Instrumentat Financiarë të Zhvillimit Rajonal by Institute of Public and Private Policies (IP3)

ANALIZË E INSTRUMENTIT FINANCIAR TË ZHVILLIMIT RAJONAL NË SHQIPËRI

Përmbajtja

1. Akronime dhe Shkurtime BE FSHZH KE LOFQV MF ME MEN MI SME NJQV PBA GDP FZHR PPP QQ QSH

Bashkimi Evropian Fondi Shqiptar i Zhvillimit Komisioni Evropian Ligji për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore Ministria e Financave Ministria e Ekonomisë Ministria e Energjitikës Ministria e Industrisë Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme Njësi e qeverisjes vendore Programi Buxhetor Afatmesëm Prodhimi i Brendshëm Bruto Fondi i Zhvillimit të Rajoneve Parneriteti Publik-Privat Qeveria qëndrore Qeveria shqiptare

QV QL T PZHR DPPFFA ADA GIZ Swissaid USD AKZHR AZHR AZHER CBA IPA DLDP MADA

Qeveria vendore Qeveria e Landeve Taksat Planifikimi i Zhvillimit Rajonal Departamenti i Programit Zhvillimor, Financimit dhe Ndihmës së Huaj Agjencia Austriake për Zhvillim Agjencia Gjermane për Bashkëpunim Ndërkombëtar Ndihmë e Qeverisë Zvicerane Dollarë Amerikan Agjencia Kombëtare për Zhvillimin Rajonal Agjencitë për Zhvillimin Rajonal Agjencia e Zhvillimit Ekonomik Rajonal Analiza Kosto Përfitim Instrument Para Aderimit Programi për Decentralizim dhe Zhvillim Lokal Agjecni për Zhvillimin e Zonave Malore.

2. Përmbledhje Ekzekutive “Asnjë bashkësi, përfshirë edhe Komunitetin Europian, nuk mund të jetë e qëndrueshme, nëse standardi i jetesës së njerëzve që e përbëjnë atë nuk përshkruhet si “barazi mes individëve”, si dhe nëse ekziston edhe dyshimi më i vogël mbi gatishmërinë e shteteve anëtare të kësaj bashkësie për të ndihmuar homologët” (EU, 2004, p. Regional Policy). Në fakt, Politika Europiane e Kohezionit ka për qëllim kryesor pikërisht promovimin e një zhvillimi të përgjithshëm harmonik, nëpërmjet forcimit të kohezionit ekonomik, social dhe territorial. Në zemër të kësaj politike të rëndësishme të BE-së është qasja për t`i sjellë të gjitha rajonet e komunitetit në një bazë uniforme. E gjithë kjo nis nga të ofruarit e mjeteve të duhura për rajonet që vuajnë nga mungesa e ekuilibrave rajonalë, për t`i vendousr ato në një pozicion konkurrence më të barabartë. Shqipëria, si një rajon i Europës, bëhet automatikisht pjesë e këtij vizioni të përbashkët. Duke qenë se Politika Europiane e Kohezionit e shikon Zhvillimin Rajonal si proçes mjaft të rëndësishëm për arritjen e objektivave të saj, atëherë natyrshëm lind pyetja se ku është Shqipëria në raport me një proçes të tillë. Çfarë ka ndërtuar ajo deri më tani për të adresuar ZHR? Cila është perspektiva nëpërmjet së cilës vendi e ka parë ZHR, perspektivë kjo, e cila bëhet mjaft e rëndësishme nëse konsiderojmë faktin se proçese të tjera paralele po ndodhin në kontekstin e integrimit në BE. Aktualisht Shqipëria gjendet para disa opsioneve, mes të cilave duhet të zgjedhë duke qenë se nuk ka shumë kohë në dispozicion.

Nga njëra anë, ajo është pranë dhe në përpjekje për hapjen e negociatave të vendit kandidat në BE, e rrjedhimisht bëhet objekt i fondeve të ndryshme financiare që vijnë nga Komuniteti. Këto fonde do të mbështesin përpjekjet e vendit për tù bërë një rajon sa më konkurrues i BEsë. Një nga fondet drejtpërdrejtë të lidhura me çështje të ZHR, është ai i IPA III (instrumenti i ZHR), pararendës i fondeve strukturore. Nga ana tjetër, Shqipëria ka dhe një ZHR të brendshëm për të trajtuar, si dhe rajone, të cilat kërkon tì sjellë në një bazë uniforme zhvillimi, ashtu siç BE vepron me institucionet e saj. Pas një analize të sistemit të brendshëm (strategji, ligj, struktura, instrumente financiare) të ZHR që ka ngritur deri më sot qeveria shqiptare për ta adresuar këtë çështje, del se ky sistem ka mospërputhje të theksuara me kërkesat europiane për ZHR dhe kjo mund të komprometojë në të ardhmen “aksesin” në fondet që janë për tù thithur nga BE. Ky komprometim mund të shkojë më tej në rrezikimin e integrimit në BE. Qeveria shqiptare ka hyrë në rrugën e zgjedhjes së mënyrës se si do të adresojë ZHR të brendshëm, duke respektuar kërkesat që shtrohen nga politika europiane e zhvillimit rajonal dhe e integrimi në BE. Sfidat e opsioneve të diskutuara janë të shumta dhe një analizë e detajuar e gjendjes ekzistuese të zhvillimit në nivel rajonal, institucional, si dhe e kostove dhe e përfitimeve të çdo opsioni, hedh dritë mbi opsionin më të volitshëm: konvergjencën. 1. Aktualisht, Fondi për Zhvillimin Rajonal (FZHR) është instrumenti i vetëm financiar

për zhvillimin rajonal në Shqipëri. Fondi për Zhvillimin e Rajoneve është themeluar nëpërmjet miratimit të ligjit nr. 10190, datë 26.11.2009 'Për Buxhetin e Shtetit të vitit 2010', me propozimin e Ministrisë së Financave. 2. Gjatë 2010-2013 qasja e ndjekur nga FZHR u orientua drejt plotësimit të nevojave

themelore të infrastrukturës së njësive vendore dhe promovimit të shumicës së zonave të pafavorizuara, duke copëtuar fondet në shkallë të vogël dhe projektet me ndikim të parëndësishëm. 3. FZHR për vitin 2014 ishte 100 milion USD (duke përfshirë të gjitha programet). Disa

prej programeve më të rëndësishme për vitin 2014 kanë qenë: (i) Programi Infrastruktura lokale. Ky është programi më i madh i FZHR, pasi ky fond përbën 13% të gjithë buxhetit për financimin kapital për vitin 2014, ose 23% të shpenzimeve kapitale vendase. Vetëm gjatë vitit 2014 financimi i përgjithshëm për këtë program arriti në 84.2 milion USD. Për vitin 2014 janë financuar nga ky program 103 projekte të reja ndërsa për 2015 janë 121 milionë dollarë për 40% të totalit të shpenzimeve publike vendore; dhe (ii) Programi i Sektorit të Arsimit, me një nivel të financimit të 22.4 milionë USD për vitin 2014. 4. Jan disa mekanizma të tjerë financimi që kanë vlera për konsolidimin e konceptit të

zhvillimit rajnoal. Këto skema janë: a) Fondi Shqiptar i Zhvillimit themeluar që nga viti 1993. b) Programi Zhvillimi i Kapaciteteve të SNV-së në Qarkun e Dibrës, 2007-2010. c) DLDP-ja që vepron ne qarqet e veriut dhe atë të Durrësit..

d) MADA, i themeluar me Vendim të Këshillit të Ministrave, që ka për qëllim

mbështetjen e zhvillimit rural, sidomos në zonat e thella malore. e) PZHR për Shqipërinë e Veriut. 5. Granti konkurrues u përdor si instrument financiar për financimin e projekteve të investimeve në vitin 2006. Përfshirja e këtij instrumenti në skemën e financimit të investimeve erdhi si një nevojë e mosvazhdimit të fragmentimit të investimeve publike në nivel vendor. Si burim financimi shërbente një pjesë e transfertës së pakushtëzuar dhe investime të ministrive të linjës për ujësjellësa, arsim, shëndetësi. 6. Struktura e Fondit të Zhvillimit të Rajonit dominohet nga rrugët rurale të cilat zënë 57.7

përqind të të gjithë fondit, në vend të dytë vjen arsimi me 23.4 përqind dhe pyjet zënë vendin e fundit me 0.4 përqind të totalit të Fondit të Zhvillimit të Rajoneve. 7. Flukset buxhetore dhe financiare të Fondit të Zhvillimit të Rajnoneve janë përsëri të

vogla. Viti më i mirë është 2015 me 0.92 % të GDP-isë, pra në asnjërin nga vitet nuk arrijnë 1% të GDP-isë. 8. Grandi konkurrues në vitet 2007 dhe 2009 ka qënë respektivisht 71 dhe 74% e

transfertës së pakushtëzuar, ndërsa Fondi i Zhvillimit të Rajoneve në vitet 2013 dhe 2014 ka qënë 70% e transfertës së pakushtëzuar. Krahasuar me të ardhurat e veta ky instrument ka një peshë të konsiderueshme. Në vitin 2010, ai përbënte 91% të të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore, në vitet 2013 dhe 2014 përkatësisht 79 dhe 75%. Në raport me pushtetin vendor ky instrument është mjaft i rëndësishëm pasi krahasuar me zërat e buxhetit vendor, ka peshë sinifikative por në vetvete ky instrument për nga volumi i flukseve buxhetore dhe financiare është larg së qëni një instrument i rëndësishëm i zhvillimit rajonal. 9. Qarqet si nivel i dytë i qeverisjes vendore si rol kryesor, kanë harmonizimin e

politikave lokale, rajonale me ato kombëtare. Megjithatë qarqet nuk kanë arritur ta luajnë ketë rol për shumë shkaqe dhe arsye, ku ndër kryesoret mund të përmendim, mungesa e një kuadri të qartë kompetencash, mundësitë e kufizuara në burime financiare, ndarja e tyre administrative jo adekuate për të qënë qarqe ekonomike etj. Këto dhe të tjera arsye kanë bërë që në vetvete qarqet të mos luajnë rolin që pritej. Kjo gjë duket edhe nga pesha lartë e Fondit të Zhvillimit të Rajoneve ndaj transfertes së pakushtëzuar për qarqet e cila varion nga 6 deri në 8 herë më e lartë. 10. Fondi i Zhvillimit të Rajoneve i krahasuar me totalin e shpenzimeve buxhetore vendore

zë një peshë të konsiderueshme e cila varion 20-30%. 11. Rraporti

i FZHR dhe shpenzimeve buxhetore me GDP-në qëndrojnë në disproporcionalitet të madh, duke treguar në këtë mënyrë një vëmendje më të madhe ndaj shpenzimeve se sa ndaj politikave publike frytëdhënëse të investimeve përmes Fondit të Zhvillimit të Rajoneve. Nëqoftëse shikojmë se nga viti 2013 në vitin 2014

shpenzimet buxhetore ndaj GDP-së janë rritur me 4%, rritja e FZHR-së ndaj GDP-së gjatë këtyre viteve ka qenë shumë e ulët vetëm 0.04%. Gjithashtu, pesha e Fondit të Zhvillimit te Rajoneve në raport me shpenzimet ne total është shumë e ulët vetëm 0.010.02% e shpenzimeve buxhetore. 12. Në krahasim me investimet, raporti i FZHR-së dhe investimeve me GDP-në është më i ulët dhe me diferenca të mëdha. Kjo tregon që edhe pse një politikë frytëdhënëse e kanalizimit të investimeve përmes Fondit të Zhvillimit të Rajoneve ende nuk ka marrë rolin e merituar në investimet publike. 13. Për arsimin një pjesë e konsiderueshme e investimeve vazhdimisht janë kanalizuar

përmes FZHR-së. Viti me raportin më të lartë është 2010 në të cilin FZHR-ja ka marrë rreth 94 përqind të investimeve në arsim dhe në 2014 është niveli më i ulët ku përmes FZHR-së janë realizuar vetëm 24 pëqind e investimeve. Ndärsa në shëndetësi shumë pak alokohen përmes FZHR-së. 14. Në raport me investimet publike Granti Konkurues dhe FZHR e ujësjellësve ka patur

një trend pozitiv rritës nga viti 2006 deri në vitin 2011 dhe pastaj ky trend ka qenë vazhdimisht në rënie. Kjo rënie është reflektuar negativisht gjatë viteve të fundit edhe nga problematikat e lindura në ujësjellësa, duke treguar edhe një herë rolin e rëndësishëm që mund të luajë Fondi i Zhvillimit të Rajoneve në koordinimin e politikave rajonale dhe prioritare të investimeve. 15. Ne vende të ndryshme ka eksperienca të ndryshme. Megjithatë e përbashketa e këtyre

eksperiencave lidhet me atë që projektet e ndryshme me karakter rajonal trajtohen me fondet e ndryshme të zhvillimit rajonal. 16. Me vendim të Keshillit të Ministrave në Dhjetor të vitit 2015 janë krijuar: i) Agjencia

Kombëtare për Zhvillimin Rajonal (AKZHR), ii) Agjencitë për Zhvillimin Rajonal (AZHR) dhe iii) Agjencia e Zhvillimit Ekonomik Rajonal (AZHER). Këto agjenci kanë misionin e promovimit të një politike të përbashkët investimesh, të integruara, për zhvillimin e rajoneve dhe të potencialeve të tyre, të inkurajimit të një modeli sa më të gjerë bashkëpunimi, krijimit të partneriteteve publike-private (PPP), me interes të përbashkët zhvillimi, ngritjen e rrjetëzimeve rajonale dhe ndër rajonale, zvogëlimin e dallimit, hendekut, ndërmjet zonave të zhvilluara dhe të pazhvilluara si dhe zbatimin e projekteve publike e private. 17. Që në buxhetin e vitit 2016, në pjesë e investimeve të listuara si investime me karakter

rajonal është e mundur ti bashkohen Fondit të Zhvillimit të Rajoneve. Kjo politikë mund të vazhdojë edhe për vitin 2017 po gjithsesi duke u zgjeruar në programe dhe për rrjedhojë edhe në fonde. Bashkimi i këtij fondi me fondin ekzistues të zhvillimit të rajoneve do bënte që në total fondi të dyfishohej ose në dy vitet e ardhshme Fondi i Zhvillimit të Rajoneve të zinte rreth 1.4% te GDP-së.

Në një periudhë më të gjatë pas 2-3 viteve ky fond duhet të shtohet akoma më shumë duke marrë nga fondi i investimeve. Kjo do të kërkonte në tërësi një reformë të thellë strukturore të buxhetit. Mundësia e integrimit të më shumë së gjysmës së fondit të investimeve aktuale në fondin e zhvillimit të rajoneve qëndron dhe nëse kjo gjë do të ndodhë atëherë Fondi i Zhvillimit të Rajoneve do të zinte rreth 2.5% të GDP-së. 18. Në eksperiencën e deritanishme fondi i zhvillimit të rajoneve nuk i është nënshtruar

rregullave dhe proçedurave që ndjek në përgjithësi buxhetimi dhe në veçanti buxhetimi i investimeve kapitale. Gjithashtu edhe sa i përket zbatimit të këtij fondi evidentohen probleme. Gjithashtu, fondi i zhvillimit të rajoneve nuk është pjesë e ciklit të menaxhimit të buxhetit gjë e cila përbën problem edhe sa i përket menaxhimit financiar të këtij fondi. Bazuar në këto rrethana si dhe me synim rritjen e efektivitetit dhe efiçiencës së përdorimit të këtij fondi është e nevojshme që ky fond të harmonizohet me të gjitha proçedurat dhe rregullat që përdoren për projektbuxhetin afatmesëm si dhe për menaxhimin e financave publike. Konsolidimi i mëtejshëm i FZHR si instrument për zhvillimin rajonal kërkon jo vetëm një zhvillim të mirë strategjik po duhet të jetë i orientuar dhe i lidhur me kërkesat e BE-së për zhvillimin rajonal. 19. Me qëllim përfshirjen e këtij fondi në skemat e menaxhimit të buxhetit dhe të financave publike jepen edhe disa propozime. Propozimi I Grupi “Mbështetje për Zhvillimin Rajonal” të ketë 7 programe sektoriale. Propozimi II Grupi “Mbështetje për Zhvillimin Rajonal”. Këto 7 programe të propozimit të parë të integroheshin në më pak programe jo të ndarë sipas sektorëve por sipas disa fushave zhvillimore. Këto programe mund të ishin: • Zhvillimi i Turizimit •

Zhvillimi Urban/Rural

•

Sherbimet Publike

20. Për zbatimin e këtyre skemave ofrohen tre propozime:

Propozimi I. Për një periudhë 1-3 vjet skema të ushtrohet vetëm për fondin aktual që është shpërndarë në dy vitet e fundit. Për fondet e propozuara në këtë material si fonde të zhvillimit rajonal në ministri të ndryshme, Agjencia e Zhvillimit Rajonal të aplikojë në këto ministri si përfituese me projekte. Në këtë skemë duhet të përfshihen edhe projektet IPA dhe grantet e donatorëve të ndryshëm.

Propozimi II. Skema e mësipërme të funksionojë për fondet e akorduar deri tani dhe për të tjerat të propozuara për të qënë fonde të zhvillimit rajonal. Në këtë skemë duhet të përfshihen edhe projektet IPA dhe grantet e donatorëve të ndryshëm. Propozimi III. Skema e mësipërme të funksionojë për fondet e akorduara deri tani dhe për të tjerat të propozuara për të qënë fonde të zhvillimit rajonal dhe brenda fondit të zhvillimit rajonal të futet edhe Fondi Shqiptar i Zhvillimit. Në këtë skemë duhet të përfshihen edhe projektet IPA dhe grantet e donatorëve të ndryshëm.

Në të tre këto propozime duhet rishikuar roli i ministrive të linjës me qëllim që të korrigjohen funksionet që do të kalojnë te këto agjenci.

3. Hyrje

Integrimi i Shqipërisë në strukturat Euro-Atlantike, zhvillimi i reformave me prirje drejt globalizimit, përparimi i shpejtë teknologjik, ndryshimi i vlerave sociale dhe i presioneve konkurruese, po diktojnë ndryshime thelbësore social-ekonomike. Tërë këto fenomene dhe kjo dinamike, paraqesin sfida për qeverinë, pushtetin vendor dhe biznesin, prandaj është e rëndësishme që në këtë realitet, të dimë dhe të krijojmë hapësirat e nevojshme për një zhvillim të qëndrueshëm ekonomik dhe social. Në këtë kontekst, Shqipëria ka nevojë për rajone më të zhvilluara dhe me një mirëqenie më të lartë e të qëndrueshme. Reforma e decentralizimit, synon të bëjë më të qëndrueshëm sistemin demokratik, të rrisë efiçensën dhe efektivitetin qeverisës, të stimulojë krijimin e një baze më të qëndrueshme për zhvillimin ekonomik dhe të bëjë qeverisjen më transparente, duke siguruar pjesëmarrjen e qytetarëve në vendimmarrjen për administrimin e resurseve lokale. Tashmë kjo reformë në Shqipëri, ka hedhur themelet institucionale dhe ligjore në zgjerimin e autonomisë së bashkive për shfrytëzimin e burimeve lokale, natyrore dhe njerëzore dhe investimeve private. Në vitin 1998, Shqipëria ka nënshkruar dhe pastaj ratifikuar Kartën Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale. Kjo vepër historike hapi rrugën për një sistem multi-partiak, institucional, dhe proçesit politik për decentralizimin e qeverisjes, dhe si pasojë, në vitin 1999 është hartuar Strategjia Kombëtare e Decentralizimit. Bazuar në këtë Strategji, u miratua në vitin 2000, Ligji për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore (LOFQV, Ligji Nr 8652/2000), i cili, në zbatim të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, përcakton rolin dhe funksionet e Këshillit të Qarkut si një nivelin i dytë i qeverisjes vendore. Në këtë moment historik, qasja e palëve të interesuara për të përcaktuar rolin dhe përgjegjësit konkretë të nivelit të dytë të qeverisjes pra për qarkun u lanë për një periudhë të mëvonshme. Në vitin 2000, fokusi u vendos në decentralizimin e nivelit të parë të qeverisjes dhe reformës territoriale. Në vitin 2012, Qeveria Shqiptare, shtyrë nga donatorët përmes projektit “Planifikimi i Zhvillimit Rajonal (PZHR)”, ka bërë përpjekje të konsiderueshme për të lidhur zhvillimin rajonal me institucionet e qeverisjes (qarqeve) dhe aktorëve të tjerë institucionalë. Në vitin 2013, Qeveria Shqiptare prezantoi programin e saj “Për rajonalizimit dhe Reformën Rajonale” si një kapitull të veçantë në programin e saj. Ky program kishte keto objektiva kryesore: (i) krijimi i rajoneve dhe rikonfigurimi i qarqeve sipas modeleve Evropiane të Rajoneve (ii)

drejtimi i ri për politikat e zhvillimit kombëtar dhe rajonal

(iii)

rritja e funksioneve dhe kompetencave të aktorëve të qeverisë shqiptare në nivel rajonal

(iv)

rritja e burimeve financiare dhe aseteve për rajonet

(v)

modeli i ri dhe më efikas i autoriteteve qëndrore dhe lokalë në nivel rajonal

(vi)

reformat vendimtare për përfshirjen e Shqipërisë si një vend kandidat i BE-së

(vii)

mundësitë për rajonet për të përfituar mbështetje teknike dhe financim nga instrumentet e BE-së.

Në qershor të vitit 2014, Qeveria e Shqipërisë përmes Departamentit të Programit Zhvillimor, Financimit dhe Ndihmës së Huaj (DPPFFA) ndërmori nismën për të përcaktuar një sistem efektiv lidhur me menaxhimin e programeve operative dhe investimet për zhvillimin rajonal dhe atë të territorit. Puna është mbështetur nga Agjencia Austriake për Zhvillim (ADA), përmes IPA të Komisionit Evropian (KE) (Instrumenti i ndihmës për para-anëtarësim) Programi për vitin 2008, dhe në kuadër të objektit për Përgatitjen e Projektit (PPF). Ekspertë të vendit në bashkëpunim me ekspertë të huaj në periudhën Qershor 2014 deri në tetor 2015 kanë ndërmarre një studim për rajonalizimin e vendit. Qëllimi është për të përpunuar modelin bazë për zhvillimin e Shqipërisë dhe transformimin në një shtet modern, i cili është i organizuar mbi bazën e rajoneve me pjesëmarrjen aktive të komuniteteve në vendimmarrje. Qëllimi i kësaj faze është një qasje konsistente në formimin e rajoneve për të krijuar së bashku me politikat kombëtare kushtet për një të ardhme të suksesshme të Shqipërisë me prioritet zhvillimin dhe reduktimin e pabarazive në të gjithë sektorët, forcimin e infrastrukturës, arsimit, sigurisë sociale, forcimin e ekonomisë për të krijuar vende pune, për të sjellë kështu një shoqëri të plotësuar me vlera demokratike. Megjithatë shqetësimi kryesor mbetet për të parandaluar dhe për të kompensuar pabarazitë midis rajoneve. Fondi Shqiptar i Zhvillimit (FSHZH) tashmë ofron mundësi për realizimin e projekteve dhe planeve të tilla. Përveç kësaj, megjithatë, ka institucione të tjera të shumta, agjencitë dhe fondet (rreth 300), të cilat merren me objektiva të ngjashme. Përvoja e kaluar tregon se ka një mungesë të madhe të koordinimit, planifikimit të përbashkët dhe të komunikimit në të gjithë bordin. Kjo ndalon përdorimin e sinergjive, zvogëlon qëndrueshmërinë dhe konsumon burime të mëdha financiare dhe njerëzore. Për të korrigjuar këtë mangësi, këto objekte janë të grupuara dhe do të merren së bashku në një strukturë të re në formën e menaxhimit rajonal të Shqipërisë. Me mbështetjen dhe financimin e ADA GIZ dhe Swissaid, një bord këshillimor është udhëzuar për të hartuar dokumentet për zbatimin dhe funksionimin e këtyre strukturave të reja, si dhe për vendimet në nivel politik.

4. Mekanizmat rajonale të financimit të zhvillimit dhe formimi institucional Deri më tani, Fondi për Zhvillimin Rajonal (FZHR) është instrument i vetëm financiar për zhvillimin rajonal në Shqipëri. Ky zbatohet nëpërmjet bashkëpunimit të disa institucioneve, nën mbikqyrjen Kryeministrit. Fondi për Zhvillimin e Rajoneve është themeluar nëpërmjet miratimit të ligjit nr. 10190, datë 26.11.2009 'Për Buxhetin e Shtetit të vitit 2010', me propozimin e Ministrisë së Financave. Legjislacioni mbi FZHR rishikohet çdo vit me ligjet vjetore të buxhetit dhe miratimin e VKM-ve përkatëse. Gjatë 2010-2013 qasja e ndjekur nga FZHR u orientua drejt plotësimit të nevojave themelore të infrastrukturës së njësive vendore dhe promovimit të shumicës së zonave të pafavorizuara, duke copëtuar fondet në shkallë të vogël dhe projektet me ndikim të parëndësishëm. Konsolidimi i mëtejshëm i FZHR si instrument për zhvillimin rajonal kërkon jo vetëm një zhvillim të mirë strategjik por duhet të jetë i orientuar dhe i lidhur me kërkesat e BE-së për zhvillimin rajonal. Pas ndryshimeve në qeveri, vizioni për FZHR në vitin 2014 dhe në vazhdim u zhvendos drejt promovimit të potencialit ekonomik dhe zhvillimit të rajoneve/qarqeve/krahinave, duke u shndërruar në një mekanizëm për prodhimin dhe zhvillimin e konkurrencës në rritje të vendit. FZHR në total për vitin 2014 ishte 100 milion USD (duke përfshirë të gjitha programet). Disa prej programeve më të rëndësishme për vitin 2014 kanë qenë: (i) Programi Infrastruktura lokale. Ky është programi më i madh i FZHR, pasi ky fond përbën 13% të gjithë buxhetit për financimin kapital për vitin 2014, ose 23% të shpenzimeve kapitale vendase. Vetëm gjatë vitit 2014 financimi i përgjithshëm për këtë program arriti në 84.2 milion USD. Për vitin 2014 janë financuar nga ky program 103 projekte të reja. Për vitin 2015 janë 121 milionë dollarë për 40% të totalit të shpenzimeve publike vendore; dhe (ii) Programi i Sektorit të Arsimit, me një nivel të financimit të 22.4 milionë USD për vitin 2014. Ka gjithashtu një numër të mekanizmave të tjerë të financimit dhe fondeve në Shqipëri, të cilat janë me vlerë të përmenden për kontributin e tyre në kapacitetet zhvillimore në nivel të pushtetit lokal dhe ndikimit të tyre në praktikat e zhvillimit rajonal. f) Fondi Shqiptar i Zhvillimit është një shembull i tillë. Nëpërmjet rolit të saj si një agjenci financimi, që nga viti 1993. FSHZH është përgjegjës për përzgjedhjen e projekteve të infrastrukturës që do të mbështetet nga FZHR. Megjithatë, deri tani, shumica e projekteve FSHZH kanë pasur një shumë lokale si fokus rajonal. g) Programi Zhvillimi i Kapaciteteve të SNV-së në Qarkun e Dibrës, 2007-2010, ka qenë një përvojë shumë interesante që kishte për qëllim të zhvillonte kapacitetet në nivel qarku

në lidhje me zbatimin e projekteve të vështira. Ajo ka qenë konsideruar deri më tani si një praktikë gjerësisht e suksesshme. h) ISD, përmes fondit të saj të granteve, gjithashtu u përpoq të japë një kontribut të rëndësishëm në drejtim të mbështetjes së projekteve që janë nga një dimension më ato rajonale. Megjithatë, fondi i granteve është ndërfutur me FZHR në vitin 2011, dhe kështu ajo nuk ka adresuar ndonjë proçesi zhvillimi të kapaciteteve në nivel qarku. As nuk përdoret për të promovuar qasje të partneriteti brenda një qarku. i) DLDP-ja paraqet një rast shumë të mirë për zbatimin e një skeme të granteve konkurruese, sipas legjislacionit dhe rregullave të prokurimit shqiptar. Ajo patjetër ka një ndikim në kapacitetet e njësive të qeverisjes vendore (njqv) për hartimin dhe paraqitjen e projekt-propozimeve. j) MADA, i themeluar me Vendim të Këshillit të Ministrave, që ka për qëllim mbështetjen e zhvillimit rural (sidomos në zonat e thella malore), ka së paku dy projekte të mëdha të financuara nga IFAD, që kanë komponentët e fondeve të grantit. Rasti i MADA paraqet një përpjekje të mirë të komuniteteve për zhvillim lokal dhe rajonal kryesisht për zonat e pafavorizuara. k) PZHR, Shqipëria e Veriut ka ndërtuar një përvojë për të trajtuar të dy, kapacitetet për zhvillim rajonal në nivel qarku dhe zhvillimin e projekteve të cilat janë nga një dimension rajonal. Edhe zbatimi i këtij projekti përbën një shembull për zhvillimin rajonal. Tashmë në vitin 2015, u bë një reformë e thellë e decentralizimit të pushtetit, duke deleguar një volum të madh funksionesh dhe kompetencash nga pushteti qëndror në atë vendor. Vazhdimi i reformës së decentralizimit në disa fusha si, planifikimi i territorit, thellimi i decentralizimit fiskal dhe konsolidimi i financave vendore, vazhdimi decentralizimit të disa funksioneve i menaxhimit të furnizimit me ujë të pijshëm në pushtetin vendor, etj. do të plotësojë rolin dhe profilin e bashkive. Bazuar në Strategjinë Kombëtare decentralizimit dhe ligjin e ri për vetëqeverisje lokale i cili u miratua në dhjetor të vitit 2015, bashkive u janë transferuar disa funksione të reja. Në buxhetin lokal të vitit 2016 janë përfshirë fondet për funksionet e reja. Funksionet e reja që janë transferuar per vitin 2016 tek bashkitë janë: • • • • • • • •

Personeli edukativ dhe mbështetës në arsimin parashkollor, Personeli mbështetës i arsimit parauniversitar, Ndërtimi, dhe mirëmbajtja e rrugëve rurale rajonale, Shërbimi i mbrojtjes nga zjarri, Shërbimi pyjor, Kanalet e dytë dhe të tretë të ujitjes dhe kullimit, Drejtoritë e bujqësisë, dhe Ofrimi i shërbimeve sociale.

Funksionet e reja të qeverisjes vendore do të forcojnë rolin e bashkive në zhvillimin e qëndrueshëm vendor. Pjesa e buxhetit te investimeve për këto funksione do jenë pjesë e fondit të zhvillimit të rajoneve. Jemi të ndërgjegjshëm se, sot, qarqet tona janë larg konceptit Evropian të rajonalizimit si nga pikëpamja e madhësisë së tyre ashtu dhe nga pikëpamja e statusit të tyre, megjithatë qarku i sotëm do jetë në fokus të reformës drejt rajonalizimit në Shqipëri.

5. Granti konkurrues Granti konkurrues u përdor si instrument financiar për financimin e projekteve të investimeve në vitin 2006. Përfshirja e këtij instrumenti në skemën e financimit të investimeve erdhi si një nevojë e mosvazhdimit të fragmentimit të investimeve publike në nivel vendor dhe rajonal si dhe konceptimi i kryerjes së investimeve nga këndvështrimi i zhvillimit hapësinor dhe jo në këndvështrimin shumë individual të sektorit apo fushës që interpretohej nga ministritë e linjës. Struktura e burimeve financiare të grantit konkurrues përbëhej nga: i)

pjesa e transfertës së pakushtëzuar që në tabelën fiskale emërtohej si e tillë por praktikisht pjesë për investime në infrastrukturën vendore emërtohej grant konkurrues dhe

ii)

investime të ministrive të linjës për ujësjellësa, arsim, shëndetësi. Sipas ligjit nr. 8652, datë 31.07.2000, “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore”, furnizimi me ujë është funksion i vetë pushtetit vendor por de fakto ai vazhdonte të ishte funksion qëndror ndërsa arsimi e shëndetësia ishin funksione të përbashkëta. GRANTI KONKURRUES

Tabela nr.1 Në mijë lekë

N.R 1 2 3 4 5

Emërtimi Ujësjellësa Arsimi Shëndetësia Rrugët Kultura Totali

2006 1,680,000 299,400 3,700,000 5,679,400

2007 1,146,647 1,539,295 1,596,365 2,700,000 6,982,307

2008 928,017 1,752,449 90,631 3,663,700 100,000 6,534,797

2009 1,020,819 1,927,694 99,695 5,500,000 110,000 8,658,208

Burimi: Ministria e Financave (MF, Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), (2015);

Siç shihet nga tabela e mësipërme granti konkurrues nga viti 2006 deri në vitin 2009 ka ardhur duke u rritur. Vitit 2009 është viti ku madhësia e këtij granti është më e larta dhe më pas në vitin 2010, ky instrument u shndërrua në Fondin e Zhvillimit të Rajoneve. Siç shihet edhe nga grafiku nr.1, granti konkurrues ndër vite është rritur në varësi të rritjes së shpenzimeve të buxhetit të shtetit. Në vitin 2011-2012 Fondi i Zhvillimit Rajonal ka qënë me i ulët se sa Grandi Konkurrues i viteve të mëparshme.

Grafiku nr.1

Ecuria nĂŤ vite e Grantit Konukurues dhe FZHR 14,000 Millions

12,842

12,000 10,000

8,658

8,000 6,000

6,982 5,679

9,718 7,601

6,535

5,589

5,619

2011

2012

8,419

4,000 2,000 0 2006

2007

2008

2009

2010 2009

2013

2014

2015

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015)

6. Fondi i Zhvillimit të Rajoneve Në vijim të eksperiencës se krijuar nëpërmjet Grantit Konkurrues si dhe në funksion të rritjes së presionit për të zgjeruar këtë fond, në vitin 2010, Granti Konkurues u kompozua si Fondi i Zhvillimit të Rajonit. Në strukturën buxhetore të këtij fondi u shtuan, pyjet, ujitja dhe kullimi si sektorë që kanë lidhje të drejtpërdrejtë me zhvillimin lokal dhe rajonal. Për të inkurajuar zhvillimin nga njësia e vogël qeverisëse (pushtetit vendor) deri në nivel kombëtar është e nevojshme që politikat buxhetore kombëtare të harmonizohen me politikat buxhetore vendore. Në funksion të kësaj filozofie është e domosdoshme të kryhet integrimi i politikave sektoriale të pushtetit qëndror në nivel rajonal. Me qëllim fokusimin e politikave buxhetore në: i) problemet e zhvillimit rajonal, ii) luftimin e varfërisë si dhe iii) shmangien në maksimum të fragmentimit të buxhetit, U kompozua Fondi i Zhvillimit të Rajoneve. Përmes këtij mekanizmi janë financuar: •

•

• • •

Programi i infrastrukturës vendore: financimi buron nga transferta e pakushtëzuar për qeverisjen vendore (përcaktuar direkt me ligj buxheti si zë i veçantë), që kushtëzon faktin që ky fond është i trashëgueshëm edhe për vitin pasardhës (bazuar në ligjin organik për qeverisjen vendore). Programet nga buxhetet e ministrive: me burim financimi një përqindje nga programet respektive të ministrive të linjës. Programet më domethënëse nga pikëpamja e financimit janë: Arsimi (bazë, të përgjithshëm, profesional, universitar dhe sportet) Ujesjelles- Kanalizimet Programe të tjera nga ministritë janë edhe ato për Artin-Kulturën; për Pyllëzimin; për Shëndetësinë (shërbimin parësor) etj.

Këto politika janë një ushtrim parapërgatitor për njësitë e qeverisjes vendore dhe agjencitë e ndryshme zhvillimore të pushtetit qendror në nivel vendor, me qëllim përgatitjen e tyre për të qenë të afta në të ardhmen, të thithin fonde strukturore dhe investime nga institucionet e Bashkimit Evropian (BE) Ngritja e këtyre kapaciteteve është një domosdoshmëri, pasi përfitimi nga këto fonde do të varet nga cilësia e planeve të zhvillimit, me një qasje sektoriale. Për më tepër, mungesa e kapaciteteve mund të gjenerojë një faturë akoma më të lartë, pasi BE mund të kërkojë kthimin e plotë të financimeve në raste të parregullsive në planifikim apo zbatim të projekteve. Nga krijimi i këtij fondi është bërë e mundur që projektet të jenë më të koordinuara dhe në përputhje me rregullat e kërkuara nga programet e BE, duke rritur ndjeshëm përthithjen e këtyre projekteve.

FONDI I ZHVILLIMIT TË RAJONEVE Tabela nr.2 Në mijë lekë

N. R 1 2 3 4 5 6 7

Emërtimi Ujësjellësa Arsimi Shëndetësia Rrugët Pyjet Ujitja dhe Kullimi Kultura Totali

2010

2011

2012

2013

2014

2015

1,533,913

550,000

1,000,000

1,500,000

600,000

369,202

3,648,884

1,206,424

1,718,683

1,795,000

1,082,123

1,831,627

3,000

10,000

100,000

50,000

23,000

22,600

3,576,000

2,900,000

2,300,000

4,000,000

5,944,172

10,500,000

150,000

50,000

96,000

50,000

916,632

335,500

400,000

110,399

40,000

437,000

50,000

770,000

68,287

9,718,429

5,588,924

5,618,683

7,601,399

8,419,295

12,841,716

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Siç shihet edhe nga tabela e mësipërme Fondi i Zhvillimit të Rajoneve në vitin e parë të fillimit të tij ka qënë 9.7 miliard lekë dhe në dy vitet e tjera 2011 dhe 2012 është ulur ndjeshëm duke u rritur në vitin 2014 dhe 2015. Gjithashtu konstatohet se përveç fondit për rrugët rurale të gjitha fondet për sektor të tjerë si ujësjellësa, arsimi, shëndetësia, pyjet, ujitje, kullimi dhe kultura kanë ardhur në ulje. Buxheti në total i këtyre Ministrive që kanë këta sektorë në përgjithësi është rritur nga viti në vit, ndërkohë që sektorët që janë të përfshirë tek Fondi i Zhvillimit të Rajoneve është trajtuar me fonde më të vogla. Kjo nxjerr në pah një problem tjetër që ka të bëjë me rritjen e indiferencës së ministrive të linjës në raport me zhvillimin rajonal. Kjo shpjegohet për faktin se në përgjithësi ministritë e linjave në aktivitetin e tyre mendojnë, veprojnë ngushtësisht në sektorë dhe fusha vetëm të linjave të tyre pa marrë në konsideratë bashkëpunimin dhe harmonizimin e sektorëve me fusha të tjera. Në të vërtetë krijimi i këtij fondi ka synuar që të ulë në maksimum dallimet dhe interesat e ngushta sektoriale duke i zëvendësuar ato me politikat zhvillimore hapësinore.

Në përqindje

Grafiku nr.2

Struktura e FZHR-së 70.0 57.7

60.0 50.0 40.0 30.0 20.0

23.4 11.1

10.0

3.0

0.0 Ujësjellësa

Arsimi

Shendetesia

Rruget

0.4

2.3

2.1

Pyjet

Ujitja dhe Kullimi

Kultura

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Struktura e Fondit të Zhvillimit të Rajonit dominohet nga rrugët rurale të cilat zënë 57.7 përqind të të gjithë fondit, në vend të dytë vjen arsimi me 23.4 përqind dhe pyjet zënë vendin e fundit me 0.4 përqind të totalit të Fondit të Zhvillimit të Rajoneve. Arsyet se pse është kjo strukturë, lidhen me qëndrimet jo realiste që kanë ministritë e ndryshme për krijimin dhe menaxhimin e këtij fondi pasi në kuotat e tyre buxhetore që kanë sipas Projektbuxheteve Afatmesme (PBA-të) më shume vlerësojnë sektorë dhe fusha që i administrojnë krejtësisht vetë, se sa zhvillimin rajonal ku vendimet dhe administrimi bëhen nga një komitet vlerësimi. Kjo është edhe një nga arsyet që ky instrument për të ardhmen duhet të zhvillohet në kuadrin e ndryshimeve të nevojshme ligjore dhe organizative. Por gjithashtu lidhja e ngushtë me politikat prioritare të qeverisjes ka bërë që investimi në rrugët rurale të rritet ndjeshëm në raport me sektorët e tjerë. Si rrjedhim i asaj çfarë u pohua më sipër vjen fakti që shumica e fondeve janë përqendruar në një ose dy sektorë dhe pjesa tjetër më pak e financuar.

në përqindje

Grafiku nr.3

Ritmi i ndryshimit të FZHR-s dhe Grantit Konkurues 60

32 23

11 1

0 2007 -20

2008 -6

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

-40 -42 -60

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Siç shihet nga grafiku nr. 3 ritmi më i lartë i rritjes për grantin konkurrues ka qënë në vitin 2007 dhe 2009, ndërsa për Fondin e Zhvillimit te Rajoneve ka qënë viti 2013 dhe viti 2015 që ka rritjet më të mëdha në historikun e krijimit te këtij instrumenti. Nga kjo kuptohet që edhe vullneti për të shtuar investimet përmes Grantit Konkurues dhe FZHR-në ecën paralelisht me periudhën e mirë të rritjes ekonomike gjë e cila ka dhënë impulse pozitive për të investuar më shumë. Gjithashtu nëse shikojmë edhe grafikun nr.4 të krahasuar me GDP-në të njëjtat konkluzione na jep si grafiku nr.3.

Grafiku nr.4

Në përqindje

Granti Konkurues dhe FZHR ndaj GDP 1.00

0.92

0.90 0.80 0.70

0.76

0.72 0.64

0.78

0.60

0.60 0.50

0.56 0.43

0.42

2011

2012

0.60

0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 2006

2007

2008

2009

2010

2013

2014

2015

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015)

Megjithëse objektivat dhe qëllimet pozitive të krijimit dhe përdorimit të këtij instrumenti financiar në inkurajimin e zhvillimit lokal dhe rajonal janë evidente, flukset buxhetore dhe financiare të këtij fondi janë përsëri modeste. Viti më i mirë është 2015 me 0.92 % të GDP-së, pra në asnjërin nga vitet nuk arrijnë 1% të GDP-së.

7. Fondi i Zhvillimit të Rajoneve dhe politikat e shpenzimeve vendore Zhvillimi ekonomik i njësive të qeverisjes vendore nuk është një problem i veçuar lokal apo vetëm i pushtetit vendor, përkundrazi, ai është një problem që lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me zhvillimin ekonomik në nivel kombëtar, me krijimin e një klime inkurajuese për biznesin nëpërmjet investimeve në infrastrukturë si dhe në luftën për uljen e varfërisë. Fondi për Zhvillimin e Rajoneve është një mekanizëm financimi, që funksionon bazuar në një qasje grantdhënie dhe konkurrence për aplikantët (kryesisht njësive vendore dhe agjencive të zhvillimit). Shpenzimet e njësive të qeverisjes vendore kryesisht janë të orientuara drejt shpenzimeve për shërbime dhe investime publike. Në 10 vitet e fundit shpenzimet për investime kanë qënë rreth 30% të shpenzimeve të pushtetit vendor. Fondi i Zhvillimit të Rajoneve në raport me transfertën e pakushtëzuar dhe të ardhurat e veta ka pasur një peshë të konsiderueshme. Siç shihet nga grafiku nr. 5 në raport me transfertën e pakushtëzuar ai ka qënë i lartë. Grandi konkurrues në vitet 2007 dhe 2009 ka qënë respektivisht 71 dhe 74% e transfertës së pakushtëzuar, ndërsa Fondi i Zhvillimit të Rajoneve në vitet 2013 dhe 2014 ka qënë 70% e transfertës së pakushtëzuar. Krahasuar me të ardhurat e veta ky instrument ka një peshë të konsiderueshme. Në vitin 2010, ai përbënte 91% të të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore, në vitet 2013 dhe 2014 përkatësisht 79 dhe 75%. Në raport me pushtetin vendor ky instrument është mjaft i rëndësishëm pasi krahasuar me zërat e buxhetit vendor, ka peshë sinifikative por në vetvete ky instrument për nga volumi i flukseve buxhetore dhe financiare është larg së qëni një instrument i rëndësishëm i zhvillimit rajonal. Nga të dhënat e mësipërme kuptojmë që niveli vjetor i Fondit të Zhvillimit të Rajoneve ndryshon në raport me të ardhurat dhe me trasfertën e pakushtëzuar për shkak edhe të paqëndrueshmërisë së këtyre të ardhurave ndër vite për buxhetin e njësive të qeverisjes vendore.

Në përqindje

Grafiku nr.5

100

FZHR në raport me të ardhurat e veta dhe Transfertën e pakushtëzuar 91

90 80 70

74 76

71 58

55 47

70 61 52

40 30

2006

2007

20 10 0 2008 2009 FZHR/TRP

2010

2011 2012 FZHR/TRV

2013

2014 Vitet

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Grafiku nr.6

Granti Konkurues dhe FZHR ne raport me Transfertën e pakushtëzuar të Qarqeve Në përqindje

1,000 900 800

821

880

700 600

809

882 661

625 531

508

2011

2012

681

500 400 300 200 100 0 2006

2007

2008

2009

2010

2013

2014 Vitet

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Qarqet si nivel i dytë i qeverisjes vendore si rol kryesor, kanë harmonizimin e politikave lokale, rajonale me ato kombëtare. Gjithashtu ky nivel i qeverisjes shërben edhe si një nivel i

ndërmjetëm midis nivelit lokal dha atij kombëtar në aspektin zhvillimor. Megjithatë qarqet nuk kanë arritur ta luajnë ketë rol për shumë shkaqe dhe arsye, ku ndër kryesoret mund të përmendim, mungesa e një kuadri të qartë kompetencash, mundësitë e kufizuara në burime financiare, ndarja e tyre administrative jo adekuate për të qënë qarqë ekonomike etj. Këto dhe të tjera arsye kanë bërë që në vetvete qarqet të mos luajnë rolin që pritej. Kjo gjë duket qartë po të analizohet grafiku nr. 6 ku Fondi i Zhvillimit të Rajoneve është shumëfishi i transfertës së pakushtëzuar për qarqet. Granti konkurrues në vitin 2007 ka qënë 880% më i lartë se sa transferta e pakushtëzuar për qarqet dhe në vitin 2010 Fondi i Zhvillimit të Rajoneve ka qënë 882% me i lartë se sa granti per qarqet. Grafiku nr.7

Në përqindje

FZHR dhe Shpenz Vendore ndaj GDP 3 2.5

2.2

2.4

2.2

2.1

2 2 1

0.78 0.43

0.42

0.56

0.60

0 2010

2011 FZHR/GDP

2012

2013

Shpenz Vendore/GDP

2014 Vitet

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Fondi i Zhvillimit të Rajoneve i krahasuar me totalin e shpenzimeve buxhetore vendore zë një peshë të konsiderueshme. Nga grafiku nr.7 nëpërmjet peshave që zëne të dy këta tregues ndaj GDP-së shihet qartë që, krahasuar me shpenzimet totale të buxhetit vendor ndër vite Fondi i Zhvillimit të Rajoneve zë 20-30%. Kjo tregon se ky fond për perspektivën e zhvillimit lokal ka një rëndësi shumë të madhe sepse pak a shumë është i barabartë me shumën e investimeve që pushteti vendor bën nga fondet e veta. I krahashuar me peshën dhe efektet që ky fond do të kishte në zhvillimin rajonal dhe kombëtar ai është shumë i vogël. Gjithashtu, vihet re një luhatje e vogël nga viti në vit i këtyre raporteve gjë e cila tregon se edhe luhatja e këtyre shpenzimeve është bërë sipas ndryshimeve të GDP-së. Gjithashtu kjo analizë mund të bëhet e ndarë në dy pjesë ku në pjesën e parë në vitet 2010, 2011 dhe 2012 kemi patur ulje të këtij

raporti dhe pas vitit 2012 shikohet një trend pozitiv rritës e shoqëruar me ekspansion ekonomik.

8. Fondi i Zhvillimit të Rajoneve dhe politikat e shpenzimeve të pushtetit qëndror Vendi jonë ka trashëguar një prapambetje të theksuar në të gjithë sektorët në shërbime dhe investime publike. Në këtë kontekst kërkesat dhe presioni për financime në sektorët si; infrastruktura rrugore, sektor i shëndetësisë, arsimit, furnizimi me ujë të pijshëm, përpunimi ujerave të zeza, land-fildet, furnizimi me energji etj., kanë bërë që buxhetet e viteve të përqendrohen në këta sektorë. Përqendrimi i buxhetit në këta sektorë dhe fusha në një farë mënyre ka bërë që zhvillmi lokal dhe rajonal të jetë i financuar me shuma modeste.

Në përqindje

Grafiku nr.8

Shpenzimet Buxhetore ndaj GDP 34

33 32 31 30

29 28

28 27 26 25 2009

2010

2011

2012

2013

2014

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Ashtu siç mund të shikohet edhe nga grafiku i të dhënave sasiore kuptohet se luhatshmëria e këtij raporti është e qartë në ekstreme dhe me një trend 4 vjeçar nga viti 2010-2013 pothuajse në nivele të njëjta shpenzimesh buxhetore ndaj GDP-së. Kjo tregon se ekspansionet ekonomike shpesh në Shqipëri janë varur nga shpenzimet buxhetore të larta dhe trendi apo mënyra e ekzekutimit të tyre ka influencuar ndjeshëm në sjelljen e Produktit të Brendshëm Bruto (PBB, GDP) në ekonomi. Ndërkohë që paradoksi i ndryshimeve të shpenzimeve buxhetore në raport me GDP-në vihet re me investimet, ku edhe pse shpenzimet janë me tendenca rritëse në vite, me investimet ndodh e kundërta.

në përqindje

Grafiku nr.9

Investimet ndaj GDP 9.0

8.4

8.0 7.0 5.4

6.0

5.4

5.0

4.6

4.8

2012

2013

4.3

4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 2009

2010

2011

2014

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Grafiku nr. 9 tregon qartë trendin luhatës në ulje të nivelit të investimeve publike në raport me GDP-në ndër vite. Kjo tendencë lidhet edhe me rënien ekonomike globale dhe efekteve të saj në investimet e huaja me potencial por gjithashtu edhe politikat qeverisëse që nuk kanë parë me prioritetin e duhur investimet. Por të krahasuar me FZHR-në shpenzimet dhe investimet buxhetore në raport me GDP-në tregojnë një diferencë të konsiderueshme. Grafiku nr.10

Në përqindje

FZHR dhe Shpenzimet ndaj GDP 33

35 29

25 20 15 10 5

0.78

0.43

0.42

0.56

0.60

0 2010

2011 FZHR/GDP

2012 2013 Shpenz/GDP

2014 Vitet

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Analiza grafike e mësipërme tregon se raporti i FZHR dhe shpenzimeve buxhetore me GDP-në qëndron në disproporcionalitet të madh, duke treguar në këtë mënyrë një vëmendje më të madhe ndaj shpenzimeve se sa ndaj politikave publike frytëdhënëse të investimeve përmes Fondit të Zhvillimit të Rajoneve. Për efekt analize në këtë kontekst nëqoftëse shikojmë se nga viti 2013 në vitin 2014 shpenzimet buxhetore ndaj GDP-së janë rritur me 4%, rritja e FZHR-së ndaj GDP-së gjatë këtyre viteve ka qenë shumë e ulët vetëm 0.04%. Siç shihet edhe nga grafiku nr.10 pesha e Fondit te Zhvillimit te Rajoneve në raport me shpenzimet ne total është shumë e ulët. Pothuajse gjatë gjithë periudhës së marrë në studim vetëm 0.01-0.02% e shpenzimeve buxhetore. Grafiku 11

Në përqindje

FZHR dhe Investimet ndaj GDP 9

8.4

8 7 5.4

5.4

4.8

4.6

5 4 3 2 1

0.78

0.43

0.56

0.42

0.60

0 2010

2011 FZHR/GDP

2012

2013

Investi met/GDP

2014 Vitet

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Në krahasim me investimet, raporti i FZHR-së dhe investimeve me GDP-në është më i ulët edhe qartësisht me diferenca të mëdha. Kjo tregon që edhe pse një politikë frytëdhënëse e kanalizimit të investimeve përmes Fondit të Zhvillimit të Rajoneve ende nuk ka marrë rolin e merituar tek investimet publike. Kjo vjen kryesisht si pasojë e jo besueshmërisë së institucioneve për ti transferuar këto investime por gjithashtu edhe e mendësisë së ngushtë të centralizimit.

9. Roli i FZHR në sektorë të ndryshëm

9.1 Arsimi Pavarësisht kësaj shikohet një tendencë rritëse e rolit të FZHR-së në totalin e investimeve publike por përsëri jo në nivelin e duhur të tyre. Të marrë sipas sektorëve, raporti i investimeve përmes FZHR-së e Grantit Konkurrues në kuadrin e investimeve në tërësi ka qenë të luhatshme dhe shumë të vogla në disa sektorë të veçantë.

Grafiku nr.12

Në përqindje

Grandi Konkrurures dhe FZHR e arsimit ndaj investimeve në arsim 94

100 90 80 70 60

72 52

40 30

20 10 0 2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014 Vitet

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015)

Nga Grafiku i mësipërm vërehet qartë se për arsimin një pjesë e konsiderueshme e investimeve vazhdimisht janë kanalizuar përmes FZHR-së. Ndërkohë që vihet re një luhatshmëri, ku viti me raportin më të lartë është 2010 në të cilin FZHR-ja ka marrë rreth 94 përqind të investimeve në arsim dhe në 2014 është niveli më i ulët ku përmes FZHR-së janë realizuar vetëm 24 pëqind e investimeve. Edhe këtu konstatohet nga dikasteri që mbulon sektorin, një mungesë besimi dhe vlerësimi ndaj këtij fondi.

9.2 Shëndetësia Grafiku nr.13

Në përqindje

Grandi Konkrurures dhe FZHR e shendetesise ndaj investimeve në Shëndetësi

50 40 30 20

2008

2009

0 2006

2007

2010

2011

3 2012

7 1 2013

2014 Vitet

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015)

Investimet në shëndetësi shumë pak alokohen përmes FZHR-së dhe kjo shikohet qartë edhe në grafikun mësipërm. Në përgjithësi këto investime janë përqëndruar në institucionin përkatës duke mos lënë hapësirë për një transferim të kësaj përgjegjësie. Dy momente janë të dallueshme tek investimet në Shëndetësi: •

Së pari, viti 2007 ka qënë viti ku fondet e investimeve janë realizuar më shumë së gjysma përmes FZHR-së krahasuar me nivelin shumë të ulët e pothuajse zero të viteve të tjera dhe;

•

Së dyti, gjatë viteve 2006, 2007 dhe 2008 kur fondi ishte Granti Konkurrues, pesha është më e lartë në totalin e investimeve dhe me ardhjen e strukturës së Fondit të Zhvillimit të Rajoneve pesha që kanë marrë investimet në shëndetësi ka qenë mjaft e ulët. Kjo ulje e financimit nëpërmjet Fondit të Zhvillimit të Rajonit mund të këtë ardhur edhe si pasojë e konsolidimit të Fondit të Sigurimit të Detyrueshëm të Kujdesit Shëndetësor (FSDKSH). Por gjithësesi një pjesë e këtyre fondeve nuk ka pse të lëvrohen nëpërmjet FDSKSH-së.

9.3 Ujësjellësi

Në përqindje

Grafiku nr.14

Grandi Konkrurures dhe FZHR e ujesjllesve ndaj investimeve në Punë Publike

5 4

3 2 2

2008

2009

1 1 0

2006

2007

2010

2011

2012

2013

2014 Vitet

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015)

Në raport me investimet publike Granti Konkurues dhe FZHR e ujësjellësve ka patur një trend pozitiv rritës nga viti 2006 deri në vitin 2011 dhe pastaj ky trend ka qenë vazhdimisht në rënie. Kjo rënie është reflektuar negativisht gjatë viteve të fundit edhe nga problematikat e lindura në ujësjellësa, duke treguar edhe një herë rolin e rëndësishëm që mund të luajë Fondi i Zhvillimit të Rajoneve në koordinimin e politikave rajonale dhe prioritare të investimeve.

10.

Eksperienca e vendeve të ndryshme

Gjermania, si një vend federal, menaxhimi i Fondeve Strukturore është i decentralizuar dhe është përgjegjësi e Lande-ve. Në Nordrhein-Westfalen, Program Rajonal Operative ERDF menaxhohet nga Qeveria e Lande-ve (QL) dhe më konkretisht nga Ministria e Ekonomisë (ME), Energjetikës (E), Industrisë (I), SME-ve dhe Sektorit të Artizanatit. PRO në NordrheinWestfalen (NRW) mbi thirrjet kompetitive në Infrastrukturën e Biznesit ka katër akse prioritare: (i) forcimin e bazës sipërmarrëse; (ii) ekonomia e bazuar në inovacion dhe dije; (iii) zhvillimin e qëndrueshëm urban dhe rajonal; dhe (iv) asistencën teknike. Polonia ka pasur një qasje të decentralizuar për menaxhimin dhe zbatimin e Fondit Strukturor, me objektiva të veçanta rajonale. Në rajonin polak të Śląskie, pjesa e ERDF PRO është zbatuar me sukses përmes projekteve të para-zgjedhura në kuadrin e Programeve të Zhvillimit Nënrajonal. Në Śląskie Voivodship, Zyra e Marshallit është përgjegjëse për menaxhimin e PRO të Konvergjencës 2007-13. Programet e Zhvillimit Nën-rajonal u prezantuan për të rritur pjesëmarrjen e palëve të interesuara, në përgjigje të kërkesës nga qytetet dhe komunat për pjesëmarrje të fortë në procesin e zbatimit të PO. Rajoni Śląskie ka një strukturë policentrike me katër aglomerate të mëdha. Me qëllim përfshirjen e autoriteteve komunale dhe të qarkut në procesin e zbatimit të fondeve të BE, janë krijuar katër platforma nën-rajonale rreth këtyre bazave: Qendrore (Centralny Slaski), Jugore (Bielsko-bialski), Veriore (Częstochoëski) dhe Perëndimore (Rybnicko-jastrzębski). Çdo nën-rajon ka zhvilluar marrëveshje të partneritetit që përfshijnë komunat, qytetet, institucionet e dijes, dhe sektorin privat. Programet e Zhvillimit Nën-rajonal janë zhvilluar rreth një liste projektesh të miratuar nga aktorët kryesorë. Ato janë krijuar në konsultim me autoritetet vendore të katër nën-rajoneve. Në Estoni, janë perdorur programe të zhvillimit rajonal për: • Zhvillimin e ujit dhe infrastrukturës dhe të menaxhimit të mbeturinave, • Zhvillimiin e infrastrukturës dhe mbështetje për përdorimin e qëndrueshëm të mjedisit, • Zhvillimin e sektorit të energjisë, • Zhvillimin e integruar dhe të balancuar të rajoneve, • Zhvillimiin e infrastrukturës arsimore, • Zhvillimin e shëndetit dhe infrastrukturës së mirëqenies Në Itali, menaxhimi i Programeve Rajonale Operative të ERDF është i decentralizuar. PO ERDF i rajonit të Lazio menaxhohet nga Drejtoria Rajonale e Zhvillimit Ekonomik dhe Veprimtarive Prodhuese. Ky është një PO ERDF mbi Konkurrueshmërinë Rajonale Italiane dhe Punësimin. PO mbështetet mbi një sërë metodash të ndryshme të përzgjedhjes, të aplikueshme për masa të ndryshme (aktivitete). Këto përfshijnë: (i) procedurën vlerësuese nëpërmjet thirrjeve të hapura (procedura valutativa a Sportello), dmth, thirrjet e hapura për tender ku projektet zgjidhen nëse plotësojnë kriteret e përshtatshmërisë dhe pragjet minimale të caktuara në raport me kriterin e

meritës vendosur paraprakisht; (ii) Procedura vlerësuese përmes thirrjeve konkurruese (procedura valutativa a graduatoria), dmth, bëhen thirrje për tenderat me afate të përcaktuara, ku projektet që kanë kaluar shqyrtimin e parë të përshtatshmërisë janë të renditura në bazë të kritereve të para-caktuar të përzgjedhjes; dhe (iii) identifikimi i projekteve të bazuara në planet sektoriale të autoritetit rajonal. Në Hollandë, Fondi Infrastrukturës holandeze është një fond i veçantë, me buxhetimin për të siguruar një periudhë mjaft të gjatë kohore, e cila ka ftuar sektorin privat për të bashkëpunuar përmes PPP-ve. Më konkretisht, nevojat për investime janë identifikuar, dhe është zhvilluar një plan veprimi për një periudhë prej 20-30 vjet, e cila mund të ndahet në 3-4 nënplane te zbatimit/ vit (nga MTB). Çdo vit fiskal fondi merr një tarifë fikse dhe projektet e implementuara përfitojnë nga bashkimi me sektorin privat përmes PPP-ve. Në Slloveni, shumica e fondeve është ndarë përmes thirrjeve konkurruese. Sllovenia ka pasur një qasje të centralizuar për menaxhimin e fondeve strukturore. ERDF PO "Forcimi i potencialeve të Zhvillimit Rajonal" menaxhohet nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik dhe Teknologjisë, dhe më konkretisht nga Drejtoria e Politikës së Kohezionit në BE. Thirrjet Konkurruese janë përdorur gjerësisht në Slloveni në 2007-2013. Projektet janë përzgjedhur në bazë të një liste të shkurtër kriteresh për dhënien e rezultateve në përputhje me treguesit.Kjo qasje ka punuar mirë në kontekstin slloven, edhe pse nivelet e larta për përzgjedhje janë kritikuar nga aplikantët e pasuksesshëm. Në Mbretërinë e Bashkuar, menaxhimi i fondeve strukturore është një përgjegjësi e deleguar. Në Uells, dy programe Operative të FEZHR dhe dy PO të Fondeve Sociale Evropiane janë të menaxhuara nga Zyra e Uellsit e Financimit Europian (WEFO), të cilat janë nën përgjegjësinë e Qeverisë së Uellsit. Programi i fondeve strukturore të BE-se ka gjashtë akse prioritare: (i) kërkimi dhe zhvillimi, inovacioni dhe Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit; (ii) ndërmarrjet dhe financat e biznesit; (iii) transporti dhe infrastruktura strategjike; (iv) energjia dhe mjedisi; (v) ndërtimi i bashkësive të qëndrueshme; dhe (vi) asistenca teknike. Irlanda Kufitare, Midland dhe Programi Rajonal Operativ Perëndimor PRO të Fondeve Strukturore të BE-së kanë luajtur një rol të rëndësishëm në suksesin e ekonomisë irlandeze, dhe në rritjen e ndjeshme të standardit të jetesës në të gjithë sektorët e shoqërisë irlandeze gjatë dekadës së kaluar. Qeveria ka përqendruar Fondet Strukturore në programe të hartuara për të forcuar konkurrencën përmes tri fushave të gjera: infrastrukturë, kapital njerëzor, dhe sektori prodhues, duke përfshirë prodhimin, turizmin dhe bujqësinë. Me rritjen e fondeve strukturore në vitin 1990, qeveria rriti pjesën e fondeve të akorduara për infrastrukturën. Irlanda ka përdorur Fondet Strukturore të BE-së për shumë vite dhe i ka përdorur si një udhërrëfyes për reformat në proçeset e Menaxhimit të Investimeve Publike gjatë kalimit të viteve.

Progresi ekonomik dhe social i arritur ne Irlandë përmes financimit të mëparshëm të BE-së, tani tregon se financimet strukturore janë dukshëm më të pakta se vitet e mëparshme. Kjo gjithashtu do të thotë se financimi nga BE-ja tani luan vetëm një rol të vogël në financimin e investimeve publike në Irlandë. Nismat e ERDF tani synojnë zonat që gjenerojnë nivele të larta të vlerës së shtuar. Irlanda ka një seri të plotë të udhëzimeve për vlerësimin dhe menaxhimin e projekteve të investimeve kapitale, që daton nga 2005. Këto janë, në masë të madhe, reflektues të sistemit të vlerësimit të Mbretërisë së Bashkuar, dhe vendosin 'vlerën për para' në zemër të procesit, duke u fokusuar në një ekuilibër mes çmimit dhe cilësisë. Parimet udhëzuese për modelet e përzgjedhjes janë si më poshtë: transparencë në proces (të gjithë përfituesit e mundshëm duhet të jenë të vetëdijshëm për procesin dhe kriteret që do të përdoren); inkorporimi i objektivave të PO në kriteret e përzgjedhjes; inkorporimi i parimeve të zbatueshme horizontalisht (p.sh., qëndrueshmëria, barazia) në kriteret e përzgjedhjes; përdorimi i proceseve konkurruese të përzgjedhjes, kur është e mundur; kosto efektiviteti dhe vlera për para; dhe konsistencë në vlerësimin e propozimeve. Lituania është një ndër vendet më të vogla të BE-së dhe merr më shumë karakteristikat e një rajoni brenda shteteve të tjera anëtare. Për shkak të kësaj, nuk ka PRO. Megjithatë po vecojmë rastin e Programit Operativ të Rritjes Ekonomike, i cili përfaqëson pothuajse 50% të alokimit të Fondeve Strukturore dhe është mbështetur nga FEZHR dhe Fondi i Kohezionit. Objektivat kryesore të PO mbi rritjen ekonomike janë si vijon: rritja e bizneseve të shtuar me vlerë të lartë; rritja e produktivitetit të biznesit veçanërisht duke krijuar një mjedis të favorshëm për inovacionet dhe SME-të; dhe rritja e efikasitetit të infrastrukturës ekonomike. Akset prioritare OP përfshijnë: (i) kërkimi dhe zhvillimi për konkurrencën dhe rritjen ekonomike; (ii) rritja e produktivitetit të biznesit dhe përmirësimi i mjedisit për biznesin; (iii) shoqëri informacioni për të gjithë; (iv) infrastrukturë bazë ekonomike; (v) zhvillimi i rrjeteve trans-evropiane; dhe (vi) asistencë teknike. Lituania përdor para-përzgjedhjen. Lituania është ndryshe nga vendet e tjera të përzgjedhura pasi ajo ka lëvizur në drejtim të kundërt, nga qasja më e zakonshme e decentralizimit me shumë projekte të vogla; ajo ka pasur një qasje të centralizuar / strategjinë e bazuar në investime më të mëdha të rëndësisë kombëtare apo rajonale.

11. Rikonceptimi i zhvillimit rajonal në termat e flukseve buxhetore Strukturat e zhvillimit rajonal në buxhetin e vitit 2016

Me vendim të Këshillit të Ministrave ne Dhjetor të vitit 2015 janë krijuar: i) Agjencia Kombëtare për Zhvillimin Rajonal (AKZHR), ii) Agjencitë për Zhvillimin Rajonal (AZHR) dhe iii) Agjencia e Zhvillimit Ekonomik Rajonal (AZHER). Këto agjenci kanë misionin e promovimit të një politike të përbashkët investimesh, të integruara, për zhvillimin e rajoneve dhe të potencialeve të tyre, të inkurajimit të një modeli sa më të gjerë bashkëpunimi, krijimit të partneriteteve publike-private (PPP), me interes të përbashkët zhvillimi, ngritjen e rrjetëzimeve rajonale dhe ndër rajonale, zvogëlimin e dallimit, hendekut, ndërmjet zonave të zhvilluara dhe të pazhvilluara si dhe zbatimin e projekteve publike e private. Në përputhje me parimin e bashkëpunimit, agjencitë nxitin bashkëpunime ndërvendore, ndër rajonale dhe ndërkufitare, me qëllim nxitjen e konkurueshmërisë, përmirësimin e efiçencës së burimeve dhe rritjen e cilësisë së shërbimeve publike. Agjencitë përshtatin aktivitetet e tyre, duke vepruar në formë të pavarur dhe duke nxitur bashkëpunime me organizma të tjerë shtetërorë, ndërkombëtarë ose privatë, për zbatimin e programeve apo projekteve të përbashkëta, të cilët kontribuojnë në zhvillimin dhe integrimin e balancuar të rajoneve të vendit. Në përputhje me parimin e reciprocitetit, agjencitë ngrenë dhe përdorin instrumente të ndërsjella e ligjore në marrëdhëniet ndërmjet tyre dhe me të tjerë, për të siguruar të drejtën e barazisë e respektit të ndërsjellë ndërmjet palëve, organeve e institucioneve që bashkëpunojnë me njëri-tjetrin. Agjencitë financohen nga: • kontributi i buxhetit të shtetit; • të ardhurat e veta, nga mjete dhe/ose burime të tjera financiare, nëpërmjet: • kontributit nga programe të ndihmës së huaj, sipas marrëveshjeve me partnerët e huaj për zhvillim dhe integrim; • kostove të menaxhimit, për programe apo projekte që ata zhvillojnë, me disa përfitues; • burime të tjera të ligjshme, si donacione etj. Të ardhurat e veta, të gjeneruara si më sipër, shkojnë si kontribut dhe mbeten në buxhetin e agjencive dhe mund të shërbejnë për shtim personeli, financim projektesh apo aktivitetesh të tjera, në funksion të objektivave dhe programeve të tyre. Ato administrohen nga agjencitë, sipas akteve ligjore në fuqi. Agjencitë, gjithashtu, mund të kryejnë edhe funksione të tjera të deleguara. Agjenciet janë të organizuara me Bord të Përbashkët të Menaxhimit. Ky bord është një organ kolegjial, që siguron mirëfunksionimin dhe bashkërendimin e punës e aktiviteteve të Agjencisë Kombëtare për Zhvillimin Rajonal (AKZHR) dhe Agjencisë për Zhvillimin Ekonomik Rajonal (AZHER), duke siguruar edhe vizionin e përbashkët e bashkërendimin e veprimeve e të burimeve ndërmjet dy agjensive, në përmbushje të misionit të tyre. Bordit i Përbashkët i Menaxhimit ka në përbërjen e tij 9 anëtarë, të cilët janë: a) Përfaqësues nga Komiteti për Zhvillimin e Rajoneve;

b) Përfaqësues nga Sekretariati i Përgjithshëm i Komitetit për Zhvillimin e Rajoneve; c) Drejtori i Përgjithshëm i Agjencisë Kombëtare për Zhvillimin Rajonal (AKZHR); ç) Drejtori i Agjencisë për Zhvillimin Ekonomik Rajonal (AZHER); d) Drejtorët e agjencive të zonave të zhvillimit rajonal (AZZHR); dh) Drejtori i Agjencisë Kombëtare të Planifikimit të Territorit (AKPT). Përgjegjësitë kryesore të Bordit të Përbashkët të Menaxhimit për AKZHR-në dhe AZHER-në, janë: a) Miratimi i buxheteve të agjencive; b) Miratimi i programeve, projekteve të ndryshme zhvillimore dhe i planit strategjik të veprimit të agjencive; c) Miratimi i marrëveshjeve të bashkëpunimit e të parneritetit ndërmjet agjencive dhe partnerëve të tjerë të zhvillimit; ç) Miratimi i rregullores së organizimit e funksionimit të agjencive; d) Miratimi i propozimit për draftstrukturën e agjencive; dh) Shqyrtimi i raportit 6-mujor dhe vjetor të performancës së agjencive. Agjencia Kombëtare për Zhvillimin Rajonal (AKZHR) Agjencia Kombëtare për Zhvillim Rajonal (AKZHR) në buxhetin e vitit 2016, ka 50 persona. Ajo e shtrin veprimtarinë e saj në të gjithë territorin e vendit dhe është përgjegjëse për ngritjen dhe koordinimin e programeve financiare, menaxhimin e programeve zhvillimore dhe projekteve, në nivel ndërrajonal e ndërkufitar. AKZHR-ja ka këto detyra dhe përgjegjësi: a) Koordinon kontributin e agjencive të zhvillimit rajonal dhe partnerëve të tjerë të zhvillimit për përgatitjen e Programit Operacional të Zhvillimit (POZh) dhe kontribuon në hartimin dhe zbatimin e politikës, në nivel kombëtar, për zhvillimin rajonal; b) Merr pjesë dhe ofron këshillim gjatë proçesit të hartimit të programeve operacionale të zhvillimit (POZh), në nivel të zonave të zhvillimit rajonal, si dhe në hartimin e planeve/programeve tematike për turizmin, industrinë, bujqësinë, mjedisin, etj; c) Përgatit projekte zhvillimore, projekte pilot dhe/ose projekte të tjera, me kërkesë të bashkive, qarqeve dhe ministrive apo institucioneve të tjera qendrore; d) Përgatit projekte ndërkufitare dhe merr pjesë në projekte ndërajonale, studime fizibiliteti e proçese zhvillimi për të gjitha institucionet e interesuara; e) Koordinon punën me agjencitë e zhvillimit rajonal, harton e zbaton programet që ofrojnë asistencë për të rritur kapacitetet drejt akreditimit të tyre për fondet dhe politikën e kohezionit të Bashkimit Evropian dhe të partnerëve të tjerë të zhvillimit, si dhe ofron shërbime këshillimore e rrit kapacitetet për përgatitjen e projekteve, menaxhimin e tyre nga agjencitë e zhvillimit rajonal dhe aktorë të tjerë zhvillimi; f) Mund të kryejë rolin e menaxherit të programit ose të autoritetit zbatues për programe, projekte të përbashkëta rajonale, ndërrajonale e ndërkufitare (me më shumë se një

përfitues), sipas marrëveshjes së bashkëpunimit dhe të partneritetit për këtë qëllim, me partnerët e zhvillimit dhe financuesit; g) Kontribuon dhe nxit bashkëpunimin ndërkufitar, kombëtar e rajonal dhe me agjencitë e zhvillimit rajonal; h) Nxit dhe kontribuon në zbatimin e politikës kombëtare të zhvillimit rajonal dhe instrumenteve mbështetëse të zbatimit të kësaj politike; i) Krijon dhe përditëson sistemin informativ për zhvillimin rajonal, në nivel kombëtar. Agjencitë për Zhvillim Rajonal (AZHR) Agjencitë për zhvillimin rajonal janë: a) AZHR 1 - Shkodër; b) AZHR 2 - Tiranë; c) AZHR 3 - Korçë; ç) AZHR 4 - Vlorë. Ato në buxhetin e vitit 2016 kanë 80 persona. Organet e drejtimit të agjencive për zhvillimin rajonal (AZHR) janë: a) Bordi i Partnerëve për Zhvillim (BPZH); b) Drejtori i Agjencisë.

Agjencitë për zhvillimin rajonal mund të ngrenë edhe borde këshillimore, të përbërë nga ekspertë, sipas fushave përkatëse të drejtimit të veprimtarisë zhvillimore në zonën e tyre përkatëse të zhvillimit rajonal. Bordi i Partnerëve të Zhvillimit është organ kolegjial dhe përbëhet nga 9 anëtarë, dhe vijon si më poshtë: a) Ministri përgjegjës për Zhvillimin Urban; b) Ministri përgjegjës për Zhvillimin Ekonomik, Turizmin, Tregtinë dhe Sipërmarrjen; c) Ministri përgjegjës për Bujqësinë, Zhvillimin Rural dhe Administrimin e Ujërave; d) Ministri përgjegjës për Transportin dhe Infrastrukturën; e) Kryetarë të katër bashkive, sipas marrëveshjes së bashkëpunimit që realizohet për pjesëmarrjen e tyre në bord dhe bashkëpunimin në veprimtarinë e agjencive, të cilët përcaktohen sipas këtyre kritereve: i. kanë statusin si qendër qarku, në rajonin përkatës; ii. kanë numrin më të madh të popullsisë për njësi të qeverisjes vendore. f) Drejtori i Agjencisë për Zhvillim Rajonal. Agjencitë për Zhvillim Rajonal nr.1, 2, 3 e 4, për të realizuar misionin e përcaktuar, kryejnë detyrat, që vijojnë si më poshtë: a) Hartojnë programet operacionale të zonës së zhvillimit rajonal përkatëse;

b) Bashkëpunojnë me njësitë e qeverisjes vendore në përgatitjen dhe zbatimin e planeve të

zhvillimit lokal, në përputhje me planet e zhvillimit rajonal, dhe për krijimin e partneriteteve vendore, ndërvendore, rajonale e ndërrajonale; Përfaqësojnë interesat e zhvillimit të zonës së zhvillimit rajonal përkatëse në marrëdhëniet me Agjencinë Kombëtare për Zhvillimin Rajonal ose me palë të tjera të përfshira; Përgatitin dhe zbatojnë programe dhe projekte konkrete të zhvillimit rajonal e territorial të zonës përkatëse, duke kontribuar në zbatimin e politikës së kohezionit dhe zhvillimit rajonal, duke nxitur, mbështetur dhe/ose marrë vetë pjesë në forma të ndryshme të partneritetit rajonal; Zhvillojnë programe që mbështetin hartimin e projekteve rajonale me disa përfitues (Faciliteti i Përgatitjes së Projekteve) dhe nxitin e mbështetin krijimin e partneriteteve rajonale; Ngrenë dhe menaxhojnë sistemin informativ për projektet rajonale e lokale të zhvillimit, që zbatohen në zonën e zhvillimit rajonal përkatëse, dhe kontribuojnë me informacion dhe të dhëna pranë AKZHR-së, në sistemin informativ rajonal, në nivel kombëtar; Kryejnë detyra të tjera, në pajtim me aktet ligjore e nënligjore dhe rregullat e miratuara nga AZHR-ja.

AZHR-të janë përgjegjëse për ngritjen dhe koordinimin e programeve financiare, zbatimin dhe monitorimin e projekteve zhvillimore, në nivel rajonal e ndërrajonal, në emër të vetë agjencisë ose të përfituesve në nivel lokal, në zbatim të marrëveshjeve përkatëse. Agjencia për Zhvillim Ekonomik Rajonal (AZHER) Agjencia për Zhvillimin Ekonomik Rajonal (AZHER) në buxhetin e vitit 2016, ka 25 persona. Agjencia synon të nxitë dhe ndërtojë partneritete ndërmjet aktorëve zhvillimorë të sektorëve publikë dhe privatë, me qëllim rritjen e impaktit të investimeve dhe zhvillimin e potencialeve ekonomike rajonale. Agjencia organizohet në 3 drejtime kryesore, funksionale dhe programore, si më poshtë vijon: a) Në programin e mbështetjes për përgatitjen e projekteve, konsulencës ekonomike dhe mbështetjes financiare të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM) për zhvillimin e ekonomisë rajonale dhe lokale; b) Në programin për zhvillimin e aseteve publike, në mbështetje të investimeve me impakt në zhvillimin lokal e rajonal dhe krijimin e partneriteteve rajonale për këtë qëllim; c) Në programin e pjesmarrjes shtetërore në shoqëri tregtare dhe instrumente të financimit për bizneset start-up, me qëllim zhvillimin e partneriteteve publike dhe /ose private. Organet drejtuese të Agjencisë janë:

a) Bordi i Përbashkët i Menaxhimit; b) Drejtori i Përgjithshëm. Agjencia synon që, përmes nxitjes së partneriteteve publike-publike, publike-private dhe private-private, të zhvillojë aktivitete ekonomike e tregtare, të cilat promovojnë potencialet dhe zhvillojnë ekonominë rajonale, me objektiv krijimin e vendeve të punës si dhe hapjen e sipërmarrjeve të reja, sidomos në rajonet më pak të zhvilluara. Në funksion të këtij qëllimi, Agjencia kryen detyrat, si më poshtë vijon: a) Identifikon zona, sektorë apo veprimtari ekonomike si dhe koordinon burime, nëpërmjet të cilave mund të gjenerojë projekte apo të nxitë partneritete për zhvillimin ekonomik rajonal; b) Harton projekte, i zhvillon dhe i menaxhon ato, me qëllim nxitjen e investimeve të qëndrueshme private e publike, që do të gjenerojnë punësim dhe zhvillim ekonomik për këto zona; c) Ofron asistencë teknike për njësitë e qeverisjes vendore, ndërmjetëson në krijimin e parteriteteve, me qëllim përthithjen e financimeve të brendshme si dhe nga fondet evropiane, donacioneve apo burimeve të tjera të asistencës. Agjencia, po ashtu, aplikon për grante kombëtare ose ndërkombëtare; d) Investon, përmes formave të ndryshme të partneritetit, në asete publike, ndërmarrje tregtare publike dhe në sipërmarrje biznesi private, me potencial zhvillimi të shpejtë, për të krijuar vlerë, përmirësuar efiçencën e tyre operacionale si dhe për të rritur aftësinë e tyre konkuruese në treg; e) Ofron, koordinon dhe kryen funksionin e autoritetit menaxhues për grantet, në mbështetje të sipërmarrjeve lokale, si dhe ofron skema të financimit direkt e të bashkëpjesëmarrjes në investim, me qëllim nxitjen dhe zhvillimin e investimeve rajonale; f) Promovon ngritjen e fondeve të përbashkëta të investimeve rajonale, me bashkëpjesëmarrje të institucioneve të tjera publike, donatorëve, diasporës apo edhe shoqërive të tjera tregtare private, me qëllim investimin e përbashkët në projekte zhvillimore, në një zonë të caktuar me përparësi zhvillimi; g) Kryen funksionin e sekretariatit teknik për Programin e Mbështetjes për Ekonominë (Shtylla II), të Fondit të Zhvillimit të Rajoneve; h) Bashkëvepron ngushtësisht me Agjencinë Kombëtare për Zhvillim Rajonal, agjencitë për zhvillimin rajonal dhe me partnerë të tjerë lokalë, qendrorë e ndërkombëtarë, me fokus inkurajimin e partneriteteve si dhe në nxitjen potencialeve për zhvillimin ekonomik të rajoneve; i) Të gjitha format e pjesmarrjes, si më sipër, përcaktohen në marrëveshjet ose kontratat përkatëse ndërmjet Agjencisë dhe partnerëve e investitorëve potencialë, sipas akteve ligjore e nënligjore në fuqi.

Aktualisht flukset financiare të zhvillimit rajonal më shumë janë marrë nga pjesa e buxhetit që i takonte pushtetit vendor (bashkive dhe qarqeve). Kjo gjë ka qënë e diktuar edhe nga faktorët e kohës si; fragmentimi i njësive vendore, mungesa e kapaciteteve humane në nivel vendor, mungesa e një decentralizimi të thellë të funksioneve dhe kompetencave që mbaheshin nga niveli qëndror. Të diktuar nga këto kushte dhe arsye, pothuajse pjesa kryesore që kishte të bënte me investimet e pushtetit vendore është transformuar në flukse financiare (burime dhe përdorime) të Fondit të Zhvillimit Rajonal. Pjesa më madhe e këtyre shkaqeve tashmë pas reformës së re territoriale si dhe një programi ambicioz të qeverisë për thellimin e decentralizmit, nuk qëndrojnë. Në këto kushte, zhvillimi rajonal duhet rikonceptuar ndryshe duke u zgjeruar në flukset hyrëse dhe dalëse financiare. Shumë nga programet dhe projektet që mbajnë ministritë dhe institucionet duhen kaluar në zhvillimin rajonal pasi natyra dhe funksioni i tyre i përngjan pikërisht këtij koncepti. Disa nga këto programe dhe projekte që mund të kalojnë si kompetenca të zhvillimit rajonal janë në tabelën e mëposhtme. Tabela nr.3: Buxheti i lidhur ngushtë me zhvillimin rajonal sipas Ministrive/Institucioneve Ne 000/leke No 1

1.1 1.2 2

2.1

2.2 2.3 2.4

2.5

Ministria/Institucioni/Programi Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes Mbështetje për Zhvillim Ekonomik Zhvillimi i Turizmit Shuma 1 $:'( ##  -  +    ( -#)') Ministria eBujqësisë, Zhvillimi

Rural dhe Administrimit te ujerave Zhvillimi Rural duke mbështetur Prodhimin Bujqësor, Blegtoral, Agroindustri dhe Market. Këshillimi dhe Informacioni Bujqësor Mbështetje për Peshkimin Ministria e Bujqësisë/Menaxhimi i infrastrukturës së kullimit dhe ujitjes Administrimi i Ujërave Shuma 2

Ministria e Transportit dhe Infrastrukturës

Totali (2016)

Nga te cilat per investime

Totali (2015)

Of which investmen t

Diferenca (total)

Diferenca (investime)

1.123.994

884.994

376.000

127.000

+747.994

+757994

495.000 1.618.994

336.500 1.221.494

124.576 400.576

2.100 129.100

+370.424

+334.300

3.534.646

1.188.596

2.180.780

24.930

+1.353.866

1.163.666

214.900

229.000

48.000

-14.100

-48.000

230.920 4.237.582

136.920 3.324.682

104.300 1.722.000

8.000 805.000

+126.620 +2.515.582

+128.920 +2.519692

431.868 9.838.512

326.968 4.977.166

109.233 4.845.889

888.157

+322.635

+326.968

Ministria/Institucioni/Programi

Totali (2016)

3.1

Furnizimi me Ujë dhe Kanalizimet Menaxhimi i Mbetjeve Urbane

3.2

7.836.830

Nga te cilat per investime 7.312.630

2.588.300

Of which investmen t 2.058.400

Diferenca (total)

Diferenca (investime)

+5.248.530

+5254230

400.000 8.236.830

400.000 7.712.630

27.000 2.585.300

0 2.058.400

+373.000

+400.000

Ministria e Kulturës Trashëgimia Kulturore dhe Muzetë

593.759

189.200

489.146

100.000

+104.613

+89.200

Shuma 4

593.759

189.200

489.146

100.000

10.005.80 8

63.808

-1.374.715

+247.585

311.393

+74.292

+55.512

11.433.285

93.512 404.905

2.727.900 12.733.70 9

38.000 101.808

21.638.300

328.300

69.123

-711.323

+259.177

2.245.859 2.053.334 25.937.493

139.088 527.096 994.484

22.349.62 3 2.030.385 1.494.262 25.874.27 0

37.385 170.692 277.200

+215464 +559.072

+101.703 +356.404

2.555.748

2.116.848

958.596

525.000

+1.597.152

+1.591.848

2.555.748

2.116.848

958.596

525.000

7.600.000 7.600.000

6.400.000 6.400.000

+1.200.000

495.850 495.850

339.350 339.350

299.525 299.525

119.075 119.075

+196325

+220.275

2.151.400

1.128.000

1.566.208

348.200

+585.192

+779.800

Shuma 10

2.151.400

1.128.000

1.566.208

348.200

Totali

70.461.871

26.684.07 7

55.752.64 2

10.944.713

Shuma 3 4 4.1

5 5.1 5.2

Ministria e Shëndetësisë Shërbimet e Kujdesit Parësor

8.631.093

Shërbimet e Shëndetit Publik

2.802.192

Shuma 5 6 6.1

Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Punës Përkujdesi Social

6.2 6.3

Tregu i Punës Arsimi i Mesëm (profesional) Shuma 6

7 7.1

Ministria e Mjedisit Programe për mbrojtjen e Mjedisit

8 8.1

Fondi Shqiptar i Zhvillimit Programe Zhvillimi

Shuma 7

Shuma 8 9 9.1

Ministria e Energjisë dhe Industrisë Mbështetje për Burimet Natyrore Shuma 9

10 10. 1

Ministria e Zhvillimit Urban Ministria e Zhvillimit Urban/Planifikimi Urban dhe Strehimi

Totali (2015)

Burimi: Ministria e Financave, (Drejtoria e Menaxhimit te Buxhetit), llogaritjet e autorit (2015) Që në buxhetin e vitit 2016, pjesa e investimeve e listuar sipas programeve dhe ministrive në tabelën e mësipërme është e mundur ti bashkohen Fondit të Zhvillimit të Rajoneve. Kjo politikë mund të vazhdojë edhe për vitin 2017 po gjithsesi duke u zgjeruar në programe dhe për rrjedhojë edhe në fonde. Bashkimi i këtij fondi me fondin ekzistues të zhvillimit të rajoneve do

bënte që në total fondi të dyfishohej ose në dy vitet e ardhshme Fondi i Zhvillimit të Rajoneve të zinte rreth 1.4% te GDP-së. Në një periudhë më të gjatë pas 2-3 viteve ky fond duhet të shtohet akoma më shumë duke marrë nga fondi i investimeve. Kjo do të kërkonte në tërësi një reformë të thellë strukturore të buxhetit. Mundësia e integrimit të më shumë së gjysmës së fondit të investimeve aktuale në fondin e zhvillimit të rajoneve qëndron dhe nëse kjo gjë do të ndodhë atëherë Fondi i Zhvillimit të Rajoneve do të zinte rreth 2.5% të GDP-së.

12. Rekomandime mbi zhvillimin e një sistemi të programimit financiar/model, për të konsoliduar inputet/burimet financiare (FZHR, programet buxhetore të shtetit, donatorët), të përshtatshme për zbatimin e politikave të zhvillimit rajonal Rekomandime mbi drejtimet e financimit, instrumenteve financiare dhe instrumenteve mbështetës spaciale (asistencë teknike). Eksperiencat e ndryshme ndërkombëtare kanë treguar se vende të ndryshme kanë përdorur qasje unike për zgjedhjen e projekteve, disa prej të cilave janë fokusuar në para-përzgjedhjen e një numri projektesh të mëdha strategjike (p.sh. Lituani), disa të tjera janë fokusuar në thirrjet konkurruese (p.sh. Irlandë, Estoni), dhe disa të tjerë, veçanërisht vendet e mëdha (p.sh. Gjermani, Itali, Poloni) kanë pasur një përqasje mikse të metodave. Sistemi i vlerësimit dhe përzgjedhjes i përdorur në këto vende ka ndryshuar nga vendi në vend, megjithatë përgjithësisht ka qënë i orientuar drejt thjeshtësisë. Për shembull, shumica e vendeve nuk e kanë përdorur Analizën Kosto- Përfitim (Cost Benefit Analysis - CBA) për vlerësimin e projekteve. Gjermania ka qënë një përjashtim, dhe e ka përdorur CBA vetëm për projekte të mëdha strategjike. Por pjesa më e madhe e vendeve të analizuara u fokusuan në impaktin dhe përdorën ponderimin me peshë për kriteret individuale, për të bërë dallimin midis faktorëve më të rëndësishëm dhe atyre më pak të rëndësishëm të vlerësimit. Përvoja ndërkombëtare gjithashtu sugjeron që, një vlerësim dhe përzgjedhje optimale e projektit duhet të synojë arritjen e katër objektiva kryesore: përvetësimin, impaktin, legjitimitetin dhe kapacitetin; dhe duhet të përqendrohet në gjashtë kërkesa themelore: efikasitetin, efektivitetin, qartësinë, drejtësinë, transparencës dhe fizibilitetin. Edhe pse të gjithë pajtohen me rëndësinë e këtyre objektivave dhe kërkesave themelore, pjesa më e vështirë është gjetja e balancës për të siguruar arritjen e të gjitha objektivave. Po aq e rëndësishme është përshtatja e kornizës me kontekstin e vendit. Kriteret dhe metodat e vlerësimit të investimeve publike Investimet kanë rëndësi në krijimin e një klime të mirë për biznesin dhe sgurisht kanë efekte positive në rritjen ekonomike. Ekzistojnë mjaft studime dhe praktika mbi marrëdhëniet mes investimeve publike, investimeve private dhe rritjes ekonomike, ku pjesa më e madhe e tyre janë përqëndruar në marrëdhëniet e investimeve publike infrastrukturore dhe rritjes ekonomike. Marrëdhënia mes investimeve publike dhe rritjes ekonomike është një lidhje pozitive dhe e rëndësishme. Kjo marrëdhënie konceptohet e ndarë në tre faza: i)në fazën e parë rritja e investimeve publike rrit nivelin e investimeve private dhe normën e kthimit të tyre, ii)në fazën e dytë, investimet publike janë shumë produktive duke rritur normën e rritjes dhe iii)në fazën e tretë, ulja e produktivitetit të investimeve publike redukton efektin e tyre në normën e rritjes.

Për gati një gjysëm shekulli, teknikat kosto-përfitim dhe analiza e efektivitetit të kostos kanë bërë të kuptohet dhe perceptohet më mirë problemi i investimeve publike. Megjithatë dinamika e zhvillimit ka bërë që kompleksiteti i analizes të rritet më tej nga tre zhvillime të rëndësishme: Së pari ndërsa teknikat e kosto-përfitim janë të përshtatshme për projekte të vogla diskrete, ato mund të jenë të pamjaftueshme për projekte të mëdha insfratrukturore me karakteristika të rrjetit ose për projekte, zbatimi i të cilave mund të shtrihet për shumë vite. Projektet e mëdha zakonisht kërkojnë analiza më të përpunuara, për të reduktuar pasigurinë duke përfshirë edhe menaxhimin e rrezikut. Së dyti vlerësimi i investimeve kërkon dimensione të tjera të analizave për të vlerësuar rrezikun me të cilin një projekt është i ekspozuar. Së treti analiza kosto-përfitim të përqëndrohet në vlerën aktuale neto të prodhimit që rrjedh nga një projekt. Këto kompleksitete kanë çuar në hartimin e metodave të reja për vlerësimin e qëndrueshmërisë dhe vlerën e projekteve të mëdha investuese. Për projektet e mëdha sygjerohen strategji të mëtejshme analitike. Një opsion mund të ishte ndërtimi i skenareve alternativë të mundshëm që një projekt mund të ndikojë në zhvillimin ekonomik, mjedisor, demografik apo teknologjik. Pra metoda dhe proçedura e vlerësimit të projekteve të ndryshme të investimeve ka evoluar ndër vite në varësi te madhësisë dhe rëndësisë së projkteve të investimeve. Programi Buxhetor Afatmesëm (PBA) Në vitin 2000, filloi të prezantohej Programin Buxhetor Afatmesëm (PBA). Ky dokument i parë i PBA, i cili mbuloi periudhën 2001-2003, arriti një sukses të konsiderueshëm duke krijuar një bazë më të fortë për përgatitjen e Buxhetit të vitit 2001. PBA-ja në fillimet e saj ofronte një analizë të gjithanshme të shpenzimeve publike. Kështu ai mbulon si shpenzimet korrente ashtu edhe ato për investime; ai përfshin si shpenzimet buxhetore ashtu edhe shpenzimet e financuara nga kontributet e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore. PBA synon që të: • Nxisë disiplinën fiskale duke siguruar planifikimin e shpenzimeve publike brenda një kuadri realist makroekonomik dhe fiskal; • Mundësojë përcaktimin e prioriteteve të shpenzimeve publike duke lidhur në mënyre eksplicite politikat e qeverisë me planet e shpenzimeve; • Inkurajojë një efikasitet më të madh teknik në shpërndarjen dhe përdorimin e burimeve buxhetore; dhe • Sjellë më shumë parashikueshmëri në proçesin e buxhetit, duke lejuar që ministritë të planifikojnë programet e tyre të shpenzimeve afatmesme. Programi buxhetor përgjatë një dekade e gjysëm ka pësuar shumë ndryshime sasiore dhe cilësore. Ky ushtrim (program) është shtrirë në të gjitha njësitë e qeverisjes qëndrore dhe në

shumicën e njesive të qeverisjes vendore. Jane bërë shumë ndryshime të kuadrit ligjor të cilat kanë ndikuar në rritjen e efektit në drejtim të përdorimit me efiçiencë të parave të taksapaguesve. Me ligjin nr.9936 datë 26.06.2008 “Për menaxhimin e sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë”, proçesi i Projektbuxhetit Afatmesëm është modernizuar. Ky proçes është i shtrirë në faza kryesore ku e fundit finalizon tërë procesin për tre vitet e ardhshme. Ministria e Financave çdo vit u dërgon njësive të qeverisjes qëndrore dhe vendore udhëzimin për përgatitjen e projektbuxhetit afatmesëm. Së bashku me këtë udhëzim ju dërgohen kuotat sipas programeve të ndryshme. Programi buxhetor afatmesëm mbështetet në buxhetimin sipas programeve. Ai është gjithvjetor dhe gjithpërfshirës që do thotë se në këtë ushtrim e gjithë organizata do jetë pjesëmarrëse dhe kontribuese. Programi Buxhetor Afatmesëm (PBA) është një instrument operacional për manaxhimin e shpenzimeve publike dhe një komponent kyç i Sistemit të Planifikimit të Integruar. Ai është rezultat i dy proçeseve: Rishikimit të Politikave dhe Planifikimit të Shpenzimeve dhe Investimeve të Programit. Planet e shpenzimeve hartohen nga njësitë e qeverisjes qendrore brenda burimeve që Qeveria ka në dispozicion. Ky dokument përdoret për të informuar Kuvendin e Shqipërisë dhe publikun e gjërë lidhur me planet e shpenzimeve të Qeverisë për tre vitet e ardhshme të cilat do të çojnë në arritjen e objektivave politike të Qeverisë. Ai përcakton kontekstin afatmesëm të Buxhetit Vjetor. Qëllimet kryesore të PBA-së janë: • Inkurajimi i efektivitetit, eficiencës dhe ekonomisë në kryerjen e shpenzimeve publike; • Lidhje e drejtpërdrejtë ndërmjet prioriteteve strategjiko-politike të Qeverisë me shpërndarjen e burimeve publike dhe kryerjen e shpenzimeve publike; • Promovimi i disiplinës fiskale duke mundësuar që shpenzimet publike të planifikohen brenda një kuadri realist makroekonomik dhe fiskal; • Zgjerimi i vizionit të procesit buxhetor duke siguruar që programet e shpenzimeve të planifikohen në një periudhë afatmesme (3-vjeçare). Dokumenti i PBAsë hartohet nga Ministria e Financave dhe i jep mundësinë Këshillit të Ministrave për të zhvilluar një kuadër të qartë burimesh brenda periudhës afatmesme që do të shërbejë si bazë për planifikimin e shpenzimeve publike korrente dhe kapitale. Gjithashtu, ai i shërben njësive të qeverisjes qendrore dhe fondeve speciale të tyre pasi mundëson përcaktimin prej tyre të politikave dhe programeve në një strukturë koherente, si dhe mundësinë për të përcaktuar kostot dhe prioritetet e tyre brenda kontekstit të burimeve të disponueshme, në mënyrë që burimet financiare të mund të alokohen tek programet prioritare në periudhën afatmesme. Duhet theksuar gjithashtu se procesi i hartimit të PBA është i orientuar mbi bazën e performancës.

Përparësitë e kësaj mënyre të re të konceptimit të planifikimit të shpenzimeve konsistojnë në përftimin e: • Kontributit të qartë të produkteve në përmbushjen e objektivave të politikës; • Produkteve të matshme; • Aktiviteteve të kostueshme. Projektbuxheti Afatamesëm merr në konsideratë të gjitha strategjitë kombëtare dhe sektoriale, integruese dhe zhvilluese ku ombrella e tyre është Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim. Zhvillimi rajonal, buxheti vjetor dhe projektbuxheti afatmesëm (PBA) Aktualisht, zhvillimi rajonal mbulohet nga Fondi i Zhvillimit të Rajoneve që është i akomoduar në fundin e tabelës nr.3 “Transferta e pakushtëzuar e bashkive” dhe në buxhetin e: • Ministrisë së Transportit dhe Infrastrukturës për ujësjellës-kanalizime, • Ministrisë Arsimit dhe Sportit për investimet në arsimin bazë, arsimin e mesëm, arsimin universitar dhe sportin, • Ministrisë Shëndetësisë për shërbimet e kujdesit shëndetësor parësor; • Ministrisë Kulturës për artin dhe kulturën dhe • Ministrisë së Mjedisit për rehabilitim mjedisor, gjelbërim dhe pyllëzimin. Ky buxhet ndër vite ka ardhur duke u rritur në perputhje me objektivat dhe këndvështrimet e qeverive të ndryshme ndër vite që kishin dhe kanë për këtë fond si instrument zhvillimi. Ka vite që Shqipëria përdor buxhetimin afatmesëm si një standart efektiv dhe efiçient i Menaxhimit të Financave Publike. Në eksperiencën e deritanishme fondi i zhvillimit të rajoneve nuk i është nënshtruar rregullave dhe proçedurave që ndjek në përgjithësi buxhetimi dhe në veçanti buxhetimi i investimeve kapitale. Gjithashtu edhe sa i përket zbatimit të këtij fondi evidentohen probleme. Gjatë gjithë vitit mund të ketë aplikime dhe shpërndarje të këtij fondi duke bërë që të mos kemi një kalendar të saktë të parashikimit, aplikimit dhe zbatimit të këtij fondi. Eksperiencat e viteve të kaluara na mësojne se edhe në muajt e fundit të vitit ka pasur vendime për alokimin e këtij fondi. Këto kanë bërë që në një farë mënyre të cënohet efiçienca e përdorimit të këtyre fondeve. Fakti që gjatë gjithe vitit, madje dhe në vitet në vazhdim janë konstatuar fonde të pashpërndara ku efektet kanë qënë negative. Minimalja e këtyre efekteve negative është amortizimi ose zhvlerësimi i këtij fondi nga inflacioni dhe ndryshimi i çmimit të materialeve dhe lëndëve të para. Fondi i zhvillimit të rajoneve nuk është pjesë e ciklit të menaxhimit të buxhetit gjë e cila përbën problem edhe sa i përket menaxhimit financiar të këtij fondi. Pra nëse i tërë buxheti i shtetit i nënshkrohet procedurave të kontrollit dhe auditit nga Kontrolli i Larte i Shtetit, ky fond prej vitesh nuk i nënshkrohet auditeve dhe kontrolleve të tilla. Bazuar në këto rrethana si dhe me synim rritjen e efektivitetit dhe efiçiencës së perdorimit të këtij fondi është e nevojshme që ky fond të harmonizohet me të gjitha procedurat dhe rregullat që përdoren për projektbuxhetin afatmesëm si dhe për menaxhimin e financave publike.

Konsolidimi i mëtejshëm i FZHR si instrument për zhvillimin rajonal kërkon jo vetëm një zhvillim të mirë strategjik po duhet të jetë i orientuar dhe i lidhur me kërkesat e BE-së për zhvillimin rajonal. Pas ndryshimeve në qeveri, vizioni për FZHR në vitin 2014 dhe në vazhdim u zhvendos drejt promovimit të potencialit ekonomik dhe zhvillimit të rajoneve/qarqeve/krahinave, duke u shndërruar në një mekanizëm për prodhimin dhe zhvillimin e konkurrencës në rritje të vendit. Objektivat e FZHR duhet të jenë në sinkroni me Strategjinë e Zhvillimit të Qëndrueshëm SDG2030 të miratuar në Kombet e Bashkuara në Shtator 2015 me rastin e 70-vjetorit të UN të materializuar në 17 objektiva dhe të konkretizuara në 169 tregues të matshëm ku objektivi i 17 synon partneritetin global. FZHR do të shndërrohet në një mekanizëm financiar që do të mbështesë politikën e re kombëtare të zhvillimit rajonal, për të patur rajone konkuruese, me një zhvillim të qëndrueshëm ekonomik, social e mjedisor. FZHR duhet të bëhet pjesë e Programit Buxhetor Afatmesëm (PBA). Duke marrë në konsideratë që për zhvillimin rajonal janë krijuar: i) Agjencia Kombëtare për Zhvillimin Rajonal (AKZHR), ii) Agjencitë për zhvillimin rajonal (AZHR) dhe iii) Agjencia e Zhvillimit Ekonomik Rajonal (AZHER) është e mumdur dhe e nevojshme që ky fond të jetë me grupe vete. Ky grup të emertohet “Mbështetje për Zhvilimin Rajonal”. Përgjegjësi për këtë grup të jetë, “Agjencia Kombëtare për Zhvillimin Rajonal“(AKZHR), ndërsa “Agjencitë për zhvillimin rajonal” (AZHR) dhe “Agjencia e Zhvillimit Ekonomik Rajonal” (AZHER) të jenë si njësi shpenzuese të ndërvarura. Propozimi I Grupi “Mbështetje për Zhvillimin Rajonal” të ketë këto programe: 1. Infrastruktura vendore dhe rajonale, Ky program do ketë si objektiv kryesor përmirësimin e infratrukturës në nivel vendor dhe rajonal. 2. Arsimi, kultura dhe sporti Arsimi bazë Objektivi kryesor i këtij programi, duhet të lidhet me sigurimin e arsimit cilësor për të gjithë nxënësit, duke përmirësuar kushtet e mësim-dhënies dhe të mësim-nxënies, si dhe duke siguruar kushte të barabarta për pjesëmarrje në arsimin bazë për të gjithë fëmijët e grupmoshës në arsimin parashkollor dhe atë të detyruar. Arsimi i mesëm Objektivat kryesore të këtij programi do të jenë; rritja e mëtejshme e cilësisë së mësimdhënies, me qëllim përafrimin me standardet e vendeve të Bashkimit Evropian, zhvillimi i arsimit të mesëm profesional me qëllim që tu përgjigjet kërkesave të tregut për vende pune të nivelit të mesëm.

Arsimi universitar Objektivi kryesor të jetë i lidhur me krijimin e kushteve sa më të mira për vijimin normal të studimeve në universitete. Arti dhe kultura Objektivi kryesor i këtij programi mund të jetë, zhvillimi i artit dhe kulturës duke e lidhur këtë me zhvillimin e turizmit në vendin tonë. Zhvillimi i sportit Objektivi kryesor, zhvillimi i sportit, rritja e mbështetjes financiare për aktivitetet kombëtare dhe ndërkombëtare për të gjitha disiplinat sportive. Krijimi i kushteve për rishikimin e formës dhe funksionimit të Klubeve Sportive. Mbështetje financiare e aktiviteteve të ekipeve sportive përfaqësues të shkollave në disiplina të ndryshme, me synim hedhjen e bazës për krijimin e shoqatave sportive shkollore. Shërbimi i kujdesit shëndetësor parësor Objektivat kryesor të këtij programi mund të ishin: • Plotësimi i qëndrave shëndetësore në masën 100 për qind me pajisje mjekësore standarde për kontrollin bazë, • Përmirësimi i ofrimit të shërbimit parësor nëpërmjet zgjerimit të skemës së medikamenteve, • Zvogëlim i vdekshmërisë foshnjore, • Zvogëlim i vdekshmërisë amtare, • Trajtimi i personelit për ofrimin e programit të Kontrollit Mjekësor periodik 4065 vjeç. Ujësjellës-kanalizime Me anë të këtij programi synohet hartimi i politikave të përshtatshme dhe angazhimi i fondeve të mjaftueshme për të përmirësuar dhënien e shërbimeve të ujësjellësit dhe të kanalizimeve dhe për të ecur në mënyrë të qëndrueshme drejt përputhjes me standartet e Bashkimit Evropian dhe me objektivin e Zhvillimit të Mijëvjeçarit për qendrueshmërinë e mjedisit. Rehabilitim mjedisor, gjelbërim dhe pyllëzim Objektivi kryesor i këtij programi do të jetë mbrojtja e mjedisit, zgjerimi i sipërfaqeve të gjelberuara me synim arritjen e objektivave të Bashkimit Evropian si ruajtja, administrimi dhe ekonomizimi i pyjeve. Mbështetje për Ekonominë Ky program do të synojë, mbështetjen financiare për zhvillim ekonomik përmes mbështetjes së NVMve (Ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme). Shqipëria dixhitale Ky program do ketë si objektiv kryesor maksimizimin e përdorimit të teknologjisë së informacionit për rajonet e ndryshme të vendit.

Pra grupi “Mbeshtetje për Zhvillimin Rajonal”, duhet të funksionojë me 7 programet e mësiperme në të gjithë ciklet e buxhetimit dhe procedurave të menaxhimit të Financave

Publike. Sipas kësaj strukture duhet të bëhet programimi buxhetor afatmesëm dhe zbatimi i tyre. Në këto kushte arrijmë të bëjmë disiplinimin buxhetor dhe financiar të këtij fondi si dhe krijojmë kushtet e nevojshme për transformimin e këtij fondi në një instrument zhvillimor lokal dhe rajonal. Gjithashtu, kjo do të bënte integrimin e plotë të fondit të zhvillimit të rajoneve në ciklin e buxhetimit. Sa i përket menaxhimit financiar në perputhje me analizat që do të bëhen, mund të bëhen ndryshime ligjore me synim bërjen më fleksibël të këtyre proçedurave. Propozimi II Grupi “Mbështetje për Zhvillimin Rajonal”. Këto 7 programe të propozimit të parë të inegroheshin në më pak programe jo të ndarë sipas sektorëve por sipas disa fushave zhvillimore. Këto programe mund të ishin: • Zhvillimi i Turizimit •

Zhvillimi Urban/Rural

•

Shërbimet Publike

Për zbatimin e këtyre skemave ofrojmë tre propozime: Propozimi I. Për një periudhë 1-3 vjet skema e mësipërme të ushtrohet vetëm për fondin aktual që është shpërndarë në dy vitet e fundit. Për fondet e propozuara në këtë material (shih tabelën: “Buxheti i lidhur ngushtë me zhvillimin rajonal sipas Ministrive/Institucioneve”) si fonde të zhvillimit rajonal në ministri të ndryshme, Agjencia e Zhvillimit Rajonal të aplikoje në këto ministri si përfituese me projekte. Në këtë skemë duhet të përfshihen edhe projektet IPA dhe grantet e donatorëve të ndryshëm. Propozimi II. Skema e mësipërme të funksionojë për fondet e akorduar deri tani dhe për të tjerat të propozuara (shih tabelen nr.3: “Buxheti i lidhur ngushtë me zhvillimin rajonal sipas Ministrive/Institucioneve”) për të qënë fonde të zhvillimit rajonal. Në këtë skemë duhet të përfshihen edhe projektet IPA dhe grantet e donatorëve të ndryshëm. Propozimi III. Skema e mësipërme të funksionojë për fondet e akorduara deri tani dhe për të tjerat të propozuara për të qënë fonde të zhvillimit rajonal dhe brenda fondit të zhvillimit rajonal të futet edhe Fondi Shqiptar i Zhvillimit. Në këtë skemë duhet të përfshihen edhe projektet IPA dhe grantet e donatorëve të ndryshëm. Në të tre këto propozime duhet rishikuar roli i ministrive të linjës me qëllim që të korrigjohen funksionet që do të kalojnë te këto agjenci.

13.

Bibliografi

•

Strategjia ndërsektoriale për decentralizimin dhe qeverisjen vendore 2015-2020.

•

Dokumenti i Politikave për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit në Shqipëri 20142018, Ministri e Zhvillimit Urban

•

Vendimi i Këshillit të Ministrave”Për krijimin, organizimin dhe funksionimin e acjencisë kombëtare për zhvillimin rajonal, të agjencive të zhvillimit rajonal dhe agjencisë së zhvillimit ekonomik rajonal.

•

“How Regions Grow?”, Policy Brief, Organization for Economic Cooperation and Development (OECD), March 2009.

•

Regional Disparities in Albania” prepared under “Integrated Support for Decentralization Project: Working for Regional Development”, Tirana, November 2010.

•

Europe 2020: A European Strategy for Smart, Sustainable, and Inclusive Growth, August 2010.

•

EC (2014) Instrument for Pre-Accession Instrument (IPA II) – Indicative Strategy Paper for Albania (2014 – 2020).

•

Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2007 – 2013 (version 6/8/2010).

•

Operational Programme for the Development of the Living Environment. Republic of Estonia. 2007EE161PO002, version May 2010.

•

Regione Lazio, Dipartimento Programmazione Economica e Sociale, Direzione Regionale Programmazione Economica, Ricerca e Innovazione (2011) ‘Programma Operativo Regionale cofinanziato dal FESR 2007-2013: motivi ed effetti della revisione’, A cura del Nucleo di valutazione e verifica degli investimenti pubblici, 7 Febbraio 2011.

•

Regione Lazio (2012), Programma Operativo Confinanziato dal F.E.S.R – Fondo Europeo di Sviluppo Regionale 20072013, Regione Lazio, CCI2007IT162PO004, version approved with the reprogramming approved by the Commission on 28 March 2012 (last known reprogramming), Dec C1659/2012 (original version was dated 2 October 2007, Dec 4584/2007).

•

Report # 2 on Legal Framework Analysis prepared by the Austrian Development Agency, through the EC IPA Program for 2008. This is an initiative undertaken by the

Department of Program Development, Financing and Foreign Aid (DPDFFA) in Albania, •

Working Draft “Regional Management in Albania” prepared by Martin Ivancsics. December 2014.

•

Report # 3 on Regional Development: Institutional Capacity Mapping and Financing Mechanisms prepared by the Austrian Development Agency, through the EC IPA Program for 2008. This is an initiative undertaken by the Department of Program Development, Financing and Foreign Aid (DPDFFA), in the Prime Minister Office of Albania.

•

National Strategy for Development and Implementation (NSDI) 2014-2020, Government of Albania

•

Ligji nr.8652, datë 31.7.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore”,

•

Ligji nr.115, datë 31.07.2014, “Për ndarjen administrtaivo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë”.

•

Ligji nr.139 datë 17.12.2015, “Për vetëqeverisjen vendore”

•

Ligji nr.9936, date 26.06.2008, “Per menaxhimin e sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë”.

•

Promoting Regional development in Albania/Institute for Public and Private Policies (IP3), April 2015.

•

Larry Schroeder, “Shqipëria, Studimi mbi Politikën e Decentralizimit Fiskal”, THE URBAN INSTITUTE, 2100 M Street, në Washington, DC 20037 Maj 2004 (202) 8337200.

•

Programi Buxhetor Afatmesëm 2016-2018.

•

Dedja,Taulant and Brahimi,Fran (2006) “The Dilemma of the Revision of the Administrative and Territorial Division in Albania: Obligatory, Voluntary Amalgamation, or Inter-Communal Collaboration as a Transitory Solution?” Conference Paper, Tirana, pp. 17- Institute for Contemporary Studies, Rr. Vaso Pasha 7, Tirana, Albania, ics@isb.icc-al.org / http://www.ics-al.org International Research and Consulting Centre, Institute of Federalism, University of Fribourg, Rte. d’Englisberg 7, 1763 Granges Paccot, Switzerland.

•

Afonso, A.; Santos, M. (2005) “Students and Teachers: a DEA approach to the Relative Efficiency of Portuguese Universities”; NEP: New Economics Papers Education.

•

Fernandes, S. (2003) “Efficiency of Local Government Spending: evidence from the Lisbon Region”; NEP: New Economics Papers Education.