I TG - M A G A Z I N E
#6
LENTE-ZOMER 2018
VAN SAMPLE NAAR RESULTAAT WAAROM LIESELOTTE CNOPS ZO LACHT GEORGIA ON THEIR MIND
DOSSIER DIAGNOSTIEK
EN
UW INBRENG? Neem deel aan onze online P³-enquête! www.itg.be/survey
COLOFON Verantwoordelijke uitgever Bruno Gryseels Hoofdredacteur Roeland Scholtalbers
Redactionele coördinatie Eline Van Meervenne, Catie Young
*P³ - de kern van het ITG in één letter Ons innovatief en interdisciplinair onderzoek gaat uit van Pathogenen (Departement Biomedische Wetenschappen), Patiënten (Departement Klinische Wetenschappen) en Populaties (Departement Volksgezondheid). ITG-onderzoekers werken aan een beter begrip van tropische ziekten en ontwikkelen hiervoor verbeterde diagnose-, behandelings- en preventiemethoden. Anderen bestuderen de organisatie en het management van de gezondheidszorg en ziektebestrijding in regio’s waar de nood hoog is maar de middelen beperkt zijn. We focussen ook op de gezondheid van dieren en bestuderen daarbij vooral ziektes die op de mens overdraagbaar zijn
Redactiecomité Roeland Scholtalbers Mieke Stevens Nico Van Aerde Eline Van Meervenne Catie Young Maria Zolfo
Lay-out Toech Reclamestudio Coverbeeld Jessica Hilltout
Vertalingen Serv-U en Wilkens C.S. Contact communicatie@itg.be +32 (0)3 247 07 29
brochure-ok.indd 60
13/03/2018 16:38
#6
LENTE-ZOMER 2018
Beste lezer, We weten allemaal wat het is patiënt te zijn – het bezoek aan de witte praktijkkamer van de dokter met de indringende geur van ontsmettingsmiddelen; de noodzakelijke vragen die we moeten beantwoorden; het houten stokje in onze mond; en als we pech hebben een bloedafname of een röntgenfoto. De volgende stap is de diagnose. Voor ons lijkt het allemaal zo simpel - het is wat artsen doen - maar voor de arts is dat niet zo - het is een puzzel die moet opgelost worden. Het begint met u, de patiënt en zijn symptomen, te leren kennen en het uittesten van hypotheses door middel van diagnostische testen en vaak via de behandelingen zelf. Met deze beelden in gedachten verwelkomen we u graag bij de zesde editie van P³ en de wondere wereld van diagnostische testen bij het ITG! Maak kennis met de wetenschapper die een reeks ingenieuze sample-to-results-tests ontwikkelde, die artsen kunnen helpen een tropisch virus of hemorragische koorts nader te bepalen met slechts één patiëntenstaal uit een hele reeks dergelijke ziekten; ontmoet het hoofd van ons hiv-referentielabo, lees over haar ervaring met virusdiagnose in de voorbije 40 jaar en ontdek de aanpak van onze ‘Swab2Know’-outreach-activiteiten om meer diagnoses te kunnen stellen bij risicogroepen; leer wat een uitdaging het is om dokters in lage-inkomenslanden aan te sporen hun laboratoria te vertrouwen en te gebruiken, en wat het ITG doet om hierbij te helpen, vooral met het oog op antibioticaresistentie. Na het diagnosedossier lees je waarom twee van onze onderzoekers “Georgia on their mind” hebben – hoewel het daar niet echt tropisch is; in een exclusief interview ontmoeten we Marianne van der Sande, het nieuwe hoofd van ons departement Volksgezondheid, en ontdekken we waarom een onlangs gepensioneerd WGO-directeur het ITG nog steeds z’n thuis noemt. We hopen dat je van onze nieuwste editie geniet en aan ons denkt volgende keer dat je je arts vertelt dat je een zere keel en pijnlijke spieren hebt. Dit gezegd zijnde, een goede gezondheid aan elkeen in 2018! Met vriendelijke groet, Het Redactiecomité
# Voorwoord
1
20 7 11 brochure-ok.indd 59
13/03/2018 16:38
brochure-ok.indd 58
13/03/2018 16:38
4 5 7 11 14 18 20 22 24 26 28
ITG-NUMMER
DOSSIER: DIAGNOSTIEK INTERVIEW : LIESELOTTE CNOPS DIAGNOSTIEK IN DE TROPEN
18
HIV - 40 JAAR DIAGNOSTISCHE TESTEN GEORGIA ON THEIR MIND ECTMIH2017 – BEELDVERHAAL REWIND – OVER CATT PORTRET: MARIANNE VAN DER SANDE SUSHI ET AL ANTWERP STYLE HET ITG EN IK: DIRK ENGELS
© De inhoud van deze publicatie mag niet volledig of gedeeltelijk gereproduceerd worden zonder de uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. Foto’s in deze publicatiewerden genomen met het volledige begrip, deelname en toestemming van de geportretteerden. De beelden geven de afgebeelde situatie waarheidsgetrouw weer met de bedoeling de lezer de mogelijkheid te geven een beter beeld te vormen van ons werk.
# Inhoudsopgave 3
brochure-ok.indd 57
13/03/2018 16:38
8 . 5 3 0 .0
0
2
# ITG-CIJFER
CATT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2.038.500 is het aantal “Card agglutination test for trypanosomiasis” of CATT’s dat het ITG in 2017 wereldwijd aanleverde. CATT is een diagnostische test, die meer dan 40 jaar geleden door het ITG werd ontwikkeld voor het opsporen van slaapziekte. Wij zijn de enige producent en verspreidden wereldwijd in totaal zo’n 50 miljoen CATT’s. Ontdek meer over de geschiedenis van de CATT’s in onze ”Rewind”-sectie op pagina 22.
# Dossier 5
DOSSIER DIAGNOSTIEK brochure-ok.indd 56
13/03/2018 16:38
brochure-ok.indd 55
13/03/2018 16:38
Een diagnose stellen is voor artsen vaak een uitdaging en het onderdeel dat, vanaf hun opleiding, het moeilijkst te leren en te perfectioneren is. Artsen moeten de symptomen van de patiënt afwegen tegen diens voorgeschiedenis, risicofactoren en de waarschijnlijkheid van contact met bepaalde ziekten.
de Universiteit van Ibadan in Nigeria in 1997: “Door de rijkdom en technologische vooruitgang in ontwikkelde landen lijkt de nadruk van de medische praktijk daar te liggen op talloze en geavanceerde onderzoeken. De onze zal zich nog lange tijd moeten baseren op de oudere kunst van klinisch onderzoek ...”
In de vroege dagen van de geneeskunde - voor de microscoop, thermometers en stethoscoop bestonden - was het de enige manier om de patiënt te helpen. Dankzij de 20ste en 21ste-eeuwse technologische vooruitgang en de evolutie naar evidence-based medicine kan de hedendaagse geneeskunde steunen op een reeks betrouwbare tools, zodat ze een steeds preciezere wetenschap wordt die blijft evolueren.
Met dit in achterhoofd verkennen we het domein ‘diagnostiek’ aan het ITG. We ontdekken de onderzoekers, de verhalen en de tests die deel uitmaken van het diagnostische landschap van tropische ziekten vroeger en nu, de kennis die we delen en de technologie die we aan onze partners in het Zuiden bieden.
In het Zuiden klinkt het verhaal echter helemaal anders. In zijn proloog van ‘An Introduction to Clinical Diagnosis in the Tropics’ schreef professor A.O. Falase van
brochure-ok.indd 54
13/03/2018 16:38
ALS JE IETS WIL MOET JE ERVOOR GAAN! CATIE YOUNG Lieselotte Cnops, moleculair bioloog aan het ITG, heeft de afgelopen tien jaar vele diagnostische tests ontwikkeld voor het ITG. Haar laatste uitvinding is een reeks innovatieve ‘sample-to-results’tests die het mogelijk maken om allerlei ziekten in één keer te analyseren. P³ gaat dieper in op Lieselotte’s naarstig streven naar succes.
Lieselotte Cnops, een ambitieuze Vlaamse onderzoekster bij het Departement Klinische Wetenschappen van het ITG, is iemand die heel hard heeft gewerkt om te staan waar ze vandaag staat. Ze ontwikkelde een reeks ingenieuze moleculaire diagnostische tests – o.a. een aantal volledig geautomatiseerde sample-to-results tests in cassettevorm - voor een breed scala van tropische virale ziekten. # Dossier 7
brochure-ok.indd 53
13/03/2018 16:38
“Ik heb zes broers. Als kind al was alles competitie. Als je samen op de fiets reed, ging het over zo snel mogelijk trappen om de anderen te verslaan; aan de kust ging het over wie eerst bij het water was ... Ze leerden me om mijn mannetje te staan.“ Die taaiheid toont zich tijdens haar eerdere studies, doorheen haar carrière bij het ITG en in haar gezinsleven, als trotse moeder van twee jongens.
Hoewel Lieselotte goed is in wetenschappen, herinnert ze zich hoe het uit het hoofd leren tijdens de eerste jaren van haar studies biologie aan de universiteit, een uitdaging was. “Maar tijdens mijn master lag de focus meer op interpretatie en begrijpen en dat ging een stuk beter,” herinnert ze zich. En daar hield het niet op, in 2006 voltooide ze haar doctoraat aan de KU Leuven en daarna deed ze nog een jaartje postdoctoraal onderzoek.
13/03/2018 16:38
“Eind 2014 was geweldig!”, zegt Lieselotte, “De timing van mijn mandaatverdediging was precies tijdens de piek van de ebola-uitbraak in West-Afrika. Ik maakte deel uit van het setup-team en werkte in het ITG-diagnoselab voor mogelijk met ebola besmette patiënten in België. De dag van mijn verdediging viel op dezelfde dag dat we ons eerste ebolastaal verwachtten. Ik gaf mijn verdediging in Brussel en moest, bij terugkeer richting Antwerpen, mijn hoge hakken uitdoen om naar de trein te rennen. Ik was net op tijd, het staal kwam toe en we werkten de hele avond door om het terug te bezorgen. Uiteindelijk bleek de patiënt ebolavrij en ik ontdekte later dat ik mijn mandaat met succes had verdedigd een bijzonder positief einde aan een intense dag!” Het mandaat is nu voltooid en Lieselotte en haar wetenschappelijk medewerkster Birgit De Smet hebben, onder supervisie van viroloog Kevin Ariën van het Departement Biomedische Wetenschappen,
brochure-ok.indd 52
In 2008 startte ze bij het ITG. Als moleculair bioloog heeft ze in de loop der jaren gewerkt aan het ontwikkelen van diagnostische tests voor meer dan 20 parasieten, virussen, bacteriën en schimmels. In december 2014 werd haar, als eerste ITG-medewerker, een postdoctoraal innovatiemandaat toegekend door het toenmalige Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie van de Vlaamse overheid (toen IWT, nu VLAIO). Het mandaat beoogt onderzoek te verbinden met de regionale industrie. In het geval van Lieselotte was dit een samenwerking met Biocartis, een Vlaams bedrijf gespecialiseerd in moleculaire diagnostiek.
een volledig-geautomatiseerde sample-to-results moleculair-diagnostische prototypetest ontwikkeld, voor de gelijktijdige detectie en identificatie van een breed scala aan medisch belangrijke virussen, overgedragen door geleedpotigen (zoals muggen). Maar, net als bij haar studie, hield ze het daar niet bij. Tijdens de ebola-uitbraak werkte ze ook samen met haar team en Biocartis aan de versnelde ontwikkeling van een testcassette voor de detectie van het ebolavirus en nadien ook aan de uitbreiding van die cassette om een aantal andere hemorragische koortsen, zoals gele koorts, te detecteren. Het ITG test deze cassettes momenteel uit op het terrein in lage-inkomenslanden. Lieselotte droomt ervan ze wereldwijd beschikbaar te maken, vooral in endemische of epidemische regio’s waar ze het hardst nodig zijn. De recente uitbraken van ebola in West-Afrika en van het zikavirus in Latijns-Amerika tonen duidelijk de noodzaak en toegevoegde waarde van dergelijke moleculaire tests die gericht zijn op meerdere virussen in één keer. Zodra het ITG de veldevaluatie van de tests heeft voltooid, zullen Lieselotte en een multidisciplinair team op zoek gaan naar manieren om de verschillende cassettes op de markt te brengen en om zo haar droom alsnog waar te maken.
# Dossier 9
brochure-ok.indd 51
13/03/2018 16:38
WERKEN IN TIJDEN VAN CRISIS WAT DE CASSETTE KAN OPLEVEREN Toen Lieselotte met Biocartis samenwerkte, brak de ebola-crisis uit in West-Afrika. Op verzoek van Biocartis werd de ontwikkeling van de test bespoedigt als een snelle diagnostische test voor het ebolavirus. Tine Vermoesen en Saïd Abdellati zijn twee moedige ITG-laboratoriumonderzoekers die tijdens de epidemie stalen in Guinee gingen verwerken. Helaas was de Biocartis-cassette toen nog in de maak. Tine en Saïd analyseerden drie weken patiëntenstalen in een quarantainegebied en zwoegden tot diep in de nacht om de grote aantallen stalen uit het platteland te verwerken. “We moesten de verwerking
Tine Vermoesen en Saïd Abdellati verwerkten stalen in Guinee tijdens de ebolacrisis.
van de zeer besmettelijke stalen van begin tot einde uitvoeren in buitengewone omstandigheden”, herinnert Tine zich, “Van de 651 analyses was 43% positief.” “Met de snelle test die Lieselotte en haar team hebben ontwikkeld, zouden we enkel het eerste deel van het proces hebben moeten uitvoeren - het staal in de cassette plaatsen in een zeer goed beveiligd ‘handschoenkastje’. De handcassette vervangt in dat geval de volgende reeks testprocedures die normaal een aantal kamers in beslag nemen,” legt Saïd uit. “Resultaat: een snellere output, een pak minder praktisch werk en veiliger voor ons allemaal.”
brochure-ok.indd 50
13/03/2018 16:38
DIAGNOSTIEK IN HET ZUIDEN EEN KWESTIE VAN VERTROUWEN CATIE YOUNG In de diagnostische puzzel is een test maar zo goed als het gezondheidssysteem waarin hij functioneert. Voor een goede diagnose, dienen behandelende artsen over de vaardigheden te beschikken om patronen van symptomen en prevalentie in hun populaties te herkennen. Om hun inschattingen te verifiëren, hebben ze bovendien een arsenaal aan diagnostische tests nodig en moeten ze de indicaties, interpretaties en sterke en zwakke punten ervan kennen. Ze moeten ook de technici zelf, zowel als de resultaten die ze produceren, vertrouwen. In high-resource-settings studeren medische studenten laboratoriumpraktijken om dit te waarborgen. Artsen en diagnostische testlaboratoria volgen ook kwaliteitsnormen die zorgen voor correcte communicatie en wederzijds begrip. In lage inkomenslanden, is dit veel minder de gang van zaken. Artsen staan om diverse redenen vaker sceptisch tegenover labresultaten. Bij diagnose van bacteriële infecties en het voorschrijven van de juiste antibiotica draagt dit probleem bij aan de bedreiging van de
volksgezondheid door antimicrobiële resistentie. Het leidt ook tot verkeerde diagnoses waarbij artsen koorts voornamelijk associëren met malaria en bacteriële infecties onopgemerkt blijven. Via projecten met onze partners in het Zuiden, gericht op patiëntenzorg in ziekenhuizen, antibiotic stewardship en kwaliteitsvolle managementsystemen, werkt het ITG eraan dit te veranderen. Voorvechter in dit domein is het multidisciplinaire Bacterial Infections in the Tropics (BIT)-programma van het ITG. Het project focust op onderzoek van bacteriële infecties en hun antibioticaresistentie in lage-inkomenslanden. BIT-lid prof. Jan Jacobs sprak met P³ over de huidige relatie tussen behandelende artsen en laboratoria in het zuiden en hoe het ITG samenwerkt met lokale partners om dit te aan te pakken. “We zien dat de communicatie tussen de arts en het laboratorium te wensen overlaat en, zelfs als het lab er is, het vaak on(der-)benut blijft“, zegt Prof. Jacobs. # Dossier 11
brochure-ok.indd 49
13/03/2018 16:38
“In lage-inkomenslanden zijn microbiologische laboratoria klein, ze hebben vaak geen digitale informatiesystemen, hebben problemen met voorraadschaarste, stroomonderbrekingen, vochtigheid, hoge temperaturen, onvoldoende opgeleid labpersoneel en een algemeen gebrek aan kwaliteitsprocedures. Bovendien zijn er de kosten van laboratoriumdiagnose en de terughoudendheid van patiënten tegenover staalname. Dit doet artsen twijfelen aan labuitslagen en staan ze niet te springen voor het gebruik van labdiagnostiek.” In mei 2017 was Jacobs co-auteur van het artikel ‘Implementation of quality management for clinical bacteriology in low-resource settings’, gepubliceerd in Clinical Microbiology and Infection (Barbé B, et al). Het onderzoek belicht hoe internationale programma’s referentielaboratoria hebben versterkt bij de bestrijding van tuberculose, malaria en hiv en stelt voor om op dezelfde manier klinische kwaliteitssystemen voor bacteriologie te versterken, om
“
Het onderzoek bewijst dat het antwoord op een betere benutting van de laboratoria multidisciplinair en lokaal moet gebeuren. Prof. Jan Jacobs
te zorgen voor goede laboratoriumpraktijken bij het aanpakken van antimicrobiële resistentie. “Het onderzoek bewijst dat het antwoord op een betere benutting van de laboratoria multidisciplinair en lokaal moet gebeuren. Het toont aan dat we ons best focussen op lokale ziekenhuizen en het management helpen hun kwaliteitssystemen op peil te brengen met geaccrediteerde programma’s. Dit omvat werken met nationale toezichthoudende instanties en referentielaboratoria,” zegt Jacobs. Het opleiden van artsen en ander ziekenhuispersoneel, in goede laboratoriumpraktijken in klinische bacteriologie, is een andere cruciale factor in deze onderneming. “Door op die manier de gezondheidszorgcontext aan te pakken, proberen onze projecten de kwaliteitsnormen te verhogen en betere werkrelaties te creëren. Dit zou moeten leiden tot betrouwbare resultaten die artsen kunnen gebruiken als cruciale hulpmiddelen bij hun diagnostische be-
brochure-ok.indd 48
13/03/2018 16:38
Issa Guirard controleert zijn onderzoeksresultaten in Antwerpen samen met Marjan Peeters van het ITG. sluitvorming. In het geval van bacteriële infecties is dit goed nieuws, omdat klinische laboratoriumresultaten cruciale instrumenten zijn tegen antibioticamisbruik.” LICHTEND VOORBEELD OP HET BURKINESE PLATTELAND Maak kennis met Issa Guiraud, doctoraatsstudent die antibioticaresistentie onderzoekt in Nanoro, een plaatsje in Burkina Faso. Guiraud is arts en werkt bij de Clinical Research Unit van Nanoro (CRUN). Dit onderzoekscentrum is opgericht door een andere buitengewone ITG-alumnus, dr. Halidou Tinto. Tinto startte de kliniek in 2008 met tien personeelsleden en momenteel zijn dat er meer dan 200. Guiraud is een uitstekend voorbeeld van hoe de opleiding van artsen in laboratoriumpraktijken kan helpen. “Toen ik studeerde aan de Nationale Universiteit van Burkina Faso en we de resultaten van het laboratorium ontvingen, keek ik ernaar zonder ze echt te begrijpen. Zelfs als je met de resultaten naar de professoren ging, zeiden die dat ze niet correct waren,”
zegt hij met een enigszins beschaamde glimlach. Bij CRUN is dit anders: ze introduceerden kwaliteitssystemen, brengen artsen labtechnieken bij en leggen de waarde en betrouwbaarheid van hun resultaten uit. Dit alles wordt ondersteund door degelijke infrastructuur met leidingwater en elektriciteit (inclusief generator en back-upsysteem op zonne-energie) nodig voor de vaak temperamentvolle bacterieculturen betrokken bij het diagnosticeren van bacteriële infecties. “Ik heb in klinieken en laboratoria in Tanzania gewerkt, waar ze geen vertrouwen hadden in het laboratorium”, zegt Marjan Peeters, de microbioloog die met Guiraud bij het ITG-referentielaboratorium in Antwerpen werkt, waar hij zijn onderzoeksresultaten verifieert. “CRUN is een uitzonderlijk lokaal voorbeeld. Met zijn “best practices” kan het grote impact hebben op andere gezondheidsklinieken in de regio.” # Dossier 13
brochure-ok.indd 47
13/03/2018 16:38
ITG EN HIV EEN BIJNA 40-JARIGE DIAGNOSTISCHE RELATIE Als we denken aan diagnostiek en het ITG springt één domein onmiddellijk op de voorgrond: het vele werk dat is gedaan omtrent het diagnosticeren van hiv, sinds de ontdekking ervan, bijna 40 jaar geleden. Diagnostiek heeft steeds een belangrijke rol gespeeld in het uitgebreide hiv- en aids-onderzoek aan het ITG. Het ITG legde o.a. de Afrikaanse dimensie van de ziekte bloot. Tot vorig jaar was het Instituut het enige hiv-referentielaboratorium van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) in de wereld. Een derde van de ongeveer 30.000 hiv-patiënten, gediagnosticeerd in België, ontving hun diagnose in Antwerpen en het Instituut heeft sinds de jaren tachtig honderden hiv-tests voor de WGO en bedrijven geëvalueerd. Eén van de onderzoekers tijdens deze vele jaren van testen is Katrien Fransen, hoofd van het hiv-referentielaboratorium. Katrien, een biologe van opleiding, startte haar carrière bij het ITG in de jaren tachtig. Na een periode waarin ze rapporten schreef over natuurwetenschappen voor overheidsinstanties, was ze erg enthousiast deel uit te maken van een team waar ze directe resultaten kon zien. “We hadden het geluk dat Peter Piot zich vanaf de jaren ‘80 zo bezighield met het beleid rond hiv en aids. Het betekende
dat we konden zien hoe ons werk invloed had op mensen en de volksgezondheid. Patiënten door een heel moeilijke periode in hun leven helpen, is altijd zeer bevredigend geweest, “ zegt ze. Toen ze begon, produceerde Katrien zelf de antigenen voor de diagnostische test bekend als de ‘Western Blot’. Het was een van de vroegste tests beschikbaar voor het opsporen van antilichamen van het virus. “Ik ben begonnen als bioloog met het bestuderen van bomen,” vertelt ze, “later ben ik overgestapt naar de extractie van antigenen in een laboratorium van beveiligingsniveau drie. Vandaag zou dat zelfs niet meer mogelijk zijn, je moet strenge examens afleggen om in de laboratoria met hiv te kunnen werken. De dingen zijn veranderd!” En die verandering zit niet enkel in de werkwijze, hiv-diagnostiek is ook geëvolueerd en blijft evolueren. “Vandaag draait alles om snelheid - snel testen”, legt Katrien uit. “Mensen kunnen thuis zelf een eerste hiv-test uitvoeren die in de apotheek te koop is.” Maar ongeacht het test-type dat voor deze eerste serologische test wordt gebruikt – of het nu om een Enzyme-Linked Immuno Sorbent Assay (ELISA), de Western Blot of een snelle diagnostische proef gaat, het testen van reactieven moet nog een reeks bevestigingstesten ondergaan vooraleer
brochure-ok.indd 46
13/03/2018 16:38
“
PatiĂŤnten door een moeilijke periode in hun leven helpen, geeft me altijd veel voldoening Katrien Fransen
# Dossier 15
brochure-ok.indd 45
13/03/2018 16:38
de patiënt een definitieve diagnose krijgt die tot behandeling leidt. Het kiezen van testcombinaties hangt af van het doel van het testen en de prevalentie van de ziekte in een bepaald geografisch gebied. De WGO beveelt een reeks generieke teststrategieën voor hiv aan. Ze geven mogelijke combinaties met behulp van ELISA’s, snelle tests of een combinatie hiervan. Testalgoritmen beschrijven de combinatie en volgorde van specifieke hiv-testen die worden gebruikt in een gegeven hiv-teststrategie. Samen met deze combinaties veranderen de specifieke diagnostische tool die labotechnici kiezen regelmatig, want onderzoekers en bedrijven zijn altijd op zoek naar de volgende generatie tests. Daarom bieden Katrien en haar team ook kwali-
teitscontroles van dergelijke nieuwe hulpmiddelen: rapportage aan de WGO en analyse van het Europese kwaliteitsregistratielabel CE (Conformité Européenne). “Welke gecertificeerde test ook wordt gekozen, het belangrijkste is dat de resultaten zo nauwkeurig mogelijk zijn in een gegeven situatie. Niemand wil een verkeerde diagnose met zo’n ziekte - met het sociale stigma en alle ermee samenhangende negatieve gevolgen. Testresultaten mogen alleen met patiënten worden gedeeld nadat we de nodige reeks serologische tests hebben uitgevoerd. Natuurlijk is dit van het allergrootste belang voor ons als diagnostisch team bij het ITG, maar het is ook iets waarvan we onze partners in lage inkomenslanden bijzonder bewust van moeten maken. “
SWAB2KNOW GAAT EUROPEES CATIE YOUNG Swab2Know is een outreach-programma voor hiv van het ITG. Binnen het programma werd een diagnostische speekseltest ontwikkeld door ITGonderzoekers. Swab2Know startte in België en werd later uitgerold in vijf andere Europese landen, dankzij �nanciële steun van de Europese Commissie. Het programma draagt bij aan een grotere toegankelijkheid van diagnose en zorg voor de meest kwetsbaren.
Kennis en bewustwording zijn cruciaal bij het indijken van de verspreiding van een besmettelijke ziekte. Het ITG is actief op deze gebieden voor hiv. Met het Swab2Know-project dat in 2012 in België opstartte, wilde het Instituut de twee belangrijkste Europese groepen bereiken die getroffen zijn door de ziekte: mannen die seks hebben met mannen en Sub-Saharaans-Afrikaanse migranten. Toen het initiële project zijn doelstellingen bereik-
brochure-ok.indd 44
13/03/2018 16:38
te in 2014, werd het initiatief verdergezet met financiering van de stad Antwerpen. In 2017 zijn nog vijf andere Europese landen betrokken in het project, dat uitgroeide tot een EU-project bekend als Euro HIV EDAT. Euro HIV EDAT wil kennis vergaren om de vroege diagnose en behandeling van hiv bij kwetsbare groepen te verbeteren. Het werkt aan een grotere bekendmaking van gemeenschapsdiensten voor vrijwillige counseling en testing. Daarnaast onderzoekt het project het gebruik van innovatieve strategieën op basis van nieuwe technologieën om vroege hiv/soa-diagnose en -behandeling te verbeteren. Swab2Know is zo’n testdienst die nauw samenwerkt met gemeenschappen. Zo kreeg het ITG de coördinerende rol in het werkpakket voor de monitoring en sturing van innovatieve strategieën en interventies. “We begonnen in 2007 op het ITG met outreach-activiteiten voor hiv en andere seksueel overdraagbare aandoeningen. In de loop der jaren hebben we veel ervaring opgedaan over hoe we de barrières best kunnen doorbreken en de diagnose bij risicogroepen kunnen vergroten,” legt seksuoloog en ITG-projectleider Tom Platteau uit. Omdat er nood was aan een vereenvoudigde diagnose, ontwikkelde het hiv-referentielaboratorium van het ITG een orale speekseltest. Bloedafname vormt namelijk een drempel voor vele patiënten. Vervolgens creëerden onze diensten een website waar mensen zich online anoniem kunnen testen. “Deze activiteiten leverden een beproefde-en-geteste outreach-tool op”, aldus
Tom. “Toen we het Europese project leerden kennen, namen we dit mandaat met plezier op om Swab2Know tot ver buiten België uit te breiden”, voegt hij er aan toe. Momenteel biedt de Swab2Know-website zijn anonieme hiv-tests aan voor mensen in België, Spanje, Portugal, Denemarken, Slovenië en Roemenië zowel in hun lokale taal als in het Engels. Het Europese project werd succesvol afgerond. Elk land is nu verantwoordelijk voor hun deel van de website – het ITG zet zijn Swab2Know-inspanningen in België verder. # Dossier 17
brochure-ok.indd 43
13/03/2018 16:38
GEORGIA ON THEIR MIND
Bruno Marchal en Ariadna Nebot Giralt dragen bij aan betere tuberculosezorg in Georgië
ROELAND SCHOLTALBERS Gelegen op de overgang van OostEuropa naar West-Azië, is Georgië een goed bewaard geheim, zelfs voor fervente reizigers. Nog minder mensen associëren dit land van bijna vier miljoen inwoners met het ITG, vooral omdat het nu niet bepaald een tropisch land is. Toch werken Bruno Marchal en Ariadna Nebot Giralt van het ITG samen met Georgische gezondheidswerkers en beleidsmakers om de zorg voor tuberculosepatiënten te verbeteren.
Onder infectieziekten is tuberculose (tbc) doodsoorzaak nummer één met bijna 1,5 miljoen sterfgevallen per jaar. De meeste mensen die getroffen worden door tbc leven in ontwikkelingslanden, maar de ziekte komt ook vaak voor in landen van de vroegere Sovjet-Unie. Georgië heeft een hoog percentage nieuwe tbc-gevallen en het succespercentage van behandeling is relatief laag. Vanwege lage therapietrouw zijn meer dan één op de tien tuberculose patiënten resistent tegen eerstelijnsgeneesmiddelen. “Georgië veranderde snel na de val van het IJzeren Gordijn”, legt prof. Bruno Marchal, hoofd van de Dienst Gezondheidssystemen van het Departement Volksgezondheid uit. “Het gezondheidssysteem onderging een aantal dramatische hervormingen, wat leidde tot een volledige privatisering en deregulering van de gezondheidssector.” Zijn collega Ariadna Nebot Giralt voegt toe: “Private-for-profit-providers zijn verantwoordelijk voor de meeste tbc-zorg en -preventie. De langetermijnbehandeling die tbc-patiënten nodig hebben, is niet noodzakelijk een prioriteit voor hen.” Om de privésector te stimuleren zich beter in te zetten voor tuberculosezorg, hebben Georgische beleidsmakers hun hoop gevestigd op resultaatsgerelateerde finan-
13/03/2018 16:38
Bruno en Ariadna werden gevraagd hun ervaring in realist evaluation in te zetten. “We helpen om een beter inzicht te krijgen in het beleidsproces en de problemen die moeten worden aangepakt in tbc-zorg. De kracht van realist evaluation ligt in de ontwikkeling van een gedetailleerde en evoluerende hypothese die ten grondslag ligt aan het beleid met de betrokken actoren, waarbij hun standpunten worden vergeleken met het bestaande bewijsmateriaal”, zegt Bruno. “Daarbij begin je in te zien dat dit geen simpel beleid is om een simpel probleem aan te pakken.”
brochure-ok.indd 42
ciering (RBF). ITG’s Georgische partner, Curatio International Foundation, besloot beroep te doen op externe expertise om dit proces te begeleiden. Het ITG, de Queen Margaret University en de London School of Hygiene and Tropical Medicine, werken mee aan een onderzoeksproject van 48 maanden. Results4TB helpt de overheid bij het ontwikkelen van een betalingsschema voor aanbieders van tbczorg. Het project loopt tot 2021 en wordt gefinancierd door het Brits ministerie van Internationale Ontwikkeling, de Economic and Social Research Council, de Medical Research Council en de Wellcome Trust.
Ariadna knikt en vervolgt: “We hebben de beleidsmakers betrokken bij een gedetailleerde probleemanalyse, waardoor ze zagen dat RBF slechts een deel van de oplossing is. Als gevolg daarvan hebben ze onder meer hun beleid verbreed naar andere interventies, zoals bijscholing en het reorganiseren van de dienstverlening door taakverschuivingen.” Een bijzonder voordeel was dat, in tegenstelling tot vele andere projecten, Bruno en Ariadna vanaf het begin betrokken waren bij het ontwerpen van de theorie-geïnformeerde interventie. Ze zullen ook het algemene ontwerp van de evaluatie van de impact en de kosten van het beleid en van de onderliggende mechanismen begeleiden. “Het uitwerken van de introductie van een nieuw beleid biedt op zich al een aantal uitdagingen”, besluit Bruno. “Bovendien zal wat een rechtlijnig beleid lijkt, onderdeel worden van een complex gezondheidszorgsysteem. Results4TB zal daarom tonen hoe ook realist evaluation werkt bij het begeleiden van complexe interventies.” # ITG-verhaal 19
brochure-ok.indd 41
13/03/2018 16:38
ECTMIH2017: TOEN ANTWERPEN TROPISCH WERD Het Europese Congres voor Tropische Geneeskunde en Internationale Gezondheid (ECTMIH2017) vond vorig jaar oktober plaats in Antwerpen. Het ITG organiseerde de 10e editie van dit tweejaarlijks evenement samen met zijn partners Be-cause Health en de Federation of European Societies for Tropical Medicine and International Health (FESTMIH). Vol trots zetten zij, voor het eerst sinds het ontstaan van dit evenement, Antwerpen in de kijker.
E
brochure-ok.indd 40
13/03/2018 16:38
Enkele impressies van ECTMIH2017. Voor het gehele verhaal: www.itg.be/ectmih
ECTMIH2017
# Beeldverhaal 21
brochure-ok.indd 39
13/03/2018 16:38
<< REWIND
DE CATT UIT DE ZAK LATEN ITG-onderzoekers ontwikkelden in 1978 de CATT, een diagnostische test voor slaapziekte. Aanvankelijk werd hij met scepsis begroet, maar hij bewees zijn doeltre�endheid tijdens een slaapziekteepidemie in de vroege jaren negentig en bleef de afgelopen 40 jaar een welkome bondgenoot in de strijd tegen deze ziekte. Tot op heden produceert en levert het ITG deze test nog steeds aan landen en organisaties in nood.
Zoals vaak met vernieuwingen bestond er nogal wat twijfel bij gezondheidswerkers toen de CATT (Card Agglutination Test voor Human Trypanosomiasis) voor het eerst werd geïntroduceerd. De diagnose van slaapziekte werd traditioneel gesteld op basis van haar klinische symptomen, zoals koorts, hoofdpijn, gewrichtspijn en psychische stoornissen, en door microscopische inspectie naar de eencellige Trypanosoma brucei-parasieten in het bloed. Eind jaren ’70 was dr. Nestor van Meirvenne (helemaal rechts in de groepsfoto met zijn team), hoofd van de Dienst Serologie, overtuigd dat alternatieve diagnostische
methoden efficiënter zouden kunnen zijn. Samen met labtechnicus Eddy Magnus ontwikkelde hij de CATT-test, die een serodiagnose opleverde voor deze slopende en, indien onbehandeld, dodelijke ziekte. Al 40 jaar helpt deze test bij het bestrijden van slaapziekte in Afrika. Prof. Philippe Büscher, die momenteel een nieuwe snelle test voor slaapziekte valideert, herinnert zich: “Toen ik in 1986 bij het ITG kwam, waren ze bezig met de evaluatie van de CATT-test. De onderzoekers konden de test echter niet zonder slag of stoot introduceren, omdat hij infecties detecteerde bij patiënten zonder symptomen. Pas toen bleek dat veel meer mensen dan gedacht de infectie meedroegen, liep alles los.” Tijdens de epidemie van de jaren ’90, in Centraal-Afrika, werd de CATT op grote schaal gebruikt en in het veld aanvaard als belangrijk diagnose-instrument voor slaapziekte. “Dankzij de CATT werd slaapziekte in Afrika onder controle gebracht,” vult Büscher aan, “omdat hij het mogelijk maakt om per
brochure-ok.indd 38
13/03/2018 16:38
dag 300 tot 400 mensen te screenen, de behandeling van patiënten te garanderen, overdracht te minimaliseren en dus een uitbraak snel onder controle te krijgen. In de jaren ‘90 werden ongeveer 40.000 gevallen gerapporteerd. Vandaag is het aantal nieuwe gevallen gedaald tot 2.000. Voor het snel terugdringen van de prevalentie van deze ziekte was de rol van de CATT erg belangrijk.”
Naast WHO Collaborating Centre voor slaapziekte, is het ITG wereldwijd de enige producent van de CATT. Diane Jacquet en haar team werken aan de productie en leveren aan klanten als Artsen Zonder Grenzen, de WGO, nationale slaapziektebestrijdingsprogramma’s en het het Drugs for Neglected Diseases (DNDi)-initiatief. Ze is al 10 jaar hoofd van de dienst en haar team produceerde tijdens die periode, ongeveer 2.000.000 testen per jaar.
# Rewind 23
brochure-ok.indd 37
13/03/2018 16:38
PORTRET MARIANNE VAN DER SANDE De Nederlandse Marianne van der Sande is het enthousiaste nieuwe departementshoofd Volksgezondheid bij het ITG. P³ praat met haar over werken in Sub-Saharaans Afrika en wat het dynamiseren van volksgezondheid op het ITG voor haar betekent.
In haar directe stijl legt Marianne haar enthousiasme voor deze nieuwe functie uit: “Mijn vorige baan in Nederland deed ik al tien jaar met veel plezier. Maar, toen deze job zich aandiende, werd ik heel enthousiast. Ik kon iets nieuws starten waardoor ik terug in contact kwam en kon werken met landen in het Zuiden.” Marianne maakte voor het eerst kennis met de tropen bij het begin van haar carrière. Tijdens haar werk in ziekenhuizen in Nederland ondernam ze missies voor Artsen Zonder Grenzen naar Soedan en Oeganda. Daarna werkte ze vier jaar als arts in het Sichili Mission Hospital in Zambia, gevolgd door 10 jaar als epidemioloog in Gambia. Omdat ze haar drie kinderen een Europese opleiding wilde geven, keerde ze met haar familie terug naar Nederland, waar ze een opdracht aannam in de volksgezondheid. Van 2007 tot medio 2017 was Marianne hoofd van het Centrum Epidemiologie en Surveillance (EPI) bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Haar kinderen gaan momenteel hun eigen weg en Marianne vond het moment gekomen voor een nieuw perspectief. “Het terrein is de afgelopen 10 jaar erg veranderd, maar dat is verfrissend omdat ik dingen kan leren. Ik ben benieuwd te zien hoe mijn huidige expertise op het gebied van infectieziekten en volksgezondheid weer nuttig kan zijn voor de tropen.”
brochure-ok.indd 36
13/03/2018 16:38
NETWERKEN EN BEHEERSBAAR FORMAAT
CONSOLIDATIE VAN DE ITG-BIJDRAGE AAN WERELDWIJDE GEZONDHEID
De algemene missie van het Departement Volksgezondheid blijft “het genereren, verspreiden en beheren van wetenschappelijke kennis, relevant voor de volksgezondheid in ontwikkelingslanden, door onderzoek, postacademisch onderwijs en dienstverlening”. Voor Marianne zijn de belangrijkste componenten bij het vervullen van deze missie gemotiveerde bekwame mensen in sterke mondiale netwerken. Ook de relatief kleine omvang van het ITG ziet ze als concurrentievoordeel in de wereldwijde gezondheidsarena. “Er zijn tegenwoordig nogal wat universiteiten met mondiale gezondheidsinstituten, dus we moeten zorgen dat ons aanbod gedifferentieerd is. We kunnen de interne verbanden tussen Volksgezondheid, Biomedische Wetenschappen en Klinische Wetenschappen verder versterken. Universiteiten hebben die afdelingen ook, maar ze staan vaak elk op zich. Als kleiner en meer gespecialiseerd Instituut, creëert een nauwe band tussen onze afdelingen een ideale situatie om samen moeilijke klussen te klaren,” zegt Marianne met overtuiging.
De voornaamste gebieden van externe impact die Marianne met haar departement tijdens de komende vijf tot tien jaar wil verwezenlijken zijn deze: een zichtbare bijdrage leveren aan de wereldwijde duurzame ontwikkelingsdoelstellingen en de mondiale gezondheidsprioriteiten; behoud van de positie van ITG als erkende en gerespecteerde globale partner in onderzoek, onderwijs en capaciteitsopbouw; bijdragen aan de verbetering van de gezondheid in lage- en middeninkomenslanden door de ontwikkeling, implementatie en verspreiding van passende, aanvaardbare, innovatieve, effectieve en efficiënte interventies.
“
Als kleiner en meer gespecialiseerd Instituut, creëert een nauwe band tussen onze afdelingen een ideale situatie om samen moeilijke klussen te klaren.
Om dit te realiseren, wil ze “voortbouwen op onze positieve geschiedenis”. Dit betekent dat we ons blijven richten op het verbeteren van de gezondheid door een multidisciplinaire aanpak. Dit komt al goed tot uiting in het team van het Departement Volksgezondheid dat bestaat uit epidemiologen en sociale en politieke wetenschappers. Ze erkent hierbij het belang van motivatie en dynamiek binnen haar team. “Je moet ervoor zorgen dat collega’s zich gerespecteerd voelen in wat ze doen en dat ze worden erkend vanwege hun bijdragen – hierdoor krijgen mensen nieuwe energie. Ik weet dat als we dit kunnen combineren met degelijk werk over de verschillende departementen heen en met onze partners in het noorden en zuiden, we dat heel goed zullen doen, “ voegt ze er glimlachend aan toe. # Portret 25
brochure-ok.indd 35
13/03/2018 16:38
OVERLEVEN ALS JAPANSE EXPAT IN ANTWERPEN NICO VAN AERDE
VIS
Bio-informaticus Hideo Imamura werkt al acht jaar bij het ITG en analyseert gegevens voor projecten rond moleculaire parasitologie, veterinaire protozoölogie en malariologie. Momenteel werkt hij aan een project om de Leishmania parasiet rechtstreeks in het beenmerg van een patiënt te detecteren in plaats van deze in een laboratoriumomgeving te moeten kweken.
‘Zeevishandel De Eendracht’ Hoogstraat 53 2000 Antwerpen
Volgens onze collega’s is Hideo ook een uitstekende sushi-kok. Sushi wint aan populariteit in België en nogal wat mensen proberen het gerecht thuis zelf te maken. We ontfutselen hem enkele geheimen over de beste plaatsen om ingrediënten te vinden. Als extraatje vertelde Hideo ons ook waar we de beste Japanse restaurants in Antwerpen zijn.
ZEEWIER
Zoals veel Japanners leerde Hideo thuis sushi maken, toekijkend hoe zijn moeder kookte. Hij zegt lachend dat het maken van sushi niet zo moeilijk is en dat de instructies op de meeste sushi-azijnflessen vermeld staan. Het grootste probleem is verse ingrediënten vinden.
Hideo koopt verse zalm en af en toe tonijn in De Eendracht, volgens hem de beste viswinkel van Antwerpen. Verse tonijn is niet het hele jaar verkrijgbaar. Hideo benadrukt dat het invriezen van vis met vloeibare stikstof de beste manier is om verse vis te bekomen Elke winkel in de Van Wesenbekestraat 2060 Antwerpen De Van Wesenbekestraat is het kloppend hart van de Chinese gemeenschap in Antwerpen. De lokale winkels beperken zich zeker niet tot Chinese voedingswaren, maar hebben daarnaast tal van Aziatische ingrediënten. Hideo adviseert rondshoppen voor zeewier omdat de prijzen tussen winkels erg variëren. SUSHI-AZIJN ‘Seing Thai Supermarket’ Van Wesenbekestraat 28-32 2060 Antwerpen Hideo heeft één adres voor sushi-azijn: de Thaise supermarkt in de Van Wezenbekestraat
brochure-ok.indd 34
13/03/2018 16:38
SUSHIRIJST ‘Tagawa’ Vleurgatsesteenweg (Chaussée de Vleurgat) 119 1000 Brussel Bijna elke lokale supermarkt heeft sushirijst, maar als Hideo dat ietsje extra wil, koopt hij sushirijst van de Japanse winkel Tagawa in Brussel. Hij waarschuwt dat het duur kan zijn, met prijzen dubbel zo hoog zijn als in Japan. GROENTEN EN ZADEN Iedere lokale winkel Komkommer, waterkers en sesamzaad zijn te vinden in elke winkel. Voor kleinere komkommers gaat Hideo ook naar de Van Wezenbekestraat. OPMERKELIJKE JAPANSE RESTAURANTS IN ANTWERPEN Laten we eerlijk zijn, we hebben niet altijd zin om zelf te koken. Hideo maakte een lijst met zijn favoriete Japanse restaurants in Antwerpen. KIOKU Oude Vaartplaats 47 2000 Antwerpen Kioku biedt degelijke en correct geprijsde Japanse en andere oosterse gerechten MINATO Vlaamsekaai 61 2000 Antwerpen
I RO HA Haarstraat 8 2000 Antwerpen Hideo is vooral gecharmeerd door dit restaurant in het centrum van Antwerpen, waar een verscheidenheid aan traditionele, zelfbereide gerechten wordt geserveerd. IZUMI Beeldhouwersstraat 44 2000 Antwerpen Izumi is een duurder restaurant, maar de gerechten staan hoog aangeschreven. De ingrediënten komen uit Parijs en de koks zijn opgeleid in een exclusieve kokschool. Het is een favoriete lunchplek van lokale zakenmensen.
Authentiek Japans eten, niet enkel sushi.
# De lijst 27
brochure-ok.indd 33
Š World Health Organization 13/03/2018 16:37
brochure-ok.indd 32
13/03/2018 16:37
ITG & IK DIRK ENGELS Dirk Engels ging onlangs met pensioen, na jarenlange dienst als directeur van de eenheid ‘Control of Neglected Tropical Diseases’ (Bestrijding Verwaarloosde Tropische Ziekten) bij de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO). Dirk vertelt over zijn band met het ITG, rode draad doorheen zijn hele loopbaan.
volksgezondheid op een praktische manier aan te pakken in mijn eerste jobs in lage inkomenslanden. Het was in deze omgeving dat de realiteit van het terrein, hard werken en mijn polyvalente ITG-opleiding elkaar ontmoetten en vorm gaven aan mijn talent om duurzame gezondheidsprogramma’s op te zetten.
Mijn passie voor tropische geneeskunde begon al heel vroeg. Het waren waarschijnlijk de missionarissen die mijn nieuwsgierigheid wekten. Zij kwamen in mijn Belgische school hun verhalen vertellen over mensen helpen in verre landen. Die interesse bleef duren tijdens mijn medische studies, het moment dat ik ook het ITG leerde kennen. Veel van mijn professoren aan de universiteit meenden dat ik, als goede student, een andere specialiteit moest kiezen. Luc Eyckmans was de toenmalige directeur van het Instituut. Als tropische geneeskunde mijn passie was, dan moest ik daarmee verder gaan, zei hij. Ik ben erg blij dat ik zijn advies heb gevolgd, het heeft me een rijke carrière in verwaarloosde tropische ziekten (NTD’s) helpen opbouwen.
Ik heb ook een persoonlijke band met het ITG vanwege mijn professionele relatie met Bruno Gryseels. Hij stelde me een opdracht voor in Burundi waarvoor ik nauw met hem samenwerkte in Nederland. In 1997 heeft hij mij aangeworven bij het ITG, waar we de Master in Disease Control introduceerden. Die ervaring leidde tot een hoogtepunt in mijn carrière: op wereldschaal werken aan de strijd tegen verwaarloosde ziektes samen met de WGO. Hier heb ik met trots bijgedragen aan de creatie van een praktische routekaart voor verwaarloosde ziektes. Via de Verklaring van Londen van 2012 kon ik informele allianties smeden die van onschatbare waarde bleken bij grootschalige volksgezondheidprogramma’s voor verwaarloosde ziektes, die momenteel meer dan een miljard minderbedeelden bereiken. Ik heb dit alles aan het ITG te danken. Ik beschouw het Instituut daarom als ‘thuisbasis’, de rode draad doorheen mijn carrière.
De postgraduaatopleiding tropische geneeskunde aan het ITG gaf me een holistische visie en stelde me in staat
# ITG & ik 29
brochure-ok.indd 31
13/03/2018 16:37
KALENDER
UW INBRENG TELT
22 April
Antwerp 10 Miles
Neem deel aan onze enquête
27 mei
Sound of Science Festival
www.itg.be\survey
9 Sep
Open Monumentendag
25 Nov
Dag van de Wetenschap
5-7 Dec
59th ITM Colloquium on Antibiotic Resistance, Cambodja
Voor andere vragen, opmerkingen of suggesties of om een papieren versie van P³ aan te vragen, neem contact op met communicatie@itg.be
@
Lees P³ online via www.itg.be/magazine
@
www.itg.be ITGITMAntwerp @ @ITMantwerp / @TropischITG @
@ www.itg.be/update