DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1) by Izaskun

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

DBH2ko Gizarte Zientziak

Azaleko ilustrazioa Teknika: ilustrazio digitala Egilea: Izaskun Perez Jatorrizko irudiak: fondoa La vida del muy noble conde Gerard de Rousillon (1448) obrako miniatura eta emakumearen erretratua Maddalena Doniren erretratua (Rafael Sanzio. 1506)

Izaskun Perez 2015â&#x20AC;&#x201D;2016

â&#x20AC;˘ Apunteak Gizarte Zientziak 2DBH Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

DBH2ko Gizarte Zientziak

AURKIBIDEA Ikasgaiaren azalpen orokorrak

Froga idatziak

Ekimen bolondresak

Sarrera: ZER DA HISTORIA? Gogoratzen eta kokatzen: ARDATZ HISTORIKOA I BLOKEA. Erdi Aroaren hasiera eta Erdi Aroan zehar Europatik hedatutako inperio eta herriak

10 11

II BLOKEA. Erdi Aroko sistema politiko, ekonomiko eta soziala: feudalismoa

III BLOKEA. Erdi Aroko gizartearen antolakuntza: gizarte estamentala.

IV BLOKEA. Behe Erdi Aroa: feudalismoaren goren aldia eta krisia

V BLOKEA. Behe Erdi Aroko artea: Erromanikoa eta Gotikoa

VI BLOKEA. Aro Modernoaren hasiera: Amerikako inbasioa eta konkista

VII BLOKEA. Aro Modernoko aldaketa politiko, ekonomiko eta sozialak: Antzin Erregimenaren hasiera VIII BLOKEA. Aro Moderno hasierako filosofĂa eta artea: humanismoa eta errenazimendua

Liburuxka egiteko erabilitako oinarrizko informazio iturriak

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

2DBH

GIZARTE ZIENTZIAK

Irakaslea: Izaskun Perez

sku tartean daukazuna aurtengo 2.DBHko Gizarte Zientziak ikasgaiaren liburuxka da. Ondorengo orrialdeetan, ikasgaiari buruzko zehaztasunak, zein kurtsoan zehar landuko ditugun edukien apunteak eskeintzen zaizkizu. Hemen aurkezten zaizkizun azalpenekin ere dudarik sortzen bazaizu, irakasleari inolako arazorik gabe galdetu.

IKASGAIA azalpen orokorrak ekimenak aurkezten dizkigute bai web-ak zein sare sozialak, M8 taldearen esku/k. Emakumearen memoria historikoa berreskurapenean ere egiten dute lan, eta ondorioz, beste arrazoi askoren artean, ikasgai honen gune erreferenteak ere izango dira.

“Historia hutsezinezko maistra bakarra da” Rosa Luxemburgo

IKASGAIA SAREAN Ikasturte osoan zehar, Gizarte Zientzietan landuko ditugun eduki eta trebetasunen ikasketa prozesuan, hainbat baliabide birtual izando dugu lagungarri, halabeharrez ezagutu eta erabili beharko dituzunak.

Bloga Ikasgaiak blog webgunea du, ikasturtea arrakastatsu aurrera ateratzeko azalpen eta baliabideak eskeintzen dituena. Askotan, berto/k dokumentuak deskargatu, bideoak ikusi, beste web batzuk kontsultatu edota ariketak egin beharko dituzu, beraz, bloga jarraitzea nahitaezkoa da. Bloga jarraitzeko, sakatu webgunean bertan agertzen zaizun eskumako zutabeko Jarraitu botoian

Martxoak 8 egunero da bloga eta twitterra Emakumearekin loturiko informazioa, proiektuak, berriak, ar/kuluak eta

DBH2ko Gizarte Zientziak

M8 proiektuaren 14—15 ikasturteko irudia

DBH 2ko plastikako wikia Arteak bizitzarako daukan garrantziaz ohartuta, eta aurtengo ikasgaiaren hainbat proiektu plas/kako ikasgaiarekin komunean egingo ditugula kontuan hartuta, plas/kako wikia ere oinarri garrantzitsua izango da. Bertan, jorratuko ditugun lan askoren nondik norakoak azalduko dira.

Ikasgaia sarean (helbideak) Bloga https:// historiaetageografia2.wordpress.com/

M8 https:// martxoak8.wordpress.co m/ https://twitter.com/

IKASGAIAREN ANTOLAMENDUA Ikasgaiaren edukien lanketa kurtsoko ebaluazio saioak bezala, hiru eduki— bloketan banatuko da. Eduki historiko hoiek lantzeko metodologia ezberdinak

M8_egunero_da m8taldea@gmail.com

Plastikako wikia http:// arteplastikoak2dbh.wikis paces.com/

Ikasgaiaren eduki orokorrak

Ikasgaiaren eduki hiruhilabeteka

orokorrak hiruhilabeteka 1. hiruhilabetean: Erdi 1. hiruhilabetean: Erdi Aroaren hasiera eta Aroaren hasiera eta Feudalismoa

Feudalismoa

2. hiruhilabetean: Erdi Aroaren goren aldia eta 2. hiruhilabetean: Erdi krisia Aroaren goren aldia krisia 3. eta hiruhilabetean: Aro Modernoaren hasiera 3. hiruhilabetean: Aro Modernoaren hasiera

Irakaslearekin kontaktuan jartzeko: ● Gizarte Mintegian ● Email: perezi@lauro20.org

erabiliko ditugularik: ahozko aurkezpenak, lan koopera/boa, ﬂipped classroom edota pentsamendu trebetasunak.

egokiena erabakiko ditu. Eta berarekin adosturiko epearen barruan burutuko duzu errekuperaketa froga.

EBALUAZIOA

Eta… nola ebaluatuko da kurtso amaieran Gizarte Zientzien arloan eskuratu duzun bataz—besteko gaitasun mailan? Horretarako jarraituko dugun prozesua honakoa da:

Ikasgai honekin zureganatu behar dituzun trebetasun eta jakintzen garapen maila ebaluatzeko, hainbat tresna erabiliko dituzue zuk eta zure irakasle gidariak. Tresna horien artean proiektu koopera boak, indibidualak, froga idatziak, ahozko aurkezpen eta parte hartzeak, zein edozein ekimen bolondres egongo dira. Azpiko taulan hiruhilabete bakoitzean trebatuko ditugun gaitasunak eta hauen ebaluaziorako erabiliko ditugun tresna eta irizpideak aurkezten zaizkizu. Baina, zer gertatzen da, hiruhilabeteren batean oinarrizko eduki eta trebetasun maila barneratzea lortzen ez baduzu? Orduan berrikasteko aukera izango duzu. Ebaluaketako emaitzak jaso ostean, irakasleak izan dituzun zailtasunen arabera berrikasteko metodologia eta tresnarik

1. Lehenik eta behin, hiru ebaluaketen arteko bataz—bestekoa aterako da. 2. Ondoren, eta kontutan hartuta ebaluaketa jarraia dela, irakasleak berak urte osoan zehar egin duzun bidea eta izandako garapena aztertuko du, eta horren arabera, aurre/k atera den bataz—bestekoa moldatu egingo du. Ebaluazio horren ostean, argi badago ez duzula oinarrizko gaitasun maila garatu, orduan kurtso osoa berrikasteko beste aukera bat izango duzu, ezohiko deialdian, ekainaren amaieran. Deialdi hori, irakasleak eskeiniko dizkizun saio berezi eta pertsonalizatuetan prestatu ahal izango duzu.

Baina, zeintzuk dira garatu behar dituzun trebetasun hoiek? Eta nola baloratuko da haien garapena zehatz—mehatz? Ondorengo taulak ikasgaiak helburutzat dituen gaitasunak eta hauek lantzeko eta baloratzeko erabiliko ditugun tresnak aurkezten zaizkizu.

IKASGAIAREN HELBURUAK (gaitasun erara formulatuak) 1. Komunikazio gaitasuna: historia era egoki, eraginkor, autonomo eta sortzailean ulertu, ezagutu eta era ezberdinatan azaltzeko gai izatea. 2. Gaitasun matematikoa, zientifiko eta teknologikoa: graﬁkoa historiko—demograﬁkoak interpretatzen eta sortzeko gai izatea, eta historia ikertzeko metodologia menperatzea. 3. Gaitasun digitala: IKTak komunikatzeko duten balioaz jabetzea eta hauek egokitasunez eta kri1koki erabiltzeko gai izatea. 4. Ikasten eta pentsatzen ikasi: Informazioa bilatu, aukeratu, gogoratu, kri1koki aztertu eta ideiak sortzeko gai izatea. 5. Giza eta hiritartasuneko gaitasuna: Gure burua, giza taldea eta bizi garen mundua ezagutzeko eta ulertzeko gai izatea, gizarte aske, solidario, inklusibo eta anitzaren alde lan egiteko. 6. Ekiteko gaitasuna: proiektu edo ekintzak sortzeko, antolatzeko, ebaluatzeko, zuzentzeko, aurkezteko eta hobetzeko gai izatea. 7. Kultur adierazpen eta kontzientzia: adierazpen ar1s1ko ezberdinak ezagutu eta komunikatzeko duten balioa ulertzeko gai izatea, eta era berean komunikatzeko arte adierazpenak sormenaz erabiltzeko gai izatea.

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Edukiak %90 Alboko helburu eta gaitasunen garatze maila baloratzeko ondorengo tresnak erabiliko dira, ikasgaiaren bataz— bestekoaren %90 balio duen “Eduki”etan ebaluatuz: • Froga idatziak • Proiektu indibidualak • Proiektu koopera/boak • TBL ariketak • Ekimen bolondresak

Jarrera %10 %10-eko balioa duen Jarreraren atalean, ordea, ondorengoak izango dira landuko ditugun eta ebaluaziorako erabiliko diren irizpide eta tresnak: • Klaseko parte hartzea • Ekimen bolondresak • Sareko baliabideen erabilera • Ikaskide zein irakaslearekiko errespetua, enpa/a eta elkartasuna • Historiarekiko eta gizarteari buruzko gaiekiko interesa, jakinmina eta jarrera kri/koa

2DBH

GIZARTE ZIENTZIAK

Irakaslea: Izaskun Perez

FROGA IDATZIAK

ezka handienetarikoa kurtso hasiera/k urtean zehar egingo ditugun froga idatzien ingurukoa izaten da. Nolakoak izango diren, zenbat balio duten ebaluazio orokorraren barnean, zer eskatuko zaizun… Atal honek duda guz/ hoiek argitzea du helburu, beraz arretaz irakurri.

FROGA IDATZIAREN EGITURA Froga idatzia hiru ariketa motatan banatu ohi da: deﬁnizioak, galdera laburrak eta garatzeko gaia. Eta mota bakoitzak bere ezaugarri propioak ditu.

egiten ari, baizik eta kontzeptu edo pertsonaiaren ezaugarrien zerrendaketa bat. Ondorioz, ariketa ez legoke ondo eta ez litzateke ebaluatuko. 2. Bigarren atalean, kontzeptuaren funtsezko ezaugarriak (zerga/k, nola, zertarako, ondorioak, atalak… kontzeptuaren arabera), edo pertsonaiaren ekintza nagusiak azaldu behar dira. Definizio historikoan ZER/NOR, NON, NOIZ adierazten ez bada, ez da atal hori ebaluatuko.

Adibidea

Horrela, definizio historikoak bi atal nagusitan banatzen dira: 1. Lehenengo atalean, kontzeptua ZER den, NON kokatzen dugun eta NOIZ azaldu behar da (berdin pertsonaia bada: NOR, NON, NOIZ). Atal hau definizioaren funtsa da eta definizioaren hasierako esaldian kokatu behar dugu. KONTUZ! Ez badugu adierazten, ez gara definizio bat DBH2ko Gizarte Zientziak

EBALUAZIO IRIZPIDEAK •

Hiztegi tekniko— historiko egokiaren erabilera

•

Eduki historiko egokien adierazpena

•

Euskarazko hiztegi eta adierazpen egokia

•

Garbitasuna, ordena eta zehaztasuna

GARATZEKO GAIA

DEFINIZIO HISTORIKOAK Ariketa mota hau, kontzeptu historiko baten esanahia eta ezaugarriak, edo pertsonai historiko baten iden/tatea eta ekintzak era zehatz eta mugatuan azaltzean datza.

historikoak interpretatu, hutsuneak bete, erantzun anitzeko test galderak...

KORTATU 1984. urtean (NOIZ) Gipuzkoan (NON) eratutako musika taldea (ZER) izan zen. RRVren mugimenduko talde erreferenteetako bat izanik, ska, punk eta rock es1loa landu zuten, zazpi diska inguru argitaratuz. Taldea Muguruza anaiek eta Trekuk osotu zuten eta 1988ra arte jo zuten. Hala ere, orduan garatu zuten arrakastak, gaur egun ere bizirik dirau.

GALDERA LABURRAK Tarte honetan mota askotariko ariketei erantzun beharko diezu: ideiak lotu, irudiak iden/ﬁkatu, mapa

Kasu honetan, landu dugun gaietako bat garatu beharko duzu, be/ errepikatu beharko duzun egiturari erantzunez: 1. SARRERA: Gaia aurkeztu eta testuinguruan kokatu (ZER, NON, NOIZ). 2. GARAPENA: Gaiaren funtsezko ezaugarriak zehaztazunez azaldu. 3. ONDORIOAK: Gaiak ondorioak (edo egoera) laburbildu.

eragindako ondorengo

ARIKETEN PONDERAZIOA 4 DEFINIZIO HISTORIKO

GALDERA LABURRAK

GARATZEKO GAIA

GIZARTE ZIENTZIAK

2DBH Irakaslea: Izaskun Perez

EKIMEN BOLONDRESAK

deﬁnizioekin osoturiko glosategia

giten ditugun proiektu edota frogetan zailtasunak dituzulako, edota lantzen ari dugunarekiko interesa eta jakimnina duzulako, ekimen bolondresak aurrera eramateko aukera izango duzu kurtso osoan zehar. Izan ere, eta aurre/k azaldu bezala, ikasgaiaren helburuak anitzak dira, eta horretarako ebaluazio tresna anitz ere erabili egin behar ditugu. Beraz, funtsezkoak diren frogetan garatu beharreko gaitasunen oinarrizko mailaren inguruan egotekotan, edota maila hori guz/z gaindituta izatekotan (hau da, 4ko bataz—bestekotik gora),

emaitza

hori hobetzeko bolondresko lanak egin ahal izango dituzu. Ekimen hauekin, guztira

2puntu

eratu, lan plastikoak (muralak, maketak, jokuak…), eta abar.

Historia ukituz proiektua 2014—2015. ikasturtean 2Dko taldeak sorturiko proiektua da. Ikaskideen

aurrean

etxean dugun

edozein objetu zahar aurkeztean datza proiektua. Zer den, norena den, zein den objetuaren atzean dagoen historia, nola lortu zuen zure familiak objetu hori… Antzinako argazki kamerak, sigiluak, txanpon zaharrak, liburuak, familiaren argazki zaharrak (amama eta ai/terenak, edo birramama eta birrai/terenak, adibidez), erlojuak... izan daiteke, besteak—beste, klasera ekarri dezakezuna.

gehitu ahal izango dizkiozu jarrerari alde bate/k, eta edukien portzentu ba/, beste/k.

proposamenak Hiruhilabete guz/etan, une bakoitzean lantzen ari ditugun edukiekin loturiko ekimen bolondresen proposamenak eskegiko dira blogean. Izaera anitzekoak izango dira: debateetan parte hartu, zeuk egindako Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

M8 proiektua Hezkidetza planarekin bat, M8 proiektuarekin loturiko lanak eta ekimenak ere egin ditzakezu. Kasu honetan, “Not

only HIStory, but

HERstory too” ekimenean parte hartzea

baloratuko

emakumeen

da.

memoria

Helburua historikoa

duintasunez berreskuratzea da, munduko historian zehar egon diren emakume ezagunak, edota emakumeak kultura eta lurralde ezberdinetan bete izan duen papera gogora ekarriz. Honen inguruko proiektu posibleak martxoak8.wordpress.com helbidean argitaratzen joango dira. Ideiaren bat edota proposamen bat badaukazu ere, m8taldea@gmail.com helbidera idatzi dezakezu.

Baina… zeintzuk dira aurkez ditzakezun lan hoiek? Kasu honetan ere hainbat aukera izango dituzu:

Blogaren

(eliza, katedral, gaztelu, eskultura edota bestelako artelanak klasera ekartzea ezinezkoa izan daitekeela ulertuz…).

Ikasle batek klasera ekarritako 1902—1922 urte bitarteko bilete alemaniarrak

Honen

helburua

iturri historikoen

aniztasuna ezagutzea da, objetu materialek izkutatzen duten historia deskubrituz, eta objetuak berak duen balioaz jabetuz. Era berean, proiektu honen barruan ere, egin duzun azkeneko bidaian bisitatutako toki edota elementu historikoen argazkiak aurkez ditzakezu

Lanak formatu ezberdinetan entregatu ahal izango dira (bideoak, margolanak, muralak, sorkuntza literarioak…), eta originaltasuna, sormena eta memoria berreskuratzearren egindako ahalegina kontuan hartuko dira. 2015eko M8 asterako ikasle batek egidako kollage erreibindika1boa: Ez utzi nahi dutena egiten. “EZ!” esan nahi duzunean

GIZARTE ZIENTZIAK

2DBH

SARRERA

ZER DA HISTORIA?

istoria gizadia sortzen dene/k gaur egun arte, haren garapena eragiten duten ekintza eta gertakariak aztertzen eta azaltzen dituen zientzia da. Horretarako metodologia zehatza eta ikerketa iturri anitzak erabiltzen ditu.

Baina… ZERTARAKO BALIO DU HISTORIAK? Historia lantzea eta ezagutzeak duen garrantzia berebizikoa da, bestelako zientziena bezala. Baina, zertarako balio du nondik gatozen ezagutzeak? Bi arrazoi nagusi eskeintzen zaizkizu hemen: 1. Oraina ulertzeko, herri zein indibidualki nortzuk eta nolakoak garen jakiteko eta baloratzeko, ezagutzeko gaur egun bizi dugun errealitatea eta haren zerga/a zein den, bai gure herrian zein muduan... 2. Guz/ontzat bidezkoa den etorkizuna eraiki ahal izateko. Historia ezagutzeak aurre/k egin ditugun akatsak ezagutzera bideratzen digu, eta ondoriozko autokri/ka eginez, hauek ez errepikatzen laguntzen digu. Era berean, horrenbeste neke eragin dizkiguten lorpenak baloratzen eta eurenga/k borrokatzen jarraitzera bultzatzen digu.

IKERKETA ITURRIAK Historia ezagutzeko iker ditzakegun informazio iturriak zuzenak badira, hau da, ematen duten tes/gantza lehen esku/k bizi badute, orduan LEHEN MAILAKOAK dira. Horretaz gain, izaeraren arabera ere, iturri anitz aurki ditzakegu: ahozkoak, idatziak, arkeologikoak, ikusentzunezkoak...

HIZTEGI TEKNIKOA Bestalde, Historia zientzia bat izanik, aztertzen dituen gizarte arloetako berezko hiztegi teknikoa eta zehatza du. Horrela, azalpen egokiak eta teknikoak eman nahi baditugu, badaude hainbat hitz ekiditu behar ditugunak, adibidez, “jendea”, “gauza”, “za/”, “txarra”, “erruz”…

Historiaren informazio iturriak izaeraren arabera AHOZKO INFORMAZIO ITURRIAK Pertsonek euren jakituriaz edota memoriaz baliaturik eskeintzen dizkiguten tes/gantzak dira. INFORMAZIO ITURRI IDATZIAK Edozein idatzi: liburuak, aldizkariak, egunkariak, egunerokoak, eraikin edota monumentutan ager daitezken idatziak...

Orduan, nolakoa da erabili behar dugun hiztegia? Ikusi ondorengo adibideak, ideia bat egin dezazun:

Adibideak Izurrite beltzak Europako jendearen herena

hil zuen

INFORMAZIO ITURRI ARKEOLOGIKOAK

Izurrite beltzak Europako biztanleriaren

Garaiko objetu materialei, gorpuei zein eraikin ondareei deritze.

herenaren heriotza eragin zuen

Teodorak emakumeentzat gauza on asko egin zituen

IKUSENTZUNEZKO INFORMAZIO

Teodora emakumeen eskubideen alde

ITURRIAK

borrokatu zen

Amerikako konkistak gauza txarrak ekarri zituen amerikar indigenentzat

Abes/ak, ﬁlmak, dokumentalak, argazkiak, antzerkia, kartelak, margolanak…

Amerikako konkistak ondorio kaltegarriak ekarri zituen amerikar indigenentzat

Historiak heldu bihurtzeko balio du, jakituriaz gure erabaki propioak hartzeko nortasuna izateko eta engainatuak ez izateko. DBH2ko Gizarte Zientziak

Berdin gertatzen da errege—erreginen izenekin

edota

mendeekin,

ZENBAKI

ERROMATARREKIN idatzi behar direla.

BLOGEAN... ZENBAKI ERROMATARRAK teoría eta ariketak

GIZARTE ZIENTZIAK

2DBH GOGORATZEN eta

ARDATZ KRONOLOGIKOA

KOKATZEN...

Aurrean daukaguna Mendebaldeko munduaren historiaren ardatz kronologikoa da,

Europakoa hain zuzen ere. Argi

eduki behar dugu sailkapen hau ez dela munduko edozein lurralde, zibilizazio edota kulturari egokitzen, hainbat arrazoirenga/k: Alde bate/k egutegi gregoriatarrean (egutegi kristaua) oinarritutako ardatz historikoa da, urteen sailkapenerako Kristoren jaiotza hartzen baitugu abiapuntutzat, eta horren arabera K.a. eta K.o. zehaztu egiten dugu. kristautasunak

ere

Era berean,

denboraren garapenarekiko dugun

ikuspegian eragin du, hori dela eta, historia gertakari jarraiez osaturiko denboratzat ulertzen dugu, eta ez hasiera eta amaiera duen ziklotzat, beste kultura batzuk ulertzen duten moduan. Horrega/k gure historiaren gertakariak Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

irudikatzeko amaierarik gabeko ardatza erabiltzen dugu, eta ez zirkulu itxi bat. Bestalde, sailkapen historiko honek Europako historia du ardatz eta horrela, aldi historikoen hasiera eta amaiera zehazteko erabiltzen ditugun gertakariak Europako gizartearen egoera guz/z eraldatu egin zituzten gertakariak dira. Beraz, liburuxka honen bitartez landuko duguna Europako historiaren Erdi Aroa eta Aro Modernoaren hasiera izango da, gure kultura eta gaur egungo egoera ulertzeko harreman zuzena duen historia delako. Baina ezin dugu ahaztu, mundua askosaz handiagoa eta anitzagoa dela, eta lurran dauden milaka herriren historien artean, gurea beste bat gehiago besterik ez dela. 11

DBH2ko Gizarte Zientziak

I BLOKEA Erdi Aroaren hasiera eta Erdi Aroan zehar Europatik hedatutako inperio eta herriak

Irakaslearen Ilustrazio digitalen kollage-a

Erromatar Inperioaren

Mendebaldeko

amaierarekin

germaniarren

476an, Europako mendebaldea

erresumatan

esku

K.o.

germaniar

banatuta geratu zen. Hala

ere ekialdean Erromatar Inperioa mantendu zen Arcadioren gobernupean, baina

Bizantziar VIII.mendean

Inperioaren izenarekin. Islam Inperioa Europan

sartzen saiatu zen, Iberiar Penintsulan Al Andalus sortuz, eta frankoen tribu germaniarrak Inperio berria sortu zuen

Karlomagnoren

eskutik.

Herri

guzti

hauen arteko gatazkak Europako nagusitasuna lortzearren ohikoak izan ziren

zergatik historiagileek erabaki zuten gertakizun hau izatea aro berri baten hasiera? Zergatik izan zen horren garrantzitsua? Ze ezaugarri zituzten Europa birmoldatu zuten herri eta inperio berri hauek? Goazen banan banan gertakari eta inperio / herri bakoitza aztertzera.

Edukiak Erromatar Inperioaren amaiera

Germaniar Erresumak

Bizantziar Inperioa

Islam Inperioa

Erdi Aro osoan zehar, bainaâ&#x20AC;Ś Nola bukatu zen Erromatar Inperioa?

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

DBH2ko Gizarte Zientziak

ERDI AROAREN HASIERA

1. GAIA

MENDEBALDEKO ERROMATAR INPERIOAREN AMAIERA

eremuetan herri germaniarrak ezartzen

rromatar zibilizazioa Antzin Aro klasikoko zibilizaziorik boteretsuenetarikoa izan zen. K.a. I. mendean inperio erraldoia bihurtu zen Mediterraneo osoko kontrola eta eragina

Mitologia erromatarrean gerraren jainkosak

lortuz.

III.

Baina

mendean

Erromatar inperioa gainbeheran sartu zen eta Europako egoera aldatzen hasi zen.

bazeuden ere (Bellona edo Minerva adibidez), gizonezkoek emakumezkoei armadan borrokatzea debekatzen zieten, haien aburuz ahulak zirelako. Hala ere, gizonezko gerlariekin batera, emakume erizain, garbitzaile, joztun, prostituta, kantinari eta kinkilariak egon ziren frontetan (gaur egungo arkeologia indusketek frogatu duten moduan), armadaren biziraupena ahalbidetuz. “LAS MUJERES Y EL EJÉRCITO, DE LA EDAD ANTIGUA A HOY” CEMUSAko “Tertulia de mujeres”e1k aterata eta moldatua

Bellona (Gudaren jainkosa)

hasiz, erromatarrekin elkarbizitzan. Hauek germaniarrak euren tropetan onartzen hasi zituzten ere, eta germaniar asko erromatar armadetako jeneral eraginkor bihurtu ziren. Baina III. mende/k aurrera, limesaren ahultasuna eta inperioaren krisia aprobetxatuz, germaniarrak gutxinaka erromatar lurraldeetan zehar hedatzen eta euren erresumak ezartzen hasi zituzten.

K.o. III. mendean Erromatar Inperioa krisi politiko, ekonomiko Erromatar Inperioaren hedapena K.o. III.menderako (www.wikipedia.org)

eta sozial larrian sartu zen, haren boterearen gainbehera hasiz

INPERIOAREN GAINBEHERA:

III. MENDEKO KRISIA K.o. III.mendean, Erromatar Inperioak krisi sakon bat jasan zuen gizartearen arlo guz/etan isladatu zena eta inperioaren gainbehera eragin zuena.

EKONOMIA Arlo ekonomikoan bi faktore ziren ordura arte inperioaren oinarri: konkista berriak eta zergak. Baina aurre/k azaldutako egoeraren ondorioz, (jeneralen arteko gatazkak, germaniarren inbasioak…)

POLITIKA

pobrezia orokorra hedatu zen inperioan.

Poli/kari dagokionez, III.mende hasieran Alejandro Severo enperadorea eraila izan zen bere soldaduen esku/k, pertsiarren aurkako gudak galdu ostean. Honek, jada

Segurtasun eza handia zen, eta herria, babes falta eta gosearen aurrean ere

oso boteretsuak ziren jeneralen arteko gatazkak

ekarri

kontrola

lortzearren,

zituen,

inperioaren

ezegonkortasun

politikoa itzela izanik. Ondorioz, inperioa inguratzen zuen

LIMES izeneko muga

erraldoiaren babesa ahuldu egin zen. Era berean, K.o. I. mendetik, eta ekialdeko Hunoek presionaturik, limesaren Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

hasiak ziren, gutxinaka limesa zeharkatzen

altxatu egin aldarrikatuz.

zen,

konponbide

bat

Gainera armada ordaintzea oso gares/a zen, eta askotan jeneralek tropak erosi egiten zituzten ﬁdeltasuna bermatzeko. Hau guz/a dela eta, inperioaren oinarri ekonomikoak ere krisi larrian sartu ziren: • Konkistak: alde bate/k, III. mendean Erromatar Inperioak ez zuen konkista 15

handirik egin, beraz aberastasun iturri hori jada ez zen nahikoa. â&#x20AC;˘ Zergak: beste alde bate/k, gerren ondorioz zergak batzea oso zaila bihurtu zen. Nekazal teknikak oso atzeratuak izanik, ekoizpena ere murritza zen, eta ondorioz, produktuen prezioak gero eta altuagoak bihurtuz joan ziren. Nekazal eremuaren krisi latzaren aurrean, inperioak hiriak presionatu zituen zergak eskatuz, armada ordaintzea guz/z beharrezkoa zelako. Baina ordura arte hiri aberatsak izan zirenak pobretu egin ziren gerrateen ondorioz, eta segurtasun faltaren aurrean, harresiz inguratzen hasi ziren, gero Erdi Aroan ohikoak izango ziren hirien itxura bereganatzen hasiz. Horrela, azaldutako pobrezia eta segurtasun ezazko egoeraren ondorioz, probintzien arteko merkatal harremanak murriztuz

joan

ziren,

Erdi

Aroaren

hasierako egoerara gutxinaka hurbilduz.

GIZARTEA Krisiak ere eragin handia izan zuen gizartean. Hiritar askok, segurtasun faltaren aurrean, hirieta/k alde egin zuten landa eremutara eta nekazari askorekin batera, lurjabe handien eskupean lanean

truke, nekazariek ekoitzitakoaren portzentu handi bat eman behar zioten lurjabeari. Nekazari berriei kolonoak deitzen zitzaien, eta lan antolakuntza honi kolonotza sistema.

Erromatarren maila zeramatzaten orrazkeren arabera ere antzeman zitekeen

Baina, esan bezala, askatu berri ziren esklabuez gain, hiritar eta jada askeak ziren, baina babesa eta mantenua behar zuten nekazari asko ere kolono bihurtu ziren krisia zela eta. Ondorioz, lurjabe handi hauek euren boterea izugarri areagotu zuten, inperioari zergak ordaintzearen beharraz libratu arte. VILLAK izeneko landa etxeetan bizi ziren eta kolonotza sistemaren bitartez inperioaren ekonomiaren bihotz bihurtzera heldu ziren. Honek gainera, aberats eta txiroen arteko aldea handitzea eragin zuen,

Maila altuko emakume baten erretratua (K.o. II)

baita gizarte mailaketa berria sortzea ere, bi talde orokor bereiztuz: goi mailakoek osotzen HONESTIORES: zuten talde hau; lurjabe handiak ziren, botere karguak zituztenak, oso aberatsak, eta, aldi berean, talde oso murritza. HUMILIORES: gainontzekoek jasotzen zuten izena zen; orokorrean oso txiroak ziren, lurra landu behar zutenak, eta hala ere zerga handiak ordaindu behar zituzten.

Bartzelona Inperio Erromatarraren garaian sortu zen, eta K.a. I mendean lehenengo harresiak eraiki ziren arren, III. mendeko germaniarren inbasioen aurrean harresiak handitu eta indartu egin behar izan zituzten. Irudian garai hartako Bartzelonako hiria ikus daiteke, harresiarekin eta hirira ura garraiatzen duten akueduktuekin. (Irudia: fotoseimagenes.net)

hasi ziren, KOLONOTZA SISTEMA areagotuz. Kolonotza sistema lanaren antolakuntza mota bat zen Erromatar inperioaren azkenengo mendeetan garatua, Erdi Aroko sistema ekonomikoaren aurrekaria izango zena. Esklabuak mantentzea gares/a bihurtu zenez, lurjabe handiek askatu egin zituzten eta lur eremu bat ematen zieten lanabesekin, ekoitzi ahal izateko. Horren Marko Claudioren sarkofagoa, zeinetan honestiores eta humilioresen arteko banaketa soziala ikus daitekeen. IdentiďŹ katzen al dituzu?

Diaporit-eko villa, Butrint-en (Albania) (Irudia www.si1unescoadria1co.org)

DBH2ko Gizarte Zientziak

Hala ere hones/oresen aberastasunak ez zuen inperioarena isladatzen, hauek ez baitzuten zergarik ordaindu behar, eta zergak ordaindu behar zituztenak guz/z pobretuta zeuden, beraz, estatua ere nabarmenki txirotu egin zen, eta armadak ordaintzea ezinezkoa bihurtu zen.

III. mendeko krisiaren ondorioz merkatal harremanak murriztuz joan ziren, Erdi Aroaren hasierako egoerara gutxinaka hurbilduz 16

Nahiz eta IV.mendean egoera pixka bat hobetu zen, III.mendeko krisiak altxaezina zen gainbeheran sartu zuen inperioa. Honen aurrean, eta babesa eta merkatal lotura

hobeagoen

enperadoreak

Konstantino

bila,

hiriburua

inperioaren

Erromatik Bizantzio hirira aldatu zuen K.o. 330. urtean, eta gainean hiriburu berria eraiki zuen: KONSTANTINOPLA.

IMPERIOAREN AMAIERA: 395 - 476 Baina Konstan1no Handia Enperadorea

K.o. 476. urtean azkenik, Odoacro germaniar jeneralak Mendebaldeko Erromatar Inperioko azkenengo enperadorea, Romulo Augustulo, abdikatzera behartu zuen. Honek Mendebaldeko Erromatar Inperioaren behin betiko amaiera suposatu zuen, eta nahiz eta ekialdeko aldeak aurrera egin zuen Arcadioren esku/k, inoiz ez zen berriro ere ordura arte ezaguna izan zen Erromatar Inperioa batu. Historiagileek Erromatar inperioaren amaiera urte honetan kokatzen dute, aldi berean aro berri baten hasiera eragingo zuena:

K.o. 395. urtean, TEODOSIO

enperadoreak bi erabaki garrantzizkoak hartu zituen:

guz/z

• Alde bate/k kristautasun katolikoa inperioaren erlijio ofiziala izendatu zuen, erlijioa Europako elementu bateratzaile nagusienetakoa bihurtuz. • Beste alde bate/k, inperioa behin betiko erdi banandu zuen, bere bi semeen artean, jakin gabe bera izango zela Erromatar inperio osoaren azkenengo enperadorea.

Teodosio Enperadorea

Mendebaldeko eta Ekialdeko Erromatar inperioak (Teodosioren banaketa K.o. 395ean)

Baina… zergatik Mendebaldeko Erromatar Inperioaren amaierak Antzin Arotik Erdi Arorako aldaketa ekarri zuen? Zergatik izan zen horren gertakizun garrantzitsua Europako historian? • Erromatar Inperioak III.mendean jasan

Bereziki Europako Mendebaldeko

zuen krisiaren ondorioz, ordura arte

aldean, Erromatar inperioaren

ohikoak

gainbehera eta amaierak

horregatik historiagileek

• Gainera germaniar inbasioek eta hauen

gertakizun historiko honetan

erresumen mendebaldea

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Ekialdea

HONORIO

ARCADIO

Seme gaztea

Seme nagusia

● Lurralde hauetan, III. mendeko krisia gogor jotzen ari zen

(CharloCe Mary Yonge-ren grabatua. XIX. Mendea)

poli ko,

joan ziren.

bizitzaren arlo guztietan, eta

Romulo Augustulo Odoacroren oinetan abdikatzen

antolakuntza

ekonomiko, erlijioso eta sozialak aldatuz

aldaketa handia eragin zuen

kokatzen dute aro aldaketa

ziren

● Germaniar herrien eragina handia zen, eta hauek imperio eremu honen ahulezia aprobetxatuz, euren herriak ﬁnkatzen joan ziren

• Inperioaren eremu hau aberatsagoa zen • Hiriburu berria bertan zegoen • Germaniarren eragina txikiagoa zen, eta erromatarrek inbasioei arrakastatsu aurre egin zieten

berriak

ﬁnkapenak

ere

zituzten:

ekarri

ezaugarri Europako

Mendebaldea errege germaniarren esku zeuden geratu

erresuma zen,

txikitan

oinarri

banatuta

ekonomikoa

nekazaritza izanik.

• Era berean, erlijio kristaua ideien erdigunea bihurtu zen eta Eliza katolikoak izugarrizko boterea bereganatu zuen, bizitza arautzera ailegatuz.

(Mapa: detec1vesdelahistoria.es)

ERDI AROAN ZEHAR GARATU ETA HEDATUTAKO INPERIO ETA HERRIAK

2. GAIA

GERMANIAR ERRESUMAK

Germaniarrek berezko ezaugarriak zituzten, baina mendeetan zehar erromatarrekin izandako elkarbizitzaren ondorioz, zenbait ezaugarri ezberdin bereganatu zituzten.

erri germaniarrak Antzin Aro/k Europako iparraldean kokatutako tribuak ziren, hala nola bisigodoak, alanoak, burgundiarrak, angloak… Jatorriz nomadak ziren eta bizirauteko baliabideak leku bate/k bestera bilatzen zituzten. Modu honetan, K.o. I. mende/k, eta batez ere III. mendeko krisia aprobetxatuz, Erromatar Inperioaren limesaren iparraldean kokatzen joan ziren. Hasieran erromatar enperadoreek germaniarren sarrera onartu zuten, kolonoak bihurtzearen truke eta inperioaren mugak defendatzearen truke. Baina bizikidetza baketsua apurtu egin zen, ekialde/k hunoek germaniarrak presionatu zituztenean. “Barbaroak” inperioan sartu ziren guz/z, tribu bakoitza toki ezberdinetan ﬁnkatuz, K.o.476.urterarte, noiz, Odoacro jeneral germaniarrak Mendebaldeko Erromatar Enperadorea garaitu zuen, inperioari amaiera emanez.

Germaniar tribuetan, emakumezkoek paper

EKONOMIA Ekonomiari

dagokionez,

Gerlari bisigodoa

nomada izate/k sedentario izatera pasatu ziren. Erromatarren aurkako eta euren arteko gatazkak zirela eta, gerrateak etengabeak ziren eta ondorioz hirien arpilaketak ere. Honek hiritarrek landetara ihes egitea eragin zuen, merkataritza ia desagertuz. Horrela, germaniar erresumak

(Irudia: modaenlahistoria.blogspot. com)

ﬁnkatu orduko haien oinarriak abeltzantza eta nekazaritza bihurtu ziren.

GIZARTEA Antolakuntza estra/ﬁkatua zuten, hau da

gizartea

mailakatuta

zegoen,

eta

erromatarren gizartearen antzekoa zen. Modu honetan, Europako Mendebaldea germaniarren erresuma ezberdinatan banatuta geratu zen Erdi Aroaren hasieran (frankoak eta burgundiarrak Galia aldean; suebo, bandalo eta visigodoak Penintsula Iberikoan, burgundiarrak Penintsula Italikoan…)

Goi mailan pribilegiatuak kokatzen ziren, nobleak, eta euren artean erresuma zuzentzen zuen erregea. Behe mailan pribilegiogabeak kokatzen ziren, plebeioak (nekazariak, libertoak…). Esklabuak ere bazituzten. Gutxinaka, Erdi Aroan zehar, gizarte mailaketa hau gero eta argiagoa izango zen, Gizarte Estamentala deiturikoa sortuz eta garatuz.

KULTURA

(Artea, erlijioa, hizkuntza…)

Esaten da germaniarren kultura nahiko pobrea zela erromatarrekin konparatuta. Germaniar Erresumak V. mende amaieran (Mapa: historiaeuropa.wordpress.com)

DBH2ko Gizarte Zientziak

Baina kontutan hartu behar da, herri gerlariak eta nomadak izanik, kultura

protagonista izan zuten arlo askotan. Ekonomiaren oinarri ziren, esaterako, etxeaz arduratzeaz gain, bizirauteko beharrezkoak ziren produktuak ekoitzi eta batzeaz arduratzen baitziren ere, gizonezkoak espedizioetan edota gerrarako prestatzen ari ziren bitartean. Gainera, orohar borrokatzen ez ziren arren, gerrara joaten ziren seme—alabekin, gerlariak babestera. Era berean, emakumezko batzuk gaitasun magikoengatik mirestuak ziren, eta gurtuak izaten ziren ere. Ordea, erromatarrekin elkarbizitzen hasi ziren heinean, ohitura patriarkalak indartzen hasi ziren, emakumearen papera bigarren plano batera pasatuz. Henar Gallego Francoren (Valentziako Unibertsitatea) “La imagen de la «mujer bárbara»” ar1kulu1k aterata eta moldatua

ostrogodoen aurka penintsula italikoa galdu zuten… Ordea, tribu germaniar guz/en artean, bakarra izan zen galdutako Mendebaldeko Erromatar Inperioa berreskuratzen saiatu zena: FRANKOA. Gaur egungo Frantzian ezarritako tribu honen erregeetako bat, Karlo Magno izenekoa, Mendebaldeko Europa/k hedatu zen, Inperio Karolingioa sortuz.

Inperio Karolingioa Inperio Karolingioa K.o. VIII – IX mendeen artean, Europako Mendebaldeko Frankoen Familia germaniarra eta germaniar herrixketako etxe baten ustezko irudikapena (Irudia: miclasedehistoria8.blogspot.com.es/)

Erresumari deritzo. K.o. V. mende/k frankoak Europako Mendebalde/k hedatzen joan ziren, baina VIII. mendean Karlo Magno erregearen esku/k antzinako

aberatsa garatzea nahiko zaila zela ere, horrega/k hasiera batean euren artea adibidez, eskultura mugikorretara edota apaingarrietara mugatzen zen. Erromatarrekin elkarbizitzean aldatzen joan zen. San Juan eliza, Recesvinto errege bisigodoak eraikitakoa VII. mendean. (Venta de Baños. Palencia)

Germaniarrak bereganatzen

la/na joan

ziren

Apaingarri germaniarrak (Mapa: es.wikipedia.org)

BLOGEAN... 2. GAIA: HERRI GERMANIARRAK Bideoa eta ariketak

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Inperioa

berreskuratzen

saiatu ziren, Pirinioeta/k, Alemania eta Italiara arte hedatuz. Hori dela eta 800.

Ordea, egoera

urtearen

hizkuntza

Santuak

hizkuntza

Inperioko Enperadore

Gabon

gauean Erromako Aita

Bestalde, kristautasuna ere onartu zuten, nahiz eta jatorriz politesitak izan (gogoratu beharra dago, Teodosiok K.o. IV. mendean kristautasuna inperioaren erlijio oﬁziala bihurtu zuela). Horrela, behin sedentario izanda, kristautasuna bereganatuta eta erromatar kulturaren eraginez, germaniarrak ere arte es/lo berria sortzen joan ziren, Erdi Aroko arte esanguratsuenetarikoaren jatorri bihurtuz.

Azkenik, poli/ka arloan, erresuma germaniar bakoitzak bere garapena izan zuen Erdi Aroan zehar. Euren arteko eta beste herri eta inperioen aurkako gatazka

Erromatar

izendatu zuen Karlo Magno.

erromanikoak sortuz.

POLITIKA Inperio Karolingioaren za1keta Karlo Magnoren hiru biloben artean, Verdungo Itunaren bitartez K.o. 843.urtean, inperioaren batasunaren amaiera eragin zuena.

Mendebaldeko

Inperio honek urte gutxi iraun zuen arren Karlo Magno (Alberto Durero. (843. urtean 1511) Verdungo Itunaren bitartez inperioa Karlo Magnoren biloben artean za/katu zen), Erdi Aroko Europako Mendebaldeko oinarrizko ezaugarri asko ezarri zituen, adibidez lurraldeen antolakuntza poli/koa. Izan ere, Karlo Magnok Inperioa marka, dukerri eta konderrietan banatu zituen, imperio zabalaren antolakuntza eta kontrola errazteko asmoarekin. Inperio Karolingioak ere, Europan zehar garatzen ari zen GIZARTE ESTAMENTALA

feudalismoaren

eta gerrak ohikoak izan ziren lurralde

ere finkatu zuen,

berriak konkistatzearren. Bisigodoek adibidez penintsula iberikoaren kontrola lortu zuten suebo eta bandaloen aurrean, baina VIII. mendean galdu egin zuten Islam Inperioaren aurka; burgundiarrek

sistema politiko, ekonomiko eta soziala hedatuz.

ERDI AROAN ZEHAR GARATU ETA HEDATUTAKO INPERIO ETA HERRIAK

3. GAIA

BIZANTZIAR INPERIOA

izantziar inperioa Ekialdeko

Erromatar Inperioak Erdi Aroan zehar jaso zuen izena da. XVIII. mendeko historiagileek sortutako terminoa da, inperioaren hiriburua, Konstantinopla, Bizantzio hiri grekoaren gainean eraikita zegoelako. Izan ere, ondorengo pentsalariek Erdi Aroko Ekialdeko Erromatar Inperioaren ezaugarriak aztertzerakoan, antzinako Erromatar Inperioarekin konparatuta ezaugarri berri eta ezberdinak bereganatu zituela konturatu ziren, horrega/k inperio berri baten izena eman zioten. Hala ere orduko bizantzirrek euren buruei erromatarrak deitzen jarraitu zieten.

dagokionez,

oso

inperio

aberatsa izan zen ondorengo arrazoiak direla eta: nahiz eta bizantziar ekonomiaren oinarria

Konstantinopla Konstantino enperadoreak eratu zuen K.o. 330. urtean, Bizantzio hiri grekoaren gainean, eta Erromatar Inperioaren hiriburu bihurtu zen lehenengo, eta Bizantziar Inperioarena gero. Bosforo itsasarteko kokapen estrategikoaz baliaturik, Konstan/noplak Europa eta Asia bitarteko merkatal harremanak kontrolatzen zituen, aberastasun handiak eskuratuz, eta Erdi Aroko hiririk aberatsenetarikoa eta

EKONOMIA Ekonomiari

(Irudia: www.antoine-helbert.com)

nekazaritza

izan,

merkataritzak funtsezko garrantzia izan zuen. Honen zerga/a inperioaren kokapen

jendeztatuenetarikoa bihurtuz. Era berean, penintsula batean kokatuta egonik, militarki ere abantail estrategikoaz gozatzen zuen. Ordea, 1453an, eta Bizantziar Inperioari amaiera emanez, Konstan/nopla Inperio Otomandarraren esku konkistatua izan zen, gaur egungo Istanbul izatera pasatuz.

KULTURA

(Artea, hizkuntzaâ&#x20AC;Ś)

estrategikoa zen, Europa, Asia eta Afrika artean. Horrela Bizantziar Inperioak

Kultura alde/k ere, bizantziarrek ezaugarri

Mediterraneo itsasoko merkataritza menderatzera heldu zen eta baita Asiarako eta Afrikarako merkatal loturak kontrolatzera ere. Ondorioz bizantziar monetak (solido eta besante izenekoak) berebiziko arrakasta zuen Erdi Aroko

aberatsa sortuz, greziar kultura, erromatar

bereziak bereganatu zituzten, oso kultura kultura eta kultura kristauaren arteko nahasketa zelako. Gainera, nahiz eta hasiera batean erromatar ohiturak mantendu

zituzten,

gutxinaka

greziar

Europan, eta hiriek antzinako garrantzia

ezaugarriak bereganatzen joan adibidez, la/na beharrean grekera.

berreskuratu zuten, jarduera poli/ko eta ekonomikoen gune zirelako. Aberastasun horren eredu inperioaren hiriburua izan

Artea ere oso aberatsa zen. Erlijioarekin erlazionatzen zen batez ere, eta horrega/k

zen, Konstantinopla.

obrarik

DBH2ko Gizarte Zientziak

nabarmenenak

elizak

Santa SoďŹ ako basilika

ziren,

eta

mosaikoak ziren, mendebaldeko arte/k nahiko ezberdinak.

Jus1niano I.aren mosaikoa (RĂĄvenako San Vital elizan)

POLITIKA

Konstantinoplaren konkista turkiarren esku 1453an, Aro

Bizantziar Inperioaren goren aldia VI.

Modernoaren hasiera

mende erdian eman zen, Teodora enperatriza eta bere senarraren esku/k,

markatu zuen gertaeretako bat da

Justiniano I.a. Antzinako Erromatar Inperioa berreskuratzen saiatu ziren, eta horretarako zenbait ekintza eraman zituzten aurrera: • Konkistak: Inperioa hedatu zuten, batez ere mendebaldeko lurralde asko konkistatuz eta inperioaren hedadurarik handiena lortuz. • Erromatar

RA O D O TE

legedia

berreskuratu

Denborarekin

inperioaren

hedadura

handiaren ondorioz antolakuntza politikoa ere aldatzen joan zen. Erromatar garaiko /tuluak baztertzen joan ziren eta berriak sortzen joan ziren, adibidez, enperadoreari

eskubideen alde

(Mapa: almanaqueuniversal.wordpress.com)

eta

eguneratu zuten lau ataletan banatutako bilduma batean. Bilduma hau CORPUS IURIS CIVILIS deitu zen.

Teodora VI. mendean Bizantziar Inperioa zuzendu zuen enperatriza izan zen, orduko emakumeen

Bizantziar Inperioaren hedapena bere goren aldian, Teodora eta Jus1niano I.aren garaian (VI. mendea). Merkatal ibilbide eta hiri garrantzitsuenak ere zehazten dira.

Inperioaren gainbehera eta amaiera Teodora eta Jus/niano I.aren ostean inperioak aldi ilun bat bizi izan zuen, eta nahiz eta XI. mendean berriro ere gorenaldi bat bizi, ordu/k aurrera inperioa gainbeheran sartu zen eta gutxinaka lortutako lurrak galtzen joan ziren lonbardiar, bisigodo, musulman, eta

errukigabe borrokatu zena. Familia pobre batean jaioa, basileus deituko zitzaion, bera izango zen gaztetatik prostituzioarekin agintari nagusia, armada, administrazio eta lotuta zegoen erlijio buru. Antolakuntza berriaren ikuskizunaren munduan barruan ere, basileusak agintzen zuena jardutera behartua ikusi inperio osoan zehar betearazten abarren aurka, 1453an turkiarrek zuen bere burua. Baina, 20 laguntzeko funtzionarioak zeuden; baita Konstantinopla konkistatu zuten arte. urte zituela, orduko diplomatikoak ere, inperioa beste Honek Bizantziar Inperioaren amaiera eragin Bizantzioko enperadorearen lurraldeekin harremanetan jartzeaz zuen. hilobarekin maitemindu eta arduratzen zirenak; eta armada inperioaren ezkontzea lortu zuten mugak babesten zutenak. (ordura arte, patrizio eta ikuskizunaren munduan lan Enperatrizak inperioa goren emakumeak laguntzeko ondarea gaur egun ere, egiten zutenen arteko konbentu bat ireki zuen. munduko herrialde askotan aldi politiko eta ekonomiko ezkontzak debekatuta eta sozialera eramateaz gain, • Emakumeei jabetza propioak iraultzailea da. zeuden). eukitzeko eskubidea eman emakumeek emakume Bi urte geroago, Justino enperadorea hildakoan, Justiniano I eta Teodora Ekialdeko Erromatar Inperioaren buru bihurtu ziren.

izate hutsagatik sufritzen zuten mespretxuaren jabe

(Teodorak berak bizitza osoan zehar jasan egin behar izan zuena), hauen eskubideen Baina Teodorak ez zuen aldeko borrokan murgildu enperadore berriaren zen. ezkonlagun hutsa izan nahi, Horrela ondorengo neurriak eta orduko estereotipo hartu zituen, besteak beste: guztiak hautsiz, berak ere inperioa gobernatu egin zuen tinkotasunez.

• Behartutako prostituzioa

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

debekatu zuen, eta prostituzioa uzten zuten

zien

• Dibortzioetan emakumezkoek zituzten eskubide murritzak handitu zituen

• Emakumeak bortxatzen zituztenentzat heriotz zigorra ezarri zuen

• Adulterioa egiten zuten emakumeak erailtzea debekatu zuen

47 urterekin minbiziak jota hil egin zen, baina utzitako

Teodoraren mosaikoaren xehetasuna (Rávenako San Vital elizan)

ERDI AROAN ZEHAR GARATU ETA HEDATUTAKO INPERIO ETA HERRIAK

4. GAIA

ISLAM INPERIOA

slam inperioa izena ematen dion erlijioarenpean hedatutako inperioa izan zen. Kristau egutegiaren arabera K.o. 622. urtean hasi zen Arabian,

Muhammad

profetaren

ihesaldiarekin

batera, HEJIRA deiturikoa.

ISLAMAREN JATORRIA Gaur egun milioika jarraitzaile dituen islam erlijioa K.o. 622. urtean sortu zen Arabian Muhammad-en esku/k. Jatorriz Mekako tribu politeista eta aberats batean jaiotako merkataria izan zen, eta 25 urte zituela, Yadiya alargun aberatsarekin ezkondu zen, berehala hiriko merkatari ospetsuenen artean kokatuz.

eta bera zela bere profeta. Horrela, Muhammad-ek Alaren hitza hedatzen hasi zen, bere lehenengo jarraitzailea Yadiya izanik.

HEJIRA Baina Muhammad-ek gero eta jarraitzaile gehiago zituen, eta honek tokiko tribuen ekonomia kaltetzen zuen, izan ere Muhammad-en jarraitzaileak monoteistak ziren, eta ondorioz tribu politeisten idoloak bisitatzera joaten ziren ibiltariak ere gutxitzen joan ziren. Honek merkataritzaren jeitsiera ekarri zuen, eta tribuen buruzagien haserrea ere, beraz, Muhammad jasartzen hasi ziren. Honek profetaren ihesaldia bultzatu zuen K.o. 622.urtean Mekatik

Medinara,

HEJIRA

Shayla

Gaur egungo belo islamiarrak

Hiyab

Al-amira

Khimar

Chador

Niqab

Burka

deiturikoa.

Gizon oso jakintsua izanik, Hira mendira joan ohi zen gogoetak egitera. Badirudi K.o.

INPERIOA

610. urtean mendiko koban hausnarketan zegoela, Gabriel arkanjelua agertu zitzaiola

Behin Medinan, jarraitzaile asko zituela,

eta jainko bakarra zegoela esan ziola, Ala,

eratu berri zuen Islam estatuaren legedia.

MEDINAKO KONSTITUZIOA sortu zuen,

hCps://laicismo.org/data/ docs/archivo_1116.jpg Mundu islamiarra Mahomaren gobernupean (622 â&#x20AC;&#x201C; 632) Inperioaren hedapena lehenengo lau Kalifekin (632 â&#x20AC;&#x201C; 661) Inperioaren hedapena Omeiatar Kalifen eskutik Inperioa hedatzeko kanpainia militarrak

Islam inperioaren hedapena (behean eskuman Harriaren kupularen meskita, Jerusalemen)

DBH2ko Gizarte Zientziak

BLOGEAN... 4. GAIA: ISLAM INPERIOA Kultura islamiarrari buruzko informazioa, bdeoa eta ariketak

ISLAMAREN OINARRIZKO 5 BETEBEHARRAK

Honen arabera judutarrak zein kristauak estatu islamiarrean bizi zitekeen zergak ordainduz gero. Laster Medina eta Meka arteko gudak sortuko ziren, baina Muhammad-ek Meka konkistatzea lortu zuen, eta honek zilegitasuna eman zion benetako profetatzat eta islama modu geldiezinean hedatzen hasi zen, inperioa Europara ere heldu arte, eta Erdi Aroko inperio garrantzitsuenetarikoa bihurtuz.

Fedea aitortu eta jainko bakarra dagoela eta

Erlijioa beraz, inperioaren jatorri eta oinarria izan zen. Lehenik eta behin,

haren profeta Muhammad dela

Muhammad-ek

aitortu behar dute

sakratua izendatu zuen, bertan Kaaba kokatzen zelarik.

islamiarrek

politeismoa

ezeztatu

2 Egunean bost aldiz otoitz egin egunaren bost aldi zehatzetan eta beti ere Mekara begira, islamiarrek koranaren

pasarte

zehatzak

errezitatuz otoitz egin behar dute ikusketaren ondoren (gorputzaren garbiketa)

3 Limosna eman isl a m iarr e k

h ai en

behartuenei behin,

in g ur uko

gutxienez eta

Meka

islamiarren

hiri

Bestalde, Korana, Mahomaren predikuak jasotzen zituen liburu sakratua, inperioaren funtsezko legedia bihurtu zen. Honen arabera islamiar orok oinarrizko bost

aberastasunaren arabera laguntza

Ramadamak

irauten

duen

dute egunean ezer ere edan edo

gobernatzen zituztenak vali deitzen ziren; lege koranikoa interpretatzeaz eta azaltzeaz arduratzen zirenak, ulem; eta epaileak, adibidez, kadi deitzen ziren.

INPERIOAREN AMAIERA

EKONOMIA

zabaltzeari ekin zioten yihadaren bitartez. Lehenengo lau kalifak Mahomaren

Ekonomiari dagokionez oinarri nagusi zituen:

inperioak

hiru

• Nekazaritza (teknika oso garatuekin) • Eskulangintza • Merkataritza (euren merkatal eragina Asia, Afrika zein Europara ailegatu zen)

hilabetean zehar islamiarrek ezin jan

gorenak kalifa izena jasotzen zuen. Honek inperio horren zabala gobernatu ahal

yihad izeneko gerra santuaren bitartez.

eman behar diete

4 Baraualdia ramadamaren hilean

Atolamendu poli/koari erreparatuz, inperioaren agintari poli/ko eta erlijioso

Hasieran esan bezala, VIII. menderako islam inperioak bere hedapen handiena ezagutu zuen, Asia/k Atlan/kora arte, izan ere, Muhammad-en ondorengoek inperioa

betebehar zituen. Gainera islamiarrek ere euren erlijioa hedatzeko funtzioa zuten,

urtean

daukaten

POLITIKA

izateko bisirrak izeneko laguntzaileak zituen. Mota ezberdinetako bisirrak ere bazeuden: inperioaren probintziak

ERLIJIOA

hiriko azokak oso gune garrantzitsu bihurtu ziren, hirien berebiziko hazkundea ekarri zuena.

Ondorioz, eta eskulangintza zein merkataritza hirietan garatzen zirenez,

familiakoak izan ziren, baina Omeiatar familiak laugarren kalifa menderatu eta boterea eskuratu zuten eta hauek izan ziren inperioa gehien hedatzea lortu zutenak. 750. urtean iraultza batek Omeiatarren gobernuarekin bukatu zuten eta Abas familia jarri zuten boterean X. mende erdira arte. Ordu/k aurrera inperioa za/katuz joan zen.

5 Bizitzan behin Mekarako erromesaldia egin beti ere osasun baldintzak eta ahalmen ekonomikoak ahalbidetzen badu Islamaren tenplu sakratuari deritzo. Jatorriz, meskitak Muhammad-en etxearen eredura eraiki egiten dira, eta hainbat ataletaz osotzen dira:

Alminar: oitoitzerako deia egiteko dorrea Patioa: ikusketa egiteko iturria duen espazio irekia Otoitz aretoa: arkupez eztalitako espazio itxia, bertan egiten da otoitza

Quibla: Mecaren norabidea zehazten duen horma (norabide horretan egin behar dute otoitz)

Mihrab: Quibla identifikatzen duen horma— hobia

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

MESKITA 23

DBH2ko Gizarte Zientziak

II BLOKEA Erdi Aroko sistema politiko, ekonomiko eta soziala FEUDALISMOA

Chema RomĂĄn eta Chio ilustratzaileen lana SM argitaletxearentzat

Jada Erdi Aroan zehar Europan garatutako herri eta inperio ezberdinak ezagutu ditugu, baina hauen arteko harremanen ondorioz gutxinaka Europan zehar antzekoak izango ziren ezaugarri politiko, ekonomiko eta sozialak sortu ziren, Erdi Aroan zehar orokorra izan zen gizarte sistema sortuz.

Erdi Aroko biztanleak? Nola bizi ziren? Hurrengoko gaian feudalismoari buruzko idei nagusiak ikasiko ditugu, Erdi Aroan Europako biztanleen bizitza nolakoa zen ezagutzeko, gaur egun bizi dugun egoerarekin konparatuz.

Horrela historiaren aldi hau bi garaitan bana dezakegu: Goi Erdi Aroa (V â&#x20AC;&#x201C; X) eta

Edukiak

Behe Erdi Aroa (XI â&#x20AC;&#x201C; XV). Goi Erdi Aroan

Feudalismoa

zehar Europako herri ezberdinen arteko harremanak direla eta, orohar Europan zehar antzeko ezaugarri politiko, ekonomiko eta sozialak sortzen hasi ziren. Ezaugarri hauek Behe Erdi Aroan finkatu, garatu eta hedatu egingo ziren, Europa ia osoa sistema berdinarenpean geratu zelarik:

Basailutza sistema eta feudoa

FEUDALISMOA. Ordea, zertan zetzan feudalismoa? Ze ezaugarri zituen? Nola harremantzen ziren

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

ERDI AROKO SISTEMA POLITIKO, EKONOMIKO eta SOZIALA

FEUDALISMOA basailutza eta feudoa

5. GAIA

eudalismoa Mendebaldeko Europan, IX – XV mendeen artean garatutako eta feudoan oinarritutako antolakuntza poli/ko, sozial eta ekonomikoa izan zen.

sufritzen hasi zituzten: iparralde/k bikingoak, ekialde/k hungariarrak eta hegoalde/k sarrazenoak, Europara ailegatzen hasi ziren, berriz ere arpilaketa eta gatazka boladak nagusituz. Baina

Europa,

Inperio

Karolingioaren

Ezinbesteko bi elementutan oinarrituta zegoen: FEUDOan eta BASAILUTZAn. Gainera feudalismoko gizartea estamentuetan banatuta zegoen, GIZARTE ESTAMENTALA sortuz.

Aipagarri da emakumeek bikingoen gizartean zuten garrantzia. Seme—alabak eukitzeko ahalmenaz gain,

SISTEMAREN

ekonomiaren zuzentzaileak ere baziren, tradizioen zaindari

JATORRIA

eta igorleak ziren, eta

Erromatar Inperioaren III. mendeko krisiak jada egoera poli/ko, ekonomiko eta soziala aldatzen hasia zuen Europan. Gatazkek eragindako pobrezia eta segurtasun ezak villetako lurjabeek botere ekonomiko eta poli/ko handia eskuratzea eragin zuen (hiriek boterea galdu zuten era berean), eta gizartearen banaketa bi taldetan gero eta argiagoa zen.

Bikingoak Sarrazenoak Hungariarrak

Bigarren inbasioak, IX. Mendean

Drakkar bikingoak Ingalaterrara bidean (Bayeux tapiza. XI. mendea)

apurketarekin erresuma txikitan banatuta geratu zen, errege – erregina oso ahulekin, kanpoko inbaditzaile berrien aurrean euren erreinuak babestu ezinean aurkitzen zirenak. Segurtasun eza horren aurrean hirieta/k ihes egiten zutenak eta jada nekazariak zirenak, errege – erreginen laguntza bilatu beharrean, lurjabe handiegana jo zuten babesa eske, hauek berezko armada eta gotorlekuak baitzituzten. Horren truke, nekazari hauek lurjabe handien agindu eta zerbitzupean jarri behar ziren, eta berriz ere azken hauen boterea indartuta atera zen. Horren handia zen noble berri hauen boterea, errege—erreginen boterea ere haien laguntza eta ﬁdeltasunean oinarritzen zela.

gaitasun magikoengatik ere baloratuak ziren. Horrenbestekoa zen emakumeen aintzatespena, seme – alabek euren amengatik hartzen zutela oinordetzan gizartean izango zuten mailaketa. Ondorioz, desohoragarria zen emakume bat erasotzea edo mintzea, eta hala egitekotan zigorra jasotzen zuen gizonak. Emakume bikingo libre bat bortxatzea, adibidez, heriotz zigorrarekin ordain zitekeen, emakumearen gorputza askea baitzen, eta ez gizonarena. Dibortzioak ere baimenduta zeuden bikingoen gizartean, eta emakumeak berak, senarraren

Sistema berria sortzen hasi zen beraz, Behe Erdi Aroan, inbaditzaileen baketze, ﬁnkatze eta kristautzearekin garatu eta hedatuko

antzutasunagatik edota tratu

zena: FEUDALISMOA.

zezakeen banaketa.

txarrengatik adibidez, erreklama

(Mapa: mapspublic.ihmc.us)

Egoera hau Goi Erdi Aroan zehar garatzen joan zen, lurjabe handiak erresumetako errege—erreginek baino botere handiagoa eskuratzera ailegatuz. IX. mendean, gainera, Europako herriek bigarren inbasioak DBH2ko Gizarte Zientziak

XIII. mendean sistema hau gailurrera heldu zen. Baina ordutik aurrera, aldaketa sakonak jasaten hasiko ditu arlo guz/etan beste sistema berri batean bihurtzen hasiz: Antzin Erregimena.

Laia San José Beltrán historiagilearen blogeko “El papel de la mujer en la sociedad vikingo-escandinava” ar1kulu1k aterata eta moldatua (hCp://thevalkyriesvigil.com/)

BASAILUTZA

FEUDOA

Esan bezala, bai errege—erreginek, zein gainontzeko nobleek fideltasun harremanetan oinarritu zuten euren boterea. Eta nobleen arteko (errege—erreginak barne) ﬁdeltasun harremanak basailutzaren bitartez arautu ziren.

Feudalismoan,

Basailutza beraz, Feudalismoan, Mendebaldeko Europan, nobleen arteko harremanak arautzen zituen sistema izan zen. Maila baxuagoko noble batek, maila altuagoko noble ba/ ﬁdeltasuna zin egiten zion, trukean FEUDO izeneko lur za/ bat jasoz. Maila altuagoko noblea, edo baxuagokoaren JAUNA ANDEREA bihurtuko zen, eta bestea haren BASAILUA. Aldi berean, basailu hori eskuratutako lur za/aren agintari gorena bihurtuko zen, bertan bizi zirenen jauna bihurtuz.

Mendebaldeko

Europan,

Jaunari fideltasuna zin egitearen truke, Basailutza Itunaren bitartez basailu nobleak jasotzen zuen lurra zen, JAURERRIA ere deitua. Feudoak atal ezberdinak zituen, hala nola, gaztelua, herrixka, eliza, soroak, larreak, lur komunalak… eta bai jaunak zein herrixketan bizi ziren nekazariek feudoko lurrak landu egiten zituzten. Horrela, feudoan lantzen ziren lurrak bi motatan banatzen ziren: • Erreserbak: jaunak berak bere kontsumorako us/atutako lurraldeak ziren. Nahiz eta jopuak erabiltzen zituen hauek lantzeko, lortutako produktu guz/ak jaunarenak ziren. • Mantsoak: jaunak bere feudoko nekazariei emandako lursailak ziren, bizitzeko eta zergak ordaindu ahal izateko landuko zituztenak. Baina horren truke nekazariek (jopuak) errenta bat ordaindu behar zioten jaunari.

Basailutza itunaren funtzionamendua

Jauna eta basailuaren arteko ﬁdeltasun ituna, Omenaldia eta inbestidura izeneko zeremoniaren bitartez sinatzen zen. (Ikusi goiko irudian itunaren bitartez bai jaunak zein basailuak hartzen zuten konpromezua.)

Feudoetan gainera, jaunek beraien justizia aplikatzen zuten eta nahi zituzten zergak kobratzen zituzten (zubisaria, bidesaria, errota erabiltzeaga/k…)

Basailutza sistema honek askotan, nobleen arteko gatazkak ekarri zituen, nobleak bere botere eta indarraz jabetuta, beste noble baten aurka jotzen zuelako lurraldeak eta botere gehiago eskuratu nahian. Omenaldian bi nobleek euren ardurak adierazten zituzten. Menpekoak jaunari, eskuak elkarri hartuta, haren basailu izatea

eskatzen

zion,

fideltasuna

eskeiniz

eta

aholkatzeko eta laguntzeko konpromezua hartuz. Hau muxu baten bitartez sinatzen zen. Ondoren, inbestidura egiten zen, hau da, jaunak basailuaren eskaera onartzen zuen eta lur eskukada bat (ematen zion feudoaren ikur), ezpata eta zetroa (aginte—makila) ematen zizkion.

Feudoa eta bere atalak (Felipe Muhr ilustragileak San1llana argitaletxearentzat egindako ilustrazioa)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

DBH2ko Gizarte Zientziak

III BLOKEA Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

G. Helquist ar9sta suediarraren obra (1889)

Aldi berean, gizarte feudala ESTAMENTUTAN banatutako gizartea izan zen, hau da, jaiotzak markatu egiten zuen bakoitzaren gizarte maila. Bi mota nagusi bereizten ziren:

estamentuen artean, eta nolakoak ziren haien bizitzak? Gaur egungo gizartearekin parekatu daitezkeen ezaugarriak al ziren?

Pribilegiatuak: noble eta klerikoek osotzen zuten estamentu hau. Ez zuten zertan zergak ordaindu behar, ezta eskulanak ere egin behar.

Edukiak

Pribilegio gabeak: herri xeheak osotutako estamentua (nekazariak, artisauak, merkatariakâ&#x20AC;Ś) Zergak ordaindu behar zituzten eta lan posturik baxuenak bete. Bainaâ&#x20AC;Ś nola banatzen ziren zehatz mehatz estamentuak? Estamentuz alda zitekeen? Zer eta zeintzuk ziren pribilegioak? Zeintzuk ziren estamentu bakoitzaren ezaugarriak? Eta bakoitzaren funtzioa? Ze ezberdintasun zeuden

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Gizarte estamentala Pribilegioetan oinarritutako gizartea

Noblezia

Kleroa

Herri xehea

DBH2ko Gizarte Zientziak

Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

6. GAIA

GIZARTE ESTAMENTALA Pribilegioetan oinarritutako gizartea

PRIBILEGIATUAK

izarte estamentala Europako Mendebaldean, feudalismoan, Goi Erdi Aroan sortutako eta Behe Erdi Aroan garatutako gizarte mailaketa berria izan zen.

Goi mailako estamentua zen eta honakoak ziren talde honetan batzen zirenak jasotzen zituzten pribilegioak besteak—beste: • Ez zituzten zergarik ordaindu behar

Estamentuetan banatutako gizartea zen, hau da, pribilegioen arabera sailkaturiko gizarte maila nahiko itxiak. Estamentu batekoa edo bestekoa izatea, bakoitzaren jaiotzak markatzen zuen. Gainera, estamentu bate/k bestera mugitzea oso zaila zen, aukera bakarrak meritu propioak, ezkontza edota bokazio jainkotiarra ziren.

• Ez zituzten esku lanik egin behar • Administrazio karguak kontrolatzen zituzten

• Gartzelara joan ahal ziren (hilketagatik adibidez) baina gainontzeko presoetatik aparte

• Ezin ziren torturatuak izan • Ezin zitzaien heriotza—zigor

Bi estamentu nagusitan banatzen zen gizartea: pribilegiatuak eta pribilegio gabeak. Zer dira

iraingarrietara kondenatu

PRIBILEGIOAK?

Pertsona batek edo talde batek, beste batek jasotzen duen abantaila.

Eta OINARRIZKO ESKUBIDEAK?

Gizartearen arimak salbatzeko otoitz egitea, eta bizitza kristauaren errito eta ohiturak zuzentzea zen haien funtzioa.

PRIBILEGIO GABEAK Behe mailako estamentua zen, gizartearen gehiengoa batzen zuena. Pribilegiorik onartzen ez zitzaizkienez, hauek ziren gizarte osoa mantentzeaz arduratzen zirenak, zergak ordainduz, esku – lanak eginez, eta gizarteko lan – postu baxuenetan jardunez.

Estamentu honen barruan noblezia eta kleroa sailkatzen zen:

Herri xeheak

Noblezia

estamentu hau zerbitzariak, merkatariak…).

Hauen funtzioa gizartean, hura babestu eta zuzentzea zen, kargurik altuena errege—erreginak betetzen zuelarik.

emanda edo talde horretakoa izateagatik

Kleroa

osotzen zuen (nekazariak, eskulangileak,

(Irudia kalipedia-1k hartua eta euskeratua)

Berez, eta edozein gizarte sailkapenen gainetik, gizakiaren duintasuna eta garapen pertsonala

Errege—erregina eta haien

bermatzen dituzten printzipioak dira.

ahaideak eta Aita Santua Klero (apeizpiku, artzapeizpiku) Erdi Aroan ez ziren oinarrizko eskubideak aitortzen, eta 1948ra arte ez ziren idatziz eta unibertsalki deklaratu.

Erdi eta behe mailako

eta noblezia altua

noblezia (hirietako nobleak, zaldunak…) eta kleroa (apaizak

Ba al dakizu zeintzuk izan ziren aitortu

monje eta fraideak…)

betetzen direla uste ahal duzu? Munduko

Giza—talde humilak

ze lurraldetan ez dira gehien bat

(nekazari askeak,

betetzen?

Erdi mailako taldea (nekazari lurjabe

ziren oinarrizko eskubideak? Zure gizartean

aberatsak, bankari eta merkatari Handiak…)

merkatari txikiak,

BLOGEAN...

ofizialak…) Baztertuak

6. GAIA: GIZARTE ESTAMENTALA Gizakiaren Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Talde txiroena (Jopuak, ikastunak…)

Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

7. GAIA

NOBLEZIA

rdi Aroan, Europako Mendebaldeko gizarte feudalean, klerikoekin batera goi mailako estamentu pribilegiatua osotzen zuen taldea zen. Nobleen

artean

nagusiena

errege—

erregina zen, bere erret familiarekin bat estamentu pribilegiatuaren goi maila hartzen zuena. Azpi/k bi talde nagusi sailkatzen ziren: • Noblezia altua: berezko /tuluak zituztenak ondorengo ordenean: dukesa eta dukeak, markesak, kondesa eta kondeak, bizkondesa eta bizkondeak, baroisa eta baroiak, andre eta jaunak, damak eta zaldunak. • Noblezia baxua: /tulurik gabeko noblezia (ezkuteroak, hidalgoak…)

EMAKUMEZKOAK Eliza Katolikoaren eraginaren ondorioz, emakumezkoaren papera Erdi Aroan orohar, bigarren mailakoa zen. Emakumezko nobleei dagokionez, haien funtsezko eginkizuna ezkontzea, seme – alabak eukitzea eta etxea zaintzea zen, eta txikita/k horretarako hezitzen zituzten. Gazteta/k emakume noble nagusiago baten ardurapean jartzen ziren, eta hura orrazten edota janzten laguntzeaz gain, dantzan, zaldi gainean ibiltzen, etxea antolatzen edota bestelako nobleekin harremantzeko arauak ikasten zituzten.

Frantziako emakumezko nobleen janzkera X eta XI. mendeetan (The dress of women from the Gallo-Roman period to the present 1me. A. Challamel. 1882)

DBH2ko Gizarte Zientziak

Edozein erabakitzeko ahalmen ezeztatzen zitzaien eta ezkontza aitek adosten zuten, haurtzaro/k, interes ekonomikoen arabera. Behin ezkonduta, aitaren agindupe/k, senarraren agindupera pasatzen ziren. Gazteluaren kontuetaz arduratu behar ziren, baina soilik senarra kanpoan zegoenean gazteluaren defentsan edota bestelako erabaki garrantzitsu har zezaketen. Horretaz gain, emakumezkoari ezkondu arteko birjinitasuna ere inposatzen zitzaion, publikoki ziurtatzen zena ezkontzaren gauean. Gainera, emakumeari ere harreman sexualetan inolako gozamenik debekatzen zitzaion. Harremanen helburu bakarra seme— alabak edukitzea izan zitekeen, eta kontrakoa pros/tuzioarekin lotzen zen. Azkenik, ezkondu gabe geratzen ziren emakumeak monastegietan sartu ohi zituzten.

Leonor zaldun bat izendatzen (“Inbes1dura”. Edmund Blair Leighton.

Mezenas literarioa bihurtzeaz gain, bere senarra gurutzadetan ere lagundu zuen, baina haien arteko harremana ez zen ona, eta 27 urte zituela dibortzioa eskatu eta lortu egin zuen. Gutxira, Ingalaterrako erregea bihurtuko zenarekin ezkondu zen, Enrike Plantagenet, Akitaniara arte ailegatzen zen inperio handia sortuz. 8 seme alaba izan zituzten, baina harremana ere ez zen zoriontsua izan, eta Leonorrek bere semeen alde jokatu zuenean, Enrikek traiziotzat hartu eta 15 urtetan giltzapetu egin zuen. Enrike hil zenean, eta Leonorren semeak, Rikardo, tronua hartu zuenean, orduan askatu zuten, jada 60 urte zituela. Gutxira Rikardo ere gurutzadetara joan, eta Leonorrek Ingalaterra botere guztiekin zuzendu zuen.

LEONOR AKITANIAKOA XII. mendeko Akitaniako dukesa izan zen, frantziako erregina eta geroago Ingalaterrakoa ere. Txikitatik gizonezkoentzat gordetako hezkuntza jaso zuen: irakurtzen eta idazten ikasteaz gain, ehizan eta kontu militarretan ere hezitua izan zen.

17 urterekin Frantziako errege berriarekin (Luis VII) ezkondu zen (13 urte zituela hala adostu zuten euren familiek).

Nortasun handia eta erabakitzeko ahalmena erakutsi zuen emakume aparta hau, 80 urte zituela hil egin zen, batzuren ustetan emakume gaizto eta manipulatzailetzat historiara pasatuz, eta beste batzuren ikuspegitik emakume adimentsu eta estratega bat izanik. Sandra Ferrer kazetariaren Mujeres en la Historia blogeko “Reina, duquesa, cruzada, Leonor de Aquitania (11241204)” ar1kulu1k aterata eta moldatua

ZALDUNEN KODEA Zaldunak ausartak izan behar ziren, eta haien jaun—andreak, lurraldea, emakumeak, umeak eta Eliza defendatu behar zuten. Fededunak, eskuzabalak, justiziaren bilatzaileak, leialak, nobleak eta apalak izan behar ziren ere.

GIZONEZKOAK Gizonezko nobleei dagokionez, funtzio nagusia gizartea babestea eta zuzentzea zen. Zuzentzearen funtzioa gobernuko karguak eskuratuz betetzen zuten; babestearen funtzioa aldiz, gerrarako prestatuz eta gerra eginez. Honekin lotuta, Erdi Aroan hiru gerra— gizon mota egon zirela esan daiteke: zaldunak, infanteria soldaduak eta arkulariak.

ZALDUNAK

Angus McBride-en ilustrazioa

Baina... soilik emakume eta ume pribilegiatuak babestea zin egiten zuten. Izan ere, pribilegio gabeekin oso krudelak izan ohi ziren.

Zaldunen kasuan, errege—erreginen edota jaun feudalen zerbitzupean zaldiaren gainean borrokatzen ziren gerlariak ziren. Gizonezko noble asko, 8 urte zituztene/k hezkuntza militarra jasotzen zuten, zaldian ibiltzen ikasten zuten, borroka librean aritzen ziren, gorputza indartu, lantzarekin eta ezpatarekin trebatu… 15 urte betetzerakoan zaldun baten “ezkutari” bihurtzen ziren. Zalduna janzten laguntzen zuten, janaria eramaten zioten, zaldia

zaindu, torneoetara eta gerrara lagundu, edota armak eta armadura garbitzen zizkioten. Horretaz gain, ezpatarekin eta zaldiarekin ere trebatzen jarraitzen zuten. Azkenik, 20 urterekin, eta merezi zutela uste bazen, “zaldun” izendatzen zituzten Inbestidura izeneko zeremonia baten bitartez. Zeremoniaren aurreko gaua zalduna bihurtuko zena baraualdian eta otoitz egiten igarotzen zuen. Hurrengo goizean, purua zela adierazteko bainu bat hartzen zuen, eta apaizarekin konfesatzen zen. Ondoren gozaldu eta zeremonia ospatzen zen familia eta beste nobleen aurrean. Jaunaren aurrean belaunikatzen zen eta jaunak ezpatarekin kolpatu egiten zuen, zaldun izendatuz. Zaldunak be/ egon behar ziren gerrara joateko prest, errege – erreginak horrela exigituz gero. Baina gerraterik ez zegoen bitartean, gizonezko nobleek ehiza eta torneoen bitartez entrenatu egiten zuten.

(Gazteluaren irudia murciaeduca.es –1k ateratakoa eta euskeratutakoa da. Omenaldi dorrearena pinterest.com –e1k)

Omenaldi dorrea Zubi altxagarria

Arma patioa Torneotako justak (Códex Manesse. XIV mendea)

Lubanarroa Harresia

GAZTELUA

Erdi Aroan, Europako Mendebaldean, jaun feudalen egoitzak ziren gazteluak. Garaiko gerra eta eraso jarraien arriskuaren ondorioz, gotorleku trinkoen itxura zuten, eta tontorretan kokatuta egon ohi ziren inguruko lurrak kontrolatu ahal izateko. Horrela, harresiz inguratuta egon ohi ziren, eta batzutan lubanarro batez ere. Zubi altxagarri baten bitartez sar zitekeen esparruan, arma patiora ailegatuz, non soldaduak entrenatzen ziren, zaldiak gordetzeko ukuiluak, armak eta ferrak egiteko errementeria edota putzua kokatzen ziren. Baina gazteluaren atalik garrantzitsuena OMENDALDI DORREA zen. Bertan, andra eta jaun nobleak bizi ziren bere familiarekin, goiko solairuetan zeremonietarako eta jaialdietarako areto nagusia eta logelak egonik. Behekoetan biltegia eta goardiak zeuden, eta sotoan ziegak, presoak gordetzeko. Gazteluaren bizitza, edozein herritarrarena baino askosaz erosoagoa bazen ere, gogorra ere bazen. Hotza eta hezetasuna handiak izanik, tximinia erraldoiak zituzten, eta hormak tapiz ederrekin eztali behar zituzten. Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

8. GAIA

uropako Mendebaldeko gizarte feudalean, nobleekin batera goi mailako estamentu pribilegiatua osotzen zuen talde erlijiosoa KLEROA zen. Hauen funtzioa otoitz egitea zen kristautasuneko herritarren arimak salbatzeko.

ELIZAREN BOTEREA ERDI AROAN Teodosio enperadore erromatarrak, kristautasuna inperioaren erlijio oﬁzial eta bakarra izendatu zuene/k, europar gehienen erlijioa kristaua zen. Horrek batasun kultural bat ezartzen zuen

KLEROA zena erreinu guz/etan. Herri xeheak hala beharrez ekoizpenaren ehuneko hamarra ordaindu behar zioten Elizari, horrega/k zerga berezi honek jasotzen zuen izena hamarrena zen.

BOTERE POLITIKOA Aita Santuak kristau – estatuen politikan parte hartzen zuen, errege – erreginengan eragiten, eskumikuaren mehatxupean. Gainera gerrateetan “jainkoaren treguak” ezarri ahal zituen, guda geldiaraziz, nahi izanez gero. Eta erlijio katolikoaren alde borrokatzeko GURUTZADAK konbokatu zitzakeen.

Erdi Aroan testuak eskuz

BOTERE SOZIALA

gutxienez. Ondorioz, garestiak

Elizak herritar ororen bizitza pribatua arautzen zuen, eta pertsonaren bizitzako erritu gehienak klerikoek egiten zituzten. Horrela, elizetako kanpaiek eguneroko lanorduak markatzen zituzten, eta egutegiek ere Jesusen jaiotza zeukaten abiapuntutzat.

BOTERE EKONOMIKOA

Inkisizioaren Auzitegi erlijiosoa sortu zen

Gainera,

XII.

mendean

Erdi Aroko

Frantzian, here/koak (ezarritako ideiekin bat ez zetozen pertsonak, beste ideia batzuk zituztelako) jasartzeko eta kondenatzeko.

(hLps://lostemplariosysuepoca.wordpress.com/)

Gurutzaden mapa eta gurutzadetako zaldun tenplarioa

DBH2ko Gizarte Zientziak

kopiatzen ziren batez ere, liburu bat argitaratzeko bi hilabete behar izanik

Europan, lurralde hauek kristiandade izena jasotzen zutelarik. Eta kristautasunaren jainkoaren ordezkaritza lurran Elizak betetzen zuenez, bizitzaren eta pentsamenduaren arauak eta jarraibideak Elizak berak ezartzen zituen. Horrela, estamentu honek aparteko boterea eskuratu zuen arlo guz/etan.

Parrokiek eta monastegiek beraien feudoak ere bazituztela esan beharra dago, jaun feudalak bezala jokatuz, eta euren zerga berezia kobratzen zuten, derrigorrezkoa

San AgusTn bere idazmailan (Clemente VII.aren otoitz liburua. XIV. mendea)

eta lortzeko zailak ziren, eta oso biztanle gitxik zituen eskura. Batik bat idazkera eta irakurketa kontrolatzen zutenak klerikoak ziren, eta ondorioz, jakintza eta pentsamendua kontrolatzen zuena Eliza zen. Eta hori izan zen Elizaren botere handiaren arrazoietako bat. Kubako iraultzaren gidari eta pentsalarietako batek esan omen zuen bezala:

“Irakurtzen eta idazten ez dakien herri bat engainatzea erreza da” (Ernesto Che Guevara. 1928—1967)

Bernardo de Gui frantziar inkisidorea (F. Murray-k interpretatua “El nombre de la rosa” ﬁlman)

AITA SANTUA

ZISMA HANDIA (XI)

AD HILDERG von BINGEN XII. mendeko benediktinoen

Hildergard-ek ere topikoak

Alde bien arteko Elizen aurkakotasuna gero eta handiagoa izango zen, eta azkenik, XI. mendean banatu egin ziren. Mendebaldean Eliza Katoliko Apostoliko Erromatarra sortu zen eta Ekialdean Eliza Katoliko Apostoliko Ortodoxoa. Banaketa honi Zisma Handia edota Ekialdeko eta Mendebaldeko zisma deitu zitzaion, eta gaur egun ere oraindik diardu.

hautsi zituen.

(Guk landuko dugun Eliza, Mendebaldekoa izango da)

orden erlijiosoaren abadesa, fisikari, filosofa, naturalista, musikagile, olerkari eta hizkuntzalaria ezaguna izan zen. Emakumeen irudia guztiz gutxietsia zegoen gizarte eta kultura batean,

8 urte zituela, bere guraso nobleek Elizari eman zioten hamarrenaren ordain gisa, kleroaren estamentura pasatuz. Txikitatik begitazioak omen zituen, eta jainkoarekin

Klerikoen artean nagusiena Aita Santua zen, Eliza katolikoaren burua, eta sinismen katolikoaren arabera “jainkoaren ordezkaria lurran”. Bere boterea gizartean oso handia zen, nahi izanez gero eskumikuaren bitartez herritarrak Eliza katoliko/k, eta ondorioz, kristautasune/k bota ahal zituelako. Nobleentzako (errege – erreginak barne) eskumikua oso arriskutsua zen, euren menpekoek leial izateari uztea posible egiten baitzuen.

Baina XI. mendean Eliza kristauak kolpe larria jaso zuen, izan ere, bi Elizatan banatuta geratu zen. Kristautasunaren sorrera/k, Elizaren buruak anitzak izan ziren, Erromatar Inperioaren Mendebaldeko burua Aita Santua zen, adibidez, eta Ekialdekoa Patriarka. Ordea, denborarekin, alde bakoitzak kristautasunaren barnean, ezaugarri ezberdinak bereganatuko zituen (meza emateko modu ezberdinak, egutegi ezberdinak, Biblia ulertzeko ikuspegi ezberdinak…).

Gainera, Aita Santuak berezko estatu (Eliz Estatuak, Italian) eta armada zuen. Aita Santuaren azpi/k bitan banatzen zen Elizaren erakundea:

KLERO SEKULARRA Gizartearen barruan bizi zirenak eta sakramentuak (bataiaketa, jaunartzea, eukaris/a, ezkontza…) banatzen zituztenak ziren (adibidez gotzainak, artzapezpikuak, apaizak…).

ELIZAREN HIERARKIA

KLERO ERREGULARRA

Eliza katolikoaren burua Aita Santua zen, eta honen azpi/k Elizaren hierarkia bitan banatzen zen: klero erregularra eta klero sekularra.

Gizarte/k kanpo bizi zirenak ziren, arau espeziﬁkoak betez. ORDEN ERLIJIOSO ezberdinek osatzen zuten, jarraitzen zuten arauaren arabera (adibidez Frantziskanoak, Benedik/noak, Agus/noak…).

kontaktu zuzena zuela uste zuten. Hori dela eta, gutxinaka boterea eskuratzen joan zen Elizaren emakumezkoen hierarkien barnean. Enperadore, Aita Santu eta erregeekin ere harremandu zen. Bi monastegi sortzeaz gain,

Elizaren barneko mailaketan, klero erregularra osotzen zuten talde ezberdinak ziren. Ordena bakoitzak, bere sortzailearen erregela jarraitu behar zuen, eta horren arabera bakoitzaren funtzio eta betebeharrak deﬁnitzen ziren. Erregela batzuek adibidez, klausura ezartzen zuten; beste batzuek eskean ibiltzeko beharra; edota erabateko pobrezian bizitzea. Bestalde, ordena bakoitzak ere beraien artean ezberdintzen zien abitu ezberdinak zituzten. Azkenik, esan beharra dago ere, monastegi eta komentuetan bizi zirela, batzutan berezko feudoak zituztenak, beste batzutan isolatuta aurkitzen zirenak… Errota

Logelak Eliza

Klaustroa

Liburutegia eta scriptorium-a

giza sexualitateari buruzko

Kapitulu—gela

hainbat liburu idatzi zituen,

Hilerria

landare, animali eta harrien sendatzeko gaitasunarekin interes berezia erakutsiz.

Erizaindegia

Wikipediako “Hildegarda de Bingen” ar1kulu1k aterata eta moldatua

Abadearen

Sukaldea

etxea

Jantokia Aletegia

Ostatua Beirate bateko Hildegard-en erretratua musika konposatzen (hCp://genderstudies.utah.edu/)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Monastegia

Sarrera

ORDEN ERLIJIOSOAK

natur zientziak, medikuntza eta

(hCps://historiaeuropa.wordpress.com/2011/12/27/tema-3-la-cris1andad/ -1k ateratako eta euskeratutako ilustrazioa)

Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

9. GAIA

HERRI XEHEA

erri xehea pribilegio gabeko estamentua osotzen zuen taldea zen, merkatari, bankari. eskulangile, zerbitzari eta nekazariek osotzen zuten. Gizartearen gehiengoa zen, izan ere Feudalismoaren oinarri ekonomikoa nekazaritza zen, eta ondorioz, gizartearen %90a nekazaria zen.

garatutako kolonotza sistemaren antzinako kolonoak izan ziren jopuen aintzindariak. Jaunarentzat manteinu txiki baten truke lan egiten zuten eta ezin ziren jaunaren baimenik gabe ezkondu edota feudo/k atera. Gainera, jaunak hala eskatzerakoan erreserbetan ere lan egin behar zuten. Egoera hau gurasoengandik hartzen zen oinordetzan, eta jaunarengandik aske gera zitezkeen, baldin eta feudo/k ihes egin eta urte eta egun bat harrapatua izan barik edota itzuli barik bizirautea lortzen bazuten.

NEKAZAL EGUTEGIA Leongo San Isidoro Kolegiatakoa

Urtarrila Urte berrirako erabakien hila

Uztaila Garia mozteko garaia

Feudalismoan osotasunean jaun baten agindupean ez zeuden nekazariak ziren. Askatasunez ezkondu eta feudo/k alde egin zezaketen. Ordea, hauek ere jaunaren erreserbetan egin behar zuten lan, feudoan ezarritako legeak bete, edota gerrara joan jaunak hala agintzen bazuen.

Otsaila Hile oso hotza

Abuztua Gariâ&#x20AC;&#x201D;jotzea

Jopuak

BIZIMODUA

Iraila Mahatsâ&#x20AC;&#x201D;bilketa

Feudalismoan jaun baten menpe zeuden nekazariak ziren, esklabutzaren antzeko egoeran, ezberdintasun oso txikiekin. Erromatar Inperioaren III. mendeko krisian

Nekazariak herrixketan bizi ziren, etxebizitza oso pobreetan, gela bakarrekoak eta luxurik gabekoak. Bizi maila oso baxua zuten, familiak berak

Martxoa Mahas1ak mozteko garaia

Apirila Loraketaren garaia

Urria Txerriak gizentzeko garaia

Maiatza Gerra garaia

Azaroa Txarriboda

Ekaina Zutoinak igitaiarekin mozteko garaia

Abendua Garai hotzak berriz ere

NEKAZARIAK Feudoetako herrixketan bizi ziren, eta jaunak emandako mantsoetan egiten zuten lan errenta baten truke, bizirauteko eta ordaindu beharreko zergak ordaintzeko (erregeari, jaunari, Elizariâ&#x20AC;Ś).

NEKAZARI MOTAK Bi nekazari mota ezberdin sortu ziren Erdi Aroan, jaun feudalarekin zeukaten harremanaren arabera:

Askeak

Lastoz eginiko oheetan lo egin ohi zuten, abereetatik gertu

Etxeak eraikin

beroa aprobetxatzeko

apalak ziren, orohar egur eta Kutxatzarra izaten zen

adobezkoak

etxean izaten zuten altzairu gutxienetarikoa

Ukuilua

Gela bakarrekoak izaten ziren Erdi Aroko nekazal familia baten etxearen ustezko irudikapena (Irudia mihistoriauniversal.com/ -e1k aterata eta euskeratua da)

DBH2ko Gizarte Zientziak

hCp://www.arquivoltas.com

ekoizten zuen kontsumituko zuena (elikagaiak, arropak…), eta oso gaizki elikatu ohi ziren (arraina eta okela, adibidez luxuak ziren). Gainera ez zituzten ia sendagairik, eta heriotza tasa oso altua zen, Erdi Aroko bizi itxaropena 40 urtekoa izanik.

Emakume nekazariak

GENERO INDARKERIA ERDI AROAN Erdi Aroko gizarte kristauan, emakumezkoak (eta bereziki pribilegiogabeak), gizonezkoen menpeko ondasun gisa hartzen ziren. Horrela bereizkeri, indarkeri eta tratu txarrei aurre egin behar zieten eta legeak (bai politiko zein erlijiosoek) hala aldarrikatzen zuten. Hona hemen adibide batzuk: Adulterioa: emakumeak

egitekotan, heriotz zigorrarekin ordain zezakeen, gizonak aldiz, izun ekonomiko batekin Bortxakeria: emakumeak

bortxatuak baziren, frogatzeko gai izan behar ziren, eta gainera bortxatua izandako emakumea ezkongabea bazen,

Emakumezkoen jardunaldia luzeena zen, bera arduratzen zen etxeko mantenimenduaz eta familia zaintzeaz. Goizaldean altxatu eta eguneko janaria prestatu behar zuten, baina egunsen/rako gizonezkoekin jardun behar ziren laborantzan. Era berean, abere txikiez arduratu, arropak egin eta konpondu, ortua landu, sendagaiak prestatu, senarra eta seme—alabak zaindu eta negurako konﬁtura eta kontserbak egitez arduratzen ziren.

NEKAZAL TEKNIKAK Nekazarien funtzioa, beraz, gizartea mantentzea zen, oinarrizko elikagaiak ekoitziz, gero hirietako azoketan salduko zituztenak edo zergak ordaintzeko erabiliko zituztenak. Beraz nekazarien eginkizun garrantzitsuena laborantza zen, euren bizitzaren oinarria. Horrega/k ahalik eta uzta handienak lortzeko teknika ezberdinak garatu zituzten Erdi Aroan zehar.

BI URTEKO LABORE—TXANDAKETA

Gizonezko nekazariak Aita zen familia burua eta gainontzekoek bere esana bete behar zuten. Gizonezkoa laborantzan jarduteaz gain, uztaz, ereiteaz, goldeaz, hesietaz, egurra mozteaz edota etxeko konponketak egiteaz arduratzen zen.

Umeak Umeak ez ziren eskolara joaten. Ibiltzen zirene/k lanean jarri behar ziren, anai— arreba txikiagoak zaintzen, eta bestelako nekazal lanak egiten (abere txikiak zaindu, ehiza erreza…).

Goi Erdi Aroan zehar nekazariek garatutako nekazal teknika ezagunena bi urteko labore—txandaketa izan zen. Urtean soroaren erdia bakarrik landatzen zen eta beste erdia lugorri uzten zen (landu gabe), lurrak emankortasuna berreskuratzeko. Urtero lur za/en funtzioa txandakatzen zen. Baina teknika honek ez zuen ekoizpen handia ahalbidetzen, lurzoruaren erdia besterik ez zelako landatzen. HIRU URTEKO LABORE—TXANDAKETA

bortxatzailearekin ezkontzera behartua izan zitekeen Arbuiaketa: gizonezkoak

hala nahi izatekotan eta arrazoi barik emaztea arbuiatu eta beste batekin ezkon zitekeen. Alderantziz ez zegoen aukerarik Emakume alarguna berriz ere ezkontzen bazen, seme—alaben kustodia galtzen zuen. Gizonezkoak ez

Senarra emaztea jotzen (Erdi Aroko miniatura)

Gizonezkoak bere menpe zeuden emakumeak (emaztea, alabak…) jo zitzakeen Cris1na Seguraren “La violencia sobre las mujeres en la Edad Media. Estado de la cues9ón” ar1kulu1k aterata eta moldatua (Clio & Crimen. 2008)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Nekazariak gizarte feudal osoaren %90a ziren eta haien funtzioa gizartea lurreko eta abereen produktuez ornitzea zen. Haiek gabe

Horrega/k, Behe Erdi Aroan, teknika berria garatuko zen, hiru urteko labore— txandaketa deiturikoa. Lurra hirutan banatzen zen. Lehenengo lursailean zereala (garia adibidez) landatzen zen eta udazkenean ereiten zen udan jasotzeko; bigarrenean lekak (dilistak, ilarrak, babarrunak…) landatzen ziren udaberrian, udazkenean jasotzeko; eta hirugarrena lugorri uzten zen. Urtero lursailetan landaturikoa txandakatzen zen.

gizarteak ezin izango zukeen biziraun, ordea, gutxietsiak eta zapalduak ziren.

DBH2ko Gizarte Zientziak

IV BLOKEA BEHE ERDI AROA Feudalismoaren goren aldia eta krisia

Saint Denis-eko eraikuntza (La vida del muy noble conde Gerard de Rousillon(1448) obrako miniaturaren xehetasuna)

Feudalismoko sistema Behe Erdi Aroaren hasieran ailegatu zen gailurrera, XIâ&#x20AC;&#x201D; XIII mende bitartean, hain zuzen ere. Izan ere, IX. mendean Europan sartu ziren bikingo eta hungariarrak finkatu, baketu eta kristautu egin ziren. Modu honetan, egoera baketsua eta uzta oparotsuen ondorioz, Europako biztanleria hazi egin zen eta hiriak suspertu egin ziren. Garai honetan ere, Europako zibilizazio kristaua hedatu egin zen eta botere handia hartu zuen gurutzaden bitartez. Testuinguru hau dela eta, Behe Erdi Aroaren hasieran Europak oparotasun garaia bizi izan zuen, arlo ezberdinetan isladatu zena, eta horregatik XIâ&#x20AC;&#x201D;XIII menden tarteari Erdi

Aro Klasikoa deritzo. Ordea, goren aldia izan zen heinean, feusalismoaren ezaugarriak ere garatzen joan ziren, beste sistema berri baten itxura hartzen hasiz, Aro Modernoan zehar garatuko zena:

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Antzin Erregimena. Gainera, XIV. mendeko izurrite beltzak Feudalismoaren krisia azkartu baino ez zuen egin. Bainaâ&#x20AC;Ś zeintzuk izan ziren goren aldiaren ezaugarriak? Ze aldaketa ematen hasi ziren feudalismoan? Zein izan zen izurrite beltzaren eragina?

Edukiak XIII. mendeko oparotasun ekonomikoa

Hirien susperraldia

Eskulangintzaren garapena

Monarkiaren indartze aldia

XIV. mendeko krisia

FEUDALISMOAREN GOREN ALDIA ETA KRISIA

XIII. MENDEKO EKONOMIA OPAROTASUNA

10. GAIA

elikagaien ekoizpena eta kalitatea handitu egin zen.

rdi Aro Klasikoan (XI – XIII) Europako Mendebaldeko ekonomiak susperraldi nabarmena bizi izan zuen. IX. mende/k Europa inbaditzen ari ziren bikingo eta hungariarrak baketu, ﬁnkatu eta kristautasunera bihurtu ziren, eta ondorioz, bake egoerak, uzta oparoen bolada batekin lotuta, biztanleriaren bizi mailaren hobekuntza eragin zuen.

2. Biztanleriaren

3. Merkataritzaren

Europako biztanleriaren garapena XI—XIX mende bitartean

garapena

(MicrosoW Encarta 97 Entziklopedia1k aterata)

Biztanleria handitzean, produktu ezberdinen kontsumoa ere handitu zen, eta horrela, merkataritza garatu egin zen. Merkatariak herrialdez herrialde bidaiatu egiten ziren, azoketan euren produktuak salduz eta berriak erosiz. Modu honetan, Europako hiri asko garrantzia handia eskuratzen hasi ziren.

XI. mende/k aurrera lur gehiago lantzen hasi ziren (basoetan, aintzira lehortuetan…) eta nekazal teknika berriak ere garatu ziren (adibidez hiru urteko labore txandaketa). Gainera teknologia berriek nekazal lana hobetu zuten (golde belarriduna, islama/k hartutako ureztaketa eta labore berriak, errotak…). Aurrerakuntza guz/ hauek direla eta MERKATAL

miliotik 79 milioira haziz

Elikagaien ekoizpena eta kalitatearen hazkundearen ondorioz, gizartearen bizi maila hazi egin zen, heriotza tasak murriztuz. Beraz, biztanleriak ere gora egin zuen modu nabarmenean.

1. Nekazaritzaren hobekuntza

GUNEAK

bikoiztu egin zen, 34,9

hazkundea

Ordea, ekonomiaren oparotasun hau kausa—ondorio kate batek eragin zuen:

MERKATAL

Bi ohiko merkatal bide zeuden: lurrekoak eta i tsa so koa k. Ordea, lurrekoak Egurra Garia

BIDEAK

Hansarena

Hansarenak

Genoarra

Italiarrak

Veneziarra

Lurrekoak

Katalandarra

Azoka

Champañakoa

esanguratsuenak

XI—XIII mende bitartean Europa osoko biztanleria ia

Golde belarriduna (Iraila (xehetasuna). Ciclo dei mesi. Wenceslao Maisua (1400). Castello del Buonconsiglio, Trento)

Anbar Larruak Argizaria

Artilea Eztainua

Laborantzetara ura Burdina

Larruak Eztia

Oihalak

Ardoa

ailegarazteko, europearrak

Gatza

islamiarren noria erabiltzen hasi

Burdina Garia Armak

Espeziak

ziren , ura beraren indarra erabiliz funtzionatzen zuena.

Espeziak Zeta

Larrua Garia

Merkatal bide eta gune garrantzitsuenak Behe Erdi Aroan (Mapa ccssciv.blogspot.com.es –1k hartua eta euskeratua)

DBH2ko Gizarte Zientziak

Siriako Hama-ko noria erraldoiak

Nola erabiltzen zen kanbio kanbio— —letra bat?

Florentziako merkatari batek

Merkataria

Brujaseko ohialgile bati 400

bankari batengana jotzen du,

bidaiatzen

florin ordaindu behar dizkio.

eta dirua ematen dio. Trukean

letrarekin,

Baina ez ditu monetak bidaian

ematen

zehar soinean eraman nahi,

kanbio kanbio— —letra bat jasotzen du, dokumentu bat zeinetan

arriskutsua delako.

Brujaseko ohialgileari

Florentziako

bankari dirua

Merkatariak

Brujasera

du eta

dio,

Oihalgilea

Brujaseko

kanbio—

bankariarengana doa, kanbio—

ohialgileari

letra ematen dio, eta bertoko

erosi

dion

merkantziaren ordainetan.

monetan 400 florinen balioa jasotzen du.

bati

Florentziako ﬂorinak

emateko

agintzen zaion.

(hCp://clasesvirtualeshistoriaygeo.blogspot.com.es/2015_03_01_archive.html– 1k hartua eta euskaratua)

Erdi Aroko Azokarik famatuenetarikoak Champañako dukerriarenak izan ziren. Urte osoan zehar, dukerriaren hiri ezberdinetan (Lagny, Provins, Troyes…) ospatzen ziren, eta Europa osoko merkatariek bidaiatzen zuten hara. Azokak irauten zuen egunetan zehar, hiriak aparteko bizitasunaz betetzen ziren. Erdi Aroko azoka baten ustezko irudikapena (escuelapedia.com –e1k hartua)

arriskutsuak eta luzeak ziren, eta zama txikiak garraiatu zitezkeen. Ondorioz, itsasbideak nagusitzen hasi ziren produktuak garraiatzeko, funtsezko bi nabarmenduz: Mediterraneoko bideak eta Atlantikoko eta Baltikoko bideak.

4. Banku eta finantza teknika berrien garapena Merkataritzaren garapenak banku eta finantza - teknika berriak sortu zituen Europan. Alde bate/k, itasontzi bitarteko merkatal bidai gares/ak kredituekin finantziatuko ziren, eta beste/k bidean dirua eramatea ekiditzeko eta moneta aldaketa errazteko, kanbio – letrak sortuko ziren. (Irudia eta testua Manuel I. Cabezas Gonzélez-en “La Taula de Canvi” ar1kulu1k aterata eta moldatua)

Aragoiko Erresuman bankariek “Taula de Canvi” izenekoaren gainean lan egin behar zuten. Hau egurrezko taula bat zen, non txanpon aldaketak eta prestamoak egiten zituzten. Bankariak fidagarriak baziren, taularen gainean jartzeko mahai—tapiz bat ematen zitzaien. Baina, maula egiten bazuten, zorrak ordaintzen ez bazituzten, txanponak faltsutu egiten bazituzten, edota fidagarriak izan barik mahai—tapiza erabiltzen bazuten, orduan gogorki zigortuak ziren. Taula apurtzen zitzaien, eta bankarrotan deklaratzen zitzaien (banca—

rota). Era berean, publikoki umiliatzeaz gain, ura eta ogia baino ez zitzaien jaten uzten, zorrak ordaindu arte. Urte bateko epean ordaintzen ez bazituzten, burua mozten zitzaien. Batzutan mihia edota beso bat kendu, eskumako eskua moztu (txanpona faltsutu Kanbistak eta Taula de Canvi

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

egitekotan), suan erre edota deportatu egiten zitzaien.

FEUDALISMOAREN GOREN ALDIA ETA KRISIA

11. GAIA

HIRIEN SUSPERRALDIA

rdi Aro Klasikoan (XI – XIII.mendeak) Europako hiri kristauak garatu egin ziren eta antzina izandako garrantzia berreskuratu zuten. Gogoratu beharra dago, Erromatar Inperioaren krisiak eta germaniar inbasioek Mendebaldeko Europako hirien gainbehera eragin zutela, baina XII. mendearen inguruan, hiriak suspertuz joan ziren, hiri zaharrak indarra berreskuratuz, eta hiri berriak gaztelu, monasterio eta merkatal – bideetan sortuz. Italiako iparreko hainbat hirik botere ekonomiko eta poli/ko horren handia eskuratzera ailegatu ziren, estatu independientetzat jokatzen zutela ere, gainontzeko erresumen parean. Hiri— estatuak deitu ziren, eta horien adibide Venezia, Florentzia edota Genova izan ziren.

KAUSAK ziren

hirien loraldiaren mendea izan zen

Bestalde, nekazariek ere hirietara emigratu zuten, bi funtsezko arrazoik bultzaturik: • Bizirauteko lanaren beharra: Nekazal aurrerakuntzek, nekazari askok hirietara emigratzea bultzatu zuten, landa eremuan jada horrenbesteko nekazariak ez zirelako behar. • Joputasunetik ihes egiteko beharra: Hirietako biztanleak ez zeuden jaun feudal baten menpe, eta askatasuna handiagoa zen, hori dela eta, nekazariek feudo/k hirira emigra zezaketen.

Klase bat Boloniako Unibertsitatean (Aristotelesen “É1ca a Nicomaco” liburuaren Erdi Aroko argitalpen baten miniatura)

Hirietako biztanleak: Erdi

eman

XIII. mendea Erdi Aroko

BURGESAK

HAZKUNDEAREN Bi kausa nagusi hazkunderako:

arrakasta ekarri zuen, eta honekin bat hiriena ere. Merkatal gune aberatsak bihurtu ziren, botere ekonomiko, poli/ko eta kulturala eskuratuz.

Aroan,

Europako

hirietako

hirien

Behe Erdi Aroan, eta batez ere

XIII.

mendean,

hirien

susperraldiarekin

bat,

UNIBERTSITATEAK eratzen hasi ziren. Erakunde

Alde bate/k Behe Erdi Aro hasierako oparotasun e k o n o m i k o a r e k i n, merkataritzaren garapenak azoken

hauek ordura arte kleroak zuen jakintzaren monopolioa apurtzen hasi zuten, bertara klerikoetaz

gain,

familia

noble eta burgesen semeek zuzenbidea, medikuntza ikasten

teologia, eta

baitzuten.

filosofia Gainera

arrazoian (eta ez fedean) oinarritutako lantzen

pentsamendua

zuten,

Elizarekin

arazoak sortuz. Bi merkatari apal hiri handi bateko azokara ar1le merkantziarekin bidaiatzen lurreko bide1k (Ken Follet-en The Pillars of Earth nobelaren telebistarako moldaketaren eskena bat)

DBH2ko Gizarte Zientziak

Obra honetako bikote famatua, Jeanne Cenami eta Giovani Arnolﬁni, Behe Erdi Aroko Brujas hirian bizitako merkatari aberatsak izan ziren (Jan Van Eyck. XIV)

Lehenengo

unibertsitatea

Boloniakoa (Italia) izan omen zen. 42

Errege—erreginek garai honetan hiriek eskuratu zuten garrantzia aprobetxatu zuten eta jaunen feudoaren menpekotasunetik askatu zituzten

“askatasun eta pribilegio gutunak” emanez. Horrela jaun feudalek hiri horien gaineko boterea galtzen zuten eta hiriak errege erreginekin harremantzen ziren zuzenean.

merkataritza eta eskulangitza auzoko biztanleek, burguko biztanleek alegia, BURGES izena jasotzen zuten. Geroago hiriko biztanle guz/ei ezarri zitzaien ezizen hori. Hiriko biztanleria ere mailakatuta zegoen, hiriko noble eta kleriko pribilegiatuak bazeuden ere, hiritarren gehiengoa, burgesak alegia, pribilegiogabeak ziren. Burgesen artean boteretsuenak merkatari handiak eta eskulangintzako lantegien jabeak ziren. Baina gehienak eskulangile, dendari eta zerbitzari apalak ziren. Beheko

mailan txiroak eta baztertuak (pros/tutak, elbarrituak…) aurkitzen ziren, eskean eta lapurretan ibiltzera behartuta ikusten zirenak. Erlijioari dagokionez, (Al Andaluseko hiriak salbuetsita) hiritar gehienak kristauak ziren, baina Europako hirietan kristauek judu eta musulmanekin ere elkarbizi egiten zuten.

BLOGEAN... 11. GAIA: HIRIEN SUSPERRALDIA Bideoa eta ariketa

Paris Erdi Aroko miniatura batean. Hiri honen loraldiaren adierazgarria den irudia dugu hau. Atzekaldean, ezkerraldean, XII—XIV. mende bitarteko Notre Dameko katedralaren dorreak ikus daitezke.

Fernando IIIak (Gaztelako errege lehenengo eta Leongoa gero) XIII. mendean Cartagenako hiriari emandako pribilegio gutuna

HIRIAK

MOTAK

Erdi Aroan egitura mota ezberdineko hiriak zeuden. Alde bate/k, erromatar garaiko hiriak zeuden, egitura geometrikoan oinarrituak, forora ailegatzen ziren bi kale perpendikular zuzen eta handiekin. Bestalde, musulmanek eraikitako hiriak ere bazeuden, hiria defendatzeko alkazarrarekin, zokoa (merkatu eremua), bainu publiko eta kale estu eta planiﬁkatugabekoekin. Eta azkenik, merkatal bideetan, gaztelu edota eliza baten inguruan eraikitako hiri berriak ere sortu ziren.

ATALAK ATALAK Orohar harresiz inguratuta zeuden babes funtzioarekin, gauean harresiko ateak ixten zirelarik. Eraikin nabarmenenak eliza, udaletxea eta hiriko nobleen jauregiak izaten ziren, eta auzoetan ere banatzen ziren. Judutarrek edota muslumanek berezko auzoak zituzten, aljamak eta mairu auzoak deiturikoak. Hiriko plazetan Katedrala azokak, ar/sten emanaldiak eta Plaza zigorrak egiten ziren. Era berean, Udaletxea kaleak oso estuak ziren eta etxeak egurrezkoak, beraz oso erraza zen sute Barruko harresia bat zabaltzea.

BIZIMODUA BIZIMODUA Erdi Aroan eraikitako hirietan bereziki, ez zegoen higiene handirik, kale gehienak lokatsez beteta zeuden (ez zeuden zolatuta), biztanleek zaborrak leiho/k botatzen zituzten kalera eta ez zegoen estolderia edota zabor bilketarik. Ondorioz gaixotasunen eta epidemien hedapena oso erraza zen. Hala ere bainu publikoak irekitzen ziren, arrakasta handia izaten zutenak. Baina Elizak ez zituen ondo ikusten, eta batzutan itxiarazi egiten ziren. (Irudia recursosccss.wordpress.com –e1k aterata eta moldatua)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Kanpoko harresia

FEUDALISMOAREN GOREN ALDIA ETA KRISIA

12. GAIA

irien susperraldiarekin bat, ekonomiaren oparoaldiak eskulangintzaren garapena ere ekarri zuen. Biztanleriaren hazkundeak produktu gehiagoren kontsumoa eragiten zuen, eta ondorioz, produktu hoiek sortzeko beharra.

ESKULANGILEAK Eta produktu hoiek ekoizteaz arduratuko zirenak eskulangileak ziren, erreminta gutxi erabiliz eskuz egiten zituzten langileak, alegia. Mota askotako eskulangileak zeuden (okinak, arotzak, /ndatzaileak, upelgileak…), eta lantegi txikietan egiten zuten lan, jabearen etxea ere bazirenak, eta ondorioz, etxe—tailerrak deiturikoak. Lanbide bereko langileak kale berean bizi ohi ziren, kaleari izena emanik (Bilboko edo Gasteizeko alde zaharreko kaleak adibidez).

ESKULANGINTZAREN GARAPENA Gremioak, beraz, Mendebaldeko Europan, XII. mende/k aurrera, lanbide bereko langileek sortutako elkarteak ziren. Gremioen buruak eskulangile maisuak ziren eta bere lanbideko produktuen ekoizpena, langile kopurua, prezioak, etab, arautzen zituzten. Beraz, oso zaila zen lanbide batean jardutea, gremioaren parte izan barik. Aldi berean, gremioek, bere langileen familiak laguntzen zituzten, kuota bat ordaintzearen truke (ospitaleak, umezurtz etxeak…). Baldintza eta arau guz/ hauek, gremio bakoitzak zuen ESTATUTO GREMIALA izeneko dokumentuan zehazten ziren, eta elkartean sartzen zen langile orok sinatu behar zuen.

Eskulangile familia (Jean Bourdicho. XV. Mendea)

ESKULANGILEEN MAILAKETA Eskulangileak hiru mailatan banatzen ziren: • Maisua: lantegien, erreminten eta lehengaien jabea zen. Maisuak ziren gremioaren buruak, erabakiak hartzen zutenak, eta gurasoenga/k hartzen zuten oinordetzan postua. • Ofiziala: lantegiko langile aditua, soldata jasotzen zuena. Maisu maila lortu zezakeen maisu lan bat eginez gero, eta beste maisuek lan hori onetsiz gero. • Ikastuna: lanbidea ikasi nahi zuen langilea zen. Ez zuen soldatarik kobratzen, eta maisuaren etxean bizi ohi zen. Txikita/k sartu ohi zen etxe—tailerrean lan egitera ikastearen truke.

GREMIOAK Bestalde, hirien pizkundearekin eta eskulangileen ugaritzearekin, XII. mende/k aurrera lanbide bereko eskulangileak elkartzen hasi ziren GREMIOAK sortuz. DBH2ko Gizarte Zientziak

Erdi Aroko maisu baten etxe—tailer adibidea (Irudia pinterest.com –e1k aterata eta moldatua)

Emakumezkoek ez zuten ogibideetan “laguntzen” soilik. Hainbat ogibide emakumezko burgesek jorratzen zituzten (oihalgintza, joztunak…), eta gizonezkoen parean maistrak izan zitezkeen, Gremioen betebehar eta eskubide guztiekin. la-caracola.es-eko “Tejedoras, costureras y bordadoras” ar1kulu1k aterata eta moldatua. Alboko irudian emakume joztunak tailerrean.

Feudalismoaren goren aldia eta krisia

13. GAIA

MONARKIAREN INDARTZEA

EHUN URTEKO GUDA

II. mende/k aurrera ekonomiaren hobekuntzaren ondorioz, errege – erreginen boterearen berreskurapena eman zen. Baina nola lortu zuten galdutako botere hori berreskuratzea? Monarkiaren indartzearen kausa nagusia ekonomiaren hobekuntza izan zen, honek diru sarrera handiagoa ekarri zuen errege—erreginentzat, zerga handiagoak kobratu zitzaketelako. Ondorioz, monarkiek berezko armadak sortu zituzten eta administrazioa indartu zuten, legelariak, aholkulariak eta bestelako funtzionarioak kontratatuz.

Ehun urteko guda Behe Erdi Aroan, monarkien indartzearekin bat sortu zen oinordetza liskarra izan zen. XIV – XV (1337 – 1453) mendeen artean, Frantzia eta Ingalaterrako erret dinastien artean emandako guda hain zuzen ere. Carlos IV.a oinordetza utzi barik hil egin zen, eta ondorioz, Valois, Capeto eta Plantagenet dinastiek elkarren arteko gerra hasi zuten, Frantziako erreinuko tronua lortzeagatik.

en erretratuan. Atzekaldean Valois dinastiaren armarria)

Joana preso hartzen dutenean (Adolphe Alexandre Dillens. 1847)

GATAZKAK

ERDI AROKO

• Muga liskarrak: erresuma edota jaurerri, konderri, dukerri edota bestelako eremuetako mugetako lurren jabeak nortzuk ziren argi ez zegoenean, lur horiek eskuratzearren sortzen ziren gatazkak.

XII. mende amaiera/k monarkiak batzar bereziak konbokatzen zituen gorte edo parlamentuak izenekoak. Erreinuarekin zerikusia zuen edozein gai eztabaida zitekeen arren, orohar, batzar hauen helburu nagusia erabaki ekonomikoak hartzea izan ohi zen (zerga berriak ezarri,

Azkenik Frantziako Valois dinastiako Carlos VII.ak irabazi zuen (goiko irudian Fouquet-

Erresumaren arabera parlamentuak botere gehiago edo gutxiago euki zezakeen, batzutan errege – erreginek baimena eskatu behar zion parlamentuari edozein gobernu – lan egiteko (Aragoiko Gorteak adibidez), beste batzuetan parlamentu edo gorteen boterea murritza zen (adibidez Gaztelako Gorteak).

Horretaz gain, errege—erreginek argi izan zuten haien boterea indartu ahal izateko, ordura arte nagusi izan ziren nobleen boterea ahuldu behar zutela. Noblezia ahultzea bi neurriren bitartez lortu zuten: indartzen ari ziren hiriei askatasun eta pribilegio gutunak emanez, eta parlamentua sortuz.

PARLAMENTUA

61 urtetan zehar guda aktiboa izan zen, eta 55 urtetan tregua aldia, guztira 116 urtetako gerratea izanik, eta belaunaldi ezberdinak harrapatuz.

gastu bereziak eztabaidatu…). Parlamentua errege—erreginek deitzen zuten, eta nobleziaren boterea murrizteko, pribilegiatuetaz gain (noble eta klerikoak), hirietako gobernariek ere hartzen zuten parte. Horrela, edozein erabakiren aurrean hiriko gobernarien laguntzaz baliatzen ziren nobleen boterea murrizteko.

Baina boterea eskuratzearen prozesu horretan, monarkien helburuetako bat haien lurraldeak hedatzea zen, bai nobleen aurka zein beste errege – erreginen aurka. Horrega/k, honako gatazka motak nagusitzen hasi ziren Europa osoan zehar:

• Oinordetza liskarrak: errege – erregina bat hiltzean oinordetza barik uzten zuenean tronua, eta familiarrek haien artean aurka egiten zutenean erresuma edo inperio horren tronua eskuratzeko.

JOANA D’ARC XV. mende hasieran Carlos VII.ak Ehun Urtetako Gudan Frantziako tronua eskuratzea lortu egin zuen heroina militar eta santu frantzesa izan zen Joana. Nekazari familia batean jaioa, 13 urterekin, jainko eta santuen ahotsak entzuten zituela aitortu zuen. Ahots hoiek, Frantzia garaipenera eraman behar zuela esan omen zioten eta 17 urterekin gizonez jantzi, eta gerrara joan zen, Carlos VII.aren babesarekin. Baina azkenik ingelesek harrapatu eta heretikotzat epaitu zuten, santuen ahotsak entzun beharrean deabruarenak entzuten zituelako, eta emakume gazte bat izanda, gurasoak atzean utzi zituelako eta gizonezkoen harropak janzten zituelako. Beraz, suan erre egin zuten, Carlos VII.ak bere alde ezer egin ez zuelarik. Lau mende geroago Erromako Aita Santuak santu bihurtu zuen Joana. Sandra Ferrer-ren “La santa doncella, Juana de Arco” ar1kulu1k aterata eta moldatua (www.mujeresenlahistoria.com)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

FEUDALISMOAREN GOREN ALDIA ETA KRISIA

14. GAIA

XIV. MENDEKO KRISIA

Hirien pizkundea, eskulangintzaren garapena eta monarkien indartzeak feudalismoko funtsezko testuingurua aldatzen hasi zuen, gutxinaka sistema berri ba/ hasiera emanez. Hori dela eta, eta feudalismoko antolakuntza aldatzen zihoan heinean, XIV. menderako sistema hau krisi batean sartuta zegoela esan daiteke, eta ondorioz, Erdi Aroa ere.

Gaixotasuna arkakusoek zeukaten bakteria bat zen, arratoi beltzek merkataritzaren garapenaren ondorioz, Europa osoan zehar hedatu zutena, izan ere, arratoi beltzek merkatal itsasontzietan bidaiatu ziren ekialde/k Europara arte. Biztanleriaren herena hiltzera heldu zen, orduko higiene falta eta medikuntza atzeratua zela eta.

ALDAKETAK • Hiriak

gero eta botere handiagoa eskuratzen joan ziren Behe Erdi Aroan

zehar,

eta

XIV.

Izurritearen medikua (XVII. mendeko grabatu alemaniarra)

estatu

menderako

independiente gisa jokatzen zuten. • Errege – erreginen boterea ere hazi zen, jada ez ahulak.

ziren

Erdi

Aroako

monarka

Izurritea nola kutsatzen zen ez zekitenez, medikuek ahal bezain

• Gainera, basailutza sistemak gatazka handiak sortzen zituen.

Izurrite beltza (Toggemburg-eko XV. mendeko Bibliaren miniatura)

• Gizarteari dagokionez, aberats eta txiroen arteko aldea handitu egin zen, eta estamentu berri bat gailentzen hasi zen gizarte estamentalean: merkatari eta bankariena

(burgesak

alegia).

Hauek

botere ekonomiko handia eskuratzeaz gain, politikoa ere eskuratzen hasiko ziren, kasu askotan noble izatera eta Europako hiri—estatu garrantzitsuenak gobernatzera ailegatuz.

• U n i b e r t s i t a t e e n u g a r i t z e a r e k i n, pentsamendu kritikoa ere garatzen joan

beste kontu hartzen zuten gaixoen aurrean. Horrela, soineko luzeak eramateaz gain, txori moko itxura zuen maskara

IZURRITE BELTZAREN HEDAPENA

jartzen zuten, gaixoak arnasten

Kolore ilunenak arinen

gaixoarekiko distantzia segurua

kutsatu ziren eremuak dira.

mantentzeko makil neurgailu

Berdea, izurritearen eragina

bat eramaten zuten.

zuen airea zuzenean ez arnasteko. Era berean,

ia sufritu ez zuten eremuak.

zen, eta gutxinaka, Erdi Aroko filosofia teozentrista kolokan jartzen hasi zen.

IZURRITE BELTZA Aldaketa guz/ hauek XIV. mendeko gertakari larri baten ondorioz bizkortu egin ziren, feudalismoko sistema krisi larrian sartuz. Mende honetan klima kaxkarra zela eta, uzta txarrek goseteak hedatu zituzten, aldi berean ekialde/k gaixotasun larri baten sarrera eta hedapen azkarra ahalbidetu zuena: izurrite beltza edo heriotza beltza. Mapa: commons.wikimedia.org

DBH2ko Gizarte Zientziak

BLOGEAN... 14. GAIA: XIV. MENDEKO KRISIA Izurriteari buruz informazio gehiagarria, bideoa eta ariketa

Gutxiengoen jazarpena:

JUDUTARRAK Judutarren jazarpena Erdi Aroan garaiaren ezaugarrietako bat izan zen, kristauen arabera Jesus gurutziltzatu zutenak izan zirelako. XIII. Mendean, Eliza Katolikoaren buruak batzartu eta kristiandadean bizi ziren judutarrek bereizgarriak jantzi behar

Konstan1noplaren harresiaren erasoa otomandarren esku1k, hiriaren konkistan 1453. urtean (Istanbuleko Arkeologia museoko margolana)

zituztela (kono itxurako txano zuria edota marka horia,

G. Helquist

adibidez), eta auzo bereizietan bizi behar zirela erabaki zuten. Honek judutarren aurkako gorrotoa (antisemitismoa) indartu zuen: izurrite beltzaren krisian, esaterako, suan erre ere egin zituzten eta Gaztela eta Aragoiko Erregeâ&#x20AC;&#x201D;erregina katolikoek erresumatik bota egin zituzten 1492an. Sei mende geroago erregimen naziak sei milioi judutar erailtzen zituen (holokaustoa).

Jatorria eta kausak ezagutzen ez zituztenez, Erdi Aroko biztanleek hainbat teoria formulatu zituzten: batzuek euren bekatuenga/k jainkoak bidalitako zigorra zela uste zuten, eta penitentzia egiten hasi ziren; beste batzuek, aldiz, judutarrei egotzi zieten errua, ura pozoindu zutelakoan, ondorioz, marka bat eramatera behartu, judutegieta/k ez ateratzen utzi edota suan erretzen hasi zituzten. Higiene eta medikuntza garatu baten gabezia konpontzen joan ziren heinean, izurritearen eragina ere murrizten joango zen, desagertu arte. Ordea, XV. menderako izurrite beltzak pentsamoldean ere eragin zuen, gaixotasunak pribilegiogabe, zein pribilegiatuei eraso zielako, gizartea estamentuen arteko ezaugarri komun batetaz ohartuz: heriotzaren aurrean gizaki guz/ak ziren berdinak.

ARO BATEN AMAIERA Eraldaketa guz/ hauekin, eta aro berri bat hasten ari zela ikusita, gaur egungo historiagileek hiru gertakari nagusi ezarri zituzten Erdi Aroaren amaiera zehatz gisa: Judutarren erreketa (Nurembergeko kronikak. 1493)

Zigortzaileen prozesioa (Gilles Li Muisis-en kronikak. 1349)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

INPRENTA MODERNOA (1440) Inprenta modernoaren sorrerak Gutemberg -en esku/k 1440. urtearen inguruan, ezagutzak eta jakintzak Europa osoan zehar hedatzea eragin zuen, klerikoak ez zirenen artean ere. Ez pribilegiatuek ere liburuak eskura euki zitzaketen, inprenta modernoak ehun liburu inguru kopiatzea

ahalbidetzen zuelako, eskuz liburu bakarra egiten zen epe berdinean. Elizak jada ez zuen jakintzaren monopolioa izango.

Gutemberg (eskuman) bere tailerrean, inprenta modernoarekin. Inprimatze prozesuaren hainbat atal ikus daiteke ere. (Irudia: ccsocials.blogspot.com)

KONSTANTINOPLAREN KONKISTA (1453) Bestalde, Bizantziar Inperioaren amaierak 1453an, Turkiarrek Konstantinopla konkistatzerakoan, garai baten amaiera ekarri zuen (Erromatar Inperioaren amaierak Antzin Aroaren amaiera eragin zuen bezala).

AMERIKAKO INBASIOA (1492) Azkenik, Amerikako inbasioak aberastasun iturri berriak ekarri zituen Europara, Gaztela eta Aragoik orduko inperiorik handiena eta boteretsuena sortu zutelarik, eta munduarekiko ikuspegia eta pentsamenduan aldaketa bor/tzak eraginez. 47

DBH2ko Gizarte Zientziak