Adi adi 6 maila gida by Intxaurrondo Ikastola

Gida Adi-Adi euskarari

LEHEN HEZKUNTZA

Zubia

Santillana

133117 _ 0001-0037.indd 1

5/6/09 12:38:14

133117 _ 0001-0037.indd 2

5/6/09 12:38:15

Aurkibidea Sarrera Jakintzaren Etxea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV Lehen Hezkuntza. Helburuak

.......................

Oinarrizko gaitasunak curriculumean

...............

VI VII

Bosgarren mailarako baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII Seigarren mailarako baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X Edukien mapak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII Oinarrizko gaitasunak Hizkuntzan . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVI Ikasten Ikasteko programa Ikaslearen liburua

.........................

................................

XXII

Gida didaktikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXII

Gida didaktikoa LEHEN HIRUHILEKOA 1. unitatea. Dortokaren etxea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2. unitatea. Bihurgune arriskutsua . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3. unitatea. Eguzkia begi artean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 4. unitatea. Jaioberriaâ&#x20AC;Ś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 5. unitatea. Gabonetako ibilgailuak . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

BIGARREN HIRUHILEKOA 6. unitatea. Zer egin energia aurrezteko . . . . . . . . . . . . 78 7. unitatea. Besaulkia

..............................

8. unitatea. Txiklearen makina handia . . . . . . . . . . . . 106 9. unitatea. Lur, Eguzki eta Ilargiren alaba . . . . . . . . 120 10. unitatea. Moby Dick

..........................

134

HIRUGARREN HIRUHILEKOA 11. unitatea. Herriak eta ohiturak

................

150

12. unitatea. Morroia eta erregea. . . . . . . . . . . . . . . . . 164 13. unitatea. Nitokrisen sandalia

.................

178

14. unitatea. Marradun pijama zuen haurra . . . . . . 192 15. unitatea. Galdera zailak erantzuten . . . . . . . . . . . 206 LEXIKOA

..........................................

AHOZKO KOMUNIKAZIOKO TESTUAK

.............

222 234

GRAMATIKAKO ESKEMEN ERANTZUNAK . . . . . . . . . . 266

133117 _ 0001-0037.indd 3

5/6/09 12:38:15

Ongi oinarritutako proiektua

Guztion etxea

Jakintzaren Etxeak kalitatezko hezkuntza du helburu, ikasleei eskolan arrakasta lortzen laguntzeko. Ikerketa- eta eztabaida-prozesu luze baten emaitza da. Irakasleek, pedagogoek, psikologoek, argitaratzaileek, irudigileek eta asmo oneko eta jakinduria handiko beste hainbat profesionalek elkarrekin egindako lana da. Haien lanak eta Zubia/Santillanaren esperientzia luzeak bermatzen dute proiektu honen sendotasuna.

Jakintzaren Etxeak zuzentasuna du helburu hezkuntzan, ikasle guztiek aurki dezaten beren ikaskuntza-erritmoarekin eta egoera pertsonalarekin bat datorren erantzuna.

Irakasleek, ikasleek eta gurasoek konfiantza osoa izan dezakete Jakintzaren Etxean.

Proiektu honen helburuen artean dago, halaber, ikasleek bizi garen gizarteko kulturaniztasuna bereiztea eta onartzea.

Zuzentasuna lortzeko, benetako balio-hezkuntzarako proiektu bat proposatzen da. Arreta berezia jartzen zaie bizikidetzari, ingurumena zaintzeari eta guztiontzako mundu hobea eraikitzea sustatzen duten beste balio batzuei.

Jakintzaren Etxea proiektu zabala da eta denek dute lekua: ikasleek, irakasleek, gurasoekâ&#x20AC;Ś

IV 133117 _ 0001-0037.indd 4

â&#x20AC;˘

5/6/09 12:38:17

â&#x20AC;˘

zsn

aa ri a-

, e-

Jakintzaren Etxea, Zubia/Santillanaren hezkuntza-proiektu berria, aproposaproposa da ikasleek pertsona eta gizarteko kide gisa garatzeko behar dituzten gaitasunak bereganatzeko.

Proiektuaren zutabeak

eta gizarte-ingurunea ulertzeko eta haiei buruzko erabakiak hartzeko. â&#x20AC;˘ Derrigorrezko Hezkuntzan zehar ikasleek bereganatu behar dituzten oinarrizko gaitasunak garatzen laguntzea. Arlo guzti-guztietan sustatzen da ondoren zerrendatutako gaitasunen garapena; hain zuzen ere, gaitasun horiexek dira gaur egungo gizartean behar bezala moldatu ahal izateko ikasleek behar dituztenak: Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Matematikarako gaitasuna

Jakintzaren Etxeak hiru printzipio ditu oinarrian: â&#x20AC;˘ Ikaskuntza eraginkorra sustatzea, ikasleari bereganatu beharreko trebetasunak behar bezala garatzeko aukera emango diona. Lehen Hezkuntzako bigarren zikloan, helburua argia da: ziklo horretako funtsezko eduki kurrikularren (irakurketa, idazketa, zenbakiak, oinarrizko eragiketak, hurbil-hurbileko natura- eta gizarte-ingurunearen ulerkuntza...) ikasketa sendoa bermatzea. Hori guztia lortzeko, ikaslearen liburuez gain, hainbat baliabide ematen ditugu, funtsezko edukiak azaltzeko, berrikusteko, finkatzeko, osatzeko eta ebaluatzeko. â&#x20AC;˘ Ezagutza eguneroko bizitzan erabiltzea, neskamutilek eguneroko bizitzan behar bezala aritzeko. Helburu jakin batzuk lortu nahi ditugu: ikasleak egokitutako komunikazio-egoeretan moldatzea, matematikan ikasitakoa eguneroko bizitzan erabiltzea eta ikasitako edukiak baliatzea beren natura-

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Ikasten ikasteko gaitasuna Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Aurrera, zuen proiektua da hau. Zuen etxea da. Guztion etxea da.

V 133117 _ 0001-0037.indd 5

5/6/09 12:38:20

Lehen Hezkuntza

HELBURUAK

Hezkuntzako Lege Organikoak dioenez, Lehen Hezkuntzaren helburua haur guztiei norberaren garapen pertsonala eta ongizatea finkatzeko aukera ematea da, ahozko adierazpenari nahiz ulermenari, irakurketari, idazketari eta kalkuluari buruzko oinarrizko trebetasun kulturalak eskuratzeko aukera ematea, bai eta gizarte-trebetasunak, lanerako eta ikasketarako ohitura, arterako sena, sormena eta afektibitatea garatzeko aukera ematea ere. Etapako helburuen zerrenda ageri den atalean, legeak hau adierazten du: ÂŤLehen Hezkuntzak zenbait gaitasun garatzen lagunduko die haurrei; hauek egiteko aukera ematen dutenak: a) Bizikidetza-balioen nahiz -arauen berri izatea eta balioestea, haien arabera obratzen ikastea, herritar aktibo izateko prestatzea eta giza eskubideak errespetatzea, bai eta gizarte demokratikoen pluraltasuna ere. b) Banakako lanerako eta talde-lanerako ohiturak garatzea, eta ikasten ahalegina egitekoa eta erantzulea izatekoa, bai eta nork beregan konfiantza izateko jarrera, zentzu kritikoa, ekimen pertsonala, jakin-mina eta ikasteko interesa eta sormena izatea ere. c) Gatazkei aurrea hartzeko eta modu baketsuan konpontzeko trebetasunak eskuratzea, etxekoekin autonomoak izateko, bai eta inguruko gizarte-taldeetan ere. d) Hauek guztiak zer diren jakitea, ondo ulertzea eta errespetatzea: kulturak, pertsonen arteko desberdintasunak, emakumeen eta gizonen arteko eskubide- eta aukera-berdintasunak eta ezintasunak dituzten pertsonak ez diskriminatzea.

f) Gutxienez, atzerriko hizkuntza baten hizkuntzakomunikaziorako gaitasuna eskuratzea, mezu errazak adierazteko eta ulertzeko eta eguneroko bizitzako egoeretan moldatzen jakiteko. g) Oinarrizko matematika-gaitasunak garatzea, eta kalkuluko oinarrizko eragiketak egitea, geometriako ezagutzak izatea eta iritzira kalkulatzen jakitea eskatzen duten problemak ebazten hastea, eta eguneroko bizitzako egoeretan aplikatzeko gai izatea. h) Ingurune naturalaren, sozialaren eta kulturalaren berri izatea eta balioestea, bai eta horietarako ekintzak eta babesteko aukerak zein diren jakitea ere. i) Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak erabiltzen hastea, ikasteko, eta jasotako nahiz sortutako mezuekiko jarrera kritikoa garatzea. j) Zenbait arte-adierazpen erabiltzea eta ikusizko proposamenak egiten hastea. k) Higienea eta osasuna balioestea, norberaren gorputza eta gainerakoena onartzea, desberdintasunak errespetatzea eta gorputz-hezkuntza eta kirola erabiltzea, garapen pertsonala eta soziala hobetzeko. l) Gizakiaren hurbileko animalien berri izatea eta balioestea, eta haiek zaintzen lagunduko duten portaerak hartzea. m) Ahalmen afektiboak garatzea, nortasunaren alderdi guztietan eta gainerakoekiko harremanetan, eta, halaber, indarkeriaren aurkako jarrera, aurreiritzien aurkakoa eta estereotipo sexisten aurkakoa goratzea. n) Bide-hezkuntza eta errespetuzko jarrerak sustatzea, trafiko-istripuak prebenitzekoÂť.

e) Euskaraz eta gaztelaniaz jakitea eta behar bezala erabiltzea eta irakurtzeko ohiturak sortzea.

VI 133117 _ 0001-0037.indd 6

5/6/09 12:38:20

Oinarrizko gaitasunak CURRICULUMEAN

Hezkuntzako Lege Organikoak badu berritasun garrantzitsu bat: oinarrizko gaitasunak curriculumean sartzen ditu.

• Ahalmenak garatzea gehiago sustatzen dute, edukiak barneratzea baino, ikasketak zehaztean edukiak betiere han egongo diren arren.

Hau dio legearen testuak: «curriculumeko arloen eta materien bidez, ikasleek hezkuntza-helburuak eskuratzea lortu nahi da, eta, beraz, oinarrizko gaitasunak ere eskura ditzatela. Hala eta guztiz ere, ez dago lotura unibokorik arlo edo materia batzuen irakaskuntzaren eta gaitasun batzuen garapenaren artean. Arlo bakoitzak gaitasun jakin batzuk garatzen laguntzen du eta, aldi berean, oinarrizko gaitasun bakoitza lortzeko zenbait arlo edo materia landu behar dira».

• Ikasitakoa aplikagarria den kontuan hartzen dute, «gai den» pertsona bere ekintza-esparruko arazoei irtenbideak emateko gauza baita.

Eta hau dio legeak gai berari buruz: «Curriculuma antolatzean, ezagutza-arloak hartzen dira kontuan, eta haietan bilatu behar dira etapa honetan gaitasunak garatzeko aukera emango duten erreferenteak. Beraz, arlo bakoitzean gehienbat oinarrizko zein gaitasun bultzatzen diren adierazten da. Bestalde, helburuak eta edukien aukeraketa-gaitasunak behar bezala garatzeko zehazten dira».

• Kalitatearen eta zuzentasunaren arteko elkargunea osatzen dute. Alde batetik, gure garaiko behar errealei erantzuna emango dien hezkuntza bermatzen saiatzen dira (kalitatea). Bestetik, ikasle guztiek barneratzea espero da, herritar guztien oinarri komuna izan daitezen (zuzentasuna).

Zer dira oinarrizko gaitasunak? Norberak eskuratutako ezagutzak, trebetasunak eta jarrerak zenbait testuingurutan eta egoeratan modu integratuan praktikan jartzeko ahalmena da gaitasuna. Gaitasuna izeneko kontzeptuak hauek biltzen ditu: ezagutza teorikoak, trebetasunak edo ezagutza praktikoak eta jarrerak. Jakintza baino haratago doa, bai eta egiten edo aplikatzen jakitea baino haratago ere, izaten edo egoten jakitea ere hor sartzen baita.

• Izaera dinamikoa dute, pixkanaka-pixkanaka garatzeaz gain, zenbait egoeratan eta hezkuntza-erakundetan eskura daitezkeelako. • Diziplinarteko eta zeharkako izaera dute, diziplina akademiko askotako ezagutzak biltzen baitituzte.

Beraz, oinarrizko gaitasunak dira gizabanakoek beren burua gauzatzeko eta garapen pertsonalerako behar dituzten ezagutzak, trebetasunak eta jarrerak; hala, gizartearen zati izango dira eta lan egiteko aukera izango dute. Gaitasunak derrigorrezko hezkuntzaren amaieran eskuratu behar lirateke eta bizitza osoan zehar etengabe ikasteko oinarria izan behar lukete.

Oinarrizko gaitasunek zenbait ezaugarri dituzte. Hona hemen:

VII 133117 _ 0001-0037.indd 7

5/6/09 12:38:20

Bosgarren mailarako baliabideak IKASLEARENTZAKO BALIABIDEAK

IRAKASLEARENTZAKO BALIABIDEAK

Liburuak

Gida didaktikoak

• Adi-Adi euskarari 5

•

• Matematika 5

• Adi-Adi euskarari 5 gida didaktikoa Entzuteko testuen CDa dakar

• Ingurunearen Ezaguera 5

• Matematika 5 gida didaktikoa

•

• Herritartasunerako Hezkuntza

• Ingurunearen Ezaguera 5 gida didaktikoa

• Musika 5

• Herritartasunerako Hezkuntza gida didaktikoa

•

• Marraztea eta Margotzea 5

• Musika 5 gida didaktikoa – Abestien, ariketen eta entzunaldien CDa dakar.

•

Ikasgelarako baliabideak

Mapa mutuak • Euskal Autonomia Erkidegoko, Espainiako eta Europako mapak

•

• Erlijioa 5

•

• New Science 5 • Drawing and Painting 5 • Txiri-Txiri irakurgaiak 5

Koadernoak • Adi-Adi euskarari 5 Lehen Hiruhilekoa • Adi-Adi euskarari 5 Bigarren Hiruhilekoa • Adi-Adi euskarari 5 Hirugarren Hiruhilekoa • Matematika 5 Lehen Hiruhilekoa • Matematika 5 Bigarren Hiruhilekoa • Matematika 5 Hirugarren Hiruhilekoa • Lengua castellana 5 Primer Trimestre • Lengua castellana 5 Segundo Trimestre • Lengua castellana 5 Tercer Trimestre • Ortografia • Mapekin lanean

•

Matematikako material erabilgarria • Gorputz geometrikoak: konoak, prismak, zilindroak, esferak, kuboak, piramideak… • Gorputz geometrikoen garapenak • Zatikiak lantzeko panelak • Irudi lauak • Arbelerako tresnak: erregela, konpasa, angelu-garraiagailua, eskuiara eta kartaboia • Billeteak eta txanponak

•

A b

•

Matematikako horma-irudiak • Kuadrilatero motak, triangelu motak, gorputz geometrikoak, poligonoak, zirkulua eta zirkunferentzia, angeluak

•

Ingurunearen Ezaguerako horma-irudiak • Giza gorputza lantzeko horma-irudiak, Autonomia Erkidegoko mapak, Espainiakoak, Europakoak…

•

Euskarako horma-irudiak • Aditzak, deklinabidea eta perpaus motak Láminas de Lengua • Modelos de las conjugaciones verbales

VIII 133117 _ 0001-0037.indd 8

5/6/09 12:38:20

EAK Baliabide digitalak • Marraztea eta Margotzea 5 gida didaktikoa

• Baliabide didaktikoak CDa

• Erlijioa 5 gida didaktikoa

• Dokumentu kurrikularrak CDa

• Guía didáctica Lengua castellana 5 – Incluye CD para el programa de Comunicación oral

Ikasten Ikasi programa

• Teacher’s Book New Science 5 • Teacher’s Book Drawing and Painting 5

• Irakasleentzako eskuliburua • Eskemak

Ebaluaziorako baliabideak • Ebaluaziorako baliabideak. Adi-Adi euskarari 5 • Ebaluaziorako baliabideak. Matematika 5 • Ebaluaziorako baliabideak. Ingurunearen Ezaguera 5 • Recursos para la evaluación. Lengua castellana 5

Aniztasunaren trataerarako baliabideak • Antzerki-tailerra 5 • Matematika 5. Finkatzeko eta Zabaltzeko fitxak • Ingurunearen Ezaguera 5. Finkatzeko eta Zabaltzeko fitxak • Fichas de Refuerzo y Ampliación. Lengua castellana 5 • Mapekin lanean

Gaitasunak lantzeko baliabideak • 100 proposamen, hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna lantzeko • 100 proposamen matematika-gaitasuna lantzeko • 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna lantzeko

IX 133117 _ 0001-0037.indd 9

5/6/09 12:38:21

Seigarren mailarako baliabideak IKASLEARENTZAKO BALIABIDEAK

IRAKASLEARENTZAKO BALIABIDEAK

Liburuak

Gida didaktikoak

• Adi-Adi euskarari 6

•

• Matematika 6

• Adi-Adi euskarari 6 gida didaktikoa Entzuteko testuen CDa dakar

• Ingurunearen Ezaguera 6

• Matematika 6 gida didaktikoa

•

• Herritartasunerako Hezkuntza

• Ingurunearen Ezaguera 6 gida didaktikoa

• Musika 6

• Herritartasunerako Hezkuntza gida didaktikoa

•

• Marraztea eta Margotzea 6

• Musika 6 gida didaktikoa – Abestien, ariketen eta entzunaldien CDa dakar.

•

Ikasgelarako baliabideak

Mapa mutuak • Euskal Autonomia Erkidegoko, Espainiako eta Europako mapak

•

• Erlijioa 6

•

• New Science 6 • Drawing and Painting 6 • Txiri-Txiri irakurgaiak 6

Koadernoak • Adi-Adi euskarari 6 Lehen Hiruhilekoa • Adi-Adi euskarari 6 Bigarren Hiruhilekoa • Adi-Adi euskarari 6 Hirugarren Hiruhilekoa • Matematika 6 Lehen Hiruhilekoa • Matematika 6 Bigarren Hiruhilekoa • Matematika 6 Hirugarren Hiruhilekoa • Lengua castellana 6 Primer Trimestre • Lengua castellana 6 Segundo Trimestre • Lengua castellana 6 Tercer Trimestre • Ortografia • Mapekin lanean

•

Matematikarako material erabilgarria • Gorputz geometrikoak: konoak, prismak, zilindroak, esferak, kuboak, piramideak… • Gorputz geometrikoen garapenak • Zatikiak lantzeko panelak • Irudi lauak • Arbelerako tresnak: erregela, konpasa, angelugarraiagailua, eskuiara eta kartaboia • Billeteak eta txanponak

•

A b

•

Matematikako horma-irudiak • Kuadrilatero motak, triangelu motak, gorputz geometrikoak, poligonoak, zirkulua eta zirkunferentzia, angeluak

•

Ingurunearen Ezaguerako horma-irudiak • Giza gorputza lantzeko horma-irudiak, Autonomia Erkidegoko mapak, Espainiakoak, Europakoak…

•

Euskarako horma-irudiak • Aditzak, deklinabidea eta perpaus motak Láminas de Lengua • Modelos de las conjugaciones verbales

X 133117 _ 0001-0037.indd 10

•

5/6/09 12:38:21

EAK Baliabide digitalak • Marraztea eta Margotzea 6 gida didaktikoa

• Baliabide didaktikoak CDa

• Erlijioa 6 gida didaktikoa

• Dokumentu kurrikularrak CDa

• Guía didáctica Lengua castellana 6 – Incluye CD para el programa de Comunicación oral

Ikasten Ikasi programa

• Teacher’s Book New Science 6

• Irakasleentzako eskuliburua

• Teacher’s Book Drawing and Painting 6

• Eskemak

Ebaluaziorako baliabideak • Ebaluaziorako baliabideak. Adi-Adi euskarari 6 • Ebaluaziorako baliabideak. Matematika 6 • Ebaluaziorako baliabideak. Ingurunearen Ezaguera 6 • Recursos para la evaluación. Lengua castellana 6

Aniztasunaren trataerarako baliabideak • Antzerki-tailerra 6 • Matematika 6. Finkatzeko eta Zabaltzeko fitxak • Ingurunearen Ezaguera 6. Finkatzeko eta Zabaltzeko fitxak • Fichas de Refuerzo y Ampliación. Lengua castellana 6 • Mapekin lanean

XI 133117 _ 0001-0037.indd 11

5/6/09 12:38:21

EDUKIEN MAPA IRAKURGAIA

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Galdera Ana Urkiza A zer kakao-nahastea! MUY Junior Hazi miresgarriak Maite Franko Zack Galaxy Jordi Serra i Fabra Kixmiren etorrera Herri-ipuina Ahatea eta egur pusketa Joxemari Iturralde Munduari itzulia Ixiar Rozas Printze txikia Antoine de Saint-ExupĂŠry Klima aldatzen ari da Jean Arthus-Bertrand Belatza eta ehiztaria Herri-kondaira Lagun berriak Julen Gabiria Banku-arazoak Frederik Hetmann Mundua ume zenean Juan Luis Arsuaga Opari alferrak Jon Arretxe

AHOZKO KOMUNIKAZIOA

ORTOGRAFIA

10 10

An Anima de deskr Potto Po

24 24

Perts Pe deskr de Rigob R

Barazkien orkestra Euskalkiak. Informazioa eskatu eta ematea

38 38

Objek O Histo H lapiko la

Planetarioan Aurkezpenak Aginduak ematea

52 52

Gabonetako mahaiingurua. Mahai-ingurua. Iritziak azaltzea

Origamia Maileguak Orientabideak ematea

Bidaia-bulegoan Euskalkiak Proposamenak egitea

Zelakantoa Hizkera zientifikoa Konparazioak

Lorategi botanikoa Izen zientifikoak Norbera aurkeztea

Txistukariak: ts, tx, tz 6

Txistukariak, s, x, z H letra Puntuazio-markak H letra

Puntuazio-markak. Letra larria. H letra. Txistukariak: ts, tx, tz

A itsatsia 62

106

120

134

150

164

G eta J letrak. NB, NP kontsonante multzoak Puntuazio-markak Letra larria Puntuazio-markak Letra larria A itsatsia. Hitz elkartuak Batera eta bereiz idazten diren hitzak dd, tt, in, il letra multzoak Jatorri-atzizkia Marratxo luzea Datak nola idatzi

109

123

Historiaren istorioak 206

Laburdurak, siglak eta ikurrak

Eguraldiaren iragarpena Kontrako ideiak azaltzea

137

153

Elkarrizketa etorkinari Interferentziak. Asmoa azaltzea

167

Diruaren historia Argota. Eskaerak eta eskaintzak egitea

181

Aurkikuntza itzela Prentsaurrekoa Ohiturak azaltzea

195

Gazteluak Euskalkiak Aholkuak ematea

209

Telefonoz lagunartean Lagunarteko hizkera Telefono-elkarrizketak

Orduak nola idatzi 192

Petra hiria Hitzaldiak Azalpenak ematea

Uraren kolorea Hitanoa Harridura adieraztea

Maileguen idazkera 178

K KOM

SMSS

66 66

Zuzen Zu Gazte G gehia ge

82 82

Ja Jarrai Pa Paper urrats ur

96 96

110110

124124

138138

154154

168168

Biogr B Jules Ju

To Tokie An Antzin

D Deial K Karte de deiald

Eg Egitar M Mend

K KexaAu Auzok

Es Eskab K Krom

182182

El Eleza B Bufal el eleza

196196

Es Eszen Eg Egun ga gazte

210210

Horm H Zinem Zi histor hi

ER ERAN

HIRUHILEKAKO EBALUAZIOAK: 5., 10. eta 15. unitateen ostean.

4 XII 132675 _ 0001-0005.indd 133117 _ 0001-0037.indd 412

3/3/09 5/6/09 16:26:01 12:38:21

132675 _

/09

ADI-ADI EUSKARARI 5 IDATZIZKO KOMUNIKAZIOA KOMUNIKAZIOA

HIZKUNTZAREN KULTURA Testu-tipologia

GRAMATIKA

10 10

Animalien Animalien deskribapena deskribapena Pottoka Pottoka

24 24

Pertsonen Pertsonen deskribapena deskribapena Rigoberta MenchĂş Rigoberta MenchĂş

38 38

Objektuen deskribapena Objektuen deskribapena Historiako lehen Historiako lehen lapikoa lapikoa 39

Izenordaina: definizioa eta motak

SMSSMS mezuak mezuak

Determinatzaileak I Mugatzailea: artikulua eta erakusleak 54

Iritzi-testua Euskarak ba al du etorkizunik? Azalpen-testua Gabonetako usadioak

Perpausaren osagaiak: izen- sintagma eta aditz-sintagma Izena: definizioa eta motak

52 52

66 66

Zuzendariari gutuna Zuzendariari gutuna Gazteentzako ekintza Gazteentzako ekintza gehiago gehiago 67

Determinatzaileak II Zenbatzaileak

82 82

Jarraibide-testua Jarraibide-testua Paperezko txerria Paperezko txerria urratsez urratsez urrats urrats

Adjektiboa: definizioa eta motak

96 96

110110

124124

138138

154154

168168

Biografia Biografia Jules Verne Jules Verne Tokien deskribapena Tokien deskribapena Antzinako sukaldeak Antzinako sukaldeak Deialdia Deialdia Kartela egiteko Kartela egiteko deialdia deialdia Egitaraua Egitaraua Mendi-itzulia Mendi-itzulia Kexa-gutuna Kexa-gutuna Auzoko txakurrak Auzoko txakurrak Eskabide-gutuna Eskabide-gutuna Kromoen bilduma Kromoen bilduma

Deklinabidea I: nor, nork, nori, zerik

Deklinabidea II: non, nora, nondik, norengan, norengana,

111

norengandik

112

Deklinabidea III: noren, norenTzaT, norekin, norengaTik,

125

139

155

169

zerez, zerTaz, norTaz

Aditza I: definizioa eta motak Aditza II: aspektua eta aldia Aditza III Modua: indikatiboa, ahalera

182182

Elezaharra Elezaharra Bufaloaren Bufaloaren elezaharra elezaharra

196196

Eszenen deskribapena Eszenen deskribapena Egun berezia Egun berezia gazteluan gazteluan 197

Aditza V Modua: subjuntiboa, agintera

210210

Horma-irudia Horma-irudia Zinemagintzaren Zinemagintzaren historia historia

Adberbioak: definizioa eta motak

183

211

Aditza IV Modua: baldintza

126

140

156

170

184

198

212

Deskribapen-testua Gernikako Batzar-etxea Azalpen-testua Landareak eta euskal usadioak Argudio-testua Bakailaoaz zenbait kontu

Jarraibide-testua Kaikuak nola egin Iritzi-testua Euskara eta kanpoko eraginak Deskribapen-testua Bardea Azalpen-testua Klima-aldaketa Euskal Herrian Narrazio-testua Gaua gauekoentzat Argudio-testua Aspaldiko kontuak Azalpen-testua Baserria atzo eta gaur Deskribapen-testua Nekaitz harrespila Azalpen kronologikoa Hirien sorrera Azalpen-testua Jolastuko al gara?

LITERATURA

Testu literarioak 14

Prosa eta poesia 28

Olerkia 42

Ahapaldia eta bertso-lerroa 56

Bertso-lerroen luzera 70

Errima 86

Errima motak 100

102

Bertsoak 114

116

Kopla 128

130

Zortzikoa 142

144

Hamarrekoa 158

160

Neurri bereziak 172

174

Ditxoak 186

188

Haikuak 200

202

Kaligrama 214

216

ERANSKINA: gramatika, ortografia, literatura lexikoa ikasten laguntzeko. ERANSKINA: gramatika, ortografia, literatura eta eta lexikoa ikasten laguntzeko.

5 XIII 16:26:01

132675__0001-0037.indd 0001-0005.indd 13 5 133117

3/3/09 12:38:22 16:26:02 5/6/09

EDUKIEN MAPA IRAKURGAIA

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Dortokaren etxea Julen Gabiria Bihurgune arriskutsua Luigi Malerba Eguzkia begi artean Elasa Borneman Jaioberria Ana Urkiza Gabonetako ibilgailuak QUO Zer egin energia aurrezteko Besaulkia Ixiar Rozas Txiklearen makina handia Roald Dhal Lur, Eguzki eta Ilargiren alaba Maite Franko Moby Dick Herman Melville Herriak eta ohiturak Jon Arretxe Morroia eta erregea Europako ipuina Nitokrisen sandalia Egiptoko kondaira zaharra Marradun pijama zuen haurra J. Boyne Galdera zailak erantzuten J. M. Iturralde

AHOZKO KOMUNIKAZIOA

ORTOGRAFIA

Klima-aldaketa. Eztabaida-erregistroak. Adostasuna ezadostasuna

Erregistroa solaskideari egokitzea. Jarraibideak ematea

Frankenstein. Lagunarteko erregistroa: Gazteen hizkera. Lagunekin mintzatzea

A itsatsia 6

Puntuazio-markak. H letra

Marratxoaren erabilera Txistukariak: s, z, x, ts, tz, tx. Puntuazio-markak

Besoetako hartzea. Erregistro formala. Konbentzitzea

Inp Um har

Santa Claus Erdarakadak. Onespena, gaitzezpena adierazi.

Elkarrizketa. Baieztatzea eta ukatzea.

Informazioa telefonoz. Telefono-elkarrizketak. Agurtzeko erak

109

Orbaizetako ola. Euskalkiak. Sentipenak adierazi

123

Izarrak erosteko iragarkia. Publizitatea. Gustuak adierazi

137

Titanic itsasontzia. Onomatopeiak. Istorioak kontatu

153

Parkean haurrekin. Haurhizkera. Mesfidantza, konfiantza adierazi

H letra 92

Marratxoaren erabilera 106

120

Letra larria eta puntuaziomarkak. Aditz arazleak

Datak eta zenbakiak 134

Marratxoaren erabilera 150

Hitz-elkarketa 164

178

167

Siglak, laburdurak eta ikurrak

206

Herritar izenak. Maileguen idazkera

Paterak. Albistegietako hizkera. Berriak eman

181

Munduko zazpi mirariak. Komunikazio-ekintza. Prozesuak azaldu

195

Zuzeneko kronika. Komunikazio-kanala. Besteen arreta lortzea

209

Kan Ghu Ru. Komunikazio-baldintzak. Ahalmena, ezintasuna

Maileguen idazkera 192

Hitz

Txistukariak: ts,tx, tz 48

Kar

Ink

110

124

138

154

Erre Erre

Alb Rob

Pub irag Zen

Elk Leir

Arti Etx

168

Erre Giz zah

182

Txo Ark lan

196

210

HIRUHILEKAKO EBALUAZIOAK: 5., 10. eta 15. unitateen ostean.

XIV 133117 _ 0001-0037.indd 14

Gai Saf

Arg Kiro arra

Txistukariak, s, z, x 34

18/6/09 10:24:56

Libu edo

Aur Nat lab

ADI-ADI EUSKARARI 6 IDATZIZKO KOMUNIKAZIOA

Gai bat aztertzea. Safaria

Perpausa: definizioa eta motak

Perpaus bakunak I: Adierazpen-perpausak eta galde-perpausak

Hitzaldia

Argudioak ematea. Kirola egiteko 25 arrazoi

Perpaus bakunak II: Harridura- eta aginte -perpausak

Inprimakiak betetzea. Ume bat besoetako hartzea 53

Perpaus elkartuak: definizioa eta motak. Juntadura I

Kartelak

Juntadura II: Juntagailuak

Inkestak eta emaitzak 82

110

124

138

154

Erreklamazioa. Erreklamazio-orria Albistea. Robot langilea Publizitateko iragarkia. Zenbat iragarki Elkarrizketa. Leire Uribarri Artikulua. Etxe adimendunak

HIZKUNTZAREN KULTURA Testu-tipologia

GRAMATIKA

111

125

Menderakuntza I: Perpaus osagarriak Menderakuntza II: Perpaus erlatiboak Menderakuntza III: Konparazio-perpausak Menderakuntza IV: Denborazko perpausak

139

Menderakuntza V: Moduzko perpausak, Ondorio-perpausak

155

Menderakuntza VI: Baldintza-perpausak, Kontzesio-perpausak

169

Menderakuntza VII: Kausazko perpausak, Helburuzko perpausak

112

126

140

Deskribapen-testua Gasteiz Azalpen-testua. Aldapan gora, aldapan behera Narrazio-testua. Burusi-erdia Argudio-testua. Sineskeriak. Umekeriak Azalpen-testua. Horra, gure Olentzero Azalpen- testua. Haizea noraâ&#x20AC;Ś Prozedura-testua. Alboka Gomendio-testua. Tiriki-tauki, mailuaren hotsa Deskribapen-testua. Zientziaren kutxagunea Azalpen-testua. Jentilen oparia ote?

156

Argudio-testua. Denen gustua, egiten zaila

170

Azalpen-testua. Ameriketara joan nintzenâ&#x20AC;Ś

168

Erreportajea. Gizakion arbaso zaharrak

182

Txostena. Arkeologia lantegiko lanak 183

Perpauseko osagaien ordena: ordena ez-markatua, ordena markatua, galdegaia 184

Prozedura-testua. Lan nekeza benetan!

Liburuaren aipamena edo kritika

Lokailuak I: emendiozkoak, hautakariak

Deskribapen-testua. Azokan bada giro!

Aurkezpen-gutuna. Natura zientzietako laborategia 211

Lokailuak II: aurkaritzakoak, ondoriozkoak, kausazkoak 212

Argudio-testua. Ados jarri ezinik

196

210

197

198

LITERATURA

Baliabide literarioak 14

Konparazioa 28

Metafora 42

Errepikapena 56

Pertsonifikazioa 70

Hiperbolea 86

Sinestesia 100

102

Aliterazioa 114

116

Genero literarioak 128

142

158

172

186

200

130

Genero lirikoa: erromantzea Genero lirikonarratiboa: alegia Genero narratiboa: ipuina Genero narratiboa: eleberria Genero narratibolirikoa: prosa poetikoa

144

160

174

188

202

Antzerkia 214

216

ERANSKINA: gramatika, ortografia, literatura eta lexikoa ikasten laguntzeko.

XV 133117 _ 0001-0037.indd 15

18/6/09 10:24:56

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntzan

G b e

G e l t i

HIZKUNTZA-KOMUNIKAZIORAKO GAITASUNAREN GARAPENA Gaitasun hori eskuratzeko, ikasleak:

Gai izan behar du gertakariak, ezagutzak eta iritziak adierazten dituzten ahozko mezuak ulertzeko eta sortzeko.

Hirugarren zikloan, Komunikazio-programari esker, besteak beste, ikasleek zuzentasunez mintzatzen ikasiko dute, bai eta komunikabideetako zein eguneroko ahozko mezuak eragozpenik gabe ulertzen ere.

Gai izan behar du ahozko komunikazio-elkartrukeetan modu eraginkorrean parte hartzeko, arauak errespetatuz.

Zikloan zehar, ikasleak orotariko gaiak eztabaidatzen, komentatzen eta negoziatzen ohituko dira. Beren iritziak ematen ikasiko dute, aldi berean, besteen ikuspuntuak eta ekarpenak errespetatzen dituztelarik.

Gai izan behar du zenbait motatako testu idatziak ulertzeko, helburu didaktikoa dutenak eta egunero erabiltzen direnak, batez ere.

Hirugarren zikloan, ikasleek ulermen-gaitasuna garatuko dute, mota askotako testuak (narratiboak, informatiboak, poetikoakâ&#x20AC;Ś) landuko dituztelarik. Ziklo honetan garrantzi berezia izango dute jendarterako testuek eta literatura-testuek.

Mota askotako testuak entzutea eta haiei zein beste gai batzuei buruzko iritziak ematea, deskribapenak egitea edota elkarrizketak izatea gaitasun hau garatzeko estrategia baliagarriak izango dira.

Testu horiek oinarritzat hartuta, lehen mailako eta bigarren mailako informazioa bereizten, informazioa ondorioztatzen eta testuaren egilearen xedea zehazten, besteak beste, ikasiko dute ikasleek.

XVI 133117 _ 0001-0037.indd 16

5/6/09 12:38:22

G n l a u

G d u

G i b i

r, n e.

n in .

a. n, a-

ak, . r-

a a e-

Gai izan behar du zuzen idazteko behar diren ezaguerak eta estrategiak gauzatzeko.

Ikasleek oinarrizko ortografiaeta gramatika-arauak ikasiko edota berrikusiko dituzte, idazten dituzten testuetan zuzen jokatzeko irizpideak erabil ditzaten.

Gai izan behar du eskolarekin edo esperientzia pertsonalekin loturiko testuak idazteko, baita testu informatiboak edota iritzi-testuak idazteko ere.

Ziklo honetan, ikasleek edozein idazkitan erabil daitezkeen idazketa-teknika batzuk ikasiko dituzte (ideiak paragrafotan antolatzea, testu-antolatzaileak erabiltzeaâ&#x20AC;Ś). Halaber, testu mota desberdinak ekoizten eta elementu grafikoak zein paratestualak erabiltzen ere ikasiko dute.

Gai izan behar du hitz lauz zein neurtitzez idatzitako literatura-testuak modu autonomoan irakurtzeko eta ulertzeko.

Ziklo honetan, ikasleak hainbat testu narratibo zein liriko irakurtzen eta ulertzen ohituko dira, herriliteraturakoak nahiz gaur egungo literaturakoak.

Gai izan behar du ziklo honi dagokion hizkuntza-terminologia ulertzeko eta erabiltzeko.

Lehen hezkuntzako bigarren zikloan zehar ikasitako kontzeptu gramatikalak sendotu eta zabalduko dituzte ikasleek hirugarren ziklo honetan eta hizkuntza-terminologia erabiltzen ohituko dira kontzeptu horiek izendatzeko. Gauza bera gertatuko da literaturari dagokion terminologiarekin ere. Izan ere, terminologia hori erabilgarria izango zaie hizkuntzaren funtzionamenduaz orain arte ikasitakoari buruz hausnartzeko.

Gai izan behar du irakurtzeko eta idazteko interesa erakusteko, besteekin harremanak izateko eta ikasteko tresnak baitira.

Zikloan zehar, ikasleak konturatuko dira beren ahozko eta idatzizko ekoizpenek aukera ematen dietela besteekin harremanak izateko. Gainera, ohartuko dira, irakur-idazketak ikaskuntza hobetzeko ezinbestez menderatu beharreko oinarrizko tresnak direla.

Ikasleek testu literario horiek komunikatzeko bide gisa, ikasteko bide gisa eta gozatzeko bide gisa balioestea lortu nahi dugu.

XVII 133117 _ 0001-0037.indd 17

5/6/09 12:38:23

HIZKUNTZAK ZERTAN LAGUNTZEN DUEN GAINERAKO OINARRIZKO GAITASUNAK GARATZEN

G a g

Matematikarako gaitasuna

Zenbait noziok matematika-gaitasunarekin loturiko trebetasunak garatzen laguntzen dute; hala nola, historia baten denborazko sekuentziak egiteak. Bestalde, Hizkuntzak zenbatzaileak zuzen erabiltzen eta zenbakiak zuzen adierazten laguntzen duenez, matematikarako gaitasuna garatzen ere laguntzen du.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna

Hizkuntzako liburuan, mundu fisikoarekin loturiko informaziotestuak azaltzen dira, naturaren elementuak hobeto ezagutzea, eta gizakiek ingurunearekin zer eragin eta erlazio dituzten jakitea ahalbidetzen dutenak.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna

Hizkuntzako liburuak zenbait trebetasun ematen ditu, informazioa bilatzeko, aukeratzeko, lantzeko eta ulertzeko. Testuak ulertzeko programek, irudiekin loturiko ariketek eta tipografia-gai errazak aztertzeak gaitasun hori garatzen laguntzen dute.

Gainera, informazio- eta publizitate-mezuak landuz, kontsumo arduratsua izateko ohiturak sortzen laguntzen da.

Bestalde, Hizkuntza liburuko ariketa askotan, adinarekin bat datozen erreminta informatikoak erabiliz, zenbait eginkizun burutzea proposatzen zaie ikasleei.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

Hizkuntza gizakien arteko komunikazioaren oinarria da. Beraz, Euskara eta Literatura landuz, erraz lagun daiteke oinarrizko gaitasun hori garatzen, elkarrekin bizitzeko behar diren trebetasunek osatzen baitute. Alde horretatik, haurrek besteekin komunikatzen ikastea eta besteek transmititzen dietena ulertzen ikastea oinarrizkoa da, gizaki sozialak izateko prestatzeko. Gainera, hizkuntzari esker, haurrek beste errealitate batzuen berri izan dezakete, eta aurreiritziak eta irudi estereotipatuak baztertzen lagunduko die.

XVIII 133117 _ 0001-0037.indd 18

5/6/09 12:38:23

I g

N e a g

eak zn

Euskara eta Literaturak gaitasun hori garatzen laguntzen du, haur-literaturako lanak (ipuinak eta poemak) irakurriz eta aintzat hartuz.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

Gainera, testuekin batera dauden irudiak eta argazkiak landuz, arte-hezkuntzako berezko abileziak garatzen dira.

Hizkuntza zuzen erabiltzea ikasketaren oinarrizko tresnetako bat da. lrakurmenak ezaguera eskuratzeko aukera ematen du, eta idazmenari esker, ezaguera berriz lan eta beregana daiteke. Irakurtzeko abiadura eta ulermena hobetzeak eta ezaguerak zuzen adierazteak gaitasun hori garatzen laguntzen dute.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Bestalde, liburuetan Ikasten Ikasi programari dagozkion zenbait ariketa ageri dira, izen horrekin azaldu ere, Ikasten ikasteko gaitasuna lantzeko direnak.

ouz-

n. a a-

n n-

, o en r. n k

Hizkuntza lantzeko materialek modu autonomoan lan egiteko aukera ematen dute. Unitate guztietan, haurrei zer egin dezaketen frogatzeko eskatzen zaie, ordura arte dituzten hizkuntza-ezaguerak erabiliz (Gaitasunak aztergai atala).

Norberaren ekimenerako eta autonomiarako gaitasuna

OINARRIZKO GAITASUNAK ADI-ADI EUSKARARI 5

Bestalde, besteek zer sentitzen duten ulertzera edo zenbait gairen artean erabakitzera bultzatzen duten ariketek gaitasun horren garapena sustatzen dute.

UNITATEA 1

Matematikarako gaitasuna Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturakoa

●

Informazioa tratatzekoa

●

Gizarterako eta herritartasunerakoa

●

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

●

Ikasten ikasteko gaitasuna

●

Norberaren autonomiarako eta ekimenerakoa

●

● ●

●

● ●

●

XIX 133117 _ 0001-0037.indd 19

5/6/09 12:38:23

1. Irakasleentzako eskuliburua

Zubia

Santillana

LEHEN HEZKUNTZA Ikaslearentzako baliabideak

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA Irakaslearentzako eskuliburua

Ikasteko teknikak lantzeko, ebaluazioak prestatzeko eta lanak aurkezteko zenbait hausnarketa, estrategia eta jarduera

LEHEN HEZKUNTZA

Programa honek lau osagai ditu:

Irakaslearentzako eskuliburua

Santillana

Jakintzaren Etxeak badu helburu bat Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, ikasleak Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzari arrakastaz aurre egiteko prestatzea, alegia. Ikasten Ikasi programak horretan lagunduko die. Programa honen bidez ikaskuntza osoan zehar oso erabilgarriak izango zaizkien teknikak eta trebetasunak eskuratzeko modua izango dute.

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

Zubia

8 431300 052826

Ikasten Ikasi programa

Zubia

Santillana

Hausnarketak, estrategiak, iradokizun didaktikoak eta fitxa fotokopiagarriak barnebiltzen ditu. Hiru atal nagusi ditu: ikasteko teknikak, eskola-ebaluazioen prestakuntza eta lanen aurkezpena.

Ikasteko teknikak

Atal honetan ondoren aipatuko diren trebetasunak landuko dira, ikasleei edukiak barneratzen eta ikasten laguntzeko asmoz:

Azpimarratzea Azpimarratuz, lantzen da: Arreta. Kontzentrazioa. Aztertzeko gaitasuna.

1. Zer da azpimarratzea? Azpimarratzea testu bateko elementu edo zati garrantzitsuenak nabarmentzea da, eta, beraz, elementu horiek aurkitu behar dira. Baina, elementu bera interesatzen al zaigu beti? Zer helburu lortu nahi ditugun, era batera edo bestera azpimarratuko dugu. Batzuetan, datu jakin batzuk bilatu nahi ditugu; beste batzuetan, funtsezko ideia eta bigarren mailako ideiak zein diren jakin nahi dugu; eta beste batzuetan, testua zehatzmehatz aztertu nahi dugu. Ezarritako helburuaren arabera, batzuetan testuaren zati handi bat azpimarratuko dugu, eta beste batzuetan, berriz, zati txiki bat baino ez.

2. Zertarako azpimarratzen dugu? Hitz-gakoak azpimarratzen ditugu, buruan adierazgailuak sortzeko. Azpimarratzeko era hori erabilgarria da batik bat kontzeptuak ikasteko, eta ondoren, kontzeptu horien esanahia azaltzeko. Digestioan, digestio-aparatuko hainbat zatik hartzen dute parte: Ahoan, hortzen bidez elikagaiak txikitu egiten dira, eta ondoren, listu-guruinek sortutako listuaz nahasten. Horrela eratzen da elikadura-boloa.

ahoa Digestioa

hortzak listu-guruinak

Eskolaebaluazioen prestakuntza

Baliatu azpimarratzeko era hori eskemak egiteko.

elikadura-boloa

… …

Azterketak prestatzea Testuko hainbat zati azpimarratzen ditugu, ideia nagusiak zein diren jakiteko. Azpimarratzeko era hori erabilgarria da gai bat aztertzeko eta, ondoren, lantzeko. Digestioan, digestio-aparatuko hainbat zatik hartzen dute parte: Ahoan, hortzen bidez elikagaiak txikitu egiten dira, eta ondoren, listu-guruinek sortutako listuaz nahasten. Horrela eratzen da elikadura-boloa.

Behar den materiala Azpimarratzea berdin dion liburu bat (edo fotokopia bat). Arkatza eta borragoma, zuzenketak egiteko.

Prozedurak berrikustea

Baliatu azpimarratzeko era hori laburpenak 1. Zer da prozedurak berrikustea? idazteko. Prozedurak berrikusteari esker:

Zer egiten ari garen ulertuko dugu. Autokontrolerako ohiturak ezarriko ditugu. Buruzko prozesuak hitzez adieraziko ditugu. Ikasteko prozesuez ohartuko gara.

Matematika arloan eduki ugari prozedurak direnez, berariazko atal bat sortu dugu, arlo horretako berezko estrategiei eta teknikei buruz hausnartzeko. Nolanahi ere, atal honetan aipatuko diren zenbait iradokizun baliagarriak dira beste ikasketa-arlo batzuetarako ere. 7

Estrategiak baliatzeko oso trebeak ez diren ikasleek ez dute prozedura bat berez berrikusten. Garrantzitsua da horretaz jabetzea, gero abian jarriko diren ekimen didaktikoen plangintza egiteko. Prozedura bat ondo atera bada, haurrak ez du pentsatuko ondo edo gaizki egin duen. Nahikoa da emaitza jakitea. Prozedura bat gaizki atera bada, haurrak berriz egingo du mekanikoki. Berriz ere gaizki ateratzen bazaio, agian amore emango du, edo beharbada beste prozedura batekin saiatuko da… eta berriz hasieratik hasiko da. Horrenbestez, irakaslearen eginkizuna da ikasleei hausnartzeko ohitura eta lana behar bezala egiteko jarrera izaten irakastea, beren ikaste-prozesuez ohar daitezen.

2. Zertarako berrikusten ditugu prozedurak? Prozedurak berrikustearen helburua da jarduera bat ondo egin dela ziur izatea. Arlo praktikoan, helburu hori bikoitza da: Lanak aurkeztea

Zertarako berrikusten ditugu prozedurak?

Informazioa bilatzea 1. Zer da informazioa bilatzea?

Akatsik egin ez dela ziur izatea. Aukeran izandako prozeduretatik egokiena baliatu dela ziur izatea.

Informazioa hautatzeko teknikak • Azpimarratzea. • Ideia nagusiak ondorioztatzea. • Ideiak irakurri aurretik hautematea. Informazioa laburbiltzeko teknikak • Laburtzea. • Informazioa grafikoki antolatzea: eskemak eta taulak.

Eskola-ebaluazioak prestatzea Programaren bigarren atalaren xedea ikasleek ebaluazioak prestatzeko beharko dituzten honako trebetasunak lantzea da: Edukiak berrikustea

Ikaslea prozedurak berrikusten: matematika arloko hainbat egoera

Emaitzak egiaztatzeko

Proba egin arte, ez du zatiketa amaitutzat ematen (zatidura 3 zatitzailea 1 hondarra).

Emaitza okerra zergatik den argitzeko

Eskolan, ehunekoei buruzko zenbait jarduera zuzentzean, ohartu da kalkulu bat gaizki egin duela. Emaitza zuzenean kopiatu ordez, zuzendu ahala berriz ere kalkulatuko du eta zuzen idatziko du.

Prozedurak berrikustea

Informazioa bilatzea planifikatutako lana da eta helburu jakin oker bat lortzeko Prozesuan zer egin egiten da. Ikaskide batek problemaren beste emaitza bat lortu du, eta batak eta besteak zer urrats egin den ikusteko

dituzten alderatuko du.

Prozedurak hobetzeko

150en 2/3 kalkulatzeko, lehen eragiketa guztiak egiten zituen (150 : 3 eta 50 3 2). Prozedura automatizatu duenean, buruz kalkulatzen du eta emaitza egiten du.

Informazioa bilatzen hasi baino lehen, beharrezkoa da:

Zer ari naiz bilatzen?

1. Zer bilatu nahi den jakitea. 2. Iturri aproposa zein den kontuan hartzea.

Non bilatuko dut?

3. Estrategia eraginkorrena baliatzea.

Nola bilatuko dut?

Ikasitakoari buruz hausnartzea 53

2. Zertarako bilatzen dugu informazioa? Ikasleek informazio zehatzak bilatzen dituzte: Eskatu zaien zenbait jarduera jakin egiteko. Zalantzei erantzuteko eta berez nahiz irakasleak eskatuta jakin behar duten ezagutza barneratzeko.

Lanen aurkezpena Atal honetan ondoren aipatuko diren trebetasunak landuko dira, lan idatziak zein ahozko azalpenak planifikatzeko eta sortzeko ezinbestekoak baitira:

Horretaz gainera, Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, ikasleak gai monografiko bati buruzko informazioaren bilaketa nola egin ikasten hasten dira, helburu hauekin: Idatzizko lana presatzea eta egitea. Ahozko aurkezpena prestatzea eta egitea.

3. Estrategiak: Informazio-iturri egokiak aukeratzea Lehen Hezkuntzako ikasleak ez dira erabat gai informazioa eta iritzia bereizteko, ez eta beren kasa egiazko informazio kontrastatuak eta hala ez direnak bereizteko ere. Informazio-iturriak behar bezala aukeratu ahal izateko, ezinbestekoa da hiru aldagai hauek kontuan hartzea: Informazioa

Iritzia eta interpretazioa

Egiazkotasuna

Zehaztasun eza, asmo alderdikoia edo birsortze subjektiboa

Errealitatea

Fikzioa

Ikasliburuetan, ondo bereizita aurkituko ditugu informazioa eta informazioa ez den guztia.

Telebistako dokumentalek –batik bat, entzute handiko izen batek bermatuak badira–, egiazko informazioa ematen dute.

Informazioa bilatzea Lan idatziak sortzea

Eleberrietan, fikzioa aurkituko dugu; hala ere, batzuetan, fikzioa egiantzekoa izan daiteke.

Lanen aurkezpena

Ahozko azalpenak egitea

XX 133117 _ 0001-0037.indd 20

5/6/09 12:38:23

3 i

Ir r g d g

4 I e

L d

IPUINA

a) Sarrera b) Ipuina

HASIERA KORAPILOA AMAIERA

c) Ondorioa d) Iritzia

Denbora

IKASTEN IKASI. Markatu nondik nora doan

●

TESTUAREN ATALAK

zuzentzeko. Hartu berea eta, zuzendu ez ezik, egin kritika laburra, ipuina gustatu zaizun ala ez azalduz.

2. ............................................ 3. ............................................

●

3. Aztertu ipuina eta erantzun ● ● ●

Non eta noiz gertatzen da? Zer pertsonaia ageri dira bertan? Zer dakigu pertsonaia horiei buruz? Zer nahi zuen aitak? Zergatik ez zuen egin? Zein da ipuinaren irakaspena?

Leh ehen engo en g sas go a oi oiet etan et an,, Eu an Eusk sk kall Herrri rik ko o etx etx txe e et e a ba base ase err rrie ieta tan, ta an, n, hir i u be b la laun u al a dii batte erra bi bizi zii iza z z te ten n zi zire re en n:: aito ai tona to na a-a -amo mona mo nak, na k gur k, u assoa ak et eta a se sem me-a me me-a ala aba bak. k.. Aha hall zu z te ten n ne neurrriian, gu uzttie i k pa part rte h rt ha art rtze ze zen en zu zute te en etxe et xe eko k beh ehar ar eta z zer erreg egin inet ea et an n: et etxe txe x aa atton ont ntze zen n, bar n, arat atze at ze ean edo d abe b re reek ek kin n lan a ea ean… n Ba n… aiin na a baz a e en n zere ze re egi gin n ba b t ettxe eko k nag agus u iie us ene ei, i aitton naa-am amon onei on ei,, be ei b re rezi ziki zi ki z zeg egok eg okie ok iena ie na:: ip na pui uinak na ak et eta pa eta pasa adi diz dizo zo oak kon onontatz ta tzea tz e . Ga ea G ue u ro ro,, af afal alos al oste os t an te an,, fa fami miili liak ako ki ak k de d guz uz u zti tiak ak kb bil iltz il tzen tz en z zir iren ir en ipu uin hai aiek ek e ek ent ntzu nt tzu z te teko ko k o.

4. Idatzi ipuinaren laburpena koadernoan.

Nik Ni k orrai a n ko kont n at nt a uk uko o di dizu zued zu edan ed ana an a ai aita tari ri entzu nttzun n ni n on on,, et eta ha eta hark rrk k ait iton on nar aren enga en enga gand n ik nd i ika kasi asi s zue uen. n. Ipu n. p i-nak na k Bu Buru ru usi si-e -eerd rdia ia du iz zen ena. a.

Testua sortzea

● ●

Daturen bat falta izanez gero, asmatu egin dezakezu.

8. Eman zure ipuina ikaskideren bati,

1. ............................................

●

Ikasleen liburuan zenbait ariketa ageri dira –IKASTEN IKASI izenekoak– oinarrizko edukiak eta ikasteko teknikak lantzeko direnak. Gidetan, halaber, ariketa horiei dagozkien estrategien azalpen laburra azaltzen da.

Ekintzak Pertsonaiak

Tokia

atal bakoitza eta bildu bertako ideia nagusiak.

Zure kritikan honakoak izango dituzu kontuan, besteak beste: ✔ Istorioa bera nolakoa den. ✔ Idaztankera edo estiloa. ✔ Gertakariak nola dauden emanda. ✔ Ipuinen ohiko egitura errespetatzen duen, hots, hasiera, korapiloa eta amaiera ote duen.

Zure ekarpena 9. Egin liburu bat guztiok bildutako ipuinekin, gelan edo etxean irakurtzeko.

«Ba «B a om omen en nz zen en g giz izon iz on b bat at,, za at zaha harr ha rrar rr arren aren e zah har arre r z la re ane nera rako ra k ezi ko zind zind ndua ua ze eg goe en na ae eta ta sem mea e re r n et etxe xera xe ra bizi bi zitz zi tz zer era a jo oan n zen ena. a. Sem Sem me hu h ra ezk z on ondu duta du ta zeg goen oen et oe eta se eta em me e-a -ala la aba ak er ere e ba baz ziitu uen n. Behi Be eh hiino nola la a, ez ez d ki da k gu zerrga ati tik, k, z zik ikoi ik oitz oi tza tz a etta di diru ruza ru zale za leeg le egia eg ia zel e ak a o ed do em emaz azte az te earren entz tz zak ako et eta se eta seme me-a -ala labe bent be ntza zako za ko duin du in iira raba bazt zten zt en n ez zu zuel elak el ako, ak o, hau a xe esa s n zi zion on gur uras aso as o za aha harr r arri: i:

5. Esan guraso, aitona edo amona nahiz beste

–Ait –A ita, a, nik ezi zin n za z it itut ut eli eli lika k tu ka u. Ha Harr ez ezaz a u bu az buru rusi ru sii h hau au llep e oa ep an etta zo zoaz az z ateri te eri rik at a e esske kean n, et eta a Jain Ja in nko koak ak lagun agun ag u d die ieza ie zazu za zula zu la.. la

6. Entzun grabaketa eta saiatu galdera hauei

✔ Idatzi ipuinak ordenagailuz. ✔ Marraztu irudiak, irakurgaiak osatzeko eta apaintzeko. ✔ Egin liburuaren azala kartoiz edo kartulinaz.

senideren bati txikitan entzundako ipuin bat kontatzeko, eta grabatu.

10. Banatu ipuinak eta idatzi egokitu zaizunaren kritika laburra.

erantzuten.

Seme Se m z me zah ahar ah a re ar rena na ak, k ait iton it o ar arii es esan anda an dako da koa ko a en entz tzun tz unda un da da, a, ho hone n la h ne hit ittz eg e in zue u n: n:

●

–A ta, –Ait a bur u ussi os osoa oa emang ng go diioz o u ai aito tona to n ri na ri?? Er Erdi d a er di ere e na nahiik ko oa du u. E Em mai a oz o u er e di d a et e a go gord rde rd ezazu u beste e erdia nik k zu etx txet tx etik et ik k bid idal altz al tzen tz en zai a tu uda dane nera ne ra ako ko.

● ●

Mu Muti uti tiko ko z zuh uhur uh hurrra are r n gu g rra aso soak ak k, orrdu duan an,, be an b re a ait itta za zaha harr ha rra rr a be b rr r ir iro o et etxe x an xe a har artu tu u zue uen. n» n.

● ●

● Zeri buruzkoa da? Egin laburpentxoa, Noiz gertatzen da kontatutakoa? sarrera gisa. Non gertatzen da? ● Gogoko duzu? Zergatik? Literatura Zer pertsonaia ageri dira? Nolakoak dira? ● Gomendatuko Zer ekintza gertatzen dira? Ordenatu. Helburuak zenuke? Zergatik? GAU-FESTA Haurrak esna Nola amaitzen da? • Baliabidea literarioa den aldetik,

3 1. Aztertu ongi olerkiak eta azaldu haien

• Literatura-testuak aztertzea.

● ● ●

● ●

arna ar n ssa na a dantzari.

●

SAGARRAK Begi gorriko aingeruak sagarrondotik begira.

Iradokizun didaktikoak

3. Irakaslearentzako gidako iradokizunak Iradokizun horiek Irakasleentzako eskuliburuaren eta ikaslearen liburuaren arteko lotura gisakoak dira. Unitateko edukiak lantzeko iradokizunak dira eta liburuan landuko diren programa guztiei dagozkie.

Burua ideien arrainontzia da.

Nolako animaliak dira ipurtargiak? Zergatik daude triste eta ahuspez nahitaez? Noiz egongo lirateke ipurtargiak pozik? Zergatik?

3. Bilatu metaforak hasierako olerkietan eta erantzun. ● ●

IPURTARGIEK keinu dagite tristerik, burua makur uda-eguzkiaren aurrean; distira bortitzaren aurrean ahuspez, derrigorrez. Ipurtargiek, ilunpeko itxaropen-txinpartek, keinu dagite. g

● ● ● ●

Zer metafora ageri da ipurtargien olerkian? Zenbat elementu aipatzen ditu idazleak metaforan, bi konpazioan bezala, ala bakar bat? Zerekin identifikatzen ditu ipurtargiak? Zer dira sagarrak idazlearen ustez? Zer da irribarrea? Zer dira bi elefante ilunak? Zergatik dira elefanteak eta ez hain astunak ez diren animaliak?

4. Asmatu eta idatzi metaforak. Zer dira hauek zuretzat?

Juan Kruz Igerabide

● ●

■ Olerki horietan, zein da poetaren helburua, bere sentimenduak zein diren adieraztea ala zenbait gauza deskribatzea; bere inpresioak azaltzea, alegia? Arrazoitu zure erantzuna.

Hirugarren ikastunitate honetan, literaturan usu erabiltzen den beste baliabide oinarrizko bat izango dugu aztergai; metafora, alegia.

Izotza uretan itotzen da.

Zenbatu lerroak. Zenbatu silabak. Aztertu errimak.

Sugandila hesi-hormen paparreko orratza da.

2. Irakurri berriz olerki luzeena eta erantzun.

IRRIBARRE BAT Haren ezpainetan

43petalo bat kantari:

• Olerkiak errezitatzea.

Literatura-programan, hainbat idazle euskaldunen lanak, era guztietakoak, ezagutzeko eta aztertzeko modua izango dute ikasleek. Programaren xedea literaturako genero nagusiak eta baliabide estilistiko erabilienak ezagutaraztea da, betiere ikasleei literaturaz gozatzeko aukera emanez. Testuez gain, azterketan nahiz hausnarketan oinarritutako zenbait ariketa proposatzen dira, hain zuzen ere, neska-mutilen sormena bideratzea helburu dutenak.

● ●

EGILEA

ipurtargiak sagarrak irribarrea bekainak

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat metaforaren berri bilduz.

Juan Kruz Igerabide

METAFORA Zer da? .......................................... Egitura eta ezaugarriak: ................. ...................................................... Adibideak: ......................................

■ Bilatu Igerabidek gazteentzat idatzitako liburu bati buruzko informazioa eta bildu fitxa batean. Irakurriko al duzu? Irakurriko al zenuke? Zergatik?

Mapek odol urdinezko zainak dituzte. Ramón Gómez de la Serna ●

Zer dakarkizute burura?

■ Asmatu horrelako metafora gehiago zeuk nahi duzunari buruz.

7. Bilakatu konparazio hauek metafora. ●

●

Adar biluziak zuhaitzen hezurrak bezalakoak dira. Lainoak paisaia estaltzen duen maindire zurixka dirudi. Haizeak galburuak mugitzen ditu, urrezko uhinak balira bezala.

■ Erabili metafora horiek eta zuk asmatutako beste batzuk, bururatzen zaizun paisaia deskribatzeko.

Gehiago jakiteko HAIKUAK

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

Adunan jaio zen idazle hau maisua eta filologian doktorea da. Haur eta gaztetxoekin irakasle-lanean urte askoan aritu ondoren, gaur egun unibertsitatean dihardu. Haurrentzako liburu asko idatzi ditu, gehienak ipuinak, baina poesia ere jorratu du eta literaturari buruzko zenbait ikerketa ere egin ditu, batik bat haur-literatura arloan.

Haikuak Japonian aspaldi asmatutako poematxoak dira, errimarik gabeko hiru lerroz osatuak. Nahiz eta gaur egun gai askori buruzkoak izan, hasiera batean, poetek natura deskribatzen zuten poematxo horietan, paisaia bati begiratzean zer hautematen zuten. Haikuak, sarritan, naturaren metafora txikiak dira.

Irakurri testuen egileari buruzko fitxa eta baliatu bertan ageri den galderatxoa idazleari eta haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

Lehen ariketan, metrikari dagozkion galderak ageri dira. Galderei erantzuteko, berriz ere irakurri beharko dituzte ikasleek olerkiak, poliki eta oso ongi erreparatuz haien ezaugarri estilistikoei. Bigarren ariketan, itxura alde batera utzita, olerkien edukia aztertzeari ekingo diote ikasleek. Ari-keta hau ahoz egin daiteke, nahi izanez gero. Hortik aurrerako gainontzeko ariketetan metafora lantzen da. Ariketetako galderak oso gidatuak dira, teknikoak; hots, metaforak aurkitu eta zenbat konparazio dituzten azaltzekoak, esate baterako. Irakaslearen esku dago metafora horien esanahia zein izan daitekeen neska-mutilekin batera lantzea (elefante astunak, bekainak; haien astuntasuna, logura…). Nolanahi ere, ziurtatu ikasleek ongi ulertu dutela konparazioaren eta metaforaren arteko aldea eta ikusi ahala bereizten dituztela biak. Seigarren ariketan Ramón Gomez de la Sernaren gregeria batzuk ageri dira. Azaldu ikasleei zer diren gregeriak, eta animatu haien asmatzaileari buruzko informazio zein gregeria gehiago bilatzera.

■ Ezagunak egiten al zaizkizu horrelako poematxoak?

Olerkien azpian haiei buruzko galdera orokorrak azaltzen dira. Galderen helburua kasuan-kasuan landuko den gaiari buruzko eztabaida piztea edota ikasleek daki-tena berrikustea da.

3. UNITATEA

6. Irakurri metafora hauek eta azaldu.

ezaugarriak.

nahi du iraun: haren betazalen gainean bi elefante ilun.

metafora aztertzea eta lantzea.

Edukien azalpena Metafora

Erantzunak 1. • Poemen lerro-kopuruak: Ipurtargiek, 10 / Sagarrak, 3 / Irribarre

4. 5. 6.

bat, 3 / Gau-festa, 4. • Poemen silabak: Ipurtargiek, 10-3-5-10-10-3-4-5-10-5 / Sagarrak, 5-4-8 / Irribarre bat, 6-7-6 / Gau-festa, 4-4-9-5. • Olerkiek ez dute errimarik. 2. • Zomorroak edo intsektuak dira, gauez argitsuak direnak. / • Egunez ez dutelako argirik ematen, eguzkiaren argiaz ez baita haien argitasuna ikusten. / • Gauez, orduan argitsuak izango balirateke. 3. • Ipurtargiak ilunpeko itxaropen-txinpartak dira. / • Metaforan bi lementu aipatzen ditu (ipurtargiek, ilunpeko itxaropen-txinpartek…) / • Itxaropen-txinpartekin identifikatzen ditu. / • Begi gorriko

aingeruak dira sagarrak. / • Petalo bat kantari. / • Haurraren bekainak. Pisuaren pisuaz begiak itxiarazten dizkiotelako. Erantzun librea. Erantzun librea. Gregerietan honako elementuak identifikatzen dira: urtzea eta uretan itotzea; burua eta arrainontzia, ideiak eta arrainak; sugandila paparreko orratzarekin; ibaiak eta zain urdinak. Gainerakoan, erantzuna librea da. Adibidez: zuhaitzen hezurrak… / paisaia estaltzen duen maindire zuria… / urrezko uhinak, haieaz mugitzen dituenak… / ■ Erantzun librea.

Konparazioa nolabaiteko antza duten bi elementu konparatzean datza. Metafora, aldiz, antzeko elementuak identifikatzean datza. Metaforan, beraz, ez da bezala, bezalako, moduko eta horrelako hitzik azalduko. Batzuetan identifikatzen dituen bi elementuak aipatzen ditu idazleak metaforan: zure begiak izarrak dira. Baina, beste batzuetan, irudizko elementua baino ez du izendatzen: zure aurpegiko izarrak.

■ Hasierako olerkien artean, poema laburrak (Sagarrak, Irribarre bat) haikuak dira.

LEHEN HEZKUNTZA

Santillana

Matematikako eskemak

Zubia

Santillana

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA roba en-p o talp Argi rketarak azte

Ikaslearentzako baliabideak

Lehen Hezkuntzako oinarrizko edukiak biltzen dira material honetan, eskema tankeran.

LEHEN HEZKUNTZA

Zubia

4. Hizkuntzako, Ingurunearen ezaguerako eta Matematikako eskemak

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

Santillana

Zubia

Matematikako eskemak Lehen Hezkuntzako ezinbesteko edukiak 28 eskematan laburdilduta

8 431300 058866

LEHEN HEZKUNTZA

Ingurunearen Ezaguerako eskemak

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA roba en-p o talp Argi rketarak azte

Ikaslearentzako baliabideak

LEHEN HEZKUNTZA

Santillana

Irakasmaterial honen behin betiko bertsioa dohainik banatuko da CD euskarrian

Ingurunearen Ezaguerako eskemak Lehen Hezkuntzako ezinbesteko edukiak 30 eskematan laburdilduta

Zubia

Santillana

Irakasmaterial honen behin betiko bertsioa dohainik banatuko da CD euskarrian

Zubia Zubia

LEHEN HEZKUNTZA

Santillana

LEHEN HEZKUNTZA

Zubia

roba en-p o talp Argi rketarak azte

Irakasmaterial honen behin betiko bertsioa dohainik banatuko da CD euskarrian

176156_DEMO_Esque_lengua_ZUB.indd 1

Santillana

Euskara eta Literaturako eskemak

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

Ikaslearentzako baliabideak

8 431300 058880

ni-

irakurgaiak?

Zubia

eskema hau kontuan hartuta:

1. Aukeratu eta adierazi. Zein atal ditu

8 431300 058873

7. IKASTEN IKASI. Egituratu eta idatzi ipuina,

Testua aztertzea

Santillana

na-

2. Ikaslearen liburuko ariketak

Hizkuntzaren kultura

Euskara eta Literaturako eskemak Lehen Hezkuntzako ezinbesteko edukiak 42 eskematan laburdilduta

Zubia

Santillana

31/3/09 10:29:49

XXI 133117 _ 0001-0037.indd 21

5/6/09 12:38:38

Ikaslearen liburua

NOLA DAGOEN ANTOLATUTA LIBURUA Adi-Adi Euskarari 5 liburuak 15 unitate ditu, hiru hiruhilekotan banatuak. Idatziz zein ahoz egiteko ariketak, baita proiektuak ere, proposatzen dira hizkuntza eta literatura liburu hau osatzen duten sei programetan zehar.

Irakurgaia, Irakurgaia lantzea eta Ortografia 1

Irakurgaiaren lanketa

Ortografia

Ulermena

Egitura

1. Idatzi galderen erantzunak zure koadernoan.

● ●

●

IKASTEN IKASI. Egin ipuinaren laburpena.

Marrazoen beldur?

Kontuan izan laburpenak 6 edo 8 lerro izango dituela gehienez. Horretarako:

Zergatik izan da berezia aurtengo uda? Zer arazo sortu da oporretan joateko orduan? Nor da Bizkor? Nolakoa da? Zertan ematen du eguna? Azkenean, nola konpondu zen arazoa? Zergatik hartu zuten erabaki hori? Zer asmo ditu protagonistak hurrengo udarako? Beteko dituela iruditzen zaizu?

1. A ITSATSIA. Irakurri testua Marrazoen artean igeri egin beharko bazenu, beldurra eta ikara sentituko zenituzke; izan ere, animalia horiek hamaika istripu eta ezbehar sortzen dituzte urtero zenbait kostaldetan.

✔ Irakurri berriz testua. ✔ Bildu soilik ideia edo gertakari nagusiak.

Badira, ordea, marrazoen beldur ez direnak; Hego Bareko mihi-arraina, kasu. Marrazoa jateko asmoz hurbiltzen zaionean, arrain horrek marrazoa ihesean jartzen duen substantzia bat jariatzen du. Substantzia horrek marrazoaren usaimenari erasotzen dio eta jateko gogoa kentzen dio marrazoari. Japoniar ikertzaile batzuek substantzia horren egitura zein den jakin ahal izan dute eta sintetikoki ekoizteko bidean daude. Ez pentsa, gero, hori bigarren mailako lorpena denik, itsaso tropikaletako igerilari eta surflari askoren biziak salbatuko ditu-eta.

5. Berridatzi irakurgaiko esaldi hauek, emandako hitzak erabiliz. zuelako

■ Nolakoa izan da zure aurtengo uda? Kontatu ikaskideei.

●

2. Azaldu. Zein beste animalia aipatzen dira

●

ipuinean? Zer gertatu zitzaien? ●

ba-

bait-

Aurtengo uda bereziki gustatu zait, bidaian joan garelako. Oporretara joanez gero, ezin genuen gurekin eraman. Krokodiloa egun batzuk geroago hil zen, jatekorik ezin aurkituta.

■ Sailkatu koadernoan nabarmendutako hitzak: ● a itsatsia dutenak

● ● ● ●

●

● ●

●

● ● ●

hotzikara estreinako auzo

● ● ●

bekaizkeria

● ●

hitzaren kontrako esanahia?

hizkuntza matrikula ohitura bidaia arrautza ordena iraultza gaztaina natura piztia zientzia familia kultura

● ● ●

Etxean dortoka bat daukat nik, potoloa, oskol handi-handikoa.

Irakurtzerakoan, kontuan izan puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak eta doinua. Doinua ez ezik, zaindu ahoskera ere.

genuen gurekin eraman. Amamari ere ezin genion dortoka handi hura utzi, jakina, zaharren egoitzan dagoelako eta dortokak aspertu egiten direlako zaharren egoitzetan. Imajinatu dortoka bat amama batzuekin musean jolasten. Ez, ez, hori ez da dortoka baten lekua. Mila aukera aztertu genituen, Bizkor non utzi erabakitzeko: etxe ondoko tabernan utzi nahi izan genuen lehenengo, baina laster konturatu ginen tabernako kea ez zela ona dortokarentzat. Bizilagun bati uztea ere pentsatu genuen, baina axolagabe samarra da eta ahaztu egingo litzaioke dortokari jaten ematea. Azkenean, erabaki genuen akuario txiki bat erosiko genuela, gurekin eramateko Holandara.

Irakurgaia abiapuntu gisa harturik, irakurriaren ulermena lantzen da, zenbait mailatan landu ere, hala nola, edukiaren ulermena, egiturari dagokiona, lexikoari dagokiona baita sormenezkoa ere.

Bizkai.... Gipuzko.... distantzia laburra dago. Donosti.... jendea apain-apain jantzita ibiltzen da kalean. Azkoiti.... oso ondo hitz egiten dute euskaraz. Azpeiti.... ere ez dira makalak euskaraz hitz egiten. Pasai.... arraunlariak oso indartsuak dira. Ermu.... gora ibili nintzen bizikletaz igandean. Nafarro.... Bardeak basamortua dirudi.

3. A ITSATSIA. Berridatzi esaldiak, hitz egokiak erabiliz.

●

Ba al dute sentimendurik Bizkor deitzen da, eta egun osoa pasatzen duegotekotan, igerian edo esan etzanda, nola jarri dugun ■ Ados 3. Idatzi albiste laburra goiko ariketan animaliek? arriskuan eta proposatu konponbideak. etxean prestatu diogun aukeratutako animalietako bati buruz eta akuario ederrean. Baina aurten zalantza etorri zaigu: oporretara joanez gero, ezin jarri izenburua.

●

dardara

● ●

● antsikabe ● artatsu Nolakoak dira dortokak? rtaro guztietatik, uda gustatzen zait niri gehien. Zerga● ganorabako ● zuhur Non bizi dira? tik? Bada, eguzkiak bero jotzen duelako, egun osoa kalean pasatzen Non dago irudiko ● ardurati zabar dudalako, berandu arte gera naitekeelako telebista ikusten eta,● batez dortoka? ● axolati ● ganoradun ere, ez dagoelako eskolarik. Eta aurtengo uda bereziki gustatu zait, Zertan ari da? lehenengo aldiz bidaian joan garelako: Holandara, hain zuzen ere. Ba al duzu maskotarik Nire lagun bat, Asier, Kenyara joan da aurten, eta sekulako inbiZure ekarpena etxean? Zein? Nola dia eman dit hango argazkiak erakustean: lehoiak, panterak, elefanzaintzen duzu? teak, zebrak jirafak ikusi ditu! 8. ZerAzaldu. ez ote nuke Ados emango, al zaude animalia esaldi honekin? goiko eta animalia ■ Asmatu izen egokiak Maskotarik izan ezean, horien ondoan egoteagatik! bakoitzarentzat. Mundua arriskuan jarri dugu gizakiok. zergatik ez duzu?

ONDO IRAKURTZEKO ●

inbidia bizilagun lehenengo

7. Adierazi. Hauetatik zein hitzek dute axolagabe

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

●

6. Lotu sinonimoak koadernoan.

Dortokaren etxea

a itsatsirik ez dutenak

eta azpimarrtu a itsatsia duten hitzak.

Lexikoa

●

2. A ITSATSIA ETA DEKLINABIDEA. Berridatzi esaldiak deklinabide-markak jarriz,

Ikastunitatearen lehen bi orrialdeetan zenbait motatako testuak ageri dira, hala nola, ipuinak, kontakizunen atalak baita testu informatiboak ere. Irakurgaien artean, ondare unibertsaleko eta kanpoko autoreen ipuin hautatuez gain, euskal idazle ezagunek sortutako ipuin berriak azaltzen dira.

● ● ●

literatura

Nire herriko ....-etxean hitzaldi interesgarriak antolatzen dituzte. Zoaz ....-agentziara Gabonetako oporrak antolatzeko. Basurdea, otsoa eta beste .... mota batzuk babestu behar ditugu. Euskarak ez du ....-arazoa izan behar. Gero eta politagoak dira ....-liburuak. .... Zientziak dira gehien gustatzen zaizkidanak. Aurten unibertsitatean ....-epea lehenago zabalduko da.

9 Esan eta egin: aitak, amak, Bizkorrek eta laurok autoa hartu genuen eta tulipen lurralderantz abiatu ginen. Bizkorrek nahiago zuen Karibera joan, bera hangoa baita. Aspaldiko partez, nahi zuen Karibeko epela sentitu eta hango hondartzetako ur gardenetan bainatu. Baina Holandan ere ez zen txarto moldatu, ondo zaindu genuelako eta behar zuen guztia eman geniolako. Baina okerrena bueltan izan zen. Etxera heldu eta hurrengo egunean, egunkarian, albiste bat zegoen letra handiz: «Animalia abandonatuen tragedia», zioen albisteak. Hotzikara sentitu nuen bizkarrean: antza, gizon aberats batek krokodilo bat zeukan etxean, baina udan ezin zenez animalia harekin arduratu, basora eraman zuen, eta hantxe utzi. Krokodiloa egun batzuk geroago hil zen, jatekorik ezin aurkituta. Beste norbaitek, berriz, pirañak zituen etxean; bada, hortz handiko arrain horiek errekara bota eta lasai-lasai geratu zen: ondorioz, pirañek errekako hainbat arrain jan zituzten, eta orain ez zegoen bertako arrainik errekan, eta bai piraña mordoa. Baina beldurgarriena Asierrek kontatu zidan: Kenyatik bueltan zetozela, aireportuan, bat-batean polizia piloa agertu eta gizon bat atxilotu zuten. Arrazoia: gizon hark Afrikan harrapatutako tximino bat zeramala maletan bizirik, gero Europan saltzeko. Eta, gainera, elefanteen marfilezko letaginak eta tigreen azalak ere bazeramatzan beste maleta batean. Orduan ohartu nintzen mundua arriskuan dagoela. Mundua arriskuan jarri dugu gizakiok. Eta Bizkorri begiratu eta barkamena eskatu nion, lotsatuta nengoelako gizakia izateagatik. Gaur, aitari eta amari esan diet hurrengo urteko oporrak Kariben pasatuko ditugula. «Oso bidaia garestia da!», bota dit aitak, baina nik badakit azkenean Karibera joango garela, Bizkor bere herrian askatu nahi dudalako, bere etxean. Hondartzara joan eta ur-ertzean utziko dut, eta gero igerian joango da, ur gardenetan, koralen artetik. Eta hilzorian dagoen mundu hau apur bat sendatuko da. Julen Gabiria

Hurrengo orrialdean, ortografia-arauak berrikusteko eta lantzen jarraitzeko ariketak biltzen dira, ortografia-programaren barruan.

Ahozko eta idatzizko komunikazioa 1

Ahozko komunikazioa

Idatzizko komunikazioa

Entzundakoaren ulermena

Gai bat aztertzea

1. Entzun Ekologiari buruzko mahai-ingurua testua adi-adi.

1. Irakurri testua eta erantzun. Safaria

2. Erantzun galderei. ● ● ● ● ●

Safari hitza swahili hizkuntzatik hartua da eta «paseoa» esan nahi du.

Zenbat lagunek parte hartzen dute saioan? Zein da bakoitzaren eginkizuna? Zein da eztabaida piztu duen gaia? Zertan da? Berotegi-efektua kaltegarria al da? Zergatik? Klima-aldaketa kaltegarria al da? Zergatik?

Izan ere, gaur egun safariak Afrikako zenbait naturagunetan egiten diren paseoak dira; paseo horietan, bidean aurkitzen diren animaliei behatu eta argazkiak egiten zaizkie. Garai batean, ordea, safarietan animaliak ehizatzen ziren, etxeko egongelan sari gisa erakusteko edo zooei saltzeko. Safariek alde onak badituzte. Animalia ezezagun eta exotikoak beren bizilekuetan ezagutzeko ez ezik, abentura zirraragarriak bizitzeko aukera apartak dira Afrikan bizi ez garenontzat. Zenbaiten ustez, alde txarrak ere badituzte, turismoa ugaltzearekin batera naturagune horiek hondatzen baitira, eta bertakoen bizimodua aldatzen baita..

3. Eztabaidu ikasgelan. Mahai-inguruko zer kidek du arrazoi? Noren alde zaude?

Eztabaida-erregistroak 4. Hausnartu eta erantzun. ● ● ● ● ●

●

Entzundako eztabaida zuzena iruditzen zaizu? Nolako jarrera dute parte-hartzaileek? Nolako jarrera izan beharko lukete? Norena da okerreko jarrera? Eztabaida honetan, mahai-inguruan kontuan izan beharreko zenbait arau hausten dira. Zein? Zer egingo zenuke zuk eztabaidaren moderatzailea bazina?

●

Zer da swahilia? Non mintzatzen da?

●

Zer dira safariak? Nolakoak dira gaur egun? Nolakoak ziren lehen?

Azterketa prestatzea 2.

IKASTEN IKASI. Osatu eskema irakurgaiko datuekin.

5. Entzun eztabaida berriro eta zuzendu parte-hartzaileen esanak.

SAFARIAK

Zer hitz edo esapide erabiliko zenituzke hauen ordez? ● ●

Berotegi-efektuaren kontua, atzera! Ezjakin koadrila galanta baino ez zarete!

● ●

Hara bestea! Eta zer?

Adostasuna eta desadostasuna adieraztea 6. Irakurri aipuak eta azaldu ados zauden ala ez. Adierazi zergatia. «Tristura ikaragarria ematen du pentsatzeak naturak hitz egiten duela eta gizakiak ez diola aditzen.» Victor Hugo «Naturaren kontrakoa dena ez da ederra.» Isadora Duncan

✔ Erabili honelako esapideak zure adostasuna edo desadostasuna adierazteko: ● ● ●

Ados nago… Zuzen dago… Ez nator bat…

● ● ●

Bat nator… Ez nago ados… Oker dago…

ALDE ONAK

ALDE TXARRAK

■ Erantsi alde on eta txar bana eskemari.

3. Aztertu gaiok eta egin bakoitzari buruz otutzen zaizkizun alde on eta txarren zerrendak. ●

Naturaren erdian bizitzea.

●

Etxeko lanetan laguntzea.

Azterketa idaztea 4. Aukeratu aurreko bi gaietako bat eta idatzi hari buruzko testua. ✔ Egin gaiaren aurkezpen laburra. ✔ Eman ideiak paragrafotan antolaturik. ✔ Bilatu argazkiren bat edo egin irudi bat, testua osatzeko.

L Komunikazioa lantzeko programak bi atal ditu: ahozkoa eta idatzizkoa, bi-biak beharrezkoak baitira komunikazioa bere osotasunean landuko bada. Ahozkoan, entzundakoaren ulerkuntzaz gain, ahozko komunikazioan islatzen diren zenbait eragile lantzen dira, hala nola, hizkuntza-erregistroak, euskalkiak eta interferentziak. Horiezaz gain, hizkuntza-funtzioak ere jorratzen dira. Idatzizkoan, berriz, testu pragmatikoen ereduak ematen ditugu, ikasleek, haien ezaugarriak eta berezitasunak aztertu eta barneratu ondoren, mota horietako testuak sortzeko gaitasuna gara dezaten.

XXII 133117 _ 0001-0037.indd 22

5/6/09 12:38:40

o an, ue-

Gramatika 1

Gramatika

4. Berridatzi perpausak, aditz jokatugabeak ●

Berria

Asteazkena, 2008ko uztailaren 2a

Naiara Arteaga Irungo alardeek protagonista ugari dituzte: kantinerak, jeneralak eta desfilatzen dabiltzan soldaduak, besteak beste. Horiez gain, hala ere, badaude beste protagonista batzuk, gainontzekoak bezain garrantzitsuak direnak: zaldiak. Horien gainean ibili ohi dira desfilean parte hartzen duten lagun asko, eta animalia horien laguntzaz irudikatzen dute 1522an tropa frantsesak eta alemaniarrak garaitu izana. Aurtengo Alarde egunak zaldiak izan ditu albiste, alarde tradizionaleko eta alarde mistoko jeneralak eta haiek zeramatzaten zaldiak, astelehenean San Joan plazan sartu zirenean, lurrera erori zirela eta. Hedabideek pasadizo moduan azaldu dute gertakaria: zenbaitek zaldi erorketen aipamen soila egin dute, eta beste batzuek bitxikeria

moduan kontatu dute gertakaria. Baina gertakaria ez zen anekdota hutsa izan, bi zaldi hil egin baitziren Alardeetan izandako zaurien ondorioz. Astelehenean, alarde mistoko jeneralak zeraman zaldiak hainbat zauri egin zituen lurrera erori zenean, baina animaliak eta jeneralak alardearekin jarraitu ahal izan zuten handik gutxira. Ez zen gauza bera gertatu alarde tradizionaleko jeneralak zeraman zaldiarekin, ordea. Hasiera batean zaldiak hanketako bat hautsi zuela esan zuten arren, handik gutxira zenbait makatu eta tentsioa beheratu zitzaiola adierazi zuten. Ustez, azken hori izan zen zaldia erori izanaren arrazoia. BERRIAk jakin ahal izan duenez, zaldiak hanketako bat hautsi zuen, eta albaitariek zizta egin zioten arren, zaldia hil egin zen bi ordu igaro ondoren.

n k k

● ●

●

2. Ordenatu osagai hauek eta berridatzi perpausak

perpaus, adibidean bezala.

Ez dut sua itzali. Ahaztu egin zait. Sua itzaltzea ahaztu zait. Ez esan inori, ez da komeni eta. Ospetsu izan nahi duzu. Horixe da zure ametsa. Hori egingo dugu. Erabakita daukagu. Mendi tontorrera heldu zarete. Lortu duzue! Gurasoek ez diote inolaz ere zinemara bakarrik joaten uzten.

5. Berridatzi perpausak, aukera egokia erabiliz.

■ Zenbat perpaus daude testuan? Kopiatu koadernoan. ■ Zein da perpaus horietako aditza?

●

● ●

●

● ●

Ziklo honetan, gramatikak garrantzi handia du, haurrei hizkuntzaren barne-mekanismoak ezagutzeak hizkuntza egokiago erabiltzeko eta hobeto komunikatzeko bidea eskaintzen dielako.

8. Berridatzi testua koadernoan. Eman baiezko perpausak ezezka.

Patata .... jan ditut bazkalorduan. a) frijituta b) frijituak .... edonora joan gaitezke. a) galdezka b) galdetuz Ez du merezi horregatik ..... a) haserretzea c) haserretu Ez dago zer ..... Hori ezin da inolaz ere konpondu. a) eginik b) egiterik Bihar bertan utziko omen dio amak ..... a) erretzen b) erretzeari Zu nire aldamenean .... lasai-lasai egingo dut lo. a) egonda

Non gorde ote ditut betaurrekoak? Ez dakit. Ez dakit non gorde ditudan betaurrekoak. Zertan ari naiz? Ezetz igarri! Zer ordu da egongelako erlojuan? Zuk ba al dakizu? Bihar edo etzi ekarriko dizkigu pastelak. Ez du esan noiz. Nork apurtu ditu etxeko leihoak? Batek daki! Neguko arropak ganbaran daude? Ez dugu begiratu.

Gramatika-programan, beraz, aurreko zikloan era xumean landutako edukiak sakonago berrikusten ditugu, baita eduki berriak jorratzen ere. Langaiak hobeto finkatzeko, ariketa praktiko ugari eskaintzen ditugu.

Gezurtiaren kontuak Bidaietan gauza bitxiak gertatzen zaizkizu benetan! Joan den neguan, Egiptora joan ginen lagun taldekoak oporretan. Lehen egunetan piramideak ikustera joan ginen eta, nola ez, baita Nilo ibaia ere. Giza-ko esfingea ikusten ari ginela, euria hasi zuen. A zer-nolako euri-jasa, gainera! Egipton sarritan egiten du euria eta, horrelakoetan, Nilo ibaiak gainezka egiten du berehala… Bada, Gizan ginela, esfingea piramide baten gainera igo zen salto batez, urari beldur handia dio eta! Badakit sinestea zaila dela, baina aurpegiko begiekin ikusi nuen neuk hori.

b) egonez

6. Bereizi perpaus lokabeak eta mendeko perpausak.

zure koadernoan. aspergarria / beti / oso / ibiltzea / lanean / da. ● eguraldi / egin / atzo / baina / zuen / txarra / iragarri / gaurko / dute / ona. ● batzuk / gelako / kaskarin / neska / dira / samarrak / zure. ● ulertzen / dugu / zergatik / ez / duzuen / beti / egiten / tontoarena. ● arratsaldean / elkartuko / joateko / lagunok / gaur / liburutegira / gara.

●

● ●

●

3. Sailkatu goiko testuko perpausak koadernoan.

●

PERPAUS ELKARTUAK

Amak hezurra eman dio etxeko ate aurrean zegoen txakurrari. Bi gizon jator etorri dira gaur goizean gure eskolara. Hainbeste jatea ez da ona. Ez dakigu noiz emango dizkiguten berriro oporrak. Edateko eman dizut ura. Hain eguraldi txarra egiten duenez, ez gara kalera irtengo.

9. Eman baiezko erantzuna hurrengo galderei. ●

Etorriko zara, mesedez? Zure zain nago.

●

Ba al dakizu zer ordu den?

●

Ba al daukazu borragomarik?

●

Nire laguna zara, ezta?

●

Ba al dator Txomin?

Hizkuntzaren kultura 1

Hizkuntzaren kultura

Testua aztertzea 1. Adierazi. Zein da irakurgaiaren gai nagusia? a) Gasteiz hiriaren historia.

tokiei buruzko informazioa eta bildu koadernoan. ●

c) Gasteiz hiriaren deskribapena.

●

Zenbat paragrafo ditu testuak? Zer azaltzen da paragrafo bakoitzean? Bildu ideia nagusiak koadernoan. 1. .............................................. 2. .............................................. 3. ............................................. 4. ..............................................

3. Egin irakurritakoaren laburpena, testuko datu garrantzitsuenak bilduz.

●

Hiriko zein gunetan daude kokatuta toki horiek? Nork eginak dira bertako monumentuak? Zer dela eta egin zituzten? Nola eginda daude? Zer ekintza edo ekitaldi egiten dira toki horietan? Zer-nolako beste ezaugarri bereziak dituzte hiriko toki horiek?

6. Aukeratu Gasteizko tokietako bat eta idatzi deskribapena. ✔ Idatzi argazkian ikusten duzunaren zirriborroa. ✔ Erantsi toki horri buruz bilatu duzun informazioa, zure deskribapena osatzeko. ✔ Idatzi deskribapena modu txukun eta ordenatuan.

Horrela bi gauza bermatu nahi izan ditugu: neskamutilek Euskal Herriko ohiturak, pertsonaiak, historia, kondairak eta abar ezagutzea, eta idatzizko hizkuntzatrebetasunak lantzea.

7. Esan ikaskide bati zure testua berrikusteko.

Testua sortzea 4.

●

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura. ●

Orrialde hau egiterakoan, bi xede izan ditugu buruan: alde batetik, gure hizkuntzaren bidez heldu zaigun kultura-ondarearen berri ematea eta, bestetik, testu-tipologiaren lanketa egitea.

IKASTEN IKASI. Bilatu Gasteizen dauden

b) Gasteiz hiriaren bilakaera.

a o-

oa, ra-

●

Zaldiak, alardeetan kaltetuenak

ea, a-

a a-

●

Aurtengo Irungo alardeetan parte hartu duten zaldietatik bi hil egin dira.

PERPAUS BAKUNAK

7. Bihurtu perpaus lokabe hauek mendeko

erabiliz, adibidean bezala.

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

IKASTEN IKASI. Aztertu irudiak eta erantzun.

Toki hauetatik, zein daude Gasteizen? Andre Maria Zuriaren plaza

Hauek begiratu beharko ditu: ● Letra argiz idatzi duzun ala ez. ● Txukun-txukun egin duzun ala ez. ● Informazioa argi eman duzun ala ez, paragrafoetan antolaturik. ● Ortografia akatsik egin ote duzun.

Zure ekarpena 8. Egin guztion artean zuen herriari buruzko liburuxka.

Erdi Aro roti t k eg ti gun unda daino ik da ikarrag agar arri ar ri hazi eta he heda datu da tu d da a Ga Gast stte stei eiiz z.. Eta t Lau utada an egon ego eg on nik i , zaba zaba za al eta on o gi hedat atze zeko ko mod o ua a iz za an du du.. E Errdi digu digu gune n ar aren e ingur ng gur urua uan ua an ha hain inba in inba bat au bat uz zo o sor o tu u dira irra azken u urrte eotta an n, g gu uztti-gu guzt gu ztiak zt ia ak tx txuk uk u kun n-t -txu xu uku kuna ak, k, ong n i pe pent nttssa ntsa atu uak k eta a auz u ot otarrre r k be eh ha ar ditu it zt z en n zer erbi er rbi bitzue ez ho ornittua u k; b ber e de er degu gune gune gu nea ak k k,, es espa pa p aziio ir irek ekia i k etta gi ia gz za art rtee et etxe xeak xe eak a aur u k kii daitezke ke k e ber b rta tan. n.. Gizar n a te-etxeeta an, eki k nt n za kul u tu ura rala ak eg gin n ez ez zik ik, ki k ro oll-in i sttal a az aziioak ak,, liib rutegiak bu ak eta a lud u ottek kak ere r bil i tz zen dir ira, a,, bes e te eak a beste esste t .

Zientziaren kutxagunea

Gasteizk koa baz azar arra, a zorio iona nak, k, hir irii ed eder er bat atea e n bi b zi zara eta. Gas aste t iz te izko koa e ko ez z baz zara, zoaz ezaguttzera, mere rezi z du et eta! a!! a

✔ Eztabaidatu eta adostu liburuak zer atal izango dituen. Adibidez: sorrera, historiako une garrantzitsuak, eraikinak, jaiak… ✔ Banatu atalak taldeka. ✔ Talde bakoitzak egokitu zaion atala egingo du: informazioa bilatu, idatzi eta irudiz zein argazkiz hornitu. ✔ Grapatu orri eta atal guztiak, eta egin liburuxkaren azalak.

Florida parkea F

Literatura 1

Literatura

1. Aztertu testua eta erantzun. ●

Leku hura erabat berria eta ezezaguna egin zitzaidan, baina guztiz erosoa eta ederra. Dena bat-batean ikusi nahi nuen eta nire begiak ez ziren gai edertasun hartaz guztiaz jabetzeko. Zelaiak hori-horiak ziren, alajaina, mila koloretako lorez jantziak. Ibai eta errekastoen joan-etorri patxadatsua gardena eta koloretakoa zen. Aire epel gozoan hegan eta mokoka ordura arte inoiz ikusi ez nituen txori klaseak zebiltzan.

● ●

Zer deskribatzen da bertan? Egon al liteke horrelako lekurik? Non? Egon nahi al zenuke horrelako lekuren batean? Zergatik?

6. Deskribatu modu literarioan, hots, baliabide literarioak erabiliz, bi lekuotako bat.

2. Normalean, nolakoak izaten dira elementu hauek? Eman ahalik eta definiziorik zehatzenak, zure hitzak erabiliz. ● ● ●

zelaiak errekak zerua

3. Irakurri hasierako testua berriro eta erantzun. ●

●

Airea etengabe kolorez aldatzen zihoan. Haizearen mugimendurik txikienarekin, ortzadarraren koloreak agertzen ziren airean, zerua kolorez jantziz. Aireko mugimendurik txikiena aski zen, bertan kolore guztiak dantzan jartzeko, etengabeko joan-etorri harrigarrian.

● ●

●

Loreek zelaiak jantzi egiten al dituzte? Zer egiten dute? Ura koloretakoa izaten al da? Nolakoa izaten da? Eta airea? Gai al dira koloreak dantza egiteko? Zer adierazi nahi du idazleak hori esatean? Zergatik hitz egiten du horrela idazleak?

4. Bilatu testuko adjektiboak eta erantzun. ● ●

●

Antton Kazabon

Zer izeni dagokio bakoitza? Izen horrekin erabiltzen al da normalean? Kopiatu erabilera berezia dutenak. Zenbat adjektibo daude testuan, asko ala gutxi? Zergatik?

5. Irakurri testuko pasarte hau eta erantzun. ■ Zure ustez, goiko testua literarioa da? Zergatik? Nolako ezaugarriak ditu?

EGILEA Antton Kazabon Irakasle eta idazle oiartzuarra, ikasleei irakurtzeko zaletasuna pizteko ahaleginetan, irudimenez jositako kontakizun laburrak argitaratzen hasi zen orain dela hogei bat urte. Harrezkeroztik, hainbat ipuin-liburu, eleberri eta poema-bilduma plazaratu ditu, eta baita bertso-libururen bat edo beste ere. Bere literatura lanak haur eta gazteei zuzenduta daude batez ere. ■ Bilatu informazioa eta azaldu. Zein dira Kazabonek argitara eman dituen azken lanak?

«Haizearen mugimendurik txikienarekin, ortzadarraren koloreak agertzen ziren airean, zerua kolorez jantziz. Aireko mugimendurik txikiena aski zen, bertan kolore guztiak dantzan jartzeko, etengabeko joan-etorri harrigarrian.» ● ●

Zer errepikatzen da pasarte horretan? Zer dela eta errepikatzen ote du idazleak ideia hori?

Gehiago jakiteko IDAZLEEN HIZKERA DELA ETA Hona hemen pasadizo bat idazleen hizkera bitxia dela eta. Behinola festa batean Alexandre Dumas eta beti haren kontra ari zen kritiko literario bat elkartu omen ziren. Kritikoak »barruko hutsune mingarria» esapidea sarri erabiltzea leporatu zion idazleari eta ondokoa galdetu: –Nola liteke hutsik dagoen zerbaitek mina ematea? –Hutsik dagoenak min nola eman dezakeen galdetu didazu –erantzun zion idazleak ozen, denek entzuteko moduan–. Erantzuna zeuk daukazu, beti kexatzen baitzabiltza buruko mina duzula eta. Eta denok dakigu zuk burua huts-hutsik daukazula

■ Zer lan ezagun idatzi zituen Alexandre Dumasek?

Programa honetan, egile euskaldunen era guztietako testu literarioak aztertzen dira. Testu literarioen ostean, idazleei buruzko informazioa laburbiltzen da, fitxa batzuetan. Ondoren, genero bakoitzaren estilistikari eta berezko ezaugarriei dagozkien ariketak proposatzen dira; azterketan nahiz hausnarketan oinarrituak batzuk, eta sormena eragitekoak besteak. Amaitzeko, literaturari buruzko zenbait berri jakingarri gehitu ditugu txartelen bitartez. Bai idazleen fitxetan, bai eta literaturari buruzko txarteletan ere, ikasleei zuzendutako galderatxoak ageri dira, neska-mutilek ikasketa-prozesuan zuzen-zuzenean parte har dezaten.

XXIII 133117 _ 0001-0037.indd 23

5/6/09 12:38:53

U Gaitasunak aztergai

I 1

Gaitasunak aztergai GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI NAIZ GOGORATZEKO

1. Entzun Irratsaio biribila testua arretaz eta erantzun.

5. Irakurri testua.

● ● ● ● ●

Zein da eztabaidaren gaia? Ados al dago idazlea futbolarien soldatekin? Zer arrazoi erabili ditu? Bat etorri dira azkenean futbolaria eta idazlea? Zure ustez, gehiegi irabazten dute futbolariek? Zergatik?

Kapitain Frakasa Hitza izoztu zitzaidala pentsatu nuen, hain zuzen, mahaitik jaiki, hoteleko leihotik begiratu eta nire hatsak kristala urrundu zuenean. Amildegi baten gainean eraikia zegoen Alpeetako hotela. Ez ziren bi ordu, harantz ekarri ninduen mendiko karreteran gora une batez atzera begiratu, eta Ivrea ikusi nuela. Gogoan nuen oraindik hiriaren karramarro erraldoi baten forma ezaguna, hirigunearen maskorra hagin itxurako bi menditan bildua, goizalba egun urratzen hasiak gorritua.

■ Zer esamolde erabiltzen ditugu adostasuna eta desadostasuna adierazteko?

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Maracaná Maracaná Rio de Janeiron dago eta munduko futbol-zelairik handiena da. Obalo itxura duen zelai hau 1950eko ekainaren 16an inauguratu zen. Bere garaian munduko zelairik luxuzkoena izan zen: lur azpiko aldagelak eta jokalarientzako banako egongelak ditu; bertan oxigeno-maskarak ere badituzte, lurralde horretan dagoen hezetasunak jokalariei sor diezazkiekeen kalteei aurre egiteko. Maracanák zenbait jatetxe, ostatu bat, umeentzako jolastokia eta ospitale txiki bat ere izan zituen. Ikusle kopuruari dagokionez, munduko errekorra ere badu, partida batean 200.000 ikusle egon baitziren. Datu horiek kontuan hartuta, ez da harritzekoa Brasilgo selekzioa Mundu Kopa lau aldiz irabazi duen bakarra izatea.

● ● ● ●

Ezin nuen, ordea, atzera buelta egin; susmatzen nuen iritsia zitzaidala Ivreari betiko agur esateko tenorea. Anjel Lertxundi (moldatua)

6. Zenbatu testuko perpausak eta sailkatu motaren arabera. Perpaus bakunak eta elkartuak. Perpaus lokabeak eta mendeko perpausak.

● ●

Perpaus jokatuak eta jokatugabeak. Baiezko perpausak eta ezezko perpausak

7. Aztertu testuan nabarmendutako hitzak eta adierazi zeinek duten a itsatsia. 8. Irakurri testua berriz eta erantzun. Erabili al du bertan idazleak baliabide literariorik? Non? Zertarako erabili ote ditu baliabide horiek?

● ●

Maracaná munduko zelairik handiena da. Karratua da. Maracanáren barruan kasino bat eraiki nahi dute. Futbolarientzat oxigeno-maskarak dituzte. Behin 200.000 futbolari batu ziren bertan.

9. Antolatu mahai-ingurua etxeko maskotei buruz. Ba al daukazu maskotarik etxean? Zein? Non daude ondoen, etxean ala naturan? ✔ Aukeratu moderatzailea. ✔ Eskatu hitz egiteko txanda, eskua altxatuz.

● ●

4. Idatzi kirolari buruzko testua. ●

Orrialde hauetan, unitate bakoitzean landutako gaitasun guztiak eta ikasitako edukiak berrikusteko jarduerak eta ariketak aurkituko dituzte ikasleek.

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO

3. Adierazi esaldiok egia ala gezurra diren. ●

Unitate bakoitzaren amaieran, azken bi orrialdeetan, hain zuzen ere, nolabaiteko ebaluazioa edo berrikusketa proposatzen dugu.

U z ir iz

Ir a m e e g

10. Idatzi gutun bat talde ekologista bati, laguntza

Aztertu gaia, eta egin alde on eta txarren zerrenda. Egin gaiaren azalpen laburra. Egin irudi bat, testua apaintzeko.

eskatzeko. ●

Kameleoi bat topatu duzu parkean.

O ir ir

Hiruhilekoaren ebaluazioa Ikastunitate bukaerako ebaluazioaz edo berrikusketaz gain, beste ebaluazio edo berrikusketa bat proposatzen da hiruhileko bakoitzaren amaieran.

Hiruhilekoko ebaluazioa GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI NAIZ GOGORATZEKO

1. Entzun Ika-mika maisuarekin testua arretaz eta erantzun. Zer egin du Idurrek maisua haserretzeko? Zuk nola esango zenuke? a) Jolastokira noa.

5. Irakurri olerkia.

Negar egin dut nik b) Jolastokira joaten naiz.

Arrastian aitona etorri da paseotik; basoan ikusi omen ditu katagorria, hontzuria eta gibelurdina. Aitona pozik jarri da; basoa, koloretsu. Negar egin dut nik.

Goizean nire margoen estutxetik ihesi joan zaizkit basorantz gorria, zuria eta urdina. Maisua haserre jarri da; estutxea, kolorge. Negar egin dut nik.

Zer esan behar dugu lan bat amaitzen dugunean? Zure ustez, zergatik zaindu behar dugu hizkera?

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua.

Honakoetan, hiruhilekoan zehar landutako gaitasunak eta ikasitako edukiak berrikusteko jarduerak eta ariketak aurkituko dituzte ikasleek.

Jon Suarez (moldatua)

Jaiotzako txoko batean…

6. Kopiatu banan-banan goiko olerkiko perpausak eta erantzun.

Kataluniako eta Valentziako jaiotzetan ohiko pertsonaiez gain, berena den pertsonaia bat jartzen dute; caganer edo kakatia du izena. Pertsonaia horrek bertako payes edo nekazari bat irudikatzen du, hango nekazarien jatorrizko jantzi eta guzti: alkandora zuria, txalekoa, prakak, gerrikoa eta barretina buruan. Jaiotzako txoko batean kokatzen dute, ez oso agerian; beharbada, prakak jaitsita eta kaka egiten agertzen delako. Hala ere, ez pentsa errespetu faltagatik egiten dutenik, ez horixe! Caganer horrek XVII. mendeko marmolezko irudi batean du jatorria, eta osasunaren, zorionaren eta joritasunaren sinboloa da. Irudi horretan, Montserrat mendian Ama Birjina eta Jesus Haurra daude, eta bideetan gora, zenbait pertsonaia agertzen dira. Bide horien bihurgune batean, kakatia ageri da, zuhaitz baten azpian. Dena dela, denbora aurrera doanez, XVII. mendeko nekazari hori gaur egungo edozein politikari, agintari edo artista bihurtuta ere ikus dezakegu.

Zenbat perpaus daude guztira? Zenbat aditz ditu perpaus bakoitzak? Zer motatako perpausak dira?

7. Ba al dago a itsatsia duen hitzik? Zein? a) Hitz eratorriak

•

b) Hitz elkartuak

9. Irakurri berriro olerkia eta erantzun. Nola amaitzen dira bi ahapaldiak? Nola du izena baliabide estilistiko horrek?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO

3. Erantzun galderei.

10. Jarri taldeka eta hitz egin Gabonetako ohiturei buruz.

Nor da Katalunian eta Valentzian jaiotzetan jartzen duten berezko pertsonaia? Zer lanbide zuen? Zein da kakatiaren jatorria?

•

Zer jartzen duzue etxea apaintzeko? Nork egiten du apainketa? Urtero berdina da ala zerbait aldatzen da? ✔ Altxatu eskua txanda eskatzeko. ✔ Entzun arretaz besteek zer esaten duten.

Non irudikatu zuten lehenengoz? Noiz?

4. Prestatu kartel bat, jaiotza-lehiaketa iragartzeko. Esan jaiotzak material birziklatuz egin behar direla. Zehaztu noiz eta non aurkeztu behar diren. Asmatu leloa jendea parte hartzera animatzeko. Erabili hizkera zuzena eta argia.

11. Idatzi gutuna ikastetxeko zuzendariari, proposamena egiteko. Proposatu ohiko apaingarriak bestela jartzeko.

•

76 133106 _ 0076-0077.indd

30/4/09

10:26:47 133106 _ 0076-0077.indd

30/4/09

10:26:48

Eranskina

•

Gramatika ikasten laguntzeko PERPAUS MOTAK (1. unitatea, 12. - 13. or.)

IZENA: PERPAUS BAKUNAK (2. unitatea, 26. - 27. or.)

PERPAUS JOKATUAK ETA JOKATUGABEAK Perpaus guztiek aditza dute eta aditz hori era jokatuan edo jokatugabean egon daiteke. Aditz jokatua daramatenak perpaus jokatuak dira; aditz jokatugabea dutenak, berriz, jokatugabeak. Adibidez: Saskibaloian ibiltzea (perpaus jokatugabea) oso dibertigarria da (p. jokatua). PERPAUS BAKUNAK ETA PERPAUS ELKARTUAK Aditz kopurua kontuan hartuta, perpausak bakunak, aditz bakarrekoak, edo elkartuak hots, aditz bat baino gehiago dutenak, izan daitezke. Adibidez: Pozik nago (p. bakuna). Ni pozik nago, baina zu triste zaude (p. elkartua). PERPAUS LOKABEAK ETA MENDEKO PERPAUSAK Beste perpaus baten mende dagoen perpausa mendekoa da; beste perpaus baten mende ez dagoena, ordea, lokabea. Mendeko perpausetan, aditzak marka bat (menderagailua) eramaten du beti. Adibidez: Nik ez dakit ezer (p. lokabea). Nik ez dakit zer nahi duzun (mendeko p.). BAIEZKO PERPAUSAK ETA EZEZKO PERPAUSAK Orain arte aipatutako perpaus guztiak baiezkoak zein ezezkoak izan daitezke. Ezezko perpausek ez (edo ezin) partikula dute beti: Ez dakit zer egin. Baiezko perpausek ez dute partikula berezirik, aditza trinkoa denean izan ezik: Badakit zer egin.

PERPAUS BAKUNAK Perpaus bakunak aditz bakarra duten perpausak dira. Perpaus bakunak, hiztunaren jarreraren arabera, lau motakoak izan daitezke: adierazpen-perpausak, galde-perpausak, aginte-perpausak eta harridura-perpausak. ADIERAZPEN-PERPAUSAK Adierazpen-perpausak gertakariei buruzko informazioa emateko erabiltzen dira. Izan ere, molde horretakoak dira sortzen ditugun esaldirik gehienak. Bi motatakoak izan daitezke: Baiezko perpausak (informazioa baieztatzeko erabiltzen dira) eta ezezko perpausak (informazioa ezeztatzeko erabiltzen dira). GALDE-PERPAUSAK Galde-perpausak galderak egiteko erabiltzen ditugu. Galdera-marka (?) dute amaieran. Haien erantzuna aditzaren aurre-aurrean kokatu ohi da. Hiru motatakoak izan daitezke. Zati-galderak: ezagutzen ez dugun informazioa galdetzaile baten bidez adierazten da: Nor da hori? Hori Eneko da. Aukera-galderak: solaskideari aukera egiteko eskatzen zaio: Nor da hori, Eneko ala Iñaki? Bai/ez erako galderak: bai edo ez erantzuna duten galderak dira: Zurea da, ezta? Ikusi al duzu nire koadernoa?

EDUKIEN ESKEMA EDUKIEN ESKEMA

IKASTEN IKASI. Kopiatu eta osatu perpaus bakunen eskema.

IKASTEN IKASI. Kopiatu eta osatu perpaus moten eskema.

……………… …………………

............... ...............

Pepaus elkartuak ...............

……………… ………………

............... PERPAUS MOTAK

…………………

………………

ADI-ADI euskarari 5 hizkuntza-liburuaren amaieran eranskin orokor eta orobiltzaile bat ageri da. Eranskin horretan, gramatikan eta literaturan landutako edukien azalpenak ageri ez ezik, aditzen zein deklinabidearen taulak ere ageri dira, besteak beste. Gainera, lexikoa lantzeko hamabi fitxa ere eskaintzen dira bertan. Fitxetan beren gordailu lexikoa handitzeko eta sendotzeko eta hizkuntzaren alderdi semantiko zein morfologikoak lantzeko ariketa ugari proposatzen zaizkie ikasleei.

...............

…………………

■ Norbaiti ordua galdetzean, zein motatako perpausa erabiltzen duzu?

225

XXIV 133117 _ 0001-0037.indd 24

…………………

...............

■ Eman perpaus mota bakoitzaren adibideak eta esan zertan bereizten diren.

………………

PERPAUS BAKUNAK

...............

224

8. Erantzun. Zer dira katagorri, hontzuri eta gibelurdin hitzak?

18/6/09 10:25:28

UNITATEAK, URRATSEZ URRATS Irakurgaia

n, e-

ae-

Unitatearen zenbakia eta irakurgaiaren izena. Irakurri aurretik, motibazioa eta jakin-mina eragiteko galderak.

sn, k ri

a noi.

Dortokaren etxea

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

●

● ●

●

Nolakoak dira dortokak? Non bizi dira? Non dago irudiko dortoka? Zertan ari da? Ba al duzu maskotarik etxean? Zein? Nola zaintzen duzu? Maskotarik izan ezean, zergatik ez duzu? Ba al dute sentimendurik animaliek?

ONDO IRAKURTZEKO ●

Ondo irakurtzeko iradokizunak.

z n

a r-

●

Irakurtzerakoan, kontuan izan puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak eta doinua. Doinua ez ezik, zaindu ahoskera ere.

rtaro guztietatik, uda gustatzen zait niri gehien. Zergatik? Bada, eguzkiak bero jotzen duelako, egun osoa kalean pasatzen dudalako, berandu arte gera naitekeelako telebista ikusten eta, batez ere, ez dagoelako eskolarik. Eta aurtengo uda bereziki gustatu zait, lehenengo aldiz bidaian joan garelako: Holandara, hain zuzen ere. Nire lagun bat, Asier, Kenyara joan da aurten, eta sekulako inbidia eman dit hango argazkiak erakustean: lehoiak, panterak, elefanteak, zebrak eta jirafak ikusi ditu! Zer ez ote nuke emango, animalia horien ondoan egoteagatik! Etxean dortoka bat daukat nik, potoloa, oskol handi-handikoa. Bizkor deitzen da, eta egun osoa pasatzen du igerian edo etzanda, etxean prestatu diogun akuario ederrean. Baina aurten zalantza etorri zaigu: oporretara joanez gero, ezin genuen gurekin eraman. Amamari ere ezin genion dortoka handi hura utzi, jakina, zaharren egoitzan dagoelako eta dortokak aspertu egiten direlako zaharren egoitzetan. Imajinatu dortoka bat amama batzuekin musean jolasten. Ez, ez, hori ez da dortoka baten lekua. Mila aukera aztertu genituen, Bizkor non utzi erabakitzeko: etxe ondoko tabernan utzi nahi izan genuen lehenengo, baina laster konturatu ginen tabernako kea ez zela ona dortokarentzat. Bizilagun bati uztea ere pentsatu genuen, baina axolagabe samarra da eta ahaztu egingo litzaioke dortokari jaten ematea. Azkenean, erabaki genuen akuario txiki bat erosiko genuela, gurekin eramateko Holandara.

Esan eta egin: aitak, amak, Bizkorrek eta laurok autoa hartu genuen eta tulipen lurralderantz abiatu ginen. Bizkorrek nahiago zuen Karibera joan, bera hangoa baita. Aspaldiko partez, nahi zuen Karibeko epela sentitu eta hango hondartzetako ur gardenetan bainatu. Baina Holandan ere ez zen txarto moldatu, ondo zaindu genuelako eta behar zuen guztia eman geniolako. Baina okerrena bueltan izan zen. Etxera heldu eta hurrengo egunean, egunkarian, albiste bat zegoen letra handiz: «Animalia abandonatuen tragedia», zioen albisteak. Hotzikara sentitu nuen bizkarrean: antza, gizon aberats batek krokodilo bat zeukan etxean, baina udan ezin zenez animalia harekin arduratu, basora eraman zuen, eta hantxe utzi. Krokodiloa egun batzuk geroago hil zen, jatekorik ezin aurkituta. Beste norbaitek, berriz, pirañak zituen etxean; bada, hortz handiko arrain horiek errekara bota eta lasai-lasai geratu zen: ondorioz, pirañek errekako hainbat arrain jan zituzten, eta orain ez zegoen bertako arrainik errekan, eta bai piraña mordoa. Baina beldurgarriena Asierrek kontatu zidan: Kenyatik bueltan zetozela, aireportuan, bat-batean polizia piloa agertu eta gizon bat atxilotu zuten. Arrazoia: gizon hark Afrikan harrapatutako tximino bat zeramala maletan bizirik, gero Europan saltzeko. Eta, gainera, elefanteen marfilezko letaginak eta tigreen azalak ere bazeramatzan beste maleta batean. Orduan ohartu nintzen mundua arriskuan dagoela. Mundua arriskuan jarri dugu gizakiok. Eta Bizkorri begiratu eta barkamena eskatu nion, lotsatuta nengoelako gizakia izateagatik. Gaur, aitari eta amari esan diet hurrengo urteko oporrak Kariben pasatuko ditugula. «Oso bidaia garestia da!», bota dit aitak, baina nik badakit azkenean Karibera joango garela, Bizkor bere herrian askatu nahi dudalako, bere etxean. Hondartzara joan eta ur-ertzean utziko dut, eta gero igerian joango da, ur gardenetan, koralen artetik. Eta hilzorian dagoen mundu hau apur bat sendatuko da. Julen Gabiria

Zer lortu nahi dugu? • Adin honetako neska-mutilen irakurzaletasuna sustatzea. • Irakurtzerakoan, arintasuna eta adierazkortasuna lantzea. • Irakurketa lexikoa aberasteko eta ortografia sendotzeko modu gisa baliatzea.

Nola lortu nahi dugu? • Ikasleen mailarekin eta interesekin bat egiten duten testuen bidez.

Eskoletarako iradokizunak

rrela intonazioa, ahoskera eta adierazkortasuna lantzeko aukera izango baitute ikasleek. 4. Testua ozenki eta isilpean irakurri eta gero, argitu guztion artean sortu diren zalantzak eta irakurgaiko lexikoa. Aukera aparta izan daiteke ikasgelako hiztegitxo txikia sortzeko eta hiztegiaren erabilera lantzeko. 5. Azkenik mintzatu ikasleekin irakurgaiari buruz. Galdetu gustuko izan duten, zer-nolako irakurgaiak gustatzen zaizkien gehien, zer pentsatzen duten irakurgaian azaldutako informazioari edo gaiari buruz, eta abar. Horrezaz gain, aukera dagoen guztietan, mintzatu testuaren egileari buruz eta aurkeztu haren beste lan batzuk ikasgelan. Aprobetxatu unea irakurzaletasuna eragiteko ikasleengan.

1. Irakurgaia irakurtzen hasi baino lehen, egin ezkerreko zutabean ageri diren galderak ikasleei eta mintzatu ikasgelan gaiari buruz, motibazioa eragiteko asmoz. 2. Atariko ahozko jarduera hori egindakoan, testua irakurtzeari ekin baino lehen, irakurri Ondo irakurtzeko izeneko atalean ageri diren gomendioak. 3. Ekin testua irakurtzeari. Nahiz eta ulerkuntza bermatzeko erarik onena isilpeko irakurketa lasaia izan, testua ozenki ere irakurtzea proposatzen dugu, ho-

XXV 133117 _ 0001-0037.indd 25

5/6/09 12:38:55

Irakurgaia lantzea eta ortografia 1

Irakurgaiaren lanketa

IKASTEN IKASI izeneko ariketetan, ikasteko teknikak lantzen dira, ideia nagusiak bildu eta sailkatzen ikasteko estrategien bidez.

Ortografia

Ulermena

Egitura

1. Idatzi galderen erantzunak zure koadernoan.

● ●

●

■ Nolakoa izan da zure aurtengo uda? Kontatu ikaskideei.

2. Azaldu. Zein beste animalia aipatzen dira

1. A ITSATSIA. Irakurri testua

IKASTEN IKASI. Egin ipuinaren laburpena.

Kontuan izan laburpenak 6 edo 8 lerro izango dituela gehienez. Horretarako: ✔ Irakurri berriz testua. ✔ Bildu soilik ideia edo gertakari nagusiak.

5. Berridatzi irakurgaiko esaldi hauek, emandako hitzak erabiliz. zuelako ●

●

ipuinean? Zer gertatu zitzaien? ●

ba-

bait-

Aurtengo uda bereziki gustatu zait, bidaian joan garelako. Oporretara joanez gero, ezin genuen gurekin eraman. Krokodiloa egun batzuk geroago hil zen, jatekorik ezin aurkituta.

● ● ●

inbidia bizilagun lehenengo

●

● ●

dardara

●

antsikabe ganorabako ardurati axolati

●

bekaizkeria

●

● ● ● ●

artatsu zuhur zabar ganoradun

Zure ekarpena

3. Idatzi albiste laburra goiko ariketan aukeratutako animalietako bati buruz eta jarri izenburua.

●

a itsatsirik ez dutenak

2. A ITSATSIA ETA DEKLINABIDEA. Berridatzi esaldiak deklinabide-markak jarriz,

hotzikara estreinako auzo

hitzaren kontrako esanahia? ●

■ Sailkatu koadernoan nabarmendutako hitzak: ● a itsatsia dutenak

● ●

7. Adierazi. Hauetatik zein hitzek dute axolagabe ●

●

6. Lotu sinonimoak koadernoan. ●

Marrazoen beldur? Marrazoen artean igeri egin beharko bazenu, beldurra eta ikara sentituko zenituzke; izan ere, animalia horiek hamaika istripu eta ezbehar sortzen dituzte urtero zenbait kostaldetan.

eta azpimarrtu a itsatsia duten hitzak.

Lexikoa

■ Asmatu izen egokiak goiko animalia bakoitzarentzat.

8. Azaldu. Ados al zaude esaldi honekin? Mundua arriskuan jarri dugu gizakiok. ■ Ados egotekotan, esan nola jarri dugun arriskuan eta proposatu konponbideak.

● ●

●

3. A ITSATSIA. Berridatzi esaldiak, hitz egokiak erabiliz.

hizkuntza matrikula ohitura bidaia arrautza ordena iraultza gaztaina natura piztia zientzia familia kultura

● ● ● ● ● ● ●

literatura

Zer lortu nahi dugu? • Irakurritakoaren ulerkuntza lantzea, testuen gaineko iritzi kritikoa sustatzea eta ikasleen sormen-gaitasuna areagotzea. • Ikasleek zuzentasunez idazteko irizpideak eta erantzukizuna izatea.

Nola lortu nahi dugu? • Irakurgaiarekin loturiko ariketen bidez. • Ortografiarekin zerikusia duten orotariko alderdiak lantzeko ariketen bidez.

Eskoletarako iradokizunak 1. Ulermena egiteko ariketak lantzeko, eskatu ikasleei testuko elementuei bereziki erreparatzeko (xehetasunei, pertsonaiei, sekuentziei, ekintzei, egiturari, lexikoari…).

Z ariketa, ordea, ahoz eta guztion artean egin behar da gehienetan.

•

3. Eman ikasleei ariketak egiteko denbora nahikoa. azaldu oso garrantzitsua dela egindakoa berrikustea, okerrak saihesteko eta ortografia-akatsak zuzentzeko, besteak beste. Azkenik, zuzendu ariketak guztion artean.

•

4. Ortografia lantzeko ariketak direla-eta, esan ikasleei ariketak bakarka egiteko beren koadernoetan.

5. Ariketak ozenki zuzentzerakoan, kontuan hartu ikasleek zuzen ahoskatzen dituztela hitzak. Hori oso garrantzitsua da, batez ere ebakera aldetik berezitasunen bat azaltzen duten fonemen kasuan. 6. Zuzentasun ortografikoa lantzeko beharrezkoa edo gomendagarria irudituz gero, diktaketak egin daitezke azken jarduera gisa.

2. Eskatu ikasleei ariketak egiteko. Zenbait ariketa ahoz egiteko aproposak dira eta beste zenbait, berriz, bakarka eta idatziz egiteko aproposagoak. Ariketaren bat edo beste binaka edo talde txikietan egitea ere proposa dakieke ikasleei zenbaitetan. Azken

•

XXVI 133117 _ 0001-0037.indd 26

•

5/6/09 12:38:55

Ahozko eta idatzizko komunikazioa 1

Ahozko komunikazioa

Idatzizko komunikazioa

Entzundakoaren ulermena 1. Entzun Ekologiari buruzko mahai-ingurua testua adi-adi. 2. Erantzun galderei. ● ● ● ● ●

Safaria Safari hitza swahili hizkuntzatik hartua da eta «paseoa» esan nahi du. Izan ere, gaur egun safariak Afrikako zenbait naturagunetan egiten diren paseoak dira; paseo horietan, bidean aurkitzen diren animaliei behatu eta argazkiak egiten zaizkie. Garai batean, ordea, safarietan animaliak ehizatzen ziren, etxeko egongelan sari gisa erakusteko edo zooei saltzeko. Safariek alde onak badituzte. Animalia ezezagun eta exotikoak beren bizilekuetan ezagutzeko ez ezik, abentura zirraragarriak bizitzeko aukera apartak dira Afrikan bizi ez garenontzat. Zenbaiten ustez, alde txarrak ere badituzte, turismoa ugaltzearekin batera naturagune horiek hondatzen baitira, eta bertakoen bizimodua aldatzen baita..

3. Eztabaidu ikasgelan. Mahai-inguruko zer kidek du arrazoi? Noren alde zaude?

Eztabaida-erregistroak 4. Hausnartu eta erantzun. ● ● ● ● ●

●

Zer da swahilia? Non mintzatzen da?

●

Zer dira safariak? Nolakoak dira gaur egun? Nolakoak ziren lehen?

Azterketa prestatzea 2.

IKASTEN IKASI. Osatu eskema irakurgaiko datuekin.

5. Entzun eztabaida berriro eta zuzendu parte-hartzaileen esanak.

SAFARIAK

Zer hitz edo esapide erabiliko zenituzke hauen ordez? ● ●

Berotegi-efektuaren kontua, atzera! Ezjakin koadrila galanta baino ez zarete!

● ●

Hara bestea! Eta zer?

✔ Erabili honelako esapideak zure adostasuna edo desadostasuna adierazteko: ● Ados nago… ● Bat nator… ● Zuzen dago… ● Ez nago ados… ● Ez nator bat… ● Oker dago…

ALDE ONAK

ALDE TXARRAK

■ Erantsi alde on eta txar bana eskemari.

3. Aztertu gaiok eta egin bakoitzari buruz otutzen zaizkizun alde on eta txarren zerrendak. ●

Naturaren erdian bizitzea.

●

Etxeko lanetan laguntzea.

Zer lortu nahi dugu? • Komunikazioaren alderdi guztiak lantzea; hots, entzumena, mintzamena baita idazmena ere.

. suk

• Hizkuntza-funtzioak lantzea eta erabiltzea.

Nola lortu nahi dugu?

o i-

1. Irakurri testua eta erantzun.

so a-

Gai bat aztertzea

• Hizkuntzaren erabilerari buruz hausnartzea. • Testu pragmatikoak sortzea.

• Entzunezko ulerkuntza lantzeko testu eta elkarrizketen bidez. • Mintzatzeko ariketen bidez. • Testu pragmatikoen ereduen bidez.

Eskoletarako iradokizunak 1. Entzun ikasgelan kasuan kasuko unitateari dagokion testutxoa. Entzun behin baino gehiagotan, ikasleek ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

3. Komunikazio-programaren lehen orrialdea ahozkoa lantzeko denez, saiatu ariketak ahoz eta guztion artean egiten. Ziurtatu ikasleen parte-hartzeak zuzenak eta egokiak direla: ahoskera, doinua, hizkuntza-erregistroa… 4. Komunikazioaren idatzizko alderdia lantzeko, lehenik eta behin aurkeztu landuko den testu mota, eta aztertu zer-nolako aurretiko ezagutzak eta iritziak dituzten ikasleek hari buruz. 5. Eman ikasleei testuari eta haren ezaugarriei buruz hausnartzeko bidea. 6. Ariketak egiteko orduan, planteatu testua idazteko proposamena eta motibatu ikasleak, kasuan kasuko testuaren erabilgarritasuna azpimarratuz. 7. Gogorarazi ikasleei zein diren idazketa-prozesuaren hiru aldi nagusiak (planifikatzea, idaztea eta zuzentzea), eta ohartarazi haiek bete beharraz eta ortografia-akatsak saihestu beharraz.

2. Mintzatu guztion artean entzundakoari buruz: galdetu ikasleei zer berezitasun aurkitu dituzten eta aurkeztu testuaren ostean landuko den gaia (ahozko erregistroak, euskalkiak, jardun motak…).

XXVII 133117 _ 0001-0037.indd 27

5/6/09 12:38:56

Gramatika

H 1

Gramatika

4. Berridatzi perpausak, aditz jokatugabeak erabiliz, adibidean bezala.

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

●

Berria

Asteazkena, 2008ko uztailaren 2a

Aurtengo Irungo alardeetan parte hartu duten zaldietatik bi hil egin dira.

Zaldiak, alardeetan kaltetuenak Naiara Arteaga Irungo alardeek protagonista ugari dituzte: kantinerak, jeneralak eta desfilatzen dabiltzan soldaduak, besteak beste. Horiez gain, hala ere, badaude beste protagonista batzuk, gainontzekoak bezain garrantzitsuak direnak: zaldiak. Horien gainean ibili ohi dira desfilean parte hartzen duten lagun asko, eta animalia horien laguntzaz irudikatzen dute 1522an tropa frantsesak eta alemaniarrak garaitu izana. Aurtengo Alarde egunak zaldiak izan ditu albiste, alarde tradizionaleko eta alarde mistoko jeneralak eta haiek zeramatzaten zaldiak, astelehenean San Joan plazan sartu zirenean, lurrera erori zirela eta. Hedabideek pasadizo moduan azaldu dute gertakaria: zenbaitek zaldi erorketen aipamen soila egin dute, eta beste batzuek bitxikeria

● ●

●

5. Berridatzi perpausak, aukera egokia erabiliz. ●

●

■ Zenbat perpaus daude testuan? Kopiatu koadernoan. ■ Zein da perpaus horietako aditza?

2. Ordenatu osagai hauek eta berridatzi perpausak zure koadernoan. aspergarria / beti / oso / ibiltzea / lanean / da. eguraldi / egin / atzo / baina / zuen / txarra / iragarri / gaurko / dute / ona. ● batzuk / gelako / kaskarin / neska / dira / samarrak / zure. ● ulertzen / dugu / zergatik / ez / duzuen / beti / egiten / tontoarena. ● arratsaldean / elkartuko / joateko / lagunok / gaur / liburutegira / gara. ●

PERPAUS BAKUNAK

PERPAUS ELKARTUAK

b) egonez

perpaus, adibidean bezala. ●

● ●

●

● ●

8. Berridatzi testua koadernoan. Eman baiezko perpausak ezezka.

T la e te

6. Bereizi perpaus lokabeak eta mendeko perpausak. ●

●

3. Sailkatu goiko testuko perpausak koadernoan.

7. Bihurtu perpaus lokabe hauek mendeko

●

● ●

●

9. Eman baiezko erantzuna hurrengo galderei. ●

Etorriko zara, mesedez? Zure zain nago.

●

Ba al dakizu zer ordu den?

●

Ba al daukazu borragomarik?

●

Nire laguna zara, ezta?

●

Ba al dator Txomin?

Zer lortu nahi dugu? • Ikasleak hizkuntza-sistemari buruz hausnartzea. • Ikasleak gramatika-ezagutzak kontzeptualizatzeko bidea emango dien terminologia ulertzea eta erabiltzen ohitzea.

Nola lortu nahi dugu?

Z 4. Egin proposaturiko ariketak. Kontuan hartu ikasleek ariketok idatziz eginez gero, hausnartzeko denbora eta aukera izan dutela, baita zuzendu aurretik berrikusteko modua ere. 5. Amaitzeko, zuzendu ariketak ozenki eta guztion artean.

•

• Kontzeptu gramatikalak lantzeko ariketen bidez.

•

• Ariketen emaitzei erreparatuta eta aldez aurretiko ezagutzak aintzat hartuta, hausnarketaren bidez.

•

Eskoletarako iradokizunak 1. Gramatika-programako lehen ariketaren bitartez, aurkeztu kasuan kasuko gaia eta ikertu ikasleen aldez aurretiko ezagutzak. Behar izanez gero, lagundu ikasleei hausnarketak bideratzen.

2. Aurkeztu estreinako ariketan ageri den egoera eta saiatu ikasleek galderen erantzunei buruzko hipotesiak egin edo azalpenak eman ditzaten.

3. Argitu, azaldu, edo zabaldu informazioa egokiena iruditzen zaizun eran.

XXVIII 133117 _ 0001-0037.indd 28

5/6/09 12:38:57

k a e-

Hizkuntzaren kultura 1

Hizkuntzaren kultura

Testua aztertzea 1. Adierazi. Zein da irakurgaiaren gai nagusia? a) Gasteiz hiriaren historia.

IKASTEN IKASI. Bilatu Gasteizen dauden

tokiei buruzko informazioa eta bildu koadernoan. ●

b) Gasteiz hiriaren bilakaera. c) Gasteiz hiriaren deskribapena.

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura. ● ●

3. Egin irakurritakoaren laburpena, testuko datu garrantzitsuenak bilduz.

Ga asste eiz z hir i i ha hand ndia ndia nd ia d da, a, 225 5. 00 0 0 bi bizt izt ztan an a nle ettiik go g ra a dittu jja ada da,, e ettta a Ar Arab abak ak ko h hiirriiburua iz za an ne ez z ez zik i , Eu Eusk ssk kal kal a Aut uton onom onom mia Erk kid ideg egoko ok ko hi hiri ribu ri buru bu uru r a er e e ba bad ada da. Ar Arab ab bak ko Laut Lauttad La adar darren bihottze zean n da ago g , ur u ru une eko ko men endi ndien dii n bab be essea ean n bild dur u iik kb bez ezal alla a.. Urrte teen e bur en u ua uan n as a ko k ald dat a ud da a Gaste eiiz z. xiiii ii. me mend nd n ndea de ea an so orttu ua a, al alde de d e zah ahar arreko ar reko re o kale e ok oker e etta es estu tuek tu ek k eta t ka an ntoi toi al to alda dapa ats tsue uek Erdi Erdii Aro Er roko ko hirria ko arre en xa arma rm ma gord gord go detz tzen en n dut dut ute e or oraiind ndik dik k erre. e Itx Itx txur urraz a ga gain, in, n, asp spal aldi al diko di ko ga arrai a ha arrta t ko ko ize ena ak er ere go ere gord rde ettz ze en n dit i uz u te e kal ka allex lex exka xka ka essttuek: uek ue k:: Zapata Zapa Za pa ata tari ri ka ri allea, ea, Er ea Erre r ment ment me ntar tarii ka kalea, Aiz i togile le kalea… Al le A de d zah harrean dau ude e Gaste aste as teiz zk ko o eraikuntza za urtet rttet etsu suen uen enak ak, ha harrriz izko ko dor o re retx txe e et e a ja j ur ureg egia i k, eta t bai aita ta ant ntzi zina n ko har a re resiia ak k ere. Eta t kal alee-ka ekant ntoi nt oi gu uz zti tien en e n lot o un u ean, hir iria iare ia ren re n ja jato t rrriz to izko ko sor orlleku izan n ze z n muin muin mu no oa ar n are goik ko al a de dean an, A An ndr d e Ma ari ria a kate kate ka tedral e zahar arr ik a ku usg gar arriia da dago go o.

Testu-tipologia lantzeko eredu gisako testua.

IKASTEN IKASI. Aztertu irudiak eta erantzun.

Toki hauetatik, zein daude Gasteizen? Andre Maria Zuriaren plaza

●

Zure ekarpena 8. Egin guztion artean zuen herriari buruzko liburuxka.

Erdi Aro roti t k eg ti gun unda daino ik da ikarrag agar arri ar ri hazi eta he heda datu da tu d da a Ga Gast stte stei eiiz z.. Eta t Lau utada an egon ego eg on nik i , zaba zaba za al eta on o gi hedat atze zeko ko mod o ua a iz za an du du.. E Errdi digu digu gune n ar aren e ingur ng gur urua uan ua an ha hain inba in inba bat au bat uz zo o sor o tu u dira irra azken u urrte eotta an n, g gu uztti-gu guzt gu ztiak zt ia ak tx txuk uk u kun n-t -txu xu uku kuna ak, k, ong n i pe pent nttssa ntsa atu uak k eta a auz u ot otarrre r k be eh ha ar ditu it zt z en n zer erbi er rbi bitzue ez ho ornittua u k; b ber e de er degu gune gune gu nea ak k, k, es espa pa p aziio ir irek ekia i k etta gi ia gz za art rtee et etxe xeak xe eak a aur u k kii daitezke ke k e ber b rta tan. n.. Gizar n a te-etxeeta an, eki k nt n za kul u tu ura rala ak eg gin n ez ez zik ik, ki k ro oll-in i sttal a az aziioak ak,, liib rutegiak bu ak eta a lud u ottek kak ere r bil i tz zen dir ira, a,, bes e te eak a beste esste t . Gasteizk koa baz azar arra, a zorio iona nak, k, hir irii ed eder er bat atea e n bi b zi zara eta. Gas aste t iz te izko koa e ko ez z baz zara, zoaz ezaguttzera, mere rezi z du et eta! a!! a

●

7. Esan ikaskide bati zure testua berrikusteko.

Testua sortzea 4.

●

Zientziaren kutxagunea

F Florida parkea

Zer lortu nahi dugu? • Euskal kultura-ondarearen berri ematea. • Testu mota ohikoenak lantzea, hala nola, deskribapenezkoak, azalpenezkoak, narraziozkoak eta iritzizkoak, besteak beste.

Nola lortu nahi dugu? • Euskal Herriko ohitura, historia, pertsonaia, paisaia, kondaira eta abarri buruzko testuen bidez.

3. Ekin atal bakoitzeko ariketak bana-banan egiteari. Atal batetik bestera igaro baino lehen, ziurtatu ikasleek ongi ulertu dutela zein diren testuaren helburua eta egitura. 4. Lan-erritmoak aukera emanez gero, interesgarria da Zure ekarpena atalean proposatzen diren proiektu txikiak egitea, informazio- eta ezagutza-iturri izateaz gain, ikastunitateetan zehar landuriko edukiak berrikusteko.

• Testu horien lanketarekin loturiko ariketak proposatuz, hausnarketa ez ezik, sormena ere bideratuko dutenak.

Eskoletarako iradokizunak 1. Hasteko, irakurri testua egokien iruditzen zaizun eran (isilpean, ozenki, bakarka, elkarren segidan…). 2. Mintzatu ikasleekin irakurritakoari buruz. Galdetu gaiari buruz zerbait ba ote zekiten, antzeko kasurik ezagutzen ote duten, zer pentsatzen duten testuan azaldutako informazioari edo planteaturiko gaiari buruz, eta abar. Betiere, saiatu testuetako informazioa ikasleek ongi ezagutzen dituzten esperientziekin alderatzen.

XXIX 133117 _ 0001-0037.indd 29

5/6/09 12:39:09

Literatura

G 1

Literatura

1. Aztertu testua eta erantzun. ●

Landuko den gaiarekin loturiko literaturatestuak, sormenerako eredu gisa balia daitezkeenak.

● ●

Zer deskribatzen da bertan? Egon al liteke horrelako lekurik? Non? Egon nahi al zenuke horrelako lekuren batean? Zergatik?

literarioak erabiliz, bi lekuotako bat.

E u la a

2. Normalean, nolakoak izaten dira elementu hauek? Eman ahalik eta definiziorik zehatzenak, zure hitzak erabiliz. ● ● ●

zelaiak errekak zerua

3. Irakurri hasierako testua berriro eta erantzun. ●

●

● ●

●

4. Bilatu testuko adjektiboak eta erantzun. ● ●

●

Antton Kazabon

Zer izeni dagokio bakoitza? Izen horrekin erabiltzen al da normalean? Kopiatu erabilera berezia dutenak. Zenbat adjektibo daude testuan, asko ala gutxi? Zergatik?

5. Irakurri testuko pasarte hau eta erantzun. ■ Zure ustez, goiko testua literarioa da? Zergatik? Nolako ezaugarriak ditu?

EGILEA Antton Kazabon

Egilearen edo egileen fitxa biografiko eta bibliografiko laburrak.

6. Deskribatu modu literarioan, hots, baliabide

Irakasle eta idazle oiartzuarra, ikasleei irakurtzeko zaletasuna pizteko ahaleginetan, irudimenez jositako kontakizun laburrak argitaratzen hasi zen orain dela hogei bat urte. Harrezkeroztik, hainbat ipuin-liburu, eleberri eta poema-bilduma plazaratu ditu, eta baita bertso-libururen bat edo beste ere. Bere literatura lanak haur eta gazteei zuzenduta daude batez ere. ■ Bilatu informazioa eta azaldu. Zein dira Kazabonek argitara eman dituen azken lanak?

Zer errepikatzen da pasarte horretan? Zer dela eta errepikatzen ote du idazleak ideia hori?

Ir u la t a

■ Zer lan ezagun idatzi zituen Alexandre Dumasek?

Zer lortu nahi dugu?

• Ikasleek literaturaren oinarri eta baliabide estilistikoak ezagutzea.

3. Mintzatu testuei buruz eta haien egileei buruz ikasleekin eta eragin haien iritzi kritikoa.

• Testu literarioen azterketan eta sorkuntzan trebatzea.

4. Ekin ariketak egiteari. Ahal denetan, erabaki ariketok idatziz ala ahoz egingo diren. Zenbaitetan, ariketak binaka edo taldeka egitea proposa dakieke ikasleei. Nolanahi eginda ere, zuzendu ariketak ozenki eta guztion artean.

• Literatura gozatzeko bide gisa balioestea eta irakurzaletasuna sustatzea.

Nola lortu nahi dugu? • Ikasleen mailari egokitzen zaizkion literatura-lanen bitartez. • Testu mota horien ezaugarriak lantzeko ariketen bidez eta sormena eragiteko jardueren bitartez.

5. Zenbaitetan, unitatean landutako gaiari buruzko berri jakingarriren bat dakarten txartelak ageri dira literatura-programaren amaieran. Irakurri informazioa eta animatu ikasleak galderari erantzuteko informazioa bilatzera.

•

Eskoletarako iradokizunak 1. Irakurri hasierako testuak. Olerkiak direla-eta, beharrezkoa dela iritziz gero, irakasleak irakur ditzake aurrena, ikasleek eredua izan dezaten.

2. Bertsoak abestea komeni da, horretarako baitira berez. Ikasleek doinuak ezagutzen ez badituzte, irakasleak berak abestuko ditu aurrena, eta doinua ikasitakoan, guztiok abestuko dituzue.

XXX 133117 _ 0001-0037.indd 30

5/6/09 12:39:11

k k . a

ri aa a

Gaitasunak aztergai 1

Gaitasunak aztergai Entzundakoaren ulerkuntza lantzeko ariketa.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI NAIZ GOGORATZEKO

1. Entzun Irratsaio biribila testua arretaz eta erantzun.

5. Irakurri testua.

● ● ● ● ●

Kapitain Frakasa

■ Zer esamolde erabiltzen ditugu adostasuna eta desadostasuna adierazteko?

Irakurriaren ulerkuntza lantzeko testua eta ariketak.

Ikusle kopuruari dagokionez, munduko errekorra ere badu, partida batean 200.000 ikusle egon baitziren. Datu horiek kontuan hartuta, ez da harritzekoa Brasilgo selekzioa Mundu Kopa lau aldiz irabazi duen bakarra izatea.

3. Adierazi esaldiok egia ala gezurra diren. ● ● ● ● ●

Maracaná munduko zelairik handiena da. Karratua da. Maracanáren barruan kasino bat eraiki nahi dute. Futbolarientzat oxigeno-maskarak dituzte. Behin 200.000 futbolari batu ziren bertan.

4. Idatzi kirolari buruzko testua. ● ● ●

Aztertu gaia, eta egin alde on eta txarren zerrenda. Egin gaiaren azalpen laburra. Egin irudi bat, testua apaintzeko.

Edukiak berrikusteko aukera ematen duen testua.

Hitza izoztu zitzaidala pentsatu nuen, hain zuzen, mahaitik jaiki, hoteleko leihotik begiratu eta nire hatsak kristala urrundu zuenean. Amildegi baten gainean eraikia zegoen Alpeetako hotela. Ez ziren bi ordu, harantz ekarri ninduen mendiko karreteran gora une batez atzera begiratu, eta Ivrea ikusi nuela. Gogoan nuen oraindik hiriaren karramarro erraldoi baten forma ezaguna, hirigunearen maskorra hagin itxurako bi menditan bildua, goizalba egun urratzen hasiak gorritua. Ezin nuen, ordea, atzera buelta egin; susmatzen nuen iritsia zitzaidala Ivreari betiko agur esateko tenorea. Anjel Lertxundi (moldatua)

6. Zenbatu testuko perpausak eta sailkatu motaren arabera. ● ●

Perpaus bakunak eta elkartuak. Perpaus lokabeak eta mendeko perpausak.

● ●

Perpaus jokatuak eta jokatugabeak. Baiezko perpausak eta ezezko perpausak

7. Aztertu testuan nabarmendutako hitzak eta adierazi zeinek duten a itsatsia. 8. Irakurri testua berriz eta erantzun. ● ●

Erabili al du bertan idazleak baliabide literariorik? Non? Zertarako erabili ote ditu baliabide horiek?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Antolatu mahai-ingurua etxeko maskotei buruz. ● ●

Ba al daukazu maskotarik etxean? Zein? Non daude ondoen, etxean ala naturan? ✔ Aukeratu moderatzailea. ✔ Eskatu hitz egiteko txanda, eskua altxatuz.

Prozedurak lantzeko proiektu gisako ariketak.

10. Idatzi gutun bat talde ekologista bati, laguntza eskatzeko. ●

Kameleoi bat topatu duzu parkean.

Zer lortu nahi dugu? • Ikasleek unitateko eduki eta estrategia nagusiak gogoan dituztela egiaztatzea eta berrikustea.

Nola lortu nahi dugu? • Kontzeptuak, prozedurak eta gaitasunak jorratzeko zein ikaskuntzari buruzko autohausnarketa lantzeko ariketen bidez.

Eskoletarako iradokizunak 1. Beharrezkoa iritziz gero, ariketak egin baino lehen, eman ikasleei ikastunitatea gaingiroki irakurtzeko eta hartaz hausnartzeko denbora. Zer iruditu zaien adieraziko dute: zaila, erraza, baliagarria, dibertigarria… Laburbildu landuriko eduki eta prozedura nagusiak, berrikusketa gisa. 2. Esan ikasleei ariketak egiteko. Eman ariketok egiteko denbora nahikoa. 3. Zuzendu ariketak ozenki eta guztion artean. Eskatu aurkitu dituzten eragozpenak aipatzeko. Bakoitzak ohartu egin beharko du finkatu beharreko eduki edo prozedurez.

XXXI 133117 _ 0001-0037.indd 31

5/6/09 12:39:11

Gida didatikoa Unitatearen aurkezpena

Orrialde huetan unitate didaktiko bakoitzaren programazioa aurkezten da.

O e

Unitatearen eskema

Dortokaren etxea

Programazioa

Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, eta baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea, gure kultura-ondarea ezagutzeko. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak irakurtzea eta ulertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Gai bat idatziz aztertzea. • Perpausa zer den jakitea eta perpaus motak bereiztea.

Ortografia a itsatsia

Literatura

Deskribapen-testua

Baliabide literarioak

Jarduerak

• Testu batetik abiatuta, azalpenak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea, eta azkenik, proposatutako gai bat idatziz azaltzea.

IKASTEN IKASI programa

• Perpausak eta perpaus motak bereiztea.

Ahozko komunikazioa Eztabaida-erregistroak

Hizkuntzaren kultura

Baliabideak

Idatzizko komunikazioa Gai bat aztertzea

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

• Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• Hizkuntza-gaitasuna hobetzeko 100 proposamen.

• IKASTEN IKASI programako ariketak unitate honetan Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa eta Hizkuntzaren

Oinarrizko gaitasunak

• Literatura-testuen ezaugarri nagusiak berrikustea eta baliabide literarioak zertan diren aztertzea.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna, Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna eta Giza eta arte-kulturarako gaitasuna.

kultura ataletan ageri dira.

• A itsatsidun hitzak bereiztea eta zuzen deklinatzea.

• Literatura-testuak aztertzea eta baliabide literarioak antzematea.

• Deskribapen-testuak sortzeko gai izatea.

Gramatika Perpausa eta perpaus motak

• Aldaketa klimatikoari buruzko mahai-inguru tankerako testua entzutea eta eztabaidaerregistroaren erabilerari buruz hausnartzea. Horrezaz gain, adostasuna eta desadostasuna adieraztea.

• Gasteiz hirirari buruzko deskribapen-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko deskribapen-testua sortzea.

• A itsasia duten hitzak bereiztea eta zuzen deklinatzea.

Irakurgaia Dortokaren etxea

Edukiak • Dortokaren etxea narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea.

5 1. UNITATEA

Temporalizazio-proposamena

Zailtasunen aurreikuspena • Unitate honetan Gramatika-programan landuko den gaia, perpaus motena, alegia, berria izango da hein handi batean. Izan ere, perpausak bereizteko irizpide nagusi gisa bertako aditza hartuko baitugu honakoan. Ikasleek perpausen arteko aldeez ongi jabe daitezen, jo eranskineko Gramatika ikasten laguntzeko atalera eta irakurri teoria arretaz. Aztertu ongi adibideak eta ziurtatu denek ongi ulertu dutela, liburuko ariketak egiten hasi aurretik.

Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

1. Helburuak Unitateko programen bidez lortu nahi diren helburuen aurkezpena. 2. Ebaluaziorako irizpideak Proposaturiko helburuak zenbateraino lortu diren ebaluatzeko balio duten irizpideak. 3. Oinarrizko gaitasunak Unitateko edukien bidez garatzen diren oinarrizko gaitasunen zerrenda. 4. Edukiak Unitateko programetan lantzen diren edukien aurkezpena.

5. Unitatearen eskema Unitatearen egituraren azalpen grafikoa.

6. Baliabideak Unitatearekin zerikusia duten ikasgelako materialak eta material osagarriak. 7. Ikasten ikasteko Ikasten ikasi programa unitateko zein ataletan lantzen den. 8. Tenporalizazio-proposamena Unitateak lantzeko egutegiaren proposamena.

9. Zailtasunen aurreikuspena Ikasleek unitatean zehar aurki ditzaketen eragozpenei edo zailtasunei buruzko iruzkinak eta irakasleentzako iradokizunak.

XXXII 133117 _ 0001-0037.indd 32

5/6/09 12:39:12

en-

Unitatearen lanketa Orrialde hauetan ikasleen liburua behar den moduan erabiltzeko bidea ematen duten gidoi didaktikoak eskaintzen dira. 2

Literatura Helburuak • Baliabide literarioa den aldetik, konparazioa aztertzea eta lantzea. • Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

Iradokizun didaktikoak Literatura-programan, hainbat idazle euskaldunen lanak, era guztietakoak, ezagutzeko eta aztertzeko modua izango dute ikasleek. Programaren helburua literaturako genero nagusiak eta baliabide estilistiko erabilienak ezagutaraztea da, betiere ikasleei literaturaz gozatzeko aukera emanez. Testuez gain, azterketan nahiz hausnarketan oinarrituriko zenbait ariketa proposatzen dira, neskamutilen sormena bideratzea helburu dutenak.

BENETAKO LAGUNEN ATERBEA

ZELAIETAKOA

Haren ilaran eseri nintzen, bospasei eserlekuetara. Ez zuen leporik mugitu; buru-belarri zegoen irudiei so. Hurrengo eserlekura pasatu nintzen. Eta hurrengora. Haren ondoan eseri nintzen arte. Ikusi ninduenean, haserretu egin zen.

Zelaira doa neskatxa: –haizea dabil loretan–. Zelaira doa neskatxa maitasun-kanta kantetan.1

Irakurri testuen egileei buruzko fitxak eta baliatu bertan ageri den galderatxoa idazleei eta haien lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko. Lehen ariketan, irakurgaiei buruzko galdera orokorrak azaltzen dira. Galderei ahoz zein idatziz erantzuteko aukera dago; nolanahi izanik ere, garrantzitsua da erantzunak alderatzea eta egiaztatzea, ikasleek hausnartzeko eta hausnarketa

●

● ● ●

Argi daukazuz begiok gorputza dozu liraina: abestu daigun2 bi-biok.

–Zertan ari zara? Alde hemendik –bota zidan arrazoi txakurra. Ni, lotsatuta, berriro ilararen beste muturrera itzuli nintzen. Ilun zegoen arren, matrailak sutan sentitzen nituen, belarrondoko bana eman balidate bezala. Eta nolako belarrondokoak! Mingarriagorik…

Abestu daigun zelaian soin3 horren lili-usaina, milazken4 antzo5 dantzan. Lauaxeta (moldatua)

Pako Aristi Benetako lagunen aterbea (moldatua)

kantatzen

dezagun

gorputz

tamarizen, zuhaixken

2. Bilatu konparazioak bi testuetan eta erantzun. ● ●

Zer konparatzen da? Zertan dute antza kasu bakoitzean konparatzen diren bi elementuek?

erantzun.

Argazki-kamera

–Begira, Arantxa, nire zitroin doratu xarmanta, kamera erosi nahi badut, zure edertasuna fotografiatzeko da. Karamelu-koloreko zure begi bizi paregabeak, erle baten eztena bezain zorrotz eta tentea duzun sudurra, aza-hostoen antzeko dituzun belarri airosoak, jirafa bat kikilduko lukeen zure lepo irmoa, izango ditugun haurrei eztia baino esne goxoagoa emango dieten bular sendoak, beso bakar batek inguratzen dizun gerri liraina… Zu fotografiatzeko erosi nahi dut kamera. Anjel Lertxundi

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat konparazioaren berri bilduz.

Tristeak kontsolatzeko makina (moldatua)

Zer da? ..........................................

Zer konparatzen da? Zertan dute antza konparatzen diren elementuek? ■ Asmatu eta egin antzeko konparazioak neskaren gorputzeko gainerako atalekin.

Egitura eta ezaugarriak: .................. ......................................................

6. Asmatu eta idatzi konparazioak. Zeren antza

●

KONPARAZIOA

EGILEAK

Adibideak: ......................................

dute? ● ●

4. Osatu konparazio jator hauek beheko hitzekin. ● ● ● ●

Pako k A Aristi i i

Lauaxeta t

Urrestillan jaioa, kazetaritza-ikasketak egin eta zenbait komunikabidetan ibilia da. Birritan jaso du Rikardo Arregi kazetaritza-saria. Eleberriak, saiakerak, biografiak, poesia eta antzerkia idatzi ditu. Haur eta gazteei zuzendutako liburu ugari plazaratu ditu.

Esteban Urkiaga »Lauaxeta» Laukizen jaio eta Mungian bizi izan zen. Gerra garaian fusilatuta hil zuten. Kazetari-lanetan ibili zen garaiko zenbait euskal aldizkaritan eta literaturan poesian gailendu zen. Poeta bikaina izan zen eta, hil aurretik, bi liburu-poema idatzi zituen.

■ Zeri buruzkoa da Benetako lagunen aterbea?

■ Nola dute izena poema-liburu horiek?

horren emaitzak eztabaidatzeko.

Agustinek argazki-kamera erosi nahi zuen eta argudio goxoak erabili zituen aldare aurrean, Arantxa konbentzitzeko:

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

■ Bi testuok al dira literarioak? Zertan desberdintzen dira? Azaldu bakoitzaren ezaugarriak.

Bigarren ikastunitate honetatik aurrera, beste zenbait unitatetan zehar, testu literarioetan erabiltzen diren baliabide arruntenak edo ezagunenak lantzeari ekingo diogu. Hasteko, konparazioa zertan den ikusi eta ikasiko dute ikasleek. Lehenik eta behin, irakurri hasierako bi testuak. Ziurtatu ikasleek testuak modu adierazkorrean irakurtzen eta errezitatzen dituztela, eta eman beharrezko laguntza, hala izan dadin. Ondoren, erantzun galderei eta berrikusi testu literarioen ezaugarriak.

●

● ● ●

alferragoa

●

tximeletek hodeiek belarrak

● ● ●

pertsonaia gorputzeko atalen eta nahi dituzun elementuen konparazioak eginez.

argalagoa motelagoa

Konparazioak lantzen jarraitzeko, proposatu neska-mutilei bost ikaskiderio buruzko testu laburlaburrak idaztea. Esan ikaskide horien ezaugarriren bat nabarmentzeko, konparazioen bitartez. Ziurtatu konparazioak ez direla iraingarriak eta aukeratu guztion artean politenak iruditu zaizkizuenak.

Edukien azalpena Konparazioak literaturan sarri erabilitako baliabide estilistikoak dira. Konparazioa, izenak berak adierazten duenez, bi elementu konparatzea da, itxura edo bestelako nolakotasunen bat antzekoa dutelako. Normalean konparazioetan bezala, bezalako, bezain, antzera eta horrelako hitzak edota iruditu esan nahi duten aditzak erabiltzen dira. Adibidez: zure izarrak izarrak bezalakoak dira konparazioan, izarrak eta begiak konparatzen dira, biek distira egiten dutelako.

itsusiagoa hotza

Bigarren galderatik aurrera, testuak berriz ere irakurtzea eta are sakonago aztertzea proposatzen zaie ikasleei, konparazioa lantzeko asmoz.

Konparazioa

ileak euriak elurrak

7. Deskribatu alboko

Akerraren adarra baino… Txakurraren muturra bezain… Labezomorroa baino… Zorria baino… Orratza baino… Barea baino… Olioa bezain…

bihurriagoa

2. UNITATEA

5. Bilatu pasarte honetako konparazioak eta

Non daude Benetako lagunen aterbea testuko protagonistak? Zertan ari dira? Zer kontatzen da testutxoan? Azaldu zure hitzez eta labur-labur. Zein da Zelaietakoa olerkiaren gaia? Non kokatzen da ekintza? Olerkiko zer hitzek dute zerikusia kokalekuarekin? Bilatu eta aipatu edo kopiatu.

●

• Literatura-testuak aztertzea.

1. Aztertu testuak eta erantzun.

leuna

■ Asmatu eta idatzi emandakoen kontrako ezaugarria adierazten duten konparazioak.

Ikasten ikasteko gaitasuna Fitxak egitea

Erantzunak 1. • Zineman daude (eserleku-ilara, adi-adi irudiei begira dago, iluntasuna…). / • Filma ikusten ari dira (irudiei so). / • Mutil bat

filma adi-adi ikusten ari den neska baten alboan esertzen saiatu da; neskak albotik bidali du, eta mutila lotsatuta eta minduta dago. / • Neskatxa baten deskribapena. / • Zelai batean. / • Adibidez: zelaia, loreak, lili-usaina, milazka. 2. • Benetako lagunen aterbea: Ilun zegoen arren, matrailak sutan sentitzen nituen, belarrondoko bana eman balidate bezala. Aurpegiko beroa eta belarrondokoek sortutako beroa konparatzen da. Ondoko lerroan esaten denarekin batera, mutilak sentitzen duen mina irudikatzen du konparazioak. / • Zelaietakoa: Abestu dagigun zelaian soin horren lili-usaina, milazken antzo dantzan. Neskatxaren gorputza eta milazka konparatzen dira; haien mugimendua eta usaina.

3. Erantzun librea. 4. • Akerraren adarra baino bihurriagoa. / • Txakurraren muturra baino hotzagoa. / • Labezomorroa baino itsusiagoa. / • Zorria baino alferragoa. / • Orratza baino argalagoa. / • Barea baino motelagoa. / • Olioa bezain leuna. / ■ Erantzun librea. 5. • Erle baten eztena bezain zorrotz eta tentea duzun sudurra / azahostoen antzeko dituzun belarri airosoak / eztia baino esne goxoagoa emango dieten bular sendoak / • Erlearen eztena eta neskaren sudurra, aza-hostoak eta belarriak, eztia eta esnea. / • Eztena puntaduna da, sudurra erebai. Aza-hostoak zabalak dira, baita belarriak ere. eztoa gozoa da; esnea ere bai. / ■ Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea.

Literatura-baliabideen fitxak egiteak, haien ezaugarriak gogoratzen lagunduko die ikasleei. Horrezaz gain, baliabideen adibideak jasotzeko eta elkarren artean konparatzeko modua ere emango die.

1. Helburuak Unitatean zehar, programa bakoitzean lortu nahi diren helburuen aurkezpena. 2. Iradokizun didaktikoak Liburuko edukiei buruzko azalpenak eta horiek lantzeko edo indartzeko estrategien iradokizunak. 3. Oinarrizko gaitasunak Landutako edukiekin bat datozen oinarrizko gaitasunak garatzeko proposamenak.

5. Irakurtzeko eta ikasteko teknikak, Informazio gehiago eta Jarduera osagarriak / Erantzunak Unitatean zehar landutako edukiak areago lantzeko proposamenak, baliabide didatikoak, ikasleei azaltzeko informazio gehigarria eta bestelako jarduerak azalduko dira lehen bi orrialdeetan beheko aldean. Gainerako orrialdetan, beheko aldean, ikaslearen liburuan programa bakoitzean proposaturiko ariketen erantzunak azalduko dira.

4. Edukien azalpena Gramatika- eta literatura-programetan landuko diren eta ikasi beharko diren edukien azalpena. Gramatikaeta literatura-orrialdeetan bakarrik azalduko dira.

XXXIII 133117 _ 0001-0037.indd 33

5/6/09 12:39:12

133106 Portadilla.indd 133117 _ 0001-0037.indd 34

5/6/09 12:39:13

Adi-Adi

euskarari 6 LEHEN HEZKUNTZA

133106 Portadilla.indd 1 133117 _ 0001-0037.indd 35

29/4/09 13:10:27 5/6/09 12:39:14

133117 _ 0001-0037.indd 36

5/6/09 12:39:14

Aurkezpena Liburu hau JAKINTZAREN ETXEA proiektuaren osagaietako bat da. Proiektu honetan ikasleok zeuen neurrira egindako hezkuntza-esparrua idoroko duzue, eta bertan pertsona moduan zein gizarte mailan garatzeko lortu beharreko gaitasunak landuko dituzue. Hauexek dira ADI-ADI EUSKARARI 5 liburuaren helburu nagusiak: • Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzarako prestatzea. Hauxe da Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloaren helburu nagusia, hurrengo etapako arrakasta ziklo honetan lortzen den oinarriaren pentsutan egongo baita. Eta horrexetarako sortu dugu, hain zuzen ere, Ikasten ikasi programa, ikasten ikastea funtsezkoa baita ikas-prozesuen jabekuntzan. • Idatzizko testu mota desberdinak lantzea. Esan beharrik ez dago zenbaterainoko garrantzia duen ziklo honetan era guztietako testuak irakurtzeko eta ulertzeko gai izateak. Horregatik erabili ditugu era guztietako testuak ikastunitateetan. Baina hortik gora ere, Hizkuntzaren kultura atalean, euskal munduko hainbat gai jorratu ez ezik, testu-tipologia ere landu dugu, beti hiru urratsetan: testua aztertzea, testua sortzea eta zure ekarpena. • Ondo idazteko bidea. Testuen egituratik harago, berebiziko garrantzia du ortografiaarauak ezagutzeak eta egoki erabiltzen jakiteak. Horretaz oharturik planteatu genuen Ortografia atala, beti testu nagusiaren inguruan. Ortografia atal hau erabat praktikoa dugu; hala ere, eranskinean araurik oinarrizkoenak txertatu ditugu, proposatutako ariketen osagarri. Bestetik, eranskinean Lexikoa lantzeko fitxak gehitu ditugu, norberaren diskurtsoa aberasteko bide eraginkorra delakoan. • Ahozko komunikazioaren garrantzia. Idatzizko komunikazioari ezer kendu gabe, ezagun dira adin honetako euskal hiztunen gabeziak ahoz komunikatzerakoan. Gu Ahozko komunikazioa atalean hutsune hori betetzen saiatu gara. Hemen entzuteko testuak topatuko dituzue, CDaren bitartez, eta entzun ostean, hiru jardunbide proposatuko ditugu: ulermena lantzea, erregistro desberdinak ezagutzea eta komunikazio-ekintzak garatzea. • Euskal Literatura: jakituria eta gozamen-iturri. Literatura ezin plantea daiteke gozamenetik aparte. Eta literaturarekin gozatzen badugu, gero eta gehiago irakurriko dugu, eta beraz, gero eta gehiago jakingo dugu. Hauxe da gure filosofia. Eta horregatik zaindu dugu, bereziki, testuen eta egileen aukeraketa. Bestetik, arreta berezia eman diogu sorkuntzari. Liburu osoan zehar eta ikastunitate guztietan, hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaren aurrerabidea neurtzeko jarduerak izango dituzue, Gaitasunak aztergai izeneko atalean. JAKINTZAREN ETXEA, laburbildurik, guztiok sartzeko moduko proiektua duzue. Hemen ikasleok kultura-aniztasuna onartzeko eta balioetan oinarrituriko gizartea eraikitzeko tresna baliagarriak topatuko dituzue.

133117 _ 0001-0037.indd 37

18/6/09 10:25:48

Dortokaren etxea

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea, gure kultura-ondarea ezagutzeko. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Edukiak • Dortokaren etxea narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Aldaketa klimatikoari buruzko mahai-inguru tankerako testua entzutea eta eztabaidaerregistroaren erabilerari buruz hausnartzea. Horrezaz gain, adostasuna eta desadostasuna adieraztea.

•

• Perpausak eta perpaus motak bereiztea. • A itsatsidun hitzak bereiztea eta zuzen deklinatzea.

• Literatura-testuak aztertzea eta baliabide literarioei antzematea.

Oinarrizko gaitasunak

• Literatura-testuen ezaugarri nagusiak berrikustea eta baliabide literarioak zertan diren aztertzea.

• Deskribapen-testuak sortzeko gai izatea.

•

• Testu batetik abiatuta, azalpenak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea, eta azkenik, proposatutako gai bat idatziz azaltzea.

• Gasteiz hiriari buruzko deskribapen-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko deskribapen-testua sortzea.

• A itsasia duten hitzak bereiztea eta zuzen deklinatzea.

6A 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:31

Unitatearen eskema 1. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Dortokaren etxea

Perpausa eta perpaus motak

a itsatsia

Eztabaida-erregistroak

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Deskribapen-testua

Baliabide literarioak

Jarduerak

Ahozko komunikazioa

Idatzizko komunikazioa Gai bat aztertzea

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa eta Hizkuntzaren kultura ataletan ageri dira.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

6B 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:31

Helburuak • Dortokaren etxea narrazioa irakurtzea eta ulertzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN

• Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

●

Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

ONDO IRAKURTZEKO ●

●

Irakurri ipuinaren izenburua, aztertu are hobeto irudiak guztion artean eta saiatu igartzen irakurgaia zeri buruzkoa den. Nahi izanez gero, eskatu ikasleei beren iritzien edo teorien berri biltzeko idatziz, ipuina irakurri ostean, hipotesiak eta kontakizuneko gertakariak alderatzeko. Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla-eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero ikasgelan, bereziki animatu parte hartzera.

Dortokaren etxea

Irakurtzerakoan, kontuan izan puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak eta doinua. Doinua ez ezik, zaindu ahoskera ere.

gin epe tu,

na dil ha pir rio pir

lizi zer gre

kor

res tu ur

Irakurtzeko teknikak Ulermenezko irakurketa Irakurketa ezagutzak eskuratzeko bide ohikoena da, errealitateari buruz daukagun ikuspuntua aberasteko modua. Irakurtzeak gure pentsamoldea eratzen du, eta adierazpena ahalbidetzen. Irakurtzea gizakiak ikasteko dituen bideetariko bat da, eta hala izanik, ezinbesteko eginkizuna du buru-lanean. Irakurtzea pentsatzea da, hein handi batean. Irakurtzeak duen garrantzia aintzat hartuta, behar-beharrezkoa da ongi irakurtzen jakitea. Irakurtzen jakitea honakoan datza: oinarrizko ideiak bereiztean, xehetasun esanguratsuez jabetzean, eta gai izatean irakurtzen ari garenari buruzko iritzi kritikoa emateko.

6 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:32

1. UNITATEA Irakurgaia Dortokaren etxea ipuina Julen Gabiria euskal idazleak idatzi du. Eskatu neska-mutilei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko sarean, eta haren bibliografiaren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu Julen Gabiriari buruz bildutako informazioa ikasgelan, eta modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste, ikasleek irakurri nahi izanez gero erreferentzia izan dezaten.

Zergasatzen batez u zait, ere. o inbilefanimalia

dikoa. zanda,

o, ezin handi spertu mama kua. o: etxe r konun baahazenuen a.

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Ezagutzen ez diren hitzak eta esapideak hiztegian bilatzea eta haien esanahiak idaztea teknika baliagarria da lexikoa aberasteko; prozesu hori guztia egin ostean, hitzak eta haien esanahiak gogoratzea askoz errazagoa baita. Horrexegatik, egoki deritzogu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo moduko bat osatzeari. Neskamutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta azaldu haien esanahiak eta adierak: sekulako, tulipa, harrapatu, letagin, koral.

Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Ikasleek irakurtzerakoan hiztegia erabiltzen ohitu behar dute, edozein testu ulertzeko ezinbestekoa baita bertan ageri diren hitz eta esapide guztiak zehatz-mehatz ulertzea. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina oraingoan ozenki eta banan-banan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin ipuinari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu ipuina zer iruditu zaien. Eskatu beren iritziak arrazoitzeko. Halaber, proposatu eztabaida txiki bat egitea neskatoaren erantzunari buruz, beren adostasuna edo adostasun eza adieraz dezaten.

Zientzia- , teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Mintzatu ikasleekin gizakiok ekosistemetan eragindako hondamenei buruz, eta proposatu jarrera eta konponbide egokiak guztion artean.

7 133117 _ 0038-0053.indd

18/6/09

10:00:57

Ort

Irakurgaiaren lanketa Helburuak • Narrazioko oinarrizko gertakariak ulertzea.

Ulermena

Egitura

1. Idatzi galderen erantzunak zure koadernoan.

● ●

• Testuingurua aztertzea. • Narrazioko perpausak eta haien egiturak lantzea.

●

• Narrazioko lexikoa eta esapideak ulertzea.

●

Zer arazo sortu da oporretan joateko orduan? Nor da Bizkor? Nolakoa da? Zertan ematen du eguna? Azkenean, nola konpondu zen arazoa? Zergatik hartu zuten erabaki hori? Zer asmo ditu protagonistak hurrengo udarako? Beteko dituela iruditzen zaizu?

■ Nolakoa izan da zure aurtengo uda? Kontatu ikaskideei.

Zergatik izan da berezia aurtengo uda?

2. Azaldu. Zein beste animalia aipatzen dira

Hirugarrenean lexikoa lantzen da, atal honen xedea lexikoa aberastea da, testua oinarri hartuta. Azkenik, laugarren atalean, zure ekarpena izena duen horretan, hain zuzen, ikaslearen autonomia lantzen da.

Ikasten ikasteko gaitasuna Laburpenak egitea Laburpenak egitea estrategia ezin hobea da testuko ideia nagusiak erauzi eta horiek soilik biltzeko. Ikasteko laguntza aparta da ideia nagusiak soilik bereizten jakitea.

Kontuan izan laburpenak 6 edo 8 lerro izango dituela gehienez. Horretarako:

Ma ika ma ko

✔ Irakurri berriz testua. ✔ Bildu soilik ideia edo gertakari nagusiak.

Ba mi za su zo Jap ek ige

5. Berridatzi irakurgaiko esaldi hauek, emandako hitzak erabiliz. zuelako ●

●

ba-

bait-

Aurtengo uda bereziki gustatu zait, bidaian joan garelako. Oporretara joanez gero, ezin genuen gurekin eraman. Krokodiloa egun batzuk geroago hil zen, jatekorik ezin aurkituta.

■

2. A I

eta

Lexikoa

● ●

6. Lotu sinonimoak koadernoan. ● ● ● ●

inbidia bizilagun lehenengo

● ● ● ●

dardara

●

hotzikara estreinako auzo

● ● ●

bekaizkeria

●

7. Adierazi. Hauetatik zein hitzek dute axolagabe

3. A I

hitzaren kontrako esanahia? ● ● ●

Irakurgaiaren lanketari dagozkion ariketak lau atal nagusitan banatuta daude:

Bigarren atalean egitura lantzen da, hots, narrazioaren zein perpausen egiturarekin zerikusia duten alderdiak.

IKASTEN IKASI. Egin ipuinaren laburpena.

ipuinean? Zer gertatu zitzaien?

Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da.

Lehenengoan ulermena lantzen da, testuaren gaineko hainbat galderaren bidez.

1. A I

●

antsikabe ganorabako ardurati axolati

● ● ● ●

artatsu zuhur zabar ganoradun ●

Zure ekarpena ■ Asmatu izen egokiak goiko animalia bakoitzarentzat.

3. Idatzi albiste laburra goiko ariketan aukeratutako animalietako bati buruz eta jarri izenburua.

●

8. Azaldu. Ados al zaude esaldi honekin?

●

Mundua arriskuan jarri dugu gizakiok.

● ●

■ Ados egotekotan, esan nola jarri dugun arriskuan eta proposatu konponbideak.

● ●

Erantzunak 1. • Familia bidaian joango delako, Holandara /• Ez dakite zer egin Bizkor dortokarekin. / • Dortoka potolo eta oskol handikoa. Akuarioan igerian edo etzanda pasatzen du eguna. / • Oporretan eraman zuten, ez zutelako harentzako leku aproposik aurkitu. / • Karibera joan nahi du, dortoka askatzeko / ■ Erantzun librea. 2. Krokodiloa, tximinoa, piraña. / ■ Erantzun librea. 3. eta 4. Erantzun librea. 5. • Bidaian joan baikara... /• Oporretara bagindoazen… /• Jatekorik aurkituz ezin zuelako. 6. Inbidia-bekaizkeria, lehengo-estreinako, hotzikara-dardara, auzobizilagun. 7. Artatsu, zuhur, ardurati, ganoradun. 8. Erantzun librea.

8 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:33

na. ango

a ko

ria

agabe

un ak.

1. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. A ITSATSIA. Irakurri testua Marrazoen beldur?

• A itsatsia duten hitzak bereiztea eta zuzen deklinatzea.

Marrazoen artean igeri egin beharko bazenu, beldurra eta ikara sentituko zenituzke; izan ere, animalia horiek hamaika istripu eta ezbehar sortzen dituzte urtero zenbait kostaldetan. Badira, ordea, marrazoen beldur ez direnak; Hego Bareko mihi-arraina, kasu. Marrazoa jateko asmoz hurbiltzen zaionean, arrain horrek marrazoa ihesean jartzen duen substantzia bat jariatzen du. Substantzia horrek marrazoaren usaimenari erasotzen dio eta jateko gogoa kentzen dio marrazoari. Japoniar ikertzaile batzuek substantzia horren egitura zein den jakin ahal izan dute eta sintetikoki ekoizteko bidean daude. Ez pentsa, gero, hori bigarren mailako lorpena denik, itsaso tropikaletako igerilari eta surflari askoren biziak salbatuko ditu-eta.

■ Sailkatu koadernoan nabarmendutako hitzak: ● a itsatsia dutenak

●

a itsatsirik ez dutenak

2. A ITSATSIA ETA DEKLINABIDEA. Berridatzi esaldiak deklinabide-markak jarriz, eta azpimarrtu a itsatsia duten hitzak. ● ● ● ● ● ● ●

3. A ITSATSIA. Berridatzi esaldiak, hitz egokiak erabiliz.

hizkuntza matrikula ohitura bidaia arrautza ordena iraultza gaztaina natura piztia zientzia familia kultura

● ● ● ● ● ● ●

literatura

Lehen ariketan, lehenik eta behin, testua isilpean irakurri eta nabarmendutako hitzak adierazitako eran sailkatuko dituzte ikasleek.

1. A ITSATSIA DUTENAK: ikara, animalia, substantzia, egitura. / A ITSATSIRIK GABEAK: beldur, arraina, marrazoa, isaminea, bizia. 2. • Bizkaitik Gipuzkoara /• Donostiako jendea / • Azkoitikoek / • Azpeitikoak / • Pasaiako arraunlariak / • Ermutik gora / • Nafarroako Bardea / • A itsatsia dute: Gipuzkoa, Donostia, Pasaia, Nafarroa.

Hizkuntzaren irakaskuntzaren xedea ikasleak euskaraz zuzen komunikatzeko gai izatea denez gero, ortografiak garrantzi ukaezina du arlo honetan, idatzizko komunikazioan ezinbestekoa baita testu egokiak sortzea ez ezik, testu horiek inolako ortografia-akatsik gabe idaztea ere. Hori horrela izanik, ikasleek euskaraz aurki ditzaketen eragozpen ortografikoak berrikusi eta areago landuko ditugu programa honetan. Esandakoagatik agerikoa denez, honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa da. Ikastunitate honetan a itsatsidun hitzak eta hien deklinabide zuzena berrikusiko ditugu.

Erantzunak

Iradokizun didaktikoak

Bigarren ariketan, leku-izenei deklinabide-marka egokia erantsi eta a itsatsidunak zein diren adieraziko dute. Amaitzeko, hitz egokiak sartuko dituzte esaldietako hutsuneetan. Galdetu ikasleei ariketan ageri diren hitz horien artean a itsatsiduna ez denik ba ote dagoen, are arreta handiagoarekin berrirakurri beharko baitituzte horretarako.

3. • Kultura-etxean /• bidaia-agentziara / • piztia / • hizkuntzaarazoa / • literatura-liburuak / • Natura Zientziak / • matrikulaepea.

9 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:33

Ahozko komunikazioa

Ida

Helburuak

Entzundakoaren ulermena

Gai b

• Mahai-inguru tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea.

1. Entzun Ekologiari buruzko mahai-ingurua testua adi-adi.

1. Ira

2. Erantzun galderei.

• Eztabaida-erregistroei buruz hausnartzea.

● ● ●

• Adostasuna eta desadostasuna adieraztea.

Iradokizun didaktikoak

● ●

Sa «p

3. Eztabaidu ikasgelan. Mahai-inguruko zer kidek du arrazoi? Noren alde zaude?

Ziklo honetan, Komunikazioa programan, komunikazioaren bi alderdiak jorratuko ditugu; hots, ahozkoa eta idatzizkoa. Ahozkoaren atalean, entzumena eta mintzamena landuko dira. Ondoko orrialde honetan proposatzen diren ariketa gehienak, beraz, ahoz egitekoak dira.

Eztabaida-erregistroak

Lehenik, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, testua mahai-inguru tankerakoa da, eztabaidetako erregistroari eta jokabide-arauei buruz hausnartzea baita lehen unitate honetako helburua. Testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

5. Entzun eztabaida berriro eta zuzendu parte-hartzaileen esanak.

Bigarren ariketa entzundakoaren ulerkuntza lantzeko da. Hurrengoetan, berriz, eztabaida-erregistroei buruz hausnartzea, eta jokabide zein hizpide zuzenak ematea proposatzen zaie ikasleei. Azken ariketan hizkuntza-funtzio bat landuko da beti. Kasu honetan, proposaturiko baieztapenarekin bat datozenentz azalduko dute ikasleek, arrazoiak emanez.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Garrantzitsua da norbere iritziak arrazoien bidez azaltzeko gai izatea, bai eta besteen iritziekiko errespetuzko jarrerak izatea ere.

Iza na ho ha ord etx sa Sa gu tze Ze ho

4. Hausnartu eta erantzun. ● ● ● ● ●

●

Azte 2.

IKA

Zer hitz edo esapide erabiliko zenituzke hauen ordez? ● ●

Berotegi-efektuaren kontua, atzera! Ezjakin koadrila galanta baino ez zarete!

● ●

Hara bestea! Eta zer? ■

Adostasuna eta desadostasuna adieraztea

3. Azt

6. Irakurri aipuak eta azaldu ados zauden ala ez. Adierazi zergatia.

ald

«Tristura ikaragarria ematen du pentsatzeak naturak hitz egiten duela eta gizakiak ez diola aditzen.» Victor Hugo

● ●

«Naturaren kontrakoa dena ez da ederra.» Isadora Duncan

✔ Erabili honelako esapideak zure adostasuna edo desadostasuna adierazteko: ● Ados nago… ● Bat nator… ● Zuzen dago… ● Ez nago ados… ● Ez nator bat… ● Oker dago…

Azte

4. Au ✔ ✔ ✔

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Hiru lagunek. / • Bata moderatzailea da; besteak beren ikuspuntuak aldezten ari dira, bai ekologista baita idazlea ere. / • Berotegi-efektua izenekoa. Lurraren beroketan datza. / • Ez. Betidanik gertatu da eta Lurrak beti izan du fenomeno hori berdintzeko modua. /• Bai. Lurreko ekosistemak eta bizi-baldintzak aldatzen dituelako. 3. Erantzun librea. 4. Jokinena ez da zuzena, jarrera oldarkorra baitu, eta parte-hartzaileen jarrerak bata bestearekike. begirunezkoa izan beharko luke. 5. Adibidez: Kontu hori ez da zuk esan bezalakoa. / Ez nator bat zurekin… 6. Erantzun librea.

10 133117 _ 0038-0053.indd

●

18/6/09

10:00:59

1. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Helburuak

Gai bat aztertzea

• Testu batean gai bat aztertzea, alde onak eta txarrak azalduz.

1. Irakurri testua eta erantzun. Safaria Safari hitza swahili hizkuntzatik hartua da eta «paseoa» esan nahi du. Izan ere, gaur egun safariak Afrikako zenbait naturagunetan egiten diren paseoak dira; paseo horietan, bidean aurkitzen diren animaliei behatu eta argazkiak egiten zaizkie. Garai batean, ordea, safarietan animaliak ehizatzen ziren, etxeko egongelan sari gisa erakusteko edo zooei saltzeko. Safariek alde onak badituzte. Animalia ezezagun eta exotikoak beren bizilekuetan ezagutzeko ez ezik, abentura zirraragarriak bizitzeko aukera apartak dira Afrikan bizi ez garenontzat. Zenbaiten ustez, alde txarrak ere badituzte, turismoa ugaltzearekin batera naturagune horiek hondatzen baitira, eta bertakoen bizimodua aldatzen baita.. ●

Zer da swahilia? Non mintzatzen da?

●

Zer dira safariak? Nolakoak dira gaur egun? Nolakoak ziren lehen?

IKASTEN IKASI. Osatu eskema irakurgaiko datuekin.

ALDE TXARRAK

■ Erantsi alde on eta txar bana eskemari.

3. Aztertu gaiok eta egin bakoitzari buruz otutzen zaizkizun alde on eta txarren zerrendak. ●

Naturaren erdian bizitzea.

●

Etxeko lanetan laguntzea.

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua, eta erantzun galderei bakarka eta isilpean.

Hirugarren ariketan, proposaturiko gaien alde onen eta txarren zerrendak osatuko dituzte. Ondoren, laugarren ariketan, gai horietako bat aukeratu, eta egindako alde onen eta txarren zerrenda oinarri hartuz, eredu gisakoaren antzeko testu bat osatuko dute ikasleek.

SAFARIAK ALDE ONAK

• Proposaturiko gaia idatziz aztertzea.

Ondoren, eskatu ikasleei testuan ageri diren aldeko eta kontrako arrazoiak eskema batean sailkatzeko eta bururatzen zaien beste arrazoi bana eransteko.

Azterketa prestatzea 2.

• Emandako alde onak eta txarrak bereiztea.

Orrialdean proposatutako ariketa asko isilpean eta bakarka egitekoak diren arren, zuzentzeko orduan guztion artean eta ozenki egitea komeni da.

Komunikazio-programa nolabait biribiltzeko asmoz, testuak irakurri eta gero, haien gaiei buruzko mahai-ingurua egitea ere proposa dakieke ikasleei, ahozko atalean landurikoa berriz ere praktikan jartzeko asmoz.

Erantzunak 1. • Hizkuntza da eta Afrikan mintzatzen da. / • Animalien bizitokietatik emandako paseo bereziak. Gaur egun safarietan animalien argazkiak egiten dira. Lehen, ordea, animaliak ehizatzen ziren. 2. ALDE ONAK: Animaliak beren bizitokietan bertatik bertara ikusi, abenturak bizi. / ALDE TXARRAK: naturaguneak hondatu, bertako jendearen bizimodua aldatu. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

Ikasten ikasteko gaitasuna Eskemak Testuak idazten hasi aurretik, ideien zerrenda egitea eta gero ideia horiek eskema batean antolatzea oso lagungarria izaten da idatzia hezur-mamitzeko orduan.

11 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:34

Gramatika Helburuak

4. Be

era ●

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

• Perpausak eta haien ezaugarriak bereiztea.

Berria

• Perpausek duten aditzaren arabera, hainbat motatan sailkatzen direla jakitea eta mota horiek bereiztea

Zaldiak, alardeetan kaltetuenak Irungo alardeek protagonista ugari dituzte: kantinerak, jeneralak eta desfilatzen dabiltzan soldaduak, besteak beste. Horiez gain, hala ere, badaude beste protagonista batzuk, gainontzekoak bezain garrantzitsuak direnak: zaldiak. Horien gainean ibili ohi dira desfilean parte hartzen duten lagun asko, eta animalia horien laguntzaz irudikatzen dute 1522an tropa frantsesak eta alemaniarrak garaitu izana. Aurtengo Alarde egunak zaldiak izan ditu albiste, alarde tradizionaleko eta alarde mistoko jeneralak eta haiek zeramatzaten zaldiak, astelehenean San Joan plazan sartu zirenean, lurrera erori zirela eta. Hedabideek pasadizo moduan azaldu dute gertakaria: zenbaitek zaldi erorketen aipamen soila egin dute, eta beste batzuek bitxikeria

Eranskinean Gramatika ikasten laguntzeko atalean, langaiari dagokion teoria bildu dugu, ikasteko eta berrikusteko.

●

5. Be ●

●

6. Be

2. Ordenatu osagai hauek eta berridatzi perpausak

zure koadernoan.

●

aspergarria / beti / oso / ibiltzea / lanean / da. ● eguraldi / egin / atzo / baina / zuen / txarra / iragarri / gaurko / dute / ona. ● batzuk / gelako / kaskarin / neska / dira / samarrak / zure. ● ulertzen / dugu / zergatik / ez / duzuen / beti / egiten / tontoarena. ● arratsaldean / elkartuko / joateko / lagunok / gaur / liburutegira / gara. ●

●

● ●

●

3. Sailkatu goiko testuko perpausak koadernoan. PERPAUS BAKUNAK

●

PERPAUS ELKARTUAK

Erantzunak 1. ■ Hamaika perpaus. / ■ Perpausen aditz nagusiak hauek dira: dituzte, badaude, ibili ohi dira, irudikatzen dute, izan ditu, azaldu dute, egin dute, kontatu dute, zen, egin zituen, jarraitu ahal izan zuten, ez zen gertatu, adierazi zuten, izan zen, hautsi zuen, hil egin zen. Beste aditzak ez dira nagusiak. 2. Adibidez: • Beti lanean ibiltzea oso aspergarria da. / • Atzo eguraldi txarra egin zuen, baina gaurko ona iragarri dute. / • Zure gelako neska batzuk kaskarin samarrak dira. / • Ez dugu ulertzen zergatik egiten duzuen beti tontoarena. / • Lagunok arratsaldean elkartuko gara liburutegira joateko. 3. Bakunak: Zure gelako neska batzuk kaskarin samarrak dira; lagunok arratsaldean elkartuko gara liburutegira joateko. Besteak, elkartuak.

12 133117 _ 0038-0053.indd

E k

■ Zenbat perpaus daude testuan? Kopiatu koadernoan. ■ Zein da perpaus horietako aditza?

Orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da.

Lehen unitateko gramatika-programan aurkezten ditugun ariketetan, perpaus motak landuko ditugu, eta haien aditza edota aditzak aztertuko ditugu, batik bat.

● ●

Naiara Arteaga

Iradokizun didaktikoak

Lehen ariketan, testuan ageri diren perpausak zenbatzeko eskatzen zaie ikasleei, eta ondoren, bertako aditza bilatzeko. Ariketa hau egin baino lehen, perpausak zer diren gogora ekartzea komeni da eta, haien definizioaren arabera, testuko bi punturen artean gertatzen den esanahidun kate idatzia dela kontuan hartzea, perpausak zenbatu beharreko ariketa hau eta beste zenbait egiteko orduan.

●

Aurtengo Irungo alardeetan parte hartu duten zaldietatik bi hil egin dira.

• Perpausetako aditzak bereiztea.

Joan den ikasturtean perpausen osagaiak aztertu ostean, testuak osatzen dituzten perpaus motak aztertzeari ekingo diogu ikasturte honetan. Hasteko, beraz, perpausak zer diren gogora ekarri eta aditza kontuan izanda nolako perpaus motak dauden ikusiko dugu. Aurrerantzeko unitateetan, bestalde, perpaus bakunak eta elkartuak (juntadura bidezkoak eta mendekoak, hurrenez hurren), izango ditugu aztergai.

●

Asteazkena, 2008ko uztailaren 2a

5/6/09

12:37:35

1 4. Berridatzi perpausak, aditz jokatugabeak erabiliz, adibidean bezala. ●

● ●

●

5. Berridatzi perpausak, aukera egokia erabiliz. ●

●

b) egonez

perpaus, adibidean bezala. ●

● ●

●

● ●

8. Berridatzi testua koadernoan. Eman baiezko perpausak ezezka.

perpausak.

●

● ●

●

Edukien azalpena Perpausa esanahi osoa duen hizkerako atalik txikiena da. Ortografia aldetik, letra larriz hasten da eta puntuz amaitzen da; aditza ezinbestekoa du, agerian edo ezkutuan. Perpausak sailkatzeko hainbat irizpide erabil daitezke. Hona hemen batzuk: Perpaus jokatuak eta jokatugabeak Perpaus guztiek aditza dute eta aditz hori era jokatuan edo jokatugabean egon daiteke. Aditz jokatua daramatenak perpaus jokatuak dira; aditz jokatugabea dutenak, berriz, jokatugabeak. Adibidez: Saskibaloian ibiltzea (perpaus jokatugabea) oso dibertigarria da (p. jokatua) Perpaus bakunak eta perpaus elkartuak

6. Bereizi perpaus lokabeak eta mendeko ●

1. UNITATEA

7. Bihurtu perpaus lokabe hauek mendeko

9. Eman baiezko erantzuna hurrengo galderei. ●

Etorriko zara, mesedez? Zure zain nago.

●

Ba al dakizu zer ordu den?

●

Ba al daukazu borragomarik?

●

Nire laguna zara, ezta?

●

Ba al dator Txomin?

Perpaus lokabeak eta mendeko perpausak

4. • Ez da komeni inori esatea. / • Zure ametsa ospetsu izatea da. / • Hori egitea erabakita daukagu. / • Mendi tontorrera heltzea lortu duzue. / • Gurasoek debekatu egin diote zinemara joatea. 5. • Patata frijituak / • galdetuz / • haserretzea / • ez dago zer eginik / • erretzeari / • nire aldamenean egonda. 6. Perpaus lokabeak: Amak hezu-rra eman dio/ ez da ona / ez dakigu / eman dizut ura / ez gara kalera irtengo. Perpaus horien beste atalak mendeko perpausak dira. / Bi gizon etorri dira… perpausa bakuna da. 7. • Ezetz igarri zertan ari naizen! / • Ba al dakizu zer ordu den egongelako erlojuan? / • Ez du esan bihar ala etzi ekarriko dizkigun pastelak. / • Batek jakin nork apurtu dituen etxeko leihoak! / • Ez dugu begiratu neguko arropak ganbaran dauden. 8. Ez zaizkizu gauza bitxiak gertatzen. / Ez gine Egiptora joan/ Ez ginen piramideak ikustera joan, ezta Nilo ibaia ere… 9. Bai, banoa / Bai, badakit / Bai, badaukat / Bai, banaiz / Bai, badator.

Aditz kopurua kontuan hartuta, perpausak bakunak, aditz bakarrekoak, edo elkartuak hots, aditz bat baino gehiago dutenak, izan daitezke. Adibidez: Pozik nago (p. bakuna). Ni pozik nago, baina zu triste zaude (p. elkartua).

Beste perpaus baten mende dagoen perpausa mendekoa da; beste perpaus baten mende ez dagoena, ordea, lokabea. Mendeko perpausetan, aditzak marka bat (menderagailua) eramaten du beti. Adibidez: Nik ez dakit (p. lokabea) zer nahi duzun (mendeko p.). Baiezko perpausak eta ezezko perpausak Orain arte aipatutako perpaus guztiak baiezkoak zein ezezkoak izan daitezke. Ezezko perpausek ez (edo ezin) partikula dute beti: Ez dakit zer egin. Baiezko perpausek ez dute partikula berezirik, aditza trinkoa denean izan ezik: Badakit zer egin.

13 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:35

Hizkuntzaren kultura

Test

1. Ad

Helburuak

• Deskribapen-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

• Deskribapen-testuetako atalak bereiztea.

IKA ● ●

• Deskribapen-testuak idaztea.

Iradokizun didaktikoak Programa honek bi helburu nagusi ditu; alde batetik, euskal kulturaondarearen berri ematea eta, bestetik, testu-tipologiaren lanketa egitea. Hori dela eta, testu mota ohikoenak (hala nola, deskribapentestuak, azalpen-testuak, argudiotestuak, prozedura-testuak, iritzitestuak eta narrazio-testuak) aurkituko dituzte ikasleek programa honetan, aztertzeko, lantzeko eta sortzeko jarraibide eta guzti. Testuok Euskal Herriari, euskal kulturari, ohitura zaharrei eta gure historiari nahiz bestelako berezko gauza jakingarriei buruzko informazioa biltzen dute. Testuak eta haien gaia hiru atal nagusitan landuko dira. Testua aztertzea atalean, neska-mutilek emandako testua aztertuko dute. Ondoren, Testua sortzea atalean, irakurri eta aztertu berri dutenaren antzeko testua sortzeko nondik norakoak emango zaizkie, eta irakurgaian aurkezturiko gaiaren antzekoa den beste bat proposatuko zaie. Amaitzeko, aurreko bi ariketekin zerikusia duen proiektu edo eztabaidaren bat egitea proposatzen zaie neska-mutilei Zure ekarpena atalean. Lehen unitate honetan, deskribapen-testu bat izango da langaia, Gasteiz hiriari buruzkoa, hain zuzen ere. Lehenik eta behin, ikasleek testua irakurriko dute isilpean beren kasa, eta irakasleak komenigarria

dela ikusiz gero, berriz ere irakurriko dute ozenki. Ondoren, ariketak egiteari ekingo diote.

3. Eg

Test 4.

Urrte teen e bur en u ua uan n as a ko k ald dat a ud da a Gaste eiiz z. xiiii ii. me mend nd n ndea de ea an so orttu ua a, al alde de d e zah ahar arreko ar reko re o kale e ok oker e etta es estu tuek tu ek k eta t ka an ntoi toi al to alda dapa ats tsue uek Erdi Erdii Aro Er roko ko hirria ko arre en xa arma rm ma gord gord go detz tzen en n dut dut ute e or oraiind ndik dik k erre. e Itx Itx txur urraz a ga gaiin, n, asp n, spal aldi al diko di ko ga arrai a ha arrta t ko ko ize ena ak er ere go ere gord rde ettz ze en n dit i uz u te e kal ka allex lex exka xka ka essttuek: uek ue k:: Zapata Zapa Za pa ata tari ri ka ri allea, ea, Er ea Erre r ment ment me ntar tarii ka kalea, Aiz i togile le kalea… Al le A de d zah harrean dau ude e Gaste aste as teiz zk ko o eraikuntza za urtet rttet etsu suen uen enak ak, ha harrriz izko ko dor o re retx txe e et e a ja j ur ureg egia i k, eta t bai aita ta ant ntzi zina n ko har a re resiia ak k ere. Eta t kal alee-ka ekant ntoi nt oi gu uz zti tien en e n lot o un u ean, hir iria iare ia ren re n ja jato t rrriz to izko ko sor orlleku izan n ze z n muin muin mu no oa ar n are goik ko al a de dean an, A An ndr d e Ma ari ria a kate kate ka tedral e zahar arr ik a ku usg gar arriia da dago go o. Erdi Aro roti t k eg ti gun unda daino ik da ikarrag agar arri ar ri hazi eta he heda datu da tu d da a Ga Gast stte stei eiiz z.. Eta t Lau utada an egon ego eg on nik i , zaba zaba za al eta on o gi hedat atze zeko ko mod o ua a iz za an du du.. E Errdi digu digu gune n ar aren e ingur ng gur urua uan ua an ha hain inba in inba bat au bat uz zo o sor o tu u dira irra azken u urrte eotta an n, g gu uztti-gu guzt gu ztiak zt ia ak tx txuk uk u kun n-t -txu xu uku kuna ak, k, ong n i pe pent nttssa ntsa atu uak k eta a auz u ot otarrre r k be eh ha ar ditu it zt z en n zer erbi er rbi bitzue ez ho ornittua u k; b ber e de er degu gune gune gu nea ak k k,, es espa pa p aziio ir irek ekia i k etta gi ia gz za art rtee et etxe xeak xe eak a aur u k kii daitezke ke k e ber b rta tan. n.. Gizar n a te-etxeeta an, eki k nt n za kul u tu ura rala ak eg gin n ez ez zik ik, ki k ro oll-in i sttal a az aziioak ak,, liib rutegiak bu ak eta a lud u ottek kak ere r bil i tz zen dir ira, a,, bes e te eak a beste esste t . Gasteizk koa baz azar arra, a zorio iona nak, k, hir irii ed eder er bat atea e n bi b zi zara eta. Gas aste t iz te izko koa e ko ez z baz zara, zoaz ezaguttzera, mere rezi z du et eta! a!! a

Erantzunak 1. Gazteiz hiriaren deskribapena. 2. Testuak lau paragrafo ditu. Lehen paragrafoan, sarrera gisa, Gasteizi buruzko datu orokorrak ageri dira. Bigarren paragrafoan, alde zaharra nolako den azaltzen da. Hirugarren paragrafoan, berriz, Gasteizko auzo berrien ezaugarriak aipatzen dira. Laugarren eta azken paragrafoan, amaiera gisa, Gasteizera joateko gonbita egiten zaio irakurleari. 3. Erantzun librea. 4. Gasteizen daude Andre Maria Zuriaren plaza eta Florida parkea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea.

14 133117 _ 0038-0053.indd

IKA

5/6/09

12:37:44

1 5.

Testua aztertzea 1. Adierazi. Zein da irakurgaiaren gai nagusia? a) Gasteiz hiriaren historia.

tokiei buruzko informazioa eta bildu koadernoan. ●

b) Gasteiz hiriaren bilakaera. c) Gasteiz hiriaren deskribapena.

●

3. Egin irakurritakoaren laburpena, testuko datu garrantzitsuenak bilduz.

●

7. Esan ikaskide bati zure testua berrikusteko.

Testua sortzea 4.

●

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura. ●

IKASTEN IKASI. Aztertu irudiak eta erantzun.

Toki hauetatik, zein daude Gasteizen? Andre Maria Zuriaren plaza

Zure ekarpena 8. Egin guztion artean zuen herriari buruzko liburuxka.

Zientziaren kutxagunea

1. UNITATEA

IKASTEN IKASI. Bilatu Gasteizen dauden

Florida parkea F

Lehen ataleko ariketak irakurgaiari buruzkoak dira, eta bertan aurkituko dute neska-mutilek ariketok egiteko beharrezko informazioa. Bigarren ataleko ariketak egiteko, ordea, informazioa beren kabuz eskuratu beharko dute, bai sarean, bai etxean, bai eta eskolako zein udaleko liburutegian nahiz tokian tokiko informazio-bulegoetan ere (turismo-bulegoan, esaterako). Garrantzitsua da ikasleak informazioa bilatzera ohitzea; baina, hasiera batean bederen, baliteke nondik jo ez jakitea. Hori dela eta, komeni da hasieran laguntza ematea, ikasgelan informazioa bilatzeko mekanismoak zein bideak aztertzea eta guztion artean proposamenak egitea. Hirugarren atalean, taldeka jarri eta herriko toki interesgarrien edo erakargarrien berri biltzen duen liburuxka egitea proposatzen zaie neska-mutilei. Interesgarria izango litzateke, astirik izanez gero, proiektua ere egitea, beste deskribapentestu mota batzuk eta hizkuntzabaliabide batzuk lantzeko.

Ikasten ikasteko gaitasuna Informazioa bilatzea Ezinbestekoa da informazio-iturriak eta haien erabilera ezagutzea eta trebatzea.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna 7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea.

Adin honetako neska-mutilek euskal kultura euskaldunon ondare gisa balioestea eta ezagutzen hastea da orrialde honen helburuetako bat.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Indartu talde lana eta sustatu taldekideen erantzukizunak banatzeko joera ikasleengan.

15 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:52

Literatura

1. Az ●

Helburuak • Literatura-testuen ezaugarri nagusiak berrikustea. • Baliabide literarioak zertan diren aztertzea. • Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

Irakurgaien azpian haiei buruzko galdera orokorrak azaltzen dira. Galderen helburua kasuan-kasuan landuko den gaiari buruzko eztabaida piztea edota ikasleek dakitena berrikustea da. Testuez gain, testuen egileei buruzko oinarri-oinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den

●

2. No

ha zeh ● ● ●

3. Ira ●

●

● ●

●

4. Bil ● ●

●

Antton Kazabon

5. Ira ■ Zure ustez, goiko testua literarioa da? Zergatik? Nolako ezaugarriak ditu?

«H or zir ko m tx be gu jar et joa ha

EGILEA

Lehen ikastunitate honetan, testu literarioen ezaugarriak berrikusi eta baliabide literarioak zertan diren aztertuko dugu gaingiroki, aurrerantzean baliabide horietako batzuk are sakonago landuko baititugu. Ikasleek testuak modu adierazkorrean irakurtzeko eragozpenak izango dituztela pentsatuz gero, irakasleak berak irakur ditzake ozenki aurrenekoz, gero ikasleek imitatzeko. Nolanahi ere, ikastunitateetan aurrera egin ahala, ikasleen esku utziko du lan hori, trabak dituztenei edo bereziki lotsatiak direnei aukera gehiago emanez.

●

Antton Kazabon Irakasle eta idazle oiartzuarra, ikasleei irakurtzeko zaletasuna pizteko ahaleginetan, irudimenez jositako kontakizun laburrak argitaratzen hasi zen orain dela hogei bat urte. Harrezkeroztik, hainbat ipuin-liburu, eleberri eta poema-bilduma plazaratu ditu, eta baita bertso-libururen bat edo beste ere. Bere literatura lanak haur eta gazteei zuzenduta daude batez ere. ■ Bilatu informazioa eta azaldu. Zein dira Kazabonek argitara eman dituen azken lanak?

● ●

Erantzunak 1. • Leku bat deskribatzen da testuan. / • Ez. Tokia alegiazkoa da. Idazlearen irudimenean baino ez dago. / • Erantzun librea. 2. Erantzun librea. Ziurtatu erantzun guztiak objektiboak direla. 3. • Ez. Loreak zelaian hazi egiten dira. / • Ez, ura gardena izaten da, koloregabea normalean. / • Airea ikusezina da, ezin da koloretakoa izan. / • Ez. Txoriak edo hegaztiak dira koloretakoak; txorien mugimendua adierazi nahi du koloreek dantza egiten dutela dioenean. / • Paisaiak berari eragindako zirrara aditzera eman nahi du, modu ederrean, irakurlearengan zirrara bera sortzeko. 4. • Lekua: berria, ezezaguna, erosoa, ederra. / Zelaiak: horiak, mila koloretako lorez jantziak. / Ibaiak: gardenak eta koloretakoak. / Airea: epela, gozoa, koloreduna…

16 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:53

1 1. Aztertu testua eta erantzun. ● ● ●

Zer deskribatzen da bertan? Egon al liteke horrelako lekurik? Non? Egon nahi al zenuke horrelako lekuren batean? Zergatik?

literarioak erabiliz, bi lekuotako bat.

galderatxoa idazleari nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

2. Normalean, nolakoak izaten dira elementu

Azken ariketan proposatzen zaie ikasleei, haren ezugarriez ongi jabetu direnean, antzeko testuren bat sortzeko edo hasierakoa luzatzeko. Honakoan, hausnartzeko eta eredu gisa ageri denaren antzeko testu literarioa idazteko proposamena egiten zaie neska-mutilei.

hauek? Eman ahalik eta definiziorik zehatzenak, zure hitzak erabiliz. ● ● ●

zelaiak errekak zerua

3. Irakurri hasierako testua berriro eta erantzun. ●

●

● ●

●

4. Bilatu testuko adjektiboak eta erantzun. ● ●

●

Zer izeni dagokio bakoitza? Izen horrekin erabiltzen al da normalean? Kopiatu erabilera berezia dutenak. Zenbat adjektibo daude testuan, asko ala gutxi? Zergatik?

5. Irakurri testuko pasarte hau eta erantzun. «Haizearen mugimendurik txikienarekin, ortzadarraren koloreak agertzen ziren airean, zerua kolorez jantziz. Aireko mugimendurik txikiena aski zen, bertan kolore guztiak dantzan jartzeko, etengabeko joan-etorri harrigarrian.» ● ●

Zer errepikatzen da pasarte horretan? Zer dela eta errepikatzen ote du idazleak ideia hori?

1. UNITATEA

6. Deskribatu modu literarioan, hots, baliabide

Zenbait kasutan, bigarren orrialdearen amaieran, literaturari buruzko zenbait berri jakingarri ageri dira, laukitxoetan bildurik. Baliatu informazioa ikasleek gaiari buruz zer pentsatzen duten azaltzeko edota eztabaidatxoak egiteko. Honako honetan, literaturari buruzko zenbait iritzi biltzen dira. Ikaskideen aburuak entzuteaz gain, horrelako iritzi gehiago biltzea proposa dakieke.

Edukien azalpena Baliabide literarioak

■ Zer lan ezagun idatzi zituen Alexandre Dumasek?

• Batzuk bai eta beste batzuk ez. • Testuan adjektibo asko daude, deskribapena baita.

Idazleek zenbait baliabide erabiltzen dituzte beren hizkera egunero erabili ohi dugun hizkera arruntetik bereizteko. Horregatik, normalean elkarrekin erabiltzen ez diren hitzak halaxe jartzen dituzte beren testuetan; konparazio harrigarriak egiten dituzte; hitza, esaldiak, eta egiturak errepikatzen dituzte… Baliabide horiek guztiak baliabide literarioak dira, eta testuari adierazgarritasuna eta edertasuna emateko erabiltzen dira.

5. • Kolore hitza. • Azpimarratzeko, indartzeko, irakurleari ideia hori bereziki helarazteko. 6. Erantzun librea.

■ Hiru mosketariak eleberria.

17 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:54

Gaitasunak aztergai Helburuak

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

• Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

1. Entzun Irratsaio biribila testua arretaz eta erantzun.

5. Ira

● ● ● ●

●

Ikasketaren segimendua Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko. – Idazlan labur batean proposaturiko gaia aztertzeko. – Perpausa zer den jakiteko eta, aditzari erreparatuta batik bat, perpusak moten arabera sailkatzeko.

zuz eta deg ho me rat dik eza bi m sia

■ Zer esamolde erabiltzen ditugu adostasuna eta desadostasuna adierazteko?

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Maracaná Maracaná Rio de Janeiron dago eta munduko futbol-zelairik handiena da.

ma agu

Obalo itxura duen zelai hau 1950eko ekainaren 16an inauguratu zen. Bere garaian munduko zelairik luxuzkoena izan zen: lur azpiko aldagelak eta jokalarientzako banako egongelak ditu; bertan oxigeno-maskarak ere badituzte, lurralde horretan dagoen hezetasunak jokalariei sor diezazkiekeen kalteei aurre egiteko. Maracanák zenbait jatetxe, ostatu bat, umeentzako jolastokia eta ospitale txiki bat ere izan zituen.

6. Ze ● ●

7. Azt

8. Ira

● ●

GAI N

3. Adierazi esaldiok egia ala gezurra diren. ● ● ● ● ●

Maracaná munduko zelairik handiena da. Karratua da. Maracanáren barruan kasino bat eraiki nahi dute. Futbolarientzat oxigeno-maskarak dituzte. Behin 200.000 futbolari batu ziren bertan.

4. Idatzi kirolari buruzko testua. ●

Bukatutakoan, zuzendu ariketak guztion artean eta ozenki. Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edukiei eta ikasi dituzten gauzei buruz.

● ●

Aztertu gaia, eta egin alde on eta txarren zerrenda. Egin gaiaren azalpen laburra. Egin irudi bat, testua apaintzeko.

Erantzunak 1. • Futbolarien irabaziak. / • Ez. / • Ez diotela gizarteari gauza handirik ematen. / • Bai. Biek uste dute futbola politikarien kalaka baino entreteniagarriagoa dela. / • Erantzun librea. 2. Irakurketa-ariketa. 3. EGIA: Maracaná munduko zelairik handiena da. Futbolarientzat oxigeno-maskarak daude. / GEZURRA: Karratua da. Maracanáren barruan kasino bat eraiki nahi dute. Behin 200.000 futbolari batu ziren bertan. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa. 6. Testuan 5 perpaus daude. / BAKUNAK: Amildegi baten gainean eraikia zegoen Alpeetako hotela. / ELKARTUAK: beste guztiak. /

18 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:54

o eta a.

50eko re gaa izan arienoxigehorreei sor stokia

e egon u aldiz

1 GAI NAIZ GOGORATZEKO

1. UNITATEA – A itsatsia duten hitzak bereizteko eta zuzen deklinatzeko. – Baliabide literarioak zer diren eta zertarako diren bereizteko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri testua. Kapitain Frakasa Hitza izoztu zitzaidala pentsatu nuen, hain zuzen, mahaitik jaiki, hoteleko leihotik begiratu eta nire hatsak kristala urrundu zuenean. Amildegi baten gainean eraikia zegoen Alpeetako hotela. Ez ziren bi ordu, harantz ekarri ninduen mendiko karreteran gora une batez atzera begiratu, eta Ivrea ikusi nuela. Gogoan nuen oraindik hiriaren karramarro erraldoi baten forma ezaguna, hirigunearen maskorra hagin itxurako bi menditan bildua, goizalba egun urratzen hasiak gorritua. Ezin nuen, ordea, atzera buelta egin; susmatzen nuen iritsia zitzaidala Ivreari betiko agur esateko tenorea. Anjel Lertxundi (moldatua)

6. Zenbatu testuko perpausak eta sailkatu motaren arabera. ● ●

Perpaus bakunak eta elkartuak. Perpaus lokabeak eta mendeko perpausak.

● ●

Perpaus jokatuak eta jokatugabeak. Baiezko perpausak eta ezezko perpausak

7. Aztertu testuan nabarmendutako hitzak eta adierazi zeinek duten a itsatsia. 8. Irakurri testua berriz eta erantzun. ● ●

Erabili al du bertan idazleak baliabide literariorik? Non? Zertarako erabili ote ditu baliabide horiek?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Antolatu mahai-ingurua etxeko maskotei buruz. ● ●

Ba al daukazu maskotarik etxean? Zein? Non daude ondoen, etxean ala naturan? ✔ Aukeratu moderatzailea. ✔ Eskatu hitz egiteko txanda, eskua altxatuz.

10. Idatzi gutun bat talde ekologista bati, laguntza eskatzeko. ●

Kameleoi bat topatu duzu parkean.

LOKABEAK: pentsatu nuen, ez ziren bi ordu, gogoan nuen oraindik karramarro erraldoi baten forma ezaguna, susmatzen nuen. / MENDEKOAK: hitza izoztu zitzaidala, nire hatsak kristala lurrundu zuenean, harantz ekarri ninduen mendiko karreteran gora, une batez atzera begiratu (nuela) eta Ivrea ikusi nuela, hagin itxurako bi menditan bildua, goizalba egun urratzen hasiak gorritua, iritsia zitzaidala Ivreari betiko agur esateko tenorea. / EZEZKO PERPAUSAK: Ez ziren bi ordu, ezin nuen, ordea, atzera buelta egin. / BAIEZKO PERPAUSAK: beste guztiak. 7. A itsatsia dute: karretera, goizalba. 8. •Bai, baliabide literarioak erabili ditu: Hitza izoztu zitzaidala pentsatu nuen. Hirigunean maskorra hagin itxurako bi menditan bildua, goizalba urratzen hasiak gorritua. /•Edertzeko. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

19 133117 _ 0038-0053.indd

5/6/09

12:37:54

Bihurgune arriskutsua

Edukiak • Bihurgune arriskutsua informaziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Elkarrizketa tankerako jarraibide testua entzutea eta ulertzea.

• Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea.

• Hizketa-erregistroak lantzea.

• Ahoz jarraibideak ematea.

• Euskal kulturari buruzko testuak lantzea, gure kultura-ondarea ezagutzeko.

•

• Testu batetik abiatuta, hitzaldiek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta lantzea, eta azkenik, hitzaldiak prestatzea eta jendaurrean ematea.

•

• Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak irakurtzea eta ulertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Erregistroa solaskidearen arabera hautatzea eta zuzen erabiltzea. • Jarraibideak ematea. • Hitzaldiak prestatzea eta ematea. • Adierazpen-perpausak eta galde-perpausak zuzen erabiltzea. • Puntuazio-markak eta letra larriak zuzen erabiltzea. • H letra zuzen erabiltzea. • Azalpen-testu zuzenak sortzea. • Literatura-testuak aztertzea eta konparazioa bereiztea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna, Giza eta arte-kulturarako gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna eta Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna.

•

• Perpaus bakunak aztertzea eta, adieraren arabera, adierazpen-perpausak eta galde-perpausak bereiztea. • Puntuazio-markak eta letra larriak lantzea. • H letraren erabilera zuzena lantzea. • Bilboko Artxandako funikularrari buruzko azalpen-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko azalpen-testua sortzea. • Konparazioak, baliabide literarioa den aldetik, zer ezaugarri dituen aztertzea, konparazioak dituzten testuak lantzea eta konparazioak sortzea.

20 A 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:39:51

Unitatearen eskema 2. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Bihurgune arriskutsua

Adierazpen- eta galde-perpausak

Puntuazio-markak eta h letra

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Azalpen-testua

Konparazioa

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Erregistroa solaskideari egokitzea

Idatzizko komunikazioa Hitzaldia

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Joan den ikastunitean hasita, hizketa-erregistroak lantzen dira ahozko komunikazioaren programan. Adin honetako neska-mutilek sarritan lagunartean erabili ohi duten erregistroa (edo haren zantzuak, bederen) lagunartekoak ez diren egoeretan erabiltzeko joera nabarmen samarra izaten dute. Entzumen-testuak oinarritzat hartuta, hausnartu hizketa-erregistroei buruz eta saiatu ikasleen inplikazioa sustatzen hizketaren alderdi horri dagozkion joera zuzenak lantzeko orduan.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

20 B 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:39:51

Bihurgune arriskutsua

Helburuak • Bihurgune arriskutsua narraziozko testua irakurtzea eta ulertzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

• Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

● ●

●

Zeri begira ote dago irudiko gizona? Nolako bidetik dabil autoa? Arin doala uste al duzu? Zure ustez, zer gertatuko zaio irudiko autoari?

ONDO IRAKURTZEKO ● ●

Egin puntuazio-markek eskatutako etenaldiak. Eman doinu egokia.

B tuzte H hura B pena Pe tatzen B kolor egine T tatik errep bakoi Pe lortu –O da gid Et

aran hotzaren gainean eraikitako bidezubia pasatu eta ehunka metro aurrerago, asfaltozko bidea harrizko horma batek inguratzen zuen, bihurgune luze bat osatuz. Bihurgune honi »Herioren bihurgunea» eman zioten izena auto-gidariek. Izan ere, istripu asko eta asko gertatzen ziren bertan. Egia da Heriok nonahi dituela errepide arriskutsuak, Italian bertan zein atzerrian, baina hura bezain arriskutsu eta ospetsurik ez omen zen inon, Automobilaren Elkarteko adituen arabera. Pellicione izeneko trafikozainari buruan sartu zitzaion argitu egin behar zuela zergatik gertatzen ziren hainbeste istripu bere ardurapean zegoen errepide zati hartan. Eta horretarako, bere lankide askok lagundu nahi izan zioten beren teoriak emanez. –Auto-gidariak arinegi ibiltzen direlako gertatzen dira istripu horiek –esan zion lankide batek. –Ez, nire iritzian gidariak axolagabeak direlako gertatzen dira istripuak –bota zuen beste batek. –Ez nago ados, mozkortuta ibiltzen dira eta ez diote tinko oratzen bolanteari –erantsi zuen azkenengo mahaian eserita zegoenak. –Ezetz, bada, egunkaria irakurriz gidatzen dutelako gertatzen da hori, edo, gidatzen dutenean, laranja zuritzen ari direlako –esan zuen aurrekoaren ezkerretara zegoenak.

–B Pellic H

Pe Bera,

Irakurri ipuinaren izenburua, aztertu are hobeto irudiak guztion artean eta saiatu igartzen irakurgaia zeri buruzkoa den. Nahi izanez gero, eskatu ikasleei beren iritzien edo teorien berri biltzeko idatziz, testua irakurri ostean, hipotesiak eta testuko gertakariak alderatzeko. Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero ikasgelan, bereziki animatu parte hartzera. Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

Irakurtzeko teknikak Ahots ozeneko irakurketa Neska-mutilek irakurtzen dutena zentzuz janzten eta ulertzen ikasten diharduten etapa honetan, oso baliagarria da oraindik, isilpeko irakurketan trebatu ez ezik, ozenki ere irakurtzea. Izan ere, testu idatzian ez dago inolako markarik nolako erritmoarekin irakurri behar den adierazten duenik. Era berean, ez dago ahotsaren bolumen eta doinu egokiak zein diren adierazten duen seinalerik. Testu idatzia erritmo eta doinu egokiekin irakurtzeko gai den irakurleak zentzua ematen dio irakurtzen ari denari. Eta hori baliagarria izango zaio, ezbairik gabe, isilpean irakurtzen duenean ere.

20 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:39:52

tu eta batek

na auertan. ertan omen

argitu re arlanki-

stripu

n dira

atzen k.

Beste mila iritzi entzun ahal izan zituen trafikozainak: »pipa erretzen dutelako, intxaurrak jaten dituztelako, ezkongaiari musu ematen ari direlako». Hala ere, teoria horiek guztiek ez zuten Pellicione konbentzitzen eta egunero joaten zen bihurgune hura bertatik bertara aztzertzera, konponbidea topatzeko esperantzaz. Baina, egia esan, ez zen zabalegia, ez estuegia, ez lauegia, ez malkarregia. Asfaltoa ere ez zen, ikuspena ere ohikoa zen, bai eta guztiz ohikoa autoen galera zekarren harrizko horma hura ere. Pellicione, ordea, ohartu zen istripua Haran Hotza zeharkatuta zetozen auto-gidariei bakarrik gertatzen zitzaiela, eta ez beste aldetik zetozenei. Behin bihurguneari adi-adi begira zegoela, Pellicionek doministiku ozen bat entzun zuen platano koloreko auto baten barruan. Jarraian, autoa desbideratzen ikusi zuen, harrizko horman urradura bat eginez. Zorionez, gidariak bolantea kontrolatu ahal izan zuen eta istripua saihestu. Trafikozaina oso argia zen eta gertatuaren errua ez zion autoaren platano koloreari egotzi. Une hartatik aurrera, begiak ezezik, belarriak ere zorroztea erabaki zuen. Orduan konturatu zen Haran Hotzeko errepidetik zetozen auto gidari gehienek doministiku egiten zutela bihurgune hartan, eta doministiku bakoitzean autoak alboka-alboka mugitzen zirela oso era arriskutsuan. Pellicioneri majo kostatu zitzaion bere nagusiari doministikuarena sinestaraztea, baina azkenean lortu egin zuen. –Ondo dago, doministiku egitea da hainbeste istripu egotearen eragilea; beraz, kartel bat jarri behar da gidariei arriskuaz ohartarazteko. Eta honelako kartel bat idaztea proposatu zuen: DEBEKATURIK DAGO BIHURGUNEAN DOMINISTIKU EGITEA. –Barkatu, jauna, baina debeku hori askatasun demokratikoaren aurkakoa izan daiteke –iradoki zion Pellicionek apal-apal nagusiari. Horregatik, beste hainbat testu proposatu ziren, baina azkenean hauxe onartu zen: EZ EGIN DOMINISTIKU BIHURGUNEAN. Pellicioneren teoria laster zabaldu zen eta hari esker beste leku askotako istripuak argitu zituzten. Bera, berriz, karguz igo zuten eta Italiako Bihurguneen Elkartea zuzentzeko deitu zioten. Luigi Malerba (moldatua)

2. UNITATEA Irakurgaia Bihurgune arriskutsua ipuina Luigi Malerba idazle italiarrak idatzi du. Eskatu neska-mutilei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko sarean, eta haren bibliografiaren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu Luigi Malerbari buruz bildutako informazioa ikasgelan, eta modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste. Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Ikasleek irakurtzerakoan hiztegia erabiltzen ohitu behar dute, edozein testu ulertzeko ezinbestekoa baita bertan ageri diren hitz eta esapide guztiak zehatz-mehatz ulertzea. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina oraingoan ozenki eta banan-banan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina dela.

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta azaldu haien esanahiak eta erabilerak: bihurgune, Herio, argitu, oratu, malkar, galera, doministuku, urradura, majo.

Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin irakurgaiari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta komentatu bertan jasotako informazioa aurretik ezagutzen zuten. Galdetu gaia interesgarria iruditu zaien ala ez, eta animatu informazio gehiago bilatzera, ikasgelan ikaskideei azaltzeko.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Baliatu irakurgaian aipatzen den gaia, hots, errepide-istripuena, neska-mutilekin batera haientzat batik bat onuragarriak diren bidehezkuntzako jokabideak lantzeko.

21 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:39:52

Irakurgaiaren lanketa Helburuak • Irakurgaia ulertzea.

Ulermena

Lexikoa

1. Idatzi galderen erantzunak zure koadernoan.

5. Lotu koadernoan esanahi bera duten hitzak.

●

• Irakurgaiaren egitura aztertzea.

● ●

• Irakurgaiko lexikoa eta esapideak ulertzea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak

●

Zuzendu gezurrak. ●

●

Ikasten ikasteko gaitasuna Zerrendak egitea Ideiak zerrendan bildu eta haien garrantziaren arabera sailkatzea lagungarria da informazio nagusia bereizten ikasteko.

● ● ●

IKASTEN IKASI. Bildu zerrenda batean Pellicione trafikozainaren lagunek istripuak gertatzeko eman zituzten arrazoi guztiak.

ZERGATIK GERTATZEN OMEN DIRA ISTRIPUAK? 1. ............................................ 2. ............................................ 3. ............................................

oratu doministiku malkar istripu

1. H L ● ● ● ●

aldapatsu ezbehar heldu usin

antzeko esanahia? ●

●

Gidariek ez diote bolanteari tinko oratzen. a) irmoki b) finko Bihurgune hura bertatik bertara ikustera joan zen. a) luze-zabal b) handixek Autoak albo-alboka mugitzen ziren bihurgunetik irtetean. a) batera eta bestera b) dilin-dalan

4. Egin ipuinaren laburpena. Kontuan izan laburpenak 6 edo 8 lerro izan behar dituela gehienez. Horretarako: ✔ Irakurri berriz testua. ✔ Bildu soilik gertakari nagusiak.

●

Gustatu al zaizu bihurgune arriskutsuaren istorioa? Zer gustatu zaizu gehien? Zure ustez, istorioa benetan gertatua da ala asmatutakoa da?

9. Eztabaidatu ikaskideekin. ●

Zein dira, zure ustez, gaur egun hainbeste auto-istripu izatearen arrazoiak?

Erantzunak 1. • «Herioren bihurgunea». / • Auto-istripu asko gertatzen direlako bertan. / • Italian, Haran Hotzaren gaineko bidezubia pasatu eta ehunka metro aurrerago. / • Ez omen dago horrelakorik. 2. (G) Ez zekien zer gertatzen zen. / (E) / (G) Ez zuten konbentzitu. / (G) Doministiku egiten zutelako gertatzen ziren. 3. Gidariak arinegi ibiltzea; gidariak axolagabeak izatea; mozkortuta ibiltzea; egunkaria irakurriz gidatzea; laranja zuritzen gidatzea… / ■ Erantzun librea. 4. Erantzun librea. 5. Oratu-heldu, doministiku-usin, malkar-aldapatsu, istripu-ezbehar. 6. Irmoki / handitxek / dilin-dalan. 7. Adi-adi entzuten jarri / ■ Erantzun librea. 8. eta 9. Erantzun librea.

22 133117 _ 0054-0069.indd 58

●

3. H L

defi

eta

Zure ekarpena

●

HIT

Zer esan nahi du belarriak zorroztu esapideak?

■ Zer egoeratan zorroztuko zenituzke zuk belarriak?

●

4. PU

7. Azaldu zure hitzez.

8. Erantzun. ■ Azaldu. Horietatik, zein iruditzen zaizkizu zuri tajuzkoak? Asmatu beste bi arrazoi zoro.

■

6. Adierazi. Zein hitzek du nabarmendutakoaren

●

Hurrengo hiru ariketak, bosgarrena, seigarrena eta zazpigarrena, alegia, lexikoa lantzeko dira. Azkenik, egin ahoz Zure ekarpena atalean proposaturiko ariketak. lehenik eta behin, esan ikasleei ipuinari buruzko iritzi kritikoa emateko. Gustatu zaien ala ez azaltzeko argudioak eman beharko dituztela gogorarazi. Nahi izanez gero, ahozkoa ez ezik, kritika idatzia edo aipamen txikia egitea ere proposa dakieke. Bukatzeko, egin ikasgelan bederatzigarren ariketan proposaturiko eztabaida.

Pellicionek hasieran bazekien zer gertatzen zen. Pellicioneren lankideek lagundu nahi izan zioten. Lankideen iritziek konbentzitu egin zuten Pellicione. Auto-gidariek bihurgunean eztul egiten zutelako gertatzen ziren istripuak.

●

Egitura

Lehen eta bigarren ariketak ikasleek testuan azaltzen dena zenbateraino ulertu duten aztertzeko dira. Hirugarren ariketan, testuaren egiturari dagokionez, bertan ageri diren zenbait ideiekin zerrenda bat osatzeko eta kontakizunaren laburpena egiteko eskatzen zaie ikasleei.

Nola deritzo kontakizuneko bihurguneari? Zergatik deritzo horrela? Munduko zein herritan eta zein tokitan dago kokatuta bihurgune hori? Munduko beste inon ba al omen dago horrelako bihurgunerik?

2. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra diren.

Irakurritakoaren ulerkuntza lantzeko proposatzen diren jardueren artean badira ahoz eta idatziz egitekoak diren ariketak. Baina, beti bezala, irakaslearen esku dago hori erabakitzea hein handi batean. Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, ozenki zuzentzea gomendatzen da.

Ort

18/6/09 10:04:03

Gr be atz piz zit zio

Eg ze

…b

Be bid eg

Helburuak

1. H LETRA. Hona hemen zenbait lanbide. Idatzi h letra behar dutenetan, zure koadernoan. ●

● ● ● ●

meatzari ertzain aginlari arakin arotz

● ● ● ● ●

ostalari eorzle erizain argin eltzegile

● ● ● ● ●

liogile ileapaintzaile abere-iltzaile aizkolari aurzain

• Puntuazio-marken eta letra larrien erabilera lantzea. • H letraren erabilera lantzea.

■ Azaldu labur-labur. Zertan da lanbide bakoitza?

Iradokizun didaktikoak

2. UNITATEA

Ortografia

HITZ BERDINTSUAK. Eman hitz pare hauen definizioak eta egin esaldi bana. ●

haur/ahur

●

hur/ur

●

har/ar

●

Bigarren unitate honetan, ortografia lantzen eta hobetzen jarraitzeko asmoz, puntuazio-marken eta h letraren erabilera jorratuko dugu.

hondo/ondo

3. H LETRA BOKAL ARTEAN. Hitz hauek guztiek h letra dute. Idatzi koadernoan eta eman definizioak. ● ● ● ● ● ● ●

aien auen aiotz beiala eiar oier oiu

● ● ● ● ● ● ●

eoaldi lauazka leio leiaketa geiegi saiets aoandi

4. PUNTUAZIO-MARKAK. Berridatzi testua, falta diren puntuazio-markak eta letra larriak jarriz.

Lehen ariketan, bigarren eta hirugarren ariketatan, h letraren erabilera lantzen da. Laugarren ariketan, bestalde, puntuazio-markak lantzen dira. Ikasleek emandako lorratzei edo laguntzari erreparatu eta testua osatuko beharko dute koadernoan. Ariketa zuzentzerakoan, batez ere, puntuazio-markei ez ezik, erreparatu letra larrien erabilerari ere.

LAGUNTZA , . 1 eten-puntu … 1 marra – 1 galdera-marka ? 1 bi puntu : 1 harridura-marka ! 1 puntu eta koma ; 9 koma

6 puntu

ISTRIPUA Grigoren erletxoa autoan ere joan ohi zen… noizean behin… mutikoarekin eta haren gurasoekin… autoan beti atzealdean jartzen zen Grigorekin batera eta… musika pizten zutenean… baflearen gainean joatea gustatzen zitzaion… hegaletan dardar berezi atsegina egiten omen zion…

Kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

Egun batean… familia osoa… erle eta guzti… zoora abiatu zen… arratsaldea han pasatzeko asmoa zeramaten… halako batean… Grigoren aitak… …baina… nora dator hori… Besterik esateko denborarik ez zion eman… kontrako bidetik furgoneta bat etorri zitzaien gainera eta… danba… egundoko kolpea izan zuten… Juan Kruz Igerabide Gauez zoo batean (moldatua)

Erantzunak 1. Haginlari, harakin, arotz, ehorzle, hargin, lihogile, abere-hiltzaile, haurtzain. / ■ Erantzun librea. 2. Ikasleek hitzen esanhia ezagutzen ez badute, ariketa hau hiztegiaren laguntzaz egingo dute. 3. Aihen, auhen, aihotz, behiala, eihar, oiher, oihu, ehoaldi, lauhazka, leiho, lehiaketa, gehiegi, saihets, ahohandi. 4. Grigoren erletxoa autoan ere joan ohi zen, noizean behin, mutikoarekin eta

haren gurasoekin. Autoan beti atzealdean jartzen zen Grigorekin batera eta, musika pizten zutenean, baflearen gainean joatea gustatzen zitzaion; hegaletan dardar berezi atsegina egiten omen zion. Egun batean, familia osoa, erle eta guzti, zoora abiatu zen. Arratsaldea han pasatzeko asmoa zeramaten. Halako batean, Grigoren aitak: –Baina… nora dator hori? Besterik esateko denborarik ez zion eman. Kontrako bidetik furgoneta bat etorri zitzaien gainera eta, danba! Egundoko kolpea izan zuten.

23 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:39:53

Helburuak • Elkarrizketa tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea.

Ahozko komunikazioa

Ida

Entzundakoaren ulermena

Anim

1. Entzun Makina arraioa! testua arretaz.

• Hizketa-erregistroen erabilera zuzenari buruz hausnartzea.

● ● ●

• Jarraibideak ematea. ●

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, testua elkarrizketa tankerakoa da. Testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Bigarren eta hirugarren ariketak entzundakoaren ulerkuntza lantzeko dira. Ariketok ahoz egitekoak dira. Laugarren ariketan, bestalde, entzuteko testuan ageri den gatazka nagusiaren, hots, aitonak bilobak dioena ez ulertzearen arrazoia aztertzea proposatzen zaie ikasleei. Izan ere, ilobak darabilen hizketaerregistroa da arazo hori, aitonak ulertzen ez dituen termino mordoa erabili ez ezik, azalpena bera ez baitago egokituta aitonaren ulermen-mailara. Azkenik, hizkuntza-funtzioa landuko dute ikasleek. Horretarako proposatutako zeregin bat burutzeko jarraibideak ematea proposatzen zaie. Jarraibideak modu argian, urratsez urrats eta testu-antolatzaileak erabiliz ziurtatu ez ezik, egiaztatu neska-mutilek erregistro egokia ere erabiltzen dutela.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Erregistro jasoa erabiltzeko orduan, ezinbestekoa da terminologia zehatza eta zuzena ezagutzea eta modu erosoan erabiltzea.

1. Ira

2. Erantzun galderei.

●

Eg fam ika kiz

Zertan ari da aitona? Zer iruditzen zaio bilobari zeregin hori? Zer egin behar da lehenik, kableak konektatu baino lehen? Zergatik uste du bilobak aitona ipurterrea dela? Ondo ulertu al du aitonak zer egin behar duen?

Ho txe ka ze as ur izu ho na

3. Azaldu koadernoan zure hitzez zer diren eta zertarako erabiltzen diren atal hauek. ● ● ●

lokia larakoa agintea

● ● ●

eurokonektorea kontsola menua

Ez ino tar

Erregistro egokia erabiltzea 4. Erantzun. ● ● ●

Hitza

Zergatik hitz egiten dio hika aitonak bilobari? Zergatik ez dio hika egiten bilobak aitonari? Zergatik eskatu dio aitonak berak ulertzeko moduan azaltzeko?

■ Azaldu zer egin behar den kontsola pizteko eta jokatzeko zeure aitonak edo testuko aitonak ulertzeko moduan.

5. Azaldu ume txiki bati ondo ulertzeko moduan 3. ariketan ageri diren elementuak zer diren eta zertarako erabiltzen diren. ■

Jarraibideak ematea

3. Azt

6. Aukeratu zeregin hauetako bat eta azaldu nola egiten den. ● ● ●

Patata-tortilla prestatu. Artxibo bat MP4an kargatu. Arropa garbigailuan garbitu.

Hitza

4. Au

✔ Azaldu hitz gutxitan nola egiten den.

●

✔ Azaldu urratsez urrats, garrantzitsuena azpimarratuz.

●

✔ Ziurtatu entzuleek zure urrats bakoitzean egin beharrekoa ongi ulertu dutela, hurrengoa eman aurretik.

5. Pre

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Bideo-kontsola bat konektatu nahian dabil. / • Oso erraza. / • Telebista itzalita dagoela egiaztatu. /• Haserre antzean galdezka eta kexaka ari delako. / • Ez, ez du ulertu. 3. Erantzun librea. Beharrezkoa izanez gero, erabili hiztegia ariketa hau egiteko. 4. • Bera baino gazteagoa delako. /• Bera baino zaharragoa delako. / • Ez duelako terminologia ulertzen eta azalpena ez delako hark gaiari buruz duen jakintza edo ulermen mailara egokitzen. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea.

24 133117 _ 0054-0069.indd

IKA

5/6/09

12:39:54

2. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Helburuak

Animaliak deskribatzea

• Hitzaldiak zer ezaugarri dituen aztertzea.

1. Irakurri hitzaldia arretaz. Egun on. Ongi etorria eman nahi dizuet Loramendiko familia handia osatzen duzuen guztioi, irakasle eta ikasle maiteoi, gure ikastetxearen urteurrenaren ospakizunei hasiera ematen dien ekitaldi honetara.

• Hitzaldiaren egitura aztertzea eta haren berri biltzea.

Hogeita bost urteko bidea egina du Loramendi ikastetxeak, eta urte horietan asko aldatu da auzo bateko neska-mutil gaztetxoenei hezkuntza emateko asmoz sortu zen eskola apal hura. Hamar bat irakasle genbiltzan eta oso ikasle gutxi, aspaldi biltegi izandako erakin hartan. Urteak igaro dira, hogeita bost urte, eta ikaragarri hazi da gure ikastetxea: irakasle eta ikasle kopurua izugarri handitu da eta eraikin berri polita daukagu, instalazio apartez hornitua. Gure lanak fruitu ezin hobeak eman ditu, ezbairik gabe. Baina, nola bildu urte hauetako guztietako bizipenak hitzaldi batean?

• Hitzaldi bat prestatzea eta ikasleen aurrean ematea.

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua.

Ez dut luzatu nahi. Azken batean, ospatzera etorri gara hona, eta ez inoren erretolika entzutera. Ongi etorri guztiok eta gozatu aste honetarako prestatu dugun ekitaldi-programa.

Ondoren, eskatu ikasleei hitzaldia arretaz aztertzeko eta, emandako eskema koadernoan kopiaturik, ideia nagusiak leku eta ordena zuzenean kokatzeko bertan. Lana egindakoan, hausnartzeko denbora apur bat eman eta esan hitzaldiak zenbat atal eta nolako ezaugarriak dituen azaltzeko.

Hitzaldia prestatzea 2.

IKASTEN IKASI. Bildu honelako eskema batean hitzaldiko ideia nagusiak.

SARRERA: HITZALDIAREN ATALAK

MAMIA: ONDORIOAK:

Amaitzeko, gai bat aukeratuko dute ikasleek. Guztiek hitzaldia idatziz prestatuko dute eta zenbaitek ikaskideen aurrean emango dute.

■ Zer azaltzen da hitzaldiaren atal bakoitzean?

3. Aztertu hizlariak darabilen erregistroa eta esan nolakoa den. Hitzaldia idaztea 4. Aukeratu gai hauetako bat, hitzaldia idazteko. ● ●

●

Sari bat eman dizute eta eskerrak eman nahi dituzu. Asko miresten duzun pertsona bat aurkeztu behar duzu ekitaldi batean. Denboraldi luze baterako zoaz kanpora eta lagunak agurtu nahi dituzu.

EZ AHAZTU! ✔ Kontuan hartu nori zuzendu behar diozun hitzaldia eta doitu erregistroa.

Orrialdean proposatutako ariketa asko isilpean eta bakarka egitekoak diren arren, zuzentzeko orduan guztion artean eta ozenki egitea komeni da.

5. Prestatu hitzalditxoa eta eman ikasgelan.

Ikasten ikasteko gaitasuna 25

Erantzunak 1. Irakurketa-ariketa.

Eskemak osatzea Eskemetan informazioa atalka eta ordenan agertzen da. Informazioaren eta ideien kategoriak bereizteko eta begi-kolpe batean gogoratzeko tresna apartak dira, beraz.

2. Sarrera: lehen paragrafoa (ongi etorria) / Mamia: erdiko paragrafoa (Ikastetxearen historia) / Ondorioak: Azken paragrafoa (ongi pasatzeko deia). ■ Hitzaldiek honako egitura izaten dute gehienetan: Sarrera: hitzaldia zeri buruzkoa den azaltzen da bertan. Mamia: kontatu nahi dena (informazioa) azaltzen da bertan. Ondorioak: ondorioak edota aurretik aipatutakoaren laburpena azaltzen dira bertan. 3. Formala da erregistroa. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

25 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:39:54

Gramatika Helburuak

4. Ord

eta

L g d ● k ● g ● z g ● J la ● h g ● a

1. Irakurri testua arretaz.

●

• Perpaus bakunak zer diren eta, adierazi nahi dutenari erreparatuta, zer mota dauden aztertzea. • Adierazpen-perpausen ezaugarriak aztertzea eta lantzea. • Galde-perpausen ezaugarriak aztertzea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak Arestiko unitatean esan genuenez, zikloko bigarren maila honetan, perpausak, perpaus motak eta haien egitura ohikoenak aztertzeari ekingo diogu, zikloko lehen mailan perpausaren osagaiak aztertu ondoren. Unitate honetan, beraz, perpaus bakuna, haien ezaugarria eta perpaus mota batzuk (adierazpen-perpausak eta galde-perpausak) berrikusiko ditugu. Orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Hasteko, esan ikasleei lehen ariketako testua bakarka eta isilpean irakurtzeko, eta hausnartu ondoren, behean ageri den galderari erantzuteko. Eztabaidatu guztion artean emandako erantzunak eta konparatu bi esaldiak. Irakasleak erabakiko du ariketa hori egiteari ekin baino lehen, edo egitearekin batera, komeni ote den landuko den kontzeptua aurkeztea eta ikasleekin batera hari buruz dakiten guztia berrikustea. Ondoren, ekin gainerako ariketak egiteari. Ariketetan adierazpenperpausak (baiezkoak eta ezezkoak) eta galde-perpausak landuko dira, hurrenez hurren.

Zer egingo dugu? –Uxue, joango al gara bihar hondartzara? –Ez dut gogo handirik. Gainera, esan dute bihar euria egingo duela. –Bai, baina berdin da; udan gaude eta ez du hotzik egiten. –Ez esan lelokeriarik! Euria egiten badu, ezin izango gara eguzkitan egon. –Hara bestea! Eta nork esan du eguzkitan egoteko? –Zer egin nahi duzu hondartzan, bada? –Pentsatu dut urperako arropak eta tresnak hartu, eta horretan ematea goiza. –Bai zera! Zoratuta zaude, ala? Ni hondartza honetan ez naiz sartuko, ezta zoratuta ere! –Baina zergatik ez, neska? –Zergatik? Ez duzu ikusi non jarri duten ur-araztegia, ala? –Bai, egia esan, hor ez dago batere ondo, ez.

5. Ber

adi

Giz An Giz An Giz An Giz ha An Giz Erl An

■ Erreparatu perpaus hauei eta erantzun: Zenbat aditz agertzen dira perpaus hauetako bakoitzean? Ez dut gogo handirik. Gainera, esan dute bihar euria egingo duela.

2. Irakurri berriz testua eta sailkatu bertako perpausak koadernoan.

PERPAUS BAKUNAK

BAKUNAK EZ DIRENAK

...................................

......................................

...................................

...................................... ......................................

...................................

3. Aztertu esaldi hauek eta kopiatu koadernoan perpaus direnak.

6. Era

Jonek liburuari jan ditu. ● Zabaldu liburua 2. orrialdean. ● Etxe hauek oso politak dira. ● Miren jostailuko joan. ● Erraketak ekarri ditut jolasteko. ●

em ● ● ● ●

■ Zuzendu besteak, perpaus izan daitezen, eta azaldu zer aldatu behar izan duzun.

● ●

Erantzunak 1. ■ Ez dut gogo handirik: Aditz bat du (dut). / Gainera, esan dute bihar euria egingo duela: Bi aditz ditu (esan dute, egingo duela). 2. PERPAUS BAKUNAK: Uxue, joango al gara bihar hondartzara? / Ez dut gogo handirik. / Ez esan lelokeriarik! / Hara bestea! / Zer egin nahi duzu hondartzan, bada? / Bai zera! / Zoratuta zaude, ala? / Baina zergatik ez, neska? / BAKUNAK EZ DIRENAK: Gainerakoak. 3. Perpaus direnak: Zabaldu liburua 2. orrialdean. Etxe hauek oso politak dira. Erraketak ekarri ditut jolasteko. / ■ Erantzun librea. 4. • Lorek gona berria ekarri du. /• Etxean era guztietako landareak dauzka. /• Kale honetan ez dago auto ilararik. /• Film bat ere ez zaigu gustatu. /• Zuri ere ez zaizkizu amamaren pastelak gustatzen. /• Jonen lehoiak asko ikaratu zituen zure lagunak. /• Genevako

26 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:39:55

G A N G D P

2 4. Ordenatu adierazpen-perpaus hauen osagaiak eta berridatzi osorik.

eta esan zer motatakoak diren.

Lorek / gona / ekarri / berria / du guztietako / era / landareak / etxean / dauzka ● kale / ez / dago / honetan / ilararik / auto ● gustatu / film / ez / zaigu / bat / ere ● zuri / ez / pastelak / amamaren / gustatzen / zaizkizu / ere ● Jonen / ikaratu / lehoiak / zituen / asko / lagunak / zure ● hegazkina / ez / helduko / Genevako / garaiz / da ● atzo / lo / egin / nuen / ez / ondo ●

5. Berridatzi baiezko perpausak, ezezko bihurtuz, adibidean bezala.

Hondartzan Gizon ezkorra: Eguzkiak kiskaliko nau. Andre baikorra: Ez, eguzkiak ez zaitu kiskaliko. Gizon ezkorra: Baloiarekin joko naute. Andre baikorra: ... Gizon ezkorra: Ura oso hotz egongo da. Andre baikorra: ... Gizon ezkorra: Ogitartekoa hareaz beteko zait. Andre baikorra: ... Gizon ezkorra: Erleak ziztatuko nau. Andre baikorra: ...

6. Erantzun galderei, ezezko erantzun osoak emanez ● ● ● ● ●

Gustatzen al zaizu goiz jaikitzea? Aspertzen al zara udako oporretan? Nekatzen al zaitu kirolak gehiegi? Gogoko duzu telebistaren aurrean egotea? Dibertigarria al da azterketak egitea? Pena ematen al dizu ariketa hau amaitzeak?

Edukien azalpena

Baleko balea

●

2. UNITATEA

7. Bilatu elkarrizketa honetako galde-perpausak

–Aizu, nora zoaz arineketan?

Perpaus bakunak

–Portura noa, balea bat ikusi dute inguruetan. Ba al zatoz?

–Orduan, zer arazo duzu kolorearekin?

Perpaus bakunak aditz bakarra duten perpausak dira. Perpaus bakunak, hiztunaren jarreraren arabera, lau motakoak izan daitezke: adierazpen-perpausak, galde-perpausak, aginte-perpausak eta harridura-perpausak.

–Bada... Kamera hondatuta daukadala eta irudiak zuri-beltzean baino ez zaizkidala irteten.

Adierazpen-perpausak

–Orain? –Bai, neska. Besterik egiteko ba al duzu, ala? –Ez, baina... Nolakoa da, zuria ala urdina? –Aukera paregabea da, neska! Zuk inoiz ikusi al duzu balearik? –Ez.

8. Egin galderak esaldi hauei eta adierazi zer motatako galderak diren. ● ●

● ● ● ● ● ●

Bihar etxean geratuko naiz jolasten. Atzo esan zidaten betaurrekoak behar ditudala. Ez, niri ez zait batere gustatzen futbola. Hori Maialen da; Maitek begi marroiak ditu. Imanolek zinema nahiago du telebista baino. Bai, Anek deitu zidan atzo berri hori emateko. Ez, gaur ez goaz; bihar joango gara. Batek daki non dagoen!

9. Irakurri egoera hau eta sortu elkarrizketa.

Galde-perpausak Galde-perpausak galderak egiteko erabiltzen ditugu. Galdera-marka (?) dute amaieran. Haien erantzuna aditzaren aurre-aurrean kokatu ohi da. Hiru motatakoak izan daitezke:

Bi mutil elkarren ondoan eserita daude autobus-geltokian. Biek bizkar-zorro berdinak dituzte. Halako batean, bietako bat altxatu da bizkar-zorro bat hartuta. Orduan, besteak bizkar-zorroari begiratu dio eta …

Zati-galderak: ezagutzen ez dugun informazioa galdetzaile baten bidez adierazten da: Nor da hori? Hori Eneko da.

hegazkina ez da garaiz helduko. / • Atzo ez nuen ondo lo egin. 5. • Ez, ez zaituzte baloiarekin joko. / • Ez, ura ez da hotz egongo. / • Ez, ogitartekoa ez zaizu hareaz beteko. / • Ez, erleak ez zaitu ziztatuko. 6. Erantzun librea. 7. Aizu, nora zoaz arineketan? (Zati-gald). / Ba al zatoz? (Bai/ez gald). / Orain? (Bai/ez gald). / Besterik egiteko ba al duzu, ala? (Aukera-gald; Bai/ez erakoa). / Nolakoa da, zuria ala urdina? (Aukera-gald). / Zuk inoiz ikusi al duzu balearik? (Bai/ez gald). / Zer arazo duzu kolorearekin? (Zati-gald). 8. • Non geratuko zara bihar jolasten? Zati-g. / • Noiz esan zizuten betaurrekoak behar zenituela? Zati-g. / • Gustatzen al zaizu futbola? Bai/ez g. / • Nor da hori, Maialen ala Maite? Aukera-g. / • Zer nahiago du Imanolek, telebista ala zinema ? Aukera-g. / • Deitu al zizun atzo Anek […]? Bai/ez g. / • Noiz joango zarete, gaur ala bihar? Aukera-g. / • Non dago? Zati-g. 9. Erantzun librea.

Adierazpen-perpausak gertakariei buruzko informazioa emateko erabiltzen dira. Izan ere, molde horretakoak dira sortzen ditugun esaldirik gehienak. Bi motatakoak izan daitezke: Baiezko perpausak (informazioa baieztatzeko erabiltzen dira) eta ezezko perpausak (informazioa ezeztatzeko erabiltzen dira).

Aukera-galderak: solaskideari aukera egiteko eskatzen zaio: Nor da hori, Eneko ala Iñaki? Bai/ez erako galderak: bai edo ez erantzuna duten galderak dira: Zurea da, ezta? Ikusi al duzu nire koadernoa?

27 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:39:55

Hizkuntzaren kultura

Testu

1. Au

Helburuak

irak

• Azalpen-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

a) b) c)

• Azalpen-testuen egitura aztertzea.

■

• Azalpen-testuak sortzea.

2. Ad a) b) c) c)

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan, Bilbon dagoen Artxandako funikularrari buruzko azalpen-testua izango dute ikasleek aztergai. Lehenik eta behin, irakurri testua behin baino gehiagotan, neska-mutilek ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Ondoren, ekin ariketak egiteari. Testua aztertzea ataleko ariketak irakurgaiari buruzkoak dira. Lehen ariketan, testuaren gaia zehazteko eskatzen zaie ikasleei, eta ondoren, irakurgaiarentzako beste izenburu bat asmatzeko. Izenburuak direla-eta, hobetsi testuko gaiaren berri ematen dutenak literarioagoak direnen aldean; hots, esan neska-mutilei irakurgaiaren gaia nolabait laburbiltzen duten izenburuak emateko. Bigarren ariketan, ordea, zein testu mota den azaltzeko eta testu mota horrek nolako ezaugarriak dituen adierazteko eskatzen zaie ikasleei. Jarraian, testuan zer-nolako informazioa dagoen aztertuko dute eta testuan ematen diren datu kronologikoekin denboraren lerroa osatuko dute koadernoan. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, azalpen-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, azalpen-testua idazteko prozesua urratsez urrats eginez joan daitezen. Oraingoan, Larrun mendiko kremailera-trenari buruzko informazioa bilatzea eta hari buruzko testua (irakurri dutenaren antzekoa) idaztea proposatzen zaie.

A tx Ar xanda anda an dak ko o funik ik kullar ar zahar arra ra a 191 913. 3 urtean era aik ki zu uen n Su uiitzak tz zak ko en enpr pres e a es ba ate tek, S tek, Soc oc cié été é d des ess Usi e s ne nes de L Lou ou o u uis i is R ll izeneko Ro ko oa ak k. Proi Proi Pr o ek ektu ktu tuak ak den enet etaet aar ko iritz ri t ia tz iak so orttu ziitu uen n Biillbo on sa saso oi h rrttan ha a , allde deko koak ko ak e eta kontr trra ak koak, k, bain bain ba ina, a az a, zk ken e ik k, la ana nak k 19 915 15. ur urte urte tean an n amai am a tu ai tu eta a urr rria aren n 7an n eg egin in n zue uen n funi fu niku ni k lla ku arr arr rrak bere lehe ene neng ngo ng o biida daia ia.. ia Artx Ar tx xan nda dako ko k o fun unik kul ular a ra a ekime kimen me en pr priib tu ba u bat aten en ond n or orio io oz so orttu ze z n. n. HaHasiier era a bate ba ate t an an,, Ar Artx rtx t an anda d men da endi ndi dian an a n aiis al si a di dira irra ako ko gun une ba une batt eg gin n nah a i zu zute t la te a etta, a, billb bo ota arr r ak berrtta ara iiri rittsi ah ri hal izat iz a ek at eko o so orrttu ze en fu funi n ku kular larra, Bil la iboko g boko bo giz iz zon on, em emak ak akum kum me et eta a ha haur u re reii »Arrn »A »Arn n nas asa as a ondo ond on do o har a tz t ek e o et eta ho eta hobe hobe beto to jate ja teko te ko»» au ko auke kera ke ra ema man n na n hi hian an,, pr an proiiek proi ek-tu uarren n sus usta ta attz zai a le iza zan n ze zen Ev zen varris i to San Sa n Ma Mart rttin G rtin Gar araz ar az z jau a na n re r n es esan anean et n. ta n. Ala aba b ina, in na, a, n neg ego eg ozio oz i a ez z z zen en n p nttsa pe satu tu u bez e ain aiin on nur u agar ag garr arri ar ria iz izan an,, an e a ha et and ndik k las a te err rrer era, er a Uda a, d la ak ha hart rtu rt u z en zu en fun u ik ikul ikul u ar arra rra ra b ber erre ka k rrg gu. Ordu Or d ti du t k au aurrrrrer aurr e a ar er araz a or az o ik ik gabe ab be ib ibil ilii il zen, zen, ze n, har arik ik e ik eta ta a 193 37a 7 n, n ger e ra zib ibil ilea il ean, ea n, n, bonb bo nbar nb arda d ke da ketta ta battek e err rrai rr aila ai lak la k et eta a go oik iko o ge gelt lttokia ok kia ia sun nts tsit itu zi it z tuen tu uen n a art rte. rt e e. Ka alt ltea e k ko ea konp n on np ondu du ost stea ea e an, n, 1 193 938. 93 8. ur8. te ean n jarri arrii zen ar en ber erri rriro riro ri o abi bian a .

Halla Ha axe x jar arrait ra ait itu u zu uen e luza aroa aroa ar an,, mila aka ka eta millaka ak ka bi bilb lbo ar lbot lb a ze eiin k e ka anp anp pootar hu ta hurb hurb bil ildu duz Ar Artx xan anda dara, ba bai etta ba baserrriik se ko pr prod oduk ktu tuak ak a k gar arr rraia atu tuz z hi hiri rirra ra. Ord Or du urra a ako ko o, oa oasi si gis si i ak ko b ba at ze zen n Ar Artxanda Bilbo gero o etta ku k ts t a attua ago goan a .

era ● ●

Funi F uniku kula larr rrrak a ez ez zu uen ist s ri ripu ipu u lar arri r rriik izan iz an 197 9 6. urt rtte erra ar arte te. Ek te ka aiina nare are ren n 29 9an an kabl ka blee-errag agilea ea ald ald l at atze zean ze an n ak ka ats t bat egon eg on z zen en e eta t bag goi bat bat beh hek e o ge ellttoo kira ki rant ntz z am milldu uz zen e ; ez en zbe beha ha arrrrar aren ren e on n-dori do rioz oz,, ze zenb nb baiit zaur zau za urrit itu u eg go on nz zir i en ir e . Zazpi ur Zazp urte tez g te ge eld ldir irik ik e ik ego g n os go oste te ean n, zerb ze rb bit i zu ua attz ze era r ja arrrrii zen en abi bian an 1983 19 83an an. Or an Ordu dura du r k ko o, in nsttal alaz az az zio iio o gu uz zzt ak, ti ak k, ho hots tss, errrra ail ila ak k, ba bago g ia ak et eta g ge ell toki to kiak k be errri r zttu eg giin n zirre en n. Ba B in na ur urte e h ra zorrit hu itxa xa xarr arrrek ko ur urte te tea ea iz zan n ze en n. Bilb Bi ilb bon on uho hold ld dea e k iz i an n ziren irren e eta a urra ak ak etta lo loka ka atz tzak ak a kb beh eh heko ek ko ge gelt ltok kiko ik ko nasa nasa na a ho ond dat atu u et eta a ba bago go oia iak k er erdi dira rain no es esta alii z tu zi tuzt zten zt en. en n. Ze erb bit itzu zu ua etten en egi eg giin ze en b rrriz be z hil ilab abe abet ab ette ba batz tzue tzue ueta tan. ta n Az zk ke en urrte en teotta teot an n hob o ek ekun untz un tzak ak k egi g n di d ra a fu uni niku ku ula arrrrea ean, ean, n, hal a a no nola la a, mu mug giitz t ek eko o ara ar azoa azoa az ak di ditu tu uztten perts errtsson onei neii ssar arrb biide ea errra az zttek e o, o baiina a jada ad da ho hoge g it ge ita ab bo ost u urt rte rt te b in ba no ge ehi hiag ago da ag d ra ama m tz za al a da dapa pan go g ra e ra eta ta a ald dap apan an beh e erra Ar Artx tx xan and da ak ko o fuu niku ni niku kula larr la rrak rr rak k, az a kene kene ke n ko koz berr be b errrrit itu zene zene ze neti tik k.. k

Erantzunak 1. Artxandako funikularraren historiari buruzkoa.

■ Erantzun librea. 2. Azalpenezko testua. 3. Proiektua nork sustatu zuen, zertarako erabili izan den funikularra, zenbat aldiz eten duen zerbitzua, zein izan den bertako istripu larriena. 4. 1913, eraiki / 1915, amaitu eta lehen bidaia egin / 1937, bonbardaketa batek suntsitu / 1938, abian jarri berriro / 1976, istripu larria izan / 1983, berritu. / ■ Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

28 133117 _ 0054-0069.indd 64

3. Azt

18/6/09 10:04:29

● ●

Z Z

● ●

■

IKA

irak

■

2 Testua aztertzea

Testua sortzea

1. Aukeratu erantzun zuzena. Zeri buruzkoa da

irakurgaia? a) Artxandari buruzkoa. b) Bilboren bilakaerari buruzkoa. c) Artxandako funikularraren historiari buruzkoa.

IKASTEN IKASI. Bilatu Larrun mendiko

Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko mahai-ingurua. Eskatu ikasleei beren erantzunak arrazoitzeko, eta ziurtatu hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta begirunez jokatzen dutela besteen iritziak direla eta.

kremailera-trenari buruzko informazioa, testua idazteko. Honelako datuak bila ditzakezu, besteak beste:

■ Izenburuak testuaren gaiari buruzko informazioa ematen duela uste duzu? Asmatu beste izenburu bat testurako.

2. Adierazi eta azaldu. Nolakoa da irakurgaia? a) Deskribapenezkoa. b) Iritzizkoa. c) Azalpenezkoa. c) Argudiozkoa.

Ikasten ikasteko gaitasuna ● ●

3. Aztertu eta azaldu. Galdera hauetatik, zein

●

erantzun ditzakezu testua irakurrita? ● ● ● ● ● ●

Nolakoa da funikularra? Nork sustatu zuen proiektua? Zertarako erabili izan da? Zenbat aldiz eten du zerbitzua? Zein izan da bertako istripu larriena? Zenbat urte igaro dira berritu zenetik?

■ Irakurri testua berriz, eta informazioa aurkitutakoan, azaldu zein paragrafotan aurkitu duzun.

IKASTEN IKASI. Osatu denboraren lerroa

irakurgaiko informazioarekin. 1913

1915

1937

1938

● ● ● ● ●

1983

■ Testuan funikularrari buruzko datu gehiago ageri dira data zehaztu gabe. Bilatu eta kokatu denboraren lerroan dagokien tokian.

Noiz sortu zen. Trenaren historia laburra. Zein ibilbide egiten duen. Zenbat denbora behar duen ibilbidea egiteko. Nolako ikuspegia dagoen bertatik. Nolakoa den trena. Nondik abiatzen den. Zein sasoitan ibiltzen den. Larrun gainean zer egin daitekeen…

6. Idatzi Larruneko trenari buruzko azalpen-testua.

Zure ekarpena garraiobideei buruz.

●

Eskema berezi hauetan, informazioa kronologikoki biltzen da. Bereziki lagungarriak dira datu historikoak biltzeko eta ikasteko.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

7. Antolatu mahai-ingurua ikasgelan

●

Denboraren lerroa

Adin honetako neska-mutilek euskal kultura euskaldunon ondare gisa balioestea eta ezagutzen hastea da orrialde honen helburuetako bat.

✔ Antolatu bildu duzun informazioa era egokian, eskema baten laguntzaz. ✔ Banatu informazio hori testuko paragrafotan. ✔ Jarri izenburua zure testuari.

●

1976

2. UNITATEA

Garraiobide publikoak erabiltzeko joera dugula uste al duzue? Zer abantaila dituzte garraiobide publikoek besteen aldean? Zer egin beharko genuke jendeak garraio publikoak erabiltzeko joera handiagoa izan dezan?

Ikasgelako eztabaidak direla eta, ziurtatu ikasleek oinarrizko gizabide-arauak betetzen dituztela. Izan ere, hori baita gaitasun honek duen trebetasunetako bat: norberaren ideiak adieraztea eta gainerako pertsonenak entzutea.

6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea.

29 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:40:38

Literatura

1. Azt ●

Helburuak • Baliabide literarioa den aldetik, konparazioa aztertzea eta lantzea. • Literatura-testuak aztertzea. • Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

BENETAKO LAGUNEN ATERBEA

ZELAIETAKOA

Zelaira doa neskatxa: –haizea dabil loretan–. Zelaira doa neskatxa maitasun-kanta kantetan.1

●

Argi daukazuz begiok gorputza dozu liraina: abestu daigun2 bi-biok.

●

2. Bil ● ●

Lauaxeta (moldatua) 1

kantatzen

dezagun

gorputz

tamarizen, zuhaixken

fitx kon

EGILEAK

4. Os

hit ● ● ● ●

Pako k A Aristi i i

Lauaxeta t

■ Zeri buruzkoa da Benetako lagunen aterbea?

● ● ●

■ Nola dute izena poema-liburu horiek?

■

Erantzunak 1. • Zineman daude (eserleku-ilara, adi-adi irudiei begira dago, iluntasuna…). / • Filma ikusten ari dira (irudiei so). / • Mutil bat filma adi-adi ikusten ari den neska baten alboan esertzen saiatu da; neskak albotik bidali du, eta mutila lotsatuta eta minduta dago. / • Neskatxa baten deskribapena. / • Zelai batean. / • Adibidez: zelaia, loreak, lili-usaina, milazka. 2. • Benetako lagunen aterbea: Ilun zegoen arren, matrailak sutan sentitzen nituen, belarrondoko bana eman balidate bezala. Aurpegiko beroa eta belarrondokoek sortutako beroa konparatzen dira. Ondoko lerroan esaten denarekin batera, mutilak sentitzen duen mina irudikatzen du konparazioak. / • Zelaietakoa: Abestu dagigun zelaian soin horren lili-usaina, milazken antzo dantzan. Neskatxaren gorputza eta milazka konparatzen dira; haien mugimendua eta usaina.

30 133117 _ 0054-0069.indd

IKA

■ Bi testuok al dira literarioak? Zertan desberdintzen dira? Azaldu bakoitzaren ezaugarriak.

●

Abestu daigun zelaian soin3 horren lili-usaina, milazken4 antzo5 dantzan.

Pako Aristi Benetako lagunen aterbea (moldatua)

t Z Z h Z N O k k

●

5/6/09

12:40:40

2 1. Aztertu testuak eta erantzun. Non daude Benetako lagunen aterbea testuko protagonistak? Zertan ari dira? Zer kontatzen da testutxoan? Azaldu zure hitzez eta labur-labur. Zein da Zelaietakoa olerkiaren gaia? Non kokatzen da ekintza? Olerkiko zer hitzek dute zerikusia kokalekuarekin? Bilatu eta aipatu edo kopiatu.

●

● ●

●

● ●

2. Bilatu konparazioak bi testuetan eta erantzun. ●

eta ua)

●

Zer konparatzen da? Zertan dute antza kasu bakoitzean konparatzen diren bi elementuek?

erantzun.

Argazki-kamera Agustinek argazki-kamera erosi nahi zuen eta argudio goxoak erabili zituen aldare aurrean, Arantxa konbentzitzeko: –Begira, Arantxa, nire zitroin doratu xarmanta, kamera erosi nahi badut, zure edertasuna fotografiatzeko da. Karamelu-koloreko zure begi bizi paregabeak, erle baten eztena bezain zorrotz eta tentea duzun sudurra, aza-hostoen antzeko dituzun belarri airosoak, jirafa bat kikilduko lukeen zure lepo irmoa, izango ditugun haurrei eztia baino esne goxoagoa emango dieten bular sendoak, beso bakar batek inguratzen dizun gerri liraina… Zu fotografiatzeko erosi nahi dut kamera. Anjel Lertxundi

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat konparazioaren berri bilduz.

Tristeak kontsolatzeko makina (moldatua)

Zer da? ..........................................

Zer konparatzen da? ● Zertan dute antza konparatzen diren elementuek? ■ Asmatu eta egin antzeko konparazioak neskaren gorputzeko gainerako atalekin.

Egitura eta ezaugarriak: .................. ......................................................

6. Asmatu eta idatzi konparazioak. Zeren antza

KONPARAZIOA

Adibideak: ......................................

●

dute? ● ●

4. Osatu konparazio jator hauek beheko hitzekin. ● ● ● ● ● ● ●

alferragoa

●

tximeletek hodeiek belarrak

● ● ●

ileak euriak elurrak

7. Deskribatu alboko

Akerraren adarra baino… Txakurraren muturra bezain… Labezomorroa baino… Zorria baino… Orratza baino… Barea baino… Olioa bezain…

pertsonaia gorputzeko atalen eta nahi dituzun elementuen konparazioak eginez.

itsusiagoa

bihurriagoa

argalagoa

hotza

2. UNITATEA

5. Bilatu pasarte honetako konparazioak eta

motelagoa

leuna

■ Asmatu eta idatzi emandakoen kontrako ezaugarria adierazten duten konparazioak.

Konparazioak lantzen jarraitzeko, proposatu neska-mutilei bost ikaskideri buruzko testu labur-laburrak idaztea. Esan ikaskide horien ezaugarriren bat nabarmentzeko, konparazioen bitartez. Ziurtatu konparazioak ez direla iraingarriak eta aukeratu guztion artean politenak iruditu zaizkizuenak.

Edukien azalpena Konparazioa Konparazioak literaturan sarri erabilitako baliabide estilistikoak dira. Konparazioa, izenak berak adierazten duenez, bi elementu konparatzea da, itxura edo bestelako nolakotasunen bat antzekoa dutelako. Normalean konparazioetan bezala, bezalako, bezain, antzera eta horrelako hitzak edota iruditu esan nahi duten aditzak erabiltzen dira. Adibidez: zure begiak izarrak bezalakoak dira konparazioan, izarrak eta begiak konparatzen dira, biek distira egiten dutelako.

Ikasten ikasteko gaitasuna 31

3. Erantzun librea. 4. • Akerraren adarra baino bihurriagoa. / • Txakurraren muturra baino hotzagoa. / • Labezomorroa baino itsusiagoa. / • Zorria baino alferragoa. / • Orratza baino argalagoa. / • Barea baino motelagoa. / • Olioa bezain leuna. / ■ Erantzun librea. 5. • Erle baten eztena bezain zorrotz eta tentea duzun sudurra / azahostoen antzeko dituzun belarri airosoak / eztia baino esne goxoagoa emango dieten bular sendoak. Erlearen eztena eta neskaren sudurra, aza-hostoak eta belarriak, eztia eta esnea. / • Eztena puntaduna da, sudurra ere bai. Aza-hostoak zabalak dira, baita belarriak ere. Eztia gozoa da; esnea ere bai. / ■ Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea.

Bigarren galderatik aurrera, testuak berriz ere irakurtzea eta are sakonago aztertzea proposatzen zaie ikasleei, konparazioa lantzeko asmoz.

Fitxak egitea Literatura-baliabideen fitxak egiteak, haien ezaugarriak gogoratzen lagunduko die ikasleei. Horrezaz gain, baliabideen adibideak jasotzeko eta elkarren artean konparatzeko modua ere emango die.

31 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:40:41

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Lekuz kanpo izeneko testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ● ● ●

eta

–Ze –Ti –Ze –Ai –Et –Ga –Es –Za Am

■ Azaldu urratsez urrats nola prestatuko zenukeen zuk koadroaren azalpena.

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Aizu, kontuz ibili bidean! Bizikleta garraiobide aparta da: ez du kutsatzen, batetik bestera joateko ez ezik, kirola egiteko ere balio du eta, hirian dabilenean, txirrindulariak ez du ilara eta buxadura gogaikarririk jasan behar. Abantaila mordoa du, ezta? Gainera, ezetz pentsatu arren, kilometro mordoa egin daiteke gogotsu ibiliz gero.

6. Ber ●

Haatik, bizkletak baditu alde txar batzuk ere. Ez da ibilgailu egonkorregia eta babes gutxi ematen du, ez baitu karrozeriarik. Hori dela eta, bizikleta-gidariak istripuetan zauritzeko arrisku handia du: erortzen bada edota kolperen bat badu, talka jasaten duena bere gorputza da. Horregatik, ezinbestekoa da bizikleta hartzean eta, batez ere, errepidean bagabiltza, segurtasun-neurriei kasu egitea.

7. Bila

8. Era ●

●

GAI N

3. Erantzun galderei koadernoan. ● ● ● ●

Zer-nolako abantailak ditu bizikletak garraiobide gisa? Noiz gertatzen dira buxadurak hirietan? Eman adibideren bat. Zein da bizikletaz ibiltzearen alde txarrena? Zer da garrantzitsuena bizikletan goazela?

■ Azaldu esaldi batean. Zein da testuko gaia?

4. Prestatu hitzalditxo bat bizikletaz ibiltzean hartu beharreko segurtasun-neurriei buruz. ● ● ●

Behar izanez gero, bilatu gaiari buruzko informazioa. Hitzaldia idazterakoan, kontuan hartu izan behar dituen atalak. Prestatu hitzaldia, ikaskideen aurrean emateko.

Erantzunak 1. • Aviñongo andereñoak. / • Itsusia dela eta pintatu zuena ez zela margolari ona. / • Ez du erregistro egokia erabili bere iritzia gelakideen aurrean azaltzeko eta, gainera, ez du informazioa bilatu. / • Azalpena berriz eman, ongi gainera. / ■ Erantzun librea. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Ez du kutsatzen, kirola egiteko balio du eta ez da buxadurarik jasan behar /• Erantzun librea. / • Txirrindulariak babesik ez duela / • Kontu handiz ibiltzea. / ■ Bizikletan seguru ibiltzeko gomendioak. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa. 6. Telefonoa itzali, oinak lehortu eta sukaldera joan zen Jara. Ama entsalada prestatzen ari zen eta patata-tortillaren usain gozoak berpiztu egin zuen Jararen umorea. –Zer usain goxoa! –Tipula errearekin eta

32 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

●

Baina ez ahaztu garrantzitsuena: bizikletan goazela, edozein segurtasun-neurri baino garrantzitsuagoa da kontu handiz ibiltzea. Ia gauza guztietan bezala.

Bukatutakoan, zuzendu ariketak guztion artean eta ozenki. Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edukiei eta ikasi dituzten gauzei buruz.

Nola du izena testuan aipatzen den koadroak? Zein iritzi du Igonek koadroari buruz? Zertan ibili da Igone lekuz kanpo bere azalpenean? Zer egin beharko du Igonek hurrengo egunean?

12:40:41

k besabilejasan arren,

lgailu riarik. rrisku saten ikleta -neu-

ozein z ibil-

2 GAI NAIZ GOGORATZEKO 5. Irakurri testua. Jara Telefonoa itzali… oinak lehortu eta sukaldera joan zen Jara… ama entsalada prestatzen ari zen eta patata-tortillaren usain gozoak berpiztu egin zuen Jararen umorea… –Zer usain goxoa… –Tipula errearekin eta piper gorriekin egin dut… zuri gustatzen zaizun bezala… –Zer maja zaren… ama… –Ai… zer kariñosa zaren nahi duzunean… –Eta aita… Non dago… –Gaur ez dator…afaria zeukan lagunekin… –Esan al diozu tortilla zegoela… –Zatitxo bat gordetzeko esan dit… bihar gosaltzeko.… Ama-alabek mahaia prestatu zuten eta bata bestearen parean eseri ziren… Jasone Osoro (moldatua)

6. Berridatzi testua, falta diren puntuazio-markak eta letra larriak jarriz. Hona hemen jarri beharrekoak: ●

5 koma

●

7 puntu

●

3 harridura-marka

●

2. UNITATEA – Hitzaldiak prestatzeko eta jendaurrean emateko. – Perpaus bakunak eta elkartuak bereizteko. – Adierazpen-perpausek eta galde-perpausek zer ezaugarri dituzten jabetzeko. – Puntuazio-markak eta letra larriak zuzen erabiltzeko. – Konparazioak bereizteko, ulertzeko eta sortzeko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu egokian azaltzeko.

3 galdera-marka

7. Bilatu testuko adierazpen-perpausak eta galde-perpausak, eta esan zer motatakoak diren. 8. Erantzun galderei. ● ● ●

Testuan ba al da konparaziorik? Zerekin konparatuko zenuke tortillaren usaina? Idatzi konparazioa. Zer-nolako ezaugarriak ditu konparazioak baliabide estilistiko gisa?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Prestatu ikastetxeko Lehen Hezkuntzako lehen mailako neska-mutilei bide-hezkuntza irakasteko kanpaina. Bildu eta erabaki. ●

● ●

Zein jokabide eta arau landu beharko dituzue haurrekin? Zer-nolako ekintzak proposatuko dituzue? Nola burutuko dituzue ekintza horiek?

10. Egin pentsatu dituzuen ekintzak (hitzaldiak, horma-irudiak…). ✔ Kontuan har ezazue kanpaina zein adineko neska-mutilei zuzenduta dagoen eta egokitu hizkuntza-erregistroa.

piper gorriekin egin dut, zuri gustatzen zaizun bezala. –Zer maja zaren, ama! –Ai, zer kariñosa zaren nahi duzunean! –Eta aita? Non dago? –Gaur ez dator, afaria zeukan lagunekin. –Esan al diozu tortilla zegoela? –Zatitxo bat gordetzeko esan dit, bihar gosaltzeko. Ama-alabek mahaia prestatu zuten eta bata bestearen parean eseri ziren. 7. ADIERAZPEN-PERPAUSAK: Gaur ez dator (ezezkoa) / afaria zeukan lagunekin (baiezkoa) / GALDE-PERPAUSAK: Eta aita? Non dago? (zati-galdera) / Esan diozu tortilla zegoela? (bi/ez erako galdera). 8. • Ez, ez dago konparaziorik. / • Erantzun librea. /• Konparazioa bi elementu konparatzean datza, itxura edo bestelako nolakotasunen bat antzekoa dutelako. Normalean konparazioetan bezala, bezalako, bezain, antzera eta horrelako hitzak edota iruditu esan nahi duten aditzak erabiltzen dira. 9. Erantzun librea.

10. Erantzun librea.

33 133117 _ 0054-0069.indd

5/6/09

12:40:41

Eguzkia begi artean

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak irakurtzea eta ulertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Gazteen lagunarteko erregistroa ezagutzea. • Idatziz zein ahoz argudioak emateko gai izatea. • Harridura- eta aginte-perpausak bereiztea. • Txistukariak zuzen erabiltzea. • Narrazio-testuak sortzeko gai izatea. • Olerkiak aztertzea eta metafora zer den jakitea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Norbere autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna, Giza eta arte-kulturarako gaitasuna eta Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna.

Edukiak • Eguzkia begi artean narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Bi gazteren lagunarteko elkarrizketa entzutea eta ulertzea, eta gainera lagunarteko erregistroari buruz hausnartzea. Horrezaz gain, gazteen hizkerako esapideak lantzea.

•

• Testu batetik abiatuta, argudioak nola azaldu aztertzea eta lantzea, eta azkenik, argudioak idatziz ematea.

•

• Perpaus bakunak berrikusten jarraituz, harridura-perpausak eta aginte-perpausak aztertzea eta lantzea. • S, z eta x txistukarien idatzizko erabilera eta ahoskera zuzenak lantzea. • Euskal Herriko ipuin tradizional baten berri biltzen duen narrazio-testua aztertzea eta lantzea eta antzeko narrazio-testua sortzea. • Metaforak, baliabide literarioa den aldetik, aztertzea eta lantzea.

34 A 133117 _ 0070-0085.indd 70

5/6/09 12:41:45

Unitatearen eskema 3. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Eguzkia begi artean

Harridura- eta aginte-perpausak

S, z eta x txistukariak

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Narrazio-testua

Metafora

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Gazteen hizkera

Idatzizko komunikazioa Argudioak ematea

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura, Literatura eta Gaitasunak aztergai ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Unitate honetan s, z eta x txistukarien erabilera zuzena landuko da, baina, ikasleek zailtasuna eduki dezakete horiek bereizteko; horregatik, komenigarria da, irakurketa ozenki egiten denean ondo ahoskatzea izatea, horrela haien arteko bereizketa indartuko da, ahoz zein idatziz lantzean.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

34 B 133117 _ 0070-0085.indd 71

5/6/09 12:41:45

Eguzkia begi artean

Helburuak • Eguzkia begi artean narrazioa irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

●

Iradokizun didaktikoak Irakurri baino lehen Irakurketari ekin baino lehen, erreparatu ezkerraldean ageri diren galderei. Irakurri eta egin galderak ikasleei. Neska-mutilen erantzun eta azalpenetatik abiatuta, ahal izanez gero, jarraitu irudiek nahiz gaiak burura ekartzen dietenari buruz mintzatzen, ahozko jarduna eta motibazioa lantzeko asmoz. Irakurri ipuinaren izenburua, aztertu are hobeto irudiak guztion artean eta saiatu igartzen irakurgaia zeri buruzkoa den. Nahi izanez gero, eskatu ikasleei beren iritzien edo teorien berri biltzeko idatziz, ipuina irakurri ostean, hipotesiak eta kontakizuneko gertakariak alderatzeko. Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero ikasgelan, bereziki animatu parte hartzera. Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

●

Izenburuaren arabera, zeri buruzkoa ote da ipuina? Zertan ari dira irudiko neska-mutilak? Zer gauza berezi ageri da irudian? Zergatik ez dira beldurtzen pertsonaiak sua ikustean? Ba al dakizu zer egin behar den eskolan edo etxean sutea egonez gero?

ONDO IRAKURTZEKO ●

●

Irakurri testua poliki, ongi ulertzeko. Ozenki irakurtzean, markatu etenaldiak, eta zaindu doinua eta ahoskera. Elkarrizketak irakurtzerakoan, kontuan izan pertsonaien gogo-aldartea eta egokitu doinua hartara.

hartu zen bakarra neu izan nintzen: Beñatek eguzki bat du bi begien artean. Eguzki txiki gorri bat, izpi bat bera ere bestearen berdina ez duena, puntak norbaitek harrotu balizkio bezala… Beñatek begiak zerbaitetara zuzentzean, begiratzen ari den hura sutan jartzen du. Eskolako eskaileran zuziak piztu zituen egunean konturatu nintzen estreinakoz. Zuzi bat piztu zuen eskaileraren maila bakoitzaren gainean, jaisten ari ginen ahala… Hain txunditurik nengoen, ezin izan nuen ezer esan. Beste behin, musika-aretoko errezelei su eman zien. Ni leiho alboan eserita nengoen eta bizkarra kiskaltzen ari zitzaidala nabaritu nuen bat-batean. Urduri, Beñat bilatu nuen pianoaren ondoan abesten ari ziren mutilen artean. Hantxe zegoen, niri begira-begira. Geroago, galde egin nion ea nola izan zitekeen beste inor ez konturatzea, eta Beñatek irribarre luze batez erantzun zidan. Baina hirugarrenean, eguerdia piztu zuen gaueko hamaiketan! Nire urtebetetze-jaia amaitu zen une berean izan zen hori, etxeko atarian musu txiki batez elkarri agur esaten ari ginela. Orduan, berriz ere galdetu nion: –Nola egiten duzu hori eta zergatik ez da beste inor ohartzen? –Ezin dizut azaldu, neuk ere ez dakit eta –erantzun zidan erdi lotsaturik–. Dirudienez, guk biok baino ez dugu ikusten. Ez diozu inori esango, ezta? Ezetz esan nion; pentsatu gabe, ordea, mundu osoari esateko irrikan bainengoen. Andereñoari esan, eta ikaskide guztien aurrean, gainera; horixe izan zen egin nuena. Goiz batean, Beñati agindutakoaz ahaztu eta andereñoari bota nion mozolo-mozolo: –Andereño, Beñatek eguzki bat du bekainen artean! Ez duzu ikusten? Andereñoa aulkian kulunkatu zen, irribarrez. Ikasgelako neskamutilak barre-algaraka hasi ziren. Beñatek begiratu egin zidan, harriturik, eta ikasgela erretzen ari zela iruditu zitzaidan. Hantxe zegoen Beñaten eguzkia, inoiz baino distiratsuago, bidexka gorri bat egiten bere izpiekin. Beñaten aurpegian hasten zen bidexka kiskalgarri hura, eta nirean amaitzen. –Zer erokeria da hori? –esan zuen andereñoak–. Dagoen eguzki bakarra hura da! –eta zeru-ertzean zintzilik zegoen urrezko diskoa seinalatu zuen. –Ikusten? Barre egin digute –xuxurlatu zidan Beñatek jolastokira irten ginenean–. Zergatik kontatu diezu? Ez al zen nahikoa zuretzat gu bion arteko sekretua zela jakitea?

Irakurtzeko teknikak Irakurtzeko aztura egokiak Irakurketa eraginkorra izan dadin, ezinbestekoa da jarrera edo aztura hauek hartzea eta lantzea:

• Irakurketan buru-belarri murgildu, bestelako ardurak alde batera utzita eta arreta galdu gabe.

• Gogotsua izan, hots, testua behin baino gehiagotan irakurri, ideia nagusiak bilatu eta irakurritakoari buruz hausnartu, besteak beste.

• Irakurri beharrekoari buruzko aurreiritziak baztertu eta objektiboa izan.

• Irakurri ahala, ulertzen ez diren hitzak eta esapideak hiztegian bilatu.

34 133117 _ 0070-0085.indd 72

5/6/09 12:41:45

B ikas O beh J tilek eta. I tiari bad bain Baie H nezk

3. UNITATEA Irakurgaia Eguzkia begi artean ipuina Elsa Bornemann argentinar idazleak idatzi du. Eskatu neska-mutilei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko sarean, eta haren bibliografiaren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu Elsa Bornemanni buruz bildutako informazioa ikasgelan eta, modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste.

ki bat esteazala… hura unean raren undi-

ho albaritu ndoan egira. ontu-

ketan! txeko n, be-

en? n erdi diozu

ateko

horixe tu eta duzu

neskan, haxe zeri bat iskal-

eguzki diskoa

stokioa zu-

Bai. Orain nahikoa da niretzat. Guztiok gauza berbera senti dezaten nahi izatea alferrikakoa dela ikasi nuen. Nahiz eta erakutsi nahi duzun hori guztiz ederra izan… Ordutik ez diot beste inori kontatu. Baina mirariak jarraitu egiten du oraindik, eta nolabait azaldu beharra daukat. Horrexegatik idatzi dut neure koadernoan. Jolas-orduetan, Beñat eta biok bakarrik ibiltzen gara jolasean ia beti. Eskolako gainerako neska-mutilek oso bitxia dela pentsatzen dute. Eta arrazoi dute. Bai. Beñat ez da besteak bezalakoa, eguzki bat du eta. Eta oso polita da berezia izatea begi artean eguzkia duzulako! Beñat. Nire lagun kuttuna. Igande arratsaldeetan elkarrekin ibiltzen gara beti, eta Beñatek su ematen dio begiratzen dion guztiari: iturriko ura txinpartaz betetzen da; zuhaitzak garretan jartzen dira; eta tximeletak ere, so egiten badie, pospolo hegalari bilakatzen dira. Sekretua idatzi dudanetik, arindu egin zait barrena. Pozik nago; baina, hala ere, zalantza bat daukat: ni al naiz Beñatentzat bere lagun kuttunena, bihotzeko laguna? Baietz uste dut, eskatu ez arren, bere izpiekin alaitzen bainau beti. Horregatik, beste inork ikusten ez badu ere, erokeria hutsa dela esaten badidate ere, ehunka aldiz ezinezkoa dela errepikatzen badidate ere, ni ziur nago, nik badakit: Beñatek eguzki bat du bi begien artean. Elsa Bornemann (moldatua)

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta azaldu haien esanahiak eta erabilerak: harrotu, sutan jarri, zuzi, estreinakoz, errezel, irrikan egon, zeruertz, so egin, arindu.

Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Ikasleek irakurtzerakoan hiztegia erabiltzen ohitu behar dute, edozein testu ulertzeko ezinbestekoa baita bertan ageri diren hitz eta esapide guztiak zehatz-mehatz ulertzea. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina oraingoan ozenki eta bananbanan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin ipuinari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu ipuina zer iruditu zaien.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Adin honetako ikasleek garrantzi berezia eman ohi diote taldearen barruan integraturik egoteari eta, horregatik, ezkutatu egiten dituzte beren berezitasunak, baita bereziak diren neska-mutilak baztertzen ere. Aztertu irakurgaian horri buruz esaten dena eta hausnartu horrelako jarrerek eragiten dituzten arazoen gainean.

35 133117 _ 0070-0085.indd 73

5/6/09 12:41:46

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Narrazioko pertsonaiak azter-

1. Erantzun galderei.

tzea.

●

• Narrazioko oinarrizko gertaka-

●

riak ulertzea eta ordenatzea.

● ●

• Narrazioaren egitura aztertzea eta haren berri biltzea.

• Narrazioko perpausak eta haien egiturak ulertzea.

●

Iradokizun didaktikoak

●

Ikasten ikasteko gaitasuna Narrazioaren egitura aztertzea Jarduera hau egokia izango da ipuinen egiturari buruz aldez aurretik ikasitakoa berrikusteko.

Beñaten eguzkia arrunta da, biribila eta izpi berdintsukoa. Beñatek so egiten dien gauzei su ematen die nahi duenean. Protagonistak Beñati emandako hitza jan zuen. Jendea Beñaten dohainaz ohartzen da; horregatik, ez du harekin ibili nahi. Jendeak kontrakoa uste izanda ere, Beñat berezia da.

z z ● z ●

HASIERA

● ●

AMAIERA ●

●

Zein da kontakizunari hasiera ematen dion ekintza? Zein da ekintza nagusia, ipuinean gertatzen den gauzarik garrantzitsuena?

● ●

5. Asmatu eta idatzi ipuinerako beste amaiera bat koadernoan.

XL ●

Lexikoa

●

6. Lotu sinonimoak koadernoan. ● ● ● ●

piztu ahaztu xuxurlatu arindu

● ● ● ●

● ●

murmurikatu irazeki gozatu ahantzi

● ● ● ●

●

larritu oihukatu

● ●

●

amatatu gomutatu

●

H H E E I B I T A I

4. S, X

7. Adierazi zein bi esanahi dituzten hurrengo esapideek eta idatzi esaldiak biekin.

●

Sutan jarri. a) Haserretu Harrotu.

b) Lotsatu

c) Su eman

a) Hanpatu

b) Nahastu

c) Harropuztu

Zure ekarpena 8. Azaldu ikaskideei ●

●

Gertatu al zaizu inoiz zerbait harrigarria ikusi eta kontatzea, eta inork ez sinestea? Sekretua ez bada, kontatu ikaskideei.

Erantzunak 1. • Beñat eta ipuina kontatzen duen laguna. / • Haiez gain, irakaslea eta ikaskideak ere aipatzen dira. / • Barre egiten diote protagonistari. / • Kontatzeko beharra duelako. /• Besteek ez dituztelako ulertzen eta onartzen. 2. (G) Eguzkia berezia da, gorria, izpi bat bera ere bestearen berdina ez duena. / (G) ez daki nola ematen dien su. / (E) / (G) Ez da inor ohartzen. Bitxia delako baztertzen dute. / (G) Jendeak kontrakoa uste arren, Beñatek eguzkia du begi artean. 3. Erantzun librea. / Beñatek eskolako eskaileretan zuzi antzekoak piztu zituenekoa. / Lagunak sekretua ikasgelan kontatu zuenekoa; amaierako gertakaria ekintza horrek eragin zuelako. 4. B, A, C. 5. Erantzun librea. 6. Piztu-irazeki-amatatu, ahaztu-ahantzi-gomutatu, xuxurlatu-murmirikatu-oihukatu, arindu-gozatu-larritu. 7. Haserretu, harropuztu. 8. Erantzun librea.

36 133117 _ 0070-0085.indd 74

●

KORAPILOA

S, Z ●

●

IKASTEN IKASI. Bete ipuineko ekintza

OR ●

■ Jarri alboan antonimoak.

nagusien eskema koadernoan eta erantzun.

Ulermena lantzeko ariketaren helburua ikasleek kontatzen dena zenbateraino ulertu duten aztertzea da.

Amaitzeko, norbere esperientziei buruz mintzatzea proposatzen zaie ikasleei.

Zein dira ipuineko pertsonaia nagusiak? Esan haiei buruz dakizun guztia. Zer beste pertsonaia ageri dira? Zein da haien jokabidea sekretua jakitean? Zer dela eta idatzi du neskak gertaturikoa koadernoan? Zergatik ibiltzen dira Beñat eta neska bakarrik?

Egitura

Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, ozenki zuzentzea gomendatzen da.

Lexikoa lantzeko ariketetan, bestalde, sinonimoak, antonimoak eta esapideak jorratuko dituzte.

eta idatzi ipuinaren laburpena.

eta zuzendu gezurrak.

deak ulertzea eta lantzea.

Egitura lantzeko ariketetan, narrazioaren beraren egitura aztertzea, gertakariak ordenatzea, ipuinaren laburpena idaztea eta beste amaiera bat asmatzea proposatzen zaie, hurrenez hurren.

4. Adierazi zein den gertakarien ordena zuzena

2. Azaldu esaldi hauek egia ala gezurra diren

• Narrazioko lexikoa eta esapi-

Ort

5/6/09 12:41:47

Hu ...i Etx ...u ...i ...u eta e.. tik jau eta ...a

3. UNITATEA

Ortografia 1.

zoria ● zakua ● zerratu

zumardia ● zeinua ● zartagina

●

zitala ● zurda ● ziur ●

zamarra ● zibernetika ● zorria

• S, z eta x txistukarien idatzizko

●

erabilera eta ahoskera zuzenak lantzea.

S, Z, TS ETA TZ. Osatu perpausak koadernoan alboko hitzekin. kin n. ● ● ● ● ● ●

Helburuak

ORDENA ALFABETIKOA. Ordenatu hitz hauek alfabetikoki koadernoan.

… sartu du … berria eta txiki-txiki atera du. … al dituzu gure … koloretsuak? Iaz istripu bat … zitzaion Martini pianoa … ari zela. Baserri inguruko … behi … dabiltza. Nire semeak ez du … eskuarekin idazten, … baita. Umearentzat … edo … bat topatu behar dute.

X LETRA. Berridatzi perpausak xa, xe, xi, xo edo xu erabiliz. ● ● ● ● ● ● ● ● ● ●

soro

Iradokizun didaktikoak

jaso jertse

galtzerdi haurtzaindegi ikusi eskuineko zaintzaile zoro

Hirugarren unitateko ortografiaatalean, s, z, x txistukarien erabilera zuzena landuko dugu. Horretarako hitzak alfabetikoki ordenatzeko eta testuak hitz edo letra egokiekin berridazteko zenbait ariketa proposatuko ditugu.

ikuzgailu

ezkerti

jazo

Hara heldu eta hau..... esan nion: «Bizi zara, ala?». Hemen elkar agurtzeko kai..... erabili ohi dugu. Eskuzapiari zenbait tokitan .....kadera esaten zaio. Ez da batere erraza .....lofonoa jotzea. Itxura horrekin ume guztiak u.....tuko dituzu. Behor horrek laster mo.....la izango du. I.....! Neu ari naiz hizketan eta! Tipula .....he-....he moztu behar da saltsa egiteko. Aspertuta nauka mutil horrek, ke.....ti hutsa da eta. Irakasleak ke..... agertu dira ordutegia dela eta.

Ariketak ozenki zuzentzerakoan, ziurtatu ikasleek egoki ahoskatzen dituztela txistukaridun hitzak. Kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

4. S, X, Z. Idatzi testua koadernoan eta sartu s, x edo z behar den tokietan. Xabiertxoren garrasiak Hura i...an ...en ...alaparta, hura! Auto bat pa...atu ...en etxe aurretik ...i...tu bi...ian, eta egin ...uen ...arata e... ...en edonolakoa i...an, e.... Etxeko kri...talek dar-dar egin ...uten, eta kopa batek e...tanda egin ...uen. Anaia txikiaren garra...iak ere entzuteko modukoak i...an ...iren. Ni ...aiatu nintzen anaia la...aitzen gau...a go...oak belarrira ...u...urlatu..., baina alferrik... A...kenean, i...eba Jo...epa etorri ...en eta be...oetan hartuta ...ukaldera eraman ...uen; han e...eri ginen, eta e...ne go...oa eman ...ion, la...ai ...edin. O...o barregarri ...egoen pototik ...urgatzen, baina gu...tia hartzen e... ...uene..., paparretik behera jau...i ...itzaion pi...ka bat; orduan ...aboia hartu behar i...an genuen, eta ondo garbitu. Ordubete eman genuen ...abier garbitzen; ohera ...artu eta orduantxe agertu ...iren gura...oak: «Dena ondo, e...ta?».

Erantzunak 1. 1. zakua, 2. zamarra, 3. zartagina, 4. zeinua, 5. zerratu, 6. zibernetika, 7. zitala, 8. ziur, 9. zorra, 10. zorria, 11. zumardia, 12. zurda. 2. • Ikuzgailuan sartu du jertse berria… / • Begiratu nolako galtzerdi koloretsuak… / • Iaz istripu bat jazo zitzaion pianoa jasotzen… / • Baserri inguruko soroan behi zoroak… / • Nire semeak ez du eskuineko eskuarekin idazten, ezkertia baita. / • Umearentzat zaintzaile edo haurtzaindegi… 3. • hauxe / • kaixo / • xukadera/ • xilofonoa / • uxatuko / • moxala / • ixo / • xehe-xehe / • kexati/ • kexu. 4. Hura izan zen zalaparta, hura! Auto bat pasatu zen etxe aurretik ziztu bizian, eta egin zuen zarata ez zen edonolakoa izan, ez. Etxeko kristalek dar-dar egin zuten, eta kopa batek eztanda egin zuen. Anaia txikiaren garrasiak ere entzuteko modukoak izan ziren. Ni saiatu nintzen anaia lasaitzen gauza goxoak belarrira xuxurlatuz, baina alferrik… Azkenean, izeba Josefa etorri zen eta besoetan hartuta sukaldera eraman zuen; han eseri ginen, eta esne gozoa eman zion, lasai zedin. Oso barregarri zegoen pototik xurgatzen, baina guztia hartzen zuenez, paparretik behera jausi zitzaion pixka bat; orduan xaboia hartu behar izan genuen, eta ondo garbitu. Ordubete eman genuen Xabier garbitzen; ohera sartu eta orduantxe agertu ziren gurasoak: “Dena ondo, ezta?”.

37 133117 _ 0070-0085.indd 75

5/6/09 12:41:47

Ahozko komunikazioa Helburuak • Elkarrizketa tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea.

Entzundakoaren ulermena

● ● ●

• Gazteen hizkeraren esapideak

●

lantzea eta ikastea.

Gainerako ariketetan, gazteen hizkeran erabiltzen diren zenbait esapide lantzen dira. Gazteak izanik, ikasleek horrelako hizkera informala erabiltzeko ohitura dute elkarrekin hizketan ari direla. Oso garrantzitsua da ohartzea noiz eta norekin erabili behar duten hitz egiteko tankera hori, eta, halaber, ezinbestekoa da jabetzea, erdarazko kalkoak edo hitzak erabili beharrean, euskaraz ere esamolde jatorrak badirela. Hizkuntza-funtzioa lantzeko ariketan ere, orrialdean landutakoa jorratzeko antzezpen txikiak egitea proposatzen zaie neska-mutilei.

Zertan ari dira mutilak? Zer film ikustea proposatu dio batak besteari? Nolakoa da filma? Zer erabaki dute bi lagunek?

Kir ba bid de

•B eta

■ Nolako filmak gustatzen zaizkizu zuri gehien? Azaldu.

Lagunarteko erregistroa: gazteen hizkera

•G ba

3. Aukeratu eta azaldu. Nolako ezaugarriak ditu mutilen hizkerak?

•A ho

a) Hitz bereziak ditu. c) Lagunartekoa da. e) Bizi-bizia da.

b) Formala da. d) Egoera guztietan erabiltzen da. f) Gazteen artekoa da.

•B ara

•E

4. Lotu esanahi bera duten esapideak koadernoan. ● ● ● ●

Bigarren ariketa entzundakoaren ulerkuntza lantzeko da. Hirugarren ariketan, entzundakoari buruz hausnartu, eta lagunarteko erregistroaren ezaugarriak eta erabilera zein diren erabakiko dute ikasleek.

1. Irak

2. Erantzun galderei.

bilerari buruz hausnartzea.

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, testua elkarrizketa tankerakoa da. Testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

Argu

1. Entzun Frankenstein elkarrizketa adi-adi.

• Lagunarteko erregistroaren era-

Iradokizun didaktikoak

Ida

● ●

Bizi al gara? Beso bat bestearen gainean egon. Denbora nola jan ez jakin. Pitzatuta egon. Punkia izan. Eurogero ibili.

● ● ● ● ● ●

●

Burutik gaizki egon. Xelebrea izan. Dirurik ez izan. Ezer egin gabe egon. Zer moduz? Guztiz aspertuta egon.

● ●

Argu 2.

IKA

■ Azaldu zure hitzez. Zer esan nahi du botata egon esapideak?

5. Idatzi hitz bakoitza definizio egokiaren ondoan, zure koadernoan. segapotoa ● ● ●

frontoia

pitokeria

Garrantzirik gabeko gauza. Bekoki handi-handia. Kokoloa.

segapotoa ● ●

musu-truk

Sakelako telefonoa. Doan, debalde.

3. Em ●

■ Aipatu hitzok eta aurreko ariketako esapideak aditzera emateko beste era batzuk, zuk zeuk erabiltzen dituzunak edo entzundakoak.

●

O I

Argu Lagunekin mintzatzea

4. Auk

6. Proposatu lagunarteko egoerak ikasgelan eta, binaka jarrita,

✔ ✔

antzeztu, gazteen hizkera erabiliz.

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Telefonoz hizketan ari dira. / • Frankesteinen film bat, Frankenstein gaztea izenekoa. / • Zuri-beltzekoa eta barre egitekoa. / • Filma ikusteko elkartzea. / • Erantzun librea. 3. Hitz bereziak ditu, lagunartekoa da, bizi-bizia da, gazteen artekoa da. 4. Bizi al gara? - Zer moduz? / Beso bat bestearen gainean egon - Ezer egin gabe egon / Denbora nola jan ez jakin - asper-asper eginda egon / pitzatuta egon - burutik gaizki egon / punkia izan - xelebrea izan / euro gero ibili - dirurik ez izan. 5. Garrantzirik gabeko gauza: pitokeria / sakelako telefonoa: segapotoa / bekoki handia: frontoia / doan, debalde: musu-truk / kokoloa: segapotoa. / ■ Erantzun librea. 6. Erantzun librea.

38 133117 _ 0070-0085.indd 76

Z Z

5/6/09 12:41:47

3. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Helburuak

Argudioak ematea

• Argudioak nola azaldu aztertzea

1. Irakurri testua eta erantzun.

eta lantzea.

Kirola egiteko 25 arrazoi

• Argudioen zerrenda osatzea.

Kirola egitea oso ona da. Denok dakigu hori. Hala ere, alferkeriaz batzuetan eta utzikeriaz beste batzuetan, telebistaren aurrean, bideo-jokoarekin jolasean, kafetegian edo egonean pasatzen dugu denbora. Hona hemen pisuzko zenbait arrazoi kirola egiten hasteko:

• Argudioen berri biltzen duen testua idaztea.

• Bizi-kalitatea hobetzea: kirola egiteak sasoian egoten laguntzen digu, eta adinarekin sortzen diren aje edo eritasun batzuk saihesten. • Gogo-aldartea hobetzea: ariketa fisikoa maiz egiten dutenek sedentarioek baino gogo-aldarte positiboagoa eta umore hobea izaten dute.

Iradokizun didaktikoak

• Autoestimua handitzea: kirolari esker, geure buruaz dugun iritzia hobetzen da.

Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua, eta erantzun galderei.

• Buru-osasuna hobetzea: ariketa fisikoa erregulartasunez egitea arazoez ahazteko eta buruhausteei aurre egiten laguntzeko giltza dugu.

Ondoren, eskatu ikasleei testuan biltzen diren argudioak eskema batean biltzeko, eta bertan azaldutakoez gain, beste argudio batzuk emateko.

• Estresa saihestea: sasoi hobea dutenek estres-maila baxuagoa dute. ● ● ●

Zein da testuaren helburua? Nori zuzenduta dago? Zer arrazoi ematen dira kirola egiteko? Azaldu labur-labur eta banan-banan. Ados al zaude bertan esandakoarekin? Arrazoitu.

Argudio-testua prestatzea 2.

Hurrena, eskatu koadernoan proposaturiko bi gaien inguruko argudioak, aldekoak zein kontrakoak, biltzeko.

IKASTEN IKASI. Kopiatu eskema hau, bete eta erantsi beste bi arrazoi gutxienez.

Kirola egiteko 25 arrazoi Hasierako iritzia: .............................................. Arrazoiak: • ....................................................

Bukatzeko, hirugarren ariketan proposaturiko gaietatik nahiago dutena aukeratu eta eredu gisakoaren antzeko argudio-testua idatziko dute ikasleek, zerrendan bilduriko argudioak modu egokian azalduz..

• .................................................... • ....................................................

3. Eman gai hauei buruzko iritzia eta osatu arrazoien edo argudioen zerrenda. ● ●

Onak al dira bideo-jokoak neska-mutilentzat? Ikasleek behar beste opor dute ala gehiago behar dute?

Orrialdean proposatutako ariketa gehienak isilpean eta bakarka egitekoak diren arren, zuzentzeko orduan denon artean eta ozenki egitea komeni da.

Argudio-testua idaztea 4. Aukeratu gaietako bat eta idatzi testua. ✔ Eman zure iritzia hasieran. ✔ Jarri izenburua idazlantxoari.

✔ Azaldu arrazoiak banan-banan, argi eta labur.

Ikasten ikasteko gaitasuna Eskemak egitea

Erantzunak 1. • Kirola egitearen onurak azaltzea kirola egiten ez dutenei, eta kirola egiteko arrazoiak ematea. / • Bizi-kalitatea hobetzen da, gogo-aldartea ere hobetu egiten da, autoestimua handitzen da, buru-osasuna hobetzen da eta estresa saihesten da. / • Erantzun librea. 2. Erantzun librea.

Batzuen iritziz, testu bateko funtsezko ideiak azpimarratu egin behar dira, informazioa eskema batean adierazi baino lehen. Horrela, ikasleek laburpen-prozesua bitan zatituko dute: bilaketa eta adierazpena.

3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

39 133117 _ 0070-0085.indd 77

5/6/09 12:41:48

Gramatika Helburuak

Hau mina! –Arantzaaaaa! Altxatuko zara ohetik behingoz, ala joan behar dut altxa zaitezen? –Bai, ama, banoa; baina asko kostatzen zait, min handia dut eta. –Hara! Eta zergatik duzu mina, bada? –Ez dakit, atzo ondo sartu nintzen ohera. –Orduan... –Atzo entrenamendua hasi zenean entrenatzaileak esan zigun ondo berotu behar genuela; eta ni, berotu beharrean, lagunekin egon nintzen hizketan, eta orain mina dut gorputz osoan. –A! Hori ez da ezer, neska! Horiek gihar-minak dira, atzo ez zenuelako berotzeko ariketarik egin. Orain badakizu zer egin behar duzun! –Zer, ama, zer? –Aguantatu! Eta hurrengoan berriketa gutxiago eta kasu egin entrenatzaileari!

eta lantzea.

• Aginte-perpausak aztertzea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak Perpaus bakunak berrikusiz jarraituz, harridura- eta aginte-perpausak izango ditugu aztergai ikastunitate honetan.

Hasteko, irakurri testua arretaz eta, ondoren, erantzun behean proposaturiko galderari. Erantzun galdera horri ahoz eta konparatu bi perpausak: zer dioen bakoitzak, zein den bakoitzaren helburua…

Bigarren ariketan, harridura- eta aginte-perpausak osatzeko aditzak idatz ditzaten eskatzen zaie ikasleei. Nahiz eta erantzun bakarra eman, ariketa zuzentzeko orduan proposatu ahalik eta forma gehien ematea ahal den kasu guztietan: aditz trinkoarekin, aditz perifrastikoarekin eta partizipioarekin, hikari zein zu eta zuek izenordainei dagozkien aditzak erabiliz (Adibidez: Zatoz/hator/zatozte hona; etor hadi/zaitez/zaitezte hona; etorri hona). Egin gauza bera hirugarren eta laugarren ariketetan ere. Hirugarren ariketa ahoz ere egin daiteke, nahi izanez gero, eta jolas moduan edo, beste zenbait

K E ● J ● E ● G ● K ● E ● ●

5. Sor ● ● ● ●

■ Erreparatu perpausei eta erantzun.

●

Hara! / Aguantatu! ●

●

Zertan dute antza bi perpaus horiek?

●

2. Osatu harridura- eta aginte-perpaus hauetako bakoitza, falta den Hona oraintxe bertan! ● Hau mutila! ● Nork eta zuk! ● Geldi! ●

em ● ● ●

Kontuz! Bai goxoa! Bai politak loreak!

I Z ● J ● ●

●

3. Irakurri egoera eta idatzi aginduak adibidean bezala. ●

Gimnastika-ordua da eta zeu zara irakaslea. Agindu ikasleei ariketa hauek egiteko:

7. Ida

har bez ● B

● ● ● ●

Adibidez: Zabal itzazue hankak…

●

Erantzunak 1. Biek harridura-marka dute. 2. • Zatoz /etor zaitez/ etorri hona oraintxe bertan! / • Kontuz ibili / ibil zaitez! / • Hau da mutila! / • Bai goxoa dela! / • Nork eta zuk egin/esan behar! / • Bai politak direla loreak! / • Zaude / egon zaitez / egon geldi! 3. Erantzun librea, irudietan oinarritua. Adibidez: ireki zangoak, tolestu gerria eta ukitu lurra belaunak tolestu gabe. 4. • Ken zaitezte nire bistatik oraintxe bertan! / • Eraman ezazue arropa guztia bere lekura! / • Zoaz hara eta esan iezaiozu zure nebari etortzeko! / • Ez itzazu sar hatz guztiak platerean! / • Gorde itzazue jostailu guztiak zuen gelan. / • Kontuz ibil zaitez! / • Egon zaitezte isilik. Ez iezadazue niri lelokeriarik esan!

40 133117 _ 0070-0085.indd 78

i e b e j z g

6. Be

aditzarekin.

Irakasleak erabakiko du ariketa hori egiteari ekin baino lehen, edo egitearekin batera, komeni ote den landuko den kontzeptua aurkeztea eta ikasleekin batera hari buruz dakiten guztia berrikustea. Ondoren, ekin gainerako ariketak egiteari.

lag

1. Irakurri testua.

• Perpaus bakunak berrikustea. • Harridura-perpausak aztertzea

4. Ber

5/6/09 12:41:48

d H Z Z H

3 4. Berridatzi perpausak, aditz trinko edo laguntzaile egokiak erabiliz. iezadazue

zaitezte

ezazue

itzazue

zaitezte

iezaiozu

zaitez

itzazu

zoaz

Kendu nire bistatik oraintxe bertan! Eraman arropa guztia bere lekura! ● Joan hara eta esan zure nebari etortzeko! ● Ez sartu hatz guztiak platerean! ● Gorde jostailu guztiak zuen gelan! ● Kontuz ibili! ● Egon isilik! Ez esan niri lelokeriarik! ● ●

5. Sortu aginte-perpausak, aditz hauek erabiliz. ● ● ● ● ● ● ●

irakur itzazu etor bedi begira iezadazu eraman ezazu joan zaitezte zatoz geldi zaitez

a) Hanka apurtu duzu tenisean jokatzen. b) Neka-neka eginda heldu zara ikastetxetik. c) Jakin duzu saria jaso dugula d) Haizeak ez dizu ondo ibiltzen uzten. e) Zaldi bat pasatu zaizu aurretik azkar-azkar. f) Gazte bat erori da kalean. A zer ubeldura aterako zaion! Haizea bera baino azkarragoa! Porru eginda nago! Nolako haize gogorra dabilen gaur! Onenak gara! Hau da mina, hau!

● ● ● ● ● ●

9. Berridatzi elkarrizketa, adierazpen-perpausak harridura-perpaus bihurtuz.

Hotz-kontuak –Gaur hotz ikaragarria egiten du. –Hotza? Hau ez da ezer. Siberian zero azpiko 30º izaten dituzte maiz. –Siberian, eta Iparburuan eta... Zu beti gauzak muturrera eramaten.

6. Berridatzi perpausak, aginduak ezezka

–Tira, tira, ez haserretu. Zuk oso umore txarra daukazu.

emanda. Izan zaitezte gogaikarriak, mesedez. Zoazte antzarak ferratzera! ● Joan eta kontatu hemen ikusi duzuena edonori. ● Amai itzazue lanak eta zoazte ohera behingoan!

3. UNITATEA

8. Lotu harridura-perpausak eta egoerak.

jarrera hartzeko agin dakioke ikaskideren bati. Aginte-perpausak eta haien egiturak areago landu nahi izanez gero, proposatu ikasleei jolas hau: ezkutatu zerbait ikasgelan edo aukeratu bertako elementuren bat eta proposatu ikasleren bati bilatzea. Jolasa apur bat zailtzeko, ikasleak begiak estalita eduki ditzake, horrela kontu handiagoa jarri beharko baitu ikaskideek ematen dizkioten jarraibideak edo aginduak betetzen. Harridura-perpausak eta -egiturak lantzeko, bestalde, proposatu neska- mutilei egoera harrigarriren baten komiki labur bana egitea (lauzpabost binetaz osatua). Komikiak ikasgelako hormetan jar daitezke, guztiek ikus ditzaten.

● ●

7. Idatzi zer egoeratan erabiliko zenukeen harridura-perpaus bakoitza, adibidean bezala. ● Bai hotza! Mendi-tontorrean, elurrez estalirik dagoenean. ● Hura zen gizona, hura! ● Zenbat ekarri dituzun! ● Zein polita den! ● Hori alferra, hori! ● Bai astuna!

Edukien azalpena Aginte-perpausak 10. Adierazi perpaus bakun baten bidez zer iradokitzen dizun egoera bakoitzak. Erabili mota guztietako perpaus bakunak. ●

● ●

●

Zure gelan sartu zara eta opari-kutxa erraldoia topatu duzu. Hau ustekabe atsegina! Telefonoak jo du eta zuk hartu duzu. Elastiko berriaren bila ordu-erdi luzea daramazu. Etxeko katuak zure jertseari jolastean zulo bat egin dio. Lasterketa batean zure laguna animatzen ari zara.

5. Erantzun librea. 6. • Ez izan gogaikarriak, mesedez./ • Ez zaitezte antzarak ferratzera joan. / • Ez joan eta ez kontatu inori hemen ikusi duzuena. / • Ez itzazue lanak amaitu eta ez joan ohera. 7. Erantzun librea. 8. • Hanka apurtu duzu tenisean jokatzen - Hau da mina, hau! • Neka-neka eginda heldu zara ikastetxetik - Porru eginda nago! • Jakin duzu saria jaso dugula - Onenak gara! • Haizeak… - Nolako haize gogorra dabilen gaur! • Zaldi bat pasatu zaizu … - Haizea bera baino azkarragoa! • Gazte bat erori da kalean - A zer ubeldura aterako zaion! 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

Aginte-perpausak aginduak emateko (baita eskatzeko, erregutzeko eta mehatxatzeko ere) erabiltzen dira eta amaieran harridura-marka (!) eraman ohi dute. Hiru eratara egin daitezke: aditz nagusiarekin (Etorri hona!), aditz laguntzailearekin (Etor zaitez hona!) eta aditz trinkoarekin: Zatoz hona! NOR erako aditzekin eta baiezko perpausa egiteko bakarrik erabil daiteke bide hau. Harridura-perpausak Harridura-perpausek gure barneko sentipenak adierazten dituzte: harridura, larritasuna, beldurra, kezka, nazka, eta abar. Amaieran harridura marka (!) eramaten dute. Era hauetara osa daitezke, besteak beste: erakusleen bidez (Hau da beroa!), galdetzaileen bidez (Nolako beroa dagoen! Zenbat jende etorri den!) eta bai adberbioaren bidez (Bai ederra!) ere.

41 133117 _ 0070-0085.indd

18/6/09

10:03:35

Hizkuntzaren kultura

Testu

1. Au

Helburuak

ira a)

• Narrazio-testuek zer ezaugarri

dituzten aztertzea.

c) d)

• Narrazio-testuen egitura aztertzea.

IKA

ata nag

• Narrazio-testuak sortzea.

Iradokizun didaktikoak Ikastunitate honetan, herri-ipuin baten berri dakarren narrazio- testua izango dute ikasleek langai. Lehenik eta behin, irakurri testua behin baino gehiagotan, neskamutilek ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Ondoren, ekin ariketak egiteari.

3. Azt ● ●

Testua aztertzea ataleko ariketak irakurgaiari buruzkoak dira. Lehen ariketan, testuaren atalak zehazteko eskatzen zaie ikasleei eta, ondoren, bigarren ariketan, atal horiek non hasi eta non bukatzen diren eta zer-nolako informazioa ematen duten zehazteko, ideia nagusiak eskema batean bilduz. Hirugarren ariketa egiteko, bestalde, ikasleek testua berriro ere beren kasa irakurtzea eta aztertzea komeni da. Hori egindakoan, bakarka eta testua kontsultatu gabe galderei erantzutea proposa dakieke. Irakurgaia landu ostean, Testua sortzea atalean, narrazio-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, argudio-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Gomendagarria izango litzateke neska-mutilek beste pertsonaren batek emandako lekukotasuna jasotzea, zirraragarriagoa delako eta ahozko testua idatzi egin beharko dutelako gero, eta hori ariketa polita da (batez ere ahozko ipuina euskalkiz emanda badago). Zailegia edo ezinezko dela iritziz gero, proposatu ipuin zaharrak bildumaren batean bilatzea. Bestalde, ipuinak ikasgelan irakurri ez ezik, bildu guztiak liburuxka modu-

● ●

4. Ida

Testu

5. Esa

sen kon

6. Ent

era

Seme Se m z me zah ahar ah a re ar rena na ak, k ait iton it o ar arii es esan anda an dako da koa ko a en entz tzun tz unda un da da, a, ho hone n la h ne hit ittz eg e in zue u n: n:

●

Erantzunak 1. Testuak bi atal ditu: sarrera eta ipuina. 2. Lehen paragrafoan (sarreran), baserriko bizimoduaren eta familiako kideen zein haien zereginen gaineko informazioa ageri da. Hurrengo paragrafoa, bigarrena, ipuinaren aurkezpen gisakoa da eta aurretik esandakoarekin, hots, sarrerarekin lotzen du kontatzen den istorioa. Hortik aurrera, ipuina bera ageri da. 3. • Ez da zehazten ipuina non eta noiz gertatzen den. / • Aitona, aita eta biloba. / • Aitari buruz, testuan dioena, agian zekenkeriagatik, diruzalekeriagatik edo, akaso, pobreegia zelako, aita etxetik bidaltzeko prest zegoela. Aitona urrikalgarri ageri da gure begien aurrean. Biloba, ordea, azkarra eta zuhurra da, bihotz onekoa. /

42 133117 _ 0070-0085.indd 80

5/6/09 12:42:02

3 Testua aztertzea 1. Aukeratu eta adierazi. Zein atal ditu

7. IKASTEN IKASI. Egituratu eta idatzi ipuina,

irakurgaiak?

IPUINA

a) Sarrera b) Ipuina c) Ondorioa d) Iritzia

IKASTEN IKASI. Markatu nondik nora doan

HASIERA KORAPILOA AMAIERA

Denbora

2. ............................................ 3. ............................................

8. Eman zure ipuina ikaskideren bati, zuzentzeko. Hartu berea eta, zuzendu ez ezik, egin kritika laburra, ipuina gustatu zaizun ala ez azalduz. Zure kritikan honakoak izango dituzu kontuan, besteak beste: ✔ Istorioa bera nolakoa den. ✔ Idaztankera edo estiloa. ✔ Gertakariak nola dauden emanda. ✔ Ipuinen ohiko egitura errespetatzen duen, hots, hasiera, korapiloa eta amaiera ote duen.

●

3. Aztertu ipuina eta erantzun ● ● ● ● ● ●

Non eta noiz gertatzen da? Zer pertsonaia ageri dira bertan? Zer dakigu pertsonaia horiei buruz? Zer nahi zuen aitak? Zergatik ez zuen egin? Zein da ipuinaren irakaspena?

4. Idatzi ipuinaren laburpena koadernoan. Testua sortzea 5. Esan guraso, aitona edo amona nahiz beste senideren bati txikitan entzundako ipuin bat kontatzeko, eta grabatu.

6. Entzun grabaketa eta saiatu galdera hauei erantzuten. ● ● ● ● ●

Noiz gertatzen da kontatutakoa? Non gertatzen da? Zer pertsonaia ageri dira? Nolakoak dira? Zer ekintza gertatzen dira? Ordenatu. Nola amaitzen da?

Ikasten ikasteko gaitasuna Ideia nagusiak bilatzea Testuko ideia nagusiak bilatzeko, irakurketa hiru pausotan egitea gomendatzen da: –Lehen irakurketa orokorra: testua zeri buruzkoa den ulertzeko.

Zure ekarpena 9. Egin liburu bat guztiok bildutako ipuinekin, gelan edo etxean irakurtzeko.

–Irakurketa sakona: ideia nagusiak zein diren jakiteko.

✔ Idatzi ipuinak ordenagailuz. ✔ Marraztu irudiak, irakurgaiak osatzeko eta apaintzeko. ✔ Egin liburuaren azala kartoiz edo kartulinaz.

–Testua paragrafoz paragrafo irakurri, sakonki: ideiak ulertzeko eta elkarrekin lotzeko.

10. Banatu ipuinak eta idatzi egokitu

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

zaizunaren kritika laburra. ●

● ●

ko batean, Zure ekarpena atalean azaltzen den moduan, ikasleek egindako lanaren emaitza eskura izan dezaten, nahi dutenean erabiltzeko prest. Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko kritika-jarduera. Eskatu ikasleei beren erantzunak arrazoitzeko, eta ziurtatu errespetuz eta zuzentasunez jokatzen dutela besteek egindako lana dela eta.

Daturen bat falta izanez gero, asmatu egin dezakezu.

●

1. ............................................

Ekintzak Pertsonaiak

Tokia

atal bakoitza eta bildu bertako ideia nagusiak.

TESTUAREN ATALAK

3. UNITATEA

eskema hau kontuan hartuta:

Zeri buruzkoa da? Egin laburpentxoa, sarrera gisa. Gogoko duzu? Zergatik? Gomendatuko zenuke? Zergatik?

Adin honetako neska-mutilek euskal kultura euskaldunon ondare gisa balioestea eta ezagutzen hastea da orrialde honen helburuetako bat. 43

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna • Aitona etxetik bidali nahi zuen. / • Semeak berarekin gauza bera egingo zuela aditzera eman ziolako. / • Ez egin besteei zuri egiterik nahi ez duzuna. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

Baliatu ipuinak duen irakaspena gure familiako zein inguruko pertsona nagusi eta adin berekoekin izan beharreko jarrerak berrikusteko.

6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

43 133117 _ 0070-0085.indd 81

5/6/09 12:42:13

Literatura Helburuak • Baliabidea literarioa den aldetik, metafora aztertzea eta lantzea. • Literatura-testuak aztertzea.

Hasteko, irakurri olerkiak; lehenik eta behin, isilpean, eta gero, ozenki. Ikasleek testuak modu adierazkorrean irakurtzeko eragozpenak izango dituztela pentsatuz gero, irakasleak berak irakur ditzake ozenki aurrenekoz, gero ikasleek imitatzeko. Nolanahi ere, ikastunitateetan aurrera egin ahala, ikasleen esku utziko du lan hori, trabak dituztenei edo bereziki lotsatiak direnei aukera gehiago emanez. Olerkien azpian haiei buruzko galdera orokorrak azaltzen dira. Galderen helburua kasuan-kasuan landuko den gaiari buruzko eztabaida piztea edota ikasleek dakitena berrikustea da. Irakurri testuen egileari buruzko fitxa eta baliatu bertan ageri den galderatxoa idazleari eta haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko. Lehen ariketan, metrikari dagozkion galderak ageri dira. Galderei erantzuteko, berriz ere irakurri

● ●

●

3. Bila

era ●

IPURTARGIEK keinu dagite tristerik, burua makur uda-eguzkiaren aurrean; distira bortitzaren aurrean ahuspez, derrigorrez. Ipurtargiek, ilunpeko itxaropen-txinpartek, keinu dagite. g

●

● ● ● ●

Z Z Z Z

4. Asm

Juan Kruz Igerabide

zur ● ●

■ Olerki horietan, zein da poetaren helburua, bere sentimenduak zein diren adieraztea ala zenbait gauza deskribatzea; bere inpresioak azaltzea, alegia? Arrazoitu zure erantzuna.

● ●

EGILEA

IKA

fitx me

Juan Kruz Igerabide Adunan jaio zen idazle hau maisua eta filologian doktorea da. Haur eta gaztetxoekin irakasle-lanean urte askoan aritu ondoren, gaur egun unibertsitatean dihardu. Haurrentzako liburu asko idatzi ditu, gehienak ipuinak, baina poesia ere jorratu du eta literaturari buruzko zenbait ikerketa ere egin ditu, batik bat haur-literatura arloan. ■ Bilatu Igerabidek gazteentzat idatzitako liburu bati buruzko informazioa eta bildu fitxa batean. Irakurriko al duzu? Irakurriko al zenuke? Zergatik?

Erantzunak 1. • Poemen lerro-kopuruak: Ipurtargiek, 10 / Sagarrak, 3 / Irribarre bat, 3 / Gau-festa, 4. • Poemen silabak: Ipurtargiek, 10-3-5-10-10-3-4-5-10-5 / Sagarrak, 5-4-8 / Irribarre bat, 6-7-6 / Gau-festa, 4-4-9-5. • Olerkiek ez dute errimarik. 2. • Zomorroak edo intsektuak dira, gauez argitsuak direnak. / • Egunez ez dutelako argirik ematen, eguzkiaren argiaz ez baita haien argitasuna ikusten. / • Gauez, orduan argitsuak izango liratekeelako. 3. • Ipurtargiak ilunpeko itxaropen-txinpartak dira. / • Metaforan bi elementu aipatzen ditu (ipurtargiek, ilunpeko itxaropen-txinpartek…) / • Itxaropen-txinpartekin identifikatzen ditu. / • Begi gorriko

44 133117 _ 0070-0085.indd 82

Z Z A

2. Ira

IRRIBARRE BAT Haren ezpainetan petalo bat kantari: arna ar n ssa na a dantzari. SAGARRAK Begi gorriko aingeruak sagarrondotik begira.

Iradokizun didaktikoak

Hirugarren ikastunitate honetan, literaturan usu erabiltzen den beste baliabide oinarrizko bat izango dugu aztergai; metafora, alegia.

eza ●

GAU-FESTA Haurrak esna nahi du iraun: haren betazalen gainean bi elefante ilun.

• Olerkiak errezitatzea.

1. Azt

5/6/09 12:42:14

3 1. Aztertu ongi olerkiak eta azaldu haien

3. UNITATEA

6. Irakurri metafora hauek eta azaldu.

ezaugarriak. ● ● ●

Izotza uretan itotzen da.

Zenbatu lerroak. Zenbatu silabak. Aztertu errimak.

Burua ideien arrainontzia da. Sugandila hesi-hormen paparreko orratza da.

2. Irakurri berriz olerki luzeena eta erantzun. ● ●

●

Nolako animaliak dira ipurtargiak? Zergatik daude triste eta ahuspez nahitaez? Noiz egongo lirateke ipurtargiak pozik? Zergatik?

3. Bilatu metaforak hasierako olerkietan eta erantzun. ● ●

● ● ● ●

4. Asmatu eta idatzi metaforak. Zer dira hauek zuretzat? ● ● ● ●

ipurtargiak sagarrak irribarrea bekainak

Mapek odol urdinezko zainak dituzte. Ramón Gómez de la Serna ●

Zer dakarkizute burura?

■ Asmatu horrelako metafora gehiago zeuk nahi duzunari buruz.

7. Bilakatu konparazio hauek metafora. ●

●

Adar biluziak zuhaitzen hezurrak bezalakoak dira. Lainoak paisaia estaltzen duen maindire zurixka dirudi. Haizeak galburuak mugitzen ditu, urrezko uhinak balira bezala.

■ Erabili metafora horiek eta zuk asmatutako beste batzuk, bururatzen zaizun paisaia deskribatzeko.

Gehiago jakiteko HAIKUAK

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat metaforaren berri bilduz.

Hortik aurrerako gainontzeko ariketetan metafora lantzen da. Ariketetako galderak oso gidatuak dira, teknikoak; hots, metaforak aurkitu eta zenbat konparazio dituzten azaltzekoak, esate baterako. Irakaslearen esku dago metafora horien esanahia zein izan daitekeen neska-mutilekin batera lantzea (elefante astunak, bekainak; haien astuntasuna, logura…). Nolanahi ere, ziurtatu ikasleek ongi ulertu dutela konparazioaren eta metaforaren arteko aldea eta ikusi ahala bereizten dituztela biak.

Edukien azalpena Metafora

4. 5. 6.

Bigarren ariketan, itxura alde batera utzita, olerkien edukia aztertzeari ekingo diote ikasleek. Ariketa hau ahoz egin daiteke, nahi izanez gero.

Seigarren ariketan Ramón Gómez de la Sernaren gregeria batzuk ageri dira. Azaldu ikasleei zer diren gregeriak, eta animatu haien asmatzaileari buruzko informazio zein gregeria gehiago bilatzera.

■ Ezagunak egiten al zaizkizu horrelako poematxoak?

beharko dituzte ikasleek olerkiak, poliki eta oso ongi erreparatuz haien ezaugarri estilistikoei.

■ Hasierako olerkien artean, poema laburrak (Sagarrak, Irribarre bat) haikuak dira.

45 133117 _ 0070-0085.indd 83

5/6/09 12:42:14

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Hi bizi haiz, hi! testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ● ● ●

Iradokizun didaktikoak Bi orrialde hauetan, ikastunitatean landutako trebetasunak eta edukiak berrikusi, eta ikasleek zenbateraino barneratu dituzten aztertu nahi da. Lau atal nagusitan egiten da hori. Lehenik eta behin, entzundakoaren ulerkuntza lantzen da. Ondoren, irakurritakoaren ulerkuntza eta idazmena lantzen dira; hots, ikastunitatean aztertutako prozedura nagusiak berrikusten dira. Gero, gramatika-, ortografiaeta literatura-programetan landutako edukiak berraztertzen dira, eta amaitzeko, jarrerei dagokien alderdia jorratzen da, eztabaiden eta ikasleen parte-hartzea eskatzen duten testuen bidez. Ahal denean, utzi ikasleei ariketak bakarka egiten eta mugatu denbora lana bukatzeko. Neska-mutilek zalantzarik izanez gero eta laguntza behar izanez gero, lagundu eta eman beharrezkoak dituzten argibideak. Bukatutakoan, zuzendu ariketak guztion artean eta ozenki. Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edukiei eta ikasi dituzten gauzei buruz. Ikasketaren segimendua Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko. – Euskal esapide jatorrak erabiltzeko. – Argudioak idatziz zein ahoz azaltzeko.

Zer eduki du gaixorik egon den lagunak? Nora hasi dira joaten lagunak azken boladan? Zertara? Zer ez du galdu nahi gaixorik egon den lagunak? Zer esan nahi du koplak ateratzen hasiak gintuanek? a) Gaizki-esaka hasi. b) Bertsoak bota.

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Amets egiten zuten bien istorioa Kairon oso gizon aberatsa bizi zen. Baina oso eskuzabala zenez, ondasun guztiak pobreen artean banatu zituen. Gau batean, bere etxeko pikondoaren azpian loak hartu zuen, eta ametsetan gizon batek esan zion: «Zure fortuna Persian, Isfahanen dago; zoaz bila». Biharamunean abiatu zen, baina heldu zenerako gaua zenez, meskita baten patioan egin behar izan zuen lo. Gau hartan bertan, meskita ondoko etxean lapurreta egin zuten. Etxekoen garrasiek auzoko poliziakideak erakarri zituzten, eta beste inor ez zegoenez, Kairoko gizona atxilotu eta epailearen aurrera eraman zuten: «Zer dela eta etorri zara Persiara?», galdetu zion epaileak. Gizonak egia kontatu zion, eta epaileak barrez lehertuta erantzun: «Inozoa halakoa! Hiru aldiz amets egin dut Kairoko etxe batekin: atzealdean lorategi bat dago; lorategian, eguzki-erloju bat; eta erlojuaren atzean, pikondo bat; eta pikondoaren azpian, iturri bat; eta iturriaren azpian, altxor bat. Nik ez diot inoiz kasu egin eta hemen nago; zuk, berriz, lehenengoan sinetsi eta bizitza arriskuan jarri duzu, kar-kar-kar… Hartu txanpon hauek eta alde hemendik». Gizonak txanponak hartu zituen, etxera itzuli zen eta pikondoaren atzean zegoen iturriaren azpian altxor izugarria aurkitu zuen. Mila gau eta bat gehiago (moldatua)

3. IKASTEN IKASI. Egin ipuinaren eskema pauso hauen arabera eta erantzun. ● ● ●

Korapiloa Amaiera Hasiera Zergatik joan zen Kairoko gizona Persiara? Zergatik egin zion barre epaileak? Zure ustez, nor zen azkarragoa, Kairoko gizona ala epailea?

4. Idatzi diru asko izatearen alde on eta txarrei buruzko testua. ● ●

Diruak zoriontasuna ematen al digu? Zer egingo zenuke zuk diruduna izateko? Zer ez zenuke egingo?

Erantzunak 1. • Birusen batek jota egon da. / • Pilotalekura, eskuz jokatzera. / • Ikuskizuna ez du galdu nahi. / • Gaizki esaka hasi. 2. Irakurketa-ariketa. 3. H ASIERA: hasieratik ametsetako gizonak esandakoraino. / KORAPILOA: loak hartu, eta epaileak txanpon batzuk eman eta bere aurretik bidali arte. / AMAIERA: etxera itzuli eta bertako patioan altxorra aurkitu zuen. / • Altxorraren bila joan zen. / • Amets batean sinetsi zuelako. / • Amaiera ikusita, Kairoko gizona zen azkarrena. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

46 133117 _ 0070-0085.indd 84

5/6/09 12:42:15

6. Asm ●

7. Em ●

8. Irak ● ● ●

Z Z Z

GAI N

3 GAI NAIZ GOGORATZEKO

la zeatean, tsetan ; zoaz ua ze-

zuten. beste ra eraepaierano etxe ju bat; iturri gin eta skuan ndik». an al-

– Perpaus bakunak eta elkartuak bereizteko. – Aginte-perpausek eta harridura-perpausek zer ezaugarri dituzten jabetzeko. – Txistukariak idatziz zuzen erabiltzeko eta ongi ahoskatzeko. – Metaforak bereizteko, ulertzeko eta sortzeko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu egokian azaltzeko.

5. Irakurri olerkia. Arrosa Arrosa bat bota nizun zure bihotzaren erdi-erdira,

ota.

gezi usaintsua irudi; bihotza gorria zen eta arrosa arantzaduna. Hango hotzarekin ihartu zitzaidan lorea. Felipe Juaristi (moldatua)

6. Asmatu eta erantsi beste bi perpaus olerkiari, ondorioa laburbiltzeko asmoz. ●

3. UNITATEA

Perpaus bat harridurazkoa izango da, eta bestea, aldiz, aginduzkoa.

7. Eman hitz pare hauen definizioak eta egin esaldi bana. ●

arrosa /arroza

●

hezi /hesi

●

usin / muzin

8. Irakurri berriro olerkia eta erantzun. ● ● ●

Zure ustez, zer da arrosa poetarentzat? Zeren bidez irudikatu du maitasun-adierazpena? Zer esan nahi du, zure ustez, olerkiko azken esaldiak?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Jarri taldeka eta hitz egin eskolaz kanpoko jarduerei buruz.

datua)

● ●

Gurasoek ala seme-alabek aukeratzen dituzte? Jarduerarik egiten al duzu zuk? Denbora kentzen dizu? ✔ Kontatu zurea eta entzun arretaz besteek zer esaten duten. ✔ Ez egin barre besteek esandakoari.

10. Idatzi artikulu bat ikastetxeko aldizkarirako. ●

Beharrezkoak dira eskolaz kanpoko jarduerak? ✔ Eman aldeko eta kontrako arrazoiak. ✔ Saiatu ideiak argi azaltzen.

6. Erantzun librea. 7. • Arrosa (lorea), arroza (alea, jakia). / • hezi (heziketa eman), hesi (landarez edo oholez eginiko horma gisakoa). / • usin (doministiku), muzin (desatsegintasunaz keinua). 8. • Maitasun-seinalea da. / • Bihotzera zuzen doan gezi baten bidez. / • Maitasuna hil, bukatu egin zitzaiola bere maitearen harrera hotzaz edo hoztasunaz ohartu zenean. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

47 133117 _ 0070-0085.indd 85

5/6/09 12:42:15

Jaioberria

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak ulertzea, eta horien zentzu orokorrak hartzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Erregistro formala egoera egokietan erabiltzeko gai izatea. • Inprimakien ezaugarriak bereiztea eta inprimakiak betetzeko gai izatea. • Juntadura bidezko perpausak bereiztea. • Ts, tx eta tz zuzen erabiltzea, ahoz zein idatziz. • Argudio-testuak sortzeko gai izatea. • Olerkiak aztertzea eta errepikapena zertan den jakitea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna Giza eta arte-kulturarako gaitasuna.

Edukiak • Jaioberria narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Kanpoko haurrak besoetako hartzeari buruzko elkarrizketa entzutea eta ulertzea, eta gainera erregistro formalaren erabilerari buruz hausnartzea. Horrezaz gain, besteak konbentzitzeko esapideak eta egiturak lantzea.

•

• Testu batetik abiatuta, inprimakiek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta lantzea, eta azkenik, inprimaki-orriak betetzea eta prestatzea.

•

• Perpaus elkartuen ezaugarriez jabetzea, juntadura zer den aztertzea eta alborakuntza bidezko perpaus-elkartuak lantzea. • Ts, tx eta tz txistukarien erabilera zuzena lantzea. • Aspaldiko zenbait sineskeriari buruzko argudiotestua aztertzea eta lantzea, eta antzeko argudio-testua sortzea. • Errepikapena, baliabide literarioa den aldetik, aztertzea eta lantzea.

48 A 133117 _ 0086-0101.indd

5/6/09

12:43:11

Unitatearen eskema 4. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Jaioberria

Juntadura I: alborakuntza

Ts, tx, tz

Erregistro formala

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Argudio-testua

Errepikapena

Jarduerak

Ahozko komunikazioa

Idatzizko komunikazioa Inprimakiak

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaiaren lanketa, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Unitate honetan ts, tz eta tx txistukarien erabilera zuzena landuko da, baina, ikasleek zailtasuna eduki dezakete horiek bereizteko; horregatik, komenigarria da, irakurketa ozenki egiten denean ondo ahoskatzea, horrela haien arteko bereizketa indartuko da, ahoz zein idatziz lantzean.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

48 B 133117 _ 0086-0101.indd

5/6/09

12:43:11

Helburuak • Jaioberria narrazioa irakurtzea

Jaioberria

IRAKURRI BAINO LEHEN

eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

●

Iradokizun didaktikoak ●

Irakurri baino lehen Irakurketari ekin baino lehen, erreparatu ezkerraldean ageri diren galderei. Irakurri eta egin galderak ikasleei. Neska-mutilen erantzun eta azalpenetatik abiatuta, ahal izanez gero, jarraitu irudiek nahiz gaiak burura ekartzen dietenari buruz mintzatzen, ahozko jarduna eta motibazioa lantzeko asmoz. Irakurri ipuinaren izenburua, aztertu are hobeto irudiak guztion artean eta saiatu igartzen irakurgaia zeri buruzkoa den. Nahi izanez gero, eskatu ikasleei beren iritzien edo teorien berri biltzeko idatziz, ipuina irakurri ostean, hipotesiak eta kontakizuneko gertakariak alderatzeko. Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla-eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero ikasgelan, bereziki animatu parte hartzera.

●

Deskribatu irudiko pertsonaiak eta esan zertan ari diren. Zer animalia ageri da irudietan? Zer dakizu hari buruz? Zer gertatu ote zaio umeek eskuetan duten animaliatxoari? Zer-nolako berezitasunak izan ohi dituzte jaioberriek?

ONDO IRAKURTZEKO ●

●

Ozenki irakurtzean, zaindu ahoskera, bereizi ongi s, x eta z eta ts, tx eta tz. Egin puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak. Ahoskera ez ezik, zaindu doinua ere. Erabili ezagutzen dituzun baliabide guztiak, irakurketa entzuleentzat zirraragarria izan dadin.

zu sa

za am ba

zio

133106 _ 0048-0061.indd

Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

apata-kaxa batean ekarri zuen Asierrek, belar artean erdi ezkutaturik, bere aitonaren baserritik. –Kume gehiegi egiten dituztela eta, aitonak oparitu dit –azaldu zigun. Asierrek kui zuri-beltz bat ekarri zuen ikasgelara. Kumea egiteko zegoen. Kartoizko kaxa handi bat hartu, eta letxuga, ura eta kotoia lortu genituen. Ikasgelan edukitzea eta zaintzea erabaki genuen. Irakasleari ere ideia ona iruditu zitzaion. Ez zen gehiegi mugitzen. Sabel handiegia zeukan. Horregatik, dena guk egiten genion: jaten eman, belar garbia ekarri, kaka kendu eta baita sukaldeko eskutrapu batez tapatu ere. Egun guztia kuiari begira egoten ginen. Ez genuen erditze-momentua galdu nahi. –Asteburuan erdituko dela dio aitonak –azaldu zigun Asierrek–, bakarrik egon arte eutsiko diola! Baina ez zen asteburura iritsi. Ostiral hartan bertan, jolas-ordutik bueltatu ginenean, kumeak eginda zituen. –A zer pena! –atera zitzaion Eiderri–. Bakar-bakarrik egon da! –Animaliek nahiago izaten dute beren kasa ibili! –bota zion Patxik–. Ez dute gure beharrik!

30/4/09

12:02:15 133106 _ 0048-0

Irakurtzeko teknikak Irakurketa lasterra Zenbaitetan, galderei erantzuteko edo, datu zehatzak bilatu behar izaten ditugu testuetan. Horretarako ez da beharrezkoa testua hasieratik amaieraraino eta poliki-poliki irakurtzea, ulermenezko irakurketa egiten ari garenean bezala. Nahikoa izaten da datu horiek begi-bistarekin bilatzea. Esate baterako, data baten bila ari bagara, zenbakiei soilik erreparatuko diegu; izen berezi bat aurkitu nahian bagabiltza, aitzitik, testuan dauden letra larriak bilatuko ditugu begiekin. Nolanahi ere, irakurketa lasterra ulermenezko irakurketaren ostean egiten da normalean, buruan gorde ez ditugun xehetasunak bilatzeko.

48 133117 _ 0086-0101.indd

5/6/09

12:43:11

4. UNITATEA Irakurgaia Jaioberria ipuina Ana Urkiza euskal idazleak idatzi du. Eskatu neskamutilei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko Interneten, eta haren bibliografiaren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu Ana Urkizari buruz bildutako informazioa ikasgelan eta, modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste, ikasleek irakurri nahi izanez gero erreferentzia izan dezaten.

eon.

k, n-

k–,

Lau kume izan zituen kuiak. Hiru, ama bezalakoak: zuri-beltzak. Eta laugarrena, txikitxoena, zurizuria. Ama hiru zuri-beltzak garbitzen ari zen. Eta laugarrena, txikiena, zuriena, burua hanka artean sartuta, begiak irekitzeke, dardarka zegoen, aldamenean. –Jaioberri gaixoa! –esan zuen berriro Eiderrek–. Zigortuta dagoela dirudi! Eta Andonik, birritan pentsatu gabe, kui zuria sudurzapian batu eta komunera eraman zuen «neuk zainduko zaitut» esanda. Komunean, iturri azpian jarri zuen garbitzeko. Sudurzapiarekin lehortu eta amaren aldamenean utzi zuen berriro. Jaioberriak dardarka jarraitzen zuen, baina amak ez zuen bere babesean hartu. –Zer dela eta ez du txikiena zaintzen? –galdetu zion Patxik Asierri. Asierrek sorbaldak igo zituen. Dardarka jarraitu zuen kui txikitxoak, harik eta dardar egiteari utzi zion arte. Pospolo-kaxa handi batean sartu genuen kuitxoa eta Asierren aitonaren baserrian ehortzi. Ikastolara bueltatu ginenean, kui ama eta hiru kume jaioberriak korrika batean zebiltzan kartoizko kaxa handian, sekula ezer gertatu ez balitz bezala. Ana Urkiza

49 30/4/09

12:02:15 133106 _ 0048-0061.indd

30/4/09

Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Ikasleek irakurtzerakoan hiztegia erabiltzen ohitu behar dute, edozein testu ulertzeko ezinbestekoa baita bertan ageri diren hitz eta esapide guztiak zehatz-mehatz ulertzea. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina oraingoan ozenki eta bananbanan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin irakurgaiari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta ez12:02:17 tabaidatu ipuina zer iruditu zaien.

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarri arreta berezia h, ts, tx eta tz dituzten hitzei. Eskatu ikasleei hitz horiek osatzen ari diren hiztegitxoan idazteko, eta hitz horietako bat edo beste ez badute ulertzen hiztegian bilatzeko. Hitz horiekin eta ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituztenekin, jarraitu ikasgelako hitzegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, sartu hitz hauek gutxienez hitzegitxo horretan: kui, kumea, erditu, babesean hartu, ehortzi.

49 133117 _ 0086-0101.indd

5/6/09

12:43:12

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Narrazioko oinarrizko gertaka-

1. Erantzun galderei.

riak ulertzea.

●

• Narrazioaren egitura aztertzea

●

eta laburpena egitea.

●

• Narrazioko zenbait perpausen

●

egitura aztertzea eta aldatzea.

●

• Narrazioko lexikoa eta esapi-

●

deak ulertzea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak

Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, ozenki zuzentzea gomendatzen da.

Zer oparitu zion aitonak Asierri? Zergatik oparitu zion? Zer egin zuten neska-mutilek horrekin? Nola zaintzen zuten? Zer aurkitu zuten neska-mutilek ostiralean jolas-ordutik itzultzean? Zenbat eta nolakoak ziren kumeak? Zer gertatzen zitzaion txikienari? Zer egin zuten neska-mutilek? Zergatik ez zuen amak kume txikiena zaintzen?

IKASTEN IKASI. Bilatu informazioa eta egin

Izen arrunta eta izen zientifikoa: ...... Animalia mota: .................................. Ezaugarriak: ..................................... Ohiturak: ........................................... Gizakiekiko harremana:.....................

Ikasten ikasteko gaitasuna Narrazioaren egitura aztertzea Ipuinen egitura osatzen duten atalak berrikusteko asmoz, irakurgaiko atal nagusiak eskema batean biltzea proposatzen zaie ikasleei.

●

Kume gehiegi egiten dituztela eta oparitu dit aitonak. Sabel handiegia zeukan. Horregatik dena guk egiten genion. Jaioberriak dardarka jarraitzen zuen, baina amak ez zuen bere babesean hartu.

... n ...

■

Lexikoa 2.

6. Lotu esanahi bera duten hitzak koadernoan. ● ●

●

kumea egin batu lurperatu xukatu

● ● ● ●

lehortu ehortzi bildu erditu

● ● ● ●

7. Irakurri esaldia eta adierazi. Nola ditu begiak

●

kui txikitxoak? ●

●

D T E Je E M

Txikiena, burua hanka artean sartuta, begiak irekitzeke, dardarka zegoen. b) irekita

c) erdi irekita

aditzei -t(z)eke gehituz.

IKASTEN IKASI. Bete ipuineko ekintza

nagusien eskema koadernoan.

HASIERA

■

8. Bilatu behekoen esanahia duten esapideak irakurgaian eta idatzi koadernoan. ● ● ●

KORAPILOA

inoren laguntzarik gabe nahi duen arte iraun bi aldiz pentsatu gabe

Zure ekarpena AMAIERA

9. Azaldu ikaskideei. ●

4. Egin ipuinaren laburpena. Kontuan izan laburpenak 6 edo 8 lerro izan behar dituela, gehienez.

●

TS,

Baz han apa –Ko –Ba tit –En –Or Hor ema

Ideia ona iruditzen al zaizu etxean maskota izatea? Zergatik? Edukitzekotan, zein aukeratuko zenuke? Nola zaindu beharko zenuke?

30/4/09

12:02:19 133106 _ 0048-0061.ind

Erantzunak 1. • Kui bat oparitu zion. Kume gehiegi egiten dituztelako. / • Ikasgelan zaintzen zuten: elikatu egiten zuten, garbitu… / • Kuiak kumeak egin zituela. / • Guztira bost: lau zuri-beltz eta zuri txikitxo bat. / • Dardarka zegoen eta amak ez zion jaramonik egiten. Garbitu, lehortu eta amaren alboan jarri. / • Bazekielako ez zela aurrera aterako. 2., 3. eta 4. Erantzun librea. 5. • Kume gehiegi egiten dituztelako… / • Sabel handiegia zeukanez… / • Jaioberriak dardarka jarraitzen zuen arren,… 6. Kumea egin, erditu / lehortu, xukatu / batu, bildu / ehortzi, lurperatu. 7. Itxita 8. Inoren laguntzarik gabe: beren kasa / Nahi duen arte iraun: eutsi. / Bi aldiz pentsatu gabe: birritan pentsatu gabe. 9. Erantzun librea.

50 133117 _ 0086-0101.indd

TS,

taul

■ Idatzi beste bi esaldi, zuk aukeratutako

Egitura

Hurrengo hiru ariketak lexikoa jorratzeko dira, bai sinononimia bai- 133106 _ 0048-0061.indd ta esapideak ere. Azken ariketan, Zure ekarpena atalean eztabaida bat egitea proposatzen zaie ikasleei.

TS,

a) itxita

emandako egiturak erabiliz.

●

Lehenenego bi ariketen helburua ipuinean kontatzen dena eta ematen den informazioa ikasleek zenbateraino ulertu duten aztertzea da. Hirugarren, laugarren eta bosgarren ariketetan egitura lantzen da, lehenik eta behin ipuinaren beraren egitura eta, gero, bertako zenbait perpaus edo egitura sintaktikoena.

5. Berridatzi irakurgaiko perpaus hauek,

fitxa. Nolako aberea da kuia?

Ort

5/6/09

12:43:12

4. UNITATEA

Ortografia 1.

TS, TX, TZ. Idatzi irudia bakoitzari dagozkion izena osorik koadernoan.

b ... r ... ... ... e ...

Helburuak

• Ts, tx eta tz txistukarien idatziz-

ko erabilera eta ahoskera zuzenak lantzea.

o ... ... ... i ... ... ... ... a

Hirugarren unitateko ortografia-atalean, ts, tz eta tx txistukarien erabilera zuzena berrikusiko dugu. Horretarako, hitzak sailkatzeko eta hutsuneak betetzeko zenbait ariketa ageri dira orrialdean.

i ... ... r ... ... r ... ... ... ... a

■ Eman hitzen definizoa.

Iradokizun didaktikoak

... k ... ... ... ... a

... n ... ... ... a

TS, TX, TZ ATZIZKIETAN. Idatzi koadernoan definizioei dagozkien hitzak eta sailkatu horrelako

taula batean. ● ● ● ●

● ●

Diru pila: dirutza Txakurkumea: … Euri ugari egiten duen lurraldea: … Jende mordoa: … Ezkurrak ematen dituen zuhaitza: … Mendi ugari duen lurraldea: …

-tsua

● ● ● ● ● ●

-txoa

Haur txikia: … Ile asko duena: … Aza txikia: … Arrainak harrapatzea: … Oso aldapa handikoa: … Mahai txikia: …

Ariketak ozenki zuzentzerakoan, ziurtatu hitzen ahoskera egokia dela. Kontuan hartu ariketa honetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

-tza

■ Idatzi beste bina hitz zutabe bakoitzean. 3.

TS, TX, TZ TESTUAN. Berridatzi testutxoa, hutsuneetan, ts, tx edo tz jarriz.

So egiten Bazen behin gizon zahar eta umore.....u bat. Apaizaren e.....ean, bazkari handia ospa.....en zen egun batean, e.....e haren aurretik igaro zen eta apaizak barnera sarrarazi zuen, gizon harekin irri egiteko asmoz. –Konta ezazu istorio bat –erran zion apaizak. –Bada, behin .....erri batek hamabi .....errino egin zituen, baina hamaika titi baizik ez zituen. –Ene, eta hamabigarren .....errinoak zer egin zuen? –Orain nik zuri bezala, besteei so egiten egon –iharde.....i zion gizonak. Hori en.....un zionean apaizak, irri handiak eginda, ongi jaten eta edaten eman zion. Xabier Etxaniz Erle Geure ipuinak (moldatua)

51 30/4/09

12:02:19 133106 _ 0048-0061.indd

30/4/09

12:02:24

Erantzunak 1. Untxia, baratzea, ekaitza, iparorratza, ontziteria. 2. Dirutza, txakurtxoa, euritsua, jendetza, haritza, menditsua, haurtxoa, iletsua, azatxoa, arrantza, aldapatsua, mahaitxoa. / ■ Erantzun librea. 3. Bazen behin gizon zahar eta umoretsu bat. Apaizaren etxean, bazkari handia ospatzen zen egun batean, etxe haren aurretik igaro zen eta apaizak barnera sarrarazi zuen, gizon harekin irri egiteko asmoz. –Konta ezazu istorio bat –erran zion apaizak. –Bada, behin txerri batek hamabi txerrino egin zituen, baina hamaika titi baizik ez zituen. –Ene, eta hamabigarren txerrinoak zer egin zuen? –Orain nik zuri bezala, besteei so egiten egon –ihardetsi zion gizonak. Hori entzun zionean apaizak, irri handiak eginda, ongi jaten eta edaten eman zion.

51 133117 _ 0086-0101.indd 91

18/6/09 15:23:05

Ahozko komunikazioa

Idat

Helburuak

Entzundakoaren ulermena

Inprim

• Testutxoa entzutea eta ulertzea. • Aurkezpenen ezaugarriak azter-

1. Entzun Besotako hartzea testua adi-adi.

1. Azter

2. Erantzun galderei. ●

tzea.

●

• Aurkezpena egitea. • Aginduen ezaugarriak aztertzea

● ●

eta lantzea.

●

■ Proposatuko zenieke familiakoei umeren bat besoetako hartzea? Zergatik? Besoetako hartzea bide ona iruditzen zaizu herrialde txiroetako haurrei laguntzeko?

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Oraingoan, testuak azalpen edo aurkezpen bat du. Testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Oro har, testuaren helburua erregistro formalaren erabilerari buruzko hausnarketa bideratzea da. Aurreko ikastunitatean lagunarteko erregistroaren erabilera landu zutenez gero, biak bereiztea proposatzen zaie ikasleei hirugarren ariketan. Laugarren ariketan, berriz, lagunarteko erregistroan erabiltzen den hikako moldea lantzen da. Eskatu ikasleei solaskidea mutila zein neska izango balitz bezala jokatzeko beren erantzunetan. Nahi izanez gero, jarraitu lantzen hitanoaren erabilera, neska-mutilei elkarren arteko tratuan erabiltzeko proposatuz.

Nora doaz elkarrizketako bi lagunak? Zer nahi du neskak? Zertan da ume bat besoetako hartzea? Zer egin behar da horretarako? Zer erabaki du neskaren lagunak?

Erregistro formala 3. Adierazi. Komunikazio-egoera hauetatik zein dira formalak eta zein lagunartekoak? ● ● ● ● ●

●

Ikaskide batek telefonoz deitu dizu eskolako zerbait galdetzeko. Udaltzain bati kale batera nola heldu galdetu diozu. Kontsumitzaileen bulegora joan zara kexa bat jartzera. Igogailuan auzoko aitona aurkitu duzu eta oso ezaguna duzu. Ikasgelan hitzalditxo bat eman duzu haurrak besoetako hartzeari buruz. Aspaldi ikusi gabeko lagun on-on bat aurkitu duzu udaletxean.

●

Inprim

2. Pent

■ Egoera horietako zeinetan erabil daiteke hitanoa?

●

4. Eman hika esaldi hauek, bai neskari bai mutilari zuzenduz. ● ● ● ●

●

Ume bat besoetako hartzeko asmoa duzu? Hor dago bulegoa. Goazen galdetzera! Zer egin behar dut besoetako hartzeko? Nik badakit zer egin besoetako hartzeko.

● ●

5. Eman hitzalditxo labur bat ikaskideen aurrean.

No Ze No Ze

IKAS ●

Besteak konbentzitzea ●

Ze a) c)

Ze Ze

Inprim

Zer egin dezakegu mundua pixka bat hobea izan dadin? ✔ Pentsatu zer egingo zenukeen eta zergatik. ✔ Bildu arrazoiak eskema batean. ✔ Pentsatu hitzalditxoa eta, eskema aurrean duzula, azaldu zure proposamena ikaskideei, konbentzitzeko asmoz.

4. Egin

✔ P ✔ D ✔ O

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Entzumen-testua oinarri dela, mintzatu ikasleekin herrialde aberatsen eta pobreen arteko aldeei eta alde horiek txikitzen saiatzen diren gobernuz kanpoko erakundeei buruz. Galdetu horrelako zenbat erakunde ezagutzen dituzten, zertan den erakunde horien lana eta zer pentsatzen duten haiei buruz. Galdetu, halaber, zenbateraino inplikatuko liratekeen horrelako erakunde baten alde parte hartzen eta zergatik.

133106 _ 0048-0061.indd

30/4/09

12:02:25 133106 _ 0048-0061.indd

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Ume bat besoetako hartzeko informazio bila, bulego batera. / • Informazioa eskuratu, gaiari buruz dituen zalantza batzuk argitu. / • Besoetako hartutako haurrarentzat aldian-aldian diru kopuru bat ematean, hark, haren familiak baita haren herrikideek ere bizitzeko beharrezko zerbitzuak eta langaiak izan ditzaten. / • Inprimakia bete. / • Berak ere ume bat besoetako hartzea. / ■ Erantzun librea. 3. Lehenengotik hasita: Lagunartekoa, Formala, F, L, F, L. 4. • Ume bat besoetako hartzeko asmoa duk/dun? / • Hor zegok/ zegon bulegoa. Goazemak/goazeman galdetzera! / • Zer egin behar diat/dinat besoetako hartzeko? / • Nik bazekiat/bazekinat zer egin besoetako hartzeko. 5. Erantzun librea.

52 133117 _ 0086-0101.indd 92

22/6/09 08:08:34

4. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Inprimakiak osatzea

Helburuak

1. Aztertu inprimakia eta erantzun.

• Inprimakiek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

UME BAT BESOETAKO HARTZEKO ESKABIDEA

• Inprimakien ezaugarriei buruz hausnartzea eta haien berri biltzea.

Izen-deiturak: Amaia Andonegi Elosua Jaiotza-data: 1967-02-27

Sexua: E

NA-a: 27.023.167-Y

Helbidea: Barrenkale, 7, 4-B

Herria: Mutriku

PK: 20830

Telefonoa: 943 620001

E-posta: AmaiaE@euskalnet.net

• Inprimakiak prestatzea eta betetzea.

Besoetako hartu nahi duen ume kopurua: 1 Ordainketa egiteko era:

hilero

Bankua: Euskadiko Kutxa

hiru hiletik behin

urtero

Iradokizun didaktikoak

Kontu-zenbakia: 0123 45 67 092432

Nola izan duzu gure berri? Lagun batzuen bitartez.

●

Zein datu eskatzen dira inprimakian? a) Izen-deiturak. c) Helbide postala eta elektronikoa.

b) Adina eta jaioterria. d) Telefono-zenbakia.

e) Lanbidea.

f) Diru-kontuari buruzko datuak.

Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua, eta aukeratu bertan ageri diren datuak. Ondoren, egin bigarren ariketa. Ariketa hau ahoz egin daiteke nahi izanez gero. Nolanahi eginda ere, konparatu ikasleen erantzunak eta eragin beren esperientziei buruzko eztabaidatxoa.

Inprimakia prestatzea 2. Pentsatu eta erantzun. ● ● ● ●

Noiz bete duzu azken inprimakia? Zertarako zen? Zertarako bete behar izaten dira inprimakiak? Eman adibideak. Nolako datuak eskatu ohi dira inprimakietan? Zer egin behar izaten da gero inprimaki horiekin?

Jarraian, eta batez ere, lehen ariketan ateratako ondorioak kontuan hartuta, ekin inprimakien ezaugarrien berri biltzen duen fitxa betetzeari. Nahi izanez gero, fitxa egiteko, eredu gisako testua aztertu ez ezik, informazio gehiegarria ere bilatuko dute ikasleek, fitxan inprimakiaren ahalik eta irudi zehatzena emateko asmoz

IKASTEN IKASI. Bildu fitxa batean inprimakiei buruz dakizuna. ●

Zertarako dira? Zer datu eskatzen dira? Zer ezaugarri dituzte?

Inprimakia idaztea 4. Egin inprimakia irudian azaltzen den erakunderako. ✔ Pentsatu eta egin eskatuko dituzun datuen zerrenda. ✔ Diseinatu orria eta jarri galderak. ✔ Osatu inprimakia zure datuekin.

53 30/4/09

12:02:25 133106 _ 0048-0061.indd

Erantzunak 1. Eskatzen diren datuak: izen-deiturak, helbide postala eta elektronikoa, telefono-zenbakia, diru-kontuari buruzko datuak. 2. Erantzun librea. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

30/4/09

12:02:27

Bukatzeko, egin Natura bizirik izeneko erakundeko inprimakia eta bete. Hirugarren ariketa egin baino lehen, nahi izanez gero, aztertu balizko erakundearen logoa edo irudia, eta pentsatu guztion artean zein den haren eginkizuna eta haren funtzionamendua.

Ikasten ikasteko gaitasuna Fitxak Edozein gairi buruzko oinarri-oinarrizko informazioa bildu eta kolpe batean gogora ekartzeko baliabide aparta dira fitxak. Hori dela eta, egiteko ohitura hartzea lagungarria izango zaie ikasleei informazioa batu eta ikasteko orduan.

53 133117 _ 0086-0101.indd 93

18/6/09 10:06:59

Gramatika Helburuak

4. Osat

eta e

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

• Perpaus elkartuen ezaugarriez jabetzea.

• Juntadura zertan den aztertzea. • Alborakuntza bidezko perpaus elkartuen ezaugarriak aztertzea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak Perpaus bakunak berrikusi eta landu ondoren, perpaus elkartuak aztertzen hasiko gara ikastunitate honetatik aurrera. Lehenik eta behin, juntadura bidezko perpausak landuko ditugu, eta ondoren, menderakuntza bidezkoak. Hasteko, perpaus elkartuen eta bakunen arteko bereizketa zertan den gogorarazi eta juntaduraren ezaugarrien berri ematen hasiko gara. Hirugarren unitate honetan, alborakuntza bidezko juntadura izango dugu langai, eta laugarrenerako utziko dugu juntagailu bidezkoa.

Beste bat etxean Nolako poza hartu nuen gurasoek esan zidatenean: «Anaia bat izango duzu hemendik lasterrera». Hasieran, lo egitea ere kostatzen zi-tzaidan; gero, lasaitu nintzen, eta egunak pasatu ziren, asteak pasatu ziren eta hilabeteak ere pasatu ziren. Azkenean heldu zen eguna, gurasoak ospitalera joan ziren, anaia jaio zen, hiru egun eman genuen han, eta etxera itzuli ginen denok poz-pozik. Anaia txikia oso polita zen eta oraindik ere oso polita da, ez pentsa! Hasieran oso formala zen; ia ez zuen zaratarik egiten. Baina etxera helduta gauzak aldatzen hasi dira: anaiak gero eta negar gehiago egiten du, gurasoak gero eta urduriago daude, lehen baino askoz ere kasu gutxiago egiten didate… Hori bai, lotan dagoenean, izugarri maite dut anaia.

Hortik aurrera, jarraitu alborakuntza lantzeko gainerako ariketak egiten.

● ● ● ● ●

Zenbat aditz daude perpaus bakoitzean? ● Zer lotura mota dago aditz bat baino gehiagoko perpausetan? ●

● ● ●

2. Adierazi perpaus hauek bakunak ala elkartuak diren.

●

Ez du amak esan; aitari entzun diot. ● Gaur Gipuzkoako mendi-tontorretan elurra ageri da. ● Sokatira-txapelketan nafarrak izan dira garaile. ● Ez hasi betiko moduan; aspertuta naukazu. ● Spielberg-en azken filmari hainbat sari eman dizkiote. ● Zure lagunak oso jatorrak dira; nire lagunak ere jatorrak dira. ● Gehienak han daude; besteak gero datoz. ●

5. Tald

artea ●

●

perpaus elkartuak eta azaldu lotura hori adibidean bezala.

Ta ed pe ja Ho

Ez dut presarik; oinez joango naiz. Esanahi aldetik, lotura dute bi perpaus horiek. Presarik ez badut inora heltzeko, oinez joan naiteke lasai-lasai. ● Seigarren mailako neska-mutilak dira; kartel hori oker dago. ● Nekatuta dago; sofan etzan da. ● Zezenak atera ziren; lasterkariek lasterka egiteari ekin zioten. ● Hasieran oso formala zen; sagarrak zuhaitzetik erori dira. ● Kume txikiena gose zen; Asierrek jaten eman zion. ● Hemen seigarreneko neska-mutilak daude; guztiak jator-jatorrak dira. ●

54 133106 _ 0048-0061.indd

30/4/09

12:02:28 133106 _ 0048-0061.ind

Erantzunak 1. • Perpaus guztietan aditz bat baino gehiago dago: 3, 6, 5, 3, 2, 5, 2. / • Perpaus batzuk beste batzuen barruan daude (adib.: nolako poza hartu nuen gurasoek esan zidatenean); beste batzuetan ekintzak maila berekoak dira eta hitz baten bidez lotuta daude (adib.: arreba jaio zen, hiru egun eman genituen han, eta etxera itzuli ginen); bestetan lotura logikoa da, ekintza batetik bestea dator (adib.: hasieran oso formala zen; ia ez zuen zaratarik egiten). 2. • E / • B / • B / • E / • B / • E / • E. 3. • Nekatuta dago; sofan etzan da. / • Zezenak atera ziren; lasterkariek lasterka egiteari ekin zioten. / • Kume txikiena gose zen; Asierrek jaten eman zion. / • Hemen seigarreneko neska-mutilak daude; guztiak jatorrak dira. 4. • Ez negarrik egin; ez du merezi. / • Ezin dut esnea erosi; ez dut dirurik ekarri. / • Zaude lasai, ama;

54 133117 _ 0086-0101.indd

te Al ez ez ga ja zin tx at ha

■ Z z

3. Adierazi perpaus elkartu hauek esanahi aldetik loturarik duten

Beti bezala, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Lehen ariketa egiteko, lehenik eta behin, irakurri testua, eta eskatu ikasleei perpaus bakoitza non hasi eta non bukatzen den markatzeko. Ondoren, esan galderei erantzuteko. Hausnartzeko denbora eman ostean, hitz egin guztion artean ateratako ondorioei buruz. Landuko den kontzeptua aurkezteko aukera aparta izan ez ezik, ikasleekin gaiari buruz dakiten guztia berrikusteko eta eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko une egokia ere bada honakoa.

●

5/6/09

12:43:15

4 4. Osatu perpausak bi zutabeetako osagaiekin eta erantzun. ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ●

bakoitzean errepikatzen den elementua.

Ez negarrik egin; Ezin dut esnea erosi; Zaude lasai, ama; Txakurrek zaunka egiten dute; Anak futbolean jokatzen du; Ezin duzu dantza egin; Ez dago inor etxean; Gizon hori oso lodi dago; Maider oso ondo dabil zaldiz; Miren ez da etorriko;

tenisa ez zaio gustatzen. Alaitz oso trebea da bizikleta gainean. ez dut dirurik ekarri. ez du merezi. gaixorik dago ohean. jan eta edan baino ez du egiten. zintzo ibiliko naiz. txerriek kurrinka egiten dute. atea itxita dago. hanka apurtuta daukazu.

■ Zer elementu errepikatzen da lehen zutabeko perpausen amaieran?

5. Taldeka jarrita, asmatu eta idatzi guztion artean zentzua duen testu labur bat. ●

●

Taldeko kide batek perpaus bat idatziko edo proposatuko du, eta hurrengoak perpaus hori elkartu bihurtuko du. Horrela jarraituko duzue testutxoa osatu arte. Honela has dezakezue zuen istorioa: Lapurrak etxe atzean ikusi zituen, ...

●

Batzuk lasai samarrak dira; besteak urduriak. Nahiz gaur, nahiz bihar, arratsaldea libre daukat. Edo zuk, edo nik, biok egin dezakegu lan hori. Hala mutilak, nola neskak, biak trebeak dira kiroletan. Nork sukaldean, nork garbiketan, asteburuan guztiok egiten dugu lan. Bai etxean, bai eskolan, beti dago laguntzeko prest. Ez orain, ez gero, ez bihar, hori ez da gertatuko.

Edukien azalpena Perpaus elkartuak Perpaus bakunak konbinatzetik edo elkartzetik sortzen dira, eta aditz bat baino gehiago izaten dute. Bi modu daude perpausak elkartzeko: juntaduraz eta menderakuntzaz. Juntadura Juntadura bidez maila bereko perpausak lotzen dira. Perpaus bakoitzak bere autonomia du, eta perpaus bat kenduz gero, besteak zentzu osoa izaten jarraituko du: Hartu telefonoa; zuretzat da. Juntadura bi eratara egin daiteke: alborakuntzaz eta juntagailu bidez.

7. Berridatzi elkarrizketa, galderei agertzen diren moduan erantzunda. –Non pasatzen duzu ondoen, zineman ala parkean? –Zein … zein … –Zein egun nahiago duzu, larunbata ala igandea? –Nahiz … nahiz … –Gustatzen al zaizu goiz altxatzea eta ur hotzez dutxatzea? –Ez … ez … ez … –Zein dira gustukoen dituzun jakiak? –Bai … bai … bai … –Zerez nahiago duzu ibili, patinez ala bizkletaz? –Hala … nola … –Nora joaten zara oporretan? –Batzuetan …; beste batzuetan …

Alborakuntza Alborakuntzan esanahi aldetik nolabaiteko lotura duten perpausak elkarren ondoan jartzen dira inolako lotura-hitzik gabe; hau da, juntagailurik gabe. Bi alborakuntza mota daude: alborakuntza hutsa eta errepikapen bidezkoa.

8. Amaitu perpaus hauek nahi duzun eran. ● ● ● ● ●

Alborakuntza hutsez elkartutako perpausek elkarren artean esanahi aldeko lotura logikoa dute: Hasieran oso formala zen; ia ez zuen zaratarik egiten.

Bai lagunak, … Hala udan, … Batzuetan poz-pozik, … Nahiz matematika, … Ez liburutegian, …

55 30/4/09

12:02:28 133106 _ 0048-0061.indd

4. UNITATEA

6. Bereizi perpaus elkartuak eta inguratu

30/4/09

zintzo ibiliko naiz. / • Txakurrek zaunka egiten dute; txerriek kurrinka egiten dute. /• Anak futbolean jokatzen du; tenisa ez zaio gustatzen. / • Ezin duzu dantza egin; hanka apurtuta daukazu. / • Ez dago inor etxean; atea itxita dago. / • Gizon hori oso lodi dago; jan eta edan baino ez du egiten. /• Maider oso ondo dabil zaldiz; Alaitz oso trebea da bizikleta gainean. / • Miren ez da etorriko; gaixorik dago ohean. Lehen zutabeko perpausen atzean ; puntuazio-marka errepikazen da. 5. Erantzun librea. 6. • Batzuk, besteak / • nahiz, nahiz / • edo, edo / • hala, nola / • nork, nork / • bai, bai / • ez, ez. 7. • Zein zineman zein parkean, bietan pasatzen dut ongi. / • Nahiz larunbata, nahiz igandea, biak atsegin ditut. / • Bai…, bai…, bai… denak guztatzen zaizkit. / • Hala bizikletaz, nola patinez gustura ibiltzen naiz. / • Batzuetan kostaldera joaten naiz; beste batzuetan mendira. 8. Erantzun librea.

12:02:30

Errepikapen bidezko alborakuntzan elkartzen diren perpausetan egitura bera errepikatzen da. Era guztietako hitzak errepikatzen dira: nork…nork; hala…, nola; nahiz…, nahiz…; zein…, zein…; ez…, ez…; bai…, bai…; nolako…, halako… Adibidez: Nork gehiago, nork gutxiago, denok dakigu ordenagailua erabiltzen.

55 133117 _ 0086-0101.indd

5/6/09

12:43:15

Testu 1.

Helburuak

IKAS ●

• Argudio-testuek zer ezaugarri

●

dituzten aztertzea.

Ze Ze Bi ko

• Argudio-testuetako arrazoiak bereiztea. • Argudio-testuak idaztea.

Iradokizun didaktikoak Testu-tipologiaren lanketarekin jarraituz, ume txikien eta ama erditu berrien inguruko zenbait sineskeriari buruzko argudio-testua izango dugu honakoan aztergai.

2. Adie

azal

a) S o b) S e c) H

Lehenik eta behin, testua irakurri egingo dute neska-mutilek, eta ondoren, Testua aztertzea ataleko galderei erantzungo diete. Atal horretako bosgarren ariketan, eztabaida txiki bat egitea proposatzen da. Ziurtatu ikasleak beren iritziak azaltzeko eta haiek oinarritzeko arrazoiak edo argudioak garbi azaltzeko gai direla. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, argudio-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, argudio-testua idazteko prozesua urratsez urrats eginez joan daitezen. Lehenik eta behin, beraz, irakurri sineskerien berri eta azaldu zertan diren. Ariketa hau ahoz egin daiteke nahi izanez gero. Ondoren, eskatu ikasleei sineskeria horiei buruzko informazio gehiago bilatzeko eta horiei buruzko azalpentestutxoa idazteko. Azkenik, sineskeria horiei buruz duten iritziaren berri idatziko dute, eta hasieran irakurri dutenaren antzeko argudio-testua osatuko dute. Ziurtatu ikasleek ongi bereizten dituztela bi testuak; hots, azalpenezkoa eta argudiozkoa. Testua idatzitakoan eta berrikusitakoan, ikaskideren bati pasatuko diote, berriz zuzen dezan. Ortografia kontuan ez ezik, ideiak modu egokian, ordenaturik eta argudioak argi emanda ote dauden ikusi beharko du.

3. Asm

izenb ongi

4. Eran ●

● ●

●

Em ba Zu ze

5. Ezta ●

●

Ze de Si Ze

133106 _ 0048-0061.ind

Erantzunak 1. • Bost paragrafo. /• 1.- Haurren jaiotza ospatzeko ohitura dugu. 2.- Lehengo garaietan sineskeria asko zeuden jaioberriak zirela eta. 3.- Sineskeria horiek kaltegarriak izan zitezkeen. 4.- Sineskeriek ez zuten zentzurik. 5.- Hobe da sineskeriak alde batera uztea. 2. Hobe da sineskeriak kontuan ez izatea. 3. Erantzun librea. 4. • Haur jaioberriekin eta ama erditu berriekin zerikusia dutenak. Aspaldikoak eta gaur egungoak. /• LEHENGOAK: haurra jaio eta 15 egunetara bisitan joatea, amari opariak egitea. ORAIN: jaio eta bisitan joatea, haurrari opariak egitea. /• Haur jaioberriekin eta

56 133117 _ 0086-0101.indd 96

Ze N Sa Ze No

18/6/09 10:07:05

4 Testua aztertzea

Testua sortzea

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura. ● ●

IKASTEN IKASI. Bilatu sineskeria hauei

a) Sakelan dirua duzula, kukua entzutea. b) Donibane egunean, eguzkia atera aurretik belarretan biluzik ibiltzea. c) Lau hostoko hirusta aurkitzea. d) Eskasia dagoen sasoian, janaria lurrera erortzea. 1. Zorte ona izatea. 2. Urte osoan dirua izatea. 3. Zorte txarra izatea. 4. Urte osoan osasuna izatea.

4. ..............................................

2. Adierazi eta azaldu. Ideia hauetako zein azaltzen da irakurgaian? a) Sineskeriek benetako gertakarietan dute oinarria. b) Sineskeriak, ohiturak bezala, errespetatu egin behar dira. c) Hobe da sineskeriak kontuan ez izatea.

3. Asmatu irakurgaiari jartzeko moduko beste izenburu bat. Kontuan hartu ideia nagusia ongi bildu behar duela.

4. Erantzun ●

● ●

●

Zer ohitura aipatzen dira irakurgaian? Noizkoak dira? Sailkatu ohiturak eta konparatu. Zer sineskeria aipatzen dira? Noizkoak dira? Ematen al da testuan sineskeriak alde batera uzteko arrazoi edo argudiorik? Zuk zeuk zer arrazoi edo argudio emango zenuke?

●

Ikasten ikasteko gaitasuna Ideia nagusiak bilatzea Oso lagungarria da ideia nagusiak bereiztea, ikasteko orduan lana aurrezten baitu.

7. Idatzi testutxo bat, sineskeria horien berri emanez.

8. Idatzi beste testu bat, sineskeria horiei buruz duzun iritzia azalduz.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

✔ Egin sarreratxoa. ✔ Azaldu zein den zure iritzia. ✔ Eman arrazoiak zure iritzia oinarritzeko.

Programa honetan ageri den testuak euskal kultura- eta arte-adierazpenak ezagutzeko, ulertzeko, balioesteko eta ikuspegi kritikoz baloratzeko gaitasuna garatzekomodua ematen du.

9. Esan ikaskide bati zure testua berrikusteko. Hauetan ipini behar du arreta: ● Letra argiz idatzi duzun ala ez. ● Txukun-txukun egin duzun ala ez. ● Informazioa argi eman duzun ala ez, paragrafotan antolaturik. ● Ortografia-akatsik egin ote duzun.

Zure ekarpena 10. Egin mahai-inguru bat ikasgelan sineskeriei

5. Eztabaidatu ikasgelan ●

Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko eztabaida txikia. Eskatu ikasleei beren erantzunak arrazoitzeko, eta ziurtatu hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta begirunez jokatzen dutela besteen iritziak direla eta.

buruzko informazioa, eta lotu ekintzak eta ondorioak.

3. .............................................

4. UNITATEA

Zein da ohituren eta sineskerien arteko desberdintasuna? Sineskeriazalea zara? Zer sineskeria dituzu?

buruz. Besteak beste, puntu hauek har ditzakezue eztabaidagai. ●

●

Sineskeriek ez dute inolako oinarri errealik. Sineskerien atzean benetako zerbait dago.

57 30/4/09

12:02:43 133106 _ 0048-0061.indd

30/4/09

12:02:44

ama erditu berriekin zerikusia dutenak. Aspaldikoak. /• Ez, ez da arrazoirik ematen. / • Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Sakelan dirua duzula, kukua entzutea: urte osoan dirua izatea. / Donibane egunean, eguzkia atera aurretik belarretan biluzik ibiltzea: urte osoan osasuna izatea. / Lau hostoko hirusta aurkitzea: zorte ona izatea. / Eskasia dagoen sasoian, janaria lurrera erortzea: zorte txarra izatea. 7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

57 133117 _ 0086-0101.indd

5/6/09

12:43:16

1. Azter ●

Helburuak

● ●

• Baliabidea literarioa den aldetik, errepikapena aztertzea eta lantzea.

●

● ●

• Literatura-testuak aztertzea.

●

• Olerkiak errezitatzea.

Ze Ze Ze No ba

Iza hi No

2. Asm

3. Azter

Iradokizun didaktikoak

eran

● ●

●

4. Asm

mod ●

●

Testuaz gain, testuaren egileari buruzko oinarri-oinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den galderatxoa idazleari nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

IKAS

fitxat errep

E ..

133106 _ 0048-0061.indd

Erantzunak 1. • Zazpi ahapaldi ditu. /• Lau lerro ditu bakoitzak. /• 7-6-10-6 silaba dituzte. /• Bertsoak askeak dira. /• Bai, badu errima. /• Errimatzen duten hitzak lerro bikoitietan daude: ahoa, gogoa; kokotsa, bihotza; sudurra, lurra; masaila, zaila; begia, egia; betazala, zabala; kopeta, du-eta. /• Errima aberatsa da. 2. Erantzun librea. 3. • Bai, badaude errepikapenak. /• Hitzak, bertso-lerroak eta egiturak errepikatzen dira. Adibidez: Ikusi nuenean nik zure + gorputzaren atala egitura beti errepikatzen da, hitz ia berberekin. Horrezaz gain, ondorioan ere, sarritan errepikatzen da izena + adjektiboa egitura (arrain txikiei, kopla berrien, haize garbiak…). /• Nik hitza ez dela agertzen. Silaba kopuruari eusteagatik.

58 133117 _ 0086-0101.indd 98

Ja (e Ko ho er

■ N Z

Hasteko, irakurri olerkia; lehenik eta behin, isilpean, eta gero, ozenki. Ikasleek testua modu adierazkorrean irakurtzeko eragozpenak izango dutela pentsatuz gero, irakasleak berak irakur dezake ozenki aurrenekoz, gero ikasleek imitatzeko. Nolanahi ere, ikastunitateetan aurrera egin ahala, ikasleen esku utziko du lan hori, trabak dituztenei edo bereziki lotsatiak direnei aukera gehiago emanez. Irakurgaiaren azpian hari buruzko galdera orokor bat azaltzen da. Galderaren helburua orain arte landutakoa nolabait berrikustea eta iritzi kritikoa sustatzea da.

Ba Ze le er Se al Ze ot

18/6/09 10:07:22

4 1. Aztertu olerkiaren egitura eta erantzun. ● ● ● ●

● ●

●

Zenbat ahapaldi ditu? Zenbat lerro dituzte ahapaldiek? Zenbat silaba dituzte lerroek? Nolakoak dira bertso-lerroak, neurri batera egokituak ala askeak? Olerkiak ba al du errimarik? Izatekotan, zein dira errimatzen duten hitzak eta zein lerrotan daude? Nolakoa da errima, aberatsa ala pobrea?

2. Asmatu beste izenburu bat olerkirako. 3. Aztertu olerkiaren estiloa, hausnartu eta

6. Irakurri testu hau, eta kopiatu errepikatzen Ezkontaurreko izenez, Laura Sligo

Lehen ariketan, olerkiaren egiturari buruzko galderak ageri dira. Formaren aldetik olerkia aztertuko dute ikasleek, bakarka, testu-azterketak egiten ohitzeko. Emaitza, ordea, guztion artean eztabaidatuko duzue.

Laura Sheldon, Laura Sligo ezkontaurreko izenez, begira jarri zen, oihan amaigabeari begira Atalayako txaboladitik, eta bat-batean, Goi Amazoniako biztanle guztien voiceak entzun zituen, voice guztiak batera: arambasaren kantua entzun zuen, eta carachupausarena eta papasiarena… Txori horien guztien voiceak entzun zituen, eta ehun gehiagorenak, eta beste ehun gehiagorenak ere. Eta txoriekin batera, riverretako arrainen voiceak ere entzun zituen, han eserita, Atalayako txabola baten aurrean.

Hirugarren ariketan, berriz, olerkiaren estiloa aztertzea proposatzen zaie. Baliteke hitzak eta bertso-lerroak errepikatzen direla berehala ohartzea. Egituren errepikapenaz ohartzen ez badira, azaldu zertan den errepikapen mota hori; hots, osagaiak modu bertsuan kokatuta dauzkaten esaldiak behin eta berriz erabiltzean, nahiz eta hitzak berdin-berdin errepikatu ez. Adibidez: etxe txikitxo gorria ikusi zuen, txori polit kantaria entzun zuen, lore koloretsu lurrintsuak usaindu zituen (izena + adj. + adj. + aditza).

erantzun. ● ●

●

Ba al dago errepikapenik olerkian? Zer errepikatzen da, hitzak, bertsolerroak ala egiturak? Kopiatu errepikatzen dena. Seigarren ahapaldiko bigarren lerroan, aldaketa txiki bat dago besteen aldean. Zein da aldaketa hori? Zergatik egin ote du olerkariak aldaketa hori?

4. Asmatu eta idatzi poemari eransteko moduko beste ahapaldi bat. ●

●

Jarri aurpegiko beste atal baten izena (ezpaina, belarria, ilea…). Kontuan izan ahapaldiaren egitura; hots, lerro kopurua, silaba kopurua, errepikapenak…

■ Non tartekatuko zenuke ahapaldi hori? Zergatik?

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat errepikapenaren berri bilduz. ERREPIKAPENA Zer da? ......................................... Egitura eta ezaugarriak: ................... ..................................................... Adibideak: ......................................

Bernardo Atxaga, Obabakoak (moldatua)

7. Deskribatu zure etxeko leihotik ikusten duzun paisaia, errepikapenak erabiliz.

Gehiago jakiteko ERREPIKATU, BURUZ IKASI ARTE Edozer buruz ikasi nahi dugunean, behin eta berriz errepikatzea izaten da onena, eta gainera, ozenki bada, hobe.

Ondoko unitatean, aurrekoan bezalaxe, landu den baliabide estilistikoaren ezaugarrien eta adibideen berri biltzen duen fitxa osatzea proposatzen zaie ikasleei. Interesgarria izan daiteke baliabide guztien fitxekin fitxategia egitea.

Errepikapenek erritmoa eta musikaltasuna ematen diete testuei, baina antzina beste zeregin bat ere bazuten; jendeari testuak buruz ikasten laguntzea, alegia. Lehengo sasoi haietan, oso jende gutxik zekien irakurtzen, eta ipuinak zein olerkiak ahoz aho zabaltzen ziren. Erdi Aroan, esaterako, koplariak herriz herri eta plazaz plaza ibiltzen ziren kontu-kontari. Jendeak entzun eta ikasi egiten zituen. Buru ona behar horretarako!

Amaierako txartelean, jorratutako gaiari buruzko informazio osagarria ageri da. Baliatu informazioa ikasleek gaiari buruz zer pentsatzen duten azaltzeko edota eztabaidatxoak egiteko.

■ Gai zara hasierako poema buruz ikasteko?

59 133106 _ 0048-0061.indd

4. UNITATEA

diren hitzak eta esaldiak.

4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Laura Sheldon, Laura Sligo ezkontaurreko izenez, begira jarri zen, oihan amaigabeari begira Atalayako txaboladitik, eta bat-batean, Goi Amazoniako biztanle guztien voiceak entzun zituen, voice guztiak batera: arambasaren kantua entzun zuen, eta carachupausarena eta papasiarena… Txori horien guztien voiceak entzun zituen, eta ehun gehiagorenak, eta beste ehun gehiagorenak ere. Eta txoriekin batera, riverretako arrainen voiceak ere entzun zituen, han eserita, Atalayako txabola baten aurrean. Egitura aldetik, emakumearen izena aipatzean izena + deitura egitura ere errepikatzen da. 7. Erantzun librea. ■ Erantzun librea.

30/4/09

12:02:50

Edukien azalpena Errepikapena Errepikapenak sarritan ageri dira olerkietan, zenbaitetan, bita hitz lauz idatzitako testuetan ere. Izenak berak dioenez, hitzak, esaldiak, bertso-lerroak, ahapaldiak nahiz egitura sintaktikoak errepikatzean datza errepikapena. Baliabide hau oso erraza da antzematen, eta testuak erritmoz eta musikaltasunez janzteko erabiltzen da.

59 133117 _ 0086-0101.indd 99

18/6/09 10:07:27

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI NA

1. Entzun Isunak testua arretaz eta erantzun.

5. Iraku

● ● ● ●

Ikasketaren segimendua Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko. – Testuen egitura eta ideia nagusiak bereizteko. – Inprimakien ezaugarriak ezagutzeko eta inprimakiak betetzeko.

GAI NAIZ EGITEKO

2. Irakurri testua.

Ordenagailua ala papera Gizakiak idazteko sistemak asmatu zituenetik gaur egunera izugarrizko aldaketak izan dira. Hasieran, argizarizko, hezurrezko, larruzko, egurrezko... taulatxoak erabiltzen zituen idazteko. Geroago, papera asmatu zuen, eta informazioaren hedapena errazagoa izan zen. Erdi Aroan, inprentaren asmakuntzak iraultza handia ekarri zuen. Egun, gauzak asko aldatu dira, eta dena edo ia dena informatikaren bidez egiten dugu, baina etorkizunari begira, idazteko euskarri horretan, mendetan iraungo al du informazioak? Idazten edo jasotzen diren datu guztiak berdin mantenduko al dira? Ordenagailua hondatzen denean, barruko informazioa galdu egiten da. Beraz, ez da iraunkorra informatizatuta dagoen materiala. Gainera, argindarrik ez badago, ez daukagu ordenagailu barruko informaziorako sarbiderik. Argi dago antzinako pintura, papiro, pergamino eta abarrek mendeak gainditu eta gaur arte iraun dutela garai haietako lekukotza emateko. Nik hau ordenagailuz idatzi dudanez, paperera pasatuko dut badaezpada.

3. Erantzun galderei. ●

● ●

100

● ● ●

Ze No No

7. Berri

8. Azte ●

●

Ba a Ze

GAI NA

Zein da testu honen helburua? a) Ordenagailua deskribatzea. b) Informatikari buruzko iritzia ematea. Idatzi ordenagailuaren eta paperaren alde onak eta alde txarrak. Zer nahiago duzu, ordenagailuz ala paperean idatzi? Zergatik?

ESKARIA Izena: ...................................................... 1. abizena: ................................................ 2. abizena: ................................................ NA-a: ....................................................... Telefono-zk.: ............................................. Ibilgailuaren matrikula: .................................

Udalerria: ......................................... Posta-kodea: ..................................... Kalea: ............................. Zk.: ......... Solairua: .................... Aldea: ............. Eskaria: ............................................

........................................................

60 133106 _ 0048-0061.indd

30/4/09 133106 _12:02:52 0048-0061.ind

Erantzunak 1. • Kezkatuta dago, isun bat dela-eta udalak igorri dion gutun batekin. /• Ez, egin ditu jada egin beharreko guztiak. / • Ezer ez. / • Mertxerekin erabiltzen du hitanoa. Udaleko langileekin, ordea, ez. Lehena laguna duelako, eta besteak, ezezagunak. Lehen kasuan egoera lagunartekoa da; bigarrenean, aldiz, formala. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Informatikari buruzko iritzia ematea. /• Adib.: Paperaren alde onak: orain arte iraun du behintzat. Ordenagailuaren alde txarrak: hondatuz gero, informazio guztia galtzen da; argindarrik ez badago, ezin da informazioa berreskuratu; idazten denak berdin iraungo ote du? /• Erantzun librea.

60 133117 _ 0086-0101.indd

6. Eran

4. Kopiatu eta bete udaleko inprimakia, isun bat ken diezazutela eskatzeko.

Bukatutakoan, zuzendu ariketak guztion artean eta ozenki. Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edukiei eta ikasi dituzten gauzei buruz.

Zer gertatzen zaio Maiteri hain arin joateko? Mertxek gauza asko egin behar ditu? Zer konpondu diote Maiteri lehenengo leihatilan? Norekin erabiltzen du hitanoa Maitek? Norekin ez? Zergatik?

5/6/09

12:43:18

4 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Perpaus bakunen eta elkartuen arteko aldeaz jabetzeko, eta elkartuen barruan, juntagailu bidez eta alborakuntzaz osatuak bereizteko. – Ts, tz eta tx txistukariak zuzen erabiltzeko eta ahoskatzeko. – Errepikapenak bereizteko eta testuetan duten balioaz jabetzeko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri olerkia. Ilea Ileak dan…an baleki:

Ileak dan…an baleki: a, e, i;

a, e, i;

ileak kantuan baleki:

ileak …istua baleki:

do, re, mi.

Baina mutua da ilea:

Eta kixkurtu egin zait airean:

i, e, a;

ilea isil-isilik dago:

rizko alko... tauinformaakuntzak

mi, re, do. Juan Kruz Igerabide (moldatua)

6. Erantzun galderei. ●

en bidez mendetan k berdin

eta orain …istuka dago:

mi, re, do.

● ●

Zenbat perpaus daude olerkian? Zer motatakoak dira? Nola daude lotuta perpaus gehienak? a) juntagailuen bidez Nola esaten zaio juntagailurik gabe perpausak lotzeko sistemari?

4. UNITATEA

b) puntuazio-marken bidez

7. Berridatzi olerkia, hutsuneetan tx eta tz jarriz. 8. Aztertu olerkia eta erantzun galderei. ●

●

Ba al dago errepikapenik? Zer errepikatzen da? a) hitzak b) esaldiak c) egiturak Zer lortzen da errepikapenen bidez?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Jarri taldeka eta eztabaidatu informatikari buruz. ●

●

Zenbat ordenagailu daude ikasgelako eta ikasleko? Nahikoa iruditzen zaizue? Zergatik? ✔ Aukeratu idazkari bat. ✔ Jaso idatziz guztien ideiak.

10. Idatzi gutun bat ikastetxeko zuzendariari, hauek

. .. .. .. .. ...

kontuan izanik: ● ● ●

Ordenagailu gutxi daude ikastetxean. Gehiago beharko zenukete. Eman arrazoiak. Eskerrak eman bere arretagatik.

61 30/4/09 133106 _12:02:52 0048-0061.indd

30/4/09

12:02:53

4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa. 6. • Zortzi perpaus daude. Ortografiari erreparatuta, guztiak dira bakunak, hasi eta puntua baitute bukaeran. Esanahiari begiratuta, ordea, baina eta eta juntagailuak dituzten perpausak aurrekoekin lotuta daude semantikoki. /• Puntuazio-marken bidez. /• Alborakuntza. 7. Dantzan, txistua, txistuka. 8. • Bai, hitzak, esaldiak eta egiturak errepikatzen dira. /• Erritmoa eta musikalitatea markatzea. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

61 133117 _ 0086-0101.indd

101

5/6/09

12:43:18

Gabonetako ibilgailuak

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Informaziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Kartelen ezaugarriak bereiztea eta kartelak egitea. • Perpaus elkartuetan, juntagailu bidezko juntaduraz sortutakoak bereiztea. • Hitz-elkartuetan, beharrezkoa denean marratxoa erabiltzea. • Azalpen-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Landutako testu motak sortzeko gai izatea. • Pertsonifikazioa zertan den jakitea eta beste baliabide estilistiko batzuen artean bereiztea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Giza eta arte-kulturarako gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna eta Norbere autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.

Edukiak • Gabonetako ibilgailuak informaziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Santa Clausi buruzko elkarrizketa tankerako testua entzutea eta ulertzea, eta erdarakaden erabilerari buruz hausnartzea. Horrezaz gain, onespena eta gaitzespena adieraztea.

•

• Testu batetik abiatuta, kartelek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta lantzea, eta azkenik, kartelak sortzea.

•

• Juntadura bidez osatutako perpaus-elkartuak aztertzen jarraituz, juntagailu bidez eratutako perpausen ezaugarriak eta motak aztertzea eta lantzea. • Hitz elkartuetan, marratxoaren erabilera zuzena lantzea. • Olentzero hitzaren esanahiari buruzko azalpentestua aztertzea eta lantzea, eta antzeko azalpen-testua sortzea. • Pertsonifikazioak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea.

62 A 133117 _ 0102-0117.indd 102

5/6/09 12:44:51

Unitatearen eskema 5. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Gabonetako ibilgailuak

Juntadura: juntagailuak:

Marratxoaren erabilera

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Azalpen-testua

Pertsonifikazioa

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Erdarakadak

Idatzizko komunikazioa Kartelak

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Zailtasuna baino areago, honakoan aipatuko duguna adin honetako neska-mutilen hizkuntzajoera nahiko nabarmena da. Izan ere, gaztetxoek erdarakada ugari erabiltzeko ohitura dute, kanpotik datozkien eredu eta outputetatik jasoak. Hizkuntza-komunikazioaren atalean erdarakadak landuko ditugunez gero, aztertu ikasleekin joera hori: nondik datorkien, zer-nolako erdarakadak erabiltzen dituzten, zein egoeratan… Saiatu haien lekuan euskal esamolde jatorrak erabiltzen.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

62 B 133117 _ 0102-0117.indd 103

5/6/09 12:44:51

Gabonetako ibilgailuak

Helburuak • Gabonetako ibilgailuak informaziozko testua irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

●

Zer animalia ageri dira irudietan? Zer lotura dute animalia horiek izenburuarekin? Azaldu zer dakizun animalia horietako bakoitzari buruz. Zein iruditzen zaizu aproposena Gabonetarako ibilgailu gisa? Zergatik?

abonetako pertsonaia famatuenek elur-oreina eta gamelua aukeratu dituzte ibilgailu gisa. Hona hemen ibilgailuon ezaugarrien konparazioa. BASAMORTUKO ERREGEA Eguberriak iritsitakoan, agian zuk zeuk eraman beharko dituzu opariak bizkarrean. Izan ere, ibilgailu honek oso hanka minberak ditu eta harea gainean ibiltzera ohituta dago. Eremu malkarretan sartuz gero, min hartuko du eta basatzan botata utziko zaitu. KONTUZ AIRE GIROTUAREKIN! Argi ibili estutuekin, gameluek ahalik eta ur gutxien galtzeko duten moduetako bat elkarren ondoan estu-estu ibiltzea baita. Hori eginda, bero handiegia ez izatea lortzen dute. Beraz, badakizu: kokatu opari hauskorrenak goiko aldean, eta gorbatak eta eskularruak alboetan. Nolanahi ere, gorde segurtasun-distantzia.

ONDO IRAKURTZEKO ●

●

Irakurri testua poliki eta argi, informazioa ongi ulertzeko. Egin puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak. Zaindu, halaber, doinua eta ahoskera.

Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak di62 tuzten neska-mutilak izanez gero ikasgelan, bereziki animatu parte133106 _ 0062-0075.indd hartzera. Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

Elu rre art

ERREGAI-ANDELA DELA ETA Merkatuko gamelu sortaren artean aukeratzeko orduan, kontuan har ezazu konkorren tamaina. Zenbat eta konkor handiagoak izan, hainbat eta erreserba handiagoak izango dituzte eta hobeto jasango dituzte bidaia luzeak.

ETA

BARRUALDE DESEROSOA Erosotasunari garrantzia ematen badiozu, bilatu beste ibilgailu bat. Gamelua bilintzi-balantzaka ibiltzen da –alde bereko bi hankak aldi berean mugitzen ditu–, eta zorabiatu egingo zara. Gainera, bidaia luzea denez gero, konkorra okertu egingo da. GURUTZALDI-ABIADURA Abiadura handiaren bila bazabiltza, gameluak ez zaitu konbentzituko. Lasterketa bizian orduko 30 km baino ez ditu hartzen; hala ere, gurutzaldi-abiadura konstantea eduki dezake bidaia osoan. Beraz, ziztu bizian joatea atsegin baduzu, jai daukazu!

30/4/09 10:40:20

Ikasteko teknikak Izenburu eta elementu grafikoetatik informazioa eskuratzea Unitate honetan ageri den irakurgaiaren moduko artikulu eta erreportajetan, izenburuak eta azpizenburuak ageri dira. Izenburuan testuaren gaia zein den azaltzen da, eta azpizenburuan, berriz, izenburuan azaldutakoari buruzko informazio gehigarria ematen da. Haiez gain, irudi edo argazki iradokigarriak ere ageri ohi dira, argazki-oin eta guzti. Bestalde, horrelako testuak eta, oro har, informaziozko testu guztiak ataletan banatuta egon ohi dira, eta atal bakoitzak izenburua izaten du, zeri buruzkoa den azaltzen duena. Izenburu eta elementu grafiko horiek aztertzea oso lagungarria izaten da irakurketari berari ekin aurretik, irakurriko dugunaren eskema orokorra irudikatzeko ez ezik, oinarrizko informazioa eskuratzeko modua ere ematen baitigu.

62 133117 _ 0102-0117.indd 104

ERR

5/6/09 12:44:52

133106 _ 0062-0

5. UNITATEA

LUR OROTAKO IBILGAILUA Bere pneumatiko zabal eta lauak oso egokiak dira bai tundran eta baita elurretan ibiltzeko ere. Gainera, elur-oreinak igerilari apartak dira, ibaiak eta aintzirak arin asko zeharkatzeko gauza. Eta hori gutxi balitz bezala, Bizarzuriren elur-oreinek hegan egiten ere badakite.

AIRE-GIROGAILUA BADU, HOBE Elur-oreinaren ile sarria lurralde hotzenetan ibiltzeko berme ona da. Hala ere, opariak toki epelagoetan banatzea egokitzen zaizunean, behar baino gehiago berotzea gerta liteke. Horregatik, airegirogailua duten elur-oreinak eskuratzea komeni da, eta noizean behin erradiadoreari begiratu bat ematea; ura edan behar badute, lehenbailehen eskaintzeko.

uk pailu tu uarba-

ADARRAK ALEROIEN ORDEZ Aparta benetan adar ederrez hornitutako bederatzi elur-oreinek tiratzen duten lera! Kontuan hartu, beraz, arrek adarrak noiz galtzen dituzten, eta ez izan emeren bat edo beste aukeratzearen beldur, emeek ere adar ikusgarriak dituzte eta! ARGI ESKASAK

ek ko en ta. ez daak eta ahi ia.

an an, n-

Horratx elur-oreinen akats nagusia, gauez ez dabiltzala behar bezain ongi, ez dutelako piperrik ikusten. Eta hori traba galanta da gauez opariak banatzeko. ERRESISTENTZIA ETA POTENTZIA Elur-oreinak oso ohituta daude neguoro 1.000 kilometro inguruko migrazio luzeak egitera. Ez dago lehorreko beste ibilgailu hankadunik hori egiteko gai denik. Eta lasterketa bizian orduko 60 eta 80 kilometro arteko abiadura har dezakete. Hori da hori zizpak hartuta joatea!

ETA NI, ZER?

at. ldi aia

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

ziala Be-

63 30/4/09 10:40:20

Irakurgaia

133106 _ 0062-0075.indd 63

30/4/09

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Ondoko testuan ibilgailuen ezaugarri teknikoekin zerikusia duten hitz ugari ageri dira (hala nola, aire-girogailu, pneumatiko, segurtasundistantzia, erregai-andel, gurutzaldi-abiadura, aleroi, GPS, utilitarioâ&#x20AC;Ś). Eskatu ikasleei hitz horien zerrenda bat egiteko eta argitu guztion artean zein diren hitz horien esanahiak. Horrezaz gain, jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta landu haien esanahiak eta erabilerak: minbera, malkar, basatza, estutu, tundra, sarri, berme, egokitu, jai izan, lera, migrazio, zizpak hartuta joan.

Testuan Gabonetan gure herrietara hurbiltzen diren zenbait pertsonaiaren ÂŤibilgailuakÂť aipatzen dira. Pertsonaia horiek Hiru Erregeak, Santa Claus (Bizarzuri) eta Olentzero dira. Mintzatu ikasleekin pertsonaia horiei buruz, galdetu zer dakiten haiei buruz eta hitz 10:40:34 egin munduko kultura edo herrialde desberdinetan horien egitekoa betetzen duten beste pertsonaia batzuen gainean.

63 133117 _ 0102-0117.indd

105

18/6/09

10:06:43

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Irakurgaiko oinarrizko informazioa ulertzea.

1. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra diren ●

●

• Irakurgaiko perpausak eta haien egiturak lantzea.

●

• Narrazioko lexikoa eta esapideak ulertzea.

●

Iradokizun didaktikoak

Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da. Irakurgaiaren lanketari dagozkion ariketak lau atal nagusitan banatuta daude:

●

Gameluak oso erosoak dira, baina ez dira egokiak malkarretarako. Gameluek ez dute gauez piperrik ikusten eta ziztu bizian joaten dira. Elur-oreinak berehala berotzen dira, elkarren ondoan estu-estu ibiltzen direlako. Elur-oreinek erresistentzia handia dute, bai ibiltzen eta baita igerian ere. Astoa, tamainaz txikia izan arren, zama handia eramateko gai da. Astoaren erresistentzia txikiak eta hankek ez dute egokia egiten bide malkarretarako.

IKASTEN IKASI. Egin «ibilgailu» bakoitzaren

alde onen eta txarren zerrenda, alderdi hauek kontuan hartuta.

1. MAR

emandako hitzak erabiliz.

ba ba ● go ●

gaitasuna. Lurraldera moldatzeko sistentzia. ● Abiadura eta erre teko gaitasuna. ● Opariak erama ra. ● Tamaina eta itxu

●

● ●

●

■ Eman iritzia. Zein «ibilgailu» iruditzen zaizu egokiena?

Egitura 3.

IKASTEN IKASI. Aztertu testua eta bildu

egituraren berri eskema batean. Azaldu soil-soilik ideia nagusiak.

Lehenengoan ulermena lantzen da, testuaren gaineko hainbat galderaren bidez. Bigarren atalean egitura lantzen da, testuaren beraren eta bertako zenbait perpausen egitura, hain zuzen ere.

●

Zenbat animaliari buruzko informazioa ageri da testuan? Nola dago bilduta informazio hori, hots, zer esaten zaigu animalia bakoitzari buruz? Zer-nolako hizkera darabil egileak animalia bakoitzaren ezaugarriak aditzera emateko?

■ I

Eremu malkarretan sartuz gero, min hartuko du. Kokatu opari hauskorrenak goiko aldean. Aukeratu emeren bat, adar ikusgarriak dituzte eta! Lasterka bizian orduko 80 kilometroko abiadura har dezakete.

a b c

m pl ● bo ● ki ● tx ● tip ● ba ●

Lexikoa 5. Lotu sinonimoak koadernoan. ● ● ● ●

minbera sarri aldapatsu geldo

● ● ● ●

malkartsu motel delikatu ugari

■ Jarri alboan antonimoak. ● ●

urri bizkor

● ●

Ga a ● Ga a ● … a ● Af a ●

sendo lau

6. Adierazi. Zer esan nahi dute esapide hauek? Jai eduki. a) Jaieguna izan. b) Zereginik ez izan. c) Lanik ez izan. ● Zizpak hartuta joan. a) Haserre bizian joan. b) Poliki-poliki joan. c) Abiadura handian joan. ●

4. MAR

Zure ekarpena 7. Azaldu ikasgelan. ●

●

MAR

Zein da gehien miresten duzun animalia? Nolakoa da? Zer moduz moldatuko litzateke Gabonetako ibilgailu gisa?

Aito esk asti nue joan kin, lara bar esa rrik

Hirugarrenean lexikoa lantzen da,133106 _ 0062-0075.indd atal honen xedea lexikoa aberastea da testua oinarri hartuta.

30/4/09 10:40:35 133106 _ 0062-0075.ind

Erantzunak 1. • (G) Gameluak ez dira erosoak, ez eta egokiak malkarretarako. / • (G) Elur-oreinak dira piperrik ikusten ez dutenak. / • (G) Gameluak dira elkarri beroa ematen diotenak. / • (E) / • (E) / • (G) Astoak erresistentzia handia eta hanka sendoak ditu eta egokia da malkarretarako. 2. Erantzun librea, irakurgaiko informazioan oinarrituta. 3. • Erantzun librea. / • Hiru animaliari buruzkoa. / • Ibilgailu gisa dituzten alde onak eta txarrak aipatzen dira. / • Teknikoa, ibilgailuez mintzatzean erabiltzen den argota. 4. • Eremu malkarretan sartzen bada… / • Koka itzatzu… / • …adar ikusgarriak baitituzte. / • …abiadura hartu ahal du. 5. Minbera, delikatu, sendo / malkartsu ladapatsu, lau / sarri, ugari, urri / motel, geldo, bizkor. 6. Zereginik ez izan / Abiadura handian joan. 7. Erantzun librea.

64 133117 _ 0102-0117.indd 106

MAR

●

Azkenik, laugarren atalean, zure ekarpena izenekoan, gehien miresten duten animaliari buruz mintzatzea proposatzen zaie ikasleei. Mintzatu aurretik animalia horri buruzko informazioa eskuratzea komeni da. Ahozko ariketa hori amaitutakoan, nahi izanez gero, proposatu Gabonetan ibilgailu gisa opariak banatzeko erabil daitekeen beste animalia egokiren bat zein izan daitekeen pentsatzea, eta erreportajeari eransteko moduko beste atal bat idaztea.

4. Berridatzi irakurgaiko esaldi hauek,

eta zuzendu gezurrak.

• Informazioa antolatzea.

Ort

5/6/09 12:44:53

5. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. MARRA ERREPIKAPENETAN. Kopiatu hitzak eta idatzi marra behar dutenetan. bat...batean ● batik...bat ● gorri...gorria ●

oso...osorik. ● kalez...kale ● pausoz...pauso

behinik...behin ● etxerik...etxe ● alfer...alferrik

●

adi...adi ● bete...betean ● ozta...ozta

• Marratxoaren erabilera zuzena lantzea

●

■ Irakurri eta markatu zuzena:

Iradokizun didaktikoak

a) Lehenengo hitza deklinatzen bada, marra idatziko dugu. b) Bigarren hitza deklinatzen bada, ez dugu marra idatziko. c) Lehenengo hitza deklinatzen ez bada, marra idatziko dugu.

MARRA ONOMATOPEIETAN. Lotu onomatopeiak eta adierak.

mara-mara plisti-plasta ● bor-bor ● kili-kili ● txin-txin ● tipi-tapa ● barra-barra

Bosgarren unitateko ortografia-atalean, marratxoaren erabilera berrikusiko dugu. Aurerragoko beste bi unitatetan ere, seigarrenean eta bederatzigarrenean hain zuzen, gai bera areago landuko dugu.

●

● ● ● ● ● ●

Urak irakitean. Diruaren hotsa. Euria ari du. Urarekin jolastean. Elurra ari du. Oinez. Gorputzeko zenbait alde ukitzean sentitzen duguna.

Lehen ariketan, deklinabide-kasu berean zein desberdinean dauden hitz-bikoteak ageri dira, marra dagokionetan idazteko. Ariketa egindakoan, jada egindakoaren legea ondorioztatzea proposatzen zaie ikasleei, buruan are hobeto gordetzeko.

MARRA BIKOTE-HITZETAN. Berridatzi perpausak osorik eta zuzen.

Gaurko … sari berezirako aukera izango dute. a) ikus-entzuleek b) ikus entzuleek c) ikusentzuleek ● Gaur egungo … gurasoen etxean bizitzen geratzen dira luzaroan. a) semealabak b) seme alabak c) seme-alabak ● … lortu zuten irabaztea. a) Txuri urdinek b) Txuri-urdinek c) Txuriurdinek ● Afrikara joan ziren … eztei-bidaian. a) senarremazteak b) senar emazteak c) senar-emazteak ●

Bigarren ariketan, onomatopeiak ageri dira. Hirugarren ariketan, berriz, bikotehitzak ageri dira, nola idazten diren aukeratzeko.

4. MARRAREN ERABILERA. Berridatzi testua, behar den tokietan marrak jarriz. Alfer-alferrik!

Aitona...amonek arreba txikia eraman behar zuten musika...eskolara; eskola arratsaldeko 7etan hasten zen, baina aitona...amonak astiro... astiro ibiltzen direnez eta 6 eta erdiak zirenez, nik eramatea erabaki nuen. Gure etxetik nahiko...urrun dago musika...eskola, eta tipi...tapa joan ginen arreba eta biok. Asper...asper eginda bukatu nuen arrebarekin, putzu guzti...guztietan plisti...plasta ibili baitzen. Musika...eskolara heldu ginenerako, busti...bustita zegoen. Gelako neska...mutilak barreka hasi ziren ikusi zutenean. Andereñoak ere, hori ikustean, esan zigun etxera itzultzeko, horrela ezin zela eskolan egon eta. Alferrikako...lana egin nuen, baina ni, behinik...behin, saiatu nintzen.

65 30/4/09 10:40:35 133106 _ 0062-0075.indd 65

Erantzunak 1. Bat-batean / batik bat / gorri-gorria / oso-osorik / kalez kale / pausoz pauso / behinik behin / etxerik etxe / alfer-alferrik / adi-adi / bete-betean / ozta-ozta. / ■ Lehenengo hitza deklinatzen ez bada, marra idatziko dugu. 2. Mara-mara: elurra ari du. / Plisti-plasta: urarekin jolastean. / Borbor: urak irakitean. / Kili-kili: gorputzeko zenbait alde ukitzean sentitzen duguna. / Txin-txin: diruaren hotsa. / Tipi-tapa: oinez. / Barra-barra: euria ari du. 3. • ikus-entzuleek /• seme-alabak / • Txuri-urdinek / • senar-emazteak. 4. Aitona-amonek / musika-eskolara / aitona-amonak / astiro-astiro / musika-eskola / tipi-tapa / Asper-asper / guzti-guztietan / plisti-plasta / Musika-eskolara / busti-bustita / neska-mutilak

30/4/09 10:40:36

Azken ariketa berrikusketa gisakoa da, orain arte banan-banan landutako hitz mota guztiak nahasian ageri baitira bertan. Beraz, ariketa egin baino lehen, aurreko hirurak amaitu ostean, galdetu ikasleei marra noiz erabiltzen den eta idatzi arbelean; hots, deklinabide-kasu bera duten hitzekin, onomatopeiekin eta bikote-hitzekin, besteak beste. Beti bezala, kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

65 133117 _ 0102-0117.indd 107

5/6/09 12:44:53

Ahozko komunikazioa Helburuak • Elkarrizketa tankerako testua entzutea eta ulertzea. • Erdarakaden erabilerari buruz hausnartzea. • Onespena eta gaitzezpena adieraztea.

Entzundakoaren ulermena

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, testua aita-alaben arteko elkarrizketa da, erdarakadaz josia. Beti bezala, testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Ondoren, ekin entzundakoaren ulerkuntza lantzeko ariketak egiteari. Erdarakadak direla eta, zer diren argitutakoan, mintzatu ikasleekin erdarakadei buruz eta halakoak erabiltzeko ohiturari buruz. Azaldu zuzendu beharreko joera dela, hizkuntza bakoitzak bere moldeak dituela eta egokiena hizkuntza bakoitzean berezko molde jatorrak erabiltzea dela. Laugarren ariketan proposatutako erdarakadak zuzentzeaz gain, galdetu ikasleei besteren bat otutzen zaien, eta otuz gero, proposatu euskarazko molde jatorrak guztion artean.

Karte

1. Entzun Santa Claus elkarrizketa adi-adi.

1. Azte

2. Erantzun galderei. ● ● ● ● ● ●

Iradokizun didaktikoak

Ida

Zeren laburdura da Santa Claus izena? Nor zen Santa Claus jatorriz? Zer egunetan banatzen ziren lehen opariak? Zer egunetan banatzen dira opariak gaur egun? Nork asmatu zuen egungo Santa Clausen itxura? Nolako itxura du? Deskribatu zure hitzez ahalik zehatzena.

Bide zirku ahalb

Erdarakadak 3. Adierazi. Zer dira erdarakadak? a) Euskarak erdal hizkuntzetatik hartutako hitz eta esapideak, jada bere egin dituenak. b) Euskarak erdal hizkuntzetatik hartutako hitz eta esapideak, guztiz arrotzak eta okerrak direnak, euskarazko ordain jatorrak badaudelako. c) Euskarak erdal hizkuntzei emandako hitz eta esapideak. ■ Zuk zeuk erabiltzen al duzu erdarakadarik? Zer egin daiteke horrelakorik gerta ez dadin?

● ● ● ● ● ● ●

Botako al dugu partidatxo bat bideo-kontsolarekin? Telebistan entzun nuen eta arreta deitu zidan. Asmatzen dudala! Ez du pena merezi zurekin hitz egitea. Gose bat daukat! Aita eta biok ondo eramaten gara. Zuek inozo batzuk zarete. Beti zabiltza jendeari ilea hartzen.

● ●

Z Z Z N

3. Asm

info

Karte

4. Auk

5. Azaldu ikasgelan Olentzeroren ezaugarriak.

●

■ Alderatu Olentzero eta Santa Claus.

●

B G

✔ Azaldu batarekiko zein bestearekiko onespena edo gaitzespena. ✔ Erabili esapide jatorrak. Kontuz erdarakadekin!

30/4/09 10:40:38 133106 _ 0062-0075.ind

1. Entzumen-ariketa. 2. • San Nikolas izenarena. / • IV. mendeko apezpiku bat, haurrak asko maite zituena. / •Abenduaren 6an. / • Abenduaren 24an. / • Coca-Cola enpresak. / • Erantzun librea. 3. Euskarak erdal hizkuntzetatik hartutako hitz eta esapideak, guztiz arrotzak eta okerrak direnak. / ■ Erantzun librea. 4. • Jolastuko al gara bideo-kontsolarekin? / • Telebistan entzun nuen eta atentzioa eman zidan. / • Baietz asmatu! / • Ez du merezi zurekin hitz egitea. / • Goseak amorratzen nago! / • Aita eta biok ondo konpontzen gara. / • Zuek inozo hutsak zarete. / • Beti zabiltza adarra jotzen / harpa jotzen. 5. Erantzun librea.

66 133117 _ 0102-0117.indd 108

IKA

●

Erantzunak

Edozein hizkuntzatan mintzatzen ari direla, molde jatorrak erabiltzearen aldeko joera eta beti zuzentasunez mintzatzearen aldeko kezka izan behar dutela azaldu ikasleei.

●

Onespena eta gaitzespena adieraztea

66 Amaitzeko, egin bosgarren ariketa proposatutako eran. Azpimarratu 133106 _ 0062-0075.indd erdarakadak ez erabiltzearen kontua.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

●

Karte

4. Eman erdarakada hauek euskara jatorrean. ●

●

5/6/09 12:44:54

5. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Kartela

Helburuak

1. Aztertu kartela eta erantzun.

• Kartelek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta haien berri biltzea.

Bide-seinaleek zirkulazioa ahalbidetzen dute

Bide-seinalerik gabe hiria anabasa litzateke

• Gaia emanda, kartela egitea.

Bide-seinaleek istripuak eragozten dituzte

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua edo kartela, eta erantzun azpiko galderei. Nahi izanez gero, ahoz egin daiteke ariketa. Bigarren ariketa egiteko, aztertu hasierako kartela eta egin eztabaida bat errepideetan, autobus-geltokietan, nahiz hirian zein eskolan ikasleek ikasten dituzten kartelei buruz. Hori guztia kontuan izanda, saiatu proposatutako galderei erantzuten eta, behar izanez gero, bilatu kartelei buruzko informazioa beste iturriren batean (Interneten, esaterako). Azkenik, osatu fitxa lortutako datuekin.

Gidari zein oinezkook: ERRESPETATU BIDE-SEINALEAK, GUZTION ONERAKO ●

Zein da kartelaren helburua?

●

Zeri buruzkoa da? Nori dago zuzendurik? Zer dio?

a) iragartzea

b) heztea

Kartela prestatzea 2.

IKASTEN IKASI. Bilatu kartelei buruzko informazioa eta bildu fitxa batean. ● ● ● ●

Zer dira? Zertarako dira? Zer-nolako kartel motak daude, helburuaren arabera? Nolako baliabide grafikoak erabiltzen dira karteletan?

3. Asmatu eta idatzi goiko kartelean sartzeko moduko beste informazio atal edo mezu bat.

Kartela egitea

KARTELAK Definizioa: ... ..................... .... Funtzioa: ...... ..................... ... Kartel motak: ..................... .. Baliabideak: ... ..................... ..

Hirugarren ariketan, berriz, kartelean sartzeko moduko beste informazio atal edo mezu bat asmatzea proposatzen zaie. Ariketa egin baino lehen, proposatu guztion artean gaiarekin zerikusia duten beste alderdi batzuk eta idatzi zerrenda arbelean. Ondoren, arbeleko gai horietako bat aukeratuko dute neska-mutilek, eta mezua bakarka osatuko dute.

4. Aukeratu gai hauetakoren bat eta egin kartela. ● ●

Bizikletaz zein irristailuz ibiltzeko, kaskoa eta bestelako babesak erabili behar dira. Gabonetan ere birziklatu egin behar da. ✔ Bildu gaiari buruz bururatzen zaizkizun ideiak eta aukeratu nagusiak. ✔ Erabili hizkera zuzena eta argia. ✔ Asmatu eslogan erakargarri bat. ✔ Egin gaiarekin bat datorren irudi erakargarri eta iradokiorra.

67 30/4/09 10:40:38 133106 _ 0062-0075.indd 67

30/4/09 10:40:40

Bukatzeko, egin kartela laugarren ariketako jarraibideak aintzat hartuta.

Erantzunak 1. • Heztea. / • Oinezkoei eta gidariei dago zuzenduta eta bide-seinaleen erabilgarritasunari burzuko informazioa ageri da bertan. 2. Erantzun librea. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Baliatu abagunea ikasleekin batera bide-hezkuntzako arau oinarrizkoenak berrikusteko, eta oinezko diren aldetik (nahiz bizikletaz edo irristailuz dabiltzan aldetik) kontuan hartu behar dituzten arauak eta jokabide zuzenak aipatzeko.

67 133117 _ 0102-0117.indd 109

5/6/09 12:44:55

Gramatika Helburuak

Bata ala bestea –Zer gertatu zaizu, bada? –Aita etorri zait eta esan dit erabaki behar dudala: Olentzero edo Erregeak. –Bai? Ez da izango! Eta zuk, zer esan diozu?

• Juntagailu hautakarien ezaugarriak aztertzea.

–Ezin nuela erabaki, Olentzero nahiz Erregeak asko gustatzen zaizkidala, baina bera temati jarri da, erabakitzeko eta erabakitzeko.

• Juntagailu aurkarien ezaugarriak aztertzea.

Hasteko, irakurri testua eta egin azpian proposatzen den ariketa. Atari gisakoa izanik, nahi izanez gero, eman denbora apur bat ikasleei galdetutakoari buruz hausnartzeko eta, ondoren, erantzun galderei ahoz. Honakoa aukera aparta da landuko den kontzeptua aurkezteko, ikasleekin hari buruz dakiten guztia berrikusteko eta eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko.

To za a ● Ze a ● Au ba a ● Tx de a ● Ja za a ●

–Badakizu zer gertatu zaidan gaur goizean?

• Emendiozko juntagailuen ezaugarriak aztertzea.

Jundatura bidez sortutako perpausak aztertzen jarraituz, alborakuntza ikusi ondoren, juntagailu motak, haien ezaugarriak eta haien erabilera landuko ditugu unitate honetan.

hau

1. Irakurri testua arretaz.

• Juntagailu bidez osatutako perpaus elkartuak aztertzea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak

4. Egin

–Esan ez dela zure erabakia, haiena baizik. –Noren erabakia? Gurasoena? –Bai zera, gurasoena! Hori Olentzerok eta Erregeek erabaki behar dute.

5. Berr

erab

■ Erreparatu nabarmendutako hitzei eta erantzun. ● Gauza bera esan nahi al dute? ● Zertarako erabiltzen da bakoitza? a) Osagai berdinak lotzeko. b) Osagaiak kontrajartzeko. c) Osagaien artean hautatzeko.

–Ze

–Ni joa

–Ho duz

2. Elkartu perpaus bakun hauek juntagailu bidez.

–Irr pas

Mikel ostiralean ezkonduko da. Ane ostiralean ezkonduko da. ● Nahi baduzu, mendira joan gaitezke. Nahi baduzu, hondartzara joan gaitezke. ● Kalera joan nahi duzu? Etxean geratu nahi duzu? ● Berandu da. Ez naiz oheratuko. ● Partida ez genuen irabazi. Partida galdu genuen. ●

–Ba eg ba La ig

–Be … jai

3. Berridatzi perpausak, errepikatutako osagaiak ezabatuz, adibidean bezala.

–Ti iga ze joa

Ikasgelan sartu zen eta bere lekuan eseri zen. Ikasgelan sartu eta bere lekuan eseri zen. ● Axpeko lagunak eta Iriberriko lagunak ostegunean etorriko dira. ● Ondo lo egin dugu eta ondo gosaldu dugu. ● Bidaia laburrak eta bidaia luzeak atsegin dituzte. ● Olentzero laster etorriko da eta Erregeak laster etorriko dira. ● Goizez eskolak ditut eta arratsaldez eskolak ditut. ●

Gramatika-programako orrialdeo■ Berridatzi goiko perpausak, ere partikula erabiliz. tan, hasierako ariketaren ostean, emendiozko juntagailuak, juntaga68 ilu hautakariak eta juntagailu aurkariak hurrenez hurren lantzeko133106 _ 0062-0075.indd 68 ariketa mordoa ageri da. Beti bezala, irakurri azalpenak eta ekin ariErantzunak ketak bakarka egiteari. 1. • Ez, ez dute gauza bera esan nahi. /• Osagai berdinak lotzeko: Orrialdeotan ageri diren ariketa eta / Osagaien artean hautatzeko: edo, nahiz / Osagaiak kontragehienak nork bere kabuz eta idajartzeko: baina, baizik. tziz egitekoak dira; nolanahi ere, 2. • Mikel eta Ane ostiralean ezkonduko dira. /• Nahi baduzu, menbaliteke bat edo beste ahoz egin dira edo hondartzara joan gaitezke. /• Kalera joan nahi duzu, ala ahal izatea, nahi izanez gero. Zuetxean geratu nahi duzu? /• Berandu da, baina ez naiz oheratuko. zenketa ahoz eta guztion artean /• Partida ez genuen irabazi, galdu baizik. egitea gomendatzen da. 3. • Axpeko eta Iriberriko lagunak ostegunean etorriko dira. (eta Iriberrikoak ere bai). /• Ondo lo egin eta ondo gosaldu dugu. (bai eta ondo gosaldu ere). /• Bidaia laburrak eta luzeak atsegin dituzte. (eta laburrak ere bai). /• Olentzero eta Erregeak laster etorriko dira. (eta Erregeak ere bai). /• Goizez eta arratsaldez eskolak ditut. (eta arratsaldez ere bai).

–Ba Ne be

–Ha

30/4/09 10:40:41 133106 _ 0062-0075.ind

68 133117 _ 0102-0117.indd 110

5/6/09 12:44:55

5 4. Egin aukera zuzena kasu bakoitzean, perpaus hauek elkartzeko eta berridatzi. Tortilla hutsik .... patatekin asko gustatzen zait. a) ala b) edo ● Zer duzu nahiago, matematika .... euskara? a) ala b) edo ● Aukeratu .... hautatu berdin dio; azken batean, gauza bera da. a) nahiz b) ala ● Txangora lo-zakua .... tapauka eraman dezakezue. a) zein b) ala ● Jakin nahi dut autoz .... trenez etorriko zaren. a) nahiz b) ala ●

5. Berridatzi elkarrizketa, juntagailu hautakariak erabiliz.

Planak egiten –Zer egingo dugu asteburuan?

juntagailuak erabiliz. Elurra egiten du. Ni ez naiz hotz. (baina) Ez zait xakea gustatzen. Partxisa gustatzen zait. (baizik) ● Etxe aurretik auto asko pasatzen dira. Begori ez zaio axola. (baina) ● Ainhoak ez du urdaiazpikoa jan nahi. Txorizoa jan nahi du. (baino) ● Ez da Andoni etorri. Atzo berarekin etorri zen mutila etorri da. (baizik eta) ●

●

–Irristatzera … eskiatzera joanda ondo pasatuko dut. Zeuk erabaki.

●

–Baina, baina… Neuk erabaki behar dut dena, …?

Juntagailuak hitz solteak dira eta maila bereko osagaiak elkartzeko erabili ohi dira. Hiru mota daude: emendiozkoak, hautakariak eta aurkariak.

juntagailu aurkariak erabiliz. ● Ez negarrik egin. ● Ez dugu guk egin. ● Euria ari du. ● Ez dut dantzarik egiten. ● Ez zait arraina gustatzen. ● Patinetean ibiltzen naiz. ● Ez dut zugatik egin.

–Horrek ez du balio, aukeratu egin behar duzu: irristaketa … eskia?

–Tira, bada, orduan igandean, baina zer estaziotara joango gara?

Juntagailuak

7. Lotu bi zutabeetako perpausak koadernoan,

●

–Berdin zait larunbata … igandea; biak jaiegunak dira eta.

Edukien azalpena

●

–Niri berdin zait, irristatzera … eskiatzera joan gaitezke.

–Bale. Orduan eskiatzera, eguraldi ona dakar eta, baina noiz joango gara? Larunbatean … igandean?

5. UNITATEA

6. Berridatzi esaldi hauek, adierazitako

●

Emendiozko juntagailua Eta da emendiozko juntagailua eta ere indargarri moduan erabiltzen da. Perpaus osoak, izenak, adjektiboak, aditzak… lotzen ditu: Arantza eta Unai etorri ziren; Bapo jan eta edan genuen.

Lasterka egiten dut. Nahiago ditit panpinak. Ikerrek egin du. Ez naiz etxean geratuko. Amarengatik egin dut. Jan egin behar da.

Juntagailu hautakariak

8. Adierazi zein diren perpausotako juntagailuak eta sailkatu motaren arabera. Hori ez da zurea, nirea baizik. Berdin zitzaion nor nintzen edo zer nahi nuen. ● Benetan ala txantxetan ari zara? ● Eguzkitan eta elurretan beti erabili behar duzu krema. ● Orain zein gero joan gaitezke Urkiolara eskalatzera. ● ●

Edo: kidetasuna adierazten du: Gaur edo bihar joango dira. Ala: galderetan erabiltzen da: Zer nahi duzu, tarta ala izozkia? Nahiz, zein: osagai bat edo bestea berdin zaigula adierazten dugu: Mendira nahiz hondartzara joan gaitezke.

JUNTAGAILUAK EMENDIOZKOAK

HAUTAKARIAK

Juntagailu hautakariak elementu biren edo gehiagoren artean hautatzeko erabiltzen dira. Mota guztietako osagaiak elkar ditzakete (izenak, aditzondoak, perpausak…). Honakoak dira erabilienak:

AURKARIAK

–Hau da marka!

Juntagailu aurkariak 69 30/4/09 10:40:41 133106 _ 0062-0075.indd 69

4. Edo / ala / nahiz / zein / ala. 5. Irristatzera edo eskiatzera / irristaketa ala eskia / Irristatzera zein eskiatzera / Larunbatean ala igandean / larunbata zein igandea. 6. • Elurra ari du, baina ni ez naiz hotz. /• Ez zait xakea gustatzen, partxisa baizik. /• Etxe aurretik auto asko pasatzen dira, baina Begori ez zaio axola. /• Ainhoak ez du urdaiazpikoa jan nahi, txorizoa baino. /• Ez da Andoni etorri, baizik eta atzo berarekin etorri zen mutila. 7. • Ez dugu guk egin, Ikerrek baizik. /• Euria ari du, baina ez naiz etxean geratuko. /• Ez dut dantzarik egiten, lasterka baizik. /• Ez zait arraina gustatzen, baina jan egin behar da. /• Patinetean ibiltzen naiz, baina nahiago ditut panpinak. /• Ez dut zugatik egin, amarengatik baino. 8. Baizik (aurk) / edo (haut.) / ala (haut.) / eta (emend.) / zein (haut.).

30/4/09 10:40:42

Juntagailu aurkariak kontrako osagaiak lotzeko erabiltzen dira. Hauxek ditugu erabilienak: Baina: guztiz kontrakoak ez diren bi osagai elkartzen ditu: Ez daukat gogorik, baina joan egingo naiz. Baizik/ baino: kontrako osagaiak elkartzen dituzte. Lehenengo osagaia ezezkoa izaten da. Perpaus laburretan, amaieran jartzen dira: Ez zen Alazne etorri, Jone baizik/baino. Perpaus luzeetan, berriz, baizik eta erabiltzen da bi osagaien ertean: Ez dut jantokian bazkaldu, baizik eta ikastolako lagun baten etxean.

69 133117 _ 0102-0117.indd 111

5/6/09 12:44:56

Testu 1.

Helburuak

IKA ● ●

• Azalpen-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

Z Z B ko

• Azalpen-testuko informazioa ulertzea. • Azalpen-testuak idaztea.

Iradokizun didaktikoak Bosgarren unitatean, Olentzero hitzaren berezko adierari buruzko azalpen-testua izango dute ikasleek aztergai. Beti bezala, lehenik eta behin, irakurri testua behin baino gehiagotan, neska-mutilek ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Hurrena, ekin ariketak egiteari.

2. Adie

a) G b) O a c) O

3. Azal

a) a b) d c) a

Testua aztertzea ataleko ariketak irakurgaiari buruzkoak dira. Lehen ariketan, testuko ideia nagusien berri biltzeko eskatzen zaie ikasleei. Bigarrenean, berriz, testuaren helburua zehateko eskatzen zaie, eta ondoren, irakurgaiarentzako beste izenburu bat asmatzeko. Izenburuak direla eta, hobetsi testuko gaiaren berri ematen dutenak literarioagoak direnen aldean; hots, esan neska-mutilei irakurgaiaren gaia nolabait laburbiltzen duten izenburuak emateko. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, azalpen-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, azalpen-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Atal honetan, Gabonetako ohitura bereziren bati buruzko informazioa bilatzeko eta bildutako informazioarekin azalpen-testua osatzeko eskatzen zaiei ikasleei. Atariko jarduera gisa edo, eskualdean nahiz Euskal Herriko zenbait herritan dauden ohiturei buruz mintzatzea komenigarria izan daiteke. Galdetu, beraz, ikasleei ea horrelako ohituraren bat ezagutzen duten edo, bestela, aipatu zenbait ikasgelan (adibidez: Gabon-sua, Olentzeroren etorrera, Gabon-eskeak, San Tomas azoka

■ Z

4. Test

best

5. Eran ● ● ● ● ●

■

6. Idat ●

112

A s

133106 _ 0062-0075.ind

Erantzunak 1. • Lau paragrafo ditu. / 1.- Gabonei izan bat baino gehiago ematen zaie Euskal Herrian / 2.- Olentzaro hitzak «Olesen aroa» esan nahi du. / 3.- Oles hitza orain ez da erabiltzen, eske-kantuetan baino ez da gordetzen, diosal egiteko formula gisa. / 4.- Olentzero hitzak urteko sasoi bat izendatu zuen lehen, orain izendatzen duena baino lehen. 2. Olentzero hitzaren esanahia zein den azaltzea. 3. Azalpen-testua. 4. Erantzun librea. 5. • Jesusen jaiotza, urte zaharraren amaiera eta berriaren etorrera, eta egunak luzatzen hastea, besteak beste. / •Etxerik etxe abes-

70 133117 _ 0102-0117.indd

Z Z Z Z Z n

18/6/09

10:06:52

5 Testua aztertzea

Testua sortzea

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura. ● ●

Zenbat paragrafo ditu testuak? Zer azaltzen da paragrafo bakoitzean? Bildu paragrafo bakoitzeko ideia nagusiak koadernoan.

IKASTEN IKASI. Bilatu informazioa

● ● ●

1. ..............................................

edo Gabonetako azokak…), eta utzi neska-mutilei haiei buruzko informazioa nahi duten iturritik biltzen. Azkenik, idatzi ohitura berezi horiei buruzko azalpen-testua, aurreko bi ariketetan egindakoa oinarri hartuta.

Gabonetako ohitura hauetako bati buruz. ●

●

Noiz egiten da, zer egunetan? Zertan da? Aspaldiko ohitura al da? Denborarekin aldatu edo moldatu al da? Ba al du esanahi berezirik?

2. ..............................................

Santo Tomas feria

Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko proiektua.

3. .............................................. 4. ..............................................

2. Adierazi. Zein da testuaren helburua?

Ikasten ikasteko gaitasuna

a) Gabonetako ohituren berri ematea. b) Olentzero hitzaren esanahia zein den azaltzea. c) Olentzeroren historia kontatzea.

Ideia nagusiak bilatzea Oso lagungarria da ideia nagusiak bereiztea, ikasteko orduan lana aurrezten baitu.

3. Azaldu. Nolako testua da irakurri duzuna? a) argudio-testua b) deskribapen-testua c) azalpen-testua

beste izenburu bat.

5. Erantzun galderei. ● ● ● ● ●

Zer ospatzen dugu Gabon sasoian? Zer ohitura zegoen lehen? Zer zen Olentzero antzina? Zer da gaur egun? Zertarako erabiltzen da oles hitza? Zer esan nahi du?

■ Ezagutzen al duzu oles hitza duen abestirik? Zein?

6. Idatzi testu bat Olentzerori buruz. ●

Azaldu nolako itxura duen, nor den, nola sortu zen mitoa, eta abar.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

Subila

■ Zergatik uste duzu hori?

4. Testuaren gaia kontuan hartuta, asmatu

5. UNITATEA

Atal honetako testua lantzean gure ohituren gaineko hausnarketa egiten da. Eta horren bidez, gaitasun honek berekin dakarren kultura- eta arte-adierazpenak ezagutzeko, ulertzeko, balioesteko eta ikuspegi kritikoz baloratzeko gaitasuna garatzen laguntzen du.

8. Idatzi testu bat, ohitura horren berri azalduz. Zure ekarpena 9. Egin Gabonetako aldizkaria guztion artean. Aldizkarian hauek ager daitezke, besteak beste. ✔ ✔ ✔ ✔ ✔

Argazkiak. Herriko zein eskolako ekitaldiak. Ohiturei buruzko irakurgaiak. Ekintzen egitarauak. Gabonetako denbora-pasak.

■ Egin bilera bat, aldizkaria nolakoa izango den zehazteko eta lanak banatzeko. ■ Aldizkaria eginda duzuenean, atera kopiak, ikastetxean banatzeko.

71 30/4/09 10:40:54 133106 _ 0062-0075.indd 71

30/4/09 10:40:55

ten eta eskean ibiltzekoa. / • Olentzero sasoi baten izena zen, olesen aroarena edo eskean ibiltzeko sasoiarena. / • Gaur egun, ordea, Gabon-opariak banatzen ibiltzen den pertsonaiari deritzo horrela. / • Oles hitza agurtzeko hitza da, eskean ibiltzeko kantuetan diosal egiteko formula gisa erabiltzen dena. «Kaixo» edo horrelako zerbait adierazi nahi du. / ■ Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea. 9. Erantzun librea.

71 133117 _ 0102-0117.indd 113

5/6/09 12:44:57

Literatura Helburuak • Baliabide literarioak aztertzen jarraitzea. • Baliabide literarioa den aldetik, pertsonifikazioa aztertzea eta lantzea. • Olerkiak errezitatzea.

Iradokizun didaktikoak Literatura-programan, hainbat idazle euskaldunen lanak, era guztietakoak, ezagutzeko eta aztertzeko modua izango dute ikasleek. Programaren xedea literaturako genero nagusiak eta baliabide estilistiko erabilienak ezagutaraztea da, betiere ikasleei literaturaz gozatzeko aukera emanez. Testuez gain, azterketan nahiz hausnarketan oinarritutako zenbait ariketa proposatzen dira, hain zuzen ere, neska-mutilen sormena bideratzea helburu dutenak. Ikastunitate honetan, aurrekoetan bezalaxe, testuetan sarrien ageri diren baliabide literarioak aztertzen jarraituko dugu. Oraingoan, pertsonifikazioa zertan den ikusi eta landuko dute ikasleek.

Lehen ariketan, olerkiaren egiturari buruzko galderak ageri dira. Formaren aldetik olerkia aztertuko dute ikasleek, bakarka, testuazterketak egiten ohitzeko. Emaitza, ordea, guztion artean eztabaidatuko duzue.

berri ●

✔

Neke-sendalaria, buru-argitzailea, lanaren saria... Amestegi guria, nahigabeen ahazgaia, nagien nagusia.

✔ Oraintxe, bada, muturra zerbait atera daiket,6 berriketa jarrai. Zu goratzen, maitea, logurak hautsi arte ez dut isildu nahi.

Bitez agur nereak, afalondoon1 behintzat, guztiak zuretzat. Eta aitagure bat ere bihoa,2 zu asmatu zintuenarentzat.

✔

2. Azter ●

Xabier Lizardi (moldatua)

● ●

Afaldu det oparo. Betazalok, otoika, eskatzen zaudate.3 Aurrean zu, zabalik, elurra hainbat zuria, begiok zakuste.4

● ●

afalondo honetan joan bedi 3 zure eskea egiten didate 4 ikusten zaituzte 5 gozatu 6 dezaket 2

Horra barruan, jaunok, maindire leun artean bilduta, buru-oin. Sarrerako hotzikara, baina, samurtu5 arte, arren, pixkat itxoin.

Ze Ze Ze Ze No Ol Ze

3. Haus

Es pe ● Ze ah ■ A e ●

IKAS

fitxat perts

■ Norekin ari da hizketan olerkaria? Nori idatzi dio olerkia?

EGILEA

E .

Xabier Lizardi Jose Maria Agirre, «Xabier Lizardi», Zarautzen sortu eta umetan Tolosara aldatu zen. Zuzenbidea ikasi ostean, bertako enpresa batean aritu zen lanean gerente gisa.

Literaturako zenbait alor landu zituen: olerkigintza, antzerkigintza eta kazetaritza, baina olerkari gisa gailendu zen. Bi olerki-liburu idatzi zituen: Bihotz-begietan eta Umezurtz-olerkiak.

5. Idatz

■ Z o A k

■ Zer sari mota da Xabier Lizardi Saria?

30/4/09 10:40:57 133106 _ 0062-0075.indd

Erantzunak 1. • Sei bertso-lerro ditu ahapaldi bakoitzak. /• Silaba kopurua hauxe da: 7-7-6-7-7-6 (Lehen apaldiko seigarren lerroak 7 silaba ditu; bigarren ahapaldiko laugarrenak, zortzi silaba, baina aldaketa horiek ez dira esanguratsuak, baliteke jatorrizko testuan elisioak egotea). Neurri batekoak dira guztiak, beraz /• Badu errima, hirugarren eta seigarren lerroetan (haien hoskide diren beste zenbait hitz ere ageri dira batzuetan). 2. • Neke-sendalaria, buru-argitzailea, lanaren saria… Lehen ahapaldian aipatzen diren gauza guztiak. /• Aitagure bat esango duela harengatik. /• Hotzikara sentitu du (izarak hotz daudelako). / • Ohea. /• Zu, zabalik, elurra hainbat zuria… Izaren eta elurraren zuritasuna konparatzen dira: izarak elurra bezain zuriak dira.

72 133117 _ 0102-0117.indd 114

IKAS

OHEA

Lehenik eta behin, irakurri hasierako olerkia. Ziurtatu ikasleek modu adierazkorrean irakurtzen eta errezitatzen dutela, eta eman beharrezko laguntza hala izan da72 din. Ondoren, erantzun galderari eta eztabaidatu ikasleen erantzu133106 _ 0062-0075.indd nak. Testuaz gain, haren egileari buruzko oinarri-oinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den galderatxoa Xabier Lizardiri nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

5/6/09 12:44:58

5 1.

IKASTEN IKASI. Bildu olerkiaren ezaugarrien ●

Aztertu eta bildu honakoak:

Hurrengo ariketetan olerkiaren edukiari buruzko galderak eta estiloari buruzkoak ageri dira batik bat. Literatura-atal honetako ariketa gehienen helburua pertsonifikazioak baliabide estilistiko gisa eskaintzen dituen aukerak aztertzea eta lantzea da.

✔ Ahapaldi bakoitzaren bertso-lerro kopurua. ✔ Bertso-lerroen luzera eta neurri hori bere horretan errepikatzen ote den. ✔ Errima: zer hitzek errimatzen duten, zer bertso-lerrotan dauden eta errima nolakoa den.

2. Aztertu olerkia eta erantzun. ●

rdi ua)

5. UNITATEA

6. Aztertu irudiok eta erantzun.

berri, fitxa batean.

● ● ● ●

Zer da ohea olerkariarentzat? Zer ahapalditan dio hori? Zer dio ohearen asmatzaileari buruz? Zer gertatu zaio ohera sartu denean? Nor da olerkariaren maitea? Olerkian konparazio bat dago. Zein? Zer konparatzen da?

3. Hausnartu eta azaldu. Esango zenuke olerkian ohearen pertsonifikazioa dagoela? Zergatik? ● Zer pertsonifikazio ageri da hirugarren ahapaldian? Azaldu. ■ Azpimarratu poeta oheari mintzo zaiola erakusten duten hitzak.

●

Honako unitatean, aurrekoan bezalaxe, landu den baliabide estilistikoaren ezaugarrien eta adibideen berri biltzen duen fitxa osatzea proposatzen zaie ikasleei. Interesgarria izan daiteke baliabide guztien fitxekin fitxategia egitea.

Zeren pertsonifikazioa dira? Zer irudikatzen du bakoitzak? Zer ezaugarri dituzte? Nolako itxura dute? Deskribatu banan-banan. Zer kontatuko edo galdetuko zenieke haiekin hitz egin ahal izango bazenu?

Amaierako txartelean, jorratutako gaiari buruzko informazio osagarria ageri da. Baliatu informazioa ikasleek gaiari buruz zer pentsatzen duten azaltzeko edota eztabaidatxoak egiteko.

7. Aukeratu lau urtaroetako bat, zeuk gogokoen duzuna, eta idatzi poematxo bat, haren pertsonifikazioan oinarrituz.

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat pertsonifikazioaren berri bilduz.

PERTSONIFIKAZIOA Zer da? .......................................... Egitura eta ezaugarriak: ................... ...................................................... Adibideak: ......................................

5. Idatzi testutxo bat hitz lauz oheari buruz. ■ Zer ekintza egiteko gai izango litzateke ohe hori? Idatzi zenbait eta azaldu. Adibidez: dantza egin, barruan dagoena kulunkatzeko…

Gehiago jakiteko

Edukien azalpena

MARRAZKI BIZIDUNAK

Pertsonifikazioa

Pertsonifikazioa, literaturan ez ezik, arte grafikoetan ere erabili da baliabidetzat. Eta zer esanik ez zinemagintzan! Hasiera-hasieratik animaliak eta gauzak pertsonen ezaugarriz jantzita agertu dira marrazki bizidunetan, gizakion alde onenen eta txarrenen erakusgarri.

■ Eman horrelako adibideak. Baietz mordoa aipatu!

73 30/4/09 10:40:57 133106 _ 0062-0075.indd 73

30/4/09 10:40:58

Testuari bizitasuna emateko, idazleek erabilitako beste baliabide literario bat da pertsonifikazioa. Pertsonifikazioa bai objektu, animalia eta landareei, bai kontzeptu abstraktuei, gizakien ezaugarriak ematean datza. Baliabide literario horri esker, izaki bizigabeek edo adimengabeek gorputzeko atalak dituzte, baita sentipenak ere, eta gizakion ekintza guztiak egiteko gai dira; hala nola, gure hizketakide izan.

3. • Bai. Oheari pertsona balitz bezala hitz egiten dio eta pertsonekin erabiltzen diren hitzak esaten dizkio; adibidez, maitea. /• Betazalek mesedez eskatzen diote ohera joateko. / ■ Adibidez: zu izenordaina erabiltzen du; aditz formak ere bigarren pertsonakoak dira (bitez agur nereak zuretzat, zu asmatu zituenarentzat, eskatzen zaudate, aurrean zu, zu goratzen…) 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. Lau urtaroen pertsonifikazioak dira. 7. Erantzun librea.

■ Erantzun librea.

73 133117 _ 0102-0117.indd 115

5/6/09 12:44:58

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI NA

1. Entzun Zuzen eskatu elkarrizketa arretaz eta erantzun.

5. Iraku

● ● ● ●

Iradokizun didaktikoak Bi orrialde hauetan, ikastunitatean landuriko trebetasunak eta edukiak berrikusi, eta ikasleek zenbateraino barneratu dituzten aztertu nahi da. Lau atal nagusitan egiten da hori. Lehenik eta behin, entzundakoaren ulerkuntza lantzen da, Gai naiz ulertzeko atalean. Ondoren, irakurritakoaren ulerkuntza eta idazmena lantzen dira; hots, ikastunitatean aztertutako prozedura nagusiak berrikusten dira Gai naiz egiteko atalean. Gero, gramatika-, ortografiaeta literatura-programetan landutako edukiak berrikusten dira Gai naiz gogoratzeko atalean. Amaitzeko, jarrerei dagokien alderdia jorratzen da Gai naiz parte hartzeko atalean. Ahal denean, utzi ikasleei ariketak bakarka egiten eta mugatu denbora lana bukatzeko. Neska-mutilek zalantzarik izanez gero eta laguntza behar izanez gero, lagundu eta eman beharrezkoak dituzten argibideak. Bukatutakoan, zuzendu ariketak guztion artean eta ozenki. Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edukiei eta ikasi dituzten gauzei buruz. Ikasketaren segimendua Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko.

Norentzat ekarri zuen osabak play stationa Itziarren ustez? Zer egunetan ekarri zuen? Nola eskatu behar dira gauzak zuzen? Eskatu ondokoari gauza hauek uzteko: hiztegia, borragoma eta apunteak.

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Urte Berria Lehenago edo geroago, munduko herrialde guztiak konturatu ziren urtaroak behin eta berriro errepikatzen zirela. Horrela, kultura bakoitzak bere ohituren arabera antolatu zuen bere egutegia. Gaur egun, 40 egutegi daude munduan. Egutegi gehienetan, urte berria ospatzen dute eta guztietan huraxe da urtearen lehen eguna. Baina lehen egun hori ez da guztientzat egun berbera. Adibidez, etiopiarrentzat irailaren 11 da; hinduentzat, azaroaren erdian; inkentzat, uztailaren 24a; musulmanentzat eta txinatarrentzat, urtarrila eta otsaila bitartean... Hala ere, kultura guztietan urte berrirako asmo onekin lotzen da egun hori, eta bakoitzak bere ohiturak ditu urte berria agurtzeko. Txinatarrek, adibidez, gaua esna pasatzen dute, suak piztuta eta petardo zaratatsuak botatzen. Eskoziarrek upel bati su eman eta kaleetatik biraka ibiltzen dute, urte berriari bidea zabaltzeko. Alemaniarrek berun barra bat urtzen dute eta tanten irudietan irakurtzen dute etorkizuna. Ohiturak gorabehera, bakoitzak bere erara eta bere egunean, urte berri on zoriontsua guztioi!

Roa

6. Eran ● ●

Ba Ze

7. Bilat

8. Azte ● ● ● ●

Tx Ot No No

GAI NA

3. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra diren. ● ● ● ● ●

Guztiok ospatzen dugu urte berria egun berean. Urte berrirako guztiok zoriona eta zortea opatzen ditugu. Txinatarrek lo egin gabe eta zarata ateratzen pasatzen dute gaua. Eskoziarrek upel bati su ematen diote eta biraka ibiltzen dira kaleetatik. Alemanian, urte berriak zer ekarriko duen asmatzen saiatzen dira.

4. Prestatu kartel bat, Olentzero-egunean kalez kale kantatzera irtetea proposatuz. ✔ Zehaztu egitaraua: nondik irten, zer ordutan, ibilbidea, jantziak... ✔ Asmatu eslogan erakargarri bat, jendea parte hartzera animatzeko. ✔ Apaindu kartela argazki edota marrazkiekin.

74 133106 _ 0062-0075.indd 74

133106 _ 0062-0075.indd 30/4/09 10:40:59

Erantzunak 1. • Nerearentzat eta biontzat. /• Nerearen urtebetetze-egunean. / • Mesedez eskatu behar dira. Bestalde, gauzak eskatzeko egitura edo era jatorra eta zuzena hauxe da: utziko (al) didazu…? /• Erantzun librea. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Guztiok ospatzen dugu urte berria egun berean. (G). /• Urte berrirako guztiok zoriona eta zortea opatzen ditugu. (E). /• Txinatarrek lo egin gabe eta zarata ateratzen… (E). /• Eskoziarrek upel bati su ematen diote… (G). /• Alemanian, urte berriak zer ekarriko duen… (E). 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

74 133117 _ 0102-0117.indd 116

Egia txerr Txer jator bain eta d Zer p inoiz begi etxe

5/6/09 12:44:59

5 GAI NAIZ GOGORATZEKO 5. Irakurri errimak. Hiru txerritxoak

alde bekoibere unzen hen

gun da; taizat, gun

Egia esateko animalietan txerria da zoratzen nauena, benetan! Txerriak dira finak, leialak, argiak, jatorrak, atseginak, dibertigarriak, baina horretan ere salbuespenak daude eta denak ez dira dohain hauen jabe. Zer pentsa zenezake, laguntxo, bestela, inoiz basoan zehar lasai zoazela, begiz jotzen baduzu txerri bat gogoz etxe bat eraikitzen, zerez eta lastoz? Roald Dahl

6. Erantzun galderei. ● ●

Ba al dago juntagailurik goiko irakurgaian? Zer motatakoak dira?

– Kartelak egiteko. – Juntagailu bidez osatutako perpaus elkartuak eta juntagailu motak bereizteko. – Idazteko orduan, behar denetan marratxoa zuzen erabiltzeko. – Pertsonifikazioak baliabide literario gisa dituen ezaugarriak bereizteko eta antzemateko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

7. Bilatu testuko hitz marratxoduna eta eman antzeko adibideak. 8. Aztertu irakurgaia eta erantzun galderei. ● ● ●

Esmaabe-

Otsoak ikusita esan zuen: «Hara! Hau ez da iritsiko San Martinetara». «Txerritxo, utzi sartzen». "Ezta hanka ere!». «Etxea botako dut puzka, alafede!". Txerria larri-larri hasi zen otoizka, baina otsoak dena bota zuen puzka. Nola gure otsoa zen gastronomoa, uluka esan zuen: «Gora solomoa!». Gero garbitu zuen txerri biribila eta postre bezala buztan kiribila.

5. UNITATEA

●

Txerriek otoitz egiteko ohiturarik ba al dute? Otsoak gastronomoak izaten al dira? Nork egiten ditu gauza horiek? Nola deritzo testuan erabilitako baliabide literario horri?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Jarri taldeka eta eztabaidatu opariei buruz. ● ●

Opari gehiegi ekartzen digute Olentzerok, Erregeek…? Zer egin daiteke sobera dauzkagun jostailuekin? ✔ Kontatu bakoitzaren kasua. ✔ Egin proposamenak, arrazoiak emanik.

10. Irakurri egoera eta idatzi. Demagun herrialde pobre bateko haur bati opari bat egiteko aukera daukazula. Pentsatu ondo eta egin aukera ona. ● Deskribatu oparia. ● Arrazoitu egindako aukera.

75 133106 _ 0062-0075.indd 75 30/4/09 10:40:59

30/4/09 10:41:00

6. Testuan juntagailu hauek ageri dira: baina (aurkaria) eta eta (emendiozkoa). 7. Larri-larri. Erantzun librea. 8. • Ez, txerriek ez dute otoitz egiten, /• Ez, otsoak ez dira gastronomoak izaten. /• Gizakiek egiten dituzte gauza horiek. /• Pertsonifikazioa. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

75 133117 _ 0102-0117.indd 117

5/6/09 12:44:59

Hiruhilekoko ebaluazioa GAI NAIZ ULERTZEKO

Helburuak

1. Entzun Ika-mika maisuarekin testua arretaz eta erantzun.

• Hiruhilekoan zehar landutako edukiak ikasleek zenbateraino ikasi dituzten aztertzea.

Zer egin du Idurrek maisua haserretzeko? Zuk nola esango zenuke? a) Jolastokira noa.

b) Jolastokira joaten naiz.

Zer esan behar dugu lan bat amaitzen dugunean? Zure ustez, zergatik zaindu behar dugu hizkera?

Iradokizun didaktikoak

GAI NAIZ EGITEKO

Ariketa hauen bitartez, ikasleek hiruhilekoan landuriko edukiak zenbateraino barneratu dituzten aztertu nahi da. Hori horrela izanik, ariketak bakarka egitea komeni da.

2. Irakurri testua.

Jaiotzako txoko batean… Kataluniako eta Valentziako jaiotzetan ohiko pertsonaiez gain, berena den pertsonaia bat jartzen dute; caganer edo kakatia du izena. Pertsonaia horrek bertako payes edo nekazari bat irudikatzen du, hango nekazarien jatorrizko jantzi eta guzti: alkandora zuria, txalekoa, prakak, gerrikoa eta barretina buruan. Jaiotzako txoko batean kokatzen dute, ez oso agerian; beharbada, prakak jaitsita eta kaka egiten agertzen delako. Hala ere, ez pentsa errespetu faltagatik egiten dutenik, ez horixe! Caganer horrek XVII. mendeko marmolezko irudi batean du jatorria, eta osasunaren, zorionaren eta joritasunaren sinboloa da. Irudi horretan, Montserrat mendian Ama Birjina eta Jesus Haurra daude, eta bideetan gora, zenbait pertsonaia agertzen dira. Bide horien bihurgune batean, kakatia ageri da, zuhaitz baten azpian. Dena dela, denbora aurrera doanez, XVII. mendeko nekazari hori gaur egungo edozein politikari, agintari edo artista bihurtuta ere ikus dezakegu.

Utzi ikasleei ariketak bakarka egiten eta mugatu lana bukatzeko duten denbora. Neska-mutilak lanean dauden bitartean, ibili mahaiz mahai beren lana gainbegiratzeko eta dituzten zalantzak argitzeko. Bukatutakoan, zuzendu ariketak guztion artean eta ozenki.

Ikasketaren segimendua Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela, besteak beste: –Testu edo elkarrizketa laburrak irakurtzeko eta ulertzeko. –Hizkuntzaren erabileraren edo hizkeren ñabardurez ohartzeko eta hizkuntza-erregistro egokiak erabiltzeko. –Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko. – Hiruhilekoko idazmen-programan landutako testuak sortzeko. – Perpaus bakunak eta perpaus elkartuak bereizteko. – a itsatsidun hitzak bereizteko eta zuzen erabiltzeko, eta oro har, idazterakoan ortografiaakatsik ez egiteko. – Testu literarioetan erabiltzen diren baliabide estilistiko ohikoenak bereizteko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu egokian azaltzeko.

3. Erantzun galderei. Nor da Katalunian eta Valentzian jaiotzetan jartzen duten berezko pertsonaia? Zer lanbide zuen? Zein da kakatiaren jatorria? Non irudikatu zuten lehenengoz? Noiz?

76 133106 _ 0076-0077.indd

30/4/09

133106 _ 0076-007 10:26:47

Erantzunak 1. • Euskara traketsean mintzatu. /• Jolastokira noa. /• Amaitu dut. / • Erantzun librea. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Caganer izenekoa. /• Nekazaria zen. /• xvII. mendeko marmolezko irudi bat. / • Montserraterako bidean, bihurgune batean. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa. 6. • Goizean nire margoen estutxetik ihesi joan zaizkit basorantz gorria, zuria eta urdina: P. elkartua; juntagailu bidezko juntadura, emendiozko juntagailua. • Maisua haserre jarri da; estutxea, kolorge: P. elkartua, alborakuntza bidezko juntadura.

118 76 133117 _ 0118-0119.indd

118

5/6/09

12:45:08

1. EBALUAZIOA GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Testu mota bakoitzak zer ezaugarri izan behar dituen jakiteko, idatziz jartzeko eta lexiko aldetik nahiz gramatika-egituren aldetik zuzentasunez jokatzeko.

5. Irakurri olerkia.

Negar egin dut nik

iz.

Arrastian aitona etorri da paseotik; basoan ikusi omen ditu katagorria, hontzuria eta gibelurdina. Aitona pozik jarri da; basoa, koloretsu. Negar egin dut nik.

Goizean nire margoen estutxetik ihesi joan zaizkit basorantz gorria, zuria eta urdina. Maisua haserre jarri da; estutxea, kolorge. Negar egin dut nik.

Jon Suarez (moldatua)

6. Kopiatu banan-banan goiko olerkiko perpausak eta erantzun.

tsonaiez kakatia bat irui: alkanan. n; beharHala ere,

Zenbat perpaus daude guztira? Zenbat aditz ditu perpaus bakoitzak? Zer motatako perpausak dira?

Ikasten ikasteko gaitasuna Hiruhileko ebaluazioaren aitzakiatan, unitate bakoitzaren amaieran azken ebaluazioarekin egin duten bezala, ikasleek ikasitakoa berrikusteko ohitura hartzea komeni da.

7. Ba al dago a itsatsia duen hitzik? Zein? 8. Erantzun. Zer dira katagorri, hontzuri eta gibelurdin hitzak?

tean du sinboloa ta Jesus rtzen ditz baten

a) Hitz eratorriak

b) Hitz elkartuak

9. Irakurri berriro olerkia eta erantzun. Nola amaitzen dira bi ahapaldiak? Nola du izena baliabide estilistiko horrek?

nekazari bihurtu-

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 10. Jarri taldeka eta hitz egin Gabonetako ohiturei buruz.

ia?

Zer jartzen duzue etxea apaintzeko? Nork egiten du apainketa? Urtero berdina da ala zerbait aldatzen da? ✔ Altxatu eskua txanda eskatzeko. ✔ Entzun arretaz besteek zer esaten duten.

11. Idatzi gutuna ikastetxeko zuzendariari, proposamena egiteko. Proposatu ohiko apaingarriak bestela jartzeko.

77 30/4/09

133106 _ 0076-0077.indd 10:26:47

30/4/09

10:26:48

• Negar egin dut nik: P. bakuna • Arrastian aitona etorri da paseotik; basoan ikusi omen ditu katagorria, hotzuria eta gibelurdina: P. elkartuak, bata alborakuntza bidezko juntadura, bestea juntagailu bidezkoa; emendiozko juntagailua. • Aitona pozik jarri da; basoa, koloretsu: P. elkartua, alborakuntza bidezko juntadura. • Negar egin dut nik.: P. bakuna. 7. Bat: aitona. 8. Hitz elkartuak dira. 9. • Negar egin dut nik. / • Errepikapena. 10. Erantzun librea. 11. Erantzun librea.

119 77 133117 _ 0118-0119.indd

119

5/6/09

12:45:09

Energia-kontuak

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Informaziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Buruz buruko elkarrizketaren berezitasunen jakitun izatea. • Inkestak egitea eta haien emaitzak biltzea. • Perpaus osagarrien ezaugarriak ezagutzea eta horrelako perpausak zuzen erabiltzea. • Iritzi-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Landutako testu motak sortzeko gai izatea. • Hiperbolearen ezaugarriak bereiztea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna, Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna eta Giza eta arte-kulturarako gaitasuna.

Edukiak • Energia-kontuak informaziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Buruz buruko elkarrizketa entzutea eta ulertzea, eta elkarrizketa mota horrek dituen ezaugarriei buruz hausnartzea. Horrezaz gain, Baieztatzea eta ukatzea.

•

• Testu batetik abiatuta, inkestek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta lantzea, eta azkenik, inkestak prestatzea eta haien emaitzak aditzera ematea.

•

• Menderakuntza zertan den aztertzea, eta mendeko perpausen barruan, perpaus osagarrien ezaugarriez jabetzea eta haiek lantzea. • Txistukarien eta puntuaziomarken erabilera berrikustea eta lantzea. • Energia eolikoari buruzko iritzi-testuak aztertzea eta lantzea, eta antzeko iritzitestua sortzea. • Baliabide literarioak aztertzen jarraituz, hiperbolea zertan den aztertzea eta lantzea.

78 A 133117 _ 0120-0135.indd 120

5/6/09 12:47:15

Unitatearen eskema 6. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Energia-kontuak

Menderakuntza: perpaus osagarriak

Txistukariak eta puntuazio-markak

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Iritzi-testua

Hiperbolea

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Buruz buruko elkarrizketak

Idatzizko komunikazioa Inkestak eta emaitzak

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaiaren lanketa, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Unitate honetan txistukarien erabilera zuzena landuko da, baina, ikasleek zailtasuna eduki dezakete horiek bereizteko; horregatik, komenigarria da, irakurketa ozenki egiten denean ondo ahoskatzea, horrela haien arteko bereizketa indartuko baita, ahoz zein idatziz lantzean. • Idatzizko komunikazio-programako azken ariketan, inkesta egitea eta haren emaitzak aurkeztea proposatzen zaie ikasleei. Emaitzok emateko orduan eragozpenik izanez gero (ehunekoak ateratzeko), matematika alorreko irakasleari gaia gainetik jorratzea eska dakioke.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

78 B 133117 _ 0120-0135.indd 121

5/6/09 12:47:15

Energia-kontuak

Helburuak • Energia-kontuak testu informatiboa irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

Energia alternatiboa: a ze aukera!

IRAKURRI BAINO LEHEN ● ● ●

Iradokizun didaktikoak

●

Zertan ari dira argazkiko umeak? Zer zerikusi ote dute haurrek eta energiak? Zer energia-iturri ezagutzen dituzu? Energia aurrezteko zerbait egiten al duzu? Zer?

ONDO IRAKURTZEKO ● ●

Egin puntuazio-markek eskatutako etenaldiak. Zaindu doinua eta ahoskera.

Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero 78 ikasgelan, bereziki animatu parte 133106 _ 0078-0091.indd hartzera.

Zerk sortzen du energia kantitate handiena metro karratuko gure eguzki-sisteman? Eguzkiak? Lurraren erdiguneak? Uranioak? Ez, bada! Energia gehien daukatenak haurrak dira. «Jakina, zelan ez zait , bada, lehenago bururatu! Neska-mutikoek izar batek baino energia handiagoa dute». Umeak inguruan dituzten guztiak (gurasoak eta irakasleak batik bat) hauxe pentsatzen egongo dira Baina, nola aprobetxatu energia hori? Hortxe dago koxka! Haurrek ez dute entxuferik eta ez litzateke batere etikoa izango nonbait giltzapetuta edukitzea, elektrizitatea musu-truk izateko, ezta?

riata aho egin tsik

rrua etxe pizt du.

Txantxak alde batera utzita, Ingalaterrako industria-diseinuko ikasle batek, David Sheridanek, haurren energia aprobetxatzen duen generadore bat diseinatu du. Zur eta lur geratu zarete, ezta? Bada, ez harritu hainbeste, ez baitu inolako makina beldurgarri edo arrarorik asmatu. Plaza eta parkeetako kulunkak aldatu ditu, haurren mugimendua energia elektriko bilakatzeko. Energia hori kable bidez bideratzen da lur azpitik, eta inguruko eraikinen batera eramaten da, hura elektrizitatez hornitzeko. Asmatzailearen hitzetan, «plaza edo parkea argiztatzeko ere erabil daiteke».

teak txik aurr irau

Sheridanen kalkuluen arabera, kulunka 10 minutuz erabiltze hutsarekin, ikasgela bat gau oso batez argitzeko adinako energia sor daiteke.

egu

egin pau den tuko go d

Asmakaria ez da txarra, ezta? Pentsa zer lortuko genukeen munduko parke guztietan horrelako kulunkak ez ezik, haurren energia aprobetxatzeko baliagarriak diren bestelako jolas batzuk ere jarriko bagenitu: energia agortezina, garbia eta merkea. A ze pagotxa!

Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

tzea tzea asm tzen buru

har tatu dore

bad eta gink geh han alde mitz duk

30/4/09

10:40:50 133106 _ 0078-009

Ikasteko teknikak Informazioa aztertzea eta aukeratzea Lan baterako informazio bila ari garela, daturik garrantzitsuenak aukeratzeko, arretaz aztertu behar dugu informazio hori. Izan ere, datuak bi bidetatik lor ditzakegu. Batetik, azterketa zuzena eginez, hots, gaiaz dakien norbaiti galdetuz edo frogak bilatuz, lor ditzekegu. Bestetik, zeharkako azterketa eginez, edo, bestera esanda, informazio-iturri ohikoenetara joz lor ditzakegu: liburuak eta entziklopediak kontsultatuz, ikus-entzunezko bideak erabiliz edo teknologia berriek eskaintzen dizkiguten aukerak baliatuz.

78 133117 _ 0120-0135.indd 122

5/6/09 12:47:16

Zer egin energia aurrezteko?

uko ak?

oek ten ngo auait

uko en ta? do auble raan,

tze gia

ungia iko

Ondo dago energia-iturri garbi berriak bilatzea, naturak eskaintzen dizkigun aukerak ikertzea, bainaâ&#x20AC;Ś, zertarako inbertitu diru mordoa asmakarietan lortutako energia preziatua xahutzen jarraitzekotan? Horrek ez du hankarik ez bururik, argi dago. Energia eta kemena horrelako burugabekeriatan alferrik galdu nahi ez baditugu, hobe da aholku hauek kontuan hartzea. Gainera, mesede egingo diogu gure planetari eta baita gure poltsikoari ere. 1. Gela batetik irtetean, amatatu argiak; barruan inor ez badago, zertarako utzi piztuta? Bai etxean eta baita eskolan ere, beharrik gabe argiak piztuta izateak kontsumoa ikaragarri handitzen du. Argi ibili, beraz! 2. Goritasunezko bonbillen ordez, fluorezenteak edo kontsumo txikikoak erabili. Kontsumo txikiko bonbillak garestiagoak dira, baina %80 aurrezten dute eta betiko bonbillek halako zortzi irauten dute. 3. Ahal den guztietan, argi naturala erabili: eguzkiaren argia doakoa da eta ez du kutsatzen. 4. Programatu ordenagailua, beste zerbait egin behar duzulako edo, erabiltzeari utziz gero, pausatu dadin. Pantaila berez itzaliko da eta ordenadoreak askoz energia gutxiago kontsumituko du. Teklatua edo sagua ukitzean, piztu egingo da berehala.

7. Ikasi etxetresna elektrikoak behar den moduan erabiltzen. Hozkailutik ezer hartu aurretik, pentsatu ongi zer nahi duzun eta, hartutakoan, atea lehenbailehen itxi. Ez ibili hozkailuko atea irekitzen eta ixten, barruko tenperaturak beti berdin iraun dezan. 8. Ontzi garbigailua edota garbigailua erabiltzerakoan, ahalbait gehien bete, programa egokia aukeratu eta ur hotza erabili. 9. Aire girotua eta berogailua neurrian erabili. Kanpoan bero bada, itxi leihoak eta errezelak, etxe barrura sar ez dadin; hotz bada, zaindu barruko tenperatura, epela (ez itogarria) izan dadin. Ezinbestekoa da, horretarako, leihoak egoera onean izatea, neguan barruko beroa ez galtzeko eta udan kanpokoa ez sartzeko. 10. Sarritan erabiltzen ez diren aparatuak, hala nola, zukugailua edo txigorgailua, deskonektatu eta, erabili ezean, telebista edota audio-ekipoak erabat amatatu. Stand by funtzioan (argi gorritxoarekin) utziz gero, etengabe piztuta dagoen 75 watioko bonbilla batek beste gastatzen dute.

Argi laburrekoa izan behar, hamar gomendio horiek kontuan ez hartzeko!

5. Piztu inprimagailua zerbait imprimitu behar duzunean soilik. Gogoan izan, lehenik prestatu inprimatu beharreko dokumentua eta, ondoren, sakatu inprimagailuaren botoia.

79 10:40:50 133106 _ 0078-0091.indd

Irakurgaia Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina, oraingoan ozenki eta bananbanan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin irakurgaiari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu testua zer iruditu zaien.

Zientzia-, teknologia eta osasun-kulturarako gaitasuna

6. Etxean etxetresna elektrikoak erosi behar badituzue, erreparatu ongi etiketa energetikoari eta aukeratu eraginkorrenak: zenbat eta eraginkorragoak izan, hainbat eta energia eta dirugehiago aurreztuko duzue. Nahiz eta salneurria handiagoa izan, kontsumoan berdinduko duzue aldea, konbentzionalek baino gutxiago kontsumitzen dutelako. Horrez gain, ingurumena zainduko duzue.

30/4/09

6. UNITATEA

30/4/09

Munduak erronka handia du gaur egun; izan ere, dituen baliaibide energetikoak ongi kudeatzen jakin behar du, orain arte erabili diren energia-iturriak ez berriztagarriak izanik, ahitzeko arriskua baitago. Bestetik, energia-iturri berriak bilatu behar ditu, ahal izanez gero garbiak eta merkeak. Eztabaidatu ikasleekin guk geuk zer egin dezakegun erronka horri aurre egiten laguntzeko.

10:40:50

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Ondoko testuan energia-kontsumoarekin zerikusia duten hitz ugari ageri dira (hala nola, generadore, goritasunezko bonbilla, fluoreszente, kontsumo txikiko bonbilla, etiketa energetikoa, stand by funtzioaâ&#x20AC;Ś). Eskatu ikasleei hitz horien zerrenda egiteko eta argitu guztion artean zein diren hitz horien esanahiak. Horrezaz gain, jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta landu haien esanahiak eta erabilerak: musu-truk, kulunka, hornitu, pausatu, sakatu, pagotxa, xahutu, amatatu, errezela.

79 133117 _ 0120-0135.indd 123

18/6/09 10:10:16

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Testuan ageri den oinarrizko informazioa ulertzea.

1. Idatzi galderen erantzunak zure koadernoan. ● ●

• Informazioa bilatzea eta biltzea.

●

• Testuaren egitura aztertzea. • Bertako lexikoa eta esapideak ulertzea.

Orto 5. Berridatzi irakurgaiko esaldi hauek,

Nor da David Sheridan? Zer egin du? Nola funtzionatzen du bere asmakariak? Zer lor daiteke asmakari horri esker?

●

■ Testuan aipatzen diren energiaiturrietatik, zeinek sortzen du energia kantitate handiena?

2. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra diren.

●

Zuzendu gezurrak.

Iradokizun didaktikoak Irakurritakoaren ulerkuntza lantzeko proposatzen diren jardueren artean badira ahoz eta idatziz egitekoak diren ariketak. Batzuetan, beren-beregi esaten da zein diren ahozkoak eta zein idatzizkoak; baina, beti bezala, irakaslearen esku dago hori erabakitzea hein handi batean. Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da. Ulermena atalean testuari buruzko hainbat galdera ageri dira, ikasleek erantzuteko. Egitura atalean, testuaren beraren egitura aztertuko dute ikasleek, eta bertako aholkuak sailkatuko dituzte. Lexikoa lantzeko atalean, sinonimoak eta esapideak landuko dituzte. Azkenik, Zure ekarpena atalean, testuan azterturiko gaiari buruzko eztabaida bat egitea proposatzen zaie.

Ikasten ikasteko gaitasuna Ideiak sailkatzea Oso lagungarria da testuetan ageri diren ideia nagusiak (batez ere, kontrakoak badira) sailkatzea, gaiari buruz ikuspegi orokorragoa izateko bidea ematen baitu.

●

Energia-iturri berriak aurkituz gero, ez dugu zertan energia aurreztu. Energia aurreztea mesedegarria da ekonomiarentzat eta ingurunearentzat. Ordenadorean gabiltzala, amak zerbaitetan laguntzeko esaten badigu, amatatzea eta gero berriz piztea komeni da, energia aurrezteko. Energia aurrezteko, ezinbestekoa da etxeko leihoak egoera onean izatea. Umeek munduan energia gehien sortzen dutenak dira, eta hori ez da txantxa.

●

idatzi koadernoan. ● ● ●

●

IKASTEN IKASI. Sailkatu testuan energia

aurrezteko ageri diren aholkuak.

GURASOEI GOMENDATUKO DIZKIEZU .......................... ..........................

Elvir ● ● ●

dohainiko prezio gortinak

●

.... .... ● pa ● u.. ●

Hortxe dago koxka! Musu-truk. A ze pagotxa! Horrek ez du ez hankarik ez bururik.

3. TS, T ● ●

■ Idatzi esaldiak esapide horiekin.

●

8. Bilatu testuan argi hitzarekin osatutako

●

esapideak, kopiatu koadernoan eta idatzi beste esaldi batzuk, horiek erabiliz.

● ●

Zure ekarpena

punt larria

Ados al zaudete ondoko baieztapenarekin? Zergatik?

● ●

«Hainbat eta elektrizitate kontsumo handiagoa, orduan eta bizimaila hobea.»

● ●

Zer egin daiteke ikastetxean energia aurrezteko? Idatzi zenbait aholku.

● ●

Ba Ai Zu Ke Ez Ze

80 133106 _ 0078-0091.indd

30/4/09

10:40:51 133106 _ 0078-0091.indd

Erantzunak 1. • Ingalaterrako industria-diseinuko ikasle bat. Haurren jolasa energia elektriko bilakatzen duen generadorea asmatu du. / • Kulunkak aldatu ditu, mugimendua energia elektriko bilakatzeko. Energia hori kableen bitarte bideratzen du lur azpitik. / • Energia agortezin, garbia eta merkea. / ■ Eguzkiak. 2. • (G) Energia aurreztea beti komeni da. / • (E) / • (G) Pausa dadin prestatzea da hobea. / • (E) / • (G) Txantxa da hori. 3. • Bi atal. / • 1.- Asmakariaren berri; 2.- Energia aurrezteko aholkuak. / • Azpitituluen bidez. 4. Zeure kasa: 1, 3, 4, 5, 7, 10. Gurasoei gomendatu: 2, 6, 8, 9. 5. • Neguan beroa gal ez dadin… / • Salneurria handiagoa izan arren… / • Erabiltzen ez badituzu… 6. Espantagarri, beldurgarri / alferrik galdu, xahutu / itzali, amatatu / dohainiko, doako / prezio, salneurri / gortinak, errezelak. 7. Erantzun librea. 8. Argi dago, argi ibili, argi laburrekoa izan. 9. Erantzun librea.

80 133117 _ 0120-0135.indd 124

gil m un su e. ha

4. PUNT

9. Eztabaidatu ikasgelan.

●

X LE ●

hurrengo esapideek? Noiz erabiltzen dira?

●

ZEURE KASA EGIN DITZAKEZU ........................ ... ........................ ..

espantagarri alferrik galdu itzali

7. Azaldu zure hitzez. Zer esan nahi dute

●

Zenbat atal ditu testuak? Zer azaltzen da atal bakoitzean? Kontatu labur-labur, ahal bada, perpaus batean. Testuan, zeren bidez adierazten da atal bakoitza non hasten den?

Leihoek egoera onean egon behar dute, neguan beroa ez galtzeko eta udan beroa ez sartzeko. Nahiz eta salneurria handiagoa izan, kontsumoan berdinduko duzue aldea. Erabili ezean, telebista edo audio-ekipoak erabat amatatu.

6. Bilatu testuan hitz hauen sinonimoak eta

●

3. Erantzun galderei.

Argi telen Battatx ...ue ...ue nik gau de... rent nik, ...eu

Lexikoa

●

Egitura

1. Berri

emandako hitzak erabiliz.

5/6/09 12:47:17

6. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. Berridatzi testua, s, z edo x jarriz behar den tokietan. Hura ...u...toa, hura!

• Txistukarien (s, z, x, ts, tz, tx) erabilera berrikustea eta lantzea.

Argia itzalita eta telebista pi...tuta geunden egongelan, telenobela iku...ten, eta Lui...a eta ama negar ...orian. Bat-batean Lui...ak kline... bat hartu ...uen eta, puntatxo batekin begia garbitu ondoren, ...udurrean jarri ...uen. ...intz egin ...uenean, ...arata ikaragarria atera ...uen. E... dut e...ango ...erekin konparatuko nukeen nik ...arata hori, ...e gero baten batek e...ango dit beti gau...a bera pentsatzen dudala, baina ideia bat egin de...a...un, hain handia i...an ...en ...arata nire aitonarentzat, ...e Ergelarekin telenobelaren aurrean lo egonik, jau...i iku...garri bat egine... e...natu ...en, gainean ...eukan nire anaia gai...oa lurrera bidali....

• Puntuazio-marken erabilera berrikustea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak Seigarren unitate honetan, ortografia lantzen eta hobetzen jarraitzeko asmoz, txistukarien idazkera eta ahoskera zuzenak eta puntuazio-marken erabilera landuko ditugu.

Elvira Lindo Trapu zikinak, Manolito laubegi (moldatua)

X LETRA. Osatu beheko hitzak koadernoan emandako letra multzoekin.

..... .....tu ● .....fla ● para....t ● u....tu ●

e....sfera ● ba.....ra ● go.... ● katalo.... ●

....lebre ● ..... .....rlatu ●....rripa ● perre.....l ●

li....ba ● a....ri ● fa....smo ● hori.... ●

xa xe xo

Lehen, bigarren eta hirugarren ariketetan, txistukarien idazkera ez ezik, haien ahoskera ere landu behar da. Beraz, ziurtatu ikasleen ebakera zuzena dela.

3. TS, TZ, TX. Osatu hitzak koadernoan ts, tx edo tz jarriz eta ordenatu alfabetikoki. ● ● ● ● ● ●

gil.....a mea.....e un.....i su.....u e.....ipen harpide.....a

● ● ● ● ● ●

mea .....u garra..... aka..... lo.....a pi .....atu hu.....

● ● ● ● ● ●

ku.....a har.....in.....ar bi.... irrin.....i al.....o ku....u

Ondoren, egin puntuazio-marken erabilera lantzeko ariketa. Ariketa horretan, puntuazio-marka egokiak jarri ez ezik, letra larriak ere jarri beharko dituzte ikasleek, beharrezkoa den guztietan.

4. PUNTUAZIO-ZEINUAK. Kopiatu esaldiak koadernoan eta jarri

in?

goa,

Kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

puntuazio-marka egokiak eta, behar denetan, baita letra larriak ere. ● ● ● ● ● ●

Batzuk bigunegiak dira besteak ordea gogorregiak Aizu ba al dakizu non diren nire betaurrekoak ez ditut aurkitzen Zuk zer uste duzu tontoa naizela ala Kendu nire begibistatik ez zaitut ikusi ere egin nahi Ez orain eta ez gero hori ez da inoiz gertatuko ezta Zergatik galdetatzen didazu niri nik ez dakit ezer zin dagizut

81 30/4/09

10:40:51 133106 _ 0078-0091.indd

30/4/09

10:40:53

Erantzunak 1. sustoa/piztuta/ikusten/Luisa/zorian/Luisak/klinex/zuen/sudurrean/zuen/Zintz/zuenean/zarata/zuen/Ez/esango/zerekin/zarata/ze/esango/gauza/dezazun/izan/zen/zarata/ze/jauzi/ikusgarri/eginez/esnatu/zen/zeukan/gaixoa/bidaliz. 2. Xaxatu, xafla, paraxut, uxatu, exosfera, baxera, goxo, kataloxa, xelebre, xuxurlatu, xirripa, perrexil, lixiba, axuri, faxismo, horixe. 3. Akats, altzo, bits, etsipen, garrantz, giltza, harpidetza, hartxintxar, huts, irrintzi, kutsu, kutxa, lotsa, mehatxu, meatze, pitzatu, sutsu, untxi. 4. • Batzuk bigunegiak dira; besteak, ordea, gogorregiak. /• Aizu, ba al dakizu non diren nire betaurrekoak? Ez ditut aurkitzen. /• Zuk zer uste duzu? Tontoa naizela, ala? /• Kendu nire begibistatik; ez zaitut ikusi ere egin nahi! /• Ez orain, eta ez gero, hori ez da inoiz gertatuko. Ezta? /• Zergatik galdetzen didazu niri? Nik ez dakit ezer. Zin dagizut!

81 133117 _ 0120-0135.indd 125

5/6/09 12:47:18

Ahozko komunikazioa Helburuak • Elkarrizketa tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea.

Entzundakoaren ulermena

1. Irak

2. Erantzun galderei. ● ● ●

• Baieztatzea eta ukatzea.

● ●

Noren artekoa da elkarrizketa? Zertarako da? Non agertu zen iragarkia? Zer zioen? Nola lortu zuen Andonik informazio gehiago? Zer jakin zuen? Andonik aukerarik baduela uste duzu? Zergatik?

Esa oste satu (gaz egin gara

■ Zer-nolako elkarrizketa da entzun duzuna, formala ala lagunartekoa? Azaldu beraren ezaugarriak.

Iradokizun didaktikoak

Entzundakoaren ulerkuntza lantzeko ariketaren ostean, buruz buruko elkarrizketei eta haien ezaugarriei buruzko zenbait jarduera ageri dira. Jarduera guztiak ahoz egin daitezke, nahi izanez gero.

Inkes

1. Entzun Casting batean elkarrizketa adi-adi.

• Buruz buruko elkarrizketen ezaugarriei buruz hausnartzea.

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, testua buruz buruko elkarrizketa labur bat da. Beti bezala, testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

Ida

Kom

Zin

Buruz buruko elkarrizketa

Dra

3. Hausnartu eta esan hurrengo baieztapenak egia ala gezurra

Abe

diren. Arrazoitu eta azaldu erantzunak. ● ●

● ●

●

Zien

Elkarrizketa guztiak berdinak dira, buruz burukoak izan ala ez. Buruz buruko elkarrizketetan, elkarrizketatua eta elkarrizketatzailea aurrez aurre egoten dira. Horrelako elkarrizketak formalak izan ohi dira. Buruz buruko elkarrizketatan zilegizkoa da elkarrizketatzailea etetea. Keinuek eta jarrerek zeresan handia dute buruz buruko elkarrizketetan.

● ● ●

2. Asm ●

● ● ●

●

Inkes

4. Pentsa casting baterako elkarrizketa duzula eta erantzun. ●

Zu Ze

Elkarrizketa prestatzen saiatuko zinateke? Nola? Nolako itxuraz azalduko zinateke elkarrizketara? Lagunekin erabiltzen duzun hizkera erabiliko zenuke? Nola erakutsiko zenuke elkarrizketaren gaia izugarri interesatzen zaizula? Zer egingo zenuke elkarrizketatzailea konbentzitzeko?

Z iz

IKA

Baieztatzea eta ukatzea 5. Prestatu buruz buruko elkarrizketa eta antzeztu. ●

●

Inkes

Prestatzen dituzun galderetan, sartu bai/ez erako galderak, elkarrizketatuak erantzun ditzan. Erantzuteko erabili baieztatzeko eta ezeztatzeko esapideak. ✔ Jakina; baita ere; bai, noski… ✔ Ezta ere; ezta pentsatu ere ez…

4. Pres

✔ P ✔ E ✔ E

82 133106 _ 0078-0091.indd

30/4/09

10:40:54 133106 _ 0078-0091.ind

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Castingera aurkeztu den mutilaren eta hautatzailearen artekoa. / • Musikal batean parte hartzeko. / • Egunkarian. Musikal betarako castinga egingo zutela. / • Telefonoz deitu. Abesten eta dantza egiten dakiten 12 eta 18 urte bitarteko neska-mutilak behar zirela musikal baterako. / • Erantzun librea. /■ Elkarrizketa formala da. 3. G / E /E / G / E. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

82 133117 _ 0120-0135.indd 126

5/6/09 12:47:18

6. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Helburuak

Inkestak eta emaitzak

• Inkestek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta haien berri biltzea.

1. Irakurri testua eta erantzun. Agindua zor

• Inkesten emaitzak aditzera ematea eta ondorioak ateratzea.

Esan eta egin. Joan den asteko alean, GazTak eta zinema erreportajearen ostean, gazT jendeak gustuko duen zine motari buruzko inkesta proposatu genizuen, zuen erantzunak gure helbide elektronikora bidaltzeko (gazTgazeta@mail.mail). Inkestaren emaitzaren arabera, gustuak aldatu egin dira eta gaur egun gazTok beste mota bateko filmak ikustera joaten gara. Hona hemen aipatutako inkestan lortutako emaitzak: Komedia Zine beltza

%31 %11

Abentura

%18

Zientzia fizkzioa

●

Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua, eta erantzun galderei.

%20

Musikalak

●

Iradokizun didaktikoak

Drama

●

• Inkestak prestatzea eta haien emaitzen berri biltzea.

% 12

Zure ustez, zein izan zen inkestaren galdera? Zein pelikula mota gustatzen zaio gehien gazte jendeari? Eta gutxien?

Ondoren, pentsatu eta adierazi zernolako galderak egingo zeniztuketen gazteek zinemarekin duten harremanaren berri jakiteko. Bildu ikasleek emandako erantzun guztiak eta hautatu guztion artean egokienak.

Nola azaltzen dira emaitzak?

Inkesta prestatzea 2. Asmatu eta idatzi. ●

Zein beste galdera egingo zenizkieke gazteei zinemarekin duten harremanaren berri izateko?

Gero, bildu fitxa batean inkestek dituzten ezaugarrien berri. Horretarako, eredu gisako testua aztertu ez ezik, bilatu informazioa, proposatutako galderei erantzuteko asmoz.

IKASTEN IKASI. Bildu fitxa batean inkestei buruz dakizuna.

INKESTAK Zer dira? ...................................................................... Zertarako erabiltzen dira? ............................................. Nori zuzentzen zaizkio? ................................................

Amaitzeko, prestatu inkesta laugarren ariketan emandako jarraibideak aintzat hartuta.

Nola biltzen dira ondorioak? .........................................

Inkesta egitea 4. Presta ezazu inkesta zure ikaskideek aisialdia zertan ematen duten jakiteko.

Ikasten ikasteko gaitasuna

✔ Prestatu egingo dituzun galderak. ✔ Eskatu ikaskideei erantzuteko. ✔ Emaitzak kontuan izanik, idatzi koadernoan inkestatik ateratako ondorioak.

Informazioa bilatzea.

83 30/4/09

10:40:54 133106 _ 0078-0091.indd

Erantzunak

30/4/09

Gai monografiko bati buruzko informazioaren bilaketak honako helburuak lortzeko balio du, besteak beste, idatzizko lana zein 10:40:56 ahozko aurkezpena prestatzeko eta egiteko.

1. • Zein motatako pelikulak ikustera joaten zara zinemara? / • Gehien, komedia; gutxien zine beltza. / • Ehunekotan. 2. Erantzun librea. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

83 133117 _ 0120-0135.indd 127

5/6/09 12:47:19

Gramatika Helburuak • Menderakuntza zer den aztertzea. • Perpaus osagarrien ezaugarriez jabetzea, bai eta menderagailu erabilienak ikastea eta lantzea ere.

Iradokizun didaktikoak Juntadura bidezko perpaus elkartuak aurreko bi ikastunitateetan aztertu ostean, seigarren unitate honetatik hasita, mendeko perpausak aztertzeari ekingo diogu. Aurrerantzean, zer-nolako mendeko perpaus motak dauden eta haietan gehien erabiltzen diren menderagailuak eta egiturak zein diren ikusiko dugu. Hasteko, mendeko perpaus osagarriak landuko dituzte ikasleek. Beti bezala, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da.

Liburuaren azken orrialdeetako eranskinean menderagailu guztiak ageri dira, perpaus motaren arabera sailkaturik, kontsultatzeko edo errazago ikasteko.

erab ● Am (eg ● Nik … ● Ag ● Ira bih ● Ez ● Arg

1. Irakurri testua arretaz. Hau da desastrea! –Nireak egin du, akabo! –Zer gertatu zaizu, bada? –Ordenagailua hondatu dela eta goiz osoko lana galdu dudala. Horixe gertatu zait! –Ene! Eta nola izan da, bada? –Nola nahi duzu jakitea nola izan den! Ordenagailu kontutan aditua naizela uste duzu, ala? –Tira, piztu ordenagailua eta artxiboaren kopiarik gorde ote duen ikusiko dugu. –Ezin da piztu. Bat-batean itzali egin da eta ezin da atzera piztu. –Utzi niri saiatzen. Begira, kable hau aske dago! Konektatu eta… Horra! Konponduta. –Eskerrak! –Zer, kafetxo bat ordaindu beharko didazu ordenagailua konpontzearren, ezta? –Orain ezin dut, lan mordoa daukat. –Egin lan, egin; baina ez pentsa zerbait ordaintzeaz libratuko zarenik.

4. Orde ●

●

● ●

●

■ Aztertu nabarmendutako aditz laguntzaileak eta erantzun. ●

●

● ● ● ●

Nolako perpausak lotzen dituzte? a) Maila bereko perpausak. b) Beste batzuen barruan dauden perpausak.

● ●

Or Irr Au Ja Go Ez

6. Bihu

2. Kopiatu perpausak koadernoan eta inguratu aditzak. Ondoren,

adib

bereizi perpaus nagusiak eta mendeko perpausak.

●

Nik ez dizut esan bihar ezin izango naizenik joan. ● Atzo ez zen eskolarik egon, elur asko egiten zuelako. ● Oso altua bada ere, niri ez dit beldurrik ematen. ● Osaba etorri zenerako, ni etxean nengoen. ● Anak galdetu dit ea joango zaren aireportura. ● Telebistan esan dutenez, Athleticek atzerritarrak fitxatuko ditu. ● Entzun dut Mozartek zortzi urterekin bazekiela pianoa jotzen. ●

●

● ● ●

30/4/09

No Ez No (G Ze (E Ze No Ze

10:40:57 133106 _ 0078-0091.ind

Erantzunak 1. • Guztiek marka bat dute. / • Beste batzuen barruan dauden perpausak. 2. • Nik ez dizut esan (N) bihar ezingo naizenik joan. (M). / • Atzo ez zen eskolarik egon (N), elur asko egiten zuelako. (M). / • Oso altua bada ere (M), niri ez dit beldurrik ematen. (N). /• Osaba etorri zenerako, (M) ni etxean nengoen. (N) / • Anak galdetu dit (N) ea joango zaren aireportura. (M) / • Telebistan esan dutenez, (M) Athleticek atzerritarrak fitxatuko ditu. (N) / • Entzun dut (N) Mozartek zortzi urterekin bazekiela pianoa jotzen. (M). 3. Ez egiteko/ dugunik / etortzeko / ez dela / zenik / duzuela. 4. • Txistuko irakasleak esan zigun etxean bi orduz jotzeko. / • Oraintxe konturatu naiz ez dudala dirurik ekarri. / • Josuk esan du txalaparta jotzen ikasiko duela. /• Anek ez du esan Aitorren etxea oso ederra denik. / • Leirek katalogo berriak bidaltzeko eskatu die dendakoei.

84 133117 _ 0120-0135.indd 128

txi ira na ora eg du ika An ed die bid

5. Ama

Zer berezitasun dute aditz horiek? a) Guztiek marka bat dute. b) Ez dute markarik. c) NOR erako aditzak dira.

Hasteko, irakurri lehen ariketako testua eta, hausnartu ondoren, erantzun galderei. Irakasleak erabakiko du ariketa hori egitearekin batera, komeni ote den landuko den kontzeptua aurkeztea edota ■ Non agertzen dira menderagailuak? Zein dira? eranskinean Gramatika ikasten laguntzeko atalean datorren azal84 pena aztertzea eta ikasleekin batera hari buruz dakiten guztia berri133106 _ 0078-0091.indd 84 kustea. Hurrengo ariketetan, menderakuntza zertan den landuko dute ikasleek, eta mendeko perpausak eta perpaus nagusiak bereiziko dituzte. Horrezaz gain, perpaus osagarrien funtzioa zein den aztertu eta perpaus osagarriak eratzeko menderagailu erabilienak landuko dituzte.

3. Berri

5/6/09 12:47:19

6 3. Berridatzi esaldiak, menderagailu osagarriak erabiliz. ● Amonak esan du asteburu honetan ez (egin) … garbiketarik. ● Nik ez dut entzun bihar jaia edukiko (dugu) … ● Agindu zigun goiz (etorri) … ● Irakasleak esan du idazlana ez (da) … biharko. ● Ez zuen uste irratiak esandakoa egia (zen) … ● Argi dago zuek irabaziko (duzue) …

4. Ordenatu beheko hitzak, perpausak osatzeko. txistuko/esan/etxean/orduz/bi/zigun/ irakasleak/jotzeko. ● naiz/ekarri/dirurik/konturatu/dudala/ oraintxe/ez. ● eguzkia/duzu/aterako/bihar/dela/uste/? ● du/txalaparta/Josuk/jotzen/duela/esan/ ikasiko. ● Anek/Aitorren/du/denik/esan/etxea/ez/ ederra/oso. ● die/Leirek/eskatu/dendakoei/katalogo/ bidaltzeko/berriak. ●

5. Amaitu perpausak nahi duzun eran. ● ● ● ● ● ●

Orain dela gutxi arte ez dut jakin … Irratian esan zuten … Auzokoek ikusi dute … Jakinarazi didate … Gogoratzen naiz … Ez dugu uste …

6. Bihurtu galdera zuzenak zehar-galdera, adibidean bezala. ●

●

● ● ●

Non utzi ditut giltzak? (Ezin dut gogoratu.) Ezin dut gogoratu non utzi ditudan giltzak. Nondik ateratzen da eguzkia? (Galdetu zigun.) Zergatik haserretu zara nirekin? (Ez dut ulertzen.) Zer gertatu zaizu? (Kontatu behar didazu.) Non dago ezkutatuta? (Ezin dizut esan.) Zer dago hor? (Ezetz igarri.)

Izaskunek liburu batean irakurri du Orain dela gutxi jakin dut ● Antonek ez du uste ● Ez dirudi ● Esan digute ● On Kixotek ez zuen uste ● Autobusean entzun dugu ●

Edukien azalpena

●

Menderakuntza Menderakuntza perpaus bat beste perpaus baten barruan txertatzean datza. Txertatutako perpausari mendekoa deritzo, eta besteari, perpaus nagusia. Biak ez dira maila berekoak: perpaus nagusia bera bakarrik ager eta uler daiteke; mendeko perpausa, aldiz, ez: Esan Unairi (p. nagusia) etor dadila (mendeko p.). Mendeko perpausa eta perpaus nagusia lotzeko, menderagailuak erabiltzen ditugu eta aditzari atxikita doaz.

✔ ez dagoela eskolarik. ✔ oso ados dagoenik. ✔ errotak zirenik. ✔ oso jatorra dela. ✔ bikain aterako duenik. ✔ gizakia oraindik ez dela Ilargira heldu. ✔ Urtzi euskaldunen jainkoa dela.

8. Idatzi txiste hau zehar-estiloan, hau da, perpaus osagarriak erabiliz.

Loro elebiduna Gizon bat txori-dendara sartu zen eta loro elebiduna eskatu zuen. Dendariak hanka bakoitzean soka bat zuen bat erakutsi zion.

Mendeko perpaus motak Mendeko perpaus motak hauek dira: osagarriak, erlatibozkoak eta adberbialak (konparaziozkoak, denborazkoak, moduzkoak, ondoriozkoak, baldintzazkoak, kontzesiozkoak, kausazkoak eta helburuzkoak).

–Ezkerreko sokari tira eginez gero, euskaraz hitz egingo dizu –azaldu zion saltzaileak–, eta eskuinekoari tira eginez gero, katalanez egingo dizu. –Aizu, eta biei batera tira egiten badiet? –galdetu zion bezeroak. –Zozoa halakoa! Lurrera joango naiz mokoz aurrera! –erantzun zion loroak.

Perpaus osagarriak Zer? Galderari erantzuten diote. Perpaus osagarriak hiru motatakoak dira nagusiki: adierazpenezkoak, galderazkoak eta agintezkoak. Hona menderagailu erabilienak:

■ Kontatu zuk dakizun beste txiste bat zehar-estiloan.

9. Eman zure iritzia. Zuk zer uste duzu? ● ● ● ●

Loroaren txistea oso ona da. Munduko gerra guztiak laster amaituko dira. Bihar jai emango dizue irakasleak. Bihar eguraldi ona egingo du.

-(e)la: perpaus nagusia baiezkoa denean, mendeko perpausaren aditzari (-(e)la lotzen zaio: Aititak esan dit bihar euria egingo duela.

85 30/4/09

10:40:57 133106 _ 0078-0091.indd

6. UNITATEA

7. Osatu perpausak bi zutabeetako osagaiekin.

5. Erantzun librea. 6. • Ezin dut gogoratu non dauden giltzak. / • Galdetu zigun nondik ateratzen den eguzkia. / • Ez dut ulertzen zergatik haserretu zaren nirekin. /• Zer gertatu zaizun kontatu behar didazu. / • Ezin dizut esan non dagoen ezkutatuta. / • Ezetz igarri zer dagoen hor! 7. • Izaskunek liburu batean irakurri du gizakia oraindik ez dela ilargira heldu. / • Orain dela gutxi jakin dut Urtzi euskaldunen jainkoa dela. / • Antonek ez du uste bikain aterako duenik. /• Ez dirudi oso ados dagoenik. / • Esan digute oso jatorra dela. / • On Kixotek ez zuen uste errotak zirenik. / • Autobusean entzun dugu ez dagoela eskolarik. 8. Saltzaileak azaldu zion ezkerreko sokari tira eginez gero, euskaraz hitz egingo ziola, eta eskuinekoari tira eginez gero, katalanez egingo ziola. Bezeroak galdetu zion zer gertatuko zen biei batera tira egiten bazien, eta loroak erantzun zion lurrera joango zela mokoz aurrera. 9. Erantzun librea.

30/4/09

10:41:00

-(e)nik: perpaus nagusia ezezkoa denean, mendeko perpausaren aditzari -(e)nik lotzen zaio: Itziarrek ez du ikusi auto bat zetorrenik. -t(z)eko: perpaus nagusian agindua agertzen denean, mendeko perpausaren aditza jokatu gabe doa eta -t(z)eko menderagailua hartzen du: Jonek esan du hortik kentzeko. (ea)… -(e)n: zehargalderak egitean, mendeko perpausaren aditzari -(e)n lotzen zaio: Ez dakit non dagoen. -(e)n ala ez: galderaren erantzuna baiezkoa ala ezezkoa den adierazten dugu: Ez dakit etorriko den ala ez.

85 133117 _ 0120-0135.indd 129

5/6/09 12:47:19

Testu 1.

Helburuak

IKA

gald ●

• Iritzi-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

●

• Iritzi-testuaren egitura aztertzea.

●

• Iritzi-testuak sortzea.

Ze Ze te Ze B

2. Azal

dituz

Iradokizun didaktikoak

a) Ir

b) A

Unitate honetan energia eolikoari buruzko iritzi-testua izango dute ikasleek aztergai. Lehenik eta behin, irakurri testua behin baino gehiagotan, neska-mutilek ondo ulertu dutela ziurtatzeko. Ondoren, ekin ariketak egiteari.

c) A ■

den ener

ALD

Testua aztertzea ataleko ariketak irakurgaiari buruzkoak dira. Lehen ariketan, testuaren gaia aztertzeko eta bertan bildatuko ideia nagusiak azaltzeko zenbait galdera ageri dira. Bigarrenean, berriz, testua zein motatakoa den eta horrelako testuek nolako ezaugarriak izan ohi dituzten azaltzeko eskatzen zaie ikasleei. Hirugarren ariketan, energia eolikoaren alde onen eta txarren zerrendak egitea proposatzen zaie neska-mutilei. Azkenik beren iritzia ematea eskatzen zaiei ikasleei. Azken ariketa ahoz zein idatziz egin daiteke, irakasleak erabakiko du hori. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, iritzi-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, iritzi-testua idazteko prozesua urratsez urrats eginez joan daitezen. Lehenik eta behin, beraz, aztertu argazkiak eta erantzun beheko galderei. Gero, egin eraikin horien alde onen eta txarren zerrendak eta amaitzeko, idatzi haietakoren bati buruzko iritzitestua, zazpigarren ariketan ageri diren gomendioak aintzat hartuz. Azkenik, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko eztabaida txikia. Eskatu ikasleei beren erantzunak arrazoitzeko, eta ziurtatu hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta begirunez jokatzen dutela besteen iritziak direla eta.

● ● ● ●

●

B za

■ Z

4. Azal

buru ●

●

Ze en Ze oh al B tx

133106 _ 0078-0091.ind

Erantzunak 1. • Energia eolikoa. / • Mendiak errotaz bete zaizkigu, haizearen energia aprobetxatzeko, baina errotek kalteak eragiten dizkiete txoriei, zarata handia egiten dute eta paisaia itsusten dute. / • Energia eolikoak alde on ugari ditu; alde txar bakarra paiasaian duen eragina da, bestelako eraginak ez daude frogatuta. Ezinbestekoa da energia berriztagarriak garatzea, ez-berriztagarriak ordezkatzeko. 2. Iritzi-testua. / ■ Erantzun librea. 3. Alde onak: energia berriztagarria sortu, enplegua sortu, auto-hornikuntza sustatu, udalentzeko eta aldundientzako diru-sarrerak sortu. / Alde txarrak: paisaia itsustu, hegaztiei kalte egin, zarata

86 133117 _ 0120-0135.indd 130

IKA

18/6/09 10:10:25

6 Testua aztertzea

Testua sortzea

5. Aztertu argazkiak eta erantzun.

IKASTEN IKASI. Aztertu testuak eta erantzun

galderei. ● ●

●

Ikasten ikasteko gaitasuna

Zein da testuen gaia? Zer aipatzen da Errotaz beteriko mendiak testuan? Bildu ideia nagusiak. Zer aipatzen da Energia eolikoa testuan? Bildu ideia nagusiak.

Zerrendak Zerrendak oso erabilgarriak dira, batez ere testu bat idazten hasi aurretik ideiak biltzeko bertan. Ideiak burura etorri ahala idatzi eta, ondoren, garrantziaren edota hurrenkera logikoaren arabera ordenatzen dira, testuko paragrafoetan banatzeko.

2. Azaldu. Nolako testuak dira irakurri dituzunak? a) Iritzi-testuak. b) Argudio-testuak. c) Azalpen-testuak. ■ Zer-nolako ezaugarriak izan ohi dituzte horrelako testuek?

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

IKASTEN IKASI. Aztertu testuetan ematen

den informazioa eta idatzi zerrenda banatan energia eolikoaren alde on eta txarrak.

● ● ●

ALDE ONAK ●

ALDE TXARRAK

●

.........................

●

.........................

......................... .........................

Zer-nolako eraikuntzak ageri dira bertan? Zertarako eraikitzen dira? Zure herrian edo eskualdean ba al dago horrelakorik? Zein iritzi du jendeak horri buruz?

Programa honetan ageri den testuak euskal kultura- eta arte-adierazpenak ezagutzeko, ulertzeko, balioesteko eta ikuspegi kritikoz baloratzeko gaitasuna garatzekomodua ematen du.

6. Aukeratu eraikuntza horietako bat, hausnartu, eta egin alde onen eta txarren zerrendak. ●

Zein alde on eta txar ikusten dizkiozu eraikuntza horri?

Zientzia-, teknologiaeta osasun kulturarako gaitasuna

7. Zerrendan bildutakoa aintzat hartuta, idatzi ●

Beste alde onik edo txarrik bururatzen al zaizu? Osatu zerrendak.

■ Zure ustez, zein dira garrantzitsuenak, alde onak ala txarrak? Zergatik?

4. Azaldu. Zer dakizu energia berriztagarriei buruz? ●

●

Zer dira eta zein dira energia berriztagarriak? Zein alde on dituzte ohiko energia-iturrien aldean? Ba al dute alde txarrik? Zein?

6. UNITATEA

aldeko edo kontrako iritzi-testua. ✔ Azaldu nolako ezaugarrik dituen aukeratutako eraikuntza motak. ✔ Bildu ideiak paragrafoetan antolaturik. ✔ Eman zure iritzia modu argian.

Mintzatu ikasleekin energia berri berriztagarriei buruz eta egin haien alde onen eta txarren zerrendak. Ikasleak gai horretan oso jantzita ez badaude, eskatu informazioa bilatzeko.

Zure ekarpena 8. Eztabaidatu ikasgelan. ●

●

Gobernu-erakundeek ingurumena babesteko neurri egokiak hartzen dituztela iruditzen zaizue? Zer neurri hartuko zenituzkete zuek haien lekuan egonez gero?

87 30/4/09

10:41:23 133106 _ 0078-0091.indd

30/4/09

10:41:27

handia egin, eremu elektromagnetikoa sortu, mendian errepideak eraiki beharra eragin. / • Erantzun librea. 4. Erantzun librea. 5. Merkataritza-zentroa, urtegia, autobidea. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea.

87 133117 _ 0120-0135.indd 131

5/6/09 12:47:21

Literatura Helburuak • Baliabide literarioak aztertzen jarraitzea. • Hiperbolea lantzea. • Olerkiak errezitatzea.

Iradokizun didaktikoak Literatura-programan, hainbat idazle euskaldunen lanak, era guztietakoak, ezagutzeko eta aztertzeko modua izango dute ikasleek. Programaren xedea literaturako genero nagusiak eta baliabide estilistiko erabilienak ezagutaraztea da, betiere ikasleei literaturaz gozatzeko aukera emanez. Testuez gain, azterketan nahiz hausnarketan oinarritutako zenbait ariketa proposatzen dira, hain zuzen ere, neska-mutilen sormena bideratzea helburu dutenak. Lehenik eta behin, irakurri eta, nahi izanez gero, abestu hasierako bertsoak. Ziurtatu ikasleek modu adierazkorrean irakurtzen dituztela eta eman beharrezko laguntza, hala izan dadin. Ondoren, erantzun azpiko galderei eta alderatu edo eztabaidatu ikasleen erantzunak.

Horra sei bertso kalegarbitzaileari, zeina bere izenez den Joxe Mari. Erreza lezazkike1 hiru abemari, indarra etortzeko zaldi zuriari. Animali hori urriki zait neri, falta du ugari Dago eskeletoen egoteko guri; itxurak harturik; kartoiakin egina dina3 jan ezak dauka 2 dela diruri. horrela galdurik!

● ● ● ●

●

2. Azte ●

Bilintx (moldatua)

Nola ez da egongo oso argaldurik, edukitzen badute askotan baraurik? Zaldi horreri nik ez det esperorik ezer ikusterik hezurrak besterik; ez du behintzat izango odol-kolperik.

Ze Ze Ze Ze ba Au di a

■ E

●

● ●

litzazke, ahal izango lituzke 2 dirudi 3 adina, behar beste 4 dauka 5 garraiatu

●

Za na Ze ad Zu K hi B

IKA

fitxa hipe

■ Nori jarri dizkio bertsoak Bilintxek? Nor da bertsoetako benetako protagonista? Zer esaten da hari buruz?

E ..

EGILEA

4. Idatz

Indalezio Bizkarrondo "Bilintx" Donostian jaio eta bertan hil zen. Zorigaiztoa lagun izan zuen bere bizitza osoan Bilintxek, eta heriotza ere zorigaiztoak ekarri zion. Maitasunaz eta edertasunaz idatzi zituen bere bertso gehienak eta bizitzaren garratza umore eta ironia finez azaltzen jakin zuen. Bertso horietariko asko euskal kantutegian gordetzen dira, abesti ezagun bilakaturik.

● ● ● ● ●

be ez pe ge ip

■ A

■ Ezagutzen al duzu horietakoren bat?

30/4/09

10:41:29 133106 _ 0078-0091.ind

Erantzunak 1. • Hiru bertso ageri dira. / 14 lerro ditu bakoitzak. / • 7 / 6 / 7 / 5 / 7 / 6 / 7 / 6 / 6 / 6 / 6 / 6 / 7 / 5. / • Errimak 2, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 14 lerroetan daude eta hauek dira errimatzen duten hitzak: Garbitzaileari - Joxe Mari - abemari - zuriari - hori - neri - ugari - guri - diruri; harturik - galdurik - argaldurik - baraurik - nik - esperorik - ikusterik - besterik - kolperik; falta - planta - aguanta - hanka jan ta - jiraka - da ta - daka - kaka. / • Bederatzi. / ■ Erantzun librea. 2. • Argaltasuna. / • Adib.: Kartoiakin egina dela dirudi. / Dago eskeletoen itxura harturik. / Ez det espero nik ezer ikusterik hezurrak besterik. / Flakiarekin ezin mugitu du hanka… / • Bai. Gehienak oso puztuta daude./ • Animalia hori kartoiakin eginda dirudi, flakiarekin

88 133117 _ 0120-0135.indd 132

IKA

eran Lana sobra du baina janaria falta; urrikigarria da dakarren planta. Gaixoak ez lezake luzaro aguanta, flakiarekin ezin mugitu du hanka. Pentsu gutxi jan ta kalean jiraka, gaizki bizi da ta indarrik ez daka;4 ezin karriatu5 du karro bat kaka.

ZALDI ZURIARENA

Bertsoez gain, haien egileari buruzko oinarri-oinarrizko informazioa biltzen duten fitxak ere ageri dira lehen orrialdean. Baliatu fitxetan ageri diren galderatxoak Bilin88 txi nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta ho133106 _ 0078-0091.indd beto ezagutzeko. Lehen ariketan, bertsoen egiturari buruzko galderak azaltzen dira. Galderei erantzun baino lehen, berrikusi bertsogintzari buruz aurretik ikasitakoa; hots, bertsoa zer den, zer-nolako bertsoak ezagutzen dituzten neska-mutilek, zer diren oinak, puntuak, eta abar. Ondoren, ekin bertsoak aztertzeari eta galderei erantzuteari. Ikasleek beren kasa egiteko arazoak izango dituztela pentsatuz gero, ariketa ozenki eta guztion artean egin daiteke.

5/6/09 12:47:21

6 1.

IKASTEN IKASI. Aztertu bertsoen egitura eta

erantzun. ● ● ● ●

●

katuari. Erabili hiperbolea.

Zenbat bertso ageri dira? Zenbat lerro ditu bakoitzak? Zer silaba kopuru du lerro bakoitzak? Zer hitzek errimatzen dute bertso bakoitzean? Aukeratu erantzun zuzena. Zenbat puntu dituzte bertsoek? a) zazpi b) zortzi c) bederatzi

■ Erantzundakoa kontuan izanda, osatu bertsoen eskema.

2. Aztertu bertsoetan esaten dena eta erantzun. ●

●

● ●

al ke

●

Zaldia dela-eta, zer ezaugarri nabarmentzen da bertsoetan? Zer esaldiren bidez ematen du hori aditzera bertsoen egileak? Kopiatu. Zure ustez, hiperbolea da haietakoren bat? Kopiatu koadernoan bertsoetan ageri diren hiperboleak. Bertsoetan konparazio bat dago. Zein?

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat hiperbolearen berri bilduz. HIPERBOLEA Zer da? ......................................... ... Egitura eta ezaugarriak: .............. .... ................................................. ..

Adibideak: ...................................

4. Idatzi hiperboleak hauei buruz. ●

● ● ●

begi handi-handiak ezpain gorri-gorriak pertsona altu-altua gela txiki-txikia ipuin luze-luzea

■ Asmatu zuk nahi duzunari buruzko beste bi hiperbole.

Literatura-atal honetako ariketa gehienen helburua hiperboleak baliabide estilistiko gisa eskaintzen dituen aukerak aztertzea eta lantzea da. Unitate honetan, aurrekoan bezalaxe, landu den baliabide estilistikoaren ezaugarrien eta adibideen berri biltzen duen fitxa osatzea proposatzen zaie ikasleei. Interesgarria izan daiteke baliabide guztien fitxekin fitxategia egitea.

6. Irakurri pasarte hauek eta erantzun. Zer baliabide ageri dira bertan? «Etxean gauza txarren bat gertatzen zen. Gurasoak aurpegi tristez zeuden sukaldean, bi kristal pusketa zutela begietan. Horregatik ez ziren konturatu nire zapatila lokaztuekin.»

MAITE GONZALEZ, Maiderren taupada bilduma

Amaierako txartelean, orrialdeotan jorratutako gaiari buruzko informazio osagarria ageri da. Baliatu informazioa ikasleek gaiari buruz zer pentsatzen duten azaltzeko edota eztabaidatxoak egiteko. Honako honetan, eguneroko hizkuntzan erabiltzen diren hiperboleak aipatzeko eskatzen zaie. Bildu zerrenda batean ikasleek aipatutako hiperboledun esapideak, baina kontuan hartu erdarakadak izan ordez, euskal esapide jatorrak izan behar dutela.

«Ohetik, zeruaren zati bat ikusten zuen Simonek, ispilu lurrundu bat bezalakoa; eguna argitzen ari zuen, baina artean izar batzuk ageri ziren oraindik.»

JUAN KRUZ IGERABIDE, Txirrina (moldatua)

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

●

«Rafaelek urte asko zituen. Auskalo zenbat! Mende-erdi bat hanka bakoitzean edo horrelako zerbait.»

ANJEL LERTXUNDI, Tristeak kontsolatzeko makina (moldatua)

Gehiago jakiteko HIPERBOLEAK EGUNEROKO HIZKERAN Hiperboleak oso adierazgarriak dira eta, literaturan ez ezik, eguneroko hizkeran ere sarri erabiltzen dira esaten duguna indartzeko. Adibidez, gauza bat garizuma baino luzeagoa dela diogunean, hiperbolea erabiltzen ari gara.

Edukien azalpena Hiperbolea Idazleek, ideia bat nabarmentzeko edota irakurlearengan zirrara handiagoa sortzeko, hiperboleak erabiltzen dituzte sarritan.

■ Bururatzen al zaizu eguneroko hizkeran erabiltzen den beste hiperbolerik? Bildu ikasgelan aipatutakoak.

89 30/4/09

10:41:29 133106 _ 0078-0091.indd

6. UNITATEA

5. Jarri bertso bat zortziko handian argazkiko

30/4/09

ezin mugitu du hanka, indarrik ez daka, ezin karriatu du karro bat kaka…; bigarren bertso osoa… / • Kartoiakin egina dela dirudi. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

10:41:30

Hiperbolea baliabide literario bat da, eta nolakotasunak, gertakariak, kantitateak eta abar izugarri puztean datza, errealitatetik kanpo azalduz. Adibidez, idazleak zerbait edo norbait zerua ukitzerainoko handia dela esaten badu, hiperbolea erabiltzen ari da (handi-handia dela esateko).

6. Gurasoak aurpegi tristez zeuden sukaldean, bi kristal pusketa zutela begietan. METAFORA (kristalak = malkoak) Ohetik, zeruaren zati bat ikusten zuen Simonek, ispilu lurrundu bat bezalakoa. KONPARAZIOA (Zeruaren itxura eta ispilu lurrundua) Rafaelek urte ako zituen. Auskalo zenbat! Mende-erdi bat hanka bakoitzean edo horrelako zerbait. HIPERBOLEA

■ Erantzun librea.

89 133117 _ 0120-0135.indd 133

18/6/09 10:10:28

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI NA

1. Entzun Anjel Alkainekin buruz buru elkarrizketa arretaz eta erantzun.

5. Iraku

● ● ● ●

Bukatutakoan, zuzendu ariketak guztion artean eta ozenki. Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edukiei eta ikasi dituzten gauzei buruz. Ikasketaren segimendua Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko.

L toa, asko moa hain neba esate tea l armi

■ Entzun duzun elkarrizketa formala dela iruditzen zaizu? Zergatik?

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Elektrizitate-iturri biziduna Aingira elektrikoa (Electrophorus electricus) gimnotidoen familiako arrain bat da, 600 voltioko deskarga elektrikoak sor ditzakeena, zelula berezi batzuei esker. Deskarga elektrikoak harrapakinak ehizatzeko eta beste aingira batzuekin komunikatzeko erabiltzen ditu.

6. Berr

osa

"Jua

Aingira elektrikoak Hego Amerikan bizi dira, Amazonas eta Orinoko ibaien arroetan. Haien gorputza ardazkara eta luzea da, eta espezimen handienek bi metroko luzera eta 20 kiloko pisua har dezakete. Azala gris berdexka dute, ia ezkatarik gabea. Buru zapal eta aho handikoak, hortz zorrotzak dauzkate barailetan.

7. Kopi

berb

atse

8. Eran

Organo elektrikoak sabelaldean kokatuta dauzkate; hiru pare guztira. Pare batek, Sachs organoa izenekoak, tentsio apaleko deskargak sortzen ditu (10 voltio ingurukoak), harrapakinak hautemateko eta beste aingira batzuekin komunikatzeko erabiliak. Beste bi pareek, Hunter organoek, sortutako deskargak 50 aldiz handiagoak dira, harrapakinak eta harrapariak hil edo geldiarazteko adinakoak.

● ● ●

GAI NA

●

● ● ●

Arraroa bada ere, Euskal Herrian aingira elektrikoak aurki ditzakegu. Aingira elektrikoek berez sortzen dute elektrizitatea. Bi metroko luzera eta 20 kiloko pisua dute batez beste. Deskarga elektrikoak hozka egitean sortzen dituzte, ahoan duten organu bati esker. Elektrizitatea defendatzeko, ehizatzeko eta komunikatzeko bide gisa erabiltzen dute.

4. Egin inkestatxoa hamar bat laguni, etxean eduki nahi luketen maskotari buruz. ✔ Proposatu zenbait animalia mota. ✔ Bildu erantzunak, portzentaietan. ✔ Eman inkestatik ateratako ondorioen berri.

90 133106 _ 0078-0091.indd

30/4/09

133106 _ 0078-0091.ind 10:41:31

Erantzunak 1. • Anjel Alkain aktoreari eginiko buruz buruko elkarrizketa. /• Irratiesatariak Anjel Alkain aktoreari. /• Ez du uste serioak garenik. Zerbait izatekotan, zakar samarrak garela iruditzen zaio. / • Eskolako antzerki-taldean hasteko, eta gogorik izanez gero, aurrerantzean saiatzen jarraitzeko. / ■ Formala da. Komunikabide batean gertatzen da. 2. Irakurketa ariketa. 3. (G) Hego Amerikan bizi dira. / (E) / (G) Neurri horiek espezimen handienenak dira. / (G) Organo elektrikoak sabelaldean dituzte. / (E). 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

90 133117 _ 0120-0135.indd 134

Ze Ba Ze

3. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra diren. Zuzendu gezurrak. ●

Ahal denean, utzi ikasleei ariketak bakarka egiten eta mugatu denbora lana bukatzeko. Neska-mutilek zalantzarik izanez gero eta laguntza behar izanez gero, lagundu eta eman beharrezkoak dituzten argibideak.

Gai aldetik, zer-nolako elkarrizketa da entzun duzuna? Nork nori egindakoa da? Euskaldunak serioak garela uste du elkarrizketatuak? Zer uste du garela, zerbait izatekotan? Zer aholku eman die antzezle izan nahi duten gazteei?

5/6/09 12:47:22

6 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Inkestak egiteko eta haien emaitzak adierazteko. – Mendeko perpausak eta perpaus nagusiak bereizteko eta perpaus osagarriak modu egokian egituratzeko. – Txistukariak eta puntuaziomarkak egoki erabiltzeko. – Baliabide literarioak bereizteko, hiperbolea, bereizki. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri testua. Kutsidazu bidea, Ixabel Lo hartu nuen. Isiltasuna, atsedena, bakea. A zer sustoa, amatxo maitea; pentsa ezazue lo zaudetela ederki asko, halako batean, marrazki bizidun haietan hipopotamoak botatzen zuen hipo-aullido-huracanadoa entzuten da, hain modu zakarrean esnatu eta bi troglodita, Ixabelen nebak, ikusten dituzue lastaira aurrean, ez esnatzeko esaten. Argia itzali eta segituan isildu ziren. Ilargia ia betea leihotik, eta ilargiaren argitan ikusi nuen. Bi metroko armiarma bat, nire aurpegiaren bertikalean. Joxean Sagaztizabal Kutsidazu bidea, Ixabel (moldatua)

ako lula eko

6. UNITATEA

6. Berridatzi goiko testua zehar estiloan, perpaus osagarriak erabiliz. "Juan Martinek kontatu zidan lo hartu zuela …"

Oriesakeaho

guzgak eta eek, ha-

7. Kopiatu ts, tz, eta tx daukaten testuko hitz guztiak koadernoan, eta idatzi erro berbera edo atzizki berbera duten beste hitz batzuk ere, adibidean bezala. atseden

, atsedenleku, atsedenaldi…

8. Erantzun galderei. ● ● ●

Zerk ikaratzen du kontalaria? Ba al dago bi metroko armiarma? Normalean nolakoak izaten dira armiarmak? Zer baliabide literario da hori?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Azaldu ikasgelan. ●

● ●

●

Ba al da beldurra edo nazka berezia ematen dizun animaliarik? Nondik datorkizu animalia horrekiko fobia? Egin bozketa gisakoa ikasgelakoei fobia ematen dizueten animaliei buruz eta bildu emaitzak grafiko batean, portzentaiak kontuan izanda. Zein animalia mota dira beldurgarrienak?

10. Bilatu beldur handiena ematen duten animaliei buruzko informazioa eta idatzi testu bat, haiei eta kultura desberdinetan haiek eragindako sentipenei buruz.

91 30/4/09

133106 _ 0078-0091.indd 10:41:31

30/4/09

10:41:32

6. Juan Martinek kontatu zidan lo hartu zuela eta isiltasuna, atsedena eta bakea baino ez zeudela. Baina, halako batean, sekulako sustoa hartu zuela, marrazki bizidun haietan hipopotamoak botatzen zuen hipo-aullido-huracanadoa entzuten hasita, esnatu egin zela eta bi troglodita, Ixabelen nebak, ikusi zituela lastaira aurrean, ez esnatzeko esaten. Argia itzali zuela eta, segituan isildu zirela. Baina, handik gutxira, ilargia ia betea leihotik, sartzen ari zela, bi metroko armiarma bat, ikusi zuela ilargiaren argitan, bere aurpegiaren aurrean. 7. Erantzun librea. 8. • Bi metroko armiarma batek./ • Ez, ez dago horrelako armiarmarik. Normalean armiarmak txikiak izaten dira. / • Hiperbolea. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

91 133117 _ 0120-0135.indd 135

5/6/09 12:47:23

Besaulkia

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Erreklamazio-orriaren ezaugarriak bereiztea. • Perpaus erlatiboen ezaugarriak ezagutzea eta horrelako perpausak zuzen erabiltzea. • Prozedura-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Landutako testu motak sortzeko gai izatea. • Sinestesiaren ezaugarriak bereiztea.

Edukiak • Besaulkia narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Telefono-elkarrizketa baten tankera duen testua entzutea eta ulertzea, eta era berean, telefonoelkarrizketetan erabilitako erregistroari zein esapideei buruz hausnartzea. Horrezaz gain, agurtzeko erak lantzea.

•

• Testu batetik abiatuta, erreklamazioak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea, eta azkenik, erreklamaziotestua idaztea.

•

• Menderakuntza zertan den aztertzea, eta mendeko perpausen barruan, perpaus erlatiboen ezaugarriez jabetzea eta haiek lantzea. • H letradun hitzen idazkera zuzuena berrikustea. • Alboka nola jo azaltzen duen prozedura-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko prozedura-testua sortzea. • Baliabide literarioak aztertzen jarraituz, sinestesia zertan den aztertzea eta lantzea.

92 A 133117 _ 0136-0151.indd

136

5/6/09

12:48:12

Unitatearen eskema 7. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Besaulkia

Menderakuntza: perpaus erlatiboak

H letra

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Prozedura-testua

Sinestesia

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Telefonoelkarrizketak Idatzizko komunikazioa Erreklamazio-orria

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Literatura-atalean orain arte ikusitako baliabide estilistikoak arras ezagunak eta, areago, noizbait landuak ere baziren. Honako unitatean, alabaina, sinestesia izango dugu aztergai, eta baliteke ikasleentzat hain ezaguna ez izatea. Azalpena ongi ulertu dutela ziurtatu, eta ez dute arazo berezirik izango haren lanketari ekiteko.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

92 B 133117 _ 0136-0151.indd

137

5/6/09

12:48:12

Besaulkia

Helburuak • Besaulkia narrazioa irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

● ●

Iradokizun didaktikoak

●

Irakurri baino lehen

●

Irakurketari ekin baino lehen, erreparatu ezkerraldean ageri diren galderei. Irakurri eta egin galderak ikasleei. Neska-mutilen erantzun eta azalpenetatik abiatuta, ahal izanez gero, jarraitu irudiek nahiz gaiak burura ekartzen dietenari buruz mintzatzen, ahozko jarduna eta motibazioa lantzeko asmoz.

Etxeko zer gelatan ote dago irudiko neska? Nolakoa da gela hori? Zertan ote dago neska? Zer ageri da eskuineko argazkian? Zure gelako leihotik begiratuz gero, zer ikusten da egunez? Zer ikusten da gauez?

ONDO IRAKURTZEKO ●

Ozenki irakurtzean, egin puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak eta zaindu doinua eta ahoskera.

tatik tan asti izar arte egun A kian eta Terr gera goen zeud Gur ziru nah ten begi tan E joat egun kian begi etxe bai, etza gori I zer gau egin bitx kue rraia tuta besa dago bak lean ordu espa tzen tzen

da batez gertatu zen dena, nire izeba Nahia Bartzelonan bizi zenean. Gurasoen etxera itzuli ordez, udako asteetan taberna batean egingo zuen lan, ikasketak ordaindu ahal izateko. Goiz batez, gosaltzen ari zela, ateko txirrina entzun zuen. Bizilagunak ziren, abuztua kostaldean igarotzeko asmoa zuten, eta landareak ureztatuko ote zizkien galdetu zioten Nahiari: –Hemen dituzu giltzak. Astean behin bakarrik behar dute ura… Gustura ureztatuko zituela esan zien Nahiak, biologia ikasten zuenez, oso maite baitzituen landareak. Lasai asko joan ziren, beraz, bizilagunak. Jakin-minak bultzatuta, arrats hartan bertan, lanetik bueltatzerakoan, bizilagunen etxean sartu zen Nahia. Etxeko korridore iluna zeharkatu eta egongelara iritsi zen. Hantxe egin zuen topo lehenengo ezustekoarekin. Egongelatik terraza handi bat ikusten zen, eta kristalezko leiho handitik zerua, eguzkia arratseko kolore laranjekin, eta hiriko teilatuak, antenak. Zoragarria zen ikuspegia, eta hori gutxi balitz, landarez beteta zegoen gela; mota guztietakoak zeuden: hosto zabalekoak, finekoak, kaktusak… Eta terrazan, limoiondoak eta aurretik inoiz ikusi gabeko landare exotikoak. Oihana zirudien, paradisu moduko bat. Terrazako atea ireki, eta egongelaren erdian zegoen besaulkian eseri zen. Eguna nola joan eta gaua nola iristen zen ikusi zuen ber-

Irakurri ipuinaren izenburua, aztertu are hobeto irudiak guztion artean eta saiatu igartzen irakurgaia zeri buruzkoa den. Nahi izanez gero, eskatu ikasleei beren iritzien edo teorien berri biltzeko idatziz, ipuina irakurri ostean, hipotesiak eta kontakizuneko gertakariak alderatzeko. Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero 92 ikasgelan, bereziki animatu parte 133106 _ 0092-0105.indd hartzera. Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

30/4/09 10:43:36 133106 _ 0092-010

Ikasteko teknikak Testuari buruzko hipotesiak eta aurreriritziak Testuren bat irakurtzekotan garela, hari buruzko aurreiritziak izaten ditugu beti. Testu mota, harekin batera ageri diren irudiak eta abar lehen begiratu batean ikusita, halako ideia orokor bat sortzen da gure buruan. Irakurritakoan, berriz, aldez aurretik pentsatzen genuena egia ala gezurra zen jakiteko aukera izaten dugu. Izan ere, testuei buruzko hipotesiak egitea oso normala da. Sarritan, hipotesi edo lehen inpresio horrek baldintzatzen du irakurketa. Aurreiritzi horiek zenbaitetan sortzen duten jarrera negatiboa gainditu beharra dago, gaindituz gero jarrera kritikoa garatzen baita.

92 133117 _ 0136-0151.indd

138

5/6/09

12:48:13

elota-

ilaan-

aâ&#x20AC;Ś ten be-

zeuna heen, lagia, tieraak.

ian er-

7. UNITATEA

tatik: laranja eta kolore gorritan sutan zegoen zerua, urdinera igaro zen astiro eta, ilundu ahala, lehenengo izarrak agertu ziren, artizarra haien artean. Haize freskoak hartu zuen egunaren beroaren lekua. Antza, loak hartu zuen besaulkian, esnatu zenean gauerdia zelako eta zerua izarrez estalita zegoelako. Terrazara irten zenean zur eta lur geratu zen: zerua izarrez estalita zegoen eta aurreko etxeetan pizturik zeuden argiak. Milaka argi zeuden! Gurasoen etxe inguruko ipurtargiak ziruditen. Zeruko eta hiriko argiak nahastu egiten ziren, bat egiten zuten nolabait, eta Nahiak ezin zituen begiak handik kendu, argiak begietan itsastea bilatzen zuen. Egun hartatik aurrera, egunero joaten zen bizilagunen etxera, eta egunero hartzen zuen loak besaulkian, terrazako landareei eta izarrei begira. Telefonoak jotzen zuen bere etxean, eta bizilagunen etxean ere bai, baina hain gustura zegoen han etzanda, telefonoa erantzuteko gogorik gabe geratzen zela. Izeba Nahiak ez dit azaldu gerora zer gertatu zen. Baina, elkarrekin gaudenean, batzuetan, neka-neka eginda dagoela esaten dit, eta keinu bitxi bat egiten du ahoarekin eta eskuekin. Besoak luzatzen ditu jarraian, belaunak okertu, eta makurtuta geratzen da tarte luze batez, besaulki baten itxura hartuz. Ongi dagoen galdetzen diodan arren, izebak ez dit erantzuten. Askotan kalean gaudela gertatzen zaio hori, eta ordu bat eman dezake eite horretan espaloi baten erdian, aurretik igarotzen den jendeak bere bideari jarraitzen diola.

Irakurgaia Besaulkia ipuina Ixiar Rozas euskal idazleak idatzi du. Eskatu ikasleei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko eta eta haren berri emateko fitxa batean. Azaldu Ixiar Rozasi buruz bildutako informazioa ikasgelan eta, modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste, ikasleek irakurri nahi izanez gero, erreferentzia izan dezaten. Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina, oraingoan ozenki eta bananbanan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina dela.

Ixiar Rozas

93 30/4/09 10:43:36 133106 _ 0092-0105.indd 93

30/4/09

Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin irakurgaiari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian azaltzen dena, eta eskatu irakurgaiaren kritikatxoa egiteko; hots, zergatik atsegin duten azaltzeko, hain gustuko zer ez duten adierazteko, eta abar. Era berean, literatura-atalean orain arte landutako baliabide literarioak be10:43:38 rrikusi nahi izanez gero, proposatu irakurgaiaren azterketa estilistiko xumea egitea: eskatu kutsu literario handiena duten pasarteak bilatzeko eta idazleak erabilitako zenbait baliabide estilistiko aipatzeko, adibide eta guzti.

93 133117 _ 0136-0151.indd

139

5/6/09

12:48:13

Ort

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Narrazioko oinarrizko gertakariak ulertzea.

1. Aztertu ipuinaren osagaiak eta azaldu.

• Narrazioko gertakarien segida ordenatzea eta laburpena idaztea. • Narrazioko perpaus batzuen egitura aztertzea eta bertan aldaketak egitea. • Narrazioko lexikoa eta esapideak ulertzea.

●

Nor da kontakizuneko pertsonaia nagusia? Zer dakizu hari buruz? Non gertatzen da kontatzen zaiguna? Noiz gertatzen da? Zein da ekintza garrantzitsuena?

2. Erantzun galderei koadernoan. ● ● ● ● ●

Zer zegoen auzokoen egongelan? Zer ikusten zen egongelako leihotik? Nola aldatu zen paisaia egunetik gauera? Zer egiten zuen Nahiak egunero? Zer du berezia orain Nahiak?

Iradokizun didaktikoak Irakurritakoaren ulerkuntza lantzeko proposatzen diren jardueren artean badira ahoz eta idatziz egitekoak diren ariketak. Batzuetan, beren-beregi esaten da zein diren ahozkoak eta zein idatzizkoak; baina, beti bezala, irakaslearen esku dago hori erabakitzea hein handi batean. Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki egitea gomendatzen da. Irakurgaiaren lanketari dagozkion ariketak lau atal nagusitan banatuta daude: Lehenengoan ulermena lantzen da, testuaren gaineko hainbat galderaren bidez.

3. Adierazi zein den gertakarien ordena zuzena. Zer kontatzen zaigu irakurgaian?

●

Azkenik, zure ekarpena izena duen atalean, ikaslearen autonomia lantzen da.

Ikasten ikasteko gaitasuna Laburpenak egitea Sintesi-gaitasuna lantzeko aproposak dira laburpenak. Ideia nagusiak eta bigarren mailako ideiak bereizten trebatzeko lagungarriak dira.

i ..

m ...

Lexikoa 7. Bilatu hitz hauen sinonimoak irakurgaian. ● ●

garaztatu ustekabe igarobide

● ● ●

zabaltza itxura auzokide

●

laburpenak 6 edo 8 lerro izango dituela gehienez.

● ● ●

ipuinarentzat. ●

Zer gertatu ote zen auzokoak oporretatik itzuli zirenean?

Zur eta lur geratu. a) Sor eta gor geratu. b) Lur jota geratu. c) Harri eta lur geratu.

●

… … ● H ● E ● E ● H ● … ● G

Begiak ezin kendu. a) Begiak zabalik izan. b) Begiak atxikita izan. c) Begiak jota izan. Neka-neka eginda egon. a) Hauts eginda egon. b) Porru eginda egon. c) Gazte eginda egon.

133106 _ 0092-0105.ind 30/4/09 10:43:42

Erantzunak 1. • Nahia. Bartzelonan dago biologia ikasten, eta han geratu da udan lan egiteko eta diruarekin ikasketak ordaintzeko. Auzokoek etxeko landareak ureztatzeko eskatu diote. / • Auzokoen etxean, uda batean. / • Besaulkian eseri eta leihotik begira jartzea. 2. • Landareak, leiho handi bat eta besaulkia, erdi-erdian. / • Zerua eta hiriko etxeen teilatuak. / • Zeru gorria urdin ilunera igaro zen eta izarrez bete zen. Etxeetako argiak piztu ziren. / • Auzokoen etxera joaten zen eta besaulkian loak hartzen zuen. / • Edozein lekutan geratzen da lotan bezala, besaulkian balego bezala. 3. 1. Auzokoen giltzak hartu. 2. Egongelan harrituta. 3. Besaulkian lokartu. 4. Edozein tokitan lotan bezala.. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. • Goiz batez, gosaltzen ari zen bitartean, … / • Eta terrazan, limoiondoak eta aurretik inoiz ikusi ez zituen…/ • … gauerdia baitzen eta zerua izarrez estalita baitzegoen. 7. Garaztatu, ureztatu / ustekabe, ezusteko / igarobide, korridore / zabaltza, terraza/ itxura, eite / auzokide, auzo. 8. Sor eta gor geratu / Begiak atxikita izan / Porru eginda egon. 9. Erantzun librea.

94 133117 _ 0136-0151.indd

140

Ma bitx zioa Aal em bat eza itot

Nolakoa izan da zuretzat igaro den uda? Zer egin duzu? Gertatu al zaizu gauza bereziren bat? Kontatu idatziz eta, gertatu ez bazaizu, asmatu.

HIT

●

9. Azaldu ikasgelan. ●

G O M B

●

Zure ekarpena

5. Asmatu eta idatzi beste amaiera bat

HL ●

8. Adierazi zeinek duten emandako esapideen ●

Bigarren atalean egitura lantzen 94 da. Atal horretan, gertakarien segida osatu, laburpena egin eta 133106 _ 0092-0105.indd egitura sintaktikoak aztertuko dituzte ikasleek, besteak beste. Hirugarrenean lexikoa lantzen da, atal honen xedea lexikoa aberastea da testua oinarri hartuta.

Goiz batez, gosaltzen ari zela, ateko txirrina entzun zuen. Eta terrazan, limoiondoak eta aurretik inoiz ikusi gabeko landare exotikoak. Antza, loak hartu zuen, esnatu zenean gauerdia zelako eta zerua izarrez estalita zegoelako.

esanahi bera.

4. Egin ipuinaren laburpena. Kontuan izan

emandakoak erabiliz.

●

Egitura

6. Berridatzi irakurgaiko esaldi hauek,

5/6/09

12:48:14

7. UNITATEA

Ortografia 1.

Helburuak

H LETRA. Idatzi irudiei dagozkien izenak osorik koadernoan. Kontuan izan batzuek h letra dutela.

a ... ... n ...

• H letraren idazkera berrikustea eta lantzea.

... u ... ... ... a i ... ... nt... ...

Iradokizun didaktikoak Ikastunitate honetan, ortografiaprograman, h letraren erabilera zuzena berrikusiko dugu, bai hitz hasieran, baita hitz barruan ere, bokal berdinen nahiz desberdinen artean.

m ... ... ... ... s ...

... a ... ... t ... a

H LETRA. Kopiatu definizioak koadernoan eta eman dagozkien hitzak. ● ● ● ●

m ... ... ... k ...

l ... ... a ... r ...

Gogoratzearen kontrako ekintza. Ordaindu gabe lortzen dena. Mutilak anaiak dira, eta neskak… Birikak babesten dituzten hezurrak.

● ● ● ●

30 egun. Lo egiteko erabiltzen duguna. Ardoa sartzeko erabiltzen zen. Diru guztia gastatu.

Egin ariketak bakarka eta zuzendu arbelean. Kontuan hartu, halaber, ariketa haneton ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

HITZ BERDINTSUAK. Osatu esaldiak txarteletako hitzekin.

… jan zuten dena. adi harrek … behar ditugu txabola bat egiteko. ona ● Has … behingoz! olak oholak ● Eskiatzaile hori oso … da. ● Etorri …! hadi arrek ● Hegaztien … oso kolore biziak dituzte. hona ● … egon behar dugu; bestela, ihes egingo digu. ● Garai batean oso garrantzitsuak izan ziren Euskal Herriko …! ● ●

H LETRA. Berridatzi testutxoa zuzen, behar den hitzetan h letra jarriz.

Alferrikako aolkua Makal-makal ibiliz eta nekearen nekez ezinean, gizon batek arribitxiz betetako zakua zeraman bizkarrean. Orrela, leer eginda zioala, ibai bat zearkatu bearra gertatu zitzaion. Aalegintzen asi bezain laster, urak astindu ederra eman zion gizonari. Ori ikustean, ibaiertzean zegoen batek onela oiu egin zion: «Bizia salbatu nai baduzu, bota ezazu zama ori!». Baina bidaiari ergelak naiago izan zuen itotzea, altxorra uztea baino. Joan Emanuel infantea (moldatua)

95 133106 _ 0092-0105.indd 95 30/4/09 10:43:42

30/4/09 10:43:51

Erantzunak 1. Ihintza / asuna / huntza / mahatsa / laharra / mahuka / sahatsa. 2. • Gogoratzearen kontrako ekintza: ahaztea. / • Ordaindu gabe lortzen dena: doakoa / • Mutilak anaiak dira, eta neskak: ahizpak. / • Birikak babesten dituzten hezurrak: saihetsak . / • 30 egun: hilabetea. / • Lo egiteko erabiltzen duguna: ohea / • Ardoa sartzeko erabiltzen zen: zahatoa. / • Diru guztia gastatu: xahutu. 3. • Harrek jan zuten dena. / • Oholak behar ditugu txabola bat egiteko. / • Has hadi behingoz! / • Eskiatzaile hori oso ona da. / • Etorri hona! / • Hegaztien arrek oso kolore biziak dituzte. / •Adi egon behar dugu; bestela, ihes egingo digu. / • Garai batean oso garrantzitsuak izan ziren Euskal Herriko olak. 4. aholkua/harribitxiz/Horrela/leher/zihoala/zeharkatu/beharra/Ahalegintzen/hasi/Hori/honela/oihu/nahi/hori/nahiago

95 133117 _ 0136-0151.indd

141

18/6/09

10:09:00

Ahozko komunikazioa

Ida

Entzundakoaren ulermena

Helburuak

Errek

1. Entzun Informazioa telefonoz testua adi-adi.

• Telefono-elkarrizketa tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea.

1. Irak

2. Erantzun galderei.

• Telefono-elkarrizketan erabilitako erregistroari zein esapideei buruz hausnartzea.

● ● ● ●

• Agurtzeko esapideak lantzea.

●

Nora deitu du mutilak? Zertarako? Lehenik, nork erantzun dio? Eta gero? Zer gertatu da elkarrizketaren erdian? Eta zer gertatu da gero? Nork erantzun dio? Lortu al du mutilak nahi zuen informazioa?

E Iz K H

3. Kopiatu eta osatu laukia entzundako informazioarekin.

...................

Ayala Antzokia

...................

E Jo d ik e d

Getxo

...................

Otsailaren 22a

...................

Iradokizun didaktikoak

MILA BARRE ETA ALGARA BAT ANTZEZLANA

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Beti bezala, testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Entzundakoaren ulerkuntza lantzeko ariketaren ostean, telefonoelkarrizketetan erabilitako erregistroei eta esapideei buruzko bi ariketa ageri dira. Hizkuntza-funtzioa lantzeko ariketan, ziurtatu neska-mutilek egoerarekin bat datozen erregistro eta, beraz, agurtzeko era egokiak erabiltzen dituztela. Telefono-elkarrizketak antzeztea komeni da, orrialdeko lana berrikusteko eta biribiltzeko. Horrenbestez, proposatu egoerak guztion artean eta, binaka prestatzeko denbora apur bat hartu ondoren, antzeztu ikasgelan.

HERRIA

TOKIA

EGUNA

ORDUA

Telefono-elkarrizketak 4. Hausnartu eta erantzun. ● ● ● ●

●

Zer moduz? Arratsalde on

● ●

Txintxo ibili iepala!

● ●

Asm

eska ●

Hala ekarri Ondo segi

●

Ze No No

Errek

4. Auk ●

6. Asmatu elkarrizketak bat-batean eta antzeztu egoera hauek.

●

IKA ●

Agurtzea

●

2. Orria

■ Sailkatu erregistroaren arabera: lagunartekoak eta formalak.

●

Errek

Normalean, nori deitzen diozu telefonoz? Zertarako? Deitu al duzu inoiz informazioa eskatzeko? Kontatu. Deitu ez baduzu, zergatik ez duzu deitu? Nolakoa iruditzen zaizu entzun berri duzun elkarrizketa, formala ala lagunartekoa? Arrazoitu.

5. Adierazi esapide hauek kaixo ala agur esateko diren. ●

●

Port Aventuran zaudela, ikaskide batekin egin duzu topo. Dendariari erosi nahi duzunari buruzko informazioa eskatu diozu. Udaletxera joan zara kiroldegiari buruzko kexak azaltzera.

Zu Zu

✔ ✔ A ✔

96 133106 _ 0092-0105.indd 96

30/4/09 10:43:54 133106 _ 0092-0105.ind

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Zerberri izeneko informazio-zerbitzu batera, antzezlan bati buruzko informazioa eskatzeko. / • Lehenik, erantzungailuak; eta gero, zerbitzuko langileak. / • Deia eten egin dela. /• Berriz ere erantzungailuak erantzun dio lehenik; eta ondoren, lehengo neska berak. / • Bai, azkenean lortu du. 3. Bilbo, Ayala Antzokia, otsailaren 17a, 20:30. / Getxo, Getxo Antzokia, otsailaren 21a, 20:30. / Leioa, Kultur Leioa, otsailaren 22a, 17:00. 4. Erantzun librea. 5. Kaixo esateko: Zer moduz? (F/L), hala ekarri (F/L), iepala (L), arratsalde on (F/L). / Agur esateko: Txintxo ibili (L), ondo segi (F/L). 6. Erantzun librea.

96 133117 _ 0136-0151.indd

142

5/6/09

12:48:15

7. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Helburuak

Erreklamazioa

• Erreklamazio-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

1. Irakurri erreklamazioa eta erantzun. ERREKLAMAZIO-ORRIA

• Emandako testuaren egitura aztertertzea.

ERREKLAMAZIO-EGILEAREN DATUAK: Izen-deiturak: Amaia Arregi Agirre Kalea: Errementari Zenbakia: 7, 3-D Herria: Betelu Posta-kodea: 31890

• Erreklamazio-testuak idaztea. Telefono-zenbakia: 948510220

Iradokizun didaktikoak

Erreklamazioaren arrazoia: Joan den astean, iratzargailu bat erosi nuen, Tolosako Pagotxa S.L. etxetresnak izeneko dendan. Iratzargailua ez dabil ongi; nahi duenean jotzen du, beti ordu txikietan, eta bolumena ikaragarri altua du. Etxeko guztiak eta auzokoak esnatzen ditu. Goizean, ordea, ez du jotzen eta berandu heltzen naiz beti eskolara. Dendariak esan zidan kalitatea apartekoa zela, eta ez da hala. Horregatik, dirua itzultzea nahi dut, nahiago dut-eta nire lehengo iratzargailua. Eguna:

2007ko apirilaren 8a

Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua eta erantzun galderei. Ondoren, eskatu ikasleei telefonoelkarrizketa asmatzeko eta, egokia irudituz gero, proposatu ikaskideren batekin guztion aurrean antzeztea.

Amaia

Sinadura

●

Nork egin du erreklamazioa? Nori?

●

Zer dela-eta egin du?

●

Noiz egin du?

●

Zer konponbide proposatu du?

Gero, bildu zerrenda batean eredu gisako erreklamazio-orrian azaltzen diren datu guztiak eta aztertu zein den datu horiek eskatzearen zergatia.

Erreklamazioa prestatzea 2. Orria bete aurretik, telefonoz egin du Amaiak erreklamazioa. Asmatu eta idatzi neskaren eta dendariaren arteko elkarrizketa.

IKASTEN IKASI. Bildu zerrenda batean erreklamazio-orrian

eskatzen diren datu guztiak. Ondoren, erantzun. ● ● ●

Zer dira erreklamazioak? Nolako datuak ageri dira bertan? Nolako informazioa ageri da?

Erreklamazioa idaztea

ERREKLAMAZIO-ORRIA Erreklamazio-egilearen datuak. ■ .................... .............. .................................. ■ .................... .............. .................................. ■ .................... .............. .................................. ■

Bukatzeko, ikasleek laugarren ariketan ageri diren arrazoietariko bat aukeratu eta erreklamazioa idatziko dute, hasierako erreklamazio-orria eredutzat hartuta.

Norberaren autonomiarako eta ekimenarako gaitasuna

4. Aukeratu arrazoi hauetako bat eta idatzi erreklamazioa. ● ●

Zure herriko garraio publikoak atzerapen ikaragarriarekin dabiltza beti. Zure etxe aurreko berdegunea oso gaizki zainduta dago.

✔ Kopiatu eta bete erreklamazio-orria. ✔ Azaldu argi erreklamazioaren arrazoia. ✔ Proposatu konponbideren bat.

97 30/4/09 10:43:54 133106 _ 0092-0105.indd 97

30/4/09 10:43:55

Erantzunak 1. • Amaia Arregi Agirrek. Tolosako Pagotxa S.L. dendakoei. / • 2007ko apirilaren 8an. / • Erositako iratzargailua ondo ez dabilelako. / • Dirua itzultzea. 2. Erantzun librea. 3. • Erreklamazio-egilearen datuak (izen-deiturak, helbidea, telefonozenbakia). / • Erreklamazioaren arrazoia (arrazoia bera eta konponbidea). / • Data. / • Sinadura. 4. Erantzun librea.

Idatzizko komunikazioan ikusitako testuaren haritik, landu norebere erreklamazioak edota aldarrikapenak idatziz edo ahoz egiteko erregistro zuzena ikasleekin. Azaldu guztiok azal ditzakegula gure kexak, iritziak edo erreklamazioak, baina hizkera eta molde egokiak erabili behar ditugula.

Ikasten ikasteko gaitasuna Zerrendak Zerrendak oso erabilgarriak dira, batez ere testu bat idazten hasi aurretik ideiak biltzeko bertan. Ideiak burura datozen ahala idatzi eta, ondoren, garrantziaren edota hurrenkera logikoaren arabera ordenatzen dira, testuko paragrafoetan banatzeko.

97 133117 _ 0136-0151.indd

143

5/6/09

12:48:16

Gramatika

4. Berr

zuze

At et a ● Os er a c ● Te be a ● Et eg a c ● La di a

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun galderei.

Helburuak • Mendeko perpausak aztertzea. • Perpaus erlatiboak eta haiek egiteko erabiltzen diren menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea.

Iradokizun didaktikoak Aurreko ikastunitatean, perpaus osagarriak eta haien menderagailu eta egitura ohikoenak ikusi ditugu. Honakoan, euskaraz usu erabiltzen diren beste mendeko perpaus batzuk izango ditugu aztergai; perpaus erlatiboak, hain zuzen ere. Ohi denez, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Lehen ariketa aproposa da ikusteko ikasleek gaiari buruz zer dakiten jada. Aukera aparta da, beraz, landuko den kontzeptua aurkezteko, ikasleekin hari buruz dakiten guztia berrikusteko eta eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko.

●

Ederra kontua! –Arratsalde on, Nerea. Nora zoaz hain bizkor? –Aupa, Garazi. liburu-dendara. Bazatoz? –Ondo. Liburu berriren bat erosteko asmoa duzu, ala? –Gogoratzen duzu joan den astean amak aitari oparitutako liburua? –Gogoratuko ez naiz, bada! Landareei buruzkoa zena, hainbat buelta eman ostean lorturiko hura? –Horixe bera. Aitari hartu diot ikusteko eta esnea erori zait gainean. Konturatzen denean, zure etxetik ere entzungo dituzu haren oihuak! –Ederra faena, ezta? Eta zer egingo duzu orain? –Momentuz liburua ezkutatu dut eta liburu-dendara noa beste bat enkargatzera. –Eta zer egingo duzu ekarri arte? –Ez dakit zer egingo dudan, lagunduko didazu zerbait pentsatzen, ezta? ● ●

5. Berr ●

Nori oparitutako liburua hondatu da? Zein liburu zen hori?

●

2. Azpimarratu esaldietako menderagailu erlatiboak eta haiek

●

zehazten dituzten izenak. ●

●

● ● ●

●

Euskal Herrian dagoen mendirik altuena Hiru Erregeen Mahaia da. Loterian egokituriko diru mordo hori auto berria erosteko erabili zuen. Zuk apurtutako leiho txiki hartatik ez da inor sartu. Ez dugu ahaztu behar amak lortutako saria. Posta elektronikoz bidali dizkidazun zure familiaren argazkiak oso politak dira.

●

6. Ema

erla

3. Lotu esaldiak adibidean bezala. Orain egin dugu ariketa. Ariketa oso erraza da. Orain egin dugun ariketa oso erraza da. ● Alkandora garbitu behar da. Alkandora zeuk zikindu duzu. ● Jertsea erosi duzu. Jertsearekin galtzerdiak oparitu dizkizute. ● Herriko antzokira rock taldea etorri da. Taldea oso ona da. ● Mamua agertu zen. Mamuari izara kendu zioten. ●

Hortik aurrera, deklinabide-kasuak banan-banan lantzeari ekingo dio98 te, gramatika-programan proposa133106 _ 0092-0105.indd turiko ariketen bidez.

Eur

30/4/09 10:43:56 133106 _ 0092-0105.ind

Erantzunak 1. • Aitari oparitutakoa. / • Landareei buruzkoa, buelta mordoa eman ostean lorturikoa. 2. • Euskal Herrian dagoen mendirik altuena / • Loterian egokituriko diru mordo hori / • Zuk apurtutako leiho txiki hartatik /• Ez dugu ahaztu behar amak lortutako saria. / • Posta elektronikoz bidali dizkidazun zure familiaren argazkiak. 3. • Garbitu behar den alkandora zeuk zikindu duzu. / • Erosi duzun jertsearekin galtzerdiak oparitu dizkizute. / • Herriko antzokira etorri den rock taldea oso ona da. /• Agertu zen mamuari izara kendu zioten. 4. •Gizonari /• emakumearen /• lehoiek /• ordenagailuan / • lagunarentzat. 5. • Kalean topatu duzuenari azala falta zaio. / • Etorri zirenek pakete handia ekarri zidaten. / • Han zegoenarekin konpondu genuen. /• Azpian bizi direnekin topatu gara.

98 133117 _ 0136-0151.indd

144

A d A K fa E zi H A

5/6/09

12:48:16

7 4. Berridatzi perpausak, kasu bakoitzean aukera zuzena erabiliz.

menderagailuak erabiliz.

Atzo ikusi genuen .... katuak ihes egin dio etxetik. a) gizonak b) gizona c) gizonari ● Oso lanpetuta bizi den .... etxean zuhaitz erraldoi bat dago. a) emakumearen b) emakumeari c) emakumearentzat ● Telebistan agertzen diren .... izugarrizko beldurra ematen didate. a) lehoiei b) lehoiek c) lehoiekin ● Etxean dagoen .... ezin da horrelakorik egin. a) ordenagailuan b) ordenagailua c) ordenagailuak ● Laster atetik sartuko den .... erosi dut disko hori. a) lagunari b) lagunak c) lagunarentzat ●

5. Berridatzi perpausak, adibidean bezala. ●

●

● ●

7. UNITATEA

7. Osatu erlatibozko perpausak, -tako/-(r)iko

Amak erosi zituen pastelak bukatu egin dira. Amak erosi zituenak bukatu egin dira. Kalean topatu duzuen koadernoari azala falta zaio. Etorri ziren mutilek pakete handia ekarri zidaten. Han zegoen tresnarekin konpondu nuen. Azpian bizi diren auzokideekin topatu gara.

6. Eman objektu hauen definizioak, perpaus erlatiboak erabiliz, adibidean bezala.

Euritik babesteko erabiltzen dugun tresna.

●

● ●

●

Saguek jan dute gazta. Gazta hori aitonak egin du. Zure lagunak lortu du txapela. Oso handia da. Aimarrek prakak zikindu dizkit. Ahizparenak dira. Jonek artikulua idatzi zuen. Artikuluari saria eman diote. Maialenek entzun du berria. Benetan izugarria da. Atzo film bat ikusi nuen. Beldur handia eman zidan.

8. Berridatzi perpaus hauek, -tako/-(r)iko

●

Perpaus erlatiboak Perpaus erlatiboak perpaus menderatuak dira. Mota honetako perpausak, gehienetan, izen bat edo izena eta haren inguruko osagaiak zehazteko erabiltzen dira: Egin behar dugun hiru orriko laburpena.

Menderagailu erlatiboak

menderagailuak erabiliz ahal direnetan. ●

Edukien azalpena

Parkean agertu zen gizonari ezkerreko besoa falta zitzaion. Aurkitu nuen billetearekin MP3 berria erosi nuen. Hor ikusten dituzun mendi horietan guztietan pinuak landatu dituzte. Nire lehengusua zuk erakutsi zenion hondartzara joaten da beti. Gure kalean egin dituzten lanak oso ondo geratu dira. Donostian bisitatuko dugun museoa oso interesgarria da.

9. Bilatu perpaus erlatiboak igarkizunetan eta igarri. ditu, Dituenak bistan Landare es kalatzailea, sten ez dituenak iku horman go ra igotzen de ditu. na, beharko berdez janz u? ten du etxe Zer diren badakiz a, badakizu ha ren izena? ........................ ................ ................ Jateko eta edateko balio ez duena; bizitzeko beharrezkoa dena.

Zer dela eta zer dela; kentzen duzun heinea n handitzen dena?

.............................

.........................

Hauexek dira menderagailu erlatibo erabilienak: (e)n: menderagailu hau aditz jokatuei lotuta erabiltzen da eta izenaren aurrean joan ohi da: Atzo ezagutu genituen atzerritar gazteak Italiatik zetozen. Batzuetan izena ezkutuan egoten da eta orduan –(e)n menderagailuari zuzenean lotzen zaio deklinabide-marka: Atzo ezagutu genituenak Italiatik zetozen. -tako, -riko: menderagailu hauek aditz jokatugabeei eransten zaizkie eta ekintza burutuak adierazteko erabiltzen dira: Ainarak botatako bertsoak hunkigarriak ziren. Izena ezkutuan dagoenean, menderagailuari lotzen zaio deklinabide-marka: Ainhoak botarikoak hunkigarriak ziren.

■ Asmatu perpaus erlatiboak dituzten bi igarkizun.

99 30/4/09 10:43:56 133106 _ 0092-0105.indd 99

30/4/09 10:44:03

6. Erantzun librea. 7. • Saguek jandako gazta aitonak egin du. / • Zuen lagunek lorturiko txapela oso handia da / • Aimarrek zikindutako prakak ahizparenak dira. /• Jonek idatziriko artikuluari saria eman diote. / • Maialenek entzundako berria benetan izugarria da. / • Atzo ikusiriko filmak beldur handia eman zidan. 8. • Parkean agerturiko gizonari besoa falta zitzaion. / • Aurkituriko billetearekin MP3 berria erosi nuen. / • Nire lehengusua zuk erakutsitako hondartzara joaten da beti. /• Gure kalean egindako lanak oso ondo geratu dira. 9. • Dituenak, ikusten ez dituenak (betaurrekoak). / • kentzen duzun (zuloa). / • duena, dena (airea). /• igotzen dena (huntza). ■ Erantzun librea.

99 133117 _ 0136-0151.indd

145

5/6/09

12:48:17

Testu

1. Adie

Helburuak

duzu

a) a

• Prozedura-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

b) ir

c) p

• Prozedura-testuen egitura aztertzea.

■ Z

2. Bilat

• Prozedura-testuak sortzea.

hitza

Iradokizun didaktikoak

zure

Testu-tipologia lantzen jarraituz, alboka nola jo azaltzen duen prozedura-testua izango dugu honakoan aztergai.

1.- lehe

3.-......

Lehenik eta behin, testua irakurri eta, ondoren, aztertu egingo dute ikasleek, Testua aztertzea ataleko galderei erantzuteko. Lehen ariketan, testuaren ezaugarriei erreparatzeko eta nolakoa den (zein helburu duen) adierazteko eskatzen zaie ikasleei. Gero, ordenaren berri ematen duten hitzak bilatu eta, amaitzeko, testuaren eskema osatuko dute koadernoan. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, prozedura-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, prozedura-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Lehenik eta behin, beraz, txalaparta egiteko urratsak aztertu eta zenbaki bidez ordenatuko dituzte. Hurrena, txalapartari buruzko informazioa biltzeari ekingo diote. Proposatu informazioa eskema batean jasotzea, gero errazagoa izan dadin testua osatzea. Amaitzeko, prozedura-testua idatziko dute, txalaparta nola prestatu eta nola jo azalduz, eta kontuan hartuz seigarren ariketaren azpian ageri diren jarraibideak. Testua idatzitakoan eta berrikusitakoan, ikaskideren bati pasatuko diote, berriz zuzen dezan. Ortografia kontuan ez ezik, ideiak modu egokian, ordenaturik eta argi emanda ote dauden ikusi beharko du, prozesua ongi azalduta dagoen, alegia.

5.-......

Testu

4. Azte

da tx

■ A a

133106 _ 0092-0105.indd

Erantzunak 1. Prozedura-testua da. / ■ Erantzun librea. 2. Lehenik eta behin, ondoren, hurrena, gero, geroago, azkenik. 3. Erantzun librea. Testuan azaldutako urratsak ordenan bildu. 4. 1. Saskiak lurrean kokatu, ahoa beherantz dutela, txapalarta osatzen hasteko. / 2. Saskien gainean lastoz edo arto-hostoz beteriko zakuak jarri, euskarria hain zurruna izan ez dadin. / 3. Oholak aukeratu. / 4. Oholak euskarriaren gainean kokatu. / 5. Makilak hartuta, txalaparta jotzen hasi. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea.

100 133117 _ 0136-0151.indd

146

IKAS

18/6/09

10:09:11

7 5.

Testua aztertzea 1. Adierazi eta azaldu. Nolako testua da irakurri duzuna?

informazioa eta bete fitxa datu hauekin, besteak beste.

a) azalpen-testua

Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko horma-irudia. Taldeka lan egin beharko dutenez gero, gogorarazi lanak berdin banatu eta guztiek neurri berean parte hartu behar dutela.

Izena: TXALAPARTA

b) iritzi-testua

Jatorria: .....................................

c) prozedura-testua

Osagaiak: .................................

■ Zergatik uste duzu hori?

Nola erabiltzen da?: ................... ..................................................

2. Bilatu testuan ordenaren berri ematen duten

Zertarako erabiltzen da?: ............ ..................................................

hitzak eta idatzi koadernoan.

IKASTEN IKASI. Kopiatu eskema eta osatu

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

zure koadernoan. ALBOKA NOLA JO 1.- lehenik eta behin…

2.-.............................

3.-.............................

4.-.............................

5.-.............................

6.-.............................

6. Idatzi testu bat txalaparta nola egiten eta

Programa honetan ageri den testuak euskal kultura- eta arte-adierazpenak ezagutzeko, ulertzeko, balioesteko eta ikuspegi kritikoz baloratzeko gaitasuna garatzekomodua ematen du.

jotzen den azalduz.

✔ Sarrera gisa, azaldu fitxan txalapartari buruz jaso duzun informazio orokorra. ✔ Esan txalaparta nola egiten den eta nola jotzen den, urratsez urrats. ✔ Informazioa argi emateko asmoz, erabili ordena adierazteko hitzak.

7. Esan ikaskide bati zure testua berrikusteko.

Testua sortzea 4. Aztertu irudiak eta ordenatu. Zer egin behar da txalaparta jotzeko?

7. UNITATEA

IKASTEN IKASI. Bilatu txalapartari buruzko

Ikasten ikasteko gaitasuna

Honakoa begiratu beharko du: Letra argiz idatzi duzun ala ez. ● Txukun-txukun egin duzun ala ez. ● Informazioa argi eman duzun ala ez, paragrafoetan antolaturik. ● Ortografia akatsik egin ote duzun. ●

Eskemak egitea Eskemak ideia nagusiak biltzeko bide apartak dira, lehen begi-bistan ikusi eta haietaz gogoratzeko estrategia ezin hobea.

Zure ekarpena 8. Egin guztion artean euskal musika-tresna tradizionalen horma-irudia.

■ Azaldu zehatz-mehatz irudi bakoitzean agertzen dena.

✔ Lehenik, egin musika-tresnen zerrenda. ✔ Banatu tresnak taldeei. ✔ Talde bakoitzak egokitu zaizkion musika-tresnei buruzko informazioa bilatu eta eskuratuko du, horma-irudiaren atala egiteko; informazioa eta irudiak jarriko ditu.

101 30/4/09 10:44:13 133106 _ 0092-0105.indd 101

30/4/09 10:44:18

7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea.

101 133117 _ 0136-0151.indd

147

5/6/09

12:48:18

Literatura

1. Azte ●

Helburuak

●

URA URA URA

• Baliabide literarioak aztertzen jarraitzea. • Sinestesia lantzea.

URA ura ura Uraren usain morea Lurraren sabel beroan:

●

• Olerkiak errezitatzea.

●

● ●

●

Ura ura ura Uraren arnas berdea Suak hartzen du aidean.

● ● ●

3. Ura ura ura Uraren hezur bigunak Harri tartean bilduak.

E .

EGILEA

4. Lotu

Patziku Perurena

eran

Goizuetan jaioa, txikitan Leitzara joan zen bizitzera. Leitzan bertan literatura ikastaro bat egin zuen eta orduan piztu omen zitzaion literaturaganako zaletasuna. Olerkiak eta saiakerak idatzi ditu batik bat. Prentsa idatzian artikulugile lanetan ere aritu da.

● ● ● ●

■ Patziku Perurenaren zenbait lanetan, euskalki baten aztarnak ageri dira. Zeinenak? Nafarrerarenak ala zubererarenak?

●

us za so ik uk

102

30/4/09 10:44:20 133106 _ 0092-0105.indd

102 148

IKAS

■ Deskribatu ezazu ura. Nolakoa da ura? Nolakoa iruditzen zaio poetari?

Testuaz gain, haren egileari buruzko oinarri-oinarrizko informa-133106 _ 0092-0105.indd 102 zioa biltzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den galderatxoa idazleari Erantzunak nahiz haren lanari buruzko infor1. • Bost ahapaldi ditu. / • Bai, guztiek dituzte 6-8-8 silabako hiruna mazio gehiago biltzeko eta hobeto lerro. / • Neurri batera egokituak dira. / • Ez, ez dago errimarik; ezagutzeko. bai, ordea, hoskide diren hitzak (beroan, ahoan, aidean, luzean… Lehen ariketan olerkiaren egiturari 2. • Hezurrak ditu eta odola ere badu. / • Arnasa hartzen du, hitz buruzko galderak ageri dira. Foregiten du, baditu hezurrak eta odola… / • Pertsonifikazioa da hori. maren aldetik olerkia aztertuko / • Lurrarekin (sabela du), argiarekin (ahoa du), haizearekin (hitz dute ikasleek, bakarka, testu-azegiten du)… / • Bai, ondoko sinestesiak daude: usain morea, terketak egiten ohitzeko. Emaitza, arnas berdea, odol zuria. / Usaimena eta ikusmena lantzen dira ordea, guztion artean eztabaidabatean eta besteetan koloreak eta kolorerik ez duten kontzeptu tuko duzue. abstraktua eta kolore horretakoa ez den elementu bat nahasten Hurrengo ariketetan olerkiaren dira. / • Errepikapena erabiltzen du idazleak ahapaldi guztietan edukiari buruzko galderak eta esti(lehen lerroa beti errepikatzen du bere horretan eta bigarren lerroaloari buruzkoak ageri dira batik

133117 _ 0136-0151.indd

Ze es Ze N es U er Ba Ze Ze be

fitxa sine

Ura ura ura Uraren odol zuria Denboraren zaurian. Patziku Perurena

Ikastunitate honetan, aurrekoetan bezalaxe, testuetan sarritan ageri diren baliabide literarioak aztertzen jarraituko dugu. Oraingoan, sinestesia zertan den ikusi eta landuko dute ikasleek. Lehenik eta behin, irakurri olerkia. Ziurtatu ikasleek modu adierazkorrean irakurtzen eta errezitatzen dutela, eta eman beharrezko laguntza hala izan dadin. Ondoren, erantzun galderei eta eztabaidatu ikasleen erantzunak.

2. Iraku

Ura ura ura uraren murmurioa Argi zaharren ahoan.

Ura ura ura Uraren mingain luzean Hizketan beti haizea.

Ze Ah ho be H ne O Et

5/6/09

12:48:19

7 1. Aztertu olerkiaren egitura eta erantzun. ● ●

●

Zenbat ahapaldi ditu? Ahapaldi guztiak neurri berekoak al dira, hots, bertso-lerro eta silaba kopuru berberekoak dira? Horren arabera, nolakoak dira bertso-lerroak, neurri batera egokituak ala askeak? Olerkian ba al dago errimatzen duen hitzik? Eta ba al dago errimarik?

2. Irakurri berriz olerkia eta erantzun. ●

● ●

●

● ● ●

Zein gorputz-atal ditu urak, poetaren esanetan? Zer-nolako gaitasunak ditu? Nola deritzo poetak darabilen baliabide estilistiko horri? Urarekin ez ezik, beste zerbaitekin ere erabiltzen al du baliabide bera? Azaldu. Ba al dago sinestesiarik olerkian? Zein? Zein zentzumen nahasten dira bertan? Zein beste baliabide literario ageri dira bertan?

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat sinestesiaren berri bilduz.

Nolakoa da zure u stez…

● ● ● ● ●

bat. Literatura-atal honetako ariketa gehienen helburua sinestesiak baliabide estilistiko gisa eskaintzen dituen aukerak aztertzea eta lantzea da.

…goizaren zaporea? … hodeien usaina? …belusaren soinua? …minaren kolorea? …musikaren ukia?

Unitate honetan, aurrekoan bezalaxe, landu den baliabide estilistikoaren ezaugarrien eta adibideen berri biltzen duen fitxa osatzea proposatzen zaie ikasleei. Interesgarria izan daiteke baliabide guztien fitxekin fitxategia egitea.

■ Asmatu zentzumen bakoitzari dagokion beste sinestesia bana.

6. Deskribatu hurrengo elementuak sinestesia erabiliz. ● ●

Ura Sua

● ●

Haizea Lurra

7. Asmatu eta idatzi lau elementu horietariko bati buruzko poematxoa.

Amaierako txartelean, jorratutako gaiari buruzko informazio osagarria ageri da. Baliatu informazioa ikasleek gaiari buruz zer pentsatzen duten azaltzeko edota eztabaidatxoak egiteko.

✔ Egitura aldetik, nahi duzun erakoa izan daiteke: errimaduna nahiz errima gabea, askea… ✔ Erabili poeman aurreko ariketan asmatutako sinestesiak.

Gehiago jakiteko

SINESTESIA

Zer da? .......................................... Egitura eta ezaugarriak: .................. ...................................................... Adibideak: ......................................

4. Lotu zentzumenak eta sentipenak nahi duzun eran, sinestesiak osatzeko. ● ● ● ● ●

usain zapore soinu ikuspegi uki

● ● ● ● ●

gazia hitsa sarkorra hezea ozena

7. UNITATEA

5. Azaldu sinestesiak erabilita.

Edukien azalpena

KOLOREAK BAINO AREAGO

Sinestesia

Ohartzen ez bagara ere, koloreak askotan erabiltzen ditugu kromatikoak ez diren ezaugarriak adierazteko. Esate baterako, norbaiti umegorria dela esatean, ez gara haren azalaren koloreaz ari, edota patrika zuritu digutela diogunean, ez gara inongo garbikariren dohain harrigarriez berbetan ari. Koloreekin osatutako esapide ugari erabiltzen da euskaraz, hainbat eta hainbat gauza adierazteko. Ez ezagutzea beltza da gero!

■ Aipatu koloreekin osatutako esapideak eta adierazi zer esan nahi duten.

103 30/4/09 10:44:20 133106 _ 0092-0105.indd 103

30/4/09 10:44:21

Baliabide literario hau adierazgarritasuna areagotzeko erabiltzen da eta zentzumenak nahastean datza. Adibidez, ilunabar gazia, hitzen usaina, ilargia ukitzea… sinestesiak dira, berez ikusmenarekin, soinuarekin edota ukimenarekin zerikusia duten hitzei edo ekintzei dastamenarekin edota usaimenarekin lotutako sentsazioak lotzen baitzaizkie, eta gertatu ezin diren irudiak sortu. Zentzumenak elkarren artean nahastean ez ezik, zentzumenak eta barne egoerak edo sentimenak nahastean ere badatza sinestesia: musika tristea.

ren hasiera eta egitura errepikatzen ditu batzuetan). Hortaz gain hitz-joko bat ere erabiltzen du azken ahapaldian (zuria-zauria). 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea.

■ Adib: negu gorria, etorkizun beltza, pertsona zuria, ile urdina…

103 133117 _ 0136-0151.indd

149

18/6/09

10:09:17

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun 010, bai esan? testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ● ● ●

Zer jakin nahi du deitu duen neskak? Zer ordutan izango dira ikastaroak? Zenbat ordaindu behar da? Zergatik? Noiz hasiko dira ikastaroak?

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua.

Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko.

E Bitar erdi norb ager

Hori da adarra jotzea, hori! Ba al zenekien adarra euskal musika-tresna tradizionala dela? Hala da, ez da adar jotzea. Eta ba al dakizu zer egin behar den animalien adarrak musika-tresna bihurtzeko? Lehenik eta behin, adar ederrak aukeratzen dira, eta adarrok lur azpian sartu behar dira, adar barruko substantzia usteldu eta desagertu arte. Ondoren, urtebete-edo pasatuta eta barrukoa ondo hustuta dagoenean, lur azpitik atera behar dira eta kontu handiz garbitu, barrutik zein kanpotik. Gero, punta moztu eta putz egiteko zuloa egin behar da. Zulo hori gutxi gorabehera tronpetaren zuloaren neurrikoa izango da. Azkenik, jotzea baino ez zaigu geratzen. Tronpeta jotzen den bezala jo behar da adarra ere; hau da, zuloan ezpainak sartu eta indar handiz putz egin, ezpainek dar-dar egin arte. Jotzekotan kontuan izan oso soinu ozena duela, eta inor ikaratu nahi ez baduzu, abisatu edo jo leku ireki batean.

6. Azte ● ●

● ●

●

GAI N

Zertarako erabiltzen dira adarrak? Gaur egun egin daiteke horrelakorik? Nola?

■ Adierazi eta azaldu. Zein testu mota da goikoa? a) deskribapenezkoa b) azalpenezkoa c) prozedurazkoa

4. Idatzi erreklamazioa kontsumitzaileen bulegoari, egoera hau kontuan hartuta. Interneten ikusitako eskoziar gaita bat erosi duzu. Etxera ekarri dizutenean, paketea zabaldu eta tresna apurtuta topatu duzu. ✔ Idatzi datu guztiak: izena, abizenak, helbidea, telefonoa... ✔ Azaldu argi zure arazoa. ✔ Joan urratsez urrats ideiak azalduz, nahasi gabe.

104

30/4/09 10:44:23 133106 _ 0092-0105.ind

Erantzunak 1. • Bilboko Udalak antolatutako txistu-ikastaroei buruzko informazioa nahi du. /• Arratsaldeko zortzietan. /• Ezer ere ez. Dohainik direlako. /• Urriaren lehenengo asteartean. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Musika jotzeko. / • Bai. Adibidez, adar egokiak hiltegian lortuta. / ■ Prozedura-testua da. 5. Irakurketa-ariketa. 6. • Bai, badago. / • Erdi gris erdi beltz ziren (perpaus erlat.) forma batzuk ikusten hasi nintzen (perpaus nagusia).

104 150

8. Bila

4. Erantzun librea.

133117 _ 0136-0151.indd

B E

7. Eran

3. Erantzun galderei.

Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edu- 133106 _ 0092-0105.indd kiei eta ikasi dituzten gauzei buruz. Ikasketaren segimendua

H hotz mod une nuen aurr

5/6/09

12:48:20

7 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Prozedura-testuak bereizteko eta idazteko. – Erreklamazio-testuak idazteko. – Mendeko perpausak eta perpaus nagusiak (edo lokabeak) bereizteko, perpaus erlatiboei antzemateko eta horiek zuzen egituratzeko. – H letraren erabilera dela eta, ortografia akatsik ez egiteko. – Baliabide literario gisa, sisnestesiak dituen ezaugarriak bereizteko eta sinestesiei antzemateko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri olerkia. Behi euskaldun baten memoriak Halako batean jaioa nintzela jakin nuen. Ez dakit zer sentitu nuen, hotz pittina edo haizearen hazkurea edo soinuren bat, baina, edozein modutara, zerbait berriren aurrean nengoela iruditu zitzaidan. Ordea, une hartan ez nekien zer animalia mota nintzen, eta ikusi ere ezin nuen neure burua ikusi: argitasun bat besterik ez nuen sumatzen, aurrean maindire zuri bat jarri izan balidate bezala.

ala gin

dazia

uta diz

da. oa

da,

Ez dakit zenbat denbora pasa zen. Ordubete, beharbada. Bitartean, begi aurreko maindirea deseginez joan zen eta erdi gris erdi beltz ziren forma batzuk ikusten hasi nintzen. Azkenean, norbaitek maindire hura urtu egin balu bezala, haren atzeko guztia agerian gelditu zen niretzat. Bernardo Atxaga (moldatua)

6. Aztertu testua eta erantzun. ● ●

Ba al dago perpaus erlatiborik testuan? Egotekotan, zein da haren perpaus nagusia?

7. Erantzun eta idatzi. ●

7. UNITATEA

Zertan desberdintzen dira adi eta hadi hitzak esanahi aldetik?

8. Bilatu sinestesiaren adibideak testuan eta kopiatu. ●

Zertan datza sinestesia?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Antolatu mahai-ingurua zaratari buruz hitz egiteko. ● ●

Jotzen al duzu musika-tresnarik? Eta zure inguruko inork? Gogaitzen al proba-saioak egiten ari den pertsonak? ✔ Kontatu zure esperientzia. ✔ Eman konponbideak besteek ulertzeko moduan.

10. Idatzi gutuna auzoen elkarteko buruari. Zure auzokoa tronpeta jotzen ikasten ari da. Iluntzeetan eta asteburuetan ordu luzez aritzen da. ✔ Azaldu arazoa eta saiatu ahalik objektiboena izaten. ✔ Proposatu konponbideak. Gogoratu guztiok ditugula eskubideak.

105 30/4/09 10:44:23 133106 _ 0092-0105.indd 105

30/4/09 10:44:24

7. Adi aditzondoa da, hadi berriz, aditza. 8. Adibidez, maindirea urtzea ezinezkoa da, kasu horretan gorputz solido horri ez duen tasun bat ematen dio idazleak, urtzearena, alegia. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

105 133117 _ 0136-0151.indd

151

5/6/09

12:48:20

Txiklearen makina handia

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Euskalkiak eta haien ezaugarriak bereiztea. • Albisteen ezaugarriak zein diren jakitea. • Konparazio-perpausen ezaugarriak ezagutzea eta horrelako perpausak zuzen erabiltzea. • Gomendio-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Aliterazioa bereiztea eta zertan den jakitea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Ikasten ikasteko gaitasuna, Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna eta Norbere autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.

Edukiak • Txiklearen makina handia narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Orbaizetako olari buruzko elkarrizketa entzutea eta ulertzea, euskalkien erabilerari buruz hausnartzea, bai eta nafarreraren ezaugarriak gaingiroki aztertzea ere. Horrezaz gain, sentipenak adieraztea.

•

• Testu batetik abiatuta, kazetaritza-albistearen ezaugarriak aztertzea eta lantzea, eta azkenik, albisteak eta argazki-oinak idaztea.

•

• Mendeko perpausak aztertzen jarraitzea, eta oraingoan, konparazioperpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea. • Marratxoaren erabilera zuzena areago lantzea. • Antzinako olei eta Mirandaolako olari buruzko gomendio-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko gomendio-testuak sortzea. • Aliterazioa zertan den jabetzea eta lantzea.

106 A 133117 _ 0152-0167.indd 152

5/6/09 12:50:39

Unitatearen eskema 8. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Txiklearen makina handia

Menderakuntza: konparazio-perpausak

Marratxoaren erabilera

Hizkuntzaren kultura

Jarduerak

Euskalkiak

Idatzizko komunikazioa

Literatura Aliterazioa

Gomendio-testua

Ahozko komunikazioa

Albistea

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Unitate honetan komunikazio-programan nafarrera eta haren ezaugarriak lantzen dira gaingiroki. Euskalki hori ezagutzen ez duten ikasleek zailtasunak izan ditzakete proposatzen den ariketaren bat edo beste egiteko eta, horrenbestez, irakaslearen laguntza behar izatea gerta daiteke.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

106 B 133117 _ 0152-0167.indd 153

5/6/09 12:50:39

Helburuak • Txiklearen makina handia narrazioa irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

Iradokizun didaktikoak

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

●

Ezagutzen al dituzu argazkietako pertsonaiak? Deskribatu. Zer ote da lehen argazkiko eraikina? Zer-nolako tramankulua ageri da bigarren argazkian? Zertarako ote da? Zer-nolako makina asmatuko zenuke zuk? Zertarako?

ONDO IRAKURTZEKO ●

Irakurtzerakoan, egin etenaldiak zuzen, eta zaindu doinua eta ahoskera.

●

Saiatu zure irakurketa zirraragarria izan dadin.

Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla-eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero 106 ikasgelan, bereziki animatu parte 133106 _ 0106-0119.indd hartzera. Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

Txiklearen makina handia

onka jaunak Asmakizunen Aretoaren erdi-erdian zegoen makina erraldoi baterantz gidatu zuen taldea. Metal distiratsuzko mendi bat zen, umeak eta gurasoak baino askoz altuagoa. Goiko mutur batetik kristalezko ehunka hodi mehe ateratzen zitzaizkion. Kristalezko hodiak beherantz okerturik zeuden; gero, nahaspilaturik elkartzen ziren eta bainuontzi baten tamainako tina biribil handi baten gainera zihoazen zintzilik. –Ikus dezagun! –oihukatu zuen Wonka jaunak, eta makinaren albo batean, hiru botoi desberdin sakatu zituen. Handik pixka batera, makinaren barrutik orro indartsu bat entzun zen, eta tramankulu guztia modu beldurgarrian dardarka hasi zen. Toki guztietatik lurrunezko hodeiak ateratzen hasi ziren eta, bat-batean, harriturik, kristalezko ehunka hodietan zehar zebilen nahaste likido bat tina handira erortzen ikusi zuten. Eta hodi bakoitzeko nahasteak kolore desberdina zeukan, horrela tinaren barrura, borborka eta zipriztinak ateraz, ostadarraren kolore guztiak (eta beste batzuk ere bai) erortzen hasi ziren. Oso ikuskizun ederra zen. Eta tina guztiz bete zenean, Wonka jaunak beste botoi bat sakatu zuen, eta jada ez zen nahaste likido gehiago atera hodietatik, orro indartsua isildu egin zen eta hots kirrinkari batek ordezkatu zuen. Orduan, irabiagailu erraldoi bat tinan eroritako likidoa eragiten hasi zen eta, izozkiarekin bezala, kolore desberdinetako likido guztiak nahasi zituen. Apurkaapurka nahastea apar bihurtzen hasi zen. Nahastea gero eta apartsuagoa zen, eta lehenbizi urdin bihurtu zen, ondoren zuri, eta gero berde, eta gero marroi, eta gero hori, eta azkenean berriro urdin.

ho da be tx za ba

106

30/4/09

10:45:38

Informazio gehiago Roald Dahl Roald Dahl Galesen jaio zen, 1916. urtean. 1943. urtean eman zuen argitara haurrentzako bere lehen liburua, Gremlinak izenekoa. Haur, gazte zein helduei zuzendutako bere lan ironiaz eta umore beltzez josiei eta, aldi berean, irakurterraz eta arinei esker, laster gailendu zen idazle gisa. 60ko hamarkadatik aurrera, James eta muxika erraldoia (1961) liburuaren arrakastaren ostean, haur eta gazteentzako literaturan murgildu zen batik bat, eta hortik aurrerakoak dira haren lan ezagunenak: Charlie eta txokolate-lantegia (1964), Hatz magikoa (1966), Charlie eta kristalezko igogailu erraldoia (1967), Super-Azeri (1970), Errima errebeldeak (1982), Sorginak (1983), Matilda (1988) eta abar. Sari asko eta garrantzitsuak jaso zituen lan horietako batzuengatik.

106 133117 _ 0152-0167.indd 154

5/6/09 12:50:40

133106 _ 0106-

8. UNITATEA

a Irakurgaia

Txiklearen makina handia irakurgaia Roald Dahl idazle ospetsuaren Charlie eta txokolate-lantegia izeneko lan ezagunaren pasarte bat da. Eskatu neska-mutilei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko eta haren bibliografiaren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu Roald Dahli buruz bildutako informazioa ikasgelan eta, modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste, ikasleek irakurri nahi izanez gero erreferentzia izan dezaten.

an tia. ziana

un n. ate aka uk iz ez in lu in arro –Begira! –esan zuen Wonka jaunak. Makinak klik egin zuen eta irabiagailuak eragiteari utzi zion. Eta orduan, xurgaketa baten antzeko hotsa entzun zen, eta berehala tinan zegoen kolore urdineko nahaste apartsua berriro makinaren urdailak irentsi zuen. Isilune bat gertatu zen. Ondoren, burrundara arraroak entzun ziren. Gero, isilunea berriro. Orduan, bat-batean makinak kexu ikaragarria jaurti zuen, eta une berean albo batetik kutxa txikitxo bat (makina txanponjaleena baino handiagoa ez zena) atera zen, eta kutxan zegoena hain gauza txikia, mehea eta grisa izanik, denek han okerren bat gertatu zela pentsatu zuten. Kartoi gris zatitxo bat zela zirudien. Umeak eta beren gurasoak kutxan zegoen tableta gris meheari begira gelditu ziren. –Hori al da dena? –esan zuen Mike Tebek mespretxuz. –Horixe da dena –erantzun zion Wonka jaunak, harro-harro emaitza hari begira–. Ez al dakizue zer den? Etenaldi bat egon zen. Orduan, bat-batean, Violet Beauregardek, txiklejale amorratuak, pozezko intziri bat bota zuen. –Jainkoarren, txiklea da-eta! –esan zuen garrasika–. Txikle-tableta bat da! –Hala da, bai! –baieztatu zuen Wonka jaunak, Violeti bizkarrean kolpetxo bat emanez–. Txikle-tableta bat da! Munduko txikle-tabletarik harrigarriena, miresgarriena eta zoragarriena da. Roal Dahl (moldatua)

107 30/4/09

10:45:38

133106 _ 0106-0119.indd

107

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta azaldu haien esanahiak eta erabilerak: nahaspilatu, tina, sakatu, tramankulu, nahaste, borborka, zipriztin, kirrinkari, xurgaketa, burrundara, jaurti, makina txanponjale, intziri.

30/4/09

Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko; ulermenezko irakurketa egiteko, alegia. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina oraingoan ozenki eta bananbanan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin ipuinari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu kontakizuna zer iruditu zaien. Horrezaz gain, Roald Dahlen zenbait lan zinemara eraman direla apro10:45:42 betxatuz (Charlie eta txokolate lantegia, Matilda eta James eta muxika erraldoia, besteak beste), galdetu ikasleei film horietakoren bat ikusi ote duten, eta ikusi badute, eskatu zeri buruzkoa den ikaskideei kontatzeko, eta pertsonaia nagusiak eta haien berezitasunak zein diren azaltzeko… Aprobetxatu, halaber, ikasleek aipatzen dituzten filmen oinarri izan diren liburuak aurkezteko, eta ikasleei gomendatzeko edo irakurtzera animatzeko.

107 133117 _ 0152-0167.indd 155

5/6/09 12:50:40

Irakurgaiaren lanketa

Ort

Helburuak

Ulermena

Lexikoa

• Narrazioan kontatzen diren oinarrizko gertakariak ulertzea.

1. Erantzun galderei.

4. Lotu koadernoan esanahi bera duten hitzak.

• Kontakizuneko gertakarien segida osatzea eta ordenatzea. • Irakurgaiko eta haren gaiarekin loturiko lexikoa eta esapideak ulertzea.

●

● ●

●

2. Adierazi ondoko esaldiak egia ala gezurra diren. Zuzendu gezurrak. ●

●

Aretoan zeuden guztiek bazekiten makina zertarako zen. Oso aspergarria zen makinaren funtzionamenduari begira egotea. Makinak prozesu arin eta sinple baten bidez sortzen zituen txikleak. Makinak sortutako txikleak ez ziren nolanahikoak.

● ● ●

3. Kopiatu koadernoan txiklea egiteko prozesua ordena egokian eta bete falta diren urratsak. ●

●

Lehenengoan ulermena lantzen da, testuaren gaineko hainbat galderaren bidez.

● ●

Makinak klik ➪ … xurgaketa-hotsa ➪ nahaste apartsua irentsi ➪ … Makinak orro ➪ dardarka jarri ➪ lurruna ➪ nahaste likidoa hodietan zehar ➪ tinara erori ➪ … Kexu ikaragarria ➪ … ➪ txikle-tableta. … ➪ orroa isildu ➪ … irabiagailua ➪ nahastea apar bihurtu ➪ …

■ Idatzi prozesua oso-osorik.

makina hodi tutu

● ● ●

●

tina treska tramankulu

● ● ● ●

adiera kontuan izanda, eman antonimoak. ● ● ●

erraldoi indartsu miresgarri

● ● ●

●

distiratsu mehe harro

MAR

bakoitzari. Kopiatu hitzak eta definizioak koadernoan. orro

kirrinka

burrundara ●

●

● ● ●

intziri kexu

... ... ...

Zenbait makinatako mekanismoek egiten duten hots zoli, bizi eta ezatsegina. Erleek eta antzeko intsektuek hegan egitean sortzen duten hotsa. Minak eta oinazeak eragindako hotsa. Batez ere animaliek egindako oihu ozena. Mina zein poza adierazteko garrasia.

■ Bilatu testuan hotsa adierazten duten hitzak, begiratu definizioa hiztegian eta idatzi hitzak eta definizioak koadernoan.

7. Osatu makina edo tresnen izenak aditzoi

-gailu atzizkia erantsiz. Esan zertarako diren. ● ●

irabiatu arnastu

● ●

birrindu kraskatu

Ni a ● Ez a ● Um a ● Ez a ● Es a

Zure ekarpena 8. Eztabaidatu ikasgelan. ●

MAR ●

entzun ● xurgatu

●

Gero eta makina gehiago daude, eta roboten teknologia ere ikaragarri aurreratu da. Egunen batean, makinek gizakia ordezkatuko al dute?

108 30/4/09

10:45:43 133106 _ 0106-0119.ind

1. • Asmakizunen aretoan zeuden. / • Metal distiratsuz eginda zegoen eta oso handia zen. Goitik ehunka kristalezko hodi ateratzen zitzaizkion, nahasirik, tina biribil handi batera zihoazenak. / • Txiklea egiteko. / • Zapuztuta geratu ziren emaitzarekin. / • Ez, Violet ikaragarri poztu zen, txiklea asko gustatzen baitzitzaion. / • Munduko txiklerik apartena zela. 2. • (G) Wonkak bakarrik zekien. / • (G) Harrigarria zen. / • (G) Prozesua luzea eta konplikatua zen. / • (E)). 3. 1. Makinak orro; dardarka jarri; lurruna; nahaste likidoa hodietan zehar; tinara erori; tina bete. 2. Likidorik ez; orroa isildu; hots kirrinkaria; irabiagailua; nahastea apar bihurtu; kolorez aldatu. 3. Makinak klik; irabiagailua gelditu; xurgaketa-hotsa; nahaste apartsua irentsi; isilunea, burrundarak eta isilunea berriro. 4. Kexu ikaragarria; kutxatxoa albotik atera; txikletableta. 4. Makina, tramankulu / tina, treska / hodi, tutu. 5. Erraldoi, ñimiño / indartsu, ahul / miresgarri, arrunt / distiratsu, ilun / mehe, lodi / harro, apal. 6. • Kirrinka / • burrundara / • kexu / • orro / • intziri. 7. Irabiagailu, arnasgailu, birringailu, kraskagailu, entzungailu, xurgagailu. / 8. Erantzun librea.

108 133117 _ 0152-0167.indd 156

S U B Z Z B Ir

6. Adierazi zein hitz dagokion beheko definizio

Hortik aurreakoetan, lexikoa lan- 133106 _ 0106-0119.indd 108 tzen da, atal honen xedea lexikoa aberastea da testua oinarri hartuta. Erantzunak Azkenik, zure ekarpena izena duen atalean, antzezpenak lantzen dira.

●

5. Bilatu hurrengo hitzak testuan eta, haien

Egitura

Irakurgaiaren lanketari dagozkion ariketak lau atal nagusitan banatuta daude:

Bigarren atalean egitura lantzen da. Atal horretan, gertakari edo prozesu baten segida ordenatzea eta osatzea proposatzen zaie.

Non zeuden Wonka jauna eta haren gonbidatuak? Nolakoa zen gelaren erdian zegoen makina? Deskribatu eta egin marrazkia. Zertarako zen makina hura? Zer pentsatu zuten gonbidatuek ikusitakoari buruz? Guztiek jokabide bera izan al zuten makinak emandakoa zer zen jakitean? Zer pentsatzen zuen Wonka jaunak emaitzari buruz?

1. MAR

5/6/09 12:50:41

8. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. MARRATXORIK EZ DUTEN HITZAK. Kopiatu koadernoan definizio bakoitza dagokion erantzunarekin. ●

● ● ● ● ● ●

Santiagorantz doazen erromesentzako sarbidea da. Udan donostiarrak bertan biltzen dira bainatzeko. Bizkaiko gailurrik altuena dugu. Zuberoako hiriburua da. Zuberotar jaun batek Hendaian eraiki zuen bizitokia. Bertako kanpai-hotsak Gasteizen entzun daitezke. Iruñeko haurrak bertan jolasten dira.

● ● ● ● ● ● ●

Abadia gaztelua. Andre Maria katedrala. Maule herria. Saint Jacques atea. Gorbeia mendia. Yamaguchi parkea. Kontxa hondartza.

• Marratxoaren erabilera zuzena lantzea.

Iradokizun didaktikoak Zortzigarren unitateko ortografiaatalean, marratxoaren erabilera berrikusiko dugu. Honakoan marrarik gabe idazten diren hitz-bikoteak landuko ditugu batik bat.

MARRATXORIK EZ DUTEN HITZAK. Idatzi irudiei dagozkien ekintzak koadernoan.

... ...

... ... ... r ...

h ... ... k ... ... ... ... n

... ... ... n

... i ...

e ... ... ...

Ekin ariketak bakarka eta isilpean egiteari. Gero, hausnartu eta ondorioztatu ortografia atal honetako legeak; hots, toki baten izen berezia eta izen arrunta agertzen direnean, ez da marratxorik erabiltzen. Bi zati dituzten aditzekin edo esapideekin ere ez da marratxorik erabiltzen. Izen batez eta aditz batez osatutako esapideetan ere ez da tarteko marratxorik idazten.

... ... r ... ...

... ... ... g ... ...

KAR

n ... ... ... ... ... ... ... n

b ... ... ... ... ... e ... a ...

KAR

... h ... ...

... g ... ...

... a ... ... ...

Kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

... g ... ...

MARRATXOAREN ERABILERA. Berridatzi esaldiak, kasu bakoitzean erantzun zuzena aukeratuz.

Nire aitona basora joaten zen ..... a) egur-bila b) egur bila ● Ezin dut gehiago, .... eginda nago. a) neka-neka b) neka neka ● Umeak uretan ari ziren .... , gustura jolasean. a) txipli txaplaka b) txipli-txaplaka ● Ez ukitu, .... dago eta. a) pintatu-berri b) pintatu berri ● Espaloian eserita dagoen gizon hori .... ibiltzen da. a) kalez-kale b) kalez kale ●

109 30/4/09

10:45:43 133106 _ 0106-0119.indd

109

30/4/09

10:45:45

Erantzunak 1. • Santiagorantz doazen erromesentzako sarbidea da: Saint Jacques atea. / • Udan donostiarrak bertan biltzen dira bainatzeko: Kontxa hondartza. / • Bizkaiko gailurrik altuena dugu: Gorbeia mendia. / • Zuberoako hiriburua da: Maule herria. / • Zuberotar jaun batek Hendaian eraiki zuen bizitokia: Abadia gaztelua. / • Bertako kanpai-hotsak Gasteizen entzun daitezke: Andre Maria katedrala. / • Iruñeko haurrak bertan jolasten dira: Yamaguchi parkea. 2. Igeri egin / su egin / ihes egin / hazka egin / negar egin / min hartu / barre egin / beldur eman / lo egin. 3. • Egur bila / • neka-neka / • txipli-txaplaka / • pintatu berri / • kalez kale.

109 133117 _ 0152-0167.indd 157

5/6/09 12:50:41

Ahozko komunikazioa Entzundakoaren ulermena

Helburuak • Elkarrizketa tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea. • Euskalkien erabilerari hausnartzea.

Idat

buruz

• Nafarreraren ezaugarriak gaingiroki aztertzea. • Azalpenak ematea.

Iradokizun didaktikoak

1. Entzun Orbaizetako ola elkarrizketa adi-adi.

Albist

2. Erantzun galderei.

1. Iraku

● ● ● ● ●

Non dago Antso Azkarraren hilobia? Nor zen Antso Azkarra? Zer egiten zuten lehen Orbaizetako olan? Nola dago ola gaur egun? Zertarako da ola leku aproposa?

Euskalkiak 3. Bilatu alboko mapan elkarrizketan aipatzen diren tokiak eta erantzun. ●

Zer herrialdetan daude toki horiek guztiak?

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, testua bi lagunen arteko elkarrizketa tankerakoa da. Testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

4. Adierazi. Nola esaten dira nafarrerazko hitz hauek

Oro har, testuaren helburua euskara batuaren eta euskalkien arteko aldeez ohartaraztea eta euskalkiak lantzea da. Laugarren eta bosgarren ariketetan egiten da hori. Neska-mutilekin euskara batuari eta euskalkiei buruz mintatzeaz gain, aprobetxatu nafarreraren berezitasun oinarrizkoenak aurkezteko.

5. Hausnartu eta esan. Nola esango lirateke nafarreraz?

Euskalkiei buruzko informazio orokorra eta ezaugarri nabarmenen berri eranskinean aurkituko duzue.

●

Adierazi. Zein euskalki erabiltzen da bertan? a) bizkaiera b) gipuzkera c) lapurtera d) nafarrera e) zuberera

2. Azte

Desk

■ A

euskara batuan? NAFARRERAZ tenorea franko joanen bertzera erran hagitz lagunendako

● ● ●

EUSKARA BATUAN bestera esan lagunentzat oso ordua asko joango

Albist

3. Azte

haue

ditu

Gauza asko ekarri ditut amarentzat. Bihar esango dizut egia. Bazen ordua! Beste egun batean goizago etorri!

Albist

5. Asm ●

Sentipenak adieraztea ●

6. Aipatu esapideak ikasgelan eta idatzi arbelean.Nola esango zenuke… ●

… oso haserre zaudela?

●

… oso gose zarela?

●

Ar ha Eu

… oso nekatuta zaudela?

■ Aipatu eta bildu norberaren sentipenak azaltzeko esapide gehiago.

Orrialde honetako azken ariketan, 110 hizkuntza-funtzio bat lantzen da, beti bezala. Kasu honetan, sentipenak aditzera emateko esapi- 133106 _ 0106-0119.indd deak lantzen dira.

110

30/4/09

10:45:49 133106 _ 0106-0119.ind

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Orreagako Andre Mariaren elizan. / • Nafarroako erregeetariko bat. / • Armak egiten zituzten. / • Eraitsita, murruen hondakinak baino ez daude. / • Argazkiak egiteko leku aproposa da. 3. Inguratu: Orreaga, Ibañeta, Orbaizeta, Irati. / • Nafarroan daude leku horiek. / • Nafarreraz egiten da bertan. 4. Tenorea: ordua / franko: asko / joanen: joango / bertzera: bestera / erran: esan / hagitz: oso / lagunendako: lagunentzat. 5. • Gauza franko ekarri ditut amarendako. / • Bihar erranen dizut egia. / • Bazen tenorea! Bertze egun batean goizago etorri! 6. Erantzun librea.

110 133117 _ 0152-0167.indd 158

IKAS

5/6/09 12:50:42

8. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Helburuak

Albistea

• Albisteak zer ezaugarri dituen aztertzea eta haien berri biltzea.

1. Irakurri albistea.

• Argazki-oinak idaztea.

Kazeta, 2007ko abenduaren 15a, osteguna

• Albisteak asmatzea eta idaztea.

ROBOT LANGILEA Asimo izeneko japoniar robotak apirilean izango du bere lehen lana: harreragile izango da Tokioko enpresa batean.

Iradokizun didaktikoak

Orain arte jendea txunditzen ibili da Japonian eta munduan zehar, baina 1,30 metro eta 54 kiloko robot honi oporrak bukatu zaizkio eta laster hasiko da lanean. Haren zeregina bisitariei ongietorria egin, kafea nahiz freskagarriak eskaini eta bilera-aretora laguntzea izango da. «Oso pozik nago», esan du robotaren asmatzaileak. Ez da harritzekoa, robotak zorte itzela izan baitu: lana ez da batere nekagarria, eta soldata primerakoa du. Oraingoz 140.000 € balio du urtean Asimo kontratatzeak.

Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua eta erantzun galderei. Ondoren, aukeratu proposaturiko argazki bat albistearen ondoan jartzeko eta idatzi haren argazkioina. Hori egin ez ezik, argazkia zergatik aukeratu duten azalduko dute ikasleek. Nahi izanez gero, proposatu beste argazkirako oin egokia asmatzea eta ahoz aipatzea.

2. Aztertu alboko argazkiak eta aukeratu bat albistearen ondoan kokatzeko. Deskribatu eta azaldu zergatik aukeratu duzun. ■ Asmatu eta idatzi argazki horretarako oin egokia.

Albistea prestatzea 3. Aztertu albistean ageri den informazioa eta saiatu galdera hauei erantzuten.

nork? 4.

Hirugarren ariketa egiteko albistea berriz ere irakurri eta proposatutako galderei (guztiei ezinezkoa bada, ahal denei bai behintzat) erantzugo diete ikasleek. Azaldu albisteetan galdera horiei erantzuteko besteko informazioa ageri ohi dela eta, ondoren, bete albistearen ezaugarrien fitxa. Horretarako, eredu gisako testuaren azterketan oinarritu ez ezik, bilatu informazio gehigarria.

non? noiz? zergatik? zer? nola?

IKASTEN IKASI. Aztertu goiko albistea eta bildu fitxa batean. Zein atal

ditu albisteak? Zer-nolako galderei erantzun behar die albiste orok?

Albistea idaztea 5. Asmatu eta idatzi gertakari hauetako bati buruzko albistea. ●

●

Arrasateko asmatzaile batek petroliorik behar ez duen ibilgailu harrigarria asmatu du. Euskal Herriko enpresa batek Ilargira joateko bidaiak eskainiko ditu. ✔ Asmatu albistearentzako izenburu erakargarria. ✔ Saiatu ahalik eta galdera gehienei erantzuten. ✔ Bilatu argazkia edo egin irudia eta jarri albistearen ondoan. ✔ Idatzi argazki oina.

111 30/4/09

10:45:49 133106 _ 0106-0119.indd

111

Erantzunak

30/4/09

10:45:53

Amaitzeko, aukeratu laugarren ariketan proposaturiko egoeretariko bat eta asmatu hari buruzko albistea. Testua osatzeko orduan, kontuan hartu ariketan emandako jarraibideak.

Ikasten ikasteko gaitasuna

1. Irakurketa-ariketa.

Albistearen fitxa

2. Erantzun librea.

Honakoan, fitxa egiteko, ereduko testuaren azterketa eta kanpoko informazioa erabiliko dituzte ikasleek. Albisteetan nolako informazioa ageri den jarri ez ezik, informazio hori nola ematen den (adibidea) ere jartzeko esan.

3. • ZER? Asimo robota lanean hasiko da. / • NOIZ? Laster hasiko da lanean. / • NON? Japonian, Tokioko enpresa batean. / • NOR? Asimo izeneko robota. 1,30 metro garai da eta 54 kiloko pisua du. Orain arte bere dohainak erakusten ibili da, baina aurki harreragile hasiko da lanean Tokioko enpresa batean. / • ZERGATIK? Diru asko ordaindu beharko diotelako Asimo kontratatu nahi dutenek. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

111 133117 _ 0152-0167.indd 159

5/6/09 12:50:43

Gramatika Helburuak • Mendeko perpausak aztertzen jarraitzea. • Konparazio-perpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea. • Konparazio-perpausen motak bereiztea.

Iradokizun didaktikoak Mendeko perpausen azterketarekin jarraituz, konparazio-perpausak izango ditugu aztergai honako unitate honetan. Ohi denez, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Hasteko, irakurri lehen ariketako testua eta, gogoeta egin ondoren, erantzun beheko galderei. Gero, eztabaidatu ikasleen erantzunak. Lehen ariketa aproposa da jakiteko ikasleek gaiari buruz zer dakiten. Aukera aparta da, beraz, landuko den kontzeptua aurkezteko, ikasleekin hari buruz dakiten guztia berrikusteko eta eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko.

4. Sortu

beza

Ila Ila ● au ● tel ● Ura ● Txa

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

●

Hori da ahalmena, hori! –Utziko al didazu zure kontsola? –Zer, zurea ez dabil, ala? –Bai, baina zurea nirea baino ahalmentsuagoa da. –A, bada lehen esan duzu zurea nirea bezain ahalmentsua dela. –Beno, okertu egin naiz. Nik esan nahi nuen nireak zureak beste diru balio duela. –Bada, nolako negozioa egin duzun! –Ez izan erretxina, eta utzi apur batean, mesedez! –Tori, baina kontuz ibili. Bitartean, utzi zurea neuk erabiltzeko. –Ekarri... kontuz... kontuuuuuuz! Oso ondo. Orain esan beharko dut: nirea ez zen zurea bezain ahalmentsua. Eskerrik asko.

5. Azter

konp

273 34 l Ero l 45 l Os l 2 b

■ Erreparatu nabarmendutako esaldiei eta erantzun. ● Zertarako erabiltzen dira esaldi horiek? a) Azaltzeko b) Konparatzeko c) Helburua lortzeko ● Nolakoak dira kontsolak, berdinak ala desberdinak? ✔ Ahalmenari dagokionez: … ✔ Salneurriari dagokionez: …

2. Adierazi zein konparazio diren berdintasunezkoak, eta zein, desberdintasunezkoak. Zure katua Anerena baino txikiagoa da. Pelloren bizikletak Aimarrenak beste balio du. ● Ibairi Iratxeri baino puxtarri gehiago eman dizkiote. ● Gaur atzo baino lasaiago zaudela ematen du. ● Nik ezin dut jan zuk jaten duzun beste. ● Arrainak moldatzen diren bezala moldatzen zen umea uretan ● Euskara edozein hizkuntza bezain baliagarria da. ● Guk pentsatu egiten dugu, beste animaliek ez bezala. ● ●

6. Idatz

M a) c) ● Bil a) c) ● Iaz a) c) ● Ku zeg a) c) ●

■ Kopiatu esaldiak koadernoan, azpimarratu konparatzen diren osagaiak eta inguratu deklinabide-markak bi osagaietan.

3. Osatu perpausak, menderagailu egokiak erabiliz. Dortoka geldoa da. Barraskiloa ere bai. Dortoka barraskiloa bezain geldoa da. ● Mediterraneo itsasoan, 100 uharte daude. Itsaso Barean, 1.000 daude. ● Etxean, traste asko daude. Ganbaran, ere hainbat traste utzi ditugu. ● Karibeko kostaldea oso polita da. Gipuzkoakoa ez da itsusiagoa. ● Amsterdametik Dublinera, 615 km daude. Pragatik Varsoviara, 615 km daude. ●

■ A z

■ Inguratu menderagailua eta azpimarratu konparazioaren bi osagaiak.

Konparazio-perpausak areago lan112 du nahi izanez gero, lehenik eta behin, proposatu ikasleei testu la- 133106 _ 0106-0119.indd 112 bur-laburrak idaztea, animaliak, pertsonak (ikaskideak, pertsonaia Erantzunak ezagunak, eta abar) edota lekuak 1. • Konparatzeko. / • Ahalmenari dagokionez desberdinak; salneuzein objektuak konparatzeko. Onrriari dagokionez, berdinak. doren, testuak zuzendu ostean, 2. • Zure katua Anerena baino txikiagoa da. D. / • Pelloren bizikletak esan beste ikaskideren batek eginAimarrenak beste balio du. B. / • Ibairi Iratxeri baino puxtarri gehiadakoarekin aldatzeko; hots, batak go eman dizkiote. D. /• Gaur atzo baino lasaiago zaudela ematen bestearen testua hartzeko, eta du. D. / • Nik ezin dut jan zuk jaten duzun beste. B. /• Arrainak bertan dauden konparazio-perpaumoldatzen diren bezala moldatzen zen umea uretan B. / • Euskara sak bilatzeko eta aztertzeko (beredozein hizkuntza bezain baliagarria da. B. / • Guk pentsatu egiten dintasunezkoak ala desberdintadugu, beste animaliek ez bezala. D. sunezkoak diren esateko, zer kon3. • Mediterraneo itsatsoan Itsaso Barean baino uharte gutxiago paratzen den adierazteko, kantitadaude. / • Etxean ganbaran beste traste daude / • Gipuzkoako tea, modua ala nolakotasuna…). kostaldea Karibekoa bezain polita da. /• Amsterdametik Dublinera

30/4/09

10:45:56 133106 _ 0106-0119.indd

Pragatik Varsoviara adina kilometro daude.

112 133117 _ 0152-0167.indd 160

5/6/09 12:50:44

8 4. Sortu konparazio-perpausak, adibidean bezala, beste, adina edo bezain erabiliz. Ilargia/eguzkia Ilargia ez da eguzkia bezain argitsua. ● autoa/hegazkina … ● telebistak /zine-pantailak … ● Ura/oxigenoa … ● Txakurrak / katuak …

IZENA

KIROLA

HERRIA

ADINA

Algorta

10 12

Edukien azalpena

●

5. Aztertu autoen ezaugarriak eta idatzi sei konparazio. 2736cm luze ra 34 zaldiko motor rra ma sa so l Ero hienez l 45 km/h ge a l Oso moderno ntzat l 2 bidaiarire

l l l l l l

4656 cm luze 140 zaldiko motorra Oso erosoa 185 km/h gehienez Oso modernoa 7 bidaiarirentzat

Maider

Konparazio-perpausak

Errezil

Konparazio-perpausak konparazioak egiteko erabiltzen dira. Konparazioa hiru motatakoa izan daiteke: maila-konparazioa, zenbatasunezko konparazioa eta modukonparazioa. Horrekin batera, konparazioak berdintasunezkoak edo desberdintasunezkoak ere izan daitezke.

Errezildarrak arrasatearrak beste urte ditu. Eskubaloian jokatzen duenak errugbian dabilenak baino hiru urte gutxiago ditu. ● Karatean dabilenak errezildarrak baino bi urte gutxiago ditu. ● Errugbilaria Arrasatekoa da eta Aguraingoak baino hiru urte gehiago ditu. ● Julen Agurainen jaio zen eta besteak baino gazteagoa da. ● Mirenek saskibaloian aritzen denak beste urte ditu. ● Ainhoa eta Julen gipuzkoarrak baino gazteagoak dira. ● Maider ez da Miren baino gazteagoa. ● Gazteenak 9 urte ditu, zaharrenak baino hiru urte gutxiago. ● Algortakoa karatean aritzen da. ● ●

Berdintasunezko perpausak Berdintasunezko konparazioak bi osagairen arteko berdintasuna adierazteko erabiltzen dira. Bezain: osagaien nolakotasuna konparatzeko erabiltzen da: Ane Eli bezain jatorra da.

8. Bilakatu berdintasunezko konparazio hauek desberdintasunezko.

6. Idatzi perpaus zuzenak koadernoan. Mikel Julian baino … da. a) sentibera b) sentiberagoa c) sentiberago ● Bilobak aitonak baino … gehiago dauka. a) ile b) ileak c) ilea ● Iazko negua aurtengoa baino … izango da. a) hotzagoa b) gogorrago c) hotz handiagoa ● Kutxa honetan beste horretan baino … zegoen. a) harri gutxiago b) harri gutxiagoak c) harriarriagoak ●

■ Adierazi perpausok nolakotasuna ala zenbatasuna adierazten duten.

Beste/adina: kantitatea konparatzeko erabiltzen dira. Anek ez du guk adina diru lortu.

Amak amonak egiten dituen bezala egiten ditu makarroiak. ● Zuek nahi duzuen bezala egingo dugu hori. ● Gauzak nahi bezala atera zaizkigu. ● Batzuetan animaliek bezala jokatzen dugu. ■ Zer adierazten dute perpausek, nolakotasuna, zenbatatsuna ala modua? ●

-(e)n bezala: modua konparatzeko erabiltzen da. Zu ahateak ibiltzen diren bezala ibiltzen zara/ Zu ahateak bezala ibiltzen zara.

9. Egin konparazio-perpausak emandako osagaiekin, adibidean bezala.

Desberdintasunezko konparazioak

Nik asko ikasi / gutxi jakin. Zenbat eta gehiago ikasi, orduan eta gutxiago dakit. ● Zuk gutxi jan / gehiago gizendu. ● Haiek asko lo egin / logura handiagoa. ● Zuek lan gutxi egin / gehiago nekatu. ● Guk ur asko edan / egarri handiagoa. ●

Desberdintasunezko konparazioak bi osagairen arteko desberdintasuna adierazteko erabiltzen dira. Baino… -ago(a): osagaien nolakotasuna konparatzen da: Ane Eli baino jatorragoa da.

113 30/4/09

10:45:56 133106 _ 0106-0119.indd

8. UNITATEA

7. Kopiatu laukia eta osatu, arrastoei jarraituz.

113

4. eta 5. Erantzun librea. 6. • Mikel Julian baino sentiberagoa da. Z. / • Bilobak aitonak baino ile gehiago dauka. Z. / • Iazko negua aurtengoa baino hotzagoa izango da. N. /• Kutxa honetan beste horretan baino puxtarri gutxiago zegoen. Z. 7. Julen, eskubaloia, Agurain, 9. / Ainhoa, karate, Algorta, 10. / Miren, errugbia, Arrasate, 12. / Maider, saskibaloia, Errezil, 12. 8. • Amak amonak (egiten) ez (dituen) bezala egiten ditu makarroiak. / • Zuek nahi ez (duzuen) bezala egingo dugu hori. / • Gauzak nahi ez (genuen) bezala atera zaizkigu./• Batzuetan animaliek (jokatzen) ez (duten) bezala jokatzen dugu. / ■ Modua. 9. • Zenbat eta gehiago jan, orduan eta gehiago gizenduko zara. / • Zenbat eta lo gehiago egin, orduan eta logura handiagoa dute. / • Zenbat eta lan gutxiago egin, orduan eta gehiago nekatzen zarete / • Zenbat eta ur gehiago edan, orduan eta egarri handiagoa daukagu.

30/4/09

10:45:58

Baino… gehiago/gutxiago: kantitatea konparatzen da. Menderagailuaren tarteko izenak mugagabean agertu behar du: Anek ez du lortu guk baino diru gehiago. Ez -(e)n bezala: desberdintasuna adierazten da: Gu bizi ez garen bezala bizi da hori / Gu ez bezala bizi da hori.

113 133117 _ 0152-0167.indd 161

5/6/09 12:50:44

Testua

1. Azter

Helburuak

●

• Gomendio-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

●

• Gomendio-testuen egitura aztertzea.

●

Te bu Ze ba Za za

■ A

• Gomendio-testuak idaztea.

IKAS

bildu

Iradokizun didaktikoak

BUR

Testu-tipologiaren lanketarekin jarraituz, Mirandaolako ola bisitatuz gero kontuan hartu beharreko zenbait gomendio adierazten dituen testu bat izango dugu honakoan aztergai.

Testua

3. Azter

Ohi duten legez, lehenik eta behin, testua irakurri eta, ondoren, aztertu egingo dute ikasleek, Testua aztertzea ataleko galderei erantzuteko. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, gomendio-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, gomendio-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Lehenik eta behin, beraz, aztertu irudiak eta idatzi mendira joaterakoan kontuan izan beharreko oinarrizko gomendioak. Ariketa honen zati bat ahoz egin daiteke, nahi izanez gero; hots, mintzatu guztion artean irudietan ikusten duzuenari buruz eta aipatu mendira joaterakoan kontuan izan behar diren beste gauza batzuk. Eztabaidatxoa egin ondoren, eskatu ikasleei liburuan ageri diren gomendioak eta garrantzitsuak iruditzen zaizkien beste bizpahiru gomendio idazteko koadernoan. Gero, testu labur bat idatziko dute neska-mutilek, mendira joatea zergatik merezi duen azalduz. Amaitzeko, eskatzen zaien testua idatziko dute, aldez aurretik idatzitako gomendioak eta iritzitestutxoa aintzat hartuta. Testua idatzitakoan eta berrikusitakoan, ikaskideren bati pasatuko diote, berriz zuzen dezan. Ortografia kontuan ez ezik, ideiak

●

Lagun

■ Z m

133106 _ 0106-0119.indd

Erantzunak 1. • Lehen zatia: Hasi «Burdinolak» eta bukatu «gomendio hauek kontuan hartzea komeni da». Bigarren zatia hurrengo lau paragrafoek osatzen dute. / Lehen zatia sarrera gisakoa da; bertan burdinolak zer ziren eta gaur egun zertarako erabiltzen diren azaltzen da. Bigarren zatian, gomendioak ageri dira. / • Erantzun librea. Adib.: Mirandaola ezagutzeko jakin-mina piztea eta gomendioak ematea. 2. • Aldez aurretik deitu, informazioa eskuratzeko. /• Erraz kentzeko moduko jantzi erosoak eraman. / • Arauak bete. / •Txangoa aldez aurretik prestatu. 3. Erantzun librea. Adibidez: bakarrik ez joan; jantzi eta oinetako egokiak eraman; jakiak eta ura eraman; hondakinak bildu, zaborretara botatzeko.

114 133117 _ 0152-0167.indd 162

Ze joa

18/6/09 10:13:37

8 4.

Testua aztertzea

seguru ibiltzeko kontuan izan beharreko gomendioei buruz.

1. Aztertu testua eta erantzun. ●

●

Testuak bi zati nagusi ditu. Non hasi eta bukatzen da zati bakoitza? Zer azaltzen da zati bakoitzean? Bildu zati bakoitzeko ideia nagusia. Zati biek helburu berbera al dute? Zein da zati bakoitzaren helburua?

■ Asmatu beste izenburu bat testuarentzat.

IKASTEN IKASI. Bilatu informazioa mendian

IKASTEN IKASI. Aztertu paragrafoak eta

bildu testuko gomendioak.

●

● ●

modu egokian, ordenaturik eta argi emanda ote dauden ikusi beharko du.

Nora joko duzu horrelako informazioa bilatzeko? Zergatik joko duzu iturri horretara? Zer espero duzu aurkitzea?

Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko proiektua.

■ Bildu aurkitutako informazioaren ideia nagusiak.

5. Idatzi arrazoiak zerrenda batean. Zergatik merezi du mendira joatea?

Ikasten ikasteko gaitasuna

6. Azaldu idazlan batean mendira joateko BURDINOLARA JOATEKO GOMENDI

OAK

1 - ............................................ 2 - ............................................

Testua sortzea ●

Informazioa antolatzea

gomendioak.

Eskemak eta fitxak informazioa antolatzeko bi bide dira, ikasteko orduan oso erabilgarriak bi-biak.

✔ Azaldu lehenbizi mendira joateko arrazoiak. ✔ Eman gomendioak eta azaldu zergatiak. ✔ Ez ahaztu idazlanari izenburua jartzea.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna

7. Esan ikaskide bati zure testua berrikusteko.

3. Aztertu irudiak eta eztabaidatu. Zer izan behar da kontuan mendira joaterakoan? Jantzi-oinetakoak

8. UNITATEA

Honakoa begiratu beharko du: Letra argiz idatzi duzun ala ez. ● Txukun-txukun egin duzun ala ez. ● Informazioa argi eman duzun ala ez, paragrafoetan ongi antolaturik. ● Ortografia akatsik egin ote duzun. ●

Mendi-ibilbideen liburuxka eta mendian ibiltzeko gomendioak aitzakia gisa hartuta, egin eztabaida bat mendira joaterakoan ingurumena zaintzeko kontuan hartu beharreko gomendio eta jarrerei buruz.

Zure ekarpena 8. Taldeka jarrita, egin ikasgelan zuen herriko mendi-ibilbideen liburuxka. ●

Lagunak

●

● ●

Jakiak eta ura

Zakarrak

■ Zer beste gomendio emango zenizkioke mendira doanari?

Norberaren autonomiarak eta ekimenerako gaitasuna

Zer mendi daude zuen herri inguruan? Nolako gune edo toki erakargarriak dituzte? Zein da bertara joateko bidea? Zer aurki daiteke bidean: iturriak, atsedenguneak, baselizak…? ✔ Marraztu ibilbidearen mapa. ✔ Azaldu zehatz-mehatz nola heldu, zer aurkituko dugun, eta ibilbidearen luzera eta iraupena. ✔ Grapatu dena, liburuxka osatzeko.

Mendian ibiltzeko gomendioak direla eta, indartu ikasleek ingurunean (hirian zein beste tokietan) beren kasa ibiltzeko ardurazko jarrerak.

115 30/4/09

10:46:14 133106 _ 0106-0119.indd

115

30/4/09

10:46:15

4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea.

115 133117 _ 0152-0167.indd 163

5/6/09 12:50:46

Literatura

1. Azte ●

Helburuak

TXORIAREN GARRASIA

• Bertsoen ezaugarriak berrikustea. • Bertsoen egitura aztertzea eta lantzea. • Bertsoak irakurtzea eta abestea.

Txoko txiki txukuna txoko txiki txukuna txori etxe kaiola; zoko zikin zakarra zoko zikin zakarra askatasunik bada nahiago du txoriak. Txio dio txoriak txio dio txoriak askatzeko eskatzen askatzeko eskatzen askatzeko eskatzen txio txoriarena txio txoriarena.

Lehen ariketan olerkiaren egiturari buruzko galderak ageri dira. Formaren aldetik olerkia aztertuko dute ikasleek, bakarka, testu-azterketak egiten ohitzeko. Emaitza, ordea, guztion artean eztabaidatuko duzue.

●

2. Irak ●

●

AskAtAsunArenA!! Txio txoriarena txio txoriarena txio txoriarena zilarrezko kaiolan gure lantegiko olan makinaren soinuak diruaren orroak aberatsen gogoak ia estali dutena txio txoriarena.

■

3. Bila

balia ● ●

■ Zein da olerkiaren gaia? Kontatu zeure hitzez bertan esaten dena.

O E A

IKA

fitxa alite

EGILEA Gorka Trintxerpe Leitzako idazle eta politikari euskalduna, Gorka Trintxerpe ezizenez sinatu zituen bere lehen lanak. Sasoi batean Jose Migel Barandiaranen lankide izandakoa, Euskaltzain osoa ere bada. Literaturan, olerkigintza ez ezik, antzerkigintza eta eleberrigintza ere landu ditu.

E .

■ Zein ote da Gorka Trintxerperen benetako izena?

■

116 116

30/4/09

10:46:16 133106 _ 0106-0119.ind

Erantzunak 1. • Ez, ez dira neurri berekoak. / • Askeak dira. / • Baditu hitz hoskideak (kaiolan, olan, arroak, gogoak, dutena, txoriarena), baina ezin da esan olerkiak errima duenik. 2. • Txistukariak (tx, z, s). / • Bai. / • Bai, rr soinua; batez ere hirugarren ahapaldian. / • Erantzun librea. / ■ Erantzun librea. 3. Onomatopeiak: txio. / Errepikapena: perpaus osoak errepikatzen dira behin eta berriz olerkian zehar. Errepikapen horien adibide argiena bigarren ahapaldia dugu. / Aliterazioa, txa, z, s eta rr soinudun hitzen segidak. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

116 133117 _ 0152-0167.indd 164

Z e O so B b E so e h

Gorka Trintxerpe (moldatua)

133106 _ 0106-0119.indd

Testuaz gain, haren egileari buruzko oinarri-oinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den galderatxoa Patxi Zabaletari (ezizenez Gorka Trintxerpe) nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

AskAtAsunArenA!! Garrasi ikaragarria garrasi harrigarria garrasi beldurgarria burdinaren garrasia beldurraren burdina ikarari gordina hotzikara berdina joan ote gure trena itzuliko ez dena.

●

Ikastunitate honetan, aurrekoetan bezalaxe, testuetan sarritan ageri diren baliabide literarioak aztertzen jarraituko dugu. Oraingoan, aliterazioa zertan den ikusi eta landuko dute ikasleek. Lehenik eta behin, irakurri olerkia. Ziurtatu ikasleek modu adierazkorrean irakurtzen eta errezitatzen dutela, eta eman beharrezko laguntza hala izan dadin. Ondoren, erantzun galderei eta eztabaidatu ikasleen erantzunak.

●

A h b H rr Ol

5/6/09 12:50:46

30/4/09

8 1. Aztertu olerkiaren egitura eta erantzun. ●

●

Ahapaldi guztiak neurri berekoak al dira, hots, bertso-lerro eta silaba kopuru berberekoak dira? Horren arabera, nolakoak dira bertso-lerroak, neurri batera egokituak ala askeak? Olerkiak ba al du errimarik?

2. Irakurri berriz olerkia eta erantzun. ●

●

Zein dira lehen bi ahapaldietan gehien errepikatzen diren fonemak edo soinuak? Olerki guztian zehar errepikatzen al dira soinu horiek? Ba al da behin eta berriz errepikatzen den beste soinurik? Zein? Non ageri da? Egin zerrenda bana errepìkatzen diren soinuak edo fonemak dituzten hitzekin eta gehitu bururatzen zaizkizun beste hiruzpalau hitz bakoitzari.

■ Zuri zer dakarkizute burura errepikatzen diren soinu horiek? Zer adierazi ote nahi dute? Azaldu. baliabide estilistikoak. ● ● ●

Hurrengo ariketetan olerkiaren edukiari buruzko galderak eta estiloari buruzkoak ageri dira batik bat. Literatura-atal honetako ariketa gehienen helburua aliterazioak baliabide estilistiko gisa eskaintzen dituen aukerak aztertzea eta lantzea da.

d r

■ Deskribatu alfabetoko beste letra bat, haren soinuarekin aliterazioa eginez.

6. Asmatu eta idatzi hitzen zerrendak. ●

●

Nolako hotsa egiten du erleak hegan dabilenean? Nolako hotsa egiten du geziak jaurtitakoan? Eta tantek erortzean?

■ Bete zerrenda bana, erleak, geziak edo tantek egiten duten hotsa aliterazioaren bidez adierazten duten hitzekin.

3. Bilatu eta berezi olerkian ondoko Onomatopeiak Errepikapena Aliterazioa

Amaierako txartelean, jorratutako gaiari buruzko informazio osagarria ageri da. Kasu honetan, ekin aho-korapilo ezagunak errezitatzeari edota berriak asmatzeari.

7. Asmatu eta idatzi erleari, geziari edo tantei buruzko poematxoa, aurreko ariketako aliterazioak erabiliz.

Gehiago jakiteko 4.

Edukien azalpena Aliterazioa

MIHIA TRABATU GABE

IKASTEN IKASI. Baliabide literarioen

fitxategia osatzeko asmoz, egin fitxa bat aliterazioaren berri bilduz. ALITERAZIOA Zer da? ......................................... .... Egitura eta ezaugarriak: .............. .... ................................................. ..

Adibideak: ...................................

■ Azaldu, era berean, onomatopeiak eta errepikapenak zer diren eta eman adibideak.

Zelan moldatzen zara zu aho-korapiloak esaten? Izan ere, aho-korapiloak antzekotasun fonetikoak dituzten hitzak errepikatuz osatutako esaldi edo olerkitxo jostagarriak dira, aliterazioz beteta daudenak, ikusi hau, bestela: Zein zen Sanson? Sanson zein zen? Sanson,… Sanson zen!

■ Baietz jakin horrelako aho-korapilo mordoa!

117 10:46:16 133106 _ 0106-0119.indd

8. UNITATEA

5. Irakurri B letraren deskribapena.

117

6. Erantzun librea. Oro har, erlea rr-dun hitzak; gezia, z-dun hitzak; tantak, t-dun hitzak.

30/4/09

10:46:18

Antzina-antzinatik erabili den adierazpidea edo baliabide erretorikoa dugu aliterazioa. Hoskideak diren hitzak erabiltzean datza aliterazioa, esaldia edo testua irakurtzean, hots bat behin eta berriz errepikatu edo nabarmendu dadin. Irudikatzen edo deskribatzen ari den elementuaren soinua imitatzeko asmoz erabiltzen du idazleak aliterazioa. Adibidez, eltxo gogaikarrien zunburruntxoa esaldian, r soinua errepikatzean, eltxoen zarata imitatzen da, eta sugea zeharka zetorren zelaian behera, esaldian, berriz, sugearen soinu txistukaria.

7. Erantzun librea.

■ Erantzun librea.

117 133117 _ 0152-0167.indd 165

18/6/09 10:13:41

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Egipton testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ● ● ●

Iradokizun didaktikoak

●

Non daude lagunak? Norekin egin dute topo autobusetik jaistean? Zergatik dago Martin han? Zer falta zaio hango janariari Martinen ustez? Adierazi. Nongoak dira? a) Zuberoakoak b) Gipuzkoakoak

Bi orrialde hauetan, ikastunitatean landuriko trebetasunak eta edukiak berrikusi, eta ikasleek zenbateraino barneratu dituzten aztertu nahi da. Lau atal nagusitan egiten da hori. Lehenik eta behin, entzundakoaren ulerkuntza lantzen da, Gai naiz ulertzeko atalean. Ondoren, irakurritakoaren ulerkuntza eta idazmena lantzen dira; hots, ikastunitatean aztertutako prozedura nagusiak berrikusten dira Gai naiz egiteko atalean. Gero, gramatika-, ortografiaeta literatura-programetan landutako edukiak berrikusten dira Gai naiz gogoratzeko atalean. Amaitzeko, jarrerei dagokien alderdia jorratzen da Gai naiz parte hartzeko atalean.

GAI NAIZ EGITEKO

4. Hona hemen gertakaria; idatzi albistea zuk zeuk.

Anu mila mila mila tank mila zipli hiria blist

c) Nafarroakoak

2. Irakurri testua. Faraoien artean Antzinako egiptoarrek eraikin eskergak altxatu zituzten. Haietatik ondoen iraun dutenak hilobiak dira. Eta horixe dira, hain zuzen, Gizeko piramideak; hiru faraoi handiren hilobiak. Piramideen neurriak kontuan hartuta, oso harrigarria da makinarik erabili gabe eraiki izana. Gainera, egiptoarrek tranpaz bete zituzten eraikinok faraoien gorpuak eta ondasunak ondo gordetzeko. Gaur egun, piramideak bisitatzeko eta barrutik ibiltzeko aukera dago, eta horretarako gomendio hauek oso baliagarriak dira: Kairotik Gizera bi ordu daude, eta garraiorik erosoena taxia da. Ahal izatekotan, ostirala aukeratu, trafiko gutxiago dagoelako. Egunero 150 pertsona sar daitezke, bi txandatan: goizeko 8etan eta ia ordu batean. Eguerdiko txandan bero handiagoa egiten du, baina jende gutxiago dago. Ez ahaztu jertsea, piramideen barruan hotz egiten du-eta. Azkenik, gogoratu han ez dagoela urik; beraz, zenbait botila ur eraman beharko dituzu.

●

Z d

7. Erre ●

8. Irak ● ●

A Z

Zenbat zati ditu testuak? Adierazi. Zer dira piramideak? Zer aholku ematen dira piramideak bisitatzeko?

Joan den astean ume bat piramide baten barruko pasabideetan zehar galdu zen eta gela sekretua topatu zuen. ✔ Gogoratu zer?, nor?, non?, noiz?, nola? eta zergatik? galderei erantzun behar diezula. ✔ Ez nahasi ideiak eta azaldu banan-banan, irakurleak erraz ulertzeko. ✔ Asmatu izenburu erakargarria, bilatu argazki bat eta idatzi argazki-oina.

118 133106 _ 0106-0119.indd

118

30/4/09 133106 10:46:20 _ 0106-0119.in

Erantzunak 1. • Egipton daude. /• Martin-poda izeneko ezagun batekin. / • Kultura-bidaia egiteko asmotan joan da. /• Perretxikoak. / • Gipuzkoakoak. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Bi zati nagusi. Lehen paragrafoan, azalpena ageri da. Bigarren paragrafoan, ostera, piramideak bisitatzeko gomendioak azaltzen dira. / • Antzinako Egiptoko faraoien hilobiak dira. Taxiz joateko eta, hala bada, ostiralean; eguerdiko txandan bisitatzen saiatzeko; eta jertsea eta ura eramateko txangora. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

118 133117 _ 0152-0167.indd 166

●

GAI N

3. Erantzun galderei. ●

6. Asm

5/6/09 12:50:47

8 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Euskalkiz emandako testutxoak zertxobait ulertzeko. – Gomendio-testuak aztertzeko eta idazteko. – Albisteak idazteko. – Mendeko konparazio-perpausen menderagailuak eta egitura ohikoenak bereizteko, bai eta perpaus klase horren barruan dauden motak bereizteko ere. – Marratxoak behar direnetan zuzen erabiltzeko. – Aliterazioak baliabide estilistiko gisa dituen ezaugarriak bereizteko eta erabiltzeko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri testua. Anuntzioak Anuntzioak dist-dast mila zaplada mila blastada mila tamaina tankera mailatan, mila lekutan ziplika, zaplaka hiria zehar blisti-blast.

ltxatu lobiak ideak; urriak k eraanpaz ondak bisita hora:

k erortsona egiten kenik,

Anuntzioak argiz, argi zirtada bizi, kolore zirtakariz, bristakoan, begiz. Irriz anuntzioak, ekaintza kilikariz, irritsa irristaraziz, hirrikatuz gizona tirriatuz zirriz.

Bitoriano Gandiaga Uda batez Madrilen (moldatua)

6. Asmatu eta idatzi perpausak. ●

Zerekin konparatuko zenituzke hirian ikusten diren anuntzio horiek? Idatzi berdintasunezko eta desberdintasunezko perpausak, nolakotasuna zein zenbatasuna adierazten dutenak.

7. Erreparatu testuan marratxoz loturik ageri diren hitzei. ●

Ondo idatzita al daude? Eman horrelako beste adibide batzuk.

8. Irakurri olerkia berriz eta erantzun galderei. ● ●

8. UNITATEA

Ageri al da onomatopeiarik bertan? Eta aliteraziorik? Zein fonema edo soinu errepikatzen dira gehien? Zer adierazten du, zure ustez, aliterazio horrek?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Jarri taldeka eta hitz egin makinen on-gaitzei buruz. Idatzi mesede egiten diguten makinen zerrenda. Aipatu kalte egiten diguten makinak. ✔ Pentsatu ondo erantzunak, gero arrazoitzeko. ✔ Ez mespretxatu inoren iritzirik.

● ●

10. Aukeratu hiru kaltegarrienak eta hiru onenak, eta egin horma-irudia. ● ●

Idatzi aukeratutako makinen alde onak eta txarrak. Jarri argazkiak, marrazkiak, hizki deigarriak...

119 30/4/09 133106 10:46:20 _ 0106-0119.indd

119

30/4/09

10:46:21

6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea. 8. • Bai. Onomatopeiak: dist-dast, bisti-blasta… Aliterazioa: soinu txistukaria duten hitzak. / • Txistukariak: z, s, tz, ts. Erantzun librea. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

119 133117 _ 0152-0167.indd 167

5/6/09 12:50:47

Lur, Eguzkiren eta Ilargiren alaba

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Informazio-testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Publizitate-teknikak eta estrategiak ezagutzea. • Irakargiak prestatzea eta iragarkietarako esloganak asmatzea. • Denborazko perpausen ezaugarriak ezagutzea eta horrelako perpausak zuzen erabiltzea. • Deskribapen-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Genero literarioak bereiztea.

Edukiak • Lur, Eguzkiren eta Ilargiren alaba narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Iragarki tankerako testua entzutea eta ulertzea, eta publizitatearen baliabideei buruz hausnartzea. Horrezaz gain, nork bere gustuak adieraztea.

•

• Testu batetik abiatuta, publizitateko iragarkiek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta lantzea, eta azkenik, horrelako iragarkiak asmatzea eta sortzea.

•

• Mendeko perpausak aztertzen jarraituz, denborazko perpausen menderagailu nahiz egitura erabilienak lantzea. • Puntuazio-marken eta letra larrien erabilera zuzena lantzea, eta aditz arazleen idazkera zuzena jorratzea. • Miramongo Kutxaguneari buruzko deskribapen-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko deskribapen-testua sortzea. • Genero literario nagusien berri izatea, eta haien ezaugarri orokorrez jabetuta, haiek bereiztea.

120 A 133117 _ 0168-0183.indd

168

5/6/09

12:50:04

Unitatearen eskema 9. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Lur, Eguzkiren eta Ilargiren alaba

Menderakuntza: denborazko perpausak

Puntuazio-markak, aditz arazleak

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Deskribapen-testua

Genero literarioak

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Publizitatea

Idatzizko komunikazioa Publizitate-iragarkiak

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Bai ahozko eta bai idatzizko komunikazioan ere, publizitatea landuko dugu ikastunitate honetan. Iragarki publizitarioak egiteko estrategiak aztertu eta gero, horrelako iragarkiak sortzea proposatuko zaie ikasleei, eta horretarako eslogan egokiak asmatzeko eskatuko zaie. Behar izanez gero, eman ikasleei esloganen ezaugarriei buruzko informazioa (edota denon artean bildu eta landu), egiten hasi baino lehen.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

120 B 133117 _ 0168-0183.indd

169

5/6/09

12:50:04

Helburuak • Lur, Eguzkiren eta Ilargiren alaba narrazio-testua irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

Iradokizun didaktikoak

●

Irakurri baino lehen

●

Lur, Eguzkiren eta Ilargiren alaba

Izenburuaren arabera, zer-nolako irakurgaia ote da? Zeri buruzko da? Ba al dakizu zer den eklipsea? Ikus al daitezke eklipseak? Zuk zeuk ikusi al duzu inoiz eklipserik?

ONDO IRAKURTZEKO ●

●

Irakurtzerakoan, kontuan izan puntuazio-markek adierazitako etenaldiak eta doinua. Doinua ez ezik, zaindu ahoskera ere eta bereizi ongi hotsak. Erabili ezagutzen dituzun baliabide guztiak, irakurketa entzuleentzat zirraragarria izan dadin.

ehinola, unibertsoa sortzen hasi berri samarra zela, Eguzkik eta Ilargik elkar ezagutu zuten. Orduan gazteak ziren oso, nerabe hutsak. Jai batean gertatu zen guztia. Ilargi Eguzkiren argi eta berotasunarekin txundituta zegoen. Alabaina, ez zen bakarra; izan ere, jai hartan zeuden planeta eta satelite guztiak Eguzkiren inguruan ibiltzen ziren, hain goxo egoten zen haren ondoan! Bai, jai hartako izar nagusia zen Eguzki. Ilargik, berriz, zoko batetik begiratzen zion, lotsati. Ez zuen espero Eguzkiren arreta inola ere lortzea; azken batean, ez zuen ezer erakargarririk. Ilargik txikia ikusten zuen bere burua, txikia eta zuria, zuriegia aukeran. Hildako baten aurpegia zuela iruditzen zitzaion. Eta okerrena, beste satelite gazte askori gertatzen zitzaion bezala, aurpegia kraterrez josita zuen. Halako batean, Eguzkiren arreta nola edo hala bereganatzea erabaki zuen Ilargik, eta horretarako bere trebetasunik ikusgarriena erakusten hasi zen. Zein? Neurriz aldatzearena, alegia. Ilargi txikitzen hasi zen eta igitai zorrotza bihurtu zen. Ondoren, desagertu eta agertzen hasi zen berriro, poliki-poliki, isil-isilik, berak dakien bezala. Eguzkik hori ikusi zuenean, harengana jo zuen berehala. Eguzki eta Ilargi hizketan eta dantzan luze jardun ondoren, jai hartatik atera eta zulo beltz batean sartu ziren, inork ikus ez zitzan; eta neronek ere ikusi ez banuen ere, badakit gau osoa maitasun goxoan pasatu zutela. Maitasun-harreman hartatik, Ilargi planeta batez erditu zen, Lur planetaz, alegia. Etxetxo bat eraiki zuten, hirurak elkarrekin bizitzeko. Baina, esan dizuedan bezala, Eguzki eta Ilargi gazteegiak ziren, eta ez ziren elkarbizitzan ondo konpontzen. Ilargik Eguzkiri leporatzen zion haren ondoan lo egiterik ez zegoela, argi gehiegi ematen zuela, eta baita bero ikaragarria ere. Eguzkik ere bazeukan zer leporatu Ilargiri, hotzegia zela, maitasunik erakusten ez ziola, eta abar. Bakoitza ohe batean lo egiten hasi ziren eta laster elkarrengandik banantzea ere erabaki zuten. Eta Lur, zer? Zer egingo zuten planetatxo jaioberriarekin? Laster erabaki zuten hori ere. Egunez, aitak zainduko zuen; gauez, aldiz, amak. Aitak berotasuna eta janaria emango zizkion, eta amak istorio ederrak kontatuko. Hala erabaki zuten, eta gaur egun hala jarraitzen dute. Amak, berriz, ama delako edo, egunez ere kirika egiten dio Lurri askotan, ez baita aitarekin gehiegi fidatzen. Horregatik egun-argiz ere ikusten dugu Ilargi tarteka. Eta Ilargi gauez ikusten ez dugun egunetan? Bada, egun haietan Eguzkirekin bat egiten du berriro, etxe berean bizitzerik ez izan arren, oraindik ere ikaragarri maite baitute elkar. Maite Franko

Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan 120 izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela133106 _ 0120-0133.indd 120 eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla eta. JendauInformazio gehiago rrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero Planeten izenak ikasgelan, bereziki animatu parte Eguzki Sistemako planetei antzinako Greziako eta Erromako jainkohartzera. jainkosen izenak jarri zizkieten. Esate baterako, Venusek maitasunaAzkenik, ziurtatu ikasleek lexiko ren jainkosaren omenez jaso zuen izena; Neptunok, aldiz, itsasoen zuzena eta esapide jatorrak erabiljainkoaren omenez; eta Martek, gerraren jainkoaren omenez. tzen dituztela beren ahozko jarduPlanetaren bati edo besteri beste izenen bat jartzeko saioak ere izan nean. ziren. Adibidez, William Hershelek Urano aurkitu zuenean, Ingalaterrako erregearen izena jarri zion: George planeta. Hala ere, izen horrek ez zuen batere arrakastarik izan, eta azkenean, aspalditik zetorren tradizioari heldu zioten; hots, jainko-jainkosen izenetara jo eta Urano deitu zioten, zeruko jainkoa bezala.

30/4/09 10:48:02 133106 _ 0120-013

120 133117 _ 0168-0183.indd

170

5/6/09

12:50:04

9. UNITATEA Irakurgaia Lur, eguzkiren eta Ilargiren alaba ipuina Maite Franko euskal idazleak idatzi du. Eskatu neska-mutilei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko, eta haren biografiaren eta lanaren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu Maite Frankori buruz bildutako informazioa ikasgelan eta, modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste, ikasleek irakurri nahi izanez gero erreferentzia izan dezaten

euin i. ro areeia

ki en en asi ori

Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko.

arta an

aaien en ro la, en

er iz, io

eez ua, ik

Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin irakurgaiari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu testua zer iruditu zaien.

121 30/4/09 10:48:02 133106 _ 0120-0133.indd 121

30/4/09 10:48:03

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta azaldu haien esanahiak eta erabilerak: nerabe, planeta, satelite, krater, leporatu, kirika egin.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Irakurgai honetan banandu tako gurasoen gaia lantzen da, eta ikuspegi benetan positiboa ematen da. Mintzatu ikasleekin gaur egun dauden familia-ereduei buruz eta landu errespetuzko jarrerak.

121 133117 _ 0168-0183.indd

171

18/6/09

10:12:07

Ort

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Narrazioko oinarrizko gertakariak ulertzea.

1. Erantzun galderei. ●

• Narrazioko pertsonaiak aztertzea.

●

• Ipuinaren egitura eta gertakarien segida aztertzea.

●

• Bertako lexikoa eta esapideak ulertzea.

● ●

1. PUN

5. Adierazi zein den gertakarien ordena zuzena

zuze

eta egin ipuinaren laburpena.

Noiz gertatu zen kontatzen zaiguna? Nola ezagutu zuten elkar Ilargik eta Eguzkik? Nola erakarri zuen Ilargik Eguzki? Zergatik aldendu ziren Eguzki eta Ilargi elkarrengandik? Zer erabaki zuten banatzean? Zergatik agertzen da ilargia egunez? Zer gertatzen da ilargia agertzen ez denean?

2. Deskribatu ipuineko pertsonaiak ahalik zehatzena.

■ Zer baliabide estilistiko erabiltzen da pertsonaiak aurkezteko?

3. Hausnartu eta erantzun. ● ● ●

Zer azaltzen du ipuinak? Zein da ipuinaren helburua? Helburua aintzat hartuta, adierazi zer ipuin mota den. a) alegia b) kontakizun historikoa c) elezaharra d) pasadizoa

■ Azaldu labur-labur ipuin mota horren

horiek?

Lexikoa ● ●

IKASTEN IKASI. Bete koadernoan ipuineko

planeta izar

satelite krater

Ikasten ikasteko gaitasuna Narrazioaren egitura aztertzea Ipuinen egitura osatzen duten atalak berrikusteko asmoz, irakurgaiko atal nagusiak eskema batean biltzea proposatzen zaie ikasleei.

●

egin esaldi bana. ●

●

ekintza nagusien eskema.

HASIERA

Norbaiti zerbait leporatu. a) Zama astuna ezarri. b) Apustu egin. c) Errua egotzi.

●

Kirika egin. a) Kilimak egin. b) Zelatan egin. c) Bisita egin.

●

172

O a D a B a Id a Le a

ADI

Ez Os ● El ● Ai ● Gu ●

KORAPILOA

Zure ekarpena

●

8. Idatzi bi testu sumendien jatorriari buruz. AMAIERA

● ●

Batean, eman azalpen zientifikoa. Bestean, asmatu fikziozko azalpena.

122

133106 _ 0120-0133.ind 30/4/09 10:48:04

Erantzunak 1. • Unibertsoa sortzen hasi berria zela. / • Jai batean ezagutu zuten elkar. / • Tamainaz aldatuz. / • Ez zirelako elkarrekin bizitzen ondo moldatzen. / • Lur nola zaindu: Eguzkik goizez, eta Ilargik, berriz, gauez. / • Lur nola dagoen ikusteko, zelatatzeko. /• Eguzkirekin omen dago, oraindik elkar maite dute eta. 2. Erantzun librea, testuko informazioan oinarritua. Pertsonifikazioa. 3. Lurraren sorrera eta gaua eta eguna zergatik diren horrela azaltzea. / Elezaharra da. / Antzina sortutako kontakizunak dira normalean, gizakiak ulertzen ez dituen fenomenoei azalpena eman nahian eginak. Honakoa berria da, elezahar tradizionalak oinarri harturik egina. 4. Erantzun librea. 5. 1.- Eguzki eta Ilargi elkarrekin. / 2. Ilargi Lurrez erditu da. / 3.- Eguzki eta Ilargi banakako oheetan. / 4.- Gaua eta eguna. 6. Erantzun librea, hiztegiaren laguntzaz egitekoa. / ■ Garauak. 7. Errua egotzi / zelatan egin. 8. Erantzun librea.

122 133117 _ 0168-0183.indd

ADI

koa

7. Aukeratu esapide bakoitzaren esanahia eta

133106 _ 0120-0133.indd 122

Azkenik, Zure ekarpena atalean, testuak idatziko dituzte neskamutilek, eta gero ikasgelan irakurriko dituzte. Nahi izanez gero, gehien atsegin zaiena aukeratzeko bozketa modukoa egin dezakete. Esan ikasleei beren aukeren arrazoiak azaltzen dituen kritika literario txikitxoa osatzeko.

■ Zer dira ilargiaren aurpegiko kraterrak?

Egitura 4.

■ B

6. Eman hitz hauen definizioak zure hitzez.

ezaugarriak.

Egitura atalean, testuaren beraren egitura aztertuko dute ikasleek, eta laburpena egingo dute. Lexikoa lantzeko atalean, sinonimoak eta esapideak landu ez ezik, hitz-eratorpena eta hitz-elkarketa ere landuko dituzte.

■ Ipuineko zein zatitan ageri dira gertakari

5/6/09

12:50:06

9. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. PUNTUAZIO-MARKAK ETA LETRA LARRIAK. Berridatzi gutuna, letra larriak eta puntuazio-markak zuzen jarriz.

• Puntuazio-marken eta letra larrien erabilera zuzena berrikustea eta lantzea.

Rosesen, 2007ko ekainaren 30ean kaixo... lagun... zer moduz bizi zara... ni hemen nago gurasoekin nahiko ondo... hau polita da... baina nik ez daukat norekin jolastu eta zuekin gogoratzen naiz... nola zabiltzate hortik... espero dut denok primeran ibiltzea... hemen gauza asko egiten ditut... goizeko 9:30ean altxarazten naute eta gosaltzera joaten naiz... gosaria izugarria da... aizu... denetarik aukeratu ahal da... arrautzak... zukua... esnea... saltxitxak... zu poz-pozik egongo zinateke hemen... gosaldu eta gero... hoteleko igerilekura joaten gara eta hor ematen dugu goiza... gero... bazkaldu ondoren... atseden hartzen dugu eta arratsaldez autoan sartu eta inguruko herriak ezagutzera joaten gara... oso leku ikusgarriak bisitatu ditugu eta egunak ederto aprobetxatzen ari gara... pena handia izango dut oporrak amaitzean... oraindik 15 egun geratzen zaizkit gozatzeko... bueltan zuekin elkartuko naiz... Agur... lagun... laster arte eta goraintziak besteei.....

• Aditz arazleen idazkera lantzea.

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan, bi gai landuko ditugu; alde batetik, puntuaziomarken eta letra larrien erabilera zuzena, eta bestetik, aditz arazleen idazkera.

Jon

Lehen ariketan, falta diren puntuazio-markak jartzeaz gain, letra larriak ere jarriko dituzte ikasleek. Horretarako, testua oso-osorik berridatzi beharko dute koadernoan.

■ Bilatu eta idatzi altxatzera beharturen sinonimoa.

ADITZ ARAZLEEN IDAZKERA. Osatu perpausak koadernoan aditz arazle zuzena erabiliz. ●

●

Bigarren eta hirugarren ariketetan, aditz arazleen idazkera zuzena landuko dute.

Ordezkaria batzarrean sartu zen eta .... egin gintuen. a) isilduarazi b) isilarazi Datorren astean, kanpoan egongo naizela .... nahi dizut. a) jakinarazi b) jakin arazi Berandu genbiltzan eta umeak autobusean .... nituen. a) sarrarazi b) sartarazi Idazki honen bidez, horixe baino ez nuen .... nahi. a) adiarazi b) adierazi Leihatilara heldu eta inprimakia .... zidaten. a) beterazi b) betearazi

Kontuan hartu, honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

ADITZ ARAZLEEN IDAZKERA. Berridatzi esaldiak, arazi erabiliz.

Ez iezadazue hori berriro gogora! Ospitalean medikuak pilulak hartzeko agindu zidan. ● Elastikoa aldatzeko esan dit amak. ● Aitak azenario-pastela jatera behartu zituen. ● Gurasoek haurtxoa lokartzera behartu zuten. ● ●

123 133106 _ 0120-0133.indd 123 30/4/09 10:48:04

30/4/09 10:48:05

Erantzunak 1. , / : / ? / . / , / . / ? / . / : / . / , / ! / : / , / , / , / … /! / ; / , / ,/././…/!/./,/,/! 2. • Ordezkaria batzarrera sartu zen eta isilarazi egin gintuen. / • Datorren astean, kanpoan egongo naizela jakinarazi nahi dizut. / • Berandu genbiltzan eta umeak autobusean sarrarazi nituen. / • Idazki honen bidez, horixe baino ez nuen adierazi nahi. / • Leihatilara heldu eta inprimakia betearazi zidaten. 3. • Ez iezadazue hori berriro gogorarazi! / • Ospitalean medikuak pilulak harrarazi zizkidan. / • Elastikoa aldarazi dit amak. / • Aitak azenario-pastela janarazi zigun. /• Gurasoek haurtxoa lokarrarazi zuten.

123 133117 _ 0168-0183.indd

173

5/6/09

12:50:06

Ahozko komunikazioa

Idat

Entzundakoaren ulermena

Helburuak • Iragarki tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea. • Publizitatearen baliabideei eta estrategiei buruz hausnartzea. • Nork bere gustuak azaltzea.

a) aurkezpena

●

Ondoren, egin entzundakoaren ulerkuntza lantzeko ariketak, eta mintzatu publizitatearen hizkerari eta baliabideei buruz ikasgelan. Hizkuntza-funtzioa lantzeko ariketan, beren gustuen berri azaltzeko eskatzen zaie ikasleei. Ziurtatu ariketan bertan emandako jarraibideak aintzat hartzen dituztela.

b) iragarkia

c) hitzaldia

3. Erantzun galderei. ●

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, iragarki baten tankerakoa da. Beti bezala, testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

1. Azte

2. Adierazi. Zer da entzun duzun testua?

●

Iradokizun didaktikoak

Publiz

1. Entzun Izarra opari testua adi-adi.

● ● ●

Nori zuzenduta dago testua? Zer azaltzen da bertan? Zenbat osagai ditu izar-pack delakoak? Zein? Nork aukeratzen du izarraren izena? Zer egin behar da izar-packa eskuratzeko? Zer lortuko dute deitzen duten lehen ehun lagunek?

■ Erosiko al zenuke izarra? Zergatik?

…

Publizitatea 4. Adierazi eta azaldu. Zer-nolako ezaugarriak dituzte publizitate-iragarkiek? ●

●

Nolakoak dira itxurari dagozkionez? a) luzeak b) itsusiak d) deigarriak e) laburrak Zer-nolako helburua dute? a) premia sortzea b) premia asetzea d) engainatzea e) konbentzitzea

●

c) zuzenak f) argiak

● ●

c) erakartzea f) saltzea

●

2. Adie

■ Proposatu gehien eta gutxien gustatzen zaizkizuen telebistako iragarkiak eta aztertu: Nori zuzenduta daude? Zer iragartzen dute? Nola iragartzen dute?

a) h

●

Komunikazio-programan publizitateaz arituko garela aprobetxatuz, landu kontsumorako hezkuntza ikasgelan eta egin gehiegizko kontsumoa saihesteko jarrerei buruzko eztabaidatxoak.

●

Iragar

5. Egin

■ Zure gustuak azaltzerakoan, erabili honelako esapideak: ✔ gustuko dut ✔ gogoko dut ✔ atsegin dut ✔ gustatzen zait ✔ gogokoago dut ✔ nahiago dut

✔ ✔ ✔ ✔

A S N E

124

30/4/09 10:48:07 133106 _ 0120-0133.indd

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. Erantzun librea. 3. • Inoiz opari bat egin behar dutenei; hots, guztioi. / • Izarra oparitzeko aukera. / • Hiru: ziurtagiri ofiziala, zeruko mapa eta izarrei buruzko liburu bat. / • Erosleak. / • Iragarkian aipatzen duten telefono-zenbakira deitu. / • Izar itxurako zilarrezko zintzilikaria. / ■ Erantzun librea. 4. • Itxura: deigarria, laburra, zuzena, argia. / •Helburua: premia sortzea, konbentzitzea, erakartzea, saltzea. / ■ Erantzun librea. / ■ Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

124 174

4. Auke

Opariak direla-eta, zer opari jasotzea gustatuko litzaizuke? Zer-nolako opariak egitea gustuko duzu, erabilgarriak ala gurariazkoak?

133106 _ 0120-0133.indd 124

133117 _ 0168-0183.indd

IKAS

eta,

Gustuak adieraztea 5. Azaldu ikasgelan.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

Iragar

■ Zer iruditzen zaizkizue telebistako iragarkiak? Uste duzue publizitateak garrantzi handiegia duela?

●

Ze No Ze

5/6/09

12:50:07

9. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Publizitateko iragarkia

Helburuak

1. Aztertu iragarki hauek eta erantzun.

• Publizitateko iragarkiek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta biltzea.

MALUTA

● ● ●

• Publizitateko iragarkiak eta haietarako esloganak asmatzea eta sortzea.

2 ERAMAN 1 ORDAINDU

MALUTA ARGI ETA GARBI!

. … EDERKI BIZI NAHI BADUZU

●

• Produktuen ezaugarrien zerrendak egitea.

A-ESKAIN ER

– 1, 2, 3 eta 4 logelako etxebizitzak. – Naturan bertan eta hirigunetik gertu. – Igerilekua, tenis-pista, pilotalekua eta jolas-parkea.

IRT

LEKU EDER…

ARROPA ZURIA ELURRA BAINO ZURIAGO

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testuak eta erantzun azpiko galderei. Ariketa ahoz zein idatziz egin daiteke, edo bestela, bietara. Irakasleak erabakiko du zer komeni den gehien.

LOREEN LURRINA FRESKOA ETA FINA

Zer iragartzen da bakoitzean? Nolako informazioa ageri da iragarkietan? Zer irudi ageri dira? Zer iradokitzen dute?

EMAKUMEENTZAT

Zein da iragarki bakoitzaren eslogana?

Bigarren, hirugarren eta laugarren ariketak nork bere kasa egitekoak dira. Iragarkien ezaugarrien berri biltzen duen fitxa egiteko, gomendatu ikasleei informazioa nahi duten iturrian bilatzea.

Iragarkia prestatzea 2. Adierazi eta azaldu. Zein baliabide erabili da iragarki bakoitzean? a) hitz-jokoa

b) hiperbolea

c) errima

IKASTEN IKASI. Bildu orain arte iragarkiei buruz duzun informazioa

eta, behar izanez gero, bilatu gehiago, fitxa osatzeko asmoz. ●

Zertarako dira publizitate ezaugarriak? Zer ezaugarri dituzte?

4. Aukeratu alboko produktu bat eta egin haren ezaugarrien zerrenda. Iragarkia egitea 5. Egin aukeratu duzun produktuaren iragarkia. ✔ ✔ ✔ ✔

Asmatu produktuarentzako izen egokia. Sortu eslogana, ahal bada ikasitako baliabideren bat erabiliz. Nabarmendu gehien interesatzen zaizkizun ezaugarriak (bat edo bi). Egin irudi erakargarri bat eta erabili zenbait letra-tamaina.

125 30/4/09 10:48:07 133106 _ 0120-0133.indd 125

30/4/09 10:48:11

Erantzunak 1. • Lehenengoan, etxebizitzak; bigarrenean, garbigarria; bigarrenean, etxebizitzak; eta hirugarrenean, lurrin bat. / • Produktuaren izena, irudia, eslogana eta produktuari buruzko informazioa. / • Lehenengoan, bizitzeko moduko leku polita. Bigarrenean, zuritasunak sortutako distira aditzera emateko, eguzki-betaurrekoak jantzita dauzkan pertsonaia. Hirugarrenean, itxura oneko ontzia duen lurrina. / • Leku eder, ederki bizi nahi baduzu. Arropa zuria, elurra baino zuriago. Loreen lurrina, freskoa eta fina. 2. Leku Eder: hitz-jokoa / Maluta: hiperbolea / Lurrina: errima. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

Azken ariketa egin baino lehen, eskatu ikasleei etxetik egunkari nahiz aldizkarietan ageri diren iragarkiak ekartzeko eta aztertu guztion artean. Oinarri horrekin, askoz errazagoa izango zaie iragarkiak sortzea. Gaia areago landu nahi izanez gero, proposatu iragarkiak taldeka egitea eta publizitate-kanpaina abian jartzeko plangintza osatzea. Amaitzeko, egin iragarkia, proposatutako eran.

Ikasten ikasteko gaitasuna Iragarkiaren fitxa Honakoan, fitxa egiteko, ereduko testuen azterketa eta kanpoko informazioa erabiliko dituzte ikasleek. Iragarkietan nolako informazioa ageri den jarri ez ezik, informazio hori nola ematen den (adibidea) ere jartzeko esan.

125 133117 _ 0168-0183.indd

175

5/6/09

12:50:07

Gramatika Helburuak

3. Berr

men ●

1. Irakurri testua arretaz.

• Mendeko perpausak aztertzen jarraitzea. • Denborazko perpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea. • Adierazten dutenaren arabera, denborazko perpausen motak bereiztea.

Zeruraino Andereñoa: Gaur eskalada egingo dugu eta laguntzeko Jurgi etorri zaigu.

●

Jurgi: Egun on, guztioi. Lehenengo eta behin, jakin behar duzue, edozein hormari ekiten diogunean, ekipo berezia behar dugula: kaskoa, uhaleria, gomazko oinetako bereziak eta poltsa bat magnesio. Nor izango da lehenengoa?

●

Irati: Ni, neuk igo nahi dut. Jurgi: Ongi da, nik ekipoarekin laguntzen dizudan bitartean, besteok jarri lastairak hormaren ondoan.

●

Urko: Jurgi, magnesio-poltsa beharrezkoa da?

Iradokizun didaktikoak Mendeko perpausak aztertzen jarraituz, denborazko perpausak eta haietan gehien erabiltzen diren menderagailuak eta egiturak landuko ditugu unitate honetan. Beti, bezala, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Lehen ariketa aproposa da ikasleen aldez aurretiko ezagutzak aztertzeko. Aukera aparta da, beraz, landuko den kontzeptua aurkezteko, ikasleekin hari buruz dakiten guztia berrikusteko eta eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko.

Jurgi: Bai, oso. Eskalatzaileak gerrikotik zintzilik eraman behar du eta, eskuak izerdiz bustitzean, eskuak magnesioz igurtzi behar ditu, irrist ez egiteko.

4. Eran ●

Irati: Prest nago.

●

Jurgi: Ongi da. Besteok, atzera mesedez. Irati igo baino lehen, soka ondo lotuta dagoela ziurtatuko dut, eta Irati igotzen hasten denetik amaitu arte, ezin da inor azpitik pasatu. Besteok, lasai; denok igotzeko aukera izango duzue-eta, zerua ia ukitzeraino.

●

● ●

Irati: Kar-kar! Ez da hainbesterako izango!.

arab

2. Kopiatu koadernoan denborazko perpausak. ●

Olatuak jo zuenean, goitik behera busti ginen. ● Partida irabazi eta gero, freskagarriak hartzera joan ginen. ● Ekarri etxean ahaztu dudan koadernoa, mesedez. ● Kale horretatik pasatzean, zurekin gogoratzen naiz. ● Ez dakit zer ordutan bazkalduko dugun. ● Erosketak egitera joan dela esan didate. ● Datorren astean gurasoekin kanpora doala esan digu. ● Etxetik irteterakoan, amak aitari musu bat eman dio. ● Sua hasi zenean, lasterka ihes egin zuten guztiek. ●

● ● ● ● ● ● ●

●

■ Nolako perpausak dira besteak? Azaldu.

126

●

1. • Denbora adierazteko erabiltzen dira. / • Mendeko perpausan. 2. • DENBORAZKOAK: Olatuak jo zuenean, goitik behera busti ginen. Partida irabazi eta gero, freskagarriak hartzera joan ginen. Kale horretatik pasatzean, zurekin gogoratzen naiz. Etxetik irteterakoan, amak aitari musu bat ematen dio. Sua hasi zenean, lasterka ihes egin zuten guztiek. /• Ekarri etxean ahaztu dudan koadernoa ( erlat.) /• Ez dakit zer ordutan bazkalduko dugun (osag.) / • Erosketak egitera joan dela esan didate (osag.) /• Datorren astean kanpora doala esan digu (osag.). 3. • Etxean lasai-lasai nengoela, goiko auzokoa oihuka hasi zen. /• Kalera irten eta berehala, euria egiten hasi da. / • Zure leiho azpitik pasatzean, usain gozoa sumatzen da. /• Kantuka hasten garen bakoitzean, lagunek barre egiten digute. /• Erbia lasterka hasi bezain laster, txakurra atzetik joan zitzaion.

126 176

Zu Ga Zu Eu Et Eg Ha Ur el Ik Di

30/4/09 10:48:12 133106 _ 0120-0133.ind

Erantzunak

133117 _ 0168-0183.indd

Ze No No au Ze Ze

5. Sail

■ Erreparatu nabarmendutako hitzei eta adierazi. ● Zer adierazteko erabiltzen dira? a) lekua b) konparazioa c) denbora ● Zein perpausetan daude kokatuta? a) perpaus nagusian b) mendeko perpausean

Atari gisako ariketa egin eta denborazko perpausei buruzko infor126 mazioa ongi ulertu ostean, haiek lantzeko ariketak egiteari ekingo133106 _ 0120-0133.indd diote neska-mutilek.

E o … K … Z g … K b … E jo …

5/6/09

12:50:08

9 3. Berridatzi perpausak koadernoan, emandako menderagailuak erabiliz. ●

●

Etxean lasai-lasai nengoen. Goiko auzokoa oihuka hasi zen. …ela, … Kalera irten naiz. Orduan euria egiten hasi da. … eta berehala, … Zure leiho azpitik pasatzen naiz. Usain gozoa sumatzen da. …tzean, … Kantuka hasten gara askotan. Lagunek barre egiten digute. …en guztietan, … Erbia lasterka hasi zen. Txakurra atzetik joan zitzaion. …bezain laster, …

6. Bihurtu perpaus hauek maiztasuna adierazten ● ● ●

●

Zuk hitz egindakoan beti alaitzen naiz. Hurbildu bezain laster agurtzen nau. Telebista piztu eta berehala aspertzen naiz ia beti. Txangoan hasi bezain laster galtzen da Jon Mikel.

■ Zer adierazten dute aldatu dituzun perpausek?

7. Berridatzi testua, emandako denborazko menderagailuekin. bitartean

zela

ondoren

aurretik

baino lehen irtetean

4. Erantzun galderei. Zer egiten duzu ohetik altxatu eta gero? Nora joaten zara bazkaldu baino lehen? ● Nondik pasatu behar dugu igerilekura sartu aurretik? ● Zer egin behar da kirola egin baino lehen? ● Zer egin behar duzu edozer jan ondoren? ● ●

5. Sailkatu perpausak, adierazten dutenaren arabera.

Zuk itxaron, janzten naizen bitartean. Gautu ondoren heldu ginen etxera. ● Zure ahotsa entzutean, poztu egiten naiz. ● Euria hasi bezain laster alde egin genuen. ● Etorri aterpera euria hasi baino lehen! ● Egia jakin arte, ez gara hemendik joango. ● Hara noan guztietan ondo hartzen naute. ● Urtebete igaro da azkenekoz lehengusuekin elkartu nintzenetik. ● Ikusten nauen bakoitzean, aztoratu egiten da. ● Dirua eskatu aurretik, pentsatu birritan. ● ●

9. UNITATEA

duten perpaus.

Edonork egingo zuen Alicia Sorohan, 61 urteko emakumea, Cap York-eko penintsulan, kanpadendaren barruan lo egiten ari …, bere lagun Andrew Kerr-en oihuak entzun zituen. Dendatik …, Andrew ikusi zuen, 4,2 metro luze eta 300 kiloko krokodilo baten haginen artean. Birritan pentsatzeko astia izan …, animaliaren gainera jauzi egin zuen. Krokodiloa, orduan, Aliciari erasotzen hasi zen, eta hori gertatzen zen …, Aliciaren semeak fusila hartu eta tiro egin zion krokodiloari. Urtebete pasatu …, Aliciari domina eman diote egindakoagatik. Oraindik, ez dago guztiz sendatuta eta erasoa gertatu … egiten zituen gauza asko ezin ditu egin. Hala ere, emakumeak esan du berak egindakoa edonork egingo zuela eta berriro egingo lukeela.

8. Idatzi astebururako plana, ahalik eta denborazko perpaus gehien erabiliz. ✔ Asteburuan kanpoko lagun bat etorriko zaizu etxera eta zure hiri edo herriko leku interesgarrienak erakutsi nahi dizkiozu. ✔ Zehaztu egun bakoitzean egingo dituzuen ekintzak denboran.

127 30/4/09 10:48:12 133106 _ 0120-0133.indd 127

30/4/09 10:48:14

4. Erantzun librea. 5. • Iraupena / • gerokotasuna / • aldiberekotasuna / • berehalakotasuna / • aurrekotasuna / • iraupena / • maiztasuna / • iraupena /• aldiberekotasuna /• aurrekotasuna 6. Erantzun librea. 7. Alicia Sorohan, 61 urteko emakumea, Cap York-eko penintsulan, kanpadendaren barruan lo egiten ari zela, bere lagun Andrew Kerr-en oihuak entzun zituen. Dendatik irtetean, Andrew ikusi zuen, 4,2 metro luze eta 300 kiloko krokodilo baten haginen artean. Birritan pentsatzeko astia izan aurretik, animaliaren gainera jauzi egin zuen. Krokodiloa, orduan, Aliciari erasotzen hasi zen, eta hori gertatzen zen bitartean, Aliciaren semeak fusila hartu eta tiro egin zion krokodiloari. Urtebete pasatu ondoren, Aliciari domina eman diote egindakoagatik. Oraindik, ez dago guztiz sendatuta eta erasoa gertatu baino lehen egiten zituen gauza asko ezin ditu egin. Hala ere, emakumeak esan du berak egindakoa edonork egingo zuela eta berriro egingo lukeela. 8. Erantzun librea.

Edukien azalpena Denborazko perpausak Denborazko perpausek noiz? galderari erantzuten diote. Honako adierak dituzte: Aldiberekotasuna: Perpaus nagusiko eta mendeko perpausaren ekintzak aldi berean gertatzen dira. Hauek dira menderagailu erabilienak: -(e)nean/-(e)la: Zure etxetik nentorrean/la, Igor ikusi dut. Berehalakotasuna: Perpaus nagusiko eta mendeko perpauseko ekintzak elkarren segidan gertatzen dira. Hauek dira menderagailu erabilienak: -(en) bezain laster / eta berehala: Zu ikusi bezain laster, asko poztu da. Aurrekotasuna: Ekintza nagusia bestearen aurretik gertatzen da. Menderagailu hauek erabiltzen dira: baino lehen / aurretik: Ohera joan baino lehen, hortzak garbitu nituen. Gerokotasuna: Ekintza nagusia bestearen ondoren gertatzen da. Hauek dira menderagailu erabilienak: ondoren / ostean / eta gero: Afaldu ostean, ohera joan zen. Maiztasuna: Perpaus nagusiaren eta mendekoaren ekintzak behin baino gehiagotan gertatzen dira. Hauek dira menderagailu erabilienak: -(e)n bakoitzean / -(e)n guztietan: Etortzen den bakoitzean, etxean bazkaltzen du. Iraupena: Denbora-tartea edo iraupena adierazteko ere baditugu menderagailuak. Hauek dira erabilienak eta honako esanahiak dituzte: -(e)netik: ekintzaren hasiera adierazten du: Lasterka egiten dudanetik, askoz hobeto sentitzen naiz. -arte: ekintzaren amaiera adierazten du: Nik esan arte, ez egin ezer. -(e)n bitartean: ekintzaren tarte osoa adierazten du: Jolasean ari ginen bitartean, baloia kendu ziguten.

127 133117 _ 0168-0183.indd

177

18/6/09

10:12:11

Hizkuntzaren kultura

Testu

1. Adie

Helburuak

a) d b) ir c) a

â&#x20AC;˘ Deskribapen-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

â&#x2013; Z

â&#x20AC;˘ Deskribapen-testuetako egitura aztertzea.

2. Adie

irak

â&#x20AC;˘ Deskribapen-testuak idaztea.

a) k c) e e) k g) a i) ar

Iradokizun didaktikoak Bederatzigarren unitatean deskribapen-testu bat izango dute ikasleek aztergai, lehen unitatean bezala. Testu honetan, alabaina, eraikin baten deskribapena azaltzen da, eta barruan dituen atalei eta haien eginkizunari buruzko informazio zehatza ageri da. Beti bezala, lehenik eta behin, irakurri testua behin baino gehiagotan, neska-mutilek ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Galdetu neska-mutilei non aurki daitezkeen edota zertarako erabil daitezkeen horrelako testuak. Mintzatu edo eztabaidatu erantzunak ikasgelan eta, ondoren, ekin gainerako ariketak egiteari. Testua aztertzea ataleko ariketak irakurgaiari buruzkoak dira. Lehen ariketan, testuan bildutako informazioaren inguruko galderak ageri dira, neska-mutilek testua ongi aztertzeko eta erantzuteko. Bigarren ariketa egiteko, berriz, testutik ateratako informazio hori guztia eskema batean bilduko dute, atalka.

datu info

Testu

4. Azte

desk

128

Irakurgaia aztertu ostean, Testua133106 _ 0120-0133.indd sortzea atalean, deskribapen-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, deskribapen-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Lehenik eta behin, beraz, argazkiak ongi-ongi aztertu eta deskribatu egingo dituzte. Ariketa hau ahoz egin daiteke, nahi izanez gero. Gero, Donostiako Aquariumari buruzko informazioa bilatuko dute Interneten, eta lortutako informazio horretan eta goiko argazkietan oinarrituta, Aquariumaren deskribapen-testua idatziko dute.

128

30/4/09 10:48:29 133106 _ 0120-0133.ind

Erantzunak 1. Deskribapenezkoa. 2. Kokalekua, barruko itxura, aretoak, berezitasunak, erabilera orokorra, aretoen erabilera. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea.

128 133117 _ 0168-0183.indd

178

IKA

18/6/09

10:12:12

9 5.

Testua aztertzea 1. Adierazi eta azaldu. Nolakoa da irakurgaia? a) deskribapenezkoa b) iritzizkoa c) azalpenezkoa

eta bilatu markatutako guneei buruzko informazioa Interneten, bisita birtualean.

www.a

quariumss

.co

Bukatzeko, egin ikagelan Parte hartu atalean proposaturiko proiektutxoa. Ikasleentzat are motibagarriagoa izan dadin, ondo legoke azken zatia ere egitea; hots, Donostiara txangoan joatea.

■ Zein da irakurgaiaren gaia?

2. Adierazi. Nolako datuak ageri dira

irakurgaian? a) kokalekua c) erabilera orokorra e) kanpoko itxura g) aretoak i) aretoen erabilera

b) materialak d) barruko itxura f) egilea h) berezitasunak

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Garrantzitsua da ikasleak orotariko informazio-iturriak erabiltzen ohitzea eta batean zein bestean aurkitutako informazioa erkatzen eta egiaztatzen hastea.

IKASTEN IKASI. Bildu aukeratu dituzun

datuak eskema batean eta osatu testuko informazioarekin.

ZIENTZIAREN KUTXAGUNEA

Testua sortzea 4. Aztertu Donostiako Aquariumen argazkiak eta deskribatu.

9. UNITATEA

IKASTEN IKASI. Aztertu Aquariumen planoa

1. Natura Zientziak: itsas ugaztunen bilduma. 2. Akuarioen sarrera: mundu osoko arrainak ikusteko ibilbidearen hasiera. 3. Ibai tropikalak: ibai tropikaletako arrainak. 4. Ozeanarioa: kristalezko tunela uraren azpian. 5. Arrain arriskutsuak. 6. Auditoriuma: proiekzio-gela, 196 lagunentzako tokia duena. 7. Ontzi-museoa: gure ontzigintzaren historia kontatzen duen erakusketa.

6. Idatzi Aquariumen deskribapena, argazkietan

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Planoak eta mapak interpretatzen ikastea oso lagungarria izango zaiei ikasleei, edozein tokitan beren kasa segurtasunez orientatzen eta ibiltzen ahalbidetzeko. Ikasten ikasteko gaitasuna

oinarrituta. Azaldu non dagoen kokatuta, eta nolakoa den barrutik eta kanpotik.

Eskemak egitea Eskemak ideia nagusiak biltzeko bide apartak dira, lehen begi-bistan ikusi eta haietaz gogoratzeko estrategia ezin hobea.

Zure ekarpena 7. Prestatu, taldeka, Donostiara egun bateko txangoa egiteko proposamena. ✔ Bilatu Donostiako toki interesgarriei buruzko informazioa Interneten. ✔ Aurkeztu zuen proposamena ikaskideei. ✔ Ahal bada, hartu egun bat eta egin proposatutako txangoa.

129 30/4/09 10:48:29 133106 _ 0120-0133.indd 129

30/4/09 10:48:32

129 133117 _ 0168-0183.indd

179

5/6/09

12:50:10

Literatura

1. Eran

FRAILEA ETA ON BURNO

Helburuak • Genero literario nagusien ezaugarriez jabetzea. • Generoak bereiztea. • Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

Iradokizun didaktikoak Literatura-programan, hainbat idazle euskaldunen lanak, era guztietakoak, ezagutzeko eta aztertzeko modua izango dute ikasleek. Programaren xedea literaturako genero nagusiak eta baliabide estilistiko erabilienak ezagutaraztea da, betiere ikasleei literaturaz gozatzeko aukera emanez. Testuez gain, azterketan nahiz hausnarketan oinarritutako zenbait ariketa proposatzen dira, hain zuzen ere, neska-mutilen sormena bideratzea helburu dutenak. Ikastunitate honetan, genero literario nagusiei buruz mintzatuko gara. Genero horien ezaugarriak zein diren ikusi eta batetik beste batera igarotzeko ariketak proposatuko dizkiegu ikasleei. Aurrerantzean, genero horien barruan dauden testu motak izango ditugu aztergai.

On Burno, bere ustez, gizon arrazoizkoa zen, antiklerikaltxoa bai, baina horretan ere bazituen bere arrazoiak. Fraileak noizean behin eskatu ohi zion mandoa On Burnori, eta gogo onez ez bazen ere, ematen zion ibilaldiren bat egiteko. «Fraileak hitz onak, baina…», hori zen On Burnok beti bere ahoan zeukan esaera, eta herri guztiak ikasi zion. Jaun horrek agindu zion egun batean bere morroiari, fraile jantzita, eman ziezaiola mandoari astinaldi on bat makilaz, frailearenganako gorrotoa mandoari sartzeko; hala egin zuen morroiak.

Lehen ariketan, testuari buruzko galdera orokorrak azaltzen dira. Ariketa idatziz egitekoa bada ere, galderei ahoz erantzuteko aukera dago, nahi izanez gero; nolanahi

● ●

Konsejuren bat eman baino lehen inori, kontu nola gelditu zintezkeen zerori; ez zaitezen kontuan berandu erori, gaitz egin diozula zeure buruari.

● ●

Pedro Migel Urruzuno (moldatua)

2. Azte ●

● ●

Jaso zuten komentura eta Frai Manuel han ari zitzaion ardo eta olioaz bere zauriak garbitu eta gozatzen, zerbait ere mur… mur… mur… ahopean esaten zuela: «Fraileak hitz onak, baina… Fraileak hitz onak, baina…».

●

180

Zu da Ge No Za

IKAS

gust bako datu

«Obrak ere bai», erantzun zion halako batean On Burnok.

● ● ●

■ Zer iruditzen zaizu irakurritakoa, egia dela ala asmatua? Zergatik?

●

EGILEA

No Ze Ze

4. Asm

elka

Pedro Migel Urruzuno

(On sak

Elgoibarren jaioa, Mendaron egon zen apaiz, hil arte. Bere sasoiko euskal aldizkari eta argitalpen gehienetsuenetan parte hartu zuen eta bertarako hainbat artikulu, ipuin eta olerki zein bertso idatzi zituen. Hil ostean, zenbait bilduma argitaratu ziren Urruzunok idatzitako ipuinekin, hala nola, Urruzunotar P.M.ren ipuiak edo Euskal Herritik zerura eta beste ipui batzuk izenekoak. ■ Nolakoak ziren Pedro Migel Urruzonoren ipuinak?

130

30/4/09 10:48:34 133106 _ 0120-0133.indd

Erantzunak 1. • Frailea, On Burno eta haren mandoa. / • Antiklerikala; hots, elizgizonak oso gustuko ez zituena. /• Fraile jantzi eta, gero, mandoari jipoia emateko, mandoak fraileak gorrota zitzan. / • Paseoan zihoazen batean, mandoak benetako fraile bat ikusi, eta ikaratuta, On Burno bota egin zuen. / • Fraileak On Burno sendatu, eta haren amarruaz jabeturik, bertso batzuk idatzi zizkiola. 2. • Genero narratiboaren barruan, hitz lauz idatzita dagoelako. / • Ipuina da. / • Hitz lauz idatzita dago. / • Ez. Azkenean, bertsoa ageri da eta bertsoa genero lirikoaren barruan dago. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

130 133117 _ 0168-0183.indd

N No Ze Ze Ze

■ I k

On Burno bazihoan guztiz apain bere mandoaren gainean, eta fraile-etxearen aurrean igarotzean, atera zen fraile bat komentutik, eta hura ikustean, mandoa oso izutu, eta hasi zen lasterka eta saltoka, jo bazter bat eta jo bestea. On Burnok ateburu bat buruaz jo, eta azkenik lurrera eroririk, korde gabe gelditu zen.

Hasteko, irakurri testua. Beti bezala, ziurtatu ikasleek modu adieraz130 korrean irakurtzen dutela. Ondoren, erantzun azpiko galderei eta 133106 _ 0120-0133.indd eztabaidatu ikasleen erantzunak. Beti bezala, hasierako testuaz gain, haren egileari buruzko oinarrioinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den galderatxoa Pedro Migel Urruzunori nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

●

Eraman zuten jaun hori bere etxera, eta biharamunean, esku bat jakaren sakelan sartzean, aurkitu zuen papertxo bat; hona zer zioen:

5/6/09

12:50:10

9 1. Erantzun galderei. ●

an,

● ● ● ●

Nor dira irakurgaiko protagonistak? Nolakoa zen On Burno? Zer agindu zion On Burnok bere morroiari? Zer ondorio ekarri zuen horrek? Zer gertatu zen azkenean?

mandoari buruz. ●

HASIERA KORAPILOA AMAIERA

2. Aztertu berriz irakurgaia eta erantzun. ●

● ● ●

Zure ustez, zer genero literarioren barruan dago? Zergatik? Genero horren barruan, nolako lana da? Nola dago idatzita, neurtitzez ala hitz lauz? Zati guztiak genero berekoak al dira, beraz?

IKASTEN IKASI. Bilatu eta aipatu zeure

gustuko lan bana, literatur genero nagusi bakoitzari dagokiona eta eman hari buruzko datuak. Azaldu hauek besteak beste: ● ● ● ●

Nor da egilea? Zein da gaia edo argumentua? Zein ezaugarri berezi ditu genero horrek?

TXIMELETA-REGGAE

elkarrizketa eta idatzi, antzezteko balitz bezala. (On Burno Frai Manuelengana zuzendu da, sakelako papertxoa eskuan duela.)

Hortik aurrerako ariketa guztietan, genero literario batetik beste batera igarotzea proposatzen zaie neska-mutilei. Lehenik eta behin, testuko elkarrizketa moldatu eta antzerkia izango balitz bezala idatziko dute. Ondoren, bertso batzuk edo olerkitxoa idatziko dute testuan ageri den mandoari buruz (ekarri gogora aurreko unitatean ikusitako Bilintxen bertsoak). Azkenik, ipuin bat idatziko dute Atxagaren poema oinarri hartuta.

Tximeleta haiek hegal egiten itsasoaren barren aldera, milaka tximeleta beilegi uhinen gainetik. Kostaldetik bereizi ziren laino ttiki bat bezalaxe, baporeak atzera utziz galdu egin ziren. Tximeleta haiek hegal egiten itsasoaren isiltasunerantz; ez joan, ez joan, itsaso horretan pausalekurik ez da. Ez dago irlarik, ez dago harkaitzik; itsasoan ez dago ur iluna besterik.

Edukien azalpena

Bernardo Atxaga (moldatua)

● ● ●

Zein ezaugarri ditu aukeratu dituzun lanak?

4. Asmatu frailearen eta On Burnoren arteko

izanik ere, garrantzitsua da erantzunak alderatzea eta egiaztatzea, ikasleek hausnartzeko eta hausnarketa horren emaitzak eztabaidatzeko.

Kontuan izan ipuinean mandoari buruz esandakoa eta moldatu zure bertsoak zortziko nagusian.

6. Irakurri testu hau eta erantzun.

■ IKASTEN IKASI. Osatu koadernoan kontakizuneko gertakizunen eskema.

9. UNITATEA

5. Asmatu eta idatzi bertsoren bat On Burnoren

Genero literarioak

Zer genero literariotakoa da? Zeri buruzkoa da? Aztertu haren egitura eta esan zer-nolako ezaugarriak dituen (ahapaldiak, bertso-lerroak, errima…).

Literatur lanak hiru multzo edo generotan sailkatzen dira beren ezaugarrien arabera: narrazioa, lirika eta antzerkia.

7. Asmatu bukaera eta idatzi ipuintxo bat, irakurri duzun olerkia oinarri hartuz.

8. Eztabaidatu eta azaldu ikasgelan. ●

●

● ●

Zein literatur generotako lanak iruditzen zazikizu errazenak ulertzeko? Eta zailenak? Zure ustez, zein da gehien lantzen den literatur generoa? Zergatik lantzen ote da gehien? Zuri zeuri, zein genero gustatzen zaizu gehien? Zergatik?

131 30/4/09 10:48:34 133106 _ 0120-0133.indd 131

30/4/09 10:48:36

5. Erantzun librea. 6. • Genero lirikoaren barruan dago. / • Itsasalde barrenerantz hegaka abiatu den tximeleta talde bati buruzkoa. / • Lau bertsolerroko lau ahapaldi ditu; ez du errimarik ez eta neurri finkorik ere.

Asmatutako zein benetako gertakariak kontatzen dituzten lanak genero narratiboan sartzen dira. Halakoak dira, esate baterako, ipuinak, elezaharrak eta eleberriak. Lan narratiboak, normalean, hitz lauz idatzita egoten dira. Neurtitzez idatzitako lanak, egilearen sentimenduak eta pentsamenduak agertzen dituztenak, aldiz, genero lirikoaren barruan daude. Halakoak dira olerkiak eta bertsoak. Antzerkia, azkenik, jendaurrean antzezteko sortu diren lanak biltzen dituen generoa da

7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea.

131 133117 _ 0168-0183.indd

181

5/6/09

12:50:10

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI NA

1. Entzun Bidaia zoroak testua arretaz eta erantzun.

5. Iraku

● ● ● ●

●

Zer egun da esatariaren arabera? Nola du izena bidaia-agentziak? Zenbat egunekoa da Gasteiz-Donostia bidaia? Nondik ateratzen da Sestao-Karibe bidaia? Zenbat balio du bidaia horrek?

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Cañaveral lurmuturra Lurmuturra itsasoan sartzen den lur-muina da, eta gehienetan, lurmuturretan itsasargiak daude, oso leku estrategikoak direlako. Baina Ozeano Atlantikoan dagoen Cañaveral lurmuturra oso bestelakoa da. Kokapenagatik Estatu Batuek espazioontzien jaurtitzegune bihurtu zuten.

Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko.

6. Bilat

Baina hareazko muin horrek jende askoren jakin-nahia eta ikusmina piztu zuenez, lurmuturra bi zatitan dago banatuta. Alde batean, gune espaziala: laborategi, kontrolgune eta jaurtiketa-arrapalaz josita. Beste aldean, turistentzat prestaturiko parkea dago. Bertan, filmak, erakusketak, museoa, janari lasterreko jatetxeak eta izozkieta oroigarri-saltokiak daude, turistek egun atsegina pasa dezaten.

●

● ● ● ●

● ● ●

4. Prestatu iragarkia, ohar hauek kontuan hartuta. ● ● ●

Ilargirako astebeteko bidaia iragarri behar duzu. Informazioan prestakuntza bereziaren berri eman behar duzu. Prezioa garestia den arren, erakarri bidaiariak abenturaren xarmarekin. ✔ Erabili argazkiak edo marrazkiak. ✔ Asmatu eslogan edo esaldi deigarriak (errimak, atsotitz moldatuak, esaerak...).

132

133106 _ 0120-0133.indd 30/4/09 10:48:38

Erantzunak 1. • Otsailaren 14a, San Valentin eguna. /• Txapela buruan eta ibili munduan. /• 10 egunekoa. / • Sestaoko plazatik. / • 3.000 euro. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • (E) / • (G) / • (G) / • (G). 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

132 182

Zu N Ze

GAI NA

Testu honen helburua leku baten deskribapena egitea da. Cañaveral lurmuturra Atlantikoaren erdian dago. Gune espazialaren barruan turistentzat prestaturiko parkea dago. Parkean bisita arinak egin behar dira.

6. ALDIBEREKOTASUNA: Donostia aldera zihoazela; herri batera heldu zirenean; eguerdia heltzean. / ALDI DESBERDINA: Patxik hartu zuen berehala; azkena jan ondoren. / IRAUPENA: Jarraitu zioten gereziak ahitu arte.

133117 _ 0168-0183.indd

7. Iraku

3. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra diren.

Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edu- 133106 _ 0120-0133.indd kiei eta ikasi dituzten gauzei buruz. Ikasketaren segimendua

P Peru – – gabe A Herr T ziho H ahor bota A – hart

5/6/09

12:50:11

9 GAI NAIZ GOGORATZEKO 5. Irakurri testua. Perraila

da, de, ano eszio-

jaa bi ala: jokea nari iak

Peru eta Patxi, aita-semeak, Donostia aldera zihoala, Peruk perrail bat ikusi zuen bidean, eta esan zion semeari: –Patxi; har ezak perrail hori aldean. –Hori hartzeagatik makurtu? Ez–. Eta jaramonik egin gabe jarraitu zion bideari Patxik. Aitak, ezer erantzun gabe eta isil-isilik makurturik hartu zuen perraila. Herri batera heldu zirenean, perraila saldu eta eman zioten diruarekin, gereziak erosi zituen. Tapa-tapa bazihoazen biak aurrera. Eguerdia heltzean, eguzkiak gogor jotzen zuen eta estu zihoan Patxi izerdi-tantaka, ahoa lehorturik. Honelako batean Peruri erori zitzaion sakelatik gerezi ale bat. Patxik hartu zuen berehala, baita ahora sartu ere gogoz. Geroxeago bota zuen aitak beste bat; semeak hartu eta jan. Horrela, batak bota eta besteak hartu, jarraitu zioten gereziak ahitu arte. Azkena jan ondoren, aitak esan zion semeari: –Behin makurtu bahintzen perraila jasotzeko, ez hukeen ehun aldiz makurtu beharrik gereziak hartzeko. Bittor Garitaonaindia (moldatua)

6. Bilatu denborazko perpausak irakurgaian eta sailkatu, adierazten dutenaren arabera. ●

aldiberekotasuna

●

aldi desberdina

●

iraupena

7. Irakurri berriro testua eta erantzun galderei. ● ● ●

9. UNITATEA – Deskribapen-testuen ezaugarriak bereizteko eta horrelako testuak osatzeko. – Iragarkiak sortzeko. – Denborazko perpaus zuzenak idazteko, zer motatakoak diren bereizteko eta nolako menderagailuak dituzten azaltzeko. – Puntuazio-markak eta letra larriak zuzen erabiltzeko. – Bakoitzaren ezaugarriak aintzat hartuta, genero literario nagusiak bereizteko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

Zure ustez, benetakoa al da istorioa? Neurtitzez ala hitz lauz dago idatzita? Zer genero literarioren barruan kokatuko zenuke? Zergatik?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Jarri taldeka eta hitz egin berotegi-efektuari buruz. ● ● ●

Zer da berotegi-efektua? Benetan gertatzen ari da? Zer ondorio ekar ditzake? Proposatu konponbideak. ✔ Kritikak egitean, gogoratu geu ere errudunak izan gaitezkeela. ✔ AIderatu guztien ideiak.

10. Idatzi gutuna zientzia-elkarte bati, gai horri buruzko zuen zalantzak argitzen laguntzeko.

133 133106 _ 0120-0133.indd 133 30/4/09 10:48:38

30/4/09 10:48:38

7. • Asmatua da. / • Hitz lauz idatzita dago. /• Ipuina da. 8. Erantzun librea. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

133 133117 _ 0168-0183.indd

183

5/6/09

12:50:11

Moby Dick

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Onomatopeien erabilera eta esanahia ezagutzea. • Elkarrizketen ezaugarrien jakitun izatea eta elkarrizketak idaztea. • Moduzko perpausen eta ondorio-perpausen ezaugarriak ezagutzea eta horrelako perpausak zuzen erabiltzea. • Azalpen-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Erromantzeen ezaugarriak zein diren jakitea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Giza eta arte-kulturarako gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna, Matematikarako gaitasuna eta Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna.

Edukiak • Moby Dick narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Titanic itsasontziari buruzko elkarrizketa tankerako testua entzutea eta ulertzea, eta onomatopeien erabilerari buruz hausnartzea. Horrezaz gain, istorioak kontatzea.

•

• Testu batetik abiatuta, kazetaritza-elkarrizketek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta lantzea, eta azkenik, elkarrizketa baterako galderak eta aurkezpena prestatzea.

•

• Mendeko perpausak aztertzen jarraituz, moduzko perpausen eta ondorioperpausen menderagailu nahiz egitura erabilienak lantzea. • Datak eta zenbakiak idatziz zuzen ematea. • Azalpen-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko azalpentestua sortzea. • Genero lirikoaren ezaugarriez jabetzea, eta haren barruan, erromantzea aztertzea eta lantzea.

134 A 133117 _ 0184-0199.indd 184

5/6/09 12:52:46

Unitatearen eskema 10. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Moby Dick

Moduzko perpausak; ondorio-perpausak

Datak eta zenbakiak

Onomatopeiak

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Azalpen-testua

Erromantzea

Jarduerak

Ahozko komunikazioa

Idatzizko komunikazioa Elkarrizketak

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena

Tenporalizazio-proposamena

• Unitate honetan kazetaritza-elkarrizketak landuko ditugu idatzizko komunikazioan. Ikasleek horrelako elkarrizketa asko irakurriak izango dituzte jada, baina haiei buruzko hausnarketa bideratzeko eta haien ezaugarrien berri biltzen laguntzeko, elkarrizketaren bat edo beste ikasgelan aztertzea eta denon artean komentatzea komenigarria izan daiteke.

Iraila

• Gramatika-atalean ondorio-perpausak landuko dira, besteak beste. Ondorio-perpausen egitura ezezaguna izan daitekeenez gero, baliteke zenbaitek eragozpenak izatea ongi erabiltzeko orduan.

Martxoa

Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila

Apirila Maiatza Ekaina

134 B 133117 _ 0184-0199.indd 185

5/6/09 12:52:46

Helburuak • Moby Dick narraziozko testua irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

Iradokizun didaktikoak Irakurri baino lehen Irakurketari ekin baino lehen, erreparatu ezkerraldean ageri diren galderei. Irakurri eta egin galderak ikasleei. Neska-mutilen erantzun eta azalpenetatik abiatuta, ahal izanez gero, jarraitu irudiek nahiz gaiak burura ekartzen dietenari buruz mintzatzen, ahozko jarduna eta motibazioa lantzeko asmoz. Irakurri irakurgaiaren izenburua, aztertu are hobeto irudiak guztion artean eta saiatu igartzen zeri buruzkoa den. Nahi izanez gero, eskatu ikasleei beren iritzien edo teorien berri biltzeko idatziz, irakurri ostean, hipotesiak eta kontakizuneko gertakariak alderatzeko. Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero ikasgelan, bereziki animatu parte hartzera.

Moby Dick

IRAKURRI BAINO LEHEN Ba al dakizu nor den Moby Dick? ● Nola izan duzu haren berri? ● Zer dakizu balearen arrantzari buruz? ● Baleak animalia arriskutsuak iruditzen al zaizkizu? Zergatik? ● Animalien bizimoduari buruzko informazioa bilatu nahi bazenu, nora joko zenuke? Zein iruditzen zaizu informazio-iturri onena? ●

ONDO IRAKURTZEKO Egin puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak. ● Zaindu ahoskera eta doinua. ● Ahots-tonuaren bidez, markatu irakurgaiko suspense- eta zirrara-uneak. ●

gunek aurrera egiten zuten. Pequod itsasontziak, haize lagungarriek bultzaturik, lau arrantzaleku igaro zituen: Azoreetakoa, Cabo Verdekoa, Platakoa eta Carrol izenekoa. Azken horretan, gau baketsu batean, zelatariak masta-muturretik balea baten zurrusta zilartsua begiztatu zuen. –Hara! Han doa bafadaka! Orduz kanpoko deiadarra izan arren, marinel guztiok ontzi-bizkarrera igo ginen. Zurgaiko eta goi-zurgaiko oihalak jasotzeko agindu zuen Achab kapitainak. Zurrusta hartarantz zuzendu zuen itsasontzia gure lemari onenak. Hala ere, nahiz eta ontzia azkar ibili, nahiz eta denek begiak argi eduki, zurrusta zuri hura galdu egin genuen. Handik egun batzuetara, ordu berean, gauza bera gertatu zitzaigun; eta berriz ere branka berarenganantz zuzendu genuenean, ezkutatu egin zen. Horrela ibili zen gau batean eta bestean, guri irri egingo baligu bezala. Zurrusta hura Moby Dickena zela esaten hasi ziren marinel batzuk, eta komeni zitzaion itsaso urrunetako bazterren batera eraman nahi gintuela, han gure aurka bihurtuko zela eta hautsi egingo gintuela. Egun asko igaro ziren. Baleak ere harrapatu genituen. Baina Moby Dicken aztarnarik ez genuen sumatu.

na ger zu ezk zai

de be Mo du ha zen lea de jol

134

Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko 133106 _ 0134-0147.indd 134 zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jarduIkasteko nean.

30/4/09

10:49:15 133106 _ 0134-0

teknikak

Moby Dick Horixe dugu Herman Melville (1819-1891) idazlearen obra ezagunena, literaturako maisu-lana. Itsasoarekiko eta abenturekiko maitasunak bultzatuta, hainbat itsasontzitan ibili zen Melville gaztetan, eta izandako bizipenetan oinarrituta, itsas giroko hainbat eleberri eman zituen argitara. Ezbairik gabe, arrakasta handiena lortu zuena Moby Dick izan da. Ismael izeneko itsasmutilak kontatuta, Achab kapitainak eta Pequod baleaontziko tostartekoek Moby Dick izeneko balea zuri hiltzailearen atzetik egindako bidaiaren berri ematen zaigu bertan. Baleak hanka belaunaren azpitik kendu zionetik, mendeku-egarriz, Moby Dick akabatu nahian dabil Achab kapitaina, eta gorrotoak itsututa, amaiera tragiko baterantz zuzenduko ditu Pequodeko marinelak.

134 133117 _ 0184-0199.indd 186

5/6/09 12:52:46

10. UNITATEA Irakurgaia Moby Dick irakurgaia Herman Melville idazlearen lan ezagunenetik ateratako pasarte bat da. Eskatu neska-mutilei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko, eta haren biografiaren eta bibliografiaren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu Herman Melvilleri buruz bildutako informazioa eta, modurik izanez gero, aurkeztu Moby Dick ikasgelan, ikasleek irakurri nahi izanez gero erreferentzia izan dezaten.

ze eereen

izinsaili, gin

aian, rri

barago

Mo-

Gau batean, ordea, bigarren eta hirugarren zainaldien bitartean, Achab txakur bat bezala haizea usnatzen hasi zen. Handik hurbil balearen bat zebilela esaten zuen. –Zelatariak, gora! Tostarteko guztiok ontzi gainera! Zer ageri da? –Ezer ez, jauna! –erantzun zion arin goitik norbaitek. Ez zen denbora askorik pasatu. –Hara! Han doa! Begira nolako konkorra! Mendi zuri-zuri bat dirudi! Moby Dick da! –oihu egin zuen Achabek. Agudo uretaratu zituzten txalupak. Animaliatzarraren atzetik arraunketa bizia zeramaten. Kapitaina aurre-aurrean zihoan. Haren begietan zorigaiztoko halako dir-dir bat agertzen zen. Balearengandik gero eta hurrago zeuden. Haren konkor zuri distiratsua bertan zuten, aparretan bildurik. Halaxe egiten zuen aurrera Moby Dickek itsaso bero haietan, gorputz guztia urpean zuela, bere barailezur ahaltsua ezkutatu nahi balu bezala. Beti adi-adi zegoen bere etsaien aurka bihurtzeko, eta haiek hondatzeko zain. Aspertu zenean-edo, gorputz guztia uretatik atera zuen geldiro, eta airean arku bat bezala okertu ondoren, behera jo zuen; gure begien bistatik alde egin zuen. Balea ezkutatu egin zen, baina txoriek, antza, ongi zekiten non zegoen, haren inguruan hegaka zeuden-eta. Karelaren gainean okerturik, Achab kapitainak orban zuri bat ikusi zuen, izugarrizko abiadan behetik gora zetorrena, gero eta handiago, eta laster nabaritu ziren bi errenkada zuri oker beldurgarri: Moby Dicken aho zabaldua zen, txalupa irensteko modurik onenean. Achabek txalupa birarazteko agindu zuen. Baina baleatzarrak igarri-edo egin zuen; bera ere okertu eta txaluparen branka aho barruan hartu zuen. Eman zion hozkadarekin txalupa erdibitu zuen. Bere harrapakina ahoan zuela urrutiratu zen. Achab eta denok uretara erori ginen. Han genbiltzan, ibili ere, ahal genuen egur zatiei helduz. Baleatzarra ez zen gutaz ahaztu, horratik! Agudo asko etorri zitzaigun berriro. Beste bi txalupak gertu zeuden, baina ez ziren ausartzen gu jasotzera etortzera, balea areago haserretuko zen beldurrez. Moby Dick jolasean bezala zebilen, gure inguruan uhin ugari harrotuz. Herman Melville (moldatua)

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

135 30/4/09

10:49:15 133106 _ 0134-0147.indd

135

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Ondoko testuan itsas giroko lexikoaren berezko hitz ugari ageri dira. Eskatu ikasleei hitz horien zerrenda bat egiteko eta argitu guztion artean zein diren hitz horien esanahiak. Horrezaz gain, jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta landu haien esanahiak eta erabilerak: arrantzaleku, masta-mutur, zurrusta, bafakada, ontzi-bizkar, zurgai, goi-zurgai, lemari, branka, zainaldi, tostarteko, arraunketa, hur, barailezur, karel.

30/4/09

Moby Dick literatura unibertsaleko lan aski ezaguna izanik, mintzatu ikasleekin literatura-ondareari buruz. Aipatu idazlan eta idazle ezagunak, eta esan lan horiek gizakion ondare kulturalaren altxorrak direla.

10:49:16

135 133117 _ 0184-0199.indd 187

18/6/09 10:15:52

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Narrazioan kontatzen diren oinarrizko gertakariak ulertzea.

1. Erantzun galderei.

• Kontakizuneko gertakariak ordenan ematea eta laburpena egitea. • Narrazioko zenbait perpausa eta hein egitura lantzea. • Narrazioko lexikoa eta esapideak ulertzea.

●

● ●

●

Ort 5. Berridatzi esaldi hauek, emandako hitzekin.

Nolako itsasontzi mota zen Pequod izenekoa? Zer gertatu zen Pequod itsasontzia Carrol inguruan zebilenean? Zer gertatu zen ondorengo gauetan? Gertakizun horiek zirela eta, zer esaten zuten marinel batzuek? Zer gertatu zen hurrengo egunetan?

■ Zuk zer uste duzu, zurrusta hura Moby Dickena zela?

●

Irakurritakoaren ulerkuntza lantzeko proposatzen diren jardueren artean badira ahoz eta idatziz egitekoak diren ariketak. Batzuetan, beren-beregi esaten da zein diren ahozkoak eta zein idatzizkoak; baina, beti bezala, irakaslearen esku dago hori erabakitzea hein handi batean. Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da. Ulermena atalean testuari buruzko hainbat galdera ageri dira, ikasleek erantzuteko. Bitara egin daiteke ariketa, testua aurrean izanda edo izan gabe. Irakasleak erabakiko du zer komeni den gehien.

6. Adierazi. Zeinek du sumatu aditzaren esanahi bera? Azaldu zer esan nahi duten besteek.

2. Adierazi zein den gertakarien ordena zuzena.

Azkenik, zure ekarpena izena duen atalean, gustuko dituzten irakurgaiei buruz mintzatzea proposatzen zaie ikasleei. Ariketa hau egokia izan daiteke irakurzaletasuna bultzatzeko.

a) atzeman

b) antzeman

c) susmatu.

7. Bilatu testuan hitz hauen sinonimoak. ● ●

lasai ikusi

● ●

gertu usaindu

● ●

■ I

oihu masailezur

Zure ekarpena 8.

IKASTEN IKASI. Bilatu Moby Dick lanari

buruzko informazioa eta erantzun. ●

● ●

Zer dakizu idazleari buruz? Idatzi al du beste lan ezagunik? Zeri buruzkoa da liburua? Azaldu argumentua. Irakurri al duzu? Gustatuko litzaizuke irakurtzea?

3. Asmatu kontakizunaren amaiera eta idatzi koadernoan. ●

●

Zer gertatuko ote zitzaien uretan zeuden gizonei? Zer egin zuen Moby Dickek?

4. Idatzi kontakizunaren laburpena, zeuk asmatutako amaiera eta guzti.

●

■ B

Egilea: ..................................... Izenburua: ...............................

ZEN

Argitaletxea: ............................ Argitaratze urtea eta lekua: ...... Orrialde kopurua: .....................

■ Azaldu ikaskideei zeri buruzkoa den, zergatik gustatzen zaizun...

136

30/4/09

10:49:21 133106 _ 0134-0147.ind

Erantzunak 1. • Baleaontzia. / • Balea baten zurrusta ikusi zuela zelatariak, baina ezkutatu egin zen. / • Gauza bera gertatu zen. / • Moby Dick zela, balea itsasoko bazterren batera eraman eta itsas hondora bidaliko zituela. / • Zenbait egunetan ez zen ezer gertatu, baina, azkenik, Moby Dick agertu zen. 2. 1. Achab kapitaina balea ikusten ote duen begira. / 2. Achab kapitainak Moby Dick ikusi. / 3. Balea harrapatu nahian, eta balea txalupari hozka. / 4. Marinelak uretan. 3. eta 4. Erantzun librea. 5. • Moby Dicken aztarnarik ez genuen sumatu, ordea. / • Achaben hitzetan balearen bat handik hurbil zebilen. / • Achab kapitainak izugarrizko abiadan behetik gora zetorren orban zuri bat ikusi zuen. / • Hala ere, baleatzarra ez zen gutaz ahaztu. 6. Antzeman. Atzeman: harrapatu; susmatu: susmoa hartu. 7. Lasai, baketsu / gertu, hurbil, hur / oihu, deiadar / ikusi, begiztatu / usaindu, usnatu / masailezur, barailezur. 8. eta 9. Erantzun librea.

136 133117 _ 0184-0199.indd 188

DAT

IKASTEN IKASI. Egin gustukoen duzun

liburuaren fitxa bibliografikoa.

Hurrengo atalean, kontakizunaren 136 egitura aztertuko dute ikasleek; hots, bertako gertakariak ordena133106 _ 0134-0147.indd tu eta laburpena egingo dute, besteak beste. Lexikoa lantzeko atalean, irakurgaian ageri den lexikoa landuko dute, seigarren eta zazpigarren ariketetan.

Atz zort bi t Anb tzia jotz tzai na g tzer hog sart tene tzai eta egin

Baina Moby Dicken aztarnarik ez genuen sumatu. Achabek handik hurbil balearen bat zebilela esaten zuen. Achab kapitainak orban zuri bat ikusi zuen, izugarrizko abiadan behetik gora zetorrena. Baleatzarra ez zen gutaz ahaztu, horratik!

Lexikoa

Egitura

Iradokizun didaktikoak

1. ZEN

5/6/09 12:52:47

10. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. ZENBAKIEN IDAZKERA. Irakurri albiste hau. Ustekabeko salbamendua

• Datak eta zenbakiak idatziz zuzen ematea.

Atzo, bi mila eta seiko abenduaren hogeita zortzian, goizeko zortziak eta hogeian, berrogeita bost urteko gizon batek bat bat bi telefonora deitu zuen, anbulantzia bat behar zuela esateko. Anbulantzia Bilintx kaleko hogeita hamahirugarrenera bederatziak hamar gutxiagotan heldu zen, eta bost minutuz txirrina jotzen aritu eta gero, udaltzainei deitzea erabaki zuten. Udaltzainak bederatziak eta hamarrean ailegatu ziren bertara, baina gogoz saiatu baziren ere, ez zuten lortu barruko inork zabaltzerik. Beraz, suhiltzaileei deitu zieten. Suhiltzaileak hamarrak hogeita bost gutxiagotan heldu eta leihotik sartu ziren. Leihotik sartzeko bi gizon igo ziren garabi batean, eta barrukoa ikusi zutenean, zur eta lur geratu ziren. Zentralera deitu zuten laguntza eskatzeko. Beste hamazortzi suhiltzaile bertaratu ziren, eta ez zen inor soberan egon; izan ere, berrogeita bost urteko gizona (J.J.K.) ehun eta laurogeita hemeretzi kiloko morroskoa zen eta bainuontzian zegoen atera ezinik. Antza, laprast egin zuen dutxatzen zen bitartean, eta horrela pasatu zituen hiru ordu, salbatu zuten arte.

n, a.

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan, bi gai berrikusiko dira ortografia-atalean: datak nola eman eta zenbakiak nola idatzi. Lehenik eta behin, esan ikasleei orrialdearen goiko aldean ageri den albistea irakurtzeko eta bertan ageri diren zenbakiak azpimarratzeko. Ondoren, eskatu zenbaki horiek sailkatzeko, ordua, data, telefono-zenbakia ala kopurua aditzera ematen duten kontuan hartuta. Azkenik, esan letraz emanda dauden zifra horiek guztiak zenbakiz emateko.

■ Idatzi zifraz albisteko zenbaki guztiak.

DATAREN IDAZKERA. Lotu koadernoan gertaerak eta datak. ●

Gizakia Ilargira heldu zen.

●

824

●

Amerikaren aurkikuntza.

●

1545

●

Euskarazko lehen liburua argitaratu zen.

●

1969/07/21

●

Martin Cooperrek sakelako lehen telefonoa asmatu zuen.

●

K.a. 214

●

Txinako Harresi Handia amaitu zuten.

●

1937/04/26

●

Eneko Aritza Euskal Herriko lehen errege izendatu zuten.

●

1973/04/07

●

Gernika bonbardatu zuten.

●

1492/10/12

Bigarren ariketa egiteko, proposatu entziklopedia erabiltzea. Azkenik, hirugarren ariketa zuzentzeko, idatzi zenbakiak edo eragiketak arbelean eta eskatu neskamutilei haien letrazko ordainak emateko arbelean bertan.

■ Berridatzi esaldiak, data guztiak letraz idatziz.

ZENBAKIEN IDAZKERA. Idatzi letraz zenbakiak eta eragiketa matematikoak.

138 1 67

389 3 22 436.896 2 365

% 71 6 } 5

7.802 4 897

1.003.870 km

% 26

8.345,20

319.000

Zenbakiek txistukari asko dituztenez gero, ongi idazten dituztela ez ezik, ziurtatu ikasleek ongi ahoskatzen dituztela kopuruak eta kantitateak.

¬ 3 }} 12

137 30/4/09

10:49:21 133106 _ 0134-0147.indd

137

Erantzunak 1. 2006-12-28 / 8:20 / 45 / 112 / 33 / 8:50 / 5 / 9:10 / 9:35 / 2 / 18 / 45 / 199 / 3. 2. • Gizakia ilargira: 1969-07-21 / • Amerika aurkitu: 1492-10-12. /

• Euskarazko liburua: 1545 / • Sakeleko telef.: 1973-04-07 / • Txinako harresia: K. a. 214 / • Eneko Haritza: 824 / • Gernika: 1937-04-26. ■ • Mila bederatzirehun eta hirurogeita bederatzigarreneko uztailaren hogeita batean. / • Mila bederatzirehungarreneko urriaren hamabian. / • Mila bostehun eta berrogeita bostgarren urtekoa. / • Mila bederatzirehun eta hirurogeita hamazazpigarreneko apirilaren zazpikoa. / • Kristo aurreko berrehun eta hamalaugarren urtekoa. / • Zortzirehun eta hogeitalaugarren urtean. / • Mila bederatzirehun eta hogeitahamazazpigarreneko apirilaren hogeitaseian. 3. • Ehun eta hogeita hamazortzi gehi hirurogeita zazpi. / • Hirurehun eta laurogeita bederatzi bider hogeita bi. / • Milioi bat hiru mila zortziehun eta hirurogeita hamar kilometro. / • Ehuneko hirurogeita hamaika. / • Laurehun eta hogeita hamasei mila zortziehun eta laurogeita hamasei ken hirurehun eta hirurogeita bost. / • Ehuneko hogeita sei. / • Hirurehun eta hemeretzi mila litro. /• Sei bosten. / • Zazpi mila zortziehun eta bi zati zortziehun eta laurogeita hamazazpi. / • Zortzi mila hirurehun eta berrogeita bost koma hogei. / • Hiru hamabiren.

30/4/09

Beti bezala, kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbeste10:49:22 koa dela.

Matematikarako gaitasuna Zenbakiak nola idazten diren eta datak zenbakitan nola ematen diren lantzean, Matematikarako gaitasuna jorratzen ari gara, ikasleak matematika-elementuak bestelako arlo batzuetan ere aplikatzen ari baitira.

137 133117 _ 0184-0199.indd 189

5/6/09 12:52:48

Ahozko komunikazioa Helburuak • Elkarrizketa tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea. • Onomatopeien erabilerari buruz hausnartzea. • Istorioak ahoz kontatzea.

Entzundakoaren ulermena

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, bi parte-hartzaile nagusi dituen elkarrizketa ageri da, neska-mutil batzuen artekoa. Elkarrizketan Titanic itsasontziaren berri ematen da, haren hondoratzeari buruzko pasartean onomatopeiak ageri dira.

1. Irak

2. Erantzun galderei. ● ● ● ●

Zer zen Titanic delakoa? Nolakoa zen? Zenbat bidaia egin zituen? Non gertatu zitzaion ezbeharra? Zer gertatu zitzaion? Bidaiari gehienak salbatu al ziren?

■ Ibili al zara inoiz itsasontziz? Noiz? Nora joan zinen? ■ Lasai egingo al zenuke bidaia transatlantiko batean?

Onomatopeiak 3. Onomatopeiak hotsak imitatzen dituzten hitzak dira. ●

●

Ba al da horrelakorik entzun duzun testuan? Gogoan al duzu baten bat? Zeri dagokio? Zertarako erabiltzen dira onomatopeiak? a) esandakoa are zehatzagoa izateko b) esandakoa are adierazgarriagoa izateko c) entzuleak alaitzeko d) ahalik eta zarata handiena egiteko

Ondoren, egin entzundakoaren 4. Adierazi. Zeri dagozkio ondoko onomatopeiak? ulerkuntza lantzeko ariketak, haus● Jendea berbetan bilist-balast nartu onomatopeien erabilerari ● Jendea eztulka buruz, eta adierazi zer-nolako soikurrin ● Ura itsasontzi inguruan nuak sortzen dituzten proposatu● Uraren jarioa tuju-tuju ● Txerriaren hotsa tako elementuek eta ekintzek. marro ● Zezenaren hotsa Horrezaz gain, eman hotsen onobar-bar matopeiak euskaraz eta erdaraz, ■ Onomatopeiak berberak al dira hizkuntza guztietan? ■ Aipatu ezagutzen dituzun beste onomatopeia batzuk ariketan ageri direnetatik hasita, txorrot eta haien erdal ordainak. ikasleak ohartzeko hizkuntza bakoitzak hotsak azaltzeko (eta beraz, Istorioak kontatzea entzuteko) molde berezia duela. 5. Kontatu ipuinak, pasadizoak edo ikusi duzun azken filma (Adibidez: jendea hizketan, bar-bar, ikaskideei, ahalik adierazgarriena izaten saiatuz. bla-bla; eztula, tuju-tuju, cof-cof; ✔ Erabili onomatopeiak. ✔ Egokitu ahotsaren tonua, giroa sortzeko. ura itsasontzi inguruan, bilist✔ Egin isiluneak, suspensea handitzeko. ✔ Egin keinuak eta antzeztu. balast, splash; uraren jarioa, txorrot, chorro; txerriaren hotsa, ku138 rrin-kurrin, oink-oink; zezenaren hotsa, marro, muuuu; zakurrak, zaunk-zaunk, guau-guau; oilarrak,133106 _ 0134-0147.indd 138 kukurruku, kikiriki; atea jo: kax-kax, toc-toc; barre egin, kar-kar, ja-ja) Erantzunak Amaitzeko, kontatu ipuinak, pasadizoak edo gertakizunak ikasgelan, bosgarren ariketan azaldutako eran.

Elkar

1. Entzun Titanic testua adi-adi.

●

Iradokizun didaktikoak

Ida

●

Elkar 2.

IKA

3. Idat

Elkar

4. Asm

✔ ✔ ✔ ✔ J

30/4/09

10:49:24 133106 _ 0134-0147.ind

1. Entzumen-ariketa. 2. • Transatlantiko handia, luxuzkoa, egin zen sasoiko modernoena, onena. / • Osorik bat ere ez. / • Atlantikoaren erdian. / • Izozmendi bat jo, hautsi eta hondoratu egin zela. / • Ez, gehienak ito egin ziren. / ■ Erantzun librea. 3. • Bai, testuan badaude onomatopeiak. / • Esandakoa are adierazgarriagoa izateko. 4. Jendea berbetan: bar-bar / jendea eztulka: tuju-tuju / ura itsasontzi inguruan: bilist-balast / uraren jarioa: txorrot / txerriaren hotsa: kurrin / zezenaren hotsa: marro. ■ Hizkuntza guztietan onomatopeiak ez dira berdinak. Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

138 133117 _ 0184-0199.indd 190

5/6/09 12:52:49

10. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Elkarrizketa

Helburuak

1. Irakurri testua eta erantzun.

• Kazetaritza alorreko elkarrizketek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta biltzea.

Kazeta, 2007ko martxoaren 6a, asteazkena

• Elkarrizketa luzatzea.

LEIRE URIBARRI

• Elkarrizketa baterako galderak eta sarrera asmatzea eta idaztea.

«LEKUAK ETA JENDEA EZAGUTZEA BAINO EZER ZIRRARAGARRIAGORIK EZ DAGO.» Euskal Herriko herri txiki batean jaio zen Leire, baina dagoeneko munduko bost kontinenteak korritu ditu eta bizitako abenturen berri eman digu bere liburuetan. Kazeta: Noiz sortu zitzaizun bidaiatzeko grina? Leire: Txiki-txikitan. Aita salgaiontzi bateko kapitaina nuen eta noizean behin harekin joaten nintzen bidaiaren batera: Egiptora, Italiara… Orduan zaletu nintzen. Kazeta: Orduan ere bidaien berri idazten zenuen? Leire: Libururik ez nuen idazten, baina bai gutunak aitona-amonei. Bertan niretzat harrigarriak ziren gauzak kontatzen nizkien. Gutun mordoa idazten nien, bai, bilduma egiteko adina!

●

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua, eta erantzun azpiko galderari. Bigarren ariketa egiteko, eredu gisako elkarrizketatxoa aztertu ez ezik, beste elkarrizketaren bat edo beste aztertzea ere komeni da (elkarrizketek osorik egon behar dute, are lagungarriagoak izateko) eta bildu haien egituraren berri proposatutako eskeman. Hori egin ez ezik, ariketa zuzentzeko orduan, mintzatu ikasleekin eredu gisa ageri den elkarrizketari buruz, hitz egin protagonistari buruz, esaten duenari buruz, eta abar. Jarduera hori lagungarria izan daiteke hirugarren ariketa egiteko.

Zein motatako testua da goikoa? a) albistea

b) elkarrizketa

c) biografia

Elkarrizketa prestatzea 2.

IKASTEN IKASI. Aztertu elkarrizketa eta osatu eskema. Zer azaltzen da atal bakoitzean?

ELKARRIZKETA IZENBURUA

AURKEZPENA

MAMIA

3. Idatzi beste hiruzpalau galdera eta asmatu erantzunak, elkarrizketa luzatzeko. Elkarrizketa prestatzea 4. Asmatu eta idatzi miresten duzun pertsonari egingo zeniokeen elkarrizketa. ✔ ✔ ✔ ✔

Bilatu pertsona horri buruzko informazioa eta argazkia. Idatzi egingo zenizkiokeen galderen zerrenda. Idatzi elkarrizketaren aurkezpena. Jarri izenburua.

139 30/4/09

10:49:24 133106 _ 0134-0147.indd

139

Erantzunak

30/4/09

Amaitzeko, ikasleek bereziki miresten duten pertsona bat aukeratu eta hari elkarrizketa egiteko zenbait galdera asmatu beharko dituzte. Hori egin ez ezik, elkarrizketaren sarrera ere idatzi beharko dute. Horretarako, komeni da aldez aurretik pertsona horri buruzko 10:49:26 informazioa bilatzea.

Ikasten ikasteko gaitasuna

1. Elkarrizketa da.

Eskemak egitea

2. Erantzun librea. Oro har: Izenburua: elkarrizketa nori egin zaion. / Aurkezpena: elkarrizketatuaren hitzak ageri dira, sarrera gisa. / Mamia: elkarrizketa bera.

Eskemak ideia nagusiak biltzeko bide apartak dira, lehen begi-bistan ikusi eta haietaz gogoratzeko estrategia ezin hobea.

3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

139 133117 _ 0184-0199.indd 191

5/6/09 12:52:49

Gramatika Helburuak • Mendeko perpausak aztertzen jarraitzea. • Moduzko perpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea. • Ondorio-perpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea.

Iradokizun didaktikoak Mendeko perpausen azterketarekin jarraituz, bi perpaus mota izango ditugu aztergai unitate honetan: batetik moduzko perpausak eta, bestetik, ondorio-perpausak. Ohi denez, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Hasteko, irakurri lehen ariketako testua eta, gogoeta egin ondoren, erantzun beheko galderei. Gero, eztabaidatu ikasleen erantzunak. Lehen ariketa aproposa da jakiteko ikasleek gaiari buruz zer dakiten. Aukera aparta da, beraz, landuko den kontzeptua aurkezteko, ikasleekin hari buruz dakiten guztia berrikusteko eta eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko.

4. Berr

men

1. Irakurri testua arretaz.

Bizitza latza da gero! Amets ederra izan dut bart. Hain zen ederra nire ametsa, ezen, esnatzean, negargura eta guzti sartu zaidan. Belaontzi baten bizkarrean negoen, eta haizeak uharte bakarti bateko hondartzarantz bultzatzen ninduen. Mastaren ondoan zutik, kostalde-lerroa marrazten zuten palmondoak ikusten nituen, gero eta argiago, gero eta hurbilago. Aingura bota eta, ur gardenetan igerian ari nintzela, izurde bat hurbildu zitzaidan. Hura zen bakea! Hura zoriona! Baina, denok dakizuen bezala, gauza onek gutxi irauten dute. Iratzargailuak jo du eta esnatu egin nau. Begiak irekitzean, pareteko posterra ikusi dut: hantxe zeuden paperezko palmondoak eta hondartza bakartia. Baina ez haizerik, ezta ur gardenik ere. Igerian ibili beharrean, bizkor-bizkor dutxatu eta arineketan prestatu behar izan dut eskolara etortzeko. Amak esaten duen bezala, "zoritxarrez, bizitza, gehienetan, ez da guk nahi dugun modukoa izaten".

● ● ● ● ●

●

5. Berr

adit

–Aiz bez –Ez –Et –Ba nint bes –Be –He Bad ere izan –Ko –Et mod –Ba bez

■ Bilatu testuan modua edo era adierazten duten perpausak. ■ Erantzun. Zein ondorio izan du hain amets ederra izateak? Hots, zer gertatu zaio ameslariari esnatzean?

2. Lotu esaldiak, adibidean bezala, moduzko perpausak osatzeko. Zuk marrazkia horrela egiteko esan zenidan. Nik horrela egin dut marrazkia. Zuk esan zenidan bezala egin dut marrazkia. ● Asko ikasteko esan zidan amak. Asko ikasi dut. ● Mikel gaixo dagoela esan duzu. Mikel gaixo dago. ● Ainhoa joan egin zen. Ainhoa berdin etorri da. ● Oporretan ondo ibiliko zirela esan zenuen. Oporretan ondo ibili ziren. ●

3. Berridatzi perpausak, errepikatuta dagoena kenduz, adibidean bezala. Zuek margotu duzuen bezala margotu dugu guk horma. Zuek bezala margotu dugu guk horma. ● Nire bizikleta ikusi duzun bizikletaren modukoa da. ● Nik jokatzen dudan moduan jokatu behar duzu. ● Zure aita zure aitona den bezalakoa da. ● Guk egin dugun moduan egin behar duzue zuek. ●

140

Hortik aurrera, moduzko perpau-133106 _ 0134-0147.indd 140 sak, lehenik, eta ondorio-perpausak, ondoren, lantzeko gainerako Erantzunak ariketak egiteari ekingo diote ikasleek. 1. • Denok dakizuen bezala, gauza onek gutxi irauten dute. Amak esaten duen bezala, «zoritxarrez bizitza, gehienetan, ez da guk nahi Moduzko perpausetan, ziurtatu ez dugun modukoa izaten». / • Hain ederra zen ametsa, ezen, esnadituztela nahasten bezala/bezalako tzean, negargura eta guzti sartu zitzaion. eta moduan/moduko menderagai2. • Amak esan zidan bezala, asko ikasi dut. /• Esan duzun bezala, Mikel luen erabilera. Bestalde, ondoriogaixo dago. /• Ainhoa joan den bezala etorri da. /• Zuk esan zenuen perpausak direla eta, landu ongi bezala, oporretan ondo ibili ziren. Moduan ere erabil daiteke. haien egitura, ikasleak, idatziz 3. • Nire bizikleta ikusi duzunaren modukoa da. / • Nire moduan behintzat, erabiltzen ohitu daitejokatu behar duzu. / • Zure aita zure aitona bezalakoa da. /• Gure zen. moduan egin behar duzue zuek. 4. • bezalakoa / • gisan / • arabera /• moduan / • bezala / • antzera. 5. Egin dituzu lanak nik agindu nizun bezala? / Zuk esan zenidan bezala saiatu nintzen, baina egiten nituen ahala (egin ahala) /

30/4/09

10:49:27 133106 _ 0134-0147.ind

140 133117 _ 0184-0199.indd 192

Z Ir A H G d P e

5/6/09 12:52:50

10 4. Berridatzi perpausak eta kokatu moduzko menderagailuak era egokian.

6. Osatu ondoriozko perpausak bi zutabeetako Hain argala zen etxeko behia, Halako buru handia zuen, ● Hainbeste jaten duzu, ● Hain zen altua gizon hura, ● Halako sudur handia zuen aitonak, ● Hain zekena zen zure laguna,

Edukien azalpena

●

bezala moduan

antzera

gisan bezalakoa

●

arabera ● ● ● ● ●

●

Zuk uste duzun .... da mutil hori. Irteterakoan, dagoen .... utzi dena. Amak esandakoaren .... egin dugu tarta. Hau gosea! Behi bat jateko .... nago! Guk esan dugun .... , hark badaki non dagoen altxorra. Picassok egiten zituen .... , margoak egingo ditugu guk ere.

5. Berridatzi elkarrizketa, parentesi arteko aditzak behar bezala jokatuz. –Aizu, Asier, egin al dituzu lanak (agindu) .... bezala? –Ez, andereño, ez ditut egin. –Eta jakin daiteke zergatik? –Bai. Zuk (esan) .... bezala saiatu nintzen egiten, baina (egin) .... ahala, burua beste toki batera joaten zitzaidan. –Beste toki batera? Nora baina? –Hegazkinei buruzko idazlana zen, ezta? Bada hegazkinak (ibili) .... moduan, ideiak ere hegan (eskatu) .... nire buruan, eta ezin izan nuen ezer idatzi. –Kontxo, kontxo. –Eta orain ere, ikasgelatik hegan (joan) .... moduan nagoela uste dut. –Bada nire ustea ez da (ukan) .... bezalakoa. Asier, lur hartu. Oraintxe bertan!

Moduzko perpausak Moduzko perpausek era edo modua aditzera ematen dute. Nola? Galderari erantzuten diote eta perpaus nagusiko ekintza betetzeko era adierazten dute.

✔ non bere txapelak zirkuko karpa zirudien. ✔ ezen mukizapiak erabili ordez izarak behar izaten baitzituen ✔ ezen esnea eman ordez pena ematen zuen. ✔ non bostekoa ere ez baitizu ematen. ✔ non hodeiek kili-kili egiten baitzioten belarrietan. ✔ ezen amak platerean ordez azpilean ematen dizun janaria.

Moduzko menderagailuak aditz jokatuekin erabiltzen dira. Hauek dira erabilienak: -(e)n bezala: Zuek esan diguzuen bezala egin ditugu ariketak. -(e)n moduan: Zuk ulertu duzun moduan ulertu dut nik ere.

■ Asmatu eta idatzi horrelako beste burutazioren bat.

Moduzko perpausetan, aditza ezabatu egin daiteke. Horrelakoetan, forma laburtuak sortzen dira: Zuk egin duzun bezala egin dut / Zuk bezala egin dut.

7. Osatu perpausak koadernoan, falta den aditza jarriz. ●

●

Zure begiak hain dira politak, non ezin .... deskribatu. Hain nekatuta nengoen non filma ikusten lokartu egin .... Horren lanpetuta zegoen Ander, ezen ez .... gurekin jolasteko astirik. Ariketa hau hain da erreza, ezen guk arin amaituko .... Pilota hain urrun jaurti zuen, non lagunek ezin izan .... ikusi. Hainbeste denbora pasa da oporrak amaitu zirenetik, ezen zuek ez .... gogoratzen.

Zuk egin duzun moduan egin dut / Zure moduan egin dut.

Ondorio-perpausak Ondorio-perpausek kausa baten ondorioa adierazten dute. Mota horretako perpausak osatzeko, hiru elementu erabili ohi dira. Perpaus nagusiaren hasieran mailakatzehitza ageri da (hain, hainbeste…); mendeko perpausean, berriz, non edo ezen lokailuak agertzen dira eta aditzari erantsirik, menderagailua: Hain da ederra, non jende guztia liluratzen baitu.

8. Hona perpaus nagusiak, asmatu eta osatu ondoriozko perpausekin. ● ● ● ●

Hainbeste etorri da kontzertura… Halako hotza egiten du Poloan… Hain urduri zegoen antzezlea… Hainbesteko indarraz jo du jokalariak pilota…

141 30/4/09

10:49:27 133106 _ 0134-0147.indd

10. UNITATEA

osagaiekin.

141

hegazkinak ibiltzen diren moduan ideiek ere hegan egitea eskatzen zuten nire buruan / ikasgelatik hegan joateko moduan nagoela / nire ustea ez da duzuna bezalakoa. 6. • Hain argala zen etxeko behia, ezen esnea eman ordez pena ematen zuen. / • Halako buru handia zuen, non bere txapelak zirkuko karpa zirudien. / • Hainbeste jaten duzu, ezen amak platerean ordez azpilean ematen dizun janaria. /• Hain altua zen gizon hura, non hodeiek kili-kili egiten baitzioten belarrietan. / • Halako sudur handia zuen aitonak, ezen mukizapiak erabili ordez izarak behar izaten baitzituen. / • Hain zekena zen zure laguna, non bostekoa ere ez baitizu ematen. / ■ Erantzun librea. 7. • Baitira edo diren / • bainitzen, nintzen / • baitzuen, zuen / • baitugu, dugun / • baitzuten, zuten / • baitituzue, duzuen. 8. Erantzun librea.

30/4/09

Hauexek dira egiturarik erabilienak: 10:49:28

hain …non/ezen … bait-/-(e)n: Hain berandu zen, ezen iluntzen hasita baitzegoen. halako… non/ ezen… bait-/ -(e)n: Halako osasuna du aitonak, non ehun urte biziko baita. hainbeste… non/ ezen… bait-/ -(e)n: Hainbeste diru du, ezen ezbaitaki zenbat duen.

141 133117 _ 0184-0199.indd 193

5/6/09 12:52:50

Testu

1. Auke

Helburuak

a) D b) D c) D

• Azalpen-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

■ I i A

• Azalpen-testuetako informazioa eta egitura aztertzea.

2. Adie

• Azalpen-testuak idaztea.

a) d b) a b) a c) ir

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan, azalpen-testu bat izango dute ikasleek aztergai. Oraingoan, Dunbarriei eta haien jatorriari buruzkoa da irakurgaia. Beti bezala, lehenik eta behin, irakurri testua behin baino gehiagotan, neska-mutilek ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Ondoren, ekin ariketak egiteari.

■ A m

3. Eran ● ●

●

● ●

Ze Ze Bi

Testu

5. Azte

Sorgin tr

133106 _ 0134-0147.ind

Erantzunak 1. Dunbarrien jatorria zein den. / ■ Erantzun librea. 2. Azalpen-testua. / ■ Erantzun librea. 3. • Bi haitz dira, Hendaiako kostaldean daudenak. / • Hiru teoria agertzen dira. / • Batzuek uste dute jentil batek habailarekin jaurti zituela, Baionako katedrala suntsitzeko asmoz. Beste batzuen ustetan, Jaungorrik jaurti zituen Aiako Harritik, amorruaren amorruz. Azkenik, Lapurdiko kostaldea aztertzen ibili diren geologoen esaneten, antzinako labar baten azken hondarrak baino ez dira. 4. • Bost paragrafo. / • 1.- Sarrera. 2.- Jentilen kondaira. 3.- Jaungorriren kondaira. 4.- Teoria zientifikoa. 5.- Amaiera. 5. Erantzun librea.

142 133117 _ 0184-0199.indd 194

IKAS

bildu

Irakurri, beraz, testua eta hasi hasi Testua aztertzea ataleko ariketak egiten. Lehen ariketan, testuaren helburua zehazteko eskatzen zaie ikasleei. Bigarrenean, berriz zer-nolako testu mota den eta horrelako testuek nolako ezaugarriak izaten dituzten azaltzeko eskatzen zaie. Ondoren, testuan bildutako informazioari buruzko zenbait galdera egiten zaizkie, ulertu eta buruan gorde ote duten ikusteko. Hori horrela izanik, galderei erantzutean testua estalita izatea komeni da. Amaitzeko, testuaren egitura aztertu eta bertan ageri diren ideia nagusien berri bilduko dute eskema batean. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, azalpen-testu bat sortu beharko dute, irakurri berri dutenaren antzekoa. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, azalpen-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Atal honetan, Euskal Herriko zenbait tokiren argazkiak aurkezten zaizkie, non dauden esateko eta nola sortuak diren azaltzeko. Idazluma hartu atal honetako ariketa guztiak egiteko. Ikasleek beren kasa eskuratu behar dute informazioa, nahi duten iturritik eskuratu ere.

Ze Ze D Bi

18/6/09 10:16:04

10 6.

Testua aztertzea 1. Aukeratu. Zer azaltzen da irakurgaian? a) Dunbarriak nolakoak diren. b) Dunbarrien jatorria zein den. c) Dunbarriak nork ikertu dituen. ■ Izenburuak testuaren gaiari buruzko informazioa ematen duela uste duzu? Asmatu beste izenburu bat testuarentzat.

2. Adierazi eta azaldu. Nolakoa da irakurgaia? a) deskribapen-testua b) argudio-testua b) azalpen-testua c) iritzi-testua

●

Zer dira Dunbarriak? Zenbat teoria agertzen dira irakurgaian Dunbarriei buruz? Bildu teorien berri.

bildu haren berri eskema batean. ●

Zenbat paragrafo ditu testuak? Zer azaltzen da paragrafo bakoitzean? Bildu ideia nagusiak.

Testua sortzea 5. Aztertu argazkiak deskribatu.

Sorginaren txabola trikuharria

●

Non daude leku horiek? Zer dira? Zertarako dira? Nork edo nola sortuak dira?

Azkenik, egin Zure ekarpena atalean proposaturiko eztabaidatxoa. Irakurri artikulu laburra eta, ondoren, eman bertan esaten denari buruzko iritziak. Beti bezala, eztabaida dela eta, ziurtatu ikasleek gizalegez jarduten dutela.

7. Aukeratu leku horietako bat eta asmatu haren jatorriari buruzko ipuina.

8. Idatzi aukeratu duzun tokiaren jatorriaren berri ematen duen testua, aurkitu dituzun teoria guztien berri emanda, zuk asmatutakoa barne.

●

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura eta ●

●

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna

zuzentzeko.

3. Erantzun. ●

diren tokiei buruzko informazioa eta erantzun.

9. Eman idatzitako testua ikaskideren bati,

■ Azaldu nolako ezaugarriak dituen testu mota horrek.

Pozalagua leizea

10. UNITATEA

IKASTEN IKASI. Bilatu argazkietan ageri

Honakoak izango ditu kontuan, besteak beste: ✔ asmatu duzun ipuina edo teoria bera nolakoa den ✔ idaztankera edo estiloa ✔ azalpenak nola emanda dauden ✔ txukun, letra onez eta ortografia akatsik gabe idatzi ote duzun.

Informazioa bilatzeko ahalik eta bide edo iturri gehien ezagutu eta erabili ez ezik, informazioa erkatu, egiaztatu eta nondik bildu duten aipatuko dute ikasleek.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Zure ekarpena

Datuak biltzea

10. Irakurri eta egin eztabaida.

Eskemak eta fitxak informazioa modu laburrean antolatzeko bideak dira. Abstrakzio mailatik azalpen luzeagotara igarotzeko, proposatu ikasleei fitxa edota eskemetan bildutako informazio hori ahoz zein idatziz azaltzeko.

Argitu gabeko misterioak Nola egin zituzten antzinako egiptoarrek piramideak? Maiek espazio-ontziak ezagutzen al zituzten? Non dago Atlantida? Atzoko eta gaurko argitu gabeko hainbat misterio eta gertakariren atzean urruneko planetetako zibilizazio aurreratuak omen daude. Agidanez, estralurtarrek gustuko dute gure planeta.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

■ Entzun al duzue horrelako teoriarik? Zer pentsatzen duzue horri buruz? ■ Osatu aldeko eta kontrako taldeak, eta eztabaidatu. Arrazoitu zuen iritziak, kontra egin besteen argudioei, eman frogak…

Programa honetan ageri den testuak euskal kultura- eta arte-adierazpenak ezagutzeko, ulertzeko, balioesteko eta ikuspegi kritikoz baloratzeko gaitasuna garatzekomodua ematen du. 143

30/4/09

10:49:43 133106 _ 0134-0147.indd

143

30/4/09

10:49:45

6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

143 133117 _ 0184-0199.indd 195

5/6/09 12:52:52

Literatura

1. Azte

Z Z Z Z N E b N

●

Helburuak

BRODATZEN ARI NINTZEN

• Genero literarioak aztertzen jarraituz, genero lirikoa lantzea.

Brodatzen ari nintzen ene salan jarririk; aire1 bat entzun nuen itsasoko aldetik, itsasoko aldetik, ontzian kantaturik.

• Erromantzeak aztertzea eta lantzea.

Brodatzea utzirik, joan nintzen amagana, ea jalgiko2 nintzen gibeleko3 leihora, gibeleko leihora, itsasoko aldera.

• Hitz lauz idatzitako testu modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

Iradokizun didaktikoak Literatura-programan, hainbat idazle euskaldunen lanak, era guztietakoak, ezagutzeko eta aztertzeko modua izango dute ikasleek. Programaren xedea literaturako genero nagusiak eta baliabide estilistiko erabilienak ezagutaraztea da, betiere ikasleei literaturaz gozatzeko aukera emanez. Testuez gain, azterketan nahiz hausnarketan oinarritutako zenbait ariketa proposatzen dira, hain zuzen ere, neska-mutilen sormena bideratzea helburu dutenak. Aurreko unitatean, genero literario nagusiak aurkeztu eta haien ezaugarri orokorrez mintzatu ginen. Honakoan, genero horietako bakoitza apur bat sakonago aztertzen hasiko gara; aurrerantzean bakoitzeko adibideren bat edo beste ikusiko dugu. Genero lirikoari helduko diogu lehenik eta behin, eta haren barruan, erromantzea zer den azaldu eta nolako ezaugarriak dituen aztertuko dugu.

Erromantzeen egilea ezezaguna denez, hots, generoa guztiz herrikoia eta aspaldikoa denez, honakoan ez da inongo egileren berri biltzen fitxan; bai, ordea literatura

● ● ● ●

■

–Bai, habil, haurra, habil, esan kapitainari jin4 dadin afaltzera, hemen deskantsatzera, hemen deskantzatzera, salaren ikustera.5

● ●

–Andre gazte xarmanta, oi, ezin daitekeena! Ipar-haizea dugu, joan behar dut aitzina!7 Ezin jalgia baitut, hauxe da ene pena.

●

Izengabea (moldatua)

Ze N Ze ne

IKA

egit ●

doinu irtengo 3 atzeko 4 etor 5 sala ikustera 6 zaitezen 7 aurrera

●

● ●

Z Z B Iz n

4. Irak

hau ●

■ Zer esan nahi dugu lan literario bat izengabea dela diogunean?

●

EGILEA

● ●

Kantari ezezaguna Narrazio-kantuak izanik, herriko kantari ezezagunek sortu zituzten Erdi Aroan gaur egun ezagutzen ditugun erromantzeak edo baladak. Gerora, kantuz transmititu izan dira eta aldatzen joan dira, testuaren zein musikaren aldetik. Adituen ustez, musika testua baino gutxiago aldatu omen da.

●

■ Ezagutzen al duzu gaur egungo kantari ezagunen batek abesten duen erromantzerik?

H e Z ze Z Z k B b a Z b

IKA

buru bate

144 144

30/4/09

10:49:47 133106 _ 0134-0147.ind

Erantzunak 1. • Gertakari batzuk kontatzen zaizkigu. Neska batek, itsasontzi bat porturatu dela sumatuta, baimena eskatu dio amari itsasontzia ikusteko. Amak esan dio joan eta kapitaina etxera gonbidatzeko. Joan da neska, eta gonbidatu du kapitaina, baina hark esan dio ezin duela gonbita onartu, itsasoratu egingo baita berriro. / • Hiru: neska, ama eta kapitaina. / • Bi elkarrizketa daude; bata amaren eta alabaren artekoa, eta bestea, kapitainaren eta neskaren artekoa. / • Lehena etxean, bigarrena, portuan. / ■ Erantzun librea. 2. Erantzun librea. 3. • Ahapaldi bakoitzak 3 lerro ditu. / • Lerroak 14 silabakoak dira. / • Bai, badu errima, bigarren eta hirugarren lerroetan / • Errima pobrea da.

144 133117 _ 0184-0199.indd 196

IKA

buru

–Jaun Kapitaina, amak igortzen nau zugana, jin zaiten6 afaltzera, hantxe deskantsatzera, hantxe deskantsatzera, salaren ikustera.

133106 _ 0134-0147.indd

Hasteko, beraz, irakurri Brodatzen ari nintzen erromantze ezagunaren pasarteak. Lehenik eta behin, irakurri isilpean, eta gero, ozenki, irakurketa adierazkorra eginez. Hurrena, erantzun azpiko galderari. Erromantze hori, Erdi Aroko beste hainbeste bezala, euskal kantutegian gorde denez gero, saiatu neska-mutilei abestia entzuteko aukera ematen ikasgelan.

●

5/6/09 12:52:52

10 1. Aztertu irakurgaia eta erantzun. ● ● ● ● ● ●

Zer kontatzen zaigu bertan? Zenbat pertsonaia ageri dira? Zein dira pertsonaia horiek? Zenbat elkarrizketa daude? Noren artekoak dira elkarrizketak? Elkarrizketa horiek guztiak toki berberean gertatzen al dira? Non gertatzen dira?

■ Idatzi irakurgaian kontatzen zaiguna hitz lauz, testutxo batean.

IKASTEN IKASI. Bilatu brodatze-lanari

buruzko informazioa eta erantzun. ● ● ●

Zertan zen lehen brodatze-lana? Nork egiten zuen? Zergatik ote zegoen brodatzen irakurgaiko neska?

IKASTEN IKASI. Aztertu testua eta osatu

egituraren eskema. ● ● ● ●

Zenbat lerro ditu ahapaldi bakoitzak? Zenbat silabakoak dira lerroak? Ba al du errimarik? Izatekotan, non du errima eta nolakoa da?

4. Irakurri berriz hasierako irakurgaia, hausnartu eta erantzun. ●

●

● ●

●

Hasierako irakurgaia erromantzea dela esango zenuke? Zer genero literarioren barruan sartuko zenuke? Zergatik? Zein da gaia? Zure iritziz, benetan gertatu zen bertan kontatzen dena? Bada poeman sarritan ageri den baliabide literario bat. Zein? Eman adibideak. Zure ustez, zertarako erabili zuen egileak baliabide hori?

IKASTEN IKASI. Bildu erromantzeei

buruz duzun informazio guztia fitxa batean.

6. Asmatu nola jarraitzen duen kapitainaren eta neskaren arteko elkarrizketak. Egin beste bi ahapaldi.

herrikoiaren berri. Beti bezala, baliatu azpiko galdera ikasleek informazioa bila eta zabal dezaten.

✔ Ahapaldiek poemakoen ezaugarri berberak izan behar dituzte. ✔ Kontuan hartu gaia eta orain arte gertatutakoa.

Ekin literatura-programako ariketak egiteari, aztertu erromantzea, bilatu brodatze-lanari buruzko informazioa eta azaldu zertan den, eta asmatu erromantzeari eransteko moduko ahapaldi bat.

7. Osatu hurrengo erromantzearen ahapaldiak, emandako hitzekin.

Peru gurea Londresen Peru gurea Londresen zingulun-larrak ... hura handikan etorri arte gu biok dantza ... Ai hori ... ! Zingulun zangulun Maria.

Amaierako txartelean, erromantzeei buruzko informazioa ageri da. Informazioa ematea ez ezik, ondo legoke erromantze ezagun batzuk ikasleei aurkeztea; hala nola, Bereterretxeren kantorea, Milia Lasturkoren eresia, Ura isuririk, Arrasateko erreketako kanta edo Beotibarko gudua bera, besteak beste.

Kaponak daude, ... oilaskoak mutiltzen, eztin hark asko orai ... honela geala dantzatzen. Ai hori egia! Zingulun zangulun... Herrikoia (moldatua)

Gehiago jakiteko

Edukien azalpena

ERROMANTZEEN GAIA

Erromantzeak edo baladak Erromantzeak edo baladak Erdi Aroan sorturiko poema luzeak dira eta berezitasun bat dute: gertaeraren bat kontatzen dute beti. Zenbait erromantzetan, gertaera horiek historikoak dira, benetan gertatuak; baina beste zenbaitetan, ordea, guztiz asmatuak dira.

Izenak horren oihartzuna ekarri arren, erromantzeak ez ziren maitasun-istorioak soilik. Izan ere, Euskal Herriko erromantze zaharrenen gaia gerra zen, eta borroken berri ematen zuten; hala gertatzen zen, esate baterako, Beotibarko gudua eta Arrasateko erreketako kanta izeneko erromantzeetan. Agidanez, amodiozko erromantzeekiko zaletasuna xvii. mendeaz geroztikakoa da.

Gaur egun ezagutzen ditugun erromantzeak ahoz heldu zaizkigu; hau da, ez ziren idatziz sortu, ahoz baizik, eta kantuz hedatu ziren. Erromantze gehienak izengabeak dira: ez dakigu egilea nor izan zen.

■ Zure ustez, zein garaiko da Brodatzen ari nintzen erromantzea? Bilatu informazioa, zure iritzia egiaztatzeko.

145 30/4/09

10:49:47 133106 _ 0134-0147.indd

10. UNITATEA

145

4. • Bai, erromantzea da. / • Genero lirikoaren barruan. / • Neska bati gertatu zitzaiona kontatzen da bertan. / • Erantzun librea. / • Errepikapena sarritan agertzen da. Adib.: itsasoko aldetik, itsasoko aldetik, ontzian kantaturik / gibeleko leihora, gibeleko leihora, itsasoko aldera… / • Kontuan izan erromantzeak ahoz aho transmititzen zirela, eta erritmoa markatzeko ez ezik, buruz ikasteko teknika gisa ere erabiltzen zen errepikapena horrelakoetan. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Falta diren hitzak, hurrenkera egokian: ekarten, gaitezen, egia, erretzen, pentsatzen, Maria.

30/4/09

10:49:49

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Erromantzeak, literaturako programaren hasieran irakurri ditugunak bezalakoak, aspaldikoak dira oso, zaharrenak Erdi Arokoak. Erromantze asko eta asko ahoz ahoz transmititu dira eta horietariko dezente ezagutzen ditugu, abesti tradizional gisa bilduak baititugu.

■ XVII. mendeaz geroztikakoa da. Erantzun librea.

145 133117 _ 0184-0199.indd 197

5/6/09 12:52:53

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Haitz artean testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ● ● ●

Nola zebilen Ander putzu barruan? Nola utzi zuen olatuak Ander? Zer gertatu zitzaion Martini haitzetan? Zer hots egiten du argazki-kamerak argazkia egiterakoan?

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Itsas sugea Itsaso epeletako koralezko arrezifeetan arrain mota asko ikusteko aukera dago. Baina bada bat bere itxuragatik ikaragarria dena; itsas sugea da bera. Suge itxura daukan animalia horrek bizi den ingurunera moldatu du bere gorputza. Bular-hegatsak eta ezkatak galdu ditu, eta gorputza geruza fin eta likatsu batez du estalita, isilik mugitu ahal izateko. Gorputz horri esker hondo malkartsu, ertz zorrotz eta leize txikietan zehar erraz mugitzen da, beste arrainak ez bezala.

Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko.

6. Azte ● ●

8. Eran ● ●

Itsas sugea, erasorik jasotzen ez badu, oso lasaia da; baina erasorik jasoz gero, gogor defendatzen du bere burua.

●

● ● ●

Zer itsasotan bizi da itsas sugea? Nolakoa da itsas sugearen ingurunea? Zer itxura du arrain horrek? Arriskutsua al da?

4. Prestatu urpekari bati egiteko elkarrizketa, puntu hauek kontuan izanda. ● ● ● ●

Jarri binaka eta prestatu galderak. Urpekariak itsaso guztietan egin du urpekaritza. Idatzi, lehenik, pertsonaiaren aurkezpena. Pentsatu galdera interesgarriak.

146

30/4/09

10:49:50 133106 _ 0134-0147.ind

Erantzunak 1. • Plisti-plasta. /• Blai-blai. /• Irrist egin eta putzu barrura erori zela. /• Klik-klik. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Itsaso epeletan bizi da. / • Arrezifeetan bizi da. / • Suge itxura du. / • Erasorik egin ezean, ez da arriskutsua. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa. 6. • Konparaziozko perpausa da, baina baita moduzkoa ere, modua aditzera ematen baitu. / • Erantzun librea.

146 133117 _ 0184-0199.indd 198

Z Z Z

GAI N

3. Erantzun galderei. ●

H B H

7. Ingu

Gaueko ehiztari trebea da, baina trebetasun hori ez datza, ez arintasunean, ez harritzeko gaitasunean, baizik eta haren usaimen garatuan eta zirrikitu estu eta zorrotzetatik sartzeko ahalmenean.

Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edu-133106 _ 0134-0147.indd kiei eta ikasi dituzten gauzei buruz. Ikasketaren segimendua

Zazp zort Hiru haie

5/6/09 12:52:53

10 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Azalpen-testuak aztertzeko eta ulertzeko. – Kazetaritza-elkarrizketak idazteko. – Moduzko perpausak eta ondorio-perpausak bereizteko eta menderagailu zein egitura zuzenak erabiliz adierazteko. – Datak eta zenbakiak zuzen idazteko. – Erromantzearen ezaugarriak bereizteko eta dagokion generoaren barruan kokatzeko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri erromantze hau. Komentuko paretak Zazpi errota baditut erreka batean; zortzigarrena, aldiz, etxe-saihetsean. Hiru uso hor doaz karroza batean, haietan erdikoa ene bihotzean. Ene aitak eta amak zutenean jakin amodiotan ginela biak elkarrekin, engainuz ninduten plazara ekarri, eta lagun batekin komentuan ezarri.

an o. ia ra eeza sisze te

ean

Aireratu ahal banintz enara bezala, joango nintzateke komentu-leihora, eta maitearekin han pasa denbora, bien pena-dolorez guk elkar kontsola.

●

Hirugarren ahapaldiko lehen esaldia moduzkoa da ala konparazioa da? Bukatu honako ondorio-perpausa: Hainbeste haserretu ziren gurasoak gure amodioaren berri jakitean,…

7. Inguratu erromantzeko zenbakiak, eta idatzi h letra duten lau zenbaki eta s letra duten bi zenbaki. 8. Erantzun galderei. ● ●

Izengabea (moldatua)

6. Aztertu erromantzea eta erantzun. ●

10. UNITATEA

●

Zein da erromantzearen gaia? Zure ustez, benetako istorioa da? Zer genero literariotakoa dela esango zenuke?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Jarri taldeka eta hitz egin gizakiak ingurumenean duen eraginaz. ●

●

Autobideek paisaia apurtzen dute, animalia ugari hiltzen da bertan errepidea zeharkatu nahian, autoek asko kutsatzen dute… Naturak beti egon behar du gizakiaren zerbitzura? ✔ Errespetatu hitz egiteko txandak. ✔ Ez mespretxatu inoren iritzia.

10. Idatzi gutun bat zirkulazio-arduradunari, zuen kezka azaltzeko.

147 30/4/09

10:49:50 133106 _ 0134-0147.indd

147

30/4/09

10:49:52

7. Erromantzeko zenbakiak: zazpi, zortzigarrena, hiru. Erantzun librea. 8. • Maiteminduen bikote bateko kideak banandu egin dituzte gurasoek, eta neska moja sarrarazi dute. / • Erantzun librea. / • Genero lirikokoa. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

147 133117 _ 0184-0199.indd 199

5/6/09 12:52:53

Hiruhilekoko ebaluazioa GAI NAIZ ULERTZEKO

Helburuak

1. Entzun Xurgagailu zoragarria testua arretaz eta markatu.

• Hiruhilekoan zehar landutako edukiak ikasleek zenbateraino ikasi dituzten aztertzea.

Nor ari dira hizketan? Zertarako deitu du saltzaileak? Zer arrazoi eman dizkio saltzaileak xurgagailua erabiltzeko? Zer gertatu da azkenean?

Iradokizun didaktikoak

GAI NAIZ EGITEKO

Ariketa hauen bitartez, ikasleek hiruhilekoan landuriko edukiak zenbateraino barneratu dituzten aztertu nahi da. Hori horrela izanik, ariketak bakarka egitea komeni da.

2. Irakurri testua.

Chindoguak Chindogu japonierazko hitzak «ezer gutxirako balio duen tresna zoroa» esan nahi du, gutxi gorabehera. Eta horretaz hitz egingo dizuet. Gaurkoan aurkeztuko dizuedan objektuak ustez gidariak gidatzen ari direla ez lokartzeko balioko luke. Berez, betaurreko arrunt batzuen itxura dute, baina hori baino gehiago dira. Ikus dezagun nola funtzionatzen duten. Gidariak betaurrekoak jantzi behar ditu, eta gidatzen ari dela loak hartzen hasiz gero, betaurrekoek antzeman eta esnarazten dute. Funtzionamendua nahiko erraza da. Betaurrekoen besoetako batean merkuriozko kapsula txiki bat dago; gidariak burua aurrerantz mugituz gero, merkurioa ere mugitu egiten da eta beste besoan dagoen etengailua itxi egiten du. Etengailua ixtean, belarrietatik oso gertu eta betaurrekoen beso bakoitzean dagoen alarma martxan jartzen da. Horrela, gidaria esnatu, eta istripua saihesten da. Lehenengo begiratuan oso asmakizun ona diruditen arren, hainbat desegokitasun dituztenez, erabilgaitzak dira; beraz, oraingoz chindoguen zerrendan jarraitzen dute betaurreko hauek!

Ikasketaren segimendua Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela, besteak beste: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Hizkuntzaren erabileraren edo hizkeren ñabardurez ohartzeko eta hizkuntza-erregistro egokiak erabiltzeko zein erdarakadak saihesteko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko. – Hiruhilekoko idazmen-programan landutako testuak sortzeko. – Mendeko perpausak eta perpaus nagusiak bereizteko. – Mendeko perpausetan menderagailuak identifikatzeko. – Idazterakoan, ortografia-akatsik ez egiteko. – Testu literarioetan erabiltzen diren baliabide estilistiko ohikoenak bereizteko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu egokian azaltzeko.

3. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra diren, testuaren arabera. Japoniarrek ez dute ganorazko asmakizunik egiten. Betaurreko hauek bi alarma dituzte beso batean. Gidaria lokartuz gero, merkurioak etengailua ixten du. Betaurrekoek funtzionamendu konplikatua dutenez, arriskutsuak izan daitezke.

4. Sortu iragarki bat, puntu hauek kontuan hartuta. Aurreko testuko betaurrekoak iragarri behar dituzu. Betaurreko horien ezaugarriak argi azaldu behar dituzu. Asmatu prezioa eta bi arrazoi gidariek erosi beharra izateko. Asmatu eslogan edo esaldi deigarri bat eta egin betaurrekoen irudia.

148 133106 _ 0148-0149.indd

148

19/5/09

14:26:03 133106 _ 0148-0149

Erantzunak 1. • Gizon bat eta saltzaile bat ari dira hizketan. /• Saria egokitu zaiola esateko, xurgagailua saltzeko asmoz. /• Aparta dela; erosiz gero, ehuneko hamarreko beherapena egingo diola; eta gainera, ile-lehorgailua oparituko diola. / • Bada, gizona etxera konponketa bat egitera joan den argiketaria dela. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • (G) /• (G) / • (E) / • (G). 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa. 6. • Aditzari lotuta ageri dira. • Doanean: denborazkoa / dutela: osagarria / ditzakezula: osagarria / baitoa: kausazkoa / ematean: denborazkoa / dituzunen: erlatiboa / zoazela: osagarria / duten: erlatiboa.

200 148 133117 _ 0200-0201.indd 200

18/6/09 15:31:54

2. EBALUAZIOA GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Testu mota bakoitzak zer ezaugarri izan behar dituen jakiteko, idatziz jartzeko eta lexiko aldetik nahiz gramatika-egituren aldetik zuzentasunez jokatzeko.

5. Irakurri olerkia.

Ez esan inori Inor ez baitoa ezer susmatzera zure begi ederrek egun berriari argi ematean alboan dituzunen barneak piztera zoazela, olatuek itsas zabala indartzen duten antzera.

Ez esan inori eguzkia doanean ezkutatzera, izarrek negarrez ilargia ikusi dutela; bere malkoak goizeroko ihintzan aurki ditzakezula.

o duen orretaz

Ez, ez esan inori. Arantza Aldalur (moldatua)

gidaBerez, no ge-

6. Inguratu menderagailuak eta erantzun. Zer motatako hitzari lotuta agertzen dira? a) izenari Zer motatako menderagailuak dira? Zein da kasu bakoitzean perpaus nagusia?

datzen zeman

en bemugixi egiitzean en da. sun dibetau-

Ikasten ikasteko gaitasuna

b) aditzari

Hiruhileko ebaluazioaren aitzakiatan, unitate bakoitzaren amaieran azken ebaluazioarekin egin duten bezala, ikasleek ikasitakoa berrikusteko ohitura hartzea komeni da.

c) adjektiboari

7. Azpimarratu zuzen idatzitako hitza pare bakoitzean. ihintza/intza

leihoa/lehioa

aienea/aihenea

aurra/ahurra

8. Esan zer ekintza egiten dituzten eguzkiak, izarrek eta ilargiak olerkian, eta erantzun. Nork egiten ditu horrelako ekintzak normalean? Zer baliabide estilistiko da hori? Eman zure iritzia. Olerkian ba al aliteraziorik? Egongo balitz, zer iradokiko luke?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Antolatu mahai-ingurua, asmakizunei buruz hitz egiteko. Zuzen erabiltzen ote ditugu telebista, kontsola eta ordenagailua? Aipatu: argitasuna, denbora, distantzia, gorputzaren jarrera… ✔ Pentsatu ondo hitz egin aurretik. ✔ Azaldu zure ideiak besteek ulertzeko moduan.

ke.

10. Idatzi ordenagailua zuzen erabiltzeko gomendioak. Apaindu argazkiz edo irudiz.

149 30/4/09 10:29:38 133106 _ 0148-0149.indd 149

30/4/09 10:29:39

• Ez esan inori (N) izarrek ilargia negarrez ikusi dutela (M) / eguzkia ezkutatzera doanean (M) izarrek ilargia negarrez ikusi dutela (N) / Ez esan inori (N) bere malkoak goizeroko ihintzan aurki ditzakezula (M) / Ez esan inori (N) inor ez baitoa ezer susmatzera (M) / zure begiek egun berriari argi ematean (M) alboan dituzunen barneak pizteak zoazela (N) / alboan dituzunen (M) barneak piztera zoazela (N) 7. Ihintza / leihoa / aienea / ahurra. 8. • Ezkutatu, negar egin, ikusi, argi eman… Ekintza horiek guztiak pertsonek egiten dituzte. Pertsonifikazioa da hori. /• Txistukari asko ageri dira olerkian, eta soinu txistukari horrek norbaiti isilik egoteko erabiltzen dugun hots-hitza dakar gogora. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

201 149 133117 _ 0200-0201.indd

201

5/6/09

12:52:06

Herriak eta ohiturak

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Haur-hizkeraren ezaugarriak zein diren jakitea • Kazetaritzako artikuluen ezaugarriak bereiztea. • Baldintza- eta kontzesio-perpausen ezaugarriak ezagutzea eta horrelako perpausak zuzen erabiltzea. • Argudio-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Landutako testu motak sortzeko gai izatea. • Alegien ezaugarriak zein diren jakitea.

Edukiak • Herriak eta ohiturak narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Elkarrizketa tankerako testua entzutea eta ulertzea, eta haur txikiekin erabiltzen den hizkerari buruz hausnartzea. Horrezaz gain, mesfidantza eta konfiantza adieraztea.

•

• Testu batetik abiatuta, artikuluak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea, eta azkenik, artikulua idaztea.

•

• Mendeko perpausak aztertzen jarraituz, badintzaeta kontzesio-perpausen menderagailu nahiz egitura erabilienak lantzea. • Marratxoaren erabilera zuzena areago jorratzea. • Pilota-jokoari buruzko argudio-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko argudio-testua sortzea. • Genero liriko-narratiboa aztertzeari ekin eta alegiaren ezaugarriez jabetzea.

150 A 133117 _ 0202-0217.indd 202

5/6/09 12:55:19

Unitatearen eskema 11. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Herriak eta ohiturak

Baldintza- eta kontzesio-perpausak

Marratxoaren erabilera

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Argudio-testua

Alegia

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Haur-hizkera

Idatzizko komunikazioa Artikulua

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura, Literatura eta Gaitasunak aztergai ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Ahozko komunikazioaren atalean haurren hizkera landuko dugu ikastunitate honetan. Neskamutil koskortu samarrak direnez adin honetako ikasleak, baliteke hizkera mota horren berririk ez izatea edo, berria izan bai, baina inguruan ume txikirik ez izatea, nolakoa den jakiteko edo erabiltzeko aukera izateko. Ikasgelan hizkera mota horren berririk duen ikasleren bat izanez gero, besteei azalpenak emateko laguntza eska dakioke irakasleak.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

150 B 133117 _ 0202-0217.indd 203

5/6/09 12:55:19

Helburuak • Herriak eta ohiturak narraziozko testua irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

Iradokizun didaktikoak

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

●

Herriak eta ohiturak

●

Zer ohitura ageri da argazkietan? Zertan datza ohitura hori? Ba al dakizu gutxi gorabehera zer herritakoak diren argazkietako pertsonak? Zergatik ote daude haserre irudiko mutilak?

ONDO IRAKURTZEKO ●

Zaindu doinua eta ahoskera.

gu rek tar dir kon

dalerri desberdinetako biztanleen artean ez dira beti ondo konpondu. Sarritan egon dira haserre txikiak, ezinikusiak eta horrelakoak, eta, dirudienez, zenbat eta hurbilago bizi elkarrengandik, txarragoa da. Askotan txarto hitz egiten da ondoko udalerriko pertsonei buruz, eztabaidak egoten dira mendien edo basoen jabegoari buruz, ezizen itsusiak ipintzen dizkiete batzuek besteei… Arazo horiek direla-eta, lehen zaila izaten zen neska-laguna edo mutil-laguna topatzea norberaren herritik kanpo. Adibidez, mutil bat gustuko neska batekin hasten bazen ibiltzen ondoko herrian, neskaren herriko mutilak asko haserretzen ziren. «Zer pentsatzen du lotsagabe horrek? –esaten zuten–. Gure herriko neska bat lapurtu eta lasai-lasai geratuko garela? Ezta pentsatu ere!» Eta orduan neskaren herriko mutilek era guztietako aldrebeskeriak egiten zizkioten kanpotarrari: txarto begiratu, atzetik jarraitu, kikiltzen saiatu, uretara bota… Kostaldeko herri batzuetan kanpotarrak itsasora botatzea zen ohitura. Bestelako herrietan ibaira, edo putzura, edo uraskara... Ez dio ardura nora, helburua kanpotarrak hobeto pentsatu eta atzera egitea izaten zen, neska horretaz ahaztu eta beste bat bilatzea bere udalerrian.

lek dir dua ez. tel ho

150 133106 _ 0150-0163.indd 150

30/4/09 10:51:09 133106 _ 0150-0

Ikasteko teknikak Antzinako euskal ezkontzak Garai batean, Euskal Herrian ezkontza gehienak familien arteko akordioen ondorio izan ohi ziren. Senargaiaren familiakoek andregaiaren eskua eskatzen zuten, eta onarpena lortutakoan, bi sendiek ezkontzadata zehazten zuten. Egun hori uzta-amaierarekin bat etortzen zen maiz. Horrela, ezkonberriek azienda eta elikagaiak ziurtatuta zituzten beren bizitza berria hasteko. Emaztegaia oso gaztea zela hasten zen ezkontzarako arreoa (izarak, jantziak, altzariak…) prestatzen. Ezkontza-egunean, emaztegaiak bere ondasun guztiak gurditan bildu, eta haren etxetik bizileku berriraino garraiatzen ziren. Bidaia horretan sendikoek eta adiskideek laguntzen zioten emaztegaiari. Ezkontzaren ondorengo jai eta edanaldi izugarriek hiru egun iraun zezaketen.

150 133117 _ 0202-0217.indd 204

5/6/09 12:55:20

a beti ak eta nganerriko jabeâ&#x20AC;Ś a edo mutil rrian, atzen apur-

Hala eta guzti, maitasuna denaren gainetik dagoenez, kanpotar askok ez zuten atzera egiten. Traba guztien gainetik ekin eta ekin jarraitzen zuten, eta azkenean lortzen zuten ondoko herriko neska maitearekin erlazioa finkatzea. Batzuetan neskaren herriko mutilek amore ematen zuten azkenean, baina kanpotarrak beste pauso bat eman behar izaten zuen harremanak guztiz normaltzeko: neskaren herriko mutilei diru kopuru bat ordaintzea, zerbait erosiko balu bezala. Horrela, mutil horiek merienda eder bat eginez kontsolatu ahal ziren, behintzat, galdutako neskagatik. Ohitura hori ia guztiz ahaztuta dago gure artean, zorionez, baina oraindik munduko leku askotan, leku gehienetan beharbada, badago ohitura mutilak nolabaiteko ordainketa egiteko neskaren familiari: dirua, harribitxiak, lurrak, abereakâ&#x20AC;Ś Herrialde pobreetan gertatzen da hau normalean, hirugarren mundua deitzen dugun horretan. Eta horrelakoetan berdin da mutila eta neska udalerri berekoak diren ala ez. Herrialde pobreetan garrantzitsuena da mutilak diru nahikoa izatea neskaren familia asetzeko. Bestela, txiroa izanez gero, jai dauka bikoteak, nahiz eta elkar maitatu. Dirua maitasunaren gainetik dago horrelakoetan. Penagarria, ezta? Jon Arretxe

11. UNITATEA Irakurgaia Herriak eta ohiturak testua Jon Arretxe euskal idazleak idatzi du. Eskatu ikasleei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko eta eta haren berri emateko fitxa batean. Azaldu Jon Arretxeri buruz bildutako informazioa ikasgelan eta, modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste, ikasleek irakurri nahi izanez gero, erreferentzia izan dezaten. Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko.

eskeraitu, anpoa, edo arrak ahaz-

151 30/4/09 10:51:09 133106 _ 0150-0163.indd 151

30/4/09

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz eta esapide hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta azaldu haien esanahiak eta erabilerak: udalerri, ezinikusi, jabego, ezizen, aldrebeskeria, kikildu, uraska, txiro, jai eduki.

Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin irakurgaiari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu zer iruditu zaien. Argazkia aztertuta, bilatu informazioa munduko zenbait herrialdetan egiten diren ezkontza-errituei buruz. Nahi izanez gero, banatu lana taldeka eta, egindakoan, hartu tarte bat 10:51:11 eskola-orduan informazioa aurkezteko.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Erabili testua ikasleen artean gureaz besteko kultura ezezagunak ezagutzeko gogoa pizteko, eta kultura horiekiko errespetua eta elkartasuna eragiteko.

151 133117 _ 0202-0217.indd

205

18/6/09

10:24:31

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Irakurgaiko oinarrizko gertakariak ulertzea.

1. Erantzun galderei. ●

• Irakurgaiko perpausak ulertzea eta haien egiturak ordezkatzea.

●

• Irakurgaiko lexikoa eta esapideak ulertzea.

●

Zergatik zen zaila lehen norberaren herritik kanpo neska- edo mutil-laguna aurkitzea? Nor haserretzen zen alboko herrian neska hartuz gero? Zergatik? Zer gertatzen zitzaion alboko herrian neska hartzen zuenari? Zer aukera zeuzkan mutil horrek?

Ort 5. Berridatzi esaldi hauek, emandako hitzak edo egiturak erabiliz.

●

zenuke?

2. Adierazi ondoko esaldiak egia ala gezurra

Irakurritakoaren ulerkuntza lantzeko proposatzen diren jardueren artean badira ahoz eta idatziz egitekoak diren ariketak. Batzuetan, beren-beregi esaten da zein diren ahozkoak eta zein idatzizkoak; baina, beti bezala, irakaslearen esku dago hori erabakitzea hein handi batean. Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da. Irakurgaiaren lanketari dagozkion ariketak lau atal nagusitan banatuta daude:

●

Elkarren ondoan dauden herrietako biztanleak ondo konpontzen dira beti. Euskal Herrian herritik kanpoko senargaiak itsasora botatzeko ohitura zegoen. Munduan jada ez dago neskaren truke ordainketak egiteko ohiturarik. Hirugarren mundua deritzogun horretan, herri berekoak ez direnak ezin dira ezkondu. Mutila txiroa bada, askotan ez du lortzen maite duen neskarekin ezkontzea.

Egitura 3.

IKASTEN IKASI. Erantzun galderei eta bildu

eskema batean testuko ideia nagusiak. ● ●

Zenbat paragrafo ditu testuak? Zer azaltzen da paragrafo bakoitzean? Kontatu perpaus batean.

■ Adierazi eta azaldu. Nolako testua da? a) iritzi-testua b) narrazio-testua

● ● ●

■

amore eman kikildu ahaztu ekin

4. Egin ipuinaren laburpena. Kontuan izan laburpenak 6 edo 8 lerro izan behar dituela gehienez.

●

eutsi utzi

● ● ●

● ●

gomutatu adoretu

7. Prestatu guztion artean galdera sorta bat, aitona-amonen eta gurasoen sasoian neska-mutilen harremanak nolakoak ziren jakiteko. Gero, egin galderak etxekoei eta eztabaidatu emaitzak ikasgelan.

●

Nola ezagutzen zuten elkar lehen? Eta gaur egun? Nolakoak ziren nesken eta mutilen arteko harremanak lehen? Zertan aldatu dira harreman horiek? Asko aldatu al da neskatan edo mutiletan egiteko era?

●

ize

●

…

3. MAR

Ia … ● … ● Te ● ●

152 152

30/4/09 10:51:12 133106 _ 0150-0163.ind

Erantzunak 1. • Sarritan ez zirelako alboko herrietakoekin ondo konpontzen, eta haiek harremanaren kontra egoten zirelako. / • Alboko herriko mutilak. Neskak lapurtu egiten zizkietela uste baitzuten. / • Neskaren herriko mutilek era guztietako aldrebeskeriak egiten zizkiotela. / • Beste neska bat hartu edo, zenbaitetan, herriko mutilei dirua eman, merienda egiteko. 2. • (G) Gaizki konpontzen dira askotan. / • (E) / • (G) Zenbait lekutan dirua ordaintzen da neskaren truke. / • (G) Ezkon daitezke. / • (E). 3. Erantzun librea. Azalpen-testua. 4. Erantzun librea. 5. • Askotan ezizenak ipintzen dizkiote elkarri… / • …mutilak asko haserretzen ziren mutil bat gustuko neska batekin ibiltzen hasten zelako… / • … neskaren herriko mutilek amore ematen bazuten ere… / • Maitasuna denaren gainetik dagoenez gero…. . 6. Amore eman, etsi / ekin, saiatu / kikildu, koldartu / ahaztu, atzendu / ■ eutsi, utzi, adoretu, gomutatu.. 7. Erantzun librea.

152 133117 _ 0202-0217.indd 206

●

Zure ekarpena

●

a Ut a ● Bo a ● Om a ● Do a ● Ga a ● Er a ● La a

koldartsu etsi atzendu saiatu

Idatzi alboan antonimoak. ●

●

6. Lotu sinonimoak koadernoan. ●

m se

2. MAR

Lexikoa

c) azalpen-testua

Hirugarrenean lexikoa lantzen da,133106 _ 0150-0163.indd atal honen xedea lexikoa aberastea da testua oinarri hartuta. Azkenik, zure ekarpena izena duen atalean, ikaslearen autonomia lantzen da.

Askotan ezizen itsusiak ipintzen dizkiete batzuek besteei. Mutil bat gustuko neska batekin ibiltzen hasten bazen ondoko herrian, neskaren herriko mutilak asko haserretzen ziren. Batzuetan neskaren herriko mutilek amore ematen zuten, baina kanpotarrak beste pauso bat eman behar izaten zuen. Maitasuna denaren gainetik dagoenez, kanpotar askok ez zuten atzera egiten.

●

Lehenengoan ulermena lantzen da, testuaren gaineko hainbat galderaren bidez. Bigarren atalean egitura lantzen da. Atal horretan, testuaren egitura aztertu eta haren berri bildu ez ezik, laburpena ere egingo dute ikasleek.

●

diren eta zuzendu gezurrak. ●

● ●

■ Zuk, haren lekuan egonda, zer egingo

Iradokizun didaktikoak

1. MAR

5/6/09 12:55:21

11. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. MARRATXOAREN ERABILERA. Berridatzi hitz bikoteak marraz edo loturik. mintza...molde ➙ mintzamolde ● seme...alabak ➙ seme-alabak ●

zuri...gorri ● ipar...alde

• Marratxoaren erabilera zuzena lantzea.

●

eman...aldi

●

aurre...kontu

●

azpi...marratu

●

apurka...apurka

●

egunero...egunero

●

diru...zain

●

izen...deiturak

●

bete...betean

●

batzorde...buru

●

apaiz...gai

●

plisti...plasta

●

lege...gizon

●

esku...alde

●

zirti...zarta

●

joan...etorri

●

ehun...zango

●

hiru...lau

●

Orotz...Betelu

Iradokizun didaktikoak Orain arte unitate batean baino gehiagotan landu dugu marratxoaren erabilera. Honakoan, marratxoz, batera eta bereiz idazten diren zenbait hitz aztertuko ditugu. Nahi izanez gero, ortografia-atal honetako ariketak egiteari ekin baino lehen, berrikusi orain arte marratxoaren gaiari buruz esandakoa.

2. MARRATXOAREN ERABILERA. Osatu perpausak zuzen idatzitako hitzarekin. ●

…, pasatzen direnean, zarata handia egiten dute.

a) kalegarbitzaileek b) kale-garbitzaileek Utzidazu … hori, mesedez. a) orrizulagailu b) orri-zulagailu ● Bonboi hauek autobideko … batean erosi nituen. a) zerbitzu-gune b) zerbitzugune ● Omenaldi bat egin beharko genieke herriko … a) odolemaileei b) odol-emaileei ● Dokumental hartan lehoi emea … jolasean agertzen zen. a) lehoikumeekin b) lehoi kumeekin ● Gaizki egin dut lo, eta … daramat egun osoa. a) ahozabalka b) aho-zabalka ● Eraikin horiek presidente haren … egin ziren. a) aginte-aldian b) agintaldian ● Laborategi horretako langileek … garrantzitsuak egin dituzte medikuntzaren arloan. a) ikerlan b) iker-lan ●

Kontuan hartu, halaber, honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

3. MARRATXOAREN ERABILERA. Bete esaldi hauetako hutsuneak laukiko hitzekin. giza

erdal

itsas

euskal

Iaz Renoko … jaian izan nintzen. … txakurren ehiza basatia debekatu beharko litzateke. ● … adimena gainerako animaliena baino garatuago dago. ● Testu horrek … kutsu nabarmena du. ● ●

153 30/4/09 10:51:12 133106 _ 0150-0163.indd 153

30/4/09 10:51:13

Erantzunak 1. Emanaldi, azpimarratu, egunero-egunero, izen-deiturak, batzordeburu, plisti-plasta, eskualde, joan-etorri, hiru-lau, zuri-gorri, iparralde, aurrekontu, apurka-apurka, diruzain, bete-betean, apaizgai, legegizon, zirti-zarta, ehunzango, Orotz-Betelu. 2. • Kale-garbitzaileek, pasatzen direnean… / • Laborategi horretako langileek ikerlan garrantzitsuak… / • Utzidazu orri-zulagailu hori, mesedez. / • Bonboi hauek autobideko zerbitzugune… / • Omenaldi bat egin beharko genieke herriko odol-emaileei. / • Dokumental hartan lehoi emea lehoikumeekin… / • Gaizki egin dut lo, eta aho-zabalka…/ • Eraikin horiek presidente haren agintealdian egin ziren. 3. • Iaz Renoko euskal jaian… / • Itsas txakurren… / • Giza adimena… / • Testu horrek erdal kutsu nabarmena du.

153 133117 _ 0202-0217.indd 207

5/6/09 12:55:21

Ahozko komunikazioa Helburuak • Elkarrizketa tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea. • Haurren hizkerari buruz hausnartzea. • Mesfidantza eta konfiantza adieraztea.

Entzundakoaren ulermena

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, bi lagunen eta haurtxo batzuen arteko lagunarteko elkarrizketa da. Testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

Artiku

1. Entzun Parkean elkarrizketa adi-adi.

1. Irak

2. Erantzun galderei. ● ●

● ●

●

Iradokizun didaktikoak

Idat

●

Non kokatzen da elkarrizketa? Zenbat pertsona ageri dira? Nor dira? Esan bakoitzari buruz dakizun guztia. Ainhize eta Karmele lagunak dira? Nola dakizu? Berdin hitz egiten du Ainhizek Karmelerekin eta Jonasekin? Zergatik? Zertan desberdintzen da batarekin eta bestearekin hitz egiteko era? Berdin hitz egiten al du Jonasekin eta Maddirekin? Zergatik?

■ Zuk eta zure ingurukoek hizkera berezia erabiltzen al duzue haur txikitxoei zuzentzerakoan? ■ Zergatik hitz egiten zaie horrela haurtxoei?

Haur-hizkera 3. Azaldu nagusien hizkeran zer esan nahi duten hitz hauek. ●

apatxin apapa ttapa-ttapa bapo mama punba

añañan mamelu pupu ollola

● ● ●

4. Azaldu. Nola esango zenizkioke gauza hauek urte beteko haur bati?

Ondoren, entzundakoaren ulerkun● Ibili poliki; bestela, eroriko zara eta min hartuko duzu. tza lantzeko ariketak egingo dituz● Orain jatera, eta gero lotara! te. Haur-hizkera dela eta, galdetu ● Dena jaten baduzu, karamelu gozoa emango dizut. ikasleei ba ote duten neba-arreba● Amaitu da ura! Nahi al duzu gehiago? txo edo senidetxo txikitxorik. Hala● Eseri aulkian eta goazen paseoan, polit hori! korik izanez gero, eskatu beren esperientzia kontatzeko ikaskideei Mesfidantza eta konfiantza adierazi (nola komunikatzen diren haiekin, 5. Azaldu ikasgelan. txikitxoek nolako komunikatzeko ● Norbaitek bere umeak zaintzeko eskatuko balizu, zainduko zenituzke? gaitasuna duten, eta abar). Ondo● Gai ikusten duzu zeure burua horretarako? ren, hausnartu haur-hizkeraren era● Umeak fidagarriak iruditzen al zaizkizu? bilerari eta ezaugarriei buruz, azal✔ Erabili honelako esapideak zeure buruarenganako nahiz umeenganako mesfidantza edo konfiantza adierazteko: du zuen iritziak ikasgelan eta, ahal ● Egon zu… ● Ez naiz fidatzen. ● Ez dakit, bada… izanez gero, eman haur-hizkerako ● Fidatzen naiz. ● …an nago. ● Eskua sutan jarriko nuke. beste zenbait hitz edo esapide, hirugarren eta laugarren ariketetan 154 azaltzen direnez gain. Haur-hizkerari buruz ari garela, ohartarazi hitzak ez ezik, bustidura ere hizke-133106 _ 0150-0163.indd 154 ra mota horren ezaugarri nabarmena dela (duxu, pollitt…) eta konErantzunak tuan hartu laugarren ariketa egite1. Entzumen-ariketa. ko. 2. • Parkean. / • Lau. Bi neska heldu (Karmele eta Ainhize) eta bi haur Amaitzeko, eztabaidatu proposatu(Maddi eta Jonas). / • Bai. Hika hitz egiten diote elkarri. /• Ez. Karmele riko gaia ikasgelan, bosgarren ariheldua da; Jonas, berriz, haurtxoa. / • Darabiltzan hitzak eta hikako ketan azaldutako eran. moldea. / • Ez. Maddi neskato helduagoa delako. / ■ Erantzun librea. 3. Apatxin: eseri / bapo: amaitu / apapa: paseoa / mama: ura / ttapattapa: ibili (poliki) / punba: erori / añañan: jan / pupu: mina / ollola: odola / mamelu: karamelu. 4. • Joan ttapa-ttapa; bestela punba egin eta pupu hartuko duzu. / • Orain añañan eta gero lolo! /• Dena añañan egiten baduzu, mamelu goxoa emango dizut. / • Bapo mama! Nahi duzu gehiago? / • Apatxin aulkian eta goazen apapa, polit hori! 5. Erantzun librea.

2. Adie

a) E b) G

Artiku

3. IKAS

eta a

Artiku

4. Idat ● ●

H Li ✔ ✔

30/4/09 10:51:14 133106 _ 0150-0163.ind

154 133117 _ 0202-0217.indd 208

Ze Ze Id

5/6/09 12:55:21

11. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Artikulua

Helburuak

1. Irakurri testua eta erantzun.

• Artikuluen ezaugarriak eta egitura aztertzea eta haien berri biltzea.

Kazeta, 2007ko apirilaren 21a, larunbata

• Artikulua osatzea. Duela urte batzuk etxe adimendunak eraikitzen hasi ziren. Etxe horiek energia garbiak erabiltzen dituzte eta gizakion bizimodua errazteko pentsatuta daude. Badakite zer egin egoera bakoitzean: eguzkia ezkutatzen bada, saretak berez igotzen dira, eta berriz ateraz gero, jaitsi egiten dira. Gela batean hotz bada, han pizten da berogailua; hantxe bakarrik. Bero egiten badu, aldiz, aire girotua pizten da. Gure hiri eta herrietan horrelako etxe gehiago eraikiko balira, energia mordoa aurreztuko genuke eta ingurumen-arazoak gutxituko lirateke, etxeak ekologikoak eta ekologistak baitira. Ahaleginak merezi du.

● ● ● ●

• Artikulua idaztea.

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua eta erantzun galderei koadernoan, bakarka eta isilpean. Ondoren, aukeratu artikuluari eransteko moduko ondorioa eta osatu goiko testua.

Zeri buruzkoa da artikulua? Zer-nolako informazioa ematen da bertan etxeei buruz? Idazlearen iritzia ageri al da? Agertzekotan, zer iritzi du gaiari buruz?

Jarraian, aztertu ongi alde batean ageri den eskema, artikuluen egituraren berri biltzen duena, eta osatu ereduko gisako artikulutik ateratako informazioa erabilita.

Non ageri ohi dira horrelako artikuluak?

2. Adierazi. Zein ondorio iruditzen zaizu egokiagoa artikulu horretarako? a) Etxe adimendunei esker, erosoago biziko ginateke gizakiok. b) Gobernuek sustatu egin beharko lituzkete horrelako etxeak.

Artikulua prestatzea 3. IKASTEN IKASI. Aztertu artikuluen atalen berri ematen duen eskema eta asmatu informazioa, goiko artikulua osatzeko.

Artikulua idaztea

Hurrena, aukeratu hirugarren ariketan proposaturiko gaietako bat eta idatzi gai horri buruzko artikulua.

ARTIKULUA Izenburua eta azpiizenburua

Gaia areago lantzeko, ikasleek gustuko aldizkariak arakatzea eta bertako artikuluak ikasgelara ekartzea komeni da. Aukeratu ikasleek ekarritako artikulu horietariko batzuk, egin kopiak, irakurri eta aztertu guztion artean nolako ezaugarriak dituzten (izenburuak, atalak, gaia, egilearen iritzia…).

Gertakarien azalpena

4. Idatzi artikulua gertakari hauetako bati buruz. ● ●

Hondakinak birziklatzeko edukiontzi gehiago jarriko dituzte herrian. Liburutegi berria ireki dute zure auzoan. ✔ Hausnartu eta bildu zure iritziak eskema batean. ✔ Idatzi artikulua. Ziurtatu atal guzti-guztiak dituela.

Iritzia Ondorioa

155 30/4/09 10:51:14 133106 _ 0150-0163.indd 155

Erantzunak 1. • Etxe adimendunei buruzkoa. / • Zer diren eta nolakoak diren, besteak beste. / • Bai. Horrelako etxe gehiago eraiki beharko liratekeela dio. / • Egunkari eta aldizkarietan. 2. Gobernuek sustatu egin beharko lituzkete horrelako etxeak. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

30/4/09 10:51:15

Ikasten ikasteko gaitasuna Eskemak egitea Eskemak ideia nagusiak biltzeko bide apartak dira, lehen begi-bistan ikusi eta haietaz gogoratzeko estrategia ezin hobea.

Zientzia-, teknologia eta osasun-kulturarako gaitasuna Etxe adimendunei buruzko eztabaida egiteko ez ezik, baliatu testuan esaten dena ikasleekin batera etxean energia ez xahutzeko egin daitezkeen gauzak aipatzeko eta joera kaskarrak zuzentzeko ere.

155 133117 _ 0202-0217.indd 209

5/6/09 12:55:23

Gramatika Helburuak • Mendeko perpausak aztertzen jarraitzea. • Baldintza-perpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea. • Kontzesio-perpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea.

3. Berr

bald

Er … ● Ik eg … ● O … ● Zu … ● Au op … ● Pe be …

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

●

Amamak erremediorik ez! –Amama, zer duzu? –Ezer ez, laztana, zaharron kontuak. Bizkarreko mina dut eta ez zait loteria egokitu. –Zergatik ez zoaz medikuarengana? –Badakidalako zer esango didan. Eta medikuarengana joan arren, ez zait sendatuko. –Medikuak erremedioa emango dizu, amama... –Bai, medikuarengana joaten banaiz, bainuetxera joateko esango dit. –Bada, joan, amama!

Iradokizun didaktikoak

–Baina ez daukat dirurik, eta dirurik ez badaukat, ezin dut bainuetxea ordaindu.

Hamaikagarren unitate honetan, bi motatako mendeko perpausak eta haietan sarrien erabiltzen diren menderagailuak aztertu eta landuko ditugu. Lehenik eta behin, baldintza-perpausak jorratuko ditugu, eta ondoren, kontzesio-perpausak.

–Amama, jokatu al duzu loterian?

■ Bilatu elkarrizketan horrelako aditza duten perpausak eta bereizi mendeko perpausak eta perpaus nagusiak. ● Non kokatzen da mendeko perpausa, nagusiaren aurrean ala atzean?

Hasteko, irakurri testua arretaz eta erantzun azpiko galderei eta eskatu ikasleei azaltzeko zertarako izan daitezkeen baldintza-perpausak. Une aproposa da honakoa eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko.

4. Osa

–Bada... egia esan, ez.

osa

–Bada, nekez egokituko zaizu, jokatzen ez baduzu..

G Ez ● Az ● Et ● At ● Az ●

–Bai, baina nahiz eta jokatu, ez zait egokituko eta dirua botatzea izango da.

●

–Amama, ez duzu erremediorik!

●

Zer adierazten dute ba- partikula duten aditzek? a) baldintza b) denbora c) kausa

✔ ✔ ✔ ✔

2. Adierazi ondokoak mendeko perpausak edo perpaus

✔ ✔

nagusiak diren eta amaitu nahi duzun eran. Nik bi gozoki emango dizkizut, … Ezin izango du arrebak erabili, … ● Liburuan margotzen baduzu, … ● Neba negarrez ikusiko banu, … ● Nota onak lortzen baditugu, … ● Ez litzateke gimnasiora joango, … ● Kromo hori ematen badidazu, … ● Lana egiten lagunduko nizuke, … ● Oinez joan beharko nuke, … ●

5. Irak

●

adib ●

Sut

156

Baldintza-perpausak lantzeko arike- 133106 _ 0150-0163.indd 156 tak bukatu eta guztion artean zuzendu ondoren, irakurri hasierako Erantzunak testua berriz, bilatu kontzesio-perpausen menderagailuak, azaldu 1. • Baldintza. / ■ Medikuarengana joaten banaiz (b), bainuetxera joateko esango dit (o) / Dirurik ez badaukat (b), ezin bainuetxea horrelako perpausak zer adierazteordaindu (o) / Nekez tokatuko zaizu (o) jokatzen ez baduzu (b). ko erabiltzen diren (baldintza-perMendekoa aurrean zein atzean ager daiteke. pausekin egin duzuen antzera) eta 2. Nag. / nag. /mend. / mend. / mend. / nag. / mend. / nag. / nag. ekin gainerako ariketak egiteari. 3. • Eroriz gero… / • Ikusiz gero… / • Oso oker egon ezik… /• Zuk Ikasleak bien arteko aldeaz jabetu kantatzen baduzu… / • auto berria erosten ez baduzu… / • Pellok direla ziurtatu nahi izanez gero, eskatzekotan… idatzi arbelean nahasian kontzesio4. • Gela txukuntzen ez baduzu, ez dizut postrerik emango. / eta baldintza-perpausak, eta eska• Ezbeharra gertatuko balitz, suhiltzaileei deituko genieke. / • Aztu neska-mutilei haien menderagaterketa ondo egin bazuen, nolatan ez zuen gainditu? / • Etxean iluak zein diren azaltzeko eta bi bakarrik geratzekotan, ez zabaldu inori atea. / • Atertuko balu, peperpaus motak bereizteko. rretxikotan irtengo ginateke. / • Azalpena ulertu ezik, galdetu egin beharko zenuke.

30/4/09 10:51:16 133106 _ 0150-0163.ind

156 133117 _ 0202-0217.indd 210

E s h s z p

5/6/09 12:55:23

11 3. Berridatzi esaldi hauek, emandako baldintzako menderagailuekin. Erortzen bazara, min hartuko duzu. …z gero, … ● Ikusten baduzu, esaiozu berarekin hitz egin behar dudala. …z gero, … ● Oso oker ez banago, etxe hura aitonarena da. … ezik, … ● Zuk kantatuz gero, euria egingo du ziur. … ba… ● Auto berria erosi ezean, ezin izango gara oporretan joan. … ba… ● Pellok eskatuz gero, egingo dut dantza berarekin, jakina. …tzekotan …

●

4. Osatu baldintzazko perpausak bi zutabeetako osagaiak erabiliz. Gela txukuntzen ez baduzu, ● Ezbeharra gertatuko balitz, ● Azterketa ondo egin bazuen, ● Etxean bakarrik geratzekotan, ● Atertuko balu, ● Azalpena ulertu ezik, ●

✔ ✔ ✔ ✔

nolatan ez zuen gainditu? galdetu egin beharko zenuke. suhiltzaileei deituko genieke. perretxikotan irtengo ginateke.

✔ ez dizut postrerik emango. ✔ ez zabaldu inori atea.

5. Irakurri egoera eta idatzi baldintza-perpausak adibidean bezala. ●

Eskoletan, noizean behin, sutesimulakroak egiten dira, guztiok larrialdi horietan zer egin jakin dezagun. Demagun sute-simulakroa dagoela; azaldu zer egingo zenukeen egoera horretan, baldintzaperpausak erabiliz.

6. Irakurri berriro 1. ariketako elkarrizketa eta

11. UNITATEA

erantzun. ● ●

Bilatu arren eta nahiz eta formak testuan. Ba- formaren baliokideak al dira?

Orain arte ikusitako menderagailu guztien eta haien erabileraren berrikusketa egiteko une aproposa dela irudituz gero, jo liburuaren azken orrialdeetako eranskinera.

7. Ordenatu hitzak, perpausak osatzeko. irabazten/gutxi/arren/asko/du/duen/ gastatzen ● jotzen/Andonik/oso/gogoko/pianoa/zuen/ nahiz eta/zuen/ez ● arren/saiatu/gogoz/ezin/zuen/zen/ irabazi/izan ● izugarrizko/egiten/gara/hotza/igerilekura/ duen/nahiz eta/joango ● horrek/zaunka/dizu/egin/txakur/ez/nahiz eta/egingo/kosk ● arren/kontrakoa/oso/gizon/dirudien/da/ jatorra ●

Edukien azalpena Baldintza-perpausak Baldintza adierazteko erabiltzen dira. Horrelakoetan, perpaus nagusiko ekintza bete dadin, mendeko perpauseko baldintzak bete behar dira: Nirekin etortzen bazara, eskertuko dizut. Honakoak dira menderagailuak:

8. Erantzun galderei, kontzesio-perpausak erabiliz, adibidean bezala. Freskagarria epel dago. Nahi al duzu? Bai, epel egon arren, nahi dut. ● Filma oso berandu amaitu zen. Osorik ikusi zenuen? ● Etxeko txakurrak zarata handia ateratzen du. Beldur ematen al dizu? ● Ez dut dirurik ekarri. Gonbidatuko nauzu? ● Gezurra esan dizut. Barkatuko didazu? ● Pieza batzuk galdu ditut. Konpondu ahal izango didazu? ●

Ba-: Ane etortzen bada, opari emango diot. -(e)z gero: Ane etorriz gero, oparia emango diot. -t(z)ekotan: Ane etortzekotan, oparia emango diot. ezik/ezean: Ane etorri ezean, ez gara pilotan ibiliko.

9. Irakurri igarkizuna eta asmatu. ak Garratzak diren arren, jendeari gozo iruditzen zaizkio. arren, beren ● Kolore baten izena duten go bizitzan zehar kolore bat baino gehia izaten dute. atek ● Jatekoak diren arren, hainb zukuan edaten dituzte. Valen● Nahiz eta ospetsuenak tziakoak izan, Txinakoak ere nahiko ezagunak dira. … Zer dira?

●

Kontzesio-perpausak Kontzesio perpausetan, mendeko perpausak eragozpena adierazten du. Baina ez du perpaus nagusiko ekintza galarazten: Urrun bizi den arren, garaiz heldu da. Hauek dira menderagailu erabilienak:

Sutea egongo balitz, lehenengo eta behin... perpausak erabiliz.

157 30/4/09 10:51:16 133106 _ 0150-0163.indd 157

5. Erantzun librea. 6. • Eta medikuarengana joan arren, ez zait sendatuko. Bai, baina nahiz eta jokatu, ez zait egokituko. / • Ez dira ba- formaren sinonimoak. 7. • Gutxi irabazten duen arren, asko gastatzen du. / • Andonik pianoa jotzen zuen, nahiz eta oso gogoko ez zuen. / • Gogoz saiatu arren, ezin izan zuen irabazi. /• Igerilekura joango gara, nahiz eta izugarrizko hotza egiten duen. / •Nahiz eta zaunka egin, txakur horrek ez dizu kosk egingo. / • Kontrakoa dirudien arren, oso gizon jatorra da. 8. Erantzun librea. Adibidez: • Bai, berandu amaitu arren, osorik ikusi nuen. / • Nahiz eta zarata handia atera, ez dit beldurrik ematen. / • Dirurik ekarri ez duzun arren, gonbidatuko zaitut. / • Nahiz eta gezurra esan didazun, barkatuko dizut. / •Nahiz eta pieza batzuk galdu, konpondu ahal izango dizut. 9. Laranjak / ■ Erantzun librea.

30/4/09 10:51:18

nahiz eta… -(e)n: Aditz jokatuekin erabiltzen da: Nahiz eta berandu heldu zen, ez ginen haserretu. Nahiz eta: Aditz jokatugabeekin erabiltzen da: Nahiz eta berandu heldu, ez ginen haserretu. -(e)n arren: Aditz jokatuekin erabiltzen da: Berandu heldu zen arren, ez ginen haserretu. - arren: aditz jokatugabeekin: Berandu heldu arren, ez ginen haserretu. -ta/-da/-(r)ik ere: aditz jokatugabeekin: Lagunak izanda ere, borrokan ibili ziren.

157 133117 _ 0202-0217.indd 211

5/6/09 12:55:23

Testu 1.

Helburuak

IKA ●

• Argudio-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

●

Z Z B k

• Argudio-testuetako eginkizuna eta arrazoiak bereiztea. • Argudio-testuak sortzea.

Iradokizun didaktikoak Testu-tipologia lantzen jarraituz, pilota-jokoari buruzko argudio-testua izango dugu honakoan aztergai.

2. Adie

aza

a) G i b) P i c) P a k

Lehenik eta behin, testua irakurri eta, ondoren, aztertu egingo dute ikasleek, Testua aztertzea ataleko galderei erantzuteko. Atal horretako hirugarren ariketan, irakurgairako beste izenburu bat asmatzea proposatzen zaie. Horrelakoak egin dituzten besteetan bezala, hobetsi testuaren gaia ongi biltzen duten izenburuak kutsu literarioa daukatenen aldean.

3. Asm

izen adie

gald ● ●

Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, argudio-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, argudio-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Lehenik eta behin, beraz, irakurri iritzi-gutuna eta erantzun galderei. Ondoren, esan ikasleei beste gutun bat idazteko, goikoari erantzunez. Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko eztabaida txikia. Eskatu ikasleei beren erantzunak arrazoitzeko, eta ziurtatu hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta begirunez jokatzen dutela besteen iritziak direla-eta.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Programa honetan ageri den testuak euskal kultura- eta arte-adierazpenak ezagutzeko, ulertzeko, balioesteko eta ikuspegi kritikoz baloratzeko gaitasuna garatzekomodua ematen du.

● ●

212

Z Z la Z Z b

5. Zer

iritz

133106 _ 0150-0163.ind

Erantzunak 1. • Bost paragrafo ditu. / 1.- Pilotan jokatzean, pilota horma baten kontra jaurtitzen hastean sortu ziren pilotalekuak. / 2.- Pilotalekuek garrantzi handia zuten Erdi Aroan. / 3.- Pilota telebistaz ematearekin batera, pilotalekuetako hormen kolorea aldatu egin da: berdea da orain. / 4.- Zenbait kolore-aldaketa horren aurka ageri dira. / 5.- Badirudi ez direla irabazle atera eztabaidan. 2. Pilota-partidak telebistaz emateak eragina izan du pilotalekuen kolore aldaketan. 3. Erantzun librea. 4. • Pilota-jokoari eta pilotalekuei buruzkoa. / •Pilota-jokoaren historiari buruzko informazioa ageri da, eta azken zatian, pilotalekuek

158 133117 _ 0202-0217.indd

IKA

18/6/09

10:24:40

11 Testua aztertzea

Testua sortzea

6. Irakurri iritzi-gutun hau eta erantzun.

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura. ● ●

Zenbat paragrafo ditu testuak? Zer azaltzen da paragrafo bakoitzean? Bildu paragrafo bakoitzeko ideia nagusiak koadernoan. 1. .............................................. 2. .............................................. 3. ............................................. 4. ..............................................

2. Adierazi eta azaldu. Ideia hauetako zein azaltzen da irakurgaian? a) Gaur egun pilotalekuen hormak berde izatearen kontua moda kontua baino ez da. b) Pilota-partidak telebistaz emateak eragina izan du pilotalekuen kolore aldaketan. c) Pilotalekuak sortu zirenetik ez direlako aldatu, horrexegatik bere horretan irautea komeni da.

3. Asmatu irakurgaiari jartzeko moduko beste izenburu bat. Kontuan hartu bertan adierazitakoa ongi biltzen duela.

IKASTEN IKASI. Aztertu testua eta erantzun

galderei. ● ●

● ●

Zeri buruzkoa da irakurgaia? Zer-nolako informazioa ageri da? Azaldu labur-labur. Zeri buruzko iritziak ageri dira? Zer iritzi eta argudio ageri dira? Zer dio bakoitzak? Bildu zerrenda banatan.

5. Zer deritzozu zuk eztabaidari? Azaldu zeure iritzi eta arrazoiak.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

Atzo bukatu ziren Errigoitiko jaiak, eta aurten, joandako urteen antzera, ez dugu euskal herri-kirolen emanaldirik ikusteko aukerarik izan; bai, ordea, udaleko langile ezkondu eta ezkongabeen futbol-partidarekin aspertzekoa. Alkate jauna, zinegotzi jaun-andreok: utzi futbola eta gazteentzako kontzertu zaratatsuak alde batera, eta sartu behingoz aizkorajokoa, sokatira, pilota eta harrijasotzaileak haien lekuan. Herritar askok gustuko ditugu geure kirolak, eta uste dugu merezi duela gazteek ezagutzea. ●

●

11. UNITATEA

Ikastunitate honetan proposatzen den proiektuan parte hartzeko, ikasleek beren lanaren zatia autonomiaz egingo dute, eta taldelanean aritzeak dakartzan erantzukizunak beren gain hartuko dituzte.

Ikasten ikasteko gaitasuna Zerrendak Zerrendak oso erabilgarriak dira, bai elkarren kontrako ideiak batzeko, bai eta testu bat idazten hasi aurretik ideiak biltzeko bertan ere. Ideiak burura datozen ahala idatzi eta, ondoren, garrantziaren edota hurrenkera logikoaren arabera ordenatzen dira, testuko paragrafoetan banatzeko.

Ados al zaude proposatzen duenarekin? Zergatik? Zer arrazoi emango zenituzke proposamenaren alde? Eta kontra? Egin zerrenda. Zuk zeuk, zer proposatuko zenuke?

7. Idatzi beste iritzi-gutun bat, goikoari erantzunez eta zure iritzi eta arrazoien berri emanez. ✔ Azaldu zein den gutunaren zergatia. ✔ Eman zure iritzia. ✔ Azaldu arrazoiak.

Zure ekarpena 8. Egin guztion artean Euskal Herriko herri-kirolen horma-irudia. ✔ Egin herri-kirolen zerrenda guztion artean eta banatu taldeka. ✔ Bilatu egokitu zaizuen kirolari buruzko informazioa eta irudiak. ✔ Talde bakoitzak horma-irudiaren atal bat egingo du. ■ Ezagutzen al zenuen herri-kirolik? Zein? Ikusi al duzu noizbait? Gustuko al duzu? Zergatik?

159 30/4/09 10:51:31 133106 _ 0150-0163.indd 159

30/4/09 10:51:33

azkenaldian izandako aldaketa aipatzen da. / • Pilotalekuko hormen koloreari buruzkoak. / • Alde: berdea kolorea biziagoa izanik, pilota hobeto ikusten dela diote. Kontra: beti kolore argia izan dutela eta pilota haietan ere ongi ikusten dela diote. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea.

159 133117 _ 0202-0217.indd 213

5/6/09 12:55:25

Literatura

egit

Helburuak

● ● ● ●

• Alegiaren ezaugarriak aztertzea eta lantzea.

2. Eran

• Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

● ● ●

●

Iradokizun didaktikoak

Irakurgaiaz gain haren egileari buruzko oinarri-oinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxako galderatxoa egileari nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

a) s c) o e) g g) a ■ ■

4. Azte ●

■ Nola dago idatzita irakurgaia, neurtitzez ala hitz lauz? Zer azaltzen da bertan, idazlearen sentimenduak ala kontakizun bat?

●

Z Z Z

■

Agustin Paskual Iturriaga Hernanin XVIII. mendean jaioa, pedagogoa eta idazlea izan zen. Anaiarekin batera ikastetxe bat sortu zuen eta bertan aritu zen irakasle. Ikastetxeak arrakasta handia izan zuen bere sasoian, oso berrizalea baitzen. Eskolarako testuak eta hezkuntzari buruzko lanak idatzi zituen. Hitz lauz Ipuiak eman zituen argitara eta, Alegiak, berriz, bertsoz.

5. Idat

mah guz

■ Bilatu interneten Iturriagaren beste alegiaren edo ipuinen bat eta irakurri.

IKA

info

30/4/09 10:51:40 133106 _ 0150-0163.ind

Erantzunak 1. • Sei ahapaldi ditu. / • Launa lerro ditu ahapaldi bakoitzak, azkenak izan ezik, zortzi baititu. / • 7-6 silabakoak. / • Badu errima du, lerro bikoitietan. Errima ez da oso aberatsa.

2. • Azeria. / • Mahats heldu horiak ikusi ditu. / • Goseak egonik, mahatsak hartzen saiatu da. / • Ezin izan dituelako hartu. 3. Azeriak argiak dira; eta alegia honetako azeria argia da. Beste animaliei dagokienez, badira prototipo batzuk. Adibidez: mandoa setatia da; otsoa, gaiztoa; astoa, inozoa; hartza eta lehoia, indartsuak; ardia, otzana; txakurra, leiala; eta erbia, arina.

160 133117 _ 0202-0217.indd 214

N Z Z sa Z

3. Adie

EGILEA Honakoan aurkezten dugun irakurgaia neurtitzez emandako alegia bat da, Agustin Paskoal Iturriagak egina. Nahiz eta neurtitzez emanda egon, narrazio bat ageri da bertan; hots, zerbait kontatzen du. Genero liriko-narratiboaren barruan dagoela diogu, genero lirikoko lanek izan ohi dituzten ezaugarri guztiak izateaz gain, narratiboaren eginkizun nagusia bete160 tzen baitu. Alegiek, edonolako itxura izanda ere, neurtitzez zein133106 _ 0150-0163.indd 160 hitz lauz emanda egonik ere, ezaugarri berberak dituzte. Hasteko, beraz, irakurri alegia; lehenik eta behin isilpean, eta gero ozenki, beti bezala. Irakasleak ziurtatu egin beharko du irakurketa adierazkorra eta egokia dela.

Z Z Z B Iz n

●

• Genero liriko-narratiboaren ezaugarriak zertan diren jakitea.

IKA

5/6/09 12:55:26

11 1.

IKASTEN IKASI. Aztertu testua eta osatu

egituraren eskema. ● ● ● ● ●

irakaspena amaieran.

Zenbat ahapaldi ditu? Zenbat lerro ditu ahapaldi bakoitzak? Zenbat silabakoak dira lerroak? Ba al du errimarik? Izatekotan, non du errima eta nolakoa da?

2. Erantzun galderei. ● ● ●

●

Igelak eta zingira lehorra

Testua eta fitxa aztertutakoan, ekin ariketak egiteari.

Bi igel zingira eder batean bizi ziren. Uda heltzean, zingira lehortu egin zen, eta ura zuen beste baten bila abiatu ziren igelak. Bidean, putzu sakon bat aurkitu zuten urez betea, eta ikustean, hauxe esan zion igel batek besteari:

Zazpigarren ariketako alegia hitz lauz ageri da. Aztertu eta ziurtatu neurtitzez emandako alegiaren ezaugarri nagusi berberak dituela.

–Adiskide, jaits gaitezen putzu honetara.

Nor da irakurgaiko protagonista? Zer ikusi du? Zer gertatu zaio hori ikustean? Zertan saiatu da? Zergatik ez ditu mahatsak jan?

3. Adierazi. Nolakoak izan ohi dira azeriak? a) setatiak c) otzanak e) gaiztoak g) argiak

b) inozoak d) leialak f) indartsuak h) arinak

■ Betetzen al da hori irakurgaiko azeriarekin? ■ Azaldu. Zer animaliari dagozkie ongien beste izenondoak?

–Baina, putzu honetako ura lehortzen bada –erantzun zion beste igelak–, nola igoko gara orduan? Esopo (moldatua)

■ Zer irakatsi nahi digu alegiak?

8. Asmatu irakaspen hau duen alegia eta idatzi hitz lauz.

●

Zer ahapalditan ageri da kontakizuna? Zeinetan ageri da irakaspena? Zein da alegia honetako irakaspena?

■ IKASTEN IKASI. Bildu ondoko eskeman alegian azaltzen denaren berri. ALEGIA

Kontakizuna

Irakaspena

5. Idatzi koadernoan hitz lauz azeriaren eta mahatsen alegia, amaierako irakaspen eta guzti.

IKASTEN IKASI. Bildu alegiei buruz duzun

Zortzigarren ariketan eskatutako alegia idazteko orduan, adierazi ikasleei kontuan hartzeko bigarren ariketan animaliei buruz esandakoa eta protagonistak ezaugarrien arabera aukeratzeko. Azkenik, amaierako txartelean, Esoporen eta Félix María Samaniegoren aipua dator. Nahi izanez gero, proposatu ikasleei haiek idatzitako alegiaren bat edo beste bilatzea eta irakurri ikasgelan.

Ahalegintzen denak saria lortzen du beti. ✔ Pertsonaiek animaliak izan behar dute. ✔ Amaierako irakaspenak errimatua izan behar du.

Gehiago jakiteko EGIA ALA ALEGIA?

Edukien azalpena

4. Aztertu berriz hasierako alegia eta erantzun. ●

11. UNITATEA

7. Kopiatu alegia hau zure koadernoan eta idatzi

Literaturaren historian zehar alegia-egile ugari izan dira. Ospetsuena Esopo greziarra dugu. K.a. vi. mendean idatzi zituen alegiak, eta mundu osoan dira ezagunak.

Alegia Hitz lauz nahiz neurtitzez idatzitako ipuin laburrak dira alegiak. Alegietako pertsonaiak animaliak izaten dira gehienetan, eta kontatzen denak ikasbide moralen bat azaltzen du ondorio gisa. Alegiek bi zati dituzte, beraz: kontakizuna eta amaierako irakaspena.

Geroago, XVIII. mendean, beste alegiaegile famatu bat izan zen, ez aurrekoa bezain ezaguna baina bai izen handikoa. Felix Maria Samaniego zuen izena eta arabarra zen, Guardian jaioa. 137 alegiaz osatutako bilduma bat idatzi zuen.

■ Bilatu Felix Maria Samaniegori buruzko informazioa eta egin haren fitxa.

informazio guztia fitxa batean.

161 30/4/09 10:51:40 133106 _ 0150-0163.indd 161

30/4/09 10:51:40

4. • Kontakizuna lehen bost ahapaldietan ageri da. Irakaspena azken ahapaldian ageri da. / • Zerbait erdietsi nahian gabiltzala, lortu ezin badugu, hobe dela bere horretan uztea. / ■ Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea. Alegiak zera irakatsi nahi digu, zerbait egin aurretik ongi pentsatu eta ondorioak ere kontuan hartzea komeni dela. 8. Erantzun librea.

■ Erantzun librea.

161 133117 _ 0202-0217.indd

215

18/6/09

10:24:43

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Xabiertxo hazi egin da elkarrizketa eta erantzun galderei.

5. Iraku

● ● ● ●

Zertarako irtengo dira kalera Jon, Karmele eta Xabier? Nork jantzi du umea? Zertara eraman du amak umea komunera? Zer gertatzen zaio Xabierri zapatekin?

– txak egin

GAI NAIZ EGITEKO

2. Irakurri testua.

–

Kondaira ala errealitatea? Platonek, greziar filosofoak, hauxe idatzi zuen K.a. 350. urtean: «Orain 12.000 urte Atlantida izeneko uharte zabala ederra eta oparoa izan zen. Heraklesen zutabeen aurrean (Gibraltarko itsasartean) kokatuta zegoen; zibilizazio aberatsa eta boteretsua zen. Baina, gerra luzeen ondoren, jainkoek zigortuta, itsasoan hondoratu zen». Aristotelesek, Platonen ikasleak, beti pentsatu izan zuen Atlan-tida maisuaren asmakuntza izan zela. Eta gaur egungo zientzialari eta arkeologo gehienek ez dute onartzen uharte hori inoiz existitu izana; orain arteko aztarnak kontakizunetan, mitoetan eta kondairetan oinarritzen dira-eta. Baina, xx. mendean zehar, ustezko kondaira asko egiazko bihurtu dira. Adibidez, 1903. urtean Heinrich Schliemann-ek Homeroren Troia aurkitu zuen; eta 1900 eta 1906 bitartean Sir Arthur Evans-ek, Knososko jauregia… Arkeologoek, kondairetako mitoei jarraiki, antzinateko ustezko zibilizazioak aurkitu dituzte. Zergatik ez Atlantida? Leku egokian bilatzea besterik ez da behar.

6. Berr ● ●

N Pr

■

7. Azpi ●

8. Eran ● ● ●

N Ze Ze

GAI N

3. Erantzun eta idatzi. ● ● ● ●

Non zegoen Atlantida Platonen arabera? Noiz desagertuko zen uharte hori? IKASTEN IKASI. Egin testuaren atalen eskema. Zein dira Atlantidaren existentziaren aldeko eta kontrako argudioak?

4. Idatzi artikulu bat Atlantidari buruz. ✔ Oraintsu gertatu izan balitz bezala kontatu beharko duzu. ✔ Artikulua idaztean, ziurtatu atal guztiak dituela, hots: izenburua eta azpi-izenburua, gertakarien azalpena, iritzia eta, azkenik, ondorioa. ✔ Gogoratu esaldi luzeegiek ez dutela laguntzen ideiak ondo azaltzen eta ulertzen.

162 133106 _ 0150-0163.indd 162

30/4/09 133106 10:51:41_ 0150-0163.indd

Erantzunak 1. • Ospitalera joateko, lehengusu jaioberria ezagutzera. /• Aitak jantzi du. /• Aurpegia eta eskuak garbitzera, eta orraztera. /• Txikiak dituela eta min ematen diotela. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Heraklesen zutabeen aurrean. (Gaur egungo Gibraltargo itsasartean.) / • Duela 12.000 urte inguru. / • Erantzun librea. / • Zenbaitek dio mitoa dela, asmakuntza hutsa. Beste batzuek diote kondairetan aipatzen diren leku asko benetan existitu zirela eta haietako batzuk jada aurkitu egin dituztela. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

162 133117 _ 0202-0217.indd 216

– hor

5/6/09 12:55:27

11 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Argudio- eta iritzi-testuen ezaugarriak bereizteko eta idazteko gai izateko. – Artikuluak idazteko. – Baldintza- eta kontzesio-perpausak bereizteko, eta beste modu batean, emateko. – Idazteko orduan, marratxoa behar denetan erabiltzeko. – Genero literarioen ezaugarriak bereizteko. – Alegiaren ezaugarriez jabeturik, haren atalak eta eginkizuna bereizteko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri testua. Otsoa eta txakurra Otso goseti bat harrituta zegoen txakur baten itxura sendoa eta lodia ikusita. –Nirekin etortzen bazara, ni bezain indartsu egongo zara –esan zion txakurrak–. Etxekoak losintxatu eta nagusiari gustua egin, besterik ez duzu egin behar. Janari-hondar gozoak eskuratuko dituzu. Elkarrekin joan ziren, eta bidean otsoak lagunaren lepoa soilduta ikusi zuen. –Lotzen nauten uztaian egina da –argitu zuen txakurrak.

. uredebraleta ortu-

–Lotuta? –oihukatu zuen otsoak–. Ezin al zara nahi bezala ibili? Prezio horretan, altxorrik baliotsuena eman arren, ez dut nahi. Jean de La Fontaine (moldatua)

6. Berridatzi esaldi hauek, emandako menderagailuak erabiliz. ● ●

zuen ungo harte une-

azko n-ek n Sir airerkitu terik

Nirekin etortzen bazara, ni bezain indartsu egongo zara. (-(e)z gero) Prezio horretan, altxorrik baliotsuena eman arren, ez dut nahi. (nahiz eta)

■ Idatzi esaldi horiek ezezko eran.

7. Azpimarratu testuan marratxoz idatzirik agertzen den hitza. ●

11. UNITATEA

Zer hitz mota da? Beste era batera idatz daiteke?

8. Erantzun galderei. ● ● ●

Nola dago idatzita testua, neurtitzez ala hitz lauz? Zer testu mota da? Zergatik? Zein da kontakizun horren irakaspena?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Egin eztabaida animalia exotikoei buruz. ●

Gero eta animalia exotiko gehiago dauzkagu etxean (dortokak, loroak, iguanak...). Ez leudeke hobeto haien habitatean, aske? ✔ Gogoratu ozen hitz egiteagatik ez duzula arrazoi izango. ✔ Ez hitz egin denok batera, bestela ez baitago ulertzerik.

10. Idatzi iritzi-artikulua zuen ondorioak azaltzeko. ● ● ●

Lehenengo eta behin, egin arazoaren aurkezpen objektiboa. Gero, agertu zuen iritziak eta arrazoiak. Bukatzeko, eman ondorioak.

163 30/4/09 133106 10:51:41_ 0150-0163.indd 163

30/4/09 10:51:42

6. • Nirekin etorriz gero, ni bezain indartsu egongo zara. / • Prezio horretan, nahiz eta altxorrik baliotsuena eman, ez dut nahi.

■ Nirekin etortzen ez bazara, ez zara ni bezain indartsu egongo. / Prezio horretan, nahiz eta altxorrik baliotsuena eman ez, hartuko nuke. 7. Janari-hondar. Hitz elkartua da. Janari hondar. 8. • Hitz lauz idatzita dago. / • Alegia da. Ipuin labur-laburra da, ikasbide morala duena. Pertsonaia nagusiak animaliak dira, alegia gehienetan bezala. / • Askatasuna munduan den gauzarik onena da. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

163 133117 _ 0202-0217.indd 217

5/6/09 12:55:27

Morroia eta erregea

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Kazetaritzan erabili ohi den hizkeraren ezaugarriak ezagutzea. • Erreportajeek nolako ezaugarriak dituzten jakitea. • Kausazko eta helburuzko perpausen ezaugarriak ezagutzea eta horrelako perpausak zuzen erabiltzea. • Azalpen-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea.

Edukiak • Morroia eta erregea narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Paterei buruzko albiste tankerako testua entzutea eta ulertzea, eta gainera, albistegietako hizkerari buruz hausnartzea. Horrezaz gain, berriak ematea.

•

• Testu batetik abiatuta, erreportajeak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea, eta azkenik, erreportajea idaztea.

•

• Mendeko perpausak aztertzen jarraituz, kausazko eta helburuzko perpausen menderagailu nahiz egitura erabilienak lantzea.

•

• Bait- menderagailuaren erabilera zuzena berrikustea eta lantzea, eta aposizioen idazkera aztertzea.

Oinarrizko gaitasunak

• Euskaldunen emigrazioari buruzko azalpen-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko azalpen-testua sortzea.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Ikasten ikasteko gaitasuna, Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna, Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna eta Giza eta arte-kulturarako gaitasuna.

• Genero literarioak aztertzen jarraituz, genero narratiboa jorratzea, eta ipuinak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea.

• Ipuinen ezaugarriak zein diren jakitea.

164 A 133117 _ 0218-0233.indd 218

18/6/09 10:28:02

Unitatearen eskema 12. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Morroia eta erregea

Kausazko eta helburuzko perpausak

Hitz elkartuak

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Azalpen-testua

Ipuina

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Albistegietako hizkera Idatzizko komunikazioa Erreportajea

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Ahozko komunikazioaren atalean albiste bat izango dute entzungai ikasleek, eta haren ondoren albistegietako hizkera izango dute langai. Hausnartze-prozesuan laguntzeko asmoz, komunikazio-atalaren lanketa hasi baino lehen, asteburuko edota bezperako telebistako albistegia ikustea proposa dakieke ikasleei, erabilgarria izango baitzaie unitate honetan proposatutako jarduerak egiteko.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

164 B 133117 _ 0218-0233.indd 219

18/6/09 10:28:02

Helburuak • Morroia eta erregea ipuina irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

Morroia eta erregea

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

●

Irudiko pertsonaietatik, zein ote da morroia eta zein erregea? Nola jakin duzu? Zer ote da zorro barruko altxorra? Norentzat ote da? Ezagutzen al duzu altxorrik aipatzen duen beste ipuinik?

ONDO IRAKURTZEKO ●

Egin puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak.

●

Zaindu ahoskera eta doinua.

e z

azen behin errege bat, morroi bat zuena. Morroi hura, errege triste guztien morroi guztiak bezala, oso pozik bizi zen. Goizero gosaria eramaten zion erregeari, eta abesti alaiz esnatzen zuen. Irribarrea zuen marrazturik aurpegi argian, eta zoriontasunez aurre egiten zion bizitzari. Behinola erregeak dei egin zion. –Morroi –esan zion–, zein da zure zorionaren sekretua? Eta ez esan gezurrik, bestela zuri burua mozteko aginduko dut-eta! –Nik ez daukat sekreturik, jauna. Ez daukat triste egoteko arrazoirik. Ohore handitzat daukat berorren zerbitzari izatea. Emaztea eta seme-alabak ditut neurekin etxean. Noizean behin berorrek txanpon batzuk ematen dizkit, eta gustuko gauzak erosten ditugu diru horrekin. Nola ez naiz, bada, zoriontsu izango? –Hori al da dena? Zoaz nire begi-bistatik! Morroiak, irribarrez, erreberentzia egin zuen eta aretotik atera zen. Erregea ero antzean zegoen. Ezin zuen ulertu morroia nolatan bizi zen pozik, dirurik gabe, besterenak izandako arropak soinean jantzita eta gortekoek utzitako hondakinak jaten. Baretu zenean, bere aholkulari jakintsuenari deitu eta morroiarekin izandako solasa kontatu zion. –Zergatik bizi da zoriontsu? –A, jauna, zirkulutik kanpo dagoelako, horrexegatik bizi da zoriontsu.

h h

z g n u

164 133106 _ 0164-0177.indd

164

30/4/09

10:52:52 133106 _ 0164

Irakurtzeko teknikak Testuko letra motak Testu bat irakurtzerakoan, besteak ez bezalako letra mota batez idatzita dauden hitzei nahiz pasarteei erreparatzea komeni da, baliabide horrek funtzio jakin bat betetzen baitu gehienetan. Albiste, artikulu eta erreportajeen kasuan, esaterako, izenburuak, azpitituluak eta sarreratxoak letra handiz idatzita egon ohi dira, testuaren edukia delaeta irakurlearen arreta bereganatzeko. Morroia eta erregea ipuinean baliabide hori erabili da gutunaren edukia nabarmentzeko; baina beste gauza askotarako ere erabili ahal da, adibidez: alegietan, irakaspena biltzeko; narrazioetan, narratzaile bat baino gehiago badago edo ekintza paraleloak badaude, biak bereizteko… eta abar.

164 133117 _ 0218-0233.indd 220

18/6/09 10:28:02

ura,

–Zer zirkulu da hori? –99aren zirkulua. Hor sartuz gero, bukatu da zoriona. –Eta nola behar dezakegu zirkulu horretan sartzera? –Bakar-bakarrik sartuko da, aukera emanez gero. Zerbitzari on bat galtzea ardura ez bazaizu, nik esango dizut nola. Gauean bila joango natzaizu; ordurako prest izan barruan 99 urrezko txanpon dituen zorro bat. Gogoan izan, 99 txanpon, ez gehiago ez gutxiago. Hala gertatu zen. Gau hartan bertan, erregea eta aholkularia morroiaren etxerantz joan eta kanpoan ezkutatu ziren. Egunsentian, morroia esna zegoela ohartzean, aholkulariak ohar bat jarri zuen zorroan:

snaion-

a. td za n t re re zu ar u ate . a z h i zu or tzoa a du ez x t i a Al zin sar n i i n ko ba or n. zo u, n in uzu t Gi tuta d r za sa lo Go ro e kitu ge aur la no

a ez

rraztea rrek ugu

tera atan ean ean, ola-

zo-

12. UNITATEA Irakurgaia Morroia eta erregea irakurgaia Europako herri-ipuin bat da. Mintzatu neska-mutilekin herri-ipuinei buruz, hitz egin haien ezaugarrien gainean eta gogoratu zenbait ikasgelan. Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko.

Atea jo eta erregearen alboan ezkutatu zen berriz, zelatan jarraitzeko asmoz. Morroiak atea ireki eta zorroa ikusi zuenean, papera irakurri, zorroa astindu eta, txin-txin hotsa entzutean, dardarka hasi zen. Zorroa bularraren kontra estutu eta etxera sartu zen atzera. Barruan, zorroa hustu eta txanponak zenbatzen hasi zen. Kontatu ahala, urrea ferekatzen zuen bere hatzekin. 10, 20, 30, 40, 50, 60… 99! Lehenik, mahaia arakatu zuen; ondoren, lurra; eta azkenik, zorro hutsa. –Ezinezkoa da! –pentsatu zuen–. Non dago falta den txanpona? Lapurtu didate, urdeak halakoak! Aurpegiko irribarrea ezabatu egin zitzaion morroiari. Urrezko ehun txanponekin aberatsa izango zen, baina 99 besterik ez zuenez, gogor lan egin beharko zuen. Irabazitako diru guztia aurreztu, gustuko gauzetan ez xahutu, gutxiago jan, oparitzen zizkioten arropak saldu eta emaztea eta seme-alabak lanean hasiz gero, lauzpabost urtean lortuko zuen ehungarren urrezko txanpona. Erabakia hartuta, 99 urrezko txanponak zorroan sartu eta ezkutatu egin zituen. Erregea eta aholkularia jauregira itzuli ziren. Morroia 99aren zirkuluan sartua zen jadanik. Hurrengo hiletan, morroiak bere plan guztiak bete zituen, gau hartan pentsatu zuen bezala. Goiz batean, erregearen logelan sartu zen, modu txarrean, ateak kolpekatuz eta purrustaka. –Zer duzu? –galdetu zion erregeak adeitsu. –Ezer ez –erantzun morroiak zakar. –Duela gutxi barreka eta kantuan pasatzen zenuen egun osoa. –Nire lana egiten dut, ezta? Zer nahi du berorrek, gainera pozarren eta kantuan egitea? Handik gutxira kalera bota zuen erregeak morroia, ez baitzen batere atsegina beti umore txarrean zegoen zerbitzari bat izatea. Batzuetan, dena nahi izateagatik, daukagun apurra galtzen dugu…

Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina, oraingoan ozenki eta bananbanan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin ipuinari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu ipuina zer iruditu zaien.

Europako herri-ipuina (moldatua)

165 30/4/09

10:52:52 133106 _ 0164-0177.indd

165

30/4/09

10:52:53

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Ipuinean ikasleek agian oso ezaguna ez duten zerbait ageri da; berorikako tratua, alegia. Mintzatu haiekin hizkera molde horren erabilerari eta arauei buruz, eta azaldu labur-labur zertan den. Bestalde, jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta landu haien esanahiak eta erabilerak: aurre egin, ohore, besteren, baretu, gorte, solas, atzera, ferekatu, urde, purrustaka, lauzpabost, xahutu, adeitsu.

165 133117 _ 0218-0233.indd 221

18/6/09 10:28:02

Irakurgaiaren lanketa

Orto

Helburuak

Ulermena

Lexikoa

• Narrazioan kontatzen diren oinarrizko gertakariak ulertzea.

1. Erantzun galderei.

4. Bilatu testuan hitz hauen sinonimoak eta

• Narrazioko pertsonaiak aztertzea. • Narrazioko gertakarien segida osatzea eta laburpena idaztea. • Narrazioko lexikoa eta esapideak ulertzea.

● ● ● ●

●

2. Aztertu pertsonaiak eta erantzun. ●

Zer jakin nahi zuen erregeak? Zer erantzun zion morroiak? Zertan zen 99aren zirkulua? Inor bultza al daiteke zirkulu horretan sartzera? Zergatik? Nola aldatu zen morroiaren bizitza zirkuluan sartuz geroztik? Ezer lortzekotan, zer lortu zuen erregeak?

●

Zein dira ipuineko pertsonaia nagusiak? Adierazi zein adjektibo dagokion pertsonaia bakoitzari.

ankerra alaia

konformaerraza tristea

Sintesi-gaitasuna lantzeko aproposak dira laburpenak. Ideia nagusiak eta bigarren mailako ideiak bereizten trebatzeko estrategia lagungarriak dira.

●

mirabe gurpen hondar

● ● ●

ondra elkarrizketa goiztiri

5. Adierazi esanahi egokia. Nolakoa da aurpegi argia? a) zuria b) distiratsua c) alaia d) biribila

■ Zein da esapide horren

2. APO

kontrakoa? Zer esan nahi du?

Ne Gi ● Gu pr ● Ba ● Da ● Ira ● Ni ● Ta ●

6. Azaldu eta eman adibideak. Zer gauzek

●

egiten dituzte hurrengo hotsak?

txin-txin!

danba!

pol-pol!

Egitura

ttak!

dilin-dalan!

pulunpa!

3. Adierazi zein den gertakarien ordena zuzena eta egin ipuinaren laburpena.

Bigarren atalean egitura lantzen da. Atal horretan, gertakarien or166 dena aztertuko dute ikasleek eta, ondoren, kontakizunaren laburpe133106 _ 0164-0177.indd na idatziko dute.

Laburpenak egitea

●

morroia aldatuz geroztik?

3. HITZ

Zure ekarpena 7. Asmatu eta idatzi irakaspen hau duen beste

Igan tu n reta tzits graz lek du, mez erak poz bazk tean sufr poza

ipuin bat.

Batzuetan, dena nahi izateagatik, daukagun apurra galtzen dugu.

8. Azaldu ikasgelan. ●

Lehenengoan ulermena lantzen da, testuaren gaineko hainbat galderaren bidez.

Ikasten ikasteko gaitasuna

●

■ Idatzi adjektibo egokiak. Nolakoa zen

Irakurgaiaren lanketari dagozkion ariketak lau atal nagusitan banatuta daude:

Azkenik, zure ekarpena izena duen atalean, emandako gaia eztabaidatzea proposatzen da.

zoriontsua

Mi a ● At a ● Ez a ● Ni a ● Ez a ● Ka a ●

idatzi koadernoan.

asmo txarrekoa

Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da.

Hirugarrenean lexikoa lantzen da, atal honen xedea lexikoa aberastea da testua oinarri hartuta.

ahaltsua

1. HITZ

●

Zure ustez, ongi islatzen du ipuinak gizakion jokabidea? Uste duzu bizitzan ere gertatzen dela hori? Eman adibideak. Zuhurra iruditzen al zaizu morroiaren jokabidea? Zer egingo zenuke zuk zorroa aurkituz gero?

166

30/4/09

10:52:53 133106 _ 0164-0177.ind

Erantzunak 1. • Morroiaren zoriontasunaren sekretua zein zen. / • Ez zuela inolako sekreturik, ez zeukala triste egoteko arrazoirik. / • Oro har, beti gehiago nahi dutelako (boterea, dirua…) kezkaturik bizi direnen zirkulua. / • Ez. Norberak aukeratzen du bizitzan zein jokabide izan. / • Guztiz okerrera egin zuen, zoriontasuna galdu baitzuen. / • Zerbitzari on bat galtzea. 2. • Erregea eta morroia. / • ERREGEA: ahaltsua, ankerra, asmo txarrekoa, tristea. MORROIA: konformaerraza, alaia, zoriontsua. / ■ Erantzun librea. Adibidez: diruzalea, ipurterrea, zekena… 3. 1. Morroia alai eta erregea triste. 2. Diruaren poltsa utzi diote atean morroiari. 3. Morroia dirua zenbatzen. 4. Morroia ateari ostikoa ematen, haserre. 4. Mirabe, morroi / gurpen, erreberentzia / hondar, hondakin / ondra, ohore / elkarrizketa, solas / goiztiri, egunsenti. 5. Alaia. / ■ Aurpegi iluna izan. Betilun egon. Triste egon. 6. Txin-txin: dirua / danba: danbatekoa / dilin-dalan: kanpaia / pol-pol: iturriko ura / ttak: kolpe txikia / pulunpa: txalupa olatuetan. 7. eta 8. Erantzun librea.

166 133117 _ 0218-0233.indd

222

5/6/09

12:54:55

12. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. HITZ ELKARTUAK. Osatu perpausak. Miren ez zen garaiz heldu, ordua txarto ikusi .... a) baizuen b) baitzuen ● Atzo ez ninduzun aurkitu, etxera joan .... a) baitnintzen b) bainintzen ● Ezin gara zuekin geratu, berandu .... a) baikabiltza b) baitgabiltza ● Nik ezin dut hori egin, oso zaila .... a) baida b) baita ● Ez hadi gezurretan ibili, hi izan .... erruduna. a) baihintzen b) baitintzen ● Kasu horretan ez genuke kezkatu behar, berak egingo .... a) bailuke b) baitluke

• Bait- menderagailuaren idazkera berrikustea.

●

• Aposizioak nola eratzen diren berrikustea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan, bi gai landuko ditugu ortografia-atalean: alde batetik, bait- menderagailuaren erabilera eta, bestetik, aposizioen idazkera.

2. APOSIZIOAK. Jarri deklinabide-marka egokia koma arteko aposizio bakoitzari, adibidean bezala. Neska horri, nirekin etorri denari, ez zaio mendia batere gustatzen. Gizon horrek, zure ondoan bizi den...., oso maite ditu seme-alabak. ● Gure herriko alkateak, musikazale amorratu...., begi onez ikusi du kontzertu-areto berria egiteko proiektua. ● Baloi hura, atzo erakutsi zenidan...., oso ona litzateke hondartzan jolasteko. ● Datorren igandean, ...., bainu-denboraldia hasiko da. (06/15) ● Irakasle horrekin, Matematika ematen duen...., zaila da aprobatzea. ● Nire lagun Ferminek, piano-jotzaile trebe...., kontzertu asko eman ditu aurten. ● Talde horrentzat, hainbeste urtez irabazi duen...., oso gogorra izango litzateke galtzea. ●

Egin ariketak bakarka eta isilpean, eta zuzendu ozenki eta guztion artean. Zuzentzeko orduan, kontuan izan neska-mutilen ahoskera.

●

Bait- partikularen idazketa dela eta, berrikusi ikasleekin bait- partikula aditzari lotzean gertatzen diren aldaketa fonetikoak eta ikasi: t + n = n / t + d = t / t + g = k / t + z = tz.

3. HITZ ELKARTUAK ETA APOSIZIOAK. Berridatzi testua emandako hitzekin. Aita, mesedez!

Igandean Mikelek, 12 urteko mutil … ez zuen ohetik altxatu nahi; baina aita zalapartaka sartu zen logelara, eta saretak jasoaz batera, esan zion altxatzeko, oso goiz garrantzitsua … «Garrantzitsua zuretzat, niretzat ez … inolako graziarik», esan zuen Mikelek bere baitan. Bazekien Mikelek zer egin behar zuten goiz hartan, martxoak …: gosaldu, eta ondo jantzita mezatara joan, San Josef eguna …; meza bukatu ostean, plazara joango ziren, txakolinerakusketa zegoen-eta. Bertan gurasoak, … batez ere, pozpozik ibiliko ziren lagunekin elkarturik. Gero, gurasoekin bazkaldu behar inguruko taberna batean, eta bazkaldu ostean, eguneko momenturik onena, idi-probak, animaliei sufriarazteko asmatutako …, jasan behar. Hori bai, aita pozarren; azken batean, haren eguna zen.

ikuskizunak baitzen baitzen

aita

baitu

Kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

koskorrak

167 30/4/09

10:52:53 133106 _ 0164-0177.indd

167

30/4/09

10:52:55

Erantzunak 1. Baitzuen / bainintzen / baikabiltza / baita / baihintzen / bailuke. 2. • Gizon horrek, zure ondoan bizi denak, … / • Gure herriko alkateak, musikazale amorratuak, … / • Baloi hura, atzo erakutsi zenidana, … / • Datorren igandean, ekainak 15, … / • Irakasle horrekin, Matematika ematen duenarekin, … /• Nire lagun Ferminek, piano-jotzaile trebeak, … / • Talde horrentzat, hainbeste urtez irabazi duenarentzat, …. 3. Mikelek, 12 urteko mutil koskorrak, / oso goiz garrantzitsua baitzen / niretzat ez baitu / martxoak 19 / San Josef eguna baitzen / gurasoak, aita batez ere, / animaliei sufriarazteko asmatutako ikuskizunak.

167 133117 _ 0218-0233.indd

223

5/6/09

12:54:55

Ahozko komunikazioa

Idat

Entzundakoaren ulermena

Helburuak • Albiste tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea. • Albistegietako hizkerari buruz hausnartzea. • Berriak ematea.

Errepo

1. Entzun Paterak testua adi-adi.

1. Iraku

2. Erantzun galderei. ● ● ● ● ●

Zer-nolako testua da entzun berri duzuna? Non entzun ohi dira horrelakoak? Zeri buruzkoa da? Zer dira paterak? Nolakoak dira? Zer eszena deskribatzen da testuan?

Iradokizun didaktikoak

3. Eman zure hitzez eta labur-labur entzundakoaren berri.

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, testua albiste tankerakoa da, helburu nagusietako bat albistegietan erabili ohi den hizkerari buruzko hausnarketa bideratzea baita. Beti bezala, testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

Albistegietako hizkera

Bigarren eta hirugarren ariketak entzundakoaren ulerkuntza lantzeko dira. Ariketok ahoz egitekoak dira. Laugarren, bosgarren eta seigarren ariketak, ordea, albistegietako hizkeraren ezaugarriak aztertzeko eta lantzeko dira.

6. Zuzendu esatariaren hanka-sartzeak eta aztertu zertan diren.

Ike ek zit ere rri go

Pir An giz zit he Cr

4. Adierazi. Nolako hizkera erabiltzen dute albistegietako esatariek? a) hizkera jasoa c) ahoskera zaindua e) lagunarteko hizkera g) euskara batua i) hitz ulertezinak

b) lexiko zehatza d) euskalkia f) hizkera formala h) hizkera ulergarria j) ahoskera garbia

5. Aztertu albistegiak eta erantzun. ● ● ●

●

Nolakoa da dekoratua? Nolako itxura, janzkera eta jarrera dute esatariek? Zein da forma edota itxura horren helburua?

2. Egin

224

●

■ A

Errepo

3. IKAS

eskem

Errepo

4. Auke

Eto

✔ ✔ ✔ ✔

30/4/09

5/6/09

B A S Ja

10:52:56 133106 _ 0164-0177.indd

168 133117 _ 0218-0233.indd

●

Oti-izurriteak, jendea izorratzeaz gain, kalte handiak eragin ditu nekazaritzan. Sailburuak esan duenez, bakoitzak erabaki behar du nola konpondu dagokion marroia. Datozen irudiak gordinak dira. Hik, ikusle haizen aldetik, erabakiko duk telebista itzali ala ez. Britainia Handiko erregina Donostiara etorriko omen da egun batzuk pasatzera.

Hizkuntza-funtzioa lantzeko ariketan, ikasgelan albistegi modukoa Berriak ematea ematea proposatzen da. Horreta✔ Presta tu berriak id 7. Eman albisteak ahoz ikasgelan. atziz. rako, talde-lana egin beharko dute ✔ Sailkat u berri horie ● Aukeratu egunkariko albiste bat, prestatu gidoia, k atalka. ikasleek; hau da, eskolan zer berri mintzaldia, eta azkenik, azaldu ikaskideei. ✔ Eman berriak ahoz dagoen aztertu beharko dute, zen● Antzeztu eskolako albistegia. . baitetan ikertu ere egin beharko dute, eskolako ikaskideren edo 168 langileren bati elkarrizketa egin, hori guztia idatziz bildu eta, azke-133106 _ 0164-0177.indd 168 nik, albiste horiek ahoz eman beharko dituzte. Utzi ikasleei egin beharreko lana antolatzen, baina Erantzunak ziurtatu banaketa egokia dela. 1. Entzumen-ariketa. 2. • Albistea. / • Telebistako nahiz irratiko albistegietan. / • Itsasoa zeharkatuz patera deritzen ontzi kaskarretan Gizarterako eta Afrikatik Penintsulara heltzen diren etorkinei buruzkoa. / • Ontzi txiki herritartasunerako eta hauskorrak dira. / • Etorkinak patera horietan nola etortzen diren gaitasuna eta kostaldera heldutakoan zer gertatzen zaien. 3. Erantzun librea. Baliatu albistean lantzen den 4. Ahoskera zaindua, euskara batua, lexiko zehatza, hizkera formala, gaia ikasleekin eztabaida pizteko. hizkera ulergarria, ahoskera garbia. / ■ Erantzun librea. 5. Erantzun Mintzatu ikasleekin emigrazioari librea. 6. • Izorraturen ordez kalte egin erabili behar luke; jasoa eta buruz, aztertu haren zergatiak eta ez lagunartekoa. / • Gauza bera; marroia ordez, arazoa. / • Ezin du ondorioak, eta kanpotarrak direlahikako formarik erabili, erregistroa ez da egokia. /• Esatariak ziurtaeta, saiatu guztion artean arrasuna erakutsi behar du; beraz, omen hitzak ez du lekurik albistean. zakeria erakusten duten jarrerak 7. Erantzun librea. gaitzesten.

Ze Ha No

● ●

12:54:56

12. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Erreportajea

Helburuak

1. Irakurri erreportajearen zatia eta erantzun.

• Erreportajeek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta haien egitura berri biltzea.

GIZAKION ARBASO ZAHARRAK MUNDUKO GIZAKI GUZTIOK ARBASO BERA DUGU, ETA

GIZAKI HAREN JATORRIA

AFRIKA IZAN ZEN

• Erreportajea osatzea.

Ikerketa zientifikoen arabera, orain dela 200.000 urte inguru sortu zen egungo gizakia, Afrikako ekialdean. Sapiens gizakia zen eta itxura fisikoa zein adimen-gaitasuna gureen oso antzekoak zituen. Afrika osoa kolonizatu ostean, Ekialde Hurbilera, Indiara, Japoniara eta baita Australiara ere zabaldu zen. Europara duela 40.000 urte heldu zen, eta bertan, jatorrizko Sapiens afrikar hartatik beste gizaki bat sortu zen: Cro-Magnongo kultura sortu zuen lehen gizakia.

• Erreportajea idaztea.

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua eta erantzun galderei. Ariketa ahoz zein idatziz egin daiteke, baina ikasle bakoitzak bere ondorioak atera ditzan nahi bada, idatziz egitea komeni da. Gero, guztion ondorioak eztabaida daitezke ahoz.

Pirinioen inguruan kokaleku ezin hobea aurkitu zuten etorri berriek. Andoni Lizarralde etnologia-irakaslearen hitzetan, «Afrikatik etorritako gizaki haiek pintura, eskultura, magia eta bizitzarako teknologiak sortu zituzten. Hori guztia aztarnak aurkitu ditugulako dakigu, eta dirudienez, hemen etengabe iraun du etnia horrek, eta esan genezake euskaldunok Cro-Magnongo gizaki horien ondorengoak garela, hein handi batean».

Zeri buruzkoa da erreportajea? Zer-nolako datuak ematen ditu egileak? Haren iritzia azaltzen da? Noren iritzia ageri da? Nolako kazetaritza-testua da erreportajea, luzea ala laburra? Zergatik?

● ● ●

Ondoren, egin zerrenda bat erreportajeari eransteko moduko ideiekin eta erantsi beste paragrafo bat goiko testuari.

Zure ustez, zein da argazki eta irudien egitekoa?

●

2. Egin zerrenda bat. Zein datu erabiliko zenituzke erreportajea luzatzeko?

●

■ Aukeratu bat eta idatzi erreportajeari eransteko beste paragrafo bat.

3. IKASTEN IKASI. Aztertu erreportajeen egituraren berri ematen duen eskema eta asmatu informazioa, goiko erreportajea osatzeko.

Erreportajea idaztea

✔ ✔ ✔ ✔

IZENBURUA ETA SARRERATXOA

SARRERA:

4. Aukeratu gai hauetako bat erreportajea egiteko eta idatzi. Etorkinak Euskal Herrian

Jarraian, aztertu ongi alde batean ageri den eskema, erreportajeen egituraren berri biltzen duena, eta osatu eredu gisako erreportajetik ateratako informazioa erabilita.

ERREPORTAJEA

Erreportajea prestatzea

Biztanleriaren zahartzea

Bilatu aukeratutako gaiari buruzko informazioa. Antolatu informazioa modu egokian. Saiatu adituen edo protagonisten iritziak eta ikuspuntuak sartzen. Jarri izenburua eta sarreratxoa, eta garatu gaia.

Hurrena, aukeratu laugarren ariketan proposaturiko gai bat eta idatzi hari buruzko erreportaje laburra.

jakinmina pizteko

MAMIA: gertakarien azalpena

AMAIERA: ondorioa, laburpena

169 30/4/09

10:52:56 133106 _ 0164-0177.indd

169

30/4/09

Erantzunak 1. • Homo Sapiensen hedapenari buruzkoa. Datu zehatzak eta objektiboak ematen ditu. / • Ez da egilearen iritzia azaltzen. Aditu baten iritzia azaltzen da. / • Testu luzea da. Gaia ongi eta sakon jorratzeak, datuak emanez eta adituen iritziak alderatuz, luze jotzen duelako. /• Testua erakargarriagoa egiteaz gain, bertan azaldutakoa argitzea, eta zenbaitetan, datuak ematea (grafikoak, etab.). 2. Erantzun librea.

10:52:58

Artikuluarekin egin genuen bezala, gaia areago lantzeko, ikasleek gustuko aldizkariak arakatzea eta bertako erreportajeak ikasgelara ekartzea komeni da. Aukeratu ikasleek ekarritako erreportaje horietariko batzuk, egin kopiak, irakurri eta aztertu guztion artean nolako ezaugarriak dituzten (izenburuak, atalak, gaia, adituen iritziak…).

Ikasten ikasteko gaitasuna Eskemak egitea Eskemak ideia nagusiak biltzeko bide apartak dira, lehen begi-bistan ikusi eta haietaz gogoratzeko estrategia ezin hobea.

3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

169 133117 _ 0218-0233.indd

225

5/6/09

12:54:57

Gramatika Helburuak

4. Azal

ez, e azal

1. Irakurri testua arretaz.

• Mendeko perpausak aztertzen jarraitzea. • Kausazko perpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea. • Helburuzko perpausak eta haien menderagailu zein egitura ohikoenak lantzea.

Iradokizun didaktikoak Mendeko perpausak aztertzen amaitzeko, kausazko eta helburuzko perpausak landuko ditugu azkenik. Orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Lehenik eta behin, irakurri testua arretaz eta erantzun azpiko galderei. Gero, eztabaidatu ikasleen erantzunak eta mintzatu haiekin nabarmendutako esaldiek adierazten dutenari buruz, gramatika-atal honetan ikasiko dutenaren sarrera gisa. Hausnarketarako une hau oso aproposa izan daiteke unitate honetan landuko den kontzeptua aurkezteko, ikasleekin hari buruz dakiten guztia berrikusteko eta eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko. Ekin gainerako kausazko eta helburuzko perpausak lantzeko gainerako ariketak egiteari.

●

Arrandegiko arrantza –Patxi, laztana, nora zoaz horren goiz? –Zadorrako urtegira, amuarrainak arrantzatzera. Uste dut gaur arrain asko harrapatuko ditudala, egun ona dut-eta. Dena dela, ahal banu, Eskoziara joango nintzateke. –Eskoziara? Zergatik? –Arrantza egiteko leku ezin hobea delako. –Ez dut ulertzen zergatik joan nahi duzun hain urrutira. –Arrantzaleen paradisua delako, eta aspertuta bainago hain arrain gutxi harrapatzeaz. Gainera, hara jende gutxi joaten denez, ziur nago arrain mordoa harrapatuko nukeela. –Tira, hartu diru hau, urtegitik zatozenean mandatu bat egiteko. –Zer mandatu? –Joan arrandegira eta erosi amuarrainak, bukatu egin zaizkigu-eta.

5. Berr

men

Poza bain hori

■ Erreparatu nabarmendutako aditzei eta erantzun. ● Gauza bera adierazten dute guztiek? ● Zeinek erantzuten diote Zergatik? galderari? ● Zeinek Zertarako? eta Zertara? galderei?

Hon

1.- B go, e hori rria

2. Erantzun galderei, -(e)lako menderagailua erabiliz. Zergatik egiten du euria? Zergatik ezin dugu eskolan hitz egin? ● Zergatik joaten zara eskolara egunero? ● Zergatik egin zenuen negar azkeneko aldiz? ● Zergatik komeni zaigu kirola egitea? ● Zergatik joaten dira enarak udazkenean?

2.- B kezk

● ●

3.- S bain zune

4.- L ratz ten

3. Osatu perpausak, emandako kausazko menderagailuekin Amaituta zegoen. Zaramara bota dut. (-(e)nez gero) Ez dabil oso ondo. Oso zaharra da. (bait-…) ● Ez dut barre egin haren txisteekin. Horrexegatik haserretu da nirekin. (-(e)lako…) ● Jendeak ez dio kasurik egiten. Zoratuta dago. (-eta) ● Hemen zaude. Elkarrekin jolastuko gara. (…(e)nez gero, …) ● Alaznek esan zidan. Horrexegatik jakin nuen. (-(e)lako) ● Goizean lo geratu zara. Bart berandu arte ikusi duzu telebista. (-t(z)eagatik) ● ●

170 133106 _ 0164-0177.indd

170

30/4/09

10:52:59 133106 _ 0164-0177.ind

Erantzunak 1. • Ez, guztiek ez dute gauza bera azaltzen. / • Egun ona dut-eta. / Arrantza egiteko leku ezin hobea delako. / …aspertuta bainago hain arrain gutxi harrapatzeaz. / Hara jende gutxi joaten denez… / bukatu egin zaizkigu-eta. /• Zadorrako urtegira, amuarrainak arrantzatzera. / …urtegitik zatozenean mandatu bat egiteko. 2. Erantzun librea. 3. • Amaituta zegoenez gero, zaramara bota dut. / • Ez dabil oso ondo, oso zaharra baita. / • Haren txisteekin barre egin ez dudalako haserretu da nirekin. /• Jendeak ez dio kasurik egiten, zoratuta dago-eta. / • Hemen zaudenez gero, elkarrekin jolastuko gara. / • Alaznek esan zidalako jakin nuen. / • Bart berandu arte telebista ikusteagatik geratu zara lo goizean.

170 133117 _ 0218-0233.indd

226

Ba 1 2 3

5/6/09

12:54:57

12 4. Azaldu irudietako ekintzak egiten dituzun ala ez, eta eman hiruna arrazoi zergatia azaltzeko. ●

6. Irakurri haur-kanta hau eta bilatu helburuzko BELA BELA JAUNA

Bai Ez 1. …(e)lako …. 2. … bait…. 3. … …-eta.

Edukien azalpena

–Bela bela jauna, aita non da, jauna?

Kausazko perpausak

–Aita soroetan.

Perpaus menderatu hauek kausa edo zergatia adierazten dute, eta gehienbat Zergatik? galderari erantzuten diote: Ez dizut ezer ekarri, ahaztu egin zaidalako.

–Soroetan zer egiten? –Artoak ereiten. –Artoa zertarako?

Bai Ez 1. …(e)lako …. 2. … bait…. 3. …(e)nez gero ….

●

–Oiloarentzako. –Oiloa zer egiteko? –Arrautza egiteko.

Hauek dira menderagailu erabilienak:

–Arrautza zertarako? –Abadearentzako. –Abadea zertarako?

5. Berridatzi testua, emandako kausazko

–Meza zertarako? –Aingerutxo biren erdian zerura joateko.

HOBETO SENTITZEKO

Hona hemen zenbait aholku: 1.- Botila erdi beteta ikusi. Botila erdian badago, erdi beteta dagoela esango dugu, jokabide hori bizitzako arazoei aurre egiteko lagungarria izango …. 2.- Baikor pentsatu. Gauzak oker atera… ez kezkatu eta alde onei begiratu. 3.- Sasoi onak gogoan izan. Ahaztu une txarrak, baina ez onak, … horiek gogoan izatea etorkizunerako onuragarri izango …. 4.- Lagun egokiekin ibili. Zure alde ona ateratzen … … , saiatu poztasuna sarri adierazten duten lagunekin elkartzen.

-(e)nez / -(e)nez gero: informazio osagarria emateko erabiltzen da: Oso berandu zenez gero, ohera joan nintzen.

7. Amaitu helburuzko perpausak nahi duzun eran. ● ● ● ● ●

… … … … …

etorri dira horren goiz. da diru hori. aukeratu zintuztegun. ekarri dituzte argazkiak. joaten gara Elgoibarrera.

-t(z)eagatik/ -t(z)earren: Zergatik? galderari erantzuten diote: Atzerantz begiratzearren erori zara lurrera.

8. Irakurri perpaus hauek eta adierazi kausazko perpausak ala helburuzko perpausak diren. ●

●

-tzeagatik eta

Bait-: ez dio zuzenean Zergatik? galderari erantzuten: Ez naiz lagunekin joan, ez baineukan gogorik.

■ Berridatzi helburuzko perpausak adibidean bezala: Artoa oiloa elikatzeko da.

●

zaigulako

-(e)lako: Zergatik? galderari erantzuteko erabiltzen dugu: Amak eskatu didalako egin dut.

–Meza emateko.

menderagailuak toki egokian jarriz.

Pozago bizitzeko ez dago errezeta magikorik, baina gure izaeraren alde batzuk giltzarri dira, horiek zainduta gusturago sentituko gara ….

●

zeren… baita

●

denez gero

●

Kausazko perpausak

Zuek ikaratzekotan ezkutatu ziren zuhaitzaren atzean. Kasurik egiten ez didazunez, ez dizut berriro deituko. Iraungituta zegoelako bota nuen jogurta zaborretara. Zuekin apur bat jolasteagatik etorri gara gaur plazara. Ez dago zurekin ados, ez baituzu arrazoirik. Arazoa argitzearren, azalpenak eskatu zizkion.

Helburuzko perpausek xedea edo asmoa adierazten dute, eta Zertara? eta Zertarako? galderei erantzuten diete. Hauek dira menderagailu erabilienak: -t(z)eko: Zertarako? galderari erantzuten dio: Hori lortzeko, gogor saiatu!

171 30/4/09

10:52:59 133106 _ 0164-0177.indd

12. UNITATEA

menderagailuak.

171

30/4/09

4. Erantzun librea. 5. Gusturago sentituko gara eta / arazoei aurre egiteko lagungarria izango zaigulako / Gauzak oker ateratzeagatik ez kezkatu / Ahaztu une txarrak, baina ez onak, zeren horiek gogoan izatea etorkizunerako onuragarri izango baita / Zure alde ona ateratzen denez gero, saiatu poztasuna sarri adierazten duten lagunekin elkartzen.

10:53:00

-t(z)era: Zertara? galderari erantzuten dio: Perretxikoak biltzera etorri gara mendira. -t(z)eko asmotan / -t(z)ekotan: Bizikleta berria erostekotan nabil. -t(z)eagatik/ -t(z)earren: helburua ere adierazten dute: Zu ikustearren etorri naiz.

6. Arrautza egiteko / Meza emateko / Aingerutxo biren erdian zerura joateko / ■ Oiloa arrautza egiteko da. Arrautza abadeari emateko da. Abadea meza emateko da. Meza aingerutxo biren erdian zerura joateko da. 7. Erantzun librea. 8. • Helburuzkoa. / • Kausazkoa. / • Kausazkoa. /• Kausazkoa. / • Kausazkoa. / • Helburuzkoa.

171 133117 _ 0218-0233.indd

227

5/6/09

12:54:57

Hizkuntzaren kultura

Testu

1. Adie

Helburuak

egok

a) E b) E c) E

• Azalpen-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea. • Azalpen-testuen egitura aztertzea.

■

2. Adie

• Azalpen-testuak sortzea.

duzu

a) a b) ir c) p

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan, Amerikara joan ziren euskaldunei buruzko azalpen-testua izango dute ikasleek aztergai. Ohi duten legez, lehenik eta behin, testua irakurri eta, ondoren, aztertu egingo dute ikasleek, Testua aztertzea ataleko galderei erantzuteko. Lehen ariketan, testurako izenburu egokia aukeratzea proposatzen zaie ikasleei. Bigarren ariketan, berriz, zein testu mota den eta horrelako testuek nolako ezaugarriak izan ohi dituzten azaltzeko eskatzen zaie. Hirugarren ariketan, testuko ideia nagusiak eskema batean biltzeko eskatzen zaie. Ondoren, eskema horretan oinarrituz, testuaren laburpena idatziko dute. Azkenik, emigrazioari buruz hausnartzea proposatzen zaie, galdera batzuen bidez, bai eta eztabaida gisakoa egitea ere.

■ Zerg

● ●

Primu ez zirenek, hots, gurasoen etxea jasotzen ez zutenek, kanpoan bilatu behar zuten bizibidea, eta Amerikako oparotasunari eta aukera-aniztasunari buruz zetozen albisteek itsuturik, bertara joaten ziren aberasteko asmoz. Askotan joandakoen asmoa dirua egin eta sorterrira itzultzea zen, bertan etxea erosi edo eraiki, aurrean palmondo ikusgarria landatu eta lasai asko bizitzeko ondorengo urteetan. Hori egiten zutenei amerikanoak edo indianoak esaten zitzaien. Hala ere, Amerikara joandako guztiak ez ziren aberasten; zenbaitek doi-doi lortzen zuten herrian utzitako sortetxearen zorrak kitatzeko adina, eta beste askok, ezta itzultzeko txartelik ere.

4. Eske

labu

5. Eran ●

●

Euskaldunek Amerikan orotariko lanbideak egiten zituzten; baina, batik bat, artzaintzan, esne-industrian eta gazitegietan aritu ziren. Lan horiei guztiei euskaldunen lanak esaten zieten sasoi batean. Horrezaz gain, Kaliforniako urre-meatzeetan ere aritu ziren, baita ostatuetan eta merkataritzan, edota unai-lanetan ere; hau da, abere-zaintzaile, filmetako cowboyak bezala.

Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, azalpen-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Ho172 rretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, beren 133106 _ 0164-0177.indd 172 azalpen-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Lehenik eta behin, beErantzunak raz, euskaldunek Amerikara era1. • Euskaldunak Amerikan. / ■ Erantzun librea. mandako zenbait ohituraren berri 2. Azalpen-testua. azaltzen duten argazkiak ematen zaizkie, adibide gisa, zerrenda 3. • Testuak lau paragrafo ditu. / • 1.- Euskaldunek Amerika aukeraosatzen hasteko. Laugarren ariketzen zuten jomugatzat kanpora joanez gero. 2.- Asmoa aberastea ta egiteko, Euskal Etxeei buruzko eta itzultzea zen. Batzuek lortzen zuten; eta beste batzuek, ez. informazioa Interneten bilatzeko 3.- Euskaldunek lan asko egin zituzten Amerikan. 4.- Amerikara joan gomendatzen zaie. Egia esan, euseta han geratutako euskaldunen ondorengoak han bizi dira. kaldunek Amerikara eramandako 4. Erantzun librea. gauzen zerrenda osatzeko ere 5. Erantzun librea. informazioa bilatzea izango dute 6. Erantzun librea. egokiena, eta ondoren, informazio hori ikasgelan guztion artean

●

30/4/09

5/6/09

Z In E e Z A G zu h

10:53:04 133106 _ 0164-0177.ind

172 228

Z Z B e

Historian zehar asko izan dira sorlekua utzita mundu zabalera abiatu diren euskaldunak. Lurreko ia zoko guztietara heldu ziren arren, ezin uka Amerika izan zela kanpora joaten zirenen aukera gehienetan.

Gaur egun, euskaldun haien ondorengo ugari bizi dira Amerikan, eta oraindik ere, euskal kultura eta baita hizkuntza ere bizirik iraunarazten saiatzen dira.

133117 _ 0218-0233.indd

IKA

12:54:58

12 Testua aztertzea

Testua sortzea

1. Adierazi. Zein izenburu iruditzen zaizu

6. Idatzi euskaldunek Amerikara eraman

egokiagoa testuarentzat?

azaltzea. Bi jarduera horien azken helburua ikasleek azalpen-testua idaztea da. Horretarako, kontuan hartuko dituzte zortzigarren ariketan ageri diren jarraibideak.

zituzten gauzen eta ohituren zerrenda.

a) Euskaldunak eta aberastasuna b) Euskaldunak eta emigrazioa c) Euskaldunak Amerikan ■ Zergatik aukeratu duzu izenburu hori? Arrazoitu zure erantzuna.

Testua idatzitakoan eta berrikusitakoan, ikaskideren bati pasatuko diote, berriz zuzen dezan. Ortografia kontuan izan ez ezik, ideiak modu egokian, ordenaturik eta argi emanda ote dauden ikusi beharko du.

2. Adierazi eta azaldu. Nolako testua da irakurri duzuna? a) azalpen-testua b) iritzi-testua c) prozedura-testua ■ Zergatik uste duzu hori?

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura. ● ●

Zenbat paragrafo ditu testuak? Zer azaltzen da paragrafo bakoitzean? Bildu paragrafo bakoitzeko ideia nagusiak eskema batean. 1. 2. 3. 4.

.............................................. .............................................. ............................ ..................

IKASTEN IKASI. Bilatu Euskal Etxeei buruzko

informazioa sarean. ● ● ●

laburpena.

Informazioa antolatzea Eskemak eta fitxak informazioa antolatzeko bi bide dira, ikasteko orduan oso erabilgarriak bi-biak.

8. Idatzi azalpen-testua Euskal Etxeei buruz.

●

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna

Zure ekarpena 9. Taldeka, antolatu Euskal Herria kanpoan ezagutarazteko web gunea.

5. Erantzun galderei.

●

Zure herrian edo ingurunetan ba al da Indianoren baten etxerik? Nolakoa da? Ezagutzen al duzu Ameriketara edo beste edonora lanera joan den euskaldunik? Zer-nolako arazoak aurkituko zituzten Ameriketara joandako euskaldunek? Garrantzitsua zen, zure ustez, alde egin zuten euskaldunentzat beren ohiturak eta hizkuntza gordetzea? Zergatik?

● ●

Garrantzistua da ikasleak orotariko informazio-iturriak erabiltzen ohitzea eta batean zein bestean aurkitutako informazioa erkatzen eta egiaztatzen hastea.

Zer-nolako informazioa emango zenukete Euskal Herriari buruz? Nola antolatuko zenukete informazio hori? Zer baliabide erabiliko zenituzkete? ✔ Banatu lana edo atalak taldekideen artean. ✔ Bilatu atalei buruzko informazioa eta azaldu. ✔ Asmatu eta eman nahi duzuen itxura zuen web guneari.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

173 30/4/09

10:53:04 133106 _ 0164-0177.indd

173

30/4/09

7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea. 9. Erantzun librea.

Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko proiektua, modu apalean bederen.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Zer dira Euskal Etxeak? Non daude Euskal Etxeak? Zer-nolako ekintzak antolatzen dira bertan?

✔ Egin sarrera eta amaiera. ✔ Antolatu informazioa ongi paragrafotan.

4. Eskeman oinarriturik, idatzi testuaren

12. UNITATEA

Programa honetan ageri den testuak euskal kultura- eta arte-adierazpenak ezagutzeko, ulertzeko, 10:53:07 balioesteko eta ikuspegi kritikoz baloratzeko gaitasuna garatzekomodua ematen du.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Atzera, emigrazioaren gaia dakargu orrialde honetara, baina honakoan, kontrako ikuspuntua erakusten diegu ikasleei, hots, mundu zabalera irten diren euskaldunena. Kanpotik etorri direnekiko enpatiazko jarrerak eragiteko baliatu daiteke esperientzia.

173 133117 _ 0218-0233.indd

229

5/6/09

12:54:59

Literatura

1. Eran ●

Helburuak

KUKUAK NORI JO

• Genero narratiboaren ezaugarriak zein diren jakitea. • Ipuinaren ezaugarriak eta egitura aztertzea eta lantzea. • Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

Iradokizun didaktikoak Literatura-programan, hainbat idazle euskaldunen lanak, era guztietakoak, ezagutzeko eta aztertzeko modua izango dute ikasleek. Programaren xedea literaturako genero nagusiak eta baliabide estilistiko erabilienak ezagutaraztea da, betiere ikasleei literaturaz gozatzeko aukera emanez. Testuez gain, azterketan nahiz hausnarketan oinarritutako zenbait ariketa proposatzen dira, hain zuzen ere, neska-mutilen sormena bideratzea helburu dutenak. Unitate honetan, genero narratiboaren ezaugarriak berrikusi, eta ipuinaren ezaugarri nagusiak aztertu eta landuko ditugu. Lehenik eta behin, irakurri Azkueren ipuin laburra eta erantzun beheko galderari.

Bi gizon Saiturriko mendian gora Araba aldera zihoazela, kukuak jo zien. Biak pozpozik zeuden, bata bestea baino pozago. Batak zioen: –Neuri jo zidak. Besteak: –Ez, neuri baino. Ezbai2 hartatik irtetearren, hurbilen zen abokatuenera joatea erabaki zuten. Txeraz3 hartu zituen legegizonak. Jazo zenaren berri eman ziotenean, hark esan zuen: –Nik aurretiaz hartu behar izaten dut abokatu-saria, eta gero iritzia eman. Bina ogerleko da nire arazoak4 balio duena. Batak eta besteak diru hori eman ziotenean, bi gizonek itaundu5 zioten: –Nori jo dio, bada, kukuak? –Hiri ez; hiri ere ez, neuri baino. –Huraxe izan zen legegizonaren iritzia. R. M. Azkue Euskal Herriaren jakintza (moldatua)

● ●

●

2. Auke ●

●

bata bestea bezain pozik zalantza 3 maitasunez 4 egitekoak, zereginak 5 galdetu

a) b) c) ku a) b) c)

IKA

●

■ Zure ustez, zer motatako testua da irakurritakoa? Zergatik uste duzu hori?

EGILEA Resurreccion Maria Azkue

4. Eran

Hizkuntzalari eta euskaltzale lekeitiarra, Euskaltzaindiaren sortzaileetariko bat eta haren lehenbiziko burua izan zen. Hizkuntzalari gisa hiztegi bat eta gramatika alorreko hainbat lan argitara eman zituen. Idazle baino areago, euskal herri literaturaren biltzaile izan zen; horixe egin zuen, esaterako Euskalerriaren Yakintza lanean. Hala ere, zenbait antzezlan eta ipuin ere sortu zituen.

●

● ●

■ Zein lan sortu zituen Azkuek? Aipatu baten bat.

Ze ti Ze E Ze ip

IKA

infor

30/4/09

10:53:09 133106 _ 0164-0177.ind

174 230

ipuin den eske

Irakurgaiaz gain, haren egileari (kasu honetan biltzaileari) buruzko oinarri-oinarrizko informazioa bil174 tzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den133106 _ 0164-0177.indd 174 galderatxoa Resurreccion Maria Azkueri nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta Erantzunak hobeto ezagutzeko. 1. • Dirua aldean izanez gero, ez omen dela dirurik urte osoan faltako. Lehen ariketan, ipuinari buruzko / • Kukuak nori jo zion. / • Ez. / • Bada, berak atera zuelako galdera orokorrak ageri dira, ulerauziaren etekina, diru-irabazia. kuntza-maila aztertzeko helburua 2. Kukuak jo: zorte ona izan / Kuku egon: ezkutatuta egon. dutenak. Galderei bakarka eta isil3. Erantzun librea. Oro har: Hasiera: Bi gizon mendira zihoazen eta pean zein ozenki eta guztien artean kukua entzun zuten. Mamia: Kukua zela eta ez zela, eztabaidan erantzun dakieke; irakaslearen hasi eta abokatuarenera jo zuten, auzia ebaztekotan. Amaiera: esku dago hori. Kobratu eta abokatuak esan zien kukuak berari jo ziola. Bigarren ariketan, kuku hitzarekin 4. • Bi lagunak eta abokatua. Pertsonaia tipoak hauek dira: inozoak osatutako zenbait esapide ageri (bi lagunak) eta argia (abokatua). / • Kukuak abestea. / •Erantzun dira, haien esanahiak aukeratzeko, librea. azken batean ipuinaren beraren 5. Erantzun librea.

133117 _ 0218-0233.indd

Z e b Ze B ab Ze be

5/6/09

12:55:00

12 1. Erantzun galderei. ●

● ●

●

Zer gertatzen da mendian kukua entzutean? Zer sinesmen dago horri buruz? Zertan zen bi lagunen arteko auzia? Ba al dago horrelako auziak abokatuarenean konpontzerik? Zergatik esan zuen abokatuak kukuak berari jo ziola?

2. Aukeratu esapide bakoitzaren esanahi egokia. ●

●

kukuak jo a) dirua irabazi b) ezustean gertatu c) zorte ona izan kuku egon a) ezkutatuta egon b) lotan egon c) aspertuta egon

IKASTEN IKASI. Aztertu ongi hasierako

ipuina, markatu non hasi eta non bukatzen den atal bakoitza eta osatu egituraren eskema. ●

Zer azaltzen da atal bakoitzean?

HASIERA

KORAPILOA

ipuina osorik. a) Gauero lamia bat jaisten zitzaion, tximiniatik, iruten ari zen emakume bati. b) Gizonak emakume-arropak jantzi zituen eta iruten jarri zen. c) Urin prox esaten zion, arto-irinez eta gurinez eginiko jakia eskatuz. d) Neure burua izena zuela erantzun zion gizonak. e) Behinola emakumeak senarrari esan zion lamiak arto-irin guztia jango ziela.

barruan kukua oinarri duen esapideak garrantzia handia baitu. Aurrerantzeko ariketetan, hasierako ipuina berriz ere irakurtzea eta haren egitura aztertzea proposatzen zaie ikasleei. Horrezaz gain, beste ipuin ezagun bateko ekintza nagusiak aurkezten zaizkie, ordenarik gabe, antolatu eta ipuina osorik idatz dezaten.

f) Lamiak gizon mozorrotuari urin prox eskatu zion. g) Gizonak gurina zartaginean jarri eta berobero zegoela lamiari bota zion aurpegira. h) Tximiniatik jaitsi eta susmoa hartu zion lamiak iruleari, eta izena galdetu zion. i) Minaren minez alde egin zuen lamiak eta ez zen gehiago itzuli. j) Beste lamiek min nork eman zion galdetzean, neure buruak erantzun zien.

Hasierako ipuina dela-eta, mintzatu ikasleekin Azkueren ipuin-bildumari buruz. Azkuek Euskal Herriko hainbat ipuin eta kontakizun zahar bildu zituen (baita esapideak, abestiak, jokoak eta abar ere) Euskal Herriaren Jakintza lanean. Herri-ipuin horiek euskalkiz emanda daude, kontatu zizkioten gizonemakumeengandik zuzenean hartuta. Modurik izanez gero, eskuratu liburua eta irakurri ipuinen bat ikasgelan (lamiaren eta irulearen ipuina, esaterako).

■ Osatu ipuina, asmatu pertsonaien elkarrizketak eta jarri izenburua. ■ Ezaguna egiten zitzaizun ipuina?

7. Asmatu bidaia luze bati ekin dioten bi lagunei buruzko ipuin bat eta idatzi koadernoan.

Gehiago jakiteko IPUINEN ZEREGINA

AMAIERA

4. Erantzun galderei. ●

● ●

Zein dira ipuineko pertsonaiak? Pertsona tiporik adierazten al dute? Zein? Zein da ipuineko ekintza nagusia? Egokia iruditzen al zaizu amaiera? Zergatik? Proposatu beste amaiera bat ipuinarentzat.

Edukien azalpena

Gizakiok oso ipuinzaleak izan gara beti. Hasiera-hasieratik ulertzen ez genituen gauzei azalpena emateko eta jokabide zein joera zuzenak modu gustagarrian irakasteko erabili ditugu ipuinak.

Ipuina Prosaz idatzitako kontakizun laburra da ipuina, pertsonaia batzuei jazotako gertakizunak kontatzen dituena.

Haurtxoei kontatzen zaizkien ipuinak, esaterako, entretenigarri bezain hezteko onak izaten dira.

■ Aztertu haurrentzako ipuin unibertsalen bat eta erantzun. Zein du helburua?

IKASTEN IKASI. Bildu ipuinei buruz duzun

informazio guztia fitxa batean.

175 30/4/09

10:53:09 133106 _ 0164-0177.indd

12. UNITATEA

6. Ordenatu ekintzak eta berridatzi koadernoan

175

30/4/09

6. 1. Gauero lamia bat jaisten zitzaion, tximiniatik, iruten ari zen emakume bati. 2. Urin prox esaten zion, arto-irinez eta gurinez eginiko jakia eskatuz. 3. Behinola emakumeak senarrari esan zion lamiak arto-irin guztia jango ziela. 4. Gizonak emakume-arropak jantzi zituen eta iruten jarri zen. 5. Tximiniatik jaitsi eta susmoa hartu zion lamiak iruleari, eta izena galdetu zion. 6. Neure burua izena zuela erantzun zion gizonak. 7. Lamiak gizon mozorrotuari urin prox eskatu zion. 8. Gizonak gurina zartaginean jarri eta bero-bero zegoela lamiari bota zion aurpegira. 9. Minaren minez alde egin zuen lamiak eta ez zen gehiago itzuli. 10. Beste lamiek min nork eman zion galdetzean, neure buruak erantzun zien.

10:53:09

Ipuinetako ekintzak modu labur eta trinkoan aurkezten dira, eta ordena kronologikoan azaltzen dira. Ipuinetako pertsonaiak, bestalde, pertsona tipoen adierazgarri izaten dira: zintzoa, gaiztoa, inozoa, argia… Egitura aldetik, ipuinek hiru atal izaten dituzte: hasiera, korapiloa eta amaiera. Hasieran, ipuina non eta noiz gertatu den azaltzen da, eta pertsonaiak eta ekintza nagusia aurkezten dira; korapiloan, ekintza horren ondorioak azaltzen dira; amaieran, berriz, arazoaren konponbidea azaltzen da.

7. Erantzun librea.

■ Erantzun librea.

175 133117 _ 0218-0233.indd

231

5/6/09

12:55:00

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Euskaldunek ez dute hitza jeten testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ● ● ●

Noiz ematen dute saioa? Nork eman du albistea lehenengo? Non dago Matxalen? Zer lan egiten du? Arriskutsua izan da bidaia? Zergatik?

GAI NAIZ EGITEKO

Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko.

–Tx jantzik

2. Irakurri testua.

Arao Amaitz

Zetaren bideak

–Ber rentzat

Antzina-antzina, K.a. ii. mendean, edozein bidaia abentura arriskutsua zenean, Zhang Qian txinatar jeneralak merkataritza-sare handienak zabaldu zituen Europaren eta Asiaren artean.

6. Erre

Sare haietatik, salgaiei eta gai baliotsuei ez ezik, jakintzari, ideiei, kulturei eta sinesmenei ere bidea urratu zitzaien. Horrek guztiak izugarrizko garrantzia eta eragina izan du Europako eta Asiako herrien eta zibilizazioen historian. Bide haietatik ibiltzera ausartzen ziren bidaiariek zenbait xede zituzten: merkataritza, abentura, eza. mendean, aurkikuntza arkeologikoak. Hala ere, milaka urtean ibilitako bide haiek ez zuten izenik, harik eta xix. mendean Ferdinand von Richthofen baroi eta geologoak Zetaren bideak izena jarri zien arte. Gaur egun, merkataritza-tratu gehienak etxetik mugitu gabe egin ditzakegu. Beraz, ez dago ia merkataririk bideotan; abenturazaleak dira bide horiek ibiltzen dituztenak.

● ●

● ● ● ● ●

Zer xede zituzten bide horietatik ibiltzen ziren bidaiariek? Salgaiez gain, zer besterik garraiatu da bide-sare horietatik? Hasieratik izan al du Zetaren bideak izen hori? Zer helburu dute gaur egun bide horietan barrena ibiltzen direnek? Zein testu mota da? a) azalpen-testua b) argudio-testua

● ●

b b

8. Eran ● ●

Z Ir

GAI N

c) deskribapen-testua

4. Prestatu erreportajea, puntu hauek kontuan hartuta. ● ● ●

Zetaren bideei buruzko lana prestatu behar duzu. Bilatu sare horien izenaren zergatia. Bildu Richthofen baroiari buruzko datuak eta asmatu elkarrizketa. ✔ Erabili argazkiak, mapak edota marrazkiak. ✔ Saiatu izenburu erakargarria asmatzen.

176

30/4/09

10:53:10 133106 _ 0164-0177.in

Erantzunak 1. • Egunero, arratsaldeko bostetan. /• Idoia izeneko esatariak. / • Txinan dago. Han dagoen berriemailea da. /• Bai. Jende gutxi zebilelako berak ibilitako bideetan (lapurtu ere egin diote). 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Merkataritza, abentura, ezaguera eta, azkenik, aurkikuntza arkeologikoak. / • Kultura, jakintza eta sinesmenak, besteak beste. / • Ez. XIX. mendeaz geroztik deritzo horrela. / • Abenturazaleak dira. / • Azalpen-testua 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

176 133117 _ 0218-0233.indd 232

A B

7. Lotu

3. Erantzun galderei.

Azkenik, mintzatu ikasleekin ikastunitate honetan landutako edu- 133106 _ 0164-0177.indd kiei eta ikasi dituzten gauzei buruz. Ikasketaren segimendua

Oña rengan kin egin ez zuen

27/7/09 14:07:43

12 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Azalpen-testuak bereizteko eta sortzeko. – Erreportaje laburrak idazteko. – Kausazko eta helburuzko perpausak bereizteko, eta beste modu batean, emateko. – Bait- menderagailuarekin osatutako aditzak zuzen idazteko. – Ipuinak nolako ezaugarriak dituen ezagututa, haren egitura zein den jakiteko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu egokian azaltzeko.

5. Irakurri testua. Araozko kantaria Oñatiko Araotz auzoan, kantuzale amorratua zen gizon bat bizi zen. Behin, bideari ekin zion erregearengana joateko, entzun baitzuen kantarientzat aukera handiak zirela han. Bidean beste bidaiari batekin egin zuen topo, eta bere asmoa kontatu zion. Bidaiaria oihal-saltzailea zen eta, oso zuhurra zenez, ez zuen aukera galdu nahi izan. –Txarto jantzita zoaz erregearen aurrean agertzeko –esan zion kantariari–. Soineko berri ederrez jantziko zaitut, han izango duzun irabaziaren erdia niri ematekotan. Araozko kantaria erregearen aurrera agertu zen jantzi berria soinean. Zekien guztia kantatu zuen. Amaitzean, erregeak saritzat berrehun makilakada emateko agindu zuen, ez zitzaiolako gustatu.

aia jeuen

zik, dea zia eta

iek zak ez eak

o ia

–Berrehun! –esan zuen kantariak–. Orduan ehun oihal-saltzailearentzat, nire irabaziaren erdia harentzat da-eta. Xabier Etxaniz Erle. Geure ipuinak (moldatua)

6. Erreparatu testuan nabarmendutako hitzei. ● ●

Adierazi kausa ala helburua adierazten duten. Berridatzi kausazko perpausak.

7. Lotu forma hauek. ● ●

bait + naiz bait + gara.

● ●

12. UNITATEA

bait + dira bait + litzateke

8. Erantzun galderei. ● ●

Zein da ipuinaren gaia? Irakaspenik al du ipuinak amaieran?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Hitz egin taldean reality showei buruz. ●

●

Egokiak iruditzen al zaizkizu arrakasta arin lortzeko saio horiek? Zu zeu joango zinateke horrelako batera? ✔ Hitz egin zure txanda denean. ✔ Ez egin barre inoren iritziei.

10. Idatzi iritzi-artikulua ikastetxeko aldizkarirako. ✔ Egin gaiaren aurkezpena eta eman guztion iritziak. ✔ Aprobetxatu ikasgelan esandakoa.

177 30/4/09

10:53:10 133106 _ 0164-0177.indd

177

30/4/09

10:53:11

6. • KAUSA: entzun baitzuen kantarientzat aukera handiak zirela han / oso zuhurra zenez,… / … berrehun makilakada emateko agindu zuen, ez zitzaiolako gustatu. / nire irabaziaren erdia harentzat daeta. HELBURUA: … bideari ekin zion erregearengana joateko / Txarto jantzita zoaz erregearen aurrean agertzeko. / • Erantzun librea. 7. Bainaiz, baikara, baitira, bailitzateke. 8. • Araozko kantari bati erregearen aurrean gertaturikoa. /• Ez, ez du irakaspenik. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

177 133117 _ 0218-0233.indd

233

5/6/09

12:55:01

Nitokrisen sandalia

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Informazio-testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Komunikazio-ekintza zertan den gogoan izatea eta komunikazioekintzan parte hartzen duten elementuak ezagutzea. • Txostenak idaztea. • Perpausen egitura aztertzea eta ordenaren berri izatea. • Prozedura-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Eleberriak zein ezaugarri dituen jakitea.

Edukiak • Nitokrisen sandalia testu narratiboa irakurtzea, ulertzea eta ulermenariketak egitea. • Dokumental eta elkarrizketa tankerako testua entzutea eta ulertzea, eta komunikazio-ekintzari buruz gogoeta egitea. Horrezaz gain, prozesuak ahoz azaltzea.

•

• Testu batetik abiatuta, txostenaren ezaugarriak aztertzea eta lantzea, eta, azkenik, txosten laburrak egitea.

•

• Perpauseko osagaiak berrikustea eta haien ordenak esanahian duen eragina lantzea. Horrezaz gain, ordena ez markatua, ordena markatua eta galdegaia zer diren aztertzea. • Siglen, laburduren eta ikurren idazkera zuzena lantzea. • Lixibari buruzko prozeduratestua aztertzea eta lantzea, eta antzeko prozeduratestua sortzea. • Genero narratiboa jorratzea, eta eleberriak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea.

178 A 133117 _ 0234-0249.indd 234

5/6/09 13:00:39

Unitatearen eskema 13. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Nitokrisen sandalia

Perpauseko osagaien ordena

Siglak, laburdurak eta ikurrak

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Prozedura-testua

Eleberria

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Komunikazio-ekintza

Idatzizko komunikazioa Txostena

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaia lantzea, Ahozko eta Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Ahozko komunikazioan komunikazio-ekintza landuko dugu. Kontzeptu guztiak argi gera daitezen, eman adibideak guztion artean ikasgelan.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

178 B 133117 _ 0234-0249.indd 235

5/6/09 13:00:39

Helburuak • Nitokrisen sandalia narrazioa irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

● ●

Iradokizun didaktikoak

●

Nitokrisen sandalia

Non kokatzen da irakurgaia? Zeri buruzkoa ote da? Uste duzu benetan gertatu dela? Zer dakizu ipuina kokatzen den tokiari eta garaiari buruz?

ONDO IRAKURTZEKO ●

Zaindu doinua eta ahoskera.

●

Saiatu zure irakurketa zirraragarria izan dadin.

giptora egindako bidaia batean, basamortuan geundela piramideen itzalpean, duela milaka eta milaka urte gertaturiko elezahar bat kontatu zidaten behin. Elezaharrak honela zioen: Behe Egiptoko herrixka batean, hogei urteko neska gazte bat bizi zen, jainkosa bat bezain ederra. Nitokris zuen izena. Nitokrisek bazekien irakurtzen, idazten eta zenbatzen, eta aitari laguntzen zion eskribau-lanetan. Aita zahartu eta lana uztean, haren ordez aritzeko asmoa zuen. Herriko eta inguruetako mutil guztiak Nitokrisekin ezkontzeko irrikan zeuden, baina neskak ezetza ematen zien guztiei, bihotz-bihotzez maiteko zuen gizonaren bila ari baitzen. Alkatearen seme harroputza ere neskarekin ezkondu nahian zebilen, baina neskak ez zuen batere gustuko eta, nahiz eta eztei haiek onuragarriak izan, gurasoek ez zuten ezkontzera behartu nahi. Behinola, arratsalde eguzkitsu batean, Nilo ibaian igeri egitera joan zen Nitokris. Sandaliak kendu, arropak erantzi eta ur epelean murgildu zen apurka-apurka. Luzaroan egon zen igerian; baina, ertzerantz zihoala, alkatearen semea agertu zitzaion, arkua eta geziak aldean zituela, irteten lagunduko ziola esanez. –Zoaz hemendik –esan zion neskak. –Ezta pentsatu ere! Zurekin hitz egin nahi dut, egunen batean zure senarra izango naiz-eta.

Irakurri irakurgaiaren izenburua, aztertu are hobeto irudiak guztion artean eta saiatu igartzen irakurgaia zeri buruzkoa den. Erreparatu haren itxurari, hots, ageri diren izenburu eta azpitituluei eta, irakurri ostean, saiatu igartzen zer-nolako informazioa ageri den haien azpian. Nahi izanez gero, eskatu ikasleei beren iritzien edo teorien berri biltzeko idatziz, ipuina irakurri ostean, hipotesiak eta kontakizuneko gertakariak alderatzeko. Irakurketaren atari gisako ariketa hau ahoz egitekoa da. Kontuan izan, beraz, ikasleek hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta jarrera egokiak dituztela ikaskideen iritziak direla eta. Jendaurrean hitz egiteko eragozpenak dituzten neska-mutilak izanez gero ikasgelan, bereziki animatu parte hartzera. Azkenik, ziurtatu ikasleek lexiko zuzena eta esapide jatorrak erabiltzen dituztela beren ahozko jardunean.

I nik.

178 133106 _ 0178-0191.indd 178

30/4/09 10:55:02 133106 _ 0178-019

Informazio gehiago Ipuin tradizionalen jatorria Herri-ipuin eta kondaira zaharrak belaunaldiz belaunaldi ahoz transmititu diren kontakizunak dira, herriaren folklorearen agerpenak. Grimm anaiak, beren herrialdeko ipuin tradizionalak batzen hasi zirenean, ohartu ziren Europako ipuinen eta beste kontinenteetako ipuinen artean antzekotasun ugari zeudela. Ikertu ondoren, herri-ipuin guztiek jatorri bera zutela ondorioztatu zuten. Ondorengo zenbait ikerlarik, azaldu zuten jatorri bera izan ez, baina bidaiariei esker hedatu zirela eta aldatuz joan zirela. Gaur egun, adituak ez dira ados jartzen, baina badirudi guztiek onartzen dutela herri guztietako gizakiok antzeko kezkak ditugula.

178 133117 _ 0234-0249.indd 236

– N koralde A – M H ezko bate pereta nera – Egip tiek zu h A hoa Zer agin rriko ratz na. eta hala kale zuel zen jant N zeha bate urdi irud ge-a N erak eta du sand bera fara – bat sein

5/6/09 13:00:40

amikon-

bizi bazion tze-

zeko z-bieme skak zan,

tera lean aina, eta

tean

–Inoiz ere ez! Ez naiz zurekin inoiz ezkonduko! Nitokrisek, sandalien bila zihoala, hegaldi-hotsa aditu zuen. Belatz bat zerutik lurrera jaitsi zen bizkor-bizkor, eta neskaren sandalia bat hartu zuen erpeetan. Ondoren, zerura igo zen berriro, gora, eguzki aldera. Alkatearen semeak arkuan gezi bat sartu eta belatzarenganantz zuzendu zuen. –Ez hil! Horus jainkoaren animalia sakratua da belatza, faraoiaren babeslea. Ezin du inork hil. Mutila guztiz lotsaturik aldendu zen Nilo ibaiaren ertzetik. Handik oso urrun, faraoiaren jauregiko lorategian, ministroen kontseilua egiten ari ziren. Erregea ezkongabe zegoen oraindik, eta ministro guztiak oso kezkaturik zeuden. Legearen arabera, erreginaren batekin agindu behar zuen, baina faraoiak ez zuen artean gustuko emaztegairik aurkitu. Ordurako, asper-asper eginda zegoen ministroei beti gauza bera entzuteaz. Baina, halako batean, belatz bat hurbildu eta zerbait utzi zuen haren belaunetan. Sandalia bat zen, erregeak bizitza osoan ikusitako politena, gainera. Aztoraturik, soldaduen buruari deitu eta hauxe esan zion: –Bidal itzazu zure gizonak Goi eta Behe Egiptoko hiri eta herri guztietara. Neska guztiek sandalia hau jantz dezatela. Aurki ezazu honen jabea! Alkatearen semea Nitokrisen etxerantz zihoan faraoiaren soldaduak ikusi zituenean. Zer gertatzen zen galdetu, eta faraoiaren aginduen berri eman zioten soldaduek. Herriko azken etxea baino ez omen zitzaien geratzen bisitatzeko, kalearen bukaeran zegoena. Mutilak Nitokrisen sandalia ezagutu zuen eta soldaduak aldentzen saiatu zen; baina, halako batean, etxeko atea ireki eta neska kalera irten zen, loto-lore sorta bat eskuetan zuela. Soldaduen burua txunditurik geratu zen neska lirain hura ikustean, eta sandalia jantzi ziotenean, jabea zela ohartu ziren. Nitokrisek jauregiko lorategi lorez beteak zeharkatu zituen eta areto ikaragarri handi batera heldu zen. Lurra loto itxurako azuleju urdinez apainduta zuen, eta hormetan ehizairudiak zeuden margoturik. Hantxe, bere errege-aulkian eserita, Egiptoko faraoia zegoen. Neska belaunikatu egin zen, errespetua erakutsi nahian. Faraoiak, errege-intsignia eta guzti, eskutik hartu eta altxatzen lagundu zion. Neskaren edertasunaz miretsirik, sandalia jantzi zion. Nitokris zuen jainkoek berarentzat aukeratutako emaztea. Neska ere faraoiarekin maitemindu zen berehala. –Egiptoko erregina izango zara. Piramide bat eraikiko dut zuretzat, gure maitasunaren seinale, eta zure izena ez da inoiz galduko. Ipuin hari halako kutsu ezaguna hartu nion nik. Zer iruditzen zaizu zuri? Egiptoko kondaira zaharra (moldatua)

13. UNITATEA Irakurgaia Nitokrisen sandalia ipuina Egiptoko kondaira zahar batean oinarrituta dago. Ipuin horrek antz ikarragarria du Mari Errauskinerekin, baina askoz zaharragoa dela dirudi. Kontatu ikasleei Informazio gehiago atalean bilduriko informazioa eta, ipuina irakurri ondoren, egin eztabaidatxo bat haiekin gaiari buruz. Irakurketarekin hasteko, beti bezala, eskatu neska-mutilei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina oraingoan ozenki eta bananbanan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa arina eta bizia dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin ipuinari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu ipuina zer iruditu zaien. Era berean, irakurgaian ageri den azken galderari erantzunez, mintzatu ikasleekin Nitokrisen eta Mari Errauskineren ipuinen arteko antzekotasunez.

179 30/4/09 10:55:02 133106 _ 0178-0191.indd 179

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Testuan antzinako Egiptorekin zerikusia duten zenbait hitz ageri dira; hala nola, eskribau, Horus, faraoi, piramide… Esan ikasleei lehenik ahoz azaltzeko zer diren. Ez da beharrezkoa hitzen esanahia zehatz-mehatz azaltzea, lexiko-atalean, hirugarren ariketan, eman beharko baitituzte definizio horiek entziklopediaren laguntzaz. Gainerakoan, neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta landu haien esanahiak eta erabilerak: jainkosa, eztei, onuragarri, erantzi, erpe, agindu, loto-lore, lirain.

30/4/09 10:55:03

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

Ohartarazi herri-ipuinak eta kondairak herrien sinismenen eta kulturaren isla direla, herriek munduaz duten ikuspegiaren ondorio direla eta haiei erreparatuta asko jakin dezakegula herrien ohiturei eta historiari buruz.

179 133117 _ 0234-0249.indd 237

5/6/09 13:00:40

Irakurgaiaren lanketa

Ort

Helburuak

Ulermena

Lexikoa

• Irakurgaiko oinarrizko informazioa ulertzea.

1. Erantzun galderei.

4. Adierazi zein irudiri dagozkion hitzak eta egin

●

• Kontakizunaren gertakarien segida eta egitura aztertzea.

● ●

• Irakurgaiko lexikoa eta esapideak ulertzea.

●

Nor da elezaharreko protagonista? Zer dakizu berari buruz? Zer zen belatza antzinako egiptoarrentzat? Zer nahi zuen alkatearen semeak? Zer egin zuen hori lortzearren? Zergatik zeuden kezkaturik faraoiaren ministroak? Nola lortu zuen faraoiak ministroek nahi zutena?

Eskemak egitea Eskemak ideia nagusiak biltzeko bide apartak dira, lehen begi-bistan ikusi eta haietaz gogoratzeko estrategia ezin hobea.

aldean

●

gainean

●

aldamenean

Egitura 2. Adierazi zein den gertakarien ordena zuzena. 5. Bilatu entziklopedian eta azaldu hitzon adiera. ● ●

eskribau faraoi

● ●

Horus piramide

● ●

antonimoak. aztoratu ● apaindu ● lekutu ● altxatu ●

●

aldendu ● eraiki ● atondu ● asaldatu ●

● ● ● ●

■ Irakurgaian, ezkontza hitzaren sinonimo

3. SIG

Zure ekarpena 7. Konparatu ipuinak eta bildu idatziz. ●

IKASTEN IKASI. Osatu kontakizunaren

eskema, atal bakoitzeko gertakari nagusiekin.

HASIERA KORAPILOA AMAIERA

●

Zein ipuin klasiko ezagunen antza du Nitokrisenak? Zertan dira antzekoak? Zertan dira desberdinak?

■ Konparatu pertsonaiak, ikusi nork betetzen duen rol edo egiteko bakoitza bi ipuinetan, konparatu ekintzak…

180

■

30/4/09 10:55:09 133106 _ 0178-0191.ind

Erantzunak 1. • Nitokris izeneko neska. Nitokris oso neska polita eta argia zela. /• Horus jainkoaren animalia sakratua. /• Nitokrisekin ezkondu nahi zuen. Nitokrisen sandalia ezagututa, soldaduei ziria sartzekotan zegoen. /• Faraoiak ezkongabe jarraitzen zuelako eta ez zuelako gustuko emaztegairik aurkitzen. /• Belatzak utzitako sandaliarekin txunditurik, jabea bila zezatela agindu zien bere soldaduei, eta Nitokrisekin maitemindu zen. / ■ Erantzun librea. 2. 1. Nitokris Nilon igerian. 2. Belatzak sandalia lapurtu. 3. Faraoiak sandalia lortu. 4. Nitokris loto-loreak eskuan. 3. Erantzun librea. 4. Gainean, aldean, aldamenean. 5. Erantzun librea. Hiztegiaren laguntzaz egitekoa. 6. Aztoratu, asaldatu, lasaitu / aldendu, lekutu, hurbildu / apaindu, atondu, itsustu / eraiki, altxatu, eraitsi. / ■ Eztei. 7. Erantzun librea.

180 133117 _ 0234-0249.indd 238

G S P Ig L E H

■

bat dago, zein?

■ Idatzi kontakizunaren laburpena.

■

2. SIG

6. Lotu sinonimoak koadernoan eta eman

180 Lexikoa lantzeko atalean, sinonimoak eta esapideak landu ez 133106 _ 0178-0191.indd ezik, kontakizuneko gaiarekin lotura duten hitz berezi batzuk landuko dituzte.

Ikasten ikasteko gaitasuna

●

izaten dira? Hori benetan gertatu ote zen?

Ulermena atalean testuari buruzko hainbat galdera ageri dira, ikasleek erantzuteko.

Azkenik, Zure ekarpena atalean, irakurri berri duten ipuina beste batekin konparatuko dute.

esaldiak horiek erabilita.

■ Elezaharrak benetan gertatutako istorioak

Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da.

Egitura atalean, kontakizunaren beraren egitura aztertuko dute ikasleek, eta haren berri bilduko dute proposaturiko eskeman. Horrezaz gain, gertakarien segida zuzena zein den adierazi eta ipuinaren laburpena ere idatziko dute.

1. LAB

5/6/09 13:00:41

13. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. LABURDURAK. Esan zein irudiri dagokion neurri-unitate bakoitza eta egin esaldiak. kilometroa

gradua

hektarea

zentimetroa

kilogramoa

segundoa

ordua

orduko kilometroa

miligramoa

• Siglen, laburduren eta ikurren idazkera zuzena lantzea.

litroa

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan, sigla, laburdura eta ikurren idazkera zuzena berrikusiko dugu.

ra.

Lehenik eta behin, gogoratu zertan den sigla, laburdura eta ikurren arteko aldea. Siglak zenbait hitzez osatutako izendapenen laburtzapen gisa erabiltzen dira, eta hitz horien hasierako letrez osatzen dira normalean; gainera, letra larriz idazten dira. Siglak, herrialdeen, elkarteen eta erakundeen izenak emateko erabiltzen dira askotan. Laburdurak, berriz, hitzen edo esapideen letrak kenduz osatzen dira, eta hitz zein esapide horiek azkarrago idazteko nahiz leku gutxiago hartzeko erabiltzen dira. Laburdurak letra xehez idazten dira, amaieran puntua dutela. Ikurrak, azkenik, bereziki zientzian erabiltzen diren letrak, letra multzoak edo zeinu grafikoak dira, kontzeptu, unitate, magnitude eta abarren adierazgarri. Laburdurak bezalaxe, ikurrak letra xehez idazten dira, baina punturik gabe.

■ Idatzi neurri horien laburdurak.

2. SIGLAK. Berridatzi esaldiak koadernoan, siglei deklinabide-marka egokia jarriz. ● ● ● ● ● ● ●

Gero HABE.... pasatu behar dut informazioa hartzera. Santanderretik Donostiara 200 km.... daude. Perurena gazteak aise altxatzen ditu 326 kg.... harriak. Igogailu batzuek 2 m/s.... abiadura har dezakete. LMH.... gainditu behar da DBH.... pasatu ahal izateko. EHU.... abian jarri nahi du euskara unibertsitatean sustatzeko plan berria. HENA.... iritziz, hizkuntza minoritarioen eskubideak bermatu behar dira.

■ Azaldu. Zein da sigla horien esanahia?

3. SIGLAK ETA LABURDURAK. Lotu koadernoan laburdurak eta siglak dagozkien esanahiekin. etab. HEO ● naf. ● abe. ● zk. ● MME ● ZIU ● K.o. ●

●

● ● ● ● ● ● ●

Munduko Merkataritza Erakundea Kristo ondoren zenbakia Zainketa Intentsiboen Unitatea nafarrera Hizkuntza Eskola Ofiziala eta abar abendua

■ Bereizi. Goikoetatik zein dira siglak eta zein laburdurak? Zertan bereizten dira?

181 30/4/09 10:55:09 133106 _ 0178-0191.indd 181

Erantzunak 1. Litroa (l) / miligramoa (mg) / orduko kilometroa (km/h) / gradua (ºC) / hektarea (ha) / ordua (h) / zentimetroa (cm) / segundoa (s) / kilogramoa (kg) / kilometroa (km). 2. • Gero HABEtik pasatu behar dut… / • Santanderretik Donostiara 200 km daude. / • Perurena gazteak aise altxatzen ditu 326 kg-ko harriak. / • Igogailu batzuek 2 m/s-ko abidura har dezakete. / • LMH gainditu behar da DBHra pasatu ahal izateko. / • EHUk abian jarri nahi du… / • HENAren iritziz… 3. • etab.: eta abar / • HEO: Hizkuntza Eskola Ofiziala / • naf.: nafarrera / • abe.: abendua / • zk.: zenbakia / • MME: Munduko Merkataritza Erakundea / • ZIU: Zainketa Intentsiboen Unitatea / • K.o.: Kristo ondoren. / ■ Siglak: HEO, MME, ZIU / ■ Siglak: zenbait hitzez osatutako izendapenen laburtzapenak. Laburdurak: hitzak edo esapideak azkarrago idazteko nahiz leku gutxiago hartzeko laburtzen dira.

30/4/09 10:55:13

Egin ariketak banan-banan, eta saiatu siglak, laburdurak eta ikurrak ongi bereizten. Kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

181 133117 _ 0234-0249.indd 239

5/6/09 13:00:42

ahozko komunikazioa Helburuak • Ahozko komunikazko testua entzutea eta ulertzea.

Entzundakoaren ulermena

Laugarren ariketa egin aurretik, aztertu laukia guztion artean eta eman ikasleei komunikazioaren berri. Hots, komunikazioa, gerta dadin, ezinbestekoak dira laukian agertzen diren zazpi elementuak. Komunikazioa inguramendu jakin batean gertatzen da beti, toki edo egoera jakin batean (eskolan, kalean, etxean, lagunekin, ezezagunekin…). Komunikazioan beti mezu bat ematen da aditzera. Mezu hori igorle batek bidaltzen du bide jakin batetik, eta hartzaileak hartzen du. Elkar ulertzeko, igorleak eta hartzaileak biek ulertzen duten kodea erabiliko dute eta erreferentea edo mezuaren gaia biek ezagutuko dute.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Mintzatu ikasleekin gizakion artehondareari buruz, Euskal Herrian zein munduan dauden ondasun historikoei buruz eta sustatu haienganako jakin mina. Bide batez proposatu egungo zazpi mirariei buruzko informazioa bilatzea.

1. Irak

2. Erantzun galderei. ● ● ●

Zer dira munduko zazpi mirariak? Noiz aipatu zituzten? Haietako zenbat ikus daitezke gaur egun? Zein da piramide handiena? Nolakoa zen?

U Tx di Au

3. Kopiatu laukia eta kokatu. Non daude edo zeuden? ●

Iradokizun didaktikoak

● ●

Gizeko piramideak Zeusen estatua Alexandriako itsasargia

● ●

Babiloniako lorategi esekiak Artemisaren tenplua

● ●

Mausoloren hilobia Rodasko kolosoa

●

EGIPTO

IRAK

GREZIA

TURKIA

●

Komunikazio-ekintza 4.

●

IKASTEN IKASI. Aztertu eskema eta kokatu izenak definizioen aurrean, adibidean bezala.

●

Inguramendua igorlea ➩ mezua ➩ bidea ➩ mezua ➩ hartzailea

●

➩

Honakoan aurkeztuko dugun ahozko komunikazioko testua apur bat berezia da, bi zati edo pasarte baititu. Hasieran telebistako dokumental baten tankerakoa da, eta bertan munduko zazpi mirariei buruzko informazioa ematen zaie ikasleei. Dokumentala eten, eta ama-semeen arteko elkarrizketa hasiko da ondoren. Izan ere, testua oinarritzat hartuta, komunikazio-ekintza azaletik aztertzea da gure helburua, eta horrexegatik, bi komunikazio-egoera desberdin aurkeztu nahi izan ditugu, ikasleek lantzeko.

Txost

1. Entzun Munduko zazpi mirariak testua adi-adi.

• Komunikazio-ekintzari buruz hausnartzea. • Prozesuak azaltzea.

Ida

komunikazioa

●

kodea

●

erreferentea

Txost ● ● ● ● ● ● ●

Inguramendua: komunikazio-ekintza non edo noiz gertatzen den. .....................: mezua bidaltzen duena. .....................: mezua hartzen duena. .....................: esaten den zera. .....................: mezua nola edo zeren bidez hedatzen den. .....................: mezua bidaltzeko zeinuak edo hizkuntza. .....................: mezuaren gaia, mezua zeri buruzkoa den.

● ●

Zenbat komunikazio-egoera ageri dira entzundako testuan? Kasu bakoitzean, nor da igorlea, eta nor, hartzailea? Zein da bidea? Zein da kodea? Zein erreferentea?

Prozesuak azaltzea 6. Asmatu elkarrizketa edo mezua, ondoko laukiko baldintzak aintzat hartuta.

A Z

3. Egin

5. Erantzun. ●

IKA ●

Inguramendua: lagunartea Bidea: airea (ahozkoa) Erreferentea: zure gustuko sukaldaritza-errezeta prestatzeko prozesua

●

Txost

4. Auk

✔ ✔ A ✔

igorlea: zu zeu Kodea: euskara Hartzailea: zure ikaskidea

182 133106 _ 0178-0191.indd 182

30/4/09 10:55:14 133106 _ 0178-0191.ind

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Gizakiak antzinatean sorturiko monumenturik ederrenak. Estreinakoz, K.a. II. mendean aipatu zituen Antipatro Sidongoak. / • Gizeko hiru piramideak. /• Keops izenekoa. 146 m garai zen, harrizko bloke handiz egina eta kareharri landuzko blokez estalia. 3. EGIPTO: Gizeko piramideak, Alexandriako itsasargia. IRAK: Babiloniako lorategi esekiak. GREZIA: Zeusen estatua, Rodasko kolosoa. TURKIA: Mausoloren hilobia, Artemisaren tenplua. 4. Goitik beherako ordenan: inguramendua, igorlea, hartzailea, mezua, bidea, kodea, erreferentea. 5. • Bi komunikazio-egoera ageri dira. / • Dokumentala: igorlea, kontalaria; hartzailea, ikus-entzulea. Elkarrizketa: ama-semeak. / • Bidea: Dokumentala: telebista; Elkarrizketa: airea. / Kodea bietan euskara. / Erreferentea: D: munduko zazpi mirariak; E: Afaltzera joateko deia. 6. Erantzun librea.

182 133117 _ 0234-0249.indd 240

Z Z

5/6/09 13:00:42

13. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Txostena

Helburuak

1. Irakurri txostena eta erantzun.

• Txostenaren ezaugarriak eta atalak aztertzea eta haien berri biltzea.

arkeOlOgIa lantegIkO lanarI buruzkO txOStena

• Txostenak egitea.

Urtean behin, Iruña/Veleiako arkeologia-lantegietan aritzen dira 6. mailako ikasleak egun batez. Txosten honetan aurtengo bisitan egindako lanak eta hurrengo ikasturterako gomendioak biltzen dira. Aurten lan hauek egin dira: ● Erromatarren bizimoduari buruzko dokumentala ikusi eta egungo bizimoduarekin konparatzeko eztabaida egin. ● Gidari baten laguntzaz, hondakinak ikusi eta haren azalpenak entzun. ● Erromatar mosaikoa egin, teselak egiteko teknikei eta lehengaiei buruzko azalpenak entzun eta irudi erabilienak aztertu ondoren. Datorren urteari begira, gomendio hauek kontuan hartzea proposatu da: ● Lana pilatu egiten denez, egun bateko bisita egin beharrean bikoa egitea. ● Interesa duten ikasleei Euskal Herriko zein kanpoko beste arkeologia- edo historia- lantegiei buruzko informazioa eskaintzea. ● ● ●

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua, eta erantzun azpiko galderei. Jarraian, aztertu ongi alde batean ageri den eskema, txostenen egituraren berri biltzen duena, eta osatu; hots, azaldu bertan zer ordenatan ageri den txostenean atal bakoitza. Ordenaren berri eman ez ezik, markatu atal bakoitza non hasi eta non bukatzen den.

Zeri buruzkoa da txostena? Jarri izenburua. Zertarako da txostena? Nolako informazioa ageri da bertan?

Txostena prestatzea 2.

IKASTEN IKASI. Kopiatu alboko eskema eta osatu koadernoan. ●

Aztertu goiko txostena eta osatu eskema, atalokin. Zer azaltzen da atal bakoitzean? ● Azalpena ● Gomendioak eta iruzkinak ● Izenburua ● Jardunbidea

3. Egin zerrenda. Zer-nolako datuak agertuko lirateke txosten hauetan? ●

Udalekuei buruzko txostena.

●

Ikastetxeko jolastokiaren konponketari buruzko txostena.

Amaitzeko, egin txosten bakoitzean agertuko liratekeen datuen zerrenda. Ariketa hori ahoz eta guztion artean egin daiteke, nahi izanez gero. Hori egitekotan, ikasleek erantzun gehiago lortuko dituzte, azken ariketan eskatzen zaien txostena osatzeko.

TXOSTENA 1.- ............... 2.- ............... 3.- ............... 4.- ...............

Ikasten ikasteko gaitasuna

Txostena idaztea

Datuak eskemetan biltzea

4. Aukeratu goiko gaietako bat eta idatzi txostena.

Eskemak eta fitxak informazioa antolatzeko bi bide dira, ikasteko orduan oso erabilgarriak bi-biak.

✔ Egin gidoi bat, jardunbidea biltzeko asmoz. ✔ Azaldu ideiak argi eta garbi eta modu labur eta zehatzean. ✔ Erantsi iradokizunak eta gomendioak bukaeran.

183 30/4/09 10:55:14 133106 _ 0178-0191.indd 183

Erantzunak 1. • Adibidez: Iruña/Veleiara egindako bisitari buruzko txostena. / • Bisitan egindako lanak zertan izan diren azaltzeko eta hurrengo ikasturterako gomendioak biltzeko. / • Arkeologia-lantegietan egindako ekintzei buruzko informazioa (dokumentala ikusi, hondakinak ikusi, teselak egin) eta hurrengo urtean egin daitezkeenei buruzko gomendioak (bisita luzeagoa izatea, ikasleei informazioa eskaintzea).

30/4/09 10:55:15

Zerrendak Zerrendak oso erabilgarriak dira, batez ere testu bat idazten hasi aurretik ideiak biltzeko bertan. Ideiak burura datozen ahala idatzi eta, ondoren, garrantziaren edota hurrenkera logikoaren arabera ordenatzen dira, testuko paragrafoetan banatzeko.

2. 1. Izenburua. 2. Azalpena. 3. Jardunbidea. 4. Gomendioak eta iruzkinak. Gainerakoan, erantzun librea. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

183 133117 _ 0234-0249.indd 241

5/6/09 13:00:43

gramatika Helburuak • Perpausaren osagaiak berrikustea. • Perpausen osagaiak ordena batean zein bestean jartzeak esanahian eragiten dituen aldaketak aztertzea. • Ordena ez-markatua aztertzea eta lantzea. • Ordena markatua eta galdegaia zer diren aztertzea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak Perpaus motak, bakunak eta elkartuak, landu ostean, perpausaren osagaien ordena izango dugu aztergai unitate honetan. Ikasleek ongi ezagutzen dituzte, honezkero, perpausaren osagaiak eta haien funtzionamendua. Oraingoan, alabaina, osagaien ordenari buruz mintzatuko gara eta zenbait kontzeptu berri aipatuko ditugu, hala nola, galdegaiaren kontzeptua. Ohi denez, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da.

3. Irak

perp

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

Moda, aspaldiko kontua Zein da aurtengo moda? Zein kolore? Zein itxura? Zein janzkera? Bitxia badirudi ere, moda ez da gaur eguneko kontua. XVI eta XVII mendeetan ere bazen euskal moda antzeko bat. Duela 400 urte, Euskal Herriko emakumezkoek burua dotore estalita eramaten zuten. Orduko kapela bakan batzuk gorde dira soilik, eta zenbait museotan daude ikusgai. Hala ere, Francisco Mendieta margolariari esker daukagu batik bat garai hartako kapela eta jantzien berri. Gainera, orduko zenbait idazlek ere aipatzen dituzte moda kontuak beren idatzietan.

●

Batzuen iritziz, itsusiak eta barregarriak ziren oihalez egindako txano haiek. Elizak, bestalde, lizuntzat jo zituen eta Gaztelako estilo apalagoa ezarri nahi izan zuen emakumeen artean. Baina, proposamen horrek ez omen zuen arrakasta handirik izan.

●

Ez pentsa oihalezko kapelak merkeak zirenik. Are gehiago, gizarte klaseen arteko bereizketa egiteko ere balio zuten. Zenbat eta kapela garaiagoa, orduan eta aberatsagoa jabea.

●

Zenbat perpaus ageri dira testuan? ● Aztertu perpausak eta ikusi non ageri den aditza bertan. ● Galde-perpausetan eta adierazpen-perpausetan, leku berean ageri al da aditza? ● Perpaus gehientsuenetan, normalean, non ageri da aditza, aurrean, erdian ala amaieran? ●

Z g N b N p m N p a N p a

■ ■

4. Egin

2. Ordenatu perpaus hauetako osagaiak eta berridatzi perpausak

dag

zure koadernoan.

●

biok / eta / janzten / nebak / babesteko / txanoa / dugu / eguzkitik. ● gelako / dituzte / opilak / gailetak / eta / zure / ekarri / neskek. ● dabil / berria / berezi / erregai / batekin / auto / amaren. ● txakurra / da / egunero / amonaren / segika / katuari / aitonaren / ibiltzen. ● batek / gurpilak / dizkigu / ume / zulatu / auzoko / bihurri / bizikletaren. ● bizi / etxe / eta / beldurgarri / familia / hori / ilun / hartan / hori / da. ●

● ●

●

■ Azpimarratu idatzi dituzun perpausetako subjektuak eta aditzak.

Lehen ariketan, testuko perpaus kopurua zenbatzea eta perpaus 184 horietan aditza non dagoen aztertzea proposatzen zaie ikasleei. Ha-133106 _ 0178-0191.indd 184 sierako ariketa hau egiteko unea oso aproposa da unitate honetan Erantzunak landuko den kontzeptua aurkezteko, hots, eranskineko Gramatika 1. • 16. / • Aditza amaieran agertzen da gehienetan. / • Ez da leku Ikasten laguntzeko atalean ageri berean agertzen. / • Amaieran. den teoria aztertzeko. 2. • Nebak eta biok txanoa janzten dugu eguzkitik babesteko. / • Zure gelako neskek gailetak eta opilak ekarri dituzte. / • Amaren auto Egin ariketa guztiak, banan-banan, berria erregai berezi batekin dabil. / • Amonaren txakurra aitonaeta ziurtatu ikasleek kontzeptu ren katuari segika ibiltzen da egunero. / • Auzoko ume bihurri berria ongi ulertu dutela. batek bizikletaren gurpilak zulatu dizkigu. / • Familia hori etxe ilun eta beldurgarri hartan bizi da.

L N G D g E n L d m P d id

30/4/09 10:55:16 133106 _ 0178-0191.ind

3. • Perretxikoak ekarri dizkio ikaskide batek saski batean gaur goizean menditik andereñoari. / • Saski batean ekarri dizkio ikaskide batek perretxikoak gaur goizean menditik andereñoari. / • Andereñoari ekarri dizkio ikaskide batek perretxikoak saski batean gaur

184 133117 _ 0234-0249.indd 242

N ba Ik s a

5/6/09 13:00:43

13 3. Irakurri informazioa eta erantzun galderei, perpaus osoak erabiliz, adibidean bezala.

hartuz. ●

Ikaskide batek perretxikoak saski batean ekarri dizkio gaur goizean menditik andereñoari.

●

● ●

●

Nork ekarri dizkio perretxikoak saski batean gaur goizean menditik andereñoari? Ikaskide batek ekarri dizkio perretxikoak saski batean gaur goizean menditik andereñoari. Zer ekarri dio ikaskide batek saski batean gaur goizean menditik andereñoari? Non ekarri dizkio perretxikoak ikaskide batek gaur goizean menditik andereñoari? Nori ekarri dizkio ikaskide batek perretxikoak saski batean gaur goizean menditik? Noiz ekarri dizkio ikaskide batek perretxikoak saski batean menditik andereñoari? Nondik ekarri dizkio ikaskide batek perretxikoak saski batean gaur goizean andereñoari?

■ Zein perpausek du ordena ez-markatua? ■ Zein dira galdegaiak emandako erantzunetan? Azpimarratu.

4. Egin galderak adibidean bezala, galdegaiari dagokion galdetzailea erabiliz. ●

● ●

●

Larunbatean mendira joango gara. Nora joango zatere larunbatean? Guri bizkotzoak gustatzen zaizkigu. Datorren astean elkartuko gara pilotan ibiltzeko. Euria zegoelako hartu nuen euritakoa. Liburutegira itzuli dute joan den astean mailegaturiko liburua. Postontzian sartu ditugu lagunei idatzitako gutunak.

13. UNITATEA

5. Berridatzi perpausa osorik, aukera egokiena

●

… kalean txakur galdu bat aurkitu zenuen. a) zeuk b) zuk

Edukien azalpena

Zapatak kendu eta … utzi genituen, baina orain ez daude. a) hortxe b) hor

Perpauseko osagaien ordena Perpauseko osagaiak ezin ditugu guk nahi dugun ordenan jarri, gramatika aldetik zuzenak ez diren perpausak sortzeko arriskua baitago horrela: dugu bat mendian harrigarria ikusi gizon.

… telefonoz esan zidaten; ez ziren aurrez aurre esaten ausartu. a) horixe b) hori Atzo arratsaldean, zure eskolako lagunak egon ziren … . a) hementxe b) hemen

Hala ere, egia da perpausaren barruko ordena ez dela beti bera izaten: Ama kalera irten da gaur. Gaur ama irten da kalera. Kalera gaur irten da ama.

Aitorrek ez zuen konpondu; bizikleta … konpondu genuen. a) geuk b) guk Galdetu nionean, … erantzun zidan amak: "ezta pentsatu ere ez!". a) hauxe b) hau

6. Eman baiezko erantzunak ondoko galderei. ● ● ● ● ●

Ordena ez-markatua eta ordena markatua

Ba al dakizu kartetan jokatzen? Ba al datoz hondartzara gurekin? Zure gurasoek ba al daukate autorik? Ba al zabiltzate futbolean gurekin? Zer, ba al goaz kalera?

Euskaraz bada perpauseko osagaiak ordena batean jartzeko joera: lehenik subjektua, gero osagarriak eta, azkenik, aditza: Mikelek sagarra jan du. Ordena ez-markatua deritzo horri. Hala ere, perpauseko osagai jakin bat nabarmendu nahi badugu, aditzaren aurrean jartzen dugu, eta ordena ez-markatua apurtu: Sagarra Mikelek jan du.

■ Orain eman ezezko erantzunak.

7. Idatzi esaldiak osorik, aditza galdegai dela kontuan hartuta. ● ●

●

Kontuz ibili, bestela (jausi) … Begien aurrean neukan eta, bat-batean, (desagertu) … Nola du izena zure lehengusinak? (ahaztu) … beti. Sentitzen dut, baina ariketa (errepikatu behar) …, txarto dago eta. Asko kostatu zaigu, baina azkenean (lortu) …

Galdegaia Markatzeko asmoz aditzaren aurre-aurrean kokatzen dugun osagaiari deritzo galdegaia. Perpauseko edozein osagai izan daiteke galdegai.

Edorta (joan) … , inori ezer esan gabe, gainera. Irakasleak esan du eta ariketa hau (egin behar) …

185 30/4/09 10:55:16 133106 _ 0178-0191.indd 185

30/4/09 10:55:18

goizean menditik. / • Gaur goizean ekarri dizkio ikaskide batek perretxikoak saski batean menditik andereñoari. / • Menditik ekarri dizkio ikaskide batek perretxikoak saski batean gaur goizean andereñoari. / ■ Adibideko perpausak du ordena ez-markatua. 4. • Nori gustatzen zaizkio bizkotxoak? / • Noiz elkartuko gara pilotan ibiltzeko? / • Zergatik hartu zenuen euritakoa? / • Nora itzuli dute…? / • Non sartu dituzue lagunei idatzitako gutunak? 5. • Zuk / • hortxe / • hori / • hemen / • geuk / • hauxe. 6. • Bai, badakit. Ez dakit. / • Bai, banoa. Ez noa. / • Bai, badaukate. Ez daukate. /• Bai, banabil. Ez nabil. / • Bai bagoaz. Ez goaz. 7. • jausi egingo zara / • desagertu egin zen / • ahaztu egiten zait / • errepikatu egin behar duzu / • lortu egin dugu / • Edorta joan egin da / • egin egin behar dugula.

Izenordainak, erakusleak edo adberbioak galdegai direnean, forma indartuak erabiltzen dira: neu, zerorrek, hauxe, honentxe, berton... Aditza bera galdegai denean, bi eratara markatzen da. Trinkoa bada, aditz partizipioa jartzen zaio aurretik: Zaila da, baina jakin badaki. Perifrastikoa bada, egin aditza jartzen da laguntzailearen aurretik: Zaila da, baina ikasi egin du. Baieztapena galdegaia bada, baeransten zaio aditzari: Badator aita. Ezeztapena galdegaia bada, ez hitza bera da galdegaia: Ez dator aita.

185 133117 _ 0234-0249.indd 243

5/6/09 13:00:44

Testu

1. Adie

Helburuak

duz

a) a

• Prozedura-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

b) i

c) p

• Prozedura-testuetako informazioa eta egitura aztertzea.

■

• Prozedura-testua idaztea.

2. Bila

hitza

3. Azte

Iradokizun didaktikoak

age

Unitate honetan, emakumeek lixiba nola egiten zuten azaltzen duen prozedura-testua izango dute ikasleek aztergai. Beti bezala, beraz, lehenik eta behin, irakurri testua behin baino gehiagotan, neska-mutilek ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Hurrena, ekin ariketak egiteari. Testua aztertu ataleko ariketak irakurgaiari buruzkoak dira. Hasteko, testua zein motatakoa den eta horrelako testuek nolako ezaugarriak izaten dituzten azaltzeko eskatzen zaiei ikasleei. Ondoren, testu antolatzaileak bilatu eta koadernoan idatzi eta gero, lixiba nola egiten zen azaltzen duten irudiak aztertu eta haietan zer ageri den esango dute neska-mutilek. Amaitzeko, eskema osatuko dute, lixiba egiteko prozesu osoa azaltzeko asmoz. Orrialdearen hasieran ageri den testuari atxikiko ez zaizkiola ziurtatu nahi izanez gero, eskatu testua estaltzeko. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, prozedura-testu bat sortu beharko dute. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, prozedura-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Lehenik eta behin, beraz, elastikoak diseinatzeko behar diren gauzen zerrenda irakurri eta urratsak zenbaki bidez ordenatuko dituzte. Proposatu urratsak ordena egokian koadernoan kopiatzea eta, eskema hori aurrean izanda, elastikoak nola diseinatzen diren azaltzen duen prozedura-testua idaztea. Galdetu ikasleei norbaitek etxean proba egiteko asmorik ote duen,

zure

1.- leh

3.-......

5.-......

133106 _ 0178-0191.ind

Erantzunak 1. • Prozedura-testua. ■ Erantzun librea. 2. Lehenik eta behin, ondoren, gero, bukatzeko… 3. Arropa hustubidea duen terreinan jartzen, zuritzeko. / Errautsa botatzen, arropa gainean, zuritu dadin. / Arropa xaboiz garbitzen. / Latsarrian arropa urberritzen. / Arropa izara batez estaltzen, errautsa gainean bota aurretik. / Ur beroa errautsen gainera botatzen (behin baino gehiagotan egin beharrekoa). 4. 1.- Arropa xaboiz garbitu. / 2.- Arropa hustubidea duen terreinan jarri, zuritzeko / 3.- Arropa izara batez estali, errautsa gainean bota aurretik. / 4.- Errautsa bota arropa gainean, zuritu dadin. / 5.- Ur beroa errautsen gainera bota (behin baino gehiagotan). / 6.- Latsarrian arropa urberritu.

186 133117 _ 0234-0249.indd

244

IKA

18/6/09

10:26:35

13 Testua aztertzea

Testua sortzea

1. Adierazi eta azaldu. Nolako testua da irakurri

5. Irakurri zerrenda eta ordenatu urratsak.

duzuna?

eta eginez gero, eskatu emaitza ikasgelara ekar dezatela, gainerako ikaskideei erakusteko. Animatu ikasleak beren elastikoak diseinatzera, horrela prozeduratestuen erabilgarritasunaz ohartuko baitira.

A DISEINATU ZEURE GUSTUKO ELASTIKO

a) azalpen-testua

BeHar dituzun gauzak

b) iritzi-testua

a – Kotoizko elastiko zuri uko lapikoa – 5 litro ur sartzeko mod bat eta di han i ontz zko tiko – Plas bat ta pale zko zure – Bi eskukada gatz lodi – Poltsa bat tindu – Lokarria edo gomak – Artaziak

c) prozedura-testua ■ Zer-nolako ezaugarriak ditu testu mota horrek?

2. Bilatu testuan ordenaren berri ematen duten hitzak eta idatzi koadernoan.

3. Aztertu irudiak eta azaldu testuko zein pausu ageri den bertan.

●

zirimola-efektua

●

● ●

zeru-efektua

tximista-efektua

Jarri ura sutan eta, bitartean, lotu elastikoa lokarriarekin, nahi duzun efektua lortzeko. Gehitu tinduaren erdia eta nahasi ongi zurezko paletarekin. Atera elastikoa zurezko paletaren laguntzaz, utzi ura isurtzen eta jarri iturri azpian. Urberritu ur hotzez, ura garbia izan arte. Jarri ur beroa plastikozko ontzian eta bota gatza. Moztu lokarria artaziz eta eseki elastikoa. Sartu elastikoa ontzian eta utzi 20 minutu. Eragin noizean behin zurezko paletarekin.

6. Idatzi testua, elastikoak nola diseinatzen 4.

IKASTEN IKASI. Kopiatu eskema eta osatu

zure koadernoan, irudiak oinarri dituzula. LIXIBA NOLA EGIN

diren azalduz. ✔ idatzi sarrera eta amaiera. ✔ Kopiatu zerrenda eta azaldu urratsak garbi.

Zure ekarpena

1.- lehenik eta behin…

2.-..............................

3.-..............................

4.-..............................

●

5.-..............................

6.-..............................

●

7. Eztabaidatu ikasgelan. Nola moldatzen ote ziren lehen aurrerapen teknologikorik gabe? Zer egiten zuten? Ba al zuen abantailarik lehengo bizimoduak oraingoaren aldean?

187 30/4/09 10:55:36 133106 _ 0178-0191.indd 187

5. 1. Jarri ura sutan eta, bien bitartean, lotu elastikoa lokarriarekin, nahi duzun efektua lortzeko. / 2. Bota ur beroa plastikozko ontzian eta bota gatza. / 3. Gehitu tinduaren erdia eta nahasi ongi zurezko paletarekin. / 4. Sartu elastikoa ontzian eta utzi 20 minutu. Eragin noizean behin zurezko paletarekin. / 5. Atera elastikoa zurezko paletaren laguntzaz, utzi ura isurtzen eta jarri iturri azpian. Urberritu ur hotzez, ura garbia izan arte. / 6. Moztu lokarria artaziz eta eseki elastikoa. 6. Erantzun librea.

13. UNITATEA

30/4/09 10:55:38

Bukatzeko, egin ikasgelan Parte hartu atalean proposaturiko eztabaida txikia. Eskatu ikasleei beren erantzunak arrazoitzeko, eta ziurtatu hitz egiteko txandak errespetatzen dituztela eta begirunez jokatzen dutela besteen iritziak direla eta.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Garai batean bazeuden emakumeenak soilik ziren lanak; hala nola, lixiba egitea. Gaur egun, ordea, neska zein mutil, emakume zein gizon, guztiok etxeko lanak egiten laguntzea komeni dela aipatu ikasgelan. Mintzatu, halaber, duela gutxira arte gizonenak soilik izan diren eta gaur egun emakumeenak ere badiren lanbideei buruz, eta eman adibideak. Ikasten ikasteko gaitasuna Eskemak egitea Eskemak ideia nagusiak biltzeko bide apartak dira, lehen begi-bistan ikusi eta haietaz gogoratzeko estrategia ezin hobea.

7. Erantzun librea.

187 133117 _ 0234-0249.indd 245

5/6/09 13:00:45

literatura

1. Eran

N Z N Z Z

●

Helburuak

KROKODILOA OHE AZPIAN

• Genero narratiboaren ezaugarriak zertan diren jakitea.

J. J. bere bakardade izugarriari neurria hartzen ari zen une hartan. Ulertu zuen alferrik zela hartan setatzea. Baita arriskutsua ere. Ohartu zen gorabehera hura aurrez pentsatu ez bezalako itxura ari zela hartzen, modu labur batez esanda honelatsu adieraz zitekeena:

• Eleberriaren ezaugarriak aztertzea eta lantzea.

1. Ohepean krokodilo bat zuen. 2. Krokodilo hark zapatak jaten zituen. 3. Ez zen inongo zoologikotik ihes egina. 4. Krokodilo hura ikusezina zen besteentzat.

• Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

● ● ●

2. Azte

●

Joan aurretik, zapatila bat bota zuen ohepera.

●

Oraingoz, hobe krokodiloak goserik ez sentitzea. Mariasun Landa Krokodiloa ohe azpian (moldatua)

IKA

info

4. Irak

Tip nis Ar ta dit din oh ze du su reau art Ga ba ma ing

■ Zeri buruzkoa da irakurgaia? Ipuina dela esango zenuke? Ba al du hasierarik, korapilorik eta amaierarik?

EGILEA Mariasun Landa Errenterian jaioa, oso gaztetan hasi zen ipuinak idazten, ordutik baitzeukan idazle izateko grina. Idazteaz gain, irakasle dihardu Euskal Herriko Unibertsitatean.

Testuaren azpian hari buruzko galdera orokorrak azaltzen dira. Gal188 deren helburua, kasu honetan, ipuina eta eleberria bereiztea da. 133106 _ 0178-0191.indd

●

30 liburu baino gehiago eman ditu argitara, haur eta gazteei zuzenduak: Amona, zure Iholdi, Elefante txori bihotza, Galtzerdi suizida, Festa aldameneko gelan…

Lehenik eta behin, irakurri Mariasun Landaren Krokodiloa ohe azpian eleberriko pasartea eta erantzun beheko galderei.

188

Z Z s

■

■ Zein sari entzutetsu jaso zuen Krokodiloa ohe azpian narrazioak?

30/4/09 10:55:41 133106 _ 0178-0191.ind

Erantzunak 1. • J. J. / • Krokodilo bat du ohe azpian, baina berak bakarrik ikusten du. / • Krokodiloak zapatak jaten ditu, ez du inongo zootik ihes egin eta ikusezina da beste guztientzako. / • Krokodiloak berak baino areago, lanera joan eta zer gertatzen zaion ezin kontatzeak. / • Erantzun librea. 2. •Erantzun librea. / • Ez digu esaten nolako itxura duen; haren deskribapen psikologikoa egiten du, zer sentitzen duen azaltzen digu. / • Erantzun librea. 3. Erantzun librea.

188 133117 _ 0234-0249.indd 246

Iz h e d b N p m Ir m

●

Lurrean etzan zen luze, eta krokodiloari begira geratu zen. BERE KROKODILOARI. Jadanik ez zuen beldurrik, itolarri modukoa besterik ez, izenik ematerik ez zeukana. Eta izerdi hotza. Eta eskuak dardaraz. Aurrerakoan ez zekien zer gerta zitekeen. Hasteko, bulegora joan beharra zeukan. Krokodiloarena bere sekretu handia izango zen, eta hartan pentsatutakoan konturatu zen hartaz inorekin hitz egin ezina beldurra bera baino gogorragoa izango zela.

Ikastunitate honetan, genero narratiboaren ezaugarriak berrikusi, eta eleberriaren ezaugarri nagusiak aztertu eta landuko ditugu.

Testuaz gain, haren egileari, hots, Mariasun Landari, buruzko oinarrioinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den galderatxoa idazleari nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko. Aprobetxatu haietan aipatzen diren lanetako batzuk aurkezteko ikasleei. Areago, ahal izanez gero, eskuratu Krokodiloa ohe azpian eleberria eta irakurri zenbait pasarte ikasgelan.

●

5/6/09 13:00:46

13 1. Erantzun galderei. ● ● ● ● ●

Nor da irakurgaiko protagonista? Zer gertatzen zaio? Nolakoa da krokodiloa? Zerk ematen dio beldur protagonistari? Zer deritzozu zuk krokodiloari?

liburutegian mota hauetako eleberriak eta idatzi haien sinopsiak. ● ● ● ●

2. Aztertu testua berriz eta erantzun. ●

●

Izenburua eta zer kontatzen den kontuan hartuta, esango zenuke testuan ageri dena ekintza nagusia dela? Zer ondorio etor daitezke ekintza nagusi horretatik? Asmatu batzuk. Nola deskribatzen digu egileak pertsonaia pasarte honetan? Nolako deskribapen mota da hori? Irakurritakoa aintzat hartuta, zer eleberri mota da, zure ustez?

IKASTEN IKASI. Bildu ipuinei buruz duzun

informazio guztia fitxa batean.

4. Irakurri eleberriaren sinopsia eta erantzun. Tipo arrunta da ipuin honetako protagonista. Arrunta du etxea, arrunta lanbidea, arrunta izena bera ere: J. J. ohitura arruntak ditu, egunero berritzen dituenak, beti berdin edo antzera. Baina, halako batean, ohetik jaiki, eta batere arrunta ez den zerbait gertatu zaio: krokodilo bat ikusi du bere ohe arruntaren azpian. Egoera surrealista horretatik abiatuta, eta umore-ukitu finez, gertaera korapilatuz doa autorea, amaiera biribil batera iristen den arte. Gaur egungo gizakiaren bakardadearen alegia mamitsua egin digu oraingoan Mariasun Landak. Zer azaltzen da bertan? Zertarako da sinopsia? ■ Sinopsiak ematen dizkizun arrastoak kontuan izanda, asmatu eta idatzi eleberriaren amaiera. ●

13. UNITATEA

IKASTEN IKASI. Bilatu etxeko nahiz eskolako

●

Ekin literatura-ataleko orrialdeetan azaltzen diren ariketak egiteari.

eleberri historikoa abentura-eleberria zientzia-fikziozkoa polizia-eleberria fantasia-eleberria

Laugarren ariketa dela eta, bereziki gustatu zaien liburu baten sinopsia idaztea proposa dakieke ikasleei. Areago, lan horiek gainerako ikaskideei aurkezteko eta gomendatzeko ere eska dakieke. Oporsasoia aurki helduko denez, ongi legoke eleberri horietakoren bat irakurtzera animatzea.

■ Bilatu informazioa eta azaldu labur-labur eleberri mota bakoitzaren ezaugarriak zein diren.

6. Taldeka jarrita, egin eleberri bat. ✔ Pentsatu guztion artean zein izango den argumentua eta zein izango diren pertsonaia eta ekintza nagusiak. ✔ Egin taldekide adina atal eta banatu lana. ✔ Irakurri atal guztiak jarraian, proposatu aldaketak eta zuzendu. ✔ Asmatu izenburua, egin aurreko azala eta atzeko azala (sinopsi eta guzti), eta grapatu. Utzi ikasgelan, gainerako ikaskideek irakurtzeko.

Amaitzeko, taldeka eleberriak egitea ez ezik, proposatu ikasleei ikaskideek egindako lanak irakurtzea eta haiei buruzko kritikak idaztea ere. Bakoitzak gehien gustatu zaion lanaren sinopsia eta kritika txikia egingo ditu.

Gehiago jakiteko

Edukien azalpena

PERU ABARKA

Eleberria Eleberria prosaz idatzitako kontakizuna da, ipuina bezala, baina ipuina baino askoz luzeagoa. Eleberrian ekintza bat baino gehiago ageri dira eta luze azaltzen dira. Pertsonaiak ere sakon lantzen dira. Luzea izanik, ataletan edo kapitulutan zatitu ohi da eleberria.

Horixe da euskaraz idatzitako lehen eleberriaren izena. Juan Antonio Mogelek idatzi zuen eta 1881. urtean argitaratu zen. Gai aldetik ez du antzik gaur egungo eleberriekin. Peru Abarka baserritarraren eta Maisu Joan kaletarraren arteko elkarrizketa moduan emanda dago. Guztira sei elkarrizketa biltzen ditu, bizkaieraz idatziak.

■ Zein da Peru Abarkaren gaia?

189 30/4/09 10:55:41 133106 _ 0178-0191.indd 189

Eleberri mota asko daude, gaiaren arabera; hala nola, abentura-eleberria, polizia-eleberria, eleberri historikoa eta zientzia-fikziozkoa, besteak beste. Eleberri mota bakoitzak ezaugarri bereziak ditu.

30/4/09 10:55:43

4. Sinopsian kontakizunaren laburpen txikitxoa ageri da; hots, zeri buruzkoa den azaltzen da, kritika txiki eta guzti. Sinopsia irakurrita, eleberria gustuko izango ote dugun ala ez erabaki eta irakurtzera edo baztertzera anima gaitezke. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea.

■ Peru baserritarraren eta Maisu Juan kaletarraren arteko elkarrizketa luzea da. Bertan baserriko bizimodua eta baserritarren jakinduria eta ohiturak goraipatzen dira.

189 133117 _ 0234-0249.indd 247

5/6/09 13:00:46

gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Kontzertua testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ● ● ●

Zenbat mezu daude erantzungailuan? Nork bidali dio mezua aitari? Noizkoa zen? Norentzat zen amaren mezua? Nori hitz egin dio erantzungailuko ahotsak?

Non tzen dir

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Suaren bila Gaur egun, sua piztea oso erraza da, pizgailua edo pospoloak hartu besterik ez dugu. Baina nola pizten zuten sua antzinako gizakiek? Lehenengo eta behin, lastoa, zirina eta perretxikoak nahasiz ardagaia edo erretzeko materiala lortzen zuten. Ondoren, sua piztuko zuten lekutik oso hurbil jartzen zuten ardagaia. Hurrena, eskura zituzten materialen arabera nahaspila pizteko modua aukeratu behar zuten. Pirita-harririk izanez gero, elkarren kontra jotzen zituzten, harik eta ateratzen ziren txinpartetako batek nahaspila piztu arte. Harrien metodo horretan oinarritzen da pizgailuen funtzionamendua. Beste aukera bat zen egur zati batean zulotxo bat egitea, eta zurezko makilatxo bat haren barruan sartuta bi eskuekin batera eta bestera biraraztea, makilatxoaren muturra berobero egon arte. Orduan, nahaspilara hurbiltzen zen, eta putz eginez, sua pizten zuten. Pentsatu zenbat denbora beharko zuten antzinako gizakiek egunero bazkaria prestatzeko!

6. Alda

Nau

7. Bila ● ●

Z J

8. Irak ● ● ●

L A

GAI N

3. Erantzun galderei. ● ● ● ●

Zein dira sua pizteko urratsak? Zer da ardagaia? Zertarako erabiltzen zen? Ba al dago parekotasunik sua pizteko antzinako eraren eta gaur egungo eraren artean? Zer egoeratan piztuko zenuke sua antzinako gizakiek bezala?

4. Prestatu suaren erabilerei buruzko txostena, puntu hauek kontuan hartuta. ● ● ●

Zerrendatu suaren egungo erabilerak eta bilatu bakoitzari buruzko informazioa. Osatu azalpenak grafikoz, argazkiz eta irudiz. Atera zure ondorioak esandakoen inguruan.

190 133106 _ 0178-0191.indd 190

30/4/09 10:55:44 133106 _ 0178-0191.ind

Erantzunak 1. • Hiru mezu daude. /• Amonak. Duela hilabete batekoa. / • Aitaalabentzat. /• Idoiari, alabari, hitz egin dio. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Lehenik, ardagaia prestatu; gero, materiala aukeratu; ondoren, ardagaia piztu; eta azkenik, putz eginez, sua egin. / • Pospoloen edo pizgailuaren ordez, lastoa, zirina eta perretxikoak nahasirik, sua pizteko erabiltzen den materiala. / • Ez. / • Erantzun librea. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

190 133117 _ 0234-0249.indd 248

Nau Frescob Pagatza bai beh jarrera noliren baitzut bai!–; e

5/6/09 13:00:47

13 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Prozedura-testuak bereizteko eta sortzeko. – Txostenak egiteko. – Lokailuak bereizteko eta zer motatakoak diren adierazteko. – Siglak, laburdurak eta ikurrak idatziz zuzen emateko. – Eleberriaren ezaugarriak bereizteko eta narrazio-testu egokiak idazteko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri testua. Kalamidadeen liburua Non, aurkezpen gisa, Enriketaren eta Ladisen inguruko pasadizo batzuk kontatzen diren, don Serapiorenak ere tartean, irakurlea pixkanaka girotzen joan dadin.

spoan-

nandorda-

pila anez tzen rien men-

Naufragoak oholari bezala heltzen zion Manolik besotik Krispin Irureta Frescobaldiri, maiteminduta, baita Juanitak Koldobika Sagastizabalbeitia Pagatzaurtundua Gabikagoieaskoa Atxalandabaso e.a.-i ere, hasiera hartan bai behintzat. Maiteminduta zeudenez, guztiz ulertzekoa zen ahizpa bikien jarrera hura, are gehiago beren kasuan; izan ere, ez zen, ez, nolanahikoa Manoliren eta Juanitaren zorigaitza, zeren eta, aita (Ladis) ez ezik, aitona ere (Gorki) baitzuten gure bi ahizpa bikiek –ongi ari natzaizu, bai irakurle: aita ez ezik, aitona ere bai!–; eta ez baitago poetei helduta bizitzerik, kalamidadez kalamidade ibili nahi ezean. Joan Mari Irigoien Kalamidadeen liburua (moldatua)

6. Aldatu testuko perpaus hau, osagai guztiak, banan-banan, galdegaiaren tokian jarriz. Naufragoak oholari bezala heltzen zion Manolik besotik Krispin Irureta Frescobaldiri.

7. Bilatu laburdura, sigla edota ikurren bat testuan. ● ●

giza-

Zer esan nahi du? Zer deklinabide-marka darama? Jarri NORI kasuan sigla hauek: UZEI, EAE, AEB, GIP.

8. Irakurri berriro eta erantzun. ●

itea, ekin eroputz

13. UNITATEA

● ●

Liburu baten hasiera da, baina zer da? a) eleberria b) olerki-liburua Asmatu kalamidaderen bat bikote xelebre horientzat.

c) antzerkia

Nolakoa dela esango zenuke?

c) komedia

a) historikoa

b) abenturazkoa

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Jarri taldeka eta hitz egin suteei buruz. ● ● ●

Zergatik gertatzen dira hainbeste sute gaur egun? Zer kalte edo ondorio ekar ditzake horrek? Nola konpon daiteke arazo hau? ✔ Ziur ez bazaude, erabili: nire ustez / nik uste dut… ✔ Hitz egin apaltasunez eta entzun arretaz besteei.

10. Idatzi gutun bat basozainen buruari. ● ●

Laburtu taldean esandakoa. Proposatu konponbideak.

191 30/4/09 10:55:44 133106 _ 0178-0191.indd 191

30/4/09 10:55:45

6. Manolik heltzen zion besotik Krispin Irureta Frescobaldiri, naufragoak oholari bezala. / Krispin Irureta Frescobaldiri heltzen zion besotik Manolik, naufragoak oholari bezala. / Besotik heltzen zion Manolik Krispin Irureta Frescobaldiri, naufragoak oholari bezala. 7. • e.a. «Eta abar» esan nahi du. NORI kasuaren marka. / • UZEIri, EAEri, AEBei, GIPi. 8. • Eleberria da. / • Erantzun librea. /• Komedia. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

191 133117 _ 0234-0249.indd 249

5/6/09 13:00:47

Autsbiz

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea.

Edukiak • Autsbiz narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Kronika tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea, eta komunikazio-ekintzan gertatu ohi diren interferentziei buruz hausnartzea. Horrezaz gain, besteen arreta lortzea.

• Liburuen aipamenak idaztea. • Lokailuak zer diren jakitea eta emendiozko lokailuak eta lokailu hautakariak bereiztea.

• Maileguen idazkera zuzena lantzea.

• Deskribapen-testu egoki eta zuzenak sortzea.

• Durangoko Liburu eta Disko Azokari buruzko deskribapentestua aztertzea eta lantzea, eta antzeko deskribapentestua sortzea.

• Komunikazio-ekintzan gertatu ohi diren interferentziak bereiztea.

• Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Landutako testu motak sortzeko gai izatea. • Prosa poetikoak zer-nolako ezaugarriak dituen jakitea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna, Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna eta Giza eta arte-kulturarako gaitasuna.

•

• Testu batetik abiatuta, liburuen aipamenek zernolako ezaugarriak dituzten aztertzea eta lantzea, eta azkenik, liburuen aipamenak idaztea. • Joskeraren lanketarekin bukatzeko, lokailuak aztertzea eta, haien barruan, emendiozko lokailuak eta lokailu hautakariak lantzea.

• Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea.

•

• Genero narratibo-lirikoa jorratzeko asmoz, prosa poetikoak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea.

192 A 133117 _ 0250-0265.indd

250

5/6/09

13:00:11

Unitatearen eskema 14. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika

Ortografia

Autsbiz

Lokailuak: emendiozkoak, hautakariak

Maileguen idazkera

Hizkuntzaren kultura Deskribapen-testua

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Interferentziak

Idatzizko komunikazioa

Literatura Prosa poetikoa

Liburuen aipamenak

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Zailtasunen aurreikuspena • Ortografia-atalean maileguen idazkera landuko dugu unitate honetan. Hizkuntza batetik besterako interferentziak edota euskararen berezko joerak direla bide, baliteke mailegu-hitzak idazteko orduan zalantzak izatea. Horrelakoetan, jo hitzegira idazkera zuzena egiaztatzeko.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

192 B 133117 _ 0250-0265.indd 251

18/6/09 10:30:25

Helburuak • Autsbiz narrazioa irakurtzea eta ulertzea. • Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

●

Zer ote da izenburuan aipatzen den Autsbiz hori? Ba al duzu toki horren berririk? Irakurgaian kontatzen dena benetan gertatua izan litekeela uste duzu? Aztertu argazkia. Zer sentitzen duzu ikustean?

ONDO IRAKURTZEKO ●

Doinua ez ezik, zaindu ahoskera, bereizi ongi hotsak eta egin puntuazio-markek adierazitako etenaldiak

●

Saiatu zure irakurketa adierazgarria izan dadin.

Autsbiz

A rra rua bat, erdi ratz zue etxe tzek fard bere E tik, erai – – hor – ez b N ond kok dee ren, – neb koa ikus elka tald huk egit zire due nan egit rrea rrea txal B ehu guz diak nor zi zi rud pija eta

runo Berlinen bizi zen, gurasoekin eta Gretel bere arrebarekin batera. Bost solairuko etxe eder batean bizi ziren, kale lasai batean. Baina, gaurtik biharrera, hiria, etxea eta lagunak utzita, beste leku batera joan behar izan zuten bizitzera, aitaren lan berria zela eta. Etxe berria bakar-bakarrik zegoen leku huts eta mortu batean; han ez zen beste etxerik ageri ikusmenean, ezta jenderik ere. Etxeak hiru solairu baino ez zituen eta oso itsusia iruditu zitzaion Brunori. Arrebak esan zionez, Autsbiz zuen izena. Behinola, bere logela aurreko gelako leihotik begira zegoela, gauza harrigarri bat ikusi zuen Brunok. Ez zitzaion, bada, han aurrean haur mordoa bizi zela iruditu! Arrebari kontatu zionean, bere begiez ikusi nahi izan zuen. Beraz, Brunoren logela aurreko gelara joan eta leihotik begira hasi ziren biak. Hango haiek ez ziren haurrak. Ez den-denak, behinik behin. Baziren han mutiko txikiak eta mutil handiak, baziren han aitak eta aitaitak. Agian, baita osabaren bat edo beste ere. Eta baziren han elkarren gisako norbanakoak, edonoren iraganbidean bizi zirenak, eta inongo ahaiderik ez zutela ziruditenak. Halakoxeak ziren denak. –Nortzuk dituk? –galdetu zuen Gretelek, ahoa zabal-zabal eginik–. Zer-nolako lekua duk hau? –Ez nagon ziur –esan zuen Brunok, egiari ahal bezain zintzo atxikiz–. Baina ez dun gure etxea bezain polita. Ondo baino hobeto zekinat hori. –Eta non zeudek neska guztiak? –galdetu zuen arrebak–. Eta non zeudek amak? Eta, non, amamak? –Agian beste alderdiren batean biziko ditun –iradoki zion Brunok. Gretel bat etorri zen nebarekin. Ez zuen nahi haiei begira egoterik, baina oso zaila egiten zitzaion beste norabait begiratzea.

192 133106 _ 0192-0205.indd

192

30/4/09

10:55:16 133106 _ 0192-020

Informazio gehiago Auschwitz Auschwitz Alemania Naziko kontzentrazio- eta sarraski-esparrurik handiena izan zen. Egungo Poloniako hegoaldean kokaturik, 1940. urteko maiatzetik 1945eko urtarrilaren 27ra arte egon zen funtzionamenduan. Denbora-epe horretan, 1.300.000 pertsona hil zituzten bertan. Horietako %90 ia-ia Europako herrialde guztietako juduak izan ziren. Gehienak ziklon-B gasa erabiliz hil zituzten, gas-kameratan sartuta, baina gose sistematikoak, bortxatutako lanak, osasun-zaintza ezak, banakako exekuzioek, edo medikuntza-esperimentu izenekoek ere eragin zuten milaka eta milaka haur eta helduen heriotza. Holokaustoaren edo Shoah-ren sinbolismo handieneko tokia izanik, UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zuen 1979. urtean.

192 133117 _ 0250-0265.indd

252

5/6/09

13:00:12

ebareatean. ku ba-

tean; txeak unori.

goela, n au, bere elara

Bazita aielkak, eta k. l egi-

xikiz–. hori. a non

nok. gote-

Abiaburua nahiko polita zuen. Bazen han lorategi bat, Brunoren leihoaren azpi-azpian. Handi samarra zen, gainera, eta lorez josita zegoen; sail berezietan txukun-txukun ordenatuta zeuden loreak lurzoruan zehar, norbaitek tentu handiz zaindua zirudien. Loreez haraindira bazen bidezidor ikusgarri eder bat, zurezko eserleku bat eta guzti zuena iraganbidean. Lorategitik eta loreetatik eta eserlekutik metro erdi pasatxora, ordea, zeharo bestelakoa zen dena. Bazen han burdin hesi erraldoi bat, etxe osoa inguratzen zuena luzetara eta gainaldea barrurantz tolestua zuena; handik harago, noranzko bietatik jotzen zuen, Gretelek bere begiratokitik ikus zezakeen baino askoz harago. Hesi garaia zen, oso, bizileku zuten etxea bera baino ere garaiagoa, eta baziren han zurezko tantai erraldoi batzuk ere, telegrafo-zutoin antzekoak, han-hemenka tartekatuta, hesiaren euskarri. Hesiaren gainaldean burdin hari arantzadunezko fardel eskergak ageri ziren, espiralean korapilatuta, eta Gretelek oinaze ohiz kanpoko bat sumatu zuen bere baitan, ingurumari osoan nabarmentzen ziren arantza puntazorrotz haiei begira. Ez zen belar izpirik hesiaz haraindira; izan ere, ez zen inolako hostotzarik ageri begien ikusmenean. Aitzitik, harea-antzeko gai batekoa zen hango lurzorua eta, Gretelek ikus zezakeeneraino, etxola txiki batzuk eta eraikin karratu handi batzuk baino ez ziren ageri, han-hemenka, eta ke adarren bat edo beste urrutira. –Ez diat ulertzen –esan zuen Gretelek–. Nork eraikiko zian halako leku nazkagarri bat? –Leku nazkagarria dun, ezta? –bat etorri zen Bruno–. Egingo niken solairu bakar bat dutela etxola horiek. Hain txikiak ematen diten. –Nortzuk dituk pertsona horiek denak? –galdetu zuen Gretelek, isil-misilka, Brunori galdetu ere izan ez balio bezala –Eta zer egiten ditek horiek denek hemen? Noranahi begiratzen zutela ere, denetariko norbanakoak zituzten ikusgai. Banaka batzuk etxolen ondoan pilatuta zeuden, isil-isilik eta lurrera begira-begira. Beste batzuk makuluekin zebiltzan, eta askok eta askok lotailuz lotuak zituzten buruak. Beste zenbait palak hartuta zebiltzan, eta soldadu-taldeek gidatzen zituzten. Ehunka izango ziren, milaka agian. –Begira horra –esan zuen Brunok, eta nebaren hatzak erakusten zion noranzkoari jarraitu zion Gretelek, eta hara non ikusi zuen, urruneko etxola batetik irteten, elkarren artean pila-pila egindako haurtalde bat; eta soldadu-talde bat, haiei oihuka. Soldaduek zenbat eta oihu handiago egiten zieten, orduan eta gehiago pilatzen ziren haurrak; baina, bat-batean, soldaduetako batek, haiengana hurbildu, eta banandu egin zituen, eta eginarazi nahi ziena egitera behartu zituen, alegia ilara bakarrean jarrarazi luze-zabal. Behin ilara bakarrean lerrokatu zituelarik, barrezka eta txaloka hasi ziren soldadu guztiak. Brunori azken burutazio bat otu zitzaion ehunka lagun haiei begira zegoela. Izan ere, guzti-guztiak –mutiko txikiak, mutil handiak, aitak, aitaitak, osabak, elkarren gisako norbanakoak eta edonoren iraganbidean bizi zirenak eta inongo ahaiderik ez zutela ziruditenak– berdin-berdin jantzita zeuden: pijama gris marradun bana zuten soinean, eta bonet gris marradun bana buruan. John Boyne (moldatua)

193 30/4/09

10:55:16 133106 _ 0192-0205.indd

193

30/4/09

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta azaldu haien esanahiak eta erabilerak: mortu, aitaita, norbanako, iraganbide, ahaide, iradoki, abiaburu, noranzko, begiratoki, tantai, zutoin, fardel, hostotza, makulu, lotailu, bonet.

14. UNITATEA Irakurgaia Autsbiz irakurgaia John Boyne idazlearen Marradun pijama zuen haurra liburu arrakastatsuaren pasarte bat da. Izan ere, liburu horretan Europako gertakari lazgarrienetako baten berri ematen digu egileak, juduek Nazien mende Auschwitzeko sarraski-gunean jasandako tratuaren berri. Ezohiko ikuspegia erakusten digu, alabaina, zortzi urteko alemaniar mutiko baten begirada tolesgabeak eta haren haur-inpresioek gidatuko baikaituzte historiako pasarte beltz horretan barne. Eskatu neska-mutilei liburu horri buruzko informazioa bilatzeko eta haren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu bildutako informazioa ikasgelan eta aurkeztu lana, ikasleek irakurri nahi izanez gero erreferentzia izan dezaten. Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina, oraingoan ozenki eta banan-banan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa bizia eta arina 10:55:18 dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin irakurritakoari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian gertatzen dena, eta eztabaidatu ipuina zer iruditu zaien.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Mintzatu ikasgelan holokaustoaz eta munduko hainbat lekutan oraindik orain gertatzen diren genozidioez.

193 133117 _ 0250-0265.indd

253

5/6/09

13:00:13

Irakurgaiaren lanketa Helburuak

Ulermena

• Narrazioko oinarrizko gertakariak ulertzea.

1. Erantzun galderei. ●

• Egitura sintaktikoak aztertzea eta ordezkatzea.

● ●

• Narrazioko lexikoa eta esapideak ulertzea.

Iradokizun didaktikoak

● ●

Egitura lantzeko atalean, deskribapen-pasarte bat osatzen duten elementuen berri bildu eta zenbait perpausen egiturak aztertu eta beste egitura batzuez ordezkatuko dituzte ikasleek. Lexikoa lantzeko atalean, sinonimoak eta esapideak izango dituzte langai.

Informazioa bilatzeko ahalik eta bide edo iturri gehien ezagutu eta erabili ez ezik, informazioa erkatu, egiaztatu eta nondik bildu duten aipatuko dute ikasleek.

emandako menderagailuak erabiliz.

Zergatik aldatu zen bizilekuz Brunoren familia? Zein ote zen aitaren lan berria? Zer ikusten zen leihotik? Nor ziren Brunok eta Gretelek ikusi zituzten pertsonak? Zertan ari ziren? Zergatik ote zeuden hain harriturik neba-arrebak leihoko ikuspegiarekin?

●

Gaurtik biharrera, beste leku batera joan behar izan zuten bizitzera, aitaren lan berria zela eta. Noranahi begiratzen zutela ere, denetariko norbanakoak zituzten ikusgai. Behin ilara bakarrean lerrokatu zituelarik, barrezka eta eta txaloka hasiz ziren soldadu guztiak.

●

Leihotik denetariko pertsonak ikusi zituzten Brunok eta Gretelek: haurrak, gurasoak, aitona-amonak, osaba-izebak… Burdin hesiaren barruan lorategi eder bat zegoen, eserleku eta guzti. Brunok eta Gretelek ezin zuten ikusi burdin hesia non amaitzen zen. Leihotik begira ari zirela, soldadu-talde batekin jolasean ari ziren haur-talde bat ikusi zuten. Brunori hasiera batean hala iruditu arren, hango pertsona guztiak ez zeuden berdin jantzita.

...

5. Lotu koadernoan esanahi bera duten hitzak. ● ● ● ●

aitaita tantai ahaide bonet

● ● ● ●

■ E

zutoin txano aitona senide

● ●

6. Bilatu testuan izenondo hauen antonimoak. ● ● ●

kaskar jendetsu atsegingarri

● ● ●

●

baxu arrunt kamuts

●

IKASTEN IKASI. Aztertu ikuspegiaren deskribapena eta bildu ezaugarri nagusien berri.

● ● ● ●

Lu a ● Az a ● Ud a ● Ud a ● Gu a ● An a ● Lu a ●

Zure ekarpena IKASTEN IKASI. Bilatu Auschwitzi buruzko

informazioa eta bildu ideia nagusiak. ●

■ Deskriba ezazu zeure hitzez.

Zerbait gaurtik biharrera gertatu. Bat etorri. Zerbait tentu handiz egin. Isilka-misilka esan.

■ Idatzi esaldiak esapide horiekin.

254

ar m xa br

3. MAIL

hurrengo esapideek? Noiz erabiltzen dira?

. ........................ Hesi aurrea: ........ . ........................ Hesia: ................ .. .... .... .... .... ........ Lurzorua: ............ . ........................ .... .... .... Eraikinak: .... ........................ Jendea: ............

MAI

bana

7. Azaldu zure hitzez. Zer esan nahi dute

Egitura 3.

Lexikoa

Idatzi kontzentrazio-eremuari buruzko azalpen-testua.

■ I

194 194

30/4/09

10:55:19 133106 _ 0192-0205.ind

Erantzunak 1. • Aita lanez aldatu zelako. Erantzun librea. / • Hesiz inguratutako eremu bat, aurrean lorategi bat zuena. Leku hartan umeak bizi zirela iruditu zitzaion. / • Gizonak ziren denak. / • Batzuk lanean zebiltzan, beste batzuk ezer egin gabe zeuden, haur-taldea ilaran jartzen zegoen… / • Ez zutelako inoiz halakorik ikusi. 2. • (G) Gizonezkoak, haur zein heldu, bakarrik ikusi zituzten. / • (G) Lorategia kanpoan zegoen. / • (E) / • (G) Haurrak ez zebiltzan jolasean. / . • (G) Denak berdin jantzita zeuden. 3. Erantzun librea. 4. •… aitak lan berria zuelako / • Noranahi begiratu arren… / • Ilara bakarrean lerrokatu zituenean… 5. aitaita, aitona / tantai, zutoin / ahaide, senide / bonet, txano 6. Kaskar, eder / jendetsu, mortu / atsegingarri, nazkagarri / baxu, garai / arrunt, harrigarri / kamuts, puntazorrotz. 7. Bat-batean gertatu / Ados egon / kontu handiz egin / Ahapeka esan / ■ Erantzun librea. 8. Erantzun librea.

194 133117 _ 0250-0265.indd

MAI

diren. Zuzendu gezurrak. ●

Azkenik, Zure ekarpena atalean,133106 _ 0192-0205.indd Auschwitzi buruzko informazioa bilatu eta bilduko dute.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna

4. Berridatzi irakurgaiko esaldi hauek,

2. Adierazi ondoko esaldiak egia ala gezurra

Irakurritakoaren ulerkuntza lantzeko proposatzen diren jardueren artean badira ahoz eta idatziz egitekoak diren ariketak. Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da. Ulermena izeneko atalean, irakurgaiari buruzko hainbat galdera ageri dira. Erantzunak direla eta, bi eratakoak izan daitezke: testuan esaten dena erantzun dezake ikasleak, haurrak ikusten duena, edota horrek iradokitzen duena; hots, atzean duen errealitate historiko ezaguna.

Orto

5/6/09

13:00:14

14. UNITATEA

Ortografia 1.

Helburuak

MAILEGUEN IDAZKERA. Idatzi irudiei dagozkien izenak osorik koadernoan.

• Maileguen idazkera zuzena lantzea.

m ... ... ... k ... ... ... ... t... ...

s ... ... d ... ... ... a

Iradokizun didaktikoak

... s ... ... ... a ... r ... p ... a

Unitate honetan maileguen idazkera izango dugu langai. Bertako ariketatan, beraz, euskarak mailegaturiko hitzak nola idazten diren ikusiko dute ikasleek. Aprobetxatu ariketak mailegu horiek jasan dituzten aldaketak aztertzeko.

... e ... ... ... t ... ...

f ... u ... ... ... a

p ... ... ... ... ...

... o ... t ... a

■ Esan zein hitzetatik datozen goiko maileguak. Nola dute amaiera jatorrizko hitzek?

Kontuan hartu, honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

MAILEGUEN IDAZKERA. Hona zenbait mailegu. Aukeratu zuzen idatzita daudenak eta idatzi esaldi

bana koadernoan, haiek erabiliz. ● ● ● ●

arbitrajea / arbitraia muntajea / muntaia xantajea / xantaia brikolajea / brikolaia

● ● ● ●

masajea / masaia lengoajea / lengoaia bisajea / bisaia ekipajea / ekipaia

3. MAILEGUEN IDAZKERA. Berridatzi perpausak, aukera zuzena erabiliz. Lurraren eraldaketak ikasten dituen zientziari .... deritzo. a) geologia b) jeolojia ● Azterketak gainditu eta udaltzainen .... naiz orain. a) sargentu b) sarjentu ● Udaberrian, loreen polenak .... ematen dit. a) alergia b) alerjia ● Udalak .... aurrezteko kanpaina jarri du abian. a) energia b) enerjia ● Guraso asko ez daude seme-alaben .... betetzeko prest. a) exigentziak b) exijentziak ● Antzina, kristau ez zirenei .... deitzen zieten. a) gentil b) jentil ● Lurrak eguzkiaren inguruan .... egiten du. a) giratu b) jiratu ●

■ Irakurri perpausak eta ahoskatu ongi aukeratutako hitzak.

195 30/4/09

10:55:19 133106 _ 0192-0205.indd

195

30/4/09

10:55:20

Erantzunak 1. Soldadua, medikamentuak, esparatrapua, zementua, fruitua, postua, portua. / ■ Jatorrizko hitzak -o letraz amaitzen dira. 2. Arbitraje, muntaia, xantaia, brikolaje, masaje, lengoaia, bisaia, ekipaje. 3. • Lurraren eraldaketak ikasten dituen zientziari geologia deritzo. • Azterketak gainditu eta udaltzainen sarjentu naiz orain. • Udaberrian, loreen polenak alergia ematen dit. • Udalak energia aurrezteko kanpaina jarri du abian. • Guraso asko ez daude seme-alaben exijentziak betetzeko prest. • Antzina, kristau ez zirenei jentil deitzen zieten. • Lurrak eguzkiaren inguruan jiratu egiten du.

195 133117 _ 0250-0265.indd

255

5/6/09

13:00:15

Ahozko komunikazioa

Ida

Entzundakoaren ulermena

Helburuak

Libur

1. Entzun Zuzeneko kronika testua adi-adi.

• Albistegi bateko kronika tankerako testutxoa entzutea eta ulertzea.

1. Irak

2. Erantzun galderei. ●

• Komunikazio-ekintzan gertatzen diren interferentziei buruz hausnartzea.

● ● ● ●

Nondik ematen ari dira zuzeneko kronika? Zer aldarrikatzen dute gazteek? Zergatik ari dira protesta egiten? Nola egiten ari dira protesta?

Egilea:

Izenbu

Itzultza

Argital

Zer-nolako ondorioak eragin ditu horrek?

• Besteen arreta lortzea.

Lekua

Komunikazio-ekintza: kanala 3. Osatu entzun berri duzun komunikazio-ekintzako elementuei

Iradokizun didaktikoak

dagozkien nondik-norakoak.

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, testua telebistako albistegi bateko zuzeneko kronika tankerakoa da. Testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

● ● ● ● ● ● ●

■ Komunikazio-ekintzako zein elementutan gertatu dira entzun dituzun interferentziak?

● ●

Aurreko ikastunitatean komunikazio-ekintza eta hartan parte hartzen duten elementuak aztertu ostean, honako honetan, elementu horietan gertatzen diren interferentziak, komunikazio-ekintzari berari eragiten diotenak, izango ditugu aztergai. Ahozko komunikazioaren orrialdeko azken ariketan, hizkuntza-funtzio bat lantzen da, beti bezala. zenbait egoera antzeztea proposatzen zaie ikasleei, solaskidearen arreta berenganatzeko espideak eta formulak lantzeko asmoz.

Zein da inguramendua? Nor da igorlea? Zein da mezua? Zein da bidea edo kanala? Nor da hartzailea? Zein da kodea? Zein da erreferentea?

4. Egin entzun dituzun soinuen edo interferentzien zerrenda eta

●

erantzun. ●

●

Komunikazio-ekintza eragotzi edo eten dutela uste duzu? Zergatik?

Libur

5. Idatzi kronikan azaltzen denaren albistea.

2. IKAS

■ Komunikazio-ekintzako zein elementu aldatu dira?

duzu ●

Besteen arreta lortzea

●

6. Aztertu egoera hauek eta esan zer egingo zenukeen solaskidearen arreta lortzeko eta harremanari eusteko. ● ● ●

3. Idat

✔ ✔ ✔

■ Binaka jarrita, asmatu elkarrizketa hitzetik hortzera eta antzeztu goiko egoerak eta antzeko besteren bat.

196 196

30/4/09

10:55:21 133106 _ 0192-0205.ind

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Errepide nazionaletik. / • Kirol-instalazio eraberritu eta egokiak nahi dituzte. / • Udalak kiroldegi berria egiteko obrak bertan behera uztea erabaki zuelako duela urtebete. /• Futbol-partida jokatzen ari dira errepide erdian. / • Trafikoa eten eta istilu handia sortu da. 3. Inguramendua: errepide naziola eta istilua. / Igorlea: berriemailea. / Mezua: kronika bera. / Kanala: telebista. / Hartzailea: ikus-entzuleak. / Kodea: euskara mintzatua. / Erreferentea: gazteen protesta. / ■ Kanalean. 4. Jendearen parte-hartzeak, klaxon soinua… / ■ Bai. Ez delako ongi aditzen berriemaileak esaten duena. 5. Erantzun librea. / ■ Inguramendua, kanala, kodea, igorlea eta hartzaileak. 6. Erantzun librea.

196 256

Ze B Ze

Libur

Igogailuan, auzoko batekin egin duzu topo. Ikasgelarako bidean, gustuko duzun neska edo mutilarekin egin duzu topo. Galduta zaude eta norbaiten bila ari zara, laguntza eskatzeko.

133106 _ 0192-0205.indd

133117 _ 0250-0265.indd

Ze Ze N N

5/6/09

13:00:15

14. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa Helburuak

Liburu baten aipamena

• Liburuen aipamenek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta haien berri biltzea.

1. Irakurri aipamena eta erantzun. Egilea: Anne Frank Izenburua: .Anne Franken egunkaria

"Gauza guztiak esan ahal izango dizki-

Itzultzailea: Josu Zabaleta

• Liburuen aipamenak idaztea.

esanez hasi zuen bere egunka-

Argitaletxea: Erein Lekua eta urtea: Donostia, 2004

Iradokizun didaktikoak Lehenik eta behin, irakurri arretaz eta aztertu ongi eredu gisako testua eta erantzun galderei koadernoan.

tzuengana urritzen bazaizkio, bi aukera baizik ez ditu: erotu ala idatzi. Eta Anne Frankek idatzi egingo du. Arin eta bizitasun handiz, barrena hunkitzen digun zintzotasun, umore eta zorroztasun batez. Ez dago suspenserik, gazte literatura deitu ohi denean ohi den bezala. Ondo ezagutzen dugu, tamalez, protagonistaren akabera makurra. Geldiro irakurtzen dugu, beraz, xehetasun guztiak arakatuz, protagonistaren bizitza geuretuz emozioak betetzen gaituen arte. Anneren ahotsak, tragediaren erdian bizipoza kantatzeko gaitasunaz, betirako iraungo duen oihartzuna baitu. Tragediaren beste aldean, izan ere, bizitza baitago bizi-bizi. MARIASUN LANDA (moldatua)

● ● ● ●

Jarraian, aztertu ongi alde batean ageri den eskema, liburuen aipamenetan ageri diren atalen berri biltzen duena, eta osatu ereduko gisako artikulutik ateratako informazioa erabilita.

Zer datu ematen dira aipamenean liburuaren egileari buruz? Zer datu ematen dira estiloari buruz? Eta gaiari buruz? Nork egin du aipamena? Ematen al du liburuari buruz duen iritzia? Nola hasi du egileak aipamena?

Hurrena, esan ikasleei irakurri duten azken liburuaren aipamen idazteko, eredu gisakoa eta fitxan bildutako informazioa aintzat hartuta.

Liburuaren aipamena prestatzea 2. IKASTEN IKASI. Alboan aipamenaren atalak biltzen dituen eskema duzu. Aztertu eskema, aztertu goiko aipamena eta erantzun. ● ●

Zein datu ageri dira atal bakoitzean? Bildu fitxa batean. Bestelako daturik gehituko al zenioke goiko aipamenari? Zein? Osatu aipamena.

Liburuaren aipamena idaztea

Ikasten ikasteko gaitasuna

LIBURUAREN AIPAMENA

Eskemak egitea Eskemak ideia nagusiak biltzeko bide apartak dira, lehen begi-bistan ikusi eta haietaz gogoratzeko estrategia ezin hobea.

Liburuaren datuak Mamia

3. Idatzi irakurri duzun azken liburuaren aipamena. ✔ Ziurtatu aipamenak atal guztiak dituela. ✔ Bilatu eta itsatsi aipatutako liburuaren irudia. ✔ Behar izanez gero, bilatu egileari eta obrari buruzko datuak.

Sinadura

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna 197

30/4/09

10:55:21 133106 _ 0192-0205.indd

197

30/4/09

Erantzunak 1. • 13 urte zituela, ezkutaturik bizi izan zela, egunkari bat idatzi zuela eta akabera makurra izan zuela. / • Idazkera arina eta bizia dela, umorez eta zorroztasunez jantzia. Ezkutaturik zegoela idatzi zuenean dio, baina gaia zein den ez du zuzen-zuzenean aipatzen. / • Mariasun Landak. Bai, bere iritzia ematen du. / • Anne Frankek egunkariaren hasieran erabilitako hitzez.

10:55:24

Orrialde honetan aurkezten den liburua aitzaki edo eredu gisa hartuta, mintzatu ikasleekin literatura unibertsalaren ondarea osatzen duten eleberri edo bestelako literatur lan ezagunei buruz. Utzi ikasleei parte hartzen eta animatu aipatzen diren lanak irakurtzera. (Anne Franken egunkaria barne)

2. Erantzun librea. 3. Erantzun librea.

197 133117 _ 0250-0265.indd

257

5/6/09

13:00:16

Gramatika Helburuak

4. Berr

erab ●

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

• Lokailuak zer diren eta zertarako diren ikustea. • Emendiozko lokailuak aztertzea eta lantzea. • Lokailu hautakariak aztertzea eta lantzea.

BIZIKLETA BERRIAK ●

–Badakizu zer? –Zer?

●

–Gurasoek bizikleta bat oparituko didate. –Neuri ere bai. Gainera, uste dut trialeko bizikleta izango dela. –Eta zertarako nahi duzu trialeko bizikleta? –Zertarako izango da, bada! Parkean jarri dituzten arrapaletan ibiltzeko; bestalde, errepide normaletatik ibiltzeko ere balio du. Eta zurea, nolakoa izango da?

●

Iradokizun didaktikoak

–Lasterketa-bizikleta izango da. Iban Mayorena bezalakoa izatea nahiko nuke.

●

Ikasturte osoan, gramatika-programan joskera lantzen egon gara. Perpaus bakunak ikusi ditugu lehenik, eta ondoren, perpaus bakun horiek nola elkartu ikusi dugu, perpaus luzeagoak osatzeko. Perpaus elkartuak eta mendeko perpausak zein diren eta bakoitzean erabilitako juntagailuak nahiz menderagailu arruntenak aztertu eta landu ditugu jadanik. Perpausak elkarri lotzeko bide bakarra geratzen zaigu, beraz, aztertzeko; lokailuak hain zuzen ere. Hamalaugarren eta hamabosgarren unitateetan, lokailuak jorratuko ditugu, hortaz.

–Iban Mayorena bezalakoa? Zu zoratuta zaude.

Beti bezala, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak dira; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Hasteko, irakurri lehen ariketako testua eta, gogoeta egin ondoren, erantzun beheko galderei. Gero, eztabaidatu ikasleen erantzunak. Eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko atalean ageri den teoria aztertzeko une aproposa izan ez ezik, orain arte gramatikan ikusitako guztia denon artean berrikusteko aukera aparta ere izan daiteke honakoa; hots, perpausak lotzeko dauden hiru era nagusiei buruz mintzatzekoa.

●

–Niri, behintzat, profesionala izatea gustatuko litzaidake; bestela, zertarako balio du bizikleta batek? –Zertarako? Ondo pasatzeko, zertarako izango da, bada!

●

2. Erantzun galderei. ● ● ●

●

Lokailuak atzizkiak al dira? Zertarako erabiltzen dira lokailuak? Beti leku berean ageri al dira, leku finkoa al dute? Zer adierazten dute testuan nabarmendutako lokailuek?

●

258

B da a

B zi a

K a

H tx a

Al Jo Za en G du Ez Ez di Pa ki

6. Ama

3. Adierazi perpaus hauek juntaduraz, menderakuntzaz ala lokailuz lotuta dauden.

●

Jantzi duzun jertse hori oso handia da. ● Etorri dira, baina ez ditugu ikusi. ● Edo sartu edo irten, ez geratu erdian! ● Haurrak negar egiten duenean, txakurra urduritzen da. ● Nik film berri hori ikusi nahi dut, berak ere bai. ● Trena trenbidetik atera dela esan du irratiak. ● Haur- eta gazte-literatura idazten du. ● Ez negarrik egin, triste jartzen nauzu. ●

● ●

●

■ Esan zein motatakoak diren juntaduraz eta menderakuntzaz osatutakoak.

Tx be H Et ge Zu os Ja be El os

198 133106 _ 0192-0205.indd

198

30/4/09

10:55:24 133106 _ 0192-0205.ind

Erantzunak 1. Lokailuak. 2. • Ez dira atzizkiak. / • Perpausak lotzeko erabiltzen dira. / • Ez dute leku finkorik. /• Ere bai, gainera, ere, behintzat (gehikuntza); bestalde (aurkaritza); bestela (hautaketa). 3. • Jantzi duzun jertse hori oso handia da. M (erlat.) / • Etorri dira, baina ez ditugu ikusi. J (aurk.) / • Edo sartu edo irten, ez geratu erdian! J (haut.) / • Haurrak negar egiten duenean, txakurra urduritzen da. M (denb) / • Nik film berri hori ikusi nahi dut, berak ere bai. L / • Trena trenbidetik atera dela esan du irratiak. M (osag) / • Haur- eta gazte-literatura idazten du. J (emend) / • Ez negarrik egin, triste jartzen nauzu. J (alborak.). 4. • behintzat, / • gutxienez / • behintzat /• gainera / • gutxienez. / ere.

198 133117 _ 0250-0265.indd

Id a

5. Lotu

■ Erreparatu nabarmendutako hitzei. ● Adierazi. Zer dira? a) juntagailuak b) menderagailuak c) lokailuak

●

Ez es a

5/6/09

13:00:17

14 4. Berridatzi esaldi hauek, lokailu egokiak erabiliz ●

●

hauekin.

Ez dut oso ondo egin; baina gainditzea, …, espero dut. a) behintzat b) ere Idoiak, …, hirutan esan zuen gauza bera. a) gutxienez b) gainera Besteak ez dakit; baina hau, …, apurtuta dago. a) ere bai b) behintzat Berandu zebilen; …, autoa hondatu zitzaion errepidean. a) behintzat b) gainera Kontzertuan, bi mila lagun bildu ziren, …. a) behintzat b) gutxienez Hemen oso giro atsegina dago; lagunen txokoan … gustura egoten gara. a) behintzat b) ere

5. Lotu esaldiak, emendiozko lokailuak erabiliz. ●

●

● ●

●

Alaitzek atzo arratsaldean deitu zuen. Jonek arratsaldean deitu zuen. Zaratak sukaldetik datoz. Zaratak oso argi entzuten dira. Gauzak okerrera joango dira. Nik hori uste dut. Ezin dut jan. Ezin dut lorik egin. Ez da etorri jende asko. Nire lagunak etorri dira. Patata-uzta oso-osoa galdu dugu. Bi mila kilo-edo.

bestela behintzat gutxienez

ere bestela gainera

behintzat

Edukien azalpena

osterantzean

Lokailuak

bestela

Perpausak juntaduraz, menderakuntzaz eta lokailuen bidez lot daitezke. Lokailuak hitz solteak dira eta ez dute deklinabide-markarik hartzen. Perpaus berean lokailu bat baino gehiago ager daiteke, baina ez betiko leku finkoan, mugikorrak baitira.

BESTELA, EZ ZAIO EZER GERTATU… Julenek deia entzun zuenetik, susmo txarra hartu zion. Ez zen batere normala ordu haietan inork deitzea, kontuan hartzen badugu, ...., oso jende gutxik zuela haren telefono-zenbakia. Oso eguraldi kaskarra egin zuen goizaldetik; euria, haizea eta, batzuetan, txingorra .... ari zuen. Azkenean, telefonoa hartu zuen; ...., ematen zuen luzaroan egongo zela jo eta jo. Telefonoz bestaldean ahots ezezagun batek hitz egin zion: –Julen Argoitia? –Bai, neu naiz. –Ikara nabaritzen zitzaion Juleni ahotsean. –Lasai, aurreko etxeko auzokoa naiz, ez da ezer larria, edo niri, ...., iruditzen zait ez dela hain larria; .... , ez nizun deituko ordu hauetan –esan zion ahots ezezagunak lasaitu nahian. –Orduan zertarako deitu didazu? –Lehengo ikara haserre bihurtua zitzaion. –Deitu dizut esateko… hau da… lehen loreak ureztatzera atera naizenean balkoira, zera... nahi gabe… loreontzi batzuk erori zaizkit balkoitik behera, eta zure auto gainera, ...., bi erori dira. Aurreko kristala apurtu da eta, ...., aurrealdea mailaturik geratu da; ...., ez zaio ezer gertatu autoari… – Zer diozu? .... ez zaiola ezer gertatu?

Lokailuak emendiozkoak, hautakariak, aurkaritzakoak, ondoriozkoak eta kausazkoak izan daitezke.

Emendiozko lokailuak Perpausak gehitzeko erabiltzen dira. Gehienetan, koma artean erabiltzen dira eta ez dute leku finkorik; hots, hasieran, erdian zein amaieran ager daitezke. Hona hemen erabilienak: Ere: Asier oso jatorra da; Antton ere oso jatorra da.

6. Amaitu esaldiak zeuk nahi duzun eran. ●

● ●

●

Ere bai/ ez: Nik ez dut ikusi, Jonek ere ez.

Txarto esaten badut, zuzendu; bestela, … Hobe duzu idaztea; osterantzean, … Etxe hori txikia da eta errepidetik oso gertu dago; bestela, … Zuk gaur amaitu ahal baduzu, ondo; osterantzean, … Jantzi hau pixka bat zabal daukazu; bestela, … Elkarri lagundu behar diogu; osterantzean, …

Gainera: Denda hori lekutan dago, gainera, ordu honetan itxita egongo da. Behintzat: Nik, behintzat, banekien irabaziko genuela. Gutxienez: Erosi bost kilo sagar, gutxienez.

Lokailu hautakariak

199 30/4/09

10:55:24 133106 _ 0192-0205.indd

14. UNITATEA

7. Osatu testua koadernoan, emandako lokailu

199

30/4/09

5. • Alaitzek atzo arratsaldean deitu zuen; Jonek ere bai. /• Zaratak sukaldetik datoz; gainera, oso argi entzuten dira. / • Gauzak okerrera joan dira; nik hori uste dut, behintzat. / • Ezin dut jan, ezta lorik egin ere. / • Ez da etorri jende asko, baina nire lagunak, behintzat, etorri dira. / • Patata-uzta galdu dugu; bi mila kilo, gutxienez. 6. Erantzun librea. 7. …kontuan hartzen badugu, behintzat, / batzuetan, txingorra ere ari zuen. / Azkenean, telefonoa hartu zuen; bestela, / ez da ezer larria, edo niri, behintzat, iruditzen zait ez dela hain larria; osterantzean, ez nizun deituko ordu hauetan/ zure auto gainera, gutxienez, bi erori dira. Aurreko kristala apurtu da eta, gainera, aurrealdea mailaturik geratu da; bestela, ez zaio ezer gertatu autoari…/ Zer diozu? Bestela ez zaiola ezer gertatu?

10:55:25

Aukeratu edo hautatu behar dugunean erabiltzen ditugu, eta koma artean jarri ohi dira. Hauek dira erabilienak: Bestela: baldintza edo murriztapena adierazten du: Laguntza behar dut, bestela ez dut lortuko. Osterantzean: aurrekoaren baliokidea da: Zurbil dago; osterantzean, itxura ona dauka.

199 133117 _ 0250-0265.indd

259

5/6/09

13:00:17

Testu 1.

Helburuak

IKA ●

• Deskribapen-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea.

●

Z Z B k

• Deskribapen-testuen egitura aztertzea. • Deskribapen-testuak idaztea.

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan deskribapen-testu bat izango dugu aztergai.

2. Adie

Lehenik eta behin, testua irakurri eta, ondoren, aztertu egingo dute ikasleek, Testua aztertzea ataleko galderei erantzuteko.

a) D h b) L c) D e

Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, deskribapen-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, deskribapen-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen.

3. Test

best

desk ● ● ● ●

Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko jarduera. Honakoan arestian aukeratutako ekitaldiari buruzko iritzi-artikulua idazteko eskatzen zaie ikasleei. Lanari ekin baino lehen, berrikusi iritzi-artikuluek nolako ezaugarriak izaten dituzten eta gomendatu ikasleei iritziak zerrenda batean biltzen hastea, hortik abiatuta testua egituratzea askoz errazagoa izango baita.

5. Eran ●

● ● ●

Iz D D Z Jo G e Z

133106 _ 0192-0205.in

Erantzunak 1. • Lau paragrafo / 1.- Durangoko Euskal Liburu eta Disko Azoka urteko kultur ekintzarik garrantzitsuena da. / 2.- Jende asko biltzen da bertan eta festa-giroa da nagusi. / 3.- Jende ezaguna ere egoten da han. / 4.- Azokagunean ez ezik, Durangoko kaleetan ere giroa aparta izaten da. 2. Durangoko Liburu eta Disko eta Azokan egoten den giroa deskribatzea. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea.

200 133117 _ 0250-0265.indd 260

P To G G

■

Lehenik eta behin, argazkiak aztertu eta deskribatu egingo dituzte ikasleek: bertan zer ageri den, jendea zertan ari den eta nolako giroa dagoen. Ondoren, ekitaldi horietako bat aukeratu eta deskribapen-testua idazteari ekingo diote. Testua idatzitakoan eta berrikusitakoan, ikaskideren bati pasatuko diote, berriz zuzen dezan. Ortografia kontuan izan ez ezik, ideiak modu egokian, ordenaturik eta argi emanda ote dauden ikusi beharko du, prozesua ongi azalduta dagoen, alegia.

IKA

18/6/09 10:30:36

14 6. Aztertu argazkiak eta erantzun.

Testua aztertzea 1.

IKASTEN IKASI. Aztertu testuaren egitura. ● ●

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

Zenbat paragrafo ditu testuak? Zer azaltzen da paragrafo bakoitzean? Bildu paragrafo bakoitzeko ideia nagusiak koadernoan.

Programa honetan ageri den testuak euskal kultura- eta arte-adierazpenak ezagutzeko, ulertzeko, balioesteko eta ikuspegi kritikoz baloratzeko gaitasuna garatzekomodua ematen du.

1. .............................................. 2. .............................................. 3. ............................................. 4. ..............................................

Ikasten ikasteko gaitasuna Deskribapen moten fitxak

2. Adierazi. Zein da testuaren helburua? a) Durangoko Liburu eta Disko Azokaren historia kontatzea. b) Landako gunea nolakoa den azaltzea. c) Durangoko Liburu eta Disko Azokan egoten den giroa deskribatzea.

3. Testuaren gaia kontuan hartuta, asmatu

●

beste izenburu bat.

IKASTEN IKASI. Bildu fitxa banatan

deskribapen mota hauen berezitasunak. ● ● ● ●

Pertsonen deskribapena. Tokien deskribapena. Gauzen deskribapena. Giroaren deskribapena.

■ Aipatu zer eta nola deskribatzen den kasu bakoitzean, azaldu nolako teknikak dauden eta eman adibideren bat.

5. Erantzun galderei. ●

● ● ●

Izan al zara inoiz Durangoko Liburu eta Disko Azokan? Zer iruditu zitzaizun? Joango zinateke berriz? Gustuko al dituzu ekitaldi jendetsuak? Zergatik?

14. UNITATEA

Jarduera hau oso erabilgarria izan daiteke, deskribapen motak berrikusteko eta haien berezitasunen berri biltzeko.

Zer leku ageri dira irudietan? Zer egin ohi du jendeak bertan? Nolako giroa egoten da?

7. Asmatu eta idatzi testu bat, leku horietako bateko giroa deskribatuz.

8. Esan ikaskide bati zure testua berrikusteko. Honakoa begiratu beharko du: Letra argiz idatzi duzun ala ez. ● Txukun-txukun egin duzun ala ez. ● Giroa modu egokian eta ordenatuan deskribatu duzun ala ez. ● Ortografia akatsik egin ote duzun. ●

Zure ekarpena 9. Idatzi iritzi-artikulu bat aukeratu duzun ekitaldiari buruz. ●

Zer deritzozu ekitaldi horri? ✔ Lehenik, azaldu zertan den ekitaldia. ✔ Ondoren azaldu zein iritzi duzun eta eman arrazoiak.

201 30/4/09

10:55:40 133106 _ 0192-0205.indd

201

30/4/09

10:55:42

7. Erantzun librea. 8. Erantzun librea. 9. Erantzun librea.

201 133117 _ 0250-0265.indd

261

5/6/09

13:00:18

Literatura

1. Eran

Z Z N E za N

●

Helburuak • Genero narratibo-lirikoaren ezaugarriak zertan diren jakitea. • Prosa poetikoaren ezaugarriak aztertzea eta lantzea. • Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

EGUZKIAK ORTZE URDINEAN NABIGATZEN Eguzkiak, ortze urdinean nabigatzen, suzko ontzi bat dirudi, eta bere bidaian munduko muino eta magalak berotu eta edertu egiten ditu, arratsaldean. Harrietan eta enborretan goroldioa hazten da, urre dirdirarekin, eta fruituen azalak ere horaildu eta gorritu egiten dira zintzilik. Haizeak hots xumea egiten du ibarreko arbola eta doreetan, aire gardenean errusinolak beren kantuen mataza soltatzen ari direla. Intsektuak ere ari dira, baina sekretuan, orbelaren azpian, ia beste mundu batean, isilaren isilez.

●

2. Bere

3. Aza

hurr

E E S

● ● ●

4. Irak

para

Z id

●

■

–Aizu, zalduna – esan dio erromes itsuak Presebali– sagar bat jan nahi nuke, hartuko al didazu onduren bat arbolatik?

5. Irak

Joseba Sarrionandia Atabala eta euria (moldatua)

El ez lir ga su ru er

■ Testua oso lirikoa edo poetikoa da, baina, non ikusten diozu poetikotasuna?

EGILEA

Joseba Sarrionandia ●

Iurretan sortua, atzerrian bizi da aspaldidanik. Euskal Filologiako ikasketak egin zituen eta oso gazterik hasi zen aldizkarietan kolaborazioak egiten.

●

Idazle oparoa eta oso irakurria, literaturako alor ia guztiak landu ditu: saiakera, ipuingintza, eleberrigintza eta baita poesia ere.

P Z A e

■

■ Idatzi al du zerbait Joseba Sarrionandiak haur eta gazteei zuzenduta? Zer?

IKA

duzu ■

202 133106 _ 0192-0205.indd

202

30/4/09

10:55:44 133106 _ 0192-0205.in

Erantzunak 1. • Persebal zalduna eta erromes itsua. / • Persebal gaztea da eta zaldi gorri baten gainean doa, ezkutua eta lantza aldean dituela. Erro-mes itsua oinez doa, ortozik eta eskuan makila daramala. / • Sagasti batean. / • Arratsaldean. / • Hasieran. 2. • Deskribapena nagusitzen da. / • Adjektiboak eta sentimenduaren azalpena nagusitzen dira. 3. • Eguzkia: suzko itsasontzi bat dirudi. / • Estarta: belar finez eta kamomilez ozta-ozta estalia. / • Sagarrak: fruitu doratuak. / • Goroldioa: urre dirdira du. / • Sagastia: sagar onduen lurrina nagusitzen da eta gerizpeak daude tarteka.

202 133117 _ 0250-0265.indd 262

Z Z e

● ●

Sagastira heldu direlarik, halako sagar onduen usaina dago airean, eta gerizpe aldizka batzuk. Eguzki errainuak hostoen artetik sartzen dira, fruitu jada doratuen azaleraino.

Lehenik eta behin, irakurri Joseba Sarrionandiaren Eguzkiak ortze urdinean nabigatzen ipuinaren pasartea eta erantzun beheko galderari.

Lehen eta bigarren ariketetan irakurgaiari buruzko galdera orokorrak azaltzen dira. Galderei ahoz zein idatziz erantzuteko aukera dago; nolanahi izanik ere, garrantzitsua da erantzunak alderatzea eta egiaztatzea, ikasleek hausnartzeko eta hausnarketa horren emaitzak eztabaidatzeko.

●

Presebal, zaldun eta heroia, erromes itsu batekin suertatu da bidean, eta elkarrekin doaz, ibarrean barrena, belar fin eta kamomilek oztaozta estaltzen duten estartan aurrera. Persebal gaztea bere zaldi gorriaren gainean doa, ezkutu eta lantzarekin. Erromes itsua oinez, eta ortozik, bere oin biluzien lagun urrezko makila bat daramala.

Ikastunitate honetan, genero narratibo-lirikoaren ezaugarriak aztertu, eta prosa poetikoaren ezaugarri nagusiak jorratuko eta landuko ditugu.

Testuaz gain, haren egileari, hots, Joseba Sarrionandiari, buruzko oinarri-oinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den galderatxoa idazleari nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

●

18/6/09 10:30:38

14 1. Erantzun galderei. ● ● ● ●

●

Zein pertsonaia ageri dira irakurgaian? Zer dakizu bakoitzari buruz? Azaldu. Non daude? Eguneko zein unetan gertatzen da azaltzen zaiguna? Non agertzen da hori irakurgaian?

Bizia lo: otsail erdi

●

Zer nagusitzen da? Zer ugaltzen da, aditzak ala adjektiboak, ekintza ala sentimenduen azalpena?

3. Azaldu. Nola deskribatzen ditu egileak

● ●

Eguzkia. Estarta. Sagarrak.

● ●

Goroldioa. Sagastia.

4. Irakurri berriz eta aztertu irakurgaiko lehen paragrafoa. ●

Zein baliabide estilistiko erabili ditu idazleak bertan?

■ Aipatu banan-banan, eman testutik erauzitako adibideak eta azaldu zertan diren.

5. Irakurri testutxo hau eta erantzun. Elurte handia eginen du goizaldean eta ez dira malutak urtuko, irinezkoak balira bezala geratuko dira gauza guztien gainean, zuhaitzen arramak ere zuritasunaren azpian makurraziz, eta altzailrua bezala islatuko dira lehen eguzki errainuak, ahul eta ausartak.

Edukien azalpena Prosa poetikoa

Xabier Lizardi (moldatua)

hurrengo elementuak? ●

Hirugarren eta laugarren ariketetan alderdi estilistikoa aztertzea proposatzen zaie ikasleei. Hortik aurrerako ariketek, bestalde, prosa poetikoa beren-berengi lantzeko xedea dute.

Egur hezearen kea goiak du kolore: egunaren atariruntz zauri bat, gordina, odol beharrean urre. Sakoneko lainoz gora tontorrak elurrez: itsasoa iduri, ametsezko ontziez. Bide ertzean, ez marrubi ez belar gizenik.

2. Bereizi testuan narrazioa eta deskribapena. ●

14. UNITATEA

7. Irakurri ahapaldi hau eta erantzun.

●

● ●

Genero lirikoaren eta narratiboaren erdibidean kokatzen da prosa poetikoa. Formalki prosa da, baina gaia eta trataera lirikoak dira. Olerkitik bereizten da hitz lauz idatzita dagoelako eta errimarik ez duelako. Ipuinetik bereizten da, bestalde, xede nagusia ez delako gertakariak kontatzea, sentsazioak, inpresioak edo sentipenak adieraztea baino. Xedea hori izanik, baliabide estilistiko ugari baliatzen ditu prosa poetikoak.

Zerk du egur hezearen kearen kolorea? Ba al dakizu nolakoa den kolore hori? Eguneko zein ordu da? Zer da, beraz, zeruak duen urre koloreko zauria? Zer dirudite mendi elurtuek? Zergatik ez dago, zure ustez, marrubirik eta belar gizenik bide ertzean?

■ Deskribatu prosaz olerkian ageri den paisaia berbera. Olerkian ageri diren baliabideez gain, erabili zeuk asmatutako beste batzuk.

8. Aztertu argazkia, eta deskribatu era poetikoan bertan ageri dena.

Joseba Sarrionandia ●

●

Prosa poetikoa dela esango zenuke? Zergatik? Azaldu era labur eta sinplean testutxoan esaten dena.

■ Asmatu testuarentzako izenburua.

IKASTEN IKASI. Bildu prosa petikoari buruz

duzun informazio guztia fitxa batean. ■ Eman zeuk asmatutako adibideren bat.

■ Zer gerta daiteke toki horretan? Asmatu eta idatzi ipuintxoa. Saiatu prosa poetikoa erabiltzen.

203 30/4/09

10:55:44 133106 _ 0192-0205.indd

203

30/4/09

10:55:44

4. Konparazioa: (eguzkiak suzko itsasontzi bat dirudi); metafora + pertsonifikazioa (errusinolak bere kantuen mataza soltatzen ari dira); metafora (goroldioak urre distira du); sinestesia (haizeak hots xumea egin du)… 5. • Bai, prosa poetikoa da. / • Elurteak dena zurituko du eta eguzkiaren lehen izpiak bertan islatuko dira. 6. Erantzun librea. 7. • Zeruak. Erantzun librea. / • Egunsentia. Lehen eguzki-izpi gorrixkak. / • Itsasoa. / • Elurrak estali ditu. 8. Erantzun librea.

203 133117 _ 0250-0265.indd 263

18/6/09 10:30:39

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Pilota partida testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ●

●

● ●

Nola du izena Eibarko pilotalekuak? Zenbat partida jokatu dituzte jadanik bi pilotariek? Nola amitu ziren? Nolako giroa dago pilotalekuan? Zein soinu entzuten dira esatariaren jardunarekin batera? Nork irabazi du tantoa?

Egun iruditze zuena. pegian tatuan. Atsegin eta irag bailiran haiek o

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua. Jolastuko gara Ulamara?

6. Eran

Ulama izenekoa oso joko zaharra da, munduko zaharrenetarikoa. Lehenik mayek eta geroago aztekek praktikatu zuten pilota-joko hau. Baina, zergatik deritzogu jokoa eta ez jolasa? Oraintxe ulertuko duzue.

● ●

7. Bilat

Dibertsio hutsa baino areago, hil ala biziko norgehiagoka izaten zen, jokalarientzat, behinik-behin. Bosna jokalariko bi talde lehiatzen ziren elkarren aurka eta partidak oso luzeak izaten ziren. Zenbaitetan egun osoa baino askoz gehiago, are, aste osoa, iraun zezaketen. Agi denez, partida amaitzean, galtzaileak sakrifikatu egiten zituzten.

● ●

264

B O h

8. Irak ●

Jokoa eta kirola izateaz gain, erlijioari oso lotuta zegoen Ulama, jokatzeko zelaia mundutzat hartzen baitzuten eta pilota eguzki edota ilargitzat. Zelaiak L letraren forma zuen eta erdian, alboko hormetara itsatsirik, uztai bana. Uztaiok lurretik zortzi metrora zeuden jarririk. Eta uztaietan goma trinkoz egindako pilota sartu behar zen. Jokalariek ezin zituzten, ez eskuak, ez oinak erabili eta horregatik aldakaz jotzen zuten pilota.

●

Id A

GAI N

3. Esan hurrengo esaldiak egia ala gezurra diren. ● ● ● ● ●

Ulama da munduko jokorik zaharrena. Ulama erlijioa eta kirola zen. Zelaia munduan zehar zabaltzen zen. Erdiko hormetan uztaiak zeuden, zortzi guztira. Pilota ezin zuten ukitu.

4. Bilatu informazioa eta asmatu falta dituzun datuak Antton Kazabonen Pottolo pilotaria liburuaren aipamena egiteko.

204 133106 _ 0192-0205.indd

204

30/4/09

133106 10:55:46 _ 0192-0205.ind

Erantzunak 1. • Astelena. /• Bi partida jokatu dituzte. Bana irabazi dute. /• Giro aparta. /• Pilotaren-hotsa, jendearen ahotsak, pilota-lekuko giroa osatzen duten soinuak. / • Asierrek. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • (G) Oso zaharra da, baina ez dio zaharrena denik. / • (E) / • (G) Zelaiak mundua irudikatzen zuen. / (G) Bi uztai zeuden, lurretik zortzi metrora. / • (G) Ezin zuten ez oinekin ez eskuekin ukitu. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa. 6. • Lokailuak dira. /• Perpausak gehitzeko erabiltzen dira (Emendiozko lokailuak dira).

204 133117 _ 0250-0265.indd

Z Z

5/6/09

13:00:19

14 GAI NAIZ GOGORATZEKO

14. UNITATEA – Maileguak bereizteko eta zuzen idazteko. – Prosa poetikoaren ezaugarriak bereizteko. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu arrazoituan eta egokian azaltzeko.

5. Irakurri testua. Greta Egun hartan lorategiko txoko politenera hurbildu zen Greta. Halaxe iruditzen zitzaion berari, behintzat, lorategiko txoko politena, maiteen zuena. Lorategiaren ertz batean zegoen, soinean galtzamotxak eta aurpegian pikorrak zituzten maitaleek ere nekez iritsi ohi ziren bazter apartatuan. Zapata batzuen lorratzak begiztatu zituen porlan gogortuan. Atsegina zitzaion porlana bezalako gauza gogor eta geldian pauso arin eta iragankorrak aurkitzea; betiko joaten jarraitzen duen norbaitenak bailiran. Baina, batez ere, porlan gogortuan betiko gelditu ziren oinatz haiek oso handiak zirelako egin zitzaizkion sinpatiko Gretari. Uxue Alberdi Aulki bat elurretan (moldatua)

6. Erantzun galderei.

netapilorain-

● ●

Zer dira nabarmendutako hitzak? Zertarako erabiltzen dira?

7. Bilatu maileguak testuan.

aten ehiaZenn zegiten

ama, uzki boko rora artu i eta

● ●

Ba al da euskaraz jatorrizko hitzik gauza bera adierazteko? Zein? Ortografiari dagozkionez, nola hartu ditu euskarak mailegu horiek, hots, zein aldaketa ortografiko egin dira?

8. Irakurri testua berriro eta erantzun. ● ●

Idazleak prosa poetikoa darabilela uste duzu? Zergatik? Asmatu eta idatzi lorategi baten deskribapen poetikoa.

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Antolatu mahaingurua ikasgelan kirolari buruz. ● ●

●

Kirolak ba al du alde txarrik? Zer iruditzen zaizue kirolak mugitzen duen diru kantitate eskerga? Justua da zenbait kirolarik hainbeste diru irabaztea? ✔ Azaldu ideiak garbi eta ahots-tonu egokiarekin. ✔ Entzun ikaskideen iritziak eta hitz egin txandaka.

10. Idatzi testu labur bat eskolako aldizkarirako zure iritziaren berri emanez.

205 30/4/09

133106 10:55:46 _ 0192-0205.indd

205

30/4/09

10:55:47

7. Apartatu (ezkutu); zapata (oinetako); pauso (urrats); porlan (Portland izenetik dator, zementu marka batetik); sinpatiko (atsegin). / Aztertu maileguen aldaketak: apartado, zapato, paso, Portland, simpático). 8. Erantzun librea. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

205 133117 _ 0250-0265.indd

265

5/6/09

13:00:20

Galdera zailak erantzuten

Programazioa Helburuak • Irakurgaia irakurtzea eta ulertzea. • Formarengatik eta esanahiarengatik hitzen artean dauden harremanak ezagutuz testuak ulertzea eta idaztea. • Hizkuntzaren oinarrizko terminologia ulertzea eta erabiltzea. • Ahozko zein idatzizko komunikazio-egoeretan erabiltzen diren erregistroak lantzea. • Testu idatzien txukuntasunarekiko eta aurkezpenarekiko interesa izatea, baita ortografia-arauak errespetatzea ere. • Gramatika-egitura zuzenak aztertzea, lantzea eta kontzeptuak ikastea. • Euskal kulturari buruzko testuak lantzea. • Literatura-hizkuntzaren ezaugarri batzuez ohartzea.

Ebaluazio-irizpideak • Narraziozko testu idatziak ulertzea, eta testu horien zentzua eta egitura aztertzea. • Entzunezko ariketetan, arreta jartzea eta entzundakoa ulertzea. • Komunikazio-baldintzek komunikazio-ekintzan nolako eragina izan dezaketen jakitun izatea. • Aurkezpen-gutunak idaztea. • Lokailuak zer diren jakitea eta aurkaritzako, ondoriozko eta kausazko lokailuak bereiztea. • Argudio-testu egoki eta zuzenak sortzea. • Gramatika- eta ortografia-edukiak zuzen erabiltzea. • Antzerkiak nolako ezaugarriak dituen jakitea.

Oinarrizko gaitasunak Hizkuntza-komunikaziorako gaitasunaz gain, ikastunitate honetan, gaitasun hauek landuko dituzte ikasleek, besteak beste: Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna, Ikasten ikasteko gaitasuna, Norbere autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna, Giza eta arte-kulturarako gaitasuna eta Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna.

Edukiak • Galdera zailak erantzuten narraziozko testua irakurtzea, ulertzea eta ulermen-ariketak egitea. • Lagunarteko elkarrizketa tankerako testua entzutea eta ulertzea, eta gainera, komunikazio-baldintzei buruz hausnartzea. Horrezaz gain, ahalmena eta ezintasuna adieraztea.

•

• Eredu batetik abiatuta, aurkezpen-gutunek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta lantzea, eta azkenik, aurkezpen-gutunak idaztea.

•

• Lokailuak lantzen jarraituz, aurkaritzako, ondoriozko eta kausazko lokailuak aztertzea eta jorratzea. • Herritar-izenak, hots, jatorriatzizkiaren erabilera lantzea eta maileguen idazkera zuzena berrikustea. • Euskal historiako zenbait pertsona ezaguni buruzko argudio-testua aztertzea eta lantzea, eta antzeko argudio-testua sortzea. • Genero literarioak aztertzen amaitzeko, antzerkiak zer ezaugarri dituen aztertzea eta lantzea.

206 A 133117 _ 0266-0281.indd 266

5/6/09 13:03:49

Unitatearen eskema 15. UNITATEA

Irakurgaia

Gramatika Aurkaritzako, ondoriozko, kausazko lokailuak

Galdera zailak erantzuten

Ortografia Herritar izenak. Maileguak

Hizkuntzaren kultura

Literatura

Argudio-testua

Antzerkia

Jarduerak

Ahozko komunikazioa Komunikaziobaldintzak

Idatzizko komunikazioa Aurkezpen-gutuna

Gai naiz gogoratzeko

Gai naiz…

Baliabideak • Adi-adi euskarari 6, entzuteko testuak CDa.

• Ebaluaziorako baliabideak.

• Adi-adi euskarari 6 koadernoa. Lehen hiruhilekoa.

• Antzerki-tailerra 6.

• Txiri-Txiri 6 irakurgaiak.

• 100 proposamen Hizkuntza-gaitasuna lantzeko.

IKASTEN IKASTEKO programa • IKASTEN IKASTEKO programako ariketak unitate honetan, Irakurgaia lantzea, Idatzizko komunikazioa, Hizkuntzaren kultura eta Literatura ataletan ageri dira.

Tenporalizazio-proposamena Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

206 B 133117 _ 0266-0281.indd 267

5/6/09 13:03:49

Helburuak • Galdera zailak erantzuten informaziozko testua irakurtzea eta ulertzea.

IRAKURRI BAINO LEHEN ●

• Ikasgelan irakurgaiari buruz mintzatzea. ●

Iradokizun didaktikoak

●

Galdera zailak erantzuten

Nor da mahai nagusian bermaturik dagoen pertsonaia? Eta gainerakoak? Zure ustez, nolako giroa dago ikasgelan? Zer galdera da zuretzat zaila?

ONDO IRAKURTZEKO ●

●

Ahoskatzerakoan, bereizi ongi s, z eta x. Bereizi, halaber, ts, tz, tx. Egin puntuaziomarkek adierazitako etenaldiak. Ahosketa ez ezik, zaindu doinua ere.

rakasle berria genuen gelan, Tarsizio deitzen zen eta nahiko bitxia zen. Beti berdez jantzita etortzen zen, galtza berde ilunak, alkandora berde argia eta jertse berde iluna. Ile gorria zeukan, betaurreko borobilak eta denok geunden adi-adi bere klasean esaten zituen gauzekin, dena egiten baitzuen galdera-erantzun bitartez, eta guk dena hartzen genuen jokoa balitz bezala… Egun hartan aurkikuntzak hasi ginen aztertzen. –Ea, Irene, esan, zein da zure iritziz munduan egin den aurkikuntzarik handiena? Irene beti esertzen da azken ilaran, azken aulkian eta asko gustatzen zaio gozokiak jatea. –Aurkikuntzarik handiena? Ba… ba… txokolatezko donutsak!–. Denok hasi ginen barrez lehertzen. –Ez, ez… Hasi gaitezen orain serioski pentsatzen. Tira, zer esango zenukete zuek? –Nik esango nuke… autoa –esan zuen batek. –Nik esango nuke… abioia –erantzun zuen beste batek… Telebista, telefonoa, poltsikoko telefonoa, ur azpian sartzen den erlojua, pizzak berotzeko mikrouhina, izozkiak egiteko makina… Mota guztietako erantzunak hasi ginen ematen. –Ez, ez –irakaslea guri zuzendu nahian–, gehiago sakondu behar duzue. –Penizilina –esan zuen Kosmek. –Bitaminak –esan zuen Luzik.

de zio

rri Os

206 133106 _ 0206-0219.indd 206

30/4/09 10:58:29 133106 _ 0206-

Ikasteko teknikak Ikasteko teknikak eta estrategiak Ikasteko orduan estrategia egokiak eta teknika lagungarriak erabiliz gero, arrakasta lortuko dute ikasleek. Aitzitik, ikasteko aztura okerrek ikasle argienaren aukerak zapuztu egin ditzakete. Horrexegatik, ikasturte-amaierako azterketen atarian, ikasleekin estrategia horiei buruz mintzatzea lagungarria izan daiteke. Berrikusi hauek, besteak beste: –Informazioa antolatzeko eta gogoratzeko estrategiak. –Autoebaluaziorako estrategiak. –Ikasketa-planak nola antolatu eta bete. –Ikasketa-arloko helburuak nola finkatu eta erritmoari nola eutsi.

206 133117 _ 0266-0281.indd 268

5/6/09 13:03:50

ahiko unak, n, besaten artez, artan aur-

o gus-

sak!–.

esan-

n den ina…

behar

–Ez, ez –moztu egin zigun oraingoan Tarsiziok–. Erantzun zorrotzagoak behar ditut, eta zehatzagoak gainera. Zoazte denboran atzera; egin urtetan eta mendetan atzeraka… Zoazte milaka urte atzerago oraindik. –Ohea! –esan zuen Gomaxek eta denok, kar-kar-kar, hasi ginen barreka. Esan beharra dago Gomax beti egoten dela erdi lotan klase-orduetan. –Ez dago gaizki esana, baina segi, segi pentsatzen… Isil-isilik geratu ginen zer esan jakin gabe. Halako batean laguntza eskatu genion irakasleari. –Imajinatu, aurkikuntza hori karratua izan balitz… ez ginatekeen mugituko. Zer da? –Gurpila! –esan genuen denok batera oso pozik asmatu genuelako. –Imajinatu, aurkikuntza hori ez balitz asmatu… hotzak hilko ginatekeen mendian edota kobazulo batean sartuta. Zer da? –Sua! –berriz ere denok pozik asmatu genuelako. –Horiek guztiak dira aurkikuntza handiak. Segi, segi pentsatzen… Baina ordurako denok geunden berriz isilik. –Zerk bereizten gaitu animaliengandik? –galdetu zigun segidan. –Geu garela azkarragoak, adimentsuagoak –erantzun zion Enrikek. –Baina zergatik? –Game-play makinetan jokatzen oso trebeak garelako! –bota zuen Kepak eta denok hasi ginen berriz barrez. –Pentsatzen dugulako –asmatu zuen oraingoan Lidiak. –Eta nola gauzatzen da hori? –Irakasle hura galderak egiteko makina bat zen. Galdera hura egin eta denok geratu ginen isilik. Azkenean, minutu luze bat joan zenean, irakaslea bera hasi zitzaigun esplikazioak ematen. –Hitzaren bitartez. Hitza! Mintzaira! Hitz egiteko gaitasuna… Hori bai izan dela aurkikuntza izugarria. Hitza eta hori adierazteko modua; idazkera. Alfabetoa! Horiek bai benetako aurkikuntza itzelak… Oso pertsona azkarrak izan ziren hitza eta alfabetoa asmatu zutenak. –Orduan ni naiz azkarretan azkarrena –esan zuen builaka atzeko eserlekutik Josu Jonek. –Zergatik? –galdetu genion. –Ba, gehien hitz egiten duena neu naizelako! –Kar-kar-kar –hasi ginen denok barrez eta Tarsizio irakasleak moztuz esan zuen: –Beno, nahikoa dugu gaurkoz. Joxemari Iturralde

207 30/4/09 10:58:29 133106 _ 0206-0219.indd 207

Jarduera osagarriak Lexikoa lantzea Jarraitu ikasleek hiztegian bilatu behar izan dituzten hitzekin hiztegitxo modukoa osatzen. Neska-mutilek proposatutakoez gain, aipatu eta sartu hitz hauek gutxienez hiztegitxo horretan, eta azaldu haien esanahiak eta erabilerak: galtzak, sakondu, hotzak hil, mintzaira, builaka aritu.

15. UNITATEA Irakurgaia Galdera zailak erantzuten ipuina Joxemari Iturralde euskal idazleak idatzi du. Eskatu neska-mutilei idazle horri buruzko informazioa bilatzeko eta haren biografiaren zein lanaren berri biltzeko fitxa batean. Azaldu Joxemari Iturralderi buruz bildutako informazioa ikasgelan eta, modurik izanez gero, aurkeztu haren lanen bat edo beste, ikasleek irakurri nahi izanez gero erreferentzia izan dezaten. Irakurketarekin hasteko, eskatu ikasleei irakurgaia isilpean irakurtzeko, poliki-poliki, eta ulertzen ez dituzten hitzak edo esapideak apuntatzeko eta hiztegian bilatzeko. Hori egin ostean, ikasleek berriz ere irakurriko dute irakurgaia, baina oraingoan ozenki eta bananbanan. Horretarako, kontuan hartuko dituzte ezkerraldeko zutabean ageri diren aholkuak. Irakasleak ziurtatuko du ahoskera, doinua eta etenak ongi egiten dituztela, eta irakurketa arina eta bizia dela. Irakurketa bukatutakoan, mintzatu ikasleekin irakurgaiari buruz. Konparatu ikasleen hipotesiak eta irakurgaian azaltzen dena, eta eskatu irakurgaiaren kritikatxoa egiteko; hots, zergatik atsegin duten azaltzeko, hain gustuko zer ez duten adierazteko, eta abar.

30/4/09 10:58:29

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna

Mintzatu ikasleekin irakurgaian aipatzen diren aurkikuntzei buruz eta eskatu zerrenda luzatzeko. Bestalde, hizkuntza dela eta, sustatu norbere hizkuntza modu zuzen eta egokian erabiltzeko ardura eta beste hizkuntzak ezagutzeko jakinmina nahiz haiekiko errespetua.

207 133117 _ 0266-0281.indd 269

5/6/09 13:03:51

Irakurgaiaren lanketa Helburuak • Narrazioko oinarrizko informazioa ulertzea.

Iradokizun didaktikoak

Ahozko ariketak izan ezik, gainerakoak bakarka egitekoak dira. Zuzendu, ordea, guztion artean eta ozenki zuzentzea gomendatzen da. Ulermena atalean testuari buruzko hainbat galdera ageri dira, ikasleek erantzuteko. Egitura atalean, irakurgaian aipatzen diren asmakariak sailkatuko dituzte ikasleek eta haietako bati buruzko iritzi-testua idatziko dute. Horrezaz gain, testutik erauzitako zenbait perpausen egitura aztertu eta ordezkatuko dute.

●

Ira

●

Deskribatu. Nolakoa zen irakasle berria? Nola ematen zituen eskolak irakasle berriak? ● Gustuko al zituzten ikasleek haren eskolak? Zergatik? ● Noizkoak dira aipatzen diren asmakari garrantzitsuenak? ● Zein da irakaslearen ustetan asmakari garrantzitsuena? Zergatik?

• Testuko lexikoa eta esapideak ulertzea.

■

Ados al zaude irakaslearekin?

2. Adierazi zein ezaugarri dagokion pertsonaia bakoitzari. ● ● ● ●

Tarsizio Gomax Irene Josu Jon

Ikasten ikasteko gaitasuna Elementuak sailkatzea Oso lagungarria da testuetan ageri diren elementuak eta ideia nagusiak sailkatzea, gaiari buruz ikuspegi orokorragoa izateko bidea ematen baitu.

Zein da zure iritziz munduan egin den aurkikuntzarik handiena? ● Erantzun zorrotzagoak behar ditut, eta zehatzagoak gainera. ● Isil-isilik geratu ginen, zer esan jakin gabe. ●

Lexikoa 5. Bilatu ondoko izenondoentzat sinonimo eta

2. MAIL

antonimo bana.

●

Izenondoak: berritsua / gozozalea / arrunta / hagia ● Sinonimoak: hitzontzia / fardela / litxarreroa / bakana ● Antonimoak: isila / gazizalea / maratza / bitxia ●

● ● ● ●

berritsua gozozalea bitxia nagia

■ Azaldu pertsonaia bakoitzari buruz

●

6. Adierazi zein esapidek duten emandakoen

dakizuna.

●

esanahi bera.

Egitura 3.

●

IKASTEN IKASI. Sailkatu irakurgaian

aipatzen diren asmakariak. TRESNAK EDO MAKINAK .............................. .............................. .............................. .............................. ...............................

BESTELAKOAK .............................. .............................. .............................. .............................. ...............................

Barrez lehertu.

●

a) Hesteak bota beharrean egon. b) Gorputza erdibitu. ● Isilik egon. a) Ezpainak itsatsita eduki. b) Mihia lotuta eduki. ● Azkarra izan. a) Azaren azpian ez geratu. b) Pinu gainetik ez erori.

●

■ Idatzi esaldiak esapideok erabiliz. ●

Lexikoa 7. Azaldu zure iritzia ikaskideei.

■ Zein iruditzen zaizu onena? Idatzi testu bat, zure iritziaren eta arrazoien berri emanez.

●

Zein da munduan egin den aurkikuntzarik handiena? Zer aurkitu beharko litzateke hurrena?

●

208

Jo a

An a

Au a

Ar a

Ez a

… a

Ita a

Ga a

Ta a

Ga a

Ira a

30/4/09 10:58:31 133106 _ 0206-0219.indd

Erantzunak 1. • Nahiko bitxia zen. Beti berdez jantzita ibiltzen zen, ile gorria zeukan eta betaurreko borobilak. / • Galde-erantzunen bitartez. / • Bai, joko gisa hartzen zituztelako eskolak. / • Antzinakoak. / • Mintzaira eta idazkera. Haiek gabe gizakiak ezingo lukeelako pentsamendua azaldu, ez eta ezer egin ere. / ■ Eran-tzun librea. 2. Tarsizio: bitxia / Gomax: nagia. / Irene: gozozalea. / Josu Jon: berritsua. / ■ Erantzun librea. 3. TRESNAK: autoa, abioia, telebista, telefonoa, poltsikoko telefonoa, (ur azpian sartzen den) erlojua, mikrouhina, izozkiak egiteko makina, ohea, gurpila, game-play makinak. BESTELAKOAK: txokolatezko donutsak, penizilina, bitaminak, sua, mintzaira, idazkera, alfabetoa. 4. • Zein uste duzu dela… / • Erantzun zorrotzagoez gain, zehatzagoak ere behar ditut. / • Isil-isilik geratu ginen, zer esan ez genekiela. 5. • Berritsua, hitzontzia, isila / • gozozalea, litxarreroa, gazizalea / • bakana, bitxia, arrunta / • nagia, fardela, maratza. 6. Hesteak bota beharrean egon. / Ezpainak itsatsita eduki. / Azaren azpian ez geratu. 7. Erantzun librea.

208 133117 _ 0266-0281.indd 270

As a

208

Lexikoa lantzeko atalean, sinonimoak, antonimoak eta esapideak133106 _ 0206-0219.indd landuko dituzte. Azkenik, Zure ekarpena atalean, eztabaida bat egitea proposatzen zaie.

1. JATO

emandako egiturak erabiliz.

1. Erantzun galderei.

• Informazioa bilatzea eta biltzea.

4. Berridatzi irakurgaiko esaldi hauek,

Ulermena

• Pertsonaiak aztertzea.

Orto

5/6/09 13:03:51

15. UNITATEA

Ortografia Helburuak

1. JATORRI-ATZIZKIAK. Erlazionatu herrialdeak, hiriburuak eta herritar-izenak. ●

Ameriketako Estatu Batuak

●

La Paz● ulanbatortar

●

Aljeria

●

Kopenhage● aljertar

●

Belgika

●

Sofia● washingtondar

●

Bolivia

●

Madril● bruselar

●

Bulgaria

●

Budapest● lapaztar

●

Danimarka

●

Washington● sofiar

●

Espainia

●

Bagdad● kopenhagetar

●

Hungaria

●

Aljer● madrildar

●

Irak

●

Brusela● budapestar

●

Mongolia

●

Ulan Bator● bagdadar

• Herritar-izenak zuzen idaztea. • Maileguen idazkera zuzena lantzea

Iradokizun didaktikoak Azken ikastunitate honetan, bi gai landuko ditugu ortografia-atalean: alde batetik, jatorri-atzizkiei berriz ere heldu eta herritar-izenen idazkera zuzena berrikusiko dugu. Bestetik, aurreko ikastunitatean bezala, maileguen idazkera ere jorratuko dugu.

2. MAILEGUEN IDAZKERA. Osatu perpausak, aukera zuzenak erabiliz. ●

●

Asteburu honetan … Güell parkean egon gara. a) Barcelonako b) Bartzelonako

c) Barzelonako

Jonen txakurrak …-kutxa osoa jan zuen. a) gaileta b) gailleta

c) galleta

Egin ariketak bakarka eta isilpean, eta zuzendu ozenki eta guztion artean.

Antzerki-lan horretako aktoreek oso … berezia erabiltzen dute. a) makilaje b) makillaje c) makilagia Aurten, baserrian kaki eta … goxoak bildu ditugu. a) kibi b) kiwi

c) kivi

Argia joan zen eta etxeko … guztiak apurtu ziren. a) bombilla b) bonbila

c) bonbilla

Ez eman haurrari fruta zatiak dituen … a) jogurtik b) yogurtik

c) jogurrik

… bazoaz, joan Arte eta Zientzietako Hirira. a) Valenciara b) Valentziara

c) Balentziara

Italian egon zirenean, marradun … erosi zituzten. a) jerseak b) jertseiak

c) jertseak

Gaelikoz idatzitako … ulertezinak dira ingelesentzat. a) testuak b) textuak

c) testoak

Kontuan hartu honako ariketetan ez ezik, ikasgelan idazten diren testu guztietan eta azterketetan ere ortografiari merezi duen garrantzia ematea ezinbestekoa dela.

Taberna honetako patata-… hainbat sari eman dizkiote. a) tortilari b) tortiyari c) tortillari Gaztelu horretako liburutegian, xvi. mendeko … batzuk aurkitu dituzte. a) dokumento b) dokumentu c) dokumendu Irakurri berri duzun eleberriko … barregarri samarrak dira. a) pertsonageak b) pertsonajeak c) pertsonaiak

209 30/4/09 10:58:31 133106 _ 0206-0219.indd 209

30/4/09 10:58:31

Erantzunak 1. • Ameriketako Estatu Batuak, Washington, washingtondar. / • Aljeria, Aljer, aljertar. / • Belgika, Brusela, bruselar. / • Bolivia, La Paz, lapaztar. / • Bulgaria, Sofia, sofiar. / • Danimarka, Kopenhage, kopenhagetar. / • Espainia, Madril, madrildar. / • Hungaria, Budapest, budapestar. / • Irak, Bagdad, bagdadar. /• Mongolia, Ulan Bator, ulanbatortar. 2. • Bartzelonako / • galleta / • makillaje / • kiwi / • bonbilla / • jogurtik / • Valentziara / • jertseak / • testuak / • tortillari / • dokumentu / • pertsonaiak.

209 133117 _ 0266-0281.indd 271

5/6/09 13:03:52

Ahozko komunikazioa Helburuak

Entzundakoaren ulermena

• Elkarrizketa tankerako testua entzutea eta ulertzea.

1. Entzun Kan ghu ru elkarrizketa adi-adi.

• Komunikazio-baldintzei hausnartzea.

buruz

• Ahalmena eta ezintasuna adieraztea.

Lehenik eta behin, proposatutako testua entzungo dute ikasleek. Honakoan, bi lagunen arteko elkarrizketa entzungo dute, komunikazio-baldintzak egokiak diren aztertuko dute, eta ondoren, komunikazio-baldintzek komunikazioan duten eraginari buruz gogoeta egingo dute. Beti bezala, testua behin baino gehiagotan entzutea komeni da, neska-mutilak haren ezaugarriez jabetu direla eta ongi ulertu dutela ziurtatzeko. Bigarren ariketa entzundakoaren ulerkuntza lantzeko da. Ariketa ahoz egiteko da. Hirugarren eta laugarren ariketetan, komunikazio-baldintzei buruz hausnartzeko eta haiei buruz mintzatzeko eskatzen zaie ikasleei.

Aurke

1. Iraku

2. Erantzun galderei. ● ● ● ● ● ●

Iradokizun didaktikoak

Idat

Zertarako egin dute hitzordua elkarrizketako lagunek? Norekin joango dira? Zer ordutan eta non dira elkartzekoak? Inor iritsi al da berandu? Nork jarri zion kanguru izena kanguruari? Zergatik aukeratu zuten izen hori?

Na La Pl

Komunikazio-ekintza: kodea 3. Hausnartu eta erantzun. ●

●

Zergatik sortu zen elkarrizketako bi lagunen arteko gaizki-ulertua? Zergatik sortu zen ingelesen eta Australiako gizonaren arteko gaizki-ulertua? Bi kasu horietan, uste duzu solaskideen arteko komunikazioa egokia dela? Zergatik?

SORTIE

SALIDA ●

4. Adierazi. Zein dira elkar ulertzeko bete beharreko baldintzak? a) Solaskideari hitz egiten uztea. b) Biok ulertzen dugun hizkuntza erabiltzea. c) Ahalik ozenena, garrasika, hitz egitea. d) Hitz egiteko txandak errespetatzea, denok batera hitz egin gabe. e) Inguruan komunikazioa eragozten duen zaratarik ez egotea. f) Nahikoa ozen eta ahoskera garbiz hitz egitea. g) Belarriak egunero garbitzea. h) Hitzak jatea eta ez ahoskatzea.

●

EXIT

●

Komunikazio ahalik eta eraginkorrena eta zuzena izan dadin, estrategia eta bide egokiak hautatu behar ditugu. Horrezaz gain, gure solaskideak aintzat hartu behar ditugu.

AUSGANG

2. Adie

IRTEERA

a) la ■ N e

■ Otutzen al zaizu komunikazioa ahalbidetzen duen beste baldintzarik?

IKAS ●

Ahalmena eta ezintasuna adieraztea

● ●

5. Azaldu ikaskideei ados zauden ala ez.

Ze Ze Ze

Aurke

Gaur egun oso garrantzitsua da hizkuntzak jakitea. Zenbat eta hizkuntza gehiago jakin, hainbat hobeto.

4. Auke

✔ A ✔ A ✔ S

10:58:33 133106 _ 0206-0219.indd

Erantzunak 1. Entzumen-ariketa. 2. • Zoora joateko. / • Kanpoko bi neskarekin. / • Lauretan autobusgeltokian. / • Ez, besteak gaizki ulertu du ordua. / • Ingelesek. / • Zer zen galdetzean, bertakoek hori erantzun, eta esaten ari zirena animaliaren izena zela uste izan zutelako ingelesek. 3. • Kalean zarata egonik, ez zuelako ondo entzun. / • Batak bestearen hizkuntza ezagutu ez, eta ez zutelako elkar ulertu. / • Ez. Komunikazioa ez da egokia, ez baitute elkar ulertu. 4. Solaskideari hitz egiten uztea. / Biok ulertzen dugun hizkuntza erabiltzea. / Hitz egiteko txandak errespetatzea, denok batera hitz egin gabe. / Inguruan komunikazioa eragozten duen zaratarik ez egotea. / Nahikoa ozen eta ahoskera garbiz hitz egitea. / ■ Erantzun librea. 5. Erantzun librea.

210 133117 _ 0266-0281.indd 272

N N Ze

Aurke

Hizkuntza-funtzioa lantzeko arike✔ Iritzia emateko, hartu kontuan eta aipatu hauek, besteak beste. tan, ahalmena eta ezintasuna adie● Zer egin ahal den hizkuntzak jakinda. ● Zer ezin den egin hizkuntzarik jakin ezean. razteko esapideak eta egiturak ● Nola ikasi ahal diren hizkuntzak. ● Zer jarrera ezin diren hartu beste hizkuntzekiko. lantzea proposatzen da. Hizkuntzak jakitea garrantzitsua iruditzen ote 210 zaien adieraziko dute ikasleek eta, emandako arazoei buruz mintza133106 _ 0206-0219.indd 210 30/4/09 tuko dira.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

Da ba ja in

5/6/09 13:03:53

Aurkezpen-gutuna

Helburuak

1. Irakurri gutuna eta erantzun.

• Aurkezpen-gutunek zer ezaugarri dituzten aztertzea eta haien berri biltzea.

Natura Zientzietako laborategia Lauaxeta herri-eskola Plazabarri, 12

Julene Martin Martinez Aurrekokale, 6, 2-B Gernika 94 625 10 32 julenemar@yahoo.es

• Aurkezpen-gutuna idaztea.

Iradokizun didaktikoak

Natura Zientzietako laborategiko zuzendari jauna: Julene dut izena eta Lehen Hezkuntzako ikasketak amaitzen ari naiz ikastetxe honetan. Datorren ikasturtean Natura Zientzietako laborategian parte hartu nahi dut. Nire lehengusu bat zuen taldean sartuta dago eta gauza interesgarri mordoa kontatzen dizkit egiten dituzuen jarduerei buruz; gainera, oso giro ona duzuela ere esan dit. Izugarri maite dut natura eta asko interesatzen zait entomologia; horregatik, zuekin lanean eta ikasten hasteko irrikan nago. Niri buruzko informazio gehiago nahi izanez gero, pozik emango dizuet. Eskerrik asko nire gutuna irakurtzeagatik eta laster arte.

Lehenik eta behin, aztertu arretaz eta irakurri eredu gisako aurkezpen-gutuna, eta erantzun galderei. Ondoren, mintzatu aurkezpen-gutunei buruz. Aipatu noiz eta zertarako erabiltzen diren horrelako gutunak. Berrikusi ezagutzen dituzuen gutun motak eta aipatu haien ezaugarriak.

Julene

● ● ●

Nork idatzi du gutuna? Nori idatzi dio? Nolako datuak eskaintzen ditu bere buruaz? Zer nahi du?

Hirugarren ariketa egiteko, aztertu are hobeto testua, eta behar izanez gero, bilatu informazio gehigarria, fitxa betetzeko.

Aurkezpen-gutuna prestatzea

15. UNITATEA

Idatzizko komunikazioa

2. Adierazi. Gutunaren ezaugarriak aintzat hartuta, nolakoa da? a) lagunarteko gutuna b) eskabide-gutuna c) aurkezpen-gutuna ■ Noiz eta zertarako idazten dira horrelako gutunak? Aipatu egoerak eta eman adibideak.

IKASTEN IKASI. Bildu fitxa batean aurkezpen-gutunei buruz dakizuna. ● ● ●

Zertarako dira? Zein datu eskatzen dira? Zein ezaugarri dituzte?

Aurkezpen-gutuna idaztea 4. Aukeratu alboko iragarki bat eta idatzi aurkezpen-gutuna. ✔ Aurkeztu zeure burua eta eman zeure datuak. ✔ Azaldu zer-nolako dohainak dituzun. ✔ Saiatu konbentzitzeko moduko arrazoiak ematen.

ABESLARIA BEHAR DA FOLK-TALDE BATERAKO Esperientzia kontuan hartuko da. Musika-ikasketak behar-beharrezkoak dira. Bidali zuen argazkia enekozarata@hotmail.com

Surfa gustuko du ten neska-mutilak ezagutu nahi ditut taldea osatzeko. Garrantzitsua da herrikoak bertako ak edo gertukoak iza tea, entrenatzeko . maialenuhin@euska lnet.net

211 30/4/09 10:58:33 133106 _ 0206-0219.indd 211

30/4/09 10:58:35

Bukatzeko, aukeratu proposatutako iragarkietako bat eta idatzi goikoaren antzeko aurkezpen-gutuna, laugarren ariketan ageri diren jarraibideak aintzat hartuta.

Ikasten ikasteko gaitasuna Aurkezpen-gutunaren fitxa Honakoan, fitxa egiteko, ereduko testuen azterketa eta kanpoko informazioa erabiliko dituzte ikasleek. Aurkezpen-gutunetan nolako informazioa ageri den jarri ez ezik, informazio hori nola ematen den (adibidea) ere jartzeko esan.

Erantzunak 1. • Julene izeneko neska batek idatzi dio Natura Zientzietako laborategiko zuzendariari. / • Izen-deiturak, helbidea, telefono-zenbakia, helbide elektronikoa, ikasketak, zaletasunak. / • Natura Zientzietako laborategian parte hartu nahi du. 2. Aurkezpen-gutuna. / ■ Oro har, horrelako gutunak lana, lagun berriak, edo beste zerbait lortzekotan, nork bere buruari buruzko datu interesgarriak eskaintzeko erabiltzen dira. 3. Erantzun librea. 4. Erantzun librea.

211 133117 _ 0266-0281.indd 273

5/6/09 13:03:53

Gramatika Helburuak • Lokailuak zer diren eta zertarako diren ikustea. • Aurkaritzako lokailuak aztertzea eta lantzea. • Ondoriozko lokailuak aztertzea eta lantzea. • Kausazko lokailuak aztertzea eta lantzea.

Iradokizun didaktikoak Lokailuak aztertzen jarraituz, emendiozko lokailuak eta lokailu hautakariak landu ostean, aurkaritzako, ondoriozko eta kausazko lokailuak jorratuko ditugu hamabosgarren unitate honetan. Kontuan izan, beti bezala, orrialdeotan ageri diren ariketa gehienak nork bere kabuz eta idatziz egitekoak direla; nolanahi ere, baliteke bat edo beste ahoz egin ahal izatea, nahi izanez gero. Zuzenketa ahoz eta guztion artean egitea gomendatzen da. Hasteko, irakurri lehen ariketako testua eta, gogoeta egin ondoren, erantzun beheko galderari. Gero, eztabaidatu ikasleen erantzunak.

azpi ●

1. Irakurri testua arretaz eta erantzun.

●

Gora lastaira! ●

–Iker, zein da zure ustez aurkikuntzarik onena? –Nire ustez, argindarra, zeren hari esker hainbat gauza dauzkagu: argia, telebista, izozkailua… Eta zure ustez?

●

–Nire ustez, berriz, gurpila; kontuan izan gurpilari esker ibilgailuak eta makina asko dabiltzala.

●

–Bai, baina makina gehienak, ordea, ez lirateke ibiliko argindarrik egon ezean; izan ere, argindarra behar da gauza horiek guztiak egiteko.

●

–Dena dela, ezin dugu ahaztu muntaia-kateak gurpilari esker dabiltzala.

●

–Begira, hemen dator Koldo, eta hark asko daki; beraz, berari galdetuko diogu. Aizu, Koldo! Eztabaidatzen ari gara ea zein den aurkikuntzarik onena. Nik diot argindarra dela, eta Kandelak, ostera, gurpila; zure ustez, nork du arrazoia?

●

5. Ama

loka ●

Zer adierazten dute nabarmendutako hitzek? a) kausa b) ondorioa c) aurkaritza d) aukera

● ●

2. Osatu esaldiak koadernoan emandako lokailuekin. Hori oso polita da; nik, …, nahiago dut bestea. Kepak arin-arin egin du; Matxalenek, …, astiro-astiro. ● Ez du konponbide errazik; …, gure esku dagoena egingo dugu. ● Herenegun ez nuen lorik egin; atzo, …, hogei orduz egin dut lo. ● Hemen jende asko dago; han, …, ez dago ia inor. ● Oso nekatuta nago; …, geroago lagunduko dizut. ● Nik ez nekien zer egin; Jonek, …, arin erabaki zuen. ● Zuek goizegi iritsi zineten; gu, …, beranduegi.

● ●

●

aldiz

●

ostera

●

aldiz dena dela ordea berriz hala ere

Museoa itxita dago; …, itxaron egin beharko dugu. a) orduan b) beraz Hiru pilota ekarri ditugu eta bi desagertu dira; …, bat geratzen zaigu. a) orduan b) beraz Ziur zaude? … zergatik ez duzu lehenago esan? a) orduan b) beraz Erlojua topatu ezinik ibili da; … ohean ikusi du. a) orduan b) beraz Trafiko handia dago; …, hobe duzu metroa hartzea. a) orduan b) beraz

212

✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔

z z

30/4/09 10:58:36 133106 _ 0206-0219.ind

Erantzunak 1. Kausa, ondorioa eta aurkaritza adierazten dute. 2. • Ordea / • berriz / • dena dela / • aldiz / • berriz / • hala ere / • aldiz / • ostera. 3. • Beraz / • beraz / • orduan / • orduan / • beraz. 4. • Senarra serio samarra da; emaztea, berriz, oso alaia. (aurk) / • Arazo horrek ez nau batere kezkatzen; besteak, ordea, bai. (aurk) / • Zu Jane; ni, Tarzan; hori, orduan, Txita izango da. (ond) / • Esatea erraza da; egitea, aldiz, zaila. (aurk) / • Kalkulagailua apurtu zait; beraz, azterketarako berria erosiko dut. (ond) / • Lehen, lagunekin joaten zen mendira; orain, berriz, bakarrik joaten da. (aurk) / • Amari izugarri gustatzen zaizkio indabak; niri, ostera, makarroiak. (aurk) / • Musika klasikoa oso ondo dago; nik, aldiz, heavya nahiago dut. (aurk).

212 133117 _ 0266-0281.indd 274

E E Jo B B Z

6. Lotu

berriz

3. Berridatzi perpausak, aukera zuzena erabiliz. ●

S A b Z iz E K a A n M h

■

–Ez batak, ez besteak. Aurkikuntzarik onena ohea dugu, zalantzarik gabe.

Lehen ariketa aproposa da jakiteko ikasleek gaiari buruz zer daki● ten. Aukera aparta da, beraz, landuko den kontzeptua aurkezteko, ikasleekin hari buruz dakiten guz212 tia berrikusteko eta eranskineko Gramatika Ikasten laguntzeko ata-133106 _ 0206-0219.indd lean ageri den teoria aztertzeko. Hortik aurrera, aurkaritzako, ondoriozko eta kausazko lokailuak lantzeko gainerako ariketak egiteari ekingo diote ikasleek.

4. Kop

5/6/09 13:03:54

15 4. Kopiatu perpausak koadernoan eta

7. Berridatzi testua emandako lokailuekin.

azpimarratu lokailuak. ● ●

●

● ●

●

Senarra serioa da; emaztea, berriz, alaia. Arazo horrek ez nau batere kezkatzen; besteak, ordea, bai. Zu, Jane; ni, Tarzan; hori, orduan, Txita izango da. Esatea erraza da; egitea, aldiz, zaila. Kalkulagailua apurtu zait; beraz, azterketarako berria erosiko dut. Amari izugarri gustatzen zaizkio indabak; niri, ostera, makarroiak. Musika klasikoa oso ondo dago; nik, aldiz, heavya nahiago dut.

■ Bereizi ondoriozko lokailuak eta aurkaritzakoak.

5. Amaitu esaldiak, aurkaritzako eta ondoriozko lokailuak erabiliz. ● ● ● ● ● ●

Esan dizut emango dizudala; … Ez daukagu hitz egiteko gogorik; … Jostailua apurtu zitzaion; … Bat-batean argi guztiak itzali ziren; … Bilduma amaitu dute; … Zuk ez zenuen esan; …

6. Lotu esaldiak. ● ● ● ● ● ● ● ●

✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔

Aterpean egon nintzen; Oihana oso berandu etorri zen; Ama oso haserre atera zen; Gizon hori herrenka dabil; Ezin dizut atea zabaldu; Ander ez da zinemara joaten; Txakur batzuk estresak jota daude; Urtegiek gainezka egin dute;

izan ere, mendian hobeto leudeke. zeren, beraren ustez, oso garestia da. zeren oso eguraldi kaskarra egin zuen. izan ere, partida oso kaskarra izan zen. zeren gaztetan ez zuen hanka ondo sendatu. izan ere, oso negu euritsua izan da. zeren giltzak galdu ditut. zeren lokartu egin zen.

zeren izan ere

beraz

ordea

zeren

ordea orduan aldiz

berriz

hala ere

orduan

zeren

Misterioa Kontatuko dizuedanak sinesgaitza dirudi; egia da, .... Orain hilabete batzuk, arratsalde batean, autoz gindoazen neba, aita, ama eta laurok, eta bat-batean zarata bat entzuten hasi ginen. Ez genekien, ...., zer zen, .... zarata ez zen batere normala. ...., amak autoa gelditu zuen errepidearen bazterrean, eta kanpora atera ginen zarataren arrazoia aurkitzeko. Makurtu zen aita, makurtu zen ama, eta gu, ...., ez ginen makurtu, .... uste genuen zarata ez zetorrela behealdetik; gure ustez, maletategitik zetorren. Bueltak eta bueltak eman ondoren, maletategian begiratu zuten, maletategia zabaldu, eta han zegoen guztia arakatu; ez zen, ...., zarata hura egin zezakeen ezer agertzen. Autora igo eta bidean jarraitu genuen. Zaratak, ...., jarraitu egin zuen etxera heldu ginen arte. ...., gurasoek autoa goitik behera arakatu zuten. Gu aspertzen hasiak ginen eta askariko poltsa hartu genuen; ...., izugarri gose ginen ordurako. Zabaldu nuen nire ogitartekoa, eta erdi janda zegoen; ...., argi zegoen zarata horrek jan ere egiten zuela. Denbora pasatu da sagua uxatu dugun arte, baina uxatu dugu; ziur nago, .... orain ogitartekoa oso-osorik jaten dut.

15. UNITATEA Edukien azalpena Aurkaritzako lokailuak Aurkaritzako lokailuak aurretik esandakoarekiko aurkako esanahia adierazteko erabiltzen dira. Koma artean idazten dira eta, batzuetan, baina juntagailuaren parekoak dira. Hauek dira erabilienak: Ordea, ostera, berriz, aldiz: Ane oso jatorra da, Mikel, ostera, ez da hain jatorra. Hala ere: Eguraldi ona dago; hala ere, ez naiz etxetik irtengo. Dena dela: Gutxi irabazten du; dena dela, pozik bizi da.

Ondoriozko lokailuak Ondoriozko lokailuek ondoren esango dena aurretik esandakoaren ondorioa dela adierazten dute. hauek dira erabilienak: Beraz: Oso hauskorra da; beraz, kontuz ibili. Orduan: Ez zinen joan; orduan nola dakizu?

Kausazko lokailuak Kausazko lokailuek ondoren esango dena aurretik esandakoaren zergatia edo arrazoia dela adierazten dute. Hauek dira batzuk: Izan ere: Ezin izan dut bukatu; izan ere, ordenagailua hondatu zait.

■ Sailkatu lokailuak motaren arabera.

213 30/4/09 10:58:36 133106 _ 0206-0219.indd 213

30/4/09 10:58:36

Zeren: Ez dizut esan; zeren ez zaitut ikusi.

5. Erantzun librea. 6. • Aterpean egon nintzen; zeren oso eguraldi kaskarra egin zuen. / • Oihana oso berandu etorri zen; zeren lokartu egin zen. /• Ama oso haserre atera zen; izan ere, partida benetan kaskarra izan zen. / • Gizon hori herrenka dabil; zeren gaztetan ez zuen hanka ondo sendatu. / • Ezin dut atea zabaldu; zeren giltzak galdu ditut. / • Ander ez da zinemara joaten; zeren, beraren ustez, oso garestia da. / • Txakur batzuk estresak jota daude; izan ere, mendian hobeto leudeke. / • Urtegiek gainezka egin dute; izan ere, oso negu euritsua izan da. 7. Egia da, ordea / Ez genekien, hala ere / zeren zarata / Beraz, amak / gu, berriz / zeren uste genuen / ez zen, ordea / Zaratak, aldiz / Orduan, gurasoek / izan ere, izugarri gose / beraz, argi zegoen / zeren orain ogitartekoa / AURKARITZAKO LOKAILUAK: ordea, hala ere, aldiz, berriz. ONDORIOZKOAK: beraz, orduan. KAUSAZKOAK: zeren, izan ere.

213 133117 _ 0266-0281.indd 275

5/6/09 13:03:54

Testu

1. Adie

Helburuak

a) E b b) Z o

• Argudio-testuek zer ezaugarri dituzten aztertzea. • Argudio-testuetako arrazoiak bereiztea eta haien berri biltzea.

c) F h

2. Adie

• Argudio-testuak idaztea.

testu

a) d b) a c) a d) p

Iradokizun didaktikoak Unitate honetan, Euskal Herriko historiako hiru pertsonari buruzko argudio-testua izango dute ikasleek aztergai. Lehenik eta behin, irakurri testua behin baino gehiagotan, neska-mutilek ongi ulertu dutela ziurtatzeko.

■ Z h

3. Haus ●

●

Testua aztertzea ataleko ariketak irakurgaiari buruzkoak dira. Lehen ariketan, testuaren gaia zein den adierazteko eskatzen zaie ikasleei. Bigarrenean, berriz, testua zein motatakoa den adierazteko eta horrelako testuek nolako ezaugarriak izaten dituzten azaltzeko eskatzen zaie. Ariketaren zati hori, ahoz egin daiteke nahi izanez gero. Jarraian pertsona bakoitza miresteko arrazoiak bilduko dituzte zerrenda banatan eta haietatik zein miresten duten azalduko dute. Ariketaren zati hori ere ahoz egin daiteke. Nolanahi eginik ere, garrantzitsua da ikasleek arrazoiak ematea. Irakurgaia aztertu ostean, Testua sortzea atalean, argudio-testu bat sortu beharko dute ikasleek. Horretarako, jarraibide gisako ariketa batzuk proposatzen zaizkie, argudio-testua idazteko prozesua urratsez urrats egiten joan daitezen. Lehenik eta behin, beraz, ikasleek miresten duten pertsonari buruzko testua idatziko dute (aldez aurretik informazioa eskuratu beharko dute, jakina), eta ondoren, beren aukera aldeztuko dute. Bukatzeko, egin ikasgelan Zure ekarpena atalean proposaturiko proiektua. Nahi izanez gero, aldez aurretik adostu guztion artean zein sari emango dituzuen (kirolari onena, txiste-kontalari trebeena, marrazkigile onena, beti gauzak

276

IKAS

pert

JUAN S ...... ...... ......

■

Z b

133106 _ 0206-0219.indd

Erantzunak 1. Zenbait lagunek Euskal Herriko pertsona ospetsu batzuk zergatik miresten dituzten. 2. Argudio-testua da. / ■ Erantzun librea. 3. Erantzun librea. 4. Juan Sebastian Elkano: munduari itzulia ematen lehena izan zen. / Katalina Erauso: garai hartako emakume izanda, nahi zuena egiteko adorea izan zuen. / J. Migel Barandiaran: bere aurkikuntza antropologikoei esker, euskaldunok gure historiaren berri dugu. / ■ Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea.

214 133117 _ 0266-0281.indd

Iz iru As iz

18/6/09

10:29:36

15 Testua aztertzea

Testua sortzea

1. Adierazi. Zein da testuaren gaia?

a) Euskal Herriko pertsona ospetsu batzuen bizitza. b) Zenbait lagunek Euskal Herriko pertsona ospetsu batzuk zergatik miresten dituzten.

IKASTEN IKASI. Bilatu informazioa eta egin

c) Familia bateko kideei egindako inkesta eta haren erantzunak.

Jaiotza-data eta herria: .................

testua?

Lorpenak (kronologikoki): ..............

a) deskribapen-testua b) azalpen-testua c) argudio-testua d) prozedura-testua

Heriotza-data: ..............................

pertsona horri buruz.

3. Hausnartu eta erantzun.

●

Izenburuak testuaren gaia biltzen duela iruditzen zaizu? Asmatu testuari jartzeko moduko beste izenburu bat.

✔ Egin pertsona hori miresteko dituzun arrazoien zerrenda. ✔ Idatzi testua, haren bizitzari eta lorpenei buruzko informazio laburra eta miresteko dituzun arrazoiak emanez. ondoan. ●

pertsona bakoitza miresteko arrazoiak.

● ●

KATALiNA ERAUSO ............................ ............................ ............................

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Garrantzitsua da ikasleak orotariko informazio-iturriak erabiltzea eta batean zein besteak aurkitutako informazioa erkatzen eta egiaztatzea.

7. Aldeztu zure aukera ikaskidearenaren

IKASTEN IKASI. Idatzi zerrenda banatan

JUAN SEBASTiAN ELKANO ............................ ............................ ............................

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Adin honetako neska-mutilek euskal kultura euskaldunon ondare gisa balioestea eta ezagutzea da orrialde hauen helburuetako bat.

6. Idatzi testu laburra gehien miresten duzun

■ Zer-nolako ezaugarriak ditu testu mota horrek?

Historiako zein euskaldun miresten duzu gehien?

Izena: ..........................................

2. Adierazi eta azaldu. Nolakoa da irakurri duzun

●

uzten ibiltzen dena…). Ziurtatu ikasleen alde positiboak balioesten direla beti, eta saiatu ikasleen jarrerak edo ekintzak saritzen, alderdi fisikoak eta estetikoak bazterrera utzita.

fitxa. ●

Nor aukeratu du zure alboko ikaskideak? Zergatik aukeratu du? Ados al zaude berarekin?

■ Ados egonik ere, asmatu arrazoiak eta idatzi beste testu labur bat, azalduz zergatik ez zaizun iruditzen miresgarria.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Zure ekarpena

Ideiak alderatzea

8. Antolatu ikasturte-bukaerako sariketa ikasgelan. Eztabaidatu.

J. MiGEL BARANDiARAN ............................ ............................ ............................

■ Hiru haietatik zein aukeratuko zenuke? Zergatik? Eman testuan ageri ez diren beste arrazoi batzuk.

●

Ikaskideekin ideiak alderatzea gaiari buru ikuspuntu zabalagoa izateko eta tolerantziazko jarrerak lantzeko jarduera aproposa da.

Ba al da zerbaitetan nabarmendu den irakasle edo ikasleren bat ikastetxean? Nor? Zertan nabarmendu da? Nor izan da irakasle onena? Nor kirolari, bertsolari, idazle zein marrazkilari trebeena? ✔ Egin proposamenak eta arrazoitu. ✔ Nahi izanez gero, egin bozketa, asmatu saria eta antolatu banaketa, aurkezpen eta hitzaldi eta guzti.

215 30/4/09 10:58:51 133106 _ 0206-0219.indd 215

7. Erantzun librea.

15. UNITATEA

30/4/09 10:58:52

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Ikastunitate honetan proposatzen den proiektuan parte hartzeko, ikasleek beren iritzi ahalik eta objektiboena emateko gai izan behar dute, aurriritzi oro baztertuz eta ikaskideenganako errespetua erakutsiz.

8. Erantzun librea.

215 133117 _ 0266-0281.indd 277

5/6/09 13:03:56

Literatura

1. Azte ●

Helburuak • Genero dramatikoaren ezaugarriak zertan diren jakitea. • Antzerkiaren ezaugarriak aztertzea eta lantzea. • Hitz lauz idatzitako testuak modu adierazkorrean irakurtzea eta olerkiak errezitatzea.

KONTENEDORE BATEN ISTORIOAK

2. Ema

ipuin

■ A

3. Azte ●

● ●

●

IKAS

5. Azal

■ Irakurgaiaren itxurari erreparatuta, zer genero literariotakoa dela esango zenuke?

●

EGILEA

● ●

Patxo Telleria

●

Aktore eta antzerkigile bilbotarra, antzezlan mordoa sortu eta jokatu ditu, bai euskaraz eta baita gaztelaniaz ere. Sortzeaz gain, antzezlanak moldatzen eta itzultzen ere ibili izan da. Horrezaz gain, ETB-rako hainbat saio arrakastatsutan gidoigile moduan jardun du.

●

Ik Ze Ze Ze Ze

■ Aipatuko al zenuke Patxo Telleriak sortutako antzezlanen bat? Eta telebistarako sortutako saioren bat?

216

30/4/09 10:58:54 133106 _ 0206-0219.indd

Erantzunak 1. • Elkarrizketak nagusitzen dira. / • Izena aurretik dutela eta marrarik gabe. /• Bi kontenedore daude agertokian. Kontenedore batetik kea ateratzen hasi da. Kontenedoreak laguntza eskatu dio beste kontenedoreari. Beste kontenedoreak burua atera du eta zaborretan bila hasi da. Sirenaren hotsa imitatuz, ardoa bota dio erretzen ari den kontenedoreari gainean. 2. Erantzun librea. 3. • Bi pertsonaia. Zabor-edukiontziak edo kontenedoreak dira. / • Kale batean. / • Letra etzanez ageri dira. Ekintzak adierazteko dira, eta aktoreei jarraibideak emateko ere balio dute. / • Ahotsa entzun bai, baina pertsonaia agertokian ageri ez dela adierazten du.

216 133117 _ 0266-0281.indd 278

Ze N N N Ko Ze on

duzu

Genero literarioak lantzen amaitze216 ko, Patxo Telleriaren antzezlan baten pasarte bat ageri da unitate 133106 _ 0206-0219.indd honetan, ikasleek aztertzeko eta, bertatik abiatuta, generoa lantzeko.

Testuaz gain, haren egileari buruzko oinarri-oinarrizko informazioa biltzen duen fitxa ere ageri da lehen orrialdean. Baliatu fitxan ageri den galderatxoa idazleari nahiz haren lanari buruzko informazio gehiago biltzeko eta hobeto ezagutzeko.

●

Patxo Telleria (moldatua)

Azken unitate honetan, olerki mota berezi bat izango dugu aztergai; kaligrama, hain zuzen ere. Kaligramek badute ezaugarri bitxi bat, literaturaren eta irudigintzaren arteko zerbait izatea, alegia; haietan hitzekin marrazkiak osatzen baititu egileak, eman nahi duen ideiaren indargarri.

Lehenik eta behin, irakurri eta aztertu hasierako testua. Lehen irakurketa isilpean egin arren, ozenki irakurtzeko orduan banatu rolak bi ikasleren artean eta ziurtatu irakurketa bizia dela.

●

Agertokian kontenedore parea. Kontenedore batetik kea irteten hasten da. Theodor (off): Lionel! Lionel Zabor! Lagundu!! Lagundu!! Beste kontenedoretik ahots bat irteten da. Lionel (off): Zer duzu? Theodor (off): Laguntzeko! Lionel (off): Orain ezin dut. Usteltzen ari naiz. Theodor (off): Mesedez! Lionelek burua agertzen du bere kontenedoretik. Lionel: Zer arraio, Theodor Zakar. Ezin al du batek bake ederrean zimeldu? Ea bada, zer duzu? Theodor (off): Erretzen ari naiz!! Lionel: Ikusten dut, bada. Eta? Theodor (off): Ez dut erre nahi! Lionel: Ondo daaa… Ea zer edo zer aurkitzen dudan… Theodor (off): Mugi azkar! Lionel bere kontenedorean zaborrean bila hasten da. Ardo-tetrabrick bat ateratzen du. Lionel: Hara, zorte ona izan duzula uste dut. Theodor (off): Azkar! Lionel: (Suhiltzaileen sirena imitatuz, baina presarik hartu gabe.) Ni-no-ni-no-ni-no-ni-no… Ardoa botatzen du kontenedorean. Kea itzaltzen da. Theodorrek burua agertzen du. Bustita dago eta ardo zorrotada bat botatzen du ahotik. Theodor (off): Mmm! Ozpinduta zegoen!!

Ze al N pa Ze

5/6/09 13:03:56

15 1. Aztertu irakurgaiaren egitura eta erantzun. ●

●

Zer nagusitzen da irakurgaian, ekintzak ala elkarrizketak? Nola azaltzen dira pertsonaien parte-hartzeak? Zer ekintza azaltzen dira?

2. Eman idatziz goiko irakurgaia, ipuin bat izango balitz bezala.

o Behinola, Bilb antoi hiriko kale-k ilun batean, baziren…

jarraitzen duen elkarrizketak. Theodor: (Ingurura begira, amorruz.) Kontenedoreak erretzeko mania hori!! Baina zer gertatzen da, detergentea edaten duzue? Zer egin dizuegu? (Lioneli.) Zer egin diegu, Lionel? Lionel: A! Nork ulertzen du gizakumeen jokabidea? Theodor: Ergel hutsak dira, nire iritziak axola badizu. Lionel: Axola dit, Theodor, baina horrek ez du esan nahi arrazoi duzunik. Guk ezin dugu jendearen gainean iritzirik eman. Ez gara jendea. Zorionez.

Lehen ariketan, irakurgaiari buruzko galderak ageri dira. Ariketa hori ahoz egin daiteke, nahi izanez gero. Bigarren ariketan, irakurritakoa oinarritzat hartu eta ipuin bat idaztea proposatzen zaie ikasleei. Kontuan hartu narrazioa ez ezik, elkarrizketa ere modu egokian eman behar dutela; hots, marrak ondo erabiliz.

7. Taldeka jarrita, asmatu ekitaldi bakarreko

Gainerako ariketetan, testua are sakonago aztertzea proposatzen zaie ikasleei, haren ezaugarriez ongi jabetu direnean antzeko testuren bat sortzeko gai izan daitezen.

antzezlantxo bat. ■ Asmatu jarraipena eta amaiera.

3. Aztertu hasierako testua berriz eta erantzun. ●

● ●

●

Zenbat pertsonaia ageri dira eszenan? Nor eta zer dira? Non gertatzen da eszena? Nola ageri dira akotazioak testuan? Kopiatu eta adierazi zertarako diren. Zer esan nahi ote du off hitzak izenen ondoan?

✔ Pentsatu zein izango diren pertsonaia eta ekintza nagusiak. ✔ Egin taldekide adina eszena eta banatu lana. ✔ Irakurri antzezlana osorik, proposatu aldaketak eta zuzendu. ✔ Ahal izanez gero, banatu rolak, ikasi eta antzeztu egindako antzezlanak ikasgelan.

Zazpigarren ariketa dela eta, antzezlantxoak idaztea ez ezik, proposatu ikasleei taldeka prestatzea eta ikaskideen aurrean jokatzea ere.

Gehiago jakiteko

IKASTEN IKASI. Bildu antzerkiari buruz

duzun informazio guztia fitxa batean.

Azkenik, amaierako txartelean jorratutako gaiari buruzko informazio gehigarria ageri da. Baliatu informazioa ikasleek gaiari buruz zer pentsatzen duten azaltzeko edota eztabaidatxoak egiteko.

GIZONAK EMAKUME-LANETAN

5. Azaldu ikasgelan. ● ● ● ● ●

Ikusi al duzu inoiz antzezlanik? Zein izan zen ikusi zenuen azkena? Zeri buruzkoa zen? Zein ziren pertsonaia nagusiak? Zenbat ekitaldi zituen?

15. UNITATEA

6. Irakurri pasarte hau eta asmatu nola

Izan ere, antzerkia sortu zenetik eta urte askoan gizonezkoek egin izan dituzte emakumeen rolak antzezlanetan; ileordeak jantzi, soineko barruan sartu eta Medea zein Julietarena egin izan dute. Zergatik ? Bada, emakumeek zigorpean galarazita zeukaten lan doilor horretan aritzea. Xelebrea, ezta?

Edukien azalpena Antzerkia

■ Antzerkiari buruz ari garela, nor dira Medea eta Julieta? Nork sortu zituzten pertsonaia ospetsu horiek?

217 30/4/09 10:58:54 133106 _ 0206-0219.indd 217

30/4/09 10:58:55

4. Erantzun librea. 5. Erantzun librea. 6. Erantzun librea. 7. Erantzun librea.

■ Bi tragedia ezagunetako protagonistak dira. Medea Euripidesek idatzi zuen eta Romeo eta Julieta, berriz, William Shakespearek.

Antzezlanak jendaurrean antzezteko idazten dira berez, eta hori dela eta, ezaugarri berezi batzuk dituzte. Elkarrizketa eran idatzita daude, hitz lauz zein neurtitzez. Dekoratuei, jantziei, antzezteko moduari nahiz ekintzei buruzko oharrak egiteko, idazleak akotazioak tartekatzen ditu elkarrizketan. Akotazioak parentesi artean edo beste letra molde batez ageri dira testuan. Antzezlanak ekitalditan banatzen dira, eta ekitaldiak, eszenatan. Eszena bakoitzean pertsonaia berek parte hartzen dute. Ekitaldi bakoitzaren amaieran atsedenaldia egin ohi da.

217 133117 _ 0266-0281.indd 279

5/6/09 13:03:57

Gaitasunak aztergai Helburuak • Unitatean landutako edukiak zenbateraino ulertu eta ikasi dituzten aztertzea.

GAI NAIZ ULERTZEKO

GAI N

1. Entzun Oinarrizko kanpamentua testua arretaz eta erantzun.

5. Irak

● ● ● ●

Nora ailegatu da Edurne? Nola daude dendak? Zergatik esan dio Edurnek elkarrizketa ezinezkoa dela? Zer ondorio atera du Juanitok?

(

Ema hem

Gaz hart bela

GAI NAIZ EGITEKO 2. Irakurri testua.

Ema ezin

Mendia baino ez? Everest munduko gailurrik altuena da, 8.844 metroko altuera baitu, eta Txinaren eta Nepalen arteko mugan dago. Bertakoentzat mendi hori sakratua da, eta guk sinagogak, meskitak, elizak eta tenpluak errespetatzen ditugun bezala errespetatzen dute haiek Everest mendia. 1953an Edmund Hillary eta Tenzing gailurrera heldu zirenetik, milaka lagun hurbiltzen dira bertara urtero, Everesteko gai-lurrera heltzekotan. Hangoentzat mendizaleen inbasioa ekarri duenak hainbat iritzi sorrarazi ditu. Alde batetik, mendizaleena; haiek mendiak, errekak, hondartzak…, hau da, Lurra, guztiona dela esaten dute, eta denok dugula edonora joateko eskubidea. Txarrena da Everest zabortegi bihurtzen ari dela mendizaleek han utzitako hondakinak direla eta. Bestetik, bertako gobernuaren interes ekonomikoak daude, mendiari esker diru-sarrerek gora egin baitute; zeren herrian sartzeko baimenak eta zamak goiko kanpamentuetara eramatea oso garestiak dira. Horrez gain, hango jendeari laguntzeko mendizale batzuek hartu dituzten ekimenak oso onuragarriak izan dira.

6. Azpi ■

7. Azpi ●

8. Eran ● ●

Z Z

GAI N

3. Esan esaldi hauek egia ala gezurra diren. ● ● ●

Mendizaleen arabera, edonora joateko eskubidea dugu. Nepalgo jendearentzat Everest mendi arrunta da. Interes turistikoa ere badago hango gobernuen aldetik.

■ Egin agertzen diren aldeko eta kontrako ideien eskema.

4. Idatzi gutun bat Everesterako espedizio bateko arduradunari. ✔ Aurkeztu zure burua eta eskatu espediziokoekin joateko aukera. ✔ Aipatu zertan oinarritzen zaren eskaera egiteko: mendizalea, kirolaria, ekologista… zara. ✔ Saiatu zure aldeko arrazoi sendoak ematen.

218 133106 _ 0206-0219.indd 218

133106 _ 0206-0219.ind 30/4/09 10:58:56

Erantzunak 1. • Bigarren kanpamentura. /• Zutik daude, momentuz. /• Ezin diolako ezer aditu. /• Dendak ez daudela zutik eta bueltatu egin behar dutela. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • (E) / • (G) / • (G) / ■ Aldeko arrazoiak: mendizaleen ustez, natura guztiona da. Nepalgo gobernuarentzat, diru-iturri garrantzitsua da. Bestalde, hango jendeari laguntzeko ekimenak ere hartu dituzte zenbait mendizalek, eta hori onuragarria da haientzat. Kontrako arrazoiak: batez ere, Everets zabortegi bilakatzen ari dela. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

218 133117 _ 0266-0281.indd 280

Igog Kan itxit bali

5/6/09 13:03:57

15 GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Argudio-testuak bereizteko eta sortzeko. – Aurkezpen-gutunak idazteko. – Lokailuak bereizteko eta zer motakoak diren adierazteko. – Maileguak bereizteko eta herritar-izenak zuzen idazteko. – Antzerkiaren ezaugarriak ezagutzea eta genero literario gisa dituen berezitasunen jakitun izatea. – Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu egokian azaltzeko.

5. Irakurri testua. Ezten gabeko trikuak (Hiru pertsona igogailu baten barruan harrapatuta.) Emakumea: Nahikoa dugu! Ikusten dudanez, ez daukazue hemendik irteteko gogorik. Nik bai, ordea! Gaztea: Baita nik ere. Baina nire trikuarentzat ogi-papurrak hartzen ibili izan naiz. Harrigarria da! Ogi-papurrak belarra baino azkarrago hasten dira hemen! Emakumea: (Desesperatuta.) Igogailu honetako atea ireki arte ezin izango diozu zure trikuari ogi-papurrik eman!

uera oenlizak dute

zireteko sioa

honenok borinak

Igogailuzaina: Atea irekitzea? Zertarako nahi duzue atea ireki? Kanpora irteteko, bai. Ongi da. Dena dela, zuen barreneko ateak itxita badaude, ate hau zabalik egoteak ez dizue ezertarako balio izango. Galder Perez (moldatua)

6. Azpimarratu testuko lokailuak. ■ Sailkatu ikasitakoaren arabera.

7. Azpimarratu elikagai hauetatik maileguak diren hitzak. ●

ogi

●

kiwi

●

okela

●

marmelada

●

izozki

●

entsalada

●

opil

8. Erantzun galderei. ●

ude, rian gain, dira.

15. UNITATEA

●

Zenbat pertsonaia agertzen dira? Nolakoak dira? Zer dira parentesien arteko esaldiak? Zertarako erabiltzen dira?

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 9. Jarri taldeka eta hitz egin aurkikuntzei buruz. ● ●

Onuragarriak izan al dira historiako aurkikuntza guztiak? Zeinek ekarri dituzte kalteak eta ondorio txarrak? ✔ Pentsatu ondo zer esan behar duzun. ✔ Arrazoitu eta ez hitz egin hitz egite aldera.

10. Egin aurkikuntzen denboraren lerroa. ● ●

Aukeratu hamar aurkikuntza eta bilatu aurkitze-datak. Ordenatu kronologikoki eta idatzi elkarren segidan data eta guzti. ✔ Irudiz edo argazkiz apain dezakezu.

219 133106 _ 0206-0219.indd 219 30/4/09 10:58:56

30/4/09 10:58:57

6. Testuko lokailuak: ordea (aurkaritzako lokailua); baita ere (emendiozko lokailua); dena dela (aurkaritzako lokailua). 7. Kiwi, marmelada, entsalada. 8. • Hiru pertsonaia ageri dira: emakumea, gaztea eta igogailuzaina. Erantzun librea (oinarritu parte-hartzeetan pertsonaiak nolakoak diren jakiteko). /• Akotazioak dira. Ekintzei, jarrerei, tokiei eta elkarrizketan azaltzen ez diren gauza guztiei buruzko informazioa emateko. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea.

219 133117 _ 0266-0281.indd 281

5/6/09 13:03:58

Hiruhilekoko ebaluazioa GAI NAIZ ULERTZEKO

Helburuak

1. Entzun Asteburuko albistegia testua arretaz eta erantzun.

• Hiruhilekoan zehar landutako edukiak ikasleek zenbateraino ikasi dituzten aztertzea.

Noiz ematen dute Berribitxi irratsaioa? Zenbat pertsonak egiten dute saioa? Nork? Zenbat berri eman ditu Aritz Urmenetak? Zein da gehien gustatu zaizuna?

Iradokizun didaktikoak

GAI NAIZ EGITEKO

Ariketa hauen bitartez, ikasleek hiruhilekoan landuriko edukiak zenbateraino barneratu dituzten aztertu nahi da. Hori horrela izanik, ariketak bakarka egitea komeni da.

2. Irakurri testua.

Guztion arazoa Munduan 842 milioi pertsonak ez dute ezer jateko; bestela esanda, Lur planetako 7 biztanletik batek gosetea bizi du. Azterketa arin bat eginda, batzuek pentsa dezakete elikagai gutxi dagoela, eta ezinezkoa dela munduan bizi garen guztiontzat behar beste elikagai ekoiztea. Baina errealitatea guztiz bestelakoa da, planetak guztiontzako elikagaiak ematen dizkigu eta. Arazoa banaketan dago, lehen munduan behar duguna baino halako bi baitugu, eta hirugarren munduan, aldiz, gosea besterik ez. Badago janari falta azaltzeko beste teoria bat ere, elikagaiak hazteko lur nahikorik ez dagoela dioena. Kasu horretan ere, errakuntza handia dago; zeren erein daitekeen lurraren erdia baino gutxiago erabiltzen da. Zergatia ere argia da: lur horien jabeek nahiago dute lurra geldirik eduki, horrela gehiago irabazten baitute. Ikusi dugunez, arazoa ez da herrialde pobreena, aberatsena baizik, eta gutxi batzuen esku dago gosearekin amaitzea.

Ikasketaren segimendua Aztertu ikasle bakoitzaren lana eta ziurtatu hauek egiteko gai dela, besteak beste: – Testu edo elkarrizketa laburrak entzuteko eta ulertzeko. – Hizkuntzaren erabileraren edo hizkeren ñabardurez ohartzeko eta hizkuntza-erregistro egokiak erabiltzeko. – Orotariko testuak irakurtzeko eta ulertzeko. – Hiruhileko Idazmen-programan landutako testuak sortzeko. – Mendeko perpausetan menderagailuak bereizteko. – Lokailuak bereizteko eta zer motatakoak diren esateko. – Idazterakoan ortografia-akatsik ez egiteko. – Genero literario nagusiak eta haien ezaugarriak bereizteko ez ezik, genero literario bakoitzean zer-nolako lanak sartzen diren eta nolako ezaugarriak dituzten jakiteko ere.

3. Adierazi eta erantzun galderei. Zein motatako testua da goikoa? a) deskribapen-testua b) argudio-testua Zein dira testuko hiru ideia nagusiak?

c) azalpen-testua

Zer ondorio atera dezakezu irakurgaitik?

4. Idatzi goseari buruzko artikulua. Bilatu gaiari buruzko informazioa eta datuak. Bilatu gaiari buruzko informazioa eta datuak. Proposatu konponbideren bat arazoa arintzeko. Egin sarrera laburra gaia azaltzeko.

220 133106 _ 0220-0221.indd

220

30/4/09 133106 10:29:13 _ 0220-0221

Erantzunak 1. • Larunbatero. /• Hiruk: esatariak; alde teknikoaz arduratzen denak; eta Aritz izeneko kolaboratzaileak, Interneteko arrantzaleak. /• Bost. / • Erantzun librea. 2. Irakurketa-ariketa. 3. • Argudio-testua da. /• Gosea dela-eta, zenbaiten ustez, ezin dela munduan bizi garenontzako adina elikagai ekoitzi; beste zenbaiten ustez, ordea, ez dagoela lur nahikorik elikagaiak hazteko. Azken batean, arazoa herrialde aberatsena dela batik bat. / • Gutxi batzuen esku dagoela gosearekin amaitzea. 4. Erantzun librea. 5. Irakurketa-ariketa.

282 220 133117 _ 0282-0283.indd

282

5/6/09

13:03:11

3. EBALUAZIOA GAI NAIZ GOGORATZEKO

– Ahoz zein idatziz, beren jarrerak eta iritziak besteei modu egokian azaltzeko. – Testu mota bakoitzak izan beharreko ezaugarriak ezagutzeko, idatziz jartzeko eta lexiko aldetik nahiz gramatika-egituren aldetik zuzentasunez jokatzeko.

5. Irakurri olerkia.

Erretorearen etxean (Erretorearen etxean, mahai-inguruan, On Gaxpar eta Pernando.) On Gaxpar: Eseri, Pernando, eta berehalaxe hasiko gaituk bazkaltzen. Pernando: (Eseriz.) Aurretik mahaia bedeinkatu beharko dugu, gure etxean ohitura baita mahaia bedeinkatzea. On Gaxpar: Ederki zegok hori, ederki. Hemen ere, nahi baldin baduk, bedeinka ezak herorrek mahai hau. Pernando: Aitaren... Espiritu Santuaren izenean, amen. On Gaxpar: Pernando, hori ez duk hola. Hasi hadi berriz ere. Pernando: Aitaren... Espiritu Santuaren izenean, amen. On Gaxpar: (Asaldaturik.) Eta semea? Non utzi duk semea? Pernando: Semea? Hortxe utzi dut, atarian, baina oraintxe deituko diot nahi badu. Hi, Martin Joxe, hator hona azkar, hemen hire beharra zegok eta! Gaur debalde bazkalduko duk!

r jateko; atek go-

dezakeunduan koiztea. tak guzazoa baa baino ldiz, go-

Ikasten ikasteko gaitasuna

Xabier Mendiguren Pernando, bizirik hago oraindio (moldatua)

6. Zer dira nabarmendutako hitzak? a) lokailuak

b) menderagailuak

Hiruhileko ebaluazioaren aitzakiatan, unitate bakoitzaren amaieran azken ebaluazioarekin egin duten bezala, ikasleek ikasitakoa berrikusteko ohitura hartzea komeni da.

■ Erantzun. Zer perpaus mota sortzen da bakoitzarekin?

7. Inguratu testuko lokailuak. 8. Lotu forma hauek.

ahikorik aitekeen n jabeek

bait + da

bait + zegoen

bait + gara

bait + duzu

9. Irakurri berriro testua eta asmatu On Gaxparren hurrengo esaldia.

utxi ba-

GAI NAIZ PARTE HARTZEKO 10. Jarri taldeka, eta aztertu gure bizimodua eta ohiturak. Jostailu gehiegi al daukagu? Guztiak behar al ditugu? Janaria alferrik botatzen al da zure etxean? ✔ Hitz egin zure txanda denean eta entzun arretaz besteei.

11. Idatzi gutuna Unicefeko arduradunari. Ikastetxean zenbait ekintza antolatu nahi dituzu ume behartsuei laguntzeko; eskatu informazioa zer egin jakiteko.

221 30/4/09 133106 10:29:13 _ 0220-0221.indd

221

30/4/09

10:29:13

6. • Menderagailuak dira. / • Gure etxean ohitura baita mahaia bedeinkatzea: Kausazko perpausa. / Hemen ere, nahi baldin baduk, bedeinka ezak herrorrek… : Baldintza-perpausa. / Hator hona azkar, hemen hire beharra zegok-eta!: Ondoriozko perpausa. 7. Ere emendiozko lokailua ageri da 8. • Baita, baitzegoen, baikara, baituzu. 9. Erantzun librea. 10. Erantzun librea. 11. Erantzun librea.

283 221 133117 _ 0282-0283.indd

283

5/6/09

13:03:11

Lexikoa Helburuak

Atzizkiak (-tza, -ti/-di), konparazioak eta esapideak

1. Lotu atzizki egokia hitz bakoitzari, beste hitz batzuk osatzeko, eta erantzun.

1. A

• Hitz eratorriak sortzea eta haien esanahiak ezagutzea. • Adiera aldetik nolabaiteko lotura duten hitzak bereiztea eta sailkatzea.

-tza ●

elur

belar

padura

●

arrail

●

harrobi

●

lorategi

●

ibi

●

urtegi

●

lubaki

●

zubi

●

oihan

●

harritza

Bosgarren ariketan, esapideak eta haien esanahiak lantzen dira. Aurrekoan bezalaxe, helburu nagusia hizkuntzaren adierazkortasuna jorratzea eta adierazpide jatorrak ikastea da.

2. A

■ Kopiatu alboko taula koadernoan eta sailkatu goiko hitzak. NATURAN DAUDE

GIZAKIAK EGINAK DIRA

.................

3. A

3. Irakurri esaldi hauek eta erantzun. Gizakiak natura kutsatu du. Hotzeria kutsatu zidan eta orain ohean nago, lur jota. ●

Zer esan nahi du kutsatu aditzak? Eman definizioa eta idatzi beste esaldi batzuk.

4. Osatu konparazioak laukiko izenondoekin, eta eman adibideak. bigun

argi

●

leizea baino....

●

harria baino....

●

buztina baino....

●

eguzkia baino....

ilun

gogor

5. A

5. Adierazi zein den esapide bakoitzaren esanahia eta idatzi esaldi bana, modu egokian erabiliz. ●

●

Naturala ez izan. a) Jatorra ez izan. Harri eta belarri gelditu. a) Ezer ez entzun.

Hirugarren ariketan, polisemia lantzen da. Hitz polisemikoak adiera 258 bat baino gehiago duten hitzak dira. Egin ariketa eta landu adie- 133106 _ 0258-0272.indd rak. Laugarren ariketan, konparazioak lantzen dira, eta helburua hizkuntzaren adierazkortasuna jorratzea da.

-ti/-di

zuhaitz

●

Iradokizun didaktikoak

Lehen ariketan, hitz-eratorpena lantzen da. Gogorarazi zertan datzan eratorpena; hots, hitz berriak sortzean, hitzaren erroari aurrizkiak, artizkiak edota atzizkiak erantsiz. Galdetu ikasleei zein den ariketan azaltzen den atzizki bakoitzaren esanahia.

hondar

2. Bilatu hiztegian beheko hitzak eta lotu koadernoan adiera aldetik nolabaiteko lotura dutenak.

• Konparazioak egitea.

Lexikoan, hitzen alderdi semantikoa eta morfologikoa landuko dira. Teoria aldetik ez da inolako kontzepturik azalduko, baina nolanahi izanik ere, berriro gogora ekartzea eta berrikustea komeni da. Horregatik, ikastunitateetako ariketetan lantzen diren morfologia- eta semantika-kontzeptuak ikasleei azaltzea irakaslearen esku dago.

haritz

Ba al da atzizki batekin zein bestearekin lot daitekeen hitzik? Zein?

• Hitz polisemikoen adierak ezagutzea eta bereiztea. • Esapide jatorrak lantzea eta zuzen erabiltzea.

1. fitxa

b) Burutik egon.

c) Harroputza izan.

b) Ibili ezinik gelditu.

c) Guztiz txundituta egon.

258

30/4/09

10:24:44 133106 _ 0258-027

Erantzunak 1. Elurtza, belartza / belardi, harizti, hondartza, zuhaizti. Bi atzizkiak onartzen duen hitza belar hitza da. 2. Padura ➪ urtegi / harrobi ➪ harritza / ibi ➪ zubi / lubaki ➪ arrail / oihan ➪ lorategi. ■ NATURAN DAUDE: padura, harritza, ibi, arrail, oihan. GIZAKIAK EGINAK DIRA: urtegi, harrobi, zubi, lubaki, lorategi. 3. Lehen perpausean «zikindu, satsutu» esan nahi du; bigarrenean, aldiz, «gaixotasun bat itsatsi». 4. Leizea baino ilunagoa. / Harria baino gogorragoa. / Buztina baino bigunagoa. / Eguzkia baino argiagoa. 5. Naturala ez izan ➪ burutik egon. / Harri eta belarri gelditu ➪ guztiz txundituta egon.

222 133117 _ 0284-0295.indd 284

5/6/09 13:06:40

Lexikoa

2. fitxa

Lexikoa

Begi hitzaren familia lexikoa, esapideak eta esaera zaharrak

Helburuak

1. Adierazi. Hauetatik zein ez datoz begi hitzetik? bekain

betegin

betile

betertz

betizu

betondo

• Begi hitzaren familia lexikoa lantzea.

betoker

• Esapide jatorrak lantzea eta zuzen erabiltzea.

■ Eman begi hitzaren familia lexikoa osatzen duten hitzen definizioak eta idatzi esaldiak.

2. Adierazi esapide bakoitzaren esanahia eta idatzi esaldi bana. Begiak josi. a) Begiak itxi. ● Begi-gosea izan. a) Jakin-mina izan. ● Begietan eman. a) Gogoko izan. ● Begirik ez bildu. a) Lorik ez egin.

• Hitz polisemikoen adierak ezagutzea eta zuzen erabiltzea.

●

b) Adi-adi begiratu.

c) Gorrotoz begiratu.

b) Begiak tripa baino handiagoak izan.

c) Dena ikusi nahi izan.

b) Amorrua hartu.

c) Gaizki iruditu.

b) Begirik ez kendu.

c) Begiak ez kliskatu.

• Esaera zaharrak ezagutzea eta egoera egokietan erabiltzea.

Iradokizun didaktikoak Lexikoaren orrialdean, begi hitzaren familia lexikoa eta adierak ez ezik, begi hitzarekin osaturiko esapideak eta esaera zahar bat ere ageri dira. Gainera, begiratu aditzaren zenbait erabilera ere ageri dira.

3. Aztertu irudiak eta erantzun.

Lehen ariketan, begi hitzetik datozen eta ez datozen zenbait hitz ageri dira, begi hitza barruan ez dutenak ezabatzeko. Definizioak eman eta esaldiak idaztea ez ezik, ondo legoke ikasleekin nolako hitz motak diren aztertzea ere; hots, elkartuak ala eratorriak diren aztertzea.

Zeinek dituzte begiak? Zer hitz da begiren sinonimoa kasu bakoitzean? ● Gorputzeko zer atal dituzte gainerako elementuek? ●

4. Berridatzi esaldiak. Jarri begiratu aditzaren ordez antzeko esanahia duena. Neskari begiratu zion, txunditurik erabat. Begiratu zure arrebatxoa, ni itzuli arte. ● Gu zintzoak gara eta legeak begiratzen ditugu. ● Zure interesei begiratzen diezu beti. ● ●

s o eg in

zaindu

ko n

tuan hartu

Bigarren ariketan, begi hitzarekin osatutako zenbait esapide ageri dira, haien esanahiak aukeratzeko eta esaldiak idazteko.

5. Azaldu. Zer esan nahi du esaera zahar honek? Begi itsuak, negarrik ez. a) Pozik bizitzeko, onena begiak ez zabaltzea da. b) Ikusten ez dugunak edo ez dakigunak ez digu sufriarazten. c) Erne ez dagoena ez da ezertaz ohartzen.

on.

■ Aipatu esaera zahar hori erabiltzeko moduko egoerak.

259 30/4/09

10:24:44 133106 _ 0258-0272.indd

259

Erantzunak 1. Ezabatu beharreko hitzak: betegin, betizu. ■ Erantzun librea.

2. Begiak josi ➪ adi-adi begiratu. / Begi-gosea izan ➪ begiak tripa baino handiagoak izan. / Begietan eman ➪ gaizki iruditu. / Begirik ez bildu ➪ lorik ez egin. 3. • Begiak dituzte: jostorratzak, gaztak, zubiak eta zurak. Lehen hiruretan zulo izango litzateke sinonimoa; laugarrenean, berriz, ernamuin. / • Labanak, ahoa; zapatek, mingaina, belarriak; besaulkiak, besoak, bizkarra eta hankak. 4. • Neskari so egin zion, txunditurik erabat. / • Zaindu zure arrebatxoa, ni itzuli arte. / • Gu zintzoak gara eta legeak betetzen ditugu. / • Zure interesak kontuan hartzen dituzu beti. 5. Ikusten ez dugunak edo ez dakigunak ez digu sufriarazten. ■ Erantzun librea.

30/4/09

Hirugarren eta laugarren ariketetan, polisemia lantzen da. Begi hitzaren eta begiratu aditzaren adierak aztertzea da helburua. Horrezaz gain, hirugarren ariketan ageri diren zenbait elementutan gorputze10:24:48 ko beste atal batzuen izenak erabiltzen dira zatiak izendatzeko. Jarraitu horrelakoak aipatzen ikasgelan (gerrikoaren belarria, botilaren lepoa, ipurdia…). Bosgarren ariketan, esaera zahar bat ageri da, haren esanahia aukeratzeko eta esaera zahar hori erabil daitekeen egoera egokiak aipatzeko.

223 133117 _ 0284-0295.indd 285

5/6/09 13:06:40

Lexikoa Helburuak

Umeen hizkerako hitzak, esaera zaharrak eta hitz paronimoak

1. Sailkatu hitz bakoitza zerrenda egokian. Jarri baliokideak elkarren ondoan.

• Gizakiekin nahiz animaliekin zerikusia duten hitzen arlo lexikoa lantzea.

marru bazkaldu

• Hitz eratorriak sortzea eta haien esanahiak ezagutzea.

errape

albaitari negar

• Umeen hizkera lantzea.

GIZAKIAK haur .................

ANIMALIAK kume .................

.................

bazkatu

• Esaera zaharrak ikastea eta egoera zuzenetan erabiltzea. • Hitz paronimoak eta haien esanahiak bereiztea.

3. fitxa

haur

ernari

kume

bular

sendagile

haurdun

2. Lotu atzizki egokiak ume hitzari, hitzak sortzeko. Eman sortutako hitzen definizioak eta idatzi esaldiak.

Iradokizun didaktikoak Lehen ariketan, hitzak sailkatzeko ez ezik, eskatu ikasleei hitz pareen arteko aldea zertan den azaltzeko. Horretarako, hitzen defizio zehatzez jabetu behar dute lehenbizi. Bigarren ariketan, ume hitzarekin eta atzizki aproposekin hitz berriak sortzea eta haien esanahien berri ematen duten esaldiak idaztea proposatzen zaie ikasleei. Hirugarren ariketan, umeen hizkerako berezko hitz batzuk ageri dira, haien ordez hitz arruntak erabiltzeko. Zuzentzeko orduan eta gaia apur bat sakonago lantzeko asmoz, mintzatu ikasleekin hizkera berezi horri buruz eta galdetu ea horrelako hitz bereziren bat edo beste ezagutzen duten. Ahal izanez gero, jarraitu haurren hizkerako hitzak eta haien ordain arruntak aipatzen ikasgelan. Azkenik, zenbait esaera zaharren esanahia zein den aukeratzeko eskatzen zaie ikasleei. Esaera zaharrek zer esan nahi duten ikusitakoan, haiek erabiltzeko egoerak aipatzea proposatzen zaie, ikasi eta zuzen erabiliko dituztela ziurtatzeko. Hitz paronimoak direla-eta, proposatu neska-mutilei haien antzeko beste batzuk aipatzea edo idatzi beste hitz batzuk arbelean, neska-mutilek paronimoak emateko.

ume

-keria

-tasun

-gintza

-zale

-di

-tar

3. Berridatzi esaldiak emandako hitzekin, umetxo batek ulertzeko moduan. Nahi al duzu kalera etorri? ● Kontuz horrekin, min hartuko duzu-eta! ● Jan okela apur bat eta hartu ura. ● Eman musu bat eta zoaz lotara. ● Zatoz eta eseri nire alboan. ● Begira, ume txikitxo bat!

nini

pupu

●

txitxi

mama

apatxin

lolo

apapa

4. Osatu esaera zaharrak koadernoan eta adierazi zein den esanahia.

● ● ●

Umearen zentzuna

●

atzaparkari.

Auzoko umeak

●

etxean entzuna.

Katuaren umea,

●

negarrik ez.

Umeek ikusten dutena ikasten dute. Umeak gurasoen antzekoak izaten dira. Bakoitzak berari gertatutakoa sentitzen du, ez besteei gertatutakoa.

■ Aipatu esaera zahar horiek erabiltzeko moduko egoera egokiak.

5. Bilatu hitzak hiztegian, eman definizioak zure hitzez eta egin esaldiak. ●

haur/ahur

●

umetu/umatu/umotu

●

kume/zume/xume

260 133106 _ 0258-0272.indd

260

30/4/09

10:24:49 133106 _ 0258-02

Erantzunak 1. GIZAKIAK: haur, bular, haurdun, negar, sendagile, bazkaldu. ANIMALIAK: kume, errape, ernari, marru, albaitari, bazkatu. 2. Umekeria, umetasun, umezale. 3. • Nahi al duzu apapa etorri? /• Kontuz horrekin, pupu hartuko duzu eta. / • Jan txitxia eta hartu mama. / • Eman pa eta zoaz lolo egitera. / • Zatoz eta apatxin nire alboan. / • Begira, ninia! 4. Umearen zentzuna etxean entzuna: Umeek ikusten dutena ikasten dute. / Katuaren umea, atzaparkari: Umeak gurasoen antzekoak izaten dira. / Auzoko umeak negarrik ez: Bakoitzak berari gertatutakoa sentitzen du… 5. Erantzun librea.

224 133117 _ 0284-0295.indd 286

5/6/09 13:06:41

Lexikoa

4. fitxa

Lexikoa

Garraiobideen arlo lexikoa eta esapideak

Helburuak

1. Sailkatu hitz bakoitza zerrenda egokian. Jarri baliokideak elkarren ondoan. geltoki hangar

kapot errail

jausgailu

aparkatu

pilotu aingura kapitain

makinari

azeleragailu

gidari

• Garraiobideen arlo lexikoa eta semantikoa lantzea.

AUTOA

errepide

HEGAZKINA

tren

lurreratu

lema

• Hitz polisemikoen esanahiak bereiztea.

TRENA

lehorreratu

lurreratze orratzain

• Esapide jatorrak lantzea eta zuzen erabiltzea.

ITSASONTZIA

karel

■ Idatzi beste hitz batzuk zerrenda bakoitzean, hiru gutxienez

Iradokizun didaktikoak

2. Adierazi zein hitz dagoen sobera multzo bakoitzean eta esan zergatik dagoen sobera. autobusa lera bizikleta kamioia

trena tranbia funikularra teleferikoa

Lehen eta bigarren ariketetan, garraiobideen arlo lexikoa eta semantikoa lantzen dira, hurrenez hurren. Lehenengoan, garraiobide bakoitzarekin loturik dauden hitzak zerrenda egokian sailkatuko dituzte ikasleek, eta bigarrenean, berriz, talde bakoitzean sobera dagoen hitza kendu eta zergatik kendu duten azalduko dute. Hori egin ez ezik, ariketan ageri diren garraiobide horiek guztiak ahoz deskribatzea ere proposa dakieke, eta nahi izanez gero, bat aukeratzea eta haren fitxa egitea.

globoa parapentea helikopteroa delta-hegala

■ Zerekin dute zerikusia hitz horiek guztiek?

3. Berridatzi esaldiak. Jarri ibili aditzaren ordez antzeko esanahia duena. Traste zahar hau ez dabil ondo. Bi horiek beti borrokan dabiltza. ● Kalera bazoaz, zintzo ibili! ● Aitonak txapela ibiltzen du beti. ● Piztu telebista, munduan zer dabilen jakiteko. ●

erabili

●

gertatu jardun

portatu

funtzionatu

4. Adierazi. Zein da esapide bakoitzaren esanahia? ●

●

Egiatik atean ibili. a) Zintzo ibili. Gerotik gerora ibili. a) Berandu ibili. Ardi galduen moduan ibili. a) Galduta ibili. Norbaitekin adurretan ibili. a) Zurikeriatan ibili.

b) Gezurretan ibili.

c) Erratuta egon.

b) Luzamendutan ibili.

c) Garaiz ibili.

b) Zoraturik egon.

c) Balantzaka ibili.

b) Gorrotatu.

c) Maiteminduta egon.

Hirugarren ariketan, polisemia lantzen da. Kasu honetan, ibili aditzaren adierak lantzen dira. Egin ariketa eta landu adierak. Kontuan izan zenbait esalditan aldaketak egin beharra sor daitekeela.

■ Idatzi esaldiak, esapide horiek zuzen erabiliz.

261 30/4/09

10:24:49 133106 _ 0258-0272.indd

261

30/4/09

Bosgarren ariketan, ibili aditzarekin osaturiko euskal esapideak lantzen dira. Esapide bakoitzaren esanahi egokia aukeratzea eta era zuzenean erabiltzea proposatzen zaie ikasleei. 10:24:50

Erantzunak 1. AUTOA: kapot, errepide, gidari, azeleragailu, aparkatu. / TRENA: geltoki, errail, makinari, orratzain, langa. / ITSASONTZIA: aingura, lehorreratu, kapitain, lema, karel. / HEGAZKINA: pilotu, lurreratzetren, lurreratu, jausgailu, hangar. / ■ Erantzun librea. 2. Lera: ez du gurpilik. / Teleferikoa: ez dabil errailetan. / Helikopteroa: motorra du. ■ Denak garraiobideak dira. 3. •Traste zahar honek ez du ondo funtzionatzen. / •Bi horiek borrokan dihardute beti. / •Kalera bazoaz, zintzo portatu! / •Aitonak txapela erabiltzen du beti. / •Piztu telebista, munduan zer gertatzen ari den jakiteko. 4. Egiatik atean ibili ➪ erratuta egon / Gerotik gerora ibili ➪ luzamendutan ibili / Ardi galduen moduan ibili ➪ galduta ibili / Norbaitekin adurretan ibili ➪ maiteminduta egon.

225 133117 _ 0284-0295.indd 287

5/6/09 13:06:41

Lexikoa Helburuak

Sinonimoak, antonimoak, hots hitzaren familia lexikoa eta onomatopeiak

Atz

1. Idatzi koadernoan emandakoen antonimoak.

1. O

Gaua ● iluntasuna ● isiltasuna ● lasaitasuna ● bakardadea ● gelditasuna

• Antonimia lantzea. • Sinonimia lantzea. • Hotsaren arlo semantikoa eta hitzaren familia lexikoa lantzea. • Onomatopeiak beren jatorrizko ekintzekin lotzea.

Iradokizun didaktikoak Lehen eta bigarren ariketetan, antonimia eta sinonimia lantzen dira hurrenez hurren; hots, kontrako esanahia eta esanahi bera duten hitzak. Hirugarren eta laugarren ariketetan, hotsaren arlo semantikoa eta familia lexikoa lantzen dira, hurrenez hurren. Lehenik eta behin, hotsarekin lotutako zenbait hitz ematen zaizkie ikasleei, haien adiera zuzenak bereizteko eta hutsune egokietan sartzeko. Ondoren, zenbait hitz aurkezten zaizkie, hots hitzetik datozenak aukeratzeko. Hitzak aukeratzeko eta esaldiak egiteko eskatu ez ezik, galdetu ikasleei aukeratutako zein baztertutako hitzak eratorriak ala elkartuak diren, eta aztertu nola osatuta dauden. Bosgarren ariketan, onomatopeiak lantzen dira eta haiek erabiliz komiki bat egitea proposatzen zaie ikasleei. Komikia aitzakiatzat hartuz, hitz egin neska-mutilek ezagutzen dituzten beste onomatopeiei buruz. Proposatu jolas hau: ikasle batek onomatopeia bat egingo du, eta besteek zer ekintzari dagokion igartzen saitu beharko dute.

5. fitxa

Eguna ● … ● … ● … ● … ● …

2. Lotu sinonimoak koadernoan.

2. A

●

soinu

●

deiadar

●

doinu

●

marmar

●

zurrumurru

●

aire

●

oihu

●

hots

3. Osatu esaldiak, bakoitzean hitz egokia jarriz. doinu ● ● ● ●

musika

abesti

hots

Leihoak itxi arren, kaleko … ozen entzuten dira gure etxean. Asko gustatu zaizkit Betagarriren disko berriko …. Klasikoa zein rocka, … mota guztiak atsegin ditut. … hori oso ezaguna egiten zait; beste nonbait entzun dut.

3. A

4. Adierazi. Zein ez datoz hots hitzetik? hostotsu ahosabai

zaratots hoska

hoskide motots

4. B

■ Idatzi esaldiak hots hitzaren familia lexikoa osatzen duten hitzekin.

5. Adierazi eta azaldu. Zer hots egiten du bakoitzak? ●

pospoloak

●

atea eskuz jotzeak

●

atea bizkor ixteak

●

txirrinak

●

atea astiro irekitzeak

●

giltza sarrailan sartzeak

5. A KIRRIK

FARRAST

KAX-KAX

RI-RAU

TXIRRIN KRISK-KRASK

■ Asmatu istorio bat eta irudikatu komiki eran, hots horiek guztiak erabiliz.

262 133106 _ 0258-0272.indd

262

30/4/09

133106 _ 0258-027 10:24:51

Erantzunak 1. Iluntasuna ➪ argitasuna / isiltasuna ➪ zarata / lasaitasuna ➪ urduritasuna, estresa / bakardadea ➪ jendetza, laguntasuna / gelditasuna ➪ bizkortasuna, presa. 2. Soinu ➪ hots/deiadar ➪ oihu/doinu ➪ aire/marmar ➪ zurrumurru. 3. • Leihoak itxi arren, kaleko hotsak ozen entzuten dira gure etxean. • Asko gustatu zaizkit Betagarriren disko berriko abestiak. • Klasikoa zein rocka, musika mota guztiak atsegin ditut. • Doinu hori oso ezaguna egiten zait; beste nonbait entzun dut. 4. Hostotsu, motots, ahosabai. ■ Erantzun librea. 5. Pospoloa ➪ farrast / txirrina ➪ txirrin / atea jo ➪ kax-kax / atea ireki ➪ kirrik / atea itxi ➪ ri-rau / giltza sarrailan ➪ krisk-krask. ■ Erantzun librea.

226 133117 _ 0284-0295.indd 288

5/6/09 13:06:41

Lexikoa

6. fitxa

Lexikoa

Atzizkiak (-gailu), makinen arlo lexikoa eta sinonimoak

Helburuak

1. Osatu hitzak, aditz hauei -gailu atzizkia erantsiz, eta azaldu zertarako erabiltzen diren. irabiatu zorroztu ordenatu grapatu txigortu xurgatu eten

• Eratorpen bidez hitzak sortzea eta haien esanahiak ezagutzea.

-gailu

• Makinen arlo lexikoa jorratzea.

■ Idatzi -gailu atzizkia duten beste hitz batzuk. ■ Nolako hitzak osatzen dira -gailu atzizkiarekin? a) aditzak b) izenak c) adjektiboak

• Sinonimia lantzea. • Hitz polisemikoen esanahiak bereiztea.

2. Adierazi. Zein dira makinen piezak? ●

uhal

●

ardatz

●

arrabol

●

aliketa

●

mailu

●

malguki

●

engranaje

●

zirrindola

●

torloju

●

bihurkin

●

zizel

●

kurrika

• Esapideen esanahiak ezagutzea eta zuzen erabiltzea.

Iradokizun didaktikoak Lehen ariketan, -gailu atzizkidun hitzak sortu, eta ariketan ageri diren eta aipatu dituzten tresnak zertarako erabiltzen diren azalduko dute ikasleek.

■ Zer dira aukeratu ez dituzun hitzak? Azaldu nola eta zertarako erabiltzen diren.

3. Adierazi. Hauetatik zein izan daitezke makina hitzaren sinonimoak? a) tresna

b) aparailu

c) trepeta

d) traste

Bigarren ariketan, makinen piezak aukeratuko dituzte eta aukeratu gabe utzitakoak nola edo zertarako erabiltzen diren azalduko dute. Ariketa hau eta aurrekoa ahoz egiteko aukera dago, nahi izanez gero (zati bat bederen).

■ Idatzi esaldiak hitz guztiak erabiliz.

4. Berridatzi esaldiak. Ipini jarri aditzaren ordez antzeko esanahia duena. idatzi ● ● ● ● ●

ohitu

kokatu

ipini

eseri

Makina bero-bero jarri zen eta kea atera zitzaion. Jar ezazu besaulkia leihotik gertu. Besaulkian jarri ginen biok, elkarren ondoan. Inprimakian eskatu zenidana jarri nuen. Lana gogorra izan arren, berehala jarriko zara horretara.

Hirugarren ariketan, makina hitzaren sinonimoak aukeratuko dituzte ikasleek.

5. Adierazi. Zer esan nahi du esapide honek?

Ondoren, jarri aditzaren antzeko esanahia duten aditzak kokatuko dituzte perpaus edo testuinguru egokian.

Makina bat lagun egin genuen oporretan! a) Oporretan lagunak egiteko makina bat egin genuen. b) Oporretan lagunekin makina bat egin genuen. c) Oporretan lagun mordoa egin genuen. ■ Idatzi best esaldi bat esanahi egokiarekin.

263 30/4/09

133106 _ 0258-0272.indd 10:24:51

263

30/4/09

Bukatzeko, makina bat esapidearen esanahia aukeratzeko esaten zaie ikasleei. Proposatu, gainera, esapide horren adiera bera duen besteren bat aipatzea; hala nola, 10:24:51 hamaika, pila bat, ezin konta ahala…

Erantzunak 1. Irabiagailu, zorrozkailu, ordenagailu, grapagailu, txigorgailu, xurgagailu, etengailu. ■ Erantzun librea. / ■ Izenak dira. 2. Uhal, engranaje, ardatz, zirrindola, malguki, torloju. ■ Erremintak dira. ■ Erantzun librea. 3. Tresna, trepeta, traste. 4. • Makina bero-bero ipini zen eta kea atera zitzaion. • Koka ezazu besaulkia leihotik gertu. • Besaulkian eseri ginen biok, elkarren ondoan. • Inprimakian eskatu zenidana idatzi nuen. • Lana gogorra izan arren, berehala ohituko zara horretara. 5. Oporretan lagun mordoa egin genuen.

227 133117 _ 0284-0295.indd 289

5/6/09 13:06:42

Lexikoa Helburuak

Antonimoak, hitz-elkarketa eta esapideak

Its

1. Lotu hitzak eta ondoen doazkien izenondoak koadernoan, eta idatzi alboan kontrakoak.

• Adjektiboen esanahiak eta antonimia lantzea. • Hitz-elkarketa lantzea.

unibertsoa

urtsua

eguzkia

aldakorra

espazio-ontzia

lasterra

lurra

neurrigabea

• Hitz polisemikoen esanahiak bereiztea. • Esapide jatorrak ikastea eta zuzen erabiltzea. • Esaera zaharrak ikastea eta egoera egokietan erabiltzea.

ilargia

distiratsua

izar uxoa

zaratatsua

Bigarren ariketan lur izena abiapuntu hartuta, emandako hitzekin hitz elkartuak sortuko dituzte, eta haien esanahiak badakizkitela erakusteko, esaldiak idatziko dituzte hitz horiek erabiliz. Hirugarren ariketan, irudiak aztertu eta zer diren adieraziko dute ikasleek. Ondoren hitz horien adierak azalduko dituzte. Idatziz egin aurretik, ariketa ahoz egin daiteke nahi izanez gero, hiztegira jo gabe; hori eginez, ikasleen definizioak batbatekoak eta beren hitzez emanak direla ziurtatuko dugu. Hori egindakoan, proposatu neska-mutilei definizioak hiztegian bilatzea eta ahoz emandakoekin erkatzea; zuzenak ote ziren aztertzea, alegia. Laugarren ariketan, lurrarekin, izarrekin eta ilargiarekin zerikusia duten hiru esapide ageri dira, ikasleek haien esanahi egokiak aukeratzeko eta esaldiak idazteko. Azkenik, esaera zahar ezagun baten esanahia aukeratzeko eskatzen zaie ikasleei. Esaera zaharrak zer esan nahi duen ikusitakoan, hura erabiltzeko egoera zuzenak aipatzea proposatzen zaie, ikasi eta zuzen erabiliko dutela ziurtatzeko.

................. ................. ................. ................. ................. .................

mugatua ................. ................. ................. .................

■ Eman lehen zutabeko hitzen definizioak, hiztegian begiratu gabe.

2. Osatu hitz elkartuak, lur izenari laukiko hitzak lotuz, eta idatzi esaldi bana. 2.

Iradokizun didaktikoak Lehen ariketan, proposaturiko hitz bakoitzari ondoen doakion adjektiboa aukeratzeko eta haren antonimoa emateko eskatzen zaie ikasleei.

7. fitxa

jausi

beltz

azal

alde

mutur

ikara

3. Aztertu irudiak, idatzi hitzak koadernoan eta azaldu haien adierak.

K————A

E——————A

4. Adierazi zein den esapide bakoitzaren esanahia eta idatzi esaldi bana. ●

●

Goian zerua eta behean lurra besterik ez eduki. a) Harroa izan. b) Pobrea izan.

c) Aberatsa izan.

Zeruko izarrak kontatzen aritu. a) Oso lanpetuta ibili.

b) Kontu handiz ibili.

c) Alferkerian ibili.

Ilargia labe gainean eduki. a) Pozik egon.

b) Beroak egon.

c) Goseak egon.

5. Azaldu. Zer esan nahi du esaera zahar honek? 5.

Eguzkia eskuan eta ilargia nahi. a) Ezer ez duenak guztia nahi du. b) Guztia duenak beti nahi du gehiago. c) Hobe da edukitzea nahi izatea baino. ■ Aipatu esaera zahar hori erabiltzeko moduko egoerak.

264 133106 _ 0258-0272.indd

264

30/4/09

10:24:51 133106 _ 0258-0

Erantzunak 1. Unibertsoa ➪ neurrigabea ➪ mugatua / eguzkia ➪ distiratsua ➪ iluna / espazio-ontzia ➪ zaratasua ➪ isila / lurra ➪ urtsua ➪ lehorra / ilargia ➪ aldakorra ➪ aldagaitza / izar uxoa ➪ lasterra ➪ motela. 2. Lur-jausi, lurbeltz, lurrazal, lurralde, lurmutur, lurrikara. 3. KOMETA: paperez edo oihalez egindako jostailua, lurretik soka luze batez eutsita hegaldatzen dena. / Eguzki Sistemako astroa, izotz karbonikoz osatua eta gune solido txikia duena. ESPAZIOA: Bi punturen arteko tartea. / Lurraren atmosferatik at dagoen unibertso zatia. 4. Goian zerua eta behean lurra besterik ez eduki ➪ pobrea izan / Zeruko izarrak kontatzen aritu ➪ alferkerian ibili / Ilargia labe gainean eduki ➪ pozik egon. 5. Guztia duenak beti nahi du gehiago.

228 133117 _ 0284-0295.indd 290

5/6/09 13:06:42

Lexikoa

8. fitxa

Lexikoa

Itsasontziaren arlo lexikoa, hitz-elkarketa eta esapideak

Helburuak

1. Adierazi edo seinalatu zein diren itsasontziaren atal hauek. 1. masta

• Itsasontziaren arlo lexikoa lantzea.

2. oihala 3. bizkarra

• Kostaldeko eta mendialdeko paisaien arlo lexikoak lantzea.

4. branka 5. popa

• Hitz elkartuak sortzea eta haien esanahiak ezagutzea.

6. karela 7. aingura

• Esapide jatorrak lantzea.

8. lema ■ Eman hitz horien definizioak.

Iradokizun didaktikoak

2. Azaldu koadernoan. Zein da hauen zeregina itsasontzian? ●

lemaria

●

kapitaina

●

zelataria

●

itsasmutila

●

Lehen eta bigarren ariketetan, itsasontziaren arlo lexikoa lantzen da. Lehen ariketan, itsasontziaren atalak ageri dira, leku egokian kokatzeko edo seinalatzeko. Lehen ariketa egiteko, lehenik eta behin, bilatu hitzen definizioak hiztegian eta, ondoren, kokatu edo seinalatu irudian. Bigarrenean, itsasontzian jarduten duten pertsonak ageri dira, ikasleek haien zereginen berri emateko. Bigarren ariketa ahoz egin daiteke, nahi izanez gero.

tostartekoa

3. Aukeratu kostaldeko paisaiarekin zerikusia duten hitzak eta eman definizioak. labar

ibai

lurmutur

haran

mendate

mendikate

badia

senaia hondartza mendilerro

aintzira

golko

■ Zer paisaiatan aurki daitezke besteak?

4. Osatu hitz berriak, laukikoei itsaso hitza erantsiz. argi

aldi

zabal

adar

lapur

Hirugarren ariketan, kostaldeko paisaiarekin zerikusia duten hitzak aukeratzeko eta haien definizioak emateko eskatzen zaie ikasleei. Ariketaren bigarren zatian, beste hitzak mendiko paisaiari dagozkiola esan ez ezik, haien definizioak ere emango dituzte, kostaldekoekin egin duten bezala.

ikara

■ Idatzi esaldiak, hitzok zuzen erabiliz.

5. Adierazi zein den esapide bakoitzaren esanahi zuzena eta idatzi esaldi bana. ●

●

Inorengatik itsasoa igeri pasa. a) Norbait asko maitatu. Itsasoan arbolak aldatu. a) Gezurretan ibili.

b) Erokeriak egin.

c) Harroputza izan.

b) Alferreko lana egin.

c) Itsasoko belarrak batu.

265 30/4/09

10:24:51 133106 _ 0258-0272.indd

265

Erantzunak 1. Hiztegiaren laguntzaz egin beharrekoa. 2. • Lemaria: lema gidatzen duena. / • Kapitaina: itsasontziko burua, aginduak ematen dituena. / • Zelataria: masta gainetik ikusten den oro zelatatzen duena. / • Itsasmutila: marinel ikasten ari den mutila, itsasontziko lan errazetan laguntzen duena. / • Tostartekoa: itsasontzian bidaiatzen duen marinel soila.

30/4/09

Ondoren, laukiko hitzei itsaso hitza erantsi eta hitz berriak osatuko dituzte. Ziurtatu sortutako hitz elkartu berriak zuzen idatzita daudela.

10:24:52

Amaitzeko, irakurri esapideak, aukeratu bakoitzaren esanahia eta idatzi esaldiak esapideok zuzen erabiliz.

3. Kostaldeko paisaiarekin zerikusia dute: lurmutur, labar, senaia, badia, hondartza, golko. ■ Mendiko paisaian aurki daitezke. 4. Itsasargi, itsasaldi, itsas zabal, itsasadar, itsaslapur, itsasikara. 5. Inorengatik itsasoa igeri pasa ➪ norbait asko maitatu. / Itsasoan arbolak aldatu ➪ alferreko lana egin.

229 133117 _ 0284-0295.indd 291

5/6/09 13:06:43

Lexikoa Helburuak

9. fitxa

Jatorri-atzizkia, hitz-elkarketa, esaera zaharrak eta esapideak

1. Adierazi zein dauden udal hitzarekin osatuta eta eman haien definizioak.

• Hitz-eratorpena lantzea.

udaltzain

udalerri

udaleku

udaletxe

udalbatza

udaldi

• Hitz-elkarketa lantzea. • Esaera zaharrak ezagutzea eta egoera egokietan erabiltzea. • Esapideen esanahiak ezagutzea eta zuzen erabiltzea.

■ Zer hitzekin osatuta daude aukeratu ez dituzunak? Zer esan nahi dute?

● ● ●

Iradokizun didaktikoak

● ●

Lehen ariketan udal hitzaren familia lexikoa lantzen da. Ikasleek udal hitzarekin osatutakoak aukeratu eta haien definizioak emango dituzte. Halaber, aukeratu gabekoak zer hitzekin osatuta dauden eta zer esan nahi duten ere azalduko dute. Bigarren ariketan, hitz-eratorpena lantzen da. Herritar-izen egokiak aukeratu, eta gero, hiriburuak eta herrialdeak laukian sailkatuko dituzte ikasleek, hiriburu bakoitza dagokion herrialdearen alboan. Gaia areago landu nahi izanez gero, eman ikasleei Euskal Herriko zenbait herriren izenak, -ar, -tar edo -dar erantsiz herritar-izenak osa ditzaten. Hirugarren ariketan, hitz-elkarketa lantzen da. Esaldietan hitzen esanahiak ongi emanda daudela ez ezik, ziurtatu hitzak berak zuzen idatzita daudela ere. Laugarren ariketan, hiru esaera zahar ageri dira. Lehenik eta behin, modu egokian osatu eta, gero, haien esanahiak aukeratuko dituzte. Amaitzeko, esaera zahar horiek erabiltzeko moduko egoera egokiak aipatuko dituzte ikasleek. Azkenik, zenbait esapideren esanahia zein den aukeratzea proposatzen zaie ikasleei. Ziurtatu esaldietan zuzen erabiltzen dituztela esapide horiek.

2. Adierazi zein den kasu bakoitzean herritar-izen zuzena eta bete taula, adibidean bezala.

● ●

Baiona: lruñea: Donibane Garazi: Donostia: Maule: Gasteiz: Bilbo:

a) a) a) a) a) a) a)

baionar iruñaztar donibandar donostitar mauletar gasteizar bilbodar

b) b) b) b) b) b) b)

baiontar iruindar donibanedar donostiar mauleztar gasteiztar bilbotar

HIRIBURUAK

HERRIALDEAK

Baiona

Lapurdi

.................

3. Osatu hitz elkartuak, herri izenari hitz hauek lotuz. baso

min

sortu

alde

beste

hil

■ Egin esaldiak, hitzok zuzen erabiliz.

4. Osatu esaera zaharrak koadernoan eta adierazi zein den esanahia. Plazan barrez, ● Auzoko artoa ● Herrik bere lege, ● ● ●

● ● ●

●

etxeko ogia baino hobea. etxek bere aztura. etxean negarrez.

Ez daukaguna daukaguna baino hobea iruditzen zaigu. Nor bere erara bizi da. Gauzak ez dira diruditen modukoak izaten.

■ Aipatu esaera zahar horiek erabiltzeko moduko egoerak.

5. Adierazi zein den esapide bakoitzaren esanahia eta idatzi esaldi bana. ●

●

Nork bere etxea harrikatu. a) Etxea zikin-zikin eduki. Inoren etxearen jabe egin. a) Besteren etxean norberarenean bezala ibili. Zazpi etxeko herrian galdu. a) Gutxirekin larritu.

b) Nor bere buruaren kontra aritu.

b) Besteen gauzetan agindu. b) Nora ezean eta galduta ibili.

266 133106 _ 0258-0272.indd

266

30/4/09

133106 _ 0258-02 10:24:52

Erantzunak 1. Udaltzain, udalerri, udaletxe, udalbatza. ■ Besteak uda hitzarekin osatuta daude. 2. Baionar, iruindar, donibandar, donostiar, mauletar, gasteiztar, bilbotar. / HIRIBURUAK: Baiona, Iruñea, Donibane Garazi, Donostia, Maule, Gasteiz, Bilbo. / HERRIALDEAK: Lapurdi, Nafarroa, Nafarroa Beherea, Gipuzkoa, Zuberoa, Araba, Bizkaia. 3. Baserri, herrimin, sorterri, herrialde, erbeste, hilerri. 4. Plazan barrez, etxean negarrez: Gauzak ez dira diruditen modukoak izaten. / Auzoko artoa etxeko ogia baino hobea: ez daukaguna daukaguna baino hobea iruditzen zaigu. / Herrik bere lege, etxek bere aztura: Nor bere erara bizi da. 5. Nork bere etxea harrikatu ➪ nor bere buruaren kontra aritu. / Inoren etxearen jabe egin ➪ besteen gauzetan agindu. / Zazpi etxeko herrian galdu ➪ gutxirekin larritu.

230 133117 _ 0284-0295.indd 292

5/6/09 13:06:43

Lexikoa

10. fitxa

Lexikoa

Sentimenduen arlo semantikoa eta atzizkiak (-bera, -kor)

Helburuak

1. Adierazi zein sentimenduk eragiten duten tristura. herrimina ● gozamena ●

● ●

bakea malenkonia

maitasuna ● adiskidetasuna ●

● ●

bakardadea bekaizkeria

• Sentimenduen arlo semantikoa lantzea.

■ Zer eragiten dute aukeratu ez dituzunak? ■ Zerk ematen dizu zuri tristura? Eta poza? Aipatu.

• Esapide jatorrak lantzea eta zuzen erabiltzea.

2. Aukeratu adjektibo egokiak eta bete egunkariko iragarkia. adeitsua zikoitza trufaria zuria laguntzailea prestua iruzurtia arrazista desatsegina errukiorra eskuzabala bakezalea

• Eratorpen bidez hitzak sortzea eta haien esanahiak ezagutzea.

LAGUNDU

Gobernuz Kanpoko Erakundeak boluntario bat behar du. Honelakoa izan behar du:

Iradokizun didaktikoak

............................................................ ............................................................ l ............................................................

Lehen, bigarren eta hirugarren ariketetan, sentimenduekin zerikusia duten zenbait jarduera proposatzen dira. Lehenik eta behin, tristura eragiten duten sentimenduak poza sortzen dutenetatik bereizi, eta tristura eta poza zerk eragiten dizkien azalduko dute ikasleek. Ondoren, egunkariko iragarkia osatzeko moduko adjektibo egokiak aukeratu, eta testua zuzen eta osorik berridatziko dute koadernoan. Landu aukeratu gabeko adjektiboak ere; hots, eskatu neskamutilei haien esanahiak ahoz zein idatziz azaltzeko. Bukatzeko, sailkatu sentimenduak intentsitatearen arabera. Nahi izanez gero, jarraitu horrelako bikoteak aipatzen, adibidez: negarra - negaranpulua, gorrotoa - ezinikusia, maitasuna - maitegarra…

l l

■ Idatzi esaldiak, aukeratu ez dituzun adjektiboak zuzen erabiliz.

3. Sailkatu hitz hauek intentsitatearen arabera. gogoa - irrika

barre-algara - irribarrea

amorrua - haserrea

izua - beldurra

INTENTSITATE MAILA TXIKIA

HANDIA

4. Lotu esapideak koadernoan egoera zuzenekin. Zer adierazten dute? 1. 2. 3. 4. 5.

tu.

Praketan ezin kabitu. Sutan egon. Oilo-ipurdia egin. Airean eduki. Belaunak ikara ibili.

zirrara haserrea

harrokeria beldurra

urduritasuna

■ Idatzi esaldiak, esapide horiek zuzen erabiliz.

5. Jarri atzizki egokia hitzoi eta eman definizioak. Zer adierazten dute atzizki horiek? ez - egarri - kilikatu - ikusi -pentsatu - hotz - iraun - min

-bera/-kor

267 30/4/09

133106 _ 0258-0272.indd 10:24:52

267

Erantzunak 1. Tristura eragiten dute: herrimina, malenkonia, bakardadea, bekaizkeria. ■ Markatu gabekoek poza eragiten dute. Erantzun librea. 2. Adeitsua, prestua, laguntzailea, bakezalea, eskuzabala, errukiorra. ■ Erantzun librea.

30/4/09

Laugarren ariketa dela eta, aukeratu esapideen esanahi zuzenak eta ziurtatu ikasleek testuinguru egokietan erabiltzen dituztela. Azkenik, jarri atzizki egokia bosgarren ariketako laukian ageri diren hitzei eta eman defizinizioak. Hausnartu ondoren, azaldu zer adierazten duten -bera eta -kor atzizkiek.

10:24:52

3. INTENTSITATE TXIKIA: irribarrea, gogoa, beldurra, haserrea. INTENTSITATE HANDIA: barre-algara, irrika, izua, amorrua. 4. Praketan ezin kabitu ➪ harrokeria / Sutan egon ➪ haserrea / Oiloipurdia egin ➪ zirrara / Airean eduki ➪ urduritasuna / Belaunak ikara ibili ➪ beldurra. 5. Ezkor, egarbera, kilikabera, ikusbera, pentsakor, hozbera, iraunkor, minbera. -bera atzizkiak pertsonen izaera fisikoari nahiz psikikoari dagozkien joerak adierazten ditu. -kor atzizkiak zerbaitetarako joera adierazten du; pertsonetan ez ezik, gauzetan ere.

231 133117 _ 0284-0295.indd 293

22/6/09 08:09:36

Lexikoa Helburuak

Arroparen arlo lexikoa, esapideak eta hitz paronimoak

Hit

1. Adierazi zein hitz dagoen sobera zerrenda bakoitzean eta esan zer arlori dagokion multzo bakoitza.

• Arroparen arlo lexikoa lantzea.

eskalapoia

• Hitz polisemikoen esanahiak bereiztea.

txanoa

• Esapideen esanahiak ezagutzea eta zuzen erabiltzea. • Hitz paronimoak bereiztea eta haiekin esaldiak idaztea.

Iradokizun didaktikoak Lehen eta hirugarren ariketetan, jantzien arlo lexikoa lantzen da. Lehenengoan, ikasleek zerrenda bakoitzean sobera dagoen hitza ezabatuko dute eta geratzen direnak zer arlotakoak diren adieraziko dute. Horrezaz gain, ezabatu gabeko jantzi horiek nolakoak eta zertarako izan ohi diren azalduko dute. Ariketaren bigarren zatia ahoz egin daiteke. Hori egin ez ezik, saiatu zerrendak apur bat luzatzen, haietan sartzeko moduko bizpahiru jantzi gehiago aipatuz. Hirugarren ariketan, jantziekin zerikusia duten hitzak aukeratuko dituzte ikasleek. Hitz horiek polisemikoak dira; hots, jantziei dagokienaz gain beste adiera bat edo beste ere badute. Nahi izanez gero, proposatu ikasleei, hiztegia kontsultatu baino lehen, adiera horiek zein diren azaltzea. Ondoren, kontsultatu hiztegia eta egin ariketaren bigarren zatia idatziz. Bigarren ariketan, ohartarazi aldaketatxo batzuk egin beharko dituztela zenbait esalditan. Proposatu emandako hitzen erabilera hiztegian kontsultatzea. Bosgarren ariketako hitz paronimoak direla-eta, saiatu zerrenda bakoitzari beste hitzen bat eransten, edo bestela, paronimoak diren beste hitz batzuk aipatzen eta haien esanahiak esaldien bidez azaltzen, ariketan eskatutakoaren antzera.

11. fitxa

abarka txapela

espartina

galtzerdia

mototsa

birreta

txinala

pamela

2. belarritakoa

gerrikoa

eraztuna

eskumuturrekoa

idunekoa

■ Azaldu. Nolakoak eta zertarako izaten dira aukeratu ez dituzunak?

2. Berridatzi esaldiak. Jarri jantzi hitzaren ordez antzeko esanahia duena. beztitu

hornitu aditu

arropa

Jaiegunetako jantzia txikia dut dagoeneko. Praka berriak jantziko ditut lagunarenera joateko. ● Nahiago dut isilik egon, ez bainago oso jantzita gai horretan. ● Bizitzera joan aurretik, etxea altzariz jantzi beharko dugu. ● ●

3. Azaldu zein duten zerikusia jantziekin eta egin esaldiak. a) barren e) papar

b) mahuka f) kaiku

c) gerri g) azpi

d) ukabil h) maindire

■ Bilatu hiztegian aukeratutako hitzen beste adierak eta eman zeure hitzez.

4. Adierazi zein den esapide bakoitzaren esanahia eta idatzi esaldi bana, modu egokian erabiliz. ●

●

Prakak betean ibili. a) Lanpetuta ibili. Alkandora aldatu. a) Etxez aldatu. Zerbait txapelean utzi. a) Ahaztu.

b) Gizendu.

c) Estu ibili.

b) Iritzia aldatu.

c) Izaera aldatu.

b) Ezkutatu.

c) Gogoratu.

5. Bilatu hitzak hiztegian, eman definizioak zure hitzez eta egin esaldiak. erantzi - erantsi arropa - arroka - arrosa ● gona - sona - sena - seia ● ●

268 133106 _ 0258-0272.indd

268

30/4/09

10:24:53 133106 _ 0258-02

Erantzunak 1. Zerrendak honela geratuko lirateke: OINETAKOAK: eskalapoia, abarka, espartina, txinala. KAPELAK: txanoa, txapela, birreta, pamela. BITXIAK: belarritakoa, eraztuna, eskumuturrekoa, idunekoa. 2. • Jaiegunetako arropak txikiak ditut dagoeneko. • Praka berriez beztituko naiz lagunarenera joateko. • Nahiago dut isilik egon, ez bainaiz oso aditua gai horretan. • Bizitzera joan aurretik, etxea altzariz hornitu beharko dugu. 3. Barren, papar, mahuka, kaiku. ■ Erantzun librea. 4. Prakak betean ibili ➪ estu ibili. / Alkandora aldatu ➪ iritzia aldatu. / Zerbait txapelean utzi ➪ ahaztu. 5. Erantzun librea.

232 133117 _ 0284-0295.indd 294

5/6/09 13:06:44

Lexikoa

12. fitxa

Lexikoa

Hitz-eratorpena eta esapideak

Helburuak

1. Lotu atzizki egokiak asmatu aditzari, hitzak sortzeko.

-kari

-zio

-pen

-tzaile

-keria

-tasun

• Eratorpen bidez hitzak sortzea eta haien esanahiak ezagutzea.

-men

■ Idatzi esaldiak, hitzok zuzen erabiliz.

• Hitz polisemikoen adierak ezagutzea eta bereiztea.

2. Bilatu informazioa, lotu asmakariak eta asmatzaileak koadernoan eta egin fitxak. jausgailua haizetako-garbigailua dinamoa ehungailua xakea

●

• Esapide jatorrak lantzea eta zuzen erabiltzea.

Zénobe Gramme Sissa Mary Anderson Joseph Marie Jacquard Leonardo de Vinci

Iradokizun didaktikoak Lehen ariketan, hitz-eratorpena lantzen da, eta atzizki jakin batzuk emanda, asmatu aditzetik datozen hitzak sortzea eta hitzokin esaldiak idaztea proposatzen zaie ikasleei.

FITXA AsmAkAriA: ................................. AsmAtzAileA: ............................... HerriA etA dAtA: .......................... zertArAko dA? ............................ NolA erAbiltzeN dA? .....................

Bigarren ariketa egin ahal izateko, asmakariei eta asmatzaileei buruzko informazioa bilatu beharko dute aurrena. Informazioa bildutakoan, asmakariak eta asmatzaileak lotu, eta bakoitzari buruzko fitxa egingo dute.

3. Zertan bereizten dira hitz hauek? Eman definizioak. ●

asmatzailea

●

igarlea

●

ikertzailea

●

behatzailea

●

aitzindaria

4. Berridatzi esaldiak. Jarri asmatu aditzaren ordez antzeko esanahia duena. lortu

igarri

sortu

bururatu

ondo egin

Hirugarren ariketa bi eratara egin daiteke, hiztegiaren laguntzaz edo hiztegia erabili gabe. Irakasleak erabakiko du zer komeni den.

Ezetz asmatu nor etorri den afaltzera. Amonak sagarrak zuritzeko makina asmatu zuen. ● Bat-batean asmatu dut aitzakia sinestezin hori. ● Azkenean asmatu duzue atea zabaltzen! ● Eguraldi honekin, asmatu egin dugu etxean geratuta. ● ●

Laugarren ariketan, asmatu aditzaren adiera duten zenbait hitz ageri dira, bakoitza esaldi edo testuinguru zuzenean jartzeko. Ohartarazi agian aldaketatxo batzuk egin beharko dituztela zenbait esalditan.

5. Adierazi zein den esapide bakoitzaren esanahi egokia eta egin esaldi bana, zuzen erabiliz. ●

●

Kea asmatu. a) Ustez gauza handiak egin. Botaboleoak bota. a) Bat-batean asmatu. Burua hodeien auzo ukan. a) Asmatzaile ona izan.

b) Gezurrak esan.

c) Hantustea izan.

b) Tupustean esan.

c) Gezurrak esan.

b) Ameslaria izan.

c) Harroputza izan.

269 30/4/09

10:24:53 133106 _ 0258-0272.indd

269

30/4/09

Azkenik, bosgarren ariketan, esapideak lantzen dira. Idatzi beharreko esaldiak direla eta, ziurtatu ikasleek esapideok testuinguru 10:24:53 egokietan erabiltzen dituztela.

Erantzunak 1. Asmakari, asmazio, asmatzaile, asmakeria, asmamen. 2. Jausgailua ➪ Leonardo da Vinci / Haizetako-garbigailua ➪ Mary Anderson / Dinamoa ➪ Zénobe Gramme / Ehungailua ➪ Joseph Marie Jacquard / Xakea ➪ Sissa. 3. •Asmatzailea: zerbait asmatzen duena, asmakarien sortzailea./ • Igarlea: etorkizuneko gertaerak edo igartzen dituena. /•Ikertzailea: ikerketa-lanak egiten dituena. /•Behatzailea: behaketak egiten dituena. /•Aitzindaria: zerbait egiten lehena, ondorengoei bide egiten diena. 4. • Ezetz igarri nor etorri den afaltzera. / • Amonak sagarrak zuritzeko makina sortu zuen. / • Batbatean bururatu zait aitzakia sinestezin hori. / • Azkenean lortu duzue atea zabaltzea! / • Eguraldi honekin, ondo egin dugu etxean geratuta. 5. Kea asmatu ➪ ustez gauza handiak egin / Botaboleoak bota ➪ gezurrak esan / Burua hodeien auzo ukan ➪ harroputza izan.

233 133117 _ 0284-0295.indd 295

5/6/09 13:06:44

Komunikazioko entzuteko testuak

1. UNITATEA. Ahozko komunikazioa EKOLOGIARI BURUZKO MAHAI-INGURUA Moderatzailea: Gaurko saioan ingurumena izango dugu eztabaidagai, eta horretarako, bi gonbidatu ekarri ditugu gure artera: batetik, Jokin Melendez irakaslea, Planetaren etorkizuna izeneko liburuaren egilea; eta bestetik, Izaro Martin, Izadia bizirik talde ekologistaren bozeramailea. Eta entzule batek bidalitako gaurko galdera hauxe dugu: Egia al da azken boladan izandako euriteak eta urakan handiak berotegi-efektuaren ondorio direla? Jokin: Berotegi-efektuaren kontua berriro! Jendeak nire liburua irakurriko balu, argi eta garbi jakingo luke berotegi-efektua gure planetak betidanik izan duen fenomeno naturala dela. Berotegi-efektuari esker bizi gara izaki guztiok. Lurra berotzen duten eguzki-izpiak atmosferan zehar igarotzen dira, eta lurrak, berotzean, beroa sortzen du, halaber; baina atmosferak ez dio bero horri ihes egiten uzten. Berotegi-efektua ez da txarra, guztiz kontrakoa! Izaro: Bai, baina gizakion eraginez, Lurraren mekanismo natural hori arazo larri bihurtu da. Lurra gero eta beroago dago-eta! Jokin: Berotegi-efektua ez da arazoa. Arazorik egotekotan, klima-aldaketa izango litzateke gakoa. Zuk ere ez duzu nire liburua irakurri eta horregatik ez dakizu. Izaro: Bai, zure liburua irakurri dut eta ez nator bat zurekin. Iruditzen zait ez zarela ohartzen klima-aldaketak ekarriko dituen hondamendiez: poloetako izotza urtu egingo da, itsasoa berotu egingo da, ekosistema asko eta animalia asko desagertu egingo dira, eta hondamendi naturalak ugarituko diraâ&#x20AC;Ś Jokin: (Etenez.) Hara bestea! Eta zer? Orain arte Lurrak milaka aldaketa jasan ditu milioika urteren buruan, eta nik dakidala ez da suntsitu oraindik. Animalia batzuk desagertuko direla? Eta zer? Dinosauroak ere desagertu ziren, baina haien lekuan bestelako animalia batzuk daude orain! Ekologistok jendea beldurtu baino ez duzue egiten! Izaro: Jendea beldurtu ez, ohartarazi egiten dugu. Gure esku dago Lurraren egoera hobetzeko hainbat gauza egitea! Jokin: Ezjakin koadrila galanta baino ez zareteâ&#x20AC;Ś Moderatzailea: Melendez jauna, mesedezâ&#x20AC;Ś

234 133117 _ 0296-0327.indd

296

18/6/09

10:33:01

Ebaluazioko entzuteko testuak

1. UNITATEA. Gaitasunak aztergai: Gai naiz ulertzeko IRRATSAIO BIRIBILA Moderatzailea: Arratsalde on entzule zaituztegun guztioi! Gaurkoan, kalean puri-purian dagoen gai bat jorratuko dugu irratsaio honetan. Gehiegi irabazten al dute futbolariek? Horretaz jarduteko gurekin dauzkagu, batetik, futbolari izandako Agustin Gerrikabeitia ÂŤGerriÂť; eta bestetik, Edorta Gorozika, orain gutxi horretaz liburu bat argitaratu duena. Arratsalde on bioi, etaâ&#x20AC;Ś norbaitekin hastekotan, Gerrirentzat lehen galdera: orain lehen baino askoz gehiago irabazten da? Gerri: Horrela da, baina horrela izan behar du, nik uste. Nire garaian hainbat jokalarik lan egiten zuten futbolean aritzeaz gain, eta bi lan egin beharra oso nekagarria zen eta futbolariak ez zuen eman behar zuena ematen, jakina. Edorta: Arrazoi duzu horretan, baina gaur egun beste muturrera joan gara. Futbolariek irabazten dutena lotsagarria da. Gerri: Kontuan hartzen baduzu futbolariek adin batetik aurrera erretiratu behar dutela, oso justua iruditzen zait irabazten dutena. Edorta: Ezin naiz zurekin ados egon. Futbolariek ez diote gizarteari gauza handirik ematen. Medikuek edo politikariek askoz lan garrantzitsuagoak dituzte eta ez dute inondik inora horrelako dirutza irabazten. Gerri: Nire ustez, futbolariek jende asko entretenitzen dute eta, gainera, diru asko sorrarazten dute, irabazten duten baino askoz gehiago. Edorta: Ez nator zurekin bat. Futbola askorentzat oso aspergarria da. Gerri: Agian bai, baina pentsatu bi plan hauetatik bakarra aukera dezakezula: telebistan futbol-partida ikustea edo politikarien aurrekontuen gaineko parlamentuko eztabaida ikustea. Zein aukeratuko zenuke? Edorta: Besterik ezean, futbola, jakina. Gerri: Ikusten? Azkenean arrazoia eman didazu!!

235 133117 _ 0296-0327.indd

297

5/6/09

13:06:18

Komunikazioko entzuteko testuak

2. UNITATEA. Ahozko komunikazioa MAKINA ARRAIOA! Elkarrizketa aitonaren eta bilobaren artekoa da. Aitona kontsola berria konektatzen saiatzen ari da eta ez daki nola egin. Atalak eskuan darabiltza, zarata eginez. Biloba: Baina, aitona, zertan zabiltza? Aitona: Hementxe, amonak opatitutako makina arraio hau piztu nahian, baina ez zioat asmatzen. Biloba: Super-erraza hori!!!! Neuk esango dizut nola egin. Aitona: Tira bada, “super-erraza” bada, amen batean egingo diat. Biloba: Lehenengo eta behin lokirik libre ote duzun begiratu beharko duzu, baina kableak konektatu aurretik telebista itzalita daukazula egiaztatu beharko duzu. Zure telebistak eurokonektorea izango du, ezta? Larakoak ondo sartuta dauzkazula begiratu. Dena ondo badago, sakatu power botoia. Aitona: Zer demontre duk power botoi hori? Biloba: Power hitzak indarra esan nahi du ingelesez. Kontsola pizteko botoia da. Aitona: Bada, esan hori eta kitto! Zer power eta power oste… Biloba: Hori guztia listo badaukazu, telebista konfiguratu behar duzu. Zuk ulertzeko moduan esanda, aitona, itxuratu edo egin behar duzu. Aitona: Eta zer itxura eman behar zioat, bada? Ez al dik itxura egokia, ala? Zer arraio egin behar zioat, bada? Biloba: Bada, hartu agintea eta sarrera-kanala aukeratu behar duzu, hasteko. Horretarako telebista eta kontsola, biak izan behar dituzu piztuta. Dena ongi eginez gero, jokoa sartzean, menua agertuko zaizu pantailan. Aitona: Zein menu? Ez nijoak jateko ezer eskatzera, traste honekin jokatu besterik ez diat egin nahi. Zer demontre duk menua? Biloba: Ufa, aitona, ipurterre hutsa zara! Jokoak ematen dizkizun aukerak dira menua, zeuk nahi duzuna hartzeko: jokalari bakarra, bi jokalari… Bukatzeko, hartu agintea eta sakatu A botoia, hasteko. Aitona (purrustadaka): Aizak, ez diat piperrik ere ulertu. Menua, larakoa, agintea, konfiguratu… Horiek dituk hitzak horiek!… Ez dik hain zaila izan behar! Gauza zailagoak egin ditiat nik askotan! Tira, azaldu berriz, baina nik ondo ulertzeko moduan. Biloba (txantxati): Bale, neuk lagunduko dizut eta hasiera-hasieratik hasiko gara. Kablea eta entxufea zer diren jakingo duzu, ezta?…

236 133117 _ 0296-0327.indd

298

5/6/09

13:06:18

Ebaluazioko entzuteko testuak

2. UNITATEA. Gaitasunak aztergai: Gai naiz ulertzeko LEKUZ KANPO Irakaslea eta ikasleak ikasgelan. Irakaslea: Atzo esan genuenez, Avignongo andereñoak koadroari buruz min-tzatuko gara gaur arte-hezkuntzako orduan. Margolan horri buruzko informazioa bilatu eta aurkezpen txikitxo bat prestatzeko eskatu nizuen atzo, ezta? Bada, gaur zuetako batek azalpena emango digu besteoi. Ea ba… Igone, zatoz nire mahaira, eseri lasai eta ekin. Oharren bat edo zerbait apuntatuta badaukazu, ekarri. Igone (purrustadaka): Afa! Neuk eman behar al dut azalpena? Galdetu beste bati! Irakaslea: Tira, neska, ez kexatu hainbeste. Igone: Bo, ba koadro hori oso zatarra da. Ez dakit nork pintatu zuen, baina ideia zipitzik ez zuen, argi dago hori. Tipa batzuk agertzen dira koadroan, biluzik edo ipurdia bistan edo…, auskalo! A ze kaka koadroa! Gauza bakarra dakit nik, Haur Hezkuntzako ume batek hobeto marrazten duela koadro hori pintatu zuen tipoak baino… Irakaslea: Et,et, et! Nahikoa dugu, Igone. Hori al da ikaskideen aurrean ezer aurkezteko modua? Lagunekin errekreoan zure iritzia komentatzen ari zarela uste duzu, ala? Eskola ordua dugu eta gaia azaldu behar duzula suposatzen da. Lehenik eta behin, koadroari buruzko informazioa bilatu, eta gutxienez, koadroa margotu duen “tipoa” nor den jakin beharko zenuke. Bigarrenik, zure hizkera zaindu beharko zenuke eta zabarkeria alde batera utzi. Lekuz kanpo ibili zara, erabat. Bihar berriz ere tokatuko zaizu Avignongo andereñoak koadroaren azalpena ematea eta, zure onerako, behar den moduan egitea espero dut. Zoaz zeure lekura.

237

133117 _ 0296-0327.indd

299

5/6/09

13:06:18

Komunikazioko entzuteko testuak

3. UNITATEA. Ahozko komunikazioa FRANKENSTEIN Sakelako telefonoaren soinua. 1. laguna: Iepala, motel! Bizi al gara? 2. laguna: Ondo bizi, gainera. Zer, zertan habil? 1. laguna: Ibili, ibiliâ&#x20AC;Ś Hemen nagok, botata. Denbora nola jan ez zekiat. Potrotaraino. 2. laguna: Ondo, ba. Zera deitzen diat, film bat ikustera etorri nahi ote duan galdetzeko. 1. laguna: Filma? Zer film? 2. laguna:: Frankensteinen bat. 1. laguna: Frankenstein? Hori ez duk tipo zatar hori, torlojuz josita dagoena eta makaleko frontoia duena? ETB kantxa, hi! Partida botatzeko primerakoa! 2. laguna: Ez esan pitokeriarik! Zer, bahator ala ez? 1. laguna: Hi pitzatuta hago! Frankensteinen filma? Hori zuri-beltzean duk eta ez dik batere beldurrik ematen. Paso. 2. laguna: Hau ez duk beldurrezkoa. Frankenstein gaztea dik izena eta barre egitekoa omen duk. 1. laguna: Eta koloretan duk? Ez duk izango irentsi ezin den abarreta hutsa, ezta? 2. laguna: Ez, ba. Zuri-beltzean duk, baina anaiak esan zidak ondo dagoela. Gainera, musutruk duk. 1. laguna: Tira, musu-truk baduk, bale, eurogero nabilek-eta. Non geratuko gaituk? 2. laguna: Filma kultur etxean duk, zazpietan. Ni kalean nagok, baina orain mandatu bat egitera joan behar diat. Gauza bat egingo diagu: har ezak segapotoa, eta kalean hagoenean, deitu. 1. laguna: Hi bai hi segapotoa! Amatxorentzako mandatuak egiten, ala? 2. laguna: Hi punkia haiz, motel! Hobea izango diat hi bezala beso bat bestearen gainean asper-asper eginda egotea! Bo, gero arte. 1. laguna: Booo, txintxo ibili!

238 133117 _ 0296-0327.indd

300

5/6/09

13:06:19

Ebaluazioko entzuteko testuak

3. UNITATEA. Gaitasunak aztergai: Gai naiz ulertzeko HI BIZI HAIZ, HI! Bi lagun elkartu dira kalean. 1. laguna: Epa, motel, aspaldiko. Koplak ateratzen hasiak gintuan. 2. laguna: Bai, gaixorik egon nauk. 1. laguna: Hi, gaixorik? Bai zera! 2. laguna: Bai, benetan kriston sukarra eduki diat. 1. laguna: Eta zer izan duk, malaria beltza ala gorria? 2. laguna: Adarrik ez, hi! Birusa izan duk, lerdo hori; baina, badakik, medikuak oso azkarrak dituk. 1. laguna: Bai, ez dakitenean zer den, birusa duk; baina ondo hago orain, ezta? 2. laguna: Bai, orain bai. Zelan dabil koadrila, betiko martxan? 1. laguna: Bai, lehen komentatu diagu, igual arratsaldean frontoira joateko. Zer, animatuko haiz? 2. laguna: Frontoira? Baina zuek ez zarete inoiz frontoira joatenâ&#x20AC;Ś 1. laguna: Azken moda duk. 2. laguna: Gainera, hiru baino ez zarete... 1. laguna: Ez, Pello hasi duk gurekin etortzen. 2. laguna: Nor? Kankailu hori? Eta zertan jokatzen duzue, frontenisean, ezta? 1. laguna: Bai zera! Eskuz, motel. 2. laguna: Eskuz? Zuek ganbaratik jota zaudete. Zelan dauzkazue eskuak? 1. laguna: Nik nahiko ondo, baina Asierrek guztiz handituta. 2. laguna: Burutik eginda egon behar duk eskuz jokatzeko, ematen duen minarekin. 1. laguna: Orduan, zer, ez hator? 2. laguna: Joan bai, ez diat ikuskizuna galdu nahi.

239 133117 _ 0296-0327.indd

301

5/6/09

13:06:19

Komunikazioko entzuteko testuak

4. UNITATEA. Ahozko komunikazioa BESOETAKO HARTZEA Bi lagun kalean hizketan. Mutila: Orduan, ume bat besoetako hartzeko asmoa dun, ezta? Neska: Asmoa hori duk, bai. Baina, lehenengo, informazioa lortu nahi diat, ziur egoteko. Begira, hortxe zegok bulegoa! Goazemak galdetzera. Bulego barrura sartu dira. Neska: Kaixo, egun on. Haur bat besoetako hartzeko asmoa dut eta zalantza batzuk argitu nahi nituzke. Lagunduko didazu? Bulegokoa: Jakina! Horrexetarako nago hemen. Zer jakin nahi duzu? Neska: Gutxi gorabehera badakit zertan den haur bat besoetako hartzea, baina azalduko didazu garbi, mesedez? Bulegokoa: Munduko lurralde txiroenetan bizi diren neskamutilen bizi-kalitatea hobetzeko bidea da. Horretarako, diru kopuru txiki bat eman behar zenuke egunero, euro bat baino gutxiago. Diru horrekin, besoetako hartutako haurrari ez ezik, haren familiakoei eta herrikideei ere lagunduko zenieke, gure helburua herrikide guztien ekonomia bultzatzeko proiektuak abian jartzea eta azpiegiturak sortzea baita. Neska: Eta nola iristen zaie bada, dirua, haurrei? Bulegokoa: Haurrek ez dute dirurik jasotzen; baizik eta diru horrekin erositako eskolarako materialak, elikagaiak, txertoak eta horrelako baliabideak. Esan dizudan moduan, diru horrekin proiektuak bultzatzen dira; hala nola, eskolak egitea, edateko ura herrira eramatea, lurra lantzeko makina egokiak erosteaâ&#x20AC;Ś Neska: Eta haurra ezagutzeko aukera izango dut? Bulegokoa: Bai, bai. Besoetako hartutako neska edo mutilaren argazkia jasoko duzu etxean, eta baita hark idatzitako eskutitzak ere. Zuk ere nahi duzunean idazteko aukera izango duzu, eta nahi izanez gero, haren herrialdera joan eta bertatik bertara ezagutzeko aukera ere izango duzu. Neska: Eta zer egin behar dut besoetako hartzeko? Bulegokoa: Orri hau bete eta, nahi duzunean, bulegora ekarri. Neska: Eskerrik asko. Bi lagunak kalean berriz. Mutila: Ba al dakin? Uste dinat neuk ere ume bat besoetako hartuko dudala. Konbentzitu egin naun.

240 133117 _ 0296-0327.indd

302

5/6/09

13:06:20

Ebaluazioko entzuteko testuak

4. UNITATEA. Gaitasunak aztergai: Gai naiz ulertzeko ISUNAK Bi emakume elkartu dira kalean. Mertxe: Egun on, Maite, nora hoa hain arin? Maite: Ai, Mertxe, udalekoek deitu zidatenan esateko zirkulazio-isun pila bat ordaindu behar dudala, eta kezkatuta noan. Mertxe: Normala, neu ere kezkatuta egongo ninduken. Nahi dun laguntzea? Maite: Eskerrik asko, baina heuk ere izango dun zer egin, ezta? Mertxe: Dagoeneko dena egin dinat eta orain libre nagon. Maite: Ederto, bada. Heldu dira udaletxera etaâ&#x20AC;Ś Udalekoa: Egun on, zer nahi duzu? Maite: Begira, Maite Agirre naiz eta kezkatuta nago zirkulazio-isunetan 300 euro zor ditudala esan didazue-eta eskutitz baten bidez. Udalekoa: Hori aurreko leihatilan esango dizute; hau erreklamazioak egiteko leihatila da. Hartu paper hau eta idatzi erreklamazioa; gero, zoaz hango leihatilara. Maite: Bale bada, eskerrik asko. Beste leihatilan. Maite: Egun onâ&#x20AC;Ś Udalekoa: Bai, momentu bat, mesedezâ&#x20AC;Ś Bai, esan. Maite: Bidali didazue eskutitz bat etxera, esateko 300 euro zor ditudala zirkulazio-isunak direla-eta. Udalekoa: Bai, eta zein da arazoa? Maite: Ezin direla nireak izan. Udalekoa: NA-aren zenbakia, mesedez? Maite: 14855796-N. Udalekoa: Bai, hemen argi agertzen da: iazko isun guztiak ordaindu gabe dituzu. Maite: Baina, benetan, hori ezinezkoa da. Udalekoa: Bada, ordenagailuak ez du okerrik egiten. Maite: Ordenagailuak ez, baina ordenagailua erabiltzen duenak agian bai. Eta benetan ezin da izan. Udalekoa: Zergatik zaude hain ziur ezin dela izan? Maite: Nik ez daukadalako ez autorik, ez gidabaimenik. Udalekoa: Orduan, arrazoi duzu, hau ezin da izan!

241

133117 _ 0296-0327.indd

303

5/6/09