të kapur anash nga kunja prej druri. Figurat e shumta të gdhendura në lahutë, si p.sh. gjarpri, tregojnë prejardhen e saj antike. Koka e lahutës ka shpeshherë të gdhendur kokën e dhisë, shqiponjën, përkrenaren e Skënderbeut, etj.

ahuta është një ndër instrumentet më të vjetra dhe primitive në Europë, e përdorur në Shqipërinë e Veriut për të shoqëruar këngët e Eposit të Kreshnikëve. Lahuta përbëhet nga një kordë dhe shoqërohet gjithmonë me këngë folklorike, kryesisht të natyrës epike. Lahutari zakonisht qëndron këmbëkryq dhe e mban lahutën në mënyrë vertikale midis gjunjëve.

The Lute The lute is one of the oldest and most primitive instruments in Europe, used in Northern Albania to accompany the Songs of the Frontier Warriors. It is a single-stringed musical instrument that is always accompanied by singing in musical folklore and specifically epic poetry. The lute player holds the instrument vertically between his knees, with the left hand on the strings, releasing a harmonic and unique sound. The instrument is made of an oval-shaped wooden case with an inward cavity, where maple wood is the most preferred material. The inward cavity is covered with dried animal skin, held sideways by wooden pins. Numerous symbols engraved on the lute, such as the snake, demonstrate its ancient origins. The lute’s head is often carved after a goat’s head, eagle, the helmet of the Albanian national hero, Skanderbeg, etc.

MUSICAL INSTRUMENTS

Çiftelia

Gjethja

Çiftelia është një nga instrumentet muzikore me të cilat identifikohet e kaluara dhe e sotmja e trashëgimisë shqiptare. Ajo përmban vetëm dy korda (prandaj edhe emri “çifteli”, e përbërë nga “çift” dhe “tel”) dhe përdoret kryesisht në Shqipërinë Veriore dhe qendrore, në jug të Malit të Zi dhe Kosovë. Ky instrument përdoret kryesisht në dasma dhe shoqëron eposin e baladat shqiptare. Zakonisht korda e ulët e instrumentit luhet si melodi mbështetëse, ndërkohë melodia kryesore luhet me kordën e lartë. Çiftelia zakonisht prodhohet prej drurit të qershisë ose të arrës.

Gjethja mund të jetë instrumenti më i vjetër muzikor në Shqipëri, dhe bëhet fjalë pikërisht për gjethe pemësh! Këngëtarët folklorikë përdornin gjethet e pemëve për të prodhuar melodi të ndryshme. Gjethet zgjidheshin kryesisht nga pema e ahut, por jo vetëm. Duke ushtruar presion me gishta në të dy anët e gjethes, krijohet një kthesë të lehtë që futet mes buzëve dhe krijon melodi. Ky instrument i veçantë është përdorur për të shoqëruar këngët e dasmës, meloditë e flautit, këngët baritore etj.

Çiftelia Çiftelia is one of the musical instruments identifying with the past and present of the Albanian heritage. It is made of two strings (hence the name çifteli, where in Albanian çift means couple and tel means string) and is mainly used in Northern and Central Albania, Southern Montenegro, and Kosovo. This instrument is mostly used in weddings and to accompany Albanian epics and ballads. Usually the lower string of the instrument is played to accompany the higher string which plays the main melody. Çifteli is usually made of cherry or walnut wood.

The leaf The leaf could be the oldest musical instrument in Albania, and yes, it is an actual tree leaf! Folk singers used leaves to produce different melodies. The leaves were chosen mainly but not exclusively from the beech tree. Pressing fingers on both sides of the leaf, creates a slight curve that is inserted between the lips and releases melody. This special instrument has been used to accompany wedding songs, flute melodies, pastoral songs etc. 43

Sharkia

harkia është një instrument kordofon me qafë të gjatë që përdoret në muzikën popullore të vendeve të ndryshme të Ballkanit, duke përfshirë Shqipërinë, Kosovën, Bosnjën dhe Hercegovinën, Kroacinë dhe Serbinë. Sharkia është përdorur për të shoqëruar këngët lirike dhe epike, si dhe vallet e ndryshme popullore. Fillimisht e pajisur me katër korda, me kalimin e kohës numri i tyre është rritur në gjashtë e shtatë. E njohur si një nga instrumentet më komplekse muzikore, përdoret veçmas ose si instrument kryesor në formacione orkestrale, ku zakonisht shoqërohet me violinë. Sharkia është e përhapur në Tropojë, Kukës, Dibër dhe Gjakovë.

Sharkia Sharkia is a long-necked chordophone used in folk music of various Balkan countries, including Albania, Kosovo, Bosnia and Herzegovina, Croatia, and Serbia. Sharkia is used to accompany lyric and epic songs, as well as various folk dances. Its original four strings have been increased to six or seven. Known as one of the most complex musical instruments, it is used alone or in orchestral formations as the main instrument, where it usually accompanies the violin. Sharkia is widespread in Tropoja, Kukës, Dibra, and Gjakova.

hubleta është një veshje tradicionale grash me origjinë të lashtë, e mbajtur në të gjitha malësitë e Alpeve Shqiptare, Kosovë, Mal të Zi, por edhe në Florina, Greqi. Xhubleta përfaqëson veshjen më të hershme në Shqipëri, e trashëguar nga kultura antike ilire. Ajo është një fund i valëzuar në formë kambane, zakonisht i varur në shpatulla me dy rripa. Në ditët e sotme përdoren vetëm dy ngjyra për xhubletën: e bardhë për gratë e pamartuara dhe e zezë për të martuarat. Në të kaluarën ishte tjetër gjë, siç shkruan një autor i shek. 17:

“

KOSTUME TR ADICIONALE

Xhubleta

...as pendët e palloit nuk janë aq shumëngjyrëshe sa xhubleta e veshur nga gratë e Kelmendit

Xhubleta Xhubleta is a traditional women’s dress with ancient origins, worn in all highlands of the Albanian Alps, Kosovo, Montenegro, but also in Florina, Greece. Xhubleta represents the earliest Albanian dress, inherited from the ancient Illyrian culture. It is an undulating, bell-shaped folk skirt, usually hung on the shoulders by two straps. Nowadays, only two colors are used for the xhubleta: white for unmarried women and black for married ones. This was different in the past, as a 17-century author wrote: “not even peacock’s feathers were as colorful as the xhubleta worn by women of Kelmend.” 45

TR ADITIONAL COSTUMES 46

Tirqe

irqet janë pantallona burrash të ngushta prej shajaku që lidhen poshtë belit, shoqëruar me një brez të leshtë me vija. Ato kombinoheshin me këmishë me mëngë të gjata, jelek pa mëngë dhe xhamadan me mëngë të gjata prej shajaku. Tirqet janë veshur kryesisht në Shqipërinë Veriore, Kosovë dhe Shqipërinë Verilindore deri në Berat.

Tirqe Tirqe are tight men trousers tied below the waist, coupled with a striped woolen belt. They were combined with a longsleeved shirt, a sleeveless jacket and a long-sleeved doublet. Tirqe were mainly worn in Northern Albania, Kosovo and Northeast Albania down to Berat.

M O N U M E N T E T E K U LT U R Ë S D H E N AT Y R Ë S 48

Kalaja e Shoshanit, Tropojë

ty ku fillon gryka e Dragobisë, në të majtë të lumit Valbona, mbi një shkëmb të fuqishëm, gjenden rrënojat e një vendbanimi të fortifikuar të periudhës romake, shek. 1-5 e.r., e njohur si Kalaja e Shoshanit. Kalaja rrethohet nga të tre anët me mure, mbi të cilët kanë qenë vendosur tri kulla. Në anën e lumit nuk ka pasur mure pasi mbrojtja i është besuar shkëmbit të thepisur. Kalaja e Shoshanit dallon nga fortifikimet e kësaj zone për nga përmasat më të mëdha dhe shtrirja në një terren të sheshtë. Rrafshi në lindje i pasur me qeramikë tregon edhe për praninë e një vendbanimi të hapur. Qyteza e Shoshanit ka shërbyer gjatë pushtimeve të hershme si bazë strategjike mbrojtëse e fortifikuar në luginën e Malësisë së Gjakovës. Castle of Shoshan, Tropoja Where Dragobi Slope begins, on the left of the Valbona River and over a massive rock, lie the ruins of a stronghold of the Roman period from the 1-5th century AD, known as the Castle of Shoshan. The castle ruins are surrounded on three sides by walls, over which three towers used to be located. On the river side there were no walls, as defense was entrusted to the rock. The Castle of Shoshan differs from other strongholds of this area for its larger size and its construction over flat terrain. Pottery found on the eastern side of the castle shows the presence of an open settlement. The town of Shoshan has served during early invasions as a strategic fortified defense base in the valley of Gjakova Highland.

Kalaja e Shoshanit 42° 23’ 26” V, 20° 4’ 17” L

C U LT U R A L A N D N AT U R A L M O N U M E N T S

Kalaja e Lekës, Tropojë

alaja e Lekës është kala mesjetare (viti 300 e.r.) e ndërtuar për të mbrojtur vendin nga sulmet e vazhdueshme që vinin nga lugina e lumit Drin. Ajo ndodhet në anën perëndimore të fshatit Selimaj në Tropojë, e ndërtuar mbi një kodrinë shkëmbore e cila në disa anë është e pangjitshme. Në rrëzë të kodrës kalon një perrua që quhet “Perroi i kalasë”. Sipas gojëdhënave, kalaja është ndërtuar dhe përdorur nga Lekë Dukagjini dhe më pas është shkatërruar nga turqit. Ne jug të kalasë ndodhen dy gërmadha kishash: Kisha e Gjatë dhe Kisha e Lekës.

Kalaja e Shoshanit

Castle of Leka, Tropoja Castle of Leka is a medieval fortress (year 300 AD) built as protection from constant enemy attacks coming from Drin River Valley. It is located on the western side of the village of Selimaj in Tropoja, built on a rocky hilltop which makes climbing impossible in several spots. Close to the hill there is a brook called the “Castle Brook”. According to oral traditions, the castle was built and used by Lekë Dukagjini and then was destroyed by the Ottomans. In the southern part of the castle there are two church ruins: Long Church and Church of Leka.

Kalaja e Lekës 42° 28’ 4” V, 20° 18’ 9” L

Qyteza e Rosujës, Tropojë

yteza e Rosujës është ndërtuar mbi kurrizin e dy valëzimeve shkëmbore mes përroit të Grazhdanit në lindje dhe përroit të Gashit në perëndim. Materiali i pasur arkeologjik i zbuluar këtu si vegla pune, enë të ndryshme balte, enë dhe armë prej hekuri si dhe monedha prej ari dhe argjendi etj., tregon se kjo qendër është banuar që në fundin e mijëvjeçarit të dytë p.e.s. dhe vazhdoi të banohej deri në shek. 5 e.r. Rosuja ishte qendër e rëndësishme zejtarotregtare. Po kështu një vend të rëndësishëm zë qeramika e prodhuar në vend me ngjyrë gri në të kaltër dhe enët tipike ilire me ngjyra, ndonjëherë dhe me vernik të zi. Në pjesën më të madhe të qytezës ka pasur mure fortifikuese dhe një kullë që në kohën romake. Town of Rosuja, Tropoja The town of Rosuja was built on rocky terrain between Grazhdan Brook in the east and Gashi Brook in the west. The rich archaeological material discovered here, such as tools, clay pots, iron vessels and guns, gold and silver coins, etc., indicates that this center was inhabited since the end of the 2nd millennium AC until the 5th century AD. Rosuja was an important center for trade and craftsmanship. An important local produce is the ceramics in gray-blue color and typical Illyrian colorful pottery, sometimes covered in black varnish. Most part of town was surrounded by fortified walls and a tower from Roman times.

Qyteza e Rosujes 42° 20’ 21” V, 20° 2’ 49.4” L

Shpella e Dragobisë, Tropojë Fshati Dragobi ndodhet në luginën e Valbonës. Sapo kalon Dragobinë në krahun e djathtë të rrjedhës së lumit Valbonë, mes një pylli të dendur, ndodhet Shpella e Dragobisë. Ky monument natyror lidhet me heroin e popullit shqiptar, Bajram Currin. Ai ka qenë atdhetar e demokrat i shquar revolucionar, udhëheqës i lëvizjes për çlirimin e bashkimin kombëtar të vendit. Bajram Curri u vra nga forcat zogiste dhe agjentët e shovinistëve serbë në Dragobi më 29 mars 1925, i strehuar pikërisht në këtë shpellë. Cave of Dragobi, Tropoja

Shpella e Dragobisë 42° 26’ 41” V, 19° 56’ 24” L

The village of Dragobi is located in the valley of Valbona. As soon as you go past the village, on the right side of the river Valbona, in the middle of a forest you may find the Cave of Dragobi. This natural monument is connected to the Albanian heroic figure, Bajram Curri. He was a patriot and revolutionary, leader of the country’s national liberation movement. Bajram Curri was assassinated by the troops of King Zog and Serbian agents in Dragobi on March 29, 1925, while he was sheltered in this cave.

e Dragobisë / Bajram Curri në Shpellën e of Dragobi Cav the in ri Cur Bajram

Kulla e Mic Sokolit, Tropojë

ulla e Mic Sokolit ndodhet në fshatin Bujan të Tropojës dhe i përket heroit të popullit, Mic Sokoli. E ndërtuar nga fundi i shek. 18, kjo kullë trekatëshe është kullë tipike ngujimi dhe betejash, me dritare të vogla karakteristike për kullat e zonës, të quajtura “frëngji”. Muret e kullës janë goditur disa herë nga predhat e pushtuesve të huaj, duke e kthyer atë në një dëshmi të qëndresës së malësorëve kundër pushtuesit. Këtu lindi dhe u rrit Mic Sokoli, i cili dha jetën në mënyrë heroike në vitin 1881, gjatë betejës së Shtimje-Slivovës që zhvilluan forcat e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit kundër ushtrisë osmane të komanduar nga gjenerali Dervish Pasha. Për vlerat kulturore dhe historike, kulla është shpallur monument kulture dhe është restauruar nga Instituti i Monumenteve të Kulturës në vitin 1978.

Tower of Mic Sokoli, Tropoja The tower of Mic Sokoli is located in the village of Bujan in Tropoja and belongs to the Albanian hero, Mic Sokoli. Built at the end of the 18th century, this three-storey tower is a typical lock-in and battle tower, with small windows that are characteristic for the towers in the area (Alb. frëngji). The tower’s walls have been hit several times by missiles of foreign invaders, turning it into symbol of resistance against invaders. Mic Sokoli was born and raised in this tower, giving his life heroically in 1881 during the battle of Shtimje-Slivova, between the troops of the Albanian League of Prizren and the Ottoman army commanded by General Dervish Pasha. For its cultural and historical values, the tower was declared a cultural monument and was restored by the Institute of Cultural Monuments in 1978.

Kulla e Mic Sokolit 42° 19’ 31.27” V, 20° 04’ 26.96” L

Varreza e Komanit, Vau i Dejës Varreza e Komanit është zbuluar në vitin 1898 pranë Kalasë së Dalmacës, në fshatin Koman të Vaut të Dejës. Më pas, rreth 30 varreza të tilla u zbuluan kryesisht në Shqipërinë e Veriut dhe të Mesme. Duke marrë parasysh shpërndarjen gjeografike, tipologjinë dhe kronologjinë e ngjashme të këtyre varrezave, ato janë identifikuar me kulturën e hershme mesjetare shqiptare, të quajtur “Kultura e Komanit” (shek. 6-8 e.r.). Ajo lidhet me të kaluarën ilire të këtyre zonave, gjë që është verifikuar nga lloji i varreve si dhe gjetjet arkeologjike të armëve, veglave dhe stolive të pasura me elemente të simbolikës ilire. Mendohet se kjo zonë ka qenë qendra e zhvillimit ekonomik dhe kulturor jo vetëm e Shqipërisë por e gjithë Ballkanit, dhe është kthyer në pikë referimi për mënyrën e zhvillimit të Ballkanit Perëndimor në shek. 6-13 e.r.

not only in Albania, but in the whole Balkans, and has become the reference point for the development of the Western Balkans in the 6th13th centuries AD.

Koman Cemetery, Vau i Dejës The Koman Cemetery was discovered in 1898 near the Castle of Dalmace, in the village of Koman in Vau i Dejës. Subsequently, about 30 such graves were discovered mainly in Northern and Central Albania. They were identified with the early medieval culture in Albania, called ‘Koman Culture’ (6-8th century AD). It unveils the Illyrian past of these areas, confirmed by the type of graves as well as archaeological findings of weapons, tools and ornaments rich in Illyrian symbolism. It is thought that this area has been the heart of economic and cultural development 53

Kulla e ngujimit, Theth

jo është një kullë tipike e kësaj zone, e ndërtuar 5 shekuj më parë në jug të fshatit të Thethit, pranë lumit të Shalës. Kulla është ndërtuar fillimisht si pikë mbrojtjeje nga armiku, duke u përdorur më pas si vend për pajtimin e të paktën 300 konflikteve të gjakmarrjes. Në kullën e ngujimit mbylleshin të gjithë meshkujt mbi moshën 14 vjeç, familjet e të cilëve kishin hyrë në gjak, si edhe pleqtë që mblidheshin për të pajtuar familjet. Kur dikush kryente një vrasje, ai strehohej tek kulla për 15 ditë, duke pritur që të merrej vendimi nga ana e familjes së viktimës përmes ndërmjetësimeve të nevojshme. Djemtë e fshatit ndaheshin në grupe nga 7 vetë, duke e ruajtur të ngujuarin të mos arratisej dhe duke i dërguar ushqim. Ndërkohë, pleqtë e fshatit kishin detyrë të negocionin me familjen e viktimës dhe të fajtorit për të arritur ndonjë mundësi pajtimi mes tyre. Sipas shkrimtares britanike Edit Durham që udhëtoi në këtë zonë në vitet e para të shek. 20, pajtimi i fundit i gjakut është bërë më shumë se një shekull më parë.

The lock-in tower served as temporary residence for all men over the age of 14 whose families were involved in blood feuds, as well as a gathering place for the elders who met to reconcile families. When someone committed a murder, he was sheltered in the tower for 15 days, waiting for the victim’s family to decide on their revenge through necessary mediations. The village boys were divided into groups of seven, guarding the prisoner from escaping and bringing him food. Meanwhile, elders had the duty to negotiate with victim’s and culprit’s families, to achieve any reconciliation options between them. According to British writer Edit Durham, who traveled the area in the early 20th century, the last blood reconciliation was made more than a century ago.

Lock-in Tower, Theth This is a typical tower of this area, built 5 centuries ago in the southern part of the village of Theth, near Shala River. The tower was originally built as a stronghold for protection against enemies and was later used as a center for the negotiation and resolution of at least 300 blood feud conflicts. i “Edit Durham” © Lazar Taç

Ura e Tamarës, Kelmend

ra e Tamarës qëndron në lumin Cem i Vuklit, aty ku lumi bashkohet me degën tjetër, Cem i Selcës. Sipas gojëdhënave, emri “Tamara” vjen nga gruaja e një pashai osman, i cili qeveriste zonën në shek. 18. Thuhej se ura ishte shumë e dobët, gjë që shkaktonte shkatërrimin e saj të shpeshtë nga reshjet e shiut dhe rrjedha e egër e lumit. Tamara, e cila një herë po kthehej nga një udhëtim në Mal të Zi, e gjeti urën e shkatërruar dhe nuk pati mundësi të kalonte, duke u detyruar të priste në anën tjetër të urës për disa ditë. Me t’u kthyer në Shkodër, ajo e bindi të shoqin që ta rregullonte urën një herë e përgjithmonë. Që atëherë, ura mori emrin e saj, dhe po kështu edhe fshati i Tamarës.

Tamara Bridge, Kelmend Tamara Bridge stands on the river of Cem i Vuklit, right where the river joins its other branch, Cem i Selcës. Oral traditions attribute the name ‘Tamara’ to the wife of an Ottoman Pasha who was ruling the area in the 18th century. It is said that the bridge was very weak, which caused its frequent destruction from rainfalls and the wild river flow. Tamara, who was once coming back from a trip to Montenegro, happened to find a destroyed bridge that she couldn’t cross, so she had to wait on the other side of the bridge for several days. Once she went back to Shkodra, she convinced her husband to repair the bridge once and for all. Since then, the bridge took her name, and so did the village of Tamara. 56

What to eat in

Çervish pule

Albanian Alps

Mish pule, miell misri, hudhra, piper i kuq dhe i zi, kripë Chicken, corn flour, garlic, red and black pepper, salt

Fli

Vezë, vaj ulliri, miell, qumësht, gjalpë, kripë Eggs, olive oil, flour, milk, butter, salt

Perpeq

Petë të holluara, vezë, qumësht, qumësht i skremuar, djathë i bardhë, gjalpë, kripë Thinned layers of dough, eggs, milk, skimmed milk, feta cheese, butter, salt

Byrek me kunguj

Kunguj, miell, djathë kaçkavall, vaj ulliri, vezë, kripë dhe piper Squash, flour, parmesan cheese, olive oil, eggs, salt and pepper

Mazë e zier

Gjalpë, ajkë qumështi, miell misri, djathë, kripë Butter, milk cream, corn wheat, cheese, salt

Djathi Mishavinë Mishavina është një lloj djathi i prodhuar në Kelmend dhe një nga produktet ushqimore më tipike dhe autentike në rajonin e Alpeve Shqiptare. Mishavina është një përzierje e qumështit të lopës, deles dhe dhisë, marrë nga bagëtitë që kullosin në malin e Trojanit në Kelmend. Pasi sigurohet gjiza nga qumështi, ajo pritet në thela të trasha, mbështillet me leckë dhe shtypet lehtë që të kullojë hirra. Pas kësaj, Mishavina lihet të thahet në diell për shtatë deri dhjetë ditë. Së fundi, djathi pritet në copa, shtohet kripë dhe lihet në një tas prej druri me vrima, në mënyrë që hirra të vazhdojë të kullojë. Pjesa e sipërme e tasit mbulohet me një shtresë të trashë gjalpi të shkrirë. Pas dy muajsh, mishavina është gati për t’u konsumuar. Që prej vitit 2014, ekziston Presidiumi i Mishavinës në Kelmend. Mishavina është përfshirë në “Arkën e Shijes”, një projekt i Slow Food me qëllim ruajtjen e produkteve autentike lokale.

Mishavina Cheese Mishavina is a type of cheese produced in Kelmend, and one of the most typical and authentic products in the Albanian Alps. It is a mixture of cow, sheep, and goat milk, obtained from animals gazing on the slopes of Trojan Mountain in Kelmend. Once curd has been provided from milk, it is cut into thick strips, wrapped in a cloth and lightly pressed to release the whey. After that, Mishavina is left to dry outdoors in the sun for seven to ten days. Finally, the cheese is cut into pieces, salt is added, and it is left ageing in a wooden bowl with holes underneath, which allows it to release more whey. The upper part of the bowl is covered with a thick layer of melted butter. After two months of ageing, Mishavina is ready to be consumed. Since year 2014, there is a Mishavina Presidium operating in Kelmend. Mishavina cheese is included in the “Ark of Taste”, a Slow Food project aiming the preservation of local authentic products.

Autorësia dhe kontributet Kjo broshurë u hartua në kuadër të projektit “Alpet Shqiptare - traditë dhe mite. Fushatë informimi dhe sensibilizimi mbi traditën, kulturën dhe mitologjinë e Alpeve Shqiptare”, me mbështetjen financiare të Agjencisë për Mbrojtjen e Shoqërisë Civile (AMSHC). Punuar nga: Instituti i Politikave Publike dhe Private, IP3 Foto e kopertinës: Bleron Çaka, Alpet Shqiptare nga Gjeravica Printimi: GL Print Tiranë, 2018