การออกแบบหนังสือเด็ก
หนังสือสําหรับเด็ก หนังสือสําหรับเด็กเปนสื่อเพื่อการเรียนรูที่จะชวยโนมนาวใหเด็กๆ เกิดความสนใจ ในเนื้อหา เกิดความเพลิดเพลินในการเรียนรูโดยไมรูตัว การออกแบบจัดหนารูปเลมและ ภาพประกอบ จึงมีความสําคัญอยางมากที่นักออกแบบจะตองสรางสรรคใหสอดคลองกับ ความสนใจ ความชอบและพฤติกรรมการรับรูของเด็กแตละวัยที่มีความแตกตางกันไป การออกแบบใหมีความเรียบงาย มีความชัดเจนทั้งสาระและภาพประกอบ มีความ สวยงามทั้งการจัดโครงสีและการตกแตงองคประกอบอื่น
จุดมุงหมายของการจัดหนา ก. เพื่อกระตุนความพึงพอใจใหเกิดการสนองตอบ และมีความสนใจใน เนื้อหาที่ตองการนําเสนอ ดวยการใชลักษณะภาพที่ดีและมีขนาดใหญ ข. การใชสีสันที่เหมือนจริงในการนําเสนอจะทําใหเด็กๆ เกิดความเขาใจ ในเนื้อหาไดดียิ่งขึ้น ขนาดและสีสันของตัวอักษรที่พอเหมาะ ทําใหมีความ ชัดเจนและนาสนใจ สามารถ อานหนังสือไดนานไมเบื่องาย ค. เพื่อตองการใหเกิดความรักหนังสือ และเกิดความรูสึกที่ดีตอหนังสือซึ่ง เปนแหลงขอมูลเบื้องตนทางการศึกษาหาความรูตางๆ ง. การออกแบบภาพ การจัดวางหนาอยางพิถีพิถัน สวยงาม จะชวย สงเสริมความรูสึกนึกคิดในทางสุนทรียภาพ และสนับสนุนใหเกิดจินตนาการ ในการสรางสรรคไดเปนอยางดี วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
2 การออกแบบหนังสือเด็ก
แนวคิดของการจัดหนา การออกแบบจัดหนาหนังสือสําหรับเด็ก จะมีลักษณะและวิธีการที่แตกตางกันไป จากงานลักษณะอื่นๆ หนังสือประเภทนี้จะมุงเนนการนําเสนอเนื้อหาดวยภาพประกอบเปน หลักและมีขอความเปนสวนประกอบ การมองภาพ การรับรู การเห็นและความชอบของ เด็กยอมแตกตางไปจากผูใหญ ผูออกแบบจึงควรไดศึกษาถึงหลักการทางจิตวิทยา การ รับรูและการดูภาพของเด็กดวย
นอกจากการออกแบบจัดหนาใหเกิดความสวยงาม และนาสนใจในแตละหนา แลว ผูออกแบบยังตองคํานึงถึงความสัมพันธตอเนื่องของการจัดหนา เพื่อใหเกิดความ สอดคลองกันและสงเสริมจินตนาการของเด็กใหคลองตามเนื้อหา เกิดจินตภาพในการ สรางสรรคไดอยางเพลิดเพลินอีกดวย หลักเกณฑในการออกแบบหนังสือเด็กควรคํานึงถึงสิ่งตางๆ ตอไปนี้ 1. ตําแหนงตางๆ ในเลม เชน ปก รองปก เนื้อใน เปนตน 2. รูปรางของเลม 3. ขนาดของเลม 4. สี 5. ภาพ 6. ตัวอักษร 7. การวางหนา (Lay-out)
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
3 การออกแบบหนังสือเด็ก
ปก สิ่งที่สะดุดตาสิ่งแรกเกี่ยวกับหนังสือสําหรับเด็ก ก็คือ ปกหนังสือ เด็กจะหยิบ หนังสือที่เด็กใหความสนใจ ปกและภาพประกอบมีอิทธิพลตอการเลือกอานของเด็กมาก สวนเนื้อเรื่องนั้นมีผลตอการเลือกอานของเด็กเพียงปานกลาง ภาพหนาปก การใชสี การเลือกตัวอักษร และการจัดวางที่ดึงดูดสายตา จะ สรางความนาสนใจและสะดุดตาแกปกหนังสือ
รูปแบบของปกก็สามารถสรางความนาสนใจได แทนที่จะออกแบบปกหนังสือเปน รูปสี่เหลี่ยม อาจออกแบบเปนรูปทรงเรขาคณิตอื่นๆ เชน วงกลม หกเหลี่ยม หรือรูปที่ สอดคลองกับเนื้อหาของหนังสือ เชน รูปสัตว ผลไม รองเทา รถไฟ เปนตน ซึ่งเรื่องนี้ อาจเปนอุปสรรคตอการพิมพและการลงทุนอยูบาง
เนื้อใน หมายความรวมถึงหนาหนังสือที่บรรจุภาพและตัวอักษร ที่เปนเรื่องราวมีทั้งหนา ซายมือและขวามือ โดยทั่วไปการออกแบบหนาหนังสือเด็กแบงไดดังนี้ 1. ภาพและตัวหนังสืออยูในหนาเดียวกัน อาจเปนแบบแยกภาพและตัวหนังสือไวคนละสวนกัน หรือพิมพตัวหนังสือทับลงไปบนภาพ สวนเรื่องที่วาภาพจะอยูตรงไหน ตัวหนังสืออยูตรงไหน ทั้งนี้ขึ้นอยูกับผูออกแบบ โดย คํานึงถึงจุดสนใจของสายตา จุดนี้จะอยูตรงกึ่งกลางครึ่งบนของหนังสือ หนังสือจึงมัก ออกแบบโดยวางภาพไวตั้งแตกึ่งกลางหนาครึ่งบนลงมา แลววางตัวหนังสือไวดานลางของ ภาพ จัดวาเปนการออกแบบตามแบบแผน ซึ่งบางครั้งทําใหผูอานจําเจไมนาสนใจ วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
4 การออกแบบหนังสือเด็ก
การเปลี่ยนแปลงเพื่อความนาสนใจ เชน วางภาพลงเต็มหนาหนังสือ และวางตัวหนังสือ ทับลงไปตรงบริเวณที่เห็นวาเหมาะสม โดยคํานึงถึงเรื่องหลักความสมดุล นอกจากนี้สิ่งที่ นาสนใจอีกประการหนึ่งคือ ภาพไมจําเปนตองอยูในกรอบรูปสี่เหลี่ยม อาจเปนกรอบ วงกลม วงรี หรือไมมีลักษณะกรอบที่แนนอน การเลือกใชที่เหมาะสมทําใหเกิดสะดุดตา ได 2. ภาพและตัวหนังสืออยูคนละหนา โดยทั่วไปการมองของคนเรา สายตาจะตกที่หนาขวามือกอน การขึ้นเรื่อง ภาพ การ ประดิษฐตัวหนังสือจะอยูหนาขวามือทั้งสิ้น หนาซายปลอยไปแบบอัตโนมัติ แตสําหรับ หนังสือเด็ก หากนําภาพมาไวหนาขวามือหมด เด็กจะสนใจแตภาพในหนาขวามือและ ละเลยตัวหนังสือในหนาซายมือ ดังนั้น ควรสลับเอาภาพไวหนาดานซายมือบาง
3. การใชสองหนาควบเปนเสมือนหนาเดียวกัน เปนอีกวิธีหนึ่งที่เรียกความสนใจของเด็ก
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
5 การออกแบบหนังสือเด็ก
4. การออกแบบโดยคํานึงถึงหลัก “มิติ” เปนวิธีการออกแบบที่เรียกความสนใจจากเด็กได เพราะเด็กชอบดูจากของจริงมากกวาภาพ หนังสือที่มีการพิมพโดยตัด พับ และคลี่กางออกใหเห็นเปนภาพสามมิตินั้น ทําใหเด็กรูสึก ถึงความลึกของภาพไดดีขึ้น การออกแบบหนาหนังสือประเภทนี้มีอุปสรรคอยูบาง ที่ระบบ การพิมพและตนทุนที่สูงขึ้น นอกจากนี้ความแข็งแรงของปกและเนื้อในเปนสิ่งสําคัญที่ตอง คํานึงถึง เพราะเด็กจับถือหนังสือแรงและยังไมรูจักการถนอมหนังสือ
รูปรางของเลม หนังสือเด็กที่มีวางขายทั่วไปในทองตลาดนั้นมีรูปเลมเปนแบบแนวตั้ง (Upright) และแบบแนวนอน (Oblong) หลักในการออกแบบรูปเลมทั้งสองแบบนี้ เปนเพราะความ สะดวกในการพิมพและความสะดวกของเด็กที่จะหยิบถือเปนหลักสําคัญ
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
6 การออกแบบหนังสือเด็ก
สวนหลักที่จะทําใหรูปเลมหนังสือนาสนใจ คือ การทํารูปเลมที่แปลก เชน รูป วงกลม รูปหลายเหลี่ยม รูปวงรี รูปสัตว รูปผลไม ที่มีความสัมพันธกับเนื้อหาภายใน สําหรับความหนาหนังสือเด็กทั่วไปมีความหนาไมมากนัก
ขนาดของหนังสือ ไมมีหลักแนนอนวาหนังสือขนาดใดจะเหมาะสมกับเด็ก ทั้งนี้ขึ้นกับความสะดวก ของการพิมพ ความเหมาะสมกับขนาดของกระดาษพิมพ และเครื่องมือที่ใชพิมพ ขนาด ที่เหมาะสมโดยทั่วไปนาจะเปนขนาดที่เด็กถือและเปดอานไดสะดวก
ตัวอักษร ตัวอักษรหรือตัวหนังสือ เปนสวนประกอบที่สําคัญสําหรับหนังสือเด็กในแงมีผล ตอสัมผัสทางสายตา และการเกิดความพอใจ ผลที่ไดรับเกิดจากรูปแบบ ขนาด และสี ของตัวหนังสือ 1. รูปแบบ ตัวอักษรเทาที่มีจะเปนไปในแบบเดียวกันหมด คือ ตัวบรรจงแบบราชการ ดังนั้นสิ่งที่จะ เปลี่ยนแปลงไปสําหรับตัวหนังสือก็คือ ขนาดและสี 2. ขนาด โดยหลักการทางจิตวิทยาพัฒนาการของเด็ก การรับรูทางสายตาของเด็กจะรับรูส่งิ ตางๆ ในรูปแบบอยางหยาบๆ หรือแบบรวมๆ ไมสนใจรายละเอียดมากนัก เรื่องของตัวหนังสือ ที่เหมาะสมก็คือ ใชตัวหนังสือขนาดโตสําหรับเด็กเล็กๆ และขนาดของตัวหนังสือจะคอยๆ ลดลงตามวัยที่เติบโตขึ้นของเด็ก ขนาดตัวอักษร ระดับชั้น อายุ 30-36 พอยท อนุบาล 3-6 ป 24-30 พอยท ประถมตน 7-9 ป 20-24 พอยท ประถมปลาย 10-12 ป 18-20 พอยท มัธยมตน 13-15 ป 16-18 พอยท มัธยมปลาย 16-18 ป วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
7 การออกแบบหนังสือเด็ก
14-16 พอยท อุดมศึกษา ที่มา : สํานักพิมพไทยวัฒนาพานิช
18 ปขึ้นไป
3. สีของตัวอักษร สวนใหญมักพิมพตัวอักษรสีเขมลงบนกระดาษพื้นสีขาว เพราะตนทุนถูกกวาการพิมพลง บนกระดาษสี ที่นิยมกันในวงการพิมพหนังสือสําหรับเด็กก็คือ สีดํา การพิมพตัวหนังสือ สีขาวลงบนพื้นสีตางๆ นั้น ทําใหการตัดกันของพื้นและตัวหนังสือเปลี่ยนไป หากพื้นเปนสี เขมมากก็อานไดสะดวกยิ่งขึ้น จากการวิจัย (วรรณี แยมปทุม, 2519) พบวา ความสามารถในการรับรู ตัวหนังสือสีตางๆ ที่พิมพบนพื้นสีขาว ในกลุมเด็กชายสามารถรับรูตัวหนังสือสีเขียวและสี น้ําเงินไดเทากัน และรับรูตัวหนังสือสีเขียวและสีน้ําเงินไดดีกวาสีดํา แตถานําตัวหนังสือทั้งสามสีดังกลาวมาไวในหนาเดียวกัน กลับมีแนวโนมวา ตัวหนังสือสีดําจะทําใหเด็กสามารถรับรูไดดีกวาอีกสองสี แตโดยทั่วไปไมนิยมพิมพ ตัวหนังสือหลายสีไวในหนาเดียวกัน
การวางหนา (Lay-out) การวางหนาหนังสือสําหรับเด็กนี้ ถือวาเปนงานหนักและตองใชหลักเกณฑทาง ศิลปะมากเปนพิเศษ แมวาเราจะนําผลการวิจัยเกี่ยวกับภาพ ทั้งลักษณะภาพที่เด็กชอบ แบบ สี และขนาดของภาพ การวิจัยเกี่ยวกับตัวหนังสือ จนไดขอมูลที่นาพอใจแลว ขั้นตอนนี้เราตองนําเอาสิ่งเหลานั้นมา “จัดวางหนา” หลักเกณฑทางศิลปะเกี่ยวกับการวางหนามีหลักสําคัญที่ตองคํานึงถึง คือ 1. หลักสมดุล 2. ความเปนเอกภาพ 3. เนนจุดสนใจ 4. เวนชองวาง 5. การนําสายตา วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
8 การออกแบบหนังสือเด็ก
จากนั้นก็ขึ้นกับความคิดริเริ่มและสรางสรรคของนักออกแบบวา จะนําหลักเกณฑ ดังกลาวมาใชอยางไร เชน ในเรื่องหลักสมดุลไมจําเปนตองใหหนาเดียวกันมีจํานวนภาพ และตัวหนังสือเทากันทั้งสองขาง แตอาจใชน้ําหนักของภาพและจํานวนตัวหนังสือที่ แตกตางกัน แตจัดวางใหมีการถวงใหเกิดความสมดุล เมื่อทราบถึงหลักเกณฑหาประการแลว ควรพิจารณาการวางหนาในแตละแบบ พรอมๆ กันไป คือ 1. ภาพและตัวหนังสืออยูในหนาเดียวกัน โดยอยูแยกจากกัน ทําไดโดย 1.1) ภาพอยูดานบน ตัวหนังสืออยูดานลาง สําหรับรูปเลมแนวตั้ง
1.2) ภาพอยูดานซายหรือขวา ตัวหนังสืออยูดานขวาหรือซาย สําหรับรูปเลม แนวนอน
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
9 การออกแบบหนังสือเด็ก
1.3) ตัวหนังสือแทรกอยูตามชองวางระหวางภาพ สําหรับรูปเลมแบบใดก็ได
2. ภาพและตัวหนังสือพิมพอยูหนาเดียวกันโดยตัวหนังสือทับอยูบนภาพ ก็ควร คํานึงถึงหลักทั้ง 5 ประการ ในการเลือกวางตัวหนังสือลงบนภาพ 3. ภาพและตัวหนังสืออยูคนละหนา การจัดหนาแบบนี้มักไมคอยมีปญหา เพราะแต ละหนาตองวางภาพและตัวหนังสือใหเหมาะสมในหนานั้นๆ ที่สําคัญคือ เมื่อดูทั้งสองหนา พรอมๆ กันแลวตองมีความสัมพันธกัน 4. ภาพและตัวหนังสือที่ใชเนื้อที่ทั้งสองหนาและทําใหดูเหมือนเปนหนาเดียวกัน การจัดวางหนาแบบนี้ ยังคงตองคํานึงถึงหลักเกณฑทางสมดุล เอกภาพ จุดสนใจและ อื่นๆ อันเปนหลักเกณฑพื้นฐานในการจัดวางหนาแบบนี้ ที่ควรพิจารณาเปนพิเศษ ไดแก การเวนชองวางรอบๆ ภาพ ภาพที่มีกรอบภาพชัดเจนและการไมเนนกรอบภาพ กรอบ ภาพที่ยืดหยุนไดทําใหสอดแทรกตัวหนังสือในสวนที่เปนชองวางได ในดานการพิมพตอง ระมัดระวังควบคุมสีของหนาที่ตอเนื่องกัน และรอยตอในการเขาเลมหนังสือ
ภาพ เรื่องของภาพในหนังสือเด็ก จัดวาเปนเรื่องสําคัญมาก มีการวิจัยในเรื่องนี้กันอยาง กวางขวางทั้งในและตางประเทศ หัวขอที่ไดรับการวิจัยมาก ไดแก 1. ลักษณะของภาพที่เด็กชอบ 2. แบบของภาพ 3. สีของภาพ 4. ขนาดของภาพ 5. อารมณของภาพ
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
10 การออกแบบหนังสือเด็ก
ซึ่งผลของการวิจัย มีดังนี้
1. ลักษณะของภาพที่เด็กชอบและสนใจ
1.1) เด็กชอบภาพที่มีลักษณะงายๆ ไมซับซอน (เฟรนซ K-G 5-1952) (วิล เปล, อายุ 8-11 ขวบ 1953) , (สปอลติง , 1960) และเมื่ออายุสูงขึ้นเด็กก็จะชอบภาพที่ ซับซอนขึ้นเปนลําดับ 1.2) เด็กชอบภาพที่แสดงการกระทําและการผจญภัย , (วิปเปล , 1953)
1.3) เด็กชอบภาพสีมากกวาภาพขาวดํา (วิปเปล, 1953) , (บลูมเมอร, 1960) , (อัมสเดน, 1960 , อนุบาล 3-5 ขวบ) , (สุนันท จูฑะศร 2509) , (วุฒิ แตรสังข , 2514) 1.4) เด็กอายุ 8 ขวบ สนใจการตูนประกอบวรรณคดีหรือนิทานมากที่สุด อายุ 9 และ 10 ขวบ ชอบการตูนตลกขําขันมากที่สุด (สุวนิช ศรีสงา , 2516)
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
11 การออกแบบหนังสือเด็ก
1.5) เด็กชอบหนังสือที่มีภาพประกอบมาก ชอบภาพใหญมากกวาภาพเล็ก ชอบภาพที่ตรงกับขอความมากกวาภาพที่ไมตรงกับขอความ (วิปเปล , 1953)
1.6) ภาพสีน้ําชวยใหเกิดจินตนาการไดมากกวาภาพลักษณะอื่น (บลูม เมอร , 1960) 1.7) เด็กชายและเด็กหญิงทั้งที่อานหนังสือเกงหรือไมเกง ชอบภาพ ลักษณะเดียวกัน (อัมสเดน , 1960) 1.8) เด็กสนใจภาพที่อยูขางขวามากกวาภาพขางซาย (อัมสเดน , 1960) ผลจากการวิจัยเหลานี้ นักออกแบบสามารถนํามาพิจารณาในการออกแบบ หนังสือ เชน ควรมีรายละเอียดของภาพมากหรือนอย ควรเปนภาพธรรมดาหรือภาพ แสดงอิริยาบถของตัวละคร ควรใชสีหรือไม ควรจะใชการตูนกับเรื่องอยางไร ภาพควรวาง ไวหนาไหน เปนตน
2. แบบของภาพ แบบในที่นี้ คือภาพที่ใชเปนภาพที่ทําขึ้นมาโดยวิธีใด เชน ภาพถาย ภาพ ลายเสน ภาพวาดแรเงา เปนตน ผลของการวิจัยมีวา
2.1) เด็กนิยมภาพการตูน (ฉลอง ทับศรี, 2517) , (สุนันท จูฑะศร , 2509) 2.2) เด็กชอบภาพถายเปนอันดับแรก ภาพแรเงา (ภาพวาดเหมือนหรือภาพเขียน หยาบ) เปนอันดับสอง และชอบภาพลายเสนเปนอันดับสุดทาย (สุนันท , 2509) , (ฉลอง , 2517) , (ประสงค , 2517) , (วุฒิ , 2514)
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
12 การออกแบบหนังสือเด็ก
2.3) สําหรับภาพที่มีสีเขามาเกี่ยวของนั้น เด็กชอบภาพถายหลายสี (สีธรรมชาติ) เปน อันดับแรก ภาพถายขาวดําเปนอันดับที่สอง และภาพถายสีเดียวเปนอันดับหลังสุด (วุฒิ แตรสังข , 2514)
จากผลการวิจัยนี้ ถาไมคํานึงถึงเรื่องการลงทุนและเทคนิคการพิมพที่ซับซอนแลว ภาพถายสีธรรมชาติควรเปนแบบที่ถูกเลือกใชนอกเหนือไปจากภาพการตูน
3. สีของภาพ
ผลการวิจัยโดยทั่วไปพบวา เด็กชอบภาพที่มีสีหลายๆสี การวิจัยของบลูมเมอร (1960) พบวา เด็กเกรด 4 , 5 และ 6 ชอบภาพสีน้ํามากกวาภาพลายเสนและภาพแรเงา และยังกลาวอีกวาภาพสีน้ําชวยใหเด็กเกิดจินตนาการกวางไกลกวาภาพลักษณะอื่น
4. ขนาดของภาพ
มีการวิจัยพบวา ภาพขนาดใหญไดรับความสนใจจากเด็ก มากกวาภาพขนาดเล็ก
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2
13 การออกแบบหนังสือเด็ก
5. อารมณของภาพ
สวนหนึ่งของการที่เด็กจะชอบภาพที่ประกอบอยูในหนังสือหรือไมนั้น อารมณที่ เด็กไดรับจากการดูภาพมีสวนกําหนดความชอบของเด็กดวย อารมณที่ไดจากการดูภาพแบงเปน 3 อยางคือ อิฏฐารมณ (อารมณที่นา พอใจ) , อนิฏฐารมณ (อารมณที่ไมนาพอใจ) และอารมณที่เปนกลางๆ จากการวิจัยของ เปรื่อง กุมิท (2512) และ พงษสวัสดิ์ (2516) พบวา เด็กมี การเรียนรูหรือรับรูภาพที่เปนอิฏฐารมณไดเร็วกวาภาพที่เปน อนิฏฐารมณ เรื่องนี้มีสวน สัมพันธกับขอความที่ใชคูกับภาพดวย ถาขอความเปนไปในทางนาพอใจเชนเดียวกับภาพ แลว เด็กจะรับรูไดเร็วขึ้น หากขอความเปนไปในทางไมนาพอใจ แตภาพยังใหความรูสึก ที่นาพอใจ จะพบวาการรับรูยังเปนไปในระดับดีพอๆ กัน
วิชาออกแบบนิเทศศิลป 2