Promovimi i Zhvillimit Rajonal në Shqipëri by Institute of Public and Private Policies (IP3)

PĂŤrgatitur nga Instituti pĂŤr Politika Publike dhe Private (IP3) 1

PĂŤrmbajtja

. Përmbledhje ekzekutive

1. Ky raport studimor bazohet në strukturën e paraqitur nga Banka Botërore në raportin “World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography”. Shtyllat kryesore mbi të cilat janë ngritur argumentet e këtij raporti janë: dendësia, largësia (distanca), dhe shpërndarja (divizioni); 3Dtë e paraqitura në WDR 2009, të cilat duhet të konsiderohen me kujdes në zhvillimin e politikave të zhvillimit rajonal. Më konkretisht, rritja ekonomike në shumicën e vendeve është rrjedhojë e rritjes në disa qendra urbane dinamike me dendësi të lartë ekonomike (dmth, me përqendrim të lartë të aktivitetit ekonomik). Kjo bën që rajonet e prapambetura të përfitojnë kur distanca nga vendet me dendësi të lartë ekonomike është e reduktuar; dhe vendi në tërësi përfiton më shumë në afatgjatë në qoftë se kufijtë me zonat fqinje (p.sh. politikat tregtare kufizuese) reduktohen ose eliminohen. 2. Pjesa e parë e raportit synon të tregojë pozicionimin e Shqipërisë në raport me 3D-të dhe bazuar në analizën e bërë, të nënvizojë disa implikime të rëndësishme politike. Lidhur me dendësinë, raporti nënvizon se njerëzit po largohen nga rajonet rurale dhe po zhvendosen në rajonet urbane, duke rritur përqendrimin e popullsisë në zonat urbane. Rajoni i Tiranës është vlerësuar të ketë një dendësi prej 480 banorë për km², më e larta në mbarë vendin, dhe ka përjetuar rritjen më të madhe të popullsisë me 27 për qind, e ndjekur nga Durrësi me 21 për qind. Këto dy rajone sëbashku përbëjnë më shumë se një të tretën e popullsisë së përgjithshme të vendit. Përveç kësaj, disa qytete të mëdha dhe të mesme në Shqipëri (qendrat urbane të ish-qarqeve dhe ish-rretheve), kanë pasur prurje popullsie nga zonat rurale përreth. Nga ana tjetër, në të gjitha rajonet/qarqet e tjera, ekziston një trend në rënie, me magnitudë më të lartë në rajonet e Kukësit, Dibrës dhe Beratit. Urbanizimi i shpejtë në Shqipëri ka pasur shumë pasoja, të cilat kanë prekur të gjitha zonat e vendit. Edhe pse urbanizimi është një proces që ndodh natyrshëm, autoritetet publike duhet të luajnë një rol të rëndësishëm në udhëheqjen e këtij procesi. Politikat publike të mirë-projektuara duhet të inkurajojnë eksternalitetet pozitive të tregut dhe të adresojnë efektet anësore negative të urbanizimit (p.sh., vendbanimet joformale, bllokimet e trafikut, ndotja, pabarazia sociale). 3. Lidhur me largësinë, raporti tregon që Shqipëria ka përjetuar një shmangie të lartë të brendshme mes rajoneve/qarqeve, dhe një shmangie shumë më të lartë të jashtme në krahasim me shtetet anëtare të BE-së. Tre qarqe janë nën 75% të mesatares së vendit, dhe vetëm një qark është mbi 125%. Qarqet me performancën më të mirë në terma të GDP-së për frymë në euro (në PPP, 2012) janë: Tirana me një GDP për frymë prej 4’641 Euro, Fieri me 3’720 euro dhe Durrësi me 3’436 Euro për frymë. Ndërsa qarqet me performancën më të ulët janë: Dibra me një GDP për frymë prej 2’212 Euro, dhe Kukësi me 2’285 Euro. Në krahasim me GDP mesatare për frymë të BE-së që është 26’500 Euro, rritja e pabarazive është domethënëse, madje edhe për rajonin më të mirë, Tiranën. Bazuar në performancën e rajoneve, duke konsideruar GDP për frymë dhe tregues të tjerë të rëndësishëm ekonomikë dhe socialë, të dymbëdhjetë rajonet në Shqipëri klasifikohen në rajone të rëndësishme dhe të prapambetura; një tipologji e përmbledhur jepet në Shtojcën 1. 4.

Nisur nga eksperiencat në mbarë botën, mund të themi se dinamikat kryesore të urbanizimit

gjenerojnë divergjenca në afatshkurtër dhe konvergjencë në afatgjatë në standardet e jetesës. Në afatgjatë, ndërkohë që përfitimet nga bashkimi arrijnë një pikë kulmore në qytetet dhe rajonet kryesore, ato nisin të sjellin rritjen ekonomike në rajonet e prapambetur, me kusht që ato të kenë një bazë të shëndoshë institucionale për të mbështetur rritjen ekonomike. Kjo përfshin, ndër të tjera, aksesin në shërbimet publike, shkollat dhe spitalet, shërbimet sociale, të drejtat e tokës, funksionimi i tregut të banesave etj. Shumica e vendeve të zhvilluara kanë dëshmuar se kanë pasur zhvillim të pabarabartë në fazat e hershme të zhvillimit, por gjithsesi ato kanë arritur të sigurojnë standarde të njëjta të jetesës në rajonet e tyre. Kjo rrugë e zhvillimit ka implikime të rëndësishme të politikave dhe investimeve për vendimmarrësit kombëtarë dhe lokal, duke përfshirë:

 Zhvillimin e politikave të diferencuara për rajonet e zhvilluara dhe ato të prapambetura: Mundësitë për rritje ekzistojnë në të gjitha rajonet, dhe qeveria kombëtare dhe vendore duhet të nxisë rritjen ekonomike në përputhje me rrethanat dhe kushtet e rajonit. Megjithatë, zgjidhjet për një qytet që po përjeton një rritje të shpejtë, duhet të ndryshojnë nga ato të rekomanduara për zonat e prapambetura apo për qytetet që kanë arritur nivelin optimal të bashkimit.  Përpjekja për të balancuar zhvillimin, mund të japi efekt të kundërt dhe mund të shkaktojë shpenzime joefikase të fondeve publike. Nxitja e rritjes, madje edhe në rajonet që janë të prapambetur ekonomikisht, është në interes të qeverisë kombëtare, pasi ajo kontribuon në produktin kombëtar. Hartuesit e politikave, për një kohë të gjatë janë përpjekur të korrigjojnë pabarazitë, duke synuar investime publike në zonat e prapambetura, dhe duke u përpjekur të ridrejtojnë kapitalin privat nga zonat e zhvilluara në zonat e prapambetura. Siç tregojnë të dhënat, programe të tilla rrallë sigurojnë arritjen e rezultateve të pritura. Për më tepër, siç tregon WDR '09, përpjekja për të balancuar zhvillimin, mund të japë efekt të kundërt dhe mund të shkaktojë shpenzime joefikase të fondeve publike.  Përmirësimi i përqasjes mund të luajë një rol të rëndësishëm në reduktimin e hendekut mes zonave të zhvilluara dhe atyre të prapambetura. Në terma të implikimeve politike për distancën, vendimmarrësit duhet të shqyrtojnë zgjidhje për përmirësimin e përqasjes së brendshme dhe të jashtme: (a) brenda vendit: qytete me ekonomi të madhe dhe në rritje brenda vendit; dhe (b) nga jashtë: qendrat kryesore të Europës. Në lidhje me investimet, ato duhet të shkurtojnë distancën ekonomike midis zonave kryesore dhe atyre të prapambetura, duke lehtësuar fluksin e njerëzve, mallrave dhe shërbimeve drejt poleve të rritjes së vendit. Përveç kësaj, investimi duhet të përmirësojë lidhjen midis qendrave kryesore ekonomike të vendit me zonat përreth në afërsi të tyre, si dhe me ato më të largëta e më pak të zhvilluara. 5. Për sa i përket ndarjes, studimi tregon se Shqipëria duhet të zvogëlojë distancën me Europën dhe tregjet fqinje duke përmirësuar infrastrukturën dhe inkurajuar fluksin ndërkufitar të njerëzve, kapitalit dhe ideve. Duke ditur që 65.4% e eksporteve të Shqipërisë shkon në BE dhe 14% në vendet fqinje, është shumë e rëndësishme të përmirësohet lidhja me perëndimin dhe vendet fqinje. Megjithëse Shqipëria është fokusuar deri më sot masivisht në investimet në projekte të mëdha rrugësh, vendi ka ende një nga rrjetet e rrugëve më të pa zhvilluara ne Europë. E njëjta konsideratë është e vlefshme dhe për infrastrukturën ajrore, me vetëm një aeroport ndërkombëtar dhe asnjë linjë të

brendshme. Duke patur parasysh që nuk përfshihet në fushën e këtij studimi, rekomandohet të zgjerohet analiza dhe të përcaktohet cilat lidhje të infrastrukturës janë më të nevojshme për të forcuar sinergjinë mes qyteteve të ndryshme, dhe shkurtuar distancën mes Europës dhe tregjeve fqinje. 6. Pjesa e dytë e studimit synon analizimin dhe theksimin e: a) Nivelit të mendimit strategjik të BE-së, politikat dhe instrumentet financuese në zhvillimin urban dhe rajonal; dhe b) Mundësitë për Shqipërinë si një shtet kandidat për të hyrë në BE për të promovuar zhvillimin rajonal. 7. BE ka një traditë të gjatë në zhvillimin urban dhe rajonal, megjithatë BE nuk ka baza ligjore në zhvillimin dhe zbatimin e politikave të zhvillimit urban. Këto politika i janë lënë zakonisht në liri veprimi shteteve anëtare individualisht, duke ndjekur parimin e subsidiaritetit. Në përgjithësi, BE ka luajtur një rol të madh në mbështetjen e qyteteve për promovimin e konkurrencës ekonomike dhe kohezionin ekonomik, social dhe territorial. Shumë nga këto përpjekje kanë qënë pjesë e politikave të kohezionit. 8. BE nuk ka vendosur një model të vetëm për zhvillimin rajonal, dhe struktura e zhvillimit rajonal të BE ka evoluar me kohën drejt një përzierje më komplekse të ndërhyrjeve që synojnë rritje të qëndrueshme dhe të balancuar. Përgjithësisht, BE ka përparësi investimet që synojnë rritjen e konvergjencave mes shteteve anëtare, politikisht dhe ekonomikisht. Në të njëjtën kohë, që prej strategjisë së Lisbonës në vitin 2000, BE ka rifokusuar disa nga përpjekjet kryesore në promovimin e rritjes ekonomike dhe konkurrencës. Në mënyrë të ngjashme prioriteti kryesor e Axhendës Territoriale të BE 2020 (AT 2020) adoptuar në 2011 si dokumenti kryesor në drejtimin e përpjekjeve të zhvillimit rajonal të BE –është përmirësimi i zhvillimit territorial policentrik dhe të ekuilibruar. Nga ana tjetër, AT 2020 shënon rëndësinë e qëndrave të mëdha urbane si drejtuese të rritjes ekonomike në rajonin e tyre dhe në të gjithë BE-në. Në të njëjtën kohë, AT 2020 thekson rëndësinë e zhvillimit të qyteteve të vogla për të ulur polarizimin territorial të performancës ekonomike. 9. Kjo është gjithashtu e reflektuar në politikën aktuale të kohezionit të BE-së, që ka tre objektiva, dhe përfshin: konvergjencën, konkurrencën rajonale dhe punësimin, dhe bashkëpunimin territorial Europian. Konvergjenca akoma kap pjesën më të madhe të fondeve të BE me një shumë prej 283.3 bilion Euro, dhe synon promovimin e zhvillimit të balancuar. Në 2014-2020 Politikat e Kohezionit janë të bazuara në prioritetet e “Europe 2020”, që në mënyrë të konsiderueshme ravijëzon frymën e BEsë. 10. Bazuar në këto synime, KE prezantoi Kuadrin e Përbashkët Strategjik (KPS), i dizenjuar për të mundësuar shpenzimimin më ndikues dhe të integruar të fondeve strukturore. Ky është dokumenti që synon zëvendësimin e Kuadrit Strategjik Nacional të Referencave 2007-2013 për periudhën pasardhëse të programimit. KPS synon të vendosë një qasje të integruar për zhvillimin territorial, mbështetur nga Fondet Strukturore të Kohezionit (FSK) dhe përfshin objektiva të bazuara në tregues, investime strategjike, dhe disa kushtëzime. 11. Fondi Europian për Zhvillimin Rajonal (FEZHR) është elementi kryesor i paketës financiare të KE dhe synon promovimin e zhvillimit rajonal përmes Programeve Rajonale Operative (PRO). Programi i investimeve i FEZHR përqëndrohet në katër tema kryesore: (i) inovacioni dhe kërkimi; (ii) teknologjia e informacionit dhe komunikimit (TIK); (iii) mbështetje për ndërmarrjet e vogla dhe të

mesme (SME); dhe (iv) promovimi i një ekonomie me nivel të ulët karboni. PRO-të janë programe gjithëpërfshirëse të përbërë nga akse prioritare dhe fusha kryesore të ndërhyrjes, që synojnë investime për të mbështetur sektorët. Në përgjithësi, zhvillimi rajonal, nga një perspektivë sektoriale përfshintransportin, energjinë, mjedisin, zhvillimin e sektorit privat, konkurrencën dhe inovacionin, politikat sociale dhe punësimin, agrikulturëm dhe zhvillimin rural; gjithashtu dhe bashkëpunimin rajonal dhe territorial. Megjithatë identifikimi i sektorëve i është lënë në liri veprimi vendeve përfituese, për tu mundësuar atyre përshtatjen e instrumenteve të financimit me politikat e tyre kombëtare. 12. Meqënëse mendimi i BE po zhvendoset drejt programeve të integruara për mbështetjen sektoriale, sfida kryesore e shteteve anëtare të BE-së dhe vendeve kandidate është të zhvillojnë dhe përfshijnë programe të vërteta të integruara për mbështetjen sektoriale. Në mënyrë ideale, planet e zhvillimit të integruar (PZHI) do të përfshinin një plan gjithëpërfshirës të veprimit, me një listë të programit që të financohet nga PRO, nga burime të tjera të BE, gjithashtu dhe nga nje buxhet lokal dhe nacional. Këto programe duhet gjithashtu të eksplorojnë mënyra që të përfitojnë hapësira metropolitane më të mëdha dhe sektorë të shumëfishtë në mënyrë që të mundësojnë sinergjinë optimale. Në këtë kuadër, instrumentat e rinj të planifikuar nga ushtrimi i rradhës i programimit të BE, si investimi i integruar territorial, duhet të përdoren për të siguruar fondet e duhura dhe mekanizmat zbatues për programin e integruar. Qasjet e integruara gjithashtu kërkojnë që projektet e finacuara nga buxheti i shtetit dhe nga BE të mos trajtohen ndryshe ose veç e veç, por të jenë pjesë e një vizioni të vetëm e koherent të zhvillimit, dhe të ndihmojnë për të arritur qëllimet e përbashkëta. Kjo nënkupton që kritere të ngjashme vlerësimi dhe selektimi duhet të aplikohen në investime të tilla, pavarëisht burimit të fondeve. (Fondet e BE ose financimi nga buxheti i shtetit.) 13. Në një linjë me këtë qasje, dhe sic janë të përshkruara në perspektivën e re financiare të BE 2014-2020, Asistenca e Para-Aderimit (IPA) ka qënë gjithashtu e ridizenjuar në mënyrë që të planifikohet dhe zbatohet sipas programeve që mbështesin qasjen sektoriale. Vlerësimet e impaktit të IPA në periudhën 2007-2010 theksojnë faktin se financimi i bazuar në projektet strategjike zakonisht humbet fokusin dhe e bën më të vështirë të arrihet impakti i dëshiruar. Kjo sepse projektet zakonisht adresonin probleme shumë specifike brenda qeverisë dhe ishin të hartuara nga një grup i vogël specialistësh; ose projektet ishin në një bazë vjetore dhe rrallë herë ndodhte që të njëjtat objektiva politike të ishin të mbështetura nga projektet IPA për vitin e ardhshëm. Një nga ndryshimet më të mëdha që projektet IPA II pritet të sjellin, është të mbështesë më shumë programe në strategjitë sektoriale kombëtare dhe tranzicioni gradual i financave nga projekte të vecuara, në programe që mbështesin sektorët. 14. Shqipëria si një vend kandidat do të përfitojë në mënyrë të konsiderueshme nga instrumentet financiar dhe investues të BE. BE përmes politikave të saj dhe mekanizmit të financimit ka kontribuar në mënyrë të konsiderueshme në promovimin e zhvillimit rajonal dhe në ngushtimin e hendekut mes shteteve anëtare, gjithashtu dhe të vendeve kandidate. BE është konsideruar “Makineria e Konvergjencës”, sepse ka ndihmuar në zhvillimin e shteteve më shumë sesa të gjithë rajonet e tjera të botës. Gjatë, para dhe pas periudhës së aderimit, BE ka bërë investime strategjike në ndërlidhjen e infrastrukturës, shkurtimin e distancës ekonomike në tregjet me infrastrukturë shumë të koncentruar në Europën Perëndimore, si dhe mes shteteve të reja anëtare. Si një vend kandidat, Shqipëria do të vazhdojë të përfitojë nga fondet e BE përmes instrumenteve të IPA, si dhe gjithashtu të ketë akses në FEZHR.

15. Megjithatë, në Shqipëri, deri më tani nuk ka një platformë të qartë dhe koherente për ZHR, gjithashtu nuk ka institucione të qarta dhe me role respektive të mirë përcaktuara në ZHR. Shqipëria nuk duket të ketë as kuadrian ligjor, rregullator dhe institucional, as kapacitetin institucional dhe mekanizmat e financimit që ti përngjajnë sistemeve të sofistikuara të planifikimit e zhvillimit rajonal të shteteve anëtare të BE. Përvec kësaj, politikës së zhvillimit rajonal në Shqipëri i mungon dimensioni territorial që fokusohet në rajon. Në përgjithësi, ndihma e huaj është e karakterizuar nga kapacitete të ulëta absorbuese, dhe është e fragmentarizuar me shumë projekte të realizuara në shumë lokalitete, nën-rajone apo komuna të shpërndara në të gjithë vendin. Kjo përthithje e ulët dhe e fragmentuar, dhe mungesa e qasjes sektoriale, ngre pikëpyetje serioze nëse projektet e financuara do të jenë mjaftueshëm të qëndrueshme për të përmbushur pritshmëritë e donatorëve dhe partnerëve, si dhe nevojat dhe pritshmëritë e elektoratit. 16. Qeveria e Shqipërisë është e vetëdijshme për rëndësinë e zhvillimit të një vizioni të përbashkët në zhvillimin rajonal, që të jetë në një linjë me të menduarit strategjik të BE-së dhe për ecur përpara me zbatimin e agjendës së zhvillimit rajonal të mbështetur nga instrumentet financiare dhe investuese të BE-së. Po aq e rëndësishme është që të ketë kapacitete dhe sisteme adekuate, si dhe një rrjet të mirë projektesh të gatshëm për tu financuar. Përpjekje të pamjaftueshme në vitet e ardhshme mund të shkaktojnë mungesë të projekteve praktike e të zhvilluara me standardet e BEsë, pikërisht atëherë kur pritet rritja e financimit. Përvojat e vendeve të reja anëtare dhe vendet kandidate tregojnë se ka pasur nën-shfrytëzim të fondeve të BE-së, dhe progres përgjithësisht të ngadaltë, gjë që rrjedh nga mungesa e kapaciteteve dhe pamjaftueshmëria e projekteve të maturuara për financim. 17. Drejt kësaj objektive, pjesa e tretë e këtij studimi, duke analizuar eksperiencën e disa shteteve anëtare të BE me PRO, do të jepet informacion rreth disa dokumente strategjike të përgatitura nga Qeveria Shqiptare dhe do të ndihmojë në ravijëzimin e modelit të propozuar për promovimin e zhvillimit rajonal. Është analizuar eksperienca e nëntë vendeve anëtare të BE, (Rumania, Mbretëria e Bashkuar, Gjermania, Italia, Lituania, Estonia, Slovakia, Irlanda dhe Polanda), me Programin Operativ 2007-2013 të financuar nga Fondi Europian i Zhvillimit Rajonal. Kjo pjesë e studimit jep informacion mbi akset prioritare, fushat kryesore të ndërhyrjes dhe programet për mbështetjen e sektorëve të financuar nga PO, si dhe procesin e përzgjedhjes. Ajo gjithashtu siguron informacion mbi alokimin e fondeve në fushat prioritare dhe burimin e fondeve, që janë ose investime të BE-së ose investime publike kombëtare, dhe në disa raste investime private kombëtare. Përveç kësaj, bazuar në përvojën ndërkombëtare, është siguruar një grup parimesh udhëheqëse për krijimin e një procesi efikas të përzgjedhjes së projektit, si dhe sistemi i monitorimit dhe i vlerësimit. 18. Analiza e eksperiencës ndërkombëtare tregon se nuk ka një qasje unike. Ndërkohë që BE vendos qëllimet dhe objektivat kryesore të periudhës së programimit, identifikimi i programeve që synojnë investime për të mbështetur sektorët, është lënë në liri vendimi të vendeve përfituese, për t'u mundësuar atyre të lidhin instrumentet e financimit me politikat e tyre kombëtare, rajonale dhe lokale. Eksperienca e vendeve të përzgjedhura të BE-së zbulon se nuk ka një qasje unike. Nga ana tjetër, vendet kanë sjellë nivelin e mendimit strategjik të BE-së dhe perspektivën e zhvillimit rajonal në kontekstin e tyre, kanë identifikuar sektorët dhe kanë zhvilluar programet për të mbështetur qasjen sektoriale, kanë përqafuar qasje të ndryshme në menaxhimin e fondeve të ndryshme nga një qasje të decentralizuar në një të centralizuar, dhe kanë përdorur teknika unike për përzgjedhjen e projekteve.

19. Modeli i propozuar për Shqipërinë fokusohet në qasjen e menaxhimit të investimeve me krijimin e një Holding të ri shqipëtar, si një mjet kyç për të siguruar efikasitetin dhe rritjen e ndikimit. Nën varësinë e një Holding të ri shqiptar, do të jetë Menaxhimi Rajonal Shqiptar (MRSH) dhe Shërbimi Ekonomik në Shqipëri (SHESH), si dy shtyllat kryesore për të nxitur zhvillimin ekonomik të të gjithë vendit. MRSH do të synojë forcimin e kohezionit ekonomik dhe social në Shqipëri duke korrigjuar pabarazitë midis rajoneve. Si pjesë e reformës, disa instrumente do të përputhen me të menduarit strategjik dhe perspektivën e BE-së, ndër të cilat Fondi Rajonal Shqiptar (FRSH) do të përafrohet me Fondin Europian të Zhvillimit Rajonal, duke lëvizur drejt një qasjeje të integruar dhe programe të financuara që mbështesin sektorët.

2. Dendësia, Distanca dhe Ndarja (Divizioni): 3D kritike për zhvillimin rajonal dhe pozicioni i Shqipërisë 20. Raporti i Zhvillimit Botëror i vitit 2009 “Reshaping Economic Geography” nga Grupi i Bankës Botërore (GBB) thekson se Dendësia, Distanca dhe Ndarja (3D), janë blloqet kryesore që kanë rëndësi për zhvillimin. Në mënyrë më specifike, në rradhë të parë, zhvillimi në pjesën më të madhe të vendeve është drejtuar nga disa qëndra dinamike me dendësi të lartë ekonomike, p.sh. përqëndrimi i lartë i aktivitetit ekonomik. E dyta, rajonet e prapambetura përfitojnë kur distanca në vende me dendësi të lartë ekonomike është zvogëluar. E treta, vendi në tërësi është më mirë në afatgjatë nëse ndarja me vendet fqinje, p.sh, kufijtë dhe politikat respektive të tregtisë janë zvogëluar ose eliminuar. Në tërësi, zhvillimi ekonomik i një vendi është kuptuar si produkti i dy faktorëve kryesorë: masa ekonomike e qyteteve dhe afërsia me qendrat me masë të madhe ekonomike, si brenda kufijve kombëtarë dhe jashtë vendit.

2.1

Dendësia

21. Në përgjithësi, dendësia është një karakteristikë kryesore në rregullimin dhe zhvillimin urban, gjithashtu dhe në rritjen e urbanizimit. Me fjalë të tjera, asnjë vend nuk mund të ketë zhvillim në afatgjatë nëse nuk lejon përqëndrimin në rritje të kapitalit ekonomik dhe burimeve njerëzore në hapësira të caktuara. Zhvillimi do të zërë vend aty ku është nisur, meqënëse dendësia ne pjesën më të madhe të vendeve ndihmon në sigurimin e eksternaliteteve positive, që e bëjnë grumbullimin urban tërheqës për njerëzit dhe kapitalin. Teoria e re e Gjeografisë së Re Ekonomike është përpjekur të adresojë pyetjen se pse aktiviteti ekonomik përqendrohet në disa fusha dhe jo në disa të tjera. Një shpjegim i thjeshtuar i kësaj teorie sugjeron se përqendrimi ekonomik është i barabartë me efikasitetin ekonomik, dhe norma të larta rritjeje të qëndrueshme mund të jenë vetëm në zonat ku ekonomia është shume e përqendruar 1. 22. Rrjedhimisht, dendësia më e madhe gjeneron shumë përfitime, të tilla si një grumbullim i kapitalit për të mbështetur ofertën dhe kërkesën. Qytetet më të mëdha do të mbështeten mbi një forcë punëtore më të madhe për të mbështetur ekonominë lokale dhe, si rezultat, ekonomia do të rritet me një ritëm shumë më të shpejtë se në pjesën tjetër të vendit. Nga ana e tyre, individët përfitojnë nga urbanizimi edhe si konsumatorë (në anën e kërkesës) dhe si të punësuar (furnizuesit në tregun e punës) 2.

1“Si rriten rajonet?”, Policy Brief, Organization for Economic Cooperation and Development (OECD), Mars 2009. 2 Raporti i zhvillimit botëror “Riformatimi i gjeografisë ekonomike” Grupi i bankës botërore,2009

23. Ekonomitë në zhvillim përreth botës kanë nxjerrë një mësim të thjeshtë, që zhvillimi në pjesën më të madhe të vendeve është i drejtuar nga disa qëndra dinamike urbane me dendësi të lartë ekonomike, p.sh. përqendrimi të lartë të aktivitetit ekonomik. Në mbarë botën, qytetet/ qëndrat urbane janë përgjegjëse për rreth 70% të GDP botëror, dhe brenda BE, janë përgjegjëse për 67% të GDP. 3 24. Burimet e rritjes së GDP në Europë, sic është e vendosur në tabelën e mëposhtme, janë kryesisht prej kryëqytetit, dhe qyteteve të nivelit të dytë. Të dhënat tregojnë diferenca të mëdha mes vendeve, me një rol më të madh të kryeqyteteve në shtetet ish-socialiste por edhe në shtete të vogla unitare (p.sh. Qipro, Malta, Luksemburgu). Në rastin e bllokut unitar ish-socialist, kontributi i kryeqyteteve mesatarisht është 36.6% e GDP dhe për qytetet e nivelit të dytë është 25.2 % e GDP. Brenda bllokut unitar ishsocialist, Rumania regjistron kontributin më të ulët të akumuluar të kapitalit së bashku me qytetet e nivelit të dytë në rritjen e GDP-së, kontributi i kryeqyteteve është 24.9% të GDP dhe për qytetet e nivelit të dytë është 20.2% e GDP. Kjo mund të lidhet me faktin se qytete të tilla kanë qënë të ndikuara nga ristrukturimi ekonomik duke ndjekur tranzicionin nga regjimi komunist në ekonomitë e tregut. Në përgjithësi, shumica e vendeve të tjera në BE kanë ekonomi më të koncentruar (dmth, një pjesë më e madhe e GDP-së së përgjithshme është e gjeneruar nga disa qytete të mëdha) dhe duket të jenë më të pabalancuar territorialisht. Tabela 1: Ndarja e rritjes në GDP totale (%), 2000-2007

3 “Qytetet Konkurruese: Riorganizimi i Gjeografisë

Ekonomike të Rumanisë ", Programi i Zhvillimit Rajonal Rumani, 2013

Burimi: ESPON and Eurostat

2.2. Pozicioni i Shqipërisë në raport me dendësinë 25. Aktiviteti ekonomik i Shqipërisë është shumë i përqendruar në korridorin Tiranë-Durrës. Tirana gjeneron rreth 36% të GDP dhe sëbashku me dy qarqe të tjera Durrësi dhe Elbasani gjenerojnë 57% te GDP-së së vendit. Variacioni i GDP mes Qarqeve i matur nga raporti maksimum/minimum është shumë i lartë me 20.5. 26. Shqipëria është e njohur për popullsinë e saj të vogël por në rritje dhe urbanizimin intensiv gjatë 20 viteve të tranzicionit nga regjimi komunist në demokraci dhe ekonomi tregu. Lëvizja e lirë mbas 1990 ndryshoi në mënyrë të konsiderueshme gjeografinë e zhvillimit. Statistikat zyrtare të Shqipërisë sugjerojnë që niveli i urbanizimit të vendit është rreth 49% në 2008. Megjithëse është rritur nga niveli i ulët me 43% në 2001, është konsideruar të jetë nja nga më të ulëtat mes vendeve anëtare të BE. 27. Shqipëria regjistroi një rritje pozitive të popullsisë nga 2001 deri në 2008, me një mesatare të rritjes së popullsisë me 2.23%, që është e ndryshme me mesataren e BE27, duke përfaqësuar rreth 78% te normës së rritjes së BE27 dhe 53% të normës së BE15 4. Statistikat zyrtare rreth dendësisë së popullsisë

4 ”Pabarazitë Rajonale në Shqipëri "përgatitur nën" Mbështetja e Integruar për projektin e Decentralizimit: duke punuar për Zhvillimin Rajonal ", Tiranë, nëntor 2010.

dhe dinamikat sugjerojnë që popullsia e Shqipërisë ka një përqëndrim të lartë. Rreth 57% e popullsisë totale është e përqendruar në katër rajoner/qarqet kryesore, që përfshijnë Tiranën, Durrësin, Fierin dhe Elbasanin dhe 25% e totalit të popullsisë është e përqendruar vetëm në rajonin/qarkun e Tiranës. 28. Dendësia mesatare e popullsisë kombëtare është 111 banorë për km2 dhe është relativisht e lartë krahasuar me vendet e Europës JugLindore. Tirana dhe Durrësi kanë densitetin më të lartë të popullsisë me 434% dhe 383% të mesatares kombëtare në mënyrë respektive, ndjekur nga Fieri (178%). Të gjithë qarqet e tjera janë poshtë mesatares, më dendësinë më të ulët në Kukës (30%), Gjirokastër (32%), Dibër (49%), Shkodër (62%) dhe Korcë (63%). Siç është vendosur e katërta në tabelën e mëposhtme, ka një ndryshim të lartë dhë të shpëjtë të dendësisë së popullsisë gjatë viteve, me një normë maksimumi dhe minimum më shumë se 14 herë5.

Tabela 2: Evolucioni i dendësisë së popullsisë në nivel rajoni/qarku, 2001-20086 Dendësia e popullsisë Berat Diber Durres Elbasan Fier Gjirokaste r Korçe Kukes (Min) Lezhe Shkoder Tirane (Max) Vlore Shqipëria

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

107.10 72.82 332.13 113.79 202.73 39.10

105.50 70.30 345.00 113.20 203.80 38.80

104.15 68.09 360.41 112.95 204.03 38.36

101.17 64.33 366.84 110.60 201.45 37.25

97.85 59.27 379.99 108.09 198.57 36.33

96.19 55.92 397.64 107.82 198.39 35.95

96.20 55.55 407.72 108.93 200.15 35.81

95.04 54.54 402.16 107.20 197.45 35.50

72.19 47.09

71.90 45.70

72.07 44.82

71.03 42.98

69.73 38.04

69.55 32.96

70.17 31.91

69.25 33.37

98.93 72.84 376.84

99.30 72.00 371.60

100.05 71.78 385.42

98.69 70.28 410.33

97.40 69.33 446.36

97.76 69.45 472.81

98.82 70.19 486.63

97.57 68.98 480.05

72.18 108.27

72.60 107.80

74.22 108.74

74.76 108.78

75.65 109.30

67.26 109.60

56.48 109.97

77.77 110.68

Burimi: Instituti Kombëtar i Statistikëss, INSTAT * Të dhënat mbi popullsinë janë të marra bazuar në censusin e 2011.

Tabela 3: Evolucioni në popullsisë totale në nivel rajoni/qarku, 2001-2008 7 Popullsia totale Berat Diber Durres Elbasan Fier

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

192,557 188,301 254,409 364,003 383,154

189,637 181,741 264,285 362,125 385,097

187,258 176,077 276,073 361,343 385,617

181,901 166,367 280,996 353,825 380,737

175,937 153,277 291,070 345,793 375,297

172,953 144,598 304,592 344,912 374,948

172,975 143,649 312,317 348,465 378,288

170,887 141,043 308,054 342,926 373,181

5 Pabarazitë Rajonale në Shqipëri "përgatitur

nën" Mbështetje e Integruar për Decentralizim projektit: duke punuar për

Zhvillimin Rajonal ", Tiranë, nëntor 2010

6 Tabela është marrë nga studimi i pabarazisë rajonale në Shqipëri, fq. 32. 7 Tabela është marrë nga studimi i pabarazisë rajonale në Shqipëri, fq. 33.

Gjirokast er Korce Kukes Lezhe Shkoder Tirane Vlore Shqipëri

112,774

111,954

267,892 111,782 160,259 259,453 622,538 195,331 3,112,453

266,950 108,500 160,889 256,325 613,804 196,544 3,097,85 1

110,629

107,416

267,442 106,407 162,089 255,665 636,710 200,846 3,126,15 6

263,585 102,037 159,882 250,351 677,870 202,296 3,127,26 3

104,790 258,784 90,298 157,780 246,949 737,387 204,703 3,142,06 5

103,690 258,100 78,239 158,377 247,394 781,087 181,996 3,150,88 6

103,287 260,408 75,765 160,094 249,331 803,909 152,847 3,161,33 5

102,372 257,005 79,225 158,062 245,700 793,037 210,457 3,181,949

Burimi: Instituti Kombëtar i Statistikës, INSTAT * Të dhënat mbi popullsinë janë të marra bazuar në censusin e 2001

29. Të dhënat e mësipërme tregojnë modelet e mëposhtme të popullsisë dhe dinamikat e dendësisë. Vihet re një lëvizje e madhe e popullsisë prej zonave malore (në jug, në veri, dhe në lindje) drejt bregut perëndimor dhe zonës qendrore. Më konkretisht, popullsia u rrit kryesisht në Tiranë me 27 %, dhe në një masë më të vogël në Durrës me 21 %, dhe Vlorë me 8 %. Nga ana tjetër, në të gjitha rajonet /qarqet e tjera ekziston një trend në rënie, me magnitudë më të lartë në Kukës (-29 %), Dibër (-25 %) dhe Berat (-11 %). Kjo ka çuar në një përqëndrim të shpejtë të popullsisë në një numër të kufizuar të qarqeve, si Tirana dhe Durrësi, me më shumë se një të tretën e popullsisë së përgjithshme të vendit që gjendet në korridorin Tiranë-Durrës. Një trend tjetër i rëndësishëm është gjithashtu i pranishëm. Disa nga qytetet e mëdha dhe të mesme në Shqipëri (qendrat urbane të qarqeve dhe qendrat e ish rretheve 8) kanë marrë popullsinë nga zonat rurale përreth. 30. Sic është vënë re në Urban Sector Review WBG (2007), struktura hapësinore që është themeluar sipas sistemit të planifikimit qendror para 1990, ka qenë e korrigjuar në mënyrë natyrale nga lëvizja demografike, si një përshtatje me ekonominë e tregut: "Dallga e migracionit në dukje kaotike dhe spontane, ka reflektuar kundërveprimin e natyrshëm ndaj gjeografisë së re të mundësive ". Në përgjithësi, këto tendenca të zhvillimit kanë treguar se urbanizimi ka ndodhur brenda të gjitha rajoneve, edhe pse qarku/rajoni i Tiranës dhe Durrësit kanë hasur një rritje të shpejtë të urbanizimit dhe të rritjes së popullsisë, duke i kthyer ato në aglomerat urban. Shkalla e urbanizimit në Tiranë është 73 % dhe në Durrës rreth 57 % dhe rajonet me normat më të ulëta të urbanizimit janë, Dibra me 18 %, Kukësi me 23 %, Lezha me 32 %, Fieri me 32 5, dhe Elbasani me 36 %9. 31. Urbanizimi i shpejtë i Shqipërisë ka patur shumë pasoja, të cilat kanë ndikuar në të gjitha pjesët e vendit. Këto janë: rritja e konsiderueshme e vendbanimeve joformale, rajonet rurale humbin fuqinë punëtore, strukturat shoqërore do të plakjen e shoqërisë, brezat produktivë nisen për punë në qendrat, strukturat sociale në qendrat dhe në rajonet rurale polarizohen; sigurimi i strehimit dhe shërbimeve publike kthehet në një sfidë të madhe për qytetet të cilat kanë infrastrukturë tashmë të dobët dhe të varfër për të akomoduar kërkesat në rritje, si rrjedhojë kostoja e ofrimit të shërbimeve publike rritet dhe cilësia e shërbimeve ulet; bujqësia nuk do të japë më bazën e nevojshme për jetën dhe të përforcojë eksodin. Rrjedhimisht, arritja e kohezionit social, rritja dhe prosperiteti i përbashkët do të jetë më i vështirë.

8 Para riorganizimit administrative, mbajtur në vitin 2000, Shteti ishte i ndarë në 36 rrethe. 9 Pabarazia rajonale në Shqipëri,fq. 36.

32. Megjithëse, urbanizimi është një proces që ndodh natyralisht, autoritetet publike duhet të luajnë një rol të rëndësishëm në drejtimin e këtij procesi. Politikat publike të mirë-projektuara duhet të inkurajojnë eksternalitetet pozitive të tregut dhe të adresojnë efektet anësore negative të urbanizimit (p.sh., vendbanim joformal, të ngjeshur, ndotja, ndarjeve shoqërore).

2.3 Distanca 33. Distanca i referohet lehtësisë apo vështirësisë së transportimit të njerëzve, mallrave, shërbimeve, kapitalit, informacioneve dhe ideve në hapësirë. Duke konsideruar lëvizjen e mallrave dhe shërbimeve, distanca ekonomike merr parasysh kostot monetare dhe të kohës, të cilat varen nga infrastruktura në dispozicion dhe opsionet e transporti. Në lidhje me migrimin e njerëzve, distanca ekonomike përfshin, përveç faktorëve relevant për transportin e mallrave dhe shërbimeve, koston e përshtatjes me një mjedis të ri, të cilat mund të përfshijnë taksat e reja, barrierat gjuhësore, etj. Distanca ekonomike - për njerëz, mallra, apo shërbime - është e lidhur ngushtë me lehtësinë e aksesit në tregje. Supozimi themelor është se sa më lehtë të jetë për njerëzit të hyjnë në vende me dendësi të lartë ekonomike dhe mundësi më të mira, aq më produktive do të jenë. Duke qenë distanca ka rëndësi për zhvillimin, veçanërisht në nivel vendi, disa rajone do të gëzojnë një avantazh mbi të tjerët nëse janë gjeografikisht më afër tregjeve më të mëdha. Së bashku me dinamikat e dendësisë, distanca shpesh kontribuon në zhvillimin e pabarabartë me shfaqjen e zonave kryesore ose poleve të rritjes dhe ato të prapambetura. 34. Zonat kryesore ose polet e rritjes janë zakonisht vendet me mundësitë më të mëdha-edukimi, punësim më të lartë dhe më shumë njerëz dhe firma. Si e tillë, politikëbërësit duhet të mundësojnë hyrje në këto vende. Për njerëzit që tashmë jetojnë në një zonë kryesore, aksesi lehtësohet nga transporti publik më i mirë, që lidh zonat periferike më të varfra me rrethin qëndror të biznesit. 35. Nga ana tjetër, zonat e prapambetura janë ato që luftojnë për të thyer ciklin vicioz të varfërisë, konkurueshmërisë së ulët ekonomike, mungesës së arsimimit dhe aftësive, dhe ndoshta margjinalizimit. Vende të tilla kanë pak mundësi profesionale, institucione publike dhe shërbimet shpesh funksionojnë dobët për shkak të një infrastrukture të shkatërruar (p.sh., mungesa e ujit të pijshëm, kanalizime të papërshtatshme, shërbime të dobëta shëndetësore, shkolla me cilësi të ulët, etj), dhe shumë njerëz luftojnë me varfërinë dhe, në raste të veçanta, diskriminimin dhe izolimin. Edhe njerëzit më të mirë-kualifikuar e kanë të vështirë të gjejnë punësimin e përshtatshëm sepse ka një numër të vogël firmash fitimprurëse (nëse ka), kështu që ata shpesh lëvizin në kërkim të mundësive më të mira. Njerëzit të cilët janë më pak të aftë për të lëvizur (p.sh., fëmijët, të moshuarit, grupe të tjera të rrezikuara, punëtorët me kualifikim të ulët, etj) janë lënë pas, shpesh duke luftuar me varfërinë dhe mungesën e plotësimit të nevojave themelore. Mund të themi se, ata të cilët janë lindur dhe rritur në një zonë të prapambetur, kanë mundësi shumë më të vogël në përmbushjen e potencialit të tyre dhe rritjen e produktivitetit të tyre, e cila në fund të fundit përfaqëson një kosto për të gjithë shoqërinë10. 36.

Sic është hasur në mbarë botën, në fazat e hershme të zhvillimit, ka një divergjencë në rritje

10 Raporti i Zhvillimit Botëror “Riformatimi i gjeografisë ekonomike”, Grupi i Bankës Botërore, 2009.

ndërmjet zhvillimit dhe prapambetjes së ekonomive lokale. Ky evolucion është pasojë e pritur e disa qyteteve kryesore në rritje të shpejtë dhe me akumulim të shpejtë të dendësisë ekonomike, si dhe me aksionet më të larta të prodhimit ekonomik të një vendi. Sic sugjeron Figura 1 më poshtë, ky proces ngadalësohet atëherë kur përfitimet e grumbullimit fillojnë të bien. Në këtë pikë, ekonomitë rënëse të shkallës - kur shpenzimet e përqendrimit të mëtejshëm (p.sh., ndotja, bllokimet e trafikut, etj) peshojnë më shumë se përfitimet –shkaktojnë një shpërthim të burimeve në zonat ngjitur. Si pasojë, zhvillimi i pabarabartë gjeneron përfitime edhe për zonat e prapambetura. Figura 1: Popullimi i qyteteve në përpjesëtim me popullimin kombëtar

Burimi: Raporti i zhvillimit botëror “Riformatimi i gjeografisë ekonomike”, Grupi i Bankës Botërore, 2009.

37. Me pak fjalë, dinamika thelbësore e urbanizimit është që të gjenerojë divergjencë në afatshkurtër dhe konvergjencë në afatgjatë në standardet e jetesës. Në afat të gjatë, meqë përfitimet nga grumbullimi arrijnë një pikë kulmore në qytetet dhe rajonet kryesore, ato vazhdojnë në zonat e prapambetura, me kusht që ato të kenë një bazë të shëndoshë institucionale për të mbështetur rritjen ekonomike. Kjo përfshin, ndër të tjera, aksesin në shërbimet publike, shkollat e duhura dhe spitalet, shërbimet sociale, të drejtat e tokës, tregjet e banesave që funksionojnë, etj. Ndërsa shumica e vendeve të zhvilluara e kanë dëshmuar zhvillimin e pabarabartë në fazat e hershme të zhvillimit, ata kanë arritur, në një shkallë të gjerë, të sigurojnë standarde të ngjashme jetese ndërmjet rajoneve. 38. Figura 2 më poshtë e saktëson këtë, në lidhje me zhvillimin e Shteteve të Bashkuara: me përfundimin e gjerë të procesit të urbanizimit, masa ekonomike është e përqëndruar tani në disa qytete bregdetare, të cilat kanë më shumë dendësi dhe janë të pozicionuar më mirë në terma të distancës me njëri-tjetrin dhe me rrugët kryesore tregtare brenda dhe jashtë SHBA. Megjithatë, njerëzit në gjithë Amerikën gëzojnë standarde të ngjashme të jetesës, pavarësisht se ku janë vendosur. Figura 2: Prodhimi ekonomik për milje katror në SHBA

Burimi: Raporti i zhvillimit botëror “Riformatimi i gjeografisë ekonomike”, Grupi i Bankës Botërore, 2009.

39. Ekzistenca e zonave kryesore dhe të prapambetura është pjesë e procesit dhe është e hasur kudo. Raporti i Zhvillimit Botëror 2009: Reshaping Economic Geography tregon se "zhvillimi është natyrshëm i paekuilibruar, me disa rajone të zhvilluara më të shpejtë se të tjerat". Ky kuadër i RZHB ka politika shumë të rëndësishme dhe implikime të investimeve për vendim-marrësit lokalë dhe kombëtarë. Këto janë:  Zhvillimi i politikave të diferencuara për zonat kryesore dhe ato të prapambetura: Mundësitë për rritje ekzistojnë në të gjitha rajonet, dhe qeveria kombëtare dhe vendore duhet të nxisë rritjen në përputhje me rrethanat. Megjithatë, zgjidhja për një qytet me rritje të shpejtë duhet të ndryshojë nga ato të rekomanduara për zonat e prapambetura apo për qytetet që kanë arritur nivelin optimal të grumbullimit.  Përpjekja për të balancuar zhvillimin, mund të ketë efekte mjaft të kundërta dhe mund të kontribuojë në shpenzime joefikase të fondeve publik. Nxitja e zhvillimit, madje edhe në rajonet që janë të prapambetur ekonomikisht, është në interes të qeverisë meqë ajo kontribuon në prodhimim kombëtar, por pa penguar mundësitë e rritjes gjetkë. Hartuesit e politikave për një kohë të gjatë janë përpjekur të korrigjojnë pabarazitë, duke synuar investime publike në zonat e prapambetura, dhe duke u përpjekur të përcjellin kapitalin privat nga zonat kryesore në zonat e prapambetura. Siç tregojnë të dhënat, programe të tilla rrallë arrijnë rezultatet e pritura. Për më tepër, siç tregon RZHB ‘09, përpjekja të balancojncuar zhvillimin mund të ketë mjaft efekte të kundërta dhe mund të kontribuojë në shpenzime joefikase të fondeve të limituara publike.  Përmirësimi i ndërlidhjes mund të luajë një rol të rëndësishëm në reduktimin e hendekut midis zonave të prapambetura dhe atyre kryesore. Në terma të implikimeve politike për distancën, vendimmarrësit duhet të shqyrtojnë zgjidhje për përmirësimin e përqasjes së brendshme dhe të jashtme: (a) brenda vendit: qytete me ekonomi të madhe dhe në rritje brenda vendit; dhe (b) nga jashtë: qendrat kryesore të Europës. Në lidhje me investimet, ato duhet të shkurtojnë distancën ekonomike midis zonave kryesore dhe atyre të prapambetura, duke lehtësuar fluksin e njerëzve, mallrave dhe shërbimeve drejt poleve të rritjes së vendit.

Përveç kësaj, investimi duhet të përmirësojë lidhjen midis qendrave kryesore ekonomike të vendit me zonat përreth në afërsi të tyre, si dhe me ato më të largëta e më pak të zhvilluara.

2.4

Pabarazitë rajonale në Shqipëri

40. Në rastin e Shqipërisë, vendi ka përjetuar një divergjencë të lartë të brendshme mes rajoneve/qarqeve, dhe një divergjencë të jashtme shumë më të lartë në lidhje me BE-në. Siç përcaktohet në figurën 3 më poshtë, tre qarqe janë më poshtë se 75% e mesatares së vendit (indeksuar në 100), dhe vetëm një qark është mbi 125%. Qarqet me performancën më të mirë në terma të GDP-së për frymë në euro (në PPP, 2012) janë: Tirana me një GDP për frymë prej 4’641 Euro, Fieri me 3’720 euro dhe Durrësi me 3’436 Euro për frymë. Ndërsa qarqet me performancën më të ulët janë: Dibra me një GDP për frymë prej 2’212 Euro, dhe Kukësi me 2’285 Euro. Në krahasim me GDP mesatare për frymë të BE-së që është 26’500 Euro, rritja e pabarazive është domethënëse, madje edhe për rajonin më të mirë, Tiranën- GDP mesatare për frymë të BE28 është 26,500 Euro. Figura 3: Rritja e pabarazisë mes rajoneve dhe me BE/GDP për frymë në PPP përballë Mesatares BE28 (Euro) 30,000

26,500 25,000

20,000

15,000

10,000

5,000 4,641 3,720

3,436 2,212

2,285

2,336

2,311

Kukes North

Lezhe

Shkoder

2,472

2,652

Elbasan

Berat

2,802

2,298

3,015

Diber

Durres

Tirane

Fier

Gjirokaster South

Korce

Vlore

Average EU28, 2012

Burimi: INSTAT and EuroStat

41. Rajonet me performancën më të lartë që karakterizohen nga GDP e lartë për frymë kanë gjithashtu preformancë të lartë në indikatorët e tjerë ekonomik, duke përfshirë 11: Punësimi: Gjatë periudhës 2001-2008, Korca, Durrësi, Elbasani, Fieri dhe në mënyrë të vecantë Tirana përjetuan një rritje në numrin e njerëzve të punësuar, ndërsa në Dibër, Kukës dhe Lezhë pati një tkurrje të dukshme të punësimit. Ndërmarrje të themeluara rishtazi: Në vitin 2008, raporti min/maks për ndërmarrjet e themeluara rishtazi ishte 3.4 (Tirana me 88.5 e krahasuar me Kukësin me 25.9). Zhvillimi i përgjithshëm i

11 Numrat dhe shembujt e paraqitur më lart në tekstin kryesor për të demonstruar pabarazitë rajonale në Shqipëri janë marrë nga Raporti mbi Pabarazitë Rajonale në Shqipëri.

ndërmarrjeve të themeluara rishtazi në vitet 2001-2008 ishte 4.5 herë. Zhvillimi ishte shumë i madh kryesisht në Shkodër, Lezhë dhe Kukës (rreth 15 herë), Dibër (9 Herë) dhe Gjirokastër (7 herë). Investimet në infrastrukturën publike në rajonin verior mund të shpjegojnë rezultatet pozitive. Investimet e huaja direkte: numri i ndërmarrjeve të huaja u rrit me një mesatare prej 99 % gjatë periudhës 2001-2008 në nivel vendor, me normën më të lartë të shënuar në Lezhë (233%) dhe Gjirokastër (200%). Megjithatë, Tirana me një rritje prej 100% vazhdon të numërojë sasinë më të madhe të ndërmarrjeve të huaja në vend, 70% në 2008, që është pak a shumë e njëjtë me 2001 (69.5%). Kreditimi i bizneseve: Kemi një përqëndrim shumë të lartë në Tiranë që llogaritet 72 % e totalit të kredive, dhe kanë një vlerë për frymë (e shprehur në mijë lekë) gati 3 herë më të lartë se mesatarja e vendit. Vetëm Durrësi (78%) dhe Vlora (67%) janë relativisht afër mesatares së vendit, duke i përllogaritur të dyja në 12% të kredive të përgjithshme. Shumica e qarqeve të tjera janë mes 27% dhe 39% të mesatares së vendit. Raste ekstreme janë Dibra (2% e mesatares së vendit) dhe Kukësi (6%), e ndjekur nga Berati (14%). Një nga shpjegimet e diferencimit të tillë ekstrem mund të jenë aktivitetet e mëdha të kreditimit të degëve të bankave tregtare të Tiranës edhe për bizneset nga qarqe të tjera. 42. Raporti “Pabarazitë rajonale në Shqipëri” përgatitur nga Projekti i Mbështetjes së integruar për Decentralizim: Puna për zhvillimin Rajonal”, Tirana, Nëntor 2010, klasifikon rajonet në zona kryesore dhe të prapambetura.Më poshtë kemi një përmbledhje të shkurtër për secilën nga kategoritë: Tirana është poli i rritjes ekonomike kombëtare. Ka GDP më të lartë për frymë, Strukturë të fortë ekonomike me punësim të lartë në sektorin jo-bujqësor. Tirana gjithashtu ka një performancë të lartë në indikatorët e tjerë sic janë numri i ndërrmarrjeve të reja të krijuara, afrimi i ndërrmarrjeve të huaja dhe kreditimi i bizneseve. Durrësi dhe Vlora janë niveli i dytë i polit të rritjes. Këto dy rajone kanë një performancë të mirë në indikatorët ekonomik, më të dobët se Tirana por më të lartë sesa qarqet e tjera. Durrësi ka një pozicion më të favorshëm duke qënë se ka një afërsi të madhe me Tiranën, që përbën motorrin e ekonomisë së vendit. Tirana dhe Durrësi, sëbashku gjenerojnë përafërsisht gjysmën e GDP totale. Gjirokastra nuk është e përfshirë për shkak të metodologjisë së përdorur për llogaritjen e GDP, dhe ka një performancë të ulët përsa i përket indikatorëve të tjerë. Dibra dhe Kukësi kanë performancën më të ulët ekonomike, vendet e prapambetura- të dobët pothuajse në mënyrë uniform në të gjithë indikatorët (me rezerva për situatën e papunësisë të regjistruar). Qarqet e mbetura- performancë ekonomikë mikse- Lezhë, Shkodër dhe Berat janë konsideruar të jenë në fund të grupit.

2.5

Ndarja (Divizioni)

43. Ndarja i referohet lehtësisë me të cilën njerëzit, mallrat, shërbimet, kapitali, dhe idetë lëvizin nga një vend në tjetrin. Ndërkohë që kufijtë fizikë luajnë një rol në ndarje, fokusi është tek kufijtë ekonomikë, për të bërë dallimin mes vendeve që janë integruar në komunitete funksionale ekonomike dhe vendeve që imponojnë kufizime të konsiderueshme në flukset tregtare dhe të migrimit. Vendet që përfitojnë nga kufijtë e "hollë" ekonomikë janë të lidhur më mirë me qendrat ndërkombëtare të masës ekonomike dhe kanë një rrugë depërtimi më të lehtë për të përfituar nga mundësitë në dispozicion, duke lehtësuar progresin më të shpëjtë dhe më të qëndrueshëm. 44. Faktorë të shumëfishtë shpjegojnë ekzistencën dhe vazhdimësinë e ndarjeve. Nga ana e tyre, qeveritë kanë përdorur një gamë të gjerë të instrumenteve për të "trashur" kufijtë, me pasoja negative në zhvillimin e tyre ekonomik afatgjatë. Kufizimet përfshijnë: tarifat e tregtisë; kontrollet e flukseve kapitale; rregullimi i hyrjeve dhe daljeve për qytetarët, banorët dhe vizitorët; dhe barrierat kundër rrjedhës së lirë të ideve (p.sh. kontrolli i qeverisë ndaj medias, kufizimet në trafikun e internetit, etj). Në të njëjtën kohë, ndarje të caktuara janë përtej kontrollit të qeverive: Madhësia e vendit, territoret pa dalje në det, dhe dallimet etnike dhe kulturore brenda vendeve dhe rajoneve. Ka dëshmi të rëndësishme që tregojnë se vendet me kufizime më të ulëta ndërkufitare në lëvizjen e njerëzve, mallrave, shërbimeve, kapitaleve dhe ideve - kanë më shumë gjasa për të arritur dhe mbështetur rritjen ekonomike. Rrjedhimisht, një vend në tërësi është më mirë në afatgjatë në qoftë se ndarjet me vendet fqinje (p.sh., "kufijtë e trashë" dhe politikat kufizuese tregtare) janë reduktuar ose eliminuar. 45. Duke pasur parasysh se 65.4% i eksporteve të Shqipërisë shkojnë në BE dhe 14% në vendet fqinje, është e rëndësishme të përmirësohen lidhjet me Perëndimin dhe vendet fqinje. Megjithëse, Shqipëria është fokusuar masivisht në përdorimin e investimeve në projekte të mëdha rrugore, vendi ka një prej rrjeteve rrugore më pak të zhvilluara në Europë. E njëjta konsideratë është e vlefshme për infrastrukturën e ajrit me vetëm një aeroport ndërkombëtar dhe s'ka asnjë lidhje të brendshme. Duke pasur parasysh se, nuk ishte brenda objektivit të studimit, është rekomanduar në zgjerimin e mëtejshëm të analizës dhe të përcaktojë se cilat lidhje infrastrukturore janë më të nevojshme për të forcuar sinergjitë mes qyteteve të ndryshme dhe të shkurtojë distancën në tregjet evropiane dhe fqinje.

3. Integrimi Europian dhe mundësitë e Shqipërisë për të promovuar zhvillimin rajonal 3.1

Bashkimi Europian si një “Makineri Konvergjence”

46. Variacionet e theksuara në performancën ekonomike midis rajoneve të BE-së reflektojnë diversitetin e madh të rajonit në nivelet e të ardhurave, normave të punësimit, miksimi mes produktivitetit të lartë dhe të ulët, asetet, avantazhet krahasuese, fazat e zhvillimit dhe politikat publike. Ka disa faktorë, të cilët ndikojnë në variacionin e ecurisë ekonomike të rajoneve, duke përfshirë: gjeografinë, demografinë, specializimin, produktivitetin, kapitalin fizik dhe njerëzor, infrastrukturën dhe kapacitetin për të bërë dicka të re. Ndonjëherë këta faktorë përforcojnë njëri-tjetrin, ndërsa në raste të tjera, ata mund të luftojnë njëri-tjetrin. 47. BE përmes politikave të saj dhe mekanizmave të financimit ka patur një kontribut të madh në promovimin e zhvillimit rajonal dhe zvogëlimin e hendeqeve mes shteteve anëtare të BE, gjithashtu dhe vendet kandidate. BE është konsideruar “Makineria e Konvergjencës”, sepse ka ndihmuar një numër më të madh vendesh të zhvillohen krahasuar me gjithë vendet e tjera të botës. Afërsia me BE-në dhe përfshirja në tregun e përbashkët kanë lejuar vende si Republika Çeke, Hungaria, Sllovakia, ose të Sllovenisë, të bashkohen në mënyrë të shpejtë me radhët e vendeve të zhvilluara, dhe të tejkalojnë të ashtu-quajturën "kurthi i të ardhurave të mesme." Gjatë dy periudhave para- dhe pas-aderimit, BE-ja bën investime strategjike në infrastrukturën ndërlidhëse, për "shkurtimin" e distancës ekonomike me tregjet e përqendruara në Evropën Perëndimore dhe brenda shteteve të reja anëtare. Tregu i përbashkët gjithashtu siguron konsistencë në rregullore dhe eliminimin virtual të barrierave tregtare, hapjen e tregjeve të konkurrencës dhe një hyrje të punëtorëve dhe kapitalit në të gjithë BE-në. Efekti ka qenë dramatik. 48. Sic e thekson tabela 4 më poshtë, shtetet e reja anëtare kanë përfituar nga afërsia e BE-së edhe para integrimit të tyre, por rritja e tyre pas aderimit ka qenë edhe më mbresëlënëse. Ndërmjet viteve 1995 dhe 2005, ata kanë më shumë se dyfishuar GDP-në e tyre për frymë. Qytetet e para në këto vende u rritën edhe më shpejt, duke tejkaluar mesataren e BE-së nga 2009. Bukureshti, Sofje, Praga, Bratislava, Varshava, dhe qendrat e tjera urbane jo vetëm janë bërë motorë ekonomikë për vendet e tyre respektive, por kanë dalë si motorë ekonomikë për BE-në si në tërësi, me ekonomi më të forta se ato të qendrave kryesore urbane në vendet anëtare më të konsoliduara - Greqi, Portugali, ose Spanjë. Kjo është një arritje fenomenale në çdo standard.

Tabela 4. GDP për frymë në disa shtete dhe qytëete të BE-së (në Euro PPP) EU27 Rumania

1995

2000

2005

2010

14,700 4,800

19,100 5,000

22,500 7,900

24,500 11,400

Mesatarja 2010-2014

Bukureshti Bullgaria Sofia Republika Ceke Praga Sllovakia Bratislava Polonia Varshava Greqia Athina Portugalia Lisbona Spanja Madridi

6,900 4,700 7,000 11,200 18,900 7,000 14,900 6,300 13,900 12,300 13,300 11,300 15,700 13,400 17,500

10,700 5,400 9,000 13,500 26,400 9,500 20,700 9,200 26,100 16,000 18,200 15,500 21,800 18,500 25,200

17,300 8,200 16,200 17,800 37,400 13,500 32,900 11,500 34,500 20,400 26,100 17,900 25,300 22,900 29,900

28,500 10,700 24,500 19,500 42,200 17,900 43,100 14,300 42,600 21,400 28,200 19,700 27,400 24,300 31,600

Burimi: EuroStat

49. Për vende si Rumania, Bullgaria, Sllovakia, Republika Çeke, etj, anëtarësimi në BE ka qënë një ndër eventet më të rëndësishmë në historinë e tyre, duke lejuar integrimin dhe zhvillimin e shpejtë ekonomik. Siç tregon figura më lart, ka patur një rritje të ndjeshme të GDP-së për frymë në këto vende së bashku me përmirësimet në kapitalin njerëzor, cilësinë e jetës, ligjin e së drejtës dhe qeverisjes së shtetit. Për shembull, në rastin e Bullgarisë GDP për frymë u rrit në shkallë vendi nga 4700 USD (në PPP) në 1995 në 10.700 USD në vitin 2010. Rritja e GDP-së për frymë të kryeqytetit Sofje ishte domethënës nga 7000 USD (në PPP) në 1995 në 24.500 në vitin 2010. E njëjta rritje është hasur dhe në Rumani me një GDP të ulët në mbarë vendin për frymë prej 4800 USD në 1995 në 11.400 USD në vitin 2010. Siç pritet, Bukureshti ka rritur GDP e saj për frymë afërsisht pesë herë nga 6900 USD në 1995 në 28.500 USD në 2010. Këto rezultate mbresëlënëse kanë provuar se duke zvogëluar trashësinë e kufijve të vendeve për të promovuar integrimin me BE-në, është lehtësuar zhvillimi i shpejtë, që është në fakt një nga premisat kryesore të tregut të përbashkët në Europë. 50. Shqipëria është një vend kandidat dhe po aspiron të marrë statusin e shtetit anëtar. Statusi kandidat ngre marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe BE në një nivel më të lartë. Shqipëria tani do të marrë ftesa për mbledhjet e Këshillit për vendet kandidate. Aksesi i saj dhe bashkëpunimi me agjencitë e BE-së do të jetë më i lehtë. Mund të ngrihen komitete të përbashkëta midis Shqipërisë dhe Komitetit të Rajoneve, si dhe Komitetit Ekonomik dhe Social. Si një vend kandidat, Shqipëria do të vazhdojë të përfitojë nga fondet e BE në kuadër të Instrumentit të Asistencës së Para-Anëtarësimit (IPA), që synon të mbështesë vendet përfituese në përpjekjet e tyre për të forcuar institucionet demokratike dhe sundimin e ligjit, reformën e administratës publike, reformat ekonomike, respektimi i të drejtave të njeriut si dhe të drejtat e minoriteteve, të promovojë barazinë gjinore, të mbështesë zhvillimin e një shoqërie civile dhe të çuar përpara bashkëpunimin rajonal, si dhe ripajtimin dhe rindërtimin, dhe të kontribuojë në zhvillimin e qëndrueshëm dhe reduktimin e varfërisë. Përveç kësaj, për vendet potenciale kandidate, asistenca e BE-së mund të përfshijë edhe mbështetje për projektet e investimeve, duke synuar veçanërisht ndërtimin e

kapaciteteve menaxhuese në fushat e burimeve njerëzore rajonale dhe zhvillimin rural 12.

3.2 Politikat e Komisionit Europian dhe perspektivat në zhvillimin urban dhe rajonal 51. Është e rëndësishme të theksohet se BE-ja nuk ka bazë ligjore për zhvillimin dhe zbatimin e politikave të zhvillimit urban dhe rajonal. Masa të tilla janë lënë zakonisht në diskrecionin e shteteve anëtare individuale, duke ndjekur parimin e subsidiaritetit. Si rezultat, në nivel të shteteve anëtare individuale, çdo qeveri ka një qasje unike për zhvillimin rajonal, në përputhje me faktorët kontekstualë, p.sh, kontributi ekonomik i qyteteve në GDP, kuadri specifik i qeverisjes dhe administrimit të çdo vendi) . Siç tregohet më lart në Tabelën 1 në kontributin e qytetit në GDP-së, në vende si Bullgaria, Letonia, Greqia, dhe në një masë më të vogël Polonia, kryeqyteti dominon ekonominë me një pjesë të konsiderueshme të GDP totale. Diskutime janë ngritur rreth përfitimeve të burimeve të përqëndruara vetëm në kryeqytete kundrejt inkurajimit të zhvillimit më të gjerë të "qyteteve të nivelit të dytë" dhe zonave rreth tyre. Në përgjigje, disa vende (p.sh. Republika Çeke, Sllovakia, Rumania) kanë miratuar në vitet e fundit politika specifike që synojnë qytetet e mëdha përvec kryeqytetit. 52. Edhe pse, BE-ja nuk ka bazë ligjore për zhvillimin dhe zbatimin e politikave të zhvillimit urban, ajo ka një traditë të gjatë në promovimin e zhvillimit urban. Më pas, BE-ja ka luajtur një rol të madh në mbështetjen e qyteteve për të promovuar konkurrencën ekonomike dhe kohezionin ekonomik, social dhe territorial. Shumë nga këto përpjekje kanë qenë pjesë e politikave të kohezionit. 53. Është e rëndësishme të bëhet një dallim midis zhvillimit urban të promovuar nga KE nën Politikën e Kohezionit, si dhe zhvillimit urban promovuar si pjesë e bashkëpunimit ndërqeveritar, p.sh. Agjenda territoriale, Perspektiva Europiane e Zhvillimit Hapësinor, etj. Në një nivel bazë, dy modele të ndryshme i kanë dhënë formë politikave të zhvillimit rajonal në dekadat e fundit. I pari sillet rreth të mirës së qëndrimit përreth zonave kryesore dhe poleve të rritjes, të cilat në periudhë afatgjatë përhapen drejt zonave të prapambetura, duke rritur konvergjencën. Modeli i dytë thekson rolin e shtetit në promovimin e njëtrajtshëm të zhvillimit në të gjithë rajonet dhe adresimin e eksternaliteteve negative të aglomerimit. 54. BE-ja nuk e ka miratuar një model të vetëm të pastër për zhvillimin rajonal. Në përgjithësi, BE-ja ka prioritet investimet që synojnë rritjen e konvergjencës midis shteteve anëtare, politikisht dhe ekonomikisht. Në këtë drejtim, suksesi i BE-së deri më sot ka qenë i pashembullt. Në të njëjtën kohë, që nga Strategjisa e Lisbonës në vitin 2000, BE-ja ka rifokusuar disa nga përpjekjet e saj kryesore në nxitjen e rritjes ekonomike dhe konkurrencës. Sipas një raporti të 2009, "Politika rajonale nuk shihet më si një mjet për të ndihmuar rajonet të arrijnë deri në mesataren e Bashkimit, pavarësisht rëndësisë që ai ka. Konkurrenca duke u zhvilluar sipas linjave rajonale në tregun botëror dhe ekonomitë e suksesshme rajonale janë ato që janë bërë lojtarët e vërtetë në rrjetin e prodhimit botëror 13. 55. Në mënyrë të ngjashme, prioriteti i parë i Agjendës Territoriale të BE-së 2020 (AT 2020) - i miratuar në 2011 si dokumenti kryesor udhëzues i përpjekjeve të zhvillimit rajonal të BE-së është

12 Marrëveshja financiare ndërmjet Qeverisë së Shqipërisë dhe Bashkimit Evropian e përfaqësuar nga Komisioni Evropian lidhur me programin kombëtar për 2013 nën instrumentin e para-anëtarësimit.

13 http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/presenta/international/external_ en.pdf

përmirësimi i zhvillimit territorial policentrik dhe të balancuar. 14 Nga njëra anë, TA 2020 vë në dukje rëndësinë e qendrave të mëdha urbane si nxitës të rritjes ekonomike në rajonet e tyre dhe për të gjithë BEnë. Në të njëjtën kohë, TA 2020 thekson rëndësinë e zhvillimit të qyteteve më të vogla për të reduktuar polarizimin territorial të performancës ekonomike. Si pasojë, mesazhe të tilla sugjerojnë që kuadri i zhvillimit rajonal të BE-së ka evoluar me kalimin e kohës drejt një kombinimi më të ndërlikuar të ndërhyrjeve që synojnë rritje të qëndrueshme dhe të balancuar. 56. Kjo reflektohet edhe në politikën aktuale të kohezionit të BE-së, e cila ka tri objektiva: konvergjencën, konkurrueshmërinë rajonale dhe punësimin, dhe bashkëpunimin territorial europian. Konvergjenca ende ka financimet më të larta nga BE me një shumë prej 351.8 bilion euro dhe promovon zhvillimin e balancuar duke kanalizuar fondet strukturore drejt rajoneve ku GDP-ja për frymë është më pak se 75 për qind e mesatares së BE-së. Në kuadrin e konvergjencës, Fondi i Kohezionit synon shtetet anëtare me të ardhura kombëtare bruto më të ulëta se 90 % e mesatares së Komunitetit. Si objektiv të dytë, konkurrenca dhe punësimi, BE-ja dedikon një pjesë më të vogël të buxhetit të përgjithshëm (16 % kundrejt 81,5 % për kohezionin) dhe fokusohet në ndihmën për rajonet kryesore ose polet e rritjes që të kenë performancë më të mirë, "për të krijuar efekte të menjëhershme në tërë BE-në ". 57. Politikat e kohezionit të 2014-2020 janë aktualisht në bazë të prioriteteve të "Europa 2020", e cila është një strategji për të ndihmuar Evropën të dalë më e fortë nga kriza dhe për të përgatitur ekonominë e BE-së për dekadën e ardhshme. Komisioni Europian-krahu ekzekutiv i Bashkimit Evropian, ka identifikuar tre drejtimet kyçe për zhvillim, që do të mbështeten përmes veprimeve nga BE dhe nivelet kombëtare: (i) rritja e inteligjencës (nxitja e njohurive, inovacionit, arsimit dhe të shoqërisë dixhitale), (ii) rritja e qëndrueshme (për të bërë prodhimin e BE-së më të gjelbër dhe me burime më efikase ndërsa rrit aftësinë konkurruese), dhe (iii) rritja përfshirëse (rritja e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore të tregut, përvetësimi i aftësive, dhe lufta kundër varfërisë). Për të arritur këto tri prioritete, KE ka propozuara pesë objektiva të ndërlidhura për BE-në për t’u arritur deri në 2020, duke përfshirë: punësimin, Kërkim dhe Zhvillim (R&D), ndryshimet klimatike dhe efikasiteti i energjisë, arsimi dhe varfëria. Kjo përpjekje do të mbështetet edhe nga shtatë iniciativa për të nxitur përparimin në çdo temë prioritare 15. 58. Në bazë të këtyre qëllimeve, KE paraqiti Kuadrin e Përbashkët Strategjik (KPS), të projektuar për të mundësuar shpenzimet më ndikuese dhe më të integruara të fondeve. Pesë fondet përfshijnë: Fondi Europian për Zhvillim Rajonal (FEZHR), Fondi Europian i Kohezionit (FK), Fondi Europian Social (FES), Fondi Europian i Bujqësisë për Zhvillimin Rural (FEBZHR), dhe Fondi Europian i Marinës dhe Peshkimit (FEMP). Ashtu si tregohet nga Komisioni ", autoritetet kombëtare dhe rajonale do të përdorin këtë kornizë si bazë për hartimin e 'Kontratave të Partneritetit' (KP) me Komisionin, duke synuar arritjen e objektivave për zhvillim Europian dhe arritjen e punësimit të synuar për 2020. 16 Ky dokument ka për qëllim të zëvendësojë Kuadrin Kombëtar të Referencës Strategjike 2007-2013 për periudhën e ardhshme të programimit. KP synon të përcaktojë një qasje të integruar për zhvillimin territorial të mbështetur nga të gjitha fondet e CSF dhe përfshin objektivat në bazë të treguesve, investimet strategjike, dhe disa

14 7http://www.eu-territorial-agenda.eu/Reference%20Documents/Final%20TA2020.pdf 15 Europe 2020: Një strategji Europiane Për rritje të inteligjencës, rritje të qëndrueshme dhe rritje përfshirëse, Gusht

2010.

16 Shih faqen zyrtare në lidhje me propozimin CSFhttp://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-236_en.htm)

kushtëzimeve. 59. Politika Rajonale është realizuar përmes tri fondeve kryesore: Fondi Evropian për Zhvillim Rajonal (ERDF), Fondi i Kohezionit (CF) dhe Fondi Social Europian (ESF). Së bashku me Fondin Evropian Bujqësor për Zhvillim Rural (EAFRD) dhe Fondin Detare Evropian dhe të Peshkimit (EMFF), ato përbëjnë Fondet Strukturore Europiane dhe të Investimeve (ESI). Programi i investimit i kësaj periudhe i FEZHR përqendrohet në katër tema kryesore: (i) inovacionin dhe kërkimin shkencor; (ii) teknologjinë e informacionit dhe komunikimit (TIK); (iii) mbështetje për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (SME-të); dhe (iv) nxitjen e një ekonomie të ulët të karbonit. Llojet e investimeve mund të jenë: në SME-të për të krijuar dhe ruajtur vende pune të qëndrueshme, në të gjitha llojet e ndërmarrjeve në fushën e inovacionit dhe kërkimit, ekonomi e ulët e karbonit, si dhe TIK ku janë të përfshirë SME-të, në infrastrukturë duke ofruar shërbimet themelore në energji, mjedis, transport, dhe TIK, por edhe në infrastrukturën sociale, shëndetësore dhe arsimore, dhe në zhvillimin e potencialeve endogjene 17. 60. FEZHR është konsideruar si një nga elementet kyç të paketës financiare për zbatimin e Strategjisë Europiane dhe promovimin e zhvillimit rajonal. Në shtetet anëtare, qasja në FEZHR është e rëndësishme sepse ndihmon shtetet anëtare të bëjnë investime strategjike. Në vendet kandidate dhe ato potenciale, fondet e para-aderimit janë një investim i rëndësishëm që ndihmon përfituesit të bëjnë reformat politike dhe ekonomike, si dhe përgatitjen e tyre për të drejtat dhe obligimet që vijnë me anëtarësimin në BE. 18 61. Europa 2020 ravijëzon në mënyrë të ndjeshme konceptet e BE-së, e cila në fund të fundit ndikon në mënyrën se si fondet strukturore menaxhohem dhe çfarë lloj investimesh mund të mbështesin, dhe më pas, si do të duket procesi i përzgjedhjes. Si rezultat, ekziston nevoja për të siguruar konsultim më të mirë në nivel vendi për të sjellë zërat e përfituesve të mundshëm dhe qytetarëve në artikulimin e nevojave dhe prioriteteve të tyre, dhe për të siguruar që ato të pasqyrohen plotësisht në dokumentet strategjike të vendit. Ekziston gjithashtu një nevojë për të siguruar që dokumentet strategjike të atij vendi të jenë të lidhura me të menduarit strategjik të BE.

3.2

Përshkrimi i territoreve nga perspektiva e zhvillimit rajonal

62. Europa 2020 ka një fokus më të madh në zhvillimin urban dhe rajonal si dhe promovimin e zhvillimit të integruar territorial. Dy instrumentat e rinj të zhvillimit territorial të propozuar nga BE për periudhën tjetër të financimeve mund të ofrojnë një bazë të mirë për realizimin e qasjes së zhvillimit të integruar territorial, dhe tërheqjen e financimeve nga fondet CSF dhe programet operacionale. 63. Metoda e zhvillimit lokal të udhëhequr nga komuniteti (community-led local development- CLLD) duke reflektuar kryesisht metodën e Liderit për zonat rurale dhe duke e zgjeruar atë për të gjitha fondet CSF dhe territore të tjera - i dedikohet iniciativave lokale të zhvillimit nga poshtë-lart për territore të caktuara nën-rajonale, që janë zbatuar nga ana e komunitetit lokal përmes partneritetit publik-privat. Sipas nenit 28-31 të draftit të ri të rregullores së përgjithshme, ato duhet të zbatohen nga një grup lokal i

http://ec.europa.eu/regional_policy/thefunds/regional/index_en.cfm/

18 http://ec.europa.eu/enlargement/instruments/overview/index_en.htm#ipa2

veprimit (GLV) i përbërë nga përfaqësues të interesave social-ekonomike lokale publike e private, dhe duke marrë përsipër disa detyra të autoriteteve drejtuese si vlerësimin dhe përzgjedhjen e projekteve. CLLD kryhet përmes strategjive nën-rajonale dhe multi-sektoriale të zhvillimit dhe mund të sigurojë financim për mbështetjen përgatitore, për kostot e menaxhimit dhe aktiviteteve të bashkëpunimit të GLV, për kostot e drejtimit dhe vënies në funksionim të strategjisë së zhvillimit lokal si dhe për zbatimin e operacioneve të ngjashme (duke përfshirë investimet fizike). CLLD mund të financohet nga disa programe operative dhe mund të nxjerrë financime nga të gjitha fondet e CSF. 64. “Investimi i integruar territorial” mund të shërbejë për mbledhjen e financimeve FES dhe FEZHR nga më shumë se një aks prioritar të një ose më shumë programeve operative në një skemë të integruar të financimit territorial. Këto pjesë të akseve prioritare janë zbatuar në mënyrë të përbashkët dhe është e mundur të nën-delegohet menaxhimi dhe implementimi në organe të ndërmjetme, përfshirë autoritetet lokale, agjencitë rajonale të zhvillimit ose OJQ. Një ITI mund të përdoret për një strategji të zhvillimit urban apo ndonjë strategji tjetër territoriale (ngjashëm edhe për fushat funksionale). Një ITI mund të zbatohet nga lart-poshtë nga një autoritet drejtues, një qeveri e vetme lokale ose një tjetër njësi ekonomike, duke mos kërkuar përfshirjen e komunitetit. Në përgjithësi, ITI ishin projektuar për zbatim në zonat urbane. Shembuj të territoreve ku do të mund të zbatohen përfshijnë: (i) zona metropolitane; (ii) sistemet urbane të formuara në afërsi të qyteteve; (iii) lagjet me çështje specifike brenda zonave të mëdha urbane; (iv) një sistem i qyteteve të vogla; dhe (v) territoret ndër-kufitare. 65. Ndarja e territoreve në të cilat ITI do të mund të zbatohet duhet të marrë në konsideratë një numër faktorësh. Nga njëra anë, territori duhet të ketë karakteristika territoriale relativisht homogjene. Përvijimi i një territori të tillë nuk duhet detyrimisht të ndjekë kufijtë administrativë, por ajo duhet të ketë një strategji të integruar të zhvillimit. Kjo do të thotë se duhet të ketë një strukturë administrative për të menaxhuar atë, dhe kjo strukturë administrative duhet të ketë një burim financimi. Financimet për menaxhimin e ITI mund të nxirren nga fondet e asistencës teknike, e cila është një nga boshtet prioritare nën Programin Operacional të financuar nga FEZHR, por ideale do ishte që të ketë burime të shumta të financimit. 66. Në mënyrë ideale, ITI nuk duhet të shihet vetëm si një instrument për tërheqjen e fondeve të BE , por si një instrument për krijimin e efektit të levës për sinergjinë territoriale dhe nxitjen e zhvillimit rajonal. Nëse kjo është parë vetëm si një mjet për tërheqjen e fondeve të BE, qëndrueshmëria dhe efikasiteti i investimeve të realizuara mund të rrezikohen. Për shembull, një sistem metropolitan i transportit mund të jetë krijuar për të tërhequr fondet e BE, dhe pastaj të shpërbëhet në momentin kur fondet nuk janë më në dispozicion ose sepse kostot operative dhe të mirëmbajtjes nuk mund të mbulohen nga lokalitetet përbërëse. Rrjedhimisht, ITI duhet ti shërbejë nevojave më të përgjithshme të një territori të përcaktuar, jo vetëm si një mjet për krijimin e efektit të levës në fondet e BE. 67. Siç shihet në kontekstin më të gjerë të BE-së, rritja e interesit dhe ndërgjegjësimit të zonave territorialisht funksionale që përfshin kufijtë administrative dhe juridiksionet, ka sjellë nevojën e zhvillimit të strukturave të reja të qeverisjes territoriale. Duke iu referuar rastit specifik të zonave metropolitane, sfida është edhe më e rëndësishme dhe komplekse, meqë përfshin detyrën e tejkalimit të interesave të autoriteteve urbane dhe para-urbane, si dhe ka të bëjë me analizën e disbalancës. Analiza empirike tregon se zgjedhja e marrëveshjeve të qeverisjes ka pasoja të rëndësishme për ecurinë

ekonomike, për mirëqënien e qytetarëve dhe për rezultatet mjedisore në zonat metropolitane. 19 Sa më mirë të funksionojnë marrëveshjet e qeverisjes me koordinimin e politikave në të gjithë fushat e juridiksionit dhe politikave, aq më të mira janë rezultatet e zhvillimit. Koordinimi i politikave është veçanërisht i rëndësishëm në dritën e kufijve të vjetëruar komunal në zonat metropolitane që nuk korrespondojnë me realitetin funksional të sotëm. Kjo mospërputhje kontribuon në probleme të koordinimit dhe rrit nevojën për strukturat e qeverisjes që kompensojnë atë. 68. Interesi i rritur në qeverisjen metropolitane në vitet e fundit ka cuar në krijimin e një game të gjerë të organizatave ose strukturave qeverisëse metropolitane. Më shumë se dy të tretat e zonave metropolitane të Organizatës për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD) kanë vendosur trupa të qeverisjes në krye të organizimit të përgjegjësive ndërmjet autoriteteve publike për zhvillimin e gjerë metropolitan. Ka një diversitet të konsiderueshëm në drejtim të statusit ligjor, përbërjes, pushtetit, buxhetit dhe stafit të këtyre organizatave. Për shembull, më pak se një e katërta e qyteteve më të mëdha të OECD ka një organ qeverisës që mund të imponojë rregulla të detyrueshme, ndërsa gjysma e tyre nuk kanë fuqi rregullatore. 69. Një nga përgjigjet institucionale për nevojën e zhvillimit të formave të reja të veprimit kolektiv dhe partneriteteve horizontale midis autoriteteve lokale të vendosura në zonat funksionale urbane është krijimi i bashkëpunimit ndër-bashkiak ose autoriteteve bashkiake. Në çdo rast, duhet theksuar se bashkëpunimi ndër-bashkiak paraqet vetëm një pjesë të proceseve territoriale të qeverisjes që duhet gjithashtu të përfshijë formën komplekse të bashkëpunimit dhe pjesëmarrjes publike ku angazhohen aktorët publik dhe privat. 70. Rrjedhimisht, përcaktimi i zonave funksionale urbane dhe strukturës së qeverisjes përkatëse është shumë e rëndësishme. Si rezultat, sfida kryesore për shtetet anëtare të BE-së dhe vendet kandidate është zhvillimi dhe zbatimi i programeve të integruara. Në mënyrë ideale, planet e zhvillimit të integruar (PZHI) do të përfshijnë një plan gjithëpërfshirës të veprimit, me një listë të projekteve që do të financohen nga PRO, nga burime të tjera të BE-së, si dhe nga buxheti lokal dhe kombëtar. Këto programe duhet të shqyrtojnë mënyrat për të përfituar sipërfaqe më të mëdha metropolitane dhe sektorë të shumtë për të mundësuar sinergji optimale. Në këtë kuptim, instrumentet e reja të planifikuara nën ushtrimin e ardhshëm të programimit të BE , të tilla si Investimet Territoriale të Integruara, duhet të shfrytëzohen për të siguruar mekanizmat e duhur të financimit dhe zbatimit për programet e integruara.

4 Promovimi i zhvillimit rajonal nëpërmjet Programeve Rajonale Operative: Shembulli i disa vendeve të përzgjedhura të BE-së 19 Qeverisja e Qyteteve: Pikat kryesore të Politikës, Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik, 2014.

71. Fondi Europian për Zhvillimin Rajonal është një nga elementët kyc të paketës financiare të KE-së për implementimin e Strategjisë Europiane. FEZHR synon të promovojë zhvillimin rajonal nëpërmjet Programeve Rajonale Operative. Ato janë programe gjithëpërfshirëse të përbërë nga akse prioritare dhe fushat kryesore të ndërhyrjes, që synojnë mbështetjen sektoriale nëpërmjet investimeve. Në përgjithësi, zhvillimi rajonal, i parë nga një perspektivë sektoriale përfshin: transportin, energjinë, mjedisin, zhvillimin e sektorit privat, konkurrencën dhe inovacionin, politikat sociale dhe punësimin, bujqësinë dhe zhvillimin rural; si dhe bashkëpunimin rajonal dhe territorial (EMA 2014). Në identifikimin e sektorëve i është lënë liri veprimi vendeve përfituese, për t’i mundësuar atyre përshtatjen e instrumenteve të financimit me politikat e tyre kombëtare. 72. Në linjë me këtë qasje si dhe me përshkrimin e perspektivës së re financiare të BE-së 2014-2020, Instrumenti i Ndihmës për Para-anëtarësim është ridizenjuar për tu planifikuar dhe zbatuar sipas një qasjeje sektoriale. Vlerësimet e ndikimit të IPA-s, në periudhën 2007 – 2010, kanë nënvizuar faktin se financimi i bazuar në projekte strategjike shpesh shkakton humbje të fokusit dhe e bën më të vështirë arritjen e rezultateve të dëshiruara. Kjo ishte për shkak se projektet shpesh kanë trajtuar probleme shumë të veçanta në kuadër të qeverisjes dhe janë hartuar nga një grup i vogël specialistësh; apo edhe për shkak se projektet ishin në baza vjetore dhe rrallëherë objektivat politike mbështeteshin nga projektet e IPA-s për vitet e ardhshme. Një nga ndryshimet më të mëdha që projektet e IPA II pritet të sjellin, është të mbështesë më shumë programet dhe strategjitë sektoriale kombëtare, si dhe kalimin gradual të financave nga projekte të veçanta në programe për mbështetjen e sektorëve. 73. Siç është sqaruar në seksionin më lart, BE është duke shkuar drejt programeve të integruara. Si rezultat, sfida kryesore për shtetet anëtare të BE-së dhe vendet kandidate është të zhvillojnë dhe zbatojnë programe realisht të integruara. Në mënyrë ideale, planet e zhvillimit të integruar (PZHI) do të përfshijnë një plan gjithëpërfshirës të veprimit, me një listë të projekteve që do të financohen nga Programi Rajonal Operativ, nga burime të tjera të BE-së, si dhe nga buxheti lokal dhe kombëtar. Këto programe duhet të shqyrtojnë mënyrat për të përfituar sipërfaqe më të mëdha metropolitane dhe sektorë të shumëfishtë për të mundësuar sinergji optimale. Në këtë kuptim, instrumentet e reja të planifikuara nën zbatimin e ardhshëm të programeve të BE-së, të tilla si Investimet Territoriale të Integruara, duhet të shfrytëzohen për të siguruar mekanizmat e duhur të financimit dhe zbatimit për programet e integruara. 74. Qasjet e integruara nënkuptojnë gjithashtu që projektet e financuara nga buxheti i shtetit dhe ato të financuara nga BE të mos trajtohen ndryshe ose veç e veç, pasi janë pjesë e një vizioni koherent të vetëm të zhvillimit dhe ndihmojnë të arrihen qëllime të njëjta të përgjithshme. Kjo do të thotë se për investime të tilla duhet të zbatohen kritere të ngjashme të vlerësimit dhe përzgjedhjes, si dhe procedurat, pavarësisht burimit të financimit (dmth, fondet e BE-së apo të financimit nga buxheti i shtetit).

4.1 Fushat prioritare të financuara nga Programet Rajonale Operative dhe procesi i përzgjedhjes në disa shtete anëtare të BE-së 75. Kjo pjesë e studimit analizon përvojën e nëntë vendeve anëtare të BE-së: Rumani, Mbretëria e Bashkuar, Gjermania, Italia, Estonia, Lituania, Sllovakia, Irlanda dhe Polonia, me Programin Operacional 2007-2013, financuar nga Fondi Europian i Zhvillimit Rajonal. Ajo jep informacion mbi akset prioritare, fushat kryesore të ndërhyrjeve dhe programeve për të mbështetur sektorët e financuar nga PO, si dhe procesin e përzgjedhjes. Ajo gjithashtu siguron informacion mbi alokimin e fondeve nga fushat prioritare

dhe burimin e fondeve qoftë nga investime të BE-së ose investime kombëtare publike, dhe në disa raste investime private kombëtare. 76. Këto vende janë përzgjedhur për arsye të ndryshme: (i) ata kanë një normë të mirë përthithjeje dhe janë ndër performuesit më të mirë në grupin e shteteve të reja anëtare (p.sh., Estonia, Lituania, Polonia, dhe Sllovenia); (ii) në anën tjetër të spektrit, Rumania ka performancën më të varfër dhe më të ulët të përthithjes në grupin e shteteve anëtare; (iii) si PRO, ata kanë programe të mirë-zhvilluara që shënjestrojnë qytetet (p.sh. Itali, Poloni); ose (iv) ata përdorin qasje inovative për përzgjedhjen e projekteve (p.sh. Gjermania). Mbretëria e Bashkuar u zgjodh për shkak se identifikimi i projektit të saj, i mjeteve të vlerësimit dhe i përzgjedhjes brenda sistemit të përgjithshëm të Menaxhimit të Investimeve Publike (PIM), janë konsideruar shpesh si përfaqësuese të praktikave më të mira ndërkombëtare. Irlanda ka qenë një përfituese afatgjatë e financimit të BE-së, është konsideruar si një performuese e shkëlqyer, dhe ka shfrytëzuar rastin për të përmirësuar vazhdimisht sistemin e saj PIM, duke bërë të mundur që të përfitojë maksimalisht prej mundësive në dispozicion. Asaj gjithashtu i referohen vazhdimisht si një histori suksesi duke konsideruar rritjen e qëndrueshme të kohëve të fundit të saj dhe shërimin e shpejtë nga kriza. 77. Analiza e shpenzimeve ndërkombëtare tregon se BE-ja nuk ka miratuar një model të vetëm të pastër për zhvillimin rajonal. Në përgjithësi, BE-ja ka prioritet investimet që synojnë të rrisin konvergjencën midis shteteve anëtare, si politikisht dhe ekonomikisht. Ndërsa BE-ja përcakton qëllimet dhe objektivat e periudhës së programit, identifikimi i programeve që synojnë investimet për të mbështetur sektorët, është lënë të përcaktohet prej vendeve përfituese për t'iu mundësuar atyre të përshtasin instrumentet e financimit me politikat e tyre kombëtare, rajonale dhe lokale. Përvoja e vendeve të përzgjedhura të BE-së tregon se nuk ka qasje unike. Në kundërshtim të kësaj, vendet kanë sjellë perspektivën e vet të zhvillimit rajonal në kontekstin e tyre, dhe kanë përqafuar qasje të ndryshme në menaxhimin e fondeve; që prej qasjeve të decentralizuara në ato të centralizuara, dhe kanë përdorur teknika unike për përzgjedhjen e projekteve.

4.1.1. Programi Rajonal Operativ i Rumanisë20 78. Programi Rajonal Operativ (PRO) është një nga shtatë programet operative (PO) të financuara përmes fondeve të FEZHR gjatë periudhës 2007-2013. BE-ja ka angazhuar 37 bilion Euro në PRO për të mbështetur zhvillimin rajonal të Rumanisë në periudhën e pas-anëtarësimit. 79. Dokumenti programues i PRO përcakton objektivat strategjike dhe specifike që janë të lidhura zakonisht me parime të forta të rritjes ekonomike. Programi synon të mbështesë zhvillimin ekonomik, social, të balancuar territorialisht, dhe të qëndrueshëm të rajoneve rumune, sipas nevojave dhe burimeve të tyre të veçanta, duke u fokusuar në polet e rritjes urbane, të mjedisit të biznesit, dhe të infrastrukturës bazë. Vizioni është të transformojë rajonet rumune, veçanërisht ato të mbetura prapa, në vende më tërheqëse për të jetuar, punuar, vizituar, dhe për të investuar.

20 Marrë nga “Identification of Project Selection Models for the Romanian Regional Operational Program, 2014-2020”, faqe 14-15.

80. Mbi këtë bazë, janë përcaktuar objektivat specifike të mëposhtme: (i) për të rritur rolin ekonomik dhe social të qendrave urbane, duke adoptuar një qasje policentrike, në mënyrë që të stimulohet një zhvillim më i ekuilibruar i rajoneve; (ii) për të rritur aksesin brenda rajoneve dhe në veçanti të aksesit në qendrat urbane dhe lidhjen e tyre me zonat përreth; (iii) për të rritur cilësinë e infrastrukturës sociale të rajoneve; (iv) për të rritur aftësinë konkurruese të rajoneve si vende të biznesit; dhe (v) rritja e kontributit të turizmit në zhvillimin e rajoneve. 81. Më konkretisht, PRO ka 6 Boshte Prioritare (BP) që përbëhen nga 15 Fusha Kryesore të Ndërhyrjes (FKN), siç përshkruhet më poshtë. Boshti Prioritar 1 (BP1): Mbështetje për zhvillimin e qëndrueshëm të poleve urbane të rritjes. Objektivi: Ky BP ka për qëllim rritjen e cilësisë së jetës dhe ka krijuar vende të reja pune në qytete, nëpërmjet rehabilitimit të infrastrukturës urbane, përmirësimit të shërbimeve, përfshirë shërbimet sociale, si dhe zhvillimin e strukturave mbështetëse të biznesit e sipërmarrjes. Përfituesit e Përshtatshëm: Investimet janë të përqendruara në ato qytete që veprojnë si rajone dhe/ose pole lokale të rritjes dhe përhapin zhvillimin në zonat përreth, duke i dhënë prioritet poleve të rritjes të vendosur në rajonet dhe qarqet me nivel të ulët të zhvillimit në terma të PBB dhe papunësisë. Fushat kryesore të ndërhyrjes për BP1: BP 1.1. Plane zhvillimore urbanistike të integruara; BP 1.2. Mbështetje për investimet në efikasitetin energjetik të ndërtesave. Boshti Prioritar 2 (BP2): Përmirësimi i infrastrukturës rajonale dhe lokale të transportit. Objektivat: Ky synon rritjen e aksesit të rajoneve dhe lëvizshmërinë e popullsisë, mallrave dhe shërbimeve, në mënyrë që të nxisë zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik. Fushat kryesore të ndërhyrjes për BP2: BP 2.1: Rehabilitimi dhe modernizimi i rrugëve të qarkut dhe rrjetit të rrugëve urbane përfshirë ndërtimin / rehabilitimn e unazave. Boshti Prioritar 3 (BP3): Përmirësimi i infrastrukturës sociale. Objektivi: Ky aks ka për qëllim të krijojë premisa për qasje më të mirë të popullsisë në shërbimet themelore, duke kontribuar në arritjen e objektivit Europian të kohezionit ekonomik dhe social, duke përmirësuar infrastrukturën për shëndetin, arsimin, shërbimet sociale, dhe sigurisë publike në situata të jashtëzakonshme. Fushat kryesore të ndërhyrjes për BP3: BP 3.1: Rehabilitimi, modernizimi, dhe pajisja e infrastrukturës së shërbimeve shëndetësore; BP 3.2: Rehabilitimi, modernizimi, zhvillimi dhe dhurimi i infrastrukturës së shërbimeve sociale;

BP 3.3: Përmirësimi i pajisjeve të njësive operative për ndërhyrje të sigurisë publike në situata emergjente; BP 3.3: Rehabilitimi, modernizimi, zhvillimi, dhe dhurimi i infrastrukturës të arsimit parauniversitar, universitar dhe të mësuarit gjatë gjithë jetës. Boshti Prioritar 4 (BP4): Forcimi i klimës së biznesit rajonal dhe lokal. Objektivi: Ky bosht prioritar synon të ngrejë dhe të zhvillojë struktura mbështetëse të biznesit me rëndësi rajonale dhe lokale, rehabilitimin e pikave industriale, dhe të mbështesë iniciativat sipërmarrëse rajonale dhe lokale, në mënyrë që të lehtësojë krijimin e vendeve të reja punës dhe rritjen e qëndrueshme ekonomike. FKN për BP4 janë: BP 4.1: Zhvillimi i strukturave të qëndrueshme për mbështetjen e biznesit me rëndësi rajonale dhe lokale; BP 4.2: Rehabilitimi i zonave të papërdorura të ndotura industriale dhe përgatitja për aktivitetet e reja; BP 4.3: Mbështetja për zhvillimin e mikro-ndërmarrjeve.

Boshti Prioritar 5 (BP5): Zhvillimi i qëndrueshëm dhe promovimi i turizmit. Objektivi: Ky BP ka për qëllim kryesisht të promovojë trashëgiminë kulturore të vendit dhe burimet natyrore me potencial turistik, si dhe të përmirësojë cilësinë e akomodimit dhe infrastrukturës turistike të kohës së lirë, në mënyrë që të rrisë atraktivitetin e rajonit, të zhvillojë ekonomitë lokale, dhe të krijojë vende të reja pune. FKN për BP5 janë: BP 5.1: Rinovimi dhe shfrytëzimi i qëndrueshëm i pikave të trashëgimisë kulturore dhe modernizimi i infrastrukturës përkatëse; BP 5.2: Krijimi, zhvillimi dhe modernizimi i infrastrukturës së turizmit për përdorim të qëndrueshëm të burimeve natyrore dhe për rritjen e cilësisë së shërbimeve turistike; BP 5.3: Promovimi i potencialeve turistike dhe vendosja e infrastrukturës së nevojshme për të rritur atraktivitetin e Rumanisë si një destinacion udhëtimi.

Boshti Prioritar 6 (BP6): Asistenca Teknike. Objektivi: Të sigurohet mbështetje për zbatimin transparent dhe efikas të programit. FKN për BP5 janë: BP 6.1: Mbështetje për zbatimin, menaxhimin e përgjithshëm, dhe vlerësimin e PRO; BP 6.2: Mbështetje për reklamimin dhe aktivitetet informative të lidhura me PRO.

Modeli i përzgjedhjes së PRO21 82. Brenda secilit rajon, ka dy modele kryesore të përzgjedhjes të përdorura në PRO. Modeli i parë i përzgjedhjes zbatohet për projektet e propozuara nga polet e rritjes (GPs) dhe polet e zhvillimit urban (UDPs) nën Boshtin Prioritar 1.1, dhe tipari i saj kryesor është financimi i dedikuar ose para-alokuar. Modeli i përzgjedhjes së dytë mbulon të gjitha akset e tjera prioritare dhe llojet e përfituesve, dhe përfshin përzgjedhje përmes rregullit First-In-First-Out (FIFO). Ekziston edhe një model i tretë përzgjedhjeje që vlen vetëm për PRO Aksi 6 - Asistenca teknike, për të cilat përfituesit janë Autoriteti Menaxhuese i PRO dhe Agjencitë e Zhvillimit Rajonal (AZHR), dhe fondet janë të destinuara për të mbuluar shpenzimet që lidhen me zbatimin e duhur dhe promovimin e programit. 83. Modeli i parë i përzgjedhjes ("të përkushtuar") siguron fonde të para-alokuara për çdo GP dhe Planin Zhvillimor Urban (PZHU). Zgjedhja për tu mbështetetur në shumat e paracaktuara është në përputhje me kërkesat e BE për projekte të integruar në mjedise të mëdha urbane. Formulimi i strategjisë, planifikimi, dhe identifikimi i projekteve të integruara ndodh përmes Planeve të Zhvillimit të Integruar Urban, që përgatitet nga secila komunë e interesuar në fondet e PRO nën fushat prioritare të GP ose Planit të Zhvillimit Urban (PZHU). Lista e GP-ve dhe PZHU-ve ështe e vendosur në nivel kombëtar dhe vetëm qytetet e përfshira formalisht nën secilën kategori kanë qenë në gjendje të aplikojnë për fonde disponibël nën aksin korrespondues / fushën kryesore të ndërhyrjes. 84. Nga njëra anë, financimi i dedikuar ka funksionuar mirë edhe për administratat që kanë nevojë të mbështeten në një buxhet të paracaktuar për të mbështetur planifikimin dhe përgatitjen e projektit (p.sh., financimi i dokumentacionit teknik kompleks), dhe ideja e përgjithshme e projekteve të integruara është e saktë dhe e fuqishme në drejtim të ndikimit potencial. Në këtë kuptim, PRO paraqiste një mundësi për administratat lokale për hartimin dhe zbatimin e strategjive të zhvillimit të bazuar në prioritete dhe projekte të qarta; një proces që ka qenë i vlefshëm në udhëheqjen e rritjes së qyteteve dhe në zhvillimin e kapaciteteve të planifikimit në nivel lokal. Në të vërtetë, në shumë lokalitete në të gjithë Rumaninë kishte munguar dokumenti i planifikimit strategjik para se ato të bëheshin të detyrueshme si parakusht për të hyrë në fondet e BE përmes Boshtit PRO 1.1. Nga ana tjetër, financimi i dedikuar gjithashtu do të thotë se ekziston një periudhë e zgjatur e kohës në dispozicion për paraqitjen e projektit dhe përfundimin e tij. Ekziston rreziku i vonesave në realizimin e investimeve në qoftë se komuna nuk është e motivuar mirë për të ndjekur përgatitjen dhe zbatimin e projekteve. Përveç kësaj, modeli vetëm kërkon përmbushjen e standardeve minimale të cilësisë, në vend që të zgjedhë projektet me më shumë ndikim, një dobësi më shumë e sistemit aktual PRO, ku projektet nuk konkurrojnë (dhe nuk janë pikëzuar) me njëri-tjetrin. 85. Modeli i dytë i përzgjedhjes, bazuar në rregullin First-In-First-Out (FIFO), përfshin përfituesit potencialë që dorëzojnë aplikimet për financim në mënyrë të vazhdueshme, nën akse të ndryshme, derisa ndarja e buxhetit është e lodhur nga projektet e kontraktuara dhe akset përkatëse janë mbyllur.

21 Marrë kryesisht nga “Identification of Project Selection Models for the Romanian Regional Operational Program, 20142020”, faqe 25.

4.1.2 Gjermani - Nordrhein-Westfalen (NRW) Programi Rajonal Operativ: Thirrjet Konkurruese për Infrastrukturën e Biznesit22 86. Në Gjermani, si një vend federal, menaxhimi i Fondeve Strukturore është i decentralizuar dhe është përgjegjësi e Lande-ve. Në Nordrhein-Westfalen, Program Rajonal Operative ERDF menaxhohet nga Qeveria e Lande-ve dhe më konkretisht nga Ministria e Ekonomisë, Energjetikës, Industrisë, SME-ve dhe Sektorit të Artizanatit. PRO në Nordrhein-Westfalen (NRW) mbi thirrjet kompetitive në Infrastrukturën e Biznesit ka katër akse prioritare: (i) forcimin e bazës sipërmarrëse; (ii) ekonomia e bazuar në inovacion dhe dije; (iii) zhvillimin e qëndrueshëm urban dhe rajonal; dhe (iv) asistencën teknike. Siç është përcaktuar në tabelën më poshtë, investimi i përgjithshëm për periudhën 2007-2013 është rreth 2.569 milion Euro, nga të cilat investimi i BE është 1283 milion Euro, kontributi publik kombëtar është 1.013 milion euro, dhe kontributi privat kombëtar është rreth 270 milion Euro. Tabela 5: Nordrhein-Westfalen ERDF RCE Programi 2007-13 – Alokimi i Programit (në milion € Akset Prioritare (PA) I. Forcimi i Bazës Sipërmarrëse II. Ekonomia e Bazuar në Inovacion dhe Dije III. Zhvillimi i Qëndrueshëm Urban dhe Rajonal IV. Asistenca Teknike TOTALI

Investimet e BE-së 121.3 881.5

Kontributi Publik Kombëtar 101.3 641.5

Kontributi Privat Kombëtar 20.0 240.0

Totali 242.6 1,762.9

268.2

258.2

10.0

536.3

12.5 1,283.4

12.5 1,013.4

0.0 270.0

25 2,569.9

Burimi: Ministerium für Wirtschaft, Energie, Bauen, Wohnen und Verkehr des Landes Nordrhein-Westfalen (2012) Operationelles Programm (EFRE) für das Ziel "Regionale Wettbewerbsfähigkeit und Beschäftigung" für Nordrhein-Westfalen, Version of 05.07.2012, p.167

87. Alokimi i fondeve sipas akseve prioritare/fushave, tregon se Aksi Prioritar 2 (PA2) "Ekonomia e bazuar në inovacion dhe dije" mori rreth 1.762 milion Euro ose rreth gjysmën e shumës totale të PRO. Ky aks prioritar gjithashtu ka arritur të marrë shumicën e kontributeve kombëtare private përmes partneritetit publik-privat. Një përmbledhje e shkurtër nga fushat kryesore të ndërhyrjeve për PA2 është dhënë më poshtë.

PA2: Ekonomia e bazuar në Inovacion dhe dije  Fushat Kryesore të Ndërhyrjes: FKN 2.1 Mbështetje për inovacionin e biznesit dhe zhvillimin e rrjetit. Në këtë kontekst, mbështetja është dhënë për R&D, infrastrukturën, dhe projektet e investimeve, mbi tre vjet, për një shumëllojshmëri temash (magazinimit të energjisë, makina, infrastrukturës dhe rrjeteve, normat dhe standardet). 88.

Shumica e fondeve është ndarë përmes thirrjeve konkurruese. Financimi nën Prioritetin 1

22 Informacioni për këtë PRO është bazuar kryesisht në gjetjet e raportit të vlerësimit të mëposhtëm: Deloitte & Touche GmbH (2012): Evaluierung von wettbewerblichen Auswahlverfahren des Ziel 2-Programms 2007-2013, Ministry for Business, Energy, Industry, SMEs & the Craft Sector of the Land Nordrhein-Westfalen, Final Report.

shpërndahet përmes instrumenteve ekzistuese të financimit të brendshëm (p.sh, skemat e kredive për SME-të), ku qasja për prodhimin e projektit, vlerësimin e tij dhe zgjedhjen, është përcaktuar në përgjithësi në dokumentet ligjore që lidhen me këto instrumente. Financimi i mbetur është ndarë nëpërmjet thirrjeve konkurruese për tender. Në raste të veçanta, disa fonde nën Prioritetin 3 (sidomos për infrastrukturën në zonat e prapambetura) mund të ndahen në bazë të vendimeve të Komitetit të Sekretarëve të Shtetit, në kontekstin e strategjive te mirë-krijuara në nivel nën-rajonal.

4.1.3 Polonia – FEZHR Programi Rajonal Operativ Śląskie 2007-13: Parapërzgjedhje përmes Programeve të Zhvillimit Nën-rajonal – Rivitalizimi Urban23 89. Polonia ka pasur një qasje të decentralizuar për menaxhimin dhe zbatimin e Fondit Strukturor, me objektiva të veçanta rajonale. Në rajonin polak të Śląskie, pjesa e ERDF PRO është zbatuar me sukses përmes projekteve të para-zgjedhura në kuadrin e Programeve të Zhvillimit Nën-rajonal. Në Śląskie Voivodship, Zyra e Marshallit është përgjegjëse për menaxhimin e PRO të Konvergjencës 2007-13. 90. PRO për periudhën programuese 2007-2013 ka dhjetë akse prioritare: (i) R&D, inovacioni dhe sipërmarrja; (ii) Shoqëria e Informacionit; (iii) Turizmi; (iv) Kultura; (v) Mjedisi; (vi) Zhvillimi i qëndrueshëm urban; (vii) Transporti; (vii) Infrastruktura e Arsimit; (ix) Shëndeti dhe Argëtimi; dhe (x) Asistenca Teknike. Siç përcaktohet në tabelën më poshtë, shuma totale e investimit është 2,016 milion Euro, ku investimi i BE-së është 1.712 milion Euro dhe kontributi publik kombëtar është 300 milion Euro, dhe ku nuk ka kontribut privat kombëtar. Sektori i transportit ka marrë 510 milion Euro ose rreth një të katërtën e fondeve të përgjithshme për periudhën e programit, pasuar nga R&D, inovacioni dhe sipërmarrja me 348 milion Euro, si dhe zhvillimin e qëndrueshëm urban me 368 milion Euro. 91. Tabela e mëposhtme jep një pasqyrë të fondeve të alokuara për dhjetë prioritetet e mbështetura nga programi.

Tabela 6: Śląskie ERDF Programi i Konvergjencës 2007-13 – Alokimi i Programit (€) Akset Prioritare (PA) I. R&D, inovacioni dhe sipërmarrja II. Shoqëria e Informacionit III. Turizmi IV. Kultura V. Mjedisi VI. Zhvillimi i qëndrueshëm urban VII. Transporti VIII. Infrastruktura e Arsimit IX. Shëndeti dhe Argëtimi X. Asistenca Teknike

Investimet e BE-së 296, 238,553

Kontributi Publik Kombëtar 52,277,392

Kontributi Privat Kombëtar -

Totali 348,515,945

150,000,000 110,420,000 53,274,150 180,678,600 312,802,445

26,470,588 19,485,882 9,401,321 31,884,459 55,200,431

176,470,588 129,905,882 62,675,471 212,563,059 368,002,876

426,327,555 82,480,000

84,244,367 14,555,294

510,571,922 97,035,294

57,759,000 43,000,000

10,192,765 -

67,951,765 43,000,000

23 Marrë kryesisht nga Regionalny Program Operacyjny Województwo Śląskiego na lata 2007 – 2013 (version 6/8/2010).

TOTALI

1,712,980,303

303,712,499

2,016,692,802

Burimi: Regionalny Program Operacyjny Województwo Śląskiego na lata 2007 – 2013 (version 6/8/2010).

92. Programet e Zhvillimit Nën-rajonal u prezantuan për të rritur pjesëmarrjen e palëve të interesuara, në përgjigje të kërkesës nga qytetet dhe komunat për pjesëmarrje të fortë në procesin e zbatimit të PO. Rajoni Śląskie ka një strukturë policentrike me katër aglomerate të mëdha. Me qëllim përfshirjen e autoriteteve komunale dhe të qarkut në procesin e zbatimit të fondeve të BE, janë krijuar katër platforma nën-rajonale rreth këtyre bazave: Qendrore (Centralny Slaski), Jugore (Bielsko-bialski), Veriore (Częstochowski) dhe Perëndimore (Rybnicko-jastrzębski). Çdo nën-rajon ka zhvilluar marrëveshje të partneritetit që përfshijnë komunat, qytetet, institucionet e dijes, dhe sektorin privat. Programet e Zhvillimit Nën-rajonal janë zhvilluar rreth një liste projektesh të miratuar nga aktorët kryesorë. Ato janë krijuar në konsultim me autoritetet vendore të katër nën-rajoneve. 93. Programet e Zhvillimit Nën-rajonal "rivitalizimi urban" mbulojnë një larmi temash në lidhje me llojet e ndryshme të infrastrukturës në mjedis, rritjen rajonale dhe rinovimin urban. Ato arrijnë në 246,48 milion € (rreth 12% e ndarjes totale të BE-së për PRO) dhe përfshijnë masat e mëposhtme të shtatë prej dhjetë prioriteteve të programit:

o o o o o o o o o o o

Prioriteti 2,1 Infrastruktura për shoqërinë e informacionit; Prioriteti 2.2 Zhvillimi i shërbimeve elektronike; Prioritet 3.2.2 Infrastruktura turistike; Prioritet 4.1 Infrastruktura kulturore; Prioritet 5.2 i Menaxhimit të Mbeturinave; Prioritet 5.3 Ajri i pastër dhe energjia e ripërtëritshme; Prioritet 6.1 Forcimi i qendrave rajonale të rritjes; Prioritet 6.2.1 Rivitalizimi i qyteteve të mëdha; Prioritet 6.2.2 Rivitalizimi i qyteteve të vogla; Prioritet 7.1.1 Modernizimi dhe zhvillimi i rrjeteve kryesore rrugore; Prioritet 7.1.2 Modernizimi dhe zhvillimi i infrastrukturës që plotëson rrjetet kryesore rrugore.

94. PRO përdor tre procedura për të zgjedhur operacionet, ku pjesa më e madhe e financimit ndahet përmes thirrjeve konkurruese. Sipas Aktit të dhjetorit 2006 mbi Parimet e Politikës së Zhvillimit, shumica (60%) e financimit të BE-së është i ndarë përmes mjeteve konkurruese; rreth 28% e financimit të përgjithshëm të BE-së është i ndarë përmes projekteve kryesore, të cilat janë të përcaktuara si projekte individuale; dhe 12% nëpërmjet Programeve të Zhvillimit Nën-rajonal (PRS), të cilat janë kuptuar si projekte sistematike, siç është shpjeguar dhe më lart.

4.1.4 PO i Estonisë për Zhvillimin e Mjedisit të Jetesës: Thirrjet e hapura 24 95.

Estonia ka zgjedhur një qasje të centralizuar për menaxhimin e Fondeve Strukturore dhe

24Marrë kryesisht nga Operational Programme for the Development of the Living Environment. Republic of Estonia. 2007EE161PO002, version May 2010,

implementimin e tyre bazuar në një administrate të centralizuar përmes Programeve Kombëtare Operacionale (NOP), pa përcaktuar synime të qarta rajonale. PO për Zhvillimin e Mjedisit të Jetesës udhëzon përdorimin e Fondit të Kohezionit dhe të ERDF në fushën e mbrojtjes së mjedisit, energjisë, zhvillimit lokal dhe rajonal, arsimit dhe kujdesit shëndetësor, dhe shërbimeve të mirëqenies. Ajo përfshin c. € 1,548.9 milion, e barabartë me 45,5 për qind e totalit të Fondeve Strukturore dhe të burimeve të Fondit të Kohezionit, të alokuara për Estoninë për periudhën e programimit 2007-13. Ministria e Financave është Autoriteti Menaxhues i të tri Programeve Kombëtare Operacionale (NOP) të Estonisë. Mbështetja për zhvillimin rajonal zbatohet nga Ministria e Punëve të Brendshme (niveli i parë i ndërmjetësimit) dhe nga Enterprise Estonia (niveli i dytë i ndërmjetësimit). 96. PO i Estonisë ka tetë akse prioritare: (i) zhvillimin e ujit dhe infrastrukturës të menaxhimit të mbeturinave; (ii) zhvillimin e infrastrukturës dhe mbështetje për përdorimin e qëndrueshëm të mjedisit; (iii) zhvillimi i sektorit të energjisë; (iv) zhvillim të integruar dhe të balancuar të rajoneve; (v) zhvillimin e infrastrukturës arsimore; (vi) zhvillimin e shëndetit dhe infrastrukturës së mirëqenies; (vii) asistencë teknike horizontale; dhe (viii) asistencë teknike. Shuma totale për periudhën e programit 2007- 2013 ishte 1.839 milion Euro, nga e cila investimi i BE-së është 1,548 milion Euro, kontributi publik kombëtar është 229 milion Euro, dhe kontributi privat kombëtar është 66 milion Euro. Vetëm dy sektorë përfituan nga kontributi kombëtar privat përmes partneritetit publik-privat: zhvillimi i sektorit të energjisë dhe zhvillimi i ujit dhe infrastrukturës të menaxhimit të mbeturinave. 97. Tabela e mëposhtme jep një pasqyrë të fondeve të alokuara për tetë prioritetet e mbështetura nga programi.

Tabela 7: Estonia ERDF NOP i Konvergjencës Zhvillimi i Mjedisit të Jetesës – Alokimet e Programit (million €) Akset Prioritare (PA) I. Zhvillimi i ujit dhe infrastrukturës të menaxhimit të mbeturinave II. Zhvillimi i infrastrukturës dhe mbështetje për përdorimin e qëndrueshëm të mjedisit III. Zhvillimi i sektorit të energjisë IV. Zhvillimi i integruar dhe i balancuar i rajoneve V. Zhvillimi i infrastrukturës arsimore VI. Zhvillimi i shëndetit dhe infrastrukturës së mirëqenies VII. Asistencë teknike horizontale VIII. Asistencë teknike TOTALI

Investimet e BE-së 626.3

Kontributi Publik Kombëtar 93.6

Kontributi Privat Kombëtar 16.9

736.86

92.0

9.7

101.8

28.8 388.6

0 68.6

44.1 0

72.9 457.2

212.8 169.1

1.2 51.5

0 0

214.0 220.6

28.6 2.8 1,548.9

5 229.6

61.0

33.6 2.8 1,839.5

Burimi: Operational Programme for the Development Estonia.2007EE161PO002, version May 2010, p. 147.

the

Living

Environment.

Totali

Republic

98. Prioriteti 4 "Zhvillimi i integruar dhe i balancuar i rajoneve" është ralizuar nëpërmjet zhvillimit të shërbimeve publike lokale dhe përmirësimin e kushteve të jetesës. Shtrirja e investimeve është e gjerë duke filluar që nga rinovimi i shkollave dhe ndërtimi i bazës sportive, deri tek ndërtimi i infrastrukturës së

biznesit. Për të mbështetur zhvillimin rajonal janë alokuar më shumë se 388 milion € (ERDF), e barabartë me 11,4 për qind e ndihmës së Fondeve Strukturore të alokuara në Estoni. 99. Më specifikisht, Prioriteti 4 "Zhvillimi i integruar dhe i balancuar i rajoneve" është implementuar nëpërmjet gjashtë masave, duke përfshirë:

     

Zhvillimi i shërbimeve publike lokale; Zhvillimi i rajoneve urbane; Forcimi i konkurrencës së rajoneve; Zhvillimi i objekteve kulturore dhe turistike shtetërore; Zhvillimi i kompetencës rajonal; Përmirësimi i cilësisë së aksesit broadband.

100. Shumica e projekteve të Fondeve Strukturore në Estoni janë zgjedhur nëpërmjet thirrjeve të hapura. Projektet janë përzgjedhur nga një panel vlerësimi duke përdorur kritere të përbashkëta dhe të veçanta të organizuara në tri blloqe vlerësimi, që përfshijnë teknika të bazuara në rezultatin dhe ponderimin e një liste të detajuar të treguesve. Thirrjet e hapura, të cilat mbulojnë të gjithë Estoninë, lejojnë zgjedhjen e projekteve më konkurruese me ndikimin më të lartë kombëtar. Megjithatë, ato nuk kanë siguruar shpërndarje të balancuar hapësinore të projekteve.

4.1.5 Italia – Lazio FEZHR PO: Thirrjet Konkurruese për Planet e Zhvillimit Lokal dhe Urban (P.L.U.S. Lazio)25 101. Në Itali, menaxhimi i Programeve Rajonale Operative të ERDF është i decentralizuar. PO ERDF i rajonit të Lazio menaxhohet nga Drejtoria Rajonale e Zhvillimit Ekonomik dhe Veprimtarive Prodhuese. Ky është një PO ERDF mbi Konkurrueshmërinë Rajonale Italiane dhe Punësimin, i cili, në konfigurimin e tij fillestar (tetor 2007), kishte c. 329,9 milion € (ERDF), të barabartë me 1,3 për qind të burimeve totale të ERDF të alokuara në Itali për periudhën 2007-13. Lazio ERDF PO fillimisht kishte katër akse prioritare: (i) kërkimi, inovacioni, dhe forcimi i bazës prodhuese; (ii) mjedisi dhe parandalimi i rrezikut; (iii) aksesi; dhe (iv) asistenca teknike. 102. Në një ushtrim riprogrami në vitin 2011, duke marrë parasysh performancën e ulët të shpenzimeve (deri në fund të 2010 programi kishte shpenzuar vetëm 8,5 për qind të fondit të saj të përgjithshëm) 26 dhe nevojat e reja që dolën si rezultat i krizës ekonomike (duke përfshirë zonën metropolitane të Romës dhe qendrat e vogla/ të mesme urbane)27, një theks i ri u vu mbi zhvillimin urban si një motor që do të çojë në zhvillim. Kjo solli futjen e Planeve të Zhvillimit Lokal dhe Urban (PLUS, Plano Locale e Urbano di

25Marrë kryesisht nga http://porfesr.lazio.it/PORFESR/home.html 26 Shiko Regione Lazio, DipartimentoProgrammazioneEconomica e Sociale, DirezioneRegionaleProgrammazioneEconomica, Ricerca e Innovazione (2011) ‘ProgrammaOperativoRegionalecofinanziato dal FESR 2007-2013: motivi ed effetti della revisione’, A cura del Nucleo di valutazione e verificadegliinvestimentipubblici, 7 Febbraio 2011.

Sviluppo) si një prioritet i ri në programin ekzistues operativ. Planet e zhvillimit lokal dhe urban të identifikuar përmes një procedure konkurruese, do të siguronin një kornizë për projektet në fushën e zhvillimit urban, duke përfshirë aktivitetet ekonomike, sociale, territoriale dhe kulturore. Ato karakterizohen nga risitë procedurale dhe kanë lejuar një përqasje të ngushtë strategjike me strategjinë e PRO (i riprogramuar), dhe me strategjinë e re të Europës 2020 dhe prioritetet e fazës së ardhshme të politikës së kohezionit, të cilat e shohin zhvillimin urban si një shtyllë të politikës së Kohezionit. 103. Shuma totale e alokuar për PO është rreth 743 milion Euro, nga të cilat investimi i BE-së është 371 milion Euro, dhe kontributi publik kombëtar është 371 milion Euro. Nuk ka asnjë kontribut privat kombëtar. Pothuajse gjysma e totalit të PO i akordohet Aksit Prioritar 1 "kërkimi, inovacioni, dhe forcimi i bazës prodhuese” ndjekur nga “mjedisi dhe parandalimi i rrezikut” me rreth 219 milion Euro.

Tabela 8: Lazio ERDF RCE Programi 2007-13 – Alokimi i Programi (€) Akset Prioritare (PA) I. Kërkimi, inovacioni, dhe forcimi i bazës prodhuese II. Mjedisi dhe parandalimi i rrezikut III. Aksesi IV. Asistencë teknike V. Zhvillimi urban dhe lokal TOTALI

Investimet e BE-së 162.81

Kontributi Publik Kombëtar 162.81

Kontributi Privat Kombëtar -

Totali 352.63

109.93

219.78

45.25 13.76 40.00 371.76

90.50 27.51 80.00 743.51

Burimi: Regione Lazio (2012), ProgrammaOperativoConfinanziato dal F.E.S.R – FondoEuropeo di SviluppoRegionale 20072013, Regione Lazio, CCI2007IT162PO004, version approved with the reprogramming approved by the Commission on 28 March 2012 (last known reprogramming), Dec C1659/2012 (original version was dated 2 October 2007, Dec 4584/2007). http://porfesr.lazio.it/PORFESR/galleria_allegati/porfesr/POR_FESR_Lazio_riprogrammato.pdf 743.51 1

104. Projektet e mbështetura nga P.L.U.S. janë projekte të përbërë nga një përzierje variablash, të përcaktuara nga çdo bashki. Ato përfshijnë punët publike, mbështetjen e SME-ve, blerjen e mallrave ose shërbimeve, përfshirjen sociale dhe masat për punësim (p.sh., trajnimet), dhe aktivitetet e komunikimit. Procedura e përzgjedhjes pati si resultat shpërndarjen e burimeve në 16 Programe të Integruara Investimi në 16 bashki. Fondet janë përdorur për të financuar 153 projekte nga të cilat: 73 vepra publike, 17 projekte për SME-të, 16 projekte për komunikimin e rezultateve të secilit P.L.U.S, 13 projekte për blerjen e mallrave apo shërbimeve dhe 24 projekte për përfshirjen sociale dhe punësimin. 105. Secili program i integruar është i përbërë nga një përzierje mikse projektesh, përcaktuar nga nevojat dhe preferencat e çdo bashkie, siç përcaktohet në planin e PLUS. Në ilustrim, P.L.U.S. i Romës, i quajtur 'PortaPortese, një burim për Romën', përbëhet nga:

 Modernizimi i një ndërtese publike (3,14 milion €);  Modernizimi i tregut të PortaPortese (3,58 milion €); 27 Shih Regione Lazio, DipartimentoProgrammazioneEconomica e Sociale, DirezioneRegionaleProgrammazioneEconomica, Ricerca e Innovazione (2011) ‘ProgrammaOperativoRegionalecofinanziato dal FESR 2007-2013: motivi ed effetti della revisione’, A cura del Nucleo di valutazione e verificadegliinvestimentipubblici, 7 Febbraio 2011.

 Zbatimi i PPTU (plani i detajuar mbi trafikun urban) e pjesës së Romës mbuluar nga PLUS (pjesë e zonës së Municipio XVI) (540,000 €);  Fondi për zhvillimin e mikro-sipërmarrjeve dhe bizneseve fillestare (230.000 €); dhe plani për informacionin dhe komunikimin (c € 150,000.);  Përveç kësaj, ajo përfshinte investimet nën Prioritetin 1 e PO: teknologjitë informative dhe të telekomunikacioni për përmirësimin e cilësisë së mobilitetit urban (820.000 €); Zbatimi i PPTU (koordinimi i semaforëve dhe teknologjive LED, € 410,000). 106. PO mbështetet mbi një sërë metodash të ndryshme të përzgjedhjes, të aplikueshme për masa të ndryshme (aktivitete). Këto përfshijnë: (i) procedurën vlerësuese nëpërmjet thirrjeve të hapura (procedura valutativa a Sportello), dmth, thirrjet e hapura për tender ku projektet zgjidhen nëse plotësojnë kriteret e përshtatshmërisë dhe pragjet minimale të caktuara në raport me kriterin e meritës vendosur paraprakisht; (ii) Procedura vlerësuese përmes thirrjeve konkurruese (procedura valutativa a graduatoria), dmth, bëhen thirrje për tenderat me afate të përcaktuara, ku projektet që kanë kaluar shqyrtimin e parë të përshtatshmërisë janë të renditura në bazë të kritereve të para-caktuar të përzgjedhjes; dhe (iii) identifikimi i projekteve të bazuara në planet sektoriale të autoritetit rajonal (vetëm për Prioritetet 2 dhe 3). Masat e asistencës teknike administrohen përmes thirrjeve për tendera ose kontraktuesve të drejtpërdrejtë (affidamento diretto). Procedura më e përdorur është procedura vlerësuese përmes thirrjeve konkurruese. Në disa raste, veçanërisht nën Prioritetin 1, një aktivitet i vetëm mund të administrohet përmes dy thirrjeve, të hapura dhe konkurruese.

4.1.6 Sllovenia – Forcimi i Potencialeve të Zhvillimit Rajonal PO (ERDF): Thirrje Konkurruese në Promovimin e Sipërmarrjes28 107. Shumica e fondeve është ndarë përmes thirrjeve konkurruese. Financimi nën Prioritetin 1 shpërndahet përmes instrumenteve ekzistuese të financimit të brendshëm (p.sh., skemat e kredive për SME-të), ku qasja për prodhimin e projektit, vlerësimin e tij dhe zgjedhjen, është përcaktuar në përgjithësi në dokumentet ligjore që lidhen me këto instrumente. Financimi i mbetur është ndarë nëpërmjet thirrjeve konkurruese për tender. Në raste të veçanta, disa fonde nën Prioritetin 3 (sidomos për infrastrukturën në zonat e prapambetura) mund të ndahen në bazë të vendimeve të Komitetit të Sekretarëve të Shtetit, në kontekstin e strategjive te mirë-krijuara në nivel nën-rajonal. 108. Sllovenia ka pasur një qasje të centralizuar për menaxhimin e fondeve strukturore. ERDF PO "Forcimi i potencialeve të Zhvillimit Rajonal" menaxhohet nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik dhe Teknologjisë, dhe më konkretisht nga Drejtoria e Politikës së Kohezionit në BE. Thirrjet Konkurruese janë përdorur gjerësisht në Slloveni në 2007-13. Projektet janë përzgjedhur në bazë të një liste të shkurtër kriteresh për dhënien e rezultateve në përputhje me treguesit. Kjo qasje ka punuar mirë në kontekstin

28 Ky rast studimor është bazuar në gjetjet e raportit të vlerësimit: Rambøll Management Consulting (2012) Comparative Study of the Project Selection Process Applied in Cohesion Policy Programmes 20017-2013 in a Number of Member States. Final Report.

slloven, edhe pse nivelet e larta për përzgjedhje janë kritikuar nga aplikantët e pasuksesshëm. 109. Programi Rajonal Operativ për periudhën 2007-2013 ka pesë fusha prioritare: (i) konkurrueshmëria dhe përsosmëria kërkimore; (ii) zhvillimi ekonomik dhe i infrastrukturës; (iii) integrimi i potencialeve kombëtare dhe kulturore; (iv) zhvillimi i rajoneve; dhe (v) asistenca teknike. Shuma e përgjithshme është 2.011 milion Euro, nga e cila investimi i BE-së është 1.709 milion Euro dhe kontributi publik kombëtar është 301 milion Euro. Nuk ka asnjë kontribut privat. Aksi prioritar për zhvillimin e rajoneve është aksi me alokimin më të lartë me rreth 728 milion Euro, pasuar nga konkurrueshmëria dhe përsosmëria kërkimore, dhe infrastruktura e zhvillimit ekonomik me 467 milion Euro.Tabela e mëposhtme tregon mjetet financiare për akset prioritare për periudhën 2007-13. Tabela 9: ERDF Programi i Konvergjencës në Slloveni ‘Forcimi i Potencialeve të Zhvillimit Rajonal’ Alokimi i Programit (milion €) Akset Prioritare (PA) I. Konkurrueshmërinë dhe përsosmëria kërkimore II. Zhvillimi ekonomik dhe i infrastrukturës III. Integrimi i potencialeve kombëtare dhe kulturore IV. Zhvillimi i rajoneve V. Asistencë teknike TOTALI

Investimet e BE-së 402.1

Kontributi Publik Kombëtar 71.0

Kontributi Privat Kombëtar 467.0

396.9

70.0

467.0

263.2

46.5

309.7

619.4 28.0 1,709.7

109.3 4.9 301.7

728.8 32.9 2,011.5

Burimi: Government Office for Local Self-Government and Regional Policy (2007) Operational Programme for Strengthening Regional Development Potentials for Period 2007-2013, 26.07.2007, p. 118.

4.1.7 Mbretëria e Bashkuar – Uellsi Perëndimor dhe Luginat, FEZHR Programi i Konvergjencës 2007-13: Thirrje të hapura në Kuadrin Strategjik të Transportit të Qendrueshëm 110. Në Mbretërinë e Bashkuar, menaxhimi i fondeve strukturore është një përgjegjësi e deleguar. Në Uells, dy programe Operative të FEZHR dhe dy PO të Fondeve Sociale Evropiane janë të menaxhuara nga Zyra e Uellsit e Financimit Europian (WEFO), të cilat janë nën përgjegjësinë e Qeverisë së Uellsit. Në 2007-13, Uellsit iu akordua rreth 2,24 bilion Euro nga Fondet Strukturore të BE-së. 111. Programi ka gjashtë akse prioritare: (i) kërkimi dhe zhvillimi, inovacioni dhe TIK; (ii) ndërmarrjet dhe financat e biznesit; (iii) transporti dhe infrastruktura strategjike; (iv) energjia dhe mjedisi; (v) ndërtimi i bashkësive të qëndrueshme; dhe (vi) asistenca teknike. Shuma totale alokuar për PO është 2175 milion Euro, nga e cila investimi i BE-së është 1250 milion Euro, kontributi publik kombëtar është 727 milion Euro, dhe kontributi i sektorit privat përmes partneritetit publik-privat është rreth 197 milion Euro. Akset prioritare që marrin shumicën e fondeve janë: transporti dhe infrastruktura strategjike (697 milion Euro) ndjekur nga akset prioritare në kërkimin dhe zhvillimin, inovacionin dhe TIK (558 milion Euro), dhe nga aksi prioritar mbi energjinë dhe mjedisin (386 milion Euro). Tabela e mëposhtme jep një pasqyrë të fondeve të alokuara për gjashtë prioritetet e mbështetura nga ERDF OP i Konvergjencës për Uellsin Perëndimor dhe luginat.

Table 10: ERDF Programi i Konvergjencës për Uellsin Perëndimor dhe luginat 2007-13 – Alokimi i Programit (në million €) Akset Prioritare (PA) I. Kërkimi dhe zhvillimi, inovacioni dhe TIK II. Ndërmarrjet dhe financat e biznesit III. Transporti dhe infrastruktura strategjike IV. Energjia dhe mjedisi V. Ndërtimi i bashkësive të qëndrueshme VI. Asistencë teknike TOTALI

Investimet e BE-së 313

Kontributi Publik Kombëtar 164

Kontributi Privat Kombëtar 80.0

Totali

144

274

389

297

697

229 159

123 73

32 5

386 238

13 1,250

7 727

197

20 2,175

558

Burimi: WEFO (2010) West Wales and the Valleys Convergence Programme Operational Programme for the European Regional Development Fund 2007-2013, Version of 24.09.2010, p. 191.

112. Modeli dhe procedurat për përzgjedhjen e projekteve të thirrjeve të hapura të organizuara në kontekstin e Kornizës Strategjike, janë dokumente të planifikimit gjithëpërfshirës. Ato u njohën në fillim të periudhës të programit 2007-13, të përcaktuara si "planet për të arritur një qëllim të veçantë strategjik me anë të ndërhyrjeve që janë strategjikisht të lidhura". Ato përfshijnë: Pesë Kornizat Hapësinore që mbulojnë shpërndarjen e temave të ERDF të fokusuara në hapësirë në gjashtë Planet Hapësinore të Wales; dhe 15 Kornizat Tematike që mbulojnë dorëzimin e Prioriteteve dhe Temave tek ERDF dhe programet e ESF. 113. Për programet e ERDF, ekzistojnë korniza strategjike tematike dhe hapësinore që adresojnë fushën e financave të biznesit dhe të sipërmarrjes, TIK, R&D dhe inovacionin, rigjenerimin e komunitetit, transportin e qëndrueshëm, dhe mjedisin. Për programet e ESF, ka korniza tematike që adresojnë fushat e punësimit dhe aftësive (duke mbështetur të rinjtë), që promovojnë barazinë gjinore, si dhe përmirësimin e shërbimeve publike. 114. Kuadri Strategjik i Transportit të Qëndrueshëm ofron një strategji operacionale që ka për qëllim të ndihmojë fokusimin në mbështetjen e llojeve të ndërhyrjeve që realizojnë më mirë prioritetet e programit. Janë zhvilluar në partneritet 20 Korniza Strategjike tematike dhe hapësinorë, të cilat synojnë të:

•

përmirësojë ndikimin në zhvillim dhe punësim;

•

forcimin e bashkimit strategjik midis politikave të BE-së dhe atyre të Qeverisë së Wales;

•

të inkurajojë më shumë aktivitetet e "bashkimit";

•

të ndihmojë në uljen e vëllimit të përgjithshëm të projekteve;

•

të ndihmojë formimin dhe balancimin e shpërndarjes së programit.

115. Dokumenti Korniza Strategjike gjithashtu ofron disa udhëzime për çështje të përshtatshmërisë dhe mbi tipet e projekteve që do t’iu jepet prioritet, për shembull: (i) Prioritet do t'i jepet skemave që nxisin aglomerimin; (ii) Prioritet do t'i jepet skemave të reja që shërbejnë si shembuj ose modele të praktikave më të mira në transportin e qëndrueshëm. Ajo gjithashtu përshkruan aktivitetet që nuk do të mbështeten (p.sh., projekte që janë të zbatueshëm pa përkrahje nga ana tregtare). Projekt propozimet më pas vlerësohen duke u krahasuar me një standard të caktuar të kritereve të përzgjedhjes, të cilat zbatohen për të gjitha projektet e paraqitura në thirrjet e hapura. Kriteret e përzgjedhjes janë të publikuara në faqen e internetit të autoritetit menaxhues. 116. Projektet janë zgjedhur nëpërmjet dy modeleve të përzgjedhjes. Së pari, WEFO operon thirrje të hapura për projekt propozime në kuadër të Programit të Konvergjencës dhe të Programit të Konkurrëncës Rajonale dhe Punësimit. Nën këto programe, organizata nga sektori publik, privat, dhe të treta mund të aplikojnë për financim, si një sponsor i projektit, duke paraqitur ofertat e projektit drejtpërdrejtë për vlerësimin nga autoriteti drejtues WEFO. Së dyti, organizatat mund të marrin pjesë si partnerë, ose sponsor të përbashkët në projekte, ose (aty ku Qeveria e Uellsit është sponsori kryesor i projektit) të ofrojnë aktivitete të veçanta të projekteve të miratuara, në përgjigje të njoftimeve të prokurimit të publikuara në faqen e internetit të Qeverisë të Uellsit.

4.1.8 Irlanda Kufitare, Midland dhe Programi Rajonal Operativ Perëndimor 117. PRO të Fondeve Strukturore të BE-së kanë luajtur një rol të rëndësishëm në suksesin e ekonomisë irlandeze, dhe në rritjen e ndjeshme të standardit të jetesës në të gjithë sektorët e shoqërisë irlandeze gjatë dekadës së kaluar. Që nga viti 1973, pothuajse 19 miliard Euro nga Fondet Strukturore dhe të Kohezionit të BE-së janë investuar në Irlandë. Qeveria ka përqendruar Fondet Strukturore në programe të hartuara për të forcuar konkurrencën përmes tri fushave të gjera: infrastrukturë, kapital njerëzor, dhe sektori prodhues, duke përfshirë prodhimin, turizmin dhe bujqësinë. Me rritjen e fondeve strukturore në vitin 1990, qeveria rriti pjesën e fondeve të akorduara për infrastrukturën. Irlanda ka përdorur Fondet Strukturore të BE-së për shumë vite dhe i ka përdorur si një udhërrëfyes për reformat në proceset e Menaxhimit të Investimeve Publike gjatë kalimit të viteve. 118. Plani Kombëtar i Zhvillimit (NDP) 2007-2013, i filluar në Dublin Castle më 23 janar 2007, është një dokument strategjik i nivelit të lartë që paraqet, brenda një kuadri të qëndrueshëm ekonomik dhe buxhetor, alokimet e investimeve në një periudhë shtatë-vjeçare. Këto mbulojnë sektorë të ndryshëm, që arrijnë në gati 184 bilion Euro; një nivel shumë më i madh në krahasim me kontributet e BE-së në të njëjtën periudhë. PDR 2007-2013 përcakton objektivat kryesore të investimeve të nivelit të lartë të Irlandës për 2007-2013, si më poshtë:

•

promovimi i stabilitetit të qëndrueshëm ekonomik dhe buxhetor;

•

nxitja e konkurrencës kombëtare;

•

nxitjen e një ekuilibri më të mirë në zhvillimin rajonal me një fokus të veçantë në ndihmën për të gjitha rajonet, që të ofrojnë potencialin e tyre maksimal;

•

ofrimin e infrastrukturës ekonomike dhe sociale në një vlerë monetare eficiente që përmirëson cilësinë e jetës së qytetarëve;

•

sigurimi i qëndrueshmërisë së mjedisit;

•

promovimi i përfshirjes sociale.

119. Progresi ekonomik dhe social i arritur ne Irlandë përmes financimit të mëparshëm të BE-së, tani tregon se financimet strukturore janë dukshëm më të pakta se vitet e mëparshme. Kjo gjithashtu do të thotë se financimi nga BE-ja tani luan vetëm një rol të vogël në financimin e investimeve publike në Irlandë. Nismat e ERDF tani synojnë zonat që gjenerojnë nivele të larta të vlerës së shtuar: për shembull, mbështetjen e R&D të instituteve të teknologjisë në rajonin BMW, projektet mjedisore, skema të vogla për zhvillimin e biznesit dhe projekte specifike të transportit publik. Brenda objektivave të miratuara të politikave të Kohezionit, Fondet Strukturore janë fokusuar në zbatimin e politikave të komunitetit, pra në rinovimin e Lisbon Agenda 5 dhe Deklaratës Göteborg 6. Raporti përqendrohet kryesisht në ekonominë e inovacionit dhe të dijes, mjedisit dhe minimizimit të riskut, aksesit në shërbime të interesit të përgjithshëm (p.sh., broadband, infrastruktura e transportit), duke rritur përshtatshmërinë e punëtorëve dhe ndërmarrjeve, duke rritur qasjen në punësim, dhe masat për përfshirjen sociale. 120. Irlanda ka një seri të plotë të udhëzimeve për vlerësimin dhe menaxhimin e projekteve të investimeve kapitale, që daton nga 200529. Këto janë, në masë të madhe, reflektues të sistemit të vlerësimit të Mbretërisë së Bashkuar, dhe vendosin 'vlerën për para' në zemër të procesit, duke u fokusuar në një ekuilibër mes çmimit dhe cilësisë. Parimet udhëzuese për modelet e përzgjedhjes janë si më poshtë: transparencë në proces (të gjithë përfituesit e mundshëm duhet të jenë të vetëdijshëm për procesin dhe kriteret që do të përdoren); inkorporimi i objektivave të PO në kriteret e përzgjedhjes; inkorporimi i parimeve të zbatueshme horizontalisht (p.sh., qëndrueshmëria, barazia) në kriteret e përzgjedhjes; përdorimi i proceseve konkurruese të përzgjedhjes, kur është e mundur; kosto efektiviteti dhe vlera për para; dhe konsistencë në vlerësimin e propozimeve.

4.1.9 Lituania- Programi Operativ i Rritjes Ekonomike 121. Lituania është një ndër vendet më të vogla të BE-së dhe merr më shumë karakteristikat e një rajoni brenda shteteve të tjera anëtare. Për shkak të kësaj, nuk ka PRO. Megjithatë po vecojmë rastin e Programit Operativ të Rritjes Ekonomike, i cili përfaqëson pothuajse 50% të alokimit të Fondeve Strukturore dhe është mbështetur nga FEZHR dhe Fondi i Kohezionit. Objektivat kryesore të PO mbi rritjen ekonomike janë si vijon: rritja e bizneseve të shtuar me vlerë të lartë; rritja e produktivitetit të biznesit veçanërisht duke krijuar një mjedis të favorshëm për inovacionet dhe SME-të; dhe rritja e efikasitetit të infrastrukturës ekonomike. Akset prioritare OP përfshijnë: (i) kërkimi dhe zhvillimi për konkurrencën dhe rritjen ekonomike; (ii) rritja e produktivitetit të biznesit dhe përmirësimi i mjedisit për biznesin; (iii) shoqëri informacioni për të gjithë; (iv) infrastrukturë bazë ekonomike; (v) zhvillimi i rrjeteve trans-evropiane; dhe (vi) asistencë teknike.

29 Implementation Plans for the Border Midland and Western Regional Operating Plan 2007-2013 Updated November 2011

122. Shuma totale e ndarë për programin është 3645 milion Euro, nga e cila investimi i BE-së është 3098 milion Euro, dhe kontributi publik kombëtar është 3.098 milion Euro. Nuk ka asnjë kontribut privat kombëtar. Një e treta e shumës totale të fondeve të PO është caktuar për prioritetin 5 në "zhvillimin e rrjeteve trans-evropiane", i ndjekur nga prioriteti 2 në "rritjen e produktivitetit të biznesit dhe përmirësimin e mjedisit për biznesin", me 712 milion Euro, dhe pastaj prioriteti 4 mbi "infrastrukturën themelore ekonomike" me 690 milion Euro. Tabela e mëposhtme jep një pasqyrë të fondeve të alokuara për gjashtë prioritetet e mbështetur nga Programi Operativ i Rritjes Ekonomike. Tabela 11: Përmbledhje e financimit sipas akseve prioritare (në milion Euro) Akset Prioritare (PA) I. Kërkimi dhe zhvillimi për konkurrencën dhe rritjen ekonomike II. Rritja e produktivitetit të biznesit dhe përmirësimi i mjedisit për biznesin III. Shoqëri informacioni për të gjithë IV. Infrastrukturë bazë ekonomike V. Zhvillimi i rrjeteve trans-evropiane VI. Asistencë teknike TOTALI

Investimet e BE-së 534

Kontributi Publik Kombëtar 92

Totali

605

106

712

240 586 1,087 44 3,098

42 103 199 0 546

282 690 1,287 44 3,645

628

Source: DG Regio 123. Kuadri Kombëtar Strategjik i Referencës Lituanez (NSRF) fokusohet në objektivat kryesore në vijim: (a) përshpejtimin e rritjes ekonomike afatgjatë; (b) krijimin e vendeve të reja të punës; dhe (c) zhvillimin e kohezionit social. Për të arritur këto objektiva, NSRF përfshin tri objektiva kryesore: promovimi i burimeve njerëzore produktive për shoqërinë e dijes, ndërtimin e një ekonomie konkurruese, dhe mbështetjen e cilësisë së jetës dhe kohezionin - dhe katër fusha horizontale në të cilat duhet të kontribuojë tërë strategjia: shoqëria e informacionit, zhvillimi i qëndrueshëm, mundësitë e barabarta, dhe zhvillim rajonal. 124. Lituania përdor para-përzgjedhjen. Lituania është ndryshe nga vendet e tjera të përzgjedhura pasi ajo ka lëvizur në drejtim të kundërt, nga qasja më e zakonshme e decentralizimit me shumë projekte të vogla; ajo ka pasur një qasje të centralizuar / strategjinë e bazuar në investime më të mëdha të rëndësisë kombëtare apo rajonale. Si pasojë, në PO, janë identifikuar ose para-përzgjedhur pesë projekte, të gjithë më të mëdha se 50 milionë Euro. Përzgjedhja e projekteve u ndikua shumë nga kërkesat strategjike kombëtare. Është interesante se kjo qasje është në kontrast të mprehtë me qasjen e mëparshme gjatë së cilës vendi u fokusua në ndërhyrje më të vogla, të lokalizuara. Infrastrukturës i është dhënë një prioritet i lartë për periudhën aktuale të programimit.

4.2 Parimet udhëzuese për të siguruar vlerësim dhe përzgjedhje optimale të projekteve 125. Secili prej nëntë shteteve të analizuar më lart kanë përdorur qasje unike për zgjedhjen e projektive, disa prej të cilave janë fokusuar në para-përzgjedhjen e një numri projektesh të mëdha strategjike (p.sh. Lituani), disa të tjera janë fokusuar në thirrjet konkurruese (p.sh. Irlandë, Estoni), dhe disa të tjerë, veçanërisht vendet e mëdha (p.sh. Gjermani, Itali, Poloni) kanë pasur një përqasje mikse të metodave.

Sistemi i vlerësimit dhe përzgjedhjes i përdorur në këto vende ka ndryshuar nga vendi në vend, megjithatë përgjithësisht ka qënë i orientuar drejt thjeshtësisë. Për shembull, shumica e vendeve nuk e kanë përdorur Analizën Kosto- Përfitim (Cost Benefit Analysis - CBA) për vlerësimin e projekteve. Gjermania ka qënë një përjashtim, dhe e ka përdorur CBA vetëm për projekte të mëdha strategjike. Por pjesa më e madhe e vendeve të analizuar u fokusuan në impaktin dhe përdorën ponderimin me peshë për kriteret individuale, për të bërë dallimin midis faktorëve më të rëndësishëm dhe atyre më pak të rëndësishëm të vlerësimit. 126. Përvoja ndërkombëtare sugjeron që një vlerësim dhe përzgjedhje optimale e projektit duhet të synojë arritjen e katër objektiva kryesore: përvetësimin, impaktin, legjitimitetin dhe kapacitetin; dhe duhet të përqendrohet në gjashtë kërkesa themelore: efikasitetin, efektivitetin, qartësinë, drejtësinë, transparencës dhe fizibilitetin. Korniza për një vlerësim dhe përzgjedhje optimale të projektit e cila është ngritur mbi bazën e katër objektivave kryesore dhe gjashtë kërkesave themelore, është ilustruar më poshtë në figurën 3. Edhe pse të gjithë pajtohen me rëndësinë e këtyre objektivave dhe kërkesave themelore, pjesa më e vështirë është gjetja e balancës për të siguruar arritjen e të gjitha objektivave. Po aq e rëndësishme është përshtatja e kornizës me kontekstin e vendit.

127. Përvojat e vendeve të reja anëtare tregon se ka pasur nën-shfrytëzim të fondeve të BE-së dhe progresi ka qënë përgjithësisht i ngadaltë; kjo rrjedh nga mungesa e kapaciteteve dhe orientimit të politikave në vend, si dhe ekzistenca e projekteve jo mjaftueshmërisht “të A pjekura” për financim. (Komisioni Europian 2014). Siç tregohet në figurën më poshtë, Estonia, me një normë përthithjeje prej 70,9 për qind, është performuesja më e mirë mes B shteteve anëtare, ndërsa Rumania me një normë përthithjeje prej 26,2 për qind ka shkallën më të C varfër krahasuar me cdo shtetet anëtar, si një mesatare e të gjitha programeve të saj operative. Në fakt, Rumania është disa pikë larg (14 pikë përqindje) nga interpretuesi i dytë më i keq, Bullgaria. D E

Figura 4: Norma mesatare e përthithjes nga shtetet anëtare në Qershor 2013

Burimi: http://ec.europa.eu/regional_policy/thefunds/funding/index_en.cfm

128. Kjo nuk është një situatë ideale, e cila ngre shumë pikëpyetje dhe shqetësime. Pjesa më e rëndësishme është krijimi i një modeli, i cili siguron ekuilibrin e duhur midis përthithjes dhe ndikimit. E thënë ndryshe, një model mund të jetë i suksesshëm në promovimin e përthithjes së shpejtë të fondeve të BE-së, por mund të dështojë në dhënien e vlerës së parasë dhe burimet mund shpërdorohen me ndërhyrje

që sjellin impakt të ulët. Përveç kësaj, arritja e objektivave të tjerë është gjithashtu shumë e rëndësishme. Për shembull, në qoftë se një model nuk është legjitim (dmth, me kritere të qarta dhe transparente të vlerësimit dhe procedura të drejta të përzgjedhjes), pak aplikantë të PRO do të demonstrojnë interes në program, kështu që nuk do të jetë e qartë se cfarë mund të arrijë PRO. Së fundmi, çdo ndryshim i propozuar duhet të jetë më shumë se vetëm një kornizë teorike që premton të japë rezultate të mëdha në abstrakt; realisht, modelet e përzgjedhjes duhet të punojnë në praktikë, duke mbajtur parasysh kufizimet e sistemit në kapacitetin aktual dhe të pritshëm.

4.2

Sistemi i Monitorimit dhe Vlerësimit

129. Një model optimal i përzgjedhjes së projektit duhet të ketë gjithashtu një sistem të Monitorimit dhe Vlerësimit (M&V), për të sjellë përmirësim të vazhdueshëm. Një sistem i mirë M&V shërben disa qëllime. Së pari, ai ndihmon në ndjekjen e ecurisë së një projekti të veçantë dhe masën në të cilën ka arritur treguesit e saj të pritshëm. Së dyti, një sistem i mirë M&V mund të ndihmojë gjithashtu në vlerësimin nëse projektet dhe programi i përgjithshëm që i financon ato, kanë arritur rezultatet e planifikuara dhe nëse kanë pasur një ndikim konkret në zhvillim. Në veçanti, ato mund të japin informacion mbi faktin a është i përshtatshëm modeli i zgjedhur dhe a i ka përmbushur qëllimet e tij të synuara. Së treti, një kuadër gjithëpërfshirës M&V mund të vlerësojë jo vetëm shkallën në të cilën janë zgjedhur shkalla e prioritetit për projektet me impakt të lartë, por edhe nëse ajo jep normat optimale të përthithjes, një sistem funksional me kapacitetin e duhur për të shqyrtuar aplikimet, dhe një nivel të lartë besueshmërie për aplikuesit dhe përfituesit. 30 130. Përveç përfitimeve që vijnë nga një sistem i tillë, krijimi i një sistemi efikas dhe efektiv M&V, është një pjesë e punës së detyrueshme që KE kërkon nga të gjitha PO-të. Shqipëria si vend kandidat pritet të ketë akses në fondet e para-aderimit në BE, prandaj është e rëndësishme të fillohet të mendohet që më parë për krijimin e një sistem efikas dhe efektiv M&V. 131. Disa parime themelore dhe elementë praktikë për t'u konsideruar në vendosjen e sistemit të M&V. Së pari, një sistem funksional M&V kërkon përshtatjen e duhur me modelin e zgjedhjes së projekteve që është vendosur. Me fjalë të tjera, të njëjtat parime që udhëheqin metodat e përzgjedhjes së projekteve që do të financohen duhet të zbatohen edhe për ndërhyrjet e monitoromit dhe vlerësimit. Një mospërputhje midis modelit të përzgjedhjes dhe mekanizmave të M&V do të çonte në situata jo optimale, ku një projekt merr një rezultat të lartë në fazën e vlerësimit por ka rezultate të dobëta më pas në performancë, pasi treguesit e zgjedhur nuk masin komponentët që i përshtaten performancës. Si pasojë, lidhja mes të dy kornizave - përzgjedhja e projekteve dhe M&V- duhet të jetë e fortë dhe e qartë. 132. Po aq i rëndësishëm është dhe fakti se indikatorët duhet të jenë lehtësisht të aksesueshëm nga të gjithë aktorët kryesorë. Ky është në fund të fundit qëllimi kryesor i çdo mekanizmi M&V, që të sigurojë përditësime të vazhdueshme për performancën e një programi të veçantë dhe të ndërhyrjes që ajo financon. Gjithashtu, indikatorët e përdorur - në vlerësim e më pas për aktivitetet M&V - duhet të ndjekin grupin e kritereve "SMART": Specifike, të matshme, të arritshëm, relevante, dhe të orientuar ne kohë (specific, measurable, attainable, relevant, and time-oriented). 133. Në përgjithësi, nuk ka dyshime se modelet e përzgjedhjes luajnë rolin më të rëndësishëm në suksesin e çdo programi të financuar nga BE, duke përfshirë PRO-të, sepse në thelb përvijojnë se cilat janë ndërhyrjet që pranojnë financim, nëpërmjet cilit proces, dhe deri në çfarë efekti. Një panel i thjeshtë është propozuar për monitorimin dhe vlerësimin e modeleve të përzgjedhjes për projektet e PRO. Modeli

30 Marrë kryesisht nga “Identification of Project Selection Models for the Romanian Regional Operational Program, 20142020”, faqe 25.

i propozuar fokusohet në katër objektiva kryesore: përthithja – a ka dhënë modeli një normë të kënaqshme përthithje?); ndikimi – a gjenerojnë impakt pozitiv ndërhyrjet e përzgjedhura?; legjitimiteti – a është modeli (ende) i besueshëm ndër aplikantët dhe përfituesit ?; dhe kapaciteti - a janë të gjithë komponentët kryesorë të sistemit (palët e interesuara, agjencitë, përfituesit, dhe vlerësuesit) në gjendje të performojnë mirë dhe të dorëzojnë detyrat e kërkuara nga modeli i përzgjedhjes? Këto objektiva kryesore janë konsideruar gjithashtu edhe në përzgjedhjen e projekteve, duke siguruar përshtatjen e duhur ndërmjet përzgjedhjes së projekteve dhe mekanizmave M&V.

•

Roli i Agjencive të Zhvillimit Rajonal

134. Siç shihet në kontekstin e zgjeruar të BE-së, rritja e interesit dhe ndërgjegjësimi i zonave territorialisht funksionale që përfshijnë kufijtë administrativë dhe juridiksionet, ka diktuar nevojën e zhvillimit të strukturave të reja të qeverisjes territoriale. Bashkëpunimi ndër-komunal është një nga përgjigjet institucionale për nevojën e zhvillimit të formave të reja të bashkëpunimit dhe partneriteteve horizontale mes autoriteteve lokale, që janë të vendosura në zonat funksionale urbane. Megjithatë, në disa vende, struktura të tilla janë relativisht të reja, dhe është e nevojshme të bëhet më shumë në drejtim të ofrimit të një klime të përshtatshme për të përmirësuar funksionimin e tyre. Gjithsesi, duhet theksuar se bashkëpunimi ndër-komunal paraqet vetëm një pjesë prej proceseve territoriale të qeverisjes, e cila duhet të përfshijë gjithashtu forma komplekse të bashkëpunimit dhe pjesëmarrjen publike të aktorëve publikë dhe privatë. Duke iu referuar rastit specifik të zonave metropolitane, sfida është edhe më e rëndësishme dhe komplekse, pasi ajo përfshin nevojën e lidhjes së interesave mes autoriteteve urbane dhe atyre të rrethinave urbane, si dhe zgjidhjen e pabarazive të pushtetit. 135. Kur është fjala për bashkëpunim ndër-komunal, vendi i përmendur më shpesh është Franca. Strukturat e sotshme ndër-komunale në Francë datojnë që nga fund të shekullit të 19-të, kur u vendos për herë të parë mundësia e krijimit të një strukturë ndër-komunale me një qëllim të vetëm. Përmirësimet e fundit të kuadrit ligjor janë shënuar nga ligji Chevènement (1999), i cili është vlerësuar se ka thjeshtuar dhe përmirësuar ndjeshëm strukturat ndër-komunale 31. 136. Ligji Chevènement ka krijuar dy lloje strukturash ndër-komunale, duke përcaktuar qartë atributet e tyre si dhe hartimin e një sërë mekanizmash për financim, që mund të mbështesin qëndrueshmërinë e tyre financiare, si dhe të veprojnë si faktor stimulues për autoritetet lokale që të bëhen partner në struktura të tilla. Strukturat ndër-komunale në Francë janë ndarë në: a. Struktura të cilave iu mungon pushteti fiskal, të cilat konsiderohen forma më e thjeshtë e strukturave ndër-komunale që kanë një apo e shumë qëllime. b. Strukturat me atributet e veta fiskale, të përbërë nga tri nën-kategori: 1. Komunitetet e Komunave (përbërë nga lokalitete kryesisht rurale); 2. Komunitetet e Agregimit (shënjestron qytetet e vogla dhe të mesme me lokalitetet e

L’intercommunalite en question, David Gueranger, La documentation francaise, No. 951951, August – Septembrie 2008: Paris.

tyre gjysmë-urbane); dhe c. Komunitetet urbane (shënjestron qytete më të mëdha dhe lokalitetet e tyre gjysmëurbane)

137. Ligji Chevènement është konsideruar shumë i suksesshëm, pasi në më pak se 10 vite shumica e komuniteteve rurale dhe urbane në Francë iu bashkuan një strukture të tillë. Në 1 janar 2008 kanë qenë të regjistruara 2’583 struktura ndër-komunale me atributet e veta fiskale; 92% e Bashkive i ishin bashkuar një strukture të tillë. Komunitetet urbane paraqesin interes të vecantë, pasi ato vendosin kornizën se si janë duke u qeverisur zonat metropolitane në Francë. Kjo vlen për zonat funksionale urbane më të mëdha të Francës (me një popullsi të rekomanduar prej minimumi 500.000 banorë) me përjashtim të Parisit. Aktualisht gjenden 15 struktura të tilla në Francë, por vetëm 6 prej tyre arrijnë pragun minimal të popullsisë (Lyon, Lille, Marseille, Bordeaux, Toulouse, dhe Nantes). 32 138. Strukturat ndër-komunale mund të kenë kompetenca në disa fusha që kanë qënë fillimisht në mandatin e lokaliteteve të përbëra (të tilla si hartimi i strategjive për zhvillimin ekonomik, strehimin ose projektet për mbrojtjen e mjedisit). Pushteti ose atributet që i caktohen një strukture ndër-komunale janë sanksionuar në mënyrë të qartë me ligj dhe varen nga kategoria e strukturës. Komunitetet urbane për shembull, marrin përsipër disa atribute në fusha të ndryshme të ndërhyrjes, gjë që çon në zvogëlimin e autonomisë së lokaliteteve përbërëse. Për shembull, lokalitetet brenda komuniteteve urbane në Francë kërkohet të ndajnë këto kompetenca: planifikimi hapësinor; planifikimi social, ekonomik dhe zhvillimi kulturor; strehimi; menaxhimi i shërbimeve publike (p.sh., menaxhimi i mbeturinave); dhe mbrojtja e mjedisit. 139. Qeveria franceze ofron subvencione për bashkëpunimin ndër-komunal, në bazë të numrit të banorëve, në mënyrë që të stimulohet formimi i strukturave të tilla 33. Subvencionet ndryshojnë në varësi të llojit të bashkëpunimit ndër-komunal dhe janë në mënyrë indirekte proporcionale me nivelin e autonomisë që kanë anëtarët. Në këtë kuptim, subvencionet më të mëdha i janë ofruar Komuniteteve Urbane, në mënyrë që të inkurajojë formimin e strukturave të tilla, edhe pse ato nënkuptojnë kufizime të kompetencave dhe autonomisë. Pra pranohet sfida e partneritetit midis autoriteteve lokale, si organe qeverisëse të udhëhequra politikisht, dhe tejkalimi e raporteve të pushtetit ndërmjet komuniteteve të ndryshme brenda një zonë metropolitane. 140. Disa vende të tjera kanë lëvizur drejt Agjencive të Zhvillimit Rajonal (AZHR) si një aktor i rëndësishëm në formimin e vizionit të vendit mbi zhvillimin rajonal dhe zbatimin e strategjive dhe politikave për zhvillim rajonal. Në rastin e zonave metropolitane apo poleve të rritjes, janë krijuar Agjencitë e Zhvillimit Metropolitan (AZHM). Një agjenci e tillë funksionon njësoj si AZHR, dhe fokusohet në planifikimin dhe menaxhimin e zonave funksionale urbane. Këto AZHM do të marrin rol udhëheqës për zbatimin e projekteve në nivelet metropolitane, dhe financimi do të sigurohet nga burime

32 L’intercommunalite en question, David Gueranger, La documentation francaise, No. 951951, August – Septembrie 2008: Paris.

33 Ibid.

të BE-së, nga buxheti i shtetit dhe nga buxhetet vendore të lokaliteteve përbërëse. 141. AZHM-të janë mjaft të zakonshme në të gjithë botën, dhe mund të rivalizojnë disa nga aspektet pozitive të AZHR-ve, por në të njëjtën kohë, krijojnë mjete institucionale shtesë për zhvillimin efektiv metropolitan. Një nga karakteristikat kryesore të një agjencie të tillë është se ekziston jashtë kontekstit politik. Edhe pse këshillat lokal të autoriteteve të ndryshme lokale duhet të bien dakord fillimisht për themelimin e AZHM-së, sërish AZHM-të do të punonin në mënyrë të pavarur për të mundësuar zhvillimin metropolitan. AZHM-të kanë më shumë fleksibilitet në planin e tyre të personelit, dhe mund të ofrojnë paga tërheqëse për specialistë të fushave të ndryshme. Për fat të keq, shumica e bashkëpunimeve ndër-komunale sot, kanë vështirësi në tërheqjen e njerëzve të aftë që do t’iu duhen për elaborimin e projektit, implementimin dhe monitorimin, kështu që shumicën e kohës ato i transferojnë funksionet kyçe jashtë. AZHM-të në këtë mënyrë mund të përvetësojnë shumicën e punës që është transferuar, dhe mund të jenë më pranë zyrtarëve të administratës publike, krahasuar me një kompani konsulente. 142. AZHR-të luajnë një rol kyc në planifikimin dhe menaxhimin e zonave funksionale urbane, si dhe janë udhëheqës në zbatimin dhe zhvillimin e Planeve Zhvillimore Urbane për rajonin që përfaqësojnë. Përveç kësaj, sistemet e zhvillimit rajonal që janë vendosur në shumicën e vendeve anëtare të BE-së, parashikojnë një rol të rëndësishëm në kuadër të Programit Operativ për:

• •

Autoritetet Menaxhuese - Agjencia Kombëtare e Zhvillimit Rajonal ose Agjencia Paguese Strukturat e ndërmjetme – Agjencitë e Zhvillimit Rajonal

143. Autoritetet drejtuese luajnë një rol të rëndësishëm në koordinimin e të gjitha veprimeve të Qeverisë dhe palëve të tjera në kuadrin e zbatimit të programit operativ. Varësia e Autoriteteve të Menaxhimit ndryshon në vende të ndryshme anëtare të BE-së, si në Ministrinë e Financave në Irlandë dhe Spanjë, Ministria e Ekonomisë në Gjermani dhe Ministria e Mjedisit, Rregullimit të Territorit dhe Zhvillimit Rajonal në Portugali. 144. Menaxhimi i Fondeve Strukturore mund të kryhet nga strukturat që janë pjesë e Qeverisë Qëndrore, si dhe nga strukturat paralele të lidhura (të mbikëqyrura) nga ta. Në bazë të nenit 123, paragrafi 1 i Rregullores së Këshillit nr. 1303, datë 17.12.2013, i cili përcakton rregullat e përgjithshme, standardet dhe parimet e aplikueshme për Fondin Evropian për Zhvillim Rajonal (FEZHR), Fondi Evropian Social (FES) dhe Fondi i Kohezionit; Shtetet Anëtare të BE-së mund të vendosin autoritetin menaxhues në formën e një autoritet publik kombëtar, rajonal ose lokal, ose si një institucion privat. Në Irlandë, Spanjë dhe Gjermani, menaxhimi i Fondeve të Komunitetit për Zhvillimin rajonal është kryer nga institucionet publike qendrore, ndërsa në Portugali janë krijuar struktura të tjera të administratës publike për të siguruar të gjithë menaxhimin e këtyre fondeve, të cilat kanë çuar në formimin e një sistemi të dyfishtë. Të dy modelet kanë pikat e tyre të forta dhe të dobëta në varësi të performancës së administratës qendrore. 145. Si rregull i përgjithshëm, është rekomanduar krijimi i Autoritetit Menaxhues, si pjesë e Qeverisë Qëndrore në rastin e vendeve unitare si Irlanda, si dhe një sistem i shpërndarë (disa autoritete drejtuese) në rastin e vendeve federale si Gjermania. Pavarësisht nga fakti se Rregullorja e Këshillit Nr. 1303 datë 17.12.2013, përcakton se autoritetet e menaxhimit gjithashtu mund të jenë institucione private në të gjitha

vendet anëtare, këto të fundit janë pjesë e Administratës Publike. Ky fenomen është për sigurimin e përdorimit efektiv të fondeve të BE dhe përgjegjësinë e kthimit (rimbursohet BE) në rast të menaxhimit të keq apo shkaqeve të tjera që parashikohen në rregullore. 146. Agjencitë e Zhvillimit Rajonal janë formuar dhe funksionojnë si struktura të ndërmjetme duke u mbështetur në përkufizimin e nenit 2, pika 18, të Rregullores 1303 datë 17.12.2013, i cili parashikon se strukturë e ndërmjetme do të thotë një institucion publik ose privat, i cili vepron nën përgjegjësinë eAutoritetit Menaxhues në zbatimin e aktiviteteve të përfituesit, si dhe neni 123, paragrafi 7 të Rregullores së Këshillit nr. 1303, datë 17.12.2013, i cili parashikon që Shtetet Anëtare ose Autoriteti Menaxhues mund t'ia delegojë menaxhimin apo zbatimin e pjesëve të programit në një ose më shumë struktura të ndërmjetme, në përputhje me marrëveshjet e nënshkruara ndërmjet Autoritetit Menaxhues dhe këtyre strukturave. Duke analizuar AZHR të ndryshme në BE, mund të vërehet klasifikimi i tyre në dy grupe: Nga origjina e tyre: Agjencitë e krijuara nga qeveria qendrore • • •

Agjencitë ekzistuese si pjesë e qeverisë lokale ose rajonale; Agjencitë e krijuara nga autoritetet lokale ose rajonale; Agjencitë e pavarura të themeluara si rezultat i bashkëpunimit të sektorit publik dhe privat;

Sipas aktvitetit të tyre: Agjencitë strategjike • • •

Agjencitë me aktivitet të plotë; Agjencitë me aktivitet sektorial; Agjencitë me investime private.

147. Krijimi dhe legjitimiteti i Agjencive për Zhvillimin Rajonal në vendet e BE-së është siguruar nga:

• • •

Ligjet Specifike (Francë, Spanjë, Rumani, Angli, Rajoni flemisht në Belgjikë) Procedurat administrative për krijimin e një agjencie shtetërore (Hollandë) Rregulloret (Gjermania, Greqia, Danimarka)

148. Sistemet e zhvillimit rajonal të BE-së parashikojnë gjithashtu struktura këshillimore për zhvillimin rajonal në nivel kombëtar dhe rajonal; si për shembull, Këshilli Kombëtar për Zhvillimin Rajonal, si një strukturë kombëtare këshillimore për zhvillimin rajonal dhe Këshillat Rajonal të Zhvillimit, si struktura këshillimore rajonale për zhvillimin rajonal. Zakonisht, Këshillat e Zhvillimit Rajonal përbëhen nga përfaqësues të njësive të qeverisjes vendore, shoqatat profesionale, shoqatat e biznesit, sindikatat dhe OJQ-ve të tjera. Parimi kryesor që udhëheq përbërjen e këshillit të zhvillimit rajonal është se ai duhet të arrijë një përfaqësim të balancuar midis të NJQV-ve që përfaqëson, si dhe palëve kryesore të interesuara në sektorët apo programet që ka mandatin të menaxhojë.

5 Zhvillimi Rajonal në Shqipëri: situata aktuale, sfidat kryesore dhe rruga drejt përparimit 5.1 Instrumentet ekzistuese të përdorur në Shqipëri për të promovuar zhvillimin rajonal 149. Nga një analizë e shpejtë e sistemeve të zhvillimit rajonal në shtetet anëtare të BE-së, ose duke konsideruar kandidatët për anëtarësim, mund të vërehet se pothuajse çdo vend ka krijuar legjislacion të ri, institucione dhe mekanizma për formulimin e politikave të zhvillimit rajonal, planifikimit dhe zbatimit të tyre. Strukturat dhe mekanizmat për planifikimin e zhvillimit rajonal në shtetet anëtare të BE-së janë ndoshta më të mirë-artikuluarat dhe më koherentet në botë. 150. Karakteristikat kryesore të sistemeve të planifikimit të zhvillimit rajonal të vendeve anëtare të BEsë në përgjithësi përfshijnë: (i) një akt të zhvillimit rajonal; (ii) planifikimi i rajoneve dhe zonave me nevoja specifike të zhvillimit; (iii) një ministri / ose institucion tjetër qeveritar përgjegjës për zhvillimin rajonal; (iv) një strukturë kombëtare këshillimore për zhvillimin rajonal (Këshilli Kombëtar për Zhvillimin Rajonal); (v) strukturat këshillimore rajonale për zhvillimin rajonal (Këshillat e Zhvillimit Rajonal); (vi) proçeset me pjesëmarrje rajonale të planifikimit të zhvillimit në nivel kombëtar dhe rajonal; (vii) një dokument kombëtar strategjik për zhvillimin rajonal (Strategjia Kombëtare për Zhvillim Rajonal); (viii) dokumentet e planifikimit të zhvillimit rajonal (Planet e Zhvillimit Rajonal); (ix) organet e zbatimit kombëtar (Agjencitë Kombëtare Rajonale të Zhvillimit të ose njësitë e specializuara brenda ministrisë përgjegjëse për zhvillimin rajonal); (x) organet e zbatimit nën-kombëtar (Agjencitë e Zhvillimit Rajonal); (xi) burime të veçanta për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal (Fondi i Zhvillimit Rajonal); (xii) kritere për ndarjen e burimeve për zhvillimin rajonal në rajonet dhe zonat më të pafavorizuara; (xiii) sistemet e monitorimit dhe vlerësimit34. 151. Megjithëse nuk kërkohet që rregullorja për zbatimin e politikave dhe koordinimin e instrumenteve strukturore rajonale të zhvendosen në legjislacionin kombëtar, sërish të gjitha vendet e para-aderimit, disa vite përpara se të bashkoheshin me BE, përgatitën dhe kaluan në legjislacion një akt të zhvillimit rajonal që reflektonte kërkesat e aderimit, dhe de facto krijonte një sistem rajonal të planifikimit dhe zhvillimit. 152. Gjatë 14 viteve të fundit, Qeveria e Shqipërisë ka pranuar rëndësinë e Zhvillimit Rajonal (RD) dhe ka punuar vazhdimisht në këtë drejtim. Megjithatë, ka pasur disa lëkundje në kohë, në lidhje me pozicionin qeverisë. Përpjekje të mëdha janë bërë në 2007-2008 me Strategjinë Sektoriale për Zhvillimin (SSZHR) dhe Ligjin për zhvillimin rajonal, por e para kurrë nuk u zbatua kurrë dhe e dyta mbeti një

34 Raport i 2 mbi

Analizën e Kuadrit Ligjor përgatitur nga Agjencia Austriake e Zhvillimit, nëpërmjet Programit EC IPA për 2008-ën. Kjo është një inisiativë e ndërmarrë nga Departmenti i Programeve të Zhvillimit, Financimit dhe Ndihmës së Huaj (DPDFFA) në Shqipëri.

projekt. Më tej, në 2009-2010 është realizuar një punë e rëndësishme, konkretisht: studim i pabarazive rajonale, përgatitja e një koncepti që sjell konvergjencë të politikave të brendshme dhe evropiane të ZHR, dhe sidomos përgatitjet institucionale dhe programore për përcaktimin IPA III dhe NUTS II 35. 153. Në Shqipëri, deri tani nuk ka një platformë të qartë dhe koherente për ZHR, dhe as institucione të qarta me rolet përkatëse të ZHR të përcaktuara mirë 36. Shqipëria nuk ka kornizat ligjore, rregullatore dhe institucionale, as kapacitetin institucional dhe mekanizmat e financimit që ti i ngjajnë sistemit të sofistikuar të planifikimit të ZHR në vendet anëtare të BE-së. Ka vetëm disa ligje apo akte nënligjore që mund të formojnë një paketë të legjislacionit 37, e cila mund të shërbejë si bazë për zhvillimin rajonal. Megjithatë, kjo bazë është jo e plotë dhe jo e përshtatshme për zhvillimin rajonal në mënyrë specifike. Pavarësisht mungesës së platformës të qartë dhe koherente për ZHR, me ndihmën e disa organizatave, institucioneve dhe shteteve, në Shqipëri janë zbatuar shumë projekte që synojnë të gjithë vendin dhe qeveritë lokale, duke përfshirë qarqet, bashkitë dhe komunat. Në përgjithësi, ndihma e huaj është e karakterizuar nga përthithje e ulët e kapaciteteve: 381 projekte janë financuar nga ndihma e huaj, që përfaqëson një buxhet total prej 4.5 miliard euro, dhe 54 për qind e financimit është stok38. Ndihma e huaj është e fragmentizuar, me shumë projekte të realizuara në shumë njësi lokale, nënrajone apo komuna të shpërndara në të gjithë vendin. Ky fragmentizim dhe përthithja e ulët ngrenë shqetësime serioze nëse projektet e financuara do të jenë të qëndrueshme mjaftueshëm për të përmbushur pritshmëritë e donatorëve dhe partnerëve, si dhe nevojat dhe pritshmëritë e elektoratit. 154. Për më tepër, politikave të zhvillimit rajonal në Shqipëri iu mungojnë dimensionet territoriale/hapësinore që përqëndrohen tek rajoni, dhe një dimension i zhvillimit sektorial. Shqipëria së fundmi është fokusuar masivisht në investimet në projekte të mëdha të rrugëve dhe disa objekteve të tjera themelore të tilla si furnizimi me ujë, kanalizimet, etj, për shkak të infrastrukturës publike të vjetëruar, lënë nga regjimi komunist. Investimet nuk kanë qenë të orientuara nga një proces zhvillimi i arsyetuar mirë, që përfshin shumë sektorë të tjerë, në mënyrë të veçantë sigurimin e të mirave publike dhe në adresimin e rasteve të mungesës së efikasitetit të tregut, me qëllim një zhvillim të larmishëm dhe zgjerim të konkurrencës. Për më tepër, këto lloj investimesh, nuk janë mbështetur në kostot e nevojshme operacionale dhe të mirëmbajtjes, duke krijuar nivel të lartë të borxhit në buxhet. 155. Qeveria shqiptare është e vetëdijshme për faktin se ekzistojnë boshllëqe të rënda në kapacitete dhe resurse për të mbështetur zhvillimin rajonal, dhe për të krijuar parakushtet e nevojshme për kapacitete absorbuese të mjaftueshme dhe përmirësimin e qeverisjes, si dhe qasjen e aktorëve të ndryshëm në rritjen socio-ekonomike. Eshtë e nevojshme që të ketë kapacitete adekuate si dhe një linjë të mirë projektesh gati për t’ u financuar. Përpjekjet e pamjaftueshme në vitet e ardhshme mund të shkaktojnë mungesë të projekteve të zbatueshme, të zhvilluara me standardet e BE-së, pikërisht ndërkohë që janë duke u rritur

35 Drafti “Regional Management in Albania” përgatitur nga Mr. Martin Ivancsics. Dhjetor 2014. 36 Ibid faqe 6. 37 Disa nga ligjet dhe aktet nënligjore kryesore përfshijën: Kushtetuta e Shqipërisë, Ligji mbi qeverisjen vendore, Ligji mbi taksat lokale, Ligji mbi planifikimin territorial, Ligjet e Buxhetit dhe aktet nënligjore mbi ZHR, Akti nënligjor mbi shërbimet sociale/mbrojtjen, Ligji mbi shërbimet spitalore, Kodi rrugor dhe Ligji mbi mbrojtjen e mjedisit.

38 Ibid faqe 13.

financimet. Përvoja vendeve të reja anëtare dhe vendeve kandidate tregon se ka pasur nën-shfrytëzim të fondeve të BE-së dhe përparim të përgjithshëm të ngadaltë, që rrjedh nga mungesa e kapaciteteve në vend dhe projekte të “papjekura” për financim. 156. Politika e zhvillimit rajonal në Shqipëri ka pësuar ndryshime domëthënëse përgjatë vitit të fundit në përcaktimin e objektivave, të fokusit gjeografik, strategjisë, aktorëve dhe mjeteve për realizimin e objektivave. Më specifikisht, objektivat kanë pasur fillimisht në fokus ndërhyrjet sektoriale sipas nevojave të rajoneve, por gjatë viti të fundit janë përqëndruar në fuqizimin e potencialeve rajonale si element të zhvillimit ekonomik. Ndërkohë, strategjia, e cila fillimisht ka qënë sektoriale, përgjatë vitit të fundit është fokusuar në projekte zhvillimore të integruara. Në mënyrë skematike evolimi i politikës së zhvillimit rajonal në Shqipëri jepet në vijim:

OBJEKTIVAT FOKUSI GJEOGRAFIK STRATEGJIA AKTORËT MJETET NDËRHYRJE SEKTORIALE SIPAS NEVOJAVE TË RAJONEVE NJËSI ADMINISTRATIVE SEKTORIALE QEVERIA QENDRORE GRANTE KONKURUESE/BUXHETI I SHTETIT FUQIZIMI I POTENCIALEVE RAJONALE SI ELEMENT ZHVILLIMI EKONOMIK ZONA ZHVILLIMI EKONOMIK PROJEKTE ZHVILLIMORE TË INTEGRUARA NIVELE TË NDRYSHME QEVERISJE, ETJ. KAPITALE “SOFT” DHE “HARD” (AKSES, TREGU I PUNËS, MJEDISI BIZNESIT, KAPITALI SOCIAL DHE RRJETET)

157. Qeveria e Shqipërisë, si pjesë të Programit të Qeverisjes prezantuar në muajin shtator 2013, përshkruan si një kapitull të veçantë të programit të saj të gjithë platformën "Për rajonalizimin dhe Reformën Rajonale". Shtyllat kryesore të vizionit të qeverisë mbi zhvillimin rajonal në Shqipëri janë:

iv.

Krijimi i rajoneve dhe rikonfigurimi i qarqeve sipas modeleve europiane të Rajoneve të Vetë-qeverisjes; Drejtim i ri për politikat zhvillimore kombëtare dhe rajonale; Rritja e funksioneve dhe kompetencave të njësive të qeverisë shqiptare në nivel rajonal; Rritja e burimeve financiare dhe aseteve për rajonet;

Model i ri dhe më efikas i autoriteteve qendrore dhe lokale në nivel rajonal;

ii. iii.

vi.

Reforma vendimtare për përfshirjen e Shqipërisë si një vend kandidat i BE-së;

vii.

Mundësitë për rajonet të përfitojnë përkrahje teknike dhe financim nga instrumentet e BE-së.

158. Programi i qeverisë ofron qartazi mundësi për krijimin e rajoneve me një autonomi të përcaktuar në përputhje me parimet e Kartës Evropiane. Kjo i lejon, madje edhe i udhëzon rajonet, të përqëndrohen në çështjet e zhvillimit rajonal dhe, për këtë qëllim, të përfitojnë jo vetëm nga burimet e brendshme, por edhe drejtpërdrejt nga burimet e BE-së. Kjo lë hapësirë për një rishikim të gjerë të institucioneve të dekoncentruara në nivel rajonal, duke përfshirë edhe kompetencat e tyre. Kjo pjesë e programit të Qeverisë Shqiptare, mbi "Rajonalizimin dhe Reformën Rajonale", mund të perceptohet sic duhet në qoftë se leximi i tij është kombinuar me programe të tjera sektoriale. 159. Qeveria e Shqipërisë është e angazhuar të përfundojë kuadrin strategjik të vendit, me finalizimin e Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI) 2014-2020. Drafti i SKZHI është aktualisht duke u rishikuar për të përfshirë Programin e ri të Qeverisë 2013-2017 dhe prioritetet e ministrive të linjës. Fazë e rëndësishme drejt finalizimit të draftit 2014-2020 të SKZHI të do të jetë proçesi i gjerë i konsultimi publik, i cili do të përfshijë opinionin e përgjithshëm publik, si dhe grupet e interesit, shoqërinë civile, akademikë, bizneset, parlamentin, si dhe donatorët. Finalizimi i SKZHI 2014-2020 është planifikuar të zhvillohet në dhjetor 2014 pas lidhjes se proces konsultimit. 160. Zhvillimi rajonal tashmë është përfshirë në draftin e SKZHI, si një pjesë e rëndësishme e politikës kombëtare. Megjithatë, përgatitja e një strategjie të zhvillimit rajonal nuk është e parashikuar për vitin 2014. Përveç kësaj, përgatitja e strategjive sektoriale dhe ndërsektoriale për 2014-2020 (transportit, mjedisit, zhvillimit të biznesit, energjisë), që kanë të bëjnë me zhvillimin rajonal, po vazhdon, duke riparë politikën aktuale dhe duke e përshtatur atë me prioritetet e programit të Qeverisë.

5.2 Fondi i Zhvillimit Rajonal, instrumenti kryesor i përdorur në Shqipëri për të promovuar zhvillimin rajonal 161. Ndër instrumentet kryesore të financimit në Shqipëri, Fondi i Zhvillimit Rajonal (FZHR) është instrumenti kyç financiar për zhvillimin rajonal. FZHR është një instrument i themeluar nga Qeveria Shqiptare që nga viti 2010, që kontribuon me rreth 40-50 milionë euro në vit për projekte të investimeve publike nën-kombëtare. FZHR përbëhet nga grantet konkurruese për përmirësimin e infrastrukturës lokale, përmirësimin e arsimit (fillor, para-universitar dhe universitar) dhe të shëndetit, duke shtuar objektetet kulturore, rindërtimi i ujësjelleës-kanalizimeve, ndërtimin e tregjeve agro-ushqimore, pyllëzimin. 162. Qëllimi përfundimtar i FZHR është rritja e aftësisë konkurruese të rajoneve, duke siguruar që rajonet të kenë një zhvillim të qëndrueshëm social-ekonomik të komuniteteve, duke përdorur burimet e tyre unike, në mënyrë që vendi të bëhet më konkurrues në nivel global. Gjithashtu, FZHR ka për qëllim të rrisë kohezionin rajonal, duke reduktuar pabarazitë e larta në shfrytëzimin e burimeve, produktivitetin dhe standardet sociale dhe mjedisore. 163. Praktikat e tanishme të FZHR, megjithë mbështetjen e tyre financiare në forma të ndryshme për disa nga nevojat dhe prioritetet e vendosura nga qeveritë lokale, kanë kufizimet e tyre në promovimin e

një koncepti të zhvillimit lokal dhe rajonal dhe ekonomive të shkallës, në kërkesat për standardet e programimit dhe të cilësisë teknike të projekteve, në kufizimin brenda disa fushave të investimeve të infrastrukturës si dhe në kriteret e aplikuara të vlerësimit socio-ekonomik. Sistemi i FZHR është mjaft komplekse dhe ende nuk është në përputhje me kërkesat e BE-së në kontekstin e IPA dhe Fondeve Strukturore." (ISD, 2010). 164. Sipas vlerësimit për FZHR nga projekti “Integrated Support for Decentralization” (ISD) në 201039, FZHR është një instrument kryesisht fiskal dhe nuk është qeverisur nga një politikë specifike ose orientim i qartë strategjik. Edhe pse sistemi është përmirësuar (përmes kritereve të rishikuar në 2012), ky aspekt i FZHR ende duhet arritur. Përveç kësaj, "në lidhje me ndërhyrjet BE/IPA në zhvillimin rajonal, FZHR tregon karakteristikat e kufizuara të programit, të tilla si: justifikimin i kufizuar i ndërhyrjes, mungesa e treguesve të arritjeve dhe monitorimi i dobët, mungesa e vlerësimit të duhur, etj" (ISD, 2010). 165. Që nga viti 2010, Departamenti i Programit të Zhvillimit, Financimit dhe Ndihmës së Huaj (DPDFFA) ka punuar (mbështetur edhe nga ISD) në përmirësimin e sistemit konkurrues të FZHR (dmth kriteret e saj). Në këtë drejtim, kriteret për vlerësimin e projekteve, të miratuara në 2012, pasqyrojnë disa nga rekomandimet e bëra nga ISD. Gjatë 2011-2012, ISD është përqendruar edhe në bërjen e sistemit të aplikimit më transparent, duke zhvilluar një sistem elektronik on-line të aplikimit nëpërmjet internetit. Sistemi është bërë funksional në fund të dhjetorit 201240. 166. Gjatë 2010-2013 qasja e ndjekur nga FZHR u orientua drejt përmbushjes së nevojave të infrastrukturës bazë të NJQV-ve, promovimit të zonave të pafavorizuara, duke i copëzuar fondet në projekte të vogla dhe me ndikim të parëndësishëm. Shihni figurën më poshtë, e cila ofron një pasqyrë të FZHR ndër vite:

39 “Integrated Support for Decentralization Project” është një projekt i financuar nga EU-UNDP. Përfituesi direkt i projektit është Ministria e Integrimit. Projekti është implementuar nga United Nations Development Programme (UNDP), Zyra për Shqipërinë me asistencë teknike (2009 – 2012) nga ECORYS, OPM dhe Co-PLAN consortium.

40 Raporti 3 mbi Zhvillimin Rajonal: Institutional Capacity Mapping and Financing Mechanisms përgatitur

nga Austrian Development Agency, nëpërmjet Programit të EC IPA për 2008. Kjo është një inisiativë e ndërmarrë nga Departamenti i Programit të Zhvillimit, Financimit dhe Ndihmës së Huaj (DPDFFA), në zyrën e Kryeministrit të Shqipërisë.

Figura 5. Fondi i Zhvillimit Rajonal ndër vite 14 000 000 000

12 000 000 000

10 000 000 000

8 000 000 000

6 000 000 000

4 000 000 000

2 000 000 000

0 2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

*2009 – 2014 FZHR i implementuar dhe 2015 FZHR i planifikuar

167. Gjatë viteve 2012-2013 Buxheti i FZHR ka arritur në 40-50 milion Euro cdo vit; buxhet i cili ka synuar financimin e projekteve te ndryshme që kanë pasur në fokus zonat rurale. Projektet kanë pasur një financim deri në 70-100 mijë Euro për cdo projekt, dhe kanë qënë kryesisht projekte sektoriale për nevojat themelore të zonave të përfshira nga projekti. 168. Dy vitet e fundit kanë shënuar disa ndryshime të rëndësishme në qasjen që ka pasur FZHR. Më konkretisht, gjatë vitit 2014 FZHR u orientua drejt përmirësimit të mekanizmit të menaxhimit të investimeve dhe sigurimin e një menaxhimi efikas të Zhvillimit Rajonal. Ai gjithashtu pati në fokus reformimin e Fondit të Zhvillimit të Rajoneve dhe përshtatjen e tij me politikën e zhvillimit rajonal të BEsë, për të rritur kështu dhe mundësitë e përthithjes së fondeve strukturore. Buxheti vjetor për vitin 2014 ka qënë rreth 72 mln Euro, për të financuar 374 projekte të ndryshme. Madhësia e projektit ka arritur deri në 2 milion Euro me në 119 projekte të financuara për infrastrukturën lokale dhe rajonale, të tilla si ndërhyrje të rinovimit urban, përmirësimit të transportit ndër-rajonal etj. 169. Për vitin 2015 është vënë re një përqasje e re në modelin e FZHR. Specifikisht, është propozuar një model i ri institucional dhe ngritja e një mekanizmi funksional. Gjithashtu synohet menaxhimi strategjik i fondit, bazuar në shtyllat e investimeve prioritare, programeve dhe masat për evitimin e fragmentarizimit të fondit. Një element shumë i rëndësishëm i përqasjes së re është gjithashtu futja e konceptit të "partneriteteve ndër-vendore" dhe "partneriteteve rajonale" në zbatimin e projekteve, si një mënyrë e suksesshme për menaxhim më efektiv të fondeve dhe rritje të impaktit të tyre. 170. Buxheti i FZHR për 2015 është parashikuar 100 milion Euro. Programi kryesor mbetet "Infrastruktura lokale dhe rajonale" i cili do të akordojë 86 milion Euro. Për tremujorin e parë të 2015 janë financuar rreth 28 milion Euro, me fokus 4 akse prioritare, rreth 20 masa, të financuara nga 5 programet. Të gjitha projektet janë vlerësuar sipas kritereve ligjore dhe teknike të përcaktuara në vendimin e Komitetit për Zhvillimin Rajonal dhe nënkriteret e Sekretariati Qendror të Fondit të Zhvillimit të Rajoneve. 171. Programimi i FZHR ka pësuar ndryshime të ndjeshme përgjatë viteve, ku vihet re kalimi nga një

qasje sektoriale, në një qasje të integruar dhe strategjike në vitin e fundit. Në mënyrë skematike, evolimi i programeve të FZHR si dhe objektivave, paraqitet në vijim:

172. FZHR ka potencialin për të qenë i zhvilluar dhe i pajisur me një qasje bazuar në program dhe indikatorë të performancës, për të plotësuar mbështetjen e BE-së për zhvillimin rajonal. Konsolidimi i mëtejshëm i FZHR si një instrument për ZHR kërkon jo vetëm një orientim strategjik të zhvilluar mirë dhe një lidhje të mirë me kërkesat e BE për ZHR, por edhe përmirësimin e qasjes konkurruese (nevojitet më shumë punë për këtë kriter), thjeshtimin e strukturës institucionale (shumë aktorë marrin pjesë në zbatimin e disa funksioneve), dhe një qëndrim të qartë në lidhje me përfshirjen e qarqeve. Përveç kësaj, FZHR ka nevojë për zgjerim, përmirësim të fokusit në fushat prioritare dhe projektet rajonale, funksione më të mira të menaxhimit dhe transparencë më të madhe. FZHR duhet të rishikohet dhe të modelohet si instrumenti themelor për të ndërtuar kapacitetin thithës të aktorëve nën-kombëtare për fondet e zhvillimit, së bashku me ndonjë burim të jashtëm (të BE-së, donatorëve bi-lateral dhe donatorë të tjerë ndërkombëtar)41. 173. Në këtë këndvështrim, FZHR duhet të jetë në një linjë me kuadrin strategjik të BE-së për zhvillimin rajonal dhe, siç tregohet në përvojën ndërkombëtare, duhet të jetë e bazuar në një reformë të jashtme. Investimet publike duhet të fokusohen fillimisht në polet e rritjes, si motori i ekonomisë së vendit, dhe në fazat e mëvonshme mund ti jepet prioritet politik objektivit të barazisë hapësinore, në mënyrë që investimet të drejtohen në rajonet e prapambetura. Rrjedhimisht, duke përdorur polet e rritjes si pikë fillestare për përcaktimin e prioriteteve rajonale, AZHR-të do të jetë e aftë të identifikojë projektet e vendosur në polet e rritjes, por me ndikim në gjithë rajonin. Megjithatë, palët e interesuara dhe autoritetet rajonale duhet të përcaktojnë prioritetet rajonale, jo vetëm brenda kuadrit të BE-së, por edhe bazuar në një analizë të qartë objektive të nevojave rajonale, pikave të forta dhe mundësive. 174. Agjencitë e Zhvillimit Rajonal duhet të formojnë një kornizë për identifikimin dhe prioritizimin e projekteve strategjike rajonale, në mënyrë që të sigurohet përzgjedhja dhe financimi i projekteve rajonale me impakt të lartë. Disa sektorë/fusha kritike që duhet të konsiderohen për financimin nga FZHR nën polet e rritjes mund të jenë:

•

Infrastruktura shëndetësore dhe arsimore. Polet e rritjes kanë tendencë që të kenë një përqëndrim më të lartë të pajisjeve mjekësore dhe të sigurojnë një shumëllojshmëri më të madhe të trajtimeve. Si e tillë, poli i rritjes është vendi ku njerëzit në rajon shkojnë për trajtimet që nuk nuk mund ti gjejnë në lokalitetin e tyre. Spitalet rajonale mund të vendosen në këto hapësira, duke tërhequr jo vetëm pacientë nga i gjithë rajoni. Po kështu, polet e rritjes kanë tendencë që të kenë një përqëndrim më të lartë të lehtësirave arsimore, për arsimin fillor, të mesëm dhe të lartë.

41 ibid faqe 12

•

Infrastruktura e shërbimeve publike. Në Shqipëri një pjesë e madhe e popullsisë vazhdon të ketë akses të ulët në ujin e rrjedhshëm, kanalizime, gaz, ngrohje, apo edhe energjinë elektrike. Shumica e njerëzve me akses të ulët në shërbimet publike jetojnë në zonat e vogla urbane dhe në zonat rurale. Shumicën e kohës këto njësi nuk kanë fonde për të financuar/bashkë-financuar më shumë investimet e nevojshme në shërbimet publike. Për këtë arsye mund të konsiderohet më e përshtatshme të përcaktohen përparësitë e këtyre investimeve në nivel rajonal, bazuar në: mjetet e disponueshme, nevojat e përcaktuara qartë, dhe qëndrueshmërinë aktuale të investimeve të tilla.

•

Infrastruktura e ndërlidhjes rajonale. Masivizimi dhe urbanizimi ekonomik janë shumë të rëndësishme për zhvillimin e një rajoni, dhe rajonet duhet të kenë pushtetin që të përcaktojnë dhe zbatojnë projekte të ndërlidhjes infrastrukturore që kanë rëndësi rajonale. Investimet në rrugët nacionale dhe rajonale duhet të bëhen në mënyrë të integruar dhe strategjike, për të mundësuar rritjen e aksesit të njerëzve në lehtësira (p.sh., punë, shëndetësi, arsim, kulturë) dhe për të mundësuar një akses më të gjerë në qendrat ekonomike dinamike.

•

Infrastruktura ekonomike (p.sh., bizneset/parqet industriale). Ashtu si qendrat më të rëndësishme ekonomike rajonale, polet e rritjes kanë tendencë të jenë punëdhënësit kryesore në rajon. Zhvillimi i infrastrukturës ekonomike në polet e rritjes, në përputhje me dinamikat e qarta, në fund të fundit do të sjellë përfitime jo vetëm për polet e rritjes, por për rajonin në tërësi.

•

Infrastruktura kulturore. Polet e rritjes shpesh grumbullojnë numrin më të madh të siteve kulturore në rajon dhe përfshijnë disa vende të trashëgimisë që janë karakteristikë për kulturën e gjithë rajonit. Rrjedhimisht, ruajtja dhe rehabilitimi i këtyre vendeve mund të jetë me rëndësi kritike për rajonin.

•

Infrastruktura mjedisore. Kompanitë e ujit dhe ujërave të zeza, të cilat shpesh e shtrijnë shërbimin e tyre në nivel rajonal, janë të vendosura zakonisht brenda poleve të rritjes. Në mënyrë të ngjashme, projekte të mëdha rehabilitimi janë më të nevojshme në polet e rritjes, por mund të kenë një ndikim që shkon përtej vetëm qendrave urbane.

•

Infrastruktura e turizmit. Turizmi është një tjetër fushë me një rëndësi rajonale, dhe zhvillimi i tij duhet të jetë i integruar dhe i bazuar në një qasje rajonale.

Konkluzione dhe rekomandime

175. Raporti argumenton një listë prioritetesh të rëndësishme për Qeverinë e Shqipërisë në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme. Këto janë: •

Agjencitë e Zhvillimit Rajonal duhet të formojnë një kornizë për identifikimin dhe prioritizimin e projekteve strategjike rajonale, në mënyrë që të sigurohet përzgjedhja dhe financimi i projekteve rajonale me impakt të lartë. Disa sektorë/fusha kritike që duhet të konsiderohen për financimin nga FZHR nën polet e rritjes mund të jenë:

•

Përcaktimi dhe artikulimi i një vizioni të përbashkët për zhvillimin rajonal në Shqipëri, nëpërmjet një procesi të ndërtimit me konsensus dhe pjesëmarrje, në mënyrë që të rrisë blerjen nga të gjitha palët e interesuara. Dokumentet kryesore të politikave strategjike si Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Implementim dhe strategjitë sektoriale për periudhën e programimit 2014-2020, duhet të finalizohen dhe të ndërtohen mbi vizionin e përbashkët për zhvillimin rajonal në Shqipëri, dhe duhet të jenë në një linjë me të menduarit strategjik të BE-së. Aprovimi i kuadrit të propozuar institucional për zhvillimin rajonal në Shqipëri. Hartimi dhe miratimi i kuadrit ligjor dhe rregullativ përkatës për të përcaktuar statusin, mandatin, fushëveprimin e punës, përbërjen, afatin kohor, etj. të kuadrit institucional të propozuar. Përgatitja e një programi gjithëpërfshirës për zhvillimin rajonal të bazuar në një qasje të integruar, e cila jo vetëm duhet të shikojë mbulimin gjeografik, por edhe mbulimin funksional dhe sinergjinë sektoriale. Për të gjeneruar qasje të mirë të integruar, është gjithashtu e rëndësishme të shohim komponentin hapësinor. Rekomandohet të forcohen marrëdhëniet midis objektivave të politikave rajonale dhe atyre për zhvillimin hapësinor. Për këtë arsye mjetet për zhvillimin rajonal dhe planifikimin hapësinor duhet të adaptohen në mënyrë të tillë që potencialet në dispozicion mund të shfrytëzohen më mirë për rajonin në tërësi. Zhvillimi dhe zbatimi i sistemit të fortë të vlerësimit dhe kritereve të përzgjedhjes që do të aplikohen për të gjitha investimet, pavarësisht burimit të financimit, p.sh, fondet e BE apo financat e buxhetit të shtetit. Qasja e integruar gjithashtu nënkupton se projektet e BE-së dhe ato të financuara nga buxheti i shtetit nuk trajtohen ndryshe ose veç e veç, por janë pjesë e një vizioni të vetëm, koherent të zhvillimit dhe ndihmojnë në arritjen e të njëjtit qëllim. Politika e zhvillimit rajonal në Shqipëri duhet të njohë rëndësinë e politikave të diferencuara për zonat kryesore dhe ato të prapambetura. Zgjidhjet për polet e rritjes duhet të ndryshojnë për zonat e prapambetura apo për qytetet që kanë arritur nivelin optimal të aglomerimit. Përveç kësaj, është e rëndësishme të zbatohet një fazë jashtë reformës, duke fokusuar investimet publike së pari në polet e rritjes, dhe në fazat e mëvonshme prioritet më i madh politik mund ti jepet objektivit të barazisë hapësinore, duke drejtuar investimet publike në rajonet e prapambetura.

• • •

•

• • •

•

Zhvillimi i një kuadri për identifikimin dhe prioritizimin e projekteve strategjike rajonale në mënyrë që të sigurohet se projektet rajonale dhe me ndikim më të madh janë të zgjedhura dhe të financuara. Ravijëzimi i territoreve nga perspektiva e zhvillimit rajonal së bashku me krijimin e rajoneve dhe rikonfigurimin e qarqeve sipas modeleve europiane të Rajoneve të vetëqeverisura. Fondi i Zhvillimit Rajonal Shqiptar, si një instrument financiar në rritje duhet të jetë në një linjë me Fondin Europian të Zhvillimit Rajonal. Ai duhet të përqendrohet në një qasje të bazuar në programe dhe treguesit e performancës për të plotësuar mbështetjen e BE për zhvillimin rajonal. Përveç kësaj, FZHR ka nevojë për zgjerim, fokus të përmirësuar në fushat prioritare dhe projektet rajonale me ndikim më të madh, funksione më të mira të menaxhimit dhe transparencë më të madhe. FZHR duhet të modelohet si instrumenti themelor për të ndërtuar kapacitetin thithës të aktorëve nën-kombëtarë për fondet e zhvillimit, së bashku me ndonjë burim të jashtëm (BE, donatorët bi-lateral dhe të tjerë ndërkombëtarë). Forcimi i sistemit të monitorimit dhe vlerësimit për sigurimin e një sasie më të madhe parash nga paratë e taksapaguesve.

7 Bibliografia • • • • • • • • • •

• • • • •

•

“How Regions Grow?”, Policy Brief, Organization for Economic Cooperation and Development (OECD), March 2009. The World Development Report “Reshaping Economic Geography”, World Bank Group, 2009. Competitive Cities: Reshaping the Economic Geography of Romania”, Romania Regional Development Program, 2013. Growth Poles, the next phase, Romania Regional Development Program, December 2013. Regional Disparities in Albania” prepared under “Integrated Support for Decentralization Project: Working for Regional Development”, Tirana, November 2010. Urban Sector Review, World Bank Group, 2007. Europe 2020: A European Strategy for Smart, Sustainable, and Inclusive Growth, August 2010. Governing Cities: Policy Highlights, Organization for Economic Cooperation and Development, 2014. EC (2014) Instrument for Pre-Accession Instrument (IPA II) – Indicative Strategy Paper for Albania (2014 – 2020). EC (2013) 2012 Annual Report on Financial Assistance for Enlargement – Report from the Commission to the European Parliament, the Council, and the European Economic and Social Committee ((IPA, PHARE, CARDS, Turkey Pre-accession Instrument, Transition Facility). Identification of Project Selection Models for the Romanian Regional Operational Program, 2014-2020. Deloitte &Touche GmbH (2012): Evaluierung von wettbewerblichenAuswahlverfahren des Ziel 2-Programms 2007-2013, Ministry for Business, Energy, Industry, SMEs & the Craft Sector of the Land Nordrhein-Westfalen, Final Report. Regionalny Program OperacyjnyWojewództwaŚląskiegonalata 2007 – 2013 (version 6/8/2010). Operational Programme for the Development of the Living Environment. Republic of Estonia. 2007EE161PO002, version May 2010. Regione Lazio, Dipartimento Programmazione Economica e Sociale, Direzione Regionale Programmazione Economica, Ricerca e Innovazione (2011) ‘Programma Operativo Regionale cofinanziato dal FESR 2007-2013: motivi e deffetti della revisione’, A cura del Nucleo di valutazione e verifica deglii nvestimenti pubblici, 7 Febbraio 2011. Regione Lazio (2012), Programma Operativo Confinanziato dal F.E.S.R – Fondo Europeo di Sviluppo Regionale 20072013, Regione Lazio, CCI2007IT162PO004, version approved with the reprogramming approved by the Commission on 28 March 2012 (last known reprogramming), Dec C1659/2012 (original version was dated 2 October 2007, Dec 4584/2007). Rambøll Management Consulting (2012) Comparative Study of the Project Selection Process Applied in Cohesion Policy Programmes 20017-2013 in a Number of Member States. Final Report 62

• • • • •

•

Regional Policy (2007) Operational Programme for Strengthening Regional Development Potentials for Period 2007-2013, 26.07.2007. L’intercommunaliteen question, David Gueranger, La documentation francaise, No. 951951, August – Septembrie 2008: Paris. Report 2 on Legal Framework Analysis prepared by the Austrian Development Agency, through the EC IPA Program for 2008. This is an initiative undertaken by the Department of Program Development, Financing and Foreign Aid (DPDFFA) in Albania, Working Draft “Regional Management in Albania” prepared by Martin Ivancsics. December 2014. Report 3 on Regional Development: Institutional Capacity Mapping and Financing Mechanisms prepared by the Austrian Development Agency, through the EC IPA Program for 2008. This is an initiative undertaken by the Department of Program Development, Financing and Foreign Aid (DPDFFA), in the Prime Minister Office of Albania. National Strategy for Development and Implementation (NSDI) 2014-2020, Government of Albania.