Al khatt, l' écriture magique

eιρήνη Γκόνου Irini Gonou

Aλ-χαττ, η μαγική γραφή Al-khatt, l' criture magique

Μουσική: Mιχάλης Ανδρονίκου Musique: Michalis Andronikou

MoΥΣΕΙΟ ΙΣΛΑΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΑΘΗΝΑ

Musée d’ Art IslAMIque ΑtHeNes

2008

Δεν μπορούσα να φανταστώ τότε… ότι η γραφή που απελευθέρωνε η εικόνα θα με ακολουθούσε μέχρι σήμερα όπου όλες μου οι καλλιγραφίες δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αναζήτηση της χαμένης εκείνης εικόνας.

Χασάν Μασούντι, Μακριά απ’ τον Ευφράτη

Je ne pensais pas alors… que cette écriture se dégageant de l’image me poursuivrait jusqu’ a aujourd’hui ou toutes mes calligraphies ne sont que la recherche de l’image perdue.

Hassan Massoudi, Si loin de l’Euphrate

2

Καλάμι με προστατευτικές γραφές

roseau aux inscriptions talismaniques

3

l’écriture dans le monde islamique

dans l’Antiquité, l’écriture était l’apanage des lettrés, ainsi que d’un groupe restreint de personnes qui exerçaient le pouvoir, soit en tant que clergé, comme dans l’ancienne egypte, où seuls les prêtres pouvaient lire l’écriture hiéroglyphique, soit en tant que bureaucrates ou préposés au registre des recettes fiscales, comme dans les grands empires du Proche-orient. Ainsi, très tôt l’écriture fut symboliquement associée à la religion et au pouvoir. Il n’est sans doute pas fortuit que les trois grandes religions monothéistes ont eu un livre sacré, unique et inviolable -la Bible, la torah et le Coran- que les scribes pieux recopiaient en calligraphiant des siècles durant, jusqu’à que l’imprimerie soit généralisée.

l’arabe est la langue dans la quelle se révéla au prophète Mahomet la parole de dieu qui est consignée dans le Coran. Intimement lié à l’origine divine du Coran, l’usage de l’alphabet et de l’écriture arabe arabe réunit les musulmans dans l’ensemble de l’éventail géographique et chronologique de leur histoire, conférant un caractère sacré à toutes les formes du langage écrit. une des particularités du Coran est que la langue sacrée n’est pas illustrée. l’absence d’icônes sacrées fait de l’écriture arabe le symbole quasiment exclusif de la civilisation islamique, en constituant sa première et principale expression artistique.

l’art de l’écriture, la calligraphie, est né du besoin de consigner le Coran et a évolué pour servir les besoins du souverain, de l’etat, des dignitaires de la bureaucratie et des couches urbaines moyennes érudites. le langage écrit ne se réduit pas aux arts du livre sacré, mais s’adapte à toute sorte de matériau - pierre, céramique, gypse, métal, tissu - ornant les objets usuels d’inscriptions optatives ou de poèmes lyriques et les monuments religieux ou temporels d’inscriptions patrimoniales, perpétuant le nom de souverains et de donateurs.

l’écriture devient partie organique du décor et est admirée comme une œuvre d’art. Au VIIIe s., Ibn al-Muqaffa, un Perse prosélyte à l’écriture féconde signale que «l’écriture est joyau pour le prince, perfection pour le riche et richesse pour le pauvre», tandis qu’Abu Haiyan al-tawhidi (930-1023) raconte que l’admiration de l’empereur byzantin pour la lettre que lui avait adressée le calife al-Mamun était si grande qu’il l’exhibait parmi ses trésors.

Pour les hommes du XXIe siècle, l’écriture est un bien donné et ordinaire. dans ses œuvres, Irini Gonou nous invite à revenir vers d’autres temps, à jeter un regard différent sur l’écriture, à recomposer les signes et les symboles, en nous laissant aller à leur dynamique.

Anna Ballian Musée d’Art Islamique

4

Η γραφή στον ισλαμικό κόσμο

Στην αρχαιότητα η γραφή ήταν το προνόμιο των εγγράμματων και μιας περιορισμένης ομάδας ανθρώπων που ασκούσαν την εξουσία, είτε ως ιερατείο, όπως στην αρχαία Αίγυπτο που μόνο οι ιερείς μπορούσαν να διαβάσουν την ιερογλυφική γραφή, είτε ως γραφειοκράτες και καταγραφείς φορολογικών προσόδων, όπως στις μεγάλες αυτοκρατορίες της Εγγύς Ανατολής. Έτσι από πολύ νωρίς η γραφή συνδυάστηκε συμβολικά με τη θρησκεία και την εξουσία. Δεν είναι ίσως τυχαίο που οι τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες έχουν ένα και απαραβίαστο ιερό βιβλίο -την Βίβλο, την Τορά και το Κοράνι - που οι ευσεβείς γραφείς αντέγραφαν καλλιγραφικά για αιώνες μέχρι τη διάδοση της τυπογραφίας.

Η αραβική είναι η γλώσσα στην οποία αποκαλύφθηκε στον προφήτη Μωάμεθ ο λόγος του Θεού που καταγράφεται στο Κοράνι. ΄Αρρηκτα συνδεδεμένη με τη θεϊκή προέλευση του Κορανίου, η χρήση του αραβικού αλφάβητου και της αραβικής γραφής συνενώνει τους μουσουλμάνους σε όλο το γεωγραφικό και χρονικό φάσμα της ιστορίας τους και προσδίδει ιερότητα σε όλες τις μορφές του γραπτού λόγου. Μια από τις ιδιαιτερότητες του Κορανίου είναι ότι ο ιερός λόγος δεν εικονογραφείται. Η απουσία ιερών εικόνων καθιστά την αραβική γραφή το σχεδόν αποκλειστικό σύμβολο του ισλαμικού πολιτισμού και αποτελεί την πρώτη και κυριότερη καλλιτεχνική του έκφραση.

Η τέχνη της γραφής, η καλλιγραφία, γεννήθηκε από την ανάγκη καταγραφής του Κορανίου και εξελίχθηκε για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του ηγεμόνα, του κράτους, των αξιωματούχων της γραφειoκρατίας και των εγγράμματων μεσαίων αστικών στρωμάτων. Ο γραπτός λόγος δεν περιορίζεται στις τέχνες του ιερού βιβλίου, αλλά προσαρμόζεται σε κάθε είδους υλικό -πέτρα, κεραμικό, γύψο, μέταλλο, ύφασμα- και κοσμεί αντικείμενα καθημερινής χρήσης με ευχετικές επιγραφές ή λυρικά ποιήματα, και θρησκευτικά ή κοσμικά μνημεία με κτητορικές επιγραφές, διαιωνίζοντας το όνομα ηγεμόνων και χορηγών.

Η γραφή γίνεται οργανικό μέρος του διακόσμου και θαυμάζεται ως έργο τέχνης. Τον 8ο αίωνα, ο Ibn al- Muqaffa, ένας πολυγραφότατος Πέρσης προσήλυτος, αναφέρει ότι «η γραφή είναι στολίδι για τον πρίγκηπα, τελειότητα για τον πλούσιο και πλούτος για τον φτωχό», ενώ ο Abu Haiyan al-tawhidi (9301023) εξιστορεί ότι ο θαυμασμός του βυζαντινού αυτοκράτορα για την επιστολή που του έστειλε ο χαλίφης Al-Mamoun ήταν τόσο μεγάλος που την εξέθετε ανάμεσα στους θησαυρούς του.

Οι άνθρωποι του 21ου αιώνα θεωρούν τη γραφή δεδομένο και κοινότοπο αγαθό. Στα έργα της η Ειρήνη Γκόνου μας προσκαλεί να επιστρέψουμε σε άλλους χρόνους, να δούμε διαφορετικά τη γραφή, να στοιχειοθετήσουμε ξανά τα σημεία και τα σύμβολα και να αφεθούμε στη δυναμική τους. Άννα Μπαλλιάν Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης

5

Μεγάλα μαγικά ειλητάρια, με τα εξήντα ονόματα της αγάπης

Grands rouleaux magiques aux soiaxante noms de l’ amoures

6

Φλοιοί δέντρου με γραφή βάι

écorces d’arbre aux inscriptions vai

7

la pratique de la divination dans le monde islamique

la pratique de la divination avait pour but de protéger les croyants de l’envoûtement, des maladies, des démons et des djinns, c’est-à-dire des mauvais esprits mentionnés dans le Coran. l’aide et la protection de dieu sont invoquées par les talismans et les objets portant des symboles magiques et des inscriptions coraniques. les prières et les phrases revêtent la forme d’invocations pieuses, soulignant la confiance du fidèle en un dieu un et unique. le large usage d’extraits coraniques confirme la conception, selon laquelle les expressions et propositions du Coran sont censées être la parole immuable de dieu et sont dotées de vertus prophylactiques et protectrices, lorsqu’elles sont émises oralement ou inscrites sur des objets de culte ou de talismans. le texte du Coran ne constitue pas une version ou une paraphrase de la parole de dieu, mais ce sont littéralement ses paroles, telles qu’elles ont été transmises au prophète Mahomet.

Parmi les objets connus, dotés de vertus magiques ou prophylactiques, citons les fioles magiques que les hommes utilisaient pour lutter contre la peur, les maladies et les empoisonnements, les talismans qu’ils portaient accrochés au cou, autour de la taille ou cousus dans les vêtements, les bandes de papier (rouleaux) placées dans des talismans cylindriques, ainsi que les chemises rituelles et thérapeutiques. Prières, textes coraniques, phrases et invocations spéciales qui comportaient souvent les 99 qualificatifs de dieu ou les noms des anges, figurent sur ces objets, en association avec des symboles spécifiques, dont l’usage vise à renforcer la sollicitation. l’un de ces symboles est le carré magique, qui est arrivé chez les Arabes probablement à partir de la Chine. sous sa forme la plus simple, il se compose de carrés portant des chiffres de un à neuf, placés de telle sorte que, verticalement, horizontalement et diagonalement, la somme ou le produit de ces derniers soient égaux à 15. les carrés magiques s’appellent aussi bedouh, appellation résultant des lettres qui correspondent aux quatre chiffres angulaires. les vertus occultes de ce carré étaient si puissantes que la seule invocation «ya bedouh» avait des résultats magiques. en l’occurrence, l’invocation ne s’adresse ni au dieu, ni à une autre puissance, mais aux forces occultes du symbole.

dans plusieurs régions du monde islamique, l’usage de la magie fait partie de la vie musulmane, considéré comme un moyen dynamique d’imploration ou une prière «renforcée» pour l’exaucement d’un vœu, la protection contre le mauvais œil, la maladie, ainsi que pour la guérison rapide. une telle conception est également attestée par les enseignements du Prophète (hadiths) où il est mentionné que les incantations peuvent être utilisées à des fins thérapeutiques à condition de ne pas réfuter l’unicité de dieu.

l’idée de l’écriture dotée de vertus protectrices revêt une nouvelle dimension à travers les œuvres d’Irini Gonou. ses créations renvoient à des conceptions séculaires. Pourvues de la calligraphie et de la poésie, elles raniment les objets magiques.

Mina Moraïtou Musée d’Art Islamique

8

Η πρακτική της μαντικής στον ισλαμικό κόσμο

Η πρακτική της μαντικής σκοπό είχε την προστασία των πιστών από την βασκανία, τις αρρώστιες, τους δαίμονες και τα τζίνια, τα κακά δηλαδή πνεύματα που αναφέρονται στο Κοράνι. Τη βοήθεια και την προστασία του Θεού επικαλούνται τα φυλακτά και τα αντικείμενα με μαγικά σύμβολα και κορανικές επιγραφές. Οι προσευχές και οι φράσεις παίρνουν τη μορφή ευσεβών επικλήσεων, υπογραμμίζοντας την εμπιστοσύνη του πιστού στον ένα και μοναδικό Θεό. Η ευρεία χρήση κορανικών αποσπασμάτων επιβεβαιώνει την αντίληψη ότι οι εκφράσεις και προτάσεις του Κορανίου θεωρούνται ότι είναι αυτούσιος ο λόγος του Θεού και έχουν προφυλακτικές και προστατευτικές ιδιότητες όταν εκφράζονται προφορικά ή εγγράφονται σε σκεύη και φυλακτά. Το κείμενο του Κορανίου δεν αποτελεί μια εκδοχή ή παράφραση του λόγου του Θεού, αλλά είναι κατά λέξη τα λόγια του, έτσι όπως παραδόθηκαν στον προφήτη Μωάμεθ.

Γνωστά αντικείμενα με μαγικές ή προφυλακτικές ιδιότητες είναι οι μαγικές φιάλες, που οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν για την καταπολέμηση του φόβου, των ασθενειών και των δηλητηριάσεων, τα φυλακτά τα οποία φορούσαν κρεμασμένα στο λαιμό, γύρω από τη μέση ή ραμμένα στα ρούχα, οι χάρτινες λωρίδες (ειλητάρια) τοποθετημένες σε κυλινδρικά περίαπτα, καθώς και τελετουργικά και θεραπευτικά πουκάμισα. Προσευχές, κορανικά κείμενα, ειδικές φράσεις και επικλήσεις, που συχνά περιείχαν τα 99 επίθετα του Θεού ή τα ονόματα των αγγέλων, καταγράφονται στα αντικείμενα αυτά σε συνδυασμό με ειδικά σύμβολα, η χρήση των οποίων σκοπό έχει την ενίσχυση της παράκλησης. Ένα από αυτά τα σύμβολα είναι το μαγικό τετράγωνο, το οποίο έφτασε στους Άραβες πιθανόν από την Κίνα. Στην πιο απλή μορφή του, αποτελείται από τετράγωνα που φέρουν αριθμούς από το ένα μέχρι το εννέα, τοποθετημένους κατά τέτοιον τρόπο ώστε, κάθετα, οριζόντια, και διαγώνια, να δίνουν σύνολο ή γινόμενο τον αριθμό 15. Τα μαγικά τετράγωνα ονομάζονται και μπουντούχ, όνομα που προήλθε από τα γράμματα που αντιστοιχούν στους τέσσερις γωνιαίους αριθμούς. Τόσο ισχυρές ήταν οι απόκρυφες ιδιότητες αυτού του τετραγώνου, που και μόνο η επίκληση «ια μπουντούχ» είχε μαγικά αποτελέσματα. Σ’ αυτήν την περίπτωση, η επίκληση δεν είναι ούτε προς τον Θεό ούτε προς μια άλλη δύναμη, αλλά προς τις απόκρυφες δυνάμεις του συμβόλου.

Σε πολλές περιοχές του ισλαμικού κόσμου, η χρήση της μαγείας αποτελεί μέρος της μουσουλμανικής ζωής και θεωρείται ένας δυναμικός τρόπος ικεσίας ή μια «ενισχυμένη» προσευχή για την εκπλήρωση μιας επιθυμίας, την προστασία ενάντια στο κακό μάτι, την ασθένεια, καθώς και για τη γρήγορη θεραπεία. Η αντίληψη αυτή επιβεβαιώνεται και στις παραδόσεις του Προφήτη (χαντίθ), όπου αναφέρεται ότι τα ξόρκια μπορούν να χρησιμοποιούνται για θεραπευτικούς σκοπούς αρκεί να μην αναιρούν την μοναδικότητα του Θεού.

Η ιδέα της γραφής με προστατευτικές ιδιότητες παίρνει νέα διάσταση μέσα από τα έργα της Ειρήνης Γκόνου. Οι δημιουργίες της παραπέμπουν σε αντιλήψεις αιώνων και με εφόδια την καλλιγραφία και την ποίηση ξαναζωντανεύουν τα μαγικά αντικείμενα.

Μίνα Μωραΐτου Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης

9

Kεραμική κούπα με προστατευτικές γραφές. Το νερό που έρχεται σε επαφή με το κείμενο αποκτά θεραπευτικές ιδιότητες.

Coupe en céramique aux inscriptions prophylactiques et thérapeutiques. l'eau qui entre en contact avec le texte acquiert des vertus thérapeutiques.

10

Μαντικό ιδιόφωνο καρ'α Μουσικό όργανο με μαντικές ιδιότητες η lagenaria siceraria (κολοκύθα) ή καρ'α, είναι χρηστικό δοχείο της καθημερινής ζωής, καθώς και σύμβολο γονιμότητας, σύμφωνα με πολλούς αφρικανικούς μύθους.

Idiophone divinatoire quar'a Instrument de musique aux vertues divinatoires et récipient utilitaire de la vie quotidienne, la lagenaria siceraria (calebasse) ou quar'a est aussi symbole de fécondité dans plusieurs mythes africains.

11

Τoute lettre est, avant d’être prononcée, une forme qui existe dans l’âme.

Ibn Khaldun, Αl-Μuqaddima. l’écriture est la mémoire qui éloigne l’oubli. Pour les Arabes, la mémoire est de l’Art. Peuple du désert, où le paysage peut être infiniment semblable et, à la fois, au souffle du vent, infiniment différent, et où la vie nomade a favorisé l’oralité. sans écriture, le caractère mnémonique de la poésie conservait dans l’âme des hommes la mémoire de leur histoire, de leur identité. si l’art de la poésie était le dépositaire de la mémoire arabe, l’art de la calligraphie, par les sonorités de ses couleurs, le rythme de son intensité, l’harmonie de ses proportions, dota l’écriture du talisman de l’art, préservant non seulement des livres, mais aussi des formes architecturales tout entières, où cloisons, colonnes, chapiteaux, voûtes sont revêtus, protégés par de textes calligraphiés.

l’Art en tant que vérité et protection de l’homme se révèle dans la pensée d’Irini Gonou. les mots tracés par le scribe ou le calligraphe sont les archives de la mémoire, mais aussi peut-être quelque chose de plus : c’est la protection face aux malheurs du monde – visible et invisible. le mot, donc, outre qu’il se souvient, protège en invoquant le divin. or, si le scribe ou le calligraphe remplace l’invocation par la poésie, l’Art, la nouvelle définition se formule en ces termes : le mot protège en invoquant l’Art.

Je demeure aussi mémoire, talisman et réconciliation de l’homme avec l’univers. Je fends la matière et la transperce : en guise d’armure de fer, je me vêtirai des paroles qui sauvent, de la manière dont elles sauvent. et si l’art, par la mélodie de la poésie, garde vivante la mémoire de ceux qui sont partis, l’écriture, à même la peau, son art sur moi, sur mon cœur, préservera la vie, la protègera telle une armure. et cette armure sera plus puissante que celle du monde matériel et corruptible.

l’art de l’écriture abat, à travers l’espérance, l’omnipotence de la matière : ainsi, si dans les armes de la guerre, le métal est lié à la richesse et à la force matérielle, les talismans écrits, en tant qu’armes de préservation de l’homme, sont comme un rempart de protection intangible, fait de matériaux vils, de matériaux modestes et bruts, l’unique traitement étant la technique de l’écriture au-dessus de leur temps.

l’écriture, soit comme rituel de messages prophylactiques, soit comme abstraction – n’oublions pas que plusieurs calligrammes des Arabes sont devenus des arabesques, l’écriture perdant toute autre fonction que celle de l’iconicité (et voilà que finalement iconique et non iconique sont exactement la même chose!) – est calligraphiée et devient talisman d’existence, audessus de menus objets, l’unique traitement étant les traces du temps et rien d’autre.

les talismans, tels qu’ils ont fonctionné au fil des siècles, au sein de toute croyance et spiritualité, ont amené Irini Gonou à aimer ce qui est humble, à l’orner de poésie et à lui témoigner le respect qui lui est simultanément accordé par de nombreuses cultures. eléni Kondyli-Bassoukou Arabologue, Maître de Conférences à l’université d’Athènes

12

Kάθε γράμμα πριν προφερθεί είναι ένα σχήμα που υπάρχει στην ψυχή. Ιμπν Χαλντούν, Αλ-Μουκάντιμα Η γραφή είναι η μνήμη που διώχνει τη λήθη. Για τους Άραβες η μνήμη είναι τέχνη. Λαός της ερήμου, σ' ένα τοπίο που μπορεί να είναι ατελείωτα όμοιο και συγχρόνως, με το φύσημα του ανέμου, ατελείωτα διαφορετικό και όπου η νομαδική ζωή ενθάρρυνε τον προφορικό λόγο. Χωρίς γραφή, η μνημονική της ποίησης διατηρούσε στην ψυχή των ανθρώπων τη μνήμη της ιστορίας τους, της ταυτότητάς τους. Αν η τέχνη της ποίησης ήταν ο θεματοφύλακας της αραβικής μνήμης, η τέχνη της καλλιγραφίας, με τους ήχους των χρωμάτων της, τη ρυθμικότητα της έντασής της, την αρμονία των αναλογιών της, επένδυσε τη γραφή με το φυλαχτό της τέχνης και διαφύλαξε όχι μόνο βιβλία, αλλά ολόκληρα αρχιτεκτονικά σχήματα όπου τοίχοι, κολόνες, κιονόκρανα, θόλοι είναι ντυμένα, προστατευμένα από καλλιγραφημένα κείμενα.

Η τέχνη ως αλήθεια και ως προστασία του ανθρώπου φανερώνεται στη σκέψη της Ειρήνης Γκόνου. Οι λέξεις γραμμένες από τον γραφέα ή τον καλλιγράφο είναι το αρχείο της μνήμης, αλλά μπορεί να είναι και κάτι περισσότερο από αυτό: η προστασία από τα δεινά του κόσμου του ορατού και του αόρατου. Η λέξη δηλαδή εκτός από το να θυμάται, προστατεύει επικαλούμενη το θείο. Αν όμως ο γραφέας ή ο καλλιγράφος αντικαταστήσει την επίκληση με την ποίηση, την Τέχνη, ο νέος ορισμός γίνεται ως εξής : η λέξη προστατεύει επικαλούμενη την Τέχνη.

Μένω και μνήμη, φυλαχτό και συμφιλίωση του ανθρώπου με την Κτίση. Σκίζω την ύλη και περνάω μέσα απ’αυτήν: Αντί για σιδηρά πανοπλία, θα φορέσω πάνω μου τα λόγια που σώζουν, με τον τρόπο που σώζουν. Κι αν η τέχνη κρατά με τη μελωδία της ποίησης ζωντανή τη μνήμη αυτών που έφυγαν, η γραφή, κατάσαρκα, η τέχνη της πάνω μου, πάνω στην καρδιά μου, θα προφυλάξει τη ζωή, θα την προστατεύσει όπως μια πανοπλία. Και η πανοπλία αυτή θα είναι ισχυρότερη από την πανοπλία του φθαρτού και υλικού κόσμου.

Η τέχνη της γραφής ανατρέπει, μέσω της ελπίδας, την παντοδυναμία της ύλης: Έτσι, αν στα όπλα του πολέμου το μέταλλο έχει σχέση με τον πλούτο και την υλική δύναμη, τα γραμμένα φυλαχτά ως όπλα διαφύλαξης του ανθρώπου, είναι σχεδόν ένας άυλος τοίχος προστασίας, φτιαγμένος με ευτελή υλικά, υλικά ταπεινά κι ακατέργαστα . Η μόνη κατεργασία είναι η τεχνική της γραφής πάνω στον χρόνο τους.

Η γραφή είτε ως ιεροτελεστία προφυλακτικών μηνυμάτων είτε ως αφαίρεση -ας μην ξεχνάμε ότι πολλά από τα καλλιγραφήματα των Αράβων κατέληξαν σε αραβουργήματα, με τη γραφή να χάνει οποιαδήποτε άλλη λειτουργία πλην της εικονικότητας (και να τελικά που εικονικότητα και ανεικονικότητα είναι ακριβώς το ίδιο!)- καλλιγραφείται και γίνεται φυλαχτό ύπαρξης, πάνω σε ευτελή αντικείμενα, όπου η μόνη κατεργασία είναι τα ίχνη του χρόνου και τίποτε άλλο.

Τα φυλαχτά, έτσι όπως λειτούργησαν ανά τους αιώνες, μέσα από οποιαδήποτε θρησκεία και πνευματικότητα έκαναν την Ειρήνη Γκόνου να αγαπήσει το ταπεινό, να το στολίσει με ποίηση και να του αποδώσει τον σεβασμό που του αποδίδουν πολλοί πολιτισμοί ταυτόχρονα. Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου Αραβολόγος, Αν. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών

13

14

Μαγικές κούπες Coupes magiques

Kεραμική κούπα με προστατευτικές γραφές. Το νερό που έρχεται σε επαφή με το κείμενο αποκτά θεραπευτικές ιδιότητες.

Coupe en céramique aux inscriptions prophylactiques et thérapeutiques. l'eau qui entre en contact avec le texte acquiert des vertus thérapeutiques.

15

Μαγικές κούπες Στις ενεπίγραφες κεραμικές κούπες τα μαγικά τετράγωνα περιβάλλονται από τα γράμματα των τεσσάρων στοιχείων – φωτιάς, νερού, αέρα, γης – ενισχύονται από τα προστατευτικά σχήματα και προσφέρουν τις θεραπευτικές τους ιδιότητες σε οτιδήποτε έρθει σε επαφή μαζί τους. Η ρυθμική επανάληψη των λέξεων είναι αναφορά στο σουφικό δίκρ της αέναης κίνησης.

Coupes magiques Coupes en céramique; les carrés magiques entourés des lettres des quatre éléments -Feu, eau, Air et terre – deviennent plus performants grâce aux signes prophylactiques et offrent leurs vertus thérapeutiques à tout ce qui entre en contact avec eux. la répétition rythmique des mots est une référence au dhikr des cérémonies soufies du mouvement sans fin.

16

17

18

19

20

Ενδύματα-Φυλαχτά Tuniques Apotropa ques

Τελετουργικό ένδυμα με φοίνικα Φοίνικας, ιερό δέντρο του ισλαμικού Παραδείσου, σύμβολο γονιμότητας και δημιουργίας˙ ο «ευλογημένος» καρπός του έχει αποτρεπτικές ιδιότητες.

tunique rituelle au palmier Palmier : arbre sacré du Paradis islamique, symbole de la Création et de la fécondité; son fruit «béni» renferme des vertus apotropaïques.

21

Ένδυμα-φυλαχτό με αποσπάσματα στίχων του ποιητή Άδωνη γραμμένα πάνω σε τμήματα καλάμου σε σχήμα γραφίδας. tunique prophylactique avec extraits de vers du poète syrien Adonis calligraphiés sur des morceaux de roseau taillés en forme de calame.

22

Αποτρεπτικό ένδυμα από σκοινί από κάνναβη και άλλα φυτικά υλικά. Η μαγική ιδιότητα του πλέγματος και της γραφής ενισχύεται από την πίστη ότι παρέχει υπερφυσική κάλυψη.

tunique apotropaïque en fil de chanvre et autres matériaux végétaux. le pouvoir magique de la maille et de l'écriture est renforcé par la croyance en une protection surnaturelle.

23

Ένδυμα-φυλαχτό «γραμμένο» με στίχους του ποιητή Άδωνη. Το αραβικό αλφάβητο και η γραφή θεωρούνται ότι είναι φτιαγμένα από ουσία θεϊκή. Οι Ασάντι, φυλή της Δυτικής Υποσαχάριας Αφρικής, λένε πως τα «γραμμένα» ενδύματα ήρθαν από τον Βορρά – εννοώντας τη Βόρεια Αφρική – όπως επίσης και τα μαγικά τετράγωνα. Η αδιαμφισβήτητη προστασία που παρείχε ο συνδυασμός και των δύο καθιστούσε τα ρούχα αυτά απαραίτητα σε αρχηγούς και πολεμιστές. tunique prophylactique calligraphiée en vers du poète syrien Adonis. l'alphabet et l' écriture arabe sont considérés d'essence divine. les Ashanti, ethnie de la région subsaharienne de l'Afrique de l'ouest, disent que les tuniques «calligraphiées» sont venues du Nord, –se référant à l'Afrique du Nord-, tout comme les carrés magiques. leur protection infaillible les a promues vêtements de chefs et de guerriers.

24

Ένδυμα-φυλαχτό με στίχους του Γκιμπράν Χαλίλ Γκιμπράν. Το ένδυμα-φυλαχτό είναι ένα είδος υπερφυσικής ασπίδας, που όπως πιστεύεται λειτουργεί προστατευτικά ακόμα και με απλή επαφή. Οι «γραμμένοι» στίχοι του Γκιμπράν μεταβιβάζουν την προστασία μέσω της Τέχνης. tunique prophylactique calligraphiée en vers de Gibran Khalil Gibran. la tunique prophylactique est un bouclier surnaturel qui dégage sa protection au simple toucher. les vers calligraphiés de Gibran transmettent leur protection à travers l'Art.

25

Μικρό βιβλίο και φλοιός ρίζας φυλαχτά

Petit livre et écorce de racine amulettes

26

Ταλισμάν, μαγικά ειλητάρια, φυλαχτά Talismans, rouleaux magiques, amulettes

1

3

2

1. Μικρό βιβλίο-φυλαχτό 2. Φυλαχτό 3. Φύλλα ευκαλύπτου με προστατευτικές γραφές

1. Petit livre-amulette 2. Amulette 3. Feuilles d’eucalyptus aux inscriptions protectrices

27

2

1

3

1. Καλάμια με προστατευτικές γραφές 2. Φυλαχτά από φύλλα καλαμιού 3. Πυρήνες-φυλαχτά με προστατευτική γραφής 1. roseaux aux inscriptions talismaniques 2. Amulettes aux feuilles de roseaux 3. Gris-gris aux inscriptions prophylactiques

28

1

3

2

1. - 2. Θήκη αρωματικής ρητίνης με αποτρεπτικές ιδιότητες 3. Καλάμια με προστατευτικές γραφές 1. -2. etui d’encens aux vertus apotropaïques 3. roseaux aux formules talismaniques

29

1 2

1. Ταλισμάν γονιμότητας 2. Φύλλα ευκαλύπτου με προστατευτικές γραφές

1. talisman de fécondité 2. Feuilles d’eucalyptus aux inscriptions protectrices

30

1

3

2

1. Φλοιός δέντρου-ταλισμάν 2. Μαγικά ειλητάρια 3. Φλοιός δέντρου με προστατευτικές γραφές

1. écorce d’arbre talismanique 2. rouleaux magiques 3. écorce d’arbre aux inscriptions talismaniques

31

Βιβλίο-φυλαχτό

livre-talisman

32

Το δέντρο σέμπα' Σέμπα' – ο αριθμός 7, είναι ο πρώτος τέλειος αριθμός, η μαγική διάσταση του οποίου ανάγεται στη βαβυλωνιακή εποχή. Αντικατοπτρίζει τη δημιουργία, την πραγμάτωση, την ολοκλήρωση και αποτελεί την τελευταία βαθμίδα κάθε μύησης. Στην αριθμολογία αντιστοιχεί με το γράμμα ζάι που με τη σειρά του ανήκει στα θεραπευτικά γράμματα του νερού. l'arbre seba'a seba'a – le chiffre 7, est le premier chiffre «parfait» dont la dimension magique est de souche babylonienne. Il reflète la création et l'accomplissement et représente le dernier degré de toute initiation ésotérique. en arithmologie, il correspond à la lettre jay qui à son tour fait partie des lettres thérapeutiques de l'eau.

33

Καλάμια με προστατευτικές γραφές

roseaux aux inscriptions talismaniques

34

Aλλουχάτ Alluhat

Αλλουχάτ Κεραμική κατασκευή σε σχήμα αλλούχα με υποδοχή για την τοποθέτηση και τη φύλαξη τμήματος καλαμιού με ταλισμανικές γραφές. Τα κείμενα είναι αποσπάσματα από την αραβική ποίηση.

Allluhat Constructions en céramique en forme d'alluhat avec enfoncement pour ranger des calames aux écritures talismaniques. les textes sont des extraits de la poésie arabe.

35

Βιβλίο σε γραφή μέντε Η γραφή μέντε δημιουργήθηκε το 1920, από τον Kisimi Kamala στη Σιέρρα Λεόνε, με στοιχεία από παλιά πικτογράμματα. Είναι μία μυστική, συλλαβική γραφή και χρησιμοποιείται για τη μεταγραφή των αραβικών στην περιοχή Hodh της Μαυριτανίας. Διαβάζεται από τα δεξιά προς τα αριστερά και αποτελείται από 195 χαρακτήρες. livre en écriture mende l'alphabet mende fut inventé en 1920 par Kisimi Kamala au sierra leone, inspiré d' anciens pictogrammes. Il s' agit d'une écriture syllabique secrète qui sert pour transcrire l'arabe dans la région de Hodh en Mauritanie. elle se lit de droite à gauche et comporte 195 caractères.

36

Βιβλίο σε γραφή βάι Η γραφή βάι δημιουργήθηκε το 1833, από τον Momolu duwalu Bukele, στη Λιβερία με την προσαρμογή ιδεογραμμάτων που ήταν σε χρήση στην περιοχή, διακόσια χρόνια νωρίτερα. Διαβάζεται από τα αριστερά προς τα δεξιά και αποτελείται από 212 ιδεογράμματα.

livre en écriture vai l'écriture vai fut inventée par Momolu duwalu Bukele en 1833 au libéria, en adaptant des idéogrammes anciens utilisés dans la région 200 ans plus tôt. elle se lit de gauche à droite et comporte 212 idéogrammes.

37

38

Tαλισμάν Talismans

39

Irini Gonou Notice biographique

Née a Athènes en 1955, Irini Gonou a fait ses études de sculpture à Paris, à l’ecole Nationale supérieure des Beaux-arts, et, par la suite, à l’ ecole Nationale supérieure des Arts décoratifs où elle a travaillé en tant que monitrice à l’atelier de renée Bossaert en explorant parallèlement la polymorphie de la terre cuite dans l’espace et dans le temps.

Pendant les années où elle résida à Paris (1974-85), elle fut influencée, à travers les musées qu' elle visita et les expositions artistiques qu' elle a vues, par la dimension multiculturelle de l Art. Plus tard, elle apportera cette influence et cette ouverture d’horizon à son atelier d'Athènes, où elle vit et travaille depuis 1986.

Pour étudier certaines civilisations africaines elle a eu recours à l’ethnologie, qui, a remplacé en quelque sorte l’histoire de l’Art. elle approche la civilisation arabe par le biais de l'étude de la langue et d' ouvrages spécialisés, et par les voyages. depuis 1975 elle a réalisé vingt cinq expositions individuelles et a participé à plusieurs expositions collectives, en Grèce et à l’étranger.

on retrouve dans son œuvre toute la dimension de ses errances culturelles. les idées et les récits de son aventure dans l' art plastique prennent alors forme à l'aide du vaste langage des matières naturelles.

l’écriture en tant qu’image, en tant que symbole, en tant que protection est le nouveau terrain de référence de ses dernières recherches plastiques.

40

Ειρήνη Γκόνου Βιογραφικό Σημείωμα

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1955.Η Ειρήνη Γκόνου σπούδασε γλυπτική στο Παρίσι, στην ecole Nationale supérieure des Beaux-Arts και στη συνέχεια στην ecole Nationale supérieure des Arts décoratifs, όπου και δούλεψε ως βοηθός στο εργαστήριο της renée Bossaert, μελετώντας παράλληλα την πολυμορφία του ψημένου πηλού στον χώρο και τον χρόνο. Στα χρόνια που έμεινε στο Παρίσι (1974-85) ήρθε σε επαφή, μέσα από μουσεία και εκθέσεις, με την πολυπολιτισμική διάσταση της Τέχνης. Τον ίδιο ανοιχτό ορίζοντα θα μεταφέρει αργότερα στο εργαστήριό της στην Αθήνα, όπου ζει και εργάζεται από το 1986.

Για τη μελέτη κάποιων πολιτισμών της Αφρικής ανέτρεξε στην εθνολογία, που αντικαθιστά σ’ αυτές τις περιπτώσεις την ιστορία της Τέχνης. Στην προσέγγιση του αραβικού πολιτισμού τη βοήθησαν η μελέτη τόσο της γλώσσας όσο και ειδικών συγγραμμάτων, καθώς και τα ταξίδια. Από το 1975, έχει πραγματοποιήσει είκοσι πέντε ατομικές εκθέσεις και έχει λάβει μέρος σε πολλές ομαδικές στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Στο έργο της αναγνωρίζει κανείς τα ίχνη των πολιτισμικών της περιπλανήσεων, ενώ οι ιδέες και τα μυθογραφήματα της εικαστικής της περιπέτειας μορφοποιούνται μέσα από το απεριόριστο γλωσσικό ιδίωμα των φυσικών υλικών. Η γραφή ως εικόνα, ως σύμβολο και ως φυλαχτό είναι ο νέος τόπος αναφοράς των τελευταίων εικαστικών της αναζητήσεων.

41

la musique composée pour l’exposition "Al khatt, l’écriture magique".

la nécessité de chercher le sens de l' écriture au moyen de sons m' a conduit à l’idée des improvisations musicales réiterées. en jouant sans partition, avec des instruments que je connaissais ainsi qu' avec d'autres que je n'avais jamais touché auparavant, ou encore avec d' autres improvisés, j' ai essayé de représenter par ces "musiques faites main" les sentiments et les pensées du moment, autour du caractère sacré et du rituel de l’écriture. en vivant l'expérience d'un voyage imaginaire ayant comme véhicule l’écriture, entre ce que je perçois et ce que je ressens ou que je pense d' elle, j' ai joué avec des moyens musicaux modestes, presque comme un musicien autodidacte, les musiques que j'ai "entendues" au long de ce parcours.

Pour l’enregistrement, je dois beaucoup au virtuose du son, dimitris Michopoulos, qui a su créer les conditions spéciales et spécifiques pour l' enregistrement propice au développement des mes improvisations initiatiques. Ce fut ue découverte totalement nouvelle pour moi.

Michalis Andronikou Compositeur

Michalis Andronikou Notice Biographique

Né en 1977 à limassol, Chypre, il est diplômé et doctorant au département d’études musicales de l’université d’Athènes. Il a un diplôme de guitare classique, de clarinette et de théorie du trinity College et de royal Academy of Music de londres et un diplôme de Musique byzantine du Conservatoire municipal d’Argyroupolis. Il est aussi diplômé en harmonie, contrepoint et fugue au Conservatoire Hellénique. Actuellement il est en dernière année de la classe de composition de th. Antoniou. enfin, il a travaillé avec des instruments traditionnels de musique, tels que le luth de Constantinople, le tambouras), … etc.

en 2003, sa première production discographique a été diffusée sous le titre «une Musique de tous les jours», par la société Κathreftis. elle se compose de douze morceaux pour petit ensemble ou instrument solo et deux chansons sur des vers de Κ. Palamas. Il est lauréat en 2005 du Concours international de composition de Volos. en 2006, il collabore avec les artistes plasticiens Miltos Pantélias et Irini Gonou pour la parution du livre/Cd «diosimeia», aux éditions Κedros. Il a composé la musique pour plusieurs pièces de théâtre et divers orchestres; ses œuvres ont été présentées dans des concerts en Grèce et à l’étranger. Il travaille comme orchestrateur et musicien, dans le cadre de concerts mais aussi en discographie. Ces dernières années il donne des cours de théorie avancée et de guitare au Conservatoire Hellénique.

42

Η μουσική για την έκθεση με τίτλο «Aλ-χαττ, η μαγική γραφή»

Η ανάγκη αναζήτησης του νοήματος της γραφής μέσα από ήχους, οδήγησε στην ιδέα για τους επάλληλους μουσικούς αυτοσχεδιασμούς. Παίζοντας χωρίς τίποτα προσχεδιασμένο με μουσικά όργανα που έχω μελετήσει, αλλά και με κάποια που δεν είχα πιάσει ποτέ στα χέρια μου ή ακόμα και με αυτοσχέδια μουσικά όργανα, προσπάθησα να αποτυπώσω με «χειροποίητες μουσικές», τα συναισθήματα και τις σκέψεις της στιγμής, γύρω από τα θέματα της ιερότητας και του μυστηρίου της γραφής. Βιώνοντας ένα φανταστικό ταξίδι με όχημα τη γραφή, ανάμεσα σ’ αυτό που καταλαβαίνω και σ’ αυτό που νιώθω ή πιστεύω γι’ αυτήν, έπαιξα με ταπεινά «μουσικά υλικά», σχεδόν σαν λαϊκός μουσικός εκτελεστής, τις μουσικές που «άκουσα» στη διαδρομή. Για το αποτέλεσμα της ηχογράφησης οφείλω πολλά στον πρωτομάστορα της ηχοληψίας Δημήτρη Μιχόπουλο, ο οποίος κατάφερε να επινοήσει ειδικές συνθήκες ηχογραφήσεων που να εξυπηρετούν την -πρωτόγνωρη για μένα- εξέλιξη των αυτοσχεδιασμών. Μιχάλης Ανδρονίκου Συνθέτης

Μιχάλης Ανδρονίκου Βιογραφικό σημείωμα

Γεννήθηκε στη Λεμεσό Κύπρου, το 1977. Είναι απόφοιτος και υποψήφιος διδάκτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει δίπλωμα κλασικής κιθάρας, κλαρινέτου και θεωρητικών από το trinity College και τη royal Academy of Music του Λονδίνου, καθώς και δίπλωμα βυζαντινής μουσικής από το Δημοτικό Ωδείο Αργυρούπολης. Είναι πτυχιούχος αρμονίας, αντίστιξης και φούγκας από το Ελληνικό Ωδείο και τελειόφοιτος στην τάξη σύνθεσης του Θ. Αντωνίου. Παράλληλα έχει μελετήσει παραδοσιακά όργανα, όπως πολίτικο λαούτο, ταμπουρά κ.λπ.

Το 2003, κυκλοφόρησε η πρώτη δισκογραφική του δουλειά με τίτλο «Μια Καθημερινή Μουσική» από την εταιρεία Καθρέφτης, που περιλαμβάνει δώδεκα κομμάτια για μικρό σύνολο ή σόλο όργανο και δύο τραγούδια σε ποίηση Κ. Παλαμά. Το 2005, βραβεύτηκε σε διεθνή διαγωνισμό σύνθεσης που διεξήχθη στο Βόλο. Το 2006, συνεργάσθηκε με τους εικαστικούς καλλιτέχνες Μίλτο Παντελιά και Ειρήνη Γκόνου για την κυκλοφορία του βιβλίου/Cd με τίτλο «Διοσημεία» από τις εκδόσεις Κέδρος. Έχει γράψει μουσική για θεατρικές παραστάσεις και για διάφορα ορχηστρικά σύνολα, ενώ έργα του έχουν παρουσιαστεί σε συναυλίες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Εργάζεται ως ενορχηστρωτής και μουσικός, σε συναυλίες, αλλά και στη δισκογραφία. Τα τελευταία χρόνια διδάσκει ανώτερα θεωρητικά και κιθάρα στο Ελληνικό Ωδείο.

43