Vleresimi Strategjik Mjedisor - PKST ALPE by Institute of Public and Private Policies (IP3)

A u t o r ë s i a

d h e

k o n t r i b u t e t

Ky dokument u hartua në kuadër të projektit “Përgatitja e masterplanit dhe studimeve të fizibilitetit për projekte infrastrukturore në zonën e Alpeve të Shqipërisë” të zbatuar nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit, me mbështetjen financiare të Fondit të Përbashkët Evropian të Ballkanit Perëndimor nën kornizën e investimeve në rajon, përfituar nëpërmjet Bankës për Zhvillim të Këshillit të Evropës. Opinionet, gjetjet, konkluzionet dhe rekomandimet e shprehura në këtë dokument janë të autor-it/ve (konsorciumi që përbëhet nga PM Group, Archidata, Globaldit, Instituti i Politikave Publike e Private IP3, Seda) dhe nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht ato të kontribuesve në Fondin e Përbashkët Evropian të Ballkanit Perëndimor, të EBRD, si bashkë-menaxher i Fondit të Përbashkët për Ballkanin Perëndimor, apo Bankës për Zhvillim të Këshillit të Evropës si institucion financiar kryesor në lidhje me projektin.

p Ër m b a j t j A 1. PËRMBLEDHJE JO TEKNIKE ....................................................................................

10 1.1 HYRJE ................................................................................................................................... 11 1.2 KUADRI I VLERËSIMIT ...................................................................................................... 13 1.2.1 Objektivat e VSM-së ..................................................................................................... ............. 13

2. METODOLOGJIA DhE pROCESI I hARTIMIT TË vSM-SË ................................. 16 2.1 KUADRI LIGJOR ...................................................................................................... ........... 18 2.2 FAZAT E PROCESIT ............................................................................................................ 23 3. pËRShKRIMI I pËRGJIThShËM I pLAnIT ............................................................. 26 3.1 PËRMBLEDHJE E VIZIONIT DHE OBJEKTIVAVE .......................................................... 27 3.2 KUADRI LIGJOR I PKS-së .................................................................................................. 31 3.3 POLITIKAT DHE DOKUMENTAT E TJERA ..................................................................... 36 3.4 ANALIZA SWOT ................................................................................................................. 39 4. PËSHKRIMI I GJENDJES EKZISTUESE ..................................................................

4.1 BURIMET NATYRORE ........................................................................................................ 4.1.1 Bimësia ........................................................................................................................................ 4.1.2 Biodiversiteti .............................................................................................................................. 4.1.3 Peizazhi ....................................................................................................................................... 4.1.4 Tokat, pyjet, kullotat, tokat bujqësore ...................................................................................... 4.1.5 Gjeologjia dhe gjeomorfologjia .................................................................................................

4.2 VEÇORITË FIZIKO-GJEOGRAFIKE .................................................................................. 4.2.1 Përshkrim i luginave kryesore dhe elementet gjeografike të zonave të mbrojtura .............. 4.2.2 Gjeografia, topografia dhe morfologjia .................................................................................... 4.2.3 Gjeologjia, hidrogjeologjia dhe sizmiciteti ............................................................................... 4.2.4 Klima, erërat dhe rrezatimi diellor ...........................................................................................

4.3 BURIMET UJORE ................................................................................................................. 4.4 ELEMENTET E FORTA TERRITORIALE ........................................................................... 4.5 ZONAT E MBROJTURA NATYRORE ................................................................................ 4.5.1 Parqet e reja natyrore .................................................................................................................

4.6 INFRASTRUKTURA MJEDISORE ...................................................................................... 4.6.1 Furnizimi me ujë dhe KUZ ........................................................................................................ 4.6.2 Menaxhimi i mbetjeve të ngurta ...............................................................................................

4.7 METABOLIZMI I TERRITORIT .......................................................................................... 4.7.1 Fluksi i energjisë ......................................................................................................................... 4.7.2 Fluksi i ujit .................................................................................................................................. 4.7.3 Fluksi i ushqimit ........................................................................................................................ 4.7.4 Fluksi i mbetjeve ........................................................................................................................ 4.7.5 Fluksi i turizmit ..........................................................................................................................

4.8 VEÇORITË SOCIO-EKONOMIKE ...................................................................................... 4.8.1 Demografia ................................................................................................................................. 4.8.2 Punësimi dhe sektorët e punësimit ..........................................................................................

42 43 43 45 48 51 52 53 53 57 60 65 67 72 74 75 81 81 81 83 83 85 85 88 88 91 91 93

4.8.3 Ekonomia, të ardhurat dhe sektorët e mundshëm ekonomikë ................................. 4.8.4 Trashëgimia kulturore dhe historike ........................................................................... 4.9 ENERGJIA RINOVUESHME NË RAJON .......................................................................... 4.10 PROBLEMATIKAT MJEDISORE ....................................................................................... 4.9.1 Cilësia e ujit ................................................................................................................... 4.9.2 Menaxhimi i mbetjeve ................................................................................................... 4.9.3 Vlerësimi i cilësisë së ajrit ............................................................................................. 4.9.4 Gjuetia e specieve të rralla ........................................................................................... 4.9.5 Degradimi/humbja e sipërfaqes së tokës .................................................................... 4.9.6 Rreziku i përmbytjeve ................................................................................................... 4.9.7 Ndryshimet klimatike ................................................................................................... 4.9.8 HEC-et dhe ndikimi i tyre në mjedis ........................................................................... 4.9.9 Zhurmat ......................................................................................................................... 4.9.10 Kërcënimet ndaj elementeve të peizazhit ..................................................................

94 95 102 104 105 105 107 112 112 113 113 115 116 117

5. TENDENCAT E MUNDSHME NË TË ARDHMEN PA PLAN ................................ 118 5.1 TOKA .................................................................................................................................... 123 5.2 AJRI ....................................................................................................................................... 123 5.3 FAKTORËT KLIMATIKË ..................................................................................................... 123 5.4 UJI .......................................................................................................................................... 123 5.5. BIODIVERSITETI ................................................................................................................ 124 5.6 MBETJET ............................................................................................................................... 124 5.7 ZHURMA .............................................................................................................................. 125 5.8 POPULLSIA DHE ASETET MATERIALE ........................................................................... 125 5.9 TRASHËGIMIA KULTURORE ............................................................................................ 125 5.10 PEIZAZHI ........................................................................................................................... 125 6. BAZA PËR PËRGATITJEN E VLERËSIMIT MJEDISOR ......................................... 126 6.1 PËRCAKTIMI I OBJEKTIVAVE MJEDISORE ..................................................................... 127 6.1.1 Konventat, direktivat e BE-së dhe dokumentet strategjike kombëtare .................... 128 6.1.2 Identifikimi i ndikimeve mjedisore ............................................................................. 137 6.2. METODIKA E VLERËSIMIT TË NDIKIMIT NË MJEDIS ................................................ 138 7. VLERËSIMI I PËRPUTHSHMËRISË SË OBJEKTIVAVE ........................................ 146 8. VLERËSIMI I PROJEKTEVE SPECIFIKE .................................................................. 158 8.1 PROJEKTET QË PRITET TË SHKAKTOJNË NDIKIME NË MJEDIS ............................... 160 9. VLERËSIMI I NDIKIMEVE MJEDISORE ................................................................. 164 9.1 VLERËSIMI DHE PASOJAT NGA ZBATIMI I PLANIT ................................................... 165 9.1.1 Toka ................................................................................................................................ 165 9.1.2. Ajri ................................................................................................................................. 166 9.1.3 Faktorët klimatikë ......................................................................................................... 166 9.1.4. Uji .................................................................................................................................. 167 4

9.1.5. Natyra .......................................................................................................................... 9.1.6. Mbetjet ......................................................................................................................... 9.1.7. Ndotja akustike ........................................................................................................... 9.1.8. Popullata dhe asetet materiale ................................................................................... 9.1.9. Trashëgimia kulturore ................................................................................................ 9.1.10. Peizazhi ...................................................................................................................... 9.1.11. Konkluzioni mbi vlerësimin ..................................................................................... 9.2 NDIKIMI NDËRKUFITAR ..................................................................................................

167 169 170 171 172 172 173 174

10. UDHËZIME DHE MASAT ZBUTËSE ...................................................................... 176 10.1. TOKA ................................................................................................................................. 178 10.2. AJRI .................................................................................................................................... 181 10.3. FAKTORËT KLIMATIKE .................................................................................................. 182 10.3.1. Masat zbutëse ndaj ndryshimeve klimaterike ........................................................ 182 10.3.2. Përshtatja ndaj ndryshimeve klimaterike ............................................................... 182 10.4. UJI ....................................................................................................................................... 186 10.5. MJEDISI NATYROR .......................................................................................................... 187 10.6. MBETJET ............................................................................................................................ 188 10.7. ZHURMAT ......................................................................................................................... 189 10.8. POPULLSIA DHE ASETET MATERIALE ........................................................................ 190 10.9. TRASHËGIMIA KULTURORE ......................................................................................... 191 10.10. PEIZAZHI ........................................................................................................................ 192 10.10.1. Strategjia e peizazhit ............................................................................................... 193 11. MONITORIMI I NDIKIMEVE NË MJEDIS ............................................................ 194 11.1 PËRMBLEDHJE MBI VLERËSIMIN .................................................................................. 200 11.2 KRITERET MJEDISORE QË KUFIZOJNË ZHVILLIMIN E PLANIT .............................. 200 11.2.1 Kriteret mjedisore ...................................................................................................... 200 11.2.2 Kriteret inxhinierike ................................................................................................... 200 11.2.3 Kriteret ligjore ............................................................................................................ 201 11.3 REKOMANDIME ............................................................................................................... 204 12. PROCESI I KONSULTIMEVE ..................................................................................

206

REFERENCAT E PERDORURA ....................................................................................................................

219

SHTOJCA ........................................................................................................................................................

220

I MA Z H E 1. Plani i Përgjithshëm Kombëtar. Vizioni ............................................................................... 2. Plani i Integruar Ndërsektorial i Bregdetit ........................................................................... 3. Parku ndërkufitar mes Shqipërisë, Kosovës dhe Malit të zi ............................................... 4. Lloje të florës në zonën e alpeve ........................................................................................... 5. Peizazhi i ultësirës .................................................................................................................. 6. Peizazhi i ujor ......................................................................................................................... 7. Morfologjia ............................................................................................................................. 8. Gjeologjia ................................................................................................................................ 9. Sizmiciteti ............................................................................................................................... 10. Erërat ..................................................................................................................................... 11. Rrezatimi diellor .................................................................................................................. 12. Hidrogjeologjia ..................................................................................................................... 13. Elementet e forta territoriale ............................................................................................... 14. Plani i menaxhimit. Parku Kombëtar i Alpeve ................................................................... 15. Parku bashkiak Nikaj-Mërtur. Plani i menaxhimit ........................................................... 16. Parku Bashkiak i Shkrelit. Plani i menaxhimit ................................................................... 17. Rrjeti i zonave emerald ne nivel kombetar ........................................................................ 18. Fluksi i energjise .................................................................................................................. 19. Fluksi i ujit ............................................................................................................................ 20. Fluksi i ushqimit ................................................................................................................. 21. Fluksi i mbetjeve ................................................................................................................. 22. Fluksi i turizmit ................................................................................................................... 23. Problematika mjedisore ....................................................................................................... 24. Ndryshimet klimaterike në Shqipëri .................................................................................. 25. Skenari sipas zhvillimit aktual ............................................................................................ 26. Skenari i zhvillimit maksimal .............................................................................................. 27. Skenari i mbrojtjes maksimale ............................................................................................. 28. Skenari i zhvillimit optimal .................................................................................................

36 37 38 44 48 49 59 61 64 65 66 68 73 76 78 79 80 84 86 87 89 90 104 114 120 120 122 122

ta b el a & g r a fik Ë Tabela 1 : Vlerësimi i vertebrorëve në Alpet e Shqipërisë ...................................................... Tabela 2: Shtrirja e Parkut Kombetar të Alpeve ...................................................................... Tabela 3: Sipërfaqia e zonave të menaxhimit Parku Kombetar i Alpeve .............................. Tabela 4: Sipërfaqia e zonave të menaxhimit PNB Nikaj-Mertur .......................................... Tabela 5. Sipërfaqia e zonave të menaxhimit PNB Shkrel ..................................................... Tabela 6: Popullsia ne moshe pune ........................................................................................... Tabela 7. Mbetjet ditore dhe vjetore per bashki ....................................................................... Tabela 8. Vlerësimi i përputhshmërisë së objektivave dhe politikave të planit me objektivat mjedisore .................................................................................................... Tabela 9. Krahasimi i programeve dhe aktiviteteve specifike në kuadrin e përputhshmërisë së tyre me objektivat mjedisore ................................................ Tabela 10. Vleresimi i objektivave strategjike dhe programeve ne raport me ato mjedisore. Tabela 11. Monitorimi i ndikimeve në mjedis prej zbatimit të planit ...................................

46 75 76 78 79 93 106 153

Grafiku 1. Grafiku 2. Grafiku 3. Grafiku 4. Grafiku 5. Grafiku 6. Grafiku 7. Grafiku 8.

92 94 108 108 108 109 109 110

Piramida e moshës................................................................................................... Prodhimi i brëndshëm bruto në nivel qarku ........................................................ Vlerat mesatare vjetore të PM10 krahasuar me normën vjetore të BE ................ Vlerat mesatare vjetore të PM2.5 krahasuar me normën vjetore të BE ............... Vlerat mesatare vjetore të NO2 krahasuar me normën vjetore të BE .................. Vlerat ditore të SO2 krahasuar me normën ditore të BE ...................................... Vlerat mesatare vjetore të SO2 ................................................................................ Vlerat mesatare vjetore të O3 .................................................................................

162 163 164

Lugina e Valbonës © Aurel Duka

PËRMBLEDHJE JO TEKNIKE 1.1 HYRJE 1.2 KUADRI I VLERËSIMIT 1.2.1 Objektivat e VSM-së

1.1 HYRJE

jë ndër prioritetet më të rëndësishme në kontekstin e planifikimit të vendit është edhe zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm, veçanërisht në rajonin e Alpeve Shqiptare, rajon ky i spikatur për lloje të ndryshme të turizmit rural dhe malor, i cili sot po ndeshet me një zhvillim të vrullshëm. Planet Kombëtare Sektoriale, sipas ligjit të planifikimit të territorit, hartohen me qëllim zhvillimin strategjik të një ose më shumë sektorëve sipas fushave të kompetencës. Sektori kryesor i planifikimit në këtë dokument është turizmi, kështu plani në vetvete do të formulojë një kornizë afatgjatë për zhvillimin e turizmit me anë të politikave e strategjive, planifikimit, forcimit institucional, legjislacionit dhe rregullores, zhvillimit të produkteve dhe diversifikimit, marketingut dhe promovimit, infrastrukturës së turizmit, zhvillimit të burimeve njerëzore dhe socio-kulturore. Turizmi është sot një nga industritë më të mëdha në botë që gjeneron të ardhura dhe lidhet ngushtë me sektorët e tjerë të zhvillimit. Në këtë rajon, punësimi në sektorin e turizmit ofron një potencial të konsiderueshëm për zbutjen e varfërisë, sidomos për gjininë femërore. Përveç kësaj, industria e turizmit ndikon menjëherë edhe në sektorët e tjerë si industria e prodhimit, bujqësia dhe sektori i shërbimeve. Këto lidhje kanë krijuar efekte shumëzuese të cilat stimulojnë ekonominë lokale dhe ofrojnë burime të ndryshme të të ardhurave për popullsinë vendase dhe jo vetëm. Përveç nxitjes ekonomike, turizmi mund të ndikojë edhe në ruajtjen e biodiversitetit, duke qenë se me rritjen e numrit të vizitorëve, shumë parqe kombëtare dhe zona të mbrojtura nuk do të mund të mbijetonin financiarisht. Turizmi i qëndrueshëm, sidomos në vendet në zhvillim si Shqipëria, ofron mundësi për të edukuar vizitorët në lidhje me objektivat e politikave të bashkëpunimit për zhvillim, me sfidat në destinacionet e ndryshme si dhe në rritjen e ndërgjegjësimit të përgjithshëm mbi nevojën globale, qëndrueshmërinë dhe të drejtat njeriut bazuar në zhvillim.

Plani për turizmin do të hartohet me synimin për të rritur burimet njerëzore të kualifikuara dhe të trajnuara në sektorët publikë e privatë, për të shërbyer dhe menaxhuar industrinë e turizmit në mënyrë të qëndrueshme dhe konkurruese në përputhje me standartet ndërkombëtare, për të përmirësuar kapacitetet menaxhuese të burimeve njerëzore, për të përforcuar sistemin arsimor e trajnimet dhe për të arritur një standard cilësie. Përmirësimi i industriesë së turizmit përfshin edhe cilësinë e produkteve dhe të shërbimeve (akomodimin, restorantet, guidat turistike, operatorët turistikë, etj), me qëllim rritjen e kërkesës kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare, promovimin e konkurrueshmërisë brenda kësaj industrie dhe prodhimin e informacioneve të besueshme e të vlefshme mbi standardet e cilësisë. Ndikimi kryesor i këtij plani nuk do të jetë vetëm në industrinë e turizmit, por me anë të këtij të fundit, qëllimi shkon përtej dhe arrin në dimensione ekonomike e sociale në aspektin e kërkesës (origjina e vizitorëve, karakteristikat e vizitës, konsumimi i produkteve dhe shërbimeve) dhe ofertës (karakteristikat e industrisë vendase të turizmit, produktet përkatëse, përdorimi i kapitaleve duke drejtuar kështu politikat e turizmit dhe planifikimin e territorit në këtë zone). Zhvillimi i turizmit është i rëndësishëm për të rritur konkurrueshmërinë e industrisë kombëtare duke vlerësuar qëllimin dhe diversitetin e burimeve potenciale ekzistuese, për të siguruar drejtimet kryesore për transformimin e këtyre potencialeve në produkte turistike cilësore bazuar në prirjet aktuale dhe të ardhshme të tregut, për të drejtuar sfidat kombëtare dhe rajonale të produkteve të përbashkëta dhe mungesës së shumëllojshmërisë së tyre me qëllimin e vetëm tërheqjen e turistëve të rinj dhe zgjatjen e qëndrimit të tyre, dhe mbi të gjitha për të kontribuar ekonomikisht jo vetëm në zonë por në të gjithë vendin.

Rajoni i Alpeve të Shqipërisë, me gjithë potencialet e tij për turizëm, ka nevojë për një plan të detajuar dhe promocional për sektorin në fjalë duke marrë parasysh cilësinë dhe sasinë e produkteve turistike, shumëllojshmërinë, tregjet ndërkombëtare dhe rajonale, imazhin dhe pozicionimin, markën me të cilën do të prezantohet dhe sigurisht mekanizmat institucionalë për tregëtimin dhe promovimin e këtyre produkteve, përfshirë këtu sektorin publik dhe privat. Metodologjia për hartimin e këtij dokumenti do të udhëhiqet nga proceset e dialogut dhe konsultimit me të gjithë aktorët e grupet e interesit. Qeveritë e niveleve të ndryshme, sektori privat dhe shoqëria civile duhet të punojnë së bashku në mënyrë konstruktive për të kuptuar potencialin e madh që mbart industria e turizmit për një zhvillim të qëndrueshëm. Më tej, kjo metodologji do të mbështetet në një vlerësim të detajuar të territorit nëpërmjet mbledhjes dhe përditësimit të vazhdueshëm të të dhënave dhe indekseve ekonomike, sociale dhe infrastrukturore. Rajoni i Alpeve Shqiptare, duke u karakterizuar nga një përqendrim i madh e i shumëllojshëm i burimeve natyrore, ka filluar të jetë nën trysninë e kërkesës së lartë për përdorim e shfrytëzim të burimeve të tij. Nëse kjo trysni nuk kontrollohet dhe nuk orientohet në kohë, rrezikon të prodhojë zhvillim të paqëndrueshëm dhe të shkatërrojë në mënyrë të pakthyeshme pasuritë natyrore, ekosistemet shumë specifike të rajonit, si dhe rrezikon degradimin e vazhdueshëm të peizazhit rural e natyror.

1. 2 kuadri i vlerËsimit Vlerësimi Strategjik Mjedisor (VSM) është një nga instrumentet kyçe për integrimin e çështjeve mjedisore dhe parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm në planifikimin strategjik dhe vendimmarrjen. VSM-së i nënshtrohet hartimi i të gjithë planeve dhe programeve për bujqësinë, pyjet, peshkimin, energjinë, industrinë minerare, transportin, menaxhimin e mbetjeve, menaxhimin e ujërave, telekomunikacionin, turizmin, planet kombëtare e vendore të planifikimit të territorit urban e rural përfshirë mbrojtjen e peizazhit dhe të përdorimit të tokës, të cilat vendosin nëse projektet do të miratohen më tej. Kuadri ligjor i VSM-së përfshin në mënyrë të detyrueshme Ligjin Shqiptar për VSM-në, ndërkohë që, për të qenë koherent, nuk është lënë mënjanë edhe kuadri ligjor ndërkombëtar. Referencat përkatëse ligjore janë dhënë më poshtë: • •

Ligji nr. 91/2013 “Për vlerësimin strategjik Mjedisor” Direktiva 2001/42/EC e Komisionit Evropian

Protokolli i VSM-së i hartuar dhe miratuar në Konventën e Espoos (UNECE)VKM 2019, datë 11.3.2015 “ Për përcaktimin e rregullave të procedurave për konsultimin me grupet e interest dhe publikun, si dhe dëgjesën publike gjatë procesit të vlerësimit strategjik mjedisor.

1.2.1 Objektivat e VSM-së Objektivi kryesor i Vlerësimit Strategjik Mjedisor (VSM-së) është që të shqyrtohen me kujdes ndikimet që mund të sjellë në mjedis PKS-ja në fushën e turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare si dhe të japë sugjerime e të hartojë programe që kanë si synim mbrojtjen e mjedisit në mënyrë që ndikimet negative të planit të jenë sa më të vogla. Në fokus të objektivave të VSM-së qëndron shqyrtimi i aspekteve mjedisore të zhvillimit të planit me tendencat e mundshme dhe situatën aktuale. Raporti i VSM-së përcakton sektorët më të rëndësishëm mjedisorë dhe objektivat mjedisore si më poshtë: • •

• •

•

Mbrojtja e burimeve natyrore, zonave të mbrojtura, tokave bujqësore; Ndikimet mjedisore të veprimtarive ekonomike dhe shoqërore si: bujqësia, industria, turizmi dhe ndryshimet e parashikuara gjatë hartimit të planit; Mjedisi dhe trashëgimia historike e kulturore, aspektet dhe vlerat peizazhistike, qendrat historike, etj; Mjedisi urban, përdorimi i tokës, cilësia e ajrit dhe ujërave sipërfaqësore e nëntokësore, biodiversiteti, flora, fauna, hotspote të ndotjes, zonat me ndjeshmëri mjedisore, zonat e përmbytura, zonat e ekspozuara ndaj rreziqeve natyrore, ndotja, menaxhimi i mbetjeve dhe ujërave të zeza, çështje të shpërhapjes urbane, urbanizimi i tokave potenciale bujqësore, degradimi i tokave, zhurmat, etj; Infrastruktura dhe shërbimet - sigurimi i ujit, transportit dhe reduktimi i shkarkimeve, menaxhimi i mbetjeve urbane të ngurta dhe të lëngshme, transporti alternativ, etj;

Raporti i VSM-së përcakton sektorët më të rëndësishëm mjedisore, objektivat mjedisore si dhe përcakton e analizon ndikimet potenciale si më poshtë:

Popullsia dhe asetet materiale Objektiv Mjedisor 10 (OM 10): Përmirësimi i kohezionit social, sigurisë së jetës dhe lëvizshmërisë së qëndrueshme.

Toka Objektiv Mjedisor 1 (OM 1): Mbrojtja, menaxhimi dhe përdorimi i qëndrueshëm i tokës. Objektiv Mjedisor 2 (OM 2): Parandalimi i shfrytëzimit pa kriter të burimeve natyrore, duke rritur përdorimin e materialeve të riciklueshme gjatë ndërtimit/rehabilitimit të infrastrukturës.

Trashëgimia Kulturore Objektiv Mjedisor 11 (OM 11): Ruajtja e veçorive, përmbajtjes dhe shtrirjes së zonave dhe strukturave të trashëgimisë kulturore.

Ajri Objektiv Mjedisor 3 (OM 3): Arritja e objektivave afatgjata për sasitë vjetore të shkarkimeve të ndotësve, në përputhje me kufijtë maksimalë të lejueshëm nga BE për shkarkimet e ndotësve atmosferikë. Faktorët klimatike Objektiv Mjedisor 4 (OM 4): Përshtatja e infrastrukturës dhe ekonomisë në përputhje me ndryshimet klimatike dhe ulja i sasisë vjetore të emetimeve të gazeve “serrë” në nivelet e përcaktuara nga SKZH II. Uji Objektiv Mjedisor 5 (OM 5): Mbrojtja nga efektet negative mbi burimet ujore (nëntokësore dhe sipërfaqësore, si dhe burimet e ujit të pijshëm). Mjedisi natyror Objektiv Mjedisor 6 (OM 6): Mbrojtja e biodiversitetit (florës dhe faunës) dhe pyjeve. Objektiv Mjedisor 7 (OM 7): Ruajtja e zonave që kanë status të veçantë mbrojtjeje, nga aktivitetet me ndikime të konsiderueshme. Mbetjet Objektiv Mjedisor 8 (OM 8): Menaxhimi i integruar i mbetjeve urbane në të gjitha fazat (nëpërmjet proçeseve të reduktimit të sasisë dhe rritjes së riciklimit e ripërdorimit). Zhurma Objektiv Mjedisor 9 (OM 9): Minimizim i ndotjes zhurmës/akustike dhe përafrimi me normat e rekomanduara nga BE dhe OBSH.

Peizazhi Objektiv Mjedisor 12 (OM 12): Ruajtja e peizazhit .

Siç parashikohet në Ligjin 91/2013 “Për vlerësimin strategjik mjedisor”, pas dëgjesave publike, prezantimit të Raportit Paraprak të Vlerësimit Strategjik Mjedisor të Planit, konsultimeve të mëtejshme me grupe të ndryshme dhe komunikimin me Ministrinë e Mjedisit, komentet, vërejtjet dhe sugjerimet që do të merren do të reflektohen më tej në hartimin e Raportit Final të VSM-së për PKS e rajonit të alpeve në fushën e turizmit.

15 Plaku Vaskat e Thethit, Ndërlysë © Fation

metodologjia dhe procesi i hartimit tË vsm- së 2.1 KUADRI LIGJOR 2.2 FAZAT E PROCESIT

Bazuar në parimin mjedisor të “parandalimit”, sipas të cilit çdo ndërhyrje e planifikuar duhet të provojë paraprakisht që nuk do të ketë pasoja negative në mjedis, të gjitha vendet me legjislacion mjedisor bashkëkohor kryejnë Vlerësimin Strategjik Mjedisor (VSM). Prandaj në ligjin nr. 91/2013 “Për Vlerësimin Strategjik Mjedisor”, procesi i Vlerësimit Strategjik Mjedisor përfshin: •

•

hartimin e të gjitha planeve dhe programeve për bujqësinë, pyjet, peshkimin, energjinë, industrinë, transportin, menaxhimin e mbetjeve, menaxhimin e ujërave, planet kombëtare e vendore të planifikimit të territorit urban e rural, përfshi edhe mbrojtjen e peizazhit, të përdorimit të tokës, etj. hartimin e një raporti të posacëm për pasojat në mjedis të një plani ose programi, realizimin e konsultimeve me grupet e interesit, si dhe marrjen në konsideratë të rezultateve të raportit dhe konsultimeve në marrjen e vendimit përfundimtar për Planin Kombëtar Sektorial të Turizmit të rajonit të Alpeve Shqiptare në përputhje me procedurat e përcaktuara në ligj.

Vlerësimi Strategjik Mjedisor (VSM) është një nga instrumentet kyçe për integrimin e çështjeve mjedisore dhe parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm në planifikimin strategjik dhe vendimmarrjen. VSM-ja, nëpërmjet analizës së hollësishme mjedisore dhe shqyrtimit të objektivave të planit mund të kuptohet si “Një proces sistematik i cili parashikon dhe vlerëson efektet e mundshme mjedisore gjatë hartimit të një plani apo programi, me qëllim adresimin e këtyre efekteve në mënyrë të përshtatshme që në fazat më të hershme të vendimmarrjes”. VSM garanton se analiza e gjendjes mjedisore dhe propozimet e planit informojnë dhe integrohen në vendimmarrjen strategjike në mbështëtje të një zhvillimi të qëndrueshëm dhe në këndvështrimin e mjedisit të qëndrueshëm. Më konkretisht, procesi i VSM-së mbështet autoritetet përgjegjëse për planet e programet dhe vendimmarrësit që të marrin në konsideratë: • • • • •

Tendencat mjedisore dhe ndikimet e projekteve që propozohen nga plani apo programi; Përputhshmërinë e objektivave dhe indikatorët mjedisorë me planin apo programin; Efektet e konsiderueshme mjedisore të propozimeve dhe projekteve të parashikuara në plan; Masat zbutëse mjedisore në projektet e propozuara në plan për të shmangur, zvogëluar apo zbutur efektet negative; Sugjerimet, të dhënat shtesë gjatë dëgjesave publike dhe konsultimin me grupet e interesit, gjë që përmirëson informacionin dhe nivelin e shqyrtimit të projekteve të propozuara në plan.

2. 1 kuadri ligjor Kuadri ligjor i VSM-së përfshin në mënyrë të detyrueshme Ligjin Shqiptar për VSM-në, ndërkohë që, për të qenë koherent, nuk është lënë mënjanë edhe kuadri ligjor ndërkombëtar. Referencat përkatëse ligjore janë dhënë më poshtë: • Ligji nr. 91/2013 “Për Vlerësimin Strategjik Mjedisor”, i cili ka për qëllim të sigurojë mbrojtje të lartë të mjedisit dhe zhvillim të qëndrueshëm, përmes përfshirjes së çështjeve të mjedisit gjatë hartimit, miratimit, rishikimit, ndryshimit ose modifikimit të planeve a programeve me pasoja të mundshme negative në mjedis. Ligji përcakton institucionet dhe autoritetet përkatëse, detyrat e përgjegjësitë e tyre, si dhe rregullat e procedurës për kryerjen e Vlerësimit Strategjik Mjedisor. Ligji është përafruar me Direktivën 2001/42/KE, datë 27 qershor 2001. Më shumë informacion në http:// www.legjislacioni.gov.al/frontwnd/change documents/129. • Vendimi nr. 219, datë 11.3.2015 “Për përcaktimin e rregullave e të procedurave për konsultimin me grupet e interesit dhe publikun si dhe dëgjesën gjatë procesit të vlerësimit strategjik mjedisor”. Procesit të VSM-së i nënshtrohet hartimi i të gjitha planeve dhe programeve për bujqësinë, pyjet, peshkimin, energjinë, industrinë, industrinë minerare, transportin, menaxhimin e mbetjeve, menaxhimin e ujërave, telekomunikacionin, turizmin, planet kombëtare e vendore të planifikimit të territorit urban e rural përfshirë edhe mbrojtjen e peizazhit dhe përdorimin e tokës. Procesi i VSMsë parashikon hartimin e një raporti të posaçëm për pasojat në mjedis të një plani apo programi, realizimin e konsultimeve me grupet e interesit dhe marrjen në konsideratë të rezultateve të raportit dhe konsultimeve në marrjen e vendimeve përfundimtare për planin apo programin, në përputhje me procedurat e përcaktuara në këtë ligj. Në nenin 1, pika “a” të ligjit të VSM-së theksohet se këtij vlerësimi i nënshtrohen projektet e planifikimit të territorit, si dhe planet e programet e zhvillimit kombëtar, rajonal e vendor. 18

• Direktiva 2001/42/EC e Komisionit Evropian mbi vlerësimin e efekteve në mjedis prej planeve apo programeve të caktuara (Direktiva e VSM-së). Më shumë informacion gjendet në http://www.ec.europa.eu/environment/eia/home.htm. • Protokolli i VSM-së i hartuar dhe miratuar në Konventën e Espoos (UNECE). Më shumë informacion gjendet në http://www. unece.org/env/eia/sea protocol.htm. • Ligji nr. 10 431, datë 9.6.2011 “Për mbrojtjen e mjedisit” Legjislacioni për mbrojtjen e mjedisit është pasuruar progresivisht me akte ligjore dhe nënligjore të cilat janë përgjithësisht përafrim me direktivat dhe standardet mjedisore të Bashkimit Evropian. Parimet kryesore që rregullojnë legjislacionin mjedisor në Shqipëri janë të njëjta me ato të Bashkimit Evropian. Në këtë ligj përfshihen kërkesat për: - Zhvillim të qëndrueshëm; - Parimi i parandalimit dhe marrja e masave paraprake; - Parimi i ruajtjes së burimeve natyrore; - Parimi i përgjegjësisë së ndërsjelltë dhe bashkëpunimit; - Parimi i nxitjes së veprimtarive për mbrojtjen e mjedisit; - Ndotësi paguan; - Ndërgjegjësimi i publikut dhe pjesëmarrja në vendimmarrje. • Ligji nr. 9587, datë 20.7.2006, “Për mbrojtjen e biodiversitetit” Synimi kryesor i këtij ligji është të sigurojë mbrojtjen dhe ruajtjen e diversitetit biologjik, si dhe të rregullojë përdorimin e qëndrueshëm të përbërësve të diversitetit biologjik nëpërmjet integrimit të elementeve kryesore të biodiversitetit në strategjitë, planet, programet dhe vendimmarrjet e të gjitha niveleve.

• Ligji nr. 81/2017 “Për Zonat e Mbrojtura” 1. Ky ligj ka për objekt shpalljen, ruajtjen, administrimin, menaxhimin, përdorimin e qëndrueshëm të zonave të mbrojtura mjedisore dhe të burimeve të tyre natyrore e biologjike në bazë të parimit të zhvillimit të qëndrueshëm, për të garantuar përmbushjen e funksioneve mjedisore, ekonomike, sociale e kulturore në interes të të gjithë shoqërisë, si dhe përcaktimin e përgjegjësive të institucioneve publike dhe personave fizikë/juridikë privatë për ruajtjen dhe administrimin e qëndrueshëm të tyre nëpërmjet: a) evidentimit, përcaktimit dhe shtimit të zonave të mbrojtura mjedisore ose zgjerimit të atyre ekzistuese; b) sigurimit, ruajtjes, rehabilitimit dhe ripërtëritjes së ekosistemeve të habitateve natyrore, të llojeve, të rezervave dhe të peizazheve natyrore brenda zonave të mbrojtura mjedisore; c) përdorimit të qëndrueshëm të zonave të mbrojtura mjedisore duke integruar elemente të tij në strategjitë, planet, programet dhe vendimmarrjet e të gjitha niveleve. 2. Dispozitat e këtij ligji zbatohen për sipërfaqet e përfshira brenda kufijve të zonave të mbrojtura mjedisore në Republikën e Shqipërisë. Qëllimi i ligjit: Qëllimi i këtij ligji është të sigurojë mbrojtje të veçantë të zonave të mbrojtura mjedisore dhe përbërësve të rëndësishëm të biodiversitetit dhe të natyrës së tyre, nëpërmjet: a) Shpalljes së Zonave të Mbrojtura mjedisore, me rëndësi të veçantë për vlerat e tyre natyrore, ekonomike apo sociale, si pjesë e trashëgimisë natyrore dhe kulturore e mjedisit; b) Zhvillimin dhe mbrojtjen e Zonave të Mbrojtura mjedisore, pasurive kombëtare me rëndësi të veçantë për vlerat e rralla e të pazëvendësueshme të ekuilibrave natyrorë dhe biodiversitetit, si detyrim në interes të brezave të sotëm dhe të ardhshëm; c) Lehtësimin e kushteve për zhvillimin e qëndrueshëm dhe promovimin e vlerësimin e shërbimeve të ekosistemeve (mjedisore); ç) Informimin dhe edukimin e publikut për gjendjen dhe dobinë e Zonave të Mbrojtura mjedisore.

• Ligji Nr 10463, datë 22.9.2011 “Për menaxhimin e integruar të mbetjeve” Ky ligj ka për qëllim të mbrojë mjedisin e shëndetin e njeriut dhe të sigurojë menaxhimin e duhur mjedisor të mbetjeve nëpërmjet: o Parandalimit të minimizimit të mbetjeve ose pakësimit të ndikimeve negative nga krijimi dhe menaxhimi i integruar i mbetjeve; o Përmirësimit të efikasitetit të përdorimit të tyre; o Pakësimit të ndikimeve negative të përgjithshme. • Ligji nr. 10440, datë 07.07.2011 Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis”

“Për

Ky ligj kërkon bërjen e një vlerësimi të përgjithshëm, të integruar dhe në kohë të ndikimeve mjedisore, të projekteve ose veprimtarive që kërkojnë të zbatohen, duke parandaluar dhe zbutur ndikimet negative në mjedis. Lidhur me VSM-në, në nenin 5 të Ligjit për VNM kërkohet që procesit të VSM t’i nënshtrohen strategjitë e planet e veprimit për energjitikën, minierat, industrinë, transportin, bujqësinë, pyjet, administrimin e burimeve natyrore, pasurive minerale dhe të mbetjeve, planet kombëtare dhe rajonale të rregullimit të territorit për qendrat e zonat urbane dhe rurale, për zonat industriale, për zonën bregdetare, për zonat turistike, për zonat e mbrojtura dhe zonat me ndjeshmëri të lartë ndaj ndotjes dhe dëmtimit. • Ligji nr.9115, datë 24.7.2003 “Për trajtimin mjedisor të ujërave të ndotura” Ky ligj ka për qëllim të mbrojë mjedisin dhe shëndetin e njeriut nga ndikimet negative të ujërave të ndotura, duke përcaktuar rregullat e trajtimit mjedisor të tyre, si dhe detyrimet e shkarkuesve të ujërave të ndotura. Objekt i zbatimit të këtij ligji janë: o Ujërat e ndotura urbane; o Ujërat e ndotura industriale, sipas degëve të veçanta të industrisë; o Ujërat nga kullimi i tokave bujqësore; o Ujërat e ndotura të çdo lloji.

• Ligji nr. 9108, datë 17.7.2003 “Për substancat dhe preparatet kimike” Ky ligj ka për qëllim të rregullojë administrimin e substancave dhe të preparatëve kimike për mbrojtjen e jetës, shëndetit të njerëzve e të kafshëve, si dhe për mbrojtjen e mjedisit nga rreziqet që mund të shkaktojnë lëndët e rrezikshme. Objekt i këtij ligji është: o Vendosja e të drejtave dhe detyrimeve të personave juridikë ose fizikë në përcaktimin e vetive dhe klasifikimin e substancave dhe të preparateve kimike për regjistrimin, inventarizimin, njoftimin, menaxhimin dhe tregtimin e tyre; o Përcaktimi i juridiksionit të zyrave të administratës për marrjen e masave për mbrojtjen e jetës dhe të shëndetit të njerëzve e të kafshëve, si dhe për mbrojtjen mjedisit. • Ligji nr. 9774, datë 12.7.2007 “Për vlerësimin dhe administrimin e zhurmës në mjedis” Ky ligj ka për qëllim mbrojtjen e shëndetit dhe të mjedisit nga zhurmat, duke përcaktuar mënyrën e shmangies dhe masat për parandalimin, uljen dhe zhdukjen e efekteve të dëmshme dhe ekspozimit ndaj tyre, përfshirë bezdinë nga zhurma. • Ligji nr. 107/2014 “Për planifikimin dhe zhvillimin e territorit”, i ndryshuar

banimit për të gjitha shtresat ekonomike e sociale, krijimit të infrastrukturës fizike të përshtatshme për nxitjen e investimit në ushtrimin e veprimtarive ekonomike, sociale e kulturore, lehtësimit të përdorimit të sigurt të shërbimeve e komoditeve publike, të transportit, komunikimit dhe infrastrukturës, përfshirë territoret e përshtatura; iii) Nxitjen e jetës ekonomike, shoqërore e kulturore në nivel kombëtar e vendor; iv) Garantimin e burimeve të furnizimit të mjaftueshëm dhe veçanërisht atij jetësor; v) Garantimin e kushteve të sigurisë së jetës dhe të shëndetit publik, rendit publik dhe sigurisë kombëtare; vi) Nxitjen e zhvillimit të balancuar rajonal për të siguruar shpërndarje të qëndrueshme të popullsisë në vend në bazë të burimeve; o Të nxitë veprimet e duhura për mbrojtjen, restaurimin dhe rritjen e cilësisë së trashëgimisë natyrore e kulturore dhe për ruajtjen e shumëllojshmërisë biologjike, zonave të mbrojtura, monumenteve të natyrës, zonave të ndjeshme mjedisore dhe të peizazhit ; o Të mundësojë të drejtën e përdorimit e të zhvillimit të pronës, në përputhje me dokumentet planifikuese dhe sipas legjislacionit mjedisor në fuqi;

Ky ligj ka për qëllim: o Të sigurojë zhvillimin e qëndrueshëm të territorit, nëpërmjet përdorimit racional të tokës dhe të burimeve natyrore; o Të vlerësojë potencialin aktual e perspektiv për zhvillimin e territorit në nivel kombëtar e vendor, në bazë të balancimit të burimeve natyrore, të nevojave ekonomike e njerëzore dhe interesave publike e private, duke bashkërenduar punën për:

o Të krijojë kushte të përshtatshme e të drejta dhe shanse të barabarta për banim, veprimtari ekonomike e sociale për të gjitha kategoritë sociale, kohezion ekonomik e social dhe gëzim të të drejtave të pronësisë;

i) Mbrojtjen e burimeve natyrore, si: toka, në veçanti toka bujqësore, ajri, uji, pyjet, flora, fauna, peizazhet;

o Të sigurojë që autoritetet e planifikimit të bashkërendojnë veprimtaritë e tyre planifikuese për të nxitur planifikimin e harmonizuar e të integruar të territorit;

ii) Krijimin e garantimin e territoreve të ndërtueshme, të organizuara në mënyrë të harmonizuar e funksionale, duke i dhënë përparësi hapësirës publike, mundësisë së 20

o Të sigurojë që autoritetet kombëtare e vendore të planifikimit të hartojnë e të përditësojnë rregullisht dokumentet e planifikimit, sipas kërkesave të tregut dhe nevojave sociale;

• Ligji nr. 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore” Ky ligj rregullon organizimin dhe funksionimin e njësive të vetëqeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë, si dhe përcakton funksionet, kompetencat, të drejtat dhe detyrat e tyre e të organeve përkatëse. Akte nënligjore që lidhen me fushën e mjedisit dhe mbrojtjes së natyrës; • VKM “Për monitorimin e mjedisit në Republikën e Shqipërisë” • VKM “Për normat e cilësisë së ajrit” • VKM “Për normat e shkarkimeve të lëngëta dhe kriteret e zonimit” • VKM “Për shpalljen e monumenteve të natyrës shqiptare” • VKM “Për administrimin e zonave të mbrojtura” • VKM “Për rregullat e miratimit të zonave të mbrojtura dhe buferike” • VKM “Për ndalimin e veprimtarisë së shfrytëzimit të rërës dhe zhavorrit të shtretërve të lumenjve” • VKM 96, datë, 21.11.1966 “Për shpalljen e Thethit Park Kombëtar” • VKM nr.102, datë 15.01.1996 “Për shpalljen e Lumit të Gashit Rezervat Strikt Natyror” • VKM nr.102, datë 15.01.1996 “Për shpalljen e Luginës së Valbonës Park Kombëtar”

Konventat Ndërkombëtare Mjedisore Shqipëria ka ratifikuar disa konventa e protokolle mjedisore të cilat krahas forcimit institucional dhe përmirësimit të mëtejshëm të kuadrit ligjor ndikojnë në përmirësimin e menaxhimit dhe mbrojtjes së mjedisit: • Konventa e Bernës, “Për ruajtjen e florës dhe faunës së egër dhe mjedisit natyror të Evropës” Ligji nr. 8294, datë 02.03.1998.

• Konventa e Vjenës; “Për mbrojtjen e shtresës së ozonit” dhe Protokolli i Montrealit “Për substancat që hollojnë shtresën e ozonit”, Ligji nr. 8463, datë 10.03.1999. • Konventa e Aarhus-it; “Për të drejtën e publikut për të pasur informacion, për të marrë pjesë në vendimmarrje dhe për t’iu drejtuar gjykatës për çështjet e mjedisit”. Ligji nr.8672, datë 26.10.2000. • Konventa Kuadër e Kombeve të Bashkuara për ndryshimet klimatike, tetor 1994. • Konventa e Kombeve të Bashkuara për Biodiversitetin, janar 1994. • Konventa për ruajtjen e florës dhe faunës së egër të mjedisit natyror të Evropës. • Konventa për mbrojtjen e specieve shtegtare të kafshëve të egra. • Konventa për ndotjen atmosferike në distanca të mëdha. • Konventa e mbetjeve të rrezikshme dhe asgjësimit të tyre, 22 mars 1989 • Konventa e Stokholmit, “Mbi ndotësit organikë të qëndrueshëm”, Ligji nr. 9263, datë 29.07.2004. • Vendimi Nr. 219, datë 11.3.2015 “Për përcaktimin e rregullave e të procedurave për konsultimin me grupet e interesit dhe publikun si dhe dëgjesën gjatë procesit të vlerësimit strategjik mjedisor”. • VKM “Për miratimin e strategjisë dhe Planit Kombëtar të Veprimit për zbatimin e Konventës se Aarhusit”.

• Ligji nr.8690, datë 16.11.2000 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në Konventën e Barcelonës si dhe të 6 protokolleve shoqëruese”. • Konventa e Bazelit; “Për kontrollin e lëvizjeve ndërkufitare të mbetjeve të rrezikshme dhe asgjësimin e tyre”. Ligji nr. 8216, datë 13.05.1997.

Kuadri institucional për mbrojtjen e mjedisit Institucionet mjedisore në Shqipëri kanë kaluar nëpërmjet një procesi reformimi pas vitit 1991 në strukturë, përgjegjësi dhe në hartimin e legjislacionit, duke filluar me ngritjen e Agjencisë Kombëtare të Mjedisit (1991-1998). Ministria e Mjedisit është autoriteti kryesor përgjegjës për hartimin e politikave të mbrojtjes së mjedisit dhe kontrollit në nivel kombëtar. Ajo harton dhe zbaton politikën e qeverisë për mbrojtjen e mjedisit, harton projekt-akte ligjore e nënligjore në funksion të mbrojtjes dhe menaxhimit të qëndrueshëm të mjedisit, bashkërendon aktivitetet e institucioneve për çështje të mjedisit, organizon dhe koordinon punën për monitorimin e mjedisit, përgatit projekt-marrëveshjet ndërkombëtare për mbrojtjen e mjedisit, përgatit raportin “Për gjendjen e mjedisit”, shqyrton dhe jep lejet mjedisore për aktivitetet e ndryshme ekonomike, nxit informimin, ndërgjegjësimin dhe tërheqjen e publikut në diskutime të rëndësishme për mjedisin, etj. Në varësi të Ministrisë së Mjedisit vepron Agjencia Kombëtare e Mjedisit dhe 12 drejtori rajonale të mjedisit me përgjegjësi kryesore zbatimin e legjislacionit, kryerjen e inspektimeve, kontrollin e funksionimit të aktiviteteve dhe përdorimin e burimeve natyrore në rajonet e tyre, duke marrë pjesë në dhënien e lejeve mjedisore për aktivitetet e reja dhe në mbështetjen e monitorimit dhe të vlerësimit mjedisor, etj. Një strukturë e re në përbërjen e Ministrisë së Mjedisit është Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura me 12 drejtori rajonale të ZM në vartësi të saj. Në nivel vendor, bashkitë janë përgjegjëse për mbrojtjen e mjedisit brenda territorit të tyre, megjithëse janë në fazën e plotësimit të njësive të specializuara mjedisore. Në bazë të ligjit ”Për vetëqeverisjen vendore“ nr. 139/2015, bashkitë janë përgjegjëse për sigurimin në nivel vendor të masave për mbrojtjen e cilësisë së ajrit, tokës dhe ujit nga ndotja, sigurimin në nivel vendor të masave për mbrojtjen nga ndotja akustike, zhvillimin në nivel vendor të aktiviteteve edukuese dhe promovuese që lidhen me mbrojtjen e mjedisit.

2. 2 fazat e procesit Fazat

Përshkrimi Shqyrtimi Gjatë shqyrtimit identifikohet nevoja për VSM që zbatohet në një plan, program apo projekt specifik. Shqyrtimi si proces fokuson burimet tek ato plane, programe apo projekte të cilat mund të shkaktojnë efekte të konsiderueshme në mjedis dhe shëndet, dhe përjashton nga procesi i VSM-së ato me ndikime të vogla ose pa ndikime. Qëllimi i shqyrtimit është të identifikojë nëse VSM-ja duhet të aplikohet për një plan, program apo projekt specifik. Studimi i shtrirjes/qëllimit të Çështjet e identifikuara gjatë studimit të shtrirjes / qëllimit të VSMVSM së do të orientojnë vlerësimin e gjendjes së përgjithshme të mjedisit, vlerësimin aktual të ndikimeve të pritshme dhe konsideratat për opsione të mundshme alternative. VSM-ja merr në konsideratë përfshirjen e aspekteve me të gjera mjedisore apo sociale, siç janë adaptimet ndaj ndryshimeve klimatike, mundësitë për punësim etj. Qëllimi i kësaj faze është të përcaktohen çështjet kyçe që duhen adresuar në raportin e VSM-së. Analiza e gjendjes ekzistuese Analiza e gjendjes ekzistuese do të përbëjë bazën për vlerësimin e ndikimeve dhe përpilimin e skemës së monitorimit. Për VSM-në është e rëndësishme që të përvijohen tendencat e mundshme në të ardhmen duhet të bëhet analiza e tendencave në të kaluarën me qëllim që të parashikohen zhvillimet e ardhshme. Vlerësimi i ndikimeve të pritshme nuk mund të bëhet pa kuptuar mirë gjendjen ekzistuese të çështjeve kyçe të identifikuara në studimin e shtrirjes / qëllimit të VSM-së. Qëllimi i analizës së gjendjes ekzistuese është që të orientojë drejt një specifikimi më të mirë të çështjeve kyçe dhe një identifikimi më të mirë të problemeve kryesore që lidhen me planet, programet apo projektet përkatëse. Analiza e ndikimeve dhe for- VSM-ja analizon efektet e konsiderueshme negative dhe pozitive të mulimi i masave zbutëse planeve të propozuara. Një nga përfitimet kryesore prej VSM-së është se ajo mundëson identifikimin e efekteve mjedisore të një numri projektesh të përfshira në dokumentin strategjik, dhe si e tillë do të adresojë efektet e pritshme akumulative, të cilat mund të jenë të vogla individualisht por të konsiderueshme të marra se bashku, që do të kryhen për një periudhë të caktuar kohore. Në vijim të rreziqeve dhe ndikimeve të identifikuara, VSM-ja sugjeron masa zbutëse për të adresuar efektet e pritshme negative si dhe për të rritur ndikimet pozitive që do të vijnë nga zbatimi i planeve, programeve apo projekteve përkatëse. Kjo fazë ka për qëllim që të vlerësojë efektet e konsiderueshme negative dhe pozitive të planeve përkatëse, dhe në vijim të konkluzioneve të analizës së ndikimeve të marrë në konsideratë alternativat dhe opsionet dhe të formulojë masat zbutëse për të parandaluar, reduktuar, dhe sa më shumë të jetë e mundur për të kompensuar çdo ndikim të konsiderueshëm negativ të planeve, programeve apo projekteve përkatëse. 23

Fazat Hartimi i raportit të VSM-së

Përshkrimi Raporti i VSM-së përmbledh të gjitha gjetjet dhe konkluzionet e nxjerra gjatë gjithë procesit të VSM-së dhe shërben si bazë për konsultimet me autoritetet përkatëse dhe grupet e tjera të interesit. Qëllimi i kësaj faze është përgatitja e një raporti të shkruar mirë dhe të kuptueshëm, i cili paraqet të gjithë informacionin dhe të dhënat e rëndësishme, konkluzionet dhe rekomandimet në një mënyrë të qartë, duke mundësuar kështu konsultime efektive me autoritetet përkatëse dhe grupet e tjera të interesit.

Adaptimi

Jepet informacion mbi adaptimin e planit, programit apo projektit përkatës, si janë reflektuar komentet dhe sugjerimet e procesit të konsultimeve, si dhe për metodat e monitorimit të efekteve të konsiderueshme mjedisore që vijnë nga zbatimi i planit, programit apo projektit përkatës

Monitorimi

Monitorimi i efekteve të konsiderueshme mjedisore dhe realizimi i veprimeve të duhura korrigjuese/zbutëse për çdo efekt mjedisor të konsiderueshëm të paparashikuar

Duke u përballur gjithnjë e më shumë me fenomene si shtimi i popullsisë, rritja e numrit të turistëve, prodhimi i mbetjeve urbane, inertet, ujërat e zeza, rritja e konsumit, nevoja për urbanizim dhe shumë faktorë të tjerë që ushtrojnë presion ndaj përbërësve të mjedisit, ndotjes së ambientit, ujërave, ajrit dhe tokës, ka lindur nevoja që gjatë procesit të përcaktimit të projekteve dhe strategjisë së zhvillimit ato duhet t’i nënshtrohen Vlerësimit Strategjik Mjedisor (VSM). Nëse nuk merret parasysh VSM-ja gjatë procesit të planifikimit, përcaktimit të projekteve dhe strategjisë së zhvillimit, atëherë rritet edhe shkalla e gabimeve dhe impakteve mjedisore. Bazuar në parimin mjedisor të “parandalimit”, sipas të cilit çdo ndërhyrje e planifikuar duhet të provojë paraprakisht që nuk do të ketë pasoja negative në mjedis, të gjitha vendet me legjislacion mjedisor bashkëkohor kryejnë atë që quhet Vlerësim Strategjik Mjedisor (VSM) për çdo ndërhyrje, projekt apo investim konkret. Politikat, planet, dhe programet shqyrtohen për ndikime mjedisore të mundshme. Nëse planet nuk hartohen duke shqyrtuar impaktet mjedisore mund të shkaktohen dëme mjedisore të pariparueshme dhe afatgjata.

• Të dhëna mbi infrastrukturën sociale; • Cilësia e ajrit dhe cilësia e ujërave sipërfaqësore e nëntokësore; • Alternativat e skenarëve të planifikimit, mbi ndikimet në mjedis. Në analizën mjedisore janë konsideruar të gjitha kërkesat e shtuara të Ministrisë së Mjedisit lidhur me (i) trajtimin e problematikave ligjore dhe institucionale për implementimin e planeve, (ii) mbrojtjen e natyrës dhe përqasjes së planeve me zonat e mbrojtura, (iii) pyjet dhe kullotat, (iv) analizën e situatës së mbetjeve dhe elementeve të menaxhimit, (v) trajtimin dhe propozimin e masave lidhur me cilësinë e ajrit, ujërave të ndotura dhe ujërave të ndotura industriale.

Kryerja e një analize mjedisore si dhe identifikimi problemeve kryesore të ndikimeve në mjedis kanë një rëndësi të veçantë. Analiza mjedisore që përfshin: • Sistemet e territorit; • Relievi, gjeologjia dhe gjeomorfologjia; • Hidrologjia, të dhëna klimatike dhe burimet ujore; • Të dhëna mbi biodiversitetin dhe zonat e mbrojtura, peizazhi, toka bujqësore, pyjet; • Raporti i ndikimit në mjedis; • Ndikime mjedisore; • Kushtet sizmike e tektonike të rajonit; • Burimet territoriale dhe ekonomike; • Historia, monumentet e kulturës, arkeologjia; • Menaxhimi i mbetjeve dhe ujërave të ndotura; • Ndryshimet klimatike; • Profili ekonomik dhe turizmi; • Popullsia (gjendja ekzistuese dhe tendecat e ndryshimeve); • Infrastruktura (rrjeti rrugor, sheshet e grumbullimit të mbetjeve urbane, ujësjellës, kanalizimet, elektriku, telefonia);

pËrshkrim i pËrgjithshËm i planit 3.1 PËRMBLEDHJE E VIZIONIT DHE OBJEKTIVAVE 3.2 KUADRI LIGJOR I PKS-së 3.3 POLITIKAT DHE DOKUMENTAT E TJERA 3.4 ANALIZA SWOT

3. 1 pËrmbledhje e vizionit dhe objektivave Një ndër prioritetet më të rëndësishme në kontekstin e planifikimit të vendit është edhe zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm, veçanërisht në rajonin e Alpeve Shqiptare, rajon ky i spikatur për lloje të ndryshme të turizmit rural dhe malor i cili sot po ndeshet me një zhvillim të vrullshëm. Planet Kombëtare Sektoriale, sipas ligjit të planifikimit të territorit, hartohen me qëllim zhvillimin strategjik të një ose më shumë sektorëve sipas fushave të kompetencës. Sektori kryesor i planifikimit në këtë dokument është turizmi, kështu që plani në vetvete do të formulojë një kornizë afatgjatë për zhvillimin e turizmit me anë të politikave e strategjive, planifikimit, forcimit institucional, legjislacionit dhe rregullores, zhvillimit të produkteve dhe diversifikimit, marketingut dhe promovimit, infrastrukturës së turizmit, zhvillimit të burimeve njerëzore dhe socio-kulturore. Rajoni i Alpeve të Shqipërisë, me gjithë potencialet e tij për turizëm, ka nevojë për një plan të detajuar dhe promovues për sektorin në fjalë duke marrë parasysh cilësinë dhe sasinë e produkteve turistike, shumëllojshmërinë, tregjet ndërkombëtare dhe rajonale, imazhin dhe pozicionimin, markën me të cilën do të prezantohet dhe sigurisht mekanizmat institucionale për tregtimin dhe promovimin e këtyre produkteve, përfshirë këtu sektorin publik dhe privat. Rajoni i Alpeve shqiptare, duke u karakterizuar nga një përqëndrim i madh e i shumëllojshëm i burimeve natyrore, ka filluar të jetë nën trysninë e kërkesës së lartë për përdorim e shfrytëzim të burimeve të tij. Nëse kjo trysni nuk kontrollohet dhe orientohet në kohë, rrezikon të prodhojë zhvillim jo të qëndrueshëm dhe të shkatërrojë në mënyrë të pakthyeshme pasuritë natyrore, ekosistemet shumë specifike të rajonit si dhe degradimin e vazhdueshëm të peizazhit rural e natyror.

Plani për turizmin do të hartohet më synimin për të rritur burimet njerëzore të kualifikuara dhe të trajnuara në sektorin publik e privat, për të shërbyer dhe menaxhuar industrinë e turizmit në mënyrë të qëndrueshme dhe konkurruese në përputhje me standardet ndërkombëtare, për të përmirësuar kapacitetet menaxhuese të burimeve njerëzore, për të përforcuar sistemin arsimor dhe trajnimet dhe për të arritur një standard cilësie. Ndikimi kryesor i këtij plani nuk do të jetë vetëm në industrinë e turizmit, por me anë të kësaj të fundit qëllimi shkon përtej dhe arrin në dimensione ekonomike e sociale, në aspektin e kërkesës (origjina e vizitorëve, karakteristikat e vizitës, konsumimi i produkteve dhe shërbimeve) dhe ofertës (karakteristikat e industrisë vendase të turizmit, produktet përkatëse, përdorimi i kapitaleve) duke drejtuar kështu politikat e turizmit dhe planifikimin e territorit në këtë zonë. Metodologjia për hartimin e këtij dokumenti do të udhëhiqet nga proceset e dialogut dhe konsultimit me të gjithë aktorët e grupet e interesit. Qeveritë e niveleve të ndryshme, sektori privat dhe shoqëria civile duhet të punojnë së bashku në mënyrë konstruktive për të kuptuar potencialin e madh që mbart industria e turizmit për një zhvillim të qëndrueshëm. Më tej, kjo metodologji do të mbështetet në një vlerësim të detajuar të territorit nëpërmjet mbledhjes dhe përditësimit të vazhdueshëm të të dhënave dhe indekseve ekonomike, sociale dhe infrastrukturore.

“

Në 2031, Alpet e Shqipërisë do të jenë një rajon që manifeston ekuilibrin midis njeriut dhe natyrës, që ruan vlerat mjedisore dhe promovon identitetin, trashëgiminë kulturore e historike, duke zhvilluar një turizëm të qendrueshëm që i përgjigjet tregut dhe nevojav e socio-ekonomike, të bazuar në hierarkinë e qendrave të specializuara që funksionojnë si një rrjet organik. Kështu, “Bjeshkët e Nemuna”, do të jenë rajoni, ku kërkuesit e eksperiencave, udhëtarët, vizitorët dhe banorët e zonës do të sigurohen që malet janë vendi nga ku shikojmë si ka qenë bota pa ne dhe si do të jetë në të ardhmen.

“

• “manifeston ekuilibrin midis njeriut dhe natyrës” – qëllimi i këtij plani është zhvillimi i një turizmi të qëndrueshëm që do jetë në harmoni mes mbrojtjes së mjedisit, trashëgimisë kulturore dhe mirëqenies së komunitetit vendas. • “ruan, promovon, zhvillon” – Alpet e Shqipërisë janë një krahinë e cila ka mundësi të konkurrojë në rang vendi dhe rajoni, duke bashkëpunuar me aktorët vendas dhe ndërkufitarë për të arritur një ekonomi dhe turizëm të qëndrueshëm. Në të njëjtën kohë, ky rajon ruan vlerat kulturore dhe trashëgiminë së bashku me potencialet natyrore që kanë zonat e mbrojtura, duke i promovuar dhe zhvilluar në bazë të karakterit dhe identitetit që mbartin. • “hierarkia e qendrave të specializuara” – në zonën e PKST-Alpe mendohet të krijohet një hierarki qendrash, bazuar në specializimin e tyre sipas karakterit dhe potencialit që mbartin.

• “rrjet organik” – pavarësisht shumëllojshmërisë së sistemeve territoriale, zona e Alpeve të Shqipërisë do të funksionojë si një sistem organik i mirëkoordinuar duke kontribuar në nivel rajonal dhe vendor. • “kërkuesit e eksperiencave, udhëtarët, vizitorët dhe banorët e zonës” – do të jenë të shumtë personat që frekuentojnë Alpet e Shqipërisë, gjë që flet për një rajon ku mund të gjesh natyrën, pushimin, kushte të veçanta jetese dhe turizmi. • “si ka qenë bota pa ne dhe si do të jetë në të ardhmen” – qëllimi i këtij plani është që rajoni i Alpeve të Shqipërisë t’i shërbeje jo vetëm komunitetit dhe vizitorëve të sotëm, por gjithashtu të sigurohet që brezat e ardhshëm do të kenë mundësinë të shijojnë këtë zonë dhe të njihen me historinë, vlerat dhe traditat e saj.

Vizioni i mësipërm do të zbërthehet në 3 objektiva specifike: OS1. EKUILIBËR MIDIS NATYRËS DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT OS2. RRITJE E PRODUKTIVITETIT TË TURIZMIT OS3. PROMOVIM DHE MARKETIM I ALPEVE SI NJË DESTINACION I VEÇANTË OS1. EKUILIBËR MIDIS NATYRËS DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT Turizmi shpeshherë stimulon masat për të mbrojtur ose ruajtur natyrën, por paralelisht aktivitetet e këtij sektori paraqesin një rrezik të konsiderueshëm për sa i përket ndikimit mjedisor. Zhvillimi i industrisë së turizmit është i lidhur ngushtë me parqet dhe sistemin natyror, ndërkohë që ndikimi mjedisor i aktiviteteve turistike intensifikohet me rritjen e kërkesës turistike. Kështu, marrëdhënia mes aktivitetit turistik dhe mjedisit duhet të garantojë një efekt reciprok pozitiv. Evidentohen disa lloj marrëdhëniesh ndërmjet turizmit dhe mbrojtjes së natyrës: marrëdhënie konfliktuale, bashkëjetuese dhe simbiotike. Marrëdhënia konfliktuale ndodh kur zhvillimi i turizmit shfaq vetëm efekte të dëmshme në mjedis. Bashkëjetesa ndodh kur të dyja palët përfitojnë efekte pozitive. Gjithsesi, kjo bashkëjetesë duket e rrallë për t’u arritur, sidomos për raste si ai i turizmit malor në alpe, kërkesa për të cilin vjen gjithmonë duke u rritur. Marrëdhënia simbiotike, arrihet kur përfitimet si për turizmin dhe ruajtjen e natyrës arrijnë në një ekuilibër.

Nga ana tjetër, burimet apo potencialet natyrore nuk do të mund të promovohen dhe të vlerësohen nëse nuk ka turizëm. Një objektiv i tillë është jetik si për sektorin dhe përfitimet që lindin nga ai, ashtu edhe për asetin kryesor, natyrën, dhe është një nga prioritetet kryesore të zhvillimit të rajonit. Ky objektiv citon mbështetjen e zhvillimit të turizmit me një perspektivë strategjike për të gjithë rajonin e Alpeve Shqiptare, duke siguruar kontrollin e presionit njerëzor në mjedisin natyror. Prurjet e turizmit, veçanërisht atij të huaj, janë gjithnjë në rritje, dhe deri tani zhvillimi i turizmit në këtë zonë të ndjeshme dhe të brishtë nga ana mjedisore është menaxhuar me iniciativa individuale e pa një qasje të gjerë, përveç disa veprimtarish apo aktivitetesh nga donatorë e aktorë të ndryshëm të cilët kanë përkrahur zhvillimin e turizmit. Veprimet e këtyre të fundit kanë qenë efektive në shkallë lokale dhe kryesisht në disa nga zonat kyçe (si Thethi). Megjithatë, duke filluar nga sezoni i ardhshëm është e nevojshme të hartohet një qasje strategjike globale për të zvogëluar ndikimet negative të rritjes së presionit njerëzor, duke rritur në të njëjtën kohë ndikimin pozitiv dhe të ekuilibruar në cilësinë e jetës për banorët vendas. Kjo realizohet duke ruajtur si asetet natyrore ashtu edhe ato kulturore, pra ato të cilat përbëjnë tërheqjen më të madhe turistike. Ekuilibri i presionit njerëzor në mjedisin natyror është qëllimi kryesor dhe një mundësi unike pikërisht në këtë fazë të zhvillimit të turizmit në zonat natyrore të Alpeve Shqiptare.

Turizmi dhe zonat e mbrojtura në këtë rajon do të synojnë një marrëdhënie simbiotike, pasi zona të tilla ofrojnë vlera, mjedis dhe burime tërheqëse për vizitorët. Turizmi i qëndrueshëm kërkon medoemos ruajtjen e natyrës, dhe në këtë mënyrë mund të mbështesë mirëmbajtjen ose përmirësimin e zonave natyrore dhe rritjen e parashikuar të prurjes së vizitorëve.

OS2. RRITJA E PRODUKTIVITETIT TË TURIZMIT Turizmi sot është një nga sektorët më të ekuilibruar dhe të qëndrueshëm ndaj ndryshimeve ekonomike dhe sociale. Një sektor i tillë ka kapacitetin për të krijuar vende pune dhe për të zgjeruar shërbimet dhe produktet për vizitorët dhe popullsinë lokale. Falë sektorit të turizmit ofrohen alternativa për aktivitetet ekonomike të reja dhe ekzistuese, vende të reja pune, zhvillim social etj. Përmirësimi i produktivitetit të turizmit synon uljen e sezonalitetit. Produktiviteti ka të bëjë me të bërit shumë duke shfrytëzuar elementet e pakta në zotërim, dhe rritja e tij arrihet nga bashkëpunimi i një sërë aktorësh në ekonomi - punonjës e biznese, investitorë dhe qeverisës. Në fund të fundit, për të përmirësuar produktivitetin duhet përmirësuar cilësia e ideve, e cila më pas shton vlerën e mallrave dhe shërbimeve. OS3. PROMOVIMI DHE MARKETIMI I ALPEVE SI NJË DESTINACION I VEÇANTË Bizneset turistike, krahas operatorëve të ndryshëm turistikë, qeverisjes vendore dhe sektorëve përkatës siç është transporti, duhet të ndajnë përgjegjësitë për krijimin e një eksperience autentike e të suksesshme në rajonin e alpeve. Eksperiencat natyrore, kulturore, historike dhe peizazhistike në rajon, duke qenë elementet kryesore tërheqëse për vizitorët, kërkojnë standarde të larta menaxhimi dhe promovimi. Menaxhimi efektiv dhe promovimi i duhur i rajonit kërkon një qasje të integruar, duke marrë parasysh nevojat e vizitorëve, banorëve dhe mjedisit. Rritja e nivelit të kënaqësisë nga eksperienca e vizitorëve të huaj dhe vendas dhe inkurajimi për të zgjedhur rajonin e alpeve si destinacion turistik, janë elementet kryesore në rritjen e përgjithshme të kërkesës dhe përfitimeve nga sektori i turizmit.

3. 2 kuadri ligjor i pkS- së

lani Kombëtar Sektorial është një plan që mbështetet në një kuadër të gjerë ligjor të përbërë nga ligje organike, ligje specifike, akte nënligjore zbërthyese të ligjeve si dhe në vendime të Këshillit të Ministrave. Një aspekt i rëndësishëm i këtij plani është edhe sektori të cilin plani trajton, sektori strategjik i turizmit në zonën e Alpeve Shqiptare. Ligji kryesor sektorial në të cilin mbështetet ky plan është Ligji nr. 93/2015 “Për turizmin”. Në kreun IV të këtij ligji parashikohet “PLANIFIKIMI I ZHVILLIMIT TË TURIZMIT” në të cilin synohet të krijohet një harmonizim me ligjin e planifikimit dhe zhvillimit të territorit, duke njohur ministrinë si autoritetin kombëtar sektorial të planifikimit që do të hartojë Planin Kombëtar Sektorial të Turizmit. Hartimi i këtij plani parashikon një përdorim të disiplinuar të territorit dhe minimizon mundësitë dhe hapësirat për ndërhyrje të pakontrolluara në të. Kuadri ligjor i këtij sektori ka mangësi për shkak të mosplotësimit të ligjit Ligji Nr. 93/2015 “Për turizmin” më akte të tjera nënligjore, çka e bën edhe vetë ligjin jo plotësisht të zbatueshëm, duke marrë në konsideratë që aktet nënligjore janë një mjet themelor për detajimin dhe rritjen e zbatueshmërisë së ligjeve. Çështjet urbane dhe territoriale janë të rëndësishme dhe prioritare në axhendën e zhvillimit në Shqipëri, veçanërisht me përfshirjen dhe respektimin e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm. Ky ligj bazohet në ligjin e planifikimit të territorit, i cili e ka shpallur turizmin si sektor të rëndësisë kombëtare dhe e ndjek këtë parim. Ligji i planifikimit të territorit ka pësuar një sërë ndryshimesh dhe rishikimesh duke u përditësuar në Ligjin nr.107 / 2014 “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit”, i ndryshuar. Ky i fundit, pasuron sektorin e planifikimit me instrumente të posaçme për qeverisjen e burimeve territoriale. Si rrjedhojë, një ndër to janë dhe Planet Kombëtare Sektoriale (PKS) për zona të caktuara të territorit që do të shërbejnë si promovues dhe si shembull për hartimin e planeve të tjera territoriale,

rajonale apo dhe vendore. Autoriteti përgjegjës për hartimin e instrumentit të planifikimit sektorial kombëtar siguron një proces horizontal dhe vertikal dialogu, bashkëpunimi dhe koordinimi me çdo autoritet të planifikimit dhe me të gjitha palët e interesuara në fillim të procesit dhe gjatë hartimit të instrumenteve të planifikimit. Autoriteti konsultohet me Agjencinë Kombëtare të Planifikimit të Territorit (AKPT) së bashku me palët e interesuara, dhe i informon ato në mënyrë periodike mbi ecurinë e procesit të hartimit. Në këtë ligj, parashikohet gjithashtu roli ndërveprues i Ministrisë së Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes1 me ministritë e tjera të linjës, të cilat sipas fushave të përgjegjësisë luajnë rol në zhvillimin e turizmit, duke përfshirë infrastrukturën, shërbimet publike, arsimimin dhe formimin profesional. Të interesuarit publikë apo privatë, në rast investimi në zonën e Alpeve Shqiptare duhet të njohin dhe respektojnë legjislacionin përkatës, vendimet e miratuara lidhur me këtë zonë, dhe duhet të ndjekin në mënyrë rigoroze hapat ligjore duke respektuar parimet, objektivat, standardet dhe kriteret e këtij plani. Ky plan mbështetet gjithashtu edhe në ligjet dhe aktet nënligjore sektoriale për bujqësinë, arsimin dhe shëndetin, pyjet dhe kullotat, administrimin e ujit, trashëgiminë kulturore, faunën dhe florën, emergjencat civile, hidrokarburet, mjedisin, mbrojtjen nga zjarri, ndërtimin dhe strehimin, transportin, infrastrukturën dhe komunikimet elektronike. Baza ligjore të tjera të rëndësishme të cilave u referohet ky plan, janë: • Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen “zonë e mbrojtur” të monumenteve të natyrës shqiptare”. • Ligji nr. 93/2015 “Për turizmin”, si ligji themelor sektorial në hartimin e këtij Plani; • Ligji nr. 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore”;

• Ligji nr. 111/2012 “Për menaxhimin e integruar të burimeve ujore”; • Ligji nr. 16/2012 për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr. 8752, datë 26.3.2001 “Për krijimin dhe funksionimin e strukturave për administrimin dhe mbrojtjen e tokës”, i ndryshuar; • Ligji nr. 8906, datë 6.6.2002 “Për zonat e mbrojtura”, i ndryshuar; • VKM, nr. 266, datë 24.4.2003 “Për administratat e zonave të mbrojtura”, i ndryshuar; • Ligji nr. 8752, datë 26.03.2001 “Për krijimin dhe funksionimin e strukturave për administrimin dhe mbrojtjen e tokës”, i ndryshuar; • Ligji nr. 9244, datë 17.06.2004 “Për mbrojtjen e tokës bujqësore”; • Ligji nr. 91, datë 28.2.2013 “Për vlerësimin strategjik mjedisor”; • Ligj nr. 9693 datë 19.03.2007 “Për fondin kullosor”; • VKM nr. 86, datë 11.2.2005 “Për krijimin e komiteteve të menaxhimit të zonave të mbrojtura”; • VKM, nr. 267, datë 24.4.2003 “Për procedurat e propozimit dhe shpalljen e zonave të mbrojtura dhe baferike”; • VKM nr. 807, datë 4.12.2003 “Për rregullat e dhënies në përdorim të shpellave”; • Ligji nr. 10 431, datë 9.6.2011 “Për mbrojtjen e mjedisit”; • Ligji i ri “Për vlerësimin e ndikimit në mjedis nr.10 440, datë 7.07. 2011, i cili është përafruar me Direktivën 85/337/EEC, datë 27 korrik 1985, për vlerësimin e efekteve të disa projekteve publike dhe private mbi mjedisin. Ky ligj ka për qëllim mbrojtjen e mjedisit nëpërmjet parandalimit, zbutjes dhe kompensimit të dëmeve të projekt-propozimit i cili mund të shkaktojë efekte negative të rëndësishme direkte ose indirekte mbi mjedisin për shkak të madhësisë, natyrës ose zonës ku parashikohet të zbatohet. Ligji përcakton rregulla për vlerësimin e efekteve mjedisore, palët e përfshira dhe detyrimet e autoriteteve për të bërë të aksesueshëm informacionin dhe qëndrimin ndaj raportit të VNM-së për zhvilluesin. Një vëmendje e posaçme i kushtohet zonave të mbrojtura ku nuk lejohet zhvillimi i projekteve me përjashtim të disa rasteve të veçanta. Gjithashtu, pjesë e këtij ligji është edhe trajtimi i efekteve ndërkufitare. • Ligji nr. 162/2014 “Për mbrojtjen e cilësisë së ajrit në mjedis”; • Ligji “Për disa ndryshime dhe shtesa në lig32

• • • •

•

• • • •

jin nr. 9587, datë 20.7.2006, “Për mbrojtjen e biodiversitetit”, i ndryshuar, që përafrohet plotësisht me direktivën e Këshillit 92/43/ EEC, në 21 maj 1992, “Për ruajtjen e habitateve natyrore të faunës dhe florës së egër”, miratuar më 2 korrik 2014; VKM nr. 31, datë 20.1.2016 “Për miratimin e dokumentit të politikave strategjike për mbrojtjen e biodiversitetit”; Ligji nr.9817, datë 22.10.2007 “Për bujqësinë dhe zhvillimin rural”; Ligji nr. 8093, datë 21.03.1996 “Për rezervat ujore” ndryshuar me ligjin Nr. 8375 date 15.07.1998; Ligji Nr. 9048, datë 07.04.2003, “Për trashëgiminë kulturore” i ndryshuar me Ligjin nr. 9592, datë 27.07.2006, Ligjin nr. 9882, datë 28.02.2008; Ky Ligj përfaqëson përpjekjen e parë për të zgjeruar mbrojtjen ligjore në fushën e trashëgimisë kulturore jo-materiale. Këtu përfshihen: kategoritë e trashëgimisë kulturore shqiptare për t’u mbrojtur (p.sh. të prekshme, të paprekshme, të luajtshme, të paluajtshme), përkufizime dhe shembuj të trashëgimisë materiale dhe jo-materiale, përgjegjësitë e institucioneve përkatëse dhe organeve të pushtetit, dënimet për ata që dëmtojnë trashëgiminë kulturore dhe procedurat lehtësuese. Ligjin nr. 9385, datë 4.5.2005, “Për pyjet dhe shërbimin pyjor”, i ndryshuar me Ligjin nr. 48/2016; Ligji nr.10006, datë 23.10.2008 “Për mbrojtjen e faunës së egër”; Ligji nr. 10.253, datë 11.3.2010 “Për gjuetinë”; Ligji nr.10 304 datë 15.7.2010 “Për sektorin minerar në Republikën e Shqipërisë”.

Aktualisht, brenda kufirit të PKST-Alpe gjenden tre zona të mbrojtura të kategorisë së parë dhe të dytë sipas IUCN, deklaruar si të tilla në bazë të vendimeve qeveritare: • Rezervat Shkencor / Rezervat Strikt Natyror: “Lugina e Lumit të Gashit”, zonë e shpallur sipas vendimit të Këshillit të Ministrave nr.102, datë 15.1.1996 “Për miratimin në parim të strategjisë për zbatimin e projektit për vlerësimin mjedisor nga zbatimi i projektit të pyjeve”, me sip. 3000 ha, kategoria e parë e mbrojtjes. • Parku Kombëtar i Thethit, i shpallur sipas vendimit të Këshillit të Ministrave nr. 96, datë 21.11.1966, me sip. 2630 ha, kategoria dytë e

mbrojtjes. • Parku Kombëtar i Luginës së Valbonës, propozuar si park kombëtar sipas vendimit nr.102, datë 15.1.1996 “Për miratimin në parim të strategjisë për zbatimin e projektit për vlerësimin mjedisor nga zbatimi i projektit të pyjeve”, me sip. 8000 ha, kategoria e dytë e mbrojtjes. Vizioni për strategjinë e zhvillimit tё territorit dhe detajimi i objektivave strategjike do tё kenë parasysh direktivat ndërkombëtare dhe disa kritere kryesore si: • Sigurimi i njohjes dhe përpilimi i treguesve për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit; • Lidhja e produktit turistik me rrjetet; • Mbrojtja e trashëgimisë kulturore; • Mbrojtja e biodiversitetit dhe mjedisit; • Strategjia e menaxhimit; • Hierarkia hapësinore; • Zonat e menaxhimit; • Ngritja e kapaciteteve institucionale. Në implementimin të këtij vizioni, ky plan mbështetet edhe në akte ndërkombëtare në të cilat Shqipëria është aderuese duke respektuar me përpikmëri detyrimet e marra përsipër. Mund të përmendim një sërë ligjesh që kanë ratifikuar akte ndërkombëtare në të cilat Shqipëria ka aderuar, me ndikim në hartimin e kësaj PKS-je si: • Ligji nr. 9478, datë 16.02.2006 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në vendimet II/14 dhe III/7, amendamentet e Konventës Espoo për VNM-në në kontekstin ndërkufitar; • Ligji nr. 9424, datë 06.10.2005 “Për ratifikimin e protokollit të vlerësimit strategjik mjedisor”. Në Shqipëri janë hartuar ndër vite tre strategji për turizmin: strategjia e vitit 1993, ajo e vitit 2002, dhe e vitit 2007, ndërkohë që është në proces miratimi Strategjia Kombëtare e Turizmit 2017 - 2022. Strategjitë e hartuara kanë pasur mungesa në aspekte të ndryshme si: mungesë zbatueshmërie, probleme koordinimi me ligjet e fushave ndikuese, mungesë kontrolli mbi zhvillimet, mungesë bashkëpunimi institucional, etj. Në mbështetje të kuadrit ligjor të turizmit dhe strategjive mbështetëse, Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve të Shqipërisë synon arritjen e një modeli turizmi të integruar, aktiv dhe social.

Legjislacioni ndërkombëtar • Direktiva 2004/35/KE “Mbi përgjegjësinë mjedisore, parandalimin dhe riparimin e dëmeve mbi ambientin”; • Direktiva 2001/42/KE “Për vlerësimin e pasojave në mjedis të planeve dhe programeve të caktuara”; • Direktiva 2003/4/KE “Mbi të drejtën e publikut për të pasur informacion mjedisor”; • Direktiva 2003/35/KE “Mbi tërheqjen e publikut në vendimmarrje në hartimin e planeve, programeve në fushën e mjedisit dhe amendimet për pjesëmarrjen e publikut dhe aksesin në drejtësi”; Cilësia e ajrit: • Direktiva 2008/50/KE “Mbi cilësinë e ajrit të ambientit dhe për një ajër më të pastër për Evropën”; • Direktiva 2001/81/KE “Mbi tavanet kombëtare të shkarkimit për disa ndotës atmosferikë”; • Direktiva 2012/33 “Në lidhje me përmbajtjen e squfurit në lëndët djegëse në transportin detar”; • Direktiva 2004/42/KE “Mbi limitimin e shkarkimeve të komponimeve organike të avullueshme për shkak të përdorimit të tretësve organikë në disa bojëra dhe llaqe të caktuara dhe produkteve për rilyerjen e automjeteve”; • Direktiva 97/68/KE “Mbi përafrimin e legjislacionit të vendeve anëtare në lidhje me masat që do të ndërmerren kundër shkarkimit të ndotësve të gaztë dhe lëndës së ngurtë pezull nga motorët me djegie të brendshme që instalohen në makineritë e lëvizshme jorrugore”; • Direktiva 2005/55/KE “Mbi përafrimin e legjislacionit të vendeve anëtare në lidhje me masat që do të ndërmerren kundër shkarkimeve të ndotësve të gaztë dhe lëndës së ngurtë pezull nga motorët me ndezje me kompresion dhe motorët me ndezje pozitive që djegin gaz natyral apo të lëngshëm për përdorim në automjete”. Ndryshimet klimatike: • Vendimi i Këshillit 2002/358/KE “Në lidhje me miratimin, në emër të Komunitetit Evropian, të Protokollit të Kiotos të konventës kuadër të Kombeve të Bashkuara për ndryshimet klimatike dhe përmbushjen e përbashkët të angazhimeve në përputhje me to”; 33

• D irektiva 2003/87/KE “Për krijimin e një skeme të tregtimit të njësive të lejuara të gazeve me efekt serrë brenda komunitetit e cila amendon direktivën e këshillit 96/61/ ke”; • Direktiva 2004/101/KE “Për krijimin e një skeme të tregtimit të njësive të lejuara të gazeve me efekt serrë brenda komunitetit, në lidhje me mekanizmat e protokollit të kiotos-s”; • Direktiva 2009/29/KE e cila amendon Direktivën 2003/87/KE në mënyrë që të përmirësojë dhe zgjerojë skemën tregtare të kompensimit të njësive të lejuara të emetimeve të gazeve me efekt serrë të Komunitetit; • Vendimi i Komisionit nr. 2010/2/BE i cili përcakton një listë të sektorëve dhe nënsektorëve që mendohet të jenë të ekspozuar ndaj një risku të konsiderueshëm të rrjedhjes se karbonit; • Direktiva 2008/101/KE e cila amendon Direktivën 2003/87/KE në mënyrë që të përfshijë aktivitetet e aviacionit në skemën e tregtisë së njësive të lejuara të gazeve me efekt serrë brenda Komunitetit; • Direktiva e Këshillit 85/337/KE “Mbi vlerësimin e efekteve të projekteve publike dhe private mbi mjedisin”; • Direktiva 1999/94/KE “Në lidhje me disponueshmërinë e informacionit të konsumatorit mbi ekonominë e lëndës djegëse dhe emetimet e CO të pasagjerëve”.

Cilësia e Ujërave: • Direktiva 2000/60 dhe Direktiva 2000/60/KE e Parlamentit dhe Këshillit Evropian, datë 23 tetor 2000, “Ngritja e një kuadri ligjor për veprimet e komunitetit në fushën e politikës së ujërave”. Numri CELEX: 32000L0060, Fletorja Zyrtare e Bashkimit Evropian, Seria L, nr. 327, datë 22.12.2000, faqe 1 – 73; • Direktiva 91/271/EKE “Për trajtimin e ujërave të ndotura urbane”; • Direktiva 2008/56/KE “Për krijimin e një kuadri në fushën e politikave mjedisore detare (direktiva për kuadrin e strategjisë detare)”; • Direktiva 98/83/KE “Për cilësinë e ujit të pijshëm”; • Direktiva 91/676/KE “Për mbrojtjen e ujërave nga ndotja e shkaktuar nga nitratet e përdorura në bujqësi”; • Direktiva 2006/7/KE “Për menaxhimin e cilësisë së ujërave të larjes”; • Direktiva 2006/118/KE “Për mbrojtjen e ujërave nëntokësore nga ndotja dhe degradimi”; • Direktiva 2013/39/BE “Për sa i përket substancave prioritare në fushën e politikave të ujit”; • Direktiva 2009/90/KE “Që parashtron specifikimet teknike për analizat kimike dhe monitorimin e statusit të ujit”; • Direktiva 2007/60/KE “Për vlerësimin dhe menaxhimin e rreziqeve nga përmbytjet”.

Administrimi i mbetjeve: • Direktiva 2008/98/KE “Mbi mbetjet”; • Direktiva 86/278/EKE “Për mbrojtjen e mjedisit dhe veçanërisht të tokës, kur llumrat e ujërave të ndotura përdoren në bujqësi”; • Direktiva 2006/66/KE “Për bateritë dhe akumulatorët, mbetjet nga bateritë dhe akumulatorët”; • Direktiva 94/62/KE “Për ambalazhet dhe mbetjet nga ambalazhet”; • Direktiva 2000/53/KE “Për automjetet në fund të jetës”; • Direktiva 2002/96/KE dhe Direktiva 2012/19/ EU “Për mbetjet nga pajisjet elektrike dhe elektronike”; • Direktiva 1999/31/KE “Mbi landfillin e mbetjeve”; • Direktiva 2006/21/KE “Për menaxhimin e mbetjeve nga industria nxjerrëse”; • Direktiva 2011/65/EU “Për kufizimin e përdorimit të substancave të rrezikshme në pajisjet elektrike dhe elektronike”.

Mbrojtja e natyrës: • Direktiva 2009/147/KE “Për ruajtjen e shpendëve të egër”; • Direktiva 92/43/KE “Për ruajtjen e habitateve natyrore, florën dhe faunën e egër”; • Direktiva 83/129/KE “Lidhur me importin në shtetet anëtare të lëkurës së disa llojeve të vegjlish të fokave dhe produkteve të derivuara prej tyre”.

Zhurmat: • Direktiva 2002/49/KE 2 “Për vlerësimin dhe administrimin e zhurmave në mjedis”; • Direktiva 70/157/KE “Mbi përafrimin e legjislacionit të shteteve anëtare në lidhje me nivelin e lejueshëm të zhurmës dhe të shkarkimeve nga mjetet motorike”; • Direktiva 97/24/KE “Mbi disa komponentë dhe karakteristika të mjeteve motorike me dy ose tri rrota”; • Direktiva 2001/43/KE “Mbi gomat e mjeteve motorike dhe të rimorkiove të tyre si dhe

montimi i tyre”; • Direktiva 2009/40/KE “Mbi kontrollet e përshtatshmërisë rrugore për mjetet motorike dhe rimorkiot e tyre”. Konventat: • UNESCO Konventa e UNESCO-s “Për ruajtjen e trashëgimisë kulturore jomateriale” (2003); • Konventa Ndërkombëtare “Për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore”; • Konventa Kuadër e Kombeve të Bashkuara “Për ndryshimet klimatike” (UNFCCC); • Konventa e Bernës (1976): “Ruajtja e faunës së egër dhe mjedisit natyror evropian”; • Konventa e “Biodiversitetit” (Diversiteti biologjik, 1992); • Konventa e “Ramsarit për ligatinat” (1971); • Konventa e Aarhusit (“Konventa mbi të drejtën për informacion, pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrje dhe të drejtën për t’ju drejtuar gjykatës për çështjet mjedisore”, 1998); • Konventa e Bonit (1979); “Konventa për mbrojtjen e specieve shteguese të kafshëve të egra”; • Konventa CITES (1975): “Konventa mbi tregtinë ndërkombëtare të specieve të rrezikuara të florës dhe faunës së egër”; • Konventa e Espoos (1991):“Konventa për vlerësimin e ndikimit në mjedis në kontekst ndërkufitar së bashku me amendimet dhe protokollet”; • Konventa “Për ruajtjen e trashëgimisë kulturore nënujore” (2001). Konteksti rajonal: • Strategjia e Evropës Juglindore 2020 (SEJ 2020); • Kuadri i Investimeve në Ballkanin Perëndimor (KIBP); • Strategjia e Bashkimit Evropian për Rajonin Adriatiko - Jonian (SBERAJ); • Programi IPA II; • Samiti i Ballkanit Përendimor – “Rrjeti i korridoreve kyç rajonale të transportit”.

• Strategjia Kombëtare Ndërsektoriale “Për administrimin e mbetjeve 2010-2025”; • Plani Kombëtar për Administrimin e Mbetjeve 2010-2025; • Strategjia Ndërsektoriale e Mjedisit 20152020 (draft); • Plani i Përgjithshëm Kombëtar për Territorin (draft).

Konteksti kombëtar: • Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015-2020; • Strategjia Kombëtare Ndërsektoriale për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural 2014-2020; • Strategjia e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve 2014-2020; • Strategjia e Furnizimit me Ujë & Kanalizimet 2014-2020; 35

3. 3 politikat dhe dokumentet e tjera

azuar në ligjin 107/2014 “Për Planifikimin dhe Zhvillimin e Territorit”, i ndryshuar, si dhe aktet nënligjore në zbatim të tij, më poshtë paraqitet hierarkia e instrumenteve kombëtare të planifikimit në vendin tonë. Plani i Përgjithshëm Kombëtar (PPK) “Shqipëria 2030”, është instrumenti më i lartë i planifikimit territorial në Shqipëri, i cili adreson në mënyrë të integruar çështjet e planifikimit duke e parë territorin shqiptar si një të tërë.

Plani i Përgjithshëm Kombëtar PPK Zona e PKST-Alpe shtrihet në pjesën veriore të Shqipërisë duke u pozicionuar si një zonë kyçe për zhvillimin ndërkombëtar, kombëtar dhe rajonal të vendit. Duke iu referuar këtij konteksti, PKST-Alpe merr në konsideratë të gjitha specifikimet e PPK-së në fusha dhe nivele të ndryshme.

Në bazë të parimeve, objektivave dhe specifikimeve të tij, detajohen planet e niveleve më të ulëta si: Planet Kombëtare Sektoriale (PKS), Planet e Detajuara të Zonave me Rëndësi Kombëtare (PDZRK), Strategjitë e Zhvillimit Rajonal (SZHR) apo Planet e Përgjithshme Vendore (PPV). Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve të Shqipërisë është instrument planifikimi që nga pikëpamja e hierarkisë ndodhet nën PPK dhe mbi çdo instrument tjetër planifikimi. Për këtë arsye, PPK shihet si një ndër dokumentet kryesore ku mbështeten parimet dhe strategjitë e zhvillimit të PKST-Alpe. Në të njëjtën kohë, PKSTAlpe është udhëzuesi i hartimit të politikave për SZHR, PPV apo çdo instrumenti tjetër që është në shkallë më të ulët në këtë hierarki. Duke iu referuar kontekstit dhe karakterit të planit, është parë e arsyeshme që të merret në konsideratë PINS Bregdeti, duke qenë se janë në të njëjtin nivel planifikimi dhe jep disa direktiva të cilat prekin zonën e veriut të Shqipërisë: Strategjia e Zhvillimit Rajonal për Qarkun Shkodër, Strategjia e Zhvillimit Rajonal për Qarkun Kukës, Plani i Përgjithshëm Vendor i Vaut të Dejës (në proces), Plani i Përgjithshëm Vendor i Malësisë së Madhe (në proces), Plani i Përgjithshëm Vendor i Shkodrës (në proces miratimi në KKT), Plani i Përgjithshëm Vendor i Tropojës (në proces). Përveç detyrimit ligjor, shihet me interes zbërthimi i disa prej politikave të PPK-së dhe planeve të niveleve të tjera. Për këtë arsye, më poshtë jepet një përmbledhje e drejtimeve të tyre kryesore.

1. Plani i Përgjithshëm Kombëtar. Vizioni

Plani i Integruar Ndër-sektorial për Brezin Bregdetar PINS-Bregdeti Bashkitë e zonës bregdetare të Shqipërisë orientohen nga Pins-Bregdeti për zhvillimin e tyre deri në 2030, duke mbajtur në fokus kryesor lidhjen e sektorëve të ndryshëm me njëri-tjetrin: lidhjen e turizmit bregdetar (Plazhi i Velipojës), sezonal dhe eko-turizmit (Laguna e Kunë Vajinit) me turizmin malor, Alpet e Shqipërisë, agroturizmin dhe monumentet e kulturës nëpërmjet transportit “soft” (të lehtë) publik, me rrugë të dizenjuara për biçikleta, këmbësorë, transport publik me impakt të ulët mjedisor dhe vaporë për transportin publik nga deti. Kjo do të mundësojë zhvillimin e të gjitha hallkave të zhvillimit ekonomik, lidhur me kategoritë e ndryshme të turizmit dhe të zinxhirit ekonomik lidhur me agrobizneset, peshkimin apo kulturën. Në sektorin e turizmit, mundësia e aksesit në çdo vlere/aset, kulturë, mjedis, natyrë, agroturizëm, peizazhe të bukura shqiptare, etj, realizon zhvillimin e shumë sektorëve njëkohësisht si dhe zhvillimin e turizmit në 12 muajt e vitit. Sipas Pins-Bregdeti, zona e PKST-Alpe, është pjesë përbërëse e rajonit natyror, i pozicionuar në zonën veriore të Shqipërisë. Në vijim jepen interpretimet e sektorëve kryesorë, duke parë se si ndikojnë në zonën e PKST Alpe.

2. Plani i Integruar Ndërsektorial i Bregdetit

Bashkërendimi me PPV - të

Parku ndërkufitar

Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për rajonin e Alpeve Shqiptare qëndron më lart se Planet e Përgjithshme Vendore të bashkive që preken, por duke qenë se disa plane janë në një fazë të avancuar, gjatë hartimit të Planit Sektorial do të merret parasysh vizioni dhe objektivat e parashikuara nga strategjitë e zhvillimit të këtyre bashkive.

Peizazhi i magjishëm malor me luginat e Alpeve të Shqipërisë, Malit të Zi dhe Kosovës përmban një florë dhe faunë të jashtëzakonshme. Gjithashtu, mënyra e jetesës tradicionale, pothuajse unike në Evropë dhe relativisht e paprekur nga zhvillimi modern, është një ndër atraksionet kryesore për turizmin.

Kufiri i PKST-së përfshin ato njësi administrative, bashkitë respektive të së cilave i kanë dhënë funksion ose drejtim turistik. Pothuajse të gjitha këto njësi janë parashikuar si pole të specializuara në zhvillimin e turizmit malor, rural dhe agroturizmit. Bashkitë që preken nga ky plan, të paktën ato të cilat kanë arritur të përcaktojnë vizionin dhe drejtimet kryesore të zhvillimit, flasin për një zhvillim ekonomik të bazuar në turizmin e ekuilibruar, të kombinuar me zhvillimin bujqësor e blegtoral, mjedisor e turistik, vlerësojnë pasuritë natyrore, kulturore e trashëgiminë historike, zhvillimin ekonomik e urban të ndërthurur me mbrojtjen e këtyre të fundit. Qëllimet dhe objektivat e këtyre bashkive, secila prej tyre si portë unike e rajonit të alpeve, flasin për turizëm gjithëvjetor që do të jetë vlerë e shtuar e ekonomisë lokale e kombëtare, duke garantuar larmishmëri në zhvillim me anë të llojeve të ndryshme të turizmit që ofron rajoni.

Krijimi i një “Parku të paqes” në Ballkan mes Malit të Zi, Kosovës dhe Shqipërisë, ka qenë një qasje fillestare e cila nuk është pranuar zyrtarisht nga këto vende. Sipërfaqja e përgjithshme e tre parqeve arrin deri në 3000 km² duke përfshirë këtu Parkun Kombëtar të Alpeve të Shqipërisë, Bjeshkët e Nemuna në Kosovë (të cilat nënkuptojnë “Bjeshkët e mallkuara”) dhe Parkun Kombëtar Prokletije në Malin e Zi. Bashkëpunimi ndërmjet këtyre parqeve dhe sigurisht bashkërendimi i planeve të zhvillimit, është një hap i rëndësishëm në vizionet kombëtare të shteteve respektive në mbrojtjen e mjedisit të përbashkët natyror dhe në promovimin e një turizmi të qëndrueshëm, duke sjellë zhvillim ekonomik për të gjithë këto zona. Pavarësisht se parqet ndahen nga kufij administrativ, vlerat e gjithë kësaj zone shkojnë përtej këtyre kufijve duke ndarë habitate të përbashkëta, ekosisteme me karakteristika të njëjta nga ana mjedisore dhe natyrore, si dhe elemente të rëndësishme historike dhe kulturore. Këtu mund të përmendim:

3. Parku ndërkufitar mes Shqipërisë, Kosovës dhe Malit të zi

3. 4 analiza SWOT PIKAT E FORTA • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • •

Peizazh i mahnitshëm përfshirë këtu; lumenjtë, luginat, kanionet, qafat, shpatet, etj. Atraksione, rreth 90 monumente natyre dhe 16 monumente kulture Shumëllojshmëri e biodiversitetit Shumëllojshmëri aktivitetesh në natyrë Ekuilibër mes natyrës dhe njeriut Organizim dhe arkitekturë tradicionale e vendbanimeve Prania e Parqeve Kombëtare dhe Bashkiake, 61% e zonës është zonë e mbrojtur Bashkёpunime ndёrkufitare pёr ruajtjen e natyrës nëpërmjet parkut të përbashkët ndërkufitar Rrjet i zhvilluar shtigjesh brenda rajonit dhe përtej kufijve Marrëdhënie me qendrat e zhvilluara urbane (Shkodër) dhe zonat e tjera të mbrojtura (Liqeni i Shkodrës) Lloje të ndryshme turizmi Mjedis pa ndotje industriale Trashëgimi materiale dhe jomateriale e pasur me vendbanime, arkeologji, arkitekturë, kostume, punime, zakone, histori, legjenda, mite etj. Kuzhinë tradicionale e pasur Prania e rrjetit hekurudhor Durrës-Shkodër Afërsia me aeroportet (Prishtinë, Podgoricë, Kukës) Cilësi e mirë e ujit për përdorim Fshatra me popullsi të ulët Prania në zonë e veprave të mëdha hidroenergjitike Energji e pastër nga uji Ndërtimi i gazësjellësit TAP Shqipëri-Kosov Kushte të favorshme për energji alternative, diellore dhe eolike Bujqësia, sektori prodhues primar në zbutjen e varfërisë Cilësi e mirë e produkteve lokale bujqësore dhe blegtorale Numër i lartë i popullsisë aktive të lirë Kërkesë në rritje për produkte specifike, bimë medicinale, aromatike, gështenja, mjalti, etj. Industria energjetike dhe minerare, një sektor i rëndësishëm në ekonomi dhe punësim.

PIKAT E DOBËTA • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Objektet e trashëgimisë kulturore të shkatërruara Elementet e trashëgimisë (materiale dhe jomateriale) të papromovuara Mungojnë hapësirat e veçanta për organizime festive dhe evente teatrale Ndërtimet e fundit me stil jo tradicional Cilësia e akomodimeve e ulët Sasi e limituar e strukturave akomoduese dhe shërbimeve Mungesa e menaxhimit të parqeve Mungesa e sinjalistikave dhe paneleve të informacionit Mungesë e marketimit të turizmit Aksesueshmëri e dobët e rajonit Gjuetia ilegale Prerja e pyjeve Mungesa e monitorimit të habitateve dhe biodiversitetit Mungesa e furnizimit me energji elektrike, dhe KUZ Mungesa e grupeve të shpëtimit Shfrytëzim i pakontrolluar i burimeve dhe ujrave sipërfaqsorë Vendbanime të shpërndara në territor Mungesa e infrastrukturës rrugore në disa fshatra Mungesa e sinjalistikës vertikale dhe horizontale Mungesa e terminaleve, stacioneve të autobusëve, linjave ë transportit publik Mungesë e ndriçimit publik Mungesë e mbulimit më telefoni celulare Mungesë e një menaxhimit të përshtatshëm të mbetjeve Mungesa e politikave dhe e nismave të qëndrueshme për ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit. Akses i dobët ndaj pikave kulturore për shkak të infrastrukturës Mungesë e burimeve njerëzore për zhvillimin e turizmit kulturor Nivel i lartë migrimi Niveli i ulët i kualifikimit të forcës puntore PBB për frymë, ndër më të ulëtat në rang kombëtar Të ardhura dhe cilësi e ulët e jetesës Mungesa e strukturave të specializuara për produktet bujqësore e blegtorale Fragmentimi i tokës dhe problematikat e pronësisë Mungesa e sistemit financiar Mungesë e promovimit dhe marketimit të produkteve lokale Prodhim bujqësor dhe blegtoral kryesisht për përdorim vetiak Mungesa e sistemit vaditës dhe kullues

MUNDËSITË • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Kërkesë në rritje për Alpet Shqiptare Aktivitete tërheqëse kulturore, histori dhe mitologji, agroturizmi, itinerare liqenore dhe aktivitete të ndryshme ujore, aktivitete sportive alpine, speleologji, turizëm aventurier, kulturë dhe etnografi, kuzhinë tradicionale, produkte biologjike. Përmirësimi i transportit publik Përmirësimi i lidhjeve me aeroportet (Podgoricë, Tiranë) Zhvillimi i aeroportit të Kukësit Çertifikimi i produkteve vendase Mbështetja e turizmit me prodhime vendase Mirëmbajtja/ruajtja e stilit të ndërtimeve Përqendrimi i shërbimeve masive jashtë parkut Rritja e ofertës për turizëm kulturor dhe mitologjik Vendimarrja e duhur në planifikimin hapësinor Akses ndërkombëtar, rajonal e kombëtar me impakt të ulët në mjedis Përmirësimi i shërbimeve turistike Përmirësimi i aftësive/kapaciteteve njerëzore në industrinë e turizmit. Kombinim i llojeve të transportit Përmirësimi i infrastrukturës rrugore dhe sistemeve të transportit Pajisja me sinjalistikë informuese Ndërtimi i vendqendrimeve/stacioneve për autobuzë Ruajtja e ekuilibrit ekzistues midis zhvillimit të infrastrukturës dhe mbrojtjes së natyrës Përdorimi i zonave me biodiversitet të pasur për kërkime/ turizëm shkencor Interes në rritje për të eksploruar trashëgiminë kulturore në Alpe Punësimi i forcës punëtore të lirë në sektorin e turizmit dhe industrisë së lehtë përpunuese Rivitalizim i sipërfaqes së tokës bujqësore dhe kulturave frutore Rritja e shkallës së përpunimit dhe zhvillimi i filierave prodhuese Diversifikimi i shërbimeve turistike Shfrytëzimi i ndërtesave ekzistuese në zhvillimin e sistemit të akomodimit turistik Interes në rritje nga strukturat shtetërore, investitorët, ndihmës së huaj dhe diasporës Organizimi i evenimenteve dhe panaireve promovuese për prodhimet vendase

KËRCËNIMET • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Prishja e ekuilibrit njeri-natyrë Vendgrumbullimet e mbetjeve Braktisja e mëtejshme e territorit Shtrirja e vendbanimeve drejt zonave / parqeve të mbrojtura Ndërtimet me stile të reja arkitektonike Mbetjet urbane Keqpërdorim i burimeve natyrore Mosmenaxhimi i parqeve Impakti i turizmit masiv në natyrë Zjarri në pyje Shpyllëzimet e sipërfaqeve pyjore për kullotat dhe ngrohje Shaktërrimi i peizazhit Infratsruktura kërkon investime të mëdha për shkak të terrenit Vështirësia në akses për shkak të kushteve klimaterike Zhvillimi i infrastrukturës mund të shkatërrojë identitetin peisazhistik Ndotja e puseve, burimeve dhe ujrave sipërfaqsorë Sigurimi i ujit në mënyra individuale - shkak për sëmundje Impaktet negative në ekosistem dhe peisazh nga ndërtimi i veprave hidroenergjitike Menaxhim jo i përshtatshëm i mbetjeve, sidomos për mbeturinat me volum të madh Dëmtim i biodiversitetit dhe zhdukje e specieve të rralla Ndotja e ujrave sipërfaqësorë dhe nëntokësorë Mungesa e mirëmbajtjes së elementëve të trashëgimisë Mungesa e politikave specifike për turizëm kulturor Mungesa e trajnimeve të burimeve njerëzore për interpretimin dhe promovimin e elementëve kulturorë Mungesa e muzeumeve për mirëmbajtjen dhe promovimin e elementëve të trashëgimisë Migrimi Rënia e lindshmërisë, dhe vjetërsimi i popullsisë Përdorimi masiv dhe pa kontroll i kimikateve bujqësore dhe blegtorale. Ndryshimet klimaterike Impakti mjedisor nga frekuentimi masiv turistik Informaliteti dhe presioni i lartë i sektorit të ndërtimit Rritja e konkurrencës fqinje Izolimi për shkaqe infrastrukturore dhe klimatike

Speleologji në Alpe © Aurel Duka

analiza e gjendjes ekzistuese 4.1 BURIMET NATYRORE 4.2 VEÇORITË FIZIKO-GJEOGRAFIKE 4.3 BURIMET UJORE 4.4 ELEMENTET E FORTA TERRITORIALE 4.5 ZONAT E MBROJTURA NATYRORE 4.6 INFRASTRUKTURA MJEDISORE 4.7 METABOLIZMI I TERRITORIT 4.8 VEÇORITË SOCIO-EKONOMIKE 4.9 ENERGJIA RINOVUESHME NË RAJON 4.10 PROBLEMATIKAT MJEDISORE

4. 1 burimet natyrore Rajoni i Alpeve Shqiptare është një nga zonat më të bukura panoramike të vendit, një zonë ku natyra alpine është e kombinuar me peizazhin rural. Në këtë zonë gjenden lumenj me ujërat më të kulluar dhe pyje masive pothuajse të paprekur nga aktiviteti njerëzor, përmendim këtu Livadhet e Arushës në Vermosh, Lumin e Gashit në Tropojë dhe Pyjet e Ahut në Curraj të Epërm. Megjithatë, në zona të caktuara hasen çështje jo të favorshme që kanë të bëjnë me natyrën, të tilla si peizazhe të dëmtuara nga zjarret, shpyllëzimi, ndërtesat e reja pa kriter, mbetjet urbane, etj. 4.1.1 Bimësia Zona e alpeve, vertikalisht përbëhet nga tri zona të vegjetacionit pyjor. Ato e kanë origjinën nga rajoni submesdhetar-alpin, duke filluar me brezin e dushqeve (Quercetum montanum), pyjet e përziera të Mëllezës dhe Frashërit e zi (Orno Ostryetum carpinifoliae). Në këtë brez pyjor mbizotërojnë llojet e Bungës (Quercus petrea), Frashëri i zi (Fraxinus ornus), Mëlleza (Ostrya carpinifolia), Qarri (Quercus cerris) dhe Shkoza e bardhë (Carpinus betulus). Brezi përhapet kryesisht në lartësitë e ulëta 250-700m (800m) ose përgjatë luginave kryesore të cilat përshkojnë territorin e alpeve si Lugina e Valbonës, Lugina e Shalës dhe Lugina e Cemit. Mbi të vendoset brezi i Ahut i vendosur në lartësitë 700-800m deri 1600-1800m, në të cilin dallohen dy nënzona, Fagetum montanum dhe Fagetum moesiaceae subalpinum. Komunitetet më të rëndësishme bimore të këtij brezi, me interes mbrojtjeje nga pikpamja e menaxhimit janë shoqërimet Gështenjë dhe Ah (Castane-fagetum submontanum) ose shoqërimet e përziera me Panjë, Shkozë dhe Ah (Acero-Ostrio-Fagetum moesiacae). Nën ndikimin e faktorëve natyrore dhe veçanërisht faktorëve të relievit dhe klimatiko-tokësor vërehet qartë një shkallëzim vertikal i mbulesës bimore. Në këtë rajon dallohet prezenca e këtyre kateve bimore: Kati i dushkut - shtrihet në pjesën perëndimore të Alpeve dhe pjesërisht në lindje te tyre, në lartësitë 200-1000m në luginat e lumenjve Valbonë, Cem,

Përroi i Thatë, Shalë etj. Përfaqësuesit kryesorë, ndërmjet specieve mezofile, janë: Shparthi (Q. fraineto) Qarri (Quercus cerris), llojet kserofil si Bungëbuta (Q. pubescens), Gështenjat (Castanea sativa) janë gjithashtu karakteristike për këtë kat etj. Jane te pranishme gjithashtu: Frashëri, Shkoza, Lajthia, Mëlleza, Kumbulla, Qershia, Qarri, Krekëza, Panja, etj. Në zonat e larta, të këtij kati, në seksionet ku dushku bashkohet me Ahun, gjenden disa specie endemike si zhabinë e Hajekut (Ranunculus hayekii), dhe të rralla Manushaqja e Koshaninit (Viola kosanin), etj. Kati i ahut - shtrihet në kufirin e sipërm të lartësive mesatare (900-1000m deri në 1800m) (në shpatin e luginës së Thethit dhe Valbonës).Ky brez shpesh përzihet me drurë të Bredhit të Bardhë (Abies alba), Hormoqit (Picea abies), ndërsa më në lartësi (1600-2200m) kombinohet me halorë të tjerë si Rrobulli (Pinus heldreichii) dhe Arneni (Pinus peuce). Arealet më të gjëra e më të zhvilluara të Ahut (Fagus sylvatica), takohen në luginat e Vermoshit, Cemit, Valbonës dhe Shalës, në pllajen karstike Veleçik-Bridashe, Çerem, Gash, etj. Kati i pyjeve halore - në gjithë gjatësinë dhe gjerësinë e përhapjes së tyre përzihen me brezin e ahut, ku formojnë pyje halorësh dhe gjethegjerësh, duke formuar habitate me rëndësi të florës dhe faunës së zonës së Alpeve. Lloj i rëndësishëm i këtij kati është Pisha e zezë (Pinus nigra), e cila ka një areal tepër të kufizuar. Arealet më të mëdha të pishës së zezë shtrihen në Vermosh, në Çerem, Nikç, Kukaj (shpati Jugor i Majës së Thatë), në shpatin e djathtë të luginës së Gashit (Bradoshnice-Luma e Gashit) etj. Kati i kullotave alpine - shtrihet në lartësitë mbi 2000m, dominohet nga shoqërime bimore primare sekondarë të shqopishteve (Pinetum mughi, Vaccinium myrtillus, Vacciunum uliginosum, Juniperus sibirica ose Bruckenthalia spiculifolia). Përgjithësisht janë kullota me bimësi barishtore gramore ose jo gramore, të thata, të lagura, livadhe alpine ose livadhe torfikë ose moçalishteve përreth liqeneve akullnajore ose përgjatë rrjedhës së ujrave, të gjitha shoqërime të klasave Molinio-Arrhenatheretea, Festuco-Brometea, Caricitea curvulae, Elyno-seslerietea, Nardo-callunetea, Montio-Cardaminetea ose Schechzerio-Caricetea. 43

Androsace hedraeanthae

Ligusticum Alpinum

Gentiana dinarica

Viola aetiolica

Soldanela alpine

Trolius europaeus 4. Lloje të florës në zonën e Alpeve

4.1.2 Biodiversiteti Territori i Alpeve Shqiptar shquhet për shumëllojshmëri biologjike e peizazhore, falë pozicionit gjeografik, kushteve gjeologjike, pedologjike, hidrologjike dhe karakteristikave të relievit e të klimës. Relievi i thyer dhe vertikaliteti i theksuar ofrojnë kushte per ekzistencën dhe ruajtjen e një numri të madh llojesh bimore dhe shtazore. Sidoqoftë, deri më tani, për Alpet e Shqipërisë nuk ekziston asnjë dokument integral floristik dhe faunistik. Kështu që lista e llojeve bimore të rajonit të Alpeve me rreth 1,305 taksone bimore, përbën përpjekjen e parë inventarizuese të specieve bimore dhe pasurisë floristike. Mendohet se në territorin e Alpeve duhet të rriten më shumë se sa kaq taksone bimore. Sipas Rakaj (2011), Alpet Shqiptare përbëjnë këndin jugor të Alpeve Evropiane, duke shërbyer njëkohësisht si rrugëkalimi e disa bimëvë migratore dhe akullnajore për ballkanin dhe madje edhe për Evropën Jugore. Zona e Alpeve është e pasur me specie faunistike. Edhe pse fauna e zonës nuk është e njohur mirë, sidomos ajo e parruazorëve, nga një vlerësim paraprak i faunës së vertebrorëve rezulton se zona strehon 65 prej 79 llojeve të gjitarëve takësorë (82%), 155 prej 330 llojeve të Shpendëve (47%), 29 prej 38 llojeve të reptilëve (76%), si dhe 13 prej 16 llojeve të Amfibëve (81%). Rajoni shquhet për vlerat e tij unikale, duke qenë strehë për 15 lloje endemikë vertebrorësh të Ballkanit, midis të cilëve përmendim Rrëqebullin e ballkanit (Lynx lynx balcanicus), Dhinë e egër të Ballkanit (Rupicapra rupicapra balcanica), Miu ballkanik të dëborës (Dynaromys bogdanovi), Miun e Feltinit (Microtus felteni), Tritoni me krestë të Ballkanit (Triturus macedonicus), Bretkocën e përrenjve (Rana graeca) dhe Troftën e Ballkanit (Salmo faroides).

Në territorin Alpeve gjejnë strehë 10 lloje vertebrorësh dhe 4 lloje invertebrorësh (insekte) globalisht të rrezikuar. Numri i llojeve të rrezikuar, në nivel kombëtar, vlerësohet në 41 lloje vertebrorësh dhe 32 lloje invertebrorësh (insektesh), duke e bërë kështu parkun me vlera të veçanta ruajtjeje kombëtare dhe globale. Zona e Alpeve është i vetmi mjedis në vendin tonë ku takohen në simpati të tre llojet e mishngrënësve të mëdhenj: Ariu (Ursus arctos), Ujku (Canis lupus) dhe Rrëqebulli (Lynx lynx balcanicus) dhe të tre llojet e thundrakëve të mëdhenj: Dhia e egër (Rupicapra rupicapra), Derri egër (Sus scrofa) dhe Kaprolli (Capreolus capreolus). Pyjet e virgjër të zonës ofrojnë banesa për lloje të shumtë shpendësh të lidhur me to, ndër të cilat shquhen: Gjeli i egër (Tetrao urogallus), lloje të shumtë Qukapikësh (Dryocopus martius, Picus canus, Picus viridis, Dendrocopos sp.div, ), shpendët rrëmbenjës të ditës dhe natës (Acipiter gentilis, Bobo bubo, Strix aluco), të cilët përveç vlerave ruajtëse përbëjnë edhe një atraksion të veçantë për naturalistët dhe eko-turistët. Majat e thepisura dhe livadhet alpine shpesh të mbuluara me akuj të përhershëm si dhe liqenet akullnajorë janë habitate të përshtatëshme për Shqiponjat, Korbat alpin (Pyrrhocorax pyrrhocorax, P. graculus), Dhinë e egër, Miun e deborës, Tritonin alpin dhe Salamandrën e zezë. Këto pyje janë strehë e një numri insektesh të lidhura me pyjet e virgjër, të cilët vlerësohen me rëndësi për komunitetin Evropian, si Cerambyx cerdo, Rosalia alpina, Osmoderma eremita, Lucanus cervus.

Kësisoj, është banesë për një numër të madh llojesh të mbrojtura nga Direktivat Evropiane të Habitateve dhe Shpendëve:18 gjitarë, 7 reptilë, 7 peshq dhe 1 lloj amfibi që janë pjesë e Shtojcës II të Direktivës së Habitateve (HD). Ndërsa 50 lloje shpendësh janë pjesë e Shtojcës I të Direktivës së Shpendëve (BD). Numrit të mësipërm u shtohen edhe 67 lloje vertebrorësh, të Shtojcës III të HD dhe 14 lloje shpendësh, të Shtojcës II të BD. Këto shifra tregojnë rëndësinë e zonës së Alpeve në kontekstin Evropian.

Grupi

Lloje ne Alpe 1

HD ShtojcII

HD Shtojc IV

HD ShtojcV

BD ShtojcI

BD Shto- BD Shto- Endejc II jcIII mike në Ballkan

Global Rrezik (IUCN)2

Rrezik në Shqipëri3

Gjitarë toksorë

65 (79)

Shpendë 155 (330) na

Reptilë

29 (38)

Amfibë

13 (16)

Peshqit e 8 (60) ujërave të ëmbla Total

270 (522) 33

Tabela 1 : Vlerësimi i vertebrorëve në Alpet e Shqipërisë

Habitatet Habitatet në zonën e Alpeve mundësojnë, ekzistencën e popullatave të ndryshme të florës dhe faunës. Habitate të ndryshme strehojnë lloje të ndryshme bimore, shoqërime bimore dhe grupe të faunistikë të larmishëm, gjë që i bën habitatet mjaft kompleks. Janë identifikuar rreth 31 tipe habitatesh, pesë nga të cilët kërkojnë masa të veçanta mbrojtjeje. Këta habitate janë: 4070* Shkorreta me Pinus mugo dhe Rhododendron hirsutum (Mugo-Rhododendretum hirsutum); 6230* Kullota me prani të lartë të Nardus stricta në substrate silicore të zonave malore; 7110* Moçalishte me ngritje aktive; 8240* Sipërfaqe shkëmbore të sheshta dhe 9180* Pyje të aleancës Tilio-Acerion të shpateve shkëmbore, çakëllishteve dhe luginave të thata. Listat dhe përshkrimi i habitateve kryesore, mbështeten në studimet e kryera për rajonin e Alpeve dhe në VKM nr. 866, datë 10.12.2014 “Përmiratimin e listave të tipave të habitateve natyrore, bimëve, kafshëve dhe shpendëve, me interes për Bashkimin Evropian” (Aneksi I, II, III e IV).

Numri në kllapa tregon numrin e llojeve të raportuar për Shqipërinë Lloje të rrezikuar globalisht konsiderohen ata që i përkasin kategorive CR, EN, VU 3 Lloje të rrezikuar në nivel kombëtar janë ata që i përkasin kategorive CR, 1 2

EN VU

Habitatet e livadheve dhe kullotave alpine, strehojnë një numër llojesh shtazore që i janë përshtatur më së miri kushteve klimatike dhe bimësisë, duke krijuar kështu një habitat të rëndësishëm në këtë territor. Gjithashtu këto habitate strehojnë një numër të madh shpendësh gjatë stinës së verës; gjatë pjesës tjetër të vitit ato janë banesë për një numër të pakët llojesh për shkak të motit ekstrem dhe burimeve të pakta të ushqimore. Ndër llojet më të përhapur të shpendëve të livadheve dhe kullotave alpine përmendim: disa lloje Laureshash (Alauda arvensis, Lullula arborea, Calandrella brachydactyla), Dredhuesit (Prunella modularis, Prunella collaris) dhe Cërlën e malit (Emberiza cia). Fauna dominohet nga Urithët (Talpa stankovici dhe Talpa caeca), Hundëgjatët (Sorex alpinus) dhe Minjtë e livadheve alpinë (Microtus felteni, Dynaromys gogdanovi, Chionomys nivalis). Lloje të tjera të veçanta të janë Salamandara e zezë (Salamandra atra), Nepërkat (Vipera berus dhe Vipera ursinni). Pyjet me Bredh dhe Hormoq, ofrojnë një habitat të përshtatshëm për disa lloje shtazore. Ato janë të rëndësishëm sidomos për popullatat e shpendëve (harabelorët dhe shpendët rrëmbenjës), si dhe për gjitarët e mëdhenj, si Ariu dhe Rrëqebulli. Pyjet e vjetër të bredhit dhe hormoqit përbëjnë një habitat të mirë për Qukapikët (Fam. Picidae) dhe Trishtilat (Fam. Paridae).

Pyjet me arnen dhe pishë, strehojnë një numër të madh shpendësh folezues si dhe mishngrënësish të mëdhenj si Ariu, Rrëqebulli dhe Ujku, etj. Ndër shpendët përmendim: Nucifraga cariocatactes, Loxia curvirostra, Coccothraustes coccothraustes, Parus atter, P. major, P. cristatus, etj.

Nga gjitarët mbizotërojnë minjtë e pyllit (Apodemus spp) dhe gjumashët (Muscardinus avellanarius dhe Glis glis). Nër specie të tjera gjitarësh përmendim: Dhelprën, Baldosën, Nuselalja (Mustela nivalis) dhe hundëgjatët dhëmbëbardhë (Crocidura spp).

Pyjet e Ahut, gjatë periudhës së pranverës, verës dhe vjeshtën së hershme strehojnë komunitete të rëndësishme shpendësh. Këto pyje ofrojnë habitat të përshtatëshëm për folezim dhe ushqim për një numër të madh shpendësh gjatë verës. Në dimër pyjet e Ahut strehojnë një numër të pakët shpendësh, ku përmendim: Falco subbuteo, Columba palumbus, Cuculus canorus, Bubo bubo, Strix aluco, Dryocopus martius, Dendrocopos leucotos, Dendrocopos syriacus, Certhia brachydactyla, Sitta europea, dhe lloje të shumtë gardelinash, avdosa, verdull (Fam. Fringilidae). Këta pyje janë habitate të përshtatshme për riprodhim dhe ushqim për një numër gjitarësh, si Ariu, Rrëqebulli, Derri i egër, Shqarthin, Kaprollin, Ketrin, Gjumashët e pyllit dhe Dryomys nitedula, etj.

Shkëmbinjtë dhe rrëpirat, janë habitate karakteristikë të parkut. Shumë shpendë janë përshtatur ndaj këtyre kushteve, duke përmendur këtu shpendët rrëmbenjës, si Aquila chrysaetos, Falco peregrinus, Falco tinnunculus, Bubo bubo. Shpendët të tjerë karakteristikë të këtyre mjediseve janë Zvarritësi i shkrepave (Sitta neumayer), Zvarritësi i shkëmbit (Tichodroma muraria), Tusha e malit (Monticola saxatilis) dhe Tusha blu (M. solitarius), Thëllënxa e malit (Alectoris graeca), Dallëndyshja e shkëmbit (Ptyonoprogne rupestris), Dejkat (Apus spp), Bishtbardhat e shkëmbit (Oenanthe spp), etj. Shkëmbinjtë e lartësive alpine janë strehë e Korbave alpinë (Pyrrhocorax pyrrhocorax dhe Pyrrhocorax graculus).

Pyjet e dushkut, karakterizohen për një densitet të lartë të popullatave të shpendëve. Ato ofrojnë vende shumë të përshtatshme dhe të pasura me ushqim dhe për folezim për një numër të madh shpendësh. Llojet më karakteristike të shpendëve përfshijnë qukapikët si Picus viridis, Dendrocopos syriacus, D. major, D. minor, etj., trishtilat (Parus major, Parus caerueleus, Parus lugubris), mëllënjat (Turdus merula) dhe grifsha (Garrulus glandarius). Pyjet gjethegjerë janë një habitat i përshtatëshëm për Ariun, Rrëqebullin, Derrin e egër, Macen e egër, Kaprollin, Ujkun, Shqarthin, Baldosën, Ketrin, Gjumashët etj. Gjithashtu, strehojnë një numër reptilësh, ndër të cilët spikasin breshkat (Testudo hermanii). Habitati i tokave shkurrore, dominohet nga harabelorët (rendi Passeriformes). Shpendët më karakteristikë përmendim Bilbilat (Sylvia spp), Gushëkuqi (Erithacus rubecula), Çerri apo cinxamiu (Troglodytes troglodytes), Pupëza (Upupa epops), Cërlat (Emberiza spp), Mbretthi dhe Mbretthi vetullbardhë (Regulus regulus dhe R. ignicapillus), Gardelina (Carduelis carduelis), Mëllënja (Turdus merula), dhe Grifsha (Garrulus glandarius).

Shpellat, janë habitate karakteristike për zonën, por deri më sot vetëm një pjesë e vogël prej tyre janë eksploruar nga pikëpamja biologjike. Ato përfaqësojnë një habitat shumë të rëndësishëm për lakuriqët e natës banorë të shpellave kryesisht për Rhinolophus ferrumequinum, R.blasii, R. euryale, R, hipposideros, Eptesicus serotinus, Myotis myotis, Myotis blythi, Myotis capaccinii, Tadarida teniotis, Miniopterus schreibersii, Vepertilio murinus, Plectotus spp, etj. Lumenjtë dhe përrenjtë malorë, përbëjnë një habitat të rëndësishëm për llojet shtazore si pilivesat, peshqit (troftat), amfibët dhe disa reptilë. Ujrat e pastër dhe të freskëta malore ofrojnë një habitat të rëndësishëm për shpendë të tillë si Mëllënja e ujit (Cinclus cinclus), Bilbilin e ujit (Alcedo atthis) dhe Bisht-tundësat (fam. Motacillidae). Habitati, vlerësohet si i rëndësishëm edhe për Lundërzën, për llojin hundëgjati i ujrave (Neomys anomalus).

4.1.3 Peizazhi Alpet Shqiptare përbëjnë një peizazh unikal në Shqipëri dhe rajon. Ato karakterizohen në tërësi nga peizazhi me elemente të forta e të dallueshme që i japin kësaj hapësire një pamje piktoreske të shoqëruar me kontraste të forta. Për efekt të karakterizimit më të plotë të peizazhit , peizazhi i Alpeve do të ndahet në disa kategori kryesore përfshirë peizazhin: (i) malor, (ii) fushor ose të ultësirës, (iii) ujor i përbërë nga ai liqenor dhe lumor, (iv) rural urban dhe (v) qytetar urban. 1.Peizazhi Malor Alpet paraqesin zonën më malore të vendit dhe shtrihen në pjesën veriore të Shqipërisë. Përfaqësojnë krahinën fiziko-gjeografike më të lartë dhe më madhështore, kufijtë e tyre janë mjaft të qartë. Shtrihen në Veri të lumit Drin në Perëndim të rrjedhjes së poshtme të lumit Valbonë (degë e Drinit). Dallohen për shumëllojshmërinë e peizazheve fi¬ziko-gjeografike. Kanë pozitë gjeografike tepër të izoluar, sepse rrugët që i lidhin me rajonet e tjera të vendit dhe trevat shqiptare jashtë kufirit, janë të pakta dhe në gjendje të jo të mirë. Njëherazi dallohen për grumbullin malor më të fuqishëm, më të lartë, më të ashpër dhe më të copëtuar të vendit. Lartësia mesatare e tyre mbi nivelin e detit arrin në 1500 m. Këtu ndodhen dhe shumica e majave të Shqipërisë me lartësi mbi 2000m, majën më të lartë e Alpeve, Jezerca (2694m), e dyta pas majës së Korabit (2751m). Morfologjia karakterizohet nga shpate të thepisura, me lugina të thella akullnajore, me gryka të ngushta me pragje të shumta, në të cilat ka liqene, pyje dhe kullota të pasura, që paraqesin bukuri të rralla natyrore jo vetëm në Shqipëri, por dhe për Ballkanin. 2.Peizazh i Ultësirës Peizazhi i Ultësirës është thuajse atipik për Shqipërinë për shkak të karakteristikave të veçanta gjeologjike, hidrologjike dhe klimatike. Ai përfaqësohet nga Fusha e Mbishkodrës dhe ajo e Postopojës (Shkrel) e dominuar nga gjeoformacionet lumore karstike, ujërat nëntokësorë të thella, klima e lagësht me rreshje në nivelin e 2000-3000 mm dhe bimësia barishtore natyrale apo të kultivuar (sherebelë, lavandë, grurë, duhan etj).

5. Peizazhi i ultësirës

Karakteristikat e veçanta e bëjnë përfaqësues edhe të një faune të veçantë të dominuar sidomos nga insektet, shpendët insektngrënës dhe kafshë të tjera që i ndërtojnë foletë në tokë të hapur. 3.Peizazh Ujor (liqenor dhe lumor) Ky peizazh përfaqësohet kryesisht nga Liqeni i Vaut të Dejës, Komanti dhe Fierzës (liqene artificial), si dhe Liqenet Akullnajore të Doberdolit e Sylbicës (Tropojë), Jezercës etj, si dhe rrjedhjet hidrike si; Lumi i Cemit dhe Përroi i Vermoshit e Lëpushës dhe Përroi i Thatë (Malësia e Madhe), Lumi i Shalës (Shkodër), Lumi i Valbonës, Lumi i Gashit dhe Lumi i Tropojës (Tropojë).

5. Liqeni i Vaut të Dejës Liqeni i Vaut të Dejës është krijuar për shkak të ndërtimit të Hidrocentralit me të njëtin emër, përmes ndërtimit të tre digave në kaskadën e lumit Drin. Ndodhet rreth 18 km larg qytetit të Shkodrës. Hidrocentrali i Vaut të Dejës nisi të ndërtohej në vitin 1967 dhe u vu në shfrytëzim më Tetor 1970 (pjesërisht) dhe me kapacitet të plotë në vitin 1975. Ndodhet në lartësinë 74 m mbi nivelin e detit dhe ka një thellësi maksimale prej 52 m. Në mes të Liqenit të Vaut të Dejës është edhe ishulli i Shurdhahut ose ishulli i Sardës, në zonën e të cilit në mesjetë thuhet se sundonte dinastia e Dukagjinëve. Sipërfaqja totale e liqenit është 2470 ha (ose 24,7km2). Vëllimi i ujit në liqen është 580 milion m3. Liqeni është krijuar nga ndërtimi i tre digave; • Diga e Qyrsaqit me lartësi 46.4 metra dhe gjatësi prej 440 m; • Diga e Zadejës, me lartësi 60 metra dhe gjatësi 390 metra; • Diga e Rragamit, me lartësi 34 metra dhe gjatësi 340 metra.

6. Peizazhi i ujor

4.Mjediset liqenore (artificiale) Përveç liqeneve natyrale (në zonën e projektit të gjitha liqenet natyrale janë me origjinë akullnajore), në zonën e Alpeve Shqiptare gjenden edhe disa liqene artificiale, të krijuara nga aktivitetet e ndërtimit të Hidrocentraleve në Kasakadën e Lumit Drin. Këto liqene, pavarësisht qëllimit parësor të tyre për prodhimin e energjisë, përfaqësojnë një potencial shumë të madh për zhvillimin e turizmit; si për sportet ujore, ashtu dhe turet dhe guidat në këto liqene. Gjithashtu, këto liqene krijojnë mundësinë e diversifikimit të ofertës turistike në zonë, duke sjellë me shumë të ardhura dhe zhvillim për zonën dhe komunitetet që jetojnë atje. Këto liqene janë; Vaui i Dejës, Komani dhe Fierza, të cilët përshkruhen më poshtë;

Liqeni ka përmbytur një ndër qëndrat kryesore arkeologjike të vendit, siç ishte ajo e Dejës (më herët njihej me emrin Danja). Deja e kishte kulmin e zhvillimit të vet në vitet 1400, dhe pas pushtimit osman (1479) filloi edhe rrënimi i saj. Ky hidrocentral është një ndër më të rëndësishmit që ka aktualisht vendi, si për prodhimin e energjisë ashtu dhe për menaxhimin e ujit në kaskadë. Liqeni përbën aktualisht një atraksion turistik, i cili është në hapat e parë të zhvillimit dhe promovimit të tij. Aktualisht është shumë i vizituar në perjudhën e verës nga vizitorë të huaj dhe shqiptarë. 6. Liqeni i Komanit Hidrocentrali i Komanit nisi të ndërtohej në vitin 1980. Në vitin 1985 filloi vënien në shfrytëzim (pjesërisht) dhe në vitin 1988 u vu në funksion të plotë. Diga është me gurë dhe ekran prej betoni të armuar. Krijon një rezervuar (liqen artificial) me sipërfaqe rreth 1200 ha, dhe vëllim rreth 500 milion m3 ujë. Diga është 133m e lartë dhe 290 m e gjatë. Ky hidrocentral është një ndër hidrocentralet më kryesorë për prodhimin e energjisë elektrike në vend.

Nga pikëpamja e potencialit të turizmit, liqeni i Komanit është më i shfrytëzuari aktualisht, pavarësisht se në kapacitete minimale. Janë disa tragete që operojnë në të, kryesisht në linjën Koman-Dushaj dhe anasjelltas. Udhëtimi është mjaft tërheqës, për shkak të peizazhit panoramik të zonës, gjatë gjithë distancës së udhëtimit. 7. Liqeni i Fierzës Liqeni i Fierzës është krijuar prej digës së HEC-it të Fierzës, në Tropojë. Fierza është aktualisht hidrocentrali më i sipërm i kaskadës së lumit Drin. Për nga fuqia e instaluar, pozicioni dhe vëllimi i rezervuarit, Fierza luan rol kyç për shfrytëzimin, rregullimin dhe sigurinë e gjithë kaskadës. Punimet për ndërtimin e këtij hidrocentrali kanë filluar në vitin 1970. Në vitin 1978 HEC-i ka filluar punë me turbinën e parë. Ndërsa punën me kapacitet të plotë HEC-i u vu në punë në vitin 1980. Diga është 161.5m e lartë dhe 380m e gjatë, gjerësia e digës shkon nga 576m në bazamentin e saj në 13m në kreshtën e digës. Liqeni ka një volum prej prej 2,7 miliardë m3 ujë dhe një sipërfaqe prej 7200 ha. Liqeni i Fierzës, që është Liqeni artificial më i madh në vend. Edhe Liqeni i Fierzës përbën një ndër liqenet me potencialin më të madh tusitik në zonën veriore të vendit. Peizazhi lumor apo i përrenjve shfaq variacione që lidhen më së shumti me strukturën gjeomorfologjike të substratit që përshkon. Përrenjtë e ultësirës janë përgjithësisht torrencialë dhe të zhveshur nga bimësia. Në pjesë të caktuara, këta përrenj zgjerojnë shtratin e tyre duke u shaqur në formën e plazheve me guralecë. Ky habitat atipik, i thatë vlen për mbijetesën e shumë gjallesave dhe duhet ruajtur përgjithesisht i pacënuar nga aktivitetet njerëzore. Lumenjtë e Cemit, Vermoshit, Lëpushës, Shalës, Gashit, Tropojës, ruajnë deri më sot karateristika të forta natyrore të pacënuara dhe përbëjnë një aset të jashtëzakonshëm për ruajtjen e biodiversitetit dhe zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Ndërkohë që Valbona po e humbet këtë natyralitet për shkak të numrit të madh të HEC-eve që parashikohet të ndërtohen dhe që një pjesë e tyre kanë filluar nga ndërtimi tashmë. Por në një pjesë të tyre janë parashikuar tashmë hidrocentrale, efektet e të cilëve mund të jenë të dëmshme sepse mund të sjellin ndryshime të forta hidrologjike, 50

limnologjike dhe biologjike. 8. Peizazh urban me tendenca industriale Peizazhi urban karakterizohet nga ndërtesa të përqëndruara në një sipërfaqe të kufizuar të tokës (qyteti i Bajram Currit), me pemë të mbjella afër njëra-tjetrës, kryesisht në akse rrugore ku llojet pemëve të mbjella shfaqen të ndryshueshme sipas rrugës. Pemët janë përgjithësisht të vendosura në trotuare të shtruara rizhtazi. Së fundmi, edhe qëndra e qytetit të Bajram Currit i është nënshtruar rikualifikimit urban, duke i dhënë një pamje mjaft tërheqëse. Nuk ka ende hapësira të dedikuara për parqe apo qëndër të qytetit bazuar në influencën dhe ndërthurjen e fortë të peizazhit rural me atë urban. Zona tampon apo brezat e gjelbër pengues të erës dhe imazheve urbane janë përgjithësisht spontane. Gardhet e muret ndarës të pronave në disa zona janë mbi 2 metra të lartë dhe nuk gëzojnë përkujdesje të karakterit estetik. Rrethinat urbane, vuajnë gjithashtu nga mungesa e menaxhimit të peizazhit duke i lënë dorë të lirë nismave private të shoqëruar shpesh me mbjellje të pemëve joautoktone dhe që nuk përshtaten me kushtet ekologjike të zonës. 9. Peizazh urban rural Ky tip peizazhi merr karakteristikat e peizazhit rrethues apo më të afërt. Në zonat rurale të ultësirës është i përbërë nga grupe banesash të ulëta të rrethuara me kopshtije të bimëve frutore dhe tokave bujqësore të punuara por të lëna djerrë. Një pjesë e mirë e tyre menaxhohen edhe si kullota për të përballuar nevojat e blegtorisë. Shpesh tokat bujqësore lidhen me njëra-tjetrën nëpërmjet korridoreve me bimësi autoktone apo të introduktuar që shërben për hijëzim të sipërfaqeve dhe mbrojtje të të mbjellave nga erërat e forta. Përveç sa më sipër, bimët e mbjella formojnë njëkohësisht një korridor natyror për gjallesat e zonës. Korridoret, krahas rëndësisë peizazhistike që mbartin, ofrojnë shërbime të rëndësishme ekologjike si strehimi, ushqimi, vendet e riprodhimit për gjallesat dhe kalimin e tyre nga një zonë në tjetrën. Në zonat malore, banesat janë më të veçuara, shtrihen më mirë në peizazh shpesh duke u shkrirë me këtë të fundit.

4.1.4 Tokat, pyjet, kullotat dhe toka bujqësore Në përgjithësi tokat e territorit të Alpeve janë të shumëllojshme, si rrjedhoje e faktorëve te formimit të tyre. Klima dhe vegjetacioni janё faktorë tё cilёt kanё ndikuar nё krijimin e tokave, tё ndikuara dhe nga lartёsia, regjimi vjetor i rreshjeve tё shiut, nga substrati, pozita dhe madhёsia e masivit bimor. Substraktet kryesore, mbi tё cilat janё zhvilluar tokat e Alpeve, janё: substrakti mbi gëlqeror, mbi serpentine, mbi shkёmbinjё silikatё. Me rritjen e lartёsisё, krahas ndërrimit tё tipit tё vegjetacionit, ndërrojnё dhe llojet e tokave. Shtrirjen më të gjërë e kanë tokat e kafenjta malore, pastaj vijnë tokat e murrme dhe livadhore malore. Tokat e kafenjta malore, shtrihen në pjesët më të ulëta të Alpeve, deri në 900-1200m, si në Valbonë. Tokat e murrme pyjore, vendosen kryesisht midis 800-1800m lartësi, pra në katin bimor të Ahut, por në pjesë të veçanta zbresin deri në 400- 600m (në luginën e Cemit, Përroit të Thatë). Tokat karbonato-humusore, të cilat kanë përmbajtje më të lartë të humusit, shtrirjen më të gjërë e kanë në Bogë, Vukël, Theth, Vermosh, Valbonë etj. Tokat livadhore malore, shtrihen në lartësitë më të mëdha midis 1700-2400m, pra në brezin e kullotave alpine. Përhapjen më të gjërë e kanë në Bjeshkët e Namuna, Vermosh, Gash, Bllokun e Jezercës, Kollatës, Kakisë, Malin e Hekurave etj. Tokat primitive, përfaqësohen prej tokave zallishtore dhe gurore. Shtrihen në trajtë fragmentare nëpër zallishtoret e luginave lumore Shalë, Vermosh, Valbonë, etj, përbëhen prej depozitimesh të trasha zhavorri (rrallë prej rëre të trashë), të përziera me gur të mëdhenj.

Arat zënë pjesën më të madhe të tokës së punueshme (rreth 50%). Kulturat kryesore bujqësore që mbillen në tokat e Alpeve janë: misri, gruri, foragjerët, perimet dhe patatet. Tokat bujqësore punohen me anë të kafshëve të punës si njëthundrakët, qetë si dhe përdorimi i parmendës (në shumë raste i plugut) të cilat përbëjnë një kufizim të madh. Mospërdorimi i mjeteve mekanike (makineritë) ndodh për disa shkaqe që mund të jenë i) çmimet e larta të mjeteve mekanike; ii) sipërfaqet e vogla të parcelave; iii) pjerrësia e madhe e tokës; iv) kostoja e lartë e mirëmbajtjes së makinerive etj. Këto dhe shkaqe të tjera, bëjnë që tokat të punohen me kafshët e punës. Numri i kafshëve të punës (këtu përfshihen kryesisht qetë, por dhe njëthundrakët), ka pësuar një rritje të ndjeshme që nga viti 1990. Në rajonin e Alpeve karakteristike janë mënyra tradicionale e shfrytëzimit të tokës, përdorimi nga banorët vendas i burimeve natyrore, kultivimi i disa bimëve të arave, pemtarisë, arrorëve, gështenjave, mollëve, kumbullave, të prodhimeve të dyta pyjore, grumbullimin e bimëve mjekësore si Boronica (Vaccinium myrtilus), mbajtjen e bagëtive, kullotjes, peshkimit, bletaria, prodhimit të mjaltit etj. Përgjithësisht fermat në fshatrat e zonës së Alpeve janë zakonisht familjare, mjaft të varfra dhe me një kapital shumë të kufizuar. Thuajse të gjitha proceset që kryhen në arë në zonën e Alpeve në ditët e sotme janë të pa mekanizuara. Mjetet (qofshin traktorë apo makineri të tjera) që disponojnë këto ferma janë shumë të pakta, si pasojë e mungesës së burimeve financiare për ti blerë këto mjete, kostove të larta të karburantëve etj.

Toka bujqësore Toka bujqësore në këtë territor është e kufizuar edhe pse tokat në këtë zonë janë shumë pjellore dhe të mirëujitura. Toka dhe klima janë shumë të favorshme për rritjen e disa kulturave bujqësore. Sipërfaqja mesatare e tokave të punuara është rreth 0.9 ha/familje, ndërsa në aspektin individual është rreth 0.25 ha/frymë. Në sipërfaqen e tokave bujqësore pjesën më të madhe e zënë tokat e kafenjta me 77%, tokat e murrme me rreth 22% dhe livadhet alpine me rreth 0.6% të sipërfaqes. 51

Pyjet dhe Kullotat Në të gjithë vendin, pyjet janë dëmtuar nga moskujdesi, ashtu edhe nga prerjet e paligjshme, krahas atyre të ligjëshme. Kjo ka sjellë një situatë vërtetë problematike. Konkretisht në disa pjesë të zonës së Alpeve, gjendja e pyjeve dhe kullotave është relativisht e mirë si pasojë e mungesës së infrastrukturës, por edhe si rezultat i rujatjes së tyre nga vetë banorët. Pyjet me llojet e Ahut, pishës së zezë, panjës, bredhit, blirit, lisit, gështënjës, etj, kryesisht përdoren për lëndë ndërtimi, dru zjarri, si biomasë dhe një bazë e mundshmë ushqimore për blegtorinë, por gjithashtu dhe për ekoturizëm. Pyjet zënë rreth 70% të sipërfaqes së parkut dhe konsiderohen burim kryesorë i ruajtjes së natyrës dhe mbrojtjes së mjedisit. Por, pyjet nuk vlerësohen vetëm si burim furnizimi me drurë, por në të njëjtën kohë prodhimet e nënpyllit, janë konsideruar vlerë e shtuar dhe mundësi për të siguruar të ardhura shtesë. Këtu mund të futet një gamë e gjerë: nga prodhimi i frutave arrorë, tek thanat, manat, kërpudhat, etj. Por, nga ana tjetër, pylli shfrytëzohet dhe si kullotë, kryesisht për dhitë, që përbëjnë një lloj mjaft të përhapur të kafshëve shtëpiake. Po ashtu, mund të shfrytëzohen gjethet e thata si shtresë për bagëtitë dhe mundësi për shtimin e sasisë së plehut organik, etj. Megjithatë fondi pyjor paraqitet i rrezikuar si pasojë e mungesës së një menaxhimi të mirëfilltë të pyjeve, nevojës së theksuar për dru zjarri, për ndërtimin e shtëpive etj. Situata më tepër është shqetësuese ku shumica e prerjeve është kryer pa asnjë kontrollë, duke prerë exemplarët e shëndoshë të formuar mire. Dëmet për fat të keq ende nuk janë vlerësuar dhe saktësisht nuk dihen.

4.1.5 Gjeologjia dhe gjeomorfologjia Alpet Shqiptare, nga pikëpamja gjeologjike, shtrihen tërësisht në Albanidet Veriore, dhe i përkasin tri zonave tektonike: • Zonës së Gashit; • Zonës së Alpeve të mirëfillta; • Zonës së Cukalit. Formimet kryesore janë karbonatikët e mesozoit të cilat zënë rreth 60% të sipërfaqes së përgjithshme, ndërsa 40% të territorit zënë rreshpet e paleozoit, të paleocenit (flishet) dhe magmatikët e mesozoit (intrusive dhe efuzive). Shkëmbinjtë karbonatikë zënë sipërfaqen më të madhe të territorit të Alpeve, në të cilët janë formuar kreshtat më të larta dhe të mprehta të relievit malor si Bjeshkët e Namuna, Kollata, Blloku i Jezercës, Grykat e Hapëta, Maja e Hekurave etj, të cilët janë dhe pjesa kryesore e territorit. Menjëherë mbas karbonatikëve vjen formacioni terrigjen, i cila paraqitet tepër i rreshpëzuar nga metamorfizmi në pjesën më të madhe të tij. Një rol kyç në formacionet gjeologjike zënë depozitimet kuaternare të cilat shtrihen kryesisht në zallishtoret, tarracat e luginave lumore, gropat e cirqeve akullnajore, në tarracat e ndryshme deluvo-proluviale, rrëzë shpateve e rrëpirave, në lugjet. Alpet Shqiptare dallohen dhe për një tektonikë të fuqishme, shumë të ndërlikuar në të cilën spikasin sidomos proceset shkëputëse dhe më rrallë proceset rrudhosëse. Një veçori dalluese strukturore të zonës së Alpeve është shmangia nga drejtimi i përgjithshëm Veri Perëndim–Jug Lindje, që kanë strukturat e Albanideve. Në Jurasikun e mesëm zona tektonike e Alpeve diferencohet në dy nënzona, në atë të Malësisë së Madhe me tiparet e një kurrizoreje dhe atë të Valbonës me tiparet e një shpati kontinental. Në fund të kretakut në nënzonën e Valbonës fillon formimi i flishit, me të cilën mbyllet dhe cikli gjeosinklinal i zhvillimit të Alpeve Shqiptare. Fundosjet e fuqishme janë shoqëruar me ngritje të fuqishme si Bjeshkët e Namuna-Jezercë, etj. Formimi i kanioneve të shumta, i tarracave nga lumenjtë e Alpeve, veçanërisht kanioni i përroit të Thatë, i Grunasit dhe i Valbonës, i Shkallës së Thethit janë dëshmi e ngritjeve që pësojnë edhe sot strukturat e zonës së Alpeve.

4. 2 VeÇoritË fiziko-gjeografike Rajoni i Alpeve Shqiptare duke u bazuar në ndryshimet natyrore, ndahet në dy zona të mëdha: • Zona e Alpeve Perëndimore • Zona e Alpeve Lindore Alpet Perëndimore Nga pikëpamja litologjike mbizotërojnë formacionet karbonatike të jurës, të kretës dhe terrigjenet e rreshpëzuar. Nga ndërtimi morfologjik janë luspat e Vuklit, Bishkaz-Biga e Gimajve, strukturat bllokore, në Bjeshkët e Nemuna, Biga e Gimajve-Troshan. Tipat kryesore të relievit janë lumor, strukturoro-eroziv (rrëpirat e thyerjeve mbihipëse) dhe tipi nivalokarstik. Vargjet malore marrin pamjen e pllajave karstike, si pllaja Velecik-Bridashe, e Kunorës së Lohës. Gjithashtu, përfshihen lugina e Shalës, vargmali midis luginës së Shalës dhe Kirit, vargmali midis luginës së Kirit dhe Përroit të Thatë, Bjeshkët e Nemuna dhe pllaja karstike Veleçik-Bridashë, lugina e Cemit, vargmali midis luginës së Cemit të Selcës dhe të Vermoshit, lugina e Vermoshit dhe vargmali Marlule-Maja e Bojës. Kanë klimë malore të lagësht. Mbizotërojnë tokat e kafenjta malore, të murrme pyjore malore dhe livadhore malore. Kanë një mbulesë bimore shumë të pasur dhe të shumëllojshme, përfshirë këtu edhe kullotat. Alpet Lindore Mbizotëruese janë strukturat bllokore të Kollatës, Jezercës, Majës së Hekurave, Grykave të Hapëta, Kakisë etj. Kurse strukturat luspore (mbihipëse) shtrihen në kufirin midis zonës tektonike të Gashit, të Çeremit e Bradoshnicës. Në këtë zonë dominon relievi strukturoro-eroziv (kreshtat monoklinale, rrëpirat e thyerjeve etj.), nivalo-karstik dhe lumor. Ka klimë malore relativisht më të thatë e më të ftohtë së ajo e Alpeve Perëndimore Llojet dominuese të tokave janë livadhore malore, të murrme pyjore, ndërsa tokat e kafenjta malore shtrihen në një territor të ngushtë, në skajin jugor dhe juglindor të zonës së Alpeve perëndimore.

4.2.1 Përshkrim i luginave kryesore dhe elementet gjeografike të zonave të mbrojtura I gjithë territori i Alpeve Shqiptare përfshin 11 luginat dhe komplekset mikro-gjeografike si më poshtë: • Lugina e lumit të Vermoshit, Lepushë dhe vargjet malore të Marulë-Maja e Bojës. • Lugina e lumit të Cemit dhe Vuklit, dhe vargjet malore Dubinë-Golish-Berizhdol. • Bjeshkët e Namuna dhe Maja e Bridashit. • Lugina e epërme e Përroit të Thatë. • Lugina e lumenjve të Thethit dhe Shalës. • Lugina e lumit të Currajt të Epërm. • Basenet e Nikaj-Mërturit dhe malet përreth. • Lugina e Lumit të Valbonës dhe malet mes Luginës së Valbonës dhe Luginës së Gashit. • Blloqet e Jezerces dhe Kollatës. • Lugina e lumit të Gashit dhe vargjet malore mes luginës së Gashit dhe luginës së Valbonës. • Vargjet malore mes luginës së Gashit dhe luginës së Tropojës. Lugina e Lumit të Vermoshit e Lëpushës dhe vargmali Marulë-Maja e Bojës Fillon nga 1300m lartësi, me përroin e Skrobatushës, deri në afro 1000m, nën grykëderdhjen e përroit të Lëpushës. Është luginë tipike sinklinale me drejtim Veri Perendim-Jug Lindje. Lugina përfshin përroin e Skratushës, përroin e Lëpushës, përroin e Budacit, Livadhin e Harushës, Qafën e Bordolecit, Skrapatusha, kufiri perëndimor-verior-lindor shtetëror me Malin e Zi, maja e Trajanit, maja e Fluturit, fshatrat Vermosh dhe Lëpushë. Lugina ka klimë malore të lagësht, dallohet për amplitudat e vogla të temperaturës, periudhën e gjatë me ngrica, reshjet e dendura të borës etj. Lumi i Vermoshit ka një rrjedhje të pasur gjatë gjithë vitit, veçanërisht në stinën e pranverës. Tipi i tokave dominuese në luginën e Vermoshit janë tokat e murrme pyjore malore. Si pasojë e ndikimit te faktorëve klimatiko-tokësore janë formuar pyjet e mirënjohura të ahut të Vermoshit.

Lugina e Lumit të Cemit e Vuklit dhe vargmali Dubinë-Golish-Berizhdol Pozicionohet në pjesën e sipërme të luginës së Cemit, majës Suka e Javorit (1230 m), në gropat e Selcës, në qafën e Këstecit, Nikçi, në fshatin Vukël, në pjesën e sipërme të përroit të Cemit i Nikshit, në majën e Muricellës (2023m), Livadhet alpine të Bogës, në majën e Djegur (1783m).

roit të Thatë, në jug. Në jugperëndinim veçohen nga pllaja Veleçik-Bridashë, me anë të gropës së Kozhnjës. Elementët kryesore morfologjike të bllokut janë gropat dhe kreshtat e mprehta midis tyre si: Gropa e Shtërpave, e Kllogjenit, e Livadhit të Bogës, lugu i Runicës, gropa e Radohinës etj. Gropat janë formuar gjatë kuaternarit dhe kanë origjinë akullnajore-karstike.

Lugina e Cemit formohet nga e Cemit të Vuklit dhe e Cemit të Selcës, të cilat pas bashkimit formojnë luginën e lumit të Cemit. Sektori i sipërm (pellgu i Vuklit) ka asimetri të theksuar të shpateve e reliev të copëtuar, janë formuar gropat e Jamës, e Fushës së Liqenit dhe e Dershenës. Lugina e Cemit të Selcës, fillon nga lartësia 1200m deri në 235m.

Pllaja karstike Veleçik-Bridashe, zë pjesën jugperëndimore të vargmalit. Ndahet nga Bjeshkët e Namuna me gropën e Kozhnjës dhe të Mëkzezës (përmbi Bogë). Përbëhet prej shkëmbinjësh karbonatike. Pllaja ka një zhvillim të karstit. Rrjetit hidrografik është mjaft i varfër.

Veçoritë klimatike të kësaj lugine janë pak a shumë të ngjashmë me ato të luginave të lartpërmendura. Sasia e reshjeve është nga më të mëdhatë e Alpeve, pasi bien mesatarisht deri në 2435mm në vit (Tamarë). Në luginën e Cemit janë të përhapura tokat e kafenjta malore, të murrme pyjore malore. Në përgjithësi mbulesa bimore është e varfër e lidhur me shtrirjen e gjërë të rrëpirave karbonatike. Kati i Ahut e ka shtrirjen më të madhe në sektorin e sipërm të luginës së Cemit të Selcës (9001200m). Bjeshkët e Namuna dhe Pllaja e Bridashe Kufizohet në jug-perëndim nga Veleçiku, në veri-lindje nga maja e Lagojve, (në kufirin shtetëror), me gjatësi prej 26 km, në veri-perëndim nga lugina e Cemit të Vuklit dhe Lëpushës, kurse në kufirin jug-lindor formon luginën e përroit të Thatë, gropën e Thethit dhe lugun e Runicës. Brënda territorit të parkut gjenden maja e Tocillacit (2253.0m), maja Shenikut (2206.0m), maja e Mridzit (1951.3m), maja Brinja e Lisit ((2263.0m), gropa e Koprishtit, maja e Madhe (2552.5m), qafa e Dobraçës, maja Forca e Klemendit (2072.0m), Liqeni i Bogës, maja e Rriskullit (2324.0m), maja e Radohinës (2568.3m), gropat e Radohinës, qafa Shtegu i Dhenve (2104.0m), maja Buni i Tërthores (1775.5m) etj. Bjeshkët e Namuna, janë shumë të larta, të thata e të zhveshura. Shtrihen në pjesën verilindore të vargut, midis Cemit të Vuklit, në perëndim të Pejës dhe gropës së Thethit, në lindje midis Qafës së Tërthores dhe rrjedhjes së sipërme të Për54

Lugina e sipërme e Përroit të Thatë Lugina e Përroit të Thatë shtrihet midis vargut Rabë-Biga e Gimajt-Kunora e Lohës, në lindje vargut Radohinë-Veleçik, në perëndim. Qafa e Tëthores dhe Shtegu i Dhënëve (2040m) e lidhin me luginën e Thethit. Këtu përfshihen: maja Rabës (2250m), qafa e Trashanit, maja Pishterës (2033.0m), maja Mardamit (2179.0m), maja e Bridashës (2225.9m), maja e Drugomirës (1904,3m), maja e Boçanit (1872,6m), fshati Bogë, perroi Troshanit, maja Raba e Ducajve (2221.4m), maja e Kamshjollit (2016.0m), maja e Elbunit (1971.0m) dhe maja Boga e Shalës (2230.8m). Lugina e Bogës ka klimë të ngjashmë me atë të luginës së Shalës, sektori i sipërm (Theth), por dallohet për sasinë e madhe të reshjeve (3039mm). Kati i Ahut shtrihet tërësisht në sektorin e sipërm midis Okolit dhe Ducajt, në lartësinë 900-1200m. Është luginë tipike akullnajore. Lugina e Lumit të Thethit dhe Shalës Lumi i Shalës formohet pas bashkimit të Lumit të Thethit me përroin e Kapreit dhe përroin e Stupjes. Lugina nga lindja kufizohet me luginën e Valbonës dhe të Nikajt, kurse në perëndim me luginën e Përroit të Thatë (Bogës) dhe të Kirit. Pjesë e kësaj luginë janë: maja e Jezercës (2692.1m), maja e Arapit 2217.2m), burimet e Shtrazës, fshatrat e Thethit, maja e Popluqes (2569.0m), qafa e Lugut Valit, maja e Valbonës (1965.9m), maja e Arzit (1663.1m), maja e Boshit (2414.5m), përroi i Runicës, maja e Bojës (2461.0m), qafa e Jezercës, Liqeni i Jezercës, maja e Kokërhanës (2495.0m), maja e KujZhariellave (1713.0m), fusha e Denellit, qafa e Kakisë, maja e Kakisë (2358.7m), maja e Zezë

(1923.1m), maja e Lopëve (1825.0m), maja Biga e Shalës (2230.8m), deri të bashkimi i Lumit të Thethit me fillimin e Lumit të Shalës, poshtë fshatit Ndërlysë. Formacionet e luginës janë gëlqerorët e mesozoit, terrigjenët, kryesisht rreshpe. Një rol të rëndësishëm në formimin e saj ka luajtur akullzimi kuaternar, që i ka dhënë trajtën e një korite. Dega më e rëndësishme është lugina e Kapreit, e cila në pjesën e sipërme ka tiparet e një pellgu, ku përfundojnë cirqet e shpateve rrethuese midis Majës së Shtegut e të Bigës së Gimajve. Lugina e Thethit përgjithësisht ka klimë malore me dimër të ashpër, rreshje të pasura shiu e bore, verë relativisht të freskët. Mbizotërojnë tokat e murrme pyjore malore. Mbulesa bimore e kesaj luginë është relativisht e pasur, dominohet nga ahu e pisha e zezë. Lugina e Lumit të Valbonës dhe vargmali midis luginës së Valbonës dhe të Gashit Përfaqëson një nga luginat më të bukura dhe më të njohura, që shtrihet pothuaj në qendër të Alpeve Lindore, mes bllokut të Jezerces, Kollatës, vargmalit Qypi i Gracit-Rupe, në veri dhe verilindje; vargut malor Maja e Boshit-Mala e Hekurave, në jug e juglindje. Kjo luginë fillon me lugun akullnajor të Valit që shtrihet midis Majës së Alisë dhe të Poplukës, në jugperëndim të bllokut të Jezercës. Lugina e përroit të Kukajt është një luginë tipike akullnajore e formuar në thyerjen tektonike midis bllokut të Jezercës e të Kollatës. Shpatet e saj ngrihen me kreshtën e Kollatës dhe të Qetës së Harushës. Zgjerim i vetëm është i Mbaskollatës (120150m gjërësi) i formuar në kryqëzimin e thyerjes tektonike të përroit të Çeremit me atë të Valbonës. Këtu bashkohet me Valbonën e lugina e përroit të Çeremit, me origjinë të njëjtë me atë të Kukajt, por me morfologji të ndryshme. Lugina e Valbonës ka klimë malore, me dimër të ashpër e reshje të pasura shiu e bore, temperatura të ulëta, periudhë të gjatë me ngrica, erëra të fuqishme. Mbizotërojne tokat e murrme pyjore (midis 500-1200m), tokat e kafenjta malore, të cilat shtrihen gati tërësisht në shpatin e majtë të kësaj luginë nga Mbaskollata në Shoshan (në lartësinë 400-900m). Në tarracat shtratin e luginës shtrihen tokat aluvionale, kurse rrëpirat karbonatike zihen nga tokat primitive.

Lugina dallohet gjithashtu për mbulesë të pasur bimore, fale kushteve të favorshmë klimatiko-tokësore. Lugina e Lumit të Gashit dhe vargmali midis luginës së Gashit dhe luginës së Tropojës Shtrihet në verilindje të Alpeve Lindore nga lugu akullnajor i Dobërdolit, në lartësinë 1600m dhe përfundon te pellgu i Tropojës, në lartësinë 244m. Shkëmbinjët intruzive, efuzive, terrigjenë e karbonatike kanë përcaktuar larminë e tipareve morfologjike të saj. Nga e majta e lugut akullnajor të Dobërdolit shtrihet liqeni akullnajor i Dashit, i cili vjen i treti për nga madhësia pas atij të Sylbicës, i pari për sa i përket lartësisë në të gjitha Alpet (2175m). Nga Koshutica e derisa përfundon në pellgun e Tropojës lugina gradualisht merr tipare erozive gjithnjë e më të qarta, sidomos nga Koshutica në Bradoshnicë, ku merr tipare morfologjike të ngjashme me atë të luginës së Tropojës, kur çan karbonatikët e majës së Radeshës. Rrjeti ujor i luginës së Gashit përfaqësohet nga lumi me të njëjtin emër, i cili buron nga rrëza verilindore e Qafës së Dobërdolit, deri në Koshuticë. Tokat janë kryesisht të murrmë pyjore malore, pjesërisht livadhore malore (në lugun e Dobërdolit), të kafenjta malore (nga Bradoshnica në Shoshan). Mbulesa bimore është nga më të pasurat e Alpeve, pyjet e Torkuzit, përfaqësohet kryesisht nga kati i Ahut, kullotat alpine dhe pjesërisht kati i dushkut. Lugina e Lumit të Tropojës Lugina shtrihet në skajin më verilindor të Alpeve Lindore, menjëhere pas lugut akullnajor të Sylbicës. Pjesa e sipërme deri tek shkalla e Sylbicës, përbën një lug akullnajor. Pjesa perëndimore zihet nga liqeni i Madh i Sylbicës, në lartësinë 2050m. Në fshatin Ballaban lugina hyn në pellgun e Tropojës, duke përçarë karbonatikët e strukturës Shkëlzen-Radeshë. Ky sektor është shfrytëzuar nga lumi i Tropojës, për të formuar një luginë me tiparet e një kanioni të vërtetë, me gjërësi 5-6m, gjatësi afro 4 km dhe thellësi 300-400 m. Përgjatë kufirit shtetëror të luginës së Tropojës shtrihet vargu Brevin-Kërshi i Vujkut. Ky varg fillon me malin e Brovinës (2263m) e vijon deri tek Kershi i Vujkut (2273m), duke formuar një gjysmëhark që lidhet me kontaktin tektonik të shisteve. Ulja e menjëhershmë e vargut lidhet me mbylljen tektonike të strukturës Shkëlzen-Radeshë. Pjesa më e lartë arrihet në Majën 55

e Gusanit (2538m). Qafat janë tektoniko-erozive, midis tyre dallohet Qafa e Dobërdolit (mbi 2200m). Lumi i Tropojës buron nga rrëza juglindore e Qafës së Dobërdolit, nga Liqeni i Madh i Sylbicës. Pellgu ujëmbledhës përbëhet prej shkëmbinjsh magmatike, me përshkueshmëri të dobët. Tokat më të përhapura janë të murrme pyjore malore (në lartësinë 800-1400m), tokat livadhore malore, që shtrihen në lugun e Sylbicës (në 14001600m) dhe të kafenjta malore, të cilat zenë sektorin më të poshtëm të saj (në 400-900m). Mbulesa bimore e luginës përbëhet kryesisht prej Ahut, që shtrihet në lartësinë 1100-1600m dhe prej kullotave alpine (mbi 1600-1700m lartësi), deri në pragun e Koshuticës dhe të Sylbicës. Vargmali midis luginës së Gashit dhe luginës së Tropojës Shtrihet në skajin më lindor të Alpeve Lindore, midis grykave të thella erozive të luginës së Gashit e të Tropojës. Ka shtrirje të përgjithshme juglindje-veriperëndim, nga mali i Shkëlzenit (2407m) e deri në Kershin e Kocajve (2397m). Përbëhet tërësisht prej magmatikesh (efuzive e intruzive), ka strukturë luspore. Vargu Shkëlzen-Radeshë, ka formën e një trapezi. Shpatet JP dhe VL kanë formën e greminave madhështore, që bien përkatësisht në luginën e Gashit dhe të Tropojës. Relievi është i ngjashëm me Shkëlzenin dhe shpatin jugperëndimor të Radeshës, që përfundon në luginën e Gashit. Pjesa e sipërme formon cirkun e Kërpicës, prej ku zbret përroi i Radeshës. Është shumë i zhvilluar karsti nëntokësor, rrjedhojë e mungesës së rrjedhjes siperfaqësore. Ndër format nëntokësore më të zhvilluara janë guvat, shpellat, zgavrimet e ndryshme, që takohen pothuajsë në të gjithëperiferinë e këtij vargu. Mbulesa bimore është relativisht e varfër, veçanërisht në shpatin lindor e perëndimor. Bimësia përfaqësohet nga brezi i dushkut, deri në 8001000m lartësi, ai i Ahut (deri 1600-1800m), drurët e rrallë të rrobullit. Në lartësinë mbi 2000m, kreshtat alpine, janë thuajse të zhveshura, ndërsa në lugjet e gropat ka kullota të pasura verore. Një varg tjetër zë fill nga Kërshi i Kocajve -Tringëllimë deri në Qafën e Erushës, ku takohet me vargun Shkëlzen-Radeshë. Pjesa qëndrore, më e larta përbëhet nga shkëmbinj si granite, ga56

bro e pjesërisht efuzive. Me këta shkëmbinj lidhen e majat më të larta si ajo e Kërshit të Kocajve (2397m), Maja e Zezë (2425m) etj, Qafa e Koritave dhe të Lumës së Gashit. Degët e lumit të Gashit, me nivelin bazë 150-200m më të ulët se të lumit të Tropojës, kanë formuar shtretër shumë më të thellë. Mbi lartësinë 16001700m, në këtë vargmal mbizotëron relievi akullnajor dhe dukuritë erozivo-denuduese (solifluksioni, rrëshqitjet, shpërlarja etj). Në shpatin VL shtrihen disa cirqe akullnajore të ruajtura mjaft mirë si të Dobërdolit e të Sylbicës. Morenat janë bërë shkak për formimin e 15 liqeneve morenike. Në pjesën më të sipërme të Kërshit të Kocajve dhe Koritave të Dobërdolit, shtrihet Liqeni i Madh dhe Liqeni i Dashit. Mbulesa bimore është e pasur, përfaqësohet nga brezi i Ahut, ku vlen të përmenden pyjet e Lumës së Gashit. Në nënkatin e sipërm të Ahut takohet bredhi i bardhë (Koshuticë), kurse kullotat alpine gjenden mbi 1700-1800m lartësi.

4.2.2 Gjeografia, topografia, morfologjia. Lartësia mesatare e Alpeve është 1140 metra. Kjo është pothuajse 1.5 herë më e lartë se mesatarja e përgjithshme në Shqipëri. Lartësia mbi 2000 metra, përfaqëson 7% të sipërfaqes së përgjithshme të Alpeve dhe shtrihet në pjesën qendrore. Me një distancë lineare prej 40km nga Deti Adriatik, ndikimi i detit është i pranishëm në luginat e Drinit, lugina e Kirit, Cem dhe Përroi i Thatë. Ndikimi kontinental është gjithashtu i pranishëm në Alpe. Kjo është më e ndjeshme në pjesën e tyre veriore dhe veri-lindore. Kombinimi dhe përqëndrimi i ndikimeve të tilla në seksione të veçanta kanë bërë që Alpet të dallohen për larminë e peisazheve fiziko-gjeografike. Për këtë arsye, mbrojtja e mjedisit është me rëndësi të lartë dhe më kryesorja ndër të tjera. Zonat e mbrojtura janë në zemër të Zonës Bërthamë dhe çdo projekt, ose program për zhvillimin socio-ekonomik duhet të marrë parasysh menaxhimin e tre parqeve të reja, një kombëtar dhe dy rajonal, ku janë të pozicionuara edhe vendet më tërheqëse për turizëm. Alpet Shqiptare dallohen për kontraste të mrekullueshme të relievit, këtu manifestohet ndryshimi i madh ndërmjet luginave dhe kreshtave alpine, një diferencë qe shkon deri në 2000m. Pothuajse të gjitha vargjet malore dhe luginat e lumenjve fillojnë nga qendra e alpeve (aksi vertikal i territorit të Shqipërisë), duke zbritur gradualisht deri në basenet përreth. Disa vargje malore janë formuar si blloqe, si psh. Blloku i Jezercës, Kollatës, Bjeshkët e Namuna, Kunora dhe Loha, Maja e Hekurave, etj. Luginat e thella alpine janë të kufizuara nga skarpatet e kreshtave përreth, lugina të tjera janë të shtrira dhe të ngushta duke formuar gryka e kanione. Këto lëvizje të shquara dhe të menjëhershme janë ato që i japin kësaj zone karakterin alpin. Alpet dallohen për kontrastete të theksuara të relievit që shprehen në ndryshimin e madh midis fundit të luginave, kreshtave rrethuese alpine, ndryshim që arrin deri në 2000m. Vargjet malore marrin herë pamjen e blloqeve (blloku i Jezercës, i Kollatës, i Bjeshkëve të Namuna, i Kunorës së Lohës, i Malit të Hekurave etj), apo të pllajave (pllaja Veleçik-Bridashë), të kreshtave të mprehta alpine, duke bërë kontrast të theksuar midis tyre. Luginat e thella alpine, që kufizohen nga rrëpirat e kurrizeve rrethuese, herë zgjerohen dhe marrin

pamjen e koritave, herë ngushtohen dhe formojnë gryka e kanione mjaft të thella. Në Alpet dallohen disa tipa gjenetike të relievit: Relievi strukturoro-eroziv - është i lidhur kryesisht me strukturën shkëputëse, sepse është karakteri i theksuar bllokor e luspor i strukturave të kësaj krahinë. Në lidhje me sipërfaqen e parkut vlen të përmenden në mënyrë të veçantë Bjeshkët e Namuna, dy shpatet e luginës së Valbonës, etj. Një vend të rëndësishëm zënë strukturat monoklinale, me të cilat lidhen forma të shumta të relievit, siç janë kreshta monoklinale, kuestet, luginat strukturore si Bjeshkët e Namuna, vargu Biga e Gimajve, Maja e Madhe, Golishi etj., ndërsa nga kuestet, vargu midis lumit të Shalës e Kirit etj. Në raport me strukturën e përgjithshme monoklinale të Alpeve janë formuar lugina të tipave të ndryshme strukturore. Kështu, luginat e Tropojës, Gashit, Valbonës, janë të tipit obsekuent, kurse luginat e Cemit të Selcës dhe të Vuklit etj, janë të tipit subsekuent. Relievi lumor - i cili përfaqësohet nga rrjeti i luginave lumore, tarracave, koneve të depozitimit etj. Në relievin lumor, ashtu si në atë karstik, janë ruajtur mjaft tipare të morfologjisë akullnajore, veçanërisht në rrjedhjen e sipërme të lumenjve. Forma të tjera të relievit lumor janë edhe tarracat, të cilat takohen në sektorët e mesëm të luginës së Shalës, Valbonës e Cemit të Vuklit. Përsa i përket koneve të depozitimit, ato gjenden kryesisht në grykëderdhjet e degëve të përrenjve kryesore. Relievi tipik karstik – territoret që dallohen jane pllajat Veleçik-Bridashë (fusha karstike e Troshanit, Fusha e Zezë, Gropat e Vrrinit, Fusha e Lqethit, Fusha e Krekezës, ajo e Mëkzezës Kunora e Lohës me uvalet e Repishtit, Kosanit etj). Mjaft të përhapura janë format nëntokësore si shpellat, guvat, zgavrimet e ndryshme, galeritë, oxhaqet, vrimat ujëthithëse etj. Relievi akullnajor - shumë forma të tij janë shkatërruar nga erozioni ujor pas akullnajor dhe forcat e tjera të jashtme. Ruajtja më e plotë e relievit akullnajor vërehet në lartësitë 1600-1800m (në shpatin Perëndimor e Jugor), kurse në shpatet Lindore e Veriore ai ruhet deri në lartësitë 13001500m. Për morfologji tipike akullnajore dallohen gjithë pjesët e sipërme të luginave lumore e Bogës, Thethit, Valbonës, Vermoshit, Currajt, Dobërdolit, Sylbicës. Tipike janë edhe lugu i Valit, Kukajt, 57

Çeremit, Motinës (në luginën e Valbonës), lugina e Lëpushës (dega e djathtë e luginës së Vermoshit), degët e djathta të luginës së lumit të Gashit etj. Cirqet akullnajore përbëjnë tiparin kryesor të relievit të këtyre vargmaleve mbi lartësinë 15001600m, duke i dhënë atyre pamjen e një relievi të ashpër alpin, siç janë liqenet e Jezercës, të Dobërdolit, të Sylbicës, të Mojanit etj. Kurse një pjesë tjetër zihet nga bora e përhershme (rreth Jezercës, Majës së Hekurave, Kakisë, Kollatës, Radohinës, Grykave të Hapëta etj). Depozitimet morenike takohen në Bogë, Dobërdol, Runicë, Lugu i Valit etj.

Në peizazhin e larmishëm të Alpeve takohen gjurmë të proceseve të shpatit. Format kryesore të kësaj veprimtarie janë konet koluviale të rëndesës, blloqet e rrëshqitura, gjuhët dhe gropat e rrëshqitjes, bokërrimat, rrelikte gurore, gjuhëzat e solifluksionit. Përmenden në veçanti konet e shumta rreth bllokut të Jezercës, të Bjeshkëve të Namuna, vargut ujëndarës midis luginave të lumenjëve Valbonë e Përroi i Thatë. Zhvillim të konsiderueshem kanë rrëshqitjet, ku vlen të përmënden, ajo në jug të fshatit Bradoshnicë, në shpatin perëndimor të Majës së Boshit (mbi kanionin e Grunasit), e Selcës (në shpatin VP të kurrizit Golish-Dubinë).

7. Morfologjia

4.2.3 Gjeologjia, hidrogjeologjia, sizmiciteti Zona e Alpeve Shqiptare është zona me përhapje në veri të thyerjes tektonike Shkodër - Pejë. Ajo është e branisur mbi nënzonën e Cukalit. Prerja e zonës së Alpeve Shqiptare nis me formacionet terrigjene e karbonatike të Permianit të sipërm deri në Anizianin e poshtëm dhe vijon me gëlqerorë, silicorë e tufite të Anizianit dhe gëlqerorë kryesisht platformike deri në Triasikun e vonshëm. Duke filluar me Jurasikun në zonën e Alpeve Shqiptare veçohen dy nënzona: • Malësia e Madhe • Valbona

Në nënzonën e Malësisë së Madhe vazhdon regjimi platformik me depozitime karbonatike, me ujra të cekta deri në Kretakun e vonshëm ku shfaqen gëlqerorët me globotrunkana dhe që pasohen me sipër, me flishin e Paleocen-Eocenit të poshtëm. Nënzona e Valbones fillon me Jurasikun dhe veçanërisht në Dogër dhe individualizohet nga platforma e Malësise së Madhe si shpat lidhës i saj me trogun e Cukalit. Në të depozitohen prerje të kondensuara karbonatike dhe flishi i Maastriktianit.

8. Gjeologjia

Shqipëria është një vend i pasur me burime minerale të ndryshme. Zbulimi, shfrytëzimi dhe përpunimi i tyre, përbën një aktivitet të rëndësishëm për ekonominë e vendit. Tradicionalisht, mbas vitit 1944, industria nxjerrëse dhe e përpunimit të mineraleve si kromi, bakri, hekuri, qymyrguri, ka siguruar të ardhura të konsiderueshme. Rajoni i Alpeve siç është përmendur më lart përbehen kryesisht nga gëlqeroret, por gjenden edhe depozitime terrigjene dhe magmatike. Me këtë ndërtim gjeologjik lidhen pasuritë minerare si: minerali i kromit, bakrit, boksitet dhe kuarcitet, etj. Më poshtë jepet harta e burimeve minerare për rajonin e alpeve. Tropoja2 Kromi: Burimi më i rëndësishëm minerar në zonën e Alpeve (pjesa juglindore) përfaqësohet nga Kromi. Në territorin e Bashkisë Tropojë, njihen mbi 100 vendburime të kromit dhe janë, zbuluar rreth 5,758,700 ton minerale me cilësi rreth 30% CR2O3. Vendburimet kryesore që njihen janë; Kam, Zogaj 1, Zogaj 3, Zogaj 5, Kepenek fshat, Lugu i Gjinit 1, Lugu Gjinit 2, Gjelaj 4, etj. Boksidet. Takohen në zonën e luginës së Valbonës ku llogaritet rreth 3,055,186 ton të cilësisë së II dhe III-të. Materialet e ndertimit. • Argjilet takohen në Tropojë (Tropojë e Vjetër) dhe në Luzhe me rreth 6,000,000 ton. • Gëlqerore për çimento, ndodhen në rrugën BajramCurri – Fierzë. • Azbesti, gjendet në sasi të mëdha në rajonin e Tropojës (vendburimi Gegaj) me rreth 22,000,000 ton. Në Çerem (Valbonë), në vitet ’80 janë bërë punime kërkimore gjeologjike për polimetale (minerale që përmbajnë në përqindje të ndryshme Plumb, Zink, Bakër, Argjend, Ar), por nuk kanë dhënë rezultate. Aktualisht në Alpe (në zonën e projektit), përveç aktiviteteve minerare (nxjerrjes dhe përpunimit të inerteve) nuk zhvillohet ndonjë aktivitet intensiv minerar. Përjashtim bën gurorja në afërsi të Urës së Valbonës (Margegaj – bashkia Tropojë) e cila është e vendosur në hyrje të Parkut Kombëtar Lugina e Valbonës dhe që punon në periudha sezonale. Gjithsesi, duke mos zbatuar asnjë kriter mjedisor, aktiviteti minerar shkakton ndotje të 62

konsiderueshme të ajrit me grimca pluhuri, gjatë procesit të përpunimit të inerteve. Gjithashtu, aktiviteti i gurores po shkatërron peizazhin tipik malor të zonës. Aktiviteti, sipas Administratës Lokale të Zonave të Mbrojtura është i paligjshëm, sepse nuk është dhënë leje për të. Në Llugaj ka një galeri kromi e cila për momentin funksionin me kapacitet të kufizuar. Pjesa më kryesore e aktivitetit minerar zhvillohet jashtë zonës së Planit, në jug të tij. Vau i Dejes Në bashkinë e Vau-Dejës gjenden disa depozitime mineralesh metalorë dhe jometalorë. Nga depozitimet e metaleve përmendim bakrin, zhivën, kurse metalet jometalorë që gjenden në bashkinë e Vau-Dejës janë magnezi, argjila, dolomitë etj. Depozitimit e bakrit vihen re në pjesën veri-lindore të bashkisë, në kufi me bashkinë e Pukës. Siç duket edhe nga harta, në Koman gjenden dy pika, konkretisht të depozitimeve të bakrit dhe të zhivës. Në njësinë administrative të Shllakut, dhe konkretisht në malin e Gzhoprës vihen re depozitime të mineralit jometalor të magnezit. Në njësinë administrative të Bushatit, në kodrat e Zefjanës gjenden dy pika të depozitimit të argjilës, përkatësisht në Bushat dhe në Melgushë. Kurse në afërsi të Fshatit të Ri gjendjen depozitime të dolomitëve. Në bashkinë e Vaut të Dejës ka funksionuar edhe fabrika e pasurimit të bakrit në Mjedë, e cila është mbyllur në vitin 2005 me vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 30, date 13.1.2005. Përveç fabrikës së pasurimit të bakrit në bashkinë e Vau-Dejës kanë funksionuar edhe një sërë minierash. Përmendim minierën e nxjerrjes së zhivës në Koman, atë të nxjerrjes së magnezit në njësinë administrative të Shllakut, minierën e nxjerrjes së bakrit në Vigë. Të gjitha këto miniera aktualisht nuk funksionojnë. Të vetmet miniera që vazhdojnë të funksionojnë janë dy miniera për nxjerrjen e bakrit në Karma. Aktualisht janë disa subjekte që kanë leje minerare aktive për shfrytëzimin e disa zonave në bashkinë e Vau-Dejës. Në Karmë janë dhënë dy leje, njëra prej të cilave për shfrytëzim të shisteve argjilore, tjetra për kërkim-zbulim të mineralit të bakrit. Në Bushat dhe në Melgushë janë dhënë leje për shfrytëzim të karrierave të argjilës, dhe në Fshatin e Ri për shfrytëzimin e gurëve gëlqeror.

Shkodra Në qarkun e Shkdrës ushtrojnë aktivitetin 20 subjekte private në shfrytëzimin e gurorëve gëlqerorë dhe argjilave. Këto karriera nga aktivitetiti i pa kontrolluar i tyre nuk kanë zbatuar në mënyre korekte projektet e rehabilitimit të mjedisit. Ky aktivitet ka ndikuar në prishjen e ekuilibrave natyrorë në zhduken e florës pavarësisht efektit pozitiv në punësimin e banorëve të zonave ku ato kryejnë këto punime.

Shfaqja e mineralizimeve polimetalore e Perblicës. Kjo shfaqje lidhet me gjetjen e një cope të mineraleve polimetalore në përroin e Balonës në zonën e Jaçicës, e cila përfaqëson mineralizim plumbi, zinku, e bakri të vendosur në një ambient dolomitik. Punimet gjeologjike të kryera rilevuese dhe kërkuese për gjetjen e daljes rrënjësore nuk kanë arritur fiksimin e saj, por vetëm prezencë të mineralizimeve me fonde të ngritura të mineraleve polimetalore dhe zhivës.

Aktivitetin për shfrytëzimin e inerteve në qarkun e Shkodrës e ushtrojnë 6 subjekte private. Shfrytëzimi i inerteve në qarkun e Shkodrës nga firmat private është përqëndruar kryesisht në shtratin e lumit Drin. Shfrytëzimi pa kriter duke zgjeruar sipërfaqet e shrytëzimt ka ndikuar negativisht në prishjen e ekulibrave natyrorë.

Shfaqja e mineralizuar e zhivës Seferçe. Në sektorin e Seferçës përveç mineralit të kinovarit të takuar në një çarje me karbonat kalciumi në rreshjet argjilo – silicore tek Gal.nr.4 në afërsi të kontaktit gëlqerore – efuzive janë takuar mineralizime bakri të tipit malahit në dolomitet e gëlqerorët e dolomitizuar të anazinianit sipas çarjeve duke i dhënë shkëmbit ngjyrë blu.

Malësia e Madhe Territori i Bashkisë Malësia e Madhe është relativisht i varfër në pasuri minerale; në të ka vetëm minerale jometalore dhe janë studiuar disa shfaqje të mineralizuara dhe disa vendburime tjera:

Shfaqja e mineralizuar e zhivës Trojan. Kjo shfaqje e mineralizuar e zhivës ndodhet sipër fshatit Lëpushë në kufi me Malin e Zi, vetëm 30 m larg piramidës me rënie 15 – 200, në drejtimin veriorverilindor, pra në drejtim të Gucisë.

Shfaqja e mineralizimeve të boksiteve Greçë (Malësi e Madhe). Shfaqja ndodhet 1 km larg rrugës automobilistike që të çon në Vermosh, në anën e majtë të fshatit Selcë, në afërsi të kufirit me Malin e Zi. Gjatësia e horizontit boksit mbajtës i kalon të 400 m dhe me perspektivë në vazhdim, ku është kontrolluar dhe me dy nivele galerish në thellësi.

Vendburimi i argjilave Tamarë. Ndodhet rreth 300 m mbi fshatin Tamarë, në mes depozitimeve Kimerixhane (J3K), në formën e dy shtresave me trashësi 15-20 m, e rrallë deri 50 m, me shtrirje disa qindra metra, të vendosura larg njëra-tjetrës 0.8 deri 1.2m. Rezervat llogariten në 100,000 ton

Shfaqja e mineralizimeve të hekurit Marlule (Maja e Bojës). Kjo shfaqje ndodhet në rajonin e Kelmendit në shpatin lindor të Vermoshit në majën e Marlulës. Shfaqja e mineralizimeve të hekurit Vuçaj. Kjo shfaqje ndodhet rreth 14 km larg qytetit Koplikut, në anën e majtë të rrugës për Razëm. Forma morfologjike e këtyre trupave të mineralizuar është mbushje xhepash apo hinkash karstike. Minerali është i tipit hematit – getit. Shfaqja e mineralizimeve të hekurit Bogë. Kjo shfaqje ndodhet në shpatin e majtë kur shkon për në fshatin Bogë, në Plane. Forma morfologjike e këtyre trupave të mineralizuar është mbushje xhepash apo hinkash karstike. Minerali është i tipit hematit – getit.

Vendburimi i argjilave Çezme – Koplik Ndodhet 3 km pa arritur në qytetin e Koplikut, në të dy anët e rrugës automobilistike dhe hekurudhore duke përfaqësuar disa dalje me moshë të neogjenit. Vendburimi i argjilave të bardha Rapshë. Ndodhet në fshatin Rapshë. Ky vendburim është vendosur në shkëmbinj të Jurasikut sipërm në formën e dy shtresave me të njëjtat karakteristika e trashësi si ato të Tamarës. Rezervat e llogaritura janë: =68,000 ton. Vendburimi i gëlqeroreve Marth. Ky vendburim vendoset në një ambient të depozitimeve gëlqerorë shtresë-hollë deri shtresë trashë të kimerixhianit. Përfaqëson një trashësi të madhe gëlqeroresh me ngjyrë gri të errët i mbuluar nga gëlqerorë me silicor të dolomitizuar në pjesët afër majës së Marthit. Rezerva 48,195,776 ton.

Vendburimi i gurëve dekorativ Rrapshë. Në ndërtimin gjeologjik të këtij vendburimi marrin pjesë depozitimet karbonatike të Jurasikut dhe përfaqësohen nga një shtresë gëlqerorësh me ngjyrë bardhë e zi me trashësi deri në 8 m me pamje të dallueshme në këtë zonë dhe në të gjithë Alpet Shqiptare. Rezervat e llogaritura janë B = 40,000 ton. Vendburimi i gëlqerorëve të mermerizuar Karafil. Ky vendburim ndodhet në zonën e Vermoshit. Vendburimi vendoset në gëlqerorët e Triasit të mesëm duke përfaqësuar një trashësi të madhe gëlqerorësh masivë ngjyrë rozë. Shfaqja e mineralizimeve të qymyrëve Kozhnje. Kjo shfaqje e mineralizimeve të qymyrëve ndodhet në fshatin Kozhnjë dhe vendoset në një ambient gëlqeror me moshë të Jurasikut të poshtëm me lithiotis. Shkëmbinjtë rrethues janë gëlqerorë jurasike. Minerali është qymyr humusor me fuqi kalorifike Q=2715k/kalori dhe përmbajtje të hirit 54.30 %. Rezervat janë të kufizuara.

Sizmiciteti Në përgjithësi e gjithë Zona Bërthamë, për shkak të terrenit të fortë malor, përfshihet në fashën e rajonit sizmik me intensitet 6-7 ballë. Një pjesë e Zonës Bërthamë, nga Qafë Morina në Njësinë Administrative Tropojë e Vjetër, në lindje, duke përshkuar Bajram Currin dhe Njësinë Bujan, dhe më tej Komanin në Vaun e Dejës, drejt Shkodrës e Shëngjinit në perëndim, përfshihet në rajonin sizmik me intensitet8 ballë. Kjo zonë përkon me luginën e lumit Drin, përkatësisht segmenti ujor Fierzë-Koman-Vau Dejës. Zona më në rrezik është Shkodra me intensitet sizmik 8 ballë duke zbritur drejt detit Adriatik, ku intensiteti sizmik shkon deri në 9 ballë.

9. Sizmiciteti

4.2.4 Klima, erërat, diellzimi Zona e Alpeve për shkak të pozicionit gjeografik, relievit dhe natyrës, është pjesë e nënzonave klimaterike malore mesdhetare të veriut. Veçoritë klimaterike në këtë rajon janë shumë të komplikuara për shkak të shumëllojshmërisë së zonave të rajonit Alpin. Alpet janë zonat më të ftohta të vendit dhe më të ndikuara nga reshjet vjetore. Temperaturat mesatare në Janar, muaji më i ftohtë i vitit, arrijnë shkojnë nën 0ºC në zonat e ulta, ndërsa në zonat e larta, rreth 1300m mbi nivelin e detit, temperaturat mesatare të Janarit arrijnë -4ºC deri në -6ºC. Në zonat më të larta mbi nivelin e detit këto temperature arrijnë nën -8 ºC. Stina e verës në Alpe është përgjithsisht e freskët. Temperaturat mesatare në Korrik variojnë nga 1518 ºC, dhe në disa zona të caktuara shkojnë deri në 21 ºC. Në tërësi temperaturat mesatare në rajonin e Alpeve është mbi 0 ºC për një periudhë 7-8 muaj të vitit. Stina e dimrit në këtë rajon është shumë e gjatë, nga Prilli në Dhjetor.

Erërat Njohja e klimës së rajonit të Alpeve Shqiptare është e lidhur ngushtë me njohjen e erërave karakteristike, sepse rrymat ajrore nuk janë vetëm një shfaqje e klimës, por mund të konsiderohen edhe një nga faktorët drejtues të saj. Regjimi i erërave është i lidhur ngushtë me regjimin sezonal, me pozicionin, ndikimin e detit Adriatik dhe ndikimin kontinental. Drejtimi i erërave, ndryshon gjatë vitit, dhe në të ndikojnë faktorët lokale, afërsia me detin, drejtimi i vargmaleve dhe i luginave të lumenjve. Nga vrojtimet e kryera në hartën e mëposhtme tregohet se shpejtësitë më të mëdha të erës janë në zonat me lartësi më të madhe mbi nivelin e detit.

10. Erërat

Rrezatimi diellor Rrezatimi diellor paraqitet si faktor kryesor i formimit dhe i ndryshimit të klimës. Sasinë dhe efektin e energjisë diellore e përcakton këndi i rënies së rrezeve të diellit i cili varet nga gjerësia gjeografike dhe elementë të tjerë orografike, vranësirat. Pjesa më e madhe e Zonës Bërthamë ka një shperndarje të orëve me diell që shkon rreth 2100-2300 orë në vit. Vlen të shënohet se rrezatimi diellor është një faktor i rëndësishëm klimatik që ndikon në krijimin e mikroklimave. Pjesa jug-perëndimore e Zonës Bërthamë, e cila zbret në lartësi drejt Shkodrës dhe detit Adriatik, ka një rrezatim më të lartë diellor që shkon rreth 2300-2500 orë diell në vit.

11. Rrezatimi diellor

4. 3 Burimet ujore Zona e Alpeve Shqiptare është ndër zonat më të pasura me ujë . Kjo për shkak të modulit të reshjeve (Alpet përbëjnë zonën më me shumë reshje në Shqipëri). Për shkak të karakterit të veçantë gjeologjik, si dhe proceseve dinamike të ndodhura në zonë (proceset gjeologjike, faktorët natyrorë, etj) zona e Alpeve karakterizohet nga rrjedhje ujore që përgjithësisht lëvizin në formacione karbonatike (gëlqerore). Këto rrjedhje përfaqësojnë gryka të thella e të ngushta, të krijuara prej proceseve erozive në këto zona. Në disa raste, fenomani karstik është mjaft i pranishëm (Përroi i Thatë), duke bërë që rrjedhja e ujit thuajse të mos shihet fare me sy për pjesën më të madhe të vitit. Së bashku, formacionet gjeologjike të Alpeve në ndërveprim me faktorët natyrore dhe ato eroziv, kanë krijuar gryka e lugina të veçanta, duke i dhënë zonës peziazhe nga më unikët në vend. Tiparet origjinale të natyrës së Alpeve spikatin edhe në veçoritë e hidrografisë së tyre. Ato dallohen për pasuri të madhe ujore për shkak të kushteve të favorshme, siç janë sasia e madhe e reshjeve, veçanërisht reshjet e borës, përbërja karbonatike e pjesës më të madhe të tyre, relievi i thyer, mbulesa e pasur bimore, etj. Në konceptin e ujshmërisë zona e Alpeve futet në kategorinë e ujërave me prurje 50-70 l/sek/km2 dhe > 70 l/sek/km2. Bazuar në hartën hidrogjeologjike në shkallë 1:200000 të Republikës së Shqipërisë, konstatohet që në zonën e Alpeve Shqiptare ndodhet pjesa më e madhe e formacioneve karbonatike dhe për pasojë është një zonë me ujëra nëntokësorë dhe sipërfaqësorë në sasira të mëdha. Sipas të dhënave të kësaj harte burimet nëntokësore të konstatuara rezultojnë se janë të rendit 100-1000 l/sek.

Burimet sipërfaqësore Rajoni i Alpeve konsiderohet shumë i pasur me ujëra sipërfaqësore. Në përgjithësi burimet ujore në rajonin e alpeve karakterizohen nga një cilësi e mirë. Të gjithë lumenjtë që kalojnë në këtë zonë; Lumi i Tropojës, Lumi i Gashit, Lumi i Valbonës, Lumi i Shalës, “Përroi i Thatë”, lumi i Cemit, Lumi i Vermoshit, Lumi i Kirit etj, rrjedhin nga zona me lartësi të mëdha dhe në territore ekologjikisht shumë të pastra. Lumenjtë kryesorë janë më shumë në formën e lumenjve të vegjël me sipërfaqe jo të madhe të pellgjeve ujëmbledhëse. Ndër lumenjtë dhe përrenjët kryesorë, që përfshihen në territorin e Alpeve Shqiptare, përmendim: Lumi i Shalës Lumi i Shalës ka një gjatësi prej 37.6 km, sipërfaqe të pellgut ujëmbledhes 269 km2 dhe pjerrësi të shtratit 22 m/km. Ka dy degë të rëndësishme, përroin e Kapreit (Lumi i Zi) dhe të Stupjes. Buron në rrezen juglindore të Majës së Radohinës (burimet e Okolit në Theth) dhe rrjedh pothuajse me drejtim veri-jug derisa përfundon në luginën e Drinit. Ky lum dallohet për ujshmëri të madhe me prurje mesatare vjetore prej 33.7 m3/sek, duke ia kaluar kështu edhe Valbonës, megjithëse pellgu i Shalës është 2.5 herë më i vogë se ai i Valbonës. Lumi i Kirit Lumi i Kirit ka një gjatësi prej 52 km, sipërfaqja e pellgut ujëmbledhës afro 261 km2 dhe pjerrësia e shtratit 27 m/km. Buron nga rrëza jugore e Majës së Elbunit dhe rrjedh me drejtim veri-jug deri në fshatin Prekal. Tek ky fshat ai bën një kthesë të menjëhershme për nga JP derisa përfundon në lumin Drin. Ka degë të shumta, midis të cilave vlen të përmenden përroi i Rogoshit, Përroi i Madh (nga e djathta), kurse në të majtë gjenden; Përroi i Zi dhe ai i Zabelit. Prurja mesatare vjetore e Kirit është 17 m3/sek, kurse moduli 651 l/sek/km. Në regjimin e këtij lumi vërehen luhatje të theksuara të prurjeve.

Përroi i Thatë

Lumi i Cemit

Nga vetë emri, Përroi i Thatë përbën një rast tipik ku uji rrjedh tërësisht nëpër një terren kastik. Lugina e Përroit të Thatë, një nga luginat me interesante të Shqipërisë nga pikëpamja gjeomorfologjike, shtrihet midis vargut Rabë-Biga e Gimajt-Kunora e Lohës në lindje dhe vargut Radohinë-Velecik në perëndim. Në këtë territor lugina ndërtohet tërësisht nga shkëmbinj gëlqerore shumë të shkatërruar nga karsti e tektonika që formojnë antiklinalin e Përroit të Thatë. Janë këta faktorët kryesorë që kjo luginë ka copëtimin horizontal më të vogël në Alpe (0.1-1 km/ km2), pavarësisht se është më e lagështa e gjithë vendit, dhe një copëtim vertikal me vlera të mëdha e shumë të mëdha (nga 300-500 km/km2) në sektorin e mesëm (deri në mbi 500 m/ km2) e në sektorin e sipërm të saj.

Lumi i Cemit është më i madhi i Alpeve me një gjatësi prej 62 km dhe sipërfaqe të pellgut ujëmbledhës 368 km2, nga të cilat vendit tonë i përkasin rreth 255 km2. Ky lumë formohet prej dy degëve kryesore, ajo e Cemit të Vuklit dhe e Cemit të Selcës, të cilët pas bashkimit formojnë një rrjedhje të pasur, me prurje mesatare vjetore 26 m3/sek, me modul dhe koeficient të rrjedhjes përkatësisht me 68 l/sek/km2. Prurja mesatare vjetore gjatë periudhës së lagësht të vitit përbën 84% të rrjedhjes së përgjithshme vjetore, kurse në periudhën e thatë 16% të saj. Ky ndryshim i theksuar i detyrohet jo vetëm regjimit të çrregullt të reshjeve, por edhe zhvillimit të madh të karstit. Ky i fundit bën që lumi të pësojë humbje të konsiderueshme gjatë periudhës së thatë për shkak të uljes së theksuar të nivelit të ujërave nëntokësore në shtresat karstike. Regjimi i rrjedhjes në lumin e Cemit ka një natyre alpino-karstike.

12. Hidrogjeologjia

Përroi i Vermoshit Përroi i Vermoshit që përshkon këtë luginë në përgjithësi ka një rrjedhje të pasur gati gjatë gjithë vitit, veçanërisht në stinën e pranverës. Sipërfaqja e pellgut ujmbledhësështë rreth 150 km2. Ai përbëhet nga dy degë; ai i Vermoshit dhe Lëpushës. Prurjet më të mëdha të tij takohen në muajin maj, lidhur me shkrirjen e borës, ndërsa ato minimale i përkasin fundit të gushtit deri në gjysmën e parë të shtatorit. Shtrirja në kohë e vlerave maksimale e minimale të prurjeve tregon qartë për karakterin tipik alpin të rrjedhjes së tij. Përroi i Vermoshit përbën të vetmin burim ujor të Shqipërisë i cili derdhet në Detin e Zi, përmes lumit Danub. Lumi i Nikajt dhe Currajt Pellgu i Nikaj-Mërturit ka një rrjet hidrografik të pasur. Lumi kryesor i tij është ai i Nikajt, me një gjatësi 19 km dhe sipërfaqe të pellgut ujëmbledhës 145 km2. Shtrihet tërësisht në pellgun e Nikaj-Mërturit dhe formohet nga dy degë kryesore, ajo e Currajt dhe e Nikajt, që bashkohen në jug të fshatit Curraj i Poshtëm. Fillimin e degës së Nikajt e formojnë burimet e Vranës, kurse atë të Currajt burimet e Shpellës së Drelës që shtrihen midis majave të Kakisë e të Boshit. Për shkak të sasisë së madhe të reshjeve ai dallohet për një rrjedhje të pasur gati gjatë gjithë vitit. Prurja mesatare vjetore në grykë derdhje është 14.7 m3/sek, moduli i rrjedhjes lëkundet nga 60 I/sek/km2 ne 107 l/sek/km2, kurse koeficienti i rrjedhjes është 0.75-0.80. Ushqimin kryesor e përbëjnë reshjet e borës dhe ato të shiut, si dhe burimet e fuqishme karstike, të cilat dalin kryesisht në fillimin e tij. Regjimi i rrjedhjes së lumit të Nikajt në përgjithësi është i tipit alpin. Lumi i Valbonës Valbona, është lumi më i madh i Alpeve Shqiptare. Shtrihet pothuajse në qëndër të Alpeve Lindore. Burimet e Valbonës gjenden në rrëzën e shpatit lindor të qafës së Valbonës, ku ajo ushqehet nga disa burime karstike në lartësinë 1450m. Menjëherë nën ujëvarën e pragut të Valbonës ujërat e këtyre burimeve zhduken nën zhavorret gëlqerore të luginës tek hyrja e fshatit Rragam. Nga ky fshat e deri në atë të Valbonës (Selimaj), në një gjatë si rreth 7 km, rrjedhja sipërfaqësore e këtij lumi mungon krejtësisht gjatë stinës së verës, për

shkak të natyrës karstike të terrenit. Dallohet për sasinë e madhe ujore thuajse gjatë gjithë vitit, falë reshjeve të shumta, (të borës e të shiut) që bien në pellgun e tij ujë mbledhës dhe ushqimit nëntokësor. Në sektorin e poshtëm, pra gjatë kalimit nëpër pellgun e Tropojës, Valbona merr dy degët më të rëndësishme, lumin e Gashit (në Shoshan) dhe atë të Bushtricës (në Bujan), të cilët e pasurojnë mjaft rrjedhjen e saj. Prurja mesatare vjetore e Valbonës për stacionet Dragobi dhe Gri është përkatësisht 12.2m3/sek dhe 33,3m3/sek. Regjimi vjetor i Valbonës pasqyron mjaft mirë regjimin e klimës. Prurjet mesatare më të mëdha janë në pranverë, pavarësisht se për nga sasia e reshjeve ajo vjen pas dimrit e vjeshtës. Lumi i Gashit Lumi i Gashit ka një gjatësi prej 27 km. Ai buron nga rrëza verilindore e Qafës së Doberdolit dhe deri në Koshuticë ka karakterin e një përroi. Që nga Koshutica ai kthehet drejt juglindjes derisa bashkohet me lumin e Valbonës. Grumbullon ujërat e territorit verilindor të Alpeve Lindore, që kanë përbërje kryesisht magmatike. Vetëm në sektorin midis Bradoshnicës dhe Shoshanit, ku ai kalon nëpër një taban gëlqeror të karstifikuar, rrjedhja e tij pëson humbje të ndjeshme që shoqërohen me lëkundje të theksuara të nivelit të tij. Për nga peizazhi dhe natyra e tij, Lumi i Gashit përfaqëson një ndër oazet më të famshme natyrore në Shqipëri. Lumi i Tropojës Lumi i Tropojës, ka një gjatësi 21 km dhe një pjerrësi rënieje 17.6 m/km. Buron nga rrëza juglindore e Qafës së Dobërdolit pikërisht nga Liqeni i Madh i Sylbicës dhe ruan një drejtim të përgjithshëm veri-jug deri në pellgun e Tropojës. Pellgu ujëmbledhës i tij përbëhet në pjesën dërrmuese prej shkëmbinjsh magmatike me përshkueshmëri të dobët dhe pjesërisht nga gëlqerore (kur kalon në për skajin me verilindor të vargmalit Shkëlzen-Radeshë). Lumi i Tropojës ka një rrjedhje të pasur falë reshjeve të mëdha të shiut dhe të borës që bien në pellgun e tij. Pasi bashkohet me degën e majtë, përroin e Kasajt (midis Tropojës e Babinës) ai merr emrin lumi i Bushtricës, i cili derdhet në Valbonë (në fshatin Bujan) pasi merr dhe përroin e Vitalinës. 69

Në hidrografinë e Alpeve bëjnë pjesë edhe 33 liqene me ori¬gjinë akullnajore ku pjesa më e madhe e të cilave është në tharje e sipër, veçanërisht ato që shtrihen në zonat gëlqerore. Midis këtyre liqeneve, ato më të mëdhenjtë janë Liqeni i Madh, Liqeni i Dashit dhe Liqeni i Sylbicës, të cilat shtrihen në Alpet Lindore. Ushqimi kryesor i tyre janë ujërat e shkrirjes së borës, prandaj dhe regjimi i tyre është tipik alpin (nival), por dhe me natyrë karstike në sektorët gëlqerore. Nga Dhjetori deri në Prill liqenet ngrijnë dhe mbulohen me një shtresë të trashë akulli e bore. Nga maji e deri në qershor, si rezultat i shkrirjes së borës, niveli i ujit në këto liqene arrin lartësinë maksimale. Duke filluar nga gjysma e dytë e muajit gusht e deri në gjysmën e parë të shtatorit niveli i ujit ulët në minimum. Në vite të veçanta me reshje të pakta bore, liqenet e vendosura në gëlqerorë thahen (Liqeni i Madh i Jezercës). Liqeni i Dashit Ka një sipërfaqe prej afro 3.5 ha (përmasat 200x225 m), gjendet në lartësinë 2175 m mbi nivelin e detit. Gjendet në Doberdol (pjesën e sipërme të luginës së Lumit të Gashit). Liqeni i Sylbicës Ka një sipërfaqe prej afro 3 ha. Gjendet në lartësinë 2081m mbi nivelin e detit. Bën pjesë në luginën e lumit të Tropojës. Liqenet e Jezercës Është një grup liqenesh të vegjël akullnajore që shtrihen në zonën e njohur si Buni i Jezercës, të përbërë nga pesë liqene. Më i madhi prej tyre është Liqeni i madh. Gjendet në lartësinë 1792m mnd, dhe ka një sipërfaqe prej 5 ha. Liqene të tjerë janë: Liqeni i Lulashit, Liqeni i Mjelësave dhe liqeni i Lohjanit.

Burimet nëntokësore Në pasuritë nëntokësore të Alpeve bëjnë pjesë burimet e shumta e të fuqishmë, pothuajse të gjitha me origjinë karstike. Midis këtyre ndër më kryesoret mund të përmendim: Burimet e Shtarzës Ndodhet afër fshatit Theth, njësia administrative Shalë, 900 m mbi nivelin e detit. Burimi karstik del në brekçë, ku zë fill lumi i Thethit. Vizitohet sipas rrugës rurale Koplik–Theth. Cirku i Gropës së Bukur së Jezercës Njihet edhe me emrin Gropa e Jezercës. Gjendet pranë fshatit Theth, njësia administrative Shalë. Përfaqëson gropë glacio–karstike në cirk akullnajor (gjatësia mbi 1,5 km). Ka depozitim morenikë dhe 4–5 liqene të vegjël akullnajorë. Vizitohet sipas rrugës Koplik–Theth–rruga këmbësore. Burimet e Okolit – Thethit Gjenden në fshatin Theth (Nikgjonaj), njësia administrative Shalë, pranë shtratit të lumit Theth, rreth 900 m mbi nivelin e detit. Burimi karstik del në kontaktin gëlqeror–rreshpë, me gjatësi rreth 20 m. Vizitohet sipas rrugës Koplik–Theth. Burimet e Kirit Gjenden afër fshatit Kir, Njësia administrative Pult, 400m mbi nivelin e detit. Burim karstik i tipit vokluzian në kontaktin tektoniko–litologjik gëlqerorë–flish. Uji i tij del gjatë një vijë mbi 800 m. Prurja e tyre arrin mbi 600 l/sek. Këtu zë fill lumi i Kirit. Vizitohet sipas rrugës Shkodër–Kir. Burimet e Vuklit Gjenden pranë fshatit Vukël, njësia administrative Kelmend, 500–550 m mbi nivelin e detit. Janë disa burime karstike në kontaktin gëlqerorë–terrigjene, me prurje 800 l/sek që ushqejnë lumin e Cemit të Vuklit. Përdoren për t’u pirë e ujitje. Vizitohen sipas rrugës Koplik-Tamarë -Vukël. Burimet e Koprishtit Gjendet afër fshatit Selcë,në Kelmend, 1450m mbi nivelin e detit. Burim karstik prurja 600 l/sek) del në kontaktin gëlqerorë-flish, nga një gropë 3-5 m e gjerë , 3-5 m e thellë, ku zë fill lumi i Cemit të Selcës. Vizitohet sipas rrugës rurale Koplik-Tamarë-Gropat e Selcës.

Morenat e Razmës Gjenden në fshatrat Vrith e Razëm, njësia administrative Shkrel, 1050 m mbi nivelin e detit. Janë depozitime të akujve kuaternare, të ardhura nga cirku i Gropës së karikjeve. Formojnë kodra me lartësi 50 - 80 m, shtrirje 1,7 km të gjatë, 1,2 km të gjerë, hinka e gropa karstike. Mbulohen nga pyll ahu e meshtekne. Vizitohet sipas rrugës rurale Koplik - Dedaj - Razëm. Cirku i Livadhit të Bogës Gjendet në Bjeshkët e Namuna, 1820m mbi nivelin detit, pranë fshatit Bogë, në Kelmend. është i gjatë 800 m, i gjerë 250–300m e me forma karstike. Vizitohet sipas rrugës Koplik–Bogë-rruga këmbësore. Burimi i Qukut të Dunishës Ndodhet afër fshatit Valbonë, 870 m mbi nivelin e detit. Burimi i Shoshanit Ndodhet pranë fshatit Shoshan, njësia administrative Margegaj, pranë shtratit të Valbonës, 350m mbi nivelin e detit. Rrobulli në liqenin e Ponarëve. Është pranë majës së Hekurave dhe fshatit Shoshan, njësia administrative Margegaj, 1200-1300m mbi nivelin e detit.

Zonat më të përhapura dhe që kanë përmbajtje të lartë të ujërave nëntokësor janë: • Currajt të Epërm. • Zona e Dragobisë ose zona e pellgut ujëmbledhës të lumit të Valbonës. • Zona e përroit të Cemit dhe të pellgut ujëmbledhës të lumit të Cemit. • Zona e Thethit dhe pellgut ujëmbledhës të lumit të Shalës. • Zona e pellgut ujëmbledhës të përroit të Rrjollit në zonën e Mbishkodrës. • Zona masivit karbonatik të Cukalit dhe të Prekalit. • Burimet e pellgut ujëmbledhës të Lekbibajt. Zona e Alpeve Shqiptare ndahet në tre nënzona për sa i përket koeficientit të prurjes së ujërave nëntokësor: 1. Zona me K > 2.9 2. Zona me 2.3 < K < 2.9 3. Zona me 1.7 < K < 2.3

Burimet e Valbonës Ndodhen pranë fshatit Valbonë, njësia administrative Margegaj, 932m mbi nivelin e detit etj.

4. 4 Elementet e forta territoriale Rajoni i Alpeve Shqiptare dallohet për morfologjinë malore të terrenit dhe për pozicionin strategjik gjeografik. Pothuajse të gjitha njësitë administrative në këtë rajon kanë karakteristika të njëjta përsa i përket morfologjisë dhe karakterit territorial. Një morfologji e këtij lloji ka rezultuar në aksesueshmëri të dobët dhe rrjedhimisht krijimin e qendrave me karakter rural. Ky element, paraqet në të njëjtën kohë edhe veçori pozitive të cilat janë kthyer në potenciale për zhvillimin e llojeve të ndryshme të turizmit. Ndërkohë pozicioni gjeografik i këtij rajoni, kufitar me dy shtete të tjera, e bën të përshtatshëm ndaj marrëdhënieve, shkëmbimeve dhe alternimit të sektorit të turizmit me sektorët e tjerë si bujqësia e blegtoria. Zhvillimi i turizmit është një nga prioritetet e këtij rajoni dhe në një të ardhme mbase edhe shtylla kryesore e ekonomisë vendase. Potencialet për këtë sektor fillojnë nga malet e larta, pyjet e kategorive të ndryshme për t’u eksploruar, shumëllojshmëria e florës e faunës, luginat dhe lumenjtë e veçantë, e deri te trashëgimia historike dhe kulturore. Elementet infrastrukturore janë gjithashtu ndër strukturuesit e qendrave rurale por në rajonin e Alpeve mungojnë korridoret e rëndësishme rrugore. Pavarësisht kësaj, tërësia e elementëve të fortë natyror dhe infrastrukturor krijojnë potencial të madh për zhvillimin e qëndrueshëm të sektorit të turizmit.

13. Elementet e forta territoriale

4. 5 zonat e mbrojtura natyrore Aktualisht, pa marrë në konsideratë Planin e Menaxhimit, territori i Alpeve Shqiptare përfshin tre zona të mbrojtura: (1) Parku Kombëtar “Lugina e Valbonës” (Kategoria e II e mbrojtjes), me një sipërfaqe prej 8000 ha, (2) Parku Kombëtar i Thethit (Kategoria e II e mbrojtjes), me një sipërfaqe prej 2630 ha dhe (3) Rezervati Strikt Natyror “Lumi i Gashit” (Kategoria e I e mbrojtjes sipas IUCN) me një sipërfaqe prej 3000 ha.

Shtigjet kryesore janë shtegu që lidh Fushë-Thethin me majën e Pejës, shtegu Qafë-Thorë - Shtegu i Dhenve - Radohimë - Malësi e Madhe dhe shtegu Fushë-Theth - qafa e Valbonës - Rragam - lugina e Valbonës, i cili lidh dy parqet kombëtare. Brenda Parkut Kombëtar të Thethit ka shtigje që lidhin fshatrat me njëri-tjetrin, siç janë shtegu i Grunasit - Fushë-Theth, shtegu Camp - Okol dhe shtegu Gjelaj - Fushë-Theth.

Aktualisht nuk ka Plane Menaxhimi të miratuara për Zonat e Mbrojtura ekzistuese. Për këtë arsye i jemi referuar Draft-Planit të Menaxhimit të PK të Alpeve për territorin që mbulon ai park. Objektivat menaxhuese të planeve të menaxhimit janë në përputhje me objektivat e Planit Kombëtar Sektorial për fushën e turizmit të zonës së Alpeve Shqiptare. Organi propozues i Zonave të Mbrojtura është Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura.

Parku Kombëtar “Lugina e Valbonës” Lugina e Valbonës me një sipërfaqe 8000 hektarë është shpallur “Park Kombëtar”, bazuar në Vendimin e Këshillit të Ministrave nr. 102, datë 1996/01/15 “Mbi miratimin në parim të strategjisë për zbatimin e projektit të vlerësimit mjedisor nga projektet pyjore”.

Parku Kombëtar i Thethit Zona e Thethit, me një sipërfaqe prej 2630 ha, është shpallur Park Kombëtar në bazë të VKM-së nr. 96, datë 21/11/1966. Ky park shtrihet në qendër të Alpeve Shqiptare, midis bllokut “Bjeshkët e Nemuna” në perëndim dhe bllokut të Jezercës në lindje. Parku është i rrethuar nga të katër anët me maja malesh të të dy blloqeve të sipërpërmendura. Parku shtrihet në luginën që ka krijuar lumi i Thethit. Shpatet malore janë shumë të pjerrëta me thyerje nga 16° deri 35°, në disa raste nga 45° deri 60° dhe në ndonjë rast të veçantë edhe 90°. Forma e luginës ngjan me atë të një grope të thellë të rrethuar me male. Kjo favorizohet edhe nga aktiviteti i akullnajës gjatë gjithë viteve. Lumi i Shalës ka formuar tarraca në të dy anët e përbëra nga tokë ranore. Disa nga pjesët më të mahnitshme të këtij Parku Kombëtar janë maja e Radohimës (2570 m), maja e Arapit (2217 m), maja e Paplukës (2569 m) dhe maja e Alisë (2471 m). Parku Kombëtar i Thethit është 75 km larg nga qyteti i Shkodrës. Zona është tërësisht pjesë e njësisë administrative të Shalës të rrethit të Shkodrës dhe përfshin 8 fshatra: Thethi (Nikgjonaj), Thethi (Okoli), Thethi (Grunasi), Thethi (Gjelaj), Thethi (Hardedaj), Thethi (Nënrrethi), Thethi (Gjeçaj) dhe Thethi. 74

Kjo luginë është e vendosur në qendër të Alpeve Shqiptare në mes të bllokut të Jezercës, Kollatës, maleve të Qypit të Gracit-Rupe në veri dhe vargmalit të majës së Boshit-Majës së Hekurave në jug dhe juglindje. Nga ura e Shoshanit deri në Fierzë, lugina kalon nëpër ujëmbledhësin e Tropojës me reliev kodrinor ndërmjet Bujanit dhe Tëplanit. Në të gjithë gjatësinë e saj, lugina formon një gjysmëhark me pjesë konkave në jugperëndim. Fillimi i kësaj luginë përkon me brazdën akullnajore të Valit që ndodhet midis majës së Alisë dhe asaj të Poplukës në jugperëndim të bllokut të Jezercës. Parku përfshihet në njësinë administrative Margegaj dhe mbulon 11 fshatra: Çeremi, Çeremi (Gocaj), Dragobia, Dragobia (Hajderaj), Dragobia (Kikaj Maskollata), Kocanaj (Këlcyrë), Rragami, Shoshani (Grac), Valbona, Valbona (Cuka e Dunishës) dhe Valbona (Kukaj). Në këtë vargmal dominojnë shkëmbinjtë karbonatikë, ndërsa bërthama e shistit të alpeve shfaqet vetëm në fshatrat Valbonë dhe Dragobi. Kufijtë e parkut shtrihen përgjatë kufirit shtetëror midis Shqipërisë dhe Malit të Zi në veriperëndim, ndajnë kufijtë anësorë me parkun kombëtar të Thethit nga ana perëndimore dhe me Rezervatin Natyror të lumit të Gashit në anën lindore. Shtigjet kryesore që lidhin fshatrat janë: Dragobi - Valbonë - Rragam i Shalës dhe Dragobi - Cerem.

Shtigje të tjera për këmbësorë janë shtegu Dragobi - lumi i Gashit (lidh Parkun Kombëtar të Luginës së Valbonës me Rezervatin Strikt Natyror të lumit të Gashit), shtegu Valbonë - Qafa e Valbonës - Theth (lidh Parkun Kombëtar të Thethit me Parkun Kombëtar të Luginës së Valbonës), si dhe shtegu Valbonë - Grykët e Hapura - Curraj i Epërm. Rezervati Strikt Natyror i Lumit të Gashit Lumi i Gashit është shpallur si “Rezervat Strikt Natyror”, bazuar në VKM nr. 102, datë 1996/01/15 “Mbi miratimin në parim të strategjisë për zbatimin e projektit për zbatimin e vlerësimit mjedisor për projektet pyjore”, me një sipërfaqe 3000 ha. Lugina e lumit të Gashit është e vendosur në verilindje të Alpeve Shqiptare. Ajo fillon nga pellgu akullnajor i Dobërdolit në një lartësi prej 1600 m dhe përfundon në ujëmbledhësin e Tropojës në një lartësi prej 244 m. Diversiteti litologjik reflektohet në larminë morfologjike të luginës, veçanërisht në zgjerimet dhe ngushtimet e saj, të ndara midis tyre me kufijtë me origjinë kryesisht tektonike-litologike. Në të majtë të këtij pellgu është vendosur liqeni akullnajor i Dashit, i cili është i treti për nga madhësia pas liqenit të Sylbicës dhe i pari për nga lartësia në të gjithë zonën e alpeve (2175 m). Gjatësia totale e këtij liqeni arrin deri në 275 m, ndërsa gjerësia e tij është 255 m. Kufijtë e Rezervatit Strikt Natyror të lumit të Gashit shtrihen përgjatë kufirit shtetëror mes Shqipërisë dhe Malit të Zi në veriperëndim dhe në mes të Shqipërisë dhe Kosovës në verilindje, ndërsa ndan kufijtë anësorë me Parkun Kombëtare të Thethit në anën perëndimore dhe luginën e Tropojës në lindje. Rezervati ndodhet në njësitë administrative Margegaj dhe Tropojë të rrethit të Tropojës dhe përfshin 3 fshatra: Shkëlzeni (Kovocica), Bradoshnica (Herusha), dhe Bradoshnica.

4.5.1 Parqet e reja natyrore Si rezultat i një procesi të gjatë riorganizimi dhe racionalizimi, janë formuar tre parqe të reja, duke përfshirë një Park Kombëtar dhe dy Parqe Bashkiake. Tre parqet, që mbulojnë me shumë se 61% të “Zonës Bërthamë”, janë: • Parku Kombëtar i “Alpeve Shqiptare” • Parku Natyror Bashkiak (PNB) Nikaj-Mërtur që korrespondon me të gjithë sipërfaqen e Njësisë Administrative Lekbibaj, duke u njohur edhe si “Parku Lekbibaj” • Parku Natyror Bashkiak i Shkrelit, që korrespondon me të gjithë sipërfaqen e Njësisë Administrative të Shkrelit. Në lidhje me zonimin e Parkut të Alpeve është bërë konsultimi me grupet e interesit dhe me AKZM në lidhje me zonimin e parkut. Zonimi aktual paraqet rezultatin e konsultimeve apo konsensusit të arritur me aktorët vendorë. Hartimi i PNB Shkrel dhe Nikaj-Mertur ka qenë një proces i hapur, ku problemi i zonimit është konsultuar me publikun dhe grupet e interesit dhe është rënë dakord me njësitë administrative përkatëse (Shkrel dhe Lekbibaj) dhe qarkun Shkodër e Kukës. Lidhur me PNB Nikaj-Mërtur, në dokument theksohet se: Këshilli i qarkut Kukës, me vendimin nr. 20, datë 13.10.2014 e ka shpallur PNB Nikaj-Mërtur si Zonë të Mbrojtur. Për këtë arsye është hartuar edhe Plani i Menaxhimit, i cili është në pritje për t’u miratuar nga Ministri i Mjedisit. Parku Kombëtar i Alpeve Parku Kombëtar i Alpeve të Shqipërisë shtrihet në territorin e tre bashkive: Malësi e Madhe, Shkodër dhe Tropojë. Ky park ka një sipërfaqe të përgjithshme prej 86.086,34 ha, nga të cilat 32.935,23 ha ose 38,26% e territorit shtrihet në Malësinë e Madhe. Emërtimi Administrativ

Sip. Ha

Sip. %

Bashkia Malësia e Madhe

32,935.23

38.26

Bashkia Shkodër

12,988.22

15.08

Totali Qarku Shkodër

45,923.45

53.34

Qarku SHKODËR

Qarku KUKËS Tabela 2: Shtrirja e Parkut Kombëtar të Alpeve

Sipas studimeve dhe kërkimeve mbi larminë e llojeve të habitateve, florës dhe faunës, Alpet e Shqipërisë përfshijnë rreth 1600 lloje të bimëve vaskulare, një numër të lartë të llojeve relikte, endemike, sub-endemike, rreth 80 lloje në rrezik, të rrezikuara kritikisht dhe të rralla. Flora e territorit të alpeve përbën 43% të gjithë florës apo rreth 40% të gjithë llojeve endemike në Shqipëri. Burimet dhe ujërat e shumta ofrojnë dy lloje të troftës dhe llojshmëri peshqish të ujërave malore. Pasuria me lloje autoktone, endemike, endemo-relikte të florës dhe të faunës si dhe historia e mirënjohur e kësaj zone, janë kontribut i rëndësishëm në promovimin e vlerave natyrore dhe kulturore dhe mbrojtjen e tyre.

Sipërfaqja e parkut propozohet të zonohet si më poshtë: Nr. Emërtimi i nën-zonave

Sipërfaqja, Ha

Zona qendrore

19.356,36

Zona e menaxhimit efektiv

36.932,97

Zona e përdorimit tradicional

26.259,82

Zona e zhvillimit të qëndrueshëm

3537,19

TOTALI

86.086,34

Tabela 3: Sipërfaqia e zonave të menaxhimit

14. Plani i menaxhimit. Parku Kombëtar i Alpeve

Nën-zona qendrore ka si funksion ruajtjen tërësore të biodiversitetit dhe siguron një zonë natyrore të paprekur. Kjo nën-zonë ka përformacë të lartë mjedisore dhe për të zbatohet shkalla e parë e ruajtjes. Nën-zona qendrore përfshin sipërfaqe të mbrojtjes të natyrës pa ndërhyrje, e cila shërben si pikë referimi nga aspekti i trashëgimisë natyrore, i kërkimeve studimore dhe i monitorimit. Ajo përfshin habitate natyrore të rëndësisë parësore dhe speciet përkatëse të tyre endemike, sub-edemike, të kërcënuara apo të rrezikuara që mbrohen nga legjislacioni vendas, konventat ndërkombëtare, direktivat e BE (për habitatet e zogjtë), apo që përfshihen në Librin e Kuq (si për bimët, shpendët dhe kafshët e egra). Nën-zona e menaxhimit efektiv ka funksion parësor ruajtjen e biodiversitetit dhe sigurimin e një zone natyrore të paprekur nga veprimtaritë ekoturistike nga menaxhimi efektiv të vizitoreve dhe të infrastrukturës mbështetëse. Nënzona përfshinë disa habitate natyrore dhe speciet përkatëse të tyre të rëndësisë kombëtare dhe evropiane, për të cilat kërkohen masa të veçanta ruajtjeje të caktara në planin e menaxhimit, sipas dispozitave të ligjit “Për mbrojtjen e biodiversitetit”. Nënzona ka përformacë të lartë mjedisore, dhe për të zbatohet shkalla e dytë e ruajtjes. Nën-zona e përdorimit tradicional; Ka funksion ruajtjen e natyrës dhe të biodiversitetit në harmoni me zhvillimin e veprimtarive tradicionale të banorëve të zonës, veçanërisht toka bujqësore, blegtoria, pyjet, kullotat, ujërat, burimet e tjera natyrore, monumentet natyrore, kulturore e shpirtërore dhe peizazhi rural, në përputhje me objektivat e caktuara në planin e menaxhimit. Nënzona ka përformacë të mirë mjedisore dhe për të zbatohet shkalla e tretë e ruajtjes. Nënzona e zhvillimit të qëndrueshëm: Nënzona ka funksion ruajtjen e natyrës dhe të biodiversitetit në harmoni me zhvillimin e veprimtarive social-ekonomike dhe të infrastrukturës për banorët e zonës dhe komunitetin e biznesit, në përputhje me vizionin, objektivat, masat mbrojtëse, dhe ato zhvillimore e menaxhuese të veprimit të caktuara në planin e menaxhimit. Nënzona ka performacë të mjaftueshme mjedisore dhe për të zbatohet shkalla e tretë e ruajtjes.

Monumentet e natyrës janë një tjetër aset i rëndësishëm natyror në zonën e Alpeve Shqiptare. Monumentet e natyrës, bazuar ne ligjin nr.8906 datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura” i ndryshuar, përfaqësojnë kategorinë e tretë të Zonave të Mbrojtura në Shqipëri (kategoria e III sipas IUCN). Ato janë shpallur me VKM. Nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare” . Në Alpe vlerësohet se gjenden rreth 70 monumente natyre. Parku Natyror Bashkiak “Nikaj-Mërtur” PNB Nikaj-Mertur ka një sipërfaqe të përgjithshme prej 17,505 ha. Vizioni për PNB Nikaj-Mërtur është: “Trashëgimia e shquar natyrore dhe kulturore është e njohur në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar - ku komuniteti i zonës, zhvillimi ekonomik dhe mbrojtja e mjedisit të zhvillohen në mënyrë harmonike dhe të qëndrueshme ndërmjet tyre”. Qëllimi i shprehjes së vizionit në këtë plan menaxhimi, është ai i përcaktimit të një elementi jetësor për parkun – zhvillimi i qëndrueshëm. • Ruajtja e biodiversitetit, agro-biodiversitetit, pejzazhit natyror dhe kulturor të zonës; • Të evidentohen vlerat natyrore, kulturore, historike dhe shoqërore në zonën e Nikaj-Mërturit; • Të punohet për promovimin e këtyre vlerave në nivel, lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar; • Të ndërthuren këto vlera, duke ofruar një paketë të integruar turistike; • Të garantohet zhvillimi i qëndrueshëm i zonës, si elementi bazë që garanton evidentimin, ruajtjen dhe zhvillimin e të gjitha vlerave aktuale që ka zona. Në rastin e PNB Nikaj-Mërtur, zonimi përbëhet nga tre zona kryesore: Zona qëndrore: E cila nga pikpamja e vlerave natyrore dhe kulturore përfaqëson elementet më të rëndësishëm të natyrës dhe natyralitetit të zonës. Zona e zhvillimit të qëndrueshëm: Ku parashikohen aktivitete të ndryshme që do të zhvillohen në harmoni të plotë me natyrën, kulturën dhe traditat e zonës, bazuar në principet e zhvillimit të qëndrueshëm. 77

Nr. Emërtimi i zonave

Sipërfaqja, Ha

Zona qëndrore

1105.6

Zona e përdorimit tradicional

11,720.8

Zona e zhvillimit të qëndrueshëm

4,678.6

Totali

17,505

Tabela 4: Sipërfaqia e zonave të menaxhimit PNB Nikaj-Mertur

15. Parku bashkiak Nikaj-Mërtur. Plani i menaxhimit

Këshilli i Qarkut Kukës me vendimin Nr. 20, datë 13.10.2014 e ka shpallur PNB Nikaj-Mërtur si zonë të mbrojtur.

Parku Natyror Bashkiak i Shkrelit Parku Natyror Bashkiak (PNB) “Shkreli”, ka një sipërfaqe të përgjithshme prej 20,282 ha. Është shpallur Park Natyror Rajonal bazuar në Ligjin nr. 8906, datë 6.6.2002 “Për Zonat e Mbrojtura”, ndryshuar me ligjin Nr.9868, datë 4.2.2008 si dhe VKM Nr.519, datë 30.06.2010 për “Procedurat e propozimit e të Miratimit dhe Rregullat e Administrimit të Parqeve Natyrore Rajonale”. PNB Shkrel përfaqëson një territor unik për nga pikpamja e pejzazhit dhe harmonizimit të vlerave natyrore me ato kulturore të zonës. Vizioni i parkut është: Rritja e cilësisë së jetës së komunitetit në zonën e Shkrelit përmes ruajtjes, zhvillimit dhe promovimit të vlerave natyrore e kulturore të zonës, të integruara në zhvillimin dhe menaxhimin e Parkut Natyror Rajonal të Shkrelit, përmes realizimit të objektivave të mëposhtëm; • Përdorimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore të zonës; • Menaxhimin e mjedisit natyror dhe trashëgimisë kulturore për të mirën e brezave të tanishëm dhe ato të ardhshëm; • Duke siguruar banorët që të përdorin, të ndjekin dhe zbatojne aktivitetet e tyre rekreative në zonë në një mënyrë të qëndrueshme që është në përputhje me vlerat e trashëgimisë mjedisore dhe kulturore të parkut; • Duke ruajtur dhe përmirësuar marrëdhëniet e bazuara në mirëbesim, bashkëpunimit dhe mirëkuptimit reciprok, për të arritur objektivat e këtij plani në mënyrë që të kontribuojë në një zhvillim të qëndrueshëm për zonën; • Bashkëpunim me pronarët e tokës, bizneset, fermerët, agjencitë qeveritare lokale dhe qëndrore dhe veçanërisht me komunitetin për të siguruar nevojat e tyre për një jetë të mirë, si dhe pasqyrimi i këtyre elementeve në menaxhimin e parkut. Në rastin e PNB Shkrel, zonimi përbëhet nga katër zona kryesore; Zona qëndrore: E cila nga pikëpamja e vlerave natyrore dhe kulturore përfaqëson elementet më të rëndësishme të tyre; Zona e zhvillimit të qëndrueshëm: Ku parashikohen aktivitete të ndryshme që do të zhvillohen në harmoni të plotë me natyrën, kulturën dhe traditat e zonës;

Zona e përdorimit tradicional: Përfaqëson zonën e cila do të ndjekë të njëjtën rrjedhë zhvillimi ashtu siç ka qenë deri më tani, duke kufizuar vetëm aktivitetet intensive të ndryshme, që shihen si cënuese të vlerave të parkut; Zona e shërbimit për vizitorët: Përfaqëson një zonë me ndërtime (bare, restorante, hotele) dhe që është në funksion të vizitorëve. Zonat menaxhuese të PNB “Shkreli”dhe sipërfaqja e tyre jepet më poshtë:

Zona

Sip.ha

Zona e Zhvillimit të Qëndrueshëm

2,641

Zona e Përdorimit Tradicional

15,205

Zona Qëndrore

2158

Zona e Shërbimit për Vizitorët

278

Shuma, PNB Shkrel

20,282

Tabela 5. Sipërfaqia e zonave të menaxhimit

Zonat e mbrojtura në nivel ndërkombëtar Rrjeti Emerald Rrjeti Emerald është një rrjet i zonave të mbrojtura natyrore, i krijuar për të ruajtur florën dhe faunën e egër dhe habitatet natyrore të Evropës, i cili u nis në vitin 1998 nga Këshilli i Evropës si pjesë e punës në kuadrin e Konventës për Ruajtjen e Natyrës së Faunës dhe Habitatit Natyror Evropian ose Konventës së Bernës, që hyri në fuqi më 1 Qershor 1982. Rrjeti Emerald bazohet në të njëjtat parime si Natura 2000, dhe përfaqëson shtrirjen e saj de facto në vendet jo-anëtare të BE-së Rrjeti Emerald, njihet ndryshe edhe si Rrjeti i Zonave me Interes të Veçantë të Ruajtjes (ASCIs). Identifikimi i Zonave me Interes të Veçantë të Ruajtjes (ASCI-s), është realizuar në periudhën 2002–2008 për Shqipërinë. Si rezultat janë identifikuar dhe studiuar 25 zona natyrore potenciale të rrjetit Emerald. Propozimet u vlerësuan nga ETC/BD dhe Këshilli i Evropës gjatë viteve 2010–2012. Komiteti i Përhershëm i Konventës së Bernës në takimin e 32-të, në Dhjetor 2012 miratoi 25 zonat e propozuara për Shqipërinë.

16. Parku Bashkiak i Shkrelit. Plani i menaxhimit

Lidhur me rrjetin Emerald në zonën e projektit, ai përfshin një territor më të gjerë se tre zonat aktuale të mbrojtura; Lumi i Gashit, Valbona dhe Thethi. Praktikisht përfshin pjesën kryesore të Alpeve Shqiptare, duke u shtrirë deri në Kelmend. Zona ka një sipërfaqe prej 77,458 ha. Në raport me këtë rrjet, Parku Kombëtar i Alpeve (i propozuar) mbulon një territor edhe më të madh se ai i propozuar në rrjetin Emerald, me afro 9,000 ha më shumë, duke garantuar një mbrotje edhe më të madhe mjedisore në zonën e Alpeve Shqiptare. Rrjeti EMERALD në Shqipëri, është përcaktuar në ‘Dokumentin e Politikave Strategjike për Mbrojtjen e Biodiversitetit’, miratur me VKM nr. 31, datë 20.1.2016.

Këshilli i Qarkut Shkodër e ka shpallur PNB “Shkrel” si Zonë të Mbrojtur.

17. Rrjeti i zonave Emerald ne nivel kombetar

4. 6 infrastruktura mjedisore 4.6.1 Furnizimi me ujë dhe KUZ Zona që përfshin PKS e Alpeve (siç është emërtuar si zona Bërthamë) përmban dymbëdhjetë Njësi Administrative që janë pjesë e katër Bashkive, Tropojë, Malësi e Madhe, Shkodër dhe Vau Dejës. Shërbimi i furnizimit me ujë dhe sistemi i kanalizimt të ujërave të zeza për këto Njësi Administrative është nën juridiksionin e katër Ndërmarrjeve të Ujësjellës-Kanalizimeve Sh.a. përkatësisht Tropojë UK Sh.a Vau Dejës UK Sh.a Malësi e Madhe UK Sh.a dhe Shkodër UK Sh.a. Ana lindore e “Zonës Bërthamë” ku pjesa më e madhe e fshatrave bëjnë pjesë në Bashkinë e Tropojës, paraqet një situatë relativisht më të kënaqshme për sa i përket furnizimit me ujë në krahasim me anën përendimore të “Zonës Bërthamë”. Gjeografikisht qyteti i Bajram Currit është i pozicionuar në qendër të territorit që mbulon kjo bashki duke mundësuar një aksesueshmëri më të lartë në territor dhe me zonën tonë në studim. Ndryshe ndodh me Bashkitë e tjera ku pjesa më e madhe e fshatrave që i përkasin zonës sonë të studimit, janë pothuajse të pozicionuar diametralisht kundër me qytetet përkatëse, gjë që ndikon negativisht në ofrimin e shërbimeve dhe mirëmbajtjen e tyre. Kjo çon edhe në nevojën që këto komunitete të mundësojnë furznizimin me ujë me mënyrat e lartpërmendura. Me ndarjen e re territoriale është bërë edhe copëzimi i disa ndërmarrjeve, si Shkodër-Fshat në rastin tonë, e cila më përpara mbulonte një territor shumë të madh dhe haste vështirësi në ofrimin e shërbimeve. Përqëndrimi në një territor më të vogël, bën të mundur menaxhimin më të mirë dhe një mirëmbatje periodike të të gjithë strukturave përbërëse të ujësjellsave. Zona në tërësinë e saj është e pasur me burime natyrore uji, ujëra nëntoksorë dhe sipërfaqësorë. Problematikë për t’u theksuar mbeten K.U.Z. Mungesa e rrjeteve inxhinierike dhe Impianteve të Trajtimit të Ujërave të Ndotur, pothuaj në të gjithë zonën tonë të studimit, gjë që ndikon në prodhimin e një sërë faktorësh negativë. Gropat septike dhe kanalet e ndërtuara nga vetë banorët

pa respektuar kushtet teknike, janë ndotës për ambientin, nëntokën dhe ujërat sipërfaqësore. Duke u nisur nga qëllimi i këtij Plani Kombëtar Sektorial për Turizmin, situata aktuale e furnizimit me ujë dhe K.U.Z paraqitet problematike si për rezidentët e “Zonës Bërthamë”, ashtu edhe për turistët që sa vijnë e shtohen vit pas viti. Përveç mungesës së shërbimeve pa standart, fenomeni më negativ ngelet impakti ndotës në mjedis, duke dëmtuar ekosistemin dhe duke cënuar vlerat natyrore të zonës. 4.6.2 Menaxhimi i mbetjeve të ngurta Menaxhimi i mbetjeve, ashtu si në pjesën më të madhe të vendit edhe në territorin e Alpeve përfaqëson një ndër problematikat më kryesore mjedisore. Mungesa e një plani të menaxhimit të mbetjeve e ka përkeqësuar më shumë situatën duke i kthyer hapësirat ku grumbullohen dhe hidhen mbetjet në vendburime ndotjeje, duke rrezikuar shëndetin e banorëve, ndotjen e ajrit, ndotjen e ujërave, hapësirave përreth etj. Aktualisht kjo problematikë paraqitet më serioze në Luginën e Valbonës dhe të Thethit, gjithashtu po bëhet edhe më e dukshme në zonën e Kelmendit. Kjo situatë ka krijuar një çështje vërtet serioze për zonat në fjalë, për aq kohë sa mbeturinat grumbullohen kudo (në rrjedhjet e ujit, livadhet, pyjet, zonat e banuara, etj). Shpesh herë edhe grupet e turistëve që vizitojnë rajonin e alpeve zgjedhin t‘i hedhin mbeturinat e tyre në mjedis si në lumenj, përrenj, lugina etj, ashtu siç veprojnë edhe pjesa me e madhe e banorëve që jetojnë këtu. Asnjë nga zonat kryesore me potencial të lartë turistik si lugina e Valbonës, Thethit dhe Kelmendit nuk kanë landfille për trajtimin e mbetjeve urbane. Në shumicën e rasteve, kontenieret e mbetjeve mungojnë. Shërbimi i grumbullimit të mbetjeve nga Bashkitë pothuajse nuk ekziston. Në Valbonë, ky shërbim realizohet privatisht nga grupe individuale operatorësh. Mbetjet plastike (shishet, ambalazhet etj) dhe mbetjet tekstile vërehen gjithmonë në shtretërit e lumenjve.

Në rastet e qyteteve, mbetjet depozitohen në vendgrumbullimet e tyre përkatëse (në qytetet Koplik, Shkodër dhe Bajram Curri). Këto vendgrumbullime mbetjesh nuk janë të përcaktuara dhe në pjesën dërrmuese janë të lokalizuara në afërsi të shtretërve të lumenjve të cilat janë formacione gjeologjike që përshkohen lehtë nga uji. Si pasojë, të gjithë komponentët kimikë të mbetjeve shpërlahen nga reshjet e shiut dhe më pas depozitohen në tokë duke ndotur tokat bujqësore, ujërat nëntokësore dhe ujërat e pastra. Tendencat e mundshme Rritja e fluksit të vizitorëve në rajonin e alpeve do të ketë pasoja shumë serioze. Do të gjenerohen më shumë sasi mbetjesh në zonë, shumë territore të pashkeluara do të eksplorohen dhe si rrjedhim dhe rreziku i dëmtimit të pejzazhit natyror do të jetë shume i madh. Gjithashtu, biodiversiteti do të jetë gjithnjë e më shumë i kërcënuar dhe për disa specie situata mund të jetë katastrofike.

4. 7 metabolizmi i flukseve Sipas Nenit 2 të VKM Nr.671 “Për Miratimin e Rregullores së Planifikimit të Territorit”, metabolizmi i territorit është model që përdoret për identifikimin dhe analizën e flukseve të materialeve dhe të energjisë brenda territoreve të caktuara. Ky model u ofron studiuesve një kuadër, nëpërmjet të cilit të studiojnë ndërveprimet e sistemeve natyrore dhe njerëzore në rajone të caktuara. Metabolizmi urban është një vatër hulumtimi shumëdisiplinare, e prirur për të ofruar njohuri të rëndësishme rreth sjelljes së territorit me qëllim përftimin e propozimeve për një të ardhme më njerëzore dhe ekologjikisht të përgjegjshme. Flukset që analizon metabolizmi i territorit mund të jenë flukse të tilla si: energjia, uji, ushqimi, mbetjet, biomasa, mallrat, paratë, informacioni, sedimentet, njerëzit; por fokusi kryesor do të jetë në flukset e energjisë, ushqimit dhe ujit, duke qenë se këto flukse kanë ndikim të drejtpërdrejt në jetën e përditshme të njerëzve dhe rëndësi të madhe në kontekstin Shqiptar. Nëse analizohen këto flukse dhe studiohen me koherencë, ka mundësi të zhvillohen ndërhyrje hapësinore që në mënyrë proaktive dhe produktive shfrytëzojnë metabolizmin, duke krijuar kështu modele më të qëndrueshme të zhvillimit hapësinor që krijojnë një territor.

4.7.1 Fluksi i energjisë në rajon Prodhimi më i madh i energjisë elektrike vjen nga rajoni verior i Shqipërisë, rajon i cili ka disa nga rezervuaret më kryesore të hidrocentraleve. Nëpër luginat malore të këtij rajoni janë të shpërndara edhe shumë HEC-e të cilat janë në përdorim. Studime të tjera janë duke u zhvilluar për ndërtimin e të tjerë HEC-eve në këtë rajon. Ndërkohë që në rang Kombëtar, një peshë të madhe të prodhimit të energjisë e zënë edhe hidrokarburet, ky karakter mungon në rajonin e alpeve. Deri në vitin 1995 energjia elektrike sigurohej vetëm nga hidrocentralet, të cilat sot përbëjnë vetëm 20% të konsumit të përgjithshëm të energjisë së brendshme. Megjithatë, klima ofron gjithashtu mundësi të mira për prodhimin e energjisë, diellore dhe të erës, por në këtë rajon akoma nuk janë përcaktuar parqe të funksioneve të tilla. Mbetet për t’u thënë se pavarsisht potencialeve që ka ky rajon për prodhimin e energjisë nga burimet ujore, pjesa më e madhe e zonave të banuara, qofshin këto qëndra lokale apo urbane, ka një mungesë të theksuar të shpërndarjes së energjisë. Një pjesë e mirë e energjisë së prodhuar nga pellgjët ujëmbledhëse të këtij rajoni, konsumohet në një pjesë komplet tjetër të vendit, gjë që bën që 40% e energjisë së prodhuar të humbasë rrugës dhe tregon për kapacitetin e dobët fizik që ka vendi.

18. Fluksi i energjise

4.7.2 Fluksi i ujit në rajon Rajoni i Alpeve Shqiptare ka pasuri të jashtëzakonshme të rrjetit hidrografik, burime nëntokësore dhe sipërfaqësore. Ky territor përshkohet nga lumenj të rëndësishëm si Drini, Valbona, Lumi i Gashit, Shalës, Kirit, lumi i Vermoshit, Cemit, Bunës dhe shumë lumenj të tjerë në formë përrenjsh me sipërfaqe jo të mëdha të pellgjeve ujëmbledhës. Në këtë rajon gjenden edhe 33 liqene akullnajore dhe liqene të tjerë të vegjël si liqeni i Bogës. I gjithë ky sistem bën të mundur shfrytëzimin për energji elektrike, pjellorinë e tokës bujqësore (sidomos në Bashkinë Tropojë, ku pothuaj i gjithë territori i bashkisë përshkohet nga kanalet vaditëse) dhe praninë e një peizazhi që është tërheqës sa për vendasin edhe për turistët e huaj. Megjithatë, sistemi ujor haset me probleme serioze të mirëmbajtjes, ndotjes së ujërave të lumenjve e liqeneve nga mbetjet urbane, erozioni etj. Zonat më të përhapura dhe që kanë përmbajtje të lartë të ujërave nëntokësor janë: • Currajt të Epërm; • Zona e Dragobisë ose zona e pellgut ujëmbledhës të lumit të Valbonës; • Zona e përroit të Cemit dhe të pellgut ujëmbledhës të lumit të Cemit; • Zona e Thethit dhe pellgut ujëmbledhës të lumit të Shalës; • Zona e pellgut ujëmbledhës të përroit të Rrjollit në zonën e Mbishkodrës; • Zona masivit karbonatik të Cukalit dhe të Prekalit; • Burimet e pellgut ujëmbledhës të Lekbibajt.

Lugina e Valbonës ka klimë malore, me dimër të ashpër e reshje të pasura shiu e bore, temperatura të ulëta, periudhë të gjatë me ngrica dhe erëra të fuqishme. Lugina e Lumit të Cemit e Vuklit ka veçori klimatike pak a shumë të ngjashme me ato të luginave të lartpërmendura. Sasia e reshjeve është nga më të mëdhatë e Alpeve, pasi bien mesatarisht deri në 2435mm në vit (Tamarë). 4.7.3 Fluksi i ushqimit në rajon Pjesa më e madhe e tokave bujqësore ndodhen në zonën e ultësirës bregdetare. Rajoni verior i Shqipërisë ka mungesë të theksuar të tokave bujqësore për shkak të terrenit të thyer malor dhe kushteve klimatike. Ky rajon spikatet për prodhime biologjike, kultivimin e bimëve medicinale dhe çajrave, boronicës, mjaltit dhe gështenjës. Përpunimi i produkteve në këtë rajon është shumë i varfër, për mos thënë që mungon në masë. Pjesa më e madhe e tyre eksportohet drejt vendeve të tjera të rajonit pa iu nënshtruar përpunimit dhe klasifikimeve përkatëse.

Burimi kryesor i këtij rrjeti hidrik janë kryesisht reshjet, veçanërisht ato të borës dhe burimet e fuqishme karstike. Klima ndryshon pak nga lugina në luginë. Në luginën e lumit të Vermoshit dhe të Lëpushës, ka klimë malore të lagësht dhe zona dallohet për amplitudat e vogla të temperaturës, periudhën e gjatë me ngrica, reshjet e dendura të borës. Lugina e Thethit përgjithësisht ka klimë malore me dimër të ashpër, rreshje të pasura shiu e bore, verë relativisht të freskët. Lugina e Bogës ka klimë të ngjashmë me atë të luginës së Shalës, por dallohet për sasinë e madhe të reshjeve (3039mm).

19. Fluksi i ujit

20. Fluksi i ushqimit

4.7.4 Fluksi i mbetjeve në rajon Njësitë administrative, të përfshira në rajonin e alpeve, kanë kapacitete shumë të dobëta për administrimin dhe grumbullimin e mbetjeve. Në rang rajonal ekziston vetëm dy vendgrumbullime në qytetin e Bajram Currit dhe në njësinë administrative Lekbibaj të cilat shërbejnë për atë pjesë të rajonit që i përket Bashkisë Tropojë. Përveç mbetjeve urbane, këto zona kanë mungesë totale të sistemit të kanalizimeve për ujërat e zeza. Si rezultat i kësaj kanë ardhur dhe ndotjet e nivele të ndryshme të ujërave të lumenjve. Emëtuesit më të mëdhenj të mbetjeve janë kryesisht zonat urbane, por edhe qëndrat lokale të cilat akomodojnë turistë gjatë sezonit të verës. 4.7.5 Fluksi i turizmit në rajon Përveç flukseve të mësipërme, një tjetër motor është edhe turizmi i cili konsiderohet si një nga mundësitë më të rëndësishmë, duke patur parasysh potencialet natyrore që ka Shqipëria. Ndër larmishmërinë e llojeve të turizmit që ekzistojnë në vend, në rajonin e alpeve sigurisht kryeson turizmi pejzazhistik/malor.

21. Fluksi i mbetjeve

22. Fluksi i turizmit

4. 8 veÇoritË socio-ekonomike Zona që studion Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit është identifikuar si “Zona Bërthamë” dhe përfshin 12 Njësi Administrative të cilat janë: Kelmend, Shkrel, Pult, Shalë, Temal, Shosh, Shllak, Bajram Curri, Lekbibaj, Margegaj, Bujan dhe Tropojë. Njësitë Administrative të lartpërmendura i përkasin 4 bashkive: Malësi e Madhe, Shkodër, Vau-Dejës dhe Tropojë, të cilat përfshihen në dy Qarqe: Qarkun Shkodër dhe Qarkun Kukës. Ndërkohë, studimi dhe mbledhja e të dhënave shtrihen më tej gjeografikisht duke formuar kështu një Zonë Mbështetëse, e cila nuk do të përfshihet në kufirin e planifikimit të PKST-së dhe në ndryshim nga Zona Bërthamë, do të merret në konsideratë si një kornizë më e gjerë në mbështetje të kësaj të fundit, për Planin Sektorial, së bashku me dokumentin e Planifikimit Kombëtar, pra vetëm për arsye studimore pa i’u nënshtruar një planifikimi specifik. 4.8.1 Demografia Studimi i demografisë bazohet në studimin e popullsisë rezidente dhe popullsisë së regjistruar në Gjendjen Civile. Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë 2011, ofron një imazh statistikor të popullsisë rezidente dhe kushtet socio-ekonomike në të cilën jeton popullsia e Shqipërisë në tetor 2011. “Zona Bërthamë” shtrihet në një sipërfaqe prej 2,003 km2, duke përfaqësuar 6.97% të sipërfaqes totale të Republikës së Shqipërisë. Kjo zonë shtrihet kryesisht në Bashkinë Tropojë dhe në Bashkinë Malësi e Madhe, të cilat përfaqësojnë përkatësisht 38% dhe 32% të “Zonës Bërthamë”. Ndërsa “Zona Mbështetëse” e cila përfshin të gjitha Njësitë Administrative të bashkive Malësi e Madhe, Shkodër, Vau –Dejës, Pukë, Fushë-Arrëz dhe Tropojë, ka një sipërfaqe prej 4,426 km2, duke përfaqësuar 15.4% të sipërfaqes së Republikës së Shqipërisë.

Shpërndarja territoriale e popullsisë Të dhënat e Census 2011, regjistrojnë në “Zonën bërthamë” një popullsi rezidente prej 28,006 banorë, të cilët përfaqësojnë rreth 1% të banorëve të Republikës së Shqipërisë dhe rreth 11.9% të “Zonës Mbështetëse”. Për shkak të numrit të ulët të popullsisë rezidente dhe sipërfaqes së lartë të “Zonës bërthamë”, vërehet një densiteti tepër i ulët prej 14 banorësh/km2. Densiteti i ulët i popullsisë të regjistruar në “Zonën bërthamë” shënon vlera nën mesataren kombëtare dhe mesataren e “Zonës Mbështetëse”, që përkatësisht janë 97 banorë/km2 dhe 53 banorë/km2. Shpërndarja e popullsisë dhe e banesave, thekson karakterin rural të zonës së Alpeve, ku vërehet një përqëndrim banesash përgjatë akseve rrugore (si në rastin e Vermoshit dhe Vukël) ose ishuj demografikë si Boga, Thethi, Valbona dhe Dragobia. Popullsia e Parqeve “Zona Bërthamë” shtrihet në një sipërfaqe prej 2,003 km2, duke përfaqësuar 6.97% të sipërfaqes totale të Republikës së Shqipërisë dhe përbëhet nga 106 fshatra, të cilat përfshihen në 12 njësi Administrative, që janë: Kelmend, Shkrel, Pult, Shalë, Shosh, Temal, Shllak, Bajram Curri, Lekbibaj, Margegaj, Bujan dhe Tropojë, të cilat përfshihen në 4 bashki: Malësi e Madhe, Shkodër, Vau-Dejës dhe Tropojë, që i përkasin Qarkut Shkodër dhe Kukës. Pra, ashtu sikurse vërehet sipërfaqja e “Zonës bërthamë” është e gjerë, nëse marrim në konsideratë shtirjen e Parkut Kombëtar të Alpeve dhe Parqeve Rajonale të Shkrelit dhe Nikaj-Mërtur. 26.4% të popullsisë rezidente të “Zonës Bërthamë” ( ose 7,388 banorë) jeton në brendësi të territoreve të parqeve, rreth 12.1% e popullsisë rezidente të “Zonës bërthamë” jeton brenda territorit të Parkut të Shkrelit, 10.2% jeton brenda territorit të Parkut të Alpeve dhe 4.1% e popullsisë rezidente jeton brenda territorit të parkut Nikaj-Mërtur. Projeksioni demografik. “Projeksionet e Popullsisë 2011-2031” publikuar nga Instituti i Statistikave, identifikon tre skenarë të mundshëm në vlerësimin e ardhshëm të popullsisë rezidente. Këto skenarë bazohen në ndryshimet e mundshme të indikatorëve të 91

lindshmërisë, vdekshmërisë dhe migrimit dhe kanë karakteristikat e më poshtme: • Skenarin e rritjes së ulët (me tregues lindshmërie dhe imigrim të ulët, tregues vdekshmërie dhe emigrimi të lartë); • Skenarin e rritjes së mesme (me tregues lindshmërie, vdekshmërie dhe migracion të mesëm). • Skenarin e rritjes së lartë (me tregues lindshmërie dhe imigrimi të lartë, tregues vdekshmërie dhe emigrimi të ulët).

Këto skenarë synojnë të na japin tendencat e mundshme të popullsisë, për 15 vitet e ardhshme. Siç vihet re dhe nga projeksioni i popullsisë rezidente, tendencat aktuale orientojnë drejt një tkurrje të moshave nën 25 vjeç dhe një rritje të popullsisë mbi 65 vjeç, për 15 vitet e ardhshme, gjë që lë të kuptojë vjetërsimin e popullsisë dhe tendencën migratore të grupmoshave të reja. Projeksioni i popullsisë është një tregues kryesor në parashikimin e forcës punëtore dhe të nevojave të ardhshme territoriale për punësim.

>85 80-84 75-79 70-74 2031

2031

65-69 2026

2026

60-64 2021

2021

55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

Meshkuj 2200

1800

1400

1000

600

Femra

0-4 200

200

600

Grafiku 1. Piramida e moshës. Burimi: IP3

1000

1400

1800

2200

4.8.2 Punësimi dhe sektorët e punësimit

Popullsia në moshë pune Përbërja e popullsisë të pasqyruar nga Census 2011 jep një imazh në një moment të caktuar, ku evidentohet qartë popullsia në moshë pune dhe popullsia në varësi, pra popullsia nën 15 vjeç dhe mbi 65 vjeç. “Zona Bërthamë” gëzon ende një popullsi rezidente në moshë të re, për shkak se 64.9% e popullsisë rezidente janë në moshë pune (pra bëjnë pjese në grupmoshën 15-65 vjeç).

Punësimi Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë i ndërmarrë gjatë vitit 2011, tregon qartë përbërjen e popullsisë rezidente, duke evidentuar popullsinë në moshë pune, popullsinë mbi 15 vjeç dhe nën 65 vjeç, popullsinë e punësuar, popullsinë e papunë, sipas strukturës së mëposhtme. Këto elemente demografike japin një përqasje të detajuar mbi popullsinë në moshë pune, popullsinë në varësi, punësimin dhe papunësinë, si dhe karakteristikat kryesore të tregut të punës.

Popullsia në moshë pune

Pjesa e popullsisë në moshë pune, përbën një indikator kryesor që ndërlidhet ngushtë me aspektet socio-ekonomike të territorit, për shkak se përmban popullsinë aktive, pra forcën prodhuese prezente në një territor të caktuar. Njësitë Administrative të cilat gëzojnë vlerat më të larta të popullsisë në moshë pune, janë Shosh, Shllak dhe Bajram Curri, me përkatësisht 67.4%, 66.9% dhe 65.5%.

Popullsia nën 15 vjec dhe mbi 65 vjec

Popullsia Total

Nr.

Bajram Curri

65.5%

3,497

35%

1,843

0.19%

5,340

Bujan

64.2%

1,636

36%

914

0,09%

2,550

Kelmend

65.2%

1,992

35%

1,064

0.11%

3,056

Lekbibaj

65.1%

786

35%

421

0.04%

1,207

Margegaj

62.7%

1,470

37%

876

0.08%

2,346

Pult

63.3%

968

37%

561

0.05%

1,529

Shalë

64.6%

1,166

35%

638

0.06%

1,804

Shkrel

64.5%

2,270

36%

1,250

0.13%

3,520

Shllak

66.9%

449

33%

222

0.02%

671

Shosh

67.4%

205

33%

0.01%

304

Temal

65.2%

1,018

35%

544

0.06%

1,562

Tropojë

64.2%

2,643

36%

1,474

0.15%

4,117

“Zona Bërthamë”

65%

18,100

35%

9,906

1.00%

28,006

“Zona Mbështetëse”

66%

155,182

34%

80,682

8.42%

235,864

Shqipëri

68%

1,904,094

32%

896,044

100%

2,800,138

Tabela 6: Popullsia ne moshe pune

4.8.3 Ekonomia, të ardhurat dhe sektorët e mundshëm ekonomikë Prodhimi i Brendshëm Bruto (PBB) është një indikator i cili mat vlerën e mallrave dhe shërbimeve të prodhuara nga banorët e një vendi apo rajoni, gjatë një periudhe të caktuar. Por PBB nuk merr në konsideratë faktin se një pjesë e kësaj pasurie është krijuar nga jorezidentët dhe që banorët e zonës mund të prodhojnë në vende të tjera të botës. Nisur nga të dhënat e Instat 2014, PBB me çmime korrente për Shqipërinë është 1.394,4 miliardë lekë, duke shënuar një rritje prej rreth 1,83% krahasuar me vitin 2013. Kontributin më të madh në prodhimin e PBB për vitin 2014, vjen nga Qarku i Tiranës i cili përqëndron aktivitetet ekonomike më të mëdha të vendit. Nga ana tjetër, vlen të përmendim edhe Qarqet që kanë kontributin më të ulët në zhvillimin ekonomik të vendit, ku Qarku i Kukësit kontribuon vetëm në 3% të PBB të Shqipërisë. Për më tepër Qarku i Shkodrës kontribuon vetëm në 6% të PBB në rang Kombëtar.

Nëse studiojmë PBB për frymë në nivel qarku, vërehet se Qarku i Shkodrës dhe i Kuksit shënojnë përkatësisht një PBB për frymë prej 336 mijë lek/ frymë dhe 343 mijë leke/frymë, duke shënuar në këtë mënyrë vlera që përfaqësojnë vetëm gjysmën e PBB/frymë të Qarkut të Tiranës. Indikatorët rajonalë shprehin qartë rolin e sektorit të bujqësisë në ekonominë e Qarkut Kukës dhe Shkodër. Duke marrë në konsideratë se “Zona Bërthamë”, është kryesisht rural, bujqësia shfaqet si një sektor tepër i rëndësishëm. Për këtë arsye një studim më i detajuar i këtij sektori orienton planifikimin dhe orientimin e zhvillimit të ardhshëm të “Zonës Bërthamë”. Ndërsa për sa i përket aktiviteteve kryesore ekonomike që mund të zhvillohen në zonë janë sektorët e turizmit, bujqësisë dhe tregëtisë .

Grafiku 2 – Prodhimi i brëndshëm bruto në nivel qarku

4.8.4 Trashëgimia kulturore dhe historike Zona e Shqipërisë së veriut kryesisht dallohet për karakteristikat e jashtëzakonshme natyrore dhe pasurinë e trashëgimisë kulturore. Edhe pse karakteristikat dalluese natyrore, format e terrenit dhe klima i bëjnë kushtet e jetesës së kësaj zone të vështira, kjo zonë është banuar që prej kohëve të lashta. Në këtë zonë, jeta ka vazhduar jo vetëm në përputhje me karakteristikat specifike të mjedisit natyror, por gjithashtu me ndryshimet e rrethanave historike dhe socio–ekonomike. Trashëgimia kulturore dhe historike e kësaj zone karakterizohet nga shtresa të pasura dhe të shumëllojshme të trashëgimisë së lëvizshme, të palëvizshme dhe jo materiale/të paprekshme. Të gjitha këto kontribuojnë në kuptimin e plotë të peizazhit kulturor të zonave të Shqipërisë së veriut. Peizazhi kulturor Pjesa më me vlerë e trashëgimisë kulturore në Shqipërinë e veriut është sigurisht peizazhi kulturor në tërësinë e vet. Për një kuptim më të gjerë të konceptit të trashëgimisë kulturore, i cili përfshin të gjitha aspektet e mjedisit që vijnë nga ndërveprimi i njerëzve dhe vendeve ndër vite, peizazhi kulturor përfaqëson kategorinë më gjithëpërfshirëse të trashëgimisë kulturore. Peizazhi kulturor “përfaqëson punën e kombinuar midis natyrës dhe njeriut” (UNESCO – Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention). Monumentet e kulturës Edhe pse trashëgimia kulturore e zonës së Shqipërisë së veriut është padyshim domethënëse dhe komplekse, vetëm disa zona me trashëgimi kulturore të palëvizshme të këtyre zonave janë mbrojtur zyrtarisht. Më poshtë përmenden disa nga ndërtesat e arkitekturës tradicionale dhe ansamble dalluese rurale. Në zonën bërthamë dhe mbështetëse të PKST Alpe mund të përmendim një sërë monumentesh kulture (informacion i marrë nga Ministria e Kulturës): Qarku Kukës, Bashkia Tropojë – “Zona Bërthamë”: Kalaja e Shoshanit, Kalaja e Lekës, Qyteza e Rosujës, Shpella e Dragobisë, Mulliri i Bajram Currit, Banesa e Mehmet Ramës, Banesa e Bajram Osumit, Banesa e Sali Manit, Kulla e Mic Sokolit.

Qarku Kukës, Bashkia Tropojë – “Zona Mbështetëse”: Kalaja e Sakatit, Kalaja e Cernicës, Kështjella e Breglumit, Kisha e Ancitit, Banesa e Ismail dhe Arif Mustafait, Banesa e Halil Qeleposhit, Banesa e Adem Demaj, Teqeja e Dervish Sokolit, Shtëpia e heroit të demokracisë Azem Hajdarit, Tybeja e Devish Luzhës. Qarku Shkodër, Bashkia Shkodër – “Zona Bërthamë”: Banesa e Lulash Kecit, Banesa e Ndue Mark Kolës, Banesa e Marash Kolës, Banesa e Shkurte Alija, Banesa e Zef Kocekut. Qarku Shkodër, Bashkia Shkodër – “Zona Mbështetëse”: Kalaja e Shkodrës, Kalaja e Drishtit, Kalaja e Gajtanit, Kalaja e Beltojës, Kalaja e Ballecit, Qyteza e Dakajve, Qyteza e Ganjollës, Hamami, Xhamia e Plumbit, Banesa e Seit Bushatit, Banesa e Filip Cekës, Banesa e Mehmet Gjylit, Banesa e Mazhe Mazrekut, Banesa e Kol Sumës, Banesa e Mati Jubanit, Banesa e Idriz Dallnezit, Banesa e Daut Boricit, Banesa e Lulash Kecit, Banesa e Ndue Mark Kolës, Banesa e Marash Kolës, Banesa e Shkurte Alia, Muzeu Popullor, Banesa e Hume Bajraktarit, Banesa e Hysen Bekteshit, Banesa e Ramiz Bekteshit, Banesa e Sadedin Bilalit, Banesa e Kasem Bushatit, Banesa e Myzafer Cenës, Banesa e Zija Caushollit, Banesa e Xhevaire Celës, Banesa e Sofie Celiketes, Banesa e Nush Cobes, Banesa e Eshref Danit, Banesa e Sabri Digës, Banesa e Emine Dizdarit, Banesa e Hasan Durgutit, Banesa e Beqir Ferizit, Banesa e Petrit Garucit, Banesa e Mahmut Grudës, Banesa e Muho Celepisë, Banesa e Kol Cobës, Banesa e Hysen Hotit, Banesa e Kasem Jonuzit, Banesa e Shfik Kalasë, Banesa e Idriz Kajushit, Banesa Shyqyri Kalacit, Banesa e Veli Kasemit, Banesa e Abdulla Krajës, Banesa e e Sandër Krajës, Banesa e e Alie e Sule Kraja, Banesa e Oso Kukës, Banesa e Muhamet Llazanit, Banesa e Musa Llazanit, Banesa e Rexhep Llazanit, Banesa e Hamit Llujës, Banesa e Xhevdet Llujës, Banesa e Halil Mandisë, Banesa e Iliaz Metanit, Banesa e Hajrulla Metës, Banesa e Sadi Mukës, Banesa e Faik Mushanit, Banesa e Xhamal Nehanit, Banesa e Ismete Ramovit, Banesa e Sul Saracit, Banesa e Ferit Spahiut, Banesa e Guljelm Sumës, Banesa e Nazim Sykjes, Banesa e Tish Shahinit, Banesa e Zef Shantojës, Banesa e Emil Shirokës, Banesa e Riza Tahirit, Banesa e Isa Jonuz Telit, Banesa e Mehdi Xhabisë, Shkolla ’10 Korriku’, Kulla e Zef Kocekut, Ndërtesa e Prefekturës, Teatri Migjeni, Kinema Republika, Konsullata Italiane, Banesa e familjes Selfo, Banesa e familjes Lahi, Gjimnazi ’28 Nëntori’, Varrezat e Rrmajit, Kafja e Madhe. 95

Qarku Shkodër, Bashkia Vau i Dejës – “Zona Bërthamë”: Banesa e Shkrimtarit Martin Camaj, Kalaja e Dalmaces, Arrezat e Lashta të Komanit. Qarku Shkodër, Bashkia Vau i Dejës – “Zona Mbështetëse”: Kalaja e Vigut, Kalaja e Sapës. Qarku Shkodër, Bashkia Malësia e Madhe – “Zona Bërthamë”: Kalaja e Ballecit, Ura e Tamares mbi Lumin Cemi i Vuklit Dhe Hani pranë saj. Qarku Shkodër, Bashkia Malësia e Madhe – “Zona Mbështetëse”: Kalaja e Marshejt, Rruga me Kalldrëm, Fshati Gruemirë, Ura mbi Përroin e Thatë, Ura e Navredës, Rrënojat (gërmadhat) e Kishës se Shën Gjinit (Kisha e Rashit). Qarku Shkodër, Bashkia Fushë Arrëz – “Zona Mbështetëse”: Kalaja në fshatin Micaj. Qarku Shkodër, Bashkia Pukë – “Zona Mbështetëse”: Kështjella dhe Kishat e Kabashit, Shpella e Kaurit, Shkolla ‘Migjeni’. Monumentet e natyrës Monumentet e natyrës janë gjithashtu të pranishme në zonë, sipas Vendimit të Këshillit të Ministrave nr.676, datë 20.12.2002 “PËR SHPALLJEN ZONË E MBROJTUR TË MONUMENTEVE TË NATYRËS SHQIPTARE”, përcaktohen: -29 monumente natyrore në territorin e bashkisë Tropojë (1. Rasa e Pesmarrës 2. Shpella e Haxhisë 3. Liqenet Akullnajore të Doberdolit 4. Liqenet akullnajore të Sylbicës 5. Shkëmbi i Forcës 6. Burimi Karstik i Qirecit 7. Rasa e Currajt 8. Depozitimet fluvioglacioale të Shoshajt 9. Bredhishtja e Ragamit 10. Shelgu i Rrjetëzuar 11. Burimi i Qukut të Dunishes 12. Burimi i Shoshanit 13. Burimet e Valbonës 14. Shpella e Haxhisë 15. Shpella e Akullit 16. Lugina e varur akullnajore e Kukajt 17. Lugina Akullnajore e Motinës 18. Kanioni i Shoshanit 19. Blijtë në Markaj 20. Dushkajat e Qafë Luzhës 21. Liqeni i Ponarëve 22. Mështekna e Lugut të Zi 23. Ahishtja Gurra e Hasan Gushit (Mërtur) 24. Rrobulli në liqenin e Ponarëve 25. Arra e Dragobisë 26. Shpella e Dragobisë 27. Hormoqi i Valbonës 28. Ahishtja e Vranicës). -42 monumente në bashkinë Shkodër (1. Burimi i Vakes 2. Olistolitet e Kodrës së Tepesë 3. Mbihipja tektonike e Shirokës 4. Fragment i Thyrjes tektonike Shkodër-Pejë (Karmë) 5. Blloku Gravitative Gurit të Zi 6. Ujëvara e Thethit 7. Rasa e Palajve 96

8. Guri i Lekës 9. Shpella e Gjeçovit 10. Portat e Shalës 11. Shpella e Thethit 12. Shpella e Gajtanit 13. Pragu i Kapreit 14. Shpella e Jubanit 15. Cirku i Gropës së Bukur së Jezercës 16. Burimet e Shtarzës 17. Liqeni i Jezercës 18. Pisha Flamur e Qafës së Pejës 19. Ura Shkëmbore e Markzagorës 20. Burimet e Okolit -Thethit 21. Shpella e Majës së Arapit 22.Liqeni i Pejës 23. Gështanjat e Mgullit (Pult) 24. Blirët në Lesniqe 25. Kanioni i Urës së Shtrenjtë 26. Shpella e Zhylës 27. Shpella e Melagjisë 28. Shpella e Muriqit 29. Kanion i Grunasit 30. Kërleka e Kakisë 31. Shpella e Liqethit Cukal 32. Burimet e Kirit 33. Habitati i Salamandrës Alpine 34. Shpella e Kataraktit 35. Fusha e Liqethit 36. Pylli Ishullit të Franc Jozefit 37. Lisat e Minaqit (Domne) 38. Rrepet e Vorrezave të Ramajt 39. Rrapi i Hoxhë Dheut 40. Çinari i Tophanës 41. Rrapi i Toplanës 42. Ahet e Gurrës së Krenave). -32 monumente në bashkinë Malësi e Madhe (1. Syri i Sheganit 2. Fortesa e Kelmendit 3. Burimet e Koprishtit 4. Syri i Gjonit 5. Shpella e Krevenicës 6. Morenat e Ramzës 7.Cirku i Livadhit të Bogës 8. Burim i Vuklit 9. Blini i Bzhetës 10. Vidhat tek pusi i Markajve 11. Ahu i Gerges (Mrizi i Gerges) 12. Carraca e Vrithit 13. Tarraca e Greges 14. Shpella e Gjolajve 15. Kanioni i Bashkimit Vermosh 16. Mrizi (ahu) i Pleshtit (Eoge)17. Vulfenia e Shtegut të Dhenëve 18. Mullaret e Radit (Rrapsh) 19. Arra e Madhe 20. Foljeta e Lohjes 21. Çinari (Foljeta) e Ganjollit 22. Shpella e Pucit 23. Pusi i Xhek Markut 24. Shpella e Njerëzve të Lagur 25. Kanioni i Poicës 26. Mullaret e Gurte të Eajzës 27. Pusi i Cilikokajve 28. Kalaja e Shtegut të Dhenëve 29. Lugu akullnajoci Runicës 30. Depozitimet fluvio-glaciale të Bogë 31. Lugu akullnajor i Seferçës 32. Gështenja e Reçit). Muzetë Mund të përmendim 4 muze shtetërorë: Muzeu i Bajram Currit - Ndodhet në një ndërtesë të inauguruar në 1985. Për nga përmasat, rëndësia dhe arkitektura, radhitët si muzeu i tretë më i rëndësishëm në Shqipëri, pas Muzeut Kombëtar dhe Muzeut të Skënderbeut në Krujë. U konceptua dhe u ndërtua për të prezantuar historinë e gjithë Malësisë së Gjakovës. Në të gjenden mozaikë dhe piktura murale të cilat paraqesin ngjarjet më të rëndësishme historike dhe gjithashtu disa gura varri të gjendura në Shoshan. Muzeu është duke u rinovuar dhe pritet të hapet së shpejti. Pas ri-hapjes së tij do të jetë muzeu më i madh në pjesën veri-lindore të Shqipërisë me një përzgjedhje të madhe të objekteve etnografike, si dhe një pavilion historik.

Muzeu Etnografik në Theth - Ndodhet në një ndërtesë tradicionale prej guri, të ndërtuar me një çati druri, çardak, shkallë të jashme dhe dritare të vogla me hark, që reflekton ndërtimin e saj për qëllime mbrojtëse kundër pushtuesve. Ana e majtë e hyrjes është ndërtuar mbi një shkëmb. Kati i parë shërbente si strehë për gjënë e gjallë, ndërsa kati i dyte kishte funksione banimi. Në ditët e sotme kjo ndërtesë dallohet lehtësisht dhe vizitohet nga ata persona që udhëtojnë për në qendër të Thethit. Shtëpitë përreth oforjnë një varietet të objekteve të përdishme dhe shpjegohen me pasion nga banorët e zonës. Muzeu Historik i Shkodrës - U themelua në 1949, bazuar në koleksione të mbledhura nga jezuitët dhe murgjëve franceskanë në fund të shek. XIX dhe gjithashtu nga koleksione private të dhuruara nga familjet shkodrane. Muzeu është i vendosur brenda një ndërtesë monumentale të shekullit XIX, shtëpia e familjes Oso Kuka, një tregëtar i pasur i shtresës së mesme. Vetë shtëpia, e ndërtuar në 1815, është po aq interesante sa muzeu i rrethuar me mure mbrojtës, një shtëpi tipike tregëtari që flet edhe për rolin që kishte Shkodra si një qytet kryesor tregëtar në rrugët e tregëtisë midis detit Mesdhe dhe Kosovës. Në ambientet e brendshme, muzeu paraqet një dhomë miqsh tipike të zbukuruar dhe një bodrum me disa objekte të vogla arkeologjike si Pjata Kristiane e Davidit, artefakte nga periudha greke dhe romake. Në kopësht vizitorët do të gjejnë një varr romak dhe një gur venecian. Në katin e dytë të muzeut gjendet arkivi dhe libraria me publikime shume të çmuara nga shek. XVII dhe materiale etnografike me shumë objekte nga jeta e përditshme e popullësisë së zonës së Shkodrës dhe Bjeshkëve të Nëmuna. Fototeka Kombëtare ‘Marubi’ - Ndodhet në Shkodër dhe është krijuar në vitin 1970 pasi Gege Marubi i dhuroi shtetit arkivin e tij personal të tre brezave me rreth 150 mijë negative në forma të të ndryshme në pllaka qelqi, që datojnë që prej 1858 në 1959. Sot, së bashku me kontributet e tjera të fotografëve të rëndësishëm, janë arkivuar rreth 450.000 negativë. Ky fakt e bën këtë galeri një prej më të pasurave në Ballkan. Mund të përmendim edhe disa iniciativa që kanë lidhje me koleksionet private në këtë zonë. Në Bujan gjendet Muzeu Etnografik shtetëror, i cili menaxhohet nga të afërmit e Mic Sokolit; gjithashtu në Shkdoër gjendet një Muze Etno, i cili është i vendosur në Hotelin ‘Tradita Gegë dhe Toskë”.

Zonat Arkeologjike Zonat më të spikatura arkeologjike në Alpet shqiptare, që i përkasin periudhës së hekurit, janë: Qyteza ilire e Rosujës, Qyteza e Shoshanit, Qyteza e Grisë, Qyteza e Disdarit, Kalaja e Lekës, si dhe Muret Ilire në Rajë. Në zonën e Shqipërisë së veriut ka disa zona të rëndësishme arkeologjike. Këtu mund të përmendim monedha nga Periudha Ilire, bizhuteri dhe vizatime në shpella, fortifikime, kështjella dhe ura: - Në Okol të Thethit, në 2005 janë gjetur dy copa të vogla që mendohet të jenë pjesë të vazove qeramike prehistorike. -Vendbanimi Grunas në Theth, Lugina Shala është një vendbanim prehistorik (shek.IX phr) e rizënë në periudhën Mesjetare ose Moderne. Ky është një prej vendabimeve më të vjetra në Theth, një kompleks i vogël arkitektonik. - Rosuja është 6 km në jug – perëndim të Bajram Currit dhe pozicionohet në një kodër me dy kreshta që shohin nga lugina e lumit të Valbonës. Mendohet që mund të ketë pasur aktivitet që nga Epoka e Hershme e Hekurit deri në shek.V p.e.s. Gjithashtu është identifikuar një ndërtesë kulti së bashku me ndërtesat vendase me mure me argjilë dhe dysheme me baltë. Në peridudhën romake u ndërtua një kullë vrojtimi dhe më vonë u fortifikua edhe muri rrethues. Brenda zonës së mbrojtur ka gjurmë të dallueshme të ndërtesave që datojnë në periudhën romake dhe të vonë romake. - Fortifikimi i Kratulit ndodhet në një kodër në fshatin Boks në Postribë. Muret rrethues përbëhen nga blloqe të mëdhenj të cilët përforcojnë kapacitetin e tij si një pikë kontrolli ushtarake e themeluar nga Mbreti Gent (shek.II phr). - Kështjella Antike e Dragobisë, Shoshan, e quajtur gjithashtu “Kalaja e Këlcyrës” (e njohur edhe si Kalaja e Shoshanit) ndodhet pranë fshatit të Dragobisë. Daton që prej shek.I-IV p.e.s. - Kështjella Mesjetare e Dakaj, Lugina Shala ndodhet sipër lumit Shala pranë fshatit Nënmavriq. Mund të ketë shërbyer në periudhën e vonë mesjetare (shek.XIV – XV) si rezidenca e lordëve vendas feudalë. - Kështjella Mesjetare Selimaj u ndërtua gjatë periudhës së Skëndërbeut, shek.IV dhe u quaj “Kalaja e Lekës”. - Kështjella mesjetare, Cërnicë ndodhet në një shkëmb me pamje nga rrjedha e përbashkët e lumit Bistricë dhe Valbonë, duke mundësuar në këtë mënyrë kontroll strategjik mbi dy luginat e lumenjve. Fortifikimi zë një sipërfaqe prej 0.07 ha 97

dhe përbëhet nga një mur në formë rrethore me të paktën dy kulla. Muret u ndërtuan nga gura të rrumbullakosur nga shtrati i lumenjve. -Ura e Mesit e ndërtuar nga Mehmet Pashë Bushati në 1770 mbi lumin Kir ndodhet 6 km larg fshatit Mes. Përbëhet nga 13 harqe me madhësi të ndryshme dhe ka një gjatësi prej 108m. E vendosur përgjatë itinerarit tregtar midis Shkodrës dhe Kosovës, është përshkruar nga romanët dhe venedikasit. Nuk është vetëm historike, por në të njëjtën kohë mrekullisht e bukur. - Kështjella e Drishtit ndodhet në një kodër shkëmbore, pranë lumit Kir. Ka një hapësirë të çrregullt prej katër këndesh dhe është kompozuar me kështjellë dhe qytet të fortifikuar. Si një fortifikatë që daton që prej epokës së mesjetës, fortesa ka dy hyrje nga ana lindore dhe perëndimore, ndërsa kështjella ka vetëm një hyrje. Objektet e kultit fetar Pavarësisht sfidave ndër shekuj, pjesa më e madhe e popullsisë së Shqipërisë së veriut ngeli katolike. Pjesa tjetër e popullsisë u kthye në islamike gjatë periudhës së Perandorisë Osmane. Pas 50 vitesh komunizëm (1944 – 1991) ku feja nuk lejohej të praktikohej, shumë prej ndërtesave fetare u shkatërruan, ose u keqpërdorën dhe nuk u mirëmbajtën ashtu siç duhet. Sot në pjesën shqiptare të Bjeshkëve të Nemuna, gjejmë gjurmët e kishave dhe xhamive të vjetra dhe të rejat e ndërtuara pas 1991 ndër të cilat listojmë si më poshtë: Kisha e Shën Gjinit - Në Theth daton në shek. XVIII dhe fillimin e shek.XIX. Është ndërtuar në stil tradicional një formë e thjeshtë kubike, me një kupolë dhe një çati me majë, të mbuluar me tjegulla druri. Kisha u braktis dhe pothuajse u shkatërrua gjatë periudhës komuniste. U restaurua në 2006 nga anëtarë të komunitetit katolik të Thethit.

99 e Thethit Kisha

Katedralja e Shkodrës - E njohur si Katedralja Katolike e Shën Stefanit ose Kisha e Madhe u ndërtua me një dekret të lëshuar nga Periudha Osmane në 1851 por puna filloi në 1858. Fillimisht katedralja ishte 74 metër e gjatë, 50 metër e gjerë dhe 23.5 metër e lartë, me kapacitet për 6000 njerëzish. Xhamia e Vjetër e Dragobisë në Shqipëri - E ndërtuar në fillim të shek.XX, e ndodhur përgjatë rrugës në Valbonë ka një formë rrethore dhe një çati të ndërtuar dhe mbuluar nga druri. Xhamia e Plumbit në Shkodër është ndërtuar në 1773 nga pasha Mehmed Bushati. Kjo xhami ka një arkitekturë osmane dhe mori emrin kështu për shkak të kupolave të saj të mbuluara me plumb. Trashëgimia arkitektonike Trashëgimia arkitektonike, zanafillat e të cilave janë që në kohët e lashta Ilire, shfaqet në format e qytezave dhe kalave, muret e të cilave janë të ndërtuara me gurë të përmasave të mëdha të palatuar, të palidhur me llaç. Banesat kryesisht vendoseshin në vende me mbrojtje natyrore, në vende të pjerrëta, në kodra, mbi shkëmbinj etj. Karakteristikë e vendosjes se banesave ka qenë banesa të veçuara. Banesat në Tropojë ka kaluar në disa faza: Banesë një katëshe (përdhese), dy katëshe dhe më vonë ka ardhur deri në ditët tona banesa tre katëshe tip kulle. Banesat e zonës së Shqipërisë së veriut karakterizohen nga kompozime të thjeshta vëllimore, hapësira me funksione të ndara nga njëra – tjetra, sipërfaqe të plota, me hapësira ndriçimi të vogla e të pakta dhe nga përdorimi tepër i kursyer i elementeve dekorative. Të vetmet elemente që bien në sy në pamjen e jashtme janë dyert, të punuara me mbulesa në formë harku me gurë të latuar. Vëllimi i mbyllur dhe ndërtimi me gurë i japin banesës karakter mbrojtës. Herë ky karakter theksohet së tepërmi nga përdorimi i elementeve fortifikuese, si frëngjitë ose kullëzat e ngritura në një kënd të banesës, të cilat ia rrisin aftësinë mbrojtëse. Në këto raste banesa fiton një karakter më të plotë fortifikues. Trashëgimia e lëvizshme dhe jo-materiale Trashëgimia jo materiale përfshin folklorin, kulturën shpirtërore dhe sociale të një kombi. Në të përfshihen kostumet, besimet dhe supersticionet, ligji zakonor, arti popullor (muzika, poezia dhe kërcimi), gjuha, legjendat, eposet, literatura popullore dhe gojëdhënat.

100

Kostumet tradicionale Veshjet popullore, janë pa dyshim një nga manifestimet më të fuqishme të kulturës tradicionale të popullsisë së Alpeve. Ato janë trashëguese e transmetuese të shumë elementeve që vijnë nga lashtësia dhe nga mesjeta, por janë njëkohësisht edhe shprehje e marrëdhënieve kulturore me popuj të tjerë gjatë shekujve. Zona e Alpeve ka etnografi dhe folklor të pasur. Kostumet popullore janë të bukura dhe të larmishme në ngjyra dhe motive, veçanërisht ato të grave. Elementet më të përhapura të veshjes popullore të burrave janë tirqet e bardha me gajtanë të zinj dhe kapuçi i bardhë gjysmë sferik. Larmia më e madhe ekziston te veshjet e grave. Tiparet kryesor janë: veshja me xhubletë, veshja e “ngushtë” dhe veshja me “mbështjellëse të gjerë” - një fund i hapur, i mbledhur tek beli me rrudha ose pala, ku mbizotëron ngjyra e kuqe. Zona Alpeve shquhet edhe për traditën mjaft të zhvilluar në endjen e pëlhurave të leshtavegun (tezgjahun) horizontal, të cilat përdoreshin për veshje, shtroje e mbuloja, etj. Armët dhe bizhuteritë Armët dhe bizhuteritë ishin pjesë përbërëse e kostumeve kombëtare dhe në të njëjtën kohë elementeve të tyre dekoruese. Burrat zakonisht mbanin pistoletë dhe jatagan të vendosura në brez me rrema (rrip lëkure me pjesë ndarëse), dhe një pushkë përgjatë shpatullës. Përveç këtyre armëve, ata mbanin bandolier/gejrdan, kanë, çibuk, qese duhani, etj. Në varësi të besimit fetar, bizhutë e femrave konsistonin në karfica të thjeshta, gjerdanë të bërë prej vargjesh monedhash të arta, rripa argjendi dhe tokëza, vathë, byzylykë dhe unaza. Që në kohët e lashta, njerëzit i kanë shprehur ndjenjat e tyre nëpërmjet poezisë dhe kërcimit. Poezitë zakonisht këndoheshin me lahutë, çifteli ose fyell. Folklori muzikor Kërcimi dhe lojërat ishin gjithashtu shumë të famshme për njerëzit. Këngët e vallet e shumëllojshme, lojërat e ndryshme argëtuese, ritet dhe imitimet e pazakonta kanë shoqëruar jetën e banorëve të zonave të Shqipërisë së veriut dhe janë trashëguar me shumë kujdes deri në ditët e sotme. Kërcimet shqiptare të kësaj zone janë shumë specifike dhe unike nga ku mund të përmendim vallja e logut, presja me tagana, kërcimi i

shpatave, vallja e tropojës, vallja me jataganë, kërcimet (me tepsi në kokë dhe i gajtanit) e burrave: njëshe, dyshe ose treshe, të shoqëruara me lodra. Të veçanta janë vallet “deshtë vrastarë” dhe “kapuças”. Vallet e grave, shoqërohen me dajre, shpesh edhe me këngë nga gratë që i rrethojnë. Zakonet, Besimet dhe Supersticionet Kostumet, besimet dhe supersticionet janë një pjesë e rëndësishme e trashëgimisë shpirtërore. Zakonet mund të ndahen në tre grupe bazike: sociale, ekonomike dhe fetare, edhe pse shpeshherë mbivendosen dhe përzien me njëra – tjetrën. Kanuni i Lekë Dukagjinit u kodifikua gjatë shek.. XV. Në të gjenden ligje të cilat kontrollojnë të gjitha aspektet e jetës së popullsisë në Shqipërinë e veriut, duke përfshirë këtu organizimin ekonomik të shtëpive, mikëpritjen, vllazërinë, klanet, kufinjtë, punën, martesën, tokën, etj. Kanuni aplikohej si për besimin katolik ashtu edhe musliman. Rregullat më kundërshtuesë të Kanunit, specifikojnë se si vrasja duhet të kryhet, që shpeshherë në të shkuarën dhe ndonjëherë edhe në ditët e sotme, çon në gjakmarrje që zgjat derisa të gjithë burrat e dy familjeve të përfshira të vriten. Këto rregulla mbizotëronin në Shqipërinë veriore, duke qenë se njerëzit nuk kishin besim në qeverisjen dhe politikën e vendit. Ushqimet tradicionale Zona e Shqipërisë së veriut u ofron vizitorëve eksperiencë të pasur kulinare. Banorët vendas krenohen me prodhimet unike që u ofrojnë mysafirëv, siç janë: çorbë e gatuar me gjalpë dhe mëlçi të zeza, qërvish me miell misri dhe pule të skuqur, mazë e zie, oriz në tepsi me mish qingji, keci nën saç, pite me mazë, kos i kulluar, mjaltë gështenje dhe lulesh, mish i thatë, suxhuk, qumësht dele i ftohur me kaljmak, mish qingji dhe keci në hell, fli, kos i kulluar etj. Këto gatime pëlqehen shumë nga turistë të huaj dhe vendas.

101

4. 9 energjia e rinovueshme Energjia e ripërtëritshme në vendin tonë varion nga energjia e biomasës, gjeotermike, hidroenergjia, diellore dhe energjia e erës. Shqipëria mbështetet kryesisht në burimet hidroenergjitike, megjithatë, kjo nuk është shumë e besueshme pasi niveli i ujit luhatet dhe krijon vështirësi kur niveli i ujit është i ulët. Vendi ynë ka një potencial të madh për energjinë diellore, të erës dhe gjeotermike. Furnizimi me energji elektrike Pavarësisht burimeve të shumta hidrike, zona e Alpeve Shqiptare përfaqëson një zonë problematike sa i përket furnizimit me energji. Kjo për shkak të amortizimit të linjave të transmetimit apo pajisjeve të tjera të infrastrukturës energjitike. Ndëprerja e energjisë është një fenomen i zakonshëm, si në periudhën e dimrit (për shkak të defekteve në linjat e transmetimit) ashtu dhe në verë (për shkak të ngarkesave në linja). Veçanërisht problematike paraqitet situata në Theth, Vermosh, Lepushë, Çerem, Lekbibaj dhe Valbonë. Vite më parë, zona të tilla si Lekbibaj, Çeremi, Valbona, Thethi etj, furnizoheshin me energji elektrike nga hiodrocentrale të vegjël që gjendeshin në territorin e këtyre zonave. Aktualisht këto hidrocentrale nuk janë funksionale. Në zonat kryesore ku tashmë turizmi po zhvillohet me ritme të shpejta si Thethi, Valbona dhe Kelmendi duhet të bëhen përmirësime në të gjithë infrastrukturën e rrjetit të shpërndarjes së energjise elektrike, në mënyrë që zona e Alpeve të ketë një furnizim sa më të plotë dhe pa problematika si deri më sot. Burimet hidro-energjitike në zonë Në territorin e Alpeve gjenden një numër i konsiderueshëm HEC-esh, që në pjesën më të madhe janë HEC-e të vegjël me kapacitet 0.15- 1.4 MW me përjashtim të Hidrocentraleve të Fierzës, të Komanit, të Vaut të Dejës që futen në grupin e HEC-ve të mëdhenj me kapacitet që shkon nga 250 MW deri në 500-600 MW.

102

Ndër HEC-et funksionalë që ndodhen në territorin e Alpeve përmendim: Hidrocentralin e Fierzës (me kapacitet 500 MW), të Komanit (600 MW), të Vaut të Dejës (250 MW), HEC-i Ashtës, të përbërë nga stacioni elektrik Ashta 1 dhe Ashta 2 (Kapacitetit i plotë të dy HEC-eve është 53 (MW)), gjithashtu përmendim edhe Hidrocentralet që gjenden në fshatrat Tamarë, Selcë, Curraj, Ndërlysaj, Vukël, Çerem dhe Lekbibaj (të gjithë me Kapacitet 0.15-1.4 MW). Zona e Alpeve Shqiptare, përveç peizazhit unik të saj, për shkak të pozicionit gjeografik, topografisë dhe gjeologjisë së saj, përfaqëson një zonë me burime të shumta ujore. Lumi Drin, më i madhi i vendit tonë, ndan gjeografikisht zonën e Alpeve Shqiptare nga pjesa tjetër e vendit. Pikërisht, në këtë kufi ndarës (fillimisht natyror për shkak të lumit dhe më pas artificial për shkak të liqeneve) gjenden edhe burimet më të mëdha energjitike të vendit – Hidrocentralet e Kaskadës së Lumit Drin. Në shtratin e lumit Drin janë të ndërtuara hidrocentralet e Fierzës, Komanit, Vaut të Dejës dhe Ashtës me kapacitet të instaluar rreth 1400 MW: • Hidrocentrali i Fierzës ka një fuqi të instaluar prej 500 MW (4 X 125 MW); • Hidrocentrali i Komanit me fuqi të instaluar prej 600 MW (4 X 150 MW); • Hidrocentrali i Vaut të Dejës me një fuqi të instaluar prej 250MW (5 X 50MW); • Hidrocentrali i Ashtes (Ashta1+Ashta 2) me një fuqi të instaluar prej 53 MW. Të dhënat për kapacitetin prodhues dhe të dhëna të tjera teknike lidhur me hidrocentralet, janë marrë nga portali i KESH (www.kesh.al). HEC-i i Fierzës Diga e HEC-it të Fierzës ka krijuar një rezervuar me një volum prej 2,7 miliardë m3 ujë dhe një sipërfaqe prej 72 km2. Vëllimi i dobishëm i rezervuarit është 2.3 miliardë m3. Diga e HEC-it të Fierzës, gjendet në Fierzë, Tropojë. Fierza gjendet vetëm 18 km larg nga Qyteti i Bajram Currit (Bashkia Tropojë). Nga ky HEC furnizohet me energji elektrike e gjithë zona e Alpeve lindore (Kukës, Has, Tropojë, etj.) si dhe një pjesë e rëndësishme e vendit tonë.

Të dhënat energjitike; • Kapaciteti i instaluar (4 Ag.) 500 MW • Fuqia nom. e Gjeneratorëve 125 MW • Rënia nominale 118 m • Konsumi nominal i ujit 116,6 m³/s • Prodhimi mesatar vjetor 1,299,590 MWh • Prurja mesatare vjetore 196 m³/s • Niveli mesatar vjetor 280.68 m • Kapaciteti total i shkarkimit 2670 m3/sek. HEC- i Vaut të Dejës Liqeni i Vaut të Dejës është krijuar për shkak të ndërtimit të Hidrocentralit me të njëtin emër, përmes ndërtimit të tre digave në kaskadën e lumit Drin. Ndodhet rreth 18 km larg qytetit të Shkodrës. Hidrocentrali i Vaut të Dejës nisi të ndërtohej në vitin 1967 dhe u vu në shfrytëzim në Tetor 1970 (pjesërisht) dhe me kapacitet të plotë në vitin 1975. Ndodhet në lartësinë 74 m mbi nivelin e detit dhe ka një thellësi maksimale prej 52 m. Sipërfaqja totale e liqenit është 2470 ha (ose 24,7km2). Vëllimi i ujit në liqen është 580 milion m3. Liqeni është krijuar nga ndërtimi i tre digave; • Diga e Qyrsaqit me lartësi 46.4 metra dhe gjatësi prej 440 m; • Diga e Zadejës, me lartësi 60 metra dhe gjatësi 390 m; • Diga e Rragamit, me lartësi 34 metra dhe gjatësi 340 m. Një linjë e re e transmetimi të energjisë 220 Kv është ndërtuar së fundmi në aksin Vau i Dejës – Koplik. Kjo linjë pritet të përmirësojë ndjeshëm furnizimin me energji elektrike të zonës së Alpeve Perëndimore (zona e Malësisë së Madhe). Të dhënat energjitike; • Kapaciteti i instaluar (4 agregate) 250 MW • Fuqia e gjeneratorëve 50 MW • Rënia nominale 52 m • Konsumi i ujit 113 m3/sek • Prodhimi mesatar vjetor 1000 GWH • Niveli maksimal i ujit në liqen 76 m mnd • Niveli minimal i operimit 61 m mnd • Kapaciteti shkarkues maksimal 7500 m3/sek

HEC-i i Komanit Diga është me gurë dhe ekran prej betoni të armuar dhe krijon një rezervuar (liqen artificial) me sipërfaqe rreth 1200 ha, dhe vëllim rreth 500 milion m3 ujë. Diga është 133m e lartë dhe 290 m e gjatë. Ky hidrocentral është një ndër hidrocentralet më kryesorë për pordhimin e energjisë elektrike në vend. Të dhënat energjitike Nga pikëpamja energjitike, Komani është hidrocentrali i dytë dhe më i fuqishëm i kaskadës së lumit Drin. Për nga fuqia e instaluar, pozicioni dhe vëllimi i rezervuarit, ky HEC luan rol kyç për prodhimin dhe shfrytëzimin e të gjithë kaskadës. Komani është hidrocentrali me kapacitetin më të madh të prodhimit të energjisë në vendin tonë. Parametrat teknike të shfrytezimit të HEC-it të Komanit • Kapaciteti i instaluar (4 Ag.) 600 MW • Fuqia nom. e Gjeneratorëve 150 MW • Rënia nominale 96 m • Konsumi nominal i ujit 184 m³/s • Prodhimi mesatar vjetor 1,811,186 MWH • Prurja mesatare vjetore 263 m³/s • Kapaciteti total i shkarkimti 3400 m3/sek. HEC-i i Ashtës Hidrocentrali i Ashtës është i pozicionuar në veri të Shqipërisë afër Shkodrës, qyteti i katërt më i madh në Shqipëri. Në të ardhmen HEC-i i Ashtës do të prodhojë 240 milionë kilovatë orë energji elektrike. Njëqind mijë familje shqiptare do të furnizohen me energji prej burimeve të rinovueshme. HEC-i është i ndarë në dy stacione: Ashta 1 gjeneron e para elektricitet, aty ku tre dekada më parë është ngritur rezervuari i Spatharës me digën rrjedhëse dhe disa sisteme të vogla vaditjeje. Në fund të kanalit lidhës 5 km të gjatë në afërsi të fshatit të Ashtës, elektriciteti do të gjenerohet sërish, por këtë herë në Ashta 2. Kapacitetit i plotë të dy HEC-eve (Ashta 1 dhe Ashta 2) është 53 (MW); Të dhënat energjitike; • Tipi i HEC-it Hidrocentral me turbina • Prodhimi mesatar vjetor i energjisë 240 milion KWH • Turbinat 2 x 45 / turbina matrix • Kapaciteti total (Ashta 1 dhe Ashta 2) 53MW • Lartësia e rënies së ujit Ashta1 =4.98 m dhe Ashta2 =7.53 m 103

4. 10 problematika mjedisore Rajoni i Alpeve nuk vlerësohet për ndonjë problematikë mjedisore të theksuar dhe për këtë arsye pothuajse nuk përmendet në raportet vjetore që bëhen çdo vit nga institucionet përkatëse. Por kjo nuk nënkupton që në këtë zonë nuk ka çështje të cilat konsiderohen si problematika mjedisore.

104

Problemet kryesore mjedisore në zonë janë si më poshtë: • Ndotja e ujërave; • Menaxhimi i mbetjeve; • Degradimi/humbja e sipërfaqes së tokës; • Cilësia e ajrit; • Rreziku i përmbytjeve; • Ndryshimet klimaterike; • Gjuetia pa kriter e specieve të rralla; • Rreziku nga ndërtimi dhe funksionimi i HEC-eve; • Kërcënimet ndaj elementeve të peizazhit; • Pikat e Nxehta mjedisore (Hot-Spotet) në zonën e Alpeve.

23. Problematika mjedisore

4.9.1 Cilësia e ujërave Vitet e fundit zmadhimi dhe industrializimi më i madh i qëndrave të banuara ka sjellë rritjen e shkallës së ndotjes në mjediset ujore. Shkarkimi i mbetjeve të lëngëta urbanë dhe industriale pa asnjë lloj trajtimi paraprak janë disa nga burimet kryesore të ndotjes së ujërave sipërfaqësore. Shkarkimi i tyre në mënyrë progresive ka ndikuar në uljen e cilësisë së ujërave të lumenjve, liqeneve, burimeve të tjera ujore dhe mjedisit në përgjithësi. Cilësia e ujërave në territorin e Alpeve Shqiptare është e lidhur ngushtë me cilësinë e burimeve ujore të zonës dhe territorin që ato përshkojnë. Në përgjithësi burimet ujore në rajonin e alpeve karakterizohet nga një cilësi e mirë. Të gjithë lumenjtë që kalojnë në këtë zonë; Lumi i Tropojës, Lumi i Gashit, Lumi i Valbonës, Lumi i Shalës, “Përroi i Thatë”, Lumi i Cemit, Lumi i Vermoshit, Lumi i Kirit etj, rrjedhin nga zona me lartësi të mëdha dhe në territore ekologjikisht shumë të pastra. Por nga ana tjetër duke pasur parasysh se një pjesë e madhe e këtyre ujërave kalojnë përmes qëndrave urbane dhe zonave turistike, bëhen subjekt i ndotjes nga mbetjet dhe ujërat e ndotura që nuk trajtohen paraprakisht. Përveç kësaj, banorët e Valbonës, Shalës dhe Cemit ushtrojnë gjuetinë e peshkut me eksploziv, e cila përveç të qënit shkatërruese për faunën ujore, është gjithashtu dhe një burim potencial për ndotjen e ujërave. Aktualisht nuk ka studime të veçanta në lidhje me shkallën e ndotjes së ujërave nëntokësore por do të mjaftonte vështrimi i këtyre lumenjve për të kuptuar shkallën e kontaminimit të tyre. Përkundër faktit të ndotjes, në sajë të regjimit të tyre alpin (me rrjedhje të shpejtë dhe dinamike të ujërave) këtu rriten ende specie mjaft të rralla dhe disa lloje peshqish endemike të tilla si trofta. Sistemet e trajtimit të ujërave të zeza në Alpe nuk ekzistojnë, si rezultat këto ujëra derdhen në mjedis të patrajtuar më parë, duke shkaktuar ndotje të mëdha. Tokat në territorin e alpeve, si pasojë e përbërjes së tyre kanë veti t‘i filtrojnë ujërat në një masë të madhe. Kjo nënkupton që ujërat e ndotura shkarkohen, duke ndotur kështu burimet ujore dhe tokat përreth.

Për shkak të mungesës së burimeve financiare, nuk është kryer asnjë monitorim për ujërat e zonës së Alpeve në lidhje me shkallën e ndotjes.

4.9.2 Menaxhimi i mbetjeve Menaxhimi i mbetjeve, ashtu si në pjesën më të madhe të vendit edhe në rajonin e alpeve përfaqëson një ndër problematikat më kryesore mjedisore. Mungesa e një plani të menaxhimit të mbetjeve e ka përkeqësuar më shumë situatën duke i kthyer hapësirat ku grumbullohen dhe hidhen mbetjet në vendburime ndotjeje, duke rrezikuar shëndetin e banorëve, ndotjen e ajrit, ndotjen e ujërave, hapësirave përreth etj. Arsyet e problematikës së mbetjeve vijnë si pasojë e: • Mungesës së infrastrukturës për grumbullimin dhe përpunimin e mbetjeve; • Rritje e numrit të vizitorëve në zonë; • Mungesa e ndërgjegjësimit të publikut në lidhje me mbetjet dhe rreziqet që ato shkaktojnë në mjedis dhe shëndetin e banorëve. Aktualisht kjo problematikë paraqitet më serioze në Luginën e Valbonës dhe të Thethit, gjithashtu po bëhet edhe më e dukshme në zonën e Kelmendit. Kjo situatë ka krijuar një çështje vërtetë serioze për zonat në fjalë, për aq kohë sa mbeturinat grumbullohen kudo (në rrjedhjet e ujit, livadhet, pyjet, zonat e banuara, etj). Shpesh herë edhe grupet e turistëve që vizitojnë rajonin e alpeve zgjedhin t‘i hedhin mbeturinat e tyre në mjedis si në lumenj, përrenj, lugina etj, ashtu siç veprojnë edhe pjesa me e madhe e banorëve që jetojnë këtu. Asnjë nga zonat kryesore me potencial të lartë turistik si lugina e Valbonës, Thethit dhe Kelmendit nuk kanë landfille për trajtimin e mbetjeve urbane. Në shumicen e rasteve, kontenieret e mbetjeve mungojnë. Shërbimi i grumbullimit të mbetjeve nga Bashkitë pothuajse nuk ekziston. Në Valbonë, ky shërbim realizohet privatisht nga grupe individuale operatorësh. Mbetjet plastike (shishet, ambalazhet etj) dhe mbetjet tekstile vërehen gjithmonë në shtretërit e lumenjve. Duke iu referuar studimeve dhe anketimeve të mëparshme ka rezultuar se sasia mesatare e mbetjeve të prodhuara për individ/në ditë është rreth 0.3 kg. 105

Tabela e mëposhtme tregon sasinë e mbetjeve ditore dhe vjetore nga Bashkitë përkatëse.

Bashkitë Shkodër Malësi e madhe Tropojë Vau Dejës Turistë në Alpe Vizitorët në Alpe

Popullsia 201,385 53,971 28,290 49,159 129,500 100,000

Mbetje/në ditë (kg) 60,416 16,191 8,487 14,748 38,850 30,000

Mbetje/në vit (ton) 21,750 5,829 3,055 5,309 210 30

Tabela 7. Mbetjet ditore dhe vjetore per bashki Burimi: Vrojtimi mbi Sasinë dhe Përbërjen e Mbetjeve të Ngurta në Bashkinë e Tiranës, financuar nga JICA, realizuar ne Maj 2012 nga DIAVA CONSULTING shpk.

Numri i turistëve në vit u llogarit duke u bazuar në kapacitetin e akomodimit, të dhënave lokale dhe rezultateve të pyetësorit të turizmit: Bajram Curri 11400, Kelmend 10800, Lekbibaj 11,000, Shkrel 20,100, Shalë 44,600, Tropojë 12,700, Margegaj 18,900 për një total prej 129,500 turistësh. Nga të dhënat lokale rezulton se në zonën e Alpeve Shqiptare kemi dhe një frekuentim ditor që prek vlerat prej 100,000 turistësh ditorë. Nuk disponohen të dhëna për sa i përket numrit të vizitorëve jashtë territorit të zonës së Alpeve. Gjithashtu nga rezultatet e pyetësorit është përcaktuar se periudha mesatare e qëndrimit të turisteve në Alpe është 5.4 dite. Nga studimet dhe anketimet e mëparshme të kryera në zonë mbi sasinë e gjeneruar të mbetjeve, dëshmojnë se: • Mbetje organike 45%; • Letër 15%; • Mbetje plastike 14%; • Mbetje tekstile 15%; • Mbetje qelqi 3%; • Metale 2%; • Të tjera 6%. Në rastet e qyteteve, mbetjet depozitohen në vendgrumbullimet e tyre përkatëse (në qytetet Koplik, Shkodër dhe Bajram Curri). Vend depozitimet që gjenden në rajonin e alpeve janë të paraqitura më lart në hartën 4.16 (Harta e Problematikës Mjedisore). Këto vendgrumbullime mbetjesh nuk janë të përcaktuara, dhe në pjesën dërrmuese janë të lokalizuara në afërsi të shtretërve të lumenjve të cilat janë formacione gjeologjike që përshkohen lehtë nga uji. Si pasojë, të gjithë komponentët kimik të mbetjeve shpërlahen nga reshjet e shiut dhe më 106

pas depozitohen në tokë duke ndotur tokat bujqësore, ujërat nëntokësore dhe ujërat e pastra. Për të përmirësuar situatën e krijuar në zonën e Alpeve duhet të synohet ndarja e mbetjeve që në burim përmes futjes së skemave të grumbullimit të diferencuar, sensibilizimit të publikut, biznesit si dhe edukimit në shkolla. Një çështje serioze që kërcënon mjedisin e rajonit të Alpeve janë grumbujt e mbetjet organike si psh. mbetjet e ushqimore të gjeneruara nga familjet, mbeturinat e tregjeve të fruta-perimeve, të hoteleve, punishteve të birrës, furrave të bukës, restoranteve, dyqaneve të mishit, familjeve etj, mbetjet që gjenerohen nga stallat e mbarështimit të kafshëve dhe shpendëve si derrat, dhitë, pulat etj. Psh. në zonën e Alpeve stallat e mbarështimit të derrave të cilat në shumë raste gjenden afër zonave të mbrojtura kanë sjellë kështu krijimin e pirgjeve të mëdha mbetjesh dhe mos trajtimi i tyre në mënyrë adekuate, paraqet një kërcënim të vazhdueshëm për popullsinë dhe për mjedisin në tërësi. Problem në vehte paraqesin dhe mbeturinat si: • V ajrat e përdorura sidomos ato që përmbajnë PCB, PCT dhe PBB; • Bateritë, akumulatorët; • Mbeturinat spitalore, infektive, shtazore, barnat e skaduara; • Ambalazhi i substancave të rrezikshme; • Mbeturinat e gomës dhe plastikës; • Pesticidet e skaduara etj.

4.9.3 Vlerësimi i cilësisë së ajrit Burimet e ndotjes së ajrit mund të kenë origjinë natyrore ose antropogjenike.Ndotësit e ajrit të tillë si kimikatet, grimcat e pluhurit ose materialet biologjike shkaktojnë efekte negative mbi mjedisin, shëndetin e njerëzve dhe mbi atmosferën. Rrjeti i monitorimit të cilësisë së ajrit nuk mbulon qendrat kryesore urbane që bëjnë pjesë në Alpet e Shqipërisë. Në këtë rajon Shkodra është i vetmi qytet ku kryhet monitorimi i cilësisë së ajrit. Ndotja e ajrit vjen nga; grimca pluhuri, kimikate apo materiale biologjike, të cilat kanë efekte mbi organizmin e njeriut, mjedisin apo atmosferën. Treguesit kryesorë të cilësisë së ajrit janë niveli dhe përqëndrimi i gazeve të tillë si; • SO2, NOx dhe NH3 (amoniaku), të cilët shkaktojnë ndër të tjera edhe shirat acide; • CO2, CH4 (metani), NO2, lidhen me emëtimin e gazeve në atmosferë të shkaktuar nga aktivitetet njerëzore (djegia e biomasës, dekompozimi i bimësisë në liqen apo mbarështimi i blegtorisë); • PM10, tregon përqëndrimin e grimcave të ngurta në ajër. Treguesit e mësipërm cilësohen problematikë kur ata marrin vlera të larta si pasojë e shkarkimeve nga sektori i transportit ose ai industrial. Që të dy këto burime janë sot për sot në një gjendje të kufizuar. Për pasojë, kemi tendencën të besojmë se cilësia e ajrit në Koplik dhe në qëndra të tjera urbane është në përputhje me standartet kombëtare. Për të gjithë zonën e Alpeve, të dhëna mbi cilësinë e ajrit ka vetem për qytetin e Shkodrës. Bazuar në Raportin e gjendjes në Mjedis (2015) nga të gjithë treguesit e analizuar, rezulton se Shkodra ka ndotje të ajrit brenda të gjitha parametrave dhe normave të lejuara për të gjithë parametrat e matura të ajrit; PM10, PM 2.5, NO2, SO2, O3 siç tregohet dhe në grafikët në vijim. Monitorimi i NO2 për vitin 2015 është realizuar në 6 stacione, Tirana MM (Stacioni Mobile), Durrës, Elbasan, Shkodër, Vlorë dhe Korçë. Bazuar në të dhënat e monitoruara rezulton se nuk kemi tejkalim të vlerës limite vjetore në stacionin e MM në masën 6 %% ku vlera e monitoruar është 42.38 µg/m³ nga 40 µg/m³ që është norma vjetore e BE.

107

Grafiku 3. Vlerat mesatare vjetore të PM10 krahasuar me normën vjetore të BE

Grafiku 4. Vlerat mesatare vjetore të PM2.5 krahasuar me normën vjetore të BE

Grafiku 5. Vlerat mesatare vjetore të NO2 krahasuar me normën vjetore të BE

108

Vlerësimi i situatës nga SO2

Grafiku 6. Vlerat ditore të SO2 krahasuar me normën ditore të BE

Grafiku 7. Vlerat mesatare vjetore të SO2

Monitorim i SO2 për vitin 2015 është realizuar në 6 stacione si Tirana MM ( Stacioni Mobile), Durrës, Elbasan, Shkodër, Vlorë dhe Korcë. Bazuar në te dhënat e monitoruara rezulton se në asnjë stacion nuk kemi tejkalim të vlerës limite ditore dhe as vlerës limite orare të BE për SO2.

109

Grafiku 8. Vlerat mesatare vjetore të O3

Nga grafikët e mësipërm, vërehet që Shkodra, qyteti më i madh në rajonin e Alpeve Shqiptare nuk ka probleme me ndotjen e ajrit. Kjo të bën të kuptosh që qytetet tjera (Koplik, B.Curri) apo fshatrat e rajonit të alpeve nuk kanë probleme me ndotjen e ajrit. Megjithatë ndër kontribuesit potencialë për ndotjen e ajrit të zonës Alpeve mund të përmendim: • Zjarret e qëllimshëm dhe të pakontrolluara që here përdoren për të djegur mbeturinat urbane dhe herë ato shkaktohen spontanisht. Kjo dukuri përbën një burim të fuqishëm të ndotjes së ajrit me elemente ndotëse sidomos me dioksinë. • Burim tjetër vlerësohen edhe proceset e nxjerrjes dhe përpunimit të mineraleve, që e ndosin ajrin me gaze të dëmshëm. • Gjithashtu keqmenaxhimi i mbetjeve, prania e vendgrumbullimeve ilegale, menaxhimi i dobët i ujërave të zeza përbëjnë burime potenciale të ndotjes së ajrit. Ndikimet e aktivitetit minerar në ndotjen e ajrit në zonën e projektit. Proceset e nxjerrjes dhe përpunimit të mineraleve vlerësohen si burim potencial i ndotjes së ajrit me gazra të dëmshëm. Aktualisht në Alpe (në zonën e projektit), përveç aktiviteteve minerare (nxjerrjes dhe përpunimit të inerteve) nuk zhvillohet ndonje aktivitet intensiv minerar. Përjashtim bën gurorja në afërsi të Urës së Valbonës (Margegaj–bashkia Tropojë) e cila është e vendosur në hyrje të Parkut Kombëtar 110

Lugina e Valbonës dhe që punon në periudha sezonale. Duke mos zbatuar asnjë kriter mjedisor, aktiviteti minerar shkakton ndotje të konsiderueshme të ajrit me grimca pluhuri, gjatë procesit të përpunimit të inerteve. Gjithashtu, aktiviteti i gurores po shkatërron peizazhin tipik malor të zones. Kjo pikë, veçanërisht në periudhën e verës paraqet një shqetësim serioz dhe bezdisje për vizitoret, prej ndotjes që shkaktohet nga pluhuri dhe shkatërrimi i peizazhit.

Në Llugaj ka një galeri kromi e cila për momentin funksionon me kapacitet të kufizuar. Pjesa kryesore e aktivitetit minerar zhvillohet jashtë zonës së Planit, në jug të tij. Nga pikpamja mjedisore, aktiviteti minerar për nxjerrjen e kromit shkakton ndryshim të destinacionit të tokës (duke e zënë atë me mbetjet minerare nga mbeturinat e shkëmbinjve, pluhurit, mbeturinave të tjera dhe dhe mbeturinave ujore). Studime të ndryshme tregojnë se ekspozimi i kromit në kushte ekstreme mund të çojë në formimin e Kromit gjashtë-valent, i cili përfaqëson një element mjaft të rrezikshëm për shëndetin. Në ekosistemet ujore, kromi është i njohur për bioakumulimin e tij nga algat, bimët ujore, jorruazorët dhe peshqit. Studimet kanë treguar efektet toksike të kromit gjashtë-valent edhe me përqëndrime relativisht të ulëta.

Këto përfshijnë rritjen e reduktuar dhe fotosintezën në algat dhe bimët ujore; toksicitet vdekjeprurëse, ndryshimet e sjelljes dhe rritje e reduktuar, ndikime tek riprodhimi dhe mbijetesa e jorruazorëve. Edhe kromi tre-valent ka ndikim negativ tek fauna ujore. Edhe në ekosistemet tokësore, kromi (Cr III dhe Cr VI) ndikon negativisht në mjedis, përmes toksicitetit të tij, duke shkaktuar: ngadalësim të rritjes së bimëve, zhvillim të kufizuar, vyshkje, tharje bimesh etj. Efektet toksike të vëzhguara, të përbërjeve të kromit tek njerëzit ose kafshët përfshijnë çështjet e zhvillimit, dëmtimin e lëkurës, sistemet respiratore, riprodhuese dhe digjestive, etj.

111

4.9.4 Gjuetia pa kriter e specieve të rralla Gjuetia është një nga aktivitetet me ndikim të madh në gjendjen e biodiversitetit gjenetik e specifik, pra të biodiversitetit të llojeve. Kjo për shkak të faktit se aktivitetet e paligjshme të gjuetisë për gati dy dekada nuk janë mundur të kontrollohen në mënyrë efektive. Kjo ka sjellë rënie të numrit të individëve në popullatat e llojeve të egra që janë objekt gjuetie dhe sidomos shpendëve dhe kafshëve të egra të cilat për vite të tëra kanë pësuar një rënie të konsiderueshme në numër. Gjuetia e shpendëve dhe e kafshëve, shpesh jashtë kriterit është ndër faktorët që çon në uljen e popullatave. Ky fenomen ka çuar në shumë raste dhe në zhdukje të kategorive të specieve me interes në këtë rajon. Problematikë kryesore në lidhje me biodiversitetin është edhe gjuetia e disa specieve të mbrojtura si ariu i murrmë, rrëqebulli, ujku etj. Situata është përmirësuar në vitet e fundit me zbatimin e Moratoriumit të Gjuetisë së Kafshëve e Shpendëve të egra. Problematikë tjetër, vlerësohet dhe gjuetia e peshkut kryesisht, me mjete shfarosëse. Sidomos në zonën e Valbonës, Shalës dhe Cemit ushtrohet gjuetia e peshkut me eksploziv, e cila përveç të qënit shkatërruese për faunën ujore, është gjithashtu dhe një burim potencial për ndotjen e ujërave. Gjithashtu gjuetia e peshkut është zhvilluar jashtë kontrollit me mjete të ndaluara edhe në periudha të riprodhimit të peshkut, etj. Kjo ka bërë që struktura e popullatave të peshkut të ndryshojë drejt specieve jo të dëshiruara.

4.9.5 Degradimi/humbja e sipërfaqes së tokës Degradimi i tokës është një rrezik mjedisor që kërcënon rajonin e Alpeve Shqiptare. Aspektet e degradimit të tokës në këtë territor shfaqen përmes erozionit, ndotjes së tokave dhe uljes së cilësisë së tyre. Erozioni Dukuria e erozionit përbën një rrezik natyror prezent në zonën tonë të studimit, duke shkaktuar modifikim apo shkatërrim të habitateteve, pyjeve, tokës, dëmtim të pejzazhit dhe të ujërave, dëmtim të biodiversitetit, si dhe ndikim në cilësinë e ekosistemeve ujore. 112

Gjithashtu rrëshqitjet apo shembjet e tokës janë një rrezik natyror mjaft serioz edhe për vetë faktin pasi sjellin dëme të mëdha ekonomike, por ajo që konsiderohet më serioze janë dëmet që kjo dukuri ka sjellë në jetë njerëzish. Territori i Alpeve sipas një studimi mbi “Vlerësimin e rrezikut potencial dhe aktual të erozionit të tokës për të gjithë territorin e Shqipërisë nëpërmjet Sistemit të Informacionit Gjeografik (GIS)” klasifikohet me një shkallë të lartë të erozionit si rezultat i një pjerrësie të theksuar të shpateve, nivelit të lartë të reshjeve, prerjes së paligjshme të drurëve, degradimit të pyjeve në zonat e larta malore etj. Erozioni i tokës vlerësohet si mjaft problematik në disa zona si psh; në Bogë dhe Vermosh (Malesia e Madhe), në Theth (Shkoder), në Fierzë, Valbonë dhe Çerem (Tropojë). Në Bogë erozioni është një problem i madh aktualisht për shkak të dëmtimit të pyjeve nga zjarret. Pjerrësia e madhe e shpateve si dhe zjarrvënia e bimësisë pyjore, kanë krijuar vatra erozioni mjaft problematikë në zonë. Ndërkohë që në Vermosh problemi i erozionit është kryesisht në lumin e Vermoshit ku janë dëmtuar brigjet e tij. Edhe në zonat tjera, erozioni ka ardhur kryesisht për shkak të prerjes dhe djegies së pyjeve. Zjarret Zjarret në pyje kanë shkaktuar një problem vërtet serioz, me pasoja të mëdha negative për ekosistemet, si humbjen e sipërfaqeve të mëdha pyjore, shkretime, gërryerjen e tokës, humbjen e funksioneve biologjike etj, të cilat pasohen me humbje të mëdha socio-ekonomike. Si rezultat i zjarreve të rëna në gjithë territorin e zonës së Alpeve, sipërfaqe të mëdha me pyje janë dëmtuar, duke ekspozuar këto sipërfaqe edhe ndaj rrezikut të erozionit. Përveç pyjeve prodhuese, zjarret kanë djegur edhe zona të mbrojtura, në sipërfaqe të konsiderueshme, duke humbur vlerat dhe rëndësinë që kanë patur. Për sa u përket shkaqeve, në shumicën e rasteve ato konsiderohen të qëllimshëm. Temperaturat e larta vetëm kanë favorizuar përhapjen më të madhe të tyre. Më poshtë jepet dhe harta e rrezikut nga zjarret. Rrëshqitjet e tokës Rreshqitjet e tokës ndodhin në zonat e larta malore atje ku pjerrësia e shpatit i kalon 40° dhe ku kemi vendosje të shkëmbinjve më të fortë mbi ata me të butë ose dhe brenda shkëmbinjve të fortë

në profilin e shpatit. Situata të tilla janë shumë të përhapura në zonën e Alpeve Shqiptare. Ndotja e tokave shkaktohet kryesisht nga përdorimi i kimikateve të ndryshme në bujqësi. 4.9.6 Rreziku i Përmbytjeve Rreziku i përmbytjeve në rajonin e alpeve është kthyer në një shqetësim vitet e fundit me shtimin e problematikave që kanë ardhur si rezultat i ndryshimeve klimaterike. Rreziku nga përmbytjet vjen si rrjedhojë e veprimit të faktorëve natyrorë dhe atyre njerëzorë. Problematike çështja paraqitet në rastet e: • Shirave të vazhdueshëm, të cilat zgjasin shumë, për disa ditë pa pushuar duke rënduar shumë situatën. Kjo pasi këto lloj reshjesh shkaktojnë përmbytje në sipërfaqe të mëdha sepse toka e ngopur e nxjerr ujin në sipërfaqe në vend të asimilimit të tij. Edhe reshjet e borës në shtresa deri në 1m paraqesin rrezik për përmbytje psh. në rastin e mbulimit të tërë pellgut ujëmbledhës të Drinit (Alpe, Malësi e Madhe, Mali i Zi, Kosovë etj). • Lumi Kir paraqitet si burim për përmbytje për shkak të sedimenteve të mëdha që sjell më vete. Ky lum ka dëmtuar shumë argjinaturën e tij dhe gjatë reshjeve të mëdha ai paraqet rrezik vërtet serioz për zonat ku ai rrjedh. • K ombinimi i reshjeve të shiut me ato të borës, shoqëruar me ulje e ngritje të shpejta të temperaturave, dukuri kjo e përsëritur 2 herë gjatë 10-15 viteve (klasifikohet si dukuri e rrallë). • Mospërputhja e kapaciteteve ujëmbledhëse dhe ujëpërcjellëse. Pjesa malore me lartësi e pjerrësi të mëdha të shpateve dhe sipërfaqeve të mëdha ujëmbledhëse transporton sasi të mëdha uji në rrugë sipërfaqësore e nëntokësore drejt aksit të lumenjve dhe pellgjeve liqenore. Ndërsa pjesa fushore, me sipërfaqe dhe pjerrësi shumë herë më të vogël, është e paaftë për të tërhequr dhe përcjellë këtë sasi të konsiderueshme prurjesh për shkak të pjerrësisë së vogël të territorit të saj. • Përmbytje shkakton edhe Drini, përms shkarkimit të tij indirekt në Liqenin e Shkodrës.

Përveç faktorëve natyrorë në rrezikun e përmbytjeve kontribojnë edhe faktorët njerëzorë, ndër të cilët mund të përmendim: • Çlirimi i papritur i sasive shumë të mëdha të ujit nga rezervuarët e veprave hidroenergjitike; • Mosfunksionimi i sistemeve të drenazhimit nëpër fusha; • Ndërhyrjet pa kriter në shpatet e zonave malore, pa studime paraprake, të cilat kanë cënuar raportet e ekuilibrit midis elementeve të ndryshme natyrore. Psh. prerja masive e pyjeve të larta dhe ekspozimi i territorit kundrejt reshjeve dhe shpërlarjes. 4.9.7 Ndryshimet klimaterike Ndonëse Shqipëria është një nga vendet që nuk ka një kontribut të konsiderueshëm në emetimin e gazeve të efektit serrë, ajo si shumë vende të tjera të botës pëson efektet e ngrohjes globale. Rritja e parametrave klimatikë si temperatura, rreshjet, si dhe rritja e nivelit të detit kanë ndikuar ndjeshëm në shëndetin e njeriut, në kulturat bujqësore, në pyjet, në burimet ujore, në zonat e tjera natyrore. Ndër sektorët më të prekur nga ndryshimet klimaterike në vendin tonë janë: Bujqësia - Parashikohet një rritje e mëtejshme e temperaturave në vendin tonë si dhe ulje e nivelit të reshjeve, duke u shoqëruar këto me dukuritë e thatësirave ekstreme dhe përmbytjeve masive. Si rezutat do të kemi ulje të nivelit të prodhimtarisë bujqësore, ku do të dëmtohen ndjeshëm kulturat bazë të bujqësisë. Kjo prishje e sistemit të prodhimit të produkteve bujqësore do të ketë një ndikim negativ në cilësinë e jetës së banorëve. Energjia – Fenomenet drastike të ndryshimeve klimaterike do ta vendosin në krizë sektorin e prodhimit të energjisë elektrike pasi vendi ynë mbështetet tek energjia ujore për furnizimin me energji, kjo sepse vendi yne e ka shumë të vështirë të përmbushë kërkesat për energji elektrike me burimet energjitike që ka (hidrocentralet) si dhe të sigurojë burim të vazhdueshëm ujor për të plotësuar kërkesat e tregut.

113

Biodiversiteti, toka dhe ekosistemet ujore - Si rezultat i ndryshimeve klimaterike Shqipëria si shumë vende të tjera do të vuajë ndikimin në lidhje me: 1. Rritjen e temperaturave vjetore; 2. Rritjen e nivelit të detit deri 20-24 cm deri në 2050 dhe për pasojë rritjen e erozionit detar dhe rritjen e nivelit të ujërave të lumenjve; Nëse këto dukuri do të ndodhin realisht në 40 vitet e ardhshme, praktikisht tokat të cilat janë zona bregdetare apo afër tyre do të përmbyten dhe tokat bujqësore në brendësi të territorit ku kalojnë lumenjtë do të përmbyten. Të gjitha këto dukuri do të shkaktojnë presion të madh në burimet ujore, duke modifikuar zinxhirin e jetës në këto mjedise, çka do të sjellë ndryshimin e habitateve dhe pakësimin e burimeve ujore. Aktualisht në territorin e Alpeve (Sipas Institutit të Gjeoshkencës) ashtu si edhe në pjesën tjetër të vendit tonë, klima ka ndryshuar ndjeshëm. Këto ndryshime vërehen kryesisht në formën e parregullsive të mëdha atmosferike si: • Rritje të temperaturës dhe ulje të sasisë së reshjeve;

• Mundësia e fenomeneve ekstreme dhe ndryshueshmërisë së temperaturave ditore minimale dhe atyre maksimale; • Rriten mundësitë e thatësirave më të shpeshta dhe më të ashpra të cilat shtojnë më shumë rrezikun e zjarreve; • Për shkak të rritjes së temperaturave mesatare të dimrit, pritet që sasia më e madhe e reshjeve të jetë në formën e shiut dhe jo të borës, çka do të shkaktojë rritje si të lagështisë së tokës ashtu dhe të prurjeve; • Rritja e nivelit të përgjithshëm të reshjeve mund të shtojë rrezikun e erozionit të tokës në varësi të intensitetit të shiut. Është e dukshme edhe në ditët e sotme se klima ka ndryshuar ndjeshëm. Stina e verës është gjithnjë e më e nxehtë dhe e thatë (sidomos në muajt gusht), ndërsa stina e dimrit është shkurtuar në kohëzgjatje, me shtim të periudhave të thatësirës, por nga ana tjetër me përsëritje të episodeve të shirave të shpeshta e të ndjeshme të cilat jo në pak raste kanë shkaktuar përmbytje drastike.

24. Ndryshimet klimaterike në Shqipëri - Burimi: Plani i Përgjithshëm Vendor Shkodër

114

4.9.8 HEC-et dhe ndikimi i tyre në mjedis Në territorin e Alpeve gjendet një numër i konsiderueshëm HEC-esh, që në pjesën më të madhe janë HEC-e të vegjël me kapacitet 0.15- 1.4 MW me përjashtim të Hidrocentraleve të Fierzes, të Komanit, të Vaut të Dejës që futen në grupin e HEC-ve të mëdhenj me kapacitet që shkon nga 250 MW deri në 500-600 MW. Ndër HEC-et funksionalë që ndodhen në territorin e Alpeve përmendim: Hidrocentralin e Fierzës (me kapacitet 500 MW), të Komanit (600 MW), të Vaut të Dejës (250 MW), HEC-i Ashtës, të përbërë nga stacioni elektrik Ashta 1 dhe Ashta 2 (Kapacitetit i plotë të dy HEC-eve është 53 (MW), gjithashtu përmendim edhe Hidrocentralet që gjenden në fshatrat Tamarë, Selcë, Curraj, Ndërlysaj, Vukël, Cerem dhe Lekbibaj (të gjithë me Kapacitet 0.15-1.4 MW). Ka një tendencë dhe presion të shtuar për të ndërtuar hidrocentrale në zonën e Alpeve Shqiptare. Kryesisht kjo tendencë ka filluar më së shumti në Valbonë. Ka shifra të ndryshme përsa i përket parashikimit për ndërtim HEC-esh në kaskadën e lumit të Valbonës (shifra që luhaten nga 3-14 hidrocentrale). Duhen përmendur këtu HEC-et e propozuara për t’u ndërtuar në lumin e Valbonës, rreth 11 të tilla, ku 8 prej të cilave kanë marrë lejen për ndërtimin e tyre përgjatë 25 km të luginës së Valbonës. Aktualisht një hidrocentral (4 MW) ka nisur ndërtimin e tij që nga viti 2013 me ritme shumë të ngadalta, dërsa dy HEC-e të tjerë (27 MW) do të fillojnë ndërtimin së shpejti (projekti në kaskadën e Dragobisë). Gjithsesi në mungesë të konsultimeve të duhura publike është e vështirë të gjesh të dhëna të sakta në lidhje me to. Ndërtimi i hidrocentraleve në një zonë të mbrojtur Park Kombëtar (Kateg.II e IUCN) dhe me një peizazh tërësisht alpin siç është Valbona, është shkatërruese për zhvillimin e turizmit, peizazhit, florës dhe faunës së parkut. Ndërtime të kësaj natyre lënë gjurmë përjetësisht në peizazhin e zonës, duke e tjetërsuar përfundimisht atë. Ndikuese janë gjithashtu edhe linjat e transmetimit të energjisë, të cilat sipas ligjit të ri për Zonat e Mbrojtura nr. 81/2017 nuk lejohet të ndërtohen në Parqet Kombëtare. E njëjta gjë vlen edhe për hidrocentralet, sipas ligjit.

Fakti i ndërtimit të HEC-eve në Valbonë ka krijuar një pasiguri të madhe tek banorët e Valbonës dhe operatoret turistike atje, lidhur me te ardhmen turistike të zonës, si dhe pakësimin e burimit ujor të lumit më të madh të Alpeve Shqiptare, përfshirë dhe efektet e pritshme që do të shkaktohen në mjedis. E njëjta problemtike ekziston edhe në zonën e Shalës (pjesa jugore e Parkut Kombëtar të Thethit) dhe në lumin e Cemit. Duke qenë se në afërsi të Alpeve Shqiptare gjenden katër hidrocentrale (nga të cilët tre janë HEC-et më të mëdhenj që ka aktualisht Shqipëria), ndërtimi i këtyre HEC-eve të reja brenda zonave të mbrojtura, nga pikëpamja ligjore dhe mjedisore është e papranueshme. Gjithsesi, tashmë që ndërtimi i tyre ka filluar, është me rëndësi që aktorët vendore (komuniteti, OJF-të mjedisore, operatorët turistike, bashkia, etj) duhet të insistojnë në minimizimin e dëmeve në mjedis, planet rehabilituese të mjedisit, planet e përfshirjes dhe zhvillimit socio-ekonomik të zonës, etj. Gjithashtu duhet theksuar se ndërtimi i HEC-ve në Valbonë ka hasur kundërshime nga banorët e zonës, intelektuale të shumtë dhe ambientalistë të cilët kanë protestuar kundër ndërtimit të tyre. Ndër ndikimet kryesore përmendim: Prishjen e peizazhit të zones - Habitatet natyrore humbasin, ndërkohë që lidhjet tokësore fragmentarizohen. Përmes ndërtimit të digave, devijimit të rrjedhave të ujit, kanalizimeve dhe tuneleve preken në mënyrë të drejtpërdrejtë aspekte kryesore të peizazhit. Përmbytja e tokave - Si rezultat i ndërtimit të HEC-ve sipërfaqe të tëra toke përmbyten, për pasojë në shumicën e rasteve kjo shoqërohet me shpërnguljen e popullsisë që jeton në ato zona. Shfaqja e specieve vektore të sëmundjeve -Tashmë është e vërtetuar prania e llojeve aliene, të cilat janë vektorë të sëmundjeve për llojet vendase të peshqve. Kjo ka sjellë zvogëlim të sasisë së ujit në rrjedhën kryesore, shkakton rritjen e temperaturës së ujit dhe cënimin e kushteve bazë të jetës së gjallesave ujore. Humbja e diversitetit ujor - Devijimi i rrjedhjës së ujit çon në humbjen e diversitetit ujor, ku mund 115

të zhduken peshqit e rrallë, siç është trofta (Salmo faroides), për shkak të pengesës së rrugëve migruese për specien. Gjithashtu, të gjitha speciet janë të kërcënuara nga mortaliteti pas kalimit në turbina. Rritje e erozionit – Si pasojë e ndërtimit të HECve dhe si rezultat i gërmimit të tokës, prerjes së pyjeve përreth e zhdukjes së bimësisë, do të kemi rritje të fenomenit të erozionit sidomos në ato zona ku ndikimi i erozionit është i lartë duke sjellë kështu humbje të sipërfaqeve tokësore, humbjen dhe ndryshimin e biodiversitetit etj. Ndër ndikimet kryesore të marrjes së ujit dhe devijimit të lumit përmendim: • Mbajtja dhe depozitimi i sedimenteve dhe rënie e sasisë së sedimenteve, të cilat kalojnë në pjesën e poshtme të rrjedhës; • Humbje e drejtpërdrejtë e shpateve lumore, habitateve specifike anësore; • Depozitimet e sedimenteve sjellin probleme në pjesën e poshtme të rrjedhës, për efekt të mosbalancimit të shtratit me mjedisin rrethues. Ndër ndikimet që vijnë nga ndërtimi i barrierave përmendim: • Humbjen e traditave kulturore përsa i përket përdorimit të burimeve natyrore, si dhe • Ndryshimet e shërbimeve të ekosistemeve si pasojë e ndërtimit të ujëmbledhësave etj. Nga ana tjetër ndërtimi i HEC-ve përveç aspekteve negative sjell edhe disa avantazhe që listohen si më poshtë: • Përmirësimi i furnizimit me energji elektrike në zonat e thella; • Aktivizimi i burimeve ekonomike private kombëtare dhe ndërkombëtare; • Liqenet që krijojnë japin një peizazh të bukur natyror; • Përdorimi i burimeve lokale të rinovueshme të energjisë për të ulur importin e energjisë elektrike; • Shmangia e shterimit të burimeve energjitike të parinovueshme (qymyri, gazi dhe nafta); • Siguria e furnizimit me energji elektrike me ndikime të ulëta negative në mjedis; • Mungesa e ndotjes dhe e konsumit të ujit që përdoret për prodhimin e energjisë; 116

• Efiçenca e lartë 70% deri ne 90%, e cila deri tani efiçenca më e lartë e të gjitha teknologjive; • HEC-et (vecanërisht të mëdhenjtë) luajnë rol në menaxhimin e përmbytjeve dhe sigurojnë ujë për ujitje në zonat ku ata operojnë; • Sisteme të tilla zgjasin shumë në kohë pasi ndërtohen që të zgjasin edhe më shumë se 50 vjet në operim.

4.9.9 Zhurma Lidhur me nivelin e zhurmave, i referohemi standarit te OBSH dhe Ligjit Nr.9774, datë 12.7.2007 “Për vlerësimin dhe administrimin e zhurmës në mjedis”. Sikurse për ajrin, edhe niveli i zhurmave në mjedisin e rajonit të Alpeve është përgjithësisht i kufizuar. Kjo lidhet me zhvillimin urban të kufizuar dhe mungesën e aktiviteteve industriale të zhvilluara. Të vetmet zona ku nivelet e zhurmës janë të larta, mbeten ato në afërsi të linjës hekurudhore dhe asaj rrugore që lidh Shkodrën me Podgoricën. Megjithatë, zonat e banuara ndodhen përgjithësisht larg këtyre burimeve të zhurmës dhe për pasojë ndikimi i tyre në shëndetin publik dhe atë mjedisor është relativisht i ulët. Burimet e zhurmës Sikurse thënë më lart, burimet e zhurmës ndonëse të kufizuara lidhen kryesisht me transportin rrugor dhe hekurudhor. Niveli i ndotjes akustike është gjithsesi i ulët për shak të largësisë së këtij rrjeti nga qendrat intensive urbane. Aktualisht nuk ka të dhëna për matjet apo nivelin e zhurmave në zonën e Alpeve. Kjo edhe për shkak të nivelit të ulët të aktivteteve njerëzore që zhvillohen atje.

4.9.10 Kërcënimet ndaj elementeve të peizazhit Peizazhi i spikatur i Alpeve Shqiptare, megjithë vlerat e tij, mbetet i kërcënuar nga disa faktorë që përgjithësisht çojnë në fragmentimin, degradimin e tij dhe në shkëputjen e peizazheve të zonave urbane me aktivitet industrial nga peizazhi natyror. Midis faktorëve të shumtë do të rendisim ata më kryesorët si:

peizazhi lumor shfaq ende gjurmët e shfrytëzimit për prodhimin e materialeve inerte me origjinë zhavorrore. Mungesa e menaxhimit të integruar të mbetjeve urbane dhe sidomos shpërndarja e tyre sipërfaqësore spontane apo e përqendruar në formën e një vend-depozitimi ilegal përbën një tjetër faktor të cënimit të peizazhit ujor dhe integrimit të butë të tij më peizazhin rrethues.

a. Në qendrat urbane mungon ende një peizazh i mirëfilltë urban ku të integrohen gjelbërimi, arkitektonika, monumentet kulturore dhe historike; b. Qendrat urbane janë të shkëputura nga peizazhi rrethues përfshirë atë rural, liqenor, fushor dhe malor. Kalimi nga peizazhi urban në format e tjera të tij është i fortë, ofron ndjesinë e tjetërsimit dhe nuk kanë asnjë lidhje organike në mes tyre. Përdorimi i elementeve spontane të peizazhit e ka përforcuar këtë shkëputje; c. Ndryshimi i destinacionit të tokës. Ndërtimet e reja të banesave apo shërbimeve, guroret dhe hapja e rrugëve bën që të ndryshojë edhe peizazhi i zonës. Shpeshherë aktivitetet ndërtuese nuk shoqërohen me masa rehabilituese në peizazh dhe mjedis; d. Peizazhi fushor apo i ultësirës po cënohet nga qendrat e menduara industriale. Ndërkaq mungesa e korridoreve lidhëse brenda zonave të këtij peizazhi cënon integritetin e tij dhe shkrirjen e butë në peizazhin rrethues. Kjo shkëputje peizazhore përforcohet nga përdorimi i elementeve spontane të peizazhit urban dhe industrial; e. Peizazhi rural po dëmtohet nga elemente arkitektonike të papërshtatshme të përfaqësuara nga ndërtesa pa lidhje organike me mjedisin përreth. Arkitektura tradicionale po lihet mënjanë. Kjo shkëputje përforcohet nga përdorimi i elementeve spontane të arkitekturës dhe gjelbërimit; f. Peizazhi malor është i prekur kryesisht nga prerjet e paligjshme të pyjeve, me sipërfaqe të djegura të cilat shoqërohen përgjithësisht me erozion të shpejtë të tokës. Ndërprerja e plotë e prerjeve do të çojë shumë shpejt në një ripërtëritje natyrore të mbulesës bimore; g. Peizazhi ujor, liqenor apo lumor, dëmtohet së bashku me përkeqësimin e cilësisë së ujërave. Në rastin e liqenit ka ndikim të lartë rritja e ngarkesës organike si pasojë e derdhjes në liqen të ujërave të zeza të patrajtuara. Ndërkaq

Me qëllim përmirësimin e peizhazhit dhe ndërthurjen e tipologjive të tij është e nevojshme të merren masa sipas rastit, duke ulur efektet e demitimit te peizazhit.

117

118

tendencat e mundshem nË tË ardhmen pa plan 5.1 TOKA 5.2 AJRI 5.3 FAKTORËT KLIMATIKË 5.4 UJI 5.5. BIODIVERSITETI 5.6 MBETJET 5.7 ZHURMA 5.8 POPULLSIA DHE ASETET MATERIALE 5.9 TRASHËGIMIA KULTURORE 5.10 PEIZAZHI

Plani Kombëtar Sektorial i Alpeve në fushën e turizmit ka shqyrtuar 4 skenarë të mundshëm të zhvillimit, të cilat analizojnë marrëdhënien dhe ndikimet që do të kenë në secilin nga sektorët që ndërthuren me sektorin e turizmit si dhe sistemet që gjenden në territor. Skenarët e mundshëm janë: Skenari Skenari Skenari Skenari

I: Sipas tendencave aktuale; II: Zhvillim maksimal; III: Mbrojtje maksimale; IV: Zhvillimi optimal.

Krahasimi i skenarëve të mundshëm na erdhi në ndihmë për shqyrtimin e disa tendencave të përgjithshme që mund të shfaqen në të ardhmen në çështjet mjedisore nëse plani nuk do të zbatohet si në cilësinë e ajrit, cilësinë e ujit, ndryshimet klimatike, përdorimit të tokës, biodiversitet, cilësitë e ujit, mbetjet, peizazhi etj,. Skenari I: Sipas tendencave aktuale Mundësia e parë e zhvillimit është të ndiqen tendencat aktuale të turizmit të orientuar kryesisht drejt natyrës, pushimit dhe turizmit sportiv. Zhvillimi do të ndodhë në zona që kanë kërkesë të lartë turistike, në ato pak zona që janë të njohura sot, duke vënë kështu në rrezik zonat e mbrojtura të parkut (jo domosdoshmërisht për përhapjen e strukturave të ndryshme aty, por edhe për flukset e vizitorëve që do të presin këto zona). Këtu do të përqendrohen si strukturat akomoduese, ashtu edhe investimet të cilat do të orientohen në të njëjtën mënyrë. Si rrjedhojë e zhvillimit të fokusuar vetëm në pak lokalitete, shërbimet dhe aktivitetet turistike do të përqendrohen drejt tyre duke reduktuar larmishmërinë e ofertës në alpe, rajon i cili ka lokalitete të shumta me potencial turistik. Tregu do të orientohet drejt kërkesës aktuale pa marrë në konsideratë potencialin për segmente të tjera turistike, dhe sipas këtij skenari, vështirësia do të jetë në menaxhimin e presionit të zhvillimit territorial, në zgjatjen e sezonit turistik gjithëvjetor, në promovimin e produkteve turistike dhe në qëndrueshmërinë e imazhit konkurrues të rajonit.

Skenari II: Zhvillim maksimal Ky zhvillim synon të tërheqë një gamë të gjerë dhe një numër të lartë turistësh. Një zhvillim i tillë synon të gjitha llojet e turizmit malor, natyror, turizmit të aventurës, sportiv, kulturor, atij të zbavitjes etj., me struktura akomoduese me kapacitet të lartë. Ky intensitet i lartë ndërtimi do të kërkojë zhvillimin e investimeve të mëdha infrastrukturore në mënyrë që të përballojë fluksin e lartë të turistëve. Shërbimet turistike do të zgjerojnë gamën e tyre. Qendrat do të zhvillohen në mënyrë të ngjashme dhe do të ofrojnë të njëjtat produkte dhe aktivitete turistike, pa u diferencuar në konkurrencë me njëra-tjetrën. Një skenar i tillë zhvillimi do të përshpejtojë maturimin e produkteve turistike, duke sjellë të ardhura ekonomike në një fazë paraprake por në një periudhë të shkurtër kohore. Ky zhvillim do të cënojë sistemin natyror për shkak të mosrespektimit të kapacitetit mbajtës dhe ngarkesës turistike të territorit.

Nëse ky skenar do të zbatohet pritet që të ketë disa ndikime në mjedisin e zonës së Alpeve të cilat mund të jenë të natyrave të ndryshme. Ndër to mund të përmendim: - Përhapje urbane dhe presion në rritje për ndërtim drejt parqeve; - Ndërhyrje në sistemin natyror për të siguruar ujin, lëndë drusore, materiale ndërtimi, etj; - Impakt i lartë në lidhje me biodiversitetin, burimet ujore sipërfaqësore dhe nëntokësore, cilësinë e ajrit, tokës, etj. 119

25. Skenari sipas zhvillimit aktual

26. Skenari i zhvillimit maksimal

120

Skenari III: Mbrojtje maksimale Në këtë skenar synohet një zhvillim i ulët që do të ketë një mbrojtje strikte të zonave natyrore dhe parqeve për të reduktuar maksimalisht impaktin mjedisor. Për rrjedhojë, segmenti më i zakonshëm i turistëve do të jetë ai i orientuar drejt natyrës, ekologjisë dhe relaksit me një fluks shumë të kufizuar. Infrastruktura rrugore dhe transporti do të zhvillohen detyrimisht në zonat jashtë parqeve, duke mos ofruar mundësi zhvillimi për qendrat e banuara rurale që gjenden brenda tyre. Shërbimet turistike dhe strukturat akomoduese do të jenë tradicionale, miqësore me mjedisin dhe të specializuara në natyrë, florë dhe faunë. Planifikimi në përgjithësi do të jetë frenues dhe korrigjues. Parqet e mbrojtura në vetvete nuk do të mund të vetëmenaxhohen për shkak të numrit dhe frekuentimit të vogël të turistëve. Produktet dhe shërbimet turistike do të ofrojnë një paketë shumë të limituar, të përqendruar vetëm tek turizmi ekologjik e natyror. Si pasojë e këtij zhvillimi, rajoni nuk do të jetë konkurrues për pasojë të mosshfrytëzimit optimal të avantazheve konkurruese (si natyra, stili jetesës, etj.).

Skenari IV: Zhvillimi optimal Ky skenar synon të gjejë ekuilibrin e duhur mes zhvillimit të territorit në kuadër të turizmit dhe mbrojtjes së mjedisit, duke organizuar territorin me lokalitete të specializuara, me karaktere dhe funksione të ndryshme. Ky skenar lejon një zhvillim të kontrolluar që synon t’i përgjigjet kërkesës së turizmit, por pa dëmtuar pasuritë natyrore e kulturore të zonës. Rajoni në tërësi do të sigurojë zhvillimin e strukturave akomoduese që do të ruajnë identitetin tradicional në zonat brenda parqeve. Ai do të synojë një gamë më të gjerë e të larmishme strukturash dhe shërbimesh për ato lokalitete që janë jashtë parqeve dhe për ato të cilat lejojnë një zhvillim të lartë bazuar në kapacitetin akomodues optimal dhe ngarkesën turistike të territorit. Ofrimi i shërbimeve publike dhe infrastrukturës do të bëhet në sajë të hierarkisë dhe specializimit të lokalitetit bazuar edhe në kërkesën turizstike. Po ashtu, edhe segmentet turistike do të jenë të shumëllojshme dhe të orientuara sipas specializimit të lokaliteteve. Këto të fundit do të jenë komplementare dhe jo konkurruese mes njëratjetrës. Ndërkohë, rajoni në tërësi do të rrisë konkurrueshmërinë në rang kombëtar e ndërkombëtar.

121

27. Skenari i mbrojtjes maksimale

122

28. Skenari i zhvillimit optimal

5.1.1 Toka Nëse PKS e zonës së alpeve nuk zbatohet, gjendja dhe përdorimi i tokave bujqësore dhe pyjeve do të mbeten në situatën aktuale. Zona e alpeve karakterizohet nga aspektet e degradimit të tokës që shfaqen përmes erozionit, ndotjes së tokave, zjarreve në pyje, uljes së cilësisë së tokave si pasojë e përdorimit të kimikateve (herbicide, pesticide, ushqyes), informalitetit, rreziqeve natyrore si përmbytja e tokave, etj. Gjithashtu do të vazhdojë të jetë i pranishëm presioni mbi burimet tokësore bujqësore dhe pyjore, fenomeni i mbikullotjes etj. Në mungesë të planit, infrastrukturat përkatëse nuk do të mund të rikonstruktohen ose ndërtohen mbi bazën e nevojave dhe mundësive aktuale. Mungesa e një analize të nevojave dhe kërkesave konkrete do të sillte krijimin e infrastrukturave të papërshtatshme, të cilat do të kishin efekte negative mbi përdorimin aktual të tokave bujqësore dhe pyjeve, si dhe përdorimit aktual të hapësirës. 5.1.2 Ajri Ajri në rajonin e alpeve është i një cilësie relativisht të mirë e pa vlera të larta ndotjeje. Të gjithë treguesit kryesorë të ndotjes janë brenda normave të lejuara. Kjo pasi transporti rrugor që cilësohet si kontribuesi kryesor i ndotjes së ajrit nuk është shumë i zhvilluar në këtë zone, dhe si rrjedhojë gazrat e djegies së karburanteve janë në nivele shumë të ulëta. Gjithashtu, sektori industrial është pak i zhvilluar. Megjithatë, disa fenomene paraqiten shqetësuese në zonë, si emetimet e ndotësve si pasojë e zjarreve të qëllimshme dhe të pakontrolluara, ndotësit që emetohen nga keqmenaxhimi i mbetjeve nëpërmjet pranisë së vendgrumbullimeve ilegale, si dhe menaxhimi i dobët i ujërave të zeza, duke qenë burime potenciale të ndotjes. PKST-ja e zonës së alpeve nuk parashikon projekte konkrete për përmirësimin e cilësisë së ajrit për vetë faktin se kjo çështje nuk paraqitet shqetësuese, por nga ana tjetër dhënia e disa rekomandimeve konsiderohet shumë e rëndësishme. Pra, nëqoftëse plani nuk zbatohet, masat rekomanduese (si moslejimi i djegieve të grumbullimeve të mbetjeve, monitorimi dhe matja e niveleve të emetimeve të ndotësve në ajër, vendosja e sanksioneve me qëllim ndërgjegjësimin e popullsisë etj.), nuk do të merren parasysh në zbatimin

e mëtejshëm nga institucionet përkatëse me qëllim uljen e nivelit të ndotjes në rajonin e Alpeve Shqiptare. 5.1.3 Faktorët klimatikë Ndonëse Shqipëria është një nga vendet që nuk ka një kontribut të konsiderueshëm në emetimin e gazrave të efektit serrë, ajo si shumë vende të tjera të botës vuan pasojat e ngrohjes globale. Rritja e parametrave klimatike si temperatura, rreshjet, si dhe rritja botërore e nivelit të detit, kanë ndikuar ndjeshëm në shëndetin e njeriut, në kulturat bujqësore, në pyjet, në burimet ujore dhe në zonat e tjera natyrore. Për shkak se situata është gjithnjë e më e ndjeshme dhe po ndikon në sektorin bujqësor dhe energjitik, në biodiversitet, tokë, ekosisteme etj, PKST-ja e zonës së alpeve ka parashikuar disa propozime specifike për të minimizuar sadopak këto ndikime negative. Pra, në rast se plani nuk adaptohet, infrastruktura dhe masat përkatëse që janë planifikuar atje nuk do të ndërmerren, duke sjellë rritje të ndjeshmërisë ndaj ndryshimeve klimatike dhe duke shkaktuar dëme të konsiderueshme në sektorë të caktuar. 5.1.4 Uji Vitet e fundit zmadhimi dhe industrializimi më i madh i qendrave të banuara ka sjellë rritjen e shkallës së ndotjes në mjediset ujore. Shkarkimi i mbetjeve të lëngëta urbane dhe industriale pa asnjë lloj trajtimi paraprak janë disa nga burimet kryesore të ndotjes së ujërave sipërfaqësore. Shkarkimi i tyre në mënyrë progresive ka ndikuar në uljen e cilësisë së ujërave të lumenjve, liqeneve, burimeve të tjera ujore dhe mjedisit në përgjithësi. PKST e zonës së alpeve i ka kushtuar një rëndësi të madhe çështjes së përmirësimit të cilësisë së ujërave nëpërmjet disa propozimeve konkrete dhe rekomandimeve për shkak të situatës aktuale të ujërave që po përkeqësohet më shumë si pasojë e ndotjes së shkaktuar nga çështje të përmendura më sipër. Adaptimi i planit do të bëjë të mundur ndërtimin ose rikonstruksionin e infrastrukturave përkatëse mbi bazën e nevojave dhe mundësive aktuale në zonë. Gjithashtu, ky plan do të mundësojë që propozimet ose rekomandimet e tij të mer123

ren parasysh nga autoritetet përkatëse. Në bazë të tij, nfrastrukturat dhe politikat përkatëse do të hartohen mbi bazën një analize të nevojave dhe mundësive, duke marrë në konsideratë karakteristikat ekzistuese natyrore të zonës. 5.1.5 Biodiversiteti Rajoni i alpeve ka një shumëllojshmëri të florës dhe faunës, me tre Zona të Mbrojtura të shpallura (Parku i Thethit, i Valbonës dhe lumi i Gashit), tre parqe që pritet të miratohen (Parku Kombëtar i Alpeve që do të përfshijë lumin e Gashit, Valbonën dhe Thethin, si dhe dy Parqe Natyrore Rajonale, Nikaj-Mërturin dhe Shkrelin), shumëllojshmëri pyjesh, peizazhe të larmishme, kullota dhe livadhe alpine. Plani Kombëtar Sektorial i Alpeve nuk ka parashikuar masa konkrete për çështjet që lidhen me biodiversitetin, megjithatë dhënia e disa rekomandimeve (kryerja e monitorimeve të vazhdueshme për speciet me rëndësi kombëtare dhe llojet e rrezikuara, vlerësimi i impakteve mbi llojet e rrezikuara, moslejimi i prerjes së paligjshme të bimësisë, ndalimi i gjuetisë ilegale, etj.) konsiderohet e rëndësishme duke qenë se biodiversiteti ka një prioritet në këtë rajon.

5.1.6 Mbetjet Sektori i grumbullimit/trajtimi/riciklimit të mbetjeve është një ndër sektorët më problematikë në Shqipëri për vetë natyrën e tij ndërlidhëse me një sërë sektorësh të tjerë (ajri, toka, uji, shëndeti etj). Këto problematika përfshijnë: mungesën e infrastrukturës për grumbullimin dhe përpunimin e mbetjeve, rritjen e numrit të vizitorëve në zonë, mungesën e ndërgjegjësimit të publikut në lidhje me mbetjet dhe rreziqet që ato shkaktojnë në mjedis dhe shëndetin e banorëve, praninë e vend-depozitimeve të hapura (të ligjshme dhe të paligjshme), praninë në sasi të mëdha të mbetjeve inerte, mbetjeve të rrezikshme dhe spitalore, mbetjeve organike, mungesën e landfilleve për mbetjet e rrezikshme, ndarjen që në burim të mbetjeve, etj. Duke vlerësuar situatën aktuale të mbetjeve në rajonin e alpeve, plani ka propozuar masa/rekomandime konkrete të cilat do të ndihmojnë më tej në përmirësimin e situatës së mbetjeve në rajonin e alpeve. Nëse ky plan nuk do të zbato124

het, infrastruktura dhe masat/rekomandimet e parashikuara nuk do të ndërmerren dhe situata e mbetjeve do të vazhdojë të mbetet serioze, duke u përkeqësuar më tej me kalimin e kohës për shkak të zhvillimeve të pakontrolluara në të gjithë sektorët përfshirë edhe planifikimin hapësinor/urban.

5.1.7 Zhurma Aktualisht PKST-ja e zonës së alpeve nuk ka parashikuar masa konkrete, për vetë faktin se kjo çështje nuk paraqitet problematike në zonë. Nëse ky plan nuk do të zbatohet, gjendja e zhurmave do të mbetet e njëjtë dhe do të mungojë monitorimi pasi niveli i zhurmave në këtë zonë është përgjithësisht i ulët e pa ndikime negative.

5.1.8 Popullsia dhe asetet materiale Cilësia e ofrimit të shërbimeve në zonat rurale dhe në zonat e thella të rajonit të alpeve është shumë e ulët. Pjesa më e madhe e popullsisë së këtyre zonave të thella ka qasje të kufizuar në shërbimet sociale, veçanërisht në shëndetësi dhe arsim. Kufizimet e transportit publik dhe kostot e larta ndikojnë në lëvizshmërinë e njerëzve dhe qasjen ndaj mundësive të punësimit jashtë fshatrave. Dendësia e ulët, shpërndarja territoriale e theksuar dhe mungesa e infrastrukturës rrugore, vështirësojnë përmirësimin dhe implementimin e investimeve të nevojshme për shërbime publike cilësore. Një çështje tjetër serioze është edhe fenomeni i emigrimit për shkak të mossigurimit të nevojave jetësore si punësim, jetesë, kushteve të vështira klimatike, mungesës së shërbimeve publike etj. Frenimi i tendencave emigruese është një nga problematikat kryesore të zonës në studim, për këtë arsye ndërmarrja e politikave dhe strategjive në përmirësimin e cilësisë së jetës dhe ekonomisë rajonale, shfaqen si një domosdoshmëri për zhvillimin e qëndrueshëm të territorit. Plani i ka kushtuar një rëndësi shumë të madhe krijimit dhe ofrimit të lehtësirave për shërbimet sociale për vetë faktin se ato ndikojnë në mënyrë të drejtëpërdrejtë në zhvillimin e turizmit në rajonin e alpeve. Nëse plani nuk do të zbatohet, aksesueshmëria e popullsisë do të vazhdojë të mbetet një problem serioz për këto zona, duke ndikuar negativisht në promovimin dhe zhvillimin e turizmit në zonë. Një tjetër problematikë do të mbetet emigrimi në zonat e thella rurale, i cili do të vazhdojë të jetë shumë i madh.

5.1.9 Trashëgimia kulturore Trashëgimia kulturore e kësaj zone karakterizohet nga shtresa të pasura dhe të shumëllojshme të trashëgimisë së lëvizshme, të palëvizshme dhe jomateriale/të paprekshme. Të gjitha këto kontribuojnë në kuptimin e plotë të peizazhit kulturor të zonave të Shqipërisë së veriut. Duke qenë se trashëgimia kulturore personifikon në një farë mënyre rajonin e alpeve, plani i ka kushtuar një rëndësi të veçantë duke propozuar disa masa/rekomandime, të cilat do të kontribuonin në ruajtjen e këtyre vlerave në zonë. Nëse plani nuk zbatohet, mund rrezikohen aktivitetet infrastrukturore, integriteti dhe karakteristikat e zonave dhe njësive të trashëgimisë kulturore, sidomos të peizazheve kulturore, peizazheve historike dhe zonave të trashëgimisë urbane. Nga ana tjetër, zhvillimi i infrastrukturës dhe politikave përkatëse nuk do të planifikohet në mënyrë gjithëpërfshirëse dhe mbi bazën e një analize të nevojave dhe mundësive. Si pasojë, zhvillimet e paplanifikuara do të kenë efekte negative në trashëgiminë kulturore.

5.1.10 Peizazhi Alpet Shqiptare përbëjnë një peizazh unik në Shqipëri dhe rajon. Ato karakterizohen nga një peizazh me elemente të forta e të dallueshme që i japin kësaj hapësire një pamje piktoreske të shoqëruar me kontraste të forta të relievit. Nëse plani nuk zbatohet, peizazhi do të gjendet gjithnjë e më shumë nën trysninë e aktiviteteve njerëzore të ligjshme ose të paligjshme dhe dëmtimeve mjedisore. Aktivitetet dhe masat mbrojtëse nuk do të mund të zbatohen dhe si rezultat integriteti e tiparet e veçanta të peizazhit të zonës dhe sistemet natyrore mund të rrezikohen nga zhvillimet e paplanifikuara.

125

126

baza pËr pËrgatitjen e vlerËsimit strategjik mjedisor 6.1 PËRCAKTIMI I OBJEKTIVAVE MJEDISORE 6.2. METODIKA E VLERËSIMIT TË NDIKIMIT NË MJEDIS

6. 1 objektivat mjedisore Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare është një nga planet më me rëndësi në fushën e zhvillimit të turizmit në pjesën veriore të Shqipërisë në rajonin e alpeve që po merr së fundmi një zhvillim të vrullshëm. Ky plan ka të bëjë me zhvilimin strategjik të turizmit e për pasojë edhe të ekonomisë në këtë rajon, dhe si i tillë duhet të përmbushë njëkohësisht detyrimet respektive të konventave në lidhje me mbrojtjen e mjedisit dhe shëndetin publik. Vlerësimi Mjedisor është një nga kërkesat prioritare për miratimin e çdo master plani për përmirësimin zhvillimor në vendin tonë, bazuar kjo në Ligjin nr. 1019/2009 “Për planifikimin e territorit”, Ligjin nr. 91/2013 për “Vlerësimin Strategjik Mjedisor” si dhe Ligjin nr.10440/2011 për “Vlerësimin e ndikimit në mjedis”. Bazuar në analizën e: a) detyrimeve të specifikuara në konventat e ratifikuara dhe në direktivat respektive të BE-së, si dhe në dokumentet strategjike të Shqipërisë, b) situatës ekzistuese të mjedisit, dhe c) ndikimeve potenciale mjedisore që mund të shkaktohen nga aktivitetet e parashikuara në plan, raporti i VSM-së përcakton sektorët më të rëndësishëm mjedisorë dhe objektivat mjedisore si më poshtë: Toka Objektiva mjedisore 1 (OM 1): Garantimi i menaxhimit dhe përdorimit të qëndrueshëm të tokës dhe mbrojtja e saj. Objektiva mjedisore 2 (OM 2): Parandalimi i shfrytëzimit të burimeve natyrore, duke rritur nivelin e përdorimit të materialeve të riciklueshme nga mbetjet që gjenerohen gjatë ndërtimit/rehabilitimit të infrastrukturës. Ajri Objektiva mjedisore 3 (OM 3): Garantimi i arritjes së objektivave afatgjata për sasitë vjetore të shkarkimeve të ndotësve, për të arritur përputhshmërinë me kufijtë maksimalë të lejueshëm nga BE për shkarkimet e ndotësve atmosferikë.

Faktorët klimatikë Objektiva mjedisore 4 (OM 4): Adoptimi i infrastrukturës në përgjigje të ndryshimeve klimatike dhe ulja e sasive vjetore të emetimeve të gazeve serrë në nivelet e përcaktuara në SKZHI II. Uji Objektiva mjedisore 5 (OM 5): Kufizimi i efekteve negative mbi ujërat nëntokësore dhe sipërfaqësore, ujërat e njelmët dhe burimet e ujit të pijshëm. Mjedisi natyror Objektiva mjedisore 6 (OM 6): Garantimi i kohezionit të popullatave dhe mbrojtjes së biodiversitetit. Objektiva mjedisore 7 (OM 7): Ruajtja e zonave që kanë një status të veçantë mbrojtjeje prej aktiviteteve me ndikime të konsiderueshme. Mbetjet Objektiva mjedisore 8 (OM 8): Kompletimi tërësor i infrastrukturës së landfilleve e incineratorëve dhe njëkohësisht ulja e sasisë së depozitimit të mbetjeve në landfill nëpërmjet proceseve të reduktimit dhe rritjes së riciklimit e ripërdorimit. Zhurma Objektiva mjedisore 9 (OM 9): Ulja e ndotjes nga zhurma/akustike dhe përafrimi me nivelet e rekomanduara nga BE dhe OBSH. Popullsia dhe asetet materiale Objektiva mjedisore 10 (OM 10): Përmirësimi i kohezionit social, sigurisë së jetesës dhe lëvizshmërisë së qëndrueshme. Trashëgimia kulturore Objektiva mjedisore 11 (OM 11): Ruajtja e shtrirjes, përmbajtjes dhe veçorive të zonave dhe strukturave të trashëgimisë kulturore. Peizazhi Objektiva mjedisore 12 (OM 12): Garantimi i ruajtjes së peizazheve të veçanta dhe zonave peizazhistike me veçori dalluese në nivel kombëtar dhe krijimi i një imazhi peizazhi me cilësi të lartë.

127

128

Përcakton prioritetet dhe vizionin kombëtar për zhvillimin e vendit si dhe jep indikatoret përkatës per secilën fushë, përshirë edhe mjedisin e zonat e mbrojtura.

Përcakton objektivat mjedisore në lidhje me cilësinë e mjedisit, duke përfshirë: tokën, ujin, ajrin, zhurmat, peizazhin etj.

Përcakton prioritetet dhe objektivat e ruajtjes së natyrës.

Duhen marrë në konsideratë dispozitat mbi të cilat është bazuar hartimi i Direktivës që përcakton kuadrin për mbrojtjen e tokës dhe amendon Direktivën 2004/35/EC. Strategjia merr në konsideratë një sërë funksionesh, diversitetin dhe kompleksitetin e tokës si dhe një sërë procesesh degradimi të cilave ajo (toka) u nënshtrohet. Objektivi strategjik është mbrojtja dhe shfrytëzimi i qëndrueshëm i tokës, bazuar në parimet e mëposhtme udhëzuese: - Parandalimi i degradimit të mëtejshëm dhe ruajtja e funksioneve të tokës kur toka përdoret si mjedis pritës për efektet e aktivitetit të njeriut apo fenomeneve

Strategjia Ndërsektoriale e Mjedisit 2015-2020 (draft)

Dokumenti i Politikave Strategjike për Mbrojtjen e Biodiversitetit 2015-2020 (VKM nr. 31 datë 20.01.2016)

Ligji nr. 9244, datë 17.6.2004 Për mbrojtjen e tokës bujqësore Strategjia tematike Ligji nr. 10431 datë 9.6.2011 “Për mbrojtjen e mjedisit” (neni 18)

Qëllimi dhe objektivat

Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim II, 2015-2020 (VKM nr. 348, datë 11.5.2016)

Referenca ligjore e Be-së dhe Shqiptare

Toka, natyra, peizazhi

Lidhja me sektorin përkatës të mjedisit Siguron integrimin me Planin e Përgjithshëm Kombëtar Përfshin elementet kryesore të zhvillimit të qëndrueshëm mjedisor Biodiversiteti

128

Siguruar nëpërmjet integrimit të objektivave të vendosura për zonat e mbrojtura aktuale dhe ato të planifikuara në të ardhmen. OM1 OM11

Siguruar përmes integrimit të kërkesave të kësaj strategjie

Harmonizim i objektivave zhvilluese në nivel kombëtar

Lidhja me objektivat mjedisore

6.1.1 Konventat, direktivat e BE-së dhe dokumentet strategjike kombëtare Për të përcaktuar objektivat e rëndësishme specifike, janë përdorur detyrimet e specifikuara në konventat e ratifikuara dhe në direktivat respektive të BE-së, si dhe në dokumentet strategjike të Shqipërisë. Lidhja mes sektorëve të mjedisit dhe objektivave mjedisore si dhe dokumentet përkatëse të planeve, programeve apo politikave mjedisore janë paraqitur në tabelën e mëposhtme.

129

Përcakton objektivat e zhvillimit të sektorit dhe përmirësimit të shërbimeve përkatëse.

Përcakton objektivat e zhvillimit të transportit.

Strategjia e Furnizimit me Ujë & Kanalizimet 20112017 (drafti 2014-2020)

Strategjia Sektoriale e Transportit (draft)

Direktiva 2008/98/EC për mbetjet, Direktiva

Qëllimi thelbësor i të gjitha ligjeve, VKM-ve dhe rregulloreve mbi mbetjet është mbrojtja e shëndetit të njerëzve dhe e mjedisit nga efektet e dëmshme që shkaktohen

Përcakton prioritetet dhe objektivat e zhvillimit rural

Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor (VKM nr.709, datë 29.10.2014)

Strategjia e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve 2014-2020 (VKM Nr. 635, datë 1.10.2014)

Konventa Evropiane për Peizazhin

Konventa mbi Diversitetin Biologjik (1994)

Objektivi strategjik është mbrojtja dhe shfrytëzimi i qëndrueshëm i tokës, bazuar në parimet e mëposhtme udhëzuese: - Parandalimi i degradimit të mëtejshëm dhe ruajtja e funksioneve të tokës kur toka përdoret si mjedis pritës për efektet e aktivitetit të njeriut apo fenomeneve mjedisore; - Rikthimi i tokës së degraduar në një nivel funksionaliteti konsistent të pakten me përdorimin aktual apo të synuar, duke pasur parasysh kostot e restaurimit te tokës. - Konventa ka të bëjë me hapësirat natyrore, rurale, urbane dhe periurbane, përfshin hapësirat tokësore, ujërat e brendshme dhe detare dhe ka të bëjë si me peizazhet që mund të konsiderohen të veçanta, ashtu dhe me peizazhet e mjedisit të përditshëm dhe peizazhet e degraduara. Synon rritjen e investimeve nëpërmjet përmirësimeve të vazhdueshme në kuadrin ligjor dhe institucional, stabilitetit dhe rritjes ekonomike të qëndrueshme, përmirësimit të mëtejshëm dhe modernizimit të infrastrukturës

tematike Ligji nr. 10431 datë 9.6.2011 “Për mbrojtjen e mjedisit” (neni 18)

Toka, mbetjet

Transporti, infrastruktura

Uji i pijshëm, trajtimi i ujërave të përdorura

Bujqësia, zhvillimi rural

Përcaktimin e zonimit hapësinor dhe projekteve strategjike prioritare

Siguruar nëpërmjet integrimit të sistemeve natyrore, ujit, bujqësisë dhe infrastrukturës në procesin e planfikimit. Konsiderimi i infrastrukturës përkatëse të furnizimit me ujë, largimit të ujit të përdorur, cilësinë e shërbimeve. Siguruar përmes integrimit të sistemit të transportit dhe mobilitetit. OM2 129 OM8

Zhvillimi i qëndrueshëm

130

- Ligjit nr. 162/2014, datë 12.04.2014" Për mbrojtjen e cilësisë së ajrit të mjedisit " dhe VKM nr. 594, datë 10.09.2014 " Për miratimin e Strategjisë Kombëtare të Cilësisë së Ajrit "

Ajri

Direktiva 2008/50/EC mbi cilësinë e ajrit dhe për ajër më të pastër për Evropën. Direktiva 2004/ 107/CE lidhur me arsenikun, kadmiumin, më rkurin, nikelin dhe hirdokarburet aromatike policiklike në ajrin e mjedisit. Shqipëria u është përafruar plotësisht këtyre direktivave përmes:

6. Nxitjen e rritjes së bashkëpunimit midis vendeve anëtare për reduktimin e ndotjes së ajrit.

5. Mirëmbajtjen e cilësisë së ajrit atje ku është e mirë dhe përmirësimin e saj në raste të tjera;

4. Garantimin se informacioni i tillë mbi cilësinë e ajrit të ambientit do t’i bëhet i disponueshëm publikut;

3. Sigurimin e informacionit mbi cilësinë e ajrit të ambientit në mënyrë që të ndihmojë luftën kundër ndotjes dhe shqetësimit të ajrit dhe të monitorojë prirjet dhe përmirësimet që vijnë si rezultat i masave kombëtare dhe të komunitetit;

2. Llogaritjen e cilësisë së ajrit të ambientit në vendet anëtare me bazë metoda dhe kritere të përbashkëta;

- VKM nr. 594, datë 10.09.2014 “Për miratimin e Strategjisë Kombëtare të Cilësisë së Ajrit"

- Ligjit nr. 162/2014, datë 12.04.2014 “Për mbrojtjen e cilësisë së ajrit të mjedisit”

1. Përkufizimin dhe përcaktimin e objektivave për cilësinë e ajrit hartuar për Evropën. Direktiva 2004/107/CE lidhet me arsenikun, kadmiumin, mërkurin, nikelin dhe hirdokarburet aromatike policiklike në ajrin e mjedisit. Shqipëria u është përafruar plotësisht këtyre direktivave përmes:

Direktiva 2008/50/EC përcakton masat që synojnë si vijon:

Toka, mbetjet

Qëllimi thelbësor i të gjitha ligjeve, VKM-ve dhe rregulloreve mbi mbetjet është mbrojtja e shëndetit të njerëzve dhe e mjedisit nga efektet e dëmshme që shkaktohen nga grumbullimi, transportimi, përpunimi, depozitimi dhe trajtimi i mbetjeve. Direktiva 2008/98/KE (Direktiva Kuadër mbi Mbetjet) parashikon një qasje të re mbi administrimin e mbetjeve bazuar në parandalimin e ndikimeve negative të gjenerimit të mbetjeve dhe administrimit mbi shëndetin e njeriut dhe mjedisin, si dhe duke synuar kufizimin e prodhimit të mbetjeve, si dhe nxitjen e përdorimit të mbetjeve si burim nga riciklimi dhe rikuperimi. Mbetja është një burim i lëndës së parë (dhe jo diçka që duhet shpërbërë sa më lirë që të jetë e mundur), kështu që VKM nr. 175, datë 19.1.2011 duhet të merren masa për të ripërdorur mbetjet sa më shumë të jetë e mundur. Përsa “Strategjia dhe plani i përket riciklimit, SKZHI-II paraqet një objektiv mjedisor që është: “55% e masës kombëtar i menaxhimit të totale të mbetjeve të ripërdoret apo riciklohet deri në 2020”. mbetjeve 2010-2025”

Direktiva 2008/98/EC për mbetjet, Direktiva 2006/12/EC për mbetjet, transpozuar në legjislacionin shqiptar si ligj nr.10 463, datë 22.9.2011 Për menaxhimin e integruar të mbetjeve”

OM3

sistemit të transportit dhe mobilitetit. OM2 OM8

130

131

Një ligj specifik “Për ndryshimet klimatike” është draftuar. Dokumenti teknik për përcaktimin e Kontributit Kombëtar të Pikësynuar (INDC) për Shqipërinë (2015)

Ligj nr. 75/2016 “Për ratifikimin e marrëveshjes së Parisit, në kuadër Konventës Kuadër të Kombeve të Bashkuara, për ndryshimet klimatike.

Strategjia e BE-së për adaptimin ndaj ndryshimeve klimatike (COM (2013)

Dokumenti përcakton angazhimet e Republikës së Shipërisë për kufizimin e emetimeve të gazeve serrë me 11,5% deri në vitin 2030.

Objektivat e përgjithshme të strategjisë së BE për zbatim lidhen me kontributin për një Evropë më elastike ndaj çështjes së klimës. Kjo do të thotë rritje e punës përgatitore dhe e kapacitetit për t’iu përgjigjur ndikimeve nga ndryshimet klimatike në nivel lokal, rajonal dhe kombëtar, duke zhvilluar një përafrim logjik dhe duke përmirësuar koordinimin. Shqipëria ka ratifikuar Konventën e Vjenës dhe protokollin e Montrealit në tetor 1999, është anëtare e Konventës Kuadër të Kombeve të Bashkuara mbi Ndryshimet Klimatike (UNFCC) që nga janari 2009, dhe ka finalizuar me sukses përgatitjen e Komunikimit të Tretë Kombëtar që mbulon periudhën 2000-2009. Në vitin 2016 është parashikuar të përfundojë hartimi i Strategjisë Kombëtare dhe Planit Kombëtar të Veprimit për Ndryshimet Klimatike, me kohëzgjatje 2016-2030 (Strategjia dhe plani janë hartuar së fundmi dhe pritet miratimi i tyre). Ratifikohet Marrëveshja e Parisit në kuadër të Konventës Kuadër të Kombeve të Bashkuara, për ndryshimet klimatike, bërë në Paris më 12.12.2015.

Objektivat e Direktivës 2004/107/CE janë : (a) të përcaktojë një vlerë të synuar për përqendrimin e arsenikut, kadmiumit, nikelit dhe benzo (a) pirenit në ajrin e ambientit me qëllim shmangien, parandalimin ose reduktimin e efekteve të dëmshme të arsenikut, kadmiumit, nikelit dhe hidrokarbureve policiklike aromatike në shëndetin e njeriut dhe në mjedis si një i tërë; (b) të sigurojnë, në lidhje me arsenikun, kadmiumin, nikelin dhe hidrokarburet policiklike aromatike, që cilësia e ajrit të ambientit është ruajtur atje ku ajo është e mirë dhe është përmirësuar në raste të tjera; (c) të përcaktojë metodat e përbashkëta dhe kriteret për vlerësimin e përqendrimeve të arsenikut, kadmiumit, nikelit dhe hidrokarbureve policiklike aromatike në ajrin e ambientit si dhe për depozitimin e arsenikut, kadmiumit, mërkurit, nikelit dhe hidrokarbureve policiklike aromatike; (d) të sigurojë marrjen e informacionit të duhur mbi përqëndrimet e arsenikut, kadmiumit, mërkurit, nikelit dhe hidrokarbureve policiklike aromatike në ajrin e ambientit si dhe mbi depozitimet e arsenikut, kadmiumit, mërkurit, nikelit dhe hidrokarbureve policiklike aromatike, dhe të sigurojë vënien në dispozicion të publikut. SKZHI II përcakton objektivat për nivelet e emetimeve në ajër si më poshtë: për NOx - 40 μ/m³, për PM10 - 40 μ/m³, për PM2,5 - 25 g / m3 dhe 20 g/m3 dhe SO2 - 125 μ/ m³.

së ajrit.

Faktoret klimatikë

OM 4

131

132

Direktiva përcakton masat për të: a) monitoruar dhe klasifikuar sipas cilësisë ujin për larje, b) menaxhuar cilësinë e ujit për larje dhe c) informuar publikun mbi cilësinë e ujit për larje. Qëllimi (objektiva) i kësaj Direktive është “të ruajë, mbrojë dhe përmirësojë cilësinë e mjedisit dhe të mbrojë shëndetin e njerëzve, duke plotësuar Direktivën 2000/60/EC”

Direktiva 2006/7/EC për Menaxhimin e Cilësisë së Ujit për Larje, VKM nr. 246, datë 30.04.2014 “Për përcaktimin e normave të

VKM nr. 246, datë 30.04.2014 “Për përcaktimin e normave të cilësisë së mjedisit për ujërat sipërfaqësore”

Direktiva 2008/105/EC për standardet e cilësisë mjedisore në fushën e politikave ujore

Direktiva përcakton masat për arritjen e objektivit strategjik të statusit të mirë ekologjik për ujërat në vitin 2020. Ky ligj ka si qëllim: a) mbrojtjen dhe përmirësimin e mjedisit ujor, të ujërave sipërfaqësore, qofshin të përkohshme apo të përhershme, të ujërave të brendshme detare, të ujërave territoriale, zonave ekonomike ekskluzive, shelfit kontinental, të ujërave ndërkufitare, të ujërave nëntokësore si dhe të statusit të tyre; b) sigurimin, ruajtjen, zhvillimin dhe shfrytëzimin sa më racional të burimeve ujore, të domosdoshme për jetën dhe për zhvillimin social e ekonomik të vendit; c) shpërndarjen e drejtë të burimeve ujore sipas qëllimeve të përdorimit dhe drejtimin e administrimin e efektshëm të tyre; ç) mbrojtjen e burimeve ujore nga ndotja, shpërdorimin dhe harxhimin mbi nevojat faktike; d) përcaktimin e kuadrit institucional në nivel kombëtar e vendor për vënien në jetë të një politike kombëtare për administrimin dhe menaxhimin e burimeve ujore në të mirë të komunitetit dhe interesave sociale dhe ekonomike të vendit. Kjo Direktivë përcakton standartet e cilësisë mjedisore për substancat prioritare dhe ndotësit e tjerë, siç përcaktohet në Direktivën 2000/60/EC me objektiv arritjen e një gjendjeje të mirë kimike të ujërave sipërfaqësore dhe në përputhje me parashikimet dhe objektivat e Direktivës 2000/60/EC mbi parandalimin e emetimit të substancave në ujë , duke ndarë ujërat e zeza. VKM-ja që transpozon Direktivën 2008/105/EC në legjislacionin shqiptar përcakton normativa të detajuara dhe gjithëpërfshirëse për vlerësimin e gjendjes kimike të ujërave sipërfaqësore.

Direktiva 2000/60/EC (Direktiva Kuadër e Ujit) ligji nr. 111/2012 Për menaxhimin e integruar të burimeve ujore VKM nr. 246, datë 30.04.2014 “Për përcaktimin e normave të cilësisë së mjedisit për ujërat sipërfaqësore”

Uji

OM5

132

133

Direktiva e habitateve kërkon që shtetet anëtare të marrin masat e duhura për të mënjanuar shkatërrimin e habitateve natyrore dhe të habitateve të specieve në zonat e veçanta të ruajtjes si dhe shqetesimin e specieve për të cilat janë përcaktuar zonat e “Natyra 2000”, në rastet kur ky shqetësim është dukshëm i lidhur me objektivat e kësaj Direktive. Kjo dispozitë aplikohet për ZVM-të e propozuara, sic përcaktohet në përputhje me procedurat dhe kriteret e direktivës së habitateve. SKZHI II përcakton si objektiva strategjike:

Direktiva e Këshillit 92/43/EEC për ruajtjen e habitateve natyrore dhe të florës e faunës së egër.

- Ligji nr. 81/2017 "Për Zonat e Mbrojtura”

Ligji nr. 9587, datë 20.7.2006 “Për mbrojtjen e biodiversitetit”, i ndryshuar”;

Ligji nr. 10006, datë 23.10.2008 “Për mbrojtjen e faunës së egër”

- Garantimi i statusit të mbrojtur për 5% të specieve dhe habitateve të kërcënuara.

- Një rritje e synuar me 17% e sipërfaqës së Zonave të Mbrojtura në gjithë territorin, përmes zgjerimin dhe menaxhimit të integruar të zonave të mbrojtura;

Direktiva ofron një kornizë të plotë për mbrojtjen, menaxhimin dhe kontrollin e të gjithë zogjve të egër që ndodhen në BE. Direktiva udhëzon shtetet anëtare të marrin masa për të mbajtur popullatën e të gjithë llojeve të zogjve të egër që jetojnë në zonën e BE-së. Masa të tilla mund të përfshijnë mirëmbajtjen dhe/ose rikrijimin e vendbanimeve për strehimin e këtyre zogjve. Për të gjitha speciet e zogjve që referohen në Shtojcen e Direktivës, si dhe për të gjitha speciet e rregullta migratore që kanë nevojë për mbrojtje, vendet anëtare duhet të krijojnë Zonat e Veçanta të Mbrojtjes (ZVM), apo të ashtuquajturat “Natyra 2000”. Në këto ZVM duhet garantuar që popullatat e specieve gjenden në një situatë të favorshme. SKZHI II përcakton si objektiv strategjik “Ngritjen e rrjetit ekologjik “Natyra 2000”.

Direktiva 2009/147/EC për mbrojtjen e zogjve të egër.

Ligji nr. 9587, datë 20.7.2006 “Për mbrojtjen e biodiversitetit”, të ndryshuar”

Direktiva e Këshillit 98/83/EC rregullon cilësinë e ujit që përdoret për konsum nga njerëzit. Uji është i shëndetshëm dhe i pastër nëse ai nuk përmban mikroorganizma, parazitë dhe çdo substancë tjetër, të cilat në sasi apo përqëndrime të caktuara përbëjnë një rrezik potencial për shëndetin e njerëzve. Objektiva e kësaj direktive është të mbrojë shëndetin e njerëzve prej çdo efekti negativ apo ndotjeje të ujit që përdoret për konsum nga njerëzit, duke garantuar që uji të jetë i pastër për shëndetin.

Direktiva e Këshillit 98/83/EC në lidhje me cilësinë e ujit të caktuar për konsumim njerëzor (transpozuar në legjislacionin shqiptar përmes VKM nr. 246, datë 30.04.2014)

cilësisë së mjedisit për ujërat sipërfaqësore”

Mjedisi natyror

Uji

OM2 OM6 OM7

OM6

OM5

133

134

Përcakton objektivat dhe masat për menaxhimin e zhurmës në mjedis.

Objektiva e kësaj Direktive është “garantimi i infrastrukturës së sigurt rrugore për të gjithë përdoruesit e rrugës”.

Udhëzimi nr. 9, datë 3.07.2012 “Mbi auditimin dhe inspektimin e sigurisë rrugore”

Kjo gjë do të sigurojë konformimin e plotë të kësaj Direktive në legjislacionin shqiptar.

- “Për përbërjen dhe organizimin e Komitetit Teknik të Zhurmave (KTZH)”.

- “Për kriteret, procedurat dhe rregullat për certifikimin, pezullimin dhe heqjen e certifikatës së ekspertit të zhurmës në mjedis” dhe

Objektivi kryesor është menaxhimi i qëndrueshëm i zhurmës me qëllim respektimin e niveleve të lejuara dhe mbrojtjen e shëndetit të njerëzve. Përcaktojnë kërkesa specifike për zhurmat e gjeneruara nga sektorë të tjerë, siç është transporti rrugor, ajror, hekurudhor, zhurmat e gjeneruara nga pajisjet dhe makineritë. Në tremujorin e fundit të vitit 2017 është parashikuar miratimi i dy VKM-ve:

Qëllimi i ligjit 81/2017 “Për zonat e mbrojtura” është të sigurojë mbrojtje të veçantë të zonave të mbrojtura mjedisore dhe përbërësve të rëndësishëm të biodiversitetit dhe të natyrës në to. Për ruajtjen e florës dhe faunës së egër dhe mjedisit natyror evropian. Objektiva kryesore është ruajtja e florës dhe faunës së egër dhe habitateve natyrore.

Plani kombëtar i veprimit “Për menaxhimin e zhurmave në mjedis” (VKM nr. 123, datë 17.02.2011)

zhurmës në mjedis”, i ndryshuar

Konventa e Bernës (Bern, 1979) (ratifikuar nga Parlamenti i Shqipërisë me Ligjin nr. 8294, datë 2.3.1998) Direktiva 2002/49/EC për vlerësimin dhe administrimin e zhurmës në mjedis. Ligji nr. 9774, datë 12.7.2007 “Për vlerësimin dhe administrimin e

Ligji nr. 10006, datë 23.10.2008 “Për mbrojtjen e faunës së egër”;

Popullsia dhe asetet materiale

Zhurmat dhe menaxhimi i tyre

Zhurmat

Mjedisi natyror

OM10

134

Nëpërmjet hartimit të planit lokal të menaxhimit të zhurmës në mjedis.

OM9

OM6

135

Konventa për Mbrojtjen e Trashëgimisë Arkitektonike të Evropës – Konventa e Granadës

Konventa Evropiane për Mbrojtjen e Trashëgimisë Arkeologjike – Konventa e Maltës (MEKVAD) (Shqipëria ka aderuar përmes miratimit të Ligjit nr. 9806 datë 17.09.2007)

Konventa përforcon konceptin gjithëpërfshirës të ruajtjes së trashëgimisë arkitektonike (monumente, njësi arkitektonike, zona apo struktura memoriale). Konventa kërkon që çdo palë pjesëmarrëse të: - zbatojë mbikqyrjet dhe procedurat e autorizimeve të duhura në përputhje me kërkesat e paracaktuara për mbrojtje ligjore të strukturave në fjalë; - Parandalojë dëmtimin, rrënimin ose shkatërrimin e strukturave të mbrojtura. Politika e ruajtjes gjithëpërfshirëse të trashëgimisë arkitektonike i detyron të gjitha palët që të: - përfshijnë mbrojtjen e trashëgimisë arkitektonike si objektiv të rëndësishëm në planifikimin hapësinor dhe atë urban; - nxisin programet për restaurimin dhe mirëmbajtjen e trashëgimisë arkitektonike; - mundësojnë që ruajtja, rigjallërimi dhe përmirësimi i trashëgimisë arkitektonike të bëhet - aty ku është e mundur - brenda procesit të planifikimit urban dhe hapësinor, të nxisin ruajtjen dhe përdorimin e disa strukturave të cilat individualisht nuk e justifikojnë statusin e ruajtjes, por që janë të rëndësishme si pjesë e zhvillimit urban apo rural dhe si element i cilësisë së jetës; - nxisin përdorimin dhe zhvillimin e aftësive dhe materialeve tradicionale, të cilat janë të rëndësishme për të ardhmen e trashëgimisë arkitektonike. Objektivi: “Ruajtja e Trashëgimisë Arkitektonike si një qëllim i rëndësishëm i planifikimit hapësinor dhe atij urban”.

- sigurojë kohë dhe burime të mjaftueshme për një studim shkencor që duhet të bëhet në zonën përkatëse dhe të publikohen rezultatet e këtij studimi.

- sigurojë që arkeologët, planifikuesit urbanë dhe ata hapësinorë të konsultohen sistematikisht me njëri-tjetrin me qëllim lejimin e modifikimit të atyre planeve hapësinore që kanë të ngjarë të dëmtojnë trashëgiminë arkeologjike;

- kërkojë të pajtojë dhe të ndërthurë kërkesat përkatëse të arkeologjisë me planet hapësinore duke siguruar që arkeologët të marrin pjesë në hartimin e politikave të planifikimit hapësinor dhe në faza të ndryshme të zbatimit të këtyre politikave;

Konventa i referohet konceptit gjithëpërfshirës të ruajtjes së trashëgimisë arkeologjike. Ajo përcakton lidhjen mes ruajtjes së trashëgimisë arkeologjike dhe planifikimit hapësinor. Konventa kërkon që çdo palë të:

Trashëgimia kulturore

OM11

135

136

Plani i Përgjithshëm Kombëtar (VKM nr. 881, datë 14.12.2016)

Draft - Plani i Efiçencës Energjetike

Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim, drafti i 2-të, 2015 - 2020

Koordinimin dhe bashkërendimin e politikave dhe planeve sektoriale kombëtare për territorin.

SKZHI-II është një element kyç i Sistemit të Planifikimit të Integruar (SPI) në Shqipëri. SPI përbehet nga një komplet parimesh operacionale, të cilat garantojnë se planifikimi dhe zbatimi i politikave të qeverisë bëhen në një mënyrë koherente, efektive dhe të integruar. Kuadri kohor 2015-2020 i SKZHI-II është harmonizuar me periudhën vijuese 2014-2020 të planifikimit financiar të BE-së, me Strategjinë e Lisbonës deri në 2020, dhe me tre ciklet vijuese të kuadrit afatmesëm buxhetor. Përveç këtyre proceseve, SKZHI-II është harmonizuar edhe me procese dhe dokumente të tjera kyçe të zhvillimit dhe reformimit strategjik. Përcakton normat e ruajtjes së energjisë dhe rritjen e efiçencës së përdorimit.

- Hartimin e politikave që nxisin konkurrueshmërine dhe zhvillimin ekonomik në Shqipëri, duke u krahasuar me vendet e rajonit dhe më gjerë.

- Arritjen e standardeve që i shërbejnë qytetarëve, rritjes së mirëqënies së tyre dhe garantimit të mbrojtjes së të drejtave të tyre, dhe

- Shndërrimin e Shqipërisë në një vend të denjë për t’u anëtarësuar në Bashkimin Evropian;

SKZHI-II shpjegon se si do të arrihet ky vizion përmes politikave dhe strategjive të qeverisë, duke synuar:

Strategjia e dytë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI-II) paraqet vizionin e Shqipërisë për zhvillimin e saj social, demokratik dhe ekonomik për periudhën 2015-2020, si dhe aspiratën për integrimin evropian. OM 3

Faktorët klimatikë

Planifikimi i territorit

Efiçenca e energjisë

Peizazhi

kulturore

Popullsia dhe asetet materiale Trashëgimia

Zhurma

Mjedisi natyror Mbetjet

Uji

OM 2

Ajri

136

Respekton parimet e planit për zhvillimin ekonomik, social dhe mbrojtjen e mjedisit dhe rritjen e qëndrueshme

Kriteret dhe standartet e ndërtimit në lidhje me efiçencën e energjisë

OM 12

OM 11

OM 10

OM 9

OM 8

OM 7

OM 6

OM 5

OM 4

OM 1

Toka

6.1.2. Identifikimi i ndikimeve mjedisore Ndikimet kryesore mjedisore që mund të shkaktohen nga aktivitetet e parashkuara në Planin Sektorial të Turizmit në Alpet e Shqipërisë janë përmbledhur në mënyrë të detajuar në Tabelën më poshtë: Sektori i mjedisit

Toka

Përcaktimi i ndikimeve që mund që mund të vlerësohen në procesin e VSM-së • Fragmentimi i zonave me aktivitet bujqësore, zonat pyjore dhe kullotat; • Përdorimi i burimeve të energjisë së rinovueshme; • Administrimi i mbetjeve të gjeneruara nga ndërhyrjet infrastrukturore.

Vlerësimi Po/Jo

Ajri

• Emetimi i ndotësve në ajër, të cilët kanë ndikime të dëmshme tek ekosistemet dhe biodiversiteti; • Emetimi i ndotësve për të cilët janë përcaktuar kufijtë e sipërm në nivel kombëtar; • Ndikimi në shëndet (sistemi i frymëmarrjes) në rastet e një pranie të lartë të ndotësve në ajër.

Faktorët klimatikë

• Ndjeshmëria e sistemeve dhe komuniteteve ndaj situatave ekstreme të motit; • Emetimet e gazeve serrë që shkaktohen nga djegia e karburanteve dhe aktivitetet njerëzore.

Uji

• Siguria nga përmbytjet; • Ndikimet e substancave të rrezikshme në cilësinë e ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore, në rast të derdhjeve aksidentale të tyre; • Ndikimet tek ujësjellësat dhe cilësia e ujit të pijshëm; • Ndikimet mbi ujërat që përdoren për larje (plazh).

• Fragmentimi i habitateve; • Ndikim në rrugët e emigrimit të kafshëve dhe shpendëve; Mjedisi natyror • Ndikim në integritetin dhe funksionalitetin e Zonave të Mbrojtura (biodiversiteti, dhe ato të rrjetit Emerald; habitatet, zonat e • Ndikime mbi tipologjinë dhe cilësitë e veçorive të çmuara natymbrojtura) rore; • Ndikime mbi peizazhin.

• Ndikimet nga zona të ndotura të njohura si hot-spote (mbetje kimike, materiale të rrezikshme) që akoma nuk janë sistemuar; • Ndikimet nga venddepozitime të hapura (të ligjshme dhe të paligjshme); • Kapacitet i pamjaftueshëm i landfilleve ekzistuese/mungesa e tyre; • Mbetjet inerte, mbetjet e rrezikshme, mbetjet spitalore dhe mbetjet e kafshëve nuk trajtohen sipas kërkesave ligjore; • Ndarja në burim e mbetjeve/riciklimi (kuadri ligjor është plotësuar që prej vitit 2011, por nuk zbatohet në praktikë).

Mbetjet

Zhurma Popullsia dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore Peizazhi

• Ndotja akustike që shkaktohet gjatë ndërtimit dhe shfrytëzimit të infrastrukturës përkatëse dhe ndikimi tek shëndeti i njerëzve. • Ndikime mbi asetet materiale për shkak të nevojës për hapësirë; • Aksesibiliteti dhe lidhjet mes zonave/rajoneve të ndryshme; • Ndikimet që lidhen me sigurinë rrugore.

• Ndikime në elemente të trashëgimisë kulturore

• Ndryshimi i peizazhit dhe i veçorive pamore të hapësirës së zonës

137

6. 2 Metodika e vlerësimit të ndikimit në mjedis Vlerësim Strategjik Mjedisor bazuar në ligjin 91/2013 “Për Vlerësimin Strategjik Mjedisor” i përmbahet gjashtë shkallëve të rëndësishme të ndikimit në mjedis. Ndikimet e rëndësishme të planit në mjedis dhe objektivat mjedisore janë analizuar dhe vlerësuar sipas shkallëve të mëposhtme: • A – S’ka ndikim/ndikim pozitiv; • B – Ndikim i parëndësishëm; • C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të zbatimit të masave zbutëse; • D – Ndikim i rëndësishëm; • E – Ndikim shkatërrues; • X – Vlerësimi i ndikimit nuk është i mundur. Aktualisht, në tabelat në vijim jepen ndikimet në kolonën majtas dhe në kolonën djathtas, të gjitha shkallët e vlerësimit, nga A në X, kur aktualisht duhen identifikuar se cilës shkallë i përkasin ndikimet konkrete. Meqënëse në këtë fazë objektivat e planit janë të identifikuara, duhet vlerësuar secili objektiv i planit kundrejt elementeve mjedisore si uji, ajri, toka, etj. Toka Kriteret e vlerësimit për OM1: Garantimi i menaxhimit dhe përdorimit të qëndrueshëm të tokës dhe mbrojtja e saj. Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Ndryshimi i strukturës aktuale të përdorimit të tokës, pyjeve dhe kullotave. (zbatimi i aktiviteteve që lidhen me ndërhyrjet infrastrukturore dhe rrugët në tokat bujqësore, pyjore a kullosore do të çojë në humbjen dhe/ose ndryshimin e përhershëm të kategorisë së përdorimit të tyre, nga tokë bujqësore, pyjore apo kullotë në truall ndërtimi, rruge apo ndonjë kategori tjetër ndryshe nga ai aktuali). Aktivitetet projektuese/zbatuese që përfshihen në këtë kategori, duhet të studiohen dhe certifikohen ndër të tjera edhe nga ekspertë të licensuar mjedisorë.

D – Ndikim i rëndësishëm: Probabiliteti i ndryshimit të strukturës aktuale të përdorimit të tokës bujqësore, pyjeve dhe kullotave është shumë i lartë. Ndikimi mbi përdorimin e qëndrueshëm të tokës bujqësore, të pyjeve apo kullotave do të jetë i konsiderueshëm. Infrastruktura do të shtrihet në toka bujqësore prodhuese, apo në zona pyjore me funksion të prodhimit të lëndës drusore a grumbullimit të bazës ushqimore për blegtorinë. Gjithashtu, ndikimi prek potencialisht edhe sipërfaqe kullosore. Megjithese duhen parashikuar masa zbutëse, ato nuk do të mund të realizojnë në nivel të kënaqshëm përmbushjen e plotë të efektit të tyre për të reduktuar ndikimin negativ në mjedis.

Ndryshimi i strukturës së përdorimit të tokës. (zbatimi i aktiviteteteve që lidhen me ndërhyrjet infrastrukturore dhe rruget në toka bujqesore, pyjore apo kullota me potencial prodhues do të çojë në humbjen e përhershme të tokës me cilësi prodhuese). Aktivitetet projektuese/zbatuese të kësaj kategorie, duhet të studiohen dhe certifikohen ndër të tjera edhe nga ekspertë të licensuar mjedisorë

C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të zbatimit të masave zbutëse: Probabiliteti i ndryshimit të strukturës aktuale të përdorimit të tokës bujqësore, pyjore dhe kullotave është i lartë. Infrastruktura do të shtrihet në toka bujqësore me potencial prodhues, apo në zona pyjore a kullosore me një funksion të përcaktuar të prodhimit të lëndës drusore apo sigurimit të bazës ushqimore për blegtorinë. Duhen parashikuar masa zbutëse për të ulur ndikimin.

138

Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Ndryshimi sipërfaqeve me status të vecantë mbrojtjeje. (zbatimi i aktiviteteteve që lidhen me ndërhyrjet infrastrukturore dhe rrugore në toka bujqesore, zona pyjore me status të veçantë mbrojtje ose konservimi, si dhe prania e habitateve me rëndësi të veçantë në tokat pyjore apo kullota, mund të prekë në mënyrë të konsiderueshme ato cilësi për të cilat zona gëzon atë status). Aktivitetet projektuese/zbatuese të kësaj kategorie duhet të studiohen dhe certifikohen ndër të tjera edhe nga ekspertë të licensuar mjedisorë.

D – Ndikim i rëndësishëm: Probabiliteti i ndryshimit të strukturës aktuale të përdorimit të tokës bujqësore, pyjeve apo kullotave është i lartë. Ndikimi mbi përdorimin e qëndrueshëm të tokës bujqësore, të pyjeve dhe kullotave do të jetë i konsiderueshëm. Infrastruktura do të shtrihet në toka bujqësore me potencial prodhues, apo në zona pyjore ose kullosore me funksion të prodhimit të lëndës drusore. Megjithëse duhen parashikuar masa zbutëse, ato nuk do të mund të realizojnë në nivel të kënaqshëm përmbushjen e plotë të efektit të tyre për të ulur ndikimin.

Ndryshimi i sipërfaqeve pyjore me funksion prodhimin e lëndës drusore. (zbatimi i aktiviteteteve që lidhen me ndërhyrjet infrastrukturore në zona pyjore me një funksion të mirëpërcaktuar të prodhimit të lëndës drusore do të çojë në humbjen e përhershme të këtyre tokave. Gjithashtu do të shkaktojë humbjen e lëndës drusore duke shtuar emetimet e GHG në atmosferë). Aktivitetet projektuese/zbatuese të kësaj kategorie duhet të studiohen dhe certifikohen ndër të tjera edhe nga ekspertë të licensuar mjedisorë.

C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të zbatimit të masave zbutëse: Probabiliteti i ndryshimit të strukturës aktuale të përdorimit të tokës pyjore, kullotave dhe tokës bujqësore është i lartë. Infrastruktura do të shtrihet në toka bujqësore me potencial prodhues, kullota apo në zona pyjore me një funksion të mirëpërcaktuar të prodhimit të lëndës drusore. Megjithëse shkalla e ndikimit sasior është e vogël, duhen parashikuar masa zbutëse për të reduktuar ndikimin.

Toka Kriteret e vlerësimit për OM2: Parandalimi i shfrytëzimit të burimeve natyrore, duke rritur nivelin e përdorimit të materialeve të riciklueshme nga mbetjet që gjenerohen gjatë ndërtimit / rehabilitimit të infrastrukturës. Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Niveli i riciklimit të mbetjeve që gjenerohen gjatë ndërtimit/rehabilitimit të infrastrukturës fizike. (Aktivitetet që lidhen me ndërtimin / rehabilitimin e infrastrukturës fizike duhet të garantojnë se 60-100% e mbetjeve që gjenerohen nga aktivitetet ndërtuese duhet të riciklohen, dhe materiali që gërmohet duhet të jetë sa më shumë i mundur të riciklohet duke u përdorur në mbushjet gjatë ndërtimeve. Materiali që do të rezultojë nga gërmimet nuk do të derdhet në shpatet me pjerrësi të zonës, për të mos dëmtuar tokën dhe peizazhin. Aktivitetet projektuese/zbatuese të kësaj kategorie duhet të studiohen dhe certifikohen ndër të tjera edhe nga ekspertë të licensuar mjedisorë.

E – Ndikim shkatërrues: Zbatimi i aktiviteteve do të gjenerojë mbetje nga ndërtimi, për të cilat duhet të organizohet procesi i largimit apo i rickilimit të tyre në të njejtën zonë. Veçanërisht në rastin e aktiviteteve gërmuese në terrene me pjerrësi të madhe është e domosdoshme që mbetjet inerte të depozitohen në vende të përcaktuara, në mënyrë që ato të mos të lejohen të rreshqasin nëpër shpatet e maleve, duke shkaktuar tjetër humbje/fragmentim të tokës dhe mbi te gjitha dëmtim të peizazhit malor të zonës. Rekomandohet minimizimi i hedhjes së cdo mbetjeje nga gërmimet në terrene/zona të mbuluara me bimësi, toka bujqësore, kullota, sipërfaqe ujore etj.

139

Ajri Kriteret e vlerësimit për OM3: Garantimi i arritjes së objektivave afatgjata për sasitë vjetore të shkarkimeve të ndotësve, për të arritur përputhshmërinë me kufijtë maksimalë të lejueshëm nga BE për shkarkimet e ndotësve atmosferikë. Indikatori / Kriteri i Vlerësimit Sasia vjetore e emetimeve të ndotësve në ajër, si psh. oksidet e squfurit, azotit, lëndës organike volatile pa përmbajtje metani, amoniakut dhe pjesëzave. (përmirësime të matshme të cilësisë së ajrit duke arritur nivelet e synuara të ndotësve të ajrit në lidhje me shëndetin e njerëzve, sipas vlerave respektive: për NOx ≤40 μ/m³, për PM10 ≤ 40 μ/m³, për PM2,5 ≤ 25 g/m3 dhe SO2 ≤ 125 μ/m³)

Shkalla e Vlerësimit

C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të zbatimit të masave zbutëse: Zbatimi i aktiviteteve do të shkaktojë emetime të ndotësve në ajër (përfshirë edhe pjesëzat PM), për të cilat janë përcaktuar kufijtë maksimalë të emetimit në nivel kombëtar duke ruajtur kufijtë e përcaktuar në SKZHI-II. Për të reduktuar emetimet mbi kufinjtë e lejuar, në fazën e zbatimit të aktiviteteve duhet të parashikohen dhe zbatohen masa zbutëse në mënyrë që niveli maksimal i emetimeve të zbresë në kufijtë e parashikuar në SKZHI-II. Numri vjetor i ditëve kur tejkalohet niveli i ndotjes C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të së ajrit me pjesëza, i matur në pikat e monitorimzbatimit të masave zbutëse: Zbatimi i aktiviteteve it të cilat janë të ekspozuara ndaj emetimeve të do të shkaktojë emetime të ndotësve (pjesëzave) në ndotësve. ajër, për të cilat janë përcaktuar kufijtë maksimalë (duhet të ulet me 40% numri i ditëve kur tejkalohet të emetimit në nivel kombëtar duke ruajtur kufijtë e niveli i ndotjes së ajrit me pjesëza; sa më pak ditë përcaktuar në SKZHI-II. Për të reduktuar emetimet me ndotje të lartë të ajrit, aq më i ulët është ndikimi mbi kufijtë e lejuar, në fazën e zbatimit të aktivitek shëndeti i njerëzve dhe kostoja për shoqërinë, teteve duhet të parashikohen dhe zbatohen masa për shkak të numrit potencialisht të lartë të njerëzve zbutëse në mënyrë që niveli maksimal i emetimeve të ekspozuar, shëndeti i të cilëve preket nga ndotja të zbresë në kufijtë e parashikuar në SKZHI-II. e ajrit).

140

Faktorët klimatikë Kriteret e vlerësimit për OM4: Përshtatja e infrastrukturës dhe ekonomisë në përputhje me ndryshimet klimatike dhe reduktimi i sasisë vjetore të emetimeve të gazeve “serrë” në nivelet e përcaktuara nga SKZH II. Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Përshtatja e infrastrukturës ndaj ndryshimeve klimatike. (aktivitetet që lidhen me ndërtimin/ rehabilitimin e infrastrukturës duhet të përfshijnë aktivitete që zvogëlojnë apo parandalojnë pasojat e ndryshimeve klimatike, veçanërisht të përmbytjeve, ngjarjeve ekstreme të motit, dëborës dhe ngricave)

C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të zbatimit të masave zbutëse: Aktivitetet e parashikuara garantojnë përshtatjen ndaj ndryshimeve klimatike. Emetimet e gazeve serrë do të rriten deri në atë masë për të cilat janë përcaktuar kufijtë maksimalë të emetimit në nivel kombëtar duke ruajtur normat e përcaktuara në SKZHI-II. Për të reduktuar emetimet duhet të parashikohen dhe zbatohen masa zbutëse, të cilat do të garantojnë që niveli i emetimeve nuk do të kalojë kufijtë e parashikuar në SKZHI-II. Gjithashtu duhet pasur parasysh edhe INDC lidhur me reduktimin e emetimeve me 11,5% deri në vitin 2030. Sasia vjetore e emetimeve të gazeve serrë B – Ndikim i parëndësishëm: Aktivitetet për (sasia maksimale e emetimeve të gazeve serrë nuk zbatimin e projektit mund të çlirojnë GHG (nga duhet të tejkalojë sasinë e synuar vjetore prej 18,000 shpyllëzimet, përdorimi i lëndeve fosile, mungeGg CO2 në 2020. Ndikimet akumulative të të gjithë sa e trajtimit të mbetjeve dhe ujërave të zeza etj). aktiviteteve të planit lidhur me gazet “serrë” nuk Nëse zbatohen dispozitat përkatëse ligjore, planet duhet t’i tejkalojnë vlerat e synuara që jepen në rehabilituese në mjedis, praktikat e mira menaxSKZHI-II lidhur me reduktimin e emetimeve të huese, pritet që ndikimi në mjedis do të jetë i gazeve “serrë” në 2020. parëndësishëm. Kjo kërkon përdorimin eficient të karburanteve, si dhe masa kompensuese për uljen e emetimeve të GHGs. Sasia e emetimeve te Gazeve serrë; B – Ndikim i parëndësishëm: Ka mundësi poten(Kontributi Kombëtar i Pikësynuar (INDC) e ciale që aktivitetet për përshtatjen e infrastrukturës Shqipërisë është një target i skenarit bazë: ajo andhe përdorimin e burimeve energjitike për këtë gazhohet të reduktojë emetimet e CO2 krahasuar qëllim të ndikojnë në emetimin e gazeve serrë, me skenarin bazë në periudhën 2016 dhe 2030, me përmes cilësisë së tyre, teknologjive që përdoren si 11,5 %. Ky reduktim do të thotë reduktim me 708 dhe eficiencës së tyre. Ndikimi mbi sasinë e clirkt të emetimit të gazeve me efekt serrë më 2030-n. imit të gazeve serrë pritet të jetë i parëndësishëm, Trajektorja e emetimeve të Shqipërisë lejon të ketë pasi volumi i punimeve që parashikohen të bëhen një prirje të zbutur për të arritur 2 tonë gaze me në kuadër të planit nuk është shumë i madh dhe efekt serrë të emetuar për frymë deri më 2050-n, e shpyllëzimet në rastin e ndërtimit të rrugëve/ cila mund të merret si një target për tkurrjen dhe infrastrukturës, pritet të kenë efekt ku sasia e konvergjencën globale të emetimeve të gazrave me GHG që clirohet do të jetë domethënëse. Gjithsesi, efekt serrë). (VKM nr.762, datë 16.9.2015) përmirësimi i eficiencës së mjeteve dhe teknologjive përkatëse duhet të jetë në përputhje të plote me standartet mjedisore në mënyrë që të ofrojë një performancë të kënaqshme. Edhe aktivitetet rehabilituese në mjedis apo praktika të mira menaxhuese duhet të ndërmerren.

141

Mbetjet Kriteret e vlerësimit dhe metodologjia për OM8: Kompletimi tërësor i infrastrukturës së landfilleve e incineratorëve dhe njëkohësisht reduktim i sasisë së depozitimit të mbetjeve në landfill nëpërmjet proceseve të reduktimit dhe rritjes së riciklimit e ripërdorimit (3R). Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Sasia e mbetjeve që gjenerohen dhe depozitohen në landfill (zhvillimet në zonë do të rritin sasinë e mbetjeve që gjenerohen, përfshirë mbetjet e ngurta, ujërat e zeza dhe mbetje të rrezikshme. Ky fakt bën që të priten ndikime negative në cilësinë e tokës, të ujërave nëntokësore, të ajrit, dhe shëndetin e njerëzve).

C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të zbatimit të masave zbutëse: Zbatimi i aktiviteteve do të rrisë sasinë e mbetjeve të gjeneruara, gjë që do të shkaktojë ndotje të tokës, ujit, ajrit dhe rreziqe për shëndetin e njerëzve. Duhen parashikuar dhe zbatuar masa zbutëse për të reduktuar ndikimin, të cilat garantojnë se procesi i grumbullimit/trajtimit të mbetjeve i përgjigjet sasisë së rritur të mbetjeve dhe se niveli i ndotjes ulet deri në kufijtë e vlerave të pranuara/përcaktuara. Zbatimi i praktikave të mira në këtë fushë do të jetë i domosdoshëm. Masat zbutëse duhet të shoqërohen gjithnje me aktivitete ndërgjegjesuese dhe edukuese në këtë drejtim.

Sasia e mbetjeve që riciklohen (SKZHI II deklaron se deri në 2020 sasia e mbetjeve urbane të ricikluara do të jetë 55%) - ndërtimi i landfilleve të reja (kjo gjë do të ndikojë pozitivisht në procesin e trajtimit dhe riciklimit të mbetjeve duke ulur sasine e tyre te depozituar, rritjen e nivelit te riciklimit dhe reduktimin e tyre. Veçanërisht reduktimi është i mundur fillimisht për mbetjet organike).

C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të zbatimit të masave zbutëse: Zbatimi i aktiviteteve do të rritë sasinë e mbetjeve të gjeneruara, gjë që do të shkaktojë ndotje të tokës, ujit, ajrit dhe rreziqe për shëndetin e njerëzve. Duhen parashikuar dhe zbatuar masa zbutëse për të reduktuar ndikimin, të cilat garantojnë se procesi i grumbullimit/trajtimit të mbetjeve i përgjigjet sasisë së rritur të mbetjeve dhe se proceset teknologjike që kanë të bëjnë me reduktimin, riciklimin dhe ripërdorimin po zbatohen në nivelet e pranuara/përcaktuara.

Zhurma Kriteret e vlerësimit dhe metodologjia për OM 9: Reduktimi i ndotjes akustike dhe zhurmave, si dhe përafrimi me nivelet e rekomanduara nga BE dhe OBSH.

Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Ekspozimi ndaj zhurmës së shkaktuar prej ndërhyrjeve në infrastrukturë (sa më pak shqetësime që të ketë mjedisi nga zhurma, aq më i ulët është ndikimi në dëmtimin e cilësisë së mjedisit, shëndetin e njerëzve dhe kostot e shoqërisë, për shkak të numrit të njerëzve të ekspozuar, shëndeti i të cilëve preket direkt).

B - Ndikim i parëndësishëm: Zbatimi i aktiviteteve do të rrisë ekspozimin ndaj zhurmës, por nëse zbatohen dispozitat përkatëse zbutese sipas përcaktimeve dhe kufizimeve ligjore, ndikimi do të jetë i parëndësishëm. Ndikimi do të ketë kryesisht efekte të përkohshme (në fazën e ndërtimit të infrastrukturës dhe rrugëve). Ndikim do të ketë edhe në fazën e operimit (shqetësime nga lëvizja dhe zhurma e mjeteve motorrike).

142

Popullsia dhe asetet materiale Në tabelën më poshtë janë përshkruar kriteret e vlerësimit dhe metodologjia për OM10: Përmirësimi i kohezionit social, sigurisë së jetesës dhe lëvizshmërisë së qëndrueshme.

Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Lidhja mes vendbanimeve dhe qendrave rajonale. (një lidhje më e shpejtë dhe më e mirë përmirëson kohezionin social:lidhja më e shpejtë me qendrat e qyteteve përbën një bazë më të mirë për zhvillimin e turizmit dhe aktiviteteve ekonomike, të cilat nga ana e tyre sjellin ndikime pozitive në të ardhurat individuale dhe të familjeve, në mënyrën e jetesës dhe në vlerën e aseteve materiale – pasuritë e paluajtshme).

A - S’ka ndikim/ndikim pozitiv: Zbatimi i aktiviteteve pritet të përmirësojë lidhjet mes zonave të veçuara me qendrat rajonale, të përmirësojë sigurinë e trafikut dhe lëvizshmërinë e qëndrueshme. Nga ana tjeter, lidhja mes vendbanimeve do të ofrojë kushte për lëvizje më të shtuar në drejtim të qendrave urbane dhe anasjelltas, duke përmirësuar kështu aksesin rrugor, aksesin ndaj tregjeve dhe duke rritur numrin e vizitorëve potencialë në zonë.

Përfshirja e aktiviteteve për të përmirësuar sigurinë e trafikut (më shumë aktivitete të kësaj natyre sjellin përmirësim të sigurisë rrugore dhe më pak aksidente).

X – Vleresimi i ndikimit është i pamundur: Aktiviteti në fjalë ka ndikim në aspektet sociale, por është e pamundur të bëhet një vlerësim i ndikimit të tyre në mjedis.

Përfshirja e aktiviteteve për të rritur efektivitetin e transportit publik (përdorimi sa më i madh i transportit publik sjell një lëvizshmëri më efektive dhe të qëndrueshme; një transport publik me efektiv sjell uljen e ngarkesës së trafikut në rrugë dhe ruan vlerën e aseteve materiale siç është toka dhe pasuritë e paluajtshme; gjithashtu një transport publik redukton sforcon financiare për familjet, pasi redukton nevojën për të patur apo përdorur makina personale).

A - S’ka ndikim/ndikim pozitiv: Aktivitetet do të ndikojnë në uljen e numrit të mjeteve që qarkullojnë, duke kontribuar pozitivisht në kursimin e shpenzimeve që familjet kane aktualisht prej transportit. Gjithashtu, transporti publik është më i pëlqyeshëm financiarisht edhe nga vizitorët. Një kontribut tjetër i shtuar i transportit publik eshte pakësimi i emetimeve të gazeve serrë, për shkak të reduktimit të përdorimit të mjeteve private, lehtësimi në aksesimin e zonës dhe në sigurinë rrugore.

Përfshirja e aktiviteteve për të rritur mundësitë për jetesë të shëndetshme (aktivitetet që lidhen me lëvizshmërinë e qëndrueshme, kërkojnë një organizim të mirë të infrastrukturës çlodhëse/argëtuese (psh. korsitë e biçikletave, shtigjet e ecjes në këmbë, përfshirë edhe mbërritjen deri aty); çlodhja/argëtimi ndikon pozitivisht në gjendjen mendore dhe fizike të njerëzve dhe në këtë mënyrë redukton kostot e shoqërisë, pasi shfrytëzohet një mënyrë e shëndetshme e jetesës.)

A - S’ka ndikim/ndikim pozitiv: Aktivitetet do të përmirësojnë cilësinë e jetës së komuniteteve dhe vizitorëve, duke ofruar më shumë alternativa argëtimi, çlodhje, shijimin e natyrës, traditave dhe kulturës së zonës, duke diversifikuar aktivitetet në zonë dhe duke ofruar alternativa më të shumta për gjenerimin e të ardhurave për komunitetitn. Aktivitete të tilla përmirësojnë edhe kohezionin social në zonë, rrisin ndërgjegjësimin dhe aksesin ndaj natyrës.

143

Trashëgimia kulturore Kriteret e vlerësimit për OM11: Ruajtja e shtrirjes, përmbajtjes dhe veçorive të zonave dhe strukturave të trashegimisë kulturore

Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Probabiliteti që infrastruktura të shtrihet në njësitë e regjistruara të trashëgimisë kulturore (zbatimi i aktiviteteteve që lidhen me ndërhyrjet infrastrukturore në njësitë e trashëgimisë kulturore mund të rrezikojnë integritetin e trashëgimisë dhe të modifikojnë veçoritë e saj cilësore. Veçanërisht të rrezikuara janë peizazhet kulturore dhe peizazhet historike të zonave të trashëgimisë arkitektonike dhe arkeologjike).

C – Ndikimi bëhet i parëndësishëm për shkak të zbatimit të masave zbutëse: Është për t’u konsideruar probabiliteti që aktivitetet të shtrihen në njësitë e regjistruara të trashëgimisë kulturore, dhe për pasojë të zvogëlojnë apo ndikojnë në formën, përmasat dhe strukturën e tyre. Me gjithë zbatimin e parashikimeve ligjore, ndikimi i aktiviteteve mbi trashëgiminë kulturore do të jetë i rëndësishëm, veçanërisht për zonën e Thethit dhe statusit të veçantë që qendra e fshatit ka marrë së fundmi. E njëjta gjë vlen edhe për zona të tjera potenciale me vlera arkitekturore dhe arkeologjike. Duhen parashikuar dhe zbatuar masa zbutëse për të ulur ndikimin.

Probabilitet i shkatërrimit të mbetjeve arkeologjike (zbatimi i aktiviteteteve që lidhen me ndërhyrjet infrastrukturore në njësitë e trashëgimisë kulturore nënkupton cënimin e tokës dhe si pasojë mbart një probabilitet të lartë për shkatërrimin e mbetjeve arkeologjike).

B – Ndikim i parëndësishëm: Ka mundësi potenciale që aktivitetet të shtrihen në zonat e trashëgimisë kulturore. Përderisa aktivitetet shtrihen pranë apo përgjatë infrastrukturës ekzistuese, probabiliteti që aktivitetet të shtrihen në zona të trashëgimisë kulturore dhe që mbetjet arkeologjike të dëmtohen, është i ulët. Duke zbatuar dispozitat përkatëse ligjore, ndikimi mbi veçoritë cilësore të njësive të regjistruara të zonave arkeologjike do të jetë i parëndësishëm. Për çdo rast duhen parashikuar dhe zbatuar masa zbutëse për të ulur ndikimin.

144

Peizazhi Në tabelën më poshtë janë përshkruar kriteret e vlerësimit dhe metodologjia për OM12: Garantimi i ruajtjes së peizazheve të veçanta dhe zonave peizazhistike me veçori dalluese në nivel kombëtar dhe krijimi i një imazhi peizazhi me cilësi të lartë. Indikatori / Kriteri i Vlerësimit

Shkalla e Vlerësimit

Probabiliteti që infrastruktura të shtrihet në peizazhe të veçanta dhe zona peizazhistike me veçori dalluese në nivel kombëtar (Zbatimi i aktiviteteve që lidhen me ndërhyrjet infrastrukturore në njësitë e peizazhit mund të rrezikojnë seriozisht integritetin e peizazheve të veçanta dhe zonave peizazhistike me veçori dalluese në nivel kombëtar dhe të shkatërrojë veçoritë e tyre cilësore. Veçanërisht problematike paraqiten rrugët e reja dhe portet që janë propozuar të ndërtohen në kuadër të planit) Një ekspert mjedisor i licensuar duhet të jetë pjesë e planifikimit dhe zbatimit të aktiviteteve.

E – Ndikim shkatërrues: Ndikimi i aktiviteteve mbi veçoritë cilësore të peizazheve të veçanta dhe zonave peizazhistike me veçori dalluese në nivel kombëtar do të jetë shkatërrues. Do të dëmtohen shumë peizazhet me cilësi të lartë të imazhit të tyre dhe që përmbajnë elemente të jashtëzakonshme natyrore dhe kulturore. Megjithëse duhen parashikuar dhe zbatuar masa zbutëse për të ulur ndikimin në peizazh, ato nuk mund ta zbusin aq sa duhet ndikimin e aktiviteteve për ndërtimin e rrugëve dhe infrastrukturës. Duhen ndërmarrë masa kompensuese dhe rehabilituese në mjedis, si dhe të zbatohen praktikat më të mira menaxhuese në këtë drejtim.

Probabiliteti që infrastruktura të shtrihet në zonat peizazhistike me elemente të mbrojtura të natyrës dhe në zonat peizazhistike kulturore shumë të ekuilibruara, të cilat mbartin edhe simbolika të veçanta (zbatimi i aktiviteteteve që lidhen me ndërhyrjet infrastrukturore në njësitë e peizazhit mund ta ndryshojë në mënyrë të konsiderueshme imazhin ekzistues të peizazhit. Ndikimi është veçanërisht i dukshëm në zonat peizazhistike me elemente të mbrojtura të natyrës dhe në zonat peizazhistike kulturore shumë të ekuilibruara. Rekomandohet që materialet që rezultojnë nga procesi i gërmimeve të mos derdhen në anë të rrugëve, kanaleve, ndërtesave etj, por të riciklohen, mundësisht në masën 100% të tyre) Një ekspert mjedisor i licensuar duhet të jetë pjesë e planifikimit dhe zbatimit të aktiviteteve).

E – Ndikim shkatërrues: Ndikimi i aktiviteteve mbi veçoritë cilësore të peizazheve të veçanta dhe zonave peizazhistike me veçori dalluese në nivel kombëtar do të jetë shkatërrues. Peizazhet me cilësi të lartë imazhi dhe me elemente të jashtëzakonshme natyrore dhe kulturore, do të dëmtohen shumë. Megjithëse duhen parashikuar dhe zbatuar masa zbutëse për të ulur ndikimin në peizazh, ato nuk mund të zbusin aq sa duhet ndikimin që aktivitetet për ndërtimin e rrugëve dhe infrastrukturës do të kenë. Duhen ndërmarrë masa kompensuese dhe rehabilituese në mjedis, si dhe të zbatohen praktikat më të mira menaxhuese në këtë drejtim.

145

146

vlerËsimi i pËrputhshmËrisË sË objektivave

Objektivat e përcaktuara mjedisore duhet të jenë në përputhje me Ligjin 91/2013 “Për Vlerësimin Strategjik Mjedisor”, objektivat e përcaktuara në SKZHI II dhe Direktivën 2001/42/KE, të cilat shërbejnë për të vlerësuar politikat dhe projektet që parashikon ky plan për të arritur objektivat e tij. Objektivat strategjike për mbrojtjen e mjedisit nga zbatimi i këtij plani u vendosën mbi bazën e një analize të plotë që prek: • Analizën e elementeve mjedisore të zonës; • Karakteristikat mjedisore më të forta; • Detyrimet që rrjedhin nga kuadri ligjor vendas për ruajtjen e cilësisë së elementeve të ndryshme mjedisore; • Detyrimet nga kuadri ligjor ndërkombëtar për çështje të caktuara mjedisore; • Detyrimet e vendosura në dokumente të ndryshme strategjike; • Ndikimet mjedisore potenciale që mund të shkaktohen nga aktivitetet e parashikuara në plan. Në vijim të analizës u përcaktuan objektivat si më poshtë, të renditur sipas përparësisë për trajtim nga ky raport i Vlerësimit Strategjik Mjedisor: I. Uji: Kufizimi i efekteve negative mbi ujërat nëntokësore, sipërfaqësore dhe burimet e ujit të pijshëm; II. Mjedisi natyror: Garantimi i mbrojtjes së biodiversitetit dhe qëndrueshmërisë së zhvillimit, si dhe ruajtja e zonave që kanë një status të veçantë mbrojtjeje kombëtare ose ndërkombëtare prej aktiviteteve me ndikime të konsiderueshme; III. Toka: Garantimi i menaxhimit dhe përdorimit të qëndrueshëm të tokës dhe mbrojtja e saj, si dhe parandalimi i shfrytëzimit të burimeve natyrore, duke rritur nivelin e përdorimit të materialeve të riciklueshme nga mbetjet që gjenerohen gjatë ndërtimit apo rehabilitimit të infrastrukturës; IV. Mbetjet: Menaxhimi i integruar i mbetjeve dhe minizimi i rreziqeve që rrjedhin prej keqmenaxhimit të tyre, e sidomos ndikimi në ujërat sipërfaqësore, ujërat nëntokësore, tokë dhe peizazh; V. Peizazhi: Ruajtja e vlerave të veçanta të peizazhit dhe zonave peizazhistike me veçori dalluese në nivel kombëtar dhe krijimi i një imazhi peizazhi me cilësi të lartë;

VI. Trashëgimia Kulturore: Ruajtja e shtrirjes, përmbajtjes dhe veçorive të zonave dhe strukturave të trashëgimisë kulturore; VII. Ajri: Ulja e ndotjes së ajrit nga aktivitetet urbane, trafiku, ndërtimi dhe industria në përputhje me kufijtë e lejuar nga Bashkimi Evropian për shkarkimet e ndotësve atmosferikë; VIII. Faktorët klimatikë: Zhvillimi i infrastrukturës në përgjigje të ndryshimeve klimatike dhe ulja e sasive vjetore të emetimeve të gazeve “serrë” në nivelet e përcaktuara në SKZHI (II) 2015-2020. IX. Ndotja akustike: Ulja e ndotjes akustike dhe përafrimi me nivelet e rekomanduara nga BE dhe OBSH. X. Popullsia dhe asetet materiale: Përmirësimi i kohezionit social, sigurisë së jetesës dhe lëvizshmërisë së qëndrueshme. Përputhshmëria e politikave të planit është vlerësuar duke i kombinuar këto politika me objektivat mjedisore të kësaj VSM-je. Vlerësimi është bërë duke përdorur përafrimin standard në formë matrice. Për të kryer vlerësimin numerik të nivelit të përputhshmërisë, është përdorur grafiku i vlerësimit që jepet në tabelën që vijon. Niveli i përputhshmërisë

Vlerësimi nu- Vlerësimi numerik absolut merik mesatar

Objektivat përputhen plotësisht

3,00

Objektivat përputhen pjesërisht

1,50 – 2,99

Lidhja mes objektivave është e zbehtë

0,00 – 1,49

Nuk ka lidhje mes objek- 0 tivave

0,00

Objektivat nuk përputhen

negativ

-1

Rezultatet e vlerësimit të përputhshmërisë së politikave të planit me objektivat mjedisore janë paraqitur në tabelën e mëposhtme. Tabela tregon se aktivitetet dhe projektet e planit janë në përputhje në shkallë të ndryshme me objektivat mjedisore, në varësi të tipologjisë dhe shkallës së ndikimit që ato kanë. Baza e vlerësimit ka qenë matrica e programeve, projekteve dhe aktiviteteve të parashikuara në planin përkatës për Zhvillimin e Turizmit në Alpet Shqiptare, sipas objektivave strategjike. 147

OS1 EKUILIBËR MIDIS NATYRËS DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT

OBJEKTIVAT

Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit duke ruajtur mjedisin dhe biodiversitetin

Forcim i identitetit urban dhe arkitektonik të lokaliteteve si nxitës të zhvillimit të turizmit

PROGRAMET

OS1P1

OS1P2

148

Monitorimi i pasurimit të hapësirave komunitare (sheshe, fusha sporti, etj.) të identifikuara për t'u përdorur në funksion të turizmit rekreativ dhe sportiv, me shërbime infrastrukture dhe arredim urban si përgjigje e kërkesës së turizmit rekreativ (aktivitete të përcaktuara në këtë plan)

Mbështetje në sistemimet dhe rinovimet e banesave që transformohen në bujtina apo në shërbime me qëllim ruajtjen e karakteristikave të arkitekturës vernakolare (çati, fasada, gardhe, oborret, etj)

Organizimi dhe monitorimi i një plani të përbashkët për promovimin dhe restaurimin e objekteve të trashëgimisë historike dhe kulturore (zonat arkeologjike, qendrat e fshatrave, mullinjtë e ujit, kullat, objekte kulti, muzeume, etj.) me qëllim rritjen dhe zhvillimin e turizmit kulturor

Nxitja e transformimit të godinave me arkitekturë tradicionale në struktura të hapura për publikun (muze, bar-restorant, objekte tregtare, etj.) dhe bujtina

Orientimi dhe promovimi i zhvillimit të strukturave turistike në përputhje me identitetin e secilit lokalitet

Monitorimi dhe orientimi i zhvillimit të lokaliteteve sipas karakteristikave urbane dhe arkitektonike dhe kapaciteteve mbajtëse turistike

Identifikim i aksesit në zonat e mbrojtura dhe informim i turistëve për rregullat përkatëse (panele informuese, minikurse, etj.)

Orientim drejt një turizmi edukativ dhe shkencor lidhur me njohjen e florës dhe faunës lokale

Zhvillimi i turizmit duke respektuar Planet e Menaxhimit të Parqeve Kombëtare dhe Rajonale (projekte sipas Planeve të Menaxhimit)

Identifikimi i potencialeve natyrore dhe ruajtja e tyre duke orientuar flukset e turistëve

PROJEKTET

148

149

Strukturimi i itinerareve turistikë

Shërbime bazë për sigurinë dhe nevojat e turistit

OS1P3

OS1P4

Paketë lehtësirash për qarkullimin ndërkufitar

Sigurimi i ambienteve për aktivitete kulturore, muze, biblioteka, librari, pika suveniresh, tregtim produktesh lokale, etj.

Pajisja e lokaliteteve me shërbimet bazë: postë, farmaci, bankomat, telefoni, shërbime tregtare, etj.

Pajisja e lokaliteteve me infrastrukturën e transportit publik (autobusë, taxi, parkime, etj.)

Ngritja e qendrave të informacionit turistik në lokalitetet e nivelit I dhe në lokalitetet e nivelit II sipas përcaktimeve të skedave të lokaliteteve

Ngritja e qendrave të ndihmës së parë

Strukturim i llojeve të transportit brenda rajonit dhe promovimi i përdorimit të transportit “ekologjik”

Lidhja e sistemit të transportit publik traget-autobuz-parkim

Sistemimi dhe arredimi i pikave panoramike sipas karakterit të vendndodhjes

Përmirësimi dhe pajisja me sinjalistikën e posaçme të shtigjeve për këmbësorë dhe biҫikleta

Plotësim i segmenteve të munguara të itinerareve me infrastrukturën e mobilitetit (rrugë, shtigje, xhepa, parkime, ura, etj.)

Identifikimi i itinerareve në terren me sinjalistikë dhe strukturë të dedikuar për këmbësorë, bicikleta dhe automjete

Krijimi i aksesit në lokalitetet turistike nëpërmjet transportit publik duke reduktuar varësinë nga mjetet e motorizuara private.

Krijimi i strukturave informuese turistike për promovim dhe marketim në përputhje me karakteristikat e lokaliteteve dhe të zonave turistike natyrore

149

Ofrimi i aktiviteteve të larmishme turistike

Rritje e gamës të produktit turistik

Cilësia dhe diversifikimi i strukturave të akomodimit

OS2P1

OS2P2

OS2P3

150

OS2 RRITJA E PRODUKTIT DHE E OFERTËS TURISTIKE

Krijimi i një pakete aktivitetesh dimërore për të zgjatur sezonin turistik

Pasurimi i territorit me infrastrukturë për aktivitete sportive të adrenalinës (hedhje me parashutë, hedhje me elastik, alpinizëm, zip-line, speleologji, via ferrata etj.)

Krijimi i një kalendari evenimentesh sportive, kulturore, folklorike, historike, artistike, muzikore, festive, kinematografike, etj, në ambiente të hapura e të mbyllura.

Krijimi i hapsirave dhe faciliteteve të nevojshme për sheshe kampingu dhe rulotë

Përcaktimi i rregullave dhe standarteve që duhet të plotësojnë strukturat e reja turistike

Orientimi dhe monitorimi i shpërndarjes në territor i strukturave turistike në përputhje me kapacitetin turistik të lokaliteteteve

Vlerësimi i strukturave turistike ekzistuese sipas kategorive kombëtare e ndërkombëtare

Krijimi dhe promovimi i produkteve lokale duke fuqizuar dhe mbështetur zhvillimin e filierave bujqësore-blegtorale

Krijimi i paketave turistike-tematike

Rritje e kapaciteteve njerëzore nëpërmjet trajnimeve dhe shkëmbimit të eksperiencave në fushën e shërbimeve të turizmit

Pasurimi i ofertës turistike me turizëm sportiv, gastronomik, rekreativ, shëndetësor, etj.

Sigurimi i kushteve optimale të bujtinave dhe lokaliteteteve (sistemet e ngrohjes, furnizimit me ujë, energjisë, telekomunikacion, largimi i ujërave të ndotur dhe i mbetjeve, etj.)

150

151

OS3 PROMOVIMI DHE MARKETIMI I ALPEVE SI NJË DESTINACION I VEÇANTË

Marketimi i vlerave/atraksion-eve

Lehtësirat financiare

Krijimi i kanaleve promovuese

OS2P4

OS3P1

OS3P2

Identifikimi i trashëgimisë materiale dhe jomateriale

Promovimi i artizanatit dhe prodhuesve lokalë, nëpërmjet vizitave turistike dhe prezantimit të punës së tyre

Përgatitja e materialeve publicitare audiovizive për promovimin e alpeve

Ngritja e një platforme online bashkëpunimi / bashkërendimi për shoqëruesit e udhëtimeve.

Harta elektronike e rajonit dhe krijimi i një aplikacion interaktiv

Krijimi i një aplikacioni interaktiv që promovon dhe informon mbi rajonin e alpeve

Krijimi dhe dizenjimi i një brand-i dhe slogan-eve për integrimin në treg.

Dizenjimi i strukturave të qendrave informuese turistike me elemente arkitektonike që identifikojnë unitetin e zonës së alpeve

Përgatitja dhe botimi i broshurave periodike që promovojnë vlerat turistike, aktivitetet kulturore, sportive, etj.

Shpërndarja në territor e paneleve reklamuese në përputhje me legjislacionin përkatës

Dizenjimi i hartave dhe paneleve shpjeguese për vlerat turistike të zonës

Lehtësime në gjetjen e burimeve të financimit për përdorimin e materialeve tradicionale të ndërtimit

Krijimi i zyrave të asistencës dhe këshillimit financiar

151

152

OS1P1

OSP

Shërbime bazë për sigurinë dhe nevojat e turistit

Cilësia dhe diversifikimi i strukturave të akomodimit

Ofrimi i aktiviteteve të larmishme turistike

Lehtesirat financiare

OS2P2

OS2P3

OS2P4

Rritje e gamës të produktit turistik

Toka - Shfrytëzim natyrore

Ajri - Emëtimet e

Faktorët klimatik ndaj ndryshimeve

Uji - Kufizimi i efe negative

Mjedisi Natyror popullatave dhe

Zhurmat - Redukt zhurmave deri në 3

1.9

-1

2.0

1.1

1.9

1.8

2.1

0.5

i konkurseve për dhe inovative 1 2 alpine 0 1 projekte 0 1 produkte 1 0turistike 0 3 3 për zonën 3 1.3

Popullsia dhe ase kohezioni social, t fik t Trashëgimia kultu

Marketim specifik për periudha të veçanta kohore dhe segmente të ndryshme të turizmit

Forcim i identitetit urban dhe arkitektonik të lokaliteteve si Organizimi nxitës të zhvillimit të turizmit

Strukturimi i Intenerareve Turistike

Mjedisi Natyror Mbrojtura

Organizimi i eventeve shumëpalëshe (ndërkufitare)

Toka - Përdorimi i qëndrueshëm i to

Mbetjet - Menax integruar i mbetj

Vlerësimi

Programe sensibilizuese mbi turizmin për turistët dhe vendasit

Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit duke ruajtur mjedisin dhe biodiversitetin

PROGRAMET

Peisazhi - Ruajtja

3 2 1

Shpjegimi për vlerësimin;

NJË DESTINACION I VEÇANTË

Marketimi i vlerave/atraksioneve

Objektivat pëputhen plotësisht Objektivat pëputhen pjesërisht Lidhja mes objektivave është e vogël

OS3P2 1

Vleresimi numerik, absolut

2 1

Objektivat perputhen pjeserisht Lidhja me objektivat eshte e pjeseshme

Objektivat perputhen plotesisht

Niveli i perputhshmerise

1.8

1.50-2.99 0.00-1.49

Vleresimi numerik, mesatar

Pra,OS3: bazuar në aktivitetet dhe programet e propozuara, për arritjen e objektivave strategjike, është bërë një vlerësim individual për secilin program PROMOVIMI DHE OS3P1 i kanaleve promovuese 1 1 1 1 2 2 1 3 3 3 1.8 (duke analizuar aktivitetet dheKrijimi projektet përkatëse të tij), për të parë përputhshmëritë mjedisore me 1ato të 2programeve/projekteve përkatëse; MARKETIMI I ALPEVE SI

OS2: RRITJA E PRODUKTIT DHE E OFERTËS TURISTIKE

OS2P1

OS1P4

OS1: EKUILIBËR MIDIS NATYRËS, TRASHËGIMISË OS1P2 NDËRTIMORE DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT OS1P3

Objektivat dhe politikat e Planit (përmbledhje)

Objektivat dhe politikat e Planit (përmbledhje) Vlerësimi Numerik

152

153

OS1P1

OSP

3 2 1

Shpjegimi për vlerësimin;

OS3: PROMOVIMI DHE MARKETIMI I ALPEVE SI NJË DESTINACION I VEÇANTË

OS2: RRITJA E PRODUKTIT DHE E OFERTËS TURISTIKE

Ajri - Emëtimet e ndotësve

Objektivat pëputhen plotësisht Objektivat pëputhen pjesërisht Lidhja mes objektivave është e vogël

2 1

Objektivat perputhen pjeserisht Lidhja me objektivat eshte e pjeseshme

-1

Mes.

1.8

2.0

1.1

1.9

1.8

2.1

0.5

1.3

1.9

1.50-2.99 0.00-1.49

Vleresimi numerik, mesatar

Popullsia dhe asetet materiale kohezioni social, siguria e t fik t Trashëgimia kulturore - Ruajtja

Vleresimi numerik, absolut

-1

Objektivat perputhen plotesisht

Niveli i perputhshmerise

-1

4 Faktorët klimatikë - Adaptimi ndaj ndryshimeve klimatike

Uji - Kufizimi i efekteve negative 2

6 Mjedisi Natyror - Kohezioni i popullatave dhe biodiversiteti

7 Mjedisi Natyror - Zonat e Mbrojtura

Mbetjet - Menaxhimi i integruar i mbetjeve

Vlerësimi

9 Zhurmat - Reduktimi i zhurmave deri në nivelet e

Tabela 8. Vlerësimi i përputhshmërisë së objektivave dhe politikave të planit me objektivat mjedisore

Marketimi i vlerave/atraksioneve

OS3P2

Lehtesirat financiare

OS2P4

Krijimi i kanaleve promovuese

Ofrimi i aktiviteteve të larmishme turistike

OS2P3

OS3P1

Cilësia dhe diversifikimi i strukturave të akomodimit

Rritje e gamës të produktit turistik

Strukturimi i Intenerareve Turistike

Shërbime bazë për sigurinë dhe nevojat e turistit

Toka - Përdorimi i qëndrueshëm i tokës

Forcim i identitetit urban dhe arkitektonik të lokaliteteve si nxitës të zhvillimit të turizmit

Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit duke ruajtur mjedisin dhe biodiversitetin

PROGRAMET

OS2P2

OS2P1

OS1P4

OS1: EKUILIBËR MIDIS NATYRËS, TRASHËGIMISË OS1P2 NDËRTIMORE DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT OS1P3

Objektivat dhe politikat e Planit (përmbledhje)

2 Toka - Shfrytëzimi i burimeve natyrore

Peisazhi - Ruajtja

Objektivat Mjedisore: OM1-OM12

Vlerësimi Numerik

153

2 1 2 1 1 0 0 0 1 1

Sistemimi dhe arredimi i pikave panoramike sipas karakterit të vendodhjes

Lidhja e sistemit te transportit publik traget-autobuz-parkim

Strukturim i llojeve të transportit brenda rajonit dhe promovimi i përdorimit të transportit "ekologjik"

Ngritja e skuadrave të kërkim shpëtimit

Pajisja e lokaliteteve me infrastrukturën e parkimit publik

Pajisja e lokaliteteve me shërbimet bazë: postë, farmaci, bankomat, telefoni, shërbime tregtare, etj.

Sigurimi i ambjenteve për aktivitete kulturore, muze, biblioteka, librari, pika suveniresh, tregtim produktesh lokale, etj.

Paketë lehtësirash për qarkullimin ndërkufitar Sigurimi kushteve optimale të bujtinave dhe lokaliteteteve (furnizimit me ujë, energjisë, telekomunikacion, largimi i ujrave të ndotur dhe i mbetjeve, etj.) Pasurimi i ofertës turistike me turizëm sportiv, gastronomik, rekreativ, shendetsor, etj.

2 2 2 3

Krijimi dhe promovimi I produkteve lokale duke fuqizuar dhe mbështetur zhvillimin e filierave bujqësore-blegtorale

Vleresimi i strukturave turistike ekzistuese sipas kategorive kombëtare e ndërkombtare

Orientimi dhe monitorimi i shpërndarjes në territor i strukturave turistike në përputhje me kapacitetin turistik të lokaliteteteve

Përcaktimi i rregullave dhe standarteve që duhet të plotësojnë strukturat e reja turistike

Përmirësimi dhe pajisja me sinjalistikën e posaçme të shtigjeve për këmbësorë dhe biҫikleta

Plotësim i segmenteve të munguara të itinerareve me infrastrukturën e mobilitetit (rrugë, xhepa, parkime, ura, etj.)

Krijimi i paketave turistike-tematike

Rritje e kapaciteteve njerëzore nëpërmjet trajnimeve dhe shkëmbimit të eksperiencave në fushën e shërbimeve të turizmit

Krijimi i aksesit në lokalitetet turistike nëpërmjet transportit publik duke reduktuar varësinë nga mjetet e motorrizuara private.

0 1 1

Krijimi i strukturave informuese turistike për promovim dhe marketim në përputhje me karakteristikat e lokaliteteve dhe të zonave turistike natyrore

Transformimi i godinave me arkitekturë tradicionale në struktura të hapura për publikun (muze, bar-restorant, objekte tregtare, etj.) dhe bujtina 1

Monitorimi dhe orientimi i zhvillimit të lokaliteteve sipas karakteristikave urbane dhe arkitektonike dhe kapaciteteve mbajtëse turistike

2 2

0 1 1

1 1 1

0 2 0

0 1 1

Toka - Shfrytëzimi i burimeve natyrore

Ajri - Emëtimet e ndotësve 2

4 Faktorët klimatikë - Adaptimi ndaj ndryshimeve klimatike

Uji - Kufizimi i efekteve negative

Identifikim i aksesit në zonat e mbrojtura dhe informim i turistëve për rregullat përkatëse (panele informuese, minikurse, etj.)

Plan për promovimin dhe restaurimin e objekteve të trashëgimisë historike dhe kulturore (zonat arkeologjike, qëndrat e fshatrave, mullinjtë e ujit, kullat, objekte kulti, muzeume, etj.) Mbështetje në sistemimet dhe rinovimet e banesave që transformohen në bujtina, apo në shërbime me qëllim ruajtjen e karakteristikave të arkitekturës vernakolare (çati, fasada,gardhe, oborret, etj) Monitorimi i pasurimit të hapësirave komunitare (sheshe, fusha sporti, etj.) të identifikuara për t'u përdorur në funksion të turizmit rekreativ dhe sportiv, me shërbime infrastrukture dhe arredim urban si përgjigje e kërkesës së turizmit rekreativ

2 2

Orientim drejt një turizmi edukativ, shkencor lidhur me njohjen e florës dhe faunës lokale

Toka - Përdorimi i qëndrueshëm i tokës

Zhvillimi i turizmit duke respektuar Planet e Menaxhimit te Parqeve Kombetare dhe Rajonale (projekte sipas Planeve të Menaxhimit)

Objektivat dhe politikat e Planit (përmbledhje)

Mjedisi Natyror - Kohezioni i popullatave dhe biodiversiteti

1 1 1

1 2 3

0 1 1

3 3 3

Mbetjet - Menaxhimi i integruar i mbetjeve 1

9 Zhurmat - Reduktimi i zhurmave deri në nivelet e OBSH-së

2 2 3

Trashëgimia kulturore - Ruajtja

2 2 3

Peisazhi - Ruajtja

Objektivat Mjedisore: OM1-OM12

Popullsia dhe asetet materiale kohezioni social, siguria e trafikut

Mjedisi Natyror - Zonat e Mbrojtura

Mes.

Tabela e mësipërme, ka rezultuar nga një analizë më e detajuar se në nivel programi, duke u fokusuar dhe analizuar në nivel aktiviteti/projekti specifik, siç tregohet në tabelen në vijim;

2.25

2.1667

1.5

2.1

2.6

0.8 1.5 1.6

1.3

1.0

1.5

0.9

1.9

1.2

1.7

1.3

0.8

1.8

1.5

1.3

1.4

2.1

1.4

Vlerësimi Numerik

154

155

0 1 2 2 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 0 2 1

Krijimi i një pakete aktivitetesht dimërore për të rritur sezonin turistik

Krijimi i zyrave te asistences dhe keshillimit financiar

Lehtësime në gjetjen e burimeve të financimit për përdorimin e materialeve tradicionale të ndërtimit

Krijimi i hartave dhe paneleve shpjeguese për vlerat turistike të zonës:

Shpërndarja në territor e paneleve reklamuese në përputhje me legjislacionin përkatës

Përgatitja grafike dhe botimi i materialeve të printuara promovuese, per fushaten outdoor, etj.

Përgatitja e materialeve promovuese të branduara, si: bluza, kapele, termus, filxhanë, varëse ҫelësash, stilolapsa.

Dizenjimi i strukturave të qëndrave informuese turistike me elementë arkitektonikë që identifikojnë unitetin e zonës së alpeve

Krijimi dhe dizenjimi i një brandi, slogani për integrimin në treg (logo dhe brand book janë krijuar nga GIZ).

Krijimi i një harte elektronike të rajonit dhe aplikacionit interaktiv që promovon dhe informon mbi rajonin e alpeve

Ngritja e një platforme online bashkëpunimi për shoqëruesit e udhëtimeve

Marketingu online:

Përgatitja e materialeve publicitare audiovizive për promovimin e alpeve:

Promovimi i artizanatit dhe prodhuesve lokal.

Promovimi i trashëgimisë kulturore dhe gojëdhënave.

Programe sensibilizuese mbi turizmin për turistët dhe vendasit.

Organizimi i paketave turistike tematike në bashkëpunim me operatorët turistikë.

Organizimi i eventeve shumëpalëshe (ndërkufitare)

Organizimi i konkurseve alpine për projekte dhe produkte turistike inovative për zonën.

Marketim specifik për periudha të vecanta kohore dhe segmente të ndryshme të turizmit.

Përcaktimi i rregullave dhe standarteve që duhet të plotësojnë strukturat e reja turistike

Pasurimi i territorit me infrastrukturtë për aktivitete sportive të adrenalinës (hedhje me parashutë, alpinizëm, zip-line, speleologji, via ferrata etj.)

Orientimi dhe monitorimi i shpërndarjes në territor i strukturave turistike në përputhje me kapacitetin turistik të lokaliteteteve 1

Vleresimi i strukturave turistike ekzistuese sipas kategorive kombëtare e ndërkombtare

Krijimi dhe promovimi I produkteve lokale duke fuqizuar dhe mbështetur zhvillimin e filierave bujqësore-blegtorale

Krijimi i një kalendari evenimentesh sportive, kulturore, folklorike, historike, artistike, muzikore, festive, në ambiente të hapura e të mbyllura.

Krijimi i paketave turistike-tematike

Krijimi i hapsirave dhe faciliteteve të nevojshme për sheshe kampingu dhe rulotë

2 2

Rritje e kapaciteteve njerëzore nëpërmjet trajnimeve dhe shkëmbimit të eksperiencave në fushën e shërbimeve të turizmit

-1

1.7

1.2

1.6

2.5

2.0

1.9

1.7

1.75

1.25

2.25

1.5833

0.6667

0.9167

1.0833

2.25

2.1667

1.5

2.1

2.6

155

E njëjta logjikë është ndjekur edhe për krahasime të tjera në këtë VSM. Në këndvështrimin e përputhshmërisë me objektivat mjedisore, siç e tregon edhe matrica e ndërthurjes së objektivave të planit me këto objektiva, kemi këto konkluzione kryesore: • Rezultojnë dy (2) objektiva me përputhje të plotë; • Rezultojnë nëntë (9) objektiva që përputhen pjesërisht; • Rezultojnë tre (3) objektiva me përputhje të zbehtë me 12 objektivat mjedisore. Siç tregon qartë edhe matrica e përputhshmërisë të objektivave specifike të planit me 12 objektivat mjedisore, përputhshmëria është në nivele të kënaqshme. Shpërndarja e përputhshmërisë është e ndryshme për fusha të ndryshme të planifikimit. Për një interpretim më të detajuar po analizojmë fushat kryesore të Planit Strategjik të Alpeve. • Secili prej objektivave të planit (përveç 2 objektivave që lidhen me transportin dhe infrastrukturën) është në përputhshmëri me të paktën 3 objektiva mjedisore; • Secili objektiv i planit është në përputhje të pjesshme me të paktën 1 objektiv mjedisor; • Nëntë objektiva të planit kanë perputhje të plotë me më shumë se 3 objektiva mjedisore, dominojnë këtu objektivat në fushën e bujqësisë dhe të mjedisit; • Secili nga objektivat ka përputhshmëri të ulët me të paktën një objektiv të planit ku numrin më të lartë e zënë objektivat që i përkasin fushës së ndërtimeve infrastrukturore; • E rëndësishme është të theksojmë se në tabelë mungon vlera (-1), pra asnjë nga objektivat e planit nuk paraqet mospërputhshmëri me objektivat mjedisore; • Në analizën e vetë objektivave mjedisore vëmë re se objektivi më i realizuar në përputhshmëri është objektivi i parë: Toka – Përdorimi i qëndrueshëm i saj, si dhe Mjedisi natyror dhe Zonat e Mbrojtura.

156

Edhe në këndvështrimin e lidhjes mes objektivave të planit dhe objektivave mjedisore, diversifikimi i përputhshmërisë është i lartë. Sidoqoftë dy objektivat mjedisore (i) Përdorimi i qëndrueshëm i tokës, dhe (ii) mjedisi natyror dhe kohezioni social, janë objektivat me nivelin me të lartë të përputhshmërisë me objektivat mjedisore. Për sa i përket nivelit të lartë të përputhshmërisë së ulët që vërehet tek sektori i bujqësisë, konkretisht tek përpunimi i produkteve bujqësore, mund të merren masa parandaluese në përdorimin e teknikave më miqësore me mjedisin. Si konkluzion i përgjithshëm mund të thuhet se objektivat dhe politikat e Planit Strategjik të Alpeve janë në përputhshmëri me objektivat mjedisore.

157

Itinerari i Ujëvarës së Grunasit, Theth © Fation Plaku

158

vlerËsimi i pROJEKTEVE SPECIFIKE 8.1 PROJEKTET QË PRITET TË SHKAKTOJNË NDIKIME NË MJEDIS

Plani Sektorial i Turizmit për Alpet Shqiptare përmbledh në vetvete një sërë projektesh specifike që realizojnë objektivat përkatëse të Strategjisë së Alpeve. Projektet janë listuar për çdo politikë /objektivë, sipas përcaktimeve në plan. Në tabelën 9 janë listuar projektet specifike/ strategjike të identifikuara që pritet të shkaktojnë ndikime direkte në mjedis, apo që kanë lidhje me objektivat mjedisore të përcaktuara. Këto projekte parashikojnë një turizëm bashkëkohor dhe të qëndrueshëm, një bujqësi konkurruese, zhvillimin dhe promovimin e zonave natyrore që nuk mungojnë në alpe, zhvillimin e rrjetit kombëtar të transportit etj. Ky seksion përfshin vlerësimin e projekteve specifike në lidhje me përputhshmërinë e tyre me objektivat mjedisore. Vlerësimi i projekteve specifike është bërë mbi bazën e përcaktimit të klasifikimit mesatar të përputhshmërisë të secilit projekt me të 12 objektivat mjedisore. Vlerësimi i përputhshmërisë së projekteve me objektivat mjedisore është kryer duke ndjekur shkallëzimin e mëposhtëm: Shpjegimi Projekti përputhet plotësisht me objektivat mjedisore Projekti përputhet pjesërisht me objektivat mjedisore Lidhja mes projektit dhe objektivave mjedisore është e dobët/ përputhshmëria e projektit me objektivat mjedisore është e kushtëzuar

Shkalla e Vlerësimit > 60 % 30 – 59 % 0 – 29 %

Bashkërendimi i dy matricave të krahasimit dhe vlerësimit na jep mundësinë të kemi një gjykim më të gjerë dhe më të saktë mbi përputhshmërinë e politikave dhe çështjeve mjedisore. Krahasimi i projekteve specifike me objektivat mjedisore është paraqitur në tabelën 9 Vlerësimi i paraqitur në tabelën 9 është një derivat i vlerësimit të bërë dhe paraqitur në Tabelën 9.2 më poshtë. Kjo e fundit paraqet vlerësimin e impakteve që vijnë prej zbatimit të planit ndaj arritjes së objektivave mjedisore për çdo projekt specifik. Tabela 9.2 tregon gjithashtu se gjatë zbatimit të projekteve specifike mund të shkaktohen impakte të pranueshme nga këndvështrimi i objektivave mjedisore (shkalla A, B apo C) ndërkohë që nuk janë evidentuar impakte të rëndësishme (shkalla D, E). Ka një lidhje ndërmjet shkallës së vlerësimit (A, B dhe C) në Tabelën 9.2 dhe shkallës së vlerësimit (PL, PP dhe PK) në tabelën 9. Lidhja mes dy tabelave është respektivisht si më poshtë:

Shkalla Shkalla A

Përputhshmëria Përputhshmëri e Lartë (PL)

Shkalla B

Përputhshmëri e Pjesshme (PP) Përputhshmëri e Kushtëzuar (PK)

Shkalla C

Fishat e projekteve të parashikuara dhe të paraqitura në formë tabelare më poshtë përputhen plotësisht apo pjesërisht me objektivat mjedisore, gjatë zbatimit dhe funksionimit të aktiviteteve përkatëse, dhe për të gjitha aktivitetet duhet të garantohet zbatimi i masave zbutëse për të ulur ndikimin në mjedis, sipas kërkesave të legjislacionit përkatës.

159

8. 1 pROJEKTET QË PRITET TË SHKAKTOJNË NDIKIME NË MJEDIS Programet dhe aktivitetet e parashikuar per t’u zbatuar në kuadër të Strategjisë Kombëtare të Turizmit në zonën e alpeve Zhvillimi i turizmit duke respektuar Planet e Menaxhimit të Parqeve Kombëtare dhe Rajonale (projekte sipas Planeve të Menaxhimit) Orientim drejt një turizmi edukativ, shkencor lidhur me njohjen e florës dhe faunës lokale Identifikim i aksesit në zonat e mbrojtura dhe informim i turistëve për rregullat përkatëse (panele informuese, minikurse, etj.) Monitorimi dhe orientimi i zhvillimit të lokaliteteve sipas karakteristikave urbane dhe arkitektonike dhe kapaciteteve mbajtëse turistike Nxitja e transformimit të godinave me arkitekturë tradicionale në struktura të hapura për publikun (muze, objekte tregtare, etj.) dhe bujtina Organizimi dhe monitorimi i një plani të përbashkët për promovimin dhe restaurimin e objekteve të trashëgimisë historike dhe kulturore (zonat arkeologjike, qendrat e fshatrave, mullinjtë e ujit, kullat, objekte kulti, muzeume, etj.) me qëllim rritjen dhe zhvillimin e turizmit kulturor Mbështetje në sistemimet dhe rinovimet e banesave që transformohen në bujtina, apo në shërbime me qëllim ruajtjen e karakteristikave të arkitekturës vernakolare (çati, fasada, gardhe, oborret, etj), nëpërmjet granteve në mbulimin e një pjesë të kostos së investimit. Monitorimi i pasurimit të hapësirave komunitare (sheshe, fusha sporti, etj.) të identifikuara për t’u përdorur në funksion të turizmit rekreativ dhe sportiv, me shërbime infrastrukture dhe arredim urban si përgjigje e kërkesës së turizmit rekreativ (aktivitete të përcaktuara në këtë plan) Krijimi i aksesit në lokalitetet turistike nëpërmjet transportit publik duke ulur varësinë nga mjetet e motorizuara private. Plotësim i segmenteve të munguara të itinerareve me infrastrukturën e mobilitetit (rrugë, xhepa, parkime, ura, etj.) Përmirësimi dhe pajisja me sinjalistikën e posaçme të shtigjeve për këmbësorë dhe biҫikleta Sistemimi dhe arredimi i pikave panoramike sipas karakterit të vendndodhjes Lidhja e sistemit te transportit publik traget-autobuz-parkim Strukturim i llojeve të transportit brenda rajonit dhe promovimi i përdorimit të transportit “ekologjik” Ngritja e skuadrave të kërkim shpëtimit Pajisja e lokaliteteve me infrastrukturën e parkimit publik Pajisja e lokaliteteve me shërbimet bazë: postë, farmaci, bankomat, telefoni, shërbime tregtare, etj Sigurimi i ambienteve për aktivitete kulturore, muze, biblioteka, librari, pika suveniresh, tregtim produktesh lokale, etj. Paketë lehtësirash për qarkullimin ndërkufitar Sigurimi i kushteve optimale të bujtinave dhe lokaliteteteve (furnizimit me ujë, energjisë, telekomunikacion, largimi i ujërave të ndotur dhe i mbetjeve, etj.) Pasurimi i ofertës turistike me turizëm sportiv, gastronomik, rekreativ, shëndetësor, etj. Rritje e kapaciteteve njerëzore nëpërmjet trajnimeve dhe shkëmbimit të eksperiencave në fushën e shërbimeve të turizmit Krijimi i paketave turistike-tematike Krijimi dhe promovimi i produkteve lokale duke fuqizuar dhe mbështetur zhvillimin e filierave bujqësore-blegtorale Vlerësimi i strukturave turistike ekzistuese sipas kategorive kombëtare e ndërkombtare 160

Orientimi dhe monitorimi i shpërndarjes në territor i strukturave turistike në përputhje me kapacitetin turistik të lokaliteteteve Përcaktimi i rregullave dhe standardeve që duhet të plotësojnë strukturat e reja turistike Krijimi i hapësirave dhe faciliteteve të nevojshme për sheshe kampingu dhe rulotë Krijimi i një kalendari eventesh sportive, kulturore, folklorike, historike, artistike, muzikore, festive, kinematografike, etj, në ambiente të hapura e të mbyllura. Pasurimi i territorit me infrastrukturtë për aktivitete sportive të adrenalinës (hedhje me parashutë, hedhje me elastik, alpinizëm, zip-line, speleologji, via ferrata etj.) Krijimi i një pakete aktivitetesh dimërore për të rritur sezonin turistik Krijimi i zyrave te asistencës dhe këshillimit financiar Lehtësime në gjetjen e burimeve të financimit për përdorimin e materialeve tradicionale të ndërtimit Krijimi i hartave dhe paneleve shpjeguese për vlerat turistike të zonës Shpërndarja në territor e paneleve reklamuese në përputhje me legjislacionin përkatës Krijimi i strukturave informuese turistike për promovim dhe marketim në përputhje me karakteristikat e lokaliteteve dhe të zonave turistike natyrore Përgatitja grafike dhe botimi i materialeve të printuara promovuese, si dosje, fletëpalosje, broshura, guida, kite promovuese, postera, baner-a, materiale per fushatën outdoor, etj. Përgatitja e materialeve promovuese të branduara, si: bluza, kapele, termus, filxhanë, varëse ҫelësash, stilolapsa. Dizenjimi i strukturave të qendrave informuese turistike me elemente arkitektonike që identifikojnë unitetin e zonës së alpeve Krijimi dhe dizenjimi i një brand-i, slogan-i për integrimin në treg (logo dhe brand book janë krijuar nga GIZ). Krijimi i një harte elektronike të rajonit dhe aplikacionit interaktiv që promovon dhe informon mbi rajonin e alpeve Ngritja e një platforme online bashkëpunimi / bashkërendimi për shoqëruesit e udhëtimeve Marketingu online Përgatitja e materialeve publicitare audiovizive për promovimin e alpeve Promovimi i artizanatit dhe prodhuesve lokalë Promovimi i trashëgimisë kulturore dhe gojëdhënave Programe sensibilizuese mbi turizmin për turistët dhe vendasit Organizimi i paketave turistike tematike në bashkëpunim me operatorët turistik Organizimi i eventeve shumëpalëshe (ndërkufitare) Organizimi i konkurseve alpine për projekte dhe produkte turistike inovative për zonën Marketim specifik për periudha të veçanta kohore dhe segmente të ndryshme të turizmit

161

Çdo fishë e projekteve është koduar sipas fushës dhe numrit rendor brenda fushës që vepron projekti. Kodet e përcaktuara për çdo projekt specifik do të përdoren në seksionet dhe tabelat në vijim lidhur me vlerësimin e ndikimeve dhe masat zbutëse. Krahasimi i projekteve specifike individuale paraqet si më poshtë: • Në marrëdhënie me objektivat mjedisore, projektet specifike që lidhen me sistemin e transportit janë të pranueshme nga pikëpamja mjedisore, duke marrë parasysh zbatimin e masave zbutëse që duhet të merren; • Ky problem adresohet përmes zbatimit të masave përkatëse zbutëse. Lidhur me projektet e fushës së mjedisit (PM), ky projekt është në përputhje me objektivat mjedisore; • Përgjithësisht, projektet specifike të sistemit bujqësor, infrastrukturës dhe mjedisit janë në përputhshmëri relativisht të lartë me objektivat mjedisore. Në përgjithësi, konkludohet se duke realizuar ndërhyrjet e duhura hapësinore dhe duke zbatuar të gjitha masat e nevojshme zbutëse, të gjitha grup-projektet janë të pranueshme përsa i përket ndikimit potencial në mjedis, gjithnjë duke u ndërthurur me masat zbutëse sipas natyrës specifike të çdo projekti.

OS/P

EMERTIMI I PROGRAMEVE SIPAS OBJEKTIVAVE STRATEGJIKE

% e perputhshmerisë PL% PP% PK%

OS1: EKUILIBËR MIDIS NATYRËS DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT OS1P1 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit duke ruajtur mjedisin dhe biodiversitetin

OS1P2 Forcim i identitetit urban dhe arkitektonik të lokaliteteve si nxitës të zhvillimit të turizmit

OS1P3 Strukturimi i Intenerareve Turistike

OS1P4 Shërbime bazë për sigurinë dhe nevojat e turistit

OS2P1 Rritje e gamës të produktit turistik

OS2P2 Cilësia dhe diversifikimi i strukturave të akomodimit

OS2P3 Ofrimi i aktiviteteve të larmishme turistike

OS2P4 Lehtesirat financiare

OS2: RRITJA E PRODUKTIT DHE E OFERTËS TURISTIKE

OS3: PROMOVIMI DHE MARKETIMI I ALPEVE SI NJË DESTINACION I VEÇANTË OS3P1 Krijimi i kanaleve promovuese

OS3P2 Marketimi i vlerave/atraksioneve

PL PP PK

60-100 30-59 0-29

Përputhshmëri e lartë Përputhshmëri e pjesshme Perpuethshmeri e kushtezuar

Tabela 9. Krahasimi i programeve dhe aktiviteteve specifike në kuadrin e përputhshmërisë së tyre me objektivat mjedisore (përqindjet e ndikimeve të vlerësuara)

162

Siç shihet nga tabela, disa programe kanë ndikim të ndryshëm në mjedis në raport me të tjerë, si psh; • OS1P3 – Një program që synon strukturimin e itinerareve turistike në zonën e Alpeve Shqiptare dhe ka përputhshmëri të ulët me objektivat mjedisore. Kjo pasi ky program synon projekte për hapje/rehabilitim rrugësh, ndërtime limanesh (mole), ndërtime pikash për vrojtime apo shijimin e natyrës, rehabilitim shtigjesh etj. Kjo kategori programesh dhe projektesh ndikon kryesisht në peizazhin e zonës, në zënien dhe tjetërsimin e tokës, etj., ndaj dhe përputhshmëria e tyre me objektivat mjedisore është e ulët. • OS1P4 – Programi për plotësimin e nevojave të vizitorëve dhe sigurinë e tyre. Ky është një program ku aktivitetet kryesore kanë të bëjnë me përmirësimin e infrastrukturës turistike, sistemimin e kanalizimeve, përmirësimin e furnizimit me ujë, sistemeve të trajtimit të ujërave të zeza etj., të cilët kanë impakte pozitive në mjedis. Për këtë arsye, përputhshmëria e tyre mjedisore është vlerësuar më shumë. • OS2P4 – Ka vlerësimin më të lartë mjedisor, pasi synon përmirësime në teknologji, rritje të efiçiencës së përdorimit të burimeve natyrore etj. Këto konsiderohen aktivitete miqësore me mjedisin. Objektivate strategjike dhe programet

OS1: EKUILIBËR MIDIS NATYRËS DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT

OS2: RRITJA E PRODUKTIT DHE E OFERTëS TURISTIKE

OS3: PROMOVIMI DHE MARKETIMI I ALPEVE SI NJË

Objektivi Mjedisor

OS1P1

OS1P2

OS1P3

OS1P4

OS2P1

OS2P2

OS2P3

OS2P4

OS3P1

OS3P2

OM1 - Toka (Menaxhim i qëndrueshëm i tokes) - Vlerësimi i përgjithshëm

OM2 - Toka (shfrytezim i burimeve natyrore)-Vleresimi pergjithshëm

OM3- Ajri - Vlerësimi i përgjithshëm

OM4 - Faktorët Klimaterikë - Vlerësimi i përgjithshëm

OM5 - Uji - Vlerësimi i përgjithshëm

OM6 - Natyra (Ruajtja e Biodiversitetit) Vlerësimi i përgjithshëm

OM7 - Natyra (Ruajtja e zonave me status mbrojtje të natyrës) Vlerësim i përgjithshëm

OM8 -Mbetjet -Vlerësim i përgjithshëm

OM9 - Zhurmat - Vlerësim i përgjithshëm

OM10 - Popullsia dhe Asetet MaterialeVlerësimi i përgjithshëm

OM11 - Trashëgimia Kulturore Vlerësimi i përgjithshëm

OM12 - Peisazhi - Vlerësim i përgjithshëm

Shpjegimi; Impakt pozitiv A Impakt i parëndësishëm B C Impakt i parëndësishëm, mbasi zbatohen masa zbutese Tabela 10. Vleresimi i objektivave strategjike dhe programeve ne raport me ato mjedisore

Lidhur me tabelën e mësipërme vërehet se: • Për sa i përket objektivit mjedisor OM nr.12, peizazhi pritet të ketë ndikimin më të lartë ndër 12 objektivat përkatës. • Objektiva të tjera mjedisore që ndikohen nga programet e parashikuara janë edhe: OM6 – natyra (biodiversiteti) dhe OM7 – natyra (llojet me status të veçantë). Kjo pasi programet e parashikuara për t’u zhvilluar do të ndikojnë direkt mbi këto objektiva mjedisore. • Objektiva mjedisore OM10 ka pritshmërinë më të lartë lidhur me zhvillimin e programeve/planeve në Alpet Shqiptare. Kjo pasi përmirëson dukshëm aksesin drejt qendrave urbane apo atë ndërmjet vetë zonave dhe fshatrave që gjenden në alpe. 163

164

vlerËsimi i ndikimeve mjedisore 9.1 VLERËSIMI DHE PASOJAT NGA ZBATIMI I PLANIT 9.2 NDIKIMI NDËRKUFITAR

9. 1 Vlerësimi dhe pasojat nga zbatimi i planit Vlerësimi i pasojave të mundshme mbi mjedisin nga zbatimi i Strategjisë së Alpeve jepet duke analizuar përputhshmërinë e planit me objektivat mjedisore më të rëndësishme. 9.1.1 Toka Përdorimi i qëndrueshëm i tokës cënohet kryesisht nga aktivitetet që kanë të bëjnë me zhvillimet infrastrukturore si ndërtimi i rrugëve, ndërtimi i qendrave të shërbimeve, ndërtimi i impianteve të trajtimit të mbetjeve, porteve/limaneve, etj. Për sa i përket projekteve bujqësore apo mjedisore, ndikimi në prishjen e cilësisë apo strukturës së tokës është më i menaxhueshëm dhe më fleksibël dhe në raste të tjera ndryshimet janë pozitive. Ndikimi më i madh i pritshëm që lidhet me tokën është ai i dëmtimit të peizazhit. Veçanërisht peizazhi pritet të dëmtohet në rastin e hapjes së rrugëve apo rikonstruksionit të atyre ekzistuese, si dhe ndërtimit të veprave të tjera të infrastrukturës. Kjo pritet nga lëvizja e materialeve inerte nëpër shpatet e maleve, si dhe gërmimet përkatëse që do të bëhen në këto shpate. Në të dy rastet, për shkak të pjerrësive të mëdha të shpatit, pritet që ndikimi në peizazh të jetë i konsiderueshëm. Një tjetër ndikim i pritshëm është ai i ndryshimit të destinacionit të tokës (konvertimi nga tokë pyjore, kullotë apo tokë bujqësore në truall ndërtimi, rrugë etj.). Edhe disa projekte specifike të infrastrukturës pritet të kenë ndikime në tokë. Të tilla projekte janë ato të sigurimit të ujit të pijshëm, në rastin e ndërtimit të veprave të marrjes së ujit (struktura betoni), apo tubacioneve sipërfaqësore. Aktivitetet që kanë të bëjnë me rikonstruksione apo projekte të tjera në lidhje me strukturat apo infrastrukturën nuk pritet të kenë ndikim në prishjen e cilësisë apo strukturës sipërfaqësore të tokës. Ndikimi edhe në këtë rast pritet të jetë në peizazh. Kryesisht toka bujqësore dhe pyjet në rastin e ndërtimeve infrastrukturore (ndërtime, rrugë, kanalizime etj.) do të pësonin një dëmtim të pakthyeshëm në lidhje me funksionin e përdorimit, cilësinë dhe peizazhin që ato përfaqësojnë aktualisht.

Pozicionimi i strukturave të reja në hapësira të hapura për ruajtjen e biodiversitetit do të sjellë ndërhyrje direkte tek aktivitetet e vazhdueshme të zonave pyjore, kullosore dhe ato bujqësore të cilat kanë aktualisht bimësi natyrore apo të kultivuar që mund të pësojnë dëme të pakthyeshme. Si rezultat i transpozimit të Direktivës 2008/98/ EC për mbetjet (me anë të VKM nr. 175, datë 19.1.2011) në “Strategjinë Kombëtare Ndërsektoriale për Menaxhimin e Mbetjeve 2010-2025” dhe në “Planin Kombëtar për Menaxhimin e Mbetjeve 2010-2025, SKZHI II prezanton si objektiv mjedisor: “55% e masës totale të mbetjeve të ripërdoret ose riciklohet deri në 2020“. Kryesisht ndërtimet e reja infrastrukturore dhe rikonstruksionet në këtë fushë krijojnë një mundësi ripërdorimi gjatë fazës së ndërtimit. Veçanërisht kur bëhet fjalë për zonat e mbrojtura, kjo sasi duhet të shkojë edhe në 100% të saj, duke mos shkaktuar asnjë lloj mbetje gërmimi në mjedis. Kjo është e mundur përmes ripërdorimit të materialeve në punimet e infrastrukturës në zonë, duke i ripërdorur ato në të njëjtën vepër apo proces pune. Përdorimi i materialeve të riciklueshme gjatë zbatimit të masave specifike që paraqiten në Planin Strategjik të Alpeve apo administrimi ekonomik i burimeve natyrore, duhet të mbështetet nga masa të tjera të përgjithshme shtesë që promovojnë pakësimin e ndotjes së mjedisit për çdo sektor. Prandaj, masa të tilla duhet të përgatiten dhe të përfshihen që në fazat e hershme të programeve të zhvillimit në çdo sektor dhe për çdo masë specifike më vete. Të gjithë projektet që shkaktojnë dëmtim të tokës dhe strukturës së saj do të duhet të shoqërohen me raporte të detajuara të Vlerësimit të Ndikimit në Mjedis, ku një aspekt i veçantë i tyre është ai i masave zbutëse dhe rehabilitimit mjedisor të zonës që ndikohet.

165

9.1.2. Ajri Objektivi mjedisor 3: Garantimi i cilësisë së ajrit përmes arritjes së objektivave afatgjata për sasitë vjetore të shkarkimeve të ndotësve, për të arritur përputhshmërinë me kufijtë maksimalë të lejueshëm nga BE për shkarkimet e ndotësve atmosferikë. Referuar projekteve specifike të Strategjise së Alpeve, sektorët që duhet të monitorohen për shkarkimet e ndotësve janë karakteristikë gjatë fazës së ndërtimit të infrastrukturës dhe gjatë fazës së operimit. Sikurse në raste të ngjashme me zona të tjera urbane të monitoruara nga institucione të ndryshme publike, është e pritshme që burimet kryesore të ndotjes së ajrit në territorin e alpeve, sado i ulët niveli i ndotjes, të jenë transporti, infrastruktura e rrugëve dhe ndërtimet. Ndërkaq, një analizë më e plotë e zhvilluar për qendrat e mëdha urbane do të tregojë se ndotja ka shumë gjasa të shkaktohet nga: • Çlirime nga djegia e biomasës (pyjore, bujqësore, kullota etj) dhe karburanteve; • Çlirime nga djegia e mbetjeve të ngurta urbane; • Pluhur dheu (nga punimet në infrastrukturë, rrugët e pashtruara në qendrat urbane dhe zonat rurale); • Çlirime nga automjetet (kryesisht në akset kombëtare me trafik të rënduar si Shkodër-Hani i Hotit, B.Curri-Kukës, Shkodër-Vau i Dejes etj) Objektiv strategjik për garantimin e cilësisë së ajrit është “Arritja e përmirësimeve të matshme në 2020 për cilësinë e ajrit përmes: • Objektivit prej 40% pakësim në nivelin e ndotësve në zonat urbane; • Arritja e niveleve objektive të ndotësve të ajrit duke u bazuar në shëndetin njerëzor, sipas vlerave respektive: për NOx - 40 μ/m³, për PM10 - 40 μ/m³, për PM2.5 - 25 g/m3 dhe SO2 - 125 μ/m³”. Alpet Shqiptare, përveç zonave urbane, përfshijnë edhe zona që shquhen për sipërfaqe të mëdha të mbuluara me pyje, kullota dhe me një prani modeste të industrisë. Nivelet e indikatorit PM10 përgjithësisht në këto zona janë brenda normave të Bashkimit Evropian. Në fazën e ndërtimit, duhet të merren masat e nevojshme për uljen e ndotjes së ajrit duke përdorur praktika të mira mjedisore në këtë drejtim. 166

Vlerësimi i Ndikimit në Mjedis për çdo projekt do të japë udhëzime më të detajuara për këtë qëllim.

9.1.3 Faktorët klimatikë Shkarkimet e gazeve serrë (GHG) përbëjnë shkakun kryesor të ndryshimeve klimatike. Ato emetohen apo shkarkohen ndër të tjera nga një sërë aktivitetesh ndërtimore të infrastrukturës dhe aktivitetit të ndërtimit të rrugëve. Karburantet fosile (nafta dhe derivatet) çlirojnë GHG në ajër, duke bërë që sektori i transportit të jetë sot sektori që kontribuon më shumë në shkarkimet e gazeve serrë në Shqipëri, pasi sektori i energjisë është përgjithësisht hidro. Impakti në ndryshimet klimatike është gjithashtu pasojë e kushteve të temperaturave që po rriten çdo vit. Një tjetër pasojë e temperaturave të larta globale janë ndryshimet në modelimet e fenomeneve mesatare klimatike dhe prezenca e ngjarjeve më të shpeshta të kushteve ekstreme të motit (thatësira, përmbytje, erozione, valë të nxehti, temperatura të ulëta shoqëruar me ngrica anormale, etj.). Një ndër efektet më të mëdha që pritet të kenë ndryshimet klimatike është ndryshimi në formën dhe regjimin e reshjeve. Pakësimi i reshjeve të dëborës pritet të ulë sasinë e burimeve ujore në zonë. Duke patur parasysh natyrën karstike të terrenit, kjo pritet të ketë ndikim serioz në pakësimin vjetor të burimeve ujore. Ndikim tjetër i pritshëm i ndryshimeve klimatike është rritja e rreziqeve të zjarreve në pyje. Ndikime të tjera lidhen me sëmundjet dhe dëmtuesit dhe ndryshime në destinacionin e tokës (kullotat alpine pritet të pushtohen nga pyjet e arrnenit, ahut apo rrobullit, duke ndeshur me një zhvendosje vertikale të vegjetacionit pyjor drejt kullotave alpine) etj. Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim II synon të arrijë këto objektiva specifike deri në 2020: • 8% ulje të GHG siç krahasohet me skenarin bazë 3, dhe • 40% ulje në sasinë e HCFC-s (hidroklorofluorokarbon). Ndërkohë që bazuar në Kontributin Kombëtar të Pikësynuar (2015), pritet që Shqipëria • të reduktojë me 11,5% emetimet e gazeve serrë deri në vitin 2030.

Kjo nënkupton reduktimin e përdorimit të lëndeve fosile, përmirësimin e infrastukturës, shtimin e sipërfaqeve të gjelbëruara etj. Masat zbutëse duhet të garantojnë përdorimin gjithnje e më të madh të transportit publik, përdorimin efiçient të enegjisë, përdorimin efiçient të burimeve natyrore (pyjeve, kullotave, ujërave, tokës etj), parandalimin e shkarkimeve nga sektorët kontribues, përdorimin e metodave efiçiente të kultivimit dhe ujitjes, si dhe promovimin e masave të lartpërmendura.

elementet biologjike, hidromorfologjike, kimike dhe fiziko-kimike.

9.1.4. Uji Arritja e këtij objektivi lidhet me zhvillimet e sektorëve kyç të lidhur me ujin si edhe ato që mund të ndikojnë në cilësinë dhe funksionimin natyror të baseneve ujore (ujësjellës/kanalizimet, ujitja, bujqësia e blegtoria në përgjithësi, industria ushqimore dhe përpunuese, shërbimet dhe turizmi, shëndetësia, etj). Këto aktivitete i përkasin kryesisht periudhës së ndërtimeve ose rindërtimeve të infrastrukturës si dhe atyre në vijim të operimit të strukturave akomoduese dhe shërbimeve.

9.1.5. Natyra Territori i Alpeve Shqiptare shquhet për shumëllojshmëri biologjike e peizazhistike, falë pozicionit gjeografik, kushteve gjeologjike, pedologjike, hidrologjike dhe karakteristikave të relievit e të klimës. Relievi i thyer dhe vertikaliteti i theksuar ofrojnë kushte për ekzistencën dhe ruajtjen e një numri të madh llojesh bimore dhe shtazore.

Çdo sektor ka qasje të ndryshme në lidhje me nevojën për përdorimin e ujit ose ndërveprimet me burimet dhe trupat natyrore ujore. Në shumicën e rasteve këto impakte gjenden të kufizuara në mjedisin ujor lokal, por shpeshherë ndodh edhe efekti akumulativ i impaktit dhe krijohen ngarkesa ndotjeje që më pas shfaqen në burimet sipërfaqësore apo ato nëntokësore të ujërave. Impaktet ndërtimore dhe ato të infrastrukturës paraqiten përgjithësisht si afatshkurtra dhe të kthyeshme (p.sh. rasti i cilësisë së ujërave pas përfundimit të ndërtimit). Pas fazës ndërtimore, impaktet janë kryesisht më pak të shtrira në kohë, por ndodh që një pjesë e tyre mund të jenë të pakthyeshme në rastet kur aktiviteti i ndërtimit mund të ketë tjetërsuar strukturën gjeologjike apo hidrogjeologjike të tokës, duke sjellë impakt të pakthyeshëm në mjedis. Ndërtimi i rrugëve dhe kanalizimet pritet të kenë efekte direkte mbi ujërat, duke i ndotar dhe duke ndryshuar cilësinë dhe vetitë e tyre. Ndikime të tjera në burimet ujore kanë mbetjet urbane, degradimi i tokës (zjarret, humbja e mbulesës pyjore), aktivitetet e përqendruara turistike, mbikullotja, përdorimi intensiv i tokave bujqësore etj. Si rrjedhojë e këtyre ndikimeve mund të kemi ndryshime të elementeve të cilësisë së ujit siç janë

Në procesin e ndërtimit të infrastrukturës, por edhe të aktiviteteve të tjera të parashikuara, një kujdes i veçantë duhet treguar edhe për ujërat nëntokësore, pasi mundësia për të korrigjuar apo zbutur impaktet është më e vogël edhe më e vështirë për t’u realizuar sesa në rastin e ujërave sipërfaqësore.

Duke qenë se një pjesë e mirë e territorit të alpeve është deklaruar zonë me një status natyror të mbrojtur (Parku Kombëtar i Alpeve, Parku Natyror Bashkiak Shkrel dhe ai Nikaj-Mërtur, monumentet e natyrës dhe kulturës), ka mjaft mundësi që ndërtimet e reja të kalojnë pranë ose të hyjnë në territoret e këtyre zonave. Ndër kërcënimet e mundshme kryesore për territorin e Parqeve Natyrore janë: fragmentimi dhe zhdukja e habitateve, modifikimi ose shkatërrimi i habitateve natyrore për shkak të ndërtimit të infrastrukturës, prerjet e paligjshme, mbikullotja, zjarret, ndryshimi në prodhimin bujqësor, përdorimi i tokës, pyjeve, kullotave, shfrytëzimi i mbingarkuar i bimëve mjekësore dhe i burimeve të tjera natyrore, ujërave, ndërtimi i HEC-ve, ndotjet, etj. Këto kërcënime ndikojnë direkt mbi biodiversitetin, marrëdhëniet midis specieve dhe zinxhirin ushqimor. Rreziqet natyrore si rrëshqitjet e tokës, erozioni, ortekët, shembjet e rrëshqitjet janë ndër rreziqet gjeomorfologjike më kryesore që shoqërojnë rajonin e alpeve, të cilët shoqërohen me kosto të mëdha mjedisore, ekonomike dhe sociale, të cilat mbeten ende shumë shqetësuese për banoret dhe veprimtaritë e tyre ekonomike. Gjithashtu, dukuria e erozionit është një rrezik natyror gjeomorfologjik që kërcënon biodiversitetin në rajonin e alpeve. Habitatet në përgjithësi mund të ndikohen fizikisht nga erozioni që vjen nga zonat e larta. 167

Prerja e drurëve dhe degradimi i pyjeve në zonat me shpate të larta, shoqërohen me rritje të mëtejshme të erozionit dhe degradimit të tokes dhe ndikon ndjeshëm tek habitatet dhe speciet. Po kështu, problem mbetet edhe grumbullimi i bimëve mjekësore, prodhimet e dyta, shtimi i blegtorisë, kositja e barit, gjuetia e paligjshme e faunës së egër, përfshirë dhe peshkimin. Në ditët e sotme shtimi gjithnjë e më shumë i veprimtarive ekoturistike, numrit të vizitorëve, zgjerimit të qendrave të banuara apo i shërbimeve turistike janë kërcënime për natyrën si në ditët e sotme ashtu edhe në të ardhmen. Ndotjet, mungesa e menaxhimit të mbeturinave që prodhojnë vizitorët, prania dhe mostrajtimi i ujërave të zeza të përdorura në qendrat urbane dhe pranë bizneseve mendohet se do të jenë kërcënimet më serioze të sipërfaqeve të Zonave të Mbrojtura në të ardhmen. Një tjetër kërcënim vlerësohet zhvillimi i vrullshëm dhe pa studime të thelluara i sektorit hidro-energjitik, duke përdorur lumenjtë dhe thuajse të gjitha degët e tyre. Kërcënim i madh pritet të jetë edhe ndërtimi i rrugës në zonat e paarritshme, si në rastin e lumit e Gashit apo Currajt të Epërm si dhe në Livadhin e Arushës. Rruga paraqet rrezik potencial për pjesët e mbetura të pyllit të virgjër të ahut, ku një pjesë e tyre (lumi i Gashit) tashmë janë të përfshira në zonat e ruajtura ndërkombëtarisht nga UNESCO, apo për llojet e tjera me vlera të larta të biodiversitetit e peizazhit. Në gamën e veprimtarive që kërcënojnë drejtpërdrejt biodiversitetin dhe peizazhin e alpeve janë: • Aktivitetet ndërtuese (rrugë, infrastrukturë, banesa etj). Veçanërisht ndërtimi i rrugëve dhe infrastrukturës që paraqitet shqetësuese për faunën dhe florën e zonës. Ndikimi në faunë është ai i emigrimit të përkohshëm, barrierat e krijuara që pengojnë lëvizjen e kafshëve, shqetësimet nga zhurmat etj. Ndërkohë, në florën e zonës ndikimi ka të bëjë direkt me fragmentimin e habitateve, pakësimin e popullatave të rralla e në rrezik zhdukje etj. • Të gjitha veprimet që shkaktojnë dëmtime dhe degradim të peizazhit (zjarret, prerja e pyjeve); • Ndryshimet dhe modifikimet në përdorimin e tokës apo shfrytëzimi i nëntokës; • Aktivitetet e guroreve;

168

• Shqetësimi dhe keqtrajtimi i llojeve të egra, pёrfshirё gjuetinё; • Shfrytëzimi i burimeve natyrore si psh. nxjerrja e mineraleve; • Shfrytëzimi i lumenjve, përrenjve, burimeve ujore mbitokësore dhe nëntokësore dhe të liqeneve akullnajore; • Derdhjet e pakontrolluara e ujërave të zeza në kanale, lumenj, përrenj, liqene, anës rrugëve e shtigjeve, në zonat pyjore e kullosore, mbetjet ose lëndët e tjera të rrezikshme, plehrat dhe pesticidet etj; • Ndotja, hedhja e inerteve, të mbeturinave të ngurta dhe të çdo lloj lëndeje tjetër jashtë natyrës së parkut, si dhe impianti i prodhimit të inerteve në hyrjen e parkut (Valbonë); • Ndërtimi i infrastrukturës, ndërtimet pa leje, rrugët, qendrat turistike, fshatrat, stanet etj; • Ndryshimet klimatike, rreziqet natyrore, ortekët, përmbytjet, rrëshitjet, tërmetet, zjarret; • Turizmi i paorganizuar, zhvillimi i veprimtarive të mëdha sportive, argëtuese, çlodhëse, garat me motor (rally) etj; • Përdorimi dhe mostrajtimi i materialeve si kanaçe alumini, ambalazhe plastike, qelq, hekur, vajra lubrifikues, pjesë elektronike, mungesa e landfilleve, etj; • Humbja e vlerave tradicionale e kulturore për shkak të përdorimit të mjeteve dhe teknologjive të reja; • Zhvillimi intensiv i rajonit me infrastrukturë dhe ndërtime. Një pjesë e impakteve kanë karakter të përkohshëm (si psh. levizja e kafshëve për shkak të shqetësimit nga prezenca e njerëzve dhe zhurmat në fazën e ndërtimit. Impaktet me të rëndësishme janë ato të pakthyeshmet. Të tilla janë rrugët (ndërprerja e rrugëve të lëvizjes apo emigrimit, fragmentimi i zonave natyrore, rritja e zhurmës nga aktivitetet e shtuara në zonë, pengesat e krijuara në mjedis, strukturat mbrojtëse, etj). Në këtë kuadër, disa habitate bimësh që janë shumë të ndjeshme dhe me rëndësi të madhe kombëtare e ndërkombëtare janë: • 3220 Lumenjtë alpinë dhe bimësia barishtore përgjatë brigjeve të tyre • 7110 *Moçalishte me ngritje aktive • 8310 Shpella jo të hapura për publikun • 91K0 Pyje ilirike fagus sylvatica (Aremonio-Fagion)

• 9 1L0 Pyje ilirike dushku dhe shkoze (Erythronio-Carpinion) • 91M0 Pyje gjetherënës ballkano-panonikë me dushqe • 9180 *Pyje të aleancës Tilio-Acerion të shpateve shkëmbore, çakëllishteve luginave të thata • 3240 Lumenjë alpine dhe vegjetacioni i tyre drunor me salix elaeagnos • 3220 Llumenjë alpinë dhe vegjetacioni barishtor përgjatë brigjeve të tyre Po kështu me rëndësi janë mbrojtja e habitateve dhe biotopeve të faunës. Në këtë kuadër SKZHI prezanton sfidat kryesore lidhur me mbrojtjen e mjedisit, të cilat janë: • Krijimi dhe përmiresimi i menaxhimit të rrjetit ekologjik EMERALD, mbrojtja e specieve me rëndësi për Shqipërinë dhe Komunitetin Evropian; • Përmirësimi i menaxhimit të Zonave të Mbrojtura; • Zbatimi i planeve të menaxhimit për Zonat e Mbrojtura dhe planet e veprimit për llojet dhe habitatet. Është e rëndësishme që në fazën e studimit (hartimit) të projekteve përkatëse në kuadër të planit duhet të parashtrohen masa që do të mundësojnë ruajtjen e korridoreve ekzistuese të kafshëve emigruese, minimizimin e fragmentimit të habitateve, mbrojtjen e biotopeve të llojeve të rralla e të rrezikuara etj.

9.1.6. Mbetjet Mbetjet janë një problem i madh mjedisor për të gjithë territorin e vendit. Edhe në zonën e alpeve, mbetjet përfaqësojnë një problem të rëndësishëm mjedisor. Asnjera nga bashkitë nuk ka një landfill sipas standardeve mjedisore që kërkohen sot. Ato janë thjesht vendgrumbullime mbetjesh, duke bërë që ndotja të përçohet direkt në tokë dhe më pas në burimet ujore të zonës. Është me shumë rëndësi që problemi i vendgrumbullimit të mbetjeve të zgjidhet për të katër bashkitë: Shkodër, Malësi e Madhe, Tropojë dhe Vau i Dejës, duke nisur me studimet përkatëse hidro-gjeologjike dhe më pas me ndërtimin e landfill-eve të tyre. Aktualisht landfilli i Bushatit është në funksionim dhe ai mund të përballojë përkohësisht mbetjet e bashkive Malësia e Madhe, Shkodër dhe Vau i Dejës. Më problematike duket situata për bashkinë Tropojë, ku largësia nga bashkitë e tjera e bën të vështirë një zgjidhje rajonale. Por, edhe aktivitete të tjera në këtë drejtim janë të rëndësishme, si: rritja e ndërgjegjësimit publik, edukimi në shkolla si dhe diferencimi i mbetjeve. Hartimi dhe zbatimi i projekteve përkatëse në këtë drejtim duhet të jetë prioritet. Për secilën nga zonat kryesore natyrore që kanë fluksin më të madh të vizitorëve në zonën e alpeve: Valbona, Thethi dhe Kelmendi duhet zgjidhur në mënyrë urgjente problemi i mbetjeve dhe trajtimit të ujërave të zeza. Lidhur me mbetjet familjare në zonat rurale, duhet të hartohen studime të detajuara për venddepozitimet e tyre. Mbetjet organike duhet të trajtohen nga çdo familje, sipas traditës që ka ekzistuar në zonë, duke i groposur ato. Eshtë gjithashtu me rëndësi që të bëhen studime më të plota lidhur me sasinë dhe përbërjen e mbetjeve, ndotësit kryesorë etj. Problematika kryesore lidhur me mbetjet në zonë është lidhur me: • Ndotje në të gjthë territorin e vendit me mbetje, madje edhe në zemër të parqeve kombëtare; • Mungese koshash për hedhjen e mbetjeve; • Prania e venddepozitimeve të hapura të mbetjeve (pa rrethime), duke mos plotësuar kështu asnjë standard mjedisor; • Prezenca e vetëm një landfill-i për një pjesë të zonës (landfill-i i Bushatit që përmbush nevojat vetëm për Shkodrën, Malësinë e Madhe dhe Vaun e Dejës); 169

• Mungesa të theksuara në menaxhimin e mbetjeve, për shkak të mungesës së burimeve financiare dhe mjeteve të posaçme; • Mungesë venddepozitimesh për mbetjet inerte që gjenerohen nga ndërtimet; • Mungesë venddepozitimi për mbetjet e rrezikshme; • Mungesa e ndarjes në burim të mbetjeve/ riciklimi; • Kuadri ligjor i përgjigjet pjesërisht kërkesave të BE-së, por ka mungesa dhe mospërputhje serioze sa i përket zbatimit praktik të tij. Lidhur me ndërtimin e venddepozitimeve të mbetjeve, duhet treguar kujdes i veçantë për zonat ku do të vendosen/ndërtohen. Do të duhen studime të detajuara hidro-gjeologjike për të vlerësuar impaktin potencial mbi ujërat (sipërfaqësore dhe nëntokësore). Gjithashtu, duhet ndaluar menjëhere praktika aktuale e djegies së mbetjeve. Në këtë kuadër, duhet të ndalohet edhe djegia e tokave bujqësore (mbetjeve nga bimët e kultivuara apo barishtet). Kjo pasi jo vetëm shkakton ndotje të ajrit, por krijon edhe një imazh të keq në sytë e vizitorëve dhe mbi të gjitha rrezikon pronat dhe jetët e banorëve të tjerë dhe përcjell pasiguri tek turistët. Problem tjetër serioz është edhe gjenerimi gjithnjë e më i madh i mbetjeve nga vizitorët e shumtë që vijnë në këtë zonë, i cili llogaritet afërsisht 50.000 kg mbetje/ditë. Në këtë kuadër, nevojitet që bashkitë që përfshihen në zonën e alpeve të zbatojnë rekomandimet e dhëna për këtë qëllim në Planet e Përgjithshme Vendore të tyre, të hartuara apo në proces. Për këtë qëllim propozohet që të merren në konsideratë disa skenarë për sa i përket menaxhimit të mbetjeve: • SKENARI 1: Pa minimizim dhe depozitim në venddepozitimet aktuale; • SKENARI 2: Me minimizim dhe depozitim në venddepozitimet aktuale; • SKENARI 3: Me minimizim, stacion transferimi dhe depozitim final në landfill-in e Bushatit (Malësia e Madhe, Shkodra dhe Vau i Dejës); • SKENARI 4: Minimizim mbetjesh dhe transport direkt në landfill-in e Bushatit (Malësia e Madhe, Shkodra dhe Vau i Dejës); • SKENARI 5: Minimizim mbetjesh dhe depozitim në venddepozitimet aktuale.

170

Një zgjidhje emergjente lidhur me mbetjet është e nevojshme edhe për zonat e mbrojtura aktualisht (Lumi i Gashit, Valbona, Thethi, Lekbibaj, Shkreli, Kelmandi). Opsionet kryesore në këtë drejtim përfshijnë: • Përmirësimi i infrastrukturës aktuale të menaxhimit të mbetjeve (pajisja me makina, konteniere etj); • Ngritja e një strukture menaxhuese në nivel zone; • Pakësimi i mbetjeve dhe transferimi i tyre më pas drejt landfill-eve; • Pajisja me kosha mbetjesh për të gjithë zonën; • Përmirësimi i menaxhimit të mbetjeve. Nga pikëpamja mjedisore, skenari më i pranueshëm është skenari nr. 4 - Minimizim mbetjesh dhe transport direkt në landfill-in e Bushatit (Malësia e Madhe, Shkodra dhe Vau i Dejës). E njëjta logjikë funksionon edhe për bashkinë Tropojë, ku zgjidhja më e pranueshme mjedisore duhet të jetë ajo e minimizimit të mbetjeve dhe transferimi i tyre në një landfill të posaçëm.

9.1.7. Ndotja akustike Pakësimi i ndotjes së zhurmës akustike dhe përafrimi me nivelet e rekomanduara nga BE dhe OBSH. Në zonat ku pritet të ketë aktivitet ndërtimi është e pritshme të kemi një nivel më të lartë ndotjeje akustike gjatë fazës së ndërtimit dhe më tej gjatë fazës së operimit. Ndaj, masat zbutëse do të duhet të realizohen gjatë fazës së ndërtimit, duke mbikqyrur ndotjet akustike të shkaktuara prej makinerive të ndërtimit. Për këtë qëllim, vlen të vendoset një kohë e kufizuar për ndërtimin dhe nëse nevojitet zbatimi i masave për të parandaluar përhapjen e zhurmës në mjedis. Bazuar në legjislacionin mbi mbrojtjen nga zhurmat, kushtet e mëposhtme duhet të aplikohen gjatë fazës së ndërtimit apo edhe operimit: • Zhurma e krijuar gjatë aktivtetit nuk duhet të prodhojë ndotje akustike përtej kufirit të lejuar të zhurmës në mjedis;

• Një burim i ri zhurme nuk duhet të rrisë ndotjen nga zhurma në një zonë ku zhurma ishte tashmë përtej kufirit të lejuar përpara se të niste aktiviteti i burimit të ri; • Masat e mbrojtjes nga zhurma duhet të garantojnë parandalimin dhe zbutjen e nivelit të zhurmës që vjen nga përdorimi ose operimi i një burimi në mjedis. Lidhur me aktivitetet që pritet të zbatohen në kuadër të planit, duhet marrë në konsideratë një plan masash shtesë lidhur me ndotjen akustike në qendrat e banuara. Veprimet më të rëndësishme për nga aspekti i mbrojtjes së mjedisit nga zhurmat janë: përdorimi i mjeteve moderne që shkaktojnë pak ndikime në mjedis, mjete që janë të pajisura me zbutës të zhurmave, mjete efikase në përdorimin e lëndëve djegëse, përdorimi i karburanteve cilësore etj. Me rëndësi është edhe koha e zbatimit të aktiviteteve që shkaktojnë zhurma (si ndërtimet). Ajo duhet zgjedhur e tillë që të shkaktojë sa më pak shqetësime tek komunitetet, vizitorët dhe mjedisi i zonës. Gjithashtu, duhet që aktivitetet që shkaktojnë zhurma të zhvillohen gjatë ditës, dhe jo natën. Përreth zonës ku do të bëhen ndërtime, duhen marrë masa për izolime apo kufizime akustike, me qëllim pengimin e shpërndarjes së zhurmës në mjedis.

9.1.8. Popullatat dhe asetet materiale Përmirësimi i kohezionit social, sigurisë së jetesës dhe lëvizshmërisë së qëndrueshme Zbatimi i politikave dhe aktiviteteve të ndryshme në kuadër të planit në përputhje me standartet mjedisore, ndikojnë në situatën ekonomike të njerezve dhe në burimet materiale që ata kanë në dispozicion. Sipas SKZHI-II, objektivat kryesore mbi popullsinë dhe asetet materiale janë: • Krijimi i mundësive dhe sigurimi i kushteve me cilësi më të mira të arsimimit; • Kujdesi shëndetësor më i mirë dhe më i aksesueshëm nga komunitetet; • Shtimi i mundësive për punësim; • Përmirësimi i sistemit të sigurimeve shoqërore dhe mbrojtjes sociale; • Krijimi i një shoqërie gjithëpërfshirëse; • Barazia gjinore; • Fokusi drejt arteve dhe kulturës;

• Rritja e rolit të sporteve në jetën e komuniteteve. Problemi kryesor aktualisht në alpe është mundësia për të patur akses në shërbimet bazë (shëndetësi, arsim, tregje). Disa zona paraqiten mjaft problematike në këtë drejtim, si: Thethi, Kelmendi, Nikaj-Mërturi, Ceremi (Valbonë) etj. Kjo për shkak të infrastrukturës rrugore, e cila nuk është e aksesueshme veçanërisht në periudhën e dimrit. Nga ana tjetër, largësia nga tregjet dhe politikat jo-favorizuese lidhur me fermat e vogla malore, e bëjnë situatën ekonomike të komuniteteve që jetojnë e punojnë në rajonin e alpeve mjaft të vështirë. Planet vendore të bashkive, ndër të tjera parashikojnë edhe zhvillimin e sistemeve të trajtimit të mbetjeve dhe të ujërave të zeza. Kjo përbën një premisë të mirë për pakësimin e problemeve mjedisore në zonë. Ndër problemet e pritshme dhe shkaqet e tyre mund të përmendim: • Rritjen e nivelit të zhurmave gjatë fazës së ndërtimit (efekt afatshkurtër); • Rritjen e nivelit të zhurmave, e shoqëruar kjo me uljen e cilësisë së ajrit, të cilat shkaktohen nga trafiku i shtuar, rritja e aktiviteteve njerëzore për shkak të shtimit të vizitoreve, si dhe shtimi i zhurmave nga aktivitetet e shërbimeve; • Uljen e cilësisë së ajrit që shkaktohet nga trafiku i shtuar i mjeteve; • Uljen e cilësisë së ujit të pijshëm, shkaktuar nga dëmtimi i pyjeve, peizazhit dhe aktiviteteve të tjera njerëzore; • Rritjen e sasisë së mbetjeve nga banorët dhe vizitorët për shkak të problemeve të menaxhimit të tyre; • Rritjen e sasisë së ujërave të zeza për shkak të shtimit të vizitorëve në zonë; • Prania e një numri të shtuar të vizitorëve mund të ndryshojë profilet e zhvillimit socio-ekonomik në alpe, duke bërë që të mos fokusohet tek komuniteti por tek vizitorët. Kjo mund të sjellë një deformim të theksuar në zhvillimin komunitar; • Ndërgjegjësimi i komuniteteve lidhur me të gjitha çështjet e zhvillimit të qëndrueshëm (pyjet, kullotat, biodiversiteti, burimet ujore, peizazhi, traditat, mikpritja dhe shërbimi ndaj vizitorëve etj).

171

Në përgjithësi, plani pritet të sjellë impakte mjaft pozitive në zonë për shkak të përmirësimit të infrastrukturës rrugore, furnizimit me ujë, përmirësimit të sistemit të trajtimit të ujërave të ndotura etj. Më i rëndësishëm për komunitetin është fakti i përmirësimit të aksesit të tregjeve dhe zonave me njëra-tjetrën, gjë e cila pritet të sjellë një rigjallërim të fuqishëm të zonë.

9.1.9. Trashëgimia kulturore Ruajtja e shtrirjes, përmbajtjes dhe veçorive të zonave dhe strukturave të trashëgimisë kulturore. Zhvillimi i zonës në përgjithësi shoqëruar me zhvillimin e infrastrukturës do të sjellë detyrimisht rritjen e kërkesave për shërbime shtesë (banesa, hotele, restorante etj). Kjo pritet të ketë disa pasoja negative për zonën si: • Dëmtim i peizazhit natyror përmes zënies së tokës, hapjes se rrugëve, ndërtimeve jashtë kritereve, veprimtarive të paligjshme (prerja e pyjeve, zjarret) etj. Aktivitetet ndërtuese përgjithësisht kanë impakte direkte dhe të pakthyeshme; • Peizazhi malor do të jetë më i cënueshëm kryesisht nga prerjet e paligjshme të pyjeve, zjarret etj. që shoqërohen përgjithësisht me erozion të shpejtë të tokës. Ndërprerja e plotë e prerjeve apo aktiviteteve të përdorimit intensiv të pyjeve do të çojë shumë shpejt në një ripërtëritje natyrore të mbulesës bimore; • Peizazhi rural do të dëmtohet nga elemente arkitektonike të papërshtatshme përfaqësuar nga ndërtesa pa asnje lidhje organike me mjedisin përreth. Kjo shkëputje përforcohet nga përdorimi i elementeve spontane të arkitekturës dhe gjelbërimit (impakt direkt, i pakthyeshëm); • Dëmtim apo shkatërrim i mbetjeve arkeologjike gjatë fazës së ndërtimit (impakt i kufizuar lokal. Nuk parashikohet aktivitet në zona arkeologjike); • Aktivitetet ndërtuese mund të shkaktojnë dëmtime të strukturave të trashëgimisë kulturore (impakt indirekt, i pakthyeshëm); • Derdhja e substancave kimike apo rrjedhja e vajrave dhe karburanteve mund të shkaktojë dëmtime të strukturave të trashëgimisë (impakt indirekt);

172

• H apja e rrugëve përreth dhe në afërsi të pyjeve të ahut (lumi i Gashit – zonë e UNESCO-s, Curraj i Epërm, Livadhi i Harushës) do t’i dëmtojë përfundimisht ato, ndaj ky aktivitet duhet mbajtur nën kontroll të rreptë. Lidhur me aktivitetet e parashikuara në kuader të planit, do të duhet një mbikqyrje e rreptë e aktiviteteve me karakter gërmues/ndërtues, në mënyrë që të mos dëmtohen zonat arkeologjike. Kontroll dhe mbikqyrje e rreptë duhet treguar edhe në rastin e restaurimit të veprave të trashëgimisë kulturore në zonë, në mënyrë që ato të realizojnë qëllimin e plotë për të cilin ndërmerren.

9.1.10. Peizazhi Garantimi i ruajtjes së peizazheve të veçanta dhe zonave peizazhistike me veçori dalluese në nivel kombëtar dhe krijimi i një imazhi peizazhi me cilësi të lartë. Një ndër vlerat më të mëdha të Alpeve Shqiptare është peizazhi. Kjo për shkak të topografisë së terrenit, ku ndërthuren: fusha, male, lumenj, lugina, kodra, liqene etj. Alpet dallohen nga një peizazh me elemente të forta e të dallueshme që i japin kësaj hapësire një pamje piktoreske të shoqëruar me kontraste të forta duke lënë mbresa tek çdo vizitor. Njëkohësisht këto elemente të peizazhit janë një aset i jashtëzakonshëm e me shumë vlera për ruajtje dhe zhvillim të aktiviteteve të qëndrueshme e miqësore me mjedisin. Për efekt të karakterizimit më të plotë të peizazhit por edhe të propozimit të masave më të detajuara të mbrojtjes së vlerave peizazhistike, Alpet Shqiptare paraqesin këto kategori kryesore peizazhi: (i) peizazh malor; (ii) peizazh fushor ose të ultësirës; (iii) peizazh ujor i përbërë nga ai liqenor dhe lumor; (iv) peizazh rural urban; (v) peizazh qytet/urban.

9.1.11. Konkluzione mbi vlerësimin Në kapitujt më sipër paraqiten vlerësimet e impakteve të mundshme për zbatimin e programeve dhe projekteve të planit, të paraqitura sipas programeve dhe objektivave përkatëse që supozohet se do të realizohen. Nga vlerësimet paraprake vihet re se përgjithësisht aktivitetet e parashikuara për t’u zbatuar janë të pranueshme nga pikëpamja mjedisore. Këtu përjashtim bëjnë aktivitetet ndërtuese dhe rindërtuese (të rrugëve, porteve, infrastrukturës), të cilat kanë impakte të rëndesishme mbi peizazhin dhe tokën. Edhe në rastin e Planit të Alpeve, impaktet e pritshme pozitive dhe negative në fazën e zbatimit të projekteve por edhe më pas, do të jenë prezente. Si konkluzione të përgjithshme mund të thuhet se: • Aktivitetet e parashikuara për t’u zbatuar në kuadër të planit janë të pranueshme nga pikëpamja mjedisore; • Impaktet e pritshme pozitive dhe negative në fazën e zbatimit të projekteve, por edhe më vonë do të jenë prezente; • Aspektet më pozitive të pritshme të impakteve janë ato që lidhen me zhvillimin socio-ekonomik të zonës (rrugët, infrastruktura, mbetjet); • Përsa i përket aspekteve negative, ato kanë të bëjnë përgjithësisht me mungesën e përkohshme të aksit rrugor (faza e ndërtimit), fragmentimin e habitateve, dëmtimet e mundshme të vlerave natyrore dhe kulturore të zonës, shtimin e zhurmave, shtimin e emetimeve të grimcave të pluhurit, ndërtimet jo në përputhje me arkitekturën tradicionale, etj; • Për shkak të terrenit të pjerrët, një ndër pasojat negative më të mëdha do të jetë dëmtimi i peizazhit (ndërtimi i rrugëve dhe infrastrukturës). Kjo, pasi në rastet e ndërtimit/ rindërtimit të rrugëve apo infrastrukturës në shpatet e pjerrëta, dëmtimi i peizazhit do të ndodhë më tej në sipërfaqe shumë më të madhe se sa vetëm trupi i rrugës/infrastrukturës. Kjo për shkak të gërmimeve por edhe të hedhjes së inerteve që do të rezultojnë nga aktivitetet e gërmimit; • Projektet e zbatimit duhet të shoqërohen me protokollet e mbrojtjes dhe rehabilitimit mjedisor; • VNM-të duhet të fokusohen në mbrojtjen

• e habitateve dhe llojeve të rëndësishme në zonë • Të gjitha projektet zhvilluese në zonë duhet të shoqërohen me Vlerësimet e Ndikimeve në Mjedis (VNM), të cilat do të hartohen nga ekspertë të licensuar dhe do të monitorohen nga institucionet përkatëse; • Për mbrojtjen e peizazhit dhe tokës, është me rëndësi jetike përqindja e materialeve të riciklueshme (inerteve dhe dherave) që gjenerohen nga aktivitetet ndërtuese. Sa më e lartë të jetë kjo përqindje, aq më i vogël është impakti; • Asnjë aktivitet ndërtues apo zhvillues që çon në tjetërsimin e sipërfaqes së tokës apo shkakton ndryshime të përhershme në të, nuk do të lejohet të zhvillohet në zonat qendrore të Zonave të Mbrojtura (për më shumë detaje, referencat janë në ligjin 81/2017 për “Zonat e Mbrojtura”). Legjislacioni për mbrojtjen e natyrës do të ketë prioritet në programet dhe projektet zhvilluese në zonë. Aspektet më pozitive të pritshme të impakteve janë ato që lidhen me zhvillimin socio-ekonomik të zonës. Komuniteteve atje pritet t’u ofrohen më shumë shërbime për të ulur kostot e tyre të lëvizjes dhe jetës, për t’u afruar me tregjet, për të rritur të ardhurat prej aktiviteteve turistike në zonë, etj. Për sa i përket aspekteve negative, ato kanë të bëjnë përgjithësisht me mungesën e përkohshme të aksit rrugor (faza e ndërtimit), dëmtime të mundshme të vlerave natyrore dhe kulturore të zonës, shtimin e zhurmave, shtimin i emetimeve të grimcave të pluhurit, ndërtimet jo në përputhje me arkitekturen tradicionale etj. Një pjesë e madhe e impakteve negative do të ketë efekt të përkohshëm.

173

9. 2 ndikimet ndËrkufitare Ligji 91/2013 “Mbi Vlerësimin Strategjik Mjedisor” kërkon përcaktimin dhe konsultimin mbi efektet ndërkufitare për planet dhe programet e hartuara. Tabela më poshtë tregon impaktet pozitive dhe negative ndërkufitare mbi objektivat mjedisore për veprimet me prioritet dhe synimet në kuadër të këtij plani. Tabela më poshtë tregon se disa çështje (elemente) të tilla si: mbetjet, aktivitetet ndërtuese, punimet për infrastrukturën etj, mund të kenë ndikime negative edhe në vendet fqinje. Veçanërisht kjo është e theksuar në rastin e menaxhimit të mbetjeve. Zbatimi i masave të tjera nuk pritet të ketë impakt ndërkufitar mbi objektivat mjedisore. Ato aktivitete (projekte) të planit të cilat mund të prodhojnë impakte ndërkufitare do të analizohen në mënyrë të veçantë duke ndërmarrë hapa të përbashkëta me vendet përfshirëse. Elementet që pritet të ndikohen; Peizazhi Trashëgimia kulturore

Popullatat dhe asetet materiale Ndotja nga zhurmat

Ndikimet e pritshme në Alpe • Dëmtim i peizazhit prej aktiviteteve ndërtuese • Dëmtim i trashëgimisë kulturore (arkitekturës, arkeologjisë etj) • Ndryshime në arkitekturën e banesave dhe shërbimeve • Zhvillim socio-ekonomik i komunitetit •

Mbetjet

• • •

Flora

•

Fauna

•

Burimet ujore

•

Ajri

•

Toka

•

174

Ndikimet e pritshme në shtetet kufitare Nuk priten ndikime në shtete të tjera Nuk priten ndikime në shtete të tjera

Priten ndikime pozitive për shkak të rritjes ekonomike në zonë Largim i kafshëve nga zona, për shkak Rritje e popullatave dhe specieve të kafshëve dhe shpendëve në të zhurmave gjatë zbatimit të projekteve të ndërtimit dhe infrastrukturës shtete të tjera Rritje e sasisë së mbetjeve Ndikime negative në mjedisin e Probleme në menaxhimin e mbetjeve shteteve të tjera (peizazh, ndotje Mungesë e trajtimit të ujërave të zeza te burimeve ujore dhe mjedisit) Ndikime negative në burimet ujore Fragmentim i habitateve për shkak të Rritja e numrit të specieve apo ndërtimit apo aktiviteteve turistike habitateve që janë të rrezikuara Aktivitetet ndërtuese mund të shkakto- Rritje e popullatave dhe specieve jnë dëmtimin e rrugëve dhe shtigjeve të të kafsheve dhe shpendëve në levizjes dhe emigrimit shtete të tjera Në kuader të ketij plani nuk parashiko- Nuk priten ndikime në shtete të hen aktivitete të cilat mund të ndikojnë tjera në kuadër të këtij plani në burimet ujore ndërkufitare Ndotje gjatë fazës së ndërtimit dhe Nuk priten ndikime në shtete të operimit tjera në kuadër të këtij plani Dëmtim i përhershëm i struktures Nuk priten ndikime në shtete të dhe mbuleses se tokës nga ndërtimi i tjera në kuadër të këtij plani rrugëve dhe infrastrukturës

175

176

udhËzime dhe masa zbutËse 10.1. TOKA 10.2. AJRI 10.3. FAKTORËT KLIMATIKE 10.4. UJI 10.5. MJEDISI NATYROR 10.6. MBETJET 10.7. ZHURMAT 10.8. POPULLSIA DHE ASETET MATERIALE 10.9. TRASHËGIMIA KULTURORE 10.10. PEIZAZHI

Arritja e objektivave mjedisore në fushat e përcaktuara nga zbatimi i Planit Kombëtar Sektorial në fushën e Turizmit për rajonin e Alpeve Shqiptare kërkon respektivisht zbatimin e një sërë masash zbutëse. Duke zbatuar udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse, ndikimet negative të përshkruara në Seksionin 6.1 do të parandalohen dhe do të sigurohet arritja e objektivave mjedisore. Për më tepër, ky seksion ofron disa masa specifike zbutëse të zbatueshme për projektet specifike të përshkruara në plan. Është e rëndësishme të theksohet se lista e mëposhtme e masave specifike për zbutjen nuk është shteruese. Masa më të detajuara në aspektin e përmbajtjes dhe analizës do të duhet të përgatiten si pjesë e VNM-ve individuale për çdo projekt specifik të planit.

177

10. 1 toka Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivat mjedisore 1 dhe 2 Aktivitetet e parashikuara për t’u zbatuar në alpe do të shkaktojnë ndikime të gjera të përhershme apo të përkohshme, të cilat do të pasqyrohen si një ndryshim në strukturën dhe përdorimin e tokës. Elementet kryesore ku duhet fokusuar janë: • Hapja e rrugëve, kanalizimet dhe ujësjellësat - Pritet të shkaktojë impaktin më të madh në tokë, për shkak të ndryshimit të përhershëm të destinacionit të saj. Rekomandohet që materialet nga gërmimet të zhvendosen në një zonë të përshtatshme për të shmangur mbulimin e sipërfaqes së tokës nga to, veçanërisht në rastin e tokave me pjerrësi të theksuar. Gjithashtu rekomandohet gjelbërimi i sipërfaqeve të tilla në mënyrë që toka të rivishet me bimësinë përkatëse, siç ishte përpara ndërhyrjeve me projekte. Masat kundër erozionit duhet të merren në kohë, duke kombinuar mbjelljen me bimësi me sistemime malore. Përveçse në tokë, këto aktivitete do të shkaktojnë ndikime të konsiderueshme edhe në peizazh. • Masat për mbrojtjen e tokës nga degradimi Përfshin mbrojtjen nga zjarret dhe ndalimin apo kufizimin e prerjes së pyjeve. Gjithashtu përfshin masat për rehabilitimin e sipërfaqeve që janë dëmtuar tashmë, duke përfshirë por pa u kufizuar në: rigjenerimin e pyjeve, masa kundër erozionit, mbrojtjen e tokës nga rreshqitja etj. • N dryshimi i destinacionit të tokës - Në të gjitha rastet, ndryshimi i destinacionit të tokës ka një impakt të përhershëm në mjedis. Aktivitetet për ndryshimin nga tokë pyjore në kullotë apo tokë bujqësore dhe ndryshimi nga tokë pyjore, kullotë apo bujqësore në truall ndërtimi duhet të kufizohet. Asnjë ndryshim i tillë nuk duhet lejuar pa miratimin nga autoritetet përkatëse dhe e shoqëruar me VNM dhe plane për rehabilitim mjedisor për çdo rast.

178

• Mbrojtja e tokës nga ndotjet - Kjo duhet marrë në konsideratë si gjatë proceseve të ndërhyrjes dhe zbatimit të projekteve që parashikohen në kuadër të planit, ashtu dhe në vijimësi. Në fazën e ndërtimit pritet të ketë ndotje të tokës nga derdhja aksidentale e karburanteve, vajrave apo substancave të tjera ndotëse. Në raste të tilla do të duhet të ndiqen protokollet përkatëse të trajtimit të tokës, në mënyrë që të kufizohen ndikimet negative në tokë. • Teknika e punimit të tokës bujqësore - Në zonën e alpeve është traditë që toka të punohet me përmbysje nga lart-poshtë. Kjo shkakton një zhvendosje graduale të tokës dhe varfërim të vazhdueshëm të saj. • Ujitja me përmbytje - Edhe kjo teknikë ujitjeje është mjaft degraduese për tokën. Përveçse shkakton erozion, kjo teknikë shkakton edhe varfërimin e tokës në elementet kimike të saj. • Djegia e tokave pyjore dhe bujqësore - Në rastin e tokave bujqësore, djegia bëhet me arsyetimin se pasuron tokën, gjë që nuk është e vërtetë. Në rastin e zjarrve në pyje (kur ato janë të qëllimshme) synohet kthimi i sipërfaqeve pyjore në kullota. Kjo shkakton erozion të fuqishëm dhe degradim të tokës. • Përdorimi i kimikateve në tokë - Fermerët këshillohen pak ose thuajse fare në lidhje me sasinë dhe llojin e kimikateve që duhet të përdorin ne bujqesi. Analizat kimike të tokës nuk bëhen më. Fermerët këshillohen kryesisht nga shitësit e produkteve se çfarë dhe si duhet t’i përdorin kimikatet, gjë që është mjaft e gabuar. Prania e shërbimit këshillimor bujqësor është e domosdoshme në zonë.

Në aktivitetet gërmuese që çojnë në ndryshime të sipërfaqes së tokës duhen marrë këto masa: • Për mbrojtjen e mjedisit natyror, ekskavatorët e pajisur mirë dhe të fuqishëm duhet të kenë përparësi ne raport me mjetet e tjera, veçanërisht për përcaktimin e shtegut dhe kufijve të zonës së punës në terrene të pjerrëta. • Në zonat malore, prerja e pemëve duhet të mbahet në minimum për të parandaluar erozionin dhe degradimin e tokës. Kur punohet në afërsi të rrugëve ujore, është e nevojshme të merren masa paraprake për të parandaluar shkarkimin e sedimenteve në rrjedhjet ujore. Masat parandaluese mund të përfshijnë edhe instalimin e “kurtheve” të sedimenteve ose rrjetave për mbajtjen e tyre. • Roli më i rëndësishëm që luan operatori i ekuipazhit gjatë ndërtimit të rrugëve është përcaktimi i përdorimit më të sigurt dhe më efikas të pajisjeve. • Ekspertët duhet të marrin në konsideratë jo vetëm koston e përgjithshme të rrugës por edhe ndikimin mjedisor të shkaktuar nga ndërtimi dhe përdorimi i rrugës. • Operatorët, inspektorët dhe mbikëqyrësit duhet të trajnohen dhe të informohen për procedurat ekologjike që duhet të zbatohen në të gjitha rastet e operimeve. • Përdorimi i metodave të përshtatshme të ndërtimit, përmirësimit dhe mirëmbajtjes për të menaxhuar kullimin dhe minimizuar erozionin dhe sedimentimin në rrjedhjet ujore apo në shpate. • Duhen përcaktuar zona buferike vegjetative për të minimizuar ndikimet. Aktivitetet në tokat me pjerrësi të madhe duhet të kufizohen maksimalisht ose të ndalohen. Kjo vlen si për tokat bujqësore ashtu dhe për pyjet. Gjithashtu, përdorimi i materialeve të riciklueshme dhe ripërdorimi i elementeve është një mundësi më shumë për ruajtjen e tokës natyrale.

Masa zbutëse specifike Toka bujqësore • Të aplikohen praktika të mira bujqësore (punime, mirëmbajtje, rotacion kulturash, ujitje etj), të cilat synojnë përdorimin e qëndrueshëm të tokës bujqësore; • Të mbrohen dhe të zhvillohen llojet vendase (kulturat bujqësore tradicionale – bimët, pemët, pjergullat, racat lokale të blegtorisë, bletaria etj); • Të shmanget djegia e tokave; • Të mbrohen tokat nga rrëshqitjet, erozioni dhe degradimi; • Tokat me pjerrësi të theksuar të kultivohen me bimë shumëvjeçare (psh.jonxha), në mënyrë që t’i mbrojë ato nga erozioni; • Aplikimi i praktikave agro-pyjore; • Menaxhimi i tokave të braktisura; • Mospërdorim i tokës (në zonat qendrore të Zonave të Mbrojtura); • Përdorim tradicional i tokës (në zonat e menaxhimit efektiv dhe zonat e përdorimit tradicional të Zonave të Mbrojtura); • Përdorim nga banorët bazuar në praktikat e mira menaxhuese (në një pjesë të zonave të mbrojtura, nën-zonat e përdorimit tradicional dhe zhvillimit të qëndrueshëm); • Përdorim racional i tokës (në zonat e përdorimit tradicional dhe zonat e zhvillimit të qëndrueshëm të parkut). • Tokat pyjore dhe kullotat • Të zbatohen praktikat e mira në fushën e menaxhimit të pyjeve; • Të ndalohet prerja e drurëve në anë të rrugëve (mbi dhe nën rrugë); • Të ndalohet prerja e drureve në anë të rrjedhjeve ujore; • Të ndalohet prerja e pyjeve në kufijtë e sipërm të vegjetacionit, në shpatet e pjerrëta dhe në toka që rrezikohen të rrëshqasin; • Të zbatohen programe për mbjelljen e sipërfaqeve të zhveshura, ato që ndodhen përreth qendrave të banuara si dhe në anët e rrjedhjeve ujore. Mbjelljet duhet të bëhen me lloje që rriten natyralisht në zonë.

179

Mbrojtja e tokës nga erozioni • Masa për mbrojtjen e tokave nga erozioni, duke zbatuar masa të kombinuara të karakterit inxhinierik (diga, mure, gardhe) me ato biologjike (mbjellje me bimësi dhe pyje). Në këto raste, praktika e mbrojtjes nga erozioni fillon nga pjesët e sipërme drejt atyre të poshtme (nga lart-poshtë); • Mbrojtja e argjinaturave të rrjedhjeve ujore. Kjo realizohet duke stabilizuar argjinaturat me punime inxhinierike, kombinuar me mbjelljen e drurëve dhe barit për mbrojtjen e shpateve nga erozioni; • Veshja e tokës me bimësi të përhershme (programe për pyllëzime apo mbjellje me bimë të cilat kanë një cikël të gjatë prodhimi); • Mbrotja e tokave që rrëshqasin (duke ndërthurur masat inxhinierike me ato biologjike); • Rigjenerimi i sipërfaqeve pyjore të djegura e të dëmtuara nga prerjet. Kjo masë synon që sipërfaqet e dëmtuara të rigjenerohen duke ndërhyrë me mbjellje (farë ose fidanë pyjore), në mënyrë që ato të rikthehen në destinacionin e mëparshëm; • Programe dhe projekte konkrete për rehabilitimin e sipërfaqeve të dëmtuara nga zjarret apo prerja e pyjeve.

180

10. 2 ajri Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivin mjedisor 3 Në planifikimin e politikave dhe aktiviteteve të planit në zonat e ndotjes së lartë të ajrit, duhet të merren parasysh objektivat e SKZHI II dhe standardet e lejuara të emetimeve, të përcaktuara nga BE, OBSH dhe legjislacioni përkatës shqiptar. Verifikimi i kryer në të gjitha burimet e certifikuara të informacionit mbi cilësinë e ajrit, përfshirë këtu raportet e gjendjes në mjedis për vitet 2011-2015 apo raportime të tjera të Institutit të Shëndetit Publik dhe Institutit të Fizikës Bërthamore, tregon se nuk ka monitorime të kryera nga institucionet publike në territorin e alpeve. Gjithashtu, nuk ka as të dhëna të raporteve të vetëmonitorimit duke qenë se në këtë zonë nuk ka subjekte të licensuara industriale që të kenë detyrimin ligjor të hartimit të raporteve të vetëmonitorimit. Me gjithë mungesën e të dhënave, ka argumente të mjaftueshme për të arritur në përfundimin se cilësia e ajrit është brenda normave të vendit për sa i takon niveleve të lejuara të ndotjes nga pluhurat PM10 dhe PM2.5, dioksidi i squfurit (SO2), oksidet e azotit (NOx), ozonin troposferik (O3), monoksidin e karbonit (CO) dhe komponimet volatile pa metan (Benzeni C6H6).

Masa zbutëse specifike Masat për parandalimin e ndotjes së ajrit janë të shumëllojshme dhe në varësi të burimit të ndotjes. Por në mënyrë përgjithësuese masat do të jenë: • Përmirësimi i transportit publik; • Përmirësimi i efiçencës së karburanteve; • Menaxhimi efikas i rrjetit rrugor dhe trafikut; • Promovimi i përdorimit të biçikletave; • Rritja e sipërfaqeve të gjelbra, pastrimi dhe larja e rrugëve; • Përmirësimi i infrastrukturës rrugore për një qarkullim më të mirë; • Ngritja e kapaciteteve lokale për monitorimin e cilësisë së ajrit dhe mjedisit në tërësi; • Gjelbërimi i akseve rrugore; • Mbështetja në përdorimin e energjive alternative (diellore, erës) në raport me energjinë e prodhuar nga lëndet fosile; • Mbrojtja e tokës nga degradimi (zjarret, prerjet etj).

181

10. 3 faktorËt klimatikË Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivin mjedisor 4 10.3.1. Masat zbutëse ndaj ndryshimeve klimatike Ka një sërë masash dhe mënyrash për t’ju përshtatur ndryshimeve të klimës, të cilat zvogëlojnë efektet negative. Përshtatja është përgjithësisht në formën e: • Ndryshimit të praktikave menaxhuese në fermë (mbjellje më e hershme në kohë ose mbarështim i llojeve të blegtorisë që është më rezistente ndaj stresit të të nxehtit); • Ndryshime në përdormimin e bimëve dhe kulturave bujqësore (lloje që përshtaten më shumë ndaj motit të nxehtë); • Masa përshtatëse të karakterit teknologjik (përmirësim racor në blegtori, përmirësim i llojeve apo varieteteve të kulturave bujqësore, përmirësim në aplikimin e ujitjes, përmirësim i punimit dhe mbjelljes së tokës, përmirësim i praktikave të përdorimit të plehrave, praktika të menaxhimit të sëmundjeve dhe dëmtuesve etj); • Sistemi i paralajmërimit të hershëm në zonë; • Përdorimi efikas i burimeve natyrore (uji, pyjet, toka etj); • Mbështetje e iniciativave për përdorimin e energjive të rinovueshme. Gjatë zbatimit të masave për të arritur objektivat e planit, duhet të konsiderohen edhe objektivat treguese për reduktimin e gazeve me efekt serrë, të cilat janë të përcaktuara deri në vitin 2020 në SKZHI II për uljen e emetimeve të gazit serrë dhe deri ne vitin 2030 sipas Kontributit të Pikësynuar Kombëtar. 10.3.2. Përshtatja ndaj ndryshimeve klimatike Zhvillimi i zonës së alpeve duhet të marrë në konsideratë edhe skenarët e ndryshimeve klimatike. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për infrastrukturën, qendrat e banuara dhe shërbimet. Kjo do të thotë se kur planifikohet infrastruktura, 182

duhet të merren në konsideratë masa nga vlerësimet e rreziqeve, të cilat do të rrisnin elasticitetin e infrastrukturës ndaj ndryshimeve klimatike në mënyrën e duhur, veçanërisht në lidhje me reshjet, përmbytjet, temperaturat e larta dhe valët e të nxehtit, thatësirat, rritjet e nivelit të detit dhe stuhitë. Në këtë kuadër, është e nevojshme të: • Përgatitet një analizë e ndjeshmërisë së infrastrukturës ndaj ndryshimeve klimatike; • Zbatohen masat dhe orientimet e bazuara në rezultatet e analizave, të cilat përmirësojnë në mënyrën e duhur elasticitetin e infrastrukturës ndaj ndryshimeve klimatike. Në këto masa përfshihen: • Masa të karakterit të politikave. Këtu mund të rendisim bazën ligjore të nevojshme, strategji sektoriale apo të përgjithshme, plane veprimi etj, të cilat japin kuadrin e përgjithshëm të masave dhe politikave përkatëse. Një masë e rëndësishme në rastin konkret është që në politikat sektoriale duhet të konsiderohet ndikimi që kanë dhe do të vazhdojnë të kenë ndryshimet klimatike në këtë sektor, duke parashikuar për cdo rast edhe masat zbutëse ndaj këtyre ndryshimeve; • Masa të karakterit teknik. Këtu përfshihen masa të cilat janë dhënë nga specialistë të fushës. Këto masa kanë kostot e tyre të llogaritura si dhe afatin kohor se kur do të zbatohen; • Masa në nivelin e fermës/familjes. Kjo do të thotë se fermerët/banorët do të zbatojnë një pjesë të rëndësishme masash të cilat janë pjesë e punës së tyre të përditshme. Në këtë kategori përfshihen masa të tilla si: zgjedhja e përshtatshme e kohës së mbjelljes, përzgjedhja e varietetit më të përshtatshëm për kushtet e fermës, koha dhe mënyra e ujitjes dhe plehërimit, qarkullimi i kulturave bujqësore, praktikat e mira të punimit dhe menaxhimit të tokës etj.

Masa zbutëse specifike Disa nga masat që rekomandohet të zbatohen në zonën e alpeve, përfshijnë:

Ndikimi i pritshëm

Masat zbutëse Modelimi bimor për të gjitha kulturat kryesore në zonë (misri, gruri, perimet, foragjerët), bazuar në skenarët e ndryshimeve klimatike të parashikuara për zonën Përmirësimi i kompostimit të plehut organik (përmirësim i mënyrës së ruajtjes dhe përdorimit të plehut organik, duke e përdorur atë në mënyrë efikase) Përmirësimi i organizimit të fermerëve në shoqata në mënyrë që të rritet shkalla e lobimit për çështjet e bujqësisë në zonë Përdorimi i burimeve alternative për energji (biogazi psh), në fermat blegtorale me numër të konsiderueshëm krerësh Përcaktimi i saktë i kohës së mbjelljes, duke u këshilluar me specialistin e bujqësisë Përmirësimi gjenetik, duke përdorur varietete që janë rezistente ndaj thatësirës dhe sigurojnë një rendiment të lartë Përdorimi i programeve të tilla si CropWat për ndërtimin e skenarëve efikasë të ujitjes Rritje e kapaciteteve të depozitave ujore (rezervuare, depozita etj.) Përcaktimi mbi baza shkencore i kohës dhe periodicitetit të ujitjes Mbështetje për fermerët që përdorin ujin në mënyrë efikase Përmirësimi i menaxhimit të ujit për ujitje (transporti, cilësia, skema, etj) Përmirësimi i teknologjisë së ujitjes, përmes aplikimit të ujitjes me pika

Thatësirë e shtuar

Rritje e shkallës së edukimit dhe ndërgjegjësimit për problemet që lidhen me ndryshimet klimatike Hartimi i masave parandaluese dhe paralizuese ndaj zjarreve në nivel fshati apo njësi administrative Ndërtimi i një partneriteti ndërmjet njësive administrative për të bashkëpunuar në raste zjarresh apo përmbytjesh Përmirësimi i efektivitetit të menaxhimit të pesticideve/herbicideve Programe të përhershme monitorimi për sëmundjet e dëmtuesit Përcaktimi, mirëmbajtja dhe përmirësimi i sistemit të karantinës Qarkullimi i kontrolluar, shumëllojshmëri dhe periodicitet i kulturave bujqësore Përdorimi i certifikuar i farërave, fidaneve, plehrave dhe kimikateve që përdoren në bujqësi duke zbatuar më rreptesi kartelat teknologjike të tyre Zhvillimi i bujqësisë organike në zonë (me sa më pak përdorime kimikatesh) Përdorimi i praktikave agro-pyjore, duke ndërtuar breza pyjore në anë të tokave bujqësore, kanaleve ujitëse e kulluese si dhe veprave mbrojtëse (digave, argjinaturave etj), për të patur më shumë bazë ushqimore për blegtorinë, për të mbrojtur më shumë tokat bujqësore, qendrat e banuara, infrastrukturën etj., si dhe për t’i krijuar faunës së zonës më shumë kushte të favorshme Ndalimi i ndërtimeve në zona që potencialisht janë të rrezikuara nga përmbytjet apo mbi veprat ujitëse e kulluese

183

Ndikimi i pritshëm

Masat zbutëse Ripërdorimi i ujit për ujitje. Rekomandohet që në stinën e verës kanalet kulluese të mbeten të mbyllura (të mos lejohet largimi ujit), në mënyrë që të mbajnë sa më shumë të jetë e mundur ujërat nëntokësore në afërsi të sipërfaqes. Kjo kursen ujin që përdoret për ujitje dhe numrin e ujitjeve në një sezon Mirëmbajtja e vazhdueshme e kanaleve ujitëse e kulluese Mbrojtja e argjinaturave dhe digave në mënyrë që të jenë vazhdimisht efikase.

Thatësirë e shtuar

Përcaktimi i saktë i kohës së kullotjes së sipërfaqeve që janë objekt kullotjeje nga blegtoria Alternimi i ushqimit për kafshët duke u konsultuar me specialistin zooteknik Kultivimi i foragjerëve me vlera të larta ushqyese Përdorimi i rracave të blegtorisë që janë më rezistente ndaj të nxehtit Përmirësimi dhe mirëmbajtja e sistemit të ujitjes në të tre sistemet e kanalizimeve (I, II, III) Mosndotja e kanaleve kulluese e ujitëse, pasi kjo ndotje riciklohet përmes ujit që përdoret për ujitje Rritja e periodicitetit të ujitjes (ujitje më shpesh, duke përdorur më pak ujë) Mospërdorimi për ujitje i ujërave nëntokësore nëse nuk janë në përputhje me cilësinë që kërkohet

Valët e të nxehtit

Aplikimi i skemave siguruese për bujqësine dhe blegtorinë Marrja e masave për informimin e fermerëve Mbulimi i kulturave (mbulim me kashtë, byk etj) në mënyrë që të ruhen nga dielli Ujitja e shpeshtë, por jo në periudhën e pikut të vapës Ndërtimet termo-izoluese Përmirësimi i sistemit të kullimit, duke u bazuar në skenarët maksimalë të ndryshimeve të klimës dhe ngjarjeve të ndodhura deri tani Hartimi i skemave siguruese/kompensuese ndaj fatkeqësive natyrore Ndërtimi i një partneriteti ndërmjet tre njësive administrative për të bashkëpunuar në raste përmbytjesh apo ngjarjesh të tjera ekstreme

Përmbytjet

Ndalimi i aktivitetit të marrjes së inerteve në shtretërit e lumenjve Ndalimi i hapjes së puseve në mënyrë të pakontrolluar Monitorimi periodik i cilësisë së ujërave

Planifikimi i të gjitha veprave inxhinierike në zonë, dukë marrë në konsideratë skenaret maskimalë të ndryshimeve klimatike Përdorimi i varieteteve që ndikohen pak nga variacionet e menjëhershme të klimës Rritje e frekuencës së Marrja e masave paraprake për përgatitjen dhe mbajtjen gati të materialeve izolngjarjeve ekstreme të uese ndaj të nxehtit dhe të ftohtit ekstrem. klimës Rritja e nivelit të bashkëpunimit ndërmjet ekspertëve të klimës me ato të bujqësisë

184

Ndikimi i pritshëm

Masat zbutëse

Përdorimi i varieteteve që ndikohen pak nga variacionet e menjëhershme të klimës Rritje e frekuencës së Marrja e masave paraprake për përgatitjen dhe mbajtjen gati të materialeve ngjarjeve ekstreme të izoluese ndaj të nxehtit dhe të ftohtit ekstrem. klimës Rritja e nivelit të bashkëpunimit ndërmjet ekspertëve të klimës me ato të bujqësisë

Shtim i sëmundjeve dëmtuese dhe epidemive

Erozioni dhe degradimi i tokës

Shkëmbim informacioni dhe këshillim i vazhdueshëm me specialistët e bujqësise në zonë Rritje e efiçiencës së sistemit të prognozë-sinjalizimit Trajnime për të njohur sëmundjet dhe dëmtuesit që nuk janë njohur më parë Përdorimi i farërave/llojeve bimore e shtazore të certifikuara Përcaktimi i masave karantinore Stimulimi i bujqësise organike Përmirësim i praktikave menaxhuese të tokës. Kjo nënkupton përmirësimin në mënyrë rrënjësore të strukturave të bimëve që kultivohen në një zonë të caktuar. Rekomandohet që në zonat me pjerrësi, të kultivohen bimë shumëvjecare (psh. jonxha), të cilat nuk kërkojnë punime të përvitshme të tokës Përmirësim i procesit të punimit dhe prashitjes së tokës. Praktika të mira janë punimi dhe prashtja horizontale, si dhe mbjellja e bimëve në rreshta Përmirësimi i ujitjes. Ujitja me përmbytje përfaqëson një problem serioz përsa i përket erozionit pasi kërkon sasi të madhe uji dhe nuk është efektive. Ndaj, ujitja me pika mbetet zgjidhja më e mirë Përdorimi i kontrolluar i plehrave kimike, ndihmon që procesi i shpërlarjes dhe degradimit të tokës të jetë sa më minimal. Përdorimi i plehrave të tillë duhet bërë vetem pas kryerjes së analizave kimike të tokës dhe konsultimit me specialistin e bujqësisë. Mbjellja e drurëve. Veçanërisht në zonat përreth tokave bujqësore ky proces duhet të jetë një prioritet i përhershëm. Rekomandohet mbjellja e drurëve për shumë qëllime (arra, gështenja, qershia, lajthia etj), të cilat përvecse mbrojnë tokën nga erozioni japin edhe prodhime të përvitshme. Kjo praktikë rekomandohet për të gjitha zonat e vendit. Ndërkohë që në brigjet e lumenjve dhe në anë të tokave bujqësore rekomandohet ndërtimi i brezave pyjorë. Kjo praktikë ndihmon në stabilizimin e brigjeve, rritjen e jetëgjatësisë së tyre, ul shpejtësinë e erërave në zonë, duke ulur në ketë mënyrë shkallën e avullimit dhe transpirimit nga toka (për rrjedhojë ul kërkesën e bimëve për ujë). Breza të tillë ndihmojnë gjithashtu në uljen e shkallës së fragmentimit të habitateve, duke u bërë korridore biologjike për faunën. Ndalimi i aktiviteteve minerare në shtretërit e lumenjve. Marrja e masave për rehabilitimin e shtretërve të lumenjve, përmes mbjelljes së pemëve në to (duke përdorur plepa, shelgje etj.), rehabilitim i argjinaturave të dëmtuara përmes rindërtimit dhe krijimit të gardheve të gjalla për rritjen e jetëgjatësisë së tyre

185

10. 4 uji Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivin mjedisor 5 Rajoni i Alpeve Shqiptare është ndër zonat më të pasura më ujë. Kjo për shkak të modulit të reshjeve (Alpet përbëjnë zonën me nivelin më të lartë të reshjeve në Shqipëri). Për shkak të karakterit të veçantë gjeologjik, si dhe proceseve dinamike të ndodhura në zonë (proceset gjeologjike, faktorët natyrorë etj), zona e alpeve karakterizohet nga rrjedhje ujore që përgjithesisht lëvizin në formacione karbonatike (gëlqerore). Këto rrjedhje përfaqësojnë gryka të thella e të ngushta, të krijuara prej proceseve erozive në këto zona. Në disa raste, fenomeni karstik është mjaft i pranishëm (Përroi i Thatë), duke bërë që rrjedhja e ujit pothuajse të mos shihet për pjesën më të madhe të vitit. Së bashku, formacionet gjeologjike të alpeve në ndërveprim me faktorët natyrorë dhe ato eroziv, kanë krijuar gryka dhe lugina të veçanta, duke i dhënë zonës peizazhe unike në vend. Tiparet origjinale të natyrës së alpeve dallohen edhe në veçoritë e hidrografisë së tyre. Ato dallohen për pasuri të madha ujore për shkak të kushteve të favorshme, siç janë sasia e madhe e reshjeve, veçanërisht reshjet e borës, përbërja karbonatike e pjesës më të madhe të tyre, relievi i thyer, mbulesa e pasur bimore etj. Kjo pasuri pasqyrohet mjaft mirë në normën dhe modulin e lartë të rrjedhjes shumëvjeçare me vlerën përkatese 30 m3/s dhe 69 1/sek/km2. Në alpe mbizotërojne lumenj të vegjël të cilët kanë natyrën e përrenjve dhe kanë një sipërfaqe jo të madhe të pellgjeve ujëmbledhëse. Burimi kryesor i ushqimit të këtij rrjeti janë kryesisht reshjet, veçanërisht ato të borës dhe burimet e fuqishme karstike. Megjithatë edhe midis tyre vërehen ndryshime të dukshme lidhur me regjimin e rrjedhjes. Kështu lumenjtë e Cemit, Kirit dhe Shalës kanë regjim alpin më pak të theksuar se lumi i Valbonës dhe dy degët e tij. Zhvillimet e pritshme në alpe duhet të marrin në konsiderate natyrën specifike të gjeologjisë, gjeomorfologjisë dhe hidrogjeologjisë në këtë zonë. Së pari kjo kërkon: • Shmangien e ndërtimeve në zona të ndjeshme nga pikëpamja hidrologjike (përfshirë edhe 186

burimet nëntokësore); • S hmangien e përmbytjeve të mundshme, me qëllim uljen e impaktit të ndotjes së ujërave; • Mbrojtjen e akuifereve të zonës; • Mbrotjen nga ngjarje ekstreme; • Parandalimi i ndotjes së ujërave prej vend-grumbullimeve të mbetjeve apo ujërave të përdorura etj. Masa zbutëse specifike • Vlerësimi paraprak për çdo lloj aktiviteti apo ndërhyrje që do të bëhet në zonë, me qëllim mbrojtjen e burimeve ujore nga ndotja. Veçanërisht është e rëndësishme mbrojtja e ujërave nëntokësore. Në këtë kuadër, e gjithë zona e alpeve paraqitet sensitive, por veçanërisht zona në Malësinë e Madhe, për shkak të gjeologjisë së saj; • Duhet garantuar sasia dhe cilësia e nevojshme e ujërave për bujqësinë, si dhe sasia e cilësia e nevojshme e ujit të pijshëm; • Në rastin e ujit të rrjedhshëm, duhet garantuar prurja minimale ekologjike, bazuar në studime specifike për çdo lum/përrua. Kjo për të garantuar mbijetesën e habitateve dhe specieve ujore apo breg-lumore. Marrja ne konsiderate e efekteve qe pritet të sjellin ndryshimet klimatike në drejtim të reshjeve, është me rëndësi jetike në këtë drejtim; • Duhen planifikuar zgjidhjet e duhura teknike për të parandaluar ndikimet negative mbi ujërat e larjes, gjatë fazave të ndërtimit dhe shfrytëzimit të infrastrukturës, si dhe në rastet e ndodhive të jashtëzakonshme (psh. derdhjet e substancave të rrezikshme); • Ndikimet e ndotjes do të shmangen duke adaptuar praktika të mira të menaxhimit të punës në terren, siç janë: - Ambientet e magazinimit duhet të rrethohen dhe mbulohen për të parandaluar derdhje të ndryshme; - Kanalet anësore duhet të ndërtohen përpara ndërtimit të rrugës, për të parandaluar derdhjen e rrjedhjeve të rrugës gjatë ndërtimit në lumë, apo kanalet kulluese; - Monitorimi i derdhjeve ujore, në mënyrë që mos të shkaktohen përmbytje lokale në rrjedhën e ujit, ndotje mbi kufinjtë e lejuar apo erozion; - Masa për trajtimin biologjik të ujërave të zeza, duke zbatuar praktikat më të mira menaxhuese në këtë drejtim.

10. 5 mjedisi natyror Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivat mjedisore 6 dhe 7 Siç është përmendur edhe më sipër, mjedisi natyror në Alpet Shqiptare është aktualisht në gjendje të mirë. Për të ruajtur në mënyrë të përhershme mjedisin natyror dhe biodiversitetin, duhet të merren parasysh masat e mëposhtme: • Përdorimi sa më i madh i infrastrukturës ekzistuese në raport me ndërtimin e infrastrukturës së re; • Të zbatohen rekomandimet përkatëse të dhëna në planet e menaxhimit të zonave të mbrojtura, lidhur me zonimin dhe aktivitetet e lejuara/ndaluara në to; • Të përzgjidhen opsionet me më pak ndikim në rrugët e emigrimit të kafshëve të egra apo ato të fragmentimit të habitateve; • Duhet të sigurohen kalime të përshtatshme për kafshët e egra apo faunën e vogël (amfibët, reptilët etj), duke u bazuar në praktikat më të mira evropiane për këtë qëllim; • Mosndërhyrje në zonat qendrore për llojet e mbrojtura, (Aneksi II i Direktivës 92/43/EEC, si dhe Ligji 81/2017 për Zonat e Mbrojtura); • Kontroll, pakësim ose zhdukje (p.sh. për llojet invazive); • Nxitje dhe rritje (p.sh. rasti i suksesshëm i shtimit të riprodhimit të kaprollit, derrit të egër, shpendëve të pyllit dhe shpendëve grabitqarë). Në integrimin hapësinor të infrastrukturës së parashikuar duhet të shmanget ndërhyrja e projekteve në zonat më karakteristika të çmuara natyrore. Periudha për zbatimin e projekteve duhet të rregullohet sipas cikleve biologjike të kafshëve dhe bimëve.

Masa zbutëse specifike Projektet specifike duhet të plotësohen me kushtin për të mbrojtur në mënyrë efektive llojet e veçanta të kafsheve prej rreziqeve që vijnë si pasojë e ndërtimit të infrastrukturës së re. Duhet të zbatohen masat zbutëse specifike: Sigurimi i korridoreve të emigrimit dhe siguria e kafshëve/shpendëve: • Të ulet sa më shumë fragmentimi i habitateve të llojeve, duke krijuar kalime të sigurta për kafshët e egra në drejtimet ekzistuese të lëvizjes (veçanërisht për gjitarët dhe amfibët). Duhet përgatitur edhe një listë me zonat kritike për kafshët, në mënyrë që të shmanget rreziku për jetën e tyre përmes masave shtesë apo sinjalistikës përkatëse. Kjo ndikon pozitivisht edhe në përmirësimin e sigurisë së trafikut. • N ë zonat ku planifikohet infrastruktura e re duhet të sigurohet ruajtja e rrugëve ekzistuese të levizjes së kafshëve duke ndërtuar strukturat e posaçme lehtësuese. Puna duhet të nisë me listën e llojeve me status të veçantë mbrojtjeje në mënyrë që të garantohet moscënimi i popullatave të tyre. Këto masa do të lehtësojnë lidhjet mes habitateve (rivendosin apo ruajnë rrugët e emigrimit) të specieve dhe do të arrijnë objektivat mjedisore që lidhen me mbrojtjen e natyrës.

Ndërhyrja e infrastrukturës së parashikuar në zonat e propozuara të mbrojtura duhet të shmanget sa më shumë (përjashtohet çdo ndërhyrje në zonat qëndrore) për të parandaluar konfliktet e mundshme dhe ndikimet negative në arritjen e objektivave mjedisore të ruajtjes së natyrës.

187

10. 6 mbetjet Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivin mjedisor 8 Situata aktuale e mbetjeve në zonën e alpeve është shqetësuese, megjithëse jo në përmasa aq alarmante sa në pjesët e tjera të vendit. Duke marrë parasysh vlerat që mbart kjo zonë, mbetjet janë aktualisht problemi më i madh mjedisor.

• Mbledhja e diferencuar e mbetjeve, duke ndarë fillimisht kategoritë bazë (letër, plastikë, qelqe, metale dhe mbetje me bazë druri); • Zhvillimi i infrastrukturës dhe përfshirja në planet rajonale e vendore të menaxhimit të mbetjeve;

Problematika aktuale me mbetjet përfaqësohet ndër të tjera edhe nga:

• Pajisja me kosha mbetjesh në të gjithë zonën e alpeve;

• Rritja e sasisë së mbetjeve; • Rritja e kostos së depozitimit të mbetjeve; • Rritja e ndikimit negativ në mjedis që kanë mbetjet; • Probleme sociale për shkak të sasisë në rritje të mbetjeve.

• Transferimi i mbetjeve në landfill si mundësia më e përshtatshme nëse në zonë ka landfill-e që plotësojnë standardet mjedisore.

Zhvillimi i zonës së alpeve mbart në mënyrë të pashmangshme edhe pasojën e prodhimit të shtuar të sasisë së mbetjeve, të cilat mund të dëmtojnë seriozisht mjedisin. Më poshtë paraqiten disa nga masat zbutëse lidhur me administrimin e mbetjeve: • Edukimi mjedisor në të gjithë zonën dhe gjithë kategoritë e popullsisë duke filluar me fëmijët; • Krijimi i vendgrumbullimit të mbetjeve interte (që rezultojnë nga proceset e ndërtimit); • Inventarizimi i plotë i vendgrumbullimeve (të ligjshme ose jo) të mbetjeve; • Duhet bërë minimizimi i mbetjeve (duke hequr nga ato mbetjet organike të cilat mund të kompostohen e të përdoren për plehërime); • Pakësimi dhe parandalimi i grumbullimit të mbetjeve përmes përdorimit të materialeve të riciklueshme; • Zbatimi i parimit 3R (Ripërdorim, Riciklim, Reduktim); • Ricklimi dhe kompostimi i mbetjeve;

188

10. 7 zhurmat Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivin mjedisor 9

Masat për mbrojtjen e mjedisit nga zhurma duhet të përqendrohen kryesisht në:

Në mënyrë që të zvogëlohet ndotja akustike në mjedis në përputhje me objektivat e përcaktuara në SKZHI II, kur të planifikohen politikat për zhvillimin e infrastrukturës së parashikuar, është e nevojshme të sigurohen masa që ndikojnë në:

• Masat për të ulur zhurmat në burim; • Masat për të parandaluar shtrirjen e zhurmës në mjedis; • Masa për krijimin e kushteve të përshtatshme të jetesës në ndërtesat e mbiekspozuara.

• uljen e ekspozimit të zonave urbane ndaj ndikimeve negative; • mbrojtjen e mjedisit.

Qëllimi i SKZHI II në lidhje me vlerat e zhurmës në vitin 2020 është të arrijë objektivin e 56 dB / ditë dhe 45 dB / natë. Masat për të parandaluar përhapjen e zhurmës në mjedis (barrierat e zhurmës / argjinaturat dhe mbrojtja pasive) janë përdorur kryesisht për të mbrojtur mjedisin nga zhurmat e shkaktuara prej sektorit të transportit.

Gjatë aktiviteteve për zbatimin e projekteve të infrastruktures, duhet të respektohen udhëzimet e mëposhtme për të arritur objektivin e uljes së ndotjes nga zhurma: • Duhet të sigurohen masa për të ulur emetimet e zhurmës në burim (masa në rrjetin apo strukturën përkatëse infrastrukturore, automjetet në përdorim, masa logjistike, riorganizimin e përkohshem ose të përhershëm të lëvizjeve tranzite, reduktimin e orareve të punës apo uljen e shpejtësisë në zonat e ekspozuara ndaj zhurmës); • Në zonat ku tejkalohen kufijtë e ndotjes akustike duhet të merren masa për të parandaluar shtrirjen e zhurmës në mjedis (nëpërmjet barrierave të zhurmës dhe argjinaturave që izolojnë zhurmat etj.) dhe për të siguruar kushte të mira jetese në ndërtesa (mbrojtja pasive); • Duhet të shmanget sa më shumë që të jetë e mundur ndërhyrja në zonat e banuara dhe / ose në zona të cilat janë të përcaktuara në bazë të legjislacionit për mbrojtjen nga zhurma si veçanërisht të ndjeshme ndaj zhurmës (qendrat e banimit, objektet e kujdesit shëndetësor, zonat turistike, shkollat etj); • Duhet të shmanget sa më shumë ndërhyrja në zonat e mbrojtura në natyrë (zonat e mbrojtura në përputhje me rregullat për ruajtjen e natyrës).

Masa zbutëse specifike Rritje e ndikimeve të ndotjes akustike pritet të jenë prezente gjatë zbatimit të projekteve të infrastrukturës. Ndikimet gjatë fazës së ndërtimit do të jenë afatshkurtra dhe të kthyeshme. Në veçanti, për të ulur ndikimet gjatë zbatimit të aktiviteteve, duhet të merren masat e mëposhtme zbutëse: • Përdorimi i pajisjeve dhe makinerive të ndërtimit të prodhuara në përputhje me normat e emetimeve të zhurmës nga makineritë e ndërtimit, në përputhje me rregullat mbi emetimet e zhurmës nga makineritë e përdorura në vende të hapura dhe në përputhje me direktivat përkatëse të BE-së; • Do të ndiqen mënyrat më të mira të praktikueshme, duke përfshirë edhe mirëmbajtjen e duhur të impianteve për të minimizuar zhurmat e prodhuara nga operacionet në terren në të gjitha rastet, në përputhje me rregullat shqiptare; • Sheshet e ndërtimit dhe rrugët e transportit duhet të zgjidhen në mënyrë të tillë që ndotja akustike nga makineritë e transportit, funksionimi i pajisjeve në kantier dhe ndërtimet e objekteve të mos i tejkalojnë vlerat kufi në ndërtesat më të afërta; • Çdo impiant si gjeneratorët apo pompat, i cili është i nevojshëm të përdoret para dhe pas orarit zyrtar të punës, duhet të jetë i rrethuar nga një barrierë akustike apo zbutës portativ zhurmash; • Respektimi i afateve kohore për ndërtimin afër zonave të populluara (oraret). 189

10. 8 popullsia dhe asetet materiale Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivin mjedisor 10 Zhvillimi i parashikuar i zonës përmes përmirësimit të infrastruktures pritet që të shkaktojë një rritje të niveleve të zhurmës në mjedisin përreth. Projektet specifike duhet të garantojnë që infrastruktura e re t’u vihet në dispozicion sa më shumë përdoruesve të mundshëm. Kjo pritet të inkurajoje përfshirjen më aktive të komunitetit në kuadër të sistemimeve infrastrukturore, në mënyrë që ta bejë atë më të arritshme për të gjitha shtresat dhe kategoritë sociale. Përmirësimi i lidhjeve dhe zhvillimi i zonave më pak të zhvilluara duhet të jenë prioritet në hartimin e politikave dhe zbatimin e projektet e reja. Zbatimi i projekteve me qëllim përmirësimin e aksesit do të ndikojë në zhvillimin më të shpejtë ekonomik në zonat më pak të zhvilluara.

Masa zbutëse specifike • Informimi i komunitetit lidhur me projektet zhvilluese dhe impaktet e pritshme prej tyre (pozitive, negative, afati i ndikimit, shkalla e ndikimit, etj); • Konsultimi publik në fazën e hartimit të projekteve specifike duke ndërmarrë analiza të detajuara socio-ekonomike dhe mjedisore; • Vlerësimi i ndikimit në mjedis për projektet që priten të kenë ndikime në mjedisin e zonës; • Përcaktimi i saktë dhe i detajuar i masave zbutëse për çdo kategori ndikimi; • Përfshirja e komunitetit në zbatimin e projekteve zhvilluese në zonë; • Përfshirja e ekspertizës lokale kur ajo është e nevojshme dhe e mundur; • Edukimi mjedisor për komunitetet; • Programe zhvilluese në zonë, për shkak të kufizimeve që komunitetet kanë aktualisht, prej faktit që jetojnë në territore të zonave të mbrojtura apo në afërsi të tyre (ku kanë kufizime të rëndësishme në jetën e tyre të përditshme); • Programe të edukimit mjedisor në zonë.

190

10. 9 trashËgimia kulturore Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivin mjedisor 11 Zhvillimi i infrastrukturës mund të ndikojë të njesitë dhe zonat kulturore, veçanërisht në aspektin e degradimit të karakteristikave të peizazhit të zonave përreth njësive të trashëgimisë kulturore. Gjithashtu mund të ndikojë në dëmtimin e objekteve të trashëgimisë kulturore, si dhe shkatërrimin e mbetjeve arkeologjike nga vibrimet gjatë ndërtimit. Për të shmangur këto ndikime, duhet të merren masat e mëposhtme: • Shmangia e infrastrukturës së re në zonat e trashëgimisë kulturore; • Kryerja e studimeve dhe vëzhgimeve paraprake arkeologjike, rezultatet e të cilave do të duhet të merren parasysh kur të përcaktohet vendosja e infrastrukturës së re; • Në rast të zbulimit të gjetjeve apo mbetjeve arkeologjike, do të njoftohet menjeherë autoriteti përkates, duke mos lejuar asnjë zhvillim të mëtejshëm në atë zonë derisa çështja të zgjidhet sipas procedurave të përcaktuara; • Me integrimin e infrastrukturës së parashikuar në mjedis, përmirësimet brenda korridoreve apo strukturave ekzistuese kanë përparesi mbi ndërtimet e reja; • E gjithë puna e ndërtimit duhet të jetë e kufizuar brenda korridorit të punimeve.

191

10. 10 peizazhi Udhëzimet e përgjithshme dhe masat zbutëse për të arritur objektivin mjedisor 12 Për të siguruar ruajtjen e peizazheve të rralla të Alpeve Shqiptare, zonave me karakteristika të dallueshme në nivel kombëtar dhe imazhin e cilësisë së lartë të peizazhit, duhet të ndiqen udhëzimet e mëposhtme: • Ndërhyrjet e infrastrukturës së re nuk duhet të lejohen në zonat e veçanta të peizazhit apo peizazheve me karakteristika të dallueshme në nivel kombëtar; • Ruajtja e strukturës ekzistuese të pemëve te mbjella përgjatë rrugëve dhe përmirësimi i mëtejshem i tyre; • Ruajtja e bimësisë së mbjellë autoktone dhe zëvendësimi i bimësisë jo autoktone; • Përzgjedhja e bimëve përgjatë akseve rrugore urbane për të krijuar një peizazh rrugor estetik dhe të rregullt; • Në zonat e parqeve e hapësirat të tjera publike ku do të mbillen pemë, karakteri formal i peizazhit mund të thyhet nga pemë të mbjella rresht të të njëjtit lloj ose të së njëjtës familje (gjethore, halore, shkurre), por të mbjella në grupime, pra grupe me nga 3 apo 5 pemë në varësi të hapësirës; • T’i kushtohet vëmendje “xhepave urbanë”, ose thënë ndryshe hapësirat boshe të patrajtuara mes ndërtesave të ndryshme të qytetit të cilat fshehin një potencial të madh në trajtimin e peizazhit urban; • Të shtohen sipërfaqet e pyllëzuara në zonat industriale, kryesisht në afërsi të qyteteve dhe perreth tyre. Pyllëzimi i këtyre zonave do të përmirësonte pamjen vizuale të zonës industriale dhe do të sillte një sërë përfitimesh mjedisore, si mbrojtja e tokës, shtimi i oksigjenit në ajër, zbutja e klimës, etj;

192

• Të mbillen pemë, të cilat krahas rregullimit të peizazhit përshtaten me tokën dhe mund të zhvillohen në mjedise relativisht të ndotura. Për mbjelljen e pemëve në zonat industriale, në afërsi të rrjedhjeve ujore apo sipërfaqeve boshe, si dhe në rastet e rehabilitimit të sipërfaqeve të degraduara, rekomandohen llojet autoktone që gjenden në atë zonë, duke përfshirë por pa u kufizuar në lloje: plepi (Populus alba), shelgu (Salix sp.), lofata (Cercis siliquastrum), rrapi (Platanus orientalis), bliret (Tilia sp.), dushqet (Quercus sp.), melleza (Ostrya carpinifolia), shkoca (Carpinus orientalis), panjat (Acer sp.), gështenja (Castanea sativa), lajthia (Corullus avellana), ahu (Fagus sylvativa), arrneni (Pinus peuce), rrobulli (Pinus heldreichii), pisha e zezë (Pinus nigra), arra (Juglans regia) etj; • Të mbrohen ose të ristrukturohen aty ku mungojnë zonat breglumore të Cemit, Vermoshit, Lëpushës, Përroit të Thatë, Shalës, Valbonës, lumit të Gashit, lumit të Tropojës, Nikaj-Mërturit, Çeremit etj. Ruajtja dhe përmirësimi i këtyre zonave ka rol të shumëfishtë si mbrojta e tokës nga gërryerja, ndalimi i ndotjes nga sipërfaqet bujqësore në drejtim të lumit, ruajtja e korridoreve lidhëse për habitatet dhe për strehimin e lëvizjen e specieve të ndryshme dhe përmirësimi i cilësisë së ajrit; • Ripyllëzimi i zonave të shpyllëzuara dhe të degraduara nga shkaqe të ndryshme si zona pyjore e Kelmendit, Shkrelit, Thethit, Lekbibajt, Valbonës, Çeremit, Fierzës etj. Kjo do të sjellë një impakt pozitiv në ruajtjen e njëtrajtshmërisë dhe të bashkimit të pjesëve të copëtuara të pyjeve, duke krijuar një peizazh pyjor të vazhdueshëm. Gjatë kësaj ndërhyrjeje duhet treguar kujdes i veçantë që llojet e përzgjedhura të jenë autoktone.

Duke qenë se në zonë parashikohet të ndërtohen edhe disa mole/limane, duhet të merren në konsideratë disa masa udhëzuese në këtë drejtim: • Duhet të kryhet përzgjedhja e kujdesshme e vendeve dhe dizenjimi i portit. Nëse niveli bazë i ndotjes është i lartë, duhet të planifikohet një sistem i trajtimit të ujërave të zeza si pjesë e menaxhimit të mjedisit të zonës; • Duhet të parashikohen masat kundër erozionit të brigjeve; • Duhen eliminuar apo izoluar sedimentet e kontaminuara; • Duhet bërë vëzhgimi i kujdesshëm i karakteristikave ekologjike të zonës së projektit duke konsideruar gjendjen e specieve të rrezikuara dhe të brishta (emigrimi me tendenca sezonale, shtimi, hedhja e vezëve etj). Mbjellja e bimëve të gjelbra rreth një porti mund të jetë një mjet efektiv për të zbutur efektet e padëshiruara në habitatin tokësor; • Ndërtimi i portit duhet harmonizuar me mjedisin e tij. Gjithashtu duhet t’i kushtohet vëmendje e veçantë ngjyrave. Rekomandohet të krijohet një zonë me brez të gjelbër rreth portit; • Duhen shmangur shqetësimet ndaj komunitetit lokal; • Duhen zgjedhur mjetet e përshtatshme për fazën e ndërtimit dhe operimit; • Duhet përzgjedhur me kujdes depozitimi i vendit ku do të hidhet materiali i gërmuar; • Duhen marrë masa për eleminimin e shkarkimeve në ujë nga mjetet; • Portet duhet të sigurojnë mjete të mjaftueshme pritëse për të marrë mbetje dhe përzierje me vajra të krijuara nga operimet e mjeteve lundruese sipas dispozitave të Konventës Ndërkombëtare për Parandalimin e Ndotjes nga Anijet etj; • Duhen marrë masa për menaxhimin e mbetjeve të krijuara nga operimi.

10.10.1. Strategjia e peizazhit Në rastet kur projekti specifik i mbivendoset ndonjë peizazhi ekzistues bujqësor apo rural, duhet të ndiqet një qasje ku synohet mbrojtja e vlerave rurale dhe rezidenciale si dhe pasurimi i peizazhit gjatë anëve të rrugës. Objektivat e punimeve peizazhistike: • Të zhvillohet një peizazh, karakteristikat e të cilit të lidhen me modelin, shkallën dhe diversitetin e karakteristikave të peizazhit ekzistues; • Të minimizohen ndërhyrjet vizuale dhe të zvogëlohet natyra negative e çdo pengese vizuale; • Për të mbrojtur peizazhin duhet të rikthehen apo të zmadhohen elementet e peizazhit ekzistues, të prekur drejtperdrejt nga propozimi.

193

194

monitorimi i ndikimeve nË mjedis 11.1 PËRMBLEDHJE MBI VLERËSIMIN 11.2 KRITERET MJEDISORE QË KUFIZOJNË ZHVILLIMIN E PLANIT 11.3 REKOMANDIME

Sistemi i monitorimit të ndikimeve mjedisore që do të shkaktohen nga zbatimi i planit, është një mjet i thjeshtë për t’u përdorur për një monitorim efektiv. Monitorimi i ndikimeve është jashtëzakonisht i rëndësishëm për zbatimin e planit. Në përputhje me Ligjin 91/2013 dhe Direktivën 2001/42/EC, zbatimi i një programi (zhvillimi i një projekti zbatimi) duhet të monitorohet me qëllim identifikimin e efekteve negative të paparashikuara, në mënyrë që të krijohet mundësia për një reagim të hershëm ndaj këtyre efekteve dhe të bëhen përshtatjet e nevojshme. Sistemi i monitorimit përfshin indikatorët përkates për çdo sektor mjedisor (biodiversiteti, cilësia e ajrit, ndryshimet klimatike, toka, uji, peizazhi, trashëgimia kulturore, etj.) dhe identifikon autoritetin e përgjegjësinë për matjen e çdo indikatori mjedisor të propozuar. Grumbullimi i të dhënave sugjerohet që të mbështetet në dy burime: • Të dhënat e para që merren nga matja e parametrave të mjedisit; • Vlerësimi i indikatorëve mjedisorë. Procesi i mbledhjes së të dhënave përmes matjeve mund të realizohet duke përfshirë autoritetet rajonale (qarqet/prefekturat), por edhe institucionet shtetërore përgjegjëse, si: Agjensia Kombëtare e Mjedisit (AKM) përmes Ministrisë së Mjedisit, institucione kërkimore shkencore dhe ato profesionale, si dhe ndërmarrjet e shërbimeve publike (menaxhuesit e mbetjeve, ujësjellës – kanalizime etj.). Më konkretisht, roli i aktorëve që duhet të përfshihen në këtë proces është si më poshtë: • Mbledhja e të dhënave prej matjeve që kryhen nga shërbimet publike dhe private; • Mbledhja e të dhënave bazë që kryhet nga ndërmarrjet e shërbimeve publike (strukturat e menaxhimit të zonave të mbrojtura, strukturat mjedisore, inspektoriatet etj.);

• Mbledhja dhe analizimi i të dhënave të INSTAT; • Analiza dhe sinteza e të dhënave, me qëllim nxjerrjen e konkluzioneve mbi gjendjen e mjedisit në një zonë të caktuar; • Ruajtja e të dhënave dhe krijimi i intervaleve kohore me qëllim monitorimin e gjendjes së mjedisit në kohë të caktuara; • Shpërndarja e të dhënave përmes raporteve përkatëse në përputhje me legjislacionin në fuqi. Këto raporte synojnë që: • Të plotësojnë kërkesat e legjislacionit lidhur me raportimet përkatëse; • Të informojnë palët që marrin pjesë në procesin e planifikimit dhe monitorimit të zbatimit të planit; • Të informojnë publikun që preket nga plani apo nga aktivitetet zhvilluese në kuadër të tij. Në vijim paraqiten elementet që duhet të analizohen për programin e monitorimit të ndikimeve mjedisore të planit: • • • • • • • • • • •

Biodiversiteti; Popullsia; Shëndeti i njerezve; Fauna; Flora; Toka; Uji; Ajri; Faktorët klimatikë; Asetet e prekshme; Trashëgimia kulturore (përfshirë trashëgiminë arkitektonike dhe arkeologjike); • Peizazhi; • Lidhja mes këtyre faktorëve.

• Marrja e të dhënave bazë që mblidhen nga administrata publike; • Marrja e të dhënave që mblidhen nga institucionet kërkimore shkencore dhe organizata të tjera; 195

Në vijim, jepet tabela përkatëse e monitorimit të ndikimeve në mjedis prej zbatimit të planit.

196

Projekti 001 Projekti 002 Projekti # Projekti #

Ndikimi total i planit

Parashikimi i ndikimeve akumulative (nëse ka)

• Cilësia e ajrit (niveli i ndotjes); • Cilësia e ujit (ujërat sipërfaqësore, ujërat nëntokësore); • Studime të veçanta dhe të pavarura për identifikimin e ndikimeve mjedisore në kuadër të programeve apo projekteve të tjera; • Raportet e përgatitura me të dhëna të drejtpërdrejta ose të referuara nga VNM-të specifike të projekteve infrastrukturore.

Indikatorët mjedisorë

Disa parametra që maten dhe japin të dhëna të nevojshme janë:

Monitorimi i ndikimeve mjedisore për çdo projekt specifik të planit do të bëhet në përputhje me programin e monitorimit, dhe mund të përmbajë informacion në formë tabele, sipas formatit të paraqitur më poshtë:

Projektet specifike të planit

Për çdo sektor mjedisor janë dhënë indikatorët përkatës, strukturat përgjegjëse për monitorimin, parametrat mjedisore dhe frekuenca e monitorimit.

197

Biodiversiteti fauna - flora

Popullsia – shëndeti i njerëzve

ASPEKTI MJEDISOR

INDIKATORI MJEDISOR - Numri dhe shtrirja e habitateve te rëndësishme në gjendje të kënaqshme - Numri dhe /ose sipërfaqja me zona të mbrojtura - Vlerat e biodiversitetit, krahasuar me BE (numri i specieve endemike dhe të rralla) - Sipërfaqja e mbuluar me pyje - Numri dhe sipërfaqja e mbuluar me zona te mbrojtura natyrore - Vitet e jetëgjatësisë së shëndetshme - Aksidentet në punë - Përqindja e njerëzve që jetojnë nën minimumin jetik Drejtoritë përgjegjëse në qarqe

Drejtoritë përgjegjëse në qarqe

Strukturat e Menaxhimit të Zonave të Mbrojtura

AUTORITETI MONITORUES

Vitet e jetëgjatësisë së shëndetshme Aksidentet në punë Përqindja e njerëzve që jetojnë nën minimumin jetik

PARAMETRAT MJEDISORE - Habitatet (numri dhe shtrirja e tyre) - Numri dhe /ose sipërfaqja me zona të mbrojtura - Numri i specieve endemike dhe të rralla - Sipërfaqja e mbuluar me pyje - Numri dhe sipërfaqja e mbuluar me zona të mbrojtura natyrore

E përvitshme

E përvitshme, sipas planit të menaxhimit të Zonës së Mbrojtur

FREKUENCA E MONITORIMIT

Për të vlerësuar dhe monitoruar gjendjen e tokës, do të duhet fillimisht të bëhen analiza kimike të tokës, për të patur në vijimësi një bazë të dhënash e cila do të shërbejë si bazë krahasuese për vlerësimet e mëvonshme.

Në rastin e monitorimit të biodiversitetit, do të duhet të ndiqen protokollet përkatësë të parashikuara në planet e menaxhimit të çdo Zone të Mbrojtur.

KOMENTE

197

198

Uji

Toka

Cilësia e ujërave sipërfaqësore Cilësia e ujërave nëntokësore Përdorimi i ujit nga sektori Përqindja e riciklimit të ujit Përqindja e popullsisë së lidhur me shërbimin e trajtimit të ujërave të ndotura Përdorimi efikas i ujit

Përqindja e tokës së degraduar Sasitë e mbetjeve të eliminuara në landfill-e Gjenerimi i mbetjeve për frymë dhe totali % e ricikluar (letër, xham, mbetje bashkiake të biodegradueshme, alumin) Analizat kimike të tokës

Ministria e Mjedisit

Strukturat e Menaxhimit të ITUN5-ve

Drejtoritë përgjegjëse në qarqe

Strukturat e Menaxhimit te Landfill-eve

Drejtoritë përgjegjëse në qarqe

Total N, total P, BODet, COD, pH, etj. Përcjellshmëria, etj. Fortësia, kloridet, sulfatet, nitrati, nitrimi, metalet, detergjentët, ngarkesa toksike e mikrobiologjike, etj.

Përqindja e tokës së degraduar Sasitë e mbetjeve të eliminuara në landfill Gjenerimi i mbetjeve për frymë dhe totali % e ricikluar (letër, xham, mbetje bashkiake të biodegradueshme, alumin)

Kampionim dhe matje sipas miratimit të kushteve mjedisore për çdo ITUN. Sistemi Kombëtar i Monitorimit të Cilësisë së Ujërave Sipërfaqësore, Programi i Monitorimit

E përvitshme

Sipas Ligjit nr. 34/2013 “Për trajtimin mjedisor të ujërave të ndotura” dhe Ligjit nr. 9915, datë 12.05.2008 “Për Kuadrin rregullator të sektorit të furnizimit me ujë dhe largimin e ujërave të ndotura”

198

199

Ajri

Faktorët klimatikë

Asetet e prekshme: - trashëgimia kulturore (përfshirë trashegiminë arkitektonike dhe arkeologjike) - peizazhi

Shkarkimet e gazeve serrë Shkarkimet sipas burimit (%) Caktimi i prodhimit të energjisë sipas burimit Përqindja e BER (%) Rritja e numrit të automjeteve të udhëtarëve

Numri i godinave të ruajtura që restaurohen bazuar në arkitekturën tradicionale Numri i godinave të reja që ndërtohen bazuar në arkitekturën lokale Numri i vizitorëve Gjelbërimi urban për frymë

Ditët kur tejkalohen normat e cilësisë së ajrit dhe shkarkimet sipas burimit

Numri i godinave të ruajtura që restaurohen Numri i vizitorëve Gjelbërimi urban për frymë

SOx, NOx, PM10, gazet serrë, Pb, CO Përqindja e energjisë nga BER (%) Numri i automjeteve të udhëtarëve

SOx, NOx, PM10, gazet serë, Pb, CO

Tabela 11. Monitorimi i ndikimeve në mjedis prej zbatimit të planit

Drejtoritë përgjegjëse në qarqe

Ministria e Kultures

Drejtoritë përgjegjëse në qarqe

Ministria e Mjedisit

E përvitshme

Në rastin e ndërtimeve të reja, u duhet referuar planeve të menaxhimit për Zonat e Mbrojtura dhe planeve vendore.

Sistemi i monitorimit të cilësisë së ajrit të ndotur

199

11.1 Përmbledhje mbi vlerësimin Në bazë të vlerësimit specifik të secilit projekt të PKST-së në zonën e alpeve si dhe përputhshmërisë së tyre me objektivat mjedisore, u përcaktuan disa përfundime si më poshtë: • Aktivitetet e parashikuara për t’u zbatuar në kuadër të planit janë të pranueshme nga pikëpamja mjedisore; • Do të jenë prezente impaktet e pritshme pozitive dhe negative në fazën e zbatimit të projekteve por edhe më vonë; • Aspektet e pritshme më pozitive të impakteve janë ato që lidhen me zhvillimin socio-ekonomik të zonës (rrugët, infrastruktura, mbetjet); • Për sa i përket aspekteve negative, ato kanë të bëjnë përgjithësisht me mungesën e përkohshme të aksesit rrugor (faza e ndërtimit), fragmentimin e habitateve, dëmtimet e mundshme të vlerave natyrore dhe kulturore të zonës, shtimin e zhurmave, shtimin e emetimeve të grimcave të pluhurit, ndërtimet që nuk përputhen me arkitekturën tradicionale, etj; • Për shkak të terrenit të pjerrët, një ndër ndikimet negative më të mëdha do të jetë dëmtimi i peizazhit (ndërtimi i rrugëve dhe infrastrukturës); • Projektet e zbatimit duhet të shoqërohen me protokollet e mbrojtjes dhe rehabilitimit mjedisor; • VNM-të duhet të fokusohen në mbrojtjen e habitateve dhe llojeve të rëndësishme në zonë. • Programet dhe projektet zhvilluese duhet të konsultohen me legjislacionin kombëtar për zonat e mbrojtura dhe planet përkatëse të menaxhimit të këtyre zonave.

200

11.2 Kriteret mjedisore që kufizojnë zhvillimin e planit Në vijim, paraqiten disa nga kriteret mjedisore të cilat kufizojnë zhvillimet e parashikuara. 11.2.1 Kriteret mjedisore Në këtë kategori kriteresh përfshihen zona të caktuara që përjashtohen apo duhet të përjashtohen nga çdo lloj zhvillimi. Këto kritere janë: Zona me vlera të veçanta mjedisore. Këto përfshijnë të gjitha zonat qendrore të Parkut Kombëtar të Alpeve Shqiptare (draft), Parkut Natyror Rajonal të Shkrelit, Parkut Natyror Rajonal të Nikaj-Mërturit si dhe zonën e UNESCO-s, lumin e Gashit. Këtu përfshihen gjithashtu edhe rastet kur një zhvillim i caktuar ndesh me lloje apo habitate me vlera të veçanta apo statuse të veçanta ruajtjeje (kombëtare apo ndërkombëtare). Zona me vlerë peizazhistike: Këtu përfshihen kreshtat dhe majat e maleve, shpatet me pjerrësi të madhe, zhvillimet mbi burime ujore, përgjatë lumenjve apo në liqenet akullnajore. Gjithashtu duhen përjashtuar edhe ato zhvillime të cilat cënojnë direkt apo indirekt zonat e cituara këtu. Këtu përfshihen edhe ndërtimet në kufinjtë e sipërm të vegjetacionit, ato në rastet e vegjetacionit tranzitor apo në afërsi të monumenteve të natyrës. 11.2.2 Kriteret inxhinierike Në këtë kategori përfshihen kritere të cilat kufizojnë zhvillime të caktuara për shkak të situatave inxhinierike të papërshtatshme. Këtu përfshihen: Zona të rrezikshme për zhvillim ku përfshihen: zona përgjatë shtretërve të lumenjve/përrenjve (për shkak të përmbytjeve të mundshme apo dëmtimit të shtretërve/brigjeve të tyre nga strukturat ndërtuese), zona në shpate të pjerrëta të maleve, zhvillimet në pjesët e shpateve të brendshme të luginave të Valbonës, Thethit, Lumit të Gashit, Nikç, Vukël, Livadhit të Harushës etj., të cilat përfaqësojnë zona të paqëndrueshme nga ana gjeologjike, zona të ekspozuara ndaj fenomeneve të motit (erera, reshje bore, temperature ekstreme tj). Këtu bëjnë pjesë edhe rastet e ndërtimeve në lartesinë mbi 1800 m mnd. Mbi këtë lartësi duhet ndaluar çdo lloj ndërtimi i mundshëm.

Zona me infrastrukturë të zhvilluar. Kufizimet këtu kanë të bëjnë me ndalimin e zhvillimeve në vende apo zona ku aktualisht mund të ketë një zhvillim infrastrukturor (kanale uji, ujësjellësa, sisteme të kanalizimeve të ndryshme, linja elektrike etj. Qëllimi këtu është që një zhvillim i ri nuk duhet të cënojë zhvillimet ekzistuese, pasi sipas rasteve specifike mund të shkaktohen dëme në mjedis. 11.2.3 Kriteret ligjore Siç është përmendur më sipër, zona e Alpeve Shqiptare është një zonë me ndjeshmëri të lartë mjedisore dhe peizazhistike. Në këtë zonë kemi tashme tre kategori të zonave të mbrojtura: (i) Parku Kombëtar Alpet Shqiptare (në proces miratimi), kateg. II e IUCN; (ii) Zonën e UNESCO-s – Lumin e Gashit (aktualisht ka status kombëtar mbrojtje, si zonë e kategorisë së I -rë IUCN); (iii) Parqet Natyrore Rajonale (me ligjin81/2017 këto parqe tashmë emërtohen si ‘Parqe Bashkiake’) të “Shkrelit” dhe “Nikaj-Merturit”, kategoria IV e IUCN. Lidhur me këto raste, zhvillimet duhet të marrin në konsideratë aktivtetet e lejuara/ndaluara për çdo kategori; Për kategorinë Park Kombëtar (Parku Kombetar i Alpeve), do të zbatohen dispozitat e ligjit 81/2017 për “Zonat e Mbrojtura” neni 16. Parku Kombëtar i Alpeve Shqiptare (Kategoria II) 1. “Park kombëtar” shpallen territoret e gjera, zakonisht jo më të vogla se 1000 ha, unike për nga vlerat kombëtare dhe ndërkombëtare. Ato ruhen dhe menaxhohen për mbrojtjen e ekosistemeve dhe llojeve, për edukim dhe rekreacion (çlodhje e argëtim) dhe rregullojnë përdorimin e qëndrueshëm nga ana e njeriut të burimeve natyrore. 2. Në “Parkun kombëtar” zbatohet shkalla e mbrojtjes mjedisore të zonës që ka si objektiv të mbajë territorin në gjendje natyrore, ku të ruhen komunitetet biotike të burimeve gjenetike dhe llojeve për të siguruar stabilitetin ekologjik dhe diversitetin. Në parkun kombëtar:

a) Përjashtohet njeriu nga shfrytëzimi ose zënia me aktivitete intensive; b) Nuk lejohet shfrytëzimi i tokës me teknologji intensive, me mjete dhe mënyra që shkaktojnë ndryshime rrënjësore në biodiversitet, në strukturën dhe funksionet e ekosistemeve ose që dëmtojnë në mënyrë të pandreqshme sipërfaqen e tokës; c) Janë të ndaluara ndërtimi i zonave urbane, i autostradave, hekurudhave, linjave të prodhimit të energjisë, si hidrocentrale, linjave të tensionit të lartë dhe sistemeve të naftës e të gazit me shtrirje të gjatë; d) Nuk lejohet ndryshimi i gjendjes natyrore të rezervave ujore, burimeve, liqeneve dhe sistemeve të zonave të lagura; e) Çdo aktivitet që bie ndesh me objektivat e mbrojtjes së zonës dhe që përcaktohet në planin e menaxhimit. 3. Në këtë zonë mund të ushtrohen veprimtari që sigurojnë krijimin e mundësive shpirtërore, shkencore, edukative, çlodhëse të vizitorëve, në përputhje me kërkesat mjedisore, kulturore dhe të planit të menaxhimit, por vetëm pasi të merret miratimi i institucioneve shtetërore, që synojnë: a) Ruajtjen e zonës në një gjendje natyrore ose sa më afër natyrës; b) Respektimin e vlerave ekologjike, gjeomorfologjike, objekteve të shenjta ose estetike, për të cilat zona merret në mbrojtje; c) Marrjen në konsideratë që banorët lokalë kanë të drejta, të tilla si, peshkimin, kullotjen dhe drutë e zjarrit, deri në atë masë sa ato të mos dëmtojnë objektivat e tjerë të menaxhimit. 4. Me propozim me shkrim dhe të arsyetuar të administratës së ruajtjes së zonës, AKZM-ja mund të miratojë: a. Kullotjen dhe kalimin e kafshëve shtëpiake dhe ngritjen e objekteve të lehta ose të përkohshme për mbajtjen e tyre; b. Vendosjen e stendave, tabelave të të dhënave, reklamave, shenjave dhe posterave; c. Vozitjen me barka, kanoe dhe mjete të tjera lundrimi jomotorike, gjithmonë në rastin kur për aktivitete të tilla nuk nevojiten investime paraprake, të cilat kërko201

jnë që të ndryshojë sasia e ujit apo flukset e rrjedhave ujore në vendin e propozuar; d. Fluturime jo ushtarake me helikopterë, balona, deltaplane etj; e. Lëvizje dhe parkim automjetesh jashtë rrugëve dhe vendeve të caktuara; f. Ngjitje alpine, ski, kampingje dhe ndezje zjarri jashtë pikave të caktuara; g. Mbledhje bimësh, frutash, farash e kërpudhash; h. Ushtrim veprimtarish të strukturave turistike sezonale që nuk kërkojnë zënie përfundimtare të tokës. 5. Kur administrata e ruajtjes së parkut vëren se cënohet qëllimi për të cilin zona është shpallur “Park kombëtar”, mund të kufizojë ose të ndalojë përkohësisht lëvizjen e mjeteve të transportit, peshkimin dhe veprimtari të tjera të lejuara. 6. Me propozimin e AKZM-së, ministri miraton udhëzimin për procedurat e ndalimit të përkohshëm të veprimtarive të miratuara, në rastet kur cenohet qëllimi për të cilin është shpallur zona e mbrojtur mjedisore. 7. Në planin e menaxhimit për parkun, sipas nënzonave të administrimit, caktohen qartazi dhe në mënyrë të detajuar veprimtaritë e lejuara, të ndaluara dhe ato për të cilat kërkohet leje e lëshuar nga organet kompetente, sipas legjislacionit shqiptar në fuqi.

202

Zona e UNESCO-s Lumi i Gashit (Kateg. I e IUCN) Duke qënë se sapo është shpallur si zonë e UNESCO-s, ende nuk ka një bazë ligjore të konsoliduar lidhur me ndalimet dhe zhvillimet e mundshme në këtë kategori. Aktualisht Lumi i Gashit bën pjesë në kategorinë I të IUCN në rrjetin kombëtar të zonave të mbrojtura. Për këtë arsye, do të zbatohet legjislacioni aktual kombëtar në fuqi, ligji 81/2017 për “Zonat e Mbrojtura”, neni 15. Rezerva strikte natyrore (kategoria I) 1. “Rezervë strikte natyrore” shpallen territore ose zona, që zotërojnë disa ekosisteme të veçanta, karakteristike ose përfaqësuese, dhe/ose lloje të florës dhe/ose të faunës me rëndësi shkencore, të përshtatshme për kërkime shkencore dhe/ose monitorim dhe që janë pak ose aspak të shqetësuara nga njeriu. Kjo kategori përbëhet nga dy nënkategori kryesore: a) Nënkategoria A, që është “zona e mbrojtur”, e menaxhuar kryesisht për qëllime shkencore ose “rezervat shkencor”, që ruhet dhe menaxhohet për qëllime shkencore dhe mbrojtjen tërësore të botës së gjallë; b) Nënkategoria B, që është “zonë e mbrojtur”, e menaxhuar kryesisht për mbrojtjen e natyrës së egër ose “rezervë strikte natyrore”, që ruhet e menaxhohet në mënyrë të tillë që të ruajnë gjendjen e tyre natyrore. 2.

Në rezervën strikte natyrore zbatohet shkalla e parë e mbrojtjes, pasi në të janë të ndaluara të gjitha aktivitetet njerëzore që mund ta dëmtojnë dhe ku objektivat kryesorë janë: a) Ruajtja e biodiversitetit të zonës duhet të jetë e arritshme nëpërmjet mbrojtjes dhe të mos kërkojë menaxhim aktiv ose manipulim të habitateve; b) Të minimizohen çrregullimet dhe shqetësimet nëpërmjet planifikimit të kujdesshëm të realizimit të kërkimit shkencor dhe të aktiviteteve të tjera të miratuara; c) Të kufizohen kontaktet e publikut me zonën dhe të përjashtohet përdorimi i saj për pushim e çlodhje; ç) Të lejohet prania e vizitorëve pa mjete të motorizuara në atë nivel që t’i shërbejë sa më mirë mirëqenies fizike dhe shpirtërore të tyre dhe të ruhet cilësia e natyrës së egër të zonës për brezat e sotëm dhe të ardhshëm.

Edhe në rastin e miratimit të akteve shtesë për mbrojtjen e zonës, ato duhet të interpelohen në zhvillimet potenciale, së bashku me legjislacionin ekzistues kombëtar.

sistemeve ligatinore; b) Shfrytëzimi dhe zënia e zonës me aktivitete që bien ndesh me qëllimet për të cilat ajo është marrë në mbrojtje.

Gjithashtu, në rastin e Lumit të Gashit duhen marrë në konsideratë edhe dispozitat e tjera ligjore që kanë të bëjnë me zonat me interes ndërkombëtar (seksioni V - Zona të mbrojtura me interes ndërkombëtar) i ligjit 81/2017.

4. Duke marrë miratimin paraprak me shkrim të administratës së zonës së mbrojtur, në këto zona mund të ushtrohen veprimtaritë e mëposhtme: a) Lëvizja dhe parkimi i automjeteve jashtë rrugëve publike dhe vendeve të caktuara për parkim; b) Mbledhja e bimëve, gjetjeve paleontologjike dhe e gurëve që nuk dëmtojnë habitatin natyror; c) Ngritja dhe funksionimi i objekteve për qëllime ushtarake dhe mbrojtjeje; ç) Vendosja e stendave, tabelave të të dhënave, reklamave, shenjave dhe posterave, me përjashtim të atyre që japin të dhëna për objektivat e mbrojtjes së rezervatit; d) Skitë, kampingjet dhe ndezja e zjarreve jashtë pikave të caktuara.

Parqet Natyrore Rajonale (Bashkiake), kateg.IV e IUCN Lidhur me parqet natyrore Rajonale (Parqet Bashkiake), do t’i referohemi sërish ligjit 81/2017 për “Zonat e Mbrojtura”, neni 19. Rezervat natyror i menaxhuar/park natyror (kategoria IV) 1. “Rezervat natyror i menaxhuar ose park natyror” shpallen territoret, që përfaqësojnë zona me ndërhyrje aktive të njeriut për qëllime menaxhimi të llojeve dhe habitateve, në mënyrë që të garantohet ruajtja e habitateve dhe të plotësohen kërkesat specifike të llojeve me rëndësi rajonale e vendore, si dhe zonat që përdoren për qëllime studimore, edukative dhe kulturore. 2. Objektivi i shpalljes së rezervatit natyror të menaxhuar është: a) Sigurimi dhe ruajtja e kushteve të habitatit, të domosdoshme për mbrojtjen e llojeve të rëndësishme, grup-llojeve, komuniteteve biotike ose karakteristikave fizike të mjedisit, që kërkojnë ndërhyrje të veçantë për një menaxhim optimal; b) Lehtësimi i kërkimit shkencor dhe monitorimi mjedisor si aktivitete parësore të lidhura me menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve natyrore; c) Dhënia e mundësisë popullsisë lokale të përfshirë brenda zonës të sigurojë përfitime ekonomike si një nga objektivat e menaxhimit; ç) Ngritja e zonave të kufizuara për edukimin mjedisor të publikut, vlerësimin e karakteristikave të habitateve dhe të punës për menaxhimin e llojeve në natyrë. 3. Në “Parkun natyror” nuk lejohet të zhvillohen aktivitetet e mëposhtme: a) Ndryshimet e gjendjes natyrore të rezervave ujore, burimeve, liqeneve dhe

5. Rregullat për kalimet e vizitorëve e të turistëve për afate të shkurtra kohore, me qëllim respektimin e masave mbrojtëse të përcaktuara në planin e menaxhimit, miratohen me udhëzim të ministrit, me propozimin e AKZMsë. 6. Në planin e menaxhimit për RNM/PN-të, sipas nënzonave të administrimit, caktohen qartazi dhe në mënyrë të detajuar veprimtaritë e lejuara, të ndaluara dhe ato për të cilat kërkohet leje e lëshuar nga organet kompetente, sipas legjislacionit shqiptar në fuqi. Në ligjin e mësipërm, neni 19 përcakton kufizimet dhe zhvillimet në zona të kategorisë IV të IUCN, ndërkohë që shpallja dhe menaxhimi i Parqeve Bashkiake jepet në nenin 24 të atij ligji. Në rastin e monumenteve të Natyrës (Kategoria III e IUCN), serish duhet t’i referohemi ligjit 81/2017, nenet 17 dhe 18 të tij. Në të gjitha rastet, duhet konsultuar dokumenti përkatës menaxhues për secilën zonë (Planet e Menaxhimit), i cili ka një qasje me specifike për secilën zonë të mbrojtur. Në të gjitha rastet kur zhvillimet potenciale prekin direkt apo indirekt burimet ujore dhe trupat ujore, do të zbatohen dispozitat e ligjit Nr. 111/2012 “Për menaxhimin e integruar të burimeve ujore” . 203

11.3 Rekomandime Arritja e objektivave mjedisore në fushat e përcaktuara nga zbatimi i Plani Strategjik Kombëtar të zonës së Alpeve kërkon respektivisht zbatimin e një sërë rekomandimesh/udhëzimesh të cilat janë pasqyruar më sipër. Duke marrë në konsideratë udhëzimet e përgjithshme/rekomandimet ndikimet negative të përshkruara më lart (në Seksionin 6.1) do të mund të parandaloheshin dhe do të sigurohet në të njëjtën kohë arritja e objektivave mjedisore. Në vijim jepen disa rekomandime me specifike, duke marrë në konsideratë të gjitha objektivat mjedisore dhe zhvillimet e pritshme në kuadër të planit: • Të zbatohen rekomandimet përkatëse të dhëna në planet e menaxhimit të zonave të mbrojtura, lidhur me zonimin dhe aktivitetet e lejuara/ndaluara në to; • Të përzgjidhen opsionet me më pak ndikim në rrugët e migrimit të kafshëve të egra apo ato të fragmentimit të habitateve; • Duhet të sigurohen kalime të përshtatshme për kafshët e egra apo faunën e vogël (amfibët, reptilet, etj; • Jo ndërhyrje në Zonat Qëndrore dhe për llojet strikt të mbrojtur, (aneksi II të Direktivës 92/43/EEC); • Rritje e bashkëpunimit ndërmjet; pushtetit vendor, administratës së zonave të mbrojtura dhe inspektoriatit shtetëror të mjedisit dhe pyjeve, me qëllim parandalimin e dëmtimeve dhe ndotjes në mjedis; • Mbështetje për zhvillimin rural të zonës, përmes granteve apo skemave të ndryshme mbështetëse; • Marrja e masave urgjente për zgjidhjen e problemit të mbetjeve në zonë; • Ndalimi i ndërtimeve dhe zhvillimit kaotik në zonë (Valbonë, Theth, Kelmend); • Hartimi i projekteve te detajuara per mbrojtjen e lumenjve nga erozioni (veçanërisht; Valbonë, Cerem, Lekbibaj, Theth, Vermosh.); • Plan për rigjenerimin e pyjeve të djegura nga zjarret (Kelmend, Shkrel, Theth, Lekbibaj, Valbonë, Tropojë, Margegaj); • Për çdo aktivitet që zbatohet në zonat e mbrojtura, duhet konsultuar Plani përkatës i Menaxhimit, dhe ligji 81/2017 për “Zonat e mbrojtura”;

204

• Në të gjithë zonën e Alpeve, projektet zhvilluese që planifikohen dhe do të zhvillohen në vijim, duhet të mbështeten në praktikat më të mira në fushën përkatëse, duke marrë në konsideratë ndjeshmërinë mjedisore të zonës. • Planet e Përgjithshme Vendore duhet të unifikohen me këtë plan, lidhur me mbrojtjen e natyrës, mjedisit, burimeve natyrore, zhvillimin e zonës, turizmin, infrastrukturën etj. • Për çdo projekt zhvillues në kuadër të këtij plani apo ndonjë plani tjetër, do të duhet të shoqërohet me raporte të Vleresimit të Ndikimit në Mjedis, dhe konsultimeve me komunitetin e zonës dhe grupet e interesit. • Raportet e vlerësimit të ndikimit në mjedis si dhe projektet zhvilluese që mund të zhvillohen në të ardhmen, duhet të marrin gjithnjë në konsiderate faktin e ndjeshmërise mjedisore të zonës, duke qenë se kemi të bëjmë me zona, specie dhe habitate me status të veçantë mbrotje.

205

Liqeni i Komanit ÂŠ Max Haberstroh

206

procesi i kosultimeve

Pjesëmarrja e grupeve të interesit dhe konsultimi ka qenë një pjesë integrale e procesit të hartimit të VSM-së. Përfshirja efektive e grupeve përkatëse të interesit ka dhënë kontribut në cilësinë e Vlerësimit dhe ka sjellë të dhëna për analizën dhe raportin e VSM-së, e cila do të mbështesë zbatimin e planit pas miratimit të tij, si dhe do të kontribuojë në një pranim më të lehtë dhe më të zbutur të projekteve përkatëse. Qëllimi i konsultimeve me grupet e interesit ka bërë të mundur: 1. Krijimin e mundësive për të gjitha grupet e interesit për të kontribuar në procesin e VSM-së, duke dhënë opinionet dhe duke bërë komentet përkatëse; 2. Mbledhjen e të dhënave dhe verifikimin e gjetjeve, marrjen e informacionit, dhe arritjen e konkluzioneve të VSM-së. Datë 13 korrik 2017 - Dëgjesa e parë Publike Razëm, Malësi e Madhe Më datë 13 korrik 2017, në ambientet e Natural Razma Resort, në Razëm, Malësi e Madhe u mbajt dëgjesa e parë publike në kuadër të Vlerësimit Strategjik Mjedisor për Planin Kombëtar Sektorial të Alpeve Shqiptare për fushën e turizmit. Qëllimi i këtij forumi ishte prezantimi i Raportit Paraprak të Vlerësimit Strategjik Mjedisor si dhe dhënia e sugjerimeve dhe komenteve nga ana e pjesëmarrësve në këtë dëgjesë publike dhe reflektimi më pas i tyre në dokument. Në këtë takim u paraqitën dy prezantime nga Znj. Romina Sahiti dhe Z. Abdulla Diku. Në prezantimin e parë u diskutua rreth Planit Kombëtar Sektorial të Alpeve Shqipare për fushën e Turizmit, duke analizuar karakteristikat rajonale dhe makro rajonale. Ndërsa në prezantimin e dytë u paraqit Raporti Paraprak i Vlerësimit Strategjik Mjedisor.

Prezantimi dhe puna e ekspertëve u prit shumë mirë nga pjesëmarrësit në takim por nuk munguan edhe debatet konstruktive. Komentet e Dëgjesës Publike mbi VSM 1. Pse nuk është përfshirë parku Maranaj? Sugjerohet që Parku i Maranajt të përfshihet në territorin e studiuar të planit të zonës së Alpeve. 2. Zona e Reçit nuk është përmendur dhe nuk i është dhënë prioritet. 3. Cfarë është planifikuar lidhur me ndërtimin e HEC-eve? 4. Duke qenë se këto zona kanë mungesë furnizimi me energji elektrike (si psh zona e Bradoshnicës) , ku do të merret energjia për këto zona? 5. AZHR1 • A parashikon ndërhyrje plani për efektet mjedisore nga proceset ekzistuese? • Sa efektiv dhe sa i zbatueshem do të jetë ky plan? 6. Shoqata “Bjeshkët e Nemuna”- Si do të implementohet ky projekt? 7. Cfarë ndodh me mbrojtjen e mjedisit dhe me banorët e zones? 8. Si do të adresohet migracioni? 9. Modele zhvillimi/mbrojtjeje. 10. Ligji shqiptar cfarë favorizon për njerëzit që jetojnë në parqe? 11. Sa i zbatueshëm do të bëhet ky plan? 12. Si do të implementohet ky plan? 13. Alenaca e Alpeve Shqiptare (Petrit Imeraj) - Duhet të respektohen ligjet dhe zakonet e vendit sepse ato janë një realitet i zonës;. 14. VIS Albania (Pier Paolo Ambrosi) • Nëse mungon prezenca njerëzore nuk ka turizëm. • Vlerësimi Strategjik Mjedisor duhet të lidhet me prezencën njerëzore. • Si t’i ftojmë të rinjtë të punojnë këtu?

Në këtë takim pjesa më e madhe e pjesëmarrësve ishin aktorë lokalë, të cilët dhanë komentet dhe sugjerimet e tyre në lidhje me këto çështje që u diskutuan në këtë dëgjesë publike.

207

208

209

210

211

Datë 17 korrik 2017 - dëgjesa e dytë publike Bajram Curri Më datë 17 korrik 2017 në sallën e Muzeut Historik në Bajram Curri, Tropojë u mbajt dëgjesa e dytë publike në kuadër të Vlerësimit Strategjik Mjedisor për Planin Kombëtar Sektorial të Alpeve. Qëllimi i këtij takimi ishte prezantimi i raportit paraprak të Vlerësimit Strategjik Mjedisor, dhënia e sugjerimeve nga pjesëmarrësit në këtë dëgjesë publike, si dhe reflektimi i tyre më pas në dokumentin final të VSM-së. Në këtë takim u mbajtën dy prezantime: Znj. Romina Sahiti prezantoi Planin e Zhvillimit të PKST të Alpeve dhe Z. Abdulla Diku prezantoi raportin paraprak të VSM-së. Pjesa më e madhe e pjesëmarrësve ishin aktorë lokalë, shumica pronarë bujtinash dhe shoqëri civile. Prezantimi dhe puna e ekspertëve u vlerësua dhe u mirëprit nga pjesëmarrësit, por nuk munguan edhe debatet konstruktive që e bënë dhe më interesant këtë takim. Komentet e dëgjesës publike mbi VSM 1. Si parashikohet të menaxhohet ndërtimi i HEC-ve dhe shfrytëzimi i pasurive minerare pa asnjë masë përmirësuese? 2. Ndërtimi i staneve/bujtinave po bëhet pa asnjë rregull për të ndjekur stilin tradicional të zonës. 3. Çfarë nënkuptohet me qëndrueshmëri sociale e cila shprehet në plan? 4. Ka shumë vonesë në hartimin e një plani të tillë për zonën e alpeve, gjë që ka ndikuar negativisht në zhvillimin e zonës. 5. Mundësi të pakta të popullsisë për ndërtimin e staneve, blegtorinë, etj. Banorët duhen ndihmuar me dhënien e propozimeve për sponsorizimin e popullsisë vendase. 6. Planifikimi i mbjelljes së bimësisë në zonën e Bjeshkëve - të propozohet një pyllëzim i planifikuar. 7. Bjeshkët e Bytyçit kanë mungesë pyllëzimi dhe duhet të pyllëzohen. 8. Ka mungesë të infrastrukturës ndihmëse, transportit, energjisë, telekomunikacionit etj. 9. Rrugët automobilistike duhet të ndërtohen brenda standardeve pa dëmtuar mjedisin. 10. Nuk është propozuar lidhja mes Rragamit-Shalës-Thethit. 11. Zona e Fierzës duhet të zhvillohet me infrastruktura ndihmëse. 212

12. Peshkimi në këto zona bëhet me dinamit, klor dhe mjete dëmtuese, gjë që ka dëmtuar ndjeshëm liqenin e Komanit dhe lumin e Gashit. 13. Vlerësohet e nevojshme kryerja e një propagande televizive për njohjen e planit. 14. A janë planifikuar të ruhen dhe të restaurohen stanet, liqenet dhe lumenjtë? 15. Në plan duhen përfshirë komuna e Bujanit, kalaja e Rosujës, Kalaja e Lekës etj. 16. Rrugët lokale nuk janë përmendur. 17. Shtëpia e Mic Sokolit nuk është përmendur për t’u restauruar. 18. Liqeni i Ponarëve nuk është përmendur. 19. Bujani nuk është përmendur për pasuritë e tij dhe nuk është integruar në plan. 20. Kulla e “Konferencës së Bujanit” është në gjendje të keqe dhe duhet restaurim, i cili nuk është përmendur në plan. 21. Mbrojtja e Valbonës nga ndërtimi i HEC-ve është ngritur si çështje në Gjykatën Administrative. 22. Propozohet që një kopje e planit t’u dërgohet banoreve për ta parë më konkretisht. 23. Vlerësohet i rëndësishëm bashkëpunimi midis banorëve, organizatave që operojnë në zonë dhe hartuesve të këtij plani për pasqyrimin sa më të saktë të situatës aktuale në zonë. 24. Zona e alpeve sipas Catherine Bohne (themeluese e OJQ-së “TOKA”) nuk është dëmtuar nga banorët e zonës pasi ata tregojnë shumë kujdes për natyrën, por nga personat që vijnë nga jashtë dhe kanë qëllime përfitimi. 25. Sa është përfshirë në plan sistemi arsimor – sa janë përfshirë nxënësit dhe mësuesit me nevojat dhe shqetësimet e tyre? 26. Hartimi i këtij plani ka ardhur shumë vonë pasi ka 6 vjet që është propozuar një plan menaxhimi për Valbonën (Kulla e Mic Sokolit). 27. Banorët e kësaj zone pyeten shumë pak për nevojat dhe kërkesat e tyre. 28. Shteti duhet të bëjë një ndërhyrje me subvencionim për ushqimet bio tradicionale të zonës. 29. Zona ka probleme me telefoninë. 30. Duhet të keni një bashkepunim me projekte të tjera rajonale si Projekti Rajonal për Mjedisin për të përmirësuar planin e alpeve. 31. Duhet të vlerësohen si të rëndësishme shtigjet malore. 32. Parandalimi i dëmtimit të mjedisit që është një nga shqetësimet e banorëve vendas duhet të përfshihet tek pjesa e mjedisit.

33. Ka mungesë të përfshirjes dhe vlerësimit të disa elementeve të kulturës tradicionale dhe vlerave kulturore si kërcimet apo vallja e burrave e cila mbrohet nga UNESCO. 34. Mjedisi tropojan, liqenet, legjendat, traditat e zonës, lahutës, çiftelisë, kërcimeve, ritet, gojëdhënat duhen vlerësuar dhe integruar më shumë në plan. 35. Zhvillimi i kulturës duhet të trajtohet me kujdes në plan. 36. Të konsiderohet e rendësishme ruajtja e vlerave shpirtërore. 37. Ka mungesë të investimeve për pronarët e bujtinave dhe mundësi të pakta për të pritur dhe përballuar fluksin e turistëve. Duhet të propozohen subvencione për dhënien e kredive të buta. 38. Mungesë e tregut të punës. 39. Mungesë e plotësimit të kërkesave dhe nevojave të turistëve si pasojë e mundësive të pakta financiare. 40. A është planifikuar korridori Mal i Zi - Çerem? 41. A është planifikuar Rruga Vuthaj - Qafë Borë - Sulbicë?

213

214

215

216

217

218

Referencat e përdorura - Vlerësimi Strategjik Mjedisor për Planin e Përgjithshëm Kombëtar, 2016 (JV: iC consulenten-AVCON) - Dokumenti teknik për përcaktimin e Kontributit Kombëtar të Pikësynuar (INDC) për Shqipërinë, 2016 - Komunikimi i III Kombëtar i Republikës së Shqipërise në UNFCCC (2016) - Ligji nr. 91/2013 “Për Vlerësimin Strategjik Mjedisor” - Vendimi Nr. 219, datë 11.3.2015 “Për përcaktimin e rregullave e të procedurave për konsultimin me grupet e interesit dhe publikun si dhe dëgjesën gjatë procesit të Vlerësimit Strategjik Mjedisor” - Ligji nr. 10 431, datë 9.6.2011 “Për mbrojtjen e mjedisit” - Ligji nr. 9587, datë 20.7.2006, “Për mbrojtjen e biodiversitetit” - Ligji nr. 81/2017 “Për Zonat e Mbrojtura” - Ligji nr 10463, datë 22.9.2011 “Për menaxhimin e integruar të mbetjeve’’ - Ligji nr. 10440, datë 07.07.2011 “Për vlerësimin e ndikimit ne mjedis” - Ligji nr. 9115, datë 24.7.2003 “Për trajtimin mjedisor të ujërave të ndotura” - Ligji nr. 9108, datë 17.7.2003 “Për substancat dhe preparatet kimike” - Ligji nr. 9774, datë 12.7.2007 “Për vlerësimin dhe administrimin e zhurmës në mjedis” - Ligji nr. 107/2014 “Për planifikimin dhe zhvillimin e territorit” - Ligji 111/2012 “Per menaxhimin e integruar te burimeve ujore” - Ligji nr. 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore” - VKM “Për monitorimin e mjedisit në Republikën e Shqipërisë” - VKM “Për normat e cilësisë së ajrit” - VKM “Për normat e shkarkimeve të lëngëta dhe kriteret e zonimit” - VKM “Për shpalljen e monumenteve të natyrës shqiptare” - VKM “Për administrimin e Zonave të Mbrojtura” - VKM “Për rregullat e miratimit të Zonave të Mbrojtura dhe buferike” - VKM “Për ndalimin e veprimtarisë së shfrytëzimit të rërës dhe zhavorrit të shtretërve të lumenjve” - VKM nr. 96, datë 21.11.1966 “Për shpalljen e Thethit Park Kombëtar” - VKM nr. 102, datë 15.01.1996 “Për shpalljen e lumit te Gashit Rezervat Strikt Natyror” - VKM nr. 102, datë 15.01.1996 “Për shpalljen e luginës së Valbonës Park Kombëtar” - Plani i Menaxhimit të Parkut Kombetar të Alpeve Shqiptare (draft) - Plani i Menaxhimit të Parkut Natyror Rajonal Shkrel - Plani i Menaxhimit të Parkut Natyror Rajonal Nikaj-Mertur

Konventat Ndërkombëtare Mjedisore - Direktiva 2001/42/EC e Komisionit Evropian mbi vlerësimin e efekteve në mjedis prej planeve apo programeve të caktuara (Direktiva e VSM-së). - Protokolli i VSM-së i hartuar dhe miratuar në Konventën e Espoos (UNECE). - Direktiva 2000/60 Direktivën 2000/60/KE të Parlamentit Evropian dhe të Këshillit, datë 23 tetor 2000, “Ngritja e një kuadri ligjor për veprimet e komunitetit në fushën e politikës së ujërave”, numri CELEX: 32000L0060 , Fletorja Zyrtare e Bashkimit Evropian, Seria L, Nr. 327, datë 22.12.2000, faqe 1 – 73. - Konventa e Bernës “Për ruajtjen e florës dhe faunës së egër dhe mjedisit natyror të Evropës”, Ligji nr. 8294, datë 02.03.1998. - Ligji nr. 8690, datë 16.11.2000 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në Konventën e Barcelonës si dhe të 6 protokolleve shoqëruese”. - Konventa e Bazelit “Për kontrollin e lëvizjeve ndërkufitare të mbetjeve të rrezikshme dhe asgjësimin e tyre”, Ligji nr. 8216, datë 13.05.1997. - Konventa e Vjenës “Për mbrojtjen e shtresës së ozonit” dhe Protokolli i Montrealit “Për substancat që hollojnë shtresën e ozonit”, Ligji nr. 8463, datë 10.03.1999. - Konventa e Aarhus-it “Për të drejtën e publikut për të pasur informacion, për të marrë pjesë ne vendimmarrje dhe për t’iu drejtuar gjykatës për çështjet e mjedisit”, Ligji nr. 8672, datë 26.10.2000. - Konventa kuadër e Kombeve të Bashkuara për Ndryshimet Klimatike, tetor 1994. - Konventa e Kombeve të Bashkuara për Biodiversitetin, janar 1994. - Konventa për ruajtjen e florës dhe faunës së egër të mjedisit natyror të Evropës. - Konventa për mbrojtjen e specieve shtegëtuese të kafshëve të egra. - Vendimi nr. 219, datë 11.3.2015 “Për përcaktimin e rregullave e të procedurave për konsultimin me grupet e interesit dhe publikun si dhe dëgjesën gjatë procesit të vlerësimit strategjik mjedisor”. - VKM “Për miratimin e strategjisë dhe Planit Kombëtar të Veprimit për zbatimin e Konventës se Aarhusit”. 219

220

OS1 EKUILIBËR MIDIS NATYRËS, TRASHËGIMISË NDËRTIMORE DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT

Objektivat strategjike

I përkohshëm

I përkohshëm I përkohshëm I përkohshëm

I përkohshëm

Pjesërisht pozitiv Pjesërisht pozitiv Negativ Pjesërisht pozitiv Pjesërisht pozitiv Pjesërisht pozitiv

Pozitiv

Pjesërisht pozitiv

Toka Faktorët klimatikë Zhurma

Natyra

Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

I përhershëm

I përkohshëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Pjesërisht pozitiv

Efekti

Peizazhi

Natyra e ndikimit në mjedis

OS1P1 Ajri Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit duke ruajtur mjedisin dhe biodiversitetin Uji

Programet dhe aktivitetet specifike

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

I kufizuar

Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

Efekti sasior i ndikimit

Fishat e projekteve që do të realizohen në kuadër të Strategjisë Kombëtare Sektoriale të Turizmit për rajonin e Alpeve Shqiptare. Vlerësimi i ndikimeve mjedisore të projektit (programet kryesore të propozuara në kuadër të planit) bazuar në: - Natyrën e ndikimit në mjedis; - Shtrirjen kohore të ndikimit; - Efektin sasior të tyre; - Natyrën e efekteve mjedisore të secilit projekt konkret.

Shtojca

I kthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor të ndikimit

221

Programet dhe aktivitetet specifike

OS1P2 Forcim i identitetit urban dhe arkitektonik të lokaliteteve si nxitës të zhvillimit të turizmit

Objektivat strategjike

OS1 EKUILIBËR MIDIS NATYRËS, TRASHËGIMISË NDËRTIMORE DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT

Negativ

Zhurma

Pjesërisht pozitiv Pozitiv

Pjesërisht pozitiv

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Uji

Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ

Pjesërisht pozitiv

Faktorët klimatikë Ajri

I përkohshëm

Pjesërisht pozitiv

Toka

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Pjesërisht pozitiv

Efekti

Peizazhi

Natyra e ndikimit ne mjedis

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

Efekti sasior i ndikimit

I kthyeshëm

I pakthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor te ndikimit

222

Programet dhe aktivitetet specifike

OS1P3 Strukturimi i itinerareve turistike

Objektivat strategjike

OS1 EKUILIBËR MIDIS NATYRËS, TRASHËGIMISË NDËRTIMORE DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT Negativ

Pozitiv

Pjesërisht negativ

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Negativ

Zhurma

Negativ

Pjesërisht pozitiv

Faktorët klimatikë

Uji

Negativ

Toka

Negativ

Peizazhi

Ajri

Efekti

Natyra e ndikimit në mjedis

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

Efekti sasior i ndikimit

I kthyeshëm

I pakthyeshëm

I kthyeshëm

I pakthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor të ndikimit

223

OS1 EKUILIBËR MIDIS NATYRËS, TRASHËGIMISË NDËRTIMORE DHE ZHVILLIMIT TË TURIZMIT

Objektivat strategjike

Pozitiv Pozitiv

Toka Faktorët klimatikë

Pozitiv

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Pozitiv

Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ

Pozitiv

Peizazhi

Zhurma

Efekti

Natyra e ndikimit në mjedis

OS1P4 Ajri Shërbime bazë për sigurinë dhe nevojat Uji e turistit

Programet dhe aktivitetet specifike

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

I pakthyeshëm

I kthyeshëm

Efekti sasior i Natyra e efektit ndikimit mjedisor të ndikimit Në të gjithë zonën e I pakthyeshëm zhvillimit Në të gjithë zonën e I pakthyeshëm zhvillimit

224

OS2 RRITJA E PRODUKTIT DHE OFERTËS TURISTIKE

Objektivat strategjike

OS2P1 Rritje e gamës së produktit turistik

Programet dhe aktivitetet specifike

Pjesërisht pozitiv Pozitiv

Pozitiv

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Uji

Ajri

Zhurma

Pjesërisht pozitiv Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ Pjesërisht pozitiv

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Pjesërisht pozitiv

Toka Faktorët klimatikë

I përkohshëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Pjesërisht pozitiv

Efekti

Peizazhi

Natyra e ndikimit në mjedis

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

Efekti sasior i ndikimit Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

I pakthyeshëm

I kthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor të ndikimit

225

Programet dhe aktivitetet specifike

OS2P2 Cilësia dhe diversifikimi i strukturave të akomodimit

Objektivat strategjike

OS2 RRITJA E PRODUKTIT DHE OFERTËS TURISTIKE Pjesërisht negativ Pozitiv

Pozitiv

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Uji

Ajri

Zhurma

Pjesërisht pozitiv Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Pjesërisht pozitiv

Toka Faktorët klimatikë

I përkohshëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Pjesërisht negativ

Efekti

Peizazhi

Natyra e ndikimit në mjedis

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

Efekti sasior i ndikimit

I kthyeshëm

I pakthyeshëm

I kthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor të ndikimit

226

OS2 RRITJA E PRODUKTIT DHE OFERTËS TURISTIKE

Objektivat strategjike

Zhurma

Negativ

Pozitiv

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Pjesërisht pozitiv Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Pjesërisht pozitiv

Toka Faktorët klimatikë

I përkohshëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Pjesërisht negativ

Efekti

Peizazhi

Natyra e ndikimit në mjedis

Ajri OS2P3 Ofrimi i aktiviteteve të Uji larmishme turistike

Programet dhe aktivitetet specifike

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

Efekti sasior i ndikimit

I pakthyeshëm

I kthyeshëm

I pakthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor të ndikimit

227

OS2 RRITJA E PRODUKTIT DHE OFERTES TURISTIKE

Objektivat strategjike

OS2P4 Lehtësirat financiare

Programet dhe aktivitetet specifike

Pjesërisht pozitiv Pozitiv

Pozitiv

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Uji

Ajri

Zhurma

Pjesërisht pozitiv Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ Pjesërisht pozitiv

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Pjesërisht pozitiv

Toka Faktorët klimatikë

I përkohshëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Pjesërisht pozitiv

Efekti

Peizazhi

Natyra e ndikimit në mjedis

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

Efekti sasior i ndikimit Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

I kthyeshëm

I pakthyeshëm

I kthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor të ndikimit

228

OS3 PROMOVIMI DHE MARKETIMI I ALPEVE SI NJË DESTINACION I VEÇANTË

Objektivat strategjike

OS3P1 Krijimi i kanaleve promovuese

Programet dhe aktivitetet specifike

Pjesërisht negativ Pozitiv

Pozitiv

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Uji

Ajri

Zhurma

Pjesërisht pozitiv Pjesërisht negativ Pjesërisht negativ Pjesërisht pozitiv

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Pjesërisht pozitiv

Toka Faktorët klimatikë

I përkohshëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Pjesërisht pozitiv

Efekti

Peizazhi

Natyra e ndikimit ne mjedis

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

Efekti sasior i ndikimit

I pakthyeshëm

I kthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor të ndikimit

229

OS3 PROMOVIMI DHE MARKETIMI I ALPEVE SI NJË DESTINACION I VEÇANTË

Objektivat strategjike

OS3P2 Marketimi i vlerave/atraksioneve

Programet dhe aktivitetet specifike

Pjesërisht negativ Pozitiv

Pozitiv

Natyra Popullatat dhe asetet materiale Trashëgimia kulturore

Uji

Ajri

Zhurma

Pjesërisht pozitiv Pjesërisht negativ Pjesërisht pozitiv Pjesërisht negativ

I përhershëm

I përkohshëm

I përhershëm

Pjesërisht pozitiv

Toka Faktorët klimatikë

I përkohshëm

Shtrirja kohore e ndikimit

Pjesërisht pozitiv

Efekti

Peizazhi

Natyra e ndikimit në mjedis

Në të gjithë zonën e zhvillimit

Në zonën e zhvillimit Në zonën e zhvillimit

I kufizuar

Në të gjithë zonën e zhvillimit Në të gjithë zonën e zhvillimit

Efekti sasior i ndikimit

I pakthyeshëm

I kthyeshëm

Natyra e efektit mjedisor të ndikimit

230

p l a n i k o m b Ëta r s e k t o r i a l i t u r i z m i t p Ër r a j o n i n e a l p e v e s h q i p ta r e v l e r Ës i m i s t r at e g j i k m j e d i s o r 231 Gusht, 2017