GELECEĞİN DÜNYASINDA BİLİMSEL VE MESLEKİ ÇALIŞMALAR 2018 SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER

EDİTÖRLER DR. ALİ APALI DR. YILMAZ SEÇGİN

GELECEĞİN DÜNYASINDA BİLİMSEL VE MESLEKİ ÇALIŞMALAR SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER

EDİTÖRLER DR. ALİ APALI DR. YILMAZ SEÇGİN

ARALIK 2018 BURSA / TÜRKİYE

Editörler DR. ALİ APALI DR. YILMAZ SEÇGİN

Birinci Baskı •© Aralık 2018 / Bursa ISBN • 978-605-327-792-7 © copyright All Rights Reserved Kapak Tasarım Sefa Ersan KAYA Ekin Basım Yayın Dağıtım Tel: 0224 223 04 37 Mail: info@ekinyayinevi.com Web: www.ekinyayinevi.com Adres: Şehreküstü Mahallesi Cumhuriyet Caddesi Durak Sokak No:2 Osmangazi - Bursa

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................... i KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ ..................................... 1 1. GİRİŞ.................................................................................................................................. 1 2. SOSYAL POLİTİKA ......................................................................................................... 1 2.1. Sosyal Politikanın Tanımı, Kapsamı ve Unsurları ...................................................... 2 2.2. Sosyal Politikanın Araçları.......................................................................................... 2 3. SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARI ....................................... 5 3.1. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının Sosyal Yardım Faaliyetleri ............ 5 3.2. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının Yapmış Olduğu Yardımlar ............ 6 4. SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKFI PERSONELİ .......................... 6 4.1. Vakıf Müdürü .............................................................................................................. 6 4.2. Sosyal Yardım ve İnceleme Görevlisi ......................................................................... 7 4.3. Muhasebeci.................................................................................................................. 8 4.4. Büro Görevlisi ............................................................................................................. 8 5. SYDV PERSONELİNİN ÇALIŞMA ŞARTLARINA İLİŞKİN ESASLAR .................... 9 6. BÜTÜNLEŞİK SOSYAL YARDIM SİSTEMİ ................................................................. 9 6.1. Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri SYGM İnsan Kaynakları İşlemleri ............... 10 6.2. Personelin İşe Alımı .................................................................................................. 10 6.3. Personelin İşe Alım Talebi Kaydetme ....................................................................... 10 6.4. Personel Transfer İşlemleri ....................................................................................... 11 7. SOSYAL YARDIM VE DAYANIŞMA VAKFI PERSONEL İLANI ÖRNEKLERİ .... 12 8. SONUÇ VE ÖNERİLER ................................................................................................. 12 9. KAYNAKÇA ................................................................................................................... 13 MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI 16 1. GİRİŞ................................................................................................................................ 16 2. MİNİMALİZM ................................................................................................................. 16 2.1. Minimalizm Kavramı ................................................................................................ 16 2.1.1. Minimalizm ve Sanat.............................................................................................. 17 2.2. Minimal Grafik Tasarım Uygulamaları ..................................................................... 24 3. SONUÇLAR .................................................................................................................... 29 4. KAYNAKÇA ................................................................................................................... 29 MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ .............................................. 31 1. GİRİŞ................................................................................................................................ 31 2. SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER ....................................... 33

i

2.1. Selçuklu Döneminde Medrese................................................................................... 33 2.2. Osmanlı Döneminde Medrese ................................................................................... 35 2.3. Medreselerde Okutulan Pozitif ve Dinî Bilimler....................................................... 36 3. VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ ...... 41 3.1. Ankara Vilâyet Salnâmelerine Göre Medreseler ....................................................... 41 3.2. 1316/1898 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye .................................... 42 3.3. 1317/1899 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye .................................... 45 3.4. 1318/1900 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye .................................... 46 3.5. 1319/1901 ve 1321/1903 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyyeleri ........ 47 3.6. XIX. Yüzyıl ve Sonrasında Yozgat’ta Kurulan, Tamamı ile Ekleri Yıkılan ve Bugün İtibariyle Bulunmayan Vakıf Medreseleri..................................................................................... 47 4. SONUÇ ............................................................................................................................ 50 5. KAYNAKÇA ................................................................................................................... 51 TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ ......................... 55 1. GİRİŞ................................................................................................................................ 55 2. LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ ........................................................................... 55 2.1. Sturbucks ................................................................................................................... 56 2.2. Airbnb........................................................................................................................ 56 2.3. BMW ......................................................................................................................... 57 2.4. Mercedes-Benz .......................................................................................................... 57 2.5. Audi ........................................................................................................................... 58 2.6. Toyota........................................................................................................................ 58 2.7. Nestlé......................................................................................................................... 59 2.8. McDonald’s ............................................................................................................... 60 2.9. Nike ........................................................................................................................... 61 2.10. Adidas...................................................................................................................... 61 2.11. Carrefour ................................................................................................................. 62 2.12. Continental .............................................................................................................. 62 2.13. Sun microsystem ..................................................................................................... 63 2.14. Baskin Robbins ....................................................................................................... 63 2.15. Pin (Pinterest) .......................................................................................................... 64 2.16. Beats ........................................................................................................................ 64 2.17. Nintendo .................................................................................................................. 65 2.18. FedEx ...................................................................................................................... 65 2.19. LSO (London Symphony Orchestra) ...................................................................... 66 2.20. Amazon ................................................................................................................... 66 2.21. Apple ....................................................................................................................... 67 2.22. Toblerone ................................................................................................................ 67

ii

2.23. Cisco ........................................................................................................................ 68 3. SONUÇLAR .................................................................................................................... 69 4. KAYNAKÇA ................................................................................................................... 69 TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ ............................................................................................................................................................... 70 1. GİRİŞ................................................................................................................................ 70 2. DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER ............................................ 74 2.1. Cesaret İfade Eden Fiiller .......................................................................................... 74 2.2. İlgi, Önem İfade Eden Fiiller .................................................................................... 74 2.3. İnanç İfade Eden Fiiller ............................................................................................. 76 2.4. Memnuniyet, Mutluluk, Heyecan İfade Eden Fiiller................................................. 76 2.5. Merak İfade Eden Fiiller ........................................................................................... 80 2.6. Özlem İfade Eden Fiiller ........................................................................................... 80 2.7. Sabır İfade Eden Fiiller ............................................................................................. 81 2.8. Sakinlik, Sükûnet İfade Eden Fiiller ......................................................................... 82 2.9. Sevgi İfade Eden Fiiller ............................................................................................. 82 2.10. Ümit İfade Eden Fiiller............................................................................................ 85 2.11. Naz, Heyecan İfade Eden Fiiller ............................................................................. 86 2.12. Yardımlaşma İfade Eden Fiiller .............................................................................. 86 2.13. Övgü-Takdir İfade Eden Fiiller ............................................................................... 87 2.14. Heves- Hırs-Elde Etme Azmini İfade Eden Fiiller.................................................. 87 2.15. Şefkat İfade Eden Fiiller.......................................................................................... 88 3. SONUÇ ............................................................................................................................ 88 4. KAYNAKÇA ................................................................................................................... 92 YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ ....................................... 95 1. GİRİŞ................................................................................................................................ 95 2. DAVRANIŞSAL FİNANS .............................................................................................. 98 3. DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS ..................................................................... 101 3.1. Yönetsel Önyargılar ................................................................................................ 103 3.2. Firmalarda Davranışsal Önyargılardan Etkilenen Finansal Kararlar ...................... 104 4. SONUÇ .......................................................................................................................... 108 5. KAYNAKÇA ................................................................................................................. 108 DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR................................................................. 115 1. GİRİŞ.............................................................................................................................. 115 2. ALANYAZIN TARAMASI ........................................................................................... 116 2.1. Organik Tarım Kavramı .......................................................................................... 116

iii

2.2. Organik Tarımda Tutundurma Kavramı .................................................................. 116 3. AMAÇ, KAPSAM VE YÖNTEM ................................................................................. 119 4. BULGULAR .................................................................................................................. 120 5. SONUÇ VE ÖNERİLER ............................................................................................... 123 6. KAYNAKÇA ................................................................................................................. 125 TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA ..................................................................................................................................... 127 1. GİRİŞ.............................................................................................................................. 127 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE............................................................................................ 128 2.1. Marka Kavramı ....................................................................................................... 128 2.2. Destinasyon Kavramı .............................................................................................. 130 2.3. Turizm ve Destinasyon Arasındaki İlişki ................................................................ 130 2.4. Destinasyon Markası ............................................................................................... 131 3. METODOLOJİ ............................................................................................................... 131 3.1. Araştırmanın Konusu .............................................................................................. 131 3.2. Araştırmanın Amacı ................................................................................................ 132 3.3. Araştırmanın Sınırları .............................................................................................. 132 3.4. Araştırmanın Yöntemi ............................................................................................. 132 3.5. Veri Toplam Süreci ve Verilerin Analizi ................................................................ 133 3.6. Bulgular ve Yorum ................................................................................................. 133 4. SONUÇ VE ÖNERİLER ............................................................................................... 140 5. KAYNAKÇA ................................................................................................................. 144 TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI .......................................................................... 147 1. GİRİŞ.............................................................................................................................. 147 2. TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET YAPISI VE PETROL FİYATLARI........................... 148 3. LİTERATÜR TARAMASI ............................................................................................ 152 4. EKONOMETRİK ANALİZ ........................................................................................... 154 4.1. Veri Seti................................................................................................................... 154 4.2. Model ...................................................................................................................... 156 4.3. Yöntem .................................................................................................................... 156 4.4. Birim Kök Testi ....................................................................................................... 156 4.5. Eşbütünleşme Testi ................................................................................................. 157 4.6. Eşbütünleşme Denklemindeki Yapısal Kırılma Tarihlerinin Belirlenmesi ............. 158 4.7. Uzun Dönem Analizi ............................................................................................... 159 4.8. Kısa Dönem Analizi ................................................................................................ 160 5. SONUÇ VE ÖNERİLER ............................................................................................... 161 6. KAYNAKÇA ................................................................................................................. 162

iv

7. EKLER ........................................................................................................................... 165 TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ .............................. 169 1. GİRİŞ.............................................................................................................................. 169 2. TEORİK ÇERÇEVE ...................................................................................................... 170 3. TÜRKİYE’DE CARİ AÇIK, BÜTÇE AÇIĞI VE TASARRUF AÇIĞI ....................... 172 4. LİTERATÜR ÖZETİ ..................................................................................................... 177 4.1. Türkiye Ekonomisi İçin Yapılan Çalışmalar ........................................................... 177 4.2. Diğer Ülkeler İçin Yapılan Çalışmalar .................................................................... 180 5. EKONOMETRİK ANALİZ ........................................................................................... 181 5.1. Veri Seti................................................................................................................... 181 5.2. Model ...................................................................................................................... 182 5.3. Yöntem .................................................................................................................... 182 5.4. Birim Kök Testi ....................................................................................................... 182 5.5. Eşbütünleşme Testi ................................................................................................. 183 5.6. Yapısal Kırılma Tarihlerinin Belirlenmesi .............................................................. 184 5.7. Eşbütünleşme Katsayılarının Tahmini .................................................................... 185 5.8. Nedensellik Testi ..................................................................................................... 186 6. SONUÇ VE ÖNERİLER ............................................................................................... 187 7. KAYNAKÇA ................................................................................................................. 188 MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ .................................................. 193 1. GİRİŞ.............................................................................................................................. 193 2. MUHASEBE STANDARTLARININ AMACI VE ÖNEMİ ......................................... 193 3. ÜLKEMİZDE MUHASEBE STANDARTLARI VE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARININ GELİŞİM SÜRECİ ................................................................................... 194 4. LİTERATÜR .................................................................................................................. 194 5. MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ....... 196 5.1. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı ............................................................................ 196 5.2. Araştırmanın Yöntemi ............................................................................................. 196 5.3. Araştırmanın Güvenilirliği ...................................................................................... 196 5.4. Araştırmanın Bulguları ............................................................................................ 196 6. SONUÇ .......................................................................................................................... 203 7. KAYNAKÇA ................................................................................................................. 204 TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ............................................. 206 1. GİRİŞ.............................................................................................................................. 206

v

2. SOSYAL REFAH KAVRAMI ...................................................................................... 206 2.1. Faydacı Ahlak Yaklaşımı ........................................................................................ 207 2.2. Rawls’ın Fayda Yaklaşımı ...................................................................................... 208 3. SOSYAL REFAH BELİRLEYİCİLERİ ........................................................................ 209 3.1. Pigou Optimumu ..................................................................................................... 210 3.2. Pareto Optimumu .................................................................................................... 210 3.3. Kaldor- Hicks Telafi Kriteri .................................................................................... 211 3.4. Scitovsky İkili Kriter İlkesi ..................................................................................... 211 4. SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI ............................................ 211 4.1. Eğitim Harcamaları ................................................................................................. 213 4.2. Sağlık Harcamaları .................................................................................................. 215 4.3. Sosyal Koruma Harcamaları ................................................................................... 216 5. SOSYAL REFAH GÖSTERGELERİ ............................................................................ 220 6. SONUÇ .......................................................................................................................... 222 7. KAYNAKÇA ................................................................................................................. 223

vi

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ Çağatay ALAN * *

Öğretim Görevlisi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Almus Meslek Yüksekokulu, cagatay.alan@gop.edu.tr * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Dünya’ da son dönemlerde yaşanılan küreselleşme ile uluslararası yapıların daha etkin halde olması ve iletişim teknolojisinin giderek hızlı olması gibi etkenler, bir taraftan evrensel değerlerin önemli olmasını ortaya koyarken, diğer taraftan yerel değerlerin de toplum tarafından benimsenmesine ve kabul edilmesine yol açmıştır.

Yaşanan bu gelişmeler ile toplumun yerel yönetimlere olan bakış açısı değişmeye başlamıştır.

Uluslararası ilişkiler ve küreselleşmenin sorunları yerel yönetimlerin önemi azaltmamış tam aksine giderek önemli hale getirmiştir. Yaşadığımız toplum bir birinden farklı gibi görünen iki değişim sürecini birlikte yaşamaktadır. Daha açık ifade edecek olursak birinci süreç küreselleşme, ikinci süreç ise yerelleşmedir. Dünyadaki bu gelişmeler Avrupa Birliğine de yansımıştır. Birlik içindeki ülkelerin bazı konularda entegrasyonu, merkezileşmeyi beraberinde getirmekle beraber, hizmette yerellik (subsidiarite) ilkesi çerçevesinde yerel yönetimlerin önem kazandığı görülmektedir. Ülkemiz yönetim yapısı içinde bulunan yerel yönetimlerin yaklaşık olarak yüz elli yıllık bir geçmişi vardır. Kurulduğundan günümüze kadar temel yapısı pek değişmemiştir. Ama toplumsal, siyasal ve küresel koşullar yerel yönetimlere farklı yönlerden bakılması ve yorumlanmasına yol açmıştır.

1980 sonrası liberal politikaların iyice ortaya çıkması ile birlikte sosyal devlet anlayışının zayıflaması yerel yönetimlerin, daha önceden merkezi yönetim tarafından bir takım görevler üstlenmesine neden olmuştur.

Mevcut ortamda yerel yönetimlerin önem kazanmasında iki temel öğe etkilidir. İlk unsur yerel yönetimlerin demokratik yapının vazgeçilmez koşulu ve etkili bir unsuru olduğu fikridir. Diğer unsur ise, yerel yönetim anlayışının insanlara, doğrudan hizmet veren ve halk katılımını sağlayan birimler olarak görülmesidir.

Son dönemlerde belediyelerin halka en yakın birim olduğu için sosyal yardım ve sosyal hizmet gibi politikaları yürüttükleri görülmektedir. Ülkemizde de sosyal yardım yapan kuruluş Ssoyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarıdır. Bu çalışmada 3294 sayılı kanunla kurulmuş bu kurumun yapmış olduğu çalışmalar ve insan kaynakları ile bilgiler verilecektir.

2. SOSYAL POLİTİKA Sosyal Politika kavramının birçok anlamı mevcuttur. Bu kavram tarihsel bir süreç içinde sürekli ve köklü değişiklikler geçirmiştir. Bu nedenle de sosyal politika kavramını tam olarak yansıtabilmek ve her dönemde geçerli bir tanımını yapabilmek oldukça güçtür (Altan, 2007: 3).

1 GİRİŞ

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

2.1. Sosyal Politikanın Tanımı, Kapsamı ve Unsurları Latince kökenli (social) sosyal sözcüğü, yoldaş, arkadaş, ortak anlamına gelmektedir (Aydınlı, 2008: 24). Türkçe ’de yaygın olarak kullanılan sosyal kelimesi zamanla anlamını yitirmiştir. 17. yüzyılda “kolay arkadaşlık, dostluk kuran, hoş sohbet” veya “arkadaş olan, ortak olan, dostluk kurulan” gibi anlamlar ifade ederken, 18. yüzyılda anlam bakımından daha da genel ve soyut bir hal almıştır. Bu bakışla insanın sosyal bir değer olduğunu, yani insanın veya bir ailenin toplumdan kopuk ve dışlanmış bir tarzda yaşamlarını devam ettiremeyecekleri ifade edilmeye çalışılmıştır (Şenyapılı, 1981:3). Sosyolojide birbirleriyle anlamlı ilişkiler içerisinde olan ve en az iki ya da daha fazla insanın davranışını ifade etmek için kullanılan bu kavram, günümüzde “toplumsal” sözcüğü ile aynı anlamda kullanılmaktadır (Aksoy, 2000: 9).

Sosyal politikanın bir bilim dalı olarak kabul edilmesi 19. yüzyılda olmuştur. Sosyal politika endüstri devriminden sonra kavram ve uygulama bakımından ortaya çıkmıştır. Sosyal Politika ifadesini ilk defa Almanya’da Profesör Riehl 19. yüzyılın ikinci yarısında, kullanmıştır. Fakat sosyal politika kavramın daha çok bilinip bilimsel olarak bir niteliğinin olması 1873’de Alman Sosyal Siyaset Derneği kurulduktan sonra gerçekleşmiştir. Sosyal politika kavramı ilk ifade edildiğinde devletin o dönemin üst tabakası karşısında alması gereken önlemleri ifade eden politik ve dar bir çerçevede ortaya çıkmıştır.

Sosyal politika en başta: - Devlete dayalı büyük ölçekli bir politikadır, ancak gelişmesi demokrasi ve insan haklarının gelişmesine bağlıdır.

- Sosyal politika, devletin bir yandan sosyal gruplar arasında var olan çatışmaları uzlaştırma aracı, diğer yandan devletin toplumun bütün kesimlerini koruma altına almak için, piyasada gerçekleştirilemeyecek hizmetleri yerine getirme sorumluluğudur.

- Demokratik, siyasal hakların gelişip, insan haklarının ekonomik ve sosyal boyutlu genel bir nitelik kazanmasının gerisinde, büyük ölçüde geçmişte yaşanan işçi sınıfı merkezli mücadeleler yatmaktadır (Demir, 2006: 50).

Sosyal politika bazen kaynaklarda karşımıza refah politikası, sosyal siyaset, toplumsal politika, içtimai siyaset, gibi kavramlar ile çıkmaktadır. Genel olarak sosyal politika toplumu oluşturan farklı gruplarda meydana gelen sosyal sorunları gidermeyi hedefleyen tedbirler ve uygulamalar bütünüdür. Diğer ifadeyle yalnızca çalışma hayatının sorunlarına odaklanmayıp, sosyal hayatı iyileştirici barışçıl politikalar bütünüdür (Seyyar, 2016). Tarihsel süreçte yaşananlara bakarak, ayrıca sosyal politika kavramını dar ve geniş anlamda ifade etmeye çalışmak mümkündür. Kısaca sosyal politika; endüstrileşme ile adım atmış ve tüm dikkatini sadece iki zümre üzerindeki ilişkileri düzenlemeye gitmiştir. Bunlardan ilk sınıf, endüstrileşmenin ekonomik anlamda sağladığı bütün imkânlardan yararlanarak sermayeyi elde eden işveren tarafı, ikincisi ise, her gelişim ve değişmede olduğu gibi, bunlardan yeterince yararlanamayan işçi sınıfıdır. Sosyal politika bu dönemde daha çok, sanayileşme ve hızlı kentleşme sonucunda ortaya çıkan işçi sefaletine karşı, işçileri korumak adına düzenlemeler içeriyordu (Ersöz, 2011: 51).

2.2. Sosyal Politikanın Araçları Başlangıç olarak insan odaklı olan, ama geniş ölçekte sosyal politika olarak ifade edilen kavram, sosyal yardımlar, sosyal hizmetler ve sosyal destek olmak üzere üçe ayrılır.

2.2.1. Sosyal Yardımlar Osmanlı İmparatorluğu döneminde sosyal yardımlaşma alanında üç temel ölçüt olduğu görülmektedir. Bunlardan birincisi genellikle kırsal kesimlerde görülen ve kan bağlarına dayanan aile içi yardımlaşma; ikincisi ise dinin emrettiği ölçülerden hareket edilerek verilen fitre ve zekâttır. Son ölçüt ise okul, cami, köprü, eğitim, sağlık ve belediye hizmetlerini yerine getiren vakıflardır Bunların dışında meslek örgütleri niteliğinde olan ahilik ve lonca teşkilatlarının yürüttüğü sosyal yardım faaliyetleri de vardır (Asker, 1996: 30).

2 SOSYAL POLİTİKA

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

Zanaatkâr ve küçük esnaf arasında kurulan mesleki yardım örgütleri olan fütüvvetlerin Anadolu’da gelişmiş ve yayılmış bir şekli olan ahilik teşkilatı zamanla lonca diye anılmaya başlamış ve Osmanlı İmparatorluğunda da karşılıklı yardımlaşmada öncü, sosyal yardım sisteminin önemli bir parçası haline gelmişlerdir. Fakire, garibe, yabancıya ve misafire sofra kurmak, yedirmek gibi temel kuralları bulunan ahilik teşkilatı karşılıklı yardımlaşmayı ve dayanışmayı yaygınlaştırmayı amaçlamaktadır. Teşkilat bunu yaparken doğruluk ve dayanışma gibi sosyal karakterleri bünyesinde barındırmıştır. Loncalar ise, üyelerine yaşlılık, ölüm, sakatlık ve iflas gibi durumda yardımcı olmanın yanı sıra mahalle ve kentlerde sosyal yardımın örgütlenmesine yönelik sandıklar kurmuşlardır. Bu sandıklara nadir de olsa günümüzde de rastlanmaktadır. Özetle geçmişte loncalar günümüzdeki sosyal güvenlik kurumlarınca yürütülen sosyal yardım faaliyetlerinin benzerini yürütmüşlerdir (Özdemir, 2004: 103).

Osmanlı İmparatorluğu’nda kimsesiz ve hayat boyu kendi geçimini sağlayamayan kişilere verilen “muhtacın maaşı” olarak adlandırılan uygulama da sosyal yardım alanında önemli bir yere sahiptir. Daha sonraları Tanzimat dönemi ile birlikte bu maaş Maliye bütçesinden ödenmeye başlamış, meşrutiyet döneminde ise kapsamı daha da genişletilerek dul ve yetimler de sisteme dâhil edilmiştir (Hacımahmutoğlu, 2009: 68).

Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerine 19. yüzyılda da Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunları çıkartılarak belediyelere sosyal yardım alanında görevler yüklenmiştir. Bahse konu kanunlara istinaden sakat çocukların tedavisi, dilenciliğin önlenmesi, yoksullara yönelik hastaneler açılması gibi faaliyetler yürütülmüştür (Hacımahmutoğlu, 2009: 68).

Savaş sırasında askerlerin ihtiyacını karşılayan, afet durumlarında ilk müdahalede bulunan ve yoksullara yardım eden 1868 yılının Haziran ayında kurulan "Osmanlı Yaralı ve Hasta Askerlere Yardım Cemiyeti", 1877 tarihinde "Osmanlı Hilali Ahmer Cemiyeti", 1923 tarihinde "Türkiye Hilaliahmer Cemiyeti", 1935'te "Türkiye Kızılay Cemiyeti" ve son olarak da 1947'de "Türkiye Kızılay Derneği" adını alan "KIZILAY" günümüzde de sosyal yardım hizmetlerini sürdürmektedir (Kızılay, 2017).

Türkiye’de sosyal yardım politikalarının ilerlemesine dikkat ettiğimizde 1986 yılına kadar çok fazla bir çalışma yapılmadığını söylesek yanlış söylemiş olmayız. Çünkü çok fazla imkana sahip olmayan sosyal yardımlar ilk önce terör olaylarından etkilenen insanlara, gazilere ve şehit ailelerine yönelik olarak gerçekleşmiştir. Fakat 1986 yılında insanlar tarafından 65 yaş aylığı olarak ifade edilen 2022 sayılı Kanunun çıkmasılya birlikte 65 yaş ve üzerinde bulunan kimsesiz, güçsüz ve insanlara 3 aylık bağlanması ve bunun tamamen devlet eliyle yapılması ilk modern ve hak temelli sosyal yardım programı olarak ifade edilmektedir. Modern anlamda sosyal yardım yapan kurum kaymakamlıklar ve valiliklere bağlı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı’dır. Bunu bir hal olarak ifade edilsede kanunda kimsesiz olması şartı konması yine sosyal yardım alanında ilk sorumluluğun aileye yüklendiğinin de açık göstergesidir. Buda bize eski ABD Başkanı Marshall’ın ifade ettiği yurttaş kökenli vatandaşlık olgusuna farklı yöndedir. Ayrıca kanunda geçen kimsesizlik tanımının kriteri de tam olarak ifade edilmemiştir (Metin, 2011: 185).

Milli Eğitim Bakanlığı’nın 1982 yılında muhtaç durumdaki öğrencilere yönelik olarak gerçekleştirdiği parasız yatılı ve burs hizmeti vardır. Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü’nün öncelik yoksul çocuklar olmak üzere nakdi ve ayni yardım vermesi; Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne sosyal yardımda bulunma izni verilmesi ile sosyal yardım sisteminin ilk adımları atılmış ve sosyal yardımlar bugünkü durumuna gelmiştir. Yine bu kurumlar dışında Sosyal Yardımlaşma ve Teşvik Fonu Genel Sekreterliği’nin kurularak tüm yurt çapında örgütlenmesi ile sosyal yardımların kurumsallaşması devam etmiştir. Ülkemizde işsizlere, muhtaçlara, engellilere ve yaşlılara gıda, sağlık, barınma, eğitim, giyim, yakacak ve ev eşyası yardımı yapılmaktadır. Ayrıca, bir sosyal yardım programı olan Şartlı Nakit Transferleri (ŞNT) Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu tarafından gerçekleşmektedir.

Bu yardım yapılırken Sağlık Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı iş birliğiyle içerisindedir.

Eğitim yardımları, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları, Milli Eğitim Bakanlığı, SHÇEK, KYK Genel Müdürlüğü ve Vakıflar Genel Müdürlüğü gibi kurumlar bu çalışmaları gerçekleştirilmektedir (Metin, 2011: 190-195).

3 SOSYAL POLİTİKA

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

Eğitim yardımlarının yanında sağlık yardımları yapılmaktadır. Bu yardımlar Sağlık Bakanlığı ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları (SYDV) gerçekleştirmektedir. Sağlık Bakanlığı ihtiyaç sahibi, sosyal güvencesi G0 olan vatandaşların yararlandıkları sağlık hizmetlerinin ücretlerini karşılamaktadır. SYDV’ ler ise, bu hizmet giderlerinin karşılanmasında ayni ve nakdi yardımlarda bulunmaktadır. (5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve GSS Kanunu, Sayı: 26200).

SYDV’ lerin yapmış olduğu diğer yardımlar ise barınma ve yakacak yardımıdır. Barınma yardımı ülkemizde yapılan yardımlardan biri olup yardım alacak vatandaşın evinin durumu kötü olduğu taktirde onarımı yapılmakta eğer oturulacak durumda değil ise betonarme veya prefabrik ev yapılmaktadır. Yakacak yardımı ise kömür yardımı olarak yapılmaktadır. SYDV’ ler muhtaç kişilere verilen kömür yardımını Türkiye Kömür İşletmeleri’ nden (TKİ) karşılamaktadır. Bu yardımın miktarı ülke genelinde farklılık göstermektedir.

Bazı belediyeler ve SYDV’ ler son yıllarda kendi bünyelerinde kurdukları mağazalarda giyim yardımı da yapmaktadırlar. Bu mağazalarda, vatandaşların ve mağaza sahiplerinin vermiş olduğu birinci ya da ikinci el giysiler bulunmakta ve ihtiyaç sahiplerine dağıtılmaktadır.

Sosyal yardım sistemi çoğunlukla “istek” üzerinden devam etmektedir. Bu uygulama nedeniyle yoksul ve muhtaç olup da doğrudan ilgili kurumlara başvurmayanlar yardıma hak kazanamamakta, sistemden faydalanamamaktadır. Yapılmakta olan yardımların yoksulluğu azaltmadaki etkinliğini ölçecek bir mekanizma malesef bulunmamaktadır. Aynı zamanda yardım yapıldıktan sonraki süreçte yardım yapılan kişiler izlenilmediği için yeniden çalışma hayatına atılma isteğini azaltarak tembellik gibi kötü bir alışkanlığa da sebep olduğunu ifade edebiliriz.

2.2.2. Sosyal Hizmetler Sosyal hizmetler, sosyal refah ve sosyal güvenlik hizmetlerinin ortaya çıkması özünde toplumda bulunan bireylerin olanak ve hizmetlerden eşit düzeyde faydalanması düşüncesinde kaynaklanır. İnsanların toplumsal olanak ve hizmetlerden eşit yararlanma sorunu iki nedenle ortaya çıkmıştır. Bunlardan birincisi, bu hizmetlerin uygulanmasında etkili olan dini ve insani düşüncelerdir.

Ancak tarihin her döneminde var olan insani düşünceler, sosyal refah hizmetlerinin ortaya çıkmasında etkili olsa da tek başına bir anlam taşımaz. Sosyal refah hizmetlerini asıl ortaya çıkaran, sosyoekonomik yapının gerektirdiği üretimin sağlanabilmesi için, üretim ilişkilerinin doğurduğu sosyal sorunların giderilmesi zorunluluğudur (Kongar, 2007: 147). Dolayısıyla kapitalist sosyo-ekonomik yapının sürdürülebilir kılınmasının bir sonucu olarak sosyal hizmetler ortaya çıkmış, sendikacılık ve demokrasi hareketlerine paralel biçimde gelişmiştir (Kongar, 2007:147-148). Nihayetinde, kapitalizmin gelişmeye başlaması ve piyasa sisteminin kurulmasıyla yoksulluğun tanımlanması, önlenmesi, günümüzdeki yaklaşımda azaltılması- ya da “yoksulların yönetilmesi” olarak geliştirilen öneriler ve uygulamalar da kapitalizmin gerekleri doğrultusunda şekillenmiştir (Şahin, 2010: 213).

1961 Anayasası sosyal haklar noktasında önemli bir yere sahiptir. Sosyal hizmet alanında da bu dönemde önemli değişiklikler göze çarpmaktadır. 1963 yılında Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü iller düzeyinde İl Koordinasyon Kurulları kurarak örgütlenmesini tamamlamıştır. 1967 yılında da sosyal çalışmacı yetiştirmek amacıyla Hacettepe Üniversitesi’ nde Sosyal Çalışmacı Bölümü açılmış, eğitim öğretime başlanmıştır. Kurumsal kimliğin sosyal hizmet gereksinimini tam olarak karşılayamaması ve yasalarda ki dağınıklık aynı zamanda çok başlılık sonucunda, 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kanunu ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, 1989 yılında Başbakanlığa bağlanmıştır (Özdemir, 2008: 36). Günümüzde ise SHÇEK, 633 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile ayrı bir bakanlık şekline dönüştürülmüştür. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı adını almıştır. Aynı KHK’ya göre Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı bünyesinde, Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü, Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü, kurulmuştur. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu 31.12.2011 tarihi itibariyle kapatılarak bu kuruma ait çalışmalar ilgili Genel Müdürlüklere devredilmiştir (Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Belediyeler Birliği Protokolü, 2012).

SHÇEK, Başbakanlığa bağlı olarak korunması gereken çocuk, genç, kadın ve ailelere, yaşlılara ve engellilere hizmet vermekteydi. Bunun yanında göçmenlere ve sığınmacılara, evsizlere, tıbbi ve psikolojik yönden yardıma muhtaç hastalara, alkol ve uyuşturucu madde bağımlılarına, 4 SOSYAL POLİTİKA

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

suçlulara yönelik olarak çalışmalar da bulunmaktaydı. Günümüzde Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı bünyesindeki Genel Müdürlükler vasıtasıyla hizmetlerini yürüten bu kurumun sosyal devlet anlayışı içerisinde önemli bir rolü vardır. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’nun tam anlamıyla sosyal sorunların çözümünde aktif rol oynayamadığı, sokak çocukları, engelli ve yaşlıların eğitiminde etkinlik sağlayamadığı gerekçesi ile bu alanda yerel yönetimlerin aktif rol alması gerektiği ifade edilmiştir. Sosyal hizmetlerin sunumu sadece Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu ile sınırlı kalmayıp son yıllarda kentleşmenin artması, buna bağlı olarak halkın farklı talep ve isteklerinin ortaya çıkması, hizmeti halka en yakın birimlerde sunma gereği belediyelerin de sosyal hizmet alanına girmesine ve bir takım etkinliklerde bulunmasında önemli olmuştur.

3. SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARI Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları kanunilik açıdan vakıf statüsüne dâhil olsalar da bu kuruluşları kavram açısından sivil toplum kuruluşudur demek uygun görülmez. Hem kanun ile kurulmuş olmaları hem de vali, vali yardımcısı ve kaymakam gibi amirleri kanun gereğinde mütevelli heyetinin başkanı olarak bulundurmalarından dolayı vakıfları “devlet eliyle kurulmuş, devlet dışı örgütlenmeler” oluşumuna katmak mümkün olmaktadır. Vakıfların mütevelli heyetinde kamu otoriterleri ile birlikte sivil üyelere de yer verebilmeleri bu tip bir topluluk adlsndırmaları destekliyor gibi ifade edilmektedir (Yılmaz ve Cakar, 2008: 79).

3294 sayılı yasanın yürürlüğe girmesi maksadıyla 2004 yılında 5263 sayılı kanunla “Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü (SYDGM)” oluşturulmuştur. Bu genel müdürlüğe bağlı her il ve ilçede 1000 tane Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı vardır. İlçelerde kaymakam, İllerde vali başkanlığında bir yapılanma içerisinde olan bu kuruuşlar 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşmayı ve Dayanışmayı Teşvik yasasının gayesine uygun hizmet ve hizmetleri gerçekleştirmekle ifade edilmektedir (SYDGM). Bu vakıflar aracılığı ile gıda, ısınma, sağlık, eğitim, giyim alanlarına yönelik çalışamalar yapılmakta, yapılabilecek yardımlar il ve ilçelerde oluşturmuş “mütevelli komisyonları” sayesinde tespit edilmektedir. Bu vakıflar en çok öne dikkat çeken özelliği ise merkezi olmayıp yerel olmasıdır. Bu nedenle yapılması planlanan yardımların en süratli yoldan yapılmaktadır.

“Vakıfların yürütme birimi olan Mütevelli Heyetlerin yönetişim modellerinin amacına göre kamu görevlileri, yerel yönetim temsilcileri, STK temsilcileri ve hayırsever kimselerden oluşmaktadır.

Vakıfların kurulu mevcut olduğu yerin tabi başkanları kaymakamlar veya vali, vali yardımcılarıdır.

Mütevelli komisyonu illerde; Belediye Başkanı, İl Sağlık Müdürü, Defterdar, İl Milli Eğitim Müdürü, İl Tarım Müdürü, İl Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Müdürü ve İl Müftüsünden oluşmaktadır. İlçelerde ise; Belediye Başkanı, İlçe Milli Eğitim Müdürü, Sağlık Bakanlığının İlçe Üst Görevlisi mevcut ise İlçe Tarım Müdürü, Mal Müdürü, ve İlçe Müftüsü Vakfın Mütevelli Komisyonunu teşkil etmektedir. Ayrıca hem il hem de ilçelerde her faaliyet dönemi için; Köy ve Mahalle Muhtarlarının kendi içlerinden belirleyecekleri birer muhtar üye, ilde/ilçede kurulu ve 3294 sayılı Kanunda belirtilmiş olan amaca uygun hizmette bulunan Sivil Toplum Kuruluş yöneticilerinin kendi içlerinden belirleyecekleri temsilci (ilde 2, ilçede 1 temsilci) ve yardımsever vatandaşlar içinden İl Genel Meclisinin belirleyeceği iki kişi Vakıfların Mütevelli Komisyonunda görev yapmaktadır” (Kaya, 2009: 71).

3.1. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının Sosyal Yardım Faaliyetleri Türkiye’de fakirlik kavramının belirtisi net olarak görülmenin yanında bu problem düşük seviyedeki işsizlik, eğitim seviyesi, kayıt dışı ekonomi, yeterli olmayan sosyal güvenlik sistemleri, ekonomik kriz, uygun olamayan gelir dağılımları ve bölgesel eşitsizlikler gibi ülkelerin temel sorunları üzerinden yaygınlaştığı görülmektedir. Sosyal yardımla alakalı pek çok sayılarda yasa ve kurum olduğu bilinmektedir. Sosyal yardım hizmette bulunan örgütlerin büyük bir çoğunluğunda ise düşük seviyede sosyal yardım faaliyeti yapılabilmektedir (Kılıç ve Çetinkaya, 2012: 96). Uygulama alanındaki sosyal yardımlar aşağıda açıklanmaktadır.

5 SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARI

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

3.2. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının Yapmış Olduğu Yardımlar Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vâkıflarında yakacak ve gıda yardımları birimi, eğitim yardımları birimi ve özel amaçlı yardımlar birimi bulunmaktadır. Bunları açıklayacak olursak, Yakacak Yardımları: 2003 yılından bu yana, her yıl alınan Bakanlar Kurulu Kararı’na istinaden, (2014 /70l4 sayılı BKK) Türkiye Kömür İşletmelerinden (TKİ) sağlanan kömür, il ve ilçelerdeki SYD Vakıflarınca belirlenen muhtaç ailelere; En az 500 kg olmak üzere, bedelsiz olarak, evlerin önüne yıkılmak suretiyle yürütülen yardım programıdır.

Bu kapsamda, Kömürün TKİ’den teslim alınmasından vatandaşa ulaştırılması sürecinde ortaya çıkan giderlerin (Hamaliye, Nakliye vb.) SYD Vakıfları tarafından karşılanması esas olup, (Altun, 2011: 56) vakıf imkânlarının yetmediği durumlarda dağıtılan kömürün nakliye ve işçilik giderleri belgelendirilmesi şartı ile fon kurulunun almış olduğu karar gereği Genel Müdürlüğün takdir edilen tutarları vakıflara aktarılabilmektedir. (04.05.2015 tarih ve 2015/3 sayılı Fon Kurulu Kararı) Gıda Yardımları: İhtiyaç sahibi ailelerin temel ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla Ramazan ayı ve Kurban Bayramı öncesinde SYDV’lere birer periyodik pay tutarında kaynak aktarılması şeklinde yürütülen yardım programıdır (Kan, 2011:83).

Periyodik pay aktarılması, her yıl yinelenen Fon Kurulu Kararlarına istinaden yapılmaktadır.

(04.05.2015 tarih ve 2015/3 sayılı Fon Kurulu Kararı) Bunun yanı sıra, SYDV’ler kendi mali imkânları çerçevesinde ihtiyaç sahibi hanelere bahsi geçen dönemler dışında da gıda yardımı yapılabilmektedir.

Eğitim Yardımları: Eğitim materyali yardımı, öğrenci barınma, taşıma, iaşe vb. yardımlar ücretsiz kitap (MEB) öğle yemeği yardımı (MEB) tutuklu ve hükümlülerin açık öğretim kayıt ve sınav giderleri diğer eğitim yardımlarını kapsamaktadır (Avcı, 2014:8). Özel Amaçlı Yardımlar: Afet yardımı ve aşevi yardımlarını kapsamaktadır.

Beklenmedik bir anda gelişen ve umumi hayata müessir olan beşeri veya doğal olay sonucu mağdur olan veya herhangi bir nedenle acil sosyal yardıma ihtiyaç duyan vatandaşlara yönelik yardımlar şeklinde yürütülmektedir (Işık Erol, 2014: 160).

30 günlük dönemin yapılan ve yapılacak giderlerini kapsayacak şekilde Fon’dan aktarılan kaynak, mülki idare amirince sosyal güvenlik kapsamında olup olmadığına ve gelir durumuna bakılmaksızın acil durum ve afetten zarar görenlerin gıda, giyim, vb. temel gereksinimlerinin karşılanması amacıyla kullanılabilir (Arpacıoğlu, 2012: 98).

Bakan, bu süreyi arttırmaya yetkilidir. Ancak bu kapsamda yapılan yardımlar hiçbir surette kişilerin ticari ve zirai kayıplarını karşılayacak mahiyette kullanılamaz.

4. SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKFI PERSONELİ Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarında bulunan unvanlar sırasıyla Vakıf Müdürü, Sosyal Yardım ve İnceleme Görevlisi, Muhasebeci, Büro Görevlisi ve Yardımcı Hizmetli’dir.

4.1. Vakıf Müdürü Vakıf müdürü vakıf başkanına bağlıdır. Yapmış olduğu işi kısaca özetleyecek olursak; Vakıf Başkanına karşı sorumludur. Kanun ve SYGM çalışmalarını SYDV çalışmalarını yerine getirir ve idare işlerini yapar.

Diğer görevleri ise şunlardır:

6 SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKFI PERSONELİ

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

1- Toplantı öncesi Mütevelli Heyeti gündemini oluşturmak, sekretarya görevini yerine getirmek veya bu konuda birini görevlendirmek, 2- Vatandaşlar tarafından talep edilen yardım dilekçeleri ile ilgili işlerin, görüşülmesi ve karara bağlanması ile ilgili iş ve işlemleri tasarlamak, 3- Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarıyla ilgili yönetmelik, kanun, genelge, gibi mevzuat noktasında yeterli bilgiye sahip olmak ve takip etmek, 4- Yapılan yardımın gerçekleşmesi için organizasyon yapmak, 5- Sosyal yardım konusunda inceleme yapan görevli yaptığı işi doğru ve düzgün gerçekleştirip gerçekleştirmediğini ve bu işlerin denetimi takip etmek, 6- Vatandaşlarla görüşerek istek ve şikayet durumlarına göre gizlilik ilkesi çerçevesinde gerektiği halde vakıf başkanına konu hakkında bilgi vermek, 7- GSS’de yapılan gelir testinin işlemlerinin ilgili mevzuata göre ve belli süre dahilinde sonuçlandırılarak Sosyal Güvenlik Kurumuna bilgilendirme yapmak, 8- Belirli zaman aralıklarında hanelerin durumunun değişip değişmediğini yerinde görülmesi adına incelenmesini sağlamak (Aile ve Soysal Politikalar Bakanlığı, 2012: 33)

4.2. Sosyal Yardım ve İnceleme Görevlisi Bu görevde çalışan kişi vakıf müdürüne bağlıdır. Sosyal yardım ve inceleme görevlisi kısaca Sosyal yardım ve proje başvuru sahiplerinin ve GSS alanında gelir testi ile ilgili başvuru yapan kişilerin muhtaç olup olmadığı noktasında incelemelerde bulunur. Bu noktada mevsim koşullarını göz önünde bulundurmadan, yaz-kış ahada araştırmalar yapar. Yapılan bu saha araştırmaları gidilecek hanenin haberi olmadan çat kapı yapılmaktadır. Bu hane ziyaretlerinden sonra sosyal yardım ve inceleme görevlisi Mütevelli Heyetine sunulmak üzere toplantı için sunum hazırlar. Mütevelli Heyeti görüşülen hane ile igili sormak istediği soruları sosyal yardım ve inceleme görevlisine sorar, inceleme görevlisi objektif ve tarafsız bir şekilde hane halkıyla ilgili bilinmek istenen tüm detayları toplantıda aktarır. Sosyal yardım ve inceleme görevlisinin çok kritik bir görevi vardır. Kamu kaynaklarının kullanılıp kullanılmaması onun aktaracağı bilgiler doğrultusunda şekillenir.

Ayrıca sosyal yardım ve inceleme görevlisinin görevleri şu şekildedir: 1- Yardım başvurusu için SYDV’lere giden hane halkından birisinin sosyal inceleme açısından hane incelemesini yerinde yapmak ve hane ile ilgili dökümanları detaylı bir şekilde hane dosyasını kendi yazısıyla yazıp imzalamak, 2- Kaynak talebi için genel müdürlük tarafından fondan kaynak sağlanan gönderilen sosyal yardım ve proje desteği klasörlerinin son durumlarını güncelemek, 3- Yapılan incelemeler ve Sosyal Yardım ve Bilgi Sistemi çalışmaları dahilinde, hane halkıyla ilgili dosyayı doldurmak ve eksiklerini tamamlamak, 4- Proje ve sosyal yardım uygulamalarından yararlanan vatandaşların ne yaptıklarıyla ilgili sürekli takipte olmak, raporlamak ve değerlendirmelerde bulunmak, 5- Sosyal inceleme alanında sosyal yardım için başvuru yapan kişilerin oturduğu yerde etrafı incelemek, bölgede yaşayanlardan (muhtar, öğretmen, imam vs.) hane ile ilgili detaylı, bir biriyle çelişmeyen bilgiler içeren ifadeler almak, 6- Hanede yaşayan insanların muhtaç durumlarına göre yararlanabilecekleri yardımlara ve maddi açıdan tespitine yönelik Mülki idari amirin başkanlık yaptığı toplantıda fikir beyan etmek, 7- GSS kapsamına giren kendisinin geliri ile ilgili rapor tutmak ve SGK’ya bulunduğu gelir seviyesini bildirmek, durumunun son hallerini raporlamak, 8- SYDGM’nin çıkardığı genelgelere göre, inceleme raporlarında ailenin gerçek ihtiyaçları yönünde mülki idari amirin başkanlığındaki toplantıda bulunan üyelere fikir beyanında bulunmak, 7 SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKFI PERSONELİ

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

9- Gelir getirici veya hibe projelerinden yararlanmak isteyen hane halkının proje başvuru formunda gerekli bilgileri yazması için gerekli alanları göstermek, proje destek isteklerine ilişkin bilgilerin doğruluğunu araştırmak, bölgenin pazar durumu hakkında bilgi almak, projelerin gerçekleşmesi noktasında ilerisini düşünmek, 10- Hane ziyareti yaparken iş hayatında bulunabilecek kişileri belirlemek ve İŞKUR veri sitemine o kişilerin bilgilerini girmek (Aile ve Soysal Politikalar Bakanlığı, 2012: 35).

4.3. Muhasebeci Bu görevde çalışan kişi de vakıf müdürüne bağlıdır. Muhasebeci vakfın Mali işlerini yürütmektedir. Muhasebe kayıtlarını tutar ve yükümlülüklerini yerine getirir.

Muhasebecinin görevleri ise şunlardır: 1- Yürürlükteki yönetmelik, genelge ve kanuna göre vakfın muhasebesi ile ilgili tüm kayıt ve defterleri tutmak, 2- Vakfın aylık mali durumunu gösteren rapor düzenlemek ve vakıf mütevelli heyetini bilgilendirilmesi için vakıf müdürüne sunmak, 3- Vakıftan yapılan her türlü parasal işler ile ilgili gerekli belgeleri saklamak ve kayıt altında tutmak, 4- Vakfın proje destek ve yardım giderlerleriyle ilgili ödemeleri günü geldiğinde gerekli çalışamalrı yapmak, 5- Vakfın mal ve satın alma işlerine ilgili olmak, 6- Vakfın yönetim giderlerine ilişkin ödemeleri kayıt altında tutmak, 7- Vakfın yasal yükümlülük ve vergiye yönelik paraların ödenmesi ve ödeme işlemlerini takip edilmesini yerine getirmek, 8- Vakıf çalışanının haklarına yönelik işlerinin takibini gerçekleştirmek (Aile ve Soysal Politikalar Bakanlığı, 2012: 37).

4.4. Büro Görevlisi Bu pozisyonda çalışan personelin bağlı olduğu makam vakıf mürüdür. Büro görevlisi vakfa sosyal yardım için gelen insanlarla görüşerek talepleri kaydeder ve genel büro hizmetlerini yürütür.

Diğer görevleri ise şu şekildedir: 1- Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfına gelen insanlarla ilk teması kurmak, sosyal yardımlar ile ilgili bilgi vermek ve gerekiyorsa diğer kurumlara o insanları yönlendirmek, 2- Vatandaş gelir testi ve sosyal yardım başvuru formunu doldururken ona yardımda bulunmak, 3- Başvuruların alındığına dair belge hazırlamak ve o kişlere o belgeleri vermek, 4- Gelir testi ve sosyal yardım başvuru yapanların bilgilerini sisteme kaydetmek, 5- Başvurularda hanede çalışabilecek durumda olan kişilerin İŞKUR kayıtlarını yapmak ve hanedeki kişilerin durumundaki değişikliklere göre kayıtları tekrar tekrar sisteme girmek 6- Yapıaln her başvuruda hanenin klasörünü kontrol etmek ve ilk defa yapılan başvurularda hane klasörü açmak, 7- Başvurularla ilgili olarak Sosyal Yardım ve İnceleme Görevlisi tarafından sosyal incelemenin yapılması amacıyla Vakıf müdürünü bilgilendirmek (Aile ve Soysal Politikalar Bakanlığı, 2012: 38).

8 SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKFI PERSONELİ

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

5. SYDV PERSONELİNİN ESASLAR

ÇALIŞMA

ŞARTLARINA

İLİŞKİN

3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu hükümlerine dayanılarak kurulan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları personelinin iş tanımları, özlük hakları, norm kadro standartları, nitelikleri, ile çalışma şartlarını düzenler.

MADDE 7- Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarında süresiz olarak çalışacak personele üst unvandan alt unvana doğru sıralayacak olursak “Vakıf Müdürü”, “ Sosyal Yardım ve İnceleme Görevlisi”, “Muhasebeci”, “Büro Görevlisi” unvanlarından birisi verilir.

5)Mülakat Komisyonu Mülki İdare Amiri başkanlığında, Mütevelli Heyetinin kendi üyeleri arasından seçeceği 2 atanmış ve 2 seçilmiş üye olmak üzere 5 kişiden oluşur.

MADDE 10- (1) Personele, unvanı, eğitimi, kıdemi ve Vakıfların derecelendirilmesine göre hazırlanan EK-(I) sayılı cetvelde gösterilen azami ücretleri aşmayacak şekilde Mütevelli Heyetince serbestçe belirlenen ücretler ödenir. (Fon Kurulunun 11.12.2014/7 sayılı kararı ile değiştirilmiştir.)

(2)EK-(I) sayılı cetvelde belirlenen ücretler, her yılın Ocak ve Temmuz aylarında, Devlet memuru aylıklarında yapılan artış oranında artırılır.

Personelin askere gidiş ve dönüşüne ilişkin bilgiler Vakıf Müdürü tarafından Vakıf İnsan Kaynakları Modülüne işlenir.

(5) Doğum yapan personele, doğum sonrası analık izni süresinin bitiminden itibaren istekleri üzerine 12 aya kadar ücretsiz izin verilir.

Personelin ücretsiz doğum iznine ayrılış ve dönüşüne ilişkin bilgiler Vakıf Müdürü tarafından Vakıf İnsan Kaynakları Modülüne işlenir.

MADDE 15-Vakıf Mütevelli Heyeti, Fon Kurulu kararıyla belirlenen norm kadro standartlarına ve unvan için gerekli niteliklere bağlı kalmak kaydıyla gerekli gördüğü hallerde personelin unvanını değiştirerek sözleşmesini yeniler ve sisteme bilgi girilir.

Mütevelli Heyet ayrıca personelin; yazılı olarak unvan değişikliği talebinde bulunması, bu unvan için gerekli olan nitelikleri taşıması, unvan değişiklik talebine uygun boş kadronun bulunması ve talebin mütevelli heyetince uygun görülmesi durumunda personelin unvanını değiştirerek sözleşmesini yeniler ve sisteme bilgi girilir.

Bu şekilde yapılan üst unvana geçişlerde 4 yıllık yükseköğretim kurumlarının birinden mezun olma şartı aranır. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfında yardımcı hizmetli olarak çalışıyorsanız ünvanınızı değiştiremezsiniz. Vakıfta istihdam edilen personelden müktesebinde Vakıf Müdürü unvanı olan personelin, boş norm kadro olması şartıyla unvanının Vakıf Müdürü olarak değiştirilmesi halinde bu maddede ve Esasların 6. maddesinin 8. fıkrasında yer alan şartlar aranmaz. (Fon Kurulu’nun 18.12.2015/7 sayılı kararı ile eklenmiştir.)

6. BÜTÜNLEŞİK SOSYAL YARDIM SİSTEMİ Fakir ve ihtiyaç sahibi vatandaşların sosyal yardım başvurularının gerçekleşmesi Bütünleşik Sosyal Yardım Bilgi Sistemi’nde olur. Hane klasörlerinin doldurulması, muhtaçlık kararının verilmesi, kişisel verilerinin ve sosyo-ekonomik bilgileri ile gelir seviyelerinin elektronik ortamda incelenmesi, hanenin sosyo-ekonomik durumuna ait mahallinde yapılan sosyal incelemeye ilişkin raporların tutulması, yardım ödemlerine ilişkin banka talimatlarının verilmesi ve gerçekleştirilen tüm yardımlara yönelik otomatik muhasebeleştirme çalışmaların tümü elektronik ortamda yapıldığı, vatandaşların yapmış oldukları sosyal yardım başvuru sonuçlarını E-Devlet kapısı üzerinden görüntüleyebildiği hem kamuya hem de vatandaşlara hizmet veren bir bilgi (bilişim) sistemidir. BSYS, 22 farklı kurumdan gelen verileri bütünleştirerek ve 112 web tabanlı hizmeti, kolaylıkla erişilebilen tek bir portal üzerinden sunmaktadır (2017, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı).

9 SYDV PERSONELİNİN ÇALIŞMA ŞARTLARINA İLİŞKİN ESASLAR

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

BSYS, Türk Cuımhuriyeti Hükümeti tarafından farklı kamu kurumları arasında işbirliği yolu ile dâhili olarak geliştirilmiştir. Halen BSYS, Mayıs 2010’da SYGM ile TÜBİTAK arasında imzalanan sözleşme çerçevesinde uygulanmaktadır.

6.1. Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri SYGM İnsan Kaynakları İşlemleri Vakıflarda çalışan personellere yapılan işlemler, işe alım işleriyle personel ödeme işlerinin tamamı ana menüde insan kaynakları menüsü altında yer alt menüler aracılığıyla gerçekleştirilir. İnsan kaynakları menüsü kullanılarak vakıfların personel işlemleri, işe alım işlemleri, personel ödeme işlemleri yapılabilir ve SYGM insan kaynakları yetkilisi olarak Vakıfların bu alt menüler aracılığıyla işlemleri izleme, değiştirme, raporlama, pasifleştirme, onaylama, silme, ekleme, güncelleme işlemleri yapılabilir.

Resim 1. İnsan Kaynakları Menüsü Kaynak:Bütünleşik Aile Sistemi,2018 Personel işlemlerinde tüm personeller sorgulanabilir, personellerin bilgileri izlenebilir, personel ile ilgili işlemler yapılabilir, personellerin izin işlemleri izlenebilir ve personellerin norm kadro düzenlemeleri yapılabilir.

6.2. Personelin İşe Alımı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarında, Vakıf İnsan Kaynakları Modülünün kullanılmaya başlanması ile birlikte işe alınacak yeni personellerin iş başvuruları, mülakat süreçleri, mütevelli heyeti süreçleri ve sözleşme süreçleri elektronik ortam üzerinden gerçekleştirecektir.

Eloktrik ortam üzerinden yeni iş alım istekleri insan kaynakları modülü menüsü altında bulunan işe alım işlemleri alt menüsünde gerçekleştirilir.

6.3. Personelin İşe Alım Talebi Kaydetme Vakıflarda çalışan personellere yapılan işlemler, işe alım işleriyle personel ödeme işlerinin tamamı ana menüde insan kaynakları menüsü altında yer alt menüler aracılığıyla gerçekleştirilir. İnsan kaynakları menüsü kullanılarak vakıfların personel işlemleri, işe alım işlemleri, personel ödeme işlemleri yapılabilir ve SYGM insan kaynakları yetkilisi olarak Vakıfların bu alt menüler aracılığıyla işlemleri izleme, değiştirme, raporlama, pasifleştirme, onaylama, silme, ekleme, güncelleme işlemleri yapılabilir. Bir örnek verecek olursak, yeni bir büro görevlisi için işe alım yapılacaktır. İşe Alım Talebi Ekle Penceresi’nde görülen alanlar doldurulur.

10 BÜTÜNLEŞİK SOSYAL YARDIM SİSTEMİ

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

Resim 2. İşe Alım Talebi Penceresi Kaynak: Bütünleşik Aile Sistemi, 2018 İşe alım talebi penceresinde, alım yapılacak iş için bir başlık belirlenir. İşe alınmak istenen personel ya da personellerin unvan ve kadro türü bilgisi, unvan ve kadro türü açılır listelerden seçilir. İşe alım taleplerinde sadece bir sosyal yardım ve inceleme görevlisi ve büro görevlisi unvanı için alımlar yapılmaktadır. Geçici personel ve yardımcı hizmet görevlisi unvanı için işe alım talebi eklenmemektedir.

Zanaatkâr ve küçük esnaf arasında kurulan mesleki yardım örgütleri olan fütüvvetlerin Anadolu’da gelişmiş ve yayılmış bir şekli olan ahilik teşkilatı zamanla lonca diye anılmaya başlamış ve Osmanlı İmparatorluğunda da karşılıklı yardımlaşmada öncü, sosyal yardım sisteminin önemli bir parçası haline gelmişlerdir. Fakire, garibe, yabancıya ve misafire sofra kurmak, yedirmek gibi temel kuralları bulunan ahilik teşkilatı karşılıklı yardımlaşmayı ve dayanışmayı yaygınlaştırmayı amaçlamaktadır. Teşkilat bunu yaparken doğruluk ve dayanışma gibi sosyal karakterleri bünyesinde barındırmıştır. Loncalar ise, üyelerine yaşlılık, ölüm, sakatlık ve iflas gibi durumda yardımcı olmanın yanı sıra mahalle ve kentlerde sosyal yardımın örgütlenmesine yönelik sandıklar kurmuşlardır. Bu sandıklara nadir de olsa günümüzde de rastlanmaktadır. Özetle geçmişte loncalar günümüzdeki sosyal güvenlik kurumlarınca yürütülen sosyal yardım faaliyetlerinin benzerini yürütmüşlerdir (Özdemir, 2004: 103).

Alım işlemlerinde bölüm şartı, yabancı dil şartı, sürücü belgesi şartı, bilgisayar bilgisi şartı ve ikametgah şartı kutucuğu bulunmaktadır. Personel alacak olan vakıf eğer isterse bu özel şartlara istediğini yazmaktadır.

Kişiler KPSS puanına göre sıralanır. İşe alınacak personel sayısının 5 katı kadar olacak şekilde mülakat yapılır.

6.4. Personel Transfer İşlemleri Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri Bilgi Sistemi’nin 4.4 sürümüyle birlikte personel transferi işlemleri gerçekleştirilebilecektir. Mevcut durumda bir Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı’nda çalışmakta iken başka bir vakıfta çalışmaya başlayacak olan personelin transfer işlemleri, Mütevelli Heyeti onay işlemleri ve SYGM onay işlemleri yazılım üzerinden gerçekleşmektedir.

11 BÜTÜNLEŞİK SOSYAL YARDIM SİSTEMİ

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

7. SOSYAL YARDIM VE DAYANIŞMA VAKFI PERSONEL İLANI ÖRNEKLERİ Bu bölümünde, önceki bölümlerde ifade etmeye çalıştığımız Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının işleyişine pekte uygun olmayan personel alım ilanlarından örnekler verilmektedir. Örnek 1: İl RİZE, İlçe RİZE MERKEZ, Alınacak Sayı 1, Alınacak Unvan: Büro Görevlisi Üniversitelerin eiğitim fakültelerinden mezun şartı, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfında daha önce görevlendirme ile çalışma yapma şartı, Belli bir tarihten sonra ikamet etme şartı, Cinsiyet ayrımı yapma şartı bu ilanın bir isme yönelik çıktığını göstermektedir. Büro görevlisinin görevlerini üst kısımlarda tanımladık. Büro görevlisi saha araştırma yapmasına gerek yoktur. O yüzden kadın veya erkek büro görevlisinin işini yapabilecekken sadece erkek adayların başvurma şartı konulması düşündürücüdür. Örnek 2: İl ANTALYA, İlçe İBRADI, Alınacak Sayı 1, İnceleme Görevlisi

Unvan:

Sosyal

Yardım

Ve

4 Yıllık fakültelerin birinden mezun olma ve son 2 yıl içerisinde ÖSYM tarafından yapılan Kamu Personeli Seçme Sınavında KPSSP3 puan türünde en az 60 puan almış olma şartı normal. Ama bundan sonrası için detaylı bir şartlar görülmektedir *İlan tarihinden geriye dönük en az son 6 (altı) aydır İbradı'da ikamet etme veya İbradı nüfusuna kayıtlı olma şartı 5.000 civarında nüfusu bulunan bir ilçe için önemli bir şarttır. *Varsa M.E.B onaylı Bilgisayar Sertifikası ya da mezun olduğu okulda bilgisayar dersi aldığına dair kurum tarafından onaylı belgeye sahibi olmak ve iyi düzeyde Word, Excel, PowerPoint vb. Microsoft Office programlarını kullanabiliyor olmak. *İşe alındığı takdirde Vakfımızda en az 5 yıl çalışmayı kabul ve taahhüt etmek ve İbradı’da ikamet ediyor olmak. *Erkek olmak şartı konularak yine cinsiyet ayrımı yapılmaktadır. *En az B sınıfı ehliyet sahibi olmak ve aktif araç kullanıyor olmak (www.ibradi.gov.tr )

8. SONUÇ VE ÖNERİLER Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının bugünkü yapısına bakıldığında; Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu 3-6’ncı maddelerinde fonla ilgili düzenlemeler yapılırken, 7’inci maddesiyle her il ve ilçede bir vakıf kurulacağı ve yöneticilerinin kimlerden oluşacağı ile ilgili konuların yasa ile hükme bağlandığı görülmüştür.

Sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıflarıının bir vakıf olarak görülmesi ve organik olarak herhangi bir üst yapıya bağlı olmaması, kanunla kurulması ve kamusal hizmet sunmasından dolayı Türk Kamu Yönetimi’nin içerisinde kendine özgü bir durum teşkil etmektedir. Kamu kaynağı kullanan, kamu görevlilerince sevk ve idare edilen bu vakıfların temel yönetim organları ‘’vakıf mütevelli heyetleri’’ olduğundan için, iş ve işlemlerde bir birliktelik yoktur. Sosyal Yardım Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen sosyal yardım programlarının bir çatı altında toplama isteği bunlardan dolayı bir sonuca varamamaktadır. Çünkü her il ve ilçede kurulu bulunan bu vakıfların temel yönetim ve denetim organı olan mütevelli heyetleri, bölgesel ve yerel uygulamalar yaptığı görülmektedir.

Bunun yanında Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü bünyesinde vakıf personeli unvanına sahip çalışanlar 657 sayılı devlet memurları kanuna tabi iken, 81 il ve ilçelerinde bulunan SYDV’lerde çalışan personeller 4857 sayılı iş kanuna tabidir. Bu durum vakıflarda çalışan personeli tedirgin etmektedir. Örnek olarak gösterilen personel alım ilanlarına bakıldığında göze çarpan en önemli husus unvana bakılmaksızın ikametgâh şartının ortaya konulmasıdır. Hâlbuki büro görevlisi olarak çalıştırılacak personelin iş kapsamındaki görevlerine baktığımızda tamamen kurum içerisinde vakıfı 12 SOSYAL YARDIM VE DAYANIŞMA VAKFI PERSONEL İLANI ÖRNEKLERİ

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

ziyareteden vatandaşlarla konuşularak isteklerini not almak ve büro hizmetleri yürütmektir. Genel büro hizmetlerinin toplumda eğitim görmüş herkes tarafından yapılabileceği için, büro görevlisi olarak alınacak personelde cinsiyet ayırımı yapılmamalı ve ona göre şartlar yeniden düzenlenmelidir. Aynı zamanda büro görevlisi kadrosu için B sınıfı ehliyet, iyi araç kullanabilme şartları konulduğu tespit edilmiştir. Hâlbuki görev tanımı tamamen vakıf içerisinde geçecek olan bu unvandaki personelin, alımlarında bu tür şartlar yeniden düzenlenmeli ve kaldırılmalıdır.

Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı çalışanları sosyal devlet anlayışı gereği yardıma muhtaç insanlara devlet adına hizmetler yaptığı görülmektedir. Devlet adına yapılan bu hizmetler karşılıksız, nakdi ve ayni yardımları içermektedir. Böylesi önemli bir görevde bulunan personellerin devleti ve kurumuna daha iyi, tarafsız ve şeffaf hizmet vermesi için TSK ve yargı mensupları gibi nüfus kütüklerinin bulunduğu il ve ilçe sınırları içerisinde çalışmaması ve bu yönde bir düzenleme yapılması gerekir. “Özel hayatın gizliliği” hakkı ilkesi gereği müracaatçıların mahremlerini ihlal etmemek adına, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları sosyal çalışma disiplininin gerektirdiği profesyonel bir yaklaşımla tasarlanması gerekmektedir. Müracaatçının büro görevlisiyle birebir olabileceği, zaman kısıtlaması tedirginliği duymaksızın başvuru sebeplerini detaylı bir biçimde anlatabileceği mekânsal bir düzenleme hem müracaatçı hem de kurum adına daha işlevsel olacaktır.

Sosyal inceleme görevlileri yoksul müracaatçı ve Mütevelli Heyeti arasında aracılık görevi üstlenmektedir. Oysa yoksulluk alanında deneyimli, sosyal hizmet alanında profesyonel eğitim almış, müracaatçıyla iletişim kurma ve müracaatçının içinde bulunduğu durumu objektif bir biçimde değerlendirme kapasitesine sahip sosyal çalışmacıların bu hizmet alanında hem inceleme görevlisi hem de karar verici konumunda rol üstlenmesi çok önemlidir ve sistemin işleyişini daha etkin kılacaktır.

Komşu ülkelerde yaşanan olaylardan dolayı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarını ziyaret eden, aynı ve nakdi yardım alan, göçmen ve mülteci sayısı her geçen gün artmaktadır. Bu durumda vakıflardan yardım talebi bulunan insanların çalışanlarla dil problemi yaşadığı görülmektedir. Bu dil problemini Türkçeyi az çok bilen yakın arkadaş eş dost veya geldiğinden beri ülkemizdeki okullarda okuyan çocukları aracılığıyla çözülmeye çalışıldığı görülmektedir. Bu iletişim kopukluğunun önüne geçebilmek için özellikle mülteci ve göçmenlerin yoğun yaşadığı vakıflarda, dil konusunda tecrübeli personel alımları yapılması gerekmektedir.

Yukarıda bahsi geçen tüm bu sosyal eylem planlarını gerçekleştirmek ve aksiyon planlarının yürütülmesi hâlihazırda sosyal yardımlara tamamen geleneksel tarzda yaklaşan bir devlet kurumu için mümkün görünmemektedir. Bu nedenle, hem kurumsal hem de toplumsal boyutta tüm sistemi harekete geçirecek, dönüşmesini sağlayacak, daha adil ve eşit bir sistemin ortaya çıkmasını sağlayacak sosyal çalışma meslek profesyonellerinin sistem içerisinde yer alması bir gerekliliktir.

Sosyal devlet olmanın gereği olarak; devlet uygulamalarının “şeffaflık” ve “eşitlik” ilkesi üzerinden yürütülmesi, devletin sosyal koruma harcamalarının yurttaşların bilgi edinme hakkı göz önünde bulundurularak devam etmesi gerekmektedir.

9. KAYNAKÇA 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Hakkında Kanun. (2006, 16 Haziran).

Resmi Gazete (Sayı: 26200). Erişim Adresi: http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5510.pdf Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2012) Sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları Personelinin Norm Kadro Standartları, İş Tanımları, Nitelikleri, Özlük Hakları, Çalışma Şartlarına İlişkin Esaslar Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı 2013 Faaliyet Raporu, http://www.aile.gov.tr/data/53fe1465369dc3053ccd5500/aile_ve_sosyal_politikalar_bakanligi_2013_y ili_idare_faaliyet_raporu.pdf, Erişim Tarihi: 15.04.2018 13 KAYNAKÇA

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

Aile ve Sosyal Politikalar Bakınlığı (2014) Fon Kurulu Kararı https://sosyalyardimlar.aile.gov.tr/uploads/pages/daire-baskanliklari/14-04-2014-tarih-ve-20144sayili-sosyal-yardim-istihdam-baglantisinin-etkinlestirilmesine-iliskin-usul-ve-esaslar-genelge.pdf, Erişim Tarihi: 10.04.2018 Aksoy, M. (2000). Sosyal Bilimlere ve Sosyolojiye Giriş. İstanbul: Alfa Yayıncılık.

Altan, Ö. Z. (2007). Sosyal Politika. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.

Altun, Ö. (2011). Türkiye’de Uygulanan Yoksullukla Mücadele Programları ve Etkinlikleri.

(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı.

Arpacıoğlu, Ö. (2012). Dünyada ve Türkiye’de yoksulluk ve yoksullukla mücadele.

(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı.

Asker, A. E. (1996). Belediyelerin Sosyal Hizmet ve Sosyal Yardım Faaliyetleri.

(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Avcı, N. (2014). 2015 yılı bütçe sunuşu TBMM genel kurulu. Ankara: T. C. Millî Eğitim Bakanlığı Aydın, M. (2008). Sosyal Politika ve Yerel Yönetimler. İstanbul: Yedirenk Yayıncılık.

Demirhan, Y. ve Kartal, N. (2014). “1980 Sonrası Yoksullukla Mücadelenin Başlıca Aracı Olarak Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu’nun Kuruluş ve Varlık Nedenlerine İlişkin Bazı Tespitler”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 42, 257-268.

Erol, N. (2006). Gelişmekte Olan Ülkelerde Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele Politikaları.

(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.

Ersöz, H. Y. (2011). Sosyal Politikada Yerelleşme. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları.

Hacımahmutoğlu, H. (2009). Türkiye’deki Sosyal Yardım Sisteminin Değerlendirilmesi.

Ankara: Sosyal Devlet Planlama Teşkilatı Uzmanlık Tezi.

Işık, Erol, S. (2014). “Sosyal yardımlar genel Müdürlüğü’nün yoksullara yönelik sosyal politikaları: Van örneği”. Journal of Life Economics, 2, 149- 170.

Metin, O. (2011). Sosyal Politika Açısından AKP Dönemi: Sosyal Yardım Alanında Yaşananlar. Çalışma ve Toplum Dergisi. (1): 179-200.

Kan, P. (2011). Fakirlikle Mücadelede Kamu Politikaları ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları Üzerine Bir İnceleme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.

Kaya, E. (2009). Yoksullukla Mücadelede Avrupa’nın Ve Türkiye’nin Sosyal Yardım Modeli.

(Uzmanlık Tezi), T.C. Başbakanlık Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü, Ankara.

Kılıç, R. ve Çetinkaya, Ş. (2012). “Türkiye’de yoksullukla mücadelede sosyal yardım stratejileri ve bir model önerisi”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 34, 93- 114. Özdemir, S. (2004). Sosyal Refah'ın Sağlanmasında Yeni Bir Anlayış:“Refah Karması” ve Sosyal Refah Sağlayıcı Kurumlar. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi. (48): 97-127.

Seyyar, A. (2002). Sosyal Siyaset Terimleri (Ansiklopedik Sözlük). İstanbul: Beta Yayınları Şenyapılı, Ö. (1981). Toplum ve İletişim. Ankara: Turhan Kitabevi.

Yılmaz, V. ve Çakar, Y (2008). Türkiye’de merkezi devlet üzerinden yürütülen sosyal yardımlar üzerine bilgi notu, Boğaziçi üniversitesi sosyal politika forumu. http://www.spf.boun.edu.tr/docs/calisma%20notu_SYDGM-11.08.08.pdf, Erişim Tarihi: 20.04.2018 https://ilan.memurlar.net/ilan/41580/rize-dydv-personel-alim-ilani.html, (24.04.2018).

14 KAYNAKÇA

KAMUDA İNSAN KAYNAKLARI GELİŞTİRİLMESİ YÖNÜNDEN SOSYAL YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA VAKIFLARININ İNCELENMESİ

https://ilan.memurlar.net/ilan/41472/karabuk-safranbolu-sydv-personel-alim-ilani.html, (24.04.2018).

15 KAYNAKÇA

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI Merve Ekiz*, Sefa Ersan Kaya *

MEB, Niksar, Tokat

merveekiz@hotmail.com * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Minimalizm sanat akımı, 1960'lardan sonra ortaya çıkan sanat fikirleri içerisinde kendine geniş bir yer edinmiştir. İlk izleri 14. yüzyıla kadar dayansa da günümüzde etkileri hala artarak devam etmektedir. Özellikle günümüzde dijitalleşmenin ve medyanın etkin olduğu alanın genişlemesi, görsel kültürün her alanda ağırlık kazanması, tasarım alanında yapılan çalışmaların çeşitliliğinin artmasının önünü açmıştır. Bu anlamda yeni tasarım anlayışı, görsel imgelerle kuşatılan günlük hayatımızın içerisinde seçici ve anlamayı destekleyen özelliklerle donatılması yolunda çözüm önerileri aramaya yönelmiştir. Buna bağlı olarak sanat ve tasarımın her alanında kullanılan "minimalizm", görsel tasarımlarda ifadeyi daha güçlü bir şekilde vurgulamak için kullanılmaktadır. Bu nedenle araştırmada, ilk olarak minimalizm ve tarihsel süreç içerisinde kendine nasıl bir yol çizdiğine değinilmiş, daha sonra sanat ve tasarım alanında kullanımına bağlı olarak grafik tasarım alanında kullanımı günümüzdeki örnekleri üzerinden açıklama yoluna gidilmiştir.

2. MİNİMALİZM 2.1. Minimalizm Kavramı Minimalizm, terim olarak Fransızca'dan gelen "minimum" sözcüğünden türetilmiştir.

Minimum ise, "bir şey için gerekli en az veya en küçük (derece, nicelik), değişken bir niceliğin inebildiği en alt, asgari minimal" olarak tanımlanmıştır (TDK). Sanatta minimalizm fikrinin doğması ve gelişmesi ise 1960'ların sonunda ABD'de olmuştur. Bir düşüncenin minimum biçim, çizgi, renk, doku kullanarak ifade edebilmek olarak düşünülebilir. Bunun yanı sıra geometrik formların kullanımına yönelik, biçimin en basit ve yalın haline indirgendiği görülmektedir (Islakoğlu, 2005, s.14).

Minimalizmde simetri ve düzen ilkelerinin, tekrarlı biçimlerin sıkça kullanıldığı görülmektedir. Buna bağlı olarak parçaların kullanımı, Gestalt teorisinde kullanılan parçaların anlamlı bir bütün oluşturması ilkesi ile benzerlik göstermektedir. Bu şekilde bir bütünün oluşturacağı etki ve anlamın daha derin olacağı düşünülmüştür. Başka bir deyişle sanatçıların Gestalt düşüncesinde parçabütün ilişkilerini inceleyerek bu düşünce ile çalışmalarının bütünlüğünü parçalardan daha önemli görmüşlerdir. Ayrıca bu teoride simetrik tekrarlar kullanılarak düzenlemeler yapılmıştır (Lüy, 2012, s.15).

20. yüzyıl her alanda olduğu gibi sanat ve düşünce dünyasını etkileyen ve ondan etkilenen bir süreçtir. 1. Dünya Savaşı'nın izlerinin uzun süre silinememesi, 2. Dünya Savaşı ile artan ekonomik kriz, işsizlik gibi sorunlarla mücadele edilmesi gibi olaylar, toplumun yapısını ve gelişimini değiştirmiştir. (Şimşek, 2015, s.58). Aydınlanma çağının sonucunda skolastik düşüncenin yıkılması ve kiliseye duyulan güvenin azalması, Sanayi Devrimi ile makileşmenin ve üretimin kapitalizmi doğurması, toplumun yapısında farklı olguların önem kazanmasına neden olarak modern toplumlar oluşmuştur. Özellikle tarımsal üretimin değer kaybetmesi, bunun yerine kentsel üretim ve teknolojinin

16 GİRİŞ

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

giderek hız kazanması modernleşmenin sonucu olarak görülebilir. Nitekim bu süreçte insanlık tarihine yön veren ve onu derinden etkileyen tüm bu olaylar dizisi, insanları farklı düşünmeye sevk etmiştir.

Sanata yön veren ve onu besleyen durumların başında da toplumsal olaylar gelmektedir. Özellikle etkisi uzun süre hissedilen, toplumun genelini büyük oranda ve derinden etkileyen olaylar karşısında sanatın da kendisine yeni bir yön çizdiği görülmektedir. Bu nedenle toplumun yaşayışını yansıtan sanatçılar da yeni dünya düzenine eleştirel bir bakış açısı geliştirerek eserlerine aktarmışlardır. Buna bağlı olarak 20. yüzyıl ile farklı düşünme biçimlerinin ortaya çıkması; topluma karşı yapıcı, yaratıcı bir düşünme alanı içerisinde gelişen bir sanat ortamını doğurmuştur. Her alanda çağın gerekliliklerine cevap verebilmek için çözüm yolları geliştirilmiştir (İpşiroğlu, 2011, s.10).

Minimalizm de bu çözüm yollarından biri olarak kaşımıza çıkmaktadır. Özellikle yaşanan sosyokültürel ve teknolojik gelişmeler neticesinde sanatta ve yaşamda gerçeği arama ve yansıtma gerekliliği, basitlik ilkesi üzerine kurulu bir sisteme yakınlaşmayı gerektirmiştir. Bu ihtiyaçtan doğan minimalizm düşüncesi, 1960'lara kadar farklı sanat fikirlerini farklı şekillerde etkilemiş olsa da tam olarak kendini bu yıllarda göstermeye başlamıştır. Minimalizmin ortaya çıkışı bazı sanat ve felsefe tarihi kaynaklarına göre, ABD'de ve onun yaşadığı toplumsal çalkantılar sonucu ortaya çıkmıştır (Özcan, 2018, s21). Bu düşünce temelinde resim, heykel, mimari, edebiyat ve tasarım gibi alanlar minimalist etkileri kullanmış, hatta bir çoğu bunu bir prensip olarak eserlerine yansıtmıştır. Danto'ya göre, 1960'ların sanat hareketleri içerisinde minimalizm, "güzel sanatlarla endüstriyel üretim süreci arasındaki uçurumu aşmayı hedefliyordu" (Danto, 2016, s.15). Böylece döneminin diğer sanat akımları gibi belirlediği sınırları aşma çabası ile gelişim sürdürmüştür.

1960'larda soyut dışavurumculuğun öznelliğine karşın minimalizm nesnel ve rasyonel bir tavır ile simetri-düzen birlikteliğini benimsemiştir (Antmen, 2014, s.181). Bu bağlamda resim, heykel ve mimaride biçimlerin kullanılması ve süslemeden uzaklaşılması şeklinde oluşturulmuş düzenlemeler devam etmiştir. Nitekim buradaki amaç, alımlayıcısı için sanat eserine doğrudan bağlantı kurabileceği kestirme yolun en dolaysız hali ile verilmesidir. Böylece sanatçının eser üzerindeki etkisi en aza indirgenerek nesnel olanın saf hali ile estetik bir şekilde sunumu sağlanmıştır (Eroğlu, 2007, s. 404).

2.1.1. Minimalizm ve Sanat Geleneksel sanat uygulamalarının yeni çağın sorunlarına cevap verememesi ve gerçeği aramaya yönelik yeni oluşumlar 20.yy da artarak devam etmiştir. Nesnelerin gerçeğini usta bir işçilikle yansıtmak yerine, nesnelerin farklı görünüşleri ele alınmaya başlanmıştır. İlk olarak Empresyonizm ile nesnelerin üzerindeki ışığın etkisi ile anlık görüntüler elde edilmiş ve yeni bir sanat akımı olarak görüşüne ulaşmıştır. Ancak Empresyonizm yeni eleştirilerin ve soruların merkezi haline gelerek bir aldatmaca olarak görülmüştür. Daha sonraki dönemde Kübizm akımı ile nesneler üzerindeki gerçeklik tekrar sorgulanmaya başlanmıştır. Nesnenin gerçekliğinin sorgulanması ile olduğu gibi yansıtma, doğru görme biçimi olarak görülmeye başlanmıştır. Bu nedenle ilk olarak kübist sanatçılar nesnenin gerçekliğini geometrik formalara başvurarak çözümlemeye çalışırlar. Braque, Picasso, Gris,Wassily Kandisky, Mondrian, Maleviç, Tatlin gibi sanatçılar nesnelerin görünüşlerini farklı düzenlemeler ile ele almıştır. Böylece soyutlamaya gidilerek görünen nesnenin farklı düzlemlerdeki etkisi iki boyutlu olarak ele alınmıştır. Sanatçıların nesnenin biçiminde yaptığı araştırmalar kübizmden beslenerek farklı uygulamalar ve akımların doğmasını sağlamıştır.

Sanatın doğayı taklit ile başlayan tasvir ve yansıtmaya dayalı üslubu zaman içerisinde soyutlamaya giden biçimlerden oluşan eserlere dönüşmüş ve Kandisky ile başlayan soyutlamacı düşünce Malavich gibi sanatçılar tarafından tamamen geometrik şekillere dönüştürülüp sanat öğeleri en aza indirgeme prensibine kadar uzanmıştır. Örneğin Malevich, kareyi doğada bulunmayan bir form olarak görmüş ve biçimleri geometrik şekillere, renkleri en temel ve saf renklere yada siyah-beyaza indirgeyerek düşüncelerini hem biçimsel hem de anlamsal olarak sadeleştirmiştir (Kazmaoğlu, 2003).

17 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Şekil 1: Kazimir Malevich, Black Square, 1915 (https://www.tate.org.uk/art/research-publications/the-sublime/philip-shaw-kasimirmalevichs-black-square-r1141459) Malevich, Son Resim Sergisi Olo'da "Sıfır Biçim" adını verdiği eserini sergilediğinde sergiyi gezenler ve değerlendirenler beyaz zemin üzerinde siyah bir kareyi resim olup olmadığını anlamaya çalışmıştır. Oysa sanatçı, sanatın varlık nedenini farklı bir bakış açısından yorumlamak ve sanatın geçmiş ile bağlantısını koparıp yeni bir başlangıç gerektiğini ifade etmek istemiştir (İpşiroğlu, 2011, s.54). Böylece eserlerinde sanatın temsil özelliğinden ayrılarak oluşturduğu biçimlerle yeni bir anlayışın öncülüğünü yapmıştır (Antmen, 2008, s.181). Aynı zamanda sanatçı, geometrik şekillerin kullanıldığı yapıtında bulunan kareyi, "doğada bulunmayan geometrik form" olarak tanımlamıştır.

Ancak bu şekilde biçimi en basit haline indirgediğini savunmuş ve kullandığı renklerde de yine en temel renkleri kullanmıştır (Kazmaoğlu, 2003). Böylece Malevich'in bu yeni sanat fikri pek çok heykel, resim sanatçısını etkileyerek eserlerinde kullanmalarına neden olmuştur. Bu düşünceden yola çıkan sanatçılar eserlerinde, kullandıkları biçim ve renkleri en temel hali ile hatta çoğu zaman nesnenin kendi özüne sadık kalarak sanatçı etkisinden uzak bir düzenleme ile sunmuşlardır.

Malevich, 1915'te aynı zamanda Suprematizm akımı ile soyut resmi bir adım öteye götürerek hem yeni bir düşüncenin yolunu açmış hem de basite indirgediği biçim anlayışı ile minimalizme kaynaklık etmiştir. Çünkü Malevich'in eserlerinde görülen nesnelerin geometrik bir yorumla tekrar değerlendirilmesi, kübistlerin nesnenin farklı görünümlerinin resmedilmesinden farklı olarak gerçekliğe bağlı kalmadan sadeleştirmeye dayanmıştır (Karabaş, Damar, 2016, s.103).

Malevich kendine özgü bir dil kullanarak biçimin anlatım için gerekli olmadığını bunu en basite indirgeyerek göstermiştir. Sanatçının bu anlatım dili onu Minimalizm düşüncesine yaklaştırmıştır. Malevich, "beyaz zemin üzerine siyah kare" adlı eserini sergilediğinde yeni bir bakış açısı geliştirmiştir. Minimalist sanatçılar sadece biçim ve rengi en aza indirmekle kalmayıp nesnelere yüklenen anlamı da basitleştirmek için malzemeyi olduğu gibi kendi niteliğinde değerlendirmişlerdir.

Kullandıkları malzemenin kendi niteliğine sadık kalarak bir değişime sokmamışlardır. Hatta bir çok sanatçı eserine isim vermek yerine kimlikten arındırarak "isimsiz" olarak sergilemiştir.

18 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Şekil 2: Piet Mondrian,, Tableau No 2, Composition VII, 1913 (https://www.reprodart.com/a/mondrian-piet.html?sfl=1&INCLUDE=LIST) Piet Mondrian da Malevich gibi geometrik biçimleri nesnelerin formunu farklı şekilde ifade etmek için kullanmıştır. Sanatçılar, eserleri ile görünen gerçekliğe bu şekilde ulaşabileceklerine inanmışlardır (Lynton, 2015, s.85). Aynı dönemde Rus Konstrüktivizm çalışmalarının ortaya çıkmasıyla Vilamidir Tatlin gibi sanatçılar resim ve heykelleri ile hem Malevich'in sanat nesnesine yaklaşımını eleştirmek istemiş hem de endüstriyel nesnelerin kendi görünüşünden başka bir şeymiş gibi gösterme çabasına "biçimi belirleyen işlevdir" söylemi ile Minimalistlerin de benimseyeceği bir düşünce yolunu açmıştır (Antmen, 2014, s.183).

Malevich ve Mondrian'dan sonra Amerikalı Mimalist sanatçı Dan Flavin'in 1964'te sergilediği floresan ışıklarından oluşan düzenlemeler de bu sanat fikrinin başka bir sunumu olmuştur. Bu yapıt için sanat, sanatçının müdahalesine gerek kalmadan varolan, sadece belirli bir düzenleme içerisinde sunulan bir şey olarak görülmüştür. Çünkü Flavin, sanatın temsil niteliği bir yana, bir şey anlatması ile de ilgilenmemiştir.Çünkü minimalistler için sanat sadece 'vardır' ve 'ne görüyorsan, odur' düşüncesiyle oluşturulan ötesinde anlam katmanlarının ve derinliğinin bulunmadığı, nesnel ve şeklinde rasyonel bir tavırla ortaya konulmuştur (Antmen, 2008,s. 181). Flavin minimalist bir yaklaşımla ele aldığı eserlerinde soyut dışavurumculuğun sezgisel ve öznelliğine bir tepki olarak metafizik düşünceden ayrılarak içe dönük duygulardan değil, nesneyi sadece nesne olarak görme eğiliminden yola çıkmıştır. Böylece nesneye yeni bir kimlik ve anlam yüklemeksizin sunmuştur (Fineberg,2014, s.281).

19 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Şekil 3: Dan Flavin, Fluorescent Tubes and Metal, 1933–1996

(https://www.tate.org.uk/art/artworks/flavin-monument-for-v-tatlin-t01323) Dan Flavin, mekan içinde belli bir düzende yerleştirdiği floresan tüpleri ile mekan ve nesne arasında bir bağlantı kurmayı ve mekanın nesne ile birlikle algılanmasını sağlamak istemiştir. Falvin'in bu düşüncesi, 1960larda Marcel Duchamp'ın nesne ve estetik arasındaki ilişkilerin gözden geçirildiği eserleri ile de benzerlik göstermektedir. Duchamp ile estetik-sanat, sanat-zanaat arasındaki ilişkiler tekrar sorgulanarak geleneksel sanatın ustalıkla yapılan bir eser olmaktan çıkarıldığı görülüştür. Artık sanat için düşüncenin ön plana çıkarılması ve titizlikle sanatçı tarafından yapılan eserlerin değerli olduğu kanısı yıkılmaya ve sorgulanmaya başlanmıştır. Marcel Duchamp işlevinden koparıp düşünce olarak tasarladığı hazır nesneleri sunduğunda sanatçının becerisini minimuma indirmiştir. Burada sanatçı minimalizmde olduğu gibi düşüncenin ön plana çıkarılmasını vurgulamıştır.

Minimalizm de Duchamp'la benzer olarak, sanat daha çok bir şeyler üretmek yada beceri gerektiren bir takım eserler ortaya çıkarmaktan ziyade bir düşünceyi geliştirmek ve sunmak olarak düşünülmüştür. Bu anlamda "Yaşam ve sanatın ayrı şeyler olmadığını, bu yüzden gerçek yaşamdan ayrı, yanılsama biçiminde sanat düşüncesinin yok olması gerektiğine inanıyorlardı" (Şen, 2017, s.96).

Bir başka deyişle sanatın aşkın olmak özelliği yerine yaşamın bir parçası haline getirilmesi ya da sanat nesnelerinin günlük hayattan seçilerek bu özelliğine yeni bir eleştiri getirilmiştir.

Marcel Duchamp'ın hazır nesneleri, Jasper Johns'un döküm nesneleri, Robert Rauschenberg’in birleştirmeleri gibi örnekler biçim ve modernizmin temsil geleneğinin daha ileri taşınamayacağını ve yeni bir anlam geliştirilmesi gerektiği düşüncesiyle minimalizm fikrinin gelişmesine kaynaklık etmesi açısından önem taşımaktadır (Karahan, 2015, s.26). Ancak düzenlemelerde kullandıkları hazır nesnelerin kompozisyonlarının benzerliğine karşın hazır nesneyi sanat karşıtı bir eleştiri biçimi olarak kullanmamaları ile Duchamp'la aralarında belirgin bir farklılık vardır (Antmen, 2008, s.184).

20 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Dan Flavin'in Floresan ışıklar ile düzenlemeleri, Donald Judd'un geometrik biçimleri birimler halinde çoğaltarak kullanması, geometrik biçimlerin en saf biçimi olarak düşündüğü küplerden yola çıkarak yaptığı düzenlemeler minimalizmin bir akım olarak benimsenmesini sağlamıştır. Ayrıca bu akım enstalasyon, kavramsal sanat gibi sanat düşüncelerini de etkileyerek gelişim göstermiştir (Antmen, 2008, s. 185).

Richard Wollheim tarafından 1965' te ilk kez kullanılan "minimal sanat", ""içeriği en aza indirgenmiş sanat" olarak görülmüştür. Kullanılan malzemeye ve düşünceye dikkat çekmek adına kaide ve mekan olgularının tekrar değerlendirildiği daha çok heykel ve üç boyutlu eserler için kullanılsa da 1960'lardan sonra resim sanatını da kapsamıştır (Erzen, 1997, s. 169).Wolheim minimalizmi, "minimal sanat" isimli makalesinde ilk kez kullanmıştır. Ayrıca 1965 yılında Barbara Rose "Art in America" dergisinde yayınlanan "ABC Art" başlıklı yazısında 'minimum' sözcüğünü yeni bir sanat eğilimini ifade etmek için kullanmıştır. Böylece Tatlin, Malevich gibi Rus Kontrüktüvistler ve Mondrian gibi Stil Grubu ressamları çalışmalarında minimalizm düşüncesini kullanmışlardır (Germaner, 1997, s. 41). Ayrıca minimal sanatın soyut dışavurumculuğun öznelliğine karşı bir tepki olarak doğsa da soyut dışavurumculuğun anlatım dilini devam ettirmiştir (Erzen, 2008, s. 1069). Bu bağlamda soyut dışavurumculuğun öznel yaklaşımına karşın nesnelliği ve rasyonel düşünceyi benimsemiş, simetri-düzen ilkelerini düşünce olarak geliştirmiştir. "Minimalizm, 1960’larda birçok ülkede görsel sanatlar alanındaki çalışmaları bağımsız bir şekilde hareketlendirmiştir. Avrupa’da Joseph Beuys, Yves Klein ve Piero Manzoni, İngiltere’de Anthony Caro ve William Turnbull, Amerika’da Carl Andre gibi isimler geniş bir alanda “Minimalizm’in” uluslararası fenomenleri olarak tanımlanabilmektedir " (Kalay, 2013, s.10).

De stijl ve geleneksel japon tasarımı minimalmizmi etkileyen diğer sanat fikirleridir. De stijl sanat hareketi Hollanda'da ortaya çıkan dikey ve yatay kompozisyonların sadeleşmesi ve renklerde siyah beyaz, ana renklerin kullanılması gerektiğini savunmuştur. Minimalistlerin temel amacı sanatın içerisinde 'minimum' biçim ve renk ile sanatın kalabalıktan kaynaklanan huzursuzluğunun önüne geçmekti. Ayrıca kişisel içerik ve sembollerden oluşan anlatımların yerine sanatçının kişiselleştirmediği, daha açık ve net bir görünümle nesnel bir tutumla ortaya koymasını savunmuştur.

Genellikle resim ve mimaride ön plana çıkan minimalizmin önemli sanatçıları; Sol LeWitt, Donald Judd and Robert Morris, Carl Andre, Frank Stella, Tony Smith and Richard Serra dır (Kangas, 2017, s.6). Minimalizm sanat düşüncesini kullanan sanatçılar birlikte hareket etmemiş ve temelde "minimalist" söyleminden uzak durmuşlardır (Antmen, 2008,s. 182).

Minimalist resim ve heykellerde önemli olan parçaların birbiri ile arasındaki uyuma dikkat çekmekten ziyade bütünün oluşturacağı etkiye dayalı bir estetik haz yaratmaktan geçer. Bu nedenle ilk algılanan "düzen ve bütünlük" eser için gerekli görülmüş, anlatılmak istenen yalın bir dille ifade edilmeye çalışılmıştır (Özüdoğru, 2004, s.50). Buna bağlı olarak minimal heykel ve resimde geleneksel sanatın gerçeği olduğu gibi yansıtan süslemeci anlayışına karşıt bir düşünce olarak basit formların yalın halleri ile verildiği görülmektedir. Geleneksel sanatın ideal güzel ve estetik arayışlarına karşın minimalizm, geometrik biçimleri bir araç olarak kullanmıştır. Minimal heykel anlayışında eserler kaide üzerine yerleştirilmiş mekandan bağımsız ve etrafında dolaşılabilen üç boyutlu nesneler olmaktan çıkarılıp mekanla birlikte, bütünsel olarak algılanıp yorumlanma çabası içerisinde oluşturulmaya başlanmıştır (Foster, 2017, s.69). Minimal sanat anlayışından etkilenen heykellerde düşüncenin en basit ve yalın hali ile mekanda bir bütünlük oluşturularak belirli bir düzende sergilenmesi söz konusudur (Lynton, 2015, s.306).

Donald Judd, minimalizm akımının öncülerinden olan sanatçı heykel nesnesine farklı bir yorum getirerek rölyef etkisindeki çalışmaları ile düzenlemeler yapmıştır. Kullandığı tahta, kum, alüminyum gibi endüstriyel malzemelerden bir bütün oluşturmaya çalışmıştır. Aynı malzemelerin düzenli tekrarı ve simetrisinden yola çıkarak dikey ve yatay formlardan yararlanmıştır.

21 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Şekil 4: Donald Judd, Untitled, 1980 (https://www.tate.org.uk/art/artists/donald-judd-1378) Donald Judd, seçtiği üç boyutlu geometrik nesnelerin düzenlenmesine dayanan çalışmalarıyla mekan yanılsamasını ortadan kaldırdığını savunmuştur. Judd, isimsiz çalışmalarının pek çok versiyonunu sergilemiştir. Ama aynı görüntünün ve ölçeğin farklı renklerini oluşturmuştur. Sanatçı bu çalışmaları ile heykelin figür, kaide gibi unsurlarının yerine nesnenin kendisinden yola çıkmıştır (www.theartstory.org). ayrıca sanatçı eserlerinde minimalizme uygun olarak geometrik bir yaklaşımla sıralı tekrarları yoğun olarak kullanmıştır.

Minimalizmin geometrik formlarını etkin bir şekilde kullanan isimlerinden biri de Sol LeWitt'tir. LeWitt sade bir düzenlemeyle geometrik formdaki biçimleri bir araya getirmiştir. Bu formların en yalın hali olarak küpleri kullanmış ve ilk olarak siyah kullandığı küpleri daha sonra beyaz kullanarak sergilemiştir.

22 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Şekil 5: Sol LeWitt, Two Open Modular Cubes, 1972 (https://www.tate.org.uk/art/artworks/lewitt-two-open-modular-cubes-half-off-t01865) Sol LeWitt küplerle yaptığı düzenlemelerden sonra küplerin iskelet olarak çözümlenmesi gerektiğini düşünmüştür. Eşit küp iskeletlerini düzenleyerek ve beyaz renkte sunmuştur. Bu hali ile sanatın en temel şekli olan küplerden yola çıkmış ve basit düzenlemeyle temel renkleri kullanmıştır (Kalay, 2013, s.25).

Minimal mimaride ise Rönesans, gotik yada mimari unsurların süslemeci biçiminden sıyrılarak, parçaların hem estetik hem de işlevsel özelliğine dikkat çekilmiştir. Bu amaçla minimalist mimarlar yapıları hem estetik hem de matematiksel bir kurguyla düzenleyerek sunmuşlardır. Bu iki bilimi birbirine yaklaştıran minimalist mimarlar matematiği de belli bir bağlamda kullanarak geometrik şekillerin sonuçları üzerinde araştırmalar yapmışlardır (Beytekin, 2015, s.17). Buna bağlı olarak minimal yapılar, işlevi ikinci plana atan bir biçim-estetik diyalektiğinden daha çok farklı işlevlerin bir arada kullanımına yönelik, estetiğin ve nesnenin saf ve yalın hali ile verilmesine dayanmaktadır. Bu doğrultuda süsleme ve ayrıntı mimaride gereksiz görülmüş bu anlamda sadeleşmeye gidilmiştir. Nitekim "biçimin işleve hizmet etmesi" ve malzemelerin işleve göre seçilerek kullanımına özen gösterilmiştir (Özcan, 2018, s.24).

Şekil 6: Mies Van Der Rohe, Farnsworth Evi, 1951 (https://farnsworthhouse.org/history-farnsworth-house/)

23 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Mies Van Der Rohe minimalizmin kendi anlamını bulmasında öncü isimlerden biridir. Mies van der Rohe yalın tasarımları ile dikdörtgen prizmaları mimari form olarak kullanmıştır. Ayrıca yapılarında çelik ve cam malzemelerini, sade renk ve tasarımları ile birleştirmiştir. Mies Van Der Rohe'un "az çoktur" anlamına gelen "Less is more" söyleminin minimalizm ile aynı doğrultuda olduğu görülmektedir (Islakoğlu, 2005, s.15). Öte yandan minimalizmdeki bu yalınlık en aza indirgeme ilkesi müzikte de görülmüştür.

Sanatçılar kendi bestelerini yalın bir üslupla yaratmışlardır. Bazı sanatçılar basit armoni ve kalıpları kullanarak hatta çoğu zaman az sayıda enstrüman kullanarak oluşturmuşlardır. Ayrıca minimalizmin bazı ilkeleri güncel olanı takip edip değişim yoluna gitse de genel anlamda geçerliliğini devam ettirmektedir. İnsan yaşamından beslenen ve ona çözümler üretmeye dayalı her alanda olduğu gibi sanat ve tasarım alanında da farklı düzenlemeler olarak karşımıza çıkmaktadır.

2.2. Minimal Grafik Tasarım Uygulamaları Görme duyusu insanoğlunun dünyayı en iyi algılama yoludur. Çünkü “Görme konuşmadan önce gelmiştir. Çocuk konuşmaya başlamadan önce bakıp tanımayı öğrenir" (Berger, 2007, s. 7). Bu nedenle insan ilk olarak görme duyusuyla hareket ederek anlama ve tanımlama yoluna girmektedir.

Görsel iletişim ile gördüklerimizin beyinde algılanması yoluyla belirli bir iletişim kanalı oluşmuş olur. Yani sözel bir dile gerek kalmadan bağlantı kurulması ile iletişim gerçeklemiş olur.

Hatta çoğu zaman doğru iletişimin kurulması için daha sağlıklı yollar elde edilmesini sağlamaktadır.

Nitekim görsel iletişim evrensel ve ulusal bir nitelik taşımaktadır. Bu sayede dil bilgisi, kelime bilgisi ya da okuma yazma bilmeye gerek kalmaksızın iletişim gerçekleşir (Malamed, 2009, s. 77). Yani görsel olan, her insanın anlamasına yönelik bir iletişim kanalı kurulmasını sağlamaktadır. Bu anlamda grafik tasarım, görsel olanlar ile ilişkili olarak, her türlü bilginin aktarımını sağlayan "görsel bir iletişim sanatıdır" (Becer, 2006, s. 33). Bu nedenle görsel iletişimin etkili olarak kullanıldığı alan olarak grafik tasarım karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca grafik tasarım, 20. yüzyılın sanayileşmiş toplumları tarafından kitlesel tüketimi benimsemiş bir alandır (Lupton, 1996). Bir başka deyişle grafik tasarım, “gündelik yaşamlarımızda hayati önem taşıyan mesajları, bilgi vermek, eğitmek amacıyla, etki bırakmak, ikna etmek adına, sanat ve teknolojiyi birleştirerek bir etki yaratarak, bize aktarımı” şeklinde tanımlanmaktadır (Resnick, 2003, s. 16). Görsellerin, kelimelerin, biçimlerin belirli bir disiplinde bir araya getirilerek bir düşünce aktarımı olarak da düşünülebilir. Grafik tasarımda kullanılan yazı ve görseller kolaj, montaj, kesme, yapıştırma, birleştirme gibi metodlar yolu ile bir araya getirilirler.

Tasarım sürecinde, yazıların kullanımı ve görseli tamamlayan bir unsur olarak tipografi önemli bir yere sahiptir. Çünkü yazıların karakterine verilmek istenen mesajın, düşüncenin niteliğine göre görsel ile bir bütünlük oluşturmalıdır. Bu anlamda tipografi, izleyicinin kitlesini tasarıma çeken ve fikrin erişebilirliğini etkileyen, tasarımın kişilik ve duysunu ileten bir öğedir (Ambrosse ve Harris, 2012, s. 38) Grafik tasarım, bir fikri iletmek için; ikna edici, özendirici, tanımlayıcı, bilgilendirici gibi bir çok amaçla oluşturulabilir. Bunun yanında tasarımcı doğru iletişim kanallarını oluşturabilmek için yenilikleri yakından takip ederek hitap etmek istediği kitlenin kültürel özelliklerini doğru belirlemelidir. Buna bağlı olarak yaşadığı dönemin estetik, sanatsal söylemleri içerisinde bir tutum benimseyerek değişen koşullara ayak uydurmalı ve tasarımın gereksinimine cevap verebilmelidir. Bu nedenle güncel olanı, döneminin sanat fikirlerini kendi süzgecinden geçirerek bunu tasarımlarına yansıtır.

Grafik tasarımın gelişimi ise insanlık tarihi kadar eski olmakla birlikte ilk mağara ve tapınaklara yapılan sembolik imgelere dayanmaktadır. Ancak günümüzdeki anlayışa ulaşması 19. yüzyılda Sanayi Devrimi ile teknolojik gelişmelerin ve makineleşmenin getirdiği seri üretim sonucunda olmuştur. İşlevin ön plana çıkması ile birlikte estetiğin göz ardı edilmesi tasarımcıların yeni anlayış geliştirmesine ve çözüm yolları aramasına, dolayısıyla çağdaş grafik tasarımın temellerini oluşturacak işlev ve estetiği buluşturmaya yönelik çalışmalar yapmasına neden olmuştur. Ayrıca

24 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

fotoğrafın keşfi, baskı tekniklerinin gelişmesi, yazılımların artması ve mekanik donanımların çeşitlenmesi tasarımların kullanılacağı yeni platformlar oluşturmuştur.

20. yüzyılın başlarında sanat ve tasarım alanında yeni araştırmalar görülmeye başlanmıştır. Özellikle suprematizm, kontrüktivizm gibi akımlardan etkilenerek gelişen minimalizmin grafik tasarım alanında kullanımında, Malevich ve Mondrian'ın saf çizgi, form , biçim anlayışına dayalı geometrik ilkelerin esas alındığı görülmüştür (Becer, 2006, s.160).

Modern sanattan sonra ortaya çıkan yeni akımların ve sanat uygulamalarının görüldüğü "post" dönem sanatçıların sanatın kuralarını aşıp yeni bir sanat düzeni kurmaya ya da kuralsızlığı tanımaya yönelik girişimleri ile devam etmiştir. Kapitalizmin tüketime yönlendirdiği toplumlarda tüketim nesneleri sanat içinde bir araç olmaya başlamıştır. Hatta çoğu zaman sanat nesnelerinin tekrar sorgulanıp sanatsal bir nitelik taşıyıp taşımadığı yeni eleştirilerin ve tartışmaların oluşmasına neden olmuştur. Sanat çevrelerince bu tür sorunlar tartışılırken grafik tasarım için dijital kaynakların kullanımının artması ile ürün tasarımı ve pazarlanmasına yönelik tasarımlar olumlu yönde gelişerek devam etmiştir. Minimalizm anlamında grafik tasarım çalışmaları daha az unsuru bir arada değerlendirerek süslemeden uzak, problemin çözümüne yönelik biçimlerle desteklenmesine yönlendirmiştir. Bu anlamda daha yalın bir anlatımla az biçim kullanımı, anlatımın işlevini ön plana çıkaran bir üslupla karşımıza çıkmıştır.

Grafik tasarım uygulamaları oldukça geniş bir alana işaret etmektedir. Ancak bu uygulamaların pek çoğu birbiri ile ilişki içerisinde etkileşimli bir yapıdadır. Kitap kapak ve içerikleri, dergi, gazete, kurumsal kimlik, web tasarım, afişler, ürün ambalajları, bilgilendirme amaçlı ilanlar ve yayınlar gibi oldukça geniş bir yelpazede ve hayatın her alanında karşımıza çıkan bir alanı kapsamaktadır.

Grafik tasarım alanında tasarımcı genel anlamda, bir sorunu çözmeye yönelik çözüm yolları üretme ve vermek istediği mesajı en etkili şekilde alımlayıcı kitlesine ulaştırmaktan sorumludur. Bu nedenle minimalizmin bu alanda kullanılması bu akımın temel gerekliliği olarak görülen ve işleve yönelen tutumuna bağlı olarak diğer sanat alanlarında olduğu gibi anlatılmak istenen en yalın ve süsten uzak halinde verilmiştir. Yine önemli olan bütünün oluşturacağı etki ve algılanma gücüdür.

Bunun için tasarımcının kullanacağı araçlar ve izleyeceği yol tasarımın amacına uygun olarak seçilir.

Minimalist tasarım, sadece gerekli parçalar ile bir bütün oluşturmayı temel almaktadır.Farklı dönemlerin farklı minimal eğilimleri bulunmasına karşın hepsinin amacı, basit ve yalın bir anlatımla tasarımları oluşturmaktır. Bu bağlamda pek çok büyük marka görsel kimliklerini son yıllarda daha minimalist bir görünüme dönüştürmüştür.

Şekil 7: 1999 Yılındaki Google Tasarımı (https://techspective.net/2018/03/14/5-ways-the-google-logo-has-changed-over-its-20-yearhistory/)

Şekil 8: 2010 Yılındaki Google Tasarımı (https://www.theverge.com/2015/9/1/9239867/google-new-logo-reactions) 25 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Şekil 9: 2013 Yılındaki Google Tasarımı (https://www.theverge.com/2015/9/1/9239867/google-new-logo-reactions) Örneğin Google, 1917'den bu yana daha minimalist bir anlayışla pek çok logo değişikliğine gitmiştir. Her yenilenen logo ile daha düz ve yalın bir tasarım benimsenmiştir. 2010'da aynı renklerin daha düz tonları ve azaltılmış gölge efekti ile yenilenen logo, 2013 yılında kabartma etkisinin tamamen ortadan kaldırıldığı, renklerin daha saf hale getirildiği ve yazı karakterinde daha düz bir stil tasarım olarak görülmektedir. Böylece en son hali ile sadece bilgisayar ekranı başında olan izleyiciye değil mobil uygulamaların artması ile tanınmasını ve hatırlanmasını kolaylaştıracak bir çözümleme ile yeniden tasarlanarak son halini aldığı görülmektedir. Daha çok basılı yayınlarda kullanılan tırnaklı yazı karakterlerinin yerini dijital alanlarda kullanımı ve algılanışı daha pratik olan tırnaksız font kullanılmıştır. Tasarımda minimalleşmeyi hem karakterdeki harekette hem de karakterlerin biçimsel özelliklerinde görmekteyiz.

Tasarımlardaki revizyonlar incelendiğinde tasarımların karmaşadan uzaklaştıkça, daha seçici ve vurgulu oldukları görülebilir. Doğru eksiltmeler tasarımlara izleyiciler gözünde yeni bir vizyon kazandırmaktadır.

Şekil 10: 2013 Yılındaki Youtube Tasarımı (https://www.joe.ie/tech/youtube-is-10-years-old-tomorrow-heres-the-first-ever-videouploaded-to-the-site-493027)

Şekil 11: 2017 Yılındaki Youtube Tasarımı (https://www.underconsideration.com/brandnew/archives/new_logo_for_youtube_done_in_hous e.ph) Youtube ise yenilenen tasarımı ile “tube”yi vurgulayan renk alanı kullanımını bırakıp tipografiyi birleştirerek logoya yeni bir imaj getirmiştir. Kullanılan kırmızı rengi ise en yalın hali ile algılanması daha kolay hale getirerek tasarıma daha minimal kullanım alanları yaratmıştır. Bu doğrultuda kırmızı alan içerisine dahil edilen oynat ikonu yazı olmadan da tek başına kullanılabilirlik özelliği getirirken farklı platformlarda ve en küçük alanlarda fark edilebilir olmasını sağlamıştır.

26 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Şekil 12: 2009 Yılındaki Yahoo Tasarımı

Şekil 13: 2013 Yılındaki Yahoo Tasarımı (http://logos.wikia.com/wiki/Yahoo!)

Yahoo ise daha sistemsel bir düzenleme ile yerleştirilmiş, tırnaksız yazı tipinin kullanıldığı harflerden oluşan, daha sade bir tasarım kullanarak yenilenme yoluna gitmiştir. Böylece dağınık gibi görünen harflerin yerine daha sistemli yerleştirmeyle algının bir anda seçebileceği bir düzenleme yapılmıştır. Minimalizmin "düzen ve bütünlük" ilkesi bu tasarımda belirgin bir şekilde görülmektedir.

Şekil 14: 1948 Yılındaki McDonald's Tasarımı (https://www.creativebloq.com/logo-design/mcdonalds-logo-short-11135325)

Şekil 15: 1996 Yılındaki McDonald's Tasarımı (https://www.thedailymeal.com/eat/under-golden-arches-mcdonald-s-logos-through-yearsslideshow/slide-10)

27 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Şekil 16: 2017 Yılındaki McDonald's Tasarımı (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:McDonald%27s_Golden_Arches.svg McDonald's, yıllar içerisinde geçirdiği dönüşüm ile tasarım anlamında en yalın ve sade halini bugün kullanmaktadır. Karmaşadan kurtulan tasarım markayı dünyanın her yerinde sembolik olarak tanınır hale getirmiştir. Kullanılan bu flat tasarımda tipografik ve sembolik öğeler özdeşleştirilerek güçlü bir logo tasarımı ortaya çıkarılmıştır. Günümüzde kurumların veya kişilerin kısa ve kesin duygularını/özelliklerini ifade etme biçimi özelliği taşıyan logolar yüzeysellikle paralellik gösterir.

Fakat bu yüzeysellik de bize tam olarak yetecek kadar bir nitelik sunmaktadır.

Şekil 17: 1995 Yılındaki Ebay Tasarımı (https://www.logodesignlove.com/ebay-logo)

Şekil 18: 2012 Yılındaki Ebay Tasarımı (http://www.wikizeroo.com/index.php?q=aHR0cHM6Ly9lbi53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2k vRUJheQ) Ebay'de ise 90'larda daha fazla kullanılan asimetrik dizilimli ve saydam geçişli tasarım yerine çağın gereksinimlerine ayak uydurularak tüm platformlarda kullanılabilecek hızlı düşünme, görme ve algılama süreçlerine uyum sağlayan bir tasarım düzenlemesine gidilmiştir. Harfler bu defa iç içe geçmiş olarak değil yan yana ve daha sade bir tasarım anlayışına dayandığı görülmektedir. Ayrıca renk kullanımında kontrastı yüksek renkler yerine hem dijital hem de basılı alanlarda kullanıma uygun

28 MİNİMALİZM

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

minimal bir renk anlayışı benimsenmiştir. Sade ve minimal tasarımlar yalın bir aklın rahatlığıyla, birçok farklı bakış açısı ile objektif bir bakış açısının varlığını benimsemektedir.

3. SONUÇLAR 20. yüzyılın sanat akımları içerisinde birbirinden etkilenen sanat fikirleri toplumun içinde bulunduğu sosyolojik olaylara bağlı olarak şekil almıştır. Bu nedenle modernizmin sıkı kuralcılığını, temsil niteliğini ve nesnenin gerçekliğini sorgulayan sanat düşünceleri birbirinden etkilenerek gelişim göstermiştir. Özellikle 1960'lardan sonra görülen sanat hareketlerinin sanat nesnesinin gerçekliğine ve konumuna yönelik söylemleri yeni eleştirilerin merkezi haline gelmiştir. Dolayısıyla bu koşullar altında gelişim gösteren Minimalizm, Soyut Dışavurumculuğun öznelliğine bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. Sanatın nesnesinin sadece görünenden ibaret olması gerektiğini düşünen minimal düşüncenin temelinde anlatımı oluşturacak unsurların en temel ve saf halleri ile sunulmasına dayanmaktadır. Çünkü ancak bu yolla nesne ile algı arasındaki engelin kaldırılacağını düşünmüşlerdir.

Farklı sanat alanlarında farklı uygulamaların temelinde hep 'minimal' sözcüğüne dayalı indirgenmiş bir gerçeklik görülmektedir. İlk olarak Malevich'in, "sıfır biçim" eserinde görülen düşünce daha sonra mimari ve heykel alanında ağırlık kazanmıştır. Özellikle bu alanlarda kullanılan materyallerde en basit ve geometrik formların bir araya getirilmesi ile tasarlanmaya çalışılmıştır. Ayrıca renklerin kullanımında da en saf tonlar tercih edilmiştir.

Minimalizmin, tasarımın her alanında temellenmeye başlamasıyla düşünce olarak yayılması grafik alanında da kendisini göstermiştir. Özellikle hayatın her alanında karşımıza çıkan tasarımların bir görsel kaos yaratması sonucu tasarımcılar algılanması ve hatırlanması daha kolay olan biçimlere yönelmişlerdir. İzleyicinin anlam karmaşasına neden olan öğeler eksiltilerek yalın bir anlatım yoluna gidilmiştir. Böylece kalabalık bir anlatım yerine yalın bir ifade biçiminin tercih edildiği görülmektedir.

Bunun yanı sıra büyük markalara ait tasarımlar da yıllar içinde sürekli yenilenme gereksinimi duymuştur. Ancak bu yenilenme her defasında daha minimal bir tasarıma dönüşmüştür. Teknoloji aygıtlarının artması ile tasarımların farklı yüzeylerde görünürlülüğünün ve seçiciliğinin artırılmasına yönelik tasarımlar yapılmaya başlanmıştır. Böylece dikkat dağıtan unsurlar anlatımdan uzaklaştırılmaktadır.

21. yüzyılın giderek daha fazla görsel kültüre eşlik eden bir çağ olması nedeniyle tasarımlar da daha önemli bir vizyona sahip olmuştur. Bu nedenle her alanda olduğu gibi tasarımlarda da minimalleşme giderek artmakta, fikirlerin sunumunda yalın ve az biçimcilik estetik bir yolla sunulmaya çalışılmaktadır.

4. KAYNAKÇA Ambrosse, G., Harris, P. (2010). Görsel İstanbul: Literatür Yayıncılık.

Grafik Tasarım Sözlüğü. (B. Barhana, Çev).

Antmen, A. (2014). 20. Yüzyıl Batı Sanatından Akımlar. İstanbul: Sel Yayıncılık.

Becer, E. (2006). İletişim ve Grafik Tasarım, Ankara: Dost Kitabevi.

Berger, J. (2007). Görme Biçimleri. (13. Baskı). (Y. Salman, Çev.), İstanbul: Metis Yayınları.

Beytekin, S. (2015). Cazın Piyano Üzerinden Matematiksel Analiz ile Fraktal Geometri ile İlişkisinin Analizi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Danto, A. (2016). Brillo Kutusu Post-Tarihsel Perspektiften Görsel Sanatlar (C. Kayaş, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Döl, A., Avşar, P. (2013), Minimalizm Akımı Kapsamında Nesne Anlayışının Yeniden Değerlendirilmesi, İdil Sanat ve Dil Dergisi, Cilt 2, Sayı 10.

Eroğlu, Ö. (2007). Sanatın Tarihi. İstanbul: Kolaj Kitaplığı.

29 SONUÇLAR

MİNİMALİZM SANAT AKIMININ GRAFİK TASARIM ALANINDA KULLANIMI

Erzen, J. N. (1997). Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. (1. Baskı). İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.

Fineberg, J. (2014). 1940’ tan Günümüze Sanat. Simber Atay (Çev.). İzmir: Karakalem.

Foster, H. (2017). Gerçeğin Geri Dönüşü (E. Hoşsucu, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. https://www.theartstory.org/, (Erişim Tarihi: 10.04.2018).

Germaner, S. (1997). 1960 Sonrası Sanat Akımları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Islakoğlı, P.M. (2005), Mimarlıkta Minimalizm, Ege Mimarlık Dergisi, Sayı 55. İnam Karahan, Ç., 2015, Sanatta Çağdaş Bir Dönüm Noktası: Minimal Sanat, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Mart 2015, Sayı:5 , s.19-27. İpşiroğlu, N., İpşiroğlu, M. (2011). Sanatta Devrim. İstanbul: Hayalperest Yayıncılık.

Kalay, L. (2013), Seramik Sanatında Minimalist Düzenlemeler, (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Eseri Çalışması Raporu), Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü,Ankara.

Karabaş, P. A., Damar, M.B. (2016). Avangard Sanatçı Kazmir Maleviç ve Süprematizm, , İdil Sanat ve Dil Dergisi, Cilt 5, Sayı 20, s.101- 114.

Kangas, A. (2017), Minimalism İs Taking Over, Dream Dircover Do, eamdiscoverdo.hu.nl/wp-content/uploads/Research-report-Anna-Kangas-.pdf, , (Erişim Tarihi: 11.05.2018).

Kazmaoğlu, A. (2003).

Minimalizm; Sanat, Tasarım, Mimarlık. http://v3.arkitera.com/diyalog.php?action=displaySession&ID=43&aID=305, (Erişim Tarihi: 11.05.2018).

Lupton, E. (1996). Mixing Messages. New York: Cooper-Hewitt.

Lüy, B. (2012), Postminimalist Süreçte Eva Hesse Yaşamı ve Sanatı, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir.

Lynton, N. (2015). Modern Sanatın Öyküsü (C. Çapan, S. Öziş, Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi.

Malamed, C. (2009). Visual Language For Designers: Principles For Creating Graphics That People Understand. Beverly, Mass: Rockport. Özcan, Y. (2018), Günümüzde Grafik Tasarım Sorunlarının Çözümünde Minimalizm İlkelerinin Önemi Üzerinden Nuri Bilge Ceylan Filmleri İçin Afiş Tasarımları, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi) , Mersin Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Mersin. Özüdoğru, P. (2004). Minimalizm ve Sinema. İstanbul: Es Yayınları.

Resnick, E. (2003). Design For Communication: Conceptual Graphic Design Basics.

Hoboken, N. J. : Wiley. Şen, M. (2017), Eşdeğer VIII: Carl Andre Üzerine Bir Değerlendirme, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 50, Temmuz 2017, s. 94-100. Şimşek, M. E. (2015). Modernite, Postmodernite ve Bauman. İstanbul: Belge Yayınları.

TDK,http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=M%C4%B0N%C4%B0MU M, (Erişim Tarihi: 19.05.2018).

30 KAYNAKÇA

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ Dr. Recep Yüner * *

Milli Eğitim Bakanlığı, Şehit Mücahit Erbaş Anadolu İmam Hatip Lisesi Müdürlüğü, Sorgun, Yozgat recepyuner@hotmail.com * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Eğitim, İslâm dünyasında üzerinde durulan önemli konulardan birisi olmuştur. İslâm’da eğitim-öğretim faaliyetleri, Hz. Muhammed’in ashabı ile münasebeti üzerine bina edilmiş bir gelenek üzerine oturtulmuştur. Bu altyapı mescitler, camiler, hanlar, küttâblar, ulemâ evleri, kitapçı dükkânları, edebiyat salonları ve medreseler çerçevesinde gelişmiştir (Şulul 2013, s. 152-153; Özyılmaz 2002, s. 3).

Medreseler tesis edilmeden önce tâlim ve tedris; camilerde, hususî mahallerde yapılmıştır.

Dersler belirli vakitlerde yapılmış, öğrenciler hocalarının etrafında birer halka oluşturmuş, hocanın takrirlerini dinlemiş ve yazmıştır. Çoğunlukla camilerde birer kütüphane kurulmuş, öğrenciler kendilerinde olmayan kitapları bu kütüphanedeki nüshalarından istinsah etmişlerdir. Camilerde eğitimöğretim senelerce devam etmiştir. İlim talep edenler, meşhur bir Kur’ân, Hadis, Fıkıh veya Riyâziye âlimi işittiğinde o âlimin yanına gitmiş, tahsilini veya bilgisini artırmaya çalışmıştır (Berki 1971, s.

233).

Camiler/mescitler, ibadet ağırlıklı eğitim kurumu olmasının yanında zamanla örgün eğitim faaliyetlerinin yoğunluk kazandığı yerler haline gelmiştir. Ancak bu faaliyetlerini tam anlamıyla yerine getiremeyecek duruma geldiklerinde yeni bir eğitim kurumu oluşturma mecburiyeti ortaya çıkmıştır (Özyılmaz 2002, s. 3). Camilerden sonra eğitim denilince de akla ilk gelen medreselerdir.

Medreseler, İslâm eğitim ve kültür hayatında önemli roller üstlenmişlerdir (Kazıcı 2003, s. 312).

Medrese sözcüğü, Arapça’dan Türkçe’ye giren sözcüklerdendir (Çelebi 1999, s. 153). Arapça “‫ ” درس‬kelimesinden türemiş bir ismi mekân olan medrese kavramı ders okutulan özel yer, mektep ve dâr anlamına gelmektedir (Sami 1317, s. 1313-1314). Medreselerde orta ve yüksek seviyede dersler verilmiş (Baltacı 2010 s. 172), İslâm dinî kurallarına uygun bilgiler okutulmuştur (Türk Dil Kurumu [TDK] 1988, s. 1523). Medreseler Ortaçağ İslâm ilim kurumu ya da Ortaçağ İslâm toplumlarının ilim kurumu olarak da bilinmektedir (Ülken 1969, s. 197). Öğrenciler buralarda yalnızca eğitim görmekle kalmaz barınma ihtiyaçlarını da giderirlerdi. Medresede oturan öğrencilere ise “Medrese Nişîn” adı verilmektedir (Devellioğlu 1978, s. 715).

Medreselerdeki eğitim-öğretimin temel amacı, Allah’ın rızasını kazanmaktı. Bu nedenle medreselerde yetişen öğrenciler insana hizmet etmeyi esas almıştır. Medrese eğitimi ve müderrisöğrenci ilişkisi, Allah rızasını kazanmak ile sevgi ve saygı temeli üzerine inşa edilmiştir (Civelek 2013, s. 173-174). İslâmî eğitimin geçmişinde medreselerin öne çıkmasının ve bu müesseselerin kurulmasına önem verilmesinin birden çok nedeni olduğu kabul edilir. Medreselerin ortaya çıkışına neden olan âmilleri üç başlıkta ele almak mümkündür: a) Suffe: Medreselerin tarihi, Hz. Muhammed (sav) döneminde Mescid-i Nebevî’nin hemen yanında yapılan Suffe adı verilen etrafı açık, üstü hurma dalları ile örtülü bir gölgeliğe dayandırılmıştır. Çoğunlukla fakir olan Suffe ashabı, geçim derdi ile ilgilenmemiş, sadece ilim ve ibadet etmekle meşgul olmuşlardır. Ayrıca Hz. Peygamber’in feyzinden yararlanmak isteyen müminler ile kalacak yeri olmayan misafirler de buralarda kalmıştır. Kaynaklardan naklolduğuna göre burada kalan Suffe ashabının sayısı yetmiş-yedi yüz arasındadır. Burada eğitimini tamamlayanlar Medine dışına İslâm’ı öğretmek için muallim olarak gönderilmişlerdir. Yani ilk medresenin 31 GİRİŞ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

fakihlerinin Suffe ashabı, müderrisinin de Resûlullah olduğu düşünülmektedir. Buna göre, Hz. Peygamber’in Mescid-i Nebevî’de açtığı Suffe örneğinin, medreselerin doğmasına örnek teşkil ettiği kabul edilmektedir (Ayte 2013, s. 61). b) Vihalar: Budistlerin Vihalar adını verdikleri külliyeler mâbed, mektep ve diğer hizmetler için kullanılmışlardır. İslâm’dan önce Budizm dinini benimseyen Uygurların, Müslümanlığı seçtikten sonra bu külliyeleri ibadet ve eğitim için kullanmaları medrese fikrinin doğmasına yol açmıştır (Baltacı 2010 s. 154-155). c) Beytülhikmeler ve Dârülhikmeler: 1055’te Selçuklular’ın Irak’ı ve Bağdat’ı ele geçirmeleri, Fâtimîler’in ( 909-1171) ve Büveyhîler’in (932-1062) halk arasında Şiîliği yaymak için gösterdiği faaliyet alanlarını kapatmıştır. Bu durum Ehl-i Sünnet’in Şiîler’e üstünlüğünün milâdî olarak kabul edilmiştir. Selçuklu yönetimi, sapık ve din dışı olarak tanımladıkları faaliyetlere karşı hamle yapmanın gerekli olduğu anlamışlardır.

Fâtımîler Mısır’da kurdukları “Beytülhikmeler/Beytül ilimler/Dârülhikmeler/Dârülilimler” yoluyla felsefî argümanlarla zikredilen bâtınî te’villerin propagandasını yapmışlardır. Bunların sayısını artırma yoluna giden Fâtımîler; Kahire, İskenderiye, Haleb, Kudüs ve Trablusşam’da aynı isim altında merkezler kurmuşlardır. Zamanla birer propaganda merkezine dönüşen bu yerler, Mu’tezile kelâmı ve Yunan felsefesinden yararlanarak Sünnî akîde üzerinde tereddütler oluşturmaya çalışmışlardır. Büyük Selçuklular Beytülilim’den yetişen dâîlerle mücadele edebilmek için, Nizâmiye medreselerini kurmuşlardır (Şeşen 1987, s. 321-322). İlk medreselerin ne zaman kurulduğu hususunda farklı görüşler vardır. Her ne kadar medrese ismiyle kurulmasa da İslâm tarihi kaynaklarında medrese olarak anılan ilk eserin, fıkıhçı ve hadisçi Ebû Bekir Ahmed b. İshak es-Sıbgi (ö. 954) tarafından Nişâbur’da tesis edilen “Dârüssünne” olduğu ifade edilmektedir. Hadis âlimlerinin görev aldığı bu dârüssünnede, bin tane öğrenci eğitim görmüştür (Bozkurt 2003, s. 324). Bunun yanında Amud, But, Teberan ve Rey gibi kentlerde cami dışında veya civarında öğrencilerin kaldığı, bir kısım fakih ve muhaddisin özel olarak ders verdiği yerler de medreselerin ilk örnekleri olarak kabul görmektedir. Bu yerleri, X. yüzyıldan itibaren Nişâbur’da kurulan medreseler takip etmiştir. Bu ilk medrese örneklerini, Gazne ve Karahanlı Türk devletlerince Orta Asya’da tesis edilen medreseler izlemiştir (Akgündüz 1989, s. 157-158).

Gazneniler Devleti (963-1186) sultanları Sultan Mahmut (ö. 1030)’un Gazne’de, kardeşi emîr Nâsır b. Sebük Tegin’in Nişabur’da birer medrese kurdurdukları bilinmektedir (Kazıcı 2003, s. 347).

XI. yüzyılın başlarında Gazneli Mahmut döneminde kurulan medreseler “Beyhakiyye, Saîdiyye, Ebû Sa’d el-Esterâbâdî ve Ebû İshak el-İsferâyînî” isimlerinde kurulmuştur (Altun 1996, s. 485).

Gazneliler zamanında medreseler büyük gelişme göstermiştir. Karmatîler’e karşı Sünnî mezhebini müdafaa gayesiyle, başta Gazneli Mahmut olmak üzere hükümdarlar, prensler ve devletin önde gelenleri çok sayıda medrese kurulmasını sağlamışlardır. Örneğin; Belh, Nişâbur, Gazne ve Huttalân’da yirmi beş civarında medrese inşa edilmiştir (Taşdemirci 1988, s. 272-273).

Bu eğitim kurumlarının devlet eliyle resmî olarak kurulması da X. asırda Karahanlılar döneminde olmuştur (Baltacı 2010 s. 152). Karahanlılar da hâkim oldukları topraklarda çok sayıda cami, hastane, kervansaray, medrese ve benzeri dinî-sosyal kurumlar inşa etmişlerdir (Yazıcı 2009, s.

149). Karahanlı Devleti (840-1212) medreseleri; Semerkant, Kaşgar, Balasagun, Taşkent, Buhara ve Yarkent gibi mühim şehirlere kurmuştur. Karahanlı hükümdarlarının medreselerin kurulup yayılmasına destek vermelerinde hükümdarların bilimi sevmeleri önemli yer tutar. Bunun yanında yeni müslüman olan Türk boylarının inançlarını pekiştirmek, yeni dinleri ile çelişen önceki inançlarını kaybettirmek ve çevrelerinde bulunan Şiîlere karşı Sünnî-Hanefî inancını korumak gayesi medreselere önem vermelerinde etkilidir. Bu dönemde medreselerde; bilim ve din adamları için toplantı yeri, bir cami, çalışma odaları, halk için Kur’ân okunan bir salon, edep (muâşeret, eğitim, genel kültür bilgisi) odası, öğretmen odası, öğrenci odaları ve avlu bulunduğu görülmektedir (Akyüz 2010, s. 21-22).

Medresede ders verecek fakihin Hanefî mezhebine mensup olması zorunlu tutulmuş olup, mezhebin itikadı ve gereğine göre eğitim yapması şart koşulmuştur. Ayrıca bu medreselerde eğitim gören öğrencilerin de Hanefî mezhebine mensup olma koşulu aranmıştır (Bilhan 1989, s. 121; Genç 1997, s.

138).

X. asırda ortaya çıkmaya başlayan medreselerin, XII. yüzyılın sonlarına doğru “bir eğitim kurumu” modeli olarak kurgulanması, ülkenin her tarafına açılması için gerekli finansman ve devlet 32 GİRİŞ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

desteğinin sağlanması Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157) zamanında olmuştur. Büyük Selçuklu zamanındaki medreselerin temeli Nizâmiye medreseleri olarak kabul edilmiştir (Özyılmaz 2002, s. 23). Müslüman tarihçilerine göre genel görüş, Nizâmiye medreselerinin ilk yükseköğretim kurumu olduğu şeklindedir. Nizâmiye Medresesi’nin İslâm eğitim tarihindeki ilk medrese olarak değerlendirilmesi, bu medreselerin umûmî ve tam teşkilatlı olması ile müderrislerinin ve öğrencilerin beytûtet (barınma) ve iâşeleri (yeme-içme) için vakıflar tesis edilmesidir (Berki 1971, s. 232).

Nizâmülmülk’ün (ö. 1092) kurduğu medreselerden önce varlıklarını uzun süre devam ettiremeyen medrese benzeri kurumların olduğu daha evvel ifade edilmişti (Kazıcı 2003, s. 348). Buna göre İslâm tarihinde ilk kurulan medreselerden on dört tanesi Tablo 1’de şöyle verilmiştir: Tablo 1: İslâm Tarihinde İlk İnşâ Edilen Medreseler 1. 349/960 Ebu’l-Velid Hasan b. Muhammed el-Ümevî’nin Nişabur’da yaptırdığı medrese: Bu medresenin, ilk müstakil medrese olduğu kabul edilir.

2. Şâfiî fâkihi es-Saig en-Neysaburî (ö. 960) için Nişâbur’da yaptırılan husûsi mektep: Bu; Fıkıh, Kelâm, Hadis, Tefsir, Kur’ân gibi İslâmî ilimlerin tedris edildiği ilk müstakil medresedir.

3. Nişâbur’da 353/965’ten önce İbn Hibbân et-Teymî’nin yaptırdığı medrese.

4. Ebû Hâtim el-Bustî (ö. 965)’nin özel medresesi.

5. Ebu Ali el-Huseynî (ö. 1002)’nin bin talebesi olan hadis mektebi.

6. 402/1011’den evvel Nişâbur’da yapılan es-Sa’îdiyye Medresesi.

7. 405/1014’ten evvel Nişâbur’da yapılan Ebû Osman es-Sâbûnî Medresesi.

8. 405/1015’ten evvel Nişâbur’da yapılan İbn Fûrek Medresesi.

9. Beyhakîyye Medresesi: Şâfiî fakihi Ebu Bekr el-Beyhakî 1050’de Nişâbur’da yaptırdı.

10. Gazneli Mahmud (999-1030)’un Gazne’de, kardeşi Nasır b. Sebüktekin (ö. 1033)’in Nişâbur’da 437/1046’da inşa ettirdiği medrese.

11.Tuğrul Bey (428-55/1037-63)’in Nişâbur’da 437/1046’da bina ettirdiği medrese.

12. 450/1058’den önce Buşih’te yapılan İbn Gadiret el-Esedî Medresesi.

13. Taberân ve Bağdât’ta açılan medreseler: Bunlar da öncelikle İslâm Hukuku öğretimi yapılmıştır.

14. Nişâbur’da Ebû Ali el-Huseynî ve Ebu’l-Kasım el-Kureyşî (ö. 1072) tarafından açılan öğretim müesseseleridir.

Kaynak: Gül 1989, s. XXI-XXII

2. SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER 2.1. Selçuklu Döneminde Medrese Medreseler, Türkler’in İslâmiyet’e girişinden sonra ortaya çıkan bir bilim ve öğretim kurumudur. İlk medreseler, Türkler’in yoğun olarak yaşadıkları Horasan ve Mâverâünnehir bölgelerinde ortaya çıkmıştır. Daha sonra Büyük Selçuklular döneminde resmî kurum olma özelliği kazanmıştır (Turan 2014, s. 190).

Büyük Selçuklular’ın ve onlardan neşet eden devletlerin medeniyet tarihine dair en mühim hizmetleri, Tuğrul Bey’den itibaren İslâm âleminin her yanını cami, kütüphane, tıp mektebi, medrese, imâret, zâviye, hastane ve kervansaray yapmaları olmuştur (Turan 2009, s. 328). Medreseler kurulmadan önce mescit ve camiler, eğitimin yapıldığı yerler olarak dikkat çekmektedir. Bununla beraber medreselerin kurulması, tarihî süreç içerisinde karşılaşılan sorunlara karşı bir gereklilik çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Bu sorunların en önemlisi Şiîliğin yayılması tehlikesidir.

Fâtımîler’in 969’da Mısır’ı ele geçirerek Şiîlik propagandası yapmak yoluyla Şiîliğin esaslarını yoğun ve sistemli biçimde yürütmeleri, Sünnî İslâm âleminin en güçlü devleti ve halifeliğin koruyucusu konumunda olan Selçuklular’ı harekete geçirmiştir. Buna bağlı olarak medreselerin kurulma nedenleri şunlar söylenebilir: 33 SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

a) İlmin gelişmesini sağlamak, ilim severlik ve hür düşünceyi yaygınlaştırmak, b) Öğrencilerin maddî anlamda sıkıntıya düşmeden barınmalarını sağlamak ve İslâmî ilimleri en iyi biçimde tahsil eden öğrenciler yetiştirmek, bunlar vasıtasıyla Fâtimîler’in Şiîlik propagandaları ve diğer Râfizî akıma karşı Sünnîliğin savunmasını yapmak (Şiî Fâtimîlerle mücadelenin bir parçası olarak), c) Şiî dâîlerin propagandasına karşı halkı bilinçlendirmek, d) Bâtınîlik türünden aşırı hareketlerin tehlikesi nedeniyle devletin varlığını, bütünlüğünü, huzurunu ve sükûnunu korumak, e) Genişleyen imparatorluğun mülkî, adlî ve akademik teşkilat kadroları için kalifiye eleman olarak görev vermek, f) Sünnîlik esaslarını yaymak ve İslâm dinini yaymak amacıyla dinî personel yetiştirmek, g) İmparatorluk içinde eğitimde fırsat eşitliği sağlamak, h) Bilginleri medreselerde müderris olarak resmî görev ve maaş vererek denetim altına almak, kendi aralarında veya devlet aleyhine ortaya çıkabilecek muhtemel fitneleri önlemek, ı) Camilerin beklenilen ilmî ve siyasî amaçları gerçekleştirmedeki mekân ve mahiyetinden kaynaklanan yetersizlikler.

Bu bağlamda medreselerde dinî ilimlere ağırlık verilmiş, Eş’arî ve Mâtürîdî kelâmıyla hadis ve fıkıh eğitimi yapılmış, mezhepler (Şâfiî, Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî) isimleriyle anılmış ve bu kurumlarda mezheplerin fıkıhlarının öğretimine dikkat edilmiştir. Bir nevi Nizâmiye medreselerinin kurulması önemli bir politik karar olarak dikkat çekmektedir (Yazıcı 2013, s. 335; Baltacı 2010, s.

155-156; Şeşen 1987, s. 322; Kazıcı 2003, s. 346; Sönmez 1992, s. 145-154; Ak 2009, s. 40-41).

Büyük Selçuklular, Hanefî mezhebini yaymak için medreselerin açılmasına ve buralarda fakihlerin yetişmesine ayrı bir önem vermişlerdir. Bunun yanında diğer mezheplere de en az mensup oldukları mezhep kadar değer vermişlerdir (Ocak 2002, s. 46, 65).Öyle ki Sultan Melikşah (ö 1092), Eş’arîler ve Hanbelîler arasında bazı münakaşaların akabinde yaşanan kavgaları haber alınca, Bağdat’ta bulunan Ebû İshak eş-Şîrâzî’ye (ö. 1083) gönderdiği mesajda Nizâmiye Medresesi’ni bir mezhebi himaye için değil ilmi, bilimi korumak ve yükseltmek amacıyla inşa ettiklerini, mezhepler arası bir ayrım amaçlamadıklarını, Ahmet b. Hanbel’in imamlar arasında olduğunu, bu amaçla halifenin veziri Fahrüddevle’nin görevinden alındığını ifade etmiştir (Turan 2009, s. 312-313).

Nizâmiye Medresesi’nin vakıf senedinde müderrisin/fıkıh hocası, vâizin ve mutevelli’lkutûb/kütüphanecinin fıkıh usûlünde ve fürûunda Şâfiî mezhebine mensup olmaları şart koşulmuştur (Makdisi 2007, s. 68). Dindar, şuurlu halk bilhassa dindarlar ve sûfîler tarafından sevilen ve sayılan Nizâmülmülk, Şâfiî ve Eş’arî taraftarı olarak bilinmektedir (Talas 2000, s. 34). Nizâmiye medreselerin Şâfiî mezhebini öğretmek ve bu bağlamda eğitim yapmak için çeşitli yerlere Nizâmiye medreseleri adıyla kurulmasına karşın, Sultan Alparslan Hanefî mezhebini geliştirmek amacıyla “Ebu Hanife Medresesi” adında bir medrese kurdurmuştur. Örneğin, Nizâmiye Medresesi ile aynı yıl (1067 yılında) Bağdat’ta Ebu Hanife’nin türbesinin yanında bir medrese inşa ettirmiştir. Bundan sonra Sünnîler arasında medrese açılması yaygınlaşmıştır. Bazı medreselerde iki mezhebin tedrisatı yapılırken, Eyyûbîler’in (1171-1462) sonlarına doğru ise dört mezhepte eğitim yapan medreseler kurulmuştur (Şeşen 1987, s. 322; Ocak 2002, s. 66). Öyle ki birçok medresede dört mezhebe mensup âlimler ve öğrenciler bir arada eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunmuşlardır (Turan 2009, s.323, 330; Akdağ 1979, s. 338).

Büyük Selçuklular, kültürün ve ilim ilerlemesi için çok çaba göstermişlerdir. Bunun için de hükümdarlar, vezirler ve emîrler birçok yere medrese inşa ettirmişlerdir. Sultan Tuğrul Bey (ö. 1063) Nişâbur’da, Vezir Kündürî (ö. 1064) ve Çağrı Bey (ö. 1059) Merv’de, Sultan Alparslan (ö. 1072) Bağdat’ta, Melikşah İsfahan’da, Tuğrul b. Muhammed ise Hemedan’da bu eğitim kurumlarını tesis ettirmişlerdir. Öte yandan Vezir Nizâmülmülk de “Nizâmiye Medreseleri” ismiyle ünlü pek çok medrese kurdurmuştur (Merçil 2013, s. 158). Bundan dolayı 1066 yılı İslâm eğitim tarihi açısından bir dönüm noktası olarak bilinir. Zira vezir Nizâmülmülk’ün inşa ettirdiği medreselerin ilki Bağdat’ta 34 SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

açılmış ayrıca Nişâbur, İsfahan, Belh, Rey, Basra, Musul, Herat, Amil, Merv ve Cizre/Cezîretü ibn Ömer gibi ülkenin değişik yerlerinde de benzer müesseseler kurulmuştur. Bu medreselerin hem teşkilat hem de öğretim konularında dönemin diğer eğitim kurumlarından çok daha başarılı olduğu bilinmektedir (Kazıcı 2003, s. 336, 348). Medreseler varlıklarını sultanların, nüfuzlu kişilerin, devlet ricalinin ve zenginlerin himayelerinde kurulan vakıfların gelirleriyle devam ettirmişlerdir (Bozkurt 2003, s. 326). Nizâmülmülk de, Nizâmiye medreselerinin devamını sağlamak için vakıflar kurdurmuş, böylece âlimlerin ve talebelerin geçim derdine düşmeksizin ilimle meşgul olması amaçlanmıştır (Bozkurt 2003, s. 324).

Büyük Selçuklu Devleti, İslâm dünyasında medrese teşkilatının kuruluş ve gelişmesinde en büyük paya sahiptir. Medreselerin gerçek anlamda en küçük ayrıntısına varıncaya kadar sistemleştirilmesi bu dönemde olmuştur. Bu devletten sonra medrese kurulması İslâm dünyasında gelenek halini almıştır. Nizâmiye medreseleri kuruluş ve işleyiş bakımından örnek alınmıştır. Örneğin; Şam, Musul ve civarını egemenliği altında bulunduran Türk Atabeklerinden Nureddin Zengi, Şam’da Hanefîler için “Büyük ve Küçük Medreseler”, Şâfiîler için “Salâhiyye, Nâsıriyye, Büyük Âdiliyye Medreseler’ini” kurmuştur. Teşkilat bakımından Büyük Selçuklu medreselerini örnek alan Anadolu Selçukluları (1075-1308) ile Anadolu’nun çeşitli yerlerine hâkim olan Türkmen Beyleri, Osmanlı medreselerine kaynak olacak medreseler inşa etmişlerdir (Baltacı 2010, s. 156-158).

Dolayısıyla Anadolu Selçuklu Devleti, devlet geleneği bakımından Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nu örnek almış, bu bağlamda Sünnîliği muhafaza etmek konusunda Büyük Selçuklular’ın dinî politikalarına sadık kalmışlardır (Köprülü 1991, s. 95).

Anadolu’da medreseler, Anadolu Selçukluları döneminde de gelişim göstermiştir. Selçuklu sultanları tarafından medrese olarak yaptırılan ilk yapılar; Kayseri’deki “Çifte Medrese”, Gıyâseddîn I. Keyhüsrev’in (ö. 1211) tıp medresesi (Şifâiye) ile kız kardeşi Gevher Nesibe’nin şifâhânesinden meydana gelmiştir. Sultan İzzeddîn I. Keykâvus (ö. 1220) da Sivas’ta bir şifaiye medresesi yaptırmıştır. Aynı şekilde Sâhib Ata Fahreddîn Ali, Akşehir'de “Taş Medrese”, Kayseri’de “Sâhibiyye Medresesi”, Konya’da “İnce Minareli Medrese” yi; Atabey Ertokuş Isparta’daki medreseyi, Konya’da Celâleddîn Karatay “Karatay Medresesi”ni; Sivas’ta Muineddîn Pervâne “Gök Medrese”yi ve Kırşehir’de Cacaoğlu Nûreddîn de “Cacabey Medresesi”ni yaptırmışlardır. Ayrıca Malatya’da “Ulu Cami Medresesi”, Aksaray’a “Tâcu’l-vezir Medresesi”, Afyon’da “Kale Medresesi”, Antalya’da “İmâret, Atâ Bey ve Karatay Medreseleri”, Kayseri’de “Küllük Cami Medresesi” ve Tokat’ta “Çukur Çeşme Medresesi” kurulmuştur (Meriç 2013, s. 168-169; Kazıcı 2003, s. 353-354, 357; Baltacı 2010, s.158-159).Bu medreseleri tesis eden kişiler ekseriyetle sultan, vezir, kumandan, bey veya zenginlerden bir ağa olmuştur (Gül 1989, s. 3).

2.2. Osmanlı Döneminde Medrese Osmanlı, ilim ve ilim adamlarına önemli ölçüde değer vermiştir. Dolayısıyla Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren eğitim-öğretim konusuna ayrıca bir önem vermiş, eğitim teşkilatını da iki temel yapı üzerine kurgulamıştır. Bu bağlamda Osmanlı Devleti’ndeki örgün eğitim-öğretim kurumları iki grupta ele alınabilir. Bunlar: a) Sıbyan mektepleri: Günümüzde ilkokullara karşılık gelir ve süresi genelde altı yıldır. Bu eğitim kurumunda eğitim zorunlu ve parasızdır. b) Medreseler: Bugünkü ortaokul, lise ve üniversiteyi kapsayan bu eğitim kurumu on iki yıllık bir eğitim sürecini içermektedir. Bu eğitim kurumunda eğitim, isteğe bağlı ve parasızdır.

Gerek sıbyan gerekse medreselerde eğitim, dil ve ırk ayrımı gözetilmeksizin herkese açık olmuştur. Ancak bu kurum İslâmî kimliği nedeniyle yalnız müslümanların devam ettiği bir eğitim kurumu olma özelliğine sahip olmuştur. Hiçbir zümreye veya kişiye ayrıcalık tanınmamıştır. Bu kurumların giderleri kurulan vakıflar yoluyla karşılanmıştır. Medreseler, Osmanlılar döneminde fizikî şartlar, mimari özellikler, program ve temsil ettiği zihniyet bakımından mühim ilerlemeler kaydetmiştir (Özyılmaz 2002, s. 7-8; İpşirli 2003, s. 327). Anlaşılıyor ki medreseler, sıbyan mektebinden sonra orta, lise, yüksekokul ve üniversite eğitim kurumlarına karşılık gelmektedir.

Medreselerin, eğitim sistemi içinde temel kurum olduğu görülmektedir.

35 SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

İslâm eğitim tarihinde önemli bir yeri olan Osmanlı medreseleri, yüksek tahsil eğitimi veren kurumlar olarak bilinmektedir (Kazıcı 2003, s. 369). Medrese öğrencilerinden aşağı seviyedeki tahsil görenlere “suhte, softa”; sahn-ı semân ve Süleymaniye gibi yüksek seviyedekilerine ise “dânişmend” denilmiştir. Medrese talebelerine genel olarak ise “Talebe-i Ulûm” adı verilmiştir. Bu öğrencilerin ihtiyaçları gerek vakıflar yoluyla gerekse pâdişâh tarafından gönderilen para ve yiyecekler yoluyla karşılanmıştır (Akgündüz 2004, s. 28, 44, 72). İslâmî esaslara göre yönetilen Osmanlı, medreseler dâhil tüm kuruluşlarında kendilerinden önceki İslâm devletlerinin bilgi birikiminden önemli ölçüde faydalanmıştır. Medreseler kurulurken, Nizâmülmülk’ün Bağdat’ta kurduğu Nizâmiye medreseleri örnek alınmıştır. Buna bağlı olarak medreselerin teşkilatlanma açısından altın çağını yaşadığı ifade edilebilir (Ayte 2013, s. 61).

Devletin kurucusu Osman Gâzi (ö 1324) devrinde, medreselerin varlığından bahsedilmemektedir. Buna bağlı olarak dönemin âlim ve şeyhleri, eğitim ve öğretimlerini camilerde ve tekkede yürüttükleri bilinmektedir. Osmanlı medreseleri, Anadolu Selçukluları ve Anadolu Beylikleri dönemi medreselerinin bir devamı olarak Orhan Gâzi (ö. 1362) döneminde ortaya çıkmıştır (Baltacı 2010, s. 163). Dolaysıyla Osmanlı döneminde ilk medrese; Orhan Bey tarafından 1330' da İznik fethedildiğinde bir kiliseyi Cuma mescidine, bir manastırı da medreseye dönüştürmesi neticesinde vücut bulmuştur. Bu medresenin adı “Medrese-i Orhâniyye” olmuş, ilk müderrisliğine de Türk âlim ve mütefekkirlerinden Mevlânâ Dâvûd-i Kayserî (ö. 1350) atanmıştır (Neşri 1949, s. 163; Âlî 1997, s.

87).

Dâvûd-i Kayserî, büyük mutasavvıf Şeyh Muhiddin-i Arabi'nin üvey oğlu Şeyh Sadrüddin-i Konevî’nin halifelerinden, tefsir sahibi ve Muhyiddin-i Arabi'nin Fusûsü’l Hikem'ini şerh eden Kemalüddin Abdürrezzak-i Kâşî'nin (ö. 1330) halifesi olup Mısır'da yüksek tahsilini yapmıştır (Uzunçarşılı 1988, s. 1). Davud Kayserî’den sonra medreseye müderris olarak Mevlânâ Sirâcüddîn Konevî’nin şâkirdi olan Mevlânâ Tâcüddîn Kürd ve Alâeddin Esved geçmiştir (Neşri 1949, s.

163).Orhan Gâzi ve I. Murad (ö. 1389) devrinde İznik, Bursa, Edirne ve Rumeli’de birçok medrese tesis edilmiştir. Yıldırım Bâyezid, Osmanlı padişahları içerisinde Bursa, Balıkesir, Balıkesir-Tuzla, Alaşehir, Mudurnu ve Trnova gibi yerlerde kendi adına en fazla medresesi bulunan sultan olarak göze çarpmaktadır (Baltacı 2010, s. 164; Özyılmaz 2002, s. 8-9).

Osmanlı’da medreselerin tedris usulü diğer İslâm ülkelerinde olduğu gibi bir yol takip etmiş, söz konusu eğitim kurumlularının adedi arttıkça bunlar derece ve sınıflara göre bir sıralanmışlardır.

Osmanlı döneminde bir buçuk asır boyunca yapılan medreseler içerisinde derece ve sınıf bazında en önemlilerinin İznik, Edirne ve Bursa’da bulunduğu görülmektedir. Medrese sayılarının çoğalmasıyla teşekkül eden teşkilata ilk önce Sultan II. Murat döneminde (ö. 1451) rastlanılmaktadır (Uzunçarşılı 1988, s. 2). Çünkü bu dönemde geliştirilen “Tetimme ve Dârülhadîs” modelleri, Fatih Sultan Mehmet dönemlerindeki teşkilatlanmaya esas olmuştur (Özyılmaz 2002, s. 9).

Osmanlı medrese teşkilatında en kapsamlı gelişme ise, Fatih Sultan Mehmed (ö. 1481) ile başlamıştır. O, çıkardığı kanunnâmeler ile medreseleri sekiz mertebeye ayırmıştır. Bu modelle Osmanlı medreseleri ikinci ve asıl teşkilatlanmasını gerçekleştirmiştir. Bunlar; Haşiye-i Tecrîd (Yirmili) Medreseleri, Miftah (Otuzlu) Medreseleri, Telvîh (Kırklı)Medreseleri, Hâric Medreseleri, Dâhil Medreseleri, Sahn-ı Semân Medreseleri, Altmışlı Medreseler, Altmış Üstü medreseleridir.

Kanuni Sultan Süleyman zamanında da bu medreselere yeni mertebeler ilave edilmiştir. Bunlar: Süleymaniye Medreseleri, Süleymaniye Dârülhadîs’tir (Baltacı 2010, s.165-166).

Bu sıralamalarda okutulan kitaplar ile öğretim üyelerinin ücret ve bilimsel dereceleri esas olmuştur. Örneğin bu sıralamalarda 30’lu ya da 60’lı ifadeleri, müderrisin günlük aldığı 30 veya 60 akçeyi belirtmek içindir. Buna bağlı olarak bu durumu o medresenin ilmi derecesini de göstermektedir. Yine bitirilen her kitap, talebenin bir üst dereceye geçmeye hak kazandığını göstermektedir (Özyılmaz 2002, s. 11).

2.3. Medreselerde Okutulan Pozitif ve Dinî Bilimler Eğitim-öğretimin düzenli yapılabilmesinin temel şartı, eğitimin bir plan ve program dâhilinde yapılmasıdır. Dersler ve derslerin içeriği, hedeflenen gayeye ulaşmak için önem arz etmektedir.

36 SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Medrese öncesinde cami, mescit ve özel hocalarca okutulan bazı dersler şunlardır: Kur’ân, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Arap Dili ve Edebiyatı, Mezhepler Tarihi, Fıkıh Usûlü, Mantık, Din Felsefesi, Şafîi Fıkhı, Hilaf, Cedel, Hikmet/Felsefe, Şiir, Aruz, Gramer, Ferâiz, Hesap, Doğmatik Kelâm, Îsâgûcî/Mantık, Cebir, Oklit ve Almagest (Sönmez 1992, s. 198).

Nizâmiye medreselerinde de belli bir ders ve ders içeriği vardır. Buna göre bu eğitim kurumlarında Şer’î, Sosyal ve Tabii ilimler adı altında şu dersler okutulmuştur: a) Şer’î İlimler: Kur' ân ve Kur'ân ilimleri, Hadis ve ilimleri, Şâfîi fıkhı ve içtihadı, Arapça ve ilimleri, Âdâb ve kısımları, Fıkıh ve Fıkıh usûlü, Tefsir, Eş’arî diyalektiği, Kelâm, Usûl ve Fürû, Şeriat, Riyâdıyât ve Ferâiz (mirasın taksimi ile ilgili ilim ve aritmetik) (Sönmez 1992, s. 203; Talas 2000, s. 51; Berki 1971, s. 234). b) Sosyal İlimler: Dil/Lisan, Arap Edebiyatı, Fars Edebiyatı, Nahiv/Gramer, Sarf/Morfoloji, Cerh ve Ta’dil/Polemik, Beyan, Şiir, Aruz, Hitabet, Edebiyat, Kitabe/Yazma sanatı, Lûgat, Felsefe, Kadim/Antik Felsefe, Mantık, Edeb, Âdâb-ı Muâşeret, Hayâ, Tarih, Coğrafya, Sahih/Buhari’nin eseri, Hilâf, Usûl/Metot, Arkeoloji, Etnografya, Siyaset, Dâhili Ekonomi, Müzik, Belâgat, Anekdot (Sönmez 1992, s. 206; Kazıcı 2003, s. 336). c) Tabii/Aklî-Müsbet İlimler: Riyâziye/Matematik, Tabakatül-arz/Jeoloji, Hesap/Aritmetik, Müsellesat/Trigonometri, Hendesî Resim, Oklit Geometrisi, Hey’et, Kimya, Batlamyus Almajest, Tabiîyyat, Astronomi, Nücûm, Batlamyus Astronomisi, Evâil ilimler (astronomi/hey’et, aritmetik, cebir, geometri), Mikât ilmi, Biyoloji, Tıp, Cerrahi, Eczacılık, Ziraat, Zooloji (Sönmez 1992, s. 212; Rahman 1993, s. 264-265; Berki 1971, s. 234).

Büyük Selçuklu Dönemi’nde bir dinî eğitim kurumu olarak tanımlanan medreselerde dinî ilimlerin yanı sıra, müspet ilimlerin de öğretildiği görülmektedir. Ayrıca bu medreselerin birer rasadhâne olarak kullanıldığı da bilinmektedir (Merçil 2013, s. 159, 164). Bu dersler içerisinde felsefe ve cedel dersleri, Sünnî olmayan akımlara karşı koyabilecek âlimlerin yetiştirilmesi amacıyla okutulmuştur (Okumuşlar 2008, s. 144-145).

Cami öğretiminden medrese öğretimine geçiş aşaması, düzenli ve uyumlu bir şekilde gerçekleşmiştir. Fakat medreselerde farklı kitaplardan ziyade tek bir kitaba bağlı olarak eğitim yapma, ezberciliği ve durgunluğu beraberinde getirmiştir (Turan 2014, s. 191). Bunun birçok sebebi olabilir. Örneğin; medreselerde eğitim-öğretim için önemli bir yere sahip olan kitapların sayısının az olması ve yeterince zaman olmayışı, anlamadan ziyade ezberciliğin teşvik edilmesine yol açmıştır (Rahman 1993, s. 262-263). Kitapların sayısı az olduğu için öğrenciler, kaynak teşkil eden metinlerin kopyalarını azar azar istinsah etmişlerdir (Talas 2000, s. 51). Daha sonraları medreselerde uzmanlık başlayınca, her dinî ilim dalına ait medreseler de kurulmaya başlamıştır (Ülken 1969, s. 197).

Normalde İslâm Hukuku öğretiminin yapıldığı medreselerde başta tıp, astronomi ve matematik gibi diğer bilim dallarında öğretim yapan özel medreseler açılması, buraların çağın bilimlerinin okutulduğu yerler olmasını sağlamıştır (Turan 2014, s. 190-191).

Medreselerdeki müfredat ve eğitimin belirlenmesinde, Nizâmülmülk’ün Şâfiî mezhebine bağlı olması etkili olmuştur. Buna göre medreselerde Şâfiî fıkhının okutulması, vakıf belgelerindeki ilk madde olma bakımından anlamlıdır. Bilâhare Nizâmülmülk’ün müderrislerle istişaresi sonucu akâidde Eş’arî mezhebi temel alınmıştır. Bu sebeple medreselerde, İmam Şâfiî’nin eserleri ve Ebu’l-Hasen elEş’arî’nin itikadî görüşleri temel müfredat kabul edilmiştir (Okumuşlar 2008, s. 144).

Bu medreselerde müderrisler/profesör, muîd/asistan (Sönmez 1992, s. 169-197), vâiz, kütüphaneci, Kur’ân okumayı öğretmekle görevli öğretmen ve Arap gramerini öğretecek dil öğretmeni görev yapmıştır. Büyük medreselerde müderrislik çok önemli görülmüştür. Bu eğitim kurumlarında müderris olarak şöhretli bir ilim adamı görev yaptığında, ondan eğitim almak için çok uzak mesafelerden öğrencilerin geldiği bilinmektedir (Merçil 2013, s. 159). Devletin kontrolü altında medreselerin, mütevellî ve müderrisleri devlet tarafından tayin edilmiştir. Çoğunlukla mütevellî ve müderris aynı kişilerden seçilmiştir. Mütevellîden başka müderrisler de aynı medresede ders vermişlerdir. Medresenin ve vakıflarının yönetiminden sorumlu olan mütevellî, müderrisleri de seçmiştir. Mütevellîyi de Sultan tayin etmiştir (Şeşen 1987, s. 323).

37 SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Selçuklular döneminde öğretim metodu çok ayrıntılı olmamıştır. Kur’ânî ilimler söz konusu olduğunda ezbercilik yöntemi uygulanmıştır. Ancak bu sistem zamanla yerini not almaya ve yazmaya bırakmıştır. Dersler genellikle sabah namazını takiben başlamış, günün ilk dersine bir kişinin Kur’ân tilâvetinden ve Hz. Peygamber’e salât-u selâm getirmesinden sonra başlanmıştır. Öğretim metodunda tedris usulüne, yani öğretmen ile öğrencinin karşılıklı soru sorma etkinliğine önem verilmiştir (Kazıcı 2003, s. 358). Bunun yanısıra takrir metodu da uygulanmıştır. Buna göre ders işlenirken okunacak metin yüksek sesle okunmuş, müderris metnin izahını yapmış ve metnin düzeltmelerini vermiştir (Talas 2000, s. 51). Ayrıca yazdırma, ezber ve tekrar, tartışma ve münazara, amelî ve tatbikî yöntemler uygulanmıştır (Sönmez 1992, s. 217-225).

Osmanlı dönemine gelince medrese programında yer alan konular ve dersleri; aklî ve naklî, dinî ve din dışı ilimler, doğrudan ve dolaylı olarak programda okutulanlar olmak üzere tasnif edilebilir. Osmanlı medreselerinde dersler cüz’iyyât denilen hendese/geometri, hesap/matematik, hikmet/felsefe, hey’et/astronomi dersleri; alet ilimleri yani “‫ ” علوم آلية‬ulûm-u âliye denilen kelâm, mantık, belâgat (meânî, bedî, beyân), edebiyat, lügat, Arap sarf ve nahvi, tarih ve coğrafya gibi ilimler okutulmuştur (Kazıcı 2003, s. 373; Akgündüz 2004, s. 71; İpşirli 2003, s. 328).

Tablo 2: Ulûm-u Cüziyyât Derslerinde Okutulan Kitaplar Dersin adı

Okutulan Kitaplar/Şerhler

• Allâme Şemseddin Mehmed Semerkandi (ö. 1209)’nin Eşkâlü’t Te’sis • Eşkâlü’t Te’sis isimli eserin şerhi Kadı-zâde-i Rumî • Eski devirlere ait kayıtlarda bu derste hangi eserlerin okutulduğu tespit edilememiştir.

Hesap • Risale-i Bahâiyye • Kemaleddin Hasan tarafından yapılan Risale-i Bahâiyye isimli eserin şerhi • Ali Kuşçu- Risale-i Muhammedîye (Fatih Sultan Mehmed’e takdim etmiştir) • Cagminî- el-Mülahhas eseri ile şerhleri Hey’et • Ali Kuşçu- Risale-i Fethiyye • XVI. Asır sonlarına kadar medreselerde okutulmuştur. Bu ilme dair Ali Kuşçu, Şemseddin Molla Fenarî, Mirim Çelebi, Hoca-zâde, Kadı-zâde-i Rumî, Müeyyed-zâde Abdurrahman, İbn. Kemal, Kınalı-zâde Ali Efendi’nin eserleri İlm-i Hikmet • Kâtip Çelebi, bir kısım şeyhülislâmın dinî akîdelere ters düştüğü gerekçesiyle Felsefe felsefe tedrisatını yasakladıklarını, bunun yerine medreselerde okutulan hidâye ve ekmel derslerini koydurarak Osmanlı medreselerinin fikrî inkırazına neden olduklarını ifade etmiştir.

• Sekkâki ‘nin (ö. 1228) Miftah’ül Ulûm Belâgat • İbn Hâcib’in Miftah’ül Ulûm isimli eserin hulâsası olan Telhisü’l Miftah Meâni • Sâdeddin-i Teftazanî’nin Telhisü’l Miftah isimli hulâsaya yazdığı Mutavvel ve Bedi Muhtasar isimli şerhler.

Beyan • Bu şerhlere Molla Hüsrev, Seyyid şerif-i Cürcanî ve Şemseddin Fenarî oğlu Hasan ve sairlerince yazılan şerhler ve haşiyeler.

• Şerh-i Şemsiye • Şerh-i Îsâgûcî Mantık • Şerh-i Metâlî (mufassal olarak) • Bu eserlere müteallik tasdikat, tasavvurat, müteaddid şerhleri • Hâşiye-i Tecrid Kelâm • İsfahanî’nin Tevâlî şerhi • Mevakıf şerh ve haşiyeleri Kaynak: Uzunçarşılı 1988, s. 21 Hendese

Osmanlı medreselerinde “‫ ”علوم عالية‬ulûm-u âliye denilen Kur’ân, Hadis, Tefsir ve Fıkıh gibi dersler okutulmuştur (Kazıcı 2003, s. 373; Akgündüz 2004, s.71; İpşirli 2003, s. 328). Fıkıh derslerinde Hanefî fıkhı/hidâye önemli bir yer tutmuştur (Uzunçarşılı 1988, s. 29). Hadis derslerinin 38 SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

öneminden dolayı ağırlıklı olarak hadis tedrisi yapan “Dârülhadîs” denilen ihtisas medreseleri de yapılmıştır (Akgündüz 2004, s. 81).

Medreseler, esas itibariyle fıkıh başta olmak üzere İslâm ilimlerinin tedris ve tahsil edildiği kurumlar olarak bilinmektedir. Bu kurumların temel gayelerinden biri, devletin ihtiyaç duyduğu müderris, kadı ve müftü ihtiyacını karşılamak olmuştur. Bu göreve gelenlerin İslâm hukukunu iyi bilmeleri gerekli görüldüğü için başta Fıkıh, Tefsir, Akâid, Ahlak ve Hadis gibi dinî-hukukî derslerin eğitimine öncelik verilmiştir (Civelek 2013, s. 172-173).

Medreselerde okutulan aklî ilimler hiçbir zaman medrese eğitiminin temelini oluşturmamıştır.

Bu durum hem Selçuklu hem de Osmanlı zamanında geçerli olan bir realite olarak kabul edilmektedir.

Bunun yanında XIX. yüzyılda da medreselerin müfredatı içinde yer almış ve okutulmuştur.

Medreselerdeki aklî ilimler, temel ilimlere hazırlayıcı olarak veyahut yardımcı ilimler olarak tedris ve tahsil edilmiştir (Civelek 2013, s. 172).

Medreselerde okutulan Arapça grameri, mantık ve İslâmî ilimler, dinî metinleri anlama ve yorumlama gayesiyle okutulmuştur (Akgündüz 2004, s. 73). Medreselerde okutulan bu dersler aşağı kademedeki medreselerde muhtasar, yüksek dereceli medreselerde ise mufassal olarak okutulmuştur (Uzunçarşılı 1988, s. 39). Bu eğitim kurumlarının müfredatı, sıralı ve kendi içinde sarmal bir sisteme sahip olduğu görülmektedir. Müfredat sıralı kitaplar üzerine binâ edilmiştir. Öğrenilmesi arzu edilen bilgi alanları vardır ve bu bilgi alanları kendi içerisinde kitaplarla sarmal bir şekilde ilerletilmektedir.

Medreseye yeni başlamış bir talebeye, öncelikli olarak alet ilimleri olarak isimlendirilen temel dil bilgisi ve diğer yardımcı ilimler öğretilmektedir. Din ilimlerinden evvela o ilme götürecek yol ve usûl öğretilmiştir. Yani medreseye yeni gelen öğrenci önce usulü, sonra din ilimlerini sistematik biçimde öğrenmeye başlamıştır (İmamoğlu 2013, s. 196).

Osmanlı’da medrese eğitimi belli bir kurala bağlandı. Dersler kahvaltı yapıldıktan sonra başlayıp, öğle namazına kadar sürmüştür. Öğle vaktinden sonra ise talebeler, cami veya kütüphanede çalışmıştır. Dinî bayram ve kandillerde ders yapılmamıştır. Medreselerde muhakeme ve düşünmeye dayalı eğitimin önemi bilindiğinden naklî bilgilerin yanısıra, düşünmeyi geliştiren naklî ve felsefi ilimlere de yer verilmiştir (Kazıcı 2003, s. 359). Medrese dersleri, takrir usulüyle yani “açık kitaptan tedris usûlü” denilen müderrisin tercih ettiği bir kitaptan metin okumak suretiyle yapılmıştır. Derslerde talebeler müderrisin etrafında halka şeklinde oturmuş, bu derslerde yaygın olarak ezber tekniği uygulanmıştır (Akgündüz 2004, s. 84).Medreselerde eğitim dili Türkçe olup, dersler hemen hemen tamamı Arapça olan belirli kitaplardan takip edilmiştir (İpşirli 2003, s. 328). Medreselerde okutulan ders kitapları, Osmanlı medreselerinin ilk döneminde yazılmıştır ( Hızlı 2008, s.27).

Medreselerde talebe not alıp, sınıf geçmeyi amaç edinmemiştir. Medreselerde karma eğitimden söz edilemez. Kadın ve erkek öğrenciler ayrı medreselerde hemcinsleri olan müderrislerden eğitim almıştır. Klasik medrese sisteminde talebe öğretmenini, öğretmen de öğrencisi seçme hakkına sahip olmuştur. Eğitimler birebir veya halka şeklinde işlenmiştir. Bu kurumlarda eğitim zamanla sınırlı tutulmamış, okunan kitap ne zaman bitirilmişse ve konu tamamlanmışsa eğitim de tamamlanmıştır. Bu eğitim kurumlarında ahlak ve maneviyat konulara ayrıca dikkat edilmiş, ahlakı ve maneviyatı zayıf olan talebe, medreselerden uzaklaştırılmıştır. Çünkü geleneksel eğitimde ilim değerlidir, herkese verilemez anlayışı hâkim olmuştur (Civelek 2013, s. 174). Bu eğitim kurumlarında tatil günleri ile ilgili de çeşitli rivayetler vardır. Bu rivayetlere göre tatil günleri bir, iki veya üç gün olarak belirlenmiştir. Genel kanaate göre ise, salı ve cuma günleri tatil günü olarak belirlenmiştir (Özyılmaz 2002, s. 80).

Medreseler, öğretmen ihtiyacını kendi imkânlarıyla karşılamıştır. Bir kimsenin müderris olması için, daha önce ifade edilen medrese derecelerindeki tüm kitapları bitirmesi şart koşulmuş, sonra müderrisin kazaskerliğe başvurmasıyla aday öğretmen olarak görevlendirilme süreci tamamlanmıştır. İlk medresede göreve başlayan öğretim elemanı, göstereceği başarı ve ortaya koyacağı bilimsel çalışmalar neticesinde en yüksek medrese müderrisliğine çıkma imkânına sahip olmuştur (Özyılmaz 2002, s. 15-16).

Klasik Dönem Osmanlı umûmî medreselerindeki dersler, ders programları ve okutulan kitaplar Tablo 3’te şöyle verilmiştir: 39 SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Tablo 3: Osmanlı Umûmî Medreselerindeki Okutulan Dersler ve Kitaplar İlmin Adı Belâgat

Okunan Kitaplar Mutavvel (Teftezânî (ö. 471-1389)

Kelâm

Haşiye-i Tecrîd (Seyyid Şerif Cürcânî (ö. 816-1413)

Fıkıh

Şerh-i Ferâiz (Seyyid Şerif Cürcanî)

Belâgat

Fıkıh

Şerh-i Miftah (Teftezânî’nin el-Mutavvel ale’l-Miftah’ının şerhlerinden) Miftah Medreseleri Haşiye-i Tecrîd (Sadeddin Teftezânî) (Otuzlu Medreseler) Tenkih ve Tavdih (Sadru’ş-Şeria, Ubeyduİlah b. İshak elBuhârî) Miftâhu’l UIûm (Seyyid Şerif Cürcânî) Meânî Şerh-i Miftah Telvîh Medreseleri Şerh-i Mevâkıf (Seyyid Şerif Cürcânî) (Kırklı Medreseler) Sadruşşeria

Hadis

Mesâbih, Bagâvî {v. 516-1122)

Fıkıh

Hidâye-Burhaneddin b. Ebi Bekir Merginânî (v. 650-1253)

Kelâm

Şerh-i Mevâkıf (Seyyid Şerif Cürcânî)

Hadis

Mesâbih (Hüseyin b. Mes’ud Bagâvî (v. 516-1122)

Fıkıh

Hidâye

Usûl-i Fıkıh

Telvîh (Teftezânî)

Hadis

Buhâri (Muhammed b. İsmail Buhârî (Ö. 194-809/256-869)

Kelâm Fıkıh Belâgat Kelâm

Haşîye-i Tecrîd Medreseleri (Yirmili Medreseler)

Ellili Medreseler a) Hâriç Medreseleri

• Ebû'l-Kasım Carullah Mahmud Ellili Medreseler Zemahşerî'nin (ö. 1143) el-Keşşaf an Hakayıki't b) Dâhil Medreseleri Tenzil • Kadı Beyzavî'nin (ö. 1286) Envarü't-tenzil ve Esrarü’t-tevil isimli tefsiri ki Kadı Beyzavî diye meşhurdur.

Tefsir

Fıkıh

Hidâye

Usûl-i Fıkıh

Telvîh, Şerh-i Adûd

Akâid

Şerh-u Akâid’n-Nesefiyye Şerh-u Akâidu’l-Adûdiyye Devvânî Buhârî

Hadis

Fıkıh

• Ebû'l-kasım Carullah Mahmud Zemahşerî'nin (ö. 1143) el-Keşşaf an Hakayıki't Tenzil • Kadı Beyzavî'nin (ö. 1286) Envarü't-tenzil ve Esrarü’t-tevil isimli tefsiri ki Kadı Beyzavî diye meşhurdur.

Hidâye Şerh-i Ferâiz (Seyyid Şerif Cürcânî)

Usûl-i Fıkıh

Telvîh

Kelâm

Şerh-i Mevâkıf

Tefsir

• Ebû'l-kasım Carullah Mahmud Zemahşerî'nin (ö. 1143) el-Keşşaf an Hakayıki't Tenzil

Tefsir Hadis

Medrese Türü

Sahn-ı S e m â n Medreseleri

Altmışlı Medreseler

Buhârî Kaynak: Baltacı 2010, s. 179-181

Tablo 3’te görüldüğü üzere medrese dereceleri; Hâşiye-i Tecrîd, Hâşiye-i Miftâh ve Hâşiye-i Telvîh şeklinde kitap adlarına göre; yirmili, otuzlu, kırklı, ellili ve altmışlı şekilde müderrise verilen 40 SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMİNDE MEDRESELER

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

günlük ücretlere göre ve hâriç, dâhil, Sahn, altmışlı, Süleymaniye ve dârülhadis şeklinde belirlenmiştir (İpşirli 2003, s. 330). Hâric medreseler genellikle Osmanlı’dan önceki devlet idarecileri, hükümdarlar ve onların oğulları, kızları ve devlet erkânı tarafından yaptırılan; Dâhil medreseler ise Osmanlı padişahları, şehzâdeler, vâlide ve hanım sultanlar ile padişah kızları tarafından yaptırılan eğitim kurumları olarak bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmet zamanında en yüksek dereceli medrese Sahn-ı Semân medreseleri olmuştur. Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) döneminde ise ordunun doktor, cerrah ve mühendis ihtiyacını karşılamak için tıp medresesi/dârüşşifa, riyâziyât öğretimine mahsus dört medrese ve hadis alanında yükseköğretim yapan ihtisas medresesi dârülhadis kurulmuştur.

Kanuni Sultan Süleyman döneminde ise medreseler, dâhil medreselerinden sonra ikiye ayrılmıştır: a) Sahn-ı Semân Medreseleri: Hukuk, ilâhiyat ve edebiyat b) Süleymaniye Medreseleri: Riyâziyât ve tıp alanında eğitim vermiştir (Hızlı 2008, s.27-28). Yirmili, otuzlu ve kırklı medreselerde okutulan belâgat dersi, sonraki medrese derecelerinde okutulmamıştır. Fıkıh, kelâm ve hadis derslerinin hemen hemen bütün medrese derecelerinde okutulduğu görülmektedir.

3. VİLÂYET VE MEDRESELERİ

MAÂRİF

SALNÂMELERİNE

GÖRE

YOZGAT

Araştırmaya kaynak olması bakımından 1288/1871; 1289/1872; 1293/1876; 1299/1882; 1300/1883; 1308-9/1891; 1311/1893; 1318/1900; 1320/1902; 1325/1907 tarihli Ankara vilâyeti salnâmeleri ile 1316/1898, 1317/1899, 1318/1900, 1319/1901 ve 1321/1903 tarihli maârif salnâmelerinden faydalanılacak ve Yozgat medreseleri ile ilgili kısımları ele alınacaktır.

3.1. Ankara Vilâyet Salnâmelerine Göre Medreseler Tablo 4: Ankara Vilâyeti Salnâmelerine Göre Yozgat Medreseleri Salnâmeler

Yozgat

Boğazlıyan

Budaközü

Akdağmadeni

Çorum

Sungurlu

1288/1871

6

-

-

-

-

-

1289/1872

8+2+2+8

1

4

-

9

-

1293/1876

7

-

-

-

-

-

1299/1882

49

-

-

-

-

-

1300/1883

-

-

-

-

-

-

1308-9/1891

5

3

-

4

11

1

1311/1893

5

116

-

4

11

1

1318/1900

8

116

-

4

-

-

1320/1902

8

116

-

2

-

-

1325/1907

8

72

-

4

-

-

Kaynak: Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1288, s. 98-99; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1289, s. 99; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1293, s. 141; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1299, s. 185; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1300, s. 182-185; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1308, s. 284, 286, 288, 289-290; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1311, s. 284, 286-287, 289, 291; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1318, s. 223, 226, 230; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1320, s. 219, 222, 226; Ankara Vilâyeti Salnâmesi 1325, s. 234, 242, 250 Tablo 4’e göre, 1288’de Yozgat sancağında altı tane medresenin olduğu görülmektedir.

1289’da Yozgat sancağı genelinde otuz dört medrese olduğu ifade edilmiştir. Buna göre Yozgat merkez kazada sekiz, kazalardan; Budaközü’nde dört, Boğazlıyan’da bir, Çorum’da dokuz, Yozgat’a tabii kazalardan ise Hüseyinabad’ta iki, nahiyelerden; Sorgun’da iki ve Kızılkoca’da sekiz medresenin 41 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

bulunduğu görülmektedir. Ayrıca kazalardan Akdağmadeni’nde, Yozgat’a tabii Salmanlı nahiyesinde, Karamağara kazasında ve Karamağara’ya tabii Behramşah nahiyesinde medreselerin bulunmadığı dile getirilmiştir. 1293’te Yozgat sancağı genelinde yedi medrese olduğu, 1299’da da kırk dokuz medresede 1284 öğrencinin eğitim gördüğü ifade edilmiştir. Bu medreselerin kazalara dağılımı ile ilgili mâlumat verilmemiştir. 1300 tarihli salnâmede Yozgat sancağına ait medreselerle ilgili bir bilgi verilmemiştir.

Yozgat ve kazalarının tamamında 1308 ve 1311 tarihlerinde yirmi dört; 1318’de on beş 1320’de on üç ve 1325’te de on beş medrese bulunmaktadır. 1311, 1318 ve 1320’de Boğazlıyan kazasında cami, mescit ve medreselerin tamamı olarak yüz on altı sayısı verilmiştir. Dolayısıyla bu sayının ne kadarının medreseye ait olduğu bilinmemektedir. 1325’te ise Boğazlıyan kazasında verilen sayı okulların tamamını kapsamaktadır. Bu nedenle yine bu sayının ne kadarının medreselere ait olduğu tespit edilememiştir. Ancak 1308’de Boğazlıyan kazasında medrese sayısının üç olarak verildiği göz önüne alındığında, bu tarihten sonra söz konusu kazada üç medresenin olduğu kabul edilerek toplamlar hesaplanmıştır. Öte yandan vilâyet salnâmelerinde öğrenci sayısı, kuruluş tarihi, kurucusu ve müderrislerinin kim olduğuna dair herhangi bir bilgi verilmemiştir.

Fransız coğrafyacı, gezgin Vital Cuinet (ö. 1896)’de 1890 yılında Yozgat’a gelmiş ve Yozgat ile kazalarında bulunan medrese sayılarını şöyle ifade etmiştir: Tablo 5: 1890 Tarihinde Yozgat ve Kazalarındaki Medreseler Yozgat

Çorum

Sungurlu

Boğazlıyan

Akdağmadeni

Toplam

10

10

3

5

2

30

Kaynak: Cuinet 1892, s. 299-301, 303.

Tablo 5’te görüldüğü üzere en fazla medresenin olduğu yerler Yozgat ve Çorum olup, onları sırasıyla Boğazlıyan, Sungurlu ve Akdağmadeni kazaları izlemiştir. Sancak genelinde otuz medresenin olduğu ifade edilmiştir. Bu medreselerin isimleri, kurucuları, kuruldukları yerler (mahalle), öğrenci sayıları ve müderris isimleri dile getirilmemiştir. Sadece kazaların genelinde bulunan medrese sayıları zikredilmiştir.

1891 tarihli Ankara Vilâyeti Salnâmesi ile Cuinet’in verdiği bilgiler karşılaştırılacak olursak; toplam medrese sayısının Cuinet tarafından otuz olarak verildiği, salnâmede ise yirmi dört olarak belirtildiği görülmektedir. Salnâmede Yozgat’ta beş olan medrese sayısı Cuinet tarafından on olarak ifade edilmiştir. Bu oran tam iki katı demektir. Ayrıca salnâmede Çorum’da on bir, Sungurlu’da bir, Boğazlıyan’da üç ve Akdağmadeni’nde ise dört medrese olduğu zikredilmiştir. Buna karşılık Cuinet’in verdiği bilgilere göre Çorum’da on, Sungurlu’da üç, Boğazlıyan’da beş ve Akdağmadeni’nde ise iki medrese olduğu bilgisi verilmiştir. Salnâmeye göre Cuinet’in verdiği rakamlar Akdağmadeni ve Çorum kazaları hariç diğer kazalarda fazla verilmiştir. Bu iki kaynaktan verilen bilgiler hemen hemen birbirine yakındır. Burada dikkat edilmesi gereken husustan birisi de bu kayıtlardan birinin resmî diğerinin ise gayri resmî olmasıdır.

3.2. 1316/1898 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1316/1898 sene-i hicriyesine mahsus Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye’de geçen medrese isimleri, bulundukları kazalar, bulundukları mahalleler, öğrenci sayıları ve kurucuların isimleri tespit edilebilmektedir. 1316 tarihli Maârif Salnâmesi’nde geçen medreselere ait bilgiler Tablo 6’da gösterilmiştir:

42 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Tablo 6: 1898 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye’ye Göre Yozgat Medreseleri Livâsı /Kazası

Medresenin Adı

Bulunduğu Yer

Öğrenci Sayısı

Yozgat

Demirli Medresesi

Medrese Mahallesi

84

Yozgat

Nâzırzâde Medresesi

Köseoğlu Mahallesi

59

Yozgat

Şevkî Medresesi Kayyımzâde Medresesi Nefeslîzâde Medresesi

Medrese Mahallesi

110

Abdülcâbbarzâde Ahmed Pâşâ Cennet Mekân Sultan Mahmud Han Sânî Hazretlerinin ikinci ikballerî Hoşyar Kadınefendi Zarîfe Hâtun

Köseoğlu Mahallesi

60

Züleyhâ Hâtun

Çatâk Mahallesi

105

Nefeslîzâde Emîn Efendî

Yozgat Yozgat

Nohudlu-yı Yozgat Alacaoğlu Medresesi Bala/Yukarı 100 Mahallesi İstanbulluoğlu Yozgat Bâşçavûş Medresesi 70 Mahallesi Nohudlu-yı Zîr/Aşağı Yozgat Sâğır Mustafâ Ağâ 30 Mahallesi Köse Yûsuflû Köse Yusuflu Yozgat 150 Medresesi Karyesî Osmân Pâşâ Tekkesî Yozgat Osman Pâşâ Karyesî 50 Medresesi Yozgat Seydiyâr Medresesi Seydiyâr Karyesî 80 Yozgat Pâşâ Medresesi Pâşâ Karyesî 200 Köhne-i Kebir Yozgat Köhne Medresesi 100 Karyesî Kâtîlîce/Katlıca Boğazlıyan Câmii Şerîf Civarî 100 Karyesî Medresesi Cândır Karyesî Boğazlıyan Harmân Yerî Civarî 200 Medresesi Kozân Karyesî Boğazlıyan Câmii Şerîf Civarî 125 Medresesi Rûmdîğin Karyesî Boğazlıyan Kayâlar Civarî 75 Medresesi Hüseyin Efendî Maden Kasabada 30 Medresesi Hüseyin Efendî Maden Kuyûlar Karyesî 122 Medresesi Maden Kale Medresesi Kale Karyesî 100 Maden Hasbek Medresesi Hasbek Karyesî 110 Maden Çötelli Medresesi Çötelli Karyesî 50 Kaynak: Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1316, s. 864-865

Medresenin Kurucusu

Mehmed

Alacalızâde Hâcî Hâfız Efendî Ashâb’ul Hayr Sâğır Mustafâ Ağâ Abdullah Ağâ Mütevellî Nûrî Ağâ Ashâb’ul Hayr Ashâb’ulHayr Dişlîzâde Hasan Ağâ Kuyûmcûzâdeler Karye Ahâlîsî Keçelîzâdeler Çerkes Bey Zâdeler Ashâb’ul Hayr Zîlelî Hasan Ağâ Ashâb’ul Hayr Ashâb’ul Hayr Ashâb’ul Hayr

Tablo 6’ya göre, 1898 tarihinde Yozgat genelinde yirmi iki medresede yaklaşık 2110 öğrencinin eğitim gördüğü görülmektedir. Bu medreselerden on üç tanesi Yozgat merkezde, dört tanesi Boğazlıyan’da, beş tanesi de Maden kazasında bulunmaktadır. Dolayısıyla bu medreselerden on tanesi kaza ve kasaba merkezlerinde, on iki tanesi karyelerde yapılmıştır. Medreselerin yedi tanesi hayırseverler ve on beş tanesi de zengin kimseler tarafından yapılmıştır. En fazla öğrenciye sahip olan medrese, iki yüzer öğrenciyle Yozgat Pâşâ karyesînde bulunan Pâşâ Medresesi ile Boğazlıyan Çandır 43 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

karyesinde bulunan Çandır Karyesi Medresesi’nde bulunmaktadır. En az öğrenciye sahip medreseler ise, otuzar öğrenciyle Yozgat merkezdeki Sâğır Mustafa Ağâ Medresesi ile Maden kasaba merkezindeki Hüseyin Efendî Medresesi’dir. Yukarıda zikredilen medreselerden bazıları hakkında bilgiler şöyledir: Nâzırzâde Medresesi: Medreselerin kurucuları içerisinde Hoşyâr Kadın ismi yer almaktadır. II. Mahmut’un (ö. 1839) ikinci hanımı olan Hoşyâr Kadın (ö. 1859), arka arkaya çocuk sahibi olması nedeniyle ikinci kadın efendi unvanını almıştır. Eşi II. Mahmut’u, öz kızları olan Mihrimah ve Zeynep Sultan ile manevî çocuğu olan Beyhan Sultan’ı arka arkaya kaybedince Maçka’daki sarayında yalnız yaşamaya başlamış, kalan ömrünü ibadetle geçirmiştir. Hac görevini ifa ederken vefat etmiştir.

Yaşadığı süre içerisinde doğan çocukları adına farklı bölgelerde medreseler tesis ettirmiştir (Uluçay 2011, s. 180-181). Bu bağlamda Hoşyâr Kadın, Yozgat’a da bir cami ve medrese yaptırmıştır.

Köseoğlu mahallesinde bulunan Nâkıbzâde cami, caminin yanında bulunan medrese kitâbesi göre II. Mahmut’un ikinci kadını olan Hoşyar Kadın tarafından 1844 tarihinde medrese ile beraber yaptırılmıştır. Kitâbede Hoşyar Kadının manevî kızı Beyhan Sultan, Mihrimah Sultan’ın kızı gibi ifade edilmiştir. Yukarıda ifade edildiği üzere aslında Hoşyar Kadın, Beyhan Sultan’ ın manevî annesi, Mihrimah Sultan’ın ise öz annesidir. Kitabede bu eseri yaptırma gerekçesi olarak, her iki kızının da kendisinden önce vefat ettiklerini belirtilerek onların adına yaptırdığı yazılırdır (www.kulturportali.gov.tr). Hoşyar Kadın’ın çocukları adına medresenin yapımı için Yozgat’ı tercih etmesi, Çapanoğulları’nın devlet katındaki itibarını ve etkinliği göstermesi bakımından önemli görülebilir (Karaca 2004/2, s. 141). Bu medrese Hoşyâr Kadın Medresesi ve Nâkibzâde Medresesi olarak da bilinmektedir. Bu medresede Nâkib Ali Efendi, Çömez Mehmet Efendi, Asım Efendi, Natırzâde Hacı İbrahim Efendi, Hacı Hüseyin Şeyh Efendi ve Damat Mehmet Efendi 1855’li yıllarda müderris olarak görev yapmıştır (Kapusuzoğlu 2000, s.381-382). Medresenin kurucusunun bir kadın olması bu eğitim kurumunun önemini daha da artırmaktadır.

Kayyımzâde Medresesi: Caminin kitabesine göre camii, 1804 tarihinde Cevherî Ali Efendi tarafından yaptırılmıştır (Acun 1981, s. 650). Köseoğlu mahallesinde bulunan geniş bir avlu içine yapılmış, avlusunun doğu cihetindeki boşluk ikiye bölünmüş, güney kısmında camiyle beraber bir de medrese yaptırılmıştır. Medresenin duvarları kesme taştan ve çatısı ise kırmadan yapılmıştır. Cami yanındaki medresede Kayyımzâdelerden Osman Efendi ve diğerleri müderrislik yaptığı için medrese hocalarının adına izafeten (aynı zamanda cami görevini de ifa ettikleri için) Kayyımzâde camii ve medresesi adını almıştır. Sonraları bu medrese Kur’ân kursu ve imam evi olarak kullanılmıştır.

(Ergin 1994, s. 55, 58). Bu medresede Kayyımzâde Osman Efendi, Mehmet Efendi, Demirli Medresesi’nde müderrislik yapmış olan Müftü Seyyid Abdullah Tahir Efendi ile oğlu Mehmet Hüsnü Efendi müderrislik yapmıştır (Kapusuzoğlu 2000, s. 384). Tıpkı Nâzırzâde Medresesi’nde olduğu gibi Şevkî Medresesi ve Kayyımzâde Medresesi’nin de kurucularının bayan olduğu görülmektedir.

Medrese mahallesinde bulunan Şevkî Medresesi’nin kurucusu Zarîfe Hâtun, Köseoğlu mahallesinde bulunan Kayyımzâde Medresesi’nin kurucusu da Züleyhâ Hâtun’dur. Her ikisi de evlerini medreseye çevirmek suretiyle vakfetmişlerdir.

Demirli Medresesi: 1753 yılında Çapanoğlu Ahmet Paşa (ö. 1765) tarafından yaptırılmıştır (Uzunçarşılı 1974, s. 218). Bu medrese Yozgat’ın imarında ilk önemli adım olarak kabul edilir. Ahmet Paşa, bu medreseye vakıflar tahsis etmiş ayrıca buraya birde kütüphane yaptırmıştır (Koç 2013, s.

561). Medrese özellikle bir Tefsir İhtisas Medresesi olarak bilinir (Kapusuzoğlu 1999, s. 117). Bu medresede yörenin değerli âlimleri tarafından dersler verilmiştir. Bu âlimlerden biri Gedikhasanlı/Dedikhasanlı Mehmet Şakir Efendi (ö. 1937)’dir. Arapça’nın îcaz, beyan ve belâgatini fehim, dinî ilimlere büyük vukûfiyeti bulunan Şakir Efendi, hadis ve tefsir konularında derin ve idrak sahibi olmuştur. Şakir Efendi, hem Osmanlı hem de Cumhuriyet dönemlerinde Demirli Medresesi ve Şevkî Efendi Medresesi’nde müderrislik yapmış, çoğunlukla tefsir dersleri vermiştir (Ergin 2013, s.

32; Ergin 2012, s. 52 ). Medresede Arapça, Farsça, Tefsir, Hadis, Kelâm, Fıkıh ve bu derslerin usulleri okutulmuştur (Kapusuzoğlu 1999, s. 118). Demirli Medrese ismiyle tanınan medresesinin vakfiyesi kaybolmuştur. Medresenin yerine zaman içerisinde Yozgat Palas isminde bir otel yapılmıştır (Mert 1980, s. 27) Demirli Medresesi’nde görev yapmış bazı müderrislerin isimleri şunlardır: Seyyid Abdullah Tahir Efendi, Harputlu Şevki Efendi, El Hac Osman Feyzi Efendi, Müftü Mehmet Hüsnü Efendi, 44 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Seyyid Abdullah Tahir Efendi’nin oğlu Hüsnü Efendi, Karahalilzade Ali Efendi, Divanlızâde Ali Efendi, Gedikhasanlı Mehmet Şakir Efendi, Sofu Hocazâde Hüseyin Efendi, Erzurumluzâde Süleyman efendi, Mehmet Şemsettin Efendi, Hacı Hüseyin Zâde Hacı Hüseyin Efendi, Hacı Veli Zâde Hacı Mehmet Ali Efendi, Kurra Mehmet Nuri Efendi, Kayyım Osman Efendi, Mehmet Şükrü efendi, Babalılı Şaban Efendi, Babalılı Mehmet Efendi (Kapusuzoğlu 2000, s. 379).

Köse Yûsuflû Medresesi: Abdullah Ağâ Cami, Köse Yusuflu köyünde 1796 tarihinde yaptırılmıştır. Geniş bir avlu ortasına kurulmuş bu yapı, büyük bir ev görünümünde olup büyük avlunun iç duvarlarını medrese dershaneleri çevirmiştir. Bugün sadece güney tarafındaki medrese odaları ile doğudaki kütüphane binasının depo kısmı kalmıştır. Acun’un verdiği bilgiye göre medresenin kırk dört adet odası bulunmaktadır (Acun 1981, s. 648). Vakıflar Genel Müdürlüğü’ndeki 1982 nolu defterin kırk dördüncü sahifesinde medrese ile ilgili özetle şu bilgiler verilmektedir: Yirmi dört odaya havî medresenin müderrisine, mütevelli aracılığıyla günlük yüz altmış yedi akçe, medresede kalan öğrencilerin nafakası ise günlük yüz akçe olarak verilmiştir (Ergin 1994, s. 73).

3.3. 1317/1899 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye Tablo 7: 1317/1899 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye’ye Göre Yozgat Medreseleri Livâsı /Kazası

Medresenin Adı

Bulunduğu Yer

Öğrenci Sayısı

Yozgat

Demirli Medresesi

Medrese Mahallesi

84

Yozgat

Nâzırzâde Medresesi

Köseoğlu Mahallesi

59

Yozgat

Şevkî Medresesi

Medrese Mahallesi

110

Yozgat

Şükrü Medresesi Nefeslîzâde Medresesi

Köseoğlu Mahallesi

60

Çatâk Mahallesi

105

Yozgat

Nohudlu-yı Bala/Yukarı 100 Mahallesi İstanbulluoğlu Yozgat Bâşçavûş Medresesi 70 Mahallesi Nohudlu-yı Zîr/Aşağı Yozgat Sâğır Mustafâ Ağâ 30 Mahallesi Köse Yûsuflû Köse Yusuflu Yozgat 150 Medresesi Karyesî Osmân Tekkesî Yozgat Osman Pâşâ Karyesî 50 Medresesi Yozgat Seydiyâr Medresesi Seydiyâr Karyesî 80 Yozgat Pâşâ Medresesi Pâşâ Karyesî 200 Köhne-i Kebir Yozgat Köhne Medresesi 100 Karyesî Kâtîlîce/Katlıca Boğazlıyan Câmii Şerîf Civarî 100 Karyesî Medresesi Cândır Karyesî Boğazlıyan Harmân Yerî Civarî 200 Medresesi Kozân Karyesî Boğazlıyan Câmii Şerîf Civarî 125 Medresesi Kaynak: Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1317, s. 962-963 Yozgat

Alacaoğlu Medresesi

Medresenin Kurucusu Abdülcâbbarzâde Ahmed Pâşâ Cennet Mekân Sultan Mahmud Han Sânî Hazretlerinin ikinci ikballerîHoşyar Kadınefendi Zarîfe Hâtun Züleyhâ Hâtun Nefeslîzâde Mehmed Emîn Efendî Alacalızâde Hâcî Hâfız Efendî Ashâb’ul Hayr Sâğır Mustafâ Ağâ Abdullah Ağâ Mütevellî Nûrî Ağâ Ashâb’ul Hayr Ashâb’ul Hayr Dişlîzâde Hasan Ağâ Kuyûmcûzâdeler Karye Ahâlîsî Keçelîzâdeler

45 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Tablo 7’de görüldüğü üzere 1316’da toplam medrese sayısı yirmi iki iken, 1317’de on altı olarak ifade edilmiştir. Toplam öğrenci sayısı 1623’tür. 1316’da Yozgat merkezde bulunan Kayyımzâde Medresesi, Boğazlıyan’da bulunan Rûmdîğin Karyesî Medresesi ve Maden’de bulunan (2 adet)Hüseyin Efendî Medresesi, Kale Medresesi, Hasbek Medresesi ve Çötelli Medresesi 1317 tarihli maârif salnâmesinde zikredilmemiştir. 1317 tarihinde ifade edilen medreselere ait bilgiler ile 1316’da zikredilen bilgilerde bir farklılık söz konusu değildir.

3.4. 1318/1900 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye Tablo 8: 1318/1900 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye’ye Göre Yozgat Medreseleri Livâsı /Kazası

Medresenin Adı

Bulunduğu Yer

Yozgat

Demirli Medresesi

Medrese Mahallesi

Öğrenci Sayısı

Medresenin Kurucusu

84

Abdülcâbbarzâde Ahmed Pâşâ

Yozgat

Nâzırzâde Medresesi

Köseoğlu Mahallesi

59

Cennet Mekân Sultan Mahmud Han Sânî Hazretlerinin ikinci ikballerî Hoşyar Kadınefendi

Yozgat

Şevkî Medresesi

Medrese Mahallesi

110

Zarîfe Hâtun

Yozgat

Şükrü Medresesi

Köseoğlu Mahallesi

60

Züleyhâ Hâtun

Yozgat

Nefeslîzâde Medresesi

Çatâk Mahallesi

105

Nefeslîzâde Emîn Efendî

Yozgat

Alacaoğlu Medresesi

Nohudlu-yı Bala/Yukarı Mahallesi

100

Alacalızâde Hâcî Hâfız Efendî

Yozgat

Bâşçavûş Medresesi

İstanbulluoğlu Mahallesi

70

Ashâb’ul Hayrât

Yozgat

Sâğır Mustafâ Ağâ

Nohudlu-yı Zîr/Aşağı 30 Mahallesi

Yozgat

Köse Medresesi

Yûsuflû Köse Karyesî

Yozgat

Osmân Medresesi

Tekkesî

Yozgat

Yusuflu

Mehmed

Sâğır Mustafâ Ağâ

150

Abdullah Ağâ

Osman Pâşâ Karyesî

50

Mütevellî Nûrî Ağâ

Seydiyâr Medresesi

Seydiyâr Karyesî

80

Ashâb’ul Hayrât

Yozgat

Pâşâ Medresesi

Pâşâ Karyesî

300

Ashâb’ul Hayrât

Yozgat

Köhne Medresesi

Köhne-i Karyesî

100

Dişlîzâde Hasan Ağâ

Boğazlıyan

Kâtîlîce/Katlıca Karyesî Medresesi

Câmii Şerîf Civarî

100

Kuyûmcûzâdeler

Boğazlıyan

Cândır Medresesi

Karyesî

Harmân Yerî Civarî

200

Karye Ahâlîsî

Boğazlıyan

Kozân Medresesi

Karyesî

Câmii Şerîf Civarî

125

Keçelîzâdeler

Kebir

Kaynak: Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1318, s.1070-1071 46 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Tablo 8’den anlaşılacağı üzere, 1318’de toplam on altı medrese vardır. Bu medreselerde 1723 öğrenci bulunmaktadır. 1317 tarihinde zikredilen medreselere ait bilgiler ile 1318’de zikredilen bilgilerde bir farklılık söz konusu değildir. Sadece Yozgat’ta bulunan Pâşâ Medresesi’nin öğrenci sayısı, iki yüzden üç yüze çıkmıştır.

Paşaköy, Şefaatli ilçesine bağlı büyük bir köydür. Çerkes asıllı Tokmak Haşan Paşa ve Mehmet Paşa, beraberlerinde kalabalık bir gurupla Paşaköy’e yerleşmişlerdir. Bozok sancağında güçlü ayanlar arasında yerleri alan bu aile mensupları Tokmak Hasan Paşazâdeler diye bilinmektedir (Mert 1980, s. 20, 26) Paşa Medresesi’nde öğrenci sayısının iki yüzden üç yüze çıkması, Paşazâdelerin idarî ve ekonomik çok iyi konumda olmalarından dolayı medrese eğitimine ayrıca önem vermeleri ve şöhretli birçok müderrisin burada ders vermesinden kaynaklanmaktadır. Medresede, Hacı Arif Efendi, Hacı Yakub Efendi, Numan Efendi, Bekir Efendi, Hacı Arif Efendinin oğlu, Kurrâ Abdullah Efendi müderris olarak görev yapmışlardır. Bu hocalar içerisinde namı İstanbul ve Kayseri gibi birçok bölgeye yayılan Yakub Efendi’yi ayrıca ifade etmek gerekir (Kapusuzoğlu 2000, s. 398).

1316’da medrese sayısının yirmi iki, 1317 ve 1318’de on altı olduğu tespit edilmiştir. Buna göre altı medrese ya kapanmış ya da faaliyetini sona erdirmiştir. 1318 tarihli Maârif Salnâmesi ile aynı tarihli Ankara Vilâyeti Salnâmesi’nde verilen rakamlar hemen hemen birbirine yakındır. 1318 tarihli Maârif Salnâmesi’nde Yozgat’ta on üç ve Boğazlıyan’da üç medresenin olduğu Akdağmaneni’nde ise medrese bulunmadığı ifade edilmiştir. 1318 tarihli Ankara Vilâyeti Salnâmesi’nde ise Yozgat’ta sekiz, Boğazlıyan’da üç ve Akdağmadeni’nde dört medresenin bulunduğu bilgisi verilmiştir. Maârif Salnâmesi’nde Yozgat’ta medrese sayısı on üç iken Ankara Vilâyeti Salnâmesi’nde sekiz olarak verilmiştir. Aynı şekilde maârif salnâmesinde Akdağmadeni’nde medrese bulunmazken, vilâyet salnâmesinde dört tane medresenin olduğu dile getirilmiştir. Görülüyor ki salnâmeler gibi resmî kayıtlardaki bilgilerde bile kısmî farklılıklar ve eksiklikler söz konusudur.

Buna rağmen denilebilir ki salnâmelerden söz konusu dönemlere ait bilgi edinmek ve değerlendirme yapılabilmek için mühim veriler elde edilebilmektedir.

3.5. 1319/1901 ve 1321/1903 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyyeleri 1319 ve 1321 tarihli Maârif salnâmelerinde, Yozgat’ta bulunan medreselerle ilgili herhangi bir bilgi mevcut değildir. Söz konusu salnâmelerde Yozgat’ta bulunan idâdî ve ibtidâî mekteblerinin durumlarıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Buna göre; 1319 tarihli maârif salnâmesinde Mekteb-i İdâdî’de toplam doksan müslim öğrenci bulunurken, gayri müslim öğrenci mevcut değildir. Söz konusu salnâmede kasaba merkezinde mevcut olan bir idâdî/lise ve iki ibtidâî/ilkokul mektebinden; idâdî mektebinin masrafı hassa-i iâneden, ibtidâî mektebinin ise ahâlinin iânesinden karşılanmıştır (Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1319, s. 378, 385; Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1321, s. 344, 350).

3.6. XIX. Yüzyıl ve Sonrasında Yozgat’ta Kurulan, Tamamı ile Ekleri Yıkılan ve Bugün İtibariyle Bulunmayan Vakıf Medreseleri XIX. yüzyıl ve sonrasında kurulup, tamamı yıkılan ve bugün itibariyle bulunmayan vakıf medreseleri Tablo 9’da şöyle verilmiştir:

47 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Tablo 9: XIX. Yüzyıl ve Sonrasında Yozgat’ta Kurulan, Tamamı ile Ekleri Yıkılan ve Bugün İtibariyle Bulunmayan Vakıf Medreseleri Medrese Adı

Bulunduğu Yer

Yapım Tarihi

Derslik/ Öğrenci

Müderris

Kurucusu Kethüdâ Abdullah Ağâ b. Abbas Ağâ Çapanzâde Süleyman Bey’in oğlu Abdulfettah II. Mahmut’un II. eşi Hoşyâr Kadın bint-i Abdullah b.

Abdurrahman Mutafoğlu Mahallesi sakinlerinden Züleyhâ Hanım bint-i Abdullah Çavuş Ahmet Ağânın hanımı Huri Hanım bint-i Himmet Ağâ Müderris İbrahim Efendi b. İsmailve Ashâbu’l Hayr Mehmed Arif Efendi b.

Osman ve Ashâbu’l Hayr

Köse Yusuflu

Köse Yusuflu Köyü

1210/ 1769

24 derslik/ 500 talebe

Şemsettin Efendi

Çorum Cami-i Kebir

Çorum Merkez

-

-

-

Hoşyâr Kadın

Medrese Mahallesi

1848’ den önce

12 derslik/

-

Züleyhâ Hanım bint-i Abdullah

Muytaboğlu (Mutafoğlu) Mahallesi

1270/1853

3 derslik/

Seyyid Ebubekir Efendi

Huri Hanım bint-i Himmet Ağa

İstanbulluoğlu Mahallesi

1271/ 1854

-

Mehmet Efendi b.

Mehmet Battal Efendi

Ortaköy

Akdağ ilçesi Ortaköy

1905’den önce

7 derslik/

İbrahim Efendi b. İsmail

1905’ den önce

12 derslik/

-

1324/1906’ den önce

6 derslik/

-

Ashâbu’l Hayr

1907’ den önce

-

-

Ashâbu’l Hayr

1908’den önce

-

-

Ashâbu’l Hayr

1908’den önce

9 derslik/

-

Ashâbu’l Hayr

1908’den önce

7 derslik/

-

Ashâbu’l Hayr

1909’dan önce

-

-

Ashâbu’l Hayr

1910’dan önce

-

-

Ashâbu’l Hayr

Yerköy İlçesi Salmanlı Topaç Köyü nahiyesi Topaç Köyü Sarıkaya İlçesi Kargalık Köyü Kargalık Köyü Şefaatli İlçesi İncirli Müslim Küçük İncirli Köyü köyü Sarıkaya İlçesi Karacalar Köyü Karacalar köyü Akdağ İlçesi Kızıldağ Köyü Kızıldağ köyü Virancek Kadışehri İlçesi (Örencik) köyü Örencik köyü Yozgat ili İşleğen köyü İşleğen köyü Yozgat Yozgat Medrese Medrese Mahallesi Mahallesi Kaynak: Keleş 1996, s. 3-14

Tablo 9’a göre, tamamı XIX. yüzyıl ve sonrasında kurulan bu vakıf medreselerin kurucularının arasında bir kethüdâ, bir hanım sultan, bir müderris, bir çavuş, bir molla ve dokuz 48 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

tanesinin ise herhangi bir rütbesi veya sıfatı olmayan normal köylüler olduğu görülmektedir. Söz konusu vakıf medreselerine yardımı, nakit para şeklinde yapılmıştır (Keleş 1996, s. 14-15). Çoğu hayırseverler tarafından yaptırılan bu vakıf okullarının beşi kent merkezinde, dokuzu köylerde kurulmuştur.

Medrese Mahallesi Medresesi ile Şevkî Medresesi’nin aynı medrese olduğunu düşünülmektedir. Çünkü Yeni Cami Mahallesi sakinlerinden Hüseyin Efendi b. Hacı Ali Osman’ın, söz konu medreselere aynı miktarda nakit para vakfettiği kayıtlarda geçmektedir (Keleş 1996, s. 13; Kapusuzoğlu 1999, s. 120).

XVI. asır sonlarına doğru müderris, talebe ve tedrisat kalitesi bozulmaya başlamış ve artarak devam etmiştir (Uzunçarşılı 1988, s. 67). XVI. yüzyıl sonları ile XVII yüzyıl başlarında Osmanlı medreselerinde eğitim-öğretim noktasında aklî ve naklî ilimler konusunda bir geriye gidiş söz konusu olmuştur. Özellikle Matematik, Hikmet/Felsefe ve Kelâm gibi aklî ilimlerin medrese programlarından çıkarılarak, yerlerine naklî ilimlerden bilhassa Fıkıh ve Fıkıh Usûlü derslerine ağırlık verildiği görülmektedir. Bu durum II. Meşrutiyet’e kadar devam etmiştir. Medrese programlarıyla ilgili en kapsamlı düzenlemeler Osmanlı’nın son döneminde gerçekleşmiştir (Nesimi 1998, s. 111).

Bu konuda özellikle bölgelerde görev yapan müftülere büyük görev düşmüştür. Şer’iye ve Evkaf Vekâleti tarafından tarihsiz olarak neşredilen “Bütün Müftülere ve Müderrislere Ta’mîm” adıyla yayınladığı ta’mîmde, nizamnâme ile ülkenin birçok yerinde medreseler açılmaya başlandığı ifade edilmiştir. Ayrıca bu genelgede, Anadolu’da başlatılan ıslah çalışmalarına yeterli katılım olmadığı da açıklanmıştır. Bir kısım müftüler büyük gayret göstererek kurdukları medreselerin kapanmaması için gerekli tedbirleri almıştır. İlgili tamimde, medreseleri ıslah çalışmalarında en fazla gayret gösterenlerden birinin de Yozgat Müftüsü Mehmet Hulûsi Efendi’nin (ö. 1964) olduğu takdirle bahsedilmektedir. Yozgat Müftüsü Mehmet Hulûsi Efendi, Yozgat’ta bir ilmiye medresesi açmış, Livâ Muvâzene-i Husûsiyeden 1921 senesine ait 100.000 kuruş ile 1922 yılının 232.200 kuruş tahsisatını alarak medresenin imar ve ıslahı ile tedrisat veren medreselerde ödenecek olan her ders saati ücretine karşılık 75 kuruş vermeyi başarmıştır. Ayrıca Yozgat Müftüsü, Livâ Muvâzene-i Husûsiyelerinden (Özel İdare Bütçesi) 34.050 kuruş tahsisat temin etmek suretiyle üç sınıflı Eimme Şubesi açmıştır. Bu şubenin açılması, Yozgat’ta kısa sürede imam açığını gidermek düşüncesiyle yapılmış olması muhtemeldir (Tutsak 2003, s. 15-16).

Yozgat gibi Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde kurulan ilmiye medreseleri daha sonra kurulacak olan Dârü’l Hilâfe Medrese örneğine geçiş için bir basamak ve olağanüstü durumların ortaya çıkardığı problemler karşısında geçici bir çözüm yolu olmuştur (Zengin 2002, s. 309).

1914 yılında düzenlenen Islâh-ı Medâris Nizamnâmesi ile medreselerin ıslahı girişimlerinin sonucu olarak ortaya çıkan medresenin adı Dârü’l Hilâfe Medresesi’dir. Islahata öncelikle İstanbul’da eğitime elverişli olan medreselerin "Dârü'l-Hilâfeti'l-Aliyye Medresesi" çatısı altında tek bir medrese olarak kabul edilmesiyle başlanmıştır. Klasik medrese teşkilatından farklı olarak yeni tarz eğitim kurumları olan bu medreseler; tâlî kısm-ı evvel (orta öğretim birinci), tâlî kısm-ı sânî (orta öğretim ikinci) ile âlî (yüksek) olmak üzere üç kısma bölünerek yapılandırılmıştır. Bu medrese teşkilatı örnek alınarak Anadolu’nun farklı kentlerinde de bu öğretim kurumlarından açılmıştır. Gerek öğrenim süresi gerekse dereceleri ile programlar açısından taşrada açılan medreselerin İstanbul’daki medreselerden farkı olduğu görülmektedir. Öğrenim süresi beş yıl olan ve orta dereceli eğitim kurumları olarak teşkilatlandırılan bu medreselerde, İstanbul’daki okullarda verilen Farsça, Batı Dilleri ve Beden Eğitimi türünden dersler yer verilmemiş, Kur’ân, Arapça, Ulûm-ı Dîniyye derslerinin yanında Usûl-u Terbiye ve Ta’lim/Eğitim-Öğretim metodu, İlahi, El İşleri ve Ziraat gibi derslere yer verilmiştir (Zengin 2002, s. 280, 302).

Anadolu’ya açılan bu okullardan birisi de Yozgat’a açılmıştır. 1919 tarihinde Yozgat kent merkezinde açılmış Dârü’l Hilâfe Medresesi’nde Mehmet Hulusi Akyol Efendi müdür vekilliği ve müderrisliğini yapmıştır.

Hulûsi Efendi, Yozgat'ta Medrese-i İlmiyye'de ve Dârü’l Hilâfe Medresesi'nde müderrislik yapmış, Dârü’l Hilâfe Medresesi'nde de müdür vekilliği görevlerinde bulunmuştur ( Ergin 1989, s. 303). Bu medrese Demirli Medresesi bünyesinde açılmıştır. Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Kelâm gibi Temel İslâm Bilimleri dersleri Demirli Medresesi müderrisleri tarafından verilmiştir. Yeni bir müfredatla eğitim yapan okulun müderrisleri şunlardır: Mehmet Hulusi Efendi 49 VİLÂYET VE MAÂRİF SALNÂMELERİNE GÖRE YOZGAT MEDRESELERİ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

(müftü, müderris, müdür vekili), Göynüklü Hilmi Efendi (Edebiyat), Hafız Süleyman efendi (Arapça), Büyük ve Küçük Ethem Hafızlar ( Kur’ân-ı Kerîm), Vehbi Bey (Fizik, Kimya), Fazlı Hoca (Biyoloji), Emekli Yüzbaşı Ali Bey ve Mısırlı Ahmet Faik (Kapusuzoğlu 2000, s. 389).

4. SONUÇ Bir yükseköğretim kurumu olma özelliği ile ön plana çıkan medreselerin tesisi, hem siyasî hem de toplumun eğitimi noktasındaki ihtiyaca cevap vermek üzere ortaya çıkmıştır. Siyasî nedeni Şiî Fâtımî düşüncesinin karşısında Sünnîliği müdafaa etmek ve bu konuda halkı bilinçlendirmektir.

Camilerde yapılan eğitimin ise zaman içerisinde ortaya çıkan ihtiyaçlara cevap verememesi de bir diğer neden olarak ortaya çıkmaktadır.

Medreseler zaman içerisinde gelişim göstermiştir. Bu eğitim kurumları sırasıyla Gazneliler, Karahanlılar, Büyük Selçuklar, Anadolu Selçukluları ve Osmanlı döneminde ciddî ilerleme kaydetmişlerdir. Okutulan dersler ve içerikleri itibariyle bu kurumlarda yetişenler hem aklî hem de dinî eğitimler noktasında önemli bir altyapıyla mezun olmuşlar, devletin değişik kademelerinde görev almışlardır. Mezhepler arası bir ayrım gözetilmeden eğitim yapılan medreselerde dört mezhebin fıkıh eğitimine önem verilmiştir. Bazen aynı medresede bile dört mezhebe göre tedris yapılmıştır.

Ankara vilâyeti salnâmelerine göre Yozgat merkez ve kazalarında yaklaşık olarak medrese sayıları; 1288’de altı, 1289’da otuz dört, 1293’te yedi, 1299’da kırk dokuz, 1308 ve 1311’de yirmi dört, 1318’de on beş, 1320’de on üç ve 1325’te ise on beş olarak verilmiştir. Medrese sayısının zaman zaman arttığı veya eksildiği görülmektedir. En fazla medrese sayısının kırk dokuzla 1299’da olduğu müşahede edilmektedir.

Maârif salnâmelerinde ise medreselere dair verilen bilgiler vilâyet salnamesinde verilenler ile hemen hemen yakın mâlumatlar içermektedir. 1316 tarihinde Yozgat sancağı genelinde on üç tanesi Yozgat merkezde, dört tanesi Boğazlıyan’da ve beş tanesi de Maden kazasında olmak üzere yirmi iki medresede yaklaşık iki bin iki yüz on öğrencinin eğitim gördüğü görülmektedir. Bu medreselerden on tanesi kaza ve kasaba merkezlerinde, on iki tanesi karyelerde tesis edilmiştir.

1317 tarihinde ise medrese sayısının on altı olduğu görülmektedir. Buna bağlı olarak da bir önceki yıla göre medrese sayısının azalmasının üç temel nedeni olabilir: a) 1316’da zikredilen medreselerden bazılarının 1317 ve 1318 tarihlerinde sehven yazılmaması. Bu zayıf bir ihtimaldir. Çünkü ertesi yıl için sehven yazılma mantıklı olabilir ancak daha sonraki senede aynı hatanın yapılması izaha muhtaç bir durum ortaya çıkarmaktadır. b) Bu medreselerde öğrenci yokluğu veya ekonomik zorlukların yaşanması nedeniyle kapatılması. c) Bölge nüfusunun zaman içerisinde kısmen azalma eğiliminde olması. Yukarıda ifade edilen b ve c maddeleri aslında birbiriyle bağlantılı konulardır. Zira nüfusun azalmasının doğrudan öğrenci yokluğunu da beraberinde getireceği düşünülebilir. Bunun yanında ekonomik sebeplerin de etkili olabileceği göz ardı edilmemelidir.

Yozgat’ta bulunan medreselerinin tamamının ne zaman kapandığı veya kapatıldığını tespit etmek mevcut bilgilere göre mümkün gözükmemektedir. 1320 ve 1325 tarihli Ankara vilâyeti salnâmeleri göz önüne alındığında Yozgat ve kazalarında yaklaşık olarak on üç ile on beş arasında bir medresenin olduğu görülmektedir. Medreselerin tamamının kapatıldığı 3 Mart 1924’e kadar bu sayının ne kadarının varlığını devam ettirdiğine dair bir bilgiye ulaşılamamıştır.

1316’da zikredilen Yozgat merkezde bulunan Kayyımzâde Medresesi, Boğazlıyan’da bulunan Rûmdîğin Karyesî Medresesi ve Maden’de bulunan (iki tane) Hüseyin Efendî Medresesi, Kale Medresesi, Hasbek Medresesi ve Çötelli Medresesi; 1317 tarihli Maârif Salnâmesi’nde ifade edilmemiştir. Medreselere ait 1317 tarihinde zikredilen bilgiler ile 1316’da zikredilen bilgilerde bir farklılık söz konusu değildir. 1318 tarihinde de medrese sayısının on altı olduğu görülmektedir.

1317 tarihinde zikredilen medreselere ait bilgiler ile 1318’de zikredilen bilgilerde bir farklılık söz konusu değildir. 1319 ve 1321 tarihlerinde de Yozgat’ta bulunan medreselerle ilgili herhangi bir bilgi mevcut değildir. Söz konusu salnâmelerde Yozgat’ta bulunan idâdî ve ibtidâî okulların durumlarıyla ilgili bilgiler verilmiştir. 1316-1318 tarihleri arasındaki medreselerde bulunan öğrenci,

50 SONUÇ

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

sayılarında ciddî bir değişim gözlenmemiştir. Sadece 1318’de Yozgat’ta bulunan Pâşâ Medresesi’nin öğrenci sayısı iki yüzden üç yüze çıkmıştır.

1753 tarihinde Çapanoğlu Ahmet Paşa tarafından yaptırılan Demirli Medresesi, Yozgat’ın şehirleşmesi ve iskânında önem rol oynamış ilk medrese olması bakımından önemlidir. Bir bayan olarak Hoşyâr Kadın, Zarife ve Züleyhâ Hâtun’nun Yozgat’taki medreselerin bazılarının kurucuları olması ve eğitim-öğretime destek vermeleri anlamlı olduğu kadar değerlidir. Yine medreselerden birçoğunun kurucusunun bölgede yaşayan hayırsever olması bölge insanının eğitim noktasındaki hassasiyetini göstermektedir.

1318 tarihli Maârif Salnâmesi ile Ankara Vilâyeti Salnâmesi’nde kısmî farklılıkların olduğu görülmektedir Buna göre; 1318 tarihli maârif salnâmesinde Akdağmadeni’nde medresenin olmadığı, buna karşılık vilâyet salnâmesinde dört tane medresenin bulunduğu ifade edilmiştir. Yine aynı tarihli maârif salnâmesinde Yozgat’ta on üç medrese olduğu, buna karşılık vilâyet salnâmesinde sekiz medresenin bulunduğu dile getirilmiştir. Benzer şekilde Cuinet, 1319’da Yozgat’ta on, Boğazlıyan’da beş ve Akdağmadeni’nde iki medresenin bulunduğunu zikretmiştir. Görüldüğü üzere kazalarda verilen medrese sayılarında farklılıkların olduğunu söylemek mümkündür. Salnâmelerdeki bu farklıkların yazım yanlışlıkları, tekrarlar ve eksik bilgilerden kaynaklandığı unutulmamalıdır. Dolayısıyla salnâmelerdeki bilgiler değerlendirilirken başka kaynaklarda yer alan bilgilerle teyit edilmeli ve desteklenmelidir.

Netice itibariyle varlığı çok gerilere giden medreselerin Yozgat’ta kurulması Osmanlı dönemine tekabül etmektedir. Medrese sayılarında zaman zaman artış veya azalmalar söz konusudur.

Bütün bunların yanında medreselerin, Yozgat’ın eğitim tarihinde önemli bir yer teşkil ettiğini ifade etmek yerinde olacaktır.

5. KAYNAKÇA Ankara Vilâyeti Salnâmesi.(1288/1871). 1. Def’a, Ankara: Ankara Vilâyeti Matbaası.

Ankara Vilâyeti Salnâmesi. (1289/1872). 2. Def’a, Ankara: Ankara Vilâyeti Matbaası.

Ankara Vilâyeti Salnâmesi. (1293/1876). 5. Def’a, Ankara: Ankara Vilâyet Matbaası.

Ankara Vilâyeti Salnâmesi. (1299/1882). 10. Def’a Ankara: Ankara Vilâyet Matbaası.

Ankara Vilâyeti Salnâmesi. (1300/1883). 11. Def’a, İstanbul: İstanbul Matbaa-ı Ebüzziya.

Ankara Vilâyeti Salnâmesi. (1308-9/1891). 11. Def’a Ankara: Ankara Vilâyet Matbaası.

Ankara Vilâyeti Sâlnamesi. (1311/1893). 12. Def’a, Ankara: Ankara Vilâyet Matbaası.

Ankara Vilâyeti Salnâmesi. (1318 /1900). 13. Def’a, Ankara: Ankara Vilâyet Matbaası.

Ankara Vilâyeti Salnâmesi. (1320 /1902). 14. Def’a, Ankara: Ankara Vilâyet Matbaası.

Ankara Vilâyeti Salnâmesi. (1325 /1907). 15. Def’a, Ankara: Ankara Vilâyet Matbaası.

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye.(1316/1898).İstanbul: Birinci Sene, Matbaa-i Âmire.

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. (1317/1899). İstanbul: İkinci Sene, Matbaa-i Âmire.

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. (1318/1900).İstanbul: Üçüncü Sene, Matbaa-i Âmire.

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye (1319/1901). İstanbul: Dördüncü Sene, Matbaa-i Âmire.

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye.(1321/1903).İstanbul: Beşinci Sene,

Matbaa-i

Âmire.

Acun, Hakkı. (1981). Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları. XIII. Vakıflar Dergisi, (ss. 635715) Ak, Ahmet. (2009). Selçuklular Döneminde Maturîdîlik. Ankara: Yayınevi Yayınları.

51 KAYNAKÇA

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Akdağ, Mustafa. (1979). Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi. I, Ankara: Tekin Kitabevi.

Akgündüz, Hasan. (1989). Teşkilat ve İdare Bakımından Osmanlı Medrese Sistemi (Klasik Dönem) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Akgündüz, Murat. (2004). Osmanlı Medreseleri XIX. Asır. İstanbul: Beyan Yayınları.

Akyüz, Yahya. (2010). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi Yayınları. Âlî, Gelibolulu Mustafa. (1997). Kîtâbü’t-Târîh-i Künhü'l-Ahbâr ( Haz.: Ahmet Uğur, Mustafa Çuhadar, Ahmet Gül, İbrahim Hakkı Çuhadar). I, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.

Altun, Ara. (1996). Gazneliler (mimari) maddesi. XIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (ss. 484-486).

Ayte, Fethullah. (2013). Medreseler. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Sempozyumu Cilt I içinde (ss. 61-64). Muş: M.Ş.Ü. Yayınları.

Baltacı, Cahid. (2010). İslâm Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları.

Berki, Ali Himmet. (1971). Selçuklular ve Osmanlılar Devirlerinde İlk İslâm ve Türk Üniversiteleri. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (Dinî, Ahlâkî, Edebî, Meslekî Aylık Dergi), X (110111), (ss. 230-235).

Bilhan, Saffet. (1989). 900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamgaç Medresesi Vakıf Belgesi. XV (II), Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi (ss. 117-124).

Bozkurt, Nebi. (2003). Medrese maddesi. XXVIII, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (ss. 323-327).

Civelek, Yakup. (2013). Klasik Bir Kurumun Modern Bir Dünyada Var Olabilirliği. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Sempozyumu Cilt I içinde (ss. 167-184). Muş: M.Ş.Ü. Yayınları. Çelebi, Rabiha. (1999). Türkçe’ye Giren Arapça Kelimeler Sözlüğü. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.

Cuinet, Vital. (1892). La Turquie D’Asıe Geographıe Admınıstrative (Ed. Ernest Leroux).

Paris.

Devellioğlu, Ferit. (1978). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Doğuş Ltd. Şti.

Matbaası.

Erçil, Erdoğan. (2013). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.

Ergin, Ali Şakir. (1994). Vakıflar ve Yozgat’ta Tarihî Vakıf Camileri: Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Ergin, Ali Şakir. (2012). Kutb-i Cihân ve Şeyhu’l-Ulemâ Dedikhasanlı Şâkir Efendi. Yozgatlı Şeyhzâde Ahmed Efendi (Ed: Ali Şâkir Ergin). Yozgat: Seçil Ofset.

Ergin, Ali Şakir. (2013). Gönül Ufkunda Bir Şeyh Bir Şeyhzâde. İstanbul: Seçil Ofset.

Ergin, Ali Şakir. (1989). Mehmet Hulûsi Akyol maddesi. II, İstanbul: Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (ss. 303-304).

Genç, Reşat. (1997). Kâşgarlı Mahmud'a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Gül, Ahmet. (1989). Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’lHadislerin Yeri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

52 KAYNAKÇA

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Hızlı, Mefail. (2008). Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler. XVII (I), Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, (ss. 25-46). İmamoğlu, İbrahim Hakkı. (2013). (İslâm’ın Kadim Geleneğinden) Medreselerden (Vatandaşlık Bilincine) Mekteplere: Hedef- İçerik ve Paradigma Sorgulamaları. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Sempozyumu Cilt I içinde (ss. 185-198). Muş: M.Ş.Ü. Yayınları. İpşirli, Mehmet. (2003). Medrese (Osmanlı Dönemi) maddesi. XXVIII, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (ss. 327-333).

Kapusuzoğlu, S. Burhanettin. (1999). Yozgat Medreseleri Tekke ve Zaviyeleri. Ankara: Yozgat Belediyesi Kültür Yayınları.

Kapusuzoğlu, S. Burhanettin. (2000). Bozok İlmiye Tarihinde Medreseler, Zâviyeler ve Tekkeler. Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı. Yozgat: Türk Ocağı Yozgat Şubesi Yayınları.

Karaca, Taha Niyazi. (2004). Yozgat Eğitim Tarihine Katkı. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I (XVII), (ss. 139-150).

Kazıcı, Ziya. (2003). İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.

Koç, Yunus. (2013). Yozgat maddesi, XLIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (ss. 559-564) Köprülü, Fuad. (1991). Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Makdisi, George. (2007). İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî Bilimler ( Trc.: Hasan Tuncay Başoğlu). İstanbul: Klasik Yayınları.

Mert, Özcan. (1980). XVIII ve XIX. Yüzyıllarda Çapanoğulları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Nakıpzade Camii-Yozgat. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türkiye Kültür Portalı, Erişim Tarihi: 23.10.2018.

Erişim Adresi: http://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/yozgat/gezilecekyer/nakipzade-camii Neşri, Mehmed. (1949). Kitâb-ı Cihan-Nümâ-Neşri Tarihi (Haz.: Faik Reşit Unat, Mehmed A. Köymen). I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Ocak, Ahmet. (2002). Selçukluların Dinî Siyaseti. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı (Tatav) Yayınları.

Okumuşlar, Muhiddin. (2008). Ehl-i Sünnetin Kurumsallaşmasında Nizâmiye Medreselerinin Etkisi. Maarife Dergisi. VIII ( I), (ss. 137-148). Özyılmaz, Ömer. (2002). Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Rahman, Fazlur. (1993). İslâm ( Çev.: Mehmet Dağ, Mehmet Aydın). Ankara: Selçuk Yayınları.

Sami Şemseddin. (1317). Kâmus-i Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası.

Sönmez, Selami. (1992). Anadolu’daki Selçuklular ve Beylikler Dönemi Medreseleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şeşen, Ramazan. (1987). Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları. Şulul, Kasım. (2013). Klasik İslâm Eğitim-Öğretim Kurumlarının Dayandığı Esaslar. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Sempozyumu Cilt I içinde (ss. 151-165). Muş: M.Ş.Ü. Yayınları.

Talas, M. Asad. (2000). Nizâmiye Medreseleri ve İslâm’da Eğitim-Öğretim ( Çev.: Sadık Cihan). Samsun: Etüt Yayınları.

53 KAYNAKÇA

MEDRESELER TARİHİ: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

Taşdemirci, Ersoy. (1988). Medreselerin Doğuşu Kaynakları ve İlk Zamanları. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I (II), (ss. 269-278).

Turan, Osman. (2009). Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Turan, Şerafettin. (2014). Türk Kültür Tarihi. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Tutsak, Sadiye. (2003). Milli Mücadele Yıllarında Ankara Hükümeti’nin İlmiye Medreselerini Canlandırma Çabası. V (II). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (ss. 11-30).

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük. (1988), II. Ankara: Sözlük Bilim ve Uygulama Yolu Yayınları.

Uluçay, M. Çağatay. (2011). Padişahların Kadınları ve Kızları. İstanbul: Ötüken Yayınları.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1974). Çapanoğulları. Belleten Dergisi, XXXVIII (CL), (ss. 215261).

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1988). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ülken, Hilmi Ziya. (1969). Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.

Yazıcı, Nesimi. (2009). İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Yazıcı, Nesimi. (1998). Osmanlı Son Dönemi Medreselerinde Fen Bilimlerinin Tedrisatı Konusunda Bazı Düşünceler. XXXVIII (I). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (ss. 109121).

Zengin, Zeki Salih. (2002). Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet'in Başlarında Türkiye'de Medreseler ve Din Eğitimi. XLIII (II), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (ss.

277-313).

54 KAYNAKÇA

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ Sefa Ersan Kaya * *

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Turhal Meslek Yüksekokulu, Grafik Tasarım Programı, Turhal/Tokat sefaersan.kaya@gop.edu.tr * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Logo tasarımlarında soyutlama prensibinin temel kuralları ve sınırlılıkları belirlenmektedir.

Soyutlamanın evrenini incelediğimizde belirli kavramlar ortaya çıkmaktadır. Bu kavramları şu şekilde sıralayabiliriz; okunabilirlik, basitlik, sağlamlık, tanıma ve hatırlanabilirlik, renk, özgünlük, tutarlılık, anlam ve fikir, alan temsiliyeti, form uygunluğu, yalınlık, kullanılabilirlik, uygulama kolaylığı ve geliştirme potansiyeli gibi unsurlar tasarımın evrenini oluşturan genel çerçevelerdir.

Her logo tasarımı belirtilen tasarım kavramların yönlendirmeleri sonucunda oluşturulmakta ve semiyotik olarak olgusal, algısal ve renk özellikleri ile algıyı tasarlayan, iletişim örnekleri sürece dahil edilerek tasarımın karakteri ortaya çıkarılmaktadır. Bazı logo tasarımlarında tasarım sembolik olarak doğrudan kuruma veya kişiye bağlı kalırken bazılarında ise mitolojik veya kültürel izler, farklı algı biçimleri oluşturmaktadır. Günlük hayatımızın hemen her anında karşımıza çıkan logo ve amblemler, çoğu zaman fark edilmeseler de mitolojik bir algının izlerini taşırlar” (Çakır, 2013:53). Bu algının ifade biçimi görsel şekiller, anlatım yolu ise gizli dillerdir.

Bu ifade biçimi ile logoların karakter analizinde, logolarda kullanılan nesnelerin akla ilk getirdikleri doğrudan fikirler her zaman doğru iletiyi sağlamayabilir, bundan dolaylı analiz yapılırken tasarımında kullanılan nesnelerin gizli (subliminal) anlamlarını ve sebeplerini inceleyen semiyotik bir yöntem daha detaylı bir görme ve algılama alanı sağlamaktadır.

2. LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ Belirli logo örnekleri incelendiğinde logoların benzer şekillerde revizyon geçirdikleri ve olabildiğince sadeleştikleri görülmektedir. Logolardaki bu “flat” tasarım denilen basitleştirme hareketleri akımın bir parçası olarak değil, kullanım ortamlarının çeşitlenmesi ile doğru orantı izlemektedir. Logoların istenilen nihai forma sahip olması için nelere dikkat edilmeli ve hangi özellikleri barındırmalıdır sorusu logo tasarımının analiz sürecini oluşturmaktadır.

Bir kurumu veya bir kişiyi temsil eden görüntü olarak tanımlanabilen logo aslında salt temsilden daha fazla şeyi simgeleyebilmektedir. Bu temsiliyet biçimleri semiyotik olarak incelendiğinde logoların evrensel dili ve bu dilin çözümlemesi yapılabilir.

Her metin gibi logolar da kendine özgü bir öyküyü, kurguyu, tasarımı, hatta kendine özgü “tamamlanmış” bir söylemi içselleştirebilirler. Bu doğrultuda seçilen logolar, ilk olarak “olgusal” anlamda incelenerek, neler anlattığı, hangi görsellerin kullanıldığı, kullanılan görseller ile verilmek istenen algının ortak yönlerinin olup olmadığı ortaya konmaya çalışılmalıdır. İkinci olarak “algısal” anlamda logonun izleyicisine neler anlattığı veya çağrıştırdığı, iletilerinin hedefine hangi doğrulukla gönderilebildiği ve renk seçiminin algısal anlatım yapısıyla hangi oranda örtüştüğü araştırılmaktadır.

Erdal, 2017: 688) Tüm bu bilgiler ışığında kurumları veya kişileri temsil eden logolar, ait olunan kültürler, örf ve adetler, gelenekler, dini yaşantılar vb. şeylerle ilgili bizlere bilgi aktarmaktadırlar. Tasarımların formlarından renklerine kadar logoların tüm karakteristik yapıları algısal boyutta görsel olarak gizli bir 55 GİRİŞ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

anlatım dili kullanılarak kimlik algısı yaratma bağlamında güçlü enstrümanlar olarak karşımıza çıkmaktadır.

2.1. Sturbucks Terry Heckler tarafından tasarlanan bu logo, 1500 lerin eski deniz temalı kitaplarında kullanılan iki kuyruklu deniz kızından (Siren) esinlenilerek ortaya çıkartılmıştır. Sturbucks kuruculardan birisi, eski zamanlardaki mitolojik denizkızı Sirenin tavsir edildiği gibi Sturbucks’ın da dünyanın her yerinden kahve severleri cezbeden bir anlama geldiğini ifade etmiştir. Sturbucks kelime olarak adını Herman Meville”nin ünlü romanı Moby Dick’teki karakterlerin birinden almaktadır. Logo da eski dönemlerde denizcileri kendine hayran bırakan ve her yerden denizcileri çeken efsanevi yunan mitolojik karakteri Siren, kahve severleri cezbeden bir reklam ve marka unsuruna dönüştürülmüştür.

Logo çözümlemesinde algısal süreç değerlendirildiğinde logoların bilgi verme zorunluluğu olmadığından dolayı, logo tasarımlarında çoğunlukla algının psikolojik etkileri üzerinde durulmaktadır. Bu logo tasarımı dolaylı yoldan algısal olarak çözümlendiğinde mitolojik Siren karakterin cezbediciliği ve efsaneleşmesi kahve ile özdeşleştirilirken, renk çözümlemesi yapıldığında yeşil zeminin hakimiyeti kahvenin tazeliğini ifade etme unsuru olarak kullanılmıştır.

Tasarımın dairesel formu iki kuyruğun oluşturduğu ikinci bir daire ile ilgi merkezi oluşturulurken aynı zamanda asimetrinin algıda seçicilik iki daire formu arasında asimetrik ilişki oluşturmuştur. Sirenin burun kenarlarındaki gölgeler incelendiğinde aynı asimetri öğesisin burada da kullanıldığı görülmektedir.

2.2. Airbnb İnsanların seyahatlerinde konaklayacakları yeri bulmalarını ve kiralamalarını sağlayan kiralık mekân seçeneği sunan web uygulaması olan Airbnb 2014 yılında (Bed & Breakfast) yatak ve kahvaltı harflerini içeren bir marka kimliği ile ortaya çıkmıştır. Günümüzde kullanılan bu logo da sevginin sembolü kalbi, yerlerin-mekanların sembolü yer (konum) işaretini, mutlu insanları temsil eden bir stilizasyon ve Air’ın A harfini içeren dört ikonun harmanlanması ile oluşturulmuştur.

Bu dört farklı ikonun oluşturduğu tasarımda ana eleman uçak formunda havayı (Air) temsil eden bir ikon iken aynı zamanda her yerde size ait olan evin olduğu ve bu yerin havayolu ile ulaşılabilen hayal ettiğiniz herhangi bir yerde olabileceğini simgeleyen bir tasarım ortaya çıkartılmıştır.

Logo genel olarak Anywhere (heryerde) ve Belonging (aitlik) kelimesini vurgulamaktadır Algısal boyutta grafik özelliği olarak hem çok basit formda hem de akılda kalacak şekilde tasarlanan bu logonun son derece bilinçli ve subliminal iletiler dikkate alınarak tasarlanmış olduğunu söylemek mümkündür.

56 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

2.3. BMW Amblem logo formatında tasarlanmış bu logo da üç özellik vurgulanmaktadır. Tasarımda sembolleştirilen hava, pervane ve gökyüzü logonun hava araçlarına yönelik çalışmalar yaptığı bilgisini vermektedir. Logonun tasarım ve tarihsel süreci incelendiğinde farklı yorumlamalar gündeme gelmektedir. BMW (Bayerische Motoren Werke) firması Franz Josef Popp tarafından lisanslanana kadar Rapp Motoren Werke firmasının bir parçasıydı. Firma lisanslandıktan sonra Rapp logosuna benzer dairesel formda bir tasarımla reklam çalışmalarını yürütmüştür.

Logo tasarımlarında kullanılan algısal mesajların ve renk çözümlemelerinin kullanıldığı önemli örneklerden biri de BMW logosudur. Pervane ve Gökyüzünü temsil ettiği imajı verilen logonun şirketin ilk kurulum dönemlerinde şirketin kurulduğu Almanya eyaleti Bavarian kentinin renkleri olan mavi beyaz ve altın renginin sembol olarak kullanıldığı görülmektedir. Fakat dönemin mevcut yasalarının ticari marka için ulusal renklerin kullanılmasına izin vermediğinden dolayı halkın çoğunluğunun sembolü dönen pervane ile ilişkilendirmesine sebep olmuştur (http://www.car-brandnames.com/bmw-logo/).

Daire içinde kullanılan mavi, beyaz ve dairenin üstünde yer alan altın rengindeki BMW yazısı yaşanan hem bu yasal sorunlardan hem de reklam kampanyalarında kullanışsız olmasından dolayı altın rengi BMW fontu yerine Gümüş renkte font tasarımına gidilmiştir. Sonuç olarak havacılık ile ilgili bir üretim yapılmamasına rağmen algısal olarak kaliteyi ve yerelliği vurgularken renk çözümlemesi olarak hem havacılığa hem de ulusallığa gönderme yapmaktadır.

2.4. Mercedes-Benz Amblem logo formatında tasarlanan Mercedes logo tasarımında yıldız sembolünün daha da sadeleştirilerek üçlü bir yıldız sembolü tasarımı ortaya çıkarılmıştır. Gottlieb Daimler tarafından tasarlanan ve otomobil endüstrisinin en bilinen logolarından biri olan üç noktalı yıldız sembolü Mercedes motorlarının karada, havada ve denizde kullanım performanslarının iyi olduğuna işaret etmektedir.

57 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

Tasarımın algısal boyutta sektörün yıldızı olduğunu imajını vurgularken aynı zaman da kullanım alanlarına göndermeler yapmaktadır. Renk olarak incelendiğinde otomobil sektöründe yaygın kullanılan gümüş rengi kaliteyi ve sektörü ön plana çıkartmaktadır. Font olarak kullanılan tırnaklı yazı tipide logonun sadeliğine uygun seçilerek zariflik özelliğini ön plana çıkarmıştır. Ayrıca tırnaklı yazı tipleri gözleri yormaması ve harflerin algılanması sürecinde daha aktif rol oynadıkları için kullanıldıkları alanın okunabilirlik ve seçicilik özelliğini arttırmaktadır. Bu logoda tırnaklı fontlardan Prof. Kurt Weidemann tarafından tasarlanmış “Corporate A BQ Light” font tasarımı kullanılmıştır (https://www.urwtype.com/fileadmin/Content/Downloads/PDF/Corporate_E_Pro.pdf).

2.5. Audi Audi’nin iç içe geçmiş dört halkadan oluşan logosu otomobil birliğinin dört üreticisini yansıtmaktadır. Soldan başlayarak: Audi, DKW, Horchve Wanderer olarak Audi markası ile diğer şirketlerin ilişkisini işaret eden bir amblem logo tasarımı formatında tasarlanmıştır. Dört halkanın cilalı krom yüzeyinin keskin olarak görünüşü gücü, dayanıklılığı simgelerken, halkaların iç içe geçmiş olması güvenliği ve emniyeti ifade etme aracı olarak kullanılmıştır. Logo da kullanılan renk yelpazesi tümüyle modern tasarım teknolojilerine karşılık gelmektedir. Olimpiyat logosunu andıran tasarımı ise olimpiyatlardaki azim ve başarı öyküsünü yansıtmaktadır.

2.6. Toyota Otomotiv endüstrisinde kullanılan gümüş renk ve amblem tarzındaki tasarım anlayışının bu logo tasarımında da kullanıldığı görülmektedir. Bu tasarım unsurlarının otomotiv endüstrisinde 58 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

kullanımının tesadüf olduğunu düşünülmemelidir. Gümüş renklerin kullanımı renk algısı olarak dayanıklı ve fark edilebilirliği yüksek olduğundan tercih edilmektedir. Ayrıca yapısal olarak gümüş plakaların kullanımı çevresel faktörlere karşı dayanıklı ve uzun ömürlü oluşlarından dolayı bu tasarımlarda sektör temelli biçimsel ve yapısal benzer özellikler görülmektedir.

Adını kurucusu Kiichiro Toyoda dan alan Toyota bugün bilinen evrensel ambleminden önce birkaç değişiklikten geçmiştir. Önceleri basit bir Toyota işareti kullanılırken dünya pazarına açıldıktan sonra tüm dünyaya sağlam bir mesaj vermek amacıyla tasarımında yeniliğe giderek “az çoktur” mantığıyla basit ama daha anlamlı bir tasarım sürecine gidilmiştir.

Algısal olarak incelendiğinde müşterilerin ve şirketin saygıya, güvene ve ortaklığını sembolleştiren birleşik form ortaya çıkmaktadır. Yapısal olarak incelendiğinde ise merkezde ayakta duran bir “T” harfi görülürken aynı zamanda şirketin tekstil ile ilgili geçmişini simgeleyen iğne ve ipliğin kesişimi bunların birlikteliğini simgelemektedir. Üç ovalin kombinasyonundan oluşan bu logo, kesişen oval formların müşterilerin kalpleri ile şirketin kalbi arasındaki bağlantıyı ve bunlar arasındaki karşılıklı güvene dayalı ilişkiyi temsil etmektedir. Ayrıca tasarımdaki her bir parça Toyota harflerini içeren tipografi özelliği taşımaktadır.

Tasarımdaki oval boşluklar mükemmellik, kalite, güvenilirlik, çevresel duyarlılık ve yenilikçi teknolojiler vb. sonsuz değerleri sembolize etmektedir. Elips olarak tasarlanan bu logo ters ya da dikiz aynası gibi aynalama gerektiren durumlarda bile fark edilebilir ve değişmezlik faktörleri dikkate alınarak yatay ve dikeyde simetrik olarak tasarlandığı görülmektedir.

Renk çözümlemesinde ise otomotiv endüstrisinde görmeye alışık olduğumuz zarif ve modern bir seçenek olan gümüş ve kırmızı kullanıldığı görülmektedir.

2.7. Nestlé Nestlé ilk marka olarak adını kurucu Alman asıllı Henri Nestlé den almış ve logolarında ilk olarak Nestlé ailesinin arması kullanılmıştır. Nestlé sözcüğü almancada “kuş yuvası” anlamına gelmektedir (https://www.wikizero.pro). Zamanla logoda sadeleştirici bir takım değişiklikler yapılmış ve bu son minimalist şeklini almıştır.

Logo tasarımı incelendiğinde kuş yuvası içerisinde iki yavru kuş ve onları besleyen ebeveynleri görülmektedir. Tasarımı algısal olarak çözümlediğimizde modern aile, çocuk ve besin karakterlerinin vurgulandığı görülmektedir. Logoda ailenin soyadı ve ürün yelpazesi ile özdeşleştirildiği görülür.

Yazı tipi tasarımı olarak fark edilebilir bir “N” harfi ile basit bir Sans-Serif yazı tipi kullanılmıştır. Önceki logo tasarımlarında daha çok kitap, ansiklopedi vb. yerlerde kullanılan tırnaklı yazı tipi yerine, bilgisayar ve yazılı-görsel medyalarda kullanımı daha uygun olan bir font seçimine gidilerek Sans-Serif yazı tipi kullanılmıştır.

59 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

2.8. McDonald’s McDonald’s logosuna ilk baktığımızda “M” harfini görmekteyiz. Bu ilk çıkarımın detayları incelediğinde ise alt mesajda altın kemerin “M” harfini oluşturduğunu görülmektedir. Altın kemerleri firmanın ve fastfood zincirinin dünyaya açılan kapısı olarak yorumlanabilmektedir. Logonun tasarım danışmanı Louis Checskin’in biyografisi incelendiğinde karakterin alfabetik imajının yanında anatomik özellikleri taşıdığı da fark edilebilir.

Logo anatomik olarak incelendiğinde ise Sigmund Freud’un Psikanalitik kuramından yola çıkarak tasarımda zihinsel süreçlerin bilinçdışı unsurlar arasında bağlantıları kurabilecek özellik taşıdığı çıkarımı yapılabilmektedir. Bu bakış açısı ile tasarım tüm unsurları ile incelendiğinde çift anlamlı olduğu görülür. Kemerin algısal olarak bilinçaltında insanlara büyük bir göğüs kümesini olduğu imgesi yaratmaktadır. Kemer formunun ikincil bir anlam olarak McDonald’sın anne figürü rolü oynayarak McDonald’sın göğüslerini yani anne göğsünü sembolize ettiği söylenebilir.

Logo tasarımın bu “anne” imajı insanları yemeklerini evde pişirmeleri yerine, McDonald’s ta yemeye teşvik etmektedir.

Algısal olarak Freud’un Psikanalitik kuramının da dâhil edildiği bu logoda semboller dünyaya açılan kapı, anne, çocuk ve iştah durumları ile bilinçaltı imgeleri içermektedir. Renk kullanımını incelediğimizde ürünlerinde zemin olarak kullanılan kırmızı ve logonun sarı rengi yine insan psikolojisi üzerinden dikkat çekici, mutluluk verici ve iştah açıcı bir renk olduğundan dolayı fastfood sektöründe bu ikili kombinasyonun çoğunlukla kullanıldığı görülmektedir.

60 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

2.9. Nike Adını yunan mitolojisinde zafer tanrıçasının adından alan “Nike” kelimesi, logo tasarımı ile tanrıçanın kanadı sembolize edilerek tamamlanmıştır. Tanrıçanın kanadından esinlenerek tasarlanan bu logo hız ve hareket kavramlarını temsil etmektedir. Logo yaygın olarak kullanılan onay işaretine (✔) benzetilmektedir. Bu işaret evet-doğru–tamamlandı veya başarı hakkında bilgi vermek için kullanılmaktadır. Bu onay işareti logo içinde başarıyı belirgin bir şekilde gösteren pozitif bir semboldür.

Algısal olarak çözümlediğimizde bu işaret markanın evrensel olarak ürünlerinin kullanıcısına hız ve hareket sağlama konusundan doğru ve başarılı işler yaptığının kabul edilmiş bir gerçek olduğunun sembolü haline gelmiştir.

Tasarım cesur savaşçılara ilham veren kanatlı tanrıçanın ruhu, atletlerin ve sporcuların başarı seviyelerini artıran bir marka imajına dönüşmüştür.

2.10. Adidas Adidas logosu son derece basit ve benzersiz tasarımı ile dikkat çeken bir tasarımdır. Dikkat çekmesindeki temel sebeplerden birinin belirli bir nesneyi ya da görüntüyü yansıtmamış olmasıdır. Şirketin logosu ilk incelendiğinde başağı simgeleyen üç çizgi anlayışında bir logonun kullanıldığı görülmektedir. Fakat günümüzde logo üç çubuk şeklini almıştır. Bu logo Adidas’ın sattığı en iyi ekipmanlardan bazılarını temsil etmektedir. Logonun diğer tasarımlardan ayırıcı özelliği ise daha fazla anlamı içeriyor olmasıdır.

Tasarımda kullanılan üç çizgi ile 30 ̊ lik bir eğim ve 3 aşamadan oluşan geometrik biçimler dağı sembolize ederken aynı zamanda aşamalar bu ürünleri satın alan insanların kendi sınırlarını zorlayan ve mücadeleci bir karaktere sahip olduklarını simgelemektedir.

Algısal olarak tasarım unsurları incelendiğinde dağ;-aşama, azim, istikrar, başarı ve ürünün kalitesi ön plana çıkartılmıştır. Renk kullanımıda otomotiv endüstrisinde görülen renk aynılığı gibi, spor ürünleri sektöründe de siyah ve minimal logo tasarımların tercih edildiği görülmektedir. Bu özellik logonun her ürüne yerleştirilmesini kolaylaştırırken, sadeliği ise anlaşılır ve algılanabilirliğini güçlendirmektedir.

61 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

2.11. Carrefour Fransız markası olan Carrefour Fransızcada “kesişim, kavşak” anlamına gelmektedir. Şekil – zemin ilişkisinin doğru şekilde kullanıldığı logoda kırmızı ve mavi renkler ile kullanılan şekil sol ve sağ tarafı gösteren iki oku temsil ederken aynı zamanda kavşağın yön algısına işaret etmektedir.

Zemin olarak negatif boşluk kullanılarak şekil arasına gizlenen bir “C” harfi kullanılmıştır.

Algısal olarak incelediğimizde hangi yöne gidildiği fark etmeksizin Carrefour’un orada olacağını sembolize ederken daha sembolik olarak yorumlandığında ise kesişme noktaları ve merkezdeki “C” harfi süpermarket zinciri tarafından sunulan ürünlerin çeşitliliğinin müşterilere çok sayıda seçim yapma imkânı sağladığını gösteren bir tasarım algısı oluşturmaktadır. Tasarıma hem algısal hem de renk çözümsel bakıldığında Fransa bayrağının renklerinin kullanıldığı görülmektedir. Renk kullanımı ve sözcük kullanımında seçilen tüm tasarım unsurları milli duyguları yansıtmaktadır.

2.12. Continental Tasarımda “c” ve “o” harflerinin şekil zemin ilişkisinde kullanımı negatif bir yüzey oluşturmuştur. Negatif yüzey incelendiğinde lastik firmasının bu logoda oluşturduğu negatif yüzeyle

62 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

hem üç boyutlu bir lastiği hem de tüm araçlar için direksiyon figürünü sembolize ettiği görülebilmektedir.

2.13. Sun microsystem Pırlanta şeklindeki logo tasarımı “sun” kelimesini oluşturan düzgün bir şekilde bir araya getirilmiş “u”, “n” ve “c” harflerinin kombinasyonun oluşan tipografik logo tasarım örneği oluşturmaktadır. Harflerin birleşiminden oluşan güneş “sun” kelimesi dört farklı yönden okunabilir başarılı bir tasarım örneği sergilemektedir.

2.14. Baskin Robbins Dondurma sektöründe yenilikçi bir konsepte imza atan Baskin Robbins logosunda da bu yeniliği tipografik bir tasarım ile yaratıcı bir şekilde kullanmıştır. Mavinin içerisinde Pembe renklerle bile fark edilmeyecek kadar iyi bir tasarım özelliği göstermektedir. Pembe renk kullanılarak oluşturan 31 rakamı “B” ve “R” harfleri ile bütünlük sağlarken aynı zamanda dondurmaların 31 çeşit bitkiden üretildiğini ifadede etmektedir. Algısal olarak logo tasarımı markanın baş harflerinin oluştururken, şirket tarafından sunulan orijinal lezzetlerin sayısını da temsil eden iki harfin kullanıldığı görülmektedir (https://brightside.me/article).

63 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

2.15. Pin (Pinterest) Pinteret platformunun kullanımı incelendiğinde, tüm kullanıcıların ilgi alanları ile ilgili görseller paylaşabildiği ve pano sistemi ile görsel arşiv yapabildiği bir sosyal platform olduğu görülmektedir. Logo incelendiğinde ise evlerimizde, ofislerimizde ve günlük hayatımızın çeşitli alanlarında kullandığımız panolardaki iğnelerin biçimsel yapısının tipografik bir karaktere dönüştürüldüğü görülmektedir. İngilizcede de “İğne" anlamına gelen “Pin” kelimesi logo tasarımında hem harf olarak Pin’i hem de form olarak iğneyi simgeleyen bir yapıda sembolleştirilmiştir. Logo algısal olarak incelendiğinde günlük hayatımızda mantar pano ya da vb. alanlara iğnelediğimiz şeylerin dijital çağda da kullanımını simgeleyen özgün bir tasarımdır.

2.16. Beats Beats ses ekipmanları üreten bir firmadır. Logo da ilk göze çarpan şey Beyaz bir “b” harfidir. İki renkten oluşan bu tasarım kırmızı alan zemin iken beyaz alan şekil özelliği, kırmızı alan şekil iken beyaz alan zemin özelliği taşımaktadır. Şekil ile zeminin bazı durumlarda yer değiştirme olasılığı logo da hem ürüne hem de insana değer verildiği anlamı yaratmaktadır. Tasarım genel yapısı ile ele alındığında “b” harfinin kulak ve kırmızı alanın kulaklığı takan bir kişi olduğu görülmektedir.

Kullanılan “b” harfi hem markanın adını temsil etmekte hem de bu markanın ürününü sembolleştirmektedir. Diğer taraftan kırmızı alan ise kullanıcıları stilize etmektedir.

64 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

Bütün algılamalarda bir şekil ve zemin ilişkisi vardır. Şekil, bireyin dikkatinin odaklandığı şey iken zemin şeklin arkasında kalan dikkat edilmeyen şeydir (https://www.slideshare.net/Nejlaakguel/gestalt-yaklasm). Bu tasarımda da şekil ve zemin eşit olarak kullanıldığından dolayı burada “b” harfini, kulaklık ürününü ve kullanıcıyı eşit dönüşümlerle görmekteyiz.

2.17. Nintendo Nintendo firmasının Gamecube logosu şekil ve zemin ilişkisinin kullanıldığı bir logo tasarım örneğidir. Negatif boşluğun tasarım alanına dâhil edildiği bu logoda üç şey ortaya çıkmaktadır. İlk görülen şey 3 boyutlu bir yüzeyin parçalanarak oluşturduğu “G” harfi iken ikinci olarak aynı şekle ait merkezde küp figürü görülmektedir. Negatif boşluk incelendiğinde ise “G” harfinin içerisinde zemin olarak “C” harfinin kullanıldığını görmek mümkündür. Logo tasarımsal olarak hem Gamecube’nin baş harflerini hem de oyun ve küp özelliğini temsil etmektedir.

2.18. FedEx Bir nakliye şirketi olan FedEx’in logo tasarımı incelendiğinde ilk olarak iki kelimenin birleşiminden oluştuğu görülmektedir. Fed ve Ex kelime kökenleri incelendiğinde Federal ve Express kelimelerinin kısaltmasıdır. Daha detaylı incelendiğinde harflerin birbirine değdiği görülmektedir.

Harflerin birbirine değmesindeki amacın şans eseri değil, E ve x harflerinin arasında negatif boşlukta konumlanmış bir ok işareti yaratmak için özel olarak tasarlandığı fark edilmektedir. Şeklin bütününden ziyade asıl algı merkezi negatif zeminde konumlandırılmış bir ok işaretidir.

Kullanılan bu ok işareti hem Express kelimesine yani taşımacılığa anlam yüklerken aynı zamanda hız ve hassasiyetle ileriye doğru bir hareketi temsil etmektedir. Daima ileri sembolü şirket vizyonunu 65 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

olumlu yönde etkileme ve ileriye dönük bir marka değerini ifade etmektedir. Kullanılan mor ve sarı renk şirketin sunduğu geniş çeşitlilikteki hizmetlerini birbirinden ayırmaya yardımcı olması için kullanılmıştır. Tasarım fark edilebilirliği yüksek iki canlı renkten oluşan minimal temiz bir logo tasarım örneği sergilemektedir.

2.19. LSO (London Symphony Orchestra) Londra Senfoni Orkestrası'nın logosu sadece “LSO” harfleri olarak değil, orkestra şefi olarak da okunabilmektedir. El yazısı gibi görülen zarif logo tasarımı orkestranın zarifliğine katkı sağlamaktadır. Ayrıca tasarımda kullanılan dalgalı çizgi karakteri batonunu sallayan bir orkestra şefinin soyut bir görüntüsünü ortaya çıkarmaktadır. Logo da kullanılan kırmızı renk İngiltere’nin ve Londra’nın sembolik rengini temsil etmektedir.

2.20. Amazon Online alışverişin en büyük platformlarından biri olan amazon logosunda bu özelliğini yansıtmaktadır. İlk bakışta logo da özel bir şeyin olmadığı anlaşılmaktadır. Fakat şirket politikası göz önüne alınarak logo biraz detaylı incelendiğinde sarı bir ok kullanıldığı ve bu okun “a” harfiyle başlayıp “z” harfiyle sona erdiği görülmektedir. A ve Z harflerini gösteren ok amazonda a’dan z’ye her şeyi bulabileceğimizi ifade etmektedir. Bu ok aynı zamanda gülen mutlu bir ifadeyi simgeleştirirken insanların Amazondan alışveriş yaparken hissettikleri mutluluğun bir temsilidir.

Tasarım hareketli font kullanımı ile eğlence ve mutluluk kavramını destelemektedir.

66 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

2.21. Apple Dünya çapında en tanınan logolardan biri olan Apple’nin elma tasarımı, belirli değişikliklerden sonra bu en sade şeklini almıştır. Amerikan kültüründe elma nesnesinin bir anlam ifade ettiği bilinmekte ve elma öğretmenler ile özdeşleşen bir meyve haline gelmiştir. Çoğu Amerikan filmlerinde öğretmen masalarında kırmızı bir elma görmek muhtemeldir. Öğretmen ile özdeşleşen bu nesne Steve Jobs’un bir demecinde değindiği, geleceğin öğretmenleri bu bilgisayarlar olacak sözüyle doğru orantılı olarak bu logo tasarım fikrinin ortaya çıktığı düşünülmektedir.

Tasarım sürecinde elma formu korunurken kenarında bir ısırık olması Apple’nin markalaşmasında en önemli faktörlerden biri olmuştur. İlgi çeken ve merak uyandırın ısırılmış elma figürü Âdem ve Havva’nın hikâyesinden türetilen bilgi ağacını da sembolize etmektedir. Elmanın genel olarak bilgiyi ve öğreticiliği sembolize etmesi elmanın bu tasarımda kullanımın en önemli sebeplerinden birisi olduğu çıkarımı yapılabilir.

Elmanın üzerindeki ısırık İngilizcede “bite” anlamına gelmesi ve ayrıca bir bilgisayar terimi olan “byte” ile fonetik olarak aynı okunuşa sahip olması, hem ısırılmış elma figürüne hem de bilgisayar bilimine gönderme yapmaktadır.

Bu logo tasarımı algısal olarak incelendiğinde, öğretmen-bilgi- bilgiyi almayı ve bilgisayar teknolojisini sembolleştirdiği görülmektedir.

2.22. Toblerone Toblerone logosu ayıların kenti olarak bilinen İsviçre’nin başkenti ve şirketin kurulduğu yeri sembolize eden bir tasarıma sahiptir (http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Berne). Bu bilgiler ışığında tasarımı incelendiğimizde yerel ve coğrafi öğeler dikkat çekmektedir. Diğer logo 67 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

tasarımlarında gördüklerimiz gibi logo tasarımında şekil ve zemin ilişkisi göze çarpmaktadır. Şekli ve zemini birbirinden ayırdığımızda negatif boşlukların tasarıma dâhil edildiği görülmektedir.

Bu şekilde bir inceleme ile logoda kullanılan tasarım nesnelerinin karlı bir dağ ve karların arasına gizlenmiş bir ayı figürü ortaya çıkmaktadır. Bern şehrinin tarihi ve coğrafik yapısı incelendiğinde dağ figürünün İşviçre’deki Mattehorn dağını simgeleyen bir tasarımın kullanıldığı görülür. Ayrıca dağın üzerinde saklanan bir ayı figürü yine bölgenin coğrafi özelliklerini yansıtmaktadır.

Algısal olarak baktığımızda ayı figürünün kullanımı bölgeye ait bir özelliği yansıtırken, aynı zaman da Toblerona çikolatasının eşsiz bal aromasını simgeleyen bir figür olarak kullanılmıştır. Sarı ve kırmızı renklerin kullanımında sarı bal rengini, kırmızı ise ülkenin bayrağını temsil etmektedir.

Tipografik olarak incelediğimizde, Toblerone adının iki kelimenin birleşiminden oluşan tasarımın yaratıcısı “Tobler” ile çikolatanın yapı olarak benzediği koz helvası “torrone” kelimelerinin kombinasyonundan ortaya çıktığı yorumlanabilir. Ayrıca kelime bütün olarak incelendiğinde içerisinde “Bern” kelime kökünü de barındırmaktadır.

2.23. Cisco Cisco Amerika, Kaliforniya’da San Francisco bölgesinde olan çok uluslu bir ağ teknolojileri şirketidir. Tasarım unsurları incelendiğinde logo ve type’nin kullanıldığı bir tasarım şekli görülmektedir. Şirketin San Francisco temelli olması nedeni ile mavi çizgilerle Golden Gate köprüsü sembolleştirilmiştir. Diğer bir yorumlama ile ise mavi çizgilerin elektrik mıknatısınınım bir sembolü olarak kullanılan Cisco’nun teknoloji ile ilgili bir kurum olmasına gönderme yapılmıştır.

Cisco kelimesinin literatürde özel bir anlam ifade etmiyor oluşundan dolayı, bu adın San Francisco’daki “cisco” kelimesi bir yapı bozumu olarak kullanılmış ve anlam yüklenmiştir. Renk kullanımında ise milli duygu yansıtılarak ülkenin bayrak renkleri kullanılmıştır.

68 LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

TASARIMDA SOYUTLAMA: LOGOLARIN KARAKTER ANALİZİ

3. SONUÇLAR Semiyotik olarak incelediğimiz tüm bu logo örneklerinde, tasarım yaparken nasıl fark yaratıldığı ve global dünyada firmaların fark edilebilirliğini arttırmada logoların ne kadar önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Günümüzde logo ve insan algısı yalın ve sadedir. Bu neden logo tasarımından beklenen özgün olmasıdır. Logo temsil ettiği kurumu ve sektörü iyi anlatırken aynı zamanda bilinçaltı mesajları ve sembolleri başka bir tasarımı çağrıştırmayacak özellikte olmalıdır. Her logo kendi karakterine ve her karakter kendi biricikliğine sahip olarak tasarlanmalıdır. Logo tasarımlarında kullanılan her sembol bir anlam ifade ederken her yazı karakteri farklı bir psikolojiyi yansıtmaktadır. Unutulmamalıdır ki, logo font değildir. Hazır yazı karakterleri ile logo yapılmamalı her yazı yüzü olduğu firmanın-kurumun veya kişinin karakterini yansıtmalıdır.

Logoların renk özellikleri incelendiğinde iyi bilinen logolarda bir ya da iki renk kullanılarak tasarlandığı görülür. Kullanılan bu renkler bize ürün ve hizmet hakkında bilgiler verirken bazen sadece milli duyguları da yansıtabilmektedir. Renklerin insan psikolojisindeki yeri yadsınamaz ve her logo kendi psikolojik eylemini yaratır.

Logo tasarımında basitlik, “az çoktur” mottosu. en zor ulaşılan özelliktir. Bizden istenilen ise bu basitlik ile bize çok şey hakkında bilgi vermesidir. Bu özelliklerden dolayı tasarım tam anlamıyla özgün olmalı ve karakterin özgünlüğü rastlantısal olmamalıdır.

4. KAYNAKÇA Çakır, E., (2013). Akademik Dünyanın Kentsel İmgelerinden Mitolojik Simgelerine Üniversite Logoları, 97(25), 53.

Erdal, G., (2017). Logolar, Dil Ve Semiyotik, 11(5), 688 http://www.car-brand-names.com/bmw-logo/ https://www.urwtype.com/fileadmin/Content/Downloads/PDF/Corporate_E_Pro.pdf https://www.wikizero.pro https://brightside.me/article/the-15-famous-logos-with-a-hidden-meaning-which-we-nevereven-noticed-35405/ https://www.slideshare.net/Nejlaakguel/gestalt-yaklasm http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Berne

69 SONUÇLAR

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ Serpil Soydan * *

Dr. Öğr. Üyesi, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi/Fen-Edebiyat Fakültesi/Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Niğde srp_syd78@hotmail.com * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Fiiller, varlıkların hareketlerini, kılışlarını, oluşlarını ifade eden, sözvarlığı içerisinde oldukça önemli bir yere sahip olan, dilin vazgeçilmez temel ögelerindendir. Ergin (1993: 103-104), isim kökleri, varlık ve mefhumları karşılar, fiil kökleri, hareketleri karşılar. İsim kökleri, tek başlarına kelime olarak kullanılabilirler. Fiil kökleri, kullanılma sahasına tek başlarına çıkamazlar. Nesnelere, şahsa, zamana bağlanarak vazife görürler, şeklinde açıklar. Korkmaz (2014: 104), isimlerin, canlı ve cansız varlıkların, somut ve soyut nesne ve kavramların adlarını, fiillerin ise, hareketlere bağlı oluş, kılış ve durumları belirttiğini ifade eder.

Türk dili üzerine yapılan çalışmalarda, fiiller, “yapı, anlam, çatı, kılınış, içerik” gibi özelliklere göre tasnif edilmeye çalışılmıştır. Korkmaz (2014: 487-494), fiilleri, 1. Yapı bakımından fiiller (Basit, türemiş, birleşik), 2. İçerikleri bakımından fiiller (Oluş bildiren, kılış ve kılınış bildiren, durum ve tasvir bildiren fiiller), 3. Anlamları bakımından fiiller ( Esas ve yardımcı fiiller), 4. Kılınış biçimleri bakımından fiiller, 5. Çatıları bakımından fiiller olmak üzere beş başlıkta incelemiştir. Ergin (1993: 267), fiilleri geçişli ve geçişsiz fiiller olarak iki grupta inceler.

Banguoğlu (1998: 408-410), fiilleri, kılış fiilleri, oluş fiilleri, durum fiilleri olarak gruplandırmıştır. Ayrıca, anlamlarına göre, geçişli fiiller ve geçişsiz fiiller olarak; kullanışlarına göre, bitmiş (çekimli) fiil, bitmemiş (çekimsiz) fiil olarak gruplandırmıştır.

Türkçede fiiller, genel olarak yapıları bakımından basit, türemiş, birleşik fiiller şeklinde tasnif edilmiştir. Basit fiiller, kök fiillerdir. Birleşik fiiller, bir hareketi karşılamak veya bir hareketi tasvir etmek üzere yan yana gelen kelimeler topluluğudur. Bu işlevlerinden dolayı birleşik fiiller, “bir hareketi karşılayan birleşik fiiller” ve “bir hareketi tasvir eden birleşik fiiller” olarak iki grupta değerlendirilir (Karahan, 2010: 73).

Hatice Şirin User (2016: 445-550), Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi adlı çalışmasında fiilleri konularına göre, oluş ve kılış fiilleri alt başlığında şöyle gruplandırmıştır: 1.

Temel Kılış, Oluş, Durum 2. Fiziksel Gereksinim 3. İnsan ve Bedeni 4. Duygu, Zihin 5. Devlet 6.

Politika, Diplomasi 7. Askerlik, Savaş, Kahramanlık 8. Yerleşim, Yurt Tutma 9. Etkileşim, İletişim 10. Avcılık 11. Evlilik 12. Cenaze 13. İş, hizmet 14. Kalkınma 15. Ad, Unvan 16. Kıtlık 17. Yasa, Ceza 18. Sanat 19. Kozmogoni, Din, İnanç 20. Doğa, Meteoroloji, Hava 21. Hayvanlar 22. Yardımcı Fiiller (İsimle Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller, Fiille Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller) 23.

Konusal Alanı Belirlenemeyenler.

Hacıeminoğlu, Yapı Bakımından Türk Dilinde Fiiller (1984: 11-12) adlı eserinde fiillerle ilgili yaptığı tasnif şöyledir: A. Yapılarına Göre B. Muhtevalarına Göre C. Durumlarına Göre Ç.

Kullanışlarına Göre D. Fail İlgilerine Göre E. Nesne İle İlgilerine Göre: F. Mahiyetlerine Göre. Özönder (2011: 107-157), Muhakemetü’l-Lugateyn adlı eserde, Ali Şîr Nevâyî’nin fiilleri, vurmak fiilleri, içki içmek fiilleri, süslenmek fiilleri, ağlamak fiilleri şeklinde gruplandırdığını belirtir. Özyetgin (2001: 121-125), fiilleri, kök fiiller ve türemiş fiiller olarak gruplandırmış, türemiş fiilleri de aldığı eklere göre tasnif etmiştir. Özönder, Türk Gramerinin Sorunları Toplantısında, “Türk Dilinde 70 GİRİŞ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Fiil ve Fiil Çekimi” başlıklı çalışmasında (2011: 168-169), semantik açıdan fiillerin hangi prensiplere göre tespit edileceği ve bu açıdan kaç grupta değerlendirileceği sorusuna cevap aramaya çalışmıştır.

Aynı zamanda bu çalışmada Tatar Türkçesi Gramerinde, Tatar Türkçesi fiillerinin tematik olarak 11 alt gruba ayrıldığını belirtir. Bu tasnif ise şöyledir: 1. Hareket Fiilleri 2. İş Fiilleri 3. Proses Fiilleri 4.

Durum Fiilleri 5. Davranış, Tavır Fiilleri 6. Hareket Tarzını Bildiren Fiiller 7. Ses Fiilleri 8. Konuşma Fiilleri 9. Düşünme Fiilleri 10. Hissî kavrayış / İdrâk Fiilleri 11. Taklidî Fiiller.

Ercilasun (1984: 11-87), Kutadgu Bilig Grameri adlı eserinde, fiilleri, basit fiiller, türemiş fiiller, birleşik fiiller şeklinde gruplandırmıştır. Ayrıca Ercilasun (2006: 187-193), Bengü Taşlardaki Söz Varlığı başlığı altında runik harfli Türk yazıtlarındaki kelimeleri ve fiilleri, “insanın temel hareket ve oluşlarını gösteren fiiller, insanın duygu, düşünce ve isteklerini gösteren fiiller, varlıkların oluş ve hareketlerini gösteren fiiller, zaman kavramıyla ilgili kelimeler, yer ve yön kavramıyla ilgili kelimeler, tabiatla ilgili kelimeler, hayvanlarla ilgili kelimeler, renkler, akrabalıkla ilgili kelimeler, sayılar, zamirler, insan ömrü, karakteri ve nitelikleriyle ilgili kelimeler, ev, giyim ve yaşamayla ilgili kelimeler, savaş, askerlik, devlet yönetimiyle ilgili kelimeler, unvanlar; yazı ve sanatla ilgili kelimeler, manevi hayat ve ölümle ilgili kelimeler, sıfatlar, zarflar, edatlar, bağlaçlar” şeklinde sınıflandırır.

Bu çalışmada ise fiiller, yukarıda verilen tasnifler dışında mental fiiller başlığı altında verilen duygu fiilleri olumlu anlamda kullanılmasına göre değerlendirilmiştir. Yapılan çalışmalarda mental fiiller ve mental fiillerin basamaklarından biri olarak değerlendirilen duygu fiillerine ilişkin açıklamalar şöyledir: Dil ile düşünce arasında sıkı bir bağ vardır. İnsanlar, iç dünyasından ve dış dünyadan algıladığı her şeyi anlamlandırarak tepkiler verir. Bu tepkileri ifade etmek için kullandığı fiiller, mental fiiller olarak değerlendirilir.

Mental fiiller; zihin, idrak, duygu ve algılama alanına ait fiilleri kapsar. Türkçede, Eski Türkçe döneminden itibaren mental fiiller çerçevesinde değerlendirilen algı, duygu, anlama ile ilgili kelimelerin sıklığı göze çarpar. İngilizcedeki mental kelimesi (ruhsal, akılsal, zihinsel), bizdeki zihin kelimesinin karşılığıdır.

Zihin, iradeli davranışların, duyguların, algılamaların merkezidir. Karakuşçu’ya göre (1999: 74-75), iradeli davranışlar da bir zihin işlevi ile ortaya çıkar. Duymak, anlamak, hatırlamak, mukayese etmek, dinlemek gibi yetenekler ve melekelerin hepsi zihin fonksiyonudur. Zihnin bir uyarı ile etkinlik kazanmasına zihin faaliyeti veya bilinç hâli ve düşünce gibi adlar verilir. Bireyler, çevresini kendi anlayış ve düşünme gücüyle değerlendirecektir. Algıları ve olayları değerlendirme, ölçme ve gerçeği bulma işlevinde ölçek, bireyin kendi zihni gücüdür.

Mental fiiller, öncelikle ruh bilimcilerin çalışma alanına konu olmuş ve sonradan dil bilimcilerin dikkatini çekmiş ve duygu, anlama, algılama gibi başlıklar altında incelenmiş fiillerdir (Soydan, 2018: 475). Çocukların dil kazanımı konusunda yaptığı pek çok çalışmada, çocukların nesne, olay ve eylemleri gösteren kelimeleri ilk ne zaman öğrenmeye ve kullanmaya başladıklarını incelemeye çalışmışlardır. Aynı zamanda çocuklar ve yetişkinlerin bu kelimeleri nasıl anladıkları hususunda araştırmalar yapılmıştır (Astington ve Olson 1990; Schwanenflugel, Fabricius ve Alexander 1994).

Niiranen’e göre (2008: 172-198), psikolojik fiiller, mental fiiller olarak adlandırılabilir.

Psikolojik fiiller; duygu ve bilişsel fiiller olarak sınıflandırılabilir. Duygu fiilleri, mutluluk, nefret, korku gibi fiillerdir. Bilişsel fiiller, hatırlama, anlama, düşünme, tahmin etme gibi fiillerdir. Niiranen, duygu fiillerine, memnun olmak, heyecan duymak, ilgilenmek, hoşlanmak, sinirlenmek, sevmek gibi fiillerin girdiğini, kognitif (idrak) fiillerin niyetlenmek, istemek, çabalamak, tahmin etmek, öğrenmek, bilmek, inanmak, anlamak, ummak, idare etmek, düşünmek gibi fiiller olduğunu belirtir. Algı fiillerine, bakmak, dinlemek, işitmek, gözden geçirmek, izlemek, bakmak gibi fiiller girer.

Leech, mental fiillerin, “karar vermek, keşfetmek, okumak, çözmek, çalışmak gibi bilişsel aktiviteler” ifade ettiğini belirtir. Diğer yandan, durağan bilişsel anlamlar ifade eder: İnanmak, şüphe etmek, bilmek, hatırlamak, anlamak gibi. Birçok fiil, hoşlanmak, korkmak, sevmek, istemek gibi tavır ve duyguları ifade eder (Leech vd., 1999: 361-364).

71 GİRİŞ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Biray (2007: 307), idrak fiillerini, duyu, duygu, hafıza, algılama, tanıyıp anlama, değerlendirip açıklama etkilerini gösteren, duygu ve düşünce dünyamız hakkında bilgi veren fiillerdir, şeklinde açıklar.

Yaylagül (2005: 18), mental fiillerin anlambilim temelinde incelendiğini, anlambilimin seçkin bir tanımının İşaret Bilimi (Semiotics) tarafından yapıldığını, 1040’larda Danimarkalı dil bilimci Louis Trolle Hjelmslev tarafından kurulan İşaret Biliminin önemli isimlerinden biri olan Amerikalı filozof Charles Peirce’ın (1931), bütün insan bilgisini işaret fikrine indirgediğini ve üç tip işaret teşhis ettiğini belirtir. Bunların, indeks (gönderimde bulunduğu nesne veya kavramlarla nedensel bir ilişki taşıyan bir işaret), ikon (gönderimde bulunduğu nesne veya kavramlarla benzerlik ilişkisi taşıyan bir işaret) ve sembol (gönderimde bulunduğu nesne veya kavramlarla yalnızca geleneksel bir ilişkisi olan bir işaret) olduğunu açıklar.

Yaylagül (2005: 22-24) mental fiilleri, algı, tanıma, anımsama, anlama, ileri idrâk ve değerlendirme etkinlikleri gösteren zihinsel süreçler sonucunda ortaya çıkan eylemlerdir, şeklinde açıklar. Mental fiilleri, duyu, duygu, anı, uslamlama, açıklama fiilleri olarak dört gruba ayırır. Şahin (2012b: 49), Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller başlıklı çalışmasında, idrak, algılama, duygularla ilgili fiilleri mental fiiller olarak değerlendirir. Zihin fiilleri, birçok bilişsel süreci içerir.

Bilinç, kendimizi ve çevremizi algıların, anıların ve düşüncelerin farkına varacak şekilde gözlemlemeyi; kendimizi ve çevremizi anlamayı; davranışsal ve bilişsel faaliyetleri başlatabilmemizi ve sona erdirmemizi sağlayacak şekilde denetlemeyi içerir. Mental fiiller, bilinçli yapılan eylemleri ifade eder.

Biber et al (2003: 107-108)’e göre, mental (zihinsel), durum ve aktiviteleri karşılamaktadırlar.

Semantiğinde fizikî bir hareket bulunmaz. Bazı fiiller, isteğe bağlı, bazıları istem dışı olabilir. Geniş bir anlam yelpazesine sahiptir: Mental durumlar ve süreçler (düşünmek, bilmek vb.); duygular, davranışlar veya arzular (sevmek, istemek vb.), algılar (görmek, tatmak vb.), iletişimi algılama (okumak, duymak vb.).

Croft (1993: 55) mental fiilleri, perception ‘algı’,cognition ‘biliş’ ve emotion ‘duygu’ şeklinde üç gruba ayırır. Garcıa-Miguel et al (2005) bu üç grup için, feeling ‘duygu’, perception ‘algı’ ve cognition ‘biliş’ terimleri kullanılmaktadır. Halliday ise (2014), görme (seeing), duygu (feeling), ve düşünme (thinking) şeklinde gruplandırmıştır. Bu gruplandırmalar arasındaki farklılık kavramların farklı kelimelerle karşılanmasıdır.

Fillmore (1971: 53), mental fiiller içerisinde yer alan duygu fiillerini, durum grameri kuramı çerçevesinde “E-O fiilleri” arasında saymıştır. “E” deneyimci özne (Experiental subject) ve O, bu deneyimin içeriğini ifade eden nesneyi (Object) göstermektedir.

Hirik (2017: 263), insanın ruhsal dünyasında gerçekleşen hadiselerin dilde karşılıkları bulunmaktadır. Bu karşılıklar dil bilgisel bağlamda değerlendirildiğinde isim ya da fiil olabilirler. Örneğin, üzüntü, sevinç, korku gibi kelimeler genelde sıfat olarak kullanılsalar da isim türündedirler.

Bu tür fiiller, zihinde gerçekleşen, mental sürece vurgu yapan fiillerdir. Mental fiil, doğrudan düşünce ve algı ile ilgilidir. Psikolojik süreci başlatan hareketten bu hareketlerin sonucuna kadar geçen evre içerisindeki tüm olguları kapsamaktadır. Bu süreç içerisindeki olguların dildeki karşılığı ise mental fiillerdir, şeklinde açıklar.

Anderson (1971), fiilleri dört grupta değerlendirir: Durum (state), süreç (process), hareket + dönüşlü (action + reflexive) ve hareket + dönüşsüz (action- reflexive) fiiller. Duygu fiillerini ise deneyimsel fiiller (experiental verbs) arasında değerlendirmektedir.

Koptagel-ilal (1991: 93,116), deneylerin, duyguların, öğrenme yoluyla oluşabildiğini kanıtladığını belirtir. Yaylagül (2010: 101), duygular aslında bir davranış yapısı olup, doğrudan doğruya veya dolaylı yoldan, iç ve dış nedenlere bağlı olarak doğarlar, kendilerini ilk uyandıran uyartı yok olduktan sonra da varlıklarını sürdürürler ve davranışın amaca yönelmesinde önemli bir katkıda bulunurlar, şeklinde ifade eder.

Mental fiillerden biri olan duygu fiilleri, bireyin doğrudan ya da dolaylı olarak karşılaştığı her türlü duruma karşı verdiği tepkidir. Bu tepkiler, kişinin dış dünyaya verdiği duygusal yanıttır.

72 GİRİŞ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Duygusal yanıt, başkalarına karşı güvenin yitirilmesi, yaşam içerisindeki olumlu ve olumsuz durumlar, bireye verilen değerin artması veya azalması, beklentilerin karşılanmaması, başka bir varlığın beklenmedik olumsuz hareketi, olumsuz bir durumdan kaçma duygusu gibi etkenlere bağlıdır.

Mental Fiillerle ilgili Türkiye’de yapılan çalışmalar sınırlıdır. Bu çalışmalardan bazıları şöyledir: Erdem, Melek. (2004). “Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri”, V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, Ankara: TDK Yay.,s.939-949.,Erdem, Melek.

(2006). Türkmen Türkçesindeki Hareket Fiillerinin İsteme Göre Anlam Değişmeleri, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Ankara, s.38-50, Erdem, Melek. (2007). “Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde İletişim Fiilleri”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt, Sayı 2,s.94-103,Ankara, Şahin, Savaş.

(2012). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens., Ankara, Yıldız, Hüseyin (2016).Eski Uygurcada Mental Fiiller, Gazi Üniv., Sosyal Bilimler Ens. Ankara (Yayımlanmamış Doktora Tezi)., Yıldız, Hüseyin. (2017). Eski Uygurcada Göz Filleri, JOTS 1/1, 145-213,Yaylagül, Özen. (2005). “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı:1,s.17-51, Yaylagül, Özen. (2010). “Türkiye Türkçesindeki Duygu Fiilleri”, Modern Türklük -Araştırmaları Dergisi, 7(4), 100-111,Yaylagül, Özen.(2006). “Türkiye Türkçesinde Duygusal Tepki Fiilleri”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, A.Ü.D.T.C.F., Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, Kamchybekova, Kıyal. (2011). “Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri”, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 2, Sayı: 3, s.87-102, Haziran, Kamchybekova, Kıyal. (2011). “Duyu Fiillerinin Anlamsal Özellikleri Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8(2),22-35,DOI: 10. 1501 / MTAD.8.2011.2.18, Ayan, Ekrem, Türkdil, Yakup.

(2014). “Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Görme Duyu Fiilleri” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/35, 26-41, Ayan, Ekrem, Türkdil, Yakup. (2015). Kazak Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri ve Anlam Zenginliği, Turkish Studies, Volume 10/4,Winter 2015, p. 95114,DOI Number: http://dx.doi.org./10. 7827/ Turkish Studies.7705.

Mental fiillerin basamaklarından biri olan duygu fiilleri ve duygu kavramıyla ilgili araştırmacıların yaptığı tanımlama ve açıklamalardan bazıları şöyledir: Büyük Türkçe Sözlük’te duygu “1. Duyularla algılama, his.” 2. Belirli nesne, olay veya bireylerin insanın iç dünyasında uyandırdığı izlenim. 3. Önsezi. 4. Nesneleri veya olayları ahlâkî ve estetik yönden değerlendirme yeteneği. 5. Kendine özgü bir ruhî hareket ve hareketlilik.” olarak ifade edilir (TDK, BTS: 2018).

Ergenç (2008: 2)’ göre, duygunun, bir biliş, bir ürün, bir his, bir davranış ya da motivasyon mu olduğu konusunda hâlâ farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar, duyguların doğrudan biliş sisteminin çalışmasının bir ürünü, bazıları ise bir olayın algılanmasından hemen sonra bedende meydana gelen fizyolojik değişikliklerin yol açtığı bir durum olarak tanımlamışlardır.” Duygular, biliş ve davranışı etkileyen ve uyumsal fonksiyonları olan temel bir faktör olarak da kabul edilip, bir uyaranın yol açtığı genel bir uyarılma hâlinin, bilişsel süreçler tarafından değerlendirilmiş şekli olarak da incelenmiştir.

Köknel’e göre (2003: 367), insanın düşüncesini ve yaratıcı gücünü başlatan, geliştiren, sürdüren duygu durumudur. Elem ya da haz veren duygu durumları düşüncenin, tasarımın, olumlu ya da olumsuz yönde olmasında önemli rol oynar. Duygular, çeşitli, değişik, karmaşık renkli ve zengindir. Önemli olan duyguların niteliğini, özelliğini anlamak, bilmek, tanımak, yorumlamak, onları bilişsel işlevlerin temel enerjisi olarak kullanabilmektir. Şahin (2012: 233)’e göre, heyecan ve duygu durumunu değerlendiren bilişsel durumlar kişilerde ve toplumlarda farklılık göstermektedir. Algı, biliş ve dil ekseninde şekillenen duygular zihinde farklı şekillerde algılanır ve yorumlanır. Gözlemlenebilen duygular olabileceği gibi gözlemlenemeyen duygular da vardır. Duyguların açığa çıkması bir fiziksel hareketle olabileceği gibi kelimelerle de olabilmektedir. Bilişsel değerlendirmelere bağlı olarak duygular olumlu ya da olumsuzdur.

Her dilde olduğu gibi bizim dilimizde de duyguları ifade etmeye yarayan fiiller vardır.

Yaylagül’e göre duyguları ifade eden fiiller, mental etkinliğin ikinci aşamasını oluşturmaktadır.

Yaylagül (2005: 27-35), duygu fiillerini anlam açısından, bütünsel davranış tepki fiilleri, olumlu 73 GİRİŞ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

duygu fiilleri, olumsuz duygu fiilleri olarak gruplandırmaktadır. Hökelekli (2008: 95-102), duyguları, olumlu ve olumsuz duygular olarak gruplandırmıştır. Çalışmaya konu olan mental fiillerden duygu fiilleri, 13. yüzyıldan günümüze kadar Türkiye Türkçesiyle yazılmış 227 eserden taranan, bugün kullanılmayan ya da anlamı, şekli değişik olarak kullanılan, Türkçe sözlerin sözlüğü olan Tarama Sözlüğü (TS 1996: V) taranarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda verilerin tespitinde Tarama Sözlüğü dışında, Büşra Durna’nın ve Pınar Yiğit’in lisans bitirme tezlerinden ve bu tezlerdeki tasniflerden yararlanılmıştır. Tespit edilen duygu fiillerinden olumlu anlamda kullanılanlar yapı bakımından incelenerek on beş başlık altında tasnif edilmiştir. Ayrıca fiiller, anlam bakımından da değerlendirilmeye çalışılmış, diğer incelenen sözlüklerde Tarama Sözlüğünde verilen anlamla aynı anlamda kullanımların yanı sıra farklı anlamlarda da kullanılmışsa bu anlamlar da verilmeye çalışılmış, yapım eki almış fiiller morfolojik açıdan da incelenmiştir. Bu fiillere ilişkin örnekler ve tasnifler şöyledir:

2. DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER 2.1. Cesaret İfade Eden Fiiller 2.1.1. Yapım Eki Alan Fiiller kıyışmak: Cesaret etmek (TaS IV/2530) (< kıyış- “mertlik, cesaret etmek”,< ET. úıĢ- ış“yardım etmek; bir taraftan başka tarafa dönmek vs.” TETTL 2016: 299; EDPT 1972: 607).

Halep valisi Etmekcizadeye emir yazılıp ya başı, ya başın deyü Beğzadenin katlini ferman edüp Kayış Mehmet nam kattal-i rüzgar ile gönderdi; vardıkta Ahmet Paşa kıyışmayup, vezirden dahi havfedip ahir ziyaret esnasında bir gün... (Naima. XVII-XVIII/2,111) yüreklenmek: Cesaretlenmek (TaS VI/4770)(< yürek-len- “yiğitlenmek, cesaretlenmek.”

TTSKBS 2011: 1194).

Alparslan anın söziyle yüreklendi, Allahü Taâlâ'ya sığındı (Kesir. XV/39). yüreklendirmek: Cesaret vermek, cesaretlendirmek (TaS VI/4769)(< yürek-len- dir- “birine yüreklilik, cesaret verme.” TTSKBS 2011: 1194).

Va'z etti, müslümanları yüreklendirdi. (Fütuh. XIV/36) 2.1.2. Cesaret İfade Eden Birleşik Fiiller 2.1.2.1

İsim + Yardımcı Eylemle Oluşan Birleşik Fiiller

alplık etmek: Cesaret göstermek (TaS I/112)(< alp “yiğit, kahraman” EDPT 1972: 127, TETTL 2016: 359, TTSKBS 2011: 67) Melik bilir kim hergiz hiyanet kişi anın önünde söze alplık edemez (Kel. XIV/66-2).

2.2. İlgi, Önem İfade Eden Fiiller 2.2.1. Kök Hâlinde Olan Fiiller asarmak (asramak: Muhafaza etmek, sakınmak, esirgemek, korumak (TaS I/243)(< asar/asra- “ E. Osm. muhafaza etmek, sakınmak” TETTL 2016: 450).

Suçunu dağıt yüzüne suph olmağa koyma Bu gece bizi asra ki sevda gecesidir (Kadı. XIV/367) kayırmak (kayrımak, kayırmak): Mukayyet olmak, ilgilenmek, önem vermek (TaS IV/2357)(< kayır- / kayur- < ET., OT. kadgur - / kaygur- TTSKBS 2011: 484, TETTL 2016: 191, EDPT 1972: 599).

Ken'an'dan geldim dedi işit beni 74 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Atan Yak'up kayurur dün gün seni. (Yuz. Şeyd. XIII/45) 2.2.2. Yapım Eki Alan Fiiller kayurulmak: Düşünülmek, ilgi gösterilmek. (TaS IV/2392)(< kayır- / kayur- < ET., OT. kadgur - / kaygur- TTSKBS 2011: 484, TETTL 2016: 191, EDPT 1972: 599). Şarib-i hamr idi gice mest ve gündüz mahmur idi mesalih-i nas kayurulmazdı. (Kesir. XV/190) saklamak (sahlamak): Muhafaza etmek, sakınmak, himaye etmek, korumak, esirgemek. (TaS V/3256)(<* sa- “saymak” + -k “dikkatli, özenli” +la- “tutmak, elinde bulundurmak, korumak, dikkat etmek.” (TTSKBS 2011: 720, EDPT 1972: 810).

Peygamber buyurur: Yetimi sahlayıcı kişi benimle bile olasıdur uçmak içinde.(Yüz. Ha. XIV/163) 2.2.3. İlgi, Önem İfade Eden Birleşik Fiiller 2.2.3.1

Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

bel bağlamak (bil bağlamak: azmetmek, hazırlamak (TaS I/486).

Yine bel bağlamış öldürmeğe üftadeleri Varayın yalvarayın ol şeh-i hûbana biraz (Ruhi. XVI. 250) göze almak: Ehemmiyet vermek (TaS III/1813).

Gerçi bir hâk-i rehim kimse beni almaz göze Çok hakaretle nazar kılma gubarımdan sakın (Fuzuli. XVI/181) kıya bakmak (kıya bahmak, kıya kıya bakmak, kıya kıya bahmak): Dikkatle bakmak, keskin bakmak (TaS IV/2527).

Bir kıya bakup yüzüme çeşmile Gezligin çekti çıkardı hışmile (Ruşeni.149) kola almak: Şefaat ve himaye etmek (TaS IV/2610).

Ez-zer' (Ar): ...Ve şefaat eylemek manasına müsta'meldir ki lisanımızda kola almak ve kollamak ta'birleri buna akreptir (Kam. XVIII-XIX/2,547). kulak asmak: Dikkatle dinlemek, önem vermek (TaS IV/2715)(< * kul- “işitmek” + -gak /kak TTSKBS 2011: 565,< kulkak EDPT 1972: 621, TETTL 2016: 421).

Kimi casus-ı hâl ü düzd-i ahbar Kulağ asmış heman her bir figane (Fazıl. XVIII-XIX.8) kulak çekmek: Kulak vermek, dikkatle dinlemek (TaS IV/2717). İnşanı hoca-i cihan işitse kulak çeküp hezâr aferin iderdi. (Ârifîn. XVI/7) kulağ olmak: Kulak kesilmek, dikkatle dinlemek.(TaS IV/2717) Bunların kıssa-i pür- gussasın ve hikâyet-i bâ-şikâyetin kulağ olup dinlerdi. kulak tutmak (kulak dutmak): 1. Kulak vermek, dikkatle dinlemek (TaS IV/2718). İmdi dinlen sözüme tutuñ kulak Bir söz aydam kim şekerden tatlırak (Yuz. Şeyd. XIII.2) 2. Kulak dikmek, kulağı dik tutmak (TaS IV/2719).

Kılıç elde kalkanı yapındılar Kuzu emişir gibi depindiler 75 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Ne kuzu kim aç kurt nice kim kulak Tutup koyunu kılur alak bulak (Süh. XIV/165) kulak urmak (kulağ urmak, kulah urmak): Ehemmiyet vermek, kulak asmak (TaS IV/ 2721). Çü girdin bahrine bu münşeatın Kulağ ur kalbine bu müşkilâtın (G. Ra. XV. 14) söze eslemek (sözü eslemek, söz eslemek): Söz dinlemek, bir söze ehemmiyet vermek, nasihat dinlemek. (TaS V/3551)(<*sö-z “bir düşünceyi eksiksiz olarak anlatan düşünce dizisi, lâkırdı, kelâm, konuşmak” TTSKBS 2011: 810, EDPT 1972: 863) El-ittikat (Ar.): Bir adamın sözünü esleyüp itâat ve imtisâl eylemek mânasınadır.

(Kam. XVIII-XIX.3,753).

2.3. İnanç İfade Eden Fiiller 2.3.1. Yapım Eki Alan Fiiller umarlanmak: Umutlanmak, ümide düşmek. (TaS VI / 3958)(< um- [+ -ar] “çare” (TTSKBS 2011: 966) Bir kişinin ki meyli dünyada olur ve gönlü hevada olur, andan sonra ol afv umarlanur hemin bir kuru ibarettir ki söylenir (Maârif. XV/37).

2.3.2. İnanç İfade Eden Birleşik Fiiller 2.3.2.1

Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

kuşak berkitmek: İçten inanmak, bel bağlamak. (TaS IV/2751)(< kursa- + -k TETTL 2016: 453, EDPT 1972: 664, < kur + şa- + -k TTSKBS 2011: 579).

Arı abdest alalar ve kuşakların kulluğum içün berkideler. (Enb. XIV/694)

2.4. Memnuniyet, Mutluluk, Heyecan İfade Eden Fiiller 2.4.1. Kök Hâlinde Olan Fiiller apılamak (apulamak: Okşamak, gönlünü hoş etmek (TaS I/178). Öğüş gussa yi vü çevirme yüzü Apulayu gör bir kişiyçün yüzü (Ferh. XIV.30) maktamak: Methetmek (TaS IV/2793).

O tıflı maktadılar terbiyetle Riayet eylediler her cihetle (Şey. Ş. XVI/904) siñmek: Hoşa gitmek, içine sinmek, yaramak (TaS V/3486).

Kişi kim süci içmeğe vakt öner Gönül hoşluğu birle içse siner (Süh. XIV/301) 2.4.2. Yapım Eki Alan Fiiller beğelinmek: …beğenilmek (TaS I/481)(< beğen- (i)l- TETTL 2016: 634, TTSKBS 2011: 126).

Meşayih muhteşemlerinden idi ve velilerden muhteremlerinden ve dükeli dillerde öğülmüştü ve dükeli gönüllerde beğelinmiş idi (Tez. Lâ. XV/104-1).

76 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

çağnamak: Haykırmak, çığlık koparmak (TaS II/792)(< çağ /çağı /çoğı “çekişme, gürültü” EDPT 1972: 406, (ı)n+ a- veya <* çakın “şimşek” + a- mak? veya çağ “yansıma” TETTL 2016: 128, +la- mağ TTSKBS 2011: 211, TETTL 2016: 129) Yeyürek karnı toydu çağnadı Yuvalandı vü biraz ağnadı (Şeyhi. XV.) dalbınmak (talbınmak: Heyecanlanmak, çırpınmak (TaS II / 982) (< talbı- n- EDPT 1972:493, Dıc. Turc. 1870: 202, Kİ 2001:648).

Haberciye verüp çok müjdegânî Yüreği oynayup talbındı canı (Yuz. Şems. XVI.138) eldeleşmek: Birbirinin elini sıkmak, dost geçinmek (TaS III/1422)(< eldeleş- TETTL (-), TTSKBS (-).

Eyitti: Kureyş ile eldeleşmiş kişi anlarun adûsını konşu edinemez (Kesir. XV/392) gönenmek: Nimete, refaha kavuşmak, faydalanmak, mesut olmak, sevinmek, sevgi bağlamak (TaS III/1755) (<* kün +e-n- (TTSKBS 2011: 382, < gönen- TETTL 2016: 260).

Gehi uryan olur gâhi tonanır Gehi yerinür ü gâhi gönenir (G.Ra. XV. 227) kıvanmak: 1.Sevinmek, güvenmek, öğünmek (TaS IV/2524)(< kığan- / kıvan- / gıvanTETTL 2016: 260, EDPT 1972: 690, kıw / kuw + an- TTSKBS 2011: 519) Kolaya geldi tap urdun kıvandıñ Nedir meydanı sen hâli mi sandın (Hurş. XIV/64) 2. Haz duymak, heveslenmek. (TaS IV/2524) Yoluna ne acep eğer can fidâdır Hele ben bu işe yolunda kıvandım (Kadı. XIV.173) kıvandırmak: Sevindirmek, istekli hale getirmek, heveslendirmek, teşvik, tergip etmek. (TaS IV/2523)(< kığan- / kıvan- / gıvan- TETTL 2016: 260, EDPT 1972: 690, kıw / kuw + an- TTSKBS 2011: 519, kıvandur- TETTL 2016: 293). Öldüreniniz gazi, öleniniz şehid dedi. Gazileri cenge kıvandırdı. (Müslim. XV/ 3, 84) kıvanışmak: Hep birlikte sevinmek, şevka gelmek. (TaS IV/2525)(< kığan- / kıvan- / gıvanTETTL 2016: 260, EDPT 1972: 690, kıw / kuw + an- TTSKBS 2011: 519).

Anlar sevinip kıvanuşur idi. (Müslim. XV/6,7) kutlulamak: Kutlamak, tebrik etmek. (TaS IV/2758)( < kut “uğur, talih” TETTL 2016: 456, -lu TETTL 2016: 457, EDPT 1972: 601, < kut- lu- la- TTSKBS 2011: 581).

Kutluladı cümle miracın anın Gör ne izzetlü şefiin var senin (Melhame. XIV-XV. 53,203) muştulamak: Müjdelemek, tebşir etmek. (TaS IV/2813)(< muştulan- “müjdelenmek, sevinmek.” (HATS 2012: 409, KTS 2007: 189) Kaçan irem der idi yâranlara Kim bu hali muştulayam anlara (Man. Tayr. XIV/252) onamak: Beğenmek, uygun görmek, muvafık bulmak, kabul etmek. (TaS V/2983)(< on- “(iş) düzeltmek.”, EDPT 1972: 169, -a- “üstün tutmak, olgunlaşmak, büyümek.” TTSKBS 2011: 625, EDPT 1972: 171,185).

77 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

İbrahim Paşa ve Hacı Ivaz Paşa Bayezıt Paşa’yı hasetlerinden onamayup düşman ağzına atmağa murat edindiler (Solak. XVII.76-2). sevnüşmek: Beraberce sevinmek (TaS V/3397)(< sew- DLT II 15/21, EDPT 1972: 784, -i-n-, DLT I 12/11, EDPT 1972: 790, TTSKBS 2011: 758-759).

Ay ü gün gördüm önümce yüğrüşür Cümle yıldız bana karşı sevnüşür (Ga. XIV/562) şenlenmek (şenelmek): Sevinmek, keyiflenmek, neşelenmek (TaS V/3654)(< şe- “yansıma” + -n TTSKBS 2011: 841, KTS 2007: 251, OTAL 2016: 1154). Şenelsün birez mutribâ encümen Dem ur yine Sûr-ı Srafil’den (Atai. Ha. XVII.49) tellenmek: Keyiflenmek. (TaS V/3790)(< tellen- < telü “deli, çılgın.” DLT III 156/13, + le -nTTSKBS 2011: 878) Tuncer Gülensoy’un TTSKBS’de bu kelime “ küsmek; öfkelenmek, kuşkulanmak, alınmak.” anlamında kullanılmıştır. Keyiflenmek anlamına yer verilmemiştir.

Düz yere gelirse gayet tellenir Yokuşu çıkarken gitmez yellenir (Saz. Talibi. XX/736) 2.4.3. Memnuniyet, Mutluluk, Heyecan İfade Eden Birleşik Fiiller 2.4.3.1

İsim+ Yardımcı Eylemle Oluşan Birleşik Fiiller

ağız çakmak: Hoşa gidecek söz söylemek (TaS I/44).

Meclis-i meyde ağız çaktı yarandırdı beni Fülk-i sahbâ yâr ağza yamandırdı beni (Vasıf. XIX/352) alup vermek: Bir işin türlü yönlerini heyecan içinde düşünmek (TaS I/117).

Bu taraftan Mervan Dımışk şehrinde oturup alup vermede (Müslim. XV/1, 110). ḫoş dutmak: İncitmemek, iyi muamele etmek (TaS III/1924).

Kaçan melik benim hünerlerim ve kulluğum böyle göre, beni ḫoş dutmağa ve ululuğa erürmeğe haris ola (Kel. XIV/27). hoş geçmek: Hoş vakit geçirmek, iyi yaşamak (TaS III/1924).

Kökü cennet bağından su içerdi Sanevber sayesinde òoş geçerdi (Çeng. Dâi. XV. 241). ḫoş olmak: Huzura kavuşmak, rahat olmak (TaS III/1927).

Bu gece sabır gerektir, tâ sabah melikin vefatını şehir halkı bile, neylerler biz dahi görevüz, hoş olavuz şimdengerü her muradın hâsıl bilesiz (Ferec. XV/121). kas kas gülmek: Kahkaha ile gülmek. (TaS IV/2326) Köpekleri görücek kas kas güldü. (Dede XIV/ 45) kutlu etmek: Tebrik eylemek (TaS IV/2758)(< kut “uğur, baht, talih, mutluluk.” DLT I 92/24, +lu(g) > kutlu TTSKBS 2011: 582).

Gelin görün bu düğünü kutlu edin ay u günü Tanrı yüzü bir görünür konuz anı dutun bunu (Velet. XIII-XIV/42) kıymet urmak: Kıymet takdir etmek, değer, paha biçmek (TaS IV/2532).

Bu kez kim kendözünü gördün zelil 78 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Kıymet urdu lacerem sana Celil. (Yuz. Şeyd. XIII/28) muştuluk vermek: Müjde vermek, tebşir etmek (TaS IV/2819).

Müjde dâden [Fa.]: Muştuluk vermek (Miftah XV.38). oynaş etmek: Eğlenmek, eğlenceli oyunlar oynamak (TaS V/3038)(< oyun-a-ş- TTSKBS 2011: 642).

Lû 'bile ay gibi baştan aştılar Oynaş edüp ol günü oynaştılar (Budın. XVI/11) 2.4.3.2

Kurallı Birleşik Fiiller

sele tur -1: Sevinmek (TaS V/3379).

Gördü Halid silâhlarını, zırhlarını giymiş sele turur. (Fütuh. XIV/48) 2.4.3.3

Tasvir Fiilleri (Zarf-fiil eki + yardımcı eylemle oluşanlar)

selip sepmek: Çok sevinmek, inbisat ve inşirah bulmak (TaS V/3379).

El-eşerü (Ar.): Bir kimesne ziyade katı sevinmek ve selip sepmek (Terceman. XV/78).

2.4.3.4

Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

ayağı yere basmamak: Sevinçten yerinde duramamak, ayağı yere erişmek (TaS I / 297).

Ferahtan yer mi basardı ayağı Giderdi bir edüp iki konağı (Yuz. Şems. XVI / 182) başa çıkarmak: Şımartmak (TaS I / 417).

Görün nitti bu pîr-i sâl-hurdı O tıfla yüz verüp başa çıkardı (Yuz. Şems. XVI/167) beñzi gülmek: Yüzü gülmek, sevinmek (TaS I / 512).

Uyanu gelür Zeliha uyhudan Beñzi güler emin olur kaygudan (Yuz. Şeyd. XIII/23) derisine sığamamak: Heyecanın fazlalığından kalıbına sığamamak (TaS II/1108).

Germiyyetimde derime sığmazdım (Hüsn. Dil. XVI.80). genezlik eylemek: Hoş geçinmek (TaS III/1639).

Ya Musa halk ile geñezlik eyle tâ ben dahi senin ile geñezlik eyleyem (Cennet. XV/477) gönlü kopmak: Çok heyecanlanmak (TaS III/1761). İki gözünden anı sundu öptü Veli anın dahi hem göñlü koptu (Işk. XIV/255-2) göñlünü açmak: Gönlünü ferahlandırmak (TaS III/1761).

Yedi gün feryad idüp su içmedi Yas ü matem duttu göñlün açmadı (Battal. XVIII/65) gönül dölenmek: İçi rahat etmek (TaS III/1766).

1

bkz. örnek için TaS V selmek “sevinmek” başlığı altında verilmiştir.

79 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Helâllik dilendi dölendi göñül Özeñü agır oldu dizgin yenül (Süh. XIV/165) güle bakmak: Gülerek bakmak, iltifat etmek (TaS III / 1853).

Bir yalancıdır inanma sözüne Âkıl isen güle bakma yüzüne (Mihri. XV. 100) içi kopmak: Çok heyecanlanmak (TaS III/2001) Ki kopa içi ola zâr ü dil-teng Ola hem-dert ise tapunla hem reng (Işk. XIV/119-1) kaşı karağı çalmak: Yüzü gülmek. (TaS IV/2329) En öndin gerek kişi yoldaş bula Pes andan yarak ile gire yola Senin yoldaşın yoktur ü yarağın Nitesi açıla kaşun karağun. ( Süh. XIV/276 ) postuna sığışmamak: Gururlanmak, kabına sığmamak. (TaS V/3199).

Ağa bana iltifat etti diye sürurundan postuna sığışmaz olurdu (Naima. XVII-XVIII/3,121) vaktını düzmek: Güzel vakit geçirtmek, gönlünü hoş etmek. (TaS VI/4142) ... Bir meh-rûy-i misk-bûy sâkilığa turdu, kadehler pür-şaraptır kim eğer bir katrası bir leîm ciğerine dokunsa kerîm-i cihan olaydı. Bu sıfatlu bâde gezer arada, her birinin vaktın düzer sırada... Çün birkaç ayağ gezindi, oturanların vaktı düzündü. (Ferec. XV/281)

2.5. Merak İfade Eden Fiiller 2.5.1. Yapım Eki Alan Fiiller küydürmemek: Bekletmemek, intizarda bırakmamak. (TaS IV/2780) (< küy- / güy“beklemek” TETTL 2016: 497, < küĢ- “ beklemek” EDPT 1972: 701). Tuncer Gülensoy, TTSKBS’de bu kelimeyi küy- “ateş yanmak, alevlenmek.” anlamında vermiştir (TTSKBS 2011: 594). Üş getirdik mal ü ni'metler sana Gidelim bugün de küydürme tana (İbrahim. XV/92-2) 2.5.2. Merak İfade Eden Birleşik Fiiller 2.5.2.1

Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

kulağı yolda kalmak: Haber beklemek. (TaS IV/2711)(< kulkak “kulak” DLT I 212/1, EDPT 1972: 621, TETTL 2016: 421, < kul- “işitmek.” + - ġak /- úak TTSKBS 2011: 565) ...Ebunevas bu sözü işitti sevindi. Beş yüz dînar ve on atlas ve on kasap dâyeyle viribidi, ma'zur tutun ve iki bin dînar varıcak bile getirem, ne edersen revadır dedi. Delle çıktı evine gitti. İki üç gün geçti, Ebunevas'ın kulağı yolda kaldı gördü gelür gider yok (Ferec. XV/495).

2.6. Özlem İfade Eden Fiiller 2.6.1. Yapım Eki Alan Fiiller gerinmek: Özlemek, hasret duymak (TaS III/1667). Clauson, EDPT’de, Tietze, TETTL’de (2016: 203), Gülensoy TTSKBS (2011: 366)’de bu kelimeyi “uzanmak, gerinmek, fırlatıp atmak” anlamında vermiştir. Tarama Sözlüğündeki anlamı yoktur.

80 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

El-isbıtrar [Ar]: Gerinmek ki bir fi’le çekinüp arzu eylemek (Kdeb. XVIII/500-2) öğlemek: Hatırlamak, özlemek. (TaS V/3057). DLT (-),TTSKBS (-), HATS (-).

Aşk getirdi canı tende eyledi Akıbet can kendi mülkün öğledi (Ga. XIV/81) öğsemek, (öksemek): Özlemek, iştiyak etmek (TaS V/3061)(< ökse- /öksi- / ösge- / özke“özlemek” TTSKBS 2011: 656-657, DLT’de ök- “öğmek”, (DLT I 174/5), -se- “öğmek istemek” (DLT I 278/2) anlamında kullanılmıştır.)

Tas[Fa]: Muztarip ve bî-karar olmak ve telaş etmek ve bir nesneyi öğsemek ve karılar aş yermek manâlarınadır (Bürh. XVIII- XIX /172).

2.6.2. Özlem İfade Eden Birleşik Fiiller 2.6.2.1

İsim + Yardımcı Eylemle Oluşan Birleşik Fiiller

burunda kokmak: Burunda tütmek (TaS I/714).

Düşmenin helvası da burnunda koktu galiba Zannım oldur kim zaman-ı sayfedek etmez karar (Nedim. XVIII/74). göñül çekinmek: Hasret, iştiyak, arzu duymak (TaS III/1765).

En-nüzu [Ar]: Bir nesneye arzu eylemek mânasınadır ki göñül çekinmek ta’bir olunur (Kam. XVIII-XIX/2, 678). hasret yimek: Hasret çekmek, iştiyak, arzu duymak (TaS III/1902).

Pes sen anlarun üzerine hasret yiyüben nefsini helâk kılmagıl (Leys. Ar. XV/285).

2.7. Sabır İfade Eden Fiiller 2.7.1. Kök Hâlinde Olan Fiiller küymek: Beklemek, sabretmek, teenni etmek, etrafı gözetlemek (TaS IV/2781).

Küyeler fursat anda el verince Çü verdi, iveler başa varınca (Hurş. XIV/32) öñmek: İntizar etmek, beklemek (TaS V/3103).

Ol devenin yolunda turup öñdüler (Enfes XV/125). ummak: Beklemek, temenni etmek (TaS VI/3958).

Yalınız iş tutuben umma uzluk Ki Tanrı’ya yaraşır yalınızlık (Güvahi XVI/33) 2.7.2. Sabır İfade Eden Birleşik Fiiller 2.7.2.1

Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

kuşak çözmemek: Metanetini kaybetmemek. (TaS IV/2751) Mir Mahmut eyleyip şedd-i visak Çözmedi rah-ı tegallüpte kuşak (S. Vehbi. XVIII/36)

81 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

2.8. Sakinlik, Sükûnet İfade Eden Fiiller 2.8.1. Kök Hâlinde Olan Fiiller oturmak: Sakinleşmek, sükûnet bulmak. (TaS V/3034) Nefsinin alavı söyündü, kibr ü ucb oturmağa başladı. (Hazain. XV/70-2) öşmek: Yatışmak, sükûnet bulmak. (TaS V/3129) Delle birgün gerü bazara çıktı, bir zerkâr bunu bilirmiş, tuttu cefalar eyledi; gavga öştü. Delle epsem oturdu söylemedi; galebe biraz eksildi, Delle ağladı yüzün göğe tuttu eyitti: Yâ Rap, benim bu oğlumu belâya giriftar eyleme, mâlihülya tutupturur, korkaram kendüyi helâk eyleye. Halk bu sözü işittiler, zerkârı tuttular ol kadar muşt urdular kim... (Ferec. XV/482) 2.8.2. Yapım Eki Almış Olan Fiiller oturuşmak: Oturup yerleşmek, sükûnet bulmak, sakinleşmek, hareketten kalmak. (TaS V/3034)(< oturuş “oturup yerleşmek, hep birlikte oturmak.” TTSKBS 2011: 637, KTS 2007: 204, HATS 2012: 445), otruş- /utruş- fiili DLT’de Tarama Sözlüğünde verilen anlamı dışında “karşı koymak, karşı gelmek, karşılaşmak”(DLT I 232/24) anlamında kullanılmıştır.

Naènayı sirke ıslatıp vereler miède oturuşa, çünkim miède karar eyleye bir gün gıdâ vermeyeler. (Hazain XV/69-1). seknimek: Sakinleşmek (TaS V/3377)( < sekne- (/ i) < sek- ne- “ yağmur hafiflemek, dinmek” TTSKBS 2011: 750). DLT (-), HATS (-), KTS (-).

Kaçan yüreklerinden seknidi Görürler şah oturmuş ortada hoş (Hurş. XIV/52)

2.9. Sevgi İfade Eden Fiiller 2.9.1. Kök Hâlinde Olan Fiiller kocmak: Kucaklamak, sarılmak, bağrına basmak (TaS IV/2593)(< kuç - / kuc- / koç-“ kucaklamak.” (TTSKBS 2011: 530, EDPT 1972: 590, TETTL 2016: 413, KTS 2007: 152).

Reyyan dahi Yusuf’u öper kocar Sultan oldun dir ana saçu saçar (Yuz. Şeyd. XIII/51) sarmak: Sarılmak, kucaklamak (TaS V/3318)(< * sa-r- “çevresini çevirmek, kucaklamak, sarılıp tırmanmak vb.” TTSKBS 2011: 734). Çün berg-i hazan-dide sarardım solayazdım Bir kerrecik ol nahl-i hirmanı sarınca (Vasıf. XIX/349) sığamak: Okşamak (TaS V/3404)(< sığa- < sıva- “okşamak, sevgisini abartmak, pohpohlamak.” TTSKBS 2011: 764).

Ayak aldı vü sordu kim ey yiğit Adın nedürür bana belli ayıt Düşürüp kolunu sığarsın becit Bizi ayağ ile sığarsın becit (Süh. XIV/142) yepmek: Okşamak. (TaS VI/4532) İki gözlerinde Paşayı öper Bağrına basuben arkasın yeper (Enveri XV/24)

82 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

2.9.2. Yapım Eki Alan Fiiller aşıklamak: Âşık olmak, sevdalanmak, sevda bağlamak (TaS I/264)(< âşık “âşık” TETTL 2016: 467, OTAL 2016: 52, +la-) Böyle diğeç kız Beyreği aşıklamışdı (Dede. XIV/51). koçulmak: Kucaklanmak (TaS IV/2597) (< kuç - / kuc- / koç-“ kucaklamak.” (TTSKBS 2011: 530, EDPT 1972: 590, TETTL 2016: 413, KTS 2007: 152).

Veli koçulmağa ermişti çağı Erirdi er deyü yüreği yağı (Güvahi. XVI.94) koçuşmak: Kucaklaşmak, sarmaşmak. (< kuç - / kuc- / koç-“ kucaklamak.” (TTSKBS 2011: 530, EDPT 1972: 590, TETTL 2016: 413, KTS 2007: 152,-(u)ş- EDPT 1972: 593). …Elini kardaşının boynuna bıraktı, koçuşup ağlaştılar (Ferec. XV. 403). lağlaşmak: Şakalaşmak. (TaS IV/2786)(< lağla- -nöykünerek eğlenmek.” TETTL 2016: 504).

“alay etmek, birinin yaptıklarına

Gazle (Ar.): İplik eğirmeklik ve avratlar ile lağlaşmak ve avurdlaşmak (Bab. XVI/1,258). ohşamak, (oğşamak): Okşamak, taltif etmek. (TaS V/2939)(<* oguş “oymak, hısım, akraba.” +a- “akrabadan saymak, benzemek, sevmek.” (TTSKBS 2011: 618, oxşa- /ohşa- DLT I 283/10, EDPT 1972: 97, HATS 2012: 441).

Gelip ol direği bağrına bastı İniltisin anın oòşadı kesti. (G.Ra. XV. 93) ohşalamak: Okşamak. (TaS V/2939)(<* oguş “oymak, hısım, akraba.” +a- “akrabadan saymak, benzemek, sevmek.” (TTSKBS 2011: 618, oxşa- DLT I 283/10, EDPT 1972: 97).

Yahudi dilberi insan şeytanı Yanaşmaz insana soğuktur kanı Ohşalayıversen kaçar külhani Turf olurum deyu gelmez iymana (Saz. Tokatlı. Nuri. XIX/493) ohşaşmak: Benzemeğe kalkışmak, okşamak, benzemek. (TaS V/2941) )(<* oguş “oymak, hısım, akraba.” +a- “akrabadan saymak, benzemek, sevmek.”-ş- (TTSKBS 2011: 618, HATS 2012: 441, oxşa- DLT I 283/10, EDPT 1972: 97). İnceldi tenim ü yüreğim toludurur kan Ten beline dil laèline oòşaşa nice bir (Kadı. XIV/210) sarmaşmak: Sıkıca sarılmak. (TaS V/3318)(< sar-(ı)m+a-ş- “birbirine kucaklaşmak.” TTSKBS 2011: 739, DLT II 216/26, EDPT 1972: 853, KTS 2007: 227).

sarılmak,

Ruh aşka sarmaşır ve aşk ruh ile barışıp karışır (İrşad. XV. 189). sevmeklik: Sevmek, sevme. (TaS V/3398)(< sev- DLT II 15/21, EDPT 1972: 784, TTSKBS 2011: 758).

Ettiler lâyık imiş sevmekliğe Canımı buna fida kılmaklığa (Yuz. Şeyd. XIII/40) sığanmak: Okşanmak. (TaS V/3405)(< sığa/ sıka- n- TTSKBS 2011: 764, DLT III 269/ 11, EDPT 1972: 806, HATS 2012: 520) İrileş katılarla oldur yeği Sığanmaz it arkası çetük bigi (Ferh. XIV/43) 83 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

yakılmak: Derin bir sevgi duymak. (TaS VI/4216) (< *yâ- k- < yak- ı-l- TTSKBS 2011: 1036, DLT III 81/17, EDPT 1972: 901, KTS 2007: 307, HATS 2012: 654).

Er-rem [Ar.]: … Devenin yavrusu helâk olmakla süt vermez oldukta ol yavrunun derisini yüzüp saman ile doldururlar anası anı yavrusu zannıyla yakılup bu takriple südünü sağarlar (Kam. XVIII-XIX.3,458).

2.9.3. Sevgi İfade Eden Birleşik Fiiller 2.9.3.1

İsim + Yardımcı Eylemle Oluşan Birleşik Fiiller

aşk itmek: Sevgi, saygı sunmak (TaS I/266).

Ol dem Kemerşad Bânu nikap ile gelip ehl-i meclise aşk idüp geçip yerinde karar eyledi (Müslim. XV/33) el alışmak: El tutuşmak, birbirinin elini tutmak (TaS III/1419). İmdi görüşün, biri birinizle el aluşuñ uçmağa girin. (Ta. Şahi. XVI. 44-1). el dutuşmak: Birbirinin elini tutmak (TaS III/1425)(< tut- “tutmak, yakalamak.” DLT II 291/23, < tutu- ş- “birbirini tutmak, birbirine ilişip dokunmak.” DLT II 88/27, TTSKBS 2011: 939).

Oluk saat el dutuşup durdular Sarayın revan yoluna girdiler (Süh. XIV/139) sevi eylemek: Sevgi, muhabbet eylemek (TaS V/3396).

Bunamıştır Hâce Ahmet Yesevî Şimdi gelen kişiye eyler sevi (Bektaş. XV/56) 2.9.3.2

Kurallı Birleşik Fiiller

koçadüşmek: Kucaklayıvermek, sarılıvermek (TaS IV/2593).

Ol dem server-i âlem âh idüp at boynun kocadüştü (Müslim. XV/17,15).

2.9.3.3

Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

baş hoş itmek: Sevişmek, anlaşmak (TaS I/431).

Kardaşın Âmir’den haberin var mıdır ki bir yıldır zâyiè olupturur; avratı, cazı ile baş òoş idüpturur kardaşına karşı zevk ederler (Ferec. XV. 393). göñül akıtmak: Gönül kaptırmak, gönül meylettirmek (TaS III/1763)(< könğül “gönül, kalp, yürek; anlayış.” DLT I, 152/22,< *kö-n-gü + l TTSKBS 2011: 382; < ak- (ı)t- “akıtmak, uzaklaştırmak; akın ettirmek.” TTSKBS 2011: 59).

Mumîlât: Erenlerin göñüllerini kendülere akıdan avratlar (Bab. XVI/2, 330). göñül aldırmak: Gönül kaptırmak, gönül vermek (TaS III/1764)(< aldır- / altur- < al-tur“aldırmak.” TTSKBS 2011: 65).

Kendin aldırdıñ göñül noldun ne hâl olmuş sana (Nedim. XVIII/133) gönül alınmak: Meclûb olmak, tutulmak, kapılmak (TaS I/104)(< al-(ı)n- “tutulmak, kızmak, üzülmek, kendi üzerine alarak gücenmek.” TETTL 2016: 350, TTSKBS 2011: 66).

Olduk nereye vardık ise aşka giriftar Alındı gönül bir sanem-i mâhlikaye (Ruhi XVI/81) göñül düşürmek: Gönül kaptırmak (TaS III/1768)(< tüş- “düşmek, yüksekten yere inmek.”

TTSKBS 2011: 314).

84 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Böyle bir fettana göñül düşürmek Ayb eylemen biraz divanecedir. (Saz. Âşık Ömer XVII. 225) gönlünü düzmek: Hatırını almak, gönlünü hoş etmek (TaS III/1761).

Adûsi göñlünü hileyle düzdü Kısıp kuyruk göte kösteği üzdü. (Güvahi. XVI.82) göñül koşmak: Gönül, istek birliği yapmak (TaS III/1770).

Elin şeştiler anı duttular hoş Dediler sen dahi göñlün bize koş (Işk. XIV/179-1) göñül varmak: Göñül arzu etmek, istemek (TaS III/1771).

Gönül varmaz kim anı terk idesi Kıyına kim gelir gelmez gidesi (Çeng. Dâi. XV/199) göñül yazmak: Gönül eğlendirmek (TaS III/1771).

Gerekse gayri dilberle göñül yaz Ki zira bir çiçekle yarımaz yaz (Güvahi. XVI/102) kendüye koçmak: Bağrına basmak, kucaklamak. (TaS IV/2432).

Nitekim ana oğlucuğun kendiye koçup zammede. (Leys. Ar. XV/740) oyun karmak: Oyun etmek, şaka yapmak (TaS V/3042).

Görür vermedi kimse ana cevap Henüz anlamadı ol evi harap ..............................................

Dedi hey benim ile oyun karar Gerek sevdiğim bile gönlüm ara (Süh. XIV/219) sıcağı geçmek: Pek sevmek, yanıp tutuşmak. (TaS V/3402)(< ısı-g < ısıg “sıcak” > ısıcak > ıscak > sıcak > sıca-k TTSKBS 2011: 762) Geçti sıcağım ah o yorgancı dilbere Dem-serdi-i heva ile düştüm döşeklere (Sûr. XVIII/173) yıldızı sevmek: Candan sevmek (TaS VI/4581)(<*ya(/u)-l+ d(/t) ı(/u)z <* yultur-, yalduz / yaldız /yultuz /yıltız TTSKBS 2011: 1139).

Rûy-ı mübârekin görücek sevdi yıldızım Dedim ana ki ey dil ü can derdine şifâ (Yahya Bey. XVI/56) yürek berkitmek: Gönül bağlamak, cesaret bulmak (TaS VI/4768)(<* yür + (e)k TTSKBS 2011: 1193, < berk “sağlam, katı, sert” + i- t- “sağlamlaştırmak, kökleştirmek.” TTSKBS 2011: 133).

Abdülmuttalip cevabında Kureyş cemâatını yürek berkittiler (Si. Da. XIV/182-1).

2.10. Ümit İfade Eden Fiiller 2.10.1. Yapım Eki Alan Fiiller umsundurmak: Ümide düşürmek. (TaS VI/3959)(< um- DLT I 169/23, EDPT 1972: 157, sun- “istemek, dilemek” KTS 2007: 293, HATS 2012: 625, -dur- “umut kırıklığı” TTSKBS 2011: 967).

85 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Tanrı ol sıfatludur ki gösterür şimşeği size korkutmağ içün ve umsundurmağ için yağmuru (Cev. Es. XV/333).

2.10.2. Ümit İfade Eden Birleşik Fiiller 2.10.2.1 Deyimleşmiş Birleşik Fiiller uma varmak: Umarak, ümitle gitmek. (TaS VI/3958)(< um- “bir şeyin olmasını istemek.”

TTSKBS 2011: 966).

Arv (Ar.): Kimseden ihsan uma çok varmak. (Bab. XVI/2,553) umu vermek: Ümide düşürmek. (TaS VI/3962) Münafıklar anı işidüp dediler ki: Aceplerüz size bu Muhammed’i ki bir bâtıl vaède ile size umular virür (Leys. Ar. XV/241).

2.11. Naz, Heyecan İfade Eden Fiiller 2.11.1. Yapım Eki Alan Fiiller çepirdeklenmek (çepürdeklenmek: Nazlanmak, şivekârlık etmek (TaS II/858). çepürde- fiili KTS (2007: 48)’de Tarama Sözlüğündeki anlamlarından farklı olarak “kekelemek, mırıldanmak, lâfı ağzında karıştırmak, ağzını şapırdatarak söylemek.” anlamlarında verilmiştir. Taranılan diğer sözlüklerde rastlanmamıştır.

El-üzbiyyü [Ar.]: … ve dahi sevinmek ve çepürdeklenmek ve sevinmek neşat gibi (Terceman.

XV.59-2).

2.11.2. Naz, Heyecan İfade Eden Birleşik Fiiller 2.11.2.1 Deyimleşmiş Birleşik Fiiller yükünü yukaru yığmak: Nazlanmak, kendini naza çekmek (TaS VI / 4759).

Sürer ayağına her dem yüzünü âb-ı revan Arus-ı serv anınçün yükün yukarı yığar (Hâleti XVII/66) yüreği oynamak: Kalbi çarpmak (TaS VI/4767)(< *yür “iç, öz, benlik.” + (e)k “kalp; yüreklilik; gönül vb.” TTSKBS 2011: 1193; yür - “hareket etmek” + - (e)k TTSKBS 2011: 1193; < * oyun + a- “vakit geçirme, eğlenme.” TTSKBS 2011: 642).

Ki dâim gördüğünce Yusuf anı Yüreği oynaya talbına canı

(Yuz. Şems. XVI/247)

yürek koparmak: Öldürecek gibi heyecanlandırmak (TaS VI/4769)(< kop- “herhangi bir yerinden ikiye ayrılmak; gövdeden ayrılmak.” TTSKBS 2011: 540, - (u)r- “koparmak, kaldırmak.”

TTSKBS 2011: 540).

Kıya bakışları yürek kopara Nazı vü şivesi gönül apara (Ârifin. XVI/282)

2.12. Yardımlaşma İfade Eden Fiiller 2.12.1. Yardımlaşma İfade Eden Birleşik Fiiller 2.12.1.1 Deyimleşmiş Birleşik Fiiller elin tutmak: Elinden tutmak, yardımda bulunmak (TaS III/1438) (< el (elg/elig) “el, uzuv.”

DLT I 72/14, TTSKBS 2011: 327, KTS 2007: 71, HATS 2012: 169).

86 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Kendözüne eyitti: Diriga kim ömür dükendi ve tecrübeden ve iş görmekten artık elde nesne kalmadı kim üşbu pirlik vaktında elimüz duta idi; imdi çün kuvvetten ve av almaktan kaldım… (Kel. XIV/33)

2.13. Övgü-Takdir İfade Eden Fiiller 2.13.1. Yapım Eki Alan Fiiller kaderlemek: Takdir etmek, mukadder kılmak (TaS IV/2158)(< kader (A.) “mukadderat, alın yazısı” OTAL 2016: 550, TETTL 2016: 42, KTS 2007: 122, HATS 2012: 279).

Kaderledi dirliği, andan ölür (Tebareke. XIV/34-1).

2.13.2. Övgü-Takdir İfade Eden Birleşik Fiiller 2.13.2.1 İsim +Yardımcı Eylemle Oluşan Birleşik Fiiller alkış vermek: Alkışlamak, övmek, dua etmek (TaS I/108)(< alka- ş- DLT I 284/5, EDPT 1972: 138, alkış “medhetme” TETTL 2016: 355). Çün taamdan bunlar fariğ oldular Kamusu Yusuf’a alkış verdiler (Yuz. Şeyd. XIII/76).

2.13.2.2 Deyimleşmiş Birleşik Fiiller alkış kazanmak: Takdir kazanmak (TaS I/108).

Iktitab [Ar.]: alkış kazanmak (Bab. XVI 1/68).

2.14. Heves- Hırs-Elde Etme Azmini İfade Eden Fiiller 2.14.1. Yapım Eki Alan Fiiller elikdürmek: Elde etmek, ele geçirmek (TaS III/1433)(< elig / el DLT I 72/14, TTSKBS 2011: 327, < el- ik- dür- TETTL 2016: 587) Bu kelimenin “elik-“ şekli KTS’de (2007: 72) “utanmak, mahcup olmak.” anlamında verilmiştir.

Ne elikdürdüm ise sana dedim Kamusun fisk u fücur ile yedim (Man. Tayr. XIV/241) 2.14.2. Heves-Hırs-Elde Etme Azmini İfade Eden Birleşik Fiiller 2.14.2.1 Deyimleşmiş Birleşik Fiiller eli ermek: fursat, meydan bulmak, gücü yetmek (TaS III/1433).

Sohbet ehli birbirisini görer Deyüp işitmekliğe eli erer (Anasır XV/408). ele getürmek: Ele geçirmek, elde etmek, yakalamak, kazanmak (TaS III/1425).

Kişi sağ oluben ki mali ola Ne kim diler ise getüre ele (Süh. XIV/259) heves bağlamak: Heves etmek, hevese kapılmak (TaS III/1915). …Bir nesneyi talep eyler özenir, ol yana heves bağlamışken nâgâh bir sebeple ümidi kesilir.

(Hazain XV 39/2)

87 DUYGU İFADE EDEN OLUMLU ANLAMDA FİİLLER

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

2.15. Şefkat İfade Eden Fiiller 2.15.1. Yapım Eki Alanlar esirgeşmek: Birbirini esirgemek, birbirine şefkat göstermek (TaS III/1540)(< esirge- DLT I 306/18, EDPT 1972: 151, TETTL 2016: 642, KTS 2007: 76, HATS 2012: 178). Bu kelimenin esirgeşşekli Tarama Sözlüğü dışında taranılan sözlüklerde bulunamamıştır.

Teracüm: Taş atışmak, terahüm [Ar]: esirgeşmek Tezahüm ne: tıkışmak, tevari ne: saklanmak (Naz. Le. XVII/24) 2.15.2. Şefkat İfade Eden Birleşik Fiiller 2.15.2.1 Deyimleşmiş Birleşik Fiiller göğsüne kısmak: Bağrına basmak (TaS III/1728).

Andan Âdem Aleyhisselâm Yusuf’u göğsüne kıstı ve iki gözü arasından öptü (Enb. XIV/220). göñlü sarsılmak: Acımak, merhamete gelmek (TaS III/1762)(< sar-s- “ birdenbire ve güçle kımıldatmak, sallamak, oynatmak, titretmek.” -(ı)l- “ sarsmak işine konu olmak, güçsüz duruma gelmek.” TTSKBS 2011: 739).

Andan ol eyitti: ya Resulallah benim üstümden yavlak katı azaplar geçti. Eger Tanrı beni gerü dünyaya getirse idi, ahdeyledim idi kim ayruk Tanrıya âsi olmayan, imdi Tanrıya dua kılsan. İsa’nın ana göñlü sarsıldı ve dua kıldı (Enb. XIV/843).

2.15.2.2 Kurallı Birleşik Fiiller göyünegelmek: Yanıvermek, iç acımak, merhamet ve şefkat duymak (TaS III/1803)( < küñ- / küy- “yanmak” EDPT 1972: 726, DLT III 246/18, NSÇT 2011: 753, < köy- ün- TTSKBS 2011: 389).

Kara yüzlü Sa’lûk ol beynisüz Dedi sana kurban benim gibi yüz Ben ol yiğide hergiz ilinmedim Hem öldürmedim eyle kılınmadım Uyurken tuş oldu yüzüne gözüm İgen hûb imiş göynegeldi özüm (Süh. XIV/156)

3. SONUÇ Tarama Sözlüğünde tespit edilen duygu ifade eden olumlu anlamda fiillere ilişkin yapı bakımından tasnifler ve sayısal açıdan değerlendirmeler şu şekildedir:

88 SONUÇ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Tablo 1: Tarama Sözlüğünde Olumlu Anlamda Kullanılan Duygu Fiilleri Birleşik Fiiller

Fiiller

Kök Hâlinde Olanlar

Yapım Eki Alanlar

İsim + yardımcı eylemle oluşanlar

Kurallı birleşik fiiller

Tasvir fiilleri

Deyim leşmiş birleşik fiiller

Toplam

Cesaret İfade Eden Fiiller

-

3

1

-

-

-

4

İlgi ve Önem İfade Eden Fiiller

2

2

-

-

-

11

15

İnanç İfade Eden Fiiller

-

1

-

-

-

1

2

Memnuniyet, Mutluluk, Heyecan İfade Eden Fiiller

3

14

10

1

1

13

42

Merak İfade Eden Fiiller

-

1

-

-

-

1

2

Özlem İfade Eden Fiiller

-

3

3

-

-

-

6

Sabır İfade Eden Fiiller

3

-

-

-

-

1

4

Sakinlik/ Sükûnet İfade Eden Fiiller

2

2

-

-

-

-

4

Sevgi İfade Eden Fiiller

4

12

4

1

-

14

35

-

1

-

-

-

2

3

Naz ve Heyecan İfade Eden Fiiller

-

1

-

-

-

3

4

Yardımlaşma İfade Eden Fiiller

-

-

-

-

-

1

1

Övgü- Takdir İfade Eden Fiiller

-

1

-

1

-

1

3

Heves- Hırs- Elde Etme Azmini İfade Eden Fiiller

-

1

-

-

-

3

4

Şefkat İfade Eden Fiiller

-

1

-

1

-

2

4

Toplam

14

43

18

4

1

53

135

Ümit İfade Eden Fiiller

1. Tespit edilen fiiller, yapı bakımından sayısal olarak değerlendirildiğinde, toplamda 135 fiil tespit edilmiştir. Bu fiiller içerisinde yer alan birleşik fiillerden deyimleşmiş birleşik fiiller (53) ile yapım eki alan fiiller (42) en fazla sayıda, birleşik fiillerden tasvir fiillerin (1) en az sayıda kullanıldığı belirlenmiştir. Kök hâlinde fiiller (14) ile birleşik fiillerden isim + yardımcı eylemle oluşan fiillerin (18) hemen hemen yakın sayıda kullanıldığı görülmektedir.

2. Tespit edilen fiillerden, memnuniyet, mutluluk, heyecan ifade eden fiiller (42), sevgi ifade eden fiillerin (35), ilgi ve önem ifade eden fiillerin (15) en fazla sayıda kullanıldığı görülmektedir.

Merak ifade eden fiiller (2), övgü ve takdir ifade eden fiiller (3), ümit ifade eden fiillerin (3), yardımlaşma ifade eden fiillerin (1) en az sayıda kullanıldığı görülmektedir.

3. 13. yüzyıldan günümüze kadar Türkiye Türkçesiyle yazılmış 227 eserden taranan, bugün kullanılmayan ya da anlamı, şekli değişik olarak kullanılan, Türkçe sözlerin sözlüğü olan Tarama Sözlüğünde halkın daha çok olumlu anlamda ifade edilen duygu fiillerinden sevgi ve memnuniyet ifade eden deyimleşmiş birleşik fiiller kullanmaları, halkın yaşadığı her türlü mutluluk veren olayları, bu olaylar karşısında hissettiği duygularını ve tecrübelerini dille aktardıklarını göstermektedir. Dilden dile aktarılan duygu fiillerinin daha çok kalıplaşmış deyimler olduğu görülmektedir.

89 SONUÇ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Kısaltmalar A

Arapça

Dic. Turc.

Dıctıonnaıre Turc-Oriental

DLT

Divânu Lûgâti’t-Türk

EDPT

An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkısh

E. Osm.

Eski Osmanlıca

Ens.

Enstitü

OT

Orta Türkçe

OTAL

Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat

TETTL

Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati

TTSKBS

Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü

HATS

Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü

Kİ

Kitabu’l-İdrak li Lisâni’l-Etrak

KTS

Kıpçak Türkçesi Sözlüğü

NSÇT

Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar

TaS

Tarama Sözlüğü

Üniv.

Üniversite

Diğer Eser Kısaltmaları XIII. Yuz. Şeyd.

Yusuf ve Zeliha

XIII.-XIV. Yunus.

Yunus Emre Divanı

XIV. Anter.

Antername

XIV. Dah.

Dâstan-ı Ahmet Harami

XIV. Dede.

Dede Korkut Kitabı

XIV. Enb.

Kısas-ı Enbiya

XIV. Ga.

Garibname

XIV. Hurş.

Hurşid ü Ferahşad

XIV. IŞK.

Işkname

XIV. Kel.

Kelile ve Dimne

XIV. Mü. Şi.

Müntehab-üş-Şifa

XIV. Si. Da.

Siyer-i Darir

XIV. Süh.

Süheyl ü Nevbahar

XIV. Tebareke.

XIV. Yüz Ha. XIV.-XV. Hamza

Tebareke Tefsiri Yüz Hadis Tercümesi Hamzaname

XV. Akr.

Akrabadin Tercümesi

XV. Çeng.

Çengname

XV. Enfes.

Enfes’ül-Cevahir 90 SONUÇ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

XV. Eşrefoğlu

Eşrefoğlu Divanı

XV. Ferec.

Ferec Ba’deş-Şidde

XV. Hazain.

Hazain-üs-Saâdet

XV. Leys. Ar.

Tefsir-i Ebilleys Tercümesi

XV. Miftah.

Miftah-ül-Lûga

XV. Mih.

Mihr ü Müşteri

XV. Muham.

Muhammediyye

XV. Müslim.

Ebamüslimname

XV. Müz.

Müzekk-in-Nüfus

XV. Ruşeni.

Ruşeni Divanı

XV. Salâtin

Salâtinname

XV. Sıh Ac.

Sıhah-ül-Acemi Fi-l-Lûga

XV. Tennuri.

Gülzar-ı Tennuri

XV. Terceman.

Terceman

XV. Tez. Lâ.

XV. Tuh. Le. XV-XVI Sic. B. XVI. Âli.

XVI. Aşki.

Tezkiretü’l-Evliya Tercümesi Tuhfet-ül-Letaif Şer’iyye Sicilleri Âli Divan Aşki Divanı

XVI. Bab.

Babus-ül-Vâsıt

XVI. Caf

Câmi-ül-Fürs

XVI. D. B.

Divan-ı Türki-i Basit

XVI. Fuzuli.

Fuzuli Külliyatı

XVI. Lârendi.

XVI. Letaif.

Leylâ ve Mecnun Mecma-ül-Letaif

XVI. Nihani

Nihani Divanı

XVI. Ruhi.

Ruhi Divanı

XVI. Rahat.

Rahat-ül-Ervah

XVI. Şeh. Ş.

Şehname Tercümesi

XVI. Şeref.

Şeref-ül-İnsan

XVI. Tibr.

Tibr-i Mesbûk Tercümesi

XVI-XVII P. S. A.

Pir Sultan Abdal

XVII. Ev. XVII. Cihan.

XVII. Genc.

XVII. Kara.

XVII.-XVIII. Aks.

Evliya Çelebi Seyahatnamesi Cihannüma Genc-i Leâl Karacaoğlan Ak-el-İreb 91 SONUÇ

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

XVIII.-XIX. Bürh.

Bürhan-ı Katı’ Tercümesi

XVIII.-XIX. Kam.

Kamus Tercümesi

XIX. Kam. Os.

Kamus-i Osmani

XIX. Mihnet.

Mihnetkeşan

XIX. Vasıf.

Vasıf Divanı

4. KAYNAKÇA Anderson, J.M. (1971). The Grammar of case: Towards a localistic theory, Cambridge: Cambridge University Press.

Astıngton,J.W.,Olson,D.R. (1990).Metacognitive and metalinguistic language: Learning to talk about thought.Applied Psychology: An International Review,39, 77-87.

Atalay, B.(1999). Divânü lûgât-it-türk(Dizin).IV. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Ayan, E., Türkdil, Y.(2014). “Anlam bilimi açısından Kazak Türkçesinde görme duyu fiilleri” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/35, 26-41.

Ayan, Ekrem, Türkdil, Yakup. (2015). Kazak Türkçesinde dokunma duyu fiilleri ve anlam zenginliği. Turkish Studies, Vol. 10/4,Winter 2015, 95-114. doi: 7827/ Turkish Studies.7705.

Banguoğlu, T. (1998). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yay. Bıber, D.et al (1999).Grammar of spoken and written english. London: Longman.

Biray, N.(2007). Kazak şivesi ve Denizli ağzında kök hâldeki benzer idrâk fiillerinde anlam farklılaşmaları. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, 6-7-8 Eylül 2006, Bildiriler II, Denizli, 307-314. ISBN 978-975-6992-20-3.

Croft, W. (1993). Case marking and the semantics of mental verbs, semantics and the lexicon..

J.Pustejovsky (Ed.), Kluwer Academic, Dordrecht: 55-72.

Durna, B. (2018). Tarama Sözlüğü’nün ilk üç cildinde duygu isimleri ve fiilleri. Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Tamamlanmış Lisans Tezi.

Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu bilig grameri-fiil. Ankara.

Ercilasun, A., B.(2006). Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yay. Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin isteme göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, Ankara: TDK Yay.,939-949.

Erdem, M. (2006). Türkmen Türkçesindeki hareket fiillerinin isteme göre anlam değişmeleri.

Modern Türklük Araştırmaları dergisi, Ankara, 38-50.

Erdem, M. (2007). Oğuz grubu Türk lehçelerinde iletişim fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları dergisi, Cilt, Sayı 2, 94-103,Ankara.

Ergin, M. (1993). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yay. Ergenç, İ. (2008). Dilin beyindeki gerçekleşimi ve konuşma eylemi. Kognitif nörobilimler.

Sirel Karakaş (Ed.), Nobel Tıp Kitabevi, 169-185.

Fillmore, C.J.(1971). Some problems for case grammar. Georgetown University Round Table on Languages and Linguistics 1971.Washington D.C.: Georgetown University Press, 35-56.

Garcıa-Mıguel, J. et al. (2005). Verbs, semantic classes and semantic roles in the adesse project”, Proceedings of the ınterdisciplinary workshop on the ıdentification and representation of verb features and verb classes, Saarbrücken, 28 febrero-1marzo 2005.

Gülensoy, T.(2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK Yay. 92 KAYNAKÇA

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Hacıeminoğlu, N. (1984). Yapı bakımından Türk dilinde fiiller. Cönk Yay. Hirik, E., Çolak, T. (2017). Türkçe mental fiillerde ‘çok katmanlılık’. IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları sempozyumu, 26-28 Nisan 2017, Cilt 1,Bildiriler kitabı.

Hökelekli, H. (2008). Psikolojiye giriş. İstanbul: Düşünce Kitabevi.

Kaçalin, M.,. S. (2011). Niyâzi-Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. Ankara: TDK Yay. Kamchybekova, K. (2011). Kırgız Türkçesinde duyu fiilleri. ODÜ Sosyal bilimler enstitüsü dergisi, Cilt 2, Sayı: 3, 87-102, Haziran.

Kamchybekova, K. (2011). Duyu fiillerinin anlamsal özellikleri üzerine. Modern Türklük Araştırmaları dergisi, 8(2), 22-35, doi: 10. 1501/ MTAD.8.2011.2.18.

Karakuşçu, M. N. (1999). Genel psikoloji ve normal davranışlar. Ankara: Pelin Ofset.

Karahan, L. (2010).Türkçede söz dizimi, Ankara: Akçağ Yay. Koptagel-İlal, G.(1991). Tıpsal psikoloji-tıpta davranış bilimleri. Ankara: Güneş Kitabevi.

Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi grameri-şekil bilgisi. Ankara: TDK Yay. Köknel, Ö. (2003). Akıl ile düşünce gücü, İstanbul: Altın Kitaplar Yay. Leech, G., Douglas B., Johansson, S., Conrad, S. and Finegan, E. (1999). Longman grammar of spoken and written English, Harlow, Essex: Pearson Education Ltd., ISBN: 0-582-23725-4.

Niiranen, L. (2008). Effects of learning contexts on knowledge of verbs lexical and ınflectional knowledge of verbs among pupils learning finnish in northern Norway, Unıversity of Tromso Faculty of Humanities Department of Language and Linguistics, July. Özönder, Barutçu, S. (2011). Türk dilinde fiil ve fiil çekimi. Türk Gramerinin SorunlarıBildiriler Kitabı (26 Haziran 1994), Ankara: TDK Yay. Özönder, Barutçu, S. (2011). Alî Şîr Nevâyî-Muhâkemetü’Lugateyn (İki dilin muhakemesi), Ankara: TDK Yay. Özyetgin, A. M. (2001). Ebu Hayyân- Kitabu’l-idrâk li lisâni’l- etrâk (Fiil: Tarihî karşılaştırmalı bir gramer ve sözlük denemesi). Ankara: Köksav Yay. Soydan, S.(2018).Tarama Sözlüğünün ilk iki cildindeki duygu fiilleri üzerine bir değerlendirme. Turkısh Studies, Volume 13/5, Winter 2018,s. 471-493,ISSN: 1308-2140, AnkaraTurkey, doi: 10. 7827 / TurkishStudies.12923. Şahin, S.(2012a). Türkmen Türkçesinde mental fiiller, Gazi Üniv., Sosyal Bilimler Ens., Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara. Şahin, S.(2012b). “Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 1/ 4, 45-62.

Tarama Sözlüğü.(1996). I-II-III-IV-V-VI CİLT, Ankara: TDK Yay. Tıetze, A.(2016).Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi lugâti, 4 Cilt Ankara: TÜBA Yay. Türkdil, Y. (2013). Anlam bilimi açısından Kazak Türkçesinde duyu fiilleri, Muğla Sıtkı Kocaman Üniv., Sosyal Bilimler Ens., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R.(2007).Kıpçak Türkçesi sözlüğü, Ankara: TDK Yay. Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe sözlük, http://www.tdk.gov.tr/ index.php?option=com_ bts& view = bts.

User, Şirin, H. (2016).Eski Türk Yazıtları söz varlığı incelemesi, Ankara: TDK Yay. Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü, Konya: Eğitim Kitabevi.

Yaylagül, Ö. (2005). “Türk runik harfli metinlerde mental fiiller” Modern Türklük Araştırmaları dergisi, C. 2, S. 1, Ankara.

93 KAYNAKÇA

TARAMA SÖZLÜĞÜNDE OLUMLU ANLAMDA KULLANILAN DUYGU FİİLLERİ

Yaylagül, Ö.(2006). Türkiye Türkçesinde duygusal tepki fiilleri , Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, A.Ü.D.T.C.F., Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara Yaylagül, Ö.(2010). Türkiye Türkçesindeki duygu fiilleri, Modern Türklük Araştırmaları dergisi, C.7, S. 4, Aralık, 100-111, doi: 10. 1501 / MTAD.7.2010.4.63.

Yıldız, H. (2016).Eski Uygurcada Mental Fiiller, Gazi Üniv., Sosyal Bilimler Ens. , Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara.

Yıldız, H. (2017). Eski Uygurcada göz fiilleri, JOTS 1/1, 145-213.

Yiğit, P. (2018). Tarama Sözlüğünün IV-V-VI. cildinde duygu isimleri ve fiilleri, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Tamamlanmış lisans tezi.

94 KAYNAKÇA

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ Dr. Öğr. Üyesi Bilgehan TEKİN* *Çankırı Karatekin Üniversitesi, Merkez, Çankırı * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Yöneticilerin şirketleriyle ilgili en önemli karar adımlarından biri olan finansal kararları nasıl aldıkları bu kararların şirketi ve paydaşları nasıl etkilediği gibi soruların cevapları, saf rasyonalite penceresinden bakıldığında oldukça basittir. Geleneksel ekonomi ve finans teorileri bu sorunun cevabı için yeterli görülmektedir. Fakat aynı soruların cevapları “Davranışsal Kurumsal Finans” çerçevesinde o kadar kolay değildir. Çünkü insan karmaşık bir varlıktır. Bireylerin çok karmaşık analizler yapan zihinsel süreçleri söz konusudur. Bu nedenle, duygusal ve sezgisel özellikler, olayları değerlendirme sürecinde oldukça karmaşık davranmalarına yol açabilir (Tekin, 2015). İlk kez Savage (1954) tarafından yapılan çalışmada belirtilen belirsizlik altında karar verme, bireylerin olayların olası sonuçlarına olasılıklar vermesini ve bu sonuçları değerlendirme araçlarını uyumlu hale getirmesini gerektirmektedir. Bununla birlikte, Simon (1955), bireylerin tam olarak rasyonel olmayacağı ve “sınırlı rasyonellik” önerisi ile kararlardan veya yargılarından rasyonel olarak sapacakları fikrini getiren ilk kişidir. Sınırlı rasyonellik, bazı bilişsel maliyetlerin veya bilgi toplama maliyetlerinin finansal aktörlerin en uygun kararları almasını engellediğini varsayar.

Psikoloji alanında yapılan çalışmalar, karar vericilerin psikolojik ve davranışsal önyargıların etkisi altında sıklıkla hatalı kararlar verdiklerini ortaya koymuştur. Tversky ve Kahneman (1973), karar verme sürecinde bilişsel önyargı ve sezgisel eğilimlerin tezahürünün, insan doğasında var olan temel yargı ve tercihlerin bir sonucu olduğunu belirtmektedirler. İnsanlar karmaşık bilgi durumlarını yönetmek için basit önyargı veya kısayollar geliştirir. Öte yandan psikoloji alanında bu tür bulgular davranışsal finans disiplini içerisinde öncelikle yatırımcı davranışlarını açıklamak için kullanmıştır.

Bununla birlikte, finansal piyasalardaki ve ekonomik sistemdeki diğer ve belki de en önemli katılımcılar olan şirketler ve yöneticilerdir. Bu bağlamda Baker ve Wurgler (2013) finans literatürünü iki kategoriye ayırmaktadırlar. Bunlar, rasyonel yönetici ve yatırımcı davranışları ve sınırlı rasyonel yönetici ve yatırımcı davranışlarıdır. Yönetimsel önyargıları, yöneticilerin kararlarında etkili olan önyargılar şeklinde ifade etmektedirler. Örgütsel karar vericiler üzerinde çalışan bilim adamları, yönetimsel karar vermenin saf rasyonel bir model olduğunu ve çalışmalarını bu yönde gerçekleştirdiklerini kabul etmişlerdir.

Bununla birlikte, zaman içinde, saf rasyonel karar vermeyi engelleyen çeşitli faktörler olduğu ortaya çıkmıştır. Bu faktörler yüksek karar verme maliyetleri (Simon, 1979), karar vericilerin bilgi işleme sınırlılıkları (Abelson ve Levi, 1985), yönetimsel karar verme farklılıkları (Shafer, 1986) ve karar vericilerin değer yargıları arasındaki farklardır (Payne vd., 1992). Finansal kararların psikolojisi davranışsal önyargı kaynakları tarafından kategorize edilmektedir (Hirshleifer, 2001). Buna göre, bilişsel hataların bir kısmı “kendini aldatma” etkisinin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Çünkü insanlar, ortalamadan ya da aslında olduklarından çok daha iyi olduklarını algılarlar. Kendini aldatma ya da kendisini olduğundan çok daha iyi görme davranışı aynı zamanda insanların başkalarını aldatmalarına yol açar (Nofsinger, 2011).

Yöneticiler ekonomi ve finans alanında iyi bir eğitime sahip olsalar da, yatırımcılarda olduğu gibi rasyonellikten uzak kararlar alabilmektedirler. Psikolojik faktörlerin ve özellikle yöneticilerin 95 GİRİŞ

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

davranışsal yanlılıklarının şirket çıktıları üzerinde önemli bir etkisi olduğu görülmüştür. Bu faktörler, özellikle sermaye yapısı, yatırım, inovasyon, satın almalar ve birleşmeler, fonlama ve risk yönetimi gibi firmayı doğrudan etkileyen finansal kararlar üzerinde etkilidir. Davranışsal kurumsal finans literatürü, özellikle yönetsel önyargılarla ilgili teorik ve ampirik araştırmalar ile davranışsal finans disiplininin en hızlı büyüyen dalı haline gelmiştir. Yöneticilerin kararlarının ruhsal ve davranışsal faktörleri tarafından nasıl ve ne ölçüde etkilendiği sorusu, davranışsal kurumsal finansın ana temasını oluşturmaktadır (Fairchild, 2012).

Eksik bilgi altında, firmalarda alınan kararların büyük çoğunluğu belirsizlik içerir. Belirsizlik altında alınan kararlar neticesinde firmalarda çalışan yöneticilerin veya finansal kararları yönlendiren yetkililerin davranışlarında irrasyonellik sergiledikleri görülmektedir. Rasyonel olmayan kararların kaynağı, davranışsal önyargı, sezgi, duygu gibi psikolojik faktörlerdir (Shao ve Wang, 2013; Camerer, 2004; Kahneman ve Tversky, 1979).

1. SINIRLI RASYONELLİK Sınırlı rasyonalite kavramının kökleri H. A. Simon'un daha gerçekçi bir insani ekonomik karar verme teorisi inşa etme girişimine dayanır. Bu teori, bilişsel psikolojinin bütün alanını kapsamaz.

Vurgu karar verme aşamasındadır (Selten, 1990). Herbert Simon (1955, 1957) tarafından yapılan çalışmalar davranışsal iktisat ile birlikte davranışsal finansın da temelini oluşturmuştur. Savage (1954) “subjektif beklenen fayda modeli” ni konu alan kitabını yayınladığı yıllarda Simon da “sınırlı rasyonalite” yaklaşımını ortaya koymuştur. Simon bu çalışmasında insanların mükemmel bilgi işleyiciler olmadıklarını ileri sürerek rasyonel davranışlarının belli bir sınırı olacağından bahsetmektedir. Sınırlı rasyonellik, insan rasyonalitesinin, homo ekonomikus kavramının ima ettiği anlama meydan okuyan bir kavramdır. Simon’a göre rasyonellik sınırlıdır çünkü insanların düşünce kapasiteleri, sahip oldukları bilgiler ve zaman sınırlıdır (Simon, 1982).

Simon (1997) sınırlı rasyonalite kavramının, karar vericinin bilişsel, bilgi ve hesaplama kapasitelerinin sınırlarını dikkate alan rasyonel kararı ifade etmek için kullanıldığını belirtmektedir.

Simon’ a göre sınırlı rasyonellik aynı zamanda ekonomiye davranışsal açıdan yaklaşımın temel noktasıdır.

Simon'a göre (1982) “Rasyonellik”, belirli koşulların ve kısıtlamaların getirdiği sınırlar dahilinde, belirli amaçların gerçekleştirilmesine uygun bir davranış tarzıdır. Rasyonel davranış kuramları normatif veya betimleyici olabilir, yani, belirli koşullar altında belirli hedeflere ulaşmak için insanların veya kuruluşların nasıl davranması gerektiğini yazabilirler ya da insanların veya kuruluşların aslında nasıl davrandığını açıklayabilirler.

Dan Ariely (2010) “Akıldışı ama Öngörülebilir” adlı kitabında insanların para ile ilgili kararlarda (örneğin borsada yatırım yaparken) akıldışılığın ortadan kaybolduğuna ve belirli standart kurallara göre hareket etmeleri gerektiğine inandırıldıklarını ve bunun doğru olamayacağını belirtmektedir. Ariely “eğer rekabet, akıldışılığı alt etmek için yeterli ise, spor karşılaşmalarındaki kavgalar veya profesyonel sporcuların kendilerine zarar veren akıl dışı davranışlarını da ortadan kaldırmaz mı? Akılcılığı savunanlar küçük ve büyük kararlar için farklı beyin mekanizmalarına, borsa gibi yatırım kararlarında ise bir başka mekanizmaya sahip olduğumuza mı inanıyorlar? Acaba onlar en basit anlamıyla görünmez elin ve piyasaların her koşulda en uygun davranışı garantilediği şeklinde iliklerine kadar işlemiş bir inanca mı sahipler?” sorularını yöneltmekte ve tartışmaktadır.

Richard Thaler ve Cass Sunstein (2008) “The Nudge: Improving Decisions About, Health, Wealth and Happiness”2 başlıklı kitaplarında insanların aynı anda hem çok zeki hem de budala nasıl olabildiklerini tartışmaktadırlar. Beethoven’ ın işitme engeli olmasına karşın 9. senfoniyi yazabildiği ama buna karşın ev anahtarını koyduğu yeri de sürekli olarak unuttuğu örneğini vermektedirler. Yine aynı kitapta insanların beyin fonksiyonlarının çalışma prensibine ilişkin psikolog ve beyin uzmanlarının ortak fikrinden bahsetmektediler. Buna gore insanlarda iki tür düşünce tarzı söz konusudur. Bunlardan birincisi sezgi yoluyla otomatik anlayış, diğeri ise düşünerek ve mantık yoluyla anlayıştır. Her iki sistemin özellikleri Tablo 1’ de özetlenmiştir.

Kitabın Türkçe ismi “Dürtme” dir. Türkçe yayın hakları Pegasus Yayınları tarafından 2013 yılında satın alınmıştır. Türkçe’ ye çeviri Enver GÜNSEL tarafından yapılmıştır .

2

96 GİRİŞ

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Tablo 1: İki Bilme, Kavrama Sistemi Otomatik Sistem

Düşünce Sistemi

Kontrolsüz

Kontrollü

Çabasız

Çabalı

Çağrışımlı

Tümden Gelimli

Hızlı

Yavaş

Bilinçsiz

Farkında olarak

Ustaca

Kurallara Göre

Örneğin “525 sayısının 5 ile çarpılmasının sonucu kaçtır?” sorusu sorulduğunda düşünce sistemi kullanılır. Yabancı bir dil konuşulurken düşünce sistemi kullanılır. Diğer yandan kendi dilinizi konuşmanız, beklemediğiniz bir anda size fırlatılan toptan korunmak için eğilmeniz veya sevimli bir kedi veya köpek videosu izlediğinizde gülümsemeniz otomatik sistem aracılığıyla gerçekleşir.

Daniel Kahneman (2011) “Thinking, Fast and Slow” isimli kitabında, insanlarda iki farklı düşünce sisteminin söz konusu olduğundan bahsetmektedir. Tablo 2’ de özellikleri verilen bu sistemlerden Sistem 1, hızlı düşünmeyi ifade eder. Burada düşünme sezgiseldir. Çok çaba gerektirmeden bir karara varma eğilimini ve yargıya varmada ihtiyaç duyulan bilgileri kısa yollara ve sezgilere dayandıran bir düşünce sistemini ifade eder. İkincisi ise Sistem 2’ dir. Burada düşünme süreci system 1’ in aksine daha yavaştır. Zihinsel süreç daha yoğundur. Konsantrasyon ve yargıya varmada ihityaç duyulan kanıt veya argümanın daha sistematik bir şekilde elde edilmesi söz konusudur. Sezgisel hızlı düşünme sınırları olan ve maliyetlerine katlanılması gereken güçlü bir araçtır. Sezgisel düşünme, çok çaba gerektirmeden toplanmış az miktarda bilgi ile doğru karar almayı destekleyebilir. Ancak aynı şekilde kişilerin kendi hatalı önyargılarını ve sezgilerini yansıtan yanlış kararlara da yol açabilir (Kahneman, 2002).

Tablo 2: Hızlı ve Yavaş Düşünmenin Özellikleri Sistem 1: Hızlı Düşünme

Sistem 2: Yavaş Düşünme

Sezgisel

Analitik

Duygulardan ve hislerden daha fazla etkilenir

Duygu ve hislerden daha az etkilenir.

Sezgilerin ve ipuçlarının daha fazla kullanılması

Daha kontrollü ve yansıtıcıdır.

Bilişsel kapasiteye olan talebin daha az olması

Bilişsel kapasiteye talep daha fazladır.

Doğuştan mevcut değildir, sosyalleşme yolu ile kazanılır ve tecrübe ve maruz kalma ile pekiştirilir.

Daha formal eğitim ve kültürel girdiler ile öğrenilir ve eleştirel düşünce ile geliştirilir.

Tam rasyonellik, sınırsız bilişsel yetenekler gerektirir. Tam rasyonel bir birey, tüm matematiksel problemlerin çözümlerini bilen ve ne kadar zor olduklarına bakılmaksızın tüm hesaplamaları derhal gerçekleştirebilen efsanevi bir kahramandır. İnsanoğlu ise bu tanımlamadan çok daha farklıdır. Bilişsel yetenekleri oldukça sınırlıdır. Bu nedenle insanın karar verme davranışı tek başına tam rasyonalite idealine uygun değildir (Selten, 1990).

Bununla birlite sınırlı rasyonellik irrasyonalite demek değildir. Burada keskin bir ayrım yapılmalıdır. Sınırlı rasyonalite teorisi, mental olarak hasta olanların anormal davranışlarına veya insanların şanslı sayılarına olan güvenlerini açıklamaya çalışmaz. Bu gibi durumlarda irrasyonellikten

97 GİRİŞ

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

söz edilebilir. Bununla birlikte, davranış tam anlamıyla rasyonalite normlarına uymadığı için irrasyonel olarak adlandırılmamalıdır (Selten, 1990).

Sınırlı rasyonel karar verme, zorunlu olarak optimizasyon gerektirmeyen prosedürleri içerir.

Bu, sınırlı rasyonellik kavramının merkezi bir özelliğidir. İnsan davranışlarının çoğu, bilinçli bir müzakereye bağlı olmadığı için otomatikleştirilir. Yürüme sürecinde her adımdan sonra hangi bacağın ne kadar ilerleyeceğine kişi kendi karar vermez. Bunlar, istemsiz vücut aktiviteleri gibi genetik olarak önceden programlanmış olabilir ya da öğrenme sonucu olabilir. Bir arabayı sürmeyi öğrenmeye başlayan bir kişi, daha sonra otomatik hale gelecek çok fazla detaya bilinçli olarak dikkat etmek zorundadır (Selten, 1990).

2. DAVRANIŞSAL FİNANS Bilim dünyasına davranışsal finans olgusunun tohumlarının atılma zamanının, 18. yüzyılda Adam Smith tarafından yazılan Ahlaki Duygular Teorisi’ne kadar uzandığı belirtilir. Smith bu teorisinde, zihinsel ve duygusal insani etkileşimi ve iletişimin temellerini belirlemiştir. Gurur, utanç, güvensizlik, egoizm gibi davranışsal unsurlara dayanarak bireyin eylemlerini ve kar arayışını açıklamaya çalışmıştır (Smith, 1998). Bununla birlikte, 19. yüzyılın başından itibaren neoklasik teoriler iktisad bilimi üzerinde egemen olmuş ve psikoloji, 20. yüzyılın ortalarına kadar ekonomi üzerinde etkili olan faktörlerden biri olarak görülmemiştir (Bikas, v.d. 2013).

Davranışsal finans karar verme teorisi kaynaklı disiplinler arası bir çalışma alanıdır. Bu alan psikoloji, sosyoloji, davranış bilimleri, ekonomi ve finans gibi farklı disiplinleri bir araya getirir (Şekil 1). Bu nedenle davranışsal finans, farklı bilimlerin yapılarını farklı düzeylerde içeren bir disiplindir (Ricciardi ve Simon, 2000). Psikoloji davranışsal ve zihinsel süreçleri analiz eden, süreçlerin insanın fiziksel, ruhsal ve çevresel ortamından nasıl etkilendiğini inceleyen bir bilimdir. Finans kaynak oluşturma, dağıtma ve kullanma sistemini ifade eder. Sosyoloji birey veya grup sosyo-davranışları hakkında bilgi veren sistematik bir bilimdir. Sosyal ilişkilerin insanların tutum ve davranışları üzerindeki etkisini vurgulamaktadır.

Miller (1986)’a göre insan faktörü, finans alanındaki teorik ve ampirik araştırmalarda belli bir süre çok nadir yer almıştır. Bununla birlikte bu durum 21. yüzyılın başlarında internet ağının yaygınlaşması ile büyük ölçüde değişmeye başlamıştır. İnsan faktörünün öneminin daha iyi anlaşılmaya başlanmasıyla birlikte finansın insan davranışlarını dikkate alan boyutu gündeme gelmiştir (Tekin, 2016).

98 DAVRANIŞSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Şekil 1: Davranışsal ve Geleneksel Finans ile İlişkili Alanlar Kaynak: Çalışmanın yazarı tarafından oluşturulmuştur.

Davranışsal finans ağırlıklı olarak insanların karar süreçlerinde yaptıkları bilişsel hatalara odaklanır. İnsanlar, karar süreçlerinde kimi zaman yanlış bilgileri kullanırken, kimi zamanda doğru bilgilerden hatalı yargılara varırlar (Fırat ve Kurtoğlu, 2014). Kahneman ve Tversky (1973), yatırımcıların belirsiz sonuçları öngörmede Bayes Teorisini ve diğer benzer olasılık teorilerini sistematik olarak ihlal ettiklerini tespit etmişlerdir. İnsanlar genellikle yakın tarihlere odaklanarak gelecekteki belirsiz olayları tahmin etmeye çalışırlar. Bunu yaparken bu kısa sürecin şans eseri ortaya çıkmış olabileceği ihtimali çok fazla akıllarına gelmez. Rabin (1998), insanların daha iyi bilgiye sahip olsalar bile, ağır, akılda kalıcı veya canlı kanıtlar üzerinde yoğunlaşma eğiliminde olduklarına işaret etmiştir. Güçlü hipotez oluşturulduktan sonra insanlar genellikle hipotezlerine aykırı olan yeni bilgilere dikkatsizdirler, ancak yeni kanıtları ilk hipotezleri için ek destek olarak sıklıkla yanlış yorumlamaktadırlar (Tseng, 2006).

Kahneman ve Tversky (1979) davranışsal finansın temeli olarak kabul edilen ve beklenen fayda teorisine karşı olarak geliştirdikleri beklenti teorisini konu alan çalışmada yatırımcıların kaybeden hisse senetlerini satma konusunda isteksiz olduğunu ortaya koymuşlardır. Daha sonraki süreçte Kahneman ve Riepe (1998), yatırımcıların ekonomik rasyonalitenin üstün bulgularından sapmalarının yaygın ve sistematik olduğunu göstermektedirler. Yine piyasaların klasik varsayımsal işleyişine aykırı sonuçlar ortaya koyan De Bondt ve Thaler (1985) ve De Bondt, Werner ve Thaler (1987) yatırımcıların sert veya beklenmedik olaylara veya bilgilere aşırı tepki verdiğini tespit etmişlerdir (Tseng, 2006).

Davranışsal finans çalışmalarının odak noktası, finansal karar verme süreçlerinde davranışsal önyargı ve hevristiklerin rolünün incelenmesidir. 1970’li yıllardan itibaren, Kahneman ve Tversky’nin 99 DAVRANIŞSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

bu alanda yaptıkları çalışmaların etkisiyle, önyargı ve hevristikler üzerine yapılan çalışmaların sayısı önemli derecede artmıştır. Davranışsal ya da bilişsel önyargıların bireylerin finansal kararlarında nasıl bir etkisinin olduğu tespit edilirken (Shiller, 2003) psikoloji ve ekonomi disiplinleri birlikte ele alınır ve optimal karar verme süreçleri, kişilerin karakteristik özellikleri ve davranışsal önyargı modelleri ile harmanlanarak sonuç elde edilmeye çalışılır (Tekin, 2016).

Shefrin'e (2001) göre davranış finans, psikolojinin finansal karar verme sürecini ve finansal piyasaları nasıl etkilediğinin incelenmesini konu alan çalışmalar bütünüdür. Psikoloji, insani yargı, davranış ve refahı araştırdığı için, insan eylemlerinin geleneksel ekonomik varsayımlardan nasıl farklı olduğu hakkında önemli bilgiler de sağlama potansiyeline sahiptir. Raiffa ve Raiffa (1968), Kahneman ve Tversky (1979), teori ve uygulamada bireylerin davranışlarının birbirlerinden farklı olduğunu ve klasik finansal modellerin tüm finansal kararları açıklayamadığını veya tahmin edemediğini belirtmişlerdir. Bir bilim olarak davranışsal finans, özellikle, Daniel Kahneman'ın Nobel Ekonomi Ödülü'nü aldığı 2002'den sonra popüler hale gelmiştir. Bu ödül Kahneman’ a, özellikle insan kararları ve belirsizlik altındaki karar verme ile ilgili konularda psikolojik araştırmaların bulgularını iktisad bilimine entegre eden görüşleri ve bulguları nedeniyle verilmiştir (Bikas vd., 2013).

Gerçek hayatta insanlar duygularının ve önyargılarının etkisi altında kalarak karar verir ve harekete geçer. Karar vericilerin, karar verme süreçlerini etkileyen bu faktörler, rasyonel karardan sapma olarak adlandırılır ve davranışsal finans disiplini çerçevesinde analiz edilir. Statman (1999), bilimsel çevrelerde yapılan teorik ve ampirik çalışmalarda ve günlük hayattaki uygulamalarda geniş bir şekilde yer verilen geleneksel finans varsayımlarının piyasa anomalileri nedeniyle ilgi ve güven kaybına maruz kalmakta olduğunu belirtmektedir. Bununla birlikte bireyler ve piyasalar üzerindeki davranışsal etkilerin göz önüne alınacağı teorilerin ve modellerin, daha gerçekçi ve faydalı sonuçlara ulaşılmayı destekleyeceğini bildirmektedir (Tekin, 2016).

Yukarıda bahsi geçen bağlamda yapılan çalışmalar sonucunda, piyasalarda spekülatif balonların nasıl oluştuğu ve bu balonların patlayıp, ekonomiye büyük zararlar verene kadar nasıl fark edilemediği ortaya konulmuştur. Davranışsal finans bireylerin karar verme veya yargıya varma süreçlerindeki bilişsel hatalara odaklanır. İnsanlar kimi zaman detaylı düşünme ve araştırma süreçlerindense kestirme yollardan bir yargıya varmaya çalışır. Kimi zamansa doğru bilgilerden hatalı çıkarımlar yaparlar (Fırat ve Kurtoğlu, 2014).

Davranışsal finans aynı zamanda, psikoloji ve sosyoloji gibi bilim dallarında yapılan çalışmalar sonucu insan psikolojisine yönelik olarak ortaya konmuş önyargılar ve hevristikler gibi bulguların, piyasalarda gerçekleştirilen çeşitli finansal işlemlere uygulanmasını konu almaktadır. Bu işlemler çoğunlukla, belirsiz çıktıları olan finansal kararlarla ilgilidir.

Davranışsal finansın, bir akademik disiplin olarak ortaya çıkmasında, 1990 yılına kadar olan süreç ile 90 sonrası süreç farklı etkilere sahiptir. 1990’lı yıllara kadar finans bilimi insanların rasyonel karar vermelerini engelleyen psikolojik sınırlılıkların olduğu fikrine karşı çıkan bir yapıya sahipti. 90 sonrası dönemde ise davranışsal fikirler üzerine odaklanma konusunda önemli bir atılım gerçekleşmiştir. Bu durumun ortaya çıkmasının nedenlerinden biri yeni davranışsal teorilerin test edilmesini kolaylaştıran iyi verilerin elde edilebilmesidir. Diğer bir neden net ve açık bir şekilde kıyaslama yapılabilecek modellerin (etkin piyasalar hipotezi gibi) ya da faktörlerin ortaya çıkmasıdır.

Uygun ve iyi veri ile keskin ve net bir kıyaslamaya imkan veren modellerin ortaya çıkması araştırmacıların varlık fiyatlamasında bir dizi belirgin anomalileri incelemelerine zemin hazırlamıştır.

Davranışsal finans alanında yapılan çalışmaların önermeleri daha sonraları kurumsal finansa ve yönetici karar verme süreçleri üzerine revize edilmiştir (Camerer ve Malmendier, 2007). Bilişsel önyargıların yönetimsel karar almalar üzerine etkisi konusunda bağımsız ve geniş anlamda yapılan araştırmaların sonuçları, yöneticilerin mükemmel rasyonel bireyler olmadıklarını sınırlı bir rasyonaliteye sahip olduklarını göstermiştir (Simon, 1979; Chaiken, 1980; Hammond, Keeney ve Raiffa, 1998; Heaton, 2002; Johnson ve Hoopes, 2003; Helliar, Power ve Sinclair, 2005; Tiwana, Wang, Keil ve Ahluwalia, 2007; Wu, Liu ve Lou, 2017).

100 DAVRANIŞSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

3. DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS Ana akım finans teorisi, karar verme sürecinde yöneticinin bireysel rolünü büyük ölçüde dikkate almamıştır. Geleneksel finans modelleri genellikle yöneticiyi ve kişisel özelliklerini dikkate almamaktadır. Buna karşın organizasyonları anlamanın anahtarı insan faktörüdür. Bu nedenle, firmalarda alınan önemli kararlar, özellikle finansal boyutu olanlar, yalnızca katı teknik ve ekonomik hesaplamalara değil, insani faktörlere, geçmiş deneyimlere ve bireysel kişilik özelliklerine de bağlıdır. Şekil 2’de, geleneksel kurumsal finansın temel etkileşimleri görülmektedir. Dış yatırımcılardan finansman arayışında olan bir firma iki engelin üstesinden gelmek zorundadır. Bunlar ahlaki tehlike ve ters seçimdir. Ahlaki risk, yöneticiler ve yatırımcılar arasındaki teşvik dengesizliği ile ilgilidir. Örneğin, bir yönetici genişleme yanlısı bir tablo olmasa bile, özel avantajlar nedeniyle firmayı genişletmeyi seçebilir. Bu teşvik çatışması, yatırımcıların yöneticilerin davranışlarını gözlemleyemediği ve kontrol edemediği durumlarda firmanın finansman elde etme yeteneğini etkilemektedir. Ters seçim, asimetrik bilginin farklı bir türü ile ilgilidir ve yatırımcıların ümit vadeden ve daha az ümit vadeden yatırım fırsatlarını ayırt edememesidir. Sonuç olarak, bir firma gelecekte yatırımcılara kar sağlayacak olsa dahi böyle bir yatırım projesine finansman sağlayamaz. Firma, bu sürtüşmelerin üstesinden gelmek için temettü ödemesi veya finansal hiyerarşi sinyali verebilir (Malmendier, 2018).

Şekil 2: Kurumsal Finansta Temel Etkileşimler Kaynak: Malmendier, 2018 Şekil 2 aynı zamanda finansman fırsatlarını ve tercihlerini etkileyebilecek üçüncü taraflarla potansiyel etkileşimleri göstermektedir (Malmendier, 2018). Söz konusu 3. taraflar Şekil 3'teki detaylı betimlemenin ortaya koyduğu üzere firmanın gelecekteki kazançlarını tahmin etmeye çalışan analistleri, yatırım bankalarını, kredi derecelendirme kuruluşlarını, piyasayı denetleyici ve düzenleyici kuruluşları ve merkez bankalarını içermektedir. Şekil 3 ayrıca, şirket içinde, özellikle kurumsal yönetimin önemli bir aşaması olan araştırmanın bir parçasını oluşturan firmadaki ahlaki tehlike konusunu içermektedir (Malmendier, 2018).

101 DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Şekil 3: Kurumsal Finans Etkileşimlerinin Yakın Plan Şeması Kaynak: Malmendier, 2018 Son otuz yılda, davranışsal finans, finans alanın en hızlı büyüyen dalı haline gelmiştir. 2002 yılında Daniel Kahneman ve 2017 yılında Richard Thaler tarafından alınan Nobel Ekonomi Ödülleri ile de bu yükseliş taçlanmış ve sıçrama noktaları bulmuştur. Davranışsal finans alanında yapılan ilk çalışmaların çoğu, yatırımcıların nasıl davrandığına yönelik olmuştur. Bu yönde yapılan çalışmalar, aşırı güven sergileyen yatırımcıların kendi yetenekleri ve başarı olasılıklarına yönelik yaptıkları fazla iyimser tahminlerin hisse senedi fiyatlarını “rasyonel” seviyelerden uzaklaştırdığını göstermiştir.

Geçtiğimiz on yıllık zaman zarfında ise davranışsal finansın bulguları kurumsal finans alanına dahil edilmeye başlanmış ve halka açık şirketlerdeki yöneticilerin nasıl davrandıkları araştırılmış ve yatırımcılarda görülen davranışları yöneticilerin de sergiledikleri görülmüştür. Örneğin kendine aşırı güvenen yöneticiler, yatırım projelerinin nakit akışlarını aşırı yüksek tahmin etmekte, sermaye yapılarında yüksek borca yer vermekte ve şirketlerinin hisse senedi değerlerinin olması gerekenin altında değerlendiğini düşünmektedirler (Damodaran, 2009).

Davranışsal finans modellerinin firmalarda alınan kararlar üzerindeki etkisinin incelenmeye başlanması sonucu “davranışsal kurumsal finans” gündeme gelmiştir. Malmendier (2018), davranışsal kurumsal finansın, psikolojinin ortaya koyduğu anlayışları yatırımcıların, yöneticilerin ve üçüncü tarafların (örneğin, analistler veya bankacılar) davranışlarına uygulayarak uzun sürelerdir çözümlenememiş kurumsal finans çıkmazları için yeni ve test edilebilir açıklamalar sağladığını belirtmektedir. Bu alanda Larwood ve Whittaker (1977), Busenitz ve Barney (1997), Malmendier ve Tate (2005a; 2005b; 2008), Malmendier ve Zheng (2012), Baker, Ruback ve Wurgler (2004; 2007), Heaton (2002), Shefrin (2001; 2007), Hackbarth (2008), Bazerman ve Moore (2008) gibi bilim insanlarının yaptıkları çalışmalar temel çalışmalardandır. Bu disiplin ile davranışsal önyargıların firmalarda alınan finansal kararları nasıl etkilediği sorusunun yanıtı araştırılmakta ve anlaşılmaya çalışılmaktadır. Kurumsal finans alanında alınan kararların insan psikolojisinden nasıl ve ne derece etkilendikleri sorusu, davranışsal kurumsal finansın ana temasını oluşturmaktadır (Fairchild, 2012:2).

Eksik bilgi altında, firmalarda alınan kararların büyük çoğunluğu belirsizlik içerir. Belirsizlik altında alınan kararlar neticesinde firmalarda görev alan yöneticilerin ya da finansal kararlara yön veren sorumluların davranışlarında rasyonellikten sapmalar görülmektedir. İrrasyonalitenin kaynağı ise davranışsal önyargılar, hevristikler, duygular veya sezgiler gibi psikolojik faktörlerdir (Shao ve Wang, 2013; Camerer, 2004; Kahneman ve Tversky, 1979). İrrasyonalite ya da irrasyonel davranış, rasyonel veya akılcı davranışların dışında sergilenen tutum ve davranışları ifade etmek amacıyla kullanıldığı bilinmektedir. İrrasyonel davranış sınırlı rasyonel davranışları içermesinin yanında

102 DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

belirsizliğin yoğun olduğu durumlarda, davranışsal önyargılar gibi psikolojik faktörlerin sonucu ortaya çıkan sistematik hataları da vurgulamaktadır (Shao ve Wang, 2013:184). İrrasyonel davranışlar, yöneticilerin karar verme aşamalarında ya da süreçlerinde ciddi hatalara sebep olabilecek unsurdur. Bu hatalar davranışsal maliyetleri gündeme getirmektedir.

Davranışsal maliyetler, işletme faaliyetlerinin, işletmenin değerinin ve paydaşların refahının zarar görmesini ifade etmektedir. Shefrin (2001) davranışsal maliyetleri, irrasyonel davranış ve işletme değeri arasındaki negatif korelasyon olarak ifade etmektedir. Yöneticilerin irrasyonel davranışlarının farkında olmamaları ve doğru olanı yaptıklarına olan güçlü inançları, bu tür davranışların maliyetlerinin büyük olması sonucunu doğurmaktadır (Shefrin, 2007). Bu gibi nedenlerle yöneticilerin karar verme süreçlerinde, davranışsal özelliklerinin dikkate alınması irrasyonel davranışların olası zararlarının minimum düzeyde kalmasına yardımcı olacaktır.

Psikoloji araştırmacıları tarafından insanların günlük hayatlarındaki kararlarını şekillendiren ve etkileyen çok sayıda önyargı olduğu belirlenmiştir. Yapılan araştırmalarda, bu önyargıların (henüz tümünün olmasa da), işletmelerin ya da yöneticilerin aldıkları finansal kararlar üzerinde de etkisinin olduğu gözlenmiştir. Davranışsal kurumsal finans ile ilgili olarak etkisi belirlenmiş önyargıların sayısı bilinen tüm önyargılar içerisinde dar bir yer kapsamaktadır (Fairchild, 2010). Davranışsal kurumsal finans alanının henüz tam anlamıyla keşfedilmemiş ve ilk dönemlerini yaşayan bir çalışma alanı olması nedeniyle, psikolojide yer verilen önyargıların çoğu kurumsal finans bağlamında araştırılamamıştır (Vrabel, 2015).

3.1. Yönetsel Önyargılar Literatürde çeşitli kaynaklarda bilişsel önyargılar şeklinde de ifade edilen önyargılar kişilerin karar verme süreçlerinde kullandıkları mantıksal kısayollardır. Bilişsel önyargı kavramını ise kısaca, insanların gerçekliği algılama şekillerindeki bozulma olarak da tanımlayabiliriz. Bilişsel yanlılık olarak da adlandırılan bilişsel önyargı, yanlış algılama, yanlış yorumlama, yanlış reaksiyon verme ya da gösterme gibi sonuçlara yol açan irrasyonel/mantık dışı davranış olarak ifade edilebilir. Bilişsel önyargının etkisi altında verilen karar, sağduyulu ve net olarak verilen kararın tam tersidir. Bu nedenle fırsatların kaçırılmasına ve sonuçları açısından olumsuz kararların alınmasına yol açabilmektedir.

Buchanan ve Huczynski (2004), bilişsel önyargıları; karar verme süreçlerindeki önyargılı düşünme yatkınlığı ya da sistematik bozulma olarak ifade etmektedir. Hevristikleri ise bireylerin problemleri çözebilmek için başvurdukları basit ve tahmini kurallar, yol gösterici prosedürler, kısayollar ya da stratejiler olarak tanımlamaktadır.

Tversky ve Kahneman (1974) kişilerin yargıya varmalarında etkisi olan önyargı ve hevristiklere ilk olarak değinen araştırmacılardandır. Tversky ve Kahneman (1974), kişilerin karar süreçlerini etkileyen üç temel hevristik olduğunu belirtmektedirler. Çalışmalarında “Temsiliyet”, “Kullanabilirlik” ve “Çıpalama ve Düzeltme” hevristiklerinin bireylerin karar verme süreçleri üzerindeki etkisini ele almışlardır. Tversky ve Kahneman (1974), bireylerin bilişsel önyargı ve hevristikleri finansal karar almalarına yardımcı bir unsur olarak kullandıklarını belirtmektedirler. Ünlü psikologlar Kahneman, Tversky ve Slovic (1982) bilişsel önyargıyı, mantık dışı davranışlarda bulunma ya da mantık dışı karar verme eğilimi şeklinde tanımlamaktadırlar.

1979 yılında Kahneman ve Tversky tarafından ortaya konan Beklenti Teorisi’ nin varsayımlarına göre insan davranış şekilleri iki yönde ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birincisi, kişilerin sahip oldukları duygular aldıkları kararlarda olumsuz bir etkiye yol açmaktadır. İkincisi ise, bilişsel önyargılar, bireylerin rasyonel karar vermelerini zorlaştırmaktadır (Tekin, 2015). Karar verme süreçlerinde izlenen önyargılar, rasyonel düşünceler ve davranışlardan sistematik ve öngörülebilir sapmaları ifade eder. Bu tür önyargılar, karar verme sürecinin, problemi tanımlamaktan ve kriterleri tartmaktan optimal çözümü hesaplamaya kadar tüm adımları üzerinde etkilidir. Kararlarda görülen yanlılıkların araştırılması öncelikle bireylerin önyargılı olduğu yolların anlaşılmasına yönelik tanımlayıcı bir yaklaşımı gerektirmektedir. Simon’ın sınırlı rasyonalite üzerine yaptığı araştırmalar, karar almada önyargılara ilişkin ilk çerçeveleri oluşturmuş ve bu çerçevede insanların kararlarının üç ana faktörden dolayı rasyonaliteden uzaklaştığı gözlenmiştir. Bunlardan birincisi, önemli bir bilginin ya da sorunun anlaşılma ölçütlerinin çokluğudur. İkincisi, daha yüksek kaliteli bilgi elde etmenin 103 DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

zaman ve maliyet kısıtlarıdır. Üçüncüsü ise bir çözümün hesaplanmasında doğruluğu sınırlayan algısal hatalardır. Simon’ ın yaptığı çalışmaların etkisi ile araştırmacılar, bireylerin hevristikler aracılığıyla nasıl önyargılı kararlar aldıkları konusu üzerine odaklanmışlardır. Hevristikler, insanların çoğu karar durumunda karşılaştıkları karmaşıklıkla baş etmek için kullandıkları bilinçdışı rutinlerdir. İnsanların günlük hayatlarında karşılaştıkları bilgileri basitleştirmelerine ve yapılandırmalarına yardımcı olan zihinsel kısayollar olarak işlev görürler. Bu türden bir düşünce şekli veya akıl yürütme işi özellikle gerçeğe yaklaşmanın yeterli olduğu ve daha derin bir analizin maliyetinin faydasına kıyasla çok yüksek olduğu durumlarda yararlıdır (Gál, Mrva ve Meško, 2013).

Yönetsel önyargılar ise psikoloji ve davranışsal finans alanlarında yapılan çalışmalar sonucu ortaya konan önyargılar ve hevristiklerin yöneticilerin verdikleri kararlarda da etkisinin görülmesi durumunu ifade etmek için kullanılır. Yönetsel önyargılar Malmendier ve Tate (2015) tarafından “Davranışsal CEO’lar (Yöneticiler)” şeklinde kavramsallaştırılmaktadır. Günümüz iş dünyasında son derece iyi eğitimli, akıllı ve deneyimli yöneticiler dahi olumsuz sonuçları gün gibi aşikarken doğru karar verdiklerine inanmayı sürdürebilmektedir. Yakın geçmişe bakıldığında bir çok dünya çapında faaliyet gösteren şirket hatalı kararlar sonucu büyük sıkıntılar yaşamıştır. Bu noktada ilk akla gelen şirketlerden biri General Motors’dur. General Motors hatalı kararlar neticesinde 2009 yılında iflas etme noktasına gelmiştir. Bugün ise çeşitli devlet destekleri ve hatalarından ders çıkarması nedenleri ile eski güçlü günlerine geri dönmüş görünmektedir. Bir başka örnek Lehman Brothers verilebilir. Çok fazla kredi tahsisi ve geri ödenmeyen konut kredileri nedeniyle Amerika’ nın dördüncü büyük yatırım bankası olan Lehman Brothers 2008 yılında iflasını açıklamıştır. Bu hatalı kararlar, şirketlere büyük mali kayıplar getirmesinin ötesinde bağımsızlıklarını yitirme veya iflasa mal olmaktadır. Bu noktada geleneksel ekonomi ve finans varsayımlarından veya rasyonel insandan öte insani özelliklerin önemi gündeme gelmektedir. “İnsanlar rasyonel kurallar ve beklentiler ile mi hareket eder yoksa rasyonelliklerini sınırlayan hatta irrasyonel davranışlarını tetikleyen unsurlar da söz konusu mudur?” sorusunun cevabı önemlidir. Karar verme günümüzde de hem akademik hem de modern iş dünyasında önemli bir konu başlığı olmaya devam etmektedir. Bunun nedeni verilen kararların kişilerin profesyonel ve kişisel yaşamları üzerindeki kalıcı etkisidir (Swami, 2013).

Yöneticilerin stratejik değerlendirmeler yapabilmeleri bilişsel olarak zorlayıcı faaliyetlerde bulunmalarına bağlıdır. Bu faaliyetler ise genel bir değerlendirmeye ulaşmak için çeşitli bilgileri entegre etmek demektir (Bukszar & Connolly, 1988). Etzioni (1989) yöneticilerin bilişsel olarak zorlayıcı değerlendirme süreçlerinde çok çeşitli olguları göz önünde bulundurarak ve daha sonra bir alt olgu kümesinin ayrıntılı bir incelemesini yaparak sonuca vardıklarını belirtmektedir. Bunu yaparken, rasyonelliğin sınırlarıyla karşılaşırlar. Sınırlı rasyonalite, yöneticilerin karar verme süreçlerinde kullandıkları ve büyük miktardaki bilgiyi işleme ve yorumlama becerilerinde yaşadıkları sınırları ifade eder (Simon, 1979; Tiwana vd., 2007). İş dünyasında yöneticiler, sahip oldukları bilgiler, yetenekler, alışkanlıklar, refleksler ve zaman faktörleri tarafından sınırlandırılmışlardır. Yöneticiler, belirli bir durumda tercih edebilecekleri olası tüm seçenekleri değerlendirmez ve genellikle mümkün olan en iyi çözümü elde etmek için çaba harcamazlar. Bunların yerine az sayıda olasılık arasından seçim yaparlar ve tatmin olmak isterler.

Yönetici, tatmin edici görünen bir seçenek bulana kadar aramayı sürdürür ve eksik hatalı yönleri olsa da kabul eder. Bu yaklaşım Simon’ ın sınırlı rasyonellik yaklaşımının geçerliliğinin bir göstergesidir.

Yönetsel önyargılar kurumsal karar almalarda açıklayıcı bir fonksiyon icra etmektedir. Kişisel özelliklerin örgütsel sonuçları etkilediği fikri Hambrick ve Mason'a (1984) kadar uzanır. Son zamanlardaki ampirik çalışma, bireysel özelliklerin yatırım, birleşme ve finansman kararlarında önemli bir rol oynadığını ortaya koymuştur (Baker ve Wurgler, 2013). Kurumsal finans literatüründe ele alınan yönetimsel özelliklerin yelpazesi, riskten kaçınma, eğitim, çocukluk deneyimleri ve cinsiyete göre aşırı güven, zarardan kaçınma ve bağlılığın artması gibi davranışsal önyargılardan kaynaklanmaktadır (Malmendier ve Zheng, 2012).

3.2. Firmalarda Davranışsal Önyargılardan Etkilenen Finansal Kararlar Alanda yapılan teorik ve ampirik çalışmalara bakıldığında darvanışsal önyargıların çok sayıda finansal karar ile ilişkilendirildiği görülmektedir. Uluslararası alanda yapılan çalışmalara bakıldığında 104 DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

en çok atıf alanların daha çok ABD merkezli olduğu görülmektedir. Ben-David, Graham ve Harvey (2010) yöneticilerin kendine aşırı güvenli ve aşırı iyimser olduğunu vurgulamaktadırlar. Heaton (2002), aşırı iyimserlik ile sermaye yapısını etkileyen finansal hiyerarşi teorisi arasında bir ilişki olduğunu göstermiştir. Graham (1999), yöneticilerin şirketlerinin düşük değerlendiği yönünde yaygın inançları olduğunu ve bunun sebebinin kendine aşırı güven önyargısına olduğunu belirtmiştir. Benzer şekilde Heaton’a (2002) göre aşırı iyimserlik, yöneticileri kendi şirketlerinin piyasa tarafından düşük değerlendiğine inandırmaktadır. Roll (1986), kendine aşırı güvenin (kibir hipotezi) şirketlerin devralma yatırımlarını teşvik ettiğini ortaya çıkarmıştır. Malmendier ve Tate (2003) bu varsayımı doğrulamakta ve kendine aşırı güven ile devralma sayısının pozitif ilişkili olduğunu belirtmektedirler (Nguyen ve Schüßler, 2013).

Beklenti teorisi, bireylerin olumlu durumlarda riskten kaçınan ve olumsuz durumlarda ise riski seven davranışlar sergilediklerini ve kararlar aldıklarını belirtmektedir. Bir şans oyunu ve kesin kayıp arasında bir seçim ile karşılaşan bireyler şans oyununu tercih ederler (Kahneman & Tversky, 1979). Mental muhasebeyi beklenti teorisi tercihleriyle birleştiren yöneticiler, bu projelerin rasyonel kriterler altında bitirilmesi gerekse dahi daha az başarılı projelere devam ederler (Fairchild, 2007).

Yöneticiler, kendi deneyimlerine ve inançlarına dayanarak geliştirdikleri tahminlerin, nesnel tahminlerden üstün olduğuna inanırlar. Bu durum, nesnel tahminlerin yöneticilerin kendi tahminleriyle tamamen örtüşmüş olsa bile görülebilir. Davranışsal kurumsal finans yaklaşımında, firmalarda alınan kararlardan sorumlu yöneticiler, klasik kurumsal finans literatürünün iddialarının aksine tamamen rasyonel değildir. Shefrin (2007), önyargı, statüko, çerçeveleme, temsiliyet, iyimserlik, kayıptan kaçınma, zihinsel muhasebe, dayanak noktası ve düzeltme gibi bilişsel önyargıların ve sezgisel unsurların etkisiyle hareket ederler. Shefrin (2007), önyargıları hata yapma eğilimi olarak tanımlar.

Başka bir deyişle, önyargı bilinçaltı inançların etkisi ile karar verme eğilimidir. Literatüre baktığımızda birçok önyargı ve sezgisel modelin incelendiği görülmektedir. Shefrin (2007) önyargıları, kurumsal karar vermeler açısından önemli gördüğü üç kategoride toplamıştır. Bunlar; hevristikler, önyargılar ve çerçeveleme etkisidir (Tablo 3).

Tablo 3: Davranışsal İşletme Finansında İncelenen Psikolojik Önyargı Kategorileri Önyargılar

Hevristikler

Çerçeveleme Etkisi

Aşırı İyimserlik

Temsiliyet

Kayıptan Kaçınma

Kendine Aşırı Güven

Kullanılabilirlik

Kesin Kayıptan Kaçınma

Onaylama Önyargısı

Dayanak Noktası

Beklenti Teorisi

Kontrol Yanılsaması

Etki ya da Duygu

Kayıptan Kaçınma Kaynak: Shefrin, 2007 Bu alanda yapılan önemli çalışmaların bir kısmı Nguyen ve Schüßler (2013) tarafından yapılan çalışmada yer verilen tabloya eklemeler yapılarak Tablo 4’te özetlenmiştir. Literatür incelendiğinde çalışmalara en sık konu olan davranışsal önyargının kendine aşırı güven olduğu görülmektedir. Psikolojide kendine aşırı güven bireylerin bilgi, yetenek olayların sonuçlarına ilişkin tahminlerine gereğinden fazla güvenlerini belirtir (Odean, 1998). Kendine aşırı güven, bir kişinin sahip olduğu yeteneklerini, başarı beklentilerini, olayların pozitif çıktılarını ya da sahip olduğu bilginin doğruluğunu abartması eğilimi ve kişilerin sahip oldukları bilgilerinin sınırlarını bilmemeleri sonucu ortaya çıkmaktadır (Conger ve Wolstein, 2004). Bir başka önemli önyargı çeşidi olan iyimserlik ise Weinstein (1980) tarafından tanımlanmış ve kişilerin gelecekteki kazançları ile ilgili gerçekçi olmayan beklentileri şeklinde ifade edilmiştir.

105 DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Tablo 4: Davranışsal Kurumsal Finans Alanında Yapılan Çalışmalar ve Bulguları Önyargılar

Yazarlar Jensen Ruback (1983)

&

Statman Tyebjee (1985)

&

Kendine Güven

Sonuç Aşırı

Aşırı İyimserlik

Roll (1986)

Devralmalar genellikle değerinin altında gerçekleşir.

Büyük projelerin maliyetlerini çok düşük tahminlerler.

Kendine Aşırı Güven (Hubris- Devralmalar genellikle değerinin altında gerçekleşir.

Kibir Hipotezi)

Statman & Mental Muhasebe Yöneticiler, zarar etmekte olan projeleri bitirmez.

Sepe (1989) ve Beklenti Teorisi Kendine Güven

Graham (1999) Graham Harvey (2001)

Aşırı Yöneticiler, şirketlerinin piyasa değerlerinin olması gerekenden düşük değerlendiğine inanırlar.

Firmalar genellikle NPV yerine basit bir amortisman yöntemi kullanırlar. Yöneticiler sermaye yapısı hedefleri için piyasa değerleri yerine defter değerlerini kullanırlar. Yöneticiler, tüm projeler için aynı iskonto oranını kullanır.

& Sınırlı Rasyonalite

Loughran ve Mental Muhasebe Ritter ve Dayanak Yöneticiler halka arzların başarılı olmasını ister.

(2002) Noktası Heaton (2002)

Yöneticiler, şirketlerinin piyasa değerlerinin olması gerekenden düşük değerlendiğine inanırlar.

Aşırı İyimserlik

Malmendier Kendine & Tate Güven (2005a) Welch (2004)

Aşırı

Sınırlı Rasyonalite

Devralma sayısı ve aşırı güven arasında pozitif bir bağlantı vardır Sermaye yapısı fiyat dalgalanmalarına göre ayarlanmamıştır.

Malmendier Yönlendirilmiş Ödül kazanan CEO'ların yönettiği firmaların hisse senetleri düşük & Tate dikkat ve aşırı performans gösteriyor.

(2005b) güven Barros Silveria (2007)

ve

Mefteh Oliver (2007)

ve

İyimser yöneticiler kaldıraçlı finansman yapılarını tercih eder.

Girişimci yöneticiler, istihdam edilen profesyonel yöneticilere göre daha fazla bilişsel önyargıların etkisinde kalır.

İyimserlik Kendine Güven

Doukas ve Kendine Petmezas Güven (2007)

Aşırı

Yönetici aşırı güveni kaldıraç ile pozitif ilişkilidir. Bu, yöneticilerin borçlanma tercihlerinde kendine aşırı güven yanlılığı sergiledikleri hipotezini desteklemektedir.

Kendine aşırı güvenen yöneticiler tarafından yapılan devralma Aşırı işlemlerinde, üzerinde anlaşılan maddelerin getirileri ve devralınan firmaların uzun vadeli performansları, rasyonel yöneticilere göre önemli derecede düşüktür.

Landier & Thesmar Aşırı İyimserlik (2009)

Girişimcilerin gelecek beklentileri oldukça iyimserdir

106 DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Ben-David, Yöneticiler başarı Graham ve nedeniyle coşku Yöneticiler kendine aşırı güven ve iyimserliğe eğilimlidirler Harvey duyarlar (2013) Porter Singh (2010)

&

Aşırı İyimserlik ve Yöneticiler sinerjiyi abartıp ve maliyetleri küçümserler Aşırı Güven Kendine güven

Guangyin, S. (2010)

aşırı

Kurumsal birleşme ve devralmalar

Bressane ve Kendine Maia (2010) Güven

Aşırı Kendine aşırı güvenli CEO'ların birleşme ve satınalma işlemleri yapma olasılığı rasyonel CEO'lara göre daha yüksektir.

Malmendier, Kendine Tate ve Yan, Güven (2011)

Kendine aşırı güvenen yöneticiler, dış kaynakların maliyeti Aşırı nedeniyle iç kaynaklarla finansmanı tercih ederler. Aynı yöneticilerin, özel hayatlarında kullandıkları kaldıraç daha yüksektir.

Galasso Simcoe (2011)

ve

Kendine Güven

Aşırı

Kişisel riskleri minimize etmek amacıyla CEO’ların kişisel portföy kaldıracını düşük tuttukları fakat firma kaldıraçlarını daha yüksek tutarlar hipotezine karşı kurumsal ve kişisel kaldıracın pozitif ilişkilidir hipotezi.

Cronqvist ve Davranışsal diğerleri Tutarlılık Teorisi (2012) Mueller Brettel (2012)

ve

Kendine Güven

Ekonomik durgunluk zamanlarında CEO aşırı güveninin olumsuz Aşırı etkileri söz konusudur. Bununla birlikte, iş döngüsünün ilk aşamalarında şirket karlılığı ve hisse senedi performansına CEO aşırı güveninin güçlü bir olumlu etkisi söz konusudur.

Devralınmak istenen bir firmanın hisse senedi fiyatının, son bir yıl içerisindeki tavan fiyatının, teklif edilecek fiyat için güçlü bir dayanak noktası olabilir.

Baker, Pan ve Wurgler Dayanak Noktası (2012) Hirshleifer, Kendine Low ve Güven Teoh (2012) Malmendier Kendine ve Zheng Güven (2012)

Yönetici kendine aşırı güveni inovasyon yatırımlarını arttırır.

Ayrıca, yöneticilerin, kendilerine aşırı güven önyargıları ile yenilikçiliğe açıklık davranışları arasında pozitif bir ilişki vardır.

Kendine aşırı güvenen yöneticiler tarafından yönetilen firmaların Aşırı Ar-Ge ve inovasyon başarıları yüksektir. Kendine aşırı güvenen yöneticiler diğerlerine göre daha fazla patent ve patent atıf sayısı elde ederler.

Aşırı

Kendine aşırı güven önyargısına sahip yöneticiler daha fazla ArGe harcaması yapar ve yatırım kompozisyonları daha yenilikçi yapıdadır.

ABD merkezli CEO'lar, ABD dışındaki meslektaşlarından, hem kariyer yolları hem de tutumlar açısından, daha iyimser ve daha Graham ve İyimserlik ve Risk az risk sever davranış sergiler. Risk toleranslı yüksek CEO'lar diğerleri Toleransı/Riskten daha fazla satın alma işlemi yapar ve daha iyimser CEO'lar daha kısa vadeli borçlanmayı tercih ederler. Tazminat yapısının (2013) Kaçınma belirlenmesinde riskten kaçınma ve zaman tercihine ilişkin kanıtlar söz konusudur.

Chen, Ho ve Kendine Ho (2014) Güven

Kendine aşırı güven önyargısı Ar-Ge yatırımı harcamalarını Aşırı arttırmaktadır. Anormal hisse senedi getirileri de aynı şekilde kendine aşırı güvenen yöneticilerin yönettikleri firmalarda daha yüksektir.

107 DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

4. SONUÇ 1950’li yılların ortalarından itibaren finans alanı, geleneksel finans modellerinin baskın olduğu bir döneme girmiştir. Geleneksel finans teorilerinin temel hipotezlerinden birisi ise etkin piyasalar hipotezidir. Bu hipoteze göre piyasalardaki fiyatlar, rasyonel bireylerin rasyonel hareketlerine bağlı olarak şekillenmektedir. Finansal piyasalarda, rasyonalite veya beklenen fayda varsayımları ile açıklanamayan anomalilerin gözlenmesi ise rasyonalite varsayımını ve etkin piyasalar hipotezinin geçerliliklerini zayıflatmıştır. Bu doğrultuda yapılan çalışmaların nihai olarak geldikleri noktada davranışsal finans olarak adlandırılan ve finans alanına farklı bir boyut daha kazandıran disiplin ortaya çıkmıştır. Bu alanda yapılan çalışmaların sonucunda insan zihninin bilgi işleme sürecinin, bilişsel ve duygusal sebepler ile bu sürecin motivasyon kaynakları nedeniyle ortaya çıkan geniş çaptaki önyargılardan etkilendiğini ortaya konmuştur.

Davranışsal finans disiplininin, yatırımcı karar alma kalıplarından kurumsal karar alma kalıplarına doğru genişlemesi sonucu ise davranışsal kurumsal finans ve yönetsel önyargılar gündeme gelmiştir. Davranışsal kurumsal finans yaklaşımında, klasik kurumsal finans literatürünün iddia ettiğinin aksine firmalarda alınan kararlardan sorumlu yöneticiler tamamen rasyonel değildirler. Roll’ un (1986) “kibir hipotezi” çalışması, kurumsal finansal kararlar üzerinde davranışsal faktörlerin etkisinin incelendiği ilk çalışma olarak dikkati çekmektedir. Roll’ ün çalışmasından bu yana konu ile ilgili özellikle kendine aşırı güven davranışsal önyargısını temel alan çok sayıda çalışma yapılmış ve yapılmaya devam etmektedir.

Geleneksel işletme yönetimi literatüründe, işletme yönetimi mekanizmasının rolü, yönetim ve yönetici maliyetleri, asimetrik bilgi teorisi ve bunların firma kararları üzerindeki etkisinden yola çıkılarak türetilmiştir. Bununla birlikte geleneksel finans teorisinin gelişimi, kurumsal yönetimin farklı boyutlarda ele alınmasını gerektirmektedir. Bu boyutlardan biri de psikolojik faktörleri dikkate alan davranışsal finans çalışmalarından oluşan literatürdür. Bu literatürde üzerinde durulan davranışsal önyargılar, firmaların farklı düzeylerdeki finansal kararlarındaki bozulmaların açıklanması amacıyla kullanılmaktadır. Özetle, psikolojik etmenlerin firmalardaki finansal karar verme süreçlerine entegre edilmesini içerir (Paredes, 2004; Ben Mohamed vd., 2012).

Genel ekonominin yanı sıra şirketler için de, operasyonlarını ve karar süreçlerini sağlıklı bir şekilde yönetmek önemlidir. Şirketlerde stratejik kararlardan sorumlu yöneticilerin bu kararları nasıl aldıklarını anlamak, etkili bir yönetim anlayışını beraberinde getirecektir. Bu kararlarda etkili olan her bir faktör göz önünde bulundurularak, daha gerçekçi çözümler üretilmesi mümkün olacaktır (Tekin, 2015).

Günümüzün rekabetçi ortamı, yöneticiler veya şirket sahiplerinin verdikleri doğru kararları ödüllendirirken yanlış kararları cezalandırma konusunda tereddüt etmez. Bu hatalar davranışsal maliyetleri gündeme getirir. Davranışsal maliyetler, iş faaliyetlerinin, işin değerinin ve paydaşların refahının zarar gördüğü anlamına gelir. Shefrin (2001) davranışsal maliyetleri irrasyonel davranış ve işletme değeri arasında negatif bir ilişki olarak ifade etmektedir. Yöneticilerin en doğru davranışlarda bulundukları yönündeki güçlü inançları ve irrasyonel davranışlarından haberdar olmamaları aldıkları kararların maliyetini de arttırmaktadır (Shefrin, 2007). Etkili yönetimsel karar verme, karar verme süreçlerinin net bir şekilde anlaşılmasıyla başlar. Bu süreci net bir şekilde anladıktan sonra, yönetici kararını ve karar verme sürecini incelemelidir. Kurumların üst düzey yöneticileri genellikle zeki ve iyi eğitimli kişilerdir, ancak kararları birçok psikolojik etki ve tuzağa açıktır. Bu nedenle, kurumsal yönetimin bu önyargıların ne olduğunu ve ne tür bir etki yarattığını bilmesi son derece önemlidir.

5. KAYNAKÇA Abelson, R. P. & Levi, A. (1985). Decision making and decision theory. Handbook of social psychology, 1, 231-309.

Ariely, D. (2010), Akıldışı Ama Öngörülebilir: Kararlarımızı Biçimlendiren Gizli Kuvvetler, Çev., Asiye Hekimoğlu Gür ve Filiz Şar, Optimist Yayın Dağıtım, İstanbul.

108 SONUÇ

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Baker, M. & Wurgler, J. (2013). Do Strict Capital Requirements Raise the Cost of Capital?

Banking Regulation and the Low Risk Anomaly (No. w19018). National Bureau of Economic Research. https://www.stern.nyu.edu/sites/default/files/assets/documents/con_044678.pdf Baker, M., Pan, X., & Wurgler, J. (2009). A reference point theory of mergers and acquisitions (No. w15551). National Bureau of Economic Research.

Baker, M., Ruback, R. & Wurgler, J. (2007). Behavioral corporate finance: A survey. In The Handbook of Corporate Finance: Empirical Corporate Finance, Espen Eckbo (Ed.). New York: Elsevier/North Holland. http://down.cenet.org.cn/upfile/10/2008725123226110.pdf#page=172 Barros, Lucas Ayres Barreira de Campos and Di Miceli da Silveira, Alexandre, Overconfidence, Managerial Optimism and the Determinants of Capital Structure (February 25, 2007).

Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=953273 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.953273 Bazerman, M. H., & Moore, D. 2008. Judgment in managerial decision making (7th ed.). New York: John Wiley & Sons.

Ben-David, I., Graham, J. R., & Harvey, C. R. (2013). Managerial miscalibration. The Quarterly Journal of Economics, 128(4), 1547-1584.

Bikas, E., Jurevičienė, D., Dubinskas, P., & Novickytė, L. (2013). Behavioural finance: The emergence and development trends. Procedia-social and behavioral sciences, 82, 870-876.

Bondt, D., Werner, F. M., & Thaler, R. H. (1987). Further evidence on investor overreaction and stock market seasonality. The Journal of finance, 42(3), 557-581.

Bressane, B. (2010). CEO overconfidence and the impact on M&A activity (Doctoral dissertation).

Buchanan, D. & Huczynski, A. (2004). Organizational behaviour. An Introductory Text. FT Prentice Hall, 441.

Bukszar, E., & Connolly, T. (1988). Hindsight bias and strategic choice: Some problems in learning from experience. Academy of Management Journal, 31(3), 628–641.

Busenitz, L. W. & Barney, J. B. (1997). Farks between entrepreneurs and managers in large organizations: Biases and heuristics in strategic decision-making. Journal of business venturing, 12(1), 9-30.

Camerer, C. F. (2004). Prospect theory in the wild: Evidence from the field. Colin F. Camerer, George Loewenstein, and Matthew. Rabin, eds., Advances in Behavioral Economics, 148-161.

Camerer, C. F., & Malmendier, U. (2007). Behavioral organizational economics. Behavioral Economics and Its Applications, Princeton University Press, Princeton and Oxford.

Chaiken, S. (1980). Heuristic versus systematic information processing and the use of source versus message cues in persuasion. Journal of personality and social psychology, 39(5), 752.

Chen, S. S., Ho, K. Y. ve Ho, P. H. (2014). CEO Overconfidence and Long‐Term Performance Following R&D Increases. Financial Management, 43(2), 245-269.

Conger, R. F. ve Wolstein, Ch. R., (2004), Managing overconfidence in pricing.

Emphasis, (2), 10 – 13.

Cronqvıst, H., Makhija, A. K. ve Yonker, S. E. (2012). Behavioral consistency in corporate finance: CEO personal and corporate leverage. Journal of financial economics, 103(1), 20-40.

Damodaran, A. (2009), (http://aswathdamodaran.blogspot.com/search?q=behavioral+corporate+finance, (12.04.2018) De Bondt, W. F. & Thaler, R. (1985). Does the stock market overreact? The Journal of finance, 40(3), 793-805.

109 KAYNAKÇA

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Doukas, J. A. ve Petmezas, D. (2007). Acquisitions, Overconfident Managers and Self‐ attribution Bias. European Financial Management, 13(3), 531-577.

Etzioni, A. (1989). Humble decision making. Harvard Business Review, 70(4), 122–126.

Fairchild, R. (2010). Behavioural corporate finance: existing research and future directions.

International Journal of Behavioural Accounting and Finance, 1(4), 277-293.

Fairchild, R. J. (2012). From behavioural to emotional corporate finance: a new research direction. International Journal of Behavioural Accounting and Finance, 3(3-4), 221-243.

Fama, E. F. (1998). Market efficiency, long-term returns, and behavioral finance. Journal of financial economics, 49(3), 283-306.

Gál, P., Mrva, M., & Meško, M. (2013). Heuristics, biases and traps in managerial decision making. Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis, 61(7), 2117-2122.

Galasso, A. & Simcoe, T. S. (2011). CEO overconfidence and innovation. Management Science, 57(8), 1469-1484.

Graham, J. R. (1999). Herding among investment newsletters: Theory and evidence. The Journal of Finance, 54(1), 237-268.

Graham, J. R., & Harvey, C. R. (2001). The theory and practice of corporate finance: Evidence from the field. Journal of financial economics, 60(2-3), 187-243.

Graham, J. R., Harvey, C. R. ve Puri, M. (2013). Managerial attitudes and corporate actions.

Journal of Financial Economics, 109(1), 103-121.

H. A. Simon (1997). Models of Bounded Rationality vol. 3. Empirically grounded economic reason. Chapters 1-4, 269-298. The MIT Press, Cambridge, Mass. London, England.

Hackbarth, D. (2002). Managerial optimism, overconfidence, and capital structure decisions.

In European Finance Association Annual Meeting, (Aug, 2004), Maasticht, The Netherlands.

Hackbarth, D. (2008). Managerial traits and capital structure decisions. Journal of Financial and Quantitative Analysis, 43(04), 843-881.

Hackbarth, D., (2004a). Managerial Traits a nd Capital Structure Decisions, Mimeo.

Hackbarth, D., (2004b). Determinants of Corporate Borrowi ng: A Behavioral Perspective, Mimeo.

Hambrick, D. C., & Mason, P. A. (1984). Upper echelons: The organization as a reflection of its top managers. Academy of management review, 9(2), 193-206.

Hammond, J.,Keeney, R.,&Raiffa,H. (1998). The hidden traps in decision making. Harvard Business Review, 79(5), 1–10.

Heaton, J. B. (2002). Managerial optimism and corporate finance. Financial management, 31(2), 33-45.

Helliar, C. V., Power, D. M., & Sinclair, C. D. (2005). Managerial “irrationality” in financial decision making. Managerial Finance, 31(4), 1-11.

Hirshleifer, D. (2001). Investor psychology and asset pricing. The Journal of Finance, 56(4), 1533-1597.

Hirshleifer, D., Low, A. & Teoh, S. H. (2012). Are overconfident CEOs better innovators?.The Journal of Finance, 67(4), 1457-1498.

Jensen, M. C. (1986). Agency costs of free cash flow, corporate finance, and takeovers. The American economic review, 323-329.

Jensen, M. C., & Ruback, R. S. (1983). The market for corporate control: The scientific evidence. Journal of Financial Economics, 11, 5-50. http://dx.doi.org/10.1016/0304-405X(83)90004-1 110 KAYNAKÇA

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Johnson, D. R., & Hoopes, D. G. (2003). Managerial cognition, sunk costs, and the evolution of industry structure. Strategic Management Journal, 24(10), 1057-1068.

Kahneman, D. & Tversky, A. (1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk.

Econometrica: Journal of the Econometric Society, 263-291.

Kahneman, D. (2002). Maps of bounded rationality: A perspective on intuitive judgment and choice. Nobel prize lecture, 8, 351-401.

Kahneman, D., & Egan, P. (2011). Thinking, fast and slow (Vol. 1). New York: Farrar, Straus and Giroux.

Kahneman, D., & Riepe, M. W. (1998). Aspects of investor psychology. Journal of portfolio management, 24(4), 52-+.

Kanheman, D., Slovic, P. & Tversky, A. (1982). Judgement under uncertainty: Heuristics and biases. Cambridge University Press, Cambridge, UK. Kurtoğlu, R. & Fırat, E. (2014). EKONOMİDE" YARATICI YIKIM" DAN DAVRANIŞSAL EKONOMİYE GEÇİŞ. Academic Review of Economics & Administrative Sciences, 7(1).

Landier, A. ve Thesmar, D. (2009). Financial contracting with optimistic entrepreneurs.

Review of financial studies, 22(1), 117-150.

Larwood, L. & Whittaker, W. (1977). Managerial myopia: Self-serving biases in organizational planning. Journal of applied psychology, 62(2), 194.

Lee, J. M. M., Hwang, B. H., & Chen, H. (2015). Behavioral differences between founder CEOs and professional CEOs: The role of overconfidence. In Academy of Management Proceedings(Vol. 2015, No. 1, p. 17214). Briarcliff Manor, NY 10510: Academy of Management.

Lichtenstein, S., Fischhoff, B. & Phillips, L. D. (1982). Calibration of Probabilities: The State of the Art to 1980, in Judgment Under Uncertaınty: Heurıstıcs and Bıases 306, 321-22 (D. Kahneman, P. Slovic & A. Tversky eds. 1982).

Loughran, T., & Ritter, J. (2002). Why don’t issuers get upset about leaving money on the table in IPOs? Review of Financial Studies, 15, 413-443. http://dx.doi.org/10.1093/rfs/15.2.413 Malmendier, U. & Tate, G. (2005a). CEO overconfidence and corporate investment. The journal of finance, 60(6), 2661-2700.

Malmendier, U. & Tate, G. (2005b). Does overconfidence affect corporate investment? CEO overconfidence measures revisited. European Financial Management, 11(5), 649-659.

Malmendier, U. & Tate, G. (2008). Who makes acquisitions? CEO overconfidence and the market's reaction. Journal of financial Economics, 89(1), 20-43 Malmendier, U. & Zheng, H. (2012). Managerial duties and managerial biases. University of California at Berkeley Working Paper.

Malmendier, U., Tate, G. & Yan, J. (2011). Overconfidence and early‐life experiences: the effect of managerial traits on corporate financial policies. The Journal of finance, 66(5), 1687-1733.

Malmendier, U. (2018). Behavioral Corporate Finance (No. w25162). National Bureau of Economic Research.

Malmendier, U., & Tate, G. (2004). CEO Overconfidence and Corporate Investment (No. w10807). National Bureau of Economic Research.

Malmendier, U., & Tate, G. (2015). Behavioral CEOs: The role of managerial overconfidence. Journal of Economic Perspectives, 29(4), 37-60.

Malmendier, U., & Zheng, H. (2012). Managerial duties and managerial biases. University of California at Berkeley Working Paper.

111 KAYNAKÇA

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Malmendier, U., & Zheng, H. (2012). Managerial duties and managerial biases. University of California at Berkeley Working Paper.

Mefteh, S. ve Oliver, B. R. (2007). Capital structure choice: the influence of confidence in France. French Finance Association. 1(4), 294-311.

Miller, M. H. (1986). Behavioral rationality in finance: The case of dividends. Journal of Business, S451-S468.

Mohamed, E. B., Baccar, A., Fairchild, R. ve Bouri, A. (2012). Does corporate governance affect managerial optimism? Evidence from NYSE panel data firms. International Journal of EuroMediterranean Studies, 5(1), 41-56.

Mueller, A. ve Brettel, M. (2012). Impact of biased pecking order preferences on firm success in real business cycles. Journal of Behavioral Finance, 13(3), 199-213.

Nguyen, T. ve Schüßler, A. (2012). How to make better decisions? Lessons learned from behavioral corporate finance. International Business Research, 6(1), p187.

Nofsinger, J. R. (2011). The psychology of investing. 4. Baskı, New Jersey: Prentice Hall.

Odean, T., 1998. Volume, volatility, price and profit when all traders are above average. J. Finance, (53), 1887–1934.

Paredes, T. A. (2004). Too much pay, too much deference: Behavioral corporate finance, CEOs and corporate governance. Washington U. School of Law Working Paper No. 04-08-02.

Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=587162 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.587162 Payne, J. W., Bettman, J. R. & Johnson, E. J. (1992). Behavioral decision research: A constructive processing perspective. Annual review of psychology, 43(1), 87-131.

Pinder, M. (2017), https://www.boardofinnovation.com/blog/2017/08/02/16-cognitive-biasesthat-kill-innovative-thinking/ Porter, J., & Singh, H. (2010). What Factors Drive Takeovers in Australia?. International Journal of Business, 9(2), 87-103.

Rabın, M. (1998). Psychology and economics. Journal of economic literature, 11-46.

Raiffa, H., & Raiffa, H. (1968). Decision analysis: Introductory lectures on choices under uncertainty. MA: Addison-Wesley.

Ricciardi, V. ve Simon, H. K. (2000). What is behavioral finance?. Business, Education & Technology Journal, 2(2), 1-9.

Roll, R. (1986). The hubris hypothesis of corporate takeovers. Journal of business, 197-216.

Savage, L.J. (1954), The Foundations of Statistics. New York: John Wiley.

Schwenk, C. R. (1988). The cognitive perspective on strategic decision making. Journal of management studies, 25(1), 41-55.

Selten, R. (1990). Bounded rationality. Journal of Institutional and Theoretical Economics (JITE)/Zeitschrift für die gesamte Staatswissenschaft, 146(4), 649-658.

Shafer, G. (1986). Savage revisited. Statistical science, 463-485.

Shao, X., Wang, L., (2013). Manager’s Irrational Behavior in Corporate Capital Investment Decision-Making, International Journal of Economics, Finance and Management, 3(4), pp. 183-193.

Shefrin, H. (1999). Irrational exuberance and option smiles. Financial Analysts Journal, 91103.

Shefrin, H. (2001). Behavioral corporate finance. Journal of Applied Corporate Finance, 14(3).

112 KAYNAKÇA

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Shefrın, H. (2007). Behavioral finance: biases, Ortalama-variance returns, and risk premiums.

In CFA Institute Conference Proceedings Quarterly, 24(2), 4-12.

Shiller, R. J. (2003). From efficient markets theory to behavioral finance. Journal of economic perspectives, 83-104.

Simon, H. A. (1955). A behavioral model of rational choice. The quarterly journal of economics, 99-118.

Simon, H. A. (1979). Rational decision making in business organizations. The American economic review, 493-513.

Simon, H. A. (1982). Models of bounded rationality: Empirically grounded economic reason (Vol. 3). MIT press Simon, H., A., (1957) Models of Man: Social and Rational. New York: John Wiley and Sons, Inc.,279 pp Simon, H. (1979). Rational decision making in business organizations. American Economic Review, 69(4), 493–513.

Smith, V. L. (1998). The two faces of Adam Smith. Southern Economic Journal, 65(1), 1 19.

Statman, M. (1999). Behaviorial finance: Past battles and future engagements. Financial Analysts Journal, 55(6), 18-27.

Statman, M., & Sepe, J. F. (1989). Project termination announcements and the market value of the firm. Financial Management, 14, 74-81. http://dx.doi.org/10.2307/3665799 Statman, M., & Tyebjee, T. T. (1985). Optimistic capital budgeting forecasts: An experiment.

Financial Management, 14, 27-33. http://dx.doi.org/10.2307/3665056 Stevenson, M. K., Busemeyer, J. R. ve Naylor, J. C. (1990). Judgment and decision making theory. ln MD Dunnette & LM Hough (Eds.), Handbook ofindustrial and organizational psychology (Vol. 1, pp. 283-374). Palo Alto, California: Con» suiting Psychologists Press.

Swami, S. (2013). Executive functions and decision making: A managerial review. IIMB Management Review, 25(4), 203-212.

Tekin, B. (2015), Firmaların Finansal Kararları Üzerinde Davranışsal Önyargıların Etkisi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Sakarya.

Tekin, B. (2016). Beklenen Fayda ve Beklenti Teorileri Baglaminda Geleneksel FinansDavranissal Finans Ayrimi/Traditional Finance-Behavioral Finance Distinction in the Context of Expected Utility and Prospect Theories. Journal of Accounting, Finance and Auditing Studies, 2(4), 75.

Thaler, R. ve Sunstein, C. (2008), Dürtme: Sağlık, Zenginlik ve Mutlulukla İlgili Kararları Uygulamak”, (çev. Enver Günsel), 4. Baskı, İstanbul: Pegasus Yayınları, 2017.

Tiwana, A., Wang, J., Keil, M., & Ahluwalia, P. (2007). The bounded rationality bias in managerial valuation of real options: Theory and evidence from IT projects. Decision Sciences, 38(1), 157-181.

Tseng, K. C. (2006). Behavioral finance, bounded rationality, neuro-finance, and traditional finance. Investment Management and Financial Innovations, 3(4), 7-18.

Tversky, A. & Kahneman, D. (1973). Availability: A heuristic for judging Frekans (Sıklık) and probability. Cognitive psychology, 5(2), 207-232.

Tversky, A. & Kahneman, D. (1974). Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. science, 185(4157), 1124-1131.

Tversky, A. & Kahneman, D. (1991). Loss aversion in riskless choice: A reference-dependent model. The quarterly journal of economics, 1039-1061.

113 KAYNAKÇA

YÖNETİMSEL ÖNYARGILAR VE KURUMSAL FİNANSAL KARARLAR BAĞLAMINDA DAVRANIŞSAL KURUMSAL FİNANS KONSEPTİ

Tversky, A. & Kahneman, D. (1992). Advances in prospect theory: Kümülatif representation of uncertainty. Journal of Risk and uncertainty, 5(4), 297-323.

Vrabel, D., (2015), Behavioral Biases and their Impact on Corporate Finance: Overview of literature and implications for valuation, corporate governance and corporate strategy, Master Thesis, HEC Paris, MSc International Business CEMS. Weinstein, N. D. (1980). Unrealistic optimism about future life events. Journal of personality and social psychology, 39(5), 806.

Welch, I. (2004). Capital structure and stock returns. Journal of political economy, 112(1), 106-131.

Wu, J., Liu, Q., & Lou, L. (2017). The Effect of Chinese Listed Company Manager’s Inrrational Merger and Acquisition Decision on the Performance. In Proceedings of the Fourth International Forum on Decision Sciences (pp. 787-795). Springer, Singapore.

Yan-XI, L. & Min, Z. (2012). Empirical study on managerial overconfidence and corporate investment decisions—Based on the Farks of manager's level. In Management Science and Engineering (ICMSE), 2012 International Conference on (pp. 206-212). IEEE. Zhang, H., Ou, A. Y., Tsui, A. S., & Wang, H. (2017). CEO humility, narcissism and firm innovation: a paradox perspective on CEO traits. The Leadership Quarterly, 28(5), 585-604.

114 KAYNAKÇA

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR Dr. Öğr. Üyesi Volkan Gül*, Dr. Öğr. Üyesi Bora Göktaş, Dr. Öğr. Üyesi Betül Gıdık, Özlem Göktaş *Bayburt Üniversitesi, Organik Tarım İşletmeciliği Bölümü, Bayburt, Türkiye volkangul@bayburt.edu.tr * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Organik beslenme, insanlık tarihinin başlangıcından beri var olan bir tarihsel süreçtir. Organik tarım, insan ve hayvan sağlığını korumak gibi bir amacının olmasının yanında çevre dostu ve doğaya duyarlı, kaliteli ve sağlıklı ürünlerin oluşmasını da hedef edinmiş olan bir yöntemdir (Bayraktar, 2017: 1763).Organik tarım doğayı ve canlıları korumak için belirli kurallar çevresinde ekolojik olarak sürdürülebilir sistemleri ifade etmektedir. Bunun için klasik uygulamalar yerine çevreye ve canlıya zarar vermeyen ve sentetik ve kimyasal girdilerin kullanımının yasaklanarak toprak verimliliğinde sürekliliği sağlayan tamamen doğal girdilerin kullanıldığı, üretimde bitkinin direncini ve gelişimini sağlayacak nöbetleşe ekim yöntemlerinin kullanıldığı, toprak, yeraltı su kaynakları ve çevrenin korunduğu, ekonomik anlamda doğal kaynakların ve enerjinin optimum kullanarak istenilen miktarda ve sürdürülebilir verim alınan bir üretim sisteminin olduğu, bilgi ve teknoloji kullanılarak hem üretici hem de tüketici için uygun maliyetli sağlıklı gıdaların üretildiği her aşaması kontrollü ve sertifikalı üretim sistemlerinin bütünü olarak tanımlanır (Ak, 2004; Marangoz, 2008; Er ve Başalma, 2008).

Tarımsal ürünlerin, üretim fikrinin oluşmasından başlayarak, nihai tüketicinin eline ulaşıncaya kadar geçirdiği bütün işletme faaliyetleri, tarımsal pazarlama adı altında toplanabilir (Can vd., 2014: 111). Tutundurma ise; bir işletmenin, bir kurumun veya bir bireyin kendisine ya da ürettiklerine ilişkin bilgileri işletmelere, kitlelere, hedef gruplara veya kişilere, arzulanan biçimde ulaştıran ve birçok elemandan meydana gelen bir iletişim sürecidir ( İslamoğlu, 2008: 419). Odabaşı ve Oyman (2012: 81-83) tutundurmaya ilişkin bazı özellikleri ve tanımları şöyle özetlemişlerdir; •

Tutundurma, iletişim kuramına dayanır ve ikna edici yanı vardır.

•

Tutundurma, doğrudan satışları kolaylaştırma amacına yönelik olduğu kadar tutum ve davranışlara da yöneliktir.

•

Tutundurma, diğer pazarlama eylemleri ile birlikte uygulanır ve onların etkisi altındadır.

•

Tutundurma, ürün, fiyat ve dağıtım arasında plânlı ve programlı bir çalışma gerektirir ve sonuçta birlikte sinerjik etkiyi oluştururlar.

•

Tutundurma, işletmelerin genellikle dış çevre ile olan iletişimini içerir.

•

Tutundurma, genellikle fiyata dayalı olmayan bir rekabet aracıdır.

•

Tutundurma, sadece tüketicilere yönelik değil, pazarlama kanalı üyelerine de yöneliktir.

Son yıllarda tüketicilerin sentetik ürünler yerine organik ürünlere yönelik eğilimleri giderek artmıştır, buna paralel olarak işletmeler de pazarın talepleri doğrultusunda organik ürünler konusunda duyarlılıklarını arttırmıştır (Tekce ve Gül, 2017: 656). Bunun sonucunda yöneticiler, organik ürünlerinin tutundurmasında tüketicileri bilgilendirmek için eğitim ve fuarlara katılmakta, tanıtım ve reklam çalışmaları gerçekleştirmektedirler. Ayrıca üreticiler tarafından organik pazarlarda belirli 115 GİRİŞ

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

zamanlarda ve belirli oranlarda fiyat indirimleri yapılmaktadır. Organik üreticiler, perakendecilerle birlikte organik ürünlerin satışlarını arttırmak için tüketicilerin kolay karşılaştırmalar yapmalarını sağlayacak şekilde mağaza içi reyon düzenlemelerine, bu ürünlerin mağaza içi tanıtımlarına ve en iyi şekilde sergilenmelerine önem verdiklerini, reklâm ve kişisel satış çabalarıyla satışları desteklediklerini belirtmişlerdir (Kılıç vd., 2014: 57).

Günümüzde organik tarım ürünlerinin popülerliği gittikçe yükselmektedir. Tüketiciler her geçen gün içerisinde daha fazla organik ürünlere yönelmektedir. Bu araştırma ile de gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüklerinin organik tarım ürünlerinin tutundurulması için nasıl çalışmalar yaptıkları belirlenmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede açık ve kapalı uçlu anket soruları hazırlanmış ve ilgili müdürlüklere gönderilmiştir. Araştırma yalnızca Doğu Karadeniz Bölgesindeki müdürlüklerle sınırlandırılmıştır. Yapılan anket sonucu elde edilen bulgular çalışma içerisinde sunulmuştur.

2. ALANYAZIN TARAMASI 2.1. Organik Tarım Kavramı Tarımsal faaliyetler, insanoğlunun yerleşik hayata geçip bu alanda çalışmaya başlamasından bugüne kadar vazgeçilemez sektörlerden biri olmuştur. O günden bugüne hızlı nüfus artışı ve teknolojik gelişmeler ile birlikte tarımda artan beslenme ihtiyacını karşılamak için birim alandan en fazla ürün elde edilmeye çalışılmış bunun için de dünya genelinde kimyasal gübre ve tarımsal ilaç kullanımı hızlı bir şekilde artış göstermiştir. Kontrolsüz bir şekilde kullanılan bu girdilere bağlı şekilde Yeşil Devrim olarak adlandırılan modern tarım dünyadaki beslenme sorununa tam olarak çare olamazken toprakların da bozulmasına, kirlenmesine ve hatta yok olmasına neden olmuştur (Nigli ve ark. 2007). Ayrıca modern tarımın çevre kirliliğine, yeraltı su kaynaklarının kirlenmesine ve yetiştirilen ürünlerde meydana gelen kimyasal kalıntıların insan ve hayvan sağlığını ciddi anlamda tehdit etmeye başlamasına neden olduğu tespit edilmiştir (Kırımhan, 2005). Bu sorunların ortaya çıkması ile birlikte çevreye ve canlıya zarar vermeyen doğal maddelerin kullanılma yöntemleri araştırılmaya başlanmıştır. Sağlıklı ve sürdürülebilir tarım anlayışı ile doğanın dengesini bozmadan tamamen doğal girdilerden oluşan ekolojik tarım veya organik tarım diye adlandırılan yeni üretim sistemleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır (Küp ve ark. 2013).

Organik tarım, doğal dengeyi bozmayan insan ve çevreye dost en önemli üretim yöntemlerinden biri olan, organik ve yeşil gübreleme ile toprağın korunması sayesinde sadece üretimde verim artışını değil aynı zamanda sağlıklı ürün yetiştiriciliğinde de artış sağlamayı hedefleyen bir üretim şekli olarak ortaya çıkmıştır (Akan ve Yanmaz, 2015). Organik tarımın tanımı son olarak Uluslararası Organik Tarım Hareketi Federasyonu (IFOAM) tarafından; toprağın, doğanın, insan sağlığının korunması ve bu sürecin devamlılığının sağlanması olarak nitelendirilmektedir. Bu süreçte zararlı etkisi olan girdiler yerine çevreye ve canlıya zarar vermeyen döngüler kullanılarak tüm ilgili taraflar için iyi bir yaşam kalitesi sunmak için gelenekler, yenilikler ve bilimin bir araya gelmesidir (IFOAM, 2018). Organik tarım ile ilgili birçok yapılan tanımlamaları özetleyecek olursak; kimyasal ve sentetik gübre, ilaç, hormon gibi çözülebilir ve inorganik maddelerin kullanılmaması, girdi olarak bitki artıklarının ve hayvan gübresinin, hastalık ve yabancı ot kontrolünde ise biyolojik ve mekanik gibi üretim tekniklerinin kullanılması, doğal üretim ile tüketici sağlığının korunması, toprak verimliliğinin sağlanması, bitki hayvan ve çiftlik sistemleri arasında besin zincirinin düzenlenmesi, organik ürünlerin üretimi, pazarlanması, bağımsız sertifikasyon kuruluşlarınca kontrol edilerek sertifikalanması olarak tanımlanabilir (Demiryürek ve ark., 2008). Sonuç olarak, organik tarım gübresiz, ilaçsız doğadaki bitkiler gibi doğal olarak yetişen bir sistem değildir. Organik tarım ürünün yetiştirilmesinden satışına kadar belirli bir yönetmelikleri olan ve bu yönetmelikler çerçevesinde sürdürülen sistemler bütünüdür.

2.2. Organik Tarımda Tutundurma Kavramı Tutundurma stratejileri kısmen üreticilerin kontrolündedir. Organik ürünlerin tanıtımında ve satışında perakendecilere de önemli sorumluluklar düşmektedir. Bu nedenle üreticiler ve perakendeciler işbirliği içerisinde organik ürünlerin tanıtımını gerçekleştirmelidirler. Özellikle 116 ALANYAZIN TARAMASI

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

bebekler, çocuklar, yaşlı insanlar, hastalar gibi tüketici gruplarına yönelik özel promosyon kampanyalarının geliştirilmesi düşünülebilir (Marangoz, 2008:74). Üreticiler ve tüketiciler için organik ürünler konusunda bilgilendirici çalışmalar yapılması ve uygulamalı eğitimler verilmesi gerekir. Ürün sertifikasyonu ve kalite konusunda tüketicilerin daha iyi bilgilendirilmeleri ve reklam kampanyaları, organik ürünlere yönelik talebin artmasını sağlayabilir (Kılıç vd., 2014: 50).

Richter ve Hempfling (2002: 68), organik ürünlerin geleneksel ürünlerden ayrı olarak raflarda sergilenmeleri, mağaza içinde ürün tasnifinde farklı işaret ve renklerle gösterilerek tüketicilerin organik ürünleri daha kolay bulmalarının sağlanması gerektiğini ifade etmektedirler. Tarım ürünlerine ilişkin dört marka stratejisi uygulanmaktadır. Birincisi, üretici markasıdır. Bu markalar, pazarda rakiplerinden çok az farklılığa sahip olsalar da yüksek fiyat politikası uygulayabilmektedir. Bu markalar, üreticileri ile ürünlerini diğer ürünlerden farklılaştırmayı amaçlayan ticari markalardır.

Chiquita muzları bu grubun en iyi örneklerindendir. İkincisi, patentli markalardır. Üreticinin sağladığı yarar, ürünleri için pazar ve yüksek fiyat sağlayabilmektir. Pink Lady elmaları, güçlü ürünler ve tedarik zinciri yönetimi ile bu gruba en iyi örnektir. Üçüncüsü, ürünlerin coğrafik orjini aracılığıyla farklılaştırılmasıdır. Hindistan’da Darjeeling bölgesinde yetiştirilen çay, coğrafik ve iklim faktörleri yüzünden eşsizdir. Bu çayın orijini ve kalitesi bilinmesine rağmen ticari açıdan uygun ve sürdürülebilir profesyonel yönetime ihtiyaç duymaktadır. Dördüncüsü ise, var olan üretici markasına etik ve sosyal boyutun ilave edilmesiyle ortaya çıkarılan sertifikasyon markasıdır. Kazandığı değer ile marka daha yüksek fiyat politikaları izlemektedir. Organik ürün markaları bu gruba en iyi örnektir (Şener ve Abalı, 2014: 7).

Organik tarımda üretim projeleri ve ürünlerin pazarlanması 4 farklı yöntemle gerçekleştirilir (İslam ve Öztürk, 2014: 84); 1. Üretim projesi ülkede yerleşik bir firma tarafından gerçekleştirilir ve ürünler bu firma tarafından işlenir, paketlenir ve ihraç edilir.

2. Üretim projesi yurt dışından yabancı bir kuruluş tarafından yapılır. Projeye göre elde edilen ürünler anlaşmalı yerel firma tarafından fason olarak işlenir ve bu ürünler, proje sahibi firma, işleyici kuruluş ya da ihracat firması tarafından ihraç edilir.

3. Üretim projesi yurt dışından yabancı bir kuruluş tarafından yapılan ürünler, yabancı firmanın Türkiye'de tek başına veya ortak olarak kurduğu tesislerde işlenir. İşleyici kuruluş veya ihracatçı firma tarafından proje sahibi firmaya ihraç edilir.

4. Az sayıdaki uygulamalarda da üreticiler kontrol ve sertifikasyon firması ile doğrudan temas ederek ürünlerini sertifikalandırır ve serbest pazarda satışa sunar.

Tanıtımda öncelikle, bu ürünlerin çevreye ve sağlığa faydaları anlatılmalıdır. Organik olmayan ürünlerin çevreye ve insan sağlığına verdiği zararlar ortaya konulmalıdır. Sürdürülebilir tarım için, organik üretime geçişin kaçınılmaz olduğu vurgulanmalıdır. Aradaki fiyat farkının, kaliteden ve besin değerinin yüksek olmasından meydana geldiği iyi anlatılabilmelidir (Marangoz, 2008: 55). Organik tarım işletmelerinin tutundurma aşamasında karşılaştıkları başlıca sorun, tüketicilerin organik ürünü yeterince tanımamasıdır. Başka bir ifadeyle, tüketicilerin büyük bir çoğunluğu organik ürün ile geleneksel ürün arasındaki farkın bilincinde değildir. Bunun nedeni, pazarda faaliyet gösteren firma temsilcilerinin, firmalarının henüz bu tür tanıtım ve bilgilendirme maliyetlerini kaldıramayacağını düşünmeleridir. Organik ürünü satın almayı düşünen bir tüketici, aradaki fiyat farkının nedenini bilmek istemektedir. Sadece tadının daha iyi olmasının ve daha sağlıklı olmasının vurgulanması yeterli olmamaktadır. Organik ürünle geleneksel ürün arasındaki fark açıkça ortaya konmalı, tüketicilerin bu konuda bilgilendirilmesi sağlanmalıdır (Ece, 2008: 45-46).

Yerel nitelikteki organik ürünlerle ilgili olarak yerel organik ürün üreticilerinin kendi yerel markalarını oluşturabilmeleri onlara önemli bir mukayeseli üstünlük sağlar. Örneğin, İzmir Ticaret Odası’nın “Aydın Kuru İnciri”ni tescil ettirmesi, Salihli Ticaret Odası’nın “Allahdiyen Kirazı”nı tescil ettirmesi, buna benzer örneklerdir. Ayrıca bu tescil ettirilen ve marka halini alan bu ürünlerle ilgili genel bir logonun belirlenmesi ve kaliteli yerel ürünlerin bu menşee altında pazarlanması, işletmelerin başarılı olması açısından önemli bir gerekliliktir (Marsden ve Smith, 2005:3-7).

117 ALANYAZIN TARAMASI

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

Amstrong ve Kotler (1996) çabuk bozulabilen nitelikteki ürünlerin dağıtım çabaları planlanırken bu tür ürünlerin olabildiğince az el değiştirmesi için doğrudan dağıtım kanallarının tercih edilmesi gerektiğini belirtilmiştir. Organik ürünler bu özellikleri itibariyle de doğrudan satışı yapılabilecek ürünler arasında yer almaktadır. Bu kapsamda bu ürünlere ilişkin uygulanan ilişkisel pazarlama ve e-ticaret uygulamaları, bu ürünlerin pazarlanması aşamasında daha fazla ulaşılabilirlik, daha etkili iletişim ve maliyet avantajları gibi önemli kazanımlar sunmaktadır (Nardalı, 2009: 115).

Organik ürünlerin az sayıda tüketici tarafından bilinmesi (talep edilmesi) ve bu tür ürünlerin dağıtım olanaklarının çok sınırlı olması nedeniyle bu alanda faaliyet gösteren işletmelerin e-ticaret imkanlarından yararlanması oldukça önemlidir (Marangoz, 2008: 57).

Organik ürün işletmeleri bu ürünlerin tutundurulmasına yönelik bazı maliyetlere katlanmak zorundadır. Bu kapsamda yapılan tutundurma faaliyetlerinin en önemlilerinden birisi bu ürünlerle ilgili olarak düzenlenen fuarlara katılma giderleridir. Organik ürünlere ilişkin sadakatli tüketicilerin oranını artırmak için objektif ürün bilgilerini içeren tutundurma kampanyaları düzenlenmelidir (McEachern vd., 2002:92).

Organik ürünlere yönelik yapılan tutundurma çabaları bir anlamda da bu ürünlerin fiyatlarının niçin yüksek olduğunu tüketicilere anlatmaya yönelik yürütülen faaliyetlerdir (Hamm vd., 2002:5-6).

La Via ve Nucifora yaptıkları araştırmada organik tarım ürünleri talebinin bu ürünlerin kalitesi ve sertifikası hakkında tüketicilerin bilgilendirilmesi ve reklâmlar aracılığıyla genişletilebileceği sonucuna ulaşmıştır. Bu durumda, mağazalarda bu ürünlere ilişkin bilgilendirme ihtiyacının azalısıyla, bu ürünlerin pazarlama maliyetlerinde de bir azalış söz konusu olacaktır (La Via ve Nucifora, 2002: 335).

2.2.1. Reklam Üreticiler, organik zeytinyağının geleneksel ürünlere göre içeriğinin daha kaliteli, daha sağlıklı, daha lezzetli olmasını reklâmlarda vurgulayabilirler. Organik ürünler konusunda tüketiciler bilgilendirilmeli, özellikle bebekler, gelişme çağındaki çocuklar ve hamile kadınlar için organik ürünlerle beslenmenin önemi reklam mesajlarında anlatılmalıdır (Bayram vd., 2007:206).

Tarım Bakanlığı Ulusal Organik Tarım Yönlendirme Komitesi tarafından hazırlanan ve 3 Aralık 2004 tarih ve 25659 sayılı resmi gazete ile yürürlüğe giren Organik Tarım Kanunun 8.

Maddesinde; “Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yayın yapan ulusal, bölgesel, yerel radyo ve televizyonların, üretici ve tüketicilerin bilinçlendirilmesi amacıyla organik tarımla ilgili ayda en az otuz dakika eğitici yayın yapmaları” gerektiği bildirilmiştir. Reklam esnasında tüketicilere verilecek mesaj mutlaka organik ürünlerin taşıdığı değerler hakkında bilgiler içermelidir (Nardalı, 2009:131).

Bu kapsamda organik ürün reklamlarının hedefleri şunlar olabilir (Çağdaş, 2003: 79); · Organik ürünlerin imajının geliştirilmesi ve pekiştirilmesi, · Olası tüketicilerin bu ürünler hakkında bilgilendirilmesi ve · Tüketicilerin bu ürünleri hatırlamalarının sağlanmasıdır.

Ayrıca organik ürünler ağızdan ağza reklam faaliyetleri yardımıyla da tanıtılabilecektir.

Ağızdan ağza reklamın gücü büyük ölçüde kendiliğinden işleyen bir mecra olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü geleneksel reklamlar hiçbir zaman ağızdan ağza veya kulaktan kulağa yayılan haberlerin sahicilik ve inandırıcılık derecesine ulaşamazlar (Baysal, 2005: 77).

Organik tarım ürünleri pazarı henüz yeterli büyüklüğe ulaşmadığından, oldukça sınırlı bir tüketici kitlesine hitap etmektedir. Bu nedenle reklâmlar, yüksek maliyetli ve henüz etkin bir şekilde getiri sağlamayacak bir araç olarak değerlendirilebilir. Hedef tüketici basına kitle iletişim araçlarının maliyeti oldukça yüksek olmaktadır. Hedef grubu daha belirgin ve seçici olan dergi reklamcılığı, organik tarım ürünleri açısından kitle iletişim araçlarına nazaran daha tercih edilebilir bir araç olarak karsımıza çıkmaktadır. Gıda ve tarım sektörüne yönelik basılı ortamlara reklâm vermek daha düşük maliyetler ile hedef kitleye daha etkin biçimde ulaşmayı sağlamaktadır (Gök, 2008: 62).

118 ALANYAZIN TARAMASI

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

2.2.2. Kişisel Satış Kişisel satış boyutuyla satış elemanlarının organik ürünlerin raflarda en iyi şekilde sergilenmesinde, tüketicilerin dikkatlerinin çekilmesinde, ürünlerin tanıtılmasında, tüketiciler tarafından diğer ürünlerle karşılaştırılmalarında ve denenmelerinde önemi büyüktür (Kılıç vd., 2014: 51).

2.2.3. Satış Geliştirme Organik domatesin veya zeytinyağının tanıtılması amacıyla bir stand kurulması, satış elemanının bilgi verip domatesi veya zeytinyağını tattırması, deneyen tüketicilerin büyük çoğunluğunun ürünü satın almalarına neden olabilir (Arslan, 2004:6).

Organik ürünlerin satışında büyük perakendecilerin oynadığı önemli rol nedeniyle bu işletmelerin uyguladığı satış geliştirme faaliyetleri bu ürünlerin satışını önemli miktarlarda artırabilecektir. Bu kapsamda verilen eşantiyon ürünler ile bu ürünlerle ilgili düzenlenen çekiliş ve kampanyalar bu kapsamda incelenebilir. Organik ürünlerle ilgili olarak en fazla gözlemlenen satış geliştirme faaliyetlerinden birisi, organik ürünlerin kısa bir süre için konvansiyonel ürünlerle aynı fiyata satılmasıdır. Özellikle anlaşmalı üretim süreciyle birlikte ihtiyaç fazlası olarak üretilen ve anlaşma yapan firmanın satın almadığı organik ürünler, halk pazarlarında konvansiyonel ürünlerle aynı fiyata satılabilmektedir (Nardalı, 2009:132-133).

Tarımsal ürünlerin aksine, organik tarım ürünlerinin talep elastikiyeti yüksektir. Organik tarım ürünlerinin fiyatındaki çok ufak bir degisim dahi, talebini önemli ölçüde etkilemektedir. Birkaç degisik ürünün indirimli fiyat avantajıyla paket olarak tüketiciye sunulması, yüksek talep elastikiyetine sahip organik tarım ürünlerinin tutundurma faaliyetinde avantaj yaratmaktadır (Nasır ve Kımıloğlu, 2002:.432.).

2.2.4. Halka Benimsetme Ülkemizde de birçok işletme halkla ilişkiler faaliyetleri kapsamında organik ürünleri kullanmaktadır. Örneğin, Çeşme’de bulunan “Kerasus Otel” otellerinde kalan bütün müşterilerine otelin çiftliğinde yetiştirilmiş olan organik sebze ve et ürünlerden hazırlanmış yemekler sunmaktadır.

Birçok Belediye’de halkla ilişkiler faaliyetleri kapsamında organik ürünlerin satışını desteklemekte ve bu kapsamda haftanın belirli günleri için belediyeye ait (halk pazarlarının kurulduğu) pazar yerlerini bu ürünlerin satışı için sivil toplum kuruluşlarına tahsis etmektedir. Bu duruma örnek olarak Buğday Derneği tarafından İstanbul Şişli’de Cumartesi günleri, Bursa’nın Nilüfer ilçesinde ise Pazar günleri kurulan organik ürünlerin satıldığı halk pazarlarını verebiliriz (Nardalı, 2009:134).

Organik ürün bağlamında işletmelerin sürdürmekte olduğu halkla ilişkiler faaliyetlerinin bazıları aşağıdaki gibidir (Nardalı, 2009:135); Bakü, Tiflis, Ceyhan boru hattının operatörlüğünü yürüten BP Firması tarafından geliştirilen “Bölgesel Kalkınma Girişimi Projesi” kapsamında, boru hattının geçtiği bölgelerdeki halka çeşitli destekler sunulmaktadır.

1991 yılında kurulan “Mavi Jeans” kuruluşunun 15. yılında %100 organik Ege pamuğu kullanarak organik jean üretmiştir. Berlin’deki Bread&Butter fuarında “Mavi Organic” koleksiyonunu tanıtan Mavi Jeans’in 89 ülkede marka tescili bulunmaktadır. İstanbul Büyük Şehir Belediyesi bünyesinde faaliyet gösteren Halk Ekmek işletmesi de, sosyal bir proje kapsamında kar amacı gütmeksizin organik ekmek üretip satmaktadır.

3. AMAÇ, KAPSAM VE YÖNTEM Araştırmanın amacı Doğu Karadeniz Bölgesinde bulunan Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüklerinin Organik tarım konusunda ne gibi tutundurma faaliyetleri içerisinde olduğu, üreticilere yönelik nasıl teşvik edici çalışmalar içerisinde bulunduğunun tespit edilmesidir. Bahsedilen amaca ulaşabilmek için başta bu illere gidilip mülakat gerçekleştirilmesi düşünülmüş; ancak bunun kolay olmayacağı görülünce toplamda 36 açık ve kapalı uçlu sorudan oluşan bir anket soruları 119 AMAÇ, KAPSAM VE YÖNTEM

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

hazırlanmış ve müdürlüklere bu anket soruları iletilerek yanıtlamaları istenmiştir. Böylece müdürlüklerin organik tarım konusunda, araştırma amacında elde edilmek istenen konuya ilişkin bulgulara erişilmeye çalışılmıştır. Yukarıda da söylendiği gibi araştırma Doğu Karadeniz Bölgesi sınırlarında bulunan Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri ile kısıtlanmıştır. Doğu Karadeniz Bölgesinde bulunan 6 ilin Gıda tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri ile temasa geçilmiştir. Araştırma başta hem il hem de ilçe müdürlükleri düzeyinde tasarlanmıştır; ancak ilçelerden gerekli olabilecek sayıda bir dönüş olmadığından, bu fikirden vazgeçilmiş olup, sadece iller bazında gerçekleştirilmesi kararlaştırılmıştır. Araştırma anketi toplamda 6 il müdürlüğüne gönderilmiş olup, buradan 5 kurumdan geribildirim sağlanmış ve bu dönüşler üzerinden sonuçlar incelenmiştir. Görüşmenin yapılabildiği iller ise; Bayburt, Gümüşhane, Trabzon ve Giresun illeridir. Bu geri dönüşlere göre Doğu Karadeniz Bölgesi illerinden Rize ve Artvin geri dönüş yapmamıştır.

4. BULGULAR Bu bölümde anketlere ilişkin yanıtlar gruplandırılmaya, irdelenmeye çalışılmıştır. Araştırmaya ilişkin bulgular aşağıdaki gibidir; Kurumda bir organik tarım biriminin olup olmadığı konusundaki geri dönüşlerde, her kurumun bir organik tarım birimi olduğu sonucuna varılmıştır. Bu illerde yetiştirilen organik ürünlerin çeşidi ise aşağıdaki Tablo 1’ de verilmiştir.

Tablo 1: İllerde yetiştirilen organik ürünler Bayburt

Bal, Kuru fasulye, Organik yem. Ayrıca Nohut ve Mercimek de planda bulunmaktadır

Giresun

Fındık, Maviyemiş, Kiraz, Çay

Gümüşhane

Bal, Süt, Yem bitkisi, Yonca, Korunga, Buğday, Arpa, Fiğ

Trabzon

Fındık, Maviyemiş, Çilek

Bayburt ilinde yem bitkisi için 109 üretici bulunmakta olup, toplam ekili alan 15.357,018 dekardır. Kuru fasulye için ise 15 üretici ile 201,942 dekar alanda, organik arıcılıksa 25 üretici ve 2.925 koloni ile gerçekleşmektedir. Giresun ilinde maviyemiş 1 çiftçi ve 10 dekar, kiraz 13 çiftçi ve 30 dekar, fındık ise; 220 çiftçi ve 5475 dekarda üretilmektedir. Gümüşhane ilindeyse organik bal 22 işletmede, 1150 koloniyle ve 10.800 ton, organik süt 3 işletmede 911 büyükbaşla ve 3.524 ton, organik yem bitkisi ise; 3 işletmede, 6.384 dekar alanda 7.657 ton üretilmektedir. Diğer 5 ürün için ise 4 çiftçi 1135 dekar alanda yetiştiriciliğini yapmaktadır. Trabzon ilinde ise; 518 işletme 8,945.153 dekar alanda yetiştiricilik yapmaktadır.

Organik tarım konusunda yapılan tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri ise genel olarak; basılı ve görsel basında haberler, çiftçi toplantıları, fuarlara katılımlar, eğitimler, köy ziyaretleri, okullarda öğrencilere yönelik eğitimler, bilgilendirme yazılarıdır. Bu yöntemler Bakanlığın İl Müdürlüklerinin Görev ve Sorumlulukları Genelgesi gereğince yerine getirilmekte olan faaliyetlerdir. Çiftçiyi organik tarım ürünleri üretme konusunda yapılan teşviklerse; Bakanlığın Projelerinden Organik Tarımın Yaygınlaştırılması ve Kontrolü Projesi kapsamında Bakanlığın organik tarım desteğinin anlatılması, buna ek olarak müdürlüklerin ve yerel kamu kuruluşlarının katkıları ile tohum, makine ekipman ve üretim materyali ile ambalajlama hususlarında teşvikler, Organik Arıcılığın Geliştirilmesi Projesi kapsamında organik arıcılığa geçiş yapan arıcılara kovan, organik mum ve organik varroa ilacı hibeleri yapılmasıdır. İl müdürlüklerinin gerçekleştirdiği halkla ilişkiler faaliyetleriyse; yüz yüze görüşmeler, çiftçi toplantıları, çiftçi eğitim faaliyetleri, öğrencilere organik tarım farkındalık eğitimleri (eğitimler yıllık 120 BULGULAR

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

rutin ve dönemler halinde süreklilik arz etmektedir) verilmektedir. Bu bahsi geçen faaliyetler her dört il müdürlüğü tarafından gerçekleştirilirken, Gümüşhane İl Müdürlüğü markalaşmayı sağlamak amacıyla bir ambalajlama faaliyeti olarak Bal Paketleme Tesisi kurulmaktadır. Trabzon İl müdürlüğü de market ve pastahanelere üretici telefonlarını vermekte ve yetiştiriciliğin olduğu yerlere tanıtım plakaları asmaktadır. Aşağıda Şekil 1. de örnek bir tanıtım plakası verilmektedir.

Şekil 1: Trabzon ilinde tanıtım plakası örnekleri Gerçekleşen reklam faaliyetleri ise; yazılı ve görsel basında ve web sitesinde haber, afiş, broşür, tanıtım toplantıları, araç giydirme, organik parsellerde tabela, afiş çalışmalarıdır. Buna karşın kurumların hiç birinde organik tarım ürünlerinin satışının yapıldığı bir nokta bulunmamaktadır. Bunun yanı sıra herhangi bir satış promosyonu da uygulanmamaktadır. Organik tarım ürünlerinin pazarlanmasında başka kurumlardan yardım yardım alınıp alınmadığı hususunda; arıcılar birliği ve ziraat odası ve belediyelerle işbirliği yapılmaktadır ve tüm kurumlar gerçekleşen çabaları kısmen yeterli bulmaktadır.

Söz konusu ürünlerin çevreye tavsiye edilip edilmediği ile ilgili olarak Giresun İl Tarım Müdürlüğü herhangi bir yanıt vermezken, diğer üç il müdürlükleri, üreticilerden ürünleri kişisel olarak (müdürlük çalışanları olarak) satın aldıklarını, tükettiklerini ve çevrelerine de tavsiye etiklerini belirtmişlerdir.

Gerçekleşen promosyon çalışmalarının neler olduğu ile ilgili kapalı uçlu soruya yanıt olarak ise; Bayburt ili fuarlara katılım, broşür ve katalog gönderme, gazete, dergi, tv gibi basın yayın araçlarına reklam verme seçeneklerini işaretlerken; Trabzon ili broşür ve katalog gönderme, ga zete, dergi, tv gibi basın yayın araçlarına reklam verme ve bunlara haricinde diğer faaliyetleri gerçekleştirdiklerini, Giresun ili fuarlara katılım, , broşür ve katalog gönderme; Gümüşhane ili ise herhangi bir promosyon çalışması yapmadığını belirtmiştir. Aşağıdaki Tablo 2’ de iller ve gerçekleştirdikleri promosyon çalışmaları belirtilmiştir.

Tablo 2: Gerçekleşen promosyon çalışmaları Bayburt

Fuarlara katılım, broşür ve katalog gönderme, gazete, dergi, tv gibi basın yayın araçlarına reklam verme

Trabzon

Broşür ve katalog gönderme, gazete, dergi, tv gibi basın yayın araçlarına reklam verme ve diğer faaliyetler

Giresun

Fuarlara katılım

Gümüşhane

Gerçekleşmemektedir

Organik ürünlerle ilgili promosyon çalışmaları yapılırken karşılaşılan sorunların neler olduğu noktasında ise illerin genel kanısı; -

Organik ürün konusunda tüketici bilincinin olmaması,

-

Konvansiyonel ürünlerden farkının bilinmemesi,

-

Sadece tüketicilerin değil üreticilerinde organik ürün konusunda yeterli bilince ulaşmamış olması,

-

Ürünler konusunda tüketicileri yönlendirmede zorluklar çekildiği belirtilmektedir.

121 BULGULAR

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

Bunun sebepleri olarak, -

Organik tarım ürünleri üretmenin daha maliyetli ve dolayısıyla satışının daha pahalı olması sebebiyle üretici ve alıcı bulmakta ki zorluklar,

-

Buna paralel olarak pazarlama konusunda karşılaşılan zorluklar,

-

Üreticileri alışkın gösterilmektedir.

oldukları

üretim

yöntemini

değiştirmemekte

ısrarcı

olmaları

Tüketicilerin organik ürünleri satın almalarının önündeki en büyük engellerden birisi olan fiyat konusunda izlenecek politika önerileri olarak; -

Tüketici bilincinin arttırılarak fiyatı göz ardı etmeleri,

-

Organik üretimde kullanılan girdi maliyetlerinin düşürülmesi,

-

Organik üretimin artması ile birim başı maliyetin azaltılması,

-

Organik gübre ve ilaç çeşitliliği artması ve uygun olması,

-

Böylece konvansiyonel üretim ile organik üretim arasındaki maliyet ve satış farkının azaltılarak, organik tarımının konvansiyonel tarımla rekabet edebilir hale gelmesidir.

Bahsi geçen illerin organik tarım ürünlerinin iç pazar payını artırmak için önerdikleri promosyon faaliyetleriyse; tüketicilere yönelik eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarını arttırıcı promosyon çalışmalarını önermektedirler. Başlıca promosyon önerilerini gruplandıracak olursak; organik ürünlerin tamamlayıcısı olabilecek ürünlerin (satışı yapılan organik ürünle uyumlu, beraber tüketilebilecek ürünlerle) de satışta sunulması, kamu spotları ve reklam faaliyetleri gerçekleştirilmesi gibi öneriler sunulmaktadır.

Organik ürünlerinin satışının nasıl yapılacağı konusundaysa, Bayburt ile hem toptan hem perakende hem de doğrudan satış noktaları ile satılması gerektiğini düşünürken, Trabzon ili sadece doğrudan satış noktaları ile satışın, Giresun ve Gümüşhane illeriyse toptan satış noktaları ile satışın gerçekleşmesi gerektiğini düşünmektedir.

Organik ürünlere olan talep düzeyinin düşük seviyede olduğu vurgulanmaktadır ve tutundurma aşamasında tüketicilerin hangi özelliğini göz önünde bulundurulduğu noktasındaysa, tüketicilerin eğitim ve gelir seviyeleri dikkat çekmektedir. Ürünlerin tanıtıldığı bir web sayfasının olup olmadığı noktasında, hiçbir müdürlüğün bir web sayfası ya da mevcut web sayfalarında organik ürünleri tanıtıcı bir link bulunmamaktadır. Sertifikalı organik tarım üreticisi sayısıyla ilgili olarak da aşağıdaki Tablo 3. de sunulan veriler iletilmiştir.

Tablo 3. Sertifikalı organik tarım üreticisi adedi Bayburt

134 birey ve işletme toplamda

Giresun

Yanıtlanmamıştır

Gümüşhane

59 işletme

Trabzon

518 birey ve işletme toplamda

Sertifikalı organik tarım üreticisi sayısının artması için gerçekleşen yöntemlerde; Bayburt ve Giresun illeri rutin faaliyetler gerçekleştirmekte, Gümüşhane ili şu ana kadar yapmış olduğu projelerin sayısını arttırma çabası içine girişmekte, Trabzon ili ise eğitim faaliyetlerine ağırlık verdiğini belirtmektedir.

Organik tarım teknikleri konusunda çiftçileri bilgilendirici eğitim, tanıtım, gezi veya bunlara benzer başka faaliyetler, organizasyonlar yapılıyor mu? Sorusuna yanıt olarak Bayburt ili rutin olarak bilgilendirici faaliyetlerin yapıldığını, ancak diğer yöntemlerin gerçekleşmediğini; Giresun ili bu faaliyetlerin bir kısmının yapıldığını; Gümüşhane ili sadece yapacak kişilere usul hakkında bilgi 122 BULGULAR

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

verildiğini, herhangi bir uygulamalı eğitim yapılmadığını; Trabzon ili ise bu faaliyetlerin yapıldığını bildirmiştir.

Bayburt ili organik tarım konusuyla ilgilenen 2 personele sahipken, Giresun ili organik tarım Birimi’ne sahip olduğunu ve tüm personele organik tarım eğitimi veriliğini belirtmektedir. Gümüşhane ili her il müdürlüğünde yetkilendirilen Organik Tarım İl Sistem Sorumlusu, Organik Tarım Birimi elemanları olduğunu, Trabzon ili de 3 kişinin il müdürlüğünde, 2’şer kişinin de ilçe müdürlüklerinde bu konuda görevli olduğunu, ofis ve çalışanlar vasıtasıyla organik tarım işlemlerinin yürütüldüğünü ifade etmişlerdir.

Yörenizde organik tarım ürününü çeşitlendirmeyi, sayısını arttırmayı düşünüyor musunuz?

Sorusuna Bayburt ili yöre şartlarında, iklimin olumsuz etkisi alternatif ürün geliştirmeyi zorlaştırmakta ve bu yüzdende çeşitlendirme olanaklarının kısıtlı olduğunu, Giresun ili de yörelerinde monokültür tarımı olduğunu ve bundan dolayı da fındık üzerinde yoğunlaşmaya devam edileceğini, Gümüşhane ili hedeflerinde olmakla birlikte organik bal üzerinde yoğunlaşacağını, Trabzon ili ise çeşitlendirme hedeflerinin olduğunu belirtmiştir.

Organik tarım ürünlerinizin tanıtımı, reklamı, promosyonu ve tüketicilerin bilgilendirilmesi konusunda bir çalışma olup olmadığı noktasında dört ilin de böyle bir çalışmaya sahip olmadığı görülmüştür.

Organik tarım konusunun kurum yayınlarında yer alıp almadığı konusundaysa Bayburt ili, 3 aylık olarak çıkarılan tarım bülteni olduğunu ve burada yer verildiğini belirtirken; diğer üç il sadece web sayfalarında konuyu gündeme getirdiklerini belirtmişlerdir.

Bölgede organik tarım konusunda faaliyetler gösteren kooperatiflerin varlığı noktasında; Bayburt ilinde bir kooperatif bulunmamakta, Giresun ilinde Keşap Ziraat Odası ile işler yürütülmekte, ,Gümüşhane ilinde Tarım Kredi Kooperatifi aracılığıyla sağlanmakta, Trabzon ilindeyse S:S Galyan Tarımsal Kalkınma Kooperatifi faaliyetler gerçekleştirmektedir.

Bölgede organik tarım faaliyetlerinin/sektörünün daha iyi gelişimi için öneriler olarak; -

Kurumsal işbirliğinin arttırılması (örneğin üniversite ve çiftçi örgütlerinin birlikte hareket etmesi),

-

Konvansiyonel ürünlerle organik ürünlerin piyasa fiyatlarının şuan yakın olduğu; ancak organik ürünlerin daha maliyetli olduğu ve budan dolayı da üreticiye cazip gelmediği belirtilerek ya pazarlama faaliyetleri ile organik ürünlere olan talebin arttırılması ya da organik üretim girdilerinin maliyetlerinin azaltılması önerilmektedir.

Son olarak her dört ilde bölgelerinde organik ürün satışı yapan esnaf sayısının ne olduğu konusunda bilgi sahibi olmadıklarını belirtmişlerdir. Müdürlükler organik üretim yapan çiftçi konusunda bir bilgiye sahiptirler; ancak bu ürünlerin satış yöntemi ya da satış noktaları hakkında bir bilgiye sahip değillerdir.

5. SONUÇ VE ÖNERİLER Sanayileşme ile birlikte hızla artan teknolojik gelişmeler insanların istek ve beklentilerindeki değişime bağlı olarak çevre kirliliğini beraberinde getirmiştir. Özellikle tarımsal alanlarda birim alandan daha fazla ürün alma isteği kimyasal girdilerin yoğun bir şekilde kullanılmasına sebep olmuştur. Zamanla ortaya çıkan kimyasal kalıntılar doğal kaynakları tahrip ederek yetiştirilen ürünlere bulaşması sonucu insan sağlığını olumsuz yönde etkilemiştir. Bu olumsuz etkileri ortadan kaldırmak ve tarımsal üretimin devamlılığı için organik tarım uygulamaları ile kaliteli, güvenli ve sağlıklı ürünler elde etmeyi amaçlamaktadır. Son yıllarda organik üretime ve ürünlere duyulan ilgi arttığından bilinçli üreticiler, satıcılar ve aracı kurumlara daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkemizde bununla ilgili Tarım ve Orman Bakanlığı’nın başlatmış olduğu organik tarıma uygun sanayileşmenin düşük seviyelerde veya hiç olmadığı, ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı bakir bölgelerin belirlenerek organik tarım üretimi için tahsis edilmesi planlanmaktadır. Doğu Karadeniz Bölgesi ‘de organik tarım yetiştiriciliğinin yapılabileceği ender bölgelerden bir tanesidir.

123 SONUÇ VE ÖNERİLER

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

Doğu Karadeniz Bölgesinde bulunan Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüklerinin Organik tarım konusunda ne gibi tutundurma faaliyetleri içerisinde olduğu, üreticilere yönelik nasıl teşvik edici çalışmalar içerisinde bulunduğunun belirlenmesi amacıyla daha önceden il müdürlüklerine gönderilen anket çalışması sonucunda; her bir kurumun bir organik tarım birimi olduğu illerde yetişen organik ürünler ise Bayburt ilinde bal, kuru fasulye (nohut mercimek planda), organik yem, Giresun ilinde fındık, mavi yemiş, kiraz ve çay, Gümüşhane ilinde bal, süt, yem bitkisi, yonca, korunga, buğday, arpa ve fiğ, Trabzon ilinde fındık, mavi yemiş ve çilek olduğu bildirilmiştir. Bayburt ilinde organik yem bitkisi üreten 109 çiftçi, organik kuru fasulye üreten 15 üretici, organik bal üreten 25 üretici, Giresun ilinde organik mavi yemiş üreten 1 çiftçi, organik kiraz üreten 13 çiftçi, organik fındık üreten 220 çiftçi, Gümüşhane ilinde organik bal üreten 22 işletme, organik süt üreten 3 işletme, organik yem bitkisi üreten 4 çiftçi, Trabzon ilinde ise 528 işletmenin mevcut olduğu belirtilmiştir. Çiftçi toplantıları, çiftçi eğitim faaliyetleri, öğrencileri organik tarım bilgisi aşılama faaliyetleri dört il müdürlüğü tarafından gerçekleştirilirken, Gümüşhane İl Müdürlüğü markalaşma faaliyeti olarak bal paketleme tesisi kurulduğunu , Trabzon İl Müdürlüğü ise market ve pastanelere organik üretim yapan üreticilerin telefon numarasını vererek ve bu işletmelere tanıtım plakaları astıklarını bildirmişlerdir.

Buna karşın kurumların hiç birinde organik tarım ürünlerinin satışının yapıldığı bir nokta bulunmadığı, herhangi bir satış promosyonu da uygulanmadığı belirtilmiştir. Üretilen organik ürünlerin çevreye tavsiye edilip edilmediği hususunda Giresun Bölgesi herhangi bir yanıt vermezken diğer üç il müdürlükleri ürünleri kişisel olarak aldıklarını ve çevrelerine tavsiye ettiklerini bildirmişlerdir.

Promosyon çalışması olarak Bayburt ili fuarlara katılım, broşür ve katalog gönderme, gazete, dergi, tv gibi basın yayın araçlarına reklam verme, Trabzon ili Broşür ve katalog gönderme, gazete, dergi, tv gibi basın yayın araçlarına reklam verme ve diğer faaliyetler, Giresun ili fuarlara katılım ve Gümüşhane ili bu faaliyetleri gerçekleştirmediğini belirtmiştir. Organik ürünler ile ilgili promosyon çalışmaları yapılırken karşılaşılan sorunlar ile ilgili illerin genel kanısı; Organik ürün konusunda tüketici bilincinin olmaması, Konvansiyonel ürünlerden farkının bilinmemesi ve Ürünler konusunda tüketicileri yönlendirmede zorluklar çekildiği (organik ürünlerin üretimini maliyetli olması buna bağlı olarak satışının pahalı olmasından tüketici bulamama gibi) belirtilmektedir. Ürünlerin tanıtımı için hiçbir müdürlüğün web sayfasının olmadığı bildirilmiştir. Organik tarım ürünlerinizin tanıtımı, reklamı, promosyonu ve tüketicilerin bilgilendirilmesi konusunda bir çalışma olup olmadığı noktasında dört ilin de böyle bir çalışmaya sahip olmadığı görülmüştür. Bölgede organik tarım konusunda faaliyetler gösteren kooperatiflerin varlığı noktasında; Bayburt ilinde bir kooperatif bulunmadığı, Giresun ilinde Keşap Ziraat Odası ile işlerin yürütüldüğü, ,Gümüşhane ilinde Tarım Kredi Kooperatifi aracılığıyla sağlandığı ve Trabzon ilindeyse S:S Galyan Tarımsal Kalkınma Kooperatifi ile faaliyetlerin gerçekleştirildiği bildirilmiştir.

Organik ürünlerin üretimi ve satışında alt yapı olanaklarının iyileştirilmesinin yanında eğitim ve bilinçlendirmenin önemi oldukça önemlidir. Organik tarım ürünlerinin ülke içinde tüketimi yanında ihracatı konusunda bu alanda dünyadaki teknolojik gelişmelerin izlenmesi diğer bir önemli parametredir. Doğu Karadeniz bölgesinde bulunan Tarım İl Müdürlüklerinin vermiş olduğu anket sonuçlarına göre organik tarımın geliştirilmesine yönelik alınması gereken tedbirler ise; ✓ organik tarımla ilgili olarak il müdürlükleri, özel sektör, sivil toplum kuruluşları, üniversiteler gibi kuruluşlar ile araştırma eğitim ve yayım faaliyetleri artırılmalıdır. ✓ Devletin çiftçilere organik ürün yetiştiriciliğinde kullanılan ucuz girdi desteği, kredi ve mali desteğini artırması gerekmektedir. ✓ Organik tarım üretiminde bölgeye uygun ve bölgeye has ürünler belirlenerek bunların yetiştirilmesine öncelik vermesi gerekmektedir ✓ Organik tarım ile ilgili kamu bilinci oluşturarak halkın organik tarım ürünleri tüketmesi konusunda bilinçlendirme yapılması gerekmektedir. ✓

Bölgede organik tarım yapan çiftçiler kayıt altına alınarak onlara yetiştirdikleri ürünler bazında kontrol ve sertifikasyon olanaklarının sağlanması gerekmektedir.

✓ Bölgesel bazda üretilen organik ürünlerin paketlenmesi, parkende ve toptan satışlarının sağlanabile yerlerin oluşturulması ve bu konuda kooperatiflerin kurulması gerekmektedir.

124 SONUÇ VE ÖNERİLER

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

✓ İller bazında ürünlerin tanıtıldığı web sitelerinin kurulması ve kurumsal dergilerde bölgesel bazda yapılan organik tarım faaliyetleri hakkında bilgilerin yer alması sağlanmalıdır. ✓ Çiftçilere organik tarım ile konvansiyonel tarımın farkı öğretilmeli, çiftçilerin bu konudaki yanlış anlaşılmaları giderilerek ayrıntılı eğitimlerin verilmesi gerekmektedir. Ülkemizin Dünyada organik tarım sektöründeki payını artırabilmesi için bölgesel bazda organik tarım üretimi yapılan illerde belirtilmiş olan önerileri dikkate alması büyük önem taşımaktadır.

6. KAYNAKÇA Ak İ. (2004). Ekolojik tarım ve hayvancılık. 4. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, 1-3 Eylül 2004 Isparta, 490-497.

Akan S, ve Yanmaz R. (2015). Organik Gıdaların Besin Kalitesi ve İnsan Sağlığına Etkileri yönünden Değerlendirilmesi. Doğu Karadeniz II. Organik Tarım Kongresi 6-9 Ekim 2015 Rize, 378386.

Arslan, F.M. (2004). Mağazacılıkta atmosfer, Derin Yayınları: İstanbul.

Bayraktar, B. (2017). Bayburt’ta Organik Tarım ve Hayvancılığın Mevcut Durumu, Türk Tarım – Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi, 5(13): 1762-1768.

Bayram, B, Yolcu, H., ve Aksakal, V. (2007). Türkiye’de organik tarım ve sorunları. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 38(2): 203-206.

Baysal, A. (2005), Yeni Pazarlama Trendleri, Mediacat Yayınları, İstanbul.

Can, M., Sayılı, M., Yılmazçoban, M. ve Bilici, i. (2014). Tarım İşletmelerinin Pazarlama Kabiliyetlerini Geliştirmek için Verilen Hibelerden Yararlanma Durumu, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(1): 109-132. Çağdaş, E. (2003), Türkiye’de Ekolojik Tarım Ürünlerinin Pazarlanması ve Rapunzel Ltd. Şt.’

De Bir Uygulama. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Anadolu Üniversitesi S.B.E., Eskişehir.

Demiryürek, K., Stopes, C. ve A. Güzel. (2008). Organic Agriculture: The Case of Turkey.

Outlook on Agriculture, 37 (4), 7-13.

Ece, S. (2008). Organik tarım İşletmelerinde Pazarlama sorunlarına Yönelik Şanlıurfa İlinde Bir Araştırma, Yüksek lisans Tezi, T.C. Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü işletme Anabilim Dalı, Şanlıurfa.

Er C, ve Başalma D. (2008). Organik Tarımdaki Gelişmeler. Nobel Akedemik Yayıncılık, Ankara, 310 s.

Gök, S.A. (2008). Organik tarım İşletmelerinin Pazarlama Faaliyetleri ve Sorunlara yönelik Yaklaşımları, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Ankara.

Hamm, U., Friederike, G. ve Halpin, D. (2002). “Analysis of European Market for Organic Food”, University of Wales Aberystwyth School of Management and Business, Wales, United Kingdom.

IFOAM, (2018). Definition of Organic Agriculture as approved by the IFOAM General Assembly in Vignola, Italy in June 2008. http://www.ifoam.org/growing_organic/definitions/sd hw/pdf/DOA_Turkish.pdf İslamoğlu, A.H. (2008). Pazarlama İlkeleri, İstanbul: Beta Yayınları Kılıç, S., Duman, O. ve Bektaş, E. (2014). Organik Ürünlerin Pazarlama Stratejileri ve Üreticiler Üzerinde Bir Alan Arastırması, Business and Economics Research Journal, 5(1): 39-65.

125 KAYNAKÇA

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ORGANİK TARIM ÜRÜNLERİNİN TUTUNDURULMASINA YÖNELİK ÇALIŞMALAR

Kırımhan S. (2005). Organik Tarım Sistemleri ve Çevre Kitabı. Uğurer Tarım Kitapları Bireysel Yayınları, Ankara, 350 s.

Küp, F, Sağlam R, Yetkin C, Tobi İ, ve Uludağ A. (2013). Organik Tarım Uygulamalarının Aşamaları ve Pratikte Karşılaşılan Sorunlar, 28. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi 4-6 Eylül Konya, 103-110.

La Via G. ve Nucifora, A. M.D. (2002). “The determinants of the price mark-up for organic fruit and vegetable products in the European Union”, British Food Journal, v.10, is. 3/4/5, p.319-336.

Marangoz, M. (2008). Organik ürünlerin pazarlanması. Bursa: Ekin Yayınları.

Marsden, T. ve Everard S. (2005), “Ecological Entrepreneurship: Sustainable Development in Local Communities Through Quality Food Production and Local Branding”, Geoforum, C. 36, S. 4, s.

440-451.

McEachern, M.G ve McClean, P. (2002), “Organic Purchasing Motivations and Attitudes: Are They Ethical?”, İnternational Journal of Consumer Studies, C. 26, S. 2, s. 85-92.

Nardalı, S. (2009). Etik Pazarlama Anlayışı Çerçevesinde Organik Tarım Ürünleri Pazarlaması, Doktora Tezi, T.C. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Manisa.

Nasır A. ve Kımıloglu, H. (2006). “Organik Tarım Ürünlerinin Ekonomik Boyutu ve Pazarlaması”, Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü Sektörel Stratejiler ve Uygulamalar, İstanbul.

Niggli U, Earley J, ve Ogorzalek K. (2007). “Organıc Agrıculture And Envıronmental Stability Of The Food Supply”, International Confference On Organic Agriculture and Food Security, 3-5 May 2007, OFS/2007/3, Fao, Rome, Italy.

Odabaşı, Y. ve Oyman M. (2012). Pazarlama İletişimi Yönetimi, İstanbul: Mediacat Kitapları Öztürk, D. ve İslam, A. (2014). Türkiye’de Organik Ürünlerin Pazarlanması/ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, I: 75-94 Şener, Y.H. ve Abalı, M. (2014). Bursa Tarım Üreticilerinin Pazarlama Faaliyetleri ve Uluslararası Pazarlardaki Etkinlikleri, Uluslararası Hakemli Pazarlama ve Pazar Araştırmaları Dergisi, 1(1): 1-27.

Tekce, E. ve Gül, M. (2017). Effects of Origanum Syriacum Essential Oil on Blood Parameters of Broilers Reared at High Ambient Heat, Brazilian Journal of Poultry Science, 19(4): 655662.

126 KAYNAKÇA

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA Dr. Öğr. Üyesi Burcu Gülsevil Belber *, Yüksek Lisans Öğrencisi Sevgi Eroğlu *

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Turizm Fakültesi, Merkez, Nevşehir bbelber@nevsehir.edu.tr * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Dünya genelinde küreselleşmenin getirdiği yoğun rekabet, tüm sektörlerde olduğu gibi turizm sektöründe de kendisini hissettirmektedir. Bu nedenle destinasyonlar, pazarlama faaliyetlerini artırmakta ve rakiplerinden ön planda yer almak için markalaşmayı tercih etmektedirler. İnsanlar yararlanacakları ürün ya da hizmetler hakkında yeterli bilgiye sahip olamadıkları durumlarda, marka sayesinde zihinlerindeki birçok soru işaretini giderebilmektedirler. Marka kavramı, ürüne ya da hizmete ait özelliklerin en kısa ifade edilişi olarak tanımlandığı kadar, son yıllarda yaşanılan şehirlerin ve ülkelerin de özelliklerini tanımlayan bir kavram olarak nitelendirilmektedir.

Turizm faaliyetlerinin gerçekleştirildiği en önemli alanlardan biri destinasyonlardır.

Destinasyon, bir ülkenin bütününden küçük, ülke içindeki birçok şehirden büyük, turistik tüketicilerin zihninde belli bir imaja sahip, markalaşmış alan olarak tanımlanabilmektedir. Destinasyonlar, turistik çekiciliklere, çekim merkezlerine, çeşitli etkinliklere, ihtiyacı giderecek özelliklere sahip iç ve dış ulaşım ağları ile turistik tesislerin gelişimi için yeterli coğrafi alana sahip, turistler tarafından ilgi duyulan, onlarda ziyaret isteği oluşturan bölgeler olarak nitelendirilmektedir (Coltman, 1989, Akt: Albayrak & Özkul, 2013: 19). Bu özellikleri taşıyan şehirler, turistik açıdan büyük bir öneme sahip olan destinasyonlarını, iyi bir organizasyonla yöneterek çalışmalar yapıp güçlü bir marka yaratarak, kendilerini rakiplerinden daha farklı bir konuma getirebilmektedirler. Böylelikle dünya üzerindeki turizm hareketliliğinden ve gelirlerinden daha büyük bir pay almaya çalışmaktadırlar.

Niğde, tarih boyunca kültür ve sanat anlayışlarının harmanlanmasıyla günümüze kadar gelen paha biçilemez değerleri ile birçok medeniyetin yaşatıldığı bir ildir. Kapadokya bölgesindeki en büyük manastırlardan biri olan Gümüşler Manastırı, Selçuklu döneminden günümüze kadar ulaşan Alaaddin Camii, Sungurbey Camii, Ak Medrese, Hüdavent Hatun Türbesi, Osmanlı dönemine ait Ulukışla Öküz Mehmet Paşa Kervansarayı gibi pek çok değer bunlardan bazılarıdır. Özellikle de içinde yer aldığı coğrafi konumuyla, sadece kültür turizmi açısından değil, doğa ve alternatif turizm açısından da büyük öneme sahip bir destinasyondur. Ayrıca, 15 Temmuz 2016 Darbe Girişimi’nin seyrini değiştiren, darbeye karşı direnişin temsili haline gelen Astsubay Kıdemli Başçavuş Ömer Halis Demir’in de bu bölgede doğmuş ve büyümüş olması, buranın önemini büyük ölçüde artırmış ve kentte gerçekleştirilen sosyo-kültürel etkinliklerin artmasını sağlamıştır. Son dönemlerde Niğde isminin sosyal medyada daha fazla yer alması, bölgeyi ziyaret eden kişi sayısının da yükselmesine sebep olmuştur.

Bir destinasyonu ziyaret eden turistlerin, destinasyona ziyaretleri öncesinde ya da sonrasında edindikleri olumlu ya da olumsuz düşüncelerle birlikte destinasyonu nasıl değerlendirdikleri, destinasyondaki turistik unsurlar hakkındaki düşünceleri, olumlu ya da olumsuz görüşleri, o destinasyon hakkında elde edilecek değerleri nitelemektedir. Niğde’nin sahip olduğu tüm bu özellikler ışığında, çalışmanın uygulama alanı olarak Niğde seçilmiş ve bölgeyi ziyaret eden turistlerin destinasyon hakkındaki düşüncelerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır.

127 GİRİŞ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Marka Kavramı Günümüzde insanların yaşam koşullarının değişmesi, ürün ve hizmetlerin pazardaki çeşitliliğini de arttırmıştır. Bir ürün veya hizmetin, pazardaki rakiplerinden ayırt edilmesinin en kolay yolu markadır. Marka, ürün hakkında tüketiciye yol göstermektedir. Ürünleri farklılaştıran soyut ve somut birden çok özelliğin bir araya gelmesiyle oluşan markanın, günümüze kadar pek çok tanımı yapılmıştır. Bunlardan bazılarını şu şekilde ifade etmek mümkündür: Marka; kelime ve sembollerden oluşan, bir ürünü benzerlerinden ayırmayı ve tanımayı sağlayan, ürünün tercih edilmesine etki eden, güven verici ya da sembolik değer ifade eden bir unsurdur (Torlak, 2013: 104).

Amerikan Pazarlama Birliği’ne göre ise marka; “Bir satıcının ya da satıcılar grubunun, mal ve hizmetlerini tanımlayan ve onları rakiplerinden ayırt etmeyi amaçlayan bir isim, terim, işaret, sembol, şekil ya da bunların kombinasyonu” olarak tanımlanmaktadır (American Marketing Association, 2018).

Güçlü bir marka oluşturabilmek için bazı stratejilerin izlenmesi ve çeşitli özelliklere sahip olunması gerekmektedir. Söz konusu bu özellikler, markaların güçlü yanlarını belirlemekte ve hangi konularda gelişmeye ihtiyaç duyulduğunu ortaya çıkarmaktadır.

Markaların sahip olması gereken özelliklerden bazıları şunlardır (Keller, 2001: 18) : •

Marka, tüketicilerin arzu ettikleri yararları sağlamalıdır.

•

Marka, harcanan emeklere değmelidir.

•

Fiyatlama stratejisi, tüketicilerin değer algıları temel alınarak yapılmalıdır.

•

Marka, uygun bir şekilde konumlandırılmalıdır.

•

Marka tutarlı olmalıdır. Çünkü birbirleriyle çelişen mesajlar, tüketicilerin aklının karışmasına sebebiyet verebilecektir.

•

Marka, marka denkliğini oluşturabilmek amacıyla birçok pazarlama faaliyetlerini koordine etmelidir.

•

Yöneticiler, markanın tüketiciler açısından ne anlama geldiğini bilmelidirler.

Marka, bazı ayırt edici özelliklerin birleşimiyle oluşmakta ve büyümektedir. Bu ayırt edicilik, marka kimliğiyle ilişkilidir. Marka kimliği, markanın diğer markalardan farklılaşmasını sağlamakta ve markaya değer kazandırmaktadır. Dolayısıyla marka, kendisine ne kadar bağlanıldığını ve tüketici tarafından ne derece tercih edildiğini ifade eden marka kimliği neticesinde oluşmaktadır.

Marka kimliğinin oluşturulmasında somut ve soyut özelliklerden yararlanılmaktadır. Soyut özellikler; marka kişiliği, marka adı ve slogan iken, somut özellikler; sembol, logo, ambalaj, renkler ve tasarımdır. Marka kimliği, satışlar ve pazar payı üzerinde olumlu bir etkiye sahipse, müşterileri çekiyorsa ve firmaya bağlılıklarını sağlıyorsa, başarılıdır. Başarılı bir marka, firma için değerli bir varlıktır (Gemci, Gülşen & Kabasakal, 2009: 111).

Markalaşma aslında, bir imaj yaratmaktır. Yaratılan imaj da ürünü diğerlerinden farklı kılmaktadır. Markanın yönetimi açısından kimlik, önemli bir yere sahiptir. Kimliği oluştururken de bir imajının olması gerekmektedir. Markaya ilişkin algılanan bileşenlerin tüketici zihninde oluşması, marka imajı sayesinde gerçekleşmektedir. İmaj, kişilerin isteklerini ve beklentilerini yansıtıyorsa, tüketici markaya karşı bağlılık duymaktadır. Tüketicilerin bir markayı diğer markaya tercih etmelerinin nedenlerinden biri de bu bağlılıktır.

Marka imajı, markanın kimliğini oluşturan renk, ambalaj, logo, sembol gibi varlıklarla tamamlanmaktadır. İmajın en önemli özelliği görsel sunumudur. Görsel sunum, markanın sahip olduğu özgün ve biricik sembollerin, tüketici zihninde saklanmasına ve ihtiyaç duyulduğunda hatırlanmasına 128 KAVRAMSAL ÇERÇEVE

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

etki eder. Marka imajı, pazarlama iletişim stratejisi ve uygulamalarının ürünle ilişkilendirildiği çağrışımlarla, tüketici zihninde biçimlenmektedir (Temeloğlu, 2006: 15). Marka değeri ise, markanın adının, ürüne kattığı değer sonucu oluşmaktadır. Oluşturulan bu değer, firmanın daha fazla kâr elde etmesini ve tüketicilerin marka hakkında daha fazla bilgi birikimine sahip olmasını sağlamaktadır. Marka değerinin önemi, tüketicinin zihninde markanın daha olumlu bir konuma sahip olmasını sağlamasıdır.

Diğer bir önemi ise, markayı tercih etme olasılığını ve marka bağlılığını artırması, markayı rakiplerden kaynaklanan tehditlerden korumasıdır (Yaraş, 2005: 351). Tüketiciler satın alma kararı verirken, bildikleri ürün ve markaları, bilmediklerine nazaran daha fazla tercih etmektedirler. Markanın, tüketicilerin tercihleri arasına girmesi, marka farkındalığı sayesinde gerçekleşmektedir.

Tanınmayan bir markanın tercih edilme oranı düşüktür. Tüketici, ürünün içinde bulunduğu kategoriyi düşündüğünde söz konusu markayı hatırlıyorsa, istenen farkındalık oluşturulmuş demektir.

Bu nedenle markanın tanınırlığı ve bilinirliği tüketicin satın alma karında öneme sahiptir (Onan, 2006: 69). Tüketicinin bir markaya ait ürünü satın almak istemesi, o markanın, tüketicinin zihnindeki değerinin ve kalitesinin iyi olmasıyla ilişkilidir. Bu sebeple, algılanan kaliteyi neyin etkilediğinin bilinmesi gereklidir. Bir tüketici için neyin kaliteli, neyin kalitesiz olduğunu anlamak için, müşteri algısına hitap eden faktörlere dikkat etmek gerekir. Tüketici satın almak istediği ürünü önceden denemiş ve güven duymuşsa, yani algılanan kalite yüksekse, o markaya ait ürünü tekrar almak isteyecektir.

Markalaşma, bir sürece dayanmaktadır. Bu süreç, sabır gerektiren uzun bir süreçtir. Marka oluşum süreci; marka farkındalığı oluşturma, marka imajı kazandırma, marka değeri oluşturma ve marka bağlılığı yaratma gibi çabaları içine almaktadır. Markalaştırma, markanın ortaya çıkarılma sürecinde firmanın, tamamıyla içinde olduğu stratejik bir süreci kapsamaktadır. Firmanın yeni bir marka yaratması, yeni bir markalaşma sürecine girmesi gerektiği düşüncesini doğurmaktadır. Ayrıca markalaşmanın başarılı olabilmesi için ürüne ya da firmaya kişilik kazandırılması gerekmektedir.

Günümüzde önde gelen firmalara bakıldığında, hepsinin özgün kişilikleri olduğu görülmektedir. Bunu da marka kişiliği yaratarak sağlamışlardır. Marka kişiliğinin oluşması, marka oluşum sürecinin temelini oluşturmaktadır. Şekil 1’de de gösterildiği üzere, markalaşma sürecinin merkezinde, ürünün ne olduğu ve ne amaçla üretildiği yer almaktadır. Tüketicilerin zihninde kaliteli bir imaj oluşturmak isteniyorsa, ürünün de kaliteli olması gerekmektedir. Dolayısıyla markalaşma sürecinde ikinci basamak olan temel marka aşamasına geçilmektedir. Burada ürünün rakiplerinden sıyrılmasını, fark edilmesini sağlayan öğeler yer almaktadır. Üçüncü basamakta ise ürünün satış sonrası sağladığı ek hizmetler yer almaktadır. Bu aşama müşteri memnuniyetinin sağlanması ve müşteri sadakatinin artırılması noktasında önemli bir konumdadır (Erişen, 2010: 28).

Şekil 1: Markanın oluşum süreci

129 KAVRAMSAL ÇERÇEVE

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Markalaşmış bir ürünün en temel özelliği, piyasadaki diğer ürünlerden ayrıt edilmiş olmasıdır.

Bunun tüketiciye sağlamış olduğu avantaj, markalı bir üründen beklenen faydayı gören müşterinin, o ürüne ihtiyaç duyduğunda, aynı markayı tercih edebilmesi ya da memnun kalmadıysa, o markayı reddetmesidir. Üreticiye sağladığı fayda ise, fiyat rekabetinin azalmasını ve firmanın yeni ürünlerinin piyasaya girişinin kolaylaşmasını sağlamasıdır. Ancak tüketiciye sunulan faydanın sürekli korunup geliştirilmesi önemlidir. Bu nedenle markalaşma kararı alan firmaların, bu süreci çok iyi takip etmeleri gerekmektedir (Öngüt, 2007: 16).

2.2. Destinasyon Kavramı Destinasyon kısaca, insanların gezi ve seyahat sonucu vardıkları hedef bölgedir (Sakar, 2012: 21). Destinasyon kavramı, turizmde sahip olunan imkânlar ve hizmetler bütününü bir araya getiren alan olarak tanımlanmaktadır (Hu & Ritchie, 1993: 26). Uluslararası tanımlara göre destinasyon “yörenin dışından gelen yabancıların, kalacakları süre içinde alacakları turistik mal ve hizmetlerin sunulduğu, doğal güzellikleri ve çekicilikleri olan bir alan, çeşitli turistik ürünlerin ve o yörede elde edilen, kazanılan ve tatil sonrasında hafızada kalan deneyimlerin, bir potada eritilmiş bir bileşimi” olarak ifade edilmektedir (Gönenç Güler, 2010: 7).

Turistik tüketici tarafından algısal bir kavram olarak değerlendirilen destinasyon, turistin kendi seyahat alanı, kültürel birikimi, destinasyonu ziyaret amacı, eğitim seviyesi ve geçmiş deneyimleri düşünüldüğünde, öznel bir kavram olarak da yorumlanabilmektedir (Buhalis, 2000: 97).

Bir turistin, bir destinasyondan memnun olarak ayrılması ya da ayrılmaması, destinasyonun, turistin beklentilerini karşılama seviyesine bağlı olmaktadır. Destinasyona ait ulaşım, konaklama ve yiyecekiçecek hizmetlerinin kalitesi, destinasyondaki eğlence imkânları, yerel halkın ve esnafın tutum ve davranışları, fiyatlar gibi birçok etken, turistlerin tatillerini geçirdikleri destinasyonları değerlendirmelerinde önemli rol oynamaktadır (Duman & Öztürk, 2005: 10). Bir destinasyonun, gelen ziyaretçilerin zihinlerinde farklı ve olumlu bir yer edinmesi, belirtilen destinasyonun başarılı bir şekilde faaliyette bulunduğunun bir göstergesidir (Crompton, Fakeye & Lue, 1992: 20).

Destinasyonlara ait özellikler birbirlerinden destinasyonlarının özelliklerini şu şekilde ifade etmiştir:

farklıdır.

Buhalis

(2000:

98)

turizm

•

Çekicilikler (doğal, insan yapımı, mimari, miras kalan değerler, özel olaylar),

•

Erişilebilirlik (tüm ulaşım sistemleri, terminaller ve taşıtlar),

•

Tesisler (konaklama, yiyecek-içecek, aracılar, diğer turistik hizmetler),

•

Mevcut tur paketleri (aracılar tarafından önceden düzenlenen turlar),

•

Faaliyetler (turistin, destinasyonu ziyareti süresince katılabileceği tüm faaliyetler),

•

Yardımcı hizmetler (bankacılık, haberleşme, sağlık hizmetleri gibi turistin ziyareti süresince yararlanabileceği hizmetler).

Söz konusu bu özellikleri, hedef kitlesinin beklentilerine uygun şekilde bir araya getiren destinasyonlar, dâhil oldukları pazar içerisinde başarılı olma şansına kavuşabilmektedirler.

2.3. Turizm ve Destinasyon Arasındaki İlişki Turizm kavramı, insanların devamlı ikamet ettikleri yer dışına seyahatleri ve genellikle turizm işletmelerinin ürettiği ürünleri talep ederek, geçici konaklamalarından doğan olay ve ilişkiler bütünü şeklinde tanımlanması itibariyle, destinasyon kavramı ile doğrudan ve bütüncül bir ilişki içindedir.

Nitekim turistlerin tüm turistik faaliyetlerini gerçekleştirdikleri yer, destinasyon olarak tanımlanmaktadır (Yamaç, 2015: 14).

Turizm, bir destinasyonda ekonomik, sosyal ve kültürel birçok faktöre olumlu ya da olumsuz etki etmektedir. Turizm ve çevre, birbirini tamamlayan iki kavramdır. Destinasyonun tüm özelliklerinin gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için turizm faaliyetlerinin, kültürel mirasın ve çevrenin korunmasına katkıda bulunması gerekmektedir. Söz konusu bu katkı, sürdürülebilir turizm ile 130 KAVRAMSAL ÇERÇEVE

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

yakından bağlantılıdır. Bu sebeple sürdürülebilir turizm, turistik değerlerin, gelecekte de var olabilmesi için önem verilmesi gereken bir husustur (Öztürk, 2012: 46–47).

Bir turistik tüketici, seyahati boyunca nereleri gezeceğine, hangi restorana gideceğine, nerede konaklayacağına, hangi ulaşım şeklini tercih edeceğine genellikle kendisi karar vermektedir. Bu karar sürecindeki her bir unsur, bir turistik üründür. Turizm ürününün sunumu, genellikle turistin destinasyona gelmesiyle başlar. Destinasyonda tüketim yapan turistin, talebini karşılayan ürünlere bakıldığında, bunların tamamının destinasyonu oluşturan unsurlar olduğu görülmektedir. Buradan hareketle, destinasyonun turistik bir ürün olarak değerlendirildiği anlaşılmaktadır (Atay, 2003: 29).

2.4. Destinasyon Markası Destinasyon markası, turistlerin bir yer hakkındaki algıları, düşünceleri ve hislerinin bir bütünüdür (Baker, 2012: 17). Başka bir ifadeyle destinasyon markası, bir destinasyonu kimliklendiren ve destinasyonu diğerlerinden ayıran isim, sembol, logo veya grafik/görsel gösterimler bütünü olarak tanımlanmaktadır. Turistin ziyaretini, destinasyona özgü marka bileşenleri sayesinde hatırlanabilir bir deneyime dönüştüren ve bu deneyimi güçlendiren bir kavram olarak ifade edilmektedir (Ersun & Arslan, 2011: 239).

Bir destinasyon markası oluşturulurken öncelikle imaj geliştirmek, sonrasında da destinasyon kimliğinin oluşturulması gerekmektedir. Başarılı bir destinasyon markasının bileşenleri; slogan, logo, sembol, reklam, altyapı ve üstyapı çalışmalarıdır. İyi bir slogan, göze hitap eden bir şehir logosu ve sembolü, tanıtımı sağlayacak etkileyici bir reklam ve destinasyonun doğal güzelliklerinin yanında alt ve üst yapı çalışmalarının sürekli kontrol edilmesi, destinasyon markası oluşturmada etkili faktörlerdir. Örneğin, “Medeniyetlerin Yaşatıldığı Şehir” sloganını kullanan Niğde, bu sloganla birçok medeniyete ev sahipliği yaptığını ve bu medeniyetlerin kültür izlerini yansıttığını ifade etmektedir. Niğde’ye ait Saat Kulesi ve Niğde Kalesi, destinasyonda en çok yetiştirilen tarım ürünlerinden elma, şehrin simgesi haline gelmiştir.

Destinasyon markalaşması ise kişilerin destinasyona yönelik zihinlerindeki imajı şekillendirmeye, değiştirmeye ve güçlendirmeye çalışmaktır. Buradaki amaç, destinasyona gelen ya da gelmesi istenen turist ile destinasyon arasında duygusal bir bağın kurulmasını sağlamaktır.

Destinasyon markalaşması, marka kimliğinin geliştirilmesi ve destinasyona daha fazla çekicilik kazandırılmasıdır. Turistik destinasyonların markalaşmasının sağladığı avantajlar şöyle ifade edilebilir (Çiçek & Ilgaz, 2015: 176): •

Turistin, destinasyonu benzerlerinden kolayca ayırt etmesini sağlar.

•

Turistik ürünün satın alınmadan önce tecrübe edilememesinden doğacak riskleri azaltır.

•

Marka, destinasyon kalitesinin sembolüdür.

•

Marka, destinasyona bir kimlik kazandırır.

•

Bir destinasyonun markalaşması, o destinasyona ait ürünlerin de markalaşmasını kolaylaştırır.

•

Turistlerin, destinasyona bağlılığını sağlar ve destinasyon ile turist arasında, duygusal bir bağ kurar.

İfade edilen avantajlardan da anlaşıldığı üzere, destinasyon markalaşması, bir destinasyonun sürdürülebilirliğinin sağlanabilmesi açısından, önem verilmesi ve üzerinde durulması gereken bir kavramdır.

3. METODOLOJİ 3.1. Araştırmanın Konusu Bir destinasyonu ziyaret eden turistlerin, destinasyona ziyaretleri öncesinde veya esnasında edindikleri olumlu ve olumsuz düşünceler, destinasyonu marka olarak değerlendirip 131 METODOLOJİ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

değerlendirmedikleri, destinasyonun geneli ve destinasyondaki mevcut turistik unsurlar hakkındaki düşünceleri, o destinasyona gelecekte yapacakları seyahatlerle ilgili planlarına yön vermektedir (Öztürk, 2012: 2).

Niğde, günümüzde özellikle yerli turistlere ev sahipliği yapan bir destinasyondur. Önemli değerleri olmasına rağmen, turizm pazarından hak ettiği payı alamadığının düşünülmesi sebebiyle, söz konusu bu araştırmanın uygulama alanı olarak Niğde seçilmiştir. Bu bağlamda araştırmanın konusu; Niğde’ye gelen yerli turistlerin, destinasyonla ilgili marka algılarını tespit etmek şeklinde belirlenmiştir. “Niğde’yi ziyaret eden turistler, Niğde’yi bir destinasyon markası olarak değerlendiriyorlar mı?” sorusu, araştırmanın problemi olarak ele alınmıştır.

3.2. Araştırmanın Amacı Turizm sektörünün önemi, bölgelerin gelişmişlik düzeylerine ve ekonomilerine sağladığı katkılardan dolayı her geçen gün artmaktadır. Bu nedenle destinasyonlar, pazardan daha fazla pay alabilmek için birbirleriyle rekabet etmekte ve farklılaşarak, hedef kitlelerinin ilgisini çekebilmek amacıyla marka değeri oluşturma çabasına girmektedirler.

Bu doğrultuda araştırmanın amacı, destinasyon markalaşması konusunun incelenmesi ve Niğde’yi ziyaret eden yerli turistlerin, Niğde’yi bir destinasyon markası olarak algılama düzeylerinin ortaya konulmasıdır. Ayrıca, Niğde’yi ziyaret eden yerli turistlerin, Niğde’yi ziyaret etme nedenlerini ve tekrar ziyaret etmek isteyip istemediklerini tespit etmektir. Bu amaçların yanı sıra ziyaretçilerin, markayı oluşturan unsurlardan, renkler ve semboller konusundaki düşünceleri incelenerek, bölgeyi temsil edecek logoda, hangi renklerin ve sembollerin ön plana çıkartılması gerektiği konusunda önerilerde bulunmak, Niğde’yi daha çok hangi unsurun sembolize ettiğini düşündüklerini ortaya çıkartmak ve araştırma sonuçlarına dayanarak, Niğde’nin bir destinasyon markası olması için neler yapılabileceğine dair öneriler geliştirmek amaçlanmıştır.

Araştırmanın amacına yönelik hipotezler ise şu şekilde ifade edilmiştir: H1: Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin ziyaret sayılarına göre” anlamlı bir fark vardır.

H2: Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetlerine göre” anlamlı bir fark vardır.

H3: Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin Niğde’yi çevresindekilere tavsiye etme niyetlerine göre” anlamlı bir fark vardır.

3.3. Araştırmanın Sınırları Hâlihazırda Niğde’yi ziyaret eden yabancı turist sayısının yok denecek kadar az olması sebebiyle araştırmanın kapsamı, Niğde’yi ziyaret eden yerli turistler ile sınırlı tutulmuştur.

Araştırmanın uygulama kısmı, 01.03.2018–01.05.2018 tarihleri arasında gerçekleştirildiğinden, anketin katılımcılarını bu tarihler arasında Niğde’yi ziyaret eden yerli turistler oluşturmuştur.

3.4. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın verileri, birincil veri toplama yöntemlerinden anket yöntemi ile toplanmıştır.

Bilimsel araştırmaların yöntemi belirledikten sonra, veri toplamak için araştırmanın evreninin ve örnekleminin seçilmesi gerekmektedir. Bu araştırmada, uygulama alanı olarak Niğde seçilmiştir.

Araştırmanın evrenini 2018 yılında anketlerin yapıldığı tarih aralığında Niğde’yi ziyaret eden yerli turistler oluşturmuştur. Niğde’ye gelen yerli turist sayısını doğru tespit etmek amacıyla ziyaretçi istatistikleri incelenmiştir. 2017 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın turizme açık bulundurulan merkezlerini, toplam 107 bin turist ziyaret etmiştir (www.nigdeanadoluhaber.com, 2017; www.nigdehaber.com.tr, 2017). Bu noktada araştırmanın evrenini oluşturan bireylerin uygulama süresi içerisinde tamamına ulaşmak maliyet ve zaman bakımından çok zor olduğu için evreni temsil edecek bir örneklem seçme yolu tercih edilmiştir.

132 METODOLOJİ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Örneklem sayısının tespitinde, aşağıda belirtilen formül (Yamane, 2001: 116–117) ve Kurtuluş (2004: 192)’un %95 güven aralığında anakütle büyüklükleri için belirtmiş olduğu tablo değeri kullanılmıştır; n=

N. z 2 . p. q N. d2 + z 2 . p. q

N: yığındaki birey sayısı n: örneklemdeki birey sayısı z: istenilen güvenirlik düzeyi için standart normal dağılım tablo değeri d: duyarlılık p: yığında istenilen özelliği taşıyan bireylerin oranı (p+q=1)

n=

107.000. 1,962 . 0,3.0,7 107.000. 0,052 + 1,962 . 0,3.0,7

= 321,7241= 322

Bu yöntemle araştırmada belirlenen evrenden, rastlantısal olarak seçilen 400 yerli turiste anket uygulanmıştır. Anketlerin incelenmesi sonucu 350 tanesinin kullanılabilir olduğu görülüp, analize tabi tutulmuştur.

3.5. Veri Toplam Süreci ve Verilerin Analizi Hazırlanmış olan anket formu 01.03.2018–01.05.2018 tarihleri arasında, Niğde’yi ziyaret eden yerli turistlere yüz yüze anket yöntemiyle uygulanmıştır. Anket formu, Niğde Müzesi, Gümüşler Manastırı, Niğde Kalesi gibi Niğde’yi ziyarete gelen yerli turistlerin en fazla ziyaret ettiği alanlarda uygulanmıştır.

Anket formlarından elde edilen veriler, bilgisayar ortamında SPSS (Statistical Package for Social Sciences- Sosyal Bilimciler için İstatistik Paketi ) for Windows 23.0 ile analiz edilmiştir.

Kişisel bilgilere ve araştırma sorularına ilişkin frekans dağılımları ve aritmetik ortalamalar hesaplanarak, tabloları verilmiş ve yorumlanmıştır.

Ankete katılan yerli turistlerin marka değeri algılamalarında, Niğde’yi ziyaret sayısına, Niğde’yi tavsiye etme niyetine ve Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetine göre anlamlı bir farklılık olup olmadığını ölçmek için T-Testi ve One-Way Anova Testi uygulanmıştır. One-Way Anova Testinde, farklılıkların hangi değişkenlerden kaynaklandığını tespit edebilmek için LSD analizi yapılmıştır.

3.6. Bulgular ve Yorum Araştırma ölçeğinin güvenirlik analizi yapılarak, Cronbach Alfa katsayısının (0,894) geçerli güvenirlik düzeyinde olduğu tespit edilmiştir. Bu değerin en az (0,70) olması gerekmektedir (Gürbüz & Şahin, 2015: 317). Araştırma ölçeğinin maddelerinin güvenilirlik kat sayıları 0,88 - 0,89 arasında değişmektedir. Kat sayıların yüksek ve kabul edilebilir düzeyde (Cronbach Alpha: 0,70 < x) olduğu gözlemlenmiştir.

133 METODOLOJİ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Tablo 1: Katılımcıların demografik dağılımları f

Yüzde (%)

Cinsiyet

Kadın

182

52

Yaş

26–35 arası

146

41,7

Medeni durum

Bekâr

187

53,4

Öğrenim durumu Üniversite

187

53,4

Meslek

Memur

97

27,7

Aylık gelir

2001 - 3000 TL 125

35,7

Katılımcıların çoğunluğunu kadınların, 26–35 yaş aralığındakilerin, bekârların, üniversite mezunlarının ve memurların oluşturduğu görülmüştür. Ayrıca araştırmaya katılanların aylık gelir seviyesi incelendiğinde de ağırlıklı olarak 2001 - 3000 TL aylık gelire sahip oldukları tespit edilmiştir.

Tablo 2: Katılımcıların Niğde’yi ziyaret sayısına, sebebine, tekrar ziyaret niyetine, tavsiye niyetine, Niğde’yi tarif etmede kullandıkları ve Niğde ile ilgili ifade ettikleri olumlu-olumsuz sözcüğe göre dağılımları Değişken

Frekans

%

İlk ziyaret

111

31,7

4 ve üzeri

133

38,0

171

48,9

245

70

196

56

Misafirperverliğe ve cana yakınlığa önem veriyorsan, mutlaka Niğde’yi ziyaret etmelisin

156

44,6

Sakin, sessiz ve huzurlu bir yer

139

39,7

Temiz hava

149

42,6

Konukseverlik

101

28,9

173

49,4

Ziyaret sayısı (n: 350)

Ziyaret sebebi (n: 350) Aile – akraba - arkadaş ziyareti Tekrar ziyaret niyeti (n: 350) Evet Tavsiye etme niyeti (n: 350) Evet Niğde’yi tarif etme (n: 350)

Olumlu sözcük (n:350)

Olumsuz sözcük (n:350) Trafik

Katılımcıların Niğde’yi kaçıncı ziyaretiniz sorusuna verdikleri cevapların dağılımları incelendiğinde; çoğunluğun 4 ve üzerinde ziyaret gerçekleştirdiği, bunu ise ilk ziyareti olanların takip ettiği görülmüştür.

Katılımcıların ziyaret sebeplerine göre dağılımları incelendiğinde, çoğunluğun aile - akraba arkadaş ziyareti için geldiği görülmüştür.

Katılımcıların %70’i tekrar Niğde’yi ziyarette bulunmak istediklerini belirtmelerinin yanı sıra, araştırmaya katılan yerli turistlerin %56’sı ziyaretleri sonrasında memleketlerine 134 METODOLOJİ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

döndüklerinde Niğde’yi ziyaret edilmesi gereken bir destinasyon olarak aile ve arkadaş çevresine önereceklerini belirtmişlerdir.

Niğde’ye gelen turistlerin çoğunluğu, Niğde’yi misafirperver bir il olarak tarif etmişlerdir.

Katılımcıların diğer tarif etme ifadelerine bakıldığında, “sakin, sessiz ve huzurlu bir yer” olduğunu belirtenlerin de azımsanmayacak bir oranda olduğu görülmüştür.

Niğde’ye gelen turistlerin Niğde denilince akıllarına gelen olumlu sözcüğe göre dağılımları incelendiğinde; çoğunluğun Niğde’nin temiz havayı ve konukseverliği temsil ettiği görüşüne sahip olduğu göze çarpmaktadır. Niğde’ye gelen turistlerin Niğde denilince akıllarına gelen olumsuz sözcüğe göre dağılımları incelendiğinde ise çoğunluğun, Niğde’yi trafiği yoğun bir destinasyon olarak gördükleri tespit edilmiştir.

Tablo 3: Katılımcıların Niğde’nin simgesi olarak gördükleri unsurlara verdikleri önem derecesine yönelik dağılımları Değişken 1. Sırada görülen unsurlar Niğde Kalesi 2. Sırada görülen unsurlar Saat Kulesi 3. Sırada görülen unsurlar Gümüşler Manastırı 4. Sırada görülen unsurlar Gümüşler Manastırı 5. Sırada görülen unsurlar Hüdavent Hatun Türbesi

Frekans

%

235

67,1

85

24,3

86

24,6

72

20,6

95

27,1

Niğde’ye gelen turistlerin, Niğde’nin simgesi olarak gördükleri unsurları, önem derecesine göre 1’den 5’e doğru (1 en yüksek 5 en düşük puan) sıralamaları istendiğinde; ilk sırada Niğde Kalesi’nin, 2. sırada Saat Kulesi’nin, 3. sırada Gümüşler Manastırı’nın, 4. sırada yine Gümüşler Manastırı’nın, 5. sırada ise Hüdavent Hatun Türbesi’nin, sıralamalar arasında “ilk sırada” yer aldığı görülmüştür. Ankette sunulan seçenekler arasında Dağlar (Aladağlar, Hasan Dağı, Bolkar Dağı vb.) bulunmasına rağmen, hiçbir katılımcının, Niğde’yi simgeleyen unsurlar arasında ilk sıraya Dağları koymadığı görülmüştür.

Tablo 4: Katılımcıların Niğde’ye verdikleri puana, ziyaretlerinde etkili olan kaynağa ve logoda bulunmasını istedikleri renk ve sembollere göre dağılımları Değişken

Frekans

%

84

24

270

77,1

Yeşil

190

54,3

Kahverengi

185

52,9

Niğde Kalesi

204

58,3

Niğde’ye verilen puan 3 Ziyaret etmede etkili olan kaynak Aile – akraba - arkadaş tavsiyesi Logoda bulunması istenilen renkler ve semboller

Niğde’ye gelen turistlerin, Niğde’yi daha önce ziyaret ettikleri destinasyonları dikkate alarak puanlamaları istendiğinde, verdikleri en yüksek puanın “3” olduğu görülmüştür. Ayrıca katılımcıların çoğunluğunun, Niğde’yi aile – akraba - arkadaş tavsiyesi üzerine ziyaret ettikleri, Niğde’nin logosunda yeşil ve kahverengi ile “Niğde Kalesi” sembolünün yer almasını tavsiye ettikleri tespit edilmiştir.

135 METODOLOJİ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Tablo 5: Niğde ile ilgili önermelere verilen cevaplara göre en yüksek ve en düşük ortalamalar 1 f

2 %

f

3 %

f

4 %

F

5 %

f

%

X̄

Niğde, geleneklerine bağlı bir ildir.

13 3,7 19 5,4 17 4,9 99 28,3 202 57,7 4,3086

Niğde’nin yerli halkı kibar ve misafirperverdir.

Niğde’de, turistler açısından güvenli bir ortam vardır.

Niğde’de tarihi kişiliklere önem verilmektedir.

Niğde'nin sloganı (Medeniyetlerin yaşatıldığı şehir Niğde) doğru seçilmiştir.

Niğde’deki turizm olanakları ile ilgili broşür, katalog, kitap vb. gibi dokümanlara kolaylıkla ulaşmak mümkündür.

Niğde’deki alternatif turizm faaliyetleri yeterli düzeydedir.(Sağlık, inanç, kongre, yayla turizmi vb.)

Niğde’de, turistik hizmetlere ödenen fiyatlarla, hizmet kalitesi birbiriyle uyumludur.

Niğde’de gezip görülebilecek yerlerle ilgili yeterli bilgim vardır.

Niğde için yapılan tanıtım faaliyetleri yeterlidir.

20 5,7 21

6

21

6 104 29,7 184 52,6 4,1743

26 7,4 36 10,3 40 11,4 136 38,9 112 32 3,7771 21

6

53 15,1 52 14,9 117 33,4 107 30,6 3,6743

28

8

57 16,3 31 8,9 00 41,4 89 25,4

3,6

119 34 145 41,4 43 12,3 34 9,7

9

2,6 2,0543

93 26,6 155 44,3 66 18,9 29 8,3

7

2

2,1486

102 29,1 149 42,6 61 17,4 31 8,9

7

2

2,12

159 45,4 113 32,3 15 4,3 50 14,3 13 3,7 1,9857 171 48,9 130 37,1 26 7,4 16 4,6

7

2

1,7371

Tablo 5’te, Niğde’nin marka değeri algılamasıyla ilgili önermelere verdikleri cevaplara ilişkin veriler yer almaktadır. 1:Kesinlikle katılmıyorum, 2: Katılmıyorum, 3: Kararsızım, 4: Katılıyorum, 5: Kesinlikle katılıyorum” ifadelerini belirtmektedir. Araştırma sonuçlarına göre ortalamaları en yüksek olan ifadeler incelendiğinde: Katılımcıların “Niğde, geleneklerine bağlı bir ildir” ifadesine verdikleri cevapların ortalamasının 4,30 olduğu ve yoğun olarak kesinlikle katılıyorum ve katılıyorum cevaplarını verdikleri görülmüştür.

Katılımcıların “Niğde’nin yerli halkı kibar ve misafirperverdir” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının 4,17 olduğu ve yoğun olarak kesinlikle katılıyorum ve katılıyorum cevaplarını verdikleri görülmüştür.

Katılımcıların “Niğde’de turistler açısından güvenli bir ortam vardır” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının 3,77 olduğu, kesinlikle katılıyorum ve katılıyorum cevaplarının yoğunlukta olduğu görülmüştür.

Katılımcıların “Niğde’de tarihi kişiliklere önem verilmektedir” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının ise 3,67 olduğu ve kesinlikle katılıyorum ile katılıyorum cevaplarının ağırlıklı olduğu görülmüştür.

Katılımcıların “Niğde'nin sloganı (Medeniyetlerin yaşatıldığı şehir Niğde) doğru seçilmiştir” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının 3,60 olduğu, kesinlikle katılıyorum ve katılıyorum cevaplarının ağırlıklı olduğu görülmüştür.

Araştırma sonuçlarına göre ortalamaları en düşük olan ifadeler incelendiğinde: Katılımcıların “Niğde için yapılan tanıtım faaliyetleri yeterlidir” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının 1,73 olduğu ve kesinlikle katılmıyorum ile katılmıyorum cevaplarının yoğun olduğu görülmüştür.

Katılımcıların “Niğde’de gezip görülebilecek yerlerle ilgili yeterli bilgim vardır” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının 1,98 olduğu ve kesinlikle katılmıyorum ile katılmıyorum cevaplarının ağırlıkta olduğu görülmüştür.

136 METODOLOJİ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Katılımcıların “Niğde’deki turizm olanakları ile ilgili broşür, katalog, kitap vb. gibi dokümanlara kolaylıkla ulaşmak mümkündür” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının 2,05, kesinlikle katılmıyorum ve katılmıyorum cevaplarının ağırlıkta olduğu görülmüştür.

Katılımcıların “Niğde’de, turistik hizmetlere ödenen fiyatlarla, hizmet kalitesi birbiriyle uyumludur” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının 2,12, kesinlikle katılmıyorum ve katılmıyorum cevaplarının yoğun olduğu görülmüştür.

Katılımcıların “Niğde’deki alternatif turizm faaliyetleri yeterlidir” ifadesine verdikleri cevapların ortalamalarının ise 2,14 olduğu, kesinlikle katılmıyorum ve katılmıyorum cevaplarının yoğunlukta olduğu görülmüştür.

Katılımcıların Niğde’nin marka değeri algılamalarının, ziyaret sayılarına göre farklılık gösterip göstermediğini tespit etmek üzere One-Way Anova analizi yapılmış ve varyans sonuçları Tablo 6’da gösterilmiştir. Ayrıca farklılıkların hangi değişkenlerden kaynaklandığını tespit etmek üzere LSD analizi yapılmıştır. Analize yönelik aşağıdaki hipotezler oluşturulmuştur.

H0: Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin ziyaret sayılarına göre” anlamlı bir fark yoktur.

H1: Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin ziyaret sayılarına göre” anlamlı bir fark vardır.

Tablo 6: Ziyaret sayısına göre marka değeri algısı ifadelerine ilişkin ortalamalar (x̄), standart sapmalar (s.s), tek yönlü varyans analizi (one-way anova) ve LSD analizi tablosu Marka değeri algısı boyutları

N

İlk ziyaretim X̄ s.s

2.

X̄

3. s.s

X̄

s.s

4. ve üzeri X̄ s.s

F

p

Marka

2,27

1,22 1,73 1,17 2,22 1,37 2,33 1,25

4,310

,005

Slogan

3,94

1,19 3,60 1,19 3,56 1,01 3,23 1,32

5,055

,002

Altyapı-üstyapı

2,63

0,91 2,46 0,65 2,31 0,83 2,86 0,95

5,270

,001

350 2,97

0,79 2,75 0,59 2,72 0,88 2,97 0,95

1,857

,137

Sosyo-kültürel yapı

3,94

0,66 3,57 0,77 3,53 0,78 3,55 0,94

5,727

,001

Çekicilik

2,94

0,67 2,83 0,61 2,87 0,79 2,87 0,82

,356

,785

Tanıtım

1,85

0,81 1,80 0,68 1,92 0,62 2,19 1,09

4,371

,005

Ulaşım

LSD Marka Slogan Altyapı-üstyapı

Sosyo-kültürel yapı

Tanıtım

Ortalama farklar Std. hata

p

İlk ve 2. ziyaret arasında

,53609

,18139

,003

2. ve 4. ve üzeri ziyaret arasında

,59665

,17504

,001

İlk ve 4. ve üzeri ziyaret arasında

,61363

,15778

,000

İlk ve 4. ve üzeri ziyaret arasında

- ,22614

,11166

,044

2. ve 4. ve üzeri ziyaret arasında

- ,40016

,12337

,001

3. ve 4. ve üzeri ziyaret arasında

- ,55347

,18333

,003

İlk ve 2. ziyaret arasında

,36415

,11922

,002

İlk ve 3. ziyaret arasında

,40916

,17380

,019

İlk ve 4. ve üzeri ziyaret arasında

,39182

,10413

,000

İlk ve 4. ve üzeri ziyaret arasında

- ,34063

,11486

,003

2. ve 4. ve üzeri ziyaret arasında

- ,39301

,12691

,002

Niğde’nin bir destinasyon markası olup olmadığıyla ilgili, 4 ve üzerinde ziyarette bulunanların (2,33); Niğde’nin sloganıyla ilgili, ilk ziyareti olanların (3,94); Niğde’deki altyapı ve üstyapıyla ilgili, 4 ve üzerinde ziyarette bulunanların (2,86); Niğde’nin ulaşım olanaklarıyla ilgili, 4 ve üzerinde 137 METODOLOJİ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

ziyarette bulunanların (2,97); sosyo-kültürel yapısıyla ilgili, ilk ziyareti olanların (3,94); çekicilik açısından, ilk ziyareti olanların (2,94) ve tanıtım açısından, 4 ve üzerinde ziyarette bulunanların (2,19) ortalamalarının daha yüksek olduğu görülmüştür.

Tablo 6 incelendiğinde; analiz sonucu p < 0,05 anlamlılık düzeyinde, marka değeri algısı boyutlarından “marka”, “slogan”, “altyapı ve üstyapı”, “sosyo-kültürel yapı” ve “tanıtım” boyutlarında yerli turistlerin Niğde’yi ziyaret sayılarına göre anlamlı bir farklılık olduğu tespit edilmiş ve H 1 hipotezi kabul edilmiştir. “Ulaşım” ve “çekicilik” boyutlarında ise yerli turistlerin ziyaret sayılarına göre anlamlı bir farklılık bulunmadığı tespit edilmiş ve H0 hipotezi kabul edilmiştir. Farklılıkların hangi değişkenlerden kaynaklandığını tespit etmek üzere yapılan LSD analizinin sonuçları da yine Tablo 6’da gösterilmiştir.

Tablodan anlaşıldığı üzere katılımcıların, “Niğde’nin bir destinasyon markası olması” ile ilgili düşüncelerinde, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenlerle 2. kez ziyaret edenler arasında, 2. kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür. Katılımcıların “Niğde’nin sloganının doğru olarak seçilmiş olmasıyla” ilgili düşüncelerinde, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür. Katılımcıların “Niğde’nin altyapı ve üstyapı olanaklarıyla” ilgili görüşlerinde, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında, 2. kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında, 3. kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür. Katılımcıların “Niğde’nin sosyo-kültürel yapısıyla” ilgili görüşlerinde, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenlerle 2. kez ziyaret edenler arasında, ilk kez ziyaret edenlerle 3. kez ziyaret edenler arasında, ilk kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür. Katılımcıların “Niğde’nin tanıtımının yeterli olup olmadığıyla” ilgili düşüncelerinde, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında, 2. kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür.

Araştırmaya katılan yerli turistlerin “Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetlerine” göre, marka değeri algılamalarında farklılık olup olmadığına dair bağımsız iki örneklem t-testi yapılmıştır ve sonuçları Tablo 7’de verilmiştir. Analize yönelik olarak aşağıdaki hipotezler oluşturulmuştur.

H0: Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetlerine göre” anlamlı bir fark yoktur.

H1: “Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetlerine göre” anlamlı bir fark vardır.

Tablo 7: Katılımcıların Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetlerine göre, marka değeri algısı ifadelerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler ve bağımsız iki örneklem T-testi tablosu Marka algısı boyutları Marka Slogan Altyapı ve üstyapı Ulaşım Sosyo-kültürel yapı Çekicilik Tanıtım

Tekrar Ziyaret Niyeti Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır

N 245 105 245 105 245 105 245 105 245 105 245 105 245 105

138 METODOLOJİ

Ortalama Standart Sapma 2,2653 1,22098 1,9429 1,29220 3,7510 1,11952 3,2476 1,45299 2,8112 ,84587 2,3302 ,87278 3,0449 ,78571 2,5690 ,82078 3,7929 ,75997 3,3976 ,90849 3,0015 ,63420 2,6095 ,85532 2,1224 ,93674 1,6254 ,72309

t

p

2,225

,027

3,170

,002

5,628

,000

5,262

,000

3,910

,000

4,225

,000

5,372

,000

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Yukarıdaki tablo incelendiğinde, tüm boyutlarda ortalamalarına göre daha yüksek olduğu görülmektedir.

“Evet”

ortalamalarının,

“Hayır”

Elde edilen bulgulara göre Niğde’yi ziyaret eden ziyaretçilerin “Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetlerine” göre, marka değeri algılarında anlamlı bir fark olduğu bulunmuştur. Tablo 7’deki bütün p değerlerinin p < 0,05 olmasından dolayı, H1 hipotezi kabul edilmiştir. Başka bir ifadeyle Niğde’yi ziyaret eden ziyaretçilerin marka değeri algılamaları arasında, “Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetlerine” göre anlamlı bir farklılık olduğunu söylemek mümkündür.

Araştırmaya katılan yerli turistlerin marka değeri algılamaları arasında, Niğde’yi memleketlerine döndüklerinde çevresindekilere “tavsiye etme niyetine” göre anlamlı bir farklılık olup olmadığına dair bağımsız iki örneklem t-testi yapılmıştır ve sonuçları Tablo 8’de verilmiştir.

Analize yönelik olarak aşağıdaki hipotezler oluşturulmuştur.

H0: Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin Niğde’yi çevresindekilere tavsiye etme niyetlerine göre” anlamlı bir fark yoktur.

H1: Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin Niğde’yi çevresindekilere tavsiye etme niyetlerine göre” anlamlı bir fark vardır.

Tablo 8: Katılımcıların Niğde’yi çevresindekilere tavsiye etme niyetlerine göre, marka değeri algısı ifadelerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler ve bağımsız iki örneklem T-testi tablosu Marka algısı boyutları Marka Slogan Altyapı ve üstyapı Ulaşım Sosyo-kültürel yapı Çekicilik Tanıtım

Niğde’yi tavsiye etme niyeti Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır

N

Ortalama

196 154 196 154 196 154 196 154 196 154 196 154 196 154

2,3367 1,9545 3,9643 3,1364 2,8839 2,4177 3,1276 2,6153 3,8546 3,4448 3,0982 2,6112 2,1548 1,7424

Standart sapma 1,26039 1,20641 ,96808 1,40526 ,82446 ,89829 ,70642 ,87594 ,65135 ,96009 ,57617 ,80979 ,95624 ,78245

t

p

2,884

,004

6,240

,000

5,725

,000

5,904

,000

4,539

,000

6,313

,000

4,436

,000

Tablo 8 incelendiğinde yerli turistlerin Niğde’yi tavsiye etme niyetlerine göre, marka değeri algısı boyutlarından aldıkları ortalamalara bakıldığında; tüm boyutlarda “Evet” cevaplarının ortalamalarının, “Hayır” cevaplarının ortalamalarına göre daha yüksek çıktığı tespit edilmiştir.

Elde edilen bulgulara göre Niğde’ye gelen ziyaretçilerin Niğde’yi çevresindekilere “tavsiye etme niyetlerine” göre, marka algısı boyutları arasında anlamlı bir fark olduğu tespit edilmiştir.

Tablo 8’deki bütün p değerlerinin p < 0,05 olmasından dolayı H 1 hipotezi kabul edilmiştir. Başka bir ifadeyle Niğde’nin marka değerini oluşturan ifadeler arasında, “yerli turistlerin Niğde’yi çevresindekilere tavsiye etme niyetlerine” göre anlamlı bir farklılık olduğunu söylemek mümkündür.

139 METODOLOJİ

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

4. SONUÇ VE ÖNERİLER Literatürde destinasyon markalaşması konusundaki çalışmaların sınırlı olmasından ve Niğde’nin destinasyon markası olmasıyla ilgili her hangi bir çalışmaya rastlanmamış olmasından dolayı, bu konuda bir araştırma yapılmasının faydalı olacağı düşünülmüştür. Türkiye’nin ve araştırma yapılan destinasyon olarak Niğde’nin, destinasyon markalaşması sürecine katkı sağlayacak önerilerde bulunulması amaçlanmıştır.

Bu çalışmada Niğde’yi ziyaret eden yerli turistlerin, Niğde’yi bir destinasyon markası olarak görüp görmedikleri, destinasyonla ilgili düşünceleri ve bazı değişkenlere göre marka değeri algılarının, farklılık gösterip göstermediği, birincil veri toplama yöntemlerinden anket yöntemi kullanılarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Elde edilen verilerin sonuçlarına dayanarak önerilerde bulunulmuştur.

Niğde’yi ziyaret eden yerli turistlerin demografik özellikleri incelendiğinde; kadınların, 26–35 yaş aralığındakilerin, bekâr olanların, üniversite mezunlarının, memurların, 2001 - 3000 TL gelire sahip olanların çoğunlukta olduğu görülmüştür. Ankete katılan turistlerin çoğunluğunun, Niğde’yi 4 ve üzerinde ziyaret edenlerden oluştuğunun, ancak ilk ziyaret edenlerin de bu çoğunluğu takip ettiğini söylemek mümkündür. Yoğun olarak kadınların, bekârların, genç yaş grubunun, orta gelir düzeyindeki memurların Niğde’yi ziyaret ettiği göz önünde bulundurulduğunda, bu profili memnun edebilecek turistik ürünlerin hedef kitleye sunulmasının, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenlerin, tekrar ziyaret gerçekleştirmelerinde ve marka şehir olarak algılamalarında etkili olacağı düşünülmektedir.

Niğde’yi ziyaret edenlerin ağırlıklı olarak aile – akraba - arkadaş ziyareti sebebiyle geldikleri görülmektedir. Ancak Niğde’yi kültür - sanat ve tarih nedeniyle ziyaret edenlerin sayısının da az olmadığı göz önünde bulundurulduğunda; tutundurma mesajları hazırlanırken, bu unsurların ön plana çıkartılmasının etkili olacağı düşünülmektedir.

Araştırmadaki veriler incelendiğinde turistlerin çoğunluğunun, ziyaretlerinden memnun oldukları, Niğde’yi tekrar ziyaret etmek istedikleri ve çevresindekilere Niğde’yi görülmesi gereken bir destinasyon olarak tavsiye edeceklerini belirttikleri görülmektedir. Her ne kadar çoğunluğun “tavsiye etme niyetinde” olduğu görülse de analiz sonuçlarına bakıldığında, %44’lük bir kısmının, tavsiye niyetinde olmaması düşündürücüdür. Bu noktada araştırmadaki diğer veriler yol gösterici olabilir.

Niğde denilince katılımcıların akıllarına gelen olumsuz sözcükler incelendiğinde, yoğun olarak trafikten rahatsız oldukları görülmektedir. Özellikle turistik çekiciliğe sahip olan yerlerin şehir merkezinde olması, şehir merkezine gidilirken kullanılan yolun aynı zamanda şehirlerarası ulaşım hattı olması, bu yolun trafiği kaldıramayacak kadar dar olması ve araç sayısının çok fazla olması turistleri oldukça yormakta, zamanlarını almakta ve rahatsız etmektedir. Dolayısıyla bu durumun düzeltilmesi için gerekli önlemlerin alınması önem arz etmektedir. Ziyaretçilerin Niğde’yi “misafirperverliğe ve cana yakınlığa önem veriyorsan, mutlaka Niğde’yi ziyaret etmelisin” ifadesiyle tarif ettiği, Niğde denildiğinde akıllarına gelen olumlu sözcüklerin “temiz hava ve konukseverlik” ifadelerinden oluştuğu görülmektedir. Niğde’nin yeşillikler içinde doğa harikası bir yer olması, yöre halkının candan ve samimi tavırlarının olması gibi nedenlerle bu ifadelerinin ön plana çıktığı tahmin edilmektedir.

Dolayısıyla bu ifadelerin tutundurma mesajlarında vurgulanması, faydalı olacaktır.

Katılımcıların Niğde’yi simgeleyen 1. unsur olarak Niğde Kalesi’ni gördükleri tespit edilmiştir. Hâlihazırda Niğde’nin logosunda, dağların yer aldığı bilinmektedir. Dağlar, katılımcıların 1. sırada ifade ettikleri unsurlar arasında hiç seçilmemiştir. Dolayısıyla katılımcılar için dağların, Niğde’yi simgeleyen bir unsur olarak görülmediği ve yeni bir logo tasarlanırken, Niğde Kalesi’nin ön plana çıkartılmasının etkiyi arttıracağı düşünülmektedir.

Ankete katılan turistlerin daha önce ziyaret ettikleri destinasyonlara göre, Niğde’ye verdikleri puanlar incelendiğinde, çoğunluğun sırasıyla “3” puan verdiği görülmüştür. Niğde için 10 üzerinden verilen bu puan düşündürücüdür. Verilen düşük puanların en önemli sebeplerinden bazılarının trafik, yüksek fiyatlar ve gürültü sebebiyle olduğu düşünülmektedir. Bir turistin, turistik bir destinasyonun imkânlarından ve çekiciliklerinden faydalanabilmesi, şüphesiz onlara rahat ulaşabilmesine bağlı bulunmaktadır. Trafikle ilgili olumsuz şartlar da bunu engelleyen önemli unsurlardandır. Bu bağlamda, trafik sorununun çözülmesinin önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır.

140 SONUÇ VE ÖNERİLER

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Ankete katılan turistlerin Niğde’yi ziyaretlerinde en etkili kaynağın, aile – akraba - arkadaş tavsiyesi olduğu görülmektedir. Ankette, katılımcılara sunulan seçenekler arasında; internet reklamları, seyahat acenteleri, TV dizileri ve programları gibi seçenekler de bulunmaktaydı. Ancak bu seçeneklerin, cevaplanma oranlarının son derece düşük olması, bu unsurların yeterince kullanılamadığının bir göstergesi olarak görülmektedir. Dolayısıyla ziyaretçilerin büyük çoğunluğunun gençlerden oluştuğu da göz önünde bulundurulduğunda, günümüzün en önemli iletişim kaynakları arasında yer alan internetin (sanal müze ve çekim yeri gezileri, internet reklamları vb.), sosyal medyanın ve televizyonun etkin kullanımının (dizi çekimlerinin Niğde’de yapılmasının sağlanması, çeşitli eğlence ve gençlik programlarının Niğde’de yapılması, gezelim görelim türü programların çekimlerinin yapılması gibi), ziyaretçi sayısını hızla arttıracağı ve Niğde’nin daha güçlü bir destinasyon markası oluşturmasında faydalı olacağı düşünülmektedir.

Ankete katılan turistlerin Niğde ile ilgili bir logo oluşturulduğunda; yeşil ve kahverengi renklerinin kullanılmasını önerdiği görülmüştür. Niğde ile ilgili olumlu sözcüğün çoğunluk tarafından “temiz hava” olarak belirtilmesinden de yola çıkılarak, doğa rengi olarak yeşil ve kahverenginin seçilmesi şaşırtıcı değildir. Niğde’yi sembolize eden unsurlar arasından ise Niğde Kalesi’nin seçilmesi, Niğde’yi simgeleyen bir unsur olarak logoda yer alması gerektiğini vurgulamaktadır.

Araştırma sonuçlarına göre katılımcıların Niğde ile ilgili önermelere verdikleri cevapların ortalamaları incelendiğinde, ortalamaları en yüksek olan ifadeler; “Niğde, geleneklerine bağlı bir ildir”, “Niğde’nin yerli halkı kibar ve misafirperverdir”, “Niğde’de turistler açısından güvenli bir ortam vardır”, “Niğde'nin sloganı (Medeniyetlerin yaşatıldığı şehir Niğde) doğru seçilmiştir”, “Niğde’de tarihi kişiliklere önem verilmektedir” şeklinde olduğu görülmektedir. Niğde’de yöre halkının düğün merasimlerinde ya da gündelik yaşantılarında sergiledikleri hareketler, geleneklerine bağlı bir il olduğunu göstermektedir. Katılımcıların, Niğde’nin yerli halkının kibar ve misafirperver insanlar olduğu düşüncesine sahip olması, Niğde’nin nasıl tarif edildiği sorusuna verilen cevapta çoğunluğun Niğde’nin misafirperver olduğunu belirtilmesinden de anlaşılacağı üzere kanıtlanmıştır.

Bir turistik destinasyonun sürdürülebilirliği açısından, güvenilir bir destinasyon olarak algılanması son derece önem arz etmektedir. Dolayısıyla katılımcıların çoğunluğunun, Niğde’nin turistler açısından güvenli bir ortam olduğunu düşünmesi olumlu bir durum olarak görülmektedir. Niğde’nin birçok medeniyete ait tarihi ve kültürel eserlere ev sahipliği yapıyor olması da bir medeniyet şehri olduğu düşüncesini kuvvetlendirmektedir. Ayrıca “Niğde’de tarihi kişiliklere önem verilmektedir” ifadesinin ortalamasının yüksek çıkmasının da Niğde’ye gelen turistlerin ziyaretleri esnasında Şehit Ömer Halisdemir’in de mezarını ziyaret etmek istemelerinden ve yöre halkının yoğun olarak şehitlik gibi mekânlarda vakit geçiriyor olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir.

Araştırma sonuçlarına göre ortalamaları en düşük olan ifadeler incelendiğinde ise; “Niğde için yapılan tanıtım faaliyetleri yeterlidir”, “Niğde’de gezip görülebilecek yerlerle ilgili yeterli bilgim vardır”, “Niğde’deki turizm olanakları ile ilgili broşür, katalog, kitap vb. gibi dokümanlara kolaylıkla ulaşmak mümkündür”, “Niğde’de, turistik hizmetlere ödenen fiyatlarla, hizmet kalitesi birbiriyle uyumludur”, “Niğde’deki alternatif turizm faaliyetleri yeterlidir” şeklinde olduğu görülmektedir. Bu ortalamalardan da anlaşıldığı üzere, Niğde için yapılan tanıtım faaliyetlerinin yeterli olmadığı, turistlerin Niğde’de gezilip görülebilecek yerlerle ilgili yeterli bilgiye sahip olamadıkları, Niğde ile ilgili broşür, katalog, kitap vb. gibi dokümanlara kolaylıkla ulaşamadıkları, fiyatlarla ilgili sıkıntılarının olduğu ve alternatif turizm faaliyetlerinin yetersiz olduğunu düşündükleri görülmektedir.

Bu bağlamda tanıtım çalışmalarının, hedef kitlenin kullandığı iletişim ortamlarında etkin bir şekilde gerçekleştiriliyor olmasının, Niğde ile ilgili broşür, katalog, kitap vb. gibi dokümanların daha yaygın bir şekilde dağıtılmasının, fiyatlandırma kararlarında daha bilinçli davranılmasının ve turistik aktivitelerin sayılarının arttırılıp, duyurulmasının son derece önemli olduğu söylenebilir.

One-Way Anova analizinin sonuçlarına göre ise; ziyaretçilerin Niğde’yi ziyaret etme sayılarına göre marka değeri algılarının, marka, slogan, altyapı ve üstyapı, sosyo-kültürel yapı ve tanıtım boyutlarında farklılık gösterdiği sonucuna ulaşılmıştır. Ulaşım ve çekicilik boyutlarında ise farklılık göstermediği görülmüştür. Farklılığın hangi değişkenler arasında olduğunu tespit etmek üzere yapılan LSD analizi sonuçlarına göre; katılımcıların Niğde’nin bir destinasyon markası olması ile ilgili düşüncelerinde, Niğde’yi ilk ve 2. kez ziyaret edenler arasında, 2. ve 4 ve üzerinde ziyaret edenler arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür. Turistler bir destinasyonu her ziyaret edişlerinde, o 141 SONUÇ VE ÖNERİLER

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

destinasyonla ilgili farklı bilgilere ulaşmakta, farklı yerlerini görmekte ve o destinasyonla ilgili edindikleri fikirlerde değişiklikler meydana gelmektedir. Marka ile ilgili ortalama değerler incelendiğinde, en yüksek ortalamanın 4. kez ve üzeri ziyaret edenlerde oluşması da bunu doğrular niteliktedir. Dolayısıyla turistlerin destinasyonu daha fazla sayıda ziyaret etmelerini sağlamak üzere çaba gösterilmesinin, marka algıları konusunda da fayda sağlayacağı söylenebilir.

Katılımcıların Niğde’nin sloganının doğru olarak seçilmiş olmasıyla ilgili düşüncelerinde, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür. Ortalamalar incelendiğinde, ilk kez ziyaret edenlerin ortalamalarının, 4. kez ve üzeri ziyaret edenlerden oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Niğde’nin sloganının “Medeniyetlerin yaşatıldığı şehir Niğde” olduğu göz önünde bulundurulduğunda, turistlerin Niğde’yi ziyaret sayıları arttıkça, Niğde’nin tarih ve kültürü haricinde farklı özelliklerini de fark ettikleri ve bunların da zihinlerinde önem kazandığı düşünülebilir.

Katılımcıların Niğde’nin altyapı ve üstyapı olanaklarıyla ilgili görüşleri incelendiğinde; Niğde’yi 4. kez ve üzeri ziyaret edenlerle, diğer ziyaret sayılarına sahip olanlar arasında anlamlı farklılıklar görülmüştür. Ortalamalar incelendiğinde, ilk kez ziyaret edenlerin ortalamalarının, 2. kez ve 3. kez ziyaret edişlerinde giderek düştüğü ancak, 4. kez ve üzeri ziyaretlerinde belirgin derecede yükselerek, en yüksek seviyeye çıktığı görülmektedir. Turistler bir destinasyonu ilk ziyaret ettiklerinde, genellikle olanaklar konusundaki farkındalık düzeyleri az olmaktadır. 2. kez ziyaret ettiklerinde, ilk ziyaretlerinde faydalandıkları olanakları kullanmaya eğilimli olmakta ancak farklı olanakların da arayışı içinde olmaktadırlar. 3. kez ziyaret ettiklerinde ise eksiklikler konusunda daha bilinçli olabilmektedirler. Bu sebeple 1., 2. ve 3. kez ziyaretlerinde ortalamaların giderek düşmesi buna bağlanabilir. 4. kez ve üzeri ziyaretlerinde ise artık neyi nerede bulabileceklerini ve ihtiyaçlarını nasıl karşılayabileceklerini daha fazla öğrenmiş olmalarından dolayı, ortalamalarının birden arttığını söylemek mümkündür.

Katılımcıların Niğde’nin sosyo-kültürel yapısıyla ilgili görüşlerinde, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenler ile diğer ziyaret sayılarına sahip olanlar arasında anlamlı farklılıklar görülmüştür. Sosyokültürel özellikleri belirleyen ifadeler; “Niğde’de turizm ile ilgili hizmet veren kurum ve kuruluşların, turiste yönelik ilgi ve davranışları tatmin edici düzeydedir”, “Niğde’de tarihi kişiliklere önem verilmektedir”, “Niğde, geleneklerine bağlı bir ildir”, “Niğde’nin yerli halkı kibar ve misafirperverdir” şeklindedir. Bir destinasyonu ilk kez ziyaret eden bir turistin hemen her ihtiyacında, bu ihtiyaçlarını karşılayabilmek üzere turizmle ilgili kurum ve kuruluşlardan ve yerli halktan yardım istemesi kuvvetle muhtemeldir. Ancak ziyaret sayısı arttıkça, deneyim kazanmasından ötürü kimseden yardım istemeden kendi ihtiyaçlarını kendi karşılama ihtimalleri artmaktadır. Dolayısıyla ilk ziyaret edenlerin, Niğde’nin sosyo-kültürel özellikleri ile ilgili ortalamalarının yüksek olması ve giderek bu ortalamanın düşmesi normal bir sonuç olarak görülmektedir. Bu bağlamda, turistlerin ilk ziyaretlerinde sosyo-kültürel olanaklar açısından maksimum düzeyde tatmin edilmelerinin ve zihinlerinde kalıcı izler bırakacak olumlu deneyimler yaşamalarının sağlanması, sonraki ziyaretlerinde de bu izleri taşımalarını sağlayabilecektir.

Katılımcıların Niğde’nin tanıtımının yeterli olup olmadığıyla ilgili düşüncelerinde, Niğde’yi ilk kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında, 2. kez ziyaret edenlerle 4. kez ve üzeri ziyaret edenler arasında anlamlı bir farklılık görülmüştür. Turistlerin, tanıtım mesajlarını daha net algılamaları ve anlamlandırmaları için o destinasyonla ilgili deneyimlerinin artması gerekmektedir. Örneğin, daha önce Niğde’deki Kiraz Festivaline, Tyana Kültür ve Turizm Festivaline, Hasan Dağı Yayla Festivaline veya Kale Festivaline katılan bir kişinin veya bunlarla ilgili bilgi sahibi olmuş birinin, bu festivallere dair bir tanıtım mesajını algılama düzeyi ile ilk kez bu mesajlara maruz kalan birinin algılama düzeyi farklı olacaktır. Dolayısıyla Niğde’ye gelmiş bir turistin gerek kaldığı konaklama tesisinde, gerek uğradığı turizm enformasyon bürosunda, gerekse yemek yemek için oturduğu bir yiyecek-içecek işletmesinde, Niğde’ye ait bu festival ve etkinliklerden haberdar edilmesi son derece önem arz etmektedir. Söz konusu bilgi ve mesajlara ne kadar fazla maruz kalırsa, bu mesajların etkinlik düzeyi de o kadar artacaktır.

Ziyaretçilerin Niğde’yi tekrar ziyaret etme niyetlerine göre, marka değeri algıları arasında farklılık olup olmadığını tespit etmek üzere yapılan T-Testi sonuçlarına göre ise; Niğde’yi tekrar 142 SONUÇ VE ÖNERİLER

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

ziyaret niyetine ilişkin görüşleri “Evet” olanların, “Hayır” olanlara göre ortalamalarının daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Analiz sonucundaki bütün “p” değerlerinin p < 0,05 olmasından dolayı Niğde’yi tekrar ziyaret niyetine ilişkin görüşlerine göre, marka değeri algıları arasında anlamlı bir farklılık olduğu tespit edilmiştir. Tekrar ziyaret niyetinde olan turistlerin, tekrar ziyaret niyetinde olmayan turistlere göre daha yüksek ortalamaya sahip olduğu görülmektedir. Bu da tekrar ziyaret etme niyetinde olan turistlerin yöreden memnun oldukları ve beklentilerinin karşılandığı şeklinde yorumlanabilir. Dolayısıyla memnuniyet düzeyleri arttıkça, marka değeri algıları da artacaktır.

Ziyaretçilerin Niğde’yi tavsiye etme niyetlerine göre, marka değeri algıları arasında farklılık olup olmadığının tespit edilebilmesi için yapılan T-Testi sonuçlarına göre; Niğde’yi çevresindekilere tavsiye etme niyetine ilişkin görüşleri “Evet” olanların, “Hayır” olanların ortalamalarına göre daha yüksek çıktığı tespit edilmiştir. Analiz sonucundaki bütün “p” değerlerinin p < 0,05 olmasından dolayı, Niğde’ye gelen ziyaretçilerin Niğde’yi çevresindekilere tavsiye etme niyetlerine göre, marka değeri algılamaları arasında anlamlı bir farklılık olduğu bulunmuştur. Bu sonuçlar; Niğde’yi çevresindekilere tavsiye etmek isteyenlerin, tavsiye etmek istemeyenlere göre daha fazla marka değeri algısına sahip oldukları şeklinde yorumlanabilir.

Bu çalışmanın, Niğde’nin turistik bir destinasyon markası olarak nitelendirilmesiyle ilgili turistlerin algıları ve değerlendirmeleri konusunda kaynak olabilecek nitelikte olduğu düşünülmektedir. Elde edilen bulgulardan hareketle, Niğde’nin güçlü bir destinasyon markası olabilmesi ve diğer destinasyonlarla rekabet edebilecek bir yapıya sahip olabilmesi için önerilerde bulunulmuştur: •

Yöre halkının misafirperverliği ile destinasyondaki kültür, sanat, doğal güzellik gibi unsurların, tanıtım çalışmalarında kullanılmasının ve bölgedeki turistik etkinliklerin sayısının arttırılmasının, turistlerin zihninde marka sadakati oluşturulmasında etkili olacağı düşünülmektedir.

•

Turistler Niğde’nin trafik yoğunluğundan ötürü, turistik merkezlere ulaşımda sıkıntılar yaşadıklarını dile getirmişlerdir. Çoğunluk, trafiğin çok yoğun olmasından dolayı şehir merkezindeki turistik yerlere yaya olarak ulaştıklarını, ancak bu durumda da kalabalıktan rahatsız olduklarını ifade etmiştir. Trafiğin azaltılması amacıyla, şehir merkezindeki ana caddeye bir üst geçit yapılmasının, araçların kullanabileceği ikinci bir yol alternatifinin oluşturulmasının, yoğunluğun azaltılabilmesi için çözüm olacağı düşünülmektedir.

•

Turistler Niğde’nin temiz bir havasının olduğunu ancak, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi çevresindeki kanalizasyondan nahoş kokular yayıldığını belirtmişlerdir.

Yerel yönetimin konuya ilgi gösterip, çözüm geliştirmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir.

•

Turistlerin Niğde’yi güvenli bir bölge olarak görmeleri, Niğde’de suç oranlarının az olduğunu, sosyal medyada adının hırsızlık, gasp vb. olaylarla anılmadığını göstermektedir. “Güvenli ortam” ifadesinin ziyarette etkili olduğu düşünülerek, güvenlik tedbirlerinin devam ettirilip, gerekirse artırılmasının, ziyaretçilerin kendilerini güvende hissettikleri bu destinasyona gelmeye devam etmelerini sağlayacağı yorumu yapılabilir.

•

Bölgeye gelen turistlerin, alternatif turistik ürünlerle tanıştırılması, bölgenin çekiciliğini artırabilecektir. Bu nedenle alternatif turizm olanakları geliştirilebilir. Örneğin Niğde, kaplıca ve içmeler açısından oldukça zengin bir ildir. Çiftehan ve Kemerhisar kasabalarındaki şifalı sular, yurdun dört bir köşesinden gelen hastalarla dolmakta ve onlara bir umut kapısı oluşturmaktadır. Yerel yönetimler ve turistik işletmeler, bu beldelerde canlılığı artırıcı aktivitelere daha fazla ağırlık verirlerse ve bunu özellikle radyo, TV ve internet gibi ortamlarda yaptıkları program ve reklamlarla tanıtabilirlerse, Niğde’nin genel olarak cazibesinin artmasına da katkıda bulunabileceklerdir. Ayrıca Niğde Aladağlar bölgesi, kış sporları açısından elverişlidir. Kayak ve dağcılık gibi turistleri çekecek faaliyetlerin düzenlenmesi de alternatif turizm çeşitliliğini arttıracaktır.

•

Araştırma esnasında Niğde’nin logosunun, turistler tarafından yeterince bilinmediği görülmüştür. Turistler logoda Niğde’yi tanımlayacak bir simge olması gerektiğini ve 143 SONUÇ VE ÖNERİLER

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

bunun da “Niğde Kalesi” olabileceğini vurgulamışlardır. Hâlihazırdaki logonun Niğde’yi yeterince yansıtmadığı belirtilmiştir. Niğde’nin en önemli tarım kaynaklarından biri olan elmanın da logoda benzer bir şekilde bulunabileceği ifade edilmiştir. Ayrıca logoda yeşil ve kahverengi renklerinin ön planda olması gerektiği de turistler tarafından vurgulanmıştır. Bu nedenle, bahsi geçen unsurları içeren yeni bir logo tasarlanmasının faydalı olacağı düşünülmektedir.

•

Turistler Niğde’de konaklama imkânlarının yetersiz olduğunu ve artırılması gerektiğini ifade etmişlerdir. Ayrıca konaklama işletmelerinin sundukları hizmet kalitesiyle, fiyatları arasında da bir uyumsuzluk olduğunu belirtmişlerdir. Dolayısıyla gerek konaklama işletmelerinin, gerekse diğer turistik işletmelerin fiyatlandırma politikalarını gözden geçirmelerinin faydalı olacağı düşünülmektedir.

•

Katılımcılar Niğde’deki turizme yönelik mekânların korunmadığı, yapısının aşınmaya ve bozulmaya başladığı ile ilgili görüş de belirtmişlerdir. Yok olmaya başlamış eserlerin restore edilmesi ve korunmasına yönelik önlemlerin alınması gerektiği de ifade edilebilir.

•

Son olarak turistler, Niğde için yapılan tanıtım faaliyetlerinin yeterli olmadığını, festivallerden ve etkinliklerden yeterince haberdar olamadıklarını ve Niğde’de gezilmesi gereken mekânlar konusunda çok fazla bilgiye sahip olmadıklarını da belirtmişlerdir. Bu sorunun giderilmesi için TV, gazete, internet, billboard vb. gibi mecralarda yeterli tanıtımın yapılmasının gerekli olduğu yorumu yapılabilir.

Söz konusu eksikliklerin giderilmesinin ve önerilerin hayata geçirilmesinin, Niğde’nin bir destinasyon markası olarak algılanmasında fayda sağlayacağı düşünülmektedir. Bu sayede Niğde’nin hak ettiği turist sayısına ve bağlantılı olarak turizm gelirine sahip olmasının, hem Niğde ekonomisi hem de Türkiye ekonomisi açısından kazanç sağlayacağı umulmaktadır. Bu çalışmanın, hem destinasyon markalaşması hem de Niğde ile ilgili ileride yapılacak araştırmalar için yol gösterici olacağı düşünülmektedir.

Bunun yanı sıra araştırmanın kapsamını sadece, Niğde’yi ziyaret eden yerli turistlerin oluşturması sebebiyle, ileriki çalışmalarda, yabancı turistlerin de araştırmaya dâhil edilmesinin, daha geniş bilgi elde edilebilmesi açısından faydalı olacağı düşünülmektedir. Bu sayede, yerli ve yabancı turistlerin verilerinin karşılaştırılmasıyla, daha kapsamlı önerilerde bulunmak da mümkün olabilecektir.

5. KAYNAKÇA Albayrak, A. & Özkul, E. (2013). Y Kuşağı Turistlerin Destinasyon İmaj Algıları Üzerine Bir Araştırma. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Vol: 8 (6): 15–31.

American Marketing Association. (2018, Haziran https://www.ama.org/resources/Pages/Dictionary.aspx?dLetter=B.

23).

Definition

of

Brand.

Atay, L. (2003). Turistik Destinasyon Pazarlaması ve Bir Alan Uygulaması. Doktora Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı.

Baker, B. (2012). Destination Branding for Small Cities - Second Edition. USA: Creative Leap Books.

Buhalis, D. (2000). Marketing The Competitive Destination of The Future. Journal of Tourism Management, (21), 97–116.

Crompton, J. L., Fakeye, P. C. & Lue, C. (1992). Positioning: The Example of The Lower Rio Grande Valley in The Winter Long Stay Destination Market. Journal of Travel Research, (31), 20–26. Çiçek, R. & Ilgaz, A. (2015). Destinasyonların Pazarlanmasında İmaj ve Markanın Rolü: Nevşehir Örneği. Kırgızistan İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Akademik Bakış Dergisi, (48), 171–183.

144 KAYNAKÇA

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Duman, T. & Öztürk, A. B. (2005). Yerli Turistlerin Mersin Kızkalesi Destinasyonu ve Tekrar Ziyaret Niyetleri ile İlgili Algılamaları Üzerine Bir Araştırma. Anatolia Turizm Araştırmaları Dergisi, 16 (1), 9–23.

Erişen, T. (2010). Kentler İçin Kültürel Markalaşma Süreci ve Şanlıurfa Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Eğitimi Bilim Dalı.

Ersun, N. & Arslan, K. (2011). Turizmde Destinasyon Seçimini Etkileyen Temel Unsurlar ve Pazarlama Stratejileri. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 31 (2), 229–248.

Gemci, R., Gülşen, G. & Kabasakal, F. M. (2009). Markalar ve Markalaşma Şartları. Uludağ Üniversitesi Mühendislik- Mimarlık Fakültesi Dergisi, 14 (1), 105–114.

Gönenç Güler, E. (2010). Destinasyon Pazarlamasında Edirne Markalama Süreci. Ankara: Detay Yayıncılık.

Gürbüz S. & Şahin, F. (2015). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri: Felsefe-YöntemAnaliz. 2. Baskı, Ankara: Seçkin Yayıncılık.

Hu,Y. & Ritchie, R. B. (1993). Measuring Destination Attractiveness: A Contextual Approach. Journal of Travel Research, 32 (2), 25–34.

Keller, K. L. (2001). Building Customer-Based Brand Equity. Marketing Management, 10 (2), 14–19.

Kurtuluş, K. (2004). Pazarlama Araştırmaları (Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş 7. Basım). İstanbul: Literatür Yayınları.

Niğde Anadolu Haber.

(2017).

Niğde’yi Ziyaret Eden Turist Sayısı. http://nigdeanadoluhaber.com/nigde-yi-2017-yilinda-107-bin-turist-ziyaret-etti/3136/, 25.02.2018.

Niğde Haber. (2017). Niğde’yi 2017 Yılında 107 Bin Turist Ziyaret Etti. http://www.nigdehaber.com.tr/haber/3576/nigdeyi-2017-yilinda-107-bin-turist-ziyaret-etti.html, 25.02.2018.

Onan, G. (2006). Hizmet Sektöründe Marka Sadakati ve TEB Üzerine Bir Uygulama. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Pazarlama Programı. Öngüt, Ç. E. (2007). Türk Tekstil ve Hazır Giyim Sanayinin Değişen Dünya Rekabet Şartlarına Uyumu. Uzmanlık Tezi, Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı, İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Yayın No: 2703. Öztürk, Y. (2012). Turizmde Destinasyon Markalaşması Üzerine Bir Araştırma: Beypazarı Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Eğitimi Anabilim Dalı.

Sakar, A. S. (2012). Turistik Destinasyon Açısından Konya İlinin Marka Kişiliği Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Eğitimi Anabilim Dalı.

Temeloğlu, E. (2006). Otel İşletmelerinde Markalaşmanın Tüketici Satınalma Davranışı Üzerindeki Etkileri: İstanbul’daki Beş Yıldızlı Otel İşletmelerinde Bir Uygulama. Yüksek Lisans Tezi, Akçakoca: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm ve Otel İşletmeciliği Anabilim Dalı.

Torlak, Ö. (2013). Pazarlama İlkeleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayını No: 1965.

Yamaç, Z. (2015). Sakarya Turistik Destinasyonunun İmaj Algısına Yönelik Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı.

145 KAYNAKÇA

TURİZMDE DESTİNASYON MARKALAŞMASI: NİĞDE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Yamane, T. (2001). Temel Örnekleme Yöntemleri. (Çeviren: Esin, A., Bakır, M. A., Aydın, C. ve Gürbüzsel, E.). İstanbul: Literatür Yayıncılık.

Yaraş, E. (2005). Tüketicilerin Pazarlama Karması Kararları ve Marka Değeri Algılamalarına Göre Kümeler Halinde İncelenmesi. İstanbul Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19 (2), 349–372.

146 KAYNAKÇA

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI Hüseyin Uslu* *

Erciyes Üniversitesi, Kayseri h.uslu80@hotmail.com * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ 1980 yılına kadar büyük oranda dışa kapalı ve ithal ikamesine dayalı ekonomik büyüme modeli uygulayan Türkiye, 24 Ocak 1980 Ekonomik İstikrar Programı ile dışa açık ve ihracata dayalı ekonomik büyüme modelini benimsemiştir (Öztürk, Nas ve İçöz, 2008: 17-18). Bu programın ilanını takip eden 12 Eylül 1980’de yaşanan askeri müdahale ile liberal demokratik şartların oluşturulması ve serbest dış ticaretin başlaması (ticari liberalisazyon) belirli bir süreliğine gecikmiş, 1983 yılında iktidara gelen Turgut Özal’ın çalışmalarıyla serbest dış ticaret faaliyetleri hızlandırılmaya gayret edilmiştir. 3 Ocak 1986’da İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (IMKB; şimdiki ismiyle BIST) faaliyete başlamış (BIST, 2018), 11 Ağustos 1989’da yayımlanan Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar ile Türk Lirası konvertibl3 hale getirilmiş (Hazine Müsteşarlığı, 2018), ülkede döviz kullanımı, vatandaşların yurtdışında, yabancıların yurtiçinde portföy yatırımı4 yapabilmesinin önü açılarak, ülkede finansal liberalizasyon da gerçekleştirilmiştir.

Türkiye’nin dış ticaretini artırarak, ekonomik büyümesini hızlandırabilmek için atılan asıl önemli adım; Avrupa Birliği (AB) ülkeleriyle gümrüksüz dış ticaretin önünü açan, 6 Mart 1995’te imzalanıp, 1 Ocak 1996’da yürürlüğe giren Gümrük Birliği (GB) anlaşmasıdır (Şentürk, 2014: 128129). Bu anlaşmanın gündeme gelmesiyle birlikte, Türkiye üzerinden AB ülkelerine gümrüksüz mal satmak isteyen Toyota (1994) ve Hyundai (1997) gibi firmalar Türkiye’de üretim tesisi kurarak, Türkiye’nin istihdam, üretim ve ihracatına olumlu katkıda bulunmuşlardır. Böylece Türkiye’ye yönelik doğrudan yabancı yatırımlarında da bir artış yaşanmıştır.

Ancak, Türkiye’deki 1980 öncesi dönemde yerli sanayiyi koruyabilmek için uygulanan yüksek gümrük tarifeleri ve ithalat kısıtlamaları nedeniyle Ar&Ge ve inovasyona yeterince kaynak ayırmayan ve görece eski teknolojilerle üretim yapan yerli firmalar, bu ticari liberalizasyon süreçlerine hazırlıksız yakalanmış ve Türkiye’nin ithalatı, ihracatından daha fazla artmıştır. Bu da Türkiye’nin sürekli dış ticaret açığı ve cari işlemler açığı5 sorunları yaşamasına neden olmuştur. Özellikle üretimde kullanılan enerjide ve ara mallarında yüksek oranda dışa bağımlılık nedeniyle Türkiye sürekli olarak dış ticaret açığı vermeye devam etmektedir. Bu noktada Türkiye’nin dış ticaret açığının belirleyicilerinin ortaya konulması ve gerekli politika önerilerinin geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır.

Bu kapsamda çalışmada; petrol fiyatlarındaki değişimlerin Türkiye’nin dış ticaret açığı üzerindeki etkileri, 1989:M01-2018:M08 dönemi için ARDL Sınır Testi yaklaşımıyla incelenmiştir.

Dönem seçiminde; Türkiye’de dış ticaret ve finansal alanlarda liberalleşmenin başladığı 1989 yılı temel alınmış olup, bu çalışmanın hazırlandığı dönemde 2018 yılı itibariyle en son yayınlanmış olan Konvertibl: Yabancı para birimleri karşısında kolaylıkla değiştirilebilir.

Portföy Yatırımı; Bono, tahvil, hisse senedi alımı, vadeli-vadesiz mevduat hesaplarından oluşmaktadır.

5 Mal ticaretinde yaşanan dış ticaret açığının belirli bir kısmının hizmet ticareti (turizm vb.) ile kapatılmasından sonra kalan kısım olan cari işlemler açığı, Türkiye’nin yaşadığı ekonomik krizlerin en önemli nedenlerinden olup, arkasında dış ticaret açığı yatmaktadır.

3 4

147 GİRİŞ

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

Ağustos 2018 verilerinin kullanılmasına dikkat edilmiştir. Analiz döneminde Türkiye ekonomisini yakından ilgilendiren; 1994, 2001 ve 2008 ekonomik krizleri, 1996 Gümrük Birliği (GB)’ne giriş, 3 Kasım 2002 seçimleri sonrasında başlayan güçlü tek parti iktidarı, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Merkez Bankası FED’in 2008 krizi sonrasında uyguladığı genişletici para politikaları ve Mayıs 2013’ten itibaren başlattığı parasal sıkılaştırma süreci, 15 Temmuz 2016 darbe girişimi gibi olaylar olduğu için ekonomide yapısal kırılmalar/değişimler meydana gelmiş olabilecektir. Bu nedenle çalışmada, Vogelsang ve Perron (1998) yapısal kırılmalı birim kök testi ve Bai ve Perron (2003) metodu gibi yapısal kırılmaları göz önünde bulunduran zaman serisi analizi yöntemleri kullanılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde; Türkiye’nin dış ticaret yapısı ve petrol fiyatları grafik ve tablolar yardımıyla incelenmiş, üçüncü bölümünde; konuyla ilgili literatür taraması sonuçları paylaşılmış, dördüncü bölümünde ekonometrik analiz gerçekleştirilmiştir. Sonuç ve önerilerle çalışma tamamlanmıştır. Bu çalışmanın; incelenen konu ve kullanılan analiz yöntemleri itibariyle literatüre ve ülke ekonomisine bir katkı sağlaması beklenmektedir.

2. TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET YAPISI VE PETROL FİYATLARI Türkiye ekonomisi genel olarak dış ticaret açığı veren bir ekonomi olup, Türkiye’nin ihracat, ithalat ve dış ticaret açığı verileri Tablo 1’de yer almaktadır.

Tablo 1: Türkiye’nin Dış Ticaret Verileri İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (%)

İhracat

İthalat

1989

11.6

15.8

4.2

73.6

1990

13.0

22.3

9.3

58.1

1991

13.6

21.0

7.5

64.6

1992

14.7

22.9

8.2

64.3

1993

15.3

29.4

14.1

52.1

1994

18.1

23.3

5.2

77.8

1995

21.6

35.7

14.1

60.6

1996

23.2

43.6

20.4

53.2

1997

26.3

48.6

22.3

54.1

1998

27.0

45.9

18.9

58.7

1999

26.6

40.7

14.1

65.4

2000

27.8

54.5

26.7

51.0

2001

31.3

41.4

10.1

75.7

2002

36.1

51.6

15.5

69.9

2003

47.3

69.3

22.1

68.1

2004

63.2

97.5

34.4

64.8

2005

73.5

116.8

43.3

62.9

2006

85.5

139.6

54.0

61.3

2007

107.3

170.1

62.8

63.1

Yıl

Dış Ticaret Açığı (Milyar Dolar) (Milyar Dolar) (Milyar Dolar)

148 TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET YAPISI VE PETROL FİYATLARI

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

2008

132.0

202.0

69.9

65.4

2009

102.1

140.9

38.8

72.5

2010

113.9

185.5

71.7

61.4

2011

134.9

240.8

105.9

56.0

2012

152.5

236.5

84.1

64.5

2013

151.8

251.7

99.9

60.3

2014

157.6

242.2

84.6

65.1

2015

143.8

207.2

63.4

69.4

2016

142.5

198.6

56.1

71.8

2017

157.0

233.8

76.8

67.1

2018

108.6

157.8

49.2

68.8

Kaynak: EVDS (2018). Not: *; 2018 yılı verileri ilke 8 aylık dönemi kapsamaktadır. Dolar ile kastedilen ABD Dolarıdır.

Tablo 1’deki verilere göre 1989 yılında 4.2 Milyar Dolar olan Türkiye’nin dış ticaret açığı, sonrasında artmaya başlamıştır. 1994, 2001 ve 2008 krizlerinde kısmen düşen dış ticaret açığı, 2011 yılında 105 Milyar Doları aşmıştır. Sonrasında alınan önlemlerle düşen dış ticaret açığı, hala önemli bir makroekonomik sorun olarak gündemdeki yerini korumaktadır. İhracatın ithalatı karşılama oranlarına bakıldığında; 1989-2018 dönemi için ortalama %64.1 olduğu görülmekte olup, bu oranın özellikle kriz dönemlerinde artan döviz kuru ve düşen ithalat talebi nedeniyle %70’lerin üzerine çıktığı dikkat çekmektedir.

Türkiye’nin dış ticaret açığı vermesinin en önemli nedenleri; üretim ve ihracatta kullanılan enerji ve ara mallarında ithalata olan yüksek bağımlılık (Gerni, Emsen ve Değer, 2008; İnançlı ve Konak, 2011; Çelik ve İlkay, 2016; Üner, 2017) ve alınan bu enerji ve ara mallarıyla, katma değeri düşük ürünler ihraç ediliyor (Hepkarşı, 2013: 27) olmasıdır. Türkiye’nin enerjide dışa bağımlılık oranı %75 (Albayrak, 2016) olup, 1 Dolarlık ihracat için ortalama 0.82 Dolarlık ithalat yapılmaktadır (Gül, 2011). Oysa Güney Kore’nin enerjide dışa bağımlılık oranı %85 olmasına karşın, ekonomisi 2016 yılında 99.2 Milyar Dolar (GSYH’sinin %7’si kadar) cari fazla vermiştir (IMF, 2018). Çin için yapılan bir genel denge analizinde, petrol fiyatlarında 25 Dolara kadarlık meydana gelebilecek artışların Çin’in cari işlemler dengesini olumsuz yönde etkilemeyeceği, çünkü Çin’in aldığı petrolle katma değeri yüksek ürünler üretip sattığı tespit edilmiştir (Zaouali, 2007). Türkiye’nin ithalatı içinde aramalları ve sermaye mallarının (üretimde kullanılan makine ve teçhizatların) oranları Tablo 2’de yer almaktadır.

Tablo 2: Türkiye’nin İthalat Dağılımı Toplam İthalat

(%)

Sermaye Malı Tüketim Malı Diğer (%) (%) (%)

1989

79.2

16.1

4.7

0.0

15.8

1990

72.4

18.1

9.3

0.1

22.3

1991

71.5

20.4

7.5

0.6

21.0

1992

70.8

21.1

7.7

0.4

22.9

1993

65.9

25.0

8.6

0.5

29.4

1994

71.2

22.4

5.9

0.4

23.3

Yıl

Ara Malı

(Milyar Dolar)

149 TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET YAPISI VE PETROL FİYATLARI

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

1995

70.2

22.7

6.8

0.3

35.7

1996

65.9

23.7

10.1

0.3

43.6

1997

66.1

22.9

10.4

0.6

48.6

1998

64.4

23.1

11.7

0.8

45.9

1999

66.0

21.5

11.9

0.7

40.7

2000

66.1

20.9

12.7

0.4

54.5

2001

73.2

16.8

9.2

0.8

41.4

2002

73.0

16.3

9.5

1.2

51.6

2003

71.7

16.3

11.3

0.7

69.3

2004

69.3

17.8

12.4

0.5

97.5

2005

70.1

17.4

12.0

0.5

116.8

2006

71.4

16.7

11.5

0.4

139.6

2007

72.7

15.9

11.0

0.4

170.1

2008

75.1

13.9

10.6

0.3

202.0

2009

70.6

15.2

13.7

0.5

140.9

2010

70.8

15.5

13.3

0.3

185.5

2011

71.9

15.5

12.3

0.3

240.8

2012

74.0

14.3

11.3

0.4

236.5

2013

73.0

14.6

12.1

0.3

251.7

2014

73.0

14.9

12.0

0.2

242.2

2015

69.2

16.8

13.8

0.2

207.2

2016

67.6

18.1

14.1

0.2

198.6

2017

73.3

14.2

12.2

0.3

233.8

2018*

76.0

13.0

10.7

0.3

157.8

18

10.7

0.3

-

Ortalama 70.9

Kaynak: EVDS (2018). Not: *; 2018 yılı verileri, ilk 8 aylık dönemi kapsamaktadır.

Tablo 2’deki verilere göre Türkiye’de 1989-2018 döneminde yapılan ithalatın ortalama %70.9’u ara malı ithalatından, %18’i sermaye malı ithalatından oluşmakta olup, sadece üretim için yapılan ithalat, toplam ithalatın %89.9’una karşılık gelmektedir. Nihai tüketim malı ithalatının ise sadece %10.7 olduğu görülmektedir. Bu veriler de Türkiye’de üretim ve ihracatın, ithalata olan yüksek bağımlılığını ortaya koymaktadır. Dolayısıyla Türkiye’de ithalatı ve cari işlemler açığını azaltmak için öncelikli olarak yapılması gereken, üretimin ithalata olan bu yüksek bağımlılığının azaltılmasıdır.

Tablodaki verilere göre Türkiye’nin sermaye malları ithalatında 2000-2014 döneminde bir azalma yaşanmıştır. Bu dönemde tüketim malı ithalatının payının görece artmış olduğu görülmektedir.

Türkiye’nin dış ticaret açığı vermesinin en önemli nedenlerinden biri; aldığı bu enerji ve ara malları ile katma değeri düşük (düşük teknolojili, genellikle emek yoğun) ürünler üretip satıyor olmasıdır. Türkiye’nin imalat sanayi ürünleri ihracatı içinde yüksek teknolojili ürünlerin payındaki değişimler Grafik 1 yardımıyla incelenebilir.

150 TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET YAPISI VE PETROL FİYATLARI

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

Grafik 1: Türkiye’nin İmalat Sanayi Ürünleri İhracatı İçinde Yüksek Teknolojili Ürünlerin Payı (%)

Kaynak: World Bank (2018a).

Grafik 1’e göre Türkiye’nin imalat sanayi ürünleri ihracatı içinde yüksek teknolojili ürünlerin payı ortalama %1.9’dur. Oysa bu oran 2017 yılı itibariyle Çin’de %25, Güney Kore’de %26, Malezya’da %42, Singapur’da %48, Filipinler’de %55’tir (World Bank (2018a). Bu durumda, Türkiye’nin üretim ve ihracatında yüksek teknolojili ve katma değeri daha yüksek olan ürünlere yönelmesinin gerektiği açıkça görülmektedir. Grafik 1’de 2000’li yılların başlarında görülen oransal artışın nedeninin; 1995 yılında Hindistan’ın ve 2001 yılında Çin’in Dünya Ticaret Örgütü’ne girmesiyle dünyaya ucuz tekstil ürünleri satmaya başlamış olmaları ve bu dönemde Türkiye’nin ucuz tekstil ürünleri ihracatında yaşanan düşme olduğu değerlendirilmektedir. 2017 yılı itibariyle Türkiye’nin ihracatındaki ilk 10 sektöre ait veriler Tablo 3’te yer almaktadır.

Tablo 3: 2017 Yılı İtibariyle Türkiye’nin İhracatındaki İlk On Sektör Sıra No

Ürün Grubu

Milyar Dolar

Toplam İhracat İçindeki Payı (%)

1

Motorlu Kara Taşıtları, Traktör, Bisiklet, Motosiklet ve Diğer

23.9

15.2

2

Nükleer Reaktörler, Kazan, Makina ve Cihazlar, Aletler, Parçaları

13.8

8.8

3

İnciler, Kıymetli Taş Ve Metal Mamulleri, Madeni Paralar

10.9

6.9

4

Örme Giyim Eşyası ve Aksesuarları

8.9

5.6

5

Demir ve Çelik

8.2

5.2

6

Elektrikli Makina ve Cihazlar, Aksam ve Parçaları

8.1

5.2

7

Örülmemiş Giyim Eşyası ve Aksesuarları

6.0

3.8

8

Demir veya Çelikten Eşya

5.6

3.6

9

Plastik ve Plastikten Mamul Eşya

5.5

3.5

10

Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar ve Müstahsalları, Mumlar

4.3

2.8

Toplam İhracat

157.1

60

Kaynak: Ticaret Bakanlığı (2018).

151 TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET YAPISI VE PETROL FİYATLARI

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

Tablo 3’e göre 2017 yılında en fazla motorlu kara taşıtları ihraç ediliyor olması sevindirici bir durum olmakla birlikte, bu taşıtların motorları ve temel elektrikli ve elektronik kısımlarının yurtdışından geliyor olması, Türkiye’yi bir montaj endüstrisi alanına dönüştürmekte (Akcebe, 2014: 45) ve bu da ihracattaki katma değeri azaltmaktadır.

Yapılan ithalatın, gerek belirli bir kısmının petrol ve petrol ürünlerinden (doğal gaz, plastik, vb.) oluşması, gerekse üretim ve nakliye maliyetleri nedeniyle, Türkiye’nin dış ticaret açığı, petrol fiyatlarındaki değişimlere önemli ölçüde duyarlıdır. Petrol fiyatları ile Türkiye’nin dış ticaret açığı arasındaki ilişki, Grafik 2 yardımıyla incelenebilir.

Grafik 2: Petrol Fiyatları ile Türkiye’nin Dış Ticaret Açığı Arasındaki İlişki

Kaynak: EVDS (2018) ve EIA (2018).

Grafik 2’ye göre; petrol fiyatları ile Türkiye’nin dış ticaret açığı arasında oldukça yakın bir etkileşim vardır. Petrol fiyatları arttığında Türkiye’nin dış ticaret açığı da artmakta, petrol fiyatları düştüğünde ise Türkiye’nin dış ticaret açığı da düşmektedir. Bu çalışmada, Grafik 2’de görsel olarak tespit edilen bu ilişki, ekonometrik olarak da sınanacaktır.

3. LİTERATÜR TARAMASI Yapılan literatür taramasında; petrol fiyatları ile dış ticaret açığı arasındaki ilişkinin, genellikle bir adım daha ileriye götürülerek, petrol fiyatları ile cari işlemler açığı arasındaki ilişki biçiminde incelenmiş olduğu görülmüştür. Bu çalışmalar arasında önemli olduğu değerlendirilenlerin özeti, tarih sırasına göre buraya alınmıştır.

Petrol fiyatlarındaki değişmeyle cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiyi ilk inceleyen Agmon ve Laffer (1978) olup, yazarlar petrol fiyatlarında meydana gelen artışların, gelişmiş ülkelerin cari işlemler dengesini kısa dönemde bozduğunu, fakat uzun dönemde dengenin tekrar sağlandığını belirlemişlerdir.

Rebucci ve Spatafora (2006), petrol fiyatlarındaki değişimlerin cari işlemler dengesi üzerindeki etkilerini 175 ülke için 1975-2005 dönemi verileriyle analiz etmiş ve petrol fiyatlarındaki artışların, genel olarak ülkelerin cari işlemler dengesini olumsuz yönde etkilediğini tespit etmiştir.

Karabulut ve Çelikel Danışoğlu (2006), Türkiye’de cari işlemler açığını etkileyen faktörleri, 1991:Q1-2004:Q1 dönemi için VECM yöntemiyle incelemiş ve petrol fiyatlarındaki %1’lik artışın bu ülkelerdeki cari işlemler açığını ortalama %0.51 artırdığını belirlemiştir.

Zaouali (2007) petrol fiyatlarında meydana gelebilecek 10 Dolarlık ve 25 Dolarlık artışların Çin’in ekonomisi üzerine olası etkilerini, genel denge analizi yöntemiyle araştırmış ve pozitif bir 152 LİTERATÜR TARAMASI

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

petrol fiyatı şokunun, cari denge üzerinde önemsiz bir etkisinin olacağını tespit etmiştir. Bu durumun nedeninin; Çin’in ithal ettiği petrol ile katma değeri yüksek ürünler üretip satıyor olması olduğu değerlendirilmiştir.

Schubert (2013), OECD ülkelerinde petrol fiyatı şoklarının ülke ekonomileri üzerindeki etkilerini incelediği çalışmasında, petrol fiyatındaki kalıcı bir artışın, cari işlemler dengesi üzerinde J eğrisi etkisi yaptığını, yani cari dengeyi kısa dönemde bozduğunu, ancak bu bozulmanın ilerleyen dönemlerde ortadan kalktığını tespit etmiştir.

Bayat, Şahbaz ve Akçacı (2013), petrol fiyatlarındaki değişimlerin dış ticaret açığı üzerindeki etkilerini, Türkiye’nin 1992:M01-2012:M04 dönemi verilerini kullanarak, Hansen ve Seo (2002) doğrusal olmayan eşbütünleşme testi, Hiemstra ve Jones (1994) doğrusal olmayan Granger nedensellik testi ve Breitung ve Candelon (2006) frekans alanı Granger nedensellik testi yardımıyla incelemiştir.

Analiz sonucunda; petrol fiyatlarından dış ticaret açığına doğru orta vadede tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin var olduğu belirlenmiştir. Bu durumda, petrol fiyatlarındaki değişimler Türkiye’nin dış ticaret açığı üzerinde orta dönemde etkili iken, uzun dönemde bu etki kaybolmaktadır.

Lebe ve Akbaş (2013), petrol fiyatları ve döviz kurlarındaki değişim ile cari işlemler açığı arasındaki ilişkileri Türkiye’nin 1991:M12-2012:M11 dönemi için VAR yöntemi ve Dolado ve Lutkepohl (1996) nedensellik testi yardımıyla araştırmıştır. VAR analizinde ham petrol fiyatları ile döviz kurunun, Türkiye’nin cari işlemler açığı üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu belirlenirken, nedensellik testinde; petrol fiyatları ve döviz kurlarından cari işlemler açığına doğru tek yönlü nedensellik ilişkilerinin var olduğu tespit edilmiştir.

Atay Polat ve Sancar (2015), Türkiye’de petrol fiyatları ile dış ticaret açığı arasındaki ilişkileri, 1984-2014 dönemi için VAR yöntemi ve Granger nedensellik testiyle analiz etmiştir.

Granger nedensellik testinde; Türkiye’de petrol fiyatlarından dış ticaret açığına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. VAR modeli yardımıyla gerçekleştirilen varyans ayrıştırması sonuçlarına göre; dış ticaret açığındaki değişimlerin %42.5’i petrol fiyatları tarafından açıklanmakta olduğu tespit edilmiştir. Yine VAR modeli yardımıyla gerçekleştirilen etki tepki analizinde ise; petrol fiyatlarında meydana gelen pozitif bir şokun, Türkiye’nin dış ticaret açığını 1. dönemden başlayarak 4. döneme kadar olumsuz yönde etkilemekte olduğu belirlenmiştir.

Adam, Rianse, Cahyono ve Syarif (2015), dünya ham petrol fiyatları ile Endonezya’nın dış ticaret açığı arasındaki ilişkileri, 2004:M01-2014:10 dönemi için LVAR yöntemiyle analiz etmiş ve ham petrol fiyatları ile Endonezya’nın dış ticaret açığı arasında uzun dönemde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğunu, artan ham petrol fiyatlarının Endonezya’nın dış ticaret dengesini olumsuz yönde etkilediğini belirlemiştir.

Güngör, Sönmez, Korkmaz ve Karaca (2016), Brent petrolü varil fiyatlarındaki değişimlerin Türkiye’nin cari işlemler dengesine olan etkilerini 1992:M01-2015:M12 dönemi verilerini kullanarak, ARCH-GARCH yöntemleri yardımıyla analiz etmiş ve Brent petrolü varil fiyatlarındaki artışların, Türkiye’nin cari işlemler dengesini bozucu yönde etki ettiğini tespit etmiştir.

Aleksandrova (2016), petrol fiyatlarındaki artışların cari işlemler dengesi üzerindeki etkilerini, petrol ihraç eden ülkeler açısından araştırdığı çalışmasında, petrol fiyatlarının görece istikrarlı olduğu 2014 yılında artan petrol fiyatlarının, bu ülkelerin dış ticaret dengelerini ve cari işlemler dengelerini olumlu yönde etkilediğini, ancak petrol fiyatlarındaki artışın hızlandığı 2016 yılı için bu konuda bir belirsizliğin söz konusu olduğunu ifade etmiştir.

Besel (2017), artan petrol fiyatlarının Türkiye’nin cari işlemler açığı üzerindeki etkilerini 1976-2016 dönemi için yapısal kırılmalı Zivot-Andrews birim kök testi, Gregory-Hansen yapısal kırılmalı eşbütünleşme testi ve Toda-Yamamoto nedensellik testi yardımıyla araştırmıştır. Bu değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisi ve uzun dönemli bir etkileşimin tespit edildiği çalışmada, petrol fiyatlarından cari işlemler açığına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir.

Alagöz, Alacahan ve Akarsu (2017), ham petrol fiyatlarındaki artışın cari işlemler dengesi üzerindeki etkilerini, OECD (2017) tarafından 2030 yılında yüksek gelirli ülkeler arasında yer alacağı ifade edilen Türkiye, Çin, Güney Afrika, Meksika, Kolombiya, Kosta Rika, Endonezya ve Kazakistan’ın 1980-2016 dönemi verilerini kullanarak, statik panel veri analizi (havuzlanmış panel 153 LİTERATÜR TARAMASI

TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE PETROL FÄ°YATLARININ DIĹ&#x17E; TÄ°CARET AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I Ă&#x153;ZERÄ°NDEKÄ° ETKÄ°LERÄ°: ARDL SINIR TESTÄ° YAKLAĹ&#x17E;IMI

veri analizi, sabit etkiler yĂśntemi ve rassal etkiler yĂśntemi) ve GMM (GenelleĹ&#x;tirilmiĹ&#x; Momentler Metodu) yardÄąmÄąyla analiz etmiĹ&#x; ve ham petrol fiyatlarÄąndaki artÄąĹ&#x;larÄąn, cari iĹ&#x;lemler dengesini bozucu yĂśnde etki gĂśsterdiÄ&#x;ini tespit etmiĹ&#x;tir.

DoÄ&#x;an ve GĂźrbĂźz (2017), enerji fiyatlarÄąnÄąn dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą Ăźzerindeki etkilerini, TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą Ăźzerindeki etkilerini 2002:M01-2015:M12 dĂśnemi için Hiemstra-Jones (1994) ve Diks-Panchenko (2006) tarafÄąndan geliĹ&#x;tirilen doÄ&#x;rusal olmayan nedensellik testiyle incelemiĹ&#x; ve enerji fiyatlarÄą ile TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą arasÄąnda iki yĂśnlĂź nedensellik iliĹ&#x;kisi tespit etmiĹ&#x;tir.

Syzdykova (2017), petrol fiyatlarÄąndaki deÄ&#x;iĹ&#x;imlerin cari iĹ&#x;lemler dengesi Ăźzerindeki etkilerini, BRIC Ăźlkeleri (Brzilya, Rusya, Hindistan ve Ă&#x2021;in) için 1994:Q1-2016:Q3 dĂśnemi verilerini kullanarak, VAR yĂśntemiyle analiz etmiĹ&#x;tir. VAR analizine daya olarak gerçekleĹ&#x;tirilen varyans ayrÄąĹ&#x;tÄąrmasÄą analizinde; bu Ăźlkelerdin cari iĹ&#x;lemler dengesindeki deÄ&#x;iĹ&#x;imlerin sÄąrasÄąyla %34.5, %37.3, %19.1 ve %22.3â&#x20AC;&#x2122;ĂźnĂźn petrol fiyatlarÄąndaki deÄ&#x;iĹ&#x;imler tarafÄąndan açĹklandÄąÄ&#x;ÄąnÄą ve bu açĹklama gĂźcĂźnĂźn, ilerleyen dĂśnemlerde daha da arttÄąÄ&#x;ÄąnÄą tespit etmiĹ&#x;tir.

Erdem ve Akar (2018), TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de petrol fiyatlarÄąnÄąn enflasyon ve cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;Äą Ăźzerindeki etkilerini, 2002:Q1-2017:Q3 dĂśnemi için Johansen eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me testi ve ARDL yĂśntemi yardÄąmÄąyla araĹ&#x;tÄąrmÄąĹ&#x; ve petrol fiyatlarÄąndaki %10â&#x20AC;&#x2122;luk artÄąĹ&#x;Äąn enflasyonu 0.68 puan, cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;ÄąnÄą 4.4 Milyar Dolar artÄąrdÄąÄ&#x;ÄąnÄą belirlemiĹ&#x;tir. Ă&#x2021;alÄąĹ&#x;mada ayrÄąca ABD Dolar kurundaki %10â&#x20AC;&#x2122;luk artÄąĹ&#x;Äąn enflasyonu (TĂ&#x153;FE) 1.5 puan artÄąrdÄąÄ&#x;Äą, ekonomik aktivitelerdeki artÄąĹ&#x;Äąn, cari dengeyi bozucu yĂśnde etki ettiÄ&#x;i de tespit edilmiĹ&#x;tir.

Jackson (2018) artan petrol fiyatlarÄą ile ABDâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą arasÄąndaki iliĹ&#x;kileri gĂźncel veriler ÄąĹ&#x;ÄąÄ&#x;Äąnda tartÄąĹ&#x;tÄąÄ&#x;Äą çalÄąĹ&#x;masÄąnda; ham petrol varil fiyatlarÄąnÄąn 2016â&#x20AC;&#x2122;dan 2018â&#x20AC;&#x2122;e kadar %70 yĂźkseldiÄ&#x;ini, bu nedenle ABDâ&#x20AC;&#x2122;nin petrol ithalatÄąna harcadÄąÄ&#x;Äą paranÄąn %30 arttÄąÄ&#x;ÄąnÄą, bunun da ABDâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą arttÄąrdÄąÄ&#x;ÄąnÄą ifade etmiĹ&#x;tir.

Barak ve NaimoÄ&#x;lu (2018) kÄąrÄąlgan beĹ&#x;li Ăźlkelerinde (Hindistan, Endonezya, Brezilya, TĂźrkiye ve GĂźney Afrika) reel dĂśviz kurunun dÄąĹ&#x; ticaret Ăźzerindeki etkilerini 2000-2014 dĂśnemi için panel veri analizi yĂśntemiyle incelemiĹ&#x; ve reel dĂśviz kurundaki artÄąĹ&#x;larÄąn, bu Ăźlkelerin dÄąĹ&#x; ticaret dengelerini olumsuz (dÄąĹ&#x; ticaret açĹklarÄąnÄą artÄąrÄącÄą) yĂśnde etkilediÄ&#x;ini tespit etmiĹ&#x;tir.

LiteratĂźrde yer alan çalÄąĹ&#x;malara genel olarak bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; genellikle petrol fiyatlarÄąyla cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;Äą arasÄąndaki iliĹ&#x;kiye odaklanÄąldÄąÄ&#x;Äą gĂśrĂźlmektedir. Bu çalÄąĹ&#x;mada doÄ&#x;rudan petrol fiyatlarÄą ile dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą arasÄąndaki iliĹ&#x;kiye odaklanÄąlarak, mevcut literatĂźrdeki bir boĹ&#x;luÄ&#x;un doldurulmasÄąna katkÄą saÄ&#x;lanmasÄą hedeflenmektedir. AyrÄąca dÄąĹ&#x; ticaret dengesiyle yakÄąndan iliĹ&#x;kili olan reel efektif dĂśviz kurlarÄą da modele dâhil edilerek, bu konudaki Ăśnemli bir teknik sorun çÜzĂźlmeye çalÄąĹ&#x;ÄąlmÄąĹ&#x;tÄąr. Ă&#x2021;alÄąĹ&#x;anÄąn bu yĂśnĂźyle, sonraki araĹ&#x;tÄąrmacÄąlara ÄąĹ&#x;Äąk tutmasÄą beklenmektedir.

4. EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z 4.1. Veri Seti Bu çalÄąĹ&#x;mada ham petrol fiyatlarÄąndaki deÄ&#x;iĹ&#x;imlerin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą Ăźzerindeki etkileri, TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin 1989:M01-2018:M08 dĂśnemi Brent petrolĂź varil fiyatlarÄą (Poil, US Dolar), dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą (Foreign Trade Deficit: FTD, Milyar US Dolar) ve reel efektif dĂśviz kuru (REER, TĂ&#x153;FE bazlÄą, 2007=100) verileri kullanÄąlarak analiz edilmiĹ&#x;tir. Poil verisi; U.S. Energy Information Administration (EIA, 2018)â&#x20AC;&#x2122;den, FTD verileri EVDS (2018)â&#x20AC;&#x2122;den alÄąnan ithalat verileri ile ihracat verilerinin farkÄą alÄąnarak (M-X, Milyar US Dolar), REER verileri Bruegel Datasets (2018)â&#x20AC;&#x2122;den alÄąnmÄąĹ&#x;tÄąr6. BĂźtĂźn 6

Bruegel Datasets, REER deÄ&#x;erlerini hesaplarken; đ?&#x2018;&#x2026;đ??¸đ??¸đ?&#x2018;&#x2026; = đ??¸đ?&#x2018;&#x2039;đ?&#x2018;&#x2026; â&#x2C6;&#x2014; đ?&#x2018;&#x192;đ?&#x2018;&#x201C;;

đ?&#x2018;&#x192;đ?&#x2018;&#x2018; đ?&#x2018;&#x192;đ?&#x2018;&#x201C;

Ĺ&#x;eklinde hesaplamakta olup, burada đ?&#x2018;&#x192; đ?&#x2018;&#x2018; ; yurtiçi

fiyatlar genel dĂźzeyini, yurtdÄąĹ&#x;Äą fiyatlar genel dĂźzeyini, đ??¸đ?&#x2018;&#x2039;đ?&#x2018;&#x2026;; nominal dĂśviz kurunu (1 birim yerli para miktarÄąnÄąn karĹ&#x;ÄąlÄąÄ&#x;Äą olan yabancÄą para miktarÄąnÄą) gĂśstermektedir. Bu durumda; REERâ&#x20AC;&#x2122;in artmasÄą; yurtiçi fiyatlar genel dĂźzeyindeki artÄąĹ&#x;Äą veya yurtdÄąĹ&#x;Äą fiyatlar genel dĂźzeyindeki dĂźĹ&#x;meyi ya da nominal dĂśviz kurunun yĂźkselmesini (ulusal paranÄąn deÄ&#x;er kazanmasÄąnÄą) gĂśstermektedir ki bĂźtĂźn bunlar ev sahibi Ăźlkenin (bu çalÄąĹ&#x;mada TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin) ihracatÄąnÄą azaltÄąp, ithalatÄąnÄą artÄąracak ve dÄąĹ&#x; ticaret dengesini olumsuz yĂśnde etkileyecektir. TCMB tarafÄąndan hesaplanÄąp yayÄąnlanan REER serisi de aynÄą yĂśbtemle hesaplanmaktadÄąr. Bu çalÄąĹ&#x;mada dÄąĹ&#x; ticaret dengesi verilerinin logaritmasÄą alÄąnabilmesi için (M-X) Ĺ&#x;eklinde çalÄąĹ&#x;Äąlarak, deÄ&#x;erlerin pozitif olmasÄą saÄ&#x;lanmÄąĹ&#x;tÄąr. Bu durumda; REERâ&#x20AC;&#x2122;in artmasÄą, TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą arttÄąracaktÄąr.

154 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

veriler Moving Average yöntemiyle mevsim etkilerinden arındırılmış, doğal logaritmaları alınarak analizlerde kullanılmıştır.

4.1.1. Veri Setine İlişkin Tanımlayıcı İstatistikler Veri setine ait tanımlayıcı istatistikler Tablo 4’te yer almaktadır. Bu istatistikler, analizlerde kullanılacak veriler hakkında önsel bilgiler sunmaktadır.

Tablo 4: Veri Setine Ait Tanımlayıcı İstatistikler LnFTDSA LnPoilSA LnREERSA Ortalama

7.711

3.608

4.283

Medyan

7.746

3.480

4.315

En Büyük

9.388

4.887

4.638

En Küçük

3.315

2.309

3.723

Standart Sapma

1.008

0.706

0.200

Çarpıklık

-0.570

0.215

-0.241

Basıklık

3.063

1.692

1.967

Jarque-Bera Testi

19.201

27.962

19.165

Jarque-Bera Testi Olasılık Değeri

0.000

0.000

0.000

Toplam

2729.561

1277.197

1516.112

Sapmaların Kareleri Toplamı

358.930

175.716

14.118

Gözlem Sayısı

354

354

354

Not: Ln; Serilerin doğal logaritmasının alındığını, SA; serilerin mevsim etkilerinden arındırıldığını ifade etmektedir. Çalışmanın ilerleyen aşamalarında mevsim etkilerinden arındırılmış seriler kullanılacak, ancak gösterim sadeliği açısından SA ifadesi yazılmayacaktır.

Tablo 4’teki verilere göre; analizde kullanılan seriler birbirlerine yakın değerler almakta olup, bu durum, yapılacak analizler sonucunda değişen varyans sorununun ortaya çıkma olasılığını azaltmaktadır. Serilerin standart sapmalarının düşük olması da bu yöndeki düşünceyi desteklemektedir.

4.1.2. Korelasyon Matrisi Çalışmada kullanılan seriler arasındaki korelasyon matrisi, Tablo 5’te sunulmuştur Korelasyon; iki serinin birlikte hareket etme derecesinin bir ölçüsü olup, [-1,1] aralığında değişen değerler alabilmektedir. Değerin -1 veya +1’e yaklaşması, seriler arasındaki ilişkinin güçlü olduğunu, korelasyon katsayısının işareti ise seriler arasındaki ilişkinin yönünü göstermektedir (Köse, 2012). Bu çalışmada kullanılan seriler arasındaki korelasyon katsayıları, Tablo 5’te yer almaktadır.

Tablo 5: Seriler Arasındaki Korelasyon Matrisi LnFTD

LnPoil

LnREER

LnFTD

1

0.85

0.84

LnPoil

0.85

1

0.84

LnREER

0.84

0.84

1

155 EKONOMETRİK ANALİZ

TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE PETROL FÄ°YATLARININ DIĹ&#x17E; TÄ°CARET AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I Ă&#x153;ZERÄ°NDEKÄ° ETKÄ°LERÄ°: ARDL SINIR TESTÄ° YAKLAĹ&#x17E;IMI

Tablo 5â&#x20AC;&#x2122;teki bulgulara gĂśre; seriler arasÄąndaki etkileĹ&#x;im %85 gibi oldukça yĂźksek dĂźzeydedir.

Korelasyon katsayÄąlarÄąnÄąn iĹ&#x;aretlerine bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; petrol fiyatlarÄą ve reel efektif dĂśviz kurunun, dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą arttÄąrÄącÄą yĂśnde etki etmekte olduÄ&#x;u gĂśrĂźlmektedir.

4.2. Model Bu çalÄąĹ&#x;mada ham petrol fiyatlarÄąndaki deÄ&#x;iĹ&#x;imlerin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą Ăźzerindeki etkilerini araĹ&#x;tÄąrmak Ăźzere; BaĹ&#x;arÄąr ve ErçakÄąr (2016); Bao (2016) ile Barak ve NaimoÄ&#x;lu (2018) izlenerek oluĹ&#x;turulan ekonometrik model: đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ??šđ?&#x2018;&#x2021;đ??ˇđ?&#x2018;Ą = đ?&#x203A;˝0 + đ?&#x203A;˝1 đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x192;đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;Ą + đ?&#x203A;˝2 đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x2026;đ??¸đ??¸đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;Ą + đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;Ą

(1)

Burada đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;Ą ; ortalamasÄą sÄąfÄąr, varyansÄą sabit, normal daÄ&#x;ÄąlÄąma sahip hata terimleri serisini gĂśstermektedir. Analiz sonucundaki beklentimiz; artan petrol fiyatlarÄą ve reel efektif dĂśviz kurunun, TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą artÄąracaÄ&#x;Äą için đ?&#x203A;˝1 > 0 đ?&#x2018;Łđ?&#x2018;&#x2019; đ?&#x203A;˝2 > 0 çĹkmasÄą ve bu katsayÄąlarÄąn istatistiksel olarak anlamlÄą olmasÄą yĂśnĂźndedir.

4.3. YĂśntem Zaman serisi analizleri serilerin duraÄ&#x;anlÄąk derecelerine Ăśnemli Ăślçßde duyarlÄą olduÄ&#x;u ve serilerin duraÄ&#x;anlÄąk seviyeleri gĂśz ĂśnĂźnde bulundurulmaksÄązÄąn yapÄąlacak ekonometrik analizlerin hatalÄą sonuçlar verebileceÄ&#x;i için çalÄąĹ&#x;mada Ăśncelikle serilere birim kĂśk testleri yapÄąlmÄąĹ&#x;tÄąr. Analiz dĂśnemi uzun olduÄ&#x;u ve bu dĂśnemde TĂźrkiye ve dĂźnya ekonomisini Ăśnemli Ăślçßde etkileyen 1994, 2001, 2008 ekonomik krizleri, Hindistanâ&#x20AC;&#x2122;Äąn 1995â&#x20AC;&#x2122;te, Ă&#x2021;inâ&#x20AC;&#x2122;in 2001â&#x20AC;&#x2122;de Rusyaâ&#x20AC;&#x2122;nÄąn 2012â&#x20AC;&#x2122;de DĂźnya Ticaret Ă&#x2013;rgĂźtĂźâ&#x20AC;&#x2122;ne, TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin 1996â&#x20AC;&#x2122;da GĂźmrĂźk BirliÄ&#x;iâ&#x20AC;&#x2122;ne girmesi, 28 Ĺ&#x17E;ubat 1997 Milli GĂźvenlik Kurulu kararlarÄą ve 15 Temmuz 2016 darbe giriĹ&#x;imi gibi olaylar yer aldÄąÄ&#x;Äą için yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą zaman serisi analiz yĂśntemlerinin kullanÄąlmasÄąnda fayda vardÄąr. Bu nedenle çalÄąĹ&#x;mada serilerin duraÄ&#x;anlÄąÄ&#x;Äą; Vogelsang ve Perron (1998) yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą ADF birim kĂśk testiyle incelenmiĹ&#x;tir. Seriler arasÄąndaki eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kileri; Pesaran, Shin ve Smith (2001) tarafÄąndan geliĹ&#x;tirilen SÄąnÄąr Testi yaklaĹ&#x;ÄąmÄąyla incelenmiĹ&#x;, eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me denklemindeki yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri Bai ve Perron (2003) tarafÄąndan geliĹ&#x;tirilen yĂśntemle belirlenmiĹ&#x;tir. Elde edilen yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerle uzun dĂśnem analizine dâhil edilmiĹ&#x;tir. Uzun ve kÄąsa dĂśnem analizleri ARDL yĂśntemiyle gerçekleĹ&#x;tirilmiĹ&#x;tir.

4.4. Birim KĂśk Testi DuraÄ&#x;an seriler, kendi ortalamalarÄą etrafÄąnda dalgalanan, bir dĂśnemde meydana gelen Ĺ&#x;oklarÄąn etkilerinin belirli bir sĂźrede sĂśndĂźÄ&#x;Ăź serilerdir (TarÄą, 2012: 387). DĂźzey deÄ&#x;erlerinde duraÄ&#x;an olan serilere I(0), dĂźzey deÄ&#x;erlerinde duraÄ&#x;an olmayÄąp, birinci farkÄą alÄąndÄąÄ&#x;Äąnda duraÄ&#x;an hale gelen serilere ise I(1) seri adÄą verilir (Gujarati ve Porter, 2012: 744). Bu çalÄąĹ&#x;mada serilerin duraÄ&#x;anlÄąÄ&#x;Äą; Vogelsang ve Perron (1998) tarafÄąndan geliĹ&#x;tirilmiĹ&#x; olan yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą ADF birim kĂśk testiyle incelenmiĹ&#x;tir.

Bu testin hipotezleri; đ??ť0 : YapÄąsal kÄąrÄąlmalarÄąn varlÄąÄ&#x;Äą durumunda seri duraÄ&#x;an deÄ&#x;ildir đ??ť1 : YapÄąsal kÄąrÄąlmalarÄąn varlÄąÄ&#x;Äą durumunda seri duraÄ&#x;andÄąr. biçimindedir. Bu çalÄąĹ&#x;mada Vogelsang ve Perron (1998) yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą birim kĂśk testi yapÄąlmÄąĹ&#x; ve elde edilen bulgular Tablo 6â&#x20AC;&#x2122;da, yapÄąsal kÄąrÄąlma grafikleri Ek 1â&#x20AC;&#x2122;te sunulmuĹ&#x;tur.

156 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE PETROL FÄ°YATLARININ DIĹ&#x17E; TÄ°CARET AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I Ă&#x153;ZERÄ°NDEKÄ° ETKÄ°LERÄ°: ARDL SINIR TESTÄ° YAKLAĹ&#x17E;IMI

Tablo 6: Vogelsang ve Perron (1998) Birim KĂśk Testi SonuçlarÄą DeÄ&#x;iĹ&#x;ken

Test OlasÄąlÄąk DeÄ&#x;eri

ADF Ä°statistiÄ&#x;i

YapÄąsal Tarihi

KÄąrÄąlma

Karar

đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;­đ?&#x2018;ťđ?&#x2018;Ť

-5.99***

0.00

1994:M07

I(0)

đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;ˇđ?&#x2019;?đ?&#x2019;&#x160;đ?&#x2019;?

-3.91

0.42

2014:M06

-

đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;šđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;š

-3.84

0.47

2003:M01

-

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;ˇđ?&#x2019;?đ?&#x2019;&#x160;đ?&#x2019;?

-15.37***

0.00

1990M08

I(1)

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;šđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;š

-13.40***

0.00

2002:M01

I(1)

Not: Optimum gecikme uzunluklarÄą Akaike Bilgi Kriteri kullanÄąlarak tespit edilmiĹ&#x;tir. DĂźzey deÄ&#x;erlerinde sabitli ve trendli, birinci farklarÄąnda ise sabitli modeller kullanÄąlarak testler gerçekleĹ&#x;tirilmiĹ&#x;tir. ***; %1 anlamlÄąlÄąk dĂźzeyinde duraÄ&#x;anlÄąÄ&#x;Äą gĂśstermektedir. â&#x2C6;&#x2020;; Ä°lgili serinin birinci farkÄąnÄąn alÄąndÄąÄ&#x;ÄąnÄą ifade etmektedir. Maksimum gecikme uzunluÄ&#x;u 13 olarak alÄąnmÄąĹ&#x;tÄąr. DĂźzey deÄ&#x;erinde duraÄ&#x;an olan seriler için birinci farkta birim kĂśk testi yapÄąlmamÄąĹ&#x;tÄąr.

Tablo 6â&#x20AC;&#x2122;daki sonuçlara gĂśre; dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą serisi dĂźzey deÄ&#x;erinde duraÄ&#x;an iken, petrol fiyatlarÄą ve reel efektif dĂśviz kuru serileri dĂźzey deÄ&#x;erlerinde duraÄ&#x;an olmayÄąp, birinci farklarÄą alÄąndÄąÄ&#x;Äąnda duraÄ&#x;an hale gelmiĹ&#x;tir. Yani LnFTD serisi I(0), LnPoil ve LnREER serileri I(1)â&#x20AC;&#x2122;dir.

Vogelsang ve Perron (1998) yĂśntemi tarafÄąndan tespit edilen yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihlerinden 1990; Irakâ&#x20AC;&#x2122;Äąn Kuveytâ&#x20AC;&#x2122;e saldÄąrmasÄą Ăźzerine ABDâ&#x20AC;&#x2122;nin Irakâ&#x20AC;&#x2122;a yĂśnelik askeri mĂźdahalesiyle baĹ&#x;layan I. KĂśrfez SavaĹ&#x;Äą nedeniyle TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin OrtadoÄ&#x;u BĂślgesine olan dÄąĹ&#x; ticaretinin Ăśnemli Ăślçßde olumsuz etkilendiÄ&#x;i dĂśnemi, 1994; 5 Nisan 1994 ekonomik krizini, 2002; Ĺ&#x17E;ubat 2001 krizinin etkilerini, 2003; 3 KasÄąm 2002 seçimleriyle gĂśreve gelen gßçlĂź tek parti iktidarÄąnÄąn ve ABDâ&#x20AC;&#x2122;nin Mart 2003â&#x20AC;&#x2122;te Irakâ&#x20AC;&#x2122;a tekrar mĂźdahalesiyle baĹ&#x;layan II. KĂśrfez SavaĹ&#x;ÄąnÄąn etkilerini, 2014; ABD Merkez BankasÄą FEDâ&#x20AC;&#x2122;in 2008 kĂźresek ekonomik kriz sonrasÄąnda uyguladÄąÄ&#x;Äą geniĹ&#x;letici para politikalarÄąnÄą sonlandÄąracaÄ&#x;ÄąnÄą açĹkladÄąÄ&#x;Äą MayÄąs 2013 tarihinden itibaren TĂźrk LirasÄąnÄąn hÄązla deÄ&#x;er kaybettiÄ&#x;i dĂśnemin etkilerini yansÄątmaktadÄąr.

4.5. EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me Testi Granger and Newbold (1974), duraÄ&#x;an olmayan serilerle yapÄąlacak analizlerde sahte regresyon problemiyle karĹ&#x;ÄąlaĹ&#x;ÄąlabileceÄ&#x;ini ifade etmiĹ&#x;tir. Engle ve Granger (1987), duraÄ&#x;an olmayan serilerle regresyon tahmini yapmadan Ăśnce, seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin varlÄąÄ&#x;Äąn test edilmesinin gerektiÄ&#x;ini, seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisi tespit edildiÄ&#x;inde, yapÄąlacak analizlerde sahte regresyon problemi ile karĹ&#x;ÄąlaĹ&#x;ÄąlmayacaÄ&#x;ÄąnÄą ve elde edilen bulgularÄąn gĂźvenilir olacaÄ&#x;ÄąnÄą belirtmiĹ&#x;tir. Analizde kullanÄąlacak serilerin tamamÄą aynÄą seviyede entegre olduÄ&#x;u durumlarda (Serilerin hepsi I(1) veya I(2) olduÄ&#x;u zaman) seriler arasÄąndaki eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kileri Engle ve Granger (1987) veya Johansen (1988) yĂśntemleriyle test edilebilmektedir. Bu çalÄąĹ&#x;mada olduÄ&#x;u gibi; seriler farklÄą dĂźzeylerde duraÄ&#x;an olduklarÄąnda ise Pesaran, Shin ve Smith (2001) tarafÄąndan geliĹ&#x;tirilen SÄąnÄąr Testi yaklaĹ&#x;ÄąmÄąnÄąn kullanÄąlmasÄą gerekmektedir. SÄąnÄąr Testi yapÄąlmasÄą için bu çalÄąĹ&#x;mada kullanÄąlan model: đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;?

đ?&#x2018;&#x203A;

â&#x2C6;&#x2020;đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ??šđ?&#x2018;&#x2021;đ??ˇđ?&#x2018;Ą = đ?&#x203A;˝0 + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝1đ?&#x2018;&#x2DC; â&#x2C6;&#x2020;đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ??šđ?&#x2018;&#x2021;đ??ˇđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2DC; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝2đ?&#x2018;&#x2DC; â&#x2C6;&#x2020;đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x192;đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2DC; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝3đ?&#x2018;&#x2DC; â&#x2C6;&#x2020;đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x2026;đ??¸đ??¸đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2DC; + đ?&#x203A;ź1 đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ??šđ?&#x2018;&#x2021;đ??ˇđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 đ?&#x2018;&#x2DC;=1

đ?&#x2018;&#x2DC;=0

+ đ?&#x203A;ź2 đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x192;đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 + đ?&#x203A;ź3 đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x2026;đ??¸đ??¸đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 + đ?&#x2018;˘đ?&#x2018;Ą

đ?&#x2018;&#x2DC;=0

(2)

Ĺ&#x;eklindedir. Bu modelde đ?&#x203A;ź1 , đ?&#x203A;ź2 ve đ?&#x203A;ź3 â&#x20AC;&#x2122;e kÄąsÄąt konularak bir F istatistiÄ&#x;i elde edilmektedir. Elde edilen F istatistiÄ&#x;i, Pesaran, Shin ve Smith (2001) tarafÄąndan hesaplanan alt sÄąnÄąr deÄ&#x;erinden kßçßk olduÄ&#x;unda seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin olmadÄąÄ&#x;Äąna, Ăźst sÄąnÄąr deÄ&#x;erinden bĂźyĂźk olduÄ&#x;unda seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin var olduÄ&#x;una karar verilmekte, alt ve Ăźst sÄąnÄąr deÄ&#x;erleri arasÄąna dĂźĹ&#x;tĂźÄ&#x;Ăźnde ise kararsÄąz kalÄąnmaktadÄąr. SÄąnÄąr Testinin hipotezleri: 157 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE PETROL FÄ°YATLARININ DIĹ&#x17E; TÄ°CARET AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I Ă&#x153;ZERÄ°NDEKÄ° ETKÄ°LERÄ°: ARDL SINIR TESTÄ° YAKLAĹ&#x17E;IMI

đ??ť0 : đ?&#x203A;ź1 = đ?&#x203A;ź2 = đ?&#x203A;ź3 = 0

Seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisi yoktur

đ??ť1 : đ?&#x203A;ź1 â&#x2030; đ?&#x203A;ź2 â&#x2030; đ?&#x203A;ź3 â&#x2030; 0

Seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisi vardÄąr

biçimindedir. Bu çalÄąĹ&#x;mada SÄąnÄąr Testi yapÄąlmÄąĹ&#x; ve ulaĹ&#x;Äąlan bulgular Tablo 7â&#x20AC;&#x2122; de, bu iĹ&#x;leme ait ekran gĂśrĂźntĂźsĂź Ek 2â&#x20AC;&#x2122;de sunulmuĹ&#x;tur.

Tablo 7: EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me Testi SonuçlarÄą SÄąnÄąr Testi Kritik DeÄ&#x;erleri Hesaplanan F-istatistiÄ&#x;i 6.18***

Alt SÄąnÄąr DeÄ&#x;erleri

Ă&#x153;st SÄąnÄąr DeÄ&#x;erleri

10%

5%

1%

10%

5%

1%

2.17

2.72

3.88

3.19

3.83

5.30

Not: ***; %1 anlamlÄąlÄąk dĂźzeyinde eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;menin var olduÄ&#x;unu gĂśstermektedir.

Tablo 7â&#x20AC;&#x2122;deki sonuçlara gĂśre; elde edilen F istatistiÄ&#x;i %1 Ăśnem derecesine sahip Ăźst kritik deÄ&#x;er olan 5.30â&#x20AC;&#x2122;dan bĂźyĂźk olduÄ&#x;u için đ??ť0 hipotezi reddedilmiĹ&#x; ve seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin var olduÄ&#x;una karar verilmiĹ&#x;tir. Bu durumda; TĂźrkiye ekonomisinde dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą, petrol fiyatlarÄą ve reel efektif dĂśviz kuru serileri uzun dĂśnemde birlikte hareket etmektedirler. Seriler eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;ik çĹktÄąÄ&#x;Äą için yapÄąlacak regresyon analizlerinde sahte regresyon sorunuyla karĹ&#x;ÄąlaĹ&#x;ÄąlmayacaktÄąr.

4.6. EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me Denklemindeki YapÄąsal KÄąrÄąlma Tarihlerinin Belirlenmesi EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me denklemindeki yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri Bai ve Perron (2003) yĂśntemi ile tespit edilmiĹ&#x; ve elde edilen tarihler Tablo 8â&#x20AC;&#x2122;de, bu iĹ&#x;leme ait ekran gĂśrĂźntĂźsĂź Ek 3â&#x20AC;&#x2122; te sunulmuĹ&#x;tur.

Tablo 8: EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me Denkleminde Belirlenen YapÄąsal KÄąrÄąlma Tarihleri YapÄąsal KÄąrÄąlma Tarihleri 1992:M04; 1993:M09; 1995:M02; 1999:M01; 2001:M07; 2003:M12; 2009:M01; 2010:M07 Not: YapÄąsal kÄąrÄąlma sayÄąsÄą ve kÄąrÄąlma tarihleri Bai ve Perron (2003) yĂśntemi tarafÄąndan içsel (otomatik) olarak belirlemiĹ&#x;tir.

Tablo 8â&#x20AC;&#x2122;deki yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenler (Dummy Variables; D) kullanÄąlarak uzun dĂśnem analizine dâhil edilmiĹ&#x;tir. Kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenler oluĹ&#x;turulurken; yapÄąsal kÄąrÄąlmanÄąn olduÄ&#x;u aya 1, diÄ&#x;er aylara 0 deÄ&#x;eri verilmiĹ&#x;tir.

Bai ve Perron (2003) yĂśntemi tarafÄąndan belirlenen yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihlerine bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; 1992; 1991â&#x20AC;&#x2122;de ABD ĂśncĂźlĂźÄ&#x;Ăźnde 37 Ăźlkenin dahil olduÄ&#x;u koalisyon gßçlerinin Irakâ&#x20AC;&#x2122;a askeri mĂźdahalesiyle yaĹ&#x;anan I. KĂśrfez SavaĹ&#x;Äąâ&#x20AC;&#x2122;nÄąn ve bu savaĹ&#x; nedeniyle TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin OrtadoÄ&#x;u Ăźlkeleriyle olan dÄąĹ&#x; ticaretinin Ăśnemli Ăślçßde dĂźĹ&#x;tĂźÄ&#x;Ăź dĂśnemi, 1993; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;deki makroekonomik dengenin bozulduÄ&#x;u, dĂśviz kurlarÄąnÄąn ve enflasyonun hÄązla arttÄąÄ&#x;Äą ve Ăźlkenin 1994 ekonomik krizine doÄ&#x;ru gittiÄ&#x;i dĂśnemi, 1995; 5 Nisan 1994â&#x20AC;&#x2122;te TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin yaĹ&#x;adÄąÄ&#x;Äą ekonomik krizin etkilerinin sĂźrdĂźÄ&#x;Ăź ve 1995 Meksika krizinin olduÄ&#x;u dĂśnemi, 1999; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin enflasyonu dĂźĹ&#x;Ăźrebilmek adÄąna dĂśviz kurunu bir çapa olarak kullanmaya baĹ&#x;ladÄąÄ&#x;Äą ve ekonominin %3.3 kßçßldĂźÄ&#x;Ăź dĂśnemi, 2001; 21/22 Ĺ&#x17E;ubat 2001â&#x20AC;&#x2122;de TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de yaĹ&#x;anan bankacÄąlÄąk ve dĂśviz krizinin etkilerinin dÄąĹ&#x; ticarete yansÄądÄąÄ&#x;Äą dĂśnemi, 2003; ABDâ&#x20AC;&#x2122;de ekonomik faaliyetleri hÄązlandÄąrabilmek adÄąna faizlerin %5â&#x20AC;&#x2122;ten %1â&#x20AC;&#x2122;e kadar dĂźĹ&#x;ĂźrĂźldĂźÄ&#x;Ăź ve bu nedenle ABDâ&#x20AC;&#x2122;deki portfĂśy yatÄąrÄąmlarÄąnÄąn hÄązla geliĹ&#x;mekte olan Ăźlkelere girmeye baĹ&#x;ladÄąÄ&#x;Äą dĂśnemi, Mart 2003â&#x20AC;&#x2122;te ABDâ&#x20AC;&#x2122;nin Irakâ&#x20AC;&#x2122;a yĂśnelik askeri operasyonuyla baĹ&#x;layan II: KĂśrfez SavaĹ&#x;Äą nedeniyle TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin bu bĂślgeyle olan dÄąĹ&#x; ticaretindeki azalmayÄą ve 2 KasÄąm 2002 seçimleriyle baĹ&#x;a gelen tek partili iktidar dĂśneminin olumlu etkilerinin yaĹ&#x;anmaya baĹ&#x;landÄąÄ&#x;Äą dĂśnemi, 2009; ABD ipotekli konut (Mortgage) piyasasÄąnda baĹ&#x;layÄąp, bĂźtĂźn dĂźnyayÄą etkisi altÄąna alan kĂźresel 158 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE PETROL FÄ°YATLARININ DIĹ&#x17E; TÄ°CARET AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I Ă&#x153;ZERÄ°NDEKÄ° ETKÄ°LERÄ°: ARDL SINIR TESTÄ° YAKLAĹ&#x17E;IMI

ekonomik krizin TĂźrkiye ekonomisini en derinden7 etkilediÄ&#x;i dĂśnemi ve 2010; 2008 kĂźresel ekonomik krizinden çĹkabilmek için TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de uygulanan geniĹ&#x;letici para ve maliye politikalarÄą sayesinde ekonomik bĂźyĂźmenin arttÄąÄ&#x;Äą8 dĂśnemi gĂśstermektedir.

4.7. Uzun DĂśnem Analizi Seriler arasÄąndaki eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin SÄąnÄąr Testi ile yĂśntemiyle araĹ&#x;tÄąrÄąldÄąÄ&#x;Äą durumlarda, seriler arasÄąndaki uzun dĂśnem iliĹ&#x;kilerinin de ARDL yĂśntemi yardÄąmÄąyla analiz edilmesi gerekmektedir (Alimi, 2014: 106). Bai ve Perron (2003) yĂśntemiyle belirlenen yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri, kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerle uzun dĂśnem analizine dâhil edilmiĹ&#x; ve bu çalÄąĹ&#x;mada uzun dĂśnem analizi için kullanÄąlacak model aĹ&#x;aÄ&#x;Äądaki gibi dĂźzenlemmiĹ&#x;tir: đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;?

đ?&#x2018;&#x203A;

đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ??šđ?&#x2018;&#x2021;đ??ˇđ?&#x2018;Ą = đ?&#x203A;ź0 + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;ź1đ?&#x2018;&#x2DC; đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ??šđ?&#x2018;&#x2021;đ??ˇđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2DC; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;ź2đ?&#x2018;&#x2DC; đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x192;đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2DC; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;ź3đ?&#x2018;&#x2DC; đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x2026;đ??¸đ??¸đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2DC; + đ?&#x203A;ź1 đ??ˇ1992 + đ?&#x203A;ź2 đ??ˇ1993 đ?&#x2018;&#x2DC;=1

đ?&#x2018;&#x2DC;=0

đ?&#x2018;&#x2DC;=0

+ đ?&#x203A;ź3 đ??ˇ1995 + đ?&#x203A;ź4 đ??ˇ1999 + đ?&#x203A;ź5 đ??ˇ2001 + đ?&#x203A;ź6 đ??ˇ2003 + đ?&#x203A;ź7 đ??ˇ2009 + đ?&#x203A;ź8 đ??ˇ2010 + đ?&#x2018;Łđ?&#x2018;Ą

(3)

Ă&#x2021;alÄąĹ&#x;mada ARDL yĂśntemiyle gerçekleĹ&#x;tirilen uzun dĂśnem analizine ait bulgular Tablo 9â&#x20AC;&#x2122;da, bu analize ait ekran gĂśrĂźntĂźsĂź Ek 4â&#x20AC;&#x2122;te yer almaktadÄąr.

Tablo 9: Uzun DĂśnem Analizi SonuçlarÄą DeÄ&#x;iĹ&#x;ken

KatsayÄą

OlasÄąlÄąk DeÄ&#x;eri

đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;ˇđ?&#x2019;?đ?&#x2019;&#x160;đ?&#x2019;?

0.99***

0.00

đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;šđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;š

0.97***

0.00

đ?&#x2018;Ťđ?&#x;?đ?&#x;&#x2014;đ?&#x;&#x2014;đ?&#x;?

0.37

0.47

đ?&#x2018;Ťđ?&#x;?đ?&#x;&#x2014;đ?&#x;&#x2014;đ?&#x;&#x2018;

0.21

0.63

đ?&#x2018;Ťđ?&#x;?đ?&#x;&#x2014;đ?&#x;&#x2014;đ?&#x;&#x201C;

3.92***

0.00

đ?&#x2018;Ťđ?&#x;?đ?&#x;&#x2014;đ?&#x;&#x2014;đ?&#x;&#x2014;

-7.99***

0.00

đ?&#x2018;Ťđ?&#x;?đ?&#x;&#x17D;đ?&#x;&#x17D;đ?&#x;?

4.74*

0.06

đ?&#x2018;Ťđ?&#x;?đ?&#x;&#x17D;đ?&#x;&#x17D;đ?&#x;&#x2018;

4.24***

0.00

đ?&#x2018;Ťđ?&#x;?đ?&#x;&#x17D;đ?&#x;&#x17D;đ?&#x;&#x2014;

-2.61*

0.07

đ?&#x2018;Ťđ?&#x;?đ?&#x;&#x17D;đ?&#x;?đ?&#x;&#x17D;

1.19*

0.07

đ?&#x2018;&#x2026; 2 =0.92

đ?&#x2018;&#x2026;Ě&#x2026; 2 =0.92

đ??ˇđ?&#x2018;&#x160; = 2.16

2 đ?&#x153;&#x2019;đ??ľđ??ş = 15.35 (0.11)

2 đ?&#x153;&#x2019;đ??ľđ?&#x2018;&#x192;đ??ş = 8.60 (0.12)

2 đ?&#x153;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;&#x2026; = 0.02 (0.87)

Not: *** ve *; ilgili katsayÄąnÄąn sÄąrasÄąyla %1 ve %10 anlamlÄąlÄąk dĂźzeyinde gĂźvenilir olduÄ&#x;unu 2 2 ifade etmektedir. đ?&#x153;&#x2019;đ??ľđ??ş ; Breusch â&#x20AC;&#x201C; Godfrey otokorelasyon testi, đ?&#x153;&#x2019;đ??ľđ?&#x2018;&#x192;đ??ş ; Breusch â&#x20AC;&#x201C; Pagan- Godfrey 2 2 deÄ&#x;iĹ&#x;en varyans testi, đ?&#x153;&#x2019;đ??˝đ??ľ ; Jarque â&#x20AC;&#x201C; Bera normallik testi, đ?&#x153;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;&#x2026; ; Ramsey â&#x20AC;&#x201C; Reset model kurma hatasÄąnÄąn varlÄąÄ&#x;Äą testidir.

Tablo 9â&#x20AC;&#x2122;daki bulgulara bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; đ?&#x2018;&#x2026; 2 1â&#x20AC;˛ e yakÄąn olduÄ&#x;u için modelin açĹklayÄącÄąlÄąk gĂźcĂź yĂźksek, DW 2â&#x20AC;&#x2122;ye yakÄąn ve Breusch â&#x20AC;&#x201C; Godfrey otokorelasyon testine ait olasÄąlÄąk deÄ&#x;eri 0.05â&#x20AC;&#x2122;ten bĂźyĂźk olduÄ&#x;u için modelde otokorelasyon sorunu yok, Breusch â&#x20AC;&#x201C; Pagan- Godfrey deÄ&#x;iĹ&#x;en varyans testi olasÄąlÄąk deÄ&#x;eri 0.05â&#x20AC;&#x2122;ten bĂźyĂźk olduÄ&#x;u için modelde deÄ&#x;iĹ&#x;en varyans sorunu bulunmamakta, Ramsey â&#x20AC;&#x201C; Reset modell kurma hatasÄąnÄąn varlÄąÄ&#x;Äą testine ait olasÄąlÄąk deÄ&#x;eri 0.05â&#x20AC;&#x2122;ten bĂźyĂźk olduÄ&#x;u için de modelin TĂźrkiye, 15 EylĂźl 2008â&#x20AC;&#x2122;de baĹ&#x;layÄąp, Ăśnce ABD, ardÄąndan Avrupa ve Asya Ăźlkelerine yayÄąlan kĂźresel krizin etkilerini, daralan ihracat pazarÄą Ăźzerinden ve gĂśrece gecikmeli olarak yaĹ&#x;amÄąĹ&#x;tÄąr. Bu kriz nedeniyle Ĺ&#x17E;ubat 2009â&#x20AC;&#x2122;da TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de iĹ&#x;sizlik oranÄą %16.2 ile tarihi bir seviyeye ulaĹ&#x;mÄąĹ&#x;tÄąr.

8 TĂźrkiye ekonomisi 2009â&#x20AC;&#x2122;da %4.7 kßçßlmĂźĹ&#x;, 2010â&#x20AC;&#x2122;da baz etkisinin de yardÄąmÄąyla %8.9 bĂźyĂźmĂźĹ&#x;tĂźr.

7

159 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE PETROL FÄ°YATLARININ DIĹ&#x17E; TÄ°CARET AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I Ă&#x153;ZERÄ°NDEKÄ° ETKÄ°LERÄ°: ARDL SINIR TESTÄ° YAKLAĹ&#x17E;IMI

matematiksel kalÄąbÄą doÄ&#x;rudur. Bu durumda uzun dĂśnem analizi sonuçlarÄą istatistiksel olarak gĂźvenilirdir. Elde edilen katsayÄąlara bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; diÄ&#x;er deÄ&#x;iĹ&#x;kenler sabitken, 1989-2018 dĂśneminde TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą; petrol fiyatlarÄąndaki %1â&#x20AC;&#x2122;lik artÄąĹ&#x;Äąn %0.99, reel efektif dĂśviz kurundaki %1â&#x20AC;&#x2122;lik artÄąĹ&#x;Äąn ise %0.97 oranÄąnda arttÄąrdÄąÄ&#x;Äą gĂśrĂźlmektedir. Elde edilen bulgular teorik beklentilerimizle ve literatĂźrde yer alan Atay Polat ve Sancar (2015); Adam, Rianse, Cahyono ve Syarif (2015), Barak ve NaimoÄ&#x;lu (2018); Jackson (2018) çalÄąĹ&#x;malarÄąyla uyumludur. Kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenlere bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄąn ekonomik krizlerde azaldÄąÄ&#x;Äą9, ekonomik geniĹ&#x;leme dĂśnemlerinde ise arttÄąÄ&#x;Äą tespit edilmiĹ&#x;tir.

4.8. KÄąsa DĂśnem Analizi EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisi SÄąnÄąr Testi yĂśntemiyle yapÄąldÄąÄ&#x;Äąnda ve uzun dĂśnem analizi ARDL yĂśntemiyle gerçekleĹ&#x;tirildiÄ&#x;inde, kÄąsa dĂśnem analizi de ARDL yĂśntemiyle gerçekleĹ&#x;tirilmektedir (Nkoro ve Uko, 2016: 76-82). Bu çalÄąĹ&#x;mada kÄąsa dĂśnem analizi için kullanÄąlan model: đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;?

đ?&#x2018;&#x203A;

â&#x2C6;&#x2020;đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ??šđ?&#x2018;&#x2021;đ??ˇđ?&#x2018;Ą = đ?&#x203A;˝0 + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝1đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ??šđ?&#x2018;&#x2021;đ??ˇđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝2đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x192;đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝3đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ??żđ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x2026;đ??¸đ??¸đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + đ?&#x203A;˝3 đ??¸đ??śđ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 + đ?&#x2018;¤đ?&#x2018;Ą đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ?&#x2018;&#x2013;=0

(5)

đ?&#x2018;&#x2013;=0

Bu denklemde yer alan đ??¸đ??śđ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 , hata dĂźzeltme terimi (Error Correction Term) olup, bu terimin katsayÄąsÄą istatistiksel olarak anlamlÄą çĹktÄąÄ&#x;Äąnda; modelin hata dĂźzeltme mekanizmasÄąnÄąn çalÄąĹ&#x;tÄąÄ&#x;Äą, yani uzun dĂśnmede eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;ik hareket eden seriler arasÄąnda kÄąsa dĂśnemde yaĹ&#x;anan sapmalarÄąn ortadan kalktÄąÄ&#x;Äą ve serilerin tekrar uzun dĂśnem denge iliĹ&#x;kisine yaklaĹ&#x;tÄąÄ&#x;Äą anlaĹ&#x;ÄąlmaktadÄąr. Bu durum, yapÄąlan uzun dĂśnem analizlerinin gĂźvenilir olduÄ&#x;una bir delil oluĹ&#x;turmaktadÄąr. AyrÄąca kÄąsa dĂśnem sapmalarÄą 1/β3 dĂśnem sonra ortadan kalkacaktÄąr (TarÄą, 2012: 436).

Ek olarak đ??¸đ??śđ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 â&#x20AC;&#x2122;nin katsayÄąsÄąnÄąn istatistiksel olarak anlamlÄą olmasÄą, baÄ&#x;ÄąmsÄąz deÄ&#x;iĹ&#x;kenden, baÄ&#x;ÄąmlÄą deÄ&#x;iĹ&#x;kene doÄ&#x;ru uzun dĂśnemli bir nedensellik iliĹ&#x;kisinin var olduÄ&#x;unu da gĂśsterecektir (Islam ve Hossain, 2017: 154-156). Bu çalÄąĹ&#x;mada kÄąsa dĂśnem analizi ARDL yĂśntemiyle yapÄąlmÄąĹ&#x; ve elde edilen sonuçlar Tablo 10â&#x20AC;&#x2122;da sunulmuĹ&#x;tur.

Tablo 10: KÄąsa DĂśnem Analizi SonuçlarÄą DeÄ&#x;iĹ&#x;ken

KatsayÄą

OlasÄąlÄąk DeÄ&#x;eri

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;ˇđ?&#x2019;?đ?&#x2019;&#x160;đ?&#x2019;?

0.58***

0.00

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;šđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;šđ?&#x2019;&#x2022;

1.20***

0.00

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;šđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;šđ?&#x2019;&#x2022;â&#x2C6;&#x2019;đ?&#x;?

1.06**

0.03

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;šđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;šđ?&#x2019;&#x2022;â&#x2C6;&#x2019;đ?&#x;?

-0.33

0.51

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;łđ?&#x2019;?đ?&#x2018;šđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Źđ?&#x2018;šđ?&#x2019;&#x2022;â&#x2C6;&#x2019;đ?&#x;&#x2018;

2.10***

0.00

đ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Şđ?&#x2018;ťđ?&#x2019;&#x2022;â&#x2C6;&#x2019;đ?&#x;?

-0.14***

0.00

đ?&#x2018;&#x2026; 2 =0.92

đ?&#x2018;&#x2026;Ě&#x2026; 2 =0.92

đ??ˇđ?&#x2018;&#x160; = 2.16

2 đ?&#x153;&#x2019;đ??ľđ??ş = 15.35 (0.11)

2 đ?&#x153;&#x2019;đ??ľđ?&#x2018;&#x192;đ??ş = 8.60 (0.12)

2 đ?&#x153;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;&#x2026; = 0.02 (0.87)

Not: *** ve**; ilgili katsayÄąnÄąn sÄąrasÄąyla %1 ve %5 anlamlÄąlÄąk dĂźzeylerinde gĂźvenilir 2 2 olduÄ&#x;unu ifade etmektedir. đ?&#x153;&#x2019;đ??ľđ??ş ; Breusch â&#x20AC;&#x201C; Godfrey otokorelasyon testi, đ?&#x153;&#x2019;đ??ľđ?&#x2018;&#x192;đ??ş ; Breusch â&#x20AC;&#x201C; Pagan2 2 Godfrey deÄ&#x;iĹ&#x;en varyans testi, đ?&#x153;&#x2019;đ??˝đ??ľ ; Jarque â&#x20AC;&#x201C; Bera normallik testi, đ?&#x153;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;&#x2026; ; Ramsey â&#x20AC;&#x201C; Reset modell kurma hatasÄąnÄąn varlÄąÄ&#x;Äą testidir.

Bu azalmada; hem dĂźĹ&#x;en ekonomik aktiviteler nedeniyle Ăźretimde yaĹ&#x;anan dĂźĹ&#x;me ve buna baÄ&#x;lÄą olarak azalan ara malÄą ve sermaye malÄą ithalatÄąnÄąn, hem de Ăźlkede dĂźĹ&#x;en alÄąm gĂźcĂź nedeniyle lĂźks ithal tĂźketim mallarÄąna olan talebin dĂźĹ&#x;mesi etkili olmaktadÄąr. Ekonomik geniĹ&#x;leme dĂśnemlerinde de bu durumun tersi sĂśz konusudur. Tam bu cĂźmlelerin yazÄąldÄąÄ&#x;Äą esnada BlooÄąmberghtâ&#x20AC;&#x2122;den â&#x20AC;&#x153;TĂźrkiye'nin cari iĹ&#x;lemler dengesi AÄ&#x;ustos'ta 2.59 milyar dolar fazla verdiâ&#x20AC;? Ĺ&#x;eklinde bir bildirim geldi (Bloomberght, 2018). Ama yazar buna sevinemedi. Ă&#x2021;ĂźnkĂź biliyor ki bu fazla, ekonomik bir baĹ&#x;arÄądan deÄ&#x;il, ekonomik aktivitelerin yavaĹ&#x;lamÄąĹ&#x; olmasÄąndan kaynaklanmaktadÄąr.

9

160 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE PETROL FÄ°YATLARININ DIĹ&#x17E; TÄ°CARET AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I Ă&#x153;ZERÄ°NDEKÄ° ETKÄ°LERÄ°: ARDL SINIR TESTÄ° YAKLAĹ&#x17E;IMI

Tablo 10â&#x20AC;&#x2122;daki bulgulara gĂśre; petrol fiyatlarÄąndaki artÄąĹ&#x;, dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą kÄąsa dĂśnemde de artÄąrmaktadÄąr fakat bu etki uzun dĂśnemdeki kadar deÄ&#x;ildir. Bu sonuçtan hareketle; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de petrol fiyatlarÄąndaki artÄąĹ&#x;Äąn reel ekonomiye yansÄąmasÄąnÄąn belirli bir sĂźre aldÄąÄ&#x;Äą unutulmamalÄą ve politika geliĹ&#x;tirilirken buna dikkat edilmelidir. Reel efektif dĂśviz kurunda yaĹ&#x;anan artÄąĹ&#x;lar TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą cari dĂśnemde, bir ve ßç dĂśnem gecikmeli olarak artÄąrmaktadÄąr, bu etki uzun dĂśnemdekinden daha fazladÄąr ve dĂśnem uzadÄąkça etki daha da artmaktadÄąr. Bu nedenle reel efektif dĂśviz kuruna yĂśnelik politikalar geliĹ&#x;tirirken acele edilmesinde yarar vardÄąr.

Modelin hata dĂźzeltme teriminin katsayÄąsÄą negatif ve istatistiksel olarak anlamlÄą çĹkmÄąĹ&#x;tÄąr. O halde modelin hata dĂźzeltme mekanizmasÄą çalÄąĹ&#x;maktadÄąr. Bu sonuç, yapÄąlan uzun dĂśnem analizi bulgularÄąnÄąn gĂźvenilir olduÄ&#x;un ek bir delil oluĹ&#x;turmaktadÄąr. Uzun dĂśnemdeki eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinden, kÄąsa dĂśnemde meydana gelen sapmalar ortalama 1/0.14 â&#x2030;&#x2026; 7 ay sonra ortadan kalkmaktadÄąr. đ??¸đ??śđ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 â&#x20AC;&#x2122;in katsayÄąsÄąnÄąn istatistiksel olarak anlamlÄą olmasÄą, petrol fiyatlarÄą ve reel efektif dĂśviz kurundan dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äąna doÄ&#x;ru uzun dĂśnemli bir nedensellik iliĹ&#x;kisinin var olduÄ&#x;unu gĂśstermektedir. Model gĂźvenilirlik testleri, yapÄąlan analizlerin gĂźvenilir olduÄ&#x;unu gĂśstermektedir.

5. SONUĂ&#x2021; VE Ă&#x2013;NERÄ°LER TĂźrkiye ekonomisi petrol ve diÄ&#x;er enerji tĂźrlerinde Ăśnemli Ăślçßde (%75) dÄąĹ&#x;a baÄ&#x;ÄąmlÄą olup, bu durum Ăźlkenin sĂźrekli dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą sorunu yaĹ&#x;amasÄąna neden olmaktadÄąr. Ă&#x2021;alÄąĹ&#x;ma kapsamÄąnda oluĹ&#x;turulan Grafik 2, TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de petrol fiyatlarÄą ile dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą arasÄąnda oldukça yakÄąn bir etkileĹ&#x;imin var olduÄ&#x;unu gĂśstermiĹ&#x;tir. Analizde kullanÄąlan deÄ&#x;iĹ&#x;kenler arasÄąndaki korelasyon katsayÄąlarÄą da petrol fiyatlarÄą ve reel efektif dĂśviz kuru ile dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą arasÄąnda %85â&#x20AC;&#x2122;lik bir baÄ&#x;Äąn olduÄ&#x;unu ortaya koymuĹ&#x;tur.

Bu çalÄąĹ&#x;mada; petrol fiyatlarÄąndaki deÄ&#x;iĹ&#x;imlerin TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą Ăźzerindeki etkileri, 1989:M01-2018:M08 dĂśnemi için ARDL SÄąnÄąr Testi yaklaĹ&#x;ÄąmÄąyla incelenmiĹ&#x;tir. Reel efektif dĂśviz kuru da kontrol deÄ&#x;iĹ&#x;keni olarak modele dâhil edilmiĹ&#x;tir. Analiz dĂśnemi geniĹ&#x; olduÄ&#x;u ve bu dĂśnemde dĂźnya ve TĂźrkiye ekonomisini Ăśnemli Ăślçßde etkileyen farklÄą etkenler bulunduÄ&#x;u için çalÄąĹ&#x;ma, yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą zaman serisi analizi yĂśntemleriyle desteklenmiĹ&#x;tir. Ă&#x2021;alÄąĹ&#x;mada serilerin duraÄ&#x;anlÄąÄ&#x;Äą; Vogelsang ve Perron (1998) tarafÄąndan geliĹ&#x;tirilen yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą ADF birim kĂśk testiyle incelenmiĹ&#x; ve dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą serisinin I(0), petrol fiyatlarÄą ve reel efektif dĂśviz kuru serilerinin ise I(1) olduklarÄą tespit edilmiĹ&#x;tir. Seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin varlÄąÄ&#x;Äą, Pesaran, Shin ve Smith (2001) tarafÄąndan geliĹ&#x;tirilen SÄąnÄąr Testi yaklaĹ&#x;ÄąmÄąyla incelenmiĹ&#x; ve serilerin eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;ik olduklarÄą, yani petrol fiyatlarÄą, reel efektif dĂśviz kuru ve dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą serileri arasÄąnda uzun dĂśnemli bir iliĹ&#x;kinin var olduÄ&#x;u tespit edilmiĹ&#x;tir. EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me denklemindeki yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri Bai ve Perron (2003) yĂśntemi ile tespit edilmiĹ&#x; ve kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerle uzun dĂśnem analizine dâhil edilmiĹ&#x;tir.

Seriler arasÄąndaki uzun dĂśnem iliĹ&#x;kileri ARDL yĂśntemiyle tahmin edilmiĹ&#x; ve diÄ&#x;er deÄ&#x;iĹ&#x;kenler sabitken, 1989-2018 dĂśneminde TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą petrol fiyatlarÄąndaki %1â&#x20AC;&#x2122;lik artÄąĹ&#x;Äąn %0.99, reel efektif dĂśviz kurundaki %1â&#x20AC;&#x2122;lik artÄąĹ&#x;Äąn ise %0.97 oranÄąnda arttÄąrdÄąÄ&#x;Äą gĂśrĂźlmĂźĹ&#x;tĂźr. O halde TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą azaltabilmek için enerjide dÄąĹ&#x;a baÄ&#x;ÄąmlÄąlÄąÄ&#x;Äąn azaltÄąlmasÄąnda ve reel efektif dĂśviz kurunu dĂźĹ&#x;Ăźrmeye yĂśnelik politikalar uygulanmasÄąnda yarar olacaÄ&#x;Äą sĂśylenebilir. Kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenlere ait katsayÄą tahminlerine bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄąn, ekonomik kriz dĂśnemlerinde azaldÄąÄ&#x;Äą, ekonomik geniĹ&#x;leme dĂśnemlerinde ise arttÄąÄ&#x;Äą tespit edilmiĹ&#x;tir. Bu sonuçtan hareketle; dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą azaltabilmek için sadece sÄąkÄąlaĹ&#x;tÄąrÄącÄą para ve maliye politikalarÄąn yeterli olmayacaÄ&#x;Äą, mutlaka Ăźretim ve ihracatta ithal aramallarÄą ve sermaye mallarÄąna olan baÄ&#x;ÄąmlÄąlÄąÄ&#x;Äąn azaltÄąlmasÄą gerektiÄ&#x;i ifade edilebilir.

KÄąsa dĂśnem analizi de ARDL yĂśntemiyle gerçekleĹ&#x;tirilmiĹ&#x; ve petrol fiyatlarÄąndaki artÄąĹ&#x;Äąn, dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą kÄąsa dĂśnemde de artÄąrmakta olduÄ&#x;u, fakat bu etkinin, uzun dĂśnemdekinden daha kßçßk olduÄ&#x;u belirlenmiĹ&#x;tir. Reel efektif dĂśviz kurunda yaĹ&#x;anan artÄąĹ&#x;larÄąn TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą cari dĂśnemde, bir ve ßç dĂśnem gecikmeli olarak artÄąrmakta olduÄ&#x;u, bu etkinin uzun dĂśnemdekinden daha bĂźyĂźk olduÄ&#x;u ve dĂśnem uzadÄąkça etkinin artmaya devam ettiÄ&#x;i tespit edilmiĹ&#x;tir. Bu nedenle reel efektif dĂśviz kuruna yĂśnelik politika geliĹ&#x;tirirken acele edilmesinde yarar vardÄąr. Modelin hata 161 SONUĂ&#x2021; VE Ă&#x2013;NERÄ°LER

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

düzeltme teriminin katsayısı negatif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkmıştır. Bu durumda modelin hata düzeltme mekanizması çalışmaktadır, yani yapılan uzun dönem analizi sonuçları güvenilirdir. Uzun dönemde birlikte hareket eden seriler arasında kısa dönemde meydana gelen sapmaların ortalama 7 ay sonra ortadan kalktığı tespit edilmiştir. Bu sonuç; ekonomi üzerine gelen şokların ortalama etki süresini de göstermesi açısından önem taşımaktadır. Hata düzeltme teriminin katsayısının istatistiksel olarak anlamlı olması, petrol fiyatları ve reel efektif döviz kurundan dış ticaret açığına doğru uzun dönemli bir nedensellik ilişkisinin var olduğunu göstermektedir. Bu da Türkiye’de dış ticaret açığını azaltmak amacıyla yapılacak çalışmalarda, petrol fiyatları ve reel efektif döviz kurundaki gelişmelerin göz ardı edilmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Bu çalışmadan elde edilen bulgulara dayanarak; petrol fiyatları ve reel efektif döviz kurudaki değişimlerin, Türkiye’nin dış ticaret dengesi üzerinde önemli etkilerinin olduğu ve dış ticaret açığını azaltmaya yönelik politikalar geliştirilirken, petrol fiyatları ve reel efektif döviz kurundaki gelişmelerin de göz önünde bulundurulması gerektiğini söylenebilir.

6. KAYNAKÇA Adam, P., Rianse, U., Cahyono, E. & Syarif, M. (2015). Modelling of the dynamics of relationship between world crude oil prices and Indonesia’s trade balance: AN LVAR analysis.

Journal of Economics and Sustainable Development, 6(4), 156 – 161.

Agmon, T. & Laffer, A. B. (1978). Trade, payments and adjustment: the case of the oil price rise. Kyklos, 31(1), 68-85.

Akcebe, Ö. E. (2014). Türkiye ekonomisinin açmazı: montaj sanayi. Baran Dergisi, 386, 4-10.

Alagöz, M., Alacahan, N. D. & Akarsu, Y. (2017). Petrol fiyatlarının makroekonomi üzerindeki etkisi-ülke karşılaştırmaları ile panel veri analizi. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 19(33), 144-150.

Albayrak, B. (2016). Enerji konusunda dışa bağımlılığımız yüzde https://www.yenisafak.com/ekonomi/disa-bagimlilik-oranini-acikladi-2391252, [Erişim 03.10.2018].

75'lerde.

Tarihi:

Aleksandrova, S. (2016). Impact of oil prices on oil exporting countries in the caucasus and Central Asia. Economic Alternatives, 4, 447-460.

Alimi, R. S. (2014). ARDL bounds testing approach to cointegration: a reexamination of augmented Fisher Hypothesis in an open economy. Asian Journal of Economic Modelling, 2(2), 103114.

Atay Polat, M. & Sancar, C. (2015). Türkiye’de dış ticaret açığı ve petrol ithal fiyatları ilişkisi.

Akademik Bakış Dergisi, 48, 555-567.

Bai, J. & Perron, P. (2003). Computation and analysis of multiple structural change models.

Journal of Applied Econometrics, 18, 1–22.

Bao, N. K. Q. (2014). Impacts of oil shocks on trade https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2381338, [Erişim Tarihi: 11.10.2018].

balance.

Barak, D. & Naimoğlu, M. (2018). Reel döviz kurunun dış ticaret üzerindeki etkisi: kırılgan beşli örneği. Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(2), 82-95.

Başarır, Ç. & Erçakır, M. E. (2016). An analysis of the relationship between crude oil prices, current account deficit and exchange rates: Turkish experiment. International Journal of Economics and Finance, 8(11), 48-59.

Bayat, T., Şahbaz, A. & Akçacı, T. (2013). Petrol fiyatlarının dış ticaret açığı üzerindeki etkisi: Türkiye örneği. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 42, 67-90.

Besel, F. (2017). Oil prices affect current account deficit: empirical evidence from Turkey.

Journal of Applied Research in Finance and Economics, 3(2), 13-21.

162 KAYNAKÇA

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

BIST (2018). Tarihsel gelişmeler. http://www.borsaistanbul.com/kurumsal/borsa-istanbulhakkinda/tarihsel-gelismeler, [Erişim Tarihi: 08.10.2018].

Bloomberght (2018). Türkiye 3 yıl sonra ilk kez cari fazla verdi. https://www.bloomberght.com/haberler/haber/2163244-agustos-ayi-cari-denge-verisi-aciklandi, [Erişim Tarihi: 11.10.2018].

Bruegel Datasets (2018). Real effective exchange rates for 178 countries: a new database. http://bruegel.org/publications/datasets/real-effective-exchange-rates-for-178-countries-a-new database/, [Erişim Tarihi: 10.10.2018]. Çelik, T. & İlkay, S. Ç. (2016). Türkiye’de ihracat ve ithalat arasındaki ilişkinin1989-2015 dönemi için test edilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(3), 961-969.

Doğan, İ. & Gürbüz, S. (2017). Enerji fiyatlarının dış ticaret açığı üzerindeki rolü: doğrusal olmayan ilişkinin analizi. Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(2), 81-90.

EIA (2018). Spot Prices for crude oil and petroleum products. U.S. Energy Information Administration (EIA). https://www.eia.gov/dnav/pet/xls/PET_PRI_SPT_S1_M.xls, [Erişim Tarihi: 08.10.2018].

Erdem, N. Z. & Akar, H. (2018). Petrol fiyatlarının enflasyon ve cari işlemler açığı üzerinde etkisi.

Garanti Yatırım, Makroekonomi Araştırması, https://assets.garanti.com.tr/assets/paragaranti/pdf/PetrolEtkisi.pdf, [Erişim Tarihi: 10.10.2018].

EVDS (2018). Dış ticaret geniş ekonomik kategorileri sınıflamasına https://evds2.tcmb.gov.tr/index.php?/evds/serieMarket, [Erişim Tarihi: 08.10.2018].

göre.

Gerni, C., Emsen, Ö. S. & Değer, M. K. (2008). İthalata dayalı ihracat ve ekonomik büyüme: 1980-2006 Türkiye deneyimi. 2. Ulusal İktisat Kongresi, 20-22 Şubat 2008, DEÜ BF İktisat Bölümü, İzmir –Türkiye.

Gül, A. (2011). 1 dolarlık ihracatın içindeki 82 sentlik ithalat rahatsız ediyor. http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/1-dolarlik-ihracatin-icindeki-82-sentlik-ithalat-rahatsiz-ediyor18880231, [Erişim Tarihi: 03.10.2018].

Güngör, S., Sönmez, L., Korkmaz, Ö. & Karaca, S. S. (2016). Petrol fiyatlarındaki değişimlerin Türkiye’nin cari işlemler açığına etkileri. Maliye Finans Yazıları, 106, 29-48.

Hazine Müsteşarlığı (2018). Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar. https://www.hazine.gov.tr/File/Index?id=A7CA112D-E0CA-4DE9-89ED, [Erişim Tarihi: 08.10.2018].

Hepkarşı, N. (2013). İhracat-büyüme ilişkisi: yapısal kırılmalı bir analiz. Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

IMF (2018). International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2018. https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2016&ey=2017&scsm= 1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=74&pr1.y=9&c=542&s=BCA%2CBCA_NGDPD&grp= 0&a=, [Erişim Tarihi: 10.10.2018].

Islam, S. & Hossain, E. (2017). The long-run and causal relationship among financial development, openness and economic growth in Bangladesh: an ARDL bound testing and Granger causality approach. Journal of Economics and Sustainable Development, 8(18), 152-159. İnançlı, S. &Konak, A. (2011). Türkiye’de ihracatın ithalata bağımlılığı: otomotiv sektörü.

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 6(2), 343‐362.

Jackson, J. K. (2018). U.S. trade deficit and the impact of changing oil prices. Congressional Research Service, 7-5700, RS22204.

163 KAYNAKÇA

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

Karabulut, G. & Çelikel Danışoğlu, A. (2006). Türkiye’de cari işlemler açığının büyümesini etkileyen faktörler. Gazi Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(1), 47-63.

Köse, S. K. (2012).

Korelasyon ve regresyon analizi. http://file.toraks.org.tr/TORAKSFD23NJKL4NJ4H3BG3JH/mse-ppt-pdf/Kenan_KOSE3.pdf, [Erişim Tarihi: 10.10.2018].

Lebe, F. & Akbaş, Y. E. (2013). İthal ham petrol fiyatları ile döviz kurunun cari açık üzerindeki etkisi: Türkiye için bir uygulama. ECON ANADOLU 2013 Anadolu International Conference in Economics 19-21 June, Anadolu University, Eskişehir / Türkiye.

Nkoro, E. & Uko, A. K. (2016). Autoregressive Distributed Lag (ARDL) Cointegration Technique: Application and Interpretation. Journal of Statistical and Econometric Methods, 5(4), 6391. Öztürk, Ş., Nas, F. & İçöz, E. (2008). 24 Ocak Kararları, neo-liberal politikalar ve Türkiye tarımı. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(2), 15-32.

Pesaran, M. H., Shin, Y. & Smith, R. J. (2001). Bounds testing approaches to the analysis of Level Relationships. Journal of Applied Econometrics, 16(3), 226-339.

Rebucci, A. & Spatafora, N. (2006). Oil prices and global imbalances. IMF World Economic Outlook, 4, 71-96.

Schubert, S. F. (2013). Dynamic effects of oil price shocks and their impact on the current account. Macroeconomic Dynamics, 7, 1-22.

Syzdykova, A. (2017). The relationship between oil price changes and current account balance in the BRIC countries. Journal of International Management and Social Researches, 4(8), 25-38. Şentürk, M. (2014). Gümrük Birliği üyeliğinden günümüze Türkiye’nin diş ticareti üzerine bir inceleme. Akademik Yaklaşımlar Dergisi, 5(1), 127-142.

Tarı, R. (2012). Ekonometri. Umuttepe Yayınları, Kocaeli.

Ticaret Bakanlığı (2018).

Dış ticaret istatistikleri (2018 Ocak-Ağustos). https://www.ticaret.gov.tr/istatistikler/dis-ticaret-istatistikleri/dis-ticaret-istatistikleri-2018-ocakagustos, [Erişim Tarihi: 10.10.2018]. Üner, D. (2017). 1990-1998 Dönemi Türkiye’sinde ihracatın ithalata bağımlılığı nasıl gelişim göstermiştir ve bu durum net ihracat açığını ne yönde etkilemiştir? http://duyguuner.com/1990-1998donemi-turkiyesinde-ihracatin-ithalata-bagimliligi-nasil-gelisim-gostermistir-durum-net-ihracatacigini-ne-yonde-etkilemistir/, [Erişim Tarihi: 03.10.2018].

Vogelsang, T.J. & Perron, P. (1998). Additional test for unit root allowing for a break in the trend function at an unknown time. International Economic Review, 39, 1073–1100.

World Bank (2018a). High - technology exports (% of manufactured exports). https://data.worldbank.org/indicator/TX.VAL.TECH.MF.ZS?view=chart, [Erişim Tarihi: 05.10.2018].

World Bank (2018b).

High technology exports (current US$). https://data.worldbank.org/indicator/TX.VAL.TECH.MF.ZS?view=chart, [Erişim Tarihi: 05.10.2018].

164 KAYNAKÇA

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

7. EKLER Ek 1: Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testine İlişkin Grafikler LnFTD Serisinin Düzey Değeri İçin Yapılan Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi Grafiği

Dickey-Fuller t-statistics -3.0 -3.5 -4.0 -4.5 -5.0 -5.5 -6.0 -6.5 90

92

94

96

98

00

02

04

06

08

10

12

14

16

18

LnPoil Serisinin Düzey Değeri İçin Yapılan Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi Grafiği

Dickey-Fuller t-statistics -1.6

-2.0

-2.4

-2.8

-3.2

-3.6

-4.0 90

92

94

96

98

00

02

04

06

08

10

12

14

16

18

LnREER Serisinin Düzey Değeri İçin Yapılan Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi Grafiği

165 EKLER

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

Dickey-Fuller t-statistics -2.0

-2.4

-2.8

-3.2

-3.6

-4.0 90

92

94

96

98

00

02

04

06

08

Ek 2: Sınır Testi Sonucu

166 EKLER

10

12

14

16

18

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

Ek 3: Eşbütünleşme Denklemindeki Yapısal Kırılma Tarihlerini Belirleme İşlemi Sonucu

Ek 4: Uzun Dönem Analizi Sonuçları

167 EKLER

TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARININ DIŞ TİCARET AÇIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI

Ek 5: Kısa Dönem Analizi Sonuçları

168 EKLER

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ Hüseyin Uslu* *

Erciyes Üniversitesi, Kayseri h.uslu80@hotmail.com * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Üçüz açık kavramı; bir ekonomide bütçe açığı, cari işlemler açığı ve tasarruf-yatırım açığının aynı anda bulunmasını ifade etmektedir (Eğilmez, 2012). Burada geçen açıklardan her biri ülke ekonomisinin krizler karşısındaki kırılganlık durumu hakkında önemli ipuçları barındırmaktadır. Özellikle cari işlemler açığının GSYH’ye oranın belirli değerleri aşması, ekonomik krizler için bir öncü gösterge kabul edilmektedir. Dornbusch ve Fischer (1990: 72), bu oranın %4, Freund (2000: 7) ise %5 olmasını kritik sınır olarak kabul etmiş ve bu değerlerin aşılmasının, bir ekonomik kriz sinyali olarak görülmesi gerektiğini belirtmiştir. Meksika, Türkiye, Doğu Asya, Brezilya ve Arjantin gibi gelişmekte olan ülkelerde büyük cari açıklar, finans ve döviz krizleri için en önemli öncü göstergedir (Labonte, 2010: 4). Bu ülkelerde cari işlemler hesabının durumu, ekonomik istikrarın sürdürülebilirliği açısından, oldukça önemlidir. 2001 krizi öncesinde Türkiye’de cari işlemler açığı %4.9’a ulaşmış ve bu durum krizin en önemli nedenlerinden biri olmuştur (Özatay, 2009: 89). Bu nedenle 2011 yılında GSYH’nin %8.9’una ulaşan ve Ağustos 2018 itibariyle %6.1 civarında olan cari işlemler açığının (Bloomgerght, 2018) çok yakından takip edilmesinde, nedenlerinin, sürdürülebilirliğinin ve çözüm önerilerinin titiz biçimde ortaya konulmasında yarar vardır.

Son yıllarda dünya genelinde yaşanan ekonomik krizler ve durgunluklar, cari işlemler açığı, bütçe açığı ve tasarruf-yatırım dengesindeki bozulmaların birbiri üzerinde etkili olduğunu ve politika yapıcıların, ülkelerini ekonomik krizlerden uzak tutabilmeleri için bu üç noktayı bir arada değerlendirmelerinin gerektiğini bir kez daha göstermiştir. Arjantin’in 1980’lerde, 2001’de ve 20014’te yaşadığı ekonomik krizlerin arkasında dış borçların sürdürülmesinde yaşanan sorunlar yattığı gibi Türkiye’nin 1994 ve 2001’de yaşadığı ekonomik krizlerin arkasında da iç ve dışa borçlar, bütçe açıkları ve cari işlemler açıkları yer almaktadır. Türkiye’de 2002 yılı sonrasında izlenen ekonomi politikalarında; kamu borcunun azaltılmasına önem verilmiş ancak bu kez de ekonomik büyümeyi sağlayabilmek için özel sektörün ve hanehalkının yüksek miktarda borçlanmasına izin verilmiştir (Eğilmez, 2016; 2018). Bu durum bütçe dengesinin belli oranda iyileşmesine imkân sağlarken, ülkenin dış borç stokunun ve cari işlemler açığının artmasına ve yurtiçinde tasarruf-yatırım dengesinin bozulmasına neden olmuştur. Bu durum, üçüz açıklar hipotezini tekrar gündeme getirmiş ve bu kanunun ekonomi çevrelerinde çokça konuşulmasına yol açmıştır. Üçüz Açıklar Hipotezi; cari işlemler dengesi, bütçe dengesi ve tasarruf-yatırım dengesinin birbirleriyle olan etkileşimini ortaya koyması açısından oldukça önemlidir. Bu üç denge, ekonominin iç ve dış dengelerini üzerinde barındırmaktadır. Bu dengelerin bozulması, ekonomiyi iç ve dış şoklar karşısında kırılgan hale getirerek, ekonomik krizlere zemin hazırlamaktadır.

Yapılan literatür taramasında; bütçe açıkları ile cari açık arasındaki ilişkinin birçok ampirik çalışmaya konu olduğu ancak, tasarruf-yatırım dengesizliğinin analize katılarak incelendiği az sayıda çalışmanın bulunduğu görülmüştür. Bu nedenle, bu çalışmada; cari işlemler dengesi, bütçe dengesi ve tasarruf-yatırım dengesinin bir arada incelenmesine olanak sağlayan üçüz açıklar hipotezinin 1974 2017 döneminde Türkiye ekonomisi açısından geçerliliği incelenmiştir. Analiz dönemi belirlenirken 169 GİRİŞ

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

mümkün olan en geniş dönem hedeflenmiş, ancak Dünya Bankası veri tabanında Türkiye’nin bütçe açığı verilerine 1974 yılı ve sonrası için ulaşılabildiğinden, çalışma bu dönemden başlatılmış, bu çalışmanın hazırlandığı dönemde 2018 yılı henüz tamamlanmamış olduğu ve Dünya Bankası veri tabanında en son 2017 yılı verileri yer aldığı için analizler 1974-2017 dönemi için gerçekleştirilmiştir.

Bu çalışma; üçüz açıklar olgusunun, döviz kurları da eklenerek incelenmiş olması açısından önem taşımaktadır. Literatürde yer alan çalışmalarda genellikle yapısal kırılmaları göz önünde bulundurmayan birim kök testleri kullanılırken, bu çalışmada çoklu yapısal kırılmalı birim kök testi kullanılmıştır. Bu amaçla kullanılan Kapetanios (2005) testi; Gauss 10 programı ve bu program için yazılmış olan kodlar kullanılarak yapılmış olup, bu yönüyle özellikle Türkçe literatüre bir katkı sağlaması beklenmektedir. Çalışmada seriler arasındaki eşbütünleşme ilişkileri Johansen (1988) yöntemiyle test edilmiştir. Eşbütünleşme katsayılarının tahmini VEC, nedensellik analizi VECM yöntemiyle gerçekleştirilen çalışma, uygulanan ekonometrik yöntemler itibariyle de oldukça tutarlı ve güçlüdür. Bütün bu sayılan noktalar çalışmanın güçlü yanlarını oluşturmaktadır. Çalışma, girişi takiben ikinci bölümünde; üçüz açıklar hipotezi ile ilgili teorik çerçeve açıklanmış, üçüncü bölümünde; Türkiye’deki üçüz açık verilerinin zaman içindeki değişimleri grafik ve tablolar aracılığıyla incelenmiştir. Dördüncü bölümde; ikiz - üçüz açıklar sorunuyla ilgili yerli ve yabancı literatür taraması gerçekleştirilmiş, beşinci bölümde; Türkiye ekonomisi için üçüz açık hipotezinin geçerli olup olmadığı, yapısal kırılmalı zaman serisi analizi yöntemleriyle incelenmiştir.

Sonuç ve önerilerle çalışma sonlandırılmıştır.

2. TEORİK ÇERÇEVE Bir ülkenin, belirli bir sürede (genellikle bir yıl) gerçekleştirdiği döviz kazandırıcı faaliyetlerin, döviz kaybettirici faaliyetlerden daha az olması durumda o ülkede cari işlemler açığı ya da kısaca cari açık sorununun var olduğu ifade edilmektedir (TCMB, 2016: 4). Kısaca, ülkenin belirli bir dönemde ihraç ettiği mal ve hizmetlerden elde ettiği gelir, yurt dışından ithal ettiği mal ve hizmetlere yaptığı ödemelerden az olduğunda, cari açık meydana gelmektedir. Yani cari açık, ülkenin gelirinden daha fazla harcaması ve ürettiğinden daha çok tüketmesidir (Yapar Saçık ve Alagöz, 2010).

Cari işlemler hesabı; ihracat, ithalat, turizm, taşımacılık, sigortacılık, inşaat ve karşılıksız transferler gibi reel kaynaklarla ilgili işlemleri, portföy yatırımı ve doğrudan yatırım gibi işlemlerin getirilerini ve dış borç faiz ödemelerini içermektedir. Bu hesap açık verdiğinde, cari işlemler açığı, fazla verdiğinde ise cari işlemler fazlası söz konusu olmaktadır (Göçer ve Mercan, 2011).

Kamu harcamalarının, kamu gelirlerinden fazla olması durumuna, bütçe açığı adı verilmektedir. Yani bütçe uygulaması sonunda gerçekleşen bütçe gelirleri ile bütçe giderleri arasındaki farkın, bütçe giderleri lehine olması halinde bütçe açığından bahsedilmektedir (Yılmaz, 2010: 1).

Bir ekonomide kamu ve özel sektör yatırımlarının, kamu ve özel sektör tasarruflarından fazla olan kısmına, iç tasarruf açığı adı verilmektedir (Eğilmez, 2015a). Ulusal tasarruflar, özel tasarruflar ile kamu tasarruflarının toplamından oluşmaktadır. İç tasarruf açığı genel olarak; özel kesim tasarruflarının, özel kesim yatırımlarından düşük olduğunu ifade etmektedir (TCMB, 2015: 2-6).

Bir ekonomide bütçe açığı ile cari işlemler açığının aynı anda görüldüğü duruma ikiz açık, buna iç tasarruf açığının da eklendiği duruma üçüz açık adı verilmektedir (Eğilmez, 2012). Keynesyen Geleneksel Görüş, bütçe açığı ile cari işlemler açığı arasında nedensellik bulunduğunu savunmaktadır.

Bu nedenle literatürde yer alan ampirik analizlerde; bütçe açığı ile cari işlemler açığı arasında bir nedensellik ilişkisi çıktığında İkiz Açıklar Hipotezinin (Şahin, 2015: 54; Azgün, 2012: 195), bütçe açığı, tasarruf yatırım açığı ve cari işlemler açığı arasında bir nedensellik ilişkisi çıktığında ise Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğu kabul edilmektedir (Karanfil ve Kılıç, 2015: 6; Çoban ve Balıkçıoğlu, 2016: 278).

Bir ekonomide iç ekonomik denge ve dış ekonomik denge olmak üzere iki temel denge bulunmaktadır. İç denge; genellikle bütçe dengesiyle ölçülürken, dış denge; dış ticaret açığı ya da cari açıkla ölçülmektedir (Eğilmez, 2013: 1). İç denge, dış dengeye eşit olduğunda ekonominin genel dengesi sağlanacaktır. Bu ifade denklem biçiminde incelenecek olursa; 170 TEORİK ÇERÇEVE

TĂ&#x153;RKÄ°YE EKONOMÄ°SÄ°NDE Ă&#x153;Ă&#x2021;Ă&#x153;Z AĂ&#x2021;IK HÄ°POTEZÄ°NÄ°N GEĂ&#x2021;ERLÄ°LÄ°Ä&#x17E;Ä°NÄ°N TEST EDÄ°LMESÄ°: Ă&#x2021;OKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERÄ°SÄ° ANALÄ°ZÄ°

đ?&#x2018;&#x2021;â&#x20AC;&#x201C; đ??ş = đ?&#x2018;&#x2039;â&#x20AC;&#x201C; đ?&#x2018;&#x20AC;

(1)

Burada đ?&#x2018;&#x2021;; vergiler olup, devletin gelirlerini temsil etmektedir. đ??ş; kamu harcamalarÄąnÄą, đ?&#x2018;&#x2039;; ihracatÄą ve đ?&#x2018;&#x20AC;; ithalatÄą ifade etmektedir. Bu eĹ&#x;itlikte iki taraf da sÄąfÄąra eĹ&#x;it ise ekonomi dengededir denir. EÄ&#x;er kamu harcamalarÄą, kamu gelirlerinden fazlaysa; bĂźtçe açĹÄ&#x;Äą, Ăźlkenin ithalatÄą, ihracatÄąndan fazlaysa da dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą ya da cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;Äą sĂśz konusudur10. Bu iki açĹk birden yaĹ&#x;anÄąyorsa ekonomide ikiz açĹklar sĂśz konusudur. İç denge kendi içinde; kamu ve Ăśzel sektĂśr olarak ikiye ayrÄąlabilir. Bu durumda; İç đ??ˇđ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;&#x203A;đ?&#x2018;&#x201D;đ?&#x2018;&#x2019; = (đ?&#x2018;&#x2020; â&#x2C6;&#x2019; đ??ź) + (đ?&#x2018;&#x2021; â&#x2C6;&#x2019; đ??ş)

(2)

Ĺ&#x;ekline gelir. Genel denge de; (đ?&#x2018;&#x2020; â&#x2C6;&#x2019; đ??ź) + (đ?&#x2018;&#x2021; â&#x2C6;&#x2019; đ??ş) = đ?&#x2018;&#x2039; â&#x2C6;&#x2019; đ?&#x2018;&#x20AC;

(3)

olur. Bir ekonomide hem tasarruf yatÄąrÄąm açĹÄ&#x;Äą hem bĂźtçe açĹÄ&#x;Äą, hem de dÄąĹ&#x; (cari) açĹk varsa, ekonomide ßçßz açĹklar durumu sĂśz konusudur (EÄ&#x;ilmez, 2012: 1). Ă&#x153;çßz açĹk kavramÄą, Keynseyen milli gelir fonksiyonu yardÄąmÄąyla farklÄą bir yoldan da elde edilebilir. Keynseyen makroekonomi teorisinde harcama yĂśntemiyle milli gelir: đ?&#x2018;&#x152; =đ??ś+đ??ź+đ??ş+đ?&#x2018;&#x2039;â&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x20AC;

(4)

Ĺ&#x17E;eklinde hesaplanabilmektedir. Burada, đ?&#x2018;&#x152;; milli geliri, đ??ś; tĂźketim harcamalarÄąnÄą, đ??ź; Ăśzel sektĂśr yatÄąrÄąm harcamalarÄąnÄą, đ??ş; kamunun yatÄąrÄąm ve tĂźketim harcamalarÄą toplamÄąnÄą, đ?&#x2018;&#x2039;; ihracatÄą ve đ?&#x2018;&#x20AC;; ithalatÄą ifade etmektedir. Bireyler elde ettikleri geliri ya tĂźketim harcamalarÄąnda (đ??ś) kullanÄąrlar, ya devlete olan vergi (đ?&#x2018;&#x2021;) yĂźkĂźmlĂźlĂźklerini Ăśderler ya da tasarruf (đ?&#x2018;&#x2020;) ederler. O zaman kullanÄąm alanlarÄąna gĂśre milli gelir Ĺ&#x;Ăśyle yazÄąlabilir: đ?&#x2018;&#x152; = đ??ś+đ?&#x2018;&#x2021;+đ?&#x2018;&#x2020;

(5)

Denklem (4) ve Denklem (5) kendi aralarÄąnda eĹ&#x;itlenecek olursa; đ??ś +đ?&#x2018;&#x2021;+đ?&#x2018;&#x2020; = đ??ś+đ??ź+đ??ş+đ?&#x2018;&#x2039;â&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x20AC;

(6)

Buradan; (đ?&#x2018;&#x2021; â&#x2C6;&#x2019; đ??ş) + (đ?&#x2018;&#x2020; â&#x2C6;&#x2019; đ??ź) = (đ?&#x2018;&#x2039; â&#x2C6;&#x2019; đ?&#x2018;&#x20AC;)

(7)

Haline gelecektir ki bu eĹ&#x;itlik Denklem (3) ile aynÄą Ĺ&#x;eyi ifade etmektedir. Bu eĹ&#x;itlikte yer alan (đ?&#x2018;&#x2021; â&#x2C6;&#x2019; đ??ş); kamu kesimi ya da devletin bĂźtçe dengesini, (đ?&#x2018;&#x2020; â&#x2C6;&#x2019; đ??ź); Ăśzel kesim tasarruf-yatÄąrÄąm dengesini, (đ?&#x2018;&#x2039; â&#x2C6;&#x2019; đ?&#x2018;&#x20AC;); dÄąĹ&#x; ticaret dengesi ya da cari iĹ&#x;lemler dengesini ifade etmektedir. Bu ßç dengeden birisinin açĹk olduÄ&#x;u duruma tekil açĹk, hem kamu kesimi iç dengesinin hem de cari açĹÄ&#x;Äąn olduÄ&#x;u duruma ikiz açĹk denirken, ßçßnĂźn birden yaĹ&#x;andÄąÄ&#x;Äą duruma da ßçßz açĹk adÄą verilmektedir (EÄ&#x;ilmez, 2013: 1).

Denklem (7), dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄąn, Ăśzel tasarruf-yatÄąrÄąm dengesi ile bĂźtçe dengesinin toplanmasÄąyla elde edildiÄ&#x;ini gĂśstermektedir. Bu durumda, tasarruf-yatÄąrÄąm dengesi saÄ&#x;landÄąÄ&#x;Äąnda (đ?&#x2018;&#x2020; â&#x20AC;&#x201C; đ??ź = 0), dÄąĹ&#x; ticaret dengesi ile bĂźtçe dengesi arasÄąndaki temel iliĹ&#x;ki ortaya çĹkacaktÄąr. BĂśyle bir durumda, bĂźtçe açĹÄ&#x;Äąndaki artÄąĹ&#x;lar, dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄą da arttÄąracaktÄąr (YÄąldÄąrÄąm, Karaman ve TaĹ&#x;demir, 2009: 102, 427-428).

Keynesyen yaklaĹ&#x;Äąm gĂśre; Denklem (7)â&#x20AC;&#x2122;de Ăśzel kesim tasarruf-yatÄąrÄąm dengesinin açĹk verdiÄ&#x;i ve bu açĹÄ&#x;ÄąnÄąn zaman içinde deÄ&#x;iĹ&#x;meyen bir seyir izlediÄ&#x;i durumlarda; bĂźtçe açĹÄ&#x;Äąnda meydana gelen dalgalanmalar, dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äąna etki edecektir ve ikiz açĹk durumu ortaya çĹkacaktÄąr (Mankiw, 2010: 141). Ă&#x2013;te yandan David Ricardoâ&#x20AC;&#x2122;ya gĂśre; bĂźtçe açĹÄ&#x;Äąnda meydana gelen deÄ&#x;iĹ&#x;imler, tasarruflar yoluyla dengelenecek ve ikiz açĹklar sorunu ortaya çĹkmayacaktÄąr (GĂźnaydÄąn, 2004:145).

10 Cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;ÄąnÄąn asÄąl kaynaÄ&#x;Äą dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą olduÄ&#x;u için, literatĂźrde bu iki kavram sÄąk sÄąk birbirinin yerine kullanÄąlabilmektedir. AslÄąnda cari açĹk; dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;ÄąnÄąn, turizm gelirleri ve diÄ&#x;er gelirlerle karĹ&#x;Äąlanabilen kÄąsmÄąndan sonra geriye kalan açĹktÄąr. Ă&#x2013;rneÄ&#x;in TĂźrkiye ekonomisinde 2016 yÄąlÄą dÄąĹ&#x; ticaret açĹÄ&#x;Äą 40.746 milyar dolar iken, buna 22.107 milyar dolarlÄąk turizm geliri eklenip, 5.049 milyar dolarlÄąk turizm gideri ve diÄ&#x;er hizmet giderleri çĹkarÄąldÄąÄ&#x;Äąnda 2016 yÄąlÄą cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;Äą 32.605 milyar dolar olarak gerçekleĹ&#x;miĹ&#x;tir (TCMB-EVDS, 2017).

171 TEORÄ°K Ă&#x2021;ERĂ&#x2021;EVE

TĂ&#x153;RKÄ°YE EKONOMÄ°SÄ°NDE Ă&#x153;Ă&#x2021;Ă&#x153;Z AĂ&#x2021;IK HÄ°POTEZÄ°NÄ°N GEĂ&#x2021;ERLÄ°LÄ°Ä&#x17E;Ä°NÄ°N TEST EDÄ°LMESÄ°: Ă&#x2021;OKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERÄ°SÄ° ANALÄ°ZÄ°

Denklem (7)â&#x20AC;&#x2122;de bĂźtçe dengede olduÄ&#x;unda, dÄąĹ&#x; ticaret dengesinin, Ăśzel kesim tasarruf-yatÄąrÄąm dengesine eĹ&#x;it olduÄ&#x;u gĂśrĂźlmektedir. Kamu kesimi bĂźtçe açĹÄ&#x;Äą yokken (đ?&#x2018;&#x2021;â&#x20AC;&#x201C; đ??ş = 0), dÄąĹ&#x; ticaret dengesi de saÄ&#x;lanÄąyorsa (đ?&#x2018;&#x2039;â&#x20AC;&#x201C; đ?&#x2018;&#x20AC; = 0), otomatik olarak Ăśzel tasarruflar, Ăśzel yatÄąrÄąmlara eĹ&#x;it olacak ve iç tasarruf dengesi de gerçekleĹ&#x;ecektir. DÄąĹ&#x;a kapalÄą bir ekonomi modelinde, yurtiçi yatÄąrÄąmlar, mecburen yurtiçi tasarruflarla saÄ&#x;lanÄąr ve iç tasarruf hesabÄą otomatik olarak dengede olur. Fakat dÄąĹ&#x;a açĹk ekonomi modelinde yurtiçi yatÄąrÄąmlarÄąn, yurtiçi tasarruflara olan baÄ&#x;ÄąmlÄąlÄąÄ&#x;Äą azalÄąr11 ve bir kÄąsÄąm yatÄąrÄąmlar dÄąĹ&#x; finansmanla gerçekleĹ&#x;tirilmeye baĹ&#x;lanÄąr. BĂśyle durumlarda oluĹ&#x;an tasarruf-yatÄąrÄąm eksiÄ&#x;i kadar, cari iĹ&#x;lemler fazlasÄą veya bĂźtçe fazlasÄą da sĂśz konusu olursa, yine ekonominin genel dengesi saÄ&#x;lanacaktÄąr.

BĂśyle bir durumda ikiz ya da ßçßz açĹk meydana gelmeyecektir. GĂśrĂźldĂźÄ&#x;Ăź Ăźzere bu açĹklar birbiriyle yakÄąn etkileĹ&#x;im içindedir.

Keynesyen ekonomi teorisinde; bĂźtçe açĹÄ&#x;Äą ile cari açĹk arasÄąnda kuvvetli bir iliĹ&#x;ki var olduÄ&#x;u kabul edilmektedir. Bu iliĹ&#x;ki iki Ĺ&#x;ekilde ifade edilebilir (DiboÄ&#x;lu, 1994: 3-4). Birincisi; Keynesyen gelir-harcama yaklaĹ&#x;ÄąmÄąna gĂśre; Denklem (7)â&#x20AC;&#x2122;de yer alan vergi gelirlerinin azalmasÄą ve/veya kamu harcamalarÄąnÄąn artmasÄą sonucu bĂźtçe dengesi bozulduÄ&#x;unda, ulusal gelir artÄąĹ&#x;Äą meydana gelecek ve bu gelirlerle lĂźks ithal mal talebi artarak, ithalat ve dolayÄąsÄąyla cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;Äą artacaktÄąr (AkbostancÄą ve Tunç, 2001: 3). Ä°kinci etki kanalÄą ise; Mundell-Fleming modelinde de yer aldÄąÄ&#x;Äą gibi azalan vergi Ăśdemesi veya artan kamu harcamalarÄą ile bir yandan bĂźtçe dengesi bozulurken, diÄ&#x;er yandan kamunun ve Ăśzel sektĂśrĂźn toplam talebi artacak ve faiz oranlarÄą yĂźkselecektir (YĂźcel ve Ata, 2003: 5). Artan faizlerle birlikte Ăźlkeye yabancÄą sermaye giriĹ&#x;i (portfĂśy yatÄąrÄąmlarÄą) artmaya baĹ&#x;lar. Ă&#x153;lke içinde artan dĂśviz miktarÄąna baÄ&#x;lÄą olarak ulusal para deÄ&#x;er kazanÄąr ve dĂśviz kurlarÄą dĂźĹ&#x;er. Bu durumda ithalat gĂśrece ucuzlayÄąp artarken, ihracat gĂśrece pahalÄą hale gelip, azalÄąr. Sonuç olarak, dÄąĹ&#x; ticaret dengesi bozulur ve cari açĹk meydana gelir (Mankiw, 2010: 375-376).

3. TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE CARÄ° AĂ&#x2021;IK, BĂ&#x153;TĂ&#x2021;E AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I VE TASARRUF AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin 1974-2017 dĂśneminde cari iĹ&#x;lemler dengesindeki geliĹ&#x;meler Grafik 1â&#x20AC;&#x2122;de yer almaktadÄąr.

Grafik 1: Cari Ä°Ĺ&#x;lemler Dengesi (GSYHâ&#x20AC;&#x2122;nin %â&#x20AC;&#x2122;si)

Kaynak: World Bank (2018a).

11 Buna iktisat literatĂźrĂźnde Feldstein- Horiko Hipotezi adÄą verilmektedir. Bu iliĹ&#x;kinin tespiti için Feldstein ve Horioka (1980: 314-329) tarafÄąndan yapÄąlan çalÄąĹ&#x;mada; uluslararasÄą sermaye hareketliliÄ&#x;i arttÄąÄ&#x;Äąnda, yurtiçi yatÄąrÄąmlarÄąn, yurtiçi tasarruflara olan baÄ&#x;ÄąmlÄąlÄąÄ&#x;ÄąnÄąn azalacaÄ&#x;ÄąnÄą ifade etmiĹ&#x;, ancak 16 OCED Ăźyesi Ăźlke için, 1960-1974 dĂśnemi tasarruf ve yatÄąrÄąm oranlarÄąnÄąn GSYHâ&#x20AC;&#x2122;ye oranÄą verilerini kullanarak yaptÄąklarÄą analizde, bu ĂśngĂśrĂźnĂźn gerçekleĹ&#x;mediÄ&#x;ini gĂśrmĂźĹ&#x;lerdir. Bu nedenle buna Feldstein-Horiko Paradoksu adÄą da verilmektedir (GÜçer, AlataĹ&#x; ve Peker, 2014, s. 60).

172 TĂ&#x153;RKÄ°YEâ&#x20AC;&#x2122;DE CARÄ° AĂ&#x2021;IK, BĂ&#x153;TĂ&#x2021;E AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I VE TASARRUF AĂ&#x2021;IÄ&#x17E;I

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Grafik 1’deki Türkiye ekonomisinde cari işlemler dengesinin seyrine bakıldığında; kriz dönemlerinde cari fazla verdiği, 2008 krizinde cari işlemler fazlası vermese bile 2009’da önemli ölçüde dengeye yaklaştığı görülmektedir. Kriz dönemlerinde cari açığın azalmasının genel nedeni; krizle birlikte azalan gelire bağlı olarak kişilerin lüks ithal malı talebinin, firmaların da ithal aramalı ve makine-teçhizat talebinin düşmesi nedeniyle ithalatın azalmasıdır. Ama 1994 ve 2001 krizlerinde olduğu gibi, krizde döviz kurlarında önemli ölçüde bir artış (devalüasyon veya devalüasyona benzer piyasada kendiliğinden gerçekleşen önemli bir artış) yaşandığı dönemlerde ülke parasının değer kaybetmesine bağlı olarak hem ithal malları görece daha pahalı hale geleceği için ithalat talebi düşmekte, hem de ihraç malları görece ucuz hale geldiği için ihracat artmakta ve sonuçta dış ticaret açığı azalarak, cari işlemler açığının azalmasına katkı sağlamaktadır. 1988-1989 dönemindeki cari fazlanın ise 11.08.1989 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar” çerçevesinde TL’nin uluslararası paralar karşısında konvertibl hale getirilmesi (TCMB, 2017b) ve ülkede bireylerin serbestçe döviz alım satımını yapabilir hale gelmesi nedeniyle kurlarda yaşanan artıştan kaynaklandığı değerlendirilmektedir. Grafik 1’de 2017 yılı itibariyle cari işlemler açığının tekrar yükselme eğilimine girdiği görülmektedir.

Cari açıkla alakalı çok önemli bir nokta da şudur; cari açığın GSYH’ye oranın belirli değerleri aşması, ekonomik krizler için bir öncü gösterge ve sebep kabul edilmektedir. Dornbusch ve Fischer (1990: 72), bu oranın %4, Freund (2000: 7) ise %5 olmasını kritik sınır olarak kabul etmiş, bu değerlerin aşılmasının, bir ekonomik kriz sinyali olarak görülmesi gerektiğini belirtmiştir. Labonte (2010: 4) ise Meksika, Türkiye, Doğu Asya, Brezilya, Arjantin gibi gelişmekte olan ülkelerde yaşanan büyük cari açıkların, finans ve döviz krizleri için en önemli öncü gösterge olduğunu belirtmiştir. Bu ülkelerde cari işlemler hesabının durumu, ekonomik istikrarın sürdürülebilirliği açısından, oldukça önemlidir. 2001 krizi öncesinde Türkiye’de cari işlemler açığı %4.9’a ulaşmıştır ve bu durum krizin en önemli nedenlerinden biri olarak gösterilmektedir (Özatay, 2009: 89).

Türkiye’de cari açıkla en çok ilişkilendirilen makroekonomik büyüklüklerin başında ekonomik büyüme gelmektedir (Erbaykal, 2007: 82; Eğilmez, 2015b ). Çünkü Türkiye’de üretim büyük oranda ithal aramallarına bağımlıdır (Türkan, 2006: 9; İnançlı ve Konak, 2011: 344; Akbaş ve Şentürk, 2013: 196). Ülkede üretim artırılıp, ihracat yükseltilmek istendiğinde otomatik olarak ithalat ve dolayısıyla dış ticaret açığı ve cari açık da artmaktadır. Cari işlemler açığı kısılmaya çalışıldığında ise üretim, istihdam ve ihracat azalmakta, ekonomik büyüme düşmektedir. Bunun en net örneği 20112012 döneminde yaşanmıştır. 2011 yılında ekonomi %11.1 büyürken cari açık GSYH’nin %8.9’una ulaşmış, ülkede ekonomik kriz tehlikesi baş göstermiştir. Bunun üzerine başta TCMB olmak üzere yetkili kurumlar cari açığı düşürmeye yönelik tedbirler almıştır. Merkez Bankası, yurtiçi kredi artış hızını %15 ile sınırlandıracağını açıklamıştır. Ocak 2012’den itibaren bu tedbirler uygulanmaya başlanmış, ancak 2012 yılı ilk çeyreğinde ekonomi %0 büyümüştür. Bu kez de ekonomiyi canlandırma çabaları gündeme gelmiş, Merkez Bankasına, yurtiçi kredi artış hızını %20’ye çıkarması konusunda kamuoyu baskılı oluşmuştur. Merkez Bankası para politikasını bir miktar gevşetmiş, cari açık da 48 milyar dolara (GSYH’nin %6.5’ine) düşürülmüş, ancak ekonomik büyüme oranı sadece %4.8 olabilmiştir. Türkiye’nin bütçe dengesindeki gelişmeler Grafik 2’de yer almaktadır.

173 TÜRKİYE’DE CARİ AÇIK, BÜTÇE AÇIĞI VE TASARRUF AÇIĞI

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Grafik 2: Bütçe Dengesi (GSYH’nin %’si)

Kaynak: World Bank (2018b).

Grafik 2’de Türkiye’nin bütçe dengesinin sürekli açık verdiği, 2001 ve 2008 ekonomik krizlerinde bu açığın çok hızlı biçimde arttığı görülmektedir. 2001’deki bozulmanın arkasında; 21 Şubat 2001’de gecelik borçlanma faizlerinde %7500’ü bulan anormal artışların bütçeye getirdiği yük (Özatay, 2009: 82) ve batan bankaların zararlarının hazine tarafından karşılanması vardır. 2001 krizinden çıkabilmek ve ekonomiyi tekrar yoluna koyabilmek için 15 Nisan 2001’de ilan edilen Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı kapsamında mali disipline özel bir önem verilmiş (Özatay, 2012: 6), bu süreçte bütçe açıkları önemli ölçüde azaltılmıştır. 2008 krizinden sonra yaşanan bozulmada ise; bu krizin ekonomiye olan etkilerini hafifletebilmek için artırılan kamu harcamaları, ÖTV ve KDV’de yapılan indirimler ve fakirlere yapılan sosyal ödemelerdeki artışların etkileri vardır. Türkiye, 2008 krizini en derin şekilde Şubat 2009’da yaşamış ve bu ayda işsizlik oranı %16.2 ile tarihi bir değere ulaşmıştır. O dönemde krizin Avrupa ülkelerini de derinden etkilemesi nedeniyle Türkiye’nin ihracatı önemli ölçüde düşmüş, fabrikalar ürettikleri malları satamaz hale gelmiş, üretime ara vermeye ve işçi çıkarmaya başlamışlardır. Bunun üzerine ekonomi yönetimi hemen acil önlem paketi hazırlamış ve 1 Nisan 2009’dan itibaren geçerli olmak üzere otomotiv, beyaz eşya ve mobilyada KDV ve ÖTV indirimleri yapılmış, yeni işçi istihdam eden firmalara bütçeden SGK prim destekleri başlatılmıştır (Göze Kaya ve Durgun Kaygısız, 2015: 177). Bütün bu uygulamaların bir sonucu olarak da 2009 yılında bütçe önemli ölçüde açık vermiş, bütçe açığının GSYH’ye oranı %6’ya ulaşmıştır. 1993 yılında kabul edilen Maastricht kriterlerine göre; Avrupa Birliği üyesi bir ülkenin ortak para birliğine girebilmesi için yıllık bütçe açığının GSYH’ye oranının %3’ü geçmemesi gerekmektedir (Dilekli ve Yeşilkaya, 2002: 2). Türkiye genel olarak bu kriteri sağlamakla birlikte kriz dönemlerinde bu sınırın üstüne çıkılmıştır. Türkiye’nin tasarruf-yatırım dengesi ilişkileri Grafik 3’te görülmektedir.

174 TÜRKİYE’DE CARİ AÇIK, BÜTÇE AÇIĞI VE TASARRUF AÇIĞI

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Grafik 3: Yurtiçi Tasarruflar, Yurtiçi Yatırımlar ve Tasarruf-Yatırım Dengesi (GSYH’nin %’si)

Kaynak: World Bank (2018c). Şekil 1’de de görüldüğü üzere Türkiye’de genellikle tasarruflar, yatırımların altında kalmış ve ülkede yatırım-tasarruf açığı yaşanmıştır. Sadece 1994 döviz krizi, 1998 Rusya moratoryum krizi ve 2001 bankacılık krizi dönemlerinde, yani yatırımların düştüğü dönemlerde ulusal tasarruflar, yurtiçi yatırımları aşmıştır. Kişiler, kriz ortamlarında harcamalarını ertelemekte ve paralarını ellerinde tutmayı tercih etmektedirler (Mercan ve Göçer, 2012: 84). Firmalar ise bu durumlarda, yatırım kararlarını ertelemekte ve paralarını faizde değerlendirmeyi tercih etmektedirler. 2002 sonrasında yatırımlarda kısmen bir artış, tasarruflarda ise önemli ölçüde azalış görülmüştür. Bu artışta; Kasım 2002’de tek parti iktidarının başa gelmesiyle, ülkede oluşan güven ve istikrar ortamının ve yine aynı dönemde dünyada yaşanan likidite bolluğunun da etkisiyle, kredi faizlerinin düşmesi ve vadelerinin uzamasının etkileri vardır. Kişiler bu dönemde kazançlarını tasarruf etmek yerine, tüketim harcamalarında kullanmayı tercih ederken, firmalar, yakaladıkları güven ortamında yatırımlarını arttırma eğilimine girmiştir.

2011 yılında tasarruf-yatırım açığı en yüksek değerine ulaşmıştır. Aynı yıl cari işlemler açığı da 77 milyar dolar ve GSYH’nin %8.9’una ulaşarak en yüksek değerini almıştır. Aralık 2011’de yurtiçi kredi hacminin artış hızı da %35’e çıkarak oldukça yüksek artış hızına ulaşmıştır (İşbank, 2013: 1). TCMB, 21 Aralık 2011’de aldığı kararla cari açığı azaltabilmek için yurtiçi kredi artış hızını %15’e düşüreceğini, bu konuda sıkılaştırıcı para politikaları uygulayacağını açıklamıştır (Göçer, Mercan ve Bölükbaş, 2015: 69). Tasarruf-yatırım açığında yaşanan düzelme, bu uygulamaların sonucunda meydana gelmiştir. 1 Ocak 2013’ten itibaren Bireysel Emeklilik (BES) sistemine getirilen %25’lik devlet katkısı da yurtiçi tasarruf oranlarının artmasına ve tasarruf-yatırım dengesinin iyileşmesine katkı sağlamıştır. 1 Ocak 2017’den itibaren uygulamaya giren çalışanların BES sistemine zorunlu katılması uygulamasının da bu dengenin iyileşmesine olumlu katkı sağlaması beklenmektedir.

Döviz kuru yükseldiğinde (yani ulusal para değer kaybettiğinde) ithal malları, yerli mallara göre daha pahalı hale geleceği için ülkede ithalat talebi düşer, ihraç edilen mallar ise diğer ülke mallarına ya da eski fiyatına göre daha ucuz hale geleceği için ülke mallarına olan dış talep ve ihracat artacaktır (Yıldırım, Karaman ve Taşdemir, 2009: 232-233). Böylece ülkenin dış ticaret açığı ve cari işlemler açığı azalacaktır. Sabit kur rejimi uygulayan ülkelerin dış ticaret dengesini iyileştirebilmek için gerektiğinde devalüasyon yapmaları12 da bu nedenledir. Benzer biçimde günümüzde ABD ile Çin arasında sık sık gündeme gelen kur savaşları ve ABD’nin başkanı Donald Trump’un göreve gelir 12 Yapılan devalüasyonun, ülkenin dış ticaret dengesine olumlu yönde etki edebilmesi için; ihracatın talep esnekliği ile ithalatın talep esneklikleri toplamının birden büyük olması gerekmektedir. Ekonomi literatüründe buna Marshall-Lerner Koşulu adı verilmektedir (Yıldırım, Karaman ve Taşdemir, 2009: 249-250).

175 TÜRKİYE’DE CARİ AÇIK, BÜTÇE AÇIĞI VE TASARRUF AÇIĞI

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

gelmez ABD’nin cari açığın azaltabilmek için kur politikalarına eğilmesi ve Trump’un Ticaret Danışmanı Peter Navarro’nun, Almanya’nın ciddi derecede düşük değerli Euro kullanarak ticaret ortaklarını istismar ettiğini söylemesinin (Hürriyet, 2017) ve Almanya’nın uygulamakta olduğu aşırı değersiz kur politikasından vazgeçmesini istemesinin de nedeni aynıdır. Çünkü parası değersiz olan ülke, diğerine daha rahat mal satarak, dış ticarette rekabet üstünlüğü elde etmektedir. Döviz kuru da genel makroekonomik dengeyi ve üçüz açıkları yakından etkileyen bir değişken olduğu için, analiz dönemindeki döviz kuru hareketleri Grafik 4 yardımıyla incelenebilir.

Grafik 4: Ortalama ABD Doları Kuru

Kaynak: EVDS (2018).

Grafik 4 incelendiğinde 1990 öncesi döneme ait dolar kuru oldukça düşük13 olduğu için, sıfıra yakın gözükmektedir. Dolardaki en önemli sıçramalar 1994 ve 2001 krizi dönemlerinde yaşanmıştır.

19 Şubat’ta Milli Güvenlik Kurulu tarafından hükümete verilen uyarılarla birlikte artmaya başlayan kur karşısında Merkez Bankası 28.1 milyar dolarlık rezervlerini kullanmaya başlamış, 21 Şubat’ta rezervler 23.2 milyar dolara indiği halde kur baskısı önlenemeyince, 21 Şubat gecesi Merkez Bankası sabit kur politikasından vazgeçtiğini açıklamış ve dolar serbest piyasada dalgalanmaya bırakılmıştır.

Bunun üzerine 19 Şubat’ta 683 lira olan dolar 23 Şubat’ta 1073 liraya14 yükselmiştir (Özatay, 2009: 96). Kurdaki diğer önemli bir sıçrama ise Mayıs 2013’te ABD Merkez Bankası FED’in genişletici para politikasını sonlandıracağı ve artık daraltıcı para politikaları uygulayacağını açıklaması ile başlamış (Para & Borsa, 2013), Türk Lirası bu dönemde en fazla değer kaybeden para birimlerinden biri olmuştur. Dolardaki bir diğer hızlı yükseliş ise 2016 yılı son çeyreğinde ve Ocak 2017’de yaşanmıştır. Dolar kurundaki asıl tehlikeli yükseliş ise Ağustos 2018’de kurun 7 TL’nin üstünü göresiyle yaşanmış, neyse ki alınan önlemlerle kur tekrar normal seviyelerine geri dönmüştür. Bu verilerin toplu hali Tablo 1’de yer almaktadır.

13 Bunun nedeni kurun düşük olması değil, 2005 yılında TL’den altı sıfır atılması nedeniyle eski sayıların çok küçük hale gelmiş olmasıdır.

14 Bu sayılar TL’den 6 sıfır atılmadan önceki kurlardır.

176 TÜRKİYE’DE CARİ AÇIK, BÜTÇE AÇIĞI VE TASARRUF AÇIĞI

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Tablo 1: Türkiye Ekonomisinin Başlıca Makroekonomik Büyüklükleri

Tarih

Tasarruf Döviz Ekonomik Yatırım Bütçe Açığı Cari Açık / Yatırım / Tasarruf / Kuru Büyüme Dengesi / GSYH (Ortalama GSYH (%) GSYH (%) GSYH (%) (GSYH’ye (%) (%) Dolar) Oran, %)

1974

-1.6

5.6

17.9

12.3

-5.5

-1.1

0.00001

1980

-5.0

-2.4

18.2

11.4

-6.8

-3.1

0.00008

1985

-1.5

4.2

16.5

13.4

-3.1

-5.8

0.001

1990

-1.7

9.3

24.5

20.3

-4.2

-3.0

0.003

1995

-1.4

7.9

25.5

21.0

-4.5

-4.1

0.046

2000

-3.7

6.8

20.8

17.8

-3.0

-7.9

0.625

2005

-4.3

8.4

20.0

16.5

-3.5

-0.8

1.344

2010

-6.1

9.2

19.5

14.0

-5.6

-3.4

1.504

2011

-9.6

8.8

23.6

14.9

-8.7

-0.6

1.674

2012

-6.1

2.1

20.1

15.0

-5.2

-1.7

1.797

2013

-7.7

4.2

20.6

14.1

-6.5

-1.3

1.903

2014

-5.5

3.0

20.0

15.8

-4.2

-0.9

2.190

2015

-4.5

4.0

18.1

15.2

-2.9

-1.0

2.722

2016

-3.9

4.5

19.0

15.0

-4.0

-1.9

3.024

2017*

-5.5

7.4

26.3

29.8

3.5

-2.9

3.650

Kaynak: World Bank (2018a, 2018b, 2018c, 2018d); EVDS (2018). Not: TUİK tarafından 2017 yılında tasarruf ve yatırım verilerinin hesaplanma yöntemi değiştirildiği için, 2017 yılına ait tasarruf ve yatırım verilerinde ani artışlar görülmektedir.

Tablo 1’deki verilere bakıldığında; cari işlemler hesabının sürekli açık verdiği, bu açığın, ekonomik büyümenin arttığı dönemlerde daha da yükseldiği, tasarruf-yatırım dengesinin, hesaplama yönteminin değiştiği 2017 yılı haricinde, sürekli negatif değerler aldığı ve bu açığının yükseldiği dönemlerin, cari açığın yükseldiği ve ekonomik büyümenin arttığı dönemlerle aynı olduğu, bütçe açığının, görece (diğer açıklara oranla) daha kontrol edilebilir düzeylerde olduğu görülmektedir.

4. LİTERATÜR ÖZETİ Üçüz açıklarla ilgili literatürde çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Ayrıca ikiz açıklar hipotezi ile üçüz açıklar hipotezi aynı teorik temele dayandığı ve aynı temel değişkenleri baz aldığı için burada ikiz açıklar hipoteziyle ilgili yapılan çalışmaların özetlerine de kısaca yer verilmiştir. Önce Türkiye ekonomisi, sonra diğer ülke ekonomileri için yapılan çalışmaların seçilmiş bir özeti, tarih sırasına göre buraya alınmıştır.

4.1. Türkiye Ekonomisi İçin Yapılan Çalışmalar Dücan (2008), Türkiye ekonomisinde tasarruf-yatırım dengesizlikleri ve üçüz açıklar sorununu araştırdığı çalışmasında; Türkiye’de oluşan tasarruf-yatırım açığının, 2002 yılına kadar büyük oranda bütçe açıkları ve kısmen de cari işlemler açığının bir parçası olarak gerçekleşmesine karşın, 2002’den 177 LİTERATÜR ÖZETİ

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

sonra tasarruf açıklarının hızla arttığını ve bu yönüyle cari işlemler dengesinin üzerinde ciddi bir yük oluşturmaya başladığını ifade etmiştir.

Sürekçi (2011), Türkiye’de üçüz açıklar olgusunu 1987:Q1–2007:Q3 dönemi verilerini kullanarak VAR yöntemiyle sınadığı çalışmada; kamu açıkları ve cari açık arasında ilişki tespit ederken, yatırım tasarruf oranı ve cari işlemler açığı arasında bir nedensellik ilişkisi bulamamıştır. Çalışmada ayrıca reel döviz kurundan, faiz dışı kamu borçlanmasından ve yurtiçi büyüme oranından cari açığa doğru tek yönlü nedensellik ilişkileri tespit edilmiştir. Yine faiz dışı kamu borçlanmasından reel döviz kuruna, reel döviz kurundan yurtiçi büyümeye ve reel döviz kurundan yatırım-tasarruf oranına doğru da tek yönlü nedensellik ilişkilerinin var olduğu belirlenmiştir.

Karaçor, Alptekin, Akar ve Akar (2012), üçüz açık olgusunu Türkiye için 1980-2010 dönemi verileriyle VAR analizi ve Granger nedensellik testi yardımıyla araştırmış ve cari açık ile kamu kesimi borçlanma gereği arasında karşılıklı bedensellik ilişkisi belirlemiş, ancak Üçüz Açıklar Hipotezinin sağlanmadığına karar vermiştir.

Azgün (2012), Türkiye ekonomisinde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini 1980-2009 dönemi bütçe açığı ve cari açık verilerini kullanarak, VAR Granger testi ve Johansen eşbütünleşme testi yardımıyla araştırılmıştır. Çalışmanın sonucunda; bütçe açığından cari açığa doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiş, bu yönüyle Türkiye’de İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğu belirtilmiştir.

Akıncı ve Yılmaz (2012), Türkiye’de cari işlemler açığı, tasarruf açığı ve bütçe açığı arasındaki ilişkileri, 1975 – 2010 dönemi için Sınır Testi yaklaşımıyla incelemiş ve tasarruf açığı ile bütçe açığının, cari işlemler açığı üzerinde hem kısa hem de uzun dönemde pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı bir etkiye sahip olduğunu ve dolayısıyla ilgili dönemde Türkiye ekonomisinde üçüz açıklar hipotezinin geçerli olduğunu belirlemiştir. Ayrıca Türkiye’de tasarruf açıklarındaki bir birimlik artışın cari açığı 1.154 birim ve bütçe açıklarındaki bir birimlik artışın da cari açığı 0.111 birim artırdığı görülmüştür. İnce (2013), Türkiye’de Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini 1975-2010 dönemi için ARDL ve Toda - Yamamoto nedensellik testi ile araştırdığı çalışmasında, dış ticaret açığı, bütçe açığı ve tasarruf açığı arasında uzun dönemli bir ilişkiye rastlamamıştır. Nedensellik testi sonucunda; dış ticaret açığından tasarruf yatırım açığına, dış ticaret açığından bütçe açığına ve tasarruf yatırım açığından bütçe açığına doğru nedensellik ilişkisi tespit etmiştir.

Yaraşır Tülümce (2013), Türkiye’de üçüz açıklar hipotezinin geçerliliğini 1984-2010 dönemi için VAR yöntemiyle araştırdığı çalışmasında, cari işlemler dengesi ile tasarruf-yatırım dengesi arasında bir ilişki tespit ederken, bütçe açığı ile cari işlemler açığı arasında bir ilişki tespit edememiş ve bu nedenle Türkiye’de üçüz açıklar hipotezinin geçerli olmadığını ifade etmiştir.

Telatar (2013), Türkiye ekonomisinde ikiz açıklar hipotezinin geçerliliğini, 1994-2013 dönemi için Sınır Testi, STAR, LSTAR, doğrusal ve doğrusal olmayan ARDL yöntemleriyle incelediği çalışmasında; cari işlemler dengesinden bütçe dengesine doğru ters yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit etmiştir. ARDL yöntemiyle gerçekleştirilen uzun dönem analizinde ise bütçe dengesi %1 arttığında, cari işlemler dengesinin %0.28 bozulduğu görülmüştür. Yani bütçe dengesi iyileşirken, cari işlemler dengesi bozulmuştur. Bütçe dengesinin katsayısının negatif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkmasının; Türkiye’de ikiz açık değil, ikiz sapma durumunun ve cari işlemler hedeflemesi hipotezinin geçerli olduğu anlamına geldiği belirtilmiştir.

Yaşar (2014), 15 Nisan 2001’de ilan edilen Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı sonrasında Türkiye’de ikiz açıklar hipotezinin geçerliliğini, 2003-2013 arası çeyrek dönemlik verileriyle, Granger nedensellik testiyle incelemiş ve bütçe dengesi ile cari işlemler dengesi arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi tespit edememiştir. Bu nedenle ilgili dönemde Türkiye ekonomisinde ikiz açık değil, Ricardocu eşdeğerlik hipotezinin geçerli olduğunu ifade etmiştir.

Cinel (2014), kamu dengesi, yatırım-tasarruf dengesi ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiyi araştırdığı çalışmasında, Türkiye'de, cari işlemler açığının temel sebebinin, özel kesim yatırım harcamalarının artmasına karşın, özel kesim tasarruflarının azalması olduğunu ifade etmiştir.

Türkiye’nin yaşamakta olduğu üçüz açıktan kurtulabilmesi için; bütçe açıklarını azaltması gerektiğini, 178 LİTERATÜR ÖZETİ

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

bunun sonucunda, uygulanacak maliye politikaları ile cari açığının azaltılabileceğini, maliye politikaları ile dış ticaret politikalarının eşanlı olarak uygulanması gerektiğini belirtmiştir. Özdemir, Buzdağlı, Emsen ve Çelik (2014), üçüz açıklar hipotezinin geçerliliğini 17 geçiş ekonomisi için 2003-2011 dönemi verileriyle, tek yönlü sabit etkiler modeli yardımıyla incelemiştir.

Analiz sonucunda bütçe açığındaki %1 puanlık artışın cari açığı %0.25 puan azalttığı, tasarruf açığındaki %1 puanlık artışın ise cari açığı %0.92 puan arttırdığı görülmüştür. Bu durumda cari açığın temel belirleyicisinin, tasarruf açığı olduğu ve bu ülkelerde ilgili dönemde üçüz açıklar hipotezinin geçerli olmadığı değerlendirilmiştir.

Berke, Temiz ve Karakurt (2015), Türkiye’de 2003:Q2-2012Q4 döneminde üçüz açık hipotezinin her bir bileşenin ekonomik büyümeye olan etkilerini, VAR modeli yardımıyla incelediği çalışmasında; gerçekleştirdiği varyans ayrıştırması ile üçüz açıkların, ekonomik büyümeyi en fazla açıklayan değişkenler olduğunu tespit etmiştir. Şahin (2015), Türkiye’de ikiz açıklar hipotezinin geçerliliğini 1995:1Q -2013:Q1 dönemi bütçe açığı ve cari işlemler açığı verilerini kullanarak VAR yöntemiyle analiz etmiş ve ilgili dönemde Türkiye’de bütçe açıklarının cari açıklara yol açmadığını, bu nedenle İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olmadığını tespit etmiştir.

Samırkaş ve Samırkaş (2015), Türkiye ekonomisinde Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini 1975-2014 dönemi için VAR, Etki Tepki Fonksiyonları, Varyans Ayrıştırması ve Granger Nedensellik testiyle araştırmıştır. Çalışmanın sonucunda; cari işlemler açığının, bütçe açığı ve tasarruf-yatırım açığının önemli belirleyicisi olduğunu, tasarruf-yatırım açığından bütçe açığına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin var olduğunu ancak cari işlemler açığı, bütçe açığı ve tasarruf-yatırım açığı arasında tam bir ilişki çıkmadığı için Türkiye'de Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerli olmadığını belirtmiştir.

Karanfil ve Kılıç (2015), Türkiye Ekonomisinde Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini 19802013 dönemi yıllık bütçe açıkları/GSYH, cari açık/GSYH ve tasarruf-yatırım açığı/GSYH değişkenlerini kullanarak, Johansen eşbütünleşme testi ve Granger nedensellik testi ile incelemiştir. Çalışma sonunda; cari işlemler açığından tasarruf-yatırım açığı ve bütçe açığına doğru tek yönlü, tasarruf-yatırım açığı ile bütçe açığı arasında çift yönlü etkileşimin bulunduğu görülmüştür. Johansen eşbütünleşme testinde cari açık, bütçe açığı ve tasarruf açığı serilerinin eşbütünleşik olduğu, yani uzun dönemde birlikte hareket ettikleri ve birbirlerinden etkilendikleri tespit edilmiştir. VEC analizinde; bütçe açığındaki %1 puanlık artışın cari açığı %0.28 puan azalttığı, tasarruf-yatırım dengesindeki %1 puanlık artışın ise cari açığı %0.66 puan arttırdığı belirlenmiştir. Çalışmanın genel sonucu olarak ilgili dönemde Türkiye’de Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğu belirtilmiştir.

Demiray Erol ve Alma (2016), Türkiye’de Üçüz Açık Hipotezinin geçerliliğini 1975-2014 dönemi için Granger nedensellik testi ve VAR yöntemiyle araştırmıştır. Analiz sonucunda; üçüz açık değişkenleri arasında bir nedensellik ilişkisinin olmadığı, bu yönüyle ilgili dönemde Türkiye’de Üçüz Açıklar Hipotezinin sağlanmadığı, sadece bütçe açığından GSYH’ye doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin var olduğu bulgularına ulaşılmıştır. Çoban ve Balıkçıoğlu (2016), 24 Geçiş Ekonomisinde (SSCB’den ayrılan ülkelerde) Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini, dinamik panel veri analizi yöntemiyle araştırmıştır. Çalışma sonunda bütçe açığı %1 puan arttığında, cari açığın %0.76 puan arttığını, ancak tasarruf açığının cari açık üzerindeki etkisinin istatistiksel olarak anlamsız olduğunu belirlemiş ve Türkiye’de üçüz açık değil, ikiz açık sorunun var olduğunu belirtmiştir.

Balan (2016), BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin) ve MINT (Meksika, Endonezya, Nijerya ve Türkiye) ekonomilerinde Üçüz Açıklar Hipotezini 1998-2014 dönemi için Hadri ve Kurozumi (2012) panel birim kök testi ve Dumitrescu ve Hurlin (2012) panel nedensellik testi aracılığıyla ampirik olarak analiz ettiği çalışmasında; Üçüz Açıklar Hipotezinin BRIC ülkelerinde geçerli iken, MINT ülkelerinde geçerli olmadığını ortaya koymuştur. Çalışmada ayrıca BRIC ülkelerinde cari açığın en önemli belirleyicileri olarak; bütçe açığı ve tasarruf açığı ön plana çıkmıştır.

Ek olarak MINT ekonomilerinde tasarruf açığı ile cari açık arasında ve tasarruf açığı ile bütçe açığı

179 LİTERATÜR ÖZETİ

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

arasında tek yönlü nedensellik ilişkileri tespit edildiği için MINT ekonomilerinde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğu ifade edilmiştir.

Sevinç (2016), Türkiye ekonomisinde cari işlemler açığı ve bütçe açığı arasındaki ilişkiyi 2006:M01 – 2015:M01 dönemi aylık cari açık ve bütçe açığı verilerini kullanarak, Johansen (1988) eşbütünleşme testi ve Granger nedensellik testi yardımıyla araştırmış ve bütçe açıkları ile cari işlem açıkları arasında her iki yönlü uzun dönemli bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmıştır.

Güder ve Kılıç (2016), Türkiye’de Üçüz Açık Hipotezinin geçerliliğini ve üçüz açığı oluşturan bileşenlerin (bütçe dengesi, cari işlemler dengesi ve özel tasarruf-yatırım dengesi) ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini 1980-2012 dönemi için VAR yöntemi ile araştırdığı çalışmada, Türkiye’de üçüz açıklar sorununun var olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Çalışmada ayrıca bütçe açığının büyümeyi kısa dönemde olumlu, uzun dönemde ise olumsuz yönde etkilediği tespit edilmiştir. Özel tasarruf-yatırım açığının ekonomik büyümeyi negatif, cari açığın ise ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği belirtilmiştir. İpek ve Ayvaz Kızılgöl (2016), Türkiye ekonomisinde Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini 2004:Q1-2014:Q3 dönemi için, Sınır testi, ARDL ve Toda-Yamamoto yöntemleriyle araştırdığı çalışmada; cari açık, bütçe açığı ve tasarruf yatırım açığı değişkenlerinin eşbütünleşik olduklarını yani arasında uzun dönemli bir ilişkinin var olduğunu, bütçe açığı ve tasarruf yatırım açığının cari açığı uzun dönemde artırdığını, fakat bütçe açığının cari açığı artırıcı etkisinin kısa dönem için de geçerli olduğunu, bütçe açığı ile cari açık arasında; bütçe açığı ile tasarruf yatırım açığı arasında ve cari açık ile yatırım tasarruf açığı arasında iki yönlü nedensellik ilişkilerinin var olduğunu tespit etmiş ve Türkiye’de ilgili dönemde Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğunu belirtmiştir.

Dağ (2018), Türkiye’de İkiz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini, 1960-2016 dönemi için TodaYamamoto nedensellik testiyle araştırmış ve Türkiye ekonomisinde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olmadığı bulgusuna ulaşmıştır.

4.2. Diğer Ülkeler İçin Yapılan Çalışmalar Mohammadi (2004), 20’si gelişmiş, 43’ü gelişmekte olan toplam 63 ülkede İkiz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini, 1975-1998 dönemi bütçe ve cari işlemler dengesi verilerini kullanarak, panel veri analiziyle araştırmıştır. Bütçe dengesinden cari işlemler dengesine pozitif ve anlamlı bir etkinin tespit edildiği regresyon analizinde bütçe dengesindeki %1’lik artışın cari işlemler dengesini, gelişmiş ülkelerde %0.24, gelişmekte olan ülkelerde %0.33 iyileştirdiği belirlenmiş ve bu ülkelerde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğu belirtilmiştir.

Chowdhury ve Saleh (2007), Sri Lanka ekonomisinde 1970-2005 döneminde cari açık, bütçe açığı, tasarruf-yatırım açığı ve ticari dışa açıklık değişkenleri arasındaki uzun ve kısa dönem ilişkilerini ARDL yöntemiyle analiz etmiştir. Çalışma sonucunda tasarruf-yatırım açığındaki %1 puanlık artışın, cari işlemler açığını % 0.67 puan, bütçe açıklarındaki %1 puanlık artışın da cari işlemler açığını % 0.20 puan arttırdığını ve dolaysıyla değişkenler arasında güçlü bir ilişkinin var olduğunu, bu nedenle de Sri Lanka ekonomisinde 1970-2005 döneminde üçüz açıklar hipotezinin geçerli olduğunu belirlemiştir.

Neaime (2008), İkiz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini Lübnan ekonomisi için 1970-2006 dönemi verileriyle Johansen eşbütünleşme ve Granger nedensellik testleriyle araştırmıştır. Bütçe açığı ve cari açık arasında uzun dönemli bir ilişki tespit edilemezken, kısa dönemde bütçe açığından, cari açığa doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi belirlenmiş ve kısa dönemde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğunu ifade etmiştir. Yazar bu seriler arasında uzun dönemli bir ilişki çıkmamasının nedenini ise; bu ülkede var olan yolsuzluk, adaletsiz kamu harcaması politikaları, etkin olmayan gelir dağıtım sistemi, yüksek bütçe ve cari işlemler açıkları olduğunu belirtmiştir.

Kalou ve Paleologou (2012), Yunanistan’ın 1960-2007 dönemi verileriyle, VEC yöntemini kullanarak yaptıkları çalışmada; bütçe açıkları ile cari açık arasında pozitif bir ilişki tespit etmişlerdir.

Cari açıktan, bütçe açığına doğru bir nedensellik ilişkisinin de tespit edildiği çalışması sonunda, Yunanistan ekonomisinde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğunu ifade etmişlerdir.

180 LİTERATÜR ÖZETİ

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Tang (2014), ABD ekonomisi için Sınır Testi, ARDL ve Toda - Yamamoto yöntemleriyle yaptığı çalışmada; mali denge, cari işlemler dengesi ve sermaye ve finans hesabının eşbütünleşik olduğunu, yani uzun dönemde birlikte hareket ettiğini belirlemiştir. Ayrıca cari açıktan bütçe açığına, sermaye ve finans hesabı açığına doğru tek yönlü nedensellik ilişkisinin var olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Fakat bütçe dengesi ile sermaye ve finans hesabı arasında bir nedensellik ilişkisi çıkmadığı için uzun dönemde ABD’de Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerli olmadığını belirtmiştir. Fakat kısa dönemde cari açık ile finans hesabı arasında güçlü bir nedensellik ilişkisi çıktığı için bu ülkede İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğuna karar vermiştir.

Bolat, Değirmen ve Şengönül (2014) Avrupa Birliği üyesi 15 ülkede İkiz ve Üçüz Açıklar Hipotezlerinin geçerliliğini, 2002:Q1-2013:Q3 dönemi için Hacker and Hatemi-J (2006) bootstrap ile düzeltilmiş nedensellik testiyle incelemiştir. Çalışma sonunda; Polonya, Portekiz, İsveç ve İspanya’da İkiz Açıklar Hipotezinin, Avustralya, Danimarka, Fransa ve Almanya’da Üçüz Açıklar Hipotezlerinin geçerli olduğunu belirlemiştir.

Tang (2015), ABD ekonomisinde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini Granger nedensellik testiyle 1970:Q2- 2011:Q4 dönemi için incelediği çalışmasında, ABD ekonomisinde mali açık, cari açık, reel gelir ve faiz oranı serilerinin birlikte hareket ettiğini, bütçe açığının, cari açığı, reel gelir ve faiz oranları üzerinden dolaylı olarak etkilediğini, bu yönüyle reel gelir ve faiz oranlarının, ABD’deki ikiz açıklar sloganının en önemli belirleyicileri olduğunu ve bu ülkede, ilgili dönemde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğunu belirlemiştir.

Szakolczai (2016), Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini Macaristan için 1995-2004 dönemi verileriyle, grafik ve tablolar yardımıyla incelediği çalışmasında, bu ülkede üçüz açıkların yaşanmakta olduğunu belirtmiştir. Şen ve Kaya (2016), Rusya, Polonya, Ukrayna, Romanya, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan’da 1994 - 2012 döneminde İkiz Ve Üçüz Açıklar Hipotezlerinin geçerliliğini, yatay kesit bağımlılığı altında panel veri analizi yöntemleriyle araştırmış ve bu ülkelerde İkiz ya da Üçüz Açıklar Hipotezlerinin sağlandığı yönünde herhangi bir bulguya ulaşamamıştır.

Akbaş ve Lebe (2016), G7 ülkelerine Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini 1994 – 2011 dönemi verilerini kullanarak, yatay kesit bağımlılığı altında bootstrap nedensellik ve SUR yöntemleriyle araştırmıştır. Çalışma sonucunda; bütçe açığı ve tasarruf açığının, cari açığın en önemli belirleyicileri olduğunu, cari açık ile bütçe açığı ve cari açık ile tasarruf açığı arasında iki yönlü nedensellik ilişkilerinin var olduğunu, tasarruf açığının bütçe açığı ve cari açığını önemli ölçüde etkilediğini belirlemiş ve bu ülkelerde, ilgili dönemde Üçüz Açılar Hipotezinin geçerli olduğunu ifade etmiştir.

Aloryito, Senadza ve Nketiah-Amponsah (2016), 41 Sahraaltı Ülkesinde İkiz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini, 2000-2012 dönemi için panel veri analizi yöntemlerinden Sistem GMM ile incelemiştir. Çalışmada, bu ülkelerde bütçe açıklarının, cari açığı artırmadığını, tam aksine iyileştirdiğini bulan yazarlar, söz konusu ülkelerde ikiz açıklar değil, ikiz ayrışma durumunun geçerli olduğunu belirtmişlerdir.

Tekin ve Esener (2017), Üçüz açıklar hipotezinin geçerliliğini Geçiş Ekonomileri ve Türkiye’nin 1998:Q1-2014:Q4 dönemi verilerini kullanarak, Keynesyen Gelir-Harcama Yaklaşımı, Feldstein Zinciri ve Ricardo Denkliği çerçevesinde analiz etmiş ve İkiz Açık ve Üçüz Açık Hipotezlerinin Geçiş Ekonomileri ve Türkiye'de güçlü bir şekilde geçerli olduğunu tespit etmiştir.

5. EKONOMETRİK ANALİZ 5.1. Veri Seti Bu çalışmada Türkiye ekonomisinde Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerliliğini test edebilmek için; 1974-2017 dönemine ait cari işlemler dengesi (Current Account Balance: CAB), tasarruf-yatırım dengesi (Saving-Investment Balance: SIB), bütçe dengesi (Budget Balance: BB) ve döviz kuru (Exchange Rate: EXR) verileri kullanılmıştır. Cari işlemler dengesi verileri World Bank (2018a)’dan 181 EKONOMETRİK ANALİZ

TĂ&#x153;RKÄ°YE EKONOMÄ°SÄ°NDE Ă&#x153;Ă&#x2021;Ă&#x153;Z AĂ&#x2021;IK HÄ°POTEZÄ°NÄ°N GEĂ&#x2021;ERLÄ°LÄ°Ä&#x17E;Ä°NÄ°N TEST EDÄ°LMESÄ°: Ă&#x2021;OKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERÄ°SÄ° ANALÄ°ZÄ°

GSYHâ&#x20AC;&#x2122;nin %â&#x20AC;&#x2122;si olarak, bĂźtçe dengesi verileri World Bank (2018b)â&#x20AC;&#x2122;den GSYHâ&#x20AC;&#x2122;nin %â&#x20AC;&#x2122;si olarak, tasarruf-yatÄąrÄąm dengesi verileri World Bank (2018c)â&#x20AC;&#x2122;den GSYHâ&#x20AC;&#x2122;nin %â&#x20AC;&#x2122;si olarak ve dĂśviz kuru verileri EVDS (2018)â&#x20AC;&#x2122;den alÄąnan ABD DolarÄą alÄąĹ&#x; ve satÄąĹ&#x; fiyatlarÄąnÄąn ortalamasÄą olarak alÄąnmÄąĹ&#x;tÄąr.

5.2. Model Bu çalÄąĹ&#x;mada literatĂźrde ßçßz açĹklar hipotezinin sÄąnandÄąÄ&#x;Äą diÄ&#x;er çalÄąĹ&#x;malardan (YaraĹ&#x;Äąr TĂźlĂźmce (2013: 105); Karanfil ve KÄąlĹç (2015: 6); Ĺ&#x17E;ahin (2015: 54) yararlanÄąlarak ve cari iĹ&#x;lemler dengesi ile yakÄąn etkileĹ&#x;im içinde olduÄ&#x;u ĂśngĂśrĂźlen dĂśviz kuru deÄ&#x;iĹ&#x;keni de tarafÄąmÄązdan modele eklenerek, aĹ&#x;aÄ&#x;Äądaki ekonometrik modeller oluĹ&#x;turulmuĹ&#x;tur: đ?&#x2018;&#x20AC;đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018;&#x2018;đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2122; 1: đ??śđ??´đ??ľđ?&#x2018;Ą = đ?&#x203A;˝0 + đ?&#x203A;˝1 đ?&#x2018;&#x2020;đ??źđ??ľđ?&#x2018;Ą + đ?&#x203A;˝2 đ??ľđ??ľđ?&#x2018;Ą + đ?&#x2018;˘đ?&#x2018;Ą

(8)

đ?&#x2018;&#x20AC;đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018;&#x2018;đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2122; 2: đ??śđ??´đ??ľđ?&#x2018;Ą = đ?&#x153;&#x192;0 + đ?&#x153;&#x192;1 đ?&#x2018;&#x2020;đ??źđ??ľđ?&#x2018;Ą + đ?&#x153;&#x192;2 đ??ľđ??ľđ?&#x2018;Ą + đ?&#x153;&#x192;3 đ??¸đ?&#x2018;&#x2039;đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;Ą + đ?&#x2018;Łđ?&#x2018;Ą

(9)

Burada Model 1 temel model olup, ßçßz açĹklar hipotezinin temel bileĹ&#x;enlerini barÄąndÄąrmaktadÄąr. Model 2â&#x20AC;&#x2122;de ise cari iĹ&#x;lemler dengesi ile yakÄąndan etkileĹ&#x;imli olan dĂśviz kuru deÄ&#x;iĹ&#x;keni de kontrol deÄ&#x;iĹ&#x;keni olarak modele dâhil edilmiĹ&#x;tir. Analiz sonucundaki beklentilerimiz; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;Äą, bĂźtçe açĹÄ&#x;Äą ve tasarruf-yatÄąrÄąm açĹÄ&#x;Äą arasÄąnda istatistiksel olarak anlamlÄą bir iliĹ&#x;ki çĹkmasÄądÄąr. DĂśviz kurunun da cari iĹ&#x;lemler dengesini anlamlÄą dĂźzeyde etkilemiĹ&#x; olmasÄą beklenmektedir.

5.3. YĂśntem Ă&#x2021;alÄąĹ&#x;mada Ăśnce serilerin duraÄ&#x;anlÄąÄ&#x;Äą Kapetanios (2005) çoklu yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą birim kĂśk testiyle incelenmiĹ&#x;, modellerde yer alan seriler arasÄąndaki eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kilerinin varlÄąÄ&#x;Äą Johansen (1988) eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me testiyle sÄąnanmÄąĹ&#x;tÄąr. EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me denklemindeki (vektĂśrĂźndeki) yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri; Bai ve Perron (2003) yĂśntemiyle belirlenmiĹ&#x; ve kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerle regresyon analizine dahil edilmiĹ&#x;tir. EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me katsayÄąlarÄą VEC (Vector Error Correction) yĂśntemiyle tahmin edilmiĹ&#x;tir.

Seriler arasÄąndaki nedensellik iliĹ&#x;kileri ise VECM (Vector Error Correction Model) yĂśntemiyle sÄąnanmÄąĹ&#x;tÄąr.

5.4. Birim KĂśk Testi Ekonometrik analizler, kullanÄąlan serilerin duraÄ&#x;anlÄąk derecelerine Ăśnemli Ăślçßde duyarlÄądÄąr.

Bu nedenle Ăśncelikle serilere birim kĂśk testleri yapÄąlarak, serilerin duraÄ&#x;anlÄąk derecelerinin belirlenmesi ve çalÄąĹ&#x;manÄąn ilerleyen aĹ&#x;amalarÄąnda da buna uygun analiz yĂśntemlerinin kullanÄąlmasÄą gerekmektedir. Bu çalÄąĹ&#x;mada analiz dĂśneminde TĂźrkiye ekonomisi; 24 Ocak 1980 Ekonomik Ä°stikrar ProgramÄą ile ticari liberalizasyon, 1986â&#x20AC;&#x2122;da Ä°stanbul Menkul KÄąymetler BorsasÄąâ&#x20AC;&#x2122;nÄąn faaliyete baĹ&#x;lamasÄą ve 1989â&#x20AC;&#x2122;da kabul edilen 32 SayÄąlÄą Karar ile finansal liberalizasyon, 1994, 2001 ve 2008 ekonomik krizleri gibi pek çok yapÄąsal deÄ&#x;iĹ&#x;im yaĹ&#x;adÄąÄ&#x;Äą için çalÄąĹ&#x;mada Kapetanios (2005) tarafÄąndan geliĹ&#x;tirilen çoklu yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą birim kĂśk testi kullanÄąlmÄąĹ&#x;tÄąr. Bu test; m taneye kadar yapÄąsal kÄąrÄąlmaya izin verilmekte, kÄąrÄąlma sayÄąsÄą ve kÄąrÄąlma noktalarÄą, test yĂśntemi tarafÄąndan, içsel olarak belirlenebilmektedir. Bu testte kullanÄąlan model aĹ&#x;aÄ&#x;Äądaki gibidir (Kapetanios, 2005: 124): đ?&#x2018;?

đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;Śđ?&#x2018;Ą = đ?&#x203A;ź0 + đ?&#x203A;ź1 đ?&#x2018;Ą + đ?&#x203A;˝đ?&#x2018;Śđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;žđ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Śđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x153;&#x2018;đ?&#x2018;&#x2013; đ??ˇđ?&#x2018;&#x2C6;đ?&#x2018;&#x2013;,đ?&#x2018;Ą + â&#x2C6;&#x2018; â&#x201E;ľđ?&#x2018;&#x2013; đ??ˇđ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;&#x2013;,đ?&#x2018;Ą + đ?&#x153;&#x2013;đ?&#x2018;Ą đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ??ˇđ?&#x2018;&#x2C6;đ?&#x2018;&#x2013;,đ?&#x2018;Ą = {

1 0

đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ?&#x2018;Ą > đ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;?,đ?&#x2018;&#x2013; đ??ˇđ?&#x2018;&#x2013;Ä&#x;đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;&#x; đ??ˇđ?&#x2018;˘đ?&#x2018;&#x;đ?&#x2018;˘đ?&#x2018;&#x161;đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;&#x17D;đ?&#x2018;&#x;đ?&#x2018;&#x2018;đ?&#x2018;&#x17D;

(10)

đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ?&#x2018;Ą â&#x2C6;&#x2019; đ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;?,đ?&#x2018;&#x2013; đ??ˇđ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;&#x2013;,đ?&#x2018;Ą = { 0

đ?&#x2018;Ą > đ?&#x2018;&#x2021;đ?&#x2018;?,đ?&#x2018;&#x2013; đ??ˇđ?&#x2018;&#x2013;Ä&#x;đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;&#x; đ??ˇđ?&#x2018;˘đ?&#x2018;&#x;đ?&#x2018;˘đ?&#x2018;&#x161;đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;&#x17D;đ?&#x2018;&#x;đ?&#x2018;&#x2018;đ?&#x2018;&#x17D;

Burada DU; sabit terimde meydana gelen yapÄąsal kÄąrÄąlmayÄą, DT ise trendde meydana gelen kÄąrÄąlmayÄą tespit etmeye yĂśnelik olarak kullanÄąlan kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerdir. Kapetanios (2005) testinin hipotezleri: đ??ť0 : |β| = 1 YapÄąsal kÄąrÄąlmalarÄąn varlÄąÄ&#x;Äą durumunda seri duraÄ&#x;an deÄ&#x;ildir đ??ť1 : |β| < 1 YapÄąsal kÄąrÄąlmalarÄąn varlÄąÄ&#x;Äą durumunda seri duraÄ&#x;andÄąr.

182 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YE EKONOMÄ°SÄ°NDE Ă&#x153;Ă&#x2021;Ă&#x153;Z AĂ&#x2021;IK HÄ°POTEZÄ°NÄ°N GEĂ&#x2021;ERLÄ°LÄ°Ä&#x17E;Ä°NÄ°N TEST EDÄ°LMESÄ°: Ă&#x2021;OKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERÄ°SÄ° ANALÄ°ZÄ°

Biçimindedir. Bu hipotezleri sÄąnayabilmek için gerekli kritik deÄ&#x;erler bootstrap kullanÄąlarak Ăźretilebilmektedir. Ă&#x2021;alÄąĹ&#x;mada, Kapetanios (2005) çoklu yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą birim kĂśk testi yapÄąlmÄąĹ&#x; ve elde edilen sonuçlar Tablo 2â&#x20AC;&#x2122;de sunulmuĹ&#x;tur.

Tablo 2: Kapetanios Ă&#x2021;oklu YapÄąsal KÄąrÄąlmalÄą Birim KĂśk Testi SonuçlarÄą DeÄ&#x;iĹ&#x;ken

Kritik DeÄ&#x;erler

Ď&#x201E;- istatistiÄ&#x;i

YapÄąsal KÄąrÄąlma Tarihleri

%1

%5

%10

đ?&#x2018;Şđ?&#x2018;¨đ?&#x2018;Š

-2.143

-5.653

-5.036

-4.737

1986; 1991; 2003, 2010

đ?&#x2018;şđ?&#x2018;°đ?&#x2018;Š

-4.506

-5.653

-5.036

-4.737

1997; 2009

đ?&#x2018;Šđ?&#x2018;Š

-3.753

-5.653

-5.036

-4.737

1993; 2000; 2002

đ?&#x2018;Źđ?&#x2018;żđ?&#x2018;š

-0.658

-5.653

-5.036

-4.737

2000; 2002

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Şđ?&#x2018;¨đ?&#x2018;Š

-5.157***

-5.653

-5.036

-4.737

1994; 2001; 2011

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;şđ?&#x2018;°đ?&#x2018;Š

-7.972***

-5.653

-5.036

-4.737

1997; 2001

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Šđ?&#x2018;Š

-6.354***

-5.653

-5.036

-4.737

1999; 2001

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Źđ?&#x2018;żđ?&#x2018;š

-14.461***

-5.646

-5.096

-4.784

2000; 2009; 2014

Not: %1, %5 ve %10 Ăśnem dĂźzeyindeki kritik deÄ&#x;erler sÄąrasÄąyla; -5.653; -5.036 ve -4.737â&#x20AC;&#x2122;tir. ***; ilgili serinin %1 Ăśnem dĂźzeyinde duraÄ&#x;an olduÄ&#x;unu ifade etmektedir.

Tablo 2â&#x20AC;&#x2122;deki sonuçlara bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda bĂźtĂźn seriler dĂźzey deÄ&#x;erlerinde duraÄ&#x;an olmayÄąp, birinci farklarÄą alÄąndÄąÄ&#x;Äąnda duraÄ&#x;an hale gelmiĹ&#x;lerdir, yani tĂźm serilerin I(1) olduklarÄą gĂśrĂźlmektedir.

Kapetanios (2005) testi tarafÄąndan tespit edilen yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihlerine bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda 1986; Ä°stanbul Menkul KÄąymetler BorsasÄąnÄąn kurulduÄ&#x;u ve TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de sermaye piyasalarÄąnÄąn serbestleĹ&#x;meye ve derinleĹ&#x;meye baĹ&#x;ladÄąÄ&#x;Äą dĂśneme, 1991; Irakâ&#x20AC;&#x2122;Äąn Kuveytâ&#x20AC;&#x2122;e girmesi ve sonrasÄąnda ABDâ&#x20AC;&#x2122;nin Irakâ&#x20AC;&#x2122;a karĹ&#x;Äą askeri mĂźdahalede bulunmasÄąyla baĹ&#x;layan I. KĂśrfez SavaĹ&#x;Äą nedeniyle TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin Orta DoÄ&#x;u Ăźlkelerine olan ihracatÄąnÄąn ve bu Ăźlkelerden elde edeceÄ&#x;i turizm gelirlerinin dĂźĹ&#x;tĂźÄ&#x;Ăź dĂśneme, 19931994; cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;Äą, bĂźtçe açĹÄ&#x;Äą ve kamu kesimi borç stokundaki aĹ&#x;ÄąrÄą yĂźkselmeye baÄ&#x;lÄą olarak Ăźlkede oluĹ&#x;an kriz ortamÄą ve devamÄąnda dĂśviz kurlarÄąnÄąn hÄązla yĂźkseldiÄ&#x;i dĂśneme, 1997-1998; GĂźney DoÄ&#x;u Asya krizi ve Rusyaâ&#x20AC;&#x2122;nÄąn dÄąĹ&#x; borçlarÄąnÄą Ăśdeyemez hale gelmesi nedeniyle moratoryum ilan etmesi ve bunun TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin Rusya ile olan dÄąĹ&#x; ticaretini ve bu Ăźlkeden gelecek turizm gelirlerini etkilediÄ&#x;i dĂśneme, 1999; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de enflasyonu dizginleyebilmek için 1 Ocak 1999â&#x20AC;&#x2122;dan itibaren sabit kur rejimi uygulanmaya baĹ&#x;ladÄąÄ&#x;Äą dĂśneme, 2001; 21/22 Ĺ&#x17E;ubatâ&#x20AC;&#x2122;ta patlak veren bankacÄąlÄąk ve dĂśviz krizine, 2003; 15 Nisan 2001â&#x20AC;&#x2122;de ilan edilen GßçlĂź Ekonomiye GeçiĹ&#x; ProgramÄą ve KasÄąm 2002â&#x20AC;&#x2122;de gĂśreve gelen tek parti iktidarÄąna baÄ&#x;lÄą olarak ekonomide oluĹ&#x;an gĂśreli istikrar dĂśnemine, 2009; 15 EylĂźl 2008â&#x20AC;&#x2122;de ABDâ&#x20AC;&#x2122;nin mortgage piyasasÄąnda baĹ&#x;layÄąp, finans piyasalarÄąnÄą derinden etkileyen kĂźresel ekonomik krizi nedeniyle TĂźrkiye ekonomisinin %4.8 kßçßldĂźÄ&#x;Ăź dĂśneme, 2011 ise krizden çĹkÄąĹ&#x; sĂźrecinde ABD, Avrupa Ăźlkeleri ve TĂźrkiye tarafÄąndan uygulanan geniĹ&#x;letici para ve maliye politikalarÄą nedeniyle TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;ye yĂśnelik sermaye hareketlerinin ve TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;deki ekonomik aktivitelerin Ăśnemli Ăślçßde arttÄąÄ&#x;Äą, cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;ÄąnÄąn 77 Milyar Dolar (GSYHâ&#x20AC;&#x2122;nin %8.9â&#x20AC;&#x2122;u) ile tarihteki en yĂźksek seviyesine çĹktÄąÄ&#x;Äą dĂśneme, 2014; ABD Merkez BankasÄą FEDâ&#x20AC;&#x2122;in uygulamakta olduÄ&#x;u geniĹ&#x;letici para politikasÄąnÄą sonlandÄąracaÄ&#x;ÄąnÄą açĹkladÄąÄ&#x;Äą ve TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de dĂśviz kurlarÄąnÄąn hÄązla arttÄąÄ&#x;Äą MayÄąs 2013 sonrasÄąna iĹ&#x;aret etmektedir.

5.5. EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me Testi Serilerin tamamÄą dĂźzey deÄ&#x;erlerinde duraÄ&#x;an olmadÄąÄ&#x;Äą için bu serilerin dĂźzey deÄ&#x;erleriyle yapÄąlacak analizlerde sahte regresyon problemiyle karĹ&#x;ÄąlaĹ&#x;Äąlabilecektir. Engle ve Granger (1987) bĂśyle durumlarda Ăśncelikle seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin varlÄąÄ&#x;ÄąnÄąn test edilmesinin gerektiÄ&#x;ini, seriler eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;ik çĹkarsa, bu serilerle yapÄąlacak analizlerde sahte regresyon probleminin 183 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YE EKONOMÄ°SÄ°NDE Ă&#x153;Ă&#x2021;Ă&#x153;Z AĂ&#x2021;IK HÄ°POTEZÄ°NÄ°N GEĂ&#x2021;ERLÄ°LÄ°Ä&#x17E;Ä°NÄ°N TEST EDÄ°LMESÄ°: Ă&#x2021;OKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERÄ°SÄ° ANALÄ°ZÄ°

olmayacaÄ&#x;ÄąnÄą ifade etmiĹ&#x;tir (TarÄą, 2012: 415). Bu nedenle Ăśncelikle seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin varlÄąÄ&#x;Äą test edilmelidir.

Bu çalÄąĹ&#x;mada seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kilerinin varlÄąÄ&#x;Äą Johansen (1988) testiyle incelenmiĹ&#x;tir. Johansen (1988) eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me testi, seriler arasÄąndaki eĹ&#x;anlÄą hareketleri izlemeye imkân saÄ&#x;lamakta ve birden fazla açĹklayÄącÄą deÄ&#x;iĹ&#x;kenli modellerde, Engle ve Granger (1987) testinden daha tutarlÄą sonuçlar Ăźretebilmektedir (Akel, 2015). Johansen (1988) eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me testinin en Ăśnemli kÄąsÄątÄą, analizde kullanÄąlacak bĂźtĂźn serilerin aynÄą dereceden duraÄ&#x;an olmasÄąnÄąn gerekliliÄ&#x;idir. Johansen (1988) eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me testinin hipotezleri (GÜçer, 2016: 176): đ??ť0 : Seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me yoktur đ??ť1 : Seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me vardÄąr Ĺ&#x;eklindedir. Bu çalÄąĹ&#x;mada Model 1ve Model 2 için ayrÄą ayrÄą Johansen (1988) eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me testi uygulanmÄąĹ&#x; ve elde edilen sonuçlar Tablo 3â&#x20AC;&#x2122;te sunulmuĹ&#x;tur.

Tablo 3: Johansen EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me Testi SonuçlarÄą Ä°z

Ä°z

44.523

35.192

0.003

29.069

22.299

0.004

Model 1 En Ă&#x2021;ok Bir

15.454

20.261

0.201

11.564

15.892

0.212

En Ă&#x2021;ok Ä°ki

3.890

9.164

0.428

3.890

9.164

0.428

Hiç*

63.281

54.079

0.006

29.665

28.588

0.036

En Ă&#x2021;ok Bir

33.615

35.192

0.073

21.405

22.299

0.066

En Ă&#x2021;ok Ä°ki

12.209

20.261

0.430

8.285

15.892

0.514

En Ă&#x2021;ok Ă&#x153;ç

3.924

9.164

0.423

3.924

9.164

0.423

Hipotezler+

Hiç*

Ă&#x2013;z Ä°statistiÄ&#x;i Ă&#x2013;z Ä°statistiÄ&#x;i Ä°z Ă&#x2013;z Ä°statistiÄ&#x;i Ä°statistiÄ&#x;i İçin Kritik İçin OlasÄąlÄąk Ä°statistiÄ&#x;i İçin Kritik İçin OlasÄąlÄąk Ä°statistiÄ&#x;i DeÄ&#x;er (%5) DeÄ&#x;eri DeÄ&#x;er (%5) DeÄ&#x;eri

Model 2

Not: +; Testin orijinalinde bu bĂślĂźme hipotezler denildiÄ&#x;i için buraya bĂśyle yazÄąlmÄąĹ&#x;tÄąr.

AslÄąnda burada kastedilen; eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinden sapma sayÄąsÄądÄąr.

Tablo 3â&#x20AC;&#x2122;teki bulgulara gĂśre; her iki modelde de seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisi tespit edilmiĹ&#x;tir. Bu durumda serilerin dĂźzey deÄ&#x;erleriyle yapÄąlacak regresyon analizleri sahte regresyon problemi içermeyecektir.

5.6. YapÄąsal KÄąrÄąlma Tarihlerinin Belirlenmesi EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me denkleminde (Model 1 ve Model 2â&#x20AC;&#x2122;de) yer alan yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri, Bai ve Perron (2003) yĂśntemiyle belirlenmiĹ&#x; ve elde edilen sonuçlar Tablo 4â&#x20AC;&#x2122;te sunulmuĹ&#x;tur.

Tablo 4: EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me Denkleminde Belirlenen YapÄąsal KÄąrÄąlma Tarihleri YapÄąsal KÄąrÄąlma Tarihleri Model 1

1983; 1989; 1998; 2004; 2011

Model 2 1980; 1989; 1995; 2001; 2009 Not: YapÄąsal kÄąrÄąlma sayÄąsÄą ve kÄąrÄąlma tarihleri Bai ve Perron (2003) yĂśntemi tarafÄąndan içsel (otomatik) olarak belirlemiĹ&#x;tir.

184 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YE EKONOMÄ°SÄ°NDE Ă&#x153;Ă&#x2021;Ă&#x153;Z AĂ&#x2021;IK HÄ°POTEZÄ°NÄ°N GEĂ&#x2021;ERLÄ°LÄ°Ä&#x17E;Ä°NÄ°N TEST EDÄ°LMESÄ°: Ă&#x2021;OKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERÄ°SÄ° ANALÄ°ZÄ°

Tablo 4â&#x20AC;&#x2122;teki yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihlerine bakÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; 1980; 24 Ocak 1980 Ekonomik Ä°stikrar ProgramÄą ile Ăźlkenin dÄąĹ&#x;a açĹldÄąÄ&#x;Äą dĂśneme (ticari liberalizasyona) ve 12 EylĂźl 1980 Askeri Darbesinin etkilerine, 1983; Askeri Darbe sonucu Ăźlkede ilan edilen sÄąkÄąyĂśnetimin kaldÄąrÄąlmasÄą ve sivil hĂźkĂźmetin (I. Ă&#x2013;zal HĂźkĂźmeti) gĂśreve baĹ&#x;ladÄąÄ&#x;Äą dĂśneme, 1989; 32 SayÄąlÄą Kararla gerçekleĹ&#x;tirilen finansal liberalizasyona, 1995; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin 5 Nisan 1994â&#x20AC;&#x2122;te yaĹ&#x;adÄąÄ&#x;Äą ekonomik kriz ve 1995 Meksika krizine, 1998; Rusyaâ&#x20AC;&#x2122;nÄąn yaĹ&#x;adÄąÄ&#x;Äą borç krizine, 2001; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin 21/22 Ĺ&#x17E;ubat 2001â&#x20AC;&#x2122;de yaĹ&#x;adÄąÄ&#x;Äą ekonomik krize, 2004; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin AB ile tam Ăźyelik mĂźzakerelerini baĹ&#x;lattÄąÄ&#x;Äą dĂśneme, 2009; kĂźresel ekonomik krizine ve 2011; krizden çĹkÄąĹ&#x; sĂźrecinde uygulanan geniĹ&#x;letici para ve maliye politikalarÄąnÄąn etkisiyle ekonominin %11.1 bĂźyĂźdĂźÄ&#x;Ăź dĂśneme iĹ&#x;aret etmektedir. Elde edilen bu yapÄąsal kÄąrÄąlma tarihleri kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenler kullanÄąlarak uzun dĂśnem analizine dâhil edilmiĹ&#x;tir. Kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenler oluĹ&#x;turulurken; yapÄąsal kÄąrÄąlmanÄąn olduÄ&#x;u aya 1, diÄ&#x;er aylara 0 deÄ&#x;eri verilmiĹ&#x;tir.

5.7. EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me KatsayÄąlarÄąnÄąn Tahmini EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me testi Johansen yĂśntemiyle yapÄąldÄąÄ&#x;Äąnda, eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me katsayÄąlarÄą da bu yĂśntemle uyumlu olarak VektĂśr Hata DĂźzeltme (Vector Error Correction: VEC) yĂśntemiyle tahmin edilmektedir (GÜçer, 2016: 176). VEC tahminlerinde hata dĂźzeltme teriminin (ECTt-1) katsayÄąsÄąnÄąn negatif ve istatistiksel olarak anlamlÄą olmasÄą; uzun dĂśnemde birlikte hareket eden seriler arasÄąnda kÄąsa dĂśnemde meydana gelen sapmalarÄąn ortadan kalktÄąÄ&#x;ÄąnÄą ve serilerin tekrar uzun dĂśnem denge deÄ&#x;erine yakÄąnsadÄąÄ&#x;ÄąnÄą ifade etmektedir (TarÄą, 2012: 435). Bu tez çalÄąĹ&#x;masÄąnda, serileri arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me tespit edilen Model 1 ve Model 2 için eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me katsayÄąlarÄą VEC yĂśntemiyle tahmin edilmiĹ&#x; ve elde edilen bulgular Tablo 5â&#x20AC;&#x2122;te sunulmuĹ&#x;tur.

Tablo 5: VEC YĂśntemiyle Tahmin EdilmiĹ&#x; EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me KatsayÄąlarÄą

Model 1

Model 2

SIB

BB

-3.00***

-2.71***

[-3.91]

[-4.77]

-0.54***

-0.52***

[-2.66]

[-3.46]

Sabit Terim

đ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Şđ?&#x2018;ťđ?&#x2019;&#x2022;â&#x2C6;&#x2019;đ?&#x;?

-25.12***

-0.12**

[-5.06]

[-1.92]

-6.46***

-1.61**

-0.44***

[-6.01]

[-1.89]

[-2.61]

EXR -

đ?&#x2018;šđ?&#x;?

Ě&#x2026;đ?&#x;? đ?&#x2018;š

F

0.26 0.15 2.46

0.35 0.22 2.64

Not: VEC analizinde kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenler modele dÄąĹ&#x;sal deÄ&#x;iĹ&#x;ken olarak dâhil edildiÄ&#x;i için bu deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerin katsayÄąlarÄą hesaplanmamÄąĹ&#x;, ancak baÄ&#x;ÄąmsÄąz deÄ&#x;iĹ&#x;kenlere ait katsayÄąlar hesaplanÄąrken kukla deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerin etkileri modelde gĂśz ĂśnĂźnde bulundurulmuĹ&#x;tur. ** ve *** ilgili katsayÄąnÄąn sÄąrasÄąyla %5 ve %1 anlamlÄąlÄąk dĂźzeyinde istatistiksel olarak gĂźvenilir olduÄ&#x;unu ifade etmektedir.

Tablo 5â&#x20AC;&#x2122;teki bulgulara gĂśre Model 1â&#x20AC;&#x2122;de; tasarruf-yatÄąrÄąm açĹÄ&#x;ÄąnÄąn %1 puan artmasÄą cari iĹ&#x;lemler dengesini %3 puan bozarken, bĂźtçe açĹÄ&#x;Äąndaki %1 puanlÄąk artÄąĹ&#x; cari iĹ&#x;lemler dengesini %2.71 puan bozmuĹ&#x;tur. GĂśrĂźldĂźÄ&#x;Ăź Ăźzere tasarruf-yatÄąrÄąm açĹÄ&#x;ÄąnÄąn cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;Äą Ăźzerindeki etkisi, bĂźtçe açĹÄ&#x;ÄąnÄąn etkisinden daha yĂźksektir. Bu sonuç, teorik beklentimizle ve TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de son dĂśnemlerde yaĹ&#x;anan durumla da uyumludur. Ă&#x2021;ĂźnkĂź Ăśzellikle 2002 sonrasÄą dĂśnemde TĂźrkiye çok fazla bĂźtçe açĹÄ&#x;Äą vermezken, tasarruf-yatÄąrÄąm açĹÄ&#x;Äą artmÄąĹ&#x; ve bu açĹk da cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;ÄąnÄąn artmasÄąna neden olmuĹ&#x;tur.

Model 2â&#x20AC;&#x2122;de; tasarruf-yatÄąrÄąm açĹÄ&#x;ÄąnÄąn %1 puan artmasÄą cari iĹ&#x;lemler dengesini %0.54 puan bozarken, bĂźtçe açĹÄ&#x;Äąndaki %1 puanlÄąk artÄąĹ&#x; cari iĹ&#x;lemler dengesini %0.52 puan bozmuĹ&#x;, dĂśviz kurlarÄąndaki 1 puanlÄąk artÄąĹ&#x; ise cari iĹ&#x;lemler dengesini %6.46 puan olumsuz etkilemiĹ&#x;tir.

DĂśviz kurlarÄąndaki artÄąĹ&#x;Äąn, kamunun dÄąĹ&#x; borçlarÄąnÄąn TL cinsinden karĹ&#x;ÄąlÄąklarÄąnÄą artÄąrarak bĂźtçe dengesini bozduÄ&#x;u ve cari iĹ&#x;lemler açĹÄ&#x;ÄąnÄą bu kanaldan artÄąrdÄąÄ&#x;Äą deÄ&#x;erlendirilmektedir. Bu sonuç aynÄą zamanda TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de Marshall-Lerner KoĹ&#x;ulunun veya J EÄ&#x;risi Hipotezinin çalÄąĹ&#x;madÄąÄ&#x;ÄąnÄą da ima etmektedir. Ă&#x2021;ĂźnkĂź bu teoride; artan dĂśviz kurlarÄąnÄąn, belirli koĹ&#x;ullar altÄąnda, Ăźlkenin dÄąĹ&#x; ticaret dengesini ve dolayÄąsÄąyla cari iĹ&#x;lemler dengesini olumlu yĂśnde etkileyeceÄ&#x;i ifade edilmektedir (YÄąldÄąrÄąm, Karaman ve TaĹ&#x;demir, 2012: 249-250). Oysa burada bu teorinin tersi bir sonuç çĹkmÄąĹ&#x;tÄąr.

Bu sonuçtan hareketle; TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;nin dÄąĹ&#x; ticaret dengesini iyileĹ&#x;tirmek için sadece dĂśviz kurlarÄąna yĂśnelik politikalar geliĹ&#x;tirmenin yeterli olmadÄąÄ&#x;Äą sĂśylenebilir.

185 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YE EKONOMÄ°SÄ°NDE Ă&#x153;Ă&#x2021;Ă&#x153;Z AĂ&#x2021;IK HÄ°POTEZÄ°NÄ°N GEĂ&#x2021;ERLÄ°LÄ°Ä&#x17E;Ä°NÄ°N TEST EDÄ°LMESÄ°: Ă&#x2021;OKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERÄ°SÄ° ANALÄ°ZÄ°

Her iki modelde de hata dĂźzeltme teriminin (ECTt-1) katsayÄąsÄą negatif ve istatistiksel olarak anlamlÄą çĹktÄąÄ&#x;Äą için, modellerin hata dĂźzeltme mekanizmasÄą çalÄąĹ&#x;maktadÄąr. Yani uzun dĂśnemde birlikte hareket eden seriler arasÄąnda kÄąsa dĂśnemde meydana gelen sapmalar ortadan kalkmakta ve seriler tekrar uzun dĂśnem denge deÄ&#x;erine yakÄąnsamaktadÄąr. Bu durum; yapÄąlan tahminlerin gĂźvenilir olduÄ&#x;una da bir kanÄąt oluĹ&#x;turmaktadÄąr.

Yine bĂźtĂźn modellerde tasarruf-yatÄąrÄąm dengesi ve bĂźtçe dengesi deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerinin katsayÄąlarÄą istatistiksel olarak anlamlÄą bulunduÄ&#x;u için, cari iĹ&#x;lemler dengesi, tasarruf-yatÄąrÄąm dengesi ve bĂźtçe dengesi arasÄąnda anlamlÄą bir etkileĹ&#x;im olduÄ&#x;u, bu nedenle de TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de 1974-2017 dĂśneminde Ă&#x153;çßz AçĹklar Hipotezinin geçerli olduÄ&#x;una karar verilmiĹ&#x;tir.

5.8. Nedensellik Testi Nedensellik testleri; deÄ&#x;iĹ&#x;kenler arasÄąnda bir etkileĹ&#x;imin var olup olmadÄąÄ&#x;ÄąnÄą belirlemek amacÄąyla ekonometride yaygÄąn biçimde kullanÄąlan testlerdir. EĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;ik seriler arasÄąndaki nedensellik iliĹ&#x;kilerinin varlÄąÄ&#x;Äą, VECM (Vector Error Correction Model) yĂśntemiyle incelenebilmektedir (GĂźriĹ&#x; ve Ă&#x2021;aÄ&#x;layan, 2010).

Bu çalÄąĹ&#x;mada modellerde yer alan seriler arasÄąndaki eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me tespit edildiÄ&#x;i için nedensellik iliĹ&#x;kileri VECM nedensellik testi yardÄąmÄąyla araĹ&#x;tÄąrÄąlmÄąĹ&#x;tÄąr. VECM nedensellik testinde; serilerin dĂźzey deÄ&#x;erleriyle yapÄąlan Granger tipi nedensellik testi ile seriler arasÄąndaki kÄąsa dĂśnem nedensellik iliĹ&#x;kileri belirlenirken, hata dĂźzeltme teriminin katsayÄąsÄąnÄąn istatistiksel olarak anlamlÄą olmasÄąyla da seriler arasÄąndaki uzun dĂśnem nedensellik iliĹ&#x;kileri ortaya konulmaktadÄąr. KÄąsa dĂśnemde bĂźtĂźn seriler arasÄąndaki nedensellik iliĹ&#x;kileri ayrÄąntÄąlÄą biçimde test edilirken, uzun dĂśnem nedensellik analizinde; modellerde yer alan bĂźtĂźn baÄ&#x;ÄąmsÄąz deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerden, baÄ&#x;ÄąmlÄą deÄ&#x;iĹ&#x;kene doÄ&#x;ru bir nedensellik iliĹ&#x;kisinin var olup olmadÄąÄ&#x;Äą ortaya konulmaya çalÄąĹ&#x;ÄąlmaktadÄąr. Model 1 ve Model 2 VECM yaklaĹ&#x;ÄąmÄąna gĂśre tekrar yazÄąldÄąÄ&#x;Äąnda; đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;&#x161;

â&#x2C6;&#x2020;đ??śđ??´đ??ľđ?&#x2018;Ą = đ?&#x203A;ź0 + đ?&#x203A;ź1 đ??¸đ??śđ?&#x2018;&#x2021;1đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;ź1đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ??śđ??´đ??ľđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;ź2đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;&#x2020;đ??źđ??ľđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;ź3đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ??ľđ??ľđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;Ą đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;&#x161;

đ?&#x2018;&#x161;

â&#x2C6;&#x2020;đ??śđ??´đ??ľđ?&#x2018;Ą = đ?&#x203A;˝0 + đ?&#x203A;˝1 đ??¸đ??śđ?&#x2018;&#x2021;2đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;1 + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝1đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ??śđ??´đ??ľđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝2đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;&#x2020;đ??źđ??ľđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝3đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ??ľđ??ľđ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + â&#x2C6;&#x2018; đ?&#x203A;˝4đ?&#x2018;&#x2013; â&#x2C6;&#x2020;đ??¸đ?&#x2018;&#x2039;đ?&#x2018;&#x2026;đ?&#x2018;Ąâ&#x2C6;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2013; + đ?&#x2018;Łđ?&#x2018;Ą đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ?&#x2018;&#x2013;=1

đ?&#x2018;&#x2013;=1

(11)

(12)

đ?&#x2018;&#x2013;=1

Bu modellerden (11)â&#x20AC;&#x2122;in tahmininde đ??ť0 : đ?&#x203A;ź2đ?&#x2018;&#x2013; = 0 hipotezinin sÄąnanmasÄą için đ?&#x203A;ź2đ?&#x2018;&#x2013; â&#x20AC;˛ye uygulanan kÄąsÄąt ve buna dayalÄą gerçekleĹ&#x;tirilen Wald Testi ile SIBâ&#x20AC;&#x2122;Äąn CAB Ăźzerindeki kÄąsa dĂśnem (zayÄąf) nedensellik etkisi, đ??ť0 : đ?&#x203A;ź3đ?&#x2018;&#x2013; = 0 hipotezinin sÄąnanmasÄą için đ?&#x203A;ź3đ?&#x2018;&#x2013; â&#x20AC;˛ye uygulanan kÄąsÄąt ve buna dayalÄą gerçekleĹ&#x;tirilen Wald Testi ile BBâ&#x20AC;&#x2122;nin CAB Ăźzerindeki kÄąsa dĂśnem (zayÄąf) nedensellik etkisi ortaya çĹkartÄąlÄąrken, đ??ť0 : đ?&#x203A;ź1 = đ?&#x203A;ź2đ?&#x2018;&#x2013; = đ?&#x203A;ź3đ?&#x2018;&#x2013; = 0 hipotezinin sÄąnanmasÄą için đ?&#x203A;ź1 , đ?&#x203A;ź2đ?&#x2018;&#x2013; đ?&#x2018;Łđ?&#x2018;&#x2019; đ?&#x203A;ź3đ?&#x2018;&#x2013; â&#x20AC;˛e uygulanan kÄąsÄąt ve buna dayalÄą gerçekleĹ&#x;tirilen Wald Testi ile de SIB ve BB deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerinin CAB Ăźzerindeki uzun dĂśnem (gßçlĂź) nedensellik iliĹ&#x;kisi ortaya çĹkartÄąlmaktadÄąr (Asafu-Adjay, 2000: 615). Benzer durumlar model (12) için de geçerlidir. Bu çalÄąĹ&#x;mada VECM nedensellik testi yapÄąlmÄąĹ&#x; ve elde edilen bulgular Tablo 6â&#x20AC;&#x2122;da sunulmuĹ&#x;tur.

186 EKONOMETRÄ°K ANALÄ°Z

TĂ&#x153;RKÄ°YE EKONOMÄ°SÄ°NDE Ă&#x153;Ă&#x2021;Ă&#x153;Z AĂ&#x2021;IK HÄ°POTEZÄ°NÄ°N GEĂ&#x2021;ERLÄ°LÄ°Ä&#x17E;Ä°NÄ°N TEST EDÄ°LMESÄ°: Ă&#x2021;OKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERÄ°SÄ° ANALÄ°ZÄ°

Tablo 6: VECM Nedensellik Testi SonuçlarĹ Etkileyen

Model 1

Etkilenen

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Şđ?&#x2018;¨đ?&#x2018;Š

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Şđ?&#x2018;¨đ?&#x2018;Š

-

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;şđ?&#x2018;°đ?&#x2018;Š â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Šđ?&#x2018;Š â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Şđ?&#x2018;¨đ?&#x2018;Š â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;şđ?&#x2018;°đ?&#x2018;Š

Uzun DĂśnem Nedensellik

KÄąsa DĂśnem Nedensellik

3.15* (0.07)

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;şđ?&#x2018;°đ?&#x2018;Š

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Šđ?&#x2018;Š

0.63

0.93

(0.42)

(0.33)

-

2.01

2.42

(0.15)

(0.11)

6.23** (0.04)

1.33 (0.24) -

1.05

2.04

(0.59)

(0.36)

-

4.07 (0.13)

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Źđ?&#x2018;żđ?&#x2018;š -

-

â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Źđ?&#x2018;żđ?&#x2018;š

2.25

2.10

(0.32)

(0.34)

1.20

0.43

0.13

(0.54)

(0.80)

(0.93)

-

-0.12** [-1.92]

2.66 (0.23) 1.92 (0.38)

-1.61**

5.08*

[-1.89]

Model 2 â&#x2C6;&#x2020;đ?&#x2018;Šđ?&#x2018;Š

đ?&#x2018;Źđ?&#x2018;Şđ?&#x2018;ťđ?&#x2019;&#x2022;â&#x2C6;&#x2019;đ?&#x;?

(0.07) -

Not: Normal parantez içindekiler olasÄąlÄąk deÄ&#x;erleri, kĂśĹ&#x;eli parantez içindekiler t istatistikleridir. * ve ** sÄąrasÄąyla %10 ve %5 Ăśnem dĂźzeyinde nedensellik iliĹ&#x;kisinin varlÄąÄ&#x;ÄąnÄą ifade etmektedir.

Tablo 6â&#x20AC;&#x2122;daki bulgulara gĂśre Model 1 için yapÄąlan testte; cari iĹ&#x;lemler dengesinden, tasarruf yatÄąrÄąm dengesine doÄ&#x;ru kÄąsa dĂśnemli, tasarruf yatÄąrÄąm dengesi ve bĂźtçe dengesinden cari iĹ&#x;lemler dengesine doÄ&#x;ru uzun dĂśnemli nedensellik iliĹ&#x;kileri tespit edilmiĹ&#x;tir.

Model 2 için yapÄąlan nedensellik testinde; cari iĹ&#x;lemler dengesinden, tasarruf yatÄąrÄąm dengesine doÄ&#x;ru kÄąsa dĂśnemli, tasarruf yatÄąrÄąm dengesi, bĂźtçe dengesi ve dĂśviz kurundan cari iĹ&#x;lemler dengesine doÄ&#x;ru uzun dĂśnemli nedensellik iliĹ&#x;kileri tespit edilmiĹ&#x;tir.

DolayÄąsÄąyla bu deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerin ilgili modellerde kullanÄąlmasÄą anlamlÄądÄąr. AyrÄąca tasarruf-yatÄąrÄąm dengesi ve bĂźtçe dengesinden cari iĹ&#x;lemler dengesine doÄ&#x;ru uzun dĂśnemli nedensellik iliĹ&#x;kileri tespit edildiÄ&#x;i için ilgili analiz dĂśneminde TĂźrkiye ekonomisinde Ă&#x153;çßz AçĹklar Hipotezi geçerlidir.

6. SONUĂ&#x2021; VE Ă&#x2013;NERÄ°LER Bu çalÄąĹ&#x;mada TĂźrkiye ekonomisinde Ă&#x153;çßz AçĹklar Hipotezinin geçerliliÄ&#x;i, 1974-2017 dĂśnemine ait yÄąllÄąk cari iĹ&#x;lemler dengesi, tasarruf-yatÄąrÄąm dengesi, bĂźtçe dengesi ve dĂśviz kuru deÄ&#x;iĹ&#x;kenleri kullanÄąlarak, iki farklÄą model yardÄąmÄąyla araĹ&#x;tÄąrÄąlmÄąĹ&#x;tÄąr. Ă&#x2021;alÄąĹ&#x;mada serilerin duraÄ&#x;anlÄąÄ&#x;Äą; Kapetanios (2005) çoklu yapÄąsal kÄąrÄąlmalÄą birim kĂśk testiyle incelenmiĹ&#x; ve bĂźtĂźn serilerin birinci farkta duraÄ&#x;an olduklarÄą belirlenmiĹ&#x;tir.

Modellerde yer alan seriler arasÄąnda eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;me iliĹ&#x;kisinin varlÄąÄ&#x;Äą Johansen (1988) yĂśntemiyle araĹ&#x;tÄąrÄąlmÄąĹ&#x; ve modellerde yer alan serilerin eĹ&#x;bĂźtĂźnleĹ&#x;ik olduklarÄą gĂśrĂźlmĂźĹ&#x;tĂźr. Bu durumda; CAB, SIB ve BB deÄ&#x;iĹ&#x;kenlerinin uzun dĂśnemde birlikte hareket ediyor olmalarÄą, TĂźrkiyeâ&#x20AC;&#x2122;de bu analiz dĂśneminde Ă&#x153;çßz AçĹklar Hipotezinin geçerli olduÄ&#x;unu gĂśstermektedir.

187 SONUĂ&#x2021; VE Ă&#x2013;NERÄ°LER

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Eşbütünleşme denklemlerinde (vektörlerinde) yaşanan yapısal kırılma tarihleri, Bai ve Perron (2003) yöntemiyle belirlenmiş ve kukla değişkenlerle regresyon analizlerine dâhil edilmiştir.

Eşbütünleşme katsayıları VEC yöntemiyle tahmin edilmiş ve Model 1’de; tasarruf yatırım açığının milli gelire oranının 1 puan artmasının, cari işlemler dengesinin milli gelire oranını 3, bütçe açığının milli gelire oranındaki 1 puanlık artışın da cari işlemler dengesinin milli gelire oranını 2.71 puan bozduğu görülmüştür. Model 2’de cari işlemler dengesinin milli gelire oranını; tasarruf-yatırım açığının milli gelire oranının 1 puan artmasının 0.54 puan, bütçe açığının milli gelire oranının 1 puan artmasının 0.52 puan ve döviz kurlarındaki 1 TL’lik artışın ise 6.46 puan olumsuz etkilediği tespit edilmiştir.

Model 1 ve Model 2’de yer alıp, eşbütünleşik olan seriler arasındaki nedensellik ilişkileri VECM yöntemiyle test edilmiştir. Bu kapsamda cari işlemler dengesinden, tasarruf yatırım dengesine doğru kısa dönemli, tasarruf yatırım dengesi, bütçe dengesi ve döviz kurundan cari işlemler dengesine doğru uzun dönemli nedensellik ilişkileri tespit edilmiştir.

Bu çalışmada genel olarak; cari işlemler dengesi, tasarruf-yatırım dengesi ve bütçe dengesi değişkenleri arasında hem uzun dönemli eşbütünleşme ilişkinin varlığının görülmüş olması, hem nedensellik analizinde CAB, SIB ve BB değişkenleri arasında nedensellik ilişkilerinin bulunması Türkiye’de ilgili dönemde Üçüz Açıklar Hipotezinin geçerli olduğunu ifade etmektedir. Elde edilen bu sonuç literatürdeki Karaçor, Alptekin, Akar ve Akar (2012); Akıncı ve Yılmaz (2012); Karanfil ve Kılıç (2015); Sevinç (2016) ve Güder ve Kılıç (2016) çalışmalarıyla uyumludur.

Bu çalışmadan elde edilen bulgulara dayanarak; Türkiye ekonomisinde cari işlemler açığı, bütçe açığı ve tasarruf-yatırım açıklarının, birbirinden bağımsız sorunlar olarak değerlendirilemeyeceği, bu sorunlardan birini çözmeye yönelik politika belirlenirken, mutlaka diğer sorunların da göz önüne alınması gerektiği ve kapsayıcı politika seçenekleri üzerinde durulması gerektiği söylenebilir.

Yine çalışmanın bulguları kapsamında; cari işlemler açığını, tasarruf-yatırım açığının, bütçe açığından daha fazla etkilediği görüldüğü için, özellikle iç tasarruf oranlarını artırıcı tedbirlerin bir an önce alınması gerekmektedir. Hükümet tarafından uygulamaya konulan Bireysel Emeklilik Sistemine zorunlu giriş ve teşviklerin iyi yönetilmesi gerekmekte, vatandaşlara bu fonda toplanan paraların amacı dışında kullanılmayacağı ve yüksek getirili alanlarda nemalandırılacağı güvencesi verilmelidir.

Diğer yandan cari işlemler açıklarının döviz kurundan da etkilendiği göz önünde bulundurulmalı ve bunları da kapsayıcı biçimde politikalar geliştirilmelidir. Aksi takdirde yüksek cari işlemler açığının her zaman ülkeyi krize sürükleme potansiyeli taşıdığı hatırdan çıkarılmamalıdır.

7. KAYNAKÇA Akbaş, Y. E. & Şentürk, M. (2013). Türkiye’nin ithalat ve ihracat bağımlılığı: seçilmiş ülke örnekleri üzerine ampirik bir uygulama. Ege Akademik Bakış, 13(2), 195-208.

Akbaş, Y.E. & Lebe, F. (2016). Current account deficit, budget deficit and savings gap: is the twin or triplet deficit hypothesis valid in G7 countries? Prague Economic Papers, 25(3), 271-286.

Akbostancı, E. & Tunç, G. I. (2002). Turkish twin deficits: an error correction model of trade balance. Economic Research Center Working Papers in Economics, No. 01/06.1-18 Akel, V. (2015). Kırılgan beşli ülkelerinin hisse senedi piyasaları arasındaki eşbütünleşme analizi. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 11(24), 75-96.

Akıncı, M. & Yılmaz, Ö. (2012). Türkiye ekonomisinde üçüz açık hipotezinin geçerliliği: sınır testi yaklaşımı. İMKB Dergisi, 13(50), 1-28.

Aloryito, G. K., Senadza, B. & Nketiah-Amponsah, E. (2016). Testing the twin deficits hypothesis: effect of fiscal balance on current account balance-a panel analysis of Sub-Saharan Africa.

Modern Economy, 7, 945-954.

188 KAYNAKÇA

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Asafu-Adjaye, J. (2000). The relationship between energy consumption, energy prices and economic growth: time series evidence from Asian developing countries. Energy Economics, 22, 615625.

Azgün, S. (2012). İkiz açıklar hipotezi: Türkiye ekonomisinde kanıtlar. Doğuş Üniversitesi Dergisi, 13(2), 189 – 196.

Bai, J. & Perron, P. (2003). Computation and analysis of multiple structural change models.

Journal of Applied Econometrics, 18, 1–22.

Balan, F. (2016). BRIC ve MINT ekonomilerinde üçüz açık hipotezinin ampirik analizi.

Journal of Life Economic, 7, 57-70.

Berke, B., Temiz, D. & Karakurt, E. (2015). Üçüz açık ve büyüme ilişkisi: Türkiye örneği.

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 10(2), 67- 89.

Bolat, S., Değirmen, S. & Şengönül, A. (2014). Does triple deficits have (un)stable causality for the EU members? Evidence from bootstrap-corrected causality tests. Procedia Economics and Finance, 16, 603 – 612.

Bloomberght (2018). Türkiye 3 yıl sonra ilk kez cari fazla verdi. https://www.bloomberght.com/haberler/haber/2163244-agustos-ayi-cari-denge-verisi-aciklandi, [Erişim Tarihi: 11.10.2018].

Chowdhury, K. & Saleh, A. S. (2007). Testing the Keynesian proposition of twin deficits in the presence of trade liberalisation: evidence from Sri Lanka. Wollongong Economics Working Paper.

No: 07-09, 1-33.

Cinel, E. A. (2014). Türkiye ekonomisinde üçüz açıklar sorunu, nedenleri ve sorundan çıkış yolları. Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi. 6(10), 103118. Çoban, H. & Balıkçıoğlu, E. (2016). Üçüz açık ya da ikiz ıraksama: dinamik panel analizi.

Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(1), 271-280.

Dağ, M. (2018). Türkiye’de bütçe açıkları ve cari açık arasındaki ilişkinin analizi: 1960-2016 dönemi. Eğitim, İktisat ve Güzel Sanatlar, 1, 369-376.

Demiray Erol, E. & Alma, D. (2016). Üçüz açık hipotezinin geçerliliği ve ekonomik büyüme ilişkisi: 1975-2014 dönemi Türkiye analizi. 2. Uluslararası İşletme ve Ekonomi Kongresi (ICEB’16).

30 Mayıs- 3 Haziran 2016. Manisa.

Diboğlu, S. (1994). Accounting for U.S. current account deficits: an emprical investigation, Applied Economics, 29, 1-15.

Dilekli, S. & Yeşilkaya, K. (2002). Maastricht Kriterleri, Avrupa Birliği ile İlişkiler Genel Müdürlüğü,www3.kalkinma.gov.tr/DocObjects/Download/2976/kriter.pdf, [Erişim tarihi: 14.09.2018].

Dornbusch, R. & Fischer, S. (1990). Macroeconomics. McGraw-Hill, International Editions.

Dücan, E. (2008). Türkiye ekonomisinde tasarruf-yatırım dengesizlikleri ve üçüz açıklar sorunu. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Eğilmez, M. (2012). İkiz açık, üçüz açık. Kendime Yazılar. (20.10.2012), http://www.mahfiegilmez.com/2012/10/ikiz-ack-ucuz-ack.html [Erişim tarihi: 11.09.2018].

Eğilmez, M. (2013). Üçüz açıklı Türkiye. Kendime Yazılar. (26.08.2013), http://www.mahfiegilmez.com/2013/08/ucuz-ackl-turkiye.html, [Erişim tarihi: 11.09.2018].

Eğilmez, M. (2015a). İkiz açıkta son durum. Kendime Yazılar, (16.10.2015), http://www.mahfiegilmez.com/2015/10/makroekonomide-en-temel-denklem-ic-ve.html [Erişim tarihi: 10.10.2018].

Eğilmez, M. (2015b). Büyüme ile cari açık ilişkisi. Kendime Yazılar. (10.12. 2015), http://www.mahfiegilmez.com/2015/12/buyume-ile-cari-ack-iliskisi.html, [Erişim tarihi: 11.10.2018].

189 KAYNAKÇA

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Eğilmez, M. (2016). Türkiye'nin dış borçları. Kendime Yazılar. (10.04.2016), http://www.mahfiegilmez.com/2016/04/turkiyenin-ds-borclar.html, [Erişim tarihi: 15.10.2018].

Eğilmez, M. (2018). Üç Önemli ekonomi sorusu. Kendime Yazılar. (12.03. 2018), http://www.mahfiegilmez.com/2018/03/uc-onemli-ekonomi-sorusu.html, [Erişim tarihi: 15.10.2018].

Engle, R. F. & Granger, C. W. J. (1987). Co-integration and error correction: representation, estimation and testing. Econometrica. 55(2), 251-276.

Erbaykal, E. (2007). Türkiye’de ekonomik büyüme ve döviz kuru cari açık üzerinde etkili midir? Bir nedensellik analizi. ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 3(6), 81–88.

EVDS (2018).

Kurlar-döviz kurları (günlük) http://evds.tcmb.gov.tr/index.html, [Erişim tarihi: 11.10.2018].

(TL

dönüşümü

yapılmış),

Freund, C. L. (2000). Current account adjustment in industrialized countries. Board of Governers of the FED International Finance, Discussion Papers, No. 692.

Göçer İ. & Mercan, M. (2011). Türkiye ekonomisinde cari açığın sürdürülebilirliği: sınır testi yaklaşımı. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar. 48(562), 33-52.

Göçer, İ., Alataş, S. & Peker, O. (2014). Yatırım-tasarruf ilişkisi: OECD ülkeleri için yeni nesil panel eşbütünleşme analizi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Özel Sayı. 59-78.

Göçer, İ., M. Mercan, & M. Bölükbaş. (2015). Bankacılık sektörü kredilerinin istihdam ve ekonomik büyüme üzerindeki etkileri: Türkiye Ekonomisi için çoklu yapısal kırılmalı eşbütünleşme analizi. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 33(2), 65-84.

Göçer, İ. (2016). Eviews uygulamalı ekonometri. Sakarya Üniversitesi Ekonometri Semineri Ders Notu, Sakarya.

Göze Kaya, D. & Durgun Kaygısız, A. (2015). 2008 küresel krizi ve sonrasında Türkiye’de uygulanan maliye politikalarına genel bir bakış. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi.

11(26), 171-194.

Gujarati, N. G. & Porter, D. C. (2012). Temel ekonometri, (Çev. Ümit Şenesen ve Gülay Günlük Şenesen; Orijinali: 5. Basım), Literatür Yayıncılık, İstanbul.

Güder, F. & Kılıç, C. (2016). Üçüz açık sorunu ve üçüz açık bileşenlerinin ekonomik büyüme üzerine etkisi: Türkiye örneği. Journal of Entrepreneurship and Development, 11(2), 46-77.

Günaydın, İ. (2004). Bütçe ve ticaret açıkları arasındaki ilişki: Türkiye uygulaması. Ekonomik Yaklaşım Dergisi, 15(52–53), 143–159.

Güriş, S. & Çağlayan, E. (2010). Ekonometri - temel kavramlar. Der Yayınları, İstanbul.

Hürriyet. (2017). Trump’ın danışmanından Almanya’ya eleştiri. (01.02.2017). http://www.hurriyet.com.tr/trumpin-danismanindan-almanyaya-elestiri-40352357, [Erişim Tarihi: 20.09.2018]. İnançlı, S. & Konak, A. (2011). Türkiye’de ihracatın ithalata bağımlılığı: otomotiv sektörü.

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 6(2), 343‐362. İnce, T. (2013). Türkiye’de üçüz açıkların ampirik bir analizi: 1975-2010 dönemi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İpek, E. & Ayvaz Kızılgöl, Ö. (2016). Türkiye ekonomisinde üçüz açık. Ege Akademik Bakış.

16(3), 425-442.

Johansen, S. (1988). Statistical analysis of cointegration vectors. Journal of Economic Dynamics and Control, 12, 231-254.

Kalou, S. & Paleologou, S. M. (2012). The twin deficits hypothesis: revisiting an EMU country. Journal of Policy Modelling, 34, 230-241.

190 KAYNAKÇA

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

Kapetanios, G. (2005). Unit-root testing against the alternative hypothesis of up to m structural breaks. Journal of Time Series Analysis, 26(1), 123–133.

Karaçor, Z., Alptekin, V., Akar, T. & Akar, G. (2012). İstikrar mı, istikrarsızlık mı?

Türkiye’de üçüz açık analizi. Türkiye Ekonomisi Kurumu 3. Uluslararası Ekonomi Konferansı, 1-3 Kasım, İzmir.

Karanfil, M. & Kılıç, C. (2015). Türkiye ekonomisinde üçüz açık hipotezinin geçerliliği: zaman serisi analizi. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 11(24), 1-20.

Labonte, M. (2010). Is the U.S. current account deficit sustainable? Congressional Research Service, No. 7-5700.

Mankiw, N. G. (2010). Makroekonomi. (Çev. Editörü: Ö. Faruk Çolak; Orijinal baskı tarihi: 2007), Efil Yayınevi, Ankara.

Mohammadi, H. (2004). Budget deficits and the current account balance: new evidence from panel data. Journal of Economics and Finance. 28(1), 39-45.

Neaime, S. (2008). Twin deficits in Lebanon: a time series analysis. American University of Beirut Institute of Financial Economics, Lecture and Working Paper Series, No: 2. Özatay, F. (2009). Finansal krizler ve Türkiye. (1. Basım), Doğan Kitap, İstanbul. Özatay, F. (2012). Mali disiplin ve büyüme: Türkiye deneyimi. Türkiye Ekonomi Kurumu, Tartışma Metni, No. 110. Özdemir, D., Buzdağlı, Ö., Emsen, Ö. S. & Çelik, A. A. (2014). Geçiş ekonomilerinde üçüz açık hipotezinin geçerliliği. International Conference on Eurasian Economies. 1-3 Temmuz, Skopje – Macedonia.

Para & Borsa. (2013). FED Açıklamaları. (22.05.2013). https://www.paraborsa.net/i/fedaciklamalari-22-05-2013/, [Erişim tarihi: 27.09.2018].

Samırkaş, M. C. & Samırkaş, M. (2015). Türkiye'de üçüz açık hipotezinin geçerliliği üzerine ampirik bir çalışma. Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(3), 23-32.

Sevinç, E. (2016). Türkiye’de cari açık ve bütçe açığı arasındaki ilişkinin nedensellik analizi.

Bankacılar Dergisi. 96, 79-101.

Sürekçi, D. (2011). Türkiye’de üçüz açıklar olgusunun analizi: dinamik bir yaklaşım. Yönetim ve Ekonomi. 18(1), 51-69.

Szakolczai, G. (2016). The triple deficit of Hungary. Hungarian Statistical Review. Special Issues, 10, 40-62. Şahin, D. (2015). İkiz açık hipotezinin geçerliliği: Türkiye örneği (1995-2013).

Yönetim ve Ekonomi, 22(1), 49-59. Şen, H. & Kaya, A. (2016). Are the twin or triple deficits hypotheses applicable to postcommunist countries? Bank of Finland, BOFIT Institute for Economies in Transition. BOFIT Discussion Papers 3/2016.

Tang, T. C. (2014). Fiscal Deficit, trade deficit and financial account deficit: triple deficits hypotesis with the U.S. experience. Business and Economics, Discussion Paper. No: 06/14, 1-13.

Tang, T. C. (2015). General equilibrium perspective on twin deficits hypothesis: an empirical study with US results. Global Economic Review, 44(2), 184–201.

Tarı, R. (2012). Ekonometri, 8. Basım, Kocaeli: Umuttepe Yayınları.

TCMB. (2015). Tasarruf - Yatırım Dinamikleri ve Cari İşlemler Dengesi Gelişmeleri. http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/37545d76-d7a0-450d-9165-86df6ae17d4b/TCMB_KITAP CIK_2015_1.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE37545d76-d7a0-450d-916586df6ae17d4b, [Erişim tarihi: 20.09.2018].

191 KAYNAKÇA

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN GEÇERLİLİĞİNİN TEST EDİLMESİ: ÇOKLU YAPISAL KIRILMALI ZAMAN SERİSİ ANALİZİ

TCMB. (2016). Ödemeler Dengesi ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu Raporu, 016-III. http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/517997ab-e0a2-43ae-9487-7659e921d55b/ODRapor_ 20163.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE517997ab-e0a2-43ae-94877659e921d55b, [Erişim tarihi: 21.09.2018].

TCMB. (2017b). Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar, http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/8bb1302e-cecc-4ae4-9622-54365f8ee2e1/kambiyo2.pdf?

MOD=AJPERES, [Erişim tarihi: 15.09.2018].

Tekin, İ. & Esener, S. Ç. (2017). Üçüz açık olgusu: Geçiş Ekonomileri ve Türkiye üzerine bir panel veri analizi. V. Anadolu International Conference in Economics, May 11-13, 2017, Eskişehir, Turkey.

Telatar, O. M. (2013). Türkiye’de ikiz açıklar hipotezinin geçerliliği. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.

Türkan, E. (2006). Türkiye’de üretimin ithalat ve ihracat bağımlılığı. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/ae00aa0a-c28c-4040-93fb-1579dbe22952/ UretimdeDisTicaretBagimliligi.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ae00aa0a-c28c-4040-93fb-1579 dbe22952, [Erişim tarihi: 16.09.2018].

World Bank (2018a).

Current account balance (% of http://data.worldbank.org/indicator/BN.CAB.XOKA.GD.ZS, [Erişim tarihi: 11.10.2018].

GDP),

World Bank (2018b). Net lending (+) / net borrowing (-) (% of GDP), http://data.worldbank.org/indicator/GC.NLD.TOTL.GD.ZS?view=chart, [Erişim tarihi: 11.10.2018].

World Bank (2018c).

Gross domestic savings (% http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDS.TOTL.ZS, [Erişim tarihi: 11.10.2018].

World Bank (2018d).

Gross fixed capital formation (% https://data.worldbank.org/indicator/NE.GDI.FTOT.ZS, [Erişim tarihi: 12.10.2018].

of of

GDP), GDP),

Yapar Saçık, S. & Alagöz, M. (2010). Türkiye'de cari işlemler açığı sorunu ve borçlanma ile ilişkisi. Ekonomi Bilimleri Dergisi, 2(2), 113-120.

Yaraşır Tülümce, S. (2013). Türkiye’de üçüz açığın ampirik analizi (1984-2010). Maliye Dergisi, 165, 97-114.

Yaşar, S. (2014). Güçlü ekonomiye geçiş programı sonrası Türkiye’de ikiz açıklar hipotezi: ampirik bir uygulama. Selçuk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İktisat Ana Bilim Dalı. İktisat Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Yıldırım, K., Karaman, D. & Taşdemir, M. (2009). Makroekonomi. (Sekizinci Basım). Seçkin Yayıncılık, Ankara.

Yılmaz, B. (2010). Türkiye ekonomisinde 2000’li yıllarda bütçe açıkları, finansman yöntemleri ve makro ekonomik etkileri. Trakya Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Yücel, F. ve Ahmet Y. A. (2003). Eş-bütünleşme ve nedensellik testleri altında ikiz açıklar hipotezi Türkiye uygulaması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 12(12), 1-13

192 KAYNAKÇA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ Murat Kara* *

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Gevaş Meslek Yüksekokulu, Gevaş, Van karamurat_4401@hotmail.com * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Muhasebe, bir iktisadi birimin oluşum aşamasından itibaren sahip olduğu tüm varlıklar ve bu varlıkların kaynakları yönüyle izleyen, süreçte meydana gelen etkileşimlere bağlı olarak gerçekleşen varlık, kaynak değişimlerinin niteliğine göre söz konusu iktisadi birimin finansal durumu, faaliyetlerindeki performansı ve nakit akımlarının yanı sıra türlü sayısal (istatistiki) ve sayısal olmayan bilgi üreten bir bilgi sistemidir. Muhasebe meslek mensubu ise, kavramsal olarak muhasebe mesleğini düzenleyici otorite tarafından verilmiş bir ruhsat dâhilinde gerçekleştiren muhasebecileri ifade etmektedir. Muhasebe meslek mensubunun bir bilgi sistemi olarak muhasebedeki yeri ise sistemin işleyişi aşamasındadır. Muhasebe meslek mensubu olmak dünyanın hemen her yerinde; en az lisans düzeyinde öğrenimine sahip olmayı, mesleğe giriş ve yeterliliğin kazanılması noktasında mesleki birçok alanında dâhil olduğu sınavlarda başarılı olmayı, mesleğe başlanılmasının ardından da hayat boyu öğrenme (sürekli eğitim) kapsamında güncel kalmayı gerektirir. Muhasebe mesleği, diğer meslekler gibi özü itibariyle ilgi, bilgi, nizam ve dikkat gereksinimi yüksek olan bir meslektir. Öyle ki, teorik olarak meslek mensubu için “gözden kaçmış” gibi bir savunma biçimi dahi söz konusu değildir. Örneğin finansal raporlamanın gerçekleşmesine müteakip bir maddi duran varlığın ekonomik ömrünü 10 yıl olarak dikkate alması gereken muhasebecinin, 5 yıl olarak dikkate aldığını fark etmesi küçük bir hata olarak görülebilir. Ancak bu küçük hatanın dahi üçüncü kişilerce bilinmesi durumunda, finansal tablolarda sunulan bilginin kalitesi (niteliksel özelliklerden gerçeğe uygun gösterim) üzerine düşüreceği şüphe kaçınılmaz olmaktadır. Bu bağlamda muhasebe bilgi sisteminin işleyişinde sistem kadar sistemin ara yüzü olan muhasebe meslek mensupları da büyük önem taşımaktadır. Başka bir ifadeyle sistemin işlerliğini mükemmel kılabilecek olanda, işlemez kılabilecek olanda ara yüz konumunda olan muhasebe meslek mensuplarıdır (Bengü v.d.,2014:161-175).

•

Muhasebe standartları, ilgililerin ihtiyaç duyduğu işletme sonuçların doğru, tarafsız, tam, kıyaslanabilir, güvenilir ve anlaşılabilir olarak yansıtan mali tabloların hazırlanmasında uyulması gereken kurallar bütünüdür. Muhasebe standartlarının, benimsenmesi ve uygulanmasıyla, küreselleşen dünyada mali bilgilerin güvenirliği artmıştır. Uluslararası muhasebe standartlarının üretilmesinin tek başına yeterli olması beklenemez. Bu nedenle her ülkede ulusal muhasebe standartlarının oluşturulması ve bu standartların uluslararası standartlara uyumlu olması gerekmektedir (Bostancı,2002:72).

2. MUHASEBE STANDARTLARININ AMACI VE ÖNEMİ Son yıllarda küreselleşmenin yaygınlaşması ile birlikte ekonomik sınırlar ortadan kalkmış uluslararası işletmelerin ve yatırımcıların sayıları artmış bulunmaktadır. Bu nedenle doğru ve tek tip bilgiye olan ihtiyaç artmış bulunmaktadır (Karapınar, 2007: 1). Ayrıca ekonomik sınırların ortadan kalkmasıyla birlikte uluslararası para akışının kolaylıkla sağlanabilmesi için farklı ülkelerin birbirinden farklı muhasebe sistemlerinin bulunmaması gerekmektedir. Diğer taraftan uluslararası işletmelerin farklı ülkelerdeki şubeleri arasında da tek tip bir muhasebe sisteminin bulunması da 193 GİRİŞ

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

işletmelere kolaylık sağlamaktadır. Bu nedenle tüm işletmelerin uygulayacağı tek bir muhasebe sisteminin varlığı; uluslararası işlemlerin hızını arttırmakta, mali tablolarda şeffaflığı arttırmakta ve denetim işlemlerini de kolaylaştırmaktadır (Tetik ; Demirel, 2002:186).

Muhasebe, işletmenin finansal durumu, faaliyet sonuçlarının incelenmesi, yorumlanması ve sonuçlarının incelenmesi ile işletme faaliyet kayıtlarının tutulmasıyla ilgilenir. Elde edilen verileri ışığında faaliyet sonuçlarını yansıtan çeşitli finansal tablolar hazırlanır. Bu finansal tablolar sayesinde işletme yöneticileri ve muhasebe bilgilerine ilgi duyanlar ihtiyaç duydukları bilgilere ulaşabilirler.

Finansal tabloların hazırlanması ülke genelinde uygulanacak ilke ve kuralların varlığı açısından önemlidir. Bu ilke ve kuralların varlığı sayesinde muhasebe alanında tekdüzelik sağlanmış olacaktır.

Sağlanan yeknesaklık, işletmelerin finansal tablolarının analiz edilmesini ve karşılaştırılmasını kolaylaştırır ve muhasebe alanında standartlaşmaya yardımcı olur. Muhasebe standardı, finansal tablo ve raporlar ile bunlara esas olan finansal verilerin standart kurallara göre elde edilmesine ve bunlara dayanılarak çıkarılan finansal tablo ve raporlarda tekdüzeliği sağlar (Zafer, 2002:77). Her ülkede standartlaştırma ile ilgili çalışmalar vardır. Ancak ülkeler arasındaki ticari ilişkilerin gittikçe artması, uluslararası işletme sayısının gün geçtikçe artması, muhasebenin standartlaştırılması konusundaki çalışmaların ulusaldan çok uluslararası çalışmalara dönüşmesini gerekli kılmıştır. Bu çalışmaların sağlayacağı avantajlar üç temel noktada toplanabilmektedir. Bunlar; a. Uluslararası finansal bilgilerin karşılaştırılması, b. Farklı finansal bilgilerin konsolide edilmesinden kaynaklanan zaman ve para israfının önlenmesi, c. Tüm dünyada yerel ve ekonomik, hukuki ve sosyal seviyeyi mümkün olduğunca yükseltme ve uyumlaştırmadır (Kiracı ve Köse, 2002:68).

3. ÜLKEMİZDE MUHASEBE STANDARTLARI VE RAPORLAMA STANDARTLARININ GELİŞİM SÜRECİ

FİNANSAL

Türkiye’de Uluslararası Muhasebe Standartları ve Uluslararası Finansal Raporlama Standartları’na uyumlu Türkiye Muhasebe Standartları ve Türkiye Finansal Raporlama Standartları, Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu tarafından düzenlenerek yayımlanmıştır.

Türkiye’de muhasebe uygulamalarına yön veren yasalar vergi yasaları ve Türk Ticaret Kanunu’dur.

AB sürecinde olan ve yasalarını AB normlarına yükseltme çabası içinde bulunan Türkiye’nin mevcut Türk Ticaret Kanunu’nu (TTK) değiştirmesi bir noktada zorunlu olmuştur (Elitaş; İlter, 2005: 124).

Türk Ticaret Kanunu Tasarısı’nın Beşinci kısmının VII. Bölümü Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu’nun yetkisinden söz etmekte ve 88. maddede konuyla ilgili düzenlemeler yer almaktadır. 88. maddenin birinci fıkrasına göre “gerçek ve tüzel kişiler gerek ticari defterlerini tutarken, gerekse münferit ve konsolide finansal tablolarını düzenlerken, Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu tarafından yayımlanan, Türkiye Muhasebe Standartlarına, kavramsal çerçevede yer alan muhasebe ilkelerine ve bunların ayrılmaz parçası olan yorumlara aynen uymak ve bunları uygulamak zorundadırlar” (TTK Tasarısı Madde 88). 1 Temmuz 2012 itibariyle yalnızca borsaya kayıtlı olan işletmeler değil, tüm işletmeler UFRS ile tam uyumlu Türkiye Muhasebe Standartlarını uygulamak zorunda olacaktır.

4. LİTERATÜR Konu ile ilgili olarak yapılan literatür taraması neticesinde çeşitli yıllarda gerçekleştirilmiş olan çalışmalar aşağıda yer almaktadır.

Erdoğan ve Dinç (2009), Türkiye genelinde 768 muhasebe meslek mensubuna yönelik yaptıkları muhasebe standartları hakkındaki bilgi düzeyleri konulu araştırmada, meslek mensuplarının önemli bir kısmının standartlar konusunda yeterli bilgiye sahip olmadıklarını düşündükleri tespit etmişlerdir. Söz konusu çalışmada eğitim düzeyi daha yüksek olan meslek mensupları nispeten daha olumlu düşündükleri ortaya konulmuştur (Doğan; Dinç, 2009:168).

194 ÜLKEMİZDE MUHASEBE STANDARTLARI VE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARININ GELİŞİM SÜRECİ

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

Can ve Gör (2011), Ankara ve Çankırı ilinde faaliyet gösteren muhasebe meslek mensuplarının, TMS ve TFRS hakkındaki bilgi düzeylerini tespit etmeye yönelik olarak çalışma yapmışlardır. Çalışma sonucuna göre, meslek mensuplarının TMS hakkında yeterli bilgiye sahip oldukları ancak standart hakkında eğitime ihtiyaç duydukları tespit edilmiştir. (Can;Gör,2011:8).

Dinç ve Atabay (2011)’ın Trabzon, Rize ve Giresun illerindeki muhasebe meslek mensuplarına yönelik anket çalışmasında meslek mensuplarının bilgi düzeyleri ölçmüşlerdir. Analiz sonucunda, belirtilen illerde faaliyet gösteren mali müşavirlerin standartlarla ilgili bilgi düzeylerinin yetersiz olduğu sonucu ortaya çıkmıştır (Dinç ve Atabay, 2011).

Bir başka yapılan çalışmada, Afyon, Denizli, Uşak illerinde faaliyette bulunan meslek mensuplarının anket sonucuna göre , meslek mensuplarının TMS hakkında yeterli bilgiye sahip oldukları, standartlar hakkında eğitime ihtiyaç duyduklarını, standartlar hakkında verilen eğitimlerin yeterli olmadığını tespit etmişlerdir (Elitaş v.d.,2011:11).

Erol, Atmaca ve Öztürk (2011) çalışmasında Çanakkale ilinde faaliyet gösteren meslek mensupları üzerinde bir anket çalışması gerçekleştirmiş ve mensupların TMS/TFRS’lere yönelik bakış açıları değerlendirilmek istenmiştir. Meslek mensuplarının TMS/TFRS’lerin işletme faaliyetlerine ve mesleki faaliyetlerine olumlu yönde katkı sağlayacağı görüşünde oldukları ortaya çıkmıştır. Ayrıca meslek mensupları standartların muhasebe uygulamalarının kalite düzeyini artırdığı, finansal tablo ve uygulamalara pozitif katkı sağlanacağı görüşünde oldukları ortaya çıkmıştır (Erol vd., 2011:263). Özkan ve Özşahin (2012), Kayseri ilindeki muhasebe meslek mensuplarına yönelik yaptıkları araştırma sonucunda standartların uygulamasıyla birlikte işletmelerin daha şeffaf raporlama yapabilecekleri, işletmedeki finansal tablolara olan güvenirliliğinin artacağı, muhasebede dil birliği sağlanacağı, muhasebe mesleğinin öneminde artış sağlanacağı, meslek mensuplarının iş yüklerinin artacağı ve meslek mensuplarının eğitilmesi gerektiği düşüncesi tespit edilmiştir (Özkan; Özşahin, 2012:47-68).

Karapınar, Can ve Kaplan (2012), Sakarya ilindeki bağımsız meslek mensuplarının TFRS uygulamasına hazırlıklı olup olmadıkları ve uygulamaya yönelik sorunlar ile çözüm önerilerine yönelik yaptıkları anket sonucunda ,hem meslek mensuplarının hem de yanlarında çalışan elemanların TFRS konusunda yeterince bilgi sahibi olmadıkları, bununla birlikte standartların anlaşılmasının zor ve uygulamasının güç olduğunu düşündüklerini tespit etmişlerdir (Karapınar v.d.,2012:112-130).

Köroğlu ve Doğan (2012), Marmaris ilindeki meslek mensuplarına TFRS bilgi düzeylerine yönelik yaptıkları anket çalışmasında meslek mensuplarının TFRS ile ilgili yeterli derecede bilgi sahibi olmadıklarını tespit etmişlerdir (Köroğlu;Doğan,2012:12).

Gemrik vd. (2013) tarafından Bartın ilinde yer alan ve eğitim sürecini tamamlamış muhasebe meslek mensuplarının TMS/TFRS’ye bakış açılarını incelemek amacıyla bir araştırma gerçekleştirilmiştir. Araştırma bulgularına göre tespit edilen en önemli sorunun eğitimden kaynaklandığıdır (Gemrik v.d. ,2013:62-73).

Bengü, Özdemir ve Çelik (2014), yaptıkları anket çalışmasında Niğde ilinde faaliyet gösteren muhasebe meslek mensuplarının TFRS’ye bakış açılarını ve TFRS’den beklentilerini ölçmeyi amaçlamışlardır. Çalışma sonucunda, muhasebe meslek mensuplarının güncellenen standartlara uyum sürecinde sorunlarla karşılaşabileceklerini ortaya koymuştur (Bengü v.d.,2014:161-175).

Bu çalışmada ise muhasebe meslek mensuplarının TMS ve TFRS ile bilgi seviyeleri ve düşünceleri araştırılmaktadır. Bu amaçla Malatya ilinde çalışma yapılmıştır.

195 LİTERATÜR

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

5. MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Bu çalışmanın amacı 01.01.2013 tarihi itibariyle tüm işletmelerce uygulanması TTK hükümleri uyarınca zorunlu hale getirilen muhasebe ve finansal raporlama standartlarının uygulanma sürecinde muhasebe meslek mensuplarının standartlara bakış açılarının ve standartları uygulamaya ilişkin yetkinlik düzeylerinin incelenmesidir. Muhasebe meslek mensuplarının TMS ve TFRS hakkındaki bilgi düzeyleri ve düşüncelerini tespit etmeye yönelik olarak Malatya’da gerçekleştirilen araştırmaya ilişkin açıklamalarda bulunulacaktır.

5.1. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Çalışmanın amacı, muhasebe meslek mensuplarının TMS ve TFRS hakkındaki bilgi düzeyleri ve düşüncelerini tespit etmektir. Araştırma Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Malatya ilinde faaliyet gösteren muhasebe meslek mensuplarına uygulanmıştır. Ana kütleye ulaşım olanakları ve analizi yapılabilecek yeterli sayıda örnekleme sahip olan muhasebe meslek mensubunun bulunması nedeniyle araştırma Malatya ilinde uygulanmıştır. Soru formları Malatya’da faaliyet gösteren 160 muhasebe meslek mensubu arasından tesadüfî yöntemle seçilmiştir. Bu doğrultuda 22 ifadeden oluşan 160 soru formu araştırma kapsamında değerlendirilmeye alınmıştır.

5.2. Araştırmanın Yöntemi Araştırma anket yöntemiyle yapılmıştır. Araştırma yapılmadan önce bu alanda yapılmış olan çalışmalarda incelenmiştir. Daha sonra hazırlanan anket, muhasebe meslek mensuplarına yüz yüze görüşme tekniği ile doldurtularak, araştırmanın temel verilerine ulaşılmıştır.

Anket soruları oluşturulurken daha önce bu alanda yapılmış benzer çalışmalardan faydalanılmıştır (Demir ve Çam,2001:71-79). Ayrıca muhasebe meslek mensuplarıyla yapılan birebir ve yüz yüze görüşmelerde araştırma sürecinde ve anket sorularının hazırlanmasında etkili olmuştur.

Anket yoluyla elde edilen veriler “Excel” paket programından yararlanılarak değerlendirilmiş ve elde edilen bulgular, yüzdeleriyle birlikte tablolar halinde sunulmuştur.

5.3. Araştırmanın Güvenilirliği Ankette yer alan 22 adet sorunun güvenilirliği Cronbach’s Alpha yöntemi ile ölçülmüs ve Alpha katsayısı 0,860 olarak saptanmıştır. Bu çalışmada kullandığımız 16 soru için güvenilirlik ölçüldüğünde ise Alpha katsayısı 0,980 olarak saptanmıştır. Sosyal bilim araştırmalarında minimum güvenilirlik düzeyinin %70 olması yeterli kabul edildiğinden, araştırmada sağlanan güvenilirlik düzeyinin geçerli olduğu ifade edilebilir.

5.4. Araştırmanın Bulguları Çalışmanın bu bölümünde, araştırma ile ilgili olarak öncelikle genel ya da demografik bulgulardan daha sonra ise araştırmaya katılan muhasebe meslek mensuplarının TMS ve TFRS hakkındaki bilgi düzeyleri ve düşüncelerine ilişkin bulgulara ye verilecektir.

5.4.1. Muhasebe Meslek Mensuplarının Demografik Özellikleri ile İlgili Frekans Analizi Sonuçları Araştırmaya katılan muhasebe meslek mensuplarının demografik özelliklerine ait bilgilerin elde edilmesi amacıyla hazırlanan 6 soru ile analiz edilmiş ve analize ilişkin sonuçlar şöyledir; 196 MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

Tablo 1:Katılımcıların Demografik Özellikleri Cinsiyet

Frekans (f)

Yüzde (%)

Eğitim Durumu

Frekans (f)

Yüzde (%)

Erkek

145

84

Ortaöğretim

0

0

Bayan

25

16

Lise

11

6,8

Toplam

160

100,0

Ön lisans

19

11,8

Yaş

Frekans (f)

Yüzde (%)

Lisans

99

61,8

18-24

20

12,4

Y. Lisans

41

19,6

25-30

25

15,6

Doktora

0

0

31-40

55

44,4

Toplam

160

100,0

45

28,1

Mezun Olunan Bölüm

Frekans (f)

Yüzde (%)

51-60

15

9,5

İşletme

116

72,5

Toplam

160

100,0

Kamu Yönetimi

11

6,8

Meslek ile ilgili eğitim alma sıklığı

Frekans (f)

Yüzde (%)

İktisat 28

17,5

Çok sık

45

28,1

Ekonometri

0

0

Ara sıra

95

59,4

Maliye

5

4,2

Hiç

20

12,5

Diğer

0

0

Toplam

160

100,0

41-50

Toplam 160

100,0

Mesleki Faaliyet Yılı

Frekans (f)

Yüzde (%)

1-4

16

10

4-6

22

14,7

7-9

22

14,7

10-15

44

27,5

16-19

8

5

20 ve üstü

48

40,1

Toplam

84

100,0

Tablo incelendiğinde araştırmaya katılan muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğu erkektir. Tablo’ya göre muhasebe meslek mensuplarının yaşları incelendiğinde 31-40 yaş aralığındaki 197 MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

muhasebe meslek mensuplarının oranı diğer yaş aralıklarına göre yüksektir. Araştırmaya katılan muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğu genç yaş aralığındadır. Tablo incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğu meslek ile ilgili eğitimleri ara sıra aldıklarını ifade etmişlerdir. Araştırmaya katılan muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğu 20 yıl ve üzeri mesleki faaliyetlerini yerine getirdiği görülmektedir. Tablo incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğunun lisans mezunu olduğu görülmektedir. Muhasebe Meslek mensuplarının büyük çoğunluğu İşletme bölümünden mezun olmuştur.

5.4.2. Muhasebe Meslek Mensuplarının Türkiye Muhasebe Standartları (TMS) ve Türkiye Finansal Raporlama Standartlar (TFRS) Hakkındaki Bilgi Düzeyleri ve Düşünceleri ile İlgili Frekans Analizi Sonuçları Muhasebe meslek mensuplarına TMS ve TFRS hakkında bilgi düzeyleri ilgili 16 soru sorulmuş ve verilen seçeneklere göre (kesinlikle katılıyorum, katılıyorum, kısmen katılıyorum, katılıyorum, kesinlikle katılmıyorum) durumlarını işaretlemeleri istenmiştir. Analize ilişkin sonuçlar şöyledir; Tablo 2: Muhasebe Meslek Mensuplarının TMS/TFRS Hakkında Yeterli Bilgiye Sahip Olma Durumuna Göre Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

24

15

Katılıyorum

70

43,7

Kısmen Katılıyorum

40

25

Katılmıyorum

21

13,1

Kesinlikle Katılmıyorum

5

3,2

Toplam

160

100,0

Tablo 2 incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının TMS/TFRS hakkında yeterli bilgiye sahip olma oranı %58,7’dir.Kısmen katılma oranı % 25, katılmama oranı % 13 ve kesinlikle katılmama oranı %3’dür.Ankete katılan muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğu TMS/TFRS hakkında yeterli bilgiye sahiptir.

Tablo 3: Muhasebe Meslek Mensuplarının TMS/TFRS Hakkında Güncel Gelişmeleri Takip Etmelerine Göre Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

40

25

Katılıyorum

64

40

Kısmen Katılıyorum

38

23,7

Katılmıyorum

14

8,8

Kesinlikle Katılmıyorum

4

2,5

Toplam

160

100,0

Ankete katılan muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğu (%65) TMS/TFRS hakkında güncel gelişimi takip etmektedir. Kısmen katılma oranı % 24, katılmama oranı % 9 ve kesinlikle katılmama oranı %3’dür.

198 MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

Tablo 4: Muhasebe Meslek Mensuplarının TMS/TFRS’yi Kendi Çabaları İle Öğrenebileceklerini Düşünmelerine Göre Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

29

18,1

Katılıyorum

61

38,1

Kısmen Katılıyorum

40

25

Katılmıyorum

27

16,3

Kesinlikle Katılmıyorum

4

2,5

Toplam

160

100,0

Tablo incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının TMS/TFRS’yi kendi çabaları ile öğrenebilme oranı %56,2’dir. Kısmen katılma oranı % 25, katılmama oranı % 16 ve kesinlikle katılmama oranı %3’dür. Ankete katılan muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğu TMS/TFRS’yi kendi çabaları ile öğrenebileceklerini düşünmektedirler.

Tablo 5: Muhasebe Meslek Mensuplarının TMS/TFRS’yi Uygulamanın İş Yükünü Arttıracağı İnanışına Göre Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

44

27,5

Katılıyorum

58

36,3

Kısmen Katılıyorum

40

25

Katılmıyorum

14

8,7

Kesinlikle Katılmıyorum

4

2,5

Toplam

160

100,0

Tablo 5 incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının TMS/TFRS’yi uygulamalarının iş yüklerini arttıracakları görüşü (%63,8) hâkimdir. Kısmen katılma oranı % 25, katılmama oranı % 9 ve kesinlikle katılmama oranı %3’dür.

Tablo 6:Meslek Odalarının Muhasebe Meslek Mensuplarını TMS/TFRS Hakkında Sürekli Eğitime Tabi Tutmaları Gerekliliğine Göre Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

60

37,5

Katılıyorum

62

38,7

Kısmen Katılıyorum

25

15,6

Katılmıyorum

10

6,2

Kesinlikle Katılmıyorum

3

2

Toplam

160

100,0

199 MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

Ankete katılan muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğuna (%76,2) göre meslek odalarının meslek mensuplarını TMS/TFRS hakkında sürekli eğitime tabi tutmaları gerekmektedir. Kısmen katılma oranı % 16, katılmama oranı % 6 ve kesinlikle katılmama oranı %2’dir.

Tablo 7: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TÜRMOB Tarafından Verilecek Eğitimler TMS/TFRS’nin Uygulanma Sürecini Kolaylaştıracağı İnanışının Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

47

29,4

Katılıyorum

83

51,8

Kısmen Katılıyorum

15

9,4

Katılmıyorum

10

6,2

Kesinlikle Katılmıyorum

5

3,2

Toplam

160

100,0

Tablo incelendiğinde TÜRMOB tarafından verilecek eğitimler TMS/TFRS’nin uygulanma sürecini kolaylaştıracağı görüşü (%81,2) hakimdir. Kısmen katılma oranı % 9, katılmama oranı % 6 ve kesinlikle katılmama oranı %3’dür.

Tablo 8: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS’nin Uygulanması Sürecinde Önemli Engel Standartların Karmaşıklığı Olmasının Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

37

23,1

Katılıyorum

62

38,7

Kısmen Katılıyorum

48

30

Katılmıyorum

10

6,2

Kesinlikle Katılmıyorum

3

2

Toplam

160

100,0

Tablo 8 incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarına göre TMS/TFRS’nin uygulanması sürecinde önemli engellerden biri standartların karmaşıklığıdır. Standart karmaşıklığına katılım oranı % 61,8 iken kısmen katılma oranı % 30, katılmama oranı % 6 ve kesinlikle katılmama oranı %2’dir.

Tablo 9: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS’nin Uygulanması Sürecinde Önemli Engel Muhasebe Programlarına Adaptasyon Sürecinde Olmasına Göre Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

33

20,6

Katılıyorum

80

50

Kısmen Katılıyorum

20

12,5

Katılmıyorum

22

13,7

Kesinlikle Katılmıyorum

5

3,2

Toplam

160

100,0

200 MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

Ankete katılan muhasebe meslek mensuplarına göre (%70,6) TMS/TFRS’nin uygulanması sürecinde önemli engel muhasebe programlarına adaptasyon sürecindedir. Kısmen katılma oranı % 13, katılmama oranı %14 ve kesinlikle katılmama oranı %3’dür.

Tablo 10: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS’ye Uygun Hazırlanmış Finansal Tabloları Anlamanın Daha Kolay Olacağı İnanışına Göre Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

38

23,7

Katılıyorum

80

50

Kısmen Katılıyorum

30

18,7

Katılmıyorum

9

5,6

Kesinlikle Katılmıyorum

3

2

Toplam

160

100,0

Tablo 10 incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğu (%73,7) TMS/TFRS’ye uygun hazırlanmış finansal tabloları anlamak daha kolay olacağını ifade etmiştir. Kısmen katılma oranı % 19, katılmama oranı % 6 ve kesinlikle katılmama oranı %2’dir.

Tablo 11: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS Finansal Raporlamaya Olan Güveni Artıracağı İnanışına Göre Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

35

21,9

Katılıyorum

76

47,5

Kısmen Katılıyorum

34

21,2

Katılmıyorum

10

6,2

Kesinlikle Katılmıyorum

5

3,2

Toplam

160

100,0

Tablo 11 incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğuna göre (%69,4) TMS/TFRS finansal raporlamaya olan güveni artıracağı görüşü hâkimdir. Kısmen katılma oranı % 21, katılmama oranı % 6 ve kesinlikle katılmama oranı %3’dür.

Tablo 12: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS Finansal Raporlamada Standartlaşma Sağlamasının Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

44

27,6

Katılıyorum

87

54,3

Kısmen Katılıyorum

22

13,7

Katılmıyorum

5

3,2

Kesinlikle Katılmıyorum

2

1,2

Toplam

160

100,0

201 MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

Ankete katılan muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğu (%81,9) TMS/TFRS finansal raporlamada standartlaşma sağladığını ifade etmektedir. Kısmen katılma oranı % 14, katılmama oranı % 4 ve kesinlikle katılmama oranı %1’dir.

Tablo 13: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS Muhasebe Bilgilerine Olan Güveni Arttırmasının Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

45

28,2

Katılıyorum

81

50,7

Kısmen Katılıyorum

10

6,2

Katılmıyorum

14

8,7

Kesinlikle Katılmıyorum

10

6,2

Toplam

160

100,0

Tablo 13 incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğu (%78,9) TMS/TFRS’nin muhasebe bilgilerine olan güveni arttıracağını ifade etmiştir. Kısmen katılma oranı % 6, katılmama oranı % 9 ve kesinlikle katılmama oranı %6’dir.

Tablo 14: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS Bilgilerin Uluslararası Düzeyde Paylaşımı Sağlamasının Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

32

20

Katılıyorum

84

52,5

Kısmen Katılıyorum

22

13,8

Katılmıyorum

18

11,2

Kesinlikle Katılmıyorum

4

2,5

Toplam

160

100,0

Ankete katılan muhasebe meslek mensuplarına göre (%72,5) TMS/TFRS bilgilerin uluslararası düzeyde paylaşılmasını sağlamaktadır. Kısmen katılma oranı % 14, katılmama oranı % 11 ve kesinlikle katılmama oranı %3’dür.

Tablo 15: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS Kayıt Dışı Ekonomiyi Azaltmasının Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

29

18,2

Katılıyorum

54

33,7

Kısmen Katılıyorum

54

33,7

Katılmıyorum

13

8,2

Kesinlikle Katılmıyorum

10

6,2

Toplam

160

100,0

202 MALATYA İLİNDEKİ MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TÜRKİYE MUHASEBE STANDARTLARI VE TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

Tablo 15 incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğuna (% 51,9) göre TMS/TFRS kayıt dışı ekonomiyi azaltır. Kısmen katılma oranı % 34, katılmama oranı % 8 ve kesinlikle katılmama oranı %6’dır.

Tablo 16: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS İle İlgili Yazılım Desteğinin Gerekmesinin Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

30

18,8

Katılıyorum

87

54,4

Kısmen Katılıyorum

24

15

Katılmıyorum

17

10,6

Kesinlikle Katılmıyorum

2

1,2

Toplam

160

100,0

Tablo incelendiğinde muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğu (%73,2) TMS/TFRS ile ilgili yazılım desteği gerektiğini ifade etmiştir. Kısmen katılma oranı % 15, katılmama oranı % 11 ve kesinlikle katılmama oranı %1’dir.

Tablo 17: Muhasebe Meslek Mensuplarına Göre TMS/TFRS Muhasebe Uygulamalarını ve Mesleğin Gelişimini Olumlu Etkilemesinin Sayısal Dağılımı Frekans (f)

Yüzde (%)

Kesinlikle Katılıyorum

38

23,8

Katılıyorum

74

46,2

Kısmen Katılıyorum

24

15

Katılmıyorum

16

10

Kesinlikle Katılmıyorum

8

5

Toplam

160

100,0

Ankete katılan muhasebe meslek mensuplarının çoğunluğu (%70) TMS/TFRS muhasebe uygulamalarını ve mesleğin gelişimini olumlu etkilediğini ifade etmiştir. . Kısmen katılma oranı % 15, katılmama oranı % 10 ve kesinlikle katılmama oranı %5’dir.

6. SONUÇ Bu çalışmanın amacı 01.01.2013 tarihi itibariyle Türkiye’de uygulanması TTK hükümleri uyarınca zorunlu hale getirilen muhasebe standartlarının uygulanma sürecinde muhasebe meslek mensuplarının standartlara bakış açılarının ve mesleki yetkinliklerinin incelenmesidir. Bu amaçla Malatya ilinde faaliyet gösteren muhasebe meslek mensupları üzerinde anket uygulanmıştır. Anket yardımıyla toplanan veriler analiz edilmiş ve elde edilen bulgular çerçevesinde standartların uygulanma sürecinde meslek mensuplarının standartlara bakış açıları ve mesleki yetkinlikleri değerlendirilmiştir. Malatya ilinde muhasebe meslek mensuplarına yönelik yapılan anketten elde edilen araştırma ile; •

Araştırmaya katılan muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğunun erkek olduğu,

203 SONUÇ

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

•

Muhasebe meslek mensuplarının yaşları incelendiğinde 31-40 yaş aralığındaki meslek mensuplarının oranı diğer yaş aralıklarına göre yüksek ve araştırmaya katılan meslek mensuplarının genç yaş aralığında olduğu,

•

Muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğu meslek ile ilgili eğitimleri ara sıra aldıkları,

•

Araştırmaya katılan muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğu 20 yıl ve üzeri mesleki faaliyetlerini yerine getirdiği,

•

Muhasebe meslek mensuplarının büyük çoğunluğunun lisans mezunu ve işletme bölümünden mezun olduğu,

•

Araştırma ile muhasebe meslek mensuplarının TMS/TFRS hakkında yeterli bilgiye sahip oldukları,

•

Muhasebe meslek mensuplarının TMS/TFRS hakkında güncel gelişimi takip ettikleri,

•

Muhasebe meslek mensuplarının TMS/TFRS’yi kendi çabaları ile öğrenebilecekleri,

•

Muhasebe meslek mensuplarının TMS/TFRS’yi uygulamalarının iş yüklerini arttıracakları,

•

Muhasebe meslek mensuplarına göre TÜRMOB TMS/TFRS’nin uygulanma sürecini kolaylaştıracağı,

•

Muhasebe meslek mensuplarına göre TMS/TFRS’ye uygun hazırlanmış finansal tabloları anlamak daha kolay olacağı,

•

Muhasebe meslek mensuplarına göre TMS/TFRS’nin muhasebe bilgilerine olan güveni arttıracağı,

•

Muhasebe meslek mensuplarına göre TMS/TFRS kayıt dışı ekonomiyi azaltacağı, TMS/TFRS muhasebe uygulamalarını ve mesleğin gelişimini olumlu etkileyeceği sonucuna varılmıştır.

tarafından

verilecek

eğitimler

Muhasebe standartlarının uygulanması sürecinde önemli taraflardan birisi muhasebe meslek mensuplarıdır. Muhasebe meslek mensuplarının muhasebe standartları alanındaki bilgi düzeylerinin arttırılması uygulama başarısını etkileyen unsurlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Literatürdeki çalışmalarda bunu destekler mahiyettedir.

Bu çalışma kapsamında gerçekleştirilen araştırmanın sadece Malatya ilinde faaliyet gösteren muhasebe meslek mensuplarının Türkiye Muhasebe Standartları ve Türkiye Finansal Raporlama Standartları hakkındaki bilgi düzeyleri ve düşünceleri analiz edilmiştir. Aynı çalışma Malatya’da faaliyet gösteren muhasebe meslek mensupları üzerinde tekrar uygulanarak aradan geçen sürede muhasebe meslek mensuplarının TMS ve TFRS hakkındaki bilgi düzeyleri ve düşünceleri değerlendirilebilir. Araştırma, zaman ve maddi olanaklar kısıtından dolayı sadece Malatya ilindeki muhasebe meslek mensuplarına yapılmıştır. Farklı illerde benzer çalışmanın yapılması faydalı olacaktır. Muhasebe meslek mensuplarının TMS ve TFRS hakkındaki bilgi düzeyleri ve düşünceleri ilgili daha geniş katılımlı çalışmalar yapılabilir. Bundan sonraki yapılacak çalışmalarda standartların uygulama aşamasında yaşanacak sorunların tespit edilerek hangi konularda eksiklikler olduğu ve bunların çözümüne yönelik araştırmalar yapılabilir. Çalışmanın daha farklı bakış açılarıyla ele alınarak araştırılması da araştırmacıları farklı sonuçlara götürebilecektir.

7. KAYNAKÇA Bengü, Haluk; Özdemir, Fevzi Serkan, ; Çelik, Serpil (2014).Niğde İlindeki Muhasebe Meslek Mensuplarının Finansal Raporlama Standartlarına Bakış Açılarının Ampirik Olarak Değerlendirilmesi, Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(1), s:161-175.

Bostancı, Serpil (2002).Küreselleşen Muhasebede Standartlaşma ve Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu, Mali Çözüm Dergisi,(59),71-80.

204 KAYNAKÇA

MUHASEBE MESLEK MENSUPLARININ TMS VE TFRS HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİ VE DÜŞÜNCELERİ: MALATYA İLİ ÖRNEĞİ

Can, İsmail; Gör, Yusuf (2011). Türkiye Finansal Raporlama Standartlarının Meslek Mensupları Arasında Bilinirlik Düzeyini Ölçmeye Yönelik Bir Araştırma: Ankara ve Çankırı İlleri Örneği, World Of IFRS-UFRS Dünyası Dergisi, Eylül, 5.

Choı, Frederick D.S.; Meek, Gary K. (2008). International Accounting, Sixth Edition, New Jersey, Pearson Prentice Hall.

Demir, Mehmet; Çam, Mustafa (2006). Muhasebe Bölümü Öğrencilerinin Muhasebe Öğreniminde Başarılarını Olumsuz Etkileyen Faktörlere İlişkin Bir Araştırma, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı 42.

Doğan, Murat; Dinç, Engin (2009).Türkiye Muhasebe Standartları ve Muhasebe Meslek Mensuplarının Bilgi Düzeylerinin incelenmesi, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı:44, Temmuz, s: 154-169.

Dinç, Engin; Atabay, Esra (2011). Muhasebe Meslek Mensuplarının TFRS’ye Yönelik Düşünceleri ve Uygulama Başarısına Etki Etmesi Muhtemel Faktörlere Yönelik Bir Araştırma Trabzon Alt Bölgesi Örneği, World Of IFRS-UFRS Dünyası Dergisi, 5 Ekim.

Elitaş, Cemal ; İlter, Berfu (2005). Türk Ticaret Yasa Tasarısına Göre Ticari Defterler, Mali Çözüm, Sayı:72, s:127‐147.

Elitaş, Cemal; Karakoç, Mehtap, ; Özdemir, Serkan (2011).Muhasebe Meslek Mensupları Perspektifinden Türkiye Muhasebe Standartları, World Of IFRS-UFRS Dünyası Dergisi, 5, Ekim.

Erol, Mikail; Atmaca, Metin; Öztürk, Seçil (2011). Muhasebe Meslek Mensuplarının Türkiye Muhasebe ve Finansal Raporlama Standartlarına Bakış Açılarının Ölçülmesine İlişkin Ampirik Bir Çalışma, Muhasebe Bilim Dünyası, Cilt 14, Sayı:4, Eylül, s: 225-267.

Karapınar, Aydın (2007). Türkiye Muhasebe/Finansal Raporlama Standartları ve Tekdüzen Muhasebe Sistemi, Yaklaşım Dergisi, 174, s:49-44.

Gemrik, Sevil; İdil, Özkan; Yıldıray, Erdoğan (2014).Muhasebe Meslek Mensuplarının TMS/TFRS’ye Geçiş Süreci: Bartın İli Örneği, Mumeyek Vakfı Yayını 09, III. Uluslararası Türk Coğrafyasında UFRS Sempozyumu, 07-08 Eylül 2014 ,Balıkesir, Bildiri Kitabı Tam Metin, s:62-74.

Kiracı,Murat; Köse, Tunc (2002), Iasc, Fasb ve Tmudesk’deki Muhasebe Standartları Oluşturma Süreci ve Uyumlaştırma, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Haziran ,(3,1) , s:47-70.

Köroğlu, Çağrı; Doğan, Canan (2012).Uluslararası Finansal Raporlama Standartlarına Uyum Süreci ve Muhasebe Meslek Mensuplarının Bilgi Düzeylerinin İncelenmesi: Marmaris İlçesi Örneği, World Of IFRS-UFRS Dünyası Dergisi, Aralık.

Sayar, Zafer (2002). Oluşturulmakta Olan Türkiye Muhasebe Standartları Kurulunun Işığı Altında Türkiye’de Muhasebe Standartlarının Mevcut Durumu ve Kamuyu Aydınlatma, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Ekim, (2,7), s:74-80.

Sayar, Zafer (2008). Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Çağdaş Finansal Raporlama Dünyası: KOBİ Muhasebe Standartları, Tesmer Yayın, 79, Ankara.

Tetik, Nilüfer; Demirel, Burcu (2002). Türkiye’de Kamuyu Aydınlatmaya Yönelik Düzenlemelerin Değerlendirilmesi-II, Yaklaşım Dergisi, 119, s:105-120. Özkan, Azzem; Özşahin, Filiz (2012).Muhasebe Meslek Mensuplarının KOBİ Finansal Raporlama Standartları Hakkındaki Görüşlerinin Tespitine Yönelik Bir Araştırma, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, (12), Sayı: 47, Eylül, s: 47-68.

205 KAYNAKÇA

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Ulvi Sandalcı*, İnci Sandalcı, Özgür Saygın *Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Merkez, Kütahya ulvi.sandalci@dpu.edu.tr * Sorumlu Yazar

1. GİRİŞ Kamu harcamaları devletin ortaya çıktığı tarihten günümüze kadar hükümetlerin önemli kamu politika aracı niteliği taşımıştır. Ekonominin çıkmaza girmesi, piyasanın tek başına etkin işleyememesi sonucu ortaya çıkan dışsallıklar, eksik bilgi, tam kamusal mallar gibi özel kesim başarısızlıkları ile toplumda bakıma muhtaç kimseler ve yeterli gelir düzeyine sahip olmayanların olması devleti zorunlu olarak ekonomik ve sosyal hayata müdahil olmaya itmiştir. Bu müdahillik şüphesiz ülkeden ülkeye, dönemden döneme ve ekonomik, siyasi ve sosyal düşünce alanlarında ortaya çıkan görüşlere göre değişiklik göstermiştir.

Devletin son yüzyılda sosyal yönünün gelişmesi ile sosyal refah devleti modelinin benimsenmeye başlaması sonucu ekonomik-sosyal hayata müdahil olması kamu harcamalarının büyüklüğü ve çeşitliliğine önem kazandırmıştır. Kamu harcamaları içerisinde yer alan sosyal harcamalarının payı giderek daha büyük boyutlara ulaşmıştır. Buna göre iktidar sahipleri sosyal harcamalar içerisinde yer alan eğitim, sağlık, sosyal koruma gibi harcamaların büyüklüğü, etkinliği ve verimliliğini arttırarak sosyal adaletsizlikleri ve bunun sebep olduğu toplumsal huzursuzluk/güvensizlikleri ortadan kaldırmaya çalışmakta ve buna uygun olarak kamu politikaları yürütmektedir. Netice itibariyle bu yolla hem sosyal devlet görevini yerine getirmekte hem de halkın sosyal refahının artmasını sağlayarak ekonomik, sosyal ve kültürel yapıyı daha sağlıklı hale getirmeyi hedeflemektedir.

Türkiye’de kamu tarafından yapılan sosyal harcamalar ile sosyal refah arasındaki ilişkiyi incelediğimiz çalışmada öncelikli olarak sosyal refah kavramı ile sosyal refaha ilişkin düşünce literatüründe ortaya atılan görüşlere yer verilmiştir. Sonrasında ise Türkiye’de 2004-2017 dönemi içerisinde kamu tarafından yapılan eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamalarına değinilmiş ve yıllar itibariyle ortaya koyduğu seyri tablolar yardımıyla incelenmiştir. Son kısımda ise Türkiye’nin sosyal temel refah göstergeleri 2004 ve 2017 yılı karşılaştırması yapılarak sosyal kamu harcamaları ile ilişkisi ortaya konmuştur.

2. SOSYAL REFAH KAVRAMI Refah (welfare), kelimesi çeşitli kavramlara karşılık gelmektedir ve bu nedenle de üzerinde anlaşılmış net bir tanımı bulunmamaktadır. Refaha karşılık gelen kavramlar genel olarak; iyi olma hali, zenginlik ve mutluluktur. Bu kapsamda refah teriminin günümüzde kullanılan üç farklı anlamı bulunmaktadır. Bunlardan ilki bireysel refahı işaret eder ve refah ekonomisinde fayda bağlamında karşılığını bulur. Böylece kişisel refah, kişilerin sahip olmak istediği şeylere bağlıdır. İkinci olarak refah kavramı, çocukluk, yaşlılık ve hastalık dönemlerini de içine alan ve çeşitli durumlarda korumacılık sağlayan hizmetler için kullanılır. Son olarak ise refah kavramı, devletin topluma sunduğu koruma hizmetleri olarak karşımıza çıkar ve sosyal korumanın kurumsal şeklini ifade eder (Erdal, 2012: 9-10).

206 GİRİŞ

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Tanımı gereği tam bir fikir birliği olmasa da refah kavramının ortak noktası, bireysel kararlardaki bağımsızlık yani bireysel hâkimiyettir. Nitekim birey kendi refahı hususunda kendisi karar vermektedir. Böylece refah sübjektif bir olgu ve tercih tatmini olarak değerlendirilmelidir (Özcan, 2009: 4).

Bu kapsamda refah ekonomi, kültür ve yönetim durumuna göre farklılık göstermektedir (Hall, vd., 2010: 14). Şekil 1’de refahı oluşturan faktörler yer almaktadır.

Şekil 1: Refah İlişkisi Kaynak: Akar, 2014 Kişisel refah, çalışma şartları, fiziksel ve ruhsal sağlık, bilgi düzeyi ve düşünce özgürlüğü ile ikili ilişkileri içine almaktadır. Ekonomi hem ulusal gelir ve ulusal zenginliği ifade etmekte; yönetim ise insan hakları, sivil ve politik sorumluluk ve güvenlik ile hizmetlere erişimden beslenmektedir.

Kaynak yönetimi, ekonomik ve doğal kaynakların kullanımı, korunması ve tüketimini içermektedir.

Ekosistem ise doğal olayların etkilerini ve doğal kaynakların sağlanmasını ifade etmektedir (Akar, 2014: 3).

Sosyal refah, bireylerin veya grupların kendilerini tam olarak geliştirebilmeleri; aileler ile toplumların ihtiyaçlarına cevap verecek etkin ve verimli bir yaşam ve sağlık standartlarına ulaşmaları ve bu standartları devam ettirmeleri için oluşturulmuş ve sosyal hizmet sağlayan organize bir sistemler bütünüdür (Zastrow ve Bowker, 1984).

Sosyal refah tanımından hareketle sosyal hizmetlerin sunumunun etkili ve çeşitli olması ile halkın istek ve beklentilerini karşılayacak ölçüde olması önem arz etmektedir. Bu noktadan hareketle halkın sosyal refah düzeyini arttırmak isteyen ülkelerin en önemli unsurlarından birinin sosyal hizmetlerin etkili bir şekilde sunulması olduğu anlaşılmaktadır (Kjellberg, 1992). Sosyal refaha ulaşmakta ise dikkate alınması gerek nokta bireysel refah ve değer yargıları olmaktadır. Mishan (1969)’a göre bireysel refahtan sosyal refaha ulaşabilmenin yolu değer yargılarının hesaba katılmasıdır. Sosyal refahın artmasının yolu toplumdaki tüm bireylerin durumunun korunması veya daha iyi duruma gelmesi sonucu refahın adil dağılımı ile gerçekleşebilir.

Bireyin ve toplumun refah ile ilgili düşüncelerinin değişmesi, refah ölçümünde kullanılan ölçütlerin çok çeşitli olması nedeniyle birbirleriyle karşılaştırılma güçlüğü, toplumların sosyoekonomik statülerinin refaha atfedilen değeri farklılaştırması gibi nedenlerle sosyal refahı tanımlamaya ilişkin yaklaşımlar da farklılaşmıştır. Buna göre teoride sosyal refahı açıklamada kullanılan temel kabul görmüş iki yaklaşım mevcuttur. Bunlar Faydacı Ahlak ve Rawls yaklaşımlarıdır.

2.1. Faydacı Ahlak Yaklaşımı Bentham, toplumdaki tüm bireylerin refahının toplamının toplam refaha eşit olduğunu varsayar. Buna göre en doğru eylem “en çok mutluluk ilkesi” dir. Fayda doyum yaratan bir güçtür ve 207 SOSYAL REFAH KAVRAMI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

kişilerin faydası doyumlarının toplamı olarak ele alınır. Bu görüş kişilerin tek tek faydaları veya refahlarıyla ilgilenmez ve toplumun toplam refahın artıp artmadığıyla ilgilenir. Buna göre bir değişim toplumun toplam refahını artırıyorsa iyi kabul edilir (Albayrak, 2003: 7).

Klasik ve çağdaş olmak üzere iki tür faydacı yaklaşımdan söz edilmektedir. Klasik faydacı yaklaşımın sonuç odaklı, refah odaklı ve toplamcı olmak üzere üç unsuru bulunmaktadır. Sonuç odaklılık, tüm tercihlerin yaratacağı sonuçların göz önüne alınarak değerlendirilmesi ve yargılanmasını ifade ederken toplamcı yaklaşım toplumda yer alan bireylerin tek tek faydalarının toplanmasıyla elde edilen seviyenin toplam refahı ifade ettiği görüşüne dayanmaktadır. Bu görüşe göre toplam faydanın bireyler arasında dağılım şeklinin önemi bulunmamaktadır. Böylece adaletsizlik elde edilmesi umulan toplumun toplam fayda düzeyinden uzaklığı ile ilişkilidir. Adaletsiz bir toplum, olması gerekenden daha az mutlu olan bir toplumu ifade etmektedir. Çağdaş faydacı yaklaşımda ise mutluluk ve haz kavramları yerine arzu ve isteklerin yerine getirilmesi önemsenmektedir. Buna göre önemli olan mutluluğun yoğunluğun derecesi yerine gerçekleştirilen isteğin yoğunluk derecesidir (Sunal, 2011: 293).

Faydacı yaklaşımın en temel prensibi, uygulamaya konan herhangi bir politika neticesinde toplumda yer alan bazı bireylerin refahları azalsa dahi toplumun toplam refahı artıyorsa bu durum toplum tarafından kabul edilebilir bir durum olmalıdır. Buna göre faydaların ölçülebilir ve karşılaştırılabilir olduğu kabul edilir ve 1930’lu yıllara kadar refah ekonomisi bu ilkeyi benimsemiştir.

Bu tarihten sonra ise faydaların ölçülebilir ve karşılaştırılabilir olmasından ziyade sıralanabilir olduğu görüşü daha fazla kabul görmüştür (Ataç, 2007: 28).

Faydaların sıralanabilir olduğu görüşünün daha fazla kabul edilmeye başlanmasıyla birlikte sosyal refah fonksiyonu geliştirilmiştir. Bu fonksiyon ile birinci ve ikinci birey arasındaki faydaların arasında yer alan kayıtsız noktalar gösterilmektedir. Buna göre toplumda yer alan A kişisinin faydasında meydana gelen bir birimlik azalış, B bireyinin faydasında en az 1 birimlik artış anlamına gelmektedir. Yani iki bireyin faydaları arasında ikame söz konusudur (Kirmanoğlu, 2007: 78-79).

Sosyal refah fonksiyonunu gösteren şekil aşağıda yer almaktadır.

Şekil 2: Faydacı Sosyal Refah Fonksiyonu Kaynak: Kirmanoğlu, 2007 Faydacı sosyal refah fonksiyonunu gösteren şekle göre sosyal refah bireylerin refahların toplamından oluşmaktadır. Buna göre; W = U1 + U2 + …………Un Toplam sosyal refahı gösteren W birey A ve birey B’nin faydalarının (UB + UA ) toplamından oluşmaktadır. Toplumdaki bireylerin faydalarının tek tek toplamı toplam sosyal faydayı vermektedir.

2.2. Rawls’ın Fayda Yaklaşımı Faydacı yaklaşımda her bir bireyin mutluluğu eşit olarak değerlendirilmektedir. Rawls’ın yaklaşımında ise eşit olmayan bir dağılım toplumda yer alan en zayıf kesimin yararına ise kabul edilebilir bir durumdur. Oysa Bentham’cı yaklaşıma göre eşit olmayan bir dağılım toplumun toplam

208 SOSYAL REFAH KAVRAMI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

refahını artırıyorsa kabul edilebilirdir ve dağılımın toplumda yer alan en zayıf kesimin yararına olup olmaması dikkate alınmaz (Sunal, 2011: 294).

Rawls’a göre ise bir politika toplumda yer alan en kötü durumdaki bireylerin refahlarında artışa neden oluyorsa kabul edilebilirdir. Rawls bu sonuca kendi adalet teorisi içerisinde belirli varsayımlar yoluyla ulaşmıştır. Bu varsayımlardan en önemlisi cehalet perdesi varsayımıdır. Cehalet perdesi varsayımına göre toplumda yer alan bireyler refah dağılımıyla ilgili tercihlerde bulunurken gelecekte hangi konumda olacaklarını bilmediğinden, en az iyi durumda olanın durumunun iyileştirilmesine yönelik politikaları benimseyeceklerdir (Ataç, 2007: 28). Bu görüşe göre zengin kişilerin durumuyla ilgilenilmez ancak fakir durumda olan kişilerin refahının artması ve sosyal refahlarının artması amaçlanır. Bu kapsamda zenginlerden fakirlere doğru gelir transferim söz konusu olur (Çelebi, 2003: 33-34).

Rawls, bir toplumda malların adil dağılımını içeren ve daha geniş bir çerçeve sunan ‘hakların ve görevlerin adil dağılımı’ hususunda yoğunlaşmaktadır. Böylece, faydacı yaklaşımdaki gibi fayda sadece maddi mallarla bağdaştırılmaz; fayda ele alınırken haklar, özgürlükler, güç, fırsatlar gibi kişilerin toplumda daha iyi durumda olmasına olanak sağlayan araçlar da dikkate alınır (Kirmanoğlu, 2007: 77-78).

Rawls’cu sosyal refah fonksiyonuna göre, toplumun refahını arttırmanın tek yolu, toplumun en düşük gelirli bireyinin refahnı arttırmaktır. Aksi halde yüksek gelirli bireyin refahı ne kadar arttılırsa artırılsın toplumun refahında bir artış olmayacaktır. Diğer bir deyişle 2 bireyin faydaları arasında bir ikame söz konusu değildir. Bu durum şekil 3’te görülmektedir (Kirmanoğlu, 2007: 79).

Şekil 3: Rawls’cu Sosyal Refah Fonksiyonu Kaynak: Kirmanoğlu, 2007 Rawls’cu sosyal refah fonksiyonunu gösteren şekle göre sosyal refah toplumdaki en düşük gelirli bireyin refahını arttırarak artmaktadır. Buna göre; W = min(U1, U2, …………Un) Toplam sosyal refahı gösteren W toplumdaki minimum refah düzeyine sahip bireyin refahından oluşmaktadır. Buna göre refah düzeyi minimum olan bireyin refahının artması toplam sosyal refahı vermektedir.

3. SOSYAL REFAH BELİRLEYİCİLERİ Teoride sosyal refahı açıklamada kullanılan temel kabul görmüş iki yaklaşım olan Faydacı Ahlak ve Rawls yaklaşımların inceledikten sonra sosyal refahı belirlemede ortaya atılan temel kuramlardan Pigou Optimumu, Pareto Optimumu, Kaldor- Hicks Telafi Kriteri ve Scitovsky İkili Kriter İlkesi açıklanacaktır.

209 SOSYAL REFAH BELİRLEYİCİLERİ

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

3.1. Pigou Optimumu Pigou da Benthamcı fayda yaklaşımında olduğu gibi, toplumsal refaha bireylerin tek tek refahlarının toplanmasıyla ulaşılacağı ve bireyin refahının elde ettiği tatmin toplamından oluştuğunu savunmaktadır. Pigoucu Refah İktisadı'nın iki optimum koşulu bulunmaktadır. Bunlar Dobb'un hatırlatmasıyla yeniden gündeme gelmiştir. Buna göre genel ekonomik refahı artıran nedenler (Akalın, 1986: 48-49); •

İnsanları çıkarlarının gerektirdiği ve ihtiyaçlarından fazla çalışmaya zorlamadan, bölüşümü bozmayan, harcanabilir geliri azaltmayan ve etkinliği yani milli gelirin ortalama hacmini artıran her türlü neden,

•

Milli gelir artışını etkilemeyen ve milli geliri azaltmadan, yoksul durumda olan insanların milli gelirden aldıkları payı artırıcı her türlü neden.

Pigou, uygulamaya konan bir ekonomik politikanın sosyal refah üzerindeki etkisini değerlendirirken milli gelirde meydana gelen artışın yanı sıra, bu politikanın düşük gelir seviyesine sahip olan kişiler lehine sonuç verip vermediğini de dikkate almaktadır. Hatta milli gelirde az da olsa azalışa neden olan gelir adaletsizliğini giderici bir yeniden dağılımı politikası bile makul bir politika sayılabilir. Bu kapsamda gelir adaletsizliğini giderici politikalar, sosyal refahı artıran politikalardır (Çalışkan, 2001: 39).

Pigocu refah iktisadına göre fayda ölçülebilirdir. Buna göre azalan marjinal fayda ilkesi gereğince başlangıç dağılımına yapılacak bir müdahale alt gelir gruplarının lehine sonuçlanmalıdır.

Böylece, alt gelir gruplarında yapılacak böyle bir düzeltme toplumsal refahı daha üst seviyelere taşıyacaktır (Selen, 2017: 330).

3.2. Pareto Optimumu Pareto optimumu, toplumda yer alan bireylerden hiçbirinin refahında azalış meydana gelmeden, bir kişinin bile ferahında meydana gelen artışın toplum refahını artırdığını ifade etmektedir (Brownstein, 1980: 94-95). Paretocu refah iktisatçılarının politika düzeyindeki tüm önerileri bütün sosyal refah fonksiyonlarının Paretocu ahlâk tipinde olduğu varsayımına dayanmaktadır. Paraetocu ahlakın değer yargıları aşağıda ifade edilmiştir (Akalın, 1986: 51-52); •

Sosyal refah fonksiyonu, toplumdaki tüm bireylerin refahlarını kavramaktadır,

•

Bir bireyin refahı hakkında en iyi bilgiye sahip olan kişi kendisidir. Buna göre ne kadar yüksek ahlaki kaygılar içerirse içersin, hiç kimse kendi tercihlerini başkalarına zorla kabul ettiremez,

•

Kaynak dağılımında meydana gelen bir değişme başka bireylerin refahlarında değişiklik yapmaksızın en az bir kişinin refahında artışa neden oluyorsa, bu değişim sosyal refahı artırır.

Pareto optimumun iki temel teoremi bulunmaktadır. İlkine göre; belli şartlarda rekabet piyasaları sonucunda meydana gelen kaynak dağılımları, bir kişinin durumunun kötüleştirilmeden başka kişinin durumunun iyileştirilmesine izin vermez. Böyle bir kaynak dağılımı Pareto etkin dağılım olarak ifade edilir. Bunun haricinde hiç kimsenin daha kötü duruma düşmediği ve bazılarının daha iyi duruma geldiği dağılımlar da bulunmaktadır. Bu durum da Pareto iyileştirme olarak adlandırılır. Buna göre bir kimsenin durumunu kötüleştirmeden bir başka kimsenin durumunun iyileştirilmesinin mümkün olmadığı durumlar Pareto optimumu ifade etmektedir. İkincisi ise, doğru bir kaynak dağılımı ile başlamak şartıyla, her Pareto etkin dağılıma yerinden yönetilen piyasa mekanizması yoluyla ulaşılabilir. Yani rekabetçi piyasa sonucu ortaya çıkan gelir dağılımını beğenmediği durumda, rekabetçi piyasa mekanizmasının terkedilmemesi gerektiği ifa edilir (Stiglitz, 1994: 79-80 ve 110115).

Pareto optimumu, ekonomide kaynakların en verimli alanlarda kullanılması gerektiğini ifade ederken; bu durumda ortaya çıkabilecek gelir dağılımının adaletsizliği ile ilgilenmemektedir. Buna göre başlangıç durumunda belirli bir gelir ve kaynak dağılımı veri kabul edilse de piyasada yer alan 210 SOSYAL REFAH BELİRLEYİCİLERİ

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

aktörlerin kar ve fayda maksimizasyonu yaparak bu mallardan ne kadar üretmek ve tüketmek istediklerini bildirdikleri kabul edilmektedir. Böylece piyasa mekanizması sonucu oluşan bu durumun gelir ve kaynak dağılımında etkinliği sağladığı düşünülmektedir (Öztürk, 2016: 30-31).

3.3. Kaldor- Hicks Telafi Kriteri Kaldor- Hicks Telafi ilkesine göre, bir sosyal durumdan başka bir sosyal duruma geçerken fayda elde edenlerin zarara uğrayanların kaybını karşılaması gerektiği savunulmaktadır. Böyle bir sosyal durum arzu edilebilir bir durumu ifade etmektedir. Burada telafi etmekle, maddi olarak tarafların birbirine ödeme yapması değil ödeyecek durumda olması kastedilmektedir (Kirmanoğlu, 2007: 94).

Kaldor - Hicks Kriterleri, tazmin ilkesinin Pareto iyileştirme durumunda kullanılabileceğini göstermektedir. Refah ekonomisi, sosyal refahı değerlendirirken ölçüt olarak Pareto optimumu kullanmaktadır. Ancak Pareto optimum nokta, herhangi bir kaybeden olmadan kazanan olmasını şart koşarak refaha ulaşılabileceğini savunduğu için tazmin ilkesi burada geçerli olmaz. Kaldor ise fiziki verimlilik ve toplam reel gelirde meydana gelen artış da sosyal refahı artırabilir. Bu nedenle sosyal refahın arması için tazmin ilkesinin uygulanmasını savunmaktadır (Şataf, 2014: 109).

Asıl olarak bazılarına fayda sağlayan ve bazılarının zarara uğradığı bir değişiklik toplumsal refahı artırır ve tazmin ilkesi gerçekleşmiş olur. Bu değişim sonucu, değişimden fayda sağlayanların zarara uğrayanların kaybını telafi ederse herkes bu değişimden kazançlı çıkmış olur. Sosyal refah fonksiyonu için ileri sürülen iki ölçütten biri olan Kaldor-Hicks ve Zararı Tazmin ilkesine göre; uygulamaya konulan bir ekonomi politikası sonucu meydana gelen değişimden yarar görenlerin zarara uğrayanların kaybını karşılaması sonucu hala kazanç daha fazlaysa toplumda sosyal refah artmış demektir (Öksüz ve Malhan, 2005: 146).

3.4. Scitovsky İkili Kriter İlkesi Scitovsky ikili kriter ilkesi, Kaldor-Hicks yaklaşımına bir alternatif olarak ortaya çıkmıştır.

Scitovsky’ye göre iki refah sınırının kesiştiği noktada hangi durumun seçileceğine ilişkin çelişkiyi gidermek için (Kesbiç vd., 2010: 131); •

Bir noktadan diğer noktaya geçerken Hicks-Kaldor testinin uygulanması,

•

Yeni durumdan ilk noktaya geri dönerken Hicks-Kaldor testinin başarılı olmaması gibi “ikili kriter” (doubled-edged criterion) önermektedir. Bu durum Scitovsky testi olarak da ifade edilir.

Scitovsky İkili Kriter ilkesine göre, ekonomi politikası sonucunda meydana gelen değişimde kazanç elde edenler ile kayba uğrayanların varlığı durumda, kazanç elde edenlerin kayba uğrayanları bu değişime ikna etmeleri ve aynı zamanda da kayba uğrayanların kazanç elde edenleri bu değişimden vazgeçmeye ikna edememeleri durumunda toplumun refahında artış meydana gelmiş olur (Öksüz ve Malhan, 2005: 146).

Bu görüşe göre ekonomideki herhangi bir A durumundan B durumuna geçilebilmesi için, değişimden fayda sağlayanların kazançları zarar görenlerin kaybından daha büyük olmalı ve ayrıca (Dinler, 2008: 543-544); •

Kazançlı olanlar zarara uğrayanları ikna edebilmesi,

•

Zararlı durumda olanların ise kazançlı durumda olanları, bu değişmeden vazgeçmeye ikna edememeleri halinde toplam sosyal refah artmış olacaktır.

4. SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI İnsan topluluklarının göçebe yaşamdan yerleşik tarım toplum hayatına geçişi ile birlikte ‘devlet’ dediğimiz kurum ortaya çıkmaya başlamıştır. Devlet dediğimiz bu kurumun kökeni ve varlık nedenleri üzerine birçok teori geliştirilmiştir. Bunlardan bir kısmına göre devletin kuruluş amacı, ülke 211 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

halkını dış saldırılardan korumak ve topraklar üzerinde mülkiyet gücüne sahip olarak mutlak iktisadi ve siyasi bir erk haline gelmektir. Bu teorilerin yanında, devletin tarım toplumunun sulama kanalları gibi bazı kamusal ihtiyaçlarını gidermek için doğduğunu ve farklı biçimlerde evrildiğini savunan teoriler de mevcuttur. Görüleceği üzere her ne şekilde olursa olsun devletin ortaya çıkışı, bugün de toplumun çok fazla ihtiyaç duyduğu savunma, altyapı hizmetleri vs. gibi kamusal hizmetlerin sunumu ile yakından ilgilidir (Kirmanoğlu, 2007: 18).

Dünya genelinde ortaya çıkan iktisadi-sosyal gelişmeler devlet anlayışında çok ciddi değişiklikler ortaya çıkarmıştır. Bir yandan Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa’da hakim anlayış olan merkezden planlamaya dayalı sosyalist ekonomi modelinin çökmesi, diğer yandan küreselleşme ve bölgeselleşmenin gün geçtikçe daha yoğun hissedilmesi devlete bakış açısını önemli ölçüde değiştirmektedir. Tüm bu gelişmeler neticesinde ulus devletlerin güç ve yetkileri sınırlandırılmak istenmektedir. Yaşanan bu gelişmeler sonucunda dünya genelinde geleneksel devlet anlayışı terk edilerek devletlerin rolü ve fonksiyonları yeni değişim trendine ve dinamiklerine uygun olarak yeniden yapılandırılmaya çalışılmaktadır (Öztürk, 2011: 6).

Günümüzde neo-liberal politikalar izleyen birçok ülkede ekonominin işleyişi daha fazla özel kesim tarafına bırakılmakta ve kamu iktisadi teşebbüslerinin faaliyet alanı daraltılmaya çalışılmaktadır. Bu durum, gerek gelişmiş gerek gelişmekte olan ve gerekse geçiş ekonomisine sahip ülkelerde farklı oranlarda olmakla birlikte genel bir eğilim olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak, özel kesimin payı hangi oranda olursa olsun, niteliği ve faaliyetleri farklılık gösterse de, kamu kesimi ekonomisi bütün ülkelerde mutlaka mevcuttur (Kirmanoğlu, 2007: 33).

21. yüzyıla hakim olan devlet anlayışı sosyal devlet çerçevesinde şekillenmiştir. Bu anlayışa göre sosyal devlet; bireyin ve toplumun huzur ve mutluluğu için toplam ekonomi içerisinde yer almakta, bu amaçla özel sektörün yetersiz kaldığı ve kalacağı alanlarda kamusal mal ve hizmet üretimi yapmaktadır. Bu anlayış neticesinde devletin kamusal mal ve hizmet üretmesi ekonomik ve sosyal hayatta etkin olmasına neden olmuştur. Bunun neticesinde devletin görev ve sınırları genişlemiş ve her ülkede farklı büyüklüklerde olmak üzere ortaya kamu sektörü ve kamu ekonomisi çıkmıştır. Özellikle 20. yüzyılda kamu kesimi büyük oranda büyümüştür. Ancak 1929 ekonomik buhran ile birlikte devletlerin rolleri değişmiş ve kamu sektörü son çeyrek yüzyılda neo-liberal politikalar ışığında giderek küçültülmeye çalışılmıştır. Bu anlayış ve çabaya rağmen sosyal devlet anlayışı ve arayışı, kamunun görev ve sınırlarını daraltmamış, sadece biçim değişikliğine uğratmıştır (Arslan, 2014:178).

Kamu kesim ekonomisi, devletin gerek sosyal devlet anlayışı gereği gerekse temel görevlerindeki değişiklikler nedeniyle, temel sorunları çözmeye yönelik olarak ortaya çıkmıştır.

Gerçekten, gelir dağılımında adaletin giderek bozulduğu, yoksulluk ve açlık sınırının giderek yükseldiği ve sosyal güvenlik ihtiyaçlarının genişlediği bir ortamda; piyasa ekonomisi sosyoekonomik sorunların çözmede son derece yetersiz kalmaktadır (Şener, 2010: 2).

Piyasa ekonomisinin sosyal adaletsizlikleri ortadan kaldırma yetersiz kalması, sosyal refah devleti anlayışının toplumlarda giderek daha fazla yaygınlık kazanması, toplumun daha bilinçli hale gelmesi, sosyal dengesizliklerin ekonomik dengesizliklere neden olduğunun tespit edilmesi gibi nedenlerle devletler kamu politika araçları ile ekonomiye müdahale etmekte ve toplam ekonomideki payını arttırarak sosyal refahının artmasında çaba harcamaktadır. Sosyal rehanın artmasında kullanılan kamu politika araçların başında ise kamu harcamaları gelmektedir. Devletler kamu harcamaları yoluyla birçok ekonomik, sosyal, kültürel yapıya müdahale etmekte ve toplum düzenini sağlıklı bir yapıya oturtmayı hedeflemektedir.

Kamu harcamalarının özelliklerinden en önemlisi, önceden belli olan bir yasal süreç içerisinde kamu hizmetlerinin yürütülmesidir. Kamu hizmetlerinin yürütülmesindeki temel amaç sosyal refahın yükseltilmesidir. Bundan dolayı kamu hizmetlerinin temel amacı, toplumsal ve yarı toplumsal mal ve hizmetlerin üretimini temin etmektir. Ancak sosyal refahın yükseltilmesi için sadece bu mal hizmetlerin üretilmesi yetersiz kalmaktadır. Sosyal refahın yükseltilmesi için toplumda yaşayan bireyler yoksulluk sınırının üzerinde bir gelire sahip olmalıdır. Bunu sağlamak için devlet bireylerin daha yüksek yaşam standartlarında yaşaması ve geleceklerini güvence altına alması amacıyla sosyal politikalar yürütmektedir. Bu politikalar da nihayetinde kamu harcamalarının arttırmaktadır (Pehlivan, 2006: 70).

212 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Devlet tarafından yapılan kamu harcamaları iktisadi etkileri açısından reel harcamalar ve transfer harcamaları şeklinde 2 kategoride incelenmektedir. Reel harcamalar ekonomide kaynak kullanarak yapılan harcamalardır. Bu harcamalar cari harcamalar ve yatırım harcamaları olarak 2 grupta incelenebilmektedir. Cari harcamalar, bir dönem içerisinde yapılıp o dönem içinde mal ve hizmet talebi ortaya çıkaran harcamalardır (Pınar, 2010: 37). Bu harcamaların faydaları kısa dönemde görülmekte ve gider yapıldığı sürece bu faydalar devam etmektedir. Cari harcamalar özellikleri gereği her yıl tekrar ederler ve bundan dolayı her yıl bütçe kalemlerinde yer alırlar (Erdem vd., 2009: 51-52).

Reel harcamaların diğer bir türü olan yatırım harcamaları ise üretime yönelik olan, kaynakların etkin verimli kullanılmasını sağlayan ve genel olarak dayanıklı nitelikte ve faydası birden fazla yıla yayılan mallara ilişkin harcamalardır (Akdoğan, 2009: 88). Yatırım harcamaları özel yatırımla aynı özellikte belirli bir dönemdeki mal ve hizmet talebi ortaya çıkaran ancak cari harcamalardan farklı olarak üretkenliğe dayalı olarak yapılan harcamalardır (Pınar, 2010: 37-38).

Transfer harcamaları ise ekonomide yeni kaynaklar ortaya çıkaran değil, var olan kaynakları bir kesimden diğer kesime aktarma işlevi gören harcamalardır. Transfer harcamaları iktisadi, mali veya sosyal transfer harcamaları olarak üç kesimde incelenebilir (Kirmanoğlu, 2007: 33). Bu harcamalardan biri olan sosyal transferler, vatandaşların yaşam koşullarını iyileştirmeye yönelik yapılır ve bireylerin harcanabilir gelirini artırmak yoluyla mal ve hizmet talebi oluştururlar (Pınar, 2010: 38). Bu tür sosyal transfer harcamalarına örnek olarak emekli aylıkları, dul ve yetim aylıkları, işsizlik sigortaları, asker ailelerine yapılan yardımlar, muhtaç öğrencilere verilen burslar, parasız yatılı okuma olanakları verilebilir. Sosyal amaçlı yapılan transfer harcamaları ile devletin sosyal politika hedefine uygun olarak sosyal refahın arttırılması amaçlanmakta ve buna uygun harcamalar yapılmaktadır.

Sosyal refahın arttırılması amacıyla yapılan kamu harcamaları ülkelerin ekonomik, sosyal, kültürel yapılarına bağlı olarak değişiklik göstermekle birlikte temel olarak sosyal refah üzerinde etkili olduğu ve etkin ve verimli bir şekilde sunulması durumunda toplum refahının yükselmesini sağlayan kamu harcamalarını eğitim, sağlık ve sosyal kamu harcamaları şeklinde üçlü bir ayrıma tabi tutabiliriz.

Uluslararası alanda toplumların sosyal refahının ölçülmesinde kriter olarak kabul edilen bu harcamaların yapısı ve sunulma tekniği sosyal politika hedefine ne kadar ulaşıldığını göstermektedir.

Toplumların sosyal refahının belirlenmesinde ölçüt olarak kabul edilen bu harcamaların Türkiye’deki durumunun incelemesi sosyal refah üzerindeki etkilerinin tespit edilmesinde önem arz etmektedir.

4.1. Eğitim Harcamaları Eğitim, beceri ve ilgisine göre bilimsel düşünme kabiliyetine ve mesleki özellikler taşıyan insan gücü yetiştiren bir sistem olarak tanımlanmaktadır (Tuzcu, 2006: 20). Günümüzde eğitimin ekonomik, sosyal, kültürel vb. birçok alanda kalkınmaya katkısının olduğu kabul edilmektedir.

Nitekim ekonomik gelişmenin önemli bir ilkesi olan verimliliğin artırılması nitelikli işgücüne sahip olmakla mümkün olabilmektedir. Eğitim sayesinde hem ekonomin ihtiyaç duyduğu nitelikli insan gücüne ulaşılabilmekte hem de yaşam düzeylerinin yükselmesi ile daha refah içinde yaşamak imkanına kavuşulmaktadır (Egeli ve Hayrullahoğlu, 2014: 94).

Eğitim hizmetleri ile topluma ekonomik, sosyal ve siyasal nitelikli pozitif dışsallıklar yayılmaktadır. Bu pozitif dışsallıkların ortaya çıkması ve sonrasında genişlemesi doğrudan doğruya eğitimin hizmetleri ile ilişkili olmaktadır (Şener, 2010: 400-401). Bununla ilgili yapılmış birçok araştırma, ülkedeki eğitim düzeyi ile siyasi, kültürel gelişme ve ekonomik büyüme arasında olumlu bir ilişkinin olduğunu göstermiştir. Bu araştırmalarda ortaya çıkan sonuçlara göre, eğitim düzeyleri yüksek olan toplumların ekonomik ve sosyal göstergeleri de yüksektir. Eğitimin sosyal faydalarının tespitinde eğitim düzeyine sahip bireylerin ve toplumların sosyal refah göstergelerinde ortaya çıkan olumlu değişimler esas alınmaktadır. Bu sosyal refah göstergeleri olarak yüksek gelir düzeyi, daha sağlıklı bir toplum, bebek ölüm oranında ve bebek doğum oranında düşme, demokratikleşme, siyasi istikrar, yoksulluğun ve eşitsizliğin azaltılması, suç oranlarının düşmesi ve çevre bilincinin oluşması gösterilebilir. Eğitimin katkı sunduğu bu göstergeler sadece bireye değil, topluma da yarar sağlayarak kamu refah maliyetlerini azaltmaktadır (Özcan, 2009: 161).

213 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Eğitimin birçok sosyal refah göstergelerinde ortaya çıkardığı olumlu gelişmeler için eğitim hizmetlerine ayrılan kaynakların arttırılması ve bu kaynakların etkili ve verimli bir şekilde kullanılması gerekmektedir. Her ne kadar devlet veya bireyler tarafından ne ölçüde finanse edilmesi gerektiği ve bu finansmanın büyüklüğü konusunda ülkeden ülkeye farklı anlayış ve uygulamalar olsa da eğitimde fırsat eşitliğini yaratmak ve toplumsal refahı yükseltmek için devlet de bu hizmeti sunma garantisini vermek zorundadır. Bundan dolayıdır ki birçok ülkenin bütçelerinde eğitim hizmetleri için ayrılan pay önemli yer tutmaktadır (Tosunoğlu, 2014: 149).

Eğitim hizmetlerinin artması sosyal, ekonomik ve kültürel yapıda önemli ölçüde pozitif dışsallıklar ortaya çıkararak hem cari dönemde hem de gelecek dönemde toplum yapısında iyileştirmelere ve bu yolla sosyal refahın artmasına neden olmaktadır. Bu gerçekliğin farkında olan devletler toplumun eğitimin seviyesinin ve kalitesinin arttırılmasına yönelik olarak toplam bütçelerinden önemli payları eğitim harcaması olarak ayırmaktadır. Türkiye’de sosyal refahın bir göstergesi niteliği taşıyan eğitim hizmetlerine yönelik yapılan kamu harcamalarının dağılımı 20042018 dönemi itibariyle Tablo 1’de gösterilmektedir.

Tablo 1: Eğitim Harcamaları (2004-2018) Yıllar

Cari Fiyatlarla, Milyon TL

GSYH’ye Oran, %

2004

18.204

3,2

2005

20.837

3,1

2006

23.190

2,9

2007

26.912

3,1

2008

32.018

3,2

2009

37.346

3,7

2010

44.011

3,8

2011

51.596

3,7

2012

60.155

3,8

2013

68.385

3,8

2014

79.595

3,9

2015

91.336

3,9

2016

108.880

4,2

2017

118.920

3,9

201815

130.753

3,8

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2018 Merkezi yönetim kapsamındaki kuruluşların, döner sermayelerin, bütçe dışı fonların, sosyal güvenlik kuruluşlarının, mahalli idarelerin ve kamu iktisadi teşebbüslerinin eğitim harcamalarının yer aldığı Türkiye’deki eğitim harcamalarına 2004-2018 yılları itibariyle baktığımızda, 2004 yılında eğitim harcamaları cari fiyatlarla 18.204 milyon TL iken yıllar itibariyle sürekli bir artış göstererek 2017 yılında 118.920 milyona ulaşmış ve 2018 yılında da 130.753 milyona ulaşması hedeflenmiştir.

2004-2018 yılları arasındaki eğitim harcamalarının GSYH’ye oranlarını incelediğimizde ise 2004 yılında %3,2 iken 2017 yılında %3,9’a ulaştığı ve 2018 yılında %3,8 olmasının hedeflendiği görülmektedir. Buna göre 2004-2018 yılları arasında eğitim harcamaları toplam büyüklük olarak sürekli bir artış göstermesine rağmen GSYH’ye oranladığımızda dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. Eğitim harcamalarının GSYH’ye oranı bazı yıllarda artış göstermesine karşın bazı 15

Program

214 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

yıllarda azalışlar göstermiştir. Ancak netice itibariyle kamu bütçesinden eğitime ayrılan pay hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran itibariyle 2004’e göre 2018 yılında daha yüksek seviyede artış göstermiştir.

4.2. Sağlık Harcamaları İnsanın en değerli varlığı olan sağlığın korunması ve devamlılığında, sağlıkla ilgili hizmet verip mal üreten tüm kurum ve kuruluşların bir araya geldiği yapıya sağlık sektörü, bu sektöre ilişkin yapılan her türlü harcama da sağlık harcaması olarak adlandırılmaktadır (Ersöz, 2008: 95). Sağlık, İnsan Hakları Bildirgesine, temel bir insan hakkı olarak girmiştir. Aynı zamanda hemen hemen tüm Anayasalarda güvence altına alınmıştır. Anayasa ile özellikle gelişmiş ülkelerde sağlık hizmetleri ile ilgili olarak devlete önemli görevler verilmiş ve devlet tarafından sunulması gereken en temel hizmetlerden biri olarak kabul edilmiştir (Aytaç, 2017: 43). Özel ve kamu kesimi tarafından sunulan sağlık hizmetleri mikro düzeyde bireyin makro düzeyde ise toplumun sağlığını korumak; hem fiziksel hem de ruhsal olarak ortaya çıkacak hastalıkları tedavi edip insanların mutluluk düzeyini daha da arttırmak için yapılan tüm faaliyetlerden oluşmaktadır. Bu faaliyetler kapsamına, anne sağlığı, bebek sağlığı, aile planlaması, çevre sağlığı, tıp eğitimi, ilaç, medikal araç ve gereç üretimi gibi, bireylerin sağlığını koruyan ve iyileştiren hizmetlerle daha kaliteli sağlıklı yaşam sunan hizmetler girmektedir (Koç, 2014: 3).

Devlet tarafından planlanan sağlık politikaları ile bireylerin refah seviyesinin yükseltilmesi amaçlanmaktadır. Bunun içindir ki doğrudan gelir transferi ile birlikte yoksulluğun azaltılmasında da etkin bir araç olarak sağlık hizmetleri kullanılmaktadır. Sağlık hizmetleri eğitim ve sosyal koruma hizmetlerinde olduğu gibi bireyler arasındaki eşitsizliği ortadan kaldıracaktır. Ayrıca insana yapılan yatırım niteliği taşıdığı için toplumun sağlık kalitesini yükseltecektir (Kurşun ve Rakıcı, 2014: 82).

Sağlık hizmetlerinin artmasına bağlı olarak bebek ölüm hızlarının düşmesi, sağlık kalitesinin artması, yaşam yılının yükselmesi, bulaşıcı hastalıkların yaygınlığının azaltılması, daha sağlıklı nesillerin yetişmesi dolayısıyla birçok hasatlığın önüne geçilmesi sosyal refahın önemli ölçüde artmasına katkı sunabilmektedir. Bu derece önemli bir refah belirleyicisi olan sağlık hizmeti tamamen başarısız olabileceği düşüncesiyle özel kesime bırakılamamakta ve kamu tarafından sunulmaya devam edilmektedir. Bundan dolayıdır ki Devletler sağlık hizmetlerine ve buna bağlı olarak sosyal güvenlik hizmetlerine ayırdıkları bütçeleri her geçen gün arttırmaktadır. Türkiye’de sosyal refahın göstergesi niteliği taşıyan eğitim harcamalarının seyri 2004-2018 dönemi itibariyle Tablo 2’de gösterilmektedir.

215 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Tablo 2: Sağlık Harcamaları (2004-2018)16 Yıllar

Cari Fiyatlarla, Milyon TL

GSYH’ye Oran, %

2004

21.888

3,8

2005

24.201

3,6

2006

30.319

3,8

2007

34.864

4,0

2008

41.066

4,1

2009

47.954

4,8

2010

50.616

4,4

2011

56.492

4,1

2012

61.667

3,9

2013

69.544

3,8

2014

77.189

3,8

2015

86.185

3,7

2016

98.551

3,8

2017

112.452

3,7

126.760

3,7

17

2018

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2018 Merkezi yönetim kapsamındaki kuruluşların, döner sermayelerin, bütçe dışı fonların, sosyal güvenlik kuruluşlarının, mahalli idarelerin ve kamu iktisadi teşebbüslerinin sağlık harcamalarının yer aldığı Türkiye’deki sağlık harcamalarına 2004-2018 yılları itibariyle baktığımızda; 2004 yılında eğitim harcamaları cari fiyatlarla 21.888 milyon TL iken yıllar itibariyle sürekli bir artış göstererek 2017 yılında 112.452 milyona ulaşmış ve 2018 yılında da 126.760 milyona ulaşması hedeflenmiştir. 20042018 yılları arasındaki sağlık harcamalarının GSYH’ye oranlarını incelediğimizde ise 2004 yılında %3,8 iken 2017 yılında %3,7’ye indiği ve 2018 yılında %3,7 ile aynı oranda olmasının hedeflendiği görülmektedir. Buna göre 2004-2018 yılları arasında kamu sağlık harcamaları toplam büyüklük olarak sürekli bir artış göstermesine rağmen GSYH’ye oranladığımızda dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. Sağlık harcamalarının GSYH’ye oranı bazı yıllarda artış göstermesine karşın bazı yıllarda azalışlar göstermiştir. Netice itibariyle kamu bütçesinden sağlığa ayrılan pay cari fiyatlarla 2004’e göre 2018 yılında daha yüksek seviyede artış göstermesine rağmen GSYH’ye oran itibariyle azalış göstermiştir.

4.3. Sosyal Koruma Harcamaları Sosyal koruma kavramı ve içeriği ekonomik krizlerin gittikçe yaygınlaşması ve bunun neden olduğu yoksullaşma karşısından vatandaşların sosyal olarak korunma ihtiyaçlarının artması özellikle uluslararası kuruluş ve örgütler arasında geniş bir şekilde ele alınmıştır. Ancak, sosyal koruma kavramı ve içeriği ile ilgili olarak temel unsurları hakkında herkesin kabul ettiği bir uzlaşı yoktur.

Merkezi yönetim bütçesi sağlık harcamalarında Sağlık Bakanlığı bütçesinin tamamı (yeşil kart harcamaları dâhil) dikkate alınmaktadır. Diğer merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kuruluşlar ve mahalli idarelerin sağlık harcamalarında sağlık fonksiyonunda yer alan tutarlar ile personelleri için kurumları tarafından yapılan sağlık giderleri esas alınmaktadır.

Mahalli idarelerin sağlık harcamalarında mükerrerlik olmaması amacıyla Sağlık Bakanlığı tarafından aktarılan tutarlar kullanılarak il özel idareleri tarafından yapılan yatırımlar dikkate alınmamaktadır. Sağlık Bakanlığının yatırımlarına Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile TOKİ’ye aktarılan tutarlar dâhil edilmektedir. SGK sağlık harcamaları hesaplanırken, sağlık hizmeti sunucularına yapılan ödemeler ile sağlık hizmeti sunucularınca tahsil edilen katılım payları dikkate alınmaktadır.

17 Program 16

216 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Kavram genel olarak tanımlanacak olursa, sosyal adaletin sağlanması için başvurulan bir araç olması ile birlikte yoksulluğun ortadan kaldırılmasında bir tür sigorta görevi vardır. Sosyal korumanın kapsamında; işsizlik yardımları, emeklilik, çocuk desteği, ev yardımı, ulusal sağlık sigortası, meslek edindirme programları, tarımsal sigorta gibi geniş bir yardım çeşitliliği vardır (Kayalıdere ve Şahin, 2014: 62-63).

Eğitim ve sağlık harcamalarında olduğu gibi sosyal koruma harcamaları da hem sosyal dengesizliğin ortadan kaldırılmasının hem de vatandaşların refah içinde yaşamalarının garantisidir.

Sosyal koruma harcamaları kapsamında yer alan yardımlar insanlar arasındaki mevcut eşitsizliği azaltmaya yönelik sosyal devlet anlayışı politikalarıdır. Nitekim devletlerin Anayasaları da sosyal korunmayı temel bir hak olarak kabul etmekte, sosyal korunmaya ilişkin her türlü önlemi almayı ve gerekli düzenlemeleri yapmaya devleti görevli kılmıştır (Topuz, 2009: 122-123, 130).

Kamunun yapmış olduğu sosyal harcamaları karşılaştırmalı olarak inceleyebileceğimiz üç ana metodoloji vardır. Bunlar; OECD tarafından kullanılan SOCX, EUROSTAT (Avrupa İstatistiki Veri Tabanı)’ın kullandığı ESSPROS ve ILO yöntemi. Bu üç metodolojinin birbirinden ayrıldığı temel nokta; sosyal riskin tanımı, sosyal korumanın toplumun hangi kesimine ve nasıl sağlandığı, nüfusun tamamını mı kapsadığı yoksa sadece belli bir kesime yönelik olarak mı geliştirildiği konularındaki teorizeleri ile ilgili olmaktadır (Buğra ve Adar, 2007: 16).

Kamu sosyal harcamalarının hesaplanmasında farklı teknikler olmakla beraber Türkiye’de mali alanda yapılan düzenleme ile 5018 Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu kabul edilmiş ve bu kanunda sosyal koruma harcamalarının hesaplanmasında önemli bir gelişme kaydedilmiştir. 5018 Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu ile genel ve özel bütçeli idareler bütçelerini Analitik Bütçe Sınıflandırmasına göre hazırlamıştır. Analitik Bütçe sınıflandırması kapsamına 2006 yılından itibaren sosyal güvenlik kurumları, mahalli idareler, döner sermayeli kuruluşlar ve düzenleyici ve denetleyici kurumlar da dahil edilmiştir. Ekonomik sınıflandırma, fonksiyonel sınıflandırma ve kurumsal sınıflandırma olmak üzere üç temel bölümden oluşan Analitik Bütçe Sınıflandırmasında fonksiyonel sınıflandırma, harcamaların amaçlarına göre dağılımını vermektedir (Tüğen, 2015: 213-236). Sosyal koruma harcamalarının hesaplanmasında önemli bir gösterge niteliği olan bu sınıflandırmanın içeriğinde eğitim, sağlık hizmetleri ile birlikte sosyal güvenlik ve sosyal yardım harcamaları bulunmaktadır.

Sosyal refahın önemli bir başka göstergesi niteliği taşıyan gelişmişlik düzeyiyle bağlantılı olarak çeşitliliği ve kapsamı değişime uğrayan sosyal koruma harcamaları günümüz dünyasında önemli bir bütçe gider kalemi niteliği taşımaktadır. Buna göre birçok devlet sosyal politikaları sosyal koruma harcamaları ile yürürlüğe koymakta ve toplum düzeninde dengesizliğe ve huzursuzluğa neden olan etmenleri bu harcamalar yoluyla azaltabilmektedir. Bundan dolayıdır ki bu harcama kalemlerinde gün geçtikçe önemli artışlar meydana gelmektedir. Türkiye’de sosyal refahın göstergesi niteliği taşıyan sosyal kamu harcamaları 5018 sayılı yasayla Emekli Aylıkları ve Diğer Harcamalar, Sosyal Yardım ve Primsiz Ödemeler ve Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri şeklinde bir ayrıma tabi tutulmuştur. Toplam sosyal kamu harcamaları ile bu harcamaların bileşimini oluşturan harcamaların 2004-2018 dönemi itibariyle gelişimi Tablo 3’te gösterilmiştir.

217 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Tablo 3: Sosyal Koruma Harcamaları (2004-2018) Yıllar

Emekli Aylıkları ve Diğer Harcamalar18

Sosyal Yardım ve Primsiz Ödemeler19

Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri

Toplam

Cari Fiyatlarla, Milyon TL

GSYH’ye Oran, %

Cari Fiyatlarla, Milyon TL

GSYH’ye Oran, %

Cari Fiyatlarla, Milyon TL

GSYH’ye Oran, %

Cari Fiyatlarla, Milyon TL

GSYH’ye Oran, %

2004

35.345

6,1

1.492

0,3

2.480

0,4

39.318

6,8

2005

42.432

6,3

2.632

0,4

2.393

0,4

47.457

7,0

2006

48.298

6,1

5.242

0,7

2.725

0,3

56.266

7,1

2007

56.221

6,4

4.008

0,5

2.618

0,3

62.847

7,1

2008

62.503

6,3

4.810

0,5

1.984

0,2

69.297

7,0

2009

71.798

7,2

6.699

0,7

1.083

0,1

79.580

8,0

2010

83.312

7,2

7.758

0,7

2.004

0,2

93.074

8,0

2011

96.855

6,9

11.388

0,8

2.005

0,1

110.248

7,9

2012

112.312

7,2

12.948

0,8

2.201

0,1

127.461

8,1

2013

129.216

7,1

15.036

0,8

2.199

0,1

146.451

8,1

2014

145.670

7,1

16.551

0,8

2.406

0,1

164.626

8,1

2015

168.268

7,2

21.810

0,9

2.610

0,1

192.688

8,2

2016

207.485

8,0

25.995

1,0

2.771

0,1

236.250

9,1

2017

232.587

7,7

28.068

0,9

2.730

0,1

263.385

8,7

259.398

7,5

29.825

0,9

3.637

0,1

292.861

8,5

20

2018

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2018 Türkiye’deki sosyal koruma harcamalarından emekli aylıkları ve diğer harcamalara 2004-2018 yılları itibariyle baktığımızda, 2004 yılında emekli aylıkları ve diğer harcamalar cari fiyatlarla 35.345 milyon TL iken yıllar itibariyle sürekli bir artış göstererek 2017 yılında 232.587 milyona ulaşmış ve 2018 yılında da 259.398 milyona ulaşması hedeflenmiştir. 2004-2018 yılları arasındaki emekli aylıkları ve diğer harcamaların GSYH’ye oranlarını incelediğimizde ise 2004 yılında %6,1 iken 2017 yılında %7,7’ye ulaştığı ve 2018 yılında %7,5 olmasının hedeflendiği görülmektedir. Buna göre 20042018 yılları arasında emekli aylıkları ve diğer harcamalar toplam büyüklük olarak sürekli bir artış göstermesine rağmen GSYH’ye oranladığımızda dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. Emekli aylıkları ve diğer harcamalarının GSYH’ye oranı bazı yıllarda artış göstermesine karşın bazı yıllarda azalışlar göstermiştir. Ancak netice itibariyle kamu bütçesinden emekli aylıkları ve diğer harcamalara ayrılan pay hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran itibariyle 2004’e göre 2018 yılında daha yüksek seviyede artış göstermiştir.

Sosyal koruma harcamaları içerisinde yer alan Sosyal Yardım ve Primsiz Ödemelerin 20042018 yılları arasındaki seyrine baktığımızda ise cari fiyatlarla 2004 yılında 1.492 milyon TL olan harcama miktarı 2017 yılında 28.068 TL ye yükseldiği ve 2018 yılı için 29.825 TL öngörüldüğü tespit 18 Sosyal güvenlik kuruluşlarınca ödenen emekli aylıklarının (ek ödeme hariç) yanı sıra, bu kuruluşların diğer giderlerini ve İşsizlik Sigortası Fonunun GAP kapsamındaki yatırımlar öncelikli olmak üzere ekonomik kalkınma ve sosyal gelişmeye yönelik altyapı yatırımlarının finansmanında kullanılmak üzere merkezi yönetim bütçesine aktardığı tutarlar dışındaki giderlerini içermektedir. İşsizlik Sigortası Fonu'na yapılan devlet katkısını içermemektedir.

19 Merkezi yönetim kapsamındaki kuruluşların sosyal güvenlik ve sosyal yardıma ilişkin harcamaları (sosyal güvenlik kuruluşları ile İşsizlik Sigortası Fonuna yapılan transferler hariç), kömür yardımlarından dolayı TTK ve TKİ’ye aktarılan görev zararı ödemeleri, SYDTF’nin sağlık ve eğitim dışı harcamaları ile SGK’nın faturalı ödemeler kaleminde yer alan primsiz ödemelere karşılık gelen harcamaları içermektedir. Prim ödeme gücü olmayanların GSS primleri dahil edilmemiştir.

20 Program

218 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

edilmiştir. Söz konusu harcamaların GSYH’ye oranına baktığımızda 2004 yalında %0,3 iken 2017 yılında %0,9’a yükseldiği ve 2018 yılında yine aynı oranda hedeflendiği ortaya çıkmıştır. Ancak netice itibariyle kamu bütçesinden Sosyal Yardım ve Primsiz Ödemelerine ayrılan pay hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran itibariyle 2004’e göre 2018 yılında daha yüksek seviyede artış göstermiştir.

Sosyal koruma harcamaları içerisinde yer alan Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri 2004-2018 yılları arasındaki seyrine baktığımızda cari fiyatlarla 2004 yılında 2.480 milyon TL olan harcama miktarı 2017 yılında 2.730 TL ye yükseldiği ve 2018 yılı için 3.637 TL öngörüldüğü tespit edilmiştir.

Söz konusu harcamaların GSYH’ye oranına baktığımızda 2004 yalında %0,4 iken 2017 yılında %0,1’e indiği ve 2018 yılında yine aynı oranda hedeflendiği ortaya çıkmıştır. Kamu bütçesinden Sosyal Yardım ve Primsiz Ödemelerine ayrılan pay hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran itibariyle 20042018 döneminde artış ve azalış göstererek dalgalı bir seyir izlemiştir. 2004 yılı ile 2018 yılını karşılaştırdığımızda ise cari fiyatlarla söz konusu harcamalarda artış olmasına karşın GSYH’ye oran itibariyle önemli ölçüde azalış ortaya çıkmıştır.

Sosyal koruma harcamalarının toplam olarak 2004-2018 yılları arasındaki seyrine baktığımızda ise cari fiyatlarla 2004 yılında 39.318 milyon TL olan harcama miktarı 2017 yılında 263.385 TL ye yükseldiği ve 2018 yılı için 292.861 TL öngörüldüğü tespit edilmiştir. Söz konusu harcamaların GSYH’ye oranına baktığımızda 2004 yalında %6,8 iken 2017 yılında %8,7’ye yükseldiği ve 2018 yılında ise %8,5 olarak hedeflendiği ortaya çıkmıştır. Buna göre 2004-2018 yılları arasında sosyal koruma harcamaları toplam büyüklük olarak sürekli bir artış göstermesine rağmen GSYH’ye oranladığımızda dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. Sosyal koruma harcamalarının GSYH’ye oranı bazı yıllarda artış göstermesine karşın bazı yıllarda azalışlar göstermiştir. Ancak netice itibariyle kamu bütçesinden sosyal koruma harcamalarına ayrılan pay hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran itibariyle 2004’e göre 2018 yılında daha yüksek seviyede artış göstermiştir.

Sosyal koruma harcamalarını kendi içinde değerlendirdiğimizde bu harcamalar içiresinde en büyük payı emekli aylıkları ve diğer harcamaların aldığı, sonrasında sosyal yardım ve primsiz ödemelerin sonuncu olarak da doğrudan gelir desteği ödemelerinin yer aldığı görülmektedir. Buna göre sosyal koruma harcamaları içerisinde en büyük pay emeklilere yapılan ödemler, yani sosyal güvenlik kurumu giderlerine ayrılmış iken sonrasında diğer sosyal yardım ve doğrudan gelir destekleri kalemlerine yer ayrılmıştır.

Sosyal refah düzeyinin önemli belirleyicilerinden olan eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamalarının 2004-2018 dönemi itibariyle harcama miktarı ve GSYH’ye oran itibariyle inceledikten sonra bu harcamaların toplam olarak da incelemesi kamu kesimin toplam sosyal harcamalarının hem miktar olarak hem de GSYH’ye oran olarak nasıl bir yol izlediğinin belirlenmesi açısından önem kazanmaktadır. Buna göre Türkiye’de kamu tarafından yapılan toplam sosyal harcamaların seyri 20042018 yılları itibariyle Tablo 4’te gösterilmiştir.

219 SOSYAL REFAHA İLİŞKİN KAMU HARCAMALARI

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Tablo 4: Toplam Sosyal Harcamalar (2004-2018) Yıllar

Cari Fiyatlarla, Milyon TL

GSYH’ye Oran, %

2004

79.409

13,8

2005

92.495

13,7

2006

109.774

13,9

2007

124.623

14,2

2008

142.381

14,3

2009

164.880

16,5

2010

187.702

16,2

2011

218.336

15,7

2012

249.283

15,9

2013

284.381

15,7

2014

321.409

15,7

2015

370.209

15,8

2016

443.681

17,0

2017

494.756

16,3

201821

550.374

16,0

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2018 Türkiye’deki toplam sosyal harcamalara 2004-2018 yılları itibariyle baktığımızda, 2004 yılında sosyal harcamalar cari fiyatlarla 79.409 milyon TL iken yıllar itibariyle sürekli bir artış göstererek 2017 yılında 494.756 milyona ulaşmış ve 2018 yılında da 550.374 milyona ulaşması hedeflenmiştir. 2004-2017 yılları arasındaki toplam sosyal harcamalar GSYH’ye oranlarını incelediğimizde ise 2004 yılında %13,8 iken 2017 yılında %16,3’e ulaştığı ve 2018 yılında %16,0 olmasının hedeflendiği görülmektedir. Buna göre 2004-2018 yılları arasında sosyal harcamalar toplam büyüklük olarak sürekli bir artış göstermesine rağmen GSYH’ye oranladığımızda dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. Toplam sosyal harcamalarının GSYH’ye oranı bazı yıllarda artış göstermesine karşın bazı yıllarda azalışlar göstermiştir. Ancak netice itibariyle kamu bütçesinden sosyal harcamalara ayrılan pay hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran itibariyle 2004’e göre 2018 yılında daha yüksek seviyede artış göstermiştir. Bu da Türkiye’de sosyal refah seviyesinin belirlenmesinde ölçüt olarak kullanılan harcamalara incelenen dönem itibariyle önem verildiğini ve sosyal refah devleti ilkesi kapsamında politikalar yürütüldüğünü göstermektedir.

5. SOSYAL REFAH GÖSTERGELERİ Devletler varlığının bir gereği olarak toplumsal düzeni sağlamak ve hüküm sürdüğü topluluklar içerisinde bireylerin daha rahat ve eşit bir şekilde yaşamaları için geçmişten günümüze kadar farklı görevler üstlenmiştir. Nitekim bazı dönemlerin ekonomik, sosyal yapısına bağlı olarak toplum işleyişine daha fazla müdahale etmiş bazı dönemlerde ise temel görevleri olan güvenlik, adalet gibi hizmetlerin dışında çok az görev üstlenmiştir. Ancak günümüzde özel kesimin dışsallıklar, tam kamusal mallar, erdemsiz mallar, eksik bilgi vb. alanlarda başarısız olması ve bu başarısızlığın devlet müdahalesini zorunlu kılması gibi nedenler ile yeni yüzyılda hakim olmaya başlayan sosyal refah devleti anlayışı devletlerin daha fazla sosyal harcama yapmaya yöneltmiştir.

Devletler kamu harcamaları içerisinde sosyal harcamaların payını daha da arttırarak hem sosyal dengesizliklerin ortadan kaldırmaya hem de sosyal dengesizliklerin neden olduğu sosyal, 21

Program

220 SOSYAL REFAH GÖSTERGELERİ

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

kültürel ve ekonomik krizlerin üstesinden gelmeyi hedeflemektedir. Bundan dolayıdır ki eğitim, sağlık, bakıma ve korunmaya muhtaç insanlara yapılan sosyal koruma harcamalarının kapsamını ve büyüklüğünü genişleterek toplumsal huzurun göstergesi olan sosyal refahı arttırmaktadır. Bu noktada önemli olan sosyal kamu harcamalarının artmasına bağlı olarak hedeflenen sosyal refahın artıp artmadığı ile ilgili olmaktadır. Şöyle ki her ne kadar devletler nominal olarak sosyal kamu harcamalarını artırsa da yapılan harcamaların etkin ve verimli olmaması, halkın istek ve beklentilerine uygun olmaması, suiistimallere açık bir alan olması, insanları tembelliğe iterek tam tersi bir etki ortaya çıkarabilmesi gibi birçok neden sosyal refahın artmasını engelleyebilmektedir.

Sosyal kamu harcamalarının sosyal refah üzerinde nasıl bir etki oluşturduğunu belirlemek için bu harcamaların direkt ve dolaylı olarak etkilediği sosyal refah göstergeleri olan okur-yazarlık oranı, kişi başı milli gelir, yoksulluk oranları gibi etmenlere bakmak ve bunlara göre değerlendirme yapmak çok daha doğru sonuçlar verecektir. Türkiye’de yapılan kamu sosyal harcamalarının sosyal refah üzerindeki etkisini belirlemeye yönelik yapılan bu çalışmada sosyal refaha ilişkin temel göstergeler 2004-2017 dönemi itibariyle Tablo 5’te gösterilmiştir.

Tablo 5: Türkiye’nin Sosyal Refah Göstergeleri Temel Göstergeler

Hesaplanan Yıl

Hesaplanan Yıl

Kişi Başına Düşen GSYİH ($)

5961 (2004)

10.597 (2017)

Yaşam Memnuniyeti Mutlu

60 (2004)

58 (2017)

Orta

29,8 (2004)

30,9 (2017)

Mutsuz

12,1 (2004)

11 (2017)

Olası Yaşam Süresi

70,56 (2004)

78 (2017)

Ölüm Hızı (‰)

7,3 (2004)

5,3 (2017)

İstihdam Oranı (%)

48,7 (2004)

47,1 (2017)

İşsizlik Oranı (%)

10,8 (2004)

10,9 (2017)

Enflasyon Oranı

9,35 (2004)

11,92 (2017)

Yolsuzluk Kontrolü

51,71 (2004)

50,48 (2016)

Okullaşma Oranı İlk Öğretim

90,21 (2004)

94,87 (2016)

Orta Öğretim

53,537 (2004)

94,39 (2016)

Yoksulluk Oranı

25,60 (2004)

21,2 (2017)

Bebek Ölüm Hızı

13,9 (2009)

9,2 (2017)

Okur Yazar Oranı

88,1 (2004)

94,9 (2017)

Hukuk Üstünlüğü

58,37 (2004)

48,56 (2016)

Hekim Başına Düşen Kişi Sayısı

612 (2009)

551 (2016)

İGE

0,7541 (20004)

0,767 (2015)

Kamu Etkinlik Düzeyi (0 – 100)

57,64 (2004)

54,81 (2016)

Gini Katsayısı

0,40 (2004)

0,404 (2016)

Kaynak: OECD, 2018; TÜİK, 2018; WHO, 2018; UN, 2018; WB, 2018 verilerinden yararlanılarak oluşturulmuştur.

221 SOSYAL REFAH GÖSTERGELERİ

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Türkiye’nin sosyal refah göstergelerine baktığımızda, kişi başı milli gelir, yaşam memnuniyeti içerisinde yer alan orta ve mutsuz kesim, olası yaşam süresi, ölüm hızı, okullaşma oranı, yoksulluk oranı, bebek ölüm hızı, okuryazar oranı, hekim başına düşen hasta sayısı ile insani gelişmeyi, uzun ve sağlıklı bir yaşam, eğitim seviyesi ile insanca yaşamak için gerekli olan gelir dahilinde üç boyutlu olarak hesaplayan insani gelişme endeksinde olumlu gelişmeler olduğu görülmektedir. Buna göre genel itibariyle 2004 yılı ile karşılaştırdığımızda 2016-17 yılında sosyal refahın bu göstergeler itibariyle artmış olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Ancak yaşam memnuniyetinde mutlu olan kesim, istihdam oranı, işsizlik oranı, enflasyon oranı, yolsuzluk kontrolü, hukuk üstünlüğü, kamu etkinlik düzeyi ile ülkedeki gelir dağılımın adil olup olmadığı ve sıfıra yaklaştıkça adil gelir dağılımın sağlandığı gini katsayısı göstergelerinde ise olumsuz değişimlerin olduğu ortaya çıkmaktadır. Buna göre genel itibariyle 2004 yılı ile karşılaştırdığımızda 2016-17 yılında sosyal refahın bu göstergeler itibariyle azalmış olduğu sonucu ortaya çıkmıştır.

Türkiye’de sosyal refah düzeyinin belirlenmesinde önemli ölçüde katkı sunan eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamalarının 2004-2017 dönemi itibariyle gelişimi incelendiğinde cari fiyatlarla toplam büyüklük olarak sürekli arttığı, buna karşılık GSYH’ye oran itibariyle dalgalanma yaşadığını tablolar yoluyla açıklanmıştı. Bununla birlikte her ne kadar kamu sosyal harcamalarının GSYH’ye oran olarak yıllar itibariyle artış ve azalışlar gösterse de 2004 yılına göre önemli bir artış olduğu da ulaşılan bir başka sonuçtu. Buna göre 2004 yılıyla kıyasladığımızda hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran olarak toplam sosyal harcamalarda artış olmasına rağmen temel sosyal refah göstergelerinde birbirinden farklı sonuçların ortaya çıkması sosyal harcamalar ile sosyal refah arasındaki ilişkide genel bir değerlendirme yapmayı zorlaştırmaktadır. Ancak temel sosyal refah göstergeleri eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamaları ayrımı itibariyle kısmi bir değerlendirmeye tabi tutulabilir.

Eğitim harcamaları kategorisinde değerlendirilen okullaşma oranı ile okur-yazar oranı refah göstergelerinde artış olduğu ikisi arasında doğrusal bir ilişkiye işaret etmektedir. Şöyle ki eğitim harcamalarının artışıyla birlikte eğitim sosyal refah göstergesi de artmaktadır. Bu durum sağlık harcamaları için de geçerlidir. Sağlık harcamalarının artışıyla birlikte ölüm hızı, bebek ölüm hızı, hekim başına düşen hasta sayısı ve olası yaşam süresinde görülen iyileşmeler ikisi arasındaki doğrusal ilişkiyi göstermektedir. Ancak her ne kadar eğitim ve sağlık harcamaları ile sosyal refah göstergeleri arasında doğrusal bir ilişki kurulmuş olsa da sosyal koruma harcamaları kategorisinde değerlendirebileceğimiz kişi başı milli gelir, yaşam memnuniyeti, ekonomik göstergeler, yoksulluk oranı gibi alanlarda ortaya çıkan farklı değişimler ile kategorileştiremediğimiz diğer sosyal refah göstergelerindeki değişimler genel bir sosyal kamu harcamaları-sosyal refah ilişkisine imkan vermemektedir. Bununla birlikte sosyal kamu harcamaları 2004 yılı ile karşılaştırıldığında 2017 yılında artmış olmasına rağmen incelediğimiz temel sosyal refah göstergelerinin bir kısmında azalışlar ortaya çıkması bu harcamaların etkin ve verimli olmadığı ile halkın istek ve beklentilerine karşılık vermediğine ulaşılabilir.

6. SONUÇ Kamu harcamalarının büyüklüğü ve içeriği günümüzde önemli boyutlara ulaşmıştır. Bunun birkaç nedeni olabilir; ekonomik istikrarsızlık, sosyal adaletsizlik, kamu hizmetlerine duyulan ihtiyaçların artması, güvenlik, adalet gibi özel kesimin etkin sunamadığı hizmetlerin alanın genişlemesi, sosyal refah devleti anlayışı, toplumsal huzursuzluk gibi. Devletler ekonomik, sosyal, siyasi, kültürel vb. alanlarda ortaya çıkan ve toplumsal huzur ve güveni tehdit eden sorunlarla mücadele etmek için kamu harcamalarını politika aracı olarak kullanmaktadır. Buna göre finansmanını vatandaşlardan sağladığı kamu kaynaklarını yine vatandaşların sosyal refahını arttırmak ve huzur ve güven içinde yaşamalarını sağlamak için harcamaktadır. Bunu eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamalarının payı ve kapsamını genişleterek daha fazla sosyal harcamalar gerçekleştirmektedir.

Türkiye’de sosyal refaha ilişkin yapılan eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamalarını 20042018 yılları itibariyle incelediğimiz çalışmada, eğitim, sağlık ve sosyal koruma harcamalarının cari fiyatlarla bu yıllar arasında sürekli arttığını ancak GSYH’ye oranın dalgalı bir seyir izlediğine ulaşılmıştır. Bununla birlikte 2004 yılı ile karşılaştırıldığında 2017 yılında cari fiyatlarla tüm 222 SONUÇ

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

harcamaların, GSYH’ye oran itibariyle ise sağlık harcamaları dışında diğer harcamaların artmış olduğuna da ulaşılmıştır. Toplam kamu sosyal harcamalarını incelediğimizde ise 2004 yılına göre hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran olarak 2017 yılında önemli artış olduğu ortaya çıkmaktadır.

Türkiye’nin sosyal refah göstergelerine baktığımızda, kişi başı milli gelir, yaşam memnuniyeti içerisinde yer alan orta ve mutsuz kesim, olası yaşam süresi, ölüm hızı, okullaşma oranı, yoksulluk oranı, bebek ölüm hızı, okuryazar oranı, hekim başına düşen hasta sayısı ile insani gelişme endeksinde olumlu; yaşam memnuniyetinde mutlu olan kesim, istihdam oranı, işsizlik oranı, enflasyon oranı, yolsuzluk kontrolü, hukuk üstünlüğü, kamu etkinlik düzeyi ile gini katsayısı göstergelerinde ise olumsuz değişimlerin olduğu ortaya çıkmıştır.

2004 yılıyla kıyasladığımızda hem cari fiyatlarla hem de GSYH’ye oran olarak toplam sosyal harcamalarda artış olmasına rağmen temel sosyal refah göstergelerinde birbirinden farklı sonuçların ortaya çıkması genel bir sosyal kamu harcamaları-sosyal refah ilişkisini değerlendirmeye imkan vermemektedir. Bununla birlikte sosyal kamu harcamaları 2004 yılı ile karşılaştırıldığında 2017 yılında artmış olmasına rağmen incelediğimiz temel sosyal refah göstergelerinin bir kısmında azalışlar ortaya çıkmasında bu harcamaların etkin ve verimli olmadığı ile halkın istek ve beklentilerine karşılık vermediğine ulaşılabilir.

7. KAYNAKÇA Albayrak, Ö. (2003). Refah İktisadının Teorik Temelleri: Piyasa Ve Refah İlişkisi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Akalın, G. (1986). Kamu Ekonomisi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No 554, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.

Akar, S. (2014). Türkiye’de Daha İyi Yaşam Endeksi: OECD Ülkeleri ile Karşılaştırma.

Journal of Life Economics, 1/2014, ss.1-12.

Akdoğan, A. (2009). Kamu Maliyesi. Gazi Kitabevi, Ankara.

Ataç, B. (2007). Kamu Ekonomisi. Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayını 1476.

Sayı , ISBN 9750602080, 9789750602085.

Aytaç, D. (2017). Türkiye’de Savunma Eğitim ve Sağlık Harcamaları Arasındaki İlişki Hakkında Ampirik Bir İnceleme, Maliye Araştırmaları Dergisi, Mart, Cilt:3, Sayı:1.

Barry, P. B. (1980). Pareto Optimality, External Benefits and Public Goods: A Subjectivist Approach, The Journal of Libertarian Studies, Vol. 4, No. 1, Winter.

Buğra, A. & Adar, S. (2007). Türkiye’nin Kamu Sosyal Koruma Harcamalarının Karşılaştırmalı Bir Analizi, Sosyal Politika Forumu, Nisan. Çalışkan, A. (2001). Sosyal Refahın Sağlanmasında Devletin Etkinliği ve Türkiye Örneği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2001. Çelebi, A.K. (2003). Liberal Ekonomik Düşüncede Kamu Kesiminin Büyüklüğü Sorunu.

Emek Matbaası, Manisa.

Dinler, Z. (2008). Mikroekonomi. Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa.

Egeli, H. & Hayrullahoğlu, B. (2014). Türkiye ve OECD Ülkelerinde Eğitim Harcamalarının Analizi, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, Cilt: 51, Sayı: 593.

Erdal, S. (2012). Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti Uygulamaları Açısından İsveç Modelinin Değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.

Erdem, M., Şenyüz, D. & Tatlıoğlu, İ. (2009). Kamu Maliyesi. Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa.

Ersöz, Filiz, (2008),“Türkiye İle OECD Ülkelerinin Sağlık Düzeyleri Ve Sağlık Harcamalarının Analizi”, İstatistikçiler Dergisi, 2: 95-104.

223 KAYNAKÇA

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Hall, J.,Giovannini, E., Morrone, A., & Rannuzi, G., (2010). A framework to measure the progress of societies. Paris: OECD Statistics Directorate WorkingPaper, No 34.

Kayalıdere, G. & Şahin, H. (2014). Sosyal Devlet Anlayışı Çerçevesinde Türkiye’de Sosyal Koruma Harcamalarının Gelişimi ve Yoksulluk. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, Yıl:2, Cilt:2, Sayı:2.

Kesbiç, C. Y., Baldemir, E. & İnci, M. (2010), Dışsallıkların Ekonomi Üzerindeki Etkileri ve İçselleştirilmesine İlişkin Teorik Yaklaşımlar-Çözüm Önerileri: Yatağan Termik Santrali Analizi.

Akademik Fener.

Kjbellberg, F. (1985). Local Government Reorganization and Development of the Welfare State. Journal of Public Policy, 5(2).

Koç, Ö. E. (2014). Refah Devleti Anlayışı Çerçevesinde Geçiş Ekonomilerinde Sağlık Harcamaları. International Conference On Eurasian Economies, Sessıon.

Kurşun, A. & Rakıcı, C. (2014). Türkiye ve Sosyal Refah Devletlerindeki Sağlık Harcamalarının Analizi. İnsan Hakları Yıllığı, Cilt 32, 2014, ss. 77-105.

Mishan, E.J., (1969). Welfare Economics: An Assessment. Elsevier Science & Technology, December, North Holland, Amsterdam. Öksüz, E. & Malhan, S. (2005). Sağlığa Bağlı Yaşam Kalitesi Kalitemetri. Başkent Üniversitesi Yayını, Ankara. Özcan, G. (2009). Türkiye’de Kamu Harcamalarının Sosyal Refah Devleti Anlayışı Açısından Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Öztürk, N. (2016). Kamu Ekonomisi. Güncellenmiş 2. Baskı, Ekin Yayınevi, Bursa. Özcan, G. (2009). Türkiye’de Kamu Harcamalarının Sosyal Refah Devleti Anlayışı Açısından Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.

Pehlivan, O. (2006). Kamu Maliyesi, Derya Kitabevi, Trabzon.

Pınar, A. (2010). Maliye Politikası Teori ve Uygulama. Naturel Kitap Yayın Dağıtım, Ankara.

Selen, U. (2017). Refah İktisadı Bağlamında Optimal Vergileme Arayışı Ve Türk Vergi Sisteminin Analizi. Yrd. Doç. Dr. Yaşar Methibay’a Armağan, Editör: Doç. Dr. Fatih SARAÇOĞLU, Arş. Gör. Muharrem ÇAKIR, Gazi Kitabevi, Ankara.

Stiglitz, J. E., (1994). Kamu Kesimi Ekonomisi, Çev. Ömer Faruk Batırel, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul.

Sunal, O. (2011). Sosyal Politika: Sosyal Adalet Açısından Kuramsal Bir Değerlendirme.

Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 66, No. 3, s. 283-305. Şataf, C. (2014). Fayda-Maliyet Analizinde Uygulamada Karşılaşılan Güçlükler: Fayda Ve Maliyetin Belirlenebilme Sorunu. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.19, S.1, ss.107-123. Şener, O. (2010). Teori ve Uygulamada Kamu Ekonomisi. Beta Yayıncılık, İstanbul.

Topuz, S. K. (2009). Türkiye’de Sosyal Devlet Harcamalarının Genel Eğilimi: 2001–2009 Yılları Arasında Yapılan Eğitim, Sağlık Ve Sosyal Koruma Harcamaları. Alternatif Politika, Cilt. 1, Sayı 1, ss 115-136.

Tosunoğlu, Ş. (2014). Avrupa Birliği Ülkelerinde Kamu Eğitim Harcamaları. Sakarya İktisat Dergisi, Sayı: 3, Cilt: 3.

Tuzcu, G. (2006). Eğitimde Vizyon 2023 ve Avrupa Birliği’ne Giriş Süreci, http://portal.ted.org.tr/genel/yayinlar/EgitimdeVizyon2023veAvrupaBirligineGirisSureci.PDF, 09.10.2018.

Tüğen, K. (2015), Devlet Bütçesi, İzmir.

224 KAYNAKÇA

TÜRKİYE’DE SOSYAL HARCAMALARIN SOSYAL REFAH ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Zastrow, C. & Bowker, L., (1984), Social Problems: Issues and Solutions, Chicago: Nelson Hall, 604. http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist https://data.oecd.org/ https://data.worldbank.org/ https://www.who.int/gho/database/en/ http://data.un.org/

225 KAYNAKÇA