picture please? PORTRETRECHT
en content marketing
Creatieve partner Op zoek naar een creatieve contentpartner voor je websites, magazines en sociale media? Bel of mail voor een vrijblijvend kennismakingsgesprek met JaJa-coรถrdinator stefaan.roelens@jaja.be, +32 9 267 64 60 Lees dit boekje online op: www.jaja.be/portretrecht V.U.: Stefaan Roelens, Muinklaan 6, 9000 Gent
Disclaimer. Deze uitgave probeert praktische vuistregels uit het portretrecht te halen en vervangt de regelgeving terzake niet. De redactie werd eind september 2013 afgesloten. Jansen & Janssen kan in geen enkel geval aansprakelijk worden gesteld voor eventuele schade die zou voortvloeien uit het gebruik van informatie in deze uitgave.
visual story en de wet Hebben we altijd toestemming nodig van de mensen die we in beeld brengen? Met de doorbraak van visual storytelling hoor je die vraag steeds vaker. De twijfel is begrijpelijk: de rechtspraak rond het recht op afbeelding is niet in een oneliner samen te vatten. Aan de hand van een aantal herkenbare situaties proberen we binnen de Belgische wetgeving toch tot een aantal bruikbare vuistregels te komen.
5
10 vragen over het portretrecht 1
Heb je altijd toestemming nodig om een portret te publiceren?
2
Stilzwijgende, mondelinge of schriftelijke toestemming?
3
Hoe breng je een groep mensen in beeld?
12 16
4
Wanneer heeft een foto meer informatieve dan commerciĂŤle waarde?
18
5
Op welke leeftijd komen de jaren van verstand?
20
6
Behouden overleden personen hun portretrecht?
7
Nieuwe media, nieuwe regels?
8
Hoe ver mag je gaan met commerciĂŤle persiflages?
9
Beelden recycleren: mag dat?
10
Portret van een dier: bestaat dat?
8
22 24 26 28 30
7
8
vuistregel? In de Belgische content marketing zijn er ons tot vandaag geen rechtszaken bekend rond de (onrechtmatige) publicatie van een portret. De algemene wetgeving over portretrecht is echter complex en de rechtspraak weegt meestal heel verschillende gronden tegen elkaar af, zoals recht op privacy, de nood aan actualiteitsberichtgeving, het commercieel voordeel dat iemand nastreeft, smaad en eerroof, enzovoort. Voor content marketeers vormen de volgende twee regels in de meeste gevallen een goede richtlijn:
1
Als je commercieel voordeel haalt uit de publicatie van een portret, moet je altijd de toestemming van de afgebeelde persoon hebben.
2
Als je geen commercieel voordeel haalt uit de publicatie van een portret en je beroept op actualiteitsberichtgeving, dan hangt de legitimiteit onder meer af van: • het moment van publicatie: heeft de foto een bepaalde actualiteitswaarde? • het medium van publicatie: is het medium geschikt voor de publicatie van het portret? • de uitgever: is het zijn rol om het portret te verspreiden? • de rol waarin de afgebeelde persoon afgebeeld wordt: is die in overeenstemming met het vermelde nieuwsfeit? • de manier van afbeelden: worden de eer, reputatie of gevoelens van de geportretteerde niet onnodig geschaad? ...
9
10
1
heb je altijd toestemming nodig om een portret te publiceren? De situatie Een medewerkster van onze dienst interne communicatie leest in de krant een reportage over Vlamingen op skivakantie. Groot is haar vreugde als ze in een van de deelnemers een collega herkent. De ijverige medewerkster plaatst het bericht, inclusief foto van de man aan de après-ski, integraal op het intranet. Nog geen vijf minuten later krijgt ze echter de collega in kwestie aan haar bureau met de vraag om het artikel stante pede te verwijderen. Hij heeft toch geen toestemming gegeven om zijn foto op het intranet te publiceren? Waarop zij aanvoert dat de krant die toch ook niet heeft gekregen. Wie van beiden heeft gelijk?
11
Wat zegt de wet? Zowel voor het nemen als voor het publiceren van een portret moet je volgens de wetgever de toestemming hebben van de geportretteerde. De toestemming om van iemand foto’s of videobeelden te nemen, betekent niet noodzakelijk dat er toestemming is om deze afbeelding te publiceren of te verspreiden. Beide staan los van elkaar en
moeten dus apart gevraagd worden. 1 Een uitzondering op dat principe is het recht op informatie van het publiek. Dat recht stelt media in staat om beelden te publiceren zonder toestemming van de geportretteerde, in het kader van de actualiteitsberichtgeving, vooral als het gaat om ‘publieke personen’.
Onze mening Kunnen we in externe content marketing portretten publiceren in het kader van de actualiteitsverslaggeving? Volgens onze interpretatie wel, op voorwaarde dat het bericht voldoet aan minstens drie criteria: Gaat het om een actueel onderwerp? Betreft de geportretteerde een publiek persoon? En is het aan jouw organisatie om over deze actualiteit te berichten? Een portret van pakweg een medewerker zonder toestemming opnemen in een externe publicatie is in die logica niet toegestaan: hij is immers geen publiek figuur. Voor interne media ligt de situatie anders. In de context van het bedrijf zou je alle medewerkers immers als (lokale) publieke figuren kunnen beschouwen. En in het belang van het bedrijf is het nu eenmaal belangrijk dat medewerkers goed geïnformeerd zijn over elkaars werkzaamheden. Hoever je daarin als bedrijf mag gaan? Net zoals bij echt publieke figuren lijkt de grens ons te liggen tussen privé en werk. Om naar het voorbeeld
12
1
hierboven te verwijzen: als de skiënde collega niet wil dat zijn actiefoto op intranet verschijnt, dan is dat zijn goed recht. Voor het functioneren van het bedrijf levert deze foto immers geen meerwaarde op. Dat is wel het geval voor, bijvoorbeeld, een medewerker van wie een gewoon portret wordt gepubliceerd omdat hij net is aangesteld als vertrouwenspersoon op het werk. Toch lijkt het ons aangeraden om ook voor werkgerelateerde beelden de geportretteerde vooraf even op de hoogte te brengen. Je weet maar nooit welke gevoeligheden er naar boven kunnen komen. Of misschien heeft hij of zij wel nog een betere foto liggen? Wat dan gedaan als een medewerker zelfs niet geportretteerd wil worden in de werksfeer? In het uiterste geval lijkt het ons het best om zelfs hieraan toe te geven. Want zeg nu zelf: een foto in een interne publicatie is toch geen conflict op de werkvloer waard?
http://www.privacycommission.be/nl/recht-op-afbeelding-principe
13
2
stilzwijgende, mondelinge of schriftelijke toestemming? De situatie Als producent van orthopedisch materiaal geven we vier keer per jaar een klantenÂmagazine uit. Een van de reportages in het recentste nummer gaat over een nieuwe, handige toiletsteun. De reporter van dienst interviewt een van de eerste gebruikers, een minder mobiele, bejaarde man, over zijn toiletervaringen, waarna de fotograaf enkele gesimuleerde actiebeelden neemt. Op het moment van de shoot protesteert niemand, maar na publicatie dient iemand van de familie plots klacht in. De man had immers geen toestemming gegeven om het beeld te publiceren en bovendien wordt hij in gĂŞnante toestand afgebeeld. Terechte klacht?
14
15
Wat zegt de wet? Er bestaan drie wettelijke manieren om toestemming te verkrijgen voor publicatie van een portret: In uitzonderlijke gevallen volstaat de stilzwijgende toestemming van de geportretteerde. Dat is voornamelijk het geval voor publieke figuren zoals sporters, politici, tv-persoonlijkheden... Van hen wordt aangenomen dat ze stilzwijgend toestemmen met de publicatie van hun beeld, op voorwaarde dat de foto’s hen portretteren in hun professionele activiteit én op voorwaarde dat ze in het kader van actualiteitsverslaggeving gebruikt worden. Er mag dus zeker geen sprake zijn van commercieel gebruik.
1
In de praktijk gaat men in content marketing (zowel intern als extern) vaak uit van mondelinge toestemming. Die afspraak is gebaseerd op wederzijds vertrouwen: de redactie legt uit welke portretten ze zal nemen en waarvoor ze zullen dienen, de geportretteerde stemt ermee in.
2
Meer rechtszekerheid biedt schriftelijke toestemming. De uitgever en de geportretteerde leggen dan zwart op wit vast welke beelden gebruikt zullen worden gedurende welke tijd en in welke context.
3
Onze mening Voor interne media lijkt mondelinge toestemming ons in veel gevallen voldoende. Externe media zijn een ander paar mouwen. Onder meer het grotere bereik van de publicatie en de samenwerking met externe (en dus minder vertrouwde) partijen maken het volgens ons meer dan de moeite waard om wat extra zekerheid in te bouwen en altijd schriftelijke toestemming te vragen. Op de website van Sofam, de beheersvennootschap van o.m. fotografen, vind je een
16
2
handig en beknopt standaardformulier dat snel is ingevuld. 2 Door dit formulier te laten invullen had het bedrijf uit ons voorbeeld zich alvast een juridische lijdensweg bespaard. Het kan dan wel aanvoeren dat de man impliciet heeft toegestemd met de fotoshoot – hij heeft immers overduidelijk geposeerd. Dat wil niet per definitie zeggen dat hij ook heeft ingestemd met de publicatie ervan.
http://www.fotogniek.be/nieuws/150.Afgebeelde%20persoon-2.pdf
17
18
3
hoe breng je een groep mensen in beeld? De situatie Naar jaarlijkse traditie organiseert onze vereniging een nieuwjaarsreceptie voor haar leden. Daarvan willen we natuurlijk graag een uitgebreid sfeerverslag in ons ledenmagazine en op onze website brengen, inclusief lekkere hapjes, mooie zaalinkleding en vooral: vrolijke, feestende mensen. Alleen kunnen we moeilijk aan iedere aanwezige toestemming vragen om de foto’s te mogen publiceren. Maar is dat wel nodig?
Wat zegt de wet?
Onze mening
Uit eerdere rechtspraak blijkt dat het portretrecht meestal niet van toepassing is op de afbeelding van een persoon die zich: 1. in de openbaarheid of op een openbare plaats bevindt en 2. deelneemt aan een maatschappelijk gebeuren of deel uitmaakt van een menigte.
De meeste personeelsfeestjes, sportmanifestaties, bijeenkomsten van verenigingen en andere groeps evenementen zijn activiteiten die in de openbaarheid worden georganiseerd. De organisator mag in die gevallen wel sfeerbeelden publiceren.
Andersom gesteld: als de omgeving, het sfeerbeeld of de groep centraal staan in het beeld, hoef je geen toestemming te vragen, zelfs als een of meerdere personen herkenbaar staan afgebeeld. Is de focus echter gericht op het gezicht van duidelijk herkenbare personen, dan is het recht op afbeelding wel van toepassing. 3
Anders ligt dat bij close-ups: in dat geval is er in principe wel expliciete toestemming nodig van de geportretteerde.
3
F abienne Brison & Hendrik Vanhees (red) (2012). Huldeboek Jan Corbet, De Belgische auteurswet. Artikelsgewijze commentaar. Larcier, 72
19
4
wanneer heeft een foto meer informatieve dan commerciĂŤle waarde?
20
De situatie Reeds meerdere jaren is ons bedrijf trouwe sponsor van de Belgacom Memorial Van Damme atletiekmeeting, zo bewijst ook een reclamebord langs de piste. Daags na de meeting doet er zich een fantastische opportuniteit voor: een prachtige foto van sprinter en wereldster Usain Bolt in de krant. Vlak naast ons reclamebord! Snel de foto kopen en publiceren via onze eigen (sociale) kanalen, denken we meteen. Maar mag dat eigenlijk wel?
Wat zegt de wet? Publieke personen zoals sporters, politici en tvpersoonlijkheden vormen een uitzondering op het portretrecht. Wanneer hun foto’s gebruikt worden in het kader van de actualiteitsberichtgeving hoeven zij daarvoor geen toestemming te geven. Die uitzondering geldt echter niet wanneer hun beeld gebruikt wordt voor commerciële doeleinden. Het meest bekende voorbeeld is dat van Kim Clijsters toen die in 2003 de US Open won.
‘s Anderendaags stonden alle kranten vol met foto’s van de zegevierende Clijsters. Niks mis mee, het publiek heeft immers het recht om geïnformeerd te worden. Maar toen een krant ook een poster van Kim Clijsters meegaf, besloot de tennisster om klacht in te dienen. Zij meende dat de poster louter voor commerciële doeleinden was bestemd en daarmee haar portretrecht schond. Een standpunt waarin de rechter haar later gelijk gaf. 4
Onze mening Als een publieksmedium zoals een krant al moet oppassen in welke context ze beelden publiceert, dan zeker een bedrijfsmedium. Wanneer heeft een foto meer informatieve dan commerciële waarde? Kan een bedrijf dat pakweg plastic produceert wel aan actualiteitsberichtgeving doen? Voorzichtig zijn is de boodschap. Een positief voorbeeld lijkt ons de We are tennis-facebookpagina van BNP Paribas F ortis.
4
Het merk profileert zich met deze pagina niet als bank-verzekeraar, wel als een medium dat aan tennisverslaggeving doet, inclusief foto’s en video’s van beroemde tennissers (die daarvoor mogelijk geen toestemming hebben gegeven). Of nog eenvoudiger: waarom deelt de sponsor van de Memorial Van Damme het krantenartikel niet gewoon via sociale media zoals Facebook en Twitter, met bron vermelding?
Dirk Voorhoof (2009). Het (commercieel) portretrecht in België. Universiteit Leiden, 150
21
22
5
Op welke leeftijd komen de jaren van verstand? De situatie Onze eerste jongeren-modecollectie is klaar. Tijd om het resultaat te promoten met een frisse brochure! Snel een fotograaf boeken en dan in onze kennissenkring op zoek gaan naar fotogenieke jongeren. Maar volstaat hun toestemming voor de fotoshoot wel? Of hebben we ook die van hun ouders nodig?
Wat zegt de wet? Om kinderen en jongeren te portret teren heb je de schriftelijke toestemming nodig van een van de ouders, of van de wettelijke voogd. Die verplichting is niet absoluut. Aanvaard wordt dat een minderjarige met onderscheidingsvermogen zelf
de toestemming kan geven. Afhankelijk van de omstandigheden komt dat er in de praktijk op neer dat kinderen een geldige toestemming kunnen geven vanaf de leeftijd van 12 à 14 jaar. 5
Onze mening Die laatste bepaling legt ook enige verantwoordelijkheid bij de opdrachtgever van de fotosessie. Aan hem om te bepalen of de jongere zelf kan oordelen of de foto5
shoot opportuun is. Je kan natuurlijker ook het zekere voor het onzekere nemen en het gewoon vragen aan de ouders of voogd.
F abienne Brison & Hendrik Vanhees (red) (2012). Huldeboek Jan Corbet, De Belgische auteurswet. Artikelsgewijze commentaar. Larcier, 69
23
24
6
behouden overleden personen hun portretrecht?
De situatie Een gewaardeerde oud-medewerkster is overleden. Met een rouwbericht in de krant willen we afscheid van haar nemen en ons medeleven betuigen aan de familie. Hebben we toestemming nodig om haar foto te laten publiceren? En aan wie moeten we die dan wel vragen?
Wat zegt de wet? Ook voor overleden personen geldt het portretrecht, tot 20 jaar na hun dood om precies te zijn. Wie een portret wil publiceren van iemand die
intussen overleden is, moet daarvoor toestemming verkrijgen bij de rechthebbenden, meestal de erfgenamen.
Onze mening Overigens hebben de erfgenamen ook na die termijn van 20 jaar soms nog het het recht om het gebruik van een portret te verbieden. Die
regel is van toepassing wanneer het nodig is om de nagedachtenis van de overledene te Âbeschermen.
25
26
7
nieuwe media, nieuwe regels? De situatie Op het internet zien we geregeld foto’s verschijnen van mensen die ons product gebruiken. ‘t Is zo verleidelijk om die foto’s over te nemen en op onze eigen Facebookpagina, blog of website te plaatsen. Maar mag dat wel?
Wat zegt de wet? Het ongevraagde gebruik van internetfoto’s is om minstens twee redenen niet toegestaan. Ten eerste rust er op de foto’s auteursrecht, ook als die op een publieke plaats als het internet geplaatst zijn. Je moet dus toestemming van de
auteur krijgen om het beeld (eventueel tegen betaling) te mogen gebruiken. Staat er op de foto iemand herkenbaar afgebeeld, dan rust er op het beeld ook nog eens portretrecht.
Onze mening Over beide rechten, auteursrecht en portretrecht, wordt op het internet momenteel een stevig robbertje uitgevochten. Denk maar aan de aankondiging van Instagram dat ze haar gebruiksvoorwaarden had aangepast. Volgens de nieuwe regels zouden gebruikers hun rechten automatisch overdragen aan Instagram, die ze dan desgewenst zou kunnen doorverkopen aan de meest biedende. Pas toen het bedrijf onder
serieuze publieke druk kwam te staan, besliste het om af te zien van de aanpassing. Maar dat we hier nog niet het laatste over hebben gehoord, zoveel is duidelijk. Los daarvan heerst er wel degelijk een schemerzone op het internet: wat belet een bedrijf immers om foto’s, krantenartikels... te retweeten, te liken of te delen?
27
8
hoe ver mag je gaan met commerciĂŤle persiflages?
28
De situatie Ons reclamebureau wil graag een ludiek reclamefilmpje opnemen waarin niemand minder dan de koning (eigenlijk een acteur die de koning speelt) onze nieuwste chipssmaak aanprijst. Schenden we daarmee zijn portretrecht?
Wat zegt de wet? Het portretrecht geldt zodra de geportretteerde herkenbaar is afgebeeld. Herkenbaar is in dit geval ruim te interpreteren: iemand die van op de rug gefilmd of gefo-
tografeerd wordt, kan ook te herkennen zijn aan een opvallende tatoeage op de rug. In diezelfde categorie vallen ook karikaturen, spotprenten of persiflages.
Onze mening In zijn publicatie ‘Commercieel portretrecht in België’, bespreekt professor Mediarecht Dirk Voorhoof onder meer de rol van zelfregulerende instanties. Daaruit blijkt dat die het niet te nauw nemen met het portretrecht, zoals mag blijken in zijn bespreking van de Jury voor Ethische Praktijken (JEP) inzake reclame: ‘Uit de adviespraktijk blijkt dat de JEP het gebruik van ‘look-alikes’ van bekende personen aanvaardt, zeker wanneer de spot of de advertentie humoristisch (bedoeld) is en de pastiche duidelijk is. In het verleden heeft de JEP uitspraken gedaan over reclamespots of advertenties waarin men onder andere Koning Albert II (...) liet opdraven in een commerciële boodschap, vaak ook karikaturaal. De JEP vond dat allemaal moeten kunnen (...).’ 6 Voorhoof waarschuwt er wel voor om
6 7
met de persiflage geen andere rechten te schenden, zoals het auteursrecht. ‘Via het auteursrecht en de naburige rechten is soms bescherming verleend aan een ‘typetje’, zoals in het geval van Kamiel Spiessens (Chris van den Durpel) (...).’ 7 Ook beledigende karikaturen kunnen de uitgever een flinke duit kosten. Zo moest het tijdschrift MO* van de rechter een schadevergoeding van 5.000 euro ophoesten voor een spotprent van Georges Forrest in de editie van maart 2006. Op de voorpagina zag je George Forrest tegen een Congolese vlag staan met een luipaardmuts op zijn hoofd, onder de titel ‘George Forrest. Koper-Koning van Congo’. De spotprent was beledigend en voegde niks toe aan het artikel, zo motiveerde de rechter zijn beslissing.
Dirk Voorhoof (2009). Het (commercieel) portretrecht in België. Universiteit Leiden, 156-157 Dirk Voorhoof (2009). Het (commercieel) portretrecht in België. Universiteit Leiden, 154-155
29
30
9
beelden recycleren: mag dat?
De situatie Een tijdje geleden lieten we een reeks portretten maken voor de catalogus van een elektronicabedrijf. Nu willen we dezelfde beelden opnieuw gebruiken voor een Facebookwedstrijd van een andere opdrachtgever. Moeten we dan opnieuw toestemming vragen aan de modellen?
Wat zegt de wet? Je moet in bijna alle gevallen opnieuw toestemming vragen. Het portretrecht bepaalt dat je foto’s enkel mag gebruiken in de context waarvoor
je toestemming hebt gekregen. Wil je de foto’s gebruiken in een andere context, dan heb je daar opnieuw de toestemming voor nodig.
Onze mening In de praktijk is het mogelijk dat de geportretteerde zijn portretrecht afstaat aan de opdrachtgever. Hoe ver die overdracht gaat (periode, context, …), dat hangt af van de afspraken tussen beide partijen, maar de overdracht wordt door rechters
8
http://www.kunstenloket.be/node/6333
bijna altijd minimalistisch geïnterpreteerd: wat niet expliciet vermeld staat, valt niet onder de overdracht. Op de site van Het kunstenloket 8 vind je een voorbeeldclausule die kan dienen bij de overdracht van het portretrecht.
31
32
10
portret van een dier: bestaat dat? De situatie Een publireportage in het hart van de krant willen we graag illustreren met een foto van een olifant in een porseleinkast. Geldt op een van beide (dier of kast) portretrecht?
Wat zegt de wet? Neen, het portretrecht is enkel van toepassing op natuurlijke personen en dus niet op afbeeldingen van voorwerpen, gebouwen of dieren, ook al kunnen die een associatie oproepen met een bepaald persoon.
Het portretrecht geldt evenmin voor personages in auteurswerken of stripfiguren. Het doel is immers om de persoonlijkheid van een mens te beschermen. 9
Onze mening Ook in dit geval geldt echter wel dat je rekening dient te houden met mogelijke naburige rechten. Om foto’s te mogen nemen in de porseleinkast heb je volgens het eigendomsrecht wel toestemming nodig van de eigenaar van de kast. 9
En als je een foto zou willen publiceren van de olifant voor pakweg het Atomium, dan moet je daarvoor eerst de toestemming vragen aan ÂSABAM en de vzw Atomium. Het Atomium is immers auteursrechtelijk beschermd.
F abienne Brison & Hendrik Vanhees (red) (2012). Huldeboek Jan Corbet, De Belgische auteurswet. Artikelsgewijze commentaar. Larcier, 69
33
34
Enkele belangrijke rechtsbronnen in België op een rij • Wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten, gewijzigd door de wetten van 9, 10 en 15 mei 2007, alsook door de wet van 22 mei 2005 houdende de omzetting EG Richtlijn 2001/29 auteursrecht en naburige rechten in de informatiemaatschappij. Laatst gewijzigd door de Wet van 10 december 2009. • Fabienne Brison & Hendrik Vanhees (red) (2012). Huldeboek Jan Corbet, De Belgische auteurswet. Artikelsgewijze commentaar. Larcier • Dirk Voorhoof en Peggy Valcke (2011). Handboek Mediarecht. Larcier • Dirk Voorhoof (2009). Het (commercieel) portretrecht in België. Universiteit Leiden
35
Fotografie Op de cover: s誰ana誰s / photocase.com, p4: gleb_pokrov / photocase.com, p6: spacejunkie / photocase.com, p8-9: s誰ana誰s / photocase.com, p11: froodmat / photocase.com, p12-13: Robin-Leon Breiter / photocase.com, p15: jock+scott / photocase.com, p16: dinxda / photocase.com, p18: kallejipp / photocase.com, p20-21: alamy.com, p22: Istock.com, p24: jonibe.de / photocase.com, p26-27: steffne / photocase.com, p28: iotas / photocase.com, p30: shutterstock.com, p32-33: HTHBM / photocase.com, p35: Nadine Platzek / photocase.com, p36: kallejipp / photocase.com
36
bekijk al onze inspiratieboekjes online : www.jaja.be/boekjes