เรื่องเล่าจาก
ร้านเอี้ยะเล่งฮึ้ง ความเป็นมา และการให้บริการทางการแพทย์แผนจีนโบราณแห่งหนึ่ง ในอาเภอดาเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี
อิทธิพร ขาประเสริฐ ที่ระลึกในโอกาสครบรอบ 78 ปี แห่งการดาเนินกิจการร้านเอี้ยะเล่งฮึ้ง พ.ศ. 2559
เรื่องเลาจากรานเอี้ยะเลงฮึ้ง :
ความเปนมา และการใหบริการทางการแพทยแผนจีนโบราณแหงหนึ่ง ในอําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี The Tale from Ear-Leng-Heung Store : The Origin and Management of a Traditional Chinese Medical Services in Damnoen Saduak District, Ratchaburi Province
โดย อิทธิพร ขําประเสริฐ
ที่ระลึกในโอกาสครบรอบ 78 ป แหงการดําเนินกิจการรานเอี้ยะเลงฮึ้ง ทุนวิจัยสวนบุคคล 2559
The Tale from Ear-Leng-Heung Store : The Origin and Management of a Traditional Chinese Medical Services in Damnoen Saduak District, Ratchaburi Province
By Itthiporn Khumprasert
In Commemoration of the 78 th Anniversary of Operation, Ear-Leng-Heung Store Personal Research Fund 2016
คํานํา เรื่องเลาจากรานเอี้ยะเลง ฮึ้ง : ความเปนมา และการใหบริก ารทางการแพทยแผนจีน โบราณแหงในหนึ่งในอําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี จัดทําขึ้นเปนที่ระลึกในโอกาสครบรอบ 78 ป แหงการเปดดําเนินกิจการของรานฯ ผูวิจัยไดศึกษาและวิเคราะหขอมูลเกี่ยวกับประวัติความ เป น มา พั ฒ นาการ การสืบ ทอดกิ จ การ รู ป แบบการให บ ริ ก ารทางสุ ข ภาพ รวมทั้ ง ลั ก ษณะ ความสัมพันธกับผูคาสงสมุนไพร และกลุมลูกคาที่มาใชบริการกับรานเอี้ยะเลงฮึ้ง โดยนําแนวคิด และทฤษฎีทางสังคมวิท ยามาใชใ นการทําความเขาใจปรากฏการณ และใชวิธีก ารศึก ษาเชิง คุณภาพดวยการศึกษาเอกสาร งานวิจัย การสัมภาษณ และโดยเฉพาะอยางยิ่งการสังเกตแบบมี สวนรวมของผูวิจัยในฐานะที่เปนสวนหนึ่งของสมาชิกในรานเอี้ยะเลงฮึ้ง งานวิจัยชิ้นนี้ถือเปนสวนหนึ่งในการศึกษาประวัติศาสตรชุมชน ทองถิ่นที่บันทึกเรื่องราว ความเปนมาของธุรกิจ ครอบครัว ชีวิต ผูค นในอําเภอดําเนินสะดวก ชุมชนชาวไทยเชื้อสายจีน เกษตรกรชาวสวนของอําเภอดําเนินสะดวก ที่มีความเชื่อในการรักษา และดูแลสุขภาพดวยความรู ทางการแพทยแผนจีน โบราณมาอยางยาวนานทําใหเ ห็น สายสัมพัน ธท างสังคมระหวางผูคน ภายในรานเอี้ยะเลงฮึ้ง และสะทอนวาองคความรูทางการแพทยแผนจีนยังมีประโยชนในการรับใช ดูแลสุขภาพของผูคนในสังคมไทย อยางไรก็ตามงานวิจัยชิ้นนี้อาจมีขอบกพรองที่ยังไมครบถวน สมบูรณลุมลึกในเชิงเนื้อหาและการวิเคราะหมากนักเนื่องจากขอจํากัดดานตางๆ ผูวิจัยจึงยินดี นอมรับขอผิดพลาดดัง กลาวไวทุกประการ ทายที่สุด นี้ผูวิจัย ปรารถนาเปนอยางยิ่งวางานวิจัย เรื่องดังกล าวจะมีสวนชวยเติมเต็มและสรา งความรูค วามเขาใจเกี่ย วกับ ชี วิตทางสังคมและ วัฒนธรรมของผูคนในอําเภอดําเนินสะดวกไดอีกแงมุมหนึ่ง.
กิตติกรรมประกาศ ขอระลึกถึงอากงคี้ แซตั้ง ผูกอตั้งรานเอี้ยะเลงฮึ้ง อามาเอี่ยมเจ็ง แซเฮง ที่รวมกันบุกเบิก สรางรานเอี้ยะเลงฮึ้ง สรางฐานครอบครัวที่มั่นคงมาตั้งแตอดีตถึงปจจุบัน ขอขอบพระคุณสมาชิกในครอบครัวทุกทาน อันไดแก อาแหมะ:นางบุนเกียง พัฒนตรีกูณฐ อี้เกียง:นางสาวภัทรภร จงกลทิพย (ลี่เกียง แซตั้ง) แม :นางอรุณี ขําประเสริฐ อี้ไอ:นางสาวชญานุช (ทั ศ นี ย) ตั น วิ จิต ร ที่เ ลา เรื่ อง ถ ายทอดเรื่อ งราว ประสบการณ ตา งๆซึ่ง เป น ข อมู ลที่ มีคุ ณ ค า ประกอบการเขียนงานวิจัย ขอขอบพระคุณลูกคาที่มาใชบริการจากรานเอี้ยะเลงฮึ้งทุกทานที่ไดมีสวนรวมในการให ขอมูลประกอบการวิจัย การทําวิจัยในครั้งนี้ทําใหผูวิจัยไดเรียนรูวา การมีสุขภาพที่ดีนั้นเปนสวนสําคัญที่ทําใหการ ใชชีวิต ของมนุษยสามารถดําเนินไปตามจุดมุงหมายที่ค าดหวังไว มนุษ ยแตละคนจึงพยายาม แสวงหาการมีสุขภาพที่ดีดวยวิถีทางตางๆ ตามความเชื่อของตน สําหรับผูวิจัยนั้นถือไดวาโชคดีที่ ไดอาศัยอยูในรานเอี้ยะเลงฮึ้งแหงนี้ตั้งแตเกิดจนปจจุบัน ซึ่งแมวาระหวางการดําเนินชีวิตจะไดรับ ความเจ็บปวยทางกายที่ทําใหสุขภาพดูจะติดขัดไปบางในบางชวงของชีวิต แตผูวิจัยก็ไดรับการ ดูแล และบํารุงรักษาสุขภาพจากบุคคลที่อาศัยอยูรวมกันภายใตรานเอี้ยะเลงฮึ้งแหงนี้เปนอยางดี
จ
เรื่องเลาจากรานเอี้ยะเลงฮึ้ง : ความเปนมา และการใหบริการ ทางการแพทยแผนจีนโบราณแหงหนึ่ง ในอําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี ผูวิจัย : นายอิทธิพร ขําประเสริฐ ปที่วิจัยแลวเสร็จ : 2559 บทคัดยอ การศึกษาวิจัยในครั้งนี้มีวัตถุประสงค 2 ประการ คือ 1)การศึกษาความเปนมา พัฒนาการ และการสืบทอดกิจการของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง และ 2)การศึกษาลักษณะความสัมพันธและเครือขาย ทางสังคมระหวางผูใหบริการกับผูคาสงสมุนไพร และลูกคาที่มาใชบริการที่สงผลตอการดํารงอยู ของรานเอี้ย ะเลงฮึ้ง โดยอาศัย ระเบีย บวิธีวิ จัย เชิงคุณ ภาพ ดวยการศึก ษาวิ เ คราะหเ อกสาร งานวิจัย การสัมภาษณและการสังเกตแบบมีสวนรวมเปน แนวทางในการศึก ษา มีระยะเวลา ดําเนินการตั้งแตเดือนกรกฎาคม 2556-ธันวาคม 2558 ขอคนพบจากการศึกษาวิจัย พบวา รานเอี้ยะเลงฮึ้ง เปนสถานที่ใหบริการทางการแพทยแผนจีนโบราณกอตั้งโดยนายคี้ แซตั้ง ชาวไทยเชื้ อ สายจี น ที่ อ พยพมาจากอํ า เภอกิ ก ไซ มณฑลกวางตุ ง สาธารณรั ฐ ประชาชนจี น โดยเลือกพื้นที่อําเภอดําเนิน สะดวกซึ่งเปน ชุมชนชาวจีนแหลง ใหญตั้ง ถิ่น ฐาน รานเอี้ย ะเลงฮึ้ง มีพัฒนาการมาเปน ลําดับ สามารถแบงออกเปน 3 ชวงเวลา ไดแก ชวงที่ 1 พ.ศ.2480-2500 เป น ยุ ค บุ ก เบิ ก การค าและการลงทุ น ชว งที่ 2 พ.ศ.2501-2538 เปน ยุค การคา เฟ อ งฟู และ ผลกระทบจากการพัฒนาอําเภอดําเนินสะดวก และชวงที่ 3 พ.ศ.2539-ปจจุบัน เปนยุคการพลัด เปลี่ยนสูทายาทและการปรับตัว การดํารงอยูของรานเอี้ยะเลงฮึ้งเกิดจากลักษณะความสัมพันธทางสังคมของกลุมผูค น ที่มาเกี่ย วของ ไดแก ความสัมพัน ธระหวางรานฯกับ ผูคาสง สมุนไพรที่มีระยะเวลายาวนานจน นําไปสูความไวเนื้อเชื่อใจระหวางกัน และความสัมพันธระหวางรานฯกับกลุมลูกคาที่มาใชบริการ ซึ่ง ประกอบด ว ย ความสั ม พั น ธ แ บบเครื อ ญาติแ ละเพื่ อ นบ า นของกลุม ชาวไทยเชื้ อ สายจี น ความสัมพันธกับ“ชาวสวน”ในฐานะที่เปนกลุมลูกคาหลัก และความสัมพันธแบบสงตอจาก “ลูกคา ประจํา” การศึก ษาในครั้งนี้จึงแสดงใหเ ห็นวาความสัมพันธท างสังคมเปนสวนหนึ่งที่สนับ สนุน ความสัมพันธทางเศรษฐกิจใหมีความตอเนื่องและดํารงอยูได งานวิจัยเรื่อง :
คําสําคัญ : การแพทยแผนจีนโบราณ ชุมชนชาวจีน การใหบริการ ความสัมพันธทางสังคม
ฉ
Title:
The Tale from Ear-Leng-Heung Store: The Origin and Management of a Traditional Chinese Medical Services in Damnoen Saduak District, Ratchaburi Province
Researcher:
Mr. Itthiporn Khumprasert
Year:
2016
Abstract The purposes of this research were twofold: 1) to examine the origin background including the store development and the succession of key management position in the family-run store, and 2) to study the characteristics of relations and social network among the store owner, herb suppliers, and customers that were the essential elements to the survival and persistence of Ear-Leng-Heung Store. The study was a qualitative research. The instruments used comprised of literature review, interview, and participatory observation. The study had been conducted from July 2013 to December 2015. The findings revealed that: Ear-Leng-Heung Store, the traditional Chinese medical services, was founded by Mr.Khi SaeTang, Thai of Chinese descent migrated from Kik Sai District, Guangdong Province, China. He chose Damnoen Saduak District, which was a large Chinese Community for resettlement, to start his business. The development of Ear-Leng-Heung Store can be divided into three periods of time. The first period, the pioneer phase on trade and investment started from 1937 to 1957. The second period, from 1958 to 1995, was the glorious years resulted from the development and expansion of Damnoen Saduak community. The last period, from 1996 to present, has been the time of adaptation and leadership succession. The survival and persistence of Ear-Leng-Heung Store originated from the characteristics of social relations among groups of people involved. This included the last long relation between the store owner and herb suppliers that build and sustain trust in their business relationship. The patterns of relation among the store owner and its customers, including clan relation, neighborhood relation among Thais of Chinese descent, relation with farmers who were the main target customer base, and also the pass-on relation from loyal customers who spread favorable word-of-mouth referrals. This study showed that social relation has been the key element that sustains economic relations continuously. Keywords:
Tradition Chinese Medicine, Chinese Community, Services, Social Relationship
ช
สารบัญ คํานํา..................................................................................................................... กิตติกรรมประกาศ.................................................................................................. บทคัดยอภาษาไทย................................................................................................. บทคัดยอภาษาอังกฤษ............................................................................................ สารบัญ.................................................................................................................. สารบัญรูปภาพ....................................................................................................... สารบัญตาราง........................................................................................................
หนา ค ง จ ฉ ช ญ ฐ
บทที่ 1 บทนํา...................................................................................................... ความเปนมาและสําคัญของปญหา........................................................... วัตถุประสงค........................................................................................... ขอบเขตการวิจัย...................................................................................... ขั้นตอนและวิธีการศึกษา.......................................................................... นิยามศัพท.............................................................................................. การวิเคราะหขอมูล.................................................................................. ประโยชนที่คาดวาจะไดรับ....................................................................... การพิทักษสิทธิของผูใหขอมูล................................................................... แนวความคิดและทฤษฎีที่ใชศึกษา............................................................ การทบทวนวรรณกรรม............................................................................
1 1 4 4 4 6 6 6 7 7 9
บทที่ 2 องคความรูเกี่ยวกับการแพทยแผนจีน..................................................... แนวคิดพื้นฐานสําคัญของการแพทยแผนจีน.............................................. ทฤษฎีการแพทยแผนจีน.......................................................................... การวิเคราะหและวิธีการรักษาโรคของการแพทยแผนจีน.............................. การตรวจวินิจฉัยของศาสตรการแพทยแผนจีน........................................... การแพทยแผนจีนในประเทศไทย.............................................................. แนวโนมการแพทยแผนจีนในอนาคต......................................................... บทสรุป...................................................................................................
15 15 17 37 45 45 47 53
ซ
บทที่ 3 บริบททางสังคมและวัฒนธรรมของอําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี ลักษณะทางกายภาพของพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวก................................... ชุมชนการปกครองในเขตอําเภอดําเนินสะดวก........................................... เอกลักษณทางสังคมและวัฒนธรรมของอําเภอดําเนินสะดวก...................... บทสรุป...................................................................................................
หนา 55 55 57 58 73
บทที่ 4 ประวัติความเปนมาของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง : พัฒนาการจากอดีตสูปจจุบัน ที่มาของคําวา “เอี้ยะเลงฮึ้ง” .................................................................... ผูกอตั้งรานเอี้ยะเลงฮึ้ง............................................................................. ที่ตั้งและการคมนาคม.............................................................................. พัฒนาการของการรานเอี้ยะเลงฮึ้ง............................................................ ชวงที่ 1 ยุคบุกเบิกการคาและการลงทุน (พ.ศ.2480-2500)......................... ชวงที่ 2 ยุคการคาเฟองฟูและผลจากการพัฒนาอําเภอดําเนินสะดวก (พ.ศ.2501-2538)......................................................................... ชวงที่ 3 ยุคการพลัดเปลี่ยนสูทายาทและการปรับตัว (พ.ศ.2539-ปจจุบัน).... การสืบทอดกิจการรานขายยา................................................................... การสืบทอดทางการคา.......................................................................... การสืบทอดความรู................................................................................ บทสรุป...................................................................................................
75 75 76 79 81 81
บทที่ 5 ยาสมุนไพรจีนของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง.......................................................... เครื่องยาสมุนไพรจีนของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง.................................................... แหลงที่มาของสมุนไพรจีน..................................................................... การจัดหาสมุนไพร................................................................................ การดูแลรักษาสมุนไพร.......................................................................... สถานการณสมุนไพรจีน........................................................................ การปรุงยาสมุนไพรจีนของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง................................................. ประเภทของยาสมุนไพรและกรรมวิธีการปรุง...........................................
97 97 97 99 101 104 108 108
85 90 94 94 95 96
ฌ
เทคโนโลยีที่ใชในการปรุงยา.................................................................. การควบคุมคุณภาพของยา................................................................... ยาประเภทอื่นๆที่ใหบริการ....................................................................... บทสรุป................................................................................................... บทที่ 6 การใหบริการและความสัมพันธกับผูมาใชบริการของรานเฮี๊ยะเลงฮึ้ง.... ขอมูลเบื้องตนเกี่ยวกับการใหบริการ.......................................................... รูปแบบการตรวจวินิจฉัยรักษาโรค............................................................. วิธีการบําบัดรักษาโรคและการดูแลสุขภาพ................................................ การจัดยาใหรับประทาน........................................................................ การแนะนําใหดูแลสุขภาพดวยตนเอง..................................................... การผสมผสานการแพทยแผนจีนกับการแพทยแผนอื่น............................. จุดยืนของรานขายยา : จรรยาบรรณในการใหบริการ ................................. ความสัมพันธกับกลุมผูเ ขามาใชบริการ : ปจจัยสนับสนุนการดํารงอยู ของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง.................................................................................. ความสัมพันธแบบเครือญาติและเพื่อนบานชาวไทยเชื้อสายจีน................ ความสัมพันธกับ “ชาวสวน”ในฐานะลูกคากลุมหลัก................................ ความสัมพันธแบบสงตอจาก“ลูกคาประจํา”………………………………. ปจจัยที่เปนแรงจูงใจใหมาใชบริการ.......................................................... บทสรุป...................................................................................................
หนา 111 117 118 119 121 121 122 124 124 130 132 134 137 138 139 141 143 150
บทที่ 7 บทสรุปและขอเสนอแนะ......................................................................... 152 บรรณานุกรม.......................................................................................................... 159 ภาคผนวก : ประวัติคลองดําเนินสะดวก.................................................................... 164 ประวัติผูวิจัย........................................................................................................... 170
ญ
สารบัญรูปภาพ ภาพที่ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
การใหกําเนิดและการขมของปญจธาตุ……………………………………. ความสัมพันธของจิตใจ และอารมณกับอวัยวะตัน………………..………. โครงสรางระบบของเสนลมปราณ.......................................................... วงจรวิถีไหลเวียนของเสนลมปราณหลัก.................................................. แผนที่อําเภอดําเนินสะดวกและอาณาเขตติดตอ………………………….. ลักษณะของสวนยกรองในอําเภอดําเนินสะดวก...................................... ศาลเจาจีนในอําเภอดําเนินสะดวก......................................................... การจําลองหมูบานไทยทรงดําที่บานดอนคลัง.......................................... การละเลนรําลาวของชาวไทยทรงดํา...................................................... วัดแมพระสายประคําศักดิ์สิทธิ.์ ............................................................. วัดนักบุญอันตนนีโอ............................................................................. วัดโคกหลวง......................................................................................... วัดหลักหกรัตนานาม............................................................................. วัดใหมสี่หมื่น....................................................................................... วัดปราสาทสิทธิ.์ ................................................................................... เรือนแถวริมคลองดําเนินสะดวกและลําคลองยอยและสวนพริกไทย พ.ศ.2479............................................................................................ เรือบรรทุกหอมแดงของชาวสวนจีน........................................................ บริเวณชุมชนริมคลองดําเนินสะดวกหนาวัดปราสาทสิทธิ.์ ........................ คลองโพหักเปนที่ตั้งของตลาดน้ําคลองโพหัก.......................................... ตลาดน้ําคลองลัดพลีในอดีต.................................................................. บรรยากาศการสัญจรและชุมชนริมคลองดําเนินสะดวกในปจจุบัน............ ตลาดน้ําคลองตนเข็มในปจจุบัน............................................................ บริเวณปากคลองลัดพลีปจจุบัน............................................................. นายคี้ แซตั้ง ผูกอตัง้ รานเอี้ยะเลงฮึ้ง....................................................... ครอบครัวของนายคี้ แซตั้ง.....................................................................
หนา 23 29 32 33 56 59 63 65 65 66 66 67 67 67 67 68 69 69 69 70 71 73 73 76 77
ฎ
สารบัญรูปภาพ (ตอ) ภาพที่ 26 การมีสวนรวมในกิจกรรมทางสังคมกับเพื่อนบาน และสมาคมชาวจีน ของนายคี้ แซตั้ง…………………………………………………………… 27 บริเวณตลาดปากคลองสะเดา เปนที่ตั้งของรานเอี้ยะเลงฮึ้งกอนยายมาอยู ณ ที่ปจจุบัน ถายเมื่อ พ.ศ.2546………………………………………. 28 รานเอี้ยะเลงฮึ้ง ที่ตั้งปจจุบัน ริมถนนสาย 325 แมกลอง ดําเนินสะดวก บางแพ................................................................................................ 29 ภาพถายทางอากาศแสดงบริเวณพื้นที่ตั้งของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง จากริมคลองดําเนินสะดวกสูริมถนน....................................................... 30 นายคี้และบุตรสาวกําลังจัดเตรียมยากอนจัดจําหนาย............................. 31 บรรยากาศบริเวณฝงตรงกันขามกับรานเอี้ยะเลงฮึ้งและตลาดปากคลอง สะเดาในอดีต....................................................................................... 32 สมาชิกในครอบครัวและเครือญาติของนายคี้ แซตั้ง................................. 33 บริเวณตลาดปกคลองสะเดาในสถานการณน้ําทวมใหญในอําเภอดําเนิน สะดวก เมื่อป พ.ศ.2539…………………………………………………... 34 บริเวณตลาดปากคลองสะเดาและการจัดจําหนายสมุนไพร ในรานเอีย้ ะเลงฮึ้ง................................................................................. 35 ภายในรานเอีย้ ะเลงฮึ้งปจจุบัน............................................................... 36 ตราประทับชื่อของรานเอี้ยะเลงฮึ้งในแตละยุค......................................... 37 การนําสมุนไพรออกมาแตกแดดและตูลิ้นชัก กระปอง ขวดสําหรับจัดเก็บ สมุนไพรกอนจัดจําหนาย...................................................................... 38 ภายในลิ้นชักที่ใสสมุนไพรของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง......................................... 39 สมุนไพรที่ไดรับการแปรรูปใหอยูในหีบหอที่สะดวกตอการใช.................... 40 เครื่องชั่งยาประเภทตางๆสําหรับคํานวณน้ําหนักสมุนไพร........................ 41 เครื่องใสยา.......................................................................................... 42 มีดสําหรับหั่นยา และหินลับมีด.............................................................. 43 ครกประเภทตางๆสําหรับตําสมุนไพร.....................................................
หนา 79 80 80 81 84 86 87 91 92 93 94 103 104 108 112 112 113 113
ฏ
สารบัญรูปภาพ (ตอ) ภาพที่ 44 45 46 47 48 49 50 51
หนา 114 114 115 115 116
แทนไมสําหรับปนยาและเครื่องปนยา..................................................... รางบดยา............................................................................................. เครื่องอัดเม็ดยาทองเหลือง.................................................................... เครื่องบดยาไฟฟา................................................................................. ตะแกรงรอนยาขนาดตางๆ................................................................... หมึกจีน และพูกันจีนสําหรับออกตั๋วยา และเขียนเสือที่ใบหนา สําหรับผูที่เปนโรคคางทูม...................................................................... 116 เครื่องคิดเลขจีนโบราณและไมสําหรับทับกระดาษหอยาเวลาจัดยา........... 116 ยาประเภทอื่นๆที่นํามาใหบริการแกลูกคา............................................... 119
ฐ
สารบัญตาราง ตารางที่ 1 แสดงรายชื่อรานที่ใหบริการดวยการแพทยแผนจีนของอําเภอดําเนิน สะดวกในอดีตจนถึงปจจุบนั …………………………………………….. 2 การแบงรางกายและเนื้อเยื้อโครงสรางตามทฤษฎีอิน-หยาง.................. 3 การแบงหนาที่สรีรวิทยาตามทฤษฎีอิน-หยาง....................................... 4 การแบงอาการแสดงของโรคตามทฤษฎีอิน-หยาง................................. 5 การแบงตามอิทธิพลหรือปจจัยตางๆที่กอใหเกิดโรคตามทฤษฎีอิน-หยาง 6 การแบงตามตามรสและฤทธิ์ของยาตามทฤษฎีอิน-หยาง...................... 7 แสดงความสัมพันธระหวางปญจธาตุกับสรรพสิ่ง................................. 8 แสดงการจําแนกหมวดหมูของอวัยวะภายใน....................................... 9 ความสัมพันธของทวารและอวัยวะตันทั้ง 5 อวัยวะ............................... 10 แสดงชื่อของเสนลมปราณ อวัยวะตนสังกัดและอวัยวะคูสัมพันธ........... 11 แสดงจํานวนสถาบันอุดมศึกษาที่เปดสอนหลักสูตรระดับปริญญาตรี สาขาวิชาการแพทยแผนจีนในประเทศไทย.......................................... 12 แสดงจํานวนผูประกอบโรคศิลปะสาขาการแพทยแผนจีนที่ไดขึ้น ทะเบียนไว ป พ.ศ.2552-2555............................................................ 13 แสดงตัวเลขการนําเขาผลิตภัณฑสมุนไพรจีนสูประเทศไทย................... 14 แสดงตัวเลขการสงออกผลิตภัณฑสมุนไพรจีนไปทั่วโลก........................ 15 เปรียบเทียบราคาสมุนไพรที่สําคัญกอนและหลังป พ.ศ.2555…………..
หนา 3 18 18 19 19 20 22 28 29 31 50 51 105 106 107
บทที่ 1 บทนํา ความเปนมาและความสําคัญของปญหา การดูแลสุขภาพและรักษาภาวะการเจ็บปวยของคนไทยดวยการแพทยแผนจีนนั้นมีนาน แลวนับตั้งแตสมัยกรุงศรีอยุธยา1ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราช โดยปรากฏหลักฐานใน คัมภีร โอสถพระนารายณ ซึ่ง เปน คั มภีรที่ รวบรวมยาในราชสํา นัก ของไทย ไดร ะบุชื่อ แพทย ผูประกอบยา คือ หมอจีน จํานวน 1 คน ไดแก ขุนประสิทธิโอสถจีน ที่มีสวนรวมในการปรุงยา ถวาย แสดงใหเห็นถึงอิทธิพลวัฒนธรรมทางการแพทยของจีนที่เขามามีบทบาทและผสมผสานกับ ภู มิ ป ญ ญาดั้ ง เดิ ม ของไทย (กรมการพั ฒ นาการแพทย แ ผนไทยและทางเลื อ ก,2555:11) การแพรหลายของการใชยาสมุนไพรจีนในสังคมไทยหลังจากนั้นจึงมีมาอยางตอเนื่อง โดยปจจัยที่ มีสวนสําคัญ คือ การอพยพยายถิ่นเขามาตั้งรกรากทํากินของชาวจีนสูประเทศไทยจํานวนมาก โดยเฉพาะในชวงรัตนโกสินทรตอนตนเรื่อยมา สาเหตุที่ชาวจีนอพยพเขามาเกิดจากปญหาภายใน ของสาธารณรัฐประชาชนจีน 3 ประการ คือ ความอดอยากความเดือนรอนจากภาวะสงครามและ ความสะดวกในการคมนาคม (วิยะดา ทองมิตร,2527: 28-34) คนจีนที่อพยพเขามาเหลานี้ได นําเอาความรู วิท ยาการเกี่ย วกับ การประกอบอาชีพที่ห ลากหลายเขามาปรับ ใชใ นสังคมไทย โดยเฉพาะการทํามาคาขาย และยิ่งไปกวานั้น คือ การเปนผูที่มีความมุงมั่นขยัน หมันเพียร อดทน อดออมจนสามารถที่จะสรางฐานะใหแกตนเอง ครอบครัวสืบสกุลหลายรุน และดํารงชีวิตอยูใ น สังคมไทยไดอยางผาสุก การประกอบอาชีพเกี่ยวกับการใหบริการบําบัด รักษาโรคและการดูแลสุขภาพของชาว ไทยเชื้อสายจีน ในรานจําหนายยาสมุน ไพรจีนนับ เปน อีก อาชีพหนึ่ง ที่ชาวไทยเชื้อสายจีน ซึ่งมี ความรูทางการแพทยแผนจีนที่ไดเ ปดใหบริก ารคนจีนดวยกันเองรวมทั้งคนไทยดวยมาชานาน โดยรานจําหนายยาสมุนไพรสวนใหญมักจะตั้งหลักแหลงอยูในยานชุมชนชาวไทยเชื้อสายจีนตาม หัวเมืองสําคัญทางเศรษฐกิจของประเทศไทย เชน เชียงใหม อุดรธานี ขอนแกน นครราชสีมา นครสวรรค ชลบุรี จันทบุรี ตรัง ระนอง ภูเก็ต นครปฐม ราชบุรี สมุทรสาคร สมุทรสงคราม เปนตน 1
จากการศึกษาทางประวัติศาสตรพบวาจักรวรรดิจีนนั้นไดมีการติดตอกับอาณาจักรโบราณในภูมิภาคเอเชีย ตะวันออกเฉียงใตมาตั้งแตกอนพุทธศตวรรษที่ 18 เชน อาณาจักรสุโขทัยมีการติดตอคาขายสังคโลกกับจีน ทําให สันนิษฐานไดวาความรูระหวางทองถิ่นสองอาณาจักรนาจะมีการปะทะผสมผสานขามกันไปมา ซึ่งรวมถึงการใช ยาสมุนไพรในการรักษาโรคดวย แตปรากฏหลักฐานที่ชัดเจนในสมัยกรุงศรีอยุธยา
2
การใหบริการของรานจําหนายยาสมุนไพรจีนดังกลาวประกอบดวยการตรวจวินิจฉัยโรคอาการของ โรคใหแกคนไขโดยแพทยจีนหรือที่ผูคนนิยมเรียกวา“ซิ่นแส”ซึ่งการตรวจวินิจฉัยโรคใชวิธีการอยู หลายรูปแบบ ไดแก การจับชีพจรหรือ“การแมะ”การสังเกตสีหนา ลิ้น ริมฝปาก การฟง เชน การ หายใจ ลักษณะอาการไอ การดม การซักถามอาการเจ็บปวยตามรางกาย เพื่อวิเคราะหสาเหตุ หรือปจจัยที่กอใหเกิดโรคดังกลาว จากนั้นจะใหคําแนะนําในการรักษาอาการของโรคตามแบบ ฉบับของซิ่นแสแตละทาน เชน การออกใบสั่งยาโดยจัดยาสมุนไพรจีนใหรับประทานตามอาการ ของโรค การรักษาดวยวิธีการฝงเข็ม รมยา การนวด กดจุด เปนตน รวมทั้งการใหคําแนะนําในการ ดูแลสุขภาพผูปวยตามแนวทางการแพทยแผนจีน และมีการติดตามอาการโดยการนัดหมายใหมา ตรวจอาการในชวงเวลาตอมา ในพื้นที่อําเภอดําเนิน สะดวก จังหวัด ราชบุรี นับ เปนพื้นที่ห นึ่ง ซึ่ง มีชาวไทยเชื้อสายจีน หลายเชื้อสายอพยพเขามาอยูอาศัย เชน แตจิ๋ว แคะ ฮกเกี้ยน ไหหลํา เปนตน ซึ่งไดอพยพเขามา อาศัยตั้งแตแรกเริ่มเมื่อมีการขุดคลองดําเนินสะดวก2 โดยชวงแรกเขามาเปนแรงงานรับจางในการ ขุดคลอง และหลังจากที่มีการขุดคลองเสร็จแลวจึงไดตั้งรกรากทํากินอาศัยอยูตลอดสองฝงคลอง ดําเนินสะดวก ซึ่งมีผลทําใหในภายหลังชาวจีนไดทยอยอพยพเขามาอยางตอเนื่อง เหตุผลที่ทําให ชาวจีนอพยพเขามาอยางตอเนื่องอาจเปนเพราะความสําคัญของพื้นที่ในหลายประการ อันไดแก การมีท รัพยากรดิน ที่อุดมสมบูรณ ตลอดสองฝงคลองดําเนิน สะดวกเหมาะแกก ารเพาะปลูก ประกอบการมีคูคลองที่เชื่อมโยงกันอยางทั่วถึงทําใหมีผลดีตอการประกอบอาชีพ และการเดินทาง ไปมาที่ ส ะดวกด ว ยการคมนาคมทางน้ํ า อี ก ทั้ ง พื้ น ที่ อํ า เภอดํ า เนิ น สะดวกยั ง ไม ไ กลจาก กรุงเทพมหานครมากนัก สําหรับอาชีพที่นิยมทํากันมากที่สุด คือ การทําเกษตรกรรม โดยเฉพาะ การทําสวนยกรองปลูก พืช ผักผลไมน านาชนิดซึ่งผลผลิต ที่ไดเหลานี้ไดมีการลําเลียงสง เขาไป จําหนายในกรุงเทพมหานครและตามหัวเมืองตางๆ และจําหนายกันภายในพื้นที่ตามตลาดน้ํา ยานชุมชนตางๆ ทั้งในเขตอําเภอดําเนินสะดวก และอําเภอบางคนทีในจังหวัดสมุทรสงคราม เชน 2
เปนคลองที่ขุดขึ้นจากแนวพระราชดําริของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 4 ปจจัยสําคัญที่ กอ ให เ กิด การขุด คลองดํ าเนิ นสะดวก คื อ ผลกระทบจากการขยายตั วทางเศรษฐกิ จและการพั ฒนาประเทศ โดยเฉพาะอยางยิ่งในชวงสมัยรัตนโกสินทรตอนตน จนถึงรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 5 คลองดําเนินสะดวกเปนคลองที่ขุด เชื่อมระหวางแมน้ําแมกลองกับแมน้ําทาจีน ครอบคลุมพื้นที่ 3 จังหวั ด คื อ ในอําเภอบ านแพ ว จั งหวั ดสมุท รสาคร อําเภอดํา เนิน สะดวก จั งหวั ดราชบุรี และอําเภอบางคนที จังหวัดสมุทรสงคราม เปนคลองที่ชวยยนระยะทางการเดินไปยังหัวเมืองตะวันตก (โปรดดูรายละเอียดเพิ่มเติมได ที่ภาคผนวก)
3
ตลาดนัดศาลาแดง (ตลาดนัดศาลา 5 หอง) ตลาดปากคลอง ที่บางนกแขวก ตลาดน้ําคลองโพหัก ตลาดน้ําคลองตนเข็ม ตลาดน้ําขุนพิทักษ ตลาดน้ําทาคา ตลาดน้ําบางนอย โดยใชลําคลองที่มีการ ขุดเชื่อมตอกันไปเสนทางคมนาคมในการขนสงลําเลียงสินคา อยางไรก็ตามชาวไทยเชื้อสายจีนจํานวนหนึ่งที่อพยพและเขามาตั้งหลักแหลงอยูที่อําเภอ ดําเนินสะดวกไดประกอบอาชีพการใหบริการรักษาโรคดวยความรูทางการแพทยแผนจีน โดยมีการ จําหนายยาสมุนไพรจีนเพื่อใชในการรักษาควบคูไปดวย ซึ่งไดใหบริการชาวไทยเชื้อสายจีนดวย กันเองและคนไทยทั่วไปในอําเภอดําเนินสะดวกตามยานชุมชนตางๆ จากคําบอกเลาของคนเฒา คนแกในพื้นที่ตลาดดําเนินสะดวกกลาววาในอดีตนั้นมีรานที่ใหบริการรักษาโรคดวยการแพทย แผนจีนตั้งอยูในอําเภอดําเนินสะดวกจํานวนหลายแหง โดยเฉพาะริมสองฝงคลองดําเนินสะดวก ตั้งแตยานหลักหา หลักหก และหลักเจ็ดไปจนถึงบริเวณปากคลองลัดพลี แตปจจุบันไดสูญหาย และลมเลิกกิจการไป จากการสํารวจรานจําหนายสมุนไพรจีนที่ยังเปดดําเนินการอยูในปจจุบัน พบวามีอยูเพียงไมกี่แหง รวมทั้งรานที่ไดปดดําเนินการไปแลวเทาที่สํารวจชื่อได แสดงดังตาราง ตารางที่ 1 แสดงรายชื่อรานที่ใหบริการดวยการแพทยแผนจีนของอําเภอดําเนินสะดวกในอดีต จนถึงปจจุบนั ลําดับ ชื่อราน สถานที่ตั้ง สถานะ 1 จีนแซตึ้ง ตําบลประสาทสิทธิ์ เปดดําเนินการ 2 ตงซุตึ้ง ตําบลประสาทสิทธิ์ เปดดําเนินการ 3 เทียนอิดตึ้ง ตําบลศรีสุราษฎร เปดดําเนินการ 4 อีแซตึ้ง ตําบลศรีสุราษฎร ปดดําเนินการ 5 เอี้ยะเลงฮึ้ง ตําบลดําเนินสะดวก เปดดําเนินการ 6 เอี้ยงอันตึ้ง ดําบลดําเนินสะดวก เปดดําเนินการ 7 ไตลงโอสถ ตําบลดําเนินสะดวก ยายกิจการ 8 โอสถสุวรรณ ตําบลดําเนินสะดวก ปดกิจการ 9 ไทเพงโอสถ ตําบลดําเนินสะดวก ปดกิจการ ที่มา : จากคําบอกเลาของผูคนในพื้นที่ตลาดดําเนินสะดวก
4
ปรากฏการณที่เกิดขึ้นจึงเปนประเด็นปญหาที่นาสนใจศึกษาคนควาวารานสมุนไพรจีน เหลานี้ มีเ รื่องราวความเปนมา รูปแบบการใหบ ริก าร และการสืบ ทอดกิจการอยางไร มีปจ จัย ใดบางที่มีสวนสําคัญตอการดํารงอยูของรานจําหนายยาสมุนไพรจีนเหลานี้ โดยผูวิจัย ไดเลือก รานเอี้ยะเลงฮึ้ง ซึ่งเปนรานจําหนายยาสมุนไพรจีนทีใ่ หบริการตรวจวินิจฉัย บําบัด รักษาโรค ดูแล สุข ภาพรั บ ใช ผู ค นในพื้ น ที่ อํ า เภอดํ า เนิ น สะดวกและในท อ งที่ใ กล เ คี ย งมาเป น เวลา 78 ป เปนกรณีศึกษา วัตถุประสงคของการวิจัย
ปจจุบัน
การศึกษาในครั้งนี้มีวัตถุประสงคที่จะศึกษา 1. ประวัติความเปนมา พัฒนาการ และการสืบทอดกิจการรานเอี้ยะเลงฮึ้งจากอดีตจนถึง
2. ลักษณะความสัมพันธและเครือขายทางสังคมระหวางผูใหบริการ ผูคาสงสมุนไพร และ ลูกคาที่มาใชบริการซึ่งสงผลตอการดํารงอยูของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง ขอบเขตการวิจัย การศึกษาในครั้งนี้เปนกรณีศึกษาเฉพาะรานเอี้ยะเลงฮึ้ง อําเภอดําเนินสะดวก จังหวัด ราชบุรี ซึ่งมุงเนนการศึกษาและวิเคราะหใน 2 ประเด็นหลัก คือ ประวัติ พัฒนาการและการสืบทอด กิจการรานเอี้ยะเลงฮึ้งซึ่งเชื่อมโยงจากอดีตจนถึงปจจุบัน และศึกษาถึงลักษณะความสัมพันธหรือ เครือขายทางสังคมที่สงผลใหรักษาโรคและการดูแลสุขภาพดวยองคความรูทางการแพทยแผนจีน ของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง สามารถดํารงอยูได โดยวิเคราะหจ ากผูที่มีสวน (Stakeholders) เกี่ย วของ 3 ฝาย คือ ผูใหบ ริการหรือเจาของรานฯ ผูคาสงสมุน ไพร และลูก คาที่มาใชบริการ มีระยะเวลา ดําเนินการตั้งแตเดือนกรกฎาคม 2556 – ธันวาคม 2558 ขั้นตอนและวิธีการศึกษา การศึกษาวิจัยในครั้งนี้เปนการวิจัยเชิงคุณภาพ (Qualitative approach) โดยมีขั้นตอน การศึกษา ดังนี้ 1. การศึกษาและวิเคราะหขอมูลจากเอกสาร เปนการศึกษาขอมูลจากเอกสารซึ่งประกอบดวยบทความ งานเขียน ตํารา หนังสือ และ งานวิจัย ซึ่งประกอบดวย 2 สวน คือ
5
1.1 การศึกษาเอกสารที่เปนองคความรูเกี่ยวกับแนวคิด ทฤษฎีการรักษาโรคดวย การแพทยแผนจีน (Traditional Chinese Medicine) การแพทยจีนในประเทศไทย ซึ่งอางอิงจาก งานเขียนของกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข รวมทั้ง ผูวิจัยยังไดวิเคราะหแนวโนมการแพทยแผนจีนในอนาคต ซึ่งจะชวยเปนแนวทางในการทําความ เขาใจเกี่ยวกับการรักษาโรคและการดูแลสุขภาพดวยระบบการแพทยแผนจีน และเชื่อมโยงมาสู การใหบริการของรานเอี้ยะเลงฮึ้งที่เปนกรณีศึกษา 1.2 การศึกษาเอกสารที่เกี่ยวของกับบริบททางสังคมและวัฒนธรรมของอําเภอ ดําเนินสะดวก ซึ่งประกอบดวย ลักษณะทางกายภาพของพื้นที่ ชาติพันธุ การประกอบอาชีพของ ผูคน ความเชื่อ ขนบธรรมเนียมประเพณีประจําทองถิ่น การศึกษาดังกลาวจะชวยสรางความเขาใจ เกี่ยวกับวิถีชีวิตของผูคนในทองถิ่นดําเนินสะดวก และสามารถที่จะเชื่อมโยงไปถึงการวิเคราะห ที่มาของการวินิจฉัยโรค ความเชื่อที่มีตอการรักษาโรคดวยแพทยแผนจีน การดูแลสุขภาพดวย ระบบการแพทยแผนจีนของการใหบริการรานเอี้ยะเลงฮึ้ง 2. การศึกษาขอมูลภาคสนาม การศึกษาวิจัยในครั้งนี้ผูวิจัยมีบทบาทในสองสถานะไดแก หนึ่งสถานะ “นักวิจัย” และสอง การเปนสวนหนึ่งของสมาชิกในรานเอี้ยะเลงฮึ้ง ในฐานะที่เปน“หลาน”ของผูกอตั้งซึ่งอยูอาศัยกับ รานแหงนี้มาตั้งแตเ กิดจนถึงปจจุบัน รวมทั้งยังไดมีสวนรวมในการชวยดูแลและจําหนายยา สมุนไพรจีนของรานฯ จึงเปนโอกาสที่ดีในการศึกษาทําใหเห็นภาพปรากฏการณที่เกิดขึ้นในราน เอี้ยะเลงฮึ้งซึ่ง ซึ่งกอใหเกิดความรูสึกใกลชิดคุนเคยกับพื้นที่ศึกษาจนเสมือนเปนสวนหนึ่งของผูถูก ศึ ก ษา (ราชบั ณ ฑิ ต ยสถาน,2557:146) โดยผู วิ จั ย สามารถที่ จ ะสั ง เกตโดยตรง (Direct Observation) และสังเกตแบบมีสวนรวม (Participant Observation) ในแงมุมตางๆ อัน ไดแก ที่ตั้งของราน การตรวจวินิจ ฉัย โรค การใหคํา แนะนําในการรัก ษาโรค การดูแลสุขภาพความ เจ็บปวย การผลิต การปรุงยา กลุมผูมาใชบริการ กระบวนการใหบริการ ตลอดจนความสัมพันธ ระหวางผูใหบริการและผูมาใชบริการ บริบทหรือภูมหิ ลังที่มีสวนเกี่ยวของกับลูกคา รวมทั้งผูคาสง สมุน ไพร การศึก ษาในครั้งนี้ยังใชวิธีการสัมภาษณแบบไมเ ปนทางการ (Informal Interview) โดยตั้งคําถามเพื่อขอรายละเอีย ดและความชัดเจน (Probing Question) และเพื่อขอขอมูลที่ เจาะจง (Specifying Question) กับกลุมตัวอยาง (Steinar Kvale 1996 อางในชาย โพธิสิต า ,2549: 292) ซึ่งผูวิจัยจะเนนไปที่การพูดคุยโดยปลอยใหบรรยากาศของการสัมภาษณเปนไปอยาง งายๆไมมีพิธีรีตอง ไมเปนทางการและเครง ครัดในเรื่องขั้นตอนและลําดับของขอคําถาม (อุทัย ดุลยเกษม, 2553:166)
6
นิยามศัพท รานจําหนายสมุน ไพรจีน หมายถึง รานที่ใหบริการตรวจและวินิจ ฉัยโรค การรักษาโรค รวมทั้ ง การให คํ า แนะนํ า ในการดู แ ลสุ ข ภาพโดยผู ที่ ไ ด รั บ ใบอนุ ญ าตประกอบโรคศิ ล ป ตามพระราชบัญ ญัติยา พ.ศ.2510 ซึ่งอาศัยองคค วามรูทางการแพทยแผนจีน เปน หลักในการ ใหบริการ เครื่องยาสมุนไพรจีน หมายถึง วัตถุดิบที่เปนสวนประกอบสําหรับใชในการรักษาโรคและ การดูแลสุขภาพตั้งแต 2 ชนิดขึ้นไป ซึ่งประกอบดวยพืชสมุนไพร ผลผลิตที่ไดจากคน สัตวแรธาตุ บางอยางที่สามารถนํามาปรุงเปนยารักษาโรคไดโดยมีแหลงที่มาจากสาธารณรัฐประชาชนจีนเปน สวนใหญ การดํารงอยูของรานสมุนไพรจีน หมายถึง ปจจัยที่มีสวนสําคัญซึ่งทําใหกิจการของราน จํ า หน า ยสมุ น ไพรจี น สามารถดํ า รงอยู ไ ด เช น รู ป แบบการให บ ริ ก าร การสื บ ทอดกิ จ การ ความสัมพันธกับกลุมผูมีสวนเกี่ยวของตางๆ อาทิ เจาของกิจการ ผูคาสงสมุนไพรจีน และกลุม ลูกคาที่มาใชบริการ การวิเคราะหขอมูล การศึก ษาในครั้งนี้เปน การวิจัย เชิงคุณ ภาพซึ่งจะใชวิธีก ารวิเ คราะหเนื้อหา (Content Analysis) เปนหลักโดยขอมูลที่ไดจากการศึกษาวิจัยจะถูกนํามารวบรวมจัดระบบตามประเด็น หรือหัวขอที่กําหนดไวและเรียบเรียงขอมูลใหเปนระบบ ประโยชนที่คาดวาจะไดรับ การศึกษาวิจัยในครั้งนี้จะทําใหเกิดความเขาใจเกี่ยวกับบทบาทของรานขายยาสมุนไพร จีนที่มีตอรักษาโรคและการดูแลสุขภาพของคนไทย ตลอดจนทราบถึงปจจัยที่มีสวนสําคัญตอการ ดํารงอยูของการรักษาโรคและการดูแลสุขภาพดวยการแพทยแผนจีนและยาสมุนไพรจีน รวมทั้งยัง เป น ข อมู ลเบื้ องตน แก ผู ที่ส นใจในประเด็น ดัง กลา ว และเป น ประโยชนแ กห นว ยงานภาครั ฐ ภาคเอกชน ทองถิ่นที่จะมีสวนรวมในการสงเสริมและสนับสนุนการพัฒนายาสมุนไพรจีนตอการ ดูแลสุขภาพของคนไทย
7
การพิทักษสิทธิของผูใหขอมูล การนํ า เสนอข อ มู ล และผลจากการศึ ก ษาวิ จั ย ในครั้ ง นี้ เ ป น กรณี ศึ ก ษาเฉพาะร า น เฮี๊ยะเลง ฮึ้ง ซึ่งมีขอมูลประการที่เ ปน ผลประโยชนของกิจการรานขายยา ซึ่งผูวิจัย จะไมนํามา เผยแพร เชน รายละเอียดของตํารับยาจีน รวมทั้งขอมูลเกี่ยวกับผลกําไรหรือการลงทุนของรานฯซึ่ง จําเปน ตองเคารพและใหเกีย รติแกผูใ หขอมูล จึงจะไมก ลาวในการวิจัยครั้งนี้ เวน แตจ ะนํามา ประกอบการอธิบายเพื่อทําใหเห็นภาพรวมและความสมบูรณของเนื้อหาเทานั้น เชนเดียวกับการ ใหขอมูลของลูกคาที่มาใชบริการจากทางรานฯโดยจะระบุเปนนามสมุมติ ขอจํากัดในการศึกษาวิจัย การศึกษาวิจัยในครั้งนี้มีขอจํากัดในสองประการ กลาวคือ ประการแรกเกี่ยวกับการศึกษา ในเชิงประวัติความเปนมาของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง ซึ่งไดขอมูลจากการสัมภาษณและเอกสารแลวนํามา เรียบเรียงปะติดปะตอเรื่องราวโดยนําเอาเหตุการณสําคัญมานําเสนอ จึงทําใหการพรรณนาขอมูล โดยละเอียดของปรากฏการณที่เกิดขึ้นกับรานเอี้ยะเลงฮึ้งยังไมชัดเจนมากนัก เนื่องจากขอจํากัดใน ดานเวลาของผูวิจัยและการศึกษาบันทึก ตางๆที่เกี่ยวของกับ รานฯ แตก็ยัง พอมีงานศึก ษาวิจัย เกี่ยวกับ ความเปน มาของชุมชน ทองถิ่น ของอําเภอดําเนิน สะดวกในดานตางๆอยูจํานวนหนึ่ง ซึ่งสามารถนํามาใชประกอบการศึกษาผูกโยงเรื่องราวใหเห็นภาพไดชัดเจนมากขึ้น ประการตอมา เปนขอจํากัดเรื่องการใชภาษาในงานวิจัยชิ้นนี้ สังเกตไดจากบทที่ 3 องคความรูเกี่ยวกับการแพทย แผนจีน ภาษาจีนที่ใชที่นําเสนอเปนภาษาจีนกลางแมนดาริน เนื่องจากผูวิจัยไดศึกษางานเขียน ของกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยแผนทางเลือก กระทรวงสาธารณสุขเปนหลัก ขณะที่ภาษาจีนที่นําเสนอในบทที่ 4-6 จะเปนภาษาจีนแตจิ๋ว ซึ่งเปนภาษาที่ใชในปรากฏการณจริง และถูกถายทอดจากผูใหขอมูล แนวความคิดและทฤษฎีที่ใชศึกษา การศึก ษาวิจัย ในครั้งนี้อาศัย แนวความคิดและทฤษฎีทางสังคมวิทยาในการทําความ เขาใจปรากฏการณ ดังนี้ 1. ทฤษฎีโครงสรางและการหนาที่ (Structural Functional Theory) ทฤษฎีนี้มุงให ความสําคัญเกี่ยวกับมิติหรือแงมุมระดับมหภาคของชีวิตทางสังคมจากความคิดพื้นฐานที่เชื่อวา
8
สังคมคือระบบชนิดหนึ่ง “ระบบ”ประกอบดวยองคประกอบยอยชุดหนึ่ง ซึ่งมีความสัมพันธซึ่งกัน และกันในลักษณะที่มีเสถียรภาพตลอดชวงเวลาใดชวงเวลาหนึ่ง จุดสนใจของทฤษฎีนี้จึงใหความ สนใจสวนตางๆของสังคมโดยเฉพาะอยางยิ่งคือ“สถาบัน” (Institute ions) โดยสถาบันตางๆลวนมี “การหนาที่”(function) ตางๆ ซึ่งการหนาที่จะเปนผลที่สังเกตได (Observed consequences) ที่ ชวยในการปรับแปลง (adaptation) ของระบบใหสอดคลองกับเงื่อนไขของสิ่งแวดลอมหรือทําให ระบบสามารถประสานกันได ดังนั้น ระบบจะสามารถดํารงอยูไดก็ตอเมื่อภารกิจสําคัญ ตางๆมี ผูรับ ผิดชอบ ถาหากการดําเนิน การเหลานี้ก ระทําไดไมเต็มที่ห รือหากสถาบัน ใดเกิด “การเสีย หนาที่” (dysfunction) ระบบจะไมสามารถดํารงตนอยูไดและอาจลมสลายไปในที่สุด (พงสวัสดิ์ สวัสดิพงษ, 2546:2-3) การศึกษาวิจัยในครั้งนี้ “สถาบัน” จึงเปนชุดของแบบแผนความสัมพันธหรือ บทบาทการหนาที่ของการดูแลสุขภาพและบําบัด รักษาโรคดวยการแพทยแผนจีน ที่ใ หบริก าร ตอบสนองแกผูมาใชบริการโดยมีความเปนมาและบริบทของปรากฏการณเปนองคประกอบในการ อธิบาย 2. แนวคิ ด เกี่ ย วกั บ เครื อ ขา ยทางสั ง คม (Social Network) เครือ ข ายทางสัง คม คื อ กระบวนการติดตอหรือพบปะกันทางสังคมซึ่งเกิดขึ้นระหวางผูกระทําระดับปจเจกบุคคลหรือระดับ กลุมและสังคมตางๆ (actors) ซึ่งผูกระทําแตละคนแตละกลุมถูกเชื่อมโยงโดยความสัมพันธทาง สังคมประเภทตางๆ (ties) เชน ความผูกพันในลักษณะของการแลกเปลี่ยนขอมูลขาวสาร การให คําปรึก ษา เพื่อนสนิท กลุมที่มีผลประโยชนรวมกันหรือเปนสมาชิกกลุมเดียวกัน และลัก ษณะ รูปแบบความผูกพันประเภทอื่นๆที่บงบอกถึงความไวเนื้อเชื่อใจกันในกระบวนการปฏิสัมพันธทาง สังคม (Granovetter & Swedberg, 2001 : 11) เครือขายทางสังคมยังอาจพิจารณาไดวาเปนทุน ทางสังคมชนิดหนึ่ง (social capital) กลาวคือ ความสัมพันธในเครือขายอยูบนพื้นฐานของการ ตอบสนองซึ่งกันและกัน (reciprocity) ไมวาในรูปวัตถุสิ่งของหรือจิตใจ เชน ในคราวที่ตองเผชิญ กับปญหา วิกฤต ปจเจกบุคคลคาดหวังวาจะไดรับการชวยเหลือหรือความเห็นอกเห็นใจจากคนใน เครือขาย โดยการตอบแทนซึ่งกันและกันซึ่งเปนบรรทัดฐานสําคัญของเครือขาย JA.Barnes (1972) ไดเสนอลักษณะของเครือขายทางสังคมไววา 1)เครือขายทางสังคม ชวยใหเกิดความเขาใจสายสัมพันธระหวางที่ติดตอกัน 2)ผูคนที่มีอยูในเครือขายหลายคนอาจไมมี ความสัมพันธระหวางกันทําใหมีลักษณะเปนเครือขายไมใชกลุม (a network not a group) เชน ภายในกลุมเพื่อนจะรูจักกันทั้งหมด แตถาเปนเครือขายเพื่อนของเราอาจมีเพื่อนที่เปนคนนอกกลุม แตละคนจะมีเครือขายของตนเองขยายออกไปไมมีจุดสิ้นสุด เพื่อนของเพื่อนสมาชิกในกลุมอาจไม รูจักแตก็คือเปนสวนหนึ่งของเครือขายทั้งหมดที่ไมจํากัดเขตหรือพรมแดน 3)เครือขายในลักษณะ
9
ดังกลาวไมจํากัดเขตหรือพรมแดน (unbounded network) 4)เครือขายมีลักษณะยึดบุคคลเปน ศูนยกลาง (egocentric work) เราสามารถที่จะพิจารณาเครือขายไดโดยเริ่มตนที่บุคคลคนหนึ่ง เสนสายของความสัมพันธที่บุคคลนั้นมีกับผูอื่น คือ เครือขายสังคมของคนๆนั้น การศึกษาวิจัยใน ครั้งนี้ รานขายยาเอี้ยะเลงฮึ้ง จึงเปรียบเสมือนจุดรวมของเครือขายทางสังคมหรือความสัมพันธกับ ผูมีสวนเกี่ย วของอัน ไดแก ผูใ หบ ริก าร ผูคาส ง สมุน ไพรและลูก คาที่มาใชบ ริก ารซึ่งมีลัก ษณะ ความสัมพันธในรูปแบบตางๆที่เปนปจจัยสนับสนุนการดํารงอยูของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง การทบทวนวรรณกรรม เพื่อเปนแนวทางในการศึกษาวิจัยในครั้งนี้ ผูวิจัยไดศึกษาเอกสาร งานวิจัยที่เกี่ยวของซึ่ง ชวยใหมุมมองในการทําความเขาใจเกี่ยวกับการศึกษาวิจัย สามารถแบงออกได 4 ประเด็น ดังนี้ 1. การศึกษาในเชิงประวัติศาสตร ความเปนมาเกี่ยวกับการแพทยแผนจีน และ การแพทยแผนจีนในประเทศไทย เปนการรวบรวมขอมูลจากเอกสารทางประวัติศาสตรทั้งใน ประเทศไทยและสาธารณรัฐ ประชาชนจีน รวมทั้งพระราชบัญญัติก ารสาธารณสุขของไทย เชน บทความของวิชัย โชควิวัฒน (2547) ที่ศึก ษาประวัติก ารแพทยจีน โดยสังเขป ซึ่งไดก ลาวถึ ง เหตุการณสําคัญในพัฒนาการทางการแพทยของจีน โดยแบงออกเปน 7 ยุค ไดแก 1)ยุคโบราณ 2)ยุคราชวงศเซี่ย ถัง ยุคชุนชิว 3)ยุคกอกําเนิดทฤษฎีการแพทยจีน 4)ยุคราชวงศชิ้น ราชวงศใตกับ เหนือ ราชวงศถัง และยุคหาราชวงศ 5)ยุคราชวงศซงถัง ราชวงศหมิง 6)ยุคพัฒนาการแพทยและ เวชปฏิบัติแผนใหมในยุคราชวงศหมิง ราชวงศชิงกอนสงครามฝน และ7)ยุคการแพทยสมัยใหม งานของวิทิต วัณนาวิบูล (2548) ศึกษาประวัติการแพทยจีน ซึ่งรวบรวมขอมูลเกี่ยวกับการกําเนิด แพทยจี น สภาพเศรษฐกิ จ และวัฒ นธรรมของเซี่ ย และซาง การแพทยใ นสมัย โจวและชุ น ชิ ว สมั ย จา นกัว ะ สภาพสั ง คม เศรษฐกิจ และการเมือ งสมั ย ฉิน และฮั่ น การแพทย ใ นสมัย สอง จิ้นหนานไปฉางและสมัยสุยและถัง บทความของชวลิต สันติกิจรุงเรือง (2549) ที่ศึกษาการแพทย แผนจีน ในประเทศไทย : อดีต ปจ จุบั น และอนาคต โดยกลาวถึง หลัก ฐานที่บงบอกถึงการ กอกําเนิดแพทยจีนในประเทศไทย สถานการณการแพทยแผนจีนในประเทศไทยโดยมุงไปอธิบาย ความรวมมือทางวิชาการระหวางกระทรวงสาธารณสุขของประเทศไทยและสาธารณรัฐประชาชน จีนในดานการเปดสอนหลักสูตรการแพทยแผนจีนในประเทศไทย สถาบันการแพทยไทย-จีน เอเชีย ตะวัน ออกเฉีย งใต ซึ่ง สังกัดกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลือก รวมทั้ง ให มุมมองตออนาคตการแพทยแผนจีนในประเทศไทยซึ่งคาดหวังเกี่ยวกับกฎหมาย พระราชบัญญัติ
10
ที่จะมารองรับการประกอบโรคศิลปะดวยความรูทางการแพทยแผนจีน ตลอดจนสมาคมวิชาชีพ ของแพทยแผนจีนที่จะมีสวนรวมในการดูแลสมาชิกและคุมครองประชาชน 2. การศึกษารวบรวมองคความรูเกี่ยวกับการแพทยแผนจีน งานศึกษาประเภทนี้จะ รวบรวมขอมูลที่เกี่ยวของกับทฤษฎีการแพทยจีน เชน ทฤษฎีหยิน-หยาง ทฤษฎีปญจธาต ทฤษฎี ระบบเสนลมปราณ การตรวจวินิจฉัยโรคในรูปแบบตางๆ เชน การจับชีพจร การพิจารณาสังเกต สภาพรางกาย อาทิ ลิ้น เสียง การดมกลิ่น สังเกตสีหนา เปนตน การวิเคราะหกลุมอาการของโรค การอธิบายที่มาของโรค การเปลี่ยนแปลงของโรค ระบบความสัมพันธของอวัยวะภายในรางกาย มนุษย และวิธีการรักษาโรคตามแนวทางการแพทยแผนจีน เชน การฝงเข็ม-รมยา การกดจุด การ นวดทุยนา เปนตน ซึ่งเปนงานคนควาอางอิงจากตําราการแพทยทั้งในประเทศไทยและสาธารณรัฐ ประชาชนจีน งานเขียนดังกลาว ไดแก สํานักพิมพหมอชาวบาน (2540) ทฤษฎีแพทยจีน, โกวิท คัมภีรภาพ (2549) ทฤษฎีพื้นฐานการแพทยจีน (2553) เทคนิคฝงเข็มรมยา (2554) การตรวจวินิจ ฉับกับการแพทยแผนจีน, ภาสกิจ วัณนาวิบูล (2547) คลินิกแพทยจีน (2551) ตําราการแพทยจีน : การตรวจวินิจฉัยโรค (2550) ทฤษฎีแพทยจีน : ลิ้นบอกโรค (2555) กินกันปวยตามศาสตรแพทย จีน ) หมอไพร (2550) ชีวิต สมดุลดวยแพทยจีน (2553) รูกอนปวยดวยแพทยจีน, หลี่ กั๊วะโตง (เขียน) เรืองรอง รุงรัศมี (แปล) (2545) การแพทยจีน, สุรพรรณ ศิริธรรมวานิช (2546) แมะยืดชีวิต จับชีพจร, จรัส ตั้งอรามวงศและคณะ (2547) ศาสตรแพทยแผนจีนการตรวจชีพจร, ฮิระมะ นะโอกิ และคณะ (เขียน) ฉวีวงศ อัศวเสนา (แปล) (2550) จีนบําบัด, ศุกนิมิต ทีฆชุณหเถียร (2551) ยาจีน กับพลังปราณ, ทีปทัศน ชุณหสวัสดิกุล (2553) แพทยจีนกับทางเลือกสุขภาพ, จรุณ มไหศวรรย (2556) คูมือกดจุด 174 จุด หยุดปวยตามหลักการแพทยจีน นอกจากนี้ยังมีงานเขียนที่จัดทําขึ้น โดยสถาบันการแพทยไทย-จีน เอเชียตะวันออกเฉียงใต สังกัดกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและ การแพทยทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข อาทิ (2551) ศาสตรการแพทยจีนเบื้องตน (2552) เรื่อง ควรรู เ กี่ ย วกั บ การฝ ง เข็ ม (2554) ความรู ศ าสตร ก ารแพทย แ ผนจี น สํ า หรั บ ประชาชน และ พจนานุกรมศัพทการแพทยจีน (2551) ตําราฝงเข็ม-รมยา (ศาสตรการฝงเข็ม)เลม 1 (2553) ตํารา ฝงเข็ม -รมยา (การฝง เข็ มรั ก ษาโรคที่พบบอ ย 11 ระบบ) เล ม 2 (2554) ตํา ราฝง เข็ ม-รมยา (การฝงเข็มรักษาอาการปวด) เลม 3 และ (2555) ตําราฝงเข็ม-รมยา (การฝงเข็มรักษาโรคหลอด เลือดสมอง)เลม 4 (2554) กาตรวจชีพจร 3. การศึกษารวบรวมองคความรูเ กี่ย วกับสมุนไพรจีน ซึ่ง รวบรวมขอมูลเกี่ย วกับ สมุนไพรจีนที่ใชในการรักษาโรค และตํารับยาจีนที่นิยมใชกันอยางแพรหลาย พรอมกับสรรพคุณ ทางยา วิธีการใช งานเขียนดังกลาวมีการตีพิมพเผยแพรทั้งจากภาครัฐและผูเขียนที่เปนแพทยซึ่งมี
11
ความสนใจและศึกษาเรียนรูการแพทยแผนจีน งานเขียนดังกลาว ไดแก เจนกิจ เวชพงศา (2526) สมุนไพรจีน, วีระชัย มาศฉมาดล และทัศนีย เมฆอริยะ (2531) ยาจีน : คูมือสมุนไพรและตํารับยา บํารุง ของจีน, บุญชัย ฉัตตะวานิช (2534) ยาสมุนไพรจีน 100 ชนิด :คุณสมบัติและการรักษา, สํานักพิมพสปรีเชียลคอลเลท (2540) ตํารับยาจีน : รวมสูตรปรุงยารักษาโรคแผนโบราณตํารับ เกาแกและเปน ที่เ ชื่อถือมาจากแผน ดิน จีน , ยงกุย แซตั้ง (2545) ตํารายาสมุน ไพรจีน , โกวิ ท คัมภีรภาพ (2551) ยาจีน กองบรรณาธิการหยังสือสุขภาพกาย-ใจ (2552) มหัศจรรยสมุนไพรจีน, โจว ซวิ่น หลน (เขีย น) สมชาย จิร พินิจ วงศ (แปล) (2554) สมุน ไพรจีน ในเวชปฏิบั ติ, วิท ยา บุญวรพัฒน (2554) สารานุกรมสมุนไพรไทย-จีนที่ใชบอยในประเทศไทย, เย็นจิตร เตชะดํารงสิน (2554) ตํารับยาจีนที่ใชบอยในประเทศไทย, ภาสกิจ วัณนาวิบูล (2552) คูมือสมุนไพรจีนกับการ รัก ษาทางคลินิก (2555) รูเ ลือกรูใ ช 100 สมุนไพรจีน นอกจากนี้ยังมีงานเขีย นที่จัด ทําขึ้นโดย สถาบัน การแพทยไทย-จีน เอเชียตะวัน ออกเฉีย งใต สัง กัดกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและ การแพทยทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข อาทิ (2551) คูมือการใชสมุนไพรไทย-จีน (2549) ตํารับ ยาจีนที่ใชบอยในประเทศไทย เลม 1 (2551) ตํารับยาจีนที่ใชบอยในประเทศไทย เลม 2 (2553) ตํารับยาจีนที่ใชบอยในประเทศไทย เลม 3 (2554) ศาสตรยาสมุนไพรจีน และ (2554) ตํารับยาจีน ที่ใชบอยในประเทศไทยฉบับสมบูรณ 4. การศึกษาเกี่ยวกับพฤติกรรมของผูบริโภคที่ใชการรักษาและการดูแลสุขภาพ ดวยการแพทยแผนจีน และสถานภาพการใหบริการแพทยแผนจีน วิเคราะหเกี่ยวกับปจจัย ที่มีสวนสําคัญตอการไปใชบริการและความคาดหวังในการใหบริการของสถานพยาบาลการแพทย แผนจีน รูปแบบการใหบริการของสถานภาพพยาล โดยใชระเบียบวิธีวิจัยทางสังคมศาสตรที่เนน การศึกษาวิจัยเชิงปริมาณทําการศึกษา อาทิ ยุพาวดี บุญธิต และทัศนีย ฮาซาไนน (2549) ศึกษา สถานภาพการใหบริการการแพทยแผนจีนของสถานพยาบาลในปจ จุบัน พบวา การใหบริการ แพทยจีนในประเทศไทยสวนใหญเปน การใหบ ริการในสถานพยาบาลของรัฐ ซึ่งมีรูปแบบการ ใหบริการที่มากสุด คือ การบริการประเภทฝงเข็ม และการใชสมุนไพรและยาตํารับจีน ซึ่งมีการแพร ขยายอยางรวดเร็ว แตก็พบวาสถานพยาบาลที่ใหบริการประสบกับปญหาการขาดแคลนบุคลากร ทางการแพทย และปญหาอื่นๆ เชน การที่ผูปวยขาดความรูความเขาใจเกี่ยวกับการดูแลสุขภาพ ตามแนวทางการแพทยแผนจีน นอกจากนี้ยังพบวาสถานพยาบาลที่ยังไมมีบริการการแพทยแผน จีนของไทยปจจุบันมีความประสงคที่จะเปดใหบริการดวยการแพทยแผนจีนที่เนนดานการฝงเข็ม มากขึ้น TAN XUE PING (2551) ศึกษาปจจัยที่มีผลตอการตัดสินใจเลือกใชบริการแพทยจีนใน โรงพยาบาลหั วเฉี ย ว พบว า ป จ จัย ดานเจา หนาที่ ผูใ หบ ริ ก าร และระบบการใหบ ริ ก าร และ
12
กระบวนการใหบ ริก ารมีสวนสําคัญ ตอการมาใชบ ริการของคนไข โดยเหตุผลที่เลือกใชบ ริก าร เนื่องจากการที่โรงพยาบาลมีแพทยผูเชี่ยวชาญ โดยนิยมใชบริการฝงเข็มมากที่สุด และยังพบอีกวา คารักษาพยาบาลมีผลตอการตัดสินใจเลือกใชบริการ ชาวเยว ถังซู (2552) ศึกษา รานคาสมุนไพร จีนที่มีผลตอพฤติกรรมการซื้อสมุนไพรของคนไทย กรณีศึกษาความตองการบริโภคสมุนไพรจีน ของคนในเขตกรุงเทพมหานคร พบวา ความตองการซื้อสมุนไพรจีนขึ้นอยูกับการใหความสําคัญ กับความเหมาะสมที่ตั้งรานจําหนาย รองลงมาคือคุณภาพของสมุนไพร และความหลากหลายของ สมุนไพรที่มีจําหนาย โดยพฤติกรรมการซื้อสมุนไพรจีนนั้นเกิดจากการที่ลูกคาสวนใหญเคยใช สมุนไพรจีนมากอนซึ่งลูก คารูจัก รานจําหนายสมุนไพรจากการบอกตอจากคนที่รูจักมากที่สุด โดยเหตุ ผ ลสํ า คั ญ ในการซื้ อ คื อ การบํ า รุ ง สุ ขภาพ และรองลงมาคือ ซื้ อ ตามใบสั่ ง แพทย จี น ปยะวัฒน เหรียญเดชากุล (2555) ศึก ษาปจจัยที่มีผลตอพฤติก รรมการตัดสินใจรักษาโรคของ ผูป ว ยด ว ยแพทย แ ผนจี น กรณีศึ ก ษาย า นถนนรามคํ า แหง ซึ่ง พบว า ป จ จั ย ที่ ก ลุ ม ผู ป ว ยให ความสําคัญ ในการตัดสินใจมากที่สุด คือ ความชอบในวิธีก ารรักษาดวยยาสมุนไพรธรรมชาติ ซึ่งผูปวยที่มีอาชีพเปนเจาของกิจการและผูปวยที่มีรายไดเฉลี่ย 1-20,000 บาท เปนกลุมที่เลือกใช บริการมากที่สุด Ou Liyun (2555) ศึกษาความสัมพันธระหวางสวนประสมทางการตลาดกับ พฤติก รรมการซื้อสมุน ไพรจีน ของผูบ ริโภคในกรุง เทพมหานคร ไดวิเ คราะหพฤติก รรมการซื้อ สมุนไพรจีน พบวา ผูที่มีความรูเกี่ยวกับสมุนไพรจีนแตกตางกันมีผลตอพฤติกรรมการซื้อในดาน ความถี่ มูลคาการซื้อ และผูสวนรวมในการตัดสินใจซื้อแตกตางกัน เชน ผูมีความรูเรื่องสมุนไพร นอย จะมีผูขายเปนสวนรวมในการตัดสินใจ ผูที่มีความรูระดับปานกลาง จะตัดสินใจดวยตัวเอง ขณะที่ผูมีความรูมาก จะมีคนในครอบครัวเปนสวนรวมในการตัด สินใจ เนื่องจากผูมีค วามรูใ น ระดับมากสวนใหญเปนคนไทยเชื้อสายจีนหรือครอบครัวมีพื้นฐานเกี่ยวกับสมุนไพรจีน ทําใหไดรับ ความรูเรื่องสมุนไพรจีนมาจากคนในครอบครัว และการบริโภคสมุนไพรจีนทั้งครอบครัว ทําใหมีผล ตอมูลคาและความถี่ในการซื้อสมุนไพร นอกจากการนําเสนองานศึก ษาวิจัย ใน 4 ประเด็นขางตน แลวยังมีง านศึกษาเกี่ยวกับ การแพทยแผนไทยและการแผนทางเลือกจํานวนหนึ่งที่ยังสามารถนํามาประยุกตในการศึกษาครั้ง นี้ไดอีก อาทิ พรทิพย อุศุภรัตน (2536) ศึกษา การรักษาโรคดวยยาแผนโบราณ: กรณีศึกษาราน ขายยาเจากรมเปอ พบวา การเปลี่ยนแปลงในดานเศรษฐกิจและสังคมตลอดจนสภาพแวดลอม ตางๆทําใหค วามจําเปน ในการพึ่ง พาการแพทยแผนโบราณเปลี่ย นไป การแพทยแผนปจจุบัน กลายเปน ทางเลือกที่ป ระชาชนไปใชบ ริก ารมากขึ้น แตก็พบวายังมีประชาชนจํานวนไมนอยที่ พึ่งพาบริการทางการแพทยแผนโบราณ โดยใชควบคูไปกับการแพทยแผนปจจุบัน โดยที่การใชยา
13
แผนโบราณมักถูกเลือกใชกับโรคที่เชื่อวาการรักษาดวยวิธีการสมัยใหมไมไดผลและกับโรคที่เปน เรื้อรัง ซึ่งแสดงใหเห็นวาการรักษาโรคดวยวิธีนี้ยังมีคุณคาเปนที่ตองการและเปนที่พึ่งของประชาชน ได พรทิพยไดเสนอวาการที่จะทําใหการรักษาโรคดวยยาแผนโบราณดํารงอยูไดนั้น ผูใหบริการคือ หมอยา ซึ่ง หมายรวมถึงรานขายยาจะตองมีก ารพัฒนาปรับปรุงตัวเองอยูต ลอดเวลาเพื่อสราง ความศรัทธาเชื่อมั่นแกผูใชบริการ ซึ่งงานวิจัยชิ้นดังกลาวสามารถนํามาเปนแนวทางการศึกษาวิจัย ในครั้งนี้ไดเปนอยางดีโดยผูวิจัยไดประยุกตเปนกรอบการศึกษาวิจัยในครั้งนี้ นอกจากนี้ยังมีงานของรุงรังสี วิบูลชัย (2538) ที่ศึกษาการดํารงอยูของการแพทยพื้นบาน : กรณีศึกษาหมูบานนาสีดา ตําบลขาวปุน อําเภอกุดขาวปุน จังหวัดอุบลราชธานี พบวา ปจจัย หลัก 3 ประการที่มีผลตอการดํารงอยูของแพทยพื้นบาน คือ 1)ความเชื่อของชาวบานที่เชื่อวา ลักษณะการเจ็บปวยของตนเองตองรักษากับหมอพื้นบานเทานั้นจึงจะหาย 2)ความเชื่อเกี่ยวกับ สาเหตุการเจ็บปวยและเกณฑของการประเมินอาการเจ็บปวยที่สอดคลองกันของหมอพื้นบานและ ชาวบาน และ3)ประสิทธิภาพและความชํานาญในการรักษาความเจ็บปวย และยังพบวามีปจจัย เสริ ม ที่ ทํ า ให ก ารแพทย พื้ น บ า นดํ า รงอยู ไ ด อี ก คื อ ระยะทางในการเข า ถึ ง หมอพื้ น บ า น คารัก ษาพยาบาลที่ถูก การรักษาโรคที่มีความสอดคลองกับ วิถีชีวิตชาวบานที่เรียบงาย ความ พึงพอใจรูปแบบบริการของหมอพื้นบานซึ่งมีลักษณะเปนองครวมเขาใจปญหาสุขภาพผูปวยทั้ง กาย ใจ และสังคม ความศรัทธาและนาเชื่อของหมอพื้นบาน จํานวนตัวยาสมุนไพรที่เพียงพอ และ คานิยมในการใชบริการของผูปวยที่ใชบริการซึ่งรูสึกวาตนเองไมไดแปลกแยกจากสมาชิกคนอื่น ของหมูบาน งานของประดิษฐ จิระเดชประไพ (2540) ศึกษาการดํารงอยูและการปรับเปลี่ยนของระบบ การแพทยพื้นบาน : กรณีศึกษาการใชสมุนไพรในจังหวัดพิษณุโลก พบวา การดํารงอยูของระบบ การแพทยพื้นบานขึ้นอยูกับประสิทธิภาพของการรักษา รวมทั้งความเชื่อความศรัทธาของผูปวย หรือญาติพี่นองที่มีตอสมุนไพร สําหรับปจจัยที่มีผลตอการดํารงอยูของการใชสมุนไพร คือ ความ แพรห ลายและการพัฒนาของระบบการแพทยสมัย ใหม การที่แพทยพื้นบานมีขอจํากัดในเรื่อง ประสิทธิภาพของการรักษาและโรคที่สามารถรักษาได การเขามาดูแลของรัฐในกิจการของระบบ การแพทยพื้นบาน การขาดสิทธิอํานาจของหมอสมุนไพรที่มีตอผูสืบทอด การลดจํานวนลงของปา ซึ่งเปนแหลงสมุนไพรโดยตรง รวมทั้งปจจัยเกี่ยวกับระบบการศึกษาปจจุบันซึ่งปลูกฝงความเชื่อถือ ในระบบการรักษาแผนใหม และการเปลี่ยนแปลงโครงสรางของครอบครัว งานของบัวตั๋น เธียรอารมณ (2549) ศึกษาความสัมพันธเกื้อกูลของการแพทยทางเลือก : ศึก ษาในกลุมการแพทยท างเลือกของอํา เภอเมืองเชี ย งใหม พบวา สถานบริ ก ารการแพทย
14
ทางเลือกที่เปนตัวอยางในการศึกษา มีการทําหนาที่บําบัดผูรับบริการดวยวิธีการบําบัดที่ตางกัน คือ การฝงเข็มจีน การฝงเข็มแบบดุลยภาพบําบัด พลังจักรวาล โภชนบําบัด สมุนไพรบําบัด หัตถบําบัด และกายและจิตบําบัด และมีการทําหนาที่ในสังคมในรูปแบบที่เหมือนกัน และตางกัน คือ 1) การดํารงอยูดวยภาพลักษณที่กลมกลืนไปกับชุมชน เชน ทําการบําบัดที่รานขายยา และ บาน 2) การสืบทอดองคความรูที่เปนศาสตรดั้งเดิม และศาสนา เชน การสืบทอดองคความรูจาก บรรพบุรุษ 3) ความสัมพันธระหวางผูรักษาและผูรับการรักษา เปนแบบสามัญชนและวิชาชีพ 4)การอางอิงองคความรูทางดานวิทยาศาสตร และศาสตรของความเปนธรรมชาติ 5) ผูรักษามี ความสามารถพิเศษเฉพาะตัวและเปนศาสตรที่ตองเรียนรูจากตนเอง 6) มีการฝกปฏิบัติที่พัฒนา ศัก ยภาพของผู รั บ บริ ก ารด ว ยการฝ ก ฝนตนเอง และ7)มี ก ารบํ า บั ด โรคเรื้ อ รั ง และพบว า ความสัมพันธเกื้อกูลของการแพทยทางเลือกกับระบบการแพทยแผนปจจุบัน มี 2 รูปแบบคือ 1)Alternative of Medicine (การแพทยทางเลือก) เปนระบบการแพทยทางเลือกที่ดํารงอยูอยาง อิสระ และมีการจัดระบบการทํางานดวยตนเอง ผูประกอบการไมมีใบประกอบโรคศิลปะ แตอุทิศ ตนเพื่อใหการชวยเหลืออยางจริงใจ (voluntary)ในกลุมผูปวยที่หมดหวัง หรือผูปวยโรคเรื้อรัง การแพทยทางเลือกแบบนี้มักเนนความสัมพันธของกาย และจิต ความสัมพันธระหวางผูทําการ รัก ษาและผูรับ บริการมีค วามเปน กัน เอง และ 2) Alternative in Medicine (ทางเลือกของ การแพทย) เปนระบบการแพทยท างเลือก ที่ระบบการแพทยแผนปจจุบันเลือกมาใชใ นระบบ สุขภาพ ไดแก การฝงเข็มเปนการเกื้อกูลที่เกิดขึ้นจากวิชาชีพแพทย และอยูภายใตกฎเกณฑการ ดูแลของวิชาชีพแพทย สวนความสัมพันธเกื้อกูลของผูรับบริการในระบบการแพทยทางเลือกนั้น เปน ความสัมพั น ธแ บบถอ ยทีถ อยอาศัย ที่ผูรั บ บริก ารสามารถที่ จ ะเลือกใชบ ริ ก ารการแพทย ทางเลือกดวยเหตุผลตางๆ เชน เพื่อน และญาติแนะนําตองการทดลอง เปนตน โดยที่ผูรับบริการมี ความสัมพันธที่เกื้อกูลระบบการแพทยทางเลือกทางดานโครงสราง(Instrumental) คือ การนําองค ความรู ระเบียบกฎเกณฑไปใชในการดํารงชีวิตประจําวัน และการมีกลุมเพื่อนที่สนใจทางดาน สุขภาพทางเลือกและทางดานอารมณ ความรูสึก (Expressive) คือ การมีความหวัง กําลังใจ และ ความศรัทธาตอระบบการแพทยทางเลือก
บทที่ 2 องคความรูเกี่ยวกับการแพทยแผนจีน บทนี้จ ะเปนการนําเสนอขอมูลเบื้องตนเกี่ยวกับองคความรูท างการแพทยแผนจีน โดย กลาวถึงแนวคิดพื้นฐานสําคัญของการแพทยแผนจีน ทฤษฎีทางการแพทยแผนจีน การวิเคราะห สาเหตุและวิธีการรักษาโรค รวมทั้งการตรวจวินิจฉัยโรคตามศาสตรการแพทยแผนจีนเพื่อเชื่อมโยง มาสูการทําความเขาใจปรากฏการณ หรือบริบทในการใหบริการของรานเอี้ยะเลงฮึ้งที่สอดคลอง กับแนวคิด ทฤษฎีดังกลาว รวมทั้งการนําเสนอความเปนมาของการแพทยแผนจีนในประเทศไทย ตลอดจนแนวโนมของการแพทยแผนจีนในอนาคต แนวคิดพื้นฐานสําคัญของการแพทยแผนจีน การแพทยแผนจีนนับเปน องคความรูที่มีการจัดระบบระเบียบเปนหมวดหมูชัดเจนเปน ศาสตรที่มีความเกาแก โดยมีจุดเดนที่สําคัญหลายประการ ซึ่งชวลิต สันติกิจรุงเรือง (2547: 5357) ไดสรุปไวดังนี้ 1. เปนศาสตรที่มีการบันทึกเรื่องราวประสบการณอยางครอบถวนมากกวา 5,000 ป 2. องคความรูของการแพทยแผนจีนมีการพัฒนา ชําระและปรับปรุงอยางถูกตอง และตอเนื่อง 3. มีอ งคความรูค รบถว นทั้งในเชิง แนวคิ ด ทฤษฎี หลัก การตรวจวินิจ ฉัย โรค การจําแนกโรค การบําบัดรักษา การสงเสริมสุขภาพ การปองกันโรคและการฟนฟูสมรรถภาพ 4. เน น ความเป น องค ร วมเกี่ ย วกั บ ความสมดุ ล ระหว า งร า งกาย ใจ และ สิ่งแวดลอมทั้งภายในและภายนอก 5. สามารถตอตานการรุก รานของวัฒนธรรมตะวัน ตก และยังสามารถขยาย แนวคิดไปยังตะวันตกและภูมิภาคอื่นๆทั่วโลก 6. มีนโยบายและการจัดการเพื่อปรับปรุงความรูใหทันสมัยและประยุกตเพื่อใหมี ความปลอดภัย เพิ่มประสิทธิผล
16
ทั้งนี้หลักพื้นฐานสําคัญในการวินิจฉัย บําบัดรักษาอาการเจ็บปวยและดูแลสุขภาพตาม ศาสตรการแพทยแผนจีนนั้น ยังมีคุณลักษณะที่เฉพาะ 4 ประการ คือ 1. เปนการปรับ สมดุลของกาย ใจ สิ่งแวดลอมตามทฤษฎีอิน -หยาง ธาตุทั้งหา อวัยวะภายในทั้งกลวงและตันภายในรางกาย และปจจัยสิ่งแวดลอมภายนอกแบบเปนองครวม 2. รางกายมีชีวิตไดดวยการเคลื่อนไหวของลมปราณ ในเสนลมปราณที่เชื่อมตอ สวนตางๆของรางกาย ถาการโคจรของลมปราณปกติรางกายจะแข็งแรงสมบูรณ ในทางตรงกัน ขามหากลมปราณโคจรติดขัด ณ ที่ใด ก็จะแสดงอาการเจ็บปวยปรากฏใหเห็นได 3. การตรวจวินิจฉัยโรคใชวิธีสี่ประการในการตรวจความผิดปกติของการโคจร ของลมปราณและการทํางานของอวัยวะภายใน โดยใชการมอง การดมหรือฟง การถาม และการ จับชีพจร 4. มีก ารใชก ารรัก ษาโดยการปรับ สมดุ ลดวยยา อาหาร การฝง เข็ม การเดิ น ลมปราณ การกดจุด การนวดทุยนา การใชแกวดูดและการกวาซา โกวิท คัมภีรภาพ (2544: 2) ยังไดวิเคราะหถึงจุดเดนพื้นฐานของการแพทยแผนจีนซึ่งมี ลักษณะที่สําคัญ 2 ประการ คือ 1. การใหความสําคัญระหวางมนุษยกับสิ่งแวดลอม การแพทยแผนจีน เนนการพิจ ารณาวามนุษ ยเ ปน สวนหนึ่งของธรรมชาติห รือ สิ่ง แวดลอม ซึ่ง มีความสัมพันธกันอยางใกลชิด รางกายของมนุษ ยประกอบดวยอวัย วะ และ เนื้อเยื้อตางๆที่ทํางานเชื่อมโยงประสานกันภายใตการควบคุมของจิตใจ โดยอยูในสิ่งแวดลอม เมื่อ เกิดการเปลี่ย นแปลงของธรรมชาติห รือสิ่งแวดลอม ยอมทํา ใหมีผลกระทบต อสรีรวิท ยาและ พยาธิวิทยา1ของรางกายมนุษยตามไปดวย
1
พยาธิวิทยา (Pathology) เปนการศึกษาและวินิจฉัยโรคจากการตรวจอวัยวะ, เนื้อเยื่อ, เซลล, สารคัดหลั่ง,
และจากทั้งรางกายมนุษย (จากการชันสูตรพลิกศพ) พยาธิวิทยายังหมายถึงการศึกษาทางวิทยาศาสตรของการ ดําเนินโรค ซึ่งหมายถึงพยาธิวิทยาทั่วไป(General pathology) พยาธิวิทยาทางการแพทยแบงออกเปน 2 สาขา หลักๆ ไดแก พยาธิกายวิภาค (Anatomical pathology) และพยาธิวิทยาคลินิก (Clinical pathology) นอกจาก การศึกษาในคนแลว ยังมีการศึกษาพยาธิวิทยาในสัตว (Veterinary pathology) และในพืช (Phytopathology) ดวย (วิกีพีเดีย : ออนไลน)
17
2. การเนนวินิจฉัยและการรักษาตามกลุมอาการ การวินิจ ฉัยตามกลุมอาการ2ตามแนวทางการแพทยแผนจีน เปน การนําขอมูล อาการและอาการแสดงจากการดู การฟ ง การถาม และการคลํ า มาวิ เ คราะห ห าสาเหตุ คุณลักษณะ ตําแหนงของโรค และความสัมพันธระหวางลมปราณกอโรคและลมปราณตานโรค3 แลวแยกแยะออกมาเปนกลุมอาการ ซึ่งการวินิจฉัยตามกลุมอาการจะเปนขอมูลสําคัญที่เชื่อมโยง กับแนวทางการรักษาที่ถูกตอไป เชน การมีไข หนาวสั่น ปวดศีรษะ ปวดเมื่อยตัว เปนความผิดปกติ อยูที่สวนนอกของรางกาย ซึ่งจะตองแยกแยะใหชัดเจนวาเปนกลุมอาการที่มีสาเหตุจากลมรอน หรือลมเย็นมากระทบเพราะจะตองใชยาในการรักษาที่แตกตางกัน ทฤษฎีการแพทยแผนจีน ทฤษฎีทางการแพทยแผนจีนซึ่งใชเปนแนวทางในการอธิบายความเจ็บปวยและการรักษา ดูแลสุขภาพที่สําคัญมีอยูดวยกันหลากหลายทฤษฎี แตที่จะนํามาเสนอในที่นี้จะกลาวถึงทฤษฎี หลัก 4 ทฤษฎี คือ ทฤษฎีอิน-หยาง ทฤษฎีปญจธาตุ ทฤษฎีอวัยวะภายใน และทฤษฎีระบบเสน ลมปราณ เนื่องจากทฤษฎีดัง กลาวนับเปนทฤษฎีหลัก พื้นฐานในการทําความเขาใจและเรียนรู สําหรับการแพทยแผนจีน สํานัก การแพทยก ารแพทยท างเลือก กระทรวงสาธารณสุข (2556) กลาววา ทฤษฎี พื้น ฐานของการแพทยแผนโบราณจีน เกิดจากการสรุปทฤษฎีดานชีวิตของรางกายมนุษ ยและ กฎเกณฑการเปลี่ยนแปลงของอาการโรครวมถึงทฤษฎีเกี่ยวกับอินหยาง โงวเฮง การเดินลมปราณ ลักษณะของอวัยวะสวนตางๆตลอดจนทางเดินของเลือดลม เปนตน นอกจากนี้ยังมีเนื้อหาเกี่ยวกับ 2
อาการเจ็บปว ยเปนความผิดปกติของร างกายที่ผูปวยรูสึกไดเ องหรือ แสดงออกมา เชน การปวดศีรษะ มีไ ข คลื่นไสอาเจียน อาการแสดง คือ ขอมูลสภาวะของรางกายผูปวยที่ไดจากการตรวจวินิจฉัยของแพทย สวนกลุม อาการ คือ อาการและอาการแสดงที่ ชวงเวลาหนึ่ง เป นการเปลี่ย นแปลงทางพยาธิวิท ยาตามสาเหตุ ของโรค คุณลักษณะของโรค ตําแหนงของโรค ความสัมพันธระหวางมนุษยกับสิ่งแวดลอม และปฏิกิริยาของรางกายตอ สาเหตุของโรคในชวงเวลานั้นๆ ทําใหทราบถึงแกนแทของการเปลี่ยนแปลงทางพยาธิวิทยาอยางครบถวน ลึกซึ้ง และถูกตองมากกวาใชอาการเพียงอยางเดียว 3
ลมปราณตานทานโรค คือ สมรรถภาพในการตานทานโรค จากภายในรางกาย ไดแก สารจําเปนในรางกาย สว นลมปราณก อ โรคคื อ อิ ท ธิ พ ลและป จ จั ย ต า ง ๆ ที่ ทํ า ให เ กิ ด โรค จากภายนอกร า งกาย ได แ ก ความเย็ น ความชื้น ความรอน เปนตน (คณะการแพทยแผนจีน มหาวิทยาลัยหัวเฉียวเฉลิมพระเกียรติ : ออนไลน)
18
สาเหตุการเกิดโรค อาการของโรค วิธีการวินิจฉัยโรค การแยกแยะวิเคราะห หลักการรักษาโรค การ ปองกันโรคและการบํารุงสุขภาพ เปนตน แตละทฤษฎีมีรายละเอียดโดยสรุป ดังนี้ 1. ทฤษฎีอิน – หยาง ทฤษฏีอิน-หยางเปนปรัชญาโบราณของจีน เกิดจากการสังเกตปรากฏการณใน โลกที่ตรงกันขามจนไดขอสรุปเปนทฤษฏีอินหยาง และอาศัยการปรับสมดุลระหวางอินกับหยางมา อธิบายการเปลี่ยนแปลงของสรรพสิ่ง ดานการแพทยแผนโบราณของจีนใชอินกับหยางมาอธิบาย ความสัมพันธทางกายวิภาคของรางกาย ตลอดจนความสัมพันธระหวางชีวิตมนุษยกับสิ่งแวดลอม และสังคม ดังนั้นเมื่อความสมดุลระหวางอิน-หยางในรางกายเปลี่ยนแปลง ก็จะทําใหรางกายเกิด โรคภัยไขเจ็บขึ้น แพทยแผนจีนจึงใชหลักความสมดุลระหวางอิน-หยาง เปนพื้นฐานของการรักษา ความเจ็บปวยของรางกายมนุษย 1.1 การจําแนกอิน-หยาง การแพทยแผนจีนไดจําแนกอิน-หยาง ดังนี้ (กรมพัฒนาการแพทยแผน ไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 30-33) 1.1.1. แบงรางกายและเนื้อเยื้อโครงสราง ตารางที่ 2 การแบงรางกายและเนื้อเยื้อโครงสรางตามทฤษฎีอิน-หยาง หยาง อิน อวัยวะภายนอก ขาแขนดานนอก อวัยวะภายนอก ขาแขนดานใน อวัยวะภายใน หัวใจ ปอด อยูดานบน อวัยวะภายในมาม ตับ ไต อยูดานลาง ชี่ (ลมปราณ) พลังงาน ไมมีรูป เลือด ของเหลวในรางกาย (จินเยี่ย) มีรูป ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 30 1.1.2 แบงตามหนาที่สรีรวิทยา ตารางที่ 3 การแบงหนาที่สรีรวิทยาตามทฤษฎีอิน-หยาง หยาง อิน ขึ้นบน ลงลาง ออกนอก เขาใน กระตุน กดยับยั้ง ใหความรอนอุน ใหความหนาวเย็น
19
ตารางที่ 3 การแบงหนาที่สรีรวิทยาตามทฤษฎีอิน-หยาง (ตอ) หยาง อิน ขับเคลื่อน ใหความชื้น (นิ่ง) อรูป (พลังงาน) มีรูป ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 31 1.1.3 แบงตามอาการแสดงของโรค ตารางที่ 4 การแบงอาการแสดงของโรคตามทฤษฎีอิน-หยาง หยาง อิน ไขรอน หนาว จิตตื่นเตน จิตหงอยเหงา อุจจาระแหง อุจจาระเหลว ปสสาวะสั้น เหลืองเขม ปสสาวะใสขาว สีหนาสวาง มีเงา สีหนามืด หมองคล้ํา เสียงดัง เสียงสูง เสียงคอย เสียงต่ํา ชีพจรลอย ใหญ ลื่น เร็ว แกรง ชีพจรจม เล็ก ฝด ชา พรอง ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 31 1.1.4 แบงตามอิทธิพลหรือปจจัยตางๆที่กอใหเกิดโรค ตารางที่ 5 การแบงตามอิทธิพลหรือปจจัยตางๆที่กอใหเกิดโรคตามทฤษฎีอิน-หยาง หยาง อิน แหง ลม ชื้น ไฟ (รอน) หนาว (เย็น) เสียชี่หยาง เสียชี่อิน (เปนอันตรายตออินและน้ําของรางกาย) (เปนอันตรายตอหยางชี่ของรางกาย) แหงรอน แหงเย็น ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 31
20
1.1.5 แบงตามรสและฤทธิ์ของยา (4 ฤทธิ์ 5 รส) ตารางที่ 6 การแบงตามตามรสและฤทธิ์ของยาตามทฤษฎีอิน-หยาง หยาง อิน ฤทธิ์รอน ฤทธิ์เย็นจัด ฤทธิ์อุน ฤทธิ์เย็น รสเผ็ด รสขม รสหวาน รสเปรี้ยว รสเค็ม ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 32 1.2 การแปรเปลี่ยนไปสูโรคพยาธิ ความสมบูรณของอิน-หยางในรางกาย มีความสําคัญตอสุขภาพไมวาจะ เปนความสมดุลระหวางสวนบนหรือสวนลางของรางกาย หรือระหวางภายในหรือภายนอกรางกาย หรือระหวางพลังงานชี่(ลมปราณ) นอกหรือพลังงานชี่ในรางกาย ถาความสมดุลเสียไปก็ปวยเปน โรค แมโรคตางๆจะซับซอนเพียงใด ก็มีวิธีรักษาโดยปรับสมดุลของอิน-หยางในรางกาย ทั้ง นี้ ลักษณะของการเสียสมดุลมี 2 แบบ ไดแก (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก , 2551: 32) 1.2.1 อินหรือหยางแกรง หมายถึง ภาวะที่อินหรือหยาง ดานใด ดานหนึ่งเกิดแกรงขึ้นมาขมดานตรงขามทําใหเกิดโรค เชน เสียชี่ที่เปนหยางเขาสูรางกาย อิน และเยี่ย (น้ําจะถูกกระทบ เสียชี่ที่เปนหยางมีลักษณะรอน ภาวะรางกายจะมีหยางเพิ่มขึ้น มีอาการ รอน) แตถาเสียชี่เปนอิน มีลักษณะเย็นเขาสูรางกายความเย็นจะเพิ่มขึ้น ทําลายหักลางหยางลง จะมีอาการของความหนาวเย็น 1.2.2. อินหรือหยางพรอง หมายถึง ภาวะที่อินหรือหยาง ดานใด ดานหนึ่ง ขมหรือยับยั้งดานตรงขามไมอยู ทําใหเ กิด โรคขึ้น ตัวอยางเชน อินพรองหยางเกิน หยางพรองอินเกิน อินพรองจะรอน หยางพรองจะหนาว สําหรับอินพรองหยางแกรง เนื่องจากอินที่ พรองจะทําใหมีอาการรอน คอแหง ปากแหง อุจจาระแข็งแหง เมื่อไฟลอยขึ้นขางบนแกมจะแดง มีเหงื่อออกและรอนวันละสองครั้งเปนเวลา เรียกวา เฉาเยอ ลิ้นแดงฝานอย ชีพจรเล็กเตนเร็ว สําหรับกรณีหยางพรองอินแกรง หยางพรอง จะทําใหหนาวจิตใจหอเหี่ยวและไมมีแรง กลัวหนาว ปลายมือเทาเย็น อุจจาระเหลว ปสสาวะมากนาน สีขาว ลิ้นอวนซีด ชีพจรพรอง ออนแรง
21
2. ทฤษฎีปญจธาตุ ทฤษฏีปญจธาตุหรืออากาศธาตุ หรือเรียกวาปญจธาตุทั้ง 5 และอากาศธาตุทั้ง 6 เปนทฤษฏีวิเคราะหผลกระทบทางดาราศาสตร อุตุนิยมวิทยาและการเปลี่ยนแปลงของภูมิอากาศ ที่มีตอสุขภาพทําใหเกิดโรคภัยไขเจ็บของรางกายมนุษย ปญจธาตุทั้ง5 ไดแก ธาตุไม ไฟ ดิน ทอง และน้ํา หมายถึงการหมุนเวียนของฤดูกาล 5 ฤดูตลอดป ในประเทศจีน ไดแก ฤดูใบไมผลิ ฤดูรอน ฤดูรอนมาก ฤดูใบไมรวงและฤดูหนาว สวนอากาศธาตุทั้ง 6 คือ ปจจัยดินฟาอากาศ 6 ชนิดตลอด ทั้งป ไดแก ลม หนาว รอน ชื้น แหงและไฟ ทฤษฏีปญจธาตุหรืออากาศธาตุเปนการใชขอมูลทาง ปฏิทินทางดาราศาสตรมาคํานวณการเปลี่ยนแปลงของดินฟาอากาศและกฎเกณฑการเปนโรคภัย ไขเจ็บในรางกายมนุษย (สํานักการแพทยทางเลือก, 2556) 2.1 ลักษณะเฉพาะตัวของปญจธาตุ กอนราชวงศจิ้นมีการบันทึก ลักษณะพิเ ศษเฉพาะตัวของปญ จธาตุไว ดัง นี้ (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทย ทางเลือก, 2551: 35-36) ธาตุไม - งอตรงเหมือนกิ่งไม มีหัวงอตรงเปนปลอง - แผกระจายเหมือนกิ่งไมยืดสาขากระจายออกไปเรื่อย ๆ - กระจายออกดานนอก - ความหมายคือ งอ ยืด ไดแก ตับ ถุงน้ําดี เอ็น ธาตุไฟ - ใหความอบอุน - ความรอนลอยขึ้นบน - ไดแก หัวใจ ลําไสเล็ก ธาตุดิน - ใหกําเนิดแกสรรพสิ่ง - ดินเปนมารดาของสรรพสิ่ง ทุกอยางมาจากดิน - ดินเปนสิ่งที่สรรพสิ่งตองกลับคืนสู - สังกัดอยูไดกับ 4 ธาตุที่เหลือ - ไดแก มาม กระเพาะอาหาร กลามเนื้อ ธาตุทอง - สามารถแปรสลายแยกออกจากกัน เชน แยกทองออกมาจาก แรดิน - สามารถแสดงความแข็งแกรงของโลหะ - ดูดซับสารบริสุทธิ์ ทิศทางกระจายและลง - ไดแก ปอด และ ลําไสใหญ
22
ธาตุน้ํา - จําศีล หลีกเรน เก็บซอน - ใหความชุมชื้น - ทิศทางลงลาง - หนาวเย็น 2.2 การจําแนกสรรพสิ่งใหเขากับธาตุทั้ง 5 ตารางที่ 7 แสดงความสัมพันธระหวางปญจธาตุกับสรรพสิ่ง สรรพสิ่ง อวัยวะตัน ทั้ง 5 อวัยวะกลวง ทั้ง 6 เนื้อเยื่อ อวัยวะ รับสัมผัส เสียง อารมณ ฤดูกาล ทิศ สภาพอากาศ สี รส ของเหลว ความสมบูรณ กลิ่น
ไม
ไฟ
ดิน
ทอง
นํ้า
ตับ
หัวใจ
มาม
ปอด
ไต
ถุงนํ้าดี
ลําไสเล็ก
เอ็น
หลอดเลือด
กระเพาะ อาหาร กลามเนื้อ
ตา
ลิ้น
ตะโกน โกรธ ใบไมผลิ ตะวันออก ลม เขียว เปรี้ยว นํ้าตา เล็บ หืน
หัวเราะ ดีใจ ฤดูรอน ใต รอน แดง ขม เหงื่อ สีหนา ไหม
ผิวหนัง
กระเพา ปสสาวะ กระดูก
ปาก
จมูก
หู
รองเพลง กังวล ครุนคิด ปลายฤดูรอน กลาง ชื้น เหลือง หวาน นํ้าลาย (ใส) ริมฝปาก หอม
รองไห เศรา ใบไมรวง ตะวันตก แหง ขาว เผ็ด นํ้ามูก เสนขน เนา
ครวญคราง กลัว หนาว เหนือ เย็น ดํา เค็ม นํ้าลาย (ขน) เสนผม บูด
ลําไสใหญ
ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 36 ตัวอยาง - อารมณกลัว มีอาการตกใจมาก ๆ จะมีผลตอทวารหนัก หรือทวารเบาอาจมีผลทําให อุจจาระราดหรือ ปสสาวะราดได - คนที่เครียดมากเปนเวลานาน ๆ ครุนคิดมาก มักไมรูสึกหิวขาวและจะมีผลตอมาม
23
- คนที่โกรธรุนแรงจะมีใบหนาเขียวหมองคล้ํา - คนที่มีเสนผมดกดํา จะสะทอนถึงการทํางานของไตยังดีอยู - ปลายลิ้นมีสีแดงจ้ํา ๆ จะสะทอนถึงปญหาที่หัวใจและหลอดเลือด 2.3 ความสัมพันธระหวางปญจธาตุ ตามธรรมชาติเ พื่อใหเ กิดความสมดุลจะมีก ารใหกําเนิ ด (สรางหรื อ เกื้อกูล) และการขม (ทําลายหรือยับยั้ง) ในรางกายคนก็เหมือนกันจะมีทั้งการสงเสริมและยับยั้ง ไมใหมากเกิน ไปเพื่อใหรางกายสมดุล ดังภาพ (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทย ทางเลือก, 2551: 37)
เสนประ เสนทึบ
แสดงการสราง แสดงการขม
รูปที่ 1 ภาพแสดงการใหกําเนิดและการขมของปญจธาตุ ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 37 2.4 ความสัมพันธระหวางปญจธาตุกบั อวัยวะตัน ทฤษฎีปญจธาตุ อธิบายวา ความสามารถของหนาที่อวัยวะตันนอกจาก จะมีหนาที่ตออวัยวะตันนั้น ๆ แลว ยังสัมพันธกับอวัยวะตันที่มาใหกําเนิดสรางเกื้อกูล หรือ อวัยวะ ตันที่มาขม ไดแก (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 39)
24
2.4.1 ความสามารถของหนาที่ขึ้นกับอวัยวะตันที่สราง 2.4.1.1 การสรางไฟ ตับ (ไม) ใหกําเนิดหัวใจ (ไฟ) ตับมี หนาที่เก็บเลือดเพื่อมาเกื้อกูลหลอเลี้ยงหัวใจ เพื่อฉีดไปเลี้ยงทั่วรางกาย เรียกวา ตับ (ไม) สรางไฟ (หัวใจ) 2.4.1.2 การสรางดิน หัวใจ (ไฟ) ฉีดเลือดไปเลี้ยงมาม (ดิน) ใหความอบอุน พลังงานแกมาม (ดิน) เรียกวา หัวใจ (ไฟ) สรางมาม (ดิน) 2.4.1.3 การสรา งทอง มา มสรางเลือดและจิง(สาร จําเปน)สงไปใหปอด (ทอง) เรียกวา มาม (ดิน) สรางปอด (ทอง) 2.4.1.4 การสรางน้ํา ปอด (ทอง) จะเกื้อกูลหนุนอินของ ไต (น้ํา) หรือกลาวไดวา ปอดเปนตนน้ํา ซึ่งชวยใหไตอินสามารถยับยั้งไตหยางใหอยูในภาวะสมดุล เรียกวา ปอด (ทอง) สรางไต (น้ํา) 2.4.1.5 การสรางไม สารจําเปนของไต คือ จิง จะแปร สภาพไปเปนเลือดในตับ (ไม) เรียกวา ไต (น้ํา) สรางตับ (ไม) 2.4.2 ความสามารถของหนาที่อวัยวะตันขึ้นกับอวัยวะตันที่ขม 2.4.2.1 ไม (ตับ) ขมดิน (มาม) คือ ตับมีหนาที่ควบคุม การไหลเวียนของพลังชี่ของมาม ใหอยูในภาวะปกติ ไมใหชี่ของมามติดขัด 2.4.2.2 ดิน (มาม) ขมน้ํา (ไต) คือ มามขับความชื้นและ น้ําไดปกติ จะมีผลใหไตขับน้ําปกติไมเกิดการคั่งของน้ํา 2.4.2.3 น้ํา (ไต) ขมไฟ (หัวใจ) คือ อินของไตไปควบคุม ไฟของหัวใจไมใหมากเกินไป 2.4.2.4 ไฟ (หัวใจ) ขมทอง (ปอด) คือ ไฟของหัวใจ สามารถควบคุมไมใหชี่ของปอดกระจายมากเกินไป 2.4.2.5 ทอง (ปอด) ขมไม (ตับ) คือ ชี่ของปอดที่ กระจายและลงลางจะขมชี่ของตับไมใหขึ้นบนมากไป 2.5 การขมผิดปกติกับการเกิดโรค เมื่อมองสรีระของรางกายโดยองครวม จะเห็น วาอาการของโรคที่เกิด ขึ้นนั้น เปนผลรวมของความสัมพันธระหวางปญจธาตุ ซึ่งเกิดไดในกรณีที่การสรางผิดปกติ หรือ ใน กรณีที่มีการขมเกิน ไดแก (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 39-40)
25
2.5.1 อาการที่เกิดจากการสรางที่ผิดปกติระหวางปญจธาตุที่ เรียกวา แมลูกถายทอดอาการใหกัน มี 2 แบบ ดังนี้ แบบที่ 1 แมปวยกระทบถึงลูก เมื่ออวัยวะของแมพรอง อวัยวะของลูกก็จะพรองตามทําใหเกิดภาวะพรองทั้งแมและลูก ตัวอยางเชน เมื่อไตพรองมีผลให สารจิงและเลือดของตับไมเพียงพอ หรือเมื่ออินของไตไมเพียงพอไมสามารถไปหลอเลี้ยงอินของ ตับ จนเกิดภาวะอินของไตและตับทั้งคูพรอง เปนเหตุใหเกิดภาวะตับแกรงเกิน น้ําไมสามารถหลอ เลี้ยงเกื้อกูลตับ มีอาการอินของตับและไตพรองเปนสําคัญ อีกตัวอยางที่แมปวยกระทบถึงลูกคือ ตับเปนอวัยวะแมเกิดแกรงเปนไฟ กระทบถึงหัวใจ (ไฟ) อวัยวะลูก ทําใหเกิดภาวะไฟของตับและ หัวใจแกรงทั้งคู แบบที่ 2 ลูกปวยแมปวยตาม สวนใหญเมื่อลูกมีอาการ พรองแมจะมีอาการพรองตาม เรียกวา จื่อเตาหมูชี่ อวัยวะของลูกอาจจะแกรงหรือพรองก็ได เชน อินของไตพรอง ทําใหอินของปอดพรองตาม เกิดอินของไตและปอดพรอง หรือ ไฟของตับแกรงจน ทําใหอินของไตพรอง กลายเปนโรคอินของไตพรอง ไฟของตับแกรง ซึ่งเปนโรคที่มีทั้งแกรงและ พรองอยูดวยกัน โรคที่เกิดจากแมกระทบถึงลูกจะมากกวาโรคที่เกิดจากลูกกระทบถึงแม 2.5.2 อาการที่เกิดจากการขมที่ผิดปกติระหวางปญจธาตุ มี 2 แบบ ดังนี้ แบบที่ 1 แบบขมเกิน เชน ไม (ตับ) แกรงเกินขมดิน (มาม) ทําใหมีอาการของชี่ติดขัดสงผลตอการทํางานของมาม เกิด อาการแนนลิ้นป ทองอืด ปากขม เรอเปรี้ยว อุจจาระเหลว หรือ ตับ (ไม) ขมมาม (ดิน) ที่พรอง มีอาการของมามและ กระเพาะอาหารออนแอ ไมสามารถทนตอการขมของตับ เกิดอาการเวียนศีรษะ ไมมีแรง อาหารไม ยอย เรอแนน อึดอัดชายโครง ทองเสีย ถายเหลว เปนตน แบบที่ 2 แบบขมกลับ เชน ปกติทอง (ปอด) จะขมไม (ตับ) แตถาตับแกรงมากจนขมสวนทอง(ปอด)กลับ เรียกภาวะนี้วา ไมแกรงขมทองกลับ พบมี อาการของไฟตับ หงุดหงิด ขี้โมโห หนาแดง ตาแดง แนนหนาอก ไอมาก เสมหะมีเลือดโรคที่เกิด จากการขมกลับจะเบากวาโรคที่เกิดจากการขมเกิน 2.6 หลักการใชปญจธาตุในการรักษาโรค (กรมพัฒนาการแพทย แผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 41)
26
2.6.1 เนนการหลักแกรงใหทอน พรองใหเสริม 2.6.2 การเนนรักษาอวัยวะที่ถูกกระทบกอน เชน ไมแกรงขมดิน เกินไป การรักษานั้นตองบํารุงเสริมมามใหแข็งแรงกอน เมื่อมามแข็งแรงทนการขม โรคก็จะหาย โดยงาย 2.6.3 พรองใหบํารุงแม แกรงใหทอนลูก เชน อินของไตและตับ พรองทั้งคู การรักษาไมเพียงแตจะรักษาอินของตับเทานั้น ยังตองบํารุงเสริมอินของไตดวยเพราะ เปนอวัยวะแมของไมตับ 2.6.4 การรักษาโรคโดยใชอารมณของปญจธาตุ คัมภีรเนยจิง ภาคซูเวิ่น อินหยางอิ้งเซี่ยงตาลุน กลาววา “คนมีอวัยวะตันทั้งหา สรางชี่หาอยางใหเปน โกรธ ดีใจ กังวล (ครุนคิด) เศรา และกลัว” อารมณโกรธจะมีผลไมดีตอตับ อารมณดีใจจะมีผลไมดีตอหัวใจ อารมณครุนคิดกังวลจะมีผลไมดีตอมาม อารมณเศราจะมีผลไมดีตอปอด อารมณกลัวจะมีผลไมดี ตอไต อารมณโกรธชนะครุนคิดกังวล อารมณดีชนะความเศรา ความกลัวชนะความดีใจ ความ เศราชนะความโกรธ อารมณครุนคิดกังวลชนะความกลัว ซึ่งเปนไปตามลักษณะความสัมพันธ ระหวางปญจธาตุในแงอารมณ 3. ทฤษฎีอวัยวะภายใน จั้งเซี่ยงเสฺวียซัว หรือ ทฤษฎีอวัยวะภายใน เปนวิชาที่วาดวยอาการแสดงทาง สรีรวิท ยาหรือพยาธิวิ ท ยา ซึ่งบอกถึงภาวะของอวัย วะที่ซอนอยูภายในรางกายสมัย โบราณ การแพทยแผนจีนไดจัดกายวิภาคศาสตร สรีรวิทยา และพยาธิวิทยาเขาดวยกัน ดังนั้น กายวิภาค ศาสตรของการแพทยแผนจีน จึงมีเนื้อหาความรูดานกายวิภาคศาสตรของการแพทยแผนตะวันตก เชน กลาวถึงปอด มาม หัวใจ ไต ตับ เหมือนกัน แตจะแตกตางกันที่หนาที่ของอวัยวะการแพทย แผนจีนไดจัดใหวิชาสรีรวิท ยาและพยาธิวิท ยากลาวรวมถึงอวัย วะ ทําใหหนาที่ของอวัย วะใน การแพทยแผนจีนมีมากกวาในการแพทยแผนตะวันตก ตัวอยางเชน หัวใจ ทางการแพทยแผนจีน นอกจากจะมีห นาที่เ ชน เดีย วกับ การแพทยแผนตะวัน ตกแลว ยังทําหนาที่ค วบคุมจิต ใจดวย (เสิ น จื้ อ) กลา วคื อไดค รอบคลุ มถึ ง บางส วนของระบบประสาทในการแพทย แ ผนตะวัน ตก นอกจากนั้นการแสดงออกซึ่งความแข็งแรงของหัวใจสามารถสังเกตไดจากใบหนา เนื่องจากหัวใจ เปดทวารที่ลิ้น ความสมบูรณจึงอยูที่ใบหนา เปนตน (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทย ทางเลือก, 2551: 42)
27
3.1 การจัดประเภทอวัยวะภายใน จั้งเซี่ยงเสฺวียซัวไดกลาวถึงสรีรวิทยาและพยาธิวิทยาของจั้งฝูเปนพื้นฐาน คําวา“จั้งฝู” จึงใชเปนคําแทนของอวัยวะภายใน (เนยจั้ง) อวัยวะภายในแบงเปน 3 กลุม ดังนี้ 3.1.1 อวัยวะตัน(จั้ง)มี 5 ชนิด ไดแก หัวใจ ตับ มาม ปอดและไต 3.1.2 อวัยวะกลวง (ฝู) มี 6 ชนิด ไดแก ถุงน้ําดี กระเพาะอาหาร ลําไสเล็ก ลําไสใหญ กระเพาะปสสาวะ และซานเจียว4 3.1.3 อวัยวะกลวงพิเศษ (ฉีเหิงจือฝู) มี 6 ชนิด ไดแก สมอง ไข กระดูก กระดูก เสนเลือด ถุงน้ําดี และมดลูก ลักษณะพิเศษของหนาที่ของอวัยวะตัน และอวัยวะกลวง คือเก็บและแปรสภาพ อวัยวะภายในทําหนาที่เปนสถานที่เก็บสารจําเปนเพื่อหลอเลี้ยงรางกาย อวัยวะกลวงเปนสถานที่ เปลี่ยนผานของสารอาหารเพื่อการดูดซึมสารจําเปนแกรางกาย อวัยวะกลวงพิเศษ เปนอวัยวะที่มีลักษณะโครงสรางที่แตกตางจากอวัยวะตัน แต มีหนาที่เหมือนอวัยวะตัน คือ ใชเก็บสารจิง5 แตเนื่องจากรูปรางและหนาที่ไมเหมือนอวัยวะกลวง ไมสัมผัสกับอาหารและน้ําที่กินเขาไป คลายกับอวัยวะที่มีโครงสรางมิดชิด จึงไดชื่อวา อวัยวะกลวง 4
ซานเจียว เปนหนึ่งในหกอวัยวะกลวง ในคัมภีรเนยจิง อธิบายซานเจียววา คือ อวัยวะที่มีชื่อแตไมมีรูป ในยุค ราชวงศหมิง แพทยจีนจางเจี้ยปน อธิบายถึงซานเจียววา อยูนอกอวัยวะภายใน อยูในรางกาย หุมรอบอวัยวะ เปนอวัยวะกลวงขนาดใหญ ซานเจียว แบงเปน 3 สวน ไดแก สวนบน (ซางเจียว) สวนกลาง (จงเจียว) และ สวนลาง กลาวคือ สวนบน (ซางเจียว) คือ ชวงอกที่อยูของหัวใจและปอด มีหนาที่สําคัญคือ รับอาหารและน้ํา และสงผานไปยังหลอเลี้ยงระบบตางๆ ของรางกาย เนื่องจากปอดและหัวใจตั้งอยูในซางเจียว จึงทําหนาที่สงผาน เลือดไปหลอเลี้ยงทั่วรางกาย สวนกลาง (จงเจียว) คือ ชวงทองบริเวณเหนือสะดือ เปนที่อยูของมามและกระเพาะ อาหาร มีหนาที่ยอยอาหาร และหลอเลี้ยงใหพลังแกชี่ เลือด และของเหลวในรางกาย เนื่องจากมามและกระเพาะ อาหารตั้งอยูในบริเวณจงเจียว หนาที่ของจงเจียวจึงตรงกับหนาที่ของมามและกระเพาะอาหาร และสวนลาง (เซี่ยเจียว) คือ ชวงทองบริเวณใตสะดือลงไป เปนที่ตั้งของตับ ไต ลําไสเล็ก ลําไสใหญ กระเพาะปสสาวะ และ มดลูก หนาที่สําคัญคือ แปรรูปกากอาหารและของเหลือใชในรางกายใหเปนอุจจาระและปสสาวะ เพื่อขับออก นอกรางกาย (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 68) 5
สารจํ า เป น หมายถึง สารประกอบชนิ ด หนึ่ งที่ เ ป น สิ่ ง จํา เป น พื้ นฐานของรา งกายและการดํ า รงชี วิ ต จิ ง มีแหลงกําเนิด 2 แหลง ไดแก สารจําเปนกอนกําเนิด ไดรับการถายทอดจากบิดามารดาเกิดพรอมกับการกําเนิด ชีวิตในครรภและสารจําเปนหลังกําเนิด ไดรับจากอาหาร เมื่อรับประทานอาหารรางกายมีการดูดซึม มามจะ เปลี่ ยนสารที่ ถูก ดูดซึ มใหเ ปน จิง แลว รวมกั บของเหลวในร างกาย แลวส งไปยั งอวัย วะภายใน เส นลมปราณ รางกาย และทวารทั้งหลาย
28
พิเศษ ซึ่งประกอบดวย “สมอง กระดูก ไขกระดูก เสนเลือด ถุงน้ําดี และมดลูก ทั้ง 6 นี้ รูปรางเก็บ ซอนลึกและมั่นคงคลายอิน ดังนั้น จึงมีหนาที่เก็บและถายทิ้ง ตารางที่ 8 แสดงการจําแนกหมวดหมูของอวัยวะภายใน อวัยวะ อวัยวะตันทั้ง 5
อวัยวะที่เกี่ยวของ หัวใจ มาม ไต ตับ ปอด
อวัยวะกลวงทั้ง 6 กระเพาะปสสาวะ กระเพาะอาหาร ลําไส ใหญ ลําไสเล็ก ถุงน้ําดี ซานเจียว อวัยวะกลวง สมอง ไขกระดูก กระดูก พิเศษ เสนเลือด ถุงน้ําดี มดลูก
ลักษณะสําคัญ 1. มีรูปรางแนนอน 2. สรางและสะสมสารจําเปน 3. แตละอวัยวะมีหนาที่เฉพาะแตกตางกัน แตทํางานเชื่อมโยงกัน 1. มีลักษณะเปนโพรง กลวง 2. มีหนาที่รับน้ําและสารอาหาร ยอยดูดซึมอาหาร และขับถายของเสีย 1. เปนอวัยวะที่มีรูปรางมิดชิด 2. เก็บสะสมสารจําเปนเหมือนอวัยวะตัน
ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 43 3.2 ลักษณะพิเศษของจั้งเซี่ยงเสฺวี่ยซัว 3.2.1 อวั ย วะตั น และอวั ย วะกลวงมี ค วามสั ม พั น ธ กั น แบบ นอก-ใน กลาวคือ อวัยวะทั้งคูสัมพันธกันไดตามลักษณะเสนลมปราณที่เชื่อมกันตามแนวขวาง เชน เสนมือไทอินปอด สัมพันธกับ ลําไสใหญ เสนมือเสาอินหัวใจ สัมพันธกับ ลําไสเล็ก (โปรดดูทฤษฎีลมปราณประกอบ) โดยสรุป มาม สัมพันธกับ กระเพาะอาหาร ไต สัมพันธกับ กระเพาะปสสาวะ ตับ สัมพันธกับ ถุงน้ําดี เยื่อหุมหัวใจ สัมพันธกับ ซานเจียว และในทางกายภาพอวัยวะคูสัมพันธนี้มักอยูใกลกันและเวลา ปวยมักกระทบถึงกันได
29
3.2.2 ความสัมพันธของทวารและอวัยวะตันทั้ง 5 อวัยวะ ตารางที่ 9 ความสัมพันธของทวารและอวัยวะตันทั้ง 5 อวัยวะ อวัยวะ หัวใจ ปอด มาม ตับ ไต
รวมถึง เสนเลือด ผิวหนัง กลามเนื้อ เอ็น กระดูก
เปดทวารที่ ลิ้น จมูก ปาก ตา หู
ความสมบูรณดูที่ หนา ขน ริมฝปาก เล็บ เสนผม
ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 44 หากอาการแสดงของทวาร หรือความสมบูรณ หรืออวัยวะที่คลุม ถึงมีความผิดปกติ แสดงถึงเลือดลมจากอินหยางของอวัยวะตันที่มาเลี้ยงผิดปกติ 3.2.3 ความสัมพันธของจิตใจ อารมณ กับ อวัยวะตันทั้ง 5
รูปที่ 2 แสดงความสัมพันธของจิตใจ และอารมณกับอวัยวะตัน ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 44 ความสัมพันธของอารมณกับอวัยวะตันทั้ง 5 คือ ถาอารมณผิดปกติ เชน โกรธมากเกินไปจะมีผลกระทบตอตับได ดีใจมากเกินไปจะมีผลกระทบตอหัวใจได ความสัมพันธของจิตใจกับอวัยวะตันทั้ง 5 มีดังนี้ เสิน เปนจิตสวนที่สําคัญ เปนเจาเหนือจิตสวนอื่น มีสติรอบรู อี้ เปนจิตสวนที่แยกแยะผิดชอบชั่วดีออกจากกัน ปอ เปนจิตสวนที่รับทราบความรูสึกและไปดําเนินจัดการบริหาร
30
จื้อ หุน
เปนจิตที่สามารถคิดหากลยุทธ เทคนิค วิธีการ ที่ฉลาดได เปนจิตที่มีความกลาหาญ เด็ดเดี่ยว ตั้งมั่น
4. ทฤษฎีระบบลมปราณ ระบบเสนลมปราณ (จิงลั่วซี่ถง) เปนทฤษฎีพื้นฐานที่สําคัญของการฝงเข็มและรม ยา และการแพทยแผนจีนทุกสาขา เสนลมปราณเปนเสนทางไหลเวียนของเลือดและชี่ โดยจะแตก แขนงเชื่อมโยงกันเปนรางแหไปหลอเลี้ยงทุกสวนของรางกาย แบงเปนเสนลมปราณหลัก (จิง) และ เสนลมปราณยอย (ลั่ว) (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 82) 1) เสนลมปราณหลัก เปนเสนลมปราณใหญ มีเสนทางตามแนวยาวของ ลําตัวและแขนขา มักอยูลึกลงไปใตผิวหนังและในชั้นกลามเนื้อ ทําหนาที่เชื่อมสัมพันธรางกาย สวนบนกับสวนลางและอวัยวะภายในกับระบบโครงสรางของรางกาย 2) เสนลมปราณยอย เปนเสนลมปราณที่แตกแขนงจากเสนลมปราณ หลัก สวนมากแยกออกตามแนวขวางไปยังผิวหนังและสวนตางๆ ของรางกาย โดยแตกเปนแขนง ยอย ๆ เชื่อมโยงกันเปนรางแหคลายระบบเสนเลือดฝอย 4.1 องคประกอบของระบบเสนลมปราณ เสนลมปราณ จําแนกออกเปน 6 ประเภท ไดแก เสนลมปราณหลัก 12 เสน (สือเออรจิงมาย) เสนลมปราณสาขา 12 เสน (สือเออรจิงเปย) เสนลมปราณลั่ว 15 เสน (สือ อูลั่วมาย) เสนลมปราณเอ็น 12 เสน (สือเออรจิงจิน) แนวเขตผิวหนัง 12 แนว (สือเออรผีปู) และ เสนลมปราณพิเศษ 8 เสน (ฉีจิงปามาย) (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ,2551: 82) 4.2 ลักษณะของเสนลมปราณ 6 ประเภท 4.2.1 เสนลมปราณหลัก 12 เสน (สือเออรจิงมาย) เสนลมปราณหลัก 12 เสน เปนเสนลมปราณปกติที่ทําหนาที่ เชื่อมโยงอวัยวะภายในกับระบบโครงสรางรางกายและแขนขา แบงเปนเสนลมปราณอิน 6 เสน สังกัดในอวัยวะตัน (จั้ง) และเสนลมปราณหยาง 6 เสนสังกัดในอวัยวะกลวง (ฝู) แขนและขาแตละ ขางมีเสนลมปราณหลัก 6 เสน แบงเปนเสนลมปราณหยาง 3 เสน และเสนลมปราณอิน 3 เสน โดยเสน ลมปราณอินและเสนลมปราณหยางของแขนขาแตละขางจะมีระดับความเปนอิน และ หยางตางกัน (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 82-83)
31
เสนลมปราณอินแบงเปน 3 ระดับ ไดแก ไทอิน เสาอิน และจฺเหวียอิน เสนลมปราณหยางแบงเปน 3 ระดับ ไดแก หยางหมิง ไทหยาง และเสาหยาง ชื่อของเสนลมปราณแตละเสนจะประกอบดวยคุณสมบัติ 3 อยาง คือ 1) เปนเสนลมปราณมือหรือเทา 2) ระดับความเปนอินหรือหยาง 3) อวัยวะตนสังกัด ตารางที่ 10 แสดงชื่อของเสนลมปราณ อวัยวะตนสังกัดและอวัยวะคูสัมพันธ เสนลมปราณ เสนอินมือ 3 เสน
เสนอินเทา 3 เสน
เสนหยางมือ 3 เสน
เสนหยางเทา 3 เสน
ชื่อเสนลมปราณ เสนมือไทอินปอด เสนมือเสาอินหัวใจ เสนมือจฺเหวียอินเยื่อหุม หัวใจ เสนเทาไทอินมาม เสนเทาเสาอินไต เสนเทาจฺเหวียอินตับ เสนมือหยางหมิงลําไสใหญ เสนมือไทหยางลําไสเล็ก เสนมือเสาหยางซานเจียว เสนเทาหยางหมิงกระเพาะ อาหาร เสนเทาไทหยางกระเพาะ ปสสาวะ เสนเทาเสาหยางถุงน้ําดี
อวัยวะตนสังกัด ปอด หัวใจ เยื่อหุมหัวใจ
อวัยวะคูสัมพันธ ลําไสใหญ ลําไสเล็ก ซานเจียว
มาม ไต ตับ ลําไสใหญ ลําไสเล็ก ซานเจียว กระเพาะอาหาร
กระเพาะอาหาร กระเพาะปสสาวะ ถุงน้ําดี ปอด หัวใจ เยื่อหุมหัวใจ มาม
กระเพาะปสสาวะ
ไต
ถุงน้ําดี
ตับ
ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 83
32
รูปที่ 3 แสดงโครงสรางระบบของเสนลมปราณ ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 84
33
รูปที่ 4 แสดงวงจรวิถีไหลเวียนของเสนลมปราณหลัก ที่มา : กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 85 4.2.2 เสนลมปราณสาขา 12 เสน ( สือเออรจิงเปย) เสนลมปราณสาขา เปนเสนลมปราณที่แยกจากเสนลมปราณ หลักที่บ ริเ วณแขนขา แลวกระจายเขาสูสวนลึกของลําตัวไปยังอวัย วะภายในตน สัง กัด และ เชื่อมโยงกับเสนลมปราณสาขาของอวัยวะคูสัมพันธแลวออกสูภายนอกบริเวณลําคอ ทายทอย หรือใบหนา เขาบรรจบรวมกับเสนลมปราณหลักอีก ครั้ง หนึ่ง เนื่องจากเสนลมปราณสาขาแผ กระจายอยูสวนลึกของรางกายจึงไมมีจุดฝงเข็ม ในความเปนจริงเสนลมปราณ สาขาคือสวนหนึ่ง ของเสนลมปราณหลักที่ทําหนาที่ไหลเวียนหลอเลี้ยงอวัยวะภายใน เชื่อมสัมพันธอวัยวะบน-ลาง นอก-ใน ทําใหโครงขายของระบบเสน ลมปราณแผก วางขวางครอบคลุมยิ่ง ขึ้น (กรมพัฒนา การแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก 2551: 83-84)
34
4.2.3 เสนลมปราณลั่ว 15 เสน (สืออูลั่วมาย) เสนลมปราณลั่ว 15 เสน เปนเสนลมปราณที่แยกจากจุดลั่วของ เสนลมปราณหลัก 12 เสนจากจุดลั่วของเสนลมปราณตูทางดานหลังลําตัว 1 เสน จากจุดลั่วของ เสน ลมปราณเญิ่นทางดานหนาลําตัว 1 เสน และจากจุด ตาเปา ซึ่ง เปน จุด สุด ทายของเสน ลมปราณมามอยูดานขางลําตัว 1 เสน รวมเปน 15 เสน (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและ การแพทยทางเลือก, 2551: 88) เสนลมปราณลั่วมีลักษณะเปนเสนที่แตกแขนง แผกิ่งกานสาขา เปน เสนเล็ก ละเอียดจํานวน มากมายกระจายสูสวนผิวของรางกาย เสนลมปราณลั่วของเสน ลมปราณหลักแตละเสน มีแนวทางการไหลเวียนหลักเปน 2 ทิศทาง โดยเมื่อออกจากจุดลั่ว เสน แขนงสวนหนึ่งจะไปเชื่อมโยงกับเสนลมปราณหลักที่เปนคูสัมพันธ สวนที่เหลือจะไหลเวียนขนาน ไปกับ เสน ลมปราณเดิมไปยังอวัย วะเปาหมายในลําตัวและศีรษะ เสน ลมปราณลั่วของเส น ลมปราณหลักทั้ง 12 เสน จึงทําหนาที่เชื่อมโยงเสนลมปราณหลักที่เปนคูสัมพันธ และสงเสริมการ ไหลเวียนของเลือดและชี่ไปยังพื้นที่อวัยวะที่เสนลมปราณหลักครอบคลุม 4.2.4 เสนลมปราณเอ็น 12 เสน (สือเออรจิงจิน) เสนลมปราณเอ็น เปนชองทางใหเลือดและชี่จากเสนลมปราณ หลักไปหลอเลี้ยงและควบคุมการทํางานของเอ็นและกลามเนื้อ เอ็นและกลามเนื้อเชื่อมตอกระดูก และขอไวดวยกัน เสน ลมปราณเอ็น จึง หลอเลี้ย งและควบคุมการทํางานของระบบโครงสราง รางกาย ไดแก กระดูก ขอ เอ็นและกลามเนื้อ เสนลมปราณเอ็น มีประโยชนในการรักษาโรคระบบ โครงสรางของรางกาย โดยเฉพาะโรคของกลามเนื้อและเสนเอ็น เชน กลุมอาการปวดกลามเนื้อ กลามเนื้อหดเกร็งเปนตะคริว กลามเนื้อฝอลีบ เสนเอ็นหดรั้งติดขัด (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทย และการแพทยทางเลือก 2551: 88-89) เสนลมปราณเอ็น มีจํานวน 12 เสน เทากับจํานวนของเสน ลมปราณหลัก และมีแนวเสนทางสวนใหญ ซอนทับกับเสนลมปราณหลัก จึงมีชื่อลอตามชื่อของ เสนลมปราณหลักที่ครอบคลุมอยู อยางไรก็ตาม เสนลมปราณเอ็นมีลักษณะพิเศษ คือ ทุกเสนมี จุดเริ่มตนจากปลายมือหรือปลายเทา เมื่อออกจากจุดเริ่มตน จะแผออกไปตามกลามเนื้อ แลว ขมวดสอบแคบเปนระยะ คลายเปนเสนขอปลอง ไหลเวียนเขาสูลําตัวและศีรษะ แตไมเขาไป เชื่อมโยงกับอวัยวะภายในวิถีไหลเวียนสวนใหญของเสนลมปราณเอ็น แมจะมีแนวซอนทับกับเสน ลมปราณหลัก แตเสนลมปราณเอ็น ก็มีระบบวิถีไหลเวียนที่แตกตาง
35
4.2.5 แนวเขตผิวหนัง 12 แนว (สือเออรผีปู) ผิวหนังเปน ดานชั้น นอกสุดของรางกาย เปน ชองทางติดตอ ระหวางอวัยวะภายในกับสิ่งแวดลอมและทําหนาที่ปกปองรางกาย จากปจ จัยรุกรานภายนอก การแพทยแผนจีนจัดผิวหนัง เปนสวนหนึ่ง ของระบบเสนลมปราณ โดยเปนอวัย วะชั้นนอกสุด ที่ ระบบเสนลมปราณหลอเลี้ยงอยู ผิวหนังแบงเปน 12 แนวเขต ตามแนวการไหลเวียนของเสนหลัก 12 เสน (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 89-90) ระบบเสนลมปราณปกปองรางกายจากปจจัยรุก รานภายนอก โดยการควบคุมการปดและเปดของรูขุมขนและตอมเหงื่อ เมื่อระบบของผิวหนังสูญเสียการปองกัน ทําใหเหตุแหงโรครุกล้ําผานผิวหนังเขาเสนลมปราณยอย ไปเขาเสนลมปราณตน แลวผานตามเสน ลมปราณตนเขาสูอวัยวะภายใน ผิวหนังและเสนลมปราณ จึงเปนชองทางใหเหตุแหงโรครุกรานเขา สูอวัยวะภายใน ในทางกลับกัน เมื่อมีความผิดปกติของอวัยวะภายใน อาการ และอาการแสดงของโรคสามารถสะทอนผานระบบเสนลมปราณออกสูผิวหนัง ตําแหนงและ ลักษณะความผิดปกติของผิวหนัง ใชเปนแนวทางในการวินิจฉัยถึงอวัยวะภายในที่ผิดปกติ และ ลัก ษณะทางพยาธิสภาพในการรักษาโรค ผิวหนัง เปนชองทางในการรัก ษาความผิด ปกติของ อวัยวะภายใน โดยอาศัยการเชื่อมโยงของระบบเสนลมปราณ โดยเฉพาะอยางยิ่งในการรักษาโรค ดวยการฝงเข็ม ซึ่งมีจุดฝงเข็มจํานวนมากมายในระบบเสนลมปราณ จําเปนตองอาศัยผิวหนังเปน จุดอางอิงในการหาตําแหนงจุด และใชผิวหนังเปนทางผานในการกระตุนจุดฝงเข็ม นอกจากนี้ ตําแหนงที่ผิดปกติบนผิวหนังที่เกี่ยวของกับโรคยังสามารถใชเปนจุดฝงเข็มไดอีกดวย 4.2.6 เสนลมปราณพิเศษ 8 เสน (ฉีจิงปามาย) เส น ลมปราณพิเ ศษประกอบดว ย เส น ลมปราณเญิ่ น เส น ลมปราณตู เสนลมปราณชง เสนลมปราณไต เสนลมปราณอินเหวย เสนลมปราณหยางเหวย เสน ลมปราณอินเชียว และเสนลมปราณหยางเชียว มีความแตกตางจากเสนลมปราณหลัก ที่ไมมี จุดเริ่มตนจากอวัยวะภายในและไมไดสังกัดอยูกับอวัยวะภายใน เสนลมปราณพิเศษแตละเสน มีจุดเริ่มตน และวิถีการไหลเวียนที่เฉพาะของตนเอง โดยวิถีไหลเวียนมัก รอยรัดอยูระหวางเสน ลมปราณหลัก นอกจากนี้เสนลมปราณพิเศษไมมีจุดฝงเข็มเปนของตนเอง ยกเวนเสนลมปราณตู และเสนลมปราณเญิ่น หนาที่โดยรวมของเสนลมปราณพิเศษ คือ เชื่อมโยงเสนหลักใหทํางาน สอดคลองสัมพันธกันเปนแหลงพักสํารองเลือดและชี่ รวมถึงควบคุมและปรับสมดุลการไหลเวียน
36
ของเลือดและชี่ อยางไรก็ตาม เสนลมปราณพิเศษทั้ง 8 เสน ตางมีวิถีการไหลเวียน คุณสมบัติ และ หนาที่แตกตางกัน (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 90) 4.3 หนาที่ของระบบเสนลมปราณ 1) เปนทางไหลเวียนของเลือดและชี่ ไปหลอเลี้ยงทุกสวนของ รางกายอยางเปนระบบ 2) ควบคุมและปรับสมดุลการไหลเวียนของเลือดและชี่ 3) ชวยในการเชื่อมโยงเนื้อเยื่อและอวัยวะทุกสวนของรางกาย ทั้งภายนอกและภายใน ตื้นและลึก บนและลาง ซายและขวา ใหทํางานสอดคลองสัมพันธกัน 4) เปนระบบติด ตอระหวางรางกายกับสิ่งแวดลอม ปรับ การ ทํางานของรางกายใหเหมาะสมกับการเปลี่ยนแปลงของสิ่งแวดลอม รวมทั้งปกปองรางกายจาก เหตุแหงโรคที่มากระทําตอรางกาย 5) เปนชองทางในการรักษาความผิดปกติของอวัยวะตาง ๆ ใน รางกาย (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก, 2551: 92) 4.4 การประยุกตใชทฤษฏีเสนลมปราณทางคลินิก 1) ใชอธิบายสรีรวิทยาและการเปลี่ยนแปลงทางพยาธิวิทยา 1.1) ทฤษฎีเสนลมปราณ ใชอธิบายความสัมพันธการ ทํางานของอวัยวะตางๆ ทั้งในภาวะปกติและในภาวะขาดสมดุล ซึ่งสามารถใชอธิบายถึงการ เปลี่ยนแปลงของอวัยวะอื่น เมื่อเกิดความผิดปกติกับอวัยวะหนึ่ง 1.2) เสนลมปราณเปน ชองทางใหสาเหตุของโรคจาก ภายนอกรุก รานเขาสูภายในรางกาย โดยเฉพาะเมื่อระบบการปกปองรางกายของระบบเสน ลมปราณบกพรอง 1.3) เสนลมปราณชวยสะทอนอาการและอาการแสดง ของความผิดปกติของอวัยวะภายในสูภายนอก จึงชวยในการวินิจฉัยความผิดปกติของอวัยวะหรือ ตําแหนงของการเกิดโรค เชน ความผิดปกติของหัวใจจะมีอาการแสดงออกมาตามแนวเสน ลมปราณหัวใจ หรือที่ลิ้นซึ่งเปนทวารของหัวใจ เปนตน 1.4) เสนลมปราณชวยสะทอนลักษณะของพยาธิสภาพ จึงชวยในการวินิจฉัยแยกโรค เชน การมีแผลที่ลิ้นบงบอกวามีไฟหัวใจมากเกินไป การที่ผิวหนังมีสี คล้ําบงบอกถึงการไหลเวียนของเลือดและชี่ติดขัด ผิวหนังซีดขาวบงบอกถึงการไดรับผลกระทบ จากความเย็น เปนตน
37
2) การประยุกตใชในการรักษาโรค เสนลมปราณเปนชองทางในการรักษาโรคของอวัยวะภายใน โดยอาศัยจุดบนเสนลมปราณที่สัมพันธกับอวัยวะนั้น หรือจุดบนเสนลมปราณที่มีวิถีการไหลเวียน ผานไปยังอวัยวะที่ผิดปกติ เสน ลมปราณใชพิจ ารณาในการเลื อกและกํ าหนดวิธีใ นการ รักษาโรค เชน เมื่อพบวาชี่ของอวัยวะบกพรอง ควรใชการฝงเข็มกระตุนแบบเสริมบํารุง หรือการ รมยา บนจุดที่เ ปน จุด เสริมบํารุงของอวัยวะนั้น หรือเมื่อวินิจ ฉัยวามีเ ลือดและชี่แกรงแตก าร ไหลเวียนติดขัดทําใหเกิดอาการปวด ควรใชการฝงเข็มกระตุนแบบระบาย หรือปลอยเลือด หรือ ครอบถวยที่จุดที่ใชในการระบายของตําแหนงที่เกิดโรค เปนตน (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทย และการแพทยทางเลือก, 2551: 92-93) การตรวจวินิจฉัยโรคตามศาสตรการแพทยแผนจีน 1. การวิเคราะหสาเหตุ การวิเคราะหสาเหตุของโรคในทางการแพทยแผนจีนเปนการคนหาสาเหตุหรือภาวะที่ทํา ใหรางกายเกิดการเปลี่ยนแปลงทางพยาธิวิทยาทําใหเกิดโรค โดยปจจัยที่กอใหเกิดโรคนั้นมีจาก หลายสาเหตุ ดังนี้ (กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก 2551: 99-117) 1.1 ปจจัยจากลมฟาอากาศทั้งหกทําใหเกิดโรค ลมฟาอากาศทั้งหก ประกอบดวย ลม ความเย็น ความรอนอบอาว ความชื้น ความแหง และไฟ ศาสตรการแพทยจีนอธิบายการเปลี่ยนแปลงของลมฟาทั้งหกที่มีตอรางกาย มนุษย ดังนี้ 1.1.1 ลมภายนอก เปนลักษณะของลมฟาอากาศหลักในฤดูใบไมผลิ ที่มักมีลมพัดจัด ทําใหโรคที่มีสาเหตุจากลมจึงพบบอยในฤดูใบไมผลิ แตก็พบไดในฤดูอื่น เชน ปอดเปนอวัยวะภายในที่อยูบนสุดจึงถูกลมมากระทบไดงาย ถาปอดถูกกระทบทําใหลมปราณ ปอดไมแผกระจาย จะมีอาการคัดจมูก น้ํามูกไหล คัน คอ ไอ ถาลมกระทบศีรษะและใบหนาจะมี อาการเวียนศีรษะ ปวดศีรษะ คอแข็ง ใบหนาชาปวด ปากเบี้ยว ถาลมกระทบสวนนอกของรางกาย จะเกิดกลุมอาการสวนนอกของรางกาย เชน กลัวลมมีไข ลมมีลักษณะโลงกระจาย ถาลมมา กระทบผิวหนังและทําใหชองใตผิวหนังและรูเหงื่อเปด มีอาการกลัวลม มีเหงือ่ ออก เปนตน 1.1.2 ความเย็น ภายนอก เปนลักษณะของลมฟาอากาศหลัก ในฤดู หนาว ซึ่งมีโอกาสปวยจากความเย็นไดงายถารักษาความอบอุนของรางกายไมเพียงพอ เชน อยูใน
38
ที่มีอากาศหนาวเย็นเกินไป สวมใสเสื้อผาบางเกินไปถูกฝน แชอยูในน้ําเย็นนานเกินไป จะมีโอกาส เจ็บปวยจากความเย็นไดงาย ถาความเย็นมากระทบที่สวนนอกของรางกาย ทําใหผลักดันหยางที่ ชวยปกปองรางกายเขาไปอยูสวนในของรางกาย สงผลใหมีอาการกลัวหนาว มีไข เหงื่อไมออก ปวดศีรษะ ปวดตัว ปวดขอ ชีพจรตึงแนน เรียกวา ซางหาน ถาความเย็นตรงเขาสวนในทําลาย ลมปราณหยางของอวัยวะภายในเรียกวา จงหาน เปนตน 1.1.3 ความรอนอบอาว เปนลักษณะของลมฟาอากาศที่พบในชวงกลาง ฤดูรอนเปนตนไป เปน สาเหตุของโรคจากภายนอกเทานั้น ไมมีค วามรอนอบอาวที่กอตัวจาก ภายในรางกาย มักเกิดเมื่อมีอากาศรอนจัด หรืออยูกลางแดดจัดมากเกินไป หรือทํางานอยูในที่มี อากาศอบอาว เชน ถาความรอนอบอาวกระทบรางกายจะเกิดอาการหยางรอนแรง เชน ไขสูง กระวนกระวาย หนาแดง หงุดหงิด ชีพจรใหญ ถาความรอนอบอาวกระทบรางกาย ซึ่งมีผลตอ ระบบลมปราณ จะทําใหชองใตผิวหนังและรูเหงื่อเปด ถาเหงื่อออกมากจะเกิดการสูญ เสีย ของเหลวในรางกายคอแหง กระหายน้ํา ริมฝปากและลิ้นแหง ปสสาวะนอยสีเขม เปนตน 1.1.4 ความชื้น เปนลักษณะของลมฟาอากาศในปลายฤดูรอนที่มีอากาศ รอนและฝนตกหนัก โรคจากความชื้นเกิดในคนทํางานใกลน้ํา เกษตรกรแชในน้ํา ตากฝน ความชื้น มากระทบรางกายมักเขาไปอุดตันในอวัยวะภายในและเสนลมปราณ มามเปนธาตุดิน ชอบความ แหง กลัวความชื้น มามถูกความชื้นรุกรานไดงาย ถามามและกระเพาะอาหารกระทบ ความชื้นจะ ทําใหการยอยและการดูดซึมอาหารเสียไป มีอาการเบื่ออาหาร ทองอืด ทองเดิน ปสสาวะนอย เกิดน้ําคั่ง บวมน้ํา การรักษาใชวิธีเพิ่มการไหลเวียนลมปราณ และขับ ปสสาวะ โรคที่เกิดจาก ความชื้นทําใหรางกายมีอาการหนักเปนสําคัญ อาทิ ศีรษะหนัก ตัวหนัก แขนขาหนักลา สิ่งคัดหลั่ง หรือขับถายของเหลวขุน สกปรก ถาความชื้นกระทบผิวหนังรวมกับความรอน จะเกิดโรคผิวหนังได งาย ถาความชื้นเขาสูเสนลมปราณและขอทําใหลมปราณติดขัด มีอาการกลามเนื้อออนแรง หนัก และปวดตามขอ เปนตน 1.1.5 ความแหง เปนลัก ษณะของลมฟาอากาศในฤดูใ บไมรวงซึ่งมี อากาศแจมใสและแหง ความแหงที่เปนสาเหตุของโรค แบงเปน 2 แบบ คือ ความแหงเย็นและ ความแหงรอน ความแหงรอนพบในตนฤดูใบไมรวงที่มีอากาศอบอุนและแหง ความแหงเย็นพบ ตอนปลายฤดูใบไมรวงใกลฤดูหนาวที่มีอากาศเย็นและแหง ความแหงเปนตัวทําลายอิน ระเหย ของเหลวในรางกาย ทําใหเกิดความแหงผากของอวัยวะและเนื้อเยื่อตาง ๆ เชน ผิวหนังแหงแตก จมูกแหง คอแหง ปากแหง ริมฝปากแตก ผมแหงหยาบ ปสสาวะนอย ทองผูก เปนตน
39
1.1.6 ไฟ คือ ความอบอุน ความรอนของรางกาย เกิดจากรางกายไดรับ ความรอนเขาสูรางกาย หรือจากสาเหตุโรคจากภายนอกทั้ง 5 ไดแก ความเย็น ความชื้น ความแหง ลม และความรอนอบอาว มีการสะสมคั่งเปนเวลานานแลวเปลี่ยนเปนไฟเชน ความเย็นเปลี่ยนเปน ความรอน ความรอนเปลี่ยนเปนไฟ ความรอนชื้นเปลี่ยนเปนไฟ ถารางกายมีอินพรองหรือหยาง เพิ่มก็จะเปลี่ยนเปนไฟไดงาย อวัยวะที่ถูกรุกรานก็มีความสําคัญ เชน กระเพาะอาหารไมชอบแหง ถาถูกรุกรานจะเกิดไฟไดงาย ไฟจากหัวใจลอยขึ้น ทําใหปลายลิ้นแดงเจ็บ ลิ้นและปากเปนแผล ถาไฟจากตับเพิ่มสูงและลอยขึ้น ทําใหปวดศีรษะ ตาบวมแดง ถามีไฟเพิ่มสูงในกระเพาะอาหาร ทําใหเหงือกบวมปวด มีเลือดออกตามไรฟน เปนตน 1.2 อารมณทั้งเจ็ดทําใหเกิดโรค อารมณทั้ง 7 แบบ ประกอบดวย โกรธ ยินดี เศราโศก วิต กกัง วล ครุนคิด หวาดกลัว ตกใจ มีผลกระทบทิศทางการไหลเวียนลมปราณของอวัยวะภายใน ทําใหการไหลเวียน เลือดและลมปราณผิดปกติ ดังนี้ 1.2.1 ความยินดีเปนอารมณของหัวใจ ความยินดีทําใหผอนคลาย รูสึก สบายใจ เลือดและลมปราณไหลเวียนสม่ําเสมอ เปนผลดีตอรางกาย แตความยินดีเกินขนาดจะ กระทบตอหัวใจทําใหลมปราณหัวใจกระจัดกระจาย จิตใจจึงไมอยูเปนที่ มีอาการออนเพลีย เกียจ คราน ไมมีสมาธิ ถาเปนมากมีอาการใจสั่น กระวนกระวาย อาละวาด 1.2.2 ความโกรธกระทบตอตับ ทําใหลมปราณแผซานมากเกินไป หรือ ลอยสวนขึ้นขางบนและพาเอาเลือดไหลขึ้นไปดวย ทําใหมีอาการเวียนศีรษะ ปวดศีรษะ หนาแดง หูมีเสียงดัง อาเจียนเปนเลือดหมดสติ ตับเปนอวัยวะที่สําคัญ ความผิดปกติของลมปราณตับมักจะ มีผลกระทบอวัยวะอื่นๆ ดวย ถาลมปราณตับไปกระทบมาม ทําใหทองอืด ทองเดิน ถาลมปราณ ตับไปกระทบกระเพาะอาหาร ทําใหคลื่นไสอาเจียน ตับและไตมีกําเนิดเดียวกัน ความโกรธจึงมัก กระทบไตดวย มีอาการหวาดกลัว ความจําเสื่อม ปวดเมื่อยออนแรงที่เอว 1.2.3 ความเศราโศกเกินไปทําลายลมปราณปอด แลวไปมีผลกระทบ อวัยวะอื่น ถาลมปราณปอดถูกทําลาย จะเกิดอาการลมปราณปอดพรอง คือ แนนหนาอก หายใจ ขัด เซื่องซึม ไมมีแรง ความเศราโศกไปกระทบลมปราณหัวใจ มีอาการใจสั่น ใจลอย ความเศรา โศกไปกระทบตับ ทําใหเกิดความผิดปกติทางจิต แนนชายโครง แขนขาชา เกร็ง ชักกระตุก ความ เศราโศกไปกระทบมาม ทําใหการไหลเวียนของลมปราณของจงเจียวติดขัด อาหาร ไมยอย ทองอืด แขนขาออนแรง
40
1.2.4 ความวิตกกังวลเกินไปทําใหลมปราณปอดติดขัด มีอาการหายใจ เบา พูดเสียงต่ํา ไอแนนหนาอก แลวไปมีผลกระทบตอลมปราณของหัวใจ ตับ และมามได 1.2.5 ความครุ น คิ ด มากเกิ น ไปทํ า ให ล มปราณม า มคั่ ง อยู ภ ายใน ลมปราณของจงเจียวติดขัดกระทบการทํางานของมามและกระเพาะอาหาร มีอาการเบื่ออาหาร ทองอืด แนนทอง ทองเดิน ถาเปนมากทําใหกลามเนื้อลีบ ความครุนคิดเกิดจากมามแลวสงผลตอ หัวใจทําใหเลือดในหัวใจพรอง มีอาการใจสั่น นอนไมหลับ ฝน ความจําเสื่อม 1.2.6 ความหวาดกลัวทําใหลมปราณไตไมมั่นคง มีอาการกลั้นอุจจาระ ปสสาวะไมได ฝนเปยก แขนขาไมมีแรง ปวดเอว ความหวาดกลัวยังทําใหไตไมสามารถสงสาร จําเปนและลมปราณขึ้นไปหลอเลี้ยง หัวใจและปอด เรียกวา น้ํากับไฟไมปรองดองกัน มีอาการ แนนหนาอกและทอง หงุดหงิด นอนไมหลับ 1.2.7 ความตกใจเกินไปทําใหลมปราณหัวใจสับสน เลือดและลมปราณ ไมอยูในสมดุล มีอาการใจสั่น กระวนกระวาย นอนไมหลับ หายใจขัด ถาเปนมากอาจมีอาการ โรคจิต 1.3 โภชนาการที่ไมเหมาะสม เกิดจากความผิดปกติในการรับประทานอาหารและน้ํา ไดแก 1.3.1 การรับประทานอาหารไมดีพอ รับประทานอาหารนอยเกินไปหรือ มากเกินไป เชน ถารับประทานอาหารนอยเกินไปจะขาดสารอาหาร ทําใหเลือดและลมปราณ พรองเพราะสรางไมเพียงพอ รางกายซูบผอมความตานทานโรคต่ํา เจ็บปวยบอย ถารับประทาน อาหารมากเกินไปหรือรับประทานอาหารเร็วเกินไปอาหารยอยและดูดซึมไมทัน อาหารไมยอย มีอาการทองอืด เรอบูดเปรี้ยว อาเจียน ทองเดิน เปนตน 1.3.2 การรั บ ประทานอาหารที่ ไมส ะอาด ถารั บ ประทานอาหารที่ ปนเปอนเชื้อแบคทีเรียจะทําใหปวยเปนโรคอาหารเปนพิษ มีอาการปวดทอง อาเจียน ทองเดิน 1.3.3 การเลือกรับประทานอาหารมากเกินไป เชน การเลือกรับประทาน อาหารบางชนิดบางรสชาติมากเกินไปอาจทําใหเ กิด โรคขาดสารอาหาร หรือชอบรับประทาน อาหารรอนหรือเย็น เกินไปทําใหรางกายเสียสมดุลอิน-หยาง ถาชอบรับประทานอาหารสดเย็น ความเย็น จะไปทําลายลมปราณหยางของมามและกระเพาะ อาหารเกิดความเย็น ชื้น ภายใน รางกาย มีอาการปวดทอง ทองเดิน ถาชอบรับประทานอาหารเผ็ดรอนแหงจะเกิดความรอนคั่งใน กระเพาะอาหารและลําไส มีอาการคอแหง ทองอืด ปวดทอง ทองผูก ถาเรื้อรังอาจทําใหเปน ริดสีดวงทวารหนัก เปนตน
41
อาหารมี 5 รสชาติหลัก ซึ่งมีสัมพันธกับอวัยวะตันทั้ง 5 คือ รสเปรี้ยวเขาสู ตับ รสขมเขาสูหัวใจ รสหวานเขาสูมาม รสเผ็ดเขาสูปอด รสเค็มเขาสูไต รางกายจําเปนตองไดรับ อาหารครบ 5 รสชาติเพื่อใหรางกายทํางานเปนปกติ ถาชอบรับประทานอาหารบางรสชาติมาก เกินไปเปนเวลานาน อาจเกิดความผิดปกติของอวัยวะภายใน เชน - รับประทานอาหารเค็มมากเกินไป ทําใหเลือดไหลเวียนติดขัด ใบหนา ไมสดใส - รับประทานอาหารขมมากเกินไป ทําใหผิวแหง ผมรวง - รับประทานอาหารเผ็ดมากเกินไป ทําใหเสนเลือดและเอ็นหดเกร็ง เล็บ หยาบแหง - รับประทานอาหารเปรี้ยวมากเกินไป ทําใหผิวแหงและกลามเนื้อหนา หยาบแหง ริมฝปากแหง - รับประทานอาหารหวานมากเกินไป ทําใหปวดกระดูก ผมรวง 1.4 การตรากตรํามากเกินไปหรือนอยเกินไป การออกกําลังกายใชแรงงานทําใหรางกายแข็งแรง เลือดและลมปราณไหลเวียน คลอง การพักผอนทําใหหายเหน็ดเหนื่อย รางกายและสมองฟนตัว แข็งแรง ในทางตรงกันขามถา ตรากตรําใชแรงงาน ใชสมองหรือหักโหมการทํางานมากเกินไปเปนเวลานาน สามารถเปนสาเหตุ ของความเจ็บปวย เชนเดียวกับการพักผอนสบายเกินไป ไมออกแรงออกกําลังกาย 1.5 โรคระบาด เปนโรคติดตอที่เกิดขึ้นจากเชื้อโรคเปนสาเหตุ โดยโรคระบาดมี คุณลักษณะเฉพาะ ดังนี้ 1.5.1 โรคที่เกิดอยางรวดเร็ว อาการรุนแรงและคลายคลึงกัน มีอาการ เหมือนกลุมอาการที่เกิดจากไฟแตรุนแรงกวา เชน ไขสูง กระวนกระวาย คอแหง ลิ้นแดง มีฝา เหลือง มักมีกลุมอาการความชื้นรวมดวย 1.5.2 โรคที่ติดตอไดงาย ระบาดแพรกระจายอยางรวดเร็ว อาจพบชุกชุม เปนแหงๆ หรือระบาดอยางกวางขวาง มีทั้งโรคระบาดชนิดไมรายแรงและชนิดรายแรงทําใหถึงตาย เชน ไฟลามทุง คางทูม ไทฟอยด คอตีบ ไขอีดําอีแดง ไขทรพิษ อหิวาตกโรค กาฬโรค เปนตน 1.5.3 การเกิด โรคและการระบาดมีความเกี่ย วของกับสาเหตุ ไดแก อากาศเปลี่ยนแปลงผิดปกติ เชน รอนจัด แลงจัด น้ําทวม สิ่งแวดลอม เชน อากาศและน้ําถูก ปนเปอน อาหารสกปรก การแยกผูปวยทันที จะชวยปองการการระบาดของโรค การควบคุมโรค ระบาดไดผลดีดวยการฉีดวัคซีนปองกันหรือใหยารักษาโรค
42
1.6 โรคปาราสิต เกิดจากรางกายไดรับ ปาราสิตหรือเชื้อพยาธิจากการ รับประทานอาหารหรือน้ําที่ มีปาราสิตปนเปอน หรือสัมผัสน้ําหรือ อาหารที่ปรุงไมสุก หรือดินที่มี ปาราสิตอยูอาการของโรคปาราสิตที่พบสวนใหญ คือ ใบหนาซีดเหลือง ผายผอม กลามเนื้อลีบ ปวดทอง การแพทยแผนจีนถือวาความรอนชื้นสะสมคั่งในมามและกระเพาะอาหารทําใหเปนโรค ปาราสิตไดงาย ผูปวยโรคปาราสิตจึง มักมีอาการของความรอนชื้นสะสมในมามและกระเพาะ อาหารดวย ปาราสิตมีหลายชนิด ทําใหเกิดอาการตางๆกัน เชน พยาธิตัวกลมมักทําใหปวดทอง แขนขา เย็นออนแรง พยาธิเสนดายทําใหคันที่ทวารหนัก เปนตน 1.7 การบาดเจ็บ การไดรับบาดเจ็บจากภายนอกมีหลายชนิด เชน การถูกยิง ฟน แทง ฟกช้ํา ทําใหผิวหนังและกลามเนื้อและหอเลือดบวมปวด บาดแผลมีเลือดออก กระดูกหัก ขอเคลื่อน ความรอนจากไฟไหม น้ํารอนลวก ไฟดูด ทําใหผิวหนังบวมแดงรอนหรือเปนตุมน้ําใส ถาผิวหนังไหมรุนแรงจะเปลี่ยนเปนสีขาว น้ําตาล หรือดํา ไมรูสึกปวด หรือการไดรับบาดเจ็บจาก ความหนาวเย็นซึ่งความหนาวเย็นมีผลกระทบตอรางกายทั่วไปและมีผลกระทบเฉพาะที่ หรือการ ถูกแมลงสัตวกัดตอย ถาถูกสัตวกัดทําใหบริเวณที่ถูกกัดบวมปวดมีเลือดออก ถาถูกกัดรุนแรงอาจ ทําใหอวัยวะภายในไดรับบาดเจ็บ เสียเลือดมาก หรือไดรับพิษเขาสูรางกายถึงตายได 1.8 เสมหะและของเหลวคั่ง และอาการเลือดคั่ง เสมหะและของเหลวคั่ง และอาการเลือดคั่ง เปนผลของความผิดปกติในการ ทํางานของอวัยวะภายใน เสมหะและของเหลวคั่ง และอาการเลือดคั่งอาจกลายเปนสาเหตุของโรค ทําใหเกิดความผิดปกติของอวัยวะและเนื้อเยื่อได 1.8.1 เสมหะและของเหลวคั่ง เปนการสูญเสียสมดุลของของเหลวใน รางกายทําใหเ กิด เสมหะและของเหลวคั่ง เสมหะและของเหลวคั่งก็เปน สาเหตุกอใหเกิดการ เปลี่ยนแปลงทางพยาธิวิทยา ทําใหอวัยวะภายในทํางานผิดปกติ เสมหะและของเหลวมี 2 ชนิด คือ ชนิดที่มองเห็น คือ เสมหะและของเหลวที่มีรูปรางมองเห็นได สัมผัสได มีเสียง เชน เสมหะจาก ลําคอ เสียงเสมหะเวลาหอบ และชนิดที่มองไมเห็น คือ อาการและอาการแสดงที่เกิดจากเสมหะ และของเหลวคั่ง แตมองไมเห็นตัวตนของสาเหตุ มีแตอาการ เชน เวียนศีรษะ ตาลาย ใจสั่น หายใจขัด คลื่นไสอาเจียน เปนลม พูดจาไมรูเรื่อง อาละวาด เปนตน 1.8.2 อาการเลือดคั่ง คือ ลักษณะการไหลเวียนของระบบเลือดไหลที่ ชาลง มีการคั่ง อยูในเสน ลมปราณ อวัยวะ เนื้อเยื้อตางๆ หรือเลือดไหลออกมาคั่งนอกเสน ลมปราณ เลือดคั่งเปนผลของการเปลี่ยนแปลงทางพยาธิวิทยาของบางโรคและเปนสาเหตุของโรค ไดดวย สาเหตุของการเกิดเลือดคั่ง ไดแก สาเหตุจากภายนอก คือ การกระทบกระแทก บาดเจ็บ
43
จากภายนอก ทําใหเลือดไหลเวียนไมคลองหรือเลือดคั่งอยูภายใน สาเหตุจากความผิดปกติภายใน รางกายลมปราณพรอง ทําใหเ ลือดไมไหลเวีย น ลมปราณไหลเวียนติดขัดทําใหเลือดไหลเวีย น ติดขัดไปดวย อาการเลือดคั่งทําใหเกิดอาการเฉพาะ ไดแก มีอาการปวดเหมือนเข็มแทง ตําแหนงที่ ปวดแนนอน กดเจ็บ เปนๆ หายๆ มีอาการบวมเปนกอนอยูกับที่ ถาอยูที่ผิวหนังจะมีสีเขียวมวงคล้ํา ถึงเขียวเหลือง ถาอยูภายในรางกายจะเปนกอนคอนขางแข็ง หรือกดเจ็บ มีเลือดออก เลือดมีสีมวง คล้ํา หรือปนกอนเลือด ใบหนา ริมฝปาก เล็บมีสีเขียวมวงคล้ํา เปนตน 2. วิธีการรักษาโรคของการแพทยจีน วิธีการรักษาโรคของแพทยแผนจีนมีหลายวิธี แตละวิธีลวนมีจุดเดนในตัวเองโดยทั่วไป วิธีการรักษาโรคของการแพทยแผนจีน แบงเปน 8 วิธี ดังนี้ (สถาบันการแพทยแผนไทย-จีน เอเชีย ตะวันออกเฉียงใต, 2552: 43-49) 2.1. วิธีขับเหงื่อ (ฮั่นฝา) วิธีขับเหงื่อ คือ การรักษาโรคดวยยาที่ไปขจัดสาเหตุของโรคที่สวนนอกของราง กายใหออกไปจากรางกายทางเหงื่อ สวนมากใชรัก ษากลุมอาการหรือโรคที่เ กิ ด จากสาเหตุ ภายนอกของรางกาย 2.2 วิธีทําใหอาเจียน (ถูฝา ) วิธีทําใหอาเจียน คือ การรักษาโดยการขับเสมหะ น้ําลายที่คั่งอุดตันอยูในลําคอ หรือทรวงอกออกจากรางกายทางปาก ใชรักษาผูที่อาหารไมยอยหรือรับประทานสารพิษเขาไป วิธีการรักษาโดยทําใหอาเจียนเปนการรักษาโรคฉุกเฉิน จึงควรใชเมื่อจําเปนจริงๆเทานั้น เพราะ การอาเจียนทําใหสูญเสียยินและชี่ การอาเจียนทําใหเกิดการเปลี่ยนแปลงเฉียบพลันของความดัน ในทรวงอกและทอง จึงหามใชวิธีกระตุนใหอาเจียนในผูปวยโรคความดันโลหิตสูง หลอดเลือด แข็งตัว หลอดเลือดโปงพอง โรคกระเพาะอาหารเปนแผล วัณโรคปอดที่มีเ ลือดออกงาย หญิง มี ครรภ นอกจากนี้ควรพิจารณาดวยความระมัดระวังหากตองใชกับผูปวยโรคหัวใจ และผูที่รางกาย ออนแอมาก 3. วิธีระบาย (เซี่ยฝา) วิธีระบาย คือ การขับสิ่งที่คั่งคางอยูในกระเพาะอาหารและลําไส ไดแก อาหารที่ ไมยอย อุจจาระที่แข็ง ความเย็นคั่ง เลือดคั่ง หรือเสมหะและของเหลวคั่ง โดยการขับ ออกจาก รางกายทางทวารหนัก
44
4. วิธีประสาน (เหอฝา) วิธีประสาน คือ วิธีรักษาโรคโดยการปรับ ความผิด ปกติใหพอดีทําใหอิน -หยาง กลับมาอยูในสมดุล ชวยเสริมลมปราณต านทานโรคและขจัด ลมปราณกอโรค ทําใหรางกาย กลับเปน ปกติ ใชรัก ษาความผิดปกติของเลือดและลมปราณของอวัย วะภายใน กลุมอาการกึ่ง ภายนอกกึ่ ง ภายใน กลุ มอาการรอนปนเย็ น ในทางคลินิ ก วิ ธีป รั บ สมดุ ลใชบ รรเทากลุ มโรค ซาวหยาง ปรับสมดุลตับและมาม (ระบายตับ บํารุงมาม) ปรับสมดุลตับกับกระเพาะอาหาร (สงบ ตับ ปรับกระเพาะอาหาร) ปรับสมดุลกระเพาะอาหารกับลําไส 5. วิธีใหความอบอุน (เวินฝา) วิธีใหความอบอุน คือ การรักษาโรคโดยการใหความอบอุน ขับไลความเย็นใน อวัยวะภายในและเสนลมปราณ แบงเปน 3 วิธี คือ วิธีใหความอบอุนจงเจียวเพื่อขับไลความเย็น วิธีใ หความอบอุน เสริมหยาง ใชรักษาอาการหยางชี่ของหัวใจ และไตพรอง และวิธีใ หค วาม อบอุนเสนลมปราณขับไลความเย็น 6. วิธีลดความรอน (ชิงฝา) วิธีลดความรอน คือ การรักษากลุมอาการภายในของรางกายจากสาเหตุความ รอนและไฟ โดยระบายความรอนและดับไฟ ยาที่ใชระบายความรอนมีฤทธิ์ฆาเชื้อแบคทีเรีย ลด อาการอักเสบ และลดไข ใชรักษากลุมอาการภายในของรางกายจากความรอน ไดแก ระยะที่ ความรอนเขาสูระบบลมปราณ ระยะที่ความรอนเขาสูระบบอิ๋งและระบบเลือด กลุมอาการไฟและ พิษไฟในอวัยวะภายใน ซึ่งเปนโรคติดเชื้อแบคทีเรีย กลุมอาการรอนพรอง 7. วิธีบํารุง (ปูฝา) วิธีบํารุง คือ การรักษาโรคดวยการหลอเลี้ยง เสริมบํารุงชี่และเลือด และอิน-หยาง ของรางกาย ใชรัก ษากลุมอาการพรองออนแอของอวัย วะภายใน ชี่และเลือด และอิน -หยาง แบงเปน 4 วิธีคือ การบํารุงชี่ โดยทั่วไปหมายถึงบํารุงชี่ของมามและปอดใชรักษากลุมอาการชี่ พรอง บางครั้งก็ใชรักษากลุมอาการเลือดพรองโดยใชควบคูกับยาบํารุงเลือด การบํารุงเลือดใช รักษากลุมอาการเลือดพรอง การบํารุงหยางมักใชรักษากลุมอาการหยางไตพรองหรือหยางของ มามพรอง และการบํารุงอิน คือ บํารุงสารจําเปน เลือด และของเหลวในรางกาย 8. วิธีทําใหสลาย (เซียวฝา) วิธีทําใหสลาย คือ การสลายการคั่งหรือการสะสมของชี่และเลือด เสมหะ น้ําหรือ กอน โดยการปรับการไหลเวียนของชี่ ระบายการคั่งของเลือด ขับความชื้นทางปสสาวะ เรงการ ยอยอาหาร ขับเสมหะ สมานแผล ฝ เปนตน
45
การตรวจวินิจฉัยของศาสตรการแพทยแผนจีน การแพทยแผนจีนใชการตรวจดวยประสาทสัมผัสทั้ง 5 ของแพทยในการวินิจฉัยโรค คือ (สํานักการแพทยทางเลือก, 2556) 1. ตา แพทยจีนใชการมองดูเสน สี รูปรางของรางกายและอวัยวะสวนตางๆ ลักษณะ ทาทาง การเดิน ดูลิ้น สารคัดหลั่ง และสิ่งขับถาย เปนตน 2. จมูก ใชดมกลิ่นตัว กลิ่นปาก กลิ่นอุจจาระ และกลิ่นปสสาวะของคนไข 3. หู ใชฟงเสียงพูด เสียงไอ เสียงลมหายใจ 4. ปาก ถามถึงประวัติความเจ็บปวด ชีวิตความเปนอยู ประวัติครอบครัว อาการที่ผูปวย รูสึกไมสบาย 5. ผิวหนัง แพทยจีนใชการสัมผัสดวยการใชนิ้วจับชีพจรเพื่อตรวจตรวจอวัยวะภายใน ภาวะเลือดและพลังงานของรางกาย นอกจากนี้ก็ใชมือกดสัมผัสเพื่อตรวจสอบตําแหนงเจ็บปวย ของรางกายทําใหทราบถึงภาวะโรคของผูปวย เมื่อแพทยจีนไดตรวจรางกายผูปวยดวยวิธีการทั้งหาแลวก็จะนํามาวิเคราะหถึงปจจัยที่ เปนสาเหตุของการเกิดโรค ระบบอวัยวะใดที่ผิดปกติบาง เพื่อใชในการวางแผนและเลือกวิธีในการ รักษา เชน การรับประทานยาตม การฝงเข็ม การใหยาจีน ทุยนา ชี่กงหรือผสมผสานกัน เปนตน การแพทยแผนจีนในประเทศไทย ดังที่ไดกลาวมาแลวบางในบทที่ 1 วาการแพทยแผนจีนไดเขามาในสังคมไทยโดยปรากฏ หลัก ฐานชัดเจนตั้งแตสมัยกรุงศรีอยุธยา แตก็สามารถสัน นิษ ฐานยอนไปกวานั้น ไดวาความรู ทางการแพทยแผนจีนอาจเขามากอนหนานั้น เนื่องจากมีการติดตอสัมพันธกันระหวางจักรวรรดิ จีนกับอาณาจักรตางๆในภูมิภาคเอเชีย ตะวัน ออกเฉียงใตในทั้ง ระดับ เจาผูปกครองอาณาจัก ร พอคา และประชาชน ซึ่งผลจากการติดตอไปมาระหวางกันนี้ทําใหความรูทางการแพทยแผนจีนได ถูกนํามาใชในการบําบัดและรักษาโรค การดูแลสุขภาพของประชาชนซึ่ง มีการแพรห ลายมาก ยิ่งขึ้น โดยลําดับ จากบทความเรื่อง การแพทยแผนจีนในประเทศไทย : อดีต ปจจุบัน อนาคต ของ ชวลิ ต สั น ติ กิจ รุ ง เรือง (2549) ได วิเ คราะหถึ ง หลั ก ฐานที่ แสดงว าการแพทย แผนจีน เขา มาสู สังคมไทยไวดังนี้ 1. ความคลายคลึงกันระหวางการแพทยลานนาและการแพทยแผนไต ซึ่งเปนการ แพทยพื้นบานของชนเผาไตในเขตสิบสองปนนา มณฑลยูนนาน สาธารณรัฐประชาชนจีน
46
2. คัมภีรโ อสถพระนารายณซึ่งรวบรวมตํารับยาที่ใชในวังหลวงของสมเด็จพระนา รายณมหาราช เมื่อ 400 ปเศษที่ผานมา ปรากฏมีตํารับยาจีนบรรจุอยูในคัมภีรด ังกลาว 3. โรงพยาบาลเทียนฟามูลนิธิ บนถนนเยาวราช กรุงเทพมหานครเปดใหบริการ การแพทยแผนจีน ตั้งแต พ.ศ. 2446 4. หางขายยาไต อัน ตึ๊งซึ่งเปนรานขายยาจีน ที่เปดดําเนิน การในถนนวานิช 1 กรุงเทพมหานคร ตั้งแต พ.ศ.2449 5. สมาคมแพทยจีนในประเทศไทยที่กอ ตั้งตั้งแต พ.ศ. 2468 6. ไดพบหลักฐานแพทยจีนซึ่งไดรับ อนุญาตใหประกอบโรคศิลปะแผนโบราณ สาขาการบําบัดโรคทางยา ชั้น 2 เมื่อวันที่ 18 สิงหาคม พ.ศ.2473 การแพทยแผนจีนในสังคมไทยจึงไดรับการยอมรับ จากวงวิช าการแพทยของไทยอยาง ตอเนื่องสะทอนจากการที่กระทรวงสาธารณสุข ไดมีการจัดตั้งหนวยงานขึ้นมารองรับเพื่อกํากับ ดูแลการใชความรูทางการแพทยแผนจีนในบําบัดรักษาโรคและดูแลสุขภาพ ไดแก ป พ.ศ. 2538 กระทรวงสาธารณสุขโดยกรมการแพทย ไดจัด ตั้งศูนยค วามรวมมือการ แพทยไทย-จีน เปนหนวยงานระดับกองเปนการภายใน โดยมีวัตถุประสงคเพื่อพัฒนาศาสตรการ แพทยแผนจีน ใหไดคุณภาพและมาตรฐานที่เหมาะสม เพื่อเปนการแพทยทางเลือกในการดูแล สุขภาพของคนไทยรวมกับการแพทยแผนปจ จุบัน และการแพทยแผนไทย และเปน หนวยงาน ประสานความสัมพันธระหวางไทยและจีนของกระทรวงสาธารณสุขของทั้งสองประเทศ ป พ.ศ. 2542 มีการลงนามรวมกับกระทรวงสาธารณสุขจีนในบันทึกความเขาใจดานควา มรวมมือดานการแพทยและการสาธารณสุข ฉบับที่ 2 พ.ศ. 2543 โดยกระทรวงสาธารณสุขจีน สนับสนุนใหไทยเปนศูนยกลางดานการศึกษา การบริการ และการวิจัยการแพทยแผนไทยและแผน จีนของภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต ป พ.ศ. 2545 มีการปฏิรูประบบระบบราชการที่มีผลทําใหเกิดการปฏิรูปโครงสรางบทบาท ภารกิจอัตรากําลังดานการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือกขึ้น โดยโอนหนวยงานสถาบัน การแพทยแผนไทย ศูนยความรวมมือการแพทยไทย-จีน และศูนยประสานงานการแพทยทางเลือก มาสังกัดกรม พัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือกที่ตั้งขึ้นใหมตามพระราชบัญญัติ ระเบียบบริหารราชการแผนดิน พ.ศ. 2545 ป พ.ศ.2547 มีการกําหนดใหศูนยความรวมมือการแพทยไทย-จีน เปนกลุมงานหนึ่งใน กองการแพทยทางเลือก คือ กลุมงานความรวมมือการแพทยไทย-จีน และเมื่อวันที่ 26 กรกฎาคม พ.ศ. 2547 กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก ไดมีคําสั่งที่ 158/2547 ใหศูนย
47
ความรวมมือการแพทยไทย-จีนเปนสถาบันระดับกอง ในสังกัดกรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและ การแพทยทางเลือกและไดกําหนดชื่อใหมวา สถาบันการแพทยไทย-จีน เอเชียตะวันออกเฉียงใต สถาบั น การแพทย ไ ทย-จี น เอเชี ย ตะวั น ออกเฉี ย งใต มี บ ทบาทที่ สํ า คั ญ ได แ ก การประสานงานความรวมมือในการผลิตและพัฒนาสมรรถนะบุคลากร การวิจัย และการบริการ การแพทยแผนจีน การประสานงานความรวมมือระหวางกระทรวงสาธารณสุขไทย-จีน และทบวง การแพทยแผนจีนการศึกษา การวิเคราะห วิจัย พัฒนาความรูและเทคโนโลยีดานการแพทยแผน จีน การกําหนดพัฒนาคุณภาพมาตรฐานการแพทยแผนจีนและเสนอแนะ การคุมครองผูบริโภค การถายทอดองคความรูและเทคโนโลยีการแพทยแผนจีน รวมทั้งการสนับสนุนใหมีการผสมผสาน การแพทยแผนจีนที่เหมาะสมในระบบบริการสุขภาพไทย แนวโนมการแพทยแผนจีนในอนาคต องคความรูท างการแพทยแผนจีน ในปจ จุ บัน ยังคงเปน สิ่งที่สามารถตอบสนองความ ตองการของผูคนไดในทุกยุคสมัย เนื่องจากมีการสั่งสม ประยุกต คิดคนความรูใหสอดคลองกับ สถานการณของโรค อาการเจ็บปวยที่มีการเปลี่ยนแปลงไป ประกอบกับการไดรับการสนับสนุน จากหนวยงานภาครัฐทั้งในดานการจัดใหมีหนวยงานรองรับ การคนควาศึกษาวิจัย การศึกษาทาง การแพทยแผนจีน ในระดับ ที่สูงขึ้น จึงทําใหก ารแพทยแผนจีน แพรขยายออกไปสูคนไทย ทั้งนี้ แนวโนมที่มีสว นสําคัญตอการทําใหความรูทางการแพทยแผนจีนไดรับใชผูคนในสังคมมากยิ่งขึ้น มีดังนี้ 1. กระแสการใหความสําคัญกับการดูแลสุขภาพดวยการแพทยแผนตะวันออกที่ เพิ่มมากขึ้น เปนแนวนิยมของผูคนในการรักษาสุขภาพ บําบัดรักษาโรคดวยความรูทางการแพทย แผนตะวันออก อาทิ การแพทยแผนจีน การแพทยแผนไทย การแพทยยูนานิ การแพทยอายุรเวท การแพทยธิเบต เปนตน ซึ่งสาเหตุสําคัญที่กอใหเกิดการหันมาใหความตระหนักหรือสนใจในวิถี ดังกลาว ลือชัย ศรีเงินยวง (2547: 11) ไดวิเคราะหวา เกิดจากความรูสึกไมพึงพอใจของสังคมตอ ระบบสุขภาพสมัยใหมโดยมีการหยิบยกประเด็นความคิดในเรื่องสุขภาพแบบองครวมที่เนนการ สอดประสานระหวางกาย จิตใจ และจิตวิญญาณอันเปนสิ่งซึ่งแยกจากกันไมได แนวคิดนี้แตกตาง จากแนวคิดการแพทยแบบวิทยาสาสตรที่เปนกระแสหลักอยู รวมทั้งวิกฤตคาใชจายทางสุขภาพ โดยเนนการใชยาและเทคโนโลยีขั้นสูง ซึ่งกลับกลายเปนภาระคาใชจายและไรประสิทธิภาพในการ จัดการโรคเรื้อรัง สําหรับการแพทยแผนจีนนับเปนการแพทยแผนตะวันออกที่ไดรับความสนใจใน การใชบริก ารจากผูค นเพิ่มมากขึ้น ตัวอยางเชน ในประเทศจีน ที่มีโรงพยาบาลกวา 2,600 แหง
48
ซึ่งในจํานวนนี้กวารอยละ 90 มีแผนกการแพทยจีนอยูดวย โดยมีการรักษาแบบฝงเข็ม การนวด ทุยนา (หมอชาวบาน 2546 : ออนไลน) เชนเดีย วกับสังคมไทย จากการศึกษาวิจัย ของยุพาวดี บุญชิต และทัศนีย อาซาไนท (2549) พบวา การใหบริการทางการแพทยแผนจีนในประเทศไทย สว นใหญ เ ปน การให บ ริ ก ารในสถานพยาบาลของรั ฐ โดยเป น การให บ ริก ารประเภทฝ ง เข็ ม การใหบริการดานการใชสมุนไพรและตํารับยาจีน การแพทยแผนจีนนับ วามีการขยายตัวอยาง รวดเร็วทั้งในดานจํานวนผูปวยใหมและผูปวยเกาที่เพิ่มมากขึ้น แตท วา สถานพยาบาลที่มีการ ใหบริการการแพทยแผนจีนกับประสบปญหาการขาดแคลนบุคลากรทางการแพทย และยังพบวา สถานพยาบาลอีกจํานวนหนึ่งที่ทําการสํารวจ รอยละ 45.24 ซึ่งยังไมมีบริการการแพทยแผนจีน มีความตองการที่จะเปดใหบริการทางการแพทยแผนจีนดวย โดยเนนการรักษาแบบการฝงเข็ม การนวดทุยนา และการใชยาสมุนไพร เหตุผลที่ผูคนนิยมในการใชบริการดวยการแพทยแผนจีน สวนใหญสะทอนจากการศึก ษาความตองการใชบ ริก ารแพทยจีน ที่โรงพยาบาลหัวเฉีย วของ Tan Xue Ping (2553) ที่พบวาเกิดจากความนาเชื่อถือ การตอบสนองตอผูปวยที่รวดเร็ว รวมทั้ง การเขาถึงจิตใจของผูปวยของแพทยแผนจีน ทั้งนี้อาจกลาวไดวาแนวโนมการรักษาดวยการแพทย แผนจีนโดยเฉพาะการฝงเข็มนับเปนรูปแบบการรักษาที่ไดรับความนิยมในการใชบริการมากที่สุด ซึ่งจากการสํารวจของสถาบันการแพทยไทย-จีน เอเชียตะวันออกเฉียงใต (2555: 292) ที่สํารวจ สถานพยาบาลในสังกัดกระทรวงสาธารณสุขที่มีการใหบริการฝงเข็มทั้งหมด 166 แหง โดยจําแนก เปนโรงพยาบาลศูน ย จํานวน 25 แหง โรงพยาบาลทั่วไป จํานวน 56 แหง โรงพยาบาลชุมชน จํานวน 85 แหง โดยภาคกลางมีสถานบริการฝงเข็มสูงสุด จํานวน 63 แหง ซึ่งภาพรวมทั้งประเทศ มีเพียง 8 จังหวัดเทานั้นที่ยังไมมีการใหบริการฝงเข็ม ไดแก จังหวัดนาน เพชรบูรณ สิงหบุรี ตราด บึงกาฬ เลย หนองบัวลําภู และสตูล 2. การพัฒนามาตรฐานทางการแพทยแผนจีนในสังคมไทย การแพทยแผนจีนใน ประเทศไทยไดถูกรับ รองจากหนวยงานดานสาธารณสุขของไทย มีก ารจัดตั้งหนวยงานขึ้น มา รองรับเพื่อกํากับ ควบคุมดูแลการใชความรูทางการแพทยแผนจีนในการบําบัดรักษาโรค และดูแล สุขภาพดังที่ไดกลาวมาแลวเกี่ยวกับความเปนมาของการแพทยแผนจีนในไทย หนวยงานภาครัฐที่ มีบ ทบาทสําคัญ คือ สถาบัน การแพทยไทย-จีน เอเชีย ตะวัน ออกเฉีย งใต หนวยงานในกํากั บ กรมการพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข ซึ่งไดกําหนด พัน ธกิ จ ที่ สํ า คั ญ ของสถาบั น ฯ 5 ประการ ได แ ก การรวบรวมข อ มู ล ด า นการแพทย แ ผนจี น การจั ด การความรู ก ารแพทย แ ผนจี น ในไทย การกํ า กั บ มาตรฐานการแพทย จี น ในไทย
49
การบูรณาการการแพทยแผนจีนเขาสูระบบบริการสุขภาพ และการผสมผสานการแพทยแผนจีน และการแพทยแผนปจจุบัน โดยผลการดําเนินงานของสถาบันฯที่สําคัญ คือการรวบรวมขอมูลและ จัดการความรูเ พื่ อการพัฒ นาการแพทย จีน ในสังคมไทย โดยเฉพาะมีก ารจัดทํ าตํ าราที่ เ ป น มาตรฐานทางการแพทยจีนเพื่อใหแพทยจีนและประชาชนไดศึกษาเรียนรู จํานวนหลายเลม ไดแก กลุมศาสตรการแพทยจีน จํานวน 4 เลม คือ ตําราศาสตรการแพทยแผนจีนเบื้องตน หนังสือพัฒนา การแพทยแผนจีนในประเทศไทย หนังสือการตรวจชีพจร และหนังสือพจนานุกรมศัพทการแพทย จีน กลุมศาสตรการฝงเข็มรมยา จํานวน 5 เลม กลุมศาสตรยาสมุนไพรจีน จํานวน 7 เลม อาทิ คูมือการใชสมุนไพรจีน ชุดตํารับยาจีนที่ใชบอยในประเทศไทย กลุมศาสตรการสรางเสริมสุขภาพ อาทิ คูมือการดูแลสุขภาพดวยศาสตรการแพทยจีน หนังสือเห็ดหลินจือกับการดูแลสุขภาพ เปนตน นอกจากนี้ใ นการพัฒนามาตรฐานทางการแพทยแผนจีน ที่สําคัญ ประการหนึ่ง คือ การใชก ฎ ระเบียบตางๆ ซึ่งในประเทศไทยไดมีการออกพระราชกฤษฎีกาที่กําหนดใหสาขาการแพทยจีนเปน สาขาการประกอบโรคศิลปะตามพระราชบัญญัติการประกอบโรคศิลปะ พ.ศ.2542 รวมทั้งมีการ จัดใหมีการสอบประเมินคุณสมบัติการแพทยจีนที่สําเร็จการศึกษาจากสาธารณรัฐประชาชนจีน และแพทยจีน ที่สืบทอดจากบรรพบุรุษ เพื่อรับใบอนุญาตประกอบโรคศิลปะสาขาการแพทยจีน มีการกําหนดมาตรฐานวัสดุและเครื่องมือแพทย เชน มาตรฐานเข็มที่ใชในการฝงเข็ม มาตรฐาน อุปกรณและเครื่องมือแพทยอื่นๆที่ใชในการแพทยจีน การประกาศคณะกรรมการวิชาชีพ สาขา การแพทยแผนจีน ฉบับที่ 2/2554 เรื่อง เกณฑมาตรฐานการรับรองสถาบันการศึกษาที่จัดการเรียน การสอนหลักสูตรปริญญาหรือประกาศนียบัตรเทียบเทาปริญญา สาขาการแพทยแผนจีน พ.ศ. 2554 รวมทั้งการจัดตั้งสมาคมแพทยแผนจีน ในประเทศไทยขึ้น โดยมีวัตถุประสงคในการผนึก กําลังภูมิปญญาและทุนทรัพยในการขับเคลื่อนการพัฒนามาตรฐานการแพทยแผนจีนในประเทศ ไทยดวย 3. การศึกษาเรียนรูและคนควาวิจัยทางการแพทยแผนจีน ในปจจุบันการแพทยแผน จีนไดถูกทําใหแพรหลายดวยการศึกษาเรียนรูและคนควาวิจันผานหนวยงานหลายแหลงทั้งภาครัฐ และเอกชน โดยมุงหวังที่จ ะผลิตกําลังคนทางดานการแพทยแผนจีนและการพัฒนาองคความรู ใหม ๆ จากการศึ ก ษา วิ จั ย ทดลอง ตั ว อย า งเช น สถาบั น อุ ด มศึ ก ษาของไทยในสั ง กั ด กระทรวงศึกษาธิการที่เปดสอนหลักสูตรระดับปริญญาตรีสาขาวิชาการแพทยแผนจีน ซึ่งปจจุบันมี อยูจํานวน 7 สถาบัน จําแนกเปนสถาบันอุดมศึกษาของรัฐ 3 แหง และสถาบันอุดมศึกษาเอกชน จํ า นวน 4 แห ง ซึ่ ง ในแต ล ะหลั ก สู ต รของแต ล ะสถาบั น มี ร ะยะเวลาในการศึ ก ษา 5-6 ป
50
บางสถาบันอุดมศึกษาที่ทําการตกลงความรวมมือกับสถาบันอุดมศึกษาในตางประเทศโดยเฉพาะ กับ สาธารณรัฐประชาชนจีน ไดมีการจัด ใหนัก ศึกษาไปฝกประสบการณวิช าชีพหรือเรียนรูใ น ประเทศดังกลาว เปนระยะเวลา 1 ป โดยในแตละปการศึกษาสถาบันอุดมศึก ษาเหลานี้เปดรับ นักศึกษาที่สนใจศึกษาตอในสาขาวิชาการแพทยแผนจีน จํานวน 460 คน ตารางที่ 11 แสดงจํานวนสถาบันอุดมศึกษาที่เปดสอนหลักสูตรระดับปริญญาตรี สาขาวิชาการแพทยแผนจีนในประเทศไทย สถาบันอุดมศึกษา
ชื่อหลักสูตร
1. มหาวิทยาลัยแมฟาหลวง สํานักวิชาวิทยาศาสตรสุขภาพ 2. มหาวิทยาลัยพะเยา คณะแพทยศาสตร 3. มหาวิทยาลัยราชภัฏจันทรเกษม วิทยาลัยการแพทยทางเลือก 4. มหาวิทยาลัยหัวเฉียวเฉลิม พระเกียรติ คณะการแพทยแผนจีน 5. มหาวิทยาลัยรังสิต คณะการแพทยแผนตะวันออก
การแพทยแผนจีน บัณฑิต การแพทยแผนจีน บัณฑิต การแพทยแผนจีน บัณฑิต การแพทยแผนจีน บัณฑิต วิทยาศาสตรบัณฑิต การแพทยแผน ตะวันออก การแพทยแผนจีน บัณฑิต การแพทยแผนจีน บัณฑิต
6. มหาวิทยาลัยเชียงราย คณะการแพทยแผนตะวันออก 7. วิทยาลัยนครราชสีมา คณะวิทยาศาสตรสุขภาพ
ระยะ เวลา ศึกษา
ปที่เริ่ม เปด สอน
5 ป
2557
การรับ นักศึกษา ตอป การศึกษา 40 คน
6 ป
2557
60 คน
5 ป
2549
60 คน
6 ป
2545
120 คน
5 ป
2557
60 คน
5 ป
2556
60 คน
5 ป
2552
60 คน
ที่มา : สํานักงานคณะกรรมการการอุดมศึกษา,2557 นอกจากการศึ ก ษาในระดั บ ปริ ญ ญาตรี ท างการแพทย แ ผนจี น ทางเป ด สอนโดย สถาบันอุดมศึกษาแลว ยังมีการจัดหลักสูตรการอบรมระยะสั้นเกี่ยวกับการฝงเข็มที่จัดโดยสถาบัน การแพทยไทย-จีน เอเชียตะวันออกเฉียงใต สถาบันพระบรมราชชนก และกรมการแพทยทหารบก
51
กระทรวงกลาโหม ซึ่งเปน หลัก สูต รมาตรฐานการฝง เข็มที่พัฒนาขึ้น จากความรวมมือระหวาง กระทรวงสาธารณสุขของไทยกับมหาวิทยาลัยการแพทยแผนจีนเซี่ยงไฮ จากการผลิตกําลังคน ทางดานการแพทยแผนจีน ดังที่กลาวมานี้ ทําใหบุคลากรทางการแพทยแผนจีน เพิ่มจํานวนขึ้น ดัง ปรากฏในขอมูลของสํานักสถานพยาบาลและการประกอบโรคศิลปะ กรมสนับ สนุนบริก าร สุขภาพ (2555) ที่พบวามีจํานวนผูป ระกอบโรคศิลปะ สาขาการแพทยแผนจีน เพิ่มขึ้น อยาง ตอเนื่องตั้งแตป 2552-2555 โดยป 2552 มีจํานวน 312 คน และในป 2553-2556 มีจํานวนเพิ่มขึ้น สะสมเปน 347 คน 400 คน 469 คน และ 631 คน ตามลําดับ ดังตาราง ตารางที่ 12 แสดงจํานวนผูประกอบโรคศิลปะสาขาการแพทยแผนจีนที่ไดขึ้นทะเบียนไว ป พ.ศ.2552-2555 จํานวนผูประกอบโรคศิลปะ ประเภท ที่ไดขึ้นทะเบียนไว (คน) 2552 2553 2554 2555 2556 แพทยจีนที่สืบทอดจากบรรพบุรุษ 312 แ พ ท ย จี น ที่ สํ า เ ร็ จ ก า ร ศึ ก ษ า จ า ก 35 53 96 135 มหาวิทยาลัย ทั้งในและตางประเทศ จํานวนแพทยจีนสะสมรวม (คน) 312 347 400 496 631 รอยละที่เพิ่มจากป พ.ศ.2552 252 11.22 15.28 24.00 27.22
ที่มา : สํานักสถานพยาบาลและการประกอบโรคศิลปะ กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ ,2556 สําหรับ ในด านการศึก ษาวิ จัย หนวยงานที่มี บ ทบาทหลั ก ในการส ง เสริม การคน คว า ศึกษาวิจัยทางการแพทยแผนจีนในประเทศไทย ไดแก สถาบันการแพทยไทย-จีน เอเชียตะวันออก เฉียงใต ซึ่งระหวางปงบประมาณ 2546-2555 ไดผลักดันใหเกิดโครงการวิจัยหลายชุดโดยเปนการ ดํ า เนิ น การร ว มกั บ หลายหน ว ยงาน เช น กรมวิ ท ยาศาสตร ก ารแพทย องค ก รเภสั ช กรรม กรมวิชาการเกษตร กรมพัฒนาที่ดิน รวมทั้งสถาบันอุดมศึกษาหลายแหง โครงการวิจัยที่สําคัญ อาทิ โครงการวิจัยการผลิตและการแปรรูปสมุนไพรจีนในไทย เพื่อลดการนําเขา ขอคนพบจากการ วิจัยไดชี้ใหเห็นวา พื้นที่บางแหงในประเทศไทยเหมาะสมสําหรับการเพาะปลูกพืชสมุนไพรจีน เชน ปญจขันธ ปลูกไดที่จังหวัดเชียงใหม เชียงราย โกศสอ ปลูกไดที่จังหวัดแพร ชะเอมเทศปลูกไดที่
52
จังหวัดอุดรธานี ขอนแกน กาฬสินธุ หรือโครงการวิจัยเห็ดหลินจือและสปอรเห็ดหลินจือในประเทศ ไทย ซึ่งพบวา สามารถพัฒนาชนิดพันธุเห็ดหลินจืดที่มีปริมาณสารสําคัญใหผลผลิตสูงคุมคาตอ การลงทุนเชิงพาณิชย ไดแนวปฏิบัติที่เปนมาตรฐานในการควบคุมคุณภาพตลอดจนวิธีการผลิตยา เห็ดหลืนจือและสปอรเห็นหลินจือที่ไดมาตรฐาน เปนตน 4. การผสมผสานความรูทางการแพทยแผนจีนกับการแพทยแผนอื่นๆ การแพทย ผสมผสานเปน การพิจารณาของแพทยรวมกับตัวผูปวยที่จะตองการบําบัด รัก ษาโรค หรือดูแล สุขภาพโดยใชศาสตรที่มีอยูหลากหลายรวมกัน เชน ศาสตรการแพทยปจจุบัน (ตะวันตก) ศาสตร การแพทยจีน การแพทยอายุรเวช การแพทยแผนไทย การแพทยพื้นฐานทองถิ่นตางมาใชในการ สงเสริมดูแลสุขภาพหรือรักษาโรค โดยมีการวิเคราะหพิจารณาทางเลือกที่มีประสิทธิภาพและเกิด ประสิท ธิ ผลสู ง สุ ด เหมาะสมสอดคล อ งกั บ อาการความเจ็บ ป วย เน น การยึ ด หลั ก ความเป น องครวมทั้ง รางกาย จิตใจ และจิตวิญญาณของบุคคล สําหรับสาเหตุที่ผูคนมีแนวนิย มที่จะใช การแพทยแบบผสมผสานเปนแนวทางในการบําบัดรักษาอาการเจ็บปวยและดูแลสุขภาพนั้นจาก การสํารวจในสังคมอเมริกัน เมื่อราวป 2002 โดย National Center for Complementary and alternative Medicine (ออนไลน) พบวามีเหตุผลหลัก 5 ประการ โดยเรียงลําดับ ไดแก การแพทย แบบผสมผสานจะชวยใหก ารรั ก ษาดีขึ้ น เมื่อใชรวมกับ การแพทยแผนปจ จุบัน รองลงมา คื อ นาสนใจที่จะทดลองรักษา การรักษาดวยการแพทยแผนปจจุบันใชไมไดผล แพทยแผนปจจุบัน แนะนําทดลองใหใช และยาแผนปจจุบันมีราคาแพงเกินไป สําหรับการใชการแพทยแผนจีนในการ รักษาแบบผสมผสานนั้นมีอยูดวยการหลายรูปแบบซึ่งขึ้นอยูกับอาการเจ็บปวยหรือโรคที่มีความ แตกตางกัน กรณีตัวอยางการรักษาแบบผสมผสานดวยการแพทยแผนจีนกับการแพทยแผนอื่น เชน การศึกษาวิจัยดูแลผูปวยโรคมะเร็งที่ไดมีการศึกษาวิจัยรวมกันระหวางนักวิจัยชาวจีนและ นักวิจัยชาวตะวันตก ซึ่งไดพัฒนายาน้ําที่เรียกวา เทียนเซีย (Tian Xian Liguid) โดยมีสวนผสม หลักของโสมและสมุนไพรจีนอีกหลายชนิดที่จะชวยกระตุนการสรางตัวของสารในเม็ดเลือดขาวใน การยับ ยั้งไมใ หเกิดการสรางเซลลมะเร็งในรางกายและขัดขวางการเจริญ เติบ โตของเนื้องอก รวมทั้งยับ ยั้งการกระจายตัวของเซลลมะเร็ง ผลจากการวิจัย ชี้ใ หเ ห็นวา ผูปวยที่บ ริโภคยาน้ํา เทียนเซียควบคูไปกับการฉายรังสี สงผลใหประสิทธิภาพการทํางานของระบบภูมิคุมกันในผูปวย มะเร็งโดยเฉพาะในกลุมผูปวยมะเร็ง เตานม ซึ่งประสิท ธิภาพของภูมิคุมกัน เพิ่มขึ้นถึง 83.3 % เมื่อเปรียบเทียบกับ กลุมผูปวยมะเร็งเตานมที่เขารับการฉายรังสีอยางเดีย วที่มีคาประสิทธิภาพ เทากับ 33.33 % (www.kiingz.wordpress.com : ออนไลน) ในสังคมไทยก็มีความพยายามจาก
53
หนวยงานทางการแพทย สถานพยาบาลหลายแหงที่จะใชการรักษาแบบผสมผสาน ตัวอยางเชน ศูนยการแพทยกาญจนาภิเษก มหาวิทยาลัยมหิดล ซึ่งมีฝายการแพทยทางเลือกโดยมีการรักษา ผูปวยในรูปแบบผสมผสาน เชน ผูปวยที่เลือกใชการฝงเข็มควบคูกับการนวดแผนไทย โดยการ รักษาดวยการแพทยแผนไทยจะเริ่มตนดวยการรักษาตามธาตุเจาเรือน ซึ่งเปนพื้นฐานในการรักษา โรค และเปนกระบวนการทีช่ วยปรับสมดุลธาตุและการใชชีวิต (www.matichon.co.th : ออนไลน) หรือจากการศึกษาวิจัยของทัศนีย ศรีญาณลักษณ (2554) ที่ศึกษาเกี่ยวกับการดูแลสุขภาพแบบ ผสมผสานของผูปวยโรคความดัดโลหิต สูง พบวา รูปแบบของดูแลผสมผสานดวยการทําโยคะ ชีวจิตและชี่กง มีระดับผลการใชอยูในระดับมากเพื่อควบคุมโรค ซึ่งสามารถที่จะใชเปนแนวทางใน การสงเสริมและจัดระบบการดูแลแบบผสมผสานรวมกับการแพทยแผนปจจุบันแกผูปวยโรคความ ดัด โลหิตสูงไดอยางเหมาะสม การศึก ษาของนิลเนตร วีระสมบัติ และคณะ (2557) ซึ่งพบวา การฝงเข็มรวมกับการบูรณาการดูแลผูปวยเบาหวานที่มีอาการชาปลายเทา ดวยการทํากิจกรรม การออกกําลังเทา การนวดเทาดวยตนเอง การใชยา การใหความรู การคลายความเครียด การดูแล ชองปากและฟนทําใหผูปวยมีอาการชาเทาลดลงและมีการควบคุมเบาหวานดีขึ้น เปนตน บทสรุป องคความรูทางการแพทยแผนจีนเปนศาสตรที่มีการสั่งสมความรู ดัดแปลง ประยุกตให สอดคลองกับสถานการณการเปลี่ยนแปลงของโรคและการดูแลรักษาสุขภาพของมนุษยมาเปน เวลากวา 5,000 ป ซึ่งตั้งอยูบนพื้นฐานแนวคิดที่วามนุษยเปนสวนหนึ่งของธรรมชาติ มองชีวิตแบบ องครวม ยึดหลักความสมดุลระหวางกาย จิตใจ และจิตวิญญาณ ผลจากการที่การแพทยแผนจีน เปนศาสตรที่มีการจัดการอยางเปนระบบไดนําไปสูการพัฒนาแนวคิด ทฤษฎีที่ใชเปนแนวทางใน การอธิบายความเจ็บปวย การรักษาโรคและการดูแลสุขภาพ อาทิ ทฤษฎีอินหยาง ทฤษฎีปญ จ ธาตุ ทฤษฎีอวัยวะภายใน ทฤษฎีระบบลมปราณ ซึ่งรวมไปถึงการวิเคราะหอาการของโรคตางๆที่มี มุมมองสัมพันธกับธรรมชาติ สิ่งแวดลอม และพฤติกรรมการใชชีวิต ไดแก ลมฟาอากาศ อารมณ ภาวะโภชนาการ เปนตน โดยมีวิธีการวินิจฉัยรักษาดวยการใชประสาทสัมผัสทั้ง 5 ไดแก การใชตา ในการพิจารณามองดูอวัยวะตางๆของรางกาย การใชจมูกเพื่อดมกลิ่น การใชหูฟงเสียง การใช ปากซัก ถาม และการสัมผัสผิวหนัง เพื่อจีบ ชีพจร และมีวิธีการรักษาที่ขึ้น อยูกับลักษณะอาการ ของโรค ประกอบดวย 8 วิธี ไดแก การขับเหงื่อ การทําใหอาเจียน การระบาย การประสาน การให ความอบอุน การลดความรอน การบํารุง และการทําใหสลาย
54
และจากการที่องคความรูทางการแพทยแผนจีนไดแพรขยายไปสูทั่วทุกมุมโลกซึ่งรวมถึง สังคมไทยดวยโดยการติดตอปฏิสัมพันธของผูคนจากในอดีตจนถึงปจจุบัน อันไดแก บรรพบุรุษ ชาวจีนที่อพยพเขามาสูประเทศไทยประกอบอาชีพแพทยแผนจีนและสืบทอดความรูกันมาเปนรุน ตอรุน ความสนใจทางการแพทยแผนจีนในกลุมคนรุนใหม จึงทําใหการแพทยแผนจีนเปนทางเลือก หนึ่งใหแกคนไทยในการบําบัดรักษาความเจ็บปวยจากโรคตางๆ พรอมกับการที่ภาครัฐของไทยได แลเห็นความสําคัญดังกลาวจึงมีการจัดตั้งหนวยงานขึ้นมาดูแลการใชความรูทางการแพทยแผนจีน ในสั ง คมไทย ควบคู ไ ปกั บ ส ง เสริ ม การศึ ก ษาเรี ย นรู แ ละค น คว า วิ จั ย ทางการแพทย แ ผนจี น การพัฒนามาตรฐานทางการแพทยแผนจีน รวมทัง้ การผสมผสานความรูทางการแพทยแผนจีนกับ การแพทย แ ผนอื่ น ๆ ซึ่ง ทํ าให ค นไทยไดรั บ ประโยชน ใ นดู แ ลสุ ข ภาพจากความก า วหน าทาง การแพทยแผนจีนมากยิ่งขึ้น.
บทที่ 3 บริบททางสังคมและวัฒนธรรมของอําเภอดําเนินสะดวก บทนี้จะนําเสนอขอมูลพื้นฐานของอําเภอดําเนินสะดวก อันประกอบดวย ลัก ษณะทาง กายภาพของพื้นที่ ชุมชนการปกครอง กลุมคนที่อาศัยในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกที่มีความเชื่อ และขนบธรรมเนียมประเพณี รวมทั้งการประกอบอาชีพทีเ่ ปนลักษณะเฉพาะ ซึ่งจะทําใหเห็นภาพ วิถีชีวิตหรือบริบททางสังคมและวัฒนธรรมของคนในอําเภอดําเนินสะดวก สามารถเชื่อมโยงไปสู การทําความเขาใจเกี่ยวกับประวัติความเปนมา พัฒนาการ และการใหบริการของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง ไดอีกนัยหนึ่งดวย ลักษณะทางกายภาพของพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวก ในอดีตนั้นพื้นที่บริเวณอําเภอดําเนินสะดวก เปนทะเลอันอุดมสมบูรณรอบอาวไทยแตเมื่อ กาลเวลาผานไปในชวง 3,000 ปที่ผานมา จนถึงปจจุบันไดกลายเปนแผนดินที่งอกตัวออกไปจาก ชายฝง ซึ่งเกิดจากการสะสมโคลนตะกอนของลําน้ําสายหลักที่ไหลลงสูอาวไทยตอนใน คือ แมน้ํา แมกลอง แมน้ําทาจีน แมน้ําเจาพระยา แมน้ําเพชรบุรี และแมน้ําบางปะกง จนกลายเปนที่ราบลุม กวางไพศาลหรือที่เรียกวาดินดอนสามเหลี่ยมปากแมน้ําเจาพระยาดานตะวันตก มีความสูงจาก ระดับน้ําทะเลปานกลางประมาณ 2-3 เมตร เปนพื้นที่ที่มีการสะสมของแรธาตุจากทะเลอยูใ น ปริมาณสูง เนื้อดินละเอียดเปนดินเหนียวหรือดินรวนปนดินเหนียวสีเทาเขมถึงสีดํา (สารคดี 2541: 38-39) สมรรถนะของดินบริเวณอําเภอดําเนินสะดวก จึงเหมาะสมกับการเพาะปลูกไมผลไมยืนตน โดยชุดดินสามารถแบงออกเปน 2 ตอน คือ ตอนลางของพื้นที่บริเวณตําบลดําเนินสะดวก ทานัด ศรีสุราษฎร ประสาทสิทธิ์ ดอนไผ บัวงาม ขุนพิทักษ สี่หมื่น และตาหลวง เปนดินชุดดําเนินสะดวก เปนดินที่เหมาะสมสําหรับปลูกไมยืนตนหรือพืชผักตางๆ และตอนบนของพื้นที่บริเวณตําบลบานไร ดอนคลัง ดอนกรวย แพงพวย และบัวงามบางสวน เปนดินชุดบางกอกเหมาะสมสําหรับการปลูก ข า ว ถ า ทํ า คั น ดิ น กั้ น น้ํ า และยกร อ งก็ ส ามารถที่ จ ะปลู ก พื ช ไร แ ละไม ผ ลได (พรรณทิ พ ย เปยมพุทธากุล 2537 : 38) บริเวณตอนลางของพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกยังมีระบบโครงขายคูคลองที่มีประสิทธิภาพ โดยมีคลองดําเนินสะดวกเปนคลองสายหลักและมีคูคลองซอยยอยซึ่งมีชื่อเรียกตางๆ อาทิ คลอง ลัดราชบุรี (ชาวจีนเรียกเพี้ยนไปวา คลองลัดพลี้ หรือ คลองลัดพลี โดยที่ภาษาจีนแตจิ๋ว เรียกคําวา “ราชบุ รี ”ว า “ลั ด พลี้ ”) คลองทองหลาง คลองศรี สุ ร าษฎร คลองบั ว งามหรื อ คลองโพหั ก
56
คลองตน หวา คลองสะเดา คลองวัดหลัก หกรัตนาราม คลองราง (คลองสวา งเจริญ ) คลอง กํานัน ฮวด คลองกํานัน คลองตน ตาล คลองโรงสี คลองไชฮวด คลองเจริญสุข คลองเลีย งเฮง คลองประเสริฐสุข คลองยงวัฒนา คลองเวฬุน าราม คลองเจริญราษฎร คลองสมบูรณทรัพย คลองวัด อุบ ล คลองบันได คลองตน ไทร (คลองฮกเกี้ย น) คลองตาโตะ คลองตนเข็ม เปนตน คลองซอยเหลานี้เชื่อมตอจากคลองดําเนินสะดวกซึ่งเปนคลองสายหลักหรือที่คนตั้งบานเรือนริม คลองจะเรียกวา “คลองใหญ” บางคลองซอยยอยก็เชื่อมตอถึงกันทําใหเกิดระบบการกระจายน้ํา และระบายน้ําไดอยางทั่วถึงเปนปจจัยสนับสนุนที่สําคัญตอการประกอบอาชีพเกษตรกรรมของ ชาวอําเภอดําเนินสะดวก พื้นที่โดยรวมของอําเภอดําเนินสะดวกในปจจุบันมีทั้งหมด 210.3 ตารางกิโลเมตร ตั้งอยู ทางทิศตะวันออกของตัวจังหวัดราชบุรีโดยมีอาณาเขตติดตอ ดังนี้ ทิศเหนือ ติดตอกับ อําเภอโพธารามและอําเภอบางแพ จังหวัดราชบุรี ทิศใต ติดตอกับ อําเภอเมืองสมุทรสงคราม และอําเภอบางคนที จังหวัดสมุทรสงคราม ทิศตะวันออก ติดตอกับ อําเภอบานแพว จังหวัดสมุทรสาคร ทิศตะวันตก ติดตอกับ อําเภอเมืองราชบุรี จังหวัดราชบุรี
รูปที่ 5 แผนที่อําเภอดําเนินสะดวกและอาณาเขตติดตอ
57
ชุมชนการปกครองในอําเภอดําเนินสะดวก อําเภอดําเนินสะดวก ประกอบดวยดวย 13 ตําบล และ 108 หมูบาน ดังนี้ 1. ตําบลดําเนินสะดวก ประกอบดวย 10 หมูบาน ไดแก บานคลองตนตาล บานคลองตน เข็ม บานศาลาหาหอง บานคลองหนองแกว บานคลองลัด บานตลาดน้ํา บานเจตั๊ว บานคลอง ตาไฮ บานคลองกอไผ และบานดําเนินสะดวก 2. ตําบลประสาทสิท ธิ์ ประกอบดวย 6 หมูบาน ไดแก บานรางเกษร บานตน กระทุม บานหนองงูเหลือม บานคลองสามวา (เจริญสุข) บานประสาทสิทธิ์ และบานตนไทร 3. ตําบลศรีสุราษฎร ประกอบดวย 11 หมูบาน ไดแก บานศาลเจาซําปอกง บานคลอง ตารัก บานวัดอุบ ลวรรณาราม บานหลัก หก บานศาลปูเ ขีย ว บานหลักเมือง บานศรีสุราษฎร บานคลองสังกะสี บานไทยพัฒนา บานคลองสะเดา และบานตาหลวงพัฒนา 4. ตํ าบลตาหลวง ประกอบดว ย 6 หมูบ าน ไดแ ก บา นคลองกอไผ บ านบางคนที บานคลองยายแพง บานคลองตาหลวง บานคลองมะยม และบานวัดปรกเจริญ 5. ตําบลดอนกรวย ประกอบดวย 12 หมูบาน ไดแก บานรางตับเตา บานหนองสลิด บานชายราง บานนัดพันลี้ บานโคกวัด บานโคกตะนาค บานโคกหวา บานโคกแขก บานคลอง มอญ บานรางลูกนาก บานโคกกรวย และบานหนองอากรณ 6. ตําบลบัวงาม ประกอบดวย 6 หมูบาน ไดแก บานบัวงาม บานตลาดบัว บานคอก ความ บานดงมะขามเทศ บานดอนขอย และบานตาลเรียง 7. ตําบลบานไร ประกอบดวย 8 หมูบาน ไดแก บานศาลา บานตนโพธิ์ บานมะขามหมู บานดงขี้เหล็ก บานนอก บานหัวสนุน บานชาวเหนือ และบานไร 8. ตําบลแพงพวย ประกอบดวย 12 หมูบาน ไดแก บานโคกหลวง บานทาเรือ บานหนอง ไกแกว บานอูตะเภา บานคลองปูเ จริญ บานดอนมดตะนอย บานโคกตะมั่ง บานนายรอ ย บานหนองชองลม บานคลองรัดชู บานปากคลองขุด และบานปูเจริญ 9. ตําบลขุนพิทักษ ประกอบดวย 9 หมูบาน ไดแก บานคลองขุนพิทักษ บานดอนสะแก บานคลองเม็ง บานหนองปลาเล็ก บานดอนฟก ทอง (หมู5) บานศาลไตเ ซี่ย บานรางหาตําลึง บานคลองสุวรรณพันเละ และบานดอนฟกทอง (หมู6 ) 10. ตําบลดอนไผ ประกอบดวย 7 หมูบาน ไดแก บานคลองกํานันฮวด บานตลาดแคระ บานคลองตนตาล บานแชไห บานศาลเจากิมเซี่ยงกง บานประชาสะดวกดี และบานคลองราง
58
11. ตําบลทานัด ประกอบดวย 8 หมูบาน ไดแก บานทานัด บานรางสีหมอก บานคลอง มอญ บานรางยาว บานคลองราษฎรเจริญ บานคลองตาเล็ก บานคลองวัดหลักหก และบานวัด คลองอุบล 12. ตําบลดอนคลัง ประกอบดวย 5 หมูบาน ไดแก บานโคกตับเปด บานโคกกลาง บานดอนคลัง บานหัวโคก และบานรางเฟอ 13. ตําบลสี่หมื่น ประกอบดวย 8 หมูบานไดแก บานสี่หมื่น หมู 1 บานสี่หมื่น หมู 2 บานสี่ หมื่น หมู 3 บานหนองบัว บานสี่หมื่น หมู 5 บานคูหาสวรรค บานสี่หมื่น หมู 7 และบานสี่หมื่น หมู 8 เอกลักษณทางสังคมและวัฒนธรรมของอําเภอดําเนินสะดวก สภาพแวดลอมทางภูมิศาสตรของอําเภอดําเนินสะดวก โดยเฉพาะการตั้งอยูใ นพื้นที่มี ความอุดมสมบูรณของทรัพยากรดิน และการมีระบบคูคลองที่เชื่อมโยงถึงกัน รวมทั้งลักษณะทาง ประชากรในพื้นที่ซึ่งมีชาวไทยเชื้อสายจีนเปนคนกลุมใหญที่อาศัยในพื้นที่รวมทั้งคนไทยพื้นถิ่น และกลุมชาติพันธุที่มีความเชื่อ ขนบธรรมเนียมประเพณี และการประกอบอาชีพไดหลอหลอมเปน เอกลักษณที่สําคัญของอําเภอดําเนินสะดวก ดังนี้ 1. สังคมดําเนินสะดวกเปนสังคมเกษตรกรรมหรือสังคมชาวสวนที่สําคัญของพื้นที่ ภาคกลางตอนลาง สังคมดําเนินสะดวกเปนสังคมเกษตรกรรม เต็มไปดวยเรือกสวนพืชผักผลไมนานาชนิด ทั้งนี้เปนผลมาจากการมีทรัพยากรที่สําคัญอยู 2 ประการคือ การมีชุดดินที่มีคุณภาพเหมาะแกการ เพาะปลูก และระบบโครงขายการระบายน้ําโดยมีคลองดําเนินสะดวกซึ่งเปนคลองสายหลักและ คลองซอยตางๆจํานวนมากที่เชื่อมโยงถึงกัน จึงทําใหพื้น ที่ของอําเภอดําเนินสะดวกโดยเฉพาะ พื้นที่ริมสองฝงคลองดําเนินสะดวกมีการเพาะปลูกเปนจํานวนมาก เปนแหลงเกษตรกรรมที่สําคัญ ของประเทศไทยตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบัน โดยในอดีตมักจะไดยินวลีโบราณที่วา “สวนในบางกอก สวนนอกบางชาง” ดังที่สุดารา สุจฉายา (2541: 160) ไดกลาวไววา “ดว ยแต โ บราณแหลง ปลู ก ผลาหารหรื อผลหมากรากไม ที่ ค นไทย บริโ ภคกั น มัก ปลูก กัน มากในสวนสองแหลง คือ สวนใน อัน ไดแ ก เรือกสวนตามลําแมน้ําเจาพระยาตั้งแตเมืองนนทบุรี เมืองธนบุรีหรือ บางกอก ลงไปจนถึงเมืองพระประแดง และ “สวนนอก” อยูในแถบลํา น้ําแมกลอง ซึ่งคนทั่วไปแลวมักคิดวาอยูในเขตตําบลบางชาง อําเภอ
59
อัมพวา จังหวัดสมุทรสงคราม เพียงเทานั้น แตเมื่อไดพูดคุยสอบถาม กับชาวสวนดําเนินแลวปรากฏวา ผลผลิตที่ในสวนนอกนี้เปนผลผลิต สวนใหญจากชาวดําเนินสะดวกหาใชแตในเขตบางชาง สมุทรสงคราม แตอยางเดียว เพราะคําวา“บางชาง”ในอดีตครอบคลุมไปถึงเขตคลอง ดําเนินสะดวกดวย เนื่องจากแตเดิม จังหวัดสมุทรสงครามเปนแขวง หนึ่งที่รวมอยูกับจังหวัดราชบุรี เรียกวา“แขวงบางชาง”ตอมาในปลาย สมัยกรุงศรีอยุธยาตนสมัยธนบุรีจึงไดแยกออกจากแขวงจังหวัดราชบุรี เรียกวา“เมืองแมกลอง” การทําเกษตรกรรมในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกนั้นมีชาวไทยเชื้อสายจีนและชาวไทยพื้น ถิ่นเปนผูที่มีความเชี่ยวชาญในการเพาะปลูกมีการปรับสภาพแวดลอมในพื้นที่ใหเปนประโยชนตอ การประกอบอาชีพดวยการทําสวนยกรอง โดยในขั้นแรกเกษตรกร จะทําพื้นที่วางใหเปนสวนๆโดย การยกรอง ซึ่งเรีย กวา “การเบิก สวน” แลวทําคันลอมรอบสวนที่เบิกนั้น สวนหนึ่ง ๆ จะมีพื้น ที่ โดยทั่วไปประมาณ 10 ไร สามารถแบงเปนรองหรือที่เรียกวาขนัดสวนไดป ระมาณ 10–15 รอง ซึ่งนับเปนภูมิปญญาที่ไดมีการสืบทอดกันมาอยางตอเนื่องหลายชั่วอายุคนจนถึงปจจุบัน ระบบ สวนยกรองจะเชื่อมตอกับระบบโครงขายน้ําลําคลองสายรองและสายหลักเพื่อทดน้ําหรือปลอยน้ํา ออกจากสวน ลักษณะพื้นฐานของสวนยกรองนั้น ชาวสวนจะขุดทองรองสวนใหมีขนาดกวาง เพียงพอที่เรือสามารถพายเขาไปได ชาวสวนสามารถที่จะเก็บผลผลิตและขนสงผลผลิต รวมทั้ง การดูแลรักษาพืชผักไดงายและรวดเร็วขึ้น (วาริกา มังกะลัง, 2556: 146) ลักษณะทั่วไปของสวนใน พื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกแบงเปน 2 ประเภทใหญๆ คือ สวนเตี้ย และสวนสูง ซึ่งประเภทของสวน นี้เรียกตามความสูง–ต่ําของคันสวนที่ลมรอบรองสวน (ราตรี โตเพงพิพัฒน, 2543:159)
รูปที่ 6 ลักษณะของสวนยกรองในอําเภอดําเนินสะดวก
60
สวนเตี้ย มีมากในสมัยแรกเริ่มของการบุกเบิกการทําสวนในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวก ลักษณะของสวนจะมีคันดินที่มีความสูงพอๆกันกับรองสวน สวนประเภทนี้ไมสามารถปลูกพืชใน ราวเดือน 8 ใกลเทศกาลเขาพรรษา ซึ่งจะเปนฤดูน้ําหลากได จะถูกน้ําทวม เพราะไมมีคันดินที่สูง พอเพื่อกั้นน้ํา โดยน้ําจะทวมสวนเตี้ยประมาณ 3–4 เดือน พืชที่ปลูกสวนใหญไดแกพืชประเภท ลมลุกประเภทผัก ซึ่งมีทั้งผักไทยแลผักจีน ที่นิยมมาก เชน พริก หอม กระเทียม แตงโม ผักกาดขาว คะนา ถั่วลิสง ถั่วแดง ถัวเหลือง ถั่วฝกยาว กะหล่ําปลี กะหล่ําดอก ใชเทา ผักชี บวบ ขึ้นฉาย มะเขือตางๆ แฟง แตงกวา แตงราน แตงไทย ฟกทอง ขาวโพด เปนตน การปลูกพืชตางๆ ในสมัย แรกๆ ที่ยังมีน้ําหลากนั้นสามารถเพาะปลูกไดงายเพราะดินเหมาะแกการเพาะปลูก การดูแลลงทุน มีนอย เนื่องจากไมคอยมีวัชพืชและแมลงรบกวน และพื้นดินก็ดีไมตองเสียเงินซื้อปุยเพราะดินนั้นมี แรธาตุที่ชวงน้ําหลากนํามาสั่งสมไวและกําจัดศัตรูพืชไปในตัว ผลผลิตที่ไดจากสวนก็มีคุณภาพ และปริมาณที่มากตามไปดวย ดังสะทอนจากคําบอกเลาของพระครูสิริวรรณวิวัฒน (2544: 82) ที่ เลาถึงการเพาะปลูกและคาขายแตงโมในอดีตวา “สําหรับแตงโมสมัยนั้น พ.ศ.2480 ขาพเจาจําความไดเปลือกแตงโม จะมีสีน วล คือสีเ ขีย วนวล หรือเรีย กอีก นัย หนึ่งวา แตงโมบางเบิ ก แตงโมที่นิยมกินกันใหรสหวานในสมัยนั้นตองแตงโมเขตดอนฟกทอง เขตขุนพิทักษ ซึ่งเปนแดนแตงโมที่หวาน เรียกกันวาแตงโมเนื้อทราย ตลาดนัดแตงโมที่ใหญที่สุดในอําเภอดําเนินสะดวก ก็คือที่บริเวณหนา วัดหลักหกรัตนาราม จะมีเรือคาขายแตงโมเต็มไปหมด...ในฤดูหนา แตงโม 3 เดือน คือ เดือน12-1-2 จะมีคนนําแตงโมมาขายเต็มไปหมด นํามาถวายพระ หรือเวลาพระพายเรือไปบิณฑบาต... แตงโมสมัยนั้น เก็บไวไดนาน เพราะปลูกโดยธรรมชาติ ใสปุยมูลคางคาว เมื่อเก็บ จากตนแลวเก็บเอาไวไดนานประมาณ 3 เดือน ไดอยางสบาย” วิธีการปลูกพืชในพื้นที่ของสวนเตี้ยในรอบปหนึ่ง ๆจะมีการเพาะปลูก ประมาณ 2 ครั้ง ไดแก ชวงแรก เรียกวา “ปลูกหนาป” คือ การปลูกพืชหลังฤดูน้ําหลาก และ“การปลูกหนาปรัง”ใน เดือน 5–8 คือในชวงฤดูฝน พืชที่ปลูกในการปลูกหนาปรังนี้จะเปนพืชลมลุกตาม แตจะมีอายุ ไมเกิน 3 เดือนโดยประมาณ สําหรับสวนเตี้ยในปจจุบันชาวสวนไมนิยมทํากันแลว โดยไปทําพื้นที่ ใหเปนสวนสูงแทน เพราะงายตอการดูแล และปลูกพืชไดตลอดทั้งป (ราตรี โตเพงพัฒน, 2543: 159-161)
61
สําหรับสวนประเภทที่สอง คือ สวนสูง ลักษณะของสวนจะมีคันดินรอบสวนสูงกวารอง หรือขนัดในสวน อันเปนที่ปรากฏมากในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกในปจจุบัน การทําสวนประเภท นี้ตองใชเงินทุนมากพอสมควร เพราะการถมคันดินจะตองจางแรงงานหรือรถแม็คโคสําหรับสราง ฐานดิ น ใหคั น สวนใหญแ ละมั่ น คง ซึ่ง กว าคั น ดิ น นี้ จ ะอยูตั วต องใช เ วลานานประมาณ 4 ป นอกจากนี้ยังมีการปลูก ตนไมที่มีรากยึดคันไดดีลอมรอบสวนเพื่อเปนการยึดพื้นดินใหติดกันไม พัง ทลายงายและคัน ดิน ไมพังในเวลาหนาน้ํา ตน ไมที่ป ลูก กัน สวนใหญ เชน มะมวง มะพราว มะกอก มะรุม เปนตน สําหรับพืชผลที่ปลูกในรองสวน มีทั้งพืชลมลุกและยืนตน สามารถทําการ เพาะปลูกไดตลอดทั้งป แตอยางไรก็ดีผลเสียของการทําสวนสูงก็ประสบปญหาอยูเชนกัน เพราะ สวนสูงเปนที่สั่งสมศัตรูพืชตางๆ เนื่องจากไมไดถูกน้ําทวม ทําใหเกษตรกรตองหันมาใชยาฆาแมลง กันเปน จํานวนมาก เมื่อมีการใชมากขึ้น ศัต รูพืชทั้ง หลายเริ่มดื้อยา ตองหายาฆาแมลงชนิดที่มี ความรุนแรงยิ่งขึ้น มาใชปราบอีก เปนเหตุใหคาใชจายของเกษตรกรเพิ่มสูงขึ้นอีกนัยหนึ่ง และหาก เกษตรกรใชสารเคมีไมถูกตองตามวิธีก็จะเปนอันตรายแกตนเองดวย ในทางตรงกันขามสวนเตี้ย กลับ ไดรับปุย ธรรมชาติที่มาในชวงฤดูหนาน้ําอยางอุดมสมบูรณ ดังนั้นการทําสวนสูง ทั้งหลาย เกษตรกรจึงหันไปซื้อปุย สารเคมีตางๆ มาบํารุงดิน ทําใหเกิดการสะสมของสารพิษในดินอันจะ สงผลตอระบบนิเ วศทั้งผูผลิตหรือเกษตรกร ผูบ ริโภค และเกิดมลภาวะกับ ดิน และน้ําในที่สุด ซึ่งนับวันเกษตรกรชาวสวนดําเนินสะดวกนิยมใชกันเพิ่มมากขึ้น ซึ่งสอดคลองกับกับบอกเลาของ พระครูสิริวรรณวิวัตน (2544: 70) ที่กลาวถึงสถานการณการเพาะปลูกของชาวสวนดําเนินสะดวก ไววา “สิ่ง ที่เปน ภาระและหนัก ใจของชาวสวนดําเนินสะดวก ก็คือ ยาฆา แมลง ซึ่งชาวสวนจะตองซื้อมาใชปหนึ่งๆเปนเงินที่มากอยูไมใชนอย พืช ผัก ผลไมของดําเนินสะดวก ปจจุบันนี้ตองเอาจากทองที่อําเภออื่น มาขาย ซึ่งของดําเนินสะดวกทนจากการลงทุนดานน้ํายาฆาแมลงไม ไหว สําหรับปุยใสแลวยังรูจักพอ แตน้ํายานี้ไมรูจักพอ ชาวสวนเลยไม กล า ปลู ก ผั ก หั ว หอม หั ว กระเที ย ม แตงโม แตงร า น แตงกวา แปะฉาย คะนา ใชเ ทา กะหล่ําปลี กะหล่ําดอก ตั๊วฉายที่มีขายอยู มากมายในขณะนี้ ไมใ ชของพื้น เมื องดําเนิน สะดวก แตไปเอาจาก จังหวัดอื่นๆมาขายเพราะของพื้นเมืองบานเราหายไป ไมกลาปลูก” ชวงประมาณป พ.ศ. 2510 การปลูกพืช ผักเริ่มลดจํานวนลงเพราะแมลงตางๆเริ่มเพิ่ม จํานวนมากขึ้น เกษตรกรชาวสวนดําเนินไดใชยาฆาแมลงใสปุยบํารุงกันมากจนไมคุมกับเงิน ที่
62
ลงทุน ไป พืช ผลตางๆที่เ คยเพาะปลูก กัน มาในอดีตอยาง หอม กระเทีย ม พริก รวมทั้งแตงโม บางชนิด ตลอดจนผัก อื่นๆ เริ่มหายและสูญพัน ธุไปในที่สุด เกษตรกรชาวสวนในพื้น ที่ดําเนิน สะดวก จึงหันมาปลูกพืชจําพวกไมยืนตนที่เปนผลไมแทน เชน องุน มะละกอ พุทรา สม ฝรั่ง กลวย นอยหนา มะเฟอง มะขามหวาน มะขามเทศ มะละกอ มะมวง มะพราวน้ําหอม เปนตน พืชผล เหลานี้จ ะปลูกหมุนเวีย นกัน ไปตามความตองการของตลาด เปนทั้งสินคาที่สง ขายภายในและ ตางประเทศ ซึ่งสรางรายไดใหกับเกษตรกรชาวสวนดําเนินสะดวกอยางตอเนื่อง (ราตรี โตเพงพัฒน ,2543: 161–162) 2. สังคมดําเนินสะดวกเปนสังคมหลากหลายชาติพันธุ โดยมีชุมชนชาวไทยเชื้อ สายจีนเปนคนกลุมใหญ ชาวไทยเชื้อสายจีนนับเปนคนกลุมใหญที่ตั้งบานเรือนอยูในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกซึ่ง การเขามาของชาวจีนนั้นเริ่มจากภายหลังการขุดคลองดําเนิน สะดวกเสร็จ แลว ประมาณ พ.ศ. 2411 โดยสันนิษฐานไดวาชาวจีนกลุมแรกๆนาจะเปนกลุมชาวจีนที่เปนแรงงานขุดคลองดําเนิน สะดวกที่เขามาจับจองพื้นที่ริมคลองดําเนินสะดวกตั้งถิ่นฐานบานเรือน โดยในชวงระยะนั้นยังไมมี กรรมสิทธิ์ในที่ดิน จึงตองเชาพื้นที่เพื่ออยูอาศัย และทําการเกษตร หรือบางกลุมเลือกเชาพื้นที่เพื่อ การคาขายและรับจางตอเรือ (วาริกา มังกะลัง, 2556: 87) ในชวงเวลาตอมา พ.ศ.2450 ซึ่งถือไดวาเปนชวงที่ชาวจีนอพยพเขามาในดินแดนประเทศ ไทยมากทีส่ ุด ชาวจีนที่เขามาสามารถแบงออกเปน 5 กลุมโดยจําแนกตามภาษาพูด ไดแก ชาวจีน กลุมแตจิ๋ว แคะ ไหหลํา กวางตุง และฮกเกี้ยน ชาวจีนเหลานี้กระจายตัวกันอยูในเขตอําเภอเมือง ราชบุรี อําเภอดําเนินสะดวก และอําเภอบานโปง (William G. Skinner 1957: 112-113) โดยกลุม ชาวจีนแตจิ๋วอาศัยกันอยูมากในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวก สําหรับสาเหตุที่ชาวจีนไดเลือกพื้นที่ อําเภอดําเนินสะดวกเปนแหลงทํากิน และตั้งถิ่นฐาน ปจจัยหลักเปนเพราะพื้นที่ดังกลาวมีชาวจีนที่ ไดเขามาอาศัยกอนหนานี้อยูแลวพอสมควรภายหลังการขุดคลองดําเนินสะดวกและไดชักชวนกลุม เพื่อนชาวจีนเขามาอาศัยอยูดวยกันซึ่งพอจะนําไปสูลูทางในการทํามาหากินจากการชวยเหลือ เกื้ อ กู ล กั น ได เหตุ ผ ลประการต อ มาคื อ การที่ พื้ น ที่ อํ า เภอดํ า เนิ น สะดวกอยู ไ ม ไ กลจาก กรุงเทพมหานครมากนักสามารถที่จะเดินทางไปมาโดยการสัญจรทางน้ําผานคลองดําเนินสะดวก ไดอยางสะดวกในการติดตอทํามาคาขาย ประกอบธุรกิจตางๆ พื้นที่ริมคลองดําเนินสะดวกจึงเปน แหลงดึงดูดใหกลุมชาวจีนเขามาตั้งถิ่นฐานบานเรือนกันอยางตอเนื่องเกิดเปนชุมชนชาวไทยเชื้อ สายจีน ตามยานตางๆ โดยหลัก ฐานที่สะทอนถึงการดํารงอยูของชุมชนชาวจีนในพื้น ที่อําเภอ ดําเนินสะดวกก็คือ “ศาลเจาจีน ” หรือภาษาแตจิ๋วที่เ รียกวา “ตั๊ว” ที่มีอยูจํานวนมากในอําเภอ
63
ดําเนิน สะดวกโดยปจ จุบัน ที่จ ดทะเบีย น จํานวน 12 แหง และยัง ไมไดขึ้น ทะเบีย นอีก 20 แหง (สํานักประชาสัมพันธจังหวัดราชบุรี : ออนไลน) ศาลเจาจีนเหลานี้ตั้งเรียงรายอยูริมสองฝงคลอง ดําเนินสะดวก และตามคลองซอยสายสําคัญๆ อาทิ ทงจี้ตึ้ง ฮะยี่ตั๊ว ฮีฮกตั๊ว เฮียงหลีตั๊ว ซือฮกตั๊ว ทงเฮงตั๊ว ฮะซุนตั๊ว จินเซงตั๊ว ไหลเก็กตั๊ว ไทเอ็กตั๊ว ศาลเจา สําปอกง ศาลเจากิมเซี่ยงกง ฮี้ฮกตั๊ว เปนตน ศาลเจาจีนดังกลาวถูกสรางขึ้นดวยความสัมพัน ธทางสังคมของทองถิ่น ซึ่งใชเปนพื้น ที่ ประกอบพิธีก รรม ความเชื่อตามขนบธรรมเนีย มประเพณีจีน เปนพื้น ที่ปฎิสังสรรคพูดคุย ของ สมาชิกในชุมชนชาวไทยเชื้อสายจีน คนในตระกูลแซเดียวกันหรือศาลเจาบางแหงใชเปนสถานที่ สมาคมของทองถิ่นเดียวกัน โดยคนจีนถือวาจะเปนญาติหรือไมเปนญาติกันนั้นแตถาเปนคนที่มา จากทองถิ่นเดียวกันมักจะสนิทสนมกัน ดังนั้นคนจีนจึงนิยมใชศาลเจาเปนที่ผูกสานความสัมพันธ ทางสังคม เชน สรางความรูจักกับเพื่อนสมาชิกใหม เจรจาธุรกิจ หรือแนะนําอาชีพ เปนตน (ตวน ลี่ เซิง 2543: 13) ศาลเจาจีนในอําเภอดําเนินสะดวกยังเปนที่พึงพิงทางจิตใจ และจิตวิญญาณของ คนในชุมชน ศาลเจาบางแหงมีการประทับรางทรงเทพเจาตางๆ เชน คุณแมยี่เนี่ย เจาแมทับทิม เทพอาเนี้ย เทพโปยเซียน เพื่อเปนที่ใหคําปรึกษาแกคนในชุมชนเกี่ยวกับสิ่งเหนือธรรมชาติ การ บําบัดรักษาโรคภัยไขเจ็บดวยการแนะนําตัวยาสมุนไพรที่ใชรักษาอาการเจ็บปวย และการทําพิธี สะเดาะเคราะหในรูปแบบตางๆ เปนตน
รูปที่ 7 ศาลเจาจีนในอําเภอดําเนินสะดวก ชาวจีนที่อพยพเขามาตั้งถิ่นฐานในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกไดผสมกลมกลืนใหเปนสวน หนึ่งคนไทยเชื้อสายจีนดวยการแตงงานกับคนไทยในทองถิ่น คนไทยเชื้อสายจีนดวยกันสืบเชื้อสาย มีบุตรหลานรุนตอรุนจํานวนมาก William G. Skinner (1957: 127-144) ไดวิเคราะหถึงสาเหตุที่ คนจีนยังคงอัตลักษณดั้งเดิมและผสมผสานกับคนไทยไดเปนอยางดี เนื่องจากการที่สังคมจีนและ สัง คมไทยมีความเชื่อใกลเ คีย งกัน คือการนับ ถือพระพุท ธศาสนา ความเชื่อเรื่องสิ่งศัก ดิ์สิท ธิ์ มีภาษาคําโดดเหมือนกัน ซึ่งความยึดมั่นในความคิดแบบจีนยังฝงลึกทําใหชาวจีนถูกกลืนเปนไทย
64
ไดย ากเพราะชาวจีนยัง คงยึด ถือประเพณีจีน ที่มีมาแตโบราณ และมีอุป นิสัย ขยันขันแข็งทํามา หากิน ซื่อสัตย สุจริต และจริงใจโดยเฉพาะความเชื่อเกี่ยวกับความกตัญูตอบรรพบุรุษซึ่งเปนตัว เสริมใหจีนเกิดการผสมผสานกับความเชื่อแบบไทย เอกลักษณของชาวไทยจีนสายจีนนอกจากจะสะทอนออกมาจากอุปนิสัยใจคอที่มีความ มุ ง มั่ น ขยั น อดทนในการประกอบอาชี พ การรู จั ก ออมแล ว ยั ง ปรากฏในด า นความเชื่ อ ขนบธรรมเนียมประเพณีอีกดวย เชน ประเพณีเกี่ยวกับชีวิตตั้งแตเกิดไปจนตาย ประเพณีประจําแต ละเดือนในแตละปที่ชาวไทยเชื้อสายจีนในอําเภอดําเนินสะดวกปฏิบัติสืบทอดกันมาหลายชั่วอายุ คนซึ่งแฝงคติความเชื่อในเรื่องความสัมพันธระหวางมนุษยกับมนุษย สิ่งเหนือธรรมชาติ ความเชื่อ เกี่ยวกับบรรพบุรุษที่ลวงลับ การทําบุญและการใหทาน อาทิ เทศกาลชุงเจหรือวันตรุษจีน ตรงกับ วันที่ 1 เดือน 1 ตามปฎิทินจีน ซึ่งเปนวันขึ้นปใหมของชาวจีน เทศกาลซางวยซิวซาหรือเช็งเม็ง ในชวงเดือน 3 ขึ้น 3 ค่ํา เปนการไหวบรรบุรุษที่ลวงลับ ณ สุสานหรือฮวงซุย เทศกาลโหงยเหวยโจย ตรงกับเดือน 5 ขึ้น 5ค่ํา หรือการไหวขนมบะจางหรือปกจั่ง เทศกาลกุยโจย (ซิโกว) หรือการทําบุญ ทิ้งกระจาด ในเดือน 7 ขึ้น 7 ค่ํา เทศกาลตงงวงโจยหรือวันสารทจีน เดือน 7 ขึ้น 15 ค่ํา เทศกาล โปยเซีย นหรือการไหวเทพเซีย นทั้ง 8 องค ในเดือน 8 ขึ้น 8 ค่ํา เทศกาลตงชิวโจย หรือการไหว พระจันทรในเดือน 8 ขึ้น 15 ค่ํา เทศกาลเกาโหวยเจหรือกินเจ เริ่มในเดือน 9 ขึ้น 1 ค่ํา เทศกาล ขนมบัวลอย เทศกาลเซียเซง พิธีไหวสงเจาขึ้นสวรรคในเดือน 12 ของปฎิทินจีน รวมทั้งการไหวเจา ประจําทุกวันพระจีน หรือชิวอิด จับโหงวที่ชาวไทยเชื้อสายจีนไดปฏิบัติตลอดทั้งป นอกจากชาวไทยเชื้อสายจีนซึ่งเปนคนกลุมใหญในพื้นที่ดําเนินสะดวกแลวในพื้นที่อําเภอ ดําเนินสะดวกยังมีกลุมชาวไทยเชื้อสายลาวโซงหรือ “ไทยทรงดํา” หรือ “ผูไทดํา”ซึ่งเปนชื่อที่คนไทย ภาคกลางใชเรียกชาติพันธุกลุมนอยกลุมหนึ่งที่อพยพจากเขตสิบสองจุไทในประเทศเวียดนามตอน เหนือที่เขามาตั้งหลักอาศัยในลุมแมน้ําเจาพระยาเมื่อประมาณสองศตวรรษเศษที่ผานมา สาเหตุที่ ใชชื่อดังกลาวสัน นิษ ฐานกัน วาเปน การเรีย กตามสีเ ครื่องแตงกายที่นิย มแตงดวยเสื้อผาสีดํ า เปนหลัก กลุมผูไทอพยพเขามาในประเทศไทยหลายครั้งในฐานะเชลยศึกสงครามในสมัยธนบุรี และรัตนโกสินทรตอนตน ซึ่ง ถูกสงใหไปอยูที่จังหวัดเพชรบุรี เนื่องจากพื้นที่ดังกลาวมีลัก ษณะ ภูมิประเทศที่คลายคลึงกับ บริเวณสิบ สองจุไท ทั้งยัง อยูใกลกับ ตัวพระนครทําใหสะดวกแกการ ควบคุม อยางไรก็ตามภายหลังการออกพระราชบัญญัติการเกณฑทหารและยกเลิกระบบไพรใน สมัยรัชกาลที่ 5 ทําใหควบคุมผานระบบมูลนายยุติลง จึงทําใหชาวลาวบางสวนตัดสินใจอพยพ ยายถิ่นฐานเพื่อไปแสวงหาพื้นที่ทํากินแหลงใหม การกลับภูมิลําเนาเดิม หรืออีกสาเหตุหนึ่งที่มีการ
65
พยายามอธิบ ายถึงการอพยพออกจากพื้ น ที่ ตามที่สุ มิตร ปติพัฒน และเสมอชั ย พลูสุวรรณ (2540) ไดวิเคราะหวา การยกเลิกระบบการปกครองไพรโดยมูลนายเปนชองทางหนึ่ง ที่ทําให โครงสรางสังคมตามวัฒนธรรมดั้งเดิมของลาวโซงโดยเฉพาะองคกรระดับบานไดมีทางที่จะกลับมา แสดงออกไดอีกครั้ง โดยปรากฏไดชัดเจนในชุมชนใหมๆซึ่งแตกตัวออกไปมากกวาในชุมชนเกา ซึ่งถูกครอบดวยการจัดระเบียบทางสังคมตามระบบมูลนายมาเปนเวลาชานาน ชาวลาวจึงอาศัย การเดินเทาจากจังหวัดเพชรบุรีขึ้นไปเรื่อยๆ เมื่อถึงฤดูฝนจะหยุดพักเพื่อทํานาหาเสบียงจนสิ้นสุด ฤดูฝนจึงเดินทางตอ บางกลุมไมสามารถเดินทางตอไปไดจึงตั้งหลักปกฐานไปตามรายทางเปน แหงๆตามจังหวัดตางๆในเขตภาคกลางตอนลางไปจนถึงตอนบน เชน ราชบุรี นครปฐม สุพรรณบุรี กาญจนบุรี พิษณุโลก และพิจิตร เปนตน (มูลนิธิไทยทรงดําแหงประเทศไทย, 2548) สําหรับ การอพยพของชาวลาวโซงในพื้น ที่อําเภอดําเนิน สะดวก ไดเ ขามาตั้งถิ่น ฐาน กระจายตัวในตําบลดอนคลัง บัวงาม และประสาทสิทธิ์ ที่บานดอนขอย บานตาลเรียง บานบัวงาม บานโคกหลวง บานโคกกลาง บานดอนคลัง ซึ่งในอดีตนั้นมีอาชีพทํานาเปนหลัก เอกลักษณทาง วัฒนธรรมของชาวลาวโซงในพื้น ที่ดําเนิน สะดวก แลเห็น ไดชัดเจนจากวัฒนธรรมการแตง กาย ทรงผม การใชภาษาพูด พิธีกรรมเกี่ยวกับชีวิตสวนตัว เชน พิธีซอนขวัญ เสนแมมด เสนเปาป และ การแตงงานแบบดั้งเดิม หรือการกินหลอง/การกินดอง พิธีเสนเรือน พิธีศพ ซึ่งยึดโยงเกี่ยวกับคติ ความเชื่อผีบรรพบุรุษ นอกจากนี้ยังมีการละเลนตางๆ อาทิ การเลนคอนของหนุมสาวชาวลาวโซง ซึ่งคลายคลึงกับ การโยนลูก ชวง และการรําตามจังหวะเพลง การตอกลอน การลงขวงหรือการ ทํางานที่บริเวณลานบานชวงกลางคืนของหนุมสาว ไดแก การปนฝาย การเย็บปกถักรอย การจัก สาน การตําขาว เปนตน ซึ่งการละเลนเหลานี้แทบจะไมปรากฏใหเห็นแลว ยังคงเหลือการรําแคน หรื อ รํา ลาว ที่เ ป น การฟอ นรํา ตามเสี ย งเพลงของหนุม สาวเพื่ อการเกี้ ย วพาราสี แต ปจ จุ บั น การละเลนดังกลาวไดถูกประยุกตไปละเลนในเทศกาลงานบุญตางๆสําหรับคนทุกเพศวัยในชุมชน
รูปที่ 8 การจําลองหมูบานไทยทรงดํา ที่บานดอนคลัง
รูปที่ 9 การละเลนรําลาวของชาวไทยทรงดํา
66
อําเภอดําเนินสะดวกยังมีชุมชนคริสตศาสนิกชน สังกัดนิกายโรมันคาทอลิก สังฆมณฑล ราชบุรี ที่ปรากฏอยูจํานวน 2 แหง ไดแก ชุมชนชาวมดตะนอย ในเขตตําบลแพงพวยเปนที่ตั้งของ วัดนักบุญอันตนนีโอ ที่มีประวัติกอการตั้งอยางยาวนานตั้งแตป พ.ศ.2439 รวมทั้งยังเปนที่ตั้งของ โรงเรียนดําเนินวิทยา และชุมชนชาวหลักหา ในตําบลประสาทสิทธิ์ เปนที่ตั้งของวัดแมพระสาย ประคําศักดิ์สิทธิ์ ในเขตตําบลประสาทสิทธิ์ กอตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ.2497 และยังเปนที่ตั้งของโรงเรียน วันทามารีอา ชุมชนทั้งสองแหงมีโบสถเปนศูนยกลางของคริสตชนและสถานศึกษาที่เปดสอนใหแก บุตรหลานทุกศาสนิกชนของคนในชุมชนละแวกดังกลาวและพื้นที่ใกลเคียง
รูปที่ 10 วัดแมพระสายประคําศักดิ์สิทธิ์
รูปที่ 11 วัดนักบุญอันตนนีโอ
3. สังคมดําเนินสะดวกเปนชุมชนที่มีการตั้งถิ่นฐานริมน้ํา คูคลอง สะทอนวิถีชีวิต ริมน้ํา และการคาขายริมน้ําหรือ “ตลาดน้ํา” การตั้งถิ่นฐานของชุมชนในอําเภอดําเนินสะดวกกอนมีการขุด คลองดําเนินสะดวกนั้น สันนิษฐานกัน วานาจะอยูบ ริเ วณแนวคลองแพงพวยและคลองสี่ห มื่น เนื่องจากคลองดังกลาว สามารถเชื่อมตอไปยังแมน้ําแมกลองซึ่งเปนลําน้ําสายสําคัญในการคมนามคมลองเรือสินคาไปยัง ตอนในของพื้นที่คือตัวเมืองราชบุรี เพื่อตัดเขาสูแมน้ําทาจีน และผานเขาสูแมน้ําเจาพระยาเขาถึง กรุงศรีอยุธยาได (องคการคาคุรุสภา, 2542: 61) ชุมชนกอนการขุดคลองดําเนินสะดวก จึงตั้ง กระจายตัวอยูริมแนวคลองทั้งสอง โดยมีวัดโคกหลวงที่สัน นิษฐานวาสรางขึ้น ในสมัย อยุธยา สะทอนจากรูปแบบทางสถาปตยกรรมของพระอุโบสถที่รวมสมัยเดียวกับอยุธยาวัดแหงนี้บริเวณ กวางขวางมาก นับเปนวัดที่มีความสําคัญของชุมชนในที่ราบลุม และยังมีวัดใหมสี่หมื่นที่ตั้งขึ้นราว ป พ.ศ.2337สมัย รัตนโกสิน ทรตอนตน โดยประชาชนในพื้น ที่สวนใหญป ระกอบอาชีพทํานา
67
เปนหลัก วัดทั้งสองแหงจึงเปนศูนยกลางของชุมชนในชวงกอนการขุดคลองดําเนินสะดวก ในชวง เวลาตอมาเมื่อมีการขุดคลองดําเนินสะดวกจึงเกิดการระดมทรัพยากรตางๆ โดยเฉพาะผูคนที่เปน ทั้งชาวจีน ชาวเขมร ชาวมอญ และชาวไทยจํานวนมากเพื่อเขามาเปนแรงงงานในการขุดคลอง ดําเนินสะดวก แรงงานเหลานี้จึงเขามาพํานักอาศัยตามแนวการขุดคลอง และเมื่อการขุดคลอง แลวเสร็จ เกิดการเขามาจับจองพื้น ที่ริมน้ําของผูค นมากมายเปนที่ตั้งถิ่นฐานพัฒนากลายเปน ชุมชนริมคลองตามยานตางๆ
รูปที่ 12 วัดโคกหลวง
รูปที่ 14 วัดใหมสี่หมื่น
รูปที่ 13 วัดหลักหกรัตนานาม
รูปที่ 15 วัดปราสาทสิทธิ์
จากบันทึกพระราชหัตถเลขาของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวเมื่อคราวเสด็จ ประพาสมณฑลราชบุรี พ.ศ.2452 ที่บรรยายวา “สภาพริมคลองดําเนินสะดวกมีการขยายตัวของ ชุมชนที่ชัดเจนตั้งแตหลักที่ 1 เปน ตน ไป มีการเปลี่ย นพื้นที่เ ดิมที่เปนปาจาก ปาปรง เปน พื้น ที่ ทางการเกษตรกรรม พาณิชยกรรม มีวัดและชุมชนอยูอาศัย” สอดคลองกับการศึกษาวิจัยของ
68
Robert Larimore Pendleton (1936 อางถึงในวาริกา มังกะลัง 2556) ไดอธิบายลักษณะการตั้ง ถิ่นฐานของชุมชนชวงกอนสงครามโลกครั้งที่ 2 ไววา พื้นที่สองฝงคลองมีการวางลักษณะอาคาร บานเรือนที่ใ กลชิด กัน คลายเรือนแถวซึ่ง กอขึ้น ดวยไม สัน นิษ ฐานวาอาจเปนเรือนแถวคาขาย เนื่องจากดานหนาเรือนแถวนั้นมีเรือจอดหลายลํา อีกทั้งยังปรากฏการตั้งบานเดี่ยวริมคลอง ซึ่ง ดานหลังของบานปลูกเปนสวนพริกไทย ชาวสวนจะทําการขุดคลองยอยเพื่อชักน้ําเขาสูสวน และ สรางสะพานเล็กขามคลองยอย การขยายตัวองชุมชนริมคลองดําเนินสะดวกในพื้นที่อําเภอดําเนิน สะดวกจึงเริ่มที่วัดเปนศูนยกลาง โดยวัดที่สําคัญซึ่งมีการสรางขึ้น คือ วัดปราสาทสิทธิ์ และวัดหลัก หกรัตนาราม
รูปที่ 16 เรือนแถวริมคลองดําเนินสะดวกและลําคลองยอยและสวนพริกไทย พ.ศ.2479 ที่มา : Larimore Pendleton 1936 อางถึงในวาริกา มังกะลัง 2556 ในชวง พ.ศ.2479 เปนตนมา คลองดําเนินสะดวกไดทวีความสําคัญมากยิ่งขึ้นเนื่องจาก เปนเสนทางที่ชวยยนระยะทางจากพระนครไปยังหัวเมืองฝงตะวันตก และใชเปนเสนทางในการ ลําเลียงสินคานานาชนิดโดยเฉพาะน้ําตาลที่เปนสินคาสงออกสําคัญ ชุมชนริมคลองจึงริมขยายตัว มากขึ้น มีก ารสรางเรือนแถว เรือนไมริมน้ํากระจายตามสองฝงคลอง จากการศึก ษาวิจัย ของ พรรณทิพย เปยมพุทธากุล (2537) วิเคราะหวา 40 ปใหหลังการขุดคลองดําเนินสะดวก การตั้งถิ่น ฐานเริ่มหนาแนนขึ้น ทําใหเกิดศูนยกลางของชุมชนในคลองดําเนินสะดวกที่สําคัญ 2 แหง ไดแก
69
รูปที่ 17 เรือบรรทุกหอมแดงของชาวสวนจีน ที่มา : Larimore Pendleton 1936 อางถึงในวาริกา มังกะลัง 2556 ชุมชนหนาวัดปราสาทสิทธิ์ หรือ ชุมชนคลองโพหัก อยูในบริเวณหลัก 5 โดยมีวัด ปราสาทสิทธิ์เปนแกนกลางของชุมชน วัดนี้สมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) ไดสรางขึ้นในป พ.ศ.2398 กอนการขุดคลองอยูหางจากริมคลองประมาณ 500 เมตร เมื่อคลองตัด ผานวัดปราสาทสิทธิ์จึงเปนแกนกลางที่สําคัญของชุมชนในขณะนั้น ตอมาชุมชนไดขยายใหญขึ้น เมื่อวัดปราสาทสิทธิ์ไดถูกสรางขึ้นใหมตรงบริเวณริมคลองดําเนินสะดวก และมีการขุดคลองซอยที่ สําคัญ คือ คลองบัวงามมีเสนทางขึ้นไปทางตอนเหนือเชื่อมกับคลองโพหัก ซึ่งแตเดิมมีชมุ ชนตั้งอยู แลว ความหนาแนนของประชากรตลอดบริเวณชวงนี้จึงเพิ่มขึ้น เกิดตลาดนัดทางน้ําที่ชาวบาน เรียกกันวา “ตลาดนัดคลองโพหัก” และกลายเปนยานการคาที่สําคัญแหงหนึ่งของคลองดําเนิน สะดวก
รูปที่ 18 บริเวณชุมชนริมคลองดําเนินสะดวก รูปที่ 19 คลองโพหักเปนที่ตั้งของตลาดน้ํา หนาวัดปราสาทสิทธิ์ คลองโพหัก
70
ชุมชนแหงที่สองที่จะกลาวถึง คือ ชุมชนดําเนินสะดวก อยูบริเวณตั้งแตปากคลองลัดพลี เรื่อยไปจนถึงปากคลองทองหลาง ซึ่งเปนชุมชนแหงใหมหลังการขุดคลอง โดยจุดสําคัญ คือ การที่ คลองลัด พลีเปน คลองที่เชื่อมตอไปยัง เมืองราชบุรี จึง มีผูคนสัญ จรไปมาอยางคับ คั่ง และตรง บริเวณปากคลองนี้ยังเปนที่ตั้งของศาลาหาหองหรือศาลาแดง (เนื่องจากหลังคามุงกระเบื้องสีแดง) ที่สรางโดยสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) ไวสําหรับเปนที่พักของคนงาน ตอนกอนขุดคลองดําเนินสะดวก ตอมาก็กลายเปนที่พักของผูคนที่เดินทางไปมา และในภายหลัง ยังไดใชเปนที่วาการอําเภอดําเนินสะดวกดวย ในสวนของคลองทองหลางที่อยูไมไกลมากนักก็เปน เสนทางที่สามารถเชื่อมตอกับคลองบางนอยซึ่งเปนเสนทางไปยังบางคนที อัมพวาและเมืองแม กลองได บริเวณใกลเคียงนี้ยังมีวัดโชติทายการาม เปนวัดเกาแกที่เปนศูนยกลางของชุมชนอีกนัย หนึ่งดวย ดวยปจจัยทางพื้นที่ของบริเวณนี้จึงนับเปนจุดที่สําคัญที่บรรดาเกษตรกรจะนําพืชพัก ผลไมบรรทุกลงเรือมาคาขายแลกเปลี่ยนกัน เกิดศูนยกลางคือตลาดน้ํา ซึ่งชาวบานเรียกวาตลาดนี้ วา“ตลาดนัดศาลาแดงหรือตลาดนัด 5 หอง” นอกจากนี้บริเวณใกลเคียงหางจากชุมชนดําเนิน สะดวกออกไปประมาณ 1 กิโลเมตร ยังมีตลาดนัดศรีสุราษฎรบ ริเ วณปากคลองศรีสุราษฎร ซึ่งคลองนี้สามารถลัดไปถึงวัดธรรมาวุธาราม (วัดปงปน) ในเขตจังหวัดสมุทรสงครามไดดวย
รูปที่ 20 ตลาดน้ําคลองลัดพลีในอดีต ที่มา สมศักดิ์ อภิวันทนกุล กลุมวิสาหกิจชุมชนตลาดน้ําปากคลองลัดพลี, 2555 อางถึงในวาริกา มังกะลัง 2556
71
สําหรับการสัญจรทางน้ํานับเปนเอกลักษณหนึ่งของชุมชนริมคลองดําเนินสะดวกซึ่งมีการ อาศั ย เทคโนโลยี ที่ เ ข า มาเอื้ ออํ า นวยความสะดวกในการสัญ จรทางน้ํ า คื อ “เรื อยนต ”ที่ มี อ ยู หลากหลายรูปแบบ อาทิ เรือแดงซึ่งมีเสนทางเดินเรือตั้งแตประตูน้ําบางยาง จังหวัดสมุทรสาคร จนถึงประตูน้ําบางนกแขวก จังหวัดสมุทรสงคราม จุผูโดยสารไดประมาณ 60 คน และเรือแท็กซี่ จุผูโดยสารประมาณ 30-40 คน ที่ใหบริการจนถึงป พ.ศ. 2510 เรือหางยาว 7 ที่นั่ง จุผูโดยสาร 14 คน ใชกันมาตั้งแต พ.ศ.2502 ใชรับสงผูโดยสารในคลองดําเนินสะดวก นอกจากนี้ยังมีเรืออีซุซุ มีหลังคากันแดดอันเปนที่นิยมของผูโดยสาร เรือ 5 ที่นั่ง เรือ 2 ตอน เปนเรือรับจางเหมาไปยัง จุดหมายที่ตองการ สวนผูที่จะเดิน ทางไปยังตัวเมืองราชบุรี อัมพวา และแมกลองจะมีเรือยนต ประจําทางบริการดวยเชนกัน พาหนะที่ใชในการสัญจรทางน้ําในคลองดําเนินสะดวก ในสมัยนี้จึง สามารถแบงประเภทของเรือตามหนาที่ไดคือ เรือสวนตัว ใชเรือพายหรือเรือแจวสวนใหญเปนเรือ สําปนซึ่งเหมาะกับการบรรทุกพืชผักผลไม จากสวนที่กระจายอยูตามคลองเล็กคลองนอยตางๆมา คาขายยังตลาดน้ําหรือเดินทางไปมาติดตอกัน เรือโดยสาร ใชเรือหางยาววิ่งรับสงผูโดยสารใน คลองดําเนินสะดวก โดยในระยะหลังนิยมใชเรืออีซุซุกันมาก และเรือโยง ใชบรรทุกขนสงสินคา เชน เรือบรรทุกอิฐ หิน ปูน ทราย จากราชบุรี และเรือบรรทุกพืชผักผลไมจากสวนในดําเนินสะดวก และพื้ น ที่ ใ กล เ คี ย ง โดยผ า นคลองดํ า เนิ น สะดวกไปยั ง ตลาดในกรุ ง เทพฯและจั ง หวั ด อื่ น ๆ แตปจจุบันการสัญ จรทางน้ําในเขตพื้น ที่อําเภอดําเนิน สะดวกลดลงไปมาก เรือประเภทตางๆ ที่ก ล าวไมมี ใ ห บ ริ ก ารแล ว ยังคงปรากฏใหเ ห็น เฉพาะเรือ หางยาวที่ ใ ช รับ ส ง นั ก ท องเที่ย วใน บางชวงเวลา และเรือสวนตัวซึ่งมีทั้งเรือพาย และเรือยนตที่ใชกันอยูบางประปราย
รูปที่ 21 บรรยากาศการสัญจรและชุมชนริมคลองดําเนินสะดวกในปจจุบัน
72
เมื่อหันกลับมาพิจารณาการเกิดขึ้นของยานการคาทางน้ําที่เรียกวา“ตลาดน้ํา”ในแตละ ชุมชนนั้นเปนปจจัยที่ดึงดูดผูคนใหเขามาทําการคาขายจึงทําใหเกิดความหนาแนนของการใชพื้นที่ มากตามไปดวย ซึ่งปฏิสัมพันธทางสังคมของตลาดน้ําในอดีตนั้นเกิดจากความตั้งใจในการจัดหา สินคาและผลผลิตที่ผลิตไดจากครัวเรือนมาแลกเปลี่ยนซื้อขายกัน ตลาดน้ําจึงเกิดจากเงื่อนไขของ การมาคาขายตามเวลาและสถานที่นัด โดยตั้งอยูบนพื้นฐานของการสัญจรทางน้ํา การหมุนเวียน ขึ้นลงของน้ํา และเครือขายเชิงพื้นที่ของวัตถุดิบ หรือผลผลิต เกิดเปนเครือขายทางสังคมในการ คาขายของตลาดน้ําที่แมคาพอคาและชาวสวนในพื้นที่สามารถหมุนเวียนเดินทางไปคาขายในทุก วันในตลาดน้ําที่หมุนเวียนติดตลาดในวัน จันทรคติ (ลักษณา สัมมานิธิ 2554: 196) ซึ่งมีความ แตกตางจากตลาดน้ําในปจจุบันที่เปลี่ยนแปลงบทบาทไปเพื่อการทองเที่ยวเปนหลัก สาเหตุสําคัญ ที่ทําใหเ กิดการเปลี่ยนแปลงดังกลาวเปน เพราะมีก ารตัดถนนสาย 325 ใน ป พ.ศ.2516 และ ตามมาดวยการตัดถนนยอยสายตางๆ ทําใหเกิดการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการตั้งถิ่นฐานของชุมชน มาอยูริมถนนมากขึ้น เกิดศูนยกลางทางการคาชุมชนการคาแหลงใหมบริเวณตลาดเสรีและตลาด เสริมสุข มีตึกแถวอาคารพาณิชยเกิดขึ้นจํานวนมากบริเวณสองฝงถนน ตั้งแตบริเวณสะพานขาม คลองดําเนินสะดวกถนนสาย 325 ไปทางทิศเหนือ ซึ่งมีผูประกอบการคาที่อาศัยอยูริมน้ําแตเดิม และผูประกอบการรายใหมเขามาประกอบธุรกิจ เกิดหางราน ธุรกิจรายยอยตางๆ และตลาดนัดบก ในแตละพื้น ที่ขึ้นมากมายตามที่ปรากฏใหเห็นในปจจุบัน ทําใหต ลาดน้ําบางแหงตองปด ตัวลง ไดแก ตลาดน้ําคลองโพหัก ตลาดน้ําปากคลองศรีสุราษฎร ขณะที่ตลาดน้ําปากคลองลัดพลีไดรับ ผลกระทบจากการถูกคลื่นจากเรือยนตที่สัญจรไปมารบกวนการสัญจรของพอคาแมคา จึงไดยาย มาทําการซื้อขายแลกเปลี่ยนที่ตลาดน้ําคลองตนเข็มแทน ซึ่งมีความสะดวกทั้งทางน้ําและทางรถ ในการขนสงสินคาเนื่องจากมีถ นนสุขาภิบ าลตัดผาน อีกทั้ง ตลาดน้ําคลองตน เข็มยังไดรับ การ สงเสริมใหเปนที่ทองเที่ยวสําคัญจึงกอใหเกิดการพัฒนาดานตางๆที่จะอํานวยความสะดวกเพื่อ รองรับกับนักทองเที่ยวมากขึ้น ตลาดน้ําคลองตนเข็มจึงไดเปลี่ยนรูปแบบไปเปนสถานที่ทองเที่ยวที่ สรางรายไดใ หกับ คนในชุมชนแทน สินคาและกิจกรรมตางๆจึงมีความหลากหลายตามไปดวย (วรวุฒิ เพ็งพันธ 2548: 273-274) โดยสรุปกลาวไดวาพัฒนาการของการตั้งถิ่นฐานของชุมชนริม คลองดํา เนิน สะดวกจึง สัม พั น ธ กับ การใช สอยพื้น ที่ และนโยบายการพั ฒนาพื้ น ที่ โ ดยมีก าร เปลี่ย นแปลงเปน มาลําดับ สอดคลองกับ การศึกษาวิจัยของวาริกา มังกะลัง (2556: 130-133) ที่ไดวิเคราะหการตั้งถิ่นฐานของชุมชนริมคลองดําเนินสะดวกออกเปน 3 รูปแบบ ไดแก 1)การตั้ง ถิ่นฐานแบบริมคลองผสมพื้นที่เกษตร คือ ลักษณะของชุมชนจะเปนบานเดี่ยวกระจายหางๆกัน หนาบานติดลําคลองสายหลัก พื้นที่หลังบานเปนพื้นที่เกษตรกรรม เมื่อมีผูคนเขามาตั้งถิ่นฐานมาก
73
ขึ้นการวางตัวตามแนวคลองสายหลัก จึงมีการขยายเขาสูคลองสายรอง โดยการตั้งถิ่นฐานนี้จะมี รัศมีอยูใกลกับวัดที่สรางขึ้น 2) การตั้งถิ่นฐานแบบริมคลองที่วัดเปนศูนยกลางและแหลงตลาด จะ อยูในบริเวณที่มีวัดเปนศูนยกลางและมีจุดตัดที่เปนคลองสายหลักกับสายรอง โดยเมื่อมีการขุด คลองสายรองหรือคลองยอยยอมทําใหเกิดความหนาแนนในการสัญจรของเรือมากขึ้น ทําใหเกิด แหลงตลาดที่มีการแลกเปลี่ยนสินคาหรือตลาดน้ําเกิดเรือนแถวไมริมน้ําเปนรานคา ดานหลังอาจ เปนพื้นที่เกษตร ซึ่งมีลักษณะแบบกลุม (Cluster Pattern) เชน ชุมชนหนาวัดปราสาทสิทธิ์หรือ บริเวณปากคลองโพหัก ชุมชนปากคลองลัดพลีใกลวัดโชติทายการาม เปนตน และ 3)การตั้งถิ่น ฐานแบบริมถนน เปนผลมาจากการพัฒนาระบบโครงขายการคมนาคม โดยครัวเรือนนั้นแมวาจะ ทําการเกษตรแตบานวางหัน หลังใหกับ คลอง หรือครัวเรือนที่ทําการคาจะเปลี่ย นเปน อาคาร พาณิชยติดถนน จากเดิมที่เปนเรือนแถวไมริมน้ํา ตลาดน้ําและคลอง
ภาพที่ 22 ตลาดน้ําคลองตนเข็มในปจจุบัน ภาพที่ 23 บริเวณปากคลองลัดพลีปจจุบัน บทสรุป อําเภอดําเนินสะดวกตั้งอยูในพื้นที่บริเวณดินดอนสามเหลี่ยมปากแมน้ําซึ่งเปนบริเวณที่มี ทรัพยากรดินที่มีความอุดมสมบูรณ ประกอบการมีโครงขายระบบระบายน้ําโดยมีคลองดําเนิน สะดวกเปนคลองสายหลักและคลองซอยอีกจํานวนมากที่เชื่อมตอถึงกันทําใหเหมาะสมอยางยิ่ง สําหรับ การเพาะปลูกพืชผัก ผลไมนานาชนิด กลุมคนที่อาศัยอยูใ นอําเภอดําเนิน สะดวก ไดแก กลุม ชาวไทยเชื้อ สายจีน กลุม ชาวไทยพื้น ถิ่ น กลุมชาติพั น ธุ ซึ่งมี ค วามเชื่ อ ขนบธรรมเนีย ม ประเพณี รวมทั้งการประกอบอาชีพไดหลอมรวมเปนเอกลักษณที่สําคัญของอําเภอดําเนินสะดวก กลาวคือ ประการแรก การเปนสังคมเกษตรกรรมหรือสังคมชาวสวนที่มีการปรับสภาพแวดลอม ของพื้น ที่ใ หเ ปน ประโยชนตอการดํารงชีวิตดวยการทําใหพื้น ที่ดังกลาวเปน พื้น ที่เกษตรกรรม
74
เรือกสวน ไรนา กลายเปนแหลงผลิตธัญญาหารที่สําคัญของประเทศ ประการตอมา สังคมดําเนิน สะดวกยังเปนสังคมที่มีกลุมชาวไทยเชื้อสายจีนเปนจํานวนมาก ซึ่งบรรพบุรุษชาวไทยเชื้อสายจีน เหลานี้ตางอพยพเขามาตั้งหลักแหลงทํากินภายหลังการขุดคลองดําเนินสะดวกไดใชชีวิตสืบทอด เชื้ อ สายกั น มารุ น ตอ รุ น และยั ง คงรั ก ษาขนบธรรมเนี ย มประเพณี ดั้ง เดิ มของตนโดยปรั บ ให สอดคลองกับบริบทของยุคสมัย สะทอนจากความเชื่อและงานเทศกาลประเพณีของทองถิ่น ที่ ปฏิบัติในแตละเดือน และประการสุดทาย จากขุดคลองดําเนินสะดวกซึ่งเปนสายน้ําสําคัญ ทําให ผูคนเขามาตั้งถิ่นฐานบานเรือนอยูริมสองฝงคลองดังกลาวซึ่งมีความสัมพันธกับการประกอบอาชีพ เปนหลัก จึงทําใหสังคมดําเนินสะดวกเปนสังคมที่มีวิถีชีวิตชุมชนแบบริมน้ํา อาศัยน้ําหลอเลี้ยง ชีวิตทั้งจากการประกอบอาชีพ การอุปโภคบริโภค การสัญจรไปมา รวมทั้งการเกิดศูนยกลางทาง เศรษฐกิจริมน้ําหรือตลาดน้ําตามยานตางๆ ซึ่ง มีการโรยราและแปรเปลี่ยนบทบาทไปตามการ พัฒนาของอําเภอดําเนินสะดวก.
บทที่ 4 ประวัติความเปนมาของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง : พัฒนาการจากอดีตสูปจจุบัน รานเอี้ยะเลงฮึ้ง เปนสถานที่ใหบริการตรวจรักษาวินิจฉัยโรค การดูแลสุขภาพและจําหนาย สมุน ไพรจีน เปน รานเล็ ก ๆแหง หนึ่ ง ตั้ง อยู ใ นอําเภอดํา เนิน สะดวก จั ง หวัดราชบุรี กอ ตั้ง โดย นายคี้ แซตั้ง ชาวไทยเชื้อสายจีน ที่อพยพเขามาสูป ระเทศไทยตั้งแตชวงปลายสมัยรัช กาลที่ 7 รา นฯแห ง นี้ เ ริ่ม เป ด ดํ า เนิ น การเมื่ อ ป พ.ศ.24801 จนถึ ง ป จ จุ บั น รวมเปน ระยะเวลา 78 ป มีพัฒนาการมาเปนลําดับ โดยมีค วามเกี่ยวเนื่องกับ การตั้งถิ่น ฐานของชุมชนชาวจีน ในสองฝง คลองดําเนินสะดวก และความเปลี่ยนแปลงของชุมชน รวมทั้งนโยบายการพัฒนาภูมิภาคของรัฐ ในบทนี้ผูวิจัยจะนําเสนอประวัติความเปนมาเกี่ยวกับผูกอตั้ง และพัฒนาการของรานเอี้ยะเลงฮึง้ ใน แตละชวงเวลา รวมทั้งการสืบทอดกิจการของรานฯ ดังนี้ ที่มาของคําวา “เอี้ยะเลงฮึ้ง” เอี้ย ะเลงฮึ้ง เปนภาษาจีน แตจิ๋ว หากจะแยกความหมายดังกลาวออกเปน 3 คํา แปล ความหมายไดดังนี้ เอี้ยะ แปลวา ยา เลง แปลวา ความไมหยุดนิ่งอยูกับที่ หรือมีความเปนพลวัต ฮึ้ง แปลวา สวน ดังนั้น ถารวมความหมายจากคําทั้งหมดจะแปลความไดวา รานยาที่ตั้งอยูใ นชุมชน ทองถิ่นที่มีผูคนประกอบอาชีพเกษตรกรรม หรือชาวสวน ซึ่งใหบริการรักษาโรคดูแลสุขภาพ ความ เจ็บปวยของผูคนในพื้นที่อยางตอเนื่อง หรือถาจะวิเคราะหใหมีความหมายเชิงนัยยะที่เกี่ยวกับการ รักษาโรค ดูแลสุขภาพ อาจจะหมายถึง การประยุกตองคความรูทางการแพทยแผนจีนในการรักษา โรค ดูแลสุขภาพของเกษตรกรชาวสวนใหสอดคลองกับอุบัติการณของโรคมีความเปลี่ยนแปลงใน แตละชวงเวลาไดอยางเหมาะสม 1
เปนที่นาเสียดายวาเอกสารหลักฐานเกี่ยวกับการเปดดําเนินการของรานฯจากหนวยของของรัฐไดสูญหายไป และจากการสัม ภาษณ สมาชิก ในครอบครัว โดยเฉพาะลู ก สาวคนโตที่ ก ลา ววา ตั้ งแต เกิ ด มาครอบครั ว ได เ ป ด ดําเนินกิจการรานฯแลว ผูวิจัยจึงไดยึดเอาปเกิดของบุตรสาวคนโตของนายคี้ พ.ศ.2482 เปนเกณฑแลวยอนหลัง ไปอีก 2 ป คือ ป พ.ศ.2480 เปนปเปดดําเนินการ ซึ่งขณะนั้นครอบครัวไดมาอาศัยอยูที่อําเภอดําเนินสะดวกและ คาดวาไดดําเนินกิจการรานเอี้ยะเลงฮึ้งอยูกอนแลว
76
ชื่อรานเอี้ยงเลงฮึ้ง จึงเปนชื่อที่มีความหมายสัมพันธกับที่ตั้งและการประกอบอาชีพของ ผูคนในอําเภอดําเนินสะดวก และเปนชื่อที่ใชจดทะเบียนทางการคาอยางเปนทางการกับหนวยงาน ของรัฐ แตทวาลูกคาที่มาใชบริการซึ่งเปนกลุมคนไทยเชื้อสายจีนในระแวกยานริมคลองดําเนิน สะดวกมักจะเรียกชื่อของรานฯวา “รานเหลาตั้ง” ซึ่งมีที่มาจากชื่อของนายคี้ แซตั้ง ในฐานะที่เปนผู กอตั้งรานฯ คําวา “เหลาตั้ง” นั้น คําวา “เหลา” ในภาษาจีนแตจิ๋ว หมายถึง คนเกาคนแกที่อยูมา นานเปนที่เคารพนับถือ สวนคําวา “ตั้ง” เปนชื่อของนามสกุล คือ “แซตั้ง” เมื่อนําคําทั้งสองมาเรียก รวมกัน หมายถึง คนเกาคนแกในตระกูลตั้งที่เคารพนับถือ ชื่อรานเหลาตั้ง จึงถูกเรียกกันตอๆมา และเปน ที่คุน เคยของผูค นในชุมชนทองถิ่น โดยเฉพาะที่กลุมชาวไทยเชื้อสายจีน เครือขายราน สมุนไพรจีนดวยกันในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวก ผูกอตั้งรานเอี้ยะเลงฮึ้ง
รูปที่ 24 นายคี้ แซตั้ง ผูกอตั้งรานเอี้ยะเลงฮึง้ รานเอี้ยะเลงฮึ้ง กอตั้งโดยนายคี้ แซตั้ง เปนชาวไทยเชื้อสายจีน เกิดเมื่อวันที่ 14 เดือน พฤษภาคม พ.ศ.2445 อพยพมาจากอําเภอกิกไซ มณฑลกวางตุงของสาธารณรัฐประชาชนจีน ในชวงปลายสมัยรัชกาลที่ 7 ในชวงที่อพยพเขามาในประเทศไทยระยะแรกไดเขามาทํางานเปน ลูกจางในยานทาเรือคลองเตย กรุงเทพมหานคร หลังจากนั้นไดสักระยะไดไปเขารวมกับกลุมชาว จีน ที่อพยพเขามาในรุน ราวคราวเดีย วกัน ๆ ไปทําการคาขายสิน คาทางการเกษตร อาทิ พริก หอม กระเทียม ซึ่งมีการเพาะปลูกอยูมากตามจังหวัดตางๆในภูมิภาคตะวันตก เชน สุพรรณบุรี ราชบุรี นครปฐม และกรุงเทพฯ โดยอาศัยการคมนาคมทางน้ําเปนเสนทางในการลําเลียงขนสง สินคาไปตามหัวเมืองตางๆ จนกระทั่งไดมาพบกับนางเอี่ยมเจ็ง แซเฮง ซึ่งครอบครัวเปนคนไทยเชื้อ
77
สายจีนเชนกันประกอบอาชีพจําหนายไมประเภทตางๆ หรือที่คนในอดีตมักเรียกวา โรงกระดาน อาศัยอยูในยานหนองแขม กรุงเทพมหานครและไดสมรสกัน โดยมีธิดา 4 คน ไดแก 1. นางบุนเกียง พัฒนตรีกูณฐ2 2. นางสาวภัทรภร จงกลทิพย (ลี่เกียง แซตั้ง) 3. นางอรุณี ขําประเสริฐ3 4. นางสาวชญานุช (ทัศนีย) ตันวิจิตร หลัง จากแตง งานแลว จึง ไดตัดสิน ใจยายครอบครัวมาตั้งหลักแหลงทํากิน อยางถาวรที่ อําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี ซึ่งสาเหตุดังกลาวอาจสันนิษฐานไดวานายคี้ ตองการที่จ ะ ประกอบอาชีพใหม ซึ่งอันที่จริงแลวเปนอาชีพดั้งเดิมของบรรพบุรุษและตนเองก็ไดเรียนรูสืบทอด กัน มาเมื่ อครั้ ง ยั ง อาศั ย อยู ที่ สาธารณรัฐ ประชาชนจี น ประกอบกั บ การมีเ งิ น ทุ น อยู บ างแล ว พอสมควรจากการไปรวมคาขายสินคาทางการเกษตร จึงไดเลือกพื้นที่ยานหลักเจ็ดริมคลองดําเนิน สะดวก จังหวัดราชบุรี ซึ่งพื้นที่ดังกลาวมีชุมชนชาวไทยเชื้อสายจีนไดอพยพเขามาตั้งหลักแหลงอยู กอนหนานี้บางสวนแลวหลังจากการขุดคลองดําเนินสะดวกแลวเสร็จ อีกทั้งพื้นที่ดังกลาวยังอยูไม ไกลจากกรุงเทพฯสามารถเดินทางไปกลับไดโดยทางเรือไดภายในระยะเวลา 1 วัน
รูปที่ 25 ครอบครัวของนายคี้ แซตั้ง
2
3
นางบุนเกียง สมรสกับนายจํารัส พัฒนตรีกูณฐ มีบุตรและธิดา จํานวน 5 คน ไดแก นายนพพร พัฒนตรีกูณฐ นางสาวกรรณิการ พัฒนตรีกูณฐ นายชัยวัฒน พัฒนตรีกูณฐ นางเบ็ญจวรรณ พัฒนตรีกูณฐ และนางสาว อักษร พัฒนตรีกูณฐ นางอรุณี สมรสกับนายจรูญ ขําประเสริฐ มีบุตร จํานวน 2 คน ไดแก นายอิทธิพร ขําประเสริฐ และนายอิทธิเดช ขําประเสริฐ
78
อุปนิสัย ของนายคี้ แซตั้ง เปน บุค คลที่มีความขยัน อดทน มีค วามวิริย ะอุตสาหะและมี ความรูเ ปนอยางดีเกี่ยวกับการตรวจวินิจฉัย รักษาโรคตามความรูทางการแพทยแผนจีนโบราณ อีกทั้งยังเปนบุคคลที่มีเครือขายความสัมพันธกับกลุมชาวไทยเชื้อสายจีนที่ตั้งหลักแหลงประกอบ อาชีพอยูตามยานชุมชนชาวจีนที่สําคัญ เชน กรุงเทพฯ สุพรรณบุรี ราชบุรี นครปฐม ซึ่งสวนหนึ่ง อาจเปนเพราะการเดินทางคาสินคาทางการเกษตรในชวงกอนหนานี้ และการเขารวมทํากิจกรรม กับสมาคมชาวจีนในกรุงเทพฯซึ่งตนเองไดเคยอยูอาศัยมากอนหนานี้ นายคี้ยังเปนผูมีจิตใจเอื้อเฟอเผื่อแผชวยสงเสริมสนับสนุนชาวจีนที่อพยพเขามาตั้งถิ่นฐาน ในระยะแรกดวยการอุปถัมภใหมาพักอาศัยอยูกินที่บานพักของตนชั่วคราวกอนที่จะไปประกอบ อาชีพตามพื้นที่ตางๆ และมีบทบาททางสังคมในการเปนผูมีสวนรวมกอตั้งสมาคมชาวไทยเชื้อ สายจีน เชน สมาคมมิตรสันติสุข (ตระกูลแซตั้ง) ยานสําเหร กรุงเทพฯ สมาคมแซตั้ง อําเภอดําเนิน สะดวก การเป น กรรมการศาลเจา จีน ของชุ มชน รวมทั้ ง การเข ารว มกิ จ กรรมทางสั ง คมของ เพื่อนบาน ชุมชน อยางสม่ําเสมอ จึงเปนที่เคารพในหมูเ ครือญาติ และชาวไทยเชื้อสายจีนใน ชุมชนเสมอมา ดังที่น างบุน เกียง ไดเ ลาถึงประวัติของผูเ ปนบิดาและไดถายทอดอุป นิสัย ของ นายคี้ใหฟงวา “สมัย กอนอากงมีเพื่อนคนจีน เยอะ เพราะเคยอยูที่ก รุง เทพฯรับ จาง แถวคลองเตย แลวก็รูจักกับพรรคพวกคนจีนดวยกันไปคาขาย พวก พริก หอม กระเทียมตามนครปฐม สุพรรณ ราชบุรี …เตี่ยตื่นแตเชา ทุกวัน ตื่นมาก็เปด ประตู ไหวเจา ทํากับขาวกับ ปลากับอาแหมะกัน สองคน สวนใหญงานในบานทั้งเตี่ยกับอาแหมะก็จะชวยกันทํา อยาง เรื่องจัดยาไวขายจะทําเองทั้งหมด…กอนไปเรียนก็จะหาขาวหาปลาให กิน ยังจําไดวาเตี่ยถักผมเปยใหกอนขึ้นเรือไปเรียนทุกเชา” เชนเดี่ยวกับเพื่อนบานรายหนึ่งที่เลาใหฟงวา “ซินแสแกแข็งแรง เรียบงาย ขยัน เปนคนเกาคนแกสมัยกอนคนจีนใน แถบหลักหา หลักหก หลักเจ็ด ศาลเจาตางๆก็จะรูจักแกทั้งนั้น เพราะ ไปมาหาสูกัน มาที่รานยาบาง ไปมาหาสูกับคนจีนดวยกัน ไปงานของ สมาคมแซตั้ง งานทําบุญ งานตามศาลเจาตางๆกับพวกชาวจีนที่เปน เพื่อนๆกัน”
79
รูปที่ 26 การมีสวนรวมในกิจกรรมทางสังคมกับเพื่อนบาน และสมาคมชาวจีนของนายคี้ แซตั้ง ที่ตั้งและการคมนาคม รานเอี้ย ะเลงฮึ้งในอดีตตั้งแตเปดดําเนินการ พ.ศ.2480 จนถึงป พ.ศ.2550 ไดเชาพื้น ที่ ตลาดหองแถวบริเวณปากคลองสะเดา ตั้งอยูในตําบลศรีสุราษฎร หรือเปนบริเวณที่เรียกวาชุมชน ยานหลักเจ็ดริมคลองดําเนินสะดวก ที่ตั้งของรานฯเปนหองแถวไมจํานวน 2 คูหา พื้นที่ดานหนา ของรา นฯหั น ไปทางทิ ศ เหนือ ติด กับ คลองดํา เนิ น สะดวก ส วนดา นหลั ง ร านฯทิศ ใตติ ด ต อกั บ ถนนสายดําเนินสะดวก-หลักหา หากเดินลัดเลาะไปตามเสนทางทางริมคลองดําเนินสะดวกหรือใช เรือเปนยานพาหนะ รานฯจะอยูหางจากตลาดสดดําเนินสะดวกประมาณ 1.5 กิโลเมตร
80
ภาพที่ 27 บริเวณตลาดปากคลองสะเดา เปนที่ตั้งของรานเอี้ยะเลงฮึ้งกอนยายมาอยู ณ ที่ปจจุบัน ถายเมื่อ พ.ศ.2546 ในชวงกลางป พ.ศ.2550 เจาของพื้นที่ดินซึ่งทางรานฯเชาอยู มีนโยบายที่จะพัฒนาที่ดิน ผืนดังกลาวขึ้นใหม ดังนั้น ในป พ.ศ.2551 ทางรานฯจึงไดยายมาอยู ณ พื้นที่แหงใหมบริเวณเชิง สะพานขามคลองดําเนินสะดวก ซึ่งพื้นที่ดังกลาวอยูใ นการถือครองของนายจรูญ ขําประเสริฐ ลูกเขยของนายคี้ โดยรานฯที่ปลูกสรางขึ้นใหมนี้เปนอาคาร 2 ชั้น ครึ่งตึกครึ่งไมสําหรับอยูอาศัย และมีสวนที่เปนเรือนเชื่อมตอดานหนากับตัวบานใชเปนพื้นที่สําหรับใหบริการ ดานหนาของรานฯ หัน ไปทางทิศตะวันออกติดถนนสายบางแพ-ดําเนิน สะดวก-สมุท รสงคราม พื้น ที่ของรานฯใน ปจจุบันจึงอยูใกลกับยานชุมชนหนาแนนในตลาดสดดําเนินสะดวกมากขึ้น โดยสามารถเดินจาก รานฯขามสะพานคลองดําเนินสะดวกไปถึงไดในระยะทาง 500 เมตร
รูปที่ 28 รานเอี้ยะเลงฮึ้ง ที่ตั้งปจจุบัน ริมถนนสาย 325 แมกลอง ดําเนินสะดวก บางแพ
81
ภาพที่ 29 ภาพถายทางอากาศแสดงบริเวณพื้นที่ตั้งของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง จากริมคลองดําเนินสะดวกสูริมถนน พัฒนาการของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง : จากอดีตสูปจจุบัน จาการสัมภาษณสมาชิกภายในครอบครัวของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง การศึกษาเอกสารงานวิจัยที่ เกี่ยวของ และการใชชีวิตอยูรวมกับ รานฯแหงนี้สามารถที่จะสรุปพัฒนาการของรานฯจากอดีต จนถึงปจจุบัน โดยแบงออกเปน 3 ชวงระยะเวลาที่สําคัญ ดังนี้ ชวงที่ 1 ยุคบุกเบิกการคาและการลงทุน (พ.ศ.2480-2500) หลังจากที่นายคี้ แซตั้ง ผูกอตั้งรานเอี้ย ะเลงฮึ้ง ไดตัดสินใจเชาพื้นที่ดินทํากิน โดยเลือก พื้นที่บริเวณปากคลองสะเดาเปนที่อยูของครอบครัวและประกอบอาชีพการใหบริการรักษาโรคและ ดูแลสุขภาพดวยความรูทางการแพทยแผนจีน ซึ่งสันนิษฐานไดวาสาเหตุเกี่ยวกับการเลือกพื้นที่ ดังกลา วอาจเปน เพราะพื้น ที่ บ ริเ วณนี้อยูใ กลเ คีย งกัน ชุม ชนชาวจีน ที่ไ ดตั้งบา นเรือนอยูกอ น
82
หนานี้แลว เชน ในทางทิศตะวันออกหางจากที่ตั้งของรานฯ มีศาลเจาจีนซําปอกง4 ซึ่งเปนศาลเจาที่ มีอายุเ กาแกซึ่งสรางโดยกลุมชาวไทยเชื้อสายจีนที่ตั้ง ชุมชนอยูในบริเวณใกลเ คียง และโรงเจฮี้ ฮกตั๊วบริเวณปากคลองศรีสุราษฎร หรือในทางทิศตะวันตกหางออกไปจากรานฯไมมากนักมีชุมชน ชาวจีนเชื้อสายฮกเกี้ยนตั้งอยู ดังปรากฏจากการตั้งชื่อคลองฮกเกี้ยน (คลองตนไทร)จนถึงปจจุบัน นอกจากนี้แลวยังมีตลาดหองแถวชุมชนชาวจีนตั้งกระจายอยูเรียงรายริมคลองดําเนินสะดวกใน ชวงเวลาดังกลาว พื้นที่ตลาดคลองสะเดาก็เปนอีกพื้นที่หนึ่งที่เจาของที่ดินสรางตลาดหองแถวไม ใหสําหรับเชา จึงเปนที่ตองการของชาวจีนที่จะเขามาประกอบอาชีพในพื้นที่ดําเนินสะดวก การเริ่มดําเนิน กิจ การของรานฯในระยะแรกนั้น มีก ารดําเนิ น การเพื่อขออนุญ าตจาก หนวยงานดานสาธารณสุข ซึ่ง สังกัด ที่วาการอําเภอดําเนินสะดวกเพื่อเปดดําเนินกิจการ มีการ ลงทุนจัด ทําอุปกรณที่เ กี่ยวกับการใหบ ริการ วัสดุสําหรับการจัด เก็บสมุนไพร ไดแก เคานเ ตอร สําหรับจัดยา ตูลิ้นชัก ใสสมุนไพรทั้งที่เปน ตูไม และกระจก โดยวาจางชางไมชาวจีนในทองถิ่น ดําเนินการ และมีการจัดเตรียมขวด โหลแกว ปบ กระปองสังกะสีสําหรับจัดเก็บสมุนไพรไวใชใน ระยะยาว การจัดซื้ออุปกรณ เชน ตราชั่ง ครก มีดหั่นยา รางบดยา เพื่อใชประกอบการจัดเตรียม และปรุงยาสมุนไพร เปนตน โดยวัสดุเหลานี้ค าดวานาจะหาซื้อมาจากทั้งในพื้นที่อําเภอดําเนิน สะดวกเองและหาซื้อจากยานการคาชาวจีนอยางยานเยาวราช ตลาดสําเพ็งในกรุงเทพมหานคร สําหรับการจัดหาสมุนไพรของรานฯเพื่อนํามาจําหนายนั้นมีการติดตอกับผูคาสงสมุนไพร จีนในกรุงเทพฯ โดยพอคาสงจะลองเรือเอี้ยมจุนมาจําหนายสมุนไพรถึงหนารานฯ โดยลองออก จากกรุงเทพฯ ผานคลองภาษีเจริญ มาออกที่แมน้ําทาจีน และเขาสูคลองดําเนินสะดวกโดยผาน ประตูน้ําบางยางที่อําเภอบานแพว จังหวัดสมุทรสาคร ลองผานมายังรานฯซึ่งตั้งอยูริมคลองดําเนิน สะดวก ที่ตลาดปากคลองสะเดา ซึ่งเมื่อทําการซื้อขายสมุนไพรเปนที่เรียบรอย ผูคาสงก็จะลองเรือ จําหนายตอไปเรื่อยๆ ไปยังประตูน้ําบางนกแขวก จังหวัดสมุทรสงคราม และเขาสูแมน้ําแมกลอง เพื่อไปจําหนายสมุนไพรใหแกรานจําหนายสมุนไพรจีนในตัวเมืองราชบุรี แมกลอง หลังจากนั้นก็จะ ลองเรือกลับตามเสนทางเดิม ซึ่งในขาลองกลับกรุงเทพฯนี้ ผูคาสงใชเวลาเดินทางกลับมายังราน ประมาณเกือบเดือน ทางรานฯก็จะเตรียมเงินสําหรับจายใหแกผคู าสงหลังจากที่ไดนําสมุนไพรไป จําหนาย ดังที่นางสาวชญานุช เลาถึงลักษณะของเรือคาสงสมุนไพรใหฟงวา 4
ภายในมีพระพุทธรูปขนาดใหญกออิฐถือปูที่กอสรางจากแรงศรัทธาของชาวไทยเชื้อสายจีนในพื้นที่ และยังมี โบราณวัตถุรูปปนพระอรหันตซึ่งทําจากกระดาษจีน คาดวานาจะมีการนําเขามาจากสาธารณรัฐประชาชนจีนใน อดี ต เป นศิ ลปที่ ทรงคุ ณคา ปรากฏให เห็ นอยู รวมทั้ง ศาลเจ าดั งกล าวยัง เป น ที่เ ก็บ อัฐิ ข องบรรพชนชาวจีน ใน หลายสมัย
83
“สมัยกอนจะมีเรือขนาดใหญมีหลังคาคลุม คนอยูอาศัยได พอเรือมา เตี่ยก็จะลงไปเลือกซื้อยาที่ขายหมดไปมาแทน เราก็จะวิ่งลงไปดูในเรือ วามีอะไรบาง เขาเอายาไวที่ไหน มองไปที่ใตทองเรือเปดไมกระดาน เรือออกมาก็เห็นยามัดใสกระสอบเต็มไปหมด ขางๆเรือสองฝงก็จะมี ชั้น วางยาเต็มไปหมด แมแตใ ตเ พดานหลังคาเรือก็ยังมีย าใสถุงใส กระสอบมัดอยูดวย” เมื่อมีการจัดซื้อสมุนไพรจากผูคาสงแลว กอนที่จะนําสมุนไพรไปจําหนายใหแกลูกคาได นั้นจะตองมีการจัดการกับสมุนไพรที่สั่งซื้อมากอนที่จะนํามาจัดใหแกลูกคา เนื่องจากสมุนไพร ดังกลาวอยูในสภาพที่ไมสามารถนํามาใชไดเลย เชน มีขนาดใหญ มีเศษหิน ดินทรายปะปนมา หรือสมุนไพรบางชนิดตองนํามาเปลี่ยนสภาพกอนนําไปใชปรุงยา ดังนั้น สมุนไพรเหลานี้จะถูก นํามาลาง ตากแดด ขุด สับ ไส หรือหันกอนนําไปใชจําหนาย ซึ่งสมาชิกในครอบครัวแตละคนจะมี สวนรวมในการดําเนินการดังกลาว ดังที่ นางบุนเกียง ลูกสาวคนโต เลาใหฟงวา “ยาแตละตัวมันมาเปนตน เปนหัว เปนกิ่งไม มัดใสกระสอบมา มีเศษ หิน ดิ น ทราย ติด มาดว ย พอยามาถึ ง เตี่ ย กับ แมก็จ ะรีบ เอายาไป ลางบาง ตากแดดบาง ยาบางอยางที่เปนหัวๆมาอยางชัวเกียง ตังกุย แปะจี้ ตังกุย ก็จะตองเอามาแชน้ํากอนไปไส พอไสกับเครื่องเสร็จแลว คอยเอาไปตากแดดใหแหง จึงเอามาใชได หรือ ชุงเก็งเต็ง ตองเอามา ชวยกันสับใหชิ้นมันเล็กลง” สําหรับลูกคาที่มาใชบริการจากที่รานฯในชวงนี้สวนใหญจะเปนกลุมชาวไทยเชื้อสายจีนที่ อาศัยอยูในระแวกบานเดีย วกัน และชุมชนใกลเคียง ซึ่งทั้งหมดจะเดินทางมาดวยเรือพายหรือ เรือยนต มาจอดเทียบที่หนารานฯ โดยเมื่อลูกคาแตละรายที่เดินทางมาถึงก็จะไดรับการตรวจชีพจร การสังเกตสภาพรางกาย อวัยวะตามจุดตางๆ โดยนายคี้ ซึ่งเปนผูใหบริการหลักของรานฯ หลังจาก นั้นก็จะทําการออกตั๋วยาเพื่อจัดสมุนไพรไปใหรับประทาน ซึ่งในการจัดยานั้นก็จะมีนางเอี่ยมเจ็ง ผูซึ่งเปนภรรยาคอยชวยจัดยาตามตั๋วยาที่ออกไวดวย ดังที่นางอรุณี ลูกสาวคนที่สาม เลาใหฟงวา
84
“อาแหมะแทบจะชวยทําทุกอยางในรานฯ ทั้งเตรียมยาเพราะสมัยกอน ยาแตละตัวที่สั่ง มา มันตองเอามาหัน มาไส มาสับ ลางกอนเอาไป เตรียมใสเกะ พอเตี่ยแมะ ออกตั๋วยาเสร็จอาแหมะ ก็จะมาชวยจัดยา อาแหมะรูหนังสือจีนอานออก ก็ชวยเตี่ยไดทุกเรื่อง และพวกลูกๆก็จะ ชวยอีกแรงหนึ่งดวย”
ภาพที่ 30 นายคี้และบุตรสาวกําลังจัดเตรียมยากอนจัดจําหนาย นอกจากพื้นที่ของรานฯจะเปนพื้นทีใ่ หบริการตรวจรักษาโรคและจัดจําหนายสมุนไพรแลว พื้นที่ของรานฯในชวงเวลานีย้ ังเปนพื้นที่ของการแลกเปลี่ยน สนทนา พูดคุยระหวางกลุมผูคนเชื้อ สายจีนดวนกัน มีการตั้งวงจิบน้ําชาพูดคุยถึงการทํามาคาขาย การประกอบอาชีพ การไถถามถึง กิจ การคา และสารทุก ขสุก ดิบ ของกลุมชาวจีน คนจีน ที่อพยพเขามาใหม ความเคลื่อนไหวใน กิจกรรมตางๆของกลุมคนจีน เหตุก ารณบานเมือง ดัง ที่นางสาวชญานุช ลูกสาวคนเล็ก เลาให ฟงวา “สมัยกอนเพื่อนๆเตี่ย คนจีนแถวเนี่ยก็มานั่งคุยกันที่รานฯเปนประจํา เกือบจะทุกวัน คุยกันอยางสนุก มีการแนะนํา ขอความชวยเหลือคน จีน บางคนที่ เ ข ามาที่ ดํา เนิ น ฯใหมๆ ยั ง ไมไ ดทํ าอาชี พอะไร ไม มี ที่ อยูเตี่ยก็จะใหมาพักที่รานฯกอนจะไปไดงานทําที่อื่น”
85
จะเห็นไดวาในชวงแรกเริ่มการกอตั้งรานเอี้ยะเลงอึ้งนี้มีการลงทุนในการดําเนินกิจการ หลายดานทั้งอุปกรณ เครื่องใชตางๆเพื่อใหบริการ โดยปจจัยที่มีสวนสนับสนุนสําคัญ ไดแก การมี แหลงคาสงวัตถุดิบหรือสมุนไพรที่ใชในการจัดจําหนายสงตรงถึงรานฯผานเสนทางการคาทางน้ํา ซึ่งชวยลดตนทุนการเดินทางของรานฯที่ไมตองไปจัดซื้อยังกรุงเทพมหานครที่ตองใชระยะเวลาใน การเดิน ทางและที่สําคัญคือการมีสมาชิกในครอบครัวซึ่งทุก คนมีสวนชวยสนับสนุนกิจ การของ รานฯในทุกดาน
2538)
ชวงที่ 2 ยุคการคาเฟองฟู และผลจากการพัฒนาอําเภอดําเนินสะดวก (พ.ศ.2501-
ในชวงตน ของยุคนี้บ รรยากาศทางการคาของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง เต็มไปดวยความคึก คัก มีผูคนทั้งที่เปนคนไทยเชื้อสายจีนและคนไทย มาใชบริการจากทางรานฯอยางตอเนื่อง โดยยังคงใช เสนทางสัญจรทางน้ําเปนหลัก ซึ่งสะทอนจากกิจกรรมทางการคาที่ดําเนินการอยูรวมกันในตลาด หองแถวของตลาดปากคลองสะเดา ที่เกือบทั้งหมดเปนชาวไทยเชื้อสายจีน โดยแตละครอบครัวที่ ไดอาศัยอยู ณ ตลาดแหงนี้มีการจําหนายสินคาและใหบริการนานาชนิด ไดแก รานตัดเย็บเสื้อผา รานชางไม รานขายทองคํา รานขายขาวสาร พริก หอม กระเทียม รานขายขาวตม กวยเตี๋ยว กาแฟ โบราณ รานจําหนายถวย ชาม จาน อุปกรณ เครื่องมือทางการเกษตร โรงกลึง และโรงเหลา จึงถือ ไดวาเปนชวงที่เศรษฐกิจของชุมชนชาวจีนริมคลองดําเนินสะดวกมีความเติบโตจากการจับจายซื้อ สินคาและบริการจากตลาดปากคลองสะเดา เชนเดียวกับพื้นที่ใกลเคียงตลาดแหงนี้ ยังมีแหลง ธุรกิจชุมชนขนาดยอมของชาวไทยเชื้อสายจีนตอเนื่องออกไป เชน เยื้องฝงตรงขาม มีโรงคาพริก กระเทียม แตงโม โรงทําซีอิ๊ว บริเวณปากคลองซีอิ๊ว ถัดออกไปก็มีโรงกวยเตี๋ยว ขณะที่บรรยากาศ ภายในลําคลองเองก็เต็มไปดวยเรือสิน คาหลากหลาย เชน เรือขายกวยเตี๋ยว กวยจั๊บ ขนมจีน ขนมหวาน หอยทอด ขาวเกรียบปากหมอ เรือขายสินคาประเภทผัก ปลา หมู เปดพะโล เปนตน และดวยความเติบโตทางเศรษฐกิจในยานตลาดปากคลองสะเดาและพื้นที่ตอเนื่องนี้ ไดนําไปสู การสรางความสนใจในการลงทุนของผูประกอบการรายใหมๆที่จะเขามายังในพื้นที่ เชน กอสราง หองแถวบริเวณฝง ตรงขามกับ ตลาดปากคลองสะเดาเพื่อเปด ทําการคา ดังที่น างสาวชญานุช เลาวา
86
“ในชวงนั้นมีคนจีน ลูกหลานชาวจีนเต็มไปหมด ตลาดคลองสะเดาก็มี รา นค าหลายอย าง คนมาจั บ จ า ยซื้ อของกัน มาก อยา ฝง ตรงข า ม แตกอนก็เ ปน ที่ โลงพอสัก พัก ก็ มีน ายทุน รายใหญมาสรางห องแถว มาเปดขายยาจีน รานขายผา และรานทําผม พรอมๆกัน แตพอเปดได สักพักก็ยายไป มีคนมาเชาใหมขายอุปกรณทําการเกษตรแทน”
ภาพที่ 31 บรรยากาศบริเวณฝงตรงกันขามกับรานเอี้ยะเลงฮึ้ง และตลาดปากคลองสะเดาในอดีต รานเอี้ย ะเลง ฮึ้งในชวงนี้ยังมีก ารขยายตอเติมบานใหก วางขวางมากขึ้น เพื่อรับรองกับ จํานวนสมาชิกในครอบครัวที่เพิ่มขึ้น และกิจกรรมการคาที่เติบโตขึ้นตามไปดวย โดยมีการตอเติม เรือนไมหลังบานขยายออกไปเพื่อประโยชนใชสอยในการอยูอาศัย การจัดเตรียมสมุนไพร รวมทั้ง การสงบรรดาลูกๆหลานๆที่เปนเครือญาติมาอยูรวมกันภายในรานฯ เพื่อใหมาชวยงาน โดยมีนาง เอี่ยมเจ็ง ภรรยาของนายคี้เปนผูดูแล ซึ่งในขณะนั้นเองลูกสาวทั้งสองคน ไดแก นางสาวภัทรภร (ลี่เกียง)5 และนางสาวชญานุช (ทัศนีย) ไดเริ่มเรียนรูเกี่ยวกับการรักษาโรคทางการแพทยแผนจีน และจัดยาสมุนไพรจากนายคี้ผูเปนบิดาควบคูกันไปดวย
5
กลับมาจากสาธารณรัฐประชาชนจีนเมื่อป พ.ศ.2516 หลังจากไดรับการสนับสนุนใหเดินทางไปศึกษาที่ สาธารณรัฐประชาชนจีนเมื่ออายุ 12 ป ในป พ.ศ.2500 โดยเดินทางไปกับเรือสินคา
87
รูปที่ 32 สมาชิกในครอบครัวและเครือญาติของนายคี้ แซตั้ง สําหรับในชวงนี้การประกอบกิจการของรานฯ จําเปนตองมีใบอนุญาตประกอบโรคศิลป ซึ่งเปนใบอนุญาตในการประกอบวิชาชีพที่กระทําหรือมุงหมายจะกระทําตอมนุษยเกี่ยวกับการ ตรวจโรค การวินิจฉัยโรค การบําบัดโรค การปองกันโรค การสงเสริมและการฟนฟูสุขภาพ ตาม พระราชบัญญัตคิ วบคุมการประกอบโรคศิลปะ พ.ศ. 24796 กระทรวงสาธารณสุข ซึ่งชวงแรกนั้น ทางรานฯ ไดอาศัยใบอนุญาตประกอบโรคศิลปจากญาติจากหลานชายซึ่งเปนลูกของพี่ชายนาง เอี่ยมเจ็ง ใชประกอบการดําเนินกิจการ และตอมาจึงไดรับความอนุเคราะหจากผูสอบใบอนุญาต ประกอบโรคศิลปซึ่งเปนแพทยแผนไทยอาศัยอยูในยานหลักหาและคลองลัดพลีใหใชใบอนุญาต ประกอบโรคศิ ล ป เ พื่ อ ประกอบการดํ า เนิ น กิ จ การตามลํ า ดั บ จนกระทั่ ง ในป พ.ศ.2523 6
พระราชบัญญัติควบคุมการประกอบโรคศิลปะ พ.ศ. 2479 ไดมีการประกาศใชกอนที่รานฯจะเปดดําเนินการ จึงสันนิษฐานวาในการเปดดําเนินการของรานฯ ซึ่งไดขออนุญาตกับหนวยงานดานสาธารณสุขในสังกัดอําเภอ ดําเนิน สะดวกเพื่ อพิ จารณาอนุ ญาตดํา เนิ นการ นา จะไดรับการอนุโ ลมหรื อผอ นปรนจากทางอํ าเภอฯให เป ด ดํ า เนิ น การได สัก ระยะ แต ก็ ต อ งรี บ ดํ า เนิ น การให มี ใ บอนุ ญาตประกอบโรคศิ ลป ตามพระราชบั ญญั ติ ฉบั บ ดังกลาว
88
นางสาวชญานุช ไดรับการสนับสนุนสงเสริมจากครอบครัวใหศึกษาเรียนรูวิชาการแพทยแผนไทย ไปศึกษาที่สมาคมแพทยเภสัชกรไทยโบราณ โดยหมอนคร บางยี่ขัน ยานทาพระจันทร กรุงเทพฯ เพื่อใหไปสอบใบอนุญาตประกอบโรคศิลป สาขาเภสัชกรรมไดสําเร็จ ใน ป พ.ศ.2524 การไดมาซึ่งใบอนุญาตประกอบโรคศิลปนี้ทําใหทางรานฯสามารถดําเนินกิจการจําหนาย ยาแผนโบราณ 7ทั้ง ที่เ ปน สมุน ไพรไทยและสมุน ไพรจี น ได แตท างรานฯยังคงจําหนายเฉพาะ สมุนไพรจีนเทานั้น เนื่องจากเปนความรูดั้งเดิมที่มีการสืบทอดกันมา และสามารถจําหนายไดอยาง ตอเนื่อง ประกอบกับการที่ในอําเภอดําเนินสะดวกมีรานจําหนายสมุนไพรไทยอยูหลายรานแลว รวมทั้งพื้นที่ในการจัดเก็บสมุนไพรของรานฯทีม่ ไี มเพียงพอหากนําสมุนไพรไทยมาเพิ่มเติมอีก ในชวงหลังป พ.ศ.2500 เปน ตนมา ประเทศไทยมีนโยบายการพัฒนาประเทศเพื่อไปสู ความทันสมัยโดยมีการกําหนดแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติขึ้น แผนพัฒนาประเทศ ในชวงดังกลาวมุงเนนการพัฒนาโครงสรางพื้นฐานเพื่อรองรับการพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศซึ่ง ปรากฏในรูปของระบบการคมนาคมขนสงและสาธารณูปโภคสาธารณูปการตางๆ โดยเฉพาะการ คมนาคมทางถนน รัฐ ได เ ร ง กอ สร างถนนหลายสายทั่ วประเทศ พื้ น ที่ อํา เภอดํ า เนิ น สะดวก มีโครงขายถนนที่ตัดผาน คือ ทางหลวงแผน ดิ น หมายเลข 325 หรือถนนสายบางแพ-ดําเนิ น สะดวก-สมุทรสงคราม ซึ่งไดเริ่มดําเนินการชวงแรก ป พ.ศ.2502 สายบางแพ-ดําเนินสะดวก และ ชวงที่สอง ในป พ.ศ.2516 เชื่อมตอจากสายดําเนินสะดวกไปยังสายธนบุรี-ปากทอ ถนนเสน ดังกลาวเปนถนนสายหลักที่ตัดผานอําเภอดําเนินสะดวก ทําใหอําเภอดําเนินสะดวกกลายเปน เมืองเปด สามารถเดินทางติดตอกับกรุงเทพฯและจังหวัดใกลเคียงไดสะดวกยิ่งขึ้น (พรรณทิพย เปยมพุทธากุล 2537: 27) และตอมาในป พ.ศ.2526 มีการตัดถนนสายดําเนินสะดวก-หลักหา ซึ่งเปนถนนที่ตัดคูขนานไปกับคลองดําเนินสะดวก ผลจากการพัฒนาคมนาคมถนนในพื้น ที่ดํา เนิน สะดวกนี้ทําใหเ กิดการเปลี่ย นแปลง รูปแบบการตั้งถิ่นฐานของชุมชนริมสองฝงคลองดําเนินสะดวก บรรดารานรวงที่เคยตั้งเรียงราย จําหนายสินคาและใหบริการตางๆริมสองฝงคลองตามตลาดหองแถวยานชุมชนหนาแนนตางได พากันไปจับจองอาคารพาณิชยที่ป ลูก สรางขึ้น ใหม บริเ วณชุมชนยานตนไทร (คลองฮกเกี้ยน) ซึ่งบริเวณดังกลาวเปนทารถโดยสารและขนสงถายสินคา มีอาคารพาณิชยเกิดขึ้น และโดยเฉพาะ 7
พระราชบัญญัติควบคุมการประกอบโรคศิลปะ พ.ศ. 2479 มาตรา 4 (2) กลาววา การประกอบโรคศิลปะแผน โบราณทั่วไป หมายความวาการประกอบโรคศิลปะแผนโบราณซึ่งศึกษาโดยอาศัยความรูจากตําราหรือการเรียน สืบตอกันมา อันมิใชการศึกษาตามหลักวิทยาศาสตร
89
อยางยิ่งในเวลาตอมาที่บ ริเ วณสองฝงถนนยานตลาดสดเสรี และตลาดเสริมสุขไดก ลายเปน ศูนยกลางเศรษฐกิจที่สําคัญของชุมชนแทนที่ศูนยกลางเดิมที่กระจายตัวอยูตามชุมชนตางๆริม คลองดําเนินสะดวกตามลําดับ การเปลี่ยนแปลงรูป แบบชุมชนนี้ทําใหบรรยากาศทางการคาริมคลองเริ่มเงียบเหงาลง ตลาดหองแถวที่มีอยูก ลายสภาพเปนหองเชาใหแกผูเ ชารายใหมที่ใชพักเพื่ออาศัย ในชวงเวลา เดีย วกัน นี้เ องบรรดาลูกหลานชาวไทยเชื้อสายจีนที่อยูกันแบบครอบครัวใหญมีจํานวนสมาชิก ภายในครอบครัวมากไดเติบโตขึ้นซึ่งตางก็พากันแสวงหาอาชีพใหมโดยยายถิ่นเขาไปทํางานใน เมืองอยางกรุงเทพฯ แตก็มีบางสวนที่ยังคงสืบทอดสานตอกิจการดั้งเดิมจากบรรพบุรุษ รานเอี้ยะเลงฮึ้ง ยังคงตั้งอยู ณ ที่เดิมในตลาดปากคลองสะเดา ก็ไดรับผลที่เกิดขึ้นจากการ เปลี่ยนแปลงดังกลาวตามไปดวย สะทอนจากการเดินทางมาของลูกคายังรานฯ ที่เดินทางมาดวย รถยนตโดยเขามาทางดานหลังของรานฯ ซึ่งติดตอกับถนนสายดําเนินสะดวก-หลักหา ยิ่งไปกวา นั้นจากการสงเสริมและพัฒนาความรูทางการแพทยสมัยใหมโดยรัฐในหมูประชาชนทั่วไป จึงมี สวนทําใหผูมาใชบริการรานฯ เริ่มที่จะลดจํานวนลงไปบาง แตก็ยังมีผูคนบางสวนโดยเปนกลุมชาว ไทยเชื้อสายจีนที่เปนเครือญาติและอยูในระแวกยานชุมชนเดียวกันที่ยังคงมาใชบริการอยู อยางไรก็ตามในชวงเวลาดังกลาว ประมาณป พ.ศ.2524 ทางรานฯ ไดมีแนวคิดที่จะขยาย ธุรกิจเพิ่มเติม ในพืน้ ที่กรุงเทพฯซึ่งเปนพื้นที่ที่รัฐไดมุงพัฒนาใหเปนศูนยรวมความเจริญในขณะนั้น จึงไดมีการจัดตั้งบริษัทผลิตยาผงสําหรับใชรักษาอาการไอ และสมานแผลภายในชองปากซึ่งทาง รานฯพัฒนาสูตร ขึ้นเอง ผลิตภัณฑยาดังกลาวหรือที่ทางรานเรียกวา “ชือเอี้ยะหรือยาดํา” รวมทั้ง วางแผนที่จะผลิตยาสําเร็จรูปประเภทอื่นๆ โดยดําเนินการภายใตสัญลักษณทางการคา “ผึ้ง 9 ตัว” ณ ตึกแถวซึ่งทางรานฯไดซื้อไวสําหรับเปนที่พักกอนหนานี้แลว ประมาณ พ.ศ.2519 ตั้งอยูที่ถนน อิสรภาพ แขวงหิรัญรูจี เขตธนบุรี หรือบริเวณที่เรียกวายานสี่แยกบานแขก แตเมื่อไดดําเนินกิจการ ดังกลาวไดสักระยะ พบวาทางรานฯยังขาดความเขาใจในกลไกและชองทางดานการตลาด รวมทั้ง การสงเสริมการขาย จึงไดตัดสินใจยกเลิกการดําเนินกิจการไป จะเห็นไดวาในชวงตนของยุคนี้กิจการของรานเอี้ยะเลงฮึ้งดําเนินการไปดวยดี เนื่องจาก ปจ จัยสนับสนุนจากการขยายตัวชุมชนการคาริมคลองดําเนิน สะดวกที่มีอยางตอเนื่อง โดยมี สมาชิก ในครอบครัวและเครือญาติที่มีสวนรวมสนับ สนุนกิจ การของรานฯ ซึ่งผูนําครอบครัวได สงเสริมใหลูกๆ ไดเรียนรูทางการแพทยแผนจีน และเตรียมการสืบทอดเพื่อเขาสูอาชีพในอนาคต ขณะเดียวกันในชวงปลายของยุคนี้อําเภอดําเนินสะดวกไดพบกับความเปลี่ยนแปลงในดานตางๆ โดยเฉพาะการพัฒนาการคมนาคมทางบกอันเกิดจากนโยบายการพัฒนาของรัฐที่มีผลตอรูปแบบ
90
การตั้งถิ่ น ฐานและการเคลื่อนย ายศูน ย ก ลางเศรษฐกิจ ของชุม ชน ซึ่ง รานเอี้ย ะเลงฮึ้ ง ก็ไดรั บ ผลกระทบตามไปดวย ชวงที่ 3 ยุคการพลัดเปลี่ยนสูทายาท และการปรับตัว (พ.ศ.2539-ปจจุบัน) ในชวงตนของระยะนี้บรรยากาศทางการคาของรานเอี้ยะเลงฮึ้งไมคึกคักเหมือนในชวงที่ ผานมา ลูกคาที่มาใชบริการลดจํานวนลง ซึ่งสวนหนึ่งอาจเปนผลมาจากการเปลี่ยนแปลงการตั้ง ถิ่น ฐานของชุมชนริมน้ําไปสูชุมชนริมถนน รานรวงที่เ คยตั้ง เรีย งรายอยูริมสองฝงคลองดําเนิน สะดวก รวมทั้งผูคนที่อาศัย อยูริมสองฝงคลอง ตางเคลื่อนยายไปซื้ออาคารพาณิช ยปลูก ใหม ริมถนน รวมทั้งความนิยมในการรักษาดวยการแพทยสมัยใหมทมี่ ีบทบาทตอวิถีชีวิตผูคนในทองถิ่น มากขึ้น ประกอบกับ กระแสในสังคมเกี่ยวกับการรักษาดวยการแพทยแผนโบราณที่ขัดกับหลัก วิธีก ารทางวิทยาศาสตร ความสุขลัก ษณะอนามัย การใชสารเคมีป ลอมปนผสมลงในสมุน ไพร จึงทําใหผูคนเกิดความเชื่อตอความคิดดังกลาว ยิ่งทําใหการรักษาดวยการแพทยแผนโบราณถูก ลดความสําคัญลง และในป พ.ศ.25398 ทางรานฯ ยังสูญเสียบุคคลซึ่งมีนัยยะสําคัญตอการดําเนิน กิจการของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง คือ นายคี้ ที่เสียชีวิตลงดวยโรคชรา จึงทําใหลูกคาที่เคยมาใชบริการ เขาใจวารานฯไมไดเปด ดําเนินการแลว หรือเขาใจวาไมมีผูสามารถตรวจรักษาโรคได จึง ทําให ลูกคาที่มาใชบริการลดจํานวนลงไปมาก ดังที่นางสาวภัทรภร (ลี้เกียง) เลาวา “พอเตี่ ย ไม อ ยู คนคิ ด ว า เราป ด ร า นไปแล ว ลู ก ค า บางรายมาถึ ง ก็กลับไป บางคนก็ไมแนใจวาเราจะรักษาแบบเตี่ยทําไดหรือเปลา... บางรายก็อางวาขอมาขอตํารายาตัวนั้น ตัวนี้วาเคยมาเก็บ ไวที่นี่ ... บางวัน ก็เ งีย บมาก คนมาเพีย งคนสองคน บางวันก็ไมมีเ ลยในชวง หลังจากที่เตี่ยเสียไป”
8
ป พ.ศ.2539 ยังเปนปที่อําเภอดําเนินสะดวกไดรับผลกระทบจากภาวะฝนตกหนัก ทําใหเกิดน้ําทวมหนักใน เดือนพฤศจิกายน สงผลใหน้ําเขาทวมเรือกสวนแหลงเกษตรกรรมของอําเภอดําเนินสะดวกไดรับความเสียหาย จํานวนมาก รวมทั้ง รา นเอี้ ยะเลง ฮึ้งที่ ตั้ง อยูริมคลองดําเนิน สะดวกที่ น้ํา เออ เขา ทว มดว ยทํ าให ไมสามารถเป ด ใหบริการไดนานเกือบเดือน
91
รูปที่ 33 บริเวณตลาดปกคลองสะเดา ในสถานการณน้ําทวมใหญในอําเภอดําเนินสะดวก เมื่อป พ.ศ.2539 การดําเนินกิจการของรานฯหลังจากนั้น สถานการณการคายังไมดีขึ้นเทาที่ควรลูกคาใน แตละวันมีจํานวนไมมาก ลูกสาวของนายคี้ทั้งสองคนที่เปนผูสืบทอดกิจการตอ คือ นางสาวภัทรภร (ลี่เกียง) และนางสาวชญานุช ซึ่งไดเรียนรูประสบการณเกี่ยวกับการรักษา การตรวจวินิจฉัยโรค และการจัดสมุนไพรจากนายคี้ผูเปนบิดาไดมาสวนหนึ่งแลว จึงไดตัดสินใจที่จะศึกษาหาความรู เพิ่มเติมเกี่ย วกับการรัก ษาทางการแพทยแผนจีน และการแพทยแผนไทย โดยคาดหวังวาจะได ความรูที่ลึกซึง้ ชัดเจน และเพิ่มความเขาใจมากยิ่งขึ้นในการศึกษาศาสตรดังกลาวและนํามาใชใน การใหบริการรักษาลูกคาไดอยางเหมาะสม สําหรับการศึกษาเพิ่มเติมนั้นลูกสาวคนที่สองของนายคี้ คือ น.ส.ภัทรภร(ลี่เกียง) ไดไป ศึกษาตอทางการแพทยแผนจีนกับอาจารยที่มีค วามเชี่ยวชาญในศาสตรการแพทยแผนจีน กับ อาจารยสองทาน ในชวงป พ.ศ.2540 ณ โรงพยาบาลแหงหนึ่ง ของเมืองซัวเถา มณฑลกวางตุง สาธารณรัฐประชาชนจีน เปนระยะเวลา3เดือน9 โดยศึกษาเกี่ยวกับการตรวจวินิจฉัยโรคดวยการ จับชีพจร การรักษาโรคดวยสมุนไพรจีน สวนนางสาวชญานุช ไดเขาศึกษาที่สํานักเรียนวิชาการ แพทยแผนไทย ณ วัดทาราบ อําเภอบางแพ จังหวัดราชบุรี เพื่อเรียนรูเกี่ยวกับศาสตรการแพทย แผนไทยดานเวชกรรมซึ่งเนนเกี่ยวกับการตรวจวินิจฉัยโรค และการรัก ษาโรคดวยสมุน ไพรไทย ระหวางป พ.ศ.2541-2544 รวมเปนระยะเวลา4 ป และสามารถสอบใบอนุญาตประกอบโรคศิลป สาขาเวชกรรม ไดตามที่ปรารถนาไวในป พ.ศ.2545 9
หลังจากการศึกษาหาความรูเพิ่มเติมจากอาจารยผูเ ชี่ยวชาญศาสตรการแพทย แผนจีนตามระยะเวลาดัง ที่ กลา วมาแล ว หลัง จากนั้น ในเกือ บทุ กป น.ส.ภั ทรภร จะหาโอกาสเดิน ทางไปเยี่ย มคาราวะเหล าอาจารย ที่ใ ห ความรู และแลกเปลี่ยนเรียนรูเกี่ยวกับการรักษาโรค อุบัติการณของโรคที่เกิดขึ้นใหมๆกับวิธีการรักษาที่ตองมีการ ปรับตัวตามไปดวยกับอาจารยเหลานั้น
92
หลังจากการศึกษาหาความรูเพิ่มเติมซึ่งไดดําเนินการควบคูไปกับการดําเนินกิจการของ รานฯ จึงทําใหสามารถนําความรูที่ไดศึกษามาประยุกตในการรักษาแกผูมาใชบริการ ทายาททั้ง สองคนที่สืบทอดกิจการของรานฯจึงไดเรียนรูจากอาการ ภาวะความเจ็บปวยจากลูกคาที่มาใช บริการมากขึ้น และทําการรักษาจนสามารถเกิดผลในทางดีแกลูกคาที่มาใชบริการอยางตรงจุด และหายขาดจากอาการเจ็บปวย สงผลทําใหลูกคาที่มาใชบริการมีการบอกตอระหวางปากตอปาก (Word of Mouth) และเพิ่มจํานวนขึ้นเรื่อยมาทั้งลูกคาในกลุมเดิมซึ่งเปนกลุมชาวสวน กลุมคนไทย เชื้อสายจีนที่หายหนาไปจากการเคยมาใชบริการชวงกอนหนานี้ และโดยเฉพาะกลุมลูกคากลุม ใหม ๆที่ อยู ใ นพื้ น ที่ ตา งอํา เภอ และจัง หวั ด อื่น ๆที่ อยู โดยรอบจั ง หวั ด ราชบุรี เช น สมุท รสาคร สมุทรสงคราม นครปฐม กาญจนบุรี เพชรบุรี ประจวบคีรีขันธ กรุงเทพมหานคร เปนตน
รูปที่ 34 บริเวณตลาดปากคลองสะเดาและการจัดจําหนายสมุนไพรในรานเอี้ยะเลงฮึ้ง ผลจากการศึกษาหาความรูเพิ่มเติมของทายาททั้งสองของรานฯนอกจากจะทําใหจํานวน ลูกคาเพิ่มขึ้นแลว ยังไดนําไปสูการเกิดความมั่นใจในการใหบริการแกลูกคาของผูใหบริการดวย ขณะเดียวกันการเรียนรูวิชาการแพทยแผนไทยของ น.ส.ชญานุช นั้นยังชวยใหเกิดการนําความรู ทางการแพทยแผนไทยมาประยุกตรวมในการรักษาอาการใหแกลูกคาที่มาใชบริการควบคูไปกับ การรักษาดวยการแพทยแผนจีน ดวย เชน การแนะนําการดูแลสุขภาพดวยการใชสมุน ไพรใน ทองถิ่นมาชวยปองกันอาการเจ็บปวย หรือการบําบัดอาการเจ็บปวยของตัวลูกคาที่มาใชบริการ ดวยตนเอง การรับประทานอาหารที่เหมาะสมถูกกับภาวะอาการเจ็บปวย การดูแลสุขภาพดวยการ ออกกําลังกาย10 ซึ่งสอดคลองกับนโยบายของรัฐในการสงเสริมการนําภูมิปญญาทองถิ่นมาใชใน 10
โปรดดูรายละเอียดเพิ่มเติมเกี่ยวกับการใหบริการของรานฯซึ่งเนนการดูแลสุขภาพดวยตนเองของลูกคาที่มาใช บริการในบทที่ 6
93
การดูแลสุขภาพ และการหัน กลับมาใหความสําคัญ กับ การดูแลสุขภาพแบบตะวัน ออกที่เ ปน กระแสอยูในขณะนี11้ และในชวงกลางป พ.ศ.2550 รานเอี้ยะเลงฮึ้ง ตองพบกับการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญอีกครั้ง ซึ่งเปนผลมาจากการที่เจาของที่ดินซึ่งรานฯเชาอยู ณ บริเวณตลาดปากคลองสะเดา มีแนวคิดใน การพัฒนาที่ดินขึ้นจึงทําใหทางรานฯไดตัดสินใจยายที่ดําเนินกิจการแหงใหม โดยยายมาอยูริม ถนนสายบางแพ-ดํา เนิน สะดวก-สมุท รสงคราม บริเ วณเชิงสะพานขามคลองดํ าเนิน สะดวก ฝงทางเขาตลาดน้ําดําเนินสะดวก การยายมาอยูในสถานที่ตั้งใหมนี้ มีการประชาสัมพันธใหแก ลูก คาลวงหนา โดยมอบแผนที่บ อกตําแหนงที่ตั้ง ของรานฯแหงใหมและติดประกาศใหลูก คา รับทราบ รานฯแหงใหมสามารถเปดดําเนินการไดในเดือนกุมภาพันธ ป พ.ศ.2551 โดยมีลูกคา กลุมเดิมไดติดตามมาใชบริการตามสถานที่ตั้งใหม รวมทั้งยังมีลูก คากลุมใหมๆที่ไมเคยมาใช บริการดวย เนื่องจากสถานที่ตั้งแหงใหมอยูในเสนทางการคมนาคมที่สะดวกมากขึ้น
รูปที่ 35 ภายในรานเอี้ยะเลงฮึ้งปจจุบัน 11
สะทอนจากการจัดตั้ง หนวยงานของรัฐระดับกรม ไดแก กรมการพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทย ทางเลือก ในป พ.ศ.2545 และสถาบันการแพทยไทย จีน และเอเชียตะวันออกเฉียงใต ในป พ.ศ.2547 ซึ่งเปน หน วยงานในสั ง กัด กระทรวงสาธารณสุข สามารถดูข อ มูลเพิ่ มเติม ไดใ นหั วข อ แนวโน มการแพทยแ ผนจีน ใน อนาคต บทที่ 2
94
รูปที่ 36 ตราประทับชื่อของรานเอี้ยะเลงฮึ้งในแตละยุค การสืบทอดกิจการรานเอี้ยะเลงฮึ้ง การสืบทอดกิจการของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง แบงออกเปนสองสวนคือ การสืบทอดทางการคา และการสืบทอดทางความรูซึ่งทั้งสองสวนมีความเกี่ยวของสัมพันธกัน ดังนี้ การสืบทอดทางการคา การดําเนินกิจ การของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง ตั้งแตเ ริ่มดําเนินการมีนายคี้ แซตั้ง เปนเจาของ กิจการโดยเปนทั้ง ผูจัด หาวัตถุดิบ ผูใหบ ริการ ผูผลิตและจัดจําหนาย ซึ่งมีสมาชิกในครอบครัว ไดแก ภรรยา และลูกๆที่ชวยสนับสนุนการดําเนินกิจการของรานฯ โดยเฉพาะในดานการจัดเตรียม วัต ถุดิบ คือ สมุน ไพรจีน ที่ทุก คนมีสวนรวมในการจัดเตรีย ม เมื่อลูก สาวของนายคี้ทั้ง 4 คน เติบโตขึ้น โดยคนโตนางบุนเกียง และคนที่สาม นางอรุณีแตงงานไปมีครอบครัว จึงเหลือลูกสาวอีก 2 คน คือ ลูกสาวคนรองนางสาวภัทรภร (ลี่เกียง) และลูกสาวคนเล็กนางชญานุช ซึ่งนายคี้คาดหวัง วาจะใหสานตอกิจการของรานฯ ครอบครัวจึง ไดตัดสินใจสงนางสาวภัทรภร(ลี่เกีย ง) ไปศึกษา ภาษาและวัฒนธรรมจีนที่สาธารณรัฐประชาชนจีน ตั้งแตตอนอายุ 12 ขวบ เมื่อ พ.ศ.2500 และ กลับมายังประเทศไทยในป พ.ศ. 2516 รวมเปนเวลา 16 ป ขณะที่นางสาวชญานุช ไดศึกษาจน สําเร็จชั้นมัธยมศึกษาตอนตนที่โรงเรียนนารีวุฒิ อาสนวิหารวัดพระแมบังเกิด ตําบลบางนกแขวก อําเภอบางคนที จังหวัดสมุทรสงคราม จึงไดตัดสินใจมารวมสานตอกิจการของครอบครัวรวมกับ พี่สาวคือ น.ส.ภัทรภร(ลี่เกีย ง) ในฐานะผูชวยของนายคี้ในดานตางๆอยางเต็มตัว นายคี้จึงเปน กําลังหลักสําคัญของรานฯ ตั้งแตเริ่มดําเนินการจนกระทั่งถึงป พ.ศ.2539 ที่ถึงแกกรรม หลังจาก
95
นั้น รานเอี้ยะเลงฮึ้งก็ไดรับ การสืบ สานกิจการตอโดยลูก สาวทั้ง สองคนของนายคี้ที่รับ บทบาท รวมกันในฐานะเจาของกิจการจนกระทั่งถึงปจจุบัน การสืบทอดทางความรู แรกเริ่มทีเดียวนั้นนายคี้ แซตั้ง ชวงที่อาศัยอยูที่อําเภอกิกไซ มณฑลกวางตุง สาธารณรัฐ ประชาชนจีน มีบรรพบุรุษที่ประกอบอาชีพการใหบริการรักษาดวยการแพทยแผนจีนโบราณมา กอนแลว นายคี้จึงไดรับการปลูกฝงและถายทอดความรูจากบรรพบุรุษเกี่ยวกับการวินิจฉัยรักษา โรค และความรูเกี่ยวกับสมุนไพรชนิดตางๆที่นํามาใชในการรักษาโรค เมื่ออพยพเขามาตั้งถิ่นฐาน ถาวรในประเทศไทยจึงมีความรูที่ฝงอยูในตัวตนติตามมาดวย และเมื่อไดมาประกอบกิจการราน เอี้ยะเลงฮึ้งจึงไดนําความรูดังกลาวมาใชเพื่อการประกอบอาชีพไดอยางเต็มที่ รวมทั้งไดมีการนํา ตําราทางการแพทยแผนจีนมาศึกษาอยางสม่ําเสมอ นอกจากนี้ยังไดเรียนรูจากการรักษาอาการ เจ็บปวยกับลูกคาที่มาใชบริการ จึงทําใหเพิ่มพูนประสบการณมากขึ้นตามไปดวย สําหรับลูกสาว ทั้งสองคนของนายคี้ที่สืบทอดกิจการของรานฯนั้น ไดรับการปลูกฝงและถายทอดความรูทางการ แพทยแผนจีนจากนายคี้ จากการเขามามีสวนรวมในการเปนผูชวยนายคี้ในการใหบริการแกลูกคา ในทุกกระบวนการเริ่มตั้งแตการจัดหาสมุนไพรกับผูคาสงในกรุงเทพฯ การจัดเตรียมสมุนไพรกอน จัดจําหนาย การจับชีพจร ตรวจวินิจฉัยอาการเจ็บปวย และการทําความเขาใจเกี่ยวกับสรรพคุณ ของสมุนไพรประเภทตางๆ ทั้งจากการอธิบายใหเขาใจ การใหศึกษาจากหนังสือตําราการแพทย แผนจีน การสังเกตเรีย นรูจ ากอาการเจ็บปวยของลูกคาและลักษณะของการจัด สมุนไพรใหไป รับประทาน จนกระทั่งเมื่อไดเขามาสานตอกิจการของรานฯ หลังจากที่นายคี้ถึงแกกรรม ลูกสาวทั้ง สองคนยังไดแสวงหาความรูใ ห แกตนเองดวยการไปศึก ษาเพิ่ มเติมโดย น.ส.ภัท รภร(ลี่เ กีย ง) ไปศึก ษาการจั บ ชีพ จร การตรวจวินิจ ฉัย โรคและการจั ด สมุ น ไพรเพื่อ รัก ษาโรคที่ส าธารณรั ฐ ประชาชนจี น และน.ส.ชญานุช ไปศึก ษาเกี่ย วกับ การแพทยแผนไทย จนสามารถสอบไดใ บ ประกอบโรคศิลปสาขาเวชกรรม และทั้งสองคนไดนําความรูที่สั่งสมมาดังกลาวมาใชในการรักษา และดูแลสุขภาพแกลูก คาที่มาใชบ ริก ารจากทางรานฯ รวมทั้งไดเพิ่มพูน ประสบการณจ ากการ แลกเปลี่ยนเรียนรูในการรักษาลูกคาแตละรายระหวางกัน การศึกษาตําราวิชาการแพทยแผนจีน และแผนไทยอยางสม่ําเสมอดวยตนเอง ตลอดจนไดประยุกตผสมผสานการรักษาดวยการแพทย แผนจีนและการแพทยแผนไทยใหแกลูกคาที่มาใชบริการกับทางรานฯ
96
บทสรุป รานเอี้ยะเลงฮึ้งเปนรานที่กอตั้งขึ้นเพื่อใหบริการตรวจวินิจฉัย และรักษาโรคดวยความรู ทางการแพทยแผนจีน เปน หลัก เริ่มดําเนิน การตั้งแตป พ.ศ.2480 ชื่อของรานฯมีความหมาย สัมพัน ธกับ ลัก ษณะของสังคมเกษตรกรรมชาวสวนที่เ ปนเอกลักษณของอําเภอดําเนินสะดวก ถือเปน ธุรกิจ ในครอบครั วชาวไทยเชื้อสายจีน โดยมีน ายคี้ แซงตั้ง เปน ผูกอตั้ง รานฯแหงนี้ มี พัฒนาการมาเปนลําดับ โดยแบงออกเปน 3 ชวงเวลาที่สําคัญ กลาว คือ ชวงที่หนึ่ง ยุคบุกเบิก การคาและการลงทุน (พ.ศ.2480-2500) เปนชวงเวลาของการบุกเบิก กิจ การ การลงทุนระดม ทรัพยากรตางๆเพื่อเปดดําเนินการ มีแหลงวัตถุดิบที่สะดวกตอการสั่งซื้อเนื่องจากการคมนาคม ผานลําคลองดําเนินสะดวก และมีลูกคาที่เปนกลุมชาวไทยเชื้อสายจีนในอยูในระแวกเดียวกันเปน ลูก คากลุมหลัก โดยการดําเนิน การกิจ การเปน ไปดวยดีสมาชิก ทุก คนในครอบครัวมีสวนรวม สนับสนุน ชวงที่สอง ยุค การคาเฟองฟูและผลจากการพัฒนาอําเภอดําเนินสะดวก (พ.ศ.25012538) ในชวงตนของยุคเปนชวงที่ธุรกิจการคากาวหนาไปพรอมๆกับการขยายตัวของชุมชนริมสอง ฝงคลองดําเนินสะดวก ผูนําครอบครัวไดสงเสริมใหลูกๆเรียนรูทางการแพทยแผนจีนเพื่อเตรียม สานตอกิจ การ และในชวงปลายของยุค เกิดการเปลี่ยนแปลงในดานตางที่เปน ผลมาจากการ พัฒนาคมนาคมทางบกซึ่งทําใหศูนยกลางทางเศรษฐกิจเคลื่อนยายจากริมน้ําสูถนน และชวงที่ สาม การพลัดเปลี่ยนสูทายาทและการปรับตัว (พ.ศ.2539-ปจจุบัน) เปนชวงที่ทายาททั้งสองคน ของผูกอตั้งรานฯเขามาสืบสานกิจการตอซึ่งในระยะแรกเริ่มนั้นตองเจอกับอุปสรรคเนื่องจากการ สูญเสียผูนําหลักที่กอตั้งกิจการ รวมทั้งกระแสการแพทยสมัยใหม แตอยางไรก็ตามทายาททั้งสอง ไดพยายามปรับตัวโดยการแสวงหาความรูเพิ่มเติมใหเกิดความเชี่ยวชาญในศาสตรการรักษาทั้ง การแพทยแผนจีนและแผนไทย สามารถนําความรูที่ศึกษามาประยุกตผสมผสานในการใหบริการ แกลูกคาอยางเห็นผลทําใหกิจการของรานเอี้ยะเลงฮึ้งดําเนินตอไปไดอยางมั่นคง.
บทที่ 5 ยาสมุนไพรจีนของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง การใชยาสมุนไพรจีนนับเปนทางเลือกหนึ่งของผูคนที่มีความเชื่อเกี่ยวกับการรักษาบําบัด อาการเจ็บปวยโรคหรือการดูแลสุขภาพตามองคความรูของการแพทยแผนจีน รานที่ใ หบริการ ตรวจรักษาแตละแหงไดนําสมุนไพรจีนดังกลาวไปใชในการปรุงยานานาชนิดตามสูตรตํารับยาซึ่ง เปนความรูเฉพาะที่มีการสืบทอดกันมาและประยุกตคิดคนขึ้นใหมทําใหเกิดเปนเอกลักษณเฉพาะ ของแต ละรานที่ใ หบ ริ ก าร ในบทนี้ผู วิจัย จะนําเสนอถึงเรื่ องราวเกี่ย วกั บ สมุน ไพรจีน ของรา น เอี้ยะเลงฮึ้งซึ่งจะกลาวถึงแหลงที่มา การจัดหาสมุนไพร การดูแลรักษา สถานการณสมุนไพรจีน รวมทั้งประเภทของสมุนไพรที่ปรุงจําหนายของรานฯ กรรมวิธีการปรุงยา เทคโนโลยีที่ใชในการปรุง ยาตลอดจนการควบคุมคุณภาพของสมุนไพรจีนของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง เครื่องยาสมุนไพรของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง สมุนไพรที่นํามาใชปรุงเพื่อรักษาอาการเจ็บปวยและการดูแลสุขภาพใหแกลูกคาของราน เอี้ยะเลงฮึ้งหรือเครื่องยานั้นเปนผลิตผลจากธรรมชาติหรือเปนวัตถุที่ไดมาจากพืช สัตว และแรธาตุ แตทวาในการปรุงยาของรานฯสวนใหญจะใชเครื่องยาจากวัต ถุที่เปนพืชสมุน ไพรในสัดสวนที่ มากกวาเครื่องยาที่มาจากสัตวและแรธาตุ แหลงที่มาของสมุนไพร สมุนไพรที่รานฯนํามาใชในการปรุงยานั้นเกือบทั้งหมดถูกนําเขาจากสาธารณรัฐประชาชน จีนซึ่งทางรานฯจะสั่งซื้อจากผูคาสงในยานเยาวราช กรุงเทพมหานคร ที่เปนผูนําเขาสมุนไพรจาก สาธารณรัฐ ประชาชนจี น ในฐานะพ อคา คนกลางอีก ทีห นึ่ ง เหตุ ที่ตอ งใชสมุ น ไพรจากจี น นั้ น เนื่องจากในประเทศไทยไมมีพืช สมุน ไพรดังกลาว ถึง แมวาในประเทศไทยจะมีก ารศึกษาวิจัย ทดลองปลูกอยูบาง แตเมื่อนํามาใชแลว การใหสรรพคุณในการรักษาอาจไมไดผลดีเทาทีควรนัก ทั้ง นี้อาจเปน เพราะปจ จัย ในดานสภาพภูมิศาสตร คุณ ภาพของดิน และภูมิอากาศของแตละ ประเทศ จึงสงผลทําใหการเจริญเติบโตของสมุนไพร คุณสมบัติ รูปราง การใหสรรพคุณในการ รักษามีความแตกตางกันตามไปดวย แตอยางไรก็ตามก็มีความพยายามในการศึกษาวิจัยเพื่อการ พัฒนาพืชสมุนไพรจีน ในประเทศไทยอยูบาง เชน สถาบันการแพทยไทย-จีน เอเชีย ตะวัน ออก เฉียงใตดังที่ไดกลาวมาแลวในบทที่ 2
98
สําหรับประเภทของสมุนไพรจีนที่มีการนําเขาจากสาธารณรัฐประชาชนจีนมาใชในการ ปรุงยาของรานฯ อาจแบงออกไดเปน 3 กลุมหลักๆ ซึ่งในที่นี้จะพิจารณาตามลักษณะอวัยวะของ พืช สัตว และแรธาตุ ดังนี้ 1. ผลิตผลที่ไดจากพืช มีทั้งเกสร ดอก ใบ กิ่ง ผล เมล็ด ลําตน ราก ไดแก 1.1 ผลิตผลที่ไดจากดอก เชน กิมหงึ่งฮวย แฮโกวเฉา เก็ก ฮวย ซิงอี้ เก็งกาย เปนตน 1.2 ผลิตผลที่ไดจากใบ เชน ซึงเฮี๊ยะ ตาเต็กเฮียะ ฮื่อแชเฉา เอี้ยะบอเฉา ปแปะเฮียะ เฮียเฮี๊ยะ งิ่มเอี่ยคัก จี๋โซวเฮียง เปนตน 1.3 ผลิตผลที่ไดจากผล เชน กุยอี้ จี้คัก กีจื้อ จี้ซิก เปนตน 1.4 ผลิตผลที่ไดจ ากเมล็ด เชน เชีย โจย จี้ เจี๊ย กปวยบอ ชวนปวยบอ หนึ่งเจงจี้ เหลี่ยงเคี้ยว เคียมซิก เกากี้ ถอยิ้ง โถวซีจี้ ซึ้งจอยิ้ง หนอยจี้ ตั่วจอ เหงยิ้ง ซัวยิ้ง ชังยื๋อจี้ เปนตน 1.5 ผลิตผลที่ไดจากลําตน เชน แปะฮวย พูกงเอ็ง เปาะหอ กําเชา ตังถัง แฮเชา ซิงกี ซิงเกี้ยแซ เหลงจือ เปนตน 1.6 ผลิตผลที่ไดจากเปลือก เชน แปะเสี่ยวพวย ซึ่งแปะพวย อึ่งแปะโตว ตงถิ่งพวย เน็กกุย เปนตน 1.7 ผลิต ผลที่ไ ดจ ากหั วพื ช เช น แชตี่ อึ้ง อิ ก กิ ม เทีย งฮวย ฮ ง เฮี่ย ง เซียมแปะเจี๊ยก ไซเอี่ยเซียม จี๋ขัก แบะหมิ่งตง ซัวเอี้ยะ เฮียงหู กิกแก หกเหล็ง กัวะกิง ชาชิก ชวงเกีย ง แปะตุก แปะจี้ หอซิวโอว เอียงโอวชก เกาหรินเซี้ยม ตังกุย ชังตุก เส็กตี่ฮึ้ง เกียฮึ้ง เกียปวแห เพาฮูจื้อ เปนตน 1.8 ผลิตผลที่ไดจ ากราก เชน ตั่วอึ้ง ปนหลังกิว ฮึ้ง งิ้มอึ่ง นอยตังเซีย ม เจี่ยฮก โหมวตัวพวย ฉาโอว หวยหงูฉิก ตั่งเซียม เจียะเชียงพู หวงฮวง เกียงอั๊วะกุยกี กุกชุย โปวอึ่งคี้ เอี๋ยงจี่ โกยฮวยติ้ง ซกตวง ชุกเก็งเต็ง เปนตน 2. ผลิตผลที่ไดจากสัตว มีตั้งแตเปลือก อวัยวะบางสวน เชน เขา หนัง ดี คราบ กระดูก อาทิ โกยไหลกิม (เนื้อเยื้อในตับไก ) ไหเพีย วเซียว (กระดองปลาหมึก ) ตี่เ ลง(ไสเ ดือน) เสี่ ย มถุ ก (คราบจั ก จั่ น ) โหมวหลี (เปลื อ กหอยนางรม) กู ป ง (กระดองเตา) ป ก ะ (กระดอง ตะพาบน้ํา) แปะจก(ตะขาบ) อิวทั้งไส (แมลงสาบจีนที่เลี้ยงดวยขาวเปลือก) กับไก (ตุกแก) ไฮเบ (มาน้ํา) ชวงเอียก (แมลงปอง) เต็กยง (เขากวางออน) ไหเทียวเจียว (ลิ้นทะเล) โฮวกุด (กระดูกเสือ) เตียงจูบอ (เปลือกหอยมุก) แหมเม็งซัว (มูลคางคาว) เปนตน
99
3. ผลิตผลที่ไดจากแรธาตุ เชน เจียะกอ ยี่เต แชฮวง เอียงอึ้ง เอียงตั้ง ดีเกลือ
สารสม เปนตน นอกจากสมุนไพรที่นําเขาจากสาธารณรัฐประชาชนจีนแลว ทางรานฯไดใชสมุนไพรบาง ชนิดที่สามารถหาซื้อในประเทศไทย ซึ่งเปนพืชสมุนไพรจีนที่อาจปลูกไดในประเทศไทยหรือเปน สมุน ไพรไทยที่เ พาะปลูก ในประเทศไทยโดยสามารถนํามาประยุก ตใ นการปรุงยารวมกัน กั บ สมุนไพรจีนได เชน เตี้ย วฮวง(ไทรยอย) อิ้วบี้ (ลูกเดือย) แชเกีย (ขิงสด) เชียงผู (วานน้ํา) ไนชิว (เกสรบัว) บักหลีฮวย (ดอกมะลิ) ไนเฮียะ (ใบบัว) เหมากึง (หญาคา) ปุกลิวเลี้ย (ครอบจักรวาล) อั้งฮวย (ดอกคําฝอย) เปนตน การจัดหาสมุนไพร ดังที่ไดกลาวมาแลววาสมุนไพรที่นํามาใชในการปรุงยาของรานฯนั้นไดสั่งซื้อจากผูคาสง สมุนไพรจีนในกรุงเทพมหานคร ซึ่งทางรานฯไดมีการติดตอซื้อขายกับผูคาสง ไมมากรายนักที่มีอยู หลักๆเพียง 2 ราน คือ หางขายยาจิ้นเต็กเชียง ซึ่งตั้งอยูบริเวณถนนเจริญกรุง ยานคลองถม และ รานขายยาตงฮั่วจั่น ตั้งอยูบริเวณถนนจักรวรรดิ ตรงขามกับวัดจักรวรรดิราชาวาสสาเหตุที่ทางราน ไดเลือกใชบริการกับผูคาสง 2 รานดังกลาวเนื่องจากผูกอตั้งรานเอี้ยะเลงฮึ้งไดมีการติดตอซื้อขาย กับรานทั้ง 2 มาตั้งแตเ ปดดําเนินการ ในฐานะที่เปน คนไทยเชื้อสานจีนซึ่งอพยพเขามาตั้งหลัก แหลงทํากินในประเทศไทยรุนราวคราวเดีย วกัน ซึ่งทําใหเกิด ความสนิทสนมกับเจาของกิจการ ดังกลาว จึงเปนคูคาที่สําคัญ ระหวางกันเปนระยะเวลายาวนาน โดยเมื่อคนรุน พอแมในฐานะ ผูบุกเบิกกิจการเสียชีวิตไปแลว รุนลูกสืบทอดกิจการก็ยังคงเปนคูคากันอยางอยางตอเนื่อง ทําให การจัด หายาสมุนไพรของรานฯดําเนินไปอยางราบรื่น มาโดยตลอด ซึ่ง ขอดีของการมีรานคาสง สมุนไพรที่เปนคูคาประจํามีอยูหลายประการ ไดแก การทําใหทางรานฯไมตองเสียเวลาในการ เดินทางไปเลือกหาสมุนไพรจีนที่มีอยูหลายแหลงในยานเยาวราช ซึ่งจะตองแสวงหาแหลงที่ดีที่สุด เปรียบเทียบราคา คุณภาพของสมุนไพร สามารถสั่งซื้อสมุนไพรไดตามความตองการ และยังไดรับ รูขอมูลขาวสารความเคลื่อนไหวเกี่ย วกับ สถานการณตลาดสมุน ไพร ราคาสมุน ไพร ปริมาณ สมุนไพรที่มีจํานวนมากหรือขาดแคลนในตลาดสมุนไพรจากการพบปะพูดคุยกับผูคาสง สงผลให สามารถวางแผนการจําหนายสมุนไพรของรานฯทั้ง ในระยะสั้นและระยะยาวได นอกจากนี้ยัง สามารถที่จ ะขอเปลี่ย นสมุน ไพรที่มีก ารสั่งซื้อมาแลว แตพบวาเมื่อจัดสงมายังรานฯสมุน ไพร ดัง กลาวอยูใ นสภาพที่ไมสมบูรณ เชน แตกหัก มีก ลิ่นเหม็น ใกลเสื่อมสภาพ หรือไมตรงตาม รายการที่สั่ง ตลอดจนสามารถที่จะสั่งซื้อสมุนไพรไดลวงหนาโดยยังมิตองชําระเงิน ทั้งนี้ในการ
100
ชําระเงินใหแกผูคาสงซึ่งมีอยู 2 รานนั้น รานแรก คือ หางขายยาจิ้นเต็กเชียง ทางรานฯจะเดินทาง ไปชําระเงินดวยตัวเองเปนประจําทุกเดือนกับที่หางขายยาฯ สําหรับรานที่สอง คือ รานตงอั๋วจั่น ผูคาสงของรานฯจะเดินทางมาจัดเก็บเงินดวยตนเอง พรอมกับการนํายาที่สั่งมาสงให ยิ่งไปกวานั้น กรณีที่มีค วามจําเปนเรงดวนซึ่งทางรานฯมีความตองการที่จ ะตองใชสมุน ไพรเรง ดวนบางชนิด รานคาสงดังกลาวก็จะจัดสงสมุนไพรที่ตองการนั้นผานทางไปรษณียใหกับทางรานฯเปนกรณีไป แตเมื่อยอนไปในอดีตนั้นวิธีการจัดสงสมุนไพร รานคาสงสมุนไพรจะนําสินคามาจําหนาย ยังรานฯทางน้ําโดยเรือเอี้ยมจุนดังที่ไดกลาวมาแลวในชวงพัฒนาการของรานฯ และในระยะเวลา ตอมารานคาสงสมุนไพรดังกลาว ไดเปลี่ยนมาจัดสงสมุนไพรผานทางบริษัทรับขนสงสินคา ซึ่งก็ยัง สงสินคาผานทางลําคลองดําเนินสะดวก โดยบริษัทรับขนสงสินคานั้น รับขนสงสินคาที่หลากหลาย มาจัดสงตามรานรวงชุมชนตางๆที่ตั้งอยูริมคลองดําเนินสะดวก แตอยางไรก็ตามในปจจุบันเมื่อมี การพัฒนาการคมนาคมทางบกที่สามารถทําใหการขนสงสินคาเปนไปอยางสะดวก ประกอบการ รานรวงที่ตั้งอยูริมคลองดําเนินสะดวกไดเคลื่อนยายไปตั้งแหลงทํากินบริเวณริมถนนสายหลักแทน จึงทําใหการขนสงสินคาทางน้ําคอยๆลดจํานวนลงในที่สุด ปจจุบันรานคาสงจะใชบริษัทขนสงดวยรถยนตมาจัดสงสมุนไพรใหแกทางรานฯ และใน การสั่งซื้อสมุนไพรนั้นทางรานฯจะติดตอกับรานคาสงสมุนไพรผานทางโทรศัพทเพื่อสั่งซื้อสมุนไพร ตามที่ตองการ ซึ่งทางรานคาสง จะแจง วันโดยประมาณที่สมุนไพรที่สั่ง ซื้อจะจัดสง มาถึงรานฯ ดังนั้น จะเห็นไดวาผูคาสงยาสมุนไพรจีนที่ติดตอกับทางรานฯมาอยางยาวนานในฐานะผูสนับสนุน วัตถุดิบที่นํามาใชในการใหบริการแกลูกคา สะทอนถึงมิติความสัมพันธระหวางหางขายยาจิ้นเต็ก เชียง และรานตงฮั่วจั่น ผูคาสงทั้ง 2 ราน ทําใหเกิดเปนเครือขายความสัมพันธที่แนบแนน ถึงแมวา จะมีคูความสัมพัน ธที่ไมมาก แตกิจกรรมที่เกิดขึ้นในเครือขายนั้นมีมิติที่สลับ ซับ ซอนทั้งในเชิง ประวัติความเปน มา เศรษฐกิจ และความสัมพัน ธทางสังคม ยังผลตอการวางแผนการดําเนิน กิจการของรานเอี้ยะเลงฮึ้งจนถึงปจจุบัน ดังที่ทางรานฯได กลาววา “สั่งกับรานจิ้นเต็กเชียงมานานแลวตั้งแตสมัยเตี่ย เปนเพื่อนคนจีนที่ เขามาอยูในเมืองไทยดวยกัน ตอนเด็กๆ เราก็ไปสั่งยาที่รานกับเตี่ย ชวยเตี่ยถือยากลับ มาขายที่ราน พอเตี่ย อายุมากเราก็มาดูแลสั่งยา ตอนหลั ง มี โทรศัพ ทก็ โ ทรไปสั่ ง ได ตั ง ค ก็ยั ง ไม ตอ งจา ย เก็บ บิล ไว หลายๆใบแลวคอยไปจายได เขาก็เ ชื่อใจรานฯเราเพราะสั่ง ของกัน มานาน พอมียาตัวไหนแพง ถูก ราคาขึ้นลง เขาก็จะบอกใหสั่งซื้อมา เก็บไวลวงหนา หรือยาตัวไหนที่หาซื้อยากๆ เราก็ไหววานใหเขาชวย
101
หาใหก็มี สินคาตัวไหนไมมีหรือดีไมดีอยางไร ของปลอมของจริงก็จะ ใหเขาชวยดูให” นอกจากการจัดหาสมุนไพรจากผูคาสง ในพื้นที่ก รุงเทพมหานครแลว ทางรานยังจัดหา สมุนไพรบางชนิดดวยการหาซื้อเองจากรานจําหนายตามทองตลาดในพื้นที่ดําเนินสะดวก เชน การหาซื้อตามรานจําหนายธัญพืช อาทิ ลูกเดือย (อิวบี้) การหาซื้อตามรานจําหนายสมุนไพรไทย รวมทั้งการหาซื้อหรือขอปนสมุนไพรกับรานจําหนายสมุนไพรจีนดวยกันในพื้นที่ดําเนินสะดวก ซึ่งผู จําหนายยาสมุนไพรจีนแตละรานที่รูจักมีความสนิทสนมกันมักจะมีการชวยเหลือแบงปนสมุนไพร ในกรณีที่บางรานฯมีจํานวนสมุนไพรบางตัวที่ไมเพียงพอตอการจําหนายในการใหบริการแกลูกคา ก็จะมาขอยืมสมุนไพรตัวนั้นไปใชและหลังจากนั้นก็จะนําสมุนไพรตามปริมาณที่มีการขอยืมหรือ ปนไปมาคืนยังรานจําหนายแตละแหง อยางไรก็ตาม ในชวงป 2557 รานจิ้นเต็กเชีย ง ซึ่งเปน รานคาสง สมุน ไพรที่ติดตอคากับ กับ ทางรานฯมายาวนานไดปด กิจการลง เนื่องจากการสั่ง ซื้อ สมุนไพรจากลูกคารายยอยของรานจิ้นเต็กเชียงมีแนวโนมลดลง รวมทั้งระดับราคาสมุนไพรจีนมี ราคาที่สูง มากขึ้นหลายเทาตัว ทําใหตองใชเงินทุนจํานวนมากในการสั่ง ซื้อสมุนไพรจีน จึงปด กิจการ แตทางรานจิ้นเต็กเชียงก็ไดแนะนํารานคาสงสมุนไพรจีนที่รูจัก คือ รานจิ้นแซเชียง ซึ่งอยูใน ยานเยาวราชเชนกัน ใหกับรานเอี้ยะเลงฮึ้งเพื่อใชเปนชองทางในการสั่งซื้อสมุนไพรจีน ไดอยาง ตอเนื่อง การดูแลรักษาสมุนไพร หลังจากผูคาสงจัดสงสมุนไพรใหกับทางรานฯ หรือกรณีที่ทางรานฯไดจัดหาซื้อยาสมุนไพร ดวยตนเองแลว สมุนไพรที่ไดมานั้นทางรานฯจะนํามาตรวจสอบสภาพกอนนําไปใชในการปรุงยา ใหแกลูกคา โดยจะสังเกตคุณลักษณะเกี่ยวกับรูปราง สี กลิ่น ความสะอาด และความชื้นเพื่อให แนใจวาปลอดภัยและสามารถนําไปใชได การดูแลรักษาสมุนไพรของรานฯ มีดังนี้ 1. การคัดเลือกสิ่งแปลกปลอมที่ติดหรือผสมมาดวยในสมุนไพร เนื่องจาก อาจมีเศษหิน ดิน ทราย หรือสวนของพืชอื่นที่ไมตองการปะปนมาดวย โดยพิจารณาดวยสายตา และคัดเลือกสิ่งปลอมปนออก หรือนําสมุนไพรมาใสกระจาดเพื่อรอนเอาสิ่งแปลกปลอมออกหรือ เศษผงของสมุนไพรนั้นๆที่ไมสามารถนํามาใชไดออก 2. การทําความสะอาดสมุนไพร มีอยูหลายวิธีแตโดยสวนใหญทางรานฯ จะนํา สมุน ไพรมาลางดวยน้ําสะอาด 1-3 รอบ เชน โบวหลีห รือเปลือกหอยนางรมทุบ ที่มักมีเศษหิน ปะปนมาดวย อิวบี้หรือลูกเดือยที่อาจมีเศษเมล็ดพืชชนิดอื่นๆผสมมา ไทรยอยที่อาจมีเศษใบไม
102
ชนิดอื่นปะปน เปนตน หลังจากนั้นตองรีบทําใหแหงเพื่อปองกันไมใหเกิดเชื้อราที่อาจจะเกิดขึ้นได นอกจากวิธีการใชน้ําลางสมุนไพรแลว ยังมีวิธีการทําความสะอาดดวยวิธีอื่นอีก ไดแก การนํามา เช็ดดวยผาสะอาด การขุดผิวหรือขนที่เปลือกสมุน ไพรออก ซึ่งสมุน ไพรที่ทําความสะอาดดวย วิธีการดังกลาวจะอยูในสภาพที่ไมตองทําความสะอาดมากนัก เนื่องจากทางรานคาสงหรือแหลง วัตถุดิบไดมีการทําความสะอาดมาแลวในเบื้องตนแตเพื่อใหเกิดความปลอดภัยและสะอาดมาก ยิ่งขึ้นทางรานฯจะทําความสะอาดอีกครั้ง เชน การใชผาสะอาดเช็ดโตวตง การขุดเปลือกกุยทง การขุดขนที่ติดมากับวานน้ํา เปนตน 3. การลดหรือเปลี่ยนรูปของสมุนไพรใหมีขนาดที่เหมาะสม สมุนไพรบาง ชนิดที่จัดซื้อมานั้นอาจมีขนาดใหญ หรือเปนเสนยาว หรือเปนเปลือกไมเนื้อแข็ง จะตองไดรับการ ทําใหอยูในสภาพที่เหมาะสมเพื่อสะดวกในการดูแลรักษา การนําไปใชในการจัดเก็บลงลิ้นชักยา หรือกลองบรรจุสมุนไพร และโดยเฉพาะการจัดลงในหอยา หากมีขนาดที่ใหญเกินไปจะทําใหไม สามารถหอยาตามที่ขนาดกระดาษที่มีอยูได เชน ตังซิม ปกคี้ ซึ่งมีลกั ษณะเปนเสนยาวจะถูกนํามา หั่นเปนทอนๆ ติ่มเฮีย(จันชะมด) โซวปก (ฝาง) จะถูกนํามาสับใหมีชิ้นเล็กลง ไนเฮียะ (ใบบัว) จะ ไดรับการตัดใหมีขนาดที่เหมาะสม เพื่อความสะดวกในการหยิบใชและบรรจุลงหอยา เปนตน 4. การนํา สมุนไพรมาแตกแดด เหตุที่ตองนําสมุน ไพรไปตากแดดนั้น เปน เพราะสมุนไพรบางชนิดอาจถูกผูคาสงจัดเก็บไวในหองเย็นที่มีอุณหภูมิต่ํา เมื่อจัดลําเลียงสงมา ผานระบบขนสงจนกระทั่งถึงรานฯ อาจนําไปสูการเกิดความชื้นหรือเกิดเชื้อราไดงาย นอกจากนี้ การนําสมุนไพรมาตากแดดยังเปนการปองกันมอดหรือแมลงชนิดอื่นๆที่มากัดกินสมุนไพรได โดย ทางรานฯจะนําสมุนไพรที่จัดหามานั้นเทใสลงในกระบุง ถาด หรือตะกรา แลวนําไปตากกลางแดด ซึ่งในการนําสมุนไพรมาตากแดดนั้นตองพิจารณาถึงสภาพภูมิอากาศที่จะเอื้ออํานวยใหสามารถ ดําเนินการไดดวย เชน หากสภาพอากาศที่บนทองฟามีเมฆครึ้มหรือมีความชื้น หรือหลังฝนตกแต มีแดดก็ไมสามารถนํามาตากได โดยทั่วไปจะตองเปนสภาพอากาศที่บ นทองฟาโปรงมีแดดแรง ซึ่งจะทําใหสมุนไพรที่นําไปตากแดดนั้นแหงเร็ว
103
รูปที่ 37 การนําสมุนไพรออกมาแตกแดดและตูลิ้นชัก กระปอง ขวดสําหรับจัดเก็บสมุนไพร กอนจัดจําหนาย สมุนไพรที่ไดรับการคัดเลือกสิ่งแปลกปลอมที่ปนมา การทําความสะอาดดวยการลางน้ํา การรอน การเช็ด การขุด การลดรูปใหมีขนาดเล็กลง และการนําไปตากแดดแลวนั้น สวนหนึ่งจะถูก นํามาจัดใสลิ้นชักไมที่ทางรานฯจัดเตรียมไวสําหรับหยิบสมุนไพรเพื่อจัดใหแกลูกคาที่มาใชบริการ และในแตละลิ้นชักจะประกอบดวยกลองสี่เหลี่ยมจัตุรัส หรือกลองสี่เหลือมผืนผาแบบไมมีฝาปด อยูในแตละลิ้นชัก ทําดวยสังกะสีเพื่อปองกันความชื้น ลิ้นชักที่บรรจุกลองสี่เหลี่ยมจัตุรัสสามารถ บรรจุกลองได 6 ใบ สิ้นชักที่บรรจุกลองสี่เหลี่ยมผืนผาสามารถบรรจุกลองได 4 ใบ นอกจากการ จัดเก็บไวในลิ้นชักแลว สมุนไพรอีกสวนหนึ่งจะถูกนําไปจัดเก็บในภาชนะที่มีหลากหลายรูปแบบ เชน ขวดแกว กลองสังกะสีที่มีขนาดแตกตางกันออกไป โดยจะระบุขอความชื่อสมุนไพรนั้นๆไวที่ ขางกลอง สมุนไพรบางชนิดถูกบรรจุอยูในถุงกระดาษ ถุงพลาสติก ซึ่งทั้งหมดถูกจัดเก็บไวในรานฯ อยางไรก็ตามยังมีสมุนไพรบางชนิดที่ตองจัดเก็บไวในอุณหภูมิต่ํา ซึ่งทางรานฯจะนําไปจัดเก็บไวใน ตูเย็น เพื่อเปนการรักษาคุณภาพ รูปลักษณของสมุนไพรใหสามารถใชยาวขึ้นและดูนารับประทาน นอกจากนี้ยังมีสมุนไพรบางชนิดที่มีลกั ษณะพิเศษในการจัดเก็บโดยจัดเก็บในที่ทึบแสง เชน เกาลี้ (โสมแดง) เอี่ยซิม (โสมขาว) เต็กยง (เขากวางออน) ที่จัดเก็บไวดวยการหอกระดาษและใสกลองไม หรือกลองทึบแสง เพื่อรักษาคุณภาพของสรรพคุณทางยา เปนตน
104
รูปที่ 38 ภายในลิ้นชักที่ใสสมุนไพรของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง สถานการณสมุนไพรจีน สมุนไพรจีนที่ใชในการปรุงยาของรานฯจากอดีตจนถึงปจจุบันนับวามีการเปลี่ยนแปลงไป ตามเงื่อนไขจากหลายปจ จัย เชน สถานการณของโรค สภาพภูมิอากาศ กําลังในการผลิตจาก แหลงวัตถุดิบ เทคโนโลยี เปนตน ซึ่งมีสวนทําใหสมุนไพรมีความเปลี่ยนแปลงไปทั้งในดานปริมาณ ความตองการใชสมุนไพรแตละชนิดในแตละชวงเวลา ระดับราคาสมุนไพร การแปรรูปสมุนไพรของ ผูผลิตกอนการจัดจําหนาย ซึ่งลวนสัมพันธกัน ดังนี้ 1. ปริมาณความตองการใชสมุนไพรในตลาด สมุนไพรบางชนิดในชวงเวลาใดเวลาหนึ่ง อาจมีความจําเปนตองการใชจากผูจัด จํา หน ายรายยอ ยเป น จํ า นวนมาก หรื อ ความต องการของตลาดหลั ก ที่ ส ง ออกสมุ น ไพร คื อ สาธารณรัฐประชาชนจีนที่ตองการใชสมุนไพรชนิดนั้นๆภายในประเทศเอง ซึ่งจะทําใหไมสามารถ สงสมุนไพรออกจําหนายในปริมาณที่ไมเพียงพอได เหตุผลดังกลาวอาจเปนเพราะสถานการณ อุบัติของโรคที่เกิดขึ้นในชวงเวลาใดเวลาหนึ่ง ที่วงการแพทยมีความจําเปนตองการใชสมุนไพรชนิด นั้นๆ มาใชในการรักษาโรคนั้นๆหรือการที่สมุนไพรชนิดนั้นๆเปนสวนประกอบที่สําคัญในการปรุง ยารวมกันสมุนไพรชนิดอื่นๆเพื่อใชในการรักษาโรคไดดี ตัวอยางเชน กรณีการอุบัติของโรคทางเดิน หายใจเฉิบพลันรุนแรงหรือซารส ที่แพรระบาดในชวงป พ.ศ.2545-2546 ในสาธารณรัฐประชาชน จีน ซึ่งวงการแพทยจีนมีความจําเปนตองการใชสมุนไพรโซวฮวยเปนจํานวนมากเพื่อนําไปสกัดปรุง ยารักษาโรคดังกลาว ทําใหสมุน ไพรโซวฮวยในประเทศไทยขาดตลาด มีก ระทั่งการกวานซื้อ สมุนไพรชนิดดังกลาวที่สงออกจากสาธารณรัฐประชาชนจีนมาแลว กลับเขาสูประเทศในชวงที่เกิด โรคขึ้น ทําใหสมุนไพรชนิดนี้มีราคาสูงขึ้นอยางเห็นไดชัด โดยกอนหนาที่จะเกิดโรคดังกลาว มีราคา อยูที่ชั่งละ 250-300 บาท และหลังจากนั้นมีราคาอยูที่ชั่งละประมาณ 1,500 บาท และลดราคาลง
105
เหลือชั่งละประมาณ 300-400 บาทหลังจากการหยุดแพรระบาด ยังมีตัวอยางของกรณีที่สมุนไพร บางชนิดขาดแคลนภายในตลาดของไทย เชน สมุนไพรโตวตงที่ชวงหนึ่งมีราคาสูงถึงชั่งละ 3,500 บาท จากเดิมที่ชั่งละ 200-300 บาท เปนตน นอกจากความตองการปริมาณสมุนไพรของตลาดที่เกิดขึ้นจากการนําไปใชรักษา โรคที่อุบัติขึ้นใหมๆแลว อีกปจจัยหนึ่งคือตัวสมุนไพรบางชนิดเองที่เปนสมุนไพรประเภทหายาก มีการลดจํานวนลง เชน สมุนไพรที่ไดมาจากอวัยวะของสัตว อาทิ เต็กยง (เขากวางออน) โฮวกุด (กระดูกเสือ) โฮวหนี (นมเสือ) ไซงูฮวย (เลือดแรด) ฮิ่มตา (ดีหมี) เปนตน สมุนไพรที่ยกตัวอยางมา นี้ปจจุบันมีจํานวนไมมีมากและมีราคาสูง หากมีความตองการใชจะตองไดรับ การอนุญาตตาม กฎหมายทั้งภายในสาธารณรัฐประชาชนจีน และระหวางประเทศจึงสามารถนํามาจําหนายได จึงเปนเหตุใหมีการลักลอบดําเนินการสงออกและนําเขาสมุนไพรดังกลาวอยางผิดกฎหมาย สมุนไพรสวนใหญที่ใชในการใหบริการของรานจําหนายสมุนไพรจีนในประเทศ ไทยนั้นถูกนําเขามาจากสาธารณรัฐประชาชนจีนเปนหลัก โดยในสาธารณรัฐประชาชนจีนก็มีการ สง เสริมอุตสาหกรรมการปลูกพืช สมุน ไพรสําหรับ การสง ออก ซึ่ง มีการเพาะปลูกมากในหลาย มณฑล เชน มณฑลกันซูเปนแหลงผลผลิตทางการเกษตรที่สําคัญ โดยเฉพาะวัตถุดิบสมุนไพรจีน เชน ตังกุย มณฑลจี๋หลินเปนแหลงสมุนไพรยาจีน โดยมีพืชที่สามารถใชทํายากวา 1,850 ชนิด มี ผลิตภัณฑโสม เขากวาง “The Northeastern Treasure” มีชื่อเสียงทั้งในจีนและตางประเทศ นอกจากนี้ มณฑลจี๋หลินยังมีทรัพยากรมากมายที่เปนวัตถุดิบในการผลิตยา โดยเปนพันธุพืช ประมาณ 27,000 ชนิด และมีพืชสมุนไพรประมาณ 9,000 ชนิด (www.thaibizchina.com : ออนไลน) เนื่องจากมีภูมิอากาศที่เหมาะสมเอื้ออํานวยตอการเจริญเติบโตของสมุนไพร ทําใหผล ผลิตที่มีคุณ ภาพ สาธารณรัฐ ประชาชนจีน จึงเปน ประเทศที่สงออกสมุน ไพรมากที่สุดของโลก จากการวิเคราะหขอมูลของศูนยขอมูลเพื่อธุรกิจไทยในจีน (ออนไลน : 2557) ไดสรุปตัวเลขการ นําเขาผลิตภัณฑสมุนไพรจีนที่สงออกไปทั่วโลก และการสงออกสมุนไพรจีนมายังประเทศไทย ซึ่ง แสดงใหเ ห็น วาสมุน ไพรจากสาธารณรัฐ ประชาชนจีน ไดรับ การยอมรับ และถูก นําไปใชอยา ง แพรหลาย ตารางที่ 13 แสดงตัวเลขการนําเขาผลิตภัณฑสมุนไพรจีนสูประเทศไทย (ลานดอลลาร) 2010 2011 2012 41.2752 52.324532 51.365888 ที่มา : www.thaibizchina.com
106
ตารางที่ 14 แสดงตัวเลขการสงออกผลิตภัณฑสมุนไพรจีนไปทั่วโลก (ลานดอลลาร) 2010 2011 2012 4491.896591 5421.432012 5898.71608 ที่มา : www.thaibizchina.com 2. ระดับราคาของสมุนไพร ราคาสมุนไพรมีการขึ้นลงตามสถานการณของกลไกตลาดซึ่งปจจัยที่มีผลตอการ ขึ้น ลงของระดับ ราคานั้น อาจเปน ผลมาจากสถานการณของโรคที่เ กิดขึ้น ทําใหมีความจําเปน ตองการใชสมุนไพรชนิดใดชนิดหนึ่งเปนจํานวนมาก ทําใหมีผลตอราคาสมุนไพรชนิดนั้นๆ ดังที่ได กล าวมาแล วข างตน นอกจากนี้ยั ง มี ค วามเกี่ ย วข องกับ การดํ าเนิน นโยบายของสาธารณรั ฐ ประชาชนจีนที่มีแผนจะพัฒนาการนําพืชสมุรไพรจีนมาประยุกตกับการรักษาแบบผสมผสานกับ การแพทยแผนปจจุบัน จึงทําใหเกิดการศึกษาคนควาวิจัยเกี่ยวกับสมุนไพรจีนอยางกวางขวางและ นําไปสูการสรางผลิตภัณฑที่ไดมาจากสมุนไพรจีนเพื่อใชในประเทศและการสงออกไปยังทั่วโลก ซึ่ง ปจ จุบัน สาธารณรัฐ ประชาชนจีน มีสมุน ไพรจากธรรมชาติจํานวน 12,807 ชนิด มีตํารับ ยา สมุน ไพรจีนกวา 100,000 ตํารับ ดัง นั้น การพัฒนาองคค วามรูที่ผานการวิจัย ทดลองตามหลัก วิทยาศาสตรสมัยใหมไดนําไปสูการคิด คนผลิตภัณ ฑจากสมุนไพรประเภทตางๆ ซึ่ง ปจจุบันใน สาธารณรัฐ ประชาชนจีนมีย าสําเร็จรูป กวา 5,000 ชนิด ผลดังกลาวยอมมีตอการสงเสริมการ เพาะปลูก สมุน ไพร (หมอชาวบาน, 2557 : ออนไลน) การสง ออกสมุน ไพรจากสาธารณรั ฐ ประชาชนจีน ไปยังประเทศตางๆ จึงไดรับ ผลกระทบ ทําใหไ มสามารถสงออกไดเ หมือนอดี ต นอกจากนี้ยังรวมไปถึงการลงทุนในอุตสาหกรรมการเพาะปลูกพืชสมุนไพรที่จะตองใชนวัตกรรม เทคโนโลยี รวมทั้งแรงงานเปนจํานวนมาก จึงสงผลใหผลิตภัณฑสมุนไพรจีนที่สงออกนั้นมีราคา สูงขึ้นตามไปดวย จากการเปรีย บเทีย บราคาสมุน ไพรจีน ของรานฯซึ่งอยูใ นระดับ คุณ ภาพดี คือ มีค วามสะอาด สดใหม และมีรูปรางที่อยูใ นสภาพไมแตกหัก จัดซื้อมาจากผูคาสง สมุนไพรใน กรุงเทพมหานครนับวามีการเปลี่ยนแปลงของระดับราคาคอนขางมากในชวงสิบปที่ผานมา จะเห็น ไดวาสมุนไพรที่สําคัญซึ่งเปนพื้นฐานในการรักษามีแนวโนมสูงขึ้น ซึ่งมีผลตอการจัดจําหนาย และ ภาระคาใชจายที่ทางรานฯและลูกคาที่มาใชบริการตองรับเพิ่มมากขึ้นดวย
107
ตารางที่ 15 เปรียบเทียบราคาสมุนไพรที่สําคัญกอนและหลังป พ.ศ.2555 ป พ.ศ. (ราคาตอ 1 ชั่ง /บาท) สมุนไพร กอน พ.ศ.2555 หลัง พ.ศ.2555 1. เกียงอัวะ 300 600 2. โซวฮวย 150 450 3. เกากี้ 200 350 4. ตังกุย 350 850 5. ชาวโอว 150 450 6. ตังซิม 250 600 7. ปกคี้ 200 580 8. เทียงมั้ว 200 500 9. เลงเอี้ยง (ตอเขา) 4,000 8,000-12,000 10. ชั้งชิก 200 3,000 11. แปะตุก 180 250 12. ชังตุก 180 300 * หมายเหตุ 1 ชั่งเทากับ 6 ขีด 3. การแปรรูปสมุนไพรเพื่อใหสะดวกตอการใช ในอดีต นั้น สมุ น ไพรที่ถูก จั ด ซื้อมาจากผู คาสง ในกรุ ง เทพมหานคร หลั ง ไดรั บ มาแลวนั้นทางรานฯจะตองนํามาทําความสะอาด คัดเลือกสิ่งแปลกปลอมที่อาจปนอยูในสมุนไพร หรือการนําไปตากแดดกอนที่จะนําสมุนไพรเหลานั้นไปจัดจําหนายใหแกลูกคา จําเปนตองมีการ จัดการกับสมุนไพร เนือ่ งจากมีสมุนไพรบางชนิดที่จัดหามานั้นไมสามารถนําไปจัดยาไดเพราะมี ขนาดที่ใหญ จึงตองนํามาลดทอนใหเล็กลงหรือทําใหมีขนาดที่เหมาะสม สามารถที่จะกําหนด น้ําหนั ก และนําไปใชกั บ ตราชั่งยากอนจัดลงหอยาได โดยมี ก ารดํ าเนิน การอยูห ลายวิธี อาทิ การนํามาหัน ดวยมีด เชน ชะเอมเทศ (กําเชา) ตังซิม ฮั่วอูจิก ที่มีรูปรางเปนเสนที่ยาว การนําไปสับ เชน จันชะมด ที่มีลักษณะเปนกอนไมขนาดเล็ก ชุงเก็งเต็ง ที่มีลักษณะเปนเถาวัลย การนําไปไส ดวยเครื่อง เชน ปกคี้ ตังกุย แปะจี้ ที่มีลักษณะเปนหัวพืช เขากวางออน ที่นําตองมาแชกับเหลา และนําไปตากแดดแลวจึงคอยเอากระจกมาขุดออกเปนเสนฝอยเล็กๆ เปนตน
108
รูปที่ 39 สมุนไพรที่ไดรับการแปรรูปใหอยูในหีบหอที่สะดวกตอการใช แตในปจจุบันผูผลิตสมุนไพรจีนในสาธารณรัฐประชาชนจีนไดมีการแปรรูปหรือ ลดสัดสวนของสมุนไพรใหมีขนาดที่เหมาะสมโดยการใชเครื่องจักรเขามาชวยในการหั่น หรือตัด สมุน ไพร แลวนําไปบรรจุในหีบ หอทั้งที่เปนถุง พลาสติก กลองพลาสติก โดยมีเครื่องหมายทาง การคา และกําหนดระยะเวลาการใชสมุนไพรซึ่งแสดงใหเห็นถึงมาตรฐานของสมุนไพรจีน จึงชวย ในการอํานวยความสะดวกใหแกทางรานฯ ในการประหยัดแรงงาน เวลาในการจัดการกับสมุนไพร แตละชนิด และยังทําใหเกิดความสวยงามของตัวยาสมุนไพรซึ่งมีขนาดที่ใกลเคียงกัน เนื่องจากถูก จั ด การด ว ยเครื่ อ งจั ก ร ชวนให น า รั บ ประทาน รวมทั้ ง เกิ ด ความน า เชื่ อ ถื อ ได ม ากยิ่ ง ขึ้ น แตขณะเดียวกันทางรานที่จําหนายสมุนไพรแตละแหงก็ตองยอมรับกับคาใชจายในการดําเนินการ ของผูผลิตตนทางที่ผนวกอยูกับสมุนไพรที่สั่งซื้อมาดวย การปรุงยาสมุนไพรของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง การปรุงยาสมุนไพรของรานเอี้ยะเลงฮึ้งเปนการนําเครื่องยาตั้งแต 2 ชนิดขึ้นไปผสมเขา ดวยกัน ซึ่งอาจนํามาตม ตํา บด ดองหรือหมักรวมกัน โดยผลที่ไดหลังจากการปรุงดังกลาวจะเปน ยาที่ใชรับประทานเขาสูรางกายหรือใชภายนอกรางกาย ทั้งนี้ในการปรุงยาแตละประเภทนั้นจะใช สมุนไพรจํานวนมากหรือนอยเพียงใดขึ้นอยูกับสูตร หรือตํารับยาแตละขนานที่ทางรานฯ จัดใหไป รับประทาน ประเภทของยาสมุนไพร ยาของรานเอี๊ยเลงฮึ้งที่ปรุงจําหนายใหแกลูกคาที่มาใชบริการมีอยูดวยกัน 5 ประเภท คือ ยาตม ยาดอง ยาเม็ด ยาผง และยาหมัก ดังนี้
109
1. ยาตม หรือบางครั้งเรียกวา ยาหมอ เปนยาที่ทางรานฯออกใบสั่งยาหลังจาก การวินิจฉัยอาการใหแกลูกคาที่มาใชบริการ ยาตมแตละหอจะมีสมุนไพรซึ่งจะใชมากหรือนอยนั้น ขึ้นอยูกับอาการของโรคและการคํานวณน้ําหนักของสมุนไพรแตละชนิดที่ทางรานฯกําหนดใหในยา แตละหอ ยาตมที่ทางรานฯจัดใหนั้นลูกคาที่มาใชบริการจะตองนําไปตมรับประทานดวยตนเอง ตามกรรมวิธีที่กําหนดไวโดยจะมีเอกสารกํากับเพื่ออธิบายวิธีการตมยาใหแกลูกคา 2. ยาดอง เปนยาที่มีลัก ษณะคลายคลึงกับการจัด ยาตม แตอาจจะมีจํานวน สมุนไพรที่มากกวาหรือนอยกวายาตม และสมุนไพรบางชนิดที่ใชในการดองมีสรรพคุณทางยาที่ ใหผลในการรักษาสูง เชน โสมขาว โสมแดง เขากวางออน ตังกุย โตวตง เปนตน ผสมรวมอยูในตัว ยาแตละหอ การดองยาลูกคาจะตองนําไปดองเอง โดยใชภาชนะเปนโหลแกวพรอมฝาปดที่สะอาด ในการใสสมุน ไพร และมีเ หลาขาวเปน สวนประกอบที่สําคัญ ในการดองยา ซึ่งมีก ารกําหนด ระยะเวลาดองยา และวิธีในการรับประทานยาตามที่ทางรานฯกําหนด 3. ยาเม็ด การจําหนายยาเม็ดของทางรานฯนั้นมีอยูดวยกัน 2 ลักษณะ คือ ยา เม็ดปนลูกกลอน และยาเม็ดบรรจุแคบซูล ยาทั้ง 2 แบบมีกรรมวิธีในการปรุงที่คลายคลึงกันโดยใน ขั้นแรกจะเปนการจัด ยาสมุนไพรตามสูตรตํารับ ยาของทางรานฯ หลังจากจัดยาสมุนไพรเปน ที่ เรียบรอยแลว จะนําสมุนไพรทั้งหมดมาทําการคั่วใหแหงสุกทุกตัว เหตุที่ตองนําสมุนไพรมาทําการ คั่วใหแหงก็เพื่อเปนการปองกันการเกิดความชื้นที่อาจเกิดขึ้นและนําไปสูการเกิดเชื้อราไดและยังมี สวนชวยในการบดยาใหงายและเร็วขึ้น อยางไรก็ตามมีสมุนไพรบางชนิดที่จัดไวตองนํามาจัดการ ใหมีขนาดที่เล็กลง โดยอาจจะนํามาหั่น ทุบ สมุน ไพรบางชนิดที่มาจากสัตว เชน เปลือกหอย ลิ้นทะเล จะนําไปลางแลวนําไปสะตุใหเปนผง ซึ่งการทําใหมีขนาดเล็กลงหรือเปนผงก็เพื่อชวยให การบดยาเปนไปดวยความรวดเร็วขึ้นดวยเชนกัน และเมื่อเตรียมสมุนไพรโดยการนําไปคั่วใหสุก เปนที่เรียบรอยแลวสมุนไพรทุกตัวจะไดรับการคลุกเคลาผสมรวมกันกอนนําไปบดใหละเอียดดวย เครื่องบดยา และรอนดวยตะแกรงจนกวาจะเปนผงละเอียดตามที่ รานฯตองการ สําหรับการทํายาเม็ดลูกกลอนนั้น จะตองนําสมุนไพรที่บดเปนผงละเอียดมาผสม กับน้ําผึ้งที่ไดรับการเคี้ยวใหรอนแลวทําการคลุกเคลาผสมกันในครกหินใหไดเนื้อยาที่เนียน จน สามารถที่จะนําไปปนดวยมือ ซึ่งในการปนยานั้นขั้นตอนแรกจะตองปนเนื้อยาออกเปนเสนยาว ประมาณ 1 คืบ โดยจะมีขนาดเสนผานศูนยกลางเล็กหรือใหญนั้นขึ้นอยูกับประเภทของยาเม็ดที่ ทางรานฯจัดจําหนายซึ่งมีอยูดวยกัน 2 ประเภท คือ ยาเม็ดขนาดเล็ก และยาเม็ดขนาดใหญ ทั้งนี้ ในระหวางปนยาผูปนจะตองทาน้ํามันงาที่มือดวยเพื่อทําใหยาเม็ดไมติดมือและขึ้นรูปปนไดงาย หลังจากปนยาใหเปนเสนยาวตามขนาดที่กําหนดแลว จะนําไปใสที่เครื่องปนรูปเม็ดยาออกมา
110
เปนเม็ด หลังจากนั้นจึงนํามาปนดวยมือใหกลมอีกครั้ง กอนที่จะนํายาที่ปนแลวไปตากแดดใหแหง และจัดจําหนายตอไป อยางไรก็ตามในปจจุบันการปนยาของทางรานฯดวยตนเองนั้น จะปน เฉพาะยาที่มีขนาดเม็ดใหญเทานั้นเนื่องจากการผลิตแตละครั้งมีจํานวนไมมาก สวนยาเม็ดเล็กที่มี การผลิตเปนจํานวนมากในแตละครั้งนั้น ทางรานฯจะจัดสงสมุนไพรที่ไดรับการบดเปนผงเรียบรอย แลวไปใหกับรานคาสงที่จัดซื้อสมุนไพรไปวาจางผลิตดวยเครื่องจักรและอบใหแหง หลังจากนั้นจึง จัดสงกลับมาใหแกทางรานฯจําหนายอีกครั้ง ยาอีก รูป แบบหนึ่งคือยาบรรจุแคบซูล โดยกรรมวิธีใ นการทํายาดังกลาวจะมี ขั้น ตอนที่งายกวาการทํายาเม็ดลูก กลอน กลาวคือหลังจากที่จัดยาสมุน ไพรแลวนํามาบดให ละเอียดดวยเครื่องจนเปนผงแลว ก็จะนํายาผงดังกลาวมาบรรจุลงในแคบซูล ซึ่งแคบซูลที่นํามาใช นั้นทางรานฯจะจัดซื้อแคบซูล ที่มคี ุณภาพจากรานคาสงสมุนไพร โดยขอสังเกตสําคัญในการเลือก ซื้อแคบซูล คือ ตองเลือกซื้อแคบซูลที่ผลิตจากขาวเหนียว ซึ่งสามารถนํามาทดสอบดวยการละลาย น้ําจะละลายไดงาย หากละลายยากชาและน้ําที่ละลายนั้นมีความเหนียวอาจสันนิษฐานไดวาจะมี สารเคมีอื่นๆปะปนอยู ซึ่งเมื่อใชแคบซูลที่ละลายน้ําไดงาย รับประทานเขาไปแลวจะสามารถทําให ยาที่รับประทานเขาไปในรางกายดูดซึมไดเร็วขึ้น ยอมใหผลตอการรักษาโรคที่รวดเร็วขึ้น 4. ยาผง มีวิธีก ารปรุงที่คลายคลึง กับ การทํายาเม็ด โดยเมื่อบดสมุน ไพรดวย เครื่องบดยา หรือตําดวยครกจนเปนผงละเอียดแลวก็สามารถนํามาใชไดเ ลย ซึ่งยาผงของทาง รานฯแบงออกเปน 2 ลักษณะ คือ ยาผงที่ใชรับประทานและยาผงที่ใชกับอวัยวะภายนอกรางกาย ยาผงที่ใชรับประทานสามารถที่จะรับประทานไดเลยเมื่อปรุงเสร็จ ซึ่งทางรานฯจะนํามาบรรจุใน ขวดเพื่อจัด จําหนาย โดยยาผงที่มีก ารจัด หนายไดแก ยาดําหรือชื้อเอี้ย ะ และยาผงสีแดงหรือ เอาเอี้ยะ ประเภทรักษาโรคในลําคอ โดยใชวิธีการเปาลงในไปลําคอเพื่อชวยบรรเทาอาการไปหรือ เจ็บคอ หรือใชทาสําหรับสมานแผลภายในชองปาก อยางไรก็ตาม ก็มียาผงอีกประเภทที่ทางรานฯ ไดจัด ทําขึ้น ตามความตองการของลูก คาบางราย คือ ยาผงที่ชวยลดอาการไขมันในเสน เลือด ซึ่งเมื่อรับประทานจะตองนํายาผงดังกลาวไปผสมกับน้ํารับประทาน เปนตน แตปจจุบันก็ไมไดปรุง ยาประเภทหลังนี้มากนักเนื่องจากตองใชเวลาในการผลิตนาน สําหรับยาผงอีกประเภทหนึ่งคือยา ผงที่ใชในการรักษาอาการเจ็บปวยของอวัยวะภายนอกรางกาย ซึ่งลักษณะอาการที่เปนจะอยูที่ ผิวหนัง เชน มีการอาการคัน ผืน ลมพิษ งูสวัด เปนตน ลูกคาจะนํายาผงที่ทางรานฯจัดใหไปผสม กับสวนประกอบอื่นๆ เชน เหลา น้ําชา น้ําสะอาด ดินสอพอง เพื่อนําไปทาหรือผอกบริเวณที่มี อาการเจ็บปวย
111
5. ยาหมัก เปน ยาที่ใชสําหรับ รัก ษาอาการภายนอกรางกายบริเ วณผิวหนัง มีวิธีการปรุงโดยการนําสมุนไพรที่จัดเตรียมไวตามสูตรมาทุบหรือสับพอละเอียด แลวนํามาเทใสใน ขวดโหลหรือไห หลังจากนั้นจึง เทน้ํามัน งาลงไปผสมคลุกเคลากัน ทําการหมัก ยาใหเขากันเปน ระยะเวลาหลายเดือนหรือนานนับป โดยสวนผสมทั้งหมดจะเขาผสมเปนเนื้อเดียวกัน จนสามารถ นํามาใชผอกหรือทาบริเวณที่เปนฝหรือหนองได ซึ่งทางรานจะเรียกยาชนิดดังกลาววา “เต็งเอี้ยะ” หรือยาหมักบางสูตรตํารับยาอาจตองนําไปผสมกับเหลา น้ําชา ยาประเภทนี้ทางรานฯไมคอยไดจัด จําหนายแลวเนื่องจากผูคนไมคอยนิยมใชเพราะมีวิธีใชที่คอนขางยุงยาก อีกทั้งยัง ตองใชระยะ เวลานานในการผลิต สวนใหญทางรานฯจะนํามาใชกันเองภายในครอบครัวเมื่อเจ็บปวยเปนครั้ง คราวที่ตองใชยาหมักในการรักษา เทคโนโลยีที่ใชในการปรุงยา ในการปรุงยาของทางรานฯนั้น จําเปนตองอาศัย แรงงานมนุษ ย และอุป กรณเครื่องไม เครื่องมือ เทคโนโลยีเ ขามามีสวนชวยในการปรุง ยาซึ่ง ใชในทุก กระบวนการตั้งแตก ารจัด เก็บ สมุน ไพรแตละชนิด การจัดเตรีย มสวนประกอบของสมุน ไพรที่ป รุง การผสมยา การผลิตยา เปนตน โดยมีอุปกรณเครื่องมือดั้งเดิมและเทคโนโลยีสมัยใหมที่ใช ดังนี้ 1. เครื่องชั่งยา เปนอุปกรณที่ใชในการกําหนดน้ําหนักของสมุน ไพรแตละชนิดที่ตองการใช ซึ่ง ขึ้นอยูกับสูตรยาแตละตํารับ เครื่องชั่งยาของรานฯมีอยูดวยกัน 2 แบบ คือ เครื่องชั่งยาที่เปนจาน ดานเดียวโดยจานดังกลาวผูกโยงกับ คานไมยาว จานดานนี้มีไวสําหรับใสสมุนไพรที่จะกําหนด น้ําหนัก สวนอีกดานหนึ่ง จะเปนลูกตุมถวงน้ําหนัก กึ่งกลางของคานไมจะเชือกผูก ไวสําหรับถือ เวลาชั่งน้ําหนัก เวลาชั่งผูจะจะขยับลูกตุมถวงน้ําหนักไปตามน้ําหนักที่กําหนด สมุนไพรที่ใชในการ ชั่งสมุนใหญจะมีขนาดเล็ก เชน เตียงจู(ไขมุก) ไซอั่งฮวย (หญาฝรั่น) สวนแบบที่สองเปนเครื่องชั่ง น้ําหนักแบบจาน 2 ดาน โดยดานหนึ่งไวสําหรับใสลูกตุมน้ําหนักซึ่งมีอยูหลายขนาด เชน ครึ่งสลึง หนึ่งสลึง สามสลึง หาสลึง หนึ่งตําลึง เปนตน และอีกดานหนึ่งไวสําหรับชั่งสมุนไพร
112
รูปที่ 40 เครื่องชั่งยาประเภทตางๆสําหรับคํานวณน้ําหนักสมุนไพร 2. เครื่องใสยา ใชสําหรับไสสมุนไพรที่มีลักษณะเปนหัว โดยจะไสสมุนไพรออกมาเปนแผนบางๆ เครื่องดังกลาวทําดวยไมมีลักษณะสี่เหลี่ยมผืนผา ตรงกลางจะมีใบมีดวางแนวขวางสําหรับนํา สมุน ไพรมาไส ซึ่งในการไสยาสมุน ไพรจะตองนําเครื่องไสดังกลาวไปติด ตั้งอยูใ นที่สูงจากพื้น เพื่อใหตัวสมุนไพรที่ไสออกมารองรับในภาชนะที่เตรียมไว แตปจจุบันไมไดใชงานแลว เนื่องจากผู จัดหนายสมุนไพรตนทางไดมีการแปรรูปสมุนไพรใหอยูในสภาพที่สามารถนํามาจัดลงหอยาได สะดวก
รูปที่ 41 เครื่องใสยา 3. เครื่องหันยา/มีดหันยา ใชสําหรับหันยาสมุนไพรใหมีขนาดตามที่ตองการ โดยเฉพาะกอนนํายาไปบดหรือ จัดลงในหอยา ซึ่งจะชวยทําใหสมุนไพรมีขนาดที่เล็กลง มีดหั่นยาของทางรานฯ มีลักษณะเปนรูปสี่ เหลียมจัตุรัส มีดามจับที่ทําดวยไม โดยยึดมุมคันโยกกับแทนเหล็กที่ตั้งอยูบนแทนไม และมีแทน หินไวสําหรับรับใบมีด
113
รูปที่ 42 มีดสําหรับหั่นยา และหินลับมีด 4. ครกตํายาหรือปรุงยา ภายในรานฯมีครกที่ใชในการตํายาและใชเปนภาชนะในการคลุกเคลาผสมปรุง ยา ซึ่งทําดวยทองเหลือง เหล็ก และหิน โดยจะมีการแบงแยกครกอยางชัดเจนที่ใชสําหรับตําหรือ ปรุงยาเพื่อรับประทานและยาสําหรับใชภายนอก
รูปที่ 43 ครกประเภทตางๆสําหรับตําสมุนไพร 5. แทนไมสําหรับปนยาและเครื่องปนยา เป น อุ ป กรณ ที่ ทํ า ด ว ยไม แท น ไม ที่ ใ ช ใ นการป น ยามี ลั ก ษณะเป น แผ น ไม สี่เหลี่ยมผืนผา ตอเปนแทนไมสูงจากพื้น 1 นิ้ว คลายโตะ ใชสําหรับการปนยา การกําหนดขนาด ของเสนยาที่จะปน สวนเครื่องปนยา มีสวนประกอบ 2 สวน คือ สวนแรก ตัวฐานไมรูปทรงสี่เยี่ยม จัตุรัสกอขึ้นสูงจากพื้นประมาณ 1 นิ้ว โดยมีลักษณะการทําเปนรองไมหลายรองลาดเท ซึ่งจะใช สําหรับวางยาที่ปนเปน เสนแลว และสวนที่สอง คือแทนกดยามีลัก ษณะรูปทรงสี่เ หลี่ยมผืน ผา ดานลางทําเปนรองไมที่ประกบตรงกับฐานไม โดยมีดามจับอยูดานบน ซึ่งเมื่อวางเสนยาและกด แทนเคลื่อนไหวไปมาแลวก็จะไดเม็ดยาไหลออกมา
114
รูปที่ 44 แทนไมสําหรับปนยาและเครื่องปนยา 5. รางบดยา ใช สํ า หรั บ บดยาให ล ะเอี ย ดตามความต อ งการโดยรางบดยาของร า นฯ มีองคประกอบ 3 สวน คือ สวนแรกตัวรางยาที่ทําดวยเหล็ก มีความยาวประมาณหนึ่งเมตร และ กวางประมาณสิบนิ้ว สวนที่สองคือเสาไมขนาดสูงเกือบสองเมตร เสนผานศูนยกลางประมาณยี่สิบ เซนติเมตร ปลายเสาดานบนที่มีเหล็กเสียบอยูตรงกึ่งกลางโดยสอดอยูในชองไมกลวงไวสําหรับ ควบคุมการเคลื่อนที่ของเสา ปลายเสาดานลางติดลอเหล็กหมุนไดสําหรับบดยา และสวนที่สาม เปนดามจับยาวยึดติดกับลอเหล็กดานลางของเสายาวประมาณหนึ่งเมตรกวา ใชสําหรับจับโยก เสาใหเคลื่อนที่ไปมาขณะที่บดยา
รูปที่ 45 รางบดยา
115
7. เครื่องอัดเม็ดยา เปนอุปกรณที่มีขนาดเล็กใชในการอัดเม็ดยาซึ่งทําดวยทองเหลืองมีลักษณะเปน รองวงกลมหลายรองทําเปนแผงกวาง และมีที่จับดานบนไวสําหรับกดยาใหเปนเม็ดแลวจึงนําที่กด ออกไปตากแดดใหแหงกอนรับประทาน แตปจจุบันไมไดใชแลว เนื่องจากใชแทนยาที่เปนไมในการ ปนแทน
รูปที่ 46 เครื่องอัดเม็ดยาทองเหลือง 8. เครื่องบดยาไฟฟา เปนอุปกรณที่ทําดวยเหล็กทรงกลมมีความสูงจากพื้นเมตรกวา ประกอบดวย 2 สวนที่สําคัญ คือ ตัวฐานดานลางสี่เหลี่ยมกอเหล็กและติดตั้งมอเตอรสําหรับใชในการปนสายพาน หมุนบดยา สวนดานบนกอเปนรูปวงกลมคลายแองกะทะโดยมีลอสําหรับบดยา 2 ลอที่เชื่อมโยง กัน และสวนประกอบที่สองคือฝาครอบที่ทําดวยอะลูมีเ นีย มวงกลมสําหรับ ปด ครอบฐานแอง กระทะ เพื่อปองกันสมุนไพร กะเดนออกจากเครื่อง ดานบนของฝาครอบมีชองสําหรับเปดปดเพื่อ ใชดูความละเอียดของเนื้อยา เครื่องบดยาไฟฟานี้ทางรานฯจัดซื้อมาในราวป พ.ศ.2546 เพื่อชวย ละระยะเวลาและอํานวยความสะดวกในการบดยาจาการใชรางบดยาดวยแรงงานมนุษยแทน
รูปที่ 47 เครื่องบดยาไฟฟา
116
9. ตะแกรงรอนยา เป น ตะแกรงที่ ใ ช สํ า หรั บ ร อ นยาซึ่ ง ในอดี ต ขอบทํ า ด ว ยไม แ ละตะแกร ง ร อ นทํ า ด ว ย ทองเหลือง แตตอมาจัดซื้อขึ้น ใหมทําดวยอะลูมิเนียม ซึ่งมีอยูหลายขนาด โดยชองความถี่ของ ตะแกรงจะมีความแตกตางกันขึ้นอยูกับความตองการความละเอียดของเนื้อยาแตละชนิด ผงที่ได จากการรอนยาจะนําไปใชในการทํายาผงและยาเม็ด
รูปที่ 48 ตะแกรงรอนยาขนาดตางๆ 10. อุปกรณอื่นๆ
รูปที่ 49 หมึกจีน และพูกันจีนสําหรับออกตั๋วยา รูปที่ 50 เครื่องคิดเลขจีนโบราณและไมสําหรับ และเขียนเสือที่ใบหนาสําหรับผูที่เปน ทับกระดาษหอยาเวลาจัดยา โรคคางทูม
117
การควบคุมคุณภาพของยา การควบคุมคุณภาพของยาเปนการดําเนินงานที่มีเปาหมายเพื่อทําใหยาของรานฯที่จัด จําหนายไปใหแกลูกคารับประทานนั้นมีคุณภาพ ซึ่งจะสงผลตอการรักษาและการหายขาดจากโรค หรืออาการเจ็บปวย นอกจากนี้ยังมีสวนชวยในการยืดอายุการจัดเก็บยาที่ปรุงแลวไดอีกทางหนึ่ง ดวย โดยการควบคุมคุณภาพยาของทางรานฯนั้นจะใหความสําคัญในทุกกระบวนการตั้งแตการ คัดเลือก จัดเก็บ สมุนไพร ขั้นตอนการปรุงยาที่จะตองใชความพิถีพิถันในการดําเนินการ 1. การจัดเก็บสมุนไพร เปนการดูแลรักษาสมุนไพรหลังจากที่ไดมีการคัดเลือก สิ่งเจือปน การทําความสะอาด การนําไปลางน้ํา เช็ด ขุด หรือการนําไปตากแดด ซึ่งหลังจากนั้นได นําไปจัดเก็บไวในกลอง หีบหอที่ทําจากเนื้อสังกะสีเพื่อปองกันความชื้น และมีการตรวจสอบสภาพ สมุนไพรที่จัดเก็บนั้นเปนระยะวาสามารถนํามาใชในการปรุงยาและจัดจําหนายไดหรือไม 2. ขั้นตอนการปรุงยา การปรุงยาแตละประเภทตามตํารับยาของทางรานฯนั้น จะใหความสําคัญกับทุกขั้นตอนตั้งแตการคัดเลือกสมุนไพรที่อยูในสภาพสมบูรณมาใชในการปรุง ยา การทําสมุนไพรใหสุกโดยการคั่วใหแหงกอนนํามาบดรวมกัน การใชภาชนะที่สะอาดในการปรุง ยา การพิจารณาสภาพแวดลอมภูมิอากาศที่จะมีผลตอการปรุงยา โดยเฉพาะการไมปรุงยาในชวง ที่มีฝนตก สภาพอากาศที่มีความชื้นสูงซึ่งจะมีผลกระทบตอการจัดเตรียมสมุนไพร การผสมยาตาม ไปดวย การปรุงยาโดยไมใชสารหรือวัตถุกันเสียใดๆลงผสมลงในตัวยาเนื่องจากสมุนไพรทุกตัวที่ใช ในการปรุงยานั้นผานความรอนโดยการคั่วใหสุกทุกชนิดและเมื่อนํามาผสมปรุงรวมกันและทําการ ปน หรืออัดเปน เม็ดแลวจะถูก นําไปอบหรือตากแดดจนแหง ทั้งนี้ใ นการปรุงยาแตละประเภท โดยเฉพาะยาลูกกลอนจะผลิตแตละครั้งในจํานวนที่ไมมากเพื่อใหยาที่จัดจําหนายแกลูกคาเปนยา ที่ใหมอยูเสมอ 3. การบรรจุยาที่ปรุงแลว ในการบรรจุยาที่ปรุงแลวของทางรานฯแบงออกเปน 2 รูปแบบ คือ ยาประเภทยาตมและยาดอง ทางรานฯจะใชกระดาษบรูฟสีขาว1ตัดเปนรูปสี่เหลี่ยม จัตุรัสซึ่งมีขนาดแตกตางกันไปตามปริมาณของสมุนไพรที่จะจัดในแตละหอ เหตุที่ตองใชกระดาษ ในการบรรจุหอยานั้น เนื่องจากมีความสะอาด ปองกันความชื้น และสามารถที่จะบรรจุยาและหอ
1
อย า งไรก็ ดี ใ นช ว งเทศกาลตรุษ จี น ทางร า นฯจะใชก ระดาษสี แ ดงสํา หรั บ หอ ยาใหแ ก ลูก คา ที่ ม าใช บ ริ ก าร โดยชาวจีนเชื่อวาสีแดง เปนสีที่มงคล เปนเสมือนแสงสวาง ความอบอุน พละกําลังและความรุงโรจนในการกาว เขาสูปใหมของชาวจีน ซึ่งรานจําหนายสมุนไพรจีนเกาแกในอําเภอดําเนินสะดวกก็นิยมใชกระดาษสีแดงสําหรับ หอยาใหแกลูกคาที่มาใชบริการเชนกัน
118
ไดงาย และรัดดวยยาง และอีกประเภทหนึ่ง คือ ยาเม็ดลูกกลอนจะใชถุงพลาสติกใสในการบรรจุ ซึ่งจะชวยใหลูกคาสามารถสังเกตเห็นสภาพของตัวยาที่ชัดเจน และสะดวกตอการหยิบใช นอกจากการควบคุมคุณภาพของรานฯที่ดําเนินการดวยตนเองแลว ทางรานฯยังไดรับการ ควบคุมคุณภาพการดําเนินงานจากสํานักงานสาธารณสุขอําเภอดําเนินสะดวก จะมีก ารจัดสง เจ า หนา ที่ ม าตรวจติด ตามการดํ าเนิ น งานของทางร านฯ ปล ะหนึ่ ง ครั้ ง โดยมี ก ารตรวจการ ดําเนินงานเกี่ยวกับการตออายุการขึ้นทะเบียนใบอนุญ าตประกอบการคา การสนทนาซักถาม เกี่ยวกับการดําเนิน งานของรานฯ เชน จํานวนสมุน ไพรที่สั่งซื้อ การใชบริการของลูกคา มีการ แลกเปลี่ยนความคิดเห็นเกี่ยวกับการรักษาโรค ความเคลื่อนไหวในแวดวงสาธารณสุขในประเด็น ตางๆ ยาประเภทอื่นๆที่ใหบริการ นอกจากทางร า นฯจะให บ ริ ก ารจํา หน ายยาที่ป รุ ง ขึ้น เองแล ว ภายในร านฯยั ง มี ก าร ใหบริการจําหนายยาประเภทอื่นๆซึ่งกระทรวงสาธารณสุขอนุญาตใหจําหนายได เนื่องจากทาง รานฯไดรับใบอนุญาตประกอบโรคศิลป ยาประเภทดังกลาวทางรานฯไมไดผลิตขึ้นเอง แตสั่งซื้อมา จากผู ค า ส ง ในกรุ ง เทพมหานคร หรื อ สั่ ง ซื้ อ โดยตรงจากบริ ษั ท ที่ จั ด จํ า หน า ยยาชนิ ด นั้ น ๆ โดยผลิตภัณฑยาที่สั่งซื้อมาจําหนายมีทั้งยาที่ผลิตขึ้นในประเทศและจากตางประเทศ ซึ่งสามารถ จัดประเภทไดดังนี้ 1. ยาที่ใชสําหรับประทาน อาทิ ยาบรรเทาอาการไอ เชน ยาน้ําดําตราเสือดาว ยาซอมปอยใหม ยาน้ําโยคี ยาบรรเทาอาการเจ็บคอใชชง อม หรือกวาดคอรับประทาน เชน ยา เทียนกิ้ดเซี้ยง (เก็กเสี่ยงเต) ยาตราไกบิน ยาอมตราตะขาบ ยาบรรเทาอาการเปนลมวิงเวียน บํารุง หัวใจ เชน ยาหอมตราหาเจดีย ยาหอมนกกระเรียน ยาหอมฤาษีทรงมา ฮูอึ้งเช็งซิมอี้ ยาบรรเทา อาการทองขึ้นแกไขตัวรอนสําหรับเด็ก เชน ยาชิกลี้ซัว ยาปอเอ็งตัง ยาเอี่ยมจั่วซั่ว ยาแกทองอื่น เชน ขมิ้นชันอัดเม็ด เปนตน 2. ยาสําหรับใชภายนอก ซึ่งแบงได 2 ลักษณะ ไดแก 2.1 ยาที่ใชสูดดมบรรเทาอาการวิงเวียนศีรษะ มึนงง เชน ยาดมโปยเซียน ยาหมองน้ําเซียงเพียวอิ้ว ยาหมองน้ําแปะฮั่วอิว ยาหมองตราเสือ ยาหมองตราลิง ยาหมองตรา ถวยทอง เปนตน
119
2.2 ยาที่ใชบรรเทาอาการเจ็บและรักษาบาดแผลตามผิวหนัง เชน ยาแดง ยาเหลือง แอลกอฮอล ทิงเจอรไอโอดีน พลาสเตอร ผาพันแผล กอเอี้ยะสําหรับบรรเทาอาการปวด ที่กลามเนื้อ กอเอี้ยะสําหรับกัดฝหนอง มหาหิงคุ เปนตน
รูปที่ 51 ยาประเภทอื่นๆที่นํามาใหบริการแกลูกคา ยาที่นํามาใหบริการดังกลาวสังเกตไดวามีจํานวนไมมากนัก และไมหลากหลายสวนใหญ เปนยาสามัญประจําบานทั่วไป เนื่องจากลูกคามาใชบริการสวนใหญตองการมารับประทานยา จากสมุน ไพรที่รานฯปรุงหรือจัดใหซึ่งตรงกับ อาการเจ็บ ปวยมากกวา ยาที่นํามาจัดจําหนา ย ดังกลาวจึงเกิดจากความตองการซื้อของลูกคาที่จะเขามาตั้งใจซื้อยาเหลานี้โดยเฉพาะ นอกจากนี้ เหตุที่ทางรานฯนํายาดังกลาวมาจําหนายในปริมาณที่เหมาะสมกับทางรานฯ เนื่องจากในตลาดสด ดําเนินสะดวกมีรานจําหนายยาแผนปจจุบันจํานวนหลายรานที่คลายคลึงกับทางรานฯและมีตัวยา ประเภทยาใหเลือกหลากหลาย ซึ่งผูคนในทองถิ่นนิยมไปใชบริการรานจําหนายยาในตลาดสด มากกวา บทสรุป ยาสมุ น ไพรจี น ของร า นเอี้ ย ะเล ง ฮึ้ ง จํ า นวนเกื อ บทั้ ง หมดเป น สมุ น ไพรที่ นํ า เข า จาก สาธารณรัฐ ประชาชนจีน มีทั้งผลิต ผลที่ไดจ ากพืช สัตว และแรธาตุ การจัดหาสมุน ไพรเหลานี้ ดําเนินการผานผูคาสงในพื้นที่กรุงเทพมหานคร ซึ่งทางรานฯไดมีการติดตอเปนคูคาระหวางกันกับ ผูคาสงเหลานี้มาตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบันทําใหเกิดความสนิทสนม ความไวเนื้อเชื้อใจกันในการ สั่งซื้อสมุน ไพร การแลกเปลี่ย นขอมูลขาวสารในตลาดสมุนไพรจีนในประเทศและตางประเทศ ซึ่งปจจุบันสถานการณของสมุนไพรจีนนั้นพบวา มีความเปลี่ยนแปลงไปอยางมากทั้งดานความ
120
ตองการใช ระดับราคาที่มีแนวโนมสูงขึ้น และการแปรรูปลักษณของสมุนไพรใหสามารถสะดวกตอ การใช ซึ่งมีผลกระทบตอทางรานฯ และลูกคาที่มาใชบริการ ซึ่งจะตองแบกภาระคาใชจายที่สูงขึ้น ตามไปดวย สมุนไพรที่ทางรานฯไดสั่งซือ้ มาเพื่อใชในการปรุงยาและจัดจําหนายนั้นจะไดรับการดูแล คัดเลือกสิ่งแปลกปลอม การทําความสะอาดในรูปแบบตางๆ เชน การลางน้ํา การขุด การนําไป ตากแดด ฯ เพื่อใหสมุนไพรมีความสะอาดและปองกันการเกิดเชื้อราที่อาจเกิดขึ้นไดในภายหลัง แลวจึงนํามาบรรจุในภาชนะที่ปองกันความชื้น สําหรับการปรุงยาสมุนไพรของรานฯที่ดําเนินการ อยูประกอบดวยยาตม ยาดอง ยาผง ยาเม็ด และยาหมัก ซึ่งมีวิธีการปรุงที่แตกตางกันออกไปตาม ยาแตละประเภท โดยเฉพาะยาเม็ดที่จะตองใชความพิถีพิถันในการจัดเตรียมสวนประกอบของ สมุน ไพรแตละชนิด การผสมปรุงยาตามสูตรตํารับ ยา นอกจากนี้ยังมีการใชเทคโนโลยีทั้ง จาก แรงงานมนุษยและเครื่องจักรเขามาชวย ซึ่งในการผลิตยาใหมีคุณภาพและไดมาตรฐานของทาง รานฯไดมุงใหความสําคัญในทุก ขั้น ตอนตั้ง แตก ารจัดเตรีย มสมุน ไพรไปจนถึงการบรรจุหีบ หอ ภายใตการควบคุมคุณภาพของทางรานฯเองและหนวยงานราชการที่เกี่ยวของ.
บทที่ 6 การใหบริการและความสัมพันธกับผูมาใชบริการของรานเอีย้ ะเลงฮึ้ง การหนาที่หรือบทบาทหลักของรานเอี้ยะเลงฮึ้งคือการใหบริการตรวจวินิจฉัยโรค การให คําปรึกษาและแนะนําแนวทางในการดูแลสุขภาพ รวมทั้งการบําบัดความเจ็บ ปวยทางรางกาย ใหแกลูก คาที่มาใชบ ริก ารดวยองคความรูท างการแพทยแผนจีนเปนหลัก โดยปจ จุบัน ไดมีการ ผสมผสานกับความรูท างการแพทยแผนอื่นๆเขาไวดวย ลูกคาที่เขามาใชบริการที่มีอยูหลากหลาย กลุมหลายประเภทซึ่งมีความเชื่อและศรัทธาดวยการรักษาตามวิถีทางการแพทยแผนจีนไดเขามา ใชบ ริก ารอยางตอเนื่องจากอดีตถึงปจ จุบัน แสดงใหเ ห็น วาบทบาทของการแพทยแผนจีน ใน สังคมไทยยังมีความสําคัญตอการตอบสนองของผูคนไมนอย และอีกนัยหนึ่งสิ่งดังกลาวก็นับเปน ปจจัยสนับสนุนการดํารงอยูของรานขายยาสมุนไพรจีนในสังคมไทยดวย ในบทนี้ผูวิจัยจะกลาวถึง ขอมูลเบื้องตนเกี่ยวกับการใหบริการ รูปแบบการตรวจวินิจฉัยรักษาโรค วิธีการบําบัดรักษาโรคและ การดูแลสุขภาพ จุดยืนหรือจรรยาบรรณในการใหบริการ และลักษณะความสัมพันธกับกลุมผูเขา มาใชบริการในฐานะที่เปนปจจัยสนับสนุนการดํารงอยูของกิจการ ขอมูลเบื้องตนเกี่ยวกับการใหบริการ รานเอี้ยะเลงฮึ้งเปนรานที่ใหบริการตรวจวินิจฉัยและทําการบําบัด รักษาโรคดวยสมุนไพร จีน ที่เปดใหบ ริก ารทุก วัน ไมมีวัน หยุด แตถาหากทางรานฯมีความจําเปน ที่จะตองหยุดทําการ เนื่องจากผูใหบริการติดภารกิจภายนอก ทางรานฯจะแจงใหกับลูกคาที่มาใชบริการทราบลวงหนา โดยการปดปายประกาศหรือการแจงทางวาจาใหแกลูกคารับทราบ ลูกคาที่มาใชบริการซึ่งไมทราบ ลวงหนาบางรายที่ตองการมาใชบริการทางรานฯจะแจงวากอนมาใหโทรศัพทมาสอบถามกอนวา รานฯเปดดําเนินการหรือไม การปดรานนั้นมีทั้งเต็มวันและครึ่งวันในชวงเชาหรือบายซึ่งขึ้นอยูกับ ภารกิจภายนอกที่ตองไปดําเนินการ สําหรับเวลาการเปดดําเนินการของรานฯนั้นทางรานไดระบุไวที่ปายประชาสัมพันธซึ่งติด ประกาศอยูในรานฯ คือ ตั้งแตเวลา 08.00–17.00 น. แตทวาในความเปนจริงแลวมิไดเปนไปตาม เวลาที่กําหนดดังกลาว โดยเฉพาะในอดีตที่ตั้งรานฯแหงแรก คือ บริเวณตลาดปากคลองสะเดา ริมคลองดําเนินสะดวกจะมีลูกคาที่มาใชบริการตั้งแตเชาตรูไปจนถึงพบคล่ํา ผูวิจัยยังจําไดวาเมื่อ สมั ย ครั้ ง ยั ง เป น เด็ ก จะมี ลู ก ค า มาตะโกนเรี ย กซื้ อ ยาทั้ ง ๆที่ ร า นฯยั ง ไม เ ป ด ประตู ตั้ ง แต เ ช า เช น เดีย วกั บ ในตอนเย็ น ที่ป ด ประตู ร า นฯแล ว ก็ยั ง มี ลูก ค า มาร อ งเรี ย กซึ่ง ทางรา นฯก็เ ป ด ให
122
บริการเสมอ เมื่อยายมาอยูในที่ปจจุบัน ซึ่งตั้งอยูริมถนนและรานมีรั้วรอบขอบชิด ซึ่งดูคอนขางเปน ทางการลูกคาที่มาใชบริการสวนใหญมีแนวโนมที่จะมาตามเวลาที่รานกําหนดขึ้นใหม คือ ตั้งแต เวลา 08.00-16.00 น. แตก็จะมีลูกคาบางรายที่มาชวงเชาๆซึ่งทางรานฯมักจะเปดประตูตั้งแตเชา กอนเวลาที่กําหนดเปดใหบริการและชวงเย็นหลังเวลา 17.00 น. โดยมีลูกคามาใชบริการอยูบาง แตไมมากนัก การให บ ริ ก ารตรวจวิ นิ จ ฉั ย รั ก ษาโรคหรื อ จํ า หน ายยาสมุ น ไพรของทางร า นฯนั้ น จะ ดําเนินการเปนไปตามลําดับกอนหลังเวลาการเขามายังรานฯของลูกคาที่มาใชบริการแตละรายที่ เดินทางเขามาใชบริการ ลูกคาที่เขามาใชบริการแตละรายจะไดรับการตรวจวินิจฉัยอาการเจ็บปวย และคําแนะนําในการรักษาอาการเจ็บปวย โดยจะมีการบันทึกชื่อ นามสกุล อายุ ที่อยู ลักษณะ อาการเจ็บปวยลงในสมุดบันทึกประวัติ และไดรับการจัดยาประเภทตางๆซึ่งขึ้นอยูกับอาการของ โรคและความตองการของลูกคาเพื่อนํากลับไปรับประทาน อยางไรก็ตามระหวางการใหบริการที่ เปนไปตามลําดับขั้นอยูนั้น อาจมีลูกคาทีม่ าใชบริการบางรายเดินเขามาใชบริการและไดรับบริการ กอน เนื่องจากหลายสาเหตุ เชน การเขามาซื้อยาสมุน ไพรหรือยาประเภทอื่นๆที่สามารถหยิบ จําหนายไดโดยสะดวก เชน ยาเม็ด ยาผง ผลิตภัณฑยาที่วางจําหนายอยูในตูจําหนายของทางราน ฯ หรือลูกคาที่ตองการมาซื้อสมุนไพรเพียงไมกชี่ นิดทางรานฯก็จะหยิบจําหนายใหกอน นอกจากนี้ ยังมีลูกคาที่มาใชบริการบางรายที่อาจมีภูมิลําเนาอยูห างไกล และจะตองรีบเดินทางกลับหรือตอง รีบไปทําธุระในสถานที่อื่น ซึ่งรองขอใหทางรานฯตรวจวินิจฉัยอาการใหเร็วขึ้น ทางรานฯก็จะขอ อนุญาต โดยขอโทษลูกคาที่มาใชบริการตามลําดับนั้น อนุญาตใหลูกคาที่มีความจําเปนเรงดวน ไดรับบริการกอน ยังมีลูกคาที่มาใชบริการบางรายอาจโทรศัพทมานัดหมายกับทางรานฯลวงหนา ในการมาใชบริการ หรือบางรายสั่งใหจัดยาตามตั๋วยาที่ทางรานฯออกใหตามประวัติที่เคยมารักษา แลว ซึ่งมีอาการบรรเทาหรือดีขึ้น และตองการที่จะรับประทานยาโดยนัดหมายวาจะมารับยาตาม เวลาที่นัดทั้งในเวลาทําการปกติหรือหากเกินเวลา 17.00 น.ไปแลวทางรานฯจะปดประตูหนารานฯ แตลูกคาก็ยังสามารถมารับยาไดที่บริเวณประตูดานหลังของรานฯ รูปแบบการตรวจวินิจฉัยรักษาโรค ลูกคาที่เขามาใชบริการจากทางรานฯ สามารถแบงตามความตองการออกเปน 2 ลักษณะ ดวยกัน คือ ลักษณะแรกเปนลูกคาที่ตองการใหทางรานฯตรวจวินิจฉัยอาการเจ็บปวยในรางกาย หรือโรคที่เกิดขึ้นกับรางกายและจัดยาบํารุงรัก ษา ลักษณะที่สอง คือ ลูกคาที่ตองการบํารุงดูแล
123
รัก ษาร า งกายสุ ข ภาพของตนเองซึ่ ง มี อ าการเจ็ บ ป ว ยเล็ ก น อ ยหรื อ ไม มี อาการเจ็บ ป ว ยใดๆ โดยตองการใหทางรานฯวินิจฉัยและจัดยาบํารุง รักษารางกายเพื่อรับประทาน สําหรับการตรวจ วินิจฉัยอาการใหแกลูกคาของทางรานฯนั้น ประกอบดวย 2 วิธีการหลักคือ การจับชีพจรหรือที่เรียก ในภาษาจีนแตจิ๋ววา“การแมะ”ที่ขอมือทั้งสองขางของลูกคาที่มาใชบริการและการสังเกตลักษณะ ทางกายภาพพรอมกับซักถามประวัติ อาการของลูกคาที่มาใชบริการแตละรายควบคูกันไป การจับชีพจรของลูกคาที่มาใชบริการเปนวิธีการตรวจวินิจฉัยของทางรานฯซึ่งมีมาตั้งแต เปดใหบ ริก าร โดยรูป แบบการตรวจจับ ชีพจรนั้น ทางรานฯจะใหลูก คาที่มาใชบ ริก ารนั่งพั ก ประมาณ 5-10 นาที กอนการจับชีพจร เนื่องจากลูกคาที่มาใชบริการไดทํากิจกรรมบางอยากอน หนาการจับชีพจรซึ่งอาจมีผลทําใหการตรวจจับชีพจรไมแมนยํา เชน การเดิน การขับรถ การอยูใน สภาพที่รางกายเหน็ดเหนื่อยหรืออารมณที่ไมคงที่ และลูกคาที่มาใชบริการในชวงเที่ยงวัน คือ เวลา ตั้งแต 12.00-12.30 น.ซึ่งเปนชวงที่พระอาทิต ยขนานตรงกับศีรษะอันจะทําใหเกิดความรอนใน รางกายมนุษยมีผลทําใหการไหลเวียนของระบบเลือดภายในรางกายไมคงที่ ทางรานฯก็จะไม ตรวจจับชีพจรให หากมีลูกคามาใชบริการในชวงเวลาดังกลาวทางฯก็จะใหนั่งรอจนกวาจะไดเวลา ที่เหมาะสม รวมทั้งในชวงเวลาเย็นหรือใกลพบค่ํา คือ ตั้งแตเวลา17.00น. เปนตนไป ซึ่งเปนชวงที่ รางกายของทุกคนเหน็ดเหนื่อยจากการทํางานหรือทํากิจกรรมบางอยางตลอดทั้งวันมีผลตอการ ไหลเวียนของเลือดในรางกายและสภาพรางกาย ทางรานฯจะไมแนะนําใหลูกคาจับชีพจรเพื่อตรวจ วินิจฉัย โดยจะนัดใหมาในวันถัดไปในชวงเชา ยกเวนลูกคาที่มาใชบริการบางรายที่ไมไดทํางาน หนักหรือทํากิจกรรมมาตลอดทั้งวัน เชน ลูกคาที่เจ็บปวยไขอยูแลว คนชรา เด็ก ทางรานฯจะตรวจ วินิจฉัยให สําหรับการตรวจจับชีพจรใหแกลูกคานั้นทางรานฯจะจับชีพจรจากขอมือดานขวาและ ดานซาย และใชนิ้วสัมผัสตามจุดเสนชีพจรของขอมือแตละขางพรอมกับวิเคราะหอาการของลูกคา เกี่ ย วกั บ อาการเจ็ บ ป ว ยตามอวั ย วะต า งๆทั้ ง ภายในและภายนอกร า งกายที่ ไ ด วิ นิ จ ฉั ย นั้ น วาสอดคลองกับอาการเจ็บปวยของลูกคาหรือไมอยางไร และอธิบายวาสาเหตุจากการเจ็บปวย ตามเกิดจากความบกพรอง หรือการทํางานที่ไมเปนปกติขออวัยวะสวนใดภายในรางกาย และ สันนิษฐานถึงสาเหตุซึ่งทําใหเกิดความไมเปนปกติดังกลาวจากลูกคา เชน การใชชีวิตประจําวัน การรับประทานอาหาร สภาพแวดลอมในการทํางาน เปนตน นอกจากการจับชีพจรเพื่อตรวจวินิจฉัยอาการแลว ทางรานฯจะใชการสังเกตลักษณะทาง กายภาพของลูกคาตามอวัยวะภายนอกที่สําคัญซึ่งตามความรูในทางการแพทยแผนจีนสามารถ บงบอกถึงสุขภาพรางกายของลูกคาได เชน นัยนตา ขอบตา ผัวหนัง ลิ้น สีเล็บมือ สีหนา กลิ่นปาก การหายใจ การรับรสของลิ้น ระบบขับถาย การขับเหงื่อ การผายลม เปนตน ประกอบการวินิจฉัย
124
อาการของลูกคา นอกจากนี้ทางรานฯ ยังมีการซักถามประวัติของลูกคาที่มาใชบริการเกี่ยวกับโรค ประจํ าตั วที่ เ ป น อยู และสภาพแวดลอ ม บริ บ ทที่ แวดล อมของลู ก ค าจากการใชชี วิต กิ จ วั ต ร ประจําวัน การประกอบอาชีพ การทํางาน ที่พักอาศัย ซึ่งอาจมีสวนสําคัญที่เปนผลใหเกิดโรคหรือ อาการที่เจ็บปวยนั้นๆ เชน กลุมลูกคาที่เปนชาวสวนตองใชสารเคมีในการบํารุงดูแลพืชพันธุทาง การเกษตร ทําใหมีผลตอระบบหายใจและผิวหนัง กลุมพอคาแมคาที่ตองจํากัดตัวเองอยูในทาใด ทาหนึ่งนานๆ เชน การยืน การนั่งจําหนายสิน คาตลอดเวลา ทําใหเ กิดอาการปวด ลาที่แขน ขา การรับประทานอาหารไมตรงเวลา การนิย มบริโภคอาหารที่ซ้ําๆเปนประจําซึ่ง สงผลเสียตอ รางกาย เชน น้ําอัด ลม อาหารที่มีรสจัด ทุกประเภท กลุมพนักงานขับรถที่นิยมบริโภคเครื่องดื่ม บํารุงกําลังเปนประจํา ลวนแลวแตมีผลตอการทํางานของอวัยวะตางๆภายในรางกายทั้งสิ้น การใหบริการของทางรานฯ ดังที่ไดกลาวมานั้นเปนการใหบริการโดยตรงกับลูกคาที่มาใช บริการดวยตัวเอง แตยังมีลูกคาบางรายที่ไมสามารถเดินทางมารักษาไดดวยตนเองที่รานฯ ไดแก คนชรา ผูที่อาศัยอยูหางไกล หรือเจ็บปวยจนไมสะดวกที่จะเดินทางมารักษา แตมีญาติหรือเพื่อน มาที่ รานฯเพื่ออธิ บ ายอาการภาวะความเจ็บ ปวยหรือ บางครั้งญาติผูปวยจะใชโทรศัพทเ ป น เครื่องมือในการติดตอสื่อสารระหวางผูปวยที่ไมสามารถเดินทางมาไดเพื่อเลาอาการความเจ็บปวย ที่เปน ใหกับ ทางรานฯรับทราบหลัง จากนั้นทางรานฯจะทําการจดบันทึกขอมูลลงในสมุด บันทึก ประวัติการรักษาและทําการจัดยาเพื่อจัดยาไปใหรับประทาน วิธีการบําบัดรักษาโรคและการดูแลสุขภาพ หลังจากที่ลูกคาไดรับการตรวจวินิจฉัยอาการเจ็บปวยหรือโรคที่เปนอยูจากทางรานฯแลว รานฯจะใหคําแนะนําเกี่ยวกับวิธีการบําบัดรักษาอาการความเจ็บปวยหรือการดูแลสุขภาพใหแก ลูกคาที่มาใชบริการ ซึ่งมีอยูดวยกัน 3 ลักษณะดังนี้ 1. การบํ า บั ด รั ก ษาอาการเจ็ บ ป ว ยหรื อ การดู แ ลสุ ข ภาพด ว ยการจั ด ยาให รับประทาน การบําบัด รัก ษาอาการเจ็บปวยหรือการดูแลสุขภาพดวยการจัดยาใหแกลูก คาที่มาใช บริการไปรับประทานของทางรานฯนั้น มีอยูดวยกัน 3 ลักษณะโดยพิจารณาจากวิธีการปรุงยาและ ระยะเวลาในการรับประทานยา ไดแก 1.1 การจัดยาตมหรือยาหอเพื่อชวยบําบัดอาการเจ็บปวย รักษาโรคหรือการ ดูแลสุขภาพ ทางรานฯจะออกตั๋วยาหลังจากที่ไดมีการวินิจฉัยอาการใหแกลูกคาแลวซึ่งจะกําหนด สมุน ไพรจีนที่จะใชพรอมกับระบุน้ําหนักของสมุนไพรจีน ประกอบเขาดวยกัน ในยาที่ออกใหแก
125
ลูกคาลงในสมุดบันทึกประวัติการรักษาของลูกคาแตละราย ทั้งนี้ทางฯรานจะสอบถามลูกคาที่มา ใชบริการกอนวาสามารถที่จะรับประทานยาตมไดหรือไม เนื่องจากมีลูกคาบางรายที่อาจไมสะดวก ในการรับประทานยาตมไดหรือบางรายอาจไมสะดวกในการตมยา เนื่องจากสภาพแวดลอมการ ประกอบอาชีพสวนตัวที่ไมเอื้ออํานวย สามารถที่จะรับประทานยาตมตามที่รานฯกําหนดให จึงตอง ไปใชยาประเภทอื่นๆในการรักษาหรือดูแลสุขภาพแทน อยางไรก็ตาม ลูกคาบางรายที่มาใชบริการ ซึ่งมีอาการเจ็บปวยมากทางรานฯจําเปนตองเสนอใหลูกคารับประทานยาตมเทานั้นจึงชวยรักษา อาการที่เปนอยูไดเห็นผล เนื่องจากขอดีของยาตมนั้นสามารถที่จะดูดซึมเขาไปในรางกายไดเร็ว ชวยบรรเทาอาการเจ็บปวยที่เปนไดดีกวายาประเภทอื่นๆยิ่งถาระบบภายในรางกายตอบสนองเร็ว ก็จะเห็นผลจากการรักษาไดเร็วขึ้น ยาตมที่ทางรานฯจัดใหลูกคาแตละรายจะมีสมุนไพรที่มีน้ําหนัก มากนอยแตกตางกันออกไปขึ้นอยูกับอาการที่เปน รวมทั้งปจจัยที่สําคัญในการกําหนดปริมาณยา และน้ําหนัก คือ สภาพรางกาย อายุและวัยของลูก คาที่จ ะรับ ประทานยาดวย เนื่องจากถาไม คํานึงถึงสิ่งดังกลาวแลวยอมจะสงผลตอการรักษาและอาการขางเคียงที่อาจเกิดขึ้นได ดังที่ทาง รานฯกลาววา “การออกตั๋วยาใหลูก คาแตละรายตองดูวาถาคนไขมีไขสูงหรือโรค ประจําตัวอะไรก็จะใสยาบํารุงมากเกินไปไมได เหมือนกับการออกตั๋ว ยาให ค นแก กั บ เด็ ก ซึ่ ง อวั ย วะภายในร า งกายมี ก ารตอบสนองที่ คลายกันตางกัน จึงตองออกยาใหมีน้ําหนักไมมากจนเกินไป” หรือบางกรณีที่ลูกคาบางรายตองการใหทางรานฯจัดยาใหครอบคลุมการรักษา อาการเจ็บปวยจากโรคหลายๆโรค ไปพรอมๆกันภายในยาตมที่จัดใหซึ่งความจริงในการรักษา เปนไปไดยาก ดังที่ทางรานฯกลาววา “ลูกคาบางคนที่เ ปน หลายโรค เราก็ตองรัก ษาโรคที่เจ็บมากใหหาย กอน เมื่อหายแลวคอยไปแกไขโรคอื่นๆตอที่ละโรค ลูกคาบางคนอยาก ใหใสยาบํารุงเยอะๆ ซึ่งบางครั้งบางโรคก็ใสไมได เพราะแมะดูบางใน รางกายยังมีความรอน จะใสยาบํารุงเยอะก็ไมไดเพราะยาบํารุงบางตัว เปนยารอน” การจัดยาตมใหแกลูก คาที่มาใชบ ริก ารนําไปตมรับประทานนั้น ทางรานฯจะ อธิบายวา ยาที่จัดใหจะชวยแกไขบรรเทาอาการใดบางตามที่ไดมีการวินิจฉัย และจะสอบถาม ลูกคาที่มาใชบริการวาตองการนํายาไปรับประทานจํานวนเทาไร กี่ชุด ซึ่งขึ้นอยูกับความสมัครใจ
126
ของลูกคา เนื่องจากทางรานฯไมตองการใหลูกคาเขาใจผิดวาตองการเนนการขายยาสมุนไพรให แตลูกคาบางรายก็สอบถามกับทางรานฯวาควรจะรับประทานกี่ชุดดีอาการจะดีขึ้น ซึ่งทางรานฯก็ ให คํา ตอบและจั ด ยาตามที่ ลูก คา ตอ งการ หลั ง จากที่ จัด ยาเสร็ จ แลว หรือ ระหว า งการจัด ยา ทางรานฯจะสอบถามกับลูกคาวาเขาใจวิธีการตมยาสมุนไพรจีนรับประทานหรือไมอยางไร สําหรับ ลูกคาที่ยังไมเคยรับประทานยาสมุนไพรจีนตมมากอน ทางรานฯจะอธิบายวิธีการตมยาสมุนไพร จีนใหแกลูกคา สําหรับวิธีการตมยาสมุนไพรจีนรับประทานนั้น ขั้นแรกตองนํายาที่จัดใหไปใสใน ภาชนะที่จะใชตม โดยใหแชยาน้ําใหสมุนไพรอิ่มน้ําประมาณ 5-10 นาที ซึ่งจะชวยใหสรรพคุณที่ อยูในตัวสมุนไพรถูกน้ําซึมซับออกมาใหไดมาก หลังจากนั้นจึงนําไปตม โดยการรับประทานยามี หลักการกําหนดอยูที่วาการตมยาทุกครั้งตองรับประทานใหหมด และรับประทานอยางตอเนื่อง โดยจะมีการกําหนดอัตราสวนของน้ําที่ใชในการตมยาซึ่งมีสัดสวนลดหลั่นกันไปในแตละครั้งขึ้นอยู กับ ปริมาณยาที่จัด ใหใ นแตละหอวามีมากหรือนอย สวนภาชนะที่จ ะสามารถใชตมยาได คือ หมอดิน หรือหมอเคลือบ เหตุที่ตองใชหมอประเภทดังกลาว เนื่องจากเมื่อตมยาแลวสารที่ออกมา จากตัวยาจะไมทําปฏิกิริยาตอเนื้อภาชนะดังกลาวหากไปตมดวยเนื้อภาชนะอื่น เชน อะลูมิเนียม สแตนเลส อาจกอใหเ กิด อันตรายได ในการรับ ประทานยาตมปกติย าจํานวนหนึ่งหอสามารถ รับประทานไดจํานวนสามครั้ง รับประทานเชา เย็นกอนอาหาร ใชเวลาตมประมาณ 10 นาที เหตุที่ รับประทานไดเพียง 3 ครั้งนั้นเพราะตามหลักการแพทยแผนจีนแลวการรับประทานยาตมในแตละ ครั้งปริมาณสรรพคุณหรือที่ทางรานฯนิยมเรียกวา “หัวยา”ที่จะชวยในการบําบัดอาการรักษาความ เจ็บปวยจะดีที่สุดในการตมเพียง 3 ครั้ง หากลูกคาที่นํายาไปตมรับประทานไมถูกตองเกินจํานวน ครั้งเทากับวายาที่รับประทานเขาไปจะสูญเปลาเนื่องจากยาที่รับประทานหลังจากครั้งที่กําหนดจะ เขาไปลางหัวยาที่ไดรับประทานเขาไป และกอใหเกิดลมในรางกาย ซึ่งก็มีลูกคาบางรายที่ไมเขาใจ หรือเสียดายยาที่ซื้อไปตมยารับประทานเกินครั้งที่ทางรานฯ กําหนดไว จึงทําใหการรักษาจึงไมเห็น ผลเทาที่ควร อยางไรก็ตามยาตมบางประเภทที่ทางรานฯจัดใหแกลูกคาอาจตมรับประทานไดเพียง 2 ครั้ง เนื่องจากขึ้นอยูกับอาการของโรคที่เปน และแนวทางในการรักษาที่ใชเฉพาะกับลูกคาบาง ราย ซึ่งเทากับยา 1 หอจะรับประทานไดจํานวน 2 ครั้ง ทั้งนี้วิธีการตมยานั้นทางรานฯไดจัดทําเปน เอกสารแจกใหแกลูกคาที่มาใชบริการ จํานวน 3 รูปแบบ ไดแก
127
1) แบบที่หนึ่ง ยา 1 หอ ตมได 3 ครั้ง โดยปฏิบัติ ดังนี้ ครั้งที่หนึ่ง ใสน้ํา 2 ถวยครึ่ง ตมเหลือครึ่งถวยกวา ครั้งที่สอง ใสน้ํา 2 ถวย ตมเหลือ ครึ่งถวย ครั้งที่สาม ใสน้ําถวยครึ่ง ตมเหลือไมถึงครึ่งถวย 2) แบบที่สอง ยา 1 หอ ตมได 3 ครั้ง โดยปฏิบัติ ดังนี้ ครั้งที่หนึ่ง ใสน้ํา 3 ถวย ตมเหลือคอนถวย ครั้งที่สอง ใสน้ํา 2 ถวยครึ่ง ตมเหลือถวยครึ่งกวา ครั้งที่สาม 2 ถวย ตมเหลือครึ่งถวย 3) แบบที่สาม ยา 1 หอ ตมได 2 ครั้ง โดยปฏิบัติ ดังนี้ ครั้งที่หนึ่ง ใสน้ํา 2 ถวย ตมเหลือ ครึ่งถวย ครั้งที่สอง ใสน้ําถวยครึ่ง ตมเหลือไมถึงครึ่งถวย Herbal Medicine Decoction 1 pack of this herbal medicine can be decocted 3 times by following the procedures below; 1st dose: put 2 measuring cups of water and decoct it until the water is evaporated and remains only 2/3 of measuring cup. 2nd dose: put 2 measuring cups of water and decoct it until the water is evaporated and remains only a half of measuring cup. 3rd dose: put 2 measuring cups of water and decoct it until the water is evaporated and remains only 1/3 of measuring cup. Use clay pot for the decoction. Each dose has to be taken 30 minutes before breakfast and dinner. Foods prohibited during taking this medicine; Bamboo shoot, asparagus, water mimosa, coconut shoot, coconut water, coconut milk, water convolvulus, water melon, soft drink, taro and radish.
วิธีตมยาซึ่งจัดทําเปนภาษาอังกฤษสําหรับลูกคาชาวตางชาติที่มาใชบริการซึ่งมีอยูไมมาก
128
นอกจากการรับประทานยาตมตามที่ทางรานฯ จัดใหแลว ลูกคาที่รับประทานยา จะตองปฏิบัติตนเองตามขอแนะนําของทางรานฯดวย ซึ่งไดแก การดูแลสุขภาพในชีวิตประจําวัน และการงดรับประทานอาหารบางชนิด ขอแนะแนะในการปฏิบัติตัว หมายถึง การปฏิบัติกิจวัตรใน การใชชีวิตประจําวันหรือการประกอบอาชีพของลูกคาที่อาจเปนบอเกิดของอาการเจ็บปวย เชน การนั่งหรือยืนอยูในทาใดทาหนึ่งนานๆ การรับประทานอาหารที่ไมตรงตอเวลา การนอกดึก การ ดื่มน้ํานอย การอาบน้ําดึก การรับประทานเครื่องดื่มที่มีแอลกอฮอล การสูบบุหรี่ การรับประทาน ขาวหรืออาหารคางมื้อ เปนตน ซึ่งลูกคาที่มาใชบริการจะตองงดเวนหรือลดปริมาณการกระทํา ดังกลาวดวย เพื่อทําใหอาการที่เปนอยูดีขึ้นหรือไมทรุดลงไปกวาเดิมควบคูกับการรับประทานยา สวนการงดอาหารระหวางรับประทานยาตมก็เนื่องจากหากรับประทานอาหารที่ทางรานฯไดหาม รับประทานเขาไปแลวจะทําใหมีผลตอการชะลางตัวยาภายในรางกายที่ไดรับประทานยาเขาไป ซึ่งจะทําใหการรักษาไมไดผล อาหารตองหามระหวางรับประทานยาที่เปนพื้นฐาน ไดแก หนอไม ผักกะเฉด ยอดมะพราว ผักบุง เตาหูหลอด น้ํามะพราวออน แตงโม น้ําอัดลม กะทิ เผือก และ ไชเทา แตอยางไรก็ตาม ลูกคาที่มาใชบริการกับทางรานฯบางรายซึ่งมีอาการเจ็บปวยในรูปแบบ อื่นๆ เชน การเปนผื่นคัน โรคผิวหนัง โรคงูสวัด โรคปวดตามขอ ทางรานฯจะใหง ดรับประทาน อาหารที่เปนของแสลงเพิ่มขึ้นจากที่ระบุไวกอนหนา เชน อาหารทะเลทุกประเภท กะป น้ําพริกชนิด ตางๆ เปด ไก ขาวเหนียว เปนตน 1.2 ยาดอง เปนยาอีกประเภทหนึ่งที่ลูกคาผูมาใชบริการบางรายนิยมรับประทาน เนื่องจากสามารถเก็บไวรับประทานไดนานและเห็นผลในระยะยาวตามอาการเจ็บปวยหรือการ ดูแลสุขภาพของลูกคาที่มาใชบริการแตกตางกับการรับประทานยาตมที่ลูกคาจะตองนํายาที่ทาง รานฯจัดใหไปรับประทานใหครบอยางตอเนื่องตามจํานวนที่จัดไป การจัดยาดองไปรับประทานนั้น ทางรานฯจะทําการตรวจวินิจฉัยอาการ ซักถามประวัติ โรคประจําตัวที่ลูกคาเปนอยู เนื่องจากยา ดองไมเหมาะสมกับผูที่เปนโรคบางโรค เชน โรคความดัดโลหิตสูง โรคเบาหวาน โรคตับ เปนตน รูปแบบการจัดยาดองใหแกลูกคาไปรับประทานมีอยูดวยกัน 2 ลักษณะ คือ ลักษณะแรกเปนการ ใชตํารับ ยาที่เ ปน สูตรของรานฯซึ่งไดคิดคน คิดมาตั้งแตอดีต โดยมีลูก คาหลายรายนําไปดอง รับประทานแลวไดผลดี ลูกคาประจําที่นิยมรับประทานยาดองนั้นจะมาดองยาดวยสูตรของรานฯ เปนประจําทุกป ลักษณะที่สองเปนการออกสูตรยาดองใหใหมกับลูกคาเฉพาะรายไป โดยวินิจฉัย จากการเจ็บปวยที่เปน ลูกคาบางรายอาจตองการเนนหนักโดยการเพิ่มตัวยาสมุนไพรในการบํารุง รางกายเฉพาะอยาง เชน บํารุงสมอง บํารุงไต บํารุงเสน เปนตน การรับประทานยาดองนั้นลูกคา จะไดรับคําแนะนําจากทางรานฯในกรรมวิธีการดองยา ทั้งในเรื่องปริมาณเหลาที่จะใชดอง ภาชนะ
129
ที่ใช ระยะเวลาที่ดอง วิธีการรับประทาน ลูก คาสวนใหญที่นิย มการรับ ประทานยาดองจะมาใช บริการกับทางรานฯกอนเขาชวงฤดูฝนเพื่อที่จะนํายาไปดองรับ ประทานในชวงฤดูฝนและหนาว โดยเชื่อวาสรรพคุณจะชวยสรางความอบอุนใหแกรางกายได 1.3 ยาเม็ด ยาเม็ดเปนยาที่ใชรับประทานกับน้ํา ซึ่งทางรานฯไดปรุงขึ้นจากตํารับ ยาของรานฯที่มีการสืบทอดตอกันมา การจัดยาเม็ดใหแกลูกคาที่มาใชบริการจากทางรานฯมีอยู ดวย 3 ลักษณะ 1.3.1 การจัดยาเม็ดใหรับประทานหลังจากรับประทานยาตม เปน รูป แบบการรัก ษาอาการเจ็บ ปวยหรือการดูแลสุขภาพใหแกลูกคา ที่มาใชบริการหลังจากที่ไดรับประทานยาตม และไดรับการตรวจวินิจฉัยจากทางรานฯแลวมีอาการ ดีขึ้นหรือหายขาด ทั้งนี้ลูกคาที่มาใชบริการจะรูสึกตัวเองวาดีขึ้นหรือไมอยางไร ทางรานฯจะแนะนํา ใหรับประทานยาเม็ดที่รานฯไดปรุงขึ้นเพื่อการบํารุงรักษารักษาใหแข็งแรงมากยิ่งขึ้น ซึ่งขึ้นอยูกับ ลูก คาที่ม าใชบ ริ ก ารตอ งการที่ จ ะรับ ประทานหรือไม การรับ ประทานยาเม็ด ดังกลา วลูก คา ที่ รับประทานอยางตอเนื่องแลวจะรูสึกวารางกายดีขึ้น ก็จะนิยมรับประทานเม็ดนี้เปนประจํา 1.3.2 การจัดยาเม็ดใหรับประทานเนื่องจากมีเหตุจําเปนที่ไมสามารถตม ยารับประทานได เปน รูป แบบการรัก ษาอาการเจ็บ ปวยหรือการดูแลสุขภาพใหแกลูกคา ที่มาใชบริการเนื่องจากลูกคามีเหตุผลหลายประการที่ไมสามารถจะทําการตมยารับประทานได โดยเฉพาะสภาพแวดลอมในชีวิตประจําวันที่ไมเอื้ออํานวยที่จะทําการตมยาได เชน ผูที่ประกอบ อาชีพ ในสํ านัก งาน ผูที่ทํ างานในเมือง ทํางานในโรงงาน เปน ตน ซึ่งไม มีเ วลาในการตมยา รับ ประทานอยางตอเนื่องได ทางรานฯจึงจําเปน ตองจัดยาเม็ดใหรับ ประทานแทนการตมยา การรับประทานยาเม็ดดังกลาวทางรานฯจะอธิบายกับลูกคาวาตองรับประทานอยางตอเนื่องเปน ประจําและอาศัยระยะเวลาประมาณ 2-4 สัปดาหจึงจะเห็น ผล โดยใหลูกคาที่มาใชบริการตอง สังเกตอาการตัวเองวาดีขึ้นหรือไมอยางไร 1.3.3 การจัดยาเม็ดใหรับประทานเนื่องจากไมสามารถรับประทานยา ตมได เปนการจัดยาเม็ดใหลูกคาที่มาใชบริการรับประทานเนื่องจากลูกคาไม สามารถรับประทานยาตมไดโดยมีสาเหตุมาจากปจจัยสวนบุคคล เชน การเปนคนรับประทานยา ยาก ไดกลิ่นยาแลวคลื่นไส ไมเคยรับประทานยาตมมากอนจึงไมกลารับประทาน ทางรานฯจึงตอง
130
แนะนําใหรับประทานยาเม็ด ซึ่งเปนวิธีการที่สะดวกที่สุดในการรักษาใหแกลูกคาที่มาใชบริการ ซึ่งประเด็นดังกลาวนั้นตามมุมองความเชื่อของรานฯมีความเห็นวาในการรับประทานยาของลูกคา นั้นควรที่จ ะเปดใจยอมรับและปรับ ทัศ นคติ พฤติกรรมการรัก ษาดวยวิถีทางการแพทยแผนจีน มากกวาที่จะปฏิเสธ และตอรองซึ่งเทากับวายังไมเชื่อดวยวิธีการรักษาของทางรานฯ ดังที่ทางรานฯ กลาววา “ตามความเชื่อของอาจารยที่ไปเรียนมาจากจีน เขาบอกวา ถาคนที่มารักษา ไมเปดใจยอมรับตั้งแตตนแลว เมื่อใจที่ไม ยอมรับ กับตรงนี้ เมื่อใจตาน รางกายก็จ ะตานตามไปดวย การรักษาจึงอาจจะไมไดผลดีถึงแมจะกินยาลงไปก็ตาม” สภาวะจิตใจของลูกคาที่มาใชบริการจึงนับเปนสวนสําคัญที่จะมีอิทธิพล ตอการรักษาโรคและการดูแลสุขภาพดวยซึ่งเปนความเชื่อที่รานฯมี แตลูกคาประเภทนี้จะมีอยูไม มากนัก ซึ่งโดยทั่วไปแลวลูกคาสวนใหญมีความพรอมและยินดีในการรักษาตามแนวทางของรานฯ สําหรับการรับประทานยาเม็ดนี้ทางรานฯจะใหคําแนะนําที่ลูกคาตองปฏิบัติตัว ควบคูกันเปนไปดวย เชนเดียวกับการรับประทานยาตม คือ การปรับพฤติกรรมในชีวิตประจําวันที่ อาจสงผลตอการเจ็บปวยและเกิดโรค การรับประทานยาที่ตอเนื่อง และขอหามเกี่ยวกับอาหาร พื้นฐานที่ควรงดเวนระหวางการรับประทานยาดังที่ไดกลาวมาแลว 2. การแนะนําใหดูแลสุขภาพดวยตนเอง หลังจากการตรวจวิ นิจ ฉัย และสังเกตลัก ษณะทางกายภาพพร อมการซัก ถามอาการ เจ็บปวยใหกับลูกคาที่มาใชบริการบางราย ทางรานฯวิเคราะหแลววาลูกคาที่มาใชบริการดังกลาว ไมจําเปนตองรับประทานยาใดๆโดยใหไปปรับพฤติกรรมการดูแลสุขภาพดวยตัวเองซึ่งมีอยู 2 กรณี คือ กรณีแรกเปนอาการที่เจ็บปวยนั้นยังอยูในภาวะแรกเริ่ม เปนไมมากก็สามารถที่จะบําบัดอาการ ไดดวยตวเองใหหายขาดได หรือถาหากตองการบํารุงสุขภาพใหแข็งแรงสําหรับผูที่ไมไดเจ็บปวยก็ ควรที่จะดูแลสุขภาพไดดวยตัวเองมากกวาที่จะมารับประทานยา เชน การรับประทานอาหารที่เปน ประโยชน การออกกําลังกาย เปนตน กรณีที่สองเปนกรณีที่ทางรานฯไดวินิจฉัยพรอมกับซักถาม พฤติกรรมการใชชีวิตประจําวันของลูกคาแลวพบวา พฤติกรรมเหลานั้นที่กระทําอยูบอยครั้งเปน ประจํา เชน การดื่มเครื่องดื่มแอลกอฮอล การสูบบุหรี่ การรับประทานน้ําอัดลม การรับประทาน อาหารที่มี รสจัด เปนตน ทางรานฯจะแนะนําใหลูกคาไมตองรับประทานยาใดๆ โดยใหไปปรับ พฤติ ก รรมดั ง กล า วให ล ดน อ ยลงหรื อ ไม ป ฏิบั ติ เ ลยก อนที่ จ ะมารั บ ประทานยา เนื่อ งจากถ า
131
รับประทานยาไปแลว แตยังปฏิบัติตนโดยมีพฤติกรรมเสี่ยงที่นําไปสูการเกิดภาวะความเจ็บปวย เทากับการรับประทานยาโดยเปลาประโยชน ดังที่ทางรานฯไดกลาววา “ลูกคาบางคนชอบกินแตน้ําอดลม กินอาหารรสจัด กินเหลา ถาจะมากินยาของเรา เราก็บอกวาตองเลิกกินของพวกนี้ใหได กอน ถาซื้อยาไปกิน แลวยังทําตัวเหมือนเดิม เทากับกิน ยา ฟรี ยาที่กินเขาไปก็ไมมีประโยชนอะไร เสียตังคเปลา” สําหรับ วิธีก ารที่รานฯจะแนะนําใหลูก คาที่มาใชบ ริก ารไปปรับ พฤติก รรมเพื่อ สงเสริมการดูแลสุขภาพดวยตนเองในการปองกันโรค บําบัดอาการความเจ็บปวยที่อาจจะเกิดขึ้น นั้น มีอยูดวยกัน 3 แนวทางหลัก คือ 2.1 การใหความสําคัญกับอาหารที่รับประทาน เป น การให คํ า แนะนํ า จากทางร า นเกี่ ย วกั บ วิ ธี ก ารจั ด การกั บ วั ต ถุ ดิ บ หรื อ สวนประกอบที่จะใชในการปรุงอาหารรับประทานอยางถูกตองและเปนประโยชนตอรางกายกอน รับ ประทาน เชน การแชพืชผักในน้ําดางเพื่อกําจัด สารเคมีที่ต กคางกอนนําไปปรุงอาหาร การ เลือกใชน้ํามันพืชในการปรุงอาหาร การแนะนําอาหารที่ควรรับประทาน เชน การหลีกเลี่ยงการ รับประทานอาหารที่ใสผงชูรส ปรุงดวยรสจัด การไมรับประทานปลาทีไ่ มมีเกล็ด(เนื่องจากมีไขมัน) การรับ ประทานอาหารประเภทลวก ตม มากกวาอาหารประเภททอด เหตุที่ท างรานฯเนน ใน ประเด็นดังกลาวเพราะเชื่อวาบอเกิดของโรคซึ่งทําใหลูกคาที่มาใชบริการเจ็บปวยสวนหนึ่งมาจาก การรับประทานอาหารที่มีสารเคมีที่ตกคางอยูในวัตถุดิบการทําอาหารและการรับประทานอาหารที่ ใชวัตถุดิบที่มีความเสี่ยงตอการเกิดอันตรายกับอวัยวะภายในอันจะนําไปสูการสะสม กอตัวของ ความเจ็บปวยและเกิดโรคภัยตางๆที่จะตามมา การปองกันแกไขปญหาที่อาจเกิดขึ้นในอนาคต ดวยตัวลูกคาเองจึงเปนวิธีการที่ดีที่สุด 2.2 การใชพืช สมุนไพรหรือศาสตรทองถิ่นเพื่อบําบัด รักษาอาการเจ็บปวยหรือ ดูแลสุขภาพ เป น การให ข อ มู ลและแนะนํ า วิ ธี เ กี่ ย วกั บ การดู แ ลสุ ข ภาพหรื อ บํ า บัด อาการ เจ็บปวย โดยใหลูกคาที่มาใชบริการนําพืชสมุนไพรมาใชปรุงเพื่อรับประทานเอง สวนใหญเปนพืช สมุนไพรที่หาไดตามทองถิ่นหรือรานขายยาสมุนไพรไทยซึ่งความรูดังกลาวอาจเปนของปราชญ ทองถิ่นชุมชนกลุมตางๆซึ่งปจจุบันมีการใชกนั อยางแพรหลาย เชน การใชใบรางจืดตมรับประทาน เพื่อลางสารพิษที่อาจตกคางอยูในรางกายใหแกลูกคากลุมชาวสวนที่ใชสารเคมีในการบํารุงพืช
132
และกําจัดศัตรูพืช การนําใบหญานางมาตมรับประทานเพื่อลดอาการความดัดโลหิตสูง การนํา กระชายปนผสมกับน้ําผึ้งและน้ํามะนาวมารับประทานเพื่อรักษาอาการไขมันในเลือด การตมน้ํา ใบเตยรับประทานเพื่อบํารุง หัวใจ การตมน้ําลูกเดือยรับประทานเพื่อบํารุงไขขอกระดูก เปนตน หรืออาจเปนกรณีที่เจ็บปวดตามรางกาย ก็จะแนะนําดวยวิธีการตางๆ เชน การแชมือหรือเทาดวย การใชน้ํารอนผสมเหลาเพื่อบรรเทาอาการชาหรือเปนพังพืด การใชน้ํารอนประคบตามจุดที่เจ็บ เพื่อใหเกิดการกระจายของเลือดที่มีการฟกชํา การใชดินสอพอผสมขมิ้นเพื่อบรรเทาอาการคัน เปน ผื่นที่ผิวหนัง เปนตน 2.3 การออกกําลังกายเพื่อสุขภาพ นอกเหนือจากการใหคําแนะนําในการดูแลสุขภาพดวยตัวลูกคาเองโดยการให ความสําคัญกับวัตถุดิบและกรรมวิธีในการปรุงอาหาร รวมทั้งการใชยาสมุนไพรหรือศาสตรทองถิ่น ในการบําบัดความเจ็บปวยหรือการดูแลสุขภาพแลว การออกกําลังกายเพื่อสุขภาพก็เปนอีกวิธีการ หนึ่งที่ทางรานแนะนําใหแกลูกคาที่มาใชบริการไปปฏิบัติซึ่งอาการที่เกิดขึ้นสวนใหญจะเกี่ยวกับ ความเจ็บ ปวด เมื่อย ตามอวัยวะตางๆ เชน แขน ขา หัวเขา มือ ตนคอ ฯ วิธีการออกกําลังกายที่ ทางรานฯไดแนะนําใหนั้นไมตองใชกําลังมากเปนการออกกําลังกายที่สามารถกระทําไดอยางงาย ในแตละวัน เชน การแกวงแขนไปมา การเดินยอยหลังรับประทานอาหาร การปนจักรยาน การยืด ขา แขวงขา การหมุนคอ การชักรอกแขน เปนตน เมื่อลูกคาที่มาใชบริการไดทดลองปฏิบัติตนดวย การออกกําลังกายดวยวิธีการที่ไดแนะนําไปสักระยะแลว หากอาการยังไมบรรเทาขึ้น ทางรานฯจะ ใหลูกคามาตรวจวินิจฉัยอาการและใชยาตมหรือยาประเภทอื่นๆรักษาอาการเจ็บปวดนั้นๆตอไป 3. การรักษาโรคหรือดูแลการสุขภาพดวยการผสมผสานการแพทยแผนจีนกับ การแพทยแผนอื่น การใหบ ริก ารรัก ษาอาการ บํ าบั ด ความเจ็บ ปว ยหรือ การดูแ ลสุ ขภาพของทางรา นฯ นอกจากลูก คาที่มาใชบ ริก ารดวยการแพทยแผนจีน รวมทั้งการแนะนําใหไปดูแลสุขภาพดวย ตนเองตามแนวทางของ รานฯแลว ยังมีการมีใหบริการรักษาและดูแลสุขภาพดวยการใชการแพทย แผนอื่นๆควบคูไปดวย เชน การแพทยแผนปจจุบัน การแพทยแผนไทย เปนตน ซึ่งขึ้นอยูกับอาการ ความเจ็บปวยที่ลูกคาเปน หรือการดูแลสุขภาพตามที่ลูกคาตองการ โดยมีอยูดวยกัน 3 รูปแบบ คือ 3.1 การรักษาดวยการแพทยแผนอื่นกอนมารักษาดวยการแพทยแผนจีน เปนวิธีการใหคําแนะนําลูกคาที่มาใชบริการเกี่ยวกับการบําบัด รักษาโรคที่ทาง รานฯไดวินิจ ฉัยแลววาอาการที่เ กิดขึ้นกับ ลูก คาที่มาใชบ ริก ารแลววาตองไดรับ การรัก ษาดวย
133
การแพทยแผนอื่นกอน เนื่องจากมีระดับอาการเจ็บปวยที่รุนแรงหรือวิกฤต หรือตองไดรับการระงับ เชื้อกอนที่จ ะแพรขยาย เชน มีอาการเจ็บ ปวดที่รุน แรงอวัย วะภายในรางกาย มีเ ลือดออก การ แพรกระจายตัวของเชื้อที่ผิวหนัง เปนตนซึ่งตองไดรับการตรวจวินิจฉัยดวยอุปกรณการแพทยที่ ทันสมัยของแพทยแผนปจจุบันกอน เชน การอุลตาซาวดหรือการเอ็กซเรย โดยอาจจะตองไดรับ การผาตัด หรือการฉีดยาเพื่อระงับเชื้อ เปนตน และหลังจากนั้นทางรานฯจะแนะนําวาหากตองการ ดูแลบํารุงรัก ษารางกายของลูกคาเองใหดีขึ้น จึงมารับ ประทานยาของทางรานฯ เพื่อชวยฟน ฟู บํารุงสภาพรางกายใหแข็งหรือดีขึ้น ตัวอยางเชนลูกคาที่เจ็บปวยเปน โรคงูสวัด ซึ่ง เปนเชื้อไวรัส ประเภทหนึ่งซึ่งสามารถแพรกระจายไปทั่วรางกายอยางรวดเร็วได ทางรานฯจะแนะนําใหลูกคาได ระงับเชื้อดวยการไปรักษาแพทยแผนปจจุบันกอน เมื่ออาการดีขึ้นแลวจึงมารับประทานยาตมของ ทางรานฯเพื่อชวยในการลางพิษดังกลาวใหหมดออกไปจากรางกายอีกครั้ง 3.2 การรักษาดวยการแพทยแผนจีนกอนไปรักษาดวยการแพทยแผนอื่น เปน การใหคําแนะนําเกี่ย วกับ การบําบัด รัก ษาโรคและการดูแลสุขภาพใหแก ลูกคาที่มาใชบริการซึ่งหลังจากทางรานฯวินิจฉัยแลววาสามารถใชการรักษาของทางรานฯไดกอนที่ จะไปรักษาดวยการแพทยแผนอื่นๆ โดยทางรานฯจะสอบถามความตองการของลูกคาวาจะตอง การรั ก ษาตามแนวทางดั ง กล า วของร า นฯหรื อ ไม ต ามความต อ งการของลู ก ค า เป น สํ า คั ญ ซึ่งลักษณะของภาวะความเจ็บปวยที่เปนนั้นจะมีระดับอาการที่เปนไมมากนักหรือไมถึงขั้นรุนแรง เชน ภาวะไขมันในเสนเลือด เบาหวาน โรคกระดูกทับเสน อาการเจ็บปวดบริเวณอวัยะภายนอก ทางรานฯจะแนะนําใหรับประทานยาของรานฯ หลังจากนั้นหากลูกคาตองการไปตรวจสอบภาวะ ความเจ็บปวยดังกลาวกับการแพทยแผนอื่นๆ อีกครั้งได เพื่อดูใหแนใจวาอาการดีขึ้น ตัวอยางเชน ผูที่มีภาวะเบาหวานหลังจากที่ไดรับประทานยาตมหรือยาเม็ดของทางรานฯไปแลวระยะหนึ่งก็จะ ไปพบแพทยแผนปจจุบันเพื่อใหตรวจสอบน้ําตาลในเลือดวามีคาระดับที่เปลี่ยนแปลงไปหรือไม เพื่อตรวจสอบดูใหแนใจวายาที่รับประทานจากทางรานฯนั้นใหผลอยางไร นอกจากนี้ยังมีกรณีที่ ลูกคาบางรายที่จะตองเขารับการผาตัดรางกายจากแพทยแผนปจจุบัน ก็จะนิยมมาประทานยา เพือ่ บํารุงกําลังสภาพรางกายโดยเชื่อวาการทําใหรางกายมีความสมบูรณกอนการผาตัดนั้นจะทํา ใหการฟนฟูสภาพรางกายหลังการผาตัดดีขึ้น หรือไมมีภาวะอาการแทรกซอนใดเกิดขึ้น 3.3 การรักษาดวยการแพทยแผนจีนควบคูกับการแพทยแผนอื่น เปน การรัก ษา บําบัดอาการเจ็บ ปวยหรือการดูแลสุขภาพที่เ กิดขึ้น จากความ ตองการของลูกคาที่มาใชบริการที่ตองการรักษาดวยการแพทยแผนจีนควบคูไปกับการแพทยแผน อื่น ๆ ซึ่ง มีอยูดวยกัน หลายลัก ษณะทั้ง นี้จ ะตองไดรับ คําวินิจฉัย จากทางรานฯแลววาเมื่อรัก ษา
134
ควบคูกันไปจะไมกอใหเกิดอันตรายจากการรักษา และการไดยอมรับจากตัวลูกคาเองในการรักษา ดวยแนวทางดังกลาว ตัวอยางเชน หญิง ตั้งครรภซึ่งมารับประทานยาบํารุงครรภของรานฯกอน คลอด และหลังจากคลอดและรักษาดวยการแพทยแผนปจจุบันแลว จึงมากินยาบํารุงน้ํานมหลัง คลอด บํ า รุง มดลู ก และร า งกาย หรื อลู ก ค าที่ ม าใช บ ริก ารที่มี ภ าวะความดั ด โลหิต สู ง โดยได รับประทานยาแผนปจจุบัน และมารับประทานยาตมที่รานฯ ก็จะตองรับประทานยาในชวงเวลาที่ เหลือมกันเพื่อปองกันมิใหยาที่รับประทานเขาไปมีปฏิกิริยาระหวางกัน หรือผูที่มีอาการเจ็บปวด เมื่อยตามรางกาย หรือบางรายที่อยูในภาวะแรกเริ่มของการเสี่ยงตอการเปนโรคกระดูกทับเสน เมื่อมารับประทานยาตมกับทางรานฯ จะไปทํากายภาพบําบัดหรือบําบัดอาการเจ็บปวยเพิ่มเติม ดวยการไปนวดประคบรอนหรือประคบเย็น ตามหลัก การแพทยแผนปจ จุบัน หรือแผนไทยเพื่อ บรรเทาอาการเจ็บปวดควบคูกันไป เปนตน จุดยืนของรานขายยา : จรรยาบรรณในการใหบริการ จรรยาบรรณในการใหบริการของรานฯเปนสิ่งที่บงบอกถึงจุดยืนของรานในการใหบริการ บําบัด รักษาความเจ็บปวยหรือโรค และการดูแลสุขภาพซึ่งมีผูมีสวนเกี่ยวของสองสวนที่สําคัญ คือ ลูกคาที่มาใชบริการ และผูประกอบกิจการรานจําหนายยาสมุน ไพรดวยกัน จรรยาบรรณที่ทาง รานฯยึดถือปฏิบัติมาตั้งแตเริ่มดําเนินกิจการจวบจนถึงปจจุบัน มีดังนี้ 1. การไมนํา ตํา รายาหรือสูต รยาของรา นจํา หนา ยยาสมุนไพรแหงอื่นมาปรุง จําหนาย การกระทําดัง กลาวถือเปน การคัดลอกความคิด ทรัพยสินทางปญ ญาของผูอื่นๆมาใช ประโยชนแกตัวเอง ซึ่งทางรานฯถือวาเปนการกระทําที่ไมถูกตอง รานจําหนายยาสมุนไพรแตละ แหงยอมมีองคความรูที่สั่งสม คิด คนสืบทอดกัน มาไมเ หมือนกัน จึง มีแนวทางการรักษา บําบัด อาการเจ็บปวยที่มีความแตกตางกัน ดังนั้นจึงเปนการผิดธรรมเนียมและไมใหเกียรติแกผูประกอบ วิชาชีพเดียวกัน ดังที่ทางรานฯกลาววา “มีลูกคาบางคนชอบนําหอยาที่จัดมาจากรานอื่นมาใหดู แยกออกให หน อ ยว า มี อะไรบ า ง และเขี ย นตั๋ ว ยาให เราก็ บ อกว า เราไมทํ า ให ตั้งแตเตี่ยแลวก็ไมเคยทํา แมแตญาติกันเองเอามาใหดูยังไมทําใหเลย แตถาหากจะใหดูวายานั้นยังสามารถกินไดอยูหรือไมก็ดูใหได อัน นี้ ลองคิดดูวาถารานอื่นมาทํากับรานเราบางหละจะเสียความรูสึกไหม”
135
2. การไมปดบังวาทางรานฯมีตัวยาสมุนไพรตามที่ลูกคาตองการ การใหบริการลูกคาบางกรณีที่ปริมาณสมุนไพรของทางรานฯที่จะจัดจําหนายใหแกลูกคา หมดและไมเ พียงพอในการจัด ยาโดยเฉพาะยาตมหรือยาดองนั้น ทางรานฯจะแจงใหแกลูกคา ทราบกอนวาสมุนไพรชนิดนี้หมด และใหลูกคาตัดสินใจวาจะจัดยาไปรับประทานหรือไม หรือจะรอ มารับยาภายหลัง เนื่องจากตองรอการจัดสงยาสมุนไพรที่ขาดนั้นมาจากผูคาสงในวันถัดไปหรือ ระบุวันที่ใหมารับ ซึ่งทางรานฯจะโทรศัพทไปแจงใหแกลูกคาทราบและนัดใหมารับยา นอกจากนี้ ลูกคาบางรายที่มีการนําตํารายาซึ่งเปนตํารายาของลูกคาเองหรือบางรายไดไปรับการรักษาจาก รางทรงตามศาลเจาหรือตําหนักรางทรงตางๆ และรางทรงไดเขียนใบสั่งยาสมุนไพรจีนใหมาปรุง รับประทาน โดยไดมาใชบริการหาซื้อสมุน ไพรกับทาง รานฯ ทางรานฯจะพิจารณาดูวาตั๋วยาที่ นํามานั้นมียาครบหรือไม ถามีก็จะจัดให ถามีบางตัวที่ขาดหรือไมมีก็จะแนะนําลูกคาใหไปจัดที่ รานจําหนายยาสมุนไพรแหงอื่นๆแทน ดังที่รานกลาววา “ลูก คาที่เ อาตั๋ วยามาใหรา นจัด เขีย นเปน ภาษาจีน บ าง เขีย นเป น ภาษาไทยบาง เขาก็ไมรูหรอกวาตัวยานี้เปนยังไงอะไร ถาเราจัดตัวยา อื่นไปให เขาก็ไมรู แตมันไมถูกตองเพราะยาที่จัดไปแบบผิดๆ กินไป อาจไมไดผล เพราะไมถูกตองตามสูตรของเขา ถายามีค รบก็จัด ให หรือไมค รบก็จ ะใหไปดูที่ รานอื่น หรือวาจะรอของใหมาก อน อัน นี้ ก็แลวแตลูกคา” 3. การไมนํายาสมุนไพรที่มีอยูในสภาพที่ไมเหมาะสมมาจําหนาย ตัวยาสมุนไพรที่ทางรานฯนํามาจําหนายนั้นจะไดรับการดูแลใหอยูในสภาพที่ใชไดเสมอ หากมีการปลอมปนดวยสิ่งผิดปกติ เชน ยาขึ้นรา มีเศษวัสดุอื่นๆเจือปน หรืออยูในสภาพที่สกปรก มากทางรานฯจะทิ้งยาสมุนไพรนั้นไป ซึ่งทางรานฯจะมีการตรวจสอบสมุนไพรที่อยูในลิ้นชักหรือ กลอง ขวด ซึ่งจัดเตรียมไวหยิบจําหนายตลอดเปนระยะเพื่อใหลูกคาที่มาใชบริการไดยาสมุนไพรที่ มีคุณภาพไปใช ดังที่ทางรานฯ กลาววา “ยาบางตัวขึ้นรา ก็ทิ้ง ไปทั้งหอ ไมเก็บไวใชเพราะจะมีเชื้อโรคติดอยู ถาจัดใหลูกคาไปกิน เราก็เสี่ยงไมรูวาจะเกิดอะไรขึ้น ยาที่กินก็ไมไดผล เกิดผลเสียแกคนมากิน ทําใหรานเสียงชื่อเสียงดวย”
136
อีก
4. การไมยัดเหยียดจําหนายสมุนไพรบางชนิดที่ลูกคามีอยูแลวจําหนายใหลูกคา
ลูกคาบางรายนําตั๋วยาที่เปนสูต รของตัวเองมาหรือบางกรณีเ ปน สูตรตํารับ ยาของทาง รานฯโดยใหทางรานฯจัดยาตามสูตรนั้นๆใหซึ่งในตํารายานั้น มียาสมุนไพรบางชนิดซึ่งลูกคาแจง วามีตัวยาสมุนไพรชนิดนั้นอยูแลว โดยอาจซื้อมากอนลวงหนาหรือมีผูนําใหมา ทางรานฯจะไมชัก จูงลูกคาเพื่อจําหนายยาสมุนไพรชนิดที่ลูกคามีอยูแลวใหอีก ในทางตรงกันขามจะใหคําแนะนําวา ถาจะนํายาสมุนไพรตัวนั้นมาใสในตํารับยาที่มีจะตองมีกรรมวิธีอยางไร เชน ลูกคาที่มีโสมแดง โสม ขาว จะแนะนําเกี่ยวกับการคํานวณปริมาณน้ําหนัก การนําไปคั่วกับขาวเหนียวกอนเพื่อใหงายตอ การหัน เขากวางออนที่ตองนําไปแชเหลากอนใชกระจกขุดออกมาเปนเสน หรือกระเพาะปลาให นําไปอังไฟออนๆ แลวจึงนําไปหั่นเพื่อใหสะดวกตอการรับประทาน เปนตน 5. การใหลูกคาเปนผูกําหนดความตองการในการรับประทานยาโดยสมัครใจ การใหบริการแตละครั้งทางรานฯจะสอบถามถึงความตองการหรือความสมัครใจในการ รับประทานยาของลูกคาวาตองการรับประทานยาประเภทใด และในปริมาณเทาใด ตัวอยางเชน หากยาที่จัดใหลูกคารับประทานเปนยาตม ทางรานฯก็จะสอบถามวาตองการรับประทานจํานวน กี่หอ ลูกคาบางรายอาจกําหนดความตองการเลย 2-3 หอ หรือ 5-10 หอ เปนตน แตบางรายก็จะ ใหทางรานฯแนะนําวาควรรับประทานกี่หอ จึงนาจะเห็นผล ซึ่งทางรานฯจะคํานวณคาใชจายของ ยาที่จัดใหจํานวนตอหอใหแกลูกคารับทราบ และใหลกู คาเปนผูตัดสินใจเลือกเองวาตองการใหจัด ยาไปรับประทานจํานวนเทาใด 6. การยิ นดี รั บ คืน ยาสมุ น ไพรหรื อการปรั บ เปลี่ ย นตัว ยาสมุ น ไพรที่ จั ด ให ไ ป รับประทานแลวยังไมเห็นผล การจัดยาใหไปรักษา บําบัดอาการเจ็บปวยใหแกลูกคาบางราย เชน ยาตม ยาเม็ด ซึ่งเมื่อ ลูกคาไดรับประทานยาเขาไปแลว อาจยังไมเห็นผลเทาที่ควรหรือไมมีอาการดีขึ้น โดยลูกคาไดมา เลาอาการหลังจากที่รับประทานยาทางรานฯยินดีที่จะรับคืนยาพรอมกับคืนเงินให หรือในกรณีที่ ลูกคาบางรายตองการจะใหเพิ่มการรักษาหรือลดอาการขางเคียงที่เกิดขึ้นจากการรับประทานยา เนื่องจากการรักษาโรคบางชนิด เชน การฟกช้ํา เมื่อรับประทานยาสมุนไพรเขาไปแลวลูกคาบาง รายอาจเกิดอาการเจ็บ ปวดบริเวณที่ฟกช้ําเพราะฤทธิ์ของยาที่จะเขาไปชวยกระจายเลือดที่คั่งอยู หรือลูกคาที่มีอาการธาตุหนัก ทองผูก ทางรานฯก็จะปรับเปลี่ยนตัวยาสมุนไพรบางอยางออกหรือ
137
การเพิ่มตัวยาสมุนไพรชนิดใหมในยาแตละหอที่ลูก คายังรับ ประทานไมหมดนํามาใหท างรานฯ แกไขใหมใหเหมาะสมกับอาการ 7. การปฏิเสธลูกคาที่มีอาการเจ็บปวยซึ่งไมเหมาะที่จะรักษาดวยวิธีการของราน ลูก คาบางรายที่มีภาวะอาการความเจ็บ ปวย หรือมีอาการที่กําเริบ รุน แรงซึ่ง เขามาใช บริการจากรานฯ ทางรานฯจะดําเนินการวินิจฉัยโดยดูลักษณะทางกายภาพและสอบถามอาการ และจะแนะนําใหไปรักษาดวยวิธีของการแพทยแผนอื่นๆ ที่สามารถจะชวยแกไขอาการที่เปนอยูได ทุเลาลงกวาและรวดเร็ว หากมารักษาดวยวิธีการของรานฯอาจเห็นผลชา เชน การมีภาวะอาการ เจ็บปวดอวัยวะภายในรางกายอยางรุนแรง การแพรกระจายของเชื้อโรคบริเวณผิวหนัง เปนตน ซึ่ง อาการดังกลาวจะตองไดรับการตรวจวินิจฉัยจากแพทยแผนปจจุบัน หากลูกคามีอาการดีขึ้นแลว ถาลูก คาตองการที่จ ะมาบํารุงรัก ษาสุขภาพใหดีขึ้น อาจมารับ ประทานยาบํารุง ของรานฯไดใ น ภายหลัง ดังที่รานฯไดกลาววา “โรคบางโรคเราตองดูอาการวา ลูกคามีอาการหนักมากนอย แคไหน เชน โรคงูสวัด ซึ่งถาเพิ่งเริ่มเปนหรือเปนมาก จะมา กินยาขอ รานฯมัน อาจจะชาไป ควรไปหาหมอฝรั่งกอนเพื่อ กินยา ฉีดยาระงับอาการ หลังจากหลายดีแลวถายังเจ็บปวด ขางในอยูแลวคอยมากินยาตมลางพิษ” จากจรรยาบรรณในการใหบริการของทางรานฯจะเห็นไดวาทางรานฯไดยึดถือลูกคาที่มา ใช บ ริ ก ารเป น ศูน ย ก ลางในการใหบ ริ ก ารและการใหเ กี ย รติ ผูป ระกอบวิช าชีพ เดีย วกั น และ โดยเฉพาะกั บ ลู ก ค า ด ว ยการนํ า เสนอข อ เท็ จ จริ ง ข อ มู ล เกี่ ย วกั บ การรั ก ษา วิ ธี ก ารรั ก ษา การจําหนายยาสมุนไพร การใหลูกคาที่มาใชบริก ารเปนผูกําหนดความตองการรับประทานยา อันจะนําไปสูก ารสรางความไวเนื้อเชื่อใจและความสัมพันธกับลูกคาที่มาใชบริการในระยะยาว ความสัมพันธกับกลุมผูเขามาใชบริการ : ปจจัยสนับสนุนการดํารงอยูของรานฯ รานเอี้ยะเลงฮึ้งมีกลุมผูมาใชบริการหลากหลายกลุม หลายอายุตั้งแตเด็กไปจนถึงผูชรา ผูใชบริก ารกลุมอาชีพตางๆ เชน ชาวสวน พอคา แมคา ขาราชการ และพนัก งานบริษัทเอกชน เปนตน เมื่อไดพิจารณาจากภูมิหลัง ความถีแ่ ละรูปแบบการเขามาใชบริการกับทางรานฯสามารถที่ จะกําหนดลักษณะความสัมพันธของลูกคากลุมตางๆที่เปนเสมือนปจ จัยการดํารงอยูของรานฯ ดังนี้
138
1. ความสัมพันธกับกลุมลูกคาที่เปนเครือญาติหรือเพื่อนบานชาวไทยเชื้อสายจีน ลูกคากลุมนี้เปนกลุมลูกคาที่มีการติดตอสัมพันธกับทางรานฯเปรียบเสมือนเครือญาติหรือ เปนเพื่อนบานที่อยูระแวกเดีย วกันมาตั้ง แตอดีต หรือแมปจ จุบัน จะแยกยายไปอยูหางไกลกัน ก็ยังคงเปนลูกคาประจําของทางรานฯ ดวยเหตุที่วาไดมีการติดตอกันมาตั้งแตสมัยอดีตกับผูกอตั้ง รานฯ โดยเปนกลุมคนจีนที่อพยพเขามาตั้งถิ่นฐานในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวก ริมสองฝงคลอง ดําเนินสะดวก ประกอบอาชีพคาขาย ทําสวน ปลูกพืช ผัก ผลไม ซึ่งกลุมชาวจีนเหลานี้ไดกลายมา เปนลูก คาของทางรานฯ มีความสนิท สนมกับ ผูกอตั้งรานฯ ตอมาเมื่อมีครอบครัว มีลูก มีหลาน คนในรุน ลูก รุน หลานมีความรูจัก ความคุน เคยสนิท สนมกันก็มาใชบ ริก ารจากทางรานฯอยาง ตอเนื่อง ถือเปนกลุมลูกคาประจําของทางรานฯ โดยเมื่อเวลาเกิดอาการเจ็บไขไดปวยหรือตองการ บํารุง ดูแลสุขภาพกลุมลูกคาที่เปน เครือญาติและเพื่อนบานชาวไทยเชื้อสายจีนเหลานี้จะมาใช บริการกับทางรานฯเปนประจํา ดังที่โกหมวย ซึ่งเปนลูกคาทานหนึ่งของทางรานฯ กลาวใหฟงวา “รูจัก กัน มาตั้ง แตรุ น เตี่ ย แล ว เตี่ย เขาเปน เพื่อนกับ อาแปะ เจาของราน สมัยกอนเขามาจากเมืองจีนพรอมๆ เขามาทํากิน กันที่นี่พรอมๆกัน บานอยูใกลกันแตกอน ก็ไปมาหาสูมากินยา ที่นี่ตั้งแตรุนเตี่ย ฉันก็มากันตอๆจนถึงลูก หลาน” หรืออาแปะตี๋ ลูกคาอีกทานหนึ่ง กลาวใหฟงวา “กินยารานนี่มาตั้งนานแลว ตั้งแตสมัยเตี่ย สมัยกอนเตี่ยกับ เพื่อนๆเขามานั่งคุยกันหรือเจี่ยเตที่รานฯ อาแปะเจาของรานฯ เราก็มากับเตี่ย พอไมสบายเตีย่ ก็พามาหาอาแปะ กินยาแลว ก็หาย ที่บานไมวา แม นอง นุงใครเปนอะไร ก็จะมาขึ้นยากับ ที่รานนี”้ หรืออยางกรณีอาซิ่มกิม กลาวใหฟงวา “เตี่ยเขารูจักอาแปะเลาตั้ง เปนเพื่อนกันมานานแลว สมัยกอน พายเรือมาที่รานก็มาหาอาแปะใหแมะประจํา ทุกวันนี้ที่บานก็ ยังมาอยู รุนลูกอาแปะที่ยังทํา ยังขายอยูก็มาหา”
139
จะเห็นไดวากลุมลูกคาที่เปนคนไทยเชื้อสายจีนนี้เปนลูกคาที่มาใชบริการทางรานฯจากรุน สูรุนจากรุนพอ สูรุนลูก และรุนหลานที่มีความเชื่อเกี่ยวกับการรักษาดวยการแพทยแผนจีน ซึ่งการ ติดตอสัมพันธกันนี้นอกจากจะมีลักษณะของความสัมพันธที่ตั้งอยูบนเงื่อนไขทางเศรษฐกิจคือการ เปนผูใหบริการและเปนลูกคาที่มาใชบริการระหวางกันแลว ปจจัยที่เปนตัวสนับสนุนอีกประการ หนึ่งคือความสัมพันธทางสังคมระหวางรานฯกับลูกคาแตละรายที่มาใชบริการที่เปรียบเสมือนคน พวกเดียวกันเปนญาติ เพื่อนบาน มีการใหคําปรึกษา การชวยแกไขปญหา การสอบถามสารทุกข สุขดิบระหวางกัน รวมไปถึงการรวมกิจกรรมในโอกาสสําคัญหรือไดทํากิจกรรมรวมกันในเทศกาล ตางๆ นอกจากนี้ยังกลาวไดวา การมาใชบริการของลูกคาแตละรายซึ่งมาอยูรวมกันภายในรานฯได กลายเปนพื้นที่ทางสังคมใหแกผูคนตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบันไดมาแลกเปลี่ยนพูดคุย ถกเถียงแสดง ความคิดเห็นในประเด็นตางๆ ซึ่งถือเปนกิจกรรมที่ชวยกระชับความสัมพันธของคนในกลุมหรือ เครือขายดวย 2. ความสัมพันธกับ“ชาวสวน”ในฐานะลูกคากลุมหลัก ผูคนสวนใหญในพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกประกอบอาชีพเกษตรกรรมโดยเฉพาะการทํา สวนปลูกพืช ผัก ผลไมนานาชนิดซึ่งมีการขยายตัวมากขึ้นภายหลังการขุดคลองดําเนินสะดวก ผูที่ ประกอบอาชีพทําสวนดังกลาวมีทั้งที่เปนคนไทยเชื้อสายจีน คนไทยพื้นถิ่น ลูกคาที่ประกอบอาชีพ ทําสวนนี้เปนลูกคากลุมสําคัญของรานฯเนื่องจากเปนกลุมลูกคาที่มีสัดสวนการมาใชบริการกับ รานฯ เมื่อเปรียบเทียบกับลูกคาที่ประกอบอาชีพประเภทอื่นๆ มีทั้งที่เปนลูกคาประจํา ลูกคาขาจร สําหรับลูกคาประจําสวนใหญจะนิย มกัน มาใชบริการที่รานฯเปน ครอบครัวซึ่ง เหตุผลหนึ่งอาจ อธิบายไดจากการเปนคนไทยเชื้อสายจีนดวยกันและมีความเชื่อในการรักษาดวยการแพทยแผน จีนซึ่งความเชื่อเหลานี้ไดรับมาจากการที่บรรพบุรุษไดรักษาดวยการแพทยแผนจีนมากอน หรือ ลูกคาชาวสวนบางรายซึ่งไมเคยมาใชบริการกับทางรานฯแตไดรับคําแนะนําจากลูกคาประจําที่เปน ชาวสวนดวยกัน หรือรูจัก กัน และมาทําการรัก ษาที่รานฯจนหายจึง พาครอบครัวและแนะนําผู ใกลชิดใหมารักษาจนกลายเปนลูกคาประจํา ดังที่เจลั้งซึ่งประกอบอาชีพทําสวนแหงหนึ่งในอําเภอ ดําเนินสะดวก กลาววา “พอเป น อะไรก็ ม าที่ นี่ กิ น ยาที่ นี่ ม านาน อย า งเราเป น ไข ปวดหั ว ตั ว ร อ น เจ็ บ ตรงโน น ตรงนี้ ก็ ม าหากิ น ยาแล ว ก็ คอยยังชั่วขึ้น อยางฉันหรือพี่ๆนองๆปๆหนึ่งก็จะมาจัดยาดอง บํารุงเสน กินทุกปหละ”
140
กรณีของลุงเมง กลาววา “แตกอนไมรูจักหรอก มีพรรคพวกที่ทําสวนดวยกันเขาบอกให มา พอมากิน ยาแลวถูก กับ โรคที่นี่ก็มาตลอด ตั้งแตรุน เตี่ย ของเจเจาของรานฯเขาแลว กิน ยาที่รานเนี่ย มาเกือบจะสิบ กวาปแลว” ลูกคาชาวสวนที่เขามาใชบริการจากรานฯโดยมากมักจะเปน เจาของกิจการสวนพืชผัก ผลไมตางๆ ลักษณะการแตงกายจะสังเกตเห็นไดชัดโดยลูกคาทั้งหญิงและชายสวนใหญจะนิยม เสื้อแขนยาวและกางเกงจีนสีดําหรือสีน้ําเงิน บรรยากาศระหวางหลังการตรวจวินิจฉัย รักษากับ ลูก คาบางรายฯแลวทางร านฯอาจจะมี ก ารสอบถามเกี่ย วกับ กิจ การของลูก คา ที่มาใชบ ริก าร อยางเชน วา ที่สวนปลูกอะไรไว พืช ผัก ที่ปลูก ราคาเปน อยางไร ทําเองหรือตองไปจางแขก(คน รับจางทําสวน)อื่นๆมาชวย การบํารุง พืชพันธุ คาปุยคาน้ํายา ฉีดยาดวยตนเองหรือไม ซึ่งสวนหนึ่ง จากคําตอบของลูกคาดังกลาวนําไปสูการใหคําแนะนําในการดูแลตัวเองจากทางรานฯ เชน วิธี ปฏิบัติตนหลังการฉีดยากําจัดหรือบํารุงพืช การทํากิจกรรมในสวน อาทิ ควรหาเกาอี้มานั่งในการ ดายหญาหรือถอนหญาโดยไมควรนั่งยองๆเพราะจะทําใหหัวเขามีอาการเจ็บปวดได หรือหากมี อาการปวดหรือชาที่มือเนื่องจากใชมือในการทํากิจกรรมมากในแตละวันควรประคบหรือวางดวย น้ํารอน เปนตน ลูกคาชาวสวนบางรายที่เปนลูกคาประจําของรานฯนั้นในการมาใชบริการแตละ ครั้งมักจะมีของติดไมติดมือมาฝากกับทางรานฯเสมอ โดยเฉพาะพืช ผัก ผลไมที่เปนผลผลิตจาก สวนของลูกคาแตละรายดวย ซึ่งประเด็นดังกลาวในมุมมองของทางรานฯเขาใจไดวาอาจจะเปน สวนหนึ่งจากความสนิทสนมที่ไดติดตอกันมานาน และอีกดานหนึ่งถือเปนน้ําใจของลูกคาที่แสดง ถึงความขอบคุณในการชวยรักษาอาการเจ็บ ปวยใหหายได ซึ่ง เปนการสรางความสัมพันธและ ความรูสึกที่ดีระหวางกัน นอกจากนี้ยังมีลูกคาชาวสวนบางรายที่เพาะปลูกพืชสมุนไพรบางชนิดไว ใชในครัวเรือนเอง ยังไดนําสมุนไพรที่ปลูกไวมาใหกับทางรานฯโดยไมคิดมูลคาใดๆตอทางรานฯ เชน ดอกมะลิซอน ดอกมะลิลา วานน้ํา ดอกพิกุล ซึ่งผานการตากแหงแลว เปนตน ซึ่งเมื่อนํามาจัด จําหนายใหแกลูกคารายอื่นๆทางรานฯก็ไมไดคิดคาใชจายในสวนของสมุนไพรที่ไดนํามาจากการ ใหของลูกคา ความสัมพันธกับลูกคาประเภทที่หนึ่งคือกลุมลูกคาที่เปนเครือญาติหรือเพื่อนบานชาวไทย เชื้อสายจีน และประเภทกลุมลูก คาชาวสวน ที่มาใชบ ริก ารจากทางรานฯอยูห ลายครั้งอยาง ตอเนื่องนี้ ยังสะทอนจากสมุดจดบันทึกของทางรานฯ ที่นอกจากจะมีการบันทึกขอมูลลูกคาใน
141
สมุดบันทึกการใชบริการรายเดือนแลว ทางรานฯยังดึงขอมูลประวัติการออกตั๋วยาของลูกคาที่มา ใชบริการประจํามาจัดเก็บไวในสมุดบันทึกฉบับพิเศษ ตามรายชื่อของลูกคา โดยเมื่อลูกคามาใช บริก ารกับ ทางรานฯ มีภาวะอาการเจ็บ ปวยในลัก ษณะอาการเดิม ก็จ ะใหท างรานฯจ ัด ยาชุด ดังกลาวไปรับประทาน หรือปรับยาเพียงเล็กนอยหากมีอาการอื่นเพิ่ม หรือโทรศัพทมาสั่งใหจัดยา ซึ่งทําใหสะดวกตอการเรีย กดูป ระวั ติและการรัก ษาโรคไดตามภาวการณเ จ็บ ปวยของลูก ค า นอกจากนี้ยังมีกรณีที่ลูกคาบางรายซึ่งมีตั๋วยาสวนตัวที่ไดรับมาจากแหลงตางๆ เชน ไดรับสืบทอด ตอๆกันมาภายในครอบครัว ญาติมิตรใหกันเอง หรือตั๋วยาที่ออกโดยรางทรง จะนําตั๋วยาดังกลาว มาฝากไวกับทางรานฯ เก็บไว เมื่อตองการใชก็จะใหทางรานฯจัดยาตามตั๋วยาที่ฝากกับทางรานฯ เอาไว 3. ความสัมพันธแบบถูกสงตอจาก “กลุมลูกคาประจํา” ลักษณะของความสัมพันธนี้เกิดขึ้นจากการทีล่ ูกคาประจําของรานฯ ซึ่งอาจเปนกลุมชาว ไทยเชื้อสายจีนที่เปนเครือญาติหรือเพื่อนบานระแวกเดียวกัน กลุมชาวสวน ไปใหคําแนะนําชักชวน ใหมาใชบริการกับทางรานฯ ซึ่งลูกคาประจําที่เปนผูแนะนํานั้นอาจเปนโรคที่คลายคลึงกับผูที่ถูก ชักชวนใหมาใชบริการจากทางรานฯแลวมีอาการดีขึ้น หายขาดได หรืออาจจะมีอาการเจ็บปวยที่มี ความแตกตางกันไปแลวลองชักชวนมาใชบริการที่รานฯ ลักษณะของลูกคาประเภทนี้จะประกอบ อาชี พที่ห ลากหลายเป น ทั้ ง ชาวสวน เจา ของกิจ การ บริ ษัท โรงงาน พ อคา แม คา พนัก งาน ขาราชการ รับจางทั่วไป แมบาน และอื่นๆ ซึ่งสวนใหญจะอยูนอกเขตพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวก เชน อําเภอตางๆในจังหวัดราชบุรี จังหวัดที่อยูขางเคียง เชน กาญจนบุรี เพชรบุรี ประจวบคีรีขันธ นครปฐม สมุทรสาคร สมุทรสงคราม กรุงเทพมหานคร เปนตน ลูกคาประเภทนี้เมื่อมาทําการรักษา ที่รานฯในครั้งแรก มักจะกลาวใหกับทางรานฯฟงวา ไดรับคําแนะนํามาจากใคร อาศัยอยูที่ไหน ซึ่งหากจะวิเคราะหใหเห็นถึงเครือขายความสัมพันธของลูกคาที่ไดรับคําแนะนําตอๆกันมาในการ มาใชบริก ารจะพบวามีรูป แบบที่ห ลากหลายมีทั้ง การเปนเครือญาติกัน การเปน เพื่อนบานกัน การประกอบอาชีพในยานชุมชนเดียวกัน ตัวอยางเชน กลุมลูกคาในพื้นที่ตลาดสดมหาชัย จังหวัด สมุทรสาคร กรณีของเจกีซึ่งเปนเจาของกิจการขายอาหารทะเลสดซึ่งเปนลูกคาที่ไดรับคําแนะนํา จากคนในพื้น ที่ซึ่ง เคยมาใชบ ริก ารจากทางรานฯ หลังจากนั้น ไดชักชวนญาติ รวมทั้งเพื่อนๆที่ ประกอบธุรกิจคาขายในยานมหาชัยมาใชบริการที่รานฯจนคนในพื้นที่ดังกลาวกลายเปนลูกคา ประจําของรานหลายคน ดังที่เจากีไดเลาวา
142
“พอดีมีคนแถวเนี่ยเคยไปที่รานฯ เปนโรคเดียวกัน เขาก็บอก วากินแลวหาย เราก็ลองมาบาง พอมารักษาอาการเบาหวาน ความดัด อาหารปวดหัว อาการมันก็ดีขึ้น ก็เลยชวนพี่ๆนองๆ ของตัวเองมาบาง เขาก็อาการดีขึ้น คนที่คาขายในมหาชัย หลายเจาก็ไปที่รานหลายคน ฉันก็มาตั้งแตรานฯอยูริมน้ําจน ยายมาอยูริมถนน” นอกจากนี้ยังมีกรณีผูที่ประกอบอาชีพคาขาย และทําสวนในเขตอําเภอบานแพว หลักสี่ จังหวัดสมุทรสาคร และในเขตอําเภอสามพราน จังหวัดนครปฐมซึ่งเปนพื้นที่ตอเนื่องใกลเคียงกัน ไดรับ คําแนะนําจากแมคาขาวแกงในตลาดสดบานแพว ซึ่งมาใชบ ริก ารจากทางรานฯและได แนะนําใหลูกคาซึ่งมารับประทานอาหาร ไดทดลองมารัก ษาอาการเจ็บปวยจากทางรานฯ ดัง ที่ เจตุก กลาววา “กินยาที่รานมาเปนสิบๆปแลว กินแลวก็หาย เปน อะไรก็มา ที่นี่ก็บอกญาติๆพี่นองที่ทําสวน ลูกคาที่มาที่ราน คนแถวบาน ให ล องมาดู เขาก็ ม ากั น ก็ ดี ขึ้ น คนแถวหนองสองห อ ง สามพราน ก็มาที่นี่กันเยอะนะ” หรือกรณีก ลุมลูก คาซึ่งเปน พยาบาลวิช าชีพ โรงพยาบาลแหงหนึ่งในจังหวัดราชบุรีที่ ตองการจะมีบุตรไดรับคําแนะนําจากลูกคารายหนึ่งของรานฯใหมารับประทานยาบํารุงรางกาย ตามสูตรของรานฯ รวมทั้งคําแนะนําในการดูแลสุขภาพ หลังจากนั้นก็สามารถที่จะมีบุตรไดตามที่ ตองการ ก็ไดใ หคําแนะนํากับผูที่มาปรึกษาปญ หาการมีบุต รยาก ใหมารับประทานยาจากทาง รานฯจําหนวนหลายคน ดังที่ลูกคามาใชบริการรายหนึ่งกลาวใหฟงวา “มี พี่ ที่ เ ป น พยาบาลในโรงพยาบาลแห ง หนึ่ ง ในราชบุ รี เขาแนะนํามา เขาบอกวาใหมากินยาที่นี่ดู เพราะวาเคยกิน แลวไดผล ก็แนะนําคนไปหลายคนแลวใหลองไปกิน มีหลาย คนที่กินแลวไดผล เราอายุเ ยอะแลวก็อยากจะมีลูก เลยให ชวยบอกเบอรโทรติดตอ ที่อยูวาอยูตรงไหน ก็เลยมากินที่น”ี่ การมารักษาในครั้งแรกของผูที่ถูกแนะนํามา ลูกคาที่ใหคําแนะนําอาจจะพาผูที่ถูกแนะนํา มากับตัวเองเนื่องจากผูที่ถูกใหคําแนะนําไมรูจัก สถานที่ตั้ง ของราน จึง อาสาพามาให หรือใน
143
บางครั้งก็พาผูถูกใหคําแนะนํามาพรอมกับตนเองโดยที่ตัวเองนัดหมายกับทางรานฯไววาจะมา ตรวจสอบอาการซ้ําจากการรับประทานยาไปแลว หรือทางรานฯนัดใหมาดูอาการ การพากันมาทั้ง ครอบครัว การนัดหมายเพื่อนๆในระแวกบานเดียวกันมา ลูกคาที่ไดรับคําแนะนําจากลูกคาประจํา ของรานฯนี้ก็จะไปแนะนําผูอื่นตอไปเรื่อยๆ จนทําใหเห็นภาพของกลุมลูกคาที่อาศัยอยูตามทองถิ่น แตละแหงไดอยางชัดเจน ซึ่งก็จะมารักษาอาการเจ็บปวยดูแลสุขภาพกับทางรานฯกลายเปนลูกคา ประจําหรือลูกคาบางรายที่มีอาการดีขึ้นมากหรือหายขาดนานๆครั้งที่เจ็บปวยก็จะมาใหทางรานฯ ตรวจวินิจฉัยให จึงกลาวไดวาลูกคาประเภทนี้ไดรับการถายทอดประสบการณในการรักษาระหวาง ลูกคาที่ไดมาใชบริการของรานฯ ในลักษณะ“ปากตอปาก”และไดทดลองมารักษากับที่รานฯดวย ตัวเองจนเมื่อมีสุขภาพดีขึ้น จึงมีการแนะนํากันตอไป ลูกคาประเภทนี้จึงมีความสําคัญกับการดํารง อยูของกิจการของรานฯไมนอยไปกวาลูกคาประเภทอื่นๆ 4. ความสัมพันธแบบผิวเผิน ความสัมพันธในลักษณะผิวเผินนีอ้ ยูในกลุมลูกคาประเภท“ขาจร”ซึ่งเปนกลุมลูกคาทั่วไป โดยอาจเคยใชบริการจากทางรานฯมากอน หรือไมเคยใชบริการ เชน การมาใหตรวจวินิจฉัยอาการ เจ็บปวยแลวไมพรอมที่จะรับประทานยาหรือทานยาลําบาก โดยทางรานฯแนะนําใหไปปรับปรุง พฤติกรรมการดูแลสุขภาพ หรือลูกคาที่จัดยาไปรับประทานแลว อาจจะมีอาการดีขึ้นหรือไมดีขึ้น แลวไมไดก ลับมารักษากับทางรานฯอีก หรือนานๆครั้งมารัก ษา รวมทั้ง ยัง มีลูก คาบางรายที่มา สํารวจราคาตัวยาสมุน ไพรบางชนิดที่ตองการซื้อซึ่งมีราคาคอนขางสูงในตลาด โดยตองการ เปรียบเทียบราคาจากหลายๆราน หรือบางรายที่ตองการซื้อตัวยาสมุนไพรบางชนิดไปจัดเขาสูตร ตํารับยาที่มอี ยูเอง หรือการนําสูตรตํารับยาที่ตัวลูกคามีมาใหทางรานฯจัด เปนตน ปจจัยที่เปนแรงจูงใจใหมาใชบริการ จากการสังเกตบรรยากาศภายในรานฯ การสนทนาพูดคุยระหวางลูกคาที่มาใชบริการกับ ทางรานฯ และระหวางลูกคาที่มาใชบริการดวยกันเอง สามารถที่จะสรุปประเด็นสําคัญซึ่งสะทอน ถึงแรงจูงใจในการมาใชบริการกับทางรานฯของลูกคาที่มีอยูหลายปจจัย ดังนี้ 1. รักษาแลวอาการบรรเทาขึ้นหรือหายขาด การที่ลูกคาเขามาใชบ ริการจากทางรานฯ ซึ่งไดรับการตรวจวินิจ ฉัยโรค ความเจ็บปวย และไดรับคําแนะนําวิธีการรักษาโดยการรับประทานยาตม ยาเม็ด ยาดอง ยาอื่นๆ พรอมกับวิธี วิธีการปฏิบัติตนเกี่ยวกับการดูแลสุขภาพระหวางเจ็บปวยตามคําแนะนําของรานฯแลว สงผลให
144
อาการหรือโรคที่เจ็บปวยบรรเทาขึ้นหรือหายขาดนับเปนปจจัยที่สําคัญที่ทําใหลูกคามาใชบริการ จากทางรานฯ สังเกตไดจากการที่ลูกคาแตละรายมาใชบริการซ้ําเมื่อรับประทานยาที่กําหนดใหใน การมารัก ษาครั้ง แรก หลั ง จากนั้ น ทางร านฯตรวจวิ นิจ ฉั ย อาการอี ก ครั้ ง หรือ หลายครั้ ง และ รับประทานยาที่จัดใหตอไปจนอาการหายในที่สุด ดังที่เจอั๋ง ลูกคารายหนึ่งของรานฯเลาวา “กินยาหมอแรกๆ ยังไมรูสึกเทาไร พอกินหมอสอง หมอสาม เราจะรูวาอาการมันเบาขึ้น ก็มาซ้ํายา กิน ไปเกือบสิบหมอ ก็ดีขึ้นมาก หายดีเลย” หรือกรณีของลุงเมง ลูกคาอีกรายเลาวา “แตกอนเดินตองใชไมเทาพอมากินยาที่นี่เขาไปแลว เรารูสึก วามันเบาขึ้น อาการเจ็บ นอยลง นอนหลับ ได พอกินขาวได ก็มาใหที่รานฯดูซ้ํา กินยา ปรับยาตอเพื่อใหมันหายขาดตอง กินติดตอกัน หลายหมอ ตอนนี้เดินไดไมตองใชไมเทาแลว” จากการที่ลูกคามารักษาแลวมีอาการดีขึ้น กลาวไดวาเปนผลที่เกิดจากการตรวจ วินิจ ฉัย และใหย าไปรับ ประทานที่ต รงกับโรค แตอยางไรก็ต ามยัง มีลูกคาบางรายที่มาใหต รวจ วินิจฉัยหลายครั้งเพื่อปรับตัวยา ใหตรงกับอาการที่ยังเจ็บปวยอยูในบางจุด จนหายในที่สุด ซึ่งทาง รานฯอธิบายใหแกลูกคารับทราบวาการรักษาดวยการแพทยแผนจีนนั้น ตองอาศัยระยะเวลาและที่ สําคัญคือการดูแลสุขภาพของตัวลูกคา การรับประทานยาอยางตอเนื่องตามคําแนะนําจากทาง รานฯ เนื่องจากรางกายแตละคนจะดูดซึมตัวยาที่ไดรับประทานเขาสูรางกายไมเหมือนกันขึ้นอยูกับ สภาพรางกาย บางคนรับประทานยาแลวเห็นผลเร็ว แตบางคนเห็นผล ดังที่ทางรานฯ ไดกลาววา “กินยาจีนตองใจเย็นๆ รักษาอาการเจ็บปวยที่เปนหนักกอน แกไขที่ละจุด กินยาที่จัดใหแลวมาดูอาการซ้ําวาดีขึ้นหรือไม อยางไร ตองปรับยา เพิ่มยา ใหตรงกับอาการ ที่ยังเจ็บอยูหรือ เพิ่ม บางคนเปนโรคมานานจะใหหายปุบปบ ไมได รางกายแต ละคนจะฟนตัวไมเหมือนกัน แตก็บอกกับลูกคาไปวาถาลอง เอาไปกินแลว 3 หมอไมดีขึ้น ยังเฉยๆ ก็ไมตองมา ที่พูดแบบ นี้เพราะไมอยากใหเสียเวลา เสียเงิน ลูกคาเขาอาจจะไมถูก กับการรักษาแบบนี้ จึงนาจะมีทางเลือกอื่นๆอีก”
145
2. ความเชื่อในการรักษาดวยการแพทยแผนจีน ความเชื่อเกี่ย วกับสิ่ง ใดสิ่ง หนึ่ง ยอมเปนบอเกิดของการกระทําที่นําไปสูการตอบสนอง ความเชื่อนั้นๆ เชนเดียวกับการมารักษา บําบัดอาการความเจ็บปวยหรือดูแลสุขภาพของลูกคา ที่มาใชบ ริก ารซึ่งมีความเชื่อในการรักษาดวยวิถีทางการแพทยแผนจีน โดยลูก คาแตละรายให คําอธิบายหรือที่มาเกี่ยวกับเหตุที่จูงใจใหเกิดความเชื่อในการรักษาจากหลายเหตุผล เชน การที่คน ในครอบครัว คนรุนพอ รุนแมไดมาใชการรักษาดวยการแพทยแผนจีนสืบทอดตอๆกันมาและได พิสูจนวารักษาแลวมีอาการดีขึ้นหรือหาย การเชื่อวาการบริโภคสมุนไพรจีนจะถูกกับอาการของโรค ที่เปนอยูมากกวา การเชื่อวารักษาดวยการแพทยแผนจีนจะเปนไปในลักษณะการกําจัดโรคที่มีอยู ในร า งกาย เชน การขับ ของเสี ย ออกทางเหงื่อ ป ส สาวะ อุ จ จาระจะบรรเทาอาการให ดี ขึ้ น การกระตุนใหเกิดอาการหรือเชื้อที่คงคางภายในรางกาย เชน การเปนฝ หนอง อาการทางผิวหนา ออกจากร างกาย การกระทุง กระจายจุด ที่ มีอ าการอั ก เสบ เช น เลือ ดคั่ ง การบวมดว ยการ รับประทานยาตมเพื่อใหสรรพคุณทางยาไปบําบัดอาการดังกลาว ซึ่งจะทําใหอาการหายขาดมา กวาการรักษาดวยวิธีก ารอื่นๆ ความเชื่อเกี่ย วกับตํารายา หรือสูต รยาของรานฯ หรือตํารายาที่ ลูกคามีอยูซึ่งไดเคยรับประทานจากรุนสูรุนหรือบอกตอๆกันมา เมื่อรับประทานเขาไปแลวทําใหมี สุขภาพแข็งแรง ความเชื่อเกี่ยวกับการรักษาดวยรางทรงที่ออกใบสั่งยาสมุนไพรจีนใหรับประทาน เปนตน ซึ่งความเชื่อเหลานี้มักจะปรากฏใหเห็นจากบทสนทนาระหวางลูกคาและทางรานฯ ดังที่ เฮียฮอ ลูกคาทานหนึ่งเลาวา “สมัยกอนผมเปนเด็ก อาการแยมาก เตี่ยพามา ผมมีอาการ น้ําลายไหลไมหยุด จนอาแปะที่รานนี้เขาแมะให จัดยาใหกิน ก็หาย ตอนนั้นนึกวาจะไมรอดแลว ถาไมไดมาที่นี้ เดี่ยวนี้ลูก เมี ย ผมเป น อะไรก็ ม าที่ ร า นกั น ทั้ ง บ า น แม แ ต เ พื่ อ นฝู ง ก็ ชักชวนใหมานะ” หรือกรณีของเจจู เลาวา “กิน ยาจี น มั น จะชว ยขั บ ของไม ดี ของเสี ย ล า งเชื้ อ โรคใน รา งกายที่เ ปน ที่ เ จ็บ อยู ใ ห เ ชื้ อที่ มีอ ยู มัน หายออกไป และ หายขาดไปเลย แต ถ า ไปฉี ด ยา กิ น ยาฝรั่ ง มั น เพี ย งระงั บ อาการเจ็บ กดทับเชื้อนั้น แตก็ไมแนวาจะหายขาดหรือเกิด ขึ้นมาอีก”
146
3. สมุนไพรสดใหม สมุนไพรที่ทางรานฯนํามาจัดจําหนายมีการสั่งซื้อจากผูคาสงยาสมุนไพรจีนเปนประจําทุก สัปดาหเพื่อทดแทนสมุนไพรที่ถูกจําหนายไป หรือกรณีที่ทางรานฯไดตรวจในลิ้นชักใสยาหรือกลอง เก็บยาสมุนไพรแลวพบวาบางชนิดที่อยูในสภาพที่ไมสมบูรณ เชน แหลก แตกหัก สวนหนึ่งจะถูก นําไปทํายาเม็ด ลูก ค าที่มาใชบ ริ ก ารจากทางรา นฯจึง ไดรั บ สมุน ไพรที่ อยูใ นสภาพดี สดใหม สมบูรณไปรับประทาน ซึ่งสาเหตุเปนเพราะทางรานฯไมไดเก็บตุนยาสมุนไพรไวจําหนายในระยะ ยาวเนื่ อ งจากต อ งคํ า นึ ง ถึ ง องค ป ระกอบหลายอย า ง โดยเฉพาะสภาพภู มิ อ ากาศที่ มี ก าร เปลี่ยนแปลงซึ่งจะมีผลตอตัวยาสมุนไพร หรือยาสมุนไพรบางชนิดถาสั่งซื้อมาจํานวนมากแตไมได ถูกหยิบนํามาใชจัดในตํารายาหรือใชบอยๆ หากเก็บเปนระยะเวลานานก็จะทําใหยาเสื่อมคุณภาพ ได ดังนั้นการสั่งสมุนไพรจากผูคาสงในแตละครั้งจึงถูกสั่งในปริมาณที่เหมาะสมกับการจัดจําหนาย ในแตละชวง1-2 สัปดาห หรือแตละเดือน ดังที่ทางรานฯ กลาววา “เราไม อ ยากสั่ ง ยามาเก็ บ ไว เ ยอะๆ เพราะดู แ ลลํ า บาก อยางบางตัวที่ลูกคาบางคนเอาสูตรยามาใหเราจัดเราก็ตอง ตรวจดูรายชื่อสมุนไพรกอนเลยวามีครบหรือไม เพราะบางตัว ไมไดใชบอย ก็ไมไดสั่งมา เพราะเก็บ ไวน านๆ ใชไมกี่คนก็ เสื่อมสภาพเปลา ยาที่สั่งมาทุกอาทิตยสวนใหญจะเปนยาที่ ใชประจําหลักๆ เอามาเฉพาะของที่กําลังจะหมด” ตัวยาสมุนไพรที่ถูกสั่งมาแตละสัปดาหจึงเปนยาที่ถูกหยิบใชประจํา ใชบอยในการออกตั๋ว ยาใหแกลูกคาที่มาใชบริการ ซึ่งมีผลทําใหยาที่จัดอยูในแตละหอแตมีความนารับประทาน ลูกคา ที่มาใชบริการจากทางรานฯจึงไดยาสมุนไพรที่มีคุณภาพไปรับประทาน และนําไปสูการสรางความ มั่นใจเกี่ยวกับการรักษาอาการเจ็บปวยดวย ดังที่โกกิม ลูกคารายหนึ่งกลาววา “ยาที่นี่เขาใหม ฉัน ไปซื้อมาหลายตอหลายที่แลว บางที่จัด แลวกอนตมตองเอาไปลางกอน แตที่รานฯนี่ฉันสังเกตจากสี ของยา กลิ่นยา เอาไปตมไดเ ลย ซึ่งเวลาตมนะมันจะหอม ทําใหกินยาไมยาก เวลาจะเอาตั๋วยามาใหเจียดก็มาที่นี่หละ”
147
4. ความไวเนื้อเชื่อใจ การให บ ริก ารภายในรานฯนอกจากจะถือ เปน ความสัม พัน ธเ ชิ ง เศรษฐกิจ ในมุมมอง ระหว า งผู ใ ห บ ริ ก ารคื อ ทางร า นฯและผู ใ ช บ ริ ก ารคื อ ลู ก ค า ที่ ม าใช บ ริ ก ารแล ว ยั ง มี มิ ติ ข อง ความสั มพัน ธท างสังคมเขามาเกี่ย วของดว ย ซึ่ง อาจกล าวไดว าเปน สิ่ ง ที่สนับ สนุน ทํา ใหเ กิ ด แรงจูงใจในการมาใชบริการดําเนินไปอยางตอเนื่อง โดยไดนําไปสูการพัฒนาความไวเนื้อเชื่อใจ ระหวางทางรานฯและลูกคาที่มาใชบริการ ที่อาจเปนผลมาจากระยะเวลาและความถี่ในการเขามา ใชบริการของลูกคาแตละราย เชน ลูกคาที่เขามาใชบริการตั้งแตรุนพอ รุนแม ตัวเอง จนกระทั่ง ลูกหลานในปจจุบัน การมาใชบริการของลูกคาจนกลายเปนลูกคาประจําของรานฯนี้ทําใหทั้งสอง ฝายไดเรียนรูนิสัยใจคอ บุคลิกภาพ ภาวะทางการเงิน ระหวางกันไปดวยทําใหปฏิสัมพันธระหวาง ทางรานฯและลูกคาที่มาใชบริการเปนไปอยางราบรื่น เพราะตางมีความเขาใจกัน ซึ่งสะทอนจาก หลายกรณี เชน 4.1 การสั่งจัดยาลวงหนา ลูกคาบางรายที่ตองการสั่งซื้อยากับทางรานฯ แตไมสามารถมาดวยตนเองไดจึงมี การโทรศัพทมาสั่งจัดยาที่ตนเองเคยมารัก ษากับ ทางรานฯ โดยใหท างรานฯจัดยาตามความ ตองการและจะนัด วันและเวลาที่จะมารับ หรือใหจัดยาจากสมุดบันทึกประวัติการรักษาที่ไดเคย มาใชบ ริการจากทางรานฯ ซึ่งแสดงใหเ ห็นถึงความตองการที่จะใชบริการจากทางรานฯโดยตัว ลูกคาเองไมตองมาปรากฏตัวใหเห็นที่รานฯ แตในดานหนึ่งอาจมองไดวาเปนความเสี่ยงของทาง รานฯที่จ ะจัดยาใหแกลูกคา แตหากลูกคาไมไดมารับตามที่ต กลงกันไว จะทําใหมีผลตอตัวยา สมุนไพรที่จัดใหโดยเฉพาะยาตม ยาดอง หากรอลูก คาเปน ระยะเวลานานอาจทําใหสมุนไพร เปลี่ยนสภาพไปได แตลูกคาเกือบทั้งหมดที่มาใชบริการที่รานฯจะมารับยาที่สั่งจัดไวตามกําหนด หรืออาจลาชาไปบางไมกี่วัน หรืออยางกรณีที่มีลูกคาบางรายตองการสั่งยาโดยไดเดินทางมาที่ราน ฯและมาจายเงินลวงหนาใหกับรานฯและนัดหมายวาจะมารับตามวันที่กําหนด ซึ่งจะเปนลูกคาขา ประจําที่มีการติดตอกันมานาน ดังเชนเฮียหมู ซึ่งเปนลูกคากับทางรานฯมาเปนเวลาเกือบ 20 ป ซึ่ง ในการซื้อยาแตละครั้งมีปริมาณที่คอนขางมาก เลาวา “เวลาจะมาที่รานจะโทรมากอนวาอยูห รือเปลา มีย าเม็ดที่ ตองการหรื อไม และจะบอกใหทํ ายานี้ ไว จะมาเอาเมื่อไร บางทีก็เอาเงินไวใหกอนเลย หรือโอนเงิน มาให แลวใหทาง รานฯโทรไปบอกวาเสร็จแลว แลวมารับ”
148
4.2 การสั่งซื้อยาบางชนิดที่มีราคาสูง ลูกคาบางรายที่ตองการตัวยาชนิดพิเศษ ซึ่งบางครั้งทางรานฯมีจําหนาย หรือ บางครั้งจําหนายหมดไปแลว โดยยาดังกลาวมีราคาคอนขางสูง ทางรานฯจึงไมนิยมมาจําหนาย มากนัก หากนํามาสวนใหญจะนิยมรับประทานเองภายในครอบครัวแตก็มลี ูกคาบางรายที่ตองการ ใหทางรานฯเปนผูส ั่งซื้อใหเทานั้นเนื่องจากมีความไวใจกับทางรานฯในการติดตอซื้อขายกันมาเปน ระยะเวลานาน ซึ่งทางรานฯตองทําการสั่งซื้อจากรานคาสงในกรุงเทพฯ ดังที่เจภา ลูกคารายหนึ่ง เลาวา “ซื้อยาตัวนี้กับที่นี่มานานแลว อยางยาที่สั่ง บางทีเราตองมา ถามกับเจที่รานกอนวาที่รานฯยังมีอยูหรือเปลา ถามีก็จะสั่ง ใหบดเปนเม็ดให แตถาไมมีก็จะใหที่รานฯซื้อให เพราะเรากิน มันแลวถูกกับโรค เจเขาก็บอกใหไปซื้อเองนะ เพราะมันแพง ไมกลาเอามาขาย แตไมเอา ไมแนใจวาจะไดของจริงหรือของ ปลอม ราคาอาจจะแพงกวา หรือขึ้น ๆลงๆเราก็ไมรู ก็ใ หที่ รานฯชวยหาใหดีกวา เพราะยาตัวเนี่ยสั่งกับที่เนี่ยมานานแลว ราคาไมเกี่ยง” 4.3 การบอกราคากอนจัดยา หลังจากที่ไดมีการตรวจวินิจฉัยโรคและออกตั๋วยาตม หรือยาดองที่จะจัดใหแก ลูกคาไปรับประทานนั้น ทางรานฯจะบอกถึงราคาของยาแตละหอที่จะจัดใหลูกคาที่มาใชบริการวา เปนจํานวนเงินเทาใด โดยสอบถามใหแนใจวาตองการรับไปรับประทานจําหนายกี่หอตามความ ตองการ ทั้งนี้เพื่อใหลูกคาไดตัดสินใจวางแผนเกี่ยวกับการรักษา รวมทั้งไปถึงคาใชจายเกี่ยวกับ รัก ษาดวย พรอมกับอธิบายเพิ่มเติมวายาที่มีราคาไมเ ทากันนั้นขึ้น อยูกับสมุนไพรที่จัด ใหมีวา ปริมาณน้ําหนักเทาใด ยาสมุนไพรบางชนิด มีราคาสูง ต่ําไมเ ทากันเพื่อสรางความเขาใจใหแก ลูกคากอนลงมือจัดยา ดังที่เจลุย ลูกคารายหนึ่งกลาววา “รานนี้กอนเจียดยา เราถามไดวาราคายาหอละเทาไร เขาจะ คิดราคายาแตละหอที่จะเจียดใหรูกอนวาหอเทาไร บอกวาตัว ยาไหนแพง ตัวยาไหนถูก ตองการกี่หอ ซึ่งก็ดีนะจะไดพอกับ เงินที่เราเตรียมมาวาพอหรือไม หรืออยางเปนยาดองเขาก็จะ ถามเลยว า ต อ งการระดั บ ราคาเท า ไร สามร อ ย ห า ร อ ย
149
พันกวาบาท แลวแตเรา ถาจะเพิ่มตัวยาอื่นๆ ก็บอกใหเพิ่มได และบวกราคาไปอีกเทาไร” 4.4 การอธิบายและใหเหตุผลเกี่ยวกับความไมเชื่อมั่นในการรับประทานยาบาง ชนิด
ยาบางชนิดที่ทางรานฯจัดจําหนาย คือ ยาประเภทลูกกลอนที่มีสวนผสมของยา ผงผสมเขากับน้ําผึ้งและปนเปนลูกกลอนใหรับประทานนั้น ทางรานฯจะตองใหคําอธิบายแกลูกคา ที่เลือกรับประทานยาดังกลาวเกี่ยวกับสวนผสมและวิธีการปรุงยาใหแกลูกคารับทราบกอน และมี การซักถามวาจะรับประทานยาเม็ดลูกกลอนที่รานฯจัดใหไปรับประทานหรือไม เหตุที่ตองอธิบาย ใหรับทราบนั้น เนื่องจากปจจุบันมีผูจัดจําหนายยาประเภทลูกกลอนบางรายที่มุงหวังผลประโยชน กําไรจากการรักษาโรคโดยใชสารเคมีชนิด ตางๆผสมเขาไปเปนสวนประกอบในตัวยาลูกกลอน โดยเฉพาะสารสเตรอยด ซึ่งเมื่อรับประทานเขาไปแลว จะทําใหอาการที่เจ็บปวยนั้น หายอยาง รวดเร็ว แตสารเคมีดังกลาวที่ต กคางในรางกายจะกอใหเ กิดอัน ตรายตอระบบอวัย วะภายใน โดยเฉพาะตับและไต ปรากฏใหเห็นเปนขาวอยูในสังคม ทําใหผูคนมีทัศนคติที่เปนไปในทิศทางลบ หวาดระแวงตอการรับประทานยาลูกกลอน ซึ่งทายที่สุดสงผลตอผูประกอบการที่จัดจําหนายยา ประเภทลูกกลอนซึ่งมิไดใชสารปลอมปนอยูในตัวยา ทําใหเกิดการเสียโอกาสจากการรักษาโรค ดวยการใชยาลูกกอนที่ใหสรรพคุณในการรักษาเปนประโยชนแกผูคนตามไปดวย ดังนั้น จึงตองมี การอธิบายที่มาของการผลิตยาลูกกลอน ซักถามลูกคากอนวาสามารถจะยอมรับการรักษาดวย วิธีการนี้หรือไม ดังที่รานฯกลาววา “เราก็ถามเลยวาหลังจากกินยาตมแลวอาการดีขึ้นจะใหกินยา เม็ด เปนยาลูกกลอนทีร่ านฯทําเอง จะกินไดหรือไม เพราะวา บางคนก็อาจไมเชื่อใจ... เราก็อธิบายไปวาที่บานกินกันทุกคน ตั้งแตสมัย รุนเตี่ย ตัวเราเอง ลูกๆหลานๆ มีคนที่มาซื้อกับ ที่ รานฯของเรา เขาเคยเอาไปเขา หองแลปตรวจก็ไม มีอ ะไร ปนอยู มี แต ส ารที่ เ ปน ประโยชน ...ลู ก ค า บางคนที่ กิน เป น ประจําก็มาสั่งซื้อลวงหนา” ลูก คาที่ไดรับ ฟงการใหขอมูลจากทางรานฯก็จ ะเลือกรับ ประทานยาลูกกลอน หรือไมเลือกซึ่งขึ้นอยูกับการตัดสินใจของลูกคาแตละราย
150
4.5 การมีสวนรวมในกิจกรรมทางสังคมระหวางกัน ปจจัยที่สําคัญอีกประการหนึ่งที่เกี่ยวของกับความไวเนื้อใจ คือ การรูสึกเปนคน กลุมเดีย วกัน เชน การเปน เพื่อนบานหรือญาติมิตรที่รูจัก กัน การคบหาสมาคมการเปน ระยะ เวลานาน การเปนคนเชื้อสายจีนดวยกันที่สนิทสนมกันมาตั้งแตรุนบรรพบุรุษ ซึ่งกลุมลูกคาเหลานี้ นอกจากจะมาใชบริการแลวทางรานฯในฐานะลูกคาประจําแลว ทางรานฯเองยัง มีสวนรวมใน กิจกรรมทางสังคมที่เสมือนเปนการเชื่อมความสัมพันธระหวางลูกคาที่มาใชบริการกับรานฯดวย เชน การไปรวมกิจ กรรมสําคัญ ที่ลูกคาจัดขึ้น อาทิ งานแตง งานบวช งานทําบุญ งานศพ งาน ครบรอบวันเกิดหรือแซยึด เปนตน หรือการเยี่ยมเยียนในคราวที่เจ็บไขไดปวย โอกาสวันสําคัญ เชน ขึ้นปใหม เทศกาลตรุษจีน เปนตน พฤติกรรมดังกลาวจึงแสดงใหเห็นถึงบรรทัดฐานของการตาง ตอบแทน (reciprocity) ในเชิงเศรษฐกิจและในเชิงความสัมพันธทางสังคมที่มีความคาบเกี่ยวกัน ระหวางทางรานฯและลูกคาที่มาใชบริการโดยเฉพาะลูกคาประจําที่เปนเพื่อนบานระแวกเดียวกัน อาจกลาวไดวาเปนแรงจูงใจในการมาใชบริการจากทางรานฯอีกปจจัยหนึ่ง บทสรุป รานเอี้ยะเลงฮึ้งไดใหบริการลูกคาดวยการวินิจฉัยภาวะอาการเจ็บปวยตามแนวความคิด และทฤษฎีทางการแพทยแผนจีนโดยการจับชีพจรเปนหลักควบคูไปกับการสังเกตลักษณะทาง กายภาพ การซัก ถามอาการของลูก คาที่มาใชบ ริก าร ซึ่งหลังจากการตรวจวินิจ ฉัย แลวจะให คําแนะนําในการบําบัด บรรเทาอาการความเจ็บปวยหรือการดูแลสุขภาพดวย 3 แนวทาง คือ การจัดยาใหรับประทาน การใหคําแนะนําในการดูแลสุขภาพดวยตนเองโดยไมตองรับประทานยา สําหรั บ ผูที่มี อาการเจ็ บ ปวยไมมากนัก และผู ที่ไมส ามารถรับ ประทานยาได รวมทั้ ง การใชวิ ธี ผสมผสานการบําบัด รักษาอาการเจ็บปวยหรือดูแลสุขภาพดวยวิธีผสมผสานระหวางการแพทย แผนจีนกับการแพทยแผนอื่นๆ ในการดําเนินกิจการของรานฯนั้นตั้งอยูบนจุดยืนหรือจรรยาบรรณที่ สะทอนถึงการใหเกีย รติแกลูกคาที่มาใชบ ริก ารและผูป ระกอบวิชาชีพเดียวกันซึ่งประกอบดวย การไมนําตํารายาหรือสูตรยาของรานจําหนายยาสมุนไพรแหงอื่นมาปรุงจําหนาย ไมปดบังวาทาง รานฯมีตัวยาสมุนไพรตามที่ลูกคาตองการ การไมนํายาสมุนไพรที่มีอยูในสภาพที่ไมเหมาะสมมา จําหนาย ไมยัดเหยียดจําหนายสมุนไพรบางชนิดที่ลูกคามีอยูแลวจําหนายใหลูกคาอีก การให ลูกคาเปนผูกําหนดความตองการในการรับประทานยาโดยสมัครใจ การยินดีรับคืนยาสมุนไพรหรือ การปรับเปลี่ยนตัวยาสมุนไพรที่จัดใหไปรับประทานแลวยังไมเห็นผล และการปฏิเสธลูกคาที่มี อาการเจ็บปวยซึ่งไมเหมาะที่จะรักษาดวยวิธีการของรานฯ
151
สํา หรั บ ป จ จั ย ที่ มีส วนสํา คัญ ตอ การดํ ารงอยูข องการใหบ ริก ารและกิ จ การของร านฯ ประกอบดวยความสัมพันธกับผูคาสงสมุนไพรจีนในยานเยาวราชที่เปนคูคากันมาอยางยาวนาน และที่สําคัญ คือ ความสัมพันธกับลูก คาของรานฯ ซึ่งมีลักษณะของความสัมพันธ 3 ลักษณะ ไดแก ความสัมพัน ธกับ กลุ มลูก คาชาวไทยเชื้อสายจี น ที่เ ครือญาติ และเปน เพื่อ นบานระแวก เดียวกัน ความสัมพันธกับกลุมลูกคาชาวสวนในฐานะที่เปนลูกคากลุมหลัก และความสัมพัน ธ แบบถูกสงตอจากลูกคาประจํา โดยแรงจูงใจที่มีสวนผลักดันใหลูกคาเหลานี้มาใชบริการจากทาง รานฯอยางตอเนื่อง ประกอบดวย การรักษาที่เห็นผล ความเชื่อเกี่ยวกับการรักษาดวยการแพทย แผนจีน การมีตัวยาสมุนไพรที่สดใหมใ นการใหบ ริการแกลูกคา และทายที่สุดคือความไวเ นื้อ เชื่อใจ.
บทที่ 7 บทสรุปและขอเสนอแนะ การศึก ษาวิจั ย เรื่อ งเล าจาก ร านเอี้ย ะเล ง ฮึ้ง : ความเป น มา และการใหบ ริ ก ารทาง การแพทยแผนจีนโบราณแหงหนึ่งในอําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี มีวัตถุประสงคที่จะศึกษา ความเปน มา พัฒนาการและการสืบ ทอดกิจ การของรานเอี้ย ะเลงฮึ้ง และการศึก ษาลัก ษณะ ความสัมพันธและเครือขายทางสังคมระหวางผูใหบริการ ผูคาสงสมุนไพร และลูกคาที่มาใชบริการ ที่สงผลตอการดํารงอยูของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง การศึกษาวิจัยในครั้งนี้เปนการศึกษาเชิงสังคมวิทยา โดยนําเอาแนวความคิดและทฤษฎีโครงสรางและการหนาที่ (Structural Functional Theory) และ แนวคิดเกี่ยวกับเครือขายทางสังคม (Social Network) มาใชในการทําความเขาใจปรากฏที่เกิดขึ้น ภายในรานเอี้ยะเลงฮึ้งวามีระเบียบแบบแผนอยางไรซึ่งสะทอนจากความเปนมา พัฒนาการและ การสืบทอดกิจการของรานฯ รวมทั้งการศึกษาลักษณะความสัมพันธในรูปแบบตางๆกับผูที่มีสวน เกี่ยวของกับรานฯ อันไดแก ผูคาสงสมุนไพร ลูกคาที่มาใชบริการ ผูวิจัยไดนําระเบียบวิธีวิจัยเชิง คุ ณ ภาพ(Qualitative approach) ด ว ยการศึ ก ษาวิ เ คราะห เ อกสาร งานวิ จั ย ที่ เ กี่ ย วข อ ง การสัมภาษณผูค าสง และกลุม ผูมาใชบ ริก าร และโดยเฉพาะอยางยิ่ ง จากการสังเกตแบบมี สวนรวม (Participant Observation) เนื่องจากการที่ผูวิจัยเปนสวนหนึ่งในสมาชิกครอบครัวของ รานเอี้ย ะเลงฮึ้ง จึงทําใหเ ห็นภาพของปรากฏการณที่เ กิดขึ้น ภายในรานฯในแงมุมตางๆ เชน รูปแบบการใหบริการ การผลิต การปรุงยา กลุมลูกคาที่มาใชบริการ ลักษณะความสัมพันธของราน ฯกับผูคาสงสมุนไพร กลุมลูกคาที่มาใชบริการ ตลอดจนบรรยากาศที่เกิดขึ้นภายในรานฯ ซึ่งการ ศึกษาวิจัยในครั้งนี้มีระยะเวลาดําเนินการตั้งแตเดือนกรกฎาคม 2556-ธันวาคม 2558 รานเอี้ยะเลงฮึ้ง กอตั้งเมื่อ ป พ.ศ.2480 โดยนายคี้ แซตั้ง ชาวไทยเชื้อสายจีนที่อพยพมา จากอําเภอกิกไซ มณฑลกวางตุง สาธารณรัฐประชาชนจีน เขาสูประเทศไทยในชวงปลายสมัย รัชกาลที่ 7 โดยไดเลือกพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวกซึ่งเปนแหลงที่ตั้งชุมชนชาวจีนแหลงใหญบริเวณ ริมสองฝงคลองดําเนินสะดวก ซึ่งคลองดังกลาวเปนคลองสายเศรษฐกิจที่สําคัญชวยยนระยะเวลา ในการเดินทางจากหัวเมืองฝงตะวันตกไปยังกรุงเทพมหานคร และยังใชเปนเสนทางในการขนถาย สินคานานาชนิด รานเอีย้ ะเลงฮึ้งมีพัฒนาการมาเปนลําดับ โดยแบงออกเปน 3 ชวงเวลาที่สําคัญ ไดแก ชวงที่ 1 ยุคบุกเบิกการคาและการลงทุน (พ.ศ.2480-2500) เปนชวงที่มีการลงทุนระดม ทรัพยากรเพื่อการดําเนินกิจการของรานฯทั้งเครื่องมือเครื่องใชตางๆในการใหบริการ โดยเฉพาะ วัตถุดิบ คือ สมุนไพรจีน ที่ใชในการจําหนายไดถูกลําเลียงผานคลองดําเนินสะดวกสงตรงมาถึง
153
รานฯโดยผูคาสงสมุนไพรจากกรุงเทพฯ ซึ่งชวยลดตนทุนในการเดินทาง กลุมลูกคาที่มาใชบริการ สวนใหญเปนกลุมชาวไทยเชื้อสายจีนที่เปนเครือญาติและเพื่อนบานในระแวกเดียวกัน รวมทั้ง สมาชิกทุกคนในครอบครัวโดยเฉพาะภรรยาและลูกๆยังเปนกําลัง สําคัญที่ไดมีสวนรวมในการ สนับสนุนกิจการของรานฯดวยการจัดเตรียมสมุนไพรประเภทตางๆกอนจัดจําหนาย ชวงที่ 2 ยุคการคาเฟองฟูและผลจากการพัฒนาอําเภอดําเนินสะดวก (พ.ศ.2501-2538) ในชวงตน ของยุคกิจ การของรานเอี้ย ะเลงฮึ้งดําเนินการไปดวยดีมีลูกคาเพิ่มขึ้น เนื่องจากการ ขยายตัวของชุมชนริมสองฝงคลองดําเนินสะดวก มีผูคนมาทําการคาขายสินคา และบริการนานา ชนิดตามยานตลาดหองแถวบริเ วณจุด ตัดของคลองหลักกับ คลองซอยยอย ผูนําของรานฯได สงเสริมใหลูกๆไดเรีย นรูทางการแพทยแผนจีน เพื่อเตรีย มการสืบทอดอาชีพในอนาคตโดยการ สงเสริมใหไปเรียนรูดานภาษาและวัฒนธรรมจีนที่สาธารณรัฐประชาชนจีน และการสงเสริมใหไป สอบใบอนุ ญ าตประกอบโรคศิลป และมีโครงการที่จ ะขยายลูท างในการประกอบธุรกิจ ของ ครอบครัวไปยังพื้นที่กรุงเทพมหานครแตไมประสบผลเนื่องจากยังขาดความเขาใจในกลไกดาน การตลาด ในชวงปลายของยุค นี้ไดเ กิดความเปลี่ยนแปลงในการตั้ง ถิ่นฐานของชุมชนริมคลอง ดําเนินสะดวกซึ่งเกิดจากการพัฒนาการคมนาคมทางบกในพื้นที่ โดยมีผลตอการเคลื่อนยายชุมชน จากริมคลองสูริมถนนพรอมๆไปกับการเคลื่อนยายศูนยกลางทางเศรษฐกิจของชุมชนตามไปดวย ชวงที่ 3 ยุคการพลัดเปลี่ยนสูทายาทและการปรับตัว (พ.ศ.2539-ปจจุบัน) เปนชวงการ สืบสานกิจการของรานเอี้ยะเลงฮึ้งโดยทายาท ซึ่งไดสืบทอดทางการคาและการสืบทอดทางความรู ผานการเรียนรู การอบรมสั่งสอน และซึมซับประสบการณในฐานะผูชวยของผูกอตั้งรานฯ มากอน หนานี้แลว รวมทั้งไดมีก ารเพิ่มพูน ความรูจากการไปศึก ษาเพิ่มเติมของทายาทในความรูท าง การแพทยแผนจีนและการแพทยแผนไทย ที่ไดนํามาประยุกตผสมผสานในการใหบริการแกลูกคา ที่มาใชบริการ และในป พ.ศ.2550 ไดเกิดความเปลี่ยนแปลงในที่ตั้งของรานฯใหมซึ่งยายจากริม คลองดําเนินสะดวกมาสูริมถนนสายหลักทําใหลูกคาที่มาใชบริการสามารถเดินทางเขาถึงรานฯได อยางสะดวกและมีลูกคาที่มาใชบริการหลากหลายกลุมตามไปดวย รูปแบบการใหบริการของรานเอี้ยะเลงฮึ้ง มีการตรวจวินิจฉัยตามศาสตรทางการแพทย แผนจีนโดยการจับชีพจร และสังเกตจากสภาพรางกาย รวมทั้งซักถามบริบทแวดลอมของลูกคา ที่มาใช บ ริก าร ซึ่งวิธี ก ารบํา บัดรัก ษาโรคและการดูแลสุ ขภาพใหแกลูก คาที่มาใชบ ริก ารตาม แนวทางของรานฯ ไดแก การจัดยาใหไปรับประทาน เชน ยาตมหรือยาหมอ ยาเม็ด ยาดอง การให คําแนะนําในการดูแลสุขภาพดวยตนเองโดยไมตองรับประทานยา เชน การใหความสําคัญกับ อาหารที่รับประทาน การใชพืชสมุนไพรหรือศาสตรการแพทยแผนไทยทองถิ่นเพื่อบําบัดรักษา ดูแล
154
สุขภาพ และการออกกําลังกายเพื่อสุขภาพ รวมทั้งการผสมผสานการรักษาดวยการแพทยแผนจีน และการแพทยแผนอื่นๆ ซึ่งตั้งอยูบนพื้นฐานลักษณะอาการแสดงของโรคที่ตรวจวินิจฉัยพบและ ความตองการของลูกคาที่มาใชบริการแตละราย รานเอี้ยะเลงฮึ้งมีจุดยืนที่สําคัญ ไดแก การไมนํา ตํารายาหรือสูตรยาของรานจําหนายยาสมุนไพรแหงอื่นมาปรุงจําหนาย การไมปดบังวาทางรานฯ มีตัวยาสมุน ไพรตามที่ลูก คาตองการ การไมนํายาสมุน ไพรที่มีอยูใ นสภาพที่ไมเ หมาะสมมา จําหนาย การไมยัดเหยียดจําหนายสมุนไพรบางชนิดที่ลูกคามีอยูแลวจําหนายใหลูกคาอีก การให ลูกคาเปนผูกําหนดความตองการในการรับประทานยาโดยสมัครใจ การยินดีรับคืนยาสมุนไพรหรือ การปรับเปลี่ยนตัวยาสมุนไพรที่จัดใหไปรับประทานแลวยังไมเห็นผล และการปฏิเสธลูกคาที่มี อาการเจ็บ ปวยซึ่ง ไมเหมาะที่จ ะรัก ษาดวยวิธีการของรานฯ ซึ่งจุดยืน เหลานี้ไดยึด ถือปฏิบัติมา ตั้งแตกอตั้งรานฯจนปจจุบัน ความเปลี่ย นแปลงที่เ กิดขึ้ น กั บ รา นเอี้ย ะเล ง ฮึ้ง ในแตล ะยุ ค สมั ย รวมทั้ง รูป แบบการ ใหบริการของรานฯ ชี้เห็นใหถึงปจจัยสองประการที่สามารถอธิบายได คือ ปจจัยภายนอก ซึ่งเกิด จากนโยบายการพัฒนาบานเมืองของรัฐ ไดแก การพัฒนาการคมนาคมทางน้ํา และทางบกที่มีผล ตอรูปแบบการตั้งถิ่นฐาน การขยายตัวของชุมชนริมน้ําและการเคลื่อนยายศูนยกลางทางเศรษฐกิจ ชุมชนจากริมน้ําสูริมถนน สอดคลองกับขอคนพบในงานวิจัยหลายชิ้นที่ศึกษาการรูปแบบการตั้ง ถิ่นฐานของอําเภอดําเนินสะดวกในอดีตถึงปจจุบัน เชน งานศึกษาของพรรณทิพย เปยมพุทธากุล (2537) ที่ศึกษาวิวัฒนาการชุมชนและตลาดน้ําดําเนินสะดวก งานของวาริกา มังกะลัง (2556) ที่ศึกษา ภูมิทัศนวัฒนธรรมชุมชนริมคลองดําเนินสะดวก ชวงหลักที่ 5 ถึงหลักที่ 6 จังหวัดราชบุรี และจังหวัดสมุทรสาคร ใหขอสรุปที่ตรงกันวา การขุดคลองดําเนินสะดวกนับเปนจุดเริ่มตนทีส่ ําคัญ ของการตั้ง ถิ่นฐานของชุมชนเนื่องจากบทบาทของคลองมีสวนสัมพันธกับการประกอบอาชีพ เกษตรกรรมและยังไดเชื่อมรอยความสัมพันธทางสังคมตามยานชุมชนตางๆและบทบาทเศรษฐกิจ ไดแก การเปนเสนทางขนสงสินคาระหวางหัวเมืองและกรุงเทพมหานคร การเกิดยานการคาริมน้ํา หรือตลาดน้ํา ขณะเดียวกันเมื่อมีการพัฒนาการคมนาคมทางบกดวยการตัดระบบโครงขายถนน ทําใหบ ทบาทของคลองดําเนิน สะดวกลดความสําคัญ ลง ศูน ยก ลางทางเศรษฐกิจ ของชุมชน และการตั้งถิ่น ฐานก็เ ปลี่ย นแปลงไปสูริมถนน และปจจัย ภายใน คือ ธุรกิจ ครอบครัวของราน เอี้ยะเลง ฮึ้งที่มีการสั่งสมความรู และประสบการณของสมาชิกภายในครอบครัว มีก ารสืบทอด ความรูและการคาจากรุนสูรุนผานกระบวนการขัดเกลาทางสังคม (Socialization) ของสมาชิก จึง ทําใหเกิดเปนแบบแผนในการใหบริการตามองคความรูการแพทยแผนจีนที่เปนเอกลักษณเฉพาะ ของรานฯ รวมทั้งการแสวงหาความรูเพิ่มเติมใหเกิดความลึกซึ้งในศาสตรการแพทยแผนจีนรวมทั้ง
155
การแพทยแผนไทยของทายาทที่สืบทอดกิจการของรานฯ เพื่อนํามาประยุกตในการใหบริการแก ลูกคาที่มาใชบริการอยางเห็นผล จึงทําใหรานเอี้ยะเลงอึ้งสามารถดํารงอยูได สอดคลองกับงาน ศึกษาวิจัยของพรทิพย อุศุภรัตน (2537) ที่ศึกษาการรักษาโรคดวยยาแผนโบราณ : กรณีศึกษา รานขายยาเจากรมเปอ ไดเสนอวา การที่จะทําใหการรักษาโรคดวยยาแผนโบราณดํารงอยูไดนั้น ผู ใหบริการคือหมอยา ซึ่งหมายรวมถึงรานขายยาจะตองมีการพัฒนาปรับปรุงตัวเองอยูตลอดเวลา เพื่อสรางความศรัทธาเชื่อมั่นแกผูใชบริการ การดํารงอยูของรานเอี้ยะเลงฮึ้งนอกจากจะตั้งอยูบนความสัมพันธเชิงเศรษฐกิจระหวาง ผูคาสงสมุนไพร และระหวางลูกคาที่มาใชบริการกับทางรานฯแลว ยังมีความสัมพันธทางสังคมที่ เปนสวนหนึ่งซึ่งสนับสนุนการดํารงอยูของรานฯปรากฏควบคูกันไปดวย ไดแก ความสัมพันธระหวาง รานฯกับ ผูคาสงสมุน ไพรซึ่งเปน ชาวไทยเชื้อสายจีน ดวยกัน ที่มีก ารติดตอสัมพัน ธกัน มาอยาง ยาวนานตั้งแตรุนผูกอตั้งของทั้งสองฝายจนถึงรุนลูกในปจจุบัน จึงทําใหเกิดการแลกเปลี่ยนขอมูล ขาวสาร ความรูในการจัด หาสมุนไพรจีน การรับทราบสถานการณต ลาดสมุนไพร แนวโนมและ ทิศทางของระดับราคาสมุนไพร การสั่งซื้อสินคาลวงหนา ปจจัยเหลานี้ไดพัฒนาไปสูความไวเนื้อเชื้อ ใจระหวางกัน ทําใหรานเอี้ยะเลงอึ้งสามารถที่จะวางแผนการจําหนายสมุนไพรไดอยางราบรื่น ความสัมพันธระหวางกลุมลูกคาที่มาใชบริการกับทางรานฯ ซึ่งปรากฏในสามลักษณะ ไดแก ความสัมพัน ธกับ กลุมลูก คาที่เปนเครือญาติหรือเพื่อนบานชาวไทยเชื้อสายจีน ดวยกัน ที่ ติดตอกันมานานตั้งแตรุนบรรพบุรุษ สืบทอดมาถึงรุนลูกรุนหลาน ซึ่งกลุมเหลานี้ยังคงแวะเวียนมา ใชบริการกับทางรานฯอยูเสมอ โดยมีปจจัยที่สําคัญไดแก การเห็นคนรุนพอรุนแมมาใชบริการแลว เห็นผล ความเชื่อเกี่ยวกับการรักษาดวยการแพทยแผนจีน ซึ่งปฏิสัมพันธระหวางรานฯกับลูกคา กลุมนี้ในฐานะผูใชบริการและผูใหบริการแลว ยังมีความสัมพันธทางสังคมที่ดําเนินควบคูไปดวย ไดแก การเปนคนในตระกูลแซเดียวกัน มีการใหคําปรึกษา แกไขปญหาขอความชวยเหลือกัน และ การเขารวมกิจกรรมทางสังคมระหวางกันในโอกาสตางๆ ซึ่งเปนเสมือนเครื่องกระชับความสัมพันธ ของคนในกลุมดวย ความสัมพัน ธกับ กลุมลูก คา”ชาวสวน”ในฐานะลูก คากลุมหลัก เนื่องจากพื้น ที่อําเภอ ดําเนินสะดวกเปนทองถิ่นที่ประชากรสวนใหญประกอบอาชีพเกษตรกรรม ลูกคาประเภทนี้จึงมี สัดสวนในการมาใชบริการกับทางรานฯเมื่อเปรียบเทียบกับกลุมอาชีพอื่น ซึ่งนิยมมาใชบริการเปน ครอบครัว เนื่องจากชาวสวนสวนใหญเปนชาวไทยเชื้อสายจีนดวยกัน และมีความเชื่อดวยการ รักษาทางการแพทยแผนจีน รวมไปถึงกลุมลูกคาชาวสวนที่ไดรับคําแนะแนะใหมาใชบริการจาก เพื่อนชาวสวนที่เคยมาใชบริการกับทางรานฯ
156
ความสัมพันธแบบ“สงตอ”จากกลุม“ลูกคาประจํา” เปนกลุมลูกคาที่มาใชบริการกับทาง รานฯ ซึ่งไดรับคําแนะนําจากกลุมลูกคาประจําของราน คือ กลุมลูกคาที่เปนเครือญาติหรือเพื่อน บา นชาวไทยเชื้ อ สายจี น และกลุ มชาวสวน กลุม ลู ก คา กลุ ม นี้ป ระกอบอาชีพ ที่ ห ลากหลาย สวนใหญจะอาศัยอยูนอกเขตพื้นที่อําเภอดําเนินสะดวก กลุมลูกคาที่ไดรับขอมูลและมาใชบริการ กับทางรานฯจะสงตอขอมูลเกี่ยวกับการรักษาในลักษณะปากตอปาก (word of mouth) กับญาติ หรือเพื่อนฝูงที่รูจักหรือเพื่อนที่ประกอบอาชีพในระแวกยานเดียวกัน ใหมาใชบริการกับทางรานฯ จึง ทําใหเ ห็นกลุมกอนความสัมพัน ธของกลุมคาในแตละพื้น ที่ตางๆ ซึ่งลูก คากลุมนี้มีแนวโนม เพิ่มขึ้น ลักษณะของความสัมพันธทางสังคมระหวางผูมีสวนเกี่ยวของกับรานเอี้ยะเลงฮึ้ง อันไดแก ผูคาสงสมุนไพร และความสัมพันธกับลูกคากลุมตางๆ สะทอนถึงสิ่งที่ Granovetter & Swedberg (2001) เรียกวา กระบวนการพบปะกันทางสังคมซึ่งเกิดขึ้นระหวางผูกระทําระดับปจเจกบุคคลหรือ กลุม ซึ่งแตละคนถูกเชื่อมโยงความสัมพันธประเภทตางๆ ซึ่งในที่นี้ไดแก ความสัมพันธแบบเครือ ญาติ และเพื่อนบานชาวไทยเชื้อสายจีน ความสัมพันธในกลุมเพื่อนชาวสวน ความสัมพันธแบบ ครอบครัว กลุมอาชีพ เปนตน ซึ่ง มีความผูก พัน ในลักษณะของการแลกเปลี่ย นขอมูลขาวสาร การใหคําแนะนํา ปรึกษา รวมไปถึงลักษณะของความผูกพันที่นําไปสูความไวเนื้อเชื่อในกันโดยมี รานเอี้ยะเลงฮึ้งเปนศูนยกลาง (egocentric work) ซึ่งเสนสายของความสัมพันธที่รานฯมีอยูนั้น คือ เครือขายทางสังคมของรานฯ ที่โยงใยสลับซับซอนกับผูมีสวนเกี่ยวของกับรานฯ จากการศึกษาวิจัยในครั้งนี้ยังคนพบปจจัยที่เปนแรงจูงใจในการมาใชบริการกับทางรานฯ ซึ่งวิเคราะหจากการสนทนาพูดคุยระหวางลูกคาที่มาใชบริการกับทางรานฯ และระหวางลูกคาที่มา ใชบริการดวยกันเอง พบวามีอยูหลายปจจัย ไดแก การรักษาแลวอาการของโรคบรรเทาขึ้นหรือ หายขาด การมีความเชื่อในการรักษาดวยการแพทยแผนจีน การมีสมุนไพรจําหนายที่สดใหม และ ความไวเนื้อเชื่อใจ ผลการศึกษาดังกลาวสอดคลองกับขอคนพบในงานของชาวเยว ถังซู (2552)ที่ ศึกษา รานคาสมุนไพรจีนที่มีผลตอพฤติกรรมการซื้อสมุนไพรของคนไทย กรณีศึกษาความตองการ บริโภคสมุนไพรจีนของคนในเขตกรุงเทพมหานคร พบวา ความตองการซื้อสมุนไพรจีนขึ้นอยูกับ คุณภาพของสมุน ไพร ซึ่ง พฤติก รรมการซื้อสมุน ไพรจีนนั้นเกิด จากการที่ลูก คาสวนใหญเคยใช สมุนไพรจีนมากอนซึ่งลูก คารูจัก รานจําหนายสมุนไพรจากการบอกตอจากคนที่รูจักมากที่สุด งานของปยะวัฒน เหรียญเดชากุล (2555) ที่ศึกษาปจจัยที่มีผลตอพฤติกรรมการตัดสินใจรักษา โรคของผูปวยดวยแพทยแผนจีน กรณีศึกษายานถนนรามคําแหง ซึ่งพบวา ปจจัยที่กลุมผูปวยให ความสําคัญในการตัดสินใจมากที่สุด คือ ความชอบในวิธีการรักษาดวยยาสมุนไพรธรรมชาติ และ
157
งานของประดิษ ฐ จิระเดชประไพ (2540) ที่ศึก ษาการดํารงอยูและการปรับ เปลี่ย นของระบบ การแพทยพื้นบาน : กรณีศึกษาการใชสมุนไพรในจังหวัดพิษณุโลก พบวา การดํารงอยูของระบบ การแพทยพื้นบานขึ้นอยูกับประสิทธิภาพของการรักษา รวมทั้งความเชื่อความศรัทธาของผูปวย หรือญาติพี่นองที่มีตอการใชสมุนไพร ขอเสนอแนะในการวิจัย ในระหวางการศึกษาวิจัย เรื่องเลาจาก รานเอี้ยะเลงฮึ้ง : ความเปนมา และการใหบริการ ทางการแพทยแผนจีนโบราณแหงหนึ่งในอําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี ผูวิจัยไดสืบคนขอมูล จากเอกสารและงานวิ จัย ที่เ กี่ย วข องเพื่อนํามาใชเ ปน แนวทางในการศึก ษาวิจัย ครั้งนี้ พบว า การศึกษาเชิง สัง คมศาสตรเ กี่ย วกับการแพทยแผนจีน ในสัง คมไทยยังมีอยูไมมากนัก จากการ สํารวจพบวางานศึกษาสวนใหญมุงเนนการศึกษาพฤติกรรมการใชบริการทางการแพทยแผนจีน ดวยการศึกษาเชิงปริมาณ งานจํานวนมากที่สํารวจพบจะเปนการศึกษาเชิงวิทยาศาสตรที่รวบรวม องคความรูท างการแพทยแผนจีนในรูป แบบของตําราศาสตรการแพทยแผนจีน ที่ประกอบดวย ทฤษฎีการแพทยแผนจีน การรวบรวมสมุนไพรจีนประเภทตางๆ ที่อธิบายถึงรูปราง สรรพคุณ และ วิธีการใช การวิจัยพืชสมุนไพรจีนที่เหมาะสําหรับการเพาะปลูกในประเทศไทย จึงควรมีการศึกษา เพิ่มเติมเพื่อใหไดมาซึ่งความรูเกี่ยวกับการแพทยแผนจีนเชิงสังคมในประเด็นตางๆ เชน รูปแบบ ความสัมพันธระหวางผูใหบริการกับผูใชบริการ เครือขายทางสังคมระหวางผูคาสงสมุนไพรจีนใน ไทย กระบวนการเขาสูอาชีพแพทยแผนจีน การสืบทอดอาชีพ การดํารงอยูของรานสมุนไพรจีน แผนโบราณ บทบาทการแพทยแผนจีนตอชุมชน เปนตน นอกจากนี้จากการสํารวจงานวิจัยเกี่ยวกับอําเภอดําเนินสะดวกทําใหผูวิจัยคน พบวา งานวิจัยจํานวนมากสนใจศึกษาความเปลี่ยนแปลงของอําเภอดําเนินสะดวกในประเด็นเกี่ยวกับ การปรากฏอยูของตลาดน้ําในแงมุมตางๆ เชน รูปแบบของตลาดน้ํา วิถีชีวิตของพอคาแมคาใน ตลาดน้ํา ตลาดน้ํากับการทองเที่ยวของชุมชน ตลาดน้ํากับแหลงเรียนรูมากที่สุด รองลงมา คือ การศึกษาเกี่ยวกับพัฒนาการของชุมชนริมคลองดําเนินสะดวกและการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับการใช สารเคมีทางการเกษตรของชาวสวน การลงทุนเพาะปลูกพืชพันธุตางๆของชาวสวน เปนตน แตใน พื้น ที่อําเภอดําเนิน สะดวกยังมีประเด็น ที่นาสนใจเพื่อทําการศึก ษาอีก หลายดาน โดยเฉพาะ การศึกษามรดกทางวัฒนธรรมของชุมชนที่เปนเอกลักษณของทองถิ่น เชน วิถีชีวิตและการสืบทอด การทําสวนของชาวสวนดําเนินสะดวก การศึกษาประเพณีและวัฒนธรรมของชาวไทยเชื้อสายจีน บทบาทของศาลเจาจีนหรือสมาคมตระกูลแซในฐานะที่เปนศูนยกลางของชุมชนชาวไทยเชื้อสาย
158
จีน การศึกษาพัฒนาการและความเปลี่ยนแปลงของชุมชนชาวคริสตที่บานโคกมดตะนอย และ ยานหลัก หา การศึกษาวิถีชีวิต วัฒนธรรมประเพณีของชุมชนชาวไทยทรงดําในตําบลดอนคลัง ตํา บลบัว งาม การศึก ษาบทบาทและความเป น มาของโรงเรีย นฮั่ วเคี้ ย วกงลิบ ไตฮึ น ตํา บล ศรีสุราษฎร ริมคลองดําเนินสะดวก ซึ่งเปนสถานศึกษาเอกชนที่ดําเนินการโดยชาวไทยเชื้อสายจีน การศึกษาการขยายตัวของชุมชนริมสองฝงถนนดําเนิน สะดวก ที่ป รากฏการปลู ก สรางอาคาร พาณิช ย ธุ รกิจ ทองเที่ย วและบริก ารสมัย ใหมซึ่งมีแ นวโนมเพิ่ มขึ้น อยางแพรห ลาย รวมไปถึ ง การศึกษาความเปนไปไดในการจัดตั้งศูนยศึกษาประวัติศาสตรและวัฒนธรรมของอําเภอดําเนิน สะดวกซึ่ ง จะเป น แหล ง รวบรวมสารสนเทศเกี่ ย วกั บ อํ า เภอดํ า เนิ น สะดวกในทุ ก มิ ติ ได แ ก ประวัติศาสตร ภูมิศาสตร สังคมวิทยา มานุษยวิทยา รัฐศาสตร ศาสนาและปรัชญา เกษตรศาสตร เศรษฐศาสตร อุตสาหกรรมการทองเที่ยว เปนตน ใหเปนหมวดหมูที่ชัดเจนในการเปนแหลงเรียนรู ใหแกประชาชนในอําเภอดําเนินสะดวกเกิดความภาคภูมิใจในทองถิ่นและประชาชนที่สนใจทั่วไป อันจะชวยเติมเต็มความเขาใจเกี่ยวกับอําเภอดําเนินสะดวกทั้งในอดีตและปจจุบันไดมากยิ่งขึ้น ขอเสนอแนะเกี่ยวกับการใชประโยชนจากงานวิจัย การศึกษาวิจัยในครั้งนี้เผยใหเห็นขอเท็จจริงวา การรักษาโรคและการดูแลสุขภาพดวย องคความรูทางการแพทยแผนจีนยังคงเปนที่ตองการของคนในสังคมไทยหลายอาชีพ แสดงวาการ รักษาโรคและการดูแลสุขภาพดวยการแพทยแผนจีนยังมีประโยชนต อการดํารงชีวิตของผูคนใน สังคมไทย รัฐบาลไทยไดมีความพยายามในการสงเสริมและสนับ สนุน การใชองคความรูท าง การแพทยแผนจีนในสังคมไทยเพิ่มมากขึ้น เชน การจัดใหมีการสอบใบอนุญาตประกอบโรคศิลปะ สาขาการแพทยแผนจีน การจัดตั้ง สถาบัน การแพทยไทย จีน เอเชีย ตะวันออกเฉียงใต ซึ่งเปน หน ว ยงานที่ร วบรวมองค ความรู ท างการแพทย แผนจีน ในสัง คมไทย การเป ด สอนหลัก สู ต ร การแพทย แผนจีน ในสถาบัน อุ ดมศึก ษาที่ ขยายตั วมากขึ้ น ตลอดจนการส ง เสริม การศึก ษา คนควาวิจัยพืชสมุนไพรจีน ซึ่งเปนแนวโนมที่ดีสําหรับการแพทยแผนจีนในประเทศไทย อยางไร ก็ตามในสังคมไทยยังมีองคความรูทางการแพทยแผนจีนที่แพรหลายอยูตามยานชุมชนชาวไทย เชื้อสายจีนอีกหลายแหงที่มีการสืบทอดความรูม าแตโบราณจากบรรพบุรุษที่นับวันจะสูญหายเปน จํานวนมาก ซึ่งรานสมุนไพรแตละแหงมีความรูความชํานาญที่สั่งสมอยูในตัวบุคคลและตกผลึก ความรูผานตํารับยาที่เปนประโยชนจํานวน ไมนอย หนวยงานภาครัฐ ภาคเอกชน และทองถิ่น จึงควรมีแนวทางการสงเสริมและสนับสนุนที่เปนรูปธรรม โดยเฉพาะการศึกษาคนควาวิจัย เพื่อให เกิดสืบทอดและพัฒนาสมุนไพรจีนใหคงอยูรับใชดูแลสุขภาพของคนไทยตลอดไป.
159
บรรณานุกรม กรมการพัฒนาแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก. (2551). ศาสตรการแพทยจีนเบื้องตน. กรุงเทพฯ : องคการทหารผานศึก. --------. (2556). หนึ่งทศวรรษการแพทยแผนจีนในประเทศไทย. ในรายงานการสาธารณสุข ไทยดานการแพทยแผนไทย การแพทยพื้นบาน และการแพทยทางเลือก 2554-2556. นนทบุรี : กระทรวงสาธารณสุข. โกวิทย คัมภีรภาพ. (2554). ทฤษฎีพื้นฐานการแพทยจีน. กรุงเทพฯ : นิวไวเต็ก. คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและหอจดหมายเหตุ ในคณะกรรมการอํานวยการจัดงาน เฉลิมพระเกียรติ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว. (2542) วัฒนธรรม พัฒนาการทาง ประวัติศาสตร เอกลักษณและภูมิปญญา จังหวัดราชบุร.ี กรุงเทพฯ: องคการคาคุรุสภา. คณะการแพทยแผนจีน มหาวิทยาลัยหัวเฉียวเฉลิมพระเกียรติ. (2558). ทฤษฎีอิน-หยาง. (ออนไลน) เขาถึงไดจาก. http://cmed.hcu.ac.th/ (วันที่คนขอมูล 15 กรกฎาคม 2557). จรัส ตั้งอรามวงศและคณะ. (2547). ศาสตรแพทยจีนการตรวจชีพจร. ในวารสารการแพทย แผนไทยและการแพทยทางเลือก. ปที่ 2 ฉบับที่ 3 (มิถุนายน-กันยายน 2547). ชวลิต สันติกิจรุงเรือง. (2549). การแพทยแผนจีนในประเทศไทย : อดีต ปจจุบัน อนาคต ในวารสารการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก. ปที่ 4 ฉบับที่ 2 (กุมภาพันธพฤษภาคม 2549). ชาวเยว ถังซู. (2552). การศึกษารานคาสมุนไพรจีนที่มีผลตอพฤติกรรมการซื้อสมุนไพรจีน ของคนไทย : กรณีศึกษาความตองการบริโภคสมุนไพรจีนของคนไทยในเขต กรุงเทพฯ. วิทยานิพนธบริหารธุรกิจมหาบัณฑิต สาขาวิชาบริหารธุรกิจ มหาวิทยาลัยนเรศวร. ชาย โพธิสิตา. (2547). ศาสตรและศิลปแหงการวิจัยเชิงคุณภาพ. นครปฐม : มหาวิทยาลัยมหิดล. ตวน ลี่ เซิง. (2543). ประวัติความเปนมาของวัดจีนและศาลเจาจีนในประเทศไทย. กรุงเทพฯ: เรือนแกว. ทัศนีย ศรีญาณลักษณ. (2554). การดูแลแบบผสมผสานของผูปวยโรคความดัดโลหิตสูง. ในวารสารวิชาการ มหาวิทยาลัยนราธิวาสราชนครินทร. ปที่ 3 ฉบับที่ 1 (มกราคมเมษายน 2554).
160
นิลเนตร วีระสมบัติ และคณะ. (2557). การศึกษาผลการฝงเข็มรวมกับการบูรณาการ การดูแลผูปวยเบาหวานที่มีอาการชาปลายเทาในโรงพยาบาลสูงเนน จังหวัด นครราชสีมา ป 2555. ในวารสารการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก. ปที่ 12 ฉบับที่ 3 (กันยายน-ธันวาคม 2557). บัวตั๋น เธียรอารมณ. (2549). ความสัมพันธเกื้อกูลของการแพทยทางเลือก :ศึกษาในกลุม การแพทยทางเลือกของอําเภอเมืองเชียงใหม. วิทยานิพนธดุษฎีบณ ั ฑิต. สาขาวิชาสังคมศาสตรการแพทยและสาธารณสุข มหาวิทยาลัยมหิดล. ปยวัฒน เหรียญเดชาเวชกุล. (2555). ปจจัยที่มีผลตอพฤติกรรมการตัดสินใจรักษาโรคของ ผูปวยดวยแพทยแผนจีน : กรณีศึกษายานถนนรามคําแหง. วิทยานิพนธเศรฐศาสตร มหาบัณฑิต สาขาวิชาเศรษฐศาสตรธุรกิจ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร. พงษสวัสดิ์ สวัสดิพงษ. (2546). เอกสารหมายเลข 3 : ทรรศนะเชิงทฤษฎีทางสังคมวิทยา. ใน สายใจ คุมขนาบ เอกสารประกอบการบรรยายรายวิชาการจัดระเบียบทางสังคม. คณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร. พรรณทิพย เปยมพุทธากุล. (2537). วิวัฒนาการชุมชนและตลาดน้ําดําเนินสะดวก. วิทยานิพนธการวางแผนภาคและเมืองมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. พรทิพย อุศุภรัตน. (2536). การรักษาโรคดวยยาแผนโบราณ : กรณีศึกษารานขายยา เจากรมเปอ. วิทยานิพนธศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชามานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยศิลปากร. พระครูสิริวรรณวิวัฒน. (2544). ประวัติคลองดําเนินสะดวก. ราชบุร:ี เลี่ยงเชียงจงเจริญและรุง เรืองสาสนการพิมพ. มูลนิธิไทยทรงดําแหงประเทศไทย. (2548). หนังสือมูลนิธิไทยทรงดําประเทศไทย. นครปฐม: มูลนิธิไทยทรงดําแหงประเทศไทย. ยุพาวดี บุญชิต และทัศนีย อาซาไนท. (2549). การศึกษาสถานภาพการใชบริการการแพทย แผนจีนของสถานพยาบาลในปจจุบัน. ในวารสารการแพทยแผนไทยและการแพทย ทางเลือก. ป 4 ฉบับที่ 2 (กุมภาพันธ-พฤษภาคม 2549). ราชบัณฑิตยสถาน. (2557). พจนานุกรมศัพทสังคมวิทยา อังกฤษ-ไทย. (พิมพครั้งที่ 4 ฉบับ ปรับปรุง) กรุงเทพฯ : อรุณการพิมพ. ราตรี โตเพงพัฒน. (2543). ตลาดน้ํา: วิถีชีวิตของเกษตรกรภาคกลาง. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร.
161
รัศมี เจริญทรัพย. (2542). วัฒนธรรมพื้นบานริมสายธารดําเนินสะดวก. กรุงเทพฯ: สํานักงาน วัฒนธรรมแหงชาติ. รุงรังษี วิบูลชัย. (2538). การดํารงอยูข องการแพทยพื้นบาน : กรณีศึกษาหมูบานนาสีดา ตําบลขาวปุน อําเภอกุดขาวปุน จังหวัดอุดรธานี. วิทยานิพนธศิลปะศาสตร มหาบัณฑิต สาขาวิชาวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยมหิดล. ลักษณา สัมมานิธ.ิ (2554). กระบวนการเกิดและการเปลี่ยนแปลงตลาดน้ําในบริบทสวน พื้นที่ดินดอนปากแมน้ําเจาพระยาฝงตะวันตก. วิทยานิพนธการวางแผนภาค และเมืองมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. ลือชัย ศรีเงินยวง.(2547).”การแพทยทางเลือกกับระบบสุขภาพ” ในสังคมวิทยาและมานุษวิทยา การแพทย หนวยที่ 6-10. นนทบุรี : มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช. วรวุฒิ เพ็งพันธ. (2548). การวิเคราะหคุณคาและบทบาทของตลาดน้ําในฐานะแหลงการ เรียนรูของชุมชน กรณีศึกษาตลาดน้ํา อําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชุบรี. วิทยานิพนธครุศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาพัฒนศึกษา คณะครุศาสตร จุฬาลงกรณ มหาวิทยาลัย. วาริกา มังกะลัง. (2556). ภูมิทัศนวัฒนธรรมชุมชนริมคลองดําเนินสะดวก ชวงหลักที่ 5 ถึงหลักที่ 6 จังหวัดราชบุรีและจังหวัดสมุทรสาคร. วิทยานิพนธการวางแผนภาค และเมืองมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. วิยะดา ทองมิตร. (2527). การใชแรงงานชาวจีนในสังคมไทย พ.ศ.2325-2453. วิทยานิพนธ อักษรศาสตรมหาบัณฑิต สาขวิชาประวัติศาสตรเอเชียตะวันออกเฉียงใต มหาวิทยาลัย ศิลปากร. วิชัย โชควิวัฒน. (2547). ประวัติแพทยจีนโดยสังเขป. ในวารสารการแพทยแผนไทยและ การแพทยทางเลือก. ปที่ 2 ฉบับที่ 1 (ตุลาคม 2546-มกราคม 2547). วิกิพีเดีย. (2557). พยาธิวิทยา. (ออนไลน).เขาถึงไดจาก http://www.wikipedia.org (วันที่คนขอทูล 4 กันยายน 2557). ศูนยขอมูลเพื่อธุรกิจไทยในจีน. (2557). ตัวเลขการนําเขาผลิตภัณฑสมุนไพรจีนสูประเทศ ไทย. (ออนไลน). เขาถึงไดจาก http://www.thaibizchina.com. (วันที่คนขอมูล 14 ตุลาคม 2557). --------. (2557). การสงออกผลิตภัณฑสมุนไพรจีนไปทั่วโลก.(ออนไลน). เขาถึงไดจาก http://www.thaibizchina.com. (วันที่คนขอมูล 14 ตุลาคม 2557).
162
ศูนยขอมูลเพื่อธุรกิจไทยในจีน.(2557). ขอมูลเศรษฐกิจจีนรายมณฑล.(ออนไลน). เขาถึงไดจาก http://www.thaibizchina.com. (วันที่คนขอมูล 14 ตุลาคม 2557). สถาบันการแพทยไทย จีน เอเชียตะวันออกเฉียงใต. (2552). การแพทยแผนจีนในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : พุมทอง. สุดารา สุจฉายา. (2541). เพื่อความเขาใจในแผนดินราชบุร.ี กรุงเทพฯ: สารคดี. สุมิตร ปติพัฒน และเสมอชัย พลูสุวรรณ. (2540). ลาวโซง : พลวัตของระบบวัฒนธรรม ในรอบสองศตวรรษ. คณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร. สํานักประชาสัมพันธ จังหวัดราชบุรี. (2554). อําเภอดําเนินสะดวกมีโรงเจมากที่สุด. (ออนไลน). เขาถึงไดจาก http://pr.prd.go.th/ratchaburi/ewt_news.php?nid=893. (วันที่คน ขอมูล 17 กันยายน 2558). สํานักสถานพยาบาลและการประกอบโรคศิลปะ. (2556). จํานวนผูประกอบโรคศิลปสาขา การแพทยแผนจีน ป พ.ศ.2552-2555. นนทบุรี : กระทรวงสาธารณสุข. สํานักการแพทยแผนจีน. (2556). การแพทยแผนจีน. ในวารสารการแพทยแผนไทยและ การแพทยทางเลือก. ปที่ 6 ฉบับที่ 1 (มกราคม-เมษายน 2556). สํานักงานคณะกรรมการการอุดมศึกษา. (2557). การวางแผนเพื่อการศึกษาตอระดับ อุดมศึกษา. (ออนไลน). เขาถึงไดจาก http://www.gotouni.mua.go.th. (วันที่คนขอมูล 2 ธันวาคม 2557). หมอชาวบาน. (2557). การแพทยแผนจีนในศตวรรษที่ 21. (ออนไลน). เขาถึงไดจาก http://www.doctor.or.th/article/detail/2064. (วันที่คนขอมูล 27 ธันวาคม 2557). อรพรรณ จันทรวงศไพศาล. (2557). การฝงเข็มและตรวจธาตุเจาเรือน อีกการรักษาแบบ แพทยทางเลือก. (ออนไลน). เขาถึงไดจาก http://www.matichon.co.th. (วันที่คนขอมูล 18 พฤศจิกายน 2557). อรสา ดิสถาพร. (2551). การพัฒนาพืชสมุนไพรจีนในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : สํานักงาน สงเสริมและจัดการสินคาเกษตร กรมสงเสริมการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ. อุทัย ดุลยเกษม. บรรณาธิการ (2553). คูมือการวิจัยเชิงคุณภาพเพือ่ งานพัฒนา. (พิมพครั้งที่ 5). ขอนแกน: สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยขอนแกน. Barnes J.A. (1972). Social Networks. Addison-Wesley Modular Publications, Number 26. Reading Mass : Addison-Wesley.
163
Granovetter,M and Swedberg R. (2001). The Sociology of Economic Life, Second Edition. Westwiew Press, A Member of the Perseus Books Group. National Center for Complementary and alternative Medicine. (2015) “What is Complementary and Alternative Medicine”. [online]. Available from : http://nccam.nih.gov/health/whatiscam. (วันที่คนขอมูล 25 กันยายน 2557). Ou Liyun. (2555). ความสัมพันธระหวางสวนประสมทางการตลาดกับพฤติกรรมการซื้อ สมุนไพรจีนของผูบริโภคในกรุงเทพมหานคร. วิทยานิพนธหลักสูตรบริหารธุรกิจ มหาบัณฑิต สาขาวิชาธุรกิจอาเซียน มหาวิทยาลัยธุรกิจบัณฑิตย. Skinner, G. William. (1957). Chinese Society in Thailand : An analytical history. New York : Cornell University. Tan Xue Ping. (2551). ปจจัยที่มีอิทธิผลตอการตัดสินใจเลือกใชบริการแพทยจีนใน โรงพยาบาลหัวเฉียว. วิทยานิพนธบริหารธุรกิจมหาบัณฑิต สาขาวิชาการจัดการทั่วไป มหาวิทยาลัยราชภัฏธนบุร.ี Yeh Chi-Yuan. (2557). การดูแลผูปวยโรคมะเร็งดวยการแพทยผสมผสาน. (ออนไลน). เขาถึงไดจาก http://www.kiingz.wordpress.com. (วันที่คนขอมูล 18 พฤศจิกายน 2557).
164
ภาคผนวก ประวัติคลองดําเนินสะดวก มูลเหตุของการขุดคลองดําเนินสะดวก คลองดําเนิน สะดวก เปน คลองที่ขุดขึ้น จากแนวพระราชดําริของพระบาทสมเด็จ พระ จอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 4 ปจจัยสําคัญที่กอใหเกิดการขุดคลองดําเนินสะดวก คือ ผลกระทบ จากการขยายตัวทางเศรษฐกิจและการพัฒนาประเทศ โดยเฉพาะอยางยิ่งในชวงสมัยรัตนโกสินทร ตอนตน จนถึงรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 5 ซึ่งเกิดจากสาเหตุ หลายประการ ดังนี้ (พรรณทิพย เปยมพุทธากุล, 2537: 49–50) ประการแรก หลังจากการทําสนธิสัญญาเบาริ่ง (พ.ศ. 2395) การคาขายของไทยขยายตัว ขึ้นอยางรวดเร็วโดยเฉพาะการคาขาวและน้ําตาล ซึ่งในระยะแรกน้ําตาลถือเปนสิ้นคาสงออกที่ สําคัญ ที่เ ปนผลตอเนื่องมาจากการทําสนธิสัญญาเบอรนี่ใ นสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลา เจาอยูหัว รัชกาลที่ 3 น้ําตาลเปนสินคาที่ชาวตะวันตกตองการมาก และยังนํากําไรมาสูประเทศ ไทยไดอยางมากดวย ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 4 จึงทรงโปรดฯใหมี การขุดคลองขึ้นเพื่อเปนเสนทางลําเลียงออยและน้ําตาลจากแหลงผลิตมาสูตลาดใหสะดวกและ รวดเร็วมากยิ่งขึ้น ซึ่งแหลงปลูกออยและแหลงผลิตน้ําตาลที่สําคัญของประเทศสวนหนึ่งอยูทางหัว เมื อ งฝ า ยตะวั น ตก อั น ประกอบด ว ยเมื อ งนครไชยศรี เมื อ งราชบุ รี และเมื อ งเพชรบุ รี พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงทรงสงเสริมใหมีการขุดคลองเพื่อเปนเสนทางเชื่อมโยง แหลงผลิตน้ําตาลใหักับตลาดสามารถขนสงไดรวดเร็วมากยิ่งขึ้น คลองที่สําคัญ คือ คลองเจดีย บูช า คลองภาษีเจริญ และคลองดําเนิน สะดวก โดยเฉพาะคลองภาษีเจริญ และคลองดําเนิน สะดวกมีความสัมพัน ธกัน มาก โดยคลองภาษีเ จริญ เปน คลองที่เ ชื่อมระหวางแมน้ําทาจีน ฝง ตะวัน ออกกับแมน้ําเจาพระยาฝงตะวันตก แนวคลองทั้งสองเปน เสน ตอเนื่องกัน โดยที่มีแมน้ํา ทาจีนไหลผานกลาง ซึ่งจะทําการใหเดินทางติดตอกันของชุมชนระหวางหัวเมืองแมน้ําเจาพระยา แมน้ําทาจีน และแมน้ําแมกลอง ไดแก เมืองราชบุรี สมุทรสงคราม สมุทรสาคร นครชัยศรี และ กรุงเทพฯ เปนไปอยางสะดวกและทั่วถึงกันโดยตลอด เหตุผลประการที่สอง คือ การขุดคลองเชื่อมระหวางกรุงเทพมหานครกับหัวเมืองใกลเคียง สง ผลให ส ามารถปกครองหั ว เมื อ งฝง ตะวัน ตกไดอ ย า งทั่ ว ถึ ง หั ว เมื อ งที่สํ า คั ญ คื อ นนทบุ รี นครชัย ศรี สมุท รสาคร สมุท รสงคราม และราชบุรี การเสด็จ ประพาสตามหัวเมืองตางๆของ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 4 และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว
165
รัช กาลที่ 5 จึ ง ยั ง ผลต อ ความสั มพั น ธ ร ะหว า งสถาบั น พระมหากษั ต ริย กั บ ราษฎรได อ ย า ง ใกลชิดดวย นอกจากนี้ ในภาวการณท างเศรษฐกิจอันสืบเนื่องมาจากสนธิสัญญาเบาริ่ง ทําใหการ คาขายเปนไปอยางเสรี จึงเปนสิ่งจูงใจใหชาวตะวันตกที่เปนพอคาและหมอสอนศาสนา เขามา คาขายและตั้งถิ่นฐานในประเทศไทยเปนจํานวนมาก ซึ่งการที่ชาวตางประเทศจะเขามาอยูใ น เมื อ งไทยนั้ น ต อ งปฏิ บั ติ ต ามสนธิ สั ญ ญา ที่ เ กี่ ย วกั บ เขตของที่ อ ยู อ าศั ย คื อ การกํ า หนดให ชาวตะวัน ตกอยูอ าศั ย ได เ ฉพาะบริ เ วณที่อ ยู หา งจากกํ าแพงพระนครออกไปราว 200 เส น (8 กิโลเมตร) หรือภายในระยะเวลาเดินทาง 24 ชั่วโมง ซึ่งบริเวณเหลานั้นคือจากกรุงเทพไปถึง เมืองปากน้ํา บางพุทรา ลพบุรี สระบุรี บางขนาก ศรีราชา เพชรบุรี สมุทรสงคราม ราชบุรี และ สุพรรณบุรี พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูห ัว จึงทรงจัดการคมนาคมสําหรับชาวตะวันตกที่ อยูตามหัวเมืองเหลานั้น ใหสามารถเดินทางมายังเมืองหลวงไดสะดวกรวดเร็ว เชน คลองมหา สวัสดิ์ตั้งแตนนทบุรีไปยังนครชัยศรี คลองภาษีเจริญจากคลองบางกอกใหญไปตกแมน้ําเมืองนคร ชัยศรี และคลองดําเนินสะดวกตั้งแตแมน้ําบางยางเมืองนครชัยศรีฝงตะวันตกออกไปตกคลองบาง นกแขวกเมืองราชบุรี (ปยนาถ บุนนาค, 2525: 53) การขุดคลองดําเนินสะดวก คลองดําเนินสะดวกเปนคลองที่ขุดเชื่อมระหวางแมน้ําแมกลองกับแมน้ําทาจีน ครอบคลุม พื้นที่ 3 จังหวัด คือ ในอําเภอบานแพว จังหวัดสมุทรสาคร อําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี และอําเภอบางคนที จัง หวัด สมุทรสงคราม เปนคลองที่ชวยยน ระยะทางการเดินไปยัง หัวเมือง ตะวันตก โดยแตเดิมนั้นการเดินทางตองใชเสนทางกรุงเทพฯผานคลองดานเขาสูคลองสุนัขหอน ซึ่งใชเวลานาน การขุดคลองดําเนินสะดวกมีสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) ผูสําเร็จราชการแผนดิน ในแผนดินพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 5 ครั้งยัง ดํารงตําแหนงสมุหพระกลาโหมในบรรดาศักดิ์ เจาพระยาศรีสุริยวงศ เปนแมกองขุดคลองดําเนิน สะดวก คาจางขุด คาตอไม สมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) ออกเงินคาขุด คลอง 1,000 ชั่ง (80,000 บาท) และ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวพระราชทานเงินหลวง สมทบในการขุดอีก 400 ชั่ง (32,000 บาท) รวม 1400 ชั่ง (112,000 บาท) จาก “พระราชหัตถเลขา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จประพาสมณฑลราชบุรี ร.ศ. 128 (พ.ศ. 2452)” ระบุวา
166
“การที่เ จาพระยาศรีสุริย วงศ ออกเงินคาขุดคลองนั้น ไมใ ชเ ปน ของ ท า นเอง แต เ ป น เงิ น ที่ พ ระบาทสมเด็ จ พระจอมเกล า เจ า อยู หั ว พระราชทานใหสรางวังที่เพชรบุรี โดยเอาเงินจากภาษีน้ําตาลที่เก็บ จากทองถิ่นไปใชจายในการสรางวัง ครั้นพอสรางวังเสร็จทานไมสงเงิน คืนคลังทานจึงนําเงินสวนนี้มาใชจายในการขุดคลอง โดยอางวาเปน เงินของทานเอง ทานจึงไดรับผลประโยชนอยางมากในการขุดคลอง สายนี้ โดยถือสิทธิ์เปนเจาของที่ดิน สองฝง คลองแลวน้ําไปแจกจาย ที่ดินแกภรรยา พี่นอง บุตรหลาน และคนซึ่งมากฝากตัว ถาผูอื่นที่จะ มาจับ จองที่ดินนี้ตองจายเงินใหแกทาน เปนคาที่ดินตามความมาก นอยของที่ดินที่จับจอง” สอดคลองกับ คํากลาวของปย นาถ บุน นาค (2525: 53) จากงานเขีย นเรื่อง “คลองใน กรุงเทพฯ : ความเปนมา การเปลี่ยนแปลง และผลกระทบตอกรุงเทพฯ ในรอบ 200 ป (พ.ศ.2394 – 2525)”วา “การที่สมเด็จ เจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศถือเอาที่ดิน ทั้งสองฝง คลองมาไวในครอบครอง แลวจําหนายจายแจกแกผูใกลชิดและบริวาร ถือวาทานมีความกลาและมีอํานาจมากเพราะในชวง 5 ปแรกของสมัย รัช กาลที่ 5 ท านเป น ผูกุ มอํ านาจทางการเมื องสูง สุด ในขณะนั้ น โดยปกติแลวพระมหากษัตริยเทานั้นที่จะเปนเจาชีวิตและเจาแผนดิน ซึ่งการยึดถือกรรมสิทธิ์ที่ดินของสามัญชนเพิ่งทํากันอยางเปนหลักฐาน ตามกฎหมายในสมัยรัชกาลที่ 5 ” จุดเริ่มตนของคลองดําเนินสะดวก เริ่มจากปากคลองบางยางซึ่งเชื่อมกับแมน้ําทาจีน ที่ อํา เภอบ า นแพ ว จั ง หวั ด สมุ ท รสาคร ไปจนถึ ง ตํ า บลบางนกแขวก อํ า เภอบางคนที จั ง หวั ด สมุทรสงคราม โดยเริ่มทําการขุดคลองในป พ.ศ. 2409 ใชแรงงานคนในการขุด ซึ่งสวนใหญคือ กรรมกรชาวจี น ที่ อ พยพเข า มาอยู ใ นเมื อ งไทยใหม ๆ คนไทยพื้ น ถิ่ น คนเขมร คนมอญเป น ผูรับ จางขุด วิธีก ารขุดคลองดําเนิน สะดวกนั้น นับเปน ภูมิปญญาของคนไทยในระดับ ทองถิ่น กลาวคือ การขุดดินนั้นจะขุดเปนระยะหนึ่ง เวนระยะหนึ่ง เมื่อถึงเวลาน้ําหลาก น้ําก็จะกัดเซาะดิน สวนที่ไมไดขุดใหพังไปเอง คลองดําเนินสะดวกขุดเสร็จในป พ.ศ. 2411 พระบาทสมเด็จพระจอม เกลาเจาอยูหัว ทรงพระราชทานนามวา “คลองดําเนินสะดวก” และไดทําพิธีเ ปด เมื่อวันที่ 25
167
พฤษภาคม พ.ศ.2411 โดยเจาพระยาศรีสุริยวงศ (ยศในขณะนั้น) ผูสําเร็จราชการแผนดินในสมัย รัชกาลที่ 5 คลองดําเนินสะดวกเปนลําคลองที่ตัดไดตรงไมคดเคี้ย ว ระยะยาว 895 เสน หรือ 35.5 กิโลเมตร (หากวัดความยาวจากประตูน้ําบางยางถึงประตูน้ําบางนกแขวกจะมีระยะทางยาว 840 เสน หรือ 32 กิโลเมตร ) ขนาดของคลองมีความกวาง 6 วา หรือ 12 เมตร ลึก 6 ศอก หรือ 3 เมตร ซึ่งในปจจุบันคลองบางชวงอาจมีความกวางกวางเดิม เพราะน้ํากัดเซาะตลิ่งจนพังทําใหพื้นที่ความ กวางของคลอง และบางชวงก็มีความแคบเนื่องจากการรุกล้ําพื้นที่จากตั้งบานเรือนของประชาชน นอกจากนี้ทุกๆระยะ 100 เสน หรือ 4 กิโลเมตร ไดมีการปกเขตเปนหลักเสาหินสี่เหลี่ยมขนาดใหญ ไวรวม 8 หลัก แตละหลักมีหมายเลขไทย โรมัน และจีน เขียนกํากับไว ซึ่งตอมาไดกลายเปนที่เรียก ขานชุมชนตามหลักตางๆ อาทิ หลักหา หลักหก หลังแปด พระครูสิริวรรณวิวัฒน (2544: 25–27) กลาวถึง การเรียกชื่อหลักเขตตางๆ ทั้ง 8 หลักไวดังนี้ หลักศูนย มีจุดเริ่มตนที่ปากคลองบางยางออกสูแมน้ําทาจีน อําเภอกระทุมแบน จังหวัด สมุทรสาคร หางจากประตูน้ําบางยางประมาณ 1 กิโลเมตร เศษ จนถึงประตูน้ําบางยางไปจนถึง หลักที่หนึ่ง การเรียกชื่อสถานที่นี้ไมเรียกวาหลักศูนย แตผูคนสวนใหญนิยมเรียกกันวาประตูน้ํา บางยาง หรือปากคลองบางยาง หลักหนึ่ง ถัดจากหลักศูนย หรือประตูน้ําบางยางเขามาในเขตคลองดําเนินสะดวก หลัก หนึ่งนี้อยูในเขตอําเภอบานแพว จังหวัดสมุทรสาคร หลักสอง จุดเริ่มตนจากเสาหินเลข 1 ถึงเสาหินเลข 2 ซึ่งอยูในเขตอําเภอบานแพว จังหวัดสมุทรสาคร หลักสาม จุดเริ่มตนจากเสาหินหลักเลข 2 ถึง เสาหินเลข 3 อยูในเขตอําเภอบานแพว จังหวัดสมุทรสาคร หลักสี่ จุดเริ่มตนจากระหวางเสาหินเลข 3 ถึงเสาหินเลข 4 อยูในเขตอําเภอบานแพว จังหวัดสมุทรสาคร หลักหา จุดเริ่มตนจากเสาหินเลข 4 ถึงเสาหินเลข 5 อยูในเขตอําเภอบานแพว จังหวัด สมุทรสาคร หลักหก จุดเริ่มตนจากเสาหินเลข 5 ถึงเสาหินเลข 6 อยูในเขตอําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรีโดยชาวบานสวนใหญนิยมเรียกกันวา“หลักหา” แทนที่จะเรียกวาหลักหกจนติดปาก มาถึงทุกวันนี้ อยางเชน สถานีตํารวจภูธร ตําบลหลักหาความจริงแลวอยูในเขตหลักหก (ซึ่งอําเภอ ดําเนินสะดวกไมมตี ําบลหลักหา) หลักหาจึงมี 2 ระยะ คืออยูในพื้นที่หลักหาจริง กับพื้นที่หลักหก
168
หลักเจ็ด จุดเริ่มตนจากเสาหินเลข 6 ถึง เสาหินเลข 7 อยูในเขตอําเภอดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี ซึ่งการเรียกนั้นจะเปนทํานองเดียวกับหลักหา กลาวคือ เรียกเปนหลักหก โดยจะ เรียกในระยะสั้นประมาณ 50 เสน โดยมีวัดหลักหกรัตนารามเปนหลัก สวนการเรียกวาหลักเจ็ดนั้น สวนใหญไมคอยไดเรียกกัน หลักแปด จุดเริ่มตนจากเสาหินเลขที่ 7 ถึง เลขที่ 8 ซึ่งเปนเขตของอําเภอดําเนินสะดวก ติดตอกับเขตอําเภอบางคนที จังหวัดสมุทรสงคราม การเรียกชื่อหลักแปดนี้มักจะเรียกกันในชวง ตอนปลายของหลักแปด ตอนตนหลักไมคอยจะมีใครเรียกกัน เมื่อหมดเขตหลักเสาหินหลักที่แปด ไปแลว ก็จะมีทางน้ํายาวอีกประมาณ 40 เสน เขตอําเภอบางคนที จังหวัดสมุทรสงคราม ซึ่งบริเวณ นี้ก็มีการเรีย กชื่อวาหลักแปดอยูบาง จนไปสิ้นสุดที่ประตูน้ําบางนกแขวก ที่ตําบลบางนกแขวก อําเภอบางคนที จังหวัดสมุทรสงคราม คลองดําเนินสะดวกนี้โดยทั่วไปชาวบานมักเรียกวา “คลองใหญ” เพราะเปนลําคลองสาย หลักที่ยังมีคลองเล็กคลองนอยเชื่อมติดตอกันอีก 200 กวาคลอง สําหรับประตูน้ําทั้ง 2 แหง ที่ กลาวถึงนั้น คือ ประตูน้ําบางยางทางดานแมน้ําทาจีนอยูบริเวณปากคลองตนในเขตหลักหนึ่ง และ ประตูน้ําบางนกแขวกซึ่งอยูหางจากแมน้ําแมกลองเขามาประมาณ 1 กิโลเมตร บริเวณหนาวัด เจริญสุขารามวรวิหาร ประตูน้ําทั้ง 2 นี้เริ่มกอสรางเมื่อ พ.ศ.2450 (ร.ศ. 126) สรางเสร็จเมื่อป พ.ศ.2451 (ร.ศ. 127) ทั้งนี้ก็เนื่องมาจากพื้นที่ 3 จังหวัด ประสบปญหาในดานการเกษตรกรรมและ การคมนาคม ในชวงฤดูน้ําหลากเกษตรกรประสบกับปญหาน้ําทวมสวน พืชผลเสีย หาย พอถึง ในชวงฤดูแลงน้ําในคลองลดระดับลงจนเรือไมสามารถแลนผานได โดยเฉพาะเรือกบรรทุกสินคา ขนาดใหญทําใหเสียเวลาตองรอจนกวาน้ําจะขึ้น นอกจากนี้ยังเปนการระบายน้ําเค็มออกเปดน้ํา จืดเขามาเลี้ย งพืช ผลแกชวนสวน รวมทั้ง เปน การจัดระเบียบเรือเพื่อปองกัน ความแออัดในการ สัญจรไปมาดวย กรมชลประทาน กระทรวงเกษตราธิการ จึงไดจัดสรางประตูน้ําทั้ง 2 แหงนี้ขึ้น เอกสารอางอิง ปยนาถ บุนนาค และคณะ. (2525). คลองในกรุงเทพฯ : ความเปนมา การเปลี่ยนแปลงและ ผลกระทบตอกรุงเทพฯ ในรอบ 200 ป ( พ.ศ.2325–2525 ) .รายงานวิจัย ฝายวิจัย จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. ปยนาถ บุนนาค. (2537). “คลองประวัติศาสตรในอดีต” ในอาศรมความคิดเรื่องคลองใน กรุงเทพมหานครและปริมณฑล . กรุงเทพฯ: สถาบันวิจัยสภาวะแวดลอม จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย.
169
พรรณทิพย เปยมพุทธากุล. (2537). วิวัฒนาการชุมชนและตลาดน้ําดําเนินสะดวก จังหวัดราชบุร.ี วิทยานิพนธการวางแผนภาคและผังเมืองมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. พระครูสิริวรรณวิวัฒน. (2544). ประวัติคลองดําเนินสะดวก. กรุงเทพฯ: เลี่ยงเชียงจงเจริญ และรุงเรืองสาสนการพิมพ.
170
ประวัติผูวิจัย ชื่อ การศึกษา
ปจจุบัน
นายอิทธิพร ขําประเสริฐ ประถมศึกษา โรงเรียนดําเนินวิทยา มัธยมศึกษาตอนตน โรงเรียนดรุณาราชบุรี มัธยมศึกษาตอนปลาย โรงเรียนเบญจมราชูทิศ ราชบุรี ปริญญาตรี ครุศาสตรบัณฑิต (วิชาเอกสังคมศึกษา) คณะครุศาสตร สถาบันราชภัฏบานสมเด็จเจาพระยา ศิลปศาสตรบัณฑิต (วิชาเอกสารสนเทศศาสตร) สํานักวิชาศิลปศาสตร มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช ปริญญาโท สังคมวิทยาและมานุษยวิทยามหาบัณฑิต (สาขาสังคมวิทยา) คณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร เจาหนาที่ประจําสังกัดงานวางแผนและพัฒนา ฝายบริหาร มหาวิทยาลัยคริสเตียน
ผลงานทางวิชาการ ดานประวัติศาสตร สังคม และวัฒนธรรมทองถิ่น - บทบาทของศูนยการคาตอการมีสวนรวมพัฒนาประชาคมกรุงเทพมหานคร พ.ศ.2546-2550 - คลองกับชีวิต : ชุมชนริมสองฝงคลองดําเนินสะดวกกับความเปลี่ยนแปลง,2546 - ประวัติศาสตรชุมชนในเขตเมืองเกา : ชุมชนเลื่อนฤทธิ์ เขตสัมพันธวงศ กรุงเทพมหานคร,2554 - แนวความคิดและทฤษฎีการศึกษาทางสังคมวิทยาเมืองเบื้องตน,2554 - โครงการสํารวจมรดกทางวัฒนธรรมยานฝงธนบุร,ี 2543 - บรรณนิทัศนงานเขียน งานวิจัยดานธนบุรีคดีศึกษา,2554 - บทความวิชาการ เรื่อง “How Middle Class Move to Defend Their Space : A Case Study of an Area in Chinatown”,2554 - กาวยางทางสังคม : รวมบทความทางมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร,2558
171
ดานการพัฒนางานประจํา - รายงานวิจัย เรื่อง ความพึงพอใจของนักศึกษาชั้นปที่ 1 มหาวิทยาลัยคริสเตียนที่มีตอ การใหบริการการศึกษา,2551 - รายงานวิจัย เรื่อง การศึกษาการมีสวนรวมในการจัดทําแผนปฏิบัติการเชิงกลยุทธประจํา ปการศึกษาของบุคลากรมหาวิทยาลัยคริสเตียน,2552 - รายงานวิจัย เรื่อง การพัฒนาคูมือวิธีปฏิบัติในการใหบริการที่เปนเลิศของสวนงานสนับสนุน วิชาการ มหาวิทยาลัยคริสเตียน,2553 - รายงานวิจัย เรื่อง ปจจัยการเพิ่มประสิทธิภาพในการนําแผนกลยุทธไปสูการปฏิบัตขิ อง มหาวิทยาลัยคริสเตียน,2554 - รายงานวิจัย เรื่อง การกําหนดทิศทางของมหาวิทยาลัยคริสเตียนในการจัดการอุดมศึกษาใน ประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน,2555 ดานการบริการสังคม - โครงการวิจัยปฏิบัติการเพื่อพัฒนารูปแบบและศักยภาพในการบริการที่เปนเลิศของอําเภอใน สังกัดกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย,2552 - โครงการวิจัยชุดความมั่นคงในชีวิต เรื่อง ความคาดหวังตอความมั่นคงในชีวิตของนักศึกษา ระดับปริญญาตรีชั้นปสุดทายสถาบันอุดมศึกษาของรัฐ,2552 - โครงการวิจัยการวิเคราะหองคประกอบการบริการตามรูปแบบและศักยภาพการใหบริการ ที่เปนเลิศของบุคลากรในสังกัดอําเภอ กรมการปกครอง,2555 - โครงการสํารวจความพึงพอใจของประชาชนตอประสิทธิภาพการใหบริการของเทศบาล ตําบลดอนยายหอม อําเภอเมืองนครปฐม จังหวัดนครปฐม,2555,2556 - โครงการสํารวจความพึงพอใจของประชาชนตอประสิทธิภาพการใหบริการขององคการบริหาร สวนตําบลดอนยายหอม อําเภอเมืองนครปฐม จังหวัดนครปฐม,2551 - โครงการสํารวจความพึงพอใจของประชาชนตอประสิทธิภาพการใหบริการขององคการบริหาร สวนตําบลถนนขาด อําเภอเมืองนครปฐม จังหวัดนครปฐม,2551 - โครงการสํารวจความพึงพอใจของประชาชนตอประสิทธิภาพการใหบริการขององคการบริหาร สวนตําบลคลองโยง อําเภอพุทธมณฑล จังหวัดนครปฐม,2556 รางวัลที่ไดรับ บุคลากรดีเดนสายสนับสนุนวิชาการ มหาวิทยาลัยคริสเตียน ประจําปพุทธศักราช 2555