reigen1

R

Δ Ε Κ Α Δ Ι Α ΛΟ ΓΟ Ι Γ Ι Α ΤΟ Σ Ε Ξ του Άρτουρ Σνίτσλερ

Reigen

Δ E K A Δ Ι Α ΛΟ ΓΟ Ι Γ Ι Α ΤΟ Σ Ε Ξ του Άρτουρ Σνίτσλερ

συντελεστές Μετάφραση-Σκηνοθεσία ΑΛΊΚΗ ΔΑΝΈΖΗ KNUTSEN Σκηνικά-Κοστούμια ΠΆΡΙΣ ΜΈΞΗΣ Μουσική BLAINE REININGER Σχεδιασμός φωτισμών ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΘΑΝΆΣΟΥΛΑ Κίνηση ΘΑΝΆΣΗΣ ΑΚΟΚΚΑΛΊΔΗΣ Βοηθός σκηνοθέτη ΚΑΤΕΡΊΝΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΆΤΟΥ παίζουν ΘΕΟΔΏΡΑ ΤΖΉΜΟΥ ΓΙΏΡΓΟΣ ΧΡΑΝΙΏΤΗΣ Διεύθυνση παραγωγής ΑΝΑΣΤΑΣΊΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΎΛΟΥ Βοηθός παραγωγού ΒΆΣΙΑ ΥΦΑΝΤΉ Επικοινωνία ΑΝΖΕΛΊΚΑ ΚΑΨΑΜΠΈΛΗ Παραγωγή STEFI PRODUCTIONS ΓΙΆΝΝΗΣ Μ. ΚΏΣΤΑΣ Πρώτη παράσταση 16 ΟΚΤΩΒΡΊΟΥ 2019

Σ Η Μ Ε ΊΩ Μ Α ΑΛΊΚΗΣ ΔΑΝΈΖΗ ΚNUTSEN Το σεξ δεν έχει κάποιο βαθύτερο νόημα. Όλοι θα θέλαμε να είχε. Δρ. Μάρτιν Κλάιν, «The meaning of sex»

Γ

ραμμένο στη Βιέννη του 1900, το Reigen είναι ένα έργο για το σεξ, που, παράλληλα, φωτίζει τις πολλαπλές πτυχές της ανθρώπινης φύσης. Πολλά έργα αφορούν στο σεξ, όμως λίγα έχουν το σεξ στο επίκεντρο της πλοκής τους. Σαν ένας Άντρας και μια Γυναίκα να βρίσκονται σε ένα ερωτικό παιχνίδι ρόλων, να αποκαλύπτουν και να δοκιμάζουν τις πολλαπλές τους «όψεις» σε διάφορους συνδυασμούς μεταξύ τους, να προβληματίζονται για τις έννοιες της ζωής, της αγάπης και της ευτυχίας. Ο νάρκισσος, η γυναίκα-αντικείμενο, η άπιστη σύζυγος, ο αποστασιοποιημένος διανοούμενος, η πόρνη, ο ορμητικός νεαρός και αρκετοί άλλοι χαρακτήρες στροβιλίζονται σε έναν χορό ερωτικής επιθυμίας και στη συνέχεια, παγιδευμένοι από τις κοινωνικές και ηθικές επιταγές, ψάχνουν απεγνωσμένα να δώσουν νόημα σε αυτό που έχει συμβεί, ζητώντας όρκους αγάπης και αφοσίωσης. Εκπληκτικό στοιχείο, για ένα έργο γραμμένο στη Βιέννη στις αρχές του 20ού αιώνα, ότι οι χαρακτήρες συχνά βγαίνουν έξω από τα στερεότυπα συμπεριφοράς και προσδίδουν στο έργο τον ανατρεπτικό και συχνά κωμικό χαρακτήρα του, ενώ παράλληλα εξερευνούν, με έναν βαθιά ψυχολογικό τρόπο, την πολυπλοκότητα των σχέσεων και της ίδιας της ύπαρξής τους.

A R T H U R S CH N I T Z L E R [1862-1931] Έχω την εντύπωση ότι γνωρίζετε από διαίσθηση –ή καλύτερα από ευαίσθητη ενδοσκόπηση– όλα όσα εγώ ανακάλυψα κοπιάζοντας σε άλλους ανθρώπους. Από επιστολή του Φρόιντ στον Σνίτσλερ, 1922

Ο

Άρτουρ Σνίτσλερ γεννήθηκε στη Βιέννη στις 15 Μαΐου του 1862, ως το πρώτο παιδί της Λουίζ και του Καθηγητή Γιόχαν Σνίτσλερ, διακεκριμένου λαρυγγολόγου. Ο παππούς του ήταν επίσης γιατρός και ο Άρτουρ προοριζόταν για την ίδια καριέρα. Σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, εργάστηκε στο Κρατικό Νοσοκομείο της Βιέννης, αλλά περιορίστηκε στην ιδιωτεία μετά τον θάνατο του πατέρα του το 1893. Η έρευνα του Φρόιντ για το υποσυνείδητο και η νέα επιστήμη της ψυχιατρικής τον γοήτευσε και μάλιστα έγραψε μια εργασία πάνω στην απώλεια λόγου και στη θεραπεία της μέσω ύπνωσης. Ο κύκλος των φίλων του συμπεριλάμβανε πολλούς σημαντικούς λογοτέχνες της εποχής. Διατηρούσε αλληλογραφία με τον Ρ. Μ. Ρίλκε, τον φον Χόφμανσταλ και τον Γκ. Μπράντες μεταξύ άλλων. Ταξίδεψε στο Λονδίνο, το Παρίσι και το Βερολίνο και επισκέφτηκε τον Ίψεν στη Νορβηγία το 1896. Η προσωπική του ζωή ήταν περίπλοκη. Είχε σχέσεις με πολλές γυναίκες, συχνά ταυτόχρονα. Το 1899 παντρεύτηκε με την ηθοποιό Όλγα Γκούσμαν, με την οποία απέκτησε έναν γιο και μία κόρη. Το ζευγάρι πήρε διαζύγιο το 1921. Ο Σνίτσλερ σε ολόκληρη τη ζωή του κρατούσε ημερολόγιο όπου περιέγραφε με πάσα ειλικρίνεια τις πολλές σεξουαλικές συνευρέσεις του και για ένα διάστημα κατέγραφε τους οργασμούς του.

Τα πιο γνωστά του έργα είναι τα Ανατόλ, Liebelei, Reigen, Καθηγητής Μπερνάρντι, Ο ανθυπολοχαγός Γκουστλ, που αποτελεί και ένα πρώτο επιτυχημένο παράδειγμα εσωτερικού μονολόγου. Έγραψε επίσης πεζογραφήματα και αρκετές νουβέλες, οι πιο γνωστές από τις οποίες είναι οι Πεθαίνοντας, Η δεσποινίς Έλζε, Ονειρική νουβέλα (στην οποία βασίστηκε η ταινία του Στ. Κιούμπρικ Μάτια ερμητικά κλειστά), Τερέζα, Το χρονικό της ζωής μιας γυναίκας. Η αυτοβιογραφία του Νιότη στη Βιέννη δημοσιεύτηκε το 1968. Πολλά από τα έργα του πρωτοπαίχτηκαν στο Burgtheater της Βιέννης και ως επί το πλείστον σημείωσαν εμπορική και καλλιτεχνική επιτυχία. Συνάντησε, ωστόσο, και ισχυρή πολεμική, ιδίως για το Reigen. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του σημαδεύτηκαν από την αυτοκτονία της κόρης του το 1928. Τρία χρόνια αργότερα, στις 21 Οκτωβρίου του 1931, πέθανε από εγκεφαλική αιμορραγία στη Βιέννη.

ΒΙΈΝΝΗ, FIN DE SIÈCLE Οι δρόμοι της Βιέννης είναι στρωμένοι με τέχνη· οι δρόμοι των άλλων πόλεων με άσφαλτο. Καρλ Κράους

Η

Βιέννη ήταν η πρωτεύουσα της Αυστρο-ουγγρικής αυτοκρατορίας (1867-1918), που απλωνόταν από τις Άλπεις ως τη ρωσική στέπα και από τα δάση της Πολωνίας ως τις ακτές της Αδριατικής. Ήταν επίσης η έδρα της Αυλής των Αψβούργων και μιας μεγάλης και ευημερούσας μεσαίας τάξης. Η κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα της πόλης, η φημολογούμενη ανεκτικότητά της και οι ευκαιρίες εξέλιξης που προσέφερε είχαν προσελκύσει μετανάστες από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας. Η Βιέννη διέθετε ένα ακμαίο πανεπιστήμιο, θέατρο και όπερα παγκόσμιου κύρους, πολυτελή εστιατόρια και πολύβουα καφέ. Το χρηματιστηριακό κραχ το 1873, ωστόσο, οδήγησε σε εικοσαετή ύφεση και ως τη δεκαετία του 1880 οι ανεπάρκειες του αυτοκρατορικού συστήματος άρχισαν να γίνονται φανερές, με τη χώρα να σείεται από βασιλικά και πολιτικά σκάνδαλα. Το αποτέλεσμα ήταν αντιδράσεις για την περιορισμένη έκταση του εκλογικού σώματος (δικαίωμα ψήφου είχαν μόνο μορφωμένοι και εύποροι) και για την οφειλόμενη σε αυτό άνοδο των

Φιλελευθέρων. Το 1895 η Βιέννη απέκτησε έναν λαϊκιστή δημαγωγό για δήμαρχο και το 1901 οι αντισημίτες του πανγερμανικού κόμματος μπήκαν στη Βουλή. Ο εφησυχασμός των αστών σε συνδυασμό με την αύξουσα πολιτική αστάθεια συνέτειναν σε μια ασυνήθιστη καλλιτεχνική, επιστημονική και φιλοσοφική άνθηση. Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η ενδοσκόπηση, που αποκρυσταλλώθηκε στις έρευνες του Γιόζεφ Μπρόιερ και, φυσικά, του Σίγκμουντ Φρόιντ. Ζυμώσεις υπήρξαν και στις εικαστικές τέχνες με το κίνημα του Ζετσεσιονισμού, που συστάθηκε το 1897 ως αντίδραση στον ακαδημαϊσμό, και αργότερα με το κίνημα Wiener Werkstätte. Το 1890 μια ομάδα νεαρών συγγραφέων, μεταξύ τους και οι Σνίτσλερ, Άλντεμπεργκ και φον Χόφμανσταλ, σχημάτισαν τον προοδευτικό λογοτεχνικό κύκλο Jung-Wien. Η πεποίθηση για το τι μπορούσε και τι όχι να αντιπροσωπεύει η τέχνη ή για το ποια γλώσσα την εξέφραζε σωστά, είχε τεθεί σοβαρά υπό αμφισβήτηση.

DÉCADENCE, FIN DE SIÈCLE Η έννοια «ντεκαντάνς» έχει παραδοσιακά συνδεθεί με την κουλτούρα (και κυρίως αυτή της αβανγκάρντ) του fin de siècle στη Βιέννη, με το Reigen να αποτελεί συχνά το κατεξοχήν παράδειγμα. Οι επικριτές της αντιμετώπιζαν εχθρικά τη σκέψη πως τα ανθρώπινα όντα θα μπορούσαν να βρίσκονται στο έλεος υποσυνείδητων επιθυμιών ή ότι η σεξουαλικότητα έχει τις ρίζες της στην πρώιμη παιδική ηλικία και απέρριπταν τις θεωρίες του Φρόιντ ως σκέτη παρακμή1.

Reigen, 1897 Με τη Mz R, στο συνηθισμένο μέρος. Για κάποια ώρα ήταν υπέροχα· την υπόλοιπη με γέμισε παράπονα χωρίς κανέναν λόγο, μέχρι τη στιγμή που έπρεπε να ντυθεί και να φύγει. Όταν έφυγε, ξέσπασα κι έκλαψα για το πόσο θλιβερό και πόσο «λίγο» είναι όλο αυτό, και πώς όλα αυτά είναι ουσιαστικά οι σπόροι του αργού και βέβαιου θανάτου. Ο θάνατος είναι βέβαιος, εντάξει· αυτό πρέπει να το θυμάσαι ακόμη και την ώρα που είναι ολάνθιστη μια καινούρια σχέση – τον νιώθεις να κάθεται εκεί. Κάθε σχέση φέρει τον θάνατό της ήδη από τη γέννησή της, όπως ακριβώς και οι άνθρωποι. Άρτουρ Σνίτσλερ, Ημερολόγια, 25 Μαρτίου 1895 1 Πολλές φορές, μάλιστα, οι λέξεις «παρακμή» και «Εβραίος» πήγαιναν μαζί.

«Der Reigen» ονομάζεται ο ομαδικός χορός, στον οποίο αγόρια και κορίτσια εναλλάσσουν παρτενέρ, ώστε να δημιουργείται ένας κύκλος. Πέραν του συμβολισμού του κύκλου των εποχών και της ζωής, ο χορός έχει σεξουαλικό υπονοούμενο που υπονομεύει τη σαρκική πίστη σε έναν σύντροφο, καθώς ένα αγόρι συνδέεται χορευτικά με δύο κορίτσια και ένα κορίτσι με δύο αγόρια. Σχετίζεται, επίσης, με τον θάνατο, αφού η μεσαιωνική αλληγορία του danse macabre παίρνει το σχήμα του κυκλικού χορού, στη διάρκεια του οποίου πλούσιοι και φτωχοί, ευνοημένοι και απόκληροι, πιάνονται χέρι-χέρι και μπαίνουν όλοι μαζί στον τάφο, σαν να χλευάζουν το πεπερασμένο της ανθρώπινης υπόστασης και το ασταθές της ανθρώπινης κατάστασης. Ο Άρτουρ Σνίτσλερ έγραψε το Reigen τον χειμώνα του 1896-97 και έπειτα από πολλούς δισταγμούς τύπωσε 200 αντίτυπα για να μοιραστούν σε έναν στενό κύκλο φίλων του. Το 1903 έδωσε τη συγκατάθεσή του για τη δημοσίευση του έργου, αλλά περίμενε δεκαεπτά ακόμη χρόνια μέχρι να δώσει την άδειά του να παιχτεί στη σκηνή. Η διστακτικότητά του είχε μάλλον να κάνει με τους φόβους του ότι το έργο του θα παρερμηνευόταν. Η λογοκρισία στο θέατρο ήταν η νόρμα σε όλη την Ευρώπη τότε και οποιοσδήποτε σεξουαλικός υπαινιγμός επί σκηνής απαγορευόταν· η δε αναπαράσταση της σεξουαλικής πράξης ήταν αδιανόητη, πόσο μάλλον όταν αφορούσε σεξ εκτός γάμου! Ήταν λοιπόν επόμενο το έργο, είτε να παρερμηνευτεί και να κατακριθεί για λάθος λόγους είτε να υποβιβαστεί αφού τα «ενοχλητικά» θέματα καλύτερα να αγνοούνται: «Πρόκειται για μια καταθλιπτική μελέτη του ζωώδους, ταπεινωτικού, ακόλαστου έρωτα: ο άντρας «ανάβει», η γυναίκα «μαζεύεται», ο άντρας αντιδράει με αποστροφή, η γυναίκα

«μαλακώνει» και φοβάται. Αυτός ο μακάβριος χορός σίγουρα δεν είναι για τη σκηνή…, αλλά για την κλινική», γράφει ο Archibald Henderson στα μέσα της δεκαετίας του 1920. Και μετέπειτα κριτικές, όμως, προβάλλουν προσωπικές πεποιθήσεις ή έναν προσωπικό ηθικό κώδικα. Αυτά τα προβλήματα προκύπτουν από τα εξής δύο σημεία: πρώτον, η ανάπτυξη δεν είναι η συνήθης – έχουμε εδώ θεματική εξέλιξη αντί για εξέλιξη της ιστορίας. Η διαλογική του μορφή, που θυμίζει τις Μελέτες για την Υστερία των Φρόιντ και Μπρόιερ, είναι σαν να υπονοεί: αυτοί οι διάλογοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως exempla. Δεύτερον, το σεξ: το έργο χτίζεται γύρω από το σεξ ως μια σωματική πράξη και αυτό προφανώς ενοχλεί τους κριτικούς. Ωστόσο, το σεξ εδώ χρησιμοποιείται ως θέμα και συζητιέται πολύ περισσότερο απ’ όσο γίνεται· χρησιμοποιείται για να γίνει λόγος για την υποκριτική ηθικότητα, τα επιφανειακά ιδεώδη και τον χαμένο ρομαντικό κόσμο, αφού δεν αφήνει απ’ έξω ούτε την ανθρώπινη κατάσταση ούτε την κοσμοθεωρία του καιρού του2. Πράγματι, το Reigen επιτίθεται σε παλιομοδίτικες και υποκριτικές πεποιθήσεις για το σεξ, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Υπάρχουν πολλές ερμηνείες για το έργο και όλες μπορεί μια χαρά να ισχύουν. Στο Reigen αντικατοπτρίζεται η οδυνηρή αναγνώριση στην οποία ο άνθρω-

2 Βέβαια, ο κόσμος του έργου δεν είναι η βιεννέζικη αβανγκάρντ στην οποία κινούνταν ο ίδιος ο Σνίτσλερ, αλλά η αντίθεσή της: χαμηλής, μεσαίας ή υψηλής τάξης, πρόκειται για συνηθισμένους ανθρώπους της μητρόπολης, που αγνοούν τις καινοτομίες στην τέχνη και στην κουλτούρα που συμβαίνουν γύρω τους.

πος φτάνει, συμπληρώνοντας ένα ηλικιακό όριο, ότι μια ρομαντική έννοια του έρωτα δεν είναι πια δυνατή, αλλά την ίδια στιγμή νοσταλγεί τον χαμένο χρόνο και προσπαθεί διαρκώς να ανυψώσει τον έρωτα στην προηγούμενη θέση του. Ο ρομαντικός έρωτας αποτελούσε (ή, έστω, θεωρούνταν πιθανό) και ένα πολιτισμικό ιδεώδες που είχε χαθεί στη Βιέννη του fin de siècle και το έργο κατά κάποιον τρόπο ίσως πραγματεύεται την απώλεια αυτή. Οι αντίθετες απόψεις πρεσβεύουν πως, παρ’ όλο που οι ήρωες μιλάνε πολύ για την αγάπη, δεν είναι η αγάπη αυτό που ψάχνουν. Ούτε όμως και το ίδιο το σεξ. Όταν οι ψευδαισθήσεις ενός ειδυλλίου απομακρύνονται, αυτό που μένει είναι πείνα για επαφή, για μια στιγμή έντασης που είναι επίσης μια στιγμή λησμονιάς. Δεν λείπουν οι ερμηνείες που συνδέουν το νόημα του έργου με τον θάνατο: όσο οι χαρακτήρες «χαϊδεύονται» στα τυφλά, στην πραγματικότητα προσπαθούν να αποτρέψουν τον θάνατο, κι ας έρχονται απλώς ένα βήμα πιο κοντά στον τάφο. Εξάλλου, τους απασχολεί διαρκώς το πέρασμα του χρόνου, συνεχώς ρωτάνε ή υπενθυμίζουν τι ώρα είναι. Ο θάνατος επίσης παραμονεύει στο έργο με τη μορφή του άρρητου φόβου τής (ανίατης τότε) σύφιλης. Το σεξ στέκεται ως αναπληρωματικός όρος του θανάτου στο Reigen: είναι ο μέγας ισοπεδωτής, ο κοινός παρονομαστής, μια ολοκλήρωση, όπως ο θάνατος. Τους χαρακτήρες απασχολεί και το θέμα της αγάπης και της ευτυχίας, της ολοκλήρωσης. Και προσπαθούν να τις επιτύχουν καλύπτοντας μια βασική βιολογική ανάγκη τους, το σεξ, ώστε να ακολουθήσουν αυτό που ο Φρόιντ αποκαλεί «αρχή της ευχαρίστησης». Το έργο τελειώνει με τον Κόμη να προσπαθεί να θυμηθεί κάτι που ίσως ήταν Ευχαρίστηση, κάτι που, όπως λαθεμένα πιστεύει, δεν είχε να κάνει με το σεξ καθαυτό. Όλα αυτά τα διαφορετικά νοήματα δίνουν στο Reigen μια προοπτική που το καθιστά μεγάλο έργο. Παρ’ όλο που ο Σνίτσλερ έγραψε το Reigen ενώ έβγαινε από μια περίοδο προσωπικής κρίσης και απόγνωσης, και σίγουρα το έργο αντανακλά τα συναισθήματά του περί του ανέλπιδου έρωτα και της απουσίας ειλικρινών σχέσεων, ο τόνος του είναι ελαφρύς, σατιρικός και παιχνιδιάρικος. Τόσο η μορφή του όσο και το περιεχόμενό του έχουν κωμικές αποχρώσεις, που προσιδιάζουν τόσο

στην κωμωδία καταστάσεων όσο και στην κωμωδία χαρακτήρων – γελάμε ιδίως με τους αντρικούς χαρακτήρες του έργου, με τη γνήσια ανθρωπινότητά τους, με την ατέρμονη ικανότητά τους για εξαπάτηση των άλλων και του εαυτού. Κι όμως, παρότι στο Reigen λέγονται ορισμένες δυσάρεστες αλήθειες, δεν υπάρχει ίχνος μισανθρωπίας σ’ αυτό. Μπορεί κανείς να ανιχνεύσει στην τέχνη του Σνίτσλερ, όπως και του επίσης γιατρού και σχεδόν συγχρόνου του Α. Τσέχοφ, τον επιστήμονα που γράφει παρατηρώντας την ανθρωπότητα σε όλη της την ευθραυστότητα. Το Reigen έχει επίσης κάτι από μάθημα ανατομίας: ο ιστός της πρόφασης απομακρύνεται και αποκαλύπτονται γυμνά τα όργανα. Οι χαρακτήρες δεν έχουν τίποτε πια να κρύψουν. Κάθε ψέμα, κάθε αυταπάτη ανατέμνεται. Σαν ηδονοβλεψίες παρακολουθούμε δύο ανθρώπους στην πιο προσωπική και στην πιο εκτεθειμένη στιγμή τους. Θα μπορούσε κανείς να περιγράψει το έργο ως μια μελέτη για την «ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής», καθώς πέρα από όλα τα άλλα είναι ένα πορτρέτο μιας ολόκληρης κοινωνίας, που σκιαγραφείται από τη χαρακτηριστική λογοτεχνική φιγούρα των μητροπόλεων του 19ου αιώνα, τον συγγραφέα που παρατηρεί τη ζωή στους δρόμους και στα καφέ με την εξοικείωση του habitué και την περιέργεια ενός κοινωνικού ανθρωπολόγου.

ΠΗΓΈΣ Jon Barry Sanders, «Arthur Schnitzler’s Reigen: Lost romanticism», στο περ. Modern Austrian Literature, τ. 1, τεύχ.

4 (Χειμώνας 1968).

Arthur Schnitzler, La Ronde, μετάφραση-εισαγωγή Stephen Unwin, Peter Zombory-Moldovan, Drama Classics, Nick Hern Books, Λονδίνο, χ.χ.

Michael Cherlin, Halina Filipowicz, Richard L. Rudolph (επιμ.), The great tradition and its legacy: The evolution of dramatic and musical theater in Austria and in Central Europe, Berghahn Books, Νέα Υόρκη, Οξφόρδη, 2006.

Margret Dietrich, Das moderne Drama: Strömungen, Gestalten, Motive, Στουτγάρδη, Alfred Krőner Verlag, 21963.

Ο Ρ ΓΑ Σ Μ ΌΣ , Α ΡΧ Έ Σ 2 0 ΟΎ Α Ι Ώ Ν Α Όποιος έχει δει ένα μωρό να ξαπλώνει στο στήθος, χορτασμένο μετά τον θηλασμό και να κοιμάται με κόκκινα μάγουλα και ένα ευτυχισμένο χαμόγελο, δεν μπορεί να ξεφύγει από τον προβληματισμό ότι η εικόνα αυτή παραμένει ως πρωτότυπο της έκφρασης της σεξουαλικής ικανοποίησης αργότερα στη ζωή. Σίγκμουντ Φρόιντ, Τρία δοκίμια για τη θεωρία της σεξουαλικότητας, 1905

Η

δύστοκη βικτωριανή στάση έναντι του σεξ στον δυτικό κόσμο και στις σημαντικής έκτασης αποικίες του, δεν «απεβίωσε» μαζί με τη Βικτωρία… Κατά μία έννοια, ακόμα και ριζοσπάστες των αρχών του εικοστού αιώνα, όπως ο καλλιτέχνης Ίγκον Σίλε (1890-1918) εξακολουθούσαν να ζουν στη σκιά των βικτωριανών. Ο Σίλε ζωγράφισε τον εαυτό του να αυνανίζεται διαμαρτυρόμενος ενάντια στον συντηρητισμό της αυστριακής κοινωνίας. Δεν θα είχε νόημα, αν ο αυνανισμός δεν αποτελούσε ταμπού…3 Ο δρ. Ο. Α. Γουόλ έγραφε το 1932: «Μια γυναίκα με καλή ανατροφή δεν επιζητεί τη σαρκική ικανοποίηση και παραμένει συνήθως απαθής στις σεξουαλικές ηδονές. Η αγάπη της είναι περισσότερο φυσική ή πνευματική παρά σαρκική»… Μια γενικά θετική, έστω εκ πλαγίου, και αναπάντεχη προσφορά της βικτωριανής εποχής ήταν η ανάδειξη σε αυθεντία του Ζίγκμουντ Φρόυντ και της ψυχανάλυσης, η οποία έγινε διεθνώς διάσημη με τη δημοσίευση, το 1905, του έργου του Τρία δοκίμια για τη θεωρία της σεξουαλικότητας… Ο Φρόιντ… σόκαρε το ιατρικό κατεστημένο αναφέροντας τα σεξουαλικά όργανα με σύγχρονες γερμανικές 3 Το ίδιο μικρό, αλλά σκοτεινό σύννεφο της βικτωριανής λαίλαπας θα μπορούσε να πει κανείς ότι εξακολούθησε να σκιάζει, εβδομήντα χρόνια μετά, τον Τζον Λένον και τη Γιόκο Όνο, όταν έστησαν κρεβάτι διαμαρτυρίας στο Άμστερνταμ και ακόμα τον Ρίτσαρντ Μπράνσον, ο οποίος έδωσε το όνομα «Virgin» σε μια ολόκληρη αυτοκρατορία κατά τη δεκαετία του ’60, επειδή το ευρύ κοινό, επηρεασμένο ακόμη από τα βικτωριανά ήθη, εξακολουθούσε να θεωρεί κάπως τολμηρή τη δημόσια χρήση αυτής της λέξης.

λέξεις αντί για λατινικές, όπως ήταν η συνήθεια… Όλα τούτα ηχούν πολύ ενθαρρυντικά, το πρόβλημα όμως με τον Φρόιντ είναι ότι σημαντικά τμήματα των εργασιών του για το σεξ σήμερα δεν μας λένε πια τίποτα. Ο Φρόιντ επέμενε στην άποψη ότι οι γυναίκες «φθονούσαν το ανδρικό πέος». Επινόησε την αναξιόπιστη καθόλα θεωρία ότι ο κλειτοριδικός οργασμός είναι «ανώριμος»…, και ότι η γυναίκα που αποτυγχάνει να «προοδεύσει» από τον κλειτοριδικό στον «κολπικό» οργασμό… είναι «ψυχρή»… Τον Μάρτιο του 1918 [εκδόθηκε το βιβλίο] Married Love της Μαρί Καρμάικλ Στόουπς. Το βιβλίο προκάλεσε αίσθηση παγκοσμίως, πουλώντας εκατομμύρια αντίτυπα… Τα γράμματα που λάβαινε η Στόουπς, το 40% των οποίων ήταν από άνδρες, προσφέρουν μια εύγλωττη εικόνα της σεξουαλικής ζωής των συνηθισμένων ανθρώπων της εποχής. Ένα γράμμα, γραμμένο από έναν ηλικιωμένο άνδρα, αφηγείται πως, όταν ήταν νεαρός σύζυγος τη δεκαετία του 1880 και η γυναίκα του είχε οργασμό, αυτός «τρόμαζε και νόμιζε ότι η γυναίκα του πάθαινε κρίση»… Είναι αδύνατο να εκτιμήσουμε την πραγματική έκταση της άγνοιας των σεξουαλικώς ενεργών ατόμων των αρχών του εικοστού αιώνα… Τα τεκμηριωμένα στοιχεία είναι ότι το σεξ δεν αποτελούσε θέμα δημόσιας συζήτησης, ότι δεν εμφανιζόταν στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ότι η σχετική λογοτεχνία ήταν περιθωριοποιημένη και απαγορευμένη και ότι ακτιβίστριες σαν τη Μαρί Στόουπς σχημάτιζαν την έντονη εντύπωση ότι τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες ήταν, ως επί το πλείστον, ανίδεοι σεξουαλικά. Από κάποια λογοτεχνικά έργα, ημερολόγια και επιστολές, μπορούμε να πιστέψουμε ότι υπήρχε, ίσως σε μεγαλύτερη έκταση απ’ όσο γνωρίζουμε σήμερα, μια ποσότητα «υπόγειας» γνώσης και εμπειρίας για το σεξ, ιδιαίτερα σε ανθρώπους της μεσαίας τάξης και μέλη της ιντελιγκέντσια, αποκτημένη με τα λαθραία αντίτυπα του Κάμα Σούτρα και του Married Love. Αλλά οι αυστηρές δεκαετίες… δεν βίωσαν δημοκρατία της ηδονής αντίστοιχη με εκείνη που εμφανίστηκε από τα μέσα μέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα.

Jonathan Margolis, Η απόκρυφη ιστορία του οργασμού, μετάφραση Πόλυ Μοσχοπούλου, επιμέλεια Δάφνη Χρήστου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010.

ΣΕΞ, 2018 Ο έρωτας είναι, στην πραγματικότητα, πάντα το σύμβολο για κάτι άλλο. Άρτουρ Σνίτσλερ, Ημερολόγια, 1895

Τ

ο σεξ δεν έχει κάποιο βαθύτερο νόημα, αν και όλοι θα θέλαμε να είχε. Η επιθυμία να δώσουμε νόημα στο σεξ είναι κατανοητό εγχείρημα. Είτε ως εύλογη επιθυμία να εκτιμήσουμε απλώς το νόημα του σεξ είτε ως επιδίωξη αποκατάστασης του «αληθινού» νοήματος του σεξ, είναι μια πηγή σύγκρουσης τόσο για τα άτομα όσο και για την κοινωνία. Το σεξ έχει νόημα μόνο εφόσον το βιώνουμε. Το νόημά του αναδύεται, δεν είναι αντικειμενικό. Ανακαλύπτουμε τη σημασία του κάθε φορά που το κάνουμε, άρα έχει να κάνει με την εμπειρία μας. Το νόημα του σεξ αλλάζει, επανεφευρίσκεται κάθε φορά που συμμετέχουμε σε αυτό. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ανάγκη από ένα νόημα για το σεξ, επειδή η εναλλακτική είναι τρομακτική: το να κάνεις σεξ ισούται με το υπαρξιακό κενό. Το σεξ χωρίς νόημα θα απαιτούσε από τους συμμετέχοντες να πλέουν ελεύθερα στη σεξουαλική εμπειρία, αντί να μένουν αγκυροβολημένοι σε ένα γνωστικό πλαίσιο, σε μια εξήγηση. Αυτό τρομάζει επειδή μας έχει γίνει κατήχηση ότι το σεξ είναι κακό. Μας μαθαίνουν ότι πρέπει να προστατευόμαστε από τη σεξουαλικότητά μας: από τη μη γραμμική, ανοιχτή φύση του, την κακοφωνία των παρορμήσεων και των συναισθημάτων του, την υπερβατική δυνατότητά του να μας απομακρύνει από τον εαυτό μας. Μπορεί τότε να μη βρούμε τον δρόμο για πίσω…

Dr. Marky Klein, 15 Μαΐου 1997. Πηγή: https://www.martyklein.com/the-meaning-of-sex

Ποιος, αν κραύγαζα, θα μ’ άκουγε τάχα απ’ των Αγγέλων τα τάγματα; Κι αν ένας μ’ έσφιγγεν ακόμα, ξαφνικά, πάνω στην καρδιά του, θα διαλυόμουν κάτω από την δυνατώτερη ύπαρξή του. Γιατί, η Ομορφιά δεν είναι παρά η αρχή του Τρομερού, που μόλις μπορούμε να υποφέρουμε και τη θαυμάζουμε μόνο γιατί δεν στέργει να μας καταστρέψει. Κάθε άγγελος τρομερός είναι. Κ’ έτσι κρατιέμαι, τότε, και σκοτεινού λυγμού πνίγω την καλεστική κραυγή μέσα μου. Αχ, ποιον μπορούμε να έχουμε ανάγκη, τάχα; Όχι Άγγελον, όχι άνθρωπον, ακόμη και τα ζώα με το ένστικτο το νιώθουν πως ασφαλείς δεν είμαστε στο σπίτι μας, σε τούτον τον κόσμο που μυστικό δεν του έχει μείνει. Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Ελεγείες του Ντουίνο, μετάφραση Άρης Δικταίος, Ενδυμίων, Αθήνα 2015.

Χ Ρ Ο Ν ΟΛΌ Γ Ι Ο Ά Ρ ΤΟΥ Ρ Σ Ν Ί Τ Σ Λ Ε Ρ 1862: Γεννιέται στη Βιέννη στις 15 Μαΐου.

1871-9: Μαθητής του Akademisches Gymnasium στη Βιέννη, απ’ όπου αποφοιτά με διάκριση. Γράφεται στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης.

1882-3: Εκπληρώνει τη στρατιωτική θητεία του ως βοηθός γιατρού.

1885: Αποφοιτά και αρχίζει να εργάζεται ως βοηθός σε νοσοκομείο της Βιέννης.

1886-8: Δημοσιεύονται ποιήματα και αφορισμοί του στα περιοδικά Deutsche Wochenschrift και An der schönen blauen Donau, καθώς και ιατρικά άρθρα του στα περιοδικά Wienere Medizinische Presse και Internationale Klinische Rundschau.

1888: Επισκέπτεται το Λονδίνο και το Βερολίνο. Γίνεται βοηθός του πατέρα του στο νοσοκομείο Allgemeine Wiener Poliklinik.

1889: Δημοσιεύεται η πραγματεία του για τη λειτουργική αφωνία και τη θεραπεία της μέσω ύπνωσης. Ξεκινάει η σχέση του με τη Marie Glümer.

1892: Δημοσιεύει το Ανατόλ, κύκλο μονόπρακτων έργων.

1893: Πεθαίνει ο πατέρας του. Παραιτείται από το νοσοκομείο και ξεκινά να ιδιωτεύει ως γιατρός. Τα έργα του Αποχαιρετιστήριο Δείπνο (από το Ανατόλ) και Το παραμύθι κάνουν πρεμιέρα στη Βιέννη, στα θέατρα Bad Ischl και Deutsches Volkstheater αντίστοιχα. Ξεκινάει η σχέση του με την ηθοποιό Adele Sandrock.

1894: Ξεκινάει η σχέση του με την ασθενή του Marie Reinhard. Αρχίζουν οι εμβοές. Δημοσιεύεται το Πεθαίνοντας, πρώτο του έργο πρόζας. Ολοκληρώνει τη συγγραφή του έργου του Liebelei.

1895: Πρεμιέρα του Liebelei στο Burgtheater της Βιέννης.

1896: Ταξιδεύει στη Σκανδιναβία, όπου επισκέπτεται τον Ibsen. Στις 23 Νοεμβρίου ξεκινάει να γράφει το Reigen.

1897: Ολοκληρώνει το Reigen. Η Marie Reinhard φέρνει στον κόσμο νεκρό το παιδί τους.

1898: Ανεβαίνουν στη Βιέννη, τη Λειψία και το Βερολίνο διάφορα μονόπρακτα από το Ανατόλ.

1899: Κάνει πρεμιέρα στο Burgtheater της Βιέννης το έργο του Der grüne Kakadu. Πεθαίνει η Marie Reinhard. Γνωρίζει την ηθοποιό Olga Gussmann.

1900: Το Reigen τυπώνεται ιδιωτικά και μοιράζεται σε φίλους.

1901: Εκδίδεται η νουβέλα Ο ανθυπολοχαγός Γκουστλ. Εξαιτίας του σκανδάλου που προκαλεί, του αφαιρείται ο στρατιωτικός βαθμός του εφέδρου αξιωματικού.

1902: Πρεμιέρα του κύκλου μονόπρακτων Lebendige Stunden στο Deutsches Theater του Βερολίνου. Η Olga Gussman φέρνει στον κόσμο τον γιο τους Χάινριχ.

1903: Παντρεύεται την Olga Gussman. Εκδίδεται το Reigen.

1904: Πρεμιέρα του έργου του Der einsame Weg στο Deutsches Theater του Βερολίνου. Το Reigen απαγορεύεται στη Γερμανία.

1905: Εκδίδεται η συλλογή νουβέλων Die griechische Tänzerin και το Ιντερμέτζο κάνει πρεμιέρα στο Burgtheater της Βιέννης.

1909: Γεννιέται η κόρη του, Λίλι.

1910: Αγοράζει ένα μεγάλο σπίτι στη Βιέννη, όπου θα ζήσει ως τον θάνατό του.

1911: Πεθαίνει η μητέρα του. Το έργο του Das weite Land κάνει πρεμιέρα στο Burgtheater της Βιέννης και σε διάφορα θέατρα της Γερμανίας.

1912: Εκδίδεται το σύνολο του έργου του σε δύο τόμους. Το έργο του Καθηγητής Μπερνάντι κάνει πρεμιέρα στο Kleines Theater του Βερολίνου και το Reigen παίζεται στη Βουδαπέστη.

1915: Ο κύκλος μονόπρακτων με τίτλο Komödie der Worte κάνει πρεμιέρα στη Βιέννη, το Ντάρμσταντ και τη Φρανκφούρτη.

1918: Δημοσιεύεται η νουβέλα Η επιστροφή του Καζανόβα.

1920: Το Reigen παίζεται στο Kleines Schauspielhaus του Βερολίνου.

1921: Πρώτη παράσταση του Reigen στην Αυστρία στο Kammerspiele του Deutsches Volkstheater της Βιέννης. Περίπου δύο εβδομάδες αργότερα η παράσταση απαγορεύεται επειδή «διαταράσσει τον νόμο και την τάξη». Δίκη στο Βερολίνο και απαλλαγή για τον σκηνοθέτη, τους ηθοποιούς και τη διοίκηση του Kleines Schauspielhaus του Βερολίνου. Χωρίζει με την Olga.

1922: Αίρεται η απαγόρευση του Reigen στη Γερμανία.

1924: Δημοσιεύεται το διήγημα Η δεσποινίς Έλζε.

1925-6: Δημοσιεύεται η Ονειρική νουβέλα.

1928: Η κόρη του αυτοκτονεί. Δημοσιεύεται η νουβέλα Τερέζα. Το χρονικό της ζωής μιας γυναίκας.

1931: Πεθαίνει στις 21 Οκτωβρίου.

Κατασκευή κοστουμιών ΜΑΡΊΑ ΣΙΑΦΆΚΑ Promo φωτογραφίες ΝΊΚΟΣ ΒΑΡΔΑΚΑΣΤΆΝΗΣ Φωτογραφίες παράστασης-trailer ΠΆΤΡΟΚΛΟΣ ΣΚΑΦΊΔΑΣ Γραφιστική επιμέλεια ΦΊΛΙΠΠΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΆΔΗΣ Make up artist ΔΙΟΝΥΣΊΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΥ Επιμέλεια & εκτέλεση χτενισμάτων ΕΛΈΝΗ ΠΑΝΈΤΣΟΥ Κείμενα προγράμματος ΈΡΙ ΚΎΡΓΙΑ Συντονισμός έκδοσης ΑΝΖΕΛΊΚΑ ΚΑΨΑΜΠΈΛΗ Φιλολογική επιμέλεια ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ ΜΙΧΑΛΌΠΟΥΛΟΣ Σχεδιασμός ΙΩΆΝΝΗΣ Κ. ΤΣΊΓΚΑΣ [www.bookart.gr] Εκτύπωση ΚΑΠΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ [www.kapaekdotiki.gr] Ευχαριστούμε τον Μάριο Γαμπιεράκη και τη Χρυσούλα Κοροβέση [mavra gidia], τον χώρο προβών st.ART και τη Δήμητρα Μπουρνελέ.