dostoyevsky_1 by Bookart.gr

ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟCΤΟΓΙΕΦCKI

ΜΕΓΑC ΙΕΡΟΕΞΕΤΑCΤΗC ΔΑΙΜΟΝΙCMENOI CKHNOΘΕCIA

Κ Ω Ν C TA N T I N O C X AT Z H C

ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟCΤΟΓΙΕΦCKI

ΜΕΓΑC ΙΕΡΟΕΞΕΤΑCΤΗC ΑΠΌΔΟCΗ ΑΠΌ ΤΑ ΡΏCΙΚΑ ΒΙΟΛΈΤΤΑ ΙΩΑΝΝΊΔΟΥ ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΟC ΧΑΖΤΉC ΛΥΔΊΑ ΚΟΝΙΌΡΔΟΥ ΔΙΑCΚΕΥΉ/CΚΗΝΟΘΕCΊΑ ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΟC ΧΑΤΖΉC CΚΗΝΙΚΉ ΕΓΚΑΤΆCΤΑCΗ ΛΊΑ ΑCΒΕCΤΆ ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΟC ΧΑΤΖΉC ΒΟΗΘΌC CΚΗΝΟΘΈΤΗ ΗΛΈΚΤΡΑ ΚΑΡΤΆΝΟΥ ΜΑΡΊΛΙΑ ΜΗΤΡΟΎCΗ CΧΕΔΙΑCΜΌC ΦΩΤΙCΜΏΝ ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΟC ΧΑΤΖΉC ΓΥΑΛΊ ΤΑΜΠΟΎΡ ΕΥΓΈΝΙΟC ΒΟΎΛΓΑΡΗC ΜΈΓΑC ΙΕΡΟΕΞΕΤΑCΤΉC ΛΥΔΊΑ ΚΟΝΙΌΡΔΟΥ

ΔΑΙΜΟΝΙCMENOI ΔΙΑCΚΕΥΉ-ΑΠΌΔΟCΗ-CΚΗΝΟΘΕCΊΑ ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΟC ΧΑΤΖΉC

CΤΑΥΡΌΓΚΙΝ ΘΕΟΧΆΡΗC ΙΩΑΝΝΊΔΗC

ΔΙΕΎΘΥΝCΗ ΠΑΡΑΓΩΓΉC ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΑ ΑΓΓΕΛΈΤΟΥ

ΤΎΧΩΝΑC ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΟC ΧΑΤΖΉC

CΚΗΝΙΚΉ ΕΓΚΑΤΆCΤΑCΗ ΛΊΑ ΑCΒΕCΤΆ ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΟC ΧΑΤΖΉC

ΚΥΡΊΛΟΦ ΝΊΚΟC ΜΆΝΕCΗC CΆΤΟΦ ΝΊΚΟC ΛΕΚΆΚΗC

ΠΡΩΤΌΤΥΠΗ ΜΟΥCΙΚΉ CΎΝΘΕCΗ ΑΛΈΞΑΝΔΡΟC ΜΈΝΤΗC ΚΊΝΗCΗ ΆΓΓΕΛΟC ΠΑΠΑΔΌΠΟΥΛΟC ΒΟΗΘΌC CΚΗΝΟΘΈΤΗ ΜΑΡΊΛΙΑ ΜΗΤΡΟΎCΗ ΗΛΈΚΤΡΑ ΚΑΡΤΆΝΟΥ

ΜΑΡΊΑ ΤΙΜΟΦΈΓΙΕΒΝΑ ΗΛΈΚΤΡΑ ΚΑΡΤΆΝΟΥ ΠΙΌΤΡ ΒΕΡΧΟΒΈΝCΚΙ ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΟC ΧΑΤΖΉC

ΚΟCΤΟΎΜΙΑ MIRANDA DEMPSEY

ΔΙΕΥΘΥΝCΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗC ΚΩΝCΤΑΝΤΊΝΑ ΑΓΓΕΛΈΤΟΥ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑC ΜΆΡΘΑ ΚΟCΚΙΝΆ GRAPHICS GIO STERGIOULAS ΠΑΡΑΓΩΓΉ ΟΜΆΔΑ ΧΡΏΜΑ ME THN YΠΟCTHΡΙΞΗ

ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟCΤΟΓΙΕΦCKI Фёдор Михайлович Достоевский 11 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1821 - 9 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1891

εννήθηκε στις 11 Νοεμβρίου 1821 στη Μόσχα. Όταν τέλειωσε το σχολείο συνέχισε τις σπουδές του στην Πετρούπολη σε κρατική στρατιωτική σχολή μηχανικών και για σύντομο χρονικό διάστημα άσκησε αυτό το επάγγελμα. Το 1843 αποχωρώντας οριστικά από αυτό το επάγγελμα έλαβε την απόφαση να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη λογοτεχνία. Τον Απρίλιο του 1849 ο Ντοστογιέφσκι συνελήφθη και πέρασε από έκτακτο στρατοδικείο. Η κατηγορία ήταν για συμμετοχή σε προδοτική συνωμοσία. Η ποινή που επιβλήθηκε στον Ντοστογιέφσκι ήταν τέσσερα χρόνια καταναγκαστικά έργα και στρατιωτική υπηρεσία ως απλός στρατιώτης για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα. Στο δικαστήριο δεν αρνήθηκε ούτε τις φιλελεύθερες πεποιθήσεις του ούτε το ενδιαφέρον του για τον ουτοπικό σοσιαλισμό. Το δικαστήριο δεν δέχθηκε αυτή του την εξήγηση. Στις 16 Νοεμβρίου 1849 ο Ντοστογιέφσκι και οι σύντροφοί του δικάστηκαν και καταδικάσθηκαν σε θάνατο. Ακολούθησε ένας πόλεμος νεύρων με εικονικές εκτελέσεις. Στις 22 Δεκεμβρίου του 1849, η ποινή του μετατράπηκε τελικά σε τετραετή εξορία και καταναγκαστικά έργα στο Ομσκ της Σιβηρίας. Το φθινόπωρο του 1855 έγινε υπαξιωματικός και τον επόμενο χρόνο προήχθη σε αξιωματικό. Τον Μάρτιο του 1859 του επιτράπηκε να επιστρέψει στην Ευρωπαϊκή Ρωσία, όχι όμως ακόμα στις μεγάλες πόλεις. Την περίοδο της στρατιωτικής του θητείας θα κάνει τον πρώτο του γάμο: γνωρίζει και παντρεύεται τον Φεβρουάριο του 1857 την Μαρία Ισάγιεβα που λίγο πριν είχε χηρέψει. Το 1859 επέστρεψε στην Πετρούπολη και εξέδωσε μαζί με τον αδελφό του δύο περιοδικά τα οποία, όμως, δεν σημείωσαν επιτυχία με αποτέλεσμα ο Ντοστογιέφσκι να βρεθεί καταχρεωμένος. Ο μόνος τρόπος για να συγκεντρώσει χρήματα και να ξεπληρώσει τα χρέη του ήταν η συγγραφή. Την ίδια περίοδο εκδηλώθηκε το σχεδόν νοσηρό του πάθος για τα τυχερά παιχνίδια -ακριβώς ως αποτέλεσμα αυτής της οικονομικής δυσχέρειας- που τον έφερε στο χείλος της υλικής και της σωματικής καταστροφής. Σε αυτό το διάστημα έγραψε τα καλύτερά του έργα: «Ο παίκτης», «Έγκλημα και τιμωρία», «Ο Ηλίθιος», «Οι δαιμονισμένοι», «Οι αδερφοί Καραμάζοφ». Όταν κατάφερε πλέον να ανασάνει από το βάρος των χρεών ανέλαβε τη διεύθυνση του περιοδικού «Πολίτης» και λίγα χρόνια αργότερα εξέδωσε το δικό του περιοδικό, «Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα», που σε αντίθεση με τις προηγούμενες εκδοτικές εμπειρίες σημείωσε τεράστια επιτυχία. Πέθανε το 1881 στην Πετρούπολη σε ηλικία 60 ετών. 6

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΜΥΘΙCΤΟΡΗΜΑΤΑ 1846 OΙ ΦΤΩΧΟΊ (Бедные люди)

1846 Ο CΩCΊΑC ( Двойник)

1847 Η ΝΟΙΚΟΚΥΡΆ (Хозяйка)

1849 ΝΙΕΤΌCΚΑ ΝΙΕΖΒΆΝΟΒΑ (Неточка Незванова)

1859 ΤΟ ΌΝΕΙΡΟ ΤΟΥ ΘΕΊΟΥ ΜΟΥ (Дядюшкин сон)

1859 ΤΟ ΧΩΡΙΌ CΤΕΠΑΝΤCΊΚΟΒΟ & ΟΙ ΚΆΤΟΙΚΟΊ ΤΟΥ (Село Степанчиково и его обитатели )

1861 ΑΝΑΜΝΉCΕΙC ΑΠΌ ΤΟ CΠΊΤΙ ΤΩΝ ΠΕΘΑΜΈΝΩΝ (Записки из Мёртвого дома)

1861 ΤΑΠΕΙΝΟΊ & ΚΑΤΑΦΡΟΝΕΜΈΝΟΙ

(Униженные и оскорблённые)

1864 CΗΜΕΙΏCΕΙC ΑΠΌ ΤΟ ΥΠΌΓΕΙΟ

(Записки из подполья )

1866 ΈΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΊΑ (Преступление и наказание)

1867 Ο ΠΑΊΚΤΗC (Игрок)

1869 Ο ΗΛΊΘΙΟC (Идиот)

1869 Ο ΑΙΏΝΙΟC CΎΖΥΓΟC (Вечный муж)

1872 ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΙCΜΈΝΟΙ (Бесы)

1875 Ο ΈΦΗΒΟC (Подросток)

1880 ΑΔΕΛΦΟΊ ΚΑΡΑΜΑΖΏΦ (Братья Карамазовы) 8

O MEΓΑΛΟC ΙΕΡΟΕΞΕΤΑCTHC

Μεγάλος Ιεροεξεταστής (μερικές φορές O Θρύλος του Μέγα Ιεροεξεταστή) είναι το ποίημα (παραβολή) που δημοσιεύθηκε στο τεύχος του περιοδικού «Russian Herald» («Русский вестник» Russkiy Vestnik) ως μέρος του πέμπτου κεφαλαίου, του πέμπτου βιβλίου του μυθιστορήματος του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι «Οι αδελφοί Καραμάζοφ». Η παραβολή είναι μια αλληγορική ιστορία του Ιβάν Καραμάζοφ στον αδελφό του Αλιόσα Καραμάζοφ με θέμα τη χριστιανική ελευθερία της βούλησης, την ελευθερία της συνείδησης. Ο καθολικισμός καταλαμβάνει ένα κεντρικό ρόλο όχι μόνο στο μυθιστόρημα, αλλά και σε ολόκληρο το σύστημα των φιλοσοφικών αξιών του συγγραφέα. Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι αποκαλούσε τον «Μέγα Ιεροεξεταστή» ως την κορύφωση του τελευταίου μυθιστορήματός του («Αδελφοί Καραμάζοφ»). Ο ώριμος Ντοστογιέφσκι επανειλημμένα στράφηκε στην εικόνα του Χριστού, ξεχασμένη και εγκαταλελειμμένη από ανθρώπους που είχαν χάσει την πίστη τους σ’ αυτόν. Οι πρώτες προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση έγιναν ήδη κατά την συγγραφή του μυθιστορήματος «Έγκλημα και τιμωρία», μετέπειτα στον « Ηλίθιο» που ακολούθησε η εικόνα του πρίγκιπα Μίσκιν. Στα σχέδια για το έργο «Ο Έφηβος» άρχισε να αναπτύσσεται για πρώτη φορά το θέμα των τριών διαβολικών πειρασμών του Χριστού. Η συγγραφή του μυθιστορήματος άρχισε την άνοιξη του 1878. Το κεφάλαιο «Ο Μέγας Ιεροεξεταστής» δεν έγινε αμέσως μέρος του μυθιστορήματος «Οι αδελφοί Καραμάζοφ». Πιθανόν το ποίημα (η παραβολή) σχεδιάστηκε αρχικά από τον συγγραφέα ως ανεξάρτητο έργο ή σκόπευε να το συμπεριλάβει σε ένα άλλο βιβλίο του. ΒΙΟΛΈΤΤΑ ΙΩΑΝΝΊΔΟΥ 9

ΑΠΟ ΤΟ ΥΠΟΓΕΙΟ CTON MEΓΑΛΟ ΙΕΡΟΕΞΕΤΑCTH

ο θέμα του Μέγα Ιεροεξεταστή είναι πιο ευρύ, είναι οικουμενικό, σε αυτόν έχει αναπτυχθεί μια ολόκληρη φιλοσοφία της ιστορίας και είναι κρυμμένες βαθύτατες προφητείες για τη μοίρα της ανθρωπότητας. Σ’ αυτό το μεγαλοφυές μεταφυσικό ποίημα, ίσως το μεγαλύτερο που έχει γραφτεί από άνθρωπο, ο Ντοστογιέφσκι αποκαλύπτει τον αγώνα των δύο αρχών του σύμπαντος, του Χριστού και του αντίχριστου, της ελευθερίας και του καταναγκασμού. Μιλάει διαρκώς ο Μέγας Ιεροεξεταστής, ο εχθρός της ελευθερίας, ο οποίος περιφρονεί τον άνθρωπο, θέλοντας να τον κάνει ευτυχισμένο μέσω του καταναγκασμού. Σε αυτή όμως την αρνητική μορφή ο Ντοστογιέφσκι αποκαλύπτει τη θετική του περί ανθρώπου διδασκαλίας, για την απεριόριστη αξιοπρέπεια του, για την άπειρη ελευθερία του. Ό,τι με αρνητικό τρόπο αποκαλύφθηκε στις «Σημειώσεις από το υπόγειο», είναι το ίδιο που με θετικό τρόπο αποκαλύπτεται σε αυτό το ποίημα του Μέγα Ιεροεξεταστή. Είναι ένα ποίημα για την υπερήφανη, επουράνια ελευθερία του ανθρώπου… Στο ποίημα υπάρχει το απολύτως αποκλειστικό αίσθημα του Χριστού. Συγκλονίζει η ομοιότητα του πνεύματος του Χριστού με το πνεύμα του Ζαρατούστρα. Η αντιχριστιανική αρχή δεν είναι ο Κυρίλοφ (ήρωας από του Δαιμονισμένους) με την επιδίωξη επίτευξης της ανθρωποθεότητας, αλλά ο Μέγας Ιεροεξεταστής με την επιδίωξη του να στερήσει από τους ανθρώπους την ελευθερία εν ονόματι της ευτυχίας. Ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα τραγικό. Για την τραγική ύπαρξη, η οποία περιέχει το άπειρο, η οριστική οικοδομή, η ηρεμία και η ευτυχία επί της γης είναι δυνατά μόνο μέσω της άρνησης της ελευθερίας, της μορφής τους Θεού εντός τους. Οι σκέψεις του ανθρώπου του Υπογείου… πέρασαν μέσα από την καθαρτήρια φωτιά όλως των τραγωδιών του Ντοστογιέφσκι. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής είναι η αποκάλυψη περί του ανθρώπου, η οποία έχει ιδιαίτερη σχέση με την αποκάλυψη περί του Χριστού. Ο αντίχριστος μπορεί να λάβει διάφορες, τις πιο αντιφατικές μορφές, από την πλέον καθολική μέχρι την πλέον σοσιαλιστική, από την πλέον Καισαρική μέχρι την πιο Δημοκρατική. Η αντίχριστη αρχή όμως είναι η εχθρότητα προς τον άνθρωπο, η εξαφάνιση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Εκείνο το εκτυφλωτικό αντίστροφο φως, το οποίο εκπέμπεται από τα δαιμονικά λόγια του Μέγα Ιεροεξεταστή. ΝΙΚΟΛΆΙ ΜΠΕΡΝΤΙΆΓΙΕΦ

ΝΤΟCΤΟΓΙΕΒCKI & ΘΕΑΤΡΟ

19ος αιώνας γέννησε, στο πρόσωπο του Ντοστογιέφσκι, έναν από τους πιο μεγάλους τεχνίτες, του τραγικού δράματος. Αν προσπαθήσουμε να παρακολουθήσουμε νοερά το χρονολόγιο της δραματικής τέχνης μετά τον «Βασιλιά Ληρ» θα σταματήσουμε, αναγνωρίζοντας κάτι οικείο, μόνο όταν φτάσουμε στον «Ηλίθιο», στους «Δαιμονισμένους» και τους «Αδελφούς Καραμάζοφ». Η ικανότητά του να χειρίζεται την τραγική διάθεση, η «τραγική» φιλοσοφία είναι ιδιαίτερες εκφάνσεις μια ευαισθησίας που βιώνει και μετουσιώνει το υλικό της μέσω του δραματικού. Κι αυτό ισχύει για ολόκληρη τη ζωή του Ντοστογιέφσκι, από την εφηβεία του μέχρι και τη θεατρική παράσταση που μας αφηγείται στις «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων» μέχρι την απόλυτη ενσυνείδητη και εξαντλητική αξιοποίηση του «Άμλετ» και των «Ληστών» του Σίλλερ, για να ελέγξει τις πολλαπλές δυναμικές στους «Αδελφούς Καραμάζοφ». Ο Τόμας Μαν περιγράφει τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι ως «κολοσσιαία θεατρικά έργα, αφού σχεδόν ολόκληρη η δομή τους προορίζεται για τη σκηνή. Στα έργα αυτά η δράση, που συντρίβει τις ανθρώπινες ψυχές και που συχνά συμπιέζεται σε ελάχιστες μέρες, αναπαρίσταται μέσα από έναν σουρεαλιστικό, πυρετώδη διάλογο». Πολύ γρήγορα έγινε αντιληπτό πως αυτά τα «κολοσσιαία έργα» θα μπορούσαν να παρασταθούν πραγματικά επί σκηνής. Η πρώτη θεατρική παράσταση του «Έγκλημα και Τιμωρία» ανέβηκε στο Λονδίνο του 1910. Κάθε χρόνο οι θεατρικές διασκευές των μυθιστορημάτων του γίνονταν ολοένα και περισσότερες. Υπάρχουν όπερες με λιμπρέτα βασισμένα στα μυθιστορήματα του: ανάμεσα ο «Παίχτης» του Προκόφιεφ, οι «Αδελφοί Καραμάζοφ» του Οτακάρ Γιερεμίας και η παράξενη αλλά συγκινητική όπερα του Γιάνατσεκ «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων». Από σημειώσεις του ίδιου του Ντοστογιέφσκι καταλαβαίνουμε πως ο συγγραφέας ξεκινούσε γράφοντας ένα θεατρικό, κρατούσε τη βασική δομή του διαλόγου και μετά επέκτεινε τις σκηνικές οδηγίες, ώστε να επιτύχει το ιδιαίτερο αφηγηματικό του ύφος που διαβάζουμε εμείς. Το γεγονός πως η ιδέα του θεάτρου συνέχισε να απασχολεί τον Ντοστογιέφσκι, και πως είχε ένα χειρόγραφο σε προχωρημένο στάδιο επεξεργασίας, αποδεικνύεται από μια αποστροφή του σε μια επιστολή προς τον αδελφό του στις 30 Σεπτεμβρίου του 1844: «Λες πως η σωτηρία μου εξαρτάται από το θεατρικό μου έργο. Όμως πρέπει να καταλάβεις πως το ανέβασμα ενός θεατρικού έργου απαιτεί χρόνο. Αλλά και πληρωμή επίσης». Ακόμα και προς το τέλος της δημιουργικής του ζωής, όταν έγραφε το ενδέκατο βιβλίο των «Αδελφών Καραμάζοφ», το καλοκαίρι του 1880, ο Ντοστογιέφσκι αναρωτιόταν μήπως έπρεπε να μετατρέψει ένα από τα βασικά επεισόδια του μυθιστορήματος σε θεατρικό έργο. ΤΖΩΡΤΖ ΣΤΑΪΝΕΡ 13

ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΙCΜΈΝΟΙ ΑΠΌ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΆ ΤΟΥ CΤΑΥΡΌΓΚΙΝ

παράσταση των «δαιμόνων» στο θέατρο τέχνης της Μόσχας για άλλη μία φορά μας υποχρεώνει να στραφούμε προς μία από τις πλέον μυστηριώδεις μορφές όχι μόνο του Ντοστογιέφσκι, αλλά και ολόκληρης της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Είναι εκπληκτική η σχέση του Ντοστογιέφσκι με το Νικολάι Σταυρόγκιν, ήταν ρομαντικά ερωτευμένος με τον ήρωα του, σαγηνευμένος από αυτόν και αιχμάλωτος του. Ποτέ δεν ήταν έτσι ερωτευμένος με κανέναν, ποτέ δεν απεικόνισε τόσο ρομαντικά κανέναν άλλον. Ο Νικολάι Σταύρόγκιν είναι η αδυναμία, η σαγήνη, η αμαρτία του Ντοστογιέφσκι. Τους άλλους τους κήρυττε ως ιδέες, τον Νικολάι τον θεωρεί ως το κακό και τον θάνατο. Παρόλα αυτά όμως τον αγαπάει και δεν τον δίνει σε κανέναν, δεν τον αφήνει να υποχωρήσει απέναντι ούτε στην ηθική, ούτε σε κάποιο θρησκευτικό κήρυγμα. Ο Σταυρόγκιν είναι όμορφος, αριστοκράτης, επηρμένος, δυνατός, ο «διάδοχος Ιβάν», ο «πρίγκιπας Χάρι», το «Γεράκι». Όλοι περιμένουν από αυτόν κάτι το ασυνήθιστο, κάτι το μεγάλο, το πρόσωπό του είναι μια θαυμάσια μάσκα, ο ίδιος είναι ένα αίνιγμα, ένα μυστήριο, αποτελείται από διαμετρικά αντίθετες θέσεις, όλοι και όλα περιστρέφονται γύρω του. Η κατανόηση του Σταυρόγκιν και των «Δαιμόνων» ως συμβολική τραγωδία μπορεί να γίνει μόνο μέσω της μυθοπλασίας, μέσω της διαισθητικής αποκάλυψης του μύθου για τον Σταυρόγκιν ως ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Αν κάνουμε μάθημα θρησκευτικής ηθικής πάνω από το πτώμα του Σταυρόγκιν, δεν πρόκειται να μάθουμε τίποτα. Δεν μπορούμε να απαντάμε με κατήχηση στην τραγωδία των ηρώων του Ντοστογιέφσκι, στην τραγωδία του Ρασκόλνικοφ, του Μίσκιν, του Σταυρόγκιν, του Βερσίλοφ, του Ιβάν Καραμάζοφ. Ο Ντοστογιέφσκι καταθέτει την μαρτυρία του για το θετικό νόημα της διάβασης μέσω του κακού, μέσω των ατελείωτων δοκιμασιών και την εσχάτη ελευθερία. Μέσα από την εμπειρία του Σταυρόγκιν, του Ιβάν Καραμάζοφ και άλλων αποκαλύπτεται το καινούργιο. Η πλοκή του μυθιστορήματος «Δαίμονες» αρχίζει μετά τον θάνατο του Σταυρόγκιν. Ή πραγματική του ζωή υπήρξε στο παρελθόν, πριν από την αρχή των Δαιμόνων. Ο Σταυρόγκιν έσβησε, εξαντλήθηκε, πέθανε και από το νεκρό βγήκε μόνο η μάσκα. Ο Σταυρόγκιν δεν υπάρχει πια στους «Δαίμονες» και στους «Δαίμονες» δεν υπάρχει κανείς και τίποτα, εκτός από τον ίδιο τον Σταυρόγκιν. Αυτό είναι το νόημα της συμβολικής τραγωδίας των «Δαιμόνων». Στους «Δαίμονες» υπάρχει ένα διττό νόημα κι ένα να διττό περιεχόμενο. Από τη μία πλευρά, είναι ένα μυθιστόρημα με μία ρεαλιστική υπόθεση, με διάφορα δρώντα πρόσωπα, με αντικειμενικό περιεχόμενο της ρωσικής ζωής. Από την άλλη πλευρά, στους «Δαίμονες» υπάρχουν πολλές ατέλειες, πολλά λάθη, τα οποία τους κάνει να μοιάζουν σχεδόν με λιβελογράφημα. Το επαναστατικό κίνημα στα τέλη της δεκαετίας του 1860 δεν ήταν έτσι όπως περιγράφεται στους «Δαίμονες». Σε αυτό το ρεαλιστικό μυθιστόρημα υπάρχουν και καλλιτεχνικές ατέλειες. Εκείνο το οποίο αποκάλυψε ο Ντοστογιέφσκι για την ρωσική επανάσταση 14

και τον Ρώσο επαναστάτη, για τα θρησκευτικά βάθη, που είναι κρυμμένα πίσω από την επιφανειακή μορφή του κοινωνικού και πολιτικού κινήματος ήταν μάλλον μία προφητεία για το τι πρόκειται να συμβεί, για το τι θα συμβεί στη ζωή της Ρωσίας, πάρα μια πίστη αναπαραγωγή εκείνου που υπήρξε. Ο Σάτοβ, ο Κυρίλοβ, με τα τελευταία, οριακά θρησκευτικά τους βάσανα, έκαναν την εμφάνισή τους στην χώρα μας μόλις τον 20ο αιώνα, όταν έγινε αντιληπτή όχι πολιτική φύση των Ρώσων επαναστατών, αλλά η παγκόσμια σωτηρία. Ο Ντοστογιέφσκι ξεπέρασε τον Νίτσε και πολλές από τις ιδέες του αποκαλύφθηκαν μόλις τώρα. Θέλω να εξετάσω τους Δαιμονισμένους ως την εσωτερική τραγωδία του πνεύματος του Σταυρογκιν γιατί μέχρι σήμερα η πλευρά αυτή δεν έχει εξεταστεί επαρκώς. Το θέμα των Δαιμονισμένων ως παγκόσμια τραγωδία είναι το θέμα για το πως μία μεγάλη προσωπικότητα, ο άνθρωπος Νικολάι Σταυρόγκιν, έχει εξαντληθεί, έχει απονεκρωθεί μέσα στο χαοτικό δαιμονισμό που έχει γεννήσει η ίδια. Συναντιόμαστε με το Νικολάι όταν δεν έχει πια την παραμικρή δημιουργική διάθεση στην πνευματική του ζωή. Η ζωή του ανήκει στο παρελθόν, είναι ένας δημιουργικός, μεγαλοφυής άνθρωπος. Όλες οι τελευταίες και ακραίες ιδέες είναι δικά του γεννήματα: η ιδέα του ρωσικού λαού ως θεοφόρου, η ιδέα του ανθρωποθεού, η ιδέα της κοινωνικής επανάστασης και της ανθρώπινης μυρμηγκοφωλιάς. Οι μεγάλες ιδέες προέρχονται από αυτόν, γέννησαν άλλους ανθρώπους. Πέρασε σε άλλους ανθρώπους το πνεύμα του Σταυρόγκιν και βγήκαν ο Σάτοβ, ο Πιοτρ Βερχοβένσκη, ο Κυρίλοβ. Ο Νικολάι παραμένει μια ακατανόητη αντίθεση και προκαλεί αντιτιθέμενα αισθήματα. Την λύση αυτού του αινίγματος μπορεί να προσεγγίσει μόνο ο μύθος για τον Σταυρόγκιν ως δημιουργική παγκόσμια προσωπικότητα, η οποία δεν δημιούργησε τίποτα, παρά μόνο χάθηκε, εξαντλήθηκε στους δαίμονες που γέννησε. Είναι η παγκόσμια τραγωδία εξάντλησης από το άπειρο, μία τραγωδία απονέκρωσης και θανάτου της ανθρώπινης ατομικότητας εξαιτίας της θρασύτητας των αμέτρητων, ατελείωτων επιδιώξεων, οι 15

οποίοι δε γνωρίζουν όρια, επιλογές και σχήμα. Αυτός ο δημιουργικός άνθρωπος, ο οποίος γνωρίζει το άπειρο των επιθυμιών, δεν μπορεί να δημιουργήσει τίποτα, δεν μπορεί να ζει απλά, να παραμένει ζωντανός. Το άπειρο των επιθυμιών οδηγεί στην απουσία της επιθυμίας, το άπειρο της προσωπικότητας στην απώλεια της προσωπικότητας, η ανισορροπία της δύναμης οδηγεί στην αδυναμία, η άμορφή πληρότητα της ζωής στην απονέκρωση και στον θάνατο, ο ασυγκράτητος ερωτισμός στην αδυναμία να αγαπήσει κανείς. Ο Νικολάι τα βίωσε και τα ξαναδοκίμασε όλα αυτά, ως μεγάλες, ακραίες ιδέες, όπως άλλωστε και την μεγάλη, ακραία διαφθορά και ειρωνεία. Δεν ήταν σε θέση να επιθυμήσει πολύ ούτε το ένα ούτε το άλλο. Οι σκοτεινές φήμες ισχυρίζονται πως ανήκει σε μια μυστική εταιρεία διαφθορά ανηλίκων και πως ο μαρκήσιος ντε Σαντ θα τον ζήλευε. Ο ατάλαντος Σάτοβ, ο οποίος σαν πληβείος αποδέχτηκε την μεγάλη ιδέα του Σταυρόγκιν, αποσβολωμένος ρωτάει αν είναι αλήθεια όλα αυτά, αν μπορεί, όντως, να τα υλοποιήσει όλα αυτά ο φορέας της μεγάλης ιδέας. Λατρεύει και μισεί τον Σταυρόγκιν, θέλει να τον σκοτώσει. Ο Στυρόγκι θέλει το οριακό, το άπειρο τόσο στο καλό όσο και στο κακό. Θεωρεί πως το θείο στοιχείο δεν του αρκεί. Δεν μπόρεσε και δε θέλησε να κάνει την επιλογή ανάμεσα στο Χριστό και τον αντίχριστο, το Θεάνθρωπο και τον άνθρωποθεό. Δικαίωνε όμως και τον έναν και τον άλλον ταυτόχρονα, ήθελε τα πάντα, όλο το κακό και όλο το καλό, ήθελε το άπειρο, το απεριόριστο, όλα χωρίς όρια. Η δικαίωση μόνο του Αντίχριστου και η απόρριψη του Χριστού είναι πλέον μία επιλογή, ένα όριο, μια μεθόριος. Στο πνεύμα όμως του ζούσε και η γνώση του Θεανθρώπου, δεν ήθελε να απαρνηθεί τον Χριστό μέσα στο άπειρο των επιδιώξεων του. Το να δικαιώνεις όμως ταυτόχρονα και τον Χριστό και τον αντίχριστο, σημαίνει να χάωεις τα πάντα, να γίνεις φτωχός, να μην έχεις τίποτα. Σε αυτόν υπάρχει η σαγήνη του θανάτου, ως ισότιμης και εξίσου γοητευτικής ζωής. Ο Ντοστογιέφσκι κατανοηεί τη μεταφυσική της διαφθοράς, το απέραντο έρεβος του σκότους της, όσο κανένας άλλος συγγραφέας του κόσμου. Η διαφθορά του Νικολάι, η φρικτή του φιληδονία, κρυμμένη κάτω από τη μάσκα της απάθειας, της ηρεμίας, της ψυχρότητας, είναι να βαθύ μεταφυσικό πρόβλημα. Είναι μία από τις εκφράσεις της τραγωδίας της εξάντλησης από την απεραντοσύνη Η ρωσική παρακμιακή σχολή γεννήθηκε με το Νικολάι. Η ρωσική παρακμιακή σχολή είναι η εξάντληση του Νικολάι, η μάσκα του. Η τεράστια, εξαιρετικά χαρισματική προσωπικότητα του δεν είναι διαμορφωμένη, δεν είναι αποκρυσταλλωμένη. Η τραγωδία των «Δαιμόνων» είναι η τραγωδία του σεληνιασμού, του δαιμονισμού. Σε αυτήν αποκαλύπτει ο Ντοστογιέφσκι την μεταφυσική υστερία του ρωσικού πνεύματος. Όλοι έχουν κυριευτεί από δαιμονικά πνεύματα, όλοι είναι δαιμονισμένοι, όλοι έχουν σπασμούς και ρίγη. Μόνο ο Νικολάι δεν είναι δαιμονισμένος, είναι φρικτά ήρεμος, νεκρικά ψυχρός, παγωμένος, ήσυχος, σιωπηλός. Σε αυτό έγκειται η ουσία των Δαιμόνων, ο Σταυρόγκιν γέννησε αυτό το χαοτικό και δαιμονικό χάος, απελευθέρωσε όλους τους δαίμονες και σε αυτό το δαιμονικό χάος γύρω του ενστάλαξε όλη την εσωτερική του ζωή, ο ίδιος δε, πάγωσε, λούφαξε. Το άπειρο των επιθυμιών του βγήκε στην επιφάνεια και γέννησε το δαιμονισμό και το χάος. ΝΙΚΟΛΆΙ ΜΠΕΡΝΤΙΆΓΙΕΦ 17

Ο ΚΑΜΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΤΟCΤΟΓΙΕΦΣΚΙ

λοι οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι διερωτώνται πάνω στο νόημα της ζωής. Γι’ αυτό είναι σύγχρονοι: δε φοβούνται το γελοίο. Εκείνο που διακρίνει τη σύγχρονη από την κλασική ευαισθησία είναι το ότι η πρώτη τρέφεται από ηθικά προβλήματα και η δεύτερη από μεταφυσικά. Στα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι το θέμα τίθεται τόσο έντονα που δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε ακραίες λύσεις. Η ύπαρξη είναι ψέμα ή είναι αιώνια. Εάν ο Ντοστογιέφσκι έμενε σ’ αυτή την εξέταση, θα γινόταν φιλόσοφος. Περιγράφει όμως τις συνέπειες που μπορούν να έχουν αυτοί οι πνευματικοί ακροβατισμοί σε μια ανθρώπινη ζωή και γι’ αυτό είναι καλλιτέχνης. Απ’ τις συνέπειες αυτές, τον απασχολεί η τελευταία, εκείνη που ο ίδιος στο «Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα» ονομάζει λογική αυτοκτονία. Πράγματι, στα τεύχη του Δεκέμβρη του 1876, περιγράφει το συλλογισμό της «λογικής αυτοκτονίας». Πεπεισμένος για το ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι ένας τέλειος παραλογισμός για κείνον που δεν πιστεύει στην αθανασία, ο απελπισμένος φτάνει στα ακόλουθα συμπεράσματα: «Επειδή στις ερωτήσεις μου για το υποκείμενο της ευτυχία, μου δόθηκε σαν απάντηση μέσο της συνείδησής μου, ότι δεν μπορώ αλλιώς να είμαι ευτυχισμένος παρά μέσα σ’ αυτή την αρμονία με το Παν, ότι δεν καταλαβαίνω και δε θα είμαι ποτέ σε θέση να καταλάβω, είναι φανερό… Επειδή τέλος μέσα σ’ αυτή την τάξη των πραγμάτων, παίρνω κάθε φορά το ρόλο του ενάγοντος και του εναγόμενου, του κατηγορούμενου και του δικαστού, κι επειδή βρίσκω από μέρους της φύσης εντελώς ηλίθια αυτή την κωμωδία, και θεωρώ ταπεινωτικό για τον εαυτό μου το να δέχομαι να την παίζω… Με την ανεξήγητη ιδιότητά μου ενάγοντος και εναγόμενου, δικαστού και κατηγορούμενου, καταδικάζω αυτήν την φύση που, με μια τέτοια αναιδή αδιαφορία με γέννησε για να υποφέρω - την καταδικάζω ν’ αφανιστεί μαζί μου». Υπάρχει επίσης λίγο χιούμορ σ’ αυτήν τη στάση. Αυτός ο αυτοκτόνος σκοτώνεται γιατί, στο μεταφυσικό σχέδιο, «βασανίζεται». Μ’ ένα κάποιο νόημα, εκδικείται. Μ’ αυτό τον τρόπο αποδεικνύει πως «δε θα ανήκει» σε κανένα. Στο μεταξύ, ξέρουμε ότι το ίδιο θέμα ενσαρκώνεται, πιο πλατιά, στον Κυρίλοφ, ήρωα των «Δαιμονισμένων», υπέρμαχο της λογικής αυτοκτονίας. Ο μηχανικός Κυρίλοφ εξομολογείται σε κάποιο σημείο πως θέλει να απαλλαγεί απ’ τη ζωή γιατί «αυτή είναι η ιδέα του». Εννοείται πως πρέπει να δεχτούμε τη λέξη κυριολεκτικά. Αυτό γίνεται για μια ιδέα, είναι μια σκέψη που τον ετοιμάζει για το θάνατο. Είναι η ανώτερη αυτοκτονία. Προοδευτικά, σ’ όλο το μήκος, των σκηνών όπου το προσωπείο του Κυρίλοφ φωτίζεται σιγά-σιγά, μας αποκαλύπτεται η θνητή σκέψη που τον εμψυχώνει. Πράγματι ο μηχανικός επαναλαμβάνει τις σκέψεις του «Ημερολογίου». Αισθάνεται πως ο θεός είναι αναγκαίος και πρέπει να υπάρχει. Ξέρει, όμως, ότι δεν υπάρχει και δεν είναι δυνατό να υπάρχει. «Πώς δεν καταλαβαίνεις», φωνάζει, «ότι εκεί υπάρχει ένας λόγος που φτάνει για να σκοτωθείς;» Ακόμα, αυτή η στάση τον παρασύρει σε μερικές παράλογες συνέπειες. Από αδιαφορία δέχεται να χρησιμοποιηθεί 18

η αυτοκτονία του προς όφελος μιας υπόθεσης που περιφρονεί. Τελικά, ετοιμάζει τη χειρονομία του μέσα σ’ ένα συναίσθημα ανάμικτο από επανάσταση κι ελευθερία. «Θα σκοτωθώ για να βεβαιώσω την απειθαρχία μου, την καινούργια και τρομακτική ελευθερία μου». Δεν πρόκειται πια για εκδίκηση αλλά για επανάσταση. Ο Κυρίλοφ είναι λοιπόν ένας παράλογος ήρωας – μ’ αυτή την ουσιαστική επιφύλαξη- παρ’ όλο που σκοτώνεται. Μας εξηγεί ο ίδιος αυτή την αντίφαση και με τέτοιο τρόπο που αποκαλύπτει συγχρόνως το παράλογο μυστικό σ’ όλη του την αγνότητα. Πράγματι, στη θνητή λογική του προσθέτει μια ασυνήθιστη φιλοδοξία που φανερώνει όλη την προσδοκία του ήρωα: θέλει να σκοτωθεί για να γίνει θεός. Ο συλλογισμός γίνεται με μια κλασική διαύγεια. Εάν δεν υπάρχει θεός, είναι θεός ο Κυρίλοφ. Ο Κυρίλοφ είναι υποχρεωμένος να σκοτωθεί. Ο Κυρίλοφ οφείλει λοιπόν να σκοτωθεί για να γίνει θεός. Αυτή η λογική είναι παράλογη, μα είναι αυτή που πρέπει. Όμως, το ενδιαφέρον βρίσκεται στο να δοθεί κάποιο νόημα σ’ αυτήν τη θεότητα την ξαναφερμένη στη γη. Αυτό επανέρχεται για να φωτίσει το: «Εάν ο θεός δεν υπάρχει, είμαι θεός», που μένει ακόμα αρκετά σκοτεινό. Κατ’ αρχάς πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο άνθρωπος που αναγγέλλει αυτή την παράλογη αξίωση ανήκει σ’ αυτό τον κόσμο. Γυμνάζεται κάθε πρωί για να διατηρήσει την υγεία του. Σ’ ένα χαρτί που βρίσκεται μετά το θάνατό του, αποπειράται να σχεδιάσει ένα πρόσωπο που «τους» βγάζει τη γλώσσα. Είναι αγνός κι οργισμένος, παθιασμένος, μεθοδικός και συναισθηματικός. Από τον υπεράνθρωπο έχει πάρει τις ιδιότητες της λογικής και της σταθερής ιδέας, από τον άνθρωπο τις άλλες. Εν τούτοις είναι εκείνος που μιλάει ατάραχα για τη θεότητά του. Δεν είναι τρελός ή τότε είναι ο Ντοστογιέφσκι. Δεν τον παρακινεί λοιπόν η φαντασία ενός μεγαλομανούς. Και παίρνοντας, αυτή τη φορά, τις λέξεις κυριολεκτικά, θα γίνει γελοίος. Ο ίδιος ο Κυρίλοφ μας βοηθάει να καταλάβουμε καλύτερα. Σε μια ερώτηση του Σταβρόγκιν, απαντάει με σαφήνεια πως δε μιλάει για ένα θεό-άνθρωπο. Μπορούμε να σκεφτούμε πως αυτό το κάνει φροντίζοντας να ξεχωρίσει τον εαυτό του από τον Χριστό. Μα στην πραγματι19

κότητα πρόκειται να προσαρτηθεί ο ίδιος σ’ εκείνον. Πράγματι, ο Κυρίλοφ φαντάζεται μια στιγμή πως ο Ιησούς πεθαίνοντας «δεν ξαναβρέθηκε στον παράδεισο». Ήξερε, λοιπόν, πως το μαρτύριό του υπήρξε ανώφελο. «Οι νόμοι της φύσης», λέει ο Κυρίλοφ, «ανάγκασαν τον Χριστό να ζήσει μέσα στο ψέμα και να πεθάνει για ένα ψέμα». Μ’ αυτή την έννοια μόνο, ο Ιησούς ενσαρκώνει απόλυτα όλο το ανθρώπινο δράμα. Όντας εκείνος που πραγματοποίησε την πιο παράλογη ύπαρξη, είναι ο τέλειος άνθρωπος. Δεν είναι ο θεός-άνθρωπος, μα ο άνθρωπος-θεός. Κι όπως εκείνος, ο καθένας από μας μπορεί να σταυρωθεί. Για τον Κυρίλοφ όπως για τον Νίτσε, το να σκοτώσεις τον θεό, σημαίνει να γίνεις θεός εσύ ο ίδιος - σημαίνει να πραγματοποιήσεις από αυτήν την γη την αιώνια ζωή για την οποία μιλάει το Ευαγγέλιο. Όμως, εάν αυτό το μεταφυσικό έγκλημα αρκεί για την ολοκλήρωση του ανθρώπου, γιατί να προστεθεί η αυτοκτονία; Γιατί να σκοτωθεί, ν’ αφήσει αυτό τον κόσμο πριν κατακτήσει την ελευθερία; Αυτό είναι αντίφαση. Ο Κυρίλωφ, που το αντιλαμβάνεται, προσθέτει: «Εάν το νοιώθεις αυτό, είσαι ένας τσάρος και βρίσκεται μακριά από το να σκοτωθείς, θα ζεις γεμάτος δόξα». Μα οι άνθρωποι δεν το ξέρουν. Δεν το νοιώθουν «αυτό». Όπως στον καιρό του Προμηθέα, τρέφουν μέσα τους τις τυφλές ελπίδες. Έχουν ανάγκη από κάποιον που θα τους δείξει το δρόμο και δεν ανέχονται το κήρυγμα. Ο Κυρίλοφ, λοιπόν, οφείλει να σκοτωθεί από αγάπη για την ανθρωπότητα. Οφείλει να δείξει στ’ αδέλφια του ένα βασιλικό και δύσκολο δρόμο που θα βαδίσει πάνω του πρώτος. Αυτή είναι μια παιδαγωγική αυτοκτονία. Επομένως, ο Κυρίλοφ θυσιάζεται. Αλλά εάν σταυρώνεται, δεν είναι απατημένος. Παραμένει άνθρωπος-θεός, πεισμένος για ένα θάνατο χωρίς μέλλον, διαποτισμένος από την ευαγγελική μελαγχολία. «Εγώ», λέει, «είμαι δυστυχισμένος γιατί α ν α γ κ ά ζ ο μ α ι να επιβεβαιώσω την ελευθερία μου». Έτσι, αυτός είναι νεκρός, οι άνθρωποι επιτέλους φωτίζονται, αυτή η γη θα γεμίσει από τσάρους και θα λάμψει από ανθρώπινη δόξα. Η πιστολιά του Κυρίλοφ θα γίνει το σύνθημα της τελικής επανάστασης. 21

ΝΤΟCΤΟΓΙΕΦΣΚΙ & ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ

νδεικτική για την κλίση του Ντοστογιέφσκι προς το δραματικό στοιχείο είναι και η επιλογή των θεμάτων του. ο Τουργκένιεφ ξεκινούσε με την εικόνας ενός χαρακτήρα ή μιας μικρής ομάδας προσώπων. Η πλοκή προέκυπτε από την τοποθέτησή τους και από τις αντιπαραθέσεις τους. Ο Ντοστογιέφσκι αντιθέτως ξεκινούσε από την εικόνα της δράσης. Στη ρίζα της δημιουργικής του επίνοιας βρίσκεται ο «αγών, το δραματικό γεγονός. Ξεκινά πάντα με έναν σύντομο κατακλυσμό ή με μια ριπή βίας, που, ανατρέποντας τη συνηθισμένη τάξη των ανθρώπινων πραγμάτων, προσφέρει μια στιγμή αλήθειας. Και τα τέσσερα μεγάλα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι δομούνται γύρω έναν από έναν φόνο ή κορυφώνονται με αυτόν. Η σχέση του φόνου με τη μορφή της τραγωδίας είναι πανάρχαιη και διαπερνά ολόκληρη την ιστορία της, όπως μας διδάσκει η «Ορέστεια» ο «Οιδίποδας», ο «Άμλετ» και ο «Μάκβεθ». Ο Ντοστογιέφσκι δεν δραματοποιούσε φόνους που ανήκαν στο ιστορικό παρελθόν ή στο μύθο. Άντλησε το υλικό του, ακόμα και τις πιο μικρές λεπτομέρειες, από εγκλήματα της εποχής του. ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε μανιώδης αναγνώστης και αναφέρει διαρκώς στις επιστολές του στην δυσκολία του να βρει ρωσικές εφημερίδες στο εξωτερικό. Η δημοσιογραφία για τον Ντοστογιέφσκι ήταν ό,τι τέχνη του ιστορικού για τον Τολστόι. Έβρισκε στις εφημερίδες την επιβεβαίωση της προσωπικής του ακραίας εκδοχής της πραγματικότητας. Σε μία επιστολή του το 1869 γραφεί: «Όποια εφημερίδα και να πιάσεις συναντάς αναφορές σε απολύτως πραγματικά περιστατικά, τα οποία παρ’ όλα αυτά μας δίνουν την εντύπωση του ασυνήθιστου. Οι συγγραφείς μας τα θεωρούν αποκυήματα της φαντασίας και δεν τους δίνουν καμία σημασία. Κι όμως εκεί είναι η αλήθεια, γιατί είναι πραγματικά γεγονότα. Ποιος όμως νοιάζεται να τα παρατηρήσει, να τα καταγράψει, να τα περιγράψει»; Η σχέση ανάμεσα στο «Έγκλημα και Τιμωρία» και τα πραγματικά περιστατικά είναι απολύτως παράδοξη και μάλλον τρομακτική. Το γενικό θέμα του μυθιστορήματος φαίνεται πως διαμορφώθηκε στο νου του Ντοστογιέφσκι κατά τη διάρκεια της εξορίας του στη Σιβηρία. Το πρώτο μέρος του μυθιστορήματος άρχισε να δημοσιεύεται στον Ρώσικο Μηνύτορα τον Ιανουάριο του 1866. Λίγο μετά, στις 14 Ιανουαρίου, ένας φοιτητής σκότωσε έναν τοκογλύφο και τον υπηρέτη του, υπό συνθήκες που ελάχιστα διαφέρουν από την αφήγηση του μυθιστορήματος. Πολύ σπάνια η φύση μιμείται την τέχνη με τέτοια ταχύτητα και ακρίβεια. Η δολοφονία του κοσμηματοπώλη Καλμύκοφ από έναν νέο ονόματι Μαζούριν, τον Μάρτιο του 1867, πρόσφερε το υλικό για την περιγραφή του φόνου της Ναστάσιας 22

Φιλίποβνα από τον Ραγκόζιν στον «Ηλίθιο». Πολλές από τις περίφημες ντοστογιεφσκικιές πινελιές της σκηνής- ο μουσαμάς, το απολυμαντικό υγρό, η μύγα μου βομβίζει πάνω στο σώμα της Ναστάσιας-έχουν το ακριβές τους αντίστοιχο στις περιγραφές των εφημερίδων για το γεγονός. Ο ρόλος των πραγματικών γεγονότων στη γένεση των «Δαιμονισμένων» είναι ακόμη πιο ιδιόμορφος. Όπως γνωρίζουμε η δομή του μυθιστορήματος αποτελεί έναν ασταθή συμβιβασμό ανάμεσα στα αποσπάσματα από τον κύκλο του «Βίου ενός μεγάλου αμαρτωλού», που σχεδίαζε ο Ντοστογιέφσκι, και στην μυθιστορηματική απόδοση ενός πολιτικού εγκλήματος. Η δολοφονική απόπειρα του Καρακόζοφ εναντίον του Τσάρου, τον Απρίλιο του 1866, υπήρξε μια από τις πρώτες αφορμές για τη σύνθεση των «Δαιμονισμένων». Όμως το γεγονός που έδωσε στον Ντοστογιέφσκι την αφηγηματική του στόχευση, ήταν η δολοφονία ενός φοιτητή, του Ιβάνοφ, κατ` εντολήν του μηδενιστή ηγέτη Νετσάγιεφ, στις 21 Νοεμβρίου 1869. Ξεψαχνίζοντας όλες τις ρώσικες εφημερίδες που μπορούσε να βρει στη Δρέσδη, ο Ντοστογιέφσκι παρακολούθησε την υπόθεση Νετσάγιεφ με αμείωτο ενδιαφέρον. Για ακόμα μια φορά, ένιωσε το παράδοξο αίσθημα πως είχε προβλέψει το έγκλημα, πως χάρη στη διαίσθησή του και την πολιτική του φιλοσοφία, είχε διαβλέψει πως ο μηδενισμός καταλήγει αναγκαστικά στο έγκλημα. Σε μεγάλο μέρος των προσχεδίων των «Δαιμονισμένων» ο χαρακτήρα που θα έπαιρνε τελικά τη μορφή του Πιότρ Βερχοβέσνκι αναφέρεται απλά ως Νετσάγιεφ. Ο Ντοστογιέφσκι εμπνεύστηκε και ανέπτυξε το θέμα του επηρεασμένος από το θάνατο του φοιτητή Ιβάνοφ, και τη φιλοσοφία που αποδιδόταν στο Νετσάγιεφ. Κατά τη διάρκεια της συγγραφής του μυθιστορήματος, η πραγματικότητα ήρθε να προσθέσει ένα ακόμη σημαντικό μοτίβο: οι πυρκαγιές στο εξεγερμένο Παρίσι της Κομμούνας, τον Μάιο του 1871, εντυπωσίασαν βαθιά τον Ντοστογιέφσκι και του θύμισαν τη μεγάλη φωτιά του 1862 στην Πετρούπολη. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα της πυρκαγιάς που καταστρέφει ένα μέρος της πόλης. Η δίκη του Νετσάγιεφ ξεκίνησε τον Ιούλιο του 1871 και ο Ντοστογιέφσκι άντλησε από τα πρακτικά σημαντικές λεπτομέρειες του τελευταίου μέρους των «Δαιμονισμένων» η κριτική που θα μπορούσε να ασκηθεί στο σχεδιασμό των «Δαιμονισμένων» είναι ακριβώς ότι το μυθιστόρημα είναι πάρα πολύ «ανοιχτό», πολύ ευάλωτο στον αντίκτυπο της επικαιρότητας. Το αρχικό όραμα του συνόλου κατακερματίστηκε και το περίγραμμα της αφήγησης είναι σε κάποια σημεία θολό. Από την άλλη, σπάνια έχεις ένας προφήτης την τύχη να δει με τα ίδια του τα μάτια να επαληθεύονται, με τέτοιο σχεδόν μελοδραματικό τρόπο, οι προβλέψεις και οι φόβοι του. Στην περίπτωση των Δαιμονισμένων έγινε ακριβώς αυτό. Ενώ στους «Αδελφούς Καραμάζοφ» είναι εμφανή τα ίχνη των προσωπικών αναμνήσεων. Ο πατέρας του Ντοστογιέφσκι δολοφονήθηκε από τρεις δουλοπάροικους, υπό συνθήκες, ανάλογες, όπως πιστεύουν κάποιοι κριτικοί και ψυχολόγοι, με εκείνες που περιγράφει το μυθιστόρημα. ΤΖΩΡΤΖ ΣΤΑΪΝΕΡ

ΔΥΟ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΤΟCΤΟΓΙΕΦCΚΙ

εωρώ ότι η θέση μου στη λογοτεχνία (να κάτι που δεν σας έχω πει) αποτελεί περίπου φαινόμενο: πως έτσι ένας άνθρωπος ο οποίος από θέσεις αρχής γράφει εναντίον των φιλοευρωπαϊκών αντιλήψεων, ο οποίος εξετέθη για πάντα με τους «Δαιμονισμένους».. πως έτσι ένας άνθρωπος, παρά τους τόσους ευρωπαϊστες, παρά τα τόσα περιοδικά τους, τις εφημερίδες τους, τους κριτικούς τους, πως είναι δυνατόν να γίνεται τόσο πολύ αποδεκτός από τη νεολαία μας, την ίδια αυτή αμφιταλαντευόμενη νεολαία, τα «μηδενιστάκια»;… Μου το έχουν πεις με πολλούς τρόπους και με ατομικές δηλώσεις και με ολόκληρες αντιπροσωπείες. Μου έχουν ανακοινώσει ότι μόνο από εμένα θεωρούν περιμένουν τον ειλικρινή και συμπαθητικό λόγο κι ότι εμένα θεωρούν ως συγγραφέα-καθοδηγητή τους. Αυτές οι εκδηλώσεις της νεολαίας είναι γνωστές στους λογοτεχνικούς μας παράγοντες, αυτούς τους λήσταρχους της «γραφής» και τους απατεώνες του Τύπου, κι αυτό είναι κάτι που τους τρομάζει, αλλιώς δε θα με άφηναν με τίποτα να γράψω ελεύθερα! Θα με είχαν ροκανίσει σαν σκυλιά, όμως φοβούνται και κοιτάζουν με απορία τι θα γίνει στη συνέχεια. Επιστολή στον Κ. Παπιεντανόστσεφ. 24 Αυγούστου, 1879.

λο τον θάνατό μου σκέφτομαι… και τι θα αφήσω στα παιδιά μου. Όλοι πιστεύουν πως δεν έχουμε λεφτά, ενώ εμείς δεν έχουμε πραγματικά τίποτα. Τώρα σηκώνω το φορτίο των «Καραμάζοφ», πρέπει να τους ολοκληρώσω σωστά, να τους επεξεργαστώ με μαστοριά, κι αυτό είναι μια πολύ δύσκολη και ριψοκίνδυνη δουλειά-θα μου αφαιρέσει δυνάμεις. Είναι όμως και ένα μοιραίο έργο: αυτό πρέπει να καθιερώσει το όνομά μου, αλλιώς δε θα έχουμε καμιά ελπίδα… Επιστολή στην Α. Γκ. Ντοστογιέφσκαγια. 25 Αυγούστου, 1879.

ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΠΡΟΠΩΛΗΣΗ ΕΙΣΙΤΗΡΙΩΝ

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Ιωάννης Κ. Τσίγκας

ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Παπαρηγοπούλου 6 | 121 32 | Περιστέρι | Αττική Τ 2105761586 & 2106859273 | Ε info@kapaekdotiki.gr

www.kapaekdotiki.gr

fb /Κάπα Εκδοτική | in Kapa_Ekdotiki

Ο κόσμος αγαπάει τον βούρκο του και δεν του αρέσει να του τον αναταράζουν