مؤلفههایی‌از‌اخالق‌اجتماعی‌پیامبراكرم(صلی‌هللا‌علیه‌و‌آله ) گستردهترین ارتباط انسان ،ارتباط و تعامل با اعضای جامعه‌ی خویش است .در چگونگی ارتباط انسان با جامعه‌ی اشاره‌میكنیم .پیرامون،محورهای‌متعددی‌در‌گفتار‌و‌رفتار‌پیامبراكرم(ص)وجود‌دارد‌كه‌در‌ادامه‌به‌برخی‌از‌آنها خوشاخالقی1 ـ اخالقی،عنصری‌كلیدی‌در‌دینداری‌و‌عاملی‌مهم‌در‌موفقیت‌انسان‌است خوش شاید‌مهمترین‌ویژگی‌رسول‌خدا(ص) . اخالق‌برتر‌اوست‌كه‌در‌قرآن‌نیز‌بدان‌اشاره‌شده‌است« :به‌راستی‌كه‌تو‌دارای‌اخالق‌عظیم‌هستی»[]1قرآن‌با تمجید نرم‌خویی رسول خدا(ص) تأكید می‌كند كه اگر ایشان تندخو می‌بود ،مردم از اطرافش پراكنده می‌شدند]2[. اخالقی،در‌سیرهی‌اجتماعی‌پیامبراكرم(ص خوش ،از‌جایگاه‌واالیی‌برخوردار‌است؛به‌گونهای‌كه‌رسول‌خدا(ص)) مل‌كردن‌خوشاخالقی[]4دانسته هدف‌رسالت‌خود‌را‌كامل‌كردن‌ویژگیهای‌واالی‌اخالقی[]3و‌در‌روایتی‌دیگر،كا است‌تا‌آنجا‌كه‌فرموده‌است«:اسالم‌همان‌اخالق‌نیك‌است»[]5آن‌حضرت‌در‌برخی‌روایات‌نیز‌اخالق‌نیك‌را‌نصف اخالق نیكو را می‌توان كلید كسب دیگر فضایل و كماالت دانست .هركس از این موهبت الهی ]دین دانسته‌اند6[. برخوردار باشد ،به راحتی می‌تواند ،پله های ترقی و پیشرفت مادی و معنوی را طی كند .شاید به همین دلیل گاهها و مراتب شریف بندهی خدا با اخالق نیك خود به بزرگ‌ترین درجات آخرت و منزل پیامبراكرم(ص) فرمود « : ترین‌آنها‌میداند: اخالق ترین‌افراد‌را‌خوش ]اخالق‌نیك‌با‌رسالت‌و‌شریعت‌ایشان‌درآمیخته‌كه‌مؤمن میرسد7[»... ً ً ترین‌عمل‌را‌در‌روز‌داوری،داشتن‌اخالق‌نیك‌معرفی‌میكند]9[. ]و‌سنگین «اكمل‌المومنین‌ایمانا احسنهم‌خلق‌ا»[8 ترین‌شما‌برای‌من‌و‌نزدیكترین‌شما داشتنی دوست تر‌میداند‌كه‌اخالقشان‌بهتر‌باشد«: انسان‌كسانی‌را‌به‌خود‌نزدیك شماست»[11 متواضع‌ترین و اخالقترین خوش قیامت، روز در من ]به رسول‌خدا(ص)خوشاخالقی‌را‌موجب‌جلب‌خیر‌دنیا‌و‌آخرت[]11و‌مانع‌از‌آتش‌جهنم[]12دانسته‌و‌فرموده‌است: سه‌چیز‌است‌كه‌اگر‌در‌كسی‌نباشد،نه‌از‌من‌است‌و‌نه‌از‌خدای‌عزوجل؛بردباریای‌كه‌با‌آن‌جهالت‌نادانان‌را‌رد « ك ند؛اخالق‌نیكی‌كه‌با‌آن‌در‌میان‌مردم‌زندگی‌كند‌و‌ورعی‌كه‌وی‌را‌از‌گناهان‌الهی‌باز‌دارد]13[.ایشان‌هم‌چنین ]نیز ی‌خدا‌گذاشته‌میشود،اخالق‌نیك‌اوست»[ 14 نخستین‌چیزی‌كه‌روز‌قیامت،در‌ترازوی‌اعمال‌بنده فرمودهاند«: شبیهترین‌انسان عمل‌انسان‌قرار‌نمیگیرد»[]15همچنین‌فرمود «: چیزی‌بهتر‌از‌خوشاخالقی،در‌ترازوی فرموده«: اخالقتر ترین‌انسان‌به‌من‌كسی‌است‌كه‌از‌همه‌خوش اخالقترین‌شماست»[]16و«در‌قیامت،نزدیك به‌من،خوش ترین‌آنها‌میدانست[]18و‌بر اخالق ترین‌مؤمنان‌را‌خوش ]پیامبر‌كامل باشد‌و‌برای‌خانوادهاش‌از‌همه‌بهتر‌باشد»[17 كرد‌و‌آن‌را‌اخالق‌مؤمنان،صدیقان،شهدا‌و‌صالحان‌میشناسند]19[. رویی‌با‌مردم‌و‌دست‌دادن‌با‌آنها‌تأكید‌می خوش خوشاخالقی» روزی‌مردی‌مقابل‌رسول‌خدا(ص)ایستاد‌و‌از‌ایشان‌پرسید«:ای‌پیامبر‌خدا!دین‌چیست؟»فرمود«: خوشاخالقی»این« :مرد‌دوباره‌از‌سمت‌چپ‌ایشان‌آمد‌و‌همان‌پرسش‌را‌مطرح‌كرد‌و‌حضرت‌نیز‌دوباره‌فرمود بار مرد از پشت سر ایشان آمد و همان سؤال را پرسید .رسول خدا(ص) ،به او نگاه كرد و فرمود« :آیا دین را نشوی»[21 خشمگین كه است آن دین نمیفهمی؟ ] رسول خدا(ص) در پاسخ به این پرسش كه نیكی چیست نیز فرمود« :نیكی همان خوشاخالقی است ]21[»...امام میفرماید « :ایشان زبان خود را از سخنان غیرالزم نگاه می‌داشت) .علی(ع) در بیان ویژگی‌های رسول خدا(ص همواره‌با‌مردم‌مأنوس بود‌و‌كاری‌نمی‌كرد‌كه‌از اطرافش‌پراكنده‌شوند‌و‌از‌او‌گریزان‌باشند؛بزرگ هر قوم‌و گماشت...احوال‌یاران‌خود‌و‌از‌كارهای‌مردم‌جویا‌میشد ا‌احترام‌میكرد‌و‌وی‌را‌به‌حكمرانی‌قوم‌خود‌می گروهی‌ر كرد.در‌كارها‌میانهرو‌بود‌و‌از‌ترس‌آنكه و‌كارهای‌نیك‌را‌تحسین‌و‌تقویت،و‌كارهای‌زشت‌را‌تقبیح‌و‌تحقیر‌می نها‌غافل‌نمیماند]22[...اخالق‌ایشان‌در‌برخورد‌با‌مردم‌چنان مردم‌غافل‌شده،به‌انحراف‌گرایند،لحظهای‌از‌كار‌آ ]در‌روایات‌مصادیق‌مختلفی‌برای‌ویژگیهای‌واالی نرم‌و‌گشاده‌بود‌كه‌به‌تعبیر‌برخی‌پدر‌مردم‌شده‌بود22[»... اخالقی یا مكارم اخالق بیان شده كه برخی آنها عبارت است از :راست‌گویی ،امانت داری ،صله‌ی ارحام(پیوند با ،احترام‌به‌میهمان،اطعام‌نیازمندان،رعایت‌حقوق‌همسایگان‌و‌همراهان،حیا،گذشت،بیان‌حق‌هر‌چند‌به)خویشان اخالقی،بداخالقی‌است‌كه‌روایات،به‌پیامدهای‌منفی‌آن‌اشاره‌كردهاند. ]در‌برابر‌خوش ضرر‌خود‌انسان‌باشد24[. را‌فاسد‌میكند،همانسان‌كه‌سركه‌عسل‌را»[) 25رسول‌خدا(ص بداخالقی‌عمل‌آدمی همچنین‌فرمود«:دو ]فرمود«: خصلت‌در‌مسلمان‌جمع‌نمیشود:بداخالقی‌و‌بخل»[26 بداخالقی‌از‌نگاه‌ایشان‌گناهی‌نابخشودنیست]27[.كه‌ممكن ] ی‌عبادات‌انسان‌را‌بیاثر‌كند؛برای‌مثال‌روزی‌نزد ]و‌حتی‌همه را‌به‌پستترین‌درجات‌جهنم‌بكشاند[28 است‌آدمی رسول خدا(ص) از زنی تعریف شد كه روزها را روزه و شب‌ها را به عبادت مشغول است؛ اما بداخالق بوده، خیری‌در‌وی‌نیست؛او‌در‌زمرهی‌اهالی‌آتش دهد.آن‌حضرت‌دربارهی‌او‌فرمود«: همسایگانش‌را‌با‌زبانش‌آزار‌می ]است»[29
خیرخواهی2 ـ خیرخواهی‌اصلی‌بسیار‌مهم‌و‌كلیدی‌در‌موفقیت‌انسان‌و‌رسیدن‌به‌پاداش‌عظیم‌الهی‌است.در‌علم‌اخالق،خیرخواهی در‌مقابل‌حسادت‌است.فرد‌خیرخواه‌خواهان‌بقای‌نعمتهای‌خدا‌برای‌مردم‌است‌و‌هیچ‌دوست‌ندارد‌كه‌به‌آنها‌بدی كرد‌و‌میفرمود برسد.رسول‌خدا(ص)همواره‌مردم‌را‌به‌خیرخواهی‌توصیه‌می در‌روز‌قیامت‌بزرگترین‌منزلت« : ]نیز‌میفرمود«:انسان‌باید سانی‌است‌كه‌بیشترین‌گامها‌را‌در‌راه‌خیر‌برای‌مردم‌برداشته‌باشند»[31 و‌مقام‌از‌آن خیرخواه‌برادر‌مؤمنش‌باشد؛ همانسان‌كه‌خیرخواه‌خودش است»[ ]31ایشان‌در‌سخنی‌فرموده‌اند« :هركس‌در‌پی انجام‌كاری‌برای برادر‌مؤمنش‌باشد:ولی‌در‌حق‌او‌خیرخواه‌نباشد.به‌خدا‌و‌رسول‌خدا‌خیانت‌كرده‌است»[]32 ی‌خیرخواهی‌این‌است‌كه‌انسان‌آنچه‌برای‌خود‌دوست‌دارد،برای‌برادر‌دینیاش‌نیز‌دوست‌بدارد[]33 آخرین‌مرتبه رسول‌خدا(ص)طی‌فرازی‌فرمودند«:انسان‌تا‌وقتی‌آنچه‌برای‌خود‌دوست‌دارد،برای‌برادر‌مؤمنش‌دوست‌نداشته بندهی خدا ایمانش كامل نمی‌شود :مگر آنكه اخالقش را نیكو كند، باشد ،ایمان نیاورده است»[ ]34و نیز فرمود « : خشمش‌را‌فرو‌برد‌و‌آنچه‌برای‌خود‌دوست‌میدارد‌برای‌مردم‌نیز‌دوست‌بدارد؛كسانی‌هستند‌كه‌بدون‌انجام‌اعمال می‌شوند»[35 بهشت وارد مسلمانان، برای خیرخواهی با تنها و ]خاصی گاه‌از‌خیرخواهی‌مردم‌غافل‌نمیشد.چنانكه‌گذشت،گاه‌از‌كسانی‌كه‌در‌حضورش‌بودند،حال پیامبراكرم(ص)هیچ پرسید‌و‌میفرمود «:باید‌حاضران‌به‌گوش‌غایبان‌برسانند‌و‌نیاز‌كسانی‌را‌كه‌به‌من‌دسترسی‌ندارند،به مردم‌را‌می من‌برسانید؛چرا‌كه‌هركس‌نیاز‌شخصی‌را‌كه‌خود‌قادر‌به‌رساندن‌آن‌نیست،به‌زمامدار‌برساند‌و‌بازگو‌كند،خداوند در‌روز‌قیامت،گامهای‌او‌را استوار‌می‌گرداند]36[»...از‌روی‌خیرخواهی‌برای‌مردم‌و‌هدایت آنها ،خود‌را‌به َّ اثار ِه ْم فرسا‌می های‌طاقت زحمت انداخت؛به‌گونهای‌كه‌خدای‌سبحان‌خطاب‌به‌ایشان‌فرمود«:فَلَ َعلك‌با ِخعٌ‌نَّف َسك‌علَی َء ِ ْ َ ُ ](بیم‌آن‌می رود‌كه‌اگر‌آنها‌به‌این‌سخن‌ایمان‌نیاورند،تو‌جان‌خود‌را‌از‌غم‌و ث اَ َسفا»[37 دی ح اال ذ ه ب وا ن م یو َ ِ اِن‌لَّ ْم ِ ِ مردم،اصل‌گرانسنگ‌خیرخواهی‌را‌دركارهای‌خود اندوه‌درپیگیری[كار]شان‌تباه‌كنی)!روشن‌است‌كه‌اگر‌همهی بندد؛دیگر‌هیچكس،هیچ‌وقت پذیرد‌و‌هم‌خیانت‌در‌كارها‌از‌جامعه‌رخت‌برمی به‌كاربندند،هم‌وجدان‌كاری‌تحقق‌می در كار خود كوتاهی نمی‌كند ،بلكه همگان ،به دلیل‌خیرخواهی نسبت به دیگران ،با نهایت دقت و دلسوزی ،به كار امروزه،بسیاری‌جوامع‌اسالمی‌كه .خویش‌خواهند‌پرداخت‌و‌بدین‌ترتیب،جامعه‌جهش‌اقتصادی‌بزرگی‌خواهد‌كرد .اخالق اسالمی در آنها نهادینه نشده ،بیشترین زیان‌های اقتصادی و اجتماعی را از عدم رعایت این اصل می‌بینند مردم‌داری3 ـ و‌نفوذ‌در‌قلوب‌آنان،در‌كنار‌آنها‌زیستن‌و‌دوری‌نكردن‌از‌آنهاست.مردمدار از‌روشهای‌بسیار‌موثر‌در‌جذب‌مردم كسی‌است‌كه‌همواره‌در‌كنار‌مردم‌باشد؛با‌آنها‌خو‌بگیرد؛با‌آداب‌و‌سنن‌آنها‌آشنا‌باشد‌و‌تا‌جایی‌كه‌با‌دین‌خدا‌در تضاد نیست ،آنها را رعایت كند و خود را در غم و شادی آنها شریك بداند .رسول خدا(ص) با حلم ،بردباری و نیك خواهی‌منحصر‌به‌فرد‌خود،همواره‌در‌كنار‌مردم‌و‌از‌حال‌آنها‌باخبر‌بود‌و‌در‌غم‌و‌شادی‌با‌آنها‌شریك‌بود؛در ی‌او‌میشد]38[.با ی‌مدینه،عازم‌خانه كرد‌و‌برای‌عیادت‌مریض،حتی‌در‌دورترین‌نقطه تشییع‌جنازه‌شركت‌می مردم بسیار مأنوس بود و با كمال تواضع و بزرگواری با آنها برخورد میكرد؛ هیچ‌گاه خود را تافته‌ی جدا بافته دانست؛نیازهایش‌را‌خود‌از‌بازار‌تهیه‌میكرد‌و‌به‌دست‌خود‌به‌خانه دانست‌و‌هرگز‌خود‌را‌از‌مردم‌متمایز‌نمی نمی یا‌فقیر‌هر‌دو‌مصاحفه‌میكرد‌و‌تا‌فرد‌مقابل‌دستش‌را برد.به‌همگان،كوچك‌تا‌بزرگ،سالم‌میكرد‌و‌با‌ثروتمند می ساخت.رسول‌خدا(ص)در‌مردمداری‌چنان‌حساس‌بود‌كه‌بر‌اساس كشید،دست‌مبارك‌خود‌را‌از‌دستش‌جدا‌نمی نمی روایتی ،اگر‌یكی‌از‌مسلمانان‌را‌سه‌روز‌نمی‌دید،از‌حال او‌جویا‌می‌شد؛ اگر‌معلوم‌می‌شد‌كه‌در‌مسافرت است، ]هیچكس‌را شتافت‌و‌اگر‌بیمار‌بود،به‌عیادتش‌میرفت39[. كرد‌و‌اگر‌در‌مسافرت‌نبود،به‌دیدارش‌می برایش‌دعا‌می میپذیرفت41[. ]از توجه خویش استثنا نمی‌كرد؛ حتی دعوت بردگان را به گرمی با اینكه آن حضرت از هرگونه تكلفی بیزار بودند و بین خود و دیگران هیچ امتیازی قائل نمی‌شدند ،گاه برخی نیازمندان،مقهور‌شكوه‌مقام‌و‌نام‌پیامبری‌او‌میشدند؛از‌این‌رو،پیامبر‌گاه‌كسانی‌را‌كه‌به‌هنگام‌برخورد‌با‌ایشان دچار لكنت زبان می‌شدند ،یا آثار تأثیرپذیری در چهره‌هایشان مشاهده می‌شد ،درآغوش می‌گرفت و به آنها محبت كرد‌كه‌از‌شكوه‌و‌ابهت‌ایشان،دچار‌شتابزدگی‌و‌عجله‌نشوند...همچنین‌هرگاه‌نیازمندی‌نزد میكرد‌و‌كاری‌می ً ]و‌بدین‌ترتیب‌كاری‌میكرد‌كه‌وی‌هرگز‌احساس‌شرمندگی‌نكند. ایشان‌میآمد،فورا میفرمود:اشكالی‌ندارد[41 ردند،تا‌برایشان‌از‌خدا‌خیر‌و‌بركت‌بخواهد‌یا‌ایشان‌را‌نامگذاری مردم‌مدینه‌همیشه‌كودكان‌خود‌را‌نزد‌پیامبر‌میآو گرفت‌و‌در‌دامان‌خود‌مینشاند.در‌این‌میان‌چه‌بسا‌كودك‌دامان‌آن كند.رسول‌خدا(ص)نیز‌كودك‌را‌در‌آغوش‌می كرد.برخی‌حاضران‌با‌ناراحتی‌بر‌سر‌كودك‌فریاد‌میكشیدند؛ولی‌رسول‌خدا(ص)آنها‌را‌ازاین حضرت‌را‌كثیف‌می ترتیب،خانوادهی‌آن كرد‌و‌بدین گذاری‌را‌تمام‌می گذاشت‌تا‌كار‌كودك‌تمام‌شود‌و‌سپس‌دعا‌یا‌نام كرد‌و‌می كار‌نهی‌می كودك را خشنود می ساخت .هرگز حاضران مشاهده نكردند كه پیامبر ،از اینكه كودك لباس ایشان را نجس كرده، كه‌آنها‌بیرون‌رفتند،آن‌حضرت‌لباس‌خود‌را‌میشست.چنان‌رأفت‌و‌رحمتی‌به‌مردم ناراحت‌شده‌باشد،پس‌از‌آن
داشت كه اگر در حال نماز ،صدای گریه كودكی را می‌شنید ،سوره‌ی كوتاهی می‌خواند و نماز را زود تمام میكرد42[. ] دهندهی رحمت ایشان و شفقت و دلسوزی او نسبت به مردم است .به این حركات ،از بزرگ‌ترین پیامبر خدا ،نشان رفت‌احترام‌میكرد؛چندان‌كه‌حتی‌گاه‌لباس‌خود‌را‌برای‌نشستن‌او‌پهن‌می‌كرد‌یا‌او‌را‌در هركس‌كه‌نزد‌ایشان‌می ]روزی‌جریر‌بن‌عبدهللا‌به‌خانه‌رسول‌خدا(ص)رفت؛اما‌خانهی‌ایشان‌پر‌بود‌و‌وی‌جایی جای‌خود‌مینشاند[43 برای‌نشستن‌نیا فت،از‌این‌رو،در‌بیرون‌خانه‌نشست.وقتی‌رسول‌خدا(ص)وضعیت‌او‌را‌دید،لباس‌خود‌را‌برداشت و‌بر‌گونه های‌خود‌گذاشت‌و‌بوسید.سلمان‌فارسی‌نیز‌چنین‌ماجرایی‌را‌نقل‌كند‌و‌می‌گوید:نزد‌رسول‌خدا(ص)رفتم. آن‌حضرت‌بالشی‌را‌كه‌بر‌آن‌تكیه‌كرده‌بود،به‌من‌داد‌و‌فرمود«:ای‌سلمان‌هیچ‌مسلمانی‌نیست‌كه‌متكایش‌را‌برای احترام‌به‌برادر‌مسلمانش‌بدهد،مگر‌آنكه‌خدا‌او‌را‌میآمرزد»[]44در‌خارج‌خانه‌با‌فقیران‌بسیار‌معاشرت‌می‌كرد‌و داشت‌كه‌در‌راز‌و‌نیاز‌خود‌با‌خدا‌میفرمود«:خدایا‌مرا‌در‌حال‌حیات‌و‌ممات‌نیازمند این‌كار‌را‌چنان‌دوست‌می كن45[»... محشورم نیازمندان زمره‌ی در و ده ]قرار های‌مردم داری،مدارا‌با‌مردم‌در‌مواردی‌است‌كه‌با‌دین‌الهی‌مخالفتی‌نداشته‌باشد؛رسول‌خدا(ص)به‌مدارا از‌جلوه با مردم بسیار اهمیت می‌داد و میفرمود« :پروردگارم ،مرا به مدارا با مردم امر كرده؛ به همانسان كه به ادای واجبات»[ ] 46ایشان مدارا با مردم را نصف ایمان و رفق و آسان‌گیری با آنها را نصف عیش می‌دانست[ ]47و دهد‌كه‌به‌سختگیری‌و‌عدم‌مدارا ی‌كارها‌دوست‌دارد‌و‌بر‌آن‌پاداشی‌می خدا‌رفق‌و‌مدارا‌را‌در‌همه میفرمود«: نمیدهد»]48[.یكی‌پیامبراكرم(ص)یكی‌از دالیل‌برتری‌پیامبران‌بر‌سایر‌مردم‌را‌شدت‌مدارای‌آنها‌با‌دشمنان‌دین خدا می‌دانست[ ]49و میفرمود« :سه چیز است كه اگر در كسی نباشند ،هیچ كاری از او به سرانجام نخواهد ارا‌كند‌و‌بردباریای ]رسید[:تقوا]و‌ورعی‌كه‌وی‌را‌از‌ارتكاب‌گناهان‌الهی‌بازدارد؛اخالق[نیكی كه‌با‌آن‌با‌مردم‌مد كند»[51 دفع را نادانان جهالت ]كه مردم‌یاری4 ـ اش‌را‌در‌این‌راه‌میگذاشت.سرور‌مردم‌را ی‌یاری‌رساندن‌به‌مردم‌بود،چنان‌كه‌گاه‌زندگی رسول‌خدا(ص)شیفته دانیم‌كه‌بهترین‌و‌لذتبخش‌ترین‌حالت‌برای‌رسول‌خدا‌حال‌نماز‌بود؛ كسی‌میدانست‌كه‌به‌آنها‌خدمت‌كند 51[. ]می اما‌كمك‌به‌مردن‌در‌نظر‌ایشان‌چنان‌اهمیتی‌داشت‌كه‌اگر‌در‌حال‌نماز‌كسی‌كنارش‌مینشست،نماز‌خود‌را‌كوتاه میكرد و بالفاصله پس از نماز به او رو میكرد و میفرمود« :آیا نیازی دارید؟»[ ]52روزی زنی نزد رسول در‌هریك‌از‌راههای‌مدینه‌كه‌مایلی‌بنشین،من‌نیز‌با خدا(ص)آمد‌و‌گفت«:با‌شما‌كاری‌دارم».حضرت‌پاسخ‌داد«: تو‌خواهم‌نشست[(]53و‌به‌كارت‌رسیدگی‌خواهم‌كرد)»امام‌صادق(ع)فرمود«:به‌خدا‌قسم‌كه‌رسول‌خدا(ص)وقتی نیاز كسی به او می‌رسید ،برای برآورده كردن آن ،از خود صاحب نیاز بیشتر خوشحال می‌شد»[ ]54اگر رسول داد‌كسی‌در‌كنار‌او‌پیاده‌باشد‌و‌او‌را‌نیز‌سوار‌میكرد‌و‌اگر‌او‌از‌این‌كار خدا(ص)بر‌مركبی‌سوار‌بود،اجازه‌نمی پس‌جلوتر‌از‌من‌برو‌و‌همان‌جایی‌كه‌میخواهی‌خود‌را‌به‌من‌برسان»[]55از‌هیچ كرد،میفرمود« : امتناع‌می به‌مردم‌دریغ‌نمیورزید هركس‌در‌برابر‌ستمگری،از‌مؤمنی‌حمایت‌كند،خدا‌روز« :فرصتی‌برای‌یاری‌رساندن قیامت فرشته‌ای برایش می‌گمارد كه در برابر آتش جهنم ،از گوشت بدن او حمایت كند»[ ]56همچنین میفرمود: ر‌او‌را‌میبخشد»[57 ی‌كسی‌را‌برطرف‌كند‌یا‌به‌مظلومی كمك‌برساند،خداوند‌سی‌و‌هفت‌با هركس‌غم‌و‌غصه ]« كرد‌و‌بدان‌را‌از‌خود‌نمیراند‌و‌یاری‌كردن ی‌آنها،اعم‌از‌نیكوكار‌یا‌بدكار‌سفارش‌می یاری‌مردم‌را‌در‌مورد‌همه آنها‌را‌هدایت‌و‌بازداشتن‌آنها‌از‌ارتكاب‌گناه‌میدانست.روزی‌به‌یاران‌خود‌فرمود«:برادرت‌را‌یاری‌كن،خواه‌ظالم بدینگونه كه او را ظلم باشد یا مظلوم ».از ایشان پرسیدند« :چگونه در حال كه ظالم است یاریش كنیم؟» فرمود « : هركس در حالی صبح كند كه به امور مسلمانان اعتنایی ندارد ،مسلمان « :بازداری»[ ]58در فرازی دیگر فرمود نیست»[ ]59نیز میفرمود « :هركس یك نیاز از نیازهای برادر مؤمنش را برآورده سازد ،چنان است كه گویی به ی‌همهی‌عمرش،خدا‌را‌عبادت‌كرده‌است»[]61از‌نظر‌ایشان‌حركت‌برای‌برآورده‌ساختن‌نیاز‌برادر‌مسلمان، اندازه حتی‌در‌صورتی‌كه‌نتواند‌به‌نتیجه‌برسد،پاداش‌خود‌را‌دارد«:هركس‌برای‌برآوردن‌نیاز‌برادر[مسلمان]در‌ساعتی از روز یا شب اق دام كند ،این كار برای او از اعتكاف دو ماه بهتر خواهد بود؛ خواه آن نیاز را برآورده سازد یا ]نه»[61 هنگامی‌كه‌از‌ایشان‌پرسیدند«:محبوب‌ترین‌مردم‌نزد‌خدا‌كیست؟»فرمود«كسی‌كه‌بیشترین‌نفع‌را‌برای‌مردم‌داشته كه‌باالتر‌از‌آنها‌نیكیای‌وجود‌ندارد:ایمان‌به‌خدا‌و‌نفع باشد»[]62و‌در‌فرازی‌دیگر‌فرمود«:دو‌ویژگی‌نیك‌است مردم‌عیال‌خدایند،پس‌محبوبترین‌مردم‌نزد‌خدا‌كسانی‌هستند‌كه‌به‌عیال رساندن‌به‌بندگان‌خدا»[]63و‌نیز‌فرمود«: ای‌لطفآمیز هركس‌برادر‌مسلمانش‌را‌با‌گفتن‌كلمه خدا‌نفع‌برسانند‌و‌اعضای‌خانهی‌خدا‌را‌خشنود‌سازند»[«]64
ی‌گستردهی‌خدا‌خواهد‌بود‌و‌مادام‌كه‌برآن‌حال‌است،رحمت احترام‌كند‌و‌غمش‌را‌برطرف‌سازد،همواره‌در‌سایه مسلمان‌برادر‌مسلمان‌است،به‌او‌خیانت‌نمیكند‌و‌به‌او‌دروغ« :خدا‌شامل‌حالش‌خواهد‌بود»[]65همچنین‌فرمود گوید‌و‌او‌را‌تنها‌نمیگذارد؛همه امور‌مسلمان،خواه‌آبرو‌یا‌مال‌یا‌خونش،بر‌مسلمان‌حرام‌است.تقوا‌در‌همین نمی است.در‌شرارت‌و‌بدی‌انسان‌همین‌بس‌كه‌برادر‌مسلمانش‌را‌تحقیر‌كند»[«]66مؤمن‌نسبت‌به‌مؤمن،همانند‌ستون ]ایشان‌مؤمنان‌را‌یكپارچه‌میدانست‌و‌آنان‌را‌چون‌اعضای‌یك‌پیكر است‌كه‌یكدیگر‌را‌تقویت(و‌یاری)میكنند»[67 ]تشبیه میكرد كه با ناراحتی یك عضو ،سایر اعضا نیز به درد می‌آیند68[. ها‌و‌مسافرتها،همواره‌مراقب‌همراهان‌خود‌بود‌و‌معموالً‌در‌انتهای‌صف‌و‌گروه‌راه‌می‌رفت‌تا‌به‌كسانی در‌جنگ سربازان‌عادی‌صمیمی باشد‌كه‌از‌پدر‌و‌مادر‌او‌و‌خانواده‌و كه‌به‌كمك‌نیاز‌دارند،یاری‌برساند‌و‌گاه‌حتی‌چنان‌با ها‌خاطرهای كوشید.یكی‌از‌این‌نمونه اش‌جویا‌میشد‌و‌در‌بر‌طرف‌كردن‌مشكالت‌آنها‌می مشكالت‌زندگی‌خانوادگی است‌كه‌جابربن‌عبدهللا‌نقل‌می‌كند‌كه‌در‌ضمن‌آن‌رسول‌خدا(ص)از‌ازدواج‌او‌و‌مشكالت‌خانوادگی‌او پرسید‌و بعدها‌به‌او‌كمك‌كرد]69[.امام‌صادق(ع)فرمود«:هركس‌نیازی‌از‌نیازهای‌برادر‌مسلمانش‌را‌برآورده‌سازد‌خدا‌در روز‌قیامت،صد‌هزار‌نیاز‌او‌را‌برآورده‌میكند‌كه‌از‌جمله‌آنها‌و‌نخستین‌آنها‌بهشت‌است‌و‌یكی‌دیگر‌این‌است‌كه كند71[»... می بهشت وارد را برادرانش و خویشان و ]نزدیكان 5. مردم حقوق رعایت از‌نگاه‌اسالم،این‌مسئله‌بسیار‌روشن‌است‌كه‌حقوق‌مردم‌بر‌حق‌خدا‌مقدم‌است،چرا‌كه‌ممكن‌است‌خدا‌در‌روز گذرد.امام‌على‌علیهالسالم قیامت‌از‌حقوق‌خود‌بگذرد‌و‌بندگان‌را‌ببخشد؛اما‌هیچ‌فردى‌در‌قیامت‌از‌حقوق‌خود‌نمى فرمود «:خدا‌حقوق‌بندگان‌خود‌را‌بر‌حقوق‌خود‌مقدم‌كرده‌است،پس‌هركس‌كه‌حقوق‌بندگان‌خدا‌را‌رعایت‌كند، حقوق‌خدا‌را‌نیز‌رعایت‌كرده‌است»] 71[.رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌بر‌اداى‌حقوق‌مردم‌تأكید‌فراونى‌داشت،از است72[: عبارت آنها برخى كه مىشود استنباط زیادى حقوق ]روایات 1. بپسند نیز دیگران براى مى‌پسندى، خود براى چه .هر 2. كردار با گفتار با آنها آزار از .پرهیز 3. آنها به نسبت تكبر از .پرهیز 4. سخن‌چینان سخن‌چینى به دادن گوش نیز و سخن‌چینى از .پرهیز 5. روز سه از بیش رابطه قطع .عدم 6. توان حداكثر با آنها حق در كردن .نیكى 7. همه به نسبت گشاده‌رویى و نرم‌خویى خوشاخالقى، . 8. آنها به خیانت عدم و آنها با پیمان و عهد به .وفاى .احترام به همه براساس شأن و منزلتى كه دارند ،به ویژه احترام به بزرگان هر قوم 9. 10. آنها براى .خیرخواهى كردهاند 11. .اصالح و آشتى دادن كسانى كه به عللى از یكدیگر جدا شده ،دشمنى پیدا 12. مردم73[. خطاهاى و زشتى‌ها از پردهپوشى ] 13. امكان حد تا آنها نیاز رفع در .كوشش 14. مردم به كردن .سالم 15. نیازمندان با .همنشینى پى جویى وضعیت مردم و رسیدگى به مشكالت آنها و شركت در مجالس و مراسم آنها 16. . 17. خود دارایى در آنها با .مواسات 18. بیمارى هنگام به آنها .عیادت 19. آنها جنازه تشییع در .شركت 20. مرگشان از پس آنها از كردن یاد نیكى .به در این‌میان در روایات ،افزون‌بر‌حقوق‌پدر‌و‌مادر‌و‌خویشاوندان،بر‌حقوق‌برخى‌افراد‌جامعه‌بیشتر‌تأكید‌شده است؛ نظیر حقوق همسایگان ،دوستان ،میهمانان و زیردستان انسان .سفارش درباره حقوق همسایگان بسیار فراوان است؛براى‌مثال‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌فرمود «:بهترین‌یاران‌خدا‌كسانى‌هستند‌كه‌نسبت‌به‌یاران‌خود‌بهترین َّ ]عبدهللا بن‌عمرو‌گوسفندى‌را‌براى باشند‌و‌بهترین‌همسایگان‌خدا‌كسانىاند‌كه‌براى‌همسایه‌خود‌بهترین‌باشند»74[. آیا‌از‌این‌گوسفند،به‌همسایه‌یهودى‌ما« :مجاهد‌ذبح‌كرد‌و‌پس‌از‌ذبح‌گوسفند‌نزد‌وى‌برد.مجاهد‌دو‌بار‌از‌او‌پرسید من‌از‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌شنیدم‌كه‌مىفرمود« :جبرئیل‌همواره‌مرا‌به رعایت‌حقوق هم‌هدیه‌كردید؟» ه‌سفارش‌مىكرد؛چندان‌كه‌پنداشتم،همسایه‌را‌نیز‌یكى‌از‌وارثان‌قرار‌خواهد‌داد»]75[.این‌روایت‌را‌عایشه همسای
]نیز نقل كرده است ] 76[.امام على علیه السالم نیز در آستانه شهادت خویش ،همین روایت را نقل كرده است77[. رسول خدا صلى هللا علیه وآله در فراز دیگرى ،حرمت همسایه را چون حرمت مادر مى‌داند ]78[.یكى از مردان ترین‌همسایهام‌كسى‌است ام؛اما‌نزدیك اى‌خریده از‌فالنى‌خانه انصار‌نزد‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌آمد‌و‌گفت«: كه‌از‌او‌هیچ‌خیرى‌امید‌ندارم‌و‌از‌شرش‌هم‌در‌امان‌نیستم».رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌به‌امام‌على‌علیه‌السالم، سلمان‌و‌ابوذر‌دستور‌داد‌كه‌از‌طرف‌ایشان‌با‌بلندترین‌صدا،سه‌بار‌اعالم‌كنند‌كه‌هركس‌همسایهاش‌از‌شر‌او‌در امان‌نباشد،ایمان‌ندارد.آنها‌نیز‌اعالم‌كردند:سپس‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌با‌دستش‌به‌چهل‌خانه‌از‌مقابل‌پشت سر و از سمت راست و چپش اشاره كرد(و آنها را همسایه انسان دانست ]79[).در فراز دیگرى فرمود« :هركس همسایهاش‌را‌بیازارد،خدا‌بوى‌بهشت‌را‌بر‌او‌حرام‌مى‌كند‌و‌جایگاهش‌در‌آتش‌است‌كه‌چه‌بد‌جایگاهى‌است!و كرد؛به‌گونهاى اش‌را‌تضییع‌كند،از‌ما‌نیست؛جبرئیل‌همواره‌درباره‌همسایگان‌به‌من‌سفارش‌مى هركس‌حق‌همسایه داد»81[. خواهد قرار وارثان از یكى را همسایه پنداشتم، ]كه هركس كه سیر بخوابد؛ ولى « :در برخى روایات ،حتى در مورد خوراك و پوشاك همسایه نیز سفارش شده است همسایهاش‌گرسنه‌باشد،به‌من‌ایمان‌نیاورده‌است»]81[.روزى‌یكى‌از‌یاران‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله،سر‌وقت به‌قرارى‌كه‌با‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌گذاشته‌بود‌نرسید.وقتى‌خدمت‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌رسید، لباسى‌نداشتم‌كه‌بپوشم‌و‌بیرون‌بیایم».رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه« :ایشان‌از‌او‌پرسید«چه‌شد‌كه‌دیر‌آمدى؟»او‌گفت آیا‌همسایها ى‌كه‌دو‌دست‌لباس‌داشته‌باشد،نداشتى‌كه‌یكى‌از‌آنها‌را‌به‌تو‌عاریه‌دهد؟»گفت:چنین وآله‌فرمود«: همسایهاى‌دارم».رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود «:اكنون‌كه‌لباسش‌را‌به‌تو‌عاریه‌نداده،برادر‌تو‌محسوب نمىشود» ] 82[.رسول خدا صلى هللا علیه وآله حقوق همسایه را چنین برشمردند : 1. كنى كمكش طلبید، كمكى تو از .اگر 2. بدهى قرض خواست، قرضى .اگر 3. نگذارى تنهایش شد، نیازمند .اگر 4. بگویى تبریك او به رسید خیرى او به .اگر 5. بروى عیادتش به شد، بیمار .اگر 6. دهى دلگرمى و تسلیت او به شد، مصیبتى دچار .اگر 7. بروى جنازه‌اش تشییع به درگذشت .اگر خانه ات را چندان بلند نسازى كه مانع از رسیدن باد به او شود؛ مگر آنكه خود او اجازه دهد 8. . .اگر میوه اى خریدى ،به او نیز بدهى و اگر چنین قصدى ندارى ،مخفیانه به خانه‌ات ببرى تا او نبیند 9. .اجازه ندهى كه فرزندت میوه را بیرون برد و باعث حسرت و اندوه فرزندان همسایه‌ات شود 10. ] با بوى غذاهایت او را نیازارى ،مگر آنكه مانع از رسیدن بوى غذایت به او شوى11. 83[. اى‌زیر‌نظر‌انسان‌كار‌مىكنند،اهمیت‌بسیار‌زیادى‌دارد؛رسول‌خدا‌صلى‌هللا حقوق‌زیردستان‌و‌كسانى‌كه‌به‌گونه هركس‌برادر‌مسلمانى،زیر‌دست‌او‌بود،باید‌از‌آنچه‌خود‌مىخورد، كرد‌و‌مىفرمود«: علیه‌وآله‌بر‌این‌نكته‌تأكید‌مى اش‌برنمىآید‌و‌اگر(بنا‌به پوشد،بر‌او‌بپوشاند‌و‌به‌وى‌كارى‌واگذار‌نكند‌كه‌از‌عهده به‌او‌بدهد‌و‌از‌آنچه‌خود‌مى كند84[. كمك آن انجام در او به كرد، چنین ]ضرورت) 6. عهد به وفاى از‌اصول‌ضرو رى‌و‌شایسته‌سیره‌پیامبراكرم‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله،وفاى‌به‌عهد‌است.قرآن‌كریم،وفاى‌به‌عهد‌را‌یكى اید،به‌پیمانهاى‌خود‌وفادار اى‌كسانى‌كه‌ایمان‌آورده داند‌و‌به‌صراحت‌دستور‌مىدهد«: هاى‌مؤمنان‌مى از‌ویژگى ]وفاى‌به‌عهد،از‌مهمترین‌اصول‌زندگى‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌بود.آن‌حضرت‌بر‌عمل‌به‌پیمان‌و باشید»85[. عدم‌نقض‌آن،حتى‌در‌صورتى‌كه‌طرف‌پیمان،كافر‌یا‌دشمن‌انسان‌باشد،تأكید‌مىكرد‌و‌هرگز‌هیچ‌پیمانى‌را‌زیر‌پا نمىگذاشت.همواره‌سفارش‌مى‌كرد‌كه‌مسلمان‌باید‌به‌عهد‌و‌پیمانش‌وفا‌كند«:هركس‌وفاى‌به‌عهد‌نداشته‌باشد،دین ]امام‌صادق‌علیه‌السالم‌نقل‌مى كند:رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌با‌مردى‌قرارى‌گذاشت‌كه‌در‌كنار ندارد»86[. صخره‌مشخصى‌منتظر‌او‌بماند.آن‌حضرت‌به‌ایشان‌فرمود:من‌در‌اینجا‌منتظر‌شما‌مىمانم‌تا‌برگردى،پس‌از‌مدتى حرارت آفتاب شدت یافت و اصحاب ایشان گفتند :یا رسول َّ هللا! اى كاش به سایه مى‌آمدى(تا آفتاب شما را نیازارد). ام‌و‌در‌همین‌جا‌منتظر‌او‌مىمانم‌و‌اگر ایشان‌این‌درخواست‌را‌نپذیرفت‌و‌فرمود:من‌با‌آن‌مرد‌در‌اینجا‌قرار‌گذاشته نیامد،خلف‌وعده‌از‌طرف‌او‌خواهد‌بود.براساس‌نقل‌برخى،آن‌حضرت‌تا‌سه‌روز‌در‌همان‌نقطه‌در‌انتظار‌آن‌مرد ماند‌و‌وقتى‌او‌را‌دید،بىهیچ‌عصبانیتى‌فرمود:و‌اى‌جوانمرد!مرا‌به‌زحمت‌انداختى،سه‌روز‌است‌كه‌در‌اینجا ]هستم87[.
7. امانت دارى دارى‌پیامبراكرم‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌زبانزد‌عام‌و‌خاص‌بوده‌و‌هست؛حتى‌پیش‌از‌بعثت‌نیز‌آن‌حضرت‌در امانت مشهور‌بود؛بدترین‌دشمنان‌ایشان‌نیز‌وى‌را‌فردى‌امین‌مىشمردند‌و‌در‌امانتدارى‌او میان‌مردم‌مكه،با‌لقب«امین» تردیدى نداشتند .هركس حتى اگر نخ و سوزنى نزد آن حضرت به امانت مى‌گذاشت ،ایشان آن را به وى باز مىگرداند ]88[.ایشان بر امانتدارى تأكید مىكرد و كسانى را كه از این ویژگى بى‌بهره بودند ،اساساً بى‌ایمان ها‌امانتدارى‌آنهاست؛«به‌كثرت هاى‌سنجش‌و‌ارزیابى‌انسان ترین‌مالك ]از‌نظر‌ایشان‌یكى‌از‌مهم مىدانست89[. امانتدارى ]نیز‌مىفرمود«: گویى‌و‌امانتدارى‌آنها‌بنگرید»91[. نماز،روزه،حج‌و...آنها‌منگرید،بلكه‌به‌راست است»91[. فقر موجب خیانت و غنا ]موجب 8. راست گویى راست گویى از فضایل بسیار مهم اخالقى است كه در صورت همگانى شدن ،اعتماد افراد به یگدیگر مستحكم شده، خداى‌سبحان‌در‌قرآن‌كریم،مؤمنان‌را‌پس‌از‌سفارش‌به‌تقواى‌الهى،به‌وارد .جامعه‌انسانى‌به‌امنیت‌خواهد‌رسید گویى‌را‌زینت‌گفتار‌مىداند[]93و ]رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌راست گویان‌فرا‌مىخواند92[. شدن‌در‌زمره‌راست كه‌گذشت،راستگویى‌را‌از كند.چنان گوترین‌آنها‌معرفى‌مى ترین‌افراد‌را‌به‌خود‌در‌روز‌قیامت،راست از‌نزدیك شمرد.در‌برابر‌راستگویى،رذیلت‌دروغ‌گویى‌قرار‌دارد.سخن ترین‌معیارهاى‌سنجش‌و‌ارزیابى‌انسانها برمى مهم مىشود نهاده دیگرى مجال به آن .از 9. بخشش پیامبراعظم‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌سرآمد‌بخشندگان‌بود.آن‌حضرت‌خود‌به‌مردم‌مىفرمود«:هركس‌از‌ما‌چیزى‌بخوهد، من‌همه‌خانوادههاى‌روى‌زمین‌را ]جبرئیل‌علیه‌السالم‌مىگوید«: از‌آنچه‌در‌اختیار‌داریم،دریغ‌نخواهیم‌كرد»94[. بررسى كردم و در میان ایشان ،بخشنده‌تر از رسول خدا صلى هللا علیه وآله نیافتم» ]95[.ابوسعید خدرى مىگوید؛ رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌بسیار‌با‌حیا‌بود؛هیچگاه‌از‌او‌چیزى‌نخواستند،مگر‌آنكه‌پاسخ مثبت‌داد»]96[.اگر « زمانى‌چیزى‌نزد‌ایشان‌نبود،قول‌مىداد‌كه‌به‌زودى‌آن‌حاجت‌را‌برآورده‌سازد]97[.روزى‌فردى‌خدمت‌ایشان رسید‌و‌تقاضاى‌كمك‌كرد.رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود«:اكنون‌چیزى‌ندارم،اما‌به‌حساب‌من‌خرید‌كن‌و مىپردازم».عمر‌كه‌شاهد‌ماجرا‌بود،به‌ایشان‌گفت«:اى‌پیامبر‌خدا!به‌او وقتى‌چیزى‌به‌دستم‌رسید،بهاى‌آن‌را بخشش‌كردى،در‌حالى‌كه‌خدا‌آنچه‌در‌توان‌تو‌نیست،بر‌تو‌تكلیف‌نكرده‌است».رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌از اى‌پیامبر‌خدا(هرچه‌مىخواهى)انفاق‌كن‌و‌از‌خدا سخن‌او‌ناخشنود‌شد.یكى‌از‌انصار‌كه‌آنجا‌حاضر‌بود،گفت«: درباره‌فقر‌و‌ندارى‌خود‌نترس».تبسّم‌در‌چهره‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌و‌آله‌مشهود‌شد‌و‌فرمود«:از‌سوى‌خدا‌به شده‌ام»98[. مأمور شیوه ]همین كریمترین رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌بخشندهترین‌مردم،و‌در‌رفت‌و‌آمد‌و‌همراهى امام‌على‌علیه‌السالم‌فرمود«: مردم بود؛ به گونه‌اى كه هركس با او رفت و آمد مىكرد و او را مى‌شناخت ،محبتش در قلبش مى‌افتاد» ]99[.آن ادب‌یكسان‌مىبخشید. اندیشید،از‌این‌رو،به‌دوست‌و‌دشمن،و‌به‌باادب‌و‌بى حضرت‌در‌بخشش،هرگز‌به‌خود‌نمى وآله‌رسید‌و‌عباى‌ایشان‌را‌گرفت‌و‌به‌شدت‌كشید؛به‌گونهاى‌كه‌گوشه عربى‌بادیهنشین‌به‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه عبا‌در‌گردن‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌جا‌انداخت.آنگاه‌به‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌گفت«:اى‌محمد؛دستور بده‌از‌مال‌خدا‌كه‌در‌اختیار‌توست،به‌من‌بدهند».رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌تبسمى كرد‌و‌سپس‌دستور‌داد‌به‌او چیزى بدهند ]111[.رسول خدا صلى هللا علیه وآله فرمود« :سخاوت ،درختى از درختان بهشت است؛ هركس كه شاخهاى از آن را بگیرد ،نجات مى‌یابد» ] 111[.از ایشان پرسیدند :برترین اعمال كدام است؟ فرمود« :سخاوت و خوشاخالقى ،پس از این دو جدا نشوید تا سعادت یابید» ]112[.همچنین فرمود« :هنگامى كه خدا بهشت را آفرید، بهشت پرسید :پروردگارا! مرا براى چه كسى آفریده‌اى؟ خدا فرمود :براى هر سخاوتمند پرهیزكار .بهشت گفت: ]رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌تأكید‌مىكرد‌كه‌انسان‌از‌سنین‌جوانى‌با‌ویژگى‌بخشش پروردگارا‌راضى‌شدم»113[. اخالق‌از‌پیرمرد‌بخیل‌عابد‌و‌بداخالق‌محبوبتر نزد‌خدا‌جوان‌بخشنده‌و‌خوش انس‌بگیرد؛براى‌مثال‌مىفرمود«: ]است»114[. 10. سپاسگزارى سپاس گزارى،شناخت‌زحمت‌و‌خدمت‌دیگران‌و‌تشكر‌و‌قدرشناسى‌از‌آنهاست‌خداى‌سبحان‌خود‌را‌به‌نام‌یا‌صفت هللاَ‌شَاك ٌر َعلِی ٌ‌م»[]115و«إِ َّن َّ ط َّوعَ‌خَی ًرا‌فَإ ِ َّن َّ «شاكر»یا«شكور»معرفىمىكندَ «:و َمن‌تَ َ هللاَ َغفُو ٌر‌شَكورٌ»[]116یكى هاى‌جامعه‌این‌است‌كه‌انسانها‌زحمات‌و‌خدمات‌یكدیگر‌را‌ارج‌نهند. از‌اركان‌اصلى‌زندگى‌اجتماعى‌و‌پایدارى‌پایه رعایت نكردن این اصل موجب دلسردى زحمت‌كشان و نیكان شده ،اندك اندك بى‌تفاوتى اعضاى جامعه نسبت به
كارهاى‌نیك‌و‌خدمت‌به‌جامعه‌را‌در‌پى‌دارد‌و‌صمیمیت‌و‌همدلى‌الزم‌براى‌زندگى‌اجتماعى‌را‌از‌بین‌مىبرد.در مقابل،رعایت‌این‌اصل‌موجب‌انسجام،پیوستگى‌و‌همدلى‌بیشتر‌اعضا‌و‌استحكام‌جامعه‌مىشود،از‌این‌رو،اعضاى تفاوت‌باشند‌و‌دستكم‌با‌گفتار،این‌وظیفه‌را‌به‌جاى‌آورند.در‌قرآن‌و‌روایات جامعه‌نباید‌در‌برابر‌خدمات‌یكدیگر‌بى إِ َّن َّ بسیار‌سپاسگزار»توصیف‌شده‌است هللاَ َغفُو ٌر « :نیز‌بر‌این‌وظیفه‌بسیار‌تأكید‌شده‌است.خداوند‌نیز‌با‌صفت« .شَكورٌ»[]117؛ در واقع ،خداوند هیچ‌گاه كار نیك انسان‌ها را بى‌پاداش نمى‌گذارد اصل‌سپاسگزارى‌از‌خدمات‌دیگران،در‌نظر‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌آن‌همه‌مهم‌است‌كه‌اساساً‌سپاس‌از‌خدا گزار‌مردم‌نباشد،سپاسگزار‌خدا‌نیست»]118[.در‌واقع،ایشان‌تشكر هركس‌سپاس سپاس‌از‌مردم‌رد‌مىكند«: را‌بى داند.ایشان‌به‌پاس‌خدمات‌مردم‌و‌خانواده‌خود‌از‌آنها‌تشكر‌مىكرد؛براى‌مثال گزارى‌خدا‌مى از‌مردم‌را‌شرط‌سپاس فرستاد‌و‌مىفرمود«:خدیجه،هنگامى‌به‌من‌پیوست‌كه‌همه كرد‌و‌بر‌او‌درود‌مى همواره‌از‌حضرت‌خدیجه‌یاد‌مى مردم‌از‌من‌دورى‌مىگزیدند؛مرا‌در راه‌اسالم‌تنها‌نگذاشت‌و‌حمایتم‌كرد؛خدایش‌بیامرزد‌كه‌زن‌پربركتى‌بود‌و‌از ]همچنین‌از‌كنیز‌آزاد‌شدهاى‌به‌نام«تویبه»كه‌در‌دوران‌شیرخوارگى،چند‌روز او‌صاحب‌شش‌فرزند‌شدم»119[. به‌ایشان‌شیر‌داده‌و‌ایشان‌را‌سرپرستى‌كرده‌بود،یاد‌مىكرد‌و‌همواره‌به‌او‌احترام‌مى‌گذاشت.حتى‌از‌مدینه‌براى‌او زیست،لباس‌و‌هدایایى‌مىفرستاد‌و‌هنگامى‌كه‌درگذشت‌بسیار‌غمگین‌شد‌و‌از‌حال‌خویشاوندان‌او كه‌در‌مكه‌مى كند111[. دلجویى و محبت آنها به نسبت تا شد ]جویا میهماننوازى11. دارى‌از‌مهمترین‌مسائلى‌است‌كه‌در سیره‌و‌سخن‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌به‌آن نوازى‌و‌آداب‌میهمان میهمان توجه‌بسیار‌شده‌است.ایشان‌مىفرمود«:میهمان‌راهنماى‌بهشت‌است»]111[.ایشان‌میهمان‌را‌مایه‌آمرزش‌گناهان شود‌و‌هنگامى‌كه‌از‌خانه‌میزبان‌خارج‌مىشود،همه‌گناهان میهمان‌به‌همراه‌روزى‌خود‌وارد‌خانه‌مى دانسته‌است«: آن خانه‌را‌با‌خود‌مى‌برد»]112[.روزى‌به‌یاران‌خود‌فرمود«:هنگامى‌كه‌خدا‌خیر‌و‌سعادت‌گروهى‌را‌بخواهد، چه‌هدیهاى».فرمود اى‌را‌مىفرستد».گفتند«: براى‌آنان‌هدیه میهمان‌كه‌به‌همراه‌روزى‌خود‌وارد‌مىشود‌و‌به« : فرشته‌معرفى‌مىكند میهمان‌را‌خانه‌بى خانه‌بى همراه‌گناهان‌اهل‌آن‌خانه‌بیرون‌مىرود»]113[.ایشان خانهاى‌كه« : ها‌در‌آن‌گام‌نمىنهند»114[. نهد،فرشته میهمان‌در‌آن‌پاى‌نمى نیز‌مىفرماید«:هركس‌میهمان‌را‌اكرام‌كند،هفتاد ] پیامبر‌را‌اكرام‌كرده‌و‌هركس‌براى‌میهمان‌یك‌درهم‌خرج‌كند،چنان‌است‌كه‌هزاران‌هزار‌دینار‌در راه‌خدا‌خرج است»115[. ]كرده ایشان‌افزون‌بر‌تأكید‌بر‌میهماننوازى،بر‌اجابت‌دعوت‌برادر‌مسلمان‌نیز‌بسیار‌تأكید‌كرده‌است«:من‌به‌حاضران‌و غایبان‌امتم‌سفارش‌مىكنم‌كه‌دعوت‌برادر‌مسلمان‌خود‌را‌بپذیرند؛هر‌چند‌كه‌با‌او‌پنج‌میل‌فاصله‌داشته‌باشند،چرا كه‌پذیرش‌دعوت‌مسلمان‌بخشى‌از‌دین‌است»] 116[.ایشان‌رد‌دعوت‌مسلمان‌و‌نیز‌پذیرش‌دعوت‌و‌عدم‌تناول‌غذاى ]از‌سوى‌دیگر،میهمانى‌ناخوانده‌را‌نكوهش‌مىكرد.روزى‌به‌امام‌على‌علیه میزبان‌را‌نوعى‌جفا‌مىدانست117[. السالم فرمود:هشت دسته اگر به آنها اهانت شد ،نباید كسى جز خود را مالمت كنند؛ نخستین آنها میهمان ناخوانده هركس‌به‌میهمانى‌دعوت‌شود‌و‌او‌بىعذر‌و‌دلیل‌موجه‌رد‌كند،خدا‌و‌رسول‌خدا ]همچنین‌مىفرمود«: است118[. صلى هللا علیه وآله را نافرمانى كرده است و هركس بى‌دعوت بر سر سفره‌اى بنشیند ،همانند دزد وارد مىشود و مىشود»119[. خارج شده ]سرزنش روزى‌یكى‌از‌اهالى‌مدینه،ایشان‌و‌پنج‌نفر‌از‌یارانشان‌را‌براى‌صرف‌غذا‌دعوت‌كرده‌بود.یكى‌از‌یاران‌رسول‌خدا :صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌در‌راه‌به‌آنها‌برخورد‌و‌با‌آنها‌همراه‌شد.وقتى‌به‌محل‌میهمانى‌رسیدند،حضرت‌به‌او‌فرمود اینان‌تو‌را‌دعوت‌نكردهاند ،پس‌بنشین‌تا‌تو‌را‌به‌آنها‌معرفى‌كنم‌و‌از‌آنها‌اجازه‌ورود‌تو‌را‌نیز‌بگیرم»]121[.این« ً ماجرا‌اوالً دلسوزى‌و‌حیاى‌آن‌حضرت‌را‌نشان‌مى‌دهد؛ثانیا بیانگر‌آن‌است‌كه‌حضور‌در‌میهمانى‌بى‌دعوت،در نظر‌آن‌حضرت‌ناپسند‌بوده‌است.در‌روایات‌متعددى،براى‌میهمان‌و‌میزبان‌وظایفى‌بیان‌شده‌كه‌در‌ادامه‌به‌برخى مى‌كنیم؛ اشاره آنها میزبان وظایف میزبان‌باید‌بكوشد‌كه‌در‌میهمانى‌او،تنها‌ثروتمندان‌حضور‌نیابند،بلكه‌افراد‌نیازمند‌نیز‌بر‌سفره‌انسان‌حاضر 1. فرمود:میزبان‌بدترین‌غذا،سورى‌است‌كه‌در‌آن،تنها‌افراد‌سیر‌حاضر باشند.رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌مى شود»121[. دریغ گرسنه افراد از و ]باشند میزبان‌نباید‌غذاهایى‌را‌كه‌براى‌میهمانان‌حاضر‌مى‌كند،كم‌و‌ناچیز‌بشمارد‌و‌به‌اصطالح‌نباید‌آنها‌را‌ناقابل 2. هاى‌الهى‌است‌میزبان‌در‌گناه‌كارى‌انسان‌همین‌بس‌كه‌آنچه معرفى‌كند،چرا‌كه‌چنین‌كارى‌كفران‌و‌تحقیر‌نعمت
براى‌برادرانش‌حاضر‌مىكند،اندك‌شمارد،و‌در‌گناه‌كارى‌مردم‌هم‌همین‌بس‌كه‌آنچه‌برادرشان‌براى‌آنها‌حاضر شمارند»122[. اندك مىكند، ] نكته‌بسیار‌مهم‌این‌است‌كه‌در‌میهماندارى‌باید‌از‌تكلّف‌و‌زحمت‌بى‌جا‌دورى‌كرد.رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله 3. فرمود‌كه‌براى‌میهماننوازى،به‌تكلّف‌و‌زحمت‌بى‌جا‌نیفتید]123[.امام‌على‌علیه‌السالم‌در‌پاسخ‌به‌فردى سفارش‌مى به‌شرطى‌مىپذیرم‌كه‌سه‌چیز‌را‌برایم‌تضمین‌كنى:از‌بیرون‌خانه كه‌ایشان‌را‌به‌میهمانى‌دعوت‌كرده‌بود،فرمود«: دارى‌برایم‌حاضر‌كنى‌و‌خانوادهات‌را‌به‌زحمت‌نیندازى»،پس‌از‌آنكه‌كه‌شخص‌این چیزى‌نخرى‌و‌هرچه‌در‌خانه كرد124[. اجابت را دعوتش امام پذیرفت، را شرط ]سه بهتر‌است‌كه‌در‌سفره‌برخى‌لوازم‌جانبى‌و‌ضرورى،نظیر‌خالل‌دندان‌یا‌دستمال‌كاغذى‌براى‌میهمانان‌فراهم 4. ]باشد .رسول خدا صلى هللا علیه وآله فرمود« :از حقوق مهمان این است كه خالل دندان برایش مهیا شود»125[. میزبا ن‌باید‌همراه‌با‌میهمانان‌غذا‌بخورد؛نه‌جدا‌از‌آنها.رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود«:هركس‌كه‌دوست 5. ] دارد ،خدا و رسولش او را دوست داشته باشد ،باید همراه با میهمانش غذا بخورد»126[. میزبان‌باید‌به‌بهترین‌صورت‌و‌نیز‌با‌خوشرویى‌و‌محبت‌كامل‌از‌میهمانان‌پذیرایى‌كند.رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه 6. وآله هنگامى كه گروه نجاشى بر ایشان وارد شدند ،خود شخصا ً برخاست و به خدمت آنها پرداخت ]127[.همچنین ] رسول خدا صلى هللا علیه وآله از اینكه از میهمان كار كشیده شود ،نهى مىكرد128[. دانست‌و‌مىفرمود«:یكى‌از‌حقوق‌میهمان‌این 7. ا‌از‌حقوق‌وى‌مى رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌بدرقه‌میهمان‌ر ]است كه با او حركت كرده ،تا كنار درب خانه بدرقه‌اش كنى»129[. وظایف :برخى
وظایفى
كه
براى
میهمان
بیان
شده،
عبارت
میهمان از است
پرهیز‌از‌میهمانى‌افراد‌فاسق‌و‌اهل‌گناه:رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله در‌وصایاى‌خود‌به‌ابوذر‌فرمود«:اى 1. ] ابوذر جز با مؤمنان مصاحبت نكن و جز افراد متقى از غذایت نخورند و از غذاى افراد فاسق پرهیز كن»131[. همچنان‌كه‌پیش تر‌اشاره‌شد،میهمان‌باید‌از‌به‌همراه‌آوردن‌كسانى‌نظیر‌فرزند،دوست‌یا‌پدر‌و‌مادر‌كه‌میزبان 2. بپرهیزد نكرده، .دعوتشان .رعایت دقیق وقت تعیین شده ،یعنى میهمان نباید زودتر یا دیرتر از وقت مقرر به خانه میزبان وارد شود 3. همچنان‌كه پیش‌تر اشاره‌شد،میهمان‌نباید‌غذایى‌را‌كه‌برایش‌حاضر‌مى‌شود،ناچیز و‌اندك‌شمارد‌و به دیده 4. بنگرد آن به .حقارت میهمان‌نباید‌بیش‌از سه‌روز‌در‌خانه‌میزبان‌اقامت‌كند.رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود«:میهمانى‌سه‌روز 5. .است و بیش از سه روز صدقه است و میهمان وظیفه دارد كه پس از سه روز ،از خانه میزبان برود خانه‌بهتر‌مىداند 6. ت،صاحب میهمان‌باید‌در‌تعیین‌جاى‌نشستن،تابع‌نظر‌میزبان‌باشد،چرا‌كه‌به‌تعبیر‌برخى‌روایا ]كه چه جایى از خانه‌اش براى حفظ حرمت و پوشش خانواده او مناسب‌تر است131[. 12. دوست‌دارى و دوستیابى یابند‌و‌او‌را‌دوست‌خود‌بر‌مىگزینند.انتخاب‌دوست‌در در‌زندگى‌اجتماعى،انسانها‌نسبت‌به‌برخى‌انس‌بیشترى‌مى گیرىها‌و ترین‌نقش‌را‌در‌تصمیم مرى‌گریزناپذیر‌است.در‌بسیارى‌موارد،دوست‌انسان،مهم فرایند‌زندگى‌اجتماعى،ا سرنوشت‌او ایفا‌مى‌كند .قرآن‌مجید‌از‌كسانى یاد‌مى‌كند كه‌با‌برگزیدن‌دوستان‌بد،گرفتار عذاب‌جهنم‌شده‌اند‌و‌با گزد[و]مىگوید: هاى‌خود‌را‌مى كار‌دست گویند:اى‌كاش‌با‌فالنى‌دوست‌نمىشدیم؛«و‌روزى‌است‌كه‌ستم حسرت‌مى اى‌كاش‌با‌پیامبر‌راهى‌برمىگرفتم‌و‌اى‌كاش‌فالنى‌را‌دوست[خود]نگرفته‌بودم»[]132در‌آیه‌دیگر‌نیز‌چنین‌آمده گوید:راستى‌من[در‌دنیا]همنشینى‌داشتم‌كه‌به‌من‌مىگفت:آیا‌واقعا ً‌تو‌این‌سخن‌را‌باور یكى‌از‌بهشتیان‌مى است«: یابیم؟[سپس]مىپرسد:آیا‌شما‌از‌او شویم‌و‌جزا‌مى ]استخوان‌شدیم،زنده‌مى نى‌كه‌وقتى‌مردیم‌و‌خاك‌و[مشتى مىك
بیند‌و‌مىگوید:به‌خدا‌سوگند‌چیزى‌نمانده‌بود‌كه‌تو‌مرا‌به‌هالكت‌اندازى! اطالعى‌دارید؟پس‌او‌را‌در‌میان‌آتش‌مى ]از احضارشدگان در دوزخ بودم!»[] 133و اگر رحمت پروردگارم نبود ،هرآینه من[نیز در‌اهمیت‌تأثیر‌دوست‌سرنوشت‌آدمى‌همین‌بس‌كه‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌فرمود«:آدمى‌بر‌همان‌دینى‌است كه‌دوستش‌بر‌آن‌است،پس‌دقت‌كنید‌كه‌چه‌كسى‌را‌به‌دوستى‌برمىگزینید!»[]134و«اگر‌در‌مورد‌كسى‌شك‌داشتید دارند،خود‌او‌دیندار‌است]135[».به راى‌شما‌معلوم‌نبود،به‌دوستانش‌بنگرید؛اگر‌دوستانش‌دین و‌دیندار‌بودن‌او‌ب گیرىها و رویكردهاى انسان ،روایات متعدد ،به بیان شرایط دوست پرداخته‌اند. دلیل تأثیر فراوان دوست در تصمیم از136[: است عبارت شده بیان خوب دوست براى كه شرایطى ]برخى ایمان
و او ننگ
تدین
.داشتن باشد یكى باطن و .ظاهر بداند خود ننگ را تو و خود افتخار را تو .افتخار تو براى دارد اختیار در آنچه از نكردن .دریغ نگذارد تنها را تو گرفتارى‌ها و مصایب به شدن دچار .هنگام بپسندد نیز تو براى مى‌پسندد، خود براى .آنچه نباشد137[. ]نادان نباشد138[. ]شرور ]دو رو ،یعنى كسى كه كردارش با گفتارش همسان نیست ،نباشد139[. نباشد خبیث و .بدذات نباشد فجور و فسق .اهل باشد امانتدار .
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
یز‌به‌پنچ‌چیز‌فرا‌مىخواند: رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود«:همنشین‌نشوید،مگر‌با‌عالمى‌كه‌شما‌را‌از‌پنج‌چ از‌شك‌به‌یقین،از‌ریاكارى‌به‌اخالص،از‌رغبت(به‌دنیا‌و‌گناهان)به‌دورى‌از‌آن،از‌تكبر‌به‌تواضع،و‌از‌حیلهگرى ]در‌روایات‌آمده‌است‌كه‌پیش‌از‌انتخاب‌دوست،او‌را‌آزمایش‌كنید‌و‌از‌انتخاب‌شتابزده به‌خیرخواهى‌مردم»141[. :و بدون بررسى بپرهیزید .این آزمایش و ارزیابى ،ممكن است از راه‌هاى گوناگونى صورت پذیرد او امانتدارى میزان سنجش و او به امانت .سپردن او العمل عكس نحوه در دقت و او به ناپسند كار .پیشنهاد او واكنش نحوه در دقت و او كردن .عصبانى .دقت در گفتار و كردار او و پى‌جویى وجود مالك‌هاى فوق براى دوست خوب مسافرت در او اخالق و رفتار بررسى و او با .مسافرت گوناگون141[. مالى پیشنهادهاى با او ]امتحان
1. 2. 3. 4. 5. 6.
در‌روایات‌بر‌رعایت‌حقوق‌دوستان‌بسیار‌تأكید‌شده‌است؛آن‌چنانكه‌دستور‌داده‌شده،نام‌او،نام‌پدر،مادر،اجداد‌و روزى‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌ابن‌عمر‌را‌دید‌كه‌دنبال‌چیزى‌مىگردد !محل‌سكونت‌او‌را‌از‌وى‌بپرسید از‌او . َّ اى‌عبدهللا!اگر‌كسى‌را‌دوست‌داشتى،نام‌او،نام پرسید«:دنبال‌چه‌هستى؟»گفت؛«در‌پى‌یكى‌از‌دوستانم».فرمود«: پدرش،نام‌جد‌و‌خاندان‌و‌محل‌سكونتش‌را‌از‌او‌بپرس‌و‌هرگاه‌بیمار‌شد،به‌عیادتش‌برو‌و‌اگر‌از‌تو‌كمك‌خواست، بشتاب»142[. یاریش ]به 13. مردم كردن خشنود ورزید‌و‌مىفرمود«:هركس‌مؤمنى‌را‌خشنود رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌از‌هیچ‌فرصتى‌شاد‌كردن‌مردم‌دریغ‌نمى ]نیز‌مىفرمود«:محبوب‌ترین‌كارها كند،مرا‌خشنود‌كرده‌و‌هركس‌مرا‌خشنود‌كند،خدا‌را‌خشنود‌كرده‌است»143[. ]ایشان‌این‌كار‌را‌گاه‌در‌قالب‌شوخى‌و‌مزاح‌انجام‌مىداد.امام نزد‌خداى‌عز‌و‌جل‌شاد‌كردن‌مؤمنان‌است»144[. كمتر‌شوخى‌مىكنیم».حضرت صادق‌علیه‌السالم‌از‌یكى‌از‌یاران‌خود،در‌مورد‌شوخى‌با‌یكدیگر‌پرسید.او‌گفت«: چرا‌با‌یكدیگر‌شوخى‌نمىكنید؛شوخى‌كردن‌اخالقى‌نیكوست‌و‌شما‌با‌این‌كار‌موجب‌خوشحالى‌برادر‌خود فرمود«: شوید.پیامبر‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌به‌قصد‌خوشحال‌كردن‌مردم‌با‌آنها‌شوخى‌مىكرد»]145[.روزى‌پیرزنى‌به مى ایشان‌گفت؛« اى‌پیامبر‌خدا!از‌خدا‌بخواه‌كه‌مرا‌به‌بهشت‌ببرد».رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود«:فالنى!هیچ پیر‌زنى‌وارد‌بهشت‌نمىشود».پیرزن‌از‌این‌سخن‌پیامبر‌گریست.حضرت‌فرمود«:به‌او‌بگویید،پیر‌زن‌با‌صورت پیر وارد بهشت نمىشود ،بلكه خداوند نخست او را جوان مىكند و سپس به بهشت مى‌برد ،چرا كه خداى سبحان
]فَ َج َع ْلنَه َُّن
أَبْكا ًرا
*
ُع ُربًا
أَ ْت َرابًا
»[146،147
*
مىفرماید:
«إِنَّآ
أَنشَأْنَه َُّن
إِنشَآ ًء
آمیخت؛براى‌مثال‌روزى‌به گاه‌براى‌خوشحال‌كردن‌یارانش،در‌گفتار‌خود‌كلمات‌غیرعربى‌را‌با‌كلمات‌عربى‌مى یاران‌خود‌فرمود«:قوموا‌فقد‌صنع‌لكم‌جابر‌سورا»[]148؛برخیزید‌كه‌جابر‌برایتان‌سور‌درست‌كرده‌است.البته هیچ‌بندهاى كرد‌كه‌در‌شوخى‌كردن‌نباید‌از‌حدود‌و‌قوانین‌الهى‌تجاوز‌كرد؛براى‌مثال‌مىفرمود«: ایشان‌تأكید‌مى كند؛مگر‌آنكه‌آنچه‌براى‌خود‌دوست‌مىدارد،براى‌برادرش‌نیز‌دوست‌بدارد‌و‌در‌مزاح‌و ایمان‌خود‌را‌كامل‌نمى غیرمزاح،از‌خدا‌ترس‌داشته‌باشد»] 149[.هم‌چنین‌شوخى‌كردن‌از‌راه‌دستاویز‌قرار‌دادن‌كارهاى‌باطل‌و‌ناشایست كنم؛اما‌جز‌حق‌بر‌زبانم‌جارى‌نمىشود».بنابراین،كسانى‌كه‌به‌بهانه من‌شوخى‌مى دانست‌و‌مىفرمود«: را‌جایز‌نمى زنند،یا‌آنها‌را‌مسخره‌مىكنند،از‌نظر‌ایشان‌نكوهش‌شده یگران‌تهمت‌مى شوخى‌مرتكب‌گناه‌مىشوند؛براى‌مثال‌به‌د .است 14. خطاپوشى و گذشت هاى‌نیكوكاران‌است‌و‌در‌قرآن‌و‌روایات‌بر‌آن‌بسیار‌تأكید‌شده‌است؛براى‌مثال‌در‌قرآن‌مىفرماید: گذشت‌از‌ویژگى نیكوكارى‌كند،پاداش‌او‌بر[عهده]خداست»[]151گذشت‌از « و‌جزاى‌بدى‌مانند‌آن‌بدى‌است،پس‌هركه‌درگذرد‌و هاى‌انسانهاى‌بزرگوار‌است‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله، ترین‌ویژگى ترین‌و‌شاخص خطا‌و‌بدى‌دیگران،از‌مهم ]ایشان‌مىفرمود«:آیا‌شما بخشید‌و‌از‌بدى‌افراد‌مىگذشت151[. داد،بلكه‌همواره‌مى گاه‌بدى‌را‌با‌بدى‌پاسخ‌نمى هیچ را‌از‌بهترین‌خالیق‌دنیا‌و‌آخرت‌آگاه‌نكنم؟گذشت‌نسبت‌به‌كسى‌كه‌به‌شما‌ستم‌كرده؛پیوند‌با‌كسى‌كه‌از‌شما‌بریده؛ نیكى‌در‌حق كسى‌كه‌به‌شما بدى‌كرده‌و‌بخشش‌در‌حق كسى‌كه‌از‌شما‌دریغ‌كرده»]152[.همواره‌مردم‌را‌به پیامدها و پاداش‌هاى دنیوى و اخروى بخشش بشارت مى‌داد؛ براى مثال مىفرمود« :گذشت جز عزت براى انسان در‌روز‌محشر‌منادى‌ندا‌مىدهد،كسى‌كه‌پاداشش‌بر نیفزاید،پس‌گذشت‌كنید‌تا‌خدا‌شما‌را‌عزیز‌كند»[]153و« مىگوید« :كسانى‌كه مىپرسند« :چه‌كسى‌پاداشش‌بر‌عهده‌خداست؟» عهده‌خداست،برخیزد‌و‌وارد‌بهشت‌شود» . هركس‌به‌گاه‌قدرت،گذشت‌كند،خداوند‌در‌روز‌لغزش‌و‌لرزش‌گامها(روز نسبت‌به‌مردم‌گذشت‌داشتند»[]154و« مى‌گذرد»155[. او خطاهاى از ]قیامت) 15. خشم خوردن فرو ها‌وارد‌مىشود‌و‌این‌موجب‌اضطراب‌و‌عصبانیت‌شدید‌آنها در‌عصر‌حاضر،فشارهاى‌روحى‌فراوانى‌بر‌انسان باید‌با‌الگو‌گرفتن‌از‌قرآن‌و‌كلمات‌معصومان،به‌ویژه‌پیامبراعظم(ص)،بر‌این‌ویژگى‌ویرانگر‌فایق‌آمد. مىشود. از‌جمله‌ویژگىهایى‌كه قرآن‌براى‌پرهیزكاران‌و‌نیكوكاران‌برمى‌شمرد،فرو‌بردن‌خشم‌و‌گذشت‌از‌خطاى‌مردم برند‌و‌از‌مردم‌در‌مىگذرند‌و‌خداوند‌نكوكاران‌را‌دوست‌دارد»[]156و«چون‌به و‌خشم‌خود‌را‌فرو‌مى است«: بار‌خشم،مىفرمود: ]رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌با‌هشدار‌نسبت‌به‌عواقب‌زیان آیند،در‌مىگذرند»[157 خشم‌درمى غضب‌ایمان‌را‌فاسد‌مىكند؛همچنان‌كه‌سركه‌عسل‌را»]159[.در «غضب‌سنگى‌از‌سوى‌شیطان‌است»[]158و« غضب‌سنگى(از‌سوى‌شیطان)در‌قلب‌آدمى‌است؛آیا‌ندیدهاید‌كه‌چشمان‌فرد‌عصبانى‌قرمز فرازى‌دیگر‌فرمود«: هایش‌گشاد‌مىشود؟پس‌هركس‌اندكى‌احساس‌خشم‌كرد،باید‌به‌زمین‌بچسبد»(]161[.كنایه‌از‌تغییر شود‌و‌رگ مى خشم خواباندن فرو براى زمین روى خوابیدن و ).حالت روزى رسول خدا صلى هللا علیه وآله از یاران خود پرسید؛ «در میان شما قهرمان كیست؟» گفتند :شخص بسیار توانمندى‌كه‌پهلویش‌به‌زمین‌نیاید».پیامبراكرم‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌فرمود«:بلكه‌قهرمان‌واقعى‌مردى‌است‌كه‌شیطان را‌در‌قلبش‌سركوب‌كند‌و‌خشم‌او‌شدید‌گردد‌و‌خون‌در‌رگ‌هایش‌آشكار‌شود؛ولى او‌خدا‌را‌یاد‌كند‌و‌با‌بردبارى اى‌برخورد‌كه‌با‌بلند‌كردن‌سنگى‌زورآزمایى‌مىكردند‌فرمود: ]روزى‌به‌عده خود،غضبش‌را‌سركوب‌كند»161[. فهمیم‌قوىترین‌فرد‌كیست« «:این‌چیست؟»گفتند بلند‌كردن‌این‌سنگ‌معیارى‌است‌كه‌با‌آن‌مى مىخواهید ». فرمود «: بگویم‌قوىترین‌و‌توامندترین‌شما‌چه‌كسى‌است؟»گفتند قوىترین‌و‌توانمندترین« : آرى،اى‌پیامبر‌خدا!»فرمود «: شما‌كسى‌است‌كه‌هنگام‌خرسندى،به‌گناه‌و‌باطل‌نیفتد‌و‌خشم‌وى‌را‌از‌سخن‌حق‌دور‌نسازد‌و‌به‌هنگام‌قدرت،به جب‌تقویت‌ایمان‌دانسته،مىفرماید: كارى‌كه‌شایسته‌و‌حق‌نیست،روى‌نیاورد»]162[.ایشان‌فرو‌خوردن‌خشم‌را‌مو ]«...هركس خشمش را فرو خورد ،خدا درونش را از ایمان پر كند163[.»... افزون بر آن ،فرو خوردن خشم ،جلب مهربانى خدا را در پى دارد .از حضرت عیسى علیه السالم پرسیدند: با‌چه‌چیز‌مىتوان‌از‌خشم‌او‌درامان‌ماند؟»فرمود«:اینكه «سخت‌ترین‌چیز‌چیست؟»فرمود«:خشم‌خدا».گفتند«: گفتند« :منشأ خشم چیست؟» فرمود« :كبر و بزرگ دانستن خود و تحقیر و پست شمردن ».خشمگین نشوید دیگران»] 164[.روزى‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌با اصحاب‌خود‌در‌مسجد‌نشسته‌بود.عربى‌بادیه‌نشین‌وارد اصحاب‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌با‌عصبانیت‌بر‌سرش‌فریاد‌كشیدند. .مسجد‌شد‌و‌در‌آنجا‌قضاى‌حاجت‌كرد
رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود«:ال‌تزرموه»(رهایش‌كنید‌بگذارید‌كارش‌را‌بكند).سپس‌او‌را‌نزد‌خود‌خواند‌و نماز‌ساخته‌شدهاند»،سپس فرمود «:مساجد‌براى‌كثیفى‌و‌قضاى‌حاجت‌نیست،بلكه‌براى‌خواندن‌قرآن‌و‌یاد‌خدا‌و سطل‌آبى‌خواست‌و‌آنجا‌را‌تطهیر‌كرد] 165[.انسان‌باید‌براى‌عالج‌غضب،علل‌به‌وجود‌آورنده‌آن‌را‌از‌بین‌ببرد‌و جا،و...بپرهیزد‌و‌به‌هنگام‌بروز‌خشم،تا‌مىتواند‌وضعیت‌خود هاى‌بى هایى‌نظیر‌تكبر،خودپسندى،شوخى از‌زمینه را‌تغییر‌دهد؛براى مثال‌آن‌محل‌را‌ترك‌كند‌یا‌اگر‌ایستاده‌است،بنشیند‌و‌اگر‌نشسته‌است،بخوابد‌و‌نیز‌خدا‌و‌قدرت .او را یاد كند و با یادآورى اجر فرو خوردن خشم ،بر آن غلبه كند خشمگین‌مشو‌و‌اگر‌خشمگین‌شدى‌بنشین‌و ! رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌به‌امام‌على‌علیه‌السالم‌فرمود«:اى‌على در‌قدرت‌پروردگار‌و‌بردبارى اى‌كه‌بر‌بندگانش‌دارد،بیندیش‌و‌اگر‌به‌تو‌گفتند«:از‌خدا‌بترس»،خشم‌را.خود‌دور ]در‌فرازى‌دیگر،وضو‌گرفتن‌را‌راه‌فرو‌بردن‌خشم‌معرفى‌مىفرماید«:غضب كن‌و‌به‌بردبارى‌روى‌آور»166[. مىشود،پس‌هركه‌خشمگین‌شد،وضو‌بگیرد»]167[.البته از‌شیطان‌است‌و‌شیطان‌از‌آتش‌و‌آتش‌هم‌با‌آب‌خاموش اى‌كه‌باید‌بدان‌توجه‌كرد‌این‌است‌كه‌انسان‌در‌مواردى‌كه‌حقى‌پایمال‌یا‌دین‌خدا‌منكوب‌مىشود،باید‌خشمگین نكته َ َّ شود.از‌اینگونه‌خشم‌در‌آیات‌و‌روایات‌ستایش‌شده‌است در‌قرآن،در‌بیان‌ویژگى‌یاران‌پیامبر‌آمده‌است«:أ ِشدآ ُء . الكفَّا َر َو ْال ُمنَفِقِینَ َوا ْغلُ ْ ظ « َ :علَ ْ ج ِه ِد ْ ]و‌نیز‌به‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌دستور‌مىدهد ار»[168 ى‌الكفَّ ِ یأَیهَا‌النَّبِ ُّى َ َعلَی ِه ْم »[ ]169امام على علیه‌السالم مىفرماید« :رسول خدا صلى هللا علیه وآله براى دنیا خشمگین نمى‌شد؛ اما در شناخت‌و‌تا‌آن‌حق‌را‌نمىستاند،هیچ‌چیز كس‌او‌را‌نمى گرفت‌كه‌هیچ گردید،چنان‌خشم‌مى مواردى‌كه‌حقى‌پایمال‌مى نداشت»171[. را ایشان خشم برابر در ایستادگى ]یاراى 16. رهبانیت از پرهیز بر اساس آموزه‌هاى منقول از پیامبراكرم صلى هللا علیه وآله،هیچ‌كس حق ندارد ،دنیا را براى رسیدن به آخرت یا این‌دو‌از‌یكدیگر‌جدا‌شدنى‌نیست.ایشان‌همواره‌با‌رهبانیت‌مبارزه‌مى‌كرد‌و .آخرت‌را‌براى‌رسیدن‌به‌دنیا‌رها‌كند به‌یاران‌خود‌مىفرمود«:هرگاه‌داراى‌ثروت‌و‌دارایى‌شدید،باید‌اثر‌آن‌در‌شما‌مشاهده‌شود» ]171[.در‌سوره‌مائده ال ُم ْعتَ ِدینَ * َوكلُ ْ و َال تَ ْعتَد ْ َ ْ ْ ا‌رزَ قَك ُم َّ ُوا‌إِ َّن ََّ َّ َّ َ َ ُ ُ َ َّ هللاُ یحبُّ ْ م ك ل هللا ل ح آ‌أ م ت ب ی ط وا م ر ح ت ال وا ن م ا ء ذ ل ا‌ا ِّ ینَ ُ وا ِم َّم َ ْ َ َ َ مىخوانیم«:یأَیهَ هللا َال ِ ِ ُ ِ َ َ َ َ َ ْ َّ َّ ُ ً َّ َ ُ ُ ْ اید!چیزهاى‌پاكیزهاى‌را‌كه‌خدا‌براى ؛اى‌كسانى‌كه‌ایمان‌آورده َحلَال طیبًا َواتقوا هللاَ ال ِذى‌أنتم‌بِ ِه‌ى ُمؤ ِمنونَ »[]172 دارد‌و‌از‌نعمتهاى‌حالل‌و شما‌حالل‌كرده،حرام‌مشمارید‌و‌از‌حد‌مگذرید‌كه‌خدا‌از‌حد‌گذرندگان‌را‌دوست‌نمى پاكیزه اى كه خدا به شما ارزانى داشته ،بخورید و از خدایى كه به او ایمان دارید ،پروا كنید . در‌شأن‌نزول‌این‌آیه‌چنین‌آمده‌است:برخى‌یاران‌پیامبر،با‌تأثیرپذیرى‌از‌سخنان‌ایشان‌درباره‌روز‌قیامت‌و‌سختى حساب،تصمیم‌گرفتند‌كه‌روزها‌را‌روزه‌بگیرند‌و‌شب‌را‌به‌نماز‌برخیزند‌و‌روى‌فرش‌نخوابند‌و‌از‌خوردن‌گوشت و‌رابطه‌با‌همسران‌خود‌بپرهیزند‌و‌دین‌را‌رها‌كنند.در‌همین‌روزها‌همسر‌یكى‌از‌این‌افراد‌نزد‌عایشه‌آمد‌و‌عایشه چرا به خود نمى‌رسى و آرایش نمى‌كنى؟» او ماجراى عبادت و « :با مشاهده ظاهر ناآراسته و ژولیده او گفت عزلتنشینى همسرش را تعریف كرد .هنگامى كه پیامبر از این ماجرا آگاهى یافت ،همه یاران خود را به مسجد دهم‌كه‌همانند‌كشیشان‌مسیحى‌و‌راهبهها،دنیا هان!كه‌من‌هرگز‌به‌شما‌دستور‌نمى فراخواند‌و‌طى‌سخنانى‌فرمود«: كناره گیرى‌از‌خوردن‌گوشت‌و‌قطع‌رابطه‌با‌زنان‌و‌دیرنشینى‌و‌رهبانیت،در‌دین‌من‌نیست. ...را‌كنار‌بگذارید هاى‌پیش‌از‌شما،در‌اثر‌سختگیرى‌بر‌خود‌هالك‌شدند.آنها انسان رهبانیت‌امت‌من‌در‌جهاد‌است.»...سپس‌فرمود«: بر‌خود‌سخت‌گرفتند،پس‌خدا‌نیز‌بر‌ایشان‌سخت‌گرفت»]173[.در‌روایت‌دیگرى‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌طى كنم‌و‌روزها‌نیز‌غذا‌مىخورم،هركس‌از‌راه‌و‌روش خوابم‌و‌ازدواج‌مى سخنانى‌تأكید‌كردند‌كه‌من‌خود‌شب‌را‌مى نیست174[. من از كند، اعراض ]من 17. بىتكلّفى رفتارهاى‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌در‌همه‌حاالت،خواه‌در‌خانه‌یا‌جامعه‌و‌در‌میان‌مردم،كامالً‌از‌تكلّف‌عارى بود.در‌توصیف‌ایشان‌گفتهاند اى‌را‌براى‌آنان‌نداشت‌و‌مىفرمود:ما : در‌معاشرت‌با‌مردم،كمترین‌زحمت‌و‌هزینه پیامبران‌و‌امنا‌و‌پرهیزكاران‌از‌تكلّف‌و‌زحمت‌بى‌جا‌بیزاریم]175[.امام‌على‌علیه‌السالم‌در‌توضیح‌نحوه‌مجالست همه‌نشست‌و‌برخاستهاى‌پیامبر(ص)،با‌یاد‌خدا‌بود.در‌مجالس پیامبر(ص)براى‌امام‌حسن‌علیه‌السالم‌مىفرماید«: زید‌و‌دیگران‌را‌هم‌از‌این‌كار‌نهى‌مىكرد.هنگامى‌كه‌به‌مجلسى‌وارد براى‌خود‌جاى‌خاص‌و‌مشخصى‌برنمىگ ]ابوذر‌مىگوید شد،در‌نخستین‌جاى‌خالى‌مىنشست‌و‌مردم‌را‌نیز‌به‌این‌كار‌توصیه‌مى‌كرد»176[. هنگامى‌كه« : مى ّ بهاى وارد مى‌شد، پیامبر خدا میان یارانش مى‌نشست ،چنان بى‌تكلف و عارى از امتیازطلبى بود كه اگر فرد غری توانست‌تشخیص‌دهد‌كه‌پیامبر‌خدا‌كدامیك‌از‌حاضران‌است،از‌اینرو‌ما‌از‌ایشان‌تقاضا پرسش‌از‌حاضران،نمى بى كردیم‌كه در‌میان‌حاضران‌جاى‌خاصى‌را‌براى‌خود‌قرار‌دهد‌كه افراد‌تازه‌وارد،ایشان‌را‌از‌سایرین‌تشخیص ]دهند»177[.
پیامبر‌رحمت،چنان‌بىتكلّف‌و‌متواضع‌بود‌كه‌براى‌راحتى‌افراد‌تازه‌وارد‌و‌براى‌آنكه‌سایر‌حاضران‌در‌زحمت نیفتند،این‌تقاضا‌را‌پذیرفت‌و‌براى‌ایشان‌سكویى‌از‌گل‌ساخته‌شد‌و‌از‌آن‌پس‌پیامبر‌بر‌روى‌آن‌مىنشست‌و‌سایر ]این‌مسئله‌نشانگر‌آن‌است‌كه‌پیامبر‌رحمت‌در‌میان‌مردم،هرگز‌به‌فكر‌خود‌نبود‌و حضار‌در‌اطراف‌ایشان178[. تا مى‌توانست كارى مىكرد كه مردم از تكلّف و زحمت به دور باشند؛ در واقع ،رفع نیاز مردم در درجه نخست من‌سه‌چیز‌را‌ترك‌نخواهم‌كرد:سوار‌شدن‌بر‌االغ‌بىپاالن، هاى‌رفتارى‌ایشان‌بود.خود‌ایشان‌مىفرمود«: اولویت ]غذا خوردن بر روى حصیر به همراه بندگان و اینكه با دستان خود به نیازمندان كمك كنم»179[. روزى‌عمر‌نزد‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌آمد‌و‌دید‌كه‌ایشان‌روى‌حصیرى‌نشسته‌و‌آثار‌آن‌بر‌بدن‌شریف‌آن اى‌كاش‌زیراندازى‌تهیه‌مىكردید!»رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله !حضرت‌پیدا‌شده‌است.گفت«:اى‌پیامبر‌خدا َ فرمود«:مرا‌با‌دنیا‌چه‌كار! َمثل‌من‌و‌دنیا،همچون‌سواره‌اى‌است‌كه‌در‌روز‌گرمى‌در‌حال‌حركت‌است؛به‌درختى مىرسد و زیر سایه آن لحظه‌اى آرام مى‌گیرد و سپس آنجا را ترك مىكند» ]181[.هیچ‌گاه تظاهر نمى‌كرد؛ همانند نشست‌و‌مىدانست‌كه‌بنده‌خداست]181[.در‌برخى‌روایات‌آمده‌است‌كه‌هم ان‌مى بردگان‌غدا‌مىخورد‌و‌همانند‌بردگ مى‌خورد182[. غذا زمین روى هم و مى‌نشست زمین ]روى 18. مسؤلیتپذیرى كس‌در‌جامعه‌بىمسئولیت‌در‌نظر‌گرفته‌نشده‌است در‌شریعت‌اسالم،هیچ هركس‌براساس‌جایگاهى‌كه‌در‌جامعه . دارد،مسؤلیت‌خاصى برعهده‌دارد.رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌در‌حجةالوداع،در‌مقدمه‌سفارشات‌و‌بیانات‌مهم خود‌فرمود...«:من‌مسئولم‌و‌شما‌نیز‌مسئولید]183[.»...خطاب‌به‌قاریان‌قرآن‌فرمود«:اى‌گروه‌قاریان‌از‌خدا‌در مورد‌كتاب‌خدا‌پروا‌كنید؛چرا‌كه‌هم‌من‌مسئولم‌و‌هم‌شما.از‌من‌در‌مورد‌رساندن‌رسالت‌الهى‌به‌مردم‌خواهند‌پرسید و از شما در مورد كتاب خدا و سنت من كه بر دوش دارید» ]184[.در فراز معروف دیگر ،مسئولیت را اعم از مسئولیتهاى‌فردى‌یا‌اجتماعى‌دانسته،فرمود«:هان كه‌همه‌شما‌در‌جامعه‌شبان‌و‌نگاهبان‌یكدیگرید‌و‌همه‌نسبت‌به ! هم‌مسئولید؛ امیرى‌كه‌بر‌مردم‌حاكم‌است،شبان‌و‌مسئول‌مردم‌است.هركس‌شبان‌خانواده‌خود‌است‌و‌درباره‌آنها گو‌باشد.زن‌مسئول‌و‌نگاهبان‌خانه‌همسر‌و‌فرزندان‌اوست‌و‌باید‌درباره‌آنها‌پاسخگو‌باشد»]185[.در‌فراز باید‌پاسخ خدا‌از‌هر‌كسى‌كه‌چیزى‌را‌در‌اختیار‌او‌گذاشته،خواهد‌پرسید‌كه‌آیا‌را‌پاس‌داشته‌یا‌از‌بین‌برده« :دیگر‌فرمود مىكند»186[. سؤال نیز خانواده‌اش اعضاى درباره انسان از حتى ]است؛ هاى‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌و‌امامان،همواره‌آماده‌پذیرفتن‌مسئولیتهایى‌باشیم ما‌باید‌با‌در‌نظر‌گرفتن‌سفارش ذاشته‌مىشود.این‌كار‌هم‌رضایت‌الهى‌را‌در‌پى‌خواهد‌داشت‌و‌موجب‌كمال‌معنوى‌و كه‌در‌جامعه‌برعهده‌ما‌گ روحى‌آنها‌خواهد‌گردید‌و‌هم‌در‌موفقیت‌اجتماعى‌آنها‌نقش‌به‌سزایى‌خواهد‌داشت.شانه‌خالى‌كردن‌از‌مسئولیت،از منظر‌اسالمى‌بسیار‌نكوهیده‌و‌منفور‌است.روزى‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌با‌یاران‌خود‌همسفر‌بود.در‌ساعتى از‌روز‌تصمیم‌گرفتند‌كه‌استراحت‌كرده،غذایى‌بخورند.یكى‌از‌اصحاب‌گفت«:سر‌بریدن‌گوسفند‌با‌من».دیگرى گفت«:كندن‌پوست‌آن‌با‌من».سومى‌كار‌پخت‌و‌پز‌را‌برعهده‌گرفت‌و‌افراد‌دیگر‌نیز‌به‌ترتیب،بخشى‌از‌تهیه‌غذا را‌برعهده‌گرفتند.با‌ای نكه‌افراد‌زیادى‌براى‌انجام‌كارها‌حضور‌داشتند،رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود«:جمع كردن‌هیزم‌از‌صحرا‌با‌من».یاران‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌گفتند«:اى‌فرستاده‌خدا!شما‌راحت‌باشید؛ما‌خود با‌كمال‌افتخار‌همه‌كارها‌را‌انجام‌مىدهیم.رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود مىدانم‌كه‌شما‌این‌كارها‌را‌انجام« : دارد‌كه‌بندهاش‌را‌در‌میان‌یارانش،داراى‌موقعیت‌و‌وضعیتى‌متمایز‌ببیند»]187[.این‌را دهید؛اما‌خدا‌دوست‌نمى مى ]به‌صورت‌خالصه،مسئولیتهاى انسان‌در این دنیا‌به‌چند دسته گفت:و‌براى‌جمعآورى‌هیزم‌رهسپار‌شد188[. مىشود .تقسیم .مسئولیت )مسئولیت .مسئولیت .مسئولیت .مسئولیت
1. خود برابر در انسان انسان در برابر خانواده(اعم از پدر و مادر ،برادران و خواهران ،و همسر 2. 3. جامعه برابر در انسان 4. بخشیده او به خدا كه نعمت‌هایى برابر در انسان 5. دین برابر در انسان
توانیم‌درباره‌همه‌این‌ابعاد‌بحث‌كنیم‌و‌تنها‌به‌این‌امر‌اشاره‌مىكنیم‌كه‌براى‌ایفاى‌مسئولیت‌انسان‌در نجا‌نمى در‌ای است شده تبیین اساسى تعلیم دو دین، :برابر .امر
به
معروف
1.
.جهاد
2.
رار‌گرفته،سركوب‌مىشود‌یا‌احكام اگر‌انسان‌مشاهده‌كند‌كه‌دین‌یا‌تعالیم‌دینى‌كه‌به‌عنوان‌یك‌نعمت،در‌اختیار‌او‌ق شود‌یا‌در‌جامعه‌به‌آن‌عمل‌نمىشود،از‌باب‌امر‌به‌معروف‌و‌نهى‌از‌منكر‌و‌با‌رعایت‌شرایط آن‌به‌سخره‌گرفته‌مى و‌جزئیات‌آن،مسئول‌دفاع‌از‌آن‌است‌و‌اگر‌به‌تكلیف‌خود‌در‌برابر‌حفظ‌دین‌و‌مسائل‌دینى‌عمل‌نكند،در‌روز‌قیامت مؤاخذه‌خواه د‌شد‌و‌اگر‌به‌مملكت‌اسالم‌حمله‌شود،انسان‌موظف‌است،به‌جهاد‌و‌دفاع‌از‌كشور‌اسالمى‌و‌دین‌در برخیزد حمله این .برابر 19. تالش و كار كار ،مهم ترین ركن برپایى و پایایى انسان ،خانواده و جامعه است .در آیات و روایات نیز بر كار و تالش در عرصههاى‌گوناگون‌تأكید‌شده‌است.رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌طلب‌روزى‌حالل‌را‌بر‌هر‌زن‌و‌مرد‌مسلمان پىجویى‌روزى‌حالل‌بر‌هر‌مرد‌و‌زن‌مسلمان‌واجب‌است»]189[.ایشان‌این‌كار‌را داند‌و‌مىفرماید «: واجب‌مى بهترین‌عبادت‌دانسته،مىفرماید«:عبادت‌خدا‌ده‌بخش‌است‌كه‌نُه‌بخش‌آن‌پى‌جویى‌روزى‌حالل‌است»و‌در‌روایت عبادت‌هفتاد‌بخش‌است‌كه‌بهترین‌آن‌پىجویى‌حالل‌است»]191[.كسانى‌كه‌تنبلى‌كرده،بار‌زندگى« :دیگرى‌فرمود خود را بر دوش دیگران مى‌اندازند ،ملعون مى‌داند« :هركس بار زندگى خود را بر دوش دیگران اندازد ،ملعون هاى‌اخروى‌آن‌بشارت‌مىداد«:هركس‌از‌حاصل‌دسترنج نیوى‌كار،به‌پاداش است»]191[.مردم‌را‌عالوه‌بر‌نتایج‌د نگرد‌و‌هرگز‌عذابش‌نمىكند»]192[،بلكه‌همه‌درهاى‌بهشت‌را‌به‌روى‌او خود‌بخورد،خدا‌به‌او‌با‌نظر‌رحمت‌مى كند‌تا‌از‌هر‌یك‌كه‌مىخواهد‌وارد‌بهشت‌شود[]193و«هركس‌حاصل‌دسترنج‌خود‌را‌بخورد،همچون‌برقى باز‌مى درخشان‌از‌پل‌صراط‌مىگذرد»]194[.در‌فراز‌دیگر‌فرمود«:هركس‌از‌دسترنج‌خود‌بخورد،روز‌قیامت‌در‌شمار مى‌برد»195[. را آنها پاداش و مى‌گیرد قرار ]پیامبران شد،مىپرسید« :آیا دید‌و‌از‌نیروى‌او‌در‌شگفت‌مى رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌هرگاه‌مرد‌نیرومند‌و‌سالمى‌مى پرسیدند،مىفرمود«:چون‌اگر وقتى‌علت‌را‌مى شنید،مىفرمود«:از‌چشمم‌افتاد». اگر‌پاسخ‌منفى‌مى شغلى‌دارد؟» انسان‌شغلى‌نداشته‌باشد،دینش‌را‌دستمایه‌زندگیش‌قرار‌مىدهد»؛[]196كنایه‌از‌اینكه‌كسى‌كه‌كارى‌ندارد،ممكن ى،دین‌خود‌را‌تابع‌دنیایش‌قرار‌دهد‌و‌آن‌را‌وسیلهاى‌براى‌تأمین‌زندگى‌خود است‌در‌اثر‌فشار‌فقر‌و‌نیازهاى‌زندگ قرار‌دهد‌یا‌دین فروشى‌كند‌یا‌دینش‌را‌از‌دست‌بدهد.روزى‌در‌جمع‌یاران‌نشسته‌بود‌و‌جوان‌نیرومندى‌را‌دید‌كه ار‌مىگرفت،شایسته‌تمجید« :مشغول‌كار‌بود.یكى‌از‌حاضران‌گفت اگر‌این‌جوان‌نیروى‌جوانیش‌را‌در‌راه‌خدا‌به‌ك بود».رسولخداصلىهللاعلیهوآلهفرمود«:این‌طور‌نگویید!اگر‌این‌جوان‌براى‌تأمین‌نیازهاى‌خود‌یا‌پدر‌و‌مادر است197[.»... برداشته گام خدا راه در مىكند، كار خود ]ناتوان انس‌بن‌مالك‌نقل‌مى‌كند‌كه‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌پس‌از‌بازگشت‌از‌جنگ‌تبوك،سعد‌انصارى‌به‌استقبال ایشان‌رفت.پیامبر‌هنگامى‌كه‌با‌سعد‌دست‌داد،احساس‌كرد‌كه‌دستان‌او‌زبر‌و‌خشن‌است.از‌او‌پرسید«:به‌دستت چه آسیبى رسیده كه چنین زبر و خشن شده؟» سعد گفت « :اى پیامبر خدا! با بیل و طناب ،به كار و تامین معاش ولم،از‌اینرو‌دستانم‌زبر‌و‌خشن‌شده‌است» .رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌با‌شنیدن‌این‌جمله،دستان خانوادهام‌مشغ ]سعد را بوسید و فرمود « :این دستى است كه آتش جهنم با آن تماس پیدا نمى‌كند»198[. 20. مجالس در رفتار جلسات پیامبر رحمت ،سرشار از اخالق پسندیده و واالیى بود كه رسول خدا صلى هللا علیه وآله با گفتار و كردار شد.جلسات‌پیامبر‌جلوهگاه بخش‌خود،در‌افراد‌به‌وجود‌آورده‌بود.در‌جلسات‌ایشان،هرگز‌گناهى‌انجام‌نمى حیات شد‌و‌حریم‌هیچكس‌نمى‌شكست.اگر‌در‌جلسه‌از گویى‌و‌امانت‌بود.صداى‌افراد‌در‌آنها‌بلند‌نمى بردبارى،حیا،راست كسى اشتباهى‌سر مى‌زد،در‌جاى دیگر نقل‌نمى‌شد.همه‌حاضران انصاف‌را‌در‌حق‌یكدیگر‌رعایت و با‌یكدیگر كردند.نسبت‌به‌یكدیگر‌فروتن‌بودند‌و‌به‌افراد‌بزرگتر‌احترام‌كرده،با‌افراد براساس‌تقوا‌و‌پرهیزكارى‌رفتار‌مى كوچكتر مهربان بودند .نیازمندان را بر خود مقدم مى‌داشتند و مراقب و محافظ افراد غریب بودند199[. ] خو‌یا‌سبكسر‌نبود.آن‌حضرت گاه‌خشن‌و‌درشت خو‌بود.هیچ رو،گشاده‌و‌نرم پیامبر‌در‌جلسات‌خود،همواره‌خوش گرفت.اگر‌كسى‌صحبت‌مىكرد، چنان‌رفتار‌كرده‌بود‌كه‌در‌حضور‌ایشان‌نزاع‌و‌جدالى‌درباره‌یك‌مسئله‌در‌نمى شدند‌تا‌سخنان‌او‌پایان‌پذیرد.همواره‌سعى‌مىكرد،رفتارى‌همسان‌با‌رفتار‌حاضران‌داشته‌باشد‌و همه‌ساكت‌مى هرگز‌خود‌را‌تافتهاى‌جدا‌بافته‌در‌مجلس‌محسوب نمى‌كرد؛ براى‌مثال اگر‌حاضران‌از‌چیزى‌به‌خنده‌مى‌افتادند، زده‌مىشد ...رسول‌خدا شدند،شگفت زده‌مى رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌نیز‌مىخندید‌و‌از آنچه‌حاضران‌شگف ت
آورد؛به‌گونهاى كرد‌و‌حق‌همه‌حاضران‌را‌به‌خوبى‌بجا‌مى اى‌یكسان‌برخورد‌مى صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌با‌همه‌به‌گونه كرد‌كه‌از‌نظر‌رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله،فرد‌دیگرى‌از‌او‌محترمتر‌است.هركس‌با كس‌احساس‌نمى كه‌هیچ ایشان هم مجلس مى‌شد ،پیامبر از حضور او بلند نمى‌شد ،بلكه چندان مى‌نشست و صبر مىكرد كه خود او ]احترام‌افراد‌چنان‌براى‌ایشان‌مهم‌بود‌كه‌اگر‌مىخواست‌به‌كسى‌اشاره‌كند،هرگز‌با‌انگشت‌اشاره برخیزد211[. مىكرد211[. اشاره خود دست كف با بلكه مىكرد، ] اگر كسى نزد پیامبر مى‌آمد ،حضرت حتما ً براى احترام او واكنش نشان مى‌داد؛ براى مثال از مكان خود جا به جا مى شد.روزى‌فردى‌به‌مسجد‌آمد.رسول‌خدا‌صلى‌هللا‌علیه‌وآله‌كه‌تنها‌در‌مسجد‌نشسته‌بود،براى‌او‌جا‌به‌جا‌شد؛ وى‌گفت«:اى‌فرستاده‌خدا!جا‌براى‌نشستن‌زیاد‌است».حضرت‌فرمود«:این‌حق‌مسلمان‌بر‌مسلمان‌دیگر‌است‌كه ]البته‌از‌اینكه‌انسان‌با‌ورود‌كسى‌بلند‌شود،نهى‌مىكرد‌و وقتى‌مىخواهد‌بنشیند،دیگران‌براى‌او‌جا‌باز‌كنند»؛[212 همانند‌عجمها‌براى‌یكدیگر‌بلند‌نشوید؛ولى‌اشكال‌ندارد‌كه‌براى‌یكدیگر‌جا‌باز‌كنید»[]213البته‌براساس مىفرمود«: ]برخى روایات ،اهل بیت خود را استثنا مىكرد و آن را جایز مىدانست214[. اى‌كه‌هیچگاه‌دیده‌نشد‌كه‌پاى‌خود‌را‌در‌حضور‌دیگران‌دراز نحوه‌نشستن‌آن‌حضرت‌بسیار‌مؤدبانه‌بود؛به‌گونه نوهایشان‌دیده‌مىشد،زانوهاى‌خود ها‌كه‌دامن‌لباس‌را‌باال‌مىزدند‌و‌زا گاه‌مانند‌بسیارى‌عرب ]همچنین‌هیچ كند215[. ]بیشتر‌اوقات‌رو‌به‌قبله‌مىنشست]217[.روزى‌به‌یاران‌خود‌فرمود«:حق را‌از‌زیر‌لباس‌بیرون‌نمىآورد216[. چشمهایتان‌را‌از‌گناه‌پوشیده‌دارید؛جواب‌سالم‌را‌بدهید؛« :مجالس‌را‌ادا‌كنید».گفتند حق‌مجالس‌چیست؟»فرمود «: ]نابینایان‌را‌راهنمایى‌كنید‌و‌امر‌به‌معروف‌و‌نهى‌از‌منكر‌كنید»218[. نوشتها : پی [1]. 4 .قلم/ [2]. 159 آلعمران/ . [3]. االخالق مكارم بعثت‌التمم ح(.5217انما كنزالعمال، ). [4]. مكارماالخالق بعثت‌التمم ح(.5217انما كنزالعمال، ) [5]. حسن‌الخلق ح(.5215االسالم كنزالعمال، ). ح[6].5141 كنزالعمال، ص،385 ج،68 بحاراالنوار، . [7]. ص139 ج،3 میزان‌الحكمه، ص93؛ ج،5 المحجهالبیضاء، . [8]. ص389 ج،68 بحاراالنوار، . [9]. ص383 ج،68 بحاراالنوار، . [10]. 385 ج،68 بحاراالنوار، . [11]. ص384 ج،68 بحاراالنوار، . [12]. ح5191 كنزالعمال، . [13]. ص386 ج،66 بحاراالنوار، . [14]. ص385 ج،68 بحاراالنوار، . [15]. 374 ج،68 بحاراالنوار، . [16]. ص387 ج،68 بحاراالنوار، . [17]. ص387 ج،68 بحاراالنوار، . [18]. ص387 ج،68 بحاراالنوار، . النبی(ص):من‌اخالق المؤمنین‌و‌الصدیقین‌و‌الشهداء‌و‌الصالحین‌البشاشه‌اذا‌بروا‌و‌المصافحه‌و‌الترحیب [19]. قال آداب‌الصحبه‌و‌حسن‌الهشره»در:مجموعهآثارابوعبدالرحمنسلمی،گردآوری«اذا‌التقوا،ابو‌عبدالرحمن‌سلمی، .نصرهللا پور‌جوادی ،تهران :مركز نشر دانشگاهی ،چاپ اول ،1372 :ج ،2ص 96 [20]. ص393 ،68 ج .بحاراالنوار، [21]. سننالدارمی ،عبدهللا‌بن بهرام الدارمی ،دمشق :مكتبه‌االعتدال ،ج ،2ص322 [22]. ص51 سننالنبی، . [23]. ص51 سننالنبی، . [24]. و 372 ص ج،66 االنوار، بحار ...ر.ك: الخلق العسل(بحار االنوار ،ج ،71ص [25]. 297 السیء یفسد العمل كما یفسد الخلق ) . [26]. ص297 ج،71 بحاراالنوار، . ).سوء الخلق ذنب الیفغر(.میزان‌الحكمه ،ج ،3ص152؛ المحجهالبیضاء ،ج ،5ص[27]. 93 إن العبد لبیغ من سوء خلقه اسفل درك جهنم(.میزان‌الحكمه ،ج ،2ص[28]. 154 ).
[29]. ص394 ج،68 بحاراالنوار، . ،جامعالسعادات،ج[30]. ،2 أمشاهم‌فی‌أرضه‌بالنصیحه‌لخلقه» قال(ص)« :ان اعظم‌الناس‌منزله عندهللا‌یوم‌قیامه .ص213 [31]. 213 ص ج،2 جامعالسادات، . ).قال(ع) :من سعی فی حاجه الخیه فلم ینصحه ،فقد خان هللا و رسوله(.جامعالسادات[32]. 213/2 ، [33]. 213/2 جامعالسعادات. . ).ال یؤمن احدكم حتی یحب الخیه ما یحب لنفسه(.سنن الدارمی ،ج ،2ص ،317جامع‌العادات ،ج ،2ص [34]. 214 [35]. ح5244 كنزالعمال، . [36]. ص48 سننالنبی، . [37]. 6 .كهف/ [38]. 228 ج/16 بحاراالنوار، . [39]. ص19 طوسی، الشیخ مكارماالخالق، . [40]. تواضعه فی فصل الشمائلالمحمدیه، . [41]. 126 ص سننالنبی، . [42]. ص25 طبرسی، مكارماالخالق، . [43]. ص118 سننالنبی، . [44]. ص21 مكارماالخالق، . ً ً ).اللهم احینی مسكینا و أمتنی مسیكینا و احشرنی فی زمره المساكین(»...مستدرك الوسال ،ج ،7ص[45]. «213 [46]. 69 ص ج،2 بحاراالنوار، . [47]. ص145 ج،74 بحاراالنوار، . هللا‌یحب الرفیق‌و‌یعطی‌علیه‌ما‌ال‌یطی‌علی‌العنف»و‌قال«:ان‌هللا‌یحب‌الرفیق‌فی‌االمر [48]. ان قالالنبی(ص) «: ص323 ج،2 الدارمی، ).كله»(.سنن [49]. ص411 ج،72 .بحاراالنوار، [50]. 437 ج،72 بحاراالنوار، . بالصحبه و حسن العشره» در :مجموعه آثار [51]. قالالنبی(ص) :سید القوم خادمهم(.ابو عبدالرحمن سلمی« ،آدا ابوعبدالرحمن سلمی ،گردآوری نصرهللا پور‌جوادی ،تهران :مكز نشر دانشگاهی ،چاپ اول ،1372 ،ج ،2ص97 ). [52]. ص118 النبی، .سنن [53]. تواضعه فی فصل المحمدیه، .الشمائل وهللا لرسول‌هللا(ص) أسر بقضاء حاجه المؤمن اذا وصلت الیه من صاحب الحاجه(.جامعه‌السعادات ،ج[54]. ،2 )ص231 [55]. ص22 طبرسی، مكارماالخالق، . ).من حمی مؤمنا من ظالم بعث‌هللا ملكا یوم‌القیامه یحمی لحمه من نار جهنم(.جامعالسعادات ،ج ،2ص[56]. 225 [57]. ص225 ج،2 جامعالسعادات، . [58]. ص225 ج،2 جامعالسعادات، . [59]. ).من اصبح الیهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم(جامعالسعادات ،ج ،2ص228 ).من قضی الخیه المؤمن حاجه فكانما عبدهللا دهره(.جامعالسعادات ،ج ،2ص[60]. 228 من‌مشی‌فی‌حاجه‌اخیه‌ساعه‌من‌لیل‌او‌نهار،قضاها‌او‌لم‌یقضها،كان‌خیر‌اله‌من‌اعتكاف‌شهرین(.جامع [61]. ص231 ج،2 ).السعادات، [62]. ص218 ج،2 جامعالسعادات، للناس. الناس انفع .قال: ).خصلتان من الیر لیس فوقهما شیء من البر :االیمان باهلل و النفع لعبادهللا(.جامعالسعادات ،ج ،2ص[63]. 218 جامعالسعادات،ج[64]. ،2 هللا‌من‌نفع‌عیالهللا‌و‌ادخل‌علی‌اهل‌بیته‌سرو‌اً» هللا،فأحب‌الخلق‌الی الخلق‌عیال قال(ع)«: المسلمین بأمور االهتمام باب كافی، اصول و ).ص218 [65]. ص216 ج،2 جامعاسعادات، . [66]. ح1992 ص،218 ج،3 الترمذی، .سنن ).المؤمن للمؤمن كالبنیان یشد بعضه بعضا(.سنن الترمذی ،ج ،3ص[67]. 1993 ،218 قالالنبی(ص)مثل‌المؤمنین فی‌توادهم‌و‌تراحمهم‌كمثل‌الواحد‌اذا‌اشتكی‌عضو‌منه‌تداعی‌سائره‌بالحمی‌و [68]. السهر(.ابوعبدالرحمن سلمی« ،آداب الصحبه و حسن العشره» در«مجموعه آثار ابو عبدالرحمن سلمی ،گردآوری البخاری ،ج: ،4نصرهللا پور‌جوادی ،تهران :مركز نشر دانشگاهی ،چاپ اول ،1372 :ج ،2ص().64و نیز ر.ك س24 )ص،44 [69]. ص21 االخالق، مكارم .ر.ك:
[70]. ص231 ج،2 جامعالسعادات، . [71]. الحكم .غرر ...ر.ك :سننالدارمی ،ج ،2ص 275و ج ،3ص 224و بحاراالنوار ،ج ،71ص 222و [72]. [73]. قالالنبی(ص) من ستر علی مسلم ستره‌هللا تعالی فی‌الدنیا و االخره . [74]. ص224 ج،3 الترمذی، .سنن ).سنن الترمذی ،ج« :233 ،3ما زال جبرئیل یوصینی بالجبار حتی طننت أنه سیورثه [75]. [76]. ص224 ج،3 الترمذی، .سنن ).هللا فی جیرانكم فانه وصیه نبیكم ،ما زال یوصی بهم ظنا انه سیورثهم(.بحار االنوار ،ج ،71ص[77]. 153 [78]. ص154 ج،73 االنوار، امه(.بحار كحرمه االنسان علی الجار ).حرمه [79]. ص487 ج،8 بواثقه(.وسائل‌الشیعه، جاره یأمن لم لمن ایمان ).ال [80]. ص151 ص،71 االنوار، .بحار ).ما آمن بی من بات شبعاتا ً و جاره المسلم جائع(.بحار االنوار ،ج ،71ص [81]. 152 [82]. ص36 االخوان، .مصادفه مس كن‌الفواد‌عند‌فقد‌االحبه‌واال‌و‌الد.الشهید‌الثانی،التحقیق:مؤسسه‌آل‌البیت‌إلحیاء‌التراث،الطبعه‌االولی[83]. : ص115 ،1417. [84]. 142 ـ ص141 ج،71 االنوار، .بحار [85]. 11 .مائده/ )قال النبی(ص) :ال دین لمن ال عهد له (...بحار االنوار ،ج[86]. 197 ،69 [87]. ص235 ج،16 االنوار، بحار ص21؛ االخالق، .مكارم [88]. 636 ص ج2 .الكافی، ).قال النبی(ص) :ال ایمان لمن ال امانه له(.بحار االنوار ،ج ،69ص [89]. 198 بحاراالنوار،ج،72ص،114قالالنبی(ص):ال‌تنظروا‌إلی‌كثره‌صالتهم‌و‌صومهم،و‌كثره‌الحج‌و‌المعروف[90]. ، .و طنطنتهم بالیل ،و لكن انظروا الی صدق الحدیث و أداء االمانه [91]. ص177 ج،72 االنوار، .بحار [92]. 119 .توبه/ [93]. ص9 ج،68 االنوار، الصدق(.بحار الحدیث زینه النبی(ص): ).قال [94]. ص223 ج،7 الوسائل، .مستدرك [95]. ص126 سننالنبی، . (عن‌أبی‌سعید‌الخدر‌یقول:كان‌رسولهللا‌عینا،ال‌یسنل‌شیئا‌اال‌أعطاء [96]. ).مكارم‌االخالق‌النسخ‌الطبرسی،ص17 [97]. 126 ص النبی، .سنن [98]. 294 ص المحمدیه، .الشمائل طالب(ع)قال:كان‌رسولهللا(ص)أجود‌الناس‌كفا‌و‌أكرمهم‌عشره‌من‌خالطه‌فعرفه [99]. بن‌أبی المؤمنین‌علی أمیر 17 الطبرسی، الشیخ االخالق )أحب(.مكارم [100]. 17 ص االخالق، .مكارم [101]. ص137 القلوب .ارشاد [102]. ص137 .همان، [103]. ص138 .همان، قالالنبی(ص)« :شاب سخی حسن‌الخلق أحب الی‌هللا تعالی من شیخ بخیل عابد شیء الخلق»(.كنز العمال[104]. ، )ح16161 [105]. 158 .بقره/ [106]. 23 .شورا/ [107]23 شورا/ .ـ ).قال رسول‌هللا(ص) «من لم یشكر الناس لم یشكرهللا»(.سنن الترمذی ،ج ،3ص ،228ح[108]. 2121 [109]. ص12 ج،16 االنوار، .بحار [110]. ص54 كحل‌البصر، 411؛ ص ج،15 االنوار، .بحار [111]. 261 ـ ص261 ج،72 االنوار، بحار الجنه، دلیل .الضیف .الضیف یأتی القوم برزقه ،فاذا ارتحل بجمیع ذنوبهم ،بحار االنوار ،ج ،72ص[112]. 461 [113]. ص461 ج72 االنوار، .بحار .كل بیت ال یدخل فیه ضیف ال یدخله المالئكه ،بحار االنوار ،ج ،72ص[114]. 461 [115]. ص138 القلوب، .ارشاد
اوصی‌الشاهد‌من‌امتی‌و‌اغائب‌ان‌ی جیب‌دعوه‌المسلم‌ولو‌علی‌خمسه‌امیال؛فان‌ذلك‌من‌الدین،بحاراالنوار[116]. ، 48 ـ 447 ص .ج،72 .من الجفا ...ان یدعی الرجل الی طعام فال یجیب او یجیب فال یأكل .بحار االنوار ،ج ،72ص [117]. 47 [118]. 464 ص ،72 ج االنوار، .بحار [119]. 196 ص ج،2 داود، ابی .سنن [120]. ص236 ج،16 االنوار، بحار ص22؛ االخالق، .مكارم ) شر الطعام الولیمه یدعی الیها الشبعان و یحبس عنه الجیعان(.میزان الحكمه ،ج ،5ص[121]. 522 كفی‌بالمرء‌اتما‌ان‌یستقل‌ما‌یقرب‌الی‌اخوانه(.المحاسن،احمد‌بن‌محمد‌بن‌خالد‌البرق،تحقیق:السید‌جاللالدین [122]. 412 ص ج،2 [بیتا]، االسالمیه، الكتب دار ).المحسینی، [123]. 459 ص ،72 ج االنوار، .بحار [124]. 459 ص ،72 ج االنوار، .بحار .ان من حق الضیف ان یعدله له الخالل ،بحار االنوار ،ج [125]. 441 /63 ).من احب ان یحبه هللا و رسوله قلیا ً كل مع ضیفه(.میزان الحكمه ،ح [126]. 2399 [127]. 238 ص ج،1 .المستطرف، [128]. 41 ص ،47 ج االنوار، .بحار [129]. 451 ص ،72 ج االنوار، .بحار یا‌اباذر‌ال‌تصاحب‌أال‌مؤمنا‌و‌ال‌یأكل‌طعامك‌اال‌تقی‌و‌ال‌تأكل‌طعام‌الفاسقین(.مستدرك‌سفینه‌البحار،الشیخ [130]. علی‌النمازی،تحقیق:الشیخ‌حسنبن‌علی‌النمازی،قم:مؤسسه‌النشر‌االسالمی‌لجماعه‌المدرسین،1419،ج ،ص87 )212. [131]. 451 ص ،72 ج االنوار، .بحار [132]. 28 ـ 27 .فرقان/ [133]. 55 ـ 51 .صافات/ قالالنبی(ص):المرء‌علی‌دین‌اخیه‌فلینظر‌أحدكم‌من‌یخالل»(ابو‌عبدالرحمن‌سلمی«،آداب‌الصحبه‌و‌حسن [134]. در:مجموعهآثارابوعبدالرحمنسلمی،گردآوری‌نصرهللا‌پورجوادی،تهران:مركز‌نشر‌دانشگاهی،چاپ العشره» :اول 137265 ص ،2 ج ،. [135]. 188 ص ،71 ج االنوار، .بحار [136]. 11 باب صی ،71 ج بحاراالنوار، .ر.ك: )قال النبی(ص) قطیعه الجاهل تعدل صله العاقل(.بحار االنوار ،ج ،71ص [137]. 198 قال النبی(ص) :مجالسه االشرار تورث سوء الظن باالخیار و مجالسه االخیار تلحق االشرار باالخیار(،بحار [138]. 199 ص ،71 ج )االنوار، و‌احذر‌صحابه‌من‌یقبل‌رأیه‌وینكر‌عمله.فان‌الصاحب‌معتبر‌بصاحبه(.بحاراالنوار،ج) ،71قالالنبی(ص [139]. 199 ).ص [140]. 189 ـ 1888 ص ،71 ج االنوار، .بحار ؛مصادقه‌االخوان؛للشیخ235ر.ك‌تحف‌العقول،ص237؛بحاراالنوار،ج،71ص173و،75ص239و [141]. الصدوق‌علی‌بن‌بابویه‌القمی،اشراف‌السید‌علی‌خراسانی‌الكاظمی،الكاظمیه:منشورات‌مكتبه‌االمام‌صاحب‌الزمان [72العامه، ص یتا]، .ب ابو‌عبدالرحمن‌سلمی«،آداب‌الصحبه‌و‌حسن‌العشره»در:مجموعهآثارابوعبدالرحمنسلمی،گردآوری [142]. .نصرهللا پور‌جوادی تهران ،مركز نشر دانشگاهی ،چاپ اول ،1372 :ج ،2ص 77ـ 78 ).من سر مؤمنا فقد سرنی و سرنی فقد سرهللا(.جامعه السعادات ،ج ،2ص [143]. 226 )ان احب االعمال الی‌هللا عزوجل ادخال السرور علی المؤمنین(.جامعه السعادات ،ج ،2ص[144]. 226 [145]. 21 ص طبرسی، االخالق، .مكارم [146]. 37 ـ 35 .واقعه/ [147]. مزاحه فی فصل المحمدیه، .الشمائل [148]. 93 ص ج،4 آدابه، و النبی .اخالق [149]. 116 ح ،43 ص ج،1 العمال، .كنز [150]. 41 .شورا/ [151]. 2185 ح ،249 ص ج،3 الترمذی، .سنن [152]. 399 ص ج،68 االنوار، .بحار [153]. )اعفو ال یزید العبد اال عزاً فاعفوا یعزكم‌هللا(.كنز العمال ،ح 7112 [154]. 7119 ح العمال، .كنز
[155]. 7123 ح العمال، .كنز [156]. 134 العمران/ . [157]. 17 .شورا/ [158]. 265 ص ،71 ج االنوار، الشیطان(.بحار من جمره ).الغضب [159]. 265 ص ج،71 االنوار، .بحار [160]. 328 ص ،3 ج الترمذی، .سنن [161]. 151 ص ،74 ج االنوار، .بحار [162]. 72 ص االنوار، .مشكوه [163]. 382 ص ج،66 االنوار، .بحار [164]. 463 ص ،71 ج االنوار، .بحار [165]. 467 ص ،1 ج آدابه، و النبی .اخالق تحف العقول عن آل‌الرسول(ص) ،ابن شعبه الحرانی ،تحقیق :علی‌اكبر الغفاری ،مؤسسه النشر االسالمی [166]. 15 ص الثانیه، الطبعه المدرسین، .لجماعه [167]. 241 ـ 239 ،7 ج الحكمه، .میزان [168]. 29 .فتح/ [169]. 73 .توبه/ [170]. 273 ص ج،8 مجمعالزوائد، . إذا‌كان‌لك‌مال‌فلیر‌علیك(.سنن‌النسائی،احمد‌بن‌شعیب‌النسائی،بیروت:دارالفكر،الطبع‌االولی1348:ق،ج [171]. 196 ص )،8 [172]. 88 ـ 87 .مائده/ )فانما هلك من كان قبلكم بالتشدید؛ شددوا علی انفسهم فشددهللا علیهم(.المیزان ،ج ،6ص [173]. 113 [174]. منی(.همان فلیس سنتی عن رغب )فمن نحن‌معاشر‌االنبیاء‌و‌االمناء‌و‌االتقیاء‌براء‌من‌التكلف(.مصباح‌الشریعه،منسوب‌به‌امام‌صادق(ع)،بیروت[175]. : 141 ـ 141 ص ق، 141 االولی: الطبعه االعلمی، ).مؤسسه [176]. 51 ص النبی، .سنن [177]. 114 ص النبی، سنن 16؛ طبرسی، االخالق، .مكارم [178]. 16 ص طبرسی، االخالق، .مكارم [179]. 24 ص .مان، [180]. ص25 .همان، (عن‌آبی‌عبدهللا(ع)قال؛كان‌رسولهللا(ع)یأكل‌أكل‌العبد‌یجلس‌جلوس‌العبد‌و‌تعلم [181]. بحاراالنوار،ج225،16 عبده ).انه [182]. 16 ص طبرسی، االخالق، .مكارم [183]. ... 12911 ح العمال، مسؤولون(...كنز انكم و مسؤول انی ).و تفسیر‌نور‌الثقلین،الشیخ‌عبد‌علیبن‌جمعه‌العروسی‌الحویزی،تحقیق [184]. السید‌هاشمالرسولی‌المحالتی،الطبعه : 412 ص ،4 ج اسماعیلیان، مؤسسه قم: ،1412 .الرابعه: اال كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعیته ...صحیح مسلم ،مسلم‌بن الحجاج النیشابوری ،بیروت :دار [185]. 8 ص ،6 ج جلدی)، الفكر[،بیتا](8 . [186]. 14636 ح كنزالعمال، . متمیزاً [187]. اصحابه بین یراه ان عبده من یكره انهللا . سیدالبشر ،شیخ عباس قمی ،ص (.68و نیز رـ ك :داستان راستان ،شهید مرتضی [188]. كحل البصر فی سیره 22 ص ).مطهری، طلب الحالل فریضه علی كل مسلم و مسلمه(.بحار االنوار ،ج ،111ص[189]. 9 ). ).العباده عشره اجزاء تسعه اجزاء فی طلب الحالل(.بحار االنوار ،ج ،111ص[190]. 9 [191]. 37 ص العقول، .تحف [192]. ص37 العقول، .تحف )من أكل من كده یده نظرهللا الیه بالرحمه ثم ال یعذبه ابداً(.بحار االنوار ،ج ،111ص [193]. 9 )من أكل من كده یده حالالً فتح له ابواب الجنه یدخل من أیها شاء(.بحار االنوار ،ج ،111ص 9ـ [194]. 11 ).من آكل من كده یده مر علی الصراط كالبرق الخاطف(.بحار االنوار ،ج ،111ص[195]. 9 ) من‌أكل‌من‌كده‌یده‌كان‌یوم‌القیامه‌فی‌أعداد‌االنبیاء‌و‌یأخذ‌ثواب‌االنبیاء(.بحاراالنوار،ج،111ص[196]. 11 [197]. ص9 ج،111 االنوار، .بحار
[198]. ص141 ج،3 البیضاء، .محجه فقبل یده رسول‌هللا(ص) و قال :هذه ید ال تمسها النار(.اسد الغابه ،ابن‌االثیر 5(،جلدی) ،تهران[199]. : 269 ص ج،2 اسماعیلیان[،بیتا]، ). [200]. ص52 النبی، .سنن [201]. ص17 االخالق، مكارم ص152؛ ج،16 االنوار، .بحار [202]. ص13 الخالق، .مكارم [203]. ص25 طبرسی، االخالق، .مكارم [204]. ص26 طبرسی، االخالق، .مكارم [205]. ص467 ج،72 االنوار، .بحار [206]. ص236 ج،16 بحاراالنوار، . [207]. ص17 طبرسی، االخالق، .مكارم .مكارم‌االخلق،طبرسی،ص[208]. 26