1
Κοριολανός - Ιούλιος Καίσαρας
ΘΈΑΤΡΟ THΣ ΟΔΟΎ ΚΥΚΛΆΔΩΝ «ΛΕΥΤΈΡΗΣ ΒΟΓΙΑΤΖΉΣ»
ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ
Ουίλιαμ Σαίξπηρ ΔΙΑΣΚΕΥΉ-ΑΠΌΔΟΣΗ*-ΣΚΗΝΟΘΕΣΊΑ
Κωνσταντίνος Χατζής
ΠΑΊΖΟΥΝ
Σοφία Φιλιππίδου Αγλαΐα Παππά Γιώργος Παπαπαύλου Κωνσταντίνα Τάκαλου Ηλέκτρα Νικολούζου Νικόλας Χανακούλας Βασίλης Τσιγκριστάρης Γιάννης Χαρτοδιπλωμένος Αδριανός Γκάτσος Σπύρος Δούρος Άρης Ντελία Λυδία Σγουράκη 2
ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ ΚΊΝΗΣΗΣ-ΧΟΡΟΓΡΑΦΊΑ
Χριστίνα Βασιλοπούλου ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΊΑ
MirandaDempsey
ΕΙΚΑΣΤΙΚΉ ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ
Gio Στεργιούλας ΦΩΤΙΣΜΟΊ
Άγγελος Παπαδόπουλος ΒΟΗΘΌΣ ΣΚΗΝΟΘΈΤΗ
Ιάσονας Νικητέας
ΜΟΥΣΙΚΉ ΣΎΝΘΕΣΗ-ΤΡΑΓΟΎΔΙ
Αλέξανδρος Μέντης ΦΩΤΟΓΡΑΦΊΕΣ
Karol Jarek VIDEO
AmieMakris, ElenaKontela MAKEUPVIDEO ΦΩΤΟΓΡΆΦΙΣΗΣ
ΙΕΚ ΑΚΜΗ (Παπαδοπούλου Στέλλα, Μπούλα Στέλλα, Ασημώση Γεωργία)
ΔΙΕΎΘΥΝΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΉΣ
Κωνσταντίνα Αγγελέτου ΒΟΗΘΌΣ ΠΑΡΑΓΩΓΉΣ
Έλλη Φαμελιάρη
ΥΠΕΎΘΥΝΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑΣ
Νικόλ Βότση ΠΑΡΑΓΩΓΉ
Ομάδα Χρώμα νέα ΣΚΗΝΗ ME THN ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ
*Βασισμένη στις μεταφράσεις των: Μίνωα Βολανάκη-Μιχάλη Κακογιάννη
4
Σημείωμα σκηνοθέτη
Μ
έσα στα χρόνια πίστευα πως θα μπορούσα με μεγαλύτερη συνειδητότητα να καταλάβω γιατί επιλέγω ν’ ανεβάσω ένα έργο. Όμως όσο μεγαλώνω όλο και περισσότερο αφήνομαι σε μια αδιαμόρφωτη ακόμα αίσθηση κι αρχίζω να ανακαλύπτω το «γιατί» μέσα από τις πρόβες και την δουλειά πάνω στο έργο. Το ίδιο έγινε και με τον Σαίξπηρ. Όταν βρίσκεσαι μπροστά σε έναν τόσο μεγάλο συγγραφέα, όπου ακόμα και σε μια φράση του αναγνωρίζεις έναν ολόκληρο κόσμο νοημάτων, ήχων, κινήσεων, βλεμμάτων, όταν μέσα από μια παράγραφο του βλέπεις να αποτυπώνονται όλες οι αντιθέσεις που υπάρχουν στη ζωή, είναι ανόητο να πεις: «Άσε να οδηγήσω το έργο εγώ, με τις ιδεές μου». Όχι. Πρέπει να γίνει το αντίθετο. Να αφήσεις το έργο να σε πάει εκεί που θέλει. Μπορώ να γράφω ώρες ατέλειωτες για τον Κοριολανό και τον Ιούλιο Καίσαρα. Γιατί αυτά τα δυο έργα συνδέονται. Πού συγκλίνουν, πού αλληλοσυμπληρώνται, πού διαφέρουν. Για τους χαρακτήρες τους. Τον Βρούτο, τον Κάσσιο, τον Αντώνιο, τον Κάσκα, τον Κοριολανό, τη Βολούμνια, τον Αουφίδιο, τον Σικίνιο Βέλουτο. Για τους τρόπους που η λαϊκή τάξη εμποδίζει έναν αρχομανή τύραννο με κρυμμένες ευαισθησίες να ανέλθει στην εξουσία. Πως ο φιλόσοφος, δημοκράτης Βρούτος μεταμορφώνεται σε δολοφόνο και σκοτώνει τον Καίσαρα. Αλλά ας σταθούμε στον Σαίξπηρ. Ας καταλάβουμε τις εκατομμύρια οπτικές που μας δίνει πάνω σε ένα γεγονός, χωρίς ποτέ να το ερμηνεύει. Ας ακούσουμε ξανά τις λέξεις του, ας αφεθούμε στην απέραντη ποιητικότητα του. Να σκύψουμε πάλι και πάλι πάνω στα κείμενα του, να τα διαβάσουμε ξανά και ξανά. κ. χ.
6
Η άνοδος και η πτώση του Κοριολανού
Ο
ι κοινωνίες, όπως και τα άτομα, γενικά αυτοπροστατεύονται από τους κοινωνιοπαθείς. Δεν θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε ως είδος αν δεν είχαμε αναπτύξει την ικανότητα να εντοπίζουμε και να αντιμετωπίζουμε τις επιβλαβείς απειλές. Οι κοινότητες είναι συνήθως σε εγρήγορση για τον κίνδυνο που θέτουν ορισμένοι άνθρωποι στην λειτουργία τους και επιδιώκουν να τους απομονώνουν ή να τους αποβάλουν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η τυραννία δεν είναι ο κανόνας της κοινωνικής οργάνωσης. Σε ειδικές περιπτώσεις, ωστόσο, η προστασία αποδεικνύεται πιο δύσκολη από ό,τι θα φαινόταν αρχικά, καθώς ορισμένες από τις επικίνδυνες ιδιότητες που εντοπίζονται σε έναν πιθανό τύραννο μπορεί να είναι χρήσιμες. Το μεγάλο ιστορικό παράδειγμα του Σαίξπηρ για αυτό το αντιφατικό φαινόμενο είναι ο Κάιος Μάρκιος, γνωστός ως Κοριολανός, του οποίου η έντονη επιθετικότητα, η αυτονομία και η αντοχή στον πόνο, τον έκανε έναν εξαιρετικά επιτυχημένο πολεμιστή για την υπεράσπιση της Ρώμης τον 5ο αιώνα π.Χ. Ο συγγραφέας βρήκε το περίγραμμα της ιστορίας σε μια από τις αγαπημένες του πηγές, τους βίους του Πλούταρχου, και έγραψε την τελευταία τραγωδία του. Ο Κοριολανός διαδραματίζεται στο πολύ μακρινό παρελθόν, αλλά στο έργο αποτυπώνονται οι άμεσες και πιεστικές ανάγκες της εποχής του Σαίξπηρ. Οι ελλείψεις τροφίμων στην Αγγλία, που συνδέονται με κακές συγκομιδές, είχαν οδηγήσει σε μαζικές λαϊκές διαμαρτυρίες, με τον όχλο να φωνάζει για προμήθειες έκτακτης ανάγκης. Το 1607, μια μεγάλη εξέγερση ξέσπασε στα Midlands, κι εξαπλώθηκε γρήγορα από το Northamptonshire εως στο Leicestershire και το Warwickshire. Τα θυμωμένα πλήθη, διαμαρτύρονται για την πρακτική της αποθήκευσης σιτηρών με την ελπίδα να αυξηθεί η τιμή τους και απαίτησαν οι τοπικοί ιδιοκτήτες γης να σταματήσουν την παράνομη περίφραξη δημόσιων εδαφών. Ο βασικός ηγέτης των ανταρτών ήταν ο John Reynolds, που παρότρυνε τους οπαδούς του να μην είναι βίαιοι και εκείνοι εκτόνωναν την οργή τους καταστρέφοντας τις περιφράξεις και γεμίζοντας τις τάφρους με τις οποίες οι γαιοκτήμονες προσπαθούσαν να προστατευσουν, για ίδιον όφελος, εδάφη που ανήκαν σε όλους. Οι τοπικές αρχές παρέμειναν ήρεμες, αλλά οι ιδιοκτήτες ήταν βαθιά ανήσυχοι. Ο ίδιος ο Σαίξπηρ είχε κάθε λόγο να μοιραστεί την ανησυχία του, δεδομένου ότι διέθετε εδάφη στο Warwickshire και είχε κι ο ίδιος αποθηκεύσει σιτηρά. Ως εκ τούτου, το ερώτημα ήταν τι στάση να κρατήσει απέναντι σ’αυτά τα γεγονότα. Οι γαιοκτήμονες έθεσαν επι τάπητος επειγόντως το ζήτημα για την καλύτερη αντιμετώπιση των διαμαρτυριών, με ορισμένους να υποστηρίζουν την
κάθιερωση δελτίων διανομής τροφίμων και την κατάργηση των περιφράξεων, ενώ άλλοι προέτρεπαν την υιοθέτηση σκληρών μέτρων. «Μην προσπαθήσετε καθόλου να τους πείσετε», έγραψε ο δούκας του Shrewsbury στον αδελφό του δούκα του Kent, «μέχρις ότου έχετε περίπου 40 ή 50 καλά ασκημένα άλογα, που θα τρέξουν και θα κόψουν σε χίλια κομμάτια αυτούς τους αγύρτες.» Αυτη βάναυση λύση ήταν που επικράτησε τον Ιούνιο του 1607, όταν δεκάδες διαδηλωτές σκοτώθηκαν από τους ένοπλους εντεταλμένους των γαιοκτημόνων και ο Reynolds συνελήφθη και κρεμάστηκε.. Η επανάσταση των Midlands κατεπνίγη. Tο έργο του Σαίξπηρ ανοίγει με αναταραχές για τα τρόφιμα στην αρχαία Ρώμη, και ο Κοριολανός συγκλίνει με την άποψη του δούκα του Shrewsbury για τον καλύτερο τρόπο αντιμετώπισης της κατάστασης: «Ας παραμέριζαν οι άρχοντες την επιείκειά τους κι ας με άφηναν να κάνω χρήση του σπαθιού μου χιλιάδες πτώματα διαμελισμένα αυτών των δούλων θα στοίβαζα». (1.1.189-91) Προς έντονη απογοήτευσή του, οι πατρίκιοι αποφασίζουν αντ’αυτού, να κατευνάσουν τον όχλο, δίνοντάς τους ως αντάλλαγμα πολιτική αντιπροσώπευση με τη μορφή δημάρχων που προασπίζονται τα συμφέροντά τους. Κατά την άποψη του Κοριόλανου οι δήμαρχοι είναι υπερβολικό αντάλλαγμα. Ο λαός, θεωρεί εκείνος, δεν πρέπει να έχει καθόλου εκπροσώπηση. Το κόμμα των πατρικίων έχει ένα μοναδικό κυρίαρχο στόχο: Να εξασφαλίσει -μέσω αυτού που θα ονομάζαμε σήμερα δημοσιονομική πολιτική-μια κατάφωρα άνιση κατανομή πόρων για την διασφάλιση της περιουσίας των μελών του. Οι πλούσιοι αριστοκράτες εξαρτώνται από την εργασία των κατώτερων τάξεων - την γεωργική εργασία εκείνων που ιδρώνουν στα χωράφια έξω από τα τείχη της πόλης και την εργασία των τεχνιτών και υπαλλήλων μέσα στην πόλη. Και φυσικά από την υπηρεσία των στρατιωτών που που υπερασπίζονται την πόλη από τους εχθρούς της. Για το λόγο αυτό, όταν ο λαός, πάνω στην απόγνωσή του, ξεσηκώνεται, οι πατρίκοι υποχωρούν τουλάχιστον σε μερικές από τις απαιτήσεις τους. Αλλά ακόμα και αυτή η παραχώρηση δεν αποτελεί μια πραγματική αναγνώριση των δικαιωμάτων του λαού. Αντίθετα, η ελίτ θεωρεί τους φτωχούς, και ιδιαίτερα τους φτωχούς των αστικών περιοχών, απειλή για την ευημερία της, ένα σμήνος από αδηφάγα στόματα που απαιτούν να τρέφονται. Εξάλλου, το μεγαλύτερο μέρος της γης κι ό,τι παράγει, μαζί με τα σπίτια, τα εργαστήρια και σχεδόν όλα τα υπόλοιπα, ανήκουν στους πατρικίους. Γι’ αυτούς, κοιτάζοντας προς τα κάτω από την κορυφή αυτού του βουνού των περιουσιών, οι φτωχοί, που δεν διαθέτουν ουσιαστικά τίποτα, μοιάζουν με παράσιτα. Επίσης, οι πατρίκιοι στρατιώτες είναι εκπαιδευμένοι από 8
την παιδική ηλικία στην τέχνη του πολέμου, καλά οπλισμένοι, πάνω σε καθαρόαιμα άλογα και τιμώνται με μετάλλια, και βλέπουν τους απλούς στρατιώτες - που απλώς σέρνουν τον πολιορκητικό εξοπλισμό και χρησιμέυουν ως ασπίδα για τους ίδιους- σαν ένα συνοθύλευμα δειλών. Η στιγμή που κάποιος απ τους πατρικίους, στο έργο του Σαίξπηρ, αναγνωρίζει την υποχρέωση προς τους φτωχούς είναι όταν ο Κοριολανόςς, αφού κατέλαβε την πόλη του εχθρού, την Κοριόλη, (από την κατάκτηση της οποίας απέκτησε τον τιμητικό του τίτλο) λέει στον στρατηγό του: «έμεινα στο σπίτι ενός φτωχού που μου ‘δειξε μεγάλη καλοσύνη. Χάρη σου ζητώ να ελυθερώσεις τον ταπεινό μου οικοδεσπότη». Ο στρατηγός του συμφωνεί και ζητά να μάθει το όνομα του φτωχού Βόλσκου για να τον ελευθερώσει: «Και φονιάς του γιού μου να ́ταν πάλι θ’ αφηνόταν λεύτερος σαν πουλί. Και τ’ όνομά του Μάρκιε»; Δυστυχώς ο Κοριολανός δεν το θυμάται! Για τους πατρικίους, οι πληβείοι δεν έχουν ονόματα. Παρ’ ολα αυτά ο λαός που αγωνίζεται για το ψωμί του στην Ρώμη καταφέρνει τουλάχιστον να εισακουστεί.Ζητούν οι πατρίκιοι να μοιράσουν το στάρι που έχουν στις αποθήκες τους για να αποτρέψουν την πείνα. Οι πλούσιοι, ωστόσο, προτιμούν να αφήσουν τα σιτηρά τους να σαπίσουν στις αποθήκες παρά να ρίξουν την τιμή τους. Ολόκληρο το οικονομικό σύστημα του κράτους έχει σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να μην μετριάζει αλλά να μεγαλώνει το χάσμα εισοδήματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών.Στο πρόσωπο του Μενένιου Αγρίππα, ο Σαίξπηρ σκιαγραφεί ένα αλλόκοτο πορτρέτο ενός επιτυχημένου συντηρητικού πολιτικού, που όμως εμφανίζεται ως φίλος του λαού.Εξ αιτίας της βαθιάς συμπάθειάς του για την δυστυχία τους, υπενθυμίζει στον λαό- «καλοί μου φίλοι» (1.1.55), όπως τους αποκαλεί - ότι οι πατρίκιοι δύσκολα μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνοι για τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες που προκάλεσαν τον λιμό . Η βία δεν θα επιτύχει τίποτα. Συμβουλεύει υπομονή και προσευχή, μαζί με εμπιστοσύνη στην «φιλάνθρωπη φροντίδα» που οι πλούσιοι πάντοτε δείχνουν για όσους είναι λιγότερο τυχεροί από τους ίδιους. Ο Μενένιος συνεχίζει με έναν διάσημο μύθο, μια αλληγορική ιστορία μιας εξέγερσης κατά της κοιλιάς από τα υπόλοιπα μέρη του σώματος. Αυτά τα μέρη του σώματος έκαναν όλη τη σκληρή δουλειά, όπως το να βλέπουν, να ακούν και να περπατάν ενώ η κοιλιά, παραπονέθηκαν, δεν έκανε τίποτα άλλο παρά κάθεται και τρώει. Όμως, όπως λέει και ο μύθος, η κοιλιά, είναι «η αποθήκη ολόκληρου του σώματος.» Δουλεύει συνεχώς, αν και αόρατα, για να διανέμει την τροφή σε κάθε μέρος μέρος του σώματος.Οι πατρίκιοι είναι αυτή η κοιλιά,τονίζει ο Μενένιος, και ο λαός τα υπόλοιπα μέλη του σώματος. Το αν οι πεινασμένοι στασιαστές πείστηκαν δεν ξεκαθαρίζεται επαρκώς. Σε αυτό το σημείο εμφανίζεται ο Κοριολανός, αρνούμενος να φορέσει την πιο ευγενική μάσκα των πολιτικών και αντ’ αυτού μιλάει με την φωνή ενός αδίστακτου στρατιωτικού, έτοιμος να εξαπολύσει σφαγή. Μπορεί να είχε εκτελέσει την απειλή 9
του, αν δεν είχε φτάσει η είδηση μιας επικείμενης επίθεσης στην Ρώμη από τον κύριο εχθρό της, τους Βόλσκους. Τα νέα τον κάνουν ευτυχισμένο, όχι μόνο επειδή ο πόλεμος είναι ο στόχος του, αλλά και επειδή είναι ευκαρία να εξαλειφθεί ένας σημαντικός αριθμός «κουνουπιών» λέει, εννοώντας τον λαό. Για αυτόν τον άγριο πολεμιστή, οι φτωχοί είναι σαν υπολείμματα τροφίμων που έχουν μετατραπεί σε μούχλα. Το καλύτερο είναι να τα ξεφορτωθούν.Η ανελέητη ψυχολογία του Κοριολάνου φαίνεται να προέρχεται από την μητέρα του, την Βολούμνια.Η παθιασμένη ανησυχία της για την δόξα και την φήμη του παιδιού της έχει κάτι σκανδαλώδες. Ο μόνος γιος της μήτρας της, όπως λέει, είναι ένα αντικείμενο, ένας καθρέφτης στον οποίο βλέπει την δική της αξία,τίποτα άλλο δεν έχει σημασία γι ‘αυτήν. Δεν έχει κανένα μητρικό ενδιαφέρον για την προστασία του «τρυφερού» σώματος του γιού της. Αντίθετα, λατρεύει τις πληγές που φέρει από τις μάχες του με τους εχθρούς της Ρώμης. Γι’ αυτήν, οι πληγές του πολέμου είναι ωραίες: «Το στήθος της Εκάβης όταν θήλαζε τον Έκτορα δε φάνταζε ωραιότερο από του Έκτορα το μέτωπο όταν τίναζε βροχή το αίμα πάνω σ’ελληνικά σπαθιά,περιφρονώντας τα». (1.3.37-40) Τα πάντα σχετικά με την ανατροφή του γιου της, επικεντρώνονται στην περίεργη μεταμόρφωση της εικόνας μιας μητέρας που θηλάζει ένα μωρό, σ’ένα θέαμα αίματος που εκτοξεύεται από μια πληγή. Σε μία μακάβρια σκηνή, η Βολούμνια και ο Μενένιος, ο οποίος είναι ένα είδος υιοθετημένου πατέρα του Κοριολανού, μοιράζονται ενθουσιωδώς τα νέα των τελευταίων επιτευγμάτων του - δηλαδή των πιο πρόσφατων πληγών του : «Πού τραυματίστηκε;» o Μενένιος ρωτάει με ανυπομονησία. «Στον ώμο και στο πόδι» (2.1.132-36), η Βολούμνια απαντάει. Έχει ήδη σκεφτεί το πολιτικό αξίωμα που θα επιφέρουν οι τραυματισμοί του γιού της όταν θα παρουσιαστεί ως υποψήφιος ύπατος. Δεν φαίνεται να περιγράφουν ένα ανθρώπινο σώμα. Όταν ο ήχος από τις σάλπιγγες σηματοδοτεί την άφιξη του Κοριολανού,η μητέρα του αναφέρεται στον γιο της με όρους πιο κατάλληλους για ένα όπλο: «Μπροστά του αφήνει κεραυνούς και πίσω ρίχνει θρήνους. Στο ρωμαλέο του μπράτσο ο Χάρος καιροφυλακτεί Το υψώνει, κι όπως πέφτει , πέφτουνε και οι εχθροί». (2.1.147-50) Βεβαίως, είναι ένας μεγάλος πολεμιστής. Οι άνθρωποι υπακούουν στις εντολές του και τρέμουν μπροστά του. Κατέχει την δύναμη της ζωής και του θανάτου. Μπορεί να σώσει πόλεις ή να τις αφανίσει. Σε πολιτισμένα κράτη, αναμένουμε ότι 10
οι ηγέτες θα έχουν προσεγγίσει τουλάχιστον ένα ελάχιστο επίπεδο ενήλικης ωριμότητας, στοχαστικότητας, ευπρέπειας, σεβασμού προς τους άλλους και προς τους θεσμούς. Δεν ισχύει το ίδιο για τον Κοριολανό: Εδώ ασχολούμαστε με τον ναρκισσισμό, την ανασφάλεια, την σκληρότητα και την ανυπακοή ενός παιδιού, όλα ανεξέλεγκτα από την εποπτεία ενός ενήλικα. Ο ενήλικας που θα έπρεπε να έχει βοηθήσει το παιδί να κατακτήσει την ωριμότητα είτε έχει λείψει εντελώς είτε έχει ενισχύσει τις χειρότερες ιδιότητες του παιδιού.Το σύνολο των χαρακτηριστικών που προκύπτει από την ανατροφή του - μια προδιάθεση για οργή, μια ανελέητη τάση για εκφοβισμό, μια απουσία συναισθημάτων, μια άρνηση συμβιβασμού, μια ψυχαναγκαστική επιθυμία να ασκήσει την εξουσία πάνω σε άλλους - βοηθά να εξηγηθεί η επιτυχία του Κοριολανού στον πόλεμο. Αλλά το ερώτημα στο οποίο στρέφεται το έργο είναι τι συμβαίνει όταν μια τέτοια προσωπικότητα επιδιώκει να ασκήσει την ανώτατη εξουσία όχι στο πεδίο της μάχης, αλλά στο κράτος. Αυτή είναι η ιδανική στιγμή, όπως καταλαβαίνουν η μητέρα του και οι υπόλοιποι πατρίκιοι, να γίνει ο Κοριολανός ,ύπατος. Ασφαλώς, οι πολιτικές του απόψεις είναι αρκετά ακραίες και τις εκφράζει χωρίς λογοκρισία, αλλά ως ύπατος, ο Κοριολανός θα ήταν σε θέση να πάρει πίσω αυτό που έχει δοθεί ως αντάλλαγμα στους πολίτες. Από την αρχή, εξέφρασε την σταθερή του αντίθεση να έχει ο λαός πολιτική εκπροσώπηση. Μετά τον πόλεμο με τους Βόλσκους, ακόμη και ο Μενένιος, ο οποίος φρόντισε να καλύψει τις απόψεις του με έναν λαμπερό αέρα λαϊκισμού, 11
υιοθέτησε μια πιο σκληρή στάση. Δεν υπάρχει πλέον κανένας λόγος να συμβιβαστεί ή να κατευνάσει τις κατώτερες τάξεις: «Βοσκοί της αγέλης των πληβείων Φεύγω γιατί αν συζητήσω άλλο μαζί σας Θ’αποκτηνωθεί και το δικό μου μυαλό». (2.1. 85-86). Υπάρχει ένας νέος τόνος στην ρωμαϊκή πολιτική ζωή, που είναι πιο έντονος και που φλερτάρει με τη βία. Η Βολούμνια πιστεύει ότι τώρα είναι η ευκαιρία, ο γιος της να προσαρμοστεί στις περιστάσεις, και να εισέλθει στην πολιτική, ζητώντας τις ψήφους του λαού. Αλλά αρχικά εκείνος αρνείται να κάνει ό,τι ζητά η μητέρα του. Ήταν αυτή που τον ανέθρεψε να γίνει ο άκαμπτος, θυμωμένος, υπερήφανος καταστροφέας που είναι. Αν αντιστέκεται στην προτροπή για συμβιβασμό, είναι επειδή θέλει να παραμείνει ο αληθινός εαυτός του. Μόνο κάτω από την αμείλικτη πίεσή της συμφωνεί πολύ απρόθυμα να συμβιβαστεί. Υπάρχουν κι άλλοι υποψήφιοι για ύπατοι, αλλά ο ήρωας του πολέμου Κοριολανός είναι το αδιαφιλονίκητο φαβορί. Η υποψηφιότητά του εγκρίνεται από την Σύγκλητο και το μόνο που μένει είναι να κερδίσει την πλειοψηφία των ψήφων του λαού και, πράγμα σχεδόν βέβαιο. Έχει μόνο να περάσει από την δοκιμασία να παρουσιαστεί ενώπιον του λαού και να του δείξει τα σημάδια της μάχης .Φυσικά, οι ψηφοφόροι θα μπορούσαν να τον απορρίψουν. Ξέρουν πολύ καλά ότι δεν είναι φίλος τους. Αλλά,πολλοι, πραγματικά ευγνώμονες για την στρατιωτική προσφορά του στην Ρώμη, είναι διατεθειμένοι να του δώσουν τις ψήφους τους - τις «φωνές» τους - ακόμα κι αν είναι ενάντια στα δικά τους ταξικά συμφέροντα. Ο Σαίξπηρ καταγράφει τις συνομιλίες που λαμβάνουν χώρα σε όλη την πόλη, καθώς οι ταπεινοί πολίτες προσπαθούν να εξισορροπήσουν τα συμφέροντα και τις υποχρεώσεις τους, τα δικαιώματα και το χρέος τους. Η όλη διαδικασία εξαρτάται από τον σεβασμό όλων των εμπλεκομένων στο έθιμο. Ωστόσο, ο αντιδημοκρατικός εξτρεμισμός του Κοριολανού δεν μπορεί να τηρήσει ούτε αυτόν τον ελάχιστο σεβασμό.Μόνο στους πλούσιους γερουσιαστές, τους ανθρώπους της τάξης του και στις αξίες του, αναγνωρίζει υποχρέωση Εδώ είναι που οι δήμαρχοι του λαού, οι σκληροπυρηνικοί επαγγελματίες πολιτικοί, Σικίνιος και Βρούτος, αποδεικνύουν την υπεροχή τους. Ο Σαίξπηρ δεν είναι καθόλου συναισθηματικός σχετικά με τα κίνητρά τους ή τις μεθόδους τους. Κυνικοί, αδίστακτοι και χειραγωγοί του λαού, είναι πολιτικοί σταδιοδρομίας, που επιθυμούν μόνο την διαφύλαξη των δικών τους δικαιωμάτων. Ο λαός που εκπροσωπούν εύκολα επηρεάζεται. Υπολογίζοντας σωστά ότι ο Κοριολανός αμέσως θα υποκύψει στην αλαζονεία του, στον ακραίο και βίαιο χαρακτήρα του, επιμένουν 12
σταθερά να τηρηθούν οι απαιτούμενες διαδικασίες: Ο υποψήφιος δεν θα απαλλαγεί από την υποχρέωση να ζητήσει την λαϊκή ψήφο. Ο Κοριολανός παραδόξως δεν καταφέρνει να γίνει ποτέ εντελώς αντιπαθής, τουλάχιστον σε σύγκριση με τους υπόλοιπους της τάξης του. Οι πατρίκιοι τον παροτρύνουν να θέσει κατά μέρος τις αρχές και πεποιθήσεις του για να εκλεγεί ύπατος. Είναι η πιο γνωστή πολιτική τακτική: Ο πλουτοκράτης, γεννημένος με όλα τα προνόμια και εσωτερικά περιφρονητικός απέναντι στον λαό, χρησιμοποιεί τη ρητορική του λαϊκισμού κατά τη διάρκεια της εκλογικής του εκστρατείας, την εγκαταλείπει αμέσως μόλις εξυπηρετήσει τους σκοπούς του. Ο Κοριολανός βρίσκει την όλη διαδικασία αηδιαστική. Κάνει μια προσπάθεια να πειθαρχήσει σε ό,τι απαιτεί το έθιμο, αλλά δεν αντέχει. Προσπαθεί, όπως το θέτει, να «υποκριθεί την γοητεία του επαγγελματία λαοπλάνου και να «ασκηθεί στα βαρυσήμαντα κουνήματα του κεφαλιού» (2.3.93-95), ωστόσο, είναι τόσο ψεύτικο, ώστε αποτυγχάνει. Έτσι είναι αρκετά εύκολο για τον Σικίνιο και τον Βρούτο , να αντιστρέψουν την ψήφο του λαού και να εμποδίσουν τον Κοριολανό να πετύχει τον στόχο του. Η όλη διαδικασία είναι ένα μάθημα πολιτικών ελιγμών. Αυτό που προκύπτει μπορεί να αναιρεθεί γρήγορα. Φαίνεται για μια στιγμή, σαν να έχουν κερδίσει οι πατρίκιοι γερουσιαστές: Όπως τον είχαν συμβουλεύσει, ο Κοριολανός έμεινε στην αγορά και ζήτησε επιτυχώς τον απαιτούμενο αριθμό ψήφων. Αλλά υπάρχει ένα τελευταίο στάδιο: Η επικύρωση της ψηφοφορίας. Ο Σικίνιος και ο Βρούτος χρησιμοποιούν αυτή τη διαδικαστική λεπτομέρεια για να προκαλέσουν την αναίρεση της εκλογής. Οι δήμαρχοι είναι δόλιοι και παραπλανητικοί, όπως οι πατρίκιοι, εναντίον των οποίων αγωνίζονται. Η τυραννία δεν μπορεί να καταλυθεί, ο Σαίξπηρ όμως αναλογίζεται, αν η δημοκρατική αντιπολίτευση είναι τόσο ανυπόμονη, ώστε ν’ αδυνατεί να αντισταθεί στην πολιτική συγκίνηση που προκαλεί η κατάληψη της εξουσίας. Οι πλούσιοι φίλοι του Κοριολανού τον παροτρύνουν να καλύψει τις πραγματικές του απόψεις προκειμένου να εκλεγεί. Οι δήμαρχοι παροτρύνουν τον λαό να οργανώσει συγκεντρώσεις και ν’ αναιρέσει την ψήφο του με την δικαιολογία οτι παραπλανήθηκε απ’ τους ίδιους και έτσι ανακαλούν την στήριξή τους στον Κοριολανό. Όταν οι ψηφοφόροι ακολουθούν αυτές τις οδηγίες, ο Κοριολανός εξοργίζεται και αποκαλύπτει το μίσος του για την δημοκρατία και τον λαό,πράγμα που η τάξη του επιθυμεί απεγνωσμένα να κρύψει μέχρι να τελειώσει η εκλογή. Οι φίλοι του προσπαθούν να τον σιωπήσουν. Αν κι αυτές είναι απόψεις που μοιράζονται μεταξύ τους, δεν είναι δυνατόν να τις δημοσιοποιούν. Αλλά ο Κοριολανός δεν θα σταματήσει. Δεν μπορεί, λέει, να υπάρχουν δύο αρχές στο κράτος. Είτε οι πατρίκιοι θα κυριαρχούν πάνω στους πληβείους, όπως θα έπρεπε, είτε ολόκληρη η κοινωνική ισορροπία θα διαταραχθεί. Ουσιαστικά θέλει να καταλυσει το Ρωμαϊκό Σύνταγμα.Οι δήμαρχοι τον κατηγορούν αμέσως για προδοσία. Απαιτούν να συλληφθεί «...ως προδοτης, / 13
και να δώσει λόγο όπως όλοι οι προδότες» (3.1.171-72). Η αλήθεια είναι ότι οι ριζοσπαστικές του απόψεις απειλούν την Σύγκλητο- της οποίας η προσεκτικά κατασκευασμένη ιδεολογική κάλυψη ξεσκεπάζεται. Ο Μενένιος αναλαμβάνει να φέρει τον Κοριολανό πίσω στην αγορά, ν’ απαντήσει στις κατηγορίες εναντίον του. Το να τον πείσει κανείς δεν είναι εύκολο έργο. Σ’ αυτήν την απόπειρα, ο Μενένιος βρίσκει σύμμαχο την Βολούμνια.Η μόνη έξυπνη πορεία δράσης, λέει, είναι για τον Κοριολανό να κάνει ό,τι οι πολιτικοί πάντα γνώριζαν να κάνουν: «...να μιλήσεις στον λαό. ‘Οχι υποκύπτοντας στον αυθορμητισμό σου Ούτε και φανερώνοντας αυτά που κρύβεις μέσα σου, αλλά με λόγια τέτοια, που στην γλώσσα σου μονάχα να είναι ριζωμένα λόγια νόθα,μια σειρά από συλλαβές δίχως αντίκρισμα κανένα στης ψυχής σου την αλήθεια». (3.2.52-57) Απλά ψέματα. Ο καθένας συμμερίζεται αυτή την άποψη, τον διαβεβαιώνει: «Η γυναίκα σου, ο γιος σου, οι συγκλητικοί, οι ευγενείς» (3.2.65). Το τίμημα που πρέπει να πληρώσει ο Κοριολανός είναι απλά να συμπεριφερθεί, για μια φορά, 14
σαν πολιτικός. Αλλά γι ‘αυτόν αυτό το τίμημα είναι αφόρητα υψηλό. Τα πάντα στην ύπαρξη του Κοριολανού - η αγέρωχη ακεραιότητά του, η υπερηφάνια του , πάνε ενάντια στο να παίξει έναν τόσο εξευτελιστικό ρόλο. Και η σύγκρουση είναι ακόμα πιο αφόρητη επειδή είναι ακριβώς η μητέρα του που τον παροτρύνει τώρα να το καταλάβει. Η Βολούμνια κατανοεί απόλυτα ότι η αίσθηση του γιου της για τον ανδρισμό του διακυβεύεται και ότι έχει διαμορφώσει την ταυτότητά του από την αρχή προσπαθώντας να την ικανοποιήσει. Οι πληγές που καλύπτουν το σώμα του δεν προορίζονταν ποτέ για θεατρική προβολή ενώπιον του λαού, ήταν στολίδια που προσφέρονταν μόνο σ’ αυτήν. Τελικά όμως καταφέρνει να τον πείσει: «Εντάξει μητέρα, θα πάω στην αγορά» (3.2.131). Όμως αυτη την φορά η απόπειρα του Κοριολανού να παίξει τον πολιτικό, αποδεικνύεται καταστροφική. Οι δήμαρχοι γνωρίζουν ότι είναι ψυχολογικά ασταθής και εκμεταλλεύονται τέλεια την αδυναμία του: «Κατηγορείσαι για δολοπλοκία με σκοπό να καταργήσεις κάθε συνταγματικό λειτούργημα στην Ρώμη και ν’ αναδειχθείς τύραννος μ’απόλυτη εξουσία. Είσαι προδότης του λαού». (3.3.61 -63) Η κατηγορία της προδοσίας είναι αρκετή για να τον εξωθήσει σε μια ανεξέλεγκτη οργή, και το αποτέλεσμα είναι εξορία δια βίου από την πόλη. Έχοντας επιτύχει αυτό που θέλησαν, οι πόνηροί δήμαρχοι προχωράνε σε μια στρατηγική υποχώρηση: «Δείξαμε την δύναμή μας», λέει ένας από αυτούς. «Ας γυρίσει ο λαός στα σπίτια του» (4.2.3-5). Η Ρώμη, μετά την απέλαση του Κοριολανού, ποτέ δεν φαινόταν πιο ευημερεύουσα για όλους. Αντί για διαμαρτυρίες και ταραχές, οι άνθρωποι είναι γαλήνιοι κι ευχαριστημένοι: «Ακόμα και οι φίλοι του ντρέπονται που η ζωή κυλαέι κανονικά αλλο αν θα προτιμούσαν να ξανάβλεπαν στους δρόμους έξαλλα πλήθη να ασχημονούν παρά όπως τώρα τους εργάτες μας να τραγουδούν στα μαγαζιά και με το χαμόγελο να κάνουν τις δουλειές τους» (4.6.5-9), λεει ο Σικίνιος. Μετά την απέλαση του, ο Κοριολανός επιστρέφει στην Κοριόλη.Είναι σαν ο αρχηγός ενός πολιτικού κόμματος της Δύσης που έχει ταυτιστεί με το μίσος για την Ρωσία να πρέπει μυστικά να φτάσει στη Μόσχα και να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο Κρεμλίνο. Όποια και αν ήταν η πηγή του πολεμικού ηρωισμού του Κοριολανού, δεν ήταν σίγουρα η αγάπη για τον λαό κι ούτε καν η πίστη του στην αφηρημένη ιδέα της Ρώμης.Όταν ο Κοριολανός φτάσει στο Άντιο, την πρωτεύουσα των Βόλσκων, ο εχθρός στρατηγός Αουφίδιος θα μπορούσε να τον σκοτώσει, γιατί ο Ρωμαίος πολεμιστής ήταν ο μεγάλος του αντίπαλος. Αλλά ο Αουφίδιος καταλαβαίνει ότι μπορεί να κάνει καλή χρήση της οργής του Κοριολανού ενάντια στους πρώην συμπατριώτες του. 15
Αρχικά, όταν οι φήμες για την προδοσία του Κοριολανού και μια επικείμενη επίθεση υπό την ηγεσία του, αρχίζουν να κυκλοφορούν στην Ρώμη, οι δήμαρχοι αρνούνται να το πιστέψουν. Με την πόλη ευημερεύουσα και ειρηνική, θεωρούν ότι τέτοιοι φόβοι είναι ψεύτικα νέα, επινοημένα από ορισμένες φατρίες. Ακόμα και ο Μενένιος νομίζει ότι οι φήμες είναι αναληθείς.Αλλά όταν καθίσταται σαφές ότι ο στρατός του εχθρού πλησιάζει, η απάντηση του Μενένιου είναι διδακτική. Δεν φωνάζει ενάντια στην προδοσία του Κοριολάνου, αλλά κατηγορεί τους ίδιους τους συγκλητικούς, τους δημάρχους και τον λαό: «Μα τέτοια ζώα, άρχοντες δίχως αρχοντιά που είμαστε κάναμε τόπο στα κοράκια». Η κλιμακωτή πέμπτη πράξη του έργου του Σαίξπηρ επιβεβαιώνει την έλλειψη εμπιστοσύνης του Κοριολανού για την Ρώμη, ακόμα και για τον φίλο του Κομίνιο ή τον Μενένιο.Δεν μπορεί όμως ν’αντισταθεί στην μεσολάβηση της μητέρας του.Η Βολούμνια τον κλονίζει, γονατίζοντας εμπρός του, ικετεύοντάς τον : «Αυτός βλέπετε ήταν Βόλσκας μάνας γιος»(5.3.178) λέει ως ύστατη προσπάθεια να τον μεταπείσει. Μετά απ’αυτό ο Κοριολανός δεν μπορεί να μείνει ακλόνητος: «Αχ μητέρα μου, μητέρα, τι έκανες» (5.3.182-83). Η Ρώμη σώζεται, αλλά για τον Κοριολανό δεν υπάρχει θριαμβευτική επιστροφή στην πατρίδα του. Αντίθετα, επιλέγει να επιστρέψει στην Κοριόλη, αν και γνωρίζει ότι η θέση του είναι επισφαλής.Ο Αουφίδιος,που δεν επιθυμεί να μοιραστεί την εξουσία με τον πρώην εχθρό του, αρχίζει αμέσως να καταστρώνει την εξόντωση του Κοριολανού. Πρέπει να ενεργήσει γρήγορα γιατί ο Ρωμαίος στρατηγός είναι δημοφιλής στους Βόλσκους, στους οποίους έχει παραδώσει, όπως το θέτει εκείνος, μια ευνοική συνθήκη. Προτού μπορέσει να παραδώσει την υπογεγραμμένη ειρηνευτική συνθήκη στην γερουσία, ο Αουφίδιος τον διακόπτει: «Μην το διαβάσετε, τρανοί μου άρχοντες, Αλλά πείτε στον προδότη, που προδότης δεν τον φτάνει πως καταχράστηκε την εξουσία σας». (5.6.83-85). Όπως και με τους Ρωμαίους, έτσι και με τους Βολσκους ο Κοριολανός ακούει ξανά την κατηγορία της προδοσίας. Για άλλη μια φορά η λέξη τον κάνει να εκραγεί , αλλά τώρα δεν θα υπάρξει διαπραγμάτευση και ελαφρυντική ποινή εξορίας. Ο Αουφίδιος τον μαχαιρώνει πισώπλατα: «Ξεθύμανε η οργή μου και μόνο θλίψη με κατέχει. Εμπρός,σηκώστε τον! Ας είναι δοξασμένη η μνήμη του» 16
Η Ρώμη διασώθηκε από την τυραννία πρωτίστως χάρις στους δημάρχους της, τους επαγγελματίες πολιτικούς που ξεσήκωσαν τον λαό ν’ αναλάβει δράση. Ανυπότακτοι και επηρμένοι, οι λειτουργοί αυτοί, ύψωσαν ανάστημα στον επικεφαλής πολεμιστή και επέμειναν για τα δικαιώματα των απλών ανθρώπων - τεχνιτών,εργατών,αγροτών,πολεμιστών.Χωρίς την επιμονή τους και τους επιδέξιους ελιγμούς τους, η Ρώμη θα είχε πέσει στα χέρια ενός ανθρώπου που «θα κάθονταν στον θρόνο / χωρίς κανέναν δίπλα του» (4.6.33-34). Αν και κανένα άγαλμα δεν ανεγείρεται προς τιμήν τους, είναι αυτοί που έσωσαν πραγματικά την πόλη._ [Tyrant, Shakespeare on Politics. Stephen Greenblatt. W. W. Norton & Company, 2018. Απόδοση στα ελληνικά: Χαρτοδιπλωμένος Γιάννης] 17
18
19
20
Η πτώση και η επικράτηση του Ιούλιου Καίσαρα
Υ
πάρχει ένα έργο σ’ όλη την συγγραφική πορεία του Σαίξπηρ που ξεκινάει με μια συστηματική και οργανωμένη προσπάθεια να ανακοπεί η τυραννία στα σπάργανά της: Ο «Ιούλιος Καίσαρας» (1599). Το έργο ξεκινάει με τους δημάρχους της Ρώμης που εξοργισμένοι επιχειρούν να σταματήσουν τους πολίτες από τον εορτασμό του θριάμβου του Καίσαρα επί του Πομπήιου. Βλέπουν ξεκάθαρα ότι ο ενθουσιασμός του όχλου για τον μεγάλο Στρατηγό μπορεί έχει επικίνδυνες πολιτικές συνέπειες και διατάζουν να κατεβάσουν τις διακοσμητικές κορδέλες που έχουν κρεμάσει οι πολίτες στα αγάλματά της πόλης. Τα επικίνδυνα αυτά φτερά απομακρύνθηκαν από τις φτερούγες του Καίσαρα: «Αν βγάλουμε τα νέα φτερά που αυξάνουν στις φτερούγες του Καίσαρα, θα κόψουμε κάπως το πέταγμά του». (1.1.71-74) Στη δεύτερη σκηνή του έργου, οι δύο βασικοί πρωταγωνιστές της συγκλητικής ελίτ της Ρώμης, μοιράζονται τον κοινό τους φόβο για τις επικείμενες εξελίξεις. Συζητώντας με τον Κάσσιο, ο Βρούτος αναρωτιέται κάθε φορά που ακούει τους αλαλαγμούς του πλήθους: «Τι να σημαίνουν άραγε αυτές οι φωνές;» ρωτάει νευρικά. «Φοβάμαι πως ο λαός θα εκλέξει τον Καίσαρα για βασιλιά του...». (1.2.79-80). Ο Κάσσιος εκμεταλλεύεται την ευκαιρία για να εκφράσει τη δική του οργή και αμηχανία για το υψηλό αξίωμα του Καίσαρα: «...αυτός δρασκελάει τον μικρό τούτον κόσμο σαν κολοσσός, κι όλα εμέις τ’ανθρωπάκια γυρνάμε κάτω απ’τα γιγάντια σκέλια του ψάχνοντας για να βρούμε, φοβισμένοι, τον ντροπερό μας τάφο». (1.2.135-38) Το σημαντικό, λέει ο Κάσσιος, είναι να καταλάβει ο Βρούτος ότι αυτό που συμβαίνει δεν είναι κάποια μυστηριώδης, αναπόφευκτη μοίρα: «Δε φταίει το άστρο μας, φίλε Βρούτε, που είμαστε δούλοι, είναι δικό μας λάθος» (1.2.140-41).
Αυτό φυσικά σημαίνει, έμμεσα, ότι είναι δυνατό να κάνουμε κάτι σχετικά με την επικείμενη απειλή της τυραννίας. Ο Βρούτος είναι κι εκείνος ιδιαίτερα ανήσυχος με αυτό το ενδεχόμενο και τον βασανίζει ήδη έντονα. Υπόσχεται στον Κάσσιο να συνεχίσουν τη συζήτησή τους στο εγγύς μέλλον. Πριν χωρίσουν, μαθαίνουν ότι οι κραυγές του πλήθους ξέσπαγαν, όταν ο Καίσαρας τρεις φορές αρνήθηκε το στέμμα που τού πρόσφερε ο Αντώνιος. Η άρνησή του αυτή φυσικά δεν αποσοβεί την απειλή της τυραννίας. Ο Κάσκας αναφέρει μια φήμη για το τι σκοπεύει να κάνει η Γερουσία την επόμενη μέρα: Να κάνει τον Καίσαρα βασιλιά και θα μπορεί να φοράει το στέμμα του παντού , ακόμα και έξω από την Ιταλία. Ο Κάσσιος απαντά ότι θα προτιμούσε να αυτοκτονήσει παρά να ζήσει υπό τέτοιο καθεστώς. Η δυνατότητα να τερματίσει τη ζωή του, αναφέρει, προσφέρει ένα είδος ελευθερίας: «Με αυτό (το ξίφος), ω θεοί, κάνετε δυνατό και τον αδύνατο, με αυτό συντρίβετε, ω θεοί, τυράννους». (1.3.91-92) Ο Βρούτος, όπως μαθαίνουμε σύντομα, σκέφτεται επίσης την απελεύθερωση από την τυραννία, αλλά οι σκέψεις του δεν στρέφονται γύρω απ’την αυτοκτονία: «Αυτό θα γίνει μόνο αν τον σκοτώσουμε» (2.1.10), λέει. Τα λόγια του δεν είναι μέρος μιας συζήτησης. Δεν τα ακούει κανείς στη σκηνή. Στον κήπο του στην μέση της νύχτας, μόνος του αναλογίζεται. Είμαστε βυθισμένοι σε ένα μυαλό εν κινήσει γι’ αυτό δεν υπάρχει κανένας πρόλογος: «Αυτό θα γίνει μόνο αν τον σκοτώσουμε. Και, ατομικά για μένα, δε με σπρώχνει, κανένας άλλος ενάντιός του λόγος παρά μονάχα το καλό του τόπου. Θέλει το στέμμα. Ωστόσο ποιά αλλαγή θα μπορούσε τούτο να φέρει στον χαρακτήρα του; Αυτό είναι το ζήτημα». (2.1.10-15) Ούτε το «Αυτό» στο «θα γίνει μόνο του» ούτε το «τον» στο «τον σκότωσουμε» δεν επεξηγούνται. Ο Σαίξπηρ δεν είχε γράψει ποτέ κάτι ανάλογο. Τι μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε από αυτό; Ο Βρούτος επικαλείται το «γενικό» - δηλαδή το κοινό καλό - σε αντίθεση με μια «προσωπική φιλοδοξία», αλλά ο μονόλογός του θολώνει κάθε απόπειρα να χαραχθεί μια ξεκάθαρη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις αφηρημένες πολιτικές αρχές και στα συγκεκριμένα ατομικά κίνητρα των προσσώπων με 22
τις ψυχολογικές τους ιδιαιτερότητες και τον αδιαφανή εσωτερικό τους κόσμο. Το «θα» και το»αν» στα παραπάνω λόγια του Βρούτου, αστράφτουν και χορεύουν με τον δικό τους διφορούμενο τρόπο, μέσα στις ατραπούς και τους λαβυρίνθους ενός εμμονικού μυαλού. Η φράση «Αυτό είναι το ζήτημα», που προοικονομεί τα περίφημα λόγια του Άμλετ, απλώνεται σαν μίασμα σε όλη την σκέψη του Βρούτου. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι αρέσκονταν να σκέφτονται τους εαυτούς τους ως μεγάλες φιγούρες όχι προορισμένες για αυτο-αναρώτηση, αλλά για δράση. Θα κατακτήσουν τον κόσμο και θα αφήσουν τις φιλοσοφικές αναζητήσεις και την νευρωσική ομφαλο-σκόπηση στους Έλληνες. Για τον Σαίξπηρ, ωστόσο, πίσω από την αρένα της δημόσιας ρητορικής στην Ρώμη υπήρχαν ταραγμένοι, ευάλωτοι, συγκρουόμενοι άνθρωποι, αβέβαιοι για την σωστή τους πορεία και μόνο εν μέρει γνωρίζοντες τι τους ωθεί να δράσουν. Ο κίνδυνος ήταν ακόμα μεγαλύτερος, διότι δρούσαν σε μια παγκόσμια σκηνή και τα σκοτεινά ιδιωτικά τους κίνητρα είχαν τεράστιες, ενδεχομένως καταστροφικές, δημόσιες συνέπειες. «Αυτό είναι το ζήτημα», λέει ο Βρούτος, χωρίς να το διευκρινίζει επακριβώς. Πολλά διαφορετικά ερωτήματα τον βασανίζουν. Σε πόσο μεγάλο κίνδυνο βρίσκεται η Ρωμαϊκή Δημοκρατία, την οποία αγαπώ και θα υπερασπιστώ με τη ζωή μου; Τι θέλει ο Κάσσιος από μένα; Πόσο πιθανό είναι ότι ο Καίσαρας –ο οποίος μόλις αρνήθηκε τρεις φορές ένα προτεινόμενο στέμμα– θα εξελιχθεί σε τύραννο; Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για την πρόληψη μιας καταστροφής; Πώς θα έπρεπε η στενή, μακρά προσωπική μου φιλία με τον Καίσαρα να επηρεάσει οποιαδήποτε απόφαση πάρω; Θα ήταν μήπως πιο λογικό να παρακολουθούμε και να περιμένουμε; Ο μονόλογος συνεχίζεται, αναμειγνύoντας την φύση με την κοινωνία, συνδυάζοντας τόσο την παρατήρηση των αυτοπτών μαρτύρων όσο και την προσωπική φαντασία, οδηγώντας ασυνείδητα και μοιραία σε μια δολοφονία, η δημόσια αιτιολόγηση της οποίας είναι ένα είδος δελτίου τύπου και ο δολοφόνος έχει ήδη πάρει θέση: «Και αφού ο Καίσαρας, όπως είναι σήμερα, δεν παρουσιάζει αιτία για να δικαιολογησει τον αγώνα που αρχίζουμε εναντίον του, Ας τον στηρίξουμε έτσι: ό,τι είναι τώρα μπορεί σα μεγαλώσει να οδηγήσει στην μία ή την άλλη υπερβολή». (2.1.28-31) Παρακολουθούμε την γέννηση ενός από τα πιο σπουδαία παγκόσμια ιστορικά γεγονότα, την δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα, αλλά μάς ζητείται να το δούμε τόσο απ’έξω όσο και από μέσα. 23
24
Οι ήρωες στον Ιούλιο Καίσαρα προσπαθούν να ορίσουν τον εαυτό τους σε σχέση με πολιτικές και φιλοσοφικές αρχές. Ο Κάσσιος ισχυρίζεται ότι είναι οπαδός του Επίκουρου, γεγονός που υπονοεί ότι πιστεύει πως μόνο οι άνθρωποι, και όχι οι θεοί ή η μοίρα, είναι υπεύθυνοι για τη δική τους ευτυχία ή δυστυχία. Ο Κικέρωνας υποστηρίζει, όπως έκανε η σχολή των σκεπτικιστών φιλόσοφων, ότι «οι άνθρωποι μπορούν να ερμηνεύσουν τα γεγονότα με τον δικό τρόπο τους / απαλλαγμένοι από τον σκοπό των ίδιων των γεγονότων». (1.3.34-35). Κανένας από τους ήρωες - σίγουρα όχι ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Αντώνιος ή ο Κάσσιος - δεν ενσαρκώνει μια σταθερή και ξεκάθαρη θέση, πόσο μάλλον μια αφηρημένη ιδέα. Ο Βρούτος περισσότερο απ’όλους προσεγγίζει αυτό το χαρακτηριστικό. Στις τελευταίες στιγμές του έργου ο Αντώνιος τον ευλογεί ως «τον ευγενέστερο απ’όλους τους Ρωμαίους» (5.5.68). Αλλά αυτές είναι οι δημόσιες δηλώσεις του βαθιά κυνικού νικητή, ενώ εμείς εχουμε ήδη δει από μέσα πόσο σκοτεινές, συγκεχυμένες και συγκρουόμενες είναι οι σκέψεις του Βρούτου. Παρ’ όλα αυτά, μες στην ομίχλη της αβεβαιότητας που βιώνει σε κάθε του επιλογή, είναι απαραίτητο να αποφασίσει τι πρέπει να κάνει και ο Βρούτος αποφασίζει να σκοτώσει τον Καίσαρα. Πιστεύοντας ότι μόνο αυτό το δραστικό βήμα θα σώσει τη δημοκρατία, προσθέτει το τεράστιο κύρος του στην ομάδα των συνωμοτών, καθένας από τους οποίους έχει τα δικά του μπερδεμένα κίνητρα για την πράξη αυτή, και την κρίσιμη στιγμή, στις Ειδούς του Μαρτίου, ενώνεται με τους άλλους μπήγοντας το μαχαίρι του στο σώμα του αδερφικού του φίλου: «Ας σκύψουμε, Ρωμαίοι, ας σκύψουμε», λέει ο Βρούτος στους συντρόφους του δολοφόνους, στον απόηχο της πράξης τους, «Κι ας βρέξουμε τα χέρια με του Καίσαρα το αίμα ως τους αγκώνες, κι ας βάψουμε τα ξίφη μας σ’αυτό. Και μετά ας βαδίσουμε ενωμένοι στην αγορά !Κι εκεί τα ματωμένα κουνόντας όπλα πάνω απ’τα κεφάλια μας, ας φωνάξουμε όλοι: «Ειρήνη, ελευθερία, ανεξαρτησία» (3.1.106–11) Από εκείνη τη στιγμή και για τις επερχόμενες γενιές, όπως το φαντάζεται, θα δοξάζονται ως σωτήρες της Ρώμης. Ο λόγος της πράξης τους είναι δίκαιος και είναι σίγουρος ότι θα αναγνωριστεί ως τέτοιος, επειδή δεν είναι κυνικοί πολιτικοί αλλά άνθρωποι με υψηλά ιδανικά. Δυστυχώς όμως πέφτει έξω. Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι τα κίνητρα του καθενός είναι αναπόφευκτα πιο περίπλοκα από τα συνθήματα που φωνάζει, αλλά και ότι οι πράξεις ακόμα κι αν προκύπτουν από ευγενείς προθέσεις, μπορεί να έχουν απρόβλεπτες και ειρωνικές συνέπειες. Ο Βρούτος ονειρεύεται ότι τέτοιου είδους ιδεώδη, όπως η τιμή, η δικαιοσύνη και η ελευθερία, μπορεί με κάποιο τρόπο να υπάρχουν σε καθαρή μορφή, ανέγγιχτα από υστερόβουλους υπολογισμούς και βρώμικους συμβιβασμούς.Η πιό τρανή απόδειξη του ιδεαλισμού του να ενεργεί ορμώμενος από καθαρά κίνητρα είναι η άρνησή του να σκοτώσει τον Αντώνιο μαζί με τον Καίσαρα και η απόφασή του αυτή αποδεικνύεται πολιτική καταστροφή. Διότι 25
ο Αντώνιος δεν είναι απλώς ένας από τους πιο πιστούς οπαδούς του Καίσαρα, είναι ένας λαμπρός δημαγωγός του οποίου η διάσημη ομιλία πάνω απ’ το πτώμα του Καίσαρα - «Φίλοι, Ρωμαίοι, συμπατριώτες, ακούστε με... «(3.2.71) - προοικονομεί τον εμφύλιο πόλεμο που τελικά καταλύει την δημοκρατία, τον ίδιο θεσμό που οι συνωμότες επιθυμούσαν να σώσουν. Ο Σαίξπηρ καθιστά σαφές ότι η επιθυμία του Βρούτου να κρατήσει τα κίνητρά του απαλλαγμένα από οποιεσδήποτε υπόνοιες ιδιοτέλειας ή βίας, είναι η απόλυτη ουτοπία. Επιθυμεί να αποσοβήσει την απειλή που αντιπροσωπεύει ο Καίσαρας - την απειλή της τυραννίας - χωρίς να σκοτώσει τον Καίσαρα, αλλά ακόμη και ο Βρούτος αναγνωρίζει ότι αυτό είναι αδύνατον: «Πολεμούμε του Καίσαρα το πνεύμα, και το πνεύμα του ανθρώπου δεν έχει αίμα. Μακάρι να υπήρχε τρόπος να φτάσουμε ως του Καίσαρα το πνεύμα Δίχως να πάθει το κορμί! Μα αλίμονο, χρειάζεται αίμα»! (2.1.169-71) Ο Σαίξπηρ δεν γελοιοποιεί την άρνηση του Βρούτου να επιτρέψει την αιματοχυσία που οι άλλοι συνωμότες επιθυμούν να ακολουθήσει την δολοφονία του Καίσαρα. Η άρνηση αυτή υποδηλώνει ένα ευγενές πνεύμα που αντιπαραβάλλεται ευθέως με τον κυνικό οπορτουνισμό του Αντώνιου και των συμμάχων του, οι οποίοι αμέσως δράττονται της ευκαιρίας να σκοτώσουν τους εχθρούς τους. Αλλά η ουτοπία της διαφάνειας των προθέσεων είναι απελπιστικά ανεδαφική και σχολιάζεται με ειρωνεία. Και τελικά αποτυγχάνει εντελώς να προβλέψει την ασταθή ψυχολογία της μάζας των απλών Ρωμαίων πολιτών. Το έργο «Ιούλιος Καίσαρας» δεν προσφέρει καμία λύση στα ψυχολογικά και πολιτικά διλήμματα που ανιχνεύει. Δεν υπάρχει καμία στιγμή απόλυτα ξεκάθαρης κατανόησης, σίγουρα όχι για τον Κάσσιο (ο οποίος αυτοκτονεί επειδή παρερμηνεύει την έκβαση της αμφίρροπης μάχης στους Φιλίππους) ή για τον Βρούτο, ο οποίος στοιχειώνεται απ’ το φάντασμα του Καίσαρα. Αυτό που καταδεικνύει η τραγωδία αυτή είναι η επικράτηση της πολιτικής αστάθειας, της σύγχυσης και της τύφλωσης. Η απόπειρα να αποφευχθεί μια πιθανή συνταγματική κρίση, στην περίπτωση που ο Καίσαρας αποφάσιζε να στεφθεί αυτοκράτορας, επιφέρει την κατάρρευση του κράτους. Η ίδια η πράξη που προοριζόταν να σώσει τη δημοκρατία καταλήγει να την καταστρέψει. Ο Καίσαρας είναι νεκρός, αλλά στο τέλος του έργου, ο καισαρισμός θριαμβεύει απόλυτα._ [Tyrant, Shakespeare on Politics. Stephen Greenblatt. W. W. Norton & Company, 2018. Απόδοση στα ελληνικά: Χαρτοδιπλωμένος Γιάννης] 26
27
28
Υποκρίσου, Βρούτε!
Ό
ταν ο Κωνσταντίνος Χατζής μου πρότεινε τον ρόλο του Βρούτου στην παράσταση Κοριολανός - Ιούλιος Καίσαρας διάβασα βιαστικά τη διασκευή του προκειμένου να απαντήσω άμεσα. Πάντα ψάχνω στην πρώτη ανάγνωση λέξεις και φράσεις κλειδιά. Στην προκειμένη περίπτωση έμεινα στην επανάληψη της λέξης εντιμότητα, που χαρακτηρίζει τον Βρούτο, στην εμμονή με τη λέξη φιλοδοξία, που χαρακτηρίζει τον Καίσαρα στη λέξη δολοφονία και στην λέξη αυτοκτονία. Τέσσερις λέξεις, τέσσερα κλειδιά για τον ρόλο, τέσσερις δυνάμεις που συγκρούονται στο μεγαλειώδες έργο του Σαίξπηρ Ιούλιος Καίσαρας. Αυτοί ήταν οι βασικοί άξονες του έργου και τα κρατήματα του ρόλου, που γίναν οι λόγοι της θετικής μου απάντησης. Το πρώτο μεγάλο ερώτημα που έβαλα στον εαυτό μου ήταν πώς παίζεται η εντιμότητα και φυσικά ακόμη δεν κατάλαβα πώς ένας αξιοσέβαστος πολίτης γίνεται δολοφόνος για το καλό της πατρίδας και πώς αυτό παίζεται στο θέατρο. Δοκιμάζω όμως. Ο Σαίξπηρ βάζει τον Βρούτο να λέει πως οι συνωμότες πρέπει να δείχνουν άνετοι και ζωηροί «η όψη μας δεν πρέπει να προδίδει τους σκοπούς μας. Γι’ αυτό ευγενικοί μου φίλοι ας μιμηθούμε τους Ρωμαίους ηθοποιούς που έχουν πνεύμα ευέλικτο και υποκριτική δεινότητα». Ώστε γίνεσαι δολοφόνος μέσω της υποκριτικής οδού και του θεάτρου; Ναι. Έτσι λέει ο Σαίξπηρ και έτσι φτάσαμε στην διάσημη φράση «και συ τέκνον Βρούτε». Φόρεσε λοιπόν ο Βρούτος τη μάσκα του δολοφόνου για το καλό της πατρίδας (ας μη μας ξαφνιάζει η λέξη πατρίδα. Το 44 μΧ μιλούσαν έντονα στη Ρώμη για το μεγαλείο των υψηλών αξιωμάτων, την άσπιλη αρετή, τα αδάμαστα φρονήματα και άλλα επαναστατικά) και έκρυψε το «άσχημο» του πρόσωπο για να μην το βλέπουν οι άλλοι παραμορφωμένο από τον δόλο! Μέσα απο αυτές τις διαδρομές του μυαλού και της καρδιάς μου με πολλή δουλειά, αλλά κυρίως με πίστη και αγάπη για το θεατρικό παιχνίδι και με εμπιστοσύνη στο ένστικτο μου αναζήτησα τον Σαιξπηρικό Βρούτο. Σοφία Φιλιππίδου
ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η
Ρ Α Δ Ι Ο Φ Ω Ν Ι Α
ΠΡΟΠΩΛΗΣΗ ΕΙΣΙΤΗΡΙΩΝ
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
Ιωάννης Κ. Τσίγκας ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
Παπαρηγοπούλου 6 | 121 32 | Περιστέρι | Αττική Τ 2105761586 & 2106859273 | Ε info@kapaekdotiki.gr
www.kapaekdotiki.gr
fb /Κάπα Εκδοτική | in Kapa_Ekdotiki
ΘΈΑΤΡΟ THΣ ΟΔΟΎ ΚΥΚΛΆΔΩΝ «ΛΕΥΤΈΡΗΣ ΒΟΓΙΑΤΖΉΣ»
32