Kans 15 2014

KANS MAART 2014

‘Ik móest stoppen met die troep, anders was het te laat’ LOES JOBBEN (52)

1

2

KANS MAART 2014

KANS MAART 2014

KANS NR.1 maart 2014

COVER Loes Jobben

Loes Jobben (52) was jarenlang verslaafd, aan crack, speed, aan van alles. Na de dood van haar vader stond ze op straat.

Ze vond onderdak bij het Leger des Heils en durft nu weer te dromen over een toekomst met haar kleinzoon.

FOTOGRAFIE COVER LINELLE DEUNK TEKST STAN VAN HERPEN

Ze is nu een half jaar clean en maakt een opgewekte indruk.

‘Old soldiers never die’, lacht ze. De eerste nuchtere hoogtepuntjes had ze al. Zoals haar ontmoeting met zangeres Edsilia Rombley, voor de emotionele televisie-uitzending van Kerst op de Dam in december. Volgend hoogtepunt, hopelijk binnenkort: een eigen huisje. Liefst in de binnenstad, in de buurt van de Jordaan, waar ze opgroeide.

‘Met eindelijk weer een eigen bank en een eigen wasmachine. En een vogeltje, zodat ik ergens tegenaan kan lullen.’

Ze verzorgde van jongs af aan haar zieke moeder. Toen ma overleed, werd pa niet lang daarna ook ziek. Ze bleef bij hem, in de aanleunwoning, waar ze een eigen plekje had in een inloop­kast. Terwijl hij in zijn stoel zat, verwarmde zij achter zijn rug de crack. ‘Hij had nooit wat in de gaten.’

Dood Pa overleed in 2012, Loes moest het huis uit en kwam terecht in inloophuis De Haven, Amsterdam centrum. Daar zette ze de eerste stappen op

weg naar een clean leven. Ze zag: als ik nu niet stop, is het waarschijnlijk te laat. ‘Je bent van een oudere generatie, je verliest steeds meer men­ sen.’ Zoals haar beste vriend Kees, die ze leerde kennen in het inloophuis. Ze pakt haar telefoon en laat een foto van hem zien. Een oude man, liggend op een bed, uitgemergeld door de kanker. ‘Dat was afgelopen zaterdag. Een paar uur later was-ie dood.’

Zonnestraaltje Op zo’n moment kun je een terugval krijgen, beseft ze.

Maar dat gebeurt niet meer, dat weet ze zeker. Al was het maar om haar kleinzoon Job, nu twee jaar. ‘Hij is mijn zonnestraaltje, voor hem moet ik het doen.’ Natuurlijk heeft ze nog wel eens moeilijke momen­ten. Ze wil ook wel eens naar de film, of uit eten. Maar met wie? ‘We zijn allemaal passanten in zo’n opvanghuis, vriendschappen bouw je er nauwelijks op.

Daarom is een eigen huis zo fijn. Dan heb ik weer een plek van waaruit ik mijn sociale leven kan opbouwen.’

4

Sonja en Kevin krabbelden op uit de goot en zetten nu hun levenservaring in om anderen te helpen.

4

11

8

Collecteren?

Helemaal zo gek nog niet.

11

8

Ingrid en Ruurdina starten hun nieuwe leven met een totale make-over.

16

Schoon water is van levensbelang.

Daarom investeren wij op veel plaatsen in de wereld in water­putten.

16

18

24

18

Unieke ontwenningskliniek geeft verslaafde cliënten weer zicht op een toekomst.

24

Luiza: ‘Ik heb niet het recht levens te nemen.’

Verder:

P10 Ook wij gaan over op IBAN P22 Op vakantie naar Cuba of Ede met het Leger des Heils P23 Warme Truiendag

3

4

KANS NOVEMBER 2013

TEKST GALIENE GERRITSEN FOTOGRAFIE AROLD VAN DER AA

KANS MAART 2014

‘Ik heb een hart, dat wil ik laten zien’

EX-VERSLAAFDEN KEVIN EN SONJA DELEN HUN LEVENSVERHAAL

Jarenlang bestond hun leven uit lijntjes coke, de straat en een schrijnende neus. Nu vertellen ze als ervaringsdeskundigen hun verhaal, getraind en ondersteund door het Leger des Heils.

Zo voorkomen ze misschien dat anderen dezelfde fouten maken.

TEKST GALIËNE GERRITSEN FOTOGRAFIE AN-SOFIE KESTELEYN

ls Sonja een groepje gidst over De Wallen, windt ze er geen doekjes om. ‘Ik was prostituee, ik spoot heroïne en had geen huis.’

Na die woorden laat ze even een stilte vallen om de afstand met de groep te voelen.

‘Een hoer is wel het laatste soort waarmee je je wilt inlaten.’ Maar gaandeweg de tocht door de straten van de hoofdstad, vertelt ze meer over het leven dat ze leidde. Over haar moeder, die haar niet wilde hebben en haar steevast kleineerde. Over haar overleden stiefvader bij wie ze niet op de begrafenis mocht komen. Over de lege momenten op straat. ‘Half zes ’s middags, dat was het ergst. Dan zag ik hoe in gewone gezinnen mensen bij elkaar aan tafel schoven om samen te eten. Gezelligheid deelden en elkaar vertrouwden. Terwijl ik m’n klanten nog moest scoren om aan dope te komen.’

Ze werkte in een coffeeshop toen een vaste klant haar een baan in zijn nieuwe nachtcafé aanbood. Dat zou beter verdienen.

‘Maar ik moest ook harder werken. Dagen van vijftien, zestien uur. Een van de klanten bood me wat aan. “Om wakker te blijven”, zei hij. Zo begon mijn verslaving.’ De coke werd crack, de crack werd heroïne. ‘Je denkt: ik red het wel, ik raak niet verslaafd.

Terwijl je dat al bent. Iedere junk praat zijn gedrag goed om maar niet te hoeven toegeven hoe slecht het met hem gaat.’

Vies slim

In dit pand in de Haarlemmerstraat in Amsterdam zat vroeger het nachtcafé waar Sonja haar eerste lijntje snoof.

5

Om geld te verdienen bracht ze handeltjes naar Marokko, Venezuela en Colombia.

Twee keer belandde ze in de gevangenis. ‘De eerste keer was ik nota bene vijf maanden zwanger. Ik ben onder strenge bewaking bevallen.’ In de bak was Sonja clean, maar zodra Amsterdam in zicht

Sonja Obbink 48 jaar

Was: 22 jaar verslaafd aan cocaïne en heroïne, drugskoerier, prostituee, twintig jaar dak- en thuisloos.

Is: gids op De Wallen en vrijwilliger in De Kloof, het inloophuis van welzijnsorganisatie De Regenboog in Amsterdam.

Sonja woont in een begeleidwonenproject van het Leger des Heils Amsterdam.

kwam, kreeg ze weer trek. De prostitutie was de enige uitweg om nog voldoende te verdienen. ‘Je denkt niet na, een verslaving dempt alles.’ En zachter: ‘Je wordt vies slim. Ik nam toeristen mee naar een hotelkamer. Eerst betalen, dan een beurt.

Dan dronken we koffie en drogeerde ik hen met pillen waarvan je totaal out gaat, zodat ze zich de volgende dag niks meer herinnerden. Zo kon ik meer geld meenemen natuurlijk.’ Het dieptepunt: Osdorp, 2007. De twee mannen bij wie ze in de auto stapte, namen haar mee naar een huis, waar ook nog vier anderen waren. Die verkrachtten haar, bewerkten haar met een mes en lieten haar voor vuil achter. ‘Toen brak er iets.’

Lieve knuffel Ze is nu zes jaar clean, ‘met twee keer een terugvalletje.’ Dat wil ze zich niet weer laten gebeuren. Daarom woont Sonja in het begeleid-wonentraject van het Leger des Heils en krijgt ze hulp van een persoonlijk begeleider. Nog steeds slaapt ze op de bank, niet in bed. Met het hoofd naar de deur.

‘Er kan elk moment iemand binnenkomen, dan moet je wegwezen.’ Dat ziet ze ook de verslaafden doen die in het inloophuis komen. ‘Ik groet niet met “goeie­morgen!” als ze ’s ochtends binnenkomen. Na een nacht rondlopen heb je geen zin in vrolijkheid.

En ik maak ze wat eerder wakker als we gaan sluiten. “Blijf maar zitten, haal ik even koffie”, zeg ik dan. Die rust doet hen goed.

Juist nu ik clean ben, pak ik hun emoties beter op.’ Als ze dat vertelt aan de mensen die ze gidst, vallen de meesten stil. Weer een vooroordeel minder, denkt Sonja dan.

‘Ik heb een hart, dat wil ik laten zien. Aan het eind van een ronde krijg ik vaak een lieve knuffel.’

6

KANS MAART 2014

KANS MAART 2014

oe klein van stuk hij ook was, de benen van Kevin waren goud waard. Op z’n 14e speelde hij als spits in het belofteteam van SC Heerenveen, op weg naar een carrière als profvoetballer. Trainen, leren, trainen. En aan het eind van de middag nog even bij opa langs. ‘Hij was mijn maatje. Als ik praatte, luisterde hij.’ Thuis was het druk met vier kinderen in een gezin en een moeder die vaak migraine had. Bij opa hoorde je alleen een klokje tikken. Maar die rust in Kevins leven verdween op een dag vlak voor de zomer, toen hij bij een vriendschappelijk partijtje zijn kruisbanden scheurde. Diagnose: nooit meer voetballen. Ook de bezoekjes aan opa hielden op, want opa werd ziek en trok bij Kevin thuis in. ‘Hij kreeg mijn kamer, lag op mijn bed. Na drie maanden stierf hij. Daarna durfde ik niet meer naar die kamer terug.’

Kevin Drogt 25 jaar

Was: negen jaar speed-gebruiker, dealer, drie maanden dakloos.

Is: voorlichter op scholen en voor professionals in de verslavingszorg namens Verslavings­zorg Noord Nederland.

Kevin woont in een begeleidwonenproject van het Leger des Heils Hoogeveen.

Onmacht

Kevin op het sportveld, vlakbij de middelbare school waar hij zijn eerste joint rookte.

Erover praten deed je niet, het was gewoon zo, zegt Kevin nu. Maar het verlies hoopte zoveel onmacht op, dat hij nog maar één alternatief zag. De eerste joint die hij op het schoolplein rookte, was niet lekker.

Maar toen dezelfde kameraden hem een paar weken later speed aanboden, veranderde alles. ‘Het werd zo rustig, even stonden mijn gedachten stil.’ In het begin deed hij vier weken met hooguit twee gram van een tientje. Maar op een gegeven moment was zelfs tien gram per dag niet meer voldoende. Hij begon zelf te dealen, en de dag dat hij werd beroofd, geldt als een van de dieptepunten. ‘Ik was onderweg naar het station toen leden van een andere clan om me heen gingen staan en alles stalen, inclusief mijn handel. Mijn dealer zag me aankomen, haalde uit zijn jaszak een pistool, zette de loop tegen mijn slaap en zei: “Je zorgt maar dat je het oplost.” Ik wist niet hoe.’ Hij stal uit winkels, woonhuizen en vrachtwagens. Zijn vriendin verbrak de relatie, bij zijn ouders was hij niet langer welkom. Hij raakte zijn baan en huis kwijt en “vrienden” bleken geen mensen op wie je kon bouwen. Dus kende hij nog maar één uitweg. Op 1 januari 2012 nam Kevin met xtc-pillen een overdosis.

7

Toch staat hij tegenwoordig voor de klas.

‘Ik werd gevonden in het parkje niet ver van mijn huidige woning. Tijdens mijn opname in de psychiatrie heb ik geleerd wat vertellen inhoudt. Dat je een taboe mag doorbreken en daarmee de gedachten opruimt die maar blijven rondcirkelen in je hoofd.’

Sinds een aantal maanden woont Kevin weer in Hoogeveen, in een begeleidwonentraject van het Leger des Heils. Hij volgde een ambassadeurstraining bij het Leger om als ervaringsdeskundige zijn verhaal aan anderen te kunnen vertellen.

Datzelfde doet hij voor Verslavingszorg Noord Nederland. Alleen aan sommige tics kun je nog zien dat hij zwaar verslaafd is geweest. Als hij zenuwachtig is, trekt hij met zijn mond en worden zijn ogen groot.

Maar voor een grote groep heeft hij daar juist geen last van. ‘Voor de klas kan ik erover praten, alle gedachten op een rijtje zetten. Ik hoor mezelf vertellen, het nóg een keer zeggen, en nóg een keer. Daarmee wordt het gewoon ‘een verhaal’. Ik voel het verdriet dat erbij hoort niet meer zo erg. Ik voel juist contact, erkenning, begrip. Mijn verleden heeft betekenis voor mensen die die wereld niet kennen maar wel met verslaafden werken. Daar voel ik me trots bij. Ik tel weer mee. Mensen kunnen veranderen, dat kan ik laten zien.’

TEKEN VAN HOOP

volgen een training.

aanstelling of treed je

Met de kennis die ze

op als ambassadeur

opdoen én de erva-

van onze organisatie.

ring uit het verleden

Dat kan andere cliën-

Om te kunnen leren

komen ze makkelijk

ten het idee geven:

van de ervaring die ex-

in contact met de

zoiets zou ook voor

verslaafden als Sonja

doelgroep van het

mij weggelegd kunnen

en Kevin hebben, wil

Leger. ‘De opleiding

zijn.’ Daarnaast kunnen

het Leger des Heils

staat in het teken van

ervaringsdeskundigen

de komende jaren

hoop’, vertelt Harry

helpen de producten

cliënten laten opleiden

Doef, directielid bij het

en programma’s van

tot gecertificeerd

Leger in Amsterdam.

het Leger des Heils te

Ervaringsdeskundige.

‘Ooit was je afhankelijk

verbeteren.

Ook Sonja en Kevin

van ons, nu heb je een

KANS MAART 2014

MEVROUW SCHROOTEN (80) UIT ZWOLLE: ‘IK BEN EEN FEL DING, HOOR’

HET KAN EN JE WORDT ER GELUKKIG VAN

Word ook collectant!

Het levert vaak leuke gesprekken op, het kost maar een paar uurtjes en het Leger des Heils kan uw hulp erg goed gebruiken, zeker in deze tijden. Meld uzelf en een extra iemand aan voor de collecte in het najaar van 2014. En win een weekend in ons eigen 50|50 Hotel Belmont.

Het Leger des Heils heeft zoveel mogelijk collectanten nodig.

Omdat we bij de jaarlijkse collecte minimaal 500.000 euro willen ophalen. Alleen dan behouden we een plek op het collecterooster, zodat we een vaste week krijgen toegewezen waarin we landelijk mogen collecteren. Maar vooral ook omdat we de bijdrages van betrokken burgers hard nodig hebben. Zeker in deze tijd, waarin veel bezuinigd gaat worden op de zorg, willen we mensen die niet door anderen geholpen worden, een sociaal vangnet kunnen blijven bieden.

TEKST STEFAN KLEIN-KOERKAMP ILLUSTRATIE KAISA POHJOLA

Op uw tachtigste nog langs de deur, dan moet uw band met het Leger des Heils wel heel speciaal zijn.

‘Op 18 december 1965 werd mijn zoontje geboren, met een open ruggetje.

Op eerste kerstdag lag er een handgebreid trappelzakje van het Leger des Heils in zijn wiegje. Prachtig gebaar, zó liefdevol. Sindsdien heeft het Leger een warm plekje in mijn hart.’

Heeft u al die jaren gecollecteerd?

‘Nee, eigenlijk pas sinds drie jaar weer.

Mijn liefde werd weer aangewakkerd na een informatieavond over het Leger des Heils. Al het werk dat ze doen; ik werd er enthousiast van, dat verhaal wilde ik verder vertellen.’

MAUREEN TIMMER (21) UIT WEESP: ‘IK KWAM AL MET DE KINDERWAGEN BINNEN’ Heb jij op jouw leeftijd niet wat beters te doen dan collecteren?

‘Nee joh, zoveel werk is het niet.

Ik ben maar twee dagen geweest, omdat dat zo uit kwam. Je kunt het helemaal zelf inplannen. Ik vind het juist leuk, zo met een groep. En erna gezellig samen soep eten.’

Je hebt me al bijna overtuigd.

Doe je goed.

‘Ik heb ook al eens mensen geworven.

Stonden we met een stand op het Flevo Festival met jongeren te praten over het werk van het Leger, om ze uiteindelijk te vragen. Leverde best veel op.’

Is dat ook waar u plezier aan beleeft?

‘Iedereen kent het Leger, dat scheelt. Ik heb volgens mij maar vijf mensen gehad die niet wat gaven. Maar ik ben wel een fel ding, hoor. Ga drie keer langs, en een vierde keer als ze er dan nog niet zijn. Even op het raam tikken desnoods.’

Heeft u dat enthousiasme over kunnen brengen?

‘Dit jaar heb ik zes mensen aangebracht om ook te collecteren. Maar dan moet je zelf wel het goede voorbeeld geven. Van de zomer heb ik een nieuwe heup gekregen, dus ik vond het wel een beetje eng met al die stoepjes. Extra voorzichtig en wat meer tijd nemen, dan lukt het prima. Zo lang het me gegeven is, ga ik door.’

DOEL LANDELIJKE COLLECTE DIT NAJAAR:

Nog mooie ervaringen?

‘Die keer dat er een klein jochie opendeed, blijft me bij. Ik heb een hele tijd met hem zitten kletsen. Over het Leger, over wat we doen, over de kindermiddagen. Dat doe ik het liefst, vertellen over het Leger.’

Waar komt dat enthousiasme vandaan?

‘Inmiddels ben ik heilssoldate. Daar moest ik goed over nadenken, hoor.

Maar het is wel een logische stap eigenlijk. Ik kwam al met de kinder­ wagen binnen. Mijn ouders gingen elke zondag naar de viering, ik zat dan in de kindergroep. Ik ben min of meer bij het Leger grootgebracht, en ik vond het fantastisch. Het is zoveel meer dan kleding inzamelen en daklozen opvangen.’

Ga voor meer informatie naar legerdesheils.nl/collecte

AANTAL COLLECTANTEN EIND FEBRUARI:

9

10

KANS MAART 2014

KANS MAART 2014

OOK HET LEGER DES HEILS GAAT OVER OP IBAN Europa is op weg naar een gezamenlijk internationaal betaalsysteem: SEPA. Uiterlijk in augustus dit jaar moet iedereen gebruik maken van dit systeem. Ook het Leger des Heils moet voldoen aan de eisen die de Europese Unie stelt. Voor u als donateur verandert er echter vrijwel niets. Het Leger des heils zal alleen voortaan uw IBAN-rekeningnummer gebruiken. Wij zetten uw huidige rekeningnummer om naar uw nieuwe IBAN-rekeningnummer, u hoeft daar zelf verder niets voor te doen.

Wat is IBAN? Een IBAN (International Bank Account Number) is een langer rekeningnummer waarmee betalen binnen Europa gemakkelijker wordt. Het IBAN van het Leger des Heils:

NL72RABO0707070171

Ik betaal per auto­ matische incasso. Wat verandert er voor mij?

Weinig. De rekeningnummers in ons systeem worden automatisch omgezet naar uw nieuwe IBAN-rekeningnummer.

Op uw bankafschrift vindt u voortaan bij uw betaling een machtigingskenmerk (uniek nummer voor uw machtiging) en het incassant ID (het unieke nummer dat het Leger des Heils van de bank heeft gekregen). Zie voor meer informatie: donateursportal.legerdesheils. nl/sepa-iban

Waar vind ik mijn eigen IBAN? Op www.ibanbicservice.nl staat een makkelijk hulpmiddel.

Vul simpelweg uw rekeningnummer in en vervolgens verschijnt uw IBAN in beeld.

BEELD SHOOTMEDIA

OVERZICHT INCASSODATA 2014 Met SEPA moeten donateurs voortaan vooraf worden geïnformeerd op welke dag hun gift van de bankrekening wordt afgeschreven. Het Leger des Heils incasseert de gift van structurele donateurs altijd rond de tweede en de vierde vrijdag van de maand. Hierbij houden wij uiteraard rekening met de met u afgesproken frequentie, bijvoorbeeld één keer per maand.

Jan

Feb

Mrt

Apr

Mei

Jun

Jul

Aug

Sept

Okt

Nov

Dec

10/24

14/28

14/28

11/25

9/23

13/27

11/25

15/29

12/26

10/24

14/28

12/27

De levens van Ingrid de Groot (56) en Ruurdina Lindeman (34) waren de laatste jaren niet makkelijk. Maar sinds kort staan ze met hulp van het Leger des Heils weer op eigen benen. Kans geeft ze een duwtje in de rug, met een professionele make-over. Van top tot teen, van haar tot schoen.

FOTOGRAFIE FRANK RUITER TEKST FIEKE WALGREEN

11

12

KANS MAART MAART 2014

KANS MAART 2014

13

INGRID DE GROOT oor Ingrid waren de afgelopen maanden een keerpunt in haar leven. Ze woonde zes maanden in de opvang van het Leger des Heils in Assen, maar heeft sinds kort een eigen huisje. Daar krijgt haar nieuwe leven weer steeds meer vorm.

Visagiste Marije Koelewijn: ‘Wauw, wat heb je lange wimpers!’ Op een normale dag draagt Ingrid soms mascara en oogpotlood, vandaag komt er meer bij kijken. Foundation, mascara, kohlpotlood, nagellak en rode lippenstift als finishing touch. ‘Heerlijk dat gefrunnik. Normaal ben ik nu bezig met de boodschappen of het huishouden.’

Onzeker Ook aan Ruurdina is de metamorfose goed besteed. Sinds ze in de 50|50 Store van het Leger des Heils heeft gewerkt, kleedt ze zich graag leuk aan. Ze is dol op kleding, maar heeft weinig geld om nieuwe dingen te kopen. ‘Bij de 50| 50 Store leerde ik hoe je de paspoppen het beste kunt aankleden.

Mouwen opstropen is hip en je moet een vest niet helemaal dichtknopen; een paar knopjes los staat leuker.’ Ze was onzeker vroeger, ook over haar uiterlijk. Maar sinds haar tijd in de winkel voelt ze zich zekerder.

‘Mensen zeggen dat ik veranderd ben, ik straal weer. Deze metamorfose maakt het helemaal af.’

'Binnenkort word ik oma, daar kijk ik enorm naar uit.'’

Klein geluk Een medewerkster van het opvang­ huis van het Leger des Heils gaf Ingrid op voor de metamorfose.

‘Ze vond dat ik het verdiende omdat ik nooit problemen gaf. Ik hielp juist veel, met ramen wassen bijvoorbeeld.’

Het ging mis met Ingrid toen haar toenmalige man in 2008 een autoongeluk kreeg en een blijvende hersenbeschadiging opliep. ‘Dan denk je niet meer aan het betalen van je rekeningen.’ De schulden liepen hoog op en Ingrid moest haar huis uit. Ze trok in bij haar zoon, maar dat ging niet goed. Ingrid belandde op straat en daarna in het opvanghuis van het Leger des Heils.

Nu, bijna vijf jaar later, gaat het weer steeds beter. Haar toekomstdroom is simpel: een normaal leven. ‘Klein geluk is genoeg. Ik wil schuldenvrij zijn, en een gezond en leuk leven leiden met mijn vriend. En binnenkort word ik oma, daar kijk ik enorm naar uit.’

Kijk voor extra foto's van de metamorfose op legerdesheils.nl/kans

14

KANS MAART 2014

KANS MAART 2014

Ruurdina snuffelt tussen de kleding in het rek van styliste Maartje Bodt. De keuze valt op een blauwe skinny jeans, roze blouse en lichtblauwe schoenen. ‘Blauw is m’n lievelingskleur.’ Met vier kinderen heeft Ruurdina niet veel tijd om ’s ochtends uitgebreid te tutten. Vandaag kan het wel en ze weet wat ze wil: krullen en blauwe oogschaduw.

Opknapbeurt Ingrids lievelingskleur is rood en dus is de keus voor de schoenen snel gemaakt. Dat ze de kleding vandaag mag houden, is een groot cadeau. ‘Ik zit in de schuldsanering en moet rondkomen van 35 euro per week.

Geld voor kleding en schoenen heb ik meestal niet.’

Na een “opknapbeurt” van enkele uren kennen Ruurdina en Ingrid zichzelf bijna niet meer terug. Ruurdina: ‘Is dit mijn knappere tweelingzus?’ De kleding blijft aan, om te showen aan het thuisfront. Ingrid, lachend: ‘Als mijn vriend me zo ziet, hoef ik vast niet te koken. Met dit uiterlijk krijg ik alles gedaan.’

TWEEDEHANDS KLEDINGWINKELS VAN HET LEGER DES HEILS Een deel van de kleding die Ingrid en Ruurdina dragen, is afkomstig van de tweedehands kledingwinkels van het Leger des Heils.

In de winkels biedt het Leger kwalitatief goede kleding aan tegen een sociale prijs. Van de opbrengst worden verschillende hulpprojecten in binnen- en buiten-

land bekostigd.

Tegelijkertijd biedt het Leger in de winkels werk aan mensen die buiten de samenleving dreigen te vallen.

Mensen die moeilijk aan een baan kunnen komen en vaak veel begeleiding nodig hebben. Zo hebben ze een zinvolle dagbesteding en krijgt hun leven weer wat structuur.

MEER INFORMATIE: WWW.RESHARE.NL

RUURDINA LINDEMAN

Een stabiel leven

De gezinscoach van het Leger des Heils gaf Ruurdina op voor de meta­morfose. Zij ondersteunt het gezin al vijf jaar bij het huishouden en de opvoeding van de vier kinderen: drie meiden van 15, 13 en 4 en een jongen van 9. Met hulp van de gezins­coach heeft Ruurdina nu weer een stabiel leven. ‘Bij het Leger des Heils kijken ze naar de positieve dingen, naar dat wat er goed gaat.

Dat is fijn. Ik hoorde eerst vooral wat ik fout deed. Ik werk nu weer aan mijn toekomst.’

Ruurdina werkt sinds anderhalf jaar twee dagen per week op het workcenter van het Leger in Groningen om werkervaring op te doen.

Daarvoor werkte ze in de 50|50 Store. ‘Mijn droom is een vaste baan waarvoor ik word betaald.’

STYLING MAARTJE BODT VISAGIE MARIJE KOELEWIJN

15

KANS MAART 2014

KANS MAART 2014

FOTOGRAFIE HOLLANDSE HOOGTE

OOK IN HET VOORZIEN VAN SCHOON WATER

Kinderen in de stad Mueda (NoordMozambique) scheppen water uit de goot.

Gezondheidsproblemen in ontwikkelingslanden zijn in de helft van de gevallen het gevolg van vervuild drink­ water en slechte sanitaire voorzieningen. Ondanks het feit dat toegang tot veilig drinkwater een mensenrecht is, sterven dagelijks duizenden mensen door gebrek aan water of vervuild drinkwater. Om aandacht te vragen voor die proble­ matiek, organiseren de Verenigde Naties al ruim twintig jaar lang op 22 maart de Wereldwaterdag. Het Leger des Heils investeert ook in schoon water en goede sanitaire voorzieningen, onder andere in Mozambique, Indonesië en op Haïti.

17

Haïti Samen met hulporganisaties ICCO en Kerk in Actie zijn de scholen van het Leger des Heils in Haïti herbouwd, die als gevolg van de aardbeving in 2010 waren verwoest. Uit interviews blijkt dat de schoolgaande kinderen zich veel veiliger voelen nu ze weer in de schoolbankjes zitten. En omdat de jongens en meisjes op school dagelijks tenminste één maaltijd krijgen, wordt het gezin ontlast. Er zijn inmiddels ook een aantal watertanks bij de scholen geplaatst, zodat de kinderen toegang hebben tot schoon drinkwater. Ook zorgen de waterbronnen voor betere sanitaire voorzieningen en een betere hygiëne.

Indonesië De vijfhonderd inwoners van Long Merah, een dorpje aan de Mahakam-rivier in OostKalimantan (Indonesië), doen hun behoefte in de rivier die hen daarnaast ook voorziet van drinkwater. Recent onderzoek toont aan dat het verontreinigde rivierwater de oorzaak is van veel gezondheidsproblemen. Er is een onderwijsprogramma gestart dat de aandacht vestigt op de problemen rondom hygiëne en gezondheid. Het Leger des Heils heeft aan alle families waterfilters verstrekt en gaf workshops over hygiëne. Inmiddels zijn de gezondheidsproblemen drastisch afgenomen.

Mozambique ‘Ik bracht afgelopen oktober (2013) met een van mijn relaties een bezoek aan enkele projecten van het Leger des Heils in Kenia, waaronder een aantal waterprojecten.

Het was voor ons indrukwekkend en verrassend te ontdekken hoe groot de impact van schoon water is op een gemeenschap. Na een dag lang water­ projecten bezoeken, was het bijna gênant om het stof en zweet van je af te douchen.’

Rick Woolderink, relatiemanager Leger des Heils.

De projecten steunen? Vul de antwoord­kaart in in het hart van deze Kans.

Het Leger des Heils heeft in Mozambique enkele waterbronnen gerealiseerd, zoals in de stad Chibuto, die mensen in de nabijgelegen dorpen en wijken voorzien van schoon drinkwater. Eén bron voorziet gemiddeld zo’n 250 personen van drinkwater. Het Leger heeft een fonds opgericht waarmee de plaatselijke bevolking wordt getraind in het goed onderhouden van de bronnen.

WWW.UNWATER.ORG, WWW.WERELD-WATER-DAG.NL

18

KANS MAART 2014

KANS MAART 2014

19

AFKICKEN BIJ DE WENDING

‘ZO LANG ER NOG ÉÉN VERSLAAFDE IS, ZAL IK STRIJDEN’ TEKST CAROLINE TOGNI FOTOGRAFIE DANIËLLE VAN ARK

jaak eet zijn boterhammen graag dik besmeerd, met chocopasta. Hij en zijn huisgenoten gebruiken de maaltijden samen, in groepshuiskamer 4 van Minnesota.

‘Gezellig met zijn zessen’, zegt Sjaak, die het voor het eerst sinds jaren fijn vindt om in een groep te wonen. De 53-jarige Amsterdammer was de laatste jaren nogal op zichzelf, en best eenzaam. Hij had een goede baan, werkte in de “taxatiewereld” en op kunstveilingen. Rond zijn vijftigste ging het mis. ‘Ik dronk altijd al, maar wist het binnen de perken te houden.

Totdat ik op het werk steeds meer verantwoordelijkheid kreeg. Ik ging maar door en door.’ Thuis kreeg Sjaak alleen met alcohol de boel weer een beetje op een rijtje. ‘Ik begon excessief te drinken en verloor m’n baan.’

Jan Steenbeek revalideert op De Wending, na een amputatie van zijn beide onderbenen.

Afkicken van je verslaving en weer zin geven aan je leven. Leger des Heils-instelling De Wending helpt verslaafden met bijzondere voorzieningen en behandelmethodes weer op de rit.

Na diverse opnames op de crisisafdeling van de Jellinek-kliniek, zocht hij op internet naar hulp. Sjaak twijfelde nog wel even, toen hij De Wending vond. ‘Het Leger des Heils, hoe zou dat zijn? Ik verwachtte een bouwkeet hier. Maar het is net Center Parks, met al die huisjes!’ Maar vergis je niet. Het ziet er gezellig uit, maar het programma is pittig, weet Sjaak.

‘Je bent de hele dag met je verslaving bezig. Ook omdat dat is wat we gemeenschappelijk hebben hier.’ Na vierenhalve maand Minnesota kwam hij thuis, maar na drie dagen ging het

alweer mis. ‘De overgang van het leven in de groep naar de eenzaamheid thuis, trok ik niet.’ Na zijn terugval weet Sjaak nu dat hij iets om handen moet hebben, onder de mensen moet zijn. ‘Straks terug in Amsterdam ga ik me als vrijwilliger inzetten voor het Leger, koken voor daklozen.’

Frank Janse, unitmanager van De Wending: ‘Het is niet ongewoon dat cliënten terug­vallen in hun verslaving. Eenzaamheid is een belangrijke risicofactor. Daarom proberen we cliënten ook te helpen aan een zinvolle vrijetijdsbesteding en een groter netwerk. Een vol leven verkleint de kans op terugval.’

Menselijke aanpak Een bordje aan de muur. “Zolang er nog één verslaafde is, zal ik strijden”.

‘Mijn motto’, zegt Frank Janse, ‘en van onze oprichter William Booth. Een verslaving is een ziekte voor het leven, waar je nooit van geneest. Wij leren mensen ermee te leven.’ Frank stond aan de basis van de Nederlandse Leger des Heils-variant op Minnesota, een aanpak die een stuk menselijker is dan de Amerikaanse. ‘In Amerika krijg je geen medicatie of methadon, zoals bij ons.’

Kiezen voor leven Elize van Hoven (28), senior van de afdeling Minnesota, werkt nu ruim zes jaar voor De Wending. ‘De verslaaf-

DE WENDING Ontwenningscentrum De Wending van het Leger des Heils Gelderland bestaat al meer dan dertig jaar en biedt hulp aan alcohol- en drugsverslaafden door verzorging, ontwenningsbehandelingen en een intensieve nazorg.

De Meerzorg-afdeling in Ugchelen is een verpleeg­ afdeling waar verslaafden met lichamelijke en psychische problemen worden behandeld.

De afdeling Minnesota werkt met een speciaal behandel­programma voor alcohol- en drugsverslaafden. Inzichten uit de gedragswetenschappen worden gecombineerd met het twaalfstappen­ programma van de Anonieme Alcoholisten.

20

KANS MAART 2014

KANS MAART 2014

‘ DE ZORG DIE HIJ HIER KRIJGT, KRIJGT HIJ NERGENS.’

Sjaak: ‘Je bent de hele dag met je verslaving bezig. Dat is wat we gemeenschappelijk hebben hier.’

den die hier komen, kiezen voor het leven. Of het ze lukt of niet, ze hebben wel de keus gemaakt om te veranderen, om er weer iets van te maken. Daar heb ik veel respect voor.’ Eén van de bijzondere aspecten van Minnesota is de inzet van ervaringsdeskundigen.

Zoals Danny Wattilete (53), die deelneemt aan de groepssessies en bewoners helpt inzicht te krijgen in hun verslaving. Van zijn veertiende tot zijn vierentwintigste was hij zelf verslaafd. Hij bezocht afkickklinieken, maar viel steeds weer

Ook het Leger ontkomt niet aan veranderingen in zorg

‘Ik heb een verslavingsverleden, met heroïne en cocaïne’, vertelt Jan. ‘Zie je mij in een gewoon ziekenhuis of revalidatiecentrum? Hier is het beter, hier zit je met soortgenoten waarmee je een probleem deelt.

Wij begrijpen elkaar.’

Levensverhalen terug. ‘Tot die dag, 1 november 1984. Ik liep doelloos rond in mijn woonplaats Ede, had geen zin in het leven. Tot ik die man zag, in een busje met opschrift: “God zoekt u”.

Ik ging met hem in gesprek. “Zullen we samen bidden”, vroeg hij. Het was een keerpunt voor mij, een nieuw begin. Ik leerde God kennen en kwam van mijn verslaving af.’

Sinds de start van Minnesota in 2010 is Danny bij de afdeling betrokken. ‘Hier kan ik iets betekenen voor mensen zoals ikzelf was.

Ik begrijp ze, snap waar ze doorheen gaan. Dat is de meerwaarde van de aanpak hier.’

Hier wil ik werken, dit is mijn plaats, dacht verpleegkundige Judith Onstenk (24) tijdens haar stage bij Meerzorg. Inmiddels werkt ze ruim drie jaar in het verpleeghuis. Een grote uitdaging, vindt Judith, om te werken met mensen die zorg vrijwel altijd hebben gemeden. ‘Alles wat je met ze bereikt is winst!’ In het begin was het wennen, vertelt ze. ‘Je werkt toch met verslaafden of ex-verslaafden.

Ik ben wel eens met de dood bedreigd. Je moet iets snappen van verslavingen om er mee om te kunnen gaan. Hoe meer je van hun levensverhalen hoort, hoe beter je begrijpt dat mensen zover kunnen gaan in hun verslaving.’

Soortgenoten

Zingeving

Van Minnesota is het een klein stukje rijden door de bossen naar verpleeghuis Meerzorg aan de Hoenderloseweg. In het verpleeghuis vind je geen doorsnee patiënten, maar voornamelijk dak- en thuislozen met een verslaving en lichamelijke en vaak ook psychische problemen.

Jan Steenbeek (37) zit op zijn kamer, de laatste aan de gang, met uitzicht op het bos. Aan het voeteinde van zijn bed een breedbeeldtelevisie, op een tafeltje in de hoek foto’s van zijn familie. Jan woont sinds juli 2013 in Meerzorg om te revalideren.

Zijn beide onderbenen zijn geamputeerd, het gevolg van sterk verwaarloosde diabetes. Jans vader komt vandaag langs, blij om zijn zoon zo te zien. Met een beetje kleur op zijn wangen en een heldere blik. ‘De zorg die hij hier krijgt, krijgt hij nergens.’

De mensen die binnenkomen bij verpleeghuis Meerzorg komen vaak zo van de straat en hebben dringend verzorging nodig. Unitmanager Roland Olieman (32): ‘Ze zijn verwaarloosd of mishandeld, en we zien ook vaak mensen met Korsakov. Onze taak is hen eerst zo goed mogelijk te verzorgen. We willen een maatje voor ze zijn, er zijn voor de mens zonder helper. Lichamelijk, maar ook in zingeving. Veel van onze cliënten hebben hun leven gevuld met alcohol of drugs, dat was de “zin” in hun leven. Eenmaal bij ons moeten ze op zoek naar nieuwe doelen. Wij helpen ze nadenken over hun nieuwe rol in een leven zonder alcohol en drugs en over herstel van relaties met familie en vrienden. Vanuit een heel diep punt weer iets opbouwen, zodat zij weer een toekomst zien.’

21

‘MIJN GROOTSTE VREES IS DAT ER STRAKS WEER MEER MENSEN OP STRAAT KOMEN TE STAAN’ Vanaf 1 januari 2015 verandert er enorm veel in de zorg. Er staan forse bezuinigingen op stapel en gemeenten worden verantwoordelijk voor de jeugdzorg en zorg aan huis voor ouderen en langdurig zieken.

Veranderingen waar ook De Wending mee te maken krijgt.

D

e rijksoverheid bezuinigt fors en belangrijke onderdelen van de zorg worden anders ingericht.

Het credo: de eigen kracht van burgers meer benutten en uitgaan van wat mensen wél kunnen. Daarnaast wordt er voor de zorgtaken veel meer een beroep gedaan op het privé-netwerk en vrijwilligers.

Maar hoe dat straks in de praktijk precies gaat werken, durft nog niemand te voorspellen. De gemeenten nemen vanaf januari 2015 veel taken over van rijksoverheid en provincies, en mogen in grote lijnen zelf bepalen hoe ze dat gaan doen. Maar hoe gemeenten dat gaan uitvoeren is nog niet helemaal duidelijk. Theo den Hertog, regiomanager Leger des Heils Gelderland, merkt dat steeds meer cliënten zich zorgen maken. Krijg ik straks nog wel de onder­steuning die ik nu heb? De meeste voorzieningen van De Wending blijven onder de Zorgverzekeringswet vallen, legt Den Hertog uit. Maar ook die verandert en ook daarop wordt bezuinigd. ‘Het is de vraag of en hoe we in de toekomst onze cliënten kunnen helpen. En of we ze nog steeds kwalitatief hoogstaande zorg en begeleiding kunnen blijven geven. Ook wij gaan meer vrijwilligers en mantelzorgers betrekken bij de zorg. Maar een meervoudig verslaafde cliënt met een persoonlijkheidsstoornis, daar kunnen vrijwilligers niet alleen voor zorgen.’

Risico De zorg voor patiënten van De Wending houdt niet op aan de poort.

Voor de nazorg van verslavings­ patiënten ga je als zorginstelling straks aankloppen bij gemeenten. Het gros van de patiënten van De Wending komt van buiten de gemeente. Den Hertog: ‘Dat is wel spannend, want wat gaat er gebeuren met een cliënt uit Amsterdam als hij straks weer buiten de kliniek staat? Die moet je nog een tijd begeleiden. Maar Apeldoorn kent relatief veel zorginstellingen binnen de gemeentegrenzen en wij zijn als Leger des Heils niet de enige organisatie die aanspraak maakt op financiële bijdrages. En als zo iemand terug gaat naar Amsterdam dan loopt hij het risico terug te vallen in het sociale systeem dat een belangrijke oorzaak was voor zijn verslavingsprobleem.’

Theo den Hertog ziet ook de meerwaarde van de veranderingen. Maar hij vraagt zich af of het goedkoper wordt en of gemeenten de nieuwe taken op korte termijn aankunnen. Zo ja, dan ziet hij zeker kansen. Hij hoopt straks samen met de gemeente Apeldoorn beter maatwerk voor cliënten te kunnen leveren. ‘En ik hoop dat de administratieve last minder wordt.’

De verwachting is dat gemeenten vanwege de bezuinigingen wel strenger gaan selecteren. En mantelzorgers en vrijwilligers zullen niet alle gaten kunnen dichten. Den Hertog: ‘Dat is misschien nog wel mijn grootste vrees: dat er uiteindelijk weer meer mensen op straat komen te staan. Maar als Leger des Heils stellen we natuurlijk alles in het werk om dat te voorkomen.’

Uitgelicht

COLOFON Kans is een uitgave van Stichting Leger des Heils Fondsenwerving, bestemd voor donateurs en andere betrokken gevers.

Onze activiteiten worden voor circa 90 procent bekostigd via overheidsregelingen. De gelden kunnen alleen worden besteed aan doelen die de overheid aanwijst. Verder betaalt een aantal cliënten een eigen bijdrage. Er zijn echter nog steeds mensen die buiten de boot vallen. Het Leger des Heils blijft daarom zoeken naar nieuwe vormen van hulpverlening, in aanvulling op het Nederlandse zorgstelsel.

Omdat deze projecten (nog) niet binnen de subsidieregels vallen, zijn wij afhankelijk van donaties, giften en nalatenschappen.

Dit magazine geeft donateurs en relaties die de organisatie steunen een gevarieerd, maatschappelijk relevant, hedendaags en zinvol beeld van het Leger des Heils. Het blad wil een relevante kennisbron zijn over maatschappelijke issues waarmee het Leger zich bezig houdt. Het laat ook zien dat het Leger zijn beloften inlost: er onvoorwaardelijk zijn voor mensen zonder vangnet, geïnspireerd door het christelijk geloof.

TERRITORIAAL COMMANDANT Hans van Vliet

HOOFDREDACTIE Will van Heugten

COÖRDINATIE /EINDREDACTIE Irene Belkum

REDACTIE Margreet Kramer-Schutte, Menno de Boer, Chantal Maas, Harm van Teijlingen, Jurjen Sietsema

OP VAKANTIE MET HET LEGER DES HEILS

Bouwen op Cuba

Het Leger des Heils organiseert dit jaar van 19 juli tot en met 5 augustus een “bouwvakantie” op Cuba.

In Santiago de Cuba wordt onder andere een multifunctioneel korpsgebouw gerealiseerd.

Info: o ke@legerdesheils.nl 036-5398 227.

Maters & Hermsen, Galiëne Gerritsen, Stan van Herpen, Jelle Hoogendam, Kaisa Pohjola Maters & Hermsen Journalistiek en Vormgeving

LITHOGRAFIE/DRUK Mark Boon, Senefelder Misset Doetinchem

REAGEREN? Leger des Heils, t.a.v. redactie Kans postbus 3006, 1300 EH, Almere. kans@legerdesheils.nl www.legerdesheils.nl

GEEF OOK! Wilt u ons helpen?

Stort uw gift op bankrekening 70.70.70.171 of word ­donateur.

Kijk daarvoor op www.legerdesheils.nl onder het kopje ik wil helpen. Of bel: 036 53 98 134

Creatieve week

De School of Performing Arts is een week voor kinderen en jongeren tussen de 9 en de 25 jaar die van muziek, theater of dans houden. Het is een week waarin ook de christelijke normen van het Leger des Heils terugkomen. Dat betekent onder andere: geen alcohol, geen sigaretten en geen drugs. Maar ook niet-kerkgangers zijn van harte welkom!

Data: 19-25 juli.

Locatie: 50|50 Hotel Belmont in Ede. www.schoolofperfomingarts.eu.

23

VERVOLG ACHTERPAGINA

Eens een keer op een andere manier op vakantie? Denk dan eens aan de vakanties die het Leger des Heils organiseert.

CONCEPT/EINDREDACTIE

TEKST/VORMGEVING

KANS MAART 2014

Vernieuwde donateurssite De site voor donateurs van het Leger des Heils is vernieuwd. Op de site vindt u informatie over de verschillende manieren waarop u het Leger des Heils kunt steunen. Want u kunt ons niet alleen helpen met een financiële bijdrage, u kunt zich bijvoorbeeld ook aanmelden als vrijwilliger. Daarnaast kunt u op de site uw persoonlijke gegevens wijzigen, bijvoorbeeld bij een verhuizing. www.donateursportal.legerdesheils.nl.

Warme Truiendag

Energieleverancier Greenchoice en Het Klimaatverbond organiseerden op 7 februari weer de Warme

Truiendag. Het idee: trek een warme trui aan, zet de verwarming lager en bespaar zo energie. Ook

Jeugdvakantieweken U kunt uw kinderen geen vakantie bieden omdat de financiële omstandigheden dat niet toelaten? Het Leger des Heils biedt zulke kinderen een onbezorgde vakantieweek aan. Zodat ook de ouders even een week vrij zijn van de zorg voor hun kind(eren).

De kinderen verblijven tijdens zo’n jeugdvakantieweek in een tentenkamp bij het 50|50 Hotel Belmont in Ede.

het Leger des Heils deed dit jaar weer mee, met de actie “Blij dat ik brei voor een ander”.

Elk jaar vraagt het Leger des Heils aan dames die graag breien om truien, sjaals, mutsen en wanten te maken voor mensen die zelf onvoldoende warme kleding hebben. Die worden dan in januari, februari en maart uitgedeeld. Zo

De leiding bestaat uit een enthou­siast team van medewerkers die de kinderen een volledig verzorgd programma aanbieden.

Voor wie: jongens en meiden 4 t/m 12 jaar Wanneer: 12 juli - 19 juli of 2 augustus 9 augustus

konden we dit jaar alleen al in Eindhoven een kleine honderd daklozen blij maken met de gebreide materialen.

Medewerkers van netwerkbedrijf Alliander zamelden wekenlang truien in voor minder bedeelde mensen. Die boden ze op 7 februari aan aan commissioner Marja van Vliet,

Kosten: €35,per week per persoon.

Meer informatie: 036-5398227

een van de initiatiefnemers van “Blij dat ik brei”. De truien die Alliander verzamelde, werden in het hele land uitgedeeld door lokale kleding­ banken en het Leger des Heils.

Zelf ook breien voor een ander?

Meld je aan voor de Breisterrendag! Kijk op www.donateursportal. legerdesheils.nl/ blij-dat-ik-brei

Ruzies Luiza wordt gevonden op straat in Rio de Janeiro, acht weken oud. Haar adoptieouders, die het driejarig meisje naar Nederland halen, hebben weinig tijd voor haar. Ze wordt opstandig.

Ruzies, weglopen; Luiza heeft het idee dat ze er alleen voor staat. Op haar tiende vertrekt ze naar een internaat, waar ze zit tot ze op haar vijftiende zwanger raakt. Het Leger des Heils plaatst haar in “10” voor Toekomst, een programma dat ( jonge) moeders ondersteunt. Ze krijgt een woning, begeleiding en krabbelt op, genietend van haar dochtertje. ‘Het belangrijkste in mijn leven.’ Als ze een man ontmoet, begint het zelfs te kriebelen. Ze gaat bij hem wonen en binnen een maand is ze weer zwanger. ‘Achttien jaar, ik was klaar voor een echt gezin.’

Haar jeugdliefde heeft echter een agressieve dronk. Na een bacchanaal van drie dagen met drank en cocaïne, knapt hij definitief. ‘Ik heb sinds dat weekend alleen nog maar zwart in zijn ogen gezien. Hij dreigde ons te vermoorden.’ Pas als hij een mes in haar arm plant, heeft Luiza geen keus meer: wegwezen nu het nog kan. Haar jongste dochter, dan negen maanden oud, moet ze achterlaten. Pas driekwart jaar later lukt het Jeugdzorg haar dochter weg te halen en met haar oudste onder te brengen in een pleeggezin.

Dromen Omdat de bedreigingen aanhouden, leeft Luiza gescheiden van haar kinderen, die gelukkig zijn bij hun pleegouders. Dromen doet ze niet meer, ze wil gewoon leven. Wederom met hulp van het Leger des Heils. Therapie, op zoek naar een eigen huis, een boek schrijven over haar ervaringen misschien. Alleen slachtoffer zijn, daar schiet ze niets mee op. ‘Mijn hoogtepunt komt nog. Je moet niet te vroeg willen pieken, dan wordt de rest alleen maar minder.’

LUIZA FOTOGRAFIE LINELLE DEUNK TEKST STEFAN KLEIN KOERKAMP

Er was een steekwond voor nodig om eindelijk weg te komen bij haar agressieve, verslaafde vriend. Nu haar twee dochters veilig onder­ gedoken zitten, klimt Luiza (26) weer langzaam uit het dal omhoog.

‘Als ik hem vermoord, kan ik me ontoerekeningsvatbaar laten verklaren. Of het op zelfverdediging gooien. Sta ik met een jaar weer buiten.’

Luiza zegt het zonder blikken of blozen; ze heeft de optie om zélf radicaal een eind te maken aan de constante doodsbedreigingen van haar ex, serieus onderzocht. Haar geloof weerhoudt haar ervan. ‘Ik heb niet het recht levens te nemen.’

LEES HAAR VERHAAL VERDER OP PAGINA 23