2
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
ۺرہفطف ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ
3
زجعمه ایکےہ؟ دمحمابرقدیعسیرونش
4
م ب جملو حقهط حق ناشر حقهش ہ ی ں اتکـۺاکۺكاص:
ۺزجعمهۺایکۺےہ؟ دمحمۺكاعرۺدیعسیۺرؾنش
رتممج:
ادرسیۺادمحۺهلؿی
رظنۺكاین: كی شکش :
دارٹکۺدیسۺرادشۺابعسۺوقنی
فنصم:
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
اقیقحتکرم یتۺب راۺلااالاصا کفۺا و رۺؾۺت ونرۺادہلیٰۺب راۺاقیقحتـ(نمت)
كارش:
دعنۺرپرٹنر/ۺالوہر
عبطم:ۺ اكڈنشی:
اؾ ل
كارخیۺاصاىف:
ارپلی ۱۰۲۱/ء
دعتاد:
۲۰۰۰
:ISBN
964-2982-53-6
تمیق:
/ 032رؾےپ
ےنلمۺاکۺہتپ
ونرۺادہلیۺ ٰب راۺاقیقحتـۺ(نمت) ونرۺادہلیٰۺٹسطف/صاداـۺاکینینۺ/كارهۺ /و/ۺاصا صۺااكاد/وفنۺربمن:ۺ051-2231937 Web: www.nooremarfat.com Email: noor.marfat@gmail.com
اقیقحتکرم یتۺب را ۺلااال ۺا صا کفۺا و رؾت Web: www.islamic.iict.org Email: iict.ac.ir@gmail.com
ۺرہفطف ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ
5
رہفطف رعضانرش ______________________________________ 11 نخس _________________________________________ 11 اعترف ______________________________________ 11 دابیہچ ________________________________________ 19
الہپابب زجعمہیکاچہپم؟ ویحاورزجعمہیکآسپںیموایگتسب _________________________31 زجعمہاکوہفمل32___________________________________ 4 زجعمہاکاالطصیحینعم________________________________32 زجعمہیکتقیقح اوراساکدورسےاخرقاعدتااعفكےسرفق _______ 11 ۲۔ۺادہاف _______________________________________________________ 32 ۱۔ۺدحؾد _______________________________________________________ 33 ۳۔امؾراالۺتعیبطۺےکۺصاھتۺارابتؽ _____________________________________ 33 ۴۔ۺاخرضۺاعداـۺاکصۺااجنصۺدےنیۺؾایننۺاکۺرکدار ______________________________ 34 ۵۔ۺاابسـۺؾۺؾصالئ ________________________________________________ 35 زجعمےاوراوایلےئ ایہٰلیکماا تتد در نامرفق ____________11 دجدیودقمیاسیعتیئیکاگنہںیمزجعمہیکرعتفی _________________12
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
6
دورساابب زجعمہاکووجد سکرطحنیقیماںی؟ ______________________________31 ونصمیعدنیناکاشمدہہ ________________________________31 دورسوںد رویحارطضابےسآاگیہ _____________________34 ارواحوکاحرضماان _________________________________32 اكکۺاؾرۺراؾےیۺےس ________________________________________________ 51 زجعمه ۺےکۺاینبدیۺاوصل _______________________________________________ 54 زجعمہاوراسسنئ __________________________________43 دیقنتیاجزئہ ____________________________________43 زجعمہاوریلقعوقانین ________________________________42 ااشرعہاکرظنہی ___________________________________42 اصارعهۺےکۺرظنےیۺرپۺاكکۺدیقنتیۺرظن ____________________________________ 72 دقرتدخااکحیبقااعفكےسارابتط _________________________22 زجعماتد ابرےںیمرظنہیتأولی _______________________28 افل:۔ۺوعاصۺیکۺاجلقۺےسۺبلطۺےیکۺاجےنۺؾاےلۺزجعماـۺاکۺااکنر __________________ 82
ـ:۔خڈاۺیئۺاوصیننۺاکۺكااقۺكلۺدبتلیۺوہكا _________________________________ 84 دیقنتیاجزئہ ____________________________________23 زجعمےاکرقآیناوریلقعزجتہی __________________________22
ۺرہفطف ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ
7
اقونمتیلعاوررقآم ______________________________22 تلعۺاکوہفمصۺاعص89 _________________________________________________ : وبقم تیلزجعمہاکیلقعاام ____________________________31 اقونمتیلعاوراسد اصمدقید تنیبرفق _______________33 توراءاتعیبطل اوراقونمتیلعاکدارئہاکر ___________________31 زجعمہاقونمیکالخفورزیایاقونماکایبم؟ __________________32 زجعمہ،لعفدخاایربمغیپ؟ ____________________________ 188
رسیتاابب زجعمہاکہفسلف زجعمہاوراابثتراستل _____________________________ 182 اابثتوبنتد فلتخمراےتس _________________________ 183 اابثتوبنتد فلتخمرظنایتد رفقاکرسہمشچ _____________ 111 اابثتوبنتںیمزجعمہاکمادار _________________________ 112 لعفۺخڈاۺےکكادصقمۺوہےنۺںیمۺکشۺؾرتدكڈ _______________________________ 117 زجعمہدقرتیکالعتم _____________________________ 113 زجعمہاورانولعمل تدیوقانین _________________________ 138 وعالاکزجعمہرپااہظراانیمطم __________________________ 131 داللقۺزجعمهۺیکۺتیفیک _____________________________________________ 123
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
8
وچاھتابب زجعماتیک تتیہوتقیقح اایبنءمہیلعاالسللد زجعماتاکابیمہرفقاوراماکرسہمشچ _________ 111 رقآمربمغیپاخمتﷺاکاجوداینزجعمہ_____________________ 111 رقآممامیاوردحتی ______________________________ 112 اعالقہندوعت ___________________________________ 138 رقآمیکدحتییکدحود _____________________________ 131 وباتلزجعمہاوردایمئجنلیچ _____________________________ 131 رقآمیکلثمالےنںیمرشبیکاعزجی ____________________ 134 رصہف،اکیطلغرظنہی _______________________________ 132 اقنیلئۺرصہفۺیکۺدلیل _____________________________________________ 149 رظنہیرصہفاک دیقنتیاجزئہ ____________________________ 118 افل)دوعی ٰ ____________________________________________________ 150 ـ)ۺرظنہیۺرصہفۺےکۺداللئ __________________________________________ 151 ج:ۺارادهۺؾۺوقـ __________________________________________________ 152 اناکلوکںیشش ________________________________ 111 ویحاکےبلثموہان _______________________________ 113
ۺرہفطف ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ
9
اپوچناںابب رقآمد ازاجزیکدحود ۱۔رقآمیکاظرہیاستخ ___________________________ 113 رقآماکاظرہینسحوزابییئ __________________________ 142 املکتاکااختنب __________________________________ 121 البتغ ______________________________________ 123 مظنواولسب ___________________________________ 138 لیثمت _______________________________________382 ااعتسرہ ______________________________________ 318 انکہی _______________________________________ 311 ۲۔ربمغیپایمّﷺد ےبریظناعمرف____________________ 313 خڈاالۺاکانئـ،ۺعراانۺرکمیۺیکۺرظنۺںیم ___________________________________ 216 امشانۺ،عراانۺیکۺرظنۺںیم ____________________________________________ 219 وبنـ،ۺعراانۺیکۺرظنۺںیم ____________________________________________ 222 ارسارۺتقلخۺیکۺرطفۺعراانۺےکۺیملعۺاصارے ______________________________ 225 عراانۺاؾرۺہفسلفۺكارخی _______________________________________________ 228 لارتنیۺاؾراٰیلعۺادقار _______________________________________________ 231 ایلعۺرتنیۺعرااینۺادقارۺےکۺدنچۺومنےن _____________________________________ 233 رقآیناعمرفیکوصخایصت __________________________312 افل)ۺلقعۺؾۺقطنمۺےکۺاطمقبۺوہكا _____________________________________ 238
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
10
ـ)ۺرطفـۺےسۺمہۺااۺیگنہ ____________________________________________ 239 ج)ۺتقیقحۺیکۺرطفۺراحجنۺاؾرۺایمہنۺرؾی ________________________________ 239 ۳۔االتخفاورانتضقےسدوری ________________________ 331
اٹھچابب االسیماترخیںیمزجعمہاکوصتر اپوچنںیدصیرجہی ______________________________ 311 یٹھچرجہی ____________________________________314 اسوتںیرجہی __________________________________313 دوسںیرجہی __________________________________342 ریتوہںیرجہی _________________________________342 وچدوہںیرجہی _________________________________328
اتکایبت ________________________________ 285 اتکایبت ___________ Error! Bookmark not defined.
ۺرہفطف ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ
11
رعضۺكارش ٰ ب " نهر الہدی مرکر حقیقات "( نمت) '' نهر الہدی ٹرسٹ '' کا انك ذنلی
ے ذر تع ے۔ از اذارے کا نصٹ الع ین اسالم کی حقیقی تعلیمات کی ٹرهبج ک اذارہ ہ ے
ناکستانی قهم اهر نالخصهس ملت تشیع که فکری تسماندکی س ے بجات ذال کر اسالمی تہدیت کی ت م م شلیل کی ٹھهز فکری بنتاذی ں فراہم کرنا ہ ے۔ ناکستان کی ملت شلمو کی بنتاذی شکل ذینی ے۔ ل ٰہدا ذینی ن صیرت ٓهالہی که فرهص ذ ین ٓالہی اهر اجیماعی شعهر کی کمی ہ ے اهر اجیماعی شعهر ٔ که یتدار کرن ے هاکی کتانهں کی نالیف ،ٹرجمو ،اساعٹ ،سافت هٹرر یتانا ،اکتکیرانك متدنا
ے لن ے حصهل ک ے اسالمی تعلیمات کی ٹرهبج ،نیر اتہی اہداض ک ے ذر تع ک ے انك سو ماہی ے عمدہ اہداض شمار ہهن مجلو (نهر معرفت)کی اساعٹ " نمت "ک ے ہ ی ں۔
" نمت''
ب ٰ ح ہدی ٹرسٹ ک از س ے فیل نهر ال ے ''شعبٔو ٹرجمو ه حقی ق'' کی یثیت
ً ے تقریتا نابج ساکهں م ی ں از اذارے ن ے اهر اینی فعالیت ک ے کام کرنا رہا ہ س ے فا ب ل ع ذکر مطیهعات لمی حلقهں کی حدمٹ م ی ں بیش کی ہ ی ں۔
12
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
س مشل ے سل اساعٹ ،حتات فاطمو، سو ماہی" نهر معرفت'' کی حار سال
تعلیم االحکام ،امام جمینی کی انك معرنی ذاتشهر س ے مالفات ،حضرت ربنت ناربج کا
ج ٓ انك ناکرٹر کرذار ،اسالمی ٹرذہ،سهل سهساینی ،امام مینی کا ستاسی ن ظریو ،فران اهر
ٓ ٓ تفستانی ذن ٔاه ،ستاخٹ معجرہ اهر یتام فران کی اٹھهی ں ،نهی ں اهر ذسهی ں حلد کا ارذه
ف ٹرجمو از اذارے کی عمدہ لمی کاهش ی ں ہ ی ں۔
ت ٰ ے اہداض ک ے کو " نمت " که ا ین ے ذعا ہ عاکی س ے حصهل م ی ں مرند حداهند
ے مطالعو س ے اهر فارئ ین که ہماری مطیهعات ک کامتایتاں عطا فرمان ے نه ِرمعرفت حاصل
ن ٓ کرن ے۔ (ام ین !) ے کی نهفی ق عطا فرما
دالارٹکی
ب " نهر الہدی مرکر حقیقات "( نمت)
ش ح ذاکیر یج محمد سن ین
ۺرہفطف ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ
13
نخس خڈكڈ ۺرکفیۺاینبدؾن ۺرپ ۺاوتسار“اقیقحتکرم یت ۺب را ۺلااالاصا کفۺا و ر ۺؾ ۺت ” ۺاکۺگنسۺاینبد ۺاؾرۺ اکصۺاکۺاااغر ۺ ۲۳۷۳ھۺ۔ۺس ۺاطمبقبۺ۲۹۹۴ءۺںیمۺوہا۔ۺوسال ۺہیۺےہۺہک اےسیۺاقیقحتکرم یتۺب را ۺۺیکۺ رضؾرـ ۺویکرکنۺوسحمسۺیکۺیئگ؟’‘ ۺاسۺہلسلسۺںیمۺمہ ۺاقرنیئۺیکۺوتہجۺاسۺاب ۺیکۺرطفۺذبمؾلۺ رکؾاےت ۺںیہۺہک ۺاصا کفۺداوشنرؾنۺوکۺنیت ۺامہ ۺرگؾوہن ۺںیم ۺمیسقت ۺایکۺاجاتکس ۺےہ:ۺٹسكڈمشنلشفۺك اۺ دقاعفۺرپطفۺ،ۺخڈـۺدنسپۺاؾرۺرؾنشۺرکف۔ۺ دقاعف ۺرپطف ۺداوشنر ۺامدرن ۺرطررکفت ۺاؾر ۺخڈكڈ ۺافممیہ ۺؾ ۺرظنكاـ ۺےک ۺاقمےلب ۺںیمۺ صیف1ۺ وکۺاتیمہۺدےتیۺںیہ ۺاؾر ۺیسک ۺیھبۺوصرـۺںیم ۺصیف ۺںیمۺدلخۺادناری ۺےسۺرپزیہۺرکےتۺ ںیہ۔ۺاسۺرطررکفت ۺںیمۺصیفۺیکۺافحتظۺےکۺےئلۺامدرنۺرطررکفتۺاؾرۺخڈكڈلقۺوکۺرتسمدۺرکدكاۺ اجكاۺےہۺاؾرۺرصعیۺاقتوضنۺیکۺرؾینشۺںیمۺدینیۺوتمنۺیکۺخڈكڈۺریسفت،ۺوغرؾوخضۺاؾرۺزجتہیۺرکےنۺ رپۺتخسۺكادنبیۺےہ۔ خڈـ ۺدنسپ ۺاصا کف ۺداوشنر ،ۺرؾایتی ۺؾ ۺدقاعف ۺرپطف ۺداوشنرؾن ۺےک ۺكالکل ۺلاسکع ۺںیہ؛ۺ امدرن ۺرطررکفتۺاؾر ۺخڈكڈ ۺرظنكاـ ۺوکۺاتیمہۺدےتیۺںیہۺاؾر ۺرؾایتیۺاؾر ۺدقاعف ۺدنسپاہنۺا و ر ۺوکۺ امدرنۺرطررکفتۺاؾرۺخڈكڈلقۺےکۺاقلقۺںیمۺدلا ےنۺیکۺوک شۺرکےتۺںیہ۔ سج ۺرطج ۺرؾایتی ۺرطر ۺرکفت ۺاک ۺہجیتن ۺدقاعف ۺدنسپی ،ۺاینبد ۺرپیتس ،ۺدحیلعیگ ۺاؾر ۺرتعج ۺدنسپیۺ یکۺوصرـۺںیمۺلااادمۺوہكاۺےہۺایسۺرطجۺخڈـۺدنسپیۺےکۺہجیتنۺںیمۺامتصۺاعمرشکرم یتۺدیماوننۺںیمۺ
1 ۺصیف ۺاکۺبلطم ۺرصفۺااحدلق ۺںیہنۺہکلب ۺامتصۺاصا کفۺوتمن ۺاؾر ۺامیلعتـ ۺںیہۺوخاه ۺؾهۺیسکۺیھبۺوصرـ ۺںیمۺوموجدۺ وہن۔
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
14
رؾایتیۺا و رؾۺاا داـۺكاوبدۺاؾرۺویہ نمۺارصۺبیرشلقۺروحری)ۺاؾرۺلوکیارارصۺبخڈایئۺدنیۺارۺسایطف)ۺاکۺ وبلۺكاالۺوہكاۺےہ۔ خڈكڈۺذمیبہۺرؾنشۺرکفی ۺےکۺاحلمۺداوشنرۺرؾایتی ۺاؾر ۺامدرنۺرطررکفت ۺےکۺكایمہۺرکٹاؾۺیکۺ وصرـۺںیمۺصیفۺوکۺاتیمہۺدےتیۺںیہ؛ۺنکیلۺاسۺےکۺصاھتۺیہۺامدرنۺرطررکفتۺےکۺاحلمۺافممیہۺ وک ۺرؾایتیۺرطر ۺرکفت ۺیک ۺرشؿیٹ ۺہپ ۺرپھک ۺرک ۺےئن ۺادنار ۺاؾر ۺخڈكڈ ۺرکفتۺےکۺصاھتۺشیپ ۺرکےتۺںیہ۔ ۺا سۺ شیتےۺرطررکفتۺےکۺہجیتنۺںیمۺاارادی،ۺدومیرکیسیۺاؾر ۺاامتجیعۺدعالق ۺےسیجۺخڈكڈ ۺرظنكاـ ۺےکۺ اقمےلبۺںیمۺرحلق،ۺاسمؾاـۺاؾرۺاصا کفۺوہمجرلقۺےسیجۺاافلؽۺصاےنم اۺاےتۺںیہ۔ ایسۺادنارۺرکفتۺےکۺاحلمۺافرادۺےنۺلقعۺیکۺرؾینشۺںیمۺتقیقحۺیکۺخانذف،ۺئاق قۺكکۺےنچنہۺ اؾرۺادقارۺبایکۺرکكاۺاچےیہۺاؾرۺایکۺںیہنۺرکكاۺاچےیہ)ۺوکۺایبنۺرکےنۺےکۺہلسلسۺںیمۺاصا کفۺرطرۺرکفتۺ وک ۺااختنـ ۺایک ۺےہۺاؾر ۺایس ۺیک ۺرؾینش ۺںیم ۺخکؿیتم ،ۺتیتف ،ۺاعمیش ،ۺساییس ۺاؾر ۺاعمرشکرم یتۺوبعشن ۺںیمۺ ےئنۺرظنكاـ ۺشیپۺےیکۺںیہ۔ۺاسۺہلسلسۺںیمۺ" ۺاقیقحتکرم یتۺب را ۺلااالاصا کفۺا و ر ۺؾ ۺت اجلق ۺےس ۺنیب ۺاالوقاکف ۺحطس ۺرپ ۺاـ ۺكکۺااھٹ ۺوس ۺےس ۺركادهۺبتک ۺؾ ۺیقیقحت ۺاضمنیم ۺصاظئۺےیکۺاجےکچۺ "ۺیکۺ
ںیہ۔ ۺان ۺبتک ۺاؾر ۺاضمنیم ۺںیم ۺرغمیب ۺرطر ۺرکفت ۺرپ ۺاحؾی ۺویہ نم ۺارص ۺبیرشلق ۺروحری) ۺاؾرۺ لوکیارارصۺبخڈایئۺدنیۺار ۺسایطف) ۺےکۺها ؾهۺرؾایتیۺرطر ۺرکفتۺرپۺیھبۺرایۺہتکن ۺینیچۺیک ۺیئگۺےہۺاؾر ۺ اصا کفۺىػا تینۺاؾرۺہقفتمۺیقطنمۺداللئۺےکۺدالاےۺںیمۺرےتہۺوہالۺرؾایتیۺا و رۺؾۺاا داـ ۺیکۺرؾینشۺ ںیمۺخڈكڈۺدینیۺرکفتۺےکۺكارےۺںیمۺوگتفگۺیکۺیئگۺےہ۔ ۺ
ۺ ۺ ۺؾالشا صۺ یلعۺاربکۺرصاد اقیقحتکرم یتۺب راۺلااالاصا کفۺا و رۺؾۺت
ۺرہفطف ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ
15
اعترف اصا کفۺداینۺںیمۺاومنلۺیملعۺخڈامـ ۺااجنصۺدےنیۺؾایلۺاقیقحتکرم یتۺب را ۺلااالاصا کفۺا و ر ۺؾۺ لمشل می ت اؾرۺاسۺیکۺاینبدۺرےنھکۺؾایلۺمیظعۺتیصخشۺدزۃۺاالصا صۺؾۺا نۺیلعۺاربکۺرصادۺاکۺاعترفۺشیپۺ لمشل می ایک ۺاجراہ ۺےہ :ۺدزۃۺاالصا ص ۺؾ ۺا ن ۺیلع ۺاربک ۺرصاد ۺےن ۺ۲۳۴۶ھ ۺ۔ ۺس ۺاطمبقب7391ء ۺںیمۺرہتانۺ ےکۺدینیۺدمرہسۺںیمۺذمیبہۺمیلعتۺاکۺاااغر ۺایک۔ادتبایئۺمیلعتۺےکۺدعب۲۳۴۹ھۺ۔ۺس ۺاطمبقب7312ءۺ ںیمۺمقۺرشتفیۺالالۺاؾرۺاالقۺاہللۺنسحۺرہتاین،ۺاالقۺاہللۺولصاکرم یتۺارایک،ۺاالقۺاہللۺااہتشردی،ۺاالقۺ اہللۺرحصۺانپیہۺیمق،ۺاالقۺاہللۺاامتعدیۺربتلای،ۺاالقۺاہللۺینبۺلضفۺربتلای،ۺاالقۺاہللۺویفسۺاصمعی،ۺ االق ۺاہللۺدیس ۺیلعۺققحم ۺداامد ۺاؾر ۺاالق ۺاہلل ۺاحبسینۺربتلای ۺےسیج ۺافلضۺاصاكڈهۺےس ۺہقف ۺؾ ۺاوصلۺےکۺ فلتخمۺۺدراجـ ۺںیمۺبسکۺضیفۺایک۔ۺاصا کفۺہفسلفۺیکۺمیلعت ۺےکۺےئلۺمقۺاؾر ۺرہتان ۺںیمۺااتسد ۺادمحۺ یتشہب،ۺدمحمیۺگنا ینۺاؾرۺدیہشۺرہطمیۺےسیجۺاصالنڈۺےکۺصاےنمۺراونالۺذملتۺہہتۺایک۔ۺرہتانۺاؾرۺمقۺیہۺ ع ںیمۺسیبۺصالۺےسۺرادئۺرعہصۺكکۺاالقۺاہللۺنیسحۺؾدیحۺرخاصاین،ۺاالقۺاہللۺیلعۺ شکینی،ۺاالقۺاہللۺ ظ نیسحۺیلعۺرظتنمی،ۺاالق ۺاہللۺدیسۺیلعۺاخعنہۺایۺاؾر ۺاالق ۺاہللۺ زینیۺرہتاینۺۺےکۺہقفۺؾ ۺاوصلۺےکۺ درؾسۺاخرجۺںیمۺرشتکۺرکےتۺرےہ۔ ااتسدۺرصادۺذگہتش ۺنیتۺرشعؾنۺےسۺوحرهۺہیملعۺرہتان ۺںیم ۺہقفۺؾ ۺاوصل ۺاؾر ۺہفسلفۺؾ ۺرعافنۺ یکۺمیلعتۺدےنیۺےکۺها ؾهۺفلتخمۺویوینرویٹسنۺںیمۺہفسلفۺدنیۺ،ۺهلؿصۺعراان ۺاؾر ۺرؾس ۺمہفۺدنیۺڑپلاۺ رےہۺںیہ ۺاؾرۺذگہتشۺدسۺصالۺےسۺہقفۺؾۺاوصلۺےکۺدرسۺاخرجۺیکۺمیلعتۺدےنیۺاکۺفر ہضۺیھبۺاداۺرکۺ رےہۺںیہ۔دزۃ ۺاالصا صۺیلعۺاربکۺرصاد ۺتیتفۺامػا ـ ۺیک ۺرپسمیۺوکلسن،ۺاعیمل ۺسلجمۺرقتبیۺنیبۺ
ذماہف ۺاصا کف ۺاؾر ۺاکمہمل ۺادكان ۺیک ۺكایسیل ۺصار ۺیٹیمک ۺےک ۺرنک ۺوہےن ۺےک ۺها ؾه ۺ‘‘اقیقحتکرم یت ۺب راۺ لااالاصا کفۺا و رۺؾۺت ’‘ےکۺكاینۺاؾرۺرسرپطف ۺیھبۺںیہ۔ۺ
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
16
‘‘اقیقحتکرم یتۺب راۺلااالاصا کفۺا و رۺؾۺت ’‘ۺاکۺامشرۺاریانۺےکۺریغۺرساکریۺاؾرۺمیظعۺاقیقحتکرم یتۺ كی ؾ ۺیملع ۺب اراںیم ۺوہكا ۺےہ۔ۺہفسلف،ۺرعم ۺخانیسبا شنمؿینیج) ،1ۺرعافن ،ۺعراان ۺرکمی ،ۺکا ص ۺؾۺ طین دنی ،ۺقطنم ۺمہف ۺدنی ،ۺاخا ض ،ۺہقف ،ۺاقونن ،ۺسایطف ،ۺااصتقد ،ۺاصا کف ۺ سمنف ،ۺرغمـۺ اطنڈلا،كارخیۺؾ ۺدمتن،رچلکل ۺاطنڈلا،اصا کفۺامػا ـ ۺاؾر ۺادایبـۺےسیجۺوموضاعـۺرپۺررسیج ۺںیمۺ رصمؾفۺلمعۺہیۺررسیج ۺویوینریٹسۺاچر ۺدیلیۺ‘‘ررسیج ۺاکزجل’‘ ۺاؾر ۺسیبۺ‘‘وبرد ۺاافۺارپسکیسٹ’‘ ۺرپۺ لمتشمۺےہ۔
رصعمہۺرکفیۺابمذف ۺاؾر ۺذموکرهۺكاالۺوموضاعـ ۺاکۺدیقنتیۺاجلاهۺےنیلۺاؾر ۺےئنۺاقفۺرؾنشۺ
رکےن ۺےک ۺےئل ۺ۲۳۷۳ھ ۺ۔ ۺس ۺاطمبقب ۲۹۹۴ء ۺںیم ۺاس ۺاقیقحتکرم یت ۺویوینریٹس ۺ ۺاک ۺااتتفج ۺایک ۺایگ۔ۺ ویوینریٹسۺۺیکۺاجلق ۺےسۺنیققحمۺےکۺااھٹۺوسۺےسۺركادهۺیملعۺصااکہر ۺصاظئۺےیکۺاجےکچۺںیہۺاؾر ۺا سۺ ؾعق ۺۺویوینریٹسۺۺیکۺاجلق ۺےسۺہفسلفۺدنیۺےکۺكارےۺںیمبیملعۺاؾر ۺاقیقحتکرم یتۺدیمان ۺںیمۺااعنصۺ كی كاہتف)وصخیص ۺرجكڈه ۺ‘‘ظیشاـ’‘ ،ۺرعم ۺخانیسبا شنمؿینیج) ۺےک ۺوحاےل ۺےس ۺالشیپس ۺرجكڈهۺ ‘‘دنہ’‘ ،ۺاصا کفۺااصتقدكاـ ۺےک ۺوموضم ۺرپبیملعۺاؾر ۺاقیقحتکرم یت ۺدیمان ۺںیمۺااعنص ۺكاہتف) ۺہس ۺامیہۺ ‘‘ااصتقدۺاصا کف‚،ۺاصا کفۺوقانینۺےکۺوحاےلۺےسۺبیملعۺاؾرۺاقیقحتکرم یتۺدیمانۺںیمۺااعنصۺكاہتف)رجكڈهۺ ‘‘وقحضۺاصا کف‚،ۺۺرکفیۺاؾر ۺدیقنتیۺدیمان ۺںیمۺرجكڈهۺ‘‘اتکـ ۺدقن‚،ۺاعمرصۺاریان ۺیکۺكارخیۺاؾرۺ گ ساییس ۺوسایشینیج ۺیک ۺخانذف ۺےک ۺےیل ۺ‘‘امانہہم ۺرامہن‚،ۺہفسلف ۺاؾر ۺالہناـ ۺیک ۺ ھینانۺاھجلسےنۺےکۺ ےئلۺارگنلایۺركانۺںیم ۺہس ۺامیہۺنیب ۺاالوقاکفۺرصاہۺ‘‘تمکح‚اؾرۺاصا صۺےکۺاامتجیعۺاظنصۺرپۺرؾینشۺ ل دا ےنۺےکۺےئلۺرعیبۺركانۺںیمۺہسۺامیہۺرجكڈه ۺ‘‘ا زکمۃ‚ۺصاظئۺایکۺاجراہۺےہ۔ ذگہتشۺدسۺصالۺںیمۺاقیقحتکرم یتۺب رالااالۺاصا کفۺا و رؾت ۺیکۺرطفۺےسۺتجحۺاالصا صۺ لمشل می م ؾا نۺیلعۺاربکۺرصادۺیکۺرریۺرسرپیتسۺدنمرہجۺدلیۺاچرۺا شاولکیئڈیپكاۺرحتریۺےیکۺاجےکچۺںیہۺ: ۲۔ ۺدامشناہم ۺاامص ۺیلع ۺہیلع ۺالشا ص ۺب ۲۳ۺدلجؾن ۺںیم ۺصاظئ ۺوہاکچ ۺےہ)
1
Epistemology
اعترف
۱۔ۺدامشناہمۺعراانۺخانیسۺب۳۵ۺدلجؾنۺںیمۺلمکمۺوہایگۺےہ) ۳۔ۺریسهۺوبنیۺب۲۵ۺدلجؾنۺرپۺلمتشمۺہیۺامشاولکیئڈیپكاۺدتؾنی ۺےکۺب الحۺںیمۺےہ) ۴۔ۺفرگنہۺافیمطۺب۶ۺدلجؾنمینۺلمکمۺوہاکچۺےہ) انجـ ۺیلعۺاربکۺرصاد ۺوحرهۺہیملعۺاامصۺراضبم)ۺےکۺكاینۺاؾر ۺرسرپطف ۺیھبۺںیہۺاہجنۺامتصۺ وحرؾی ۺدرؾس ۺیک ۺمیلعت ۺدی ۺاجکرم یت ۺےہ۔زینۺاصا کف ۺاظنص ۺتیتف ۺؾ ۺاامتجیعۺاطماعلـ ،ۺامشاولکیئڈیپكا ۺاؾرۺ ہفسلف ۺؾدنی ۺفنکلنیز ۺےک ۺها ؾه ۺیملع ۺرؾاطب ۺوک ۺؾتعس ۺدےنیۺےک ۺےئل ۺاكک ۺنیب ۺاالوقاکف ۺاقیقحتکرم یتۺادارهۺ لیکشتۺدكاۺاجراہۺےہ۔ كاد ۺرےہۺہکۺاسۺؾعق ۺكکۺدؾ ۺوسۺےسۺرادئۺرپاٹکیج،ۺداینۺیکۺفلتخمۺركاوننۺںیمۺرتہمجۺؾۺ ابطىف ۺےکۺےئلۺوظنمر ۺےیکۺاجےکچۺںیہ۔ۺاسۺےکۺها ؾهۺاعیملۺاسملئۺےکۺكارےۺںیم ۺنیبۺاالوقاکفۺ ایصخشـۺےکۺرظنكاـۺاکۺدیقنتیۺاجلاهۺےنیلۺاؾرۺخڈكڈۺرظنكاـۺوکۺرظنماعصۺرپۺالےنۺےکۺےئلظركڈۺاکصۺ ااجنصۺكاۺرےہۺںیہ۔ۺاقیقحتکرم یتۺادارےۺےکۺرریۺرظنۺدعتمدۺب اراۺاؾرۺرٹنسرۺونوجاوننۺاؾرۺاوٹسدسٹنۺےکۺ ےئلۺوصخیصۺیملعۺصااکہرۺقیلختۺرکےنۺںیمۺرصمؾفۺلمعۺںیہ۔
ۺزجعمه ایکۺےہۺ؟
18
135
اخیلۺہحفص
دابیہچ ای خهٕہ خًال جٕ تشجش صْشثُا ػدض اص ثُای رات جٕ تٓحش صْشثُا چؾى ؽٕٓد َیغث ٔ گشْغث تیُذتچٌٕآفحاب دس دل ْش رسِ يثحال امشاینۺرطفـۺاؾرۺیقطنم ۺرکفتۺہشیمہ ۺےسۺاکانئـ ۺےکۺئاق ق ۺاؾر ۺاسۺےکللعۺؾۺاغلقۺیکۺوجتسج ۺ ںیمۺنگمۺرےہۺںیہ۔ایسۺؾہجۺےسۺامشانۺےنۺیھبکۺیھبۺوخدۺوکۺؿاہزیۺوحاسۺےکۺدالاےۺںیمۺدحمؾدۺ ںیہن ۺایک ۺ ۺہکلبۺہشیمہ ۺۺامدهۺےسۺامؾراء ۺیسک ۺاہجن ۺیک ۺكا س ۺںیم ۺرسرگدان ۺراہۺےہ ۺ۔ۺاسۺرظنےی ۺیکۺ رؾینشۺںیمۺخڈاۺاؾرۺاسۺیکۺ ۺااكاـ ۺۺؾۺمشاونینۺرپۺاامین ۺاكکۺكاۺینعم ۺاؾر ۺوقعمل ۺدیقعهۺامشر ۺوہكاۺےہۺ۔ۺ اسۺرکفتۺیکۺانبۺلاۺزجعمه،ۺتقیقحۺدنسپۺامشاوننۺیکۺرطفـ ۺےکۺےیلۺاكکۺیبیغۺاالقۺاؾرۺایہٰلۺوجاـۺےہ ۺ وجۺكارخیۺوبنـ ۺںیمۺخڈاؾدنۺاعتملۺیکۺرطفۺےسۺوعبمـ ۺرامنہؾٔنۺےکۺاعترفۺاؾران ۺیکۺكادیئۺؾۺ
دصتقیۺیکۺاخرط ۺشیپۺایکۺایگۺ۔
ملعۺؾداشنۺےکۺخڈكڈ ۺؾصالئۺۺےنۺۺاكکۺرطفۺامشان ۺےکۺصاےنمۺامدیۺداینۺےکۺدرؾارےۺ وھکلۺدےیئۺاؾرۺۺدؾرسیۺرطفۺاسۺرا ہت ۺےک ۺاسمفرؾنۺیکۺااںوھکنۺےکۺصاےنم ۺاكکۺا اسۺمیظعۺباجـۺ احلئۺرکدكاۺسجۺیکۺؾہجۺےسۺؾهۺلارتنیۺؾوجدیۺئاق ق ۺےکۺمہفۺؾۺادراک ۺےسۺاعزجۺوہےئگۺ۔ۺخانذفۺ رعم
ۺےکۺاسۺامسلطکرم یتۺرطہقیۺاکرۺےنۺاےنپۺدقتعمنیۺوکۺاسۺرطجۺاھبلكاۺہکۺینیعۺاؾرۺیقیقحۺؾاغعناـۺ
وکۺزمکؾرۺیسحۺاؾرۺرجتكاکرم یتۺؾصالئۺےکۺاام ےنۺںیمۺدل ےنھۺے۔ ۺایس ۺؾہج ۺےس ۺبتکم ۺرجتہب ۺےک ۺضعب ۺصارگدؾن ۺےن ۺرصعدنی ۺاؾر ۺطینازفسکۺ ب)Metaphysicsۺوکۺااتتخصۺكڈریۺایخلۺایکۺاؾرۺضعبۺےنۺہزۺزیچۺوکۺرجتےبۺیکۺرشؿیٹۺرپۺرپاھکۺاؾرۺریغۺ
رجتكاکرم یتۺاومر ۺوکۺااکنر ۺكا ۺرتدكڈ ۺیکۺاگنوہنۺےسۺداھکی۔ۺانبلاںیۺرجتكاکرم یت ۺۺدحؾد ۺےسۺكاہز ۺۺرؾ امۺوہےنۺ
زجعمهۺایکۺےہ؟
20
ؾاےلۺزجعمےۺوک ۺتخسۺجنلیچۺاکۺصاانمۺرکكاۺڑپاۺاؾرۺہیۺكاـ ۺیھبۺؾاحضۺےہۺہکۺؾوجدیۺاؾرۺینیعۺئاق قۺوکۺ اظبہزۺاعاملہنۺادنار ۺےکۺدرےعیۺدبتلیۺںیہنۺایکۺاجاتکسۺاؾرۺئاق قۺوکۺیتسینۺؾدعصۺںیمۺدبالۺںیہنۺاجاتکس۔ اسۺےکۺها ؾهۺۺینعمۺںیمۺوسءۺافتمہۺ،ۺینیع ۺاؾر ۺیقیقحۺاصمدقیۺ،ۺزجعماـ ۺیکۺتقیقح،ۺااجعر ۺیکۺ خانذفۺؾوجدیۺاکۺرطہقیۺاکرۺاؾرۺزجعمهۺےکۺوہظرۺاکۺاغیئۺہفسلفۺاؾرۺاسۺےکۺها ؾهۺدؾرسےۺاسملئۺوکۺاسۺ وموضم ۺرپۺااضہف ۺایک ۺاجاتکس ۺےہ ۺ۔اتکـ ۺاحرضرکفت ۺدینیۺےکۺاینبدی ۺاوصیننۺںیمۺےس ۺاكک ۺالصۺ ےکۺزجتہیۺؾۺلیلحتۺےکۺقلعتمۺاكکۺوک شۺےہ۔ۺاسۺاتکـۺںیمۺاصا کفۺرظنےیۺاؾرۺرکفتۺےکۺاطمقب ۺ زجعمهۺےک ۺیقیقح ۺ ۺوہفمص ۺیک ۺؾاضذف ۺیک ۺوک ش ۺیک ۺیئگ ۺےہ۔ ۺاتکـ ۺےک ۺدؾرسے ۺكاـ ۺںیم ۺااجعر ۺیکۺ تقیقحۺیکۺؾاضذف ۺیکۺیئگۺےہۺہکۺسجۺںیمۺوصخمضۺداللئۺےکۺدرےعیۺزجعماـ ۺےکۺااکمن ۺاؾرۺ ؾوقمۺوکۺكالقۺایکۺایگۺےہۺ۔ شیتاۺكاـۺ،دہفۺزجعمهۺ،ۺاقمصۺزجعمه ۺۺاؾرۺاابثـۺوبنـۺرپۺاُسۺیکۺۺداللقۺرپۺلمتشمۺےہ۔ وچےھتۺكاـۺںیمۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺےکۺزجعماـۺاکۺۺونتمۺ،ۺانۺےکۺدرایمنۺفرضۺاکۺرارۺاؾرۺربمغیپۺ اصا صۺﷺ ےکۺدایمئۺزجعمهۺینعیۺعراانۺےکۺكارےۺںیمۺاصارهۺایکۺایگۺےہۺ۔ۺ كاوچنںیۺكاـۺںیمۺاانیئۺدمحمی ۺﷺ یکۺئاقتین ۺیکۺها عفۺینعیۺعراانۺرکمیۺےکۺااجعرۺےکۺاقفۺ ؾۺدحؾدۺرپ ۺہنکممۺدحۺكکۺاگنهۺدایلۺیئگۺےہۺ۔ ۺاارخیۺكاـۺںیمۺاقرنیئۺوک ۺاملسمنۺداوشنرؾنۺےکۺرصتخم ۺرظنكاـۺےس ۺاااگهۺرکےنۺےک ۺےیل،ۺ املسمن ۺداوشنرؾن ۺیکۺاگنهۺںیمۺزجعمه ۺیک ۺثحبۺےک ۺۺاااغر ۺۺاؾر ۺیملع ۺبیشن ۺؾ ۺفراراک ۺاامجیل ۺاجلاه ۺایل ۺایگۺ ۺیکۺرطف ۺےس ۺاصا یحۺاکنـۺیکۺكاد ۺااؾریۺ،فنصم ۺےک ۺرکشۺےیۺاکۺكاىفۺاؾر ۺ
ےہ۔ۺاركاـ ۺرعم دینیۺرکفتۺےکۺفرؾمۺںیمۺۺاكکۺدقصۺامشرۺوہیگ۔
دمحمۺكاعرۺدیعسیۺرؾنش ۺ
21
زجعمه ۺیکۺاچہپن
الہپۺكاـ زجعمهۺیکۺاچہپن
زجعمهۺایکۺےہ؟
22
اخیلۺہحفص
23
زجعمه ۺیکۺاچہپن
ؾیحۺاؾرۺزجعمهۺیکۺاا سپۺںیمۺؾایگتسب امشان ۺاكک ۺوخد ۺاتخمر،سح ۺسجت ۺرےنھکۺاؾر ۺوجتسج ۺرکےن ۺؾایل ۺقولخضۺےہ۔ ۺامشان ۺیک ۺرطفـۺ ںیم ۺوموجدتفص ۺىػا تین ۺاؾروخدۺاتخمری ۺكاىفۺیتنبۺےہۺہک ۺؾهۺ اکانئـۺرپ ۺرظنۺدؾراال ،ۺاس ۺںیمۺ وغرؾرکفۺرکے،ومارہنۺرکے،ہلصیفۺرکےۺاؾرۺطفۺےسۺرتہبۺاکۺااختنـۺرکے۔دؾرسیۺاجلقۺرکهۺ ارض ۺرپایحـ ۺامشان ۺیکۺكارخیۺاسۺتقیقحۺیکۺاکعیسۺرککرم یتۺےہۺہکۺامشاینۺرؾجۺےکۺےیلۺدنیۺاؾرۺ دیقعهۺاانت ۺیہۺرضؾری ۺےہ ۺانتج ۺاسۺےک ۺدبن ۺاؾر ۺاجن ۺےکۺےیل ۺذغا ۺرضؾری ۺےہ؛ سج ۺےسۺامشا نۺ یھبکۺیھبۺدربتسدارۺںیہنۺوہا۔ ینب ۺونم ۺامشان ۺتقیقح ۺیک ۺكا س ۺاؾر ۺوجتسج ۺیک ۺایسۺوصختیص ۺیک ۺؾہجۺےس ۺؾیح ۺےک ۺدرہعی ۺخڈاۺ ےس ۺارابتؽ ۺےک ۺدوعكڈارؾن ۺےسان ۺیک ۺئاقتین ۺیک ۺدلیل ۺاک ۺاقتاض ۺرککرم یت ۺریہ ۺےہ۔ ۺاكیناال ۺالہیۺیھبۺ خڈاؾدن ۺاعتملۺےکۺصاھت ۺاےنپۺاسۺیبیغ ۺارابتؽ ۺوک ۺكالق ۺرکےنۺےکۺےیل ۺوبعق ۺرضؾرـ ۺاؾر ۺاامتصۺ تجحۺےکۺوطرۺرپ ۺرپؾرداگرۺاعملۺیکۺتیشمۺاؾرادنۺےکۺاطمقبۺؾاحضۺاؾرۺاا اکشرۺزجعماـۺداھکےتۺرےہۺ ںیہ۔ۺعراا ن ۺرکمیۺےنۺضعبۺاقمامـ ۺرپۺؾاحضۺوطر ۺرپۺاؾر ۺضعبۺاقمامـ ۺرپۺاصارهۺیکۺوصرـ ۺںیمۺ اكیناءۺاؾرۺصاہقبۺاوتمنۺےکۺاحالـۺردنیگۺوکۺایبنۺرکےتۺوہالۺكاراہۺاكیناالۺالہ ٰیۺےکۺزجعماـۺوکۺیھبۺ ئ َٔ ِٔ َب ٌِسٔص ِِٔ ال َي ًٌِ َُُ ُض ِِ ئ َٔ ِٔ ق َِبًٔهُ ِِ ق َِوّ ٔ ْ ُو ٕح َو ًَاز ٕ َوث َ ُُو َز َو َاي ٔذ َ ایبنۺایکےہ:أَي َِِ َيأِتٔهُ ِِ ْ َ َبأ ُ َاي ٔذ َ ت 1 إ ٔال اهَّللُ َجا َء ِت ُض ِِ ُر ُسًُ ُض ِِ بٔا ِيب َ ِّي َٓا ٔ
1۔الاامیہۺب)۲۴ۺاالقۺ۹۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
24
" ایک ۺاہمترے ۺكاس ،ۺمت ۺےس ۺےلہپ ۺؾایل ۺوقص ۺونج ،ۺوقص ۺاعد ۺؾ ۺومثد ۺاؾران ۺےکۺدعب ۺاا ےن ۺؾاےلۺ ںیہنجۺخڈا ۺےکۺها ؾهۺوکیئۺںیہنۺاجاتنۺےہۺ،یکۺربخۺںیہنۺاا یئۺےہۺہکۺان ۺےکۺكاسۺاہللۺےک ۺروسلۺ زجعماـۺےلۺرکۺاا الۺےھت۔" ت1}... { َو َي َك ِس أَ ِر َس ًِ َٓا َٔ ِٔ ق َِبًٔوَ ُر ُسال إلٔ َى ق َِو َٔض ٔ ِِ ف ََحا ُءوص ُِِ بٔا ِيب َ ِّي َٓا ٔ ‘‘اؾرۺمہۺےنۺمتۺےسۺےلہپۺتہبۺےسۺروسلۺانۺیکۺوقومنۺیکۺرطفۺےجیھبۺںیہۺوجۺانۺےکۺكاسۺ یلھکۺوہیئۺمشاایننۺےلۺرکۺاا ال۔‚ ت 2}... { َي َك ِس أَ ِر َس ًِ َٓا ُر ُس ًَ َٓا بٔا ِيب َ ِّي َٓا ٔ کشیبۺمہۺےنۺاےنپۺروسیننۺوکۺؾاحضۺداللئۺےکۺصاھتۺاجیھبۺےہ۔ ذموکرهۺاا كاـۺاسۺبلطمۺوکۺایبنۺرکۺریہۺںیہۺہکۺانۺؾاحضۺزجعماـۺؾۺ"انیبـ"ۺاک ۺؾیحۺےسۺ وچیلۺدا نمۺاکۺصاھتۺراہۺےہۺاؾرۺہیۺدؾوننۺكااقكلۺخڈایئۺںیہ۔ اس ۺرپاا وشـ ۺدؾر ۺاؾر ۺرحباونن ۺےس ۺربللا ۺداین ۺںیم ۺااج ۺیھب ۺتہب ۺےس ۺادكان ۺاؾر ۺاقعدئ،ۺ
امشاوننۺےکۺاداہنۺاؾرۺردنویگنۺںیم رہگاۺارثۺوھچرۺرےہۺںیہ۔ۺامتصۺادكانۺےکۺریپؾاکرۺاےنپۺاا نیئۺیکۺ كادیئۺاؾر ۺاےنپۺکلسمۺیکۺئاقتینۺےکۺاابثـ ۺےکۺےیلۺداللئۺےکۺوطر ۺرپۺاےنپۺاكیناءۺےکۺزجعماـ ۺاکۺ كڈرکهۺرکےتۺںیہ۔ۺعنالۺےکۺوطرۺرپۺرمنؾدۺیکۺاا گۺاکۺڈنھٹاۺوہكاۺاؾرۺرضحـۺالاامیہۺہیلعۺالشا صۺاکۺحیحصۺ ؾ ۺصامل ۺرانہ،رضحـ ۺومضٰی ۺہیلعۺالشا صۺےکۺاصعۺےک ۺریحـ ۺازیگن ۺاکركاےم،ۺاجدؾرگؾنۺےکۺاجدؾ ۺوکۺ ےبۺارث ۺرکكا ،ۺدركا ۺوک ۺریچ ۺرک ۺینبۺارسالیئۺےکۺےیل ۺرا ہتۺانبكا ،ۺرھتپ ۺرپ ۺاصع ۺامر ۺرک ۺاس ۺںیم ۺےس ۺكارهۺ ومشچن ۺوک ۺاجری ۺرکكا ،ۺرضحـ ۺهیسی ۺہیلع ۺالشا ص ۺےک ۺاہوھتن ۺب دؾن ۺاک ۺردنه ۺوہكا ۺ ،ۺامیبرؾن ۺاکۺ افشكاكا۔۔۔ۺاس ۺہلسلسۺںیمۺیھبس ۺ ارتعافۺرکےتۺںیہۺہکۺہیۺریغۺاعدیۺاومر ،ۺوسحمسۺمشاایننۺاؾرۺ
1۔ۺرؾصب)۳۰ۺاالقۺ۴۷۔ 2۔دحكڈب)۵۷االقۺ۱۵۔
25
زجعمه ۺیکۺاچہپن
اقكلۺاشمدہهۺؾااعقـ ۺزجعماـۺںیہ؛ۺاہتبلۺہیۺامتصۺزجعماـۺؾیح ۺیکۺفنصۺےسۺںیہنۺںیہۺ؛ہکلبۺرصف ۺ اكکۺاخضۺرامےنۺںیمۺاسۺدؾر ۺےکۺروسل ۺےکۺاہوھتنۺرؾ ام ۺوہال ۺےھت ۺاؾرۺاا جۺانۺاکۺوکیئ ۺارثۺكایقۺ ںیہنۺےہ۔ كارخی ۺےک ۺدا نم ۺںیمۺہشیمہۺےک ۺےیل ۺوفحمؽ ۺان ۺامتص ۺزجعماـ ۺںیم ۺخڈایئۺاانیئ ۺاؾر ۺتیشم ۺرپۺ لمتشمۺرصفۺاكکۺزجعمهۺ ۺا اسۺےہۺوجۺ ۺكڈاـ ۺوخد ۺؾیح ۺرپۺلمتشمۺےہۺاؾر ۺسجۺیکۺئاقتین ۺاؾر ۺخڈایئۺ وہےنۺیکۺدلیل ۺاس ۺےک ۺرمہاه ۺےہ۔ۺہی ۺزجعمهۺرتہبنیۺادنار ۺںیم ۺہشیمہۺامشاونن ۺوکۺوغرؾرکفۺرکےنۺیکۺ دوعـ ۺاؾر ۺاببكگۺدلہۺاها ن ۺرکكا ۺخا ۺاا ۺراہۺےہۺہکۺارگۺںیہمتۺاسۺزجعمے ۺےکۺخڈایئۺوہےنۺےکۺ كارےۺںیمۺوکیئ ۺکشۺؾۺرتدكڈۺےہ ۺوتۺمت ۺطفۺلمۺرک ۺاؾرۺاینپۺوپری ۺامشاینۺؿاعقۺوکۺلاؾالۺاکرۺالۺرکۺ اسۺیکۺامدننۺشیپۺرکؾ۔ۺارگۺمتۺا اس ہنۺرکۺےکسۺاؾر ۺہزۺزگۺا اسۺںیہنۺرکۺوکسۺےگۺوتۺسپۺاجنۺینۺہکۺہیۺاتکـۺ امشاینۺوسجۺیکۺدیپاؾارۺںیہنۺےہۺ؛ہکلبۺاکانئـۺےکۺاخقلۺیکۺرطفۺےسۺكارلۺوہیئۺےہ۔ چٌٕ کّ قشآٌ َاصل آيذص آعًاٌ کّ اعاطیش اعث ٔ افغاَّ َژَذ گفث گش آعاٌ ًَایذ ایٍ تّ جٕ ایٍ
ایُچُیٍ طؼُّ صدَذ آٌ کافشاٌ َیغث جسقیقی ٔ جؼًیقی تهُذ چُیٍ آعاٌ یکی عٕسِ تگٕ
ظاْشػ دیذی صيؼُا غافهی
تاطُؼ ساکٍ َگّ گش ػاقهی 1
1۔ۺومینی۔ۺذف ۺعراا ن ۺرکمی ۺكارلۺوہا ۺوتۺافکرےنۺہتکنۺینیچ ۺرکےتۺوہالۺاہکۺہکۺہیۺ ااسفہنۺاؾرۺدااتسںینۺںیہ۔ۺعراان ۺاےنپۺادنرۺایلعۺ ؾۺارعفۺاعمرفۺوکۺومسالۺوہالۺںیہنۺےہ۔ۺاسۺےنۺ وجاـ ۺںیمۺاہکۺہکۺارگ ۺںیہمت ہی ۺاا صانۺولعمصۺوہكاۺےہ ۺوتۺاسۺرطجۺیکۺاكک ۺوسره ۺےل ۺاا ؾۺ۔ ۺمت ۺےنۺ طقفۺاس ۺےکؿاہزۺوکۺداھکیۺےہۺاؾر ۺاس ۺےکۺینعم ۺےسۺاغلفۺوہۺاؾر ۺارگۺمتۺدنملقع ۺوہۺوتۺاس ۺےکۺكانطۺیکۺ رطفۺاگنهۺرکؾ۔
26
زجعمهۺایکۺےہ؟
مع ہیۺاجؾدان شاهۺؾ ۺمشاینۺاملسموننۺیکۺاا امسینۺاتکـ’’عراا ن ۺدیجم‘‘ ےہ؛ ۺوجۺاصا صۺاؾر ۺربمغیپۺ
اخمتؐۺرضحـ ۺدمحمۺﷺ یکۺ ۺئاقتین ۺیکۺدنس ۺامشر ۺوہكا ۺےہ۔ ۺ ہی ۺداینۺےک ۺامتص ۺداوشنرؾن ۺوکلقعت ۺاؾرۺ ىػا ینۺردنیگۺزگارےنۺیکۺدوعـۺداتیۺےہ۔
ين أَ َوي َِِ يَهِفٔض ٔ ِِ أََْا { َوقَايُوا ي َِوال أُِْز ٔ ٍَ ًًَ َِيطٔ آيَ ْ ات َٔ ِٔ َربّطٔ ُق ٌِ إْٔ َ َُا اآليَاتُ ً ٔ ِٓ َس اهَّللٔ َوإْٔ َ َُا أََْا َْذ ْٔيز َُب ٔ ْ
وٕ}1 ْٔكى ي ٔ َك ِوّٕ يُ ِؤ َٔ ُٓ َ أَِْزَ ِي َٓا ًًَ َِيوَ ا ِل ٔه َت َ اب يُ ِتل َى ًًَ َِيض ٔ ِِ إ َٕٔ فٔي ذَئوَ ي ََز ِح َُ ّة َوذ ِ َ ‘‘اؾر ۺہیۺاکفر ۺینگۺےتہکۺںیہۺ ۺہکبارگۺؾهۺخڈا ۺیکۺرطفۺےسۺوعبمـ ۺوہا ۺےہ ۺوت)ۺاا رخۺان ۺرپۺ رپؾرداگرۺیکۺرطفۺےسۺاا كاـۺاؾرۺزجعماـۺویکنۺںیہنۺكارلۺوہےتۺںیہ؟ۺ ۺاا ـۺہہکۺدےئجیۺہکۺاا كاـۺ طفۺاہللۺےکۺكاسۺںیہۺاؾرۺںیمۺوتۺرصفۺؾاحضۺوطرۺرپۺذعاـۺالہیۺےسۺدراےنۺؾاالۺوہن۔ۺایکۺانۺےکۺ ےیلۺہیۺاکیفۺںیہنۺےہۺہک ۺمہ ۺےن ۺاا ـۺرپ ۺاتکـۺكارلۺیکۺےہ ۺسجۺیک ۺان ۺےک ۺصاےنمۺكا ؾـۺیک ۺاجکرم یتۺ ےہۺاؾرۺمػیناۺاسۺںیمۺردمفۺاؾرۺاامیدنارۺوقصۺےکۺےیلۺكادۺداہینۺاکۺصاامنۺوموجدۺےہ۔ۺ‚ عراا ن ۺدیجم ۺںیم ۺیئک ۺب ہبت ۺدرک ۺوہےن ۺؾایل ۺاا كاـ ۺدحتی ۺےس ۺؾاحضۺوہكا ۺےہۺہک ۺربمغیپ ۺاصا ص ؐۺ
یکۺئاقتینۺیکۺطفۺےسۺلایۺمشاینۺعراا ن،ۺاكکۺا اسۺرکفیۺاؾرۺتیتفۺزجعمهۺےہۺوجۺربمغیپۺاصا صؐۺیکۺداـۺ ےسۺؾاہتسبۺںیہنۺےہ؛ۺہکلبۺہیۺاتکـۺااہتنیئ ۺ مکحتسمۺاؾرۺوخدۺاینپۺئاقتینۺیکۺدلیلۺاؾرۺدرگیۺ ۺاكیناءۺےکۺدؾرۺ ںیمۺرؾ امۺوہےنۺؾاےلۺامتصۺزجعماـۺےسۺفلتخمۺےہ۔ تیاٌ کشدو کٌُٕ عسش خالنث کضیٍ عسشاعث خأیذاٌ کًانث2
1۔ۺوبکنعـب)۱۹ۺاالقۺ۵۰۔۵۲۔ 2۔ۺںیمۺےنۺاـۺحیصفۺؾۺغیلبۺکا صۺوکۺایبنۺایکۺےہۺسجۺےسۺریتاۺاجدؾانۺامکلۺااجرگۺوہكاۺ ےہ۔باطعۺكیشاوبری)
27
زجعمه ۺیکۺاچہپن
زجعمهۺاکۺوہفمص ظفلۺزجعمه،ۺ’’ ااجعر‘‘ےسۺاموخدےہۺاؾر ۺااجعرۺكا یث ۺرجمدۺےکۺدصمر ’’زجع‘‘ ےسۺقتشمۺےہۺ سجۺ اکۺینعمۺاعزجی،ۺكاوتاینۺاؾرۺہزۺزیچۺاکۺاخہمتۺےہ۔تغلۺیکۺاتکوبنۺاؾرۺاسۺظفل ۺےک ۺفلتخم ۺاامعتسالـۺوکۺ دےتھکی ۺوہال ۺاہکۺاج ۺاتکس ۺےہ ۺہک ۺہی ۺظفل ۺدر ۺتقیقح ۺدقرـ ۺاؾر ۺؿاعق ۺےکۺاقمےلب ۺںیمۺاامعتسل ۺوہكاۺ ےہ۔ۺسجۺرطج ۺدقرـۺؾۺؿاعق ۺےک ۺفلتخمۺب الق ۺںیہ ۺایس ۺرطجۺزجع ۺاؾرۺكاوتاین ۺےک ۺیھب ۺفلتخمۺ اصمدقیۺاؾر ۺب الق ۺںیہۺ۔زجعمۺاؾر ۺ،زجعمه ۺامسۺافلعۺرفمد ۺاکۺہغیصۺ ۺےہۺسج ۺاکۺبلطمۺ "كاوتانۺ رکےنۺؾاالۺ"ےہۺاؾرۺاسۺیکۺعمجۺ’’زجعماـ‘‘ےہ۔ َواًًِ َُُوا أََْهُ ِِ َُيِرُ َُ ٌِحٔزٔي اهَّللٔ
1
‘‘ۺاجنۺینۺہکۺمتۺاہللۺوکۺاعزجۺںیہنۺرکۺ صکنےۺوہ۔‚ ۺایسۺتقیقحۺیکۺرطفۺاكکۺۺاؾرۺاا لقۺںیمۺاصارهۺایکۺایگۺےہۺہکۺداینۺیکۺیسکۺقولخضۺےکۺسبۺیکۺ كاـۺںیہنۺےہۺہکۺؾهۺخڈاؾدنۺاعملۺرپۺلارتیۺاحلصۺرکےۺاؾرۺاسۺرپۺہبلغۺكاۺےل۔ ق 2 إ اهَّللُ ي ٔ ُي ٌِحٔزَ ُظ َٔ ِٔ َش ِي ٕء فٔي َ ايش َُا َوا ٔ األر ٔ ت َوال فٔي ِ َو ََا ك َ َ ‘‘اؾرۺخڈاۺا اسۺںیہنۺےہۺہکۺرنیمۺؾۺاا امسنۺیکۺوکیئۺےشۺاےسۺاعزجۺانبۺےکس۔‚ ’’
‘‘ ۺدصمر ۺےس ۺاموخد ۺلعف’’
‘‘ ۺزجعؾ ۺكاوتاین ۺںیم ارمتسار ۺےک ۺینعم ۺںیمۺ
اامعتسلۺوہكاۺےہ۔ وٕ 3 ئ َي ِش ٌَ ِو َٕ فٔي آ َيات ٔ َٓا َُ ٌَا ٔجز ٔ َ َو َاي ٔذ َ ئ أُو َيئ ٔوَ فٔي اي ٌَِذَ ٔ َض َ اب َُ ِح َ ُ
1۔ۺوتہبب)۹ۺاالقۺ۱۔ 2۔افرطب)۳۵االقۺ۴۴۔ 3۔ۺابسٔب)۳۴ۺاالقۺ۳۸۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
28
‘‘اؾرۺوجۺینگۺامہریۺمشاوینن وکاٹمےنۺےکۺےئلۺ ۺدؾرۺدوھـۺرکۺرےہۺںیہۺؾهۺمنہجۺےکۺذعا ـۺ ںیمۺوھجكکۺد لنےۺاجںیئۺےگ۔‚ ہیۺاا لق ۺرشہفیۺایبن ۺرکۺریہۺےہۺہکۺاكکۺرگؾهۺۺقحۺےکۺ ۺخا فۺ ۺاقمےلبۺیکۺوک شۺںیمۺ رصمؾفۺےہ؛ۺ ہکبجۺؾهۺاکایمـۺںیہن ۺوہۺاگ ۺاؾر ۺاسۺوک ش ۺںیمۺؾهۺكاوتانۺاؾرۺاعزجۺےہ۔ۺ’’ ‘‘ اؾر ۺ’’
یکۺعمج’’
‘‘
‘‘ ےہۺاؾر ۺتغل ۺںیمۺاسۺاک ۺینعمۺامسجینۺؿاعق ۺںیمۺتہبۺركادهۺ
زمکؾریۺےہۺ۔ قَاي َِت يا وي ًَ َتا أَأَئسُ وأََْا ًَح ْوز و َصذَ ا َبٌل ٔي َطيدّا إ َٕٔ َصذَ ا يَشَ يء ًَحٔيب 1 ِْ َ َِ َ ُ َ ْ ِ ِ ‘‘بوتۺاوھننۺےنۺاہک)ۺہکۺاہالۺتبیصمۺ!اـۺریمےۺاہینۺہچبۺوہۺاگۺذفۺہکۺںیمۺوبریھۺوہنۺ اؾرۺریمےۺایمنۺیھبۺوبرےھۺںیہ؛ۺہیۺوتۺكالکلۺبیجعۺیسۺكاـۺےہ۔‚ ’’
‘‘ یکۺعمجۺ’’
‘‘ ےہ۔وجۺاخہمت،ۺااہتناؾرۺدرذفۺیکۺڑجۺےکۺینعمۺںیمۺاامعتسلۺوہكاۺ
ےہۺوچہکنۺدرذفۺیکۺردنیگۺاؾرۺاقبۺایسۺےسۺؾاہتسبۺےہۺاؾرۺاسۺیکۺزمکؾریۺدرذفۺیکۺكاوبیۺاکۺكاىفۺ ےہ۔
ٌِ َخاو ٔ َي ٕة َصع َى َنأَْ َ ُض ِِ أَ ًِ َحا ُز َْد ٕ {َ ...فت َ َرى ا ِي َك ِو َّ ف َٔيضا َ ِ ‘‘وتۺمتۺدےتھکیۺوہۺہکۺوقصۺكالکلۺب دهۺڑپیۺوہیئۺےہۺےسیجۺولھکےلھکۺوجھکرۺےکۺدرذفۺےکۺےنت۔‚
زجعمهۺاکۺاطقا یحۺینعم ملعۺکا صۺؾ ۺملعۺریسفتۺیکۺاطقا جۺںیم ۺزجعمهۺےسۺب اد ۺاكکۺا اسۺریحـ ۺازیگنۺ ،ۺاخرضۺاعدـۺ اؾراعمل ۺامده ےک ۺوقانین ۺےسۺاصتمدص ۺۺاکصۺےہۺےسجۺاكیناال ۺایہٰل ۺاےنپۺدوعاالۺرصالقۺےکۺوبثـۺ ےکۺوطرۺرپۺشیپۺرکےتۺںیہۺاؾرۺاعصۺینگۺاسۺاسیجۺاکصۺااجنصۺدےنیۺےسۺاعزجۺاؾرۺكاوتانۺوہےت ںیہ۔
1۔ۺوہدب)۲۲االقۺ۷۱۔
29
زجعمه ۺیکۺاچہپن
االًحاز اَز خارم يًٌازةَ ،رقوٕ باي ٓت حسي ،سايِ ًٔ ايٌُارؿط يُوض ٔز اهَّلل ًلي يس اْبيائط ييهوٕ زيي ّال ًلي ػسم رسايتضِ
1
زجعمےۺےکۺاطقا یحۺینعم ۺےک ۺہلسلسۺںیم ۺضعبۺدق یمۺكاتافیـۺیکۺرطف ۺاصارهۺرکےتۺںیہۺ نجۺںیمۺاقكلۺوغرۺاکنـۺایبنۺوہالۺںیہ۔ اوبنسحلۺیلعۺنب ۺهیسی ۺاارامینب386ھ) ۺاک ۺدیقعه ۺےہ ۺہک ۺزجعمه ۺ؛ۺامدی ۺوقانین ۺ ۺےس ۺاصتمدصۺ اؾرۺدحتیۺرپۺلمتشمۺاكکۺا اسۺكااقكلۺاعمرہضۺلعفۺےہۺسجۺاکۺاقمہلبۺہنۺایکۺاجاتکسۺوہ۔2ۺیہیۺکا صۺانۺ ےکۺمہۺرصعۺاوبامیلسنۺالشقایبۺیکۺكاتافیـۺںیمۺیھبۺطا ہظحۺایکۺاجۺاتکسۺےہ۔ۺ3 اوبرکب ۺدمحم ۺنب ۺبیط ۺكاظا ینب403ھ)زجعمه ۺركاده ۺرت ۺدحتی ۺبجنلیچ )اؾر ۺدؾرسؾن ۺےکۺ زجعؾكاوتاینۺےکۺ امكان وہےنۺرپۺداللقۺرکكاۺےہ۔4 اوبرکبۺدبعااقلہز ۺنبۺدبعاارنمحۺارجلاجینب471ھ)زجعمهۺدقرـ ۺیرشیۺرپۺوفتیقۺاؾرجنلیچۺ یکۺتہجۺےکۺؾاحضۺوہےنۺبۺہکۺسکۺتیثیحۺےسۺاسۺاکۺاقمہلبۺایکۺاجال)ۺرپۺكادیکۺرکكاۺےہ۔5
1۔ۺروجمۺرکںی:ملعۺکا صۺیک ۺبتکۺںیمۺثحبۺوبنـۺاؾرۺهلؿصۺعراانۺیکۺبتکۺںیمۺثحبۺااجعر۔عن اا رعتافیـۺضۺ لم ل ،۹۶رشج اوصلۺدمشۃۺضۺ۵۶۸۔ارفلض،ضۺ۳۴۴۔ا مللۺؾالحنل،ج،۲ض۲۰۱۔صیخلتۺا شعلۺضۺ۳۵۰۔ۺاالرصادوجینیۺض ،۳۰۷اہنكۃۺاالدقاص،ض،۴۱۳االاصتقدۺزغایل ض۲۷۴۔ 2۔ۺالنکفۺیفۺااجعرۺارقلاانۺ،كا ـۺؾصالئ،ضۺ،۲۰۲قیقحتۺ:ۺدمحمۺخلفۺاہللۺؾدمحمۺرولغلۺصا ص۔ 3۔ۺایبنۺااجعرۺارقلاانۺ،كا ـۺرصالئۺضۺ،۱۰قیقحتۺدمحمۺخلفۺاہللۺؾدمحمۺرولغلۺصا ص۔ 4۔ۺااجعرۺارقلاان،ۺضۺ۱۳۰۔ 5۔ۺاارصالۃۺااشلہیف،كا ـۺرصالئۺضۺ۲۱۳۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
30
خا ل ۺادلنی ۺدبعاارنمح ۺنب ۺایب ۺرکب ۺاویسلیط ب911ھ)زجعمه ۺاخرض ۺاعدـ ۺاؾر ۺجنلیچ رپۺ لمتشمۺوہےنۺےکۺها ؾهۺاقمےلب ۺےسوفحمؽ ۺوہےنۺرپۺداللق ۺرکكا ۺےہ۔ۺاوھننۺےنۺزجعماـ ۺوکۺدؾۺ ومسقن:ۺیسحۺاؾرۺیلقعۺںیمۺمیسقتۺایکۺےہ۔1 وخاہجۺوطیسؒزجعمهۺیکۺتقیقحۺےکۺكارےۺںیمۺفرامےتۺںیہ:زجعمهۺاكکۺا اسۺاب ۺوجۺاعملۺامدهۺےکۺ اوصیننۺےکۺلاۺخا فۺوہۺكاۺاعدیۺزیچۺیکۺیفنۺرکےزینۺدوعیۺاسیکھتۺاطمتقبۺیھبۺرکھناۺوہ۔2 آالقۺاہللۺوخیئۺےنۺزجعمهۺیکۺدرۺجۺدلیۺوصخایصـۺایبنۺیکۺںیہ: افل)زجعمهۺینعیۺےسجۺبصنمۺایہٰلۺےکۺدوعےۺوکۺچسۺكالقۺرکےنۺےکۺےیلۺشیپۺایکۺاجال۔ ـ)سجۺزیچۺوکۺزجعمهۺےکۺوطرۺرپشیپۺایکۺاجالۺؾهۺلقعۺؾرشمۺیکۺرؾۺےسۺنکممۺوہ۔ ج)زجعمهۺدوعی ےکاطمقبۺوہكاۺاچےیہ۔ۺعن اا ۺہیۺہنۺےہکۺہکۺےمشچۺےسكاینۺاکنیننۺاگۺاؾرۺ ہمشچۺ کشخۺوہۺاجالۺاگ۔
د)میلعت ؾمّلعتۺےکۺاقكلۺہنۺوہ۔
ھ)جنلیچۺرکكاۺاؾرۺاسۺاکۺوجاـۺالےنۺؾایننۺاکۺزجعؾاحضۺوہ۔3
زگہتشۺرعتمفؿنۺےسۺولعمصۺوہكاۺےہۺہکۺزجعمهۺدرجۺدلیۺاینبدیۺافصـۺاکۺاحلمۺوہكاۺےہ:
۲۔ۺزجعمه ۺاكکۺاعدیۺلعفۺںیہنۺوہكا ۺ؛ ۺہکلبۺا اسۺاب ۺےہۺوجۺاعملۺامدهۺےکۺراجئ وقانینۺےکۺلاۺ خا فۺاؾر ۺیرشیۺؿاعق ۺےسۺاخرج ۺوہكا ۺےہۺ۔ۺہیۺوصختیصۺاكیناءمہیلعۺالشا صۺےکۺزجعمؾنۺےکۺ صاھت ۺوصخمض ۺںیہن ۺےہ؛ہکلب ۺاعولمن ،ۺاجدؾرگؾن،رپارسار ۺهلؿص ۺرےنھک ۺؾاینن ۺ ۺاؾر ۺاؾایلء ۺ ۺیکۺ رکاامـۺوکۺیھبۺصالمۺےہ۔
1۔ۺاالاقتنۺیفۺهلؿصۺارقلاانۺج،۱زجء۴۔ 2۔ۺفشکۺارملادۺیفۺرشج رجتكڈاالاقتعد،ضۺ۱۱۷۔ 3۔ۺاایبلنۺیفۺریسفتۺارقلاانۺضۺ۳۳۔
31
زجعمه ۺیکۺاچہپن
۱۔وبنـۺیکۺها عفۺامشرۺوہےنۺؾاالۺزجعمهۺاخرضۺاعدـۺ،ۺكااقكلۺمیلعتۺؾمّلعتۺوہےنۺےکۺها ؾهۺ یھبکۺولغمـۺؾاعقۺںیہنۺوہكاۺےہۺ۔ۺ ۳۔ۺزجعمهۺہشیمہۺوبنـۺےکۺدوعیۺےکۺاطمقبۺاؾرۺاابثـۺوبنـۺےکۺےیل ۺشیپۺایکۺاجكاۺےہ۔جنلیچۺ اؾر ۺلثمۺالےنۺےکۺدوعـ ۺےسۺاعریۺتہبۺےسۺ ۺاخرضۺاعدـ ۺےکۺلاسکع زجعمهۺجنلیچۺاؾر ۺاس ۺیکۺ لثمۺالےنۺیکۺدوعـ ۺاعصۺرپۺلمتشمۺوہكاۺےہ۔
زجعمهۺیکۺتقیقح ۺاؾرۺاسۺاکۺدؾرسےۺاخرضۺاعدـۺااعفلۺےس ۺفرض
زجعمه ۺیکۺتقیقح ۺایک ۺےہ؟ ۺاس ۺاکۺصیفۺِؾوجدیۺایک ۺےہ؟ ۺۺزجعمهۺاؾر ۺاجدؾ ۺ ،ۺاہکلق ،ۺہنینا ۺلاص،ۺ امانئلاص1،ملعۺوجنص،ۺدرگیۺرپۺارسارۺوقوتن،ۺاعولمنۺاؾرۺرپارسارۺهلؿصۺےکۺامکلۺافرادۺےکۺااعفلۺ،ۺكاہغبۺ
1 ۔ۺرحس،ینعیۺاجدؾ،ۺفربی،یسکۺیک لقع ۺوکۺاگنهۺ،کا صۺكاۺیسکۺایسی ۺزیچۺےکۺؾےلیسۺےساےنپۺرٹنکؾلۺںیمۺرکكاۺہکۺسجۺاکۺطا ٔخڈۺفیطلۺ اؾرۺدقیقۺوہ۔بتغلۺكاہم دھزڈاۺجۺ ۸فنعہۺدامشگاه)ۺخا ہصۺہیۺہکۺرحس،ۺا اسۺاخرضۺاعدـۺاب ےہ ۺوجۺینوگنۺےکۺادنرۺفلتخمۺااكارۺؾۺاحالـۺاکۺومذفۺكیناۺ ےہ ۺ۔ۺہیۺلمع ۺیھبکۺرصف ۺرظنۺدنبی ۺ،ۺدبعشه ۺكاری ۺاؾر ۺااہتنیئ ۺاچكکڈیتس ۺےک ۺدرےعی ۺااجنص ۺكاكا ۺےہ ۺاؾر ۺیھبک ۺرؾاحین ۺاؾرۺرپ ۺارسار ۺهلؿصۺےک ۺدرےعی ۺوہكاۺ ےہ۔رحسۺ،كارخیۺیرشلق ۺےکۺدقمیۺرتنیۺااكار ۺںیم ۺےسۺےہ؛ ۺایسۺؾہجۺےسۺعراان ۺرکمیۺفرامكا ۺےہ: ۺعراانۺںیمۺرحسۺاؾرۺاسۺےسۺقتشمۺاافلؽۺاکۺرقتابیاۺ۵۰ۺب ہبتۺدرکۺوہاۺےہ۔ۺضعبۺااكاـۺےسؿاہزۺوہكا ۺےہہکۺ رحس ۺاک ۺارث ۺ،رظنۺدنبی ۺ ،ۺوقه ۺایخل اؾر ۺفربی ۺیک ۺؾہجۺےس ۺوہكا ۺےہ؛ ۺضعبۺااكاـ ۺےسولعمص ۺوہكا ۺےہۺہک ۺرحس ۺاک ۺارث ۺیقیقحۺےہ: اہکلق:ۺےسۺب اد ۺارؾاجۺیرشیۺاکۺامدهۺےسۺاعریۺرؾوحنۺینعیۺنجۺاؾرۺایشنیطۺےکۺصاھتۺراہطبۺےہۺاؾرۺاسۺاکۺدصقم ۺاعملۺامدهۺںیمۺ طلن شیپۺااےنۺؾاےلۺؾااعقـ ۺےکۺكارے ۺںیمۺعلطمۺوہكا ۺےہ۔ۺاہکلق ۺركادهۺرتۺرعوبنۺےکۺدرایمن ۺراجئۺیھتۺ۔‛قش‚اؾر‛ ح‚ دؾ ۺوہشمر ۺاکنہۺ ےھتنج ۺیک ۺدااتسںین ۺریسـ ۺیکۺاتکوبن ۺوصخاصا امؾردی ۺیکۺاتکـ‛اها ص ۺالینؿه‚ۺںیمۺذموکرںیہ۔ ۺربمغیپ ۺاصا ص ؐۺیکۺتثعب ۺےک ۺدعب ۺااےن ۺؾاےل ۺاکنہۺ ونرۺوبنـۺےکۺہبلغۺیکۺؾہجۺےسۺیبیغۺاومرےکۺكارےۺںیمۺاااگیہۺاحلصۺرکےنۺےسۺرحمؾص ۺوہۺےئگ۔ۺضعبۺرؾاوتینۺیکۺانبءۺرپۺوبنـۺےکۺدعبۺاہکلقۺمۺ ِ پ ہل وہۺیئگ۔ۺرخفراریۺیکۺاتکـ"ۺرسّۺاوتکملص"ۺںیمۺذموکرےہۺہکۺاہکلقۺیکۺدؾۺںیمسقۺںیہ۔ۺ یۺ مسقۺضعبۺوفنسۺےکۺوخاضۺںیمۺےسۺےہۺاؾرۺہیۺااستکیبۺ ںیہنۺےہ۔ دؾرسیۺمسق ۺااستکیبۺینعی ۺرضماـۺاؾر ۺاتسرؾنۺےسۺدمد ۺبلط ۺرکےن ۺاؾر ۺان ۺیک ۺرطفۺلقتنم ۺوہےنۺرپۺلمتشم ۺوہکرم یتۺےہ۔ۺایس ۺےیلۺ پ رشتعی ۺاصا ص ۺںیم ۺہی ۺراهۺارایتر ۺرکكا ۺرحاصۺاؾراسۺاکۺملعۺاحلصۺرکےن ۺےسرپزیہۺؾاذف ۺےہ۔ۺ ہلیۺمسقۺملعۺ“ارعلاہف‚ ۺامشر ۺوہکرم یتۺےہ۔بفشکۺ اللنؿنۺجۺ۱ۺ،ضۺ۲۵۱۴۔)
زجعمهۺایکۺےہ؟
32
افرادۺیکۺیملعۺااجیداـۺےکۺدرایمنۺےسیکۺفرضۺكا سۺایکۺاجال؟ۺذموکرهۺاومرۺںیمۺےسۺہزۺاكکۺارگہچۺ اعصۺامشاوننۺیکۺؿاعقۺےسۺكاالرتۺاؾرۺاكکۺمسقۺےکۺاخرضۺاعدـۺاکصۺرپۺلمتشمۺےہ؛ۺنکیلۺاكیناءمہیلعۺ الشا ص ےکۺزجعمؾنۺںیمۺھچک ۺایسی ۺاینبدیۺوصخایصـۺكایئۺاجکرم یت ۺںیہۺوجۺاںیہن ۺا ُن ۺےکۺاشمہبۺدؾرسےۺ ااعفلۺےسۺخڈاۺرککرم یتۺںیہ۔ۺدنمرہجۺدلیۺاومرۺےکۺدرےعیۺانۺےکۺدرایمنۺكاالۺاجےنۺؾاےلۺفرضۺوکۺ طا ہظحۺایکۺاجاتکسۺےہ:
۲۔ۺادہاف
اكیناءۺمہیلع ۺالشا ص ۺےکۺزجعمؾنۺ ۺاؾر ۺدرگیۺۺینوگن ۺےکااعفلۺںیم ۺاكکۺاینبدی ۺفرضۺان ۺےکۺ ادہافۺاؾرۺاقمدصۺںیمۺوپدیشهۺےہ۔ۺاكیناءمہیلعۺالشا صۺیکۺاجلقۺےسۺشیپۺےیکۺاجےنۺؾاےلۺزجعمےۺ اکۺدصقم ۺینوگنۺوکۺخڈاۺیک ۺرطفۺدہالقۺرکكاۺ،ۺاعسدـۺاؾرۺاامعلۺاصحلۺیکۺرطفۺدوعـۺدانیۺوہكاۺ ےہۺ؛ہکبجۺاکونہن ،ۺاجدؾرگؾن،ۺاعولمنۺاؾر ۺان ۺےسیجۺدرگیۺافراد ۺےک ۺرپارسار ۺاامعلۺںیمۺیسکۺمسقۺاکۺ وکیئۺایلعۺدہفۺؾۺدصقم ۺںیہنۺوہكاۺہکلبۺیصخش ۺاؾرۺاسفنین ۺوفادئۺؾ ۺادہاف،ۺامدی ۺاقمدصۺاکۺوصحل،یتحۺ ہکۺاذنا ف ۺؾ ۺرفتہقۺااجید ۺرکكا ۺاؾر ۺدؾرسے ُلاےۺاقمدصۺان ۺےکۺومرد ۺوتہجۺوہےتۺںیہ۔اہتبلۺہیۺ
اہکلق ۺوک ۺ" ۺذنف" ۺاہکۺایگ ۺےہ ۺاؾر ۺخڈا ۺےک ۺها ؾه ۺسجۺےئشیکیھبۺرپشتس ۺیک ۺاجال ۺاےس ۺؿاوغـ ۺاہک ۺاجكا ۺےہ۔بتغل ۺكاہمۺدہزڈا،جۺ
۲۲ۺفنعہۺدامشگاه۔) ہ ہ ی ن ی ن ل ہ نینا اص:ۺا اس ۺملع ۺوجۺ نؿر ۺینعی ۺانقمیسیط ۺدنین ۺاؾر ۺاسۺیکۺتیفیکۺےک ۺكارےۺںیمۺثحب ۺرکكا ۺےہ۔ۺ نؿرۺینعی ۺایسیۺونصمیع ۺ،ۺریغۺ یعیبط ۺكاۺانقمیسیط ۺدنین ۺوجۺیسک ۺصخش ۺیکۺوتہج ۺےکۺوتطسۺےسۺدؾرسےصخش ۺرپ ۺؿاری ۺیک ۺاجکرم یت ۺےہ ۺاؾر ۺدنینۺںیم ۺاجےن ۺؾاال ۺصخش ۺہینؿزیٹرۺےک ۺارادےۺ اؾرارایترۺےکۺرریۺارثۺخا ۺاجكاۺےہ۔ امانئلاص:ب،)Maynatismeۺانقمسیط،امشاین ۺدبن ۺیکۺوقـ ۺاجدہب،ۺامشاین انقمتیسیط :ۺامشان ۺاؾر ۺضعب ۺویحاكاـ ۺےکۺدبنۺ ںیم ۺكایئ ۺاجےنؾایل ۺاكک ۺؿاعق ۺسج ۺیک ۺداـ ۺاؾرۺتقیقح ۺكاولعمصۺےہ ۺنکیل ۺاسۺےکۺااكارۺاؾر ۺاخوتیصن ۺےک ۺدرےعی ۺاس ۺیک ۺوموجدیگ ۺاک ۺہتپ ۺخا كا ۺاجكاۺ ےہ۔ ۺامشان ۺےک ۺدبن ۺےسمکلنے ۺؾایل ۺومج ۺكا ۺامظئ ۺزیچ ۺوج ۺدؾرسےۺصخشۺرپ ۺارثۺرککرم یتۺےہۺاؾر ۺوصخمضۺاحالـ ۺؾ ۺرشاطئ ۺںیم ۺخڈـ ۺؾ ۺدعف ۺرکےنۺیکۺ صا ذنفۺریتھکۺےہۺاؾرۺاسۺاکۺۺب راۺركادهۺرتۺااںیھکنۺوہکرم یتۺںیہۺاؾرۺایسیۺوقـۺےکۺامکلۺافرادۺدؾرسؾنۺوکۺتحتۺكاریثۺعرارۺدےۺ صکنےۺںیہۺاؾرۺانۺوکۺاےنپۺ ارادےۺےکۺعیطمۺانبۺ صکنےۺںیہۺكاۺانۺرپۺانقمیسیطۺدنینۺؿاریۺرکۺ صکنےۺںیہ۔ۺاسۺنفۺےکۺكارےںیمۺتہبۺركادهۺاھکلۺایگۺےہ۔
زجعمه ۺیکۺاچہپن
33
فرضۺدؾوننۺرگؾوہن ۺےکۺاسفنینۺوخاضۺےس ۺدیپا ۺوہكا ۺےہ۔ۺاسیج ۺہکۺوبیلع ۺانیسۺےن ۺاینپ ۺاتکـۺ ‘‘اصاراـ‚ۺںیمۺاسۺیکۺرطفۺاصارهۺایکۺےہ1۔
۱۔ۺدحؾد
اكیناءمہیلعۺالشا ص ۺےکۺزجعماـ ۺاؾر ۺدرگیۺاخرضۺاعدـ ۺاامعلۺےکۺدرایمن ۺدؾرسااقكلۺوت ہجۺ فرضۺہیۺےہۺہکۺزجعمےۺےکۺها ؾهۺدرگیۺاکومنۺںیمۺےس ۺہزۺاكکۺیک ۺوصخمضۺدح ۺوہکرم یتۺےہۺ۔ۺاجدؾ،ۺملعۺ وجنصۺ،ۺملعۺرلم،ۺرفجۺ،ۺاہکلق،ۺاعولمنۺاؾرۺوناغبۺےکۺاامعلۺؾریغهۺیک اكکۺاخضۺدحۺوہکرم یتۺےہۺاؾرۺہیۺ
ایس ۺدالاے ۺںیم ۺدحمؾد ۺرےتہۺںیہ ۺاس ۺرطجۺہکۺاسۺدحۺےس ۺكاہز ۺاکررگكالق ۺںیہنۺوہےت۔ ۺہکبجۺ ااجعرۺاكیناءۺاکۺدا نم ۺتہبۺؾعیسۺوہكاۺےہۺاؾرۺاسۺںیمۺدنمرہجۺدلیۺیسکۺمسقۺیکۺدحمؾدلقۺںیہنۺكایئۺ اجکرم یت:ۺاخضۺوموضاعـۺےکۺرگدۺںیہنۺوھگاتم۔ۺوصخمضۺاحالـۺاؾرۺؾصالئۺاکۺاتحمجۺںیہنۺوہكا۔ ۺمیلعتۺؾرتتیب،ۺرمتنیۺؾ ۺركاتضۺےکۺؾےلیس ۺےسۺاحلصۺںیہنۺوہكا۔زگہتش ۺدؾر ۺےکۺاكکۺ ً ّ ٓالجيوز ٓانهتاء ٓالسحر ٓوٓ اصا کف ۺداوشنراس ۺكارے ۺںیم ۺےتہک ۺںیہ«:احدا ٓنم ٓالعقالء الطلسم ٓوغريه ٓنم ٓالصنائع ٓایل ٓفلق ٓالبحر ٓو ٓاحياء ّ ٓالهيت ٓو ٓارباء ٓاالکهه ٓوٓ
االربص»2
۳۔امؾراالۺتعیبطۺےکۺصاھتۺارابتؽ
ہنیناوٹسٹنۺ،ۺاعولمن،ۺاجدؾرگؾنۺاؾرۺاکونہنۺؾریغهۺےکۺااعفل ۺؾۺاامعلۺ،ۺیملعۺخڈؾدہجۺكاۺیلمعۺ معل امترنی ۺاؾر ۺدوشار ۺركاوتضن ۺ ۺرپ ۺلمتشم ۺوہےن ۺیک ۺؾہج ۺےس ۺاقكل ۺمیلعت ۺؾ ۺ ض ۺوہےت ۺںیہ ۺہکبجۺ ااجعرۺِوبنی ،ۺیبیغۺرصنـ ۺؾدمد ۺاؾر ۺےبۺااہتن ۺایہٰلۺدقرـ ۺےکۺصاھتۺب لنؾ ۺوہكا ۺےہۺوجۺہکۺب یِۺ
1ۺ۔ۺرشجۺاصاراـ،جۺ،۳ض۴۲۷۔ 2اغكۃۺارملاص،ۺضۺ،۳۳۱فیسۺادلنیۺاادمیۺلقنۺار ۺالادمۺؾااراؾٔهۺالکا ہیمۺ‚دارٹکۺنسحۺ ااشلیعفۺ‚ضۺ۴۸۷۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
34
رپؾرداگرۺےکۺاطمقبۺاكیناءۺےکۺدرےعیۺوہظرۺكاكاۺےہ۔ۺایسۺاختیصۺیکۺانبءۺرپۺرپارسارۺهلؿصۺاؾرۺاخرضۺ اعدـ ۺااعفل ۺےکۺامکل ۺافراد ۺںیمۺےس ۺوکیئۺیھبۺاینپۺدقرـ ۺاؾر ۺاحلصۺدشهۺؿاوتقنۺےکۺوحاےلۺ ےس ۺےبۺعنالۺوہےنۺاکۺدوعیۺںیہنۺرکكاۺہکبجۺااجعرۺاكیناءۺ،ۺدحتی،ۺاقمےلبۺیکۺدوعـۺرپۺلمتشمۺاؾرۺكاۺ اقكلۺریخستۺوہكاۺےہ۔ۺاكیناالۺایہٰلۺالدحمؾدۺایہٰلۺدقرـۺرپۺاامتعد ۺرکےتۺوہالۺیھبسۺوکۺاےنپۺزجعمےۺ ےک ۺاقمہلب ۺیک ۺدوعـ ۺدےتیۺںیہ؛ ۺہکبج ۺدؾرسی ۺرطف ۺاعصۺینوگنۺےک ۺاخرضۺاعدـ ۺاامعل ۺاک ۺاقم ۺہلبۺ ایکۺاجاتکسۺےہۺہکلب ۺنکممۺےہۺہکۺانۺےکۺها ؾه ۺدؾرسےۺاخرضۺۺااعلدهۺاکصۺانۺےسۺرتہباؾرۺركادهۺؿاوتقرۺ یھب ۺوہن ۺ۔ ۺااجعر ۺاكیناء ۺیلمع ۺدیمان ۺںیمۺاؾر ۺاخمنیفلۺےکۺصاھت ۺاقمےلب ۺےکۺومعق ۺرپ ۺان ۺےکۺےیلۺ وکیئۺذعر ۺكایقۺںیہنۺوھچركا؛ ۺویکہکنۺزجعمهۺوبنی ،ۺخڈا ۺیکۺالدحمؾد ۺاؾر ۺكااقكلۺتسکشۺدقرـ ۺےسۺ لصتمۺوہكاۺےہ؛ۺہکبجۺیرشیۺاخرضۺاعداـۺاکص،دحمؾدۺیرشیۺدقرـۺےکۺصاھتۺؾاہتسبۺوہےتںیہ۔
۴۔ۺاخرضۺاعداـۺاکصۺااجنصۺدےنیۺؾایننۺاکۺرکدار
اكیناءمہیلعۺالشا صۺےکۺزجعماـۺاؾرۺدرگیۺینوگنۺےکۺبیجعۺؾرغبیۺااعفلۺےکۺامنیبۺاكکۺفرضۺ دؾوننۺرگؾوہنۺیکۺیلمعۺریسـۺاؾرۺداکرم یتۺافصـۺںیہ۔ۺۺاكیناالۺایہٰلۺمہیلعۺالشا صۺكاکۺتنیطۺافرادۺ،ۺ ونراین ۺرکدار ۺےکۺامکل ۺ ،ۺامشاین ۺاضفلئ ۺاؾر ۺاخا یق ۺؾ ۺونعمی ۺایلع ۺافصـ ۺےسۺاارا ہت ۺوہےتۺںیہ ۺہکبجۺ درگیۺاخرضۺاعدـ ۺاومرۺااجنصۺدےنیۺؾاےلۺافرادۺیکۺیلمعۺردنیگۺںیمۺایسیۺوکیئ ۺوصختیصۺںیہنۺكایئۺ اجکرم یت؛ ۺہکلب ۺنکمم ۺےہۺان ۺافصـ ۺےک ۺلاسکع ۺدبرکداری،ویحاین ۺافصـ ۺاؾ ۺرؾاحین ۺیتسپۺان ۺافراد ۺےکۺ ادنرۺداھکیئۺدے۔اقیۺدبعاابجلرۺزتعمیلۺاسۺوحاےلۺےسۺےتھکلۺںیہ‘‘ :ربمغیپؐیکۺافصـۺہنسحۺاؾرۺانۺ عػن اکۺرتہبنیۺاخا ضۺاارضحنـؐۺوکۺہلیحۺكارؾنۺےساتممرۺرکكاۺےہ۔‚1ۺیہیۺکا ص،ۺدرگیۺاصا کفۺ فینۺیکۺ ابعراـۺںیمۺیھبۺاتلمۺےہ‘’:ۺاكیناءمہیلعۺالشا صۺ اکۺاےنپۺدوعیۺںیمۺہشیمہۺےساافتضۺؾۺااحتدۺراہۺےہۺاؾرۺ
1ۺ۔ۺاینغملۺ،ۺج ۲۵ۺ،سۺ۱۷۴۔
زجعمه ۺیکۺاچہپن
35
انۺےکۺاامعلۺیکۺاینبدۺوقتیۺاؾرۺرپزیہاگریۺرپۺےہدراحالہکنۺاجدؾرگ ۺلسلسمۺاذنا افـۺاؾرۺاقمےلبۺیکۺ احلقۺںیمۺرےتہۺںیہۺاؾرۺانۺےکۺااعفلۺیکۺاینبدۺدوھےکۺاؾرۺفربیۺؾریغه ۺرپۺاقمئۺوہکرم یتۺےہ۔‚1
۵۔ۺاابسـۺؾۺؾصالئ ربمغیپؾنۺیکۺقحۺیکۺرطفۺدوعـۺ،ۺرہمكاینۺ،ۺامشانۺوکایہٰلۺرشتعی،ۺمیظعۺرتنیۺراهۺاؾرۺامشاینۺ رکاعفۺؾزعـۺیک ۺرطف ۺدہالق ۺےکۺےیلۺوہکرم یت ۺےہ؛ۺذہلاۺؾهۺ سدسۺ ںایتن ۺدہفۺقحۺكکۺرصایئۺ ےکۺےیلۺكالطۺۺؾصالئۺےسۺہززگۺاافتسدهۺںیہنۺرکۺںیتکس۔ۺایسۺانبءۺرپۺكارخیۺےکۺیسکۺومرۺرپۺہیۺكالقۺ ںیہنۺوہكا ۺہکۺبختنمۺایہٰلۺریفسؾنۺےنۺاےنپۺزجعمےۺےکۺےئلۺدوھےکۺ،ۺاچالیکۺاؾر ۺینوگنۺیکۺوقـۺ ایخہیلۺوکۺاےنپۺرٹنکؾلۺںیمۺرکۺےکۺافدئهۺاحلصۺایکۺوہۺہکلبۺانۺیکۺوک شۺوہکرم یتۺیھتۺہکۺدلیلۺؾۺلااہنۺ ےکۺدرےعیۺامشاوننۺیکۺرکفۺوکۺدیبارۺرکںیۺكاہکۺؾه ۺتقیقحۺوکۺاچہپںینۺۺاؾرۺاس ۺیکۺرطفۺاملئۺوہ نۺ دراحالہکنۺریغۺاعدیۺاومرۺرپۺدرتسیسۺرےنھکۺؾاےلۺافرادۺۺاغابلاۺفربیۺ،ۺرؾجۺامشاینۺرپۺطلغۺكاریثۺاؾرۺانۺ وکۺےبۺؾوقفۺانبرکۺاےنپۺاقمدصۺكکۺ ےتچنہۺںیہ۔
زجعمےۺاؾرۺاؾایلالۺایہٰلۺیکۺرکاامـۺےکۺدرایمنۺفرض
ذموکره ۺكاال ۺها وتمنۺاؾر ۺوصخایصـ ۺےسۺاكیناء ۺمہیلعۺالشا صۺےک ۺاخرضۺاعدـ ۺزجعماکرم یت ۺااعفلۺ اؾر ۺدرگی ۺافراد ۺےک ۺبیجع ۺؾرغبی ۺاکومنۺےک ۺدرایمن ۺفرض ۺؾاحض ۺوطر ۺرپ ۺؿاہز ۺوہۺایگےہ۔ۺثحبۺےکۺ اخہمتۺےکۺونعانۺرپاكکۺہتکنۺدرکۺایکۺاجۺراہۺےہۺاؾرۺؾهۺہیۺہکۺااجعرۺاؾرۺرکاامـۺؾۺاافاضـۺاؾایلالۺایہٰلۺ ےکۺامنیبۺایکۺفرضۺےہ؟ۺرکاعف ۺایکۺےہ؟ۺاؾر ۺایکۺرکاعف ۺاکۺوکیئۺؾوجدۺےہۺكا ۺںیہن؟ۺاسۺہلسلس ۺںیمۺ اصا کف ۺفروقنۺےک ۺادنر ۺفلتخمۺااراءؾرظنكاـ ۺ ۺكاالۺاجےتۺںیہ ۺ۔ضعبۺاصارعهۺرکاعف ۺكاص ۺیک ۺیسکۺ تقیقح ۺوک ۺوبقل ۺںیہن ۺرکےتۺاؾر ۺاس ۺیک ۺیفن ۺرکےتۺںیہ؛ ۺنکیلۺاتکـ ۺؾ ۺصیف ۺےک ۺوظاہز ۺےس ۺوخب یبۺ
1ۺ۔ۺرشجۺالكزاؾہی،ۺضۺ،۶۷وقنملۺارۺ‛االادمیۺؾۺااراؾهۺالکا ہیم‚ۺضۺ۴۸۷۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
36
ولعمص ۺوہكا ۺےہہک ۺاكیناء ۺمہیلع ۺالشا ص ۺےک ۺها ؾه ۺیھب ۺدرگیۺامشان ۺوموجد ۺںیہ ۺوج ۺاےنپ ۺؾوجد ۺیک ۺرظتیفۺ ؾاقتیلبۺےکۺاطمقبۺرپؾرداگرۺےکۺاخضۺفطلۺؾۺضیفۺاکۺؾہلیسۺاؾرۺدرہعیۺنبۺ صکنےۺںیہ: وٕ َو ُق ٌٔ ا ًِ ًَُُوا َف َشي َ َرى ا ُ هَّلل ًَ َُ ًَهُ ِِ َو َر ُسويُ ُط َواي ُُِ ِؤ َٔ ُٓ َ پ ‘‘ۺاؾرۺہہکۺدےئجی:ۺاےۺینوگ!لمعۺرکؾۺہکۺ مھارےۺلمعۺوکۺرقنعبیۺاہللۺاؾرۺاسۺاکۺروسلۺاؾرۺ 1
ومنینمۺدںیھکیۺےگ۔‚ آٌ کّ ٔاقف گؾث تش اعشاس ْٕ عِشّ يخهٕقات چّ ُتَٕد پیؼ أ ٔاقفصاعشاسخذا پاعثاٌ آفحاتُذأنیادس تؾش وٕ ًًِِٔ ايِيك ٔي ٔن َيتَر ُو َٕ ايِححٔيِ 2 َٓ َ َ َ لَك ي َِو َت ًٌِ َُُ َ َ َ ونالفۺےکۺدرہعیۺعرےبۺخڈاۺاحلصۺرکےنۺےکۺہلسلسۺںیمۺوقنملۺدحلقۺدقیسۺںیمۺااكاۺےہ: وآْط يِيترقب ألي باي ٓٓافًة حتٓي اُحبط فاذا اَحببتُط نٓتُ سٌُط ايٓذي َيشُ ٍُ بط و3 ... َ َ ُ ٓ اسۺراهۺرپۺدق صۺلالاےنۺاؾر ۺونعمیۺؾ ۺاامیینۺریسؾولسکۺےکۺدرےعیۺدقرکرم یتۺوطر ۺرپۺامشان،ۺ ہمشچٔۺدقرـۺایہٰلۺےسۺلادكکۺوہۺاجكاۺےہۺاؾرۺاارخاکرۺؾهۺرپؾرداگرۺےکۺضیفۺاکۺؾہلیسۺاؾرۺرہظمنبۺاجك اۺ ےہ۔ۺعراانۺرکمیۺیھبۺومنہن ۺےکۺوطررپۺان ۺینوگنۺاکۺدرکۺرکكاۺےہۺوجۺخڈاؾدنۺاعتملۺےکۺاخضۺضیفۺؾۺ
1ۺ۔ۺوتہبۺب)۹ۺ:ۺاالقۺ۲۰۵ۺ۔ 2ۺ۔ۺاکترثۺب)۲۰۱ۺاالقۺ،۵ۺ۶۔ 3۔ۺااکلیفۺ،جۺ،۱ضۺ،۳۵۱رؾالقۺ۷۔برتہمج)وجۺكاہلفۺےکۺدرےعیۺریماۺعرـۺاحلصۺ رکكا ۺےہ ۺكاہک ۺںیم ۺاس ۺےس ۺتبحم ۺرکؾنۺسپ ۺذف ۺںیم ۺاسۺےستبحم ۺرکكا ۺوہن ۺوت ۺںیم ۺاس ۺاک ۺاکنۺ نبۺاجكاۺوہنۺسجۺےسۺؾهۺصیناۺےہ۔
زجعمه ۺیکۺاچہپن
37
اب أََْا آت ٔيوَ بٔطٔ ق َِب ٌَ أَ ِٕ َي ِز َت َس إٔي َِيوَ َاٍ َايذٔي ً ٔ ِٓ َس ُظ ًًٔ ِِْ َٔ َٔ ا ِل ٔه َت ٔ لااکـ ۺاکرہظم ۺےھتَ :وق َ ََط ُفوَ 1 ِ
د ‘‘ۺسجۺےکۺكاسۺاتکـۺںیمۺےسۺھچکۺملعۺاھتۺؾهۺےنہکۺاگل؛ۺںیمۺااـۺیکۺکلپۺ ھنکنےۺےس ۺےلہپۺ
اےسۺااـۺےکۺكاسۺاحرضۺےیکۺداتیۺوہنۺ۔ۺ‚ دبعاارنمحۺنبۺریثکۺرؾالقۺرکےتۺںیہۺہکۺاامصۺاصدض ؑۺےنۺدنمرہجۺكاالۺاالقۺیکۺكا ؾـۺےکۺ دعبۺاینپۺاویلگننۺوکۺوھکالۺاؾرۺاےنپۺہنیسۺابمرکۺرپۺراھکۺاؾرۺفرامكا: الهتاب كًُّطٔ ‘‘ 2خڈاۺیکۺمسقۺ!وپریۺاتکـۺاکۺملعۺامہرےكاسۺےہ‚ ٔٓسَْا َو اهَّللٔ ًً ُِ وً َ ٔ اـۺمہۺاسۺوسالۺےکۺوجاـۺیکۺرطف اۺاےتۺںیہۺہکۺزجعمےۺاؾرۺرکاعفۺںیمۺایکۺفرضۺےہ؟ ضعبۺاؾاقـ ۺزجعمه ۺیک ۺاطقا ج ۺوک ۺومعتیم ۺ ۺدے ۺدی ۺاجکرم یت ۺےہاؾراےس ۺاےسیۺلمعۺےکۺےئلۺ اامعتسلۺایکاجكاۺےہ ۺوجۺایہٰلۺاقمصۺؾۺبصنمۺیکۺدلیلۺوہكاۺےہ؛اچےہۺؾه ِ ۺاقمصۺایہٰلۺوبنـۺوہۺكاۺاامعف۔ۺ ارگۺزجعمه،ۺدوعیۺاامعفۺےکۺصاھتۺوہۺوتۺاامعفۺیکۺدلیلۺاؾرۺارگۺدوعیۺوبنـۺےکرمہاهۺوہۺوتۺوبنـۺیکۺ دلیلۺنبۺاجكاۺےہۺنکیلۺارگۺزجعمهۺےکۺصاھتۺوکیئۺدوعیۺہنۺایکۺاجالۺےسیجۺاؾایلالۺایہٰلۺیکۺاجلقۺےسۺ شیپۺیکۺاجےنۺؾایلۺرکاامـ۔ۺوتہیۺاقمصۺوبنـۺكاۺاامعفۺیکۺدلیلۺںیہنۺوہںیتۺاؾرۺاطقا جۺںیمۺاسۺ لمع ۺوک ۺزجعمه ۺںیہن ۺاہک ۺاجكا۔ ۺانبلاںیۺاؾایلء ۺیک ۺرطف ۺےس ۺااجنص ۺدی ۺاجوینایل ۺرکاںیتم ۺرصف ۺفطلۺ رپؾرداگرۺےہۺےسجۺؾهۺاےنپۺصاہتسئۺدنبؾنۺوکۺاطعۺرکكاۺےہ۔ۺاہتبلۺخڈاؾدن ۺہی ۺفطلۺاںیھن ۺانعلقۺرکكاۺ
1۔ۺلمن ب:)۱۷االقۺ۴۰۔ 2ۺ۔ۺااکلیفۺ،جۺ،۲ۺضۺ،۱۱۹ۺرؾالقۺ۵۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
38
ےہوج ۺاینپ ۺرکاامـ ۺےس ۺوسء ۺاافتسدهۺہن ۺرکںی۔ ۺلاخا ف ۺاعولمن ۺ ،ۺاجدؾرگؾن ۺاؾر ۺبیجع ۺؾرغبیۺ دقروتنۺےکۺامکلۺامتصۺافرادۺےکۺنجۺےکۺۺااعفلۺںیمۺہیۺرشؽۺںیہنۺكایئۺاجکرم یت1۔
خڈكڈۺؾدقمیۺاسیعتیئۺیکۺاگنهۺںیمۺزجعمهۺیکۺرعتفی زجعمےۺےکۺقلعتمۺضعبۺارتعااضـۺ،ۺرغمیبۺداینۺںیمۺیکۺاجوینایلۺزجعمهۺیکۺكاصقۺاؾرۺكارصاۺ رعتفی ۺےس ۺب وبؽ ۺںیہ؛ ۺذہلا ۺانمطف ۺےہ ۺ ۺہک ۺان ۺضعب ۺرعتمفؿن ۺوک ۺاامجیل ۺوطر ۺرپۺ درکرکںی۔رعفۺاعصۺںیمۺظفل ۺزجعمه’‘‚Miracleۺاکۺاؿا ضۺاخرضۺاعدـ ۺاؾر ۺریحانۺنکۺؾااعقـۺرپۺ وہكاۺےہوجریغۺامدیۺصیفۺرےتھکۺوہن۔ۺدقمیۺاسیعتیئۺںیمۺیھبۺایسۺمسقۺےکۺوحادـۺؾۺؾااعقـۺوکۺ زجعمهۺاہکۺاجكا ۺاھت۔ۺاسیعیئۺدمریسۺرصعۺےکۺیفسلفۺدقسیۺوتامسۺاوکسینۺیکۺاگنهۺںیمۺزجعمهۺاکۺوہفمصۺ اکانئـۺںیمۺۺوموجدۺععیّن ۺاؾرۺدقرکرم یتۺمظن ۺےک ۺرطہقیۺاکر ۺںیم ۺاكکۺمسقۺیکۺدماخلفۺرکكاےہ ۺارگہچۺ ایسیۺدماخلفۺكا ِـ ِۺتقلخۺںیمۺخڈاۺےکۺیلکۺرطہقیٔ ۺۺاکرۺاؾرۺصیفۺےکۺاخمفلۺامشرۺںیہنۺوہکرم یت۔ ‘‘وطبرۺیلکۺزجعمےۺاکاؿا ضۺاےسیۺؾااعقـۺرپۺوہكاۺےہۺوجۺاكکۺایہٰلۺۺاعلمۺےکۺؾےلیسۺےسۺؿاہزیۺ امدی ۺاظنص ۺےس ۺہف ۺرک ۺققحتمۺوہےتۺںیہ ۺ۔‚عرؾن ۺؾیطسۺےک ۺتہب ۺےسۺنیملکتم ۺیک ۺرطج ۺاوکسینۺ یھبۺامدهۺرپۺااقتعدۺرےنھکۺےکۺصاھتۺصاھتۺہیۺدیقعهۺرےتھکۺےھتۺہکۺخڈاؾدنۺےکۺاراد ٔهۺاتخمرۺےسۺاایشءںیمۺ دیپا ۺوہویناےلۺامدی ۺاظنصۺےک ۺها ؾهۺاكکۺاؾر ۺاظنص ۺؾوجد ۺرکھنا ۺےہ ۺےسج ۺمظنۺایہٰل ۺكا ۺكاومسۺایلع ۺاہکۺ اجكاۺےہۺاؾرۺایسۺاظنصۺےکۺصاالۺںیمۺۺزجعمےۺیکۺریسفتۺیکۺاجکرم یتۺےہ2۔ۺ اتکـ ۺ سدس ۺںیم ۺلقن ۺوہےن ۺؾاےل ۺدقمی ۺوھتیککلۺرظنہیۺےک ۺاطمقب ۺزجعمے ۺیک ۺعناںیلۺ تہبۺركادهۺںیہ:ۺامسجینۺؾۺرؾاحینۺافشۺ،ۺردنهۺرکكاۺ،ۺداعۺےکۺؾےلیسۺےسۺارؾاجۺہثیبخۺوکۺكاہزۺاکنانلۺ،ۺااہلصۺ
1ۺ۔ۺراامنہۺخانیس،ۺضۺ۱۲۲۔بینعیۺؾهۺاےنپۺاخرض ۺاعدـۺاکومن ۺےسۺوسءۺاافتسده ۺرکےتۺ ںیہۺ)ۺبرتممجۺ)
گ 2ۺ۔ۺروجمۺرکںیۺ،ۺوتامسۺاوکسین،ۺہفسلفۺرظنی،ۺرتہمجۺونمرھچلار م،ز،جۺ،۲ضۺ۷۹۔ۺ
زجعمه ۺیکۺاچہپن
39
ؾ ۺانماجـ ۺےکۺدرےعیۺخڈاؾدنۺےسۺراہطبۺلاعرار ۺرکكا،ۺكاینۺےکۺاؾرپۺ حیسۺاکۺ،انل،وطافن ۺوکۺرؾ،ان،ۺ وھتریۺذغاۺےسۺتہبۺلای ۺامجىفۺوکۺ ِصیزۺرکكا،ۺشیپۺوگیئۺیکۺدقرـۺؾریغه۔ۺاسۺوہفمصۺیکۺاینبدۺرپۺ دینی ۺریسفت ۺرپ ۺاوتسار ۺاؾر ۺخڈاؾدن ۺیک ۺراضلق ۺاؾر ۺریخ ۺوخایہ ۺےسۺدیپا ۺوہےن ۺؾاےل ۺاخرض ۺاعدـ ۺاؾرۺ ااچكکۺرؾ امۺوہےنۺؾاےلۺؾاہعقۺوکۺزجعمےۺ اکۺكاصۺدكاۺاجكاۺےہ۔ۺاحالہکنۺدینیۺاگنهۺہنۺرےنھکۺؾاےلۺافرادۺ ،ان ۺؾااعقـ ۺوک ۺتمسق ۺاؾر ۺ سدر ۺاک ۺكاص ۺدےتیۺںیہ ۺےسیج ۺرلی ۺیک ۺكیزی ۺرپۺرگے ۺوہالۺاےسیۺےچب ۺاکۺ زجعماہنۺوطرۺرپۺاجنـۺكاۺاجكاسجۺیکۺرطفۺٹسنیۺاکۺانجنۺزیتیۺےسۺااۺراہۺوہ۔1
زجعمے ۺےک ۺعنکانی ۺاؾر ۺاقنیلئ ۺںیم ۺےس ۺہز ۺاكک ۺےنزجعمے ۺےک ۺكارے ۺںیم ۺخڈكڈۺ رظنكاـۺایبنۺرکےتۺوہالۺاےسۺامدیۺاقوننۺاؾرۺمظنۺاکانئـۺےکۺخا فۺاجكاۺےہۺ۔اسۺہلسلسۺںیمۺ وہشمرۺرتنیۺرظنہیۺویہصۺاکۺےہۺوجۺؾاحضۺوطرۺرپۺاسۺینعمۺرپۺكادیکۺرکےتۺںیہۺ‘’:زجعمهۺامدیۺوقانینۺیکۺ خا ف ۺؾرری ۺاک ۺكاصۺےہ۔امدی ۺوقانین ۺراخس ۺاؾر ۺكااقكلۺرییغتۺرجتكاـ ۺیک ۺاینبد ۺرپ ۺكالق ۺںیہ۔ۺیہیۺ كااقكلۺرییغتۺرجتكاـۺدرۺتقیقحۺزجعمےۺےکۺؾوقمۺكڈریۺہنۺوہےنۺاینتۺہتخپۺدلیلۺےہۺانتجۺہزۺلااہنۺ
رجتہبۺوکۺوصترۺایکۺاجۺاتکسۺےہ۔ۺزجعمهۺیکۺدقیقۺرعتفیۺاسۺرطجۺوہۺیتکسۺےہ:ۺخڈاۺےکۺاخضۺارادےۺ كاۺاكکۺاَنۺدےھکیۺصیفۺےکۺدرےعیاكکۺامدیۺاقوننۺیکۺ خا فۺؾرریۺرکكا۔‚2 ررچدۺوسنیۺلانۺزجعمےۺوکۺۺاعملۺامدهۺےکۺیقیقحۺاقوننۺاکۺاخمفلۺامشرۺرکےتۺںیہۺ۔ۺاُپہؿنۺےنۺ زجعمهۺیکۺرعتفیۺںیمۺنیتۺزیچؾنۺوکۺاینبدیۺانعرصۺںیمۺےسۺعرارۺدكاۺےہ۔انۺںیمۺےسۺاكکۺہیۺےہۺ ہکۺۺزجعمهۺاكکۺا اسۺلمعۺۺےہوجاخرضۺاعدـۺوہ،ۺدؾرساۺہیۺہک ۺخڈاؾدنۺاعتملۺےکۺؾےلیس ۺےسۺؾوجدۺںیمۺ
1ۺ۔ۺروجمۺرکںی۔ۺ)) R.F.Holland(American Philosphical Quarterly,1965 2ۺ۔ۺاقمہۺ"ۺزجعماـۺےکۺكارےۺںیمۺ"ۺرتہمجۺدمحمۺانیمۺادمحی
زجعمهۺایکۺےہ؟
40
ااال ۺاؾر ۺشیتاہیۺہک ۺاسۺںیم ۺدینیۺینعم ۺ ۺاؾر ۺداللق ۺكایئ ۺاجال۔1ۺبینعی ۺخڈاؾدنۺےک ۺ سدس ۺدہفۺ یکۺدمدۺرکے)ۺ رپؾٹنٹسٹۺنیملکتمۺںیمۺےسۺكالۺکلیٹۺب ۲۹۶۵ء)زجعمےۺوکۺا اسۺشیپۺااےنۺؾاالۺؾاہعقۺامشرۺ پ رکےتۺںیہ ۺسجۺںیم ۺنیتۺزیچںیۺكایئۺاجںیئ؛ ہلیۺہیۺہکۺاخرضۺاعدـۺ،وھجنھجر ۺدےنیۺؾاالاؾرۺریحانۺ نکۺوہےنۺےکۺها ؾهۺلقعۺےکۺاخمفلۺہنۺوہ۔ۺدؾرسیۺہیۺہکۺۺرارِۺؾوجد ۺیکۺرطفۺاصارهۺرکےاؾرۺ امہرےۺصاھتۺاُسۺیکۺتبسنۺوکۺاااکشرۺرکے۔ۺشیتیۺہیۺہکۺاسۺرؾ امۺوہےنۺؾاےلۺؾاہعقۺاکۺرسۺہمشچۺ اكکۺاافتضۺوہ۔2
135
1 ۺ۔ۺ Richard Swinburne, Miracle,P.7-8
2ۺ۔ۺ)Paul Tillich.(Revelation and Miracle)P.71-74
دؾرساۺكاـۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ ۺ زجعمه ۺاکۺؾوجد
زجعمهۺایکۺےہ؟
42
اخیلۺہحفص
43
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ذگہتشۺثحبۺںیمۺمہۺےنۺزجعمےۺیکۺامتیہۺؾۺتقیقحۺےکۺكارےۺںیمۺدنچۺاکنـۺیکۺؾاضذف ۺ یکۺیھتۺاؾراـۺاسۺكاـۺںیمۺاسۺبلطمۺیکۺؾاضذفۺرکكاۺاچےتہۺںیہۺہکۺایکۺاینبدیۺوطرۺرپۺزجعمهۺكاص ۺ یکۺوکیئۺزیچۺوموجدۺےہۺكاںیہن؟ۺكاافلؽۺدرگی ۺمہۺہیۺۺدانھکیاچےتہۺںیہ ۺہکۺسکۺرطجۺزجعمےۺےکۺؾوقمۺ پ اؾرۺؾوجدۺوکۺوبقلۺایکاجاتکسےہ؟ایکۺزجعمهۺاقكلۺ شؽطۺلعفۺےہ؟ۺایکۺلقعۺیکۺرؾۺےسۺاقك ِلۺوبقلۺےہ؟ۺ ایکۺزجعمهۺاقوننۺهلنفۺےسیجۺیلقعۺوقانینۺیکۺیفنۺوتۺںیہنۺرکكا؟ ۺایکۺزجعمهۺاکۺینعم،ےبۺیمظنۺ،ۺاكارۺیکۺاؾرۺ یرشۺےکۺملعۺؾ ۺرجتہب ۺاسیکھتۺكا ۺصاراگریۺوتۺںیہنۺےہ؟ ۺایسۺرطج ۺایک ۺزجعمهۺ،خڈا ۺےکۺكااقكل ۺرییغتۺاؾرۺ یعطقۺاوصیننۺےکانمیفۺوتۺۺںیہنۺےہ؟ۺسکۺرطجۺزجعمےرپاامین ۺالكا ۺاجۺاتکسۺےہۺہکبجۺعراان ۺ دیجمۺ ربمغیپۺؐےکۺاخمنیفلۺیکۺرطفۺےسۺزجعمےۺیکۺدروخاطفۺوکۺرتسمدۺرکۺراہۺےہ؟ ۺاینبدیۺوطرۺرپۺایکۺزجعمهۺ صا ِنۺخڈا ۺےسۺدؾرۺںیہن؟ۺزجعماـ ۺےکۺؾوقمۺرپۺؾاحضۺدلیل ۺایکۺےہۺسجۺاکۺدوعیۺہزۺدنیۺےکۺریپؾاکرۺ رکےتۺںیہ؟ۺؾریغهۺؾریغه۔ ہیۺوساالـۺؾۺااہبامـۺونعبانۺومنہنۺدرکۺےئکۺےئگۺںیہۺوجۺزجعماـۺےکۺااکمنۺںیمۺکشۺؾۺرتدكڈۺ اک ۺكاىف ۺںیہ ۺبلطم ۺیک ۺؾاضذف ۺےکےیل ۺان ۺامتص ۺوساالـ ۺںیمۺےس ۺہز ۺاكک ۺاک ۺخڈااگہن ۺ ۺزجتہی ۺشیپۺ رکںیۺےگ1۔
سکۺرطجۺنیقیۺرکںی؟ زجعماـ ۺےکؾوقم ۺكڈریۺوہےناک ۺنیقی ۺےسیکۺایک ۺاجال ۺ؟ ۺےسیک ۺوبقلۺایک ۺاجالہک ۺدركا ۺیسک ۺےکۺ اصعۺےک ۺاصارے ۺےسۺاگشہتفۺاؾر ۺکشخۺوہۺاجال؟ۺب دؾنۺوکۺردنهۺرکكاۺےسیک ۺمیلستۺایکۺاجال؟ۺۺااگۺاکۺ ڈنھٹاۺوہكاۺےسیکۺامكاۺاجال؟ ۔
1ۺ۔ۺاسۺكاـۺوکۺرحتری ۺرکےنۺںیم ۺاالقۺاہللۺدیہشۺرہطمیۺیکۺوبنـۺیک ۺاثاحـ ۺےسدمدۺ یلۺیئگۺےہۺومجمہعۺااكار،ج،۴ضۺ۴۱۷۔ۺ
44
زجعمهۺایکۺےہ؟
ؾاحض ۺیس ۺكاـ ۺےہ ۺہک ۺہیۺوساالـ ۺیملع ۺامشر ۺںیہنۺوہےت؛ ۺہکلب ۺہیۺوساالـ ،ۺۺان ۺاومر ۺوکۺریغۺ ومعمیل ۺاؾر ۺدیعب ۺامشر ۺرکےنیک ۺؾہجۺےسۺۺصاےنمۺااےتںیہ ۺ۔ۺااج ۺداوشنر ۺارتعافۺرکےتۺںیہ ۺہک ۺیملعۺ رجتكاـۺاؾرۺمشچۺدكڈۺوشادہۺےکۺشیپۺرظنۺامشاینۺرؾجۺیکۺرپارسارۺؿاعقۺےکۺكارےۺںیمۺاسۺمسقۺےکۺ وساالـ ۺےب ۺینعمۺۺںیہ۔ۺارگمہۺاسۺتقیقحۺاؾراضےطبۺوکۺامن ۺںیلۺہکۺامشان ۺےکۺادنر ۺاكکۺایسیۺ ؿاعقۺكایئۺاجکرم یتۺےہۺوجۺاخرضۺااعلدهۺوقـۺامشرۺوہکرم یتۺےہوتۺہیۺزجعمهۺےکۺہنکممۺاابثـۺےکۺےیلۺاكکۺاینبدۺ نبۺاجالۺاگۺاؾر ۺاسۺاکۺدیعبۺارۺلقع ۺوہكاۺكالقۺہنۺوہۺےکسۺاگ۔ۺارگہچۺاعص ۺاؾرۺریغ ۺاكیناءۺافرادۺاکۺہیۺلعفۺ زجعمهۺںیہنۺکہا ۺاتکسۺنکیلۺایسۺیکۺسنجۺےسوہكاۺےہ۔ اسیجہکۺایبنۺوہۺاکچۺےہۺہکۺیرشیۺردنیگۺںیمۺریغومعمیلۺؾااعقـۺاکۺكاكاۺاجۺكااقكلۺااکنرۺںیہنۺ
ےہ۔ۺاسۺمسقۺےکۺؾااعقـ ۺےسۺكارخیۺۺرھبیۺڑپیۺےہۺاؾر ۺااج ۺیھبۺہیۺاومر ۺؾعیسۺامیپےنۺرپۺرؾ امۺ وہےتۺںیہۺ۔ امشان ۺےک ۺےیل ۺرؾاحین ۺؿاوتقن ۺ ۺےسۺارابتؽۺہشیمہ ۺاقكلۺوتہج ۺاب ۺراہ ۺےہ۔ ۺرکفتم ۺاؾر ۺوسلیفف ۺ وبیلع ۺانیس ،ۺبیبطۺوہےنۺےکۺاابتعر ۺےس ۺان ۺاومر ۺوک ۺلقنۺاؾر ۺیھبک ۺاھبکر ۺان ۺرپۺلمع ۺیھبۺایک ۺرکےتۺ ےھتۺ۔ۺدمحمۺنبۺررکكا ۺےک ۺوتطس ۺےسۺدماص ۺےکۺادنر ۺاریمۺصاامین ۺےکۺافجل ۺےک ۺها ج ۺاکۺؾاہعقۺوہشمرۺ ؾرعمؾف ۺےہ ۺ؛ذف ۺامتصۺبیبطۺاس ۺےک ۺها ج ۺےسۺاینپ ۺاعزجی ۺاکۺا رار ۺرکۺےکچوت ۺاوھنن ۺےلہپۺےسۺ ےطۺدشهۺوصنمہبۺےکۺتحتۺیگننۺولتارۺےلۺرکۺۺاریمۺصاامینۺرپۺہلمحۺرکۺدكاۺاؾرۺاسۺرطجۺؿاہزۺایکۺہکۺوگكاۺ اسۺیکۺاجن ۺانیلۺاچےتہۺںیہۺ۔ۺااچكکۺؾهۺافجلۺردهۺاریمۺاےنپۺدافمۺےکۺےیلۺاھٹۺڑھکا ۺوہا۔ۺدمحمۺنبۺ ررکكاۺفرارۺوہےئگۺاؾر ۺاكکۺاکذغۺرپۺھکلۺرکۺوھچر ۺےئگۺہک ۺےھجمۺاعمف ۺرکكا! ۺریمی ۺداتسن ۺںیمۺاہنتۺرا ِهۺ ها ج ۺیہی ۺاھت۔ ۺامیبرؾن ۺوک ۺنیقلت ۺرؾیح ۺكا ۺامیبر ۺےک ۺارادے ۺوک ۺرحتكک ۺرکےک ۺها ج ۺاعمےجل ۺںیمۺ اکایمیب،ۺاسۺرکفۺاکۺكاىفۺینبۺہکۺامشانۺےکۺادنرۺدبینۺاؾرۺامدیۺؿاوتقنۺےکۺها ؾه،ۺاكکۺلقتسمۺؿاعقۺ ۺوقـۺارادیۺکہا کرم یتۺےہ۔ۺ وموجدۺےہۺوج ِ صالۺاہ ۺصالۺہیۺامگنۺایکۺاجكاۺراہ ۺہک ۺونصمیعۺدنینۺدلاکرم یتۺكاۺویحاینۺانقمتیسیط ۺاک ۺہجیتنۺےہ ۺنکیلۺ دعبۺںیمۺہتپۺخا ۺہکۺرؾ ِجۺامشاینۺیکۺؿاعقۺاؾرۺوقـۺرکف ۺےکۺها ؾهۺھچکۺںیہنۺےہ ۺوجۺاراکترۺاؾر ۺوتہجۺیکۺ ؾہجۺےسۺۺدیپاۺوہكاۺےہ۔ۺاسۺااشکنفۺےنۺكالقۺرکۺدكاۺہکۺہیۺوقـۺ،ۺاخرضۺااعلدهۺےہ۔ۺونصمیعۺ دنینۺ
زجعمه ۺاکۺؾوجد
45
ںیمۺاكک ۺصخش ۺاینپۺرؾاحینۺدقرـ ۺاؾر ۺارادے ۺےکۺدرےعیۺیسکۺدؾرسےۺوک ۺ ُصا ۺداتیۺےہ۔ ۺ ُصا ےنۺ ؾاال،ۺوسےنۺؾاےلۺیکۺرؾجۺؾدبنۺوک ۺاس ۺدقر ۺاےنپ ۺرٹنکؾل ۺںیمۺرکاتیلےہۺہک ۺارگ ۺاس ۺےکۺدبنۺےکۺ اىعاءۺوکۺاکـۺدكاۺاجالۺلقۺیھبۺؾهۺلمکم ۺےبۺیسحۺیکۺاحلق ۺںیمۺرےہ ۺےہۺاؾر ۺدنینۺےسۺدیبارۺںیہنۺ وہكا۔ ایسۺدنینۺیکۺاكکۺدؾرسیۺمسقۺںیمۺصخشۺےکۺادنرۺبیجعۺؾرغبیۺااسحصاـۺدیپاۺوہۺاجےتۺںیہۺ اؾرۺؾهۺرحتمک ۺوہۺاجكاۺےہۺاؾرۺاسۺےکۺادنرۺدؾرۺےسۺدل ےنھۺاؾرۺصینےۺیکۺوقـۺبیلیٹۺیھتیپ)دیپاۺوہۺاجکرم یتۺ ےہۺہکبجۺاعدیۺاحالـۺںیمۺاےسۺاسۺرطجۺاکۺوکیئۺااسحسۺںیہنۺوہكا۔
ونصمیعۺدنینۺاکۺاشمدہه اہینۺرپۺانمطفۺےہۺہکۺمہۺاریاینۺمہۺرصعۺداوشنرۺدارٹکۺنیعمۺیکۺركاینۺاكکۺؾاہعقۺلقنۺرکےتۺ ںیہۺ؛ۺؾهۺےتہکۺںیہ: ۺاكکۺفرایسیسنۺےچبۺوکۺریمےۺصاےنمۺ ُصا ۺدكاۺایگۺاؾرۺھجمۺےسۺاہک ۺایگۺہکۺںیمۺاس ۺےس ۺوجۺۺاچوہنۺ وپوھچن؟ۺ ںیمۺےنۺاہک‘’:اےسۺرہتانۺجیھبۺدںی۔‚ ےچبۺےنۺوجاـۺدكا‘’:ۺںیمۺرہتانۺںیمۺوہن۔‚ ۺںیمۺےنوپاھچ‘’:سج ۺہگجۺوہۺ؟ۺ‚ ہچبۺیھبکۺیھبۺاریان ۺںیہنۺااكا ۺاھتۺاسۺےنۺۺہگجۺاکۺلمکمۺہشقنۺایبن ۺایکۺوتۺںیمۺےناہک ‘’:ۺراہ ۺ
اوکسالاۺاجؾ۔‚
اسۺےنۺاہک‘’:ۺچنہپۺایگۺوہن۔‚ ۺایسۺرطجۺاسۺہگجۺوکۺیھبۺایبنۺایکۺاہینۺكکۺہک ۺںیمۺےنۺاسۺوکۺاےنپۺرھگۺرؾاہنۺایکۺاسۺےنۺ رھگۺیکۺوہوہبۺوصراحتلۺایبنۺیکۺاؾرۺادنرؾنۺاخہنۺیکۺربخۺدیۺاؾرۺاہک‘’:ۺاكکۺوسیئۺوہیئۺاخوتنۺوکۺدھکیۺ راہۺوہن۔‚ ںیمۺےنۺاہک ‘’:اےسۺریمیۺالربئرییۺےکۺادنروجیھبۺوجۺہکۺصاےنمۺؾاالۺرمکهۺےہۺ۔‚
زجعمهۺایکۺےہ؟
46
ؾاہنۺاچنہپ ۺوت ۺریمیۺوسج ۺےکۺلاسکع ۺاس ۺےنۺاہک:ۺ‘‘ۺرمکه ۺاخیلۺےہ ۺرمکے ۺںیم ۺھچک ۺیھبۺںیہنۺ ےہۺطقفۺاےٹلۺرےھکۺوہالۺدؾۺوفوٹۺفرمیۺداھکیئۺدےۺرےہۺںیہ۔‚
ۺںیم ۺےن ۺبجعت ۺ!ایکویکہکن ۺریمیۺالربئریی ۺاسۺرطجۺےسۺںیہنۺیھتۺاےنپۺرھگۺؾاسپۺااكاۺاؾرۺ اصۺ كا افہلصۺاینپۺاہیلہۺوکۺطخۺاھکلۺہکۺفا نۺؾعق ۺاؾر ۺفا نۺدن ۺںیم ۺاےنپۺكارےۺںیمۺؤاتؾ ۺاؾر ۺوصخم ا ریمیۺالربئرییۺیکۺاحلقۺےسۺۺاااگهۺرکؾ۔ۺاكکۺےتفہۺےکۺادنرۺطخۺاکۺوجاـۺااكا۔ۺوتۺولعمصۺوہاۺہکۺاسۺرؾرۺ ریمیۺااجرـ ۺےکۺریغبرمکؾنۺیک ۺافصیئۺكا ۺركگۺرکكا ۺاچهۺرےہےھتاؾردؾ ۺوفوٹفرمیۺےکۺها ؾهۺامتصۺ اتکوبنۺاؾراایشءۺوکۺریمیۺالربئرییۺےسۺكاہزۺاکنلۺراھکۺاھت۔ۺاسۺوموضمۺےکۺكارےۺںیمۺےھجمۺیھبۺ ملعۺںیہنۺاھت۔ۺاسۺےیلۺہیۺںیہنۺاہکۺاجاتکسۺہکۺہنیناٹسٹۺریمیۺرکفۺرپۺاقضب ۺاھتۺاؾرۺاےسۺاس ۺےچبۺوکۺ لقتنمۺرکۺراہۺاھتۺ۔ۺاسیجۺہکۺامدهۺرپطفۺرضحاـۺاسۺیکۺیہیۺۺؾہجۺایبنۺرکےتںیہ۔1
دؾرسؾنۺےکۺرؾیحۺارطضاـۺےسۺاااگیہۺ اكڈكا ۺاؾر ۺاب ہکیۺںیم ۺمیلعتۺاحلصۺرکےن ۺؾاےلۺب وحصۺات رئنیۺانتؾس،ۺاریان ۺےسۺرتسه ۺصاہۺ ُدؾریۺ ےکۺ دعبۺؾاسپ اۺاےنۺ ےکۺدعبۺےتہکںیہ:ۺ ںیمۺك ِ ا درفکۺ ںیمۺرتسهۺصالۺردنیگۺزگارےنۺےکۺ دعبۺاریا نۺ ینـۺااكاۺاؾررہتان ۺ ۺوپیل ۺ لکینکیٹ ۺویوینر یٹس ۺ ںیمۺااتسد ۺرقمر ۺوہا۔ ۺریما ۺرھگ ۺرہتان ۺےک ۺ ۺابصكامۺكاکف ۺها ہقۺ ںیمۺؾاعقۺاھت۔ۺذفۺاب ہکیۺےسۺؾاسپۺااكاۺۺصا ہقبۺاعدـۺےکۺاطم قبۺ امرۺ ںیہنۺڑپ اتۺاھت۔ۺاكکۺراـۺ ںیمۺ لمشل اےنپۺامومنۺرضحـۺدز ۃۺاالصا صۺؾا مینۺاحجۺب راۺاوبا اقلمسۺیناصاینۺ ےکۺاہنۺامہمنۺاھتۺ۔ۺ اوھنن ۺےنۺےھجم ۺحبص ۺولطمۺاااتفـ ۺےس ۺدرا ۺےلہپ ۺدیبار ۺایک ۺ ۺاؾر ۺفرامكا ۺایکۺمت ۺ امر ۺںیہن ۺڑپ ےتھ ۺ؟ۺ وسرجۺولطمۺوہےنۺےکۺعربیۺےہ،ۺںیمۺرشدنمیگۺیکۺاحلقۺںیمۺااھٹۺؾوضۺایکۺاؾرۺ امرۺحبصۺاجبۺالكا۔ۺ اوھننۺےن ۺےھجمۺؾظعۺمغشنفۺےکۺدرےعی ۺاقلئۺایکۺہک ۺاادنئهۺ امرۺڑپلاۺرکؾنۺاؾرۺصاھتۺیہۺےھجم ۺدنچۺ درکۺنیقلتۺفرامالۺاؾرۺكادیکۺیکۺہکۺاںیہنۺرضؾرۺڑپوھنۺاؾرۺااقہمۺ امرۺےکۺےیلۺریمیۺرامنہیئۺیکۺہکۺ
1ۺ۔ۺۺااتسدۺرہطمیؒۺےسۺوقنمل۔
47
زجعمه ۺاکۺؾوجد
سج ۺدجسم ۺںیم ۺها ہم ۺرہتاین ۺاامص ۺامجىف ۺاؾر ۺبیطخ ۺںیہ ۺؾاہن ۺاجؾن ۺ۔ ۺوھترے ۺرعےص ۺےکۺ دعبریمےۺامومنۺوفـۺوہۺےئگۺنکیلۺںیمۺرھپۺیھبۺها ہمۺرہتاینۺاکۺدرس ۺصینے ۺاجكا ۺاؾر ۺانۺیکۺوگتفگۺ ےن ۺھجم ۺرپ ۺرہگے ۺارثاـ ۺداےل ۺ؛ۺاكک ۺطف ۺان ۺاک ۺکا ص ۺریمی ۺرؾج ۺرپ ۺاس ۺدقر ۺارث ۺادنار ۺوہا ۺہک ۺذفۺ ںیم ۺرھگ ۺؾاسپ ۺااكا ۺصاص ۺےک ۺاھکےن ۺوک ۺاہھت ۺكک ۺہن ۺاگلكا ۺاكک ۺوکےن ۺںیم ۺكینھ ۺایگ ۺاؾر ۺاضظئ ۺوہۺ اجےنؾایلۺردنیگۺرپۺفکِۺاوسفسۺ طَلنےۺاگلۺ،ۺتہبۺركادهۺرگہیۺایکۺاؾر ۺاینپۺۺردنیگۺےکۺاضظئۺوہےنۺاکۺ
ااسحسۺاانت ۺركاده ۺوہا ۺہکۺںیمۺےنۺاجن ۺڑھچاےنۺےکےیلۺاےنپۺااـ ۺوک ۺرھگ ۺےکۺریٹس ۺےس ۺےچین ۺرگاۺ دےنی ۺاک ۺہلصیف ۺرک ۺایل ۺكاہک ۺاس ۺرطج ۺرؾجۺےک ۺذعاـ ۺےس ۺاکٹھچرا ۺكاوکسن ،ۺاس ۺےلصیف ۺےکۺصاھت ۺیہۺ ریٹس ۺیک ۺرطف ۺایگ ۺہک ۺاكک ۺب ہبت ۺااسحس ۺوہ ۺا ۺہک ۺدیفس ۺابلسۺںیم ۺوبلمس ۺۺاكک ۺدنلب ۺاقعف ۺصخشۺ د دؾرۺےسۺااراہۺےہ ۺاؾر ۺکلپۺ ھنکنےۺیہۺؾهۺصخش ۺریٹس ۺےکۺاؾرپ ۺاا ۺایگاؾر ۺاُس ۺےن ۺےھجمۺڑکپرکۺرنیمۺرپۺاھۺ دكا ۺاؾر ۺذف ۺںیمۺاےنپ ۺوہس ۺؾ ۺوحاسۺںیم ۺااكا ۺوت ۺداھکی ۺؾهۺصخش ۺؾاہن ۺوموجد ۺںیہن ۺاھت ۺنکیلۺاےنپ ۺادنرۺ ےھجمۺاكکۺیئنۺرؾجۺاکۺااسحسۺوہاۺاؾرۺاانپۺۺااـۺاکلہۺوسحمسۺوہےنۺاگلۺ۔ ۺایلگۺراـۺذفۺها ہم ۺرہتاینۺیک ۺدجسم ۺںیم ۺایگ ۺوتۺ امر ۺےکۺدعبۺها ہمۺرہتاینۺدزۃۺاالصا صۺاحجۺاا اقۺ نیعمۺریشاریۺےکۺصاھتۺروحِۺوگتفگۺےھت۔ۺںیمۺوتمہجۺوہاۺہکۺانۺیکۺوگتفگۺدمہانۺےکۺاكکۺؾیلۺاہللۺےکۺ كارےۺںیمۺےہۺاؾرۺانجـۺاااقنیعمۺانۺیکۺدقصۺوبیسۺےکۺےیلۺاجكاۺاچےتہۺںیہ۔ۺذفۺںیمۺاااقۺنیعمۺ وکۺاگریۺںیمۺاھۺرک ۺےل ۺاجۺراہ ۺاھت ۺوتۺںیمۺےنۺرعضۺیکۺہکۺریما ۺیھبۺدلۺاچےہ ۺےہہک ۺںیم ۺااـ ۺےکۺ صاھتۺدمہانۺںیمۺاسۺصخشۺیکۺخڈعفۺںیمۺاحرضیۺدؾن۔ۺاوھننۺےنۺاہکۺکیھٹۺےہۺۺاؾرۺمہۺدمہانۺ ےچنہپۺ،ۺدرؾارےۺرپۺدکتسۺدیۺ۔ ۺاااق ۺااصنریۺےنۺۺوخد ۺاارکۺدرؾارهۺوھکالدرؾاره ۺےتلھکۺیہ ۺںیم ۺےنۺداھکیۺ ہکۺہیۺؾیہۺصخشۺےہۺسجۺےنۺےھجمۺاسۺراـۺاجنـۺدالیئۺیھت۔ۺایسۺطا اقـۺںیمۺات رئنیۺانتؾسۺ،ۺاااقۺ ااصنریۺےکۺاعقشۺوہۺےئگۺاؾرۺدعبۺںیمۺۺانۺیکۺامیلعتـۺےکۺہجیتنۺںیمۺرامےنۺےکۺاؾایلءۺںیمۺےسۺوہۺ اجےتۺںیہ۔1
1ۺ۔ۺدروکیۺیبۺمشااہن،ضۺ۲۰۰۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
48
ارؾاجۺوکۺاحرضۺرکكا ارؾاج ۺوک ۺاحرض ۺرکےن ۺیکۺیھبۺاكکۺاگل ۺدااتسن ۺےہ۔ۺصایننۺےلہپۺہکلب ۺدصوین ۺےلہپ ۺب دهۺ امشاوننۺےس ۺراہطب ،ۺان ۺےس ۺوسال ۺؾ ۺوجاـ،ۺان ۺیک ۺ ۺربخریگی ۺؾریغه ۺاكک ۺریحان ۺنک ۺداینۺےہ ۺ۔ۺایکۺ ب دهۺامشانۺیکۺرؾج اۺاکرم یتۺےہۺكارؾجۺوکۺۺاحرضۺرکےنۺؾاےلۺیکۺرؾجۺاجکرم یتۺےہۺكاۺاكکۺاؾرۺؾاطقہۺےہۺوجۺ ہی ۺولعمامـ ۺداتی ۺےہ؟ۺرہب ۺوصرـ ۺالصۺوموضم ،ۺامشان ۺےکۺادنر ۺوموجد ۺاكک ۺمسق ۺیک ۺوفض ۺااعلدهۺ رؾیحۺؿاعقۺیکۺاکحلقۺرکكاۺےہۺوجۺاسۺؾاےعقۺاکۺكاىفۺیتنبۺےہۺاؾرۺولعمامـۺۺاحلصۺرککرم یتۺےہ۔ۺ
ویریپ ۺامہزنی ۺےن ۺ۲۸۴۶ءںیم ۺرج نم ۺلااد ۺسکیم ۺومار ۺےک ۺدرےعی ۺرکسنسـ ۺركان ۺوکۺ م ےنھکیساؾرب۲۸۱۰ء ۺںیم ۺفرا شسی ۺصاوپمنیل ۺیک ۺوکوششنۺےس) ۺرپارسار ۺهلؿصۺےس ۺؾاتیفقۺاؾر ۺرصمیۺ ةتکن ۺوک ۺڑپ ھنے ۺۺےک ۺدعبۺا رار ۺایک ۺہکۺامشان ۺاک ۺرؾوحنۺےسراہطب ۺاؾر ۺان ۺےس ۺاافتسده ۺرکكا ۺتہب ۺیہۺ رپُاینۺكاـۺےہ۔ ۺوموجدهۺدؾرۺںیم’‘لنؿنۺدین‚ ۺےکوقبل ۺارؾاج ۺےکۺوہظر ۺاؾر ۺانۺےسۺراےطبۺاکۺالہپۺ
ااشکنفۺ۲۸۴۸ءۺںیمۺاب ہکیۺںیمۺوہا۔ۺرشؾمۺرشؾمۺںیمۺتہبۺصارےۺرھگؾنۺںیمۺااؾارںیۺانسیئۺ دیتیۺںیھتۺاؾرۺزیچںیۺاكکۺكاولعمصۺاؾرۺانۺدیھکیۺوقـۺےکۺرریۺارثۺرحتکۺرکںیتۺكاۺرنیمۺرپۺرگاجںیتۺ پہ ںیھت۔ ۺكارظنی ۺںیم ۺےس ۺاكکۺےک ۺدنہ ۺںیم ۺاكک ۺرکف ۺارھبی ۺاس ۺےن ۺرحؾف ۺ سی ۺیک ۺرتبیک ۺےکۺ درےعی ۺےسۺزیمۺرپۺڑپےنۺؾایلۺوچوٹنۺےس ۺاكکۺمسقۺاکۺرؾیحۺیلیٹ ۺرگاف ۺلیکشتۺدكاۺاؾرۺاسۺرطجۺوجۺ رؾجۺانۺوچوٹنۺیکۺوصرـۺںیمۺؿاہزۺوہکرم یتۺیھتۺاسۺےنۺاانپۺاعترفۺرکاكاۺاؾرۺاینپۺردنیگۺؾۺومـۺیکۺ مفػنا ـ ۺؤاترک ۺاحرضنی ۺاکۺکش ۺؾ ۺرتدكڈ ۺم ۺرکدكا ۔ ۺاس ۺؾاےعقۺےک ۺدعب ۺوجتسجۺیک ۺسحۺےن ۺدؾرسیۺ ارؾاجۺےسۺارابتؽۺلاعرار ۺرکےنۺاؾر ۺان ۺےسۺحیحصۺوجاـ ۺصینےۺےکۺےئلۺینوگنۺوکۺا ُ ۺاسکكا ۺہکۺدرگیۺ
رؾوحنۺےسۺراہطبۺرکۺےکۺان ۺےسۺحیحصۺوجاـ ۺاحلصۺایکۺاجال۔ۺوگتفگۺےکۺااتتخصۺرپۺرؾوحنۺےنۺ ا رارۺایکۺہکۺؾهۺاكکۺتہبۺیہۺركادهۺفیطلۺدبنۺیکۺامکلۺںیہۺںیہنجۺمہۺںیہنۺدھکیۺ صکنے۔ۺ اسۺروپرـۺےکۺرشتنمۺوہےنۺےسۺوپرےۺاب ہکیۺںیمۺاكکۺاگنہہمۺڑھکاۺوہایگ۔ۺكااچرۺ۲۸۵۱ءۺ ںیمۺؾانٹگنشۺاکرگنسۺرپۺالرصۺعرارۺدكاۺایگۺہکۺؾهۺكااقدعهۺانۺؾااعقـۺےکۺحیحصۺوہےنۺاکۺاها نۺرکںیۺاؾرۺ وینكارکۺرپسمیۺوکرـ ۺےکۺفیچۺسٹسجۺےکۺرمہاهۺكارٹنمیلۺےکۺارکیپسۺ،لنشینۺاڈیککفۺےکۺرنکۺ اؾرملعۺایمیکۺےکۺرپؾرسیفۺوکۺیھبۺقیقحتۺرپۺاگلۺدكاۺایگ۔ۺاوھننۺےنۺدقیقۺاطمہعلۺاؾراارامشئۺےکۺدعبۺانۺ
زجعمه ۺاکۺؾوجد
49
ؾااعقـ ۺاؾرۺرؾوحنۺےک ۺصاھتۺراےطبۺیکۺكادیئۺرکۺدی ۺاؾرۺوخد ۺۺاس ۺےکۺكارے ۺںیم ۺامہ ۺاتکںیب ۺیھبۺ رحتریۺںیک۔ۺ
اڈنیلگن ،ۺفراسن ۺاؾر ۺامتص ۺویریپ ۺظماکلۺںیم ۺرؾجۺےک ۺقلعتمۺاںینمجنۺلیکشت ۺدےنی ۺاؾر ۺلاےۺ
لاے ۺااکسارؾن ،ۺرئنیس ۺوججن ،ۺااجیداـ ۺؾ ۺااشکنافـ ۺرکےن ۺؾاینن ۺوک ۺصاھت ۺرشكک ۺانبےن ۺےکۺ دعب’‘لنؿنۺدین‚ۺ ےتہکۺںیہ:تہبۺےسۺۺااکسارۺۺاینبدیۺوطرۺرؾجۺاؾرۺوعاملۺرؾیحۺےکۺعنکاۺےھتۺنکیلۺانۺ
ولفحمن ۺںیمۺرشكک ۺوہےنۺكاۺااحتمنۺرکےنۺاؾرۺوخدۺراہطبۺلاعرارۺرکےن ۺےکۺدرےعی ۺومـ ۺےکۺدعبۺ رؾج ۺیک ۺاقبءاؾر ۺزجا ۺؾزسا ۺےک ۺاقلئ ۺوہ ۺےئگۺںیہ۔ ۺان ۺعنکانی ۺںیم ۺےسۺاكک ۺلامھگنم ۺویوینریٹس ۺےکۺ
اچرلسنۺ"رساویلدالج"ۺںیہۺوہنجنۺےنۺانمجنۺیملعۺلاؿاہینۺےکۺرسۺلااهۺۺیکۺتیثیح ۺےسۺ۲۰ربمتسۺوکۺ اكکۺرقتریۺےکۺدؾرانۺاہکۺہکۺارگہچۺےھجمۺراجئۺهلؿصۺےکۺاسۺدہعےۺرپۺافلاۺوہےنۺےکۺاحلؽۺےسۺایسیۺ كاںیتۺہززگۺںیہنۺینہکۺاچںیئہۺرگمۺاسۺےکۺها ؾهۺوکیئۺاچرهۺیھبۺںیہنۺےہۺہکۺرؾجۺےکۺقلعتمۺقیقحتۺ ےکۺدؾران ۺاےنپۺسیتۺصاہۺرجتےبۺاکۺخا ہصۺااـ ۺےکۺصاےنمۺایبن ۺرکؾن۔ۺاوھننۺےنۺاہکۺہکۺاسۺ ںیمۺوکیئۺکشۺؾۺرتدكڈۺںیہنۺہکۺمہۺومـۺےکۺدعبۺیھبۺكایقۺرںیہۺےگ۔ںیمۺےنۺاےنپۺب ےۺوہالۺ دؾوتسنۺےسۺاسۺرطجۺوگتفگۺیکۺےہۺےسیجۺںیمۺااـۺاحرضنیۺےکۺصاےنمۺاسۺاکرفنسنۺںیمۺرقتریۺرکۺ راہۺوہن۔ۺۺداوشنررضحاـۺیکۺرؾوحنۺےنۺریمےۺےئلۺینیقیۺداللئۺےسۺكالقۺایکۺہکۺوخدۺاوھننۺےنۺ ریمے ۺصاھت ۺکا صۺایک ۺےہ۔ۺاسۺااکسار ۺیک ۺردنیگ ۺںیم ۺشیپ اۺاےن ۺؾاےل ۺؾااعقـ ۺاسۺےکۺےیل ۺظركڈۺ عن اانیمطن ۺشخب ۺكالق ۺوہال۔ ۺ سملہ ۺؾااعقـ ۺںیمۺےسۺاكک ۺان ۺاک ۺاےنپ ۺےٹیبۺےسراہطب ۺلاعرار ۺ ۺرکك اۺ اھت۔ دنمیۺاکاٹیب ۺات رئنیۺاھت ۺاؾرۺراضاکراہنۺوطرۺرپۺذنگ ۺںیمۺرشكک ۺوہا ۺاؾرۺ۲۹۲۵ء ۺںیمۺ۱۶صالۺیکۺ لَ رمعۺںیمۺامرا ۺایگ،ۺاسۺؾاہعقۺےکۺدعبۺكاـ ۺےٹیبۺےکۺدرایمن ۺرؾیحۺارابتؽۺلاعرار ۺوہا۔ۺےٹیبۺےنۺاع ضۺ ارؾاجۺیکۺردنیگ ۺےکۺكارےۺںیمۺتہبۺركادهۺولعمامـۺكاـۺوکۺدںیۺوجۺاسۺےکۺكاـ ۺاؾرۺذنگۺےکۺ درگیۺتبیصمۺردهۺینوگنۺیکۺدینہۺیلستۺاؾرۺوخیشۺاکۺكاىفۺںینب۔ۺانۺدؾوننۺےکۺامنیبۺوگتفگۺےکۺہجیتنۺ
زجعمهۺایکۺےہ؟
50
لَ ںیم ۺتہبۺیہۺدیفمۺاتکـۺ‘‘دنمیۺكاۺومـۺؾردنیگ‚ےکۺونعانۺےسۺصاےنمۺاایئ ۺسجۺںیمۺاع ضۺارؾا جۺ رپۺرؾینشۺدایلۺیئگۺےہ1۔ اہینۺرپانمطف ۺےہۺہکۺوہشمر ۺداوشنر’‘ومرسسیۺعنیزگنل‚ےکۺکا صۺاکۺھچکۺہصحۺان ۺیکۺ اتکـ’‘كاولعمصۺزیمكان‚ۺےسۺدرکۺرکںی: وموجده ۺدؾر ۺںیم ۺہز ۺداوشنر،ۺان ۺروپروٹن ۺںیمۺذموکر ۺوشادہ ۺوک ۺان ۺیکۺونم ۺؾتفصۺےکۺ احلؽۺےسۺرتبیتۺ،ۺمیسقتۺاؾرۺدتؾنیۺرکۺاتکسۺےہ۔ۺاـۺرتہبۺےہۺہکۺایفخمہنۺؾااعقـۺوکۺرتبیتۺدںی۔ۺطفۺ ےسےلہپۺۺانۺںیمۺوھگےنمۺؾایلۺزیم،یطّۺاالرض،ۺدبؾنۺسملۺراہطبۺ،ۺہقلحۺونر،ۺرؾجۺاکۺامدیۺلکشۺںیمۺ مسجمۺوہكا ،ۺوھبوتنۺوکسملۺرکكا ،ۺدقرـۺسایہ،ۺہنینالاص ۺاؾر ۺانقمیسیطۺوقںیت ۺااکرم یتۺںیہ۔ ۺدنہؾاتسینۺ
وجویگنۺےکۺضعبۺبیجعۺمسقۺےکۺاکصۺعن اا ۺااہلص،ۺؾاہعقۺوکۺؾوقمۺےسۺےلہپۺانھجمس،ۺشیپۺوگیئۺ،ۺارؾاجۺوکۺ احرض ۺرکكا ۺؾریغهۺیھب ۺان ۺںیمۺصالمۺںیہ۔ ۺظركڈ ۺہی ۺہک ۺداینۺںیم اۺاصیف ۺےکۺصاال ۺؾاےل ۺرھگۺیھبۺ ظشس كاالۺاجےتۺںیہ۔ۺہیۺزیچںیۺ ںیمۺاسۺرکفۺںیمۺطینا ۺرکۺدیتیۺںیہۺہکۺمہۺرؾوحنۺےکۺ ّضۺاؾر ۺؿاہزۺ وہےنۺاؾر ۺااصیف ۺےکۺصاالۺؾاےلۺرھگؾنۺاکۺنیقیۺرکۺںیل۔ۺیھبسۺاجےتنۺںیہۺہکۺانمجنۺاقیقحتـۺ لنل ن رؾیحۺےکۺرریۺرظنۺاڈنیلگنۺ،ۺفراسن،ۺ ش ض،ۺوسزٹئر ۺڈنیلۺاؾر ۺاب ہکیۺںیمۺردنهۺاؾر ۺب دهۺینوگنۺیکۺ رؾوحنۺےک ۺؿاہزۺوہےن ۺےکۺكارےۺںیم ۺوصخمض ۺاتکںیبۺ فینصۺیکۺیئگ ۺںیہ۔ ۺسپۺثیزـۺوشادہۺیکۺ انبءۺرپۺانۺزیچؾنۺاکۺااکنرۺرکكاۺہکحضمۺزیخۺوہۺاگ۔2
1ۺ۔ ۺاسۺكارے ۺںیمۺتہبۺركاده ۺاتکںیب ۺوموجد ۺںیہ ہکۺنجۺیکۺرطفۺروجم ۺایک ۺاجۺاتکسۺ عن ےہ ۺ سملہ ۺرؾیح ۺاومر ۺےس ۺب وبؽ ۺربتعم ۺرتنی ۺاؾر ۺتہب ۺلای ۺاتکـ ۱۸ۺدلجؾن ۺرپ ۺلمتشم ۺ"ۺ رپؾڈیسلنک"ۺےہ؛رتسهۺدلجۺرؾراہنۺیکۺزگارصاـ ۺاؾر ۺانمجنۺرؾیحۺےکۺصاالہن ۺاکومنۺرپۺلمتشمۺ۱۵ۺ دلجںیۺطفۺیکۺطفۺیملعۺاتیمہۺیکۺاحلمۺںیہ۔ 2ۺ۔ۺؾیحۺؾوبنـۺ،ضۺ۹۳۔۲۰۲
51
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ۺاـ ۺاہینۺرپۺامہز ۺایسفنـ ۺؾمیلۺذنمر ۺیکۺراالۺایبن ۺرکكا ۺانمطف ۺوہۺاگ،ۺؾهۺامشان ۺیکۺوپدیشهۺ
وقوتن ۺوک ۺایبن ۺرکےن ۺےک ۺدعب ۺےتہکۺںیہ‘’:ہی ۺاقمامـ ۺاؾر ۺدؾرسے ۺامتص ۺاقمامـ ۺنج ۺاک ۺاہین ۺدرکۺ رکكاۺبلطمۺوکۺوطلۺدےنیۺاؾرۺدینہۺاکھتنۺاکومذفۺےنبۺاگ،ۺۺاکیفۺدحۺكکۺكالقۺرکےتۺںیہۺہکۺامہریۺ ا و رۺاؾرۺرؾجۺںیم ۺاكک ۺایسیۺسحّۺكایئۺاجکرم یتۺےہۺوجۺتقیقحۺاؾرۺؾاتیعقۺوکوسحمسۺرکۺیتکسۺےہۺ۔ۺہیۺ 1 سحّۺدؾرسیۺامتصۺومعمیلۺذشّؿنۺےسركادهۺؾعیسۺاؾرۺقیمعۺےہ۔‚ وموجدهۺدؾرۺےکۺااکسارۺاؾرۺدینیۺوسلیففۺاجنۺکیہۺےتہکۺںیہ: ‘‘ ۺااج ۺیک ۺرتیق ۺكاہتف ۺ ۺرغمیب ۺداینۺںیم ۺاخرضۺااعلدهۺاومر ۺاؾر ۺامؾراال ۺایسفنـ ۺےک ۺكارے ۺںیمۺ قیقحتۺرکكاۺاكکۺاخضۺاتیمہۺاکۺاحلمۺےہ۔‚
2
اكکۺاؾرۺراؾےیۺےس هلؿصۺرجتہبۺےکۺامہزنیۺےکۺرظنكاـ ۺوکۺرپےنھکۺاؾر ۺرجتكاکرم یت ۺاگنهۺےسۺطا ہظحۺرکےنۺےکۺدعبۺ انمطفۺےہۺہکۺمہۺاسۺوموضمۺرپۺاكکۺاؾرراؾےیۺاؾرۺرتہبۺاقفۺےسۺاگنهۺداںیل: عراانۺرکمیۺ،ۺؾیحۺایہٰلۺیکۺاینبدۺرپۺارصادۺفرامكاۺےہۺ:ینبۺارسالیئۺےکۺدرایمنۺاكکۺصخشۺلتقۺوہۺ ایگ،ۺاوھننۺےنۺاكکۺدؾرسےۺرپلتقۺاکۺازلاصۺاگلكاۺرشؾمۺرکۺدكا۔ۺاقكلۺیکۺخانذفۺےکۺےیلۺمکحۺدكاۺایگۺ ہکۺاكکۺاگالۺدحبۺیکۺاجالۺاؾرۺاسۺاکۺھچکۺہصحۺۺوتقملۺےکۺدبنۺرپۺامرںیۺكاہکۺؾهۺردنهۺوہرکۺاقكلۺیکۺ
اچہپنۺرکاالۺاؾرؾاحضۺرکےۺہکۺخڈاؾدنۺاعتملۺےسیکۺب دؾنۺوکۺردنهۺرکكاۺےہ: اْضبُو ُظ ب ٔ َب ٌِـ َٔضا َو إٔذِ َق َت ًِت ُِِ َنف ِّشا فَا َز َارأتُ ِِ ف َٔيضا و َا ُ وٕ َف ُك ًِ َٓا ِ ٔ هَّلل َُ ِْخ ْد ََ ُان ِٓت ُِِ َت ِهت ُُُ َ َنذَ ئوَ يُحئي اهَّللُ ايُِوت َى و ُيزٔيهُِ آياتٔطٔ يٌَ ًَهُِ َتٌكًُٔوٕ 3 َِ َ ِ َ َ ِ ِ َ ِ
1۔ۺدنیۺؾۺرؾانۺ،ۺرتہمجۺدہمیۺاقینئۺضۺ۴۳۔ۺ 2۔ۺہفسلفۺدنی،ۺرتہمجۺب ادۺفراہدۺوپرۺضۺ۱۶۰ےسۺدعب۔ 3۔ۺوسرهۺرقبهب)۱االقۺ۔ۺ۷۱۔۷۳۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
52
‘‘اؾرۺذفۺمتۺےنۺاكکۺصخشۺوکۺلتقۺرکۺداالۺرھپۺاكکۺدؾرسےۺرپۺاسۺاکۺازلاصۺاگلےنۺےۺنکیلۺ وجۺكاـۺمتۺاپھچۺرےہۺےھتۺاہللۺاےسۺؿاہزۺرکےن ۺؾاالۺاھت ۺوتۺمہۺےنۺاہکۺ:ۺاگالۺاکۺاكکۺہصحۺاسۺبۺوتقمل ۺ )ےکۺمسجۺرپۺامرؾۺوین ۺاہللۺب دؾنۺوکۺردنهۺرکكاۺےہۺاؾرںیہمت ۺاینپ ۺمشاایننۺداھکكاۺےہۺكاہک ۺمتۺ لقعۺ ےسۺاکصۺین۔ۺ‚
ایسۺرطجۺعراانۺرضحـۺو ُرریۺہیلعۺالشا صۺیکۺدااتسنۺاؾرۺانۺیکۺردنیگۺاؾرومـۺوکۺینوگنۺےکۺ ےیل ۺاكکۺاالق ۺاؾر ۺمشاینۺےک ۺوطر ۺرپۺشیپ ۺرکكا ۺےہ ۺہک ۺسکۺرطج ۺدبن ۺےس ۺرؾج ۺیک ۺخڈایئۺےک ۺدعبۺ دؾكارهۺانۺےکۺدرایمنۺااصتلۺلاعرارۺوہكاۺےہ: َ ٔ هَّلل َب ٌِ َس ََ ِوت َٔضا َاٍ أَّنَٰى يُ ِحئي َص ٔذظ ٔ ا ُ ُعوط َٔضا ق َ أَ ِو كَايذٔي ََ َز ًَلَٰى َ َِق َي ٕة َوه َي َخاو ٔ َي ْة ًَل َى ُ ُ
َاٍ َب ٌِ يَب ٔ ِث َت َٔائ َ َة فَأ َ ََا َت ُط ا ُ َاٍ يَب ٔ ِثتُ َي ِو َّا أَ ِو َب ٌِ َف َي ِوّٕ ق َ َاٍ َن ِِ يَب ِث َت ق َ هَّلل َٔائ َ َة ًَاّ ٕ ث ُ َِ َب ٌَ َث ُط ق َ ض َواِْوُ ِز إلٔ َى ا ِئٌوَ اّ ٔ َشابٔوَ ي َِِ َي َت َش َٓ ِط َواِْوُ ِز إلٔ َى ح َُٔار َٔى َوي ٔ َٓ ِح ًٌََوَ آ َي ّة ي ًٔ َٓا ٔ ًَاّ ٕ فَاِْوُ ِز إلٔ َى ك ٌََا َٔوَ َو َ َ َنيف ْ ُ ِٓ ٔظزُصَا ث ُ َِ َْهِ ُشوصَا َيحُا َف ًَ َُا َتبيَن َي ُط قَاٍ أَ ًِ ًَِ أَ َٕ اهَّللَ ًل َى كٌُّ َشي ٕء َقسٔيز 1 َ َ َ َ ُ ِ َ ِ ْ ِّ ‘‘كااسۺصخشۺیکۺرطجۺسجۺاکۺاكکۺایسیۺیتسبۺےسۺذگرۺوہاۺوجۺاینپۺوتھچنۺےکۺكلۺرگیۺوہیئۺ یھتۺ؟ ۺوت ۺاس ۺےنۺاہک :ۺاہلل ۺاس ۺبۺاڑجیۺوہیئ ۺااكادیۺوکۺب ےن ۺےکۺدعبۺسکۺرطجۺدؾكارهۺردنیگ ۺےشخبۺ اگۺ؟سپۺاہللۺےنۺوسۺبۺ)۲۰۰ۺلاسۺكکۺاےسۺب دهۺراھکۺرھپۺاسۺوکۺدؾكارهۺردنیگۺدیۺاؾرۺاسۺےسۺوپاھچۺ:ۺ ؤاتؾٔینتکۺدمـۺبۺب دهۺ)ۺرےہۺوہۺ؟ۺاسۺےنۺاہکۺ:ۺاكکۺدنۺكاۺاسۺےسۺمکۺاہللۺےنۺفرامكاۺ:ۺںیہنۺہکلبۺوسۺ ب)۲۰۰ۺلاسۺبب دهۺ)ڑپےۺرےہۺوہۺد راۺاےنپۺاھکےنۺےنیپۺیکۺزیچؾنۺوکۺدوھکیۺوجۺڑسیۺںیہنۺاؾرۺاےنپۺ دگےھۺوکۺیھبۺدوھکیۺمہۺےنۺاسۺےیلۺایکۺےہۺہکۺمہۺںیہمتۺینوگنۺےکۺےیلۺمشاینۺانبںیئۺ،ۺرھپۺانۺ
1۔ۺوسرهۺرقبهۺب)۱ۺاالقۺ۱۵۹۔ۺ
53
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ڈہوینۺوکۺدوھکیۺہکۺمہۺاںیہنۺیسک ۺرطجۺااھٹےت ۺںیہۺرھپۺانۺرپۺوگطفۺڑچلاےت ۺںیہۺ۔ۺوینۺذفۺاسۺ رپۺتقیقحۺایعنۺوہۺیئگۺوتۺاسۺےنۺاہکۺ:ۺںیمۺاجاتنۺوہنۺہکۺاہللۺہزۺزیچۺرپۺدقرـۺرکھناۺےہۺ۔ۺ‚ ایسۺرطجۺعراانۺرکمیۺںیم ۺااحصـۺفہکۺاکۺؾاہعقۺرؾجۺیرشۺیکۺصا ذنفۺےک ۺوحاےلۺےسۺاك کۺ ربعـۺاازیمۺاکحلقۺےہ۔1 عراان ۺدیجمۺںیمۺایبن ۺوہا ۺےہۺہکۺایشنیطۺاؾر ۺگناهۺاکر ۺیھبۺاخرضۺااعلدهۺدقرـ ۺےسۺاافتسدهۺ رکےنۺاؾرۺارثۺادنارۺوہےنۺیکۺادعتسادۺرےتھکۺںیہ: ْش ُنوٕ 2 َو إ َٕٔ َ وٕ إلٔ َى أَ ِوي َٔيائ ٔض ٔ ِِ ي ٔ ُي َحاز ٔ ُي ُون ِِ َو إ ِٕٔ أَك ٌَِت ُُُوص ُِِ إَْٔهُ ِِ ي َُُ ِ ٔ َ ٔين َي ُيو ُح َ ايظ َياك َ ‘‘اؾرایشنیطۺاےنپۺدؾوتسنۺےکۺدیننۺںیم ۺًانیقیوکشکۺدیپارکےت ۺںیہۺكاہکۺؾهۺمتۺےسۺثحبۺ رکںیۺاؾرۺارگۺااـۺےنۺاُنۺیکۺاؿاىفۺیکۺوتۺااـۺیھبۺرشمکۺنبۺاجںیئۺےگ۔‚ ايظياكٔي ُنَ .ت َٓزٍَ ًل َى كٌُّ أَ َفا ٕى أَثٔيِٕ 3 ُ َ صَ ٌِ أُْ َ ّبئُهُ ِِ ًَل َى ََ ِٔ َت َٓزَ ٍُ َ َ ‘‘ۺایکۺںیمۺںیہمتۺربخدؾنۺہکۺایشنیطۺسکۺرپاُرتےتںیہ؟ہزۺوھجےٹۺرپۺبۺاُرتےتۺںیہ)‚ رضحـۺامیلسنۺاؾرۺہکلمۺابسۺیکۺدااتسنۺاکۺھچکۺہصحۺیھبۺایسۺبلطمۺوکۺایبنۺرکكاۺےہۺہکۺذفۺ ونجن ۺںیم ۺےس ۺاكک ۺایعر ۺےن ۺاہک ۺہکۺااـ ۺےک ۺاےنپ ۺاقمصۺےس ۺاُےنھٹ ۺےسۺےلہپۺتخت ۺسیقلب ۺوک ۺاہینۺ الےنۺیکۺدقرـۺرکھناۺوہنۺ۔ ٰاتيک بٔطٔ ق َِب ٌَ َا ِٕ َت ُك َوّ َٔ ِٔ ََ ٰكا َٔ َک َو اّنٔ ِي ًًَ َِيطٔ َي َكو ّْي َاٍْ ً: ٔرفيت َٔ ا ِيح ٔ ّٔ َاَْا َ ق َ
اََين1». ْ
1۔ۺوسرهۺفہکۺب۹ )۲۸۔ۺ۱۶۔ 2۔ۺوسرهۺااعنصۺب)۶ۺاالقۺ۲۱۲۔ 3۔ۺوسرهۺرعشاءۺب)۱۶االقۺ۱۱۱۔۱۱۲۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
54
ےساےکپۺكاسۺاحرضرکۺداتیۺوہن ۺلبقۺاسۺےکۺہکۺااـۺ ‘‘ۺونجنۺںیمۺاكکۺایعرےناہک:ںیم ا ا اینپۺہگجۺےسۺاُںیھٹۺاؾرۺںیمۺہیۺاکصۺااجنصۺدےنیۺیکۺؿاعقۺرکھناۺوہنۺانیمۺیھبۺوہن۔‚ ایسۺرطجۺكا افہلصۺدؾرسےۺاقمصۺرپۺۺنجۺیک ۺؿاعقۺےس ۺیھبۺركادهۺدقرـ ۺےکۺكارےۺںیمۺ ارصادۺفرامكاۺےہۺاؾراسۺےکۺلعفۺیکۺاینبدۺوکۺملعۺعرارداتیۺےہ: ُک2 .. َاٍ َاي ٔذ ِي َٔ ً ٔ ِٓ َس ُظ ًًٔ ِِْ َٔ َٔ ا ِل ٔه ٰت ٔ َطف َ اب اََْا ٰات ِٔي َ ق َ ک بٔطٔ ق َِب ٌَ اَ ِٕ يَ ِز َت َس أي َِي َک َ ِ د ‘‘سجۺےکۺكاسۺاتکـۺاکۺھچکۺملعۺاھتۺاسۺےنۺاہکۺ:ںیم اۺاھکنۺ ھنکنےۺےسۺےلہپۺاُےسۺااـۺےکۺكاسۺ ےلۺااؾٔنۺاگ۔‚
اسۺمسقۺےکۺؾااعقـ ۺےسۺولعمصۺوہكا ۺےہۺہکۺہیۺطف ۺدااتسںینۺافراد ۺیرشۺےکۺادنر ۺےبۺااہتنۺ ؿاعقۺاؾرۺریغۺۺومعمیلۺادعتسادۺےکۺؾوجدۺرپۺدلیلۺںیہ۔ۺایکۺہیۺطفۺامہرےۺےیلۺاکیفۺںیہنۺہکۺمہۺاكیناءۺ
ےسۺوسنمـۺاخرضۺاعداـۺاؾرۺزجعماـۺرپۺبجعتۺہنۺرکںیۺاؾراںیہنۺاحملۺوصترۺہنۺرکںی؟
زجعمه ۺےکۺاینبدیۺاوصل زگہتشۺثحبۺیک ۺانبءۺرپۺاہکۺاجۺاتکسۺےہ ۺہکۺااجعرۺدؾ ۺاینبدیۺانعرص ۺےس ۺلیکشتۺكاكاۺےہ۔ۺارگۺہیۺد ؾۺ انعرصۺیلقعۺ ۺزجتہیۺےکۺاقكلۺوہنۺاؾرۺومردۺوبقلۺؾاعقۺوہن ۺوت ۺااجعرۺوکۺمیلست ۺرکكاۺاكک ۺاقكلۺدافمۺ اب ۺوہۺاگ۔ۺ الہپۺرصنع:ۺامشانۺاکۺسفنۺاسۺیکۺدقرـۺاؾرۺادعتسادۺاکۺرسہمشچۺےہۺ۔ ۺدؾرساۺرصنع:اعملۺبیغۺاؾرۺوکلمـۺؾوجدۺرکھناۺےہ۔ۺہیۺدؾوننۺرصنعۺلقعۺؾۺہفسلفۺیکۺاگنهۺںیمۺ اقكلۺوبقلۺںیہۺاسۺرطجۺہکۺانۺےکۺااكارۺاؾرۺها مئۺےکۺدرےعیۺاںیہنۺكالقۺایکۺاجۺاتکسۺےہ۔ۺایسۺےیلۺ
1وسرهۺلمنۺضبۺ)۱۷ۺاالقۺ۳۹ 2۔ۺوسرهۺلمنۺضبۺ)۱۷ۺاالقۺ۳۹
زجعمه ۺاکۺؾوجد
55
ارشایقۺاؾرۺع ّشایئۺاصا کفۺفا ہفسۺےنۺانۺدؾۺاطملقۺیکۺانبءۺرپۺزجعماـۺ،ۺرکاامـۺاؾرۺاخرضۺاعداـۺیکۺ ؾاضذفۺیکۺےہ۔ خیشۺےکۺرظنےیۺےکۺاطمقبۺامشانۺےکۺكاسۺدؾۺوقںیتۺںیہ: لَ ۺاكکۺلقعۺرظنیۺیکۺوقـ ۺسجۺںیمۺامدهۺےسۺاعریۺاع ضۺےکۺوقعمالـ ۺیکۺوصرںیتۺ سکعنمۺ رصتف ۺرکےن ۺرپ ۺاقدر ۺ وہکرم یت ۺےہ۔ ۺوقـ ۺاعہلق ۺاکۺ وہکرم یت ۺںیہ ۺاؾر ۺدؾرسی ۺلقع ۺیلمع ۺیک ۺوقـ ۺوج ۺاعمل ۺںیم ۺ ّ زجعمهۺ،بیغۺیکۺربخۺدانیۺےہۺاؾرۺوقـۺیلمعۺاکۺزجعمهۺ،ۺاخرضۺاعدـۺاؾربیجعۺؾرغبیۺااعفلۺاکۺاجبۺالكاۺےہ۔ۺ اس ۺاعمل ۺاکانئـ ۺےک ۺامتص ۺاومر ۺاک ۺملع ۺرپؾرداگر ،ۺفروتشن ۺاؾرامده ۺےسۺاعری ۺ ۺوفنس ۺےکكاسۺ ےہ۔ۺدؾرسیۺاجلق ۺامشاینۺسفنۺكاہقطۺےکۺكاسۺان ۺرسومشچنۺےسۺااصتلۺؾ ۺرطبۺاقمئۺرکےنۺیکۺ صا ذنفۺوموجدےہۺۺكاہکۺانۺانم عۺےکۺادنرۺسکعنمۺوصروتنۺوکۺاخڈۺرکے۔ۺاسۺاحلقۺےکۺاحلصۺ ہنۺوہےن ۺیکۺؾہجۺۺانۺ سدسۺدؾاـۺاکۺاطعۺہنۺرکكاۺاؾرۺسفنۺكاہقطۺںیمۺاقتیلبۺاکۺہنۺوہكا ۺںیہنۺےہۺہکلبۺ اسۺیکۺؾہجۺہیۺےہۺہکۺسفنۺ،دحمؾددبنۺےکۺادنرۺدیقۺوہۺاجكاۺےہۺاسۺرطجۺہکۺذفۺیھبۺسفنۺوکۺدبنۺ یکۺدحمؾدلقۺےسۺاکٹھچراۺاحلصۺوہكاۺےہۺؾهۺانۺدؾاـۺاعہیلۺےس ۺلصتمۺوہ ۺاجكاۺےہۺاؾرۺانۺدؾاـۺ ےکۺكاسۺاحرضۺوصرںیتۺاسۺےکۺادنر ۺسکعنمۺوہۺاجکرم یتۺںیہۺرھپۺیہیۺوصر ۺںیتۺسحّۺرتشمکۺںیمۺ اقكلۺاشمدہهۺوہکرم یتۺںیہ۔ سفنۺكاہقطۺذفۺامکلۺاحلصۺرکۺاتیلۺےہ ۺبینعیۺذف ۺاس ۺےک ۺےیل ۺامده ۺےسۺاعریۺۺدؾاـۺےکۺ صاھتۺؾلصۺوہےنۺںیمۺدبنۺیکۺدحمؾدلقۺراکؾـۺہنۺنبۺےکس)ۺوتۺاسۺےکۺےیلۺاحلقۺدیباریۺںیمۺ ایسی ۺولعمامـ ۺاک ۺ ۺوصحل ۺدؾر ۺار ۺایقس ۺںیہن ۺےہ ۺوج ۺدؾرسؾن ۺےک ۺےیل ۺدنین ۺےک ۺدؾران ۺاحلص ۺوہکرم یتۺ ںیہ۔ۺسپۺؾهۺیبیغۺکا صۺوکۺصیناۺےہۺاؾرۺیبیغۺانمرظۺاشمدہهۺرکكاۺےہ انبلاںیۺسفنۺاکلمۺاکۺاسۺاعمل ۺےکۺامدهۺاؾرۺویہیلٰ ۺںیمۺومرثۺؾاعق ۺوہكاۺاحمل ۺںیہنۺےہ؛ۺویکہکنۺ اسۺسفنۺںیمۺاكک ۺاخضۺتفص ۺكایئ ۺاجکرم یتۺےہۺسج ۺیکۺدمد ۺےس ۺؾهۺزجعماـ ۺاؾر ۺرکاامـ ۺوک ۺااجن صۺ دےنیۺرپۺاقدرۺوہكاۺےہ۔ 1۔ۺ 1۔ۺلقنۺارۺرخفراری،ۺااطمللقۺااعلہیل،ۺجۺ،۸ۺ،۹ضۺ،۲۱۷زینۺوھترے ۺفرضۺےکۺصاھتۺرشجۺ اصاراـۺجۺ۳ۺضۺ۳۷۲۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
56
زجعماـ ۺاؾرۺوخارض ۺاعداـۺےکۺكاـ ۺںیمۺخیش ۺارشاضۺرہسؾردیۺاکرظنہیۺ،ۺؾیہ ۺاشمیئۺفا ہفسۺ یکۺرطجۺےہ۔اس ۺںیم ۺیھبۺہلئسمۺاکۺاااغر ۺسفن ۺامشاینۺےسۺوہكا ۺےہۺاؾر ۺدبن ۺرپۺسفنۺیک ۺفلتخمۺ كا ٔریثاـۺےکۺایبنۺےکۺدعبۺاسۺےسۺیھبۺاكکۺدقص اۺاےگۺربمغیپارکص ۺﷺےکۺامکلۺكاہتفۺسفنۺیکۺدرگیۺ وموجداـۺرپۺكاریثۺوکۺایبنۺرکكاۺےہ۔ وچہکنۺسفن ۺامشاینۺںیم ۺوصرںیت ۺدیپا ۺوہکرم یت ۺںیہ،ۺوہۺاتکس ۺےہۺہکۺاس ۺوصرـ ۺںیمۺرحارـۺكاۺ ضعب ۺاىعاءۺیکۺرحتک ۺےس ۺدبن ۺںیمۺدقرکرم یت ۺارثۺؿاہز ۺوہ ۺعن اا ۺسج ۺوصرـ ۺےس ۺہصغ ۺؿاہزۺوہكاۺےہۺ اس ۺیک ۺؾہج ۺےس ۺ ۺاسۺےکۺدبن ۺںیم ۺرحارـ ۺاؾر ۺركگ ۺؿاہز ۺوہ،ۺایسۺرطج ۺوہشـ ۺیک ۺوصرـ ۺںیم ۺ وہسۺدیپاۺوہکرم یت ۺےہۺاؾرۺوہشـۺازیگنوصرـۺدل ےنھۺےسۺوہۺاتکسۺےہۺوضعۺاخضۺںیمۺارثۺؿاہزۺوہ۔ۺہیۺ طفۺوجۺہزۺسفن ۺےکۺدقرکرم یتۺۺااكار ۺںیہ؛اؾرۺارگہچ ۺسفن ۺےک ۺااكارۺاكک ۺامدهۺےسۺاعریۺداـۺوہےن ۺےکۺ كاؾوجد ۺدبن ۺںیم ۺؿاہز ۺوہےت ۺںیہۺنکیل ۺنکمم ۺےہ ۺذف ۺسفن ،ۺرشا ۺںیم ۺامکل ۺےک ۺااہتنیئ ۺدرےجۺ رپۺچنہپۺرکۺاسۺرطجۺوہۺاجال ۺ،ۺوتۺےسیجۺمہۺےنۺےلہپۺرعضۺایکۺےہۺ،وتۺاسۺاعملۺرصنعۺںیمۺوقـۺوبنـۺ ومرثۺؾاعقۺوہۺیتکسۺےہ۔1
اہتبلۺہیۺرظنہی،اسۺاعملۺاؾرۺامده ۺےسۺاعریۺوقعل ۺےکۺاظنصۺب القۺیک ۺاكکۺدؾرسیۺلیصفتۺ ےہ۔ۺہیۺوصرںیت،امدهۺےسۺاعریۺوقعلۺںیمۺكایئۺاجےنۺؾاےلۺوقعمالـ ۺیکۺایلکـ ۺامشر ۺیکۺاجکرم یتۺ ںیہ۔ ۺامشاین ۺوفنس ۺكاہقط ۺبہک ۺسفنۺاكیناء ۺمہیلع ۺالشا ص ۺیھب ۺایہنۺںیمۺےس ۺےہ) ۺصیف ۺؾ ۺببسم ۺےکۺ انتطف ۺےکۺوحاےلۺےسامدهۺےس ۺاعری ۺوقعل ۺےک ۺصاھت ۺاسمؾی ۺےہۺویکہکن ۺاکانئـ ۺیکۺذگہتش ۺاؾرۺ اادنئه ۺزجایئـ ۺیکۺوصرـ ۺان ۺںیمۺوموجد ۺوہکرم یت ۺےہ۔ ۺایس ۺؾہجۺےسۺیبیغ ۺاومر ۺیک ۺربخدانی ۺااصان ۺاکصۺ امشرۺوہكاۺےہ۔ۺ
اہینۺمہۺكاومراملسمنۺاعملۺدنی،ۺوسلیففۺاؾرۺعفصّزۺعراانۺها ہمۺدیسۺدمحمۺنیسحۺابطابطیئ ۺ ؒۺےکۺ کا صۺاکۺخا ہص ۺشیپۺرکےت ۺںیہ۔ۺوجوخدیھب ۺوخارضۺاعداـ ۺاؾر ۺسفنۺیکۺمیظع ۺدقروتن ۺےکۺرار ۺےسۺ
1۔ۺومجمہعۺافنصمـۺخیشۺارشاض،ۺحیحصتۺرنہیۺرکنب،جۺ،۳ۺضۺ۴۴۷۔
57
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ؾافقۺےھت۔ۺہیۺلاروگارۺاسۺاالقۺرشہفیۺےکۺدلیۺںیمۺسفنۺاادکفۺیکۺدقرـۺاؾرۺاسۺےکۺریحانۺنکۺ ادنرؾینۺااكارۺؾۺاتنجئۺےکۺكارےۺںیمۺفرامےتۺںیہ: ئ آَُٓوا ًًَيهُِ أَ ِنفُشهُِ ال َي َُض ُنِ َٔ َؿ ٌَ إٔذَااصِ َت َسيتُِ1 .. ِ ِ ُ ِ َ ِ َيا أَ ُي َضا َاي ٔذ َ َ َ ِ ِ َ ِ پ ‘‘اےۺاامین ۺؾاین! ۺاینپۺرکفۺرکؾ ۺارگۺمتۺوخد ۺراهۺراطف ۺرپۺوہوتۺوجرمگاهۺےہۺ مھارا ۺھچکۺںیہنۺ اگبرےۺاگ ‚ سجۺرطجۺۺوخفۺؾریغهۺیکۺاحلقۺںیمۺاخریجۺاومرۺےسۺؾیتقۺےبۺوتیہج،سفنۺیکۺرطفۺوتہجۺ اؾر ۺاعری ۺاسفنینۺاحالـ ۺیک ۺدیپاشئ ۺاک ۺومذف ۺیتنب ۺےہ۔ ۺایس ۺرطج ۺلسلسمۺارادی ۺوطر ۺرپ ۺاؾر ۺ مظنمۺ ادنار ۺںیم ۺہیۺےبۺوتیہجۺكاىفۺیتنبۺےہۺہک ۺسفن ۺامشاین ۺںیم ۺلقتسمۺاحلقۺدیپا ۺوہ۔ۺفلتخمۺاوتمنۺیکۺ كارخیۺاکۺاطمہعلۺرکےنۺےسۺہتپۺاتلچۺےہۺہکۺ‘‘وتہجٔۺسفن‚ ۺاكکۺےبملۺرعےصۺےسۺامتصۺاوتمنۺےکۺ درایمنۺراجئۺیھت۔ۺوگكاۺہکۺامتصۺایہٰلۺاؾرۺریغۺایہٰلۺادكانۺاےنپۺامتصۺاذنا افـ ۺےکۺكاؾوجدۺاسۺےتکنۺرپۺ قفتم ۺےھتۺہکۺ‘‘سفنۺرپۺاقوبۺكاكا‚ۺرعم ۺ،دقرـ،ۺامکل ۺاؾرۺاعسدـ ۺےک ۺوصحلۺاکۺرسہمشچۺےہ۔ۺ امتصۺادكانۺاکۺامشانۺےکۺےیلۺیہیۺاغیپصۺاھتۺہکۺولطمہبۺۺزنملۺاؾرۺامکلۺیکۺدایتسیبۺےکۺےیلۺہزۺاادکفۺےکۺ ےیلۺرضؾریۺےہۺہکۺاےنپۺسفنۺیکۺاگلصۺاےنپۺاہوھتنۺںیمۺےلۺےلۺاؾرۺاسۺیکۺرطفۺوتمہجۺرےہ۔ۺ اسۺانبءۺرپۺولعمصۺوہكاۺےہۺہکۺامتصۺاوقاصۺؾۺللمۺںیمۺاكکۺمسقۺاکۺرعافنۺكاكاۺاجكاۺاھتۺاؾرۺاسۺےکۺارثاـۺ یھبۺؿاہزۺوہۺےکچۺںیہۺنکیل اۺانیئۺوتدیحۺاؾرۺدؾرسےۺامتصۺادكانۺےکۺامنیبۺدؾتہجۺےسفرضۺےہ:ۺ اكکۺدہفۺیکۺتہجۺےسۺاؾرۺدؾرساۺؾےلیسۺیکۺتہجۺےس۔ دنیۺوتدیحۺامشان ۺےکۺےیلۺوجۺدہفۺاؾر ۺاغلق ۺایبن ۺرکكا ۺےہۺاؾر ۺرعم
ۺسفنۺوکۺاسۺیکۺ
رطف ۺدہالق ۺرکكا ۺےہ ۺؾهۺاكک ۺمیظع ۺاؾر ۺایلع ۺرتنی ۺاغلق ۺؾ ۺدصقم ۺےہ،ینعی ۺداـ ۺكاری ۺاعتیٰلۺاؾرۺ امکلۺقلطمۺیتسہۺاکۺعرـۺاحلصۺرکكاۺےہ۔ۺہکبجۺدؾرسؾنۺیکۺركاتضۺاؾرۺوک شۺؾیعسۺطقفۺدقرـۺ
1۔ۺوسرهۺامدئهۺب)۵ۺاالقۺ۲۰۵۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
58
اسفنین ۺےک ۺوصحلۺےک ۺےیل ۺےہ ۺوج ۺاكک ۺمسق ۺیک ۺسفن ۺرپیتسۺےک ۺرتمادف ۺےہ ۺاؾرؾه ۺوخد ۺامشان ۺےسۺ ہف ۺرکۺیسکۺدؾرسےۺدہفۺیکۺكا س ۺںیمۺںیہن ۺںیہ۔ۺدؾرسیۺرطفۺرحتفیۺےسۺزنمّاوتدیحیۺ اانیئۺامشانۺیکۺاعدیۺردنیگۺںیمۺللخۺدا ےنۺؾایلۺہزۺمسقۺیکۺاسفنینۺوخاشہۺوکۺونمممۺعرارۺداتیۺےہۺاؾرۺ تمظع ۺؾدنلبی ۺرپ ۺافلا ۺامشان ۺاک ۺامکل ۺاس ۺزیچ ۺںیم ۺعرار ۺداتی ۺےہ ۺہک ۺؾهۺاعمرشے ۺےکۺادنر ۺره ۺرکاسۺ رطجۺاینپۺافحتظۺاؾرۺاےنپۺاؾرپرٹنکؾلۺرےھک ۺہکۺنورؾینۺوعالمۺاؾرۺصارخ ںۺوخدصاریۺیکۺراهۺںیمۺ راکؾـۺہنۺنبۺںیکس۔ اكک ۺدرگی ۺایبن ۺےک ۺصاھت ۺہکۺسفن ۺرپ ۺدلجۺاقوب ۺكاےن ۺؾاےل ۺالہ ۺركاتض ۺاؾر ۺدرؾشی ۺین گۺ دؾرگؾوہنۺرپۺلمتشمۺںیہ: ۺانۺںیمۺےسۺاكکۺرگؾهۺاسۺدصقمۺےکۺتحتۺاسۺراهۺںیمۺدقصۺااھٹكاۺےہۺكاہکۺاسۺےکۺدرےعیۺ سفنۺےکۺاخرضۺااعلدهۺارثاـ ۺوکۺاحلصۺرکۺےکسۺاؾر ۺان ۺےسۺافدئهۺااھٹۺال،ےسیجۺاجدؾرگۺاؾر ۺنجۺؾۺ رؾوحنۺوک ۺریخستۺرکےنۺؾاےلۺرضحاـ،ۺدؾرسا ۺرگؾهۺۺؾهۺےہ ۺنجۺیکۺرعم ۺسفن ۺاؾر ۺسفنۺرپۺ رٹنکؾلۺرکےنۺ،سفنۺاؾر ۺاسۺےکۺاحالـ ۺیکۺتقیقحۺاکۺاشمدہهۺرکكا ۺےہۺ؛ۺےسیجۺفلتخمۺفروقنۺےسۺ قلعتۺرےنھکۺؾاےلۺوصایفء۔ۺرھپ ۺوخد ۺاسۺرگؾهۺیکۺیھبۺدؾ ۺںیمسقۺںیہ:ۺان ۺںیمۺضعبۺیکۺرعم سفنۺاکۺدصقمۺطقفۺاؾرطقفۺرعم ۺ اہتبلۺاکلمۺرعم
ۺ
ۺسفنۺوہكاۺےہاؾرۺسب۔
ۺۺاحلصۺرکےنۺےکۺریغبۺۺہیۺرگؾهۺیھبۺاینپۺوک شۺاؾر ۺوخاشہۺاکۺہجیتنۺ
احلصۺرکۺاتیلۺےہۺویکہکنۺہی ۺینگۺاصعن ۺاؾرۺدبماال ۺسفنبینعیۺؾوجدۺؾۺااكار ۺےکۺاحلؽ ۺےسۺوج ۺسفنۺاکۺ امکلۺےہ) ۺےسۺاغلف ۺںیہۺدراحالہکن ۺاكکۺےشۺےکۺاخقلۺؾوجدۺیکۺرطف ۺوتہج ۺےیکۺریغبۺےسیکۺاسۺیکۺ اکلمۺرعم ۺاحلصۺیکۺاجۺیتکسۺےہ؟ۺرتہبۺےہۺہکۺمہۺاسۺمسقۺیکۺرعم ۺوکۺاہکلقۺاکۺكاصۺدںی۔ نکیلۺدؾرساۺرگؾهۺ،ۺرعم
ۺسفنۺوکۺرعم
ۺرپؾرداگرۺےکۺوصحلۺاکۺدرہعیۺعرارۺداتیۺےہ۔ۺیہیۺ
ؾهۺراهۺےہۺسجۺیکۺاانیئۺایہٰلۺاؾرۺدرگیۺااامسینۺدنیۺغیلبتۺرکےتۺااالۺںیہۺاؾرسفنۺوکۺااكاـۺرپؾرداگرۺںیمۺ
59
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ےسۺاكکۺ ۺاالقۺاؾرۺمشاینۺاکكاصۺدےتیۺںیہۺاؾراےنپ ۺسفنۺیکۺرعم
ۺوکۺخڈاۺیک ۺرعم
ۺۺبوجۺہک ۺاارخیۺ
إٔ إلٔ َى ربّوَ ا ِيُ ِٓ َتهَى 1 دہفۺےہ)ۺاکۺدرہعیۺاؾرۺؾہلیسۺعرارۺدےتیۺںیہ۔ َ َ ُ ‘‘ۺاؾرۺہیۺہکۺبۺطینھاالۺوصقمد)ۺااـۺےکۺرـۺےکۺكاسۺانچنہپۺےہۺ۔‚2 سپ ۺاس ۺثحبۺیک ۺاینبد ۺدؾ ۺاراکن ۺرپۺاقمئۺےہۺ:ۺاكکۺ،سفنۺیکۺادنرؾینۺاقتیلبۺاؾر ۺاسۺیکۺ ادعتساد،ۺدؾرسا ۺاقكلۺاؾر ۺكاصا ذنف ۺسفنۺےکۺطیناطف ۺیملعۺاؾر ۺیلمعۺؿاعق ۺاکۺضیفۺاچنہپےنۺؾاالۺ نورؾینۺاؾرۺیبیغۺرسۺہمشچ۔دینیۺانم عۺ،ومشبلۺااكاـۺؾۺرؾاكاـۺںیمۺہیۺوموضمۺاکط اا ۺاكکۺاخضۺوتہجۺ اؾرۺاتیمہۺاکۺاحلمۺےہۺہکۺارگۺامشانۺاےنپ ۺمسجۺؾۺرؾجۺوکۺاكکۺاخضۺمظنۺاؾرۺرپؾرگاص ۺےکۺتحتۺعرارۺ دےۺاؾر ۺوقتیۺ،ۺكازیکیگۺارایتر ۺرکےاؾر ۺگناوہنۺےسۺاانتجـ ۺرکے۔ۺاسۺےکۺےیلۺاےسیۺیبیغۺ ئاق قۺفشکۺوہنۺےگۺوجۺامشانۺیکۺاعدیۺرکفۺےکۺےیلۺكااقكلۺوصترۺںیہ: ئ آَُٓواإ ِٕٔ َت َت ُكوااهَّللَ يحٌٌ َلهُِ ُفُ قَاْ ّا 3 يَاأَيُ َض َ ااي ٔذ َ َ ََِ ِ ِ ِ ‘‘ۺاےۺاامینۺؾاین:ۺارگۺمت ۺاہللۺےسۺدرؾ ۺوتۺؾهۺںیہمتۺبۺقحۺؾكالط ۺںیم ۺ)ۺزیمتۺرکےنۺیکۺؿاعقۺ اطعۺرکۺےۺاگۺ۔ۺ‚
اریماوملنینمۺرضحـۺیلعۺہیلعۺالشا صۺدرکؾكادۺخڈاۺےکۺكارےۺںیمۺفرامےتۺںیہ:ۺ
«إ اهَّلل سبحاْط و تٌالي جٌٌ ايذْك جال ّء يًكًوب 4 ‘‘ۺےبۺکشۺاہللۺاحبسہنۺؾۺاعتیلۺےنۺدرکۺوکۺدیننۺےکۺےیلۺخا ءۺعرارۺدكاےہ۔‚
1۔ۺوسرهۺمجنۺب)۵۳ۺاالقۺ۴۱۔ ل 2۔ا میزانۺےسۺاابتقسۺ،ۺج،۶ۺضۺ۲۷۸ایلۺضۺ۲۹۴۔ 3۔ۺوسرهۺاافنلۺب)۸ۺاالقۺ۱۹۔ 4۔ۺرشجۺجہنۺالنا ہغۺانبۺایبۺادحلكڈۺجۺ،۲۲ۺضۺ۲۷۶۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
60
بنورؾین ۺداین ۺےس ۺےب ۺوتیہج ۺاؾر ۺادنرؾین ۺداین ۺیک ۺرطف ۺوتہج ۺیک ۺؾہج ۺےس ۺرؾج ۺاخرض ۺااعلدهۺ دقرـ ۺیک ۺۺاح لمۺوہاجکرم یت ۺےہ)ایس ۺ تقیقح ۺیک ۺانبءۺرپ ۺ ۺذف ۺ لفح ۺ ںیم ۺ ےھٹی ۺضعب ۺاحصہب ۺےنۺاارخی ۺ یب ؐ ۺ ارضحنـۺےنۺوجاـۺںیمۺفرامكا: ؐ ےسۺرعضۺایکۺہکۺرضحـۺهیسیؑۺےکۺضعبۺصایھتۺكاینۺرپۺےتلچۺےھتۺوتۺا يوكإ يكِيُٓط اطس َٔٔ ذَي َٔک يَُشٰ ي ًلي ايضواء 1 َ َ ُ ‘‘ارگۺاسۺاکۺنیقیۺاؾرۺركادهۺاکلمۺوہكاۺوتۺوہاۺرپۺیھبۺ لۺاتکسۺاھت۔‚ يؼدضات جٕ ؽٕد آٌ آب ٔ آجؼ صاٌ کّ جٕ چٌٕ خهیم ٔچٌٕ کهیى اصآب ٔ آجؼ تگزسی2 ایسۺكارےۺںیمۺرضحـۺاامصۺاصدضۺہیلعۺالشا صۺےنۺیھبۺایبنۺفرامكاۺےہ: َا َؿٌف ب َسٕ ً َُا قَؤيت ًًَيط ايِٓٔيي ُة 3 َ ُ َ َ ْ َ َ َ ‘‘سجۺزیچۺےکۺكارےۺںیمۺامشانۺیکۺتینۺہتخپۺوہۺدبنۺزمکؾرۺںیہنۺوہۺاتکس۔‚ رضحـۺیلعۺہیلعۺالشا صۺفرامےتۺںیہ: ايُ ٌَ َارفٔ ‘‘4رعم ٌََز ٔ َف ُة اي َٓ ٔ فص اَن َف ٍُ َ
ۺسفنۺامتصۺرعموتفنۺ ںیمۺركادهۺعفنۺشخبۺےہ۔‚
االنبَرُ َٔ هَ َرف بٌُٔز ٔ َفةٔ اي َٓفص»1 اٍ ايفَوز َ َ «ْ َ َ َ َ
1۔ۺثاحراالونارۺ،جۺ،۷۰ۺضۺ۲۷۹۔ۺ 2ۺ۔كاین ۺاؾر ۺااگ ۺےک ۺزجعمے ۺاہمترے ۺیھب ۺوہ صکنے ۺںیہ ۺارگ ۺمت ۺرضحـ ۺلیلخ ۺاؾر ۺمیلک ۺیک ۺرطجۺ كاینۺاؾرۺااگۺےسۺذگراجؾ۔ 3۔ۺاامیلۺدصؾضۺ،ۺضۺ۱۹۳۔ۺ
4۔ۺرغرۺؾۺدۺررۺۺاادمی۔
61
زجعمه ۺاکۺؾوجد
‘‘سجۺےنۺسفنۺیکۺرعم
ۺكایلۺاےسۺتہبۺلایۺاکایمیبۺلمۺیئگ۔‚
ْش کّ خٕد سا چُاٌ کّ تٕد ،ؽُاخث جا اتذ عش تّ صَذگی افشاخث فاَی آٌ ؽذ کّ َقؼ خٕیؼ َخٕاَذ ْشکّ ایٍ َقؼ خٕاَذ ،تاقی ياَذ ٔ آٌ کغاٌ کض ٔخٕد تی خثشَذ صیٍ دس آیُذٔ صاٌ دگش گضسَذ2
انبلاںیۺانۺدؾۺاراکنۺےکۺشیپ ۺرظنب۲۔امشان ۺےکۺسفنۺؾۺرؾجۺیک ۺریحانۺنکۺادعتسادۺ۱،۔ملعۺ اؾردقرـۺاطعۺرکےنۺؾایلۺوکلمکرم یتۺداـۺ)ۺزجعماـۺاؾرۺوخارضۺاعداـۺاومرۺوکۺوبقلۺرکكاۺدوشارۺںیہنۺ وہ ۺاگ۔ ۺذف ۺامشاین ۺرؾجۺا ۺس ۺوقـ ۺیک ۺامکل ۺےہۺہک ۺیبیغ ۺرسےمشچ،ردماین ۺكا ۺیھبک ۺاطیشین،ےس ۺراہطبۺ لاعرارۺرکۺیتکسۺےہۺوتۺاكکۺدعتسمۺرؾجۺےکۺےیلاعیلۺعبنم ۺےسۺاخرضۺااعلدهۺوقـۺےکۺوصحلۺ،اؾرۺرھپۺ اینپ ۺایس ۺارادیۺوقـۺؾۺدقرـۺےکۺدرےعی ۺاس ۺاعمل ۺںیمۺوکتینیۺاؾرۺؾوجدی ۺرصتفۺرکےنۺںیم ۺایکۺ راکؾـۺےہۺ؟وسرهۺمجنۺیکۺااكاـۺںیمۺعبنمۺایہٰلۺؾیحۺےکۺكارےۺںیمۺكڈرکهۺوہاۺےہۺاؾرۺزینۺرصنع’‘ملعۺؾۺ دقرـ‚ۺرپۺرھبوپرۺوتہجۺدالیئ ۺیئگۺےہَ :واي َٓ ِح ِٔ إٔذَا صَ َوىََ ،ا َؿ ٌَ َػاح ٔ ُبهُ ِِ َو ََا ُ ََوى…… ًَ ًَ َُ ُط َطسٔي ُس ا ِي ُكوى 3 َ ‘‘ۺمسق!ےہۺاتسرےۺیکۺذفۺؾهۺرغؾـۺرکےۺاہمترارقیفۺہنۺرمگاهۺوہاۺےہۺہنۺاکہبۺ
1۔ۺرغرۺؾۺدررۺۺاادمیۺ۔ 2۔ۺسجۺےنۺاینپۺالصۺتقیقحۺوکۺاچہپنۺایلۺؾهۺردنیگۺںیمۺكاادبۺرسدنلبۺوہۺایگ۔ۺؾهۺصخشۺانفۺ وہۺایگ ۺسج ۺےنۺاانپۺرکدارۺہنۺاھجمس ۺاؾرۺوج ۺھجمسۺایگۺؾه ۺاقبۺكا ۺایگ ۺاؾرۺوج ۺینگۺاےنپۺؾوجدۺےکۺها ؾه ۺےبۺربخۺ ںیہۺؾهۺاسۺےبۺربخیۺےسۺاکٹھچراۺاحلصۺرکںیۺاؾرۺاسۺےسۺكاہزۺاگنںیہۺدؾراںیئ۔ 3۔ۺوسرهۺمجنۺب)۵۳ۺاالقۺ۲ۺكاۺ۵۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
62
ےہ
دشكڈۺوقـۺؾاےلۺےنۺاںیہنۺمیلعتۺدیۺےہۺ۔ۺ‚
اسۺکا صۺاکۺدصقمۺہیۺےہۺہکۺوجۺیھبۺاعملۺبیغۺےکۺصاھتۺلصتمۺاؾرۺب لنؾۺوہۺاجكاۺےہۺاؾرۺیبیغۺ لَ ئاق قۺوکۺاسۺاع ضۺےسۺاتیلۺےہۺؾهۺدقرـۺاؾرۺوقـۺیھبۺؾںیہۺےسۺاتیلۺےہۺاؾرۺہیۺطفۺاطعۺرکےنؾاالۺ ا اس ۺرسہمشچ ۺےہ ۺہک ۺوجۺؿاعق ۺدقرـ،اؾرےضبقۺےک ۺاحلؽ ۺےس ۺطف ۺےس ۺركادهۺوقی ۺےہ؛ۺویکہکن ۺملعۺ نیعۺدقرـۺےہۺاؾرۺدقرـۺاکۺرسہمشچۺملعۺوہكاۺےہ۔ۺ اہتبلۺذگہتشۺثحبۺےک ۺدہف ۺاؾر ۺدصقم ۺرپ ۺامہری ۺرہگی ۺوتہجۺےہ ۺؾهۺدصقم ۺہی ۺےہ ۺہک ۺافراد ۺیرشۺ ےکۺادنر ۺوموجد ۺاخرض ۺااعلده ۺصا وتیحنۺےکۺارثاـ ۺاؾر ۺها ںیتم ۺ،ہزمسقۺےکۺیلقع ۺاحمالـ ۺاؾر ۺاكیناءۺ ےکۺزجعماـ ۺاؾروخارضۺاعداـ ۺںیمۺکشۺؾہبشۺدؾر ۺرکےنۺےکۺےیلۺاکیفۺںیہ؛ؾرگہنۺباسیجۺہکۺمہۺ ایبنۺرکںی ۺےگ)ۺوخارض ۺاعداـ ۺطقفۺسنج ۺےکاحلؽ ۺےسزجعمه ۺےکۺصاھت ۺرتشمکۺںیہۺنکیلۺونم ۺےکۺ احلؽ ۺاكک ۺدؾرسے ۺےس ۺخڈا ۺںیہ؛ویکہکن ۺاكک ۺب ہبت ۺوقـ،دشـ ۺاؾر ۺےب ۺدبل ۺوہےن ۺیک ۺؾہجۺ ےسزجعمه،اؾایلء ۺیک ۺامتص ۺرکاامـ ۺاؾر ۺومعمیل ۺوخارض ۺاعداـ ۺےس ۺاتممر ۺاؾر ۺخڈا ۺوہاجكا ۺےہ ۺاؾرۺ دؾرسی ۺب ہبت ۺرسہمشچٔ ۺایہٰل ۺےس ۺااصتلۺاےسۺاؾر ۺرکاامـ ۺوک ۺامتص ۺوخارض ۺاعداـ ۺاکومن ۺرپ ۺلارتیۺ داتیۺےہ۔ ۺاكیناء ۺاؾرۺاؾایلء ۺےکاکومنۺیکۺلارتیۺاکۺرار،ۺاامین ۺاؾرۺخڈاؾدنۺیکۺےبۺااہتنۺۺدقرـۺرپ ۺلمکمۺ
رھبؾہس ۺرکكا ۺےہۺایس ۺرطج ۺؾه ۺاےنپ ۺااـ ۺوک ۺخڈا ۺیک ۺرکیبان ۺدقرـ ۺےکۺصاالۺںیم ۺدےتھکی ۺںیہ؛ ۺہکبجۺ درگیۺافرادۺاےنپۺسفنۺرپۺاامتعدۺرکےتۺںیہ ۺاؾر ۺان ۺےکۺااہلصۺاؾر ۺدقرـۺےکۺوصحلۺاکۺرسۺہمشچۺاطیشینۺ ؿاںیتقۺوہکرم یتۺںیہ۔
زجعمهۺاؾرۺصاسنئ ضعبۺۺافراد ۺاکۺایخلۺےہۺہکۺزجعمےۺوکۺوبقلۺرکكا،ۺملعۺؾ ۺداشنۺےکۺاخمفلۺےہ؛ویکہکنۺ ملع ۺ ےناےنپۺاکتلمۺیکۺراه ۺںیمۺینتجۺۺرتیقۺیک ۺےہ ۺاؾر ۺاسۺاعملۺیتسہ ۺےکۺلقۺےئن ۺرارؾنۺوکۺفشکۺایکۺ ےہۺاسۺےس ۺہیۺكاـۺؾاحضۺوہۺیکچۺےہۺہکۺاسۺاعملۺیتسہۺںیمۺوکیئۺیھبۺاحدہثۺاؾرۺؾاہعقۺللعۺؾۺاابسـۺ اؾرۺاینپۺاخضۺرشاطئۺےکۺریغبۺؾوجدۺںیمۺںیہن اۺاۺاتکس،ۺسپۺاسۺےکۺكاؾوجدۺسکۺرطجۺنیقیۺایکۺاجالۺ ہکۺ عن اا ۺااگۺ،سجۺیکۺدقرکرم یتۺۺاختیصۺخا كا ۺےہ،ۺیسکۺوکۺہنۺخا الۺاؾراےس ۺیسکۺمسقۺاکۺاصقنن ۺہنۺ اچنہپال؟ۺسکۺرطجۺداین ۺںیمۺكارهۺل مۺےنیلۺؾاالۺہچبۺیسک ۺمسقۺیک ۺیراریۺاؾرۺرشامؾۺک مل ۺےکۺریغب ۺکا صۺ
63
زجعمه ۺاکۺؾوجد
رکے؟ۺایکۺرگمۺکا صۺرکےنۺےکۺےئلۺاكکۺمسقۺےکاابسـ ۺعن اا ۺڑھپیھپؾنۺ،رنرخهۺاؾر ۺركان ۺؾ ۺلقعۺ ؾھجمسۺوبھجۺؾریغهۺاکۺوہكاۺرضؾریۺںیہنۺےہ؟ اس ۺرظنےی ۺںیم ،ۺزجعمے ۺوکۺاكاریک ۺاؾر ۺےبۺیمظن ۺےک ۺرتمادف ۺاؾر ۺامشان ۺےکۺیملع ۺرجتےبۺ اؾرۺوقانینۺرجتہبۺےکۺاخمفلۺامشرۺایکۺایگۺےہ۔ اسۺكار ےۺ ںیم ۺویہصۺیکۺوہشمر ۺراالۺہیۺےہ’‘ہکۺزجعمه‚ ۺامدی ۺوقانینۺےکۺوتر ۺاکكاص ۺۺےہۺاؾ رۺ ویک ہکن ۺہتخپۺاؾرۺكااقكل ۺ رییغتۺرجتہبۺانۺوقانینۺ وکۺكا لقۺ رکۺاکچۺ ےہۺذہلاہیۺۺزجعم ےۺ ےکۺخا فۺاینت ۺ ہتخپۺ مس د لیلۺ ےہۺینتجۺہزۺرجتیبۺلااہنۺوکۺوصترۺایکۺاجۺ اتکسۺ ےہۺ۔زجعماـۺیکۺ شن ۺ ےکۺےیلامہر ےۺكاسۺؾا دحۺ د لیل ۺامدیۺاکانئـ ۺ ںیم ۺوموجد ۺ مظن ۺےس ۺاح لص ۺوہےن ۺؾاال ۺامہرا ۺیلک ۺرجتہب ۺ ےہۺ۔ ۺارگ ۺمہ ۺااج ۺكک ۺرؾ امۺ وہےن ۺ ۺؾاےل ۺامتص ۺزجعماـ ۺاک ۺااکنر ۺرک ۺدںی ۺوت ۺہی ۺامہرے ۺاعدی ۺرجتےب ۺےک ۺصاھت ۺركاده ۺصاراگر ۺےہ" 1ۺ ہیۺرظنہیۺملعۺؿینعناـۺاؾر ۺ بتکمۺرجتہبۺ ےک ۺضعبۺدرگیۺامہزنیۺےس ۺیھبۺ لقنۺوہاۺےہ۔ اریانۺےکۺوہشمرۺامدهۺرپطفۺدارٹکۺاراینۺادتباءۺےسیہۺزجعمےۺوکۺاافتیقۺاحدےثۺےکۺرتمادفۺ ےتھجمسۺۺاؾرۺریغبۺللعۺؾۺاابسـۺےکۺاكکۺاحدےثۺیکۺدیپاشئۺےسۺریبعتۺرکےتۺاؾرۺرھپۺاسۺرپۺدیقنتۺرکےتۺ ےھت2۔اہتبلۺہیۺرظنہیۺ،عرؾنۺؾیطسۺےکۺضعبۺاسیعیئۺنیملکتمۺیکۺرکفۺاکردۺلمعۺۺےہ؛ۺویکہکنۺؾهۺہزۺاسۺ ؿہۺریحـۺںیمۺدالۺداتیۺاےسۺخڈاۺےکۺارادےۺیکۺكا ۺؾاطقہۺكاریثۺاکۺہجیتنۺعراردےۺۺدےتیۺ ؾاےعقۺوکۺوجۺؾر ٔ ےھتۺاؾرۺااصاینۺےکۺصاھتۺاےسۺزجعمےۺےسریبعتۺرکدكاۺرکےتۺۺےھت3۔ۺ اسۺرظنےی ۺےنۺداوشنرؾنۺیکۺا و رۺرپۺتہبۺیہۺلااۺارثۺداال ۺاؾرۺانۺوکردلمعۺرپ ۺوبجمرۺرکۺدكا۔ۺ عن اا ۺفرایسیسنۺركایۺدان’‘وپاااکنره‚زجعمےےکۺكارےۺںیمۺےتھکلۺںیہ ‘’:ۺوعاصۺاانلسۺاکۺاےنپۺخڈاۺ
1۔ۺہفسلفۺدنیۺاہرپسرۺ،ضۺ،۸۱ۺرتہمجۺدمحمۺراضیئ۔ 2۔ۺاموخدۺۺارۺااتسدۺدیہشۺرہطمیۺ،ۺومجمہعۺااكارۺجۺ،۴ۺضۺ۴۱۷۔ ذل 3۔ۺعرؾنۺؾیطسۺںیمۺرؾجۺہفسلفۺےسۺاابتقسۺ،ۺ ن شنۺ،ۺضۺ۵۷۲۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
64
ےسۺہیۺاقتاضۺےہۺہکۺاےنپۺؾوجدۺوکۺزجعماـۺےکۺؾےلیسۺےسۺكالقۺرکے،ۺاافت ااقۺ،ۺااجعرۺاریلۺہیۺےہۺہکۺ اسۺںیم ۺزجعمهۺدراکر ۺہنۺوہۺاؾر ۺیہیۺدلیلۺےہۺہکۺداینۺخڈا ۺیکۺانبیئۺوہیئۺےہۺویکہکنۺاسۺںیمۺاكکۺ وتمارنۺاظنصۺلاعرارۺےہۺارگۺداینۺوہاۺؾۺوہسۺیکۺاینبدۺرپۺوہکرم یتۺوتۺوکنۺكالقۺرکۺاتکسۺاھتۺہکۺداینۺاافتیقۺاؾرۺ احدكاکرم یتۺںیہنۺےہ؟‚
1
ااہتنیئۺاوسفسۺےسۺانہکۺڑپكاۺ ےہ ۺہکۺہیۺطلغۺمہف’‘امربلاشن‚ۺ ےسیجۺ میظعۺوسلیف فۺاؾرۺداوشنرۺ صخشۺ وکۺیھبۺداعنگیز ۺوہۺایگ،وموصفۺاكکۺاقمصۺرپۺےتہکۺںیہ ‘’:ۺخڈا ۺاےنپۺومعکفۺاظنصۺؾ ۺاقونن ۺوکۺدؾرسیۺ زیچؾنۺےسۺركادهۺدنسپ ۺرکكا ۺےہۺذہلا ۺاس ۺاعص ۺاؾر ۺراجئۺاقونن ۺوک ۺوترےنۺؾاےلۺزجعمے ۺوکۺخڈا ۺ ۺكا دنسپۺ 2
رکكاۺےہ؛نکیلۺ یھبکۺاھبکرۺرضؾرـۺےکۺ تحتۺزجعمےۺوکۺ شیپۺرکےنۺ ںیمۺوبجمرۺوہۺاجكاۺےہ۔‚ عػن ۺاؾرۺایسۺوصترۺاکۺضعبۺاملسمنۺ فینۺےنۺیھبۺا رارۺایکۺےہۺاؾرۺزجعمهۺوکۺمظنۺاعملۺںیمۺاكکۺ مسقۺاکۺللخۺاؾرۺاسۺےسۺعشیینیٰۺامشرۺایکۺےہ۔3
دیقنتیۺاجلاه
دنمرہج ۺكاالۺرظنہی ۺرپالہپ ۺارتعاض ۺہی ۺےہ ۺہک ۺ ۺزجعمه ۺوک ۺاافتیق ۺاحدہث ۺ ۺ،ےب ۺیمظن،ۺاکانئـ ۺںیمۺ راجئۺوقانینۺیکۺخا فۺؾرریۺعرارۺدانیۺاكکۺمسقۺاکۺاغمہطلۺاؾرۺاكکۺؾاےعقےکۺااکنرۺیکۺؾہجۺےسۺاسۺیکۺ كادرطف ۺریسفت ۺےہ ۺ۔ارگ ۺاضہطبۺاؾر ۺانبء ۺہی ۺوہ ۺہک ۺہز ۺمسق ۺاک ۺاحدہث ۺوج ۺاس ۺاعملۺےک ۺومعمل ۺؾ ۺاعتمرفۺ
اظنص ۺےس ۺكاہز ۺوہۺاكک ۺاحلؽ ۺےس ۺاكاریک ۺاؾر ۺےبۺیمظنۺےک ۺلاالا ۺےہ ،ۺاؾر ۺاس ۺرپ ۺااکنر ۺاک ۺ لبی ۺ اکپ ۺدكاۺ اجال،ۺوتۺرھپۺرضؾریۺےہۺہکۺؾهۺامتصۺاومرۺوجۺرخضۺاعدـۺامشرۺوہےتۺوہنۺانۺوکۺیھبۺیفنمۺاؾرۺااکنرۺ
1۔ۺومجمہعۺااكارۺكارراگنۺےسوقنملۺ،جۺ،۲ۺضۺ۸۹۔ 2۔ۺخڈاۺروحریۺضۺ۱۷۲۔ 3۔ۺرسدیسۺادمحۺاخنۺدنہیۺاینپۺریسفتۺںیم۔
65
زجعمه ۺاکۺؾوجد
یکۺاگنهۺےسۺدںیھکی،احالہکنۺانۺںیمۺےسۺتہبۺصارےۺاومرۺكااقكلۺااکنرںیہۺٰیتحۺہکۺرجتیبۺهلؿصۺانۺ وکۺاكکۺاخضۺاقمصۺدےنیۺرپۺوبجمرۺںیہ۔ۺ دؾرسیۺاجلق،ۺویہصۺےنۺاینپۺرعم
ۺاکانئـۺیکۺاینبدۺ ،ضحۺرجتےبۺرپۺاوتسارۺرکۺر یھۺےہ۔ ‘‘یقیقحۺۺاومر ۺےکۺكارےۺںیمۺادتساللۺرکےنۺاؾر ۺامتصۺاذنا افـ ۺےکۺلحۺےکۺےیلامہرےۺ
كاسۺؾادحۺدلیلۺاؾرۺاارخیۺب عجۺرجتہبۺےہ۔‚ ہیۺاكکۺرطفیۺكاـ ۺےہ ۺہک ۺارگۺیسکۺیکۺرعم ۺیک ۺاینبد ۺرجتہبۺوہۺوتۺسح ۺاؾر ۺرجتہبۺ،ؾوجدۺیکۺ امتص ۺؾاغعناـ ۺرپ ۺاحؾی ۺںیہن ۺوہ ۺاتکس؛ ۺنکیل ۺاكک ۺےتکن ۺوک ۺومرد ۺوتہج ۺعرار ۺدانی ۺالرکف ۺےہ ۺؾه ۺہی ۺہک ۺارگۺ یسک ۺیک ۺرعم ۺیکۺاینبد ۺطقفۺسحۺاؾر ۺرجتہبۺوہۺوت ۺؾه ۺاکانئـ ۺںیم ۺوموجد ۺاقونن ۺاؾرمظنۺےک ۺكارےۺ ںیم ۺا راردیقعه ۺرکےن ۺیکۺصا ذنف ۺںیہن ۺرکھنا ۺےہ ۺ؛ویکہکن ۺذِش ۺؾ ۺرجتہبۺےکۺؾصالئۺطقف ۺوسحمسۺ ؾااعقـ ۺےکۺؾوجد ۺاؾر ۺان ۺےکۺۺااسپۺںیمۺارابتؽۺاؾ ۺرےلمۺوہالۺوہےنۺوکۺفشکنمۺرکۺ صکنےۺںیہ۔ۺ رعم ۺیکۺایسۺرؾسۺیکۺانبءۺرپۺویہصۺاکامدیۺہفسلف ،ۺاقوننۺهلنفۺ ۺاؾر ۺصیفۺاؾر ۺببسم ۺےکۺدرایمنۺ الرہمۺاکۺعنکاۺےہ ۺہکبجۺہیۺیفنۺؾۺااکنرۺیھبۺاكکۺكاۺدرطفۺاؾرۺریغۺیملعۺوک شۺےہۺہکۺسجۺےکۺكارےۺ ںیمۺمہۺوگتفگۺرکںیۺےگ۔ اہین ۺسجۺہتکنۺیکۺاجلقۺوتہجۺرکكاۺالرکفۺےہۺؾهۺہیۺہکۺیسحۺؾرجتیبۺرعم ۺےکۺہجیتنۺںیمۺطقفۺ وسحمصاـ ۺےکۺدالاهۺاکرںیمۺاشمدہهۺوہےنۺؾاےلۺؾااعقـ ۺوکۺولعمصۺایکۺاجۺےگسۺاگ۔ۺارگہچۺذِشۺاؾرۺ رجتہب،ۺامشانۺوکۺےپۺدرےپۺوسحمصاـۺےکۺاكکۺےلسلسۺےکۺها ؾهۺھچکۺںیہنۺداتی۔ۺبمہۺاكکۺوموجدۺAۺوکۺ ہشیمہ ۺوموجد ۺ Bۺےکرمہاه ۺدےتھکی ۺںیہ)۔ ۺاس ۺاحلؽ ۺےس ۺاکانئـ ۺںیم ۺ‘‘وموجداقونن‚ ،ۺ‘‘زلؾص‚،ۺ ‘‘رضؾری‚ۺےہ ۺےکۺكارےۺںیمۺوگتفگۺرکكا ۺذِشۺؾرجتےبۺاکۺاکصۺںیہنۺےہ،ہکلب ۺرضؾرـۺؾزلؾص ۺاؾرۺ اقونتینۺاؾرۺكااقكلۺریغتۺوہكاۺہکۺسجۺاکۺویہصۺےکۺکا صۺںیمۺكاوخا ہتۺوطرۺرپۺدرکۺوہاۺےہۺاكکۺوہفم صۺ یلقعۺاؾر ۺامشاین ۺلقعۺاک ۺوصحملۺےہ۔ۺاکانئـۺںیمۺوموجد ۺاقونن ۺےکۺكارےںیمۺكاـۺرکےنۺاک ۺطقفۺ ۺوکۺسحۺؾرجتہبۺۺںیمۺدحمؾد ۺہنۺرکےۺہکلبۺ‘‘لقعۺكا ۺؾیحۺؾكاۺ
اسۺصخشۺوکۺقحۺاتچنہپۺےہۺوجۺرعم ہزدؾ‚ۺوکۺیھبۺرعم ۺےکۺانم عۺےکۺونعانۺےسۺوبقلۺرکكاۺوہ۔ۺرطفیۺوطرۺرپۺاےسیصخشۺےکۺےیلۺ ہی ۺ وسالۺشیپۺاااتکسۺےہۺہکۺاکانئـ ۺںیمۺراجئۺۺیعطقۺؾ ۺرضؾریۺوقانینۺےکۺلمعۺںیمۺاكکۺامؾراالۺ
زجعمهۺایکۺےہ؟
66
تعیبط ۺاب ۺےک ۺونعان ۺےسزجعماـ ۺاک ۺاقمص ۺاہکن ۺےہ؟ ۺاسۺوصرـ ۺںیمۺاسۺوسالۺےک ۺےئلۺاكکۺ مکحتسمۺوجاـۺاؾرۺاصایسۺلیلحتۺیکۺرضؾرـۺےہۺنکیلۺبتکمۺرجتہبۺاؾرویرویٹٹسیبۺؾهۺوجۺرصفۺاقكلۺ
اشمدہه ۺزیچؾن ۺوکۺاماتن ۺوہۺ) ۺاینپ ۺرؾس ۺاؾر ۺرطےقی ۺیکۺانبء ۺرپ ۺاقونتین ۺاعمل ۺاؾر ۺاس ۺےک ۺكااقكلۺرییغتۺ وہےنۺےک ۺكارےۺںیم ۺقح ۺنخس ۺںیہن ۺرکھنا ۺہچۺاجہکیئ ۺان ۺزجعماـ ۺوک ۺاس ۺےک ۺانمیف ۺؾ ۺاخمفل ۺعرا رۺ دے۔ۺبتکمۺرجتہبۺیکۺیملعۺرؾسۺےنۺاےنپۺدقتعمنیۺوکۺامدیۺرکفۺںیمۺہزجۺؾۺب جۺاؾرۺانتصقۺوگیئ ۺ ےسد ُؾاچرۺرکۺدكاۺےہۺہکۺكاوخا ہتۺوطرۺرپۺزجعمےۺیسیجۺاكکۺامؾراءۺالقینعۃۺتقیقحۺےکۺااکنرۺےکۺےیلۺ اكکۺاےسیۺیلقعۺاقوننۺیکۺدمدۺںیلۺسجۺےکۺؾهۺۺوخدۺعنکاۺںیہ!ۺ اكکۺدؾرساہتکنۺسجۺےسۺمشچۺوپیشۺںیہنۺیکۺاجیتکسۺؾهۺہیۺہکۺذِشۺاؾررجتہبۺاکۺرکدارطقفۺااجییبۺ بتبثمۺ)وہۺاتکسۺےہۺہنۺیبلسبیفنم)ۺ۔ذِشۺاؾرۺرجتہبۺرصفۺہیۺہہکۺ صکنےۺںیہۺہکۺمہۺےنۺاےنپۺؾصالئۺ ےکۺدرےعیۺفا نۺزیچۺاکۺاشمدہهۺاؾرۺرجتہبۺایکۺےہسپۺؾهۺزیچۺوموجدۺےہۺنکیلۺاینپۺدحؾدۺےسۺاخرجۺیسکۺ وموجدۺزیچۺاکۺااکنررکےتۺوہالۺہززگۺںیہنۺہہکۺ صکنےۺفا نۺزیچۺوکںیمۺےنۺںیہنۺداھکیۺسپۺؾهۺؾوجدۺںیہنۺ ریتھکۺكاۺوموجدۺںیہنۺوہۺیتکس۔ۺاسۺےتکنۺیکۺرطفۺوتہجۺرکےتۺوہالۺرجتیبۺاگنهۺاےنپۺؾصالئۺیکۺانبءۺرپۺ ہززگ ۺزجعماـ ۺیک ۺیفن ۺںیہن ۺرک ۺیتکس ۺ۔اہین ۺانمطف ۺےہ ۺہک ۺرکف ۺرجتہبۺےک ۺرظنۺےی ۺرپ ۺدقن ۺرکےنۺےکۺ ےیلۺاكکۺرغمیبۺداوشنرےکۺکا صۺوکۺلقنۺرکںیۺ۔ۺہیۺداوشنرۺےتہکۺںیہ: ‘‘ ۺسج ۺزیچاک ۺ ۺؾوقم ۺیملع ۺبرجتیب) ۺاحلؽ ۺےسۺونمممۺاجكا ۺاجال ۺ ۺار ۺاحلؽ ۺیفسلف ۺاسۺاک ۺؾوقم ۺنکممۺ ےہ۔ۺوموصفۺدقتعمۺںیہۺہک ۺیملعۺاضقۺكاۺیکۺدقرؾزنملقۺاینتۺںیہنۺےہۺہکۺمہۺاںیہنۺیعطقۺایعمرۺےکۺ وطرۺرپۺمیلستۺرکۺںیلۺاؾرۺاسۺےکۺدرےعیۺااجعرۺاازیمۺؾاعقۺیکۺاکحلقۺرکےنۺؾایلۺہزۺدلیلۺؾۺرجتہب ۺوکۺردۺ رکۺدںی1۔ اارخاکر ۺمہۺویشهۺیملعۺیکۺریپؾیۺرکےتوہالۺاایتحًاطۺاسۺےتکنۺاکۺااضہفۺرکےنۺرپۺوبجمر ۺںیہۺ ہک’‘اكانۺكارلا‚ۺیکۺریبعتۺےکۺاطمقبۺذف ۺاكکۺوسلیففۺاکدینی ۺرجتہبۺ،ااجعر اۺازیمۺؾااعقـۺكاان ۺےسۺ
1۔ۺب)R.F.Hollond,Themiraculous’in miraclrs,Editedby Richard.Swinburne,P.53.
67
زجعمه ۺاکۺؾوجد
اکحلقۺرکےنۺؾایل ۺاابخراؾرهلؿص ۺرجتیبۺےکۺوقانین ۺیسیج ۺفلتخمۺوتقیقحن ۺےسۺؾاطقہۺڑپكاۺےہ ۺوتۺاكکۺ اجعم ۺراه ۺلح ۺاؾر ۺرعمیتف ۺاؾر ۺیفسلف ۺاظنص ۺیک ۺكا س ۺرکےن ۺںیم ۺوبجمر ۺےہ ۺكاہکۺان ۺفلتخم ۺؾااعقـ ۺوکۺ ہقیۺ اكکۺاجعمۺریسفت ۺےکۺدلی ۺںیمۺعرارۺدےۺےکساؾرۺاینبدیۺوطرۺرپۺكارخی ۺںیمۺامتصۺا و رۺاکۺیملع ۺرط ٔ اکرۺہیۺاھتۺہکۺےئنۺل مۺےنیلۺؾاےلۺؾااعقـۺاؾرۺرجتوبنۺیکۺؾہجۺےسۺاےسیۺاجعمۺرتنیۺرظنكاـۺشیپۺےیکۺ اجےتۺےھتۺوجۺانۺامتصۺؾااعقـۺیکۺریسفتۺرکۺںیکس۔1
زجعمهۺاؾرۺیلقعۺوقانین یلقعۺاقوننۺیکۺرظنۺںیمۺ،ۺاقوننۺهلنفۺباكکۺزیچۺاکۺدؾرسیۺزیچۺےسۺۺؾاہتسبۺاؾرۺاسۺرپوموقفۺ وہكا) ۺاكک ۺیلقع ۺاؾر ۺكااقكل ۺرییغتۺاقونن ۺےہ۔ ۺہز ۺؾاہتسب ۺزیچكاؾاہعق ۺوج ۺتلع ۺاک ۺاتحمج ۺےہ ۺریغب ۺتلعۺ ےکۺاسۺاکۺؾوجدۺںیمۺااكاۺاحملۺےہ۔ۺۺایسۺرطجۺصیفۺؾۺببسم ۺےکۺدرایمنۺانمصیفۺاؾرۺطنشنفۺیھبۺ طن اكکۺعشلّمہۺاؾرۺكااقك ِلۺپزلّفۺیلقعۺاقدعهۺےہ2۔ینعیۺہزۺتلعۺاےنپۺؾوجدۺےکۺمہۺ حۺاخضۺولعملۺوکۺ طن ااجید ۺرکےنۺیکۺصا ذنف ۺریتھکۺےہۺاؾر ۺاقمےلبۺںیمۺہز ۺولعملۺیھبۺطقفۺاكکۺاخضۺمہۺ ح ۺ تلعۺ ےسؾوجدۺںیم اۺاےنۺاکااکمنۺرکھناۺےہ۔ ۺںیہیۺرپۺاكکۺامہۺوسال ۺدیپاۺوہكاۺےہۺہک ۺاعملۺؾوجد ۺںیمۺراجئ ۺاكک ۺاقونین ۺاؾر ۺہلسلسۺؾاراظنصۺ ےکۺكاؾوجدۺزجعماـۺاؾروخارضۺاعداـۺاکۺؾوقمبوحادـۺاکۺاےنپۺعبنمۺےکۺریغبۺؾوجدۺںیمۺااكاۺ)ۺےسیکۺ نکممۺ ےہ؟ۺاظنصۺاکانئـۺےکۺاقوننۺےکۺلاسکعۺزجعماـۺاؾرۺوخارضۺاعدـۺؾااعقـۺاکۺققحتمۺوہكاۺایکۺاقوننۺ هلّنفۺےسۺیٰنثتسمۺاؾرۺاسۺیکۺاخمتفلۺاؾرولعملۺاکۺتلعۺےکۺریغبۺؾوجدۺںیمۺااكاۺًاتجیتنۺخا فۺلقعۺںیہنۺ؟ۺ ہیۺاكکۺدیجنسهۺؾدیچیپهۺرکفیۺہلئسمۺےہ۔ ۺایسۺؾہجۺےسۺہیۺہلئسم ۺاصا کفۺنیملکتم ۺےک ۺامنیب ۺفلتخمۺہکلبۺ اعتمرضۺرظنكاـۺیکۺدیپاشئۺاکۺومذفۺانبۺےہ۔
1۔ۺ"ملعۺؾدنی"ۺےسۺااختنـۺدشه،ۺرتہمجۺرخاشمیہ،ۺضۺ۲۵۵۔ۺ۲۶۵۔ 2۔ۺینعیۺسجۺیکۺخا فۺؾرریۺہنۺیکۺاجۺےکس۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
68
اصارعهۺاکۺرظنہی اصارعهۺیکۺاگنهۺںیمۺذموکرهۺوموضمۺاکۺااعفلۺایہٰلۺاؾرۺدقرـۺؾۺتیشمۺایہٰلۺےکۺصاھتۺتہبۺیہۺ رہگاۺارابتؽۺےہ۔ۺمہۺاجےتنۺںیہۺہکۺاصارعهۺوظاہزۺعراانۺےسۺپمشکۺرکےتۺوہالۺۺدقرـۺؾۺتیشمۺزینۺ ااعفلۺایہٰل ۺوک ۺیسک ۺیھببیلقع) ۺدیقؾرشؽ ۺۺےس ۺعؽ ّنڈ ۺںیہن ۺامےتن۔ ۺایسۺانبء ۺرپ ۺاوھنن ۺےن ۺزجعمهۺاؾرۺ اظنصۺاکانئـۺیکۺاقونتینۺےکۺدرایمنۺارابتؽۺےکۺےلئسمۺںیمۺزجعمهۺوکۺوبقلۺاؾرۺاقونتینۺاظنصۺاکۺااکنرۺایکۺ ےہ۔ۺ اظنص ۺاکانئـ ۺےک ۺكارے ۺںیم ۺااکن ۺرظنہی ۺےہ ۺہکۺاسۺمسق ۺاکۺاظنصۺرضؾری ۺںیہنۺہکلب ۺ‘‘اعدـۺ اہلل‚ ۺےکۺاطمقبۺاجریۺےہ ۺارگہچۺاکانئـ ۺاكکۺمظنمۺہلسلسۺےہۺسج ۺےک ۺوحادـۺ ےکۺدعبۺدرگیےۺ لَ رؾ امۺوہےت ۺںیہ ۺنکیلۺہیۺاےسیۺوقانینۺںیہۺنجۺوکۺخڈاؾدنۺےنۺاسۺاع ض ۺےک ۺےیلعراردكاۺےہ۔1ۺمہۺ وچہکنۺانۺوقانینۺےکۺكا عۺںیہۺاسۺےیلۺاسۺمظنمۺےلسلسۺیکۺخا فۺؾرریۺامہرےۺےیلۺكانکممۺےہ؟ۺ نکیلۺخڈاؾدن ۺاسۺاقوننۺاکۺانبےن ۺؾاال ۺےہۺاؾر ۺاقونن ۺاسۺےک ۺارادے ۺےکۺكا ع ۺےہۺاؾرۺہیۺاقوننۺوخدۺ اس ۺرپ ۺالوگ ۺںیہنۺوہكا ،ۺانبلاںی ۺزجعمه ۺ ،ۺرخضۺاعدـ ۺاؾر ۺاكک ۺاقونن ۺےک ۺكارےۺںیم ۺایہٰل ۺعشیّف ۺیکۺ
دبتیلیۺوکۺاسۺےنۺوخد ۺعرار ۺدكا ۺےہ۔ۺخڈاؾدنۺوخد ۺداکرم یتۺوطر ۺرپۺاایشءۺوکۺاكکۺدؾرسےۺےسۺطیناط فۺ قلخۺفرامكا ۺےہ،ۺؾهۺاچےہۺوتۺان ۺوکۺریغۺطیناطف ۺقلخۺرکاتکسۺےہہبۺاافلؽ ۺدرگیۺامہرےۺۺایخلۺےکۺ اطمقبۺزجعمهۺنجۺامدیۺۺوقانینۺےکۺلاخا فۺوہكاۺےہۺلقعۺانۺیکۺرضؾرـۺؾۺزلؾصۺوکۺفشکۺرکےنۺ رپۺہززگۺاقدر ۺںیہنۺوہکرم یت؛ۺینعیۺلقعۺےکۺكاسۺاینتۺدقرـ ۺںیہنۺہکۺؾهۺاكکۺزیچۺےکۺكارےۺںیمۺ
اقفعنف ۺےک ۺصاھتۺمکحۺاگلالۺہک ۺرضؾریۺاؾر ۺالرکفۺےہۺہک ۺاسۺزیچۺاکۺؾوجد ۺاكکۺاخضۺلکشۺؾۺ
1۔ینعیۺےطۺرکدكاۺےہۺبرتممج)
69
زجعمه ۺاکۺؾوجد
وصرـ ۺںیمۺوہۺاسۺےکۺها ؾهۺںیہنۺوہاتکس۔ۺہیۺعراانۺےسۺاصینادۺرکےتۺوہالۺےتہکۺںیہۺہکۺخڈاۺاقدرۺ قلطمۺاؾروجۺاچےہ ۺرکكاۺےہۺ :أْ َ ُط ًَل َى كٌُّ َش ِي ٕء َقس ْٔيز ‘‘ 1ۺاؾرۺؾیہۺہزۺزیچۺرپۺاقدرۺےہۺ۔ۺ‚ {إ َٕٔ اهَّللَ َيف ٌَِ ٌُ ََا َيظَ ا ُء }ً‘‘ 2انیقیاہللۺوجۺاچےہ ۺےہۺرکۺزگركاۺےہۺ۔ۺ‚ اسۺاحلؽۺےسۺارگۺمہۺاظنصۺاکانئـۺںیمۺاكکۺیعطقۺاقوننۺےکۺكادنبۺوہۺاجںیئۺوتۺدقرـۺؾۺارادهۺ ایہٰل ۺدحمؾد ۺوہاجال ۺاگ۔ ۺینعی ۺخڈا ۺیھب ۺاس ۺاقونن ۺیک ۺریپؾی ۺرکےن ۺرپ ۺوبجمر ۺےہۺ۔ ۺان ۺےک ۺایخلۺےکۺ اطمقبۺذفۺااكاـۺایہٰلۺرپۺاگنهۺداےتلۺںیہۺوتۺدؾۺمسقۺیکۺااكاـۺیتلمۺںیہ۔ پ ہلیۺمسقۺیکۺااكاـ ۺطقفۺخڈاؾدناعتملۺیکۺداـ ۺوکۺاومر ۺاکانئـ ۺںیمۺومٔرثۺاجیتنۺںیہۺاؾر ۺامتصۺ ااعفلۺوکخڈاۺیکۺرطفۺوسنمـۺرککرم یتۺںیہۺےسیج: و َخً ََل ك ُ ٌَ َشي ٕء 3 َ ِ
‘‘اؾرۺہزۺزیچۺوکۺاسۺےنۺدیپاۺایکۺےہۺ۔ۺ‚
بَ ٌِ ِهَّلِل األ َِزُ َجُٔي ٌّا ‘‘ 4ہکلبۺہیۺصارےۺاومرۺاہللۺےکۺاہھتۺںیمۺںیہ۔ۺ‚ أَُفَ أَيتُِ َا تُُ ُٓوٕ أَأَْمُتْن َت ِدًُ ُكوْ َ ُط أَّ َْحٔ ا ِي َداي ٔ ُكوٕ 5 َ َِ ِ َ ِ َ ِ ِ ُ ‘‘ۺایکۺمتۺےنۺوساچۺےہۺہکۺسجۺےفطنۺوکۺمتۺبرمح)ںیمۺداےتلۺوہۺایکۺاسۺبامشان)وکۺمتۺانبےتۺوہۺ كاۺانبےنۺؾاےلۺمہۺںیہ؟‚
1۔ۺوسرهۺجحۺب،)۱۱ۺاالقۺ۶۔ 2۔ۺوسرهۺجحۺب)۱۱ۺاالقۺ۲۸۔ 3۔ۺوسرهۺااعنصۺب)۶ۺاالق۲۰۰۲۔ 4۔ۺوسرهۺردعب)۲۳ۺاالق۳۲۔ 5۔ۺوسرهۺؾاہعقۺاالقۺ۵۸۔۵۹۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
70
و ُتٌٔز ََٔ َتظَ ا ُء وتُذٍٔ ََٔ َتظَ ا ُء 1 َ ُ ِ َ ُ ِ ‘‘اؾرۺوتےسجۺاچےہۺزعـۺداتیۺےہۺاؾرۺےسجۺاچےہۺدلیلۺرکۺداتیۺےہۺ۔ۺ‚ أَ َٕ ا ِي ُك َو َة ِهَّلِل َجُٔي ٌّا ‘‘ 2صاریۺوقـۺرصفۺاہللۺےکۺےیلۺےہ۔‚ وٕ 3 َواهَّللُ َخ ًَ َكهُ ِِ َو ََا َت ٌِ ًَُُ َ ‘‘احالہکنۺوخدۺںیہمتۺاؾرۺوجۺھچکۺمتۺانبےتۺوہۺطفۺوکۺاہللۺےنۺدیپاۺایکۺےہۺ۔ۺ‚ غ ايُِحٔيسُ َفٌَاٍ ي ُٔا يُزٔيسُ 4 ْ َ ذُو اي ٌَِ ِز ٔ َ ‘‘لایۺصانۺؾاالۺرعسۺاکۺامکلۺےہۺ۔ۺوجۺاچےہ ۺےہۺاےسۺوخـۺااجنصۺدےنیۺؾاالۺےہۺ۔‚ ك ُ ٌَ َي ِوّ ٕ ص َُو فٔي َطأ ِ ٕٕ ‘‘ 5ۺؾهۺہزۺرؾرۺاكکۺبیئنۺ)رکۺہمشۺصاریۺںیمۺےہۺ۔‚ دؾرسیۺمسقۺیکۺااكاـۺںیمۺخڈاۺےکۺها ؾهۺامدیۺللعۺؾاابسـۺیکۺكاریثۺوکۺایبنۺایکایگۺےہۺ،ےسیج: ت رٔزِ قّا 6 ايشُا ٔء ََا ّء فَأ َ ِْخ َد بٔطٔ َٔٔ َ ايث َُ َزا ٔ َ َ أَِْزَ ٍَ َٔ َٔ َ َ ‘‘اؾرۺااامسنۺےسۺكاینۺلاۺصاكاۺرھپۺاسۺےسۺاہمتریۺذغاۺےکۺےیلۺلھپۺدیپاۺےیکۺ۔ۺ‚
1۔ۺوسرهۺاالۺرمعانۺب)۳االقۺ۱۶۔ 2۔ۺوسرهۺرقبهۺب)۱ۺاالقۺ۲۶۵۔ 3۔ۺوسرهۺاصافـۺب)۳۷ۺاالقۺ۹۶۔ 4۔ۺوسرهۺلاؾجۺب)۸۵ۺاالقۺ۲۵۔۲۶۔ 5۔ۺوسرهۺاارنمحۺب)۵۵االقۺ۱۹۔ 6۔ۺوسرهۺرقبهۺب)۱ۺاالق ۱۱۔ۺ
71
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ح 1 ص َُو َايذٔي َج ٌَ ٌَ َلهُ ُِ اي ُٓ ُح َوّ ي ٔ َت ِض َتسُوا ب ٔ َضا فٔي هُ ًُ َُا ٔ ت ا ِيب َ ّر َواي َِب ِ ٔ پ ‘‘اؾرۺؾیہۺےہۺسجۺےنۺ مھارےۺےیلۺاتسرےۺانبالۺكاہکۺمتۺانۺےکۺدرےعیۺیکشخۺاؾرۺدنمسرۺ یکۺكارویکینۺںیمۺرا ہتۺولعمصۺرکؾۺ۔ۺ‚ ح بُٔا َنشب ِت أَيسٔي اي َٓاض 2 ٔ هَ َض َز ا ِيف ََشا ُز فٔي ا ِيب َ ّر َواي َِب ِ ٔ َ َ َ ِ ‘‘ۺینوگنۺےکۺاےنپۺاامعلۺےکۺكاىفۺیکشخۺاؾرۺرتیۺںیمۺاسفدۺلاۺكاۺوہۺایگۺ۔ۺ‚ َش ايِوسواض ا ِي َد َٓاض۔ َايذٔي يُوسؤض فٔي ػسُو ٔر اي َٓاض 3 ٔ ٔ َٔ ِٔ َ ّ َ ِ َ ٔ َِ ُ ُ ‘‘ۺسپۺرپدهۺرهۺرکؾوسہسۺدا ےنۺؾاےلۺباسیلبۺ)ۺےکۺرشۺےسۺوجۺینوگنۺےکۺدیننۺںیمۺؾوسےسۺ دااتلۺےہۺ۔ۺ‚
ين .يَ ِضسٔي بٔطٔ اهَّللُ ََ ٔٔ َات َبٍَ ر ِٔؿ َواْ َ ُط ُسبُ ٌَ اب َُب ٔ ْ ق َِس َجا َء ُن ِِ َٔ َٔ اهَّللٔ ْ ُْور َون ٔ َت ْ
ايشالّ ٔ 4 َ لن ‘‘ شؽنطۺاہمترےۺكاسۺاہللۺیکۺاجلق ۺےسۺونراؾر ۺرؾنشۺاتکـ ۺاایکچۺےہۺسجۺےکۺدرےعیۺ اہللۺانۺینوگنۺوکۺا نمۺؾصا یتمۺیکۺراںیہۺداھکكاۺےہۺوجۺاسۺیکۺراضۺےکۺؿالقۺںیہ۔‚ اوھننۺےنۺدنمرہجۺكاالۺدؾوننۺمسقۺیکۺااكاـ ۺےکۺدرایمنۺااحتدۺؾؾدحـۺااجیدۺرکےنۺےکۺےیلۺ
پ ہلیۺمسقۺیکۺااكاـۺےسۺیقیقحۺینعمۺب ادۺایلۺےہۺۺاؾردؾرسیۺمسقۺیکۺااكاـۺےسۺاجمریۺینعمۺب ادۺایلۺےہ،ۺ
1۔ۺوسرهۺااعنصۺب)۶ۺاالقۺ۹۷۔ 2۔ۺوسرهۺرؾصۺب)۳۰ۺاالقۺ۴۲۔ 3۔ۺوسرهۺكاسۺب)۲۲۴ۺاالقۺ۴۔ۺ۵۔ۺ 4۔ۺوسرهۺامدئهۺب)۵ۺاالقۺ۲۵۔ۺ۲۶۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
72
اسۺیکۺؾہجۺہیۺےہۺہکۺؾهۺكاریثۺوکۺداـۺخڈاۺںیم ۺرصحنم ۺےتھجمسۺںیہۺاؾراکانئـ ۺےک ۺاظنصۺصیفۺؾببسمۺ وکۺرصفۺاقترنۺاؾرۺطیناطفۺاجےتنۺںیہۺوجۺہک’‘اعدـۺاہلل‚ےکۺاطمقبۺاجریۺؾصاریۺےہ1۔ۺ اسۺانب ۺرپ ۺان ۺیکۺرطفۺےس ۺ‘‘اعدـ ۺاہلل‚ ۺاک ۺونعان ۺشیپ ۺرکكا ،ۺایسۺدصقم ۺےکۺتحت ۺےہ ۺہکۺ اكکۺرطفۺخڈا ۺیکۺدقرـ ۺہقلطمۺوکۺمکحمۺكالق ۺرکںیۺدؾرسیۺرطفۺزجعمهۺےکۺنکممۺوہےنۺۺوکۺ اابثـۺرکںیۺ۔ ۺایسۺؾہج ۺےس ۺان ۺےکۺکا صۺاکۺدصقمۺاظنصۺصیفۺؾ ۺببسم ۺاؾرۺاظنص ۺاکانئـۺںیمۺوموجدۺ اقوننۺیکۺاقونتینۺیکۺیفنۺرکكاۺےہ۔ اس ۺكارے ۺںیم ۺزغایل ۺےتہکۺںیہ‘’:بفا ہفس)ۺامدی ۺاابسـ ۺرپ ۺااصحنر ۺرکےت ۺوہال ،ۺاصع ۺےکۺ اردلا ۺنب ۺاجےن ۺكا ۺب دؾنۺےک ۺردنه ۺوہےن ۺاؾر ۺاس ۺمسقۺےک ۺدؾرسےۺااعفلۺوک ۺكانکمم ۺامشر ۺرکےتۺ ںیہ۔ۺہکبجۺمہۺاسۺرظنہیۺےکاخمفلۺںیہ۔رضؾریۺےہۺہکۺمہۺزجعماـ ۺےکۺۺاابثـ ۺاؾر ۺاملسموننۺ ےکعشلّمہۺۺاقدعےۺہکبۺخڈاؾدنۺامتصۺاایشءۺرپۺاقدرےہ)ۺیکۺدمالقۺرکےتۺوہالۺاسۺہلئسمۺ‘‘طنی ّنف‚ۺ
ےکۺقلعتمۺثحبۺرکںی۔‚2
اصارعهۺےکۺرظنےیۺرپۺاكکۺدیقنتیۺرظن ۲۔ۺاسیجۺہکۺمہۺےنۺداھکیۺہکۺۺاکانئـۺےکۺیمتحۺاظنصۺیکۺیفنۺےکۺےیلۺاصارعهۺیکۺا یلۺدلیلۺوظاہزۺ ااكاـۺںیہ۔ۺاوھننۺےنۺدؾۺمسقۺیکۺااكاـۺیکۺشیپۺرکےتوہالۺاکانئـۺںیمۺقولخاقـۺیکۺكأریث ۺوکۺایبنۺ رکےنۺؾایلۺااكاـۺوکۺاجمریۺامشرۺایکۺےہۺاؾرۺانۺیکۺكا ٔؾلیۺیکۺےہ۔ۺاہینۺاكکۺوسالۺصاےنمۺااكاۺےہۺہکۺ ایکۺمہۺوبجمرۺںیہۺہکۺدؾۺمسقۺیکۺااكاـۺںیمۺےسۺاكکۺرگؾهۺوکاجمریۺامشرۺرکںیۺاؾرۺانۺیکۺكاؾلیۺرکںی؟ۺ ومرثۺوہےنۺےسۺاقوننۺهلنف،دؾرسےۺامدیۺاابسـ ۺیکۺكاریثۺ ایکۺوتدیحۺااعفیلۺاؾرطقفۺخڈاۺےکۺیقیقحۺ ٔ اؾرۺاؾرۺاکانئـۺںیمۺوموجدۺاقوننۺیکۺیفنۺالرص اۺاکرم یتۺےہ؟ۺتہبۺصاریۺااكاـۺرصاذفۺےکۺصاھتۺفلتخمۺ
1۔ۺروجمۺرکںی،ۺرشجۺومافقۺایجیۺ،ۺجۺ،۸ۺضۺ۲۵۸۔ۺ 2۔ۺاہت
ۺالفا ہفسۺ،ۺعشا ٔہۺ،۲۷ۺضۺ۱۳۶۔
73
زجعمه ۺاکۺؾوجد
اایشءۺیکۺكاریثۺوکۺمیلستۺرککرم یت ۺںیہۺاؾر ۺاابسـ ۺؾعشیّناـ ۺیکۺكاریثۺوکۺیرشۺےکۺملعۺرجتہبۺےکۺدرےعیۺ احلصۺدشهۺاقمامـۺےسۺیھبۺلاھۺرکۺایبنۺرککرم یتۺںیہۺسکۺدلیلۺیکۺانبءۺرپۺمہۺااكاـۺیکۺكاؾلیۺرکںیۺ اؾرۺانۺاکۺؿاہزیۺینعمۺب ادۺہنۺںیل؟ۺمہۺاہینۺرپ ۺومنےن ۺےکۺوطرۺرپ ۺضعب ۺااكاـ ۺوکۺشیپۺرکكاۺانمطفۺ ےتھجمسۺںیہ: وجٌ ًِ َٓا َٔٔ ايُِا ٔء ك ُ ٌَ َشي ٕء ح َٕي 1 َ ََ َ َ ِ ٓ ‘‘اؾرۺامتصۺاجدنارۺزیچؾنۺوکۺمہۺےنۺكاینۺےسۺانبكاۺےہۺ۔ۺ‚ إَْٔا َخ ًَ ِك َٓاصُِ َٔٔ كٔي ٕن الز ٕٔب 2 ِ ِ ‘‘ۺاؾرۺمہۺےنۺاںیہنۺسیلۺدارۺاگرےۺےسۺدیپاۺایکۺ۔ۺ‚ َجاً ٔ ٌٔ اي َُِالئٔهَةٔ ُر ُس ّال ‘‘ 3زینۺفروتشنۺوکۺاغیپصۺرصانۺانبےنۺؾالۺےہۺ۔ۺ‚ ُص ُن ِِ ‘‘ 4ارگۺمتۺخڈاۺیکۺدمۺرکؾۺےگۺوتۺؾهۺاہمتریۺدمۺدرکےۺاگۺ۔‚ ُصوا ا َ هَّلل َي ِٓ ُ ُ ا ٔ ِٕ َت ِٓ ُ ُ رق 5 ِرقى آ ََُٓوا َو َات َك ِوا َي َف َت ِح َٓا ًًَ َِيض ٔ ِِ بَ َزك َ ٕ ات َٔ َٔ َ ايش َُا ٔء َو ِاال ٔ َوي َِو أَ َٕ أَ ِص ٌَ اي ُ َ ‘‘اؾر ۺارگۺان ۺویتسبنۺےکۺینگۺاامیۺن ۺےلۺااےتۺاؾر ۺوقتی ٰۺارایتر ۺرکےتۺوتۺمہۺان ۺرپۺااامسنۺ ؾرنیمۺیکۺلاوتکنۺےکۺدرؾارےۺوھکلۺدےتیۺ۔ۺ‚
1۔وسرهۺاكیناءۺب)۱۲ۺاالقۺ۳۰۔ 2۔ۺوسرهۺاصافـۺب)۳۷ۺاالقۺ۲۲۔ 3۔ۺوسرهۺافرطۺب)۳۵ۺاالقۺ۲۔ 4۔ۺۺوسرهۺدمحمۺب)۴۷االقۺ۷۔ 5۔ۺوسرهۺارعافۺب)۷ۺاالقۺ۹۶۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
74
ت يضسٔيضِ ربضِ بٔإٔيُاْ ٔضِ 1 إ َٕٔ َاي ٔذ َ ئ آ ََ ُٓوا َو ًًَُُٔوا ايؼَ اي َٔحا ٔ َ ِ ٔ ِ َ ُ ُ ِ َ ٔ ِ ‘‘ ۺوج ۺینگ ۺاامین ۺالال ۺاؾر ۺلنک ۺاامعل ۺاجبالالۺےبۺکشۺااکن ۺرـ ۺان ۺےک ۺاامین ۺےکۺصیفۺ ایکنۺدہالقۺرکےۺاگ۔‚ إّن ٔ ِي جزي ُتضِ ايِيوّ بُٔا ػبَرُوا أََْضِ صُِ ا ِيفَائٔزُوٕ 2 َ ُِ ُ َ َِ ُ ُ َ ِ َ َ َ ‘‘ۺااجۺںیمۺےنۺانۺےکۺربصۺاکۺاںیہنۺہیۺدبہۺدكاۺہکۺؾیہۺینگۺاکایمـۺںیہ۔ۺ‚ ها ہمۺابطابطیئ ۺؒوسرهۺؿا ضۺیکۺااكاـ ۺیکۺریسفتۺںیمۺفرامےتںیہ‘’:بدقر)ۺےسقلعتمۺعراا ینۺ ااكاـ ۺاسۺكاـ ۺیکۺكادیئ ۺرککرم یتۺںیہۺہکۺخڈا ۺےنۺہز ۺزیچۺوکۺاكکۺاخضۺادنار ۺےۺےکۺاطمقبۺعرار ۺدكاۺ ےہاؾراسۺاکۺب ہبتۺاؾرۺنیعمۺاقمصۺولعمصۺےہہکۺؾهۺےشۺاسۺیکۺخا فۺؾرریۺںیہنۺرکۺیتکسۺاؾرۺؾهۺزیچۺ اینپۺللع،ۺرشامؾ ۺاؾر ۺرؾاطبۺےسۺاقمئۺۺےہۺ۔‚ؾهۺاسۺوسرهۺابمرہکۺںیمۺےلہپ’‘ ۺوتلک‚ ۺیکۺؾاضذفۺ رکےتۺںیہ:
ََ ِٔ يَ َتوك َ ٌِ ًَلي اهَّلل َف ُض َو َحشبُ ُط ‘‘ۺوجۺیھبۺخڈاۺرپۺوتلکۺرکكاۺےہۺخڈاۺاسۺےکۺےیلۺاکیفۺےہۺ۔ۺ‚ ا ٔ ٕٓ اهَّلل باي ٔ ُّ أَز ٔ ’‘کشیبۺخڈاۺاےنپۺمکحۺاکۺاچنہپےنۺؾاالۺےہۺ۔‚
رھپۺفرامےتۺںیہ هَّلل ي ٔک ٌٓ ٕ شيء قسر ّا۔’‘ۺاسۺےنۺہزۺےشۺےکۺےیلۺاكکۺ سدارنیعمۺرکۺدیۺےہۺ۔ۺ‚ ق َِس َج ٌَ ٌَ ا ُ خڈاؾدنۺذف ۺاكکۺزیچۺوکۺااجید ۺرکكا ۺاچےہ ۺےہۺوتۺاےسۺاسۺیکۺدحۺےکۺاطمقبۺاؾراےسۺاےنپۺ ؾوجدیکۺلاتکۺےس ۺااجنصۺداتیۺےہ؛احالہکنۺؾه ۺاقدرۺقلطمۺےہۺاؾرۺسجۺاکصۺوکۺاچےہۺااجنصۺدےۺاتکسۺ ےہ:
1۔ۺوسرهۺویسنۺب)۲۰ۺاالقۺ۹ 2۔ۺوسرهۺومونمن ب)۱۳ۺاالقۺ۲۲۲۔ۺ
75
زجعمه ۺاکۺؾوجد
وإ ِٕٔ َٔٔ َشي ٕء إ ٔال ً ٔ ِٓ َسَْا َخزائ ٔ ُٓ ُط وَا ْ ُ َٓزّ ُي ُط إ ٔال ب َك َس ٕر ًٌَُوّ ٕ 1 َ َ َ َ ٔ َِ ِ ِ ‘‘اؾر ۺوکیئ ۺزیچ ۺایسی ۺںیہن ۺسج ۺےک ۺزخاےن ۺامہرے ۺكاس ۺہن ۺوہن ۺرھپمہۺاُےسۺانمطف ۺ سدارۺ ںیمۺكارلۺرکےتۺںیہ۔ۺ‚ ااكاـۺعراانۺےکۺوظاہزۺرپۺلمعۺرکےنۺؾاالۺصخشۺیلقعۺكاۺؾاحضۺیلقنۺبۺعرااینۺؾدحلنی)ۺدلیلۺےکۺ ریغبۺسکۺرطجۺاےنپۺااـ ۺوکۺااجرـ ۺداتیۺےہۺہکۺؾهۺاکانئـ ۺںیمۺقولخاقـ ۺیکۺكاریثۺؾایلۺااكاـ ۺیکۺ كأؾلیۺرکےۺاؾرۺاُن ۺےک ۺؿاہزیۺینعمۺےسۺہفۺرکۺوکیئۺاؾرینعمۺایبنۺرکےۺ؟ۺ ۺاحالہکن ۺانۺدؾۺمسقۺیکۺ ااكاـ ۺیک ۺنییبتۺرکےت ۺؾعق ۺمہ ۺاینپ ۺدنسپ ۺیک ۺریسفت ۺرکےن ۺرپ ۺوبجمر ۺںیہنۺںیہۺہک ۺ ۺاكک ۺرگؾه ۺاک ۺ یقیقحۺ ینعمۺاؾرۺدؾرسےۺاکۺاجمریۺینعمۺرکںی۔ ۱۔اعدـ ۺاہللۺےہۺكا ۺہکۺصیف ۺاہلل؟ۺسجۺرطجۺہکۺایبن ۺوہۺاکچۺےہۺہکۺاصارعهۺاؾر ۺان ۺےکۺ ریپؾاکرؾن ۺاک ۺہی ۺدیقعه ۺےہ ۺہکۺاظنص ۺاکانئـ ۺںیم ۺراجئ ۺوقانین ۺاكک ۺیمتح ۺاؾر ۺكااقكل ۺرییغت ۺاظنص ۺوکۺ ایبنۺںیہنۺرکۺرےہۺہکلبۺطقفۺؾااعقـۺےکۺدرایمنۺانتطفۺاؾرۺاُنۺےکۺ ےکۺدعبۺدرگیےۺؾوقمۺوکۺایبنۺ رکےتۺںیہۺان ۺےکۺلادكکۺہیۺوقانینۺاعملۺرصفۺ‘‘عراردادی‚ ۺںیہۺوجۺعش ّیف ۺكا ۺاعدـ ۺایہٰلۺےکۺ اطمقبۺاجریۺوہےتۺںیہ۔ۺدنۺ،ۺراـۺےکۺاؾرۺراـۺ،ۺدنۺےکۺدعب اۺاکرم یتۺےہ۔رحارـۺ،ۺااگۺےکۺصاھتۺ وہکرم یتۺےہ،ۺینعیۺا اسۺںیہنۺےہۺہکۺااگۺؤمرثۺاؾرۺرحارـ،ۺااگۺاکۺؾایعقۺارثۺوہ۔ۺمہۺاےنپۺایخلۺںیمۺاكکۺ وکۺؤمرثۺاؾرۺدؾرسےۺوکۺارثۺاکۺكاصۺدےتیںیہۺہکبجۺؾاتیعقۺاسۺرطجۺںیہنۺےہ۔ اكکۺاقكل ۺوتہج ۺہتکن ۺہی ۺےہ ۺہک ۺذف ۺان ۺےس ۺوسال ۺایک ۺاجال ۺہک ۺ‘‘خڈاؾدن ۺاعتملۺےنۺایسی‚ۺ تیفیکۺوکۺویکنۺااجیدۺایک؟ۺۺوتےتہکۺںیہ: ‘‘ ۺتحلصم ۺاک ۺاقتاض ۺیہی ۺاھت ۺارگ ۺخڈاؾدن ۺاعتمل ۺاس ۺتیفیکۺاؾروموجدهۺاظنص ۺوکۺقلخ ۺہن ۺفرامكا ۺوت ۺ اظنصۺیتسہۺںیمۺدبۺیمظنۺاؾۺرللخۺؾاعقۺوہۺاجكا!‚
1ۺ۔رجحب)۲۵ۺاالق۱۲۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
76
اہینۺرپدؾۺاؾرۺوسالۺشیپۺااےتۺںیہ: ۺالہپۺہیۺہکۺاسۺاظنصۺیکۺدبیمظنۺےسایکۺلکشمۺشیپۺااکرم یتۺاؾر ۺخڈا ۺیکۺداـ ۺرپۺسکۺارتعاض ۺاکۺ ومذفۺیتنب؟ۺًانیقیۺاپہؿنۺےن ۺاكکۺرفمؾہضۺاقمئۺایکۺوہاۺےہۺؾهۺہیۺہکۺاظنصۺںیم ۺللخۺاؾرۺرخایبۺاكکۺ كاولطمـ ۺاب ۺاؾر ۺخڈا ۺیکۺخڈایئۺۺےسۺدؾر ۺےہ۔ۺاسۺاضےطبۺوکۺوبقلۺرکےنۺےسۺۺاصارعهۺہنۺاچےتہۺ وہالۺیھبۺۺااعفلۺایہٰلۺےکۺكارےۺںیمۺاصا کفۺفا ہفسۺےکۺعشلّمہۺاوصیننۺںیمۺےسۺاكکۺوکۺوبقلۺ رکےنۺرپۺوبجمرۺوہۺاجںیئۺےگ ۺہکۺااعفلۺایہٰلۺےبوہدهۺاؾرۺاسحـۺؾاتکـۺےکۺریغبۺںیہنۺہکلبۺاقوننۺےکۺ دالاےۺںیمۺتحلصمۺاؾرۺتمکحۺےکۺاطمقبۺااجنصۺكاےتۺںیہ۔ ۺدؾرساۺہیۺہکۺاصاًاسٓا ۺتمکحۺؾۺتحلصمۺےکۺكارےۺںیمۺبکۺكاـۺیکۺاجکرم یتۺےہ؟ایکۺا اسۺںیہنۺےہۺ ہکۺتحلصمۺاؾرۺتمکح ۺاُسۺؾعقۺینعمۺؾوہفمصۺریتھکۺےہۺذف ۺاایشء ۺےکۺدرایمنۺداکرم یتۺوطرۺرپۺیقیقحۺ راہطب ۺلاعرار ۺوہكاافلؽ ۺدرگی ۺذف ۺاایشء ۺاؾر ۺااعفل ۺاک ۺنسح ۺؾ ۺحبق ۺداکرم یت ۺومرد ۺوبقل ۺؾاعق ۺوہ؟ ۺؾرگہنۺ
‘‘تمکح‚ۺاکۺایکۺینعمۺوہۺاگ؟ ااكاـۺعراانۺےکۺوظاہزۺیکۺانبءۺرپۺخڈاؾدنۺمیکحۺےہۺاؾرۺوغلۺاؾرےبوہدهۺاکصۺااجنصۺدےنیۺےسۺاسۺ یکۺداـۺزنمهۺےہۺ۔ۺخڈاۺیکۺتمکحۺاکۺینعمۺہیۺےہۺہکۺؾهۺتحلصمۺؾۺدہفۺؾۺدصقمۺرپۺلمتشمۺاکصۺوکۺاےنپۺ اخضۺؾےلیسۺاؾراابسـۺےکۺدرےعیۺااجنصۺداتیےہۺ۔ۺانبۺلاںیۺخڈاۺیکۺتمکحۺؾۺتحلصمۺاکۺبلطمۺہی ۺےہۺ
ہکۺمہ’‘اابسـۺؾعشیناـ‚ےکۺدرایمنۺراہطبۺمیلستۺرکےتۺوہن۔ ۺتمکحۺ ،ۺاسۺؾعقۺكاینعم ۺوہۺیگۺ ذفۺاایشءۺےکۺدرایمنۺیقیقحۺویپدنۺلاعرارۺوہ۔ۺہیۺوجۺےتہکۺںیہۺہکۺخڈاؾدنۺےنۺانۺوقانینۺوکۺاینپۺاعدـۺ ےک ۺاطمقبۺعرارۺدكاۺےہۺكاہکۺدبیمظنۺہن ۺوہ"وتۺمہۺوسالۺرکےتۺںیہ ۺہکۺۺدبیمظنۺؾۺاكاریکۺےس ۺایکۺب ا دۺ ےہۺ؟ۺاؾرۺسکۺرطجۺؿاہزۺوہکرم یتۺےہۺ؟ۺوبجمراۺ ا ںیمۺاسۺكاـۺوکۺوبقلۺرکكاۺڑپےۺاگۺہکۺدبیمظنۺاسۺؾعقۺ شیپ اۺاکرم یتۺےہۺذفۺمہۺؾےلیسۺےکۺدرےعیۺدہفۺكکۺہنۺںیچنہپ۔ ۳۔ایکۺخڈا ۺیکۺدقرـ ۺدحمؾد ۺوہاجکرم یتۺےہۺ؟ۺاصارعهۺےنۺخڈا ۺیکۺدقرـ ۺرپۺوصخیصۺوتہجۺیکۺ ےہاہینۺكکۺہکۺخڈاؾدن ۺیکۺدقرـۺہقلطمۺوکۺاچبےتۺاچبےتدؾرسےۺاابسـۺاؾریمتحۺوقانینۺیکۺیفنۺ رکدیۺےہ۔اہینۺرپۺركادهۺدعق ۺرکےنۺیکۺرضؾرـ ۺےہۺۺہکۺایکۺارگۺمہۺاکانئـ ۺںیمۺاقونن ۺےکۺ وموجدۺوہےن ۺےکۺاقلئۺوہۺاجںیئۺوتۺدقرـۺرپؾرداگرۺاکدالاۺهۺدحمؾدۺوہۺاجكاۺےہۺ؟ۺ
زجعمه ۺاکۺؾوجد
77
وصقمدۺیکۺؾاضذفۺےکۺےیلۺمہۺانۺوساالـۺوکۺرسكاہمۺکا صۺعرارۺدےتیںیہۺہکۺخڈاؾدنۺیکۺداـۺ ؾۺافصـۺداکرم یتۺےکۺكادحمؾدۺوہےنۺےکۺشیپۺرظنۺۺااعفلۺایہٰلۺےسیکۺںیہۺ؟ایکۺؾهۺدحمؾدۺںیہۺكاۺكادحمؾد؟ۺارگۺ دحمؾدۺںیہۺوتۺہیۺدحمؾدلقۺادنرؾینۺےہۺكاۺنورؾین؟ۺاؾرۺرہبۺاحلۺاسۺاکۺالرہمۺصقنۺےہۺكاۺںیہن؟ ہی ۺوج ۺعراان ۺرکمی ۺارصاد ۺفرامكا ۺےہخڈاوج ۺاچےہ ۺےہۺااجنص ۺداتی ۺےہ ۺ‘‘
‚ ۺہیۺوسا لۺ
شیپۺااكاۺےہۺہکۺایکۺخڈاۺاكکۺاحملۺكاۺحیبقۺلعفۺااجنصۺدےۺاتکسۺےہۺكاۺںیہن؟ۺارگۺااجنصۺدےۺاتکسۺےہۺوتۺ اس ۺاک ۺالرہم ۺہی ۺےہ ۺہک ۺخڈاؾدن ۺاعمل ۺےساحمل ۺكا ۺحیبق ۺاکص ۺاک ۺدصؾر ۺنکمم ۺےہ ۺاؾر ۺارگ ۺںیہن ۺدے ۺاتکس ۺوتۺ دقرـۺخڈاۺیکۺدحمؾدلقۺالرص اۺاکرم یتۺےہ؟ ۺاہینۺرپاكکۺانمطفۺوجاـۺكک ۺےنچنہ ۺےک ۺےیل ۺاحمل ۺےکۺ اعمینۺایبنۺرکكاۺرضؾریۺںیہۺ:ۺ احمل ۺداکرم یت:اكک ۺا اس ۺرفمؾہض ۺوج ۺانتضق ۺرپ ۺلمتشم ۺوہ ۺ ،ۺےسیجدنمسر ۺےک ۺوھچےٹ ۺوہالۺ اؾروکره ۺےک ۺلاے ۺوہال ۺریغب ۺ ۺدنمسر ۺوکوکرے ۺںیم ۺدنب ۺرکكا ،ۺہی ۺرفمؾہض ،ۺدؾ ۺ( ضی ۺباكکۺ دؾرسےۺےکۺاخمفل)ۺزیچؾنۺبؾوجدۺؾۺدعص) ۺےکۺاامتجمۺرپۺلمتشمۺےہ۔ینعی ۺاسۺاکۺالرہم ۺہیۺےہ ۺہکۺ دنمسرۺلااۺوہےنۺےکۺكاؾوجدۺلااۺہنۺوہۺاؾرۺوکرهۺوھچكاۺوہےنۺےکۺكاؾوجدۺوھچكاۺہنۺوہ۔ احملۺؾوقیع:ۺاحملۺؾوقیعۺہیۺےہۺہکۺوخدۺاسۺاکۺفرضۺرکكاۺانتضقۺرپۺلمتشمۺںیہنۺےہۺ،ۺہکلبۺاسۺ فرضۺےکۺققحتمۺوہےنۺاکۺالرہمۺانتضقۺےہۺ۔ۺعن اا ولعملۺاکۺاینپۺاخضۺهلّفۺےکۺریغبۺؾوجدۺںیمۺااكاۺہکۺ اسۺےسۺاحملۺالرصۺااكاۺےہۺ۔ۺ احملۺاعدی :ۺہی ۺےہ ۺہک ۺاكکۺایسیۺےئش ۺوج ۺاعدـ ۺےکۺاطمقب ۺۺطقف ۺاےنپ ۺاخضۺببسم ۺیک ۺؾ ہجۺ ےسۺؾوجدۺںیم اۺاکرم یتۺےہۺنکیلۺاسۺیکۺاكکۺاؾرتلعۺیھبۺوہیتکسۺےہ۔ۺاحملۺیکۺاسۺمسقۺوکۺاجمرااۺاحملۺاکۺ كاصۺدےتیںیہ۔ۺعن اا ۺاعدیۺاابسـ ۺےسۺہفۺرکۺققحتمۺوہےنۺؾاےل ۺزجعمے ۺاؾر ۺریغ ۺاعدی ۺاومرۺےکۺ ؾوقمۺاکۺالرہمۺاحملۺںیہنۺےہۺ۔
احملۺداکرم یتۺاؾرۺاحملۺؾوقیعۺادتباءۺیہۺےسۺخڈاۺیکۺدقرـۺاؾرعشیّفۺےکۺدالاےۺےساخرجۺوہۺ
اجےتۺںیہ۔ۺداـۺےکۺاابتعرۺےسامتصۺنکممۺاینوجدۺبنجۺاکۺؾوجدۺںیمۺااكاۺنکممۺوہ)ۺااعفلۺاؾرۺاایشءۺخڈاۺ یکۺدقرـۺہقلطمۺےکۺدالاهۺارایترۺںیم ۺںیہۺ۔انبلاںی ۺاحمالـ ۺبعنتمم ۺاینوجدۺااعفلۺاؾرۺاایشء)ۺاکۺققحتمۺ ہنۺوہكاۺافلعۺیکۺافهلنفۺےسب وبؽۺںیہنۺہکلبۺاقكلۺںیمۺاقتیلبۺےکۺہنۺوہےنۺۺےسقلعتمۺےہ۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
78
دقرـۺخڈاۺاکۺحیبقۺااعفلۺےسۺارابتؽ اسۺكارےۺںیمۺزتعمہۺاؾرۺاامہیمۺاکۺدیقعهۺےہۺہکۺخڈاۺیکۺدقرـۺكادحمؾدۺےہنکیلۺارادهۺخڈاۺ حیبقۺلعفۺےسۺقلعتۺںیہنۺرکھنا؛ۺویکہکنۺدقرـۺیکۺرعتفیۺ نوٕ ايفاًٌ بحيث اذا طاء فٌٌ واذا يِ يظأ يِ يفٌٌ ۺےکۺاطمقبۺۺدقرـۺ،ۺلعفۺیکۺدؾوننۺرطفۺرتکۺاؾرۺااجنصۺےسۺب وبؽۺےہ۔اـۺ ارگۺاكکۺلعفۺےکۺصاھتۺخڈاۺاکۺارادهۺقلعتۺدیپاۺرکۺےل،ۺوتۺؾهۺلعفۺؾاذفۺكالعیزۺاؾرۺرضؾریۺوہۺاجاگیئ۔ۺ ینعیۺاُسۺاکؾۺوجدۺںیمۺہنۺااكاۺاحمۺلۺےہ ۺنکیلۺارگۺلعفۺوکۺااجنصۺدےنیاکۺارادهۺہنۺرکےۺوتۺلعفۺ،تلعۺےکۺ ہنۺوہےنۺیکۺؾہجۺےسۺعنتممۺكالعیزۺوہۺاجكاۺےہاؾرۺہززگۺققحتمۺںیہنۺوہۺاتکس،انبۺلاںیۺ سدؾرۺوہےنۺاکہیۺ بلطمۺںیہنۺےہۺہک ۺلعفۺیمتحۺوطرۺرپۺققحتمۺوہۺ،ۺہکلبۺلعف ۺےکۺدؾوننۺرطوفنۺااجنصۺؾۺرتک ۺبینعیۺ ےشۺےکۺوہےنۺاؾر ۺہنۺوہےنۺ)ۺوکۺصالمۺوہۺاجكاےہۺ۔ۺارادهۺوچہکنۺدؾ ۺمؽنػؿنۺبۺینعیۺدؾ ۺاخمفلۺ زیچؾن ۺ) ۺںیم ۺےسۺاكکۺ( ضی ۺےس ۺقلعتمۺوہكا ۺےہ ۺذہلا ۺاراده ۺیک ۺؾہج ۺےسۺققحتم ۺوہےن ۺؾاالۺلعف ۺ،ۺ دقرـۺیکۺؾتعسۺےسۺتہبۺدحمؾدۺوہكاۺےہ۔كاافلؽۺدرگی ۺ،ۺذفۺمہۺےتہکۺںیہۺ‘‘ۺہکۺخڈاۺےسۺحیبقۺلعفۺ اکۺاصدرۺوہكاۺاحملۺےہ‚ۺہیۺاحملۺ،ۺاحملۺداکرم یتۺںیہنۺےہ۔ۺینعیۺایسیۺزیچۺںیہنۺوجۺانتضقۺرپۺلمتشمۺوہۺہکلبۺ عنتممۺكالعیزۺےہ۔ۺینعیۺۺاسۺاخضۺافلعۺےس ۺحیبقۺاکۺاصدرۺوہكاۺاحملۺےہ۔ۺاس اکۺبلطمۺہیۺںیہنۺےہۺ ہکۺخڈاؾدنۺاسۺلعفۺوکۺااجنصۺدےنیۺدےنیۺےسۺاعزجۺےہۺہکلبۺاسۺونمممۺوہےنۺےکۺصیفۺیکۺتہجۺخڈاۺ ؾدنۺیکۺداـ ۺںیمۺكایئۺاجکرم یتۺےہ۔ ۺسج ۺرطج ۺلعفۺذفۺؾاذفۺكالعیزۺوہكاۺےہ ۺوتۺاسۺاک ۺینعم ۺہیۺںیہنۺ ہکۺافلع ۺےبۺارایتر ۺاؾرۺوبجمرۺوہۺایگ ۺےہ۔بویکہکنۺافلع ۺےنۺلعفۺوکۺؾوجدۺاطع ۺایکۺےہ) ۺاطینامۺكالعیزۺ یھبۺایسۺرطجۺےسۺےہ،ۺینعی’‘ افلعۺاکۺلعفۺےکۺااجنصۺاکۺارادهۺہنۺرکےن‚ےسلعفۺعنتممۺوہۺاجكاۺےہ۔ۺ سپۺاسۺۺاطینامۺاکۺالرہمۺدقرـۺیکۺدحمؾدلقۺںیہنۺےہ۔ۺ اہین ۺرپ ۺاسۺثحب ۺےسۺدیپا ۺوہےن ۺؾاال ۺوسال ۺہی ۺےہ ۺہک ۺ‘‘خڈا ۺ،لعفۺحیبق ۺاک ۺاراده ۺویکن ۺںیہنۺ رکكا؟‚ امشانۺےکۺادنروموجدۺارادےۺےکۺاخضۺ سدامـۺاؾرۺؾصالئۺںیہۺامشانۺیھبکۺاكکۺاکصۺاکۺارادهۺ ںیہنۺرکكا ۺاؾر ۺاےسۺااجنصۺںیہنۺداتیۺاسۺؾہجۺےسۺہکۺامشان ۺےکۺےیلۺاسۺاکصۺےکۺااجنصۺدےنیۺےکۺ
79
زجعمه ۺاکۺؾوجد
وماعقۺفرامہۺںیہنۺوہےت۔ۺنکیلۺیھبک ۺاےسیۺاکصۺوہےتۺںیہۺںیہنجۺارادهۺرکۺےک ۺااجنصۺدےۺاتکسۺےہۺ رگمۺاےنپۺداکرم یتۺوعشرۺاؾرۺرؾاحینۺامکالـۺرپۺافلاۺوہےنۺیکۺؾہجۺےسۺاںیہنۺاینپۺصانۺ،ۺاقمصۺاؾۺرتیصخشۺ ےس ۺمَشف ۺایخل ۺرکےت ۺوہال ۺ ۺان ۺاک ۺاراده ۺںیہن ۺرکكا ۺاؾر ۺاںیہن ۺااجنص ۺیھب ۺںیہن ۺداتیےہ ۺ۔ ۺہیۺ دحمؾدلق،ۺتقیقحۺںیمۺدقرـۺكاۺارادےۺیکۺدحمؾدلقۺےکۺینعمۺںیم ۺںیہنۺےہ ۺۺ۔امشانۺوکۺااجن صۺ دےنیۺےسۺرؾےنکۺےکۺےیلۺوکیئۺنورؾینۺراکؾـ ۺیھبۺںیہنۺےہۺہکلبۺاسۺےکۺداکرم یتۺۺامکلۺاؾر ۺمَش فۺ اؾرلاےۺاکصۺاکاسۺےکۺ ۺاقمصۺؾوجدیۺےک ۺصاكانۺصانۺہنۺوہےنۺاکۺاقتاضۺہیۺےہ ۺہکۺؾهۺاسۺوک ۺااجنصۺ ہنۺ دے۔ۺاـۺ،ۺایکۺخڈاۺےکۺارادےۺوکۺےبوہده،ۺےبۺاسحـۺؾاتکـۺاؾرتمکحۺےسۺاخیلۺاہکۺاجاتکسۺےہ؟ ربَ َٓا َا َخ ًَ ِك َت َصذَ ا باكٔال سبحاْ َوَ 1 َ َ َ َُِ ‘‘باؾرۺےتہکۺںیہ ۺ)ۺامہرےۺرپۺؾرداگرۺ!ہیۺطفۺھچکۺوت ۺےنۺےب ۺتمکحۺںیہنۺانبكا ۺریتیۺداـۺبہزۺ بیعۺےسۺ)كاۺکۺےہۺ۔ۺ‚ ذفۺمکحۺلقعۺاؾرۺرشتعی ۺےکۺوظاہزۺیکۺانبۺرپ ۺمہ ۺےن ۺوبقل ۺرکۺایلۺہکۺخڈاؾدنۺاک ۺلعفۺاؾرۺارادهۺ زینوصخمض ۺ سدامـ ۺاؾر ۺتمکح ۺرپ ۺلمتشم ۺںیہۺوتۺےجیتنۺےک ۺوطر ۺرپ ۺہی ۺوبقل ۺرکكا ۺڑپے ۺاگ ۺہک ۺخڈاؾدنۺ فۺؾوجدۺاؾرۺ ےسۺاےسیاۺاعفلۺاصدرۺوہےتںیہۺوجۺداـۺایہٰلۺےکۺصاكانۺصانۺںیہ۔ۺداـۺخڈاؾدنۺ،ۺظِز ِ امکل ۺ ضح ۺےہ ۺاؾر ۺاس ۺںیم ۺیسکۺمسق ۺاک ۺصقن ۺاؾر ۺدحمؾدلق ۺںیہن ۺكایئ ۺاجکرم یت ۺانبۺلاںی ۺوج ۺزیچ ۺریخ ۺوہۺ ؾیہۺتقیقحۺںیمۺاُسۺےکۺارادهۺےکۺقلعتمۺعراركاکرم یتۺےہۺ۔ۺۺطنشنف ۺاؾر ۺصیف ۺؾ ۺببسمۺےکۺیلقعۺ اقوننۺاکۺاقتاضۺےہۺہکۺولعملۺاینپۺتلعۺےکۺصاھتۺانتطفۺؾوجدیۺرکھناۺوہ۔ۺاسۺاقدعےۺیکۺانبءۺرپۺ
ہز ۺداـ ۺیک ۺعشیّف ۺاؾر ۺارادے ۺاک ۺدصقم ۺہی ۺےہ ۺہک ۺاس ۺاکۺقلعتۺایسیۺزیچ ۺےسۺوہۺوج ۺافلع ۺےکۺصاھتۺ طن ؾوجدۺےکۺاحلؽۺےسۺطیناطفۺاؾرۺمہۺ حۺۺوہ۔ۺداـۺرپؾرداگرۺےکۺدنلبۺؾكاالۺوہےنۺاؾرۺاسۺےکۺؾوجدۺےکۺ
1۔ۺوسرهۺاالۺرمعانۺب)۳ۺ،ۺاالقۺ۲۹۲۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
80
امکلۺ ضحۺوہےنۺاکۺاقتاضۺےہۺہکۺاسۺےکۺارادےۺاکۺقلعتۺطقفۺامکلۺےسۺوہۺاؾرۺاسۺےکۺااعفلۺااہتنیئۺ مکحمۺاؾرۺرتہبنیۺۺوہن: َايذٔي أَحشٔ ك ُ ٌَ َشي ٕء َخ ًَ َك ُط 1 ِ َِ َ ‘‘ۺسجۺےنۺہزۺزیچۺیکۺقیلختۺرتہبنیۺادنارۺںیمۺیکۺ۔‚ َايذٔي أَ ِت َكٔ ك ُ ٌَ َشي ٕء 2 ِ َ ‘‘سجۺےنۺہزۺزیچۺوکۺمکحمۺانبۺكاۺےہۺ۔ۺ‚ سپۺخڈا ۺےکۺارادےۺۺاکۺحیبقۺےسۺقلعتۺاحملۺوہےنۺاکۺبلطمۺہیۺےہ،ۺہکۺخڈا ۺافلعۺاکلمۺ وہےنۺیکۺؾہجۺےسۺصقنۺؾلااویئنۺاؾر ۺحیبقۺااعفلۺےکۺصاھتۺطنشنف ۺںیہنۺرکھنا ۺ ۺاؾر ۺہیۺارادهۺكاۺ دقرـۺخڈا ۺںیم ۺیسک ۺمسق ۺےکۺصقنۺؾۺدحمؾدلقۺاکۺومذفۺںیہنۺكینا ۺ؛ہکلبۺۺب اد،ۺكاصقۺےہ ۺاؾرؾهۺ خڈاۺےکۺاۺٰیلعۺارادےۺاکۺقلعتمۺںیہنۺنبۺیتکس۔
زجعماـۺےکۺكارےۺںیمۺرظنہیۺكا ٔؾلی زجعماـ ۺاؾر ۺاقونن ۺهلنف ۺےکۺامنیبۺمہۺاایگنہۺااجید ۺرکےنۺیکۺرغض ۺےسۺزجعمهۺۺاؾر ۺخڈا ۺیکۺ دقرـ ۺہقلطمۺوکۺمیلستۺرکےنۺؾاےلۺاؾر ۺرضؾریۺؾیمتحۺوقانینۺےکۺعنکا ۺاصارعهۺےکۺاقمےلبۺںیمۺ اكکۺدؾرساۺرظنہی ۺیھبۺےہۺوجاظنص ۺصیفۺؾببسم ۺۺاؾرۺاکانئـ ۺںیم ۺوموجد ۺاقوننۺوکۺمیلستۺرکكاۺےہۺ نکیل ۺاكیناءایہٰل ۺمہیلعۺالشا صۺےک ۺزجعماـ ۺیک ۺكا ٔؾلی ۺرکےنۺےک ۺدرےپ ۺےہ ۺ۔ ۺاس ۺرظنہی ۺےک ۺاقنیلئۺ رغمـ ۺےکۺیتعنص ۺامػا ـ ۺےک ۺدعب ۺهلؿصۺرجتایبـ ۺیک ۺریحـ ۺازیگن ۺرتیقۺےسۺتہب ۺركاده ۺاتمرثۺوہالۺ ںیہ ۺاؾراجنۺوبھجۺرکۺكا ۺاہجلقۺؾۺافمدۺرپۺیتسۺكااتمرثۺوہرکۺاسۺوکۺ شۺںیم ۺےہۺہکۺاكیناءۺیکۺوبنـۺ
1۔ۺوسرهۺدجسهۺب،)۳۱ۺاالقۺ۷ 2۔ۺوسرهۺلمنۺب)۱۷ۺاالقۺ۸۸۔
81
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ےسۺب وبؽۺامتصۺیبیغۺاؾرامؾراءۺالقینعہۺافممیہۺیکۺاےنپۺامگنۺںیمۺیملعۺاؾرۺومعمیلۺكأؾلیۺۺرکںیۺكاہکۺ اس ۺخڈكڈۺداینۺےکۺےیلۺدنسپكڈهۺۺؾاعقۺوہۺےکس۔اسۺرظنہیۺوکۺۺرسدیسۺادمحۺاخنۺےنشیپۺایکۺےہۺ۔ۺانۺاکۺ دیقعهۺےہۺہکۺزجعماـ ۺیکۺریسفترکےتۺوہالۺاںیہنۺرخضۺاعدـ ۺاکكاصۺدانیرخاافـ ۺںیمۺےسۺےہۺ ںیہنجۺاصا صۺیکۺرطفۺتبسنۺدیۺیئگۺےہ۔ۺایسۺرطر ۺرکفتۺںیمۺزجعماـ ۺےکۺوحاےلۺےسۺفلتخمۺ ریبعتںیۺكایئۺاجکرم یتۺںیہ۔ۺاسۺرظنےیۺےکۺاقنیلئۺیھبکۺےتہکۺںیہۺہکۺوکیئۺیھبۺاخرضۺاعدـ ۺؾاہعقۺ نکممۺںیہنۺےہاؾرۺےسجۺاخرض ۺاعدـۺاھجمسۺاجۺراہۺےہؾهۺاسۺؾہج ۺےسۺہکۺاسۺاکامدیۺصیفۺكاولعمصۺ ےہ،ۺعنالۺےکۺوطرۺرپۺعراانۺفرامكاۺےہ: اف َز َركّا ح يَ َب ّشا ال َت َد ُ َطي ّكا فٔي اي َِب ِ ٔ ْس بٌٔ َٔباز ٔي ف ِ ٔ وسي أَ ِٕ أَ ِ ٔ َاْض ِب َي ُض ِِ َ ٔ َو َي َك ِس أَ ِو َح ِِي َٓا إلٔ َى َُ َ
وال َت ِدشَ ي فَأ َ ِتبٌضِ ُٔف ًَو ُٕ بٔحُٓوزٔظ ٔ َف َِظٔيضِ َٔٔ ايِيِّ ََا َُظٔيضِ 1 َُ ََ ُِ ِ ِ ُ َ َ ُِ َ َ ‘‘ذفۺومٰیسۺہیلعۺالشا صۺےنۺینبۺارسالیئۺےکۺرمہاهۺرصمۺےسۺرحتکۺیکۺاؾرۺدركاۺرپۺےچنہپۺوتۺدركاۺ کشخ ۺوہ ۺایگۺاؾرۺؾهۺدركاۺےسۺروبرۺرکۺےئگۺاؾرۺذفۺفروعن ۺےک ۺہاپیہ ۺانۺاکۺ اھچی ۺرکےتۺوہالۺدركاۺرپۺ ےچنہپۺوتۺدركاۺاکۺكاینۺدؾكارهۺڑچھۺایگۺؾهۺرغضۺوہےئگ۔‚
ہیۺاكکۺامدیۺۺؾاہعقۺاھتسجۺاکۺصیفۺینوگنۺرپۺوپدیشهۺاھتۺاؾرۺطقفۺرضحـۺومیس ٰۺہیلعۺالشا صۺاسۺ ےس ۺ ۺاااگه ۺےھت،رضحـ ۺومٰیس ۺہیلع ۺالشا ص ۺملع ۺتئیہ ۺاؾر ۺدنمسر ۺےک ۺدمؾ ۺزج ۺرےسۺكاربخ ۺےھتاؾر ۺاجےتنۺ ےھتۺہکۺدنمسرۺےکۺدمؾزجرۺؾاےلۺاقمصۺےسۺروبرۺایکۺاجۺاتکسۺےہۺنکیلۺدؾرسؾنۺوکۺولعمصۺںیہنۺاھت!ۺ ایسۺرطج ۺرضحـ ۺهیسیۺہیلعۺالشا ص ۺےکۺاہوھتن ۺامیبرؾنۺوکۺافشۺدےنیۺۺؾاےلۺزجعمےۺےکۺ كارےۺںیمۺانۺاکۺرظنہیۺہیۺےہۺہکۺؾهۺےتہکۺںیہ:رضحـۺهیسیۺہیلعۺالشا صۺملعۺبطۺاؾرۺاب اضۺاکۺها جۺ ھکیسۺےکچ ۺےھتۺایسۺؾہجۺےسۺینگۺایخلۺرکےتۺےھتۺہکۺؾهۺاخرضۺااعلدهۺاکصۺااجنصۺدےتیۺںیہ۔ۺاسۺ رظنےیۺںیمۺااكاـۺعرااینۺیک ۺاسۺدقرۺےبۺاینبدۺكا ٔؾلیۺیکۺاجکرم یت ۺےہۺہکۺاالقۺرشہفی اذ تْخد ايُوتي
1۔وسرهۺؿہۺ،ۺ،۷۷ۺ"۷۸
زجعمهۺایکۺےہ؟
82
باذّني ۺیک ۺظُردؾن ۺوک ۺردنه ۺرکےن ۺیکۺریسفترکےن ۺیک ۺاجبال ۺربقؾنۺےس ۺب دؾن ۺوک ۺكاہز ۺاکن ےن ۺیکۺ كأؾلیۺرکےتۺںیہ۔ۺ ۺزجعمےۺیکۺاسۺرطجۺكأؾلیۺرکےنۺؾاےل ۺضعب ۺاؾاقـۺۺزجعماـۺوکۺاكک ۺاؾرۺایبنۺاؾرۺریسفتۺ ےکۺصاھتۺشیپۺرکےتۺوہالۺےتہکںیہ: “زجعمه ۺد ر تقیقح ۺخڈا ۺیک ۺرط ف ۺےس ۺاكینا ۺءوک ۺاطع ۺوہےن ۺؾاےلۺا اہلکف ۺملع ۺےس ۺب وبؽ ۺےہ ۺ ےسجۺ خڈا ۺاےنپ ۺاكیناء ۺوک ۺاطع ۺرکكا ۺےہ ،ۺینعی ۺاس ۺامدی ۺاکانئـ ۺںیم ۺ وکیئ ۺزیچ ۺاقونن ۺهلنف ۺےک ۺلاخا ف ۺؾا عقۺ ںیہنۺوہیئۺہکلبۺامدكاـۺےسۺب وبؽۺضعبۺرارؾنۺےسۺخڈاۺےنۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺوکۺاااگهۺرکۺدكاۺےہ۔” ۺایسۺانبءۺرپۺےتہکۺںیہ: “نکممۺےہۺاكکۺزیچۺاكکۺرامےنۺںیم ۺزجعمهۺامشرۺوہ ۺنکیلۺدعبۺؾاےلۺرامےن ۺںیمۺاسۺرپۺزجعمهۺ اکۺونعان ۺدصضۺہنۺرکے؛ۺینعیۺذف ۺكکۺینگۺان ۺؾااعقـ ۺےکۺرؾ امۺوہےنۺےکۺاابسـ ۺےسۺےبۺ ربخ ۺےھتۺاؾر ۺاكیناء ۺمہیلع ۺالشا صۺطقفۺمیلعتۺایہٰلۺےک ۺدرےعیۺان ۺےسۺعلطم ۺےھت ۺؾهۺاکص ۺااجعر ۺیک ۺوصرـۺ ںیمۺرؾ امۺوہكاۺاھت۔ۺنکیلۺاسۺےکۺدعبۺذفۺینوگنۺےنۺاابسـۺےسۺاااگیہۺدیپاۺرکۺیلۺوتۺرھپۺؾهۺاکصۺزجعمهۺ ںیہنۺراہ۔ۺسپۺزجعمهۺدرۺتقیقحۺاكکۺیبسنۺاب ۺےہ۔” ہیۺرگؾهۺاےنپۺمہفۺیکۺكادیئۺےکۺےیلۺااكاـۺعراانۺاکۺیھبۺاہسراۺاتیلۺےہۺاؾرۺدؾۺمسقۺیکۺااكاـۺوکۺاےنپۺ دوعیۺیکۺكادیئۺےکۺےیلۺشیپۺرکكاۺےہ:
افل:۔ۺوعاصۺیکۺاجلقۺےسۺبلطۺےیکۺاجےنۺؾاےلۺزجعماـۺاکۺااکنر
ۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺےنۺہشیمہۺوعاصۺیکۺرطفۺےسۺزجعماـۺیکۺدروخاطفۺےکاقمےلبۺںیمۺااکنرۺ ایکۺاؾرۺاسۺكاـۺیکۺكادیکۺیکۺہکۺمہۺوساالۺیرشۺےکۺھچکۺںیہن۔1 ُقٌ إَُْٔا أََْا بَ َْش َٔ ِثًُهُِ يُوحَى إلٔ َ َي أََُْا إ ٔ َيضهُِ إ ٔ َيط واح ْٔس 1 َ ُ ِ َْ ِ ْ ِ َ
1۔ۺوصفنگای۔ۺضۺ۸۲۔
83
زجعمه ۺاکۺؾوجد
پ “ہہکۺدےئجی:ۺںیمۺمتۺیہۺاسیجۺاكکۺامشانۺوہنۺرگمۺریمیۺرطفۺؾیحۺاایئۺےہۺہکۺ مھاراۺوبعمدۺ
وتۺسبۺاكکۺیہۺےہ۔” ك ی شک اسیجۺہکۺربمغیپۺاصا ص ۺﷺوکۺذفۺرشمنیکۺعرشیۺےنۺدعتمدۺ شین ۺںیک ۺوت ۺااـۺےنۺ ۺانۺ دروخاوتسنۺاکۺااکنرۺرکےنۺےکۺصاھتۺصاھتۺاسۺاکۺیھبۺا رارۺفرامكاۺہکۺںیمۺایہٰلۺرصالقۺےکۺدہعےۺ رپۺافلاۺاكکۺامشانۺوہنۺ:ۺ يٌ األر ٔ وٕ يَوَ َج َٓ ْة َٔ ِٔ َْد ٔ ٕ ق يَ ِٓبُو ًّا،أَ ِو َتهُ َ َوقَايُوا ي َِٔ ْ ُ ِؤ َٔ َٔ يَوَ َحتَي َت ِف ُح َز َي َٓا َٔ َٔ ِ
َوً ٔ َٓبٕ َف ُت َف ّح َز األْ ِ َض َار خٔالي ََضا َت ِفحٔي ّرا ،أَ ِو ُت ِشك َٔم َ هَّلل ايش َُ ٓا َء َن َُا َز ًَ ُِ َت ًَ ًَ ِِي َٓا ن َٔشفّا أَ ِو َتأتِ َٔي بٔا ٔ ُْخ ٕ ف أَ ِو َت ِزق َٰى فٔي َ ايش َُ ٓا ٔء َوي َِٔ ْ ُ ِؤ َٔ َٔ ئزُق ِّٔي َٔى َحت َي تُ َِٓزّ ٍَٔ َواي َُِالئٔهَةٔ قَِييال،أَ ِو يَهُ َ وٕ يَوَ بَ ِي ْت َٔ ِٔ ز ِ ُ إ رِبِي َصٌ ُن ِٓتُ إ ٔالَ بَ َْشا رسوال 2 رق ُؤ ُظ ُق ٌِ ُس ِب َح َ َ ِ ّ َ ُ ًَ ًَ ِِي َٓا ن ٔ َتابّا َن ِ َ "اؾرۺےنہکۺےۺمہۺااـۺرپۺاامینۺںیہنۺالےتۺذفۺكکۺااـۺامہرےۺےیلۺرنیمۺوکۺاگشہتفۺرکۺےکۺ کس اكکۺہمشچۺاجریۺہنۺرکںیۺكاۺااـۺےکۺےیلۺ ھؿرؾنۺاؾرۺاوگنرؾنۺاکۺا اسۺكامۺوہۺسجۺےکۺدرایمنۺااـۺ رہنںیۺاجریۺرکںیۺكاۺااـۺااامسنۺوکۺڑکٹےۺڑکٹےۺرکےکۺمہۺرپۺرگادںیۺاسیجۺہکۺوخدۺااـۺاکۺرمعۺےہۺكاۺ وخدۺاہللۺاؾرۺاسۺےکۺفروتشنۺوکۺصاےنمۺےل اۺاںیئۺكاۺااـۺےکۺےیلۺوسےنۺاکۺاكکۺرھگۺوہۺكاۺااـۺااامسنۺرپۺ ڑچھۺاجںیئۺاؾرۺمہۺااـۺےکۺڑچ ھنےۺوکۺیھبۺںیہنۺامںینۺےگۺذفۺكکۺااـۺامہرےۺےیلۺایسیۺاتکـۺ
اےنپۺصاھتۺاكارۺہنۺالںیئۺےسجۺمہۺڑپںیھۺ۔ۺہہکۺدےئجیۺكاکۺےہۺریماۺرـۺںیمۺوتۺرصفۺاغیپصۺ اچنہپےنۺؾاالۺامشانۺوہنۺ۔ۺ"
1۔ۺوسرهۺفہکۺب)۲۸ۺاالقۺ۲۲۰۔ 2۔ۺوسرهۺارساءۺب)۲۷ۺاالقۺ۹۰كاۺ۹۳۔
84
ـ:۔خڈاۺیئۺاوصیننۺاکۺكااقۺكلۺدبتلیۺوہكا
زجعمهۺایکۺےہ؟
هَّلل َتحؤيال 1 َفً َِٔ َتحٔ َس ي ُٔش َٓةٔ ا ٔ هَّلل َت ِبسٔيال َوي َِٔ َتحٔ َس ي ُٔش َٓةٔ ا ٔ ِ "ذہلا ۺااـ ۺاہللۺےک ۺ ۺدوتسر ۺںیم ۺہززگ ۺدبتیلی ۺںیہن ۺكاںیئۺےگ ۺاؾر ۺہن ۺااـ ۺاہللۺےک ۺدوتسر ۺںیمۺ وکیئۺریغتۺكاںیئۺےگ۔" اوھننۺےنۺنجۺدؾرسیۺمسقۺیکۺااكاـ ۺعرااینۺےسۺاصیناد ۺایکۺےہۺؾهۺایہٰلۺاوصیننۺےکۺكارےۺ ابیۺدسۺایسیۺااكاـۺںیہۺوجۺایہٰلۺاقوننۺےکۺرییغتۺؾدبتلیۺہنۺوہےنۺرپۺ ںیمۺںیہ۔ۺعراانۺرکمیۺںیمۺرقت ا داللقۺرککرم یتۺںیہ۔ۺاسۺرگؾهۺےکۺااکنرۺیکۺانبرپۺۺزجعماـۺبینعمبۺاعداـ)ۺخڈایئۺاوصینن ۺیکۺدبتیلی ۺےکۺ دصماضۺںیہۺوجۺدنمرہجۺكاالۺرصحیۺااكاـۺےکۺاطمقبۺاكکۺاَنۺوہینۺےشۺےہ۔
دیقنتیۺاجلاه
۲۔ۺاسیجۺہکۺےلہپۺایبنۺوہۺاکچۺےہۺاخرضۺاعداـۺاومرۺیکۺیفنۺاؾرۺااکنرۺاکۺدوعیۺ،امدیۺرکفتۺےکۺ رگد ۺوھگاتم ۺےہ ۺوج ۺامتص ۺاکانئـ ۺوکامدی ۺاومر ۺںیمۺرصحنمۺاؾر ۺذِسی ۺؾرجتیب ۺؾصالئۺےک ۺدرےعیۺاقكلۺ خانذفۺاتھجمس ۺےہۺ۔اسۺرگؾهۺیکۺاصایسۺلکشمۺ،خانذفۺیتسہبؾوجد)ۺےسۺركادهۺخانذفۺرعم ب وبؽۺےہ۔ۺاسۺرظنےیۺاکۺوجاـۺزجعمهۺےکۺنکممۺوہےنۺۺاؾرۺهلؿصۺرجتہبۺےکۺامہزنیۺےکۺا رارۺنیقیۺ ۺےسۺ
یکۺثحبۺںیمۺذگرۺاکچۺےہ۔ۺدؾرسیۺاجلقۺارگۺوکیئۺاےنپۺااـۺوکۺاكیناالۺایہٰلۺےکۺبتکمۺ،ۺااامسینۺبتکۺ اؾرۺعراانۺاکۺدقتعمۺاتھجمسۺےہۺوتۺؾهۺزجعماـۺںیمۺکشۺںیہنۺرکۺاتکسویکہکنۺہی ۺہلئسمۺوبنـۺےکۺیعطقۺاؾرۺ
كااقكل ۺرتدكڈ ۺؾااعقـ ۺںیمۺےس ۺںیہ ۺاؾر ۺعراان ۺےن ۺرکمر ۺوطر ۺرپۺاںیہن ۺرصاذف ۺےسایبن ۺایک ۺےہ۔ۺ اكیناءےکۺےیلۺزجعمےۺاکۺوہكاۺدنیۺاصا صۺاؾرۺعراانۺیکۺؾاحضۺامیلعتـۺںیمۺےسۺےہ۔ۺرضحـۺالاامیہ ؑۺ بوسرهۺاكیناءۺ)۶۹ۺرضحـ ۺومیسۺؑۺبارعافۺ۲۰۵۔)۲۰۶ۺرضحـ ۺهیسیؑۺبۺامدئه،ۺ)۲۲۰ۺ،رضحـ ۺۺونج ؑۺ بوھدۺ۱۸ۺكاۺ)۴۹ۺرضحـۺاصحلۺؑبارعافۺ)۷۳ۺےکۺزجعماـۺاؾرۺرضحـۺروسل
1۔ۺوسرهۺافرطۺب)۳۵ۺاالقۺ۴۳۔
زجعمه ۺاکۺؾوجد
85
ۺارکصۺﷺ اکۺطف ۺےسۺلاا ۺزجعمهۺۺوخد ۺعراان ۺرکمیۺےہۺسجۺیکۺۺااكاـ ۺدحتیبجنلیچ)ۺںیمۺ ؾاضذف ۺیکۺیئگۺےہۺۺہکۺاسۺےکۺكارےۺںیمۺیسکۺمسقۺیکۺكأؾلیۺوکۺوبقلۺںیہنۺایکۺاجاتکساؾر ۺانۺ ذموکرهۺؾااعقـۺوکۺرظرۺاؾرۺ،انہیۺےنہکۺاکۺالرہمۺعراانۺؾوبنـۺاکۺااکنرۺوہۺاگ۔
۱۔ۺایکۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺےکۺزجعماـ ۺےکۺامدیۺاابسـ ۺوہےتۺںیہۺۺكا ۺان ۺےکۺؾوقمۺكڈریۺ وہےن ۺیکۺتیثیح ۺےسان ۺےکۺامدی ۺاابسـ ۺںیہن ۺوہ ۺ صکنے ۺ ۺہکلب ،ۺامؾراء ۺؿینعۃ ۺاابسـ ۺاک ۺہجیتن ۺوہےت ۺ ںیہ؟ۺاہینۺرپۺمہۺاكکۺہتکنۺیکۺؾاضذفۺرکكاۺالرکفۺےتھجمسۺںیہۺہکۺامدیۺاابسـۺےسۺامہریۺب ادۺراجئۺ اؾر ۺاعدیۺاابسـ ۺںیہۺوجۺاعصۺامشاوننۺےکۺارایتر ۺںیمۺوہےتۺںیہۺارگہچۺہیۺاابسـ ۺ،رجتہبۺ،ۺرکفیۺ كااسفنینۺركاوتضنۺاؾر ۺوکوششنۺےسۺاحلص ۺوہن۔ۺاسۺینعمۺیکۺرؾینشۺںیمۺؿاہز ۺوہكا ۺےہۺہکۺ زجعماـ ۺامدیۺاابسـ ۺۺںیہنۺرےتھکہکلبۺسجۺرطجۺؾیحۺاؾر ۺملعۺوبنیۺاکۺیقیقحۺرسۺہمشچۺۺامؾراالۺ تعیبط ۺےہ ۺایس ۺرطج ۺاكیناء ۺےک ۺزجعمؾن ۺ ۺےس ۺب وبؽ ۺاخض ۺدقرـ ۺاک ۺرسہمشچ ۺیھب ۺبیغ ۺاؾرۺ امؾراالۺتعیبطۺےہ۔ۺاصعءۺےکۺاصارےۺےسۺدركاۺںیمۺاگشفۺڑپكا،ددللۺاؾرۺاگرےۺےکۺریغباكکۺ ومہارۺرا ہتۺاکۺانلھک،ۺدؾوننۺرطفۺكاینۺیکۺدویارؾنۺاکاننب،ۺینبۺارسالیئۺےکۺروبرۺرکےنۺكکۺانۺاکۺااسپۺ ںیمۺہنۺانلم،ۺكاینۺیکۺدویارؾنۺاکۺااچكکۺۺوٹانٹۺاؾرۺینبۺارسالیئۺےکۺرغمؾرۺاؾرۺرپۺدقرـۺدونمشنۺاکۺرغضۺ وہۺاجكا،ۺانۺطفۺوکۺسکۺرطجۺیرشیۺاکومنۺاؾرۺامشانۺیکۺااستکیبۺاؾرامدیۺۺدقرـۺاکۺہجیتنۺعرارۺدكاۺاجۺ اتکس ۺےہ؟ ۺایس ۺرطج ۺداین ۺںیم ۺكاره ۺل م ۺےنیل ۺؾاےل ۺےچب ۺاک ۺکا صۺرکكا ۺہززگۺامشان ۺیک ۺامدی ۺۺدقرـ ۺاکۺ وصحملۺںیہنۺوہۺاتکس ۺ؛ۺویکہکنۺاكکۺكاینعمۺکا صۺرکےن ۺےک ۺےیل ۺاكکۺرامےنۺاک ۺزگركا،ۺیمسجۺؾرکفیۺ ااامدیگۺاؾرۺوعشرۺؾۺارادےۺاکۺوہكاۺالرکفۺےہ۔نکیلۺہیۺانہکۺہکۺ‛ااجعر‚ اكیناءۺمہیلعۺالشا صۺےکۺملعۺاخضۺ ےسۺب وبؽۺےہ۔ارگہچۺنکممۺےہۺہکۺہیۺریسفتۺیھبۺحیحصۺوہۺاسیجۺہکۺمہۺایبنۺرکںیۺےگ۔ ۺنکیلۺارگۺےنہکۺؾاےلۺاک ۺدصقمۺہیۺوہۺہک ۺاكیناءۺملعۺایہٰلۺےکۺدرےعی ۺضعبۺوقانینۺاؾر ۺامدی ۺ افرومیننۺےسۺاعصۺامشاوننۺےسۺےلہپۺاااگهۺوہۺاجےتۺںیہۺںیہنجۺاعصۺامشانۺؾعقۺزگرےنۺےکۺصاھتۺ صاھتۺۺرجتوبنۺےکۺدرےعیۺۺاحلصۺرکاتکسۺۺےہ۔ۺینیقیۺۺوطرۺرپۺہیۺااجعرۺوبنیۺیکۺدقرـۺیکۺطلغۺریسفتۺاؾرۺ اكیناءمہیلعۺالشا صۺےکۺزجعماـ ۺاکۺرتحمامہنۺااکنر ۺامشر ۺوہكا ۺےہ۔ۺانبۺلاںیۺزجعماـ ۺےکۺیبسنۺوہےنۺاکۺ رفمؾہضۺبینعیۺاسۺینعمۺںیم ۺہکۺاكکۺؾاہعقۺنکممۺےہۺاكکۺرامےنۺںیمۺزجعمهۺامشرۺوہۺنکیلۺدؾرسےۺ
زجعمهۺایکۺےہ؟
86
رامےن ۺںیمۺہنۺوہ)ۺاقكلۺوبقلۺںیہنۺوہۺاگ ۺویکہکن ۺاكیناءۺمہیلع ۺالشا ص ۺےک ۺزجعماـۺاینپ ۺوصخایصـۺیکۺ انبءلاۺےبۺدبلۺوہےتںیہ۔ۺرضحـۺومیسۺہیلعۺالشا صۺاکۺاجدؾرگؾنۺیکۺاسبؽۺٹیپلۺدانیۺ،ہزۺزگ ۺمیلعتۺ
یرشی ۺاؾر ۺامشان ۺیکۺااستکیب ۺخڈؾدہج ۺاک ۺہجیتن ۺںیہن ۺوہ ۺاتکسۺاؾر ۺرضحـ ۺالاامیہۺہیلع ۺالشا ص ۺؾ ۺۺرضحـۺ هیسی ۺہیلع ۺالشا ص ۺؾ ۺرضحـ ۺومیس ۺہیلع ۺالشا ص ۺؾرضحـ ۺ ۺدمحمﷺ ےکزجعماـ ۺیھب ۺےب ۺدبل ۺ ۺوہنۺ ےگۺاؾرؾهۺۺہشیمہۺاےنپۺزجعمهۺوہےنۺیکۺتفصۺرپۺكایقۺرںیہۺےگۺۺارگہچۺۺیرشۺیکۺیملعۺرتیقۺاؾر ۺرجتیب ۺ رعم ۺرؾرۺلاؾرۺزیتیۺاسیکھتۺلایتھۺرےہ۔ ۳۔ ۺزجعمه ۺیک ۺكا ٔؾلی ۺكا ۺیفن ۺےک ۺےیل ۺربمغیپؾن ۺےک ۺیرش ۺوہےن ۺاکارتعاف ۺاؾر ۺینوگن ۺےکۺ دروخایتسۺزجعماـۺےکۺااکنروکۺدلیلۺےکۺوطرۺرپۺشیپۺرکكاۺاكکۺمسقۺاکۺاغمہطلۺاؾرۺتقیقحۺوکۺاپھچكاۺامشرۺ وہۺكاۺےہۺ۔ ۺاكیناءۺمہیلع ۺالشا ص ۺاینپ ۺیرشیۺوصختیص ۺےکارتعافۺےکۺصاھت ۺصاھتۺتفصۺوبنـۺاؾرۺ یبیغۺراےطبۺےکۺیھبۺاقلئۺےھت؛ۺلہٰڈاۺاكیناءمہیلعۺالشا صۺےکۺزجعماـۺاکۺااکنررکےن ۺےکۺےیلۺینوگنۺیکۺ رطفۺےسۺدروخاطفۺےیکۺےئگۺزجعماـۺےکۺااکنرۺوکۺدلیلۺےکۺوطرۺرپۺشیپۺرکكا ۺطلغۺےہ؛ویکہکنۺزجعمهۺ اکۺہفسلفۺ،ۺفشکۺتقیقحۺاؾرۺربمغیپؾنۺیکۺرصالقۺیکۺئاقتینۺوکۺكالقۺرکكاۺےہ؛ۺذہلاۺینوگنۺیکۺاجلقۺ ف ےسۺہزۺمسقۺیکۺدروخاطفۺاکۺوجاـۺدانیۺاُنۺرپۺالرصۺںیہنۺاھتۺ۔ۺاخم نینۺیکۺدروخاوتسنۺےکۺزجتہیۺےسۺ ولعمصۺوہكاۺےہۺہکۺہیۺدروخاںیتسۺاےنپۺاخضۺادنرؾینۺاقمدصۺیکۺاینبدۺرپںیھتۺاؾرۺوعاصۺ،اخمنیفلۺاؾ رۺ ربکتمنیۺیکۺاجلق ۺےسۺزجعماـ ۺشیپۺرکےنۺیکۺدروخاطف ۺقحۺوکۺمیلستۺرکےنۺیکۺاجبالۺركادهۺرتۺ گ ازہتساءۺاؾرۺقحۺیکۺاخمتفلۺیکۺانبءرپۺوہکرم یتۺیھتۺاسۺےکۺها ؾهۺہیۺدروخاںیتسۺانۺیکۺیتسپۺاؾر ھیناۺنپۺوکۺ پ ؿاہز ۺرککرم یتۺںیہ۔ ۺؾه ۺاینپ ۺلقع ۺؾ ۺدامم ۺےک ۺدر شؿن ۺوک ۺدنب ۺرکےکۺاےسی ۺاومر ۺوکۺبلط ۺرکےتۺےھت ۺہکۺ نجۺاکۺؾاعقۺوہكاۺوغل،تمکحۺےسۺاخیلۺاؾرۺاكکۺمسقۺاکۺلیھکۺامشرۺوہكاۺاھتۺےسیجۺخڈاۺ،ۺفروتشنۺكاۺااامسنۺاکۺ انۺےکۺكاسۺےچینۺااكاۺاؾرۺومشچنۺاؾرۺرہنؾنۺاکۺاجریۺرکكاۺؾریغه1۔ۺ
1۔ۺارساءۺب)۲۷ۺاالقۺ۹۰كاۺ۹۳۔
87
زجعمه ۺاکۺؾوجد
۴۔ۺزجعماـۺیکۺكاؾلیۺاؾرۺانۺےکۺااکنرۺےکۺےیل ۺخڈایئۺاوصلۺوکۺكااقكلۺدبتلیۺكالقۺرکےنۺ ؾایلۺۺااكاـ ۺےسۺادتساللۺرکكا ۺیھبۺےباج ۺےہ؛ۺویکہکنۺخڈایئۺاوصیننۺےسۺب وبؽۺااكاـ ۺیکۺادتباءۺ ،دلیۺاؾرسایضۺےکۺاطمےعلۺےسہتپۺاتلچۺےہۺہکۺہیۺااكاـۺامشاینۺاعمرشؾنۺیکۺیمتحۺدقتریۺےسۺب وبؽۺ ںیہۺ۔ۺان ۺااكاـ ۺںیمۺۺاصنیحلۺاؾر ۺدبرکدار ۺینوگنۺےکۺاامعلۺؾرکدار ۺاؾر ۺان ۺیکۺدقتریۺےکۺدرایمنۺ صیفۺؾببسمۺاکۺارابتؽۺكاكاۺاجكاۺےہ۔ۺہیۺااكاـۺایبنۺرکۺریہۺںیہۺہکۺوہنجنۺےنۺراهۺاكیناءۺوکۺارایترۺایکۺ ؾهۺاخہمتۺكاریخلۺےکامکلۺںیہۺاؾر ۺوجۺینگۺراهۺدہالق ۺؾ ۺوبنـ ۺےکۺاقمےلبۺںیمۺفصۺاارا ۺوہنۺےگۺ اصقننۺرھبیۺاعتبقۺااکنۺ سدرۺوہۺیگ:
َف ًَ َُا َجا َء ِت ُض ِِ ُر ُسًُ ُض ِِ بٔا ِيب َ ِّي َٓا ٔ ام بٔض ٔ ِِ ََا كَاْ ُوا بٔطٔ ت ُفَ ٔ ُحوا ب ٔ َُا ً ٔ ِٓ َسص ُِِ َٔ َٔ ا ِي ًٌٔ ِِٔ َو َح َ
ِ ْشن ٔي َنَ ،فً َِِ َيوُ يَ ِٓ َف ٌُ ُض ِِ رفَْا ب ٔ َُا ُن َٓا بٔطٔ َُ ِ ٔ َي ِش َت ِضز ُ َ ؤَٕ ،ف ًَ َُا َرأَ ِوا بَأ َس َٓا قَايُوا آ ََ َٓا بٔاهَّللٔ َو ِح َس ُظ َو َن َ ِ وٕ 1 ِ َ اُف َ إ ٔ َيُاْ ُ ُض ِِ َي َُا َرأَ ِوا بَأ َس َٓا ُس َٓ َة اهَّللٔ ايتٔي َق ِس َخً َِت فٔي ً َٔبازٔظ ٔ َو َخ ٔ َ ِس صُ َٓائوَ ا ِيک َ ٔ ُ "رھپۺذفۺانۺےکۺربمغیپۺؾاحضۺداللئۺےکۺصاھتۺانۺےکۺكاسۺااالۺوتۺؾهۺاسۺملعۺرپۺكارانۺےھتۺوجۺ گ انۺےکۺكاسۺاھتۺرھپۺاںیہنۺاسۺزیچۺےنۺ ھیزۺایلۺسجۺاکۺؾهۺذماضۺاراےتۺےھتۺ۔ۺرھپۺذفۺاپہؿنۺےنۺامہراۺ ذعاـ ۺدھکی ۺایلۺوت ۺےنہک ۺے ۺ :ۺمہ ۺخڈاال ۺؾادح ۺرپ ۺاامین ۺالےت ۺںیہ ۺاؾر ۺےسجۺمہ ۺاہلل ۺےک ۺصاھت ۺرشكکۺ رہھٹاےتۺےھتۺانۺاکۺااکنرۺرکےتۺںیہۺنکیلۺامہراۺذعاـۺدھکیۺےنیلۺےکۺدعبۺانۺاکۺاامینۺانۺےکۺےیلۺافدئهۺ دنمۺںیہنۺراہۺ۔ۺہیۺاہللۺیکۺصیفۺےہۺوجۺاسۺےکۺدنبؾنۺںیمۺیلچۺااریہۺےہۺاؾرۺاسۺرطجۺافکرۺاسخرےۺ هَّلل ُوٕ َوي ًٔيا َوال َنؼٔ ي ّرا ُ ،س َٓ َة ا ٔ ںیم ۺڑپ ۺےئگ ۺ۔ ۺ" َوي َِو قَا َت ًَهُ ُِ َاي ٔذ َ رفوا ي ََو َي ُوا األ ِزبَ َار ث ُ َِ ال َيحٔس َ ئ َن َ ُ َايتٔي ق َِس َخً َِت َٔٔ قَب ٌُ وئَ َتح ٔ َس ي ُٔش َٓةٔ اهَّللٔ َتبسٔيال 2 ِ ِ ِ َ ِ
1۔ۺوسرهۺاغفرۺب)۴۰االقۺ۸۳كاۺ۸۵۔ 2۔ۺوسرهۺحتفۺب)۴۸االقۺ،۱۱ۺ۱۳۔
88
زجعمهۺایکۺےہ؟
"اؾرۺارگۺافکرۺمتۺےسۺذنگۺرکےتۺوتۺكینھۺداھکۺرکۺفرارۺرکےتۺرھپۺؾهۺہنۺوکیئۺاکرۺصارۺكاےتۺاؾرۺہنۺ
دمد ۺاگر ۺ۔ۺاہللۺےکۺدوتسر ۺےکۺاطمقبۺوجۺےلہپۺےسۺراجئۺےہۺاؾر ۺااـ ۺاہللۺےکۺدوتسر ۺںیمۺیھبکۺوک یئۺ دبتیلیۺںیہنۺكاںیئۺےگۺ۔ۺ" دؾرسیۺاجلق ۺارگمہۺۺفرض ۺرکۺںیلۺہکۺخڈا ۺیئۺاوصلۺ،ۺاکانئـ ۺںیمۺراجئۺامتصۺوقانینۺ وکۺ صالمۺںیہۺوتزجعمهۺیھبۺخڈا ۺےکۺوقانینۺںیمۺےسۺاكکۺاقونن ۺےہۺوجۺیرشۺیکۺدہالق ۺرشتمعیۺےکۺ ےیلاكیناءۺہیلعۺالشا صۺیکۺتثعبۺؾرصالقۺےکۺاطمقبۺؾاعقۺوہكاۺےہ۔
زجعمےۺاکۺعرااینۺاؾریلقعۺزجتہی مہۺےنۺطا ہظحۺایکۺہکۺیلقعۺاقوننۺهلنفۺاؾرۺصیفۺؾببسمۺےکۺدرایمنۺاطمتقبۺےکۺشیپۺرظنۺ زجعماـۺےکۺكارےۺںیمۺہیۺوسالۺدیپاۺوہكاۺےہۺہکۺایکۺزجعماـۺوکۺمیلستۺرکےنۺےسۺاقوننۺهلنفۺںیمۺ للخ ۺؾاعق ۺںیہن ۺوہكا؟ ۺاؾر ۺكاالارخ ۺایکۺزجعمه ۺۺاكک ۺنکمم ۺاب ۺےہ ۺكا ۺاحمل ۺ؟ ۺ ۺمہۺۺےناشمدہه ۺایک ۺہک ۺاسۺ وسالۺےک ۺوجاـ ۺںیمۺاكک ۺرگؾه ۺےن ۺزجعمے ۺ ۺاؾر ۺخڈا ۺیک ۺدقرـ ۺہقلطم ۺیک ۺؾتعس ۺوک ۺمیلست ۺرکےتۺ وہالۺوقانینۺصیف ۺؾ ۺعشیّف ۺیکۺذن ّمنف ۺوکۺااکنر ۺیکۺاگنوہنۺےسۺداھکیےہ۔ۺان ۺےکۺاقمےلبۺںیمۺ دؾرسےۺرگؾهۺےنۺاعملۺیکۺاقونتینۺاؾرۺكااقكلۺپزلفۺوہےنۺرپۺكادیکۺرکےتۺوہالۺزجعماـۺوکۺوبقلۺ رکےن ۺےسۺااکنررکےن ۺےک ۺصاھتۺصاھت ۺاسۺیکۺكاؾلیۺرکےنۺیکۺوک ش ۺںیم ۺگلۺےئگۺ۔ نکیلۺ دؾونن ۺرظنوین ۺاؾر ۺانۺےک ۺینارامـۺیکۺقیقحتۺےسولعمصۺوہ ۺایگۺہک ۺانۺدؾرظنوینۺںیم ۺےسۺوکیئۺ یھبۺكااقكلۺرتدكڈۺوتقیقحنۺےکۺدرایمنۺمہۺاایگنہۺلاعرارۺںیہنۺرکۺاتکس۔ ۺاـ ۺاكک ۺاؾرۺراؾےی ۺےس ۺاس ۺوموضمۺیکۺؾاضذفۺیکۺوک شۺرکےت ۺںیہ۔ ۺطفۺےس ۺےلہپۺ وموضمۺےسۺب وبؽۺازجاءۺؾانعرصۺیکۺرضؾرـۺےکۺاطمقبۺرشتحیۺرکےنۺیکۺوک شۺرکںیۺےگۺۺكاہکۺ ؾاحضۺوہ ۺاجال ۺہکۺااجعرۺوبنی،یلقعۺوقانین ۺےکۺصاھتۺیسکۺمسقۺیکۺانمافـ ۺںیہنۺرکھنا ۺاؾرۺاکانئـۺ ےکۺاظنصۺصیفۺؾببسمۺںیمۺیسکۺمسقۺاکۺللخۺؾاعقۺںیہنۺوہكاۺ۔
اقوننۺهلنفۺاؾرۺعراان ایکۺزجعمےۺاکۺوبقلۺرکكاۺاقوننۺهلنفۺےکۺانمیفۺےہ؟ۺاسۺوسالۺاکۺوجاـۺكا سۺرکےنۺےکۺےیلۺ اكیناءۺاؾرۺااجعرۺےکاقنیلئۺےکۺبتکمۺیکۺاجلقۺاجےتۺںیہۺاؾرۺدےتھکیۺںیہۺہکۺزجعمےۺےکۺاقنیلئۺوخدۺ
زجعمه ۺاکۺؾوجد
89
سکۺدقرۺ ۺهلنفۺیکۺاتیمہۺےک ۺۺاقلئۺںیہ؟اہتبلۺہیۺؾاحض ۺیسۺكاـۺےہ ۺہکۺصیف ۺ،ببسمۺاؾر ۺطنی ّنفۺ ےکۺاافلؽۺیفسلفۺاطقا احـۺںیہۺاؾرۺ ںیمۺاسۺكاـۺیکۺاُدیم ۺںیہنۺہکۺہیۺاطقا احـۺہنیعبۺایہنۺكاومنۺ ےسۺدینیۺاتکوبنۺںیمۺكایئۺاجکرم یتۺوہنۺہکلبۺرضؾریۺےہہکۺمہۺہیۺدںیھکیۺہکۺدینیۺاتکوبنۺںیمۺانۺ اافلؽ ۺاکۺینعمۺؾوہفمصۺكاكا ۺاجكا ۺےہكا ۺںیہن؟ۺتلع،رعیفۺاحلؽ ۺےسۺدصقمۺاؾر ۺاغلق ۺےکۺینعمۺںیمۺ اامعتسلۺوہکرم یتۺےہاؾرۺملعۺہفسلفۺںیمۺدؾۺمسقۺاکۺوہفمصۺریتھکۺےہ۔ۺاكکۺاسۺاکۺاعصۺوہفمصۺےہۺینعی ۺہزۺؾهۺ زیچۺسج ۺرپۺدؾرسیۺےئشاكکۺرطجۺےسۺوموقفۺوہ؛ےسیجۺوپدؾنۺےکۺاےنگۺےکۺےیلۺكاینۺ،ۺیٹمۺ،ۺ رؾینشۺ،ۺوہاۺاؾرۺجیب،ۺاؾرۺدؾرسااسۺاکۺاخضۺوہفمصۺےہۺینعیۺاكکۺےئش ۺاکۺافلع۔ عراان ۺرکمی ۺاؾرلقع ۺیک ۺرطف ۺتلع ۺےکۺان ۺدؾونن ۺذموکره ۺاعمین ۺیک ۺتبسن ۺدی ۺاجکرم یت ۺےہ۔ۺ ؾوجدۺخڈاۺےکۺیلقعۺلاانیہۺطفۺےکۺطفۺاقوننۺهلنفۺرپۺاقمئۺںیہ۔ۺوتدیحۺااعفیلۺاؾۺرخڈاۺیکۺؤمرثلقۺ ےکۺاصیػا ل ۺےسۺۺب ادہیۺےہ ۺہکۺامتصۺقولخاقـ ۺاینپ ۺالصۺدیپاشئۺںیمۺاؾر ۺاےنپۺؾوجدۺیکۺلاعراریۺ ےکۺےیلۺخڈاۺیکۺداـۺےسؾاہتسبۺںیہ۔ۺ
تلعۺاکوہفمصۺاعص: ۺبینعیۺدؾرسیۺےئشۺںیمۺہزۺمسقۺیکۺكاریث)ۺیھبۺؾاحضۺاؾرؾعیسۺامیپےنۺرپۺعراانۺںیمۺوموجدۺےہ۔ۺ عراانۺرکمیۺےنۺہنۺرصفۺرجتہبۺےکدرےعیۺیرشۺوکۺولعمصۺوہےنۺؾایلۺطنی ّنفۺےکۺاصمدقیۺوکۺایبنۺایکۺ ےہۺہکلبۺانۺللعۺیکۺاونامۺؾۺااسقصۺاکۺیھبۺكڈرکهۺایکۺےہۺوجۺایھبۺكکۺامشاینۺملعۺؾرجتہبۺیکۺدحؾدۺےسۺكاہزۺ ںیہ۔ ۺاسیجہک ۺعراان ۺرکمی ۺیک ۺااكاـ ۺںیمۺاكکۺامدی ۺزیچ ۺیک ۺدؾرسی ۺامدیۺےئشۺےکۺصاھت ۺؾایگتسب ۺیکۺ رطف ۺاصارهۺایکۺایگ ۺےہ ۺاؾر ۺااامسن ۺاک ۺامدی ۺرسہمشچ ،ۺسیگ ۺاؾر ۺامشان ۺاک ۺامدی ۺرس ۺہمشچ ۺ ،ۺاخک ۺاؾر ۺہزۺ ردنهۺامدیۺوموجدۺاکۺامدیۺاااغرۺكاینۺعرارۺدكاۺۺےہ:
زجعمهۺایکۺےہ؟
90
ايشُ ٓا ٔء وهٔي زُ َخإ 1 اس َت َوى إلٔ َى َ َ َ َ ْ ث ُ َِ ِ "ۺرھپۺؾهۺااامسنۺیکۺرطفۺوتمہجۺوہاۺوجۺاسۺؾعقۺدوھانۺاھت۔" إَْٔا َخ ًَ ِك َٓاص ُِِ َٔ ِٔ كٔينٕ الز ٕٔب ‘‘ 2مہ ۺےن ۺاںیہن ۺسیل ۺداراگرے ۺےس ۺدیپاۺ ایک۔‚ َو َج ٌَ ًِ َٓا َٔ َٔ اي َُِا ٔء ك ُ ٌَ َش ِي ٕء ح ٕ َٓي ‘‘ 3اؾر ۺامتصۺاجدنار ۺزیچؾنۺوک ۺمہ ۺےنۺكاین ۺےس ۺانبكاۺ ےہ۔‚عراان ۺیکۺدعتمد ۺااكاـ ۺںیمۺاسۺےسۺلاھۺرکۺریغۺامدیۺوموجداـ ۺےکۺارثۺادنار ۺوہےنۺےکۺ كارےۺںیمۺیھبۺكڈرکه ۺایک ۺایگۺےہ۔ۺےسیجۺفروتشنۺاؾرۺاس ۺیسیجۺدؾرسیۺقولخاقـۺےک ۺفلتخمۺااعفلۺ یکۺكاریثَ :جاً ٔ ٌٔ اي َُِالئٔهَةٔ ُر ُس ّال ‘‘4فروتشنۺوکۺایپصۺرصانۺانبےنۺؾاال۔‚ َو اي َٓازٔ ًَا ٔ َغقّا ت َِ ت َس ِب ّحا ،ف َ ت َنظِ ّلا ،و َ ت َس ِب ّكا ،فَاي ُُِ َسبّزَا ٔ َايشابٔ َكا ٔ َايشاب ٔ َحا ٔ و َاي َٓاط َٔلا ٔ ت أَ َِ ّزا " 5مسقۺےہۺ ان ۺبفروتشن)ۺیکۺوجۺسھگۺرک ۺبرؾجۺاکفر) ۺچنیھکۺےتیلۺںیہ۔ۺاؾرۺااصاین ۺےس ۺبرؾجۺوم نم)اکنل ۺےتیلۺ ںیہ۔ۺاؾرزیتیۺےسےتکپلۺںیہ۔ۺرھپ ۺبمکحۺیکۺاجبۺااؾری ۺںیم) ۺوخدۺتقبس ۺےلۺاجےتۺںیہۺرھپ ۺؾه ۺاب ۺیکۺ دتنورۺرکےنۺؾاےلۺںیہ"
1۔ۺوسرهۺتلصفب)۴۲االقۺ۲۲۔ 2۔ۺوسرهۺاصافـب)۳۷ۺاالقۺ۲۲۔ 3۔ۺوسرهۺاكیناءۺب)۱۲االقۺ۳۰۔ 4۔ۺوسرهۺافرطۺب)۳۵االقۺ۲۔ 5۔ۺوسرهۺكاراعـب)۷۹ۺاالقۺ۲ۺكاۺ۵۔
91
زجعمه ۺاکۺؾوجد
َش ايِوسواض ا ِي َد َٓاض َايذٔي يُوسؤض فٔي ػسُو ٔر اي َٓاض َٔٔ ايح ٔ َٓط و َاي َٓاض 1 ٔ ٔ َٔ ِٔ َ ّ َ ِ َ ٔ َِ ُ ُ ٔ ٔ " ۺسپ ۺرپده ۺره ۺرک ۺ ۺؾوسہس ۺدا ےن ۺؾاےل ۺباسیلب) ۺےک ۺرش ۺےس ،ۺوجینوگن ۺےک ۺدینن ۺںیمۺ ؾوسےسۺدااتلۺےہ۔ۺؾهۺانجـۺںیمۺےسۺوہنۺكاۺامشاوننۺںیمۺےس۔" عراان ۺرکمیۺےنۺاكکۺاؾر ۺراؾےیۺےسۺامشان ۺےکۺاامعلۺؾرکداریکۺریحـ ۺازیگنكأریثۺوکۺایبنۺ رکےن ۺےکۺها ؾه ۺاُس ۺےکۺعریبیۺرہتشۺدارؾنۺ،ۺاعمرشے ۺےکۺافرادۺیتح ۺہکۺسج ۺرغجاایفیئۺاؾرۺدقرکرم یتۺ اموحلۺںیمۺردنیگۺذگاركاۺےہۺۺانۺیکۺۺكأریثۺوکۺیھبۺایبنۺایکۺےہۺ۔ ۺ وأَ ِٕ يَيص ي ٔإل ِنشا ٕٔ إ ٔال ََا س َعى 2 َ َ َ ِ َ "اؾرۺہیۺہکۺامشانۺوکۺرصفۺؾیہۺاتلمۺےہۺسجۺیکۺؾهۺیعسۺرکكاۺےہ۔" ت يضسٔيضِ ربضِ بٔإٔيُاْ ٔضِ 3 إ َٕٔ َاي ٔذ َ ئ آ ََ ُٓوا َو ًًَُُٔوا ايؼَ اي َٔحا ٔ َ ِ ٔ ِ َ ُ ُ ِ َ ٔ ِ "وجۺینگۺاامینۺالال ۺاؾرۺلنکۺاامعلۺاجبۺالال ۺےبۺکشۺانۺاکۺرـۺانۺےک ۺاامینۺےکۺصی فۺ اںیہنۺراهۺداھکالۺاگ۔" ئ ي َِو َت َز ُنوا َٔ ِٔ َخ ًِفٔض ٔ ِِ ذ ُّر َي ّة ؿ ٌَٔافّا َخافُوا ًًَ َِيض ٔ ِِ َف ًِ َِي َت ُكوا اهَّللَ َو ي َِي ُكو ُيوا َو ي َِيد َِع َاي ٔذ َ قَوال سس ّٔيسا 4 ِ َ
1۔ۺوسرهۺكاسۺب)۲۲۴االقۺ۴كا۷۔ 2۔وسرهۺمجنۺب)۵۳ۺاالقۺ۳۹ 3۔ۺوسرهۺویسنۺب)۲۰ۺاالقۺ۹۔ 4۔ وسرهۺمشاءۺب)۴ۺاالقۺ۹۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
92
"اؾر ۺینوگنۺوکۺاسۺكاـ ۺاکۺوخفۺالقحۺرانہۺاچےیہۺہکۺارگۺؾهۺوخد ۺاےنپۺےھچیپۺےبۺسبۺاؾالدۺ وھچر ۺاجےتۺنجۺےکۺكارےۺںیمۺرکفۺالقحۺوہکرم یتبہک ۺان ۺاکۺایکۺےنبۺاگ)ۺوتۺاںیہنۺاچےیہۺہکۺاہللۺےسۺ درںیۺاؾرۺدیجنسهۺكاںیتۺرکںی۔" ق 1 ِرقى آ ََُٓوا َو َات َك ِوا َي َف َت ِح َٓا ًًَ َِيض ٔ ِِ بَ َزك َ ٕ ات َٔ َٔ َ األر ٔ ايش َُ ٓا ٔء َو ِ َوي َِو أَ َٕ أَ ِص ٌَ اي ُ َ "ارگۺانۺویتسبن ۺےک ۺینگۺاامین ۺےل ۺااےت ۺاؾرۺوقتیۺارایترۺرکےت ۺوتۺمہۺانۺرپ ۺااامسنۺؾۺرنیمۺ
یکۺلاوتکنۺےکۺدرؾارےۺوھکلۺدےتی۔"
ح بُٔا َنشب ِت أَيسٔي اي َٓاض 2 ٔ هَ َض َز ا ِيف ََشا ُز فٔي ا ِيب َ ّر َواي َِب ِ ٔ َ َ َ ِ "ۺینوگنۺےکۺاےنپۺاامعلۺےکكاىفۺیکشخۺاؾرۺرتیۺںیمۺاسفدۺلاكاۺوہۺایگ۔" مہۺاس ۺثحبۺےکۺاخہمتۺرپ ۺۺوسره ۺؿا ضۺیک ۺشیتی ۺاالقۺیکۺریسفتۺںیمۺب وحصۺها ہمۺابطابطیئۺاک ۺ کا ص ۺشیپ ۺرکےتۺںیہ ‘’:ۺخڈاؾدن ۺاعتمل ۺوسره ۺؿا ض ۺیک ۺاالق ۺربمن ۺ ۳ۺںیم ۺفرامكا ۺےہ :ۺؾهۺسج ۺاکص ۺ وکۺ ااجنص ۺدانی ۺاچےہ ۺوکیئ ۺیھب ۺاس ۺےکاکص ۺیک ۺااجنص ۺدیہ ۺںیم ۺامعن ۺںیہن ۺنب ۺاتکس إ اهَّلل بايّ اَزظ}؛‟„اہللۺًانیقی ۺاےنپ ۺدصقمۺوک ۺےنچنہۺؾاالۺےہ۔ۺامتص ۺاایشء ۺاؾرۺقولخاقـۺاکۺؾوجدۺدحمؾد ۺاؾرۺولعمصۺ اؾرۺنیعمۺۺادنارےۺاؾر ۺدقترییکۺاینبدۺرپۺوہكاۺےہۺاؾرہیۺقولخاقـ ۺایسی ۺۺؾوجدیۺ،ۺرامینۺاؾرۺاکمینۺویقدۺؾۺ رشاطئۺؾۺریتھکۺںیہۺنجۺیکۺخا فۺؾرریۺںیہنۺرکۺںیتکسۺذہلاۺانۺںیمۺہزۺاكکۺقولخضۺاےنپۺاابسـۺاؾرۺ دقرکرم یتۺراےتسۺےکۺدرےعیۺؾوجۺدۺںیمۺااکرم یتۺںیہۺ: هَّلل ئک ُ َشي ٕء قَسرا 3 ق َِس َج ٌَ ٌَ ا ُ ٌّ ِ ِ ّ
1۔ۺوسرهۺارعافۺب)۷ۺاالقۺ۹۶۔ 2۔ۺوسرهۺرؾصۺب)۳۰ۺاالقۺ۴۲۔ۺ 3۔ۺوسرهۺؿا ضۺب)۶۵ۺاالقۺ۳
93
زجعمه ۺاکۺؾوجد
‘‘ۺہبۺقیقحتۺاہللۺےنۺہزۺزیچۺےکۺےیلۺاكکۺدحۺرقمرۺیکۺےہ۔’ ’ َوإ ِٕٔ َٔ ِٔ َش ِي ٕء إ ٔال ً ٔ ِٓ َسَْا َخزَآئُٔٓ ُط َو ََا ْ ُ َٓزّ ُي ُط إ ٔالَ بٔ َك َس ٕر ََ ًٌُِوّ ٕ
1
ۺاؾرۺوکیئۺزیچۺایسیۺںیہنۺسجۺےکۺزخاےنۺامہرےۺكاسۺہنۺوہنۺرھپۺمہ ۺاےسۺانمطفۺ سدارۺےکۺ صاھتۺكارلۺرکےتۺںیہ۔’‘
وبقتیلۺزجعمهۺاکۺیلقعۺااکمن
ارگۺمہۺےنۺاقوننۺهلنفۺاؾرۺاکانئـۺےکۺكااقكلۺپزلفۺاظنصۺوکۺمیلستۺرکۺایلۺوتۺایکۺزجعماـۺوکۺانۺ
یمتحۺوقانینۺےسۺیٰنثتسمۺاہکۺاجۺاتکسۺےہ؟ۺزجعمهۺاعدیۺوقانینۺےکۺوترےنۺاکۺكاصۺےہوتۺایکۺہیۺاكکۺمسقۺےکۺ احملۺاکۺؾاعقۺوہكاۺالرصۺںیہنۺااكاۺےہ؟ۺارگۺاكکۺكارۺرھپۺظفلۺاحملۺےکۺاامعتسلۺرپۺاگنهۺدایلۺاجالۺوتۺوجاـۺ اکۺوصحلۺااصانۺوہۺاجالۺاگ۔ ۺضعب ۺاؾاقـ ۺۺظفلۺاحملۺےسۺب اد’‘احملۺداکرم یت’‘وہكا ۺےہۺینعی ۺا اسفرض ۺوجاینپۺداـ ۺںیمۺ مؽن انتضقۺرکھنا ۺوہۺ۔ۺامہری ۺوتہج ۺاسۺےتکنۺرپۺےہۺہکۺملعۺقطنمۺںیم ۺ،ۺ عین،ؾوجدۺؾدعص ۺبیتسہ ۺاؾرۺ یتسین) ۺےکۺاسمؾیۺےہ؛عنا اكکۺاےسیۺاہپر ۺاکۺفرض ۺرکكا ۺوجۺاہپر ۺوہےنۺےک ۺكاؾوجد ۺاكکۺدرےۺ
ےکلاالا ۺوہ؛ ۺاس ۺرفمؾےضۺاکۺینعمۺہیۺوہۺاگۺہکۺاہپرۺ،ۺاہپر ۺوہےنۺےکۺصاھت ۺصاھتۺاہپرۺہنۺوہ ۺاؾرۺؿاہزۺ ےہۺہکۺا اسۺفرضۺكاۺنکممۺےہ۔كااےسیۺخڈاۺوکۺفرضۺرکكاۺوجۺقولخضۺوہۺاسۺاکۺوہفمصۺہیۺوہۺاگۺہکۺخڈاۺ،ۺخڈاۺ وہےنۺےک ۺكاؾوجدخڈا ۺہن ۺوہ۔ۺاینپ ۺاخض ۺرشاطئۺےک ۺتحتۺ( ضیۺبیتسہ ۺؾ ۺیتسین) ۺیک ۺدؾونن ۺرطف ۺاکۺ اامتجم،ۺكانکممۺےہسجۺۺرطجۺدؾوننۺرطوفنۺاکۺاُھٹۺاجكاۺیھبۺكانکممۺےہ۔ۺ احملۺیکۺدؾرسیۺمسق ‘‘احملۺؾوقیع’‘ۺےہ۔ۺاسۺینعمۺںیمۺہکۺسجۺزیچاکۺوخدۺفرضۺرکكاۺانتضق ۺ رپۺلمتشمۺںیہنۺےہۺہکلبۺۺاسۺفرض ۺاکۺؾاعقۺاؾر ۺققحتمۺوہےناکۺالرہمۺانتضقۺےہۺ۔ۺعن اا ۺاكکۺاےسیۺ ولعملۺوکۺفرضۺرکكاۺوجۺتلعۺےکۺریغبۺوہۺاسۺمسقۺےکۺاحملۺےکۺؾاعقۺوہےنۺاکۺالرہمۺانتضقۺےہۺاؾرۺ
1۔ۺوسرهۺرجحۺب)۲۵االقۺ۱۲۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
94
اےسۺ‘‘احملۺریغی’‘اکۺكاصۺیھبۺدےتیۺںیہۺینعیۺاسۺاکۺالرہمۺہیۺےہۺہکۺولعملۺاےنپۺولعملۺوہےنۺےکۺ كاؾوجدۺولعملۺہنۺوہۺہکۺہیۺفرضۺیھبۺطلغۺاؾرۺكانکممۺےہ۔ۺ احملۺیکۺاكکۺشیتیۺمسقۺیھبۺفرضۺیکۺاجۺیتکسۺےہۺوجۺداًاتۺاؾرۺؾوقاعاۺاحملۺںیہنۺےہۺہکلبۺولعمصۺ دشهۺاعدـ ۺاؾر ۺرعفۺیکۺانبءۺرپۺاحملۺوہکرم یتۺےہ،اكکۺےئشۺاعدًاتۺاینپۺاخضۺتلعۺےکۺدرےعیۺؾوجدۺ ںیمۺااکرم یتۺےہنکیلۺىػ اا ۺاینپۺدیپاشئۺےکےیلۺاكکۺاؾرۺتلعۺیکۺرطفۺاایتحجۺدیپاۺرکۺیتکسۺےہ۔ۺاحملۺ یکۺہیۺمسقۺدرتقیقحۺاحملۺںیہنۺویکہکنۺفرضۺےکۺاطمقبۺنکممۺاینوقمۺےہۺاؾرۺاجمرااۺاےسۺاحملۺاکۺكاصۺ دےتیۺںیہ۔ۺاـۺوسالۺہیۺدیپاۺوہكاۺےہۺہکۺزجعماـۺانۺااسقصۺںیمۺےسۺسکۺمسقۺںیمۺدالخۺںیہ؟ۺہیۺ كاـۺؾاحضۺےہۺہکۺزجعماـۺاکۺؾوقمۺہنۺ‘‘احملۺداکرم یت‚ےہۺاؾرۺہنۺیہ’‘احملۺؾوقیع‚ہکلبۺطقف‛احملۺرعیفۺ ؾاجمری‚ےہۺینعیۺاہجنۺكکۺیرشۺیکۺاعدیۺولعمامـ ۺاک ۺقلعتۺےہ ۺاسۺےک ۺاطمقبۺامشانۺولعمل ۺےکۺ اكکۺومجمےعۺوکۺتلعۺےکۺاكکۺومجمےعۺےکۺدعبۺاشمدہهۺرکكاۺےہ ۺنکیلۺایکۺہیۺومجمہعۺاابسـ،ۺعشیناـۺ یکۺدیپاشئۺےکۺےیلؾادحۺتلعۺںیہۺكاۺںیہن؟ۺہیۺیمتحۺاؾرۺیعطقۺںیہنۺےہۺاؾرۺہیۺااکمنۺیھبۺوموجدۺےہۺ ہکۺہیۺعشیناـۺۺاكکۺكاولعمصۺصیفۺیکۺؾہجۺےسۺرعمضۺؾوجدۺںیمۺااالۺوہن۔
اقوننۺهلنفۺاؾرۺاسۺےکۺۺاصمدقیۺےکۺامنیبۺفرض
زگہتشۺاثاحـ ۺےسۺہیۺبلطمۺیھبۺؾاحضۺوہۺایگۺہکۺاقونن ۺهلنف ۺاؾراابسـ ۺؾ ۺعشیناـ ۺےکۺ اصمدقیۺےکۺامنیبۺفرضۺےہ۔ۺاقونن ۺهلنف ۺاكکۺیلقعۺاقونن ۺاؾر ۺدنہۺیرشۺےکۺطا ٔوخد ۺدشهۺافممیہۺ ںیمۺےسۺےہوجۺدنہۺںیمۺاعرضۺوہكاۺےہۺاؾرۺاخرجۺںیمۺفصتمۺوہكاۺےہ۔ۺیلقعۺاقوننۺهلنفۺیھبکۺ یھبۺاابسـۺؾۺعشیناـۺےکۺاصمدقیۺاکۺہتپۺںیہنۺدیتی۔اابسـۺؾۺعشیناـۺےکۺاصمدقیۺینیعۺاؾرۺاخریجۺ وہےتںیہۺوجۺملعۺرجتہبۺےکۺاكکۺخڈااگہنۺرطقیۺاکرۺےکۺدرےعیۺكاۺؾیحۺیکۺرامنہیئۺںیمۺكاۺلقعۺےکۺر ریۺ صاہیۺاقكلۺخانذفۺوہےتںیہ۔ۺاـۺارگۺملعۺرجتہبۺاكکۺاقمصۺرپۺاكکۺوموجدۺیکۺتلعۺوکۺہنۺھجمسۺےکسۺوتۺ ایکۺہیۺدوعیۺایکۺاجۺاتکسۺےہۺہکۺؾهۺزیچۺریغبۺتلعۺےکۺےہۺاؾرۺاہینۺاقوننۺهلنفۺوٹـۺایگۺےہۺكاۺاسۺںیمۺ اانثتسءۺااۺایگۺےہ؟ۺا اسۺوکیئ ۺیھبۺرظنۺہیۺہزۺزگۺاعاملہنۺامشرۺںیہنۺوہۺاگ۔ۺ دؾرسی ۺاجلق ۺایک ۺرجتہب ۺاینبدی ۺوطر ۺرپ ۺاكک ۺیقیقح ۺاؾر ۺااصحنری ۺتلع ۺوک ۺولعمص ۺرک ۺاتکس ۺےہ؟ۺ ارگۺملعۺےنۺفشکۺرکۺایلۺہکۺونرۺاكکۺاخضۺصیفۺےکۺدرےعیۺؾوجدۺںیمۺااكاۺےہۺوتۺایکۺہیۺدوعیۺرکۺ اتکسۺ
95
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ےہۺہکۺونرۺیکۺدیپاشئۺاکۺصیف ۺیہیۺاكکۺزیچۺےہ؟ۺہیۺكاـۺےطۺےہ ۺہکۺاکانئـ ۺںیمۺہز ۺزیچۺےک ۺےیلۺ اكکۺكااقكلۺپزلّفۺۺاقوننۺوموجدۺےہۺنکیل ۺمہۺےسجۺرع اافۺتلعۺےتہکۺںیہۺاسۺےکۺاؾرۺیقیقحۺتلعۺےکۺ درایمنۺنکممۺےہۺولیمنۺافہلصۺوہۺویکہکنۺملعۺیرشۺےسجۺتلعۺاتھجمسۺےہۺصاكڈؾهۺیقیقحۺتلعۺہنۺوہۺہکلبۺ یقیقحۺللعۺرپۺاكکۺمسقۺیکۺرپدهۺوپیشۺوہ۔ انبۺلاںیۺاہکۺاجۺاتکس ۺےہہکۺیرش ۺےک ۺرجتایبکرم یتۺهلؿصۺاسۺاحلؽۺےسہشیمہۺامکلۺیکۺراه ۺرپۺاگظرنۺںیہۺ اؾرۺرتشیبۺقیقحتۺؾۺكا سۺےکۺدرےعیۺاایشءۺیکۺللعۺؾۺاابسـۺیکۺخانذفۺےکۺےیلۺدقیقۺرتۺوہۺرےہۺںیہ۔ۺ اہینۺاسۺاقمصۺرپ ۺوج ۺزیچ ۺدبتلیۺوہیئۺےہۺؾهۺامدیۺاقونن ۺںیہنۺہکلبۺامدیۺاکانئـ ۺےکۺكارےۺںیم ۺ امہراۺمہفۺاؾرۺادراکۺۺےہ۔ۺامدیۺاومرۺںیمۺراجئۺۺاقوننۺہشیمہۺےساكکۺیہۺزیچۺےہۺاؾرۺاسۺںیمۺوکیئۺ دبتیلی ۺؾاعق ۺںیہن ۺوہےن ۺؾایل۔ ۺررچید ۺوسنی ۺلان ۺامدی ۺاقونن ۺےک ۺوٹےنٹ ۺےک ۺوجاـ ۺںیمۺ ےتہکںیہ‚:امدیۺاقوننۺاعصۺےہ ۺذہلاۺارگ ۺاس ۺںیمۺیسکۺمسقۺاکۺاانثتسءۺداھکیئۺدے ۺوتۺہی ۺاسۺكاـۺیک ۺ دلیلۺےہۺہکۺےسج ۺمہۺامدیۺاقونن ۺوصترۺرکۺرےہۺےھتۺؾهۺیسکۺوصرـ ۺںیم ۺیھبۺامدی ۺاقوننۺںیہنۺ اھت۔‚1انبۺلاںیۺاكکۺہلمجۺرشہیطۺیکۺوصرـۺںیمۺاہکۺاجۺاتکسۺےہۺ:ارگۺرجتہبۺاكکۺزیچۺیکۺدیپاشئۺےکۺ
ا یل ۺاؾر ۺیقیقح ۺصیف ۺوک ۺاچہپن ۺےلۺوت ۺؾه ۺیمتحۺاؾر ۺكااقكل ۺرییغتاقونن ۺےہۺنکیل ۺوچہکن ۺاکانئـ ۺےکۺ كارےۺںیمۺیرشۺیک ۺرجتیبۺرعم ۺ،ۺیبسنۺاؾرۺرؾہبۺامکلۺےہذہلا ۺاكکۺوموجدیکۺیقیقحۺتلعۺوکۺاج اننۺ ع اكک ۺدوشار ۺب ہلح ۺےہ۔انب ۺلاںی ۺصینی ۺاؾر شینی ۺارابتؽ ۺرےنھک ۺؾاےل ۺدؾۺ وموجداـAاؾرBےکدرایمن ۺاكکۺشیتے ۺوموجداؾر ۺصیف ۺیک ۺكاریث ۺوک ۺكا ۺنکمم ۺایخل ۺںیہنۺایکۺاجۺ اتکس۔
امؾراءۺالقینعۃۺ اؾراقوننۺهلنفۺاکۺدالاهۺاکر
۲۔ ۺانتضق امكا بیغ ومنن ،ض ۲۰۲لقن ار ب )Miracles,”Violation of law nature,P.18-81
Richard swinburne
زجعمهۺایکۺےہ؟
96
اكکۺرضؾری ۺہتکن ۺسج ۺیک ۺرطفۺاصاره ۺےیک ۺریغب ۺںیہن ۺراہۺاجۺاتکس ۺؾهۺہیۺےہۺہکۺایکۺصیف ۺاؾرۺ ببسمۺیکۺكأریثۺاکراہطبۺطقفۺدؾ ۺامدیۺوموجداـ ۺےکۺدرایمنۺلاعرارۺےہ؟ ۺتقیقحۺہیۺےہۺہکۺاقوننۺ هلنف ۺاؾرصیف ۺؾببسم ۺیک ۺكایمہ ۺؾایگتسب ۺوکۺامدیۺوموجداـ ۺںیمۺرصحنم ۺںیہنۺایکۺاجاتکس۔ۺامدهۺاؾرۺ امؾراءۺامده ۺےکۺامنیبۺصیفۺاؾرۺببسمۺےکۺارابتؽۺےکۺےیلۺطفۺےسۺلادكکۺرتنی ۺعنالۺامشاینۺدبنۺ اؾرۺسفنۺیکۺےہۺہکۺهلؿصۺرجتہبۺےکۺامہزنیۺیھبۺاسۺرپۺنیقیۺرےتھکۺںیہۺها ؾهۺلااںیۺاعولمنۺےکۺریحانۺ نکۺااعفلۺیکۺكأریثوجۺامدیۺوقانینۺےکاجےنۺاچہپےنۺافرومیننۺےکۺۺامتحتۺںیہنۺوہےت۔ایسۺثحبۺ ےک ۺاااغر ۺرپؾیح ۺیک ۺامیلعتـ ۺےس ۺاافتسده ۺرکےت ۺوہال ۺمہۺےن ۺطا ہظحۺایک ۺہک ۺاابسـ ۺؾ ۺعشیناـ ۺےکۺ اصمدقیۺاؾرۺهلّیۺؾولعمیلۺرؾاطبۺیکۺدحؾدۺدؾۺامدیۺوموجداـۺیکۺحطسۺےسۺتہب ۺؾعیسۺےہ۔ۺاامعلۺیکۺ كاریث ۺاؾراعملۺامدهۺیکۺدحؾد ۺںیمۺامشانۺےک ۺتبثمۺكاۺیفنمۺاقمدصۺیکۺكأریثۺزینۺفروتشنۺاؾرۺایشنیطۺاکۺ ؤمرثۺؾاعقۺوہكاانۺطفۺولعمامـۺےسۺعراانۺرکمیۺےنۺامشانۺوکۺاااگهۺایکۺےہۺ۔ اسۺےکۺها ؾهۺیلقعۺادتساللۺیکۺانبءۺرپۺاکانئـ ۺوکۺایہٰلۺاؾردیقعهۺوتدیحیکۺاگنهۺےسۺدانھکیۺاؾرۺ اکانئـۺیکۺامتصۺقولخاقـۺےکۺاخقلۺخڈاۺےکۺكارےۺںیمۺدیقعهۺہیۺطفۺامؾراءۺالقینعہۺیکۺامدكاـۺںیمۺ كأریثۺےکۺؾاحض ۺومنےن ۺںیہ۔ۺاسۺبلطمۺیکۺانبۺرپۺںیہنۺاہکۺاجۺاتکسہکۺااجعرۺاکۺؾوقمۺ،ۺاکانئـ ۺےکۺیمتحۺ اؾر ۺكااقكلۺپزلفۺوقانینۺےسۺیٰنثتسمۺےہ؛ ۺویکہکنۺخڈاالۺاعتملۺیک ۺرطف ۺزجعمه ۺیک ۺتبسنۺےسۺ رصفۺرظنۺرکےتۺوہال ۺنکممۺےہۺخڈاۺیکۺافهلنف ۺےکۺوطل ۺںیم ۺاسۺےکۺاےسیۺاخضۺاابسـۺوہن ۺ وجۺامہرےےیلۺكاولعمصۺوہن۔ۺ اكکۺرغمیبۺۺداوشنر ۺاملکیئۺرٹپنسۺےتہکںیہ‚:ۺارگۺفرضۺہی ۺوہۺہکۺہزۺؾاےعقۺاک ۺطقفۺامدی ۺصیفۺ وہۺوت ۺاس ۺوصرـ ۺںیم ۺااجعرۺاکۺؾاعق ۺوہكا ۺامدیۺۺوقانین ۺےسۺصاراگرۺںیہنۺےہ۔ ۺنکیلۺارگۺمہۺہی ۺمیلستۺ رکۺںیلۺہکۺامدیۺ ۺاابسـ ۺےسہفۺرکۺاےسیۺدؾرسےۺاابسـۺیھب ۺںیہۺوج ۺامدكاـ ۺرپۺارث ۺادنار ۺوہ ۺ صکنےۺ ںیہۺاسۺوصرـۺںیمۺوقانینۺاکۺضقنۺالرصۺںیہنۺااالۺاگۺ۔ۺؾهۺاینپۺكاـۺاجریۺرےتھکۺوہالۺےتہکۺںیہۺہکۺ
97
زجعمه ۺاکۺؾوجد
یلقعۺلااہنۺےسایھبۺكکۺكالقۺںیہنۺوہۺاکسۺہکۺاعملۺامدهۺںیمۺدماخل ِفۺروبیبۺاحملۺےہاؾر ۺزجعمهۺیکۺ كاریثۺیھبۺایسۺمسقۺںیمۺےسۺےہ۔1
ْغث تش اعثاب اعثاتی دگش اَثیاء دس قطغ اعثاب آيذَذ تی عثة يشتسش سا تؾکافحُذ
دس عثة يُگش دس آٌ ،افکٍ َظش يؼدضات خٕیؼ تشکیٕاٌ صدَذ تی صساػث چاػ کُذو کا ؽحُذ2
زجعمهۺاقوننۺیکۺخا فۺؾرریۺكاۺاقونن ۺاکۺایبنۺ؟
اسیجۺہکۺمہۺےنۺاجنۺایلۺہکۺاقوننۺهلنفۺاكکۺیلقعۺاقوننۺےہوجۺكااقكلۺمعیّزۺؾۺدبتلۺےہۺاؾرۺ اظنصۺدقتریؾ ۺدتنورۺایہٰلۺرپۺلمتشمۺاظنصۺاکانئـ ۺاکۺہز ۺوموجد ۺرضؾریۺ،ۺدایمئۺاؾر ۺومعکفۺوقانینۺےکۺ دالاے ۺںیمۺلیکشتۺكاےنۺؾاےل ۺاظنص ۺانسح ۺںیم ۺاانپۺاقمصۺؾوجدیۺكا سۺرک ۺاتیلۺےہ۔ۺاـۺاہینۺرپۺ وسال ۺدیپا ۺوہكاۺےہۺہک ۺاسۺاہجن ۺںیمۺؾااعقـۺیک ۺوصرـۺںیمۺؾوقمۺكڈریۺوہےنۺؾاےلۺزجعماـۺاکۺ اسۺاظنصۺںیمۺایکۺاقمصۺےہ؟ۺ اسۺوسال ۺےکۺوجاـ ۺںیمۺاسۺےتکنۺرپ ۺامہری ۺوتہجۺب وکرۺرینہۺاچےیہۺہکۺارگہچ ۺادتبایئ ۺرظنۺ ںیمۺزجعمهۺونعبان ۺاب ۺریغۺاعدیۺاؾر ۺاعدـ ۺےکۺلاسکعۺۺامشر ۺوہكا ۺےہ،ۺنکیلۺاعدـ ۺےکۺلا ۺخا فۺ وہےنۺاکۺالرہمۺہیۺںیہنۺےہۺہکۺؾهۺیمتحۺاؾرۺیقیقحۺوقانینۺےکۺخا فۺوہۺۺویکہکنۺاکانئـۺےکۺہلسلسۺؾارۺ ب القۺےکۺاظنصۺںیمۺاکانئـۺےکۺہزینیعۺاؾرۺوکتینیۺوقانینۺاکۺققحتمۺوہكاۺوموضمۺاؾرۺرشاطئۺےکۺ ایہمۺ وہےنۺاؾرۺراکؾوٹنۺےکۺدقفانۺےسۺؾاہتسبۺےہوجۺوخدیھبۺدؾرسےۺوقانینۺاکۺہجیتنۺۺںیہ۔ۺ
1۔ب)Peterson and others, Reason and Reliyious belief,P.158-159 2۔ۺومینی :ۺۺرتہمج:۔ۺانۺاابسـۺےکۺها ؾهۺدؾرسےۺاابسـ ۺیھبۺںیہۺانۺؿاہزیۺاابسـۺںیمۺںیہنۺہکلبۺ اموفض ۺاابسـ ۺںیم ۺاگنه ۺرکؾ ۺاكیناء ۺمہیلع ۺالشا ص ۺےن ۺؿاہزی ۺاابسـ ۺےک ۺریغب ۺاےنپ ۺزجعماـ ۺوک ۺدنلبوین ۺكکۺاچنہپكاۺ
اؾراپہؿنۺےنۺۺاخضۺصیف ۺےکۺریغب ۺدركا ۺدؾ ۺوصحنۺںیمۺمیسقتۺرکۺدكا ۺاؾر ۺریغبۺرراىف ۺےکۺدصۺ اکطفۺیک۔
98
زجعمهۺایکۺےہ؟
كاافلؽۺدرگی ۺسجۺرطجۺؾیعضۺاؾرۺرشتمعیۺۺوقانینۺےکافند ۺںیمۺرشاطئ ۺےکۺوہےنۺاؾرۺراکؾوٹنۺ
ےکۺہنۺوہےنۺۺےکۺدرےعیۺۺنکممۺےہۺاكکۺاقونن ۺدؾرسےۺاقونن ۺےکۺؾوقمۺیکۺرشاطئۺوکۺمۺرکۺ داےل۔ۺایسۺرطجۺوقانین ۺوکتینی ۺںیم ۺےسۺاكکۺاقونن ۺاکۺؾوقمۺنکمم ۺےہۺدؾرسےۺاقونن ۺےکۺ افندوک ۺم ۺرکےن ۺاک ۺكاىف ۺےنب ۺكا ۺاسۺاقونن ۺوک ۺعؽ ّنڈ ۺرک ۺدے۔ۺوصخایصـ ۺےک ۺاحلؽ ۺےس ۺنکمم ۺےہۺ اكکۺاقوننۺاکۺوموضمۺاثیزرشاطئۺكاۺرتمکوماعنۺرکھنا ۺوہۺاؾررھپۺۺركاده ۺققحتمۺوہ ۺاؾرۺدؾرسےۺاقوننۺ یکۺراهۺںیمۺرشاطئۺمکۺرتۺاؾرۺوماعنۺرتشیبۺۺوموجدۺوہن۔ۺانبۺلاںی ۺؾهۺمکۺرتۺققحتمۺوہ ۺنکیلۺاسۺتہجۺےسۺ انۺدؾونن ۺںیمۺوکیئۺفرضۺںیہنۺوہۺاگۺہکۺذفۺیھبۺیسک ۺاكکۺاقوننۺاکۺوموضم ۺققحتمۺوہ ۺایگ ۺوتۺاسۺاکۺ پ شؽطۺیمتحۺاؾر ۺكااقكلۺپزلفۺایہٰلۺاوصلۺےکۺاطمقبۺوہۺاگ۔ۺہیۺوجۺوحادـ ۺؾ ۺؾااعقـ ۺوکؾوقمۺكڈریۺ
وہےن ۺكا ۺؾوقم ۺكڈریۺہن ۺوہےنۺۺےک ۺاحلؽ ۺےس ۺنیت ۺومسقن ۺدایمئ ۺاینوقم1،ۺاثیزی ۺاینوقم2ۺاؾر ۺاظلّیۺ اینوقم3ۺںیمۺمیسقتۺرکےتۺںیہ ۺہیۺاكکۺیبسنۺاؾرۺاكکۺدؾرسےۺےکۺصاھتۺاقمےسیۺیکۺوصرـۺںیمۺ میسقت ۺےہۺنکیلۺارگۺہزۺاقوننۺوکاُسۺیکۺاینپۺداـۺۺاؾرۺاسۺیکۺاینپۺرشاطئۺےکۺوحاےلۺےسۺدںیھکیۺوتۺؾهۺ ھمیشگیۺ،ۺدایمئۺاؾرۺرضؾریۺوہۺاگ۔4 ارگ ۺامہرا ۺاكکۺاقمصۺرپ ۺلسلسمۺاكکۺےئشۺےس ۺصاانمۺوہ ۺوتۺمہ ۺاےسۺاعدـۺاکۺكاصۺدےتیۺںیہ،ۺاہتبلۺ زجعمهۺۺایس ۺاعدـۺےکۺوٹےنٹۺوکۺاہکۺاجكاۺےہ؛ۺنکیلۺمہۺارگۺامتصۺاظنصۺاکانئـۺرپۺاگنهۺداےتلۺوہالۺۺاےسۺ اوصلۺاکكاصۺدںیۺوتۺزجعمهۺہنۺطقف ۺاوصیننۺوکۺوترےنۺؾاالںیہنۺوہۺاگۺہکلبۺوخدۺیھبۺایہٰلۺوقانینۺںیم ۺےسۺ
1۔ہشیمہۺؾوقمۺكڈریۺوہےنۺؾاالۺ 2اثیزۺاؾاقـۺؾوقمۺكڈریۺوہےنۺؾاالۺ 3مکۺرتۺؾوقمۺكڈریۺوہےنۺؾاالۺ 4۔ۺروجمۺرکںیۺومجمہعۺااكار ۺج ۺ،۴ۺضۺ ۱۷۰ۺہبۺدعبۺدیہشۺرہطمیۺثحبمۺااجعر ۺاؾر ۺخڈاۺ روحری،ۺاقمسۺاکۺاکیئ۔
99
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ع امشر ۺوہاگۺوجۺكااقكلۺرییغتںیہ۔ۺؾیہۺخڈاالۺاعتملۺسجۺےنۺ ّعین ۺرشاطئۺںیمۺااگۺےکۺخا ےنۺرپۺ اےنپۺاقوننۺوکۺلاعرارۺراھکۺےہۺایسۺرطجۺوبنـۺوکۺیھبۺاوصیننۺاکۺزجءۺعرارۺدكاۺےہۺینعیۺیرشۺوکۺرامنہۺ ےکۺریغبۺںیہنۺوھچراۺ۔ ۺذفۺیھبۺامشاوننۺوکۺربمغیپؾنۺیکۺرضؾرـۺڑپےۺاؾرۺامشانۺاکلمۺیھبۺوموجدۺوہنۺوتۺوبنـۺ رضؾریۺوہۺاجالۺیگۺاؾرۺارگۺاسۺربمغیپۺیکۺوبنـۺاکۺاابثـۺزجعمے ۺاکۺاتحمجۺوہۺوتۺاسۺربمغیپۺےکاہھتۺرپۺ زجعمےۺاکۺا رارۺرضؾریۺوہۺاجالۺاگۺویکہکنۺاس ۺربمغیپۺیکۺداـۺوخدۺیھب ۺانۺرشاطئۺیکۺاحلمۺاؾر ۺاسۺ اقوننۺےکۺققحتمۺۺوہےنۺاکاقمصۺےہ۔ۺارگۺالصۺاقوننۺوکۺیفۺمفشہۺطا ہظحۺرکںیۺوتۺؾهۺیگشیمہۺاؾرۺرضؾریۺ ےہ؛ۺنکیلۺاسۺاقوننۺےکۺققحتمۺوہےنۺاکۺوموضمۺاؾرۺاسۺیکۺرشاطئۺاؾرۺاخرضۺااعلدهۺاکصۺاکۺؾاعقۺوہكاۺ اؾرۺسفنۺربمغیپۺاکۺارثۺادناروہكاۺاؾرۺامدهۺںیمۺرصتفۺرکكاۺاؾرۺدؾرسےۺامدیۺوقانینۺاکۺوموضمۺمۺوہۺ اجكا ۺتہبۺمکۺشیپ ۺااكاۺےہ۔ۺایسۺؾہج ۺےسۺزجعمه ۺیھب ۺتہبۺمکۺرؾ ام ۺوہكاۺےہۺاؾر ۺنجۺاقمامـۺرپۺزجعمهۺ پ ؾاعقۺوہكاۺےہۺؾاہنۺیسکۺمسقۺےکۺاقوننۺیکۺخا فۺؾرریۺںیہنۺوہکرم یت ۺہکلبۺ شؽطۺاقوننۺیکۺرشاطئۺرسیمۺ ااےنۺرپ ۺزجعمه ۺاكکۺلارت ۺاؾرۺرتہبنیۺاقوننۺےہۺ ۺاؾرۺؾاہنۺاعدیۺاؾرراجئۺۺاقونن ۺےکۺؾوقمۺاکۺوموضمۺ مۺوہۺاجكاۺےہ۔ۺسجۺرطجۺامشاینۺایسفنـۺےسۺب وبؽۺاكکۺرؾاحین ۺہلسلسٔۺوقانینۺاکۺامشانۺےکۺدبنۺ رپۺارثۺادنارۺوہكاۺاسۺیکۺامیبروینۺےکۺها جۺاکۺكاىفۺكیناۺےہۺوتۺاسۺاکۺالرہم ۺیبطۺوقانینۺاکۺوٹـۺاجكاۺۺاؾرۺ امشاینۺدبنۺرپۺدؾاویئنۺیکۺكاریثۺیکۺیفنۺرکكاۺںیہنۺےہہکلبۺاكکۺرؾاحین ۺها جۺیکۺرشاطئۺوپریۺوہےنۺرپۺ اكکۺرتہبنیۺاقوننۺےکۺوطرۺرپۺصاےنمۺااكاۺےہۺاؾرۺؾاہنۺاعدیۺۺدؾاویئنۺیکۺكا ٔریثاـۺےکۺےیلۺوکیئۺہگجۺ كایقۺںیہنۺیتچب۔1 صاكڈاسۺاہجن ۺےک ۺیملعۺوقانینۺوکۺاسۺاکانئـ ۺےک ۺےیلۺیبطۺوقانینۺیکۺامدنن ۺوصترۺایک ۺاجۺاتکسۺ ےہۺ،نکیلۺایہٰلۺاقوننۺےکۺاطمقبۺاسۺاہجنۺںیمۺۺدرگیۺوقانینۺیھبۺمکحۺفرامۺںیہۺوجۺاسۺاعملۺےکۺےیلۺ رؾاحینۺۺوقانینۺےکۺاقمئۺاقمصۺۺؾاعق ۺوہےت ۺںیہۺاہتبلۺاس ۺاقونن ۺےسۺوتملسۺوہكا ۺینعیۺاسۺاکۺفشکۺ
1۔ۺروجمۺرکںی۔ۺدتاؾیۺرؾیحۺ،ۺاکمظۺرادهۺۺاریامس،ز
زجعمهۺایکۺےہ؟
100
رکكاۺاؾرۺاس ۺےسۺاافتسدهۺرکےنۺاکۺرنہ،ۺاكکۺیبیغ ۺاؾرۺامؾراالۺتعیبطۺدقرـ ۺےسطا ۺوہاےہۺوجۺ ہکۺ اکانئـۺےکۺاخقلۺۺاؾرۺاسۺیکۺےبۺااہتنۺدقرـۺےسۺب لنؾۺےہ۔ ۺزجعمهۺ یبۺےکۺاحلؽۺےسۺاقمصۺتمظعۺرپۺافلاۺاؾرۺاقمصۺرصالقۺایہٰلۺےکۺدہعهۺدارۺسفنۺربمغیپۺےسۺ ب وبؽۺےہۺاؾر ۺایہٰلۺاؾرۺیبیغۺوہےنۺیکۺتہج ۺےس ۺاسۺیکۺتبسنۺخڈاؾدناعتمل ۺےک ۺوصخیصۺضیفۺیکۺ رطفۺےہ ۺہکۺسجۺخڈا ۺےنۺداـ ۺ یبۺوکۺصا وتیحن ۺاؾرۺالرکف ۺادعتساد ۺےکۺكل ۺوبےتۺرپۺاےنپۺضیفۺاکۺ ؾہلیسۺعرارۺدكاۺےہ۔
زجعمه،ۺلعفۺخڈاۺكاۺربمغیپ؟
زجعمهۺ،ۺالصۺؾیحۺیکۺرطجۺدؾرطہفۺےئشۺےہ:ۺاكکۺرطفۺیرشیۺولہپۺرکھناۺےہ؛ۺینعیۺامتیہۺ ؾتقیقح ۺےک ۺاحلؽ ۺےس ۺدہالق ۺ،ااہلص ۺاؾر ۺاینپ ۺكاینط ۺرامنہیئ ۺےک ۺاسمؾی ۺےہ؛ایسی ۺدہالق ۺوجۺ وموجداـ ۺےکۺرہبتٔۺؾوجدیۺےکۺاسحـ ۺےسۺطف ۺےک ۺےیلۺایہمۺیکۺیئگۺےہ۔ۺدؾرسیۺرطفۺوفضۺ یرشیۺاؾرامؾرایئ ۺتہج ۺۺرکھنا ۺۺےہ؛ ۺینعی ۺاكیناءۺںیمۺوموجدؾیح ۺاؾرااہلصۺیکۺہی ۺمسق ۺبختنم ۺایہٰل ۺافرادۺ ےکۺصاھتۺصتخمۺےہۺاؾرۺاعصۺیرشۺںیمۺںیہنۺكایئۺاجکرم یت۔ ۺزجعمهۺاسۺؾہجۺےسۺیرشیۺکہا كاۺےہۺہکۺاکصۺےکۺاحلؽۺےسانۺضعبۺیرشیۺدقروتنۺےکۺمہۺسنجۺ ےہۺسجۺےکۺمکۺرتنیۺدراجـ ۺامتصۺافراد ۺیرشلق ۺںیمۺمکۺؾشیبۺوموجد ۺوہےتۺںیہۺنکیلۺدؾرسیۺ تہجۺےسۺوفضۺیرشیۺاؾر ۺےبۺااہتنۺایہٰلۺدقرـ ۺےسۺب وبؽۺوہكا ۺےہ؛ۺینعیۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺوکۺ احلصۺوہےنۺؾایلۺدقرـ ۺدحمؾد ۺںیہنۺوہکرم یتۺاؾر ۺاسۺاکۺاقمہلبۺیھبۺںیہنۺایکۺاجاتکسۺاؾر ۺامشان ۺےکۺ
وفنسۺیکۺدحمؾدۺاؾرۺنیعمۺاٰیلعۺؿاوتقنۺےکۺصاھتۺاسۺاکۺومارہنۺںیہنۺایکۺاجۺاتکسۺ۔ۺ اہین ۺوج ۺوسال ۺدیپا ۺوہكا ۺےہ ۺؾه ۺہی ۺےہ ۺہک ۺایکۺاكیناء ۺمہیلع ۺالشا صۺےک ۺدرےعی ۺؿاہز ۺوہےن ۺؾایلۺ اس ۺمسق ۺیک ۺےب ۺعنال ۺدقرـ ۺ،خڈا ۺاکكا ۺؾاطقہ ۺلعف ۺےہ ۺاؾر ۺداـ ۺربمغیپۺاس ۺےک ۺافند ۺاک ۺرصف ۺاكکۺ ؾہلیسۺےہۺاؾرۺاسۺےسۺركادهۺھچکۺںیہن؛اسیجۺہکۺاصارعهۺاؾرۺانۺےکۺریپؾاکریہیۺۺرظنہیۺرےتھکۺںیہۺ؟كاۺ زجعمهۺ،ۺربمغیپۺاکكا ۺؾاطقہۺلعفۺےہۺاؾرۺاسۺیکۺارادیۺاؾرۺاسفنینۺدقرـۺاکہجیتنۺےہۺوجۺخڈاۺےکۺادنۺاؾرۺ تیشمۺےسۺااجنصۺكاكاۺےہ؟ۺ
101
زجعمه ۺاکۺؾوجد
ضعب ۺاصا کف ۺفروقن ۺاک ۺایخل ۺےہ ۺہکۺارگ ۺزجعمے ۺوک ۺاكیناءمہیلعۺالشا صۺےک ۺوفنس ۺاؾر ۺارادےۺ یکۺرطفۺتبسنۺدںیۺوتۺمہۺےنۺزجعمےۺوکۺدقرـۺخڈاۺےسۺاخرجۺرکۺدكاۺاؾراس ۺاکۺالرہمۺاكکۺمسقۺاکۺ رشکۺوہۺاگ!ۺاپہؿنۺےنۺاینپۺوسج ۺؾھجمسۺےکۺاطمقبۺااعفلۺوکۺوھچےٹۺاؾر ۺلاےۺدؾ ۺوصحنۺںیمۺ میسقتۺایکۺےہۺاؾرۺےتہکۺںیہۺ:اصعۺانکنیھپ،ۺوھپكکۺامركا،ۺداعۺرکكاۺدنبےۺےکۺاکصۺںیہ،ۺدركاۺںیمۺاگشفۺ داانل،ۺب دؾنۺوکۺردنهۺرکكااؾرۺوطافنۺےنجیھبےسیجۺلاےۺاکصۺخڈاۺےکۺںیہ۔ۺ اپہؿنۺےنۺاكکۺےتکنۺےسۺتلفغۺیکۺےہۺؾهۺہیۺہکۺكاریثۺاصیػا یلۺاؾرۺوتدیحۺااعفیلۺاؾروموجدۺےکۺ ققحتمۺوہےنۺےکۺاحلؽۺےسۺداینۺےکۺامتصۺوھچےٹۺلاےۺاکصۺخڈاۺےکۺۺارادےاؾرۺعشیّفۺےکۺتحتۺؾاعقۺ
وہےتۺںیہۺ۔ۺؾاحضۺےہۺہکۺہیۺكاـۺ،خڈاۺیکۺافهلنفۺےکۺوطلۺںیمۺؾاعقۺوہۺےنۺؾاےلۺاؾرۺخڈاۺےکۺادنۺ وکتینیۺےکۺدرےعیۺااجنصۺكاےنۺؾاےلۺامتصۺاابسـ ۺاؾر ۺللعۺكاونہیۺےکۺرکدار ۺیکۺیفنۺںیہنۺرکۺریہۺ ےہ۔انبۺلاںیۺاكیناءۺمہیلعۺالشا ص ۺےکۺوفنس ۺاعہیلۺیک ۺدقرـۺیکۺرطف ۺزجعماـ ۺیکۺتبسنۺدانی ۺوتدیحۺ ےکۺصاھتۺیسکۺمسقۺیکۺانمافـۺںیہنۺرکھناۺاسیجۺہکۺذفۺضعبۺاکۺومنۺوکۺخڈاۺےکۺفروتشنۺیکۺرطفۺ تبسنۺدیۺاجکرم یتۺےہ: وٕ 1 َحتَي إٔذَا َجا َء أَ َح َس ُن ُِ اي َُِ ِوتُ َت َو َف ِت ُط ُر ُسًُ َٓا َوص ُِِ ال ي َ ُّرفك ُ َ "اہینۺكکۺہکۺذفۺمتۺںیمۺےسۺیسکۺاكکۺوکۺومـۺااۺاجالۺوتۺامہرےۺےجیھبۺوہالبفرے)ۺ اسۺیکۺرؾجۺضبقۺرکۺےتیلۺںیہۺاؾرۺؾهۺوکكایہۺںیہنۺرکےت۔" وتۺاسۺاکۺالرہمۺیھبکۺیھبۺخڈاۺیکۺكا ٔریثۺوکۺےبۺارثۺعرارۺۺدانیۺںیہنۺےہ۔ اهَّللُ يَ َت َوفَى األ ِنف َُص ح ٔي َن ََ ِوت َٔضا ‛ 2ۺومـۺےکۺؾعقۺاہللۺرؾوحنۺوکۺضبقۺرکكاۺےہ۔‚
1۔ۺوسرهۺااعنصۺب)۶االقۺ۶۲۔ۺ 2۔ۺوسرهۺرب ۺب)۳۹ۺاالقۺ۴۱۔ۺ
زجعمهۺایکۺےہ؟
102
اسۺرطجۺہیۺدؾوننۺںیتبسن ۺوسرهۺاافنل ۺیکۺاالق ۺرشہفی ۺںیم ۺایھٹکۺدرکۺوہیئۺںیہ ۺان ۺدؾۺ وتبسننۺےسۺیفنۺاؾرۺاابثـۺدؾوننۺاجلاۺںیہ: هَّلل رمَٰى 1 َفً َِِ َت ِك ُتًُوص ُِِ َو َلهَٔٔ اهَّللَ َق َت ًَ ُض ِِ َو ََا َر ََ ِي َت إٔذِ َر ََ ِي َت َو َلهَٔٔ ا َ َ "سپ ۺاںیہن ۺمتۺےنلتق ۺںیہنۺایک ۺہکلب ۺاہللۺےن ۺاںیہن ۺلتقۺایک ۺاؾر ۺباے ۺدمحمﷺ) ذف ۺااـۺ رکنکكانۺکنیھپۺرےہۺےھتۺاسۺؾعقۺااـۺےنۺںیہنۺہکلبۺاہللۺےنۺرکنکكانۺیکنیھپۺںیھت۔" انبلاںیۺاچےہۺیلقعۺاگنهۺ،ۺاقونن ۺهلنف ۺاؾر ۺتلعۺؾولعملۺےکۺمہۺسنجۺوہےنۺیکۺانبءۺرپۺاؾرۺ اچےہۺدینیۺاؾرۺیلقنۺاتکوبنۺیکۺاگنهۺےس،ۺزجعماـۺوکۺاكیناءۺےکۺ سدسۺسفنۺیکۺكاریثۺاؾرۺانۺیکۺرؾاحین ۺ دقرـۺےسۺتبسنۺدےنیۺےکۺها ؾهۺوکیئۺراهۺكایقۺںیہنۺیتچبۺاؾرۺہیۺتبسنۺیسکۺمسقۺیکۺلکشمۺاکۺكاىفۺ ںیہنۺیتنب۔ۺاہتبلۺدقرـۺخڈا ۺےکۺاقمےلب ۺںیم ۺیرش ۺےکۺےیل ۺلقتسم ۺدقرـۺاکۺاقلئۺوہكاۺرشکۺےہۺ وخاهۺاسۺدقرـۺوکۺوھتراۺفرضۺرکںیۺكاۺركاده۔ وَا كَإ ي ٔزسو ٍٕ أَ ِٕ يأتِ ٔي ب ٔآي ٕة إ ٔال بٔإٔذِ ٕٔ اهَّللٔ 2 َ َ َ َ َ َ َُ "اؾرۺیسکۺربمغیپۺوکۺہیۺقحۺںیہن ۺاتچنہپۺہکۺؾهۺاہللۺےکۺادنۺےکۺریغبۺوکیئۺاالقۺشیپۺرکے۔" اسۺکا صۺ سدسۺاکۺدصقمۺاكکۺرطفۺاسۺتقیقحۺیکۺؾاضذف ۺےہۺہکۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺ اؾروکیئۺیھب ۺدؾرسا ۺصخشۺاےنپ ۺلعفۺںیم ۺلقتسم ۺںیہنۺےہ۔ ۺان ۺےک ۺكاس ۺوجۺھچکۺیھب ۺےہؾهۺطفۺ خڈایکۺرطف ۺےس ۺۺاؾرۺاُسۺےکۺوکتینی ۺاراده ۺےکۺتحتۺ ۺےہ۔ۺدؾرسیۺاجلق ۺاس ۺیکۺؾاضذفۺےہۺ ہکۺ پ ااجعرۺےکۺ شؽطۺاکۺاقمصۺ،ۺسفنۺاكیناءمہیلعۺالشا صۺےہۺاؾرۺزجعمهۺوخدۺاكیناءۺاکۺاکصۺےہۺاہتبل‚كادنۺِاہلل‚یکۺ دیقۺےک ۺصاھتۺویکہکن ۺارگۺہیۺخڈاۺاکۺكا ؾاطقہۺلعفۺوہكاۺوتۺادنۺاکۺاتحمجۺہنۺوہكا،ےسیجۺرضحـۺٰؑیسیؑ ۺےکۺ ایبنۺںیمۺہزۺدؾۺاکۺاحلؽۺایکۺایگۺےہ:
1۔ۺوسرهۺاافنلۺب)۸ۺاالقۺ۲۷۔ۺ 2۔ۺوسرهۺاغفرۺب)۴۰ۺاالقۺ۷۸۔
103
زجعمه ۺاکۺؾوجد
َو َر ُسو ّال إلٔ َى بَنٔي إ ِ َْٔسائ ٔي ٌَ أَّن ِي ق َِس ٔجئِ ُتهُ ِِ بٔآ َي ٕة َٔ ِٔ َربّهُ ِِ أَّن ِي أَ ِخًُ ُل َلهُ ِِ َٔ َٔ اي ّلي ٔن َن َض ِيئَ ٔة
وٕ كَي ِ ّرا بٔإٔذِ ٕٔ اهَّللٔ واُبز ٔ ُ اال َنُطٔ واال َبزؾ واُح ٔي ايُوتٰي بأذ ٕٔ اهَّللٔ 1 َ ايلي ِر ٔفَأ َ ِنف ُُذ ف ٔيطٔ ف ََيهُ ُ ََ َ َ ٰ "اؾرۺبؾه)ۺینبۺارسالیئۺیکۺاجلقۺےجیھبۺےئگۺروسلۺیکۺتیثیحۺےسبےہکۺاگ) ۺںیمۺاہمترےۺ صاےنمۺیٹمۺےسۺرپدنےۺیکۺلکشۺاکۺہمسجمۺانبكاۺوہنۺاؾر ۺاسۺںیمۺوھپكک ۺامركاۺوہنۺوتۺؾهۺخڈا ۺےکۺمکحۺ ےسۺرپدنهۺنبۺاجكا ۺےہۺاؾرۺںیم ۺاہلل ۺےکمکح ۺےسۺامدرۺرادادنےھاؾرۺلاض ۺےک ۺب ضیۺوکۺدنترطفۺ اؾرۺب دےۺوکۺردنهۺرکكاۺوہن۔" عراانۺیتحۺہکۺاجدؾۺرگؾنۺےکۺلعفۺوکۺوخدۺاںیہنۺےسۺوسنمـۺرکكاۺےہۺوجۺہکۺخڈاۺےکۺادنۺاؾرۺ ارادهۺوکتینیۺےسۺااجنصۺكاےتۺںیہ:ۺ هَّلل 2 ئ بٔطٔ َٔ ِٔ أَ َح ٕس إٔالَ بٔإٔ ِذ ٕٔ ا ٔ َفِيَ َت ٌَ ًَ ُُو َٕ َٔ ِٓ ُض َُا ََا ي َ ُّرفقُو َٕ بٔطٔ بَيِ َن اي َُِ ِز ٔء َوزَ ِو ٔجطٔ َو ََا صُ ِِ ٔب َـ ٓا ّر َ
"رگمۺینگۺانۺدؾوننۺےسۺؾهۺبرحس)ۺھکیسۺےتیلۺ ےھتۺسجۺےسۺؾهۺب دۺاؾرۺاسۺیکۺرؾہجۺےکۺدرایمنۺ خڈایئۺدالۺدےتیۺاحالہکنۺادنۺخڈاۺےکۺ ریغبۺؾهۺاسۺےکۺدرےعیۺیسکۺ وکۺرضرۺںیہنۺاچنہپۺ صکنےۺےھت۔ۺ انبۺلاںیۺزجعماـۺیکۺرطج ۺےکۺؾااعقـۺ،ۺونمۺیرشۺںیمۺوموجدۺوفض ۺااعلده ۺؿاعقۺاؾر ۺدقرـۺ یکۺتمظعۺیکۺها عفۺےہ ۺسجۺیکۺیلجتۺ،ۺاكیناءمہیلعۺالشا صۺںیمۺؿاہزۺوہیئۺےہۺاؾرۺیہیۺؾهۺزیچۺےہۺسجۺ یکۺاجلقۺاصا کفۺفا ہفسۺاؾرۺامکحءۺےنۺزجعمےۺاکۺصیفۺكا سۺرکےتۺوہالۺایبنۺایکۺےہ۔ۺاؾرۺسفنۺ یبۺ
وکۺاسۺاکۺصیفۺامشرۺایکۺےہۺ۔ ۺسفنۺامشان ۺےکۺكاـ ۺںیمۺاپہؿنۺےنۺاہکۺےہہکۺامشان ۺدؾ ۺوقوتنۺاکۺامکلۺےہاكکۺرظنیۺ وقـ ۺہکۺذفۺامکلۺكکۺیتچنہپ ۺےہۺوتامدهۺےس ۺاعریۺاعمل ۺیکۺوصرںیتۺاسۺرپ ۺشقنۺوہ ۺاجکرم یتۺںیہ ۺۺاؾرۺ
1۔ۺوسرهۺاالۺرمعانۺب)۳ۺاالقۺ۴۹۔ۺ 2۔ۺوسرهۺرقبهۺب)۱ۺاالقۺ۲۰۱۔ۺ
زجعمهۺایکۺےہ؟
104
اسۺیکۺبیغۺےسۺاااگیہۺاکۺرسۺہمشچۺۺنبۺاجکرم یتۺںیہۺاؾر ۺدؾرسیۺوقـ ۺیلمعۺوجۺااسجصۺاعملۺرپۺارثۺادنارۺ وہےنۺۺاؾرۺانۺںیمۺرصتفۺیکۺؿاعقۺاحلصۺرکۺیتیلۺےہۺاؾرۺاسۺےسۺبیجعۺؾرغبیۺاؾرۺاعدـۺےسۺ ہفۺرکۺۺااعفلۺرسردۺوہےتۺںیہ1۔ افرایبۺےکۺوقبلۺ:ربمغیپﷺ اکانئـ ۺیکۺرؾجۺیکۺامدننۺںیہۺاؾر ۺسجۺرطجۺاكکۺوھتریۺ ؿاعقۺاکۺسفنۺاےنپۺمسجۺںیمۺرصتفۺرکكاۺےہۺایسۺرطجۺۺ سدۺسۺوقـۺاکۺامکلۺسفنۺ یبۺتہبۺلاےۺ اعملۺںیمۺبوجۺہکۺاسۺےکۺدبنۺیکۺامدننۺےہ)ۺرصتفۺرکۺاتکسۺےہ2۔ تشٌٔ صیک عخُث زکًحی ًَی تیُُذ
اگش تّ چهّ َؾُُذ صذ ْضاس زکیى
جٕیی زقیقث قشآٌ ،تشجش اص قشآٌ
کّ صايث اعث ٔ کشیى ٔ جٕ َاطقی ٔ کشیى
تٕد تٓؾث تشیٍ ،عازث ٔالیث جٕ
طشیقث جٕ دسآٌ،خٕیِ کٕثشٔجغُیى3
1۔ۺااطمللقۺااعلہیلۺجۺ۸۔۹ۺ،ضۺ،۲۱۸خیشۺےسۺوقنملۺےہ۔ ل 2۔ۺرشجۺوصفضۺا زکمہۺ،ۺدمحمۺیقتۺارتسااكادیۺ،ۺدمحمۺیقتۺداشنۺلاؾهۺیکۺوک شۺےسۺ وجۺ ؤمہسسۺاطماعلـۺاصا کفۺدامشگاهۺکمۺگنلۺےکۺؿالقۺملعۺںیہۺ،ۺضۺ۱۸۲۔ 3۔کلمۺارعشلاءۺاھبر۔ رتہمج:ارگۺاكکۺالھکۺیفسلفۺاؾر ۺمیکحۺخلّہۺیھبۺاکںیٹۺلق ۺیھبۺاےۺربمغیپؐۺااـ ۺےکۺفرامنۺ ےس ۺكاہزۺوکیئۺتمکحۺكا س ۺںیہنۺرک ۺ صکنے ۺااـؐ ۺتقیقحۺعراان ۺںیہۺہکلبۺاس ۺےس ۺیھبۺكاالرتۺ۔عراانۺوجۺ ہک ۺاصعف ۺاؾر ۺرکمی ۺےہ ۺاؾر ۺااـ ۺكاقط ۺاؾر ۺرکمی ۺںیہ۔ ۺااـ ۺیک ۺؾالیئ ۺارایتراـ ۺںیمۺتشہب ۺلاںیۺ ںیہ۔ۺاؾرۺااـۺاکۺاس ۺںیمۺ،انلۺوکرثۺؾمینستۺیکۺرہنؾنۺیکۺامدننۺےہ۔
105
زجعمه ۺاکۺؾوجد
731
731
شیتاۺكاـ زجعمهۺاکۺہفسلف
زجعمهۺایکۺےہ؟
106
اخیل
107
زجعمه ۺاکۺہفسلف
زجعمهۺاؾرۺاابثـۺرصالقۺ اكیناءۺمہیلعۺالشا صۺیکۺرطفۺےسۺشیپۺےیکۺاجےنۺؾاےلۺزجعمؾنۺاکۺدصقمۺایکۺےہ؟ كا ۺکشۺؾۺرتدكڈۺامشاینۺلقعۺاؾرۺىػا ینۺردنیگۺاکۺاقتاضۺےہۺہکۺیسکۺیھبۺدوعیۺ ٰوکۺاانیمطنۺشخبۺ دلیل ۺےک ۺریغب ۺوبقل ۺہن ۺایک ۺاجال ۺاخض ۺوطر ۺرپ ۺذف ۺؾه ۺدوعی ٰۺاكک ۺرطفۺاسۺیک ۺدقتریۺاؾر ۺدؾرسیۺ اجلق ۺےسۺ ۺرصالق ۺےکدوعی ٰۺےسۺب وبؽۺوہ۔ۺا ۺسۺےیلۺوبنـ ۺےکۺدوعی ٰۺےکۺاطمقبۺاؾر ۺدحتیۺ
بجنلیچۺ)ےکۺصاھتۺااجنصۺدےیۺےئگۺزجعمهۺیکۺاینبدیۺتمکحۺ،ۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺیکۺرصالقۺاکۺاابثـۺاؾرۺ ینوگنۺرپۺتجح ۺۺامتصۺرکكاۺےہ۔قطنمۺؾیح ۺےکۺاطمقب ۺاكیناءۺوج ۺزجعماـ ۺشیپۺرکےتۺےھتۺرصف ۺانۺ یکۺرصالقۺےکۺاابثـۺاؾرامؾراالۺتعیبطۺےکۺصاھتۺارابتؽۺاؾریرشۺیکۺدہالقۺےکۺاغیپصۺوکۺدركا
ۺ
رکےنۺےکۺےیلۺوہےتۺےھت۔ ؾهۺیھبکۺںیہنۺاچےتہۺےھتۺہکۺزجعمهۺےکۺدرےعیۺاےنپۺدوعیۺ ٰےسۺب وبؽۺاعمرفۺےکۺحیحصۺوہےنۺ اکۺنیقیۺدالںیئۺ ۺۺكاۺلقعۺےکۺاقكلۺنییبت ۺاوصیننۺوکۺزجعمے ۺےکۺدرےعی ۺینوگنۺوکوبقلۺرکؾاںیئ۔ۺ ؾهۺذف ۺبیغۺےسۺؾیحۺےکۺاخڈ ۺرکےنۺاؾر ۺامؾراءۺالقینعۃۺےسۺقلعتۺوکۺكانکممۺوصتر ۺرکےنۺؾاےلۺ ینوگنۺاکۺصاانمۺرکےتۺہکۺوجۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺےسۺاقتاضۺرکےتۺہکۺارگۺؾهۺاےنپۺدوعیۺ ٰںیمۺےچسۺںیہۺوتۺ اںیہن ۺیھب ۺؾیح ۺیکۺتقیقحۺےس ۺوجر ۺدںی ۺكا ۺوکیئ ۺدؾرسی ۺ’’لااہن ۺؾ ۺاالق‘‘ شیپ ۺرکںی ۺہک ۺسج ۺےکۺ اشمدہے ۺےس ۺؾه ۺاقعن ۺوہاجںیئ ۺوت ینوگن ۺےک ۺاس ۺاطمےبل ۺےک ۺوجاـ ۺںیم ۺاكیناءمہیلع ۺالشا ص
زجعماـۺشیپۺرکےتۺےھت۔1
ل 1۔ۺریسفتا میزان،ۺجۺ،۲ۺضۺ۸۱۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
108
إ َي ٌِ ُبسُ آبَا ُؤَْا فَأتُوَْا ُوٕ ِ إٔ َت ُؼ ُسوَْا ًَ َُا ك َ َ ْش َٔ ِثًُ َٓا تُزٔيس َ { ...قَايُو ٓا إ ِٕٔ أْمُتْن إٔالٓ َب َ ْ ْش َٔ ِثًُهُ ِِ َو َلهَٔٔ اهَّللَ َي ُُ ُٔ ًَل َٰى ََ ِٔ َيظَ ا ُء َٔ ِٔ بٔ ُشً َِلا ٕٕ َُبٔي ٕن .قَاي َِت َي ُض ِِ ُر ُسًُ ُض ِِ إ ِٕٔ ْ َ ِح ُٔ إٔالٓ َب َ ْ
إ َي َٓ ٓا أَ ِٕ َْأت ٔيهُِ ب ُشً َِلا ٕٕ إٔال ٓبٔإٔذِ ٕٔ اهَّللٔ1}... ً َٔبازٔظ ٔ َو ََا ك َ َ َ ِ ٔ "ؾه ۺےنہک ۺ ے :ۺمت ۺوت ۺمہ ۺےسیج ۺیرش ۺوہ ۺمت ۺ ںیم ۺان ۺوبعمدؾن ۺےس ۺرؾ،ان ۺاچےتہ ۺوہ ۺنج ۺیک ۺامہر ےۺ كاـ ۺدادا ۺوپاج ۺرکےت ۺےھت۔ ۺسپ ۺارگ ۺوکیئ ۺیلھک ۺدلیل ۺےہ ۺوت ۺامہرے ۺكاس ۺےل ۺاا ٔؾ۔ ۺان ۺےک ۺر وسینن ۺ ےنۺ انۺےسۺاہک:ۺےبۺ کشۺمہۺمتۺےسیجۺیرشۺںیہۺنکیلۺاہللۺاےنپۺدنبؾنۺ ںیمۺسجۺرپۺاچےہ ۺےہۺااسحنۺرکكاۺ ےہۺ
اؾرامہرےۺارایترۺںیمۺ ںیہنۺہکۺمہۺاہمترےۺصاےنمۺوکیئۺدلیلۺبزجعمه)ۺادنۺخڈاۺےکۺریغبۺ شیپۺرکںی۔" اس ۺانبءۺرپۺضعبۺرغمیبۺداوشنرؾنۺیکۺرطف ۺےسۺشیپۺیک ۺیئگۺراالۺكادرطف ۺامشرۺوہکرم یتۺ ےہۺ سجۺںیم ۺاپہؿنۺےنۺزجعماـ ۺاکۺدصقمۺاابثـ ۺؾوجد ۺخڈا ۺاھجمسۺےہۺاؾررھپاسۺ ۺیکۺاخمتفلۺاؾر یفنۺ رکےن ۺےکۺدرےپ ۺوہال ۺںیہ۔ۺملعۺکا ص ۺےکۺاحلؽۺےسۺزجعمهۺاکۺب ہبتۺہلئسمۺؾوجد ۺخڈا ۺےس ۺرتمک ۺاؾردعبۺ ںیم ۺےہ۔ ۺؾوجد ۺخڈا ۺےکۺاابثـ ۺےکےیلۺاےنپ ۺاخض ۺیلقع ۺداللئ ۺںیہۺاؾروبنـ ۺےک ۺاابثـ ۺےک ۺےیل ۺ اسۺےکۺوصخمضۺداللئۺںیہ۔
اہتبل ۺہیۺكاـ ۺؾاحضۺےہۺہکۺزجعماـ ۺیک ۺااجنصۺدیہ اکكا ؾاطقہۺصیف ۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺںیہۺ اؾرخڈاؾدنۺاعتملۺیکۺوتدیحۺااعفیلۺاؾركاریثۺاصیػا یلۺےکۺاقتےضۺےکۺاطمقبۺاعملۺؾوجدۺےکۺامتصۺؾااعقـۺ
نم ۺہلمج ۺاكیناءۺےک ۺزجعماـ ۺرپؾرداگر ۺیک ۺب ی ۺاؾرتیشم ۺاک ۺایلع ۺرتنی ۺولعملۺںیہ۔ ۺاس ۺراال ۺیکۺ انبءۺرپۺہیۺااكارۺاعملۺؾوجدۺےکۺدؾرسےۺامتصۺؾااعقـۺیکۺرطجۺخڈاۺیکۺاالقۺاؾرمشاینۺںیہ۔
1۔ۺالاامیہۺب۲۰ )۲۴۔۲۲۔
109
زجعمه ۺاکۺہفسلف
اابثـۺوبنـۺےکۺفلتخمۺراےتس اہینۺرپۺاسۺوموضمۺیکۺقیقحتۺرکكاۺرضؾریۺےہۺہکۺایکۺوبنـۺےکۺاابثـۺاکؾادحۺرا ہتۺاخرضۺ ااعلدهۺاکومنۺاکۺااجنصۺدانیۺاؾرزجعماـۺاکۺشیپۺرکكاۺےہ؟ ؾاحضۺیسۺكاـۺےہۺہکۺملعۺکا صۺیکۺاگنهۺںیمۺاسۺاکۺوجاـۺیفنمۺےہ۔ۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺیکۺاچہپنۺ ےکۺےیلۺفلتخمۺراںیہۺوموجدۺںیہۺاؾرزجعماـۺطقفۺاسۺؾعقۺرضؾریۺوہےتۺںیہۺذفۺینوگنۺرپۺاامتصۺ تجحۺرکكا ۺرصفۺایسۺ ےکۺصاھتۺب وبؽۺوہۺكاہکۺتقیقحۺرؾنش ۺاؾراہبشـ ۺاکۺاراہۺوہےکس؛نکیلۺ اكیناالۺایہٰلۺمہیلعۺالشا صۺےکۺدوعی ٰۺیکۺاچسیئۺاؾرتقیقحۺیکۺخانذف ۺےکۺےیلۺتقیقحۺےکۺعنا یشۺ افرادۺےکۺےیلۺفلتخمۺراےتسۺكاالۺاجےتۺںیہۺہکۺنجۺیکۺرطفۺمہۺاصارهۺرکےتۺںیہ: ۲۔ۺدوعـ ۺےکۺاغیپص ۺںیمۺوغر ۺؾ ۺرکف:ےبۺکش ۺےجیھبۺےئگۺخڈایئۺوشیپاؾن ۺیک ۺاچہپن ۺاکۺاكکۺ رطہقیۺانۺیکۺدوعـۺ،ۺاعمرفۺیکۺتقیقحۺ،ۺاکانئـۺ،امشانۺاؾرانۺیکۺرطفۺےسۺشیپۺوہےنۺؾاےلۺ اصا یح ۺاؾرۺفا یحۺرپؾرگاومنۺےسۺب وبؽۺولعمامـۺںیمۺوغرؾرکف ۺاؾرانۺاک ۺاطمہعلۺرکكاۺےہۺنجۺیکۺ انبرپ ۺؾه ۺامشانۺوک ۺاكک ۺولطمہبۺاقمصۺاؾرامکلۺكکۺاچنہپكاۺاچےتہ ۺںیہ۔ ۺارگ ۺان ۺاعمرفۺاؾردوعوتنۺیکۺ تقیقحۺلقعۺوکۺوبقلۺرکےنۺؾایل ۺامشاینۺرطفـۺےکۺاطمقبۺوہیئۺوتۺہیۺوخدۺاسۺاغیپصۺےکۺایہٰلۺوہےنۺ یکۺؾاحض ۺدلیلۺےہۺویکہکنۺخڈا ۺاکۺرشتمعیۺاغیپصۺہززگۺتقلخۺؾ ۺرطفـ ۺےکۺاخمفل ،ۺلقعۺےسۺدؾرۺ اؾراسۺےکۺاخمفلۺںیہنۺوہاۺرکكا۔ َك َاي ٔذ َ وٍ اي َٓ ٔب َي األم ِ َي َايذٔي َ ......يأ َُزُص ُِِ بٔاي َُِ ٌِزُوفٔ َو َي ِٓ َضاص ُِِ ًَ ٔٔ اي ُُِ ِٓ َ ٔ ئ َيّتَب ٔ ٌُ َ وٕ ايز َُس َ حّ ًًَيضِ ا ِي َدب ٓائ َٔث و َي َـ ٍُ ً ِٓضِ إ َٔصصُِ واألُِالٍ َايتٔي كَاْ َ ِت ًًَيضِ 1 َويُح ٌُٔ َي ُض ُِ َ ايلِي َّبا ٔ َ ُِ ِ َ ِ َ ت َويُ َ ّ ُ َ ِ ٔ ُ َ َ َ ِ ِٔ َ "بہیۺردمفۺان ۺومنینمۺےکۺصالمۺوہیگ)ۺوجۺینگۺاسۺ روسلۺیک ۺریپؾیۺرکےتۺںیہ ۺوجۺ یبۺ
اکف ۺکہا ےت ۺںیہ۔ ۺؾهۺاںیہنۺیکین ۺاک ۺمکح ۺدےتیۺںیہۺاؾر ۺلاایئ ۺےس ۺرؾےتکۺںیہۺاؾركازیکه ۺزیچںی ۺان ۺےکۺ
1۔ۺارعافبۺ)۷ۺاالقۺ۲۵۷۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
110
ےیلۺخا لۺاؾركاكاکۺزیچںیۺانۺرپۺرحاصۺرکےتۺںیہۺاؾرانۺرپۺدلےۺوہالۺوبھجۺاؾرۺبےلگۺےک)ۺوطضۺ اكارےتۺںیہ۔" ۱۔ۺعرانئۺاؾرۺمشاویننۺیکۺقیقحت:ۺاسیجۺہکۺمہۺاجےتنۺںیہۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺیکۺدؾاـۺ سدس،ۺ وخد ۺیرش ۺںیم ۺےس ۺاؾروخد ۺایہنۺںیم ۺےسۺےنچ ۺےئگۺںیہ۔ ۺان ۺےکۺیھبۺامن ۺكاـ ،ۺاخدنان ۺاؾرداکرم یت ۺؾۺ ارفنادیۺردنیگۺیھت۔ۺان ۺاک ۺاُانھٹۺ،ۺانھٹیب ،ۺرہتشۺدارؾنۺاؾر ۺارد ۺرگد ۺےکۺینوگنۺےکۺصاھتۺاعمطا ـۺ اؾرااھٹکۺرنہۺنہسۺیھبۺاھت۔انبلاںیۺانۺیکۺداکرم یتۺردنیگ،ۺیلمعۺریسـ،ۺاخا یقۺرکدارۺاؾرۺانۺےکۺلاكا ٔؾۺ اؾردیۺیئگۺدوعوتنۺرپۺلمعۺریپاۺوہےنۺاکۺاطمہعلۺرکكاۺاؾر ایسۺرطجۺاےنپ ۺولطمـۺؾۺوصقمدۺكکۺےچنہپۺ ےکۺےیلۺاُپہؿنۺےنۺنجۺؾصالئۺاؾرۺرطوقینۺےسۺاافتسدهۺایکۺےہۺزینۺدؾوتسنۺاؾرۺدونمشنۺےسۺاُنۺ اکۺلاكاؾٔۺہیۺطفۺےکۺطفۺرصالقۺےکۺدوعیٰۺںیمۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺیکۺدصاعقۺؾدصقمۺاؾرکلسمۺؾۺ
رطہقیۺاکرۺیکۺقیقحتۺاؾرانۺےکۺكارےۺںیمۺہلصیفۺرکےنۺںیمۺرتہبنیۺدمدۺاگرۺںیہ۔ عراان ۺرکمی،ۺان ۺمیظعۺینوگن یکۺردنیگۺےکۺاکركاےمۺوکتقفش،ۺریخوخایہ،ۺدصاعق ۺاؾرۺ
اچسیئ ۺےس ۺربللا ۺاتھجمس ۺےہ ۺہک ۺوہنجنۺےن ۺاینپ ۺرصالق ۺیک ۺااجنص ۺدیہ ۺںیم ۺینوگن ۺےس ۺسک ۺمسق ۺیکۺ يؽ ًًَ َِيهُ ِِ وٍ َٔ ِٔ أَ ِن ُف ٔشهُ ِِ ًَزٔيزْ ًًَ َِيطٔ ََا ًَٓ ٔ ُت ِِ َ ٔ َح ْ وکیئ ۺوتعق ۺںیہن ۺر یھَ :ي َك ِس َجا َء ُن ِِ َر ُس ْ
لن وف َرح ْٔيِ "1ۺ شؽنطۺاہمترےۺكاسۺوخد ۺمتۺیہۺںیمۺےسۺاكکۺروسلۺااكا ۺےہۺ ٔين َر ُء ْ بٔاي ُُِ ِؤ َٔٓ َ ںیہمت ۺفیلکتۺںیمۺدانھکی ۺاسۺرپ ۺصاض ۺزگركا ۺےہۺؾه ۺاہمتریۺپھا یئۺاکۺاہنلقۺوخااہنۺےہۺاؾرۺومنینمۺ ےکۺےیلۺاہنلقۺقیفشۺؾۺرہمكانۺےہ۔" َفًٌَ ًَوَ باخٍْٔ َنفِشوَ ًل َى آثَا ٔرص ِٔ إ ِٕٔ يَِ يُ ِؤ َُٔٓوا بٔضذَ ا ايِحسٔيثٔ أسفّا 2 َ َ َ َ َ َ ِ ِ َ
1۔ۺوتہببۺ)۹ۺاالقۺ۲۱۸۔ 2۔ۺفہکبۺ)۲۸ۺاالقۺ۶۔
111
زجعمه ۺاکۺہفسلف
‛ۺسپۺارگۺہیۺینگۺبعرااین)ۺومضمنۺرپۺاامینۺہنۺالالۺوتۺانۺیکۺؾہجۺےسۺصاكڈۺااـۺاسۺر جۺںیمۺ اینپۺاجنۺوھکۺںیھٹیب۔‚ َاتبٌٔوا َٔ ال َيشأ ُلهُِ أجزا وصُِ َُض َتسُوٕ 1 ُ َ ِ ِ ِ ِّ َ ِ ِ َ “انۺاکۺاابتمۺرکؾۺوجۺمتۺےسۺوکیئۺارجۺںیہنۺامےتگنۺاؾرۺؾهۺراهۺدہالقۺرپۺںیہ۔” ۳۔زگہتشۺربخںیۺاؾرۺمشارںیت :ےچسۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺےکۺدوعیۺیکۺدصاعقۺیکۺقیقحتۺےکۺ ےیلۺاكکۺراهۺزگہتشۺاكیناءمہیلعۺالشا صۺیکۺاتکوبنۺںیمۺوموجدۺاصارےۺاؾرۺمشارںیتۺںیہ۔ عراان ۺرکمی ۺاارخی ۺربمغیپ ۺرضحـ ۺدمحمﷺ ۺےک ۺكارے ۺںیم ۺرضحـ ۺٰؑیسی ہیلع ۺالشا ص ۺیکۺ مشارـۺےکۺوحاےلۺےسۺفرامكاۺےہ: ٔيسي ابِ ُٔ ََ ِز َي َِ َيا بَن ٓٔي إ ِ َْٔسآئ ٔي ٌَ إّن ٔ ِي َر ُسو ٍُ اهَّللٔ إٔي َِيهُ ِِ َُ َؼ ّسقّا ي َُٔا بَي ِ َن َي َس َي َٔ َٔ اي َت ِو َراة ٔ َوإٔذِ قَا ٍَ ً َ
ت قَايُوا صَذَ ا سٔح َُبٔين 2 ْشا ب ٔ َز ُسو ٍٕ َيأتِ ٔي َٔ ِٔ بَ ٌِسٔي ا ِس ُُطُ أ َ ِح َُ ُس َف ًَ َُا َج ٓا َءص ُِِ بٔا ِيب َ ِّيَٓا ٔ ِْ ْ َو َُ َب ّ ّ
"اؾرذف ۺٰؑیسیۺنبۺب می اہیلع ۺالشا صۺےنۺاہکۺاےۺینبۺارسالیئۺںیمۺاہمتریۺرطفۺاہللۺاکۺ روسل ۺوہن ۺاؾراےنپۺےس ۺےلہپ ۺیکۺباتکـ) ۺوترلق ۺیکۺدصتقی ۺرکےن ۺؾاال ۺوہن ۺاؾراےنپ ۺدعب اۺاےنۺ ؾاےل ۺروسل ۺیک ۺمشارـ ۺدےنی ۺؾاالۺوہن ۺنج ۺاک ۺكاص ۺادمحۺےہ ۺسپ ۺذف ۺؾهۺان ۺےک ۺكاس ۺؾاحض ۺداللئۺ ےلۺرکۺااالۺوتۺےنہکۺےۺہیۺوتۺکھا ۺاجدؾۺےہ۔" ایسۺرطجۺدؾرسےۺاقمصۺرپۺفرامكاۺےہ: وٕ اي َِح َل َاي ٔذ َ ُوٕ أبِ َٓ ٓا َءص ُِِ َوإ َٕٔ ُفَ ٔ ي ّكا َٔ ِٓ ُض ِِ ي ََيهِت ُُُ َ اب َي ٌِزٔفُوْ َ ُط َن َُا َي ٌِزٔف َ ئ اَ َت ِِي َٓاصُ ُِ ا ِل ٔه َت َ
وٕ ۺرقبهبۺ)۱االقۺ۲۴۶۔ َوص ُِِ َي ًٌِ َُُ َ
1۔ۺسیبۺ)۳۶ۺاالقۺ۱۲۔ 2۔ۺفصبۺ)۶۲ۺاالقۺ۶۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
112
نجۺینوگنۺوکۺمہۺےنۺاتکـۺدیۺےہۺؾهۺاسۺبروسل)ۺوکۺاسۺرطجۺاچنہپےتنۺںیہۺےسیجۺؾهۺاےنپۺ وٹیبنۺوکۺاچہپےتنۺںیہ ۺاؾرۺان ۺںیمۺےس ۺاكکۺرگؾهۺاجنۺوبھجۺرکۺقحۺوکۺاپھچۺراہۺےہ۔اكکۺاؾرۺاقمصۺرپۺ ركادهۺرصاذفۺےکۺصاھتۺوترلقۺاؾرالیجنۺںیمۺوموجدۺربمغیپۺاصا صﷺۺیکۺافصـۺےکۺكارےۺںیمۺ
وٍ اي َٓ ٔب َي األم ِ َي َايذٔي يَحٔسُوْ َ ُط ََهِتُو ّبا ً ٔ ِٓ َسص ُِِ فٔي اي َت ِو َراة ٔ ربخ ۺداتیےہَ :اي ٔذ َ ئ يَّتَب ٔ ٌُ َ وٕ ايزَ ُس َ َواإلِْحٔي ٌٔ "1ہی ۺبردمف ۺان ۺومنینم ۺےک ۺصالم ۺاحل ۺوہیگ) ۺوج ۺینگ ۺاس ۺروسل ۺیک ۺریپؾیۺ رکےتۺںیہۺوجۺ یبۺا ُظ ّیۺکہا ےتۺںیہۺنجۺاکۺدرکۺؾهۺاےنپۺاہنۺوترلقۺاؾرۺالیجنۺںیمۺكاےتۺںیہ۔"
اابثـۺوبنـۺےکۺفلتخمۺرظنكاـۺےکۺفرضۺاکۺرسہمشچ ذموکره ۺاچر ۺرطوقینۺںیم ۺہز ۺاكک ۺوبنـ ۺےکۺاابثـ ۺیک ۺدلیلۺنب ۺاتکس ۺےہۺایس ۺؾہج ۺےسۺمہۺ اجےتنۺںیہ ۺہک ۺفلتخم ۺکا کفۺرگؾوہنۺںیمۺےس ۺہز ۺاكک ۺےن ۺاكک ۺاخض ۺرطےقی ۺوکۺاانپكا ۺےہ۔ۺاكکۺ رطےقیۺوکۺاانپےنۺاکۺدصقمۺہیۺںیہنۺےہۺہکۺان ۺوک ۺااھٹکۺ ۺںیہن ۺایک ۺاجاتکسۺ؛ہکلبۺہیۺرطےقیۺہزققحمۺیکۺ افمۺےکۺےیلۺامیلعتـۺ اخضۺرؾس ۺاکۺہجیتن ۺںیہ۔ۺزتعمیلۺنیملکتم ۺاعصۺوطر ۺرپ ۺئاقتینۺوبنـ ۺےکۺد ِ ربمغیپﷺ ۺاؾران ۺےک ۺداکرم یت ۺاوحال ۺؾ ۺاخا ض ۺوک ۺوقی ۺرتنی ۺدلیل ۺےک ۺوطر ۺرپ ۺشیپ ۺرکےت ۺںیہۺ اؾرزجعماـۺوکۺدؾرسےۺدرہجۺیکۺدلیلۺعرارۺدےتیۺںیہ۔اقیۺدبعاابجلرۺزتعمیلۺزجعمهۺیکۺرعتفیۺدرکۺ َسعي اي ٓٓبوة»رھپےتہکۺںیہ: يسٍ ًلي ػسم ٓ رکےتۺںیہ«:صو ايفٌٌ ايذي ٓ ْبوة َحُس ػلي اهَّلل ًًيط و آيط وسًِ ًلي و يضذظ ايحًُة يِ يٌتُس طيوخٓا في اثبات ٓ ايٓبوة فهيف يؼحٓ بٓبوتط ٓ ألٕ ثبوت ذايک ُف َْ ًلي ثبوت ٓ ايٌُحزات ايتي اُْا يًٌِ بٌس ايًٌِ ٓ
1۔ۺارعافۺب)۷ۺاالقۺ۲۵۷۔
113
زجعمه ۺاکۺہفسلف
ْبوتط و جًٌوا صذظ ايٌُحزات ٓ َونسة و زائسة في َشح ايؼسور فئُ يٌزفضا إ ٓ يشتسٍ بط ًلي ٓ
َٔ جضة االستسالٍ
1
یہی ۺرظنہی ۺاوب ۺوصنمر ۺامرتكڈی ۺاؾر ۺانب ۺردش ۺیک ۺااراء ۺںیم ۺیھب ۺطا ہظح ۺایک ۺاجاتکس ۺےہ۔2ۺ پ دراحالہکنۺاصارعهۺزجعماـۺوکۺاابثـۺوبنـۺیکۺ ہلیۺدلیلۺےتھجمسۺںیہ۔ ارفساینی،ۺاوبانسحلۺارعشیۺیکۺراالۺوکۺاسۺرطجۺایبنۺرکےت ۺںیہ«:واًًِ إ تحكيل ْبوة ايُؼلفي ػلي اهَّلل ًًيط و آيط وسًِ هاصزة في نتاب اهَّلل»
3
إ ْبوة ْب ِٓيٓا ػلي كاظا ینۺےتہکۺںیہ :ايذي يوجب االصتُاّ ايتاّ يٌُزفة اًحاز ايرقإٓ ٓ اهَّلل ًًيط وآيط وسًِ بٓيت ًلي صذظ ايٌُحزة 4 دبعاکلمل ۺوجینی،ۺےتہکںیہ«:ايسييٌ ًلي ثبوت ْبوة ْبِيٓا َحُس ػلي اهَّلل ًًيط وآيط وسًِ ايٌحزات»5
اامص ۺرخف ۺراریۺیھب ۺاابثـ ۺوبنـ ۺےک ۺےیل ۺزجعماـ ۺوک ۺنیملکتم ۺیک ۺامہ ۺرتنی ۺدلیل ۺعرار ۺدےتیۺ ںیہ؛ۺہکبجۺانۺےکۺضعبۺوتکمكاـۺےسۺولعمصۺوہكاۺےہۺہکۺؾهۺ‛امشانۺیکۺامکلۺیکۺوجتسجۺاؾرۺۺرؾاحینۺها جۺ ےکۺرطےقی’‘وکۺزجعماـۺےسۺیھبۺلارتۺاجےتنۺںیہ:
ل 1۔ۺۺرشجۺاالوصلۺا سمشہ،ۺضۺ۲۵۱۔ 2۔ۺانمجہۺاالدہۺیفۺاقعدئۺالہۺالملۃ،ۺضۺ۲۱۶۔ 3۔ۺالینعیزۺیفۺادلنی،ۺضۺ۲۵۵۔ 4۔ااجعرۺارقلاان،ۺجۺ،۸ۺض؟؟؟ ل 5۔ۺ منۺاالدہۺیفۺوقادعۺاقعدئۺالہۺاۃنسلۺؾۺاامجلهۃ،ۺضۺ۲۲۲۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
114
"امشانۺاکۺیقیقحۺامکلۺہیۺےہۺہکۺقحۺوک ۺاچہپےن ۺاؾرلنکۺراےتسۺوک ۺلمعۺرکےن ۺاؾراسۺرپۺكادنبۺ رےنہۺےکۺےیلۺنچۺےل۔" ؾهۺےتہکۺںیہ ‘’:مہۺطفۺاجےتنۺںیہۺہکۺرؾاحینۺاب اضۺینوگنۺرپۺاغلقۺاؾراحمکۺںیہ۔ۺسپۺ ینگ ۺاكکۺرؾاحین ۺبیبط ۺےکۺاتحمج ۺںیہ ۺاؾر ۺربمغیپ ۺارکص ۺﷺ ۺؾیہۺرؾاحین ۺاب اض ۺےک ۺبیبطۺ ںیہ۔‚ ؾهۺظركڈ ۺےتہکۺںیہ‘’:ہی ۺ راهۺوجۺراهۺملعۺےہ ،ۺراهۺزجعمهۺےسۺركادهۺانمطف ۺےہۺوجۺہکۺراهۺلااہنۺ ‘‘ا ِ ّن‚ۺےہۺاؾرۺوبنـۺےسۺہقلعتمۺامتصۺاہبشـۺوکۺلاۺرطفۺرکكاۺےہ۔‚ ‘‘ۺیچسۺوگایہۺیکۺانبرپۺدمحمؐۺامہزۺ بیبط ۺےھتۺہکۺوج ۺالہۺداینۺیکۺوتعیبطنۺوکۺدنیۺكالط ۺےسۺاکنلۺرکۺقحۺیکۺاجلقۺےلۺےئگۺاؾراُپہؿنۺ ےن ۺینوگن ۺوک ۺتسپ ۺداین ۺںیمۺوغشمل ۺوہےن ۺیک ۺاجبال ۺكادیئار ۺارخؾی ۺردنیگ ۺیک ۺرطف ۺدوعـ ۺدیۺ اؾروھجـۺےسۺچسۺیکۺرطفۺالالاؾرطلغۺؾۺافدسۺاقعدئۺےسۺحیحصۺدیقعؾنۺیکۺرطفۺرامنہیئۺیک۔‚1
اسۺملرےیۺیکۺانبءۺرپۺعراانۺاارخیۺافشۺشخبۺااامسینۺہخسنۺےہۺوج ۺہزۺدردۺیکۺدؾا ۺاؾرامیبرۺےکۺدلۺےکۺ
ےیلۺافشۺےہۺرگمۺاسۺیکۺتقیقحۺیکۺیلجتۺربمغیپﷺ ۺےکۺؾوجد ۺكاکۺںیمۺوہیئۺےہۺذہلا ۺاںیہنۺافشۺ یشخبۺاؾرۺعرااینۺابطلقۺاک اۺاہنیئۺعرارۺدكاۺےہ: جٕئی زقیقث قشآٌ ،تش جش اص قشآٌ کّ صايث اعث ٔکشیى ٔ جٕ َاطقی ٔکشیى اقكلۺاانیمطن ۺعرانئۺیکۺكادیئۺےس ۺولعمصۺوہكا ۺےہۺہک ۺرخفۺراریۺےکۺہیۺرظنكاـ ۺدؾ ۺكاومرۺ اصا کفۺایصخشـۺیکۺااراءۺوکۺدؾكارهۺردنهۺرکےنۺیکۺوک شۺےہہکۺنجۺےسۺرخفۺراریۺمشچۺوپیشۺںیہنۺ رکۺےکسۺںیہۺ۔ۺانۺدؾۺایصخشـۺںیمۺےسۺاكکۺ‘‘اجظح‚ۺںیہۺہکۺ‘‘تعیبطۺوبنـۺكاۺاعدـۺؾۺرکدارۺ یب‚ۺ انۺیک ۺااجیداـ ۺںیم ۺےس ۺےہ۔ ۺاسۺدلیل ۺےک ۺاطمقبۺتعیبطۺاؾرۺداـۺوبنـ ۺاکۺاقتاضۺہیۺےہ ۺہکۺؾهۺ
1ااطمللقۺااعلہیل،ۺجۺ۸ؾ،۹ۺضۺ۲۱۳۔
115
زجعمه ۺاکۺہفسلف
اےسی اۺانیئۺوکۺالںیئۺوجۺیرشۺوکۺامکلۺاؾرۺاعسدـۺیکۺرطفۺرامنہیئۺرکے،ۺاسۺانبۺرپۺربمغیپۺیکۺاعداـۺ اؾرۺراتفرۺؾۺرکدارۺاسۺےکۺاانیئۺےکۺاطمقبۺےہۺ۔1 رخفۺراریۺےک ۺا و ر ۺرپۺارثۺادنار ۺوہےنۺؾایل ۺدؾرسیۺتیصخش ۺوبۺیلعۺانیسۺںیہۺہکۺوہنجنۺےنۺ ‘‘ااختنـ ۺؾ ۺرتیق’‘یکۺدلیلۺوکۺااجید ۺایک ۺےہ ہکۺسجۺیکۺانبۺرپؾوجد ۺیکۺامکلۺیکۺرطفۺدتریجیۺرحتکۺ فروتشنۺےکۺمہۺب ہبتۺربمغیپےکۺؾوجدۺوکۺالرکفۺاؾررضؾریۺعرارۺدیتیۺےہ۔2 رخفراریۺےنۺاینپۺاتکـۺ‘‘ااطمللقۺااعلہیل‚ۺںیمۺااختنـۺؾۺرتیقۺےکۺونعانۺےکۺتحتۺوبۺیلعۺانیسۺ یکۺدلیلۺیک ۺرشجۺدؾرسےۺرطےقی ۺےسۺیکۺےہ،ۺریسفتۺراری ۺےکۺاطمقبۺقولخاقـۺےکۺاچرۺب القۺ ںیہ :ۺامجداـ،ۺابنكاـ ،ۺویحان ۺاؾر ۺفرہتش،امجداـ ۺطف ۺےسۺادین ۺب ہبت ۺرےتھک ۺںیہ۔ ۺان ۺےس ۺاؾرپۺ ابنكاـۺاؾرانۺےسۺاؾرپۺویحانۺںیہۺاؾرویحانۺیکۺلارتنیۺمسقۺویحانۺكاقطۺینعیۺامشانۺےہ۔ۺاہتبلۺوخدۺ
امشان ۺےکۺنیتۺب الق ۺںیہۺرتمکنیۺب ہبتۺعؽؼزنیۺاکۺےہۺوجۺہکۺاعصۺوعاصۺاکۺب ہبتۺےہ۔ۺدرایمینۺ ب ہبتۺانۺاکلم ۺافرادۺاکۺےہۺوجۺرصف ۺاےنپۺسفنۺیک ۺذہتبیۺؾۺلیمکتۺںیم ۺوغشملۺںیہۺاؾران ۺےسۺ ایلعۺدرہجۺانۺاکطا ن اکۺےہۺوجۺاینپۺاصا جۺےکۺصاھتۺصاھتۺدؾرسؾنۺیکۺاصا جۺیھبۺرکےتۺںیہ۔ۺیہیۺ ینگ ۺاكیناءۺمہیلع ۺالشا ص ۺاؾر ۺایہٰل ۺوشیپا ۺںیہۺںیہنجۺرطفیۺاؾریلمعۺوقوتن ۺںیمۺامکل ۺاحلصۺےہۺ اؾردؾرسؾنۺیکۺاصا جۺسفنۺوکۺاتیمہۺدےتیۺںیہ۔ۺاسۺاحلؽۺےسۺہکۺاظنصۺاکانئـۺںیمۺہزۺادینۺب ےبتۺ ؾاال ۺایلعۺب ہبت ۺرےنھکۺؾاےل ۺےسۺب وبؽۺےہۺلہٰڈااكیناءۺمہیلع ۺالشا صۺاکۺاقمصۺؾیہ ۺامده ۺےسۺاعریۺ فروتشن ۺاک ۺاقمص ۺےہ ۺاؾرایس ۺاقمص ۺیک ۺؾہج ۺےس ۺاكیناءمہیلع ۺالشا ص رؾج ۺاہجن ۺاکۺدرہج ۺرےتھک ۺںیہ ۺاؾرۺ
لم ل ش فل ع ش ل ف ک 1۔ۺصیخلتۺا لۺضۺ،۳۵۲ۺرخفۺادلنیۺااراریۺؾۺااراهۺا ا ہیمۺؾۺا نہ،ۺضۺ۵۶۶۔ 2۔ۺالہناـۺافشضۺ،۴۳۵ۺااجنلـۺبالہناـ)ۺضۺ۱۹۹؛ۺاقمدصۺالفا ہفس،ۺض ۳۸۳ۺااراهۺ کا کفۺرخفۺراریۺرجكڈهۺاعمرفۺربمنۺ،۲ۺ۲۳۶۵ۺےسۺوقنمل۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
116
اسۺرکیپۺاعملۺاؾر ۺاسۺےکۺامدهۺںیمۺرصتفۺرک صکنےۺںیہ۔ۺؾهۺوسرهۺ‘‘ؾارصعل‚ ۺیکۺریسفتۺےکۺاطمقبۺ ااكاـۺںیمۺذموکرۺاچرۺافصـۺاكیناءۺرپۺقبطنمۺرکےتۺوہالۺےتہک ۺںیہ: پ ‘‘ ۺ ہلی ۺتفص ۺوقـ ۺرظنی ۺاک ۺامکل ۺ‘‘ آَٓوا‚ ۺدؾرسی ۺتفص ،ۺوقـ ۺیلمع ۺاک ۺامکل ۺ ًًُوا ايؼايحات ۺشیتی ۺتفص ۺدؾرسؾن ۺیک ۺوقـ ۺرظنی ۺوک ۺاکلم ۺرکكا ۺ تواػوا بايحل وچیھتۺ تفصۺدؾرسؾنۺیکۺوقـۺیلمعۺوکۺاکلمۺرکكاۺ تواػوا بايؼبر1 .
اابثـۺوبنـۺںیمۺزجعمهۺاکۺرکدارۺ زجعمهۺیکۺخانذفۺےکۺاصایسۺوموضاعـ ۺںیمۺےسۺاكکۺہیۺےہۺہکۺایکۺزجعمهۺےکۺااجنصۺدےنیۺاؾرۺ اابثـۺوبنـ ۺےکۺدرایمنۺاكکۺیقطنم ۺقلعت ۺےہۺكاۺںیہن؟امؾراالۺتعیبط ۺاؾرۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺیکۺ رصالقۺرپۺاامینۺرےنھکۺؾایننۺیکۺاثیزلقۺاکایخلۺےہۺہکۺزجعمهۺاؾرۺوبنـۺےکۺدوعی ۺیکۺدصاعقۺےکۺ امنیبۺیلقعۺالرہم ۺكاكا ۺاجكاےہۺارگہچ ۺاسۺراےطبۺیکۺتیفیکۺیک ۺؾاضذف ۺےکۺےلسلسۺںیمۺنکممۺےہۺ فلتخمۺااراءۺكایئۺاجکرم یتۺوہنۺ۔ۺدؾرسیۺرطف ۺرعہصۺدرار ۺےسۺاخمنیفلۺیکۺاجلقۺےسۺکشۺؾۺرتدكڈۺاکۺ ہلسلسۺاجریۺےہۺسجۺیکۺؾہجۺےس ۺاابثـۺوبنـۺںیمۺزجعمهۺےکۺرکداروکۺجنلیچۺعرارۺدكاۺایگۺےہ۔ۺمہۺاسۺ ثحبۺںیمۺضعبۺاخمنیفلۺےکۺوساالـۺاکۺدیقنتیۺاجلاهۺانیلۺرضؾریۺےتھجمسۺںیہ اؾرایسۺرطجۺوبنـۺرپۺ زجعمهۺیکۺداللقۺیکۺؾاضذفۺرکےتۺںیہ:
لعفۺخڈاۺےکكادصقمۺوہےنۺںیمۺکشۺؾرتدكڈ
دصضۺوبنـ ۺرپۺزجعمهۺیکۺداللق ۺےکۺكارےضعبۺعشکا ـ ۺایبن ۺوہیئۺںیہۺوجۺایسی ۺادتبا یئۺ ۺںیمۺےتہکۺںیہ:ۺ رشاطئۺںیہۺںیہنجۺرخفراریۺےکۺااكارۺںیمۺطا ہظحۺایکۺاجاتکسۺےہۺؾهۺاتکـ
1۔ۺرخفۺادلنیۺااراریۺؾۺااراهۺالکا ہیم،ۺضۺ۵۷۱۔
117
زجعمه ۺاکۺہفسلف
"دوعكڈار ۺوبنـ ۺےک ۺچس ۺےک ۺاابثـ ۺےک ۺےیل ۺزجعمه ۺیک ۺرط ف ۺتبسن ۺدانی ۺنیت ۺزیچؾن ۺرپۺ پ وموقفۺےہ :ۺ ہلیۺہیۺہکۺزجعمهۺلعفۺخڈا ۺوہكا ۺ۔ ۺدؾرسیۺہیۺہکۺكالق ۺایکۺاجالۺہکۺخڈاےنۺ یبۺیکۺ دصتقیۺےک ۺےیلۺزجعمهۺااجنصۺدكاےہ ۺاؾرۺشیتیۺہیۺہکۺخڈا ۺسجۺیکۺدصتقیۺرکۺدےۺؾهۺاینپۺاتفگرۺںیمۺ اصدضۺےہ۔ۺ"
رھپۺؾهۺوخدۺاےنپۺارعشیۺکلسمۺیکۺاینبدۺرپۺذموکرهۺكینؿنۺوموضاعـۺرپۺدیقنتۺرکےتۺںیہۺ:ۺالہپۺ ینعی ۺزجعمه ۺیک ۺخڈا ۺیک ۺرطفۺتبسن ۺ،ؾه ۺےتہکۺںیہ":امشان ۺوچہکن ۺامده ۺےس ۺاعری ۺسفن ۺكاہقط ۺاک ۺامکلۺ
ےہۺلہٰڈاۺاامتحلۺےہۺہکۺسفنۺ یبۺاؾردؾرسےۺوفنسۺںیم امتیہۺےکۺاحلؽۺےسۺفرضۺوہۺاؾرؾهۺوخدۺیہۺ زجعمهۺاکافلعۺوہۺكاۺہیۺہکۺزجعمهۺرکےنۺؾاالۺاینپۺاخضۺوقوتنۺیکۺؾہجۺےسۺانۺبیجعۺؾرغبیۺااعفل ۺاکرسۺ ہمشچ ۺوہ ۺوج ۺدؾرسے ۺادبان ۺںیمۺہن ۺكاال ۺاجےت ۺوہن ۺكا ۺنکمم ۺےہ ۺ یبۺاےسیۺمسج ۺاک ۺامکل ۺنبۺایگ ۺ وہۺ وجانۺبیجعۺااعفلۺاکۺرسہمشچۺوہۺكاۺاسۺےنۺرپوین،ۺاطیشوننۺ،ۺفروتشنۺاؾرۺااامسینۺرؾوحنۺےسۺدمدۺیلۺ وہ۔" دؾرسےۺوموضمۺ ےکۺكارےۺںیمۺۺےتہکۺںیہ ‘‘ :ۺاؾ االبۺزجعمهۺیکۺخڈا ۺیکۺرطفۺتبسنۺیکۺ عشل ّ وصرـ ۺںیمۺ)ہیۺكاـ ۺ ضۺںیہنۺےہۺہکۺزجعمهۺوکقلخۺرکےنۺںیمۺوکیئۺرغض ۺكایئۺاجکرم یتۺوہۺكا ااینۺ كارفلض ۺارگ ۺلعف ۺخڈا ۺںیمۺرغض ۺوہ ۺلق ۺیھب ۺؾاحض ۺںیہن ۺہکۺزجعمه ۺاکۺااجنص ۺدانی ۺدوعكڈار ۺوبنـ ۺیکۺ دصتقیۺےکۺےیلۺوہہکلبۺنکممۺےہۺوکیئۺدؾرسیۺرغضۺوہۺ۔‚ شیتےۺوموضم ۺےکۺكارے ۺںیمۺےتہک ۺںیہۺ ":ۺہیۺاہکنۺےسۺكالق ۺےہۺۺہکۺسجۺیکۺخڈاۺ دصتقیۺرکےۺؾهۺاینپۺاتفگرۺںیمۺاصدضۺاؾرۺاچسےہۺ؟ۺ "1
رخفۺادلنیۺراریۺیکۺدعتمد ۺاتکوبنۺںیمۺوموجد ۺکا صۺاانتۺعنفاؾـ ۺاؾر ۺفلتخمۺےہۺہک اُن ۺےکۺ كارےۺںیمۺاارخیۺہلصیفۺرکكاۺاہنلقۺدوشارۺاکصۺےہۺ۔ۺ
لم لم 1۔وخاہجۺریصنۺادلنیۺوطیسۺ،ۺصیخلتۺا ش ّعلۺارعملؾفۺلنػڈۺا ش ّعلۺض۹۴ۺزینۺااطمللقۺااعلہیلۺجۺ،۸ۺ۹ۺ ضۺ۶۲ۺوھترےۺفرضۺےکۺصاھت۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
118
اہینۺدنچاکنـۺاقكلۺوتہجۺںیہ: الہپۺہتکنۺ،اصارعه ۺ وجۺاسملئۺاکۺیلقعۺزجتہیۺںیہنۺرکےتۺےھتۺاؾردۺینیۺؾۺامؾراءۺالقینعۃۺافممیہۺیکۺ رہگی ۺخانذف ۺںیم ۺلااہینۺلقعۺےس ۺاافتسده ۺےیک ۺریغب ۺدینیۺوتمن ۺےک ۺوظاہز ۺےک ۺتخس ۺكادنب ۺےھت ۺاؾرۺ رقتابیاۺخڈكڈۺرظنہیۺسحّۺؾایننۺیکۺرطجۺخڈاۺاؾرۺ یبۺےکۺلعفۺدرایمنۺوماتقفۺرکےنۺےسۺاعزجۺےھتۺ اپہؿن ۺےن ۺاےنپۺ مہفۺےک ۺاطمقبۺوتدیحۺااعفیلۺوک اچبےن ۺےکۺےیلۺللعۺكاہین ۺےک ۺرکدارۺاکۺلمکمۺوطرۺرپۺ ااکنرۺرکدكاۺاؾرۺایسۺرکفۺےکۺہجیتنۺںیمۺلعفۺامشانۺںیمۺربجۺےکۺاقلئۺوہےئگ۔ۺ اہینۺاسۺؾاضذفۺےکۺدعبۺانۺاکۺالہپۺارتعاضۺلاۺۺرطفۺوہۺاجكاۺےہۺہکۺزجعمهۺ یبۺےکۺاٰیلعۺسفنۺ اکۺكا ۺؾاطقہۺلعفۺےہۺوجۺخڈاۺیکۺاخض ۺانعلق ۺاؾرۺاسۺےکۺادن ۺےس ۺوہظرۺكڈری ۺوہاۺےہۺ۔دؾرساۺہیۺہکۺ دؾرسےۺاؾرۺشیتےۺ سدےم ۺںیمۺذموکرۺلکشم،ااعفل ۺےک ۺنسحۺؾحبقۺداکرم یت ۺیکۺیفنۺےکۺقلعتم ۺاسۺ رگؾه ۺیک ۺاخض ۺراالۺےس ۺدیپا ۺوہکرم یت ۺےہ ۺہک ۺوکیئ ۺاخضۺرغض ۺؾدصقم،لعف ۺخڈا ۺیک ۺتلع ۺںیہنۺنبۺ یتکس۔ ۺایسۺؾہجۺےسۺخڈا ۺےسۺریغۺامیکحہنۺلعفۺیکۺیفنۺیھبۺںیہنۺرکۺ صکنےۺانبلاںی ۺاسۺرظنےیۺیکۺ كارتشگۺخانذفۺخڈاۺاؾرۺااعفلۺایہٰلۺےکۺابمینۺیکۺرطفۺےہۺ۔ۺ
زجعمهۺدقرـۺیکۺها عفۺ ارتعااضـ ۺںیمۺےسۺاكکۺارتعاض ۺہی ۺےہۺہکۺارگۺكارفلض ۺزجعماـ ۺےکۺؾوجد ۺوکۺوبقلۺرکۺ ایلاجالۺلق ۺیھب ۺزجعمه ۺطقفۺااجنصۺدےنی ۺؾایننۺیکۺوفضۺااعلده ۺاؾر ۺےبۺعنالۺدقرـ ۺیکۺدلیلۺوتۺنبۺ اتکسۺےہۺنکیلۺدصضۺوبنـ ۺۺیکۺدلیلۺںیہنۺنبۺاتکس ۺدر ۺاحالہکنۺاےکنۺکا صۺاکۺحیحصۺوہۺكا’‘ملع‚ ےسۺ ب وبؽۺےہۺ۔ۺ1
1۔اچر ۺسل ۺلااد ۺ ،ۺااتسد ۺیفطصمٰ ۺطلکنان ۺےس ۺوقنمل ۺ ،ۺونسٹ ۺ ،ۺدرؾسۺاسملئ ۺکا کف ۺخڈكڈۺ درسۺربمنۺ۱۳ۺبجعتۺااؾرۺےہۺہکۺایسۺےکۺاشمہب ۺکا ص ۺضعبۺاملسمنۺرؾنشۺرکفؾنۺیکۺرحتریؾنۺںیمۺ یھبۺاتلمۺےہۺ۔ۺروجمۺرکںی:ۺیلبشۺامعنینۺ،ۺملعۺکا صۺخڈكڈۺ،ۺجۺ،۱ضۺ۶۱۔
119
زجعمه ۺاکۺہفسلف
ولعمص ۺوہكا ۺےہۺاكیناء ۺمہیلع ۺالشا ص ۺیکۺوفض ۺااعلده ۺدقرـ ۺاک ۺرس ۺہمشچۺان اک ۺ‘‘ملع’‘ےہ ۺ۔اعصۺ امشاوننۺیکۺرطفۺےسۺامتصۺاخرضۺااعلدهۺااجنصۺد لنےۺاجویناےلۺاکومنۺرپۺیھبۺیہیۺتقیقحۺاصدضۺااکرم یتۺ ےہۺوجۺركاتضۺاؾرۺاےنپۺسفنۺرپۺرٹنکؾلۺےسۺوفضۺااعلدهۺدقروتنۺےکۺامکلۺنبۺاجےتۺںیہۺ۔ۺ خاجى يهک عهیًاٌ ػهى خًهّ ػهى ساًّْ خاٌاعث ػهى اب أََْا آت ٔيوَ بٔطٔ ق َِب ٌَ أَ ِٕ َاٍ َايذٔي ً ٔ ِٓ َس ُظ ًًٔ ِِْ َٔ َٔ ا ِل ٔه َت ٔ ۺ ۺوسرهۺلمنۺیکۺاالقۺربمنۺَ :۴۰و ق َ د َط ُفوَ ’‘سجۺےکۺكاسۺاتکۺـۺںیمۺےسۺھچکۺملعۺاھتۺؾهۺےنہکۺاگلۺںیمۺااـ ےکۺکلپۺ ھنکنےۺ يَزِ َت َس إٔي َِيوَ َ ِ ےسۺےلہپۺا ُےسۺااـۺےکۺصاےنمۺاحرضۺےیکۺداتیۺوہنۺ۔‚ اسۺاالقۺںیمۺوموجدۺاكکۺفیطلۺہتکنۺاسۺرپۺ صادہۺےہۺہکۺاسۺصخشۺیکۺدقرـۺؾؿاعقۺاسۺےکۺاخضۺملعۺاکۺہجیتنۺیھت۔ۺخا ہصۺہیۺہکۺربمغیپۺاصا صۺؐاکۺ زجعمهۺاجؾكڈۺینعیۺعراانۺرکمیۺاصاًاسۺنیعۺملعۺےہۺ۔ۺ
زجعمهۺاؾرۺكاولعمصۺامدیۺوقانینۺ ضعبۺےتہکۺںیہۺ1نکممۺےہۺؿاہزۺںیمۺاخرضۺاعدـۺاؾرۺاكکۺاانثتسءۺامشرۺوہےنۺؾاالۺاکصۺتقیقحۺ ںیمۺاسۺرطجۺہنۺوہاؾر ۺاس ےکۺؾوجد ۺںیمۺااےنۺےکۺےیلۺاكکۺامدی اظنصۺدراکر ۺوہۺوجۺایھبۺكکۺ امہرےۺےیلۺفشکۺہنۺوہا ۺوہۺاؾر ۺاكکۺرؾر ۺنکممۺےہۺ ںیم ۺولعمصۺوہۺاجال۔ ۺعنالۺےکۺوطر ۺرپۺ رضحـ ۺٰؑیسی ۺہیلع ۺالشا ص ۺےک ۺاہوھتن ۺامیبرؾن ۺیکۺافشء ۺكایبۺنکممۺےہۺدبن ۺیک ۺااصعیبۺامیبروین ۺےکۺ كاـۺےسۺوہ۔ۺاسۺؾہجۺےسۺزجعماـۺوکۺوبنـۺےکۺاابثـۺیکۺدلیلۺںیہنۺانبكاۺاجۺاتکسےہۺ۔ۺ ررچدۺوپركلۺہیۺوسالۺایبنۺرکےنۺےکۺدعبوخدۺاسۺرطجۺوجاـۺدےتیۺںیہۺ:
1۔
Richard -i- purtill "miracles: what if thay happen?" In miracles, edited by
richard swinburne ,p 202
انیمۺادمحیۺ،ۺانتصقۺ امكاۺبیغۺومنن،ۺضۺ۳۳۶ۺےسۺوقنملۺ۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
120
"ۺہی ۺاامتحل ۺادنارهۺریگیۺےکۺاحلؽ ۺےس ۺزجعماـ ۺںیمۺكایئ ۺاجوینایل ۺرشاطئ ۺےکۺوحاےل ۺاكک ۺےبۺ تمیقۺاؾرۺرفصۺیکۺدحكکۺےہۺاؾرۺہیۺمیلستۺںیہنۺایکۺاجاتکسۺہکۺاكکۺاعصۺامشاین صخشۺبوپركلۺےکۺوقبلۺ اكکۺاقمکفۺلاھنیۺٰؑیسیۺ)ۺاانتۺاقدروہہکۺاینپۺامدیۺوقوتنۺےساسۺرطجۺاافتسدهۺرکےۺہکۺب دؾنۺ وکۺردنهۺاؾرۺدیپایشئۺادنوھنۺوکۺانیبۺرکدےۺبكاعراانۺیکۺریبعتۺےکۺاطمقبۺاینپۺدیپاشئۺےکۺادتبایئۺاكاصۺ ںیمۺینوگنۺےکۺصاےنمۺادتساللۺرکےۺاؾرۺامیکحہنۺاؾرۺدہالق اۺازیمۺوگتفگۺرکےۺ)دراحالہکنۺایھبۺكکۺ دادنمشنؾنۺاؾرۺاعوملنۺںیمۺےسۺوکیئۺیھبۺاسۺاکصۺوکۺااجنصۺںیہنۺدےۺاکسۺ۔ۺ‚ وپركل ۺےک ۺکا ص ۺںیم ۺعراان ۺرکمی ۺےکۺجنلیچ ۺاک ۺااضہف ۺرکؾ ۺہک ۺنجۺںیم ۺطف ۺامشاونن ۺوک ۺذقاـۺ رکےتۺوہالۺاہکۺایگۺےہ‘’:ارگۺعراان ۺےکۺایہٰلۺ وہےنۺںیم ۺکشۺرےتھکۺوہ ۺوتۺمت ۺیھبۺاس رطجۺاکانبرکۺ ےلۺااؾٔ۔"
وعاصۺاکۺزجعمهۺرپۺا رارۺاانیمطنۺ ذگہتشۺرظنكاـ ۺےکۺاشمہبۺزجعمهۺیکۺاكکۺدؾرسیۺوصرـ ۺیھبۺصاےنمۺاایئ ۺےہۺوج ۺزجعمهۺیکۺ داللقۺےکۺربتعمۺوہےنۺیکۺاخمتفلۺرککرم یتۺےہۺ۔ہی ۺرظنہی ،ۺوعاصۺوکاقعنۺرکےن ۺےکۺےیل ،ۺاكیناءۺمہیلعۺ الشا ص ۺیک ۺاجلق ۺےسۺشیپ ۺےئکۺاجےن ۺ ۺؾاےل ۺزجعماـ ۺوکاكکۺمسق ۺیکۺوعاص ۺفریبی ۺاکكاص ۺداتی ۺےہۺ!ہیۺ ینگۺےتہکۺںیہۺ:ۺ ‘‘زجعمهۺكاكاغلۺامشاوننۺاؾرۺوچبنۺےکۺاقعنۺرکےنۺیکۺدلیلۺےہۺوجۺبیجعۺؾرغبیۺاؾرۺریغۺامدیۺ اومر ۺ ۺیکۺكا س ۺںیمۺوہےت ۺںیہ۔ ۺاكکۺدیجنسهۺامشان ۺان ۺاومر ۺرپۺوتہجۺںیہنۺداتیۺہکلبۺؾهۺقطنمۺۺےسۺ قلعتۺرکھنا ۺےہ۔اكیناءۺمہیلعۺالشا ص ۺےکۺےیلۺزجعمهۺاؾر ۺرخضۺاعدـ ۺاکومنۺےسۺااعتسلق ۺااہتنیئۺ رضؾریۺاھتۺوچہکنۺاسۺرامےنۺںیمۺیلقعۺادتساللۺیکۺدمدۺےسۺراامنہیئۺرکكاۺدوشارۺہکلبۺاحملۺاھتۺ۔ۺ اہتبلۺاس ۺرتحمصۺفنصم ۺےنۺربمغیپ ۺاصا ص ؐۺےک ۺوحاےل ۺےسۺاکیف ۺ توؾـۺاکۺہرہہزه ۺایکۺےہۺاؾرۺ اہکۺ ےہۺہکۺوچہکنۺدؾرهٔۺربمغیپۺاصا صؐۺدؾرهٔۺلقعۺؾقطنم ۺےہۺہنۺہک ۺاؾاہصۺاؾرۺدینہۺایخالـۺاکۺاسۺاحلؽۺےسۺ
121
زجعمه ۺاکۺہفسلف
ربمغیپۺاصا صۺﷺۺےنۺعراانۺےکۺها ؾهۺ‘‘ہبۺادنۺخڈاۺ‚ہزۺمسقۺےکۺزجعمهۺیکۺدروخاطفۺوبقلۺرکےنۺےسۺ ااکنرۺایکۺےہۺ۔ۺ1 اكکۺدؾرسےۺصخشۺےنۺاسۺمسقۺےکۺکا صۺوکۺاسۺرطجۺایبنۺایکۺےہ: "ذفۺاوصلۺاعمرفۺہقحۺرپۺمکحتسمۺاؾرۺؾاحضۺداللئۺوموجدۺوہنۺوتۺاااگهۺاؾرۺكاریصبـۺافرادۺزجعمهۺ ےکۺاتحمجۺہنۺوہن ۺےگۺ۔انبۺلاںی ۺزجعمه ۺانۺوکۺاقعن ۺرکےن ۺےس ۺاقرصۺےہ۔ كاافلؽۺدرگیوخاضۺ،زجعمهۺ 2
ےکۺاتحمجۺںیہنۺںیہۺہکلبۺزجعمهۺطقفۺوعاصۺےکۺےیلۺوہكاۺےہۺ۔ۺ" ہی ۺایبن ۺاكک ۺمہف ۺیظفل ۺیک ۺها عف ۺےہ ۺاؾر ۺددنیارؾن ۺیک ۺاعایمہن ۺركان ۺںیم ۺزجعمه ۺےکۺ وہشمروہفمصۺؾینعمۺیک ۺرطفۺكارظۺےہۺسجۺیکۺانبۺرپؾهۺہزۺبیجع ۺاحدہثۺوکۺوج ۺانۺیکۺكاینطۺوخاہشاـۺ ےکۺاطمقبۺوہۺفطلۺخڈاۺاؾرۺزجعمهۺاکكاصۺدےتیۺںیہ۔ۺمہۺےنۺےلہپ ۺیھبۺوہفمصۺزجعمهۺیکۺؾاضذفۺیکۺےہۺ ہکۺاكیناء ۺمہیلعۺالشا ص ۺےکۺزجعماـ ۺاچےہۺسنج ۺےکاحلؽ ۺےس ۺدرگیۺاخرضۺاعداـ ۺاکومنۺےکۺصاھتۺ رتشمکۺںیہۺنکیلۺونمۺاؾراینپۺاخضۺافصـۺےکۺاحلؽۺےسۺاکط اا ۺاكکۺدؾرسےۺےسۺخڈاۺںیہۺ۔ ہیۺہتکنۺیھبۺاقكلۺوتہجۺےہۺہکۺامشاوننۺےکۺادنرۺوپدیشه صا وتیحنۺاؾرۺانۺیکۺرطفـۺوکۺااجرگۺ
رکےن ۺےک ۺےیلۺوعبمـۺوہےنۺؾاےلۺاكیناءمہیلع ۺالشا صۺےن ۺہززگۺینوگنۺیکۺاہجلقۺےسۺافدئهۺںیہنۺ
ااھٹكااؾرؾهۺینوگنۺیکۺریحـۺںیمۺااضہفۺرکےنۺےکۺدرےپۺںیہنۺےھت۔ۺؾهۺراهِۺخڈاۺیکۺرطفۺینوگنۺیکۺ دہالق ۺاؾر ۺاینپۺوبنـ ۺےکۺاابثـ ۺےکۺےیلۺوبعق ۺرضؾرـ ۺاؾر ۺہبۺادن ۺخڈا ۺ،زجعماـ ۺاؾر ۺانمطفۺ مشاویننۺوکۺشیپۺرکےتۺےھت۔ ایسۺانبءۺرپۺربمغیپارکصﷺۺےنۺیھبۺاینپۺرصالقۺےکۺاابثـۺےکۺےیلۺ بۺہنۺہکۺان ۺاعمرف ۺےکۺےیلۺنجۺیک ۺرطفۺؾهۺدوعـۺدےتیۺےھت ۺ)فلتخم ۺزجعماـۺااجنصۺدےیئ ۺےسیجۺ
1۔ بیبحۺاہللۺامیپنۺ،ۺہفسلفۺكارخیۺارۺدكڈاگهۺعراانۺضۺ،۲۵ۺ۲۶۔ 2۔ یلعۺرشیتعیۺاصا صۺخانیسۺضۺ۵۰۱،۵۰۶۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
122
قشۺرمقباچدنۺےکۺدؾۺرکٹےۺرکكا)ۺاؾرۺدرگیۺزجعماـۺنکیلۺربمغیپاصا صﷺاکۺا یلۺرتنیۺزجعمه،ۺعراانۺ ےہۺوجۺكارخیۺیرشۺںیمۺہشیمہۺےکۺےیلۺربمغیپۺاخمتۺﷺیکۺوبنـۺیکۺئاقتینۺیکۺدلیلۺےہۺ۔ۺ
داللقۺزجعمهۺیکۺتیفیک ولعمص ۺوہكا ۺےہ ۺہک ۺاس ۺمسق ۺےک ۺوکشک ۺؾاہبشـ ۺاکرسہمشچ ۺزجعمه ۺےک ۺوہفمص ۺ،تقیقح،ۺ رغض،اتیمہ ۺاؾراس ۺےکۺا یلۺدصقم ںیمۺااہبصۺےہ۔ ۺاسۺےیلۺاسۺوسالۺےکۺحیحصۺوجاـ ۺےکۺ وصحلۺےکۺےیلۺزجعمهۺیکۺؾاحضۺوصتریۺاؾرۺدؾرسےۺامتصۺاخرضۺاعداـۺاکومنۺاسیکھتۺااکسۺفرضۺاھجمسۺ اجال۔ۺوسالۺہیۺہکۺزجعمهۺسکۺرطجۺوبنـۺےکۺاابثـۺیکۺدلیلۺكیناۺےہۺاؾرۺاسۺیکۺداللقۺیکۺ سدارۺ سکۺدحكکۺےہبہیۺلااہینۺےہۺكاطقفۺایسفنکرم یتۺنیقیۺاکۺرسۺہمشچۺےہۺ؟)ۺایسۺرطجۺاسۺےکۺصاھتۺصاھتۺ ا رارۺزجعمهۺۺاکدہفۺاؾرۺاسۺیکۺوبنـۺرپۺداللقۺیکۺتیفیک 1بیعبط،یفصۺكاۺیلقعۺزینۺ
مغ كاۺ منیۺ
اؾرازتلاکف)یکۺؾاضذفۺیکۺاجال؟
وج ۺینگ ۺزجعمه ۺوک ۺاابثـ ۺوبنـ ۺرپۺونعبان ۺلااہن ۺشیپ ۺرکےتۺںیہ ۺؾه ۺاسۺےک ۺاقمص ۺاامعتسل ۺوکۺ اسۺرطجۺےسۺدےتھکیۺںیہۺہکۺؾوجدۺخڈاۺےکۺاابثـۺاؾرۺمیلستۺےس ےلۺرکۺاےنپۺاخضۺلاانیہۺكکۺریغۺ
1۔ؾیعضۺداللقۺاکۺصیفۺعراردادۺاؾرۺاابتعرۺےہۺاؾراسۺیکۺؾعضۺكااےسیۺطا رہمۺےسۺاااگیہۺ یکۺرطفۺتبسنۺدیۺاجکرم یتۺےہۺوجطا رہمۺؾعضۺےسۺدیپاۺوہكاۺےہۺےسیجۺاافلؽۺیکۺاخضۺاعمینۺرپۺداللقۺ ۔یعبطۺداللقۺہیۺےہۺہکۺتعیبط ۺےکۺاقتاض ۺےکۺاطمقب ۺیسکۺصخش ۺےک ۺؿاہزی ۺاحالـۺؾااكارےسۺاسۺ یکۺیعیبطۺاحالـۺوکۺفشکۺرکںیۺےسیجۺرہچےۺاکۺرسجۺوہكاۺرشاسمری ۺیکۺها عف ۺےہۺنکیلۺؾاحض ۺ ےہۺ ہکۺہیۺطا رہمۺرضؾریۺںیہنۺوہكا۔یلقعۺداللقۺہیۺےہۺہکۺدالۺاؾرۺیقیقحۺدمینلۺےکۺامنیبۺطا رہمۺكاكاۺ اجكاۺےہۺاؾرۺلقعۺاےسۺفشکۺرککرم یتۺےہۺےسیجۺتلعۺؾولعملۺےکۺدرایمنۺطا رہمۺرضؾریۺاؾرۺكااقكلۺ پزلفۺےہۺ۔
زجعمه ۺاکۺہفسلف
123
ار ۺزجعمه ۺبخڈا ۺیک ۺافصـ ۺامکیل ۺےسیج ۺملع ۺ،دقرـ ،ۺریخوخایہ ۺ ،ۺتمکح ۺؾریغه......زین ۺالصۺ رضؾرـ ۺوبنـ ۺوکۺوبقل ۺرکكا ۺاؾر ۺامشان ۺیک ۺدہالق ۺےکۺےیللقع ۺیکۺادماد ۺےکۺونعان ۺےس ۺؾیح ۺیکۺ رضؾرـۺہکۺاسۺوموضمۺاکۺیھبۺاخضۺیلقعۺلااہنۺےہۺ)ۺدمیعۺوبنـۺصخشۺیکۺخانذفۺےکۺےیلۺایکۺ زجعمهۺنیقیۺااؾرۺلااہنۺنبۺاتکسۺےہۺكاۺںیہن؟اسۺوحاےلۺےسۺاملسمنۺاؾرۺاسیعیئۺرکفمۺنیۺیکۺاثیزلقۺ
یبۺیکۺدصتقیۺےک ۺےیل ۺزجعمهۺوک ۺرتہبنیۺدلیلۺیتھجمسۺےہۺ۔ ۺاسیعیئۺداوشنرؾن ۺںیمۺےسۺررچیدوسنۺ لان دنمرہجۺدلیۺداللئۺےکۺصاھتۺزجعمهۺوکۺدلیلۺےتھجمسۺںیہ: پ ہلی:ۺؾوجدۺخڈا،ۺداللئۺاؾرۺوشادہۺ نمۺہلمجۺلااہنۺمظنۺےکۺدرےعیۺینیقیۺےہۺ۔ۺ دؾرسی :لاانیہۺےکۺدرہعیۺملعۺ،دقرـۺقلطمۺؾریغه ۺیسیجۺافصـۺخڈاۺوکۺكالقۺایکۺاجاتکسۺےہۺ۔ۺ
شیتی:ۺیرشۺضعبۺایحکرم یتۺاسملئۺےسیجۺداینۺیکۺتقیقح،ۺداینۺںیمۺامشانۺاکۺاقمص ،داینۺںیمۺردنیگۺ اکۺرطہقیۺاکر ۺ،لضفۺخڈا ۺاحلص ۺرکےنۺیک ۺتیفیک ،ۺارخؾیۺردنیگۺاؾر ۺادبی ۺاعسدـ ۺےک ادراکۺ ؾریغهۺےسۺاااگۺیہۺںیہنۺرکھناۺ۔ۺ وچیھت:ۺخڈاالۺاعملۺؾاقدرۺاؾرریخ ۺقلطمۺامشانۺیکۺاینبدی ۺرضؾركاـۺاکۺملعۺرکھناۺےہۺوجۺہکۺ ؾیحۺےک ۺها ؾهۺیسکۺاؾر ۺراےتسۺےس ۺایہم ۺںیہن ۺوہ ۺںیتکسۺ؛ ۺذہلا ۺاس ۺیکۺافصـ ۺاکۺاقتاض ۺایکسۺانعلق ۺاکۺ ااظتنرۺرکكاےہ۔ۺ
كاوچنںی:ۺؾیحۺےکۺدرےعی ۺااےن ۺؾایلۺاكیناءۺمہیلع ۺالشا صۺیکۺضعبۺامیلعتـ ۺںیم ۺان ےکۺدہفۺ ےکۺینیقی ۺاؾر ۺاچس ۺوہےنۺیکۺؾیح ۺےکۺها ؾهۺوکیئۺراهۺوموجد ۺںیہنۺےہۺاؾر ۺہی ۺہکۺؾیحۺیکۺب ذعنفۺ ب)Authaharityاؾراسۺےکۺومقثۺوہےنۺیکۺؾہجۺےسۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺرپۺاامینۺےل اۺاںیئۺ۔ۺ یٹھچ :ۺایسیۺدلیلۺاؾر ۺلااہن ۺرضؾریۺےہۺوجۺدینیۺاعتمیلۺیکۺدصاعق ۺوکۺكالق ۺرکےکسۺكایقۺ
رشاطئۺےکۺها ؾهۺاكکۺدلیلۺزجعمهۺیھبۺےہۺ۔ۺ ؾه ۺدرگیۺرشاطئ ۺوک ۺیھب ۺہمیمض ۺرکےت ۺںیہ ۺےسیجۺدمیع ۺوبنـ ۺیکۺامیلعتـ ۺےکربخہی ےلمج ۺؾاحضۺ وھجـۺرپۺلمتشمۺہنۺوہنۺاؾریہنۺرپ ۺلمتشمۺوگتفگرفنـۺاازیم ۺہنۺوہ۔ۺاسۺیک ۺامیلعتـ ۺےکۺؾهۺےصحۺوجۺ ف لقتسمۺوطر ۺرپۺاقكلۺقیقحتۺوہنۺان ۺیکۺقیقحتۺوہینۺاچےیہ۔ ۺان ۺیکۺامیلعتـ ۺاخم نین ۺےکۺداکرم یتۺ رجتوبنۺوکۺرھپۺوپر ۺوقتلقۺدےنۺاؾر ۺانۺیکۺامیلعتـ ۺںیمۺاجہم ۺلمعۺےننہپۺؾایلۺشیپۺوگایئنۺوہنۺ
زجعمهۺایکۺےہ؟
124
وجۺدقرـ ۺیرشۺےسۺكاالرتںیہ۔ ۺاسۺرطجۺہک ۺاعصۺامدیۺاقونن ےک ۺاخمفل ۺامشر ۺوہن ۺاؾر ۺخڈاؾدنۺ اعتملۺیکۺمیقتسمۺدماخلفۺاکۺہجیتنۺوہن۔ۺوسنۺلانۺیکۺرظنںیمۺاسۺمسقۺےکۺضقنۺاکكاصۺزجعمهۺےہۺ۔ۺ1 ل اسۺرطجۺیکۺوگتفگۺوھترےۺفرضۺےکۺصاھتۺاملسمنۺاتمٔ ہینۺےکۺاوقالۺںیمۺیھبۺوموجدۺےہۺ ینعیۺتمکحۺخڈا ۺےک ۺادتبایئ ۺرفمؾےضۺےس ۺاافتسدهۺرکےتۺوہالۺزجعمه ۺےکۺدرےعی ۺادتساللۺوکۺایبنۺ ایکۺےہۺ۔ۺ2 یہیۺادتساللۺدرگیۺرطےقیۺےسۺیھبۺایبنۺایکۺایگۺےہ:ۺ ۲۔ۺرضحـۺومٰیسۺبم) ۺےنبۺونعبانۺوبنـۺےکۺدوعكڈار)ۺاكکۺاخرضۺااعلدهۺاکصۺایکےہۺ۔ۺ ۱۔ۺوجۺیھبۺاكکۺاخرضۺاعدـۺاکصۺااجنصۺد ےۺؾهۺدرگیاخر ضۺاعدـۺاکصۺیھبۺااجنصۺدےۺاتکسۺےہۺ۔ ۳۔ۺسپۺرضحـۺومیسۺہیلعۺالشا صۺدرگیۺاخرضۺاعدـۺاکصۺیھبۺااجنصۺدےۺ صکنےۺںیہۺ۔ۺ ۴۔ۺاخرضۺاعدـۺاکومنۺںیمۺےسۺاكک،ۺاعملۺبیغۺاؾرۺخڈاۺےکۺصاھتۺراہطبۺرانھکۺےہۺ۔ ۵۔سپۺرضحـۺومٰیسۺہیلعۺالشا صۺخڈاۺےکۺصاھتۺراہطبۺلاعرارۺرک صکنےۺںیہ۔3 زجعمه ۺیک ۺداللق ۺیکۺاكکۺاؾر ۺؾاضذف ۺیھبۺشیپ ۺیک ۺیئگ ۺےہسجۺںیم ۺركاده ۺرت ۺزجعمه ۺیکۺااجنصۺ دیہۺںیمۺ یبۺیکۺوکتینیۺاؾرۺااصحنریۺصا وتیحنۺرپۺرھبؾہسۺایکۺایگۺےہ۔ۺاسۺؾاضذفۺںیمۺہیۺیھبۺایبنۺ
1۔تناقص ٓمناایغيب ٓمنون ٓص ٓٓ ۴۵۳ننقول ٓاز ٓ
Richard Swin burn,
"Miracles and Revelation", in Philosophy of Reliyion and Antholoy, P. Poiman, P.299
2۔رفعج ۺاحبسین ۺ،االلہناـ ۺ،ج ۺ ۱ۺ،ض ۺ‛ ۸۹انه سبحانه تعایل حکيم واحلکيم الجيعل مسخر للکون فينتبع انه الکون و البعضه مسخرا ً للکاذب.....و لکن املفوویض ان هذا املدیع ّ
ليس بکاذب‚
3۔ۺرفعجۺاحبسینۺ،االلہناـۺ،جۺ۱ۺ،ضۺ۹۱۔
125
زجعمه ۺاکۺہفسلف
وہاۺےہۺہکۺزجعمهۺاؾرۺسفنۺربمغیپۺےکۺدرایمنۺاكکۺمکحمۺؾوجدیۺراہطبۺكاكاۺاجكاۺےہ۔ۺسجۺؾہجۺےسۺدرۺ پ تقیقحۺ یبۺاکۺؾوجدۺایلع،ۺایہٰلۺدقرـۺیکۺ زلّیۺاکۺرہظمۺكیناۺےہۺاسۺرطجۺہکۺاخضۺاالقۺاؾرۺمشاینۺںیمۺ لعف ۺزجعمه ۺاک ۺ یبۺےک ۺكاامکل ۺسفنۺےک ۺها ؾه ۺاصدر ۺوہكا ۺكانکمم ۺےہ۔یہی ۺؾہجۺےہ ۺہک ۺكااقكلۺتسکشۺ امؾراء ۺالقینعۃ ۺؾاہعقۺےک ۺونعان ۺےس ۺزجعمه ۺیک ۺایہٰلۺاؾر ۺربمغیپۺےک ۺامؾراءۺالقینعۃ ۺارابتؽ ۺرپ ۺداللق ۺاكکۺ یلقعۺاؾرۺكااقكلۺااکنرۺدلیلۺےہ۔1 اس ۺانب ۺرپ ۺؾوجد ۺخڈا ۺےک ۺا یل ۺرفمؾوضن ۺ،افصـ ۺامکہیل ،ۺوبنـ ۺیک ۺرضؾرـ ۺوک ۺمیلستۺ رکےنےسۺاؾرۺاكیناءۺےکۺرخضۺاعداـۺاومرۺےکۺاموہیۺفرضۺاؾرۺاےکنۺؾوقمۺیکۺتیفیکۺےکۺاحلؽۺےسۺبۺ ینعی ۺدتریجی ۺ سدامـ ۺاؾریمیلعت ۺ ب الح ۺوک ۺےط ۺےئک ۺریغب)ۺاؾر ۺدمایعن ۺوبنـ ۺےکۺادہاف ۺاک ۺطا ہظحۺ رکےنۺےسۺبامشاونن ۺیک ۺونعمی ۺرتیق ۺاؾر ۺاراقتء) ۺاؾر ۺان یک ۺامیلعتـ ۺیک ۺلقعۺؾرطفـ ۺےکۺصاھت وماتقفۺںیمۺوسجۺؾاچبرۺےسۺاؾرۺتبثمۺریسـۺؾرکدارۺےکۺاحلؽۺےسۺاؾرۺاےنپۺاقمدصۺكکۺےنچنہۺےکۺ ےیل ۺلاؾال ۺاکر ۺالال ۺےئگ ۺؾصالئ ۺیک ۺرؾےس ۺ،اصذف ۺزجعمه ۺیک ۺرصالق ۺےک ۺدوعی ۺٰںیم ۺیسک ۺمسق ۺاکۺ کشۺؾرتدكڈۺكایقۺںیہنۺرےہ ۺاؾرۺان اکۺزجعمهۺاامتصۺتجح ۺےکۺےیلۺاخض ۺانعلقۺالٰہنہۺیکۺها عفۺےہۺوجۺ ہکۺخڈاالۺمیکحۺیکۺاجلقۺےسۺان ےکۺارایترۺںیمۺدكاایگۺےہ۔اخضۺوطرۺرپۺاملسموننۺےکۺےیلۺاكکۺ ہتکنۺاتیمہۺاکۺاحلمۺےہۺہکۺربمغیپۺاخمتﷺاکۺزجعمهۺیرشلقۺےکۺدرایمنۺاكکۺینیعۺتقیقحۺاؾرۺردنهۺ صادہ ۺےکۺونعانۺےس ۺوموجدۺےہ ۺاؾرۺطفۺوکۺدتلاۺاؾر ۺجنلیچۺیکۺدوعـۺدےۺراہۺےہ۔ انبلاںیۺونعبانۺ
االقۺایہٰلۺہیۺاكکۺوبیتلۺتقیقح،ۺلااہنۺا ّنۺےکۺدرےعیۺاینپۺامؾراالۺیعیبطۺتلعۺوکۺكالقۺرکۺكاۺےہ۔ۺ ۺداللقۺرپیسکۺ اسۺاحلؽ ۺےسۺربمغیپۺاخمتﷺۺ یکۺوبنـ ۺےکۺاابثـۺرپۺاسۺزجعمهۺیکۺیلقعۺؾ مسقۺاکۺارتعاضۺںیہنۺااكاۺ۔
1
ل ریسفت ۺا میزان ۺج ۺ،۲ض، ۸۴وجادی ۺاایلم ۺ ،ۺؾیح ۺؾرربہی ۺض ۺ ۲۸ۺ ،ۺابصمج ۺلادیۺ
ااومرسۺاقعكڈۺجۺ۱ۺ،ۺدرس۱۷۔
زجعمهۺایکۺےہ؟
126
اخیل
وچاھتۺكاـ زجعماـۺیکۺامتیہۺؾۺتقیقح
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
128
اخیل
اكیناءۺمہیلعۺالشا صۺےکۺزجعماـۺاکۺكایمہۺفرضۺاؾرۺانۺاکۺرسۺہمشچۺ مہۺاجےتنۺںیہۺہکۺاكیناءمہیلعۺالشا ص ۺےکۺزجعماـ ۺفلتخمۺےھتنکیلۺاخرضۺاعدـ ۺوہےنۺےکۺ احلؽۺےسۺكامہۺرتشمکۺےھت۔ ۺرضحـۺونج ۺہیلعۺالشا صۺاکۺزجعمه ۺاكکۺتہبۺلااۺوطافن،ۺرضحـۺاصحلۺ ہیلعۺالشا صۺیکۺمشاین ۺاہپرۺےسۺلااادمۺوہےنۺؾایلۺاؾینٹن،ۺرضحـۺالاامیہۺہیلعۺالشا صۺاکۺزجعمهۺااشتۺرمنؾدۺ
ےسۺحیحص ۺؾ ۺصاملۺچبۺمکلنا،رضحـ ۺٰؑیسیۺہیلعۺالشا صۺوکرھ ۺےکۺامیبرؾن ۺاؾرۺدیپایشئۺادنوھنۺوک ۺافشۺاؾرۺ ظ ُردؾنۺوک ۺردنهۺرکےتۺےھت۔ ایسۺرطجۺروسلۺارکصۺﷺ ۺےک ۺیھبۺفلتخمۺزجعماـ ۺےھتۺ نکیلۺ ‘‘عراان‚ۺرشتعیۺدمحمیۺیکۺاكکۺكادیئارۺمشاینۺےکۺونعانۺےسۺرعمؾفۺوہاۺ۔ۺ رخفراریۺےنۺاتکـ‚االربٌين و ايبراصين ‛ۺںیم زجعماـۺیکۺذ ّسیۺاؾریلقع میسقتۺےکۺدعبۺ
ربمغیپۺاصا ص ﷺ ۺےک ۺزجعماـ ۺوکۺیھبۺایہن ۺدؾومسقنۺبذ ّسی ۺاؾریلقع ۺ)ۺںیم ۺمیسقتۺایک ۺےہ۔ ۺ یلقعۺ غ زجعماـ ۺیکۺھچ ۺااسقصۺدرکۺیکۺیئگ ۺںیہ :ۺاظّیۺوہكا ۺ،دیعفۺاؾر ۺ نلیۺ سدامـ ۺےک ۺریغبۺعراان ۺالكا ،ۺاب ۺ رصالق ۺںیم ۺااوینایل ۺدوشاروینۺاؾر ۺعشکا ـ ۺےک ۺاقمےلبۺںیم ۺكالق ۺدقکف ،ۺااجتسلق ۺداع ،ۺبیغ ۺیکۺ ربخںیۺ ،ۺذگہتشۺااامسین ۺاتکوبن ۺوصخاصۺوترلقۺاؾرۺالیجنۺاکۺتثعب ۺےکۺكارے ۺںیم ۺربخۺدانیۺ ؾریغهۺاؾرۺ یسحۺزجعماـۺوکۺیھبۺنیتۺدوتسنۺںیمۺمیسقتۺایکۺایگۺےہۺ:
۲۔ۺاےسی ۺزجعماـۺوج ۺربمغیپۺیکۺداـۺےسۺاخرجۺےھتۺعن اا ۺقش ۺارمقل ۺ،ویحاكاـ ۺےسۺوگتفگۺرکكاۺ،ۺ
وھتریۺیسۺذغاۺےسۺركادهۺینوگنۺوکۺریسۺرکكاۺؾریغهۺ۔ۺ ۱۔ۺداـۺربمغیپۺںیمۺوموجدۺزجعماـۺےسیجۺایکنۺداـۺادقسۺںیمۺونرۺدمحمیۺاکۺكاكاۺاجكاۺ۔ۺ
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
130
۳۔ۺربمغیپۺیکۺافصـ ۺںیمۺوموجد ۺزجعماـ ۺےسیجۺافصـ ۺہنسحۺاکۺكاكا ۺاجكا ۺاؾر ۺكاصاہتسئ ۺافصـۺ ےسزنمهۺوہكا۔1 رہب ۺاحل ۺہی ۺوسال ۺاینپ ۺہگج ۺرپ ۺكایق ۺےہ ۺہک ۺزجعماـ ۺںیم ۺافتؾـ ۺاؾر ۺفرض ۺاکرار ۺایک ۺےہ ۺ؟ ۺایکۺ رشوتعینۺیکۺدحۺؾدۺاؾرۺایکنۺوصخایصـۺاسۺافتؾـۺاکۺكاىفۺںینبۺ؟ۺكاۺزجعماـۺالےنۺؾایننۺیکۺونعمیۺاؾرۺ ف رؾاحینۺؿاعقۺاؾرۺان اکۺاقمصۺ؟ۺكاۺ رامےنۺاؾرۺاسۺؾعقۺےکۺراجئۺونفنۺاؾرۺھجمسۺوبھجۺیکۺحطسۺاؾرۺاخم نینۺ
ےکادراک ۺاکۺاقتاضاھت ۺ؟وج ۺھچکۺیھب ۺوہ،خڈاؾدناعتمل ۺےن ۺاینپ ۺلازگكڈه ۺویتسہن ۺیک ۺكادیئںیم زجعمه ۺوک ۺ االقۺاؾرمشاینۺعرارۺدكاۺےہ۔ۺكادۺرےہۺہکۺخڈاؾدنۺاعتمل ۺےسۺیسکۺمسقۺاکۺوضفلۺاؾر ۺےبۺتمکحۺلعفۺرسردۺ ںیہنۺوہكا ۺاسۺےیلۺرضؾریۺےہۺہکۺاسۺافتؾـ ۺےکۺےھچیپۺیپھچۺوتمکحنۺوکۺكا س ۺایکۺاجال۔ ہیۺاكک ۺ عشل ّمہ تقیقحۺےہۺہکۺخڈاالۺمیکحۺےنۺزجعماـ ۺوکۺاكیناءمہیلعۺالشا ص ۺیکۺدوعـ ۺےکۺاطمقبۺاؾر ۺاسۺ ف رطجۺعرارۺدكاۺےہ ۺہکۺانۺںیمۺےسۺہزۺزجعمهۺاخضۺاحالـۺؾرشاطئۺںیمۺرؾ امۺوہكاےہۺاؾرۺاخم نینۺوکۺقحۺ ؾۺكالطۺیکۺاچہپنۺرکؾاےنۺےکۺها ؾهۺاامتصۺتجحۺےکۺےیلۺاکیفۺوہكاےہۺ۔ۺ
اسۺكاـ ۺیکۺكادیئۺےکۺےیلۺاامصۺیلعۺنبۺومیسۺااراضۺہیلعۺالشا صۺےکۺفرامن ۺےسۺاافتسدهۺ رکےتۺںیہ ۺوجۺاپہؿنۺےنۺرعـ ۺادبی ۺاؾر ۺدادنمشن ۺ‘‘انبۺصکنف‚ےکۺوسال ۺاکۺوجاـ ۺدےتی ۺوہالۺ
فرام ۺكا ۺاھت؛ ذف ۺانب ۺصکنف ۺےن ۺوپاھچ ۺہک ۺخڈاؾدن ۺاعملۺےن ۺرضحـ ۺومیس ۺنبۺرمعان ۺوک ۺكڈ ۺاضیبء ۺاؾرۺ اصع،رضحـ ۺٰؑیسیۺہیلعۺالشا صۺوک ۺبطّۺاؾر ۺرضحـ ۺدمحمﷺوکۺکا صۺالہیۺرپۺلمتشمۺزجعمهۺ ۺویکنۺ انعلقۺفرامكا؟ۺاامصۺہیلعۺالشا ص ۺےنۺفرامكاۺہکۺخڈاۺؾدنۺاعتملۺےن ۺرضحـۺومٰیس ۺہیلع ۺالشا ص ۺوک ۺاسۺ ؾعقۺوعبمـۺفرامكاۺذفۺاجدؾۺرگؾنۺاکۺاجدؾۺاسۺرامےن ۺےکۺینوگنۺرپۺاغلق ۺاھتۺاؾرۺرضحـۺومیسۺ ہیلعۺالشا صۺخڈاؾدناعتملۺیکۺاجلقۺےسۺؾهۺزیچۺالالۺسجۺاکۺاقمہلبۺرکےنۺیکۺانۺںیمۺتکسۺہنۺیھتۺاؾ رۺ ان ےکۺرحسؾ ۺاجدؾ ۺوکۺمۺرکدكاؾر ۺان ۺرپۺتجحۺامتص ۺرکدی۔ ۺخڈاؾدنۺاعتملۺےنۺرضحـ ۺهیسی ۺہیلعۺ الشا ص ۺوکۺاسۺؾعق ۺااختنـ ۺایکۺہکۺافجلۺیکۺامیبركانۺاعصۺوہیکچۺںیھتۺاؾر ۺینوگنۺوکۺبطۺیکۺتخسۺ
1۔زین ۺروجم ۺرکںی:ۺاها ص ۺالینؿه ۺ،ۺاوباحمتۺااراری ۺب)۳۱۱قیقحت ۺصا جۺااصلؾی ۺؾها صۺ راضۺاوعاینۺانمجنۺتمکحۺضۺ۲۹۲۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
131
رضؾرـۺیھت،ۺرضحـۺٰؑیسیۺہیلعۺالشا صۺخڈاۺیکۺاجلقۺےسۺؾهۺزیچۺالالۺسجۺیکۺلثمۺانۺینوگنۺےکۺ كاسۺہنۺیھت۔ۺب دؾنۺوکۺۺردنه ۺایک،ۺدیپایشئۺادنوھن ۺاؾرۺوکرھ ۺےکۺب وضن وکۺكادنۺخڈا ۺافشۺكاـۺ ایکۺاؾرۺتجحۺامتصۺرکدیۺ۔ۺ خڈاؾدناعتمل ۺےن ۺرضحـ ۺدمحمﷺ ۺوک ۺاس ۺؾعق ۺوعبمـ ۺایک ۺہک ۺکا ص ۺاؾر ۺےبطخ ،ۺرامےنۺ ؾاینن ۺرپ ۺاغلق ۺےھت۔ ۺاس ۺرطج ۺاارضحنـۺؐ،خڈا ۺیک ۺرطف ۺےس ۺاتکـ ۺ ،ۺوماظع ۺاؾر ۺااکحصۺرکیل ۺااالۺ سجۺےکۺدرےعیۺاےکنۺاوقالۺوکۺكا لطۺرکدكاۺاؾرۺتجحۺانۺینوگنۺرپۺامتصۺرکدیۺ۔ۺ1
اكکۺاقكلۺوتہجۺہتکنۺہیۺےہۺہکۺاكیناء ۺمہیلعۺالشا ص اؾر ۺاخض ۺوطر ۺرپۺ ۺذگہتشۺاكیناءۺاؾر ۺربمغیپۺ
اصا ص ۺﷺےکۺزجعماـ ۺےک ۺدرایمنۺاكکۺؾاحضۺافتؾـۺاؾرۺفرض ہیۺاھت ۺہک2ۺربمغیپۺاصا ص ؐۺےکۺكاسۺ ارگہچۺفلتخمۺزجعماـۺےھتۺنکیلۺایکنۺرصالقۺیکۺا یلۺمشاینۺاؾرۺاالقۺوخدۺؾیحۺرپۺلمتشمۺےہۺ؛ہکبجۺدرگیۺ اكیناءۺ ۺمہیلعۺالشا صۺےکۺزجعماـ ۺاؾر ۺؾیحۺںیمۺفرضۺاھتۺ؛ۺها ؾهۺارںی ۺذگہتشۺاكیناءۺمہیلعۺالشا ص ۺےکۺ زجعماـۺركادهۺرتیلعفۺاؾرۺیسحۺےھتۺہکبجۺربمغیپۺاخمتﷺۺاکۺزجعمهۺیلقعۺاؾرۺتیتفۺزجعمه ۺےہۺوجۺینوگ نۺ یکۺسحۺےسۺركادهۺان یکۺرکفۺےسۺب وبؽۺےہۺ۔ۺ وبیلعۺانیسوبنـۺیکۺرضؾرـۺاؾر ۺاكیناءۺیکۺرصالق ۺےکۺاابثـ ۺےک ۺےیلۺزجعماـ ۺیکۺرضؾرـۺ وکۺایبنۺرکےنۺےکۺدعبۺایسۺفرضۺیکۺاجلقۺرصتخمۺاصارهۺرکےتۺوہالۺےتہکۺںیہ ۺ:ۺ يترقر ب ٓايات تسٍ ًلى نوٕ تًک ايْشيٌة َٔ ًٓس ربٓط و تًک واستحكام ايلاًة آُْا ٓ
االٓيات هي ٌَحزاتط و هي اَا قويية واَا فًٌية ،و ايدواؾ يًكويية اكوَ و ايٌواّ يًفؼًية
1۔ ۺثاحراالونارۺجۺ،۲۲ضۺ۷۰۔ 2۔ روجمۺرکںی:كارخیۺاالداـ ۺارعلہیبۺج ۺ ۲ۺضۺ ۲۹۵ۺ،ۺكارخیۺالنمڈن ۺاالصا کفۺرجیجۺ ركڈانۺ،ۺج،۲ۺضۺ۳۷۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
132
الٕ ايٓبوة و االًحاز ال يحؼالٕ َٔ ُير زًوة الى خير ٕ اكوَ ،و التتِ ايفًٌية َحززة ًٔ ايكوييةٓ ، فاذٕ البس َٔ طارَ صو ْبي ذو ٌَحزة
1
انبۺدلخؾنۺےتہکۺںیہ: "ۺاجنۺینۺہکۺطفۺےسۺلای،ۺلارتۺاؾرۺؾاحضۺداللقۺعراانۺرکمیۺےہۺوجۺامہرےۺ یبۺرضحـۺدمحم ؐ ۺ رپ ۺكارلۺوہا ۺ۔ اكیناء ۺمہیلع ۺالشا ص ۺےک ۺزجعماـ ۺؾیح ۺےک ۺها ؾه ۺےھت ۺاؾر ۺؾه ۺدلیلۺےک ۺوطر ۺرپۺشیپ ۺےیکۺ اجےتۺےھتۺ؛ۺہکبجۺعراانۺدیجمۺؾیحۺوہےنۺےکۺكاؾوجدۺاكکۺزجعمهۺیھبۺےہۺاؾراےنپۺاابثـۺےکۺےیلۺیسکۺ
دؾرسے ۺلااہن ۺاکۺاتحمج ۺںیہن ۺےہ۔" ۺرھپ ۺااضہف ۺرکےت ۺوہال ۺےتہک ۺںیہ ۺربمغیپۺاصا ص ۺﷺےن ۺیھبۺ ایسۺرطفۺاصارهۺفرامكاۺےہَ{:ا َٔ ْبي َٔ االْبياء و اال ٓو اوتي َٔ االٓيات َا َثًط آَٔ ًًيط ايبْش و اُْا كإ ايذي اُوتِيتط وحي ّا اوحي الي ،فاْا ارجوا إ انوٕ انثر تابٌ ّا يوّ ايكياَة }2
رعمؾفۺاملسمنۺداوشنرۺرابغۺااہفصینۺیھبۺزجعماـۺوکۺیسحۺاؾریلقعۺںیمۺمیسقتۺرکےنۺےکۺ دعب ۺےتہک ۺںیہ ۺ:یسحۺزجعماـ ۺؾهۺںیہ ۺںیہنجۺااھکنۺےس ۺاشمدہهۺایکۺاجاتکس ۺےہ ۺےسیجۺكاہق ۺاصحل ،ۺوطافنۺ ونجۺ،ااشتۺالاامیہۺاؾراصعالۺومیس۔ ۺیلقعۺزجعمهۺؾهۺےہۺوجۺاصبرـ ۺےسۺںیہن ۺہکلبۺریصبـ ۺےسۺ درکۺایکۺاجاتکسۺےہ؛ےسیجۺبیغۺےسۺاااگهۺرکكا۔ۺیسحۺزجعمهۺیکۺاختیصۺہیۺےہۺہکۺاےسۺوعاصۺاؾرۺوخاضۺ دؾوننۺھجمس ۺ صکنے ۺںیہ ۺاؾرہز ۺاكک ۺےک ۺےیلۺہزۺدزعللا ۺوہۺاجكاۺےہ ۺنکیل ۺاےسۺدؾرسےۺاخرضۺاعدا ـۺ عن اا ۺاہکلقۺاؾرۺرحسۺؾ ۺاجدؾ ۺےس ۺاگلۺرکكاۺتہبۺلکشم ۺاؾر ۺانۺےکۺدرایمنۺافتؾـۺوک ۺانھجمس ۺاسۺ ملعۺ ےکۺامہزنیۺیکۺدہمۺداری ۺےہ؛ ۺہکبجۺیلقعۺزجعمهۺوکۺداوشنرؾن ۺاؾر ۺنیققحمۺےکۺدرےعیۺدركا ۺایکۺ اجاتکسۺےہ۔ۺ‛
ۺ ااےگۺ لۺرکۺےتہکۺںیہ:
“یلقعۺزجعماـ ۺیکۺوصختیص ۺہیۺےہ ؾهۺكااقكلۺرییغتۺوہےتۺںیہ۔دؾرسیۺاجلق ۺخڈاؾدنۺ اعتملۺےنۺرشتعیۺدمحمہیۺوکۺہشیمہۺےکۺےیلۺكااقكلۺرییغتۺعرارۺدكاۺےہ۔ ۺایسۺؾہجۺےسۺخڈاؾدمۺاعتملۺ
1۔ رشجۺاصاراـۺ،جۺ۳ۺ،ضۺ۳۷۲۔ 2۔ۺ سدہمۺكارخیۺاکۺاٹھچۺ سدہم۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
133
ےنرشتعی ۺےک ۺاثیززجعماـ ۺوک ۺكااقكل ۺرییغت ۺاؾر ۺدبتلی ۺعرار ۺدكا ۺےہ۔ ۺعراان ،ۺربمغیپﷺاکۺ 1 ا اسوصخیصۺزجعمهۺےہۺوجامتصۺراموننۺےکۺےیلۺیسح،ۺیلقع،ۺاصعف،ۺاؾركاقطۺمشاینۺےہ۔ در ۺتقیقح ۺاہک ۺاجاتکس ۺےہ ۺہک ۺزجعمه ۺاک ۺااختنـ ۺ،ۺزجعماـ ۺیک ۺرشوتعین ۺےکۺصاھت ۺانمصیف ۺیکۺ تمکحۺاکۺہجیتنۺےہ۔ۺاسۺرطجۺہکۺذگہتشۺاكیناءۺمہیلعۺالشا ص ۺیکۺرصاںیتلۺنیعمۺرامےنۺاؾر ۺدحمؾدۺ ف اعمرشےۺےکۺےیلۺںیھتۺلہٰڈاۺانۺےکۺزجعماـۺیھبۺدحمؾدۺرامےنۺےکۺےیلۺاؾرۺایسۺوقصۺاؾرۺاخم نینۺ یکۺرضؾرـۺےکۺاطمقبۺےھتۺاؾرۺہشیمہۺےکۺےیلۺہنۺےھت؛ۺہکبجۺرضحـۺدمحمﷺۺیکۺرشتعیۺاؾرۺاا نیئۺ اصا صۺ،اجؾدایگنۺاؾرۺاعیملۺوہےنۺاکۺدوعاكڈارۺےہۺاؾرۺاسۺےکۺدعبۺخڈاۺیکۺاجلقۺےسۺوکیئۺدؾرساۺاانیئۺ ںیہنۺااالۺاگ؛ لہٰڈاۺدقرکرم یتۺكاـۺےہۺہک ۺاسۺیکۺئاقتینۺاؾرۺدریتسۺیکۺوگایہۺدےنیۺؾاالۺزجعمهۺیھبۺكادیئارۺ اؾرۺكایقۺرےنہۺؾاالۺوہكاۺاچےئہۺكاہک ۺربمغیپۺاخمتﷺۺیکۺتثعبۺاؾرۺردنیگۺےکۺدعب اۺاےنۺؾاےلۺافرادۺےکۺ ےیلۺاکیفۺوہ۔‚2
ہیۺزجعمهۺعراانۺیہۺےہۺوجۺكارخیۺیرشلقۺںیمۺا و رۺؾۺاداہنۺوکۺوغرۺؾۺرکفۺاؾرۺدتلاۺیکۺدوعـۺداتیۺےہ:
أَفَال ي َت َسبَزوٕ اي ُِرقإٓ ويَو كَإ َٔٔ ً ٔ ِٓسٔ َُي ِر ٔاهَّللٔ يَوجسُ وا ف ٔيطٔ ا ِخت ٔالفّا َنثٔيرا 3 ّ َ َ َ ُ َ ِ ََ ِ َ ِ ایکۺہیۺینگۺعراانۺںیمۺوغرۺںیہنۺرکےت؟ۺاؾرۺارگۺہیۺاہللۺےکۺوساۺیسکۺاؾرۺیکۺرطفۺےسۺوہكاۺوتۺ ہیۺینگۺاسۺںیمۺلااۺاذنا فۺكاےت۔
عراانۺربمغیپۺاخمتۺﷺاکۺاجؾداینۺزجعمه ااجعر ۺعراان ۺیکۺثحبۺرشؾمۺرکےنۺےسۺےلہپۺاكکۺےتکنۺیکۺرطفۺوتہجۺرکكا ۺرضؾریۺےہۺہکۺ عراانۺرکمیۺیکۺااكاـۺاؾرروسلۺارکصﷺۺےکۺفرانیمۺاؾرۺاحصہبۺیتح ۺہک ۺكانیعبۺےکۺاوقالۺںیمۺااجعرۺ اؾرۺزجعمهۺاکۺظفلۺرؾرب هۺےکۺراجئۺاطقا یحۺینعمۺںیمۺاامعتسلۺںیہنۺوہاۺےہۺ۔ۺ
1۔ۺ سدہمۺریسفت،ۺض،ۺ،۲۰۱ۺالنمہنڈۺیفۺهلؿصۺارقلاانۺجۺ،۴ۺضۺ۲۹ۺےسۺوقنمل۔ 2۔ۺاایبلنۺیفۺریسفتۺارقلاان،ۺضۺ۴۳۔ 3۔ۺوسرهۺمشاءب)۴ۺاالقۺ20۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
134
ذموکرهۺاطقا ج ۺتہب ۺیس ۺدؾرسی ۺکا کف ۺاطقا احـ ۺیکۺرطج ۺكارخی ۺاقعدئ ۺاؾر ۺملع ۺکا ص ۺںیمۺ پ املسمنۺنیملکتم ۺےکۺوتطس ۺےسۺراجئۺوہیئۺےہ۔ۺصاكڈۺشیتیۺدصی ۺںیمۺطف ۺےسۺ ہلیۺب ہبت ۺااجعرۺ اؾرۺزجعمهۺاکۺظفلۺ،وموجدهۺینعمۺںیمۺاامعتسلۺایکۺایگ۔ۺعراانۺدیجمۺںیمۺہیۺوہفمصۺدرگیۺاافلؽۺےکۺدرےعیۺایبۺ نۺایکۺایگۺےہۺہکۺانۺںیمۺےسۺضعبۺوکۺۺاہینۺایبنۺرکےتۺںیہ: ٓ ۺاالق ۺاک ۺوغلی ۺینعم ۺها عف ۺاؾر ۺؾاحض ۺمشاین ۺےہ۔ اكیناال ۺرکاص ؑ ۺاینپ ۺ ۺوبنـ ۺیک ۺدلیل ۺاؾرۺ ها عفۺےکۺوطرۺرپۺنجۺمشاویننۺوکۺشیپۺرکےتۺےھتۺاُنۺاکۺكاصۺاالقۺےہۺ۔ۺ َو َر ُسو ّال إلٔ َى بَنٔي إ ِ َْٔسائ ٔي ٌَ أّن ِي ق َِس ٔجئِ ُتهُ ِِ بٔآيَ ٕة َٔ ِٔ َربّهُ ِِ أّن ِي اَ ِخ ًُ ُل َلهُ ِِ َٔ َٔ اي ّلي ٔن َن َض ِيئَ ٔة وٕ كَي ِ ّرا بٔإٔذِ ٕٔ اهَّللٔ 1 َ ايلي ِر ٔفَأ َ ِنف ُُذ ف ٔيطٔ ف ََيهُ ُ ‘‘اؾ ر ۺبؾهۺ)ۺینبۺارسالیئۺیکۺرطفۺےجیھبۺےئگۺروسلۺیکۺتیثیحۺےسۺبےہکۺاگ) ۺںیمۺاہمترےۺ رپؾرداگرۺیکۺرطفۺےسۺمشاینۺرکیلۺاہمترےۺكاسۺااكاۺوہنۺبؾهۺہیۺہکۺ)ۺںیمۺاہمترےۺصاےنمۺیٹمۺےسۺ رپدنےۺیکۺلکشۺاکۺہمسجمۺانبكاۺوہنۺاؾرۺاسۺںیمۺوھپكکۺامركاۺوہنۺوتؾهۺخڈاۺےکۺمکحۺےسۺرپدنهۺنبۺاجكاۺ ےہ۔ۺ‚ ف ہیۺاطمہبلۺوقعملۺےہۺہکۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺےکۺاخم نینۺدوعاالۺرصالقۺےکۺاابثـۺےکۺےیلۺ َاٍ إ ِٕٔ ُن ِٓ َت ٔجئ َِت بٔآ َي ٕة فَأ ِ ٔ ت ب ٔ َضا إ ِٕٔ ُن ِٓ َت َٔ َٔ ان ۺےس ۺدلیلۺاؾر ۺاالق ۺبزجعمه ۺ) ۺبلطۺرکںی ۺ :ق َ ايؼَ ازٔقٔي َن
"2فروعن ۺےن ۺاہک ۺارگ ۺمت ۺےچس ۺوہ ۺاؾر ۺوکیئ ۺمشاین ۺرکیل ۺااال ۺوہ ۺوت ۺاےس ۺشیپۺ
إ"ۺؿاہزۺوہےنۺاؾرۺااشکنفۺےکۺینعمۺںیمۺےہ۔ۺراامنہیئۺاؾرۺ رکؾ۔"ب ِٓيٓط:ۺتغلۺَيں "بي ٓن" و"بَ َ ؾاحضۺداللقۺوکۺوخاهۺیسحۺوہۺكاۺیلقعۺ"ب ِٓيٓط" اکكاصۺدےتیۺںیہۺ۔ۺ
1۔االۺرمعانۺب)۳ۺاالقۺ ۴۹۔ 2۔ ارعافۺب)۷االقۺ۲۰۶۔
135
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
1 ـ ۺیکۺرطفۺےسۺؾاحضۺدلیلۺےلۺرکۺ ق َِس ٔج ِئ ُتهُ ِِ بٔب َ ِّي َٓ ٕة َٔ ِٔ َربّهُ ِِ ‘‘ ۺںیمۺریتےۺر ّ ریتےۺكاسۺااكاۺوہن۔‚لااہن:ۺتجحۺاؾرۺدلیلۺےکۺینعمۺںیمۺاامعتسلۺوہكاۺےہۺ: يا أيضا اي َٓاض ق َِس جا َء ُنِ بُزصَإ َٔٔ ربّهُِ وأِْز ِي َٓا إٔيَيهُِ ْ ُّورا َُبِٔي ّٓا 2 ُ َ ِ ِ ْ ِ َ َِ َ ِ ِ َ َُ "ینوگ!ۺاہمترےۺرـۺیکۺرطفۺےسۺاہمترےۺكاسۺؾاحضۺدلیل اۺایئگۺےہۺاؾرۺمہۺےنۺاہمتریۺ رطفۺرؾنشۺونركارلۺایکۺےہۺ۔ۺ" "اؾر"
":
پمکّ
" ۺتغل ۺںیم ۺوقـ ۺ ،ۺؿاعق ،ن اؾر ۺتجحۺےکۺینعمۺںیمۺ
اامعتسلۺوہاۺےہۺ۔دلیلۺوکۺاسۺؾہجۺےسۺاطلسنۺاہکۺاجكاۺےہۺہکۺؾهۺا و رۺاؾرۺداممۺرپۺہبلغۺكایتیلۺےہۺ۔ۺ إٔ َْأت ٔيهُِ ب ُشً َِلا ٕٕ إ ٔال بٔإٔذِ ٕٔ اهَّللٔ3}... َو ََا ك َ َ إ َي َٓا ِ َ ِ ٔ "اؾرۺ امہرےۺارایتر ۺںیمۺںیہنۺہکۺمہ ۺاہمترےۺصاےنمۺوکیئۺدلیلۺ،ب ۺزجعمه)ۺادنۺخڈا ۺےکۺریغبۺ شیپۺرکںیۺ۔"
":
"ۺاؾر"
"ۺتغلۺںیمۺرؾینش،ۺرؾنشۺاؾرۺكاینطۺادراکۺےکۺ ینعمۺ
ںیمۺےہ۔ ۺاكیناء ۺمہیلعۺالشا ص اےنپ ۺکا صۺیکۺدصاعق ۺےکۺےیلۺنجۺمشاویننۺوکۺشیپۺرکےتۺےھتؾهۺ ینوگن ۺیک ۺریصبـ ۺاؾر ۺكاینط ۺاااگیہ ۺاک ۺكاىف ۺیتنب ۺںیھت۔ ۺ ق َِس َجا َء ُن ِِ َب َؼ ٓائٔزُ َٔ ِٔ َربّهُ ِِ "4اہمترےۺرـۺیکۺرطفۺاہمترےۺكاسۺریصبـۺافرؾرۺداللئۺااےئگۺںیہۺ۔ۺ"
1۔ارعافب )۷ۺاالقۺ۲۰۵۔ 2۔ مشاءب) ۴االقۺ۲۷۴۔ 3۔ الاامیہب)۲۴االقۺ۲۲۔ 4۔ ااعنصب) ۶االقۺ ۲۰4۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
136
عراانۺرکمیۺاؾرۺدحتی كارخیۺےکۺوتمارتۺئاق قۺںیمۺےسۺاكکۺہیۺیھبۺےہۺہکۺصاوتںیۺدصیۺوسیعیۺیکۺادتبا ۺںیمۺ رضحـ ۺدمحم ۺنب ۺدبعاہللﷺےن ۺاچسیلۺصال ۺیک ۺرمع ۺابمرکۺںیم ۺوبنـ ۺاکۺا رار ۺایکاؾر ۺعراان ۺوکۺ اےنپۺاؾرپۺكارلۺیکۺیئگۺؾیح ۺےکۺوطررپۺدتبرجیۺرقتابیۺ۱۳ۺصال ۺےکۺدؾرا لنے ۺںیمۺینوگن ۺےکۺصاےنمۺ
شیپ ۺایک ۺ1ۺوجۺااج ۺاكکۺارـ ۺاملسمونن ۺےکۺكاسۺوموجد ۺےہ۔عراانۺوخدۺوک ۺربمغیپ ۺاخمتۺےکۺےیلۺؾاحضۺ هَّلل ات َٔ ِٔ َر ّبطٔ ُق ٌِ إْٔ َ َُا اآليَاتُ ً ٔ ِٓ َس ا ٔ االقۺاؾرۺكیّنۺزجعمهۺامشرۺرکكاۺےہۺَ :و قَا ُيوا ي َِوال أُِْز ٔ ٍَ ًًَ َِيطٔ آيَ ْ ْٔكى َو إْٔ َ َُا أََْا َْذ ْٔيز َُب ٔ ْ ين أَ َوي َِِ يَهِفٔض ٔ ِِ أََْا أَِْزَ ِي َٓا ًًَ َِيوَ ا ِل ٔه َت َ اب يُ ِتل َى ًًَ َِيض ٔ ِِ إ َٕٔ فٔي َذئوَ ي ََز ِح َُ ّة َو ذ ِ َ ي ٔ َكوّ ٕ يُ ِؤ َٔ ُٓوٕ 2 َ ِ "اؾرۺینگۺےتہک ۺںیہ ۺاس ۺصخشۺرپۺاسۺےکۺرـۺیکۺرطف ۺمشااینن ۺویکنۺںیہن ۺاكاریۺںیئگۺ؟ۺ ہہکۺدےئجیۺمشاایننۺوتۺسبۺاہللۺےکۺكاسۺںیہۺاؾرۺںیمۺوتۺرصفۺؾاحضۺوطرۺرپۺہیبنتۺرکےنؾاالۺوہن۔ۺایکۺ ان ےک ۺےیل ۺہی ۺاکیف ۺںیہن ۺےہ ۺہک ۺمہ ۺےن ۺااـ ۺرپۺاتکـ ۺكارل ۺیک ۺےہ ۺوج ۺاںیہن ۺانسیئ ۺاجکرم یت ۺےہ ۺاامینۺ الےنۺؾایننۺےکۺےیلۺمػیناۺاسۺںیمۺردمفۺاؾرۺتحیصنۺےہۺ۔ۺ" میظعۺرسفمۺربطیسؒ ےتہک ۺںیہ" :ۺہیۺاالقۺؾاحضۺوطرۺرپۺداللقۺرکۺریہۺےہۺہکۺعراانۺدیجمۺزجعمهۺ وہےنۺےکۺاحلؽۺےسۺاکیفۺہکلبۺااجعرۺےکۺایلعۺدرےجۺرپۺافلاۺےہۺویکہکن ۺخڈاۺےنۺاُےسۺامتصۺدرگیۺزجعماـۺ ےسۺےبۺاینرۺرکےنۺؾاالۺعرارۺدكاۺےہۺ۔ۺاچےہۺافکلقۺاکۺینعمۺہیۺوہۺہکۺاےسیۺب ےبتۺاکۺوصحلۺسجۺےکۺ دعبۺاسۺےکۺها ؾهۺیسکۺاؾرۺیکۺرط فۺاحذفۺہنۺرےہۺ۔" 3
1۔ روجمۺرکںی:ۺاینغملۺجۺ۲۶ۺضۺ۲۵۱ۺ،ۺ۲۶۷ۺ۔ۺ 2۔ وبکنعـب) ۱۹االق۵۰۔ ۵۲ 3۔ عمجمۺاایبلنۺجۺ،۷ۺ۸ۺذموکرهۺكاالاالقۺےکۺدلیۺںیم ۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
137
عراانۺےنۺاسۺرپۺیہ ۺاافتکءۺںیہنۺایک ۺہکلب ۺاےنپۺاخمنیفلۺاؾرۺداینۺےکۺامتصۺینوگن ۺےسۺاہکۺےہۺہکۺ ارگ ۺاںیہنۺاسۺےکۺایہٰل ۺوہےن ۺںیم ۺکش ۺےہۺوتۺاینپ ۺامتص ۺرت ۺ رکفی ۺ ،ۺونعمیۺاؾر ۺامدی ۺؿاوتقن ۺوکۺعمجۺ رکےکۺاكکۺدؾرسےۺیکۺدمدےسۺاسۺاسیجۺاؾر ۺاس یکۺلثمۺےلۺااںیئ۔ ۺاسۺتقیقحۺوکۺاملسمنۺ نیملکتمۺدحتیۺبۺوگتفگ،ۺاقمہلبۺاؾرۺاعمرہضۺیکۺدوعـۺدانیۺ)ۺےکۺكاصۺےسۺوموسصۺرکےتۺںیہۺ۔ۺ1 ٔيث َٔ ِثًٔطٔ إ ِٕٔ كَاْ ُوا ػازٔقٔين 2 وٕ َفً َِيأِتُوا ب ٔ َحس ٕ وٕ َت َك َو َي ُط بَ ٌِ ال يُ ِؤ َُٔٓ َ أَ ِّ َي ُكويُ َ َ َ "ایکۺہیۺینگۺےتہکۺںیہۺاسۺبۺعراان)ۺوک ۺاس ۺےنۺوخدۺڑھگۺایلےہۺ؟بۺںیہنۺ)ۺہکلب ۺہیۺاامینۺںیہنۺ الالۺسپۺارگۺہیۺےچسۺںیہۺوتۺاسۺاسیجۺکا صۺانبۺالںیئۺ۔ۺ" ْش ُس َو ٕر َٔ ِثًٔطٔ َُ ِفتَرَ َي ٕ اس َت َل ٌِت ُِِ َٔ ِٔ زُو ٕٔ وٕ ا ِفتَرَا ُظ ُق ٌِ فَأِتُوا بٔ ٌَ ِ ٔ أَ ِّ َي ُكويُ َ ات َوا ِزًُوا ََ ٔٔ ِ اهَّللٔ إ ِٕٔ ُن ِٓت ُِِ َػازٔقٔي َن َفإ ٔ ِٕ ي َِِ َي ِش َتحِٔيبُوا َلهُ ِِ فَا ًًِ َُُو ٓا أْ َ َُا أِْز ٔ ٍَ بٔ ًٌٔ ِِٔ اهَّللٔ َوأَ ِٕ ال إ ٔ َي َط إٔال ٓ ص َُو ف ََض ٌِ أَْمُتْن وٕ 3ہیۺےتہکۺںیہۺہکۺاسۺےنۺبعراانۺوک)ۺوخدۺانبكاۺےہ؟ۺہہکۺدےئجیۺارگۺمتۺےچسۺوہۺوتۺاسۺیسیجۺ َُ ِشً ٔ ُُ َ صکن ۺالؾۺرھپۺارگۺؾهۺاہمتریۺدمدۺوکۺ ۺانبالؾۺاؾرۺاہللۺےکوساۺسجۺسجۺوکۺكا ۺ ےۺوہۺكا ٔ وخدصاہتخۺدسۺوسرںیت ٔ
ہنۺںیچنہپۺوتۺاجنۺینہکۺہیۺاہللۺےکۺملعۺےسۺكارلۺوہاۺےہۺاؾرۺاہللۺےکۺوساۺوکیئۺوبعمدۺںیہنۺےہۺایکۺمتۺاسۺ ورة ٕ َٔ ِٔ َٔ ِثًٔطٔ كاـ ۺوکۺمیلستۺرکےنۺؾاےلۺوہ؟ۺ َو إ ِٕٔ ُن ِٓت ُِِ فٔي َر ِيبٕ َٔ َُا َْز َ ِي َٓا ًَل َى ًَ ِبسَْٔا فَأِتُوا ٔب ُش َ َوا ِزًُوا ُطض َس ٓا َء ُنِ َٔ ِٔ زُو ٕٔ اهَّللٔ إ ِٕٔ ُنِٓتُِ َػازٔقٔي َن َفإ ٔ ِٕ يَِ َتفًٌُِوا َوي َِٔ َتفًٌُِوا ف َ ار ا َيتٔي َوقُوزُصَا َات ُكوا ايَٓ َ ِ ِ َ َ ِ َ ئ "4اؾرۺارگۺمتۺینوگنۺوکۺاسباتکـ)ۺےکۺكارےۺںیمۺہبشۺوہۺوجۺمہۺ اُف َ ارةُ أًُ َٔس ِت ي ٔ ًِک َ ٔ ٔ اض َوا ِيح َٔح َ ايَٓ ُ
1۔ اینغملۺجۺ۲۶ضۺ۱۳۶۔ 2۔ وطرب) ۵۱االقۺ۳۳۔۳۴۔ 3۔ وہدب)۲۲االقۺ۲۳۔۲۴۔ 4۔ رقبهب)۱ۺاالقۺ۱۳۔ ۱۴۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
138
ےن ۺاےنپ ۺدنبے ۺرپ ۺكارل ۺیک ۺےہ ۺوت ۺاس ۺاسیج ۺوکیئ ۺوسره ۺانبۺالؾٔۺاؾر ۺاہللۺےک ۺها ؾهۺاےنپ ۺاحویمن ۺوک ۺیھبۺ كا ینۺارگۺمتۺےچسۺوہۺاؾرارگۺمتۺا اسۺہنۺرک ۺوکسۺاؾرۺہززگۺہنۺرکوکسۺےگۺوتۺاسۺااشتۺےسۺدرؾۺسجۺاکاۺدنینھۺ اادکفۺاؾرۺرھتپۺںیہۺہیۺااگۺاکفرؾنۺےکۺےیلۺیراریکۺیئگۺےہۺ۔ۺ" هَّلل ص َُو أَص َِسى َٔ ِٓ ُض َُا أَ َتب ٔ ٌِ ُط إ ِٕٔ ُن ِٓت ُِِ َػازٔقٔي َن َفإ ٔ ِٕ َي ِِ اب َٔ ِٔ ً ٔ ِٓ ٔس ا ٔ ُق ٌِ فَأتُوا ب ٔ ٔه َت ٕ
هَّلل أؿ ٌُ َٔ َُٔ َات َب ٍَ صَ َوا ُظ بٔ َِيِر ٔص ُّسى َٔ َٔ اهَّللٔ إ َٕٔ ا َ وٕ أص َِوا َءص ُِِ َو ََ ِٔ َ َي ِش َتحِٔيبُوا يَوَ فَا ًًِ َِِ أَْ َ َُا يَّتَب ٔ ٌُ َ ايوائُٔين 1 ال يَ ِضسٔي ا ِي َك ِو َّ َ َ "ہہک ۺدےئجی :ۺسپۺارگ ۺمتۺےچسۺوہۺوتمت ۺیھبۺاہلل ۺیک ۺرطف ۺےسوکیئۺایسیۺاتکـ ۺےلۺااؾٔۺوج ۺا نۺ دؾوننۺےسۺركادهۺدہالقۺشخبۺوہ،ۺںیمۺاس اکۺاابتمۺرکؾنۺاگ۔ۺسپۺارگۺؾهۺااـۺیکۺہیۺكاـۺںیہنۺامےتنۺ وتۺااـ ۺھجمس ۺںیل ۺہک ۺہیۺینگ ۺسب ۺاینپ ۺوخاہشاـ ۺیک ۺریپؾی ۺرکےتۺںیہۺاؾر ۺاہللۺیک ۺرطفۺےسۺیسکۺ دہالقۺےکۺریغبۺاینپۺوخاہشاـۺیکۺریپؾیۺرکویناےلےسۺلاھۺرکۺرمگاهۺوکنۺوہاگ؟ۺاہللۺؿاوملنۺوکۺمػیناۺ دہالقۺںیہنۺرکكاۺ۔"
اعظا ہنۺدوعـ
دحتیبجنلیچ) ۺرپۺلمتشمۺااكاـ،ۺاارضحنـۺؐیکۺعشکا ـۺےسۺرھبوپرۺیکمۺردنیگۺےکۺدؾرانۺاؾرۺ املسموننۺیکۺیمکۺےکۺكاؾوجد،ۺلاؾلۺعراانۺیکۺادتباۺیہۺںیمۺاخمنیفلۺےکۺصاےنمۺشیپۺیکۺاجےنۺںیگلۺاؾرۺ روسلۺخڈاﷺ ؾاملسموننۺیکۺخکؿعفۺؾادتقارۺےکۺرامےنۺكکۺشیپۺیکۺاجکرم یتۺرںیہ۔ۺانۺااكاـۺںیمۺ دتلاۺرکےنۺےسۺولعمصۺوہكاۺےہۺہکۺہیۺااكاـۺ،ۺانۺامتصۺینوگنۺےکۺےیلۺوجۺعراانۺےکۺایہٰلۺاؾرۺرضحـۺ دمحمۺﷺےک ۺربمغیپ ۺوہےن ۺےک ۺوحاےلۺےسۺدبامگنۺںیہ۔ۺاكکۺتیتفۺ،ۺاعظا ہن ۺاؾراعدالہنۺدوعـۺرپۺ لمتشمۺںیہۺ۔ۺاسۺدوعـۺںیمۺرکمرۺوطرۺرپۺاؾرۺاوتسارۺرطےقیۺےسۺركادهۺوھچـۺدےۺرکۺاؾرۺاخمنیفلۺ وکۺامتۺصۺرتۺوہسایلـ ۺےسۺاافتسدهۺرکےنۺےکۺےیلۺاہکۺایگۺےہۺسجۺےسۺہتپۺاتلچۺےہۺہکۺہیۺدوعـۺ اخمنیفلۺےکۺوحاےلۺےسۺفطلۺؾرہمكاینۺےک ۺایلعۺرتنیۺب ہبتۺوکۺصالمۺےہ۔ ۺان ۺااكاـ ۺںیمۺکشۺ
1۔ صصقب) ۱۸االقۺ ۴۹۔ ۵۰۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
139
دا ےنۺؾاینن ۺےسۺاہک ۺایگۺےہۺہکۺارگۺؾهۺہیۺےتھجمس ۺںیہۺہکۺعراان،ۺرضحـۺدمحمﷺۺیکۺداکرم یتۺرکفۺاکۺہجیتنۺ ےہۺوتۺوچہکنۺؾهۺوخدۺیھبۺیرشۺںیہۺاسۺاکصۺںیمۺاینپۺتمہۺلالاںیئۺاؾروپرےۺعراانۺكاۺدسۺوسروتنۺكاۺ
اكکۺرطسیۺوسروتنۺیکۺرطجۺیک ۺاكکۺوسرهۺینعیۺعراان ۺےک ۺصاـۺہزارؾںی ۺےصح ۺےکۺلاالا ۺاسۺ اسیجۺ الےنۺیکۺوک شۺرکںیۺ۔ۺ گفث :اگش آعاٌ ًَایذ ایٍ تّ جٕ ایٍ چُیٍ آعاٌ یک عٕسِ تگٕ! ارگہچۺامہرےۺےیلۺامتصۺااكاـۺدحتیۺیکۺرتبیتۺلاؾلۺیک ۺتیفیکۺ،ۺزجایئـ ۺاؾر ۺدقتصۺؾكارخۺرپۺ یعطق ۺدلیل ۺاک ۺوصحل ۺلکشم ۺےہ ۺنکیل ۺامہ ۺہتکن ۺہی ۺےہۺہک ۺدنمرہج ۺدلی ۺنیتۺزیچؾن ۺںیم ۺےس ۺیسکۺ اكکۺاکۺشیپۺرکكاۺعراانۺےکۺیرشیۺوہےنۺیکۺدلیلۺنبۺاتکس ۺےہۺ۔ؾهۺنیتۺاومرۺہیۺںیہ: ۲۔ۺوپرےۺعراانۺاکۺلثمۺالكاۺ۔ۺ ۱۔ۺعرااینۺوسروتنۺیکۺۺامدننۺدسۺوسروتنۺاکالكا۔ ۳۔كاۺاكکۺوسرهۺاکۺیلعۺادبللۺےکۺونعانۺےسشیپۺرکكا۔ ارگۺاخمنیفلۺاؾرۺہبشۺااجیدۺرکےنۺؾاےل ۺ ہیۺاکصۺااجنصۺہنۺدںیۺںیکسۺوت ۺعراانۺوکۺخڈا ۺاکۺکا ص ۺ میلستۺ رکےنۺرپۺوبجمرۺںیہ۔ۺ
عراانۺیکۺدحتیۺیکۺدحؾد عراانۺسکۺدحۺكکۺزجعمهۺےہۺ؟ۺطفۺےسۺمکۺرتنیۺ سدارۺایکۺےہۺسجۺےکۺدرےعیۺاخمنیفلۺوکۺجنلیچۺایکۺایگۺ ےہۺاؾرۺانۺےسۺاہکۺایگ ۺےہ ۺہکۺاسۺاسیج ۺےلۺاا ںیئ ۺ؟ۺوجۺاا كاـۺشیپۺیک ۺیئگۺںیہۺؾهۺوخد ۺیہۺاسۺوسالۺاکۺوجاـۺ ںیہ ۺہک ۺان ۺاا كاـ ۺںیم ۺظفل‚ ۺوسره‛ ۺاامعتسل ۺایک ۺایگ ۺےہ ۺوج ۺعراا ن ۺیک ۺاطقا ج ۺںیم ۺنیعم ۺاا كاـ ۺاک ۺومجمہع ۺےہۺ سج ۺیک ۺادتبا ۺمسب ۺاہلل ۺےس ۺوہکرم یت ۺےہ۔زتعمیل ۺنیملکتم ۺان ۺاا كاـ ۺےس ۺاافتسده ۺرکےت ۺوہال ۺعراا ن ۺےک ۺامتصۺ ازجاء ۺوک ۺزجعمه ۺوصتر ۺرکےت ۺںیہ ۺاؾر ۺان ۺااكاـ ۺوک ۺزجعمه ۺیک ۺ سدار ۺیک ۺنییعت ۺںیہن ۺےتھجمس ۺاؾرےتہک ۺںیہ :فاتوا
بشورة َٔ َثًط 1ۺاک ۺوہفمص ۺہی ۺےہ ۺہک ۺخڈا ۺےن ۺاخمنیفل ۺےسۺاچاہۺےہۺہکۺارگۺؾهۺعراا نۺےک ۺایہٰل ۺوہےن
1۔ۺرقبهۺب)۱ۺاالقۺ۱۳۔
140
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
ںیم ۺکشۺرےتھک ۺںیہۺوتۺاكک ۺوسرهۺیہۺا س ۺیسیج ۺانبۺرکےلۺا ا ںیئ۔ۺان ےک ۺدیقعه ۺےک ۺاطمقبۺااجعرۺعراا نۺیکۺ ؾہج ،ۺكا ىف ۺےہ ۺاؾر ۺہیۺكا ىف ۺامتص ۺاا ك اـ ۺعراا ین ۺںیم ۺ وپدیشه ۺےہ۔ ۺسپ ۺعراا ن ۺیک ۺدحتی ۺیک ۺ سدا رنیعم ۺ ںیہنۺےہ۔ ۺہیۺرظنہی ۺاكکۺیگشیپ ۺرفمؾےض ۺرپۺ ےہ ۺےہ ۺہک ۺعراا ن ۺاکۺزجعمه ۺرصف ۺكا ىف ۺںیمۺرصحنمےہۺہکۺ سج ۺرپۺیئک ۺامہ ۺارتعااضـ ۺںیہ ۺ۔ ۺاس ۺرظنےی ۺےک ۺطلغ ۺاتنجئ ۺہک ۺنج ۺیک ۺرطف ۺمہ ۺدعب ۺںیم ۺاصاره ۺرکںیۺ ےگۺ،ےکۺها ؾهۺدحتیۺیکۺااكاـ ۺںیمۺوموجد ‘‘وسره’‘اک ۺونعانۺاكکۺتمکحۺرپۺ ےہ ۺےہۺہکۺسجۺرپۺوتہجۺرکكاۺ رضؾریۺےہ۔ۺامتصۺاصا کفۺفر ےۺاسۺاقمصۺرپۺاا سپۺںیم ۺقفتمۺںیہۺہکۺعراا ینۺاملکـۺیکۺرتبیت،ۺاا كاـۺوکۺ لیکشت ۺدیتی ۺےہ ۺوج ۺؾیح ۺےک ۺصاال ۺںیم ۺاؾر ۺضعب ۺوتمکحن ۺیک ۺاینبد ۺرپ ۺےہ ۺاؾر ۺہز ۺ ہمل ۺاےنپ ۺاقمص ۺرپ ۺاتیمہۺ رکھناۺےہۺ۔انبۺلاۺںیۺارگۺدحتیۺیکۺضعبۺاا كاـۺںیمۺاخمنیفلۺےسۺاطمہبلۺایکۺایگۺےہۺہکۺارگۺعراا نۺوکۺامشانۺ یکۺااجیدۺےتھجمسںیہۺوتۺعراا ینۺوسروتنۺیسیجۺاكکۺوسرهۺانبالۺںیئۺوتۺاسۺےسۺولعمصۺوہكاۺےہۺہکۺعرااینۺااكاـۺاکۺ دح ۺاصنـ ۺ ،ۺعرااین ۺاطقا ج ۺںیم ۺؾیہ ۺوسره ۺےہ۔ ۺاسۺےس ۺمک ۺںیہن ،ۺوخاه ۺہی ۺوسره ۺلای ۺوہ ۺكا ۺوھچیٹ ۺےسیجۺ اكکۺلمکمۺامعرـۺاےنپۺامتصۺرتۺازجاءۺاسیکھتۺاكکۺاخضۺدصقمۺاکۺہتپۺدیتیۺےہۺاےنپۺنورؾینۺدرؾارےۺےسۺ رکیل ۺاےنپ ۺوماد ۺاؾر ۺاارخی ۺےطقن ۺكک ۺوک ۺصالم ۺوہکرم یت ۺےہ ۺاؾراكک ۺاخض ۺاغیپص ۺاؾر ۺدصقمیک ۺها عف ۺوہکرم یتۺ ےہ۔ انبلاںی ۺارگ ۺوکیئ ۺاكک ۺكا ۺدنچ ۺوھچےٹ ۺ،ادیب ۺاؾر ۺحیصف ۺےلمج ۺانبےل ۺلق ۺیھب ۺاس ۺےن ۺیسک ۺتمیق ۺرپۺ عراانۺےکۺجنلیچۺاکۺوجاـۺںیہنۺدكاۺاؾرۺعراا نۺےکۺولطمہبۺدحۺاصنـۺوکۺوپراۺںیہنۺایک۔ میلسۺارکفلۺاصا کفۺداوشنر ۺخیشۺوطیسؒ ۺیکۺاتکـ ۺ‚دیہمت ۺاالوصل‛ ۺںیمۺدرج ۺابعدـ ۺایسۺینعمۺیکۺ كادیئ ۺرکریہ ۺےہ ۺہک ۺعراا ن ۺیک ۺطف ۺےسۺوھچیٹ ۺوسره ۺنیت ۺاا كاـ ۺرپ ۺلمتشم ۺےہ۔ ۺخڈا ۺےن ۺاخمنیفلۺےسۺ اطمہبلۺایکۺےہۺہکۺعراا نۺیسیجۺاكکۺوسرهۺےلۺاا ںیئۺاؾرۺؾهۺاسۺےسۺیھبۺاعزجۺوہےئگۺ۔1
اتکـۺ‚ايبيإ في تفشير ايرقإٓ‛ےکۺ سدےمۺںیمۺدرجۺےہ: ‘‘عراا ن،كا ىفۺاؾرۺاولسـۺںیمۺزجعمهۺےہۺہنۺہکۺعراا نۺےکۺاملکـۺںیمۺےسۺہزۺ ہمل...ۺاكکۺ عراا ینۺوسرهۺانبےنۺںیمۺیرشۺیکۺكاوتاینۺاؾرۺاعزجیۺاؾرۺاكکۺعراا ینۺاا لقۺیسیجۺكاۺاا لقۺےکۺدحۺاصنـۺ
1۔ دیہمتۺاالوصل،ۺضۺ، ۳۳۴ہعیشۺامشاولکیئڈیپكاےسۺوقنملۺ،جۺ، ۱ضۺ۱۶۶۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
141
كکۺیکۺاكکۺاا لق ۺانبےنۺ یکۺدقرـ ۺےکۺدرایمن ۺوکیئۺانمافـ ۺںیہنۺاؾرہی ۺاكکۺنکممۺاکصۺ ےہ۔ۺاملسموننۺںیمۺےسۺوکیئۺیھبۺاسۺاب ۺےکۺاحملۺوہےنۺاکۺدوعكڈارۺںیہنۺےہۺاؾرۺعراا نۺےنۺیھبۺ اےنپۺاخمنیفلۺوکۺاقمےلبۺےکۺجنلیچۺںیمۺعراا نۺیسیجۺاكکۺاالقۺالےنۺیکۺدوعـۺںیہنۺدیۺےہۺ۔ۺ‚1
وباتلۺزجعمهۺاؾرۺدایمئۺجنلیچ ااجعر ۺعراا ن ۺاؾر ۺاس ےکۺجنلیچۺیکۺاہجـ ۺںیمۺےسۺاكکۺاس یکۺرامینۺاؾر ۺاکمینۺدحؾد ۺںیہ۔ۺ ذگہتشۺاكیناء ۺمہیلعۺالشا صۺاؾر ۺعراا ن ۺےک ۺها ؾهۺربمغیپۺارکصﷺ ۺےکۺدرگیۺامتصۺزجعماـ ۺاكکۺاخ ضۺ رصعۺؾرامےنۺاسیکھتۺوصخمضۺےھت۔ۺاسۺمسقۺےکۺزجعماـۺدؾرسےۺینوگنۺےکۺےیلۺہنۺومسممۺؾاعقۺ وہےگنۺہنۺطلمؿسۺ۔ ۺایکۺعراا نۺاک ۺزجعماکرم یت ۺلمعۺاؾرۺاس یکۺدوعـۺرکفۺاؾر ۺااکسۺجنلیچ ۺربمغیپۺخڈاﷺ یکۺ ردنیگۺےکۺرامےنۺاسیکھتۺاخضۺےہۺكاۺاس اکۺزجعمهۺاؾرۺدحتیۺروسل خڈاﷺ یکۺردنیگۺےکۺصاھتۺ وصخمضۺںیہنۺہکلبۺایقعفۺكکۺلاۺعرارۺےہۺ؟ زجعمه ۺےکۺكارےۺںیم"رظنہیۺرصہف"ۺےکۺاقنیلئۺضعب ۺاصا کفۺنیملکتمۺیکۺۺراالۺےہ ۺہک ۺہیۺ دحتی ۺاؾر ۺااجعر ،ۺرامہنۺربمغیپﷺ ۺےک ۺصاھت ۺوصخمض ۺےہ ۺینعیۺوضحر ۺیک ۺرصالق ۺےک ۺرامےنۺںیمۺ عراا نۺیکۺلاالایۺرکےنۺیکۺتمہۺیسکۺںیمۺہنۺیھتۺاؾرۺہنۺیہۺاسۺاسیجۺکا صۺوکیئۺشیپۺرکۺاتکسۺاھت۔ۺاسۺ رگؾهۺیک ۺراالۺےکۺاطمقبۺاصا صۺےسۺےلہپۺاؾر ۺدعبۺںیمۺااویناےلۺرعـ ۺاحصفءۺےک ۺاوقالۺںیمۺایسیۺ عناںیل ۺكایئ ۺاجکرم یتۺںیہ ۺوج ۺعراا ن ۺےک ۺاشمہبۺںیہ ۺرگم ۺہی ۺكاـ ۺرامہنۺربمغیپﷺ ۺںیم ۺعشل ّمہ ۺعراا ین ۺااجعرۺ اؾرۺدحتیۺیکۺاتیمہۺوکۺمکۺںیہنۺرکكاۺ۔ۺ2ۺاسۺرظنہیۺاکۺصیفۺؾه ۺاخضۺتہجۺےہ ۺوجۺؾهۺااجعرۺعراا ن ۺےکۺ كارےۺںیمۺ رےتھکۺےھتۺسجۺیکۺرطفۺمہۺدعبۺںیمۺاصارهۺرکںیۺےگۺ۔املسمنۺداوشنرؾنۺیکۺاثیزلقۺ ےنۺاسۺرظنہیۺوکۺمیلستۺںیہنۺایکاؾرۺاےسۺدیقنتیۺاؾرۺیفنمۺاگنهۺےسۺداھکیۺےہ۔
1۔ اایبلنۺیفۺریسفتۺارقلاا نۺ سدہمۺ۔ لع 2۔ اعہشئۺتنبۺااشلیطۺ،ۺا شاۺاایبلینۺضۺ۶۵۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
142
اقكلۺوتہج ۺكاـ ۺہی ۺےہۺہک ۺوخد ۺدحتی ۺیک ۺااكاـ ۺںیم ۺہی ۺوموضم ۺرصاذف ۺاؾر ۺكادیک ۺاسیکھتۺ ااكاےہۺہکۺعراا نۺدحتیۺاؾرۺجنلیچۺےکۺها ؾهۺاسۺاکصۺوکۺااجنصۺدےنیۺےکۺےلسلسۺںیمۺانۺطفۺیکۺاعزجۺیۺاؾرۺ كاوتاینۺیکۺربخۺیھبۺدےۺراہۺےہۺ۔ۺ
إ ُق ٌِ َيئ ٔ ٔٔ ا ِج َت َُ ٌَتٔ اإلْ ِ ُص َوا ِيح ٔ ُٔ ًَل َى ِ وٕ بُٔٔ ِثًٔطٔ َوي َِو ك َ َ ِرقآ ٕٔ ال يَأتُ َ إٔ يَأتُوا بُٔٔ ِث ٌٔ صَذَ ا اي ُ ِ
بٌَـُ ضِ ي ٔبٌ ٕف هَ ضيرا 1 ٔ ّ ِ ُِ َِ "ہہکۺدےئجی!ۺارگۺامشانۺاؾرۺنجۺطفۺلمۺرکۺاسۺعراا نۺیکۺلثمۺالےنۺیکۺوک شۺرکںیۺوتۺؾهۺ اسۺیکۺلثمۺالںیہنۺںیکسۺےگۺارگہچۺؾهۺاكکۺدؾرسےۺاکۺاہھتۺاٹبںیئۺ۔ۺ" ہیۺاالق ۺاكکۺرطفۺایقعف ۺكکۺااےنۺؾاےلۺامتصۺینوگنۺوکۺدوعـ ۺاعصۺدے ۺریہۺےہاؾرۺ دؾرسیۺرطفۺااہتنیئۺمکحمۺادنارۺںیمۺہہکۺریہۺےہۺہکۺؾهۺہزۺزگۺاسۺاکصۺںیمۺاکایمـۺہنۺوہۺںیکسۺےگ۔ۺ
اسۺرطج ۺہیۺاالقۺاےنپۺاسۺایبنۺےکۺدرےعیۺعراا ن ۺےک ۺایہٰلۺراےطبۺوکۺكالق ۺرکۺریہۺےہۺ۔ ۺانبلاںیۺ عراا ینۺااجعرۺیکۺاجؾدایگن ۺاؾر ۺہشیمہۺكایقۺرےنہ ےکۺرارۺاکۺہیۺےہۺہکۺعراا نۺاكک ۺرطفۺدرگیۺزجعماـۺیکۺ تبسن وگتفگ،ۺملعۺاؾرمفا
ۺےکۺیکۺفنصۺےسۺےہۺاؾرۺایسیۺاایشءۺںیمۺےسۺےہ ۺوجۺوحاسۺےکۺاجبالۺ
لقعۺ،ۺدنہۺ،ۺرؾجۺاؾرۺرطفـۺےسۺرسؾاکرۺریتھکۺںیہۺ۔ۺ ۺدؾرسیۺاجلق ۺہیۺکا ص ،ۺرمیحۺ،ۺاعمل ۺاؾر ۺاکانئـ ۺےکۺامتصۺاومر ۺاکۺااحؿہۺرکےنۺؾاےلۺخڈ ۺایکۺ قیلختۺےہۺلہٰڈا ۺاسۺںیمۺیسکۺمسقۺاکۺللخۺاؾرۺصقنۺںیہنۺداالۺاجۺاتکسۺاؾرۺہن ۺوکیئۺاسۺرپۺارثۺادنارۺوہۺاتکسۺ ےہاؾرۺہیۺاینپۺاجدؾایگن اکۺاض نمۺےہ۔ۺ َوقَايُوا َيا ُأي َضا َايذٔي ُْز ٍَّ ًًَ َِيطٔ ّ وٕ ي َِو ََا تَأتِٔيَٓا بٔاي َُِالئٔهَةٔ إ ِٕٔ ُن ِٓ َت َٔ َٔ ْك إَْٔوَ ي ََُ ِحُٓ ْ ايذ ِ ُ ايذ ِْك وإَْٔا َيطُ يَحافٔوُوٕ 2 ايؼَ ازٔقٔي َن ََا ْ ُ َٓزّ ٍُ اي َُِالئٔهَ َة إ ٔال بٔاي َِح ّل َو ََا كَاْ ُوا إٔذّا َُِٓوَ ز ٔ َ َ َ ئ إَْٔا ْ َ ِح ُٔ َْز َ ِي َٓا ّ َ َ
1۔ ینبۺارسالیئب)۲۷ۺاالقۺ۸۸۔ 2۔رجحب)۲۵االقۺ۶۔ ۹۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
143
‘‘ۺاؾرۺبۺاکفرینگ)ۺےتہکۺںیہ:ۺاےۺؾهۺصخشۺسجۺرپۺدرکۺكارلۺایکۺایگۺےہۺًانیقیۺوتونجمنۺےہ۔ۺارگۺ وتۺاچسۺےہ ۺوتۺامہرےۺصاےنمۺفروتشنۺوکۺویکنۺںیہنۺالكا؟ۺبہہکۺدےئجیۺ)مہۺفروتشنۺوکۺرصفۺبہلصیفۺ نک)قح ۺےک ۺصاھتۺیہۺكارلۺرکےت ۺںیہ ۺاؾرۺرھپۺاکفرؾنۺوکۺتلہمۺںیہنۺدےتی۔ۺاسۺدرکۺوکۺمػیناۺمہۺ یہۺےنۺاكاراۺےہۺۺاؾرۺمہۺاسۺےکۺاحمظفۺںیہۺ۔ۺ‚ ہیۺاا كاـ ۺیکمۺںیہۺاؾر ۺدؾ ۺوصحنۺرپۺلمتشمۺںیہ :ۺالہپۺہصح ۺکشۺؾرتدكڈ ۺرکےنؾایننۺےکۺ اہبشـۺوکۺایبنۺرکۺراہۺےہۺہکۺؾهۺعراا نۺےکۺاا امسینۺوہےنۺیکۺیفنۺاؾرۺاےسۺرضحـۺدمحمﷺۺیکۺرکفۺاکۺ ہجیتنۺعرارۺدےتیۺےھتۺاؾرۺدؾرساۺہصحۺان ےکۺرظنہیۺوکۺكالطۺرکےنۺےک ۺصاھت ۺصاھتۺكارخیۺیرشلقۺ ںیمۺعراا نۺیکۺاجدؾایگنۺیکۺربخدےراہۺےہۺ۔ۺ آٌ کحاب صَذِ ،قشآٌ زکیى زکًث أ الیضال اعث ٔ قذیى زشف أ سا سیة َی ،جثذیم َی آیّ اػ ،ؽشيُذِ جأیم َی1 اسۺرطجۺاکۺایبنۺدؾرسےۺاافلؽۺںیمۺوسرهۺمحۺدجسهۺںیمۺكارلۺوہاۺےہۺ: رفوا ب ٔ ّ اب ًَزٔي ْز الَ َيأت ٔيطٔ اي َِبا ٔك ٌُ َٔ ِٔ بَي ِ ٔن َي َس ِيطٔ َوال إ َٕٔ َاي ٔذ َ ايذ ِ ٔ ْك َي َُا َجا َءص ُِِ َوإْٔ َ ُط َل ٔه َت ْ ئ َن َ ُ َٔٔ َخ ًِ ٔفطٔ َت ِٓزٔيٌ َٔٔ حهٔيِٕ حُٔي ٕس 2 ْ ِ َ َ ِ "ًانیقیۺؾهۺینگۺاسۺدرکۺاکۺااکنرۺرکےتۺںیہۺذفۺؾهۺان ےکۺكاسۺاا اجالۺاحالہکنۺہیۺزعمراتکـۺ ےہ۔ۺكالطۺہنۺاسۺےکۺصاےنمۺےسۺاا اتکسۺےہۺاؾرۺہنۺےھچیپۺےس۔ۺہیۺتمکحۺؾاےلۺاؾرۺال قۺاتسشئۺیکۺ كارلۺرکدهۺےہۺ۔ۺ اسۺاا لقۺےکۺاطمقبۺعراا نۺیسکۺمسقۺےکۺوفندۺوکۺوبقلۺںیہنۺرکكاۺےہ۔ۺظفل"ۺزعلا"ۺےسجۺ عراا نۺیکۺتفصۺاکۺكاصۺدكاۺایگۺےہۺرصاذفۺےکۺصاھتۺایبنۺرکۺریہۺےہۺہکۺعراا نۺكاۺاقكلۺتسکشۺےہۺ۔ ایسۺرطجۺكالطۺبابتهۺوہكاۺ)یکۺیفنۺیکۺریبعتۺ،كارخیۺںیمۺعراا نۺیکۺاقبءۺاؾرۺابثـۺیکۺوخبیبۺوگاهۺےہ۔ۺ
1۔ ها ہمۺدمحمۺاابقلؒ۔ 2۔ محۺدجسهب) ۴۲اا لقۺ۴۱ ۴۲۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
144
‚ۺینعیۺہنۺصاےنمۺےسۺہنۺےھچیپۺےس،ۺہنۺایھب،ۺہنۺاا دنئهۺیکۺ
‛
ابعرـۺیھبۺلمکمۺیفنۺیکۺدلیلۺےہۺینعیۺہیۺایہٰل اتکـۺیسکۺرطجۺےسۺیھبۺیسکۺمسقۺیکۺابتیہ،ۺرؾالۺ اؾرۺتسکشۺوکۺوبقلۺںیہنۺرککرم یت۔ۺاالقۺاکۺاا رخۺیۺہلمجۺ‘‘تٓزيٌ َٔ حهيِ حُيس‚ ہزۺمسقۺیکۺرحتفیۺیکۺ یفنۺرکراہۺےہ۔ۺینعیۺعراا نۺاسۺؾہجۺےسۺرحتافیـۺاؾرۺاا وتفنۺےسۺوفحمؽۺےہۺہکۺخڈاالۺمیکحۺاؾرۺ ال قۺاتسشئۺاکۺکا صۺےہ۔ۺلعفۺایہٰلۺںیمۺہیۺرنہۺاؾرۺاختیصۺكایئۺاجکرم یتۺےہۺہکۺاسۺںیمۺیسکۺمسقۺاکۺ للخۺؾاعقۺںیہنۺوہكاۺےہۺاؾرۺیہیۺااجعرۺعراا نۺاک راۺرۺاؾرۺاس یکۺاصاسۺےہ۔ۺینعیۺعراانۺاکۺ
نتم،ومضمنۺاؾرۺاسۺاکۺدلاہچنۺملعۺایہٰلۺےسۺؾاہتسب،ۺرکفۺیرشیۺےسۺكاالرتۺاؾركاۺاقكلۺدبتلیۺوہےنۺ یکۺاختیصۺرکھناۺےہۺ۔ۺ يصطفی سا ٔػذِ کشد انطاف زق يٍ کحاب ٔ يؼدضِ ات ٔ سا سافؼى
گشتًیشی جٕ ًَیشد ایٍ عَثَق تیؼ ٔ کى کٍ ساص قشآٌ ياَؼى
ْغث قشآٌ يش جٕسا ًْچٌٕ ػصا کفشْا دسکؾذ چٌٕ اژدْا1 ایسۺؾہج ۺےساثیز ۺاملسمنۺداوشنرؾنۺیکۺراالۺہیۺےہ ۺہکۺہن ۺوتۺوکیئۺربمغیپۺیک ۺتثعبۺؾرصالقۺ ےکۺرامےنۺںیمۺعراا نۺیکۺلاالایۺاؾرۺاۺسۺاسیجۺکا صۺشیپۺرکےنۺیکۺدقرـۺاؾرۺؿاعقۺرکھناۺاھتۺاؾ رۺ ہنۺیہۺان یکۺؾافـۺےکۺدعب ۺاؾردحتیۺیکۺہیۺدوعـۺوخدۺعراا ن ۺےک ۺااجعرۺاؾر ۺاس یکۺوصخكاـۺرپۺ ےہ ۺ وہےن ۺاسیکھت ۺصاھت ۺرؾر ۺایقعف ۺكک ۺاجری ۺرےہ ۺیگ۔ ۺعراا ن ،ۺربمغیپ ۺاخمتﷺ ۺیک ۺوبنـ ۺیکۺ اا لق،رشتعیۺاصا صۺیکۺمشاینۺ،یرشلقۺےکۺےیلۺاامتصۺتجحۺاؾرۺقحۺےکۺاابثـۺاکۺوگاهۺےہ۔ۺ
عراا نۺیکۺلثمۺالےنۺںیمۺیرشیکۺاعزجی
اقكلۺ ۺوغر ۺوسالۺہیۺےہۺہکۺعراا ن ۺیکۺاجلق ۺےسۺلثمۺالےنۺاکۺدعتمد ۺكار ۺایکۺاجویناالۺاطمہبلۺہشیمہۺ الوجاـ ۺویکنۺراہۺ؟اؾرۺوخدۺعراا ن ۺےنۺیھبۺاخمنیفلۺیکۺاسۺدریہنیۺاا ررؾ ۺےکۺوپرۺاۺہن ۺوہےنۺیکۺؾاحضۺ ربخ ۺدی ۺےہ۔ ۺدر ۺتقیقح ۺاس ۺاب ۺاک ۺرار ۺایک ۺےہ ۺ؟ۺایکاس ۺاتکـ ۺاؾر ۺاا نیئ ۺاکۺذماض ۺاراےن ۺؾایننۺاؾرۺ اخمنیفلۺےکۺكاسۺعراا نۺاکۺاقمہلبۺرکےنۺیکۺتمہۺںیہنۺیھتۺكاۺاسۺامہۺاکصۺوکۺااجنصۺدےنیۺیکۺتکسۺںیہنۺ
1۔ ومینیۺ۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
145
یھت ۺ؟تقیقحۺوتۺہی ۺےہ ۺہک ۺعراا ن ۺےک ۺدونمشن ۺوک ۺعراا ن ۺےک ۺجنلیچ ۺاک ۺوجاـ ۺدےنی ۺاک ۺتہب ۺوشض ۺاھت؛ۺ ویکہکنۺاسۺمیظعۺاؾرۺاٰیلع اتکـۺےنۺانۺےک ۺلاؾنۺرپۺدیقنتۺیکۺاؾرۺان یکۺكاصاہشئۺرطرۺردنیگۺاؾرۺریغۺ اعظا ہنۺاقعدئ ۺیک ۺذمعفۺیک ۺیھت۔دؾرسیۺرطفۺہیۺبصعتم ۺاؾرۺذنگۺ ُذؿ ۺمسق ۺےک ۺینگۺےھتۺاؾرانۺ ےکۺدرایمنۺادبی ۺاؾرۺاکایمـۺوبیطخنۺیک ۺیھبۺیمکۺںیہن ۺیھتۺ۔ ۺانچہچنۺوقص ۺےکۺصاده ۺینج ۺافرادۺےنۺ عراا نۺوکۺدیجنسهۺہنۺایلۺۺاؾرۺاہکۺ:ۺ وإٔذَا تُ ِتل َى ً ًَيضِ آياتُ َٓا قَايُوا ق َِس سٌُٔ َٓا يَو َنظَ اء َي ُك ًِ َٓا َٔ ِثٌ ص ََذا إٕٔ ص ََذا إٔال ٓأساكٔير األوَي ٔين 1 َ ِ ِ ُ َ ِ َ ُ َ َ ِ ِٔ َ َ
ۺاؾر ۺذف ۺاںیہن ۺامہریۺاا كاـ ۺانسیئۺاجکرم یت ۺںیہ ۺوت ۺےتہکۺںیہ :ۺمہۺےن ۺنس ۺایل ۺےہ ۺارگمہ ۺاچںیہۺوتۺ ایسیۺكاںیت انب صکنےۺںیہۺہیۺوتۺؾیہۺدااتسنۺاہالۺكارہنیۺںیہۺ۔ۺرگمۺانۺےکۺلارگۺاؾرۺرجتہبۺاکرۺافرادۺاینپۺ دامیغ ۺیلبلھکۺاؾرۺرپۺاشیینۺوکۺیسکۺرطج ۺےسۺاپھچۺہنۺےکس۔ۺاپہؿن ۺےنۺہزۺمسقۺاک ۺادقاص ۺایکۺاؾرۺہزۺؾےلیسۺ ےسۺدمدۺاحلصۺیکۺكاہکۺرؾجۺوکۺكاریگۺےنشخبۺؾایلۺعراا نۺیکۺااؾار،ۺینوگنۺیکۺركاوننۺےسۺاجریۺہنۺوہۺ۔ۺ وٕ 2 َاٍ َاي ٔذ َ ِرقآ ٕٔ َوا ِي َِ ِوا ف ٔيطٔ ي ٌََ ًَهُ ِِ َت ًِِٔبُ َ َوق َ ئ َن َ ُ رفوا ال َت ِش َُ ٌُوا ي َٔضذَ ا اي ُ ِ اؾر ۺوجینگ ۺاکفر ۺوہےئگ ۺںیہ ۺؾهۺےتہکۺںیہ :ۺاس ۺعراا ن ۺوکۺہنۺانس ۺرکؾ ۺاؾر ۺوشر ۺاچم ۺدكا ۺرکؾ ۺكاہک ۺمتۺ اغلقۺاا اجؾٔۺ۔ۺ
ہیۺوکںیشش ،ۺاغلیرۺاؾر ۺوخینۺںیگنجۺؾریغه ۺطف ۺاسۺؾہج ۺےس ۺںیھتۺہکۺؾهۺوخد ۺاےنپ ۺاا ـۺوکۺ
ِ ونرعراا نۺیکۺکمچۺےکۺصاےنمۺاعزجۺكاےتۺےھتۺ۔ۺ
رصہف،ۺاكکۺطلغۺرظنہی ذگہتشۺثحبۺیکۺرؾینش ۺںیم ۺؾاحضۺوہ ۺایگ ۺہک ۺااجعرعراا ین ۺےکۺكارے ۺںیمۺرظنہی"رصہف" ۺاكکۺ كادرطف ۺراالۺےہ۔"رصف"اؾر"رصہف" ۺاکینعمۺرؾ،انۺاؾر ۺؾاسپۺینكاكا ۺےہۺاؾراسۺاک ۺاطقا یحۺ وہفمص"وقـۺاؾر ۺارادهۺاکۺبلسۺرکكا"ےہ۔ ۺاسۺرظنےیۺیک ۺانبءۺرپۺااجعرۺعراا ینۺاکۺرارۺعراا نۺںیمۺ ںیہنۺ
1۔ اافنلب) ۸اا لقۺ۳۲۔ 2۔ محۺدجسهب) ۴۲اا لقۺ۱۶۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
146
ہکلبۺہی ۺےہۺہکۺخڈاۺعراا نۺیکۺلاالایۺرکےنۺؾایننۺےسوقـۺاؾرۺاراده ۺبلس ۺرک ۺاتیلۺےہ ۺاؾر ۺایس ۺؾہجۺ ےسۺؾهۺعراا نۺیکۺلثمۺالےنۺےسۺاعزجۺوہۺاجےتۺںیہۺ۔ۺ اتکـ ۺ"ايرطاز في اْسار ايبالُط و ًًوّ حكائل االًحاز" ۺےک ۺومفل ییحیۺنب ۺدمره ۺهلؿیۺ ب۷۴۹ھ)ۺےسۺوقنملۺےہۺہکۺرظنہیۺرصہفۺیکۺنیتۺریسفتںیۺںیہۺ۔ۺ افل:ۺعراا نۺاکۺاقمہلبۺرکےنۺیکۺوقـۺاؾرۺارادهۺاکۺبلسۺرکۺانیلۺ۔ۺ ـ:ۺعراا نۺیکۺلثمۺالےنۺےکۺےیلؾافرۺهلؿصۺؾاا اگیہۺاکۺدقفانۺ۔ۺ اچےہۺمہۺاسۺكاـۺےکۺدقتعمۺوہۺاجںیئۺہکۺاینبدیۺوطرۺرپۺہیۺهلؿصۺاسۺؾعقۺونمۺیرشۺےکۺےیلۺ رسیم ۺہن ۺےھتۺاؾر ۺخڈا ۺےن ۺان وک ۺان ۺهلؿص ۺیکۺلیصحت ۺےس ۺرحمؾص ۺراھک ۺكا ۺاقلئۺوہ ۺاجںیئ ۺہک ۺہیۺهلؿصۺ وموجدۺےھتۺنکیلۺعراا نۺاکۺاقمہلبۺرکےتۺؾعقۺانۺےکۺؾوجدۺےسۺروحاؾرۺمۺوہۺےئگۺ۔ۺ پ ج :ۺعراا ن ۺاک ۺاقمہلب ۺرکےن ۺیک ۺوقـ ۺكایئ ۺاجکرم یت ۺیھت ۺاؾر ۺاسۺدصقمۺےک شؽط ۺےک ۺےیل ۺاکیف ۺملعۺ ؾاا اگیہۺیھبۺیھتۺنکیلۺااجنصۺدےنیۺےکۺب ہلحۺںیمۺخڈاۺےنۺاینپۺدقرـۺےسۺااکنۺرجۺریھپۺدكاۺاؾرۺاےکنۺ ارادےۺزمکؾرۺرکدكاۺ۔ۺ زتعمویلنۺےکۺوشیپاۺاوبۺا قاضۺاظنصۺب۱۳۲ھ)ۺاؾر"زتعمہۺےکۺراہف"ۺےکۺبقلۺےسۺرعمؾفۺ اؾرۺاسۺرظنہیۺےکۺكاینۺهیسیۺنبۺحیبصۺظردارےکۺلادكکۺرصہفۺےسۺب ادۺدونمشنۺےکۺارادهۺاؾرۺوقـۺ وکۺبلسۺرکكاۺاؾرۺعراا نۺاکۺاقمہلبۺرکےنۺؾایننۺوکۺدقرـۺایہٰلۺےکۺدرےعیۺزمکؾررکدانیۺےہۺ۔ۺ زتعمیلۺکلسمۺےکۺمیظعۺركانۺخانسۺاجظحۺب۱۵۵ھ)ۺاؾرۺارعشیۺکلسمۺےکۺملکتمۺاؾرۺصایعفۺ ذمہف ۺےکۺاوصیلۺاوب ۺا قاضۺارفساینیئۺب۴۸۸ھ)اؾر ۺانب ۺزحصۺادنیسل ۺؿاہزی ۺب ۺ۴۵۶ھ)ۺیھب ۺایسۺ رظنےی ۺیکۺرطف ۺامتلی ۺرےتھک ۺےھتۺاسیج ۺہکۺاوبانسحل ۺارعشی ۺب ۺ ۳۳۰ۺ ھ) ۺاؾر ۺدیس ۺرشفی ۺرجۺاجینۺ ےنۺم ّقاصۺےکۺکا صۺےسۺایسۺمسقۺےکۺوہفمصۺاکۺا رارۺایکۺےہۺ۔ۺ1 ایسۺرطجۺولعمصۺوہكاۺےہۺہکۺدیسۺب یضتۺاکۺرظنہیۺرصہفۺیھبۺایسۺدؾرسیۺریسفتۺےکۺاطمقبۺ
ل 1۔ الصفلۺیفۺا مللۺاالوہاءۺؾالحنل،ۺجۺ، ۱ضۺ۱۲۲۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
147
ےہۺینعیۺعراا نۺےکۺاقمےلبۺےکۺےیلۺیرشلقۺےکۺدرایمنۺؾافرۺملعۺؾۺداشنۺاکۺدقفانۺےہ۔ۺاسیجۺ ہک ۺانبۺمثیم ۺرحباین ۺب۶۹۹ھ)ۺاؾر ۺاتفتراین ۺےنۺاےس ۺوبقل ۺایک ۺےہۺاؾر ۺاعمرصنی ۺںیم ۺےس ۺرایعفۺاؾرۺ رہشۺاتسینۺےنۺیھبۺایسۺیکۺرصتحیۺیکۺےہۺ۔ۺ1
اقنیلئۺرصہفۺیکۺدلیلۺ م ّقاصۺزتعمیلۺاکۺدیقعهۺاھتۺہکۺخڈاۺےنۺعراا نۺوکوبنـۺیکۺدلیلۺعرارۺںیہنۺدكاۺہکلبۺاےسۺكایقۺامتصۺ ااامسینۺاتکوبنۺیکۺرطجۺخا لۺؾرحاصۺےکۺایبنۺےکۺےیلۺكارلۺایکۺےہاؾرعراانۺرکمیۺےکۺصاھتۺرعوبنۺ ےکۺرظنكاکرم یت ۺاقمہلب ۺہن ۺرکےن ۺیک ۺدلیل ۺہی ۺےہۺہک ۺخڈا ۺےنۺاںیہن ۺاس ۺاکص ۺےس ۺكار ۺراھک ۺےہ ۺؾرگہن ۺؾهۺ وخدمظن ؾرثنوگیئۺےک ۺرتہبنی ۺرامےن ۺےسۺقلعت ۺرےتھک ۺےھت ۺاؾر ۺ ایس ۺؾہجۺےس ۺا رار ۺایک ۺرکےتۺےھتۺ ہک"يونظاء يكًٓا يُثٌ صذا" انب ۺزحص ۺاک ۺدوعی ٰۺاھت ۺہک ۺامتص ۺعراا ین ۺابعراـ ۺاكک ۺحطس ۺیک ۺںیہن ۺںیہ ۺاؾر ۺیھبک ۺفلتخم ۺافراد ۺےکۺ اوقال ۺوک ۺایبن ۺرکكا ۺےہ۔ ۺسپ ۺنتم ۺعراا ن ،ۺ ۺکا صۺرعـ ۺیک ۺرطج ۺےہۺاؾر ۺعراا ن ۺاک ۺكااقكل ۺاعمرہضۺ وہكاۺخڈاۺیکۺرطفۺےسۺعنمۺاؾرۺاس ےکۺاخریجۺربجۺیکۺؾہجۺےسۺےہ۔ۺدیسۺب یضتۺاؾرۺان ےکۺااحصـۺ یکۺرطفۺتبسنۺدیۺیئگۺےہۺہکۺرعوبنۺےکۺكاسۺ{ايحُس اهَّلل}؛ {رب ايٌايُين}؛ۺاؾرۺانۺ یسیجۺ رتابیکۺوموجد ۺیھتۺسجۺےکۺےجیتنۺںیمۺاقمےلبۺیکۺؿاعق ۺاؾر ۺلاےۺولمجنۺوکۺانبےنۺیکۺدقرـۺ رےتھکےھتۺاؾرۺظركڈۺہیۺہکۺوخدۺعراا نۺیھبۺہہکۺراہۺےہۺ: ق 2 األر ٔ أَص ُف ًَ ِٔ آيَات َٔي َاي ٔذ َ َس ِ ٔ وٕ فٔي ِ ئ يَ َتهَبَرُ َ "ۺںیمۺاۺںیہنۺاینپۺاا كاـۺےسۺدؾرۺروھکنۺاگوجۺرنیمۺںیمۺكاقحۺةکتۺرکےتۺںیہ۔" ۺاسۺکا صۺاکۺبلطمۺہیۺےہۺہکۺمہۺینوگنۺوکۺعراا نۺاکۺاقمہلبۺرکےنۺےسۺكاررےتھکۺںیہۺ۔ۺ
ل 1۔ روجم ۺرکںی ۺ:رشج ۺومافق ۺرجاجین ،ۺج ۺ،۳ض ۺ۲۲۱؛ا شنؿان ۺاجظح،ج ۺ،۴ض ۺ۳۲؛اقمالـۺ لمع اصا کف،ۺضۺ۱۹۶ۺ،ۺااجعرۺارقلاا نۺرایعف،ۺضۺ۲۴۴؛ۺا شاهۺااخلدلهۺ،رہشاتسین،ۺضۺ۹۷۔
2۔ارعافب۲۴۶)۷۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
148
رظنہیۺرصہفۺاک ۺدیقنتیۺاجلاه اسۺرظنہیۺرپۺتہبۺركادهۺارتعااضۺـ ۺااھٹالۺےئگ ۺںیہۺاؾر ۺاسۺكارےۺںیمۺدعتمدۺاتکںیبۺ یھبۺ رحتریۺیکۺںیئگۺ۔ۺ1
)ۺافل)ۺدوعی ٰ ۺااجعرۺعراا نۺوکۺ"رصہف" عرارۺدانی ،ۺاا كاـ ۺدحتی ۺےکۺاخمفل ۺےہۺوجۺعراا نۺوکۺکا صۺخڈاوہےنۺ ےکۺاحلؽۺےسۺایسیۺوصخكاـۺاکۺاحلم ۺعرارۺدیتیۺںیہۺوجۺیرشےک رکفتۺےکۺےجیتنۺںیمۺصاےنم اۺاےنۺؾاےلۺ یسکۺیھبۺکا صۺےسۺلارتۺںیہ:
هَّلل صُو أَص َِسى َٔ ِٓضُا أَ َتبٌٔ ُط إ ِٕٔ ُن ِٓتُِ ػازٔقٔين 2 ُق ٌِ فَأ ِ ُتوا ب ٔ ٔه َت ٕ َ ِ َ َُ ِ اب َٔ ِٔ ً ٔ ِٓ ٔس ا ٔ َ "ہہک ۺدےئجی :ۺسپۺارگ ۺمت ۺےچس ۺوہۺوتمت ۺیھب ۺاہلل ۺیکۺرطف ۺےس ۺوکیئۺایسیۺاتکـ ۺےل ۺاا ؾۺٔوجانۺ دؾوننۺےسۺركادهۺدہالقۺشخبۺوہ،ۺںیمۺاس اکۺاابتمۺرکؾنۺاگ۔"
ها ؾهۺلااںیۺارگۺااجعرۺعراا نۺامشانۺیکۺؿاعقۺاؾرۺارادهۺےکۺبلسۺوہےنۺےسب وبؽۺوہۺوتۺعراا نۺ ےک ۺےیلۺیسکۺمسقۺیک ۺتیلضف ۺامشرۺںیہنۺوہکرم یت ۺاؾرۺعراا نۺیک ۺدحتی ۺےب ۺدصقمۺوہیگ۔ۺكالکل ۺاےسیۺیہۺ ےسیج ۺوکیئ ۺدؾرسےۺصخشۺےک ۺاہھت ۺكادنھ ۺدے ۺاؾر ۺرھپۺایس ۺاحلق ۺںیمۺاےنپۺدافمۺاؾر ۺاقمےلب ۺیکۺ دوعـۺدےۺ۔ۺؿاہزۺےہۺا اسۺاقمہلبۺوضفل ۺےہۺاؾرۺہیۺیھبۺؾاحضۺےہۺہکۺعراا نۺرپۺاامینۺرےنھکۺؾاالۺوک یئۺ صخشۺخڈاالۺمیکحۺیکۺرطفۺےسۺعراا نۺیکۺدحتیۺیکۺدوعـۺوکۺاكکۺوغلۺاب ۺںیہنۺعرارۺدےۺاتکسۺ۔ۺ
ـ)ۺرظنہیۺرصہفۺےکۺداللئۺ ۺاؾل:ۺعراا ن،ۺدلیلۺوبنـۺامشرۺںیہنۺوہكاۺاؾرۺكایقۺدرگیۺاا امسینۺاتکوبنۺیکۺرطجۺرصفۺااکحصۺ
1۔ روجم ۺرکںی :ۺاافکر ۺالمناؾٔنیل ،ۺاوبرکب ۺكاظا ین؛ ۺااجعر ۺارقلاا ن ۺ،اصدض ۺ،رایعف ۺالنمہنڈ ۺیف ۺهلؿصۺ ارقلاا ن،جۺ۴۔ 2۔ صصقب)۱۸اا لقۺ۴۹۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
149
اؾرۺرشتعیۺیکۺرشتحیۺےکۺےیلۺكارلۺوہاۺےہ۔ۺہیۺكاـۺعراا نۺیکۺصنۺےکۺاخمفلۺےہۺ۔عراا نۺ وخد ۺوکۺاکفرؾنۺیکۺزجعمهۺیبلطۺےکۺوجاـ ۺںیمۺربمغیپۺاخمتۺﷺیکۺرصالق ۺاک ۺلااہن ۺاؾر ۺاا لق ۺےکۺ ونعانۺےسۺشیپۺرکكاۺےہۺ: اب يُ ِتل َى َوقَايُوا ي َِوال أُِْز ٔ ٍَ ًًَ َِيطٔ آيَ ْ ات َٔ ِٔ َربّطٔ .....أَ َوي َِِ يَهِفٔض ٔ ِِ أََْا أَِْزَ ِي َٓا ًًَ َِيوَ ا ِل ٔه َت َ ًًَيضِ1 .... َ ِ ِٔ "اؾر ۺینگۺےتہکۺںیہ :ۺاسۺصخشۺرپۺاسۺےکۺرـ ۺیکۺرطفۺےسۺمشاایننۺویکنۺںیہنۺاكاریۺ ںیئگ....ایکہیۺان ےک ۺےیلۺہیۺاکیفۺںیہنۺےہۺہکۺمہ ۺےنۺاا ـۺرپ ۺاتکـۺكارل ۺیکۺےہۺوجۺاںیہنۺانسۺیئۺ اجکرم یتۺےہۺ.....؟ۺ"
یہیۺؾہجۺےہۺہکۺامتصۺاصا کفۺفر ے،ۺعراا نۺوکۺامتصۺزجعماـۺاکۺرسدارۺاؾرۺامتصۺاكیناءۺمہیلعۺالشا صۺ اؾرۺربمغیپ اصا صﷺےکۺصارےۺزجعماـۺےسۺلارتۺاجےتنۺںیہۺ۔ۺ دؾص:ارعاـۺےتہکۺےھتۺہک ۺارگمہۺاچںیہۺوتۺمہ ۺعراانۺیکۺلثمۺال ۺ صکنےۺںیہۺباافنلۺاا لقۺ۳۲ۺ)ۺہیۺ ان ےک ۺایخیل ۺنپۺاؾر ۺكاصقۺاؾر ۺكا ۺہتخپ ۺكاوتن ۺیک ۺؾہج ۺےس ۺاھتۺاؾر ۺكارخی ۺیسکۺمسق ۺیک ۺایسی ۺوکیئ ۺربخۺ پ ںیہنۺدیتیۺہکۺؾهۺاینپۺاسۺاا ررؾۺںیمۺاکایمـۺوہالۺوہن۔ًانیقیارگۺہیۺرکفۺاےکنۺےیلۺاقكلۺ شؽطۺوہکرم یتۺ
وتۺان ےکۺےیلدؾلقۺؾرثؾـۺرخجۺرکےنۺاؾر ۺاجنۺدےنی ۺےسۺركادهۺاا صانۺاھت ۺاؾرۺاسۺكاـ ۺےکۺلاۺ سکعۺان ےکۺؾدیلۺنبۺریغمهۺےسیجرکفمنیۺاؾرۺادوبینۺاکۺارتعافۺہیۺاھتۺ: خ ک ؾاہللۺدقلۺضمعفۺ نمۺدمحمۺکا اماۺامۺوہۺ نمۺکا صۺاالسنۺؾالۺ نمۺ ا صۺانجلۺؾۺا ّنۺہۺ ا ؾهۺؾۺا ّنۺ اها هۺلمنمرؾانۺاهلفسۺلمعڈضۺؾۺاہنۺلنعلؿاۺؾۺالۺىلعيۺہیلع 2 وسص :اہک ۺایگۺےہۺ ۺہک ۺصاری ۺعراا ینۺاا كاـ ۺاكکۺحطسۺاؾراكکۺ ۺدرےجۺیک ۺںیہنۺںیہ۔ ۺاسۺاکۺ بلطمۺایکۺےہۺ؟ۺایکۺضعبۺاا كاـۺاصفذفۺؾۺكا ىفۺےکۺدحۺاصنـۺكکۺںیہنۺیتچنہپۺ؟ۺایسیۺوکیئۺكاـ
1۔وبکنعـۺ۴۹ۺ،ۺاا لقۺ ۵۰۔ ۵۲۔ 2۔ریسفتۺربطی،ۺجۺ، ۱ضۺ۹۸۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
150
ںیہنۺویکہکنۺاا كاـۺعراا ینۺاےنپۺاقمصۺؾوقمۺےکۺاحلؽۺےسۺطفۺاصفذفۺؾكا ىفۺیکۺالرکفۺدحۺرپۺلمتشمۺ ںیہۺاؾرۺنکممۺےہۺضعب ۺاا كاـۺاےنپۺاخضۺاقمصۺلاؾلۺاؾرۺاخمبطۺاؾرۺومضمنۺےکۺاحلؽۺےسۺدؾرسیۺ اا كاـۺےسۺتہبۺےسۺدنلبۺاقمصۺریتھکۺوہنۺ۔ایسۺہگجۺرپۺاسۺہتکنۺرپۺوتہجۺدانیۺالرکفۺےہۺہکۺارگۺعراا نۺ ںیم ۺدؾرسےۺینوگنۺےکۺاوقال ۺلقن ۺوہال ۺںیہ ۺوت ۺؾه ۺلقن ۺكاینعمل ۺںیہ ۺہن ۺہکۺےنہک ۺؾاےل ۺےک ۺاخضۺ ؾیہۺاافلؽۺںیہۺ۔ۺ اہچرص :ۺرعوبنۺےک ۺکا صۺںیمۺضعبۺعراا ینۺرتابیکۺےسیجۺ{ايحُس اهَّلل ؾریغهۺاکۺكاكا ۺاجكاۺ عراا نۺےکۺجنلیچۺاکۺوجاـ ۺامشرۺںیہنۺوہكا۔ۺاسیجۺہک ۺےلہپۺاصاره ۺایکۺاجۺاکچۺےہۺہک ۺدحتیۺعراا نۺ،ۺمکۺار ۺمکۺ َص ُف ًَ ِٔ اكکۺلمکمۺوسرهۺاکۺالكاۺےہۺاؾرۺایھبۺكکۺوکیئۺاسۺںیمۺاکایمـۺںیہنۺوہاکسۺےہۺ۔اؾر َسأ َ ِ ٔ آ َيات َٔي }.....؛ۺیکۺاا لقۺاکۺوہفمصۺہیۺںیہنۺےہۺہکۺخڈاۺعراا نۺےکۺاخمنیفلۺےکۺارادےۺوکۺریھپۺداتیۺےہۺ ہکلبۺاسۺاا لقۺاکۺدصقمۺہیۺےہۺةکتۺرکےنۺؾاےلۺعراا ینۺئاق قۺےسۺافدئهۺااھٹےنۺےسۺرحمؾصۺاؾرۺكااکصۺ رںیہ ۺےگ۔ ۺاسیجۺہک ۺاس ۺرطج ۺاک ۺوہفمص ۺعراا ن ۺیک ۺدؾرسی ۺفلتخم ۺااكاـ ۺںیمۺیھب ۺایبن ۺایکۺایگ ۺےہ ۺ۔ۺ واهَّلل الَيضسٔي اي َكوّ ايوٓ ائُٔين 1 َ َ ُ َ َ "خڈاۺاےسیۺملظۺےکۺب بکتۺوہۺوینایننۺیکۺدہالقۺںیہنۺرکكاۺ۔ۺ"
ج) ارادهۺؾۺوقـۺ ۺامہرےۺایخلۺےکۺاطمقبۺكارخیۺےکۺزگرےۺوہالۺاؾراضۺرپۺاگنهۺدا ےنۺےسۺؾاحضۺوہۺاجكاۺےہ ۺ ہکۺ رصہفۺیکۺرطفۺامتلیۺیک ۺؾہجۺہیۺیھتۺہک ۺاس ۺرظنےی ۺےکۺاقلئۺرضحاـ ۺےن ۺاےنپ ۺیملعۺعنا نۺ ‘‘ادایبـۺاؾرۺوقادعۺركانۺ‚ےکۺاطمقب ۺااجعرۺعراا ن ۺںیم ۺاینپۺامتصۺرت ۺوتہج،ۺایبن ۺیکۺانبؾـۺاؾرۺؿاہزیۺ اولسـ ۺرپ ۺب وکر ۺر یھ ۺاؾر ۺعراا ن ۺیکۺاا افیق ۺاؾراوتحایئۺوصخایصـ ۺےس ۺاغلف ۺرےہ۔ ۺاس ۺؾہج ۺےسۺ ذفۺؾهۺرعوبنۺےکۺسیلسۺاؾرۺوھچےٹۺوھچےٹۺولمجنۺرپۺاگنهۺداےتلۺوتۺوگكااےنپۺاا ـۺوکۺوبجمرۺكاےتۺہکۺ
1۔ اا لۺرمعانۺب) ۳اا لقۺ ۸۶؛امدئهب۵۲ )۵۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
151
عراا ن ۺاکۺكااقكلۺتسکشۺوہكا ۺخڈا ۺیکۺاخریجۺدقرـ ۺاؾر ۺرصہفۺیکۺؾہجۺےسۺےہ۔ ہکبجۺؾهۺاسۺےسۺ اغلفۺےھتۺہکۺعراا نۺاکۺؿاہزۺاؾرۺایبنۺاکۺاولسـۺاسۺیکۺوخوصبرکرم یتۺےکۺرحبۺرکیبانۺںیمۺےسۺاكکۺےہ۔ عراانۺیکۺاجؾدایگنۺاؾرۺاسۺےکۺاقمےلبۺںیمۺیرشۺیکۺاعزجیۺاکۺرسۺہمشچۺاسۺےکۺدنلبۺرتنیۺ،ۺوفضۺیرشۺاؾرۺ اوتحایئۺئاق قۺںیہۺوجۺاافلؽۺےکۺانمطفۺرتنیۺصاےچنۺاؾرۺاقلقۺںیمۺدلاےلۺےئگۺںیہۺ۔ۺ
كااکصۺوکںیششۺ ذگہتشۺاطملق ۺےکۺها ؾه ۺرصہفۺیکۺیفنۺےکۺؾاحضۺداللئۺںیم ۺےسۺاكک ۺدلیل ،ۺلسلسمۺاؾرۺےبۺ ہجیتن ۺوکںیشش ۺںیہ ۺہک ۺوجۺااجعر ۺعراا ن ۺاک ۺاقمہلب ۺرکےنۺےکۺوحاےل ۺےس ۺااجنص ۺدی ۺںیئگ ۺںیہ۔ ربمغیپۺ ارکص ۺﷺ یک ۺرصالق ۺیک ۺدوعـ ۺاؾر ۺاُن ۺےک ۺاکص ۺیک ۺرتیق ۺاک ۺؾادح ۺدرہعی ۺعراان ۺرکمی ۺاھتاؾردؾرسیۺ اجلقۺربمغیپارکص ۺﷺ ۺےکۺدنمشۺامتص ۺولیحن ۺاؾر ۺامدیۺؾۺونعمیۺؾصالئۺوکۺعراا ن ۺےکۺاقمےلب ۺےکۺ ےیل ۺدیمان ۺںیم ۺےلۺاا ال۔ۺرامہنۺزگرےنۺاسیکھتۺصاھت ۺہیۺثینے ۺاؾرۺداینمشنۺمکۺہنۺوہ ۺںیکسۺہکلبۺ تہبۺےسۺینگۺفلتخمۺاہبوننۺاؾرۺاقمدصۺےکۺدرےعیۺعراا نۺیکۺلاالایۺیکۺوک شۺرکےتۺرےہۺرگمۺ یھبکۺیھبۺاکایمـۺہنۺوہۺےکسۺاؾرۺعراا نۺاکۺونرۺرؾرۺلاؾرۺلا اتۺایگ۔ۺكارخیۺانۺینوگنۺےکۺكاصۺدرکۺرککرم یتۺ ےہۺےسیجۺہملیسمۺ،ۺاجسج ۺتنبۺااحلرـ،ۺؿلنزۃۺنبۺوخدلی،ۺاوسدۺےکۺكاصۺےسۺرعمؾفۺىنھلہۺنبۺبعک،ۺ رصنۺنبۺاحرـۺؾریغهۺ۔ۺنکیل ۺان ۺےک ۺارحنایف ۺا و ر ۺاُن ۺےک ۺےیلۺتہبۺ ُلاے ۺاتنجئۺاکۺكاىفۺےنب۔ ۺاُنۺ ےکۺانبالۺوہالۺوھکےلھکۺاؾرۺےبۺینعمۺولمجنۺےکۺاقمےلبۺںیمۺعراانۺرکمیۺےکۺایلعۺاعمرفۺیکۺدنلبیۺ
اااکشرۺوہکرم یتۺےہۺاؾرۺتقیقحۺےکۺعنا یشۺافرادۺوکۺےلصیفۺےکۺاقمصۺرپۺالۺڑھکاۺرککرم یتۺےہ۔
« ايفيٌ َا ايفيٌ و َا ازرک َا ايفيٌ يط ذْب و بيٌ و ْخكوّ كويٌ .اْا اًلِيٓاک إ َبِـک رجٌ كاُف .ياؿفسَ يابٓت ؿفسًين ْ ٓقي َا تٓ ٓكين، ايحُاصز فؼٌ يزبٓک و صاجزٓ ، نؼفک في ايُاء و نؼفک في ايلين .الايُاء تهسرئ و الايظارب تٌُٓين ايحُس يرلحُٔ رب االنوٕ ،ايًُک ايسيإ ،يک ايٌبازة ،و بک ايُشتٌإ ،اصسْا َصان االيُإ 1 ٓ
1۔ۺروجمۺرکںی:ۺااجعرۺارقلاا ن،ۺرایعفۺزینۺالنمہنڈۺیفۺهلؿصۺارقلاا نۺجۺ۱ۺضۺ۱۱۸ۺےسۺدعبۺكکۺ۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
152
ؾیحۺاکۺےبۺلثمۺوہكاۺ رظنہی ۺرصہف ۺاؾر ۺعراا ن ۺیک ۺلثم ۺالےن ۺںیمۺارادے ۺاؾر ۺوقـ ۺاک ۺدقفان ،ۺتقیقح ۺےکۺاطمقبۺ ںیہنۺےہ۔ لہٰڈاۺعراا ن ۺےکۺاقمےلب ۺںیمۺیرشۺیک ۺاعزجیۺاک ۺرارۺخڈاۺیکۺرطف ۺےسۺامشاینۺارادےۺںیمۺ
ربجی ۺدماخلف ۺعرار ۺںیہن ۺدكا ۺاج ۺاتکس ،ۺہکلب ۺاس ۺرار ۺوک ۺوخد ۺعراا ن ۺیک ۺتمظع ۺںیم ۺكا س ۺایک ۺاجكاۺ اچےیہ۔لاؾلۺعراا ن ۺےک ۺاا اغر ۺےسۺیہ ۺاارضحنـ ۺﷺ ۺاےنپۺامتصۺرتۺؾوجد ۺےکۺصاھت ۺارتعافۺ رکرےہۺںیہ ۺہکۺہیۺےب ۺلثمۺاتکـ ۺریمیۺرکفۺاؾرۺکا صۺںیہنۺہکلبۺںیمۺطقفۺؾیحۺركاینۺوکۺریغبۺیسک ۺیمکۺ یشیبۺےکۺاچہپےنۺؾاالۺوہنۺ۔ۺ وٕ ي ٔ َكا َءَْا ائِتٔ ٔب ُ ِرقآ ٕٕ َُيِر ٔص ََذا أ َ ِو بَ ّس ِيطُ ُق ٌِ َوإٔذَا ُت ِتل َى ًَ ًَ ِيضٔ ِِ آ َياتَُٓا بَ ِّيَٓا ٕت قَا ٍَ َاي ٔذ َ ئ ال َي ِز ُج َ اب َي ِوّٕ ًَؤيِٕ . وٕ لٔي أَ ِٕ أُبَ ّس َي ُط َٔ ِٔ ت ٔ ًِ َكا ٔء َن ِفسٔي إ ٔ ِٕ أ َ َتب ٔ ٍُ إٔال ََا يُوحَ ٓى إلٔ َ َي إّن ٔ ِٓي أ َخ ُ ََا َيهُ ُ اف إ ٔ ِٕ ًَ َؼ ِيتُ َرِبِي ًَ َذ َ
ُوٕ 1 ُق ٌِ ي َِو َطا َء اهَّللُ ََا تًَ َِوتُطُ ًَ ًَ ِيهُ ِِ َوال أ ِز َرا ُن ِِ بٔطٔ َف َك ِس َيب ٔ ِثتُ ف ٔيهُ ِِ ًُ ُُ ّزا َٔ ِٔ َق ِبًٔطٔ أَفَال َت ٌِكًٔ َ "اؾر ۺذف ۺاںیہن ۺامہری ۺاا كاـ ۺوھکل ۺرکۺانسیئ ۺاجکرم یت ۺےہوت ۺوج ۺینگۺمہ ۺےسۺےنلمۺیک ۺوتعق ۺںیہنۺ رےتھک ۺؾهۺےتہکۺںیہ :ۺاس ۺعراا ن ۺےکۺوسا ۺوکیئۺاؾر ۺعراا ن ۺےلۺاا ؾ ۺكا ۺاےس ۺدبل ۺدؾ ۺ۔ہہک ۺدےئجی :ۺےھجم ۺہیۺ ا رایتر ۺ ںیہنۺ ےہ ۺہکۺ ںیمۺاےسۺاینپ ۺرط ف ۺےسۺدبلۺدؾنۺ ںیمۺوتۺاسۺؾیحۺاکۺكا ع ۺوہنۺ وجۺریمی ۺرط فۺ یجیھبۺاجکرم یتۺےہ۔ ۺ ںیمۺاےنپۺرـ ۺیکۺكافرامینۺیکۺوصرـ ۺںیم ۺ تہب ۺلا ےۺدن ۺ ےک ۺذعاـ ۺےسۺدركاۺ وہن۔ۺہہکۺد ےئجیۺارگۺاہللۺاچےہ ۺوتۺ ںیمۺہیۺعراا ن ۺ ںیہمتۺڑپھۺ رکۺہنۺانسكاۺاؾرۺہنۺیہۺاہللۺ ںیہمتۺاسۺےسۺاا اگ هۺ رکكاۺاسۺےسۺےلہپۺ ںیمۺاہمتر ےۺدرایمنۺاكکۺرمعذگارۺاکچۺوہنۺ ،ایکۺمتۺ لقع ۺےسۺاکصۺ ںیہنۺےتیلۺ؟ۺ" صنۺ اسۺکا صۺاکۺادتساللۺہیۺےہۺہکۺارگۺھچکۺینوگنۺیکۺتقیقحۺںیمۺیہیۺوسجۺےہۺہکۺےبۺدبلیۺ ِ عراا ین،ۺامشاینۺرکفۺاکۺہجیتنۺےہۺوتۺوچہکنۺؾهۺوخدۺیھبۺامشانۺںیہ۔ۺلہٰڈاۺاُنۺےکۺامشانۺوہےنۺاکۺاقتاضۺہیۺےہۺ ہکۺاسۺاسیجۺااجیدۺرکںیلۺاؾرۺارگۺؾهۺاسۺوخاشہۺوکۺوپراۺہنۺرکۺكاںیئۺوتمکحۺلقعۺےکۺتحتۺؾهۺاسۺكاـۺ اکۺارتعافۺرکےنۺرپۺوبجمرۺںیہ ۺہکۺہیۺکا صۺ،ؾیحۺایہٰلۺےہۺویکہکنۺطفۺزیچؾنۺرپۺطیحمۺداـۺیہۺا اسۺاجعمۺ
1ویسنۺب) ۲۰اا لقۺ ۲۵۔ ۲۶۔
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
153
کا ص ۺہہک ۺیتکسۺےہ ۺہک ۺیھبسۺاس ۺاسیج ۺےنہکۺےس ۺاعزجۺوہ ۺن ۺاؾر ۺایس ۺدیمان ۺںیم ۺامشان ۺاےنپ ۺؾوجد ۺیکۺ دحمؾدلقۺیکۺانبرپۺرا ہتۺمگۺرکداتیۺےہ۔ؾرگہنۺاعصۺامشاینۺاعمرفۺاکۺدالاهۺاکرۺسجۺدقرۺیھبۺرتیقۺكاہتفۺ
اؾرۺرتشیپہتفۺوہۺلقۺیھبۺدؾرسؾنۺےکۺےیلۺدرؾارےۺدنبۺ ںیہنۺۺرکكاۺاؾرۺلارتیۺیکۺكا سۺاکۺرا ہتۺہشیمہۺ ک ےکۺےیلۺوک شۺرکۺوینایننۺےکۺصاےنمۺ ھا رکھناۺےہۺ۔ۺ وجۺھچکۺدرکۺایکۺایگۺاسۺےسۺاكکۺاؾرۺا رتعاضۺاکۺوجاـۺیھبۺؾاحضۺ وہۺایگۺےہۺاؾرؾهۺہیۺہکۺامشاوننۺیکۺ فلتخم ۺصا وتیحن ۺاؾر ۺارفنادی ۺاذنا ف ۺےک ۺكاؾوجد ۺلثم ۺالےن ۺاک ۺ جنلیچ ۺھجمس ۺےس ۺكاالرت ۺےہ ۺویکہکن ۺیرش ۺاکۺ وکیئۺیھبۺیملعۺیتعنصۺاؾر ۺادیبۺصااکہر ۺا اسۺںیہنۺےہۺےسجۺدؾكارهۺقلخۺ ۺایکاجالۺاؾر ۺاس یکۺلثمۺالیئۺ اجالۺاؾرۺهلؿصۺؾونفنۺےکۺہزۺدیمانۺںیمۺاےسیۺافرادۺكاالۺاجےتۺںیہۺ نجۺےسۺركادهۺامہزۺوکیئۺںیہن۔ ۺاسۺؾاضذف ۺےسۺولعمصۺوہۺكا ۺےہۺہکۺاےسیۺاکصۺوجۺیرشیۺاکومنۺیکۺسنج ۺےس ۺںیہۺاؾر ۺیرشیۺ صا ذنفۺیکۺدحؾدۺںیمۺاا ےتۺںیہباچےہۺاس اکۺاعیلۺرتنیۺب ہبتۺوہۺہکۺدؾرسےۺینگۺاسۺاسیجۺہنۺ الۺ ںیکس)اؾر ۺاےسیۺاکصۺوجۺامشاین ۺاکومنۺںیمۺےسۺےہۺیہۺںیہنۺاؾر ۺاس یکۺدحؾد ۺےسۺاخرج ۺںیہۺےکۺ درایمنۺفرضۺےہ۔ۺامشاینۺداوشنرۺیسک ۺیھبۺهلؿصۺؾونفن ۺںیم ۺاسۺكاـۺاکۺدوعیۺٰںیہنۺرک صکنے ۺہکۺمہۺ ےنۺاسۺاکصۺےکۺےلسلسۺںیمۺطفۺےسۺاا رخیۺراالۺشیپۺیکۺےہۺاؾرۺوکیئۺدؾرساۺاسۺاکصۺوکۺااجنصۺںیہنۺ دےۺاتکسۺدراحالہکنۺاكیناءمہیلعۺالشا ص ۺاکۺزجعمه،وبنـ ۺیکۺمشاینۺےکۺوطر ۺرپۺشیپۺایکۺاجكا ۺےہۺسجۺاکۺ قلعتۺایسیۺسنجۺےسۺےہۺ وجۺامشانۺیکۺؿاعقۺےسۺكاالرتۺےہۺاؾرۺیرشۺوکۺاسۺیکۺدحتیۺیکۺاجکرم یتۺےہۺاؾرۺ اےسۺامؾراالۺدقرـۺیرشۺیکۺها عفۺےکۺونعانۺےسۺشیپۺایکۺاجكاۺےہۺ۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
154
Khali
155
زجعماـۺیکۺامتیہۺؾتقیقح
كاوچنانۺكاـ عراانۺےکۺااجعرۺیکۺۺدحؾد
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
156
خانی
ااجعرۺعراانۺاکۺصیفۺاؾرؾہجۺایکۺےہ؟ۺكااافلؽۺدرگیۺعراانۺںیمۺوکنۺیسۺوصخایصـۺكایئۺاجکرم یتۺ ںیہۺوج ۺااجعرۺعراانۺاکۺرسہمشچ ۺاؾرصیفۺںیہۺ؟ۺایک ۺان ۺوصخایصـۺوک ۺاكکۺوصخمضۺتفص ۺںیمۺدحمؾدۺ ایک ۺاجاتکسۺےہۺ؟ۺوخدۺعراان ۺےس ۺایک ۺاافتسدهۺوہكاۺےہۺ؟ۺایکۺعراان ۺےن ۺاےنپۺااجعر ۺوکۺیسکۺاخض ۺولہپاؾرۺ اخضۺتہجۺںیمۺنیعمۺاؾراسۺیکۺؾاضذفۺیکۺےہۺكاۺںیہن؟ۺہیۺاكکۺامہۺہتکنۺےہۺہکۺعراانۺےنۺاےنپۺ نتمۺںیمۺدعصۺاذنا فۺےک ۺها ؾهۺااجعرۺےسۺقلعتمۺیسکۺاخضۺتہجۺیکۺؾاضذفۺںیہنۺیک۔ۺ پ وگكاۺاسۺوموضۺمۺوکۺیسکۺاخضۺتہجۺںیمۺنیعمۺںیہنۺایکۺاؾریرشۺیکۺ شششاہنۺرکفۺےکۺوحاےلۺ رکدكاۺےہۺاؾرقحۺیھبۺیہیۺےہہکۺمہۺااجعرۺعراانۺوکۺاكکۺوصخمضۺولہپۺںیمۺدحمؾدۺںیہنۺرک صکنےۺ۔انۺ طفۺےکۺكاؾوجد ۺااجعرۺعراانۺوکۺیسح ۺاؾرۺونعمیۺوصختیصۺرپۺلمتشمۺاھجمسۺاجاتکس ۺےہۺہکۺاكکۺرطفۺ اسۺاکۺدہفۺاؾرۺدصقمامشاینۺرکفۺؾۺادنہشیۺےہۺاؾردؾرسیۺرطفۺامشانۺاکۺدلۺاؾرسحّ۔ۺاسۺاحلؽۺےسۺ ادنرؾینۺاؾرۺنورؾینۺدؾوننۺںوسنۺوکۺوتمہجۺرکكاۺےہۺ۔ ااجعرعراان ونعمیۺ رکفۺؾادنہشی
ۺعراانۺیکۺؿاہزیۺصاذف
یسح ادنرؾینۺسح،ۺنورؾینۺ سح
دنی ،ۺامشاین ۺرکف ۺؾ ۺدنہ ۺےک ۺها ؾه ۺاس ۺےک ۺااسحصاـ ۺاؾر ۺبلق ۺےس ۺیھب ۺرسؾاکر ۺرکھناۺ ےہ۔عراانۺوجۺاصذفۺدقرـۺرپؾرداگرۺےکۺےبۺلثمۺامجلۺاکۺاكکۺولجهۺےہۺ. ايحشني)۲ بوهَّلل االسُاء ٰ ارعافب)۷ۺاالقۺ۲۸۰۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
158
اےنپۺدنلبۺب ہبتۺاؾرالرؾالۺاعمینۺےکۺها ؾهۺایسیۺوخوصبرںوینۺاؾرےبۺدحؾاسحـ ۺبوبحتیبۺ ف ےسۺربللاۺےہۺوج ۺاےنپۺاخم نینۺیکۺاجنۺؾۺرؾجۺوکۺاانپ ۺوتماال ۺاؾر ۺصاداـۺرکدیتیۺںیہۺ۔ۺكارخی،ادـۺ اؾر ۺنفۺذقالق ۺےکۺامہز ۺافراد ۺاؾردؾوتسنۺاؾر ۺاگیبوننۺاکۺنیقیۺوگایہۺداتیۺےہۺہکۺعراان ۺاصفذف ۺؾۺ كا ىفۺںیمۺےبۺدبلیۺےہ۔ۺعرااینۺاملکـۺاکۺرتثینیۺادنارۺاكکۺوصخمضۺاؾركالکلۺیئنۺرؾسۺرپۺلمتشمۺ م ےہوجۺےبۺصاہقبۺاؾرےبۺۺالہقحۺےہ۔عراان ۺرکمیۺیکۺتقیقحۺرپۺ ےہ ۺركان،ۺداركا ۺااؾار،ۺ شکین ۺؾایلۺ مشاروتنۺاؾروھجنھجردےنی ۺؾاےل ۺاصارؾنۺےنۺاےس ۺاسۺادنار ۺںیم ۺشیپ ۺایک ۺےہہک ۺدیمان ۺنخسۺےکۺ كاومر ۺافراد ۺاس ۺےک ۺاقمےلب ۺںیم ۺریحان ۺرهۺاجںیئ ۺاؾرںیہک ۺ ”:ۺہی ۺاتکـ ۺہنۺرعش ۺےہ ۺاؾرہن ۺیہ ۺرثن ۺ؛ۺ عراانۺ،ۺعراانۺےہ۔”1 عراان ۺاکۺلاؾل،ۺداینالۺۺرعـ ۺںیمۺاصفذف ۺؾ ۺكا ىف ۺےکۺرعؾج ۺۺےکۺدؾران ۺوہا ۺ۔ۺرحاصۺ ونیہمنۺںیمۺرعـۺوقص ۺےکۺكاومرۺركانۺدانۺاےنپۺرتہبنیۺاؾرۺ امكانۺ ۺادیبۺ ۺاؾرتیتفۺصااکہر،ۺكارارۺ اکعؽۺیکۺتیتفۺاؾرۺادیبۺ امشئۺشیپۺرکےت ۺےھتۺۺاؾرنیفصنمۺۺان ۺںیم ۺےسۺۺرتہبنی ۺۺومنوننۺ ۺاکۺۺااختنـ ۺ رکےتۺاؾرۺۺاںیہنۺۺاعتمرفۺرکؾاےتۺےھت۔ۺانۺبختنمۺومنوننۺوکۺدویارۺہبعکۺرپۺااؾلاانۺرکدكاۺاجۺكا ۺاھتۺاؾرۺ ہیۺومنےنۺۺان ۺےکۺےیلۺرخفۺؾۺابماہـۺاکۺكاىفۺوہےتۺےھتۺ۔ۺصاـۺدیصقے’‘اقلعمـۺعبس‚ ےکۺكاصۺ صل ب ؾالػیش،ۺرطفۃۺنبۺادبعل،ۺرریہۺنبۺایبۺ ُ مٰیۺ،ۺدیبلۺنبۺرہعیبۺ،ۺرمعۺؾۺنبۺوثلکص،ۺ ےسۺوہشمرۺںیہۺوجۺا ٔ ىنیزهۺنبۺدشاداؾرۺۺاحرـ ۺنب ۺخلّاه2ۺیکۺۺرطف ۺےس ۺےھتۺ۔ ۺہیۺاےسیۺاصقدئۺےھتۺہکۺانۺےسۺےلہپۺوکیئۺ
1۔ۺب ااهۺاالصا صۺ،ۺ۲۴۴۔ 2۔ ۺاب ؾٔالػیش ۺ ،ۺاوب ۺااحلرـ ۺ ذنڈج ۺنب ۺرجحادنکلی ۺرصع ۺاجتیلہ ۺاک ۺزغل ۺوگ ۺصارع ۺاھت ۺ۔ ۺ ۵۰۰ۺءۺ
ںیمۺدیپاۺوہاۺاؾرۺ ۵۴۰ۺء ۺںیمۺؾافـۺكاایگ۔اس ۺاکۺكاـۺینبۺادسۺرپۺخکؿعفۺرکكاۺاھتۺوچہکنۺاےس ۺلتقۺایک ۺایگۺلہٰڈاۺ ااقتنصۺےنیلۺاؾراانپۺاقمصۺؾۺادتقارۺؾاسپۺےنیلۺیکۺاخرطۺاسۺےنۺایقصۺایک۔ ۺنکیلۺاس ۺےن ۺذنمرۺنبۺامءۺالسماءۺےسۺ تسکشۺاھکیئۺاؾرفرارۺوہایگۺاؾرۺرعـۺےکۺاصذفۺاجهۺؾۺتیثیحۺوہیدوینۺںیمۺےسۺومسالۺنبۺاعدكاۺےسۺانپه ۺ
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
159
اؾرۺرصیقۺرؾصۺےسۺدمدۺیکۺدروخاطفۺیکۺ۔ۺرصیقۺےنۺاےسۺارتحاصۺدكاۺاؾرۺنیطسلفۺیکۺاامرـۺاےسۺ شخب ۺدی۔ ۺصارع ۺوھترےۺرعےص ۺےک ۺدعب ۺااولبن ۺیک ۺامیبری ۺںیم ۺطینا ۺوہایگ ۺاؾر ۺب ایگ۔ ۺاس ۺاک ۺاكک ۺدویان ۺےہۺ پ وجۺ۲۸۷۷ۺںیمۺ ہلیۺب ہبتۺریپسۺںیمۺصاظئۺوہاۺ۔ۺاسۺےکۺرعمؾفۺرتنیۺااعشرۺؾیہۺاسۺاکۺدصقهۺہقلعمۺےہۺوجۺ اسۺرعشۺےسۺرشؾمۺوہكاۺےہ: قفاَثک يٍ رکشی زثیة ٔ َضل
تِغقِط انهَٕی تیٍ انذخٕل فسٕيم
مہ ۺرفس ۺدؾوتس!اكک ۺہظحلۺیک ۺكاریخ ۺرکںی ۺكاہک ۺكاد ۺكارںیم ۺرفس ۺرک ۺےک ۺرناتسگن ۺںیم ۺدوخل ۺاؾرۺ وحلمۺاؾرۺوتحضۺاؾرۺرقماـۺےکۺامنیبۺاسۺےکۺرھگۺكکۺچنہپۺاجںیئ۔ رطفۃۺنبۺادبعلۺنبۺایفسن ۺنبۺدعس ۺرامہنۺاجتیلہۺےکۺكاومر ۺرعشاءۺںیمۺےساھتۺاؾر ۺرشفیۺ اخدنان ۺےسۺقلعتۺرکھنا ۺاھت۔ۺرحبنیۺںیمۺ۵۴۳ءۺںیمۺدیپا ۺوہا ۺاؾر ۺ ۵۶۹ۺءںیمۺؾافـ ۺكاایگ۔ۺاےنپۺاملۺؾۺ رثؾـ ۺوکۺرخج ۺرکےنۺےکۺدعبۺریحهۺےکۺكادصاهۺرمعۺؾنبۺدنہۺےسۺاجۺطا ۺاؾر ۺاسۺیک ۺدمجۺرشؾمۺرکدی۔ۺ وھترے ۺرعےص ۺےک ۺدعب ۺكادصاه ۺاس ۺےس ۺكاراض ۺوہایگ ۺاؾر ۺ ۱۶ۺصال ۺیک ۺرمع ۺںیم ۺلتق ۺوہ ۺایگ ۺاس ۺاک ۺہقلعم ۺاسۺ رعشۺےسۺرشؾمۺوہكاۺےہۺ: نِخَٕنَةَ اطالل تثُشقة ثًٓذ جَهٕذُ کثاقی انٕؽى فی ظاْش انیذ پہمڈۺےکۺصیگا جۺںیمۺوخہۺےکۺےمیخۺاؾرۺالبطصۺےکۺااكارۺیلیھتہۺیکۺتشپۺرپۺكلۺےکۺمشانۺیکۺرطجۺ امكانۺںیہ۔
رریہ ۺنب ۺایب ۺیملس ۺالمرین ۺاجتیلہ ۺےک ۺرعشاء ۺںیم ۺےس ۺےہ ۺ۔ ۺ ۵۳۰ۺء ۺےس ۺ ۶۱۷ۺء ۺےک ۺدرایمینۺ
صایننۺںیمۺردنیگۺرسبۺرکكاۺراہۺ۔ۺاسۺےکۺےلیبق ۺےکۺطفۺینگۺصارعۺےھتۺ۔ۺؾهۺدنملقعۺاؾرۺمیلسۺانا سۺامشانۺاھتۺ اؾر ۺحلص ۺؾ ۺا نم ۺوک ۺدنسپ ۺرکكا ۺاھت۔ ۺذنگ ۺؾ ۺخڈال ۺےس ۺرفنـ ۺرکكا ۺاھت ۺ۔ ۺایس ۺؾہج ۺےس ۺاس ۺےن ۺہزص ۺنب ۺانسنۺ دابیین ۺیک ۺهیش ۺاؾر ۺدایبن ۺولیبقن ۺےک ۺدرایمن ۺامیپن ۺحلص ۺكادن ھنے ۺےک ۺےیل ۺیک ۺیئگ ۺاس ۺیک ۺوکوششن ۺیک ۺؾہجۺ
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
160
ےس ۺرعتفی ۺیک ۺےہ ۺ۔ ۺاس ۺےک ۺااعشر ۺںیم ۺتمکحۺرھبےۺاعمین ۺتہب ۺركاده ۺںیہ ۺ ۺاؾرایس ۺانبء ۺرپ ۺمیکح ۺصارعۺ پ وہشمرۺوہا۔ۺاسۺاکۺدویانۺ ہلیۺب ہبتۺ۲۸۷۰ۺںیمۺدنلنۺںیمۺاپھچۺےہۺ۔ۺاسۺےکۺہقلعمۺاکۺالہپۺتیبۺہیۺےہ: تَسُٕ يا َةِ انذَساج فانًُحَثهُى أيٍِ أوّ أَ فِی دِيُةٌ نى جکهِى طینل ایک ۺدراج ۺاؾر ۺ ض ۺیک ۺخینل ۺرس ۺرنیم ۺںیم ۺریمے ۺزعلا ۺكار ۺاص ۺا ۺؾیف ۺےک ۺرھگ ۺیک ۺوکیئ ۺمشاین ۺكایقۺ ےہۺسجۺےنۺاسۺےکۺصاھتۺکا صۺیکۺوہ؟
دیبلۺنبۺرہعیبۺاعب یۺاجتیلہۺاکكاومرۺصارعۺےہۺ۔ۺاسۺاکۺكاـۺرہعیبۺالمعیزنیۺرعـۺےکۺ توؾـۺ
دنمۺافراد ۺںیم ۺےسۺاھتۺاؾر ۺاسۺاکۺامومنۺطا ىف ۺاالہنسۺاسۺوقصۺےکۺاجشمۺینوگن ۺںیمۺےسۺاھت۔ۺدیبلوکۺ وجدؾ تو ۺاےنپ ۺكاـ ۺےس ۺاؾر ۺاجشىف ۺاےنپ ۺامومن ۺےس ۺؾرےث ۺںیم ۺیلم،ؾه ۺربمغیپ ۺاصا ص ۺ ؐ ۺےک ۺدؾر ۺںیم ۺاھت ۺاؾرۺ ینبۺاعب ۺےکۺؾدف ۺےکۺرمہاهۺاارضحنـؐ ۺیکۺخڈعفۺںیم ۺاچنہپۺاؾرۺاصا ص ۺےلۺااكاۺاؾرعراان ۺوکۺظفحۺایکۺاؾرۺرعشۺےنہکۺ ےسۺاانتجـۺرکےنۺاگل۔ۺاؾرۺلسلسمۺكا ؾـۺعراانۺںیمۺوغشملۺرےہ ۺاسۺیکۺؾافـ ۺ ۴۲ۺھۺںیمۺخکؿعفۺاعمؾہیۺ ےکۺادتبایئۺاكاصۺںیم ۺیھکلۺیئگ ۺےہ۔اسۺاکۺدویان ۺےہۺاؾراسۺاکۺوہشمرۺدیصقهۺۺؾیہ ۺہقلعمۺےہۺوجۺاسۺرعش ۺےسۺ اااغرۺوہكاۺےہۺ: ػَفَثِ انذّیاس يَسَهّٓا فًُقايٓا
تًُی جاتذٌ ػَٕنُٓا فشِخايُٓا
دؾوتسن ۺےک ۺرھگاہجن ۺؾه ۺہظحل ۺااراص ۺرکےت ۺےھت ۺاؾر ۺزگر ۺاجےت ۺےھت ۺاؾر ۺاہجن ۺؾه ۺوھتری ۺدمـۺ ےکۺےیلۺااكاۺرکےتۺےھتۺؾریانۺوہےکچۺاؾرانۺےکۺااكارۺیھبۺمۺوہےئگۺںیہۺ۔ۺرسۺرنیمۺانمۺںیمۺدراغیۺاؾرۺوغلۺؾۺ راجصۺاہپرؾنۺےکۺدا نمۺںیمۺاـۺانۺیکۺوکیئۺها عفۺكایقۺںیہنۺیچب۔ رمعؾ ۺنب ۺوثلکص ۺامکل ۺالنعلنی ۺاجتیلہ ۺاک ۺكاومر ۺصارع ۺاؾر ۺصاـ ۺہقلعم ۺاصقدئ ۺںیم ۺےس ۺاكک ۺدیصقه ۺ اسۺاکۺےہۺ۔ۺ۲۵ۺصالۺیکۺرمعۺںیمۺوقصۺیکۺرسداریۺلمۺیئگ۔ۺرمعؾۺنبۺدنہۺےکۺصاےنمۺبلغتۺاؾرۺرکبۺےکۺدرایمنۺ ےلصیفۺرکےنۺںیم ۺتسکشۺاھکیئۺاؾرۺےصغۺےکۺاعملۺںیمۺدركارۺےسۺكاہز ۺلکنۺااكاۺاؾرۺاارخۺاکرۺاكکۺ لفحۺںیم ۺرمعۺؾۺ نبۺدنہۺوکۺاینپۺامنۺیکۺوتنیہۺرکےنۺیکۺؾہجۺےسۺلتقۺرکدكاۺاؾرۺاسۺاکۺہقلعمۺاسۺرعشۺےسۺرشؾمۺوہكاۺےہ: ٔ ال جثقی خًٕس االَذسیُا االُْثِی تِصَدُِک فاصثسیُا
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
161
رتہبۺکا صۺوموجد ۺہنۺاھتاؾرہیۺرعـ ۺےکۺرتہبنیۺادیبۺصااکہر ۺامشر ۺوہےتۺےھت۔ۺذف ۺعراان ۺكارلۺوہاۺ
اےۺصایقۺ!ۺحبصۺاکۺؾعقۺےہۺ،ۺدنینۺےسۺدیبارۺوہ،ۺاےنپۺرظفۺےسۺرشاـۺاکۺاجصۺرپۺرکۺاؾرۺادنرۺنیۺ یکۺرشاـۺوکۺمہۺےسۺدؾرۺعفۺرھک۔ لعی ىنیزهۺنبۺدشاد ۺا سی ۺاجتیلہۺےکۺمیظعۺصارعؾنۺںیمۺےسۺاھتاؾر ۺاكکۺرؾالق ۺےکۺاطمقبۺ ذ ۵۱۵ۺءۺںیمۺدیپاۺوہاۺاؾرۺ۶۲۵ءۺںیمۺاسۺاکۺااقتنلۺوہایگ۔ۺاسۺیکۺامنۺ سیۺزینکۺاؾرۺكاـۺینبۺهیشۺےکۺلاروگنۺ ںیم ۺےس ۺاھت۔ ۺوچہکن ۺاس ۺیک ۺامن ۺزینک ۺیھت ۺاس ۺےک ۺكاـ ۺےن ۺاینپ ۺفرردنی ۺںیم ۺاےس ۺوبقل ۺہن ۺایک ۺاؾر ۺها ص ۺانبۺ داال ۺ۔ ۺؾ ۺه ۺاجشىف ۺاؾر ۺرعشےنہک ۺںیم ۺامہز ۺاھت۔ ۺاہک ۺاجكا ۺےہ ۺاكک ۺدن ۺینب ۺهیش ۺرپ ۺاكک ۺامجىف ۺےن ۺہلمح ۺرکدكاۺ اس ۺےک ۺكاـ ۺےن ۺاکپرا ۺ:اے ۺىنیزه ۺ!ہلمح ۺرکؾاس ۺےن ۺوجاكا اۺاہک ۺہک ۺها ص ۺوک ۺےلمح ۺےس ۺایک ۺرسؾاکر ۺ؟ ۺكاـ ۺےنۺ اہک:وتۺاارادۺےہۺسپۺاسۺےنۺدنمشۺرپۺہلمحۺایکۺاؾرۺاملۺتمینغۺؾاسپۺےلۺااكاؾهۺۺاینپۺاچچۺرادۺنہبۺىنلہۺےسۺقشعۺ رکكاۺاھتۺاسۺاکۺدیصقهۺیھبۺایسۺقشعۺاکۺہجیتنۺےہوجۺاسۺرطجۺاااغرۺوہكاۺےہۺ: او ْم ػشفثَ انذاس تؼذ جُْٕى ْم غَادَسَ انؾُؼَشاء يٍ يحشدَو ااكاۺوکیئۺا اسۺہمغنۺےہۺےسجرعشاءۺےنۺہنۺاہکۺوہۺاؾرۺوتۺاےۺرپاشینۺاحلۺصارعۺااكاۺاسۺۺرسرگداینۺےکۺ دعبۺیھبۺاےنپۺبوبحـۺےکۺرھگۺاکۺہتپۺاجےتنۺوہ؟ احرـ ۺنبۺخِلّاهۺالیشکایۺالنکای ۺاجتیلہۺےکۺوہشمر ۺصارعؾنۺںیمۺےسۺاھت۔ۺاسۺےکۺوہشمرۺ رتنی ۺااعشر ۺںیم ۺاس ۺاک ۺدیصقه ۺہقلعم ۺےہ ۺےسج ۺریحه ۺےک ۺكادصاه ۺرمعؾنب ۺدنہ ۺیک ۺ لفح ۺںیم ۺرمعؾ ۺنب ۺوثلکص ۺےکۺ رعش ۺےک ۺوجاـ ۺںیم ۺامشاء ۺایک ۺاھتاؾراس ۺںیم ۺاینپ ۺوقص ۺےک ۺافنزاراـ ۺوک ۺایبن ۺایک۔ ۺاس ۺاک ۺہقلعم ۺنف ۺذقالقۺ ںیمۺاكکۺومنہنۺےہۺ۔ۺاسۺےسۺوسنمـۺدویانۺ۲۹۱۱ۺںیمۺصاظئۺوہاۺ۔ۺاسۺےکۺہقلعمۺاکۺالہپۺرعشۺہیۺےہۺ: سُبَ ثأ یًُمّ يُّ انثٕاء ارَحُا تثیُٓا اعًاء اامسۺءۺےنۺاہکۺ:نج ۺاکۺرہھٹكاۺكاىفۺطا عفۺوہۺنکممۺےہۺؾهۺمہۺےسۺخڈاۺوہاجالۺرگمۺوکیئۺےہۺوجۺ اامسءۺےسۺردیجنهۺوہ۔ روجمۺرکںی:ۺاقلعمـۺعبس،ۺرتہمجۺاایتیۺزینۺكارخیۺادایبـۺركانۺرعیب،ۺ انۺاافلوخریۺرتہمجۺاالق
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
162
اؾراسۺیکۺدصۺاۺدیصقهۺوگۺاؾرۺنخسۺخانسۺافرادۺےکۺاکوننۺكکۺیچنہپۺۺوتعراان ۺیک ۺ لفحۺۺاارایئۺۺاؾرۺاس ۺےکۺ ایبنۺےکۺاجدؾۺےنۺانۺےکۺدیننۺاؾرۺانۺیکۺولفحمنۺوکۺاسۺرطجۺۺاتمرثۺایکۺہکۺاكکۺیہۺرظنۺںیمۺانۺےکۺ ادیبۺااكار ۺےبۺارثۺوہ ۺرکۺرهۺےئگۺۺاؾران ۺیکۺوخد ۺ امیئۺاؾر ۺكایقۺۺرےنہۺیکۺوکیئۺؾہجۺكایقۺہنۺریہ‘’:كًٍ ايؼباح فاكفا ايكٓسيال‚ۺحبصۺوہۺیکچۺسپۺعمشۺاھجبۺدؾ۔ َاو جٕ قشآٌ َؾاَث ازًذی اعث عاص جٕ ػشؽی يدانث عشيذی اعث ایٍ ْیإْْای تی يقذاس سا صازثاٌ ایٍ ًّْ گفحاس سا جٕتّ «انسًذ»ی جٕاَی َغخ کشد آٌ چُاٌ کّ عايشی سا يغخ کشد صاـۺاصقدئۺںیمۺےسۺاكکۺدیصقهۺاکۺامکلۺاؾرۺوہشمررعـۺصارعۺدیبلۺذفۺعراانۺےسۺااخانۺوہاۺ وتۺایسۺؾعقۺاسۺرطجۺاعقشۺعراانۺنبۺایگۺہکۺاسۺےکۺدعبۺوکیئۺرعشۺہنۺاہکۺاؾرۺاینپۺامتصۺرتۺفروتصنۺوکۺ لسلسمۺعرالق ۺعراان ۺرپۺرخج ۺرکےنۺاگل۔ۺذف ۺاسۺےسۺوپاھچۺایگۺہکۺرعشۺویکنۺںیہنۺےتہکۺ؟ۺوتۺاسۺ ےناہک :ۺعراان ۺیک ۺوموجدیگ ۺںیمۺرعش ۺںیہنۺہہک ۺاتکس ۺ۔ ۺارگ ۺکا ص ۺہی ۺےہۺوت ۺامہرے ۺامتص ۺےہک ۺےئگ ۺکا صۺ اقكلۺذمعف ۺںیہ۔ۺںیمۺعراانۺےس ۺاسۺدقرۺذلـۺاحلصۺرکكاۺوہنۺہک ۺیسکۺیھبۺکا صۺوکۺاسۺےسۺ لاھۺرکۺںیہنۺاتھجمس۔ ؾدیلۺنبۺریغمهۺیموؾکفۺوکۺ‘‘ريحاْة ايٌزب‚ اہکۺاجكاۺاھتۺینعی ۺنشلگۺرعـۺےکۺدلگےتسۺاکۺ امكانۺ وھپلۺاؾر ۺرشمنیکۺںیمۺاےسۺاریمۺنخسۺؾکا صۺۺاہکۺاجكا ۺاھتۺ۔ۺذف ۺرپؾرداگر ۺےکۺااہلکفۺکا صۺوکۺانسۺوتۺ ربمغیپﷺ اؾرۺان ۺےک ۺاغیپصۺؾیح ۺےکۺصاھتۺامتصۺرتۺدوینمشنۺاؾرۺثینےۺےکۺكاؾوجدۺارتعافۺرکےنۺرپۺ وبجمرۺوہایگۺہکۺہیۺکا صۺامشانۺےکۺکا صۺےسۺكاالرتۺےہۺ:
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
163
فواهَّلل َا صو بظٌز و ال بشح و البضذٓ ي جٓوٕ ،و إ قويط َٔ لَكّ اهَّلل .....إ يط إ اسفًط يُِسم و اْط يًٌوا و اليٌلي ًًيط يُثُز و ٓ يحالوة و إ ًًيط يلالوة و إ اًالظ ْ
1
ہی ۺكاـ ۺنس ۺرکۺرشمنیک ۺ ۺشیطۺںیم ۺااےئگۺاؾر ۺاپہؿنۺےن ۺاےس ۺوبجمر ۺایک ۺہک ۺعراان ۺیکۺذمعفۺ باایعلدۺكاہلل)ۺںیمۺھچکۺےہک۔ایسۺؾہجۺےسۺاكکۺاالقۺاسۺےکۺكارےۺںیمۺكارلۺوہیئۺ: ث ُ َِ أَزبز واس َتهِبَر َف َكاٍ إ ِٕٔ َصذَ ا إ ٔالَ سٔح ُي ِؤثَز 2 ِْ ُ ِ َََ ِ َ َ ‘‘رھپۺاٹلپۺاؾرۺةکتۺایک،ۺرھپۺےنہکۺاگلۺہیۺاجدؾۺےکۺوساۺھچکۺںیہنۺےہۺوجۺلقتنمۺوہرکۺااكاۺےہۺ۔” عرشیۺیکۺلایۺتیصخشۺہبتعۺنبۺرہعیبۺربمغیپۺۺﷺ وکۺوبنـ ۺےکۺدوعیۺےسۺدطف ۺلادار ۺ رکےنۺےکۺےیلۺاارضحنـۺؐۺیکۺخڈعف ۺںیمۺااكا۔ۺروسلۺارکصۺۺﷺ ےنۺوسرهۺمحۺدجسهۺیکۺادتبایئۺ ااكاـۺیکۺاسۺےکۺصاےنمۺكا ؾـۺفرامیئ۔ۺذفۺربمغیپۺارکص ۺﷺ یکۺ لفحۺےسۺؾاسپۺااكاوتاسۺےنۺاہکۺ ‘‘خڈاۺیکۺمسقۺ!ۺااجۺںیمۺےنۺا اسۺکا صۺانسۺےہۺہکۺۺاسۺےسۺےلہپۺیھبکۺںیہنۺانسۺاھت،ۺؾهۺرعشۺ،ۺرحسۺ،ۺ اہکلقۺ،ۺؾریغهۺںیہنۺےہۺہکلبۺابنءمیظعۺےہ۔”3
عرااینۺااكاـۺیکۺوخوصبرکرم یتۺاسۺدقرۺریحانۺنکۺاؾرۺاعصۺیھتۺہکۺؾدیلۺنبۺریغمهۺ،ۺاسنخۺنبۺرشقیۺ ؾ ۺرمعۺنبۺہشاصۺباوبۺلہج)ےسیجۺعراان ۺےکۺدونمشنۺیھبۺراـ ۺےکۺؾعق ۺوچریۺےپھچۺصینےۺرپۺوبجمرۺ وہاجےتۺےھت ۔ۺ4ۺعراانۺیکۺاكکۺاالقۺ،ۺانۺےک ُۺرکۺرکۺصینےۺےکۺقلعتمۺرصتخمۺاصارهۺرکریہۺےہ: َْحٔ أ ًِ ًَِ بُٔا َيش َتٌُٔوٕ بٔطٔ إٔذِ َيش َتٌُٔوٕ إٔيَيوَ وإٔذِ صُِ َْحوى1 .... ِ ُ ُ َ ِ ُ َ ِ ُ َ ِ َ ِ َِ
1۔ۺریسفتۺربطی،ۺجۺ،۱ۺضۺ۹۸؛ۺریسفتۺاانملر،ۺجۺ،۲ۺضۺ۲۹۹۔ 2۔ۺدمرثب)۷۴ۺاالقۺ۱۴-۱۳۔ 3۔ۺانبۺہشاصۺ،ۺالشیزهۺالینؿہی،ۺجۺ،۲ۺضۺ،۳۳۲ۺجۺ،۱ۺضۺ۱۲۔ 4۔ۺانبۺہشاصۺ،ۺااضی،ۺضۺ،۳۳۸ۺعمجمۺاایبلن،ۺجۺ،۵ۺضۺ۳۸۷۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
164
‘‘مہۺوخـۺاجےتنۺںیہۺہکۺذفۺہیۺینگۺااـۺیکۺرطفۺاکنۺاگلۺرک ۺصینے ۺںیہ ۺوتۺایک ۺصینے ۺںیہۺاؾ رۺ ذفۺہیۺینگۺرسۺوگایشنۺرکےتۺںیہۺ۔” عراانۺےسۺینوگنۺوکۺدؾرۺرےنھکۺےکۺےیلۺعراانۺصینےۺےسۺعنمۺرکےتۺےھت۔ ئ َن َرفوا ال َتشٌُوا ي ٔضذَ ا اي ُِرقآ ٕٔ وا ِي َِوا ف ٔيطٔ َيٌ ًَهُِ َت ًِِٔبوٕ 2 َوق َ َ َ ِ ُ َ َُِ َ ِ َ ِ َاٍ اي ٔذ َ ُ ‘‘ۺاؾرۺوجۺینگۺاکفرۺوہےئگۺؾهۺےتہکۺںیہ:ۺاسۺعراانۺوکۺہنۺانسۺرکؾۺاؾرۺوشرۺاچمۺدكاۺرکؾۺكاہکۺمتۺاغلقۺ اااجؾٔ۔”
ركان ۺعراان ۺیکۺوخوصبرکرم یتۺاؾر ۺدیننۺوکۺریخستۺرکےنۺیکۺدقرـ ۺذگہتشۺرامےنۺےکۺصاھتۺ
وصخمضۺہنۺیھتۺہکلبۺااجۺیھبۺاخیملیئۺہمیعن،ۺربجانۺلیلخۺربجان،ۺاجرجۺرجداضۺےسیجۺرعوبنۺاؾرۺریغۺ رعوبنۺوکۺیھبۺاانپۺاعقشۺانبكاۺوہاۺےہۺ۔ۺ وگڈلۺررہیۺےتھکلۺںیہ: "داین ۺںیم ۺوکیئ ۺیھب ۺادیب ۺصااکہرعراان ۺیک ۺےبۺریظن ۺ ،ۺمیظع ۺاؾر ۺریحـ ۺازیگنۺاصفذف ۺؾكا ىفۺ ںیمۺلاالایۺںیہنۺرکاتکس۔ۺ"3 اجنۺدوینۺوپرـۺےتھکلۺںیہۺ: "عراان ۺادیب ۺاحلؽ ۺےس ۺرشمض ۺیک ۺصارعاہن ۺرتنیۺاتکـ ۺےہ ۺوج ۺمہ ۺؾرن ۺاؾر ۺعجسمۺرثن ۺرپ ۺلمتشمۺ ےہ۔ۺرعیبۺركانۺیکۺغیلبۺرتنیۺاؾرۺحیصفۺرتنی ۺوصرـۺےہ ۺاؾر ۺاسۺركانۺاکۺایلع ۺرتنیۺومنہنۺےہ،ۺدرۺ اشخنۺرتنیۺاعنال ۺاؾرۺمکحمۺرتنی ۺاہیبشتـۺرپۺلمتشم ۺےہۺ۔ ۺاس ۺےکۺرطہقی ۺامشاءۺںیمۺاامعتسل ۺدشهۺ رحسۺ،ۺخڈاتیبۺاؾراطل
ۺۺؾرؾاینۺےنۺرعوبنۺوکۺدادۺنیسحتۺدےنی ۺرپۺوبجمرۺرکدكاۺےہۺ۔ۺاسۺیکۺااكا ـۺ
1۔ۺینبۺارسالیئۺ،ۺب)۲۷االقۺ۴۷۔ د 2ۺ۔ۺ ٰضۺدجسهۺب)۴۲ۺاالقۺ۱۶۔ 3۔ۺادیقعلهۺؾۺارشلمعۃۺیفۺاالصا ص،ۺضۺ۴۲۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
165
ذن ہ وکلمـۺخڈاؾدناکۺسکعۺشیپۺرککرم یتۺںیہۺ۔ۺاسۺیکۺرس،ۺكانۺاؾرابعراـۺذنفۺاؾرۺ ضۺاکۺاخہکۺانبےنۺںیمۺ 1 ہا ۺرکۺرھکۺدیتیۺںیہ"..... دیسۺبطقۺےتہکۺںیہۺ: "بتکم ۺعراان ۺںیم ۺریمی ۺا یل ۺوک ش ۺیہی ۺےہ ۺہک ۺعراان ۺاک ۺادیب ۺولہپ ۺاؾر ۺاس ۺیک ۺادیبۺ وصخایصـ ۺؾاحض ۺوہنۺاؾر ۺا و ر ۺاس ۺیکۺیفخم ۺرابییئۺاؾر ۺوخوصبرکرم یت ۺوک ۺكا س ۺرکںی .....ۺریمی ۺرظنۺ ےکۺاطمقبۺادتبا ۺںیمۺیہۺرعـۺینگۺعراانۺیکۺخڈاتیبۺےکۺاقلئۺوہےئگۺےھتۺاؾرہیۺوخوصبرـۺایبنۺ یہۺاھتۺہکۺوجانۺےکۺااسحسۺیکۺرہگایئۺكکۺارتۺایگۺاؾرانۺےکۺوفنسۺوکۺااھبراۺ۔" 2
دسیای عخٍ ْا عخٍ خٕب خذای اعث تش گْٕش تا قیًث ٔ پش نٕنٕ الال اَذستٍ دسیاعث ًّْ گْٕش ٔ نٕنٕ غٕاؿ طهة کٍ چّ سٔی تش نة دسیا3
عراانۺاکۺؿاہزیۺنسحۺؾۺرابییئ
اكک ۺہتخپ ،ۺےب ۺبیعۺاؾر ۺوخوصبرـ ۺؾ ۺرابیۺامعرـ ۺتخس ۺاؾر ۺمکحم ۺعنیزلیۺاؾر ۺامہزامعمر ۺیکۺ دملااہنۺدلاا گننۺاکۺہجیتنۺوہکرم یتۺےہۺہکۺےسجۺؾهۺانمطفۺرتنیۺوصرـۺںیمۺانبكاۺےہۺ۔ۺکا صۺیکۺامعرـۺ یھبۺایسۺرطجۺےسۺےہ۔ۺکا صۺوکۺلیکشتۺدےنیۺؾاےلۺرحؾفۺاؾرۺاافلؽۺارگااکحتسصۺاؾرۺیگتخپۺرپۺلمتشمۺ وہنۺاؾرۺاملکـۺیکۺلیکشتۺاؾرۺدما ـۺیکۺرتبیکۺےکۺومعقۺرپۺدملااہنۺ،ۺانمطفۺاؾرۺمہۺااگنہۺوطرۺرپۺ ااختنـۺاؾرۺرتبیکۺوہنۺوتۺاكکۺحیصفۺؾۺغیلبۺاؾرۺدشکلۺکا صۺوکۺلیکشتۺدںیۺےگۺ۔رحؾفۺ،ۺاخمرجۺ،ۺدصاۺ اؾرۺظفلتۺےکۺاحلؽۺےسۺفلتخمۺوصخایصـۺرےتھکۺںیہۺاؾرایسۺانبءۺرپۺفلتخمۺدوتسنۺمیسقتۺوہےتۺںیہ:
1۔ۺذعرۺریصقتۺہبۺكیشگاهۺدمحمۺؾۺعراان،ۺضۺ۹۲؛ۺاصا ص،ۺرغمیبۺداوشنرؾنۺیکۺاگنهۺںیمۺ،ۺضۺ۴۱۔
2۔ َظاصسايكياَة في ايرقإٓ،ۺضۺ۲۰۔ 3۔ۺكارصۺرسخؾ۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
166
مفشن ضعبۺرحؾفۺعشیعلنہۺوہےتۺںیہۺہکۺانۺیکۺااؾارۺدنلبیۺیکۺرطفۺاجکرم یتۺےہۺاؾرۺ ضۺےکۺصاھتۺ ادا ۺوہےتۺںیہۺ۔ۺےسیجۺبض)ۺضعبۺعشیفلّہۺںیہۺہکۺنجۺیکۺااؾار ۺےچینۺیکۺرطفۺاؾر ۺكاركکۺادا ۺوہکرم یتۺ ےہ۔ےسیجۺبس)؛ۺضعبۺومہمہسۺںیہۺہکۺنجۺیکۺؿاہزیۺااؾار ۺںیہنۺوہکرم یتۺۺےسیجۺبج)؛ۺضعبۺوہجمرهۺ وہےتۺںیہۺنجۺیکۺااؾارۺزیتۺاؾرۺومیٹۺوہکرم یتۺےہۺ۔ۺےسیجۺبجۺ)؛ۺضعبۺدشكڈهۺںیہ ۺوجۺدشـۺےکۺصاھتۺ اداۺوہےتۺںیہۺےسیجۺبد)،ضعبۺوخردهۺںیہۺوجۺیتسسۺاؾرۺ ُرنڈیۺےسۺظفلتۺوہےتۺںیہۺامدننبد)؛ۺضعبۺ انۺیکۺدرایمینۺاحلقۺںیمۺاداۺوہےتۺںیہۺےسیجۺبر)؛ۺضعبۺعلنػہۺںیہۺوجۺیچنیھکۺۺوہیئۺااؾارۺےکۺصاھتۺاداۺ وہےتۺںیہۺےسیجۺبؽ)؛ۺضعبۺعنفنزہۺوہےتۺںیہۺہکۺركانۺیتلھکۺےہۺاؾرۺدصاۺااصاینۺاؾراارادیۺےکۺصاھتۺ كاہز ۺااکرم یت ۺےہ ۺےسیج ۺبـ)؛ضعب ۺذمہقلۺںیہ ۺوج ۺوہلق ۺاؾر ۺركان ۺےکۺ،انرؾن ۺےس ۺااصاین ۺاؾررنکف ۺےسۺ اداوہےت ۺںیہ ۺ۔ ۺےسیجۺبل)؛ۺضعب ۺعغمّنہ ۺوہےتۺںیہ ۺوج ۺیتخسۺےکۺصاھت ۺرخمج ۺرحف ۺںیم ۺ ےتچنہۺںیہۺ ےسیج ۺبـ)؛ ۺضعب ۺرحؾف ۺاک ۺظفلت ۺظلػلہ ۺاؾر ۺارطضاـ ۺےک ۺصاھت ۺوہكا ۺےہ ۺےسیج ۺبض)؛ ۺضعبۺ ریفصبےک)ی)ےکۺصاھتۺےسیجۺبض)؛ۺضعبۺركانۺےکۺےس ےنلۺےسۺےسیجۺبس)ۺضعبۺاررسۺاؾرۺاراعتسۺ ےکۺصاھتۺےسیجۺبر)ۺضعبۺااطتسہۺاؾرۺركانۺےکۺاُڑھکےنۺےسۺاداۺوہےتۺںیہۺےسیجۺبض)؛ۺضعبۺرؾرۺ اؾر ۺدنلبی ۺےس ۺادا ۺوہےت ۺںیہ ۺےسیج ۺزمہهۺ؛ ۺضعب ۺرخاس ۺےکۺصاھت ۺےسیج ۺبج)؛ۺضعب ۺےلگ ۺیک ۺرگیگتفۺ ےسۺاداوہےتۺںیہۺےسیجۺبج)؛ۺضعبۺک ہۺےکۺصاھتۺاؾركاکۺںیمۺااؾارۺےنامےنۺےسۺےسیجۺبن)؛ۺضعبۺ رنکفۺاؾرۺششکۺےکۺصاھتۺاداۺوہےتۺںیہۺےسیجۺبی)ۺؾریغه1.....
1۔ۺدارٹکۺدبعاہللۺدرارۺےتہکۺںیہۺ :و يحس االنشإ يذة بٌ و تٌتريط نظوة اذا َا َطم سٌُط جواصز َحوف ايرقإٓ ،خارجة َٔ َدارجضا ايظحيحةْ َٔ ،وِ تًک ايحوف و رػفضا و تزتيب اوؿاًضا فامي بِيٓضا :صذا يٓرق ،و ذاک يؼرف ،و ثايث يضُص ،و رابٍ يحضز ،و آْخ يٓزيل ًًيط اي َٓ َفص ،و آْخ يحّتبص ًٓسظ اي َٓفَص ،فتري ايحُاٍ ايِٓیم َاثال بين يسيک في َحُوًة َدتًفة و لهٓضا َوتًفة ...نٌِ َٔ صذا ايثواب ايكظيب يتايف جُاٍ ايرقإٓ
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
167
ااہتنیئۺرصتخمۺوطر ۺرپۺسجۺیکۺرطفۺاصارهۺایکۺےہۺؾهۺوجتكڈ ۺاؾر ۺعرالق ۺیکۺاتکوبنۺںیمۺدرجۺ رحؾفۺیکۺدقیقۺوصخایصـ ۺںیہۺوجۺاملسموننۺیکۺخانذف ۺدصا ۺیکۺقیقحتۺیکۺاصمدر ۺںیہۺ۔وبیس ہیۺ ب۲۷۷ھ) ۺانب ۺدركڈب۳۱۲ھ) ۺرامین ۺ ،ۺكاظا ین ۺ ،ۺافخیج ،ۺاضیبؾیب۶۸۵ھ)اؾر ۺانبۺ زجریب۸۳۳ھ)ؾریغهۺےسیجۺاصا کفۺداوشنرؾنۺیکۺادیبۺكاتافیـۺںیمۺدرکۺوہیئۺںیہۺاؾرۺااجۺیھبۺ ملعۺ خانذف ۺركان ۺاؾر ۺخانذف ۺدصا ۺیکۺؾاحضۺرشیپ ۺ،اڑکیلؾكکۺؾصالئۺیکۺدمد ۺےسۺعراان ۺرپ ۺاامینۺ الےنۺؾاےلۺیتنحمۺافرادۺیکۺرتہبنیۺاؾرۺاقكلۺنیسحتۺااجنصۺدیۺاجےنۺؾایلۺوکوششنۺوکۺارتحاصۺیکۺاگنهۺ ےسۺداھکیۺاجكاۺےہۺ۔ۺركانۺخانیسۺےکۺدیمانۺںیمۺاؾرۺاملکـۺاؾرۺدما ـۺےکۺردنهۺانعرصۺےکۺقلعتمۺؾهۺ زگہتشۺرتہبنیۺاقیقحتـ ۺاؾر ۺرؾر ۺب هۺیکۺہیۺیملعۺ،ۺدقیقۺاؾر ۺزجتكاکرم یتۺاقیقحتـ ۺطف ۺیکۺطف ۺاسۺ ؾاتیعقۺاکۺہتپۺدےۺرےہۺںیہ ۺہکۺرحؾفۺاکۺااختنـۺاؾرۺانۺیکۺرتبیک،ۺوب ےنۺؾایننۺےکۺایبنۺںیمۺاؾرۺ املکـۺیکۺادایگیئۺاؾرۺانۺیکۺخڈاتیبۺاؾرۺداركایئۺكاۺصانیعمۺیکۺرفنـۺوکۺدؾرۺرکےنۺںیمۺاؾرۺولطمـۺ اعمین ۺكک ۺلقتنم ۺوہےنۺںیم ۺسک ۺدقرریحـ ۺازیگن ۺكاریث ۺریتھک ۺےہ ۺ۔ ۺركان ۺخانس ۺافراد ۺیک ۺاگنهۺںیمۺ ضعب ۺعرااین ۺدما ـ ۺاؾر ۺاملکـ ۺیک ۺااؾار ۺ،ۺاامشارؾن ۺیکۺااؾار ۺاؾر ۺمیسن ۺاہبر ۺیسیجۺاؾر ۺداركا ۺاؾرااراص ۺ شخبۺ ےہۺ۔ۺااؾارؾنۺاؾرظفلتۺیکۺااصاینۺ،ۺرحؾفۺاکۺۺكایمہۺارابتؽۺ،ۺرتہبنیۺرتبیکۺ،ۺمیظنتۺ،ۺدركاۺیسیجۺرؾاین،ۺ لسلست ۺاؾرۺاکوننۺںیمۺرسۺوھگ ےنۺؾاال ۺادنارۺ،ۺاخمبطۺیکۺوقـ ۺصا ہعۺںیمۺا اسۺكا مۺلاكاۺرکكا ۺےہۺ سجۺیکۺوکیئۺعنالۺںیہن۔ رحؾفۺیکۺافصـۺاؾرۺکا صۺیکۺااؾارںیۺاخضۺكاریثۺریتھکۺںیہۺاؾرۺکا ص ۺےکۺوخوصبرـۺكاۺرفنـۺ ازیگنۺوہےنۺاکۺكاىف ۺےتنبۺںیہۺ۔لہٰڈا ۺرضؾریۺےہۺہکۺرحؾفۺیکۺرتبیکۺںیمۺااہتنیئۺوتہجۺیکۺاجال ۺ
اؾرہزۺاكکۺیکۺوصخایصـۺوکۺوحلمؽۺاخرطۺراھکاجال؛ۺكاہکۺاملکـۺیکۺادایگیئۺسیلسۺاؾرۺوخوصبرـۺوہۺ
ايًفوی ،و ييص ايظإ في صذا ايِالف اال ٓ نظإ االػساف ،تتـُٔ اللي نفيشة و تدتـُٔ جواصز ثُِيٓة»...اابنلءۺامیظعل،ۺضۺ۹۴۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
168
اؾرۺرفنـۺااجیدۺرکےناؾرۺدھبّیۺوہےنۺےسۺدؾرۺوہۺ۔ۺعراانۺانۺامتصۺرارؾنۺےسۺاااگهۺاؾرۺامتصۺارسارۺ رپۺطیحمۺداـۺرپؾرداگرۺےکۺملعۺیکۺیلجتۺےہۺ۔ إ َربُوَ َن ٔش ًيا َو ََا ك َ َ
1
"ۺاؾرۺااـۺاکرپؾرداگۺرۺوھب ےنۺؾاالںیہنۺےہۺ۔"
رپؾرداگر ۺاعملۺےنۺان ۺامتصۺوصخایصـ ۺاؾر ۺرظاوتفنۺاکۺایخلۺراھکۺےہ۔ۺاملکـ ۺاؾر ۺرتابیکۺ ںیمۺانمطف ۺرحؾفۺاؾر ۺاافلؽ ۺاکۺاامعتسلۺایکۺےہۺ۔ۺرعـ ۺاعصۺوطر ۺرپۺ ہمل’‘ ٓ ‚كا ۺ‘‘ ‚ ۺوکۺ اامعتسلۺرکےتےھتۺنکیلۺعراانۺےنۺسجۺاقمصۺرپۺاسۺےکۺوہفمصۺےسۺاافتسدهۺرکۺكاۺاچاہۺانۺاملکـۺںیمۺ ےسۺیسکۺاكکۺوکۺیھبۺانمطفۺںیہنۺاھجمسۺاؾرانۺدؾۺاملکـۺوکۺاامعتسلۺںیمۺالالۺریغبۺہلمجۺیکۺانبؾـۺ وکۺدبتلیۺرکدكاۺاؾرانۺوکۺہتخپۺاؾرۺیکپۺیٹمۺےکۺونعانۺےسۺایبنۺایکۺےہ۔
إ ًل َى اي ّلي ٔن فَاجٌٌ لٔي َص ّحا يٌَل ِي أَكًَ ٔ ٍُ إلٔ َى إ ٔ َيطٔ َُوسي 2 فَأ َ ِوق ٔ ِس لٔي َيا َصا ََ ُ َ َ ٓ َِ ِ َِ َ ٓ
"اےۺاہامن ۺ!ۺریمےۺےیلۺاگرےۺوکۺااگۺباگلرکۺاٹنیۺانبدے)ۺرھپریمےۺےیلۺاكکۺاؾاچنۺ ٰیسۺےکۺخڈاۺوکۺاھجكکۺرکۺدھکیۺوکسن۔" لحمۺانبۺدےۺكاہکۺںیمۺوم ؑ وسالۺےکۺوجاـ ۺںیمۺ‘‘نٌِ‚ ۺاؾر ۺ‘‘بلي‚ ۺےکۺاملکـ ۺاامعتسلۺوہےتۺںیہۺنکیلۺہز ۺاكکۺےکۺ اامعتسلۺاکۺاخضۺاقمصۺےہ۔"یلب" ۺاسۺاقمصۺرپۺاامعتسلۺوہكاۺےہۺہکۺاہجنۺرپوسالۺزمہاه ۺااہفتسص ۺےکۺ صاھت ۺوہ ۺاؾریفن ۺاک ۺومضمن ۺرکھنا ۺوہاؾر ۺاس ۺاک ۺہجیتن ۺاابثـ ۺںیم ۺوہ۔{ َأي َِشتُ ب ٔ َزبّهُ ِِ قَايُوا بَل َى}‘‘3ایکۺںیمۺاہمتراۺرـۺںیہنۺوہنۺطفۺےنۺاہکۺاہن۔‚ ‘‘نٌِ‚ۺلہۺااہفتسہیمۺےکۺصاھتۺۺوپےھچۺ
1ۺ۔ۺب میب)۲۹ۺاالقۺ۶۴۔ 2۔ صصقب)۱۸ۺاالقۺ۳۸۔ 3۔ۺارعافب)۷ۺاالقۺ۲۷۱۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
169
اجےن ۺؾاےلۺوسالۺےکۺوجاـ ۺںیمۺاامعتسلۺوہكا ۺےہۺ۔{ف ََض ٌِ َو َج ِس ُت ِِ ََا َو ًَ َس َربُهُ ِِ َحكًا قَايُوا َن ٌَ ِِ}‘‘1ۺایکۺمتۺےنۺیھبۺاےنپۺرـۺےکۺؾدعؾنۺوکۺاچسۺكاكاۺوتۺؾهۺوجاـۺدںیۺےگۺاہن۔‚ 2 ق}؛ًَ {3ل َى أ ُ ََِٕ َٔ َُ ِٔ األر ٔ عراان ۺںیم{ف ََش َيهِفٔيهَ ُض ُِ اهَّللُ}؛ {ي ََي ِش َت ِدً ٔ َف َٓ ُض ِِ فٔي ِ ََ ٌَوَ 4ےسیجۺوطالینۺرتنیۺاملکـۺاؾرۺدما ـۺوتمایلۺرحؾفۺےک ۺصاھت ۺااالۺںیہۺوجۺاكکۺدؾرسےۺ ےکۺصاھتۺمہ ۺصارۺاؾرۺمہۺااؾارۺںیہ ۺاكکۺدؾرسےۺےسۺخڈاۺںیہنۺوہےتۺاؾرۺانتفر ۺاکۺكاىفۺںیہنۺےتنبۺ۔ۺ اسۺكام ۺیکۺرابییئۺاؾر ۺرحؾفۺاکۺااختنـ ۺاؾر ۺاملکـ ۺیکۺرتبیکۺاؾر ۺدما ـ ۺاکۺلسلست ۺاسۺدقر ۺطا مئۺ وخسۺعبطۺاؾرۺوخسۺوگارۺےہۺہکۺہزۺہزۺاالقۺںیمۺوخوصبرـۺرحؾفۺیکۺتمظعۺکلھجۺریہۺےہۺ۔ ظ ۺر شصزیۺاالق{ َو َي َك ِس ََهَ َٓاص ُِِ ف ٔ َامي إ ِٕٔ ََهَ َٓ ُان ِِ ف ٔيطٔ} 5ےکۺدلیۺںیمۺےتہکںیہ:
‘‘انۺكاہیف‚ اکۺ‘‘امۺكاہیف‚ۺیکۺہگجۺرپۺااختنـۺاكکۺمیظعۺوخوصبرکرم یتۺاؾرۺرابییئۺاکۺہتپۺداتیۺےہۺ۔6
املکـۺاکۺااختنـۺ
عراانۺںیمۺرحؾفۺ،ۺاملکـۺ،ۺامضلاۺاؾرۺااعفلۺؾریغهۺاکۺااختنـۺاسۺدقرۺدیجنسهۺاؾرۺدقیقۺےہۺہکۺ
اںیہنۺدبتلیۺكاۺوعضۺںیہنۺایکۺاجاتکسۺ ہملۺ‘‘املظـ‚ۺوجۺرمگایہۺےکۺفلتخمۺاصمدقیۺوکۺایبنۺرکراہۺےہۺ
1۔ۺارعافب)۷ۺاالقۺ۴۴۔ 2۔ۺرقبهب)۱ۺاالقۺ۲۳۷۔ 3۔ۺونرب)۱۴ۺاالقۺ۵۵۔ 4۔ۺوہدب)۲۲ۺاالقۺ۴۸۔ 5۔ائاقفۺب)۴۶االقۺ۱۶۔ 6۔ۺااشکلفۺ،ۺجۺ،۴ۺضۺ۳۰۸۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
170
عمج ۺیکۺوصرـ ۺںیم ۺاامعتسلۺوہا ۺےہ ۺ۔ۺنکیلۺ ہمل ۺ‘‘ونر‚ ۺوج ۺرصاؽۺمیقتسمۺاؾر ۺدہالق ۺےسۺ،انہی ۺےہ،ۺ ايوًُ َُا ٔ ت إلٔ َى اي ُٓو ٔر رفمد ۺیک ۺوصرـ ۺںیمۺایبن ۺوہا ۺےہۺ{:ا ُ ئ آ ََُٓوا يُ ِ ٔ هَّلل َول ٔ ُي َاي ٔذ َ ْخ ُج ُض ِِ َٔ َٔ ُ ت}1 رفوا أَ ِوي َٔيا ُؤصُ ُِ َ ايوًُ َُا ٔ ايلاُُوتُ يُ ِ ٔ َو َاي ٔذ َ ْخ ُجوْ َ ُض ِِ َٔ َٔ اي ُٓورٔ إلٔ َى ُ ئ َن َ ُ عراانۺےکۺادابیۺہنۺےلمجۺدقیقۺاؾرۺامیکحہنۺفرضۺوک ۺؿاہزۺرکےت ۺںیہۺہکۺنخسۺخانس ۺافرادۺےک ۺےیلۺ ریحاینۺاؾرۺقشعۺؾۺخڈاتیبۺاکۺومذفۺنبۺاجےتۺںیہ۔ۺےسیجۺہیۺوخوصبرـۺاؾرۺرظفیۺاالقۺےہۺ: وإَْٔا أَو إٔيَ ُانِ يٌَل َى ص ُّسى أَو فٔي َؿال ٍٕ َُبٔي ٕن 2 ِ َ ِ ِ َ ‘‘ۺوتۺمہۺاؾرۺمتۺںیمۺےسۺوکیئۺاكکۺدہالقۺرپۺكاۺرصحیۺرمگایہۺںیمۺےہۺ۔‚ اس ۺاالق ۺںیمۺسجۺرطجۺہکۺاشمدہهۺایکۺاجاتکس ۺےہ ۺدہالقۺرحف ۺاٖاضیفۺ‘‘
‚ۺےک ۺصاھتۺ
اؾرۺصا لقۺرحفۺااضیف’‘ ‚ۺےکۺصاھتۺااكاۺےہۺوجۺرظتیف،ۺےچینۺاؾرۺالاچریۺاؾرۺاعزجیۺرپۺ ‚دہالقۺےکۺےیلۺاؾرۺ‘‘ ‚ۺصا لقۺےکۺےیلۺانمطفۺںیہۺ۔
داللقۺرکكاۺےہۺسپۺ‘‘ ظ ر شصزیۺےکۺاطمقبۺدہالق ۺاکۺؿالق ۺامشان،ۺاكکۺرفنمد ۺزیتۺۺراتفر ۺوھگرےۺرپۺوسار ۺےہۺوجۺ اہجنۺاچےہۺاجۺاتکسۺےہۺنکیلۺرمگاهۺامشانۺرہگیۺكاریکیۺںیمۺدؾكاۺوہاۺےہۺاؾرۺںیہنۺاجاتنۺہکۺسکۺرطفۺ اانپۺرجۺرکےۺ۔3 درجۺدلیۺومضمنۺدؾۺااكاـۺںیمۺرنیمۺیکۺدؾۺفلتخمۺافصـۺاکۺایبنۺایسۺانبءۺرپۺےہۺ: 1 األر َق صَا َٔ َس ّة َفإٔذَا أَِْزَ ِي َٓا ًًَ َِي َضا اي َُِا َء ا ِص َتزَ ِت َو َتزَى ِ
1۔ۺرقبهۺب)۱ۺاالقۺ۱۵۷۔ 2۔ۺابسٔۺب)۳۴ۺاالقۺ۱۴۔ 3۔ ااشکلف،ۺجۺ،۳ۺضۺ۵۸۳۔‛ػاحب ايحل كاْط َشتٌٌُ ًلي ُفض جواز يزنـط حيث طاء و ايـاٍ كاْط َُِٓص في هالّ َزتهب فيط اليسري ائ يتوجط‚
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
171
"اؾۺرمتۺدےتھکیۺوہۺرنیمۺکشخۺوہکرم یتۺےہۺنکیلۺذفۺمہۺاسۺرپۺكاینۺلاصاےتۺںیہۺوتۺہیۺشبنجۺںیمۺ اااجکرم یتۺےہۺ۔"
األر َق َخاط ٌَٔ ّة َفإٔذَا أَِْزَ ِي َٓا ًًَ َِي َضا اي َُِا َء اصِ َتزَ ِت َو َٔ ِٔ آ َياتٔطٔ أََْوَ َت َزى ِ
2
"ۺاؾرۺاُسۺیکۺمشاویننۺںیمۺےسۺاكکۺہیۺےہۺہکۺااـۺرنیمۺوکۺومجدۺیکۺاحلقۺںیمۺدےتھکیۺںیہۺاؾرۺ ذفۺمہۺاسۺرپۺكاینۺلاصاںیئۺوتۺؾهۺاکیكکۺشبنجۺںیم اۺااجکرم یتۺےہۺ۔" پ انۺدؾۺااوتین ۺںیم ۺےسۺہز ۺاكکۺاالقۺرنیمۺیکۺوصخمضۺتفصۺایبنۺرکریہۺےہ۔ۺ ہلیۺاالقۺاکۺ سایضۺۺایقعف،ۺظُردؾنۺےکۺرشحۺاؾرۺربقؾنۺںیمۺااراصۺےسۺرےنہۺؾایننۺےکۺكارےۺںیمۺےہۺسجۺےکۺ ےیلۺ ہملۺ" ه" ۺپمعنایۺوکسن ۺاؾر ۺااراصۺرکكا ۺ،ۺركادهۺانمطف ۺےہ ۺاؾر ۺدؾرسیۺاالق ۺابعدـ ۺ،ۺ وضخم ،ۺفرؾینتۺےکۺوہفمص ۺرپ ۺلمتشم ۺےہ ۺسج ۺےکۺےیلۺ ہمل ۺ"
" ینعی ۺ ۺےچینۺرگكا ۺاؾر ۺاایقندۺ
انمطف ۺرتۺےہۺ۔ہیۺاوتساریۺاؾر ۺتمکح،ۺكارو یۺؾااعقـ ۺاؾر ۺدؾرسؾنۺےکۺاوقالۺےکۺلقنۺرکےنۺ ںیمۺیھبۺؿاہزۺےہۺ: وٕ فٔي ايِب ِ ٔ َ أَ ََا َ إ َو َرا َءص ُِِ ًََ ٔ ْو ِيب َضا َوك َ َ ح فَأ َر ِزتُ أَ ِٕ أًَ ٔ َ ايشفِٔي َٓ ُة َفکَاْ َ ِت ي َُٔ َشان ٔي َن َي ٌِ ًَُُ َ َ
ِ إ أَبَ َوا ُظ َُ ِؤ َٔ َٓي ِ ٔن َف َدظِٔي َٓا أَ ِٕ يُ ِزص ٔ َك ُض َُا ك ُ ِِ َياْ ّا َو ُن ِ ّرفا. ُالّ َفک َ َ يَأخ ُُذ ك ُ ٌَ َسفِٔي َٓ ٕة ُ َِؼ ّباَ .وأَ ََا ا ِيِ ُ َ َ َ إ ئُِال ََي ِ ٔن يَّت َٔيُي ِ ٔن فٔي َق َب ُر ِح ُّاَ .وأَ ََا ا ِيح ٔ َس ُار َفک َ َ فَأ َر ِزَْا أ ِٕ يُ ِبسٔ َي ُض َُا َربُ ُض َُا َخي ِ ّرا َٔ ِٓ ُط َزكَا ّة َوأ ِ َ ْخ َجا إ أَبُوص َُُا َػاي ٔ ّحا فَأ َ َرا َز َربُوَ أَ ِٕ َي ِب ًُ َِا أَ ُط َسص َُُا َو َي ِش َت ِ ٔ إ َت ِح َت ُط َن ِٓ ْز َي ُض َُا َوك َ َ اي َُِسٔي َٓ ٔة َوك َ َ َن ِٓزصُُا رحُ ّة َٔٔ ربّوَ 3 ... َ َ َ َِ ِ َ
1۔ۺجحۺب)۱۱ۺااكاـۺ۵۔ د 2۔ۺ ٰضۺدجسهب)۴۲ۺاالقۺ۳۹۔ 3۔ۺفہکب)۲۸ۺاالقۺ۷۹۔۸۱۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
172
ہی ۺااكاـ ۺان ۺامتل اشتمته ۺاکومن ۺیک ۺؾاضذف ۺرکریہۺںیہ ۺنجۺںیمۺرضحـ ۺومٰیسےکۺصایھتۺ پ اؾران ۺےک ۺااتسد ۺاےنپۺاکومنۺیک ۺتمکحۺایبنۺرکرےہۺںیہۺ۔ۺ ہلیۺاالق ۺںیمۺفرامےت ۺںیہۺ‘’:ؾهۺیتشکۺ دنچۺرغبیۺینوگنۺیکۺیھت ۺوج ۺدنمسر ۺںیم ۺتنحمۺرکےتۺےھتۺںیمۺےنۺاچاہۺہکۺاےسۺبیعۺدارۺانبۺدؾنۺ ‚ۺ ویکہکنۺاسۺےک ۺےھچیپۺاكک ۺكادصاهۺاھت ۺوج ۺہز ۺبصامل) ۺیتشک ۺوکۺربجا اۺنیھچ ۺاتیلۺاھت۔اہین ۺلعف ۺ‘‘ اكکۺاےسیۺاب وکۺوجۺؿاہزااۺكادنسپۺےہۺاینپۺرطفۺتبسنۺدےۺراہۺےہۺہنۺہکۺخڈاؾدنۺاعتملۺیکۺرطف۔ۺ‚ دؾرسیۺاالقۺونوجانۺےکۺلتقۺےسۺب وبؽۺےہۺاسۺیکۺرؾیح،ۺااقتعدیۺاحلقۺےکۺایبنۺےکۺدعبۺ اسۺےکۺؾادلنیۺےکۺاامینۺےکۺكارےۺںیمۺارصادۺوہراہۺےہۺ: "سپۺمہۺےنۺاچاہۺہکۺانۺاکۺرـۺاںیہنۺاسۺےکۺدبےلۺا اسۺفرردنۺدےۺوجۺكازیکیگۺںیمۺاسۺےسۺ رتہبۺاؾرۺتبحمۺںیمۺاسۺےسۺلاھۺرکۺوہ۔" اہین ۺرپ ۺاكک ۺتبثم ۺاکص ۺیک ۺؾہج ۺیک ۺرطف ۺاصاره ۺوہراہ ۺےہ ۺوج ۺاس ۺوجان ۺےک ۺؾادلنی ۺیکۺ ریخوخایہۺےسۺقلعتمۺےہۺاؾردؾۺولعفنۺاکۺدؾۺوصختیصۺتبثمۺبریخۺوخایہ)ۺاؾرۺیفنمۺبلتقۺسفن)ۺےکۺ صاھتۺااھٹکۺوہكا،ۺاےنپۺاؾرۺخڈاؾدنۺےکۺارادهۺوکۺلنا ۺراہۺےہۺ :فارزْا إٔ يبسيضُا ومردۺثحبۺطفۺ ےس ۺاارخی ۺاالق ۺںیمۺرگکرم یت ۺوہیئ ۺدویار ۺوک ۺانبےنۺےک ۺوحاےل ۺےس ۺ ۺےہہک ۺاسۺںیم ۺطقف ۺاخصل ۺیکین ۺاکۺ رصنع ۺ امكانۺےہۺاؾریسکۺمسق ۺاک ۺلاا ۺصاہبئ ۺكک ۺںیہن ۺكاكا ۺاجكا ۺ ۺؾاہنۺطقف ۺخڈاؾدنۺےکۺارادے ۺوک ۺایبنۺ رکراہۺےہۺاؾرفرامكاۺےہ‘’:اؾرۺریہۺدویارۺوتۺؾهۺایسۺرہشۺےکۺدؾۺمیتیۺڑلوکنۺیکۺیھتۺاؾرۺاسۺےکۺےچینۺانۺ ـ ۺےن ۺاچاہۺہکۺہیۺدؾوننۺا ینپۺ دؾوننۺاکۺزخاہنۺوموجدۺاھت ۺاؾر ۺانۺاکۺكاـۺلنکۺصخشۺاھتۺلہٰڈاۺااـۺےکۺر ّ ـۺیکۺردمفۺےسۺاانپۺزخاہنۺاکنلۺںیلۺ :اراز ربٓک " وجاینۺوکۺچنہپۺاجںیئۺاؾرۺااـۺےکۺر ّ انۺدؾۺااكاـۺےکۺومضمنۺرپۺاگنهۺداںیل: {وال َت ِك ُتًُوا أَوالز ُنِ َٔٔ إ ٔ َِال ٕم َْحٔ َْز ُز ُقهُِ وإ ٔ َياصُِ}1 َ ِ ُ ِ َِ ِ ِ َ ِ ِ
1۔ۺااعنصۺب)۶ۺاالقۺ۲۵۲۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
173
"اؾرۺیسلفمۺےکۺوخف ۺےس ۺاینپۺاؾالدۺوکۺلتقۺہنۺرکؾۺمہ ۺںیہمت ۺیھبۺررضۺدےتی ۺںیہۺاؾر ۺاںیہنۺ یھبۺ۔" انِ1}... وال َت ِك ُت ًُوا أَوالز ُنِ خظِ ي َة إَٔال ٕم ْحٔ ْز ُز ُقضِ وإ ٔ َي ُ
َ
ِ َ ِ َ َ ِ
َ ِ ُ َِ ُ ِ َ
ِ
" ۺاؾر ۺمتۺاینپۺاؾالد ۺوکۺگنتۺدیتسۺےکۺوخفۺےسۺلتقۺہنۺایکۺرکؾ ۺمہۺاںیہنۺررضۺدںیۺےگۺاؾرۺ ںیہمتۺیھبۺ۔" پ ہلیۺاالقۺےکۺاخمبطۺاےسیۺامشانۺےہۺوجۺااہتنیئۺریقفۺںیہۺایسۺؾہجۺےسۺاینپۺویٹیبنۺوکۺردنهۺدرۺ وگرۺرکدےتی ۺںیہۺ۔ ۺویکہکنۺارصاد ۺوہراہۺےہ:ۺ‘‘َٔ اَالم‚"ااہتنیئ ۺرقفۺیک ۺؾہج ۺےس" ۺایس ۺؾہج ۺےسۺ انۺوکۺرؾریۺدانی،ۺانۺیکۺاؾالدۺوکۺرؾریۺدےنیۺرپۺ سدصۺراھکۺایگ ۺےہۺ۔ۺرگمۺدؾرسیۺاالقۺےکۺاخمبطۺ اےسیۺدگنسلۺینگۺںیہۺوجۺاےنپۺریقفۺوہےن ۺےکۺوخف ۺےس ۺاینپۺویٹیبنۺوکۺردنه ۺدنفۺرکدےتیۺںیہۺ۔ۺ ایس ۺؾہج ۺےس ۺفرامكا ۺےہ ۺہک ۺ‘‘خظية اَالم‚ ۺرقف ۺےک ۺوخف ۺیک ۺؾہج ۺےس ۺایس ۺانبء ۺرپ ۺویٹیبن ۺوک ۺررضۺ ف دانیۺ سدصۺراھک ۺےہ ۺویکہکنۺدؾرسیۺاالق ۺےکۺاخم نین،ۺاحلۺاحرض ۺںیمۺریقف ۺںیہنۺںیہۺہکلبۺلبقتسمۺ ںیمۺاینپۺویٹیبنۺےکۺرقفۺںیمۺطینا ۺوہےنۺےسۺوخفۺردهۺںیہۺ۔ ایسۺؾہجۺےسۺعرااینۺنیققحم ۺاؾرۺملعۺاصیػاض ۺاؾرۺنفۺاطقا احـۺےسۺؾافق ۺرضحاـۺاکۺدیقعهۺ اھتۺہکۺعراانۺںیمۺہزۺرحفۺاؾرۺظفلۺاےنپۺاقمصۺرپۺالكاینۺےہۺاؾراسۺیکۺؾعضۺاؾرۺصاذفۺںیمۺیسکۺیھبۺ مسقۺیکۺومعمیلۺدبتیلیۺیھبۺاسۺےکۺینعمۺیکۺدبتیلیۺاکۺومذفۺےنبۺیگۺ۔ۺ اجظحۺاینپۺاتکـۺ‘‘ايبيإ و ايّتبين‚ںیمۺےتھکلۺںیہ: “ینگۺاسمظزہۺاؾرۺمشچۺوپیشۺرکےتۺوہالۺاافلؽۺوکۺاكکۺدؾرسےۺیکۺوہگجنۺرپۺاامعتسلۺرکےتۺ ںیہۺاؾر ۺان ۺےک ۺدقیقۺاؾر ۺكاركک ۺفرضۺاؾر ۺافتؾـ ۺیک ۺرطفۺوتہج ۺںیہن ۺرکےتۺ۔ ۺایک ۺااـ ۺدھکی ۺںیہنۺ رےہۺہکۺخڈاؾدنۺاعتملۺےنۺعراان ۺںیمۺظفلۺ‘‘ ‚ ۺوکۺذعاـ ۺ،ۺگنتۺدیتسۺ،ۺدشكڈ ۺرضؾرـ ۺاؾرۺ
1۔ینبۺارسالیئۺب)۲۷ۺاالقۺ۳۲۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
174
ؾاحضۺكاوتاینۺےکۺاقمصۺےکۺها ؾهۺاامعتسلۺںیہنۺایک؟ۺدرۺاحالہکنۺینگۺاسۺ ہملۺوکۺ‘‘
‚ۺےکۺاقمصۺرپۺ
اامعتسلۺرکےتۺںیہۺسجۺاکۺینعمۺ‘‘اعدیۺوھبک‚ ۺوجۺدنتریتس،ۺدقرـ ۺاؾر ۺوتاكایئۺےکۺصاھتۺوہکرم یتۺ ےہ۔ۺایسۺرطجۺ‘‘ ‚ۺاکۺ ہملۺعراانۺںیمۺطقفۺااقتنصۺےکۺاقمصۺرپۺاامعتسلۺوہاۺےہۺنکیلۺاعصۺینگۺاؾرۺ یتحۺہکۺتہبۺصارےۺالہۺنفۺیھبۺ ہمل’‘
‚ۺاؾر’‘
‚ۺےکۺدرایمنۺفرضۺںیہنۺرکےت۔”
1
ذقایبۺیھبۺعراانۺیکۺكا ىف ۺیکۺاینبدۺیہیۺعرارۺدےتیۺںیہۺ‘’:ۺارگۺاكکۺظفلۺںیمۺدبتیلیۺالیئۺاجالۺ وتۺینعمۺلمکمۺوطرۺرپۺمۺوہۺاجالۺاگۺكاۺاسۺیکۺكا ىفۺےکۺےیلۺرضررصانۺوہاگۺ۔ۺانۺیکۺرظنۺںیمۺاثیزۺ ینگۺرتمادفۺاافلؽۺوک ۺاےنپۺاقمدصۺاھجمسےن ۺںیمۺاسکین ۺاؾر ۺاسمؾیۺایخلۺرکےتۺںیہ۔ۺےسیج ۺملعۺؾۺ رعم ۺ،ۺدمحۺؾ ۺرکشۺ،ۺلخبۺؾ ۺحشّۺؾ ۺریغه۔ۺرگمۺایہنۺۺاافلؽ ۺےکۺؿاہز ۺںیمۺدمینلۺرتشمکۺاؾر ۺاعمینۺ َتظابطۺںیہۺ۔ارگۺۺدعقۺےسۺطا ہظحۺایکۺاجالوتۺانۺاافلؽۺںیمۺرظفیۺفرضۺدےھکیۺاج صکنےۺںیہۺ۔ۺ2
ااكاـ ۺیکۺدیشکلۺ،ۺاملکـ ۺاکۺكااقكلۺدبتلیۺوہےنۺاؾر ۺیپنۺیلت ۺعرااینۺرتابیکۺرپۺكادیکۺرکےنۺ ؾاےلۺاكکۺاملسمنۺامہزۺادبیۺدبعۺااقلہزۺرجاجینۺ‘‘داللئۺاالاجعر‚ۺےکۺومٔفلۺںیہۺ۔ۺؾهۺانۺدوتقنۺاؾرۺ
اطلوتفنۺرپۺوتہجۺرکےتۺوہالۺااكاـ ۺعرااینۺوکۺدےتھکیۺںیہۺ۔ۺومنےنۺےکۺوطر ۺرپ َو ِ اط َت ٌَ ٌَ ايزَأِ ُض
1۔«قس يشتدف ايٓاض ايفاه ّا و يشتًٌُوْضا و ُيرصا احل بذايک فيضا االتزي إ اهَّلل تبارک و تٌالي يِ يذْك في ايرقإٓ ايحوَ اال في َوؿٍ ايٌكاب او في َوؿٍ ايفرق يُسقٍ و ايٌحز ايواصز و ايٓاض ال يذْكوٕ ايشِب و يذْكوٕ ايحوَ في حاٍ ايكسرة وايشالَة و نذايک ذْك ايُرط الْک التحس ايرقإٓ يًفى بط اال في َوؿٍ االْتكاّ و ايٌا َٓة و انثر ايداػط ال لی يٌـًوٕ بين ايُرط و ذْك ايِيث» اایبلنۺؾۺا نین،ۺقیقحتۺنسحۺادنسلؾیب،ۺرصم،ۺضۺ۴۰۔ 2۔ۺكا ـۺرصالئۺیفۺااجعرۺارقلاانۺ،ۺضۺ۱۶۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
175
َط ِِي ّبا 1ۺشیپۺرکےتۺںیہ:ۺہیۺآالقۺرضحـۺررکكاہیلعۺالشا صۺاکۺكاراگهۺایہٰلۺےسۺاحذفۺبلطۺرکےنۺ ےسۺقلعتمۺرکمرۺایبنۺوکۺشیپۺرکریہۺےہۺ۔ۺاسۺیکۺوتفیصۺںیمۺےتہکۺںیہ:ۺہیۺہلمجۺادیبۺتحص،ۺکا کفۺ اصفذفۺاؾرۺدشکلۺرتابیکۺےکۺها ؾه ۺاےنپۺادنرۺ ۺاےسی ۺاطلفئۺوکۺومسالۺوہال ۺےہۺنجۺاکۺوکیئۺدبلۺ اط َت ٌَ ٌَ َط ِي ُب ايزأض كا ۺ َو ِ ںیہنۺ۔ۺارگۺابعرـ ۺ َو ِ ايظيب في ايزَأِ ُض ۺیکۺرطجۺیھبۺوہکرم یتۺ اط َت ٌَ ٌَ ُ
لقۺیھبۺوخوصبرـۺاؾرۺداركاۺوہکرم یت؛ۺنکیلۺ َو ِ اط َت ٌَ ٌَ ايزَأِ ُض َط ِِي ّبا ۺںیمۺوموجدۺمظنۺانۺطفۺےسۺ لاھۺرکۺےہۺ۔ ِ اط َت ٌَ ٌَ ۺینعم ۺںیمۺ‘‘طيب‚ےس ۺقلعتمۺےہ ۺاؾر ۺظفل ۺےکۺاابتعر ۺےس’‘رأض‚ ۺیکۺ رطف ۺتبسنۺدیۺیئگ ۺےہۺاؾرۺ‘‘طيب‚ۺوک ۺوج’‘اطتٌاٍ رأض‚ اک ۺصیف ۺےہ ۺزیمتۺےکۺوطرۺرپۺالكا ۺایگۺ ےہ؛ۺكاہکۺرسۺرپۺلالاےپ ۺےک ۺااےنچنہ ۺبرس ۺےکۺامتصۺكایننۺاک ۺدیفسۺوہاجےن)ۺوکۺایبنۺرکےۺ۔ۺاس ۺےکۺ ها ؾهۺہیۺںیہنۺفرامكا :اطتٌٌ رأسي طِيبا ۺینعیۺ‘‘ ٔ ‚ۺ وکۺافلۺؾۺالصۺےکۺصاھتۺاؾرۺہنۺیہۺااض
ۺ
ےکۺصاھتۺرعمہفۺانبكا ۺےہ؛ۺویکہکنۺفرضۺہیۺےہۺہکۺاہکۺاجالۺہکۺ‘‘لالاےپۺےکۺےلعشۺرسۺرپۺڑھبکۺ اےھٹ‚كاۺہیۺںیہکۺہکۺ‘‘لالاےپۺےکۺےلعشۺریمےۺرسۺرپۺڑھبکۺاےھٹ‚ ےلہپۺےلمجۺںیمۺكا ىفۺاؾرۺاكکۺ األر َق ًُ ُيوْ ّا }2ۺیھب ۺےہ ۺاؾرۺ ا اس ۺولجه ۺےہۺسج ۺےس ۺدؾرسا ۺافدق ۺےہ ۺ۔ ۺایسۺرطج ۺہلمج ۺ{ َو َفح َِزَْا ِ ہلمجۺ و فحزْا ايٌيوٕ في االرق ےسۺكاالرتۺب القۺرکھناۺےہۺ۔3
1۔ۺب میب)۲۹ۺاالقۺ۴۔ 2۔ۺرمقب)۵۴ۺاالقۺ۲۱۔ 3۔ۺداللئۺاالاجعر،ۺضۺ۲۵۹۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
176
رابغۺاینپ ۺاتکـۺ‘‘ايُرفزات ‘‘ۺےکۺدابیہچۺںیمۺاس ۺاُدیمۺاکۺا رارۺرکےتۺںیہ ۺہکۺاكکۺرؾرۺ عراانۺےکۺرتمادفۺاافلؽۺےکۺوحاےلۺےسۺاتکـۺوھکلنۺاؾرۺہیۺؤاتؾنۺہکۺانۺےکۺاعمینۺےکۺامنیبۺسکۺ دقرۺركادهۺافتؾـۺاؾرۺفرضۺكاكاۺاجكاۺےہۺ۔ عنال ۺےک ۺوطر ۺرپ ۺبلق ۺ،ۺوفاد ۺاؾر ۺدصر ۺےک ۺدرایمن ۺایک ۺفرض ۺےہ ۺ؟ ۺایس ۺرطجۺضعبۺااكاـ ۺاکۺ ااتتخص{إ في ذيک الٓيات يكوّ يوَٓوٕ }؛ {يكوّ يفكضوٕ}؛{يكوّ يتفَكوٕ}؛{يكوّ يًٌُوٕ}؛ { ٔالولي االبؼار}؛ {يذي ححز} { ٔالولي ايٓهي}؛ۺؾریغهۺرپۺۺویکنۺوہاۺےہۺ۔ ‘‘تفشير الهظاف ‘‘ ۺےکۺومفلۺےنۺیھبۺاےنپۺریسفتۺںیمۺان ۺرظاوتفنۺیکۺكاد ۺداہینۺےسۺ
تلفغۺںیہنۺیکۺےہ۔عنالۺےکۺوطرۺرپۺاسۺاالقۺےکۺدلیۺںیمۺےتھکلۺںیہۺَ :فإٔ ِٕ كٔب ِ َن َلهُ ِِ ًَ ِٔ َش ِي ٕء
َٔ ِٓ ُط َنف ِّشا‘‘ 1 .رھپ ۺارگ ۺؾه ۺوخیش ۺوخیشۺںیہمت ۺدانی ۺاچںیہ‘’.....اہین ۺاس ۺؾہج ۺےس ۺ وصبن كاۺ سُحٔ ۺےسیج ۺاافلؽۺاامعتسلۺںیہن ۺےئکۺكاہکۺكادیکۺرکےۺہکۺوج ۺزیچۺؾه ۺشخبۺریہۺںیہۺؾهۺدلۺےسۺاؾرۺ ظ راضلقۺسفنۺےکۺصاھتۺوہ۔2ر شصزیۺاالقۺ إ َٕٔ َط َح َز َة ايزَ ُقوّ ٔ،ك ٌََ ُاّ األث ٔٔيِ 3یکۺریسفتۺںیمۺ اوبدرداءۺاکۺاكکۺصخشۺوکۺعراان ۺڑپلاےنۺیکۺدااتسن ۺلقنۺرکےتۺںیہۺہکۺؾهۺصخشۺاسۺاالق ۺوکۺحیحصۺ ادنار ۺںیم ۺادا ۺںیہن ۺرکاتکس ۺاھت ۺاؾر ۺلسلسم كٌاّ ايِيّتيِ ۺڑپ ات ۺاھت۔ ۺاوب ۺدرداء ۺےن ۺتہب ۺركادهۺ وکوششنۺےکۺدعبۺوبجمراۺاكکۺرتمادفۺظفلۺےسۺدمدۺیل ۺاؾرۺاہک كٌاّ ايفاجز كاہکۺعراانۺیکۺمیلعتۺ ےنیلۺؾاالۺصخشۺاسۺظفلۺےکۺینعمۺرپۺوتہجۺرکےکۺاےسۺحیحصۺوطۺررپۺعرالقۺرکےکسۺ۔ۺ ظ ر شصزیۺاسۺدااتسنۺوکۺلقنۺرکےنۺےکۺدعبۺکا صۺوکۺاجریۺرےتھکۺوہالۺےتہکۺںیہۺ:
1۔مشاءب)۴ۺاالق۴۔ 2۔ۺااشکلف،ۺجۺ،۲ۺضۺ۴۷۲۔ 3۔ۺداخنب)۴۴ۺاالقۺ۴۳۔۴۴۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
177
‘‘ۺاوبۺہفینح ۺےنۺایسۺؾہج ۺےسۺعرالقۺعراانۺوکۺافریس ۺںیمۺاجلاۺعرارۺدكاۺےہۺرگم ۺاسۺرشؽۺےکۺ ظ صاھتۺہکۺاقریۺااكاـ ۺےکۺاعمینۺوکۺاکلم ۺاؾرۺریغبۺیسکۺیمک ۺےک ۺاداۺرکے۔ۺر شصزیۺرھپۺایسۺكارےۺ ںیمۺاینپۺقیقحتۺایبن ۺرکےتۺوہالۺےتھکلۺںیہ ۺہکۺاوبۺہفینحۺیکۺہ یۺوہیئۺرشؽۺوکۺوپرا ۺرکكا ۺاسۺدقرۺ دوشار ۺاؾر ۺاؾر ۺلکشمۺےہۺہکۺاہکۺاجاتکسۺےہۺہکۺاوبۺہفینحۺےنۺدر ۺتقیقحۺاسۺاکصۺوکۺكااجلا ۺعرار ۺدكاۺ ےہ؛ویکہکنۺکا صۺرعـ،وصخاصاۺعراانۺںیمۺوجۺہکۺاینپۺوشیپایئۺاؾرۺوصخمضۺمظنۺؾۺاولسـۺںیمۺزجعمهۺ ےہۺاےسیۺاطلفئۺكاالۺاجےتۺںیہۺوجۺاسۺیکۺابعروتنۺوکۺافریسۺاؾرۺدرگیۺركاوننۺںیمۺاداۺرکےنۺےسۺ كانکممۺوہاجےتۺںیہۺ۔’‘
1
رھپ ۺؾه ۺےتھکل ۺںیہۺ ‘’:ۺوج ۺینگ ۺالہۺقیقحتۺںیہن ۺںیہۺانۺاکۺایخل ۺےہۺہکۺہی ۺطف ۺاسکینۺاؾرۺلاالاۺ ںیہۺكا ۺوصتر ۺرکےتۺںیہۺہکۺعراان ۺیکۺریسفتۺ‘‘دمح’‘ ۺوکۺ‘‘رکش’‘ ۺاؾر ۺ‘‘ربی’‘ ۺوکۺ‘‘کش’‘ ۺ یکۺرطفۺ ینكاےنۺےسۺیکۺاجیتکسۺےہۺ “
ویسیطۺانب ۺہیطع ۺےس ۺلقن ۺرکےتۺںیہ ۺ ”:ۺارگ ۺعراان ۺےکۺاكکۺ ہمل ۺوک ۺاٹہدںی ۺاؾر ۺرعیب ۺکا صۺ ںیمۺاسۺاکۺرتمدافۺكا س ۺرکںیۺوت ںیمۺوکیئۺا اسۺظفلۺںیہنۺےلمۺاگۺوجۺاسۺاکۺاقمئۺاقمصۺوہےنۺےکۺ كاؾوجدۺعراانۺےکۺاخرضۺااعلدهۺایبنۺےکۺےیلۺاصقننۺدهۺہنۺوہ۔ “2 تنبۺااشلیطۺےن ۺاتکـ’‘ۺااجعر‚ۺںیم ۺاسۺےتکنۺرپۺوتہجۺب وکرۺرےتھکۺوہالۺعراانۺیکۺےبۺعنالۺ افصـ ۺںیم ۺےسدنچ ۺعناںیل ۺدرک ۺیک ۺںیہ‘’:كاـ ۺ زالية االيفاي و ْس ايکًُط اور باب االساييب و ْس ايتٌبير اکۺخا ہصۺہیۺےہۺہکۺعراانۺےکۺاافلؽۺۺاؾرۺریبعتاـۺدقیقۺاؾرۺرظفیۺارسارۺ
1۔ۺااشکلفۺ،ۺجۺ،۴ۺضۺ۱۸۲۔ 2االاقتن،ۺونم۶۴۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
178
یکۺاحلمۺںیہۺہکۺان ۺےک ۺرتمادف ۺاافلؽۺؾۺریبعتاـۺیسکۺیھبۺرطج ۺےسۺؾهۺدقیق ۺینعمۺںیہنۺدےتیۺ ۔”
1
عراانۺےکۺااختنـۺاملکـ ۺےکۺرطہقی ۺےسۺقلعتم ۺہیۺرظنہی ۺےہۺہکۺعراان ۺےکۺاافلؽۺاؾرۺرحؾفۺ اس ۺرطج ۺںیہ ۺہکۺیسک ۺاكک ۺوک ۺاٹہۺرک ۺاس ۺیک ۺہگج ۺرپ ۺاس ۺاک ۺرتمادف ۺرھک ۺدانی ۺنکمم ۺںیہن ۺےہ ۺ۔ ۺاسۺ رطجۺہکۺانۺاافلؽۺےکۺاعمینۺدبتلیۺہنۺوہےنۺكاںیئ،ۺہکلبۺدصا،ۺرحتک،ۺچنیھکۺرکۺڑپا اۺاؾرعراانۺںیمۺ ہزۺااؾارۺاسۺااجعرۺایبینۺیکۺامکلۺےہۺ۔2 اسۺیکۺبختنمۺعنایننۺںیم ۺےس ۺاكک ۺ ہمل’‘
َاٍ ‚ ۺےہ۔ آْ َ َص َٔ ِٔ َجاْ ٔٔب ُ ايلورٔ ْ َ ّارا ق َ
ألصًِٔطٔ ا َِهُ ُثوا إّن ٔ ِي آ َن ِشتُ ْ َ ّارا ‘‘3وتۺوکهۺوطرۺیکۺرطفۺےسۺاكکۺااگۺداھکیئۺدیۺؾهۺاےنپۺالہۺےسۺ ےنہکۺےۺرہھٹؾۺںیمۺےنۺاكکۺااگۺدیھکیۺےہ۔” ہ ل بُص و اَ َب َُصتُ ”َ ْ“،وَ َز اا قۺےکۺومردۺرظنۺینعمۺوکۺاھجمسےنۺےکۺےیلۺاظب زۺرتمادفۺاافلؽۺ“اَ َ َ و ْ َوَ زتُ ”َ “ ،طض ٔ َس و َطضستُ ‚كاالۺاجےتۺںیہ؛نکیلۺانۺںیمۺےسۺوکیئۺیھبۺ‘‘اْص و انشتُ ‚ۺ ںیمۺ أي ُيون ُٔش ُط ‚ۺبداھکی ۺایسیۺزیچۺوکۺسج ۺےسۺ وموجد ۺاخضۺمسقۺاکۺینعمۺںیہنۺدےۺراہۺ۔’‘اْص‚ۺینعیۺ‘‘ َر َ اسنۺرکھناۺےہۺ)ۺایسۺاالقۺیکۺؾہجۺےسۺعراانۺںیمۺیہی ۺامده ۺرضحـۺومٰیسبم)ۺےکۺقلعتم ۺبكاركکۺ ایبكانۺاؾرۺدشكڈۺرسدیۺںیمۺااگۺاکۺدانھکی)ۺنیتۺب ہبتۺاامعتسلۺوہاۺ: ۲۔ۺؿہۺب)۱۰ۺاالقۺ۲۰۔ ۱۔لمنب)۱۷ۺاالقۺ۷۔ ۳۔ۺصصقب)۱۸ۺاالقۺ۱۹ۺاؾرۺاكکۺب ہبتۺومیتینۺےکۺكارےۺںیمۺاامعتسلۺوہاۺےہۺ۔
1۔االاجعرۺاایبلینۺللؼراان،ۺضۺ۲۹۳۔ 2۔ۺااضیا،ۺضۺ۱۶۵۔ 3۔ۺصصقب)۱۸ۺاالقۺ۱۹۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
179
َفإٔ آ َنشتُِ َٔ ِٓضِ ُر ِط ّسا فَا ِز َفٌوا إٔيَيضِ أَ َِوا َيضِ 1 ُ ِ ِٔ َ ُ ِ ِ ِ ُِ ‘‘ۺرھپۺارگۺمتۺانۺںیمۺردشۺیلقعۺكاؾٔۺوتۺانۺےکۺاومالۺانۺےکۺوحاےلۺرکۺدؾ۔ ‚ اہینۺیھبۺؾیہۺفیطلۺینعمۺكاكاۺاجكاۺےہۺینعیۺطفۺاکۺدہفۺہیۺوہكاۺاچےیہۺہکۺمیتیۺردشۺكکۺچنہپۺ اجںیئۺ۔ ۺاس ۺدصقمۺےک ۺےیلۺطفۺےس ۺےلہپ ۺانۺےکۺاکص ۺاےنپۺدہم ۺےل ۺںیل ۺ؛ ۺنکیل ۺان ۺںیمۺردشۺیکۺ ها امـ ۺدےتھکی ۺیہ ۺوخس ۺوہ ۺاجںیئ ۺاؾران ۺےکۺاومالۺاںیہن ۺؾاسپۺینكا ۺدںی ۺ۔ۺوسره ۺونر ۺیک ۺاالق ۺ ۱۷ۺ ںیمۺ‘‘
‚ۺیھبۺایسۺینعمۺرپۺداللقۺرکراہۺےہۺ۔2
ہیۺریحـ ۺازیگنۺكاالدیتسۺاؾرومعتیم،عراان ۺںیمۺہگجۺہگجۺرپۺؿاہز ۺےہۺاؾر ۺمہفۺؾ ۺفراطف ۺانۺ اکنـۺوکۺكا سۺرکیتکس ۺےہۺ۔ۺ نم ۺہلمجۺاقمامـۺںیمۺتنب ۺااشلیطۺاکومردۺوتہج ۺاقمص،ۺوسرهۺیحضۺںیمۺ ‘‘
‚ۺریمضۺاکۺخڈفۺوہكاۺےہۺ۔ ايًي ٌٔ إٔذَا س َجى ََا و َز ًَوَ ربوَ و ََا َقل َى}3 َو ُ َُ َ َ ٰ َ ايـ َحى َو َ ِ ٰ ‘‘مسقۺےہۺرؾرۺرؾنشۺیکۺاؾرۺراـۺیکۺذفۺباسۺیکۺكاریکی)ۺاھچۺاجالۺۺااـۺےکۺرـۺےنۺااـۺوکۺ
ںیہنۺوھچرۺاۺاؾرۺہنۺیہۺۺكاراضۺوہا۔ ‚ سجۺرطجۺہکۺشیتیۺاالقۺںیمۺاشمدہهۺوہراہۺےہۺہکۺ‘‘
‚‛‛ۺںیمۺاکفۺریمضۺوعفملۺ
ےہاؾرۺشیتےۺصخش ۺےسۺب وبؽۺےہۺاؾرۺربمغیپۺارکص ۺﷺ وکۺذقاـۺرکےت ۺوہالۺاامعتسل ۺوہیئۺ ےہۺ۔
1۔مشاءۺب)۴ۺاالقۺ۶۔ 2۔ۺاالاجعرۺاایبلینۺللؼراان،ۺضۺ۱۵۷۔ 3۔یحضب)۹۳ۺاالقۺ۲۔۳۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
180
‚ۺوک ۺریمضۺ" "ۺےکۺریغبۺۺویکنۺالكاۺایگۺےہۺ؟ۺذگہتشۺادیبۺاتکوبنۺ
اسۺےکۺدعبۺہلمجۺ‘‘
ںیم ۺاس ۺےک ۺخڈف ۺرکےن ۺیک ۺتلع ۺہی ۺایبن ۺوہیئ ۺےہ ۺہک ۺاس ۺیک ۺؾہج ۺےس ۺرص ۺف’‘ ‘‘
‚‘’،
‚،ۺ
’‘ۺؾریغهۺیک’‘كا’‘ۺےکۺیظفلۺاؾرۺؾرینۺافےلصۺیکۺاخرطۺےہۺ،نکیلۺتنبۺااشلیطۺاسۺاکۺ
صیف ۺرصفۺیظفلۺاقترن ۺاؾر ۺمہۺاایگنہۺےسۺكاالرتۺیتھجمسۺںیہ۔ۺان ۺیکۺرظنۺںیم’‘
’‘ ۺےکۺ
سایض ۺیک" " ۺرپ ۺداللق ۺرکكا ۺاؾراس ۺےس ۺبؾ ۺامیلق) ۺاک ۺاخیل ۺوہكا ،ۺاكکۺاؾر ۺرار ۺاک ۺہتپ ۺدے ۺراہ ۺےہ ۺ۔ۺ اقمصۺوگتفگۺخڈاۺاؾر ۺربمغیپۺﷺ ےکۺدرایمنۺاقمصۺفطل ۺاؾر ۺاسنۺےہۺخڈاۺؾاحض ۺادنار ۺںیمۺںیہنۺانہکۺ ’‘ۺویکہکنۺامدهۺ‘‘
اچےہ ۺ‘‘
ہکبج" "ۺوعفملۺوکۺ‘‘
’‘ۺاکۺینعمۺوھچرۺدانی،ۺدؾرۺرکكا،ۺہنیکۺاؾرۺہصغۺاکۺدشكڈۺوہكاۺےہۺ؛ۺ
’‘ۺںیمۺالكاۺااکشلۺںیہنۺرکھنا؛ۺویکہکنۺدؾطفۺیھبۺاكکۺدؾرسےۺےسۺ
ؾدامۺرکےت ۺںیہ ۺاؾرۺوھچرۺدےتی ۺںیہۺ۔ۺنکیل ۺہشیمہۺؾایسپۺیک ۺادیمۺاؾر ۺطا اقـۺیکۺانمتۺدل ۺںیمۺر ےتھکۺ ںیہۺ۔1
ل کا صۺایہٰل ۺںیمۺوموجد ۺہیۺوخوصبرـۺاؾر ۺےبۺامشرۺدںیتقۺاؾرۺرظاںیتف ۺمیظع ۺریسفتۺ‘‘ا میزان’‘ۺ ےکۺومفلۺیکۺوتہجۺاکۺروحرۺریہۺںیہ۔ۺاپہؿنۺےنۺاینپۺریسفتۺےکۺاااغرۺںیمۺیہۺوسرهۺدمحۺیکۺرشتحیۺںیمۺ
اس ۺہتکن ۺرپ ۺرہگیۺوتہج ۺیک ۺےہ ۺاؾر ۺفرامكا ۺہکۺاس ۺوسرهۺںیم ۺکا ص ۺاک ۺاااغر ۺاغنابہن ۺوطر ۺرپ ۺخڈا ۺیک ۺوتفیصۺ ےسۺوہاۺےہۺ۔
ئ اي َِح ُِ ُس ِهَّلِل َر ّب اي ٌَِا َئُي َن اي َز ِح َُ ٔٔ ايزَح ٔٔيِ ََاي ٔٔو يَ ِوّ ٔ ّ ايس ٔ
‘‘ۺ انثالۺاکلمۺاہللۺےکۺےیلۺےہۺوجۺصارےۺاہجنۺاکۺرپؾرداگرۺےہۺوجۺرنمحۺؾۺرمیحۺےہ،ۺرؾرۺزجاۺ اکۺامکلۺےہ۔’‘
1۔ۺااضیاۺ،ۺضۺ۱۵۰۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
181
رھپ ۺخڈا ۺؾدن ۺاعتمل ۺاؾر ۺطٖفاـ ۺامکل ،ۺروبتیب ۺاؾراس ۺیک ۺؾعیس ۺردمف ۺیک ۺرطف ۺوتہج ۺیکۺ وصرـۺںیمۺخڈاۺیکۺابعدـۺرکےنۺؾاالۺاےنپۺااـۺوکۺرہمكانۺخڈاۺیکۺكاراگهۺںیمۺاحرضۺكاكاۺےہۺاؾرایسۺ ؾہجۺےسۺےبۺارایترۺوطرۺرپۺاغنابہنۺکا صۺ،ۺوضحریۺوگتفگ ۺںیمۺدبتلیۺوہاجكاۺےہ ۺ۔بتبیغۺےس ۺوضحرۺ یکۺرطفۺوتہج)
اى َن ِش َتٌٔي ُن اى َن ٌِ ُبسُ َوإٔيَ َ إٔيَ َ
رھپۺاسۺومعقۺرپۺبلطۺاحذفۺےکۺاقمصۺںیمۺامتصۺوخویبنۺاؾرۺوتمعننۺاکۺامانگنۺاؾرۺامتصۺلااویئنۺ ےکۺدؾرۺوہےنۺےکۺےیلاسۺداـۺےسۺدروخاطفۺرکكاۺےہۺ۔ وب ًًَ َِيض ٔ ِِ َوال َص َان َاي ٔذ َ ئ أَ ِن ٌَ ُِ َت ًًَ َِيض ٔ ِِ َُيِر ٔ اي َُِِِـُ ٔ ايُص َان اي ُُِ ِش َتك َٔيِ ٔ َ أصِسَْٔا ّ َ َ ايـايّي َن “ۺ ںیمۺدیسےھۺراےتسۺیکۺدہالقۺفرام،ۺانۺینوگنۺےکۺراےتسۺیکۺنجۺرپۺوتۺےنۺااعنصۺفرامكاۺنجۺ رپہنۺریتاۺبضغۺوہاۺاؾرۺہنۺؾهۺرمگاهۺوہالۺ۔” اسۺدروخاطف ۺںیمۺیھبۺااہتنیئۺدقیقۺکا صۺادا ۺوہا ۺےہ ۺ۔ۺینعیۺذف ۺلنکۺینوگنۺرپۺخڈا ۺےکۺ ااسحنۺیکۺكاـۺوہکرم یتۺےہۺوتۺلعفۺولعمصۺیک ۺوصرـۺںیمۺاامعتسلۺوہكاۺےہۺاؾرۺاسۺیکۺتبسنۺخڈاۺیکۺ رطفۺوہکرم یتۺےہۺ۔ۺنکیلۺذفۺكاـۺگناهۺاکرؾنۺےسۺقلعتمۺوہکرم یتۺےہۺوتۺوعفملۺےکۺےغیصۺ‘‘ ’‘اؾرۺافیلعۺتفص’‘
’‘ۺےکۺصاھتۺاؾرۺخڈاۺیکۺرطفۺتبسنۺدےیۺریغبۺوہکرم یتۺےہ؛ۺویکہکنۺ
امتصۺںیتمعنۺخڈایکۺاجلقۺےسۺاؾرۺامتصۺیمکۺؾۺاکیتسۺامشانۺیکۺرطفۺےسۺوہکرم یتۺےہ۔1 ہیۺایبكاـۺاصارےۺاؾر ۺاامجلۺیکۺوصرـ ۺںیم ۺشیپۺےئکۺےئگ ۺںیہۺہی ۺطقفۺعرااینۺٖاصفذفۺؾۺویشاۺ یئۺےکۺزخاےنۺرپۺؿالااہنۺاگنهۺدایلۺےہۺہکبجۺاسۺیکۺرشتحیۺتہبۺركادهۺلیصفتۺیکۺاتحمجۺےہۺ۔ قشآٌ گُح اعث جٕ عخٍ عُح
ل 1۔ۺا میزانۺ،ۺجۺ۲۔
ًْیٍ قشتاٌ گشد تش عش گُح
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
182
تش گُح تغی کُُذ قشتاٌ
قشتاٌ ؽٕد پیؼ گُح قشآٌ1.
كا ىفۺ كا ىفۺیکۺرعتفیۺہیۺےہۺہکۺملکتمۺاینپۺكاـۺوکۺاسۺرطجۺاداۺرکےۺہکۺاسۺےکۺدصقمۺوکۺلمکمۺ وطرۺرپۺاداۺرکریہۺوہ ،ۺصاعمۺےکۺاقمصۺؾ ۺومتیعق ۺےک ۺانمطف،ۺرؾجۺکا صۺاؾر ۺےکۺاقتوضن ۺےک ۺنیعۺ اطمقبۺوہ۔ ۺارگ ۺصاعم ۺملع ۺہن ۺرکھنا ۺوہۺوت ۺکا ص ۺوکۺلیصفت ۺےسۺشیپ ۺرکے ۺ؛نکیلۺارگ ۺؾه ۺوموضمۺےکۺ
قلعتمۺوھتراۺصاۺیھبۺملعۺرکھناۺوہوتۺااجیرۺاؾرۺااصتخرۺاکۺایخلۺرےھک۔ۺلیصفتۺاؾرۺااجیرۺںیمۺہشیمہۺایم ہنۺ رؾیۺاکۺایخلۺرےھکۺاؾر ۺاکھتۺدےنیۺؾایلۺلیصفتۺاؾر ۺب اد ۺےکۺاخمفلۺااجیر ۺےسۺرپزیہۺرکےۺ۔ۺارگۺ اخمبط ۺرتدكڈ ۺاک ۺاکشر ۺوہ ۺكا ۺعنکا ۺوہ ۺوت ۺكادیک ۺےس ۺاافتسده ۺرکے ۺنکیل ۺاہجن ۺرتدكڈ ۺہن ۺكایئ ۺاجال ۺؾاہنۺ ریغبۺؾہجۺےکۺكادیکۺہنۺالالۺ۔2 عراان ۺان ۺوصخایصـ ۺےسلمکمۺاافتسدهۺرکكا ۺےہۺاؾرایسۺؾہجۺےسۺاےنپۺومرد ۺرظنۺاعمینۺوکۺ
ف اخم نینۺیکۺرؾجۺیک ۺرہگایئۺںیم ۺاكارداتیۺےہۺاؾرانۺیکۺیکۺرکفۺوک ۺاتمرثۺرکےک ۺانۺوک ۺبولـۺوک ۺریخستۺ رکاتیلۺےہۺ۔ۺکا صۺںیمۺااجیر،ۺعراان ۺیکۺمیظعۺكا ىف ۺاکۺاكکۺراؾہیۺےہۺوجۺادتبا ۺیہۺےسۺعراان ۺےکۺ صانیعمۺیکۺوتہجۺاکۺروحرۺراہۺےہۺ۔معالنیۺعراانۺدیجمۺاؾرۺدؾرسؾنۺےکۺکا صۺںیمۺومارہنۺےکۺدؾرانۺااجیرۺ عرااینۺیکۺلارتیۺرپۺكادیکۺرکےتۺوہالۺاسۺاالقۺیکۺرطفۺاصارهۺرکےتۺںیہۺ: وإ ٔ ََا َت َدافََٔ َٔٔ قَوّ ٕ خٔياْ َ ّة فَاِْب ٔ ِذ إٔيَيضِ ًل َى سواء 3 َ ِ ِ َ ِ ِٔ َ َ َ
‘‘اؾر ۺارگۺااـ ۺوک ۺیسک ۺوقصۺےس ۺایخلق ۺاک ۺوخف ۺوہ ۺوتۺان ۺاکۺدہعایس ۺرطج ۺرتسمد ۺرکںی ۺےسیجۺ
اپہؿنۺےنۺایکۺےہۺ۔’‘
1۔اخاقین 2۔ۺالنا ہغۺایناضزہ،ۺضۺ۹۔ 3۔ۺاافنلب)۸ۺاالقۺ۵۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
183
ؾهۺےتھکل ۺںیہ ‘’:ۺارگۺوکیئۺیھبۺغیلب ۺصخشۺاچےہۺہکۺنجۺاعمینۺوکۺہیۺاالق ۺایبن ۺرکریہۺےہۺ ادارکےۺلق ۺیھبۺاینتۺمکۺ سدار ۺںیمۺکا صۺشیپۺںیہنۺرکاتکسۺاؾركازگریۺاےنپۺکا صۺوکۺلیصفتۺاؾرۺ 1
ؾتعسۺےکۺصاھتۺایبنۺرکےۺاگ۔’‘ یسۺوسرهۺویفسۺیکۺانۺااكاـۺیکۺرشتحیۺںیمۺےتھکلۺںیہۺ: ها ہمۺربط ؒ ف أَ ُي َضا ّ يل أَ ِفّت ٔ َٓا ايؼ ّس ُ َاٍ َايذٔي ْ َ َحا ..........فَأ َ ِر ٔسًُو ٕٔ .يُو ُس ُ َوق َ
2
‘‘ۺسجۺےنۺراہیئۺكایئۺیھتۺاسۺےنۺاہک.....ۺےھجمۺبویفس ؑۺےکۺكاۺسۺردنان)جیھبۺدےئجی۔ۺاےۺ ویفسۺ!اےۺلاےۺراطنگؿ!ۺ ںیمۺباسۺیکۺریبعت)ؤاتںیئ۔ اہینۺکا صۺںیمۺااجیرۺےہۺاؾرۺاسۺیکۺالصۺہیۺےہۺ فارسًوٕ الي يوسف فارسٌ فاتى يوسف في ايشحٔ و قاٍ يط ايضا ايؼسيل ےھجمۺویفس ۺےکۺكاس ۺوجیھبۺ،ۺسپۺاےس ۺاجیھبۺاؾرۺذفۺؾهۺردنانۺ ںیمۺویفسؑۺےکۺكاسۺااكاۺوتۺا سۺےنۺاہکۺاےۺےچسۺصخشۺ"3
ها ہمۺابطابطیئؒۺےن ۺاكکۺدؾرسیۺاالقۺیکۺریسفتۺےکۺنمض ۺںیمۺایس ۺےتکنۺوکۺومردۺوتہجۺعرارۺدكاۺ يب َز ًِ َو َة َ ايسا َٔ إٔذَا َز ًَا ٕٔ َفً َِي ِش َتحِٔي ُبوا لٔي َو ِي ُي ِؤ َٔ ُٓوا يب أُ ٔج ُ ےہۺَ {:وإٔذَا َسأَيَوَ ً َٔباز ٔي ًَنّي َفإّٔن ِي َ ٔ َق ْ ِبي يٌَ ًَضِ يز ُطسُوٕ}4
ٔ َ َُِِ
َ
1۔االاجعرۺؾۺاالاجیر،ۺضۺ۲۳۔ 2ۺ۔ۺویفسب)۲۱االقۺ۴۵۔ۺ۴۶۔ 3۔عمجمۺاایبلن،ۺجۺ،۵ۺضۺ۱۳۸۔ 4۔رقبهب)۱ۺاالقۺ۲۸۶۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
184
“اؾر ۺذف ۺریمےۺدنبےۺااـ ۺےسۺریمےۺقلعتمۺوسالۺرکںیۺوتۺبہہکۺدںیۺہک)ۺںیمۺبانۺ ےس)ۺعربیۺوہنۺداعۺرکےنۺؾاالۺذفۺےھجم ۺاکپركاۺےہۺوتۺںیمۺاسۺیکۺداعۺوبقلۺرکكاۺوہن۔ۺسپۺاںیہنۺ یھبۺاچےئہۺہکۺریمیۺدوعـۺرپۺکیبلۺںیہکۺاؾرۺھجمۺرپۺاامینۺالںیئۺكاہکۺراهۺراطفۺرپۺرںیہ۔” ؾهۺےتھکلۺںیہۺ: ‘‘ہیۺاالقۺاےنپۺوصقمدۺؾ ۺولطمـۺوکۺوخوصبرـۺرتنیۺایبنۺ،ۺرظفیۺرتنیۺاولسـۺاؾرۺااہتنیئۺ مکۺابعرـ ۺےکۺدرہعیۺشیپۺرکریہۺےہۺ۔ۺ احشٔ بيإ يُا اطتٌُ ًًيط َٔ ايُـُوٕ و ارم اسًوب و اجًُط ۺہکۺاس ۺابعرـ ۺاکۺااجیر ۺہی ۺےہ ۺہک ۺملکتم ۺؾادح ۺ ۺیکۺریمض ۺصاـ ۺب ہبت ۺاایئ ۺےہ ۺكاہکۺ انماجـۺاؾرۺخڈاۺےکۺصاھتۺامشانۺےکۺراےطبۺےکۺوحاےلۺےسۺانعلقۺایہٰلۺےکۺامکلۺوکۺایبنۺرکےۺ۔ۺ ’‘وک ۺاامعتسلۺرکےکۺاینپۺاخض ۺانعلقۺوکۺاےنپۺدنبؾنۺرپۺاثنر ۺایکۺ اؾر’‘ ’‘ۺیک ۺہگجۺرپظفل ۺ‘‘ ےہۺ۔ۺاسۺابعرـۺںیمۺوجاـۺےکۺاقمصۺرپۺیسکۺیھبۺلعفۺاکۺؾاطقہۺںیہنۺانبكاۺاؾرۺہیۺںیہنۺفرامكا :اذا سايک ًبازي ًني فكٌ اْط َقيب كاہکۺاےنپۺونعمیۺاؾر ۺكا ؾاطقہۺعرـ ۺوکۺایبن ۺرکےۺاسۺرپۺ اافتکء ۺںیہنۺایکۺاؾر ۺ‘‘ ’‘ ۺےک ۺظفلۺےک ۺدرےعی ۺكادیک ۺیک ۺےہ ۺہب ۺقیقحت ۺںیم ۺعربی ۺوہن۔ ۺ‘‘ لعفۺیکۺہگجۺرپ’‘ ایبنۺرکےۺ‘‘
’‘ۺ
’‘ ۺتفصۺوکۺاامعتسلۺایکۺےہۺكاہکۺعرـ ۺےکۺوبثکرم یتۺاؾر ۺركادکرم یتۺؾاےلۺینعمۺوکۺ ’‘ ۺبںیمۺوبقلۺرکؾنۺاگ)ۺلعفۺاضمرمۺ ،ۺااجلق ۺایہٰل ۺےک ۺارمتسارۺرپۺداللقۺرکكاۺ
ےہ۔ۺ‘‘اذا ز ًإ’‘ۺینعیۺذفۺیھبۺ اتقیقۺھجمۺےسۺبلطۺرکںی،ۺینعیۺطقفۺیہیۺ،ۺریغبۺیسکۺدؾرسیۺرشؽۺ ےکۺ۔’‘1
ااجیرۺعراانۺاکۺاكکۺاؾرۺومنہنۺطا ہظحۺفرامںیئۺذفۺاعملۺاارخـۺںیمۺومنینمۺےکۺؾاردۺوہےتۺیہۺ ردمفۺےکۺفرےۺانۺاکۺمیظعۺاابقتسلۺرکںیۺےگ:
ل 1ا میزانۺ،ۺجۺ،۱ۺضۺ۱۹۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
185
وٕ ًًََيضِ َٔٔ كٌُّ با ٕب سالّ ًًََيهُِ بُٔا ػبَر ُتِ 1 َواي َُِالئٔهَ ُة َي ِس ُخًُ َ ِ ٔ ِ ِ َ َ ْ ِ ِ َ َ ِ ِ ‘‘ ۺاؾر ۺفرےۺہز ۺدرؾارےۺےسۺان ۺےکۺكاسۺااںیئۺےگۺباؾر ۺںیہکۺےگ)متۺرپۺصا یتمۺوہۺہیۺ اہمترےۺربصۺاکۺہلصۺےہ۔’‘ اسۺکا صۺاکۺا یلۺنتمۺہیۺےہۺہکۺ‘‘
’‘ۺكا’‘يكويوٕ يضِ سالّ ًًيهِ’‘ۺنکیلۺااجیرۺیکۺ
اخرط ۺفروتشن ۺیک ۺاادم ۺےک ۺایبن ۺےک ۺدعب ۺریغب ۺافےلص ۺےک ۺ‘‘
’‘ ۺیکۺریبعت ۺالیئ ۺیئگ ۺےہ ۺاؾرۺ
كایقۺطفۺخڈفۺرکدكاۺایگےہۺ۔عراانۺیکۺكا ىفۺطقفۺااجیرۺںیمۺرصحنمۺںیہنۺےہۺہکلبۺاہجنۺلیصفتۺیکۺ رضؾرـۺوہکرم یتۺوتۺلیصفتۺیکۺوخوصبرکرم یتۺاؾرۺنفۺیھبۺولجهۺرگۺوہاجكاۺےہۺ۔ اي أَ َت َو َنأ ُ ًًَ َِي َضا َوأَص ُُع ب ٔ َضا ًَل َى َُ َٓ ٔیم َول ٔ َي ف َٔيضا َاٍ ه ٔ َي ًَ َؼ َ َو ََا ت ٔ ًِوَ ب ٔ َئُِيٓ ٔوَ َيا َُ َ وسي ق َ َآرٔب أ ُ ِْخى 2 َ ُ َ ‘‘ۺاؾرۺاےۺومیسۺ!ہیۺااـۺےکۺداےنہۺاہھتۺںیمۺایکۺےہۺ۔ۺومٰیس ۺےنۺاہکۺہیۺریماۺاصعۺےہۺاسۺرپۺ ںیمۺکیٹۺاگلكاۺوہنۺاؾراسۺےسۺاینپۺرکبوینۺےکۺےیلۺےتپۺاھجركاۺوہنۺاؾرۺریمےۺےیلۺاسۺںیمۺیئکۺ اؾرۺوفادئۺیھبۺںیہۺ۔’‘ راـۺكاركکۺےہۺاؾرۺوممسۺرسدۺاؾرۺڈنھٹاۺےہ۔ۺرضحـ ۺومیس ۺبم)ۺااگۺیکۺكا سۺںیمۺںیہۺ كاہکۺاینپۺویبیۺوکۺاسۺےکۺدرےعیۺرحارـ ۺاچنہپںیئ۔ۺااچكکۺدؾر ۺےسۺاكکۺونر ۺرپۺاگنهۺڑپکرم یتۺےہ۔ۺ دلجی ۺےس ۺاس ۺیک ۺرطف ۺاجےت ۺںیہ ۺاكکۺیبیغ ۺااؾار ۺوک ۺصینے ۺںیہۺاؾر ۺاےنپ ۺااـ ۺوک ۺتقیقح ۺیتسہۺےکۺ وضحر ۺكاےتۺںیہۺ۔ۺخڈاؾدنۺاعملۺان ۺےسۺکا صۺرکكا ۺےہاؾران ۺےسۺوسالۺرکكا ۺےہۺہکۺاےۺومٰیس ریتےۺاہھتۺںیمۺایکۺےہۺ۔ۺومٰیسۺاكکۺ ہملۺاصعۺےکۺدرےعیۺوجاـۺدےۺ صکنےۺےھتۺۺكاۺہیۺہہکۺ صکنےۺےھتۺ
1۔ردعب)۲۳ۺ،ۺضۺ۱۳۔۱۴۔ 2۔ؿہ،ۺب)۱۰ۺاالقۺ۲۷۔۲۸۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
186
ہکۺ‘‘ہیۺریما ۺاصعۺےہ’‘ ۺنکیلۺاسۺرپۺاافتکۺںیہنۺایک؛ۺویکہکنۺؾهۺںیہنۺاچےتہۺےھت ۺہکۺےچسۺبوبحـ ۺےکۺ صاھتۺانۺیکۺوگتفگۺعطقنمۺوہۺاجالۺ۔ وشعمضۺیکۺخڈعفۺںیمۺاؾرۺدشمگهۺوکۺكاےنیلۺےکۺاقمصۺرپۺددلادهۺوہاجےنۺاؾرۺاانطـۺاکۺاقمصۺےہ ۺ عراان،رضحـۺومٰیسۺبم) یکۺركانۺےسۺایبنۺرکراہۺےہ ۺہکۺاپہؿنۺےنۺرعضۺایکۺ:ہیۺریماۺاصعۺ ےہۺ اسۺرپۺکیٹۺاگلكاۺوہن ۺاؾرۺاسۺےس ۺاینپۺرکبوین ۺےکۺےیل ۺےتپۺاھجركا ۺوہنۺاؾر ۺریمےۺےیلۺاس ۺںیمۺ یئکۺاؾرۺوفادئیھبۺںیہۺ۔
ادیبۺاتکوبنۺںیمۺوخوصبرـۺاؾر ۺانمطف ۺرگلاۺ‘‘نسحۺصلخت’‘ ۺ‘’،ۺاصیلراد’‘اؾر’‘ۺنسحۺاتخصۺ ‘‘ۺےکۺونعانۺےسۺدرجۺكا ىفۺعرااینۺےکۺولجؾنۺںیمۺےسۺاكکۺںیہۺ: {ف ََسالَصُُا بٔ ُِزُو ٕر َف ًَ َُا ذَاقَا َ ايظ َح َز َة بَ َس ِت َي ُض َُا َس ِواتُ ُض َُا َوك َ ٔف َكا َيدِؼٔ فَا ٕٔ ًًَ َِيض ٔ َُا َٔ ِٔ َو َر ٔم َ ٔيظا وي ٔباض اي َت ِكوى ذَئوَ َخيِر}1 اسا ُي َوارٔي َس ِوآتٔهُ ِِ َور ّ َ َ ُ ْ اي َِح َٓةٔ َ ...يا بَنٔي آ َز َّ ق َِس أَِْزَ ِي َٓا ًًَ َِيهُ ِِ ي َٔب ّ َ ‘‘رھپۺعربیۺےسۺاںیہنۺباسۺرطف)ۺاملئۺرکدكاۺذفۺاپہؿن ۺےنۺدرذفۺوک ۺھکچۺایلۺوتۺانۺرپۺ ان ۺےک ۺرشص ۺےک ۺاقمامـ ۺ امكان ۺوہےئگ ۺاؾر ۺذنف ۺےک ۺےتپ ۺاےنپ ۺاؾرپ ۺوجرےن ۺے۔ ۺ۔۔ ۺاےۺ فرردنان ۺاادصۺؑۺ!ۺمہۺےنۺاہمترےۺےیلۺابلسۺكارلۺایکۺوجۺاہمترےۺرشصۺےکۺاقمصۺوکۺاپھچالۺاؾرۺ اہمترےۺےیلۺااراشئۺیھبۺوہۺاؾرۺطفۺےسۺرتہبنیۺوتۺابلسۺوقتیۺےہۺ۔’‘
ان ۺااكاـ ۺںیمۺرضحـ ۺاادصبم) ۺاؾ ۺران ۺیکۺرؾہجۺرضحـ ۺوحا ۺاہیلعۺالشا صۺیکۺیتشہبۺردنیگۺاکۺ
كڈرکهۺےہۺ۔ۺاہینۺكکۺہکۺاطیشن ۺان ۺےکۺدلۺںیمۺؾوسہسۺدااتلۺےہۺ۔۔۔ۺاؾر ۺاارخۺاکررضحـ ۺاادصۺ بم) ۺاؾر ۺان ۺیکۺرؾہجۺاینپۺرعكاینۺیکۺرطفۺوتمہجۺوہےتۺںیہۺاؾر ۺاےنپۺااـ ۺوکۺیتنجۺدروتخنۺےکۺ وتپن ۺےس ۺدلاےنپن ۺیک ۺدلجی ۺرکےت ۺںیہ۔ ۺان ۺےس ۺدعب ۺؾایلۺااكاـ ۺںیم ۺ‘‘تمعنۺابلس’‘ ۺاؾر’‘ ۺؿاہزیۺ ااراشئ’‘ۺےکۺقلعتمۺااہتنیئۺانمطفۺاصارهۺوہاۺےہۺاؾراسۺےکۺصاھتۺ‘‘ابلسۺوقتیٰۺؾۺكارصایئۺاؾرۺكاینطۺ رتتیبۺیکۺرطفۺاصارهۺایکایگۺےہۺ۔’‘
1۔ۺارعافب)۷ۺ،ۺاالقۺ۱۱۔ۺ۱۶۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
187
كا ىفۺعرااینۺیکۺدؾرسی ۺااسقصۺںیم ۺےس ۺاكکۺ‘‘كادیک’‘ۺاک ۺاامعتس ۺلۺےہ ۺاسیجۺہک ۺمہۺےنۺاہکۺہکۺ اقوننۺكا ىفۺہیۺےہۺہکۺےبۺاجۺكادیکۺےسۺرپزیہۺایکۺاجالۺوتۺرھپۺعراانۺںیمۺذموکرہیۺامتصۺںیمسقۺاؾرۺ فلتخمۺكادیکاـۺسکۺےیلۺںیہۺ؟ۺانۺكادیکؾنۺںیمۺوکنۺیسۺاطل ۺیفخمۺےہۺ؟ۺاسۺاکرۺارۺہیۺےہۺہکۺ ہیۺ اتکـۺیتسہۺےکۺاےسیۺمیظعۺئاق قۺےکۺكارےۺںیمۺربخدارۺرکریہۺےہۺوجۺامشانۺےکۺدحمؾدۺاؾرۺوسحمسۺ اقف ۺےس ۺكاالرت ۺےہ ۺ۔ ۺہی ۺاتکـ ۺامشان ۺوکداینؾی ۺردنیگ ۺےس ۺركاده ۺامہ ۺاؾر ۺایلع ۺایحـ ۺاؾر ۺریقحۺ وخاہشاـۺےسۺدنلبۺادہافۺیکۺاجلقۺدوعـۺدےۺریہۺےہۺ۔ سیِیكُىْ}1 عحَدِیثُٕا نِهَِّ َٔنِهشَعُٕلِ إِرَا دَػَاكُىْ نًَِا یُ ْ {یَا َأیَُٓا انَزِیٍَ آ َيُُٕا ا ْ ‘‘اےۺاامینۺؾاین!ۺاہللۺاؾرۺروسل ۺﷺ یکۺاکپرۺرپۺکیبلۺ /وۺذفۺؾهۺںیہمتۺایحـۺاافرنیۺكاوتنۺ یکۺرطفۺكا ںیئ۔’‘ ہیۺدهۺزیچۺےہ ۺسجۺےسۺامشانۺۺاعصۺوطرۺرپۺاتچب ۺےہ،ۺاےسۺاتیمہۺںیہنۺداتی ۺاؾرۺفراومسۺرکداتیۺ ےہ،ۺتلفغۺرکكاۺےہۺ ،ۺریغۺدہمۺداریۺاکوبثـۺداتیۺےہ ۺاؾرۺاینپۺدہمۺداریۺےسۺكالۺوٹمل ۺرکےنۺیکۺ ؾہجۺایبن ۺرکےن ۺںیمۺداٹھیئۺاکۺہرہہزهۺرکكا ۺےہۺ۔اسۺوحاےل ۺےسۺعراان ۺانمطف ۺادنار ۺںیمۺاؾرۺ رضؾرـ ۺےک ۺاطمقبۺكادیک ۺےسۺاافتسدهۺرکكا ۺےہ،ۺدیجنسهۺاؾر ۺوھجنھجردےنیۺؾایلۺركان ۺاؾر ۺلسلسمۺ ارصاداـۺےکۺدرےعی ۺامشان ۺےک ۺےب ۺسحۺؾۺرحتکۺدبن ۺںیمۺاجنۺدا ےنۺیک ۺیعس ۺرکكاۺےہۺاؾرا ۺےسۺ رحتکۺیکۺرطفۺاتچنھکۺےہ۔ دنمہجۺدلیۺوھچیٹۺیسۺۺوسره ۺےکۺتہبۺركادهۺاتیمہۺےکۺاحلمۺوموضاعـ ۺاؾرۺاسۺیکۺےپۺدرۺ ےپۺكادیکؾنۺےکۺكارے ۺںیمۺوغرۺؾۺرکفۺرکںی۔ ال اَنزِیٍَ آ َيُُٕا َٔػًَِهُٕا خغْشٍ إِ َ {َٔانْ َؼصْشِ إٌَِ اإلَْغَاٌَ نَفِي ُ صثْشِ}1 صْٕا تِان َ صْٕا تِانْسَقِّ َٔ َجَٕا َ انصَانِسَاتِ َٔ َجَٕا َ
1۔ اافنلۺب)۸االقۺ۱۴۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
188
۲۔مسقۺبؾارصعل) ۱۔ا ّنۺبہبۺقیقحت) ۳۔ظفلۺامشانۺرپۺافلۺاؾرۺالصۺسنجبینعیۺیھبسۺۺامشانۺاسخرےۺںیمۺںیہ) ۴۔الصۺكادیکبلَ ) ۵۔ۺرظتیفۺےکۺےیلۺیفبامشانۺاسخرهۺںیہنۺااھٹكاۺ؛ۺہکلبۺاسخرےۺںیمۺدؾكاۺوہاۺےہۺ)۔ ۶۔ۺرکنهۺاکۺاامعتسلۺبرسخٓ،۰ۺتہبۺركادهۺاسخرهۺ،ۺتہبۺركادهۺوہانلکۺ) ۷۔ۺیفلۺرسخ۰با ّن ۺیکۺربخۺہلمجۺفعلنہۺےکۺاجبالۺۺہلمجۺاہیمسۺیکۺوصر ۺـ ۺںیمۺاایئۺےہۺكاہکۺ اسخرےۺےکۺارمتسارۺاؾرۺوبثـۺےکۺقلعتمۺوتہجۺدالال)
مظنۺؾۺاولسـۺ
ف عراان ۺےک ۺاخم نین ۺ،رعیب ۺركان ۺاؾر ۺادایبـ ۺےس ۺؾافقۺافراد ۺاسۺتقیقح ۺےکۺصادہ ۺںیہ ۺہکۺ عراان ۺاکۺاولسـ ۺاؾر ۺرؾس ۺاعصۺوطر ۺرپۺراجئۺرعیبۺركان ۺےکۺاطمقبۺںیہنۺےہۺ۔ۺعراان ۺیکۺابعرںیتۺ اعتمرف ۺرثن ۺںیہن ۺںیہ ۺ۔ ۺایس ۺرطج ۺمظن ۺؾ ۺرعش ۺیھب ۺںیہن ۺںیہ ۺ۔ ۺاس ۺےک ۺكاؾوجد ۺعراان ۺںیمۺ وموجدوخوصبرـ ۺكانین،ۺرعشۺیکۺامدننۺردفیۺاؾر ۺاقہیفۺكا ۺوتمارن ۺاؾر ۺعجسۺداررثنۺےکۺعرانئۺیھبۺ كاالۺاجےتۺںیہۺ۔ «اليظبط شي َٔ لَكَط بکالّ ايبْش 2.....وايٌُحزة في ْوُط»3 ہیۺاولسـۺاےنپ ۺادنرۺاكکۺدرگیۺوصختیصۺوک ۺیھبۺاپھچالۺوہالۺےہۺاؾرۺؾهۺہی ۺےہۺہکۺعراانۺ یک ۺااكاـ ۺاؾر ۺابعراـ ۺیسک ۺاخض ۺوموضم ۺاؾر ۺدحمؾد ۺاعمین ۺرپ ۺلمتشم ۺںیہن ۺںیہ ۺہکلب ۺاعمین ۺاؾرۺ وموضاعـۺےکۺاكکۺؾعیسۺومجمےعۺوکۺاےنپۺادنرۺومسالۺوہالۺںیہ۔ۺرعـۺ،ۺعراانۺےسۺااخانۺوہےتۺ
1۔رصعب)۲۰۳ۺاالقۺ۲۔۳۔ 2۔ۺثاحراالونار،ۺجۺ،۸۹ۺضۺ۲۰۷۔ 3۔ۺویعانۺاابخرۺااراضہیلعۺالشا ص،ۺجۺ،۱ۺضۺ۲۱۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
189
یہۺعراان ۺیکۺوماقیسیئۺرتمنۺےسۺاتمرثۺوہالۺریغبۺںیہنۺرهۺےکسۺاؾر ۺیھبکۺاھبکرعراان ۺوکۺادویبنۺےکۺ ااعشراؾر ۺاکونہنۺیکۺاجدؾیئۺكاوتنۺےسۺومارہنۺرکےنۺےکۺدعبۺعراان ۺیکۺئاقتینۺاکۺارتعافۺۺرکےتۺ
اؾروبقلۺاصا صۺےکۺدعبۺاسۺہمغنۺااامسینۺیکۺعرالقۺاؾرۺوجتكڈۺےکۺاعقشۺوہےئگۺاؾرۺرھپاُپہؿنۺےنۺعراانۺ یکۺوتمارنۺركانۺاؾرۺاسۺیکۺرایبویئنۺیکۺكا سۺںیمۺتہبۺركادهۺوکںیششۺںیک۔ ۺعراان ۺںیمۺوموجدۺوخوصبرکرم یت ۺاؾرۺرایبیئ ۺےکۺكارے ۺںیمۺعراان ۺےکۺمہۺہلپۺاؾر ۺدنلبۺب ہبت ۺےکۺ ل احلم ۺۺالہۺتیبۺمہیلعۺالشا ص ۺےکۺکا صۺها ؾه ۺ ۺاوبۺدیبعه ۺرمعمنبۺا مینی ۺ 1ب۱۰۹ھ) ۺیکۺۺاتکـ’‘َحاز ايرقإٓ’‘ ۺف ّراییحی ۺ ۺاوب ۺ ۺررکكا ۺادلیملیب۱۰۸ھ) ۺیک’‘ٌَاّنى ايرقإٓ’‘ ۺاؾر ۺانب ۺظیینہ ۺاوب ۺدمحم ۺدبعاہللۺ
ب۱۷۶ھ)یک’‘ت ٔاويٌ َظکٌ ايرقإٓ’‘ۺادتبایئۺدؾرۺیکۺرتہبنیۺكاتافیـۺںیمۺےسۺامشرۺیکۺاجیتکس ۺںیہۺ وجۺاولسـۺعراانۺاؾرۺاسۺیکۺاخضۺرؾسۺےکۺقلعتمۺرحتریۺیکۺیئگۺںیہ۔ۺ اوبۺدیبعهۺعراان ۺیکۺفیطلۺاعتنورۺاؾر ۺاسۺیکۺمظنۺیکۺؾوجهۺاکۺرعـ ۺیکۺراجئۺادایبـ ۺےکۺصاھتۺ ومارہنۺرکےنۺےکۺدعبۺاسۺےتکنۺرپۺكادیکۺرکےتۺںیہۺہکۺعراانۺاکۺلثمۺؾۺریظنۺكا سۺںیہنۺایکۺاجاتکسۺ۔ۺف ّراۺ ،ۺعراانۺیکۺرتبیکۺاؾرۺارعاـ ۺےکۺكارےۺںیم ۺثحبۺرکےت ۺںیہۺاؾر ۺاسۺےک ۺ،انہیۺ،ۺااعتسرهۺ،ۺہیبشتۺ،ۺ اجمرؾۺاافتلـۺوکۺایبنۺرکےتۺںیہۺاؾرۺاافلؽۺعرااینۺےکۺداركاۺومغنن،ۺمظنۺ،ۺؾرۺنۺ،ۺامشاینۺسحۺاؾرۺریمضۺرپۺ
اسۺےکۺریحانۺنکۺارثۺوکۺومردۺوتہجۺعرارۺدےتیۺںیہ۔انبۺظیینہۺےنۺیھبۺعراانۺےکاافلؽۺیکۺراوینۺیکۺ رطجۺرتبیتۺ،ۺرؾاین،ۺرشینیۺ،وخسۺوگارلقۺاؾرۺدیننۺںیمۺریحـۺازیگنۺكاریثۺوکۺوتہجۺاکۺروحرۺعرارۺدكاۺ ےہ،ۺؾهۺےتہکۺںیہۺ: ‘‘ ۺخڈاؾدن ۺےن ۺعراان ۺوک ۺاسۺےک ۺریحـ ۺازیگن ۺمظنۺےک ۺدرےعی ۺاتممر ۺایک ۺےہ ۺاؾر ۺا اس ۺانبكا ۺےہ ۺہکۺ صارا ۺعراان ۺكا ؾـ ۺایکۺاجاتکس ۺےہ ۺاؾر ۺیسکۺمسقۺےک ۺطا لۺاؾر ۺنکھت ۺاک ۺكاىف ۺںیہن ۺكینا۔ ۺعراان ۺاقكلۺ
ل 1۔ۺاوبۺدیبعهۺرمعمۺنبۺا مینیۺ ٰ‛اجمرۺارقلاان‚ۺ قیقحتۺدمحمۺوفادۺزسنیگۺ،ۺہبتکمۺاخیجن۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
190
امسىف ۺےہ ۺ ،ۺاکونن ۺوک ۺكاوخس ۺوگار ۺوسحمس ۺںیہن ۺوہكا ۺ۔ ۺرتؾكاره ۺاؾر ۺرپ ۺفطلۺےہ ۺ۔ ۺركاده ۺاؾر ۺكاركارۺ 1 عرالقۺےسۺرپاكاۺاؾرۺفروسدهۺںیہنۺوہكا۔’‘ پ ایسۺرامےن ۺںیمۺوہشمر ۺادبیۺاؾرۺزتعمیلۺداوشنرۺاجظحۺ ہلیۺكارۺ‘‘ْوِ ايرقإٓ’‘ ۺےکۺكاص ۺےسۺ لقتسمۺاتکـۺرحتریۺرکےتۺںیہۺ۔2
ض ایسۺرطج ۺاوب ۺدیعسۺدبعاکلملۺا معیب۱۲۳ھ) ۺاؾرۺاوب ۺدیبعاقمس ۺنب ۺصلّاۺصۺب۱۱۳ھ)ۺاکۺیھبۺ ان ۺافراد ۺںیمۺےس ۺامشر ۺوہكا ۺےہ ۺوہنجنۺےنۺاس ۺرامےنۺںیم ۺعراان ۺیک ۺوماقیسیئ ۺركان ۺےکۺقلعتمۺ ثحبۺیکۺےہۺ۔ۺانۺےکۺدعبۺاوبۺاابعلسۺنبۺالمعیزۺب۱۹۶ھ)ۺاتکـۺ‘‘ايبسيٍ’‘ۺںیمۺعراانۺےکۺؾرنۺاؾرۺ
اس ۺیک ۺرس ۺےک ۺكارےۺںیمۺثحب ۺرکےتۺںیہ۔وغلی ۺ،ۺوحنی ۺاؾر ۺزتعمیل ۺملکتمۺاوبانسحل ۺیلعۺنب ۺهیسیۺ اارامینب۳۷۴ھ)ۺےنۺیھبۺاےنپۺرصاےلۺ‘‘ايٓهت’‘ۺںیمۺاافلؽ،ۺرؾسۺ،ۺمظنۺؾۺاولسـۺ،ۺۺدینن ۺںیمۺ ٌَحز بايفاهط و اسًوبط و ْوُط و اثزظ في ايٓفوض ...فاًالصا كبكط فى ايحشٔ بالُة ايرقإٓ».. كاریث ۺےک ۺوحاےل ۺےس ۺعراان ۺیک ۺتمظع ۺاؾر ۺااجعر ۺوک ۺمیلست ۺایک ۺےہ ۺاؾر ۺكا ىف عراان ۺوک ۺ
وخوصبرکرم یتۺےکایلعۺب ہبتۺرپۺافلاۺامشۺرۺایکۺےہۺ۔3 اوبۺامیلسنۺدمحۺنبۺدمحمۺنبۺالاامیہۺالشقایبۺیتسبۺب۳۸۸ھۺدحمـۺ،ۺہیقفۺصارعۺكیشاوپریۺےکۺمہۺ رصعۺ)ےن ۺعراان ۺےک ۺمظن ۺ،ۺیظفلۺاؾر ۺععنایئۺصاراگری ۺوک ۺومرد ۺكادیک ۺعرار ۺدكا ۺےہ ۺ۔اُن ۺیک ۺاگنهۺںیمۺ
1۔ۺكاؾلیۺلکشمۺارقلاان،ۺقیقحتۺدیسۺادمحۺطؼر،ۺدارۺارتلاـۺرصم،ۺضۺ۲۰۔ 2ۺ۔وگڈلۺررہیۺ،ۺدبعامیلحلۺااجنلر،ۺذماہفۺریسفتۺاالصا کف،ۺاقہزهۺ،ۺضۺ۲۴۴۔ 3۔اارامینۺؾۺالشقایبۺۺؾۺدبعااقلہز،ۺكا ـۺرصالئۺیفۺااجعرۺارقلاان،ۺضۺ۶۹۔۲۰۴۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
191
عراانۺدیشکلۺاؾرۺاوتساری ۺںیمۺاتکیۺاؾراھٹمسۺ،ۺرحتكکۺؾۺرحتکۺ،ۺویپیگتسۺاؾرۺوخسۺاولسیبۺںیمۺاكکۺ لارتۺنیۺکا صۺےہۺ۔1
انۺیکۺراالۺںیمۺعراانۺیکۺركانۺ،ۺفزاعفۺ،ۺزجالقۺاؾرۺاتملقۺےکۺكاؾوجدۺصادهۺاؾرۺسیلسۺےہۺ ایسیۺریحـۺازیگنۺایسفنکرم یت ۺاؾرۺالكاینۺاختیصۺرپۺلمتشمۺےہۺوجۺدیننۺوکۺدشـ ۺےسۺہا دیتیۺےہۺ۔ۺیھبکۺ مشاؽۺاؾرۺرسمـۺدیپاۺرککرم یتۺےہۺاؾرۺیھبکۺوخفۺاؾرۺہزاسۺدالۺدیتیۺےہ۔2 اجظحۺےک ۺدعب ۺرعیبۺادایبـ ۺےک ۺاقنداوب ۺہا لۺرکسعیۺب۳۹۷ھۺ) ۺاینپۺاتکـ ۺ‘‘
’‘ۺ
ںیمۺعراانۺیکۺےبۺدبلۺصاذفۺےکۺكارےۺںیمۺےتھکلۺںیہۺ‘’:ااجعرۺعراانۺاکۺولجه،ۺاسۺیکۺرتہبنیۺرحتكک ۺ لن املکـ ۺؾ ۺابعراـ ۺےک ۺدشکل ۺ ۺارابتؽ ،ۺااجیر ۺدبعی ،ۺفیطل ۺااصتخر ۺ ،ۺریشینی ۺاؾر ۺد یشنی ،ۺرؾقن ۺؾۺ رطاؾـ ۺ ،ۺااصاین ،ۺ ُلا ۺبلطم ۺوہكا ،ۺوگارایئ ،ۺاؾر ۺرؾاین ۺوکۺرصف ۺملع ۺكا ىف ۺاؾر ۺاصفذف ۺےک ۺؾےلیسۺ ےسۺیہۺاھجمسۺاجاتکسۺےہۺ۔ۺایسیۺوخوصبرکرم یتۺہکۺوجۺاعصۺینوگنۺےکۺسبۺےسۺكاہزۺاؾرۺسجۺںیمۺانۺیکۺرکفۺ ؾۺوسجۺریحتمےہ۔’‘ ارعشیۺملکتمۺۺانبۺاللنف ۺكاظا ینب۴۰۳ھ)ۺےنۺیھبۺۺاینپۺۺاتکـ’‘
ٓا ’‘ ۺںیمۺ
عراانۺیکۺركانۺوکۺہنۺرصفۺرعـۺےکۺصارےۺحیصفۺکا صۺےسۺلارتۺامكاۺےہۺہکلب ۺامتیہ ۺےکۺاحلؽۺےسۺ درگیۺرعیبۺحیصفۺکا صۺےسۺخڈا ۺاؾرۺۺاسۺدؾرۺںیمۺراجئۺمظنۺؾۺاولسـۺےسۺیھبۺاخرجۺمیلستۺایکۺےہۺ۔3 ایس ۺؾہجۺےس ۺكاظا ین ۺےن ۺمظن ۺعراان ۺوک ۺکا صۺیرشۺںیمۺوموجد ۺاعدی ۺمظنۺےکۺامیپوننۺےسۺرسکیۺ اخرجۺعرارۺدكاۺےہۺ:
1۔ۺااضیاۺ،ۺضۺ۱۴۔
ى 2اوبۺہا لۺرکسعی،ۺاتکـۺالػنا نینۺااتکلہبۺؾۺارعشل،ۺدمحمۺیلعۺحیبصۺؾۺاؾالدهۺرصم،ۺضۺ۱۔ 3۔اابلظا ینۺ،ۺااجعرۺارقلاانۺقیقحتۺ،ۺدیسۺادمحۺطؼر،ۺرصم،ۺدارااعملرفۺ،ۺضۺ۳۰۰۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
192
«ويكس كإ في ْوِ ايرقإٓ ٌَحز ّا الٕ ْوُط خارد ًٔ جُيٍ وجوظ ايٓوِ ايُتٌازة في لَكَضِ 1 ان ۺےک ۺدعب ۺونلق ۺدبعااقلہز ۺ ۺرجاجین ۺب۴۷۴ھ) ۺكک ۺیتچنہپ ۺےہ ۺوج ۺوہشمر ۺارعشی ۺملکتمۺاؾرۺ رعیبۺكا ىف ۺےکۺكاویننۺاؾر ۺاولسـ ۺؾ ۺرؾس ۺعرااینۺیکۺرشجۺرکےنۺؾایننۺںیمۺےسۺاكک ۺںیہ۔ۺ رجاجین ۺ ۺاینپ ۺدؾ ۺرتہبنی ۺاتکوبن ۺ‘‘اْسار ايبالُط’‘اؾر ۺ‛زالئٌ االًحاز’‘ ۺںیم ۺعراان ۺیک ۺااجعر ۺایبین ۺوکۺ رفمداـۺؾۺوفالصۺ،ۺاؾرانۺؾۺااعتسراـۺاؾرۺدبعیۺیکۺامتصۺااسقصۺںیمۺیہۺںیہنۺہکلبۺاسۺےکۺیظفلۺاؾرۺ ععنایئۺریحـۺازیگنۺمظنۺںیمۺےتھجمسۺںیہۺ۔ دبعااقلہز ۺیک ۺراال ۺںیم ۺمظن ،ۺیظفل ۺرابیویئنۺےس ۺتہب ۺركاده ۺفراج ۺاؾر ۺؾعیسۺےہ ۺ۔ ۺکا ص ۺیکۺ ععنایئۺدہالقۺاؾرۺاسۺیکۺرظاںیتفۺیھبۺاسۺدالاےۺیکۺرکںینۺںیہۺۺاؾرۺمظنۺعر ااینۺںیمۺدؾۺرصنعۺظفلۺؾۺ ینعمۺےکۺدرایمنۺاكکۺہنۺوٹےنٹۺؾاالۺراہطبۺكاكاۺاجكاۺےہۺ۔ۺدنہۺاؾرۺركانۺےکۺدرایمنۺاكکۺرہگاۺارابت ؽۺ ےہۺ۔ۺدنہۺاےنپۺادنرۺےپھچۺفلتخمۺاعمینۺوکۺایبنۺرکےنۺےکۺےیلۺطیناطفۺركاینۺها امـۺاکۺاامعتسلۺرکكاۺ ےہۺ۔ۺركانۺ،ۺاكکۺؾہلیسۺہکلبۺوسجۺیکۺها عفۺاؾرۺاسۺرپۺداللقۺرککرم یتۺےہ۔ۺہزۺومجمہعۺکا صۺاچےہۺلااۺ وہۺكاۺوھچكاۺاكکۺاخضۺینعمۺرپۺداللقۺرکكاۺےہۺاؾرۺاعمینۺںیمۺرتمکنیۺدبتیلیۺےسۺایسۺرطجۺاےنپۺااـۺ وکۺاملکـۺیکۺدبتیلیۺاؾرۺاافلؽۺیکۺرتثیناـۺےکۺدرےعیۺؿاہزۺرکكاۺےہۺاؾراسۺےکۺلاسکعۺاافلؽۺںیمۺمکۺ ےسۺمکۺرییغت،ۺاعمینۺںیمۺدبتیلیۺیکۺها عفۺےہۺاؾرۺظفلۺؾۺینعمۺاكکۺاجنۺؾۺدبنۺیکۺرطجۺںیہۺوجۺاكکۺ دؾرسےۺےک ۺصاھتۺاكکۺرتثینیۺارابتؽۺرےتھک ۺںیہۺ۔ركان ۺدنمرہجۺدلیۺرتبیتۺںیمۺد لنےۺےئگۺ ومجموعن ۺےسۺلیکشتۺكاکرم یتۺےہۺ۔ۺرحؾفۺ،ۺااؾارۺ،ۺرحؾفۺوکۺارعاـۺےسۺڑپا ا،ۺاافلؽۺ،ۺاملکـۺ،ۺانۺاکۺ ومجمہعۺ،ۺدما ـۺ۔ دبعااقلہزۺےکۺرظنہیۺمظنۺیکۺاینبدۺرپۺركانۺطقفۺادتبایئۺراجئۺانعرصۺےسیجۺلعفۺؾۺافلعۺؾۺوعفملۺؾۺ عنم دنسماہیلۺؾۺدنسمۺؾۺراطبۺؾۺدیقۺؾۺتفصۺؾ ّضۺےسۺلیکشتۺںیہنۺكاکرم یتۺہکلبۺضعبۺدرگیۺزیچںیۺےسیجۺدقتمیۺؾۺ
1۔ااضیا،ۺضۺ۷۵۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
193
كاریخۺ،ۺخڈف،ۺرکتارۺ،ۺرعتفیۺؾۺریکنت،ۺاامخرۺؾۺاامضر،ۺااجیرۺؾۺاانطـۺ،ۺتقیقحۺؾۺاجمرۺ،ۺہیبشتۺؾۺااعتسره،ۺ ،انہیۺؾ ۺااہبصۺ ،ۺرصحؾ ۺاؿا ضۺؾۺكادیکۺؾریغهۺكایئ ۺاجکرم یت ۺںیہ ۺنجۺںیمۺےسۺہزۺاكک ۺاینپۺہگجۺرپۺاعمین ۺےسۺ قلعتۺریتھک ۺںیہ۔ۺركانۺاینپۺها وتمنۺاؾرۺمشاویننۺاکۺاكکۺہن ۺم ۺوہےنۺؾاالۺزخاہنۺوہےن ۺےکۺصاھتۺ دنہۺاکۺ امدنئهۺےہۺ۔ ہحفص ۺدنہ ۺرپ ۺلکشم ۺاعمینۺےک ۺها ؾه ۺااہتنیئ ۺااصان ۺاعمین ۺ،ۺاطلفئ ۺاؾر ۺےب ۺامشر ۺرظاںیتف ۺكایئۺ اجکرم یت ۺےہ ۺوج ۺركان ۺےکۺصاھت ۺایبن ۺوہکرم یت ۺںیہۺاؾر ۺركان ۺیکۺفلتخم ۺاؾر ۺونتممۺابعرںیت ،ۺونتمم ۺدینہۺ اعمینۺوکۺؿاہزۺرککرم یتۺںیہۺ۔دنہۺانتجۺركادهۺاچالکۺاؾرۺزیتۺوہاگۺركانۺدقیقۺےسدقیقۺرتۺوہکرم یتۺاجالۺیگ عراانۺےکۺاخضۺاولسـۺاکۺاكکۺومنہن ‘‘عجس’‘ ۺیکۺاجبال ۺ‘‘افہلص’‘ۺكاۺب رایۺونعانۺامشرۺایکۺےہۺوجۺ عرااینۺوصخمض ۺومغننۺےکۺكکۺونا ۺوہےنۺاکۺۺصیف ۺےہۺ۔ۺاہتبلۺاسۺاختیصۺےک ۺصاھتۺہکۺاؾ اال ۺوجۺزیچۺ ب رایۺرکدارۺیکۺاحلمۺےہ ۺۺؾهۺینعمۺےہۺہنۺرصفۺظفل ۺ:ۺینعیۺوفالصۺعراانۺطقفۺكکۺیظفلۺمہ اۺایگنہۺاکۺكاصۺ ںیہن ۺےہ ۺہکلب ۺاس ۺےس ۺیھب ۺاعص ۺرت ۺ ،ۺاكک ۺوصخمض ۺععنایئ ۺمظن ۺاس ۺےک ۺریپ ۺارگاوفن ۺےک ۺدرایمن ۺكادنبهۺ ےہۺاؾرۺاعمینۺےکۺانتطفۺےسفلتخمۺوہكاۺرےہ ۺےہۺ۔ۺكاایناہیۺوفالصۺلہسۺاارادۺاؾرۺےبۺفلکتۺںیہۺ۔1
عجسۺاؾرۺاقہیفۺ،ۺملعۺدبعیۺیکۺاطقا جۺںیمۺہیۺےہہکۺملکتمۺاےنپۺکا صۺںیمۺمہۺؾرنۺاؾۺروتمارنۺ املکـۺےسۺاافتسدهۺرکےۺ۔ۺرثنۺںیمۺعجسۺرعشۺؾاےلۺاقہیفۺاکۺمکحۺریتھکۺےہۺۺاؾرۺعراانۺےکۺوحاےلۺےسۺ ‘‘عجس’‘ۺےکۺاجبالۺ ہمل’‘افہلص’‘ۺوکۺاامعتسلۺرکےتۺںیہۺ۔2 عجسۺیکۺنیتۺںیمسقۺںیہۺ: ۲۔عجس ۺوتماری :ۺہی ۺےہہک ۺولمجن ۺےک ۺاارخی ۺاملکـ ۺؾرن ۺباجہ) ۺاؾر ۺرحؾف ۺرؾ ّی1ںیمۺ اطمتقبۺرےتھکۺوہنۺےسیجۺاکرؾكار،ۺاخہمۺؾۺكاہم۔عراانۺدیجمۺےکۺانۺوفالصۺیکۺعناںیلۺہیۺااكاـۺںیہ۔
1۔ۺاالاقتنۺونمۺ،۵۹ۺزینۺتنبۺااشلیط،ۺاالاجعرۺاایبلین،ۺضۺ۱۳۹۔ ى 2۔ۺدبرادلنیۺرریشک،ۺاربلاہنۺیفۺهلؿصۺارقلاان،ۺونمۺوسص،ۺجۺ،۲ۺضۺ،۲۴۹ۺقیقحتۺب شلی۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
194
ف ٔيضا ْسر ََزفُو ًَ ْة وأَ ِنواب ََو ُؿو ًَ ْة 2 َ ُُْ ِ َ َ ْ ِ فٔي س ِٔس ٕر ََدِـُ وز ٕ وكًَ ِٕح ََ ِٓـُ وز ٕ وهٔ ٌٕ ََُسُوز ٕ 3 َ َ ٓ ِ ايًيٌ اذَا َِ.....س ِكيا َصا 4 { َو َ ايظ ُِ ٔص َو ُؿ َحا َصا َوا ِي َك َُز ٔإٔذَا َتال َصا َواي َٓ َضا ٔر إٔذَا َجالَ َصا َو َ ِ ٔ ُ َ ۱۔عجسۺرطمّف:ۺہیۺےہہکۺدما ـۺےکۺاارخیۺاافلؽۺرحفۺرؾ ّیۺںیمۺاكکۺوہنۺنکیلۺؾرنۺںیمۺ فلتخم ۺوہنۺ۔ۺےسیجۺاکرۺؾاکشر،ۺاملۺؾۺااامل،ۺصاہنۺؾۺمشاہن،ۺعراانۺرکمی ۺےکۺوفالص ۺںیمۺےسۺدنمرہجۺ دلیۺومنوننۺوکۺونعبانۺ"عجسۺرطمف"ۺامشۺرۺایکۺاجاتکسۺےہۺ۔ َارا وق َِس َخ ًَ َكهُِ أَكِو ّارا 5 ََا َلهُ ِِ ال َت ِز ُج َ وٕ ِهَّلِل َوق ّ َ ِ َ ْش ي ُٔٔ َط ٓا َء َٔ ِٓهُِ أَ ِٕ ي َت َك َسّ أَو ي َتأ َ َْخ 6 رف إْٔ َ َضا َإل ٔ ِح َسى ا ِلهُبَر ْٔ َ ٔذي ّزا ئً َِب َ ٔ َ ِ ِ َ َ َِ َ َو ُ ايؼ ِبحٔ إٔذَا أَ ِس َ َ يٌ َوأَ ِر َس ٌَ ًًَ َِيض ٔ ِِ ٔيٌ أَي َِِ يَ ِح ٌَ ٌِ َن ِي َسص ُِِ فٔي َت ِـً ٔ ٕ ف ف ٌََ ٌَ َربُوَ بٔأ َ ِػ َحا ٔب ا ِيف ٔ أَي َِِ َت َز َن ِي َ
يٌ 7 كَي ِ ّرا أَبَابٔي ٌَ َت ِز َٔيض ٔ ِِ بٔح َٔح َارة ٕ َٔ ِٔ ٔس ّح ٕ
1۔رؾ ّی،ۺریساـۺرکےنۺؾاالۺكادلۺ،ۺاطقا جۺرعؾضۺںیم،ۺاقہیفۺےکۺرحفۺا یلۺوکۺاہکۺ اجكاۺےہۺ۔ۺسجۺرپۺاقہیفۺاکۺدارؾدمارۺوہكاۺےہۺےسیجۺرحفۺ"ر"ۺرشن،ۺرری،ۺدر،ۺؾریغهۺںیہ۔ 2۔ۺاغہیشب)۸۸ۺاالقۺ۲۳۔۲۴۔ 3۔ؾاہعقب)۵۶االقۺ۱۸۔۳۰۔ 4۔سمشب۲ )۹۲۔۲۱۔ 5۔ونجب)۷۲االقۺ۲۳۔۲۴۔ 6۔دمرثب)۷۴ۺاالقۺ۳۴۔۳۷۔ 7۔لیفب)۲۰۵االقۺ۲۔۴۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
195
۳۔عجسۺوتمارن :ۺہیۺےہۺہکۺدما ـ ۺےکۺاارخیۺاملکـ ۺؾرن ۺںیمۺاكکۺاؾر ۺرحفۺرؾ ّی ۺںیمۺ فلتخمۺوہنۺےسیجۺاکر ۺؾۺاکص،ۺاہنل ۺؾۺاہبر،ۺرشفی ۺؾ ۺرکمی ۺ۔وفالصۺعرااین ۺںیم ۺےسۺ‘‘عجسۺوتمارن’‘ۺیکۺ نیتۺمشاویننۺرپۺوغرۺرکںی: ايُصان ايُِش َتك ٔيِ 1 اب اي ُُِ ِشّت َبٔي َن َوصَ َسيِ َٓاص َُُا ّ َ َ ُ ِ َ َوآ َت ِِي َٓاص َُُا ا ِل ٔه َت َ ايثاقٔب إ ٕٔ كٌُ نَف ِٕص َي َُا ًًَيضا حاف ْٔى 2 ايلار ُٔم ايَٓ ِح ُِ َ اى ََا َ َوايشَ َُا ٔء َو َ ايلارٔ ٔم َو ََا أ َ ِز َر َ َ َِ َ ُ ِ ُ
اب ََ ِش ُلو ٕر فٔي َر ٓ ٕم ََ ِٓ ُظو ٕر َو ا ِيب َ ِيتٔ اي َُِ ٌِ ُُورٔ َو َ ح ايلورٔ َو ن ٔ َت ٕ ايش ِك ٔف اي َُِ ِزفُو َٔ َو اي َِب ِ ٔ { َو ُ ايُِشحورٔ}3 َِ ُ اسۺوسرهۺیکۺفلتخمۺااكاـۺںیمۺونتمۺےکۺكاؾوجدۺ،ۺکا صۺاکۺوصخمضۺرسۺاؾرۺكانۺوفحمؽۺاؾرۺطلمؿسۺ ےہۺ۔ ۺہیۺاختیصۺدؾرسی ۺفلتخم ۺااكاـۺاؾرۺوسروتن ۺںیمۺاجبۺوطرۺرپۺؿاہزۺےہ ۺۺاؾرۺکا صۺےکۺرحؾفۺؾۺ
املکـۺؾۺوصقمدۺ،ۺنحلۺےکۺاسمؾیۺاعمینۺسکعنمۺوہرےہۺںیہۺاؾرۺڑپ ھنےۺؾاےلۺےکۺدنہۺوکۺےبۺارایترۺ اےنپۺصاھتۺامونسۺرکےتیلۺںیہۺ۔ۺاچےہۺکا صۺدہمۺداریۺےکۺقلعتمۺوہ۔ َك َو ِاػب ٔ ِر ًَل َى ََا أَ َػابَوَ إ َٕٔ ذَئوَ َٔ ِٔ { َيا بُن َ َي أَق ٔ ِٔ ايؼَ ال َة َوأِ َُ ِز بٔاي َُِ ٌِزُوفٔ َواْ ِ َط ًَ ٔٔ اي ُُِ ِٓ َ ٔ
ًزّ ٔاأل َُورٔ}4 َِ وخاهۺدلیلۺؾۺتجحۺ،ۺادتساللۺاؾرۺاكکۺطلغۺرکفۺوکۺۺرتسمدۺرکےنۺےکۺومعقۺرپۺوہ۔
1۔اصافـب)۳۷ۺاالقۺ771۔772۔ 2۔ؿارضب)۸۶االقۺ۲۔۴۔ 3۔وطرب)۵۱االقۺ۶۔ 4۔امقلنب)۳۲االقۺ۲۷۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
196
هَّلل ي َِٔ َي ِدًُ ُكوا ذُبَا ّبا وٕ َٔ ِٔ ُزو ٕٔ ا ٔ َاس َتُٔ ٌُوا َي ُط إ َٕٔ َاي ٔذ َ اض ُ ٔ ئ َت ِس ًُ َ { َيا أَ ُي َضا اي َٓ ُ ْض َب ََ َث ٌْ ف ِ ايلاي ٔب وايُِ ِلًُوب}1 ف َ ُ َ َ ُ اب َط ِيئّا ال َي ِشّت َ ِٓك ُٔذو ُظ َٔ ِٓ ُط َؿ ٌُ َ َويَو ٔا ِج َت َُ ٌُوا َي ُط َوإ ِٕٔ َي ِشًُ ِب ُض ُِ ايذُ بَ ُ اچےہۺمشارـۺاؾرۺرتبیغۺےکۺومعقۺرپۺوہ۔ َاب َحف ٕ ٔيىَ ِٔ ََ .خش َٔي ُوٕ ئکٌُّ أَو ٕ { َوأُزِ ئفَتٔ اي َِح َٓ ُة ئً ُُِ َتك ٔي َن َُي ِ َر بٌَٔي ٕسَ .صذَ ا ََا تُو ًَس َ وٕ ف َٔيضا ايزَ ِح َُ َٔ بٔا ِي َِ ِي ٔب َو َجا َء ٔب َكًِبٕ َُٓ ٔيبٕ .ا ِز ُخ ًُو َصا بٔ َشالّ ٕ ذَئوَ َي ِو ُّ ا ِي ُد ًُوز َٔ .ي ُض ِِ ََا َيظَ ا ُء َ يس}2 َوي ََس ِي َٓا ََز ٔ ْ وخاهۺوتہجۺاؾرۺہیبنتۺرکےنۺےکۺاقمصۺرپۺ: ت ايؼَ ٓا َخ ُة .....صُِ ا ِلهَ َرفةُ ا ِيفَحزةُ}3 { َفإٔذَا َج ٓا َء ٔ ُ َ ََ كاۺاكیناالۺۺالہٰیۺیکۺرتہبنیۺریسـۺیکۺربخۺدےتیۺوہال: هَّلل آ َتاّنٔي ا ِل ٔه َتاب وجٌ ًَنٔي َْبٔيا .....ويَِ يحٌ ًِنٔي جب َّارا َطك ٔيا}4 َ ََِِ َ {ق َ َ َ ََ ً ً َاٍ إّن ٔ ِي ًَ ِب ُس ا ٔ َ اگنرسۺےکۺاكکۺدؾرسےۺرطےقیۺےسۺوفالصۺےکۺكارےۺںیمۺیھکلۺیئگۺضعبۺكاتافیـۺںیمۺ اسۺوکۺطا ہظحۺایکۺاجاتکسۺےہۺ۔5
1۔جحب)۱۱االقۺ۷۳۔ 2۔ضب)۵۰ۺاالقۺ۳۲۔۳۵۔ 3۔هیشب)۸۰االقۺ۳۱ۺؾۺ۴۱۔ 4۔ۺب میب)۲۹ۺاالقۺ۳۰ۺؾۺ۳۱۔ 5۔ابعسۺارعایبۺاہیمش،ۺاگنرسۺںیمۺااكاـۺایہٰلۺاکۺمظنۺزجءۺ۱۹ۺؾۺ۳۰۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
197
وفالص ۺےک ۺها ؾه ،ۺعراان ۺےک ۺامجایلکرم یت ۺایبن ۺںیم ۺدرگی ۺااجیداـ ۺیھب ۺفراؾان ۺوطر ۺرپ ۺكایئ ۺاجکرم یتۺ ںیہ ۺوجۺعراانۺیکۺتمظعۺرتثینیۺوکۺخا ءۺیتشخبۺںیہۺاؾرۺاخمبطۺےکۺریمضۺوکۺاانپۺاعقشۺاؾرۺظشفۺانبیتیلۺ ںیہۺ۔انۺااجیداـۺںیمۺےسۺاكکۺ‘‘انجس’‘ۺ ےہۺوجۺوخدۺیھبۺفلتخمۺااسقصۺرپۺلمتشمۺےہۺ۔ انجسۺكاۺمہۺسنجۺوہكا:ۺاطقا جۺدبعی ۺںیمۺہیۺےہۺہکۺملکتمۺاینپۺكاـۺںیمۺدؾ ۺاملکـۺاامعتسلۺ رکےۺوجۺظفلتۺںیمۺاكکۺدؾرسےۺےکۺاشمہبۺكاۺمہۺسنجۺوہنۺرگمۺینعمۺںیمۺفلتخمۺوہن۔ۺےسیجۺ: تٓشاو کّ گٕس يیگشفحی ًّْ ػًشدیذی کّ چگَّٕ «گٕس» تٓشاو گشفث انجسۺكاص:ۺہیۺےہۺہکۺاافلؽۺوب ےنۺاؾرۺےنھکلۺںیمۺمہۺسنجۺوہن ۺبینعیۺرحؾفۺؾۺرحاکـ)ۺاكکۺ وہنۺاؾرۺینعمۺںیمۺفلتخمۺوہنۺےسیجۺافریسۺںیمۺظفل’‘ عرااین ۺعنال ۺںیم ۺ ہمل’‘
’‘ۺاؾرۺرعیبۺںیمۺ ہملۺ‘‘
’‘ۺانجسۺكاصۺ
’‘ ۺںیم ۺولجه ۺرگ ۺوہیئ ۺےہ۔ { َو َي ِو َّ َت ُك ُوّ َ ايشا ًَ ُة ُي ِك ٔش ُِ
وٕ ََا يَب ٔ ُثوا َُي ِ َر َسا ًَ ٕة َنذَ ئوَ }...اصافـب)۳۷ۺاالقۺ10۔13۔ اي ُُِ ِحز ٔ َُ َ انجسۺكاصق:ۺہیۺےہۺہکۺانجسۺےکۺاراکن،ۺرحؾفۺںیمۺاكکۺاؾرۺرحتکۺںیم ۺفلتخمۺوہن۔ۺ عراانۺںیمۺانجسۺكاصقۺطا ہظحۺفرامںیئ: ئ }1 إ ًَاق ٔ َب ُة اي ُُِ ِٓذَ رٔ َ { َو َي َك ِس أَ ِر َس ًِ َٓا ف ٔيض ٔ ِِ َُ ِٓ ٔذرٔ َ فك َ َ ئ فَاِْوُ ِز َن ِي َ انجسۺرا ۺدئ :ۺہیۺےہۺہکۺمہۺسنجۺاملکـ ۺںیمۺاكکۺ ہملۺںیمۺدؾرسےۺ ہملۺےسۺاكکۺرحفۺ ركادهۺوہ۔ۺؾهۺرحفۺراۺدئ ۺیھبک ۺ ہمل ۺےک ۺاؾلۺںیمۺوہكا ۺےہۺےسیج ۺبم)ۺكاـۺؾۺاتعـۺںیم ۺاؾر ۺیھبک ۺاارخۺ ہمل ۺںیم ۺےسیجۺبه) ۺاجص،ۺاجہم ۺ ،ۺكاص ،ۺكاہم ۺاؾر ۺیھبک ۺرحف ۺرا ۺدئ ۺ ہملۺےک ۺؾطسۺںیم ۺوہكا ۺےہ ۺےسیجۺبا)ۺ اقعفۺؾایقعف،ۺانجسۺراۺدئۺوکۺعرااینۺعنالۺںیمۺاظنرهۺرکےن ۺےکۺےیلۺوسرهۺایقعفۺیکۺانۺااكاـۺوکۺ دںیھکی:
198
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
َ ام ب ٔ َ ايش ُ ِرف ُام َوا ِي َت َفتٔ َ {َ ٰ ايشا ٔم إلٔ َى َربّوَ لَك إٔذَا ب َ ًَ َِتٔ ايت َراق ٔ َي َوقٔي ٌَ ََ ِٔ َرا ٕم َوهَ َٔ أَْ َ ُط اي ٔ َ
ام}1 َي ِو ََئ ٔ ٕذ اي َُِ َش ُ انجسۺطخۺ:ۺہیۺےہۺہکۺانجسۺےکۺاراکنۺاتکلقۺںیمۺاكکۺےسیجۺاؾرۺظفلتۺاؾرۺہتکنۺذگاریۺںیمۺ فلتخمۺوہنۺ۔ۺےسیجۺامیبرۺؾامیتر۔ اسۺاالقۺںیمۺانجسۺطخۺےکۺاامعتسلۺےکۺقلعتمۺاؾجۺامجلۺؾۺرابییئۺوموجدۺےہۺ: ئ َو َايذٔي ص َُو يُ ِلٌ ُُٔنٔي َو َي ِشك ٔي ٔن َوإٔذَا ََز ٔ ِؿتُ َف ُض َو َيظِ فٔي ٔن َو َايذٔي { َايذٔي َخ ًَ َكنٔي َف ُض َو َي ِضسٔ ٔ ئُُِي ُتنٔي ث ُ َِ ُيحئي ٔن}2 ِ انجسۺاضمرم:ۺہیۺےہۺہکۺانجسۺےکۺدؾۺرنکۺےلہپۺرحف ۺںیمۺكاۺدرۺایمینۺرحفۺںیم ۺفلتخمۺ وہن۔ ۺسپ ۺارگ ۺدؾ ۺرحؾف ۺاک ۺرخمج ۺاكک ۺدؾرسےۺےک ۺلادكک ۺوہۺوت ۺانجس ۺاضمرم ۺكا ۺاشمہب ۺاہک ۺاجكاۺ ےہ۔ۺےسیجۺرحؾفۺبر،ل)ۺاؾرۺبـ،ۺـ)دنمرہجۺدلیۺااكاـۺانجسۺاضمرمۺرپۺلمتشمۺںیہۺاؾرۺتہبۺ ركادهۺرابییئۺاؾرۺداركایئۺےسۺرہبهۺدنمۺںیہ: {وصُِ ي ِٓضوٕ ً ِٓ ُط وي ِٓأَوٕ ً ِٓ ُط3}... َ َِ َِ َ َ ََ ِ َ َ ق ب َِيِر ٔايِح ّل وبُٔا ُن ِٓتُِ َتُز ُحوٕ}4 َ َ َ ِ َِ َ وٕ فٔي ِ رفحُ َ األر ٔ ٔ {ذَلٔهُ ِِ ب ٔ َُا ُن ِٓت ُِِ َت ِ َ ٔيس}5 يس َوإْٔ َ ُط ي ٔ ُحبّ ا ِي َدي ِر ٔيَظَ س ْ { َوإْٔ َ ُط ًَل َى ذَئوَ يَظَ ض ٔ ْ
1۔ایقعفب)۷۵ۺاالقۺ۱۶۔۳۰۔ 2۔رعشاءب)۱۶ۺاالقۺ۷۸۔۸۲۔ 3۔ااعنصب)۶االقۺ۱۶۔ 4۔ۺاغفرب)۴۰االقۺ۷۵۔ 5۔اعدكاـب)۲۰۰االقۺ۷۔۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
199
انجسۺظفلۺ:ہیۺےہہکۺمہۺسنجۺاملکـ ۺظفلتۺںیمۺاكکۺےسیجۺاؾر ۺاتکلق ۺؾ ۺینعمۺںیمۺفلتخمۺ وہن،ۺےسیجۺوخارۺ،ۺاخركاےسیجۺكارضهۺؾۺكارظهۺاۺسۺوخوصبرـۺاالقۺرشہفیۺںیمۺااكاۺےہۺ: اِظ ْة}1 { ُو ُجو ْظ َي ِو ََئ ٔ ٕذ ْ َ ٔ َ اْض ْة إلٔ َى َرب َّضا ْ َ ٔ َ انجسۺبلق :ۺہیۺےہۺہکۺاےسیۺاافلؽ ۺاکۺاامعتسلۺنجۺےکۺرحؾفۺلا ۺسکعۺاؾر ۺوکعمسۺالالۺ اجںیئ۔ۺےسیجۺصارمۺؾۺصارع،ۺجنگۺؾۺذنگ،ۺاسۺرظنمۺےکۺےیلۺایسۺوھچیٹۺاالقۺرپۺاگنهۺدؾراںیئ: {وربَوَ َفهَبّر}2 ِ ََ اصیػاضۺؾ ۺہبشۺاصیػاض :ۺاصیػاضۺہیۺےہۺہکۺمظنۺكا ۺرثنۺںیمۺاےسیۺاافلؽ ۺالالۺاجںیئۺنجۺےکۺ رحؾفۺاجتمسنۺاؾرۺاكکۺدؾرسےۺےکۺاشمہبۺوہنۺ۔ۺوخاهۺاكکۺامدےۺےسۺقتشمۺوہنۺےسیجۺروسل،ۺ رصالئۺكا ۺاكکۺامدهۺےسۺقتشمۺہنۺوہنۺرگمۺان ۺےکۺرحؾفۺاسۺدقر ۺہیبشۺاؾر ۺاكکۺدؾرسےۺےکۺ لادكک ۺوہن ۺہک ۺؿاہز ۺںیم ۺاصیػاض ۺاک ۺامگن ۺذگرے ۺ ،ۺےسیج ۺرامن ۺاؾر ۺرنیم ،ۺدنمرہج ۺدلی ۺدؾ ۺااكاـۺ امجایلکرم یتۺایبنۺیکۺولجهۺ امۺںیہ۔ {يا أَسفَى ًل َى يُوسف}3 َ َ َ ُ َ وٕ}4 {أَأَْمُتْن َت ِدًُ ُكوْ َ ُط أَ ِّ ْ َ ِح ُٔ ا ِي َداي ٔ ُك َ ابطضۺ:ۺاقتمكلۺاملکـۺےکۺدرایمنۺعمجۺرکےنۺوکۺےتہکۺںیہۺانۺااكاـۺںیمۺؿاہزۺوہۺراہۺےہۺ: {لٔهَيال َتأِسوا ًل َى َا فَا َتهُِ وال َت ِرف ُحوا بُٔا آ َت ُانِ}1 ِ َِ َ َ ِ َِ َ َ
1۔ایقعفب)۷۵االق۱۱۔۱۳۔ 2۔دمرثب)۷۴االقۺ۳۔ 3۔ویفسب)۲۱االقۺ۸۴۔ 4۔ؾاہعقب)۵۶االقۺ۵۹۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
200
{يَضا َا َنشب ِت وًًَيضا َا ِان َتشب ِت2}... َ َ ََ ََ َِ َ ََ {و َتحشبضِ أَ ِيكَاهّ ا وصُِ ُرقُوز3}... َ ِ ْ َ ِ َ ُُِ انتطفۺاؾرۺاطتقبۺےسۺاافتسده،ۺاالقۺدلیۺوکۺاكکۺیئنۺرطاؾـۺاؾرۺخا ؾـۺشخبۺراہۺےہۺ: َك َويُح ٌُٔ َي ُض ُِ َ ت َو ُي َ ّ ايلِي َّبا ٔ ح ُّ ًًَ َِيض ٔ ُِ {َ ...يأ ِ َُزُص ُِِ بٔاي َُِ ٌِزُوفٔ َو َي ِٓ َضاص ُِِ ًَ ٔٔ اي ُُِ ِٓ َ ٔ ا ِي َدبائ َٔث4}... َ ذ اشمہلکۺسجۺاکۺ ُ شنۺاسۺاالقۺںیمۺ امكانۺےہۺ: ئ }5 اْك َ َك اهَّللُ َواهَّللُ َخيِرُ اي َُِ ٔ ٔ َكوا َو ََ َ َ { َو ََ َ ُ سکعۺؾۺدبتلیۺہکۺسجۺاکۺدنمرہجۺۺدلیۺاالقۺںیمۺاامعتسلۺرعؾجۺرپۺرظنۺااراہۺۺےہ: { ََا ًًََيوَ َٔٔ ح ٔشابٔضِ َٔٔ َشي ٕء و ََا َٔٔ ح ٔشابٔوَ ًًََيضِ َٔٔ َشي ٕء6}... ِ َ ِ ِ َ ِٔ ِ ِ َ ِ ِٔ ِ ِ دصتری :ۺکا ص ۺےک ۺااتتخص ۺوکۺاااغر ۺیک ۺرطفۺاٹلپكا ۺہکۺاےس ۺ‘‘ ےتہکۺںیہۺ۔ۺاسۺراؾہیۺےسۺدرجۺدلیۺاالقۺیکۺوخوصبرکرم یتۺریحـۺازیگنۺےہۺ: {...و َصب َي َٓا َٔٔ َي ُسْ ِوَ ر ِحُ ّة إَْٔوَ أَْ ِ َت ايِو َصاب }7 َ ِ َ ُ ِ َ َ
1۔دحكڈب)۵۷االقۺ۱۳۔ 2۔رقبهب)۱االقۺ۱۸۶۔ 3۔ۺفہکب)۲۸االقۺ۲۸۔ 4ۺ۔ۺارعافب)۷االقۺ۲۵۷۔ 5۔ۺاالۺرمعانۺب)۳االقۺ۵۴۔ 6۔ۺااعنصب)۶االقۺ۵۱۔ 7۔االۺرمعانب)۳االقۺ۸۔
’‘ ۺیھبۺ
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
201
عنایننۺیکۺراعلقۺرکكاۺاسۺاالقۺیکۺوخوصبرکرم یتۺوکۺوسگناۺرکۺریہۺےہۺ: ايشُا ٔء َنيف ُرف ٌٔ ِت 1 {أَفَال يَ ِٓوُ زُ َ وٕ إلٔ َى اإلب ٔ ٌٔ َن ِي َ ف ُخً ٔ َك ِت َوإلٔ َى َ َ ِ َ َ
اعمینۺوکۺمسجمۺرکكا ےلہپۺاصارهۺایکۺاجۺاکچۺےہۺہکۺعراانۺیکۺرابییئ،ۺاعمینۺےکۺصاھتۺرہگاۺارابتؽۺریتھکۺےہۺ۔ۺ ملع ۺاوصاـ،اجہۺےک ۺریغتماـ،ۺملعۺااعملینۺاؾرۺاعمین ۺےک ۺریغتماـ ۺےسۺقولخؽ ۺںیہۺ۔ۺرحتکۺؾۺ وکسنۺ،ۺاخمرجۺرحؾف،ۺدمۺؾۺدشۺؾۺک ہ،ۺوفالصۺاؾرۺوجتكڈیۺوقادعۺاؾرۺاافلؽۺاکۺدنہیسۺاذنا فۺ،ۺااكاـۺ یکۺامغنکرم یتۺومیقیسۺ،ۺسایضۺاعمینۺاؾرۺوہفمصۺکا صۺےکۺصاھتۺانتطفۺیکۺؾہجۺےسۺدبلۺاجکرم یتۺےہۺ۔ ۺتمظعۺ عراان ۺرصفۺایسۺںیمۺںیہن؛ہکلبۺها ہمۺابطابطیئؒۺیکۺریبعتۺاؾر ۺدبعااقلہز ۺرجاجینۺۺےکۺرظنہیۺمظنۺےکۺ اطمقبۺعراانۺیک ۺےبۺریظن ۺتمظع ۺاکۺاكک ۺولہپۺہی ۺیھبۺےہۺہک ۺۺاافلؽۺاکۺزجءۺزجءۺاؾرۺدرهۺدرهۺاعمین ۺےکۺ صاھتۺمیظنتۺوہۺاؾرۺظفلۺاؾرۺینعمۺیقیقحۺؾؾایعقۺاومرۺےکۺصاھتۺاطمتقبۺرےتھکۺوہن۔اسۺانبرپۺرتہبنیۺ کا صۺؾهۺےہۺسجۺںیمۺظفلۺیکۺوخوگشاریۺ،ۺرؾسۺؾۺاولسـۺیکۺاوتساریۺ،ۺینعمۺیکۺدریگتسۺاؾرۺئاق قۺعمجۺ وہنۺاؾرۺازجاالۺکا صۺںیمۺیسکۺمسقۺاکۺاذنا فۺشیپۺہنۺااال۔2 یہیۺؾهۺزیچۺےہۺوجۺعراان ۺںیمۺولجهۺرگۺوہریہۺےہۺ۔عراان ۺ،ۺدنلبۺب ہبتۺاؾر ۺاعتمیلۺئاق قۺاکۺ رتامجن ۺےہۺ۔ۺاكکۺایخالکرم یتۺاؾر ۺخڈكاکرم یتۺرصاہۺںیہنۺےہۺ۔ۺہیۺاتکـ ۺئاق قۺےکۺایبن ۺںیمۺاسۺدقرۺ ف ركادهۺااراشئۺاؾر ۺوہس ۺارا ۺدےنیۺؾایلۺاجسؾـ ۺؾ ۺوخوصبرکرم یتۺرپۺلمتشمۺےہۺہکۺاےنپۺاخم نین ۺوک ۺےبۺ
1۔اغہیشۺب)۸۸ۺاالقۺ۲۷۔۲۸۔ ل 2۔ا میزان،ۺج ۺ،۲ۺضۺ ‛:۷۲ايکالّ ايحاٍَ بين ًذوبة ايًفى و جزاية االسًوب و بالُة ايٌُني و حكيكة ايواقٍ صو ارقي ايکالَّ....وتًف االجزاء و َتحس االركإ‚
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
202
ارایترۺینعمۺیکۺرہگایئۺكکۺےلاجکرم یتۺےہۺاؾرۺاعمینۺیکۺتقیقحۺاؾرۺتینیعۺوکۺانۺیکۺاگنوہنۺںیمۺوصتمرۺ اؾرۺمسجمۺرکدیتیۺےہۺاؾرۺانۺیکۺنورؾینۺسحۺاؾرۺادنرؾینۺوعشرۺوکۺرحتكکۺاؾرۺریخستۺرکیتیلۺےہۺ۔ َْخ ًًَ َِيض ٔ ُِ َ ف َٔ ِٔ ف َِوقٔض ٔ ِِ ف ََ ايش ِك ُ
1ۺےکۺدلیۺااوھٹںیۺدصیۺںیمۺےکۺداوشنریبیطۺ
ےتھکلۺںیہ‘’:ۺاسۺکا صۺںیمۺاانطـۺابعرـۺ‘‘ َٔ ِٔ ف َِوقٔض ٔ ِِ’‘ۺےکۺدرےعیۺ ہملۺفقسۺےکۺكاؾوجدۺؿاہزااۺا سۺ ييؼور ايحاية ايفويٌة یک ۺرضؾرـ ۺںیہن ۺیھت ۺاس ۺدہشف ۺكاک ۺؾاہعق ۺوک ۺایبن ۺایک ۺےہ ۺ۔ ٓ ايضائًط‘‘ .
2
فَأَػبحَ فٔي ايُِسٔي َٓةٔ َخائٔفّا يتَر َقب 3 َ َ ُ ِ َ َ ہی ۺاالق ۺوموصف ۺصخشۺےک ۺاقمصۺاؾر ۺاس ۺیک ۺرؾیح ۺاحلق ۺیکۺوتفیص ۺ ۺرپۺلمتشم ۺوہےنۺےکۺ ها ؾه ۺ،ۺاخمرجۺرحؾف،ۺاملکـۺےکۺاخضۺااختنـۺ،ۺانچؾۺ،ۺااؾار،اؾرۺاےسیۺبیشنۺؾۺفرارۺیکۺامکلۺےہۺوجۺ ینعمۺوکۺامکلۺاطل ۺےسۺایبنۺرکرےہۺںیہ۔رکبیۺخیشۺانیمۺاسۺكارےۺںیمۺےتھکلۺںیہ: َحشُ ّا زوٕ حاجة يرلجوَ الي ايکًُة تبٌث في خيايک ػورة ايٌُني َحشوس ّا ٓ ٌَاجِ ايًِة ”
4
1۔لحنۺب)۲۶االقۺ۱۶۔ 2الیینانۺیفۺریسفتۺارقلاان،ۺضۺ۲۵۹۔ 3۔صصقب)۱۸ۺاالقۺ۲۸۔ 4۔النعنیزۺاینغلۺیفۺارقلاان،ۺضۺ۲۵۹۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
203
ادمح ۺادمحۺدبؾی ۺیک ۺراال ۺےک ۺاطمقب ۺاخہکۺشیپ ۺرکےن ۺںیم ۺعراان ۺاک ۺامجایلکرم یت ۺرنہۺاس ۺدنمرہجۺ اف َٔٔ ربّ َٓا يو َّا ًبوسا قَُ َرطيزا 1 دلیۺاالقۺںیمۺولجهۺافرؾرۺےہۺ :إَْٔا ْ َ َد ُ ِ َ َ ِ َ ُ ّ ِ ٔ ّ ‘‘ ۺاسۺاالق ۺےکۺظفل ۺظفلۺےسۺزگہتشۺاكاصۺیکۺیتخسۺاکۺااسحسۺوہراہۺےہۺۺاؾر ۺاسۺاکیھبۺرعؾجۺ 2
لیقثۺرخمجۺےسۺاداۺوہےنۺؾاےلۺرحفۺ‘‘ؿا’‘ۺےسۺسملۺایکۺاجاتکسۺےہ۔’‘ طن دارٹکۺ سیۺصاحلیۺاسۺكارےۺںیمۺےتہکۺںیہۺ: ‘‘عراانۺےکۺوحاےلۺےسۺاملکـۺاؾرۺادیبۺوقادعۺیک ۺحطسۺےسۺاعصۺاكکۺؾاتیعق ۺےسۺامہرا ۺصاانمۺ ےہۺ۔عراان ۺںیمۺریبعتؾنۺاکۺومجمہعۺاملککرم یت،ۺااہلامـ ۺاؾر ۺدااتسوننۺیکۺرنیگنۺوصتریۺاؾر ۺها امـ ۺؾۺ مشاایننۺ،ۺاخرجۺںیمۺكایئۺاجےنۺؾایلۺاجدنارۺوتقیقحنۺےکۺصاھتۺصاھتۺامتصۺؾااعقـۺوکۺاکطا ۺشیپۺرکراہۺ ےہۺوگكاۺانۺوحادـۺےکۺب رایۺرکدارۺایھبۺب ےۺںیہنۺہکلبۺردنهۺںیہ۔’‘3 عراان ۺےنۺاےنپ ۺلا رتۺاؾر ۺامؾراال ۺتعیبطۺاعمین ۺوک ۺمسجم ۺرکےن ۺےکۺےیلۺاؾر ۺینوگن ۺیک ۺھجمسۺ
وبھجۺےکۺاطمقبۺانبےنۺےکۺےیلۺیقیقحۺومنوننۺیکۺتہبۺركادهۺلیثمتۺاؾر ۺہیبشتۺاامعتسلۺیکۺےہۺۺاؾ رۺ ،انہیۺؾۺااعتسره ۺےسۺؾافرۺ سدارۺںیم ۺاافتسده ۺایکۺےہ ۺہکۺاكکۺرطف ۺمیظعۺوخوصبرکرم یتۺوکۺل مۺدےۺراہۺ ےہۺاؾرۺدؾرسیۺرطفۺدنلبۺب ہبتۺئاق قۺوکۺاھجمسےنۺاکۺاكکۺانمطفۺؾہلیسۺےہۺ۔ ہیبشت:ۺہیبشتۺاکۺینعمۺےہۺہکۺاكکۺزیچۺوکۺدؾرسیۺزیچۺیکۺتفصۺكاۺتیفیکۺںیمۺاكکۺاسیجۺرکدانیۺ ےہ۔ۺہیبشتۺےکۺاچرۺاراکنۺےہ: ۲۔عش ّنہ:ۺؾهۺصخشۺكاۺزیچۺےسجۺیسکۺتفصۺںیمۺدؾرسےۺصخشۺكاۺزیچۺےسۺہیبشتۺدیۺیئگۺوہ۔ ۱۔عش ّنہۺہب:ۺؾهۺصخشۺكاۺزیچۺسجۺےکۺصاھتۺاسۺےکۺعش ّنہۺہبۺوکۺہیبشتۺدیۺاجالۺ۔
1۔درھب)۷۶ۺاالقۺ۲۰۔ 2۔ نمۺكا هۃۺارقلاان،ۺضۺ۹۹۔ 3۔ابمذفۺیفۺهلؿصۺارقلاان،ۺضۺ۲۱۹۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
204
۳۔ؾہجۺہبش:ۺعش ّنہۺاؾرۺعش ّنہۺہبۺےکۺامنیبۺرتشمکۺتفصۺكاۺتیفیکۺوکےتہکۺںیہ۔ ۴۔ۺادؾاـۺہیبشت:ۺاےسیۺاافلؽۺوجۺہیبشتۺرپۺداللقۺرکںیۺےسیج’‘ریمےۺدؾطفۺاکۺرہچه،ۺاااتفـۺ یکۺامدننۺاتکمچۺےہ’‘ۺںیمۺدنمرہجۺكاالۺاچرۺاراکنۺكاالۺاجےتۺںیہ: عش ّنہ دؾطفۺاکۺرہچه امدنن
اااتفـ اتکمچۺےہ
اداـۺہیبشت عش ّنہۺہب ؾہجۺہبش
ہیبشت ۺاک ۺاینبد ۺی ۺدہف ۺاؾردصقم ۺہی ۺےہ ۺہکۺملکتمۺےکۺولطمہب ۺینعم ۺوک ۺمسجم ۺرکےکۺصانیعم ۺیکۺ ااںوھکنۺےکۺصاےنمۺالال۔رعمؾفۺادبیۺاکسیکۺےنۺارغاضۺہیبشتۺوکۺانۺاومرۺںیمۺایبنۺایکۺےہۺ: ۺعش ّنہۺےکۺنکممۺوہےنۺیکۺؾاضذف۔ اك ک : عش ّنہۺہبۺیکۺاخضۺتفصۺیکۺؾاضذف۔ دؾ: دشـۺكاۺرنکفۺےکۺاحلؽۺےسۺؾاضذفۺےسیجۺہفۺدرھصۺرمگاوہن ۺےکۺدیننۺوکۺ نیت: رھتپۺےسۺہیبشتۺدیۺیئگۺےہ۔ۺ َفهٔي كَا ِيحٔحارة ٔأَو أَ َطس قَشو ّة 1 َ َ ِ ُ َِ َ عشنہۺیکۺرشا ۺكاۺگھیناۺنپۺیکۺاحلقۺ۔2 اچر:ۺ ّ م شین امہزنیۺادـۺاکۺاسۺكاـۺرپۺنیقی ۺےہۺہکۺعراانۺیکۺ ہینۺرعیبۺركانۺیکۺاوتسارۺؾۺمکحم ۺاؾرۺ دقیقۺاؾرۺغیلبۺرتنیۺمسقۺںیہۺ۔ۺانبۺاریثۺرفمدۺیکۺرفمدۺےسۺہیبشتۺیکۺعنالۺےکۺےیلۺاسۺاالقۺوکۺالالۺ ايًيٌ ي ٔباسا 3 ںیہَ :و َج ٌَ ًِ َٓا َ ِ َ َ ّ
1۔ۺرقبهب)۱ۺاالقۺ۷۴۔ 2۔اتفمجۺاولعلص،ۺضۺ۲۶۱۔ 3۔ۺابنءۺب)12ۺاالقۺ72۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
205
سجۺںیمۺخڈاؾدنےنۺراـ ۺوکۺابلسۺےسۺہیبشتۺدیۺےہۺوچہکنۺہی ۺینوگنۺیکۺخڈایئۺ،ۺدنمشۺ ےسۺفرارۺاؾرۺاےسیۺاومرۺوکۺاپھچےنۺےکۺےیلۺاكکۺابلسۺیکۺامدننۺےہۺہکۺنجۺےسۺامشانۺدؾرسؾنۺوکۺ اااگهۺںیہن ۺرکكاۺاچےہ ۺےہۺ۔ۺؾهۺےتہکۺںیہ ‘’:ۺہی ۺایسیۺاہیبشتـۺںیمۺےسۺےہۺوج ۺرصفۺعراان ۺےک ۺصاھتۺ اض َي ُضَٔ 1رؾنیجۺںیم ۺےسۺہزۺ اض َلهُ ِِ َوأَْمُتْن ي َٔب ْ وصخمضۺںیہۺایسۺرطجۺاس ۺاالقۺںیم صَُٔ ي َٔب ْ اكکۺوکۺابلسۺےسۺہیبشتۺدیۺیئگۺےہۺ۔ویکہکنۺابلسۺ،ۺرتنیۺاؾرۺوخوصبرکرم یتۺ،ایحءؾۺتفعۺاکۺدؾرسؾنۺ یکۺدطفۺادناریۺےسۺےنچبۺاکۺكاىفۺےہ۔’‘2
انۺینوگنۺےکۺااعفلۺڑکمیۺےکۺاجےلۺیکۺرطجۺںیہۺوجۺخڈایئۺركگۺےسۺاخیلۺاؾرۺاسۺیکۺدا ـۺ ےسۺب لنؾۺںیہنۺںیہۺاؾرۺہیۺااعفلۺاسۺدقرۺزمکؾرۺاؾرۺےبۺاینبدۺوہےتۺںیہۺہک ۺیکلہۺیسۺوہاۺےکۺرؾرۺےسۺ اُرۺاجےتۺںیہ۔
ئ َات َد ُذوا َٔ ِٔ ُزو ٕٔ اهَّللٔ أَ ِوي َٔي ٓا َء َن َُ َث ٌٔ اي ٌَِ ِٓهَ ُبو ٔ ت َات َدذَ ِت بَ ِِيتّا َوإ َٕٔ أَ ِوصَ َٔ { ََ َث ٌُ َاي ٔذ َ
ت يَو كَاْ ُوا َيًٌَُوٕ}3 ا ِيب ُ ُيو ٔ ِ ُ َ ت َيب َ ِيتُ اي ٌَِ ِٓهَبُو ٔ ِ ‘‘وہنجنۺےنۺاہللۺوکۺوھچرۺرکۺدؾرسؾنۺوکۺاانپۺؾیلۺانبكاۺےہۺانۺیکۺعنالۺاسۺڑکمیۺیکۺیسۺےہۺوجۺ اانپۺرھگۺانبکرم یتۺےہۺاؾرۺرھگؾنۺںیمۺطفۺےسۺزمکؾرۺمػیناۺڑکمیۺاکۺرھگۺےہۺارگۺہیۺینگۺاجےتنۺوہےتۺ۔’‘ اکفرؾنۺاکۺرکدار ۺرساـ ۺیکۺامدننۺےہۺدوھہکۺدےنیۺؾاالۺاؾر ۺادنرےسۺاخیل:اؾروجۺینگۺاکفرۺ وہےئگ ۺںیہ ۺان ۺےک ۺاامعل ۺاےسیۺںیہۺےسیج ۺاكکۺخینل ۺدیمان ۺںیمۺرساـۺ،ۺےسج ۺایپصاۺكاینۺایخلۺرکكاۺ
1۔ۺرقبهب)۱ۺاالقۺ721۔ 2۔الثملۺاشللا،ۺجۺ،۱ۺضۺ۲۳۳۔ 3۔وبکنعـب)۱۹االق۴۲۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
206
ےہ۔‚اوتساری ۺںیم ۺومنینم ۺیک ۺعنال ۺہسیس ۺكا یئ ۺوہیئ ۺدویار ۺیک ۺرطج ۺےہ ۺاؾر ۺوشنؾ ۺ امںیمۺ رطاؾـۺاؾرۺصادایبۺےسۺرھبوپرۺوپدےۺیکۺامدننۺںیہ۔ َنأََْضِ ب ِٓيإ َزػوؾ 1 ُِ ُ َ ْ َُِ ْ ‘‘ۺوگكاۺہسیسۺكا یئۺوہیئۺدویارۺںیہ۔’‘ { َن َز ِر َٕ أَ ِْخ َد َط ِلأ َ ُظ ف ََآزر ُظ فَاس َت ًِِ ََى فَاس َتوى ًَل َى سوقٔطٔ}2 ُ َ ِ ِ َ َ ‘‘ۺاكکۺیتیھکۺسجۺےنۺبرنیمۺےس)ۺاینپۺوسیئۺاکنیلۺرھپ ۺاےسۺوبضمؽ ۺایکۺاؾرۺؾه ۺومیٹۺوہیئگۺرھپۺ اےنپۺےنتۺرپۺدیسیھۺڑھکیۺوہیئگ۔’‘ منہجۺوگكاۺاكکۺردنهۺوموجدۺیکۺرطجۺےہۺوجۺرہقۺرھبیۺااؾارۺاؾرۺدہشفۺكاکۺدلارۺؾایلۺےہۺ: لَك إَْٔضا يَوَ ى َْزَاً ّة ي ًَٔظوى َت ِس ًُو َٔ أَزبز و َتولَى}3 {َ ٓ َ ٰ َ َ ِ ِ َََ َ َ ‘‘ۺا اسۺہزۺزگۺہنۺوہاگۺویکہکنۺؾهۺوتۺڑھبیتکۺوہیئۺااگۺےہ ۺوجۺعنہۺاؾرۺرسۺیکۺاھکلۺادھیزےنۺؾایلۺےہۺ ؾهۺہزۺكینھۺریھپےنۺؾاےلۺاؾرۺعنہۺومرےنۺؾاےلۺوکۺاکپرےۺیگ۔’‘ {إٔذَا رأَ ِتضِ َٔٔ َکَا ٕٕ بٌَٔي ٕس سٌُٔوا يَضا َت َِيوّ ا و َزف ٔيرا}4 َ ُ َ ُ َ ّ َ ُِ ِ َ ‘‘ۺذفۺؾهۺبمنہجۺ)ۺدؾرۺےسۺاںیہنۺدےھکیۺیگۺوتۺہیۺینگۺبضغۺےسۺاسۺاکۺرھپبكاۺاؾرۺدلاركاۺںینسۺےگ۔’‘
ُور َتکَازُ َتُ َيز ُ َٔٔ ا ِي َِيىٔ }5 {إٔذَا أ ُ ِي ُكوا ف َٔيضا َسُٔ ٌُوا ي ََضا َطض ٔ ّيكا َوه ٔ َي َتف ُ َ َ ِ
1۔فصب)۶۲االقۺ۴۔ 2۔حتفب)82ۺاالقۺ۱۹۔ 3۔اعمرجب)۷۰االقۺ۲۵۔۲۷۔ 4۔فراقنب)۱۵االقۺ۲۱۔ 5۔کلمۺب)۶۷االقۺ۷۔۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
207
پ ‘‘ ۺذف ۺؾهۺاسۺںیمۺداےلۺاجںیئۺےگۺوتۺاسۺےکۺ ھیزےنکۺیکۺوہانلکۺااؾار ۺںینسۺےگۺاؾر ۺؾهۺ وجسۺامرۺریہۺوہیگۺعربیۺےہۺہکۺدشـۺظیغۺےسۺٹھپۺڑپے۔’‘
لیثمت لیثمتۺوخدۺہیبشتۺیکۺااسقصۺںیمۺےسۺےہۺاؾرۺوصخمضۺااكارۺیکۺاحلمۺےہۺ: {وِهَّلِل ايُِ َث ٌُ األ ًِل َى}1 َ َ { َي ُط ايُِ َث ٌُ األ ًِل َى}2 َ ظ ریسفت ۺ‘‘ااشکلف’‘ےک ۺومٔفل ۺر شصزی ۺوسرهۺرقبه ۺیک ۺ ۲۷ۺكا ۺ ۱۰ۺااكاـ ۺ{ ََ َثًُ ُض ِِ َن َُ َث ٌٔ َايذٔي
اس َت ِوق ََس ْ َ ّارا َف ًَ َُا أَ َؿا َء ِت}؛ۺیکۺرشتحیۺےکۺاقمصۺرپۺےتہکۺںیہ: ِ ‘‘ۺخڈاؾدنۺذفۺانمنیقفۺیکۺافصـۺوکۺؿاہزۺرکكاۺاچےہ ۺےہ ۺوتۺلثمۺےلۺرکااكاۺےہۺویکہکنۺہیۺلثمۺ اعمینۺوکۺؾاحضۺرکےنۺاؾر ۺئاق قۺےسۺرپدهۺاُاھٹےنۺےکےیلۺتہبۺركادهۺومرثۺےہۺ۔ۺاسۺرطجۺہکۺ ایخالکرم یتۺؾااعقـ،ؾوجدیۺاؾرۺینیعۺوصرـۺںیمۺاشمدہهۺےیکۺاج صکنےۺںیہ۔’‘3 ویسیطۺیھبۺاےنپۺےسۺےلہپۺنیققحمۺےسۺلقنۺرکےتۺںیہ: ‘‘ۺعراانۺیکۺامتلیثۺاکۺدصقمۺاےنپۺوصقمدۺؾۺولطمـۺوکۺوسحمسۺلکشۺںیمۺشیپۺرکكاۺےہۺ۔’‘4 ها ہمۺابطابطیئ ؒۺلثمۺیکۺرعتفیۺرکےتۺوہالۺےتہکۺںیہ:
1۔لحنۺب)۲۶االقۺ۶۰۔ 2۔رؾصب)۳۰ۺاالقۺ۱۷۔ 3۔ااشکلف،ۺجۺ،۲ۺضۺ۷۱۔ 4۔االاقتن،ۺجۺ،۱ۺونم۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
208
‘‘ ۺلثمۺا اسۺؾہلیسۺےہۺوجۺب اد ۺیکۺوتفیصۺایبن ۺرکےنۺےکۺےیلۺاامعتسلۺوہكا ۺےہۺاؾر ۺا یلۺ 1 وصقمدۺوکۺلیثمتۺاؾرۺہیبشتۺےکۺدرےعیۺصاعمۺےکۺدنہۺےکۺلادكکۺرکكاۺےہ۔’‘ ها ہم ۺابطابطیئۺؒۺیکۺرظنۺںیمۺعراان ۺںیمۺلثمۺاکۺاامعتسلۺاسۺؾہجۺےسۺےہۺہکۺہیۺئاق قۺاؾرۺ داق قۺیکۺؾاضذفۺرکےنۺاکۺااصانۺرتنیۺرا ہتۺےہۺسجۺےسۺاعملۺاؾرۺریغۺاعملۺ،ۺہزۺاكکۺاینپۺحطسۺرپۺۺاسۺ ےسۺدیفتسمۺوہكاۺےہ۔2 ایسۺرطج ۺانۺیکۺراال ۺںیمۺیلیثمتۺركان،ۺكاولعمصۺاعمینۺوکۺولعمصۺاؾر ۺاعصۺینوگنۺےکۺدنہۺ ںیمۺوموجدۺوصترۺےکۺدرےعیۺایبنۺرککرم یتۺےہۺ۔ۺویکہکنۺعراانۺیکۺدہالقۺاعصۺےہۺۺاؾرۺیسکۺاخضۺرگؾهۺ ےسۺوصخمضۺںیہنۺےہۺاؾر ۺاسۺںیمۺاعصۺینوگنۺیکۺرکفیۺحطسۺاکۺایخلۺراھکۺاجكا ۺےہۺاؾر ۺدؾرسیۺ رطفۺطفۺامشاوننۺاکۺمہف ۺامدیۺۺوسحمصاـۺیکۺحطس ۺےسۺكاالرتۺںیہنۺوہكاۺ۔ ۺسپ ۺاسۺؾہجۺےس ۺہک ۺریغۺ امدیۺاعمین،ۺاعصۺینوگنۺیکۺھجمسۺںیمۺاااجںیئۺاعنالۺرضؾریۺوہاجکرم یتۺےہۺ۔3 ل َضب ُ َضا ‘‘ا میزان”ےکۺرتحمصۺومٔفلۺاینپۺرہگیۺاگنوہنۺےسۺاسۺاالق ۺ{ َوت ٔ ًِوَ األ َِ َثا ٍُ َن ِ ٔ وٕ}4ۺیکۺریسفتۺںیمۺےتھکلۺںیہ‘’:ۺہیۺحیحصۺےہۺہکۺعراانۺیکۺعناںیلۺاع صۺ ض َو ََا َي ٌِكًُٔ َضا إ ٔال اي ٌَِاي ُُٔ َ ي ًٔ َٓا ٔ اؾرۺوعاصۺےکۺےیلۺںیہۺرگمۺاسۺاالقۺےکۺاطمقبۺاعمینۺیکۺتقیقحۺاؾرۺانۺےکۺا یلۺاقمدصۺرپۺوتہجۺدانیۺ الہ ۺملع ۺؾ ۺداشن ۺاؾر ۺاصابحن ۺلقعۺےک ۺصاھتۺوصخمضۺےہ ۺوج ۺان ۺعنایننۺںیم ۺلقعتۺاؾر ۺدتلا ۺےکۺ درےعیۺوظاہزۺےسۺزگرۺرکۺاومرۺیکۺتقیقحۺاؾریقیقحۺاعمینۺكکۺ ےتچنہۺںیہ۔’‘5
ل 1۔ا میزان،ۺجۺ،۲۳ۺضۺ۱۰۱۔ ل 2۔ا میزان،ۺجۺ،۲۵ۺضۺ۲۱۵۔ ل 3۔ا میزان،ۺجۺ،۳ۺض۶۳۔۶۱۔ 4۔وبکنعـۺب)۱۹ۺاالقۺ۴۳۔ ل 5۔ا میزان،ۺجۺ،۲۶ۺضۺ۲۳۱۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
209
ااعتسره ااعتسرهۺتغلۺںیمۺادلارۺےنیلۺےکۺینعمۺںیمۺےہۺ۔ۺیسکۺ ہملۺوکۺۺاسۺےکۺریغۺؾیعضۺینعمۺ ںیم’‘اشمتہب’‘ ۺیک ۺؾہجۺےسۺاامعتسل ۺوک ۺ ۺااعتسره ۺاک ۺكاص ۺدكا ۺاجكا ۺےہ ۺینعی ۺااعتسرهۺاكکۺمسق ۺاکۺ ‘‘اجمرب لس’‘ۺےہ ۺہکۺسجۺںیمۺہیبشت ۺےکۺدؾۺۺرنکۺںیمۺےس ۺاكکۺوک ۺالكا ۺایگ ۺوہۺ۔ ۺاس ۺادیبۺتعنصۺ ےسۺاافتسدهۺامجایلکرم یتۺاؾرۺرابییئۺیکۺتہجۺےکۺها ؾهۺدنلبۺب ہبتۺاؾرۺلارتۺاعمینۺیکۺلیہستۺاکۺكاىفۺےہۺوجۺ ۺںیہنۺاےت ۺ۔ملع ۺؾ ۺدہالق ۺےکۺ امشاین ۺرکف ۺؾ ۺادنہشی ۺیکۺدحؾد ۺےس ۺاخرج ۺںیہ ۺاؾر ۺاافلؽ ۺےک ۺاقلق ۺںیم ا ےیلۺایحـۺؾۺردنیگۺاکاۺاعتسرهۺ: {أَؤَ كَإ َٔ ِِيتّا فَأَح َِي ِِي َٓا ُظ}1 ِ ِ َ ِ َ ؿاہزیۺایحـۺےکۺكاىفۺكاینۺوکۺونعمیۺردنیگ ۺےکۺےیلۺوطبرۺااعتسرهۺاامعتسلۺرکكاۺ: ايش َُ ٓا ٔء ََا ّء ف ََشاي َِت أَ ِوز ٔ َي ْة بٔ َك َسرٔ َصا فَا ِح َت َُ ٌَ َ {أَِْزَ ٍَ َٔ َٔ َ وٕ ايش ِي ٌُ َز َب ّسا َراب ٔ ّيا َو َٔ َُا ُيوقٔسُ َ َض ُب اهَّللُ اي َِح َل َواي َِباكٔ ٌَ فَأ َ ََا ايزَ َبسُ ًًَ َِيطٔ فٔي اي َٓارٔ ابِت ٔ َِ ٓا َء حًٔ َِي ٕة أَ ِو ََ َتا َٕ َز َب ْس َٔ ِثًُ ُط َنذَ ئوَ َي ِ ٔ هَّلل األ َِ َثاٍ}2 َض ُب ا ُ ق َنذَ ئوَ َي ِ ٔ األر ٔ اض ف ََي ُِهُ ُث فٔي ِ َ ف ََي ِذ َص ُب ُج َف ٓا ّء َوأَ ََا ََا َي ِٓ َف ٍُ اي َٓ َ اجترـۺاکۺااعتسرهۺدہالقۺےسۺرؾرگداینۺاؾرۺرمگایہۺیکۺاجلقۺلا ھنےۺےکۺےیل: ئ3}. اطت َ َر ُوا َ ئ ِ ايـال َي َة بٔا ِي ُض َسى ف ََُا َرب ٔ َح ِت ت َٔح َارتُ ُض ِِ َو ََا كَاْ ُوا َُ ِض َتسٔ َ {أُو َيئ ٔوَ َاي ٔذ َ
،انہی
1۔ااعنصب)۶ۺاالقۺ۲۱۱۔ 2۔ردعب)۲۳ۺاالقۺ۲۷۔ 3۔رقبهب)۱االقۺ۲۶۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
210
،انہی ۺتغل ۺںیم ۺ،یفخم ۺکا ص ۺےنہک ۺوک ۺےتہک ۺںیہ ۺاؾر ۺاطقا ج ۺںیم ۺا اس ۺکا ص ۺےہ ۺوج ۺبدؾرۺ
اؾرلادكک)دؾۺاعمینۺاکۺاحلم ۺےہۺوجۺہکۺاكکۺدؾرسے ۺےکۺالرصۺؾۺزلمؾص ۺںیہ۔ۺكاـۺےنہکۺؾاال ۺ،انہیۺ وکۺاسۺرطجۺایبنۺرکكاۺےہۺہکۺڑپ ھنےۺؾاالۺكاۺصاعمۺاسۺےکۺرصحیۺاؾرۺؾاحضۺینعمۺیکۺدمدۺےسۺاسۺےکۺ دیعبۺینعمۺوکۺھجمسۺاتیلۺےہۺ۔ۺعنا ۺ‘‘دطفۺدراریۺ‘‘ۺدؾرسؾنۺےکۺوقحضۺكااملۺرکےنۺےسۺ،انہیۺےہ۔ۺ سجۺرطجۺ‘‘رؾیۺلاۺقلخۺرکدن’‘ۺؾ’‘تشپۺہبۺہلبقۺرکدن’‘ۺاسۺرعشۺںیمۺركااکریۺےسۺ،انہیۺےہۺ۔ ػاس فاَی کّ سٔی تش خهقُذ پؾث تش قثهّ يیکُُذ ًَاص عراانۺیسنجۺاسملئۺںیمۺسمۺؾۺسملۺاؾرۺابمرشـۺیسیجۺ،انیئۺریبعتۺؾنۺےسۺاافتسدهۺرکكاۺےہۺ غحُىُ انُِّغَاءَ}1 {َأْٔ اليَ ْ اسۺرطجۺراخیلۺاک ۺۺرضحـۺویفسۺدصقی ۺہیلع ۺالشا ۺصۺیکۺدااتسنۺیک ۺرشتحی ۺںیم ۺ ہملۺر
ۺؾۺ
اادمۺبب اؾده) ۺاک ۺاامعتسلۺایکۺایگ ۺےہۺاؾر ۺیتح ۺہکۺرضحـ ۺویفس ۺیک ۺوخوصبرکرم یت ۺیکۺوتفیصۺاؾر ۺرشتحیۺ ںیہنۺیکۺیئگۺہکلبۺدلجیۺےسۺاؾرۺ،انہیۺےکۺدرےعیۺاسۺےتکنۺوکۺرتکۺرکۺدكاۺایگےہ۔ َكص َٔٔ أَ ِر َسً َِت إٔي َِيضَٔٔ َوأَ ًِ َت َس ِت َي ُضَٔ َُ َتهَأ ّ َوآ َت ِت ك ُ ٌَ َواح َٔسة ٕ َٔ ِٓ ُضَٔ { َف ًَ َُا َسُٔ ٌَ ِت ب ٔ َُ ِ ٔ اْخ ِد ًًَ َِيضَٔٔ َف ًَ َُا َرأَ ِي َٓ ُط أَ ِنب َ ِرْ َ ُط َوق ََل ٌِ َٔ أَ ِيسٔ َي ُضَٔ َو ُقً َِٔ َح َ ْشا إ ِٕٔ اغ ِهَّلِل ََا َصذَ ا َب َ ّ ٔسهِّي ّٓا َوقَايَتٔ ِ ُ ْكيِ }2 َصذَ ٓا إٔال ٓ ًََ َْو َ ٔ ْ ‘‘تختۺرپۺانھٹیب’‘ۺدقرـ،ۺروبتیبۺكاۺاملکنفۺےس ۺ،انہیۺےہۺسجۺرطجۺ‘‘ ’‘ ۺدقرـۺایہٰلۺیکۺ تمظعۺؾۺخا لۺےسۺ،انہیۺےہ۔
1۔مشاءب)۴ۺاالقۺ۴۳۔ 2۔ویفسب)۲۱االقۺ۳۲۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
غ اس َتوى}1 {ايزَ ِح َُ ُٔ ًَل َى اي ٌَِزِ ٔ ِ َ ٰ
211
{بٔيسٔظ ٔايًُِِوُ }2 َ ُ
ات بٔئُِيٓٔطٔ}3 { َو َ ايشُا َواتُ ََ ِلؤيَ ْ َ ظ ر شصزیۺذموکرهۺاالقۺےکۺدلیۺںیمۺےتھکلۺںیہ: ‘‘ ۺاسۺریبعتۺےکۺدرےعیۺتمظعۺخڈا ۺامہرےۺےیلۺمسجمۺوہاجکرم یتۺےہۺاؾر ۺخڈا ۺاےنپۺکا صۺےکۺ درےعیۺدنبؾنۺوکۺاےنپۺخا لۺیکۺرطفۺوتمہجۺرکراہۺےہۺویکہکنۺمیظعۺاؾرۺلارگۺاومرۺنجۺںیمۺدنہۺ ؾ ۺمہفۺیرشۺریحتمۺوہاجكا ۺےہۺاؾر ۺرہگیۺا و ر ۺیھبۺااصاینۺےسۺان ۺوکۺھجمسۺںیہنۺںیتکسۺوتۺكازگریۺوطر ۺرپۺ لیثمتۺؾۺلیختۺےکۺدرےعیۺؿاہزۺوہكاۺالرکفۺےہۺاؾرۺہیۺؾهۺزیچۺےہۺسجۺرپۺملعۺایبنۺںیمۺثحبۺوہکرم یتۺےہۺ نکیلۺذگہتشۺرامےنۺےسۺےنتکۺیہۺدقصۺاسۺؾادیۺںیمۺداگمگالۺںیہۺہکۺثحبۺاؾرۺوک شۺہنۺرکےنۺیکۺ ؾہجۺےسۺااكاـۺاؾرۺرؾاكاـۺےسۺطلغۺہجیتنۺاحلصۺرکےتۺںیہ۔’‘4
ب وحصۺربطیس ؒ ۺےتہک ۺںیہ‘’:ۺاسۺرطجۺاکۺایبن ۺ ںیمۺاھجمسےنۺےک ۺےیل ۺاؾرۺامہریۺرؾرۺب هۺیکۺ ركاینۺوگتفگۺےکۺاطمقبۺشیپۺایکۺایگۺےہ۔’‘5
عراان،اعمل ۺاارخـ ۺےکۺمیظعۺاؾر ۺونعمیۺوفادئ ۺاؾر ۺتخسۺفیلکت ۺده ۺعشکا ـ ۺوکۺاس ۺاہجن ۺےکۺ وسحمسۺوفادئۺاؾرۺعشکا ـۺےسۺہیبشتۺداتیۺےہ۔ األر ُق أًُ َٔس ِت ئًُِ َتك ٔين}1 ُ ُع ُؿ َضا َ ايش َُا َواتُ َو ِ ُ َ { َو َسارًُٔوا إلٔ َى ََ ِِ ٔ َ رفة ٕ َٔ ِٔ َربّه ِِ َو َج َٓ ٕة َ ِ
1۔ؿہب)۱۰االقۺ۵۔ 2۔کلمب)۶۷االقۺ۲۔ 3۔رب ب)۳۹ۺاالقۺ۶۷۔ 4۔ااشکلف،ۺجۺ،۴ۺضۺ۱۴۳۔ 5۔عمجمۺاایبلن،ۺجۺ۷۔،۸ۺضۺ۵۰۸۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
212
ها ہمۺابطابطیئؒۺاسۺاالقۺیکۺریسفتۺںیمۺےتہکۺںیہ‘’:ۺوگكاۺہکۺاسۺمسقۺیکۺریبعتۺؾتعسۺاؾرۺفرایخۺ ےسۺ،انہیۺےہۺوجۺؾۺمہۺیرشۺےسۺاخرجۺےہ۔’‘
2
ف ًَ ِٔ َسا ٕم}‘‘ 3سجۺدنۺلکشمۺرتنی ۺہحملۺااالۺاگ’‘یکۺ ب وحصۺربطیس ۺاسۺاالقۺ{يَ ِو َّ يُهِظَ ُ رشتحیۺںیمۺےتھکلںیہ‘’:ہیۺہلمجۺاسۺاموحلۺیکۺتخسۺاؾرۺدشكڈۺاحلقۺےسۺااعتسرهۺےہ۔’‘4 ظ ر شصزیۺیھبۺےتہکۺںیہۺ‘’:ۺہیۺلثمۺدشـ ۺاب ۺاؾرۺاکصۺیک ۺیتخسۺوکۺاچنہپےن ۺےک ۺےیلۺےہۺباسیجۺ ہکۺیتخسۺاؾر ۺتقشمۺےکۺومعقۺرپۺوخانیتۺاےنپۺدا نمۺوکۺڑچلاالۺاسۺرطجۺیتچبۺںیہۺہکۺا ۺن ۺیکۺ 5 ڈنپایلنۺؿاہزۺوہاجکرم یتۺںیہ)ۺؾرگہنۺؾاہنۺوتۺہنۺڈنپیلۺےہۺاؾرۺہنۺیہۺاسۺاکۺؿاہزۺوہكا۔’‘ عراان،امدلقۺیکۺرطف ۺاملئۺاؾرۺونعملقۺےسۺدؾرۺامشاوننۺیکۺداینۺےسۺتہب ۺركادهۺؾایگتسبۺ اؾر ۺتبحم ۺوکۺ ہمل ۺ‘‘ ’‘ ۺےک ۺدرےعی ۺایبن ۺرکكا ۺےہ ۺكاہکۺان ۺیک ۺااہتنیئ ۺیتسپ ۺاؾر ۺذف ۺداین ۺوک ۺااسحسۺ اخمبط ۺیک ۺرہگاویئن ۺكک ۺاچنہپال ۺوگكا ۺہک ۺہیۺینگ ۺیسک ۺؾرین ۺوبھج ۺیک ۺرطج ۺرنیم ۺرپ ۺڑپے ۺںیہ ۺہکۺ یسکۺمسقۺیکۺرحتکۺؾۺشبنجۺیھبۺںیہنۺرک صکنے: َ ق6}... األر ٔ رفوا فٔي َسبٔي ٌٔ اهَّللٔ اثا َق ًِت ُِِ إلٔ َى ِ {ََ ...ا َلهُ ِِإٔذَا قٔي ٌَ َلهُ ُِ ا ِن ٔ ُ ‘‘ۺںیہمتۺایکۺوہاۺےہۺہکۺذفۺمتۺےسۺاہکۺاجكاۺےہۺاہللۺیکۺراهۺںیمۺولکنۺوتۺمتۺرنیمۺرپۺج ٹۺاجےتۺوہ۔’‘
1۔ۺاالۺرمعانۺب)۳االقۺ۲۳۳۔ ل 2۔ا میزان،ۺجۺ،۴ۺضۺ۲۸۔ 3۔ملقۺب)۶۸ۺاالقۺ۴۱۔ 4۔عمجمۺاایبلن،ۺجۺ۹۔،۲۰ۺضۺ۳۳۹۔ 5۔ااشکلف،ۺجۺ،۴ۺضۺ۵۹۳۔ 6۔ۺوتہبۺب)۹ۺاالقۺ۳۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
213
ع عراان ۺاک ۺکا ص ۺ شنکیزنی ۺیک ۺااصان ۺاؾر ۺےبۺاتیمہ ۺومـ ۺےکۺوحاےل ۺےسۺاس ۺوخوصبرـ ۺاؾرۺ اکلمۺریبعتۺےسۺاافتسدهۺرکكاۺےہۺہکۺانۺےکۺب ےنۺےسۺوکیئۺفرضۺںیہنۺڑپكا: ئ }1 {ف ََُا بَهَ ِت ًًَ َِيض ٔ ُِ َ األر ُق َو ََا كَاْ ُوا َُ ِٓوَ ز ٔ َ ايش َُ ٓا ُء َو ِ ‘‘ۺرھپۺہنۺااامسنۺاؾرۺرنیم ۺےنۺانۺرپۺرگہیۺایکۺاؾرۺہنۺیہۺؾهۺتلہمۺےنلمۺؾایننۺںیمۺےسۺےھتۺ۔’‘
۱۔ۺربمغیپۺاکفّۺﷺ ےکۺےبۺریظنۺاعمرف
امشانۺیکۺدینہۺاؾرۺرکفیۺصا خینؿنۺیکۺدیپاؾارۺامتصۺاتکںیبۺاؾرۺونہتشۺاجـۺدحمؾدۺهلؿصۺاؾرۺ عػن اعمرفۺرپۺرصحنمۺںیہۺۺاؾرۺانۺےکۺ فینۺےکۺدحمؾدۺملعۺیکۺها عفۺںیہ۔ایھبۺكکۺكارخیۺیرشۺ ےکۺیسکۺیھبۺرجتہبۺےسۺكالقۺںیہنۺوہاۺہکۺاكکۺامشانۺےکۺدنہۺںیمۺریغۺومعمیلۺصا ذنفۺاکۺاظنص،ۺ امتصۺارساریتسہۺےسۺاااگهۺوہۺاؾرۺامتصۺهلؿصۺںیمۺاارخیۺكاـۺہہکۺےکس؛ۺہکلبۺہزۺداوشنرۺےنۺاینپۺولعمامـۺ یکۺیمکۺاؾرۺوہجمالـۺیکۺؾتعسۺاکۺوخدۺارتعافۺایکۺےہ۔ۺاسۺااامسنۺےکۺےچینۺاكکۺاتکـۺوموجدۺےہۺ وجۺ الۺدحمؾدلقۺاکۺب راۺےہۺاؾر ۺاس ۺےکۺوموضاعـۺیکۺؾتعسۺاؾر ۺانۺاکۺونتم ۺیسکۺدحۺوکۺمیلستۺںیہنۺ رکكا۔ہیۺاکلمۺہفیحصۺعراان ۺمیظعۺےہۺےسجۺاخقلۺامشان ۺےنۺربمغیپاُظّیۺےکۺبلقۺرپۺكارلۺایکۺكاہکۺؾهۺ اےنپ ۺۺؾوجدۺیک ۺطف ۺےسۺاٰیلعۺےش ۺےسۺاافتسدهۺرکےکس۔عراانۺدیجمۺںیم ۺدہف ۺایحـۺكکۺرصایئ ۺےکۺ ےیلۺالرصۺیسکۺیھبۺےتکنۺیکۺؾاضذفۺںیمۺیتسسۺاکۺہرہہزهۺںیہنۺایکۺایگ: {...وَْزَ ِي َٓا ًًََيوَ ا ِل ٔه َتاب تٔبِياْ ّا ئکٌُّ َشي ٕء2}... َ ِ ِ َ َ اُيّی گٕیا تّ صتاٌ فصیر
1۔داخنۺب)۴۴ۺاالقۺ۱۹۔ 2۔لحنۺب)۲۶ۺاالقۺ۸۹۔ 3۔اظنکف۔
اص انف آدو ٔ يیى يغیر3
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
214
عراان،یرشۺےکۺےیلۺاےسیۺرضؾریۺاعمرفۺاکۺؾعیسۺرتنیۺومجمہعۺےہ؛ۺنجۺیکۺرضؾرـۺفلتخمۺ رکفیۺاؾرۺااقتعدیۺدیماوننۺتیمسۺۺاہجنۺؾۺامشانۺےکۺاااغرۺ،ۺاعمدۺےکۺقلعتمۺاینبدیۺولعمامـ،ۺامسیجۺ ؾۺارفنادیۺ،ۺامدیۺؾۺونعمیۺاؾرۺدوینیۺؾۺارخؾیۺردنیگ ۺےکۺبیشنۺؾۺفرارۺںیمۺوسحمسۺوہکرم یتۺےہ ۔ۺ ےبکشۺعراان ۺںیمۺدرج ۺوموضاعـ ۺاکۺارختساج ۺاؾر ۺان ۺیکۺد ہتۺدنبیۺرکكا ۺاكکۺصخشۺیکۺ
دقرـ ۺےسۺكاہز ۺےہ۔ۺلاؾلۺعراان ۺوکۺدصكانۺزگرےنۺےکۺدعبۺااج ۺامشان ۺےکۺملعۺؾ ۺت اقكلۺاشمدہهۺرتیقۺوہۺیکچۺےہ۔ۺرعم ۺخڈا،ۺرعم ۺامشان،ۺرعم ۺامدهۺےسیجۺفلتخمۺهلؿصۺےکۺ ۺںیمۺ
كارےۺںیمۺۺداینۺیکۺلایۺلایۺیملعۺاںینمجنۺتہبۺركادهۺؾصالئۺےکۺصاھتۺاطمہعلۺاؾرۺقیقحتۺںیمۺاكکۺ دؾرسے ۺیک ۺدمد ۺاگر ۺكالق ۺوہریہ ۺںیہ؛ ۺنکیل ۺاسۺےک ۺكاؾوجد ۺوخد ۺرتعمف ۺںیہۺہک ۺان ۺیک ۺیملع ۺرتیقۺ اعمرفۺعراانۺیکۺتمظعۺےکۺصاےنمۺكازیچۺےہ۔ۺفلتخمۺهلؿصۺاؾرۺاعمرفۺیکۺؾاضذفۺںیمۺااجعرۺعراانۺ اےسیۺےبۺدبل،ۺدہالقۺشخبۺاؾرۺرتیتیبۺاعمرفۺرپۺلمتشمۺےہ؛ۺنجۺےسۺامشانۺاےنپۺملعۺؾۺداشنۺیکۺانبۺ رپۺہززگۺاااگهۺںیہنۺوہاتکساھت: {...يًٌُُّهُِ ا ِل ٔه َتاب وا ِيحٔهُِ َة ويًٌُُّهُِ َا يَِ َتهُوْ ُوا َتًٌَُوٕ}1 ِ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ ِ َ ِ
ۺخڈاالۺاکانئـ،ۺعراانۺرکمیۺیکۺرظنۺںیم خڈاؾدنۺاعتملۺےکۺكارےۺںیم ۺامشانۺیکۺامتصۺقیمع ۺا و رۺؾ ۺرظنكاـ ۺاؾرۺوغرؾ ۺرکفۺاکۺارگۺعراانۺ ےس ۺومارہن ۺرکںیۺوت ۺعراان ۺرکمی ۺیکۺاگنهۺںیم ۺ ۺیرشۺاؾر ۺخڈاال ۺاکانئـ ۺںیم ۺاكک ۺؾاحض ۺفرض ۺكاكا ۺاجك اۺ ےہ۔ ۺخڈاال ۺعراان ۺؾه ۺؾدحه ۺالرشكک ۺداـ ۺےہ ۺسج ۺںیم ۺامتص ۺامکالـ ۺیتسہ ۺكاال ۺاجےتۺںیہ ۺاؾرۺ امدیۺؾۺنکممۺوموجداـۺےکۺامتصۺذعاصئۺاؾرۺاقنصئۺےسۺزنمهۺےہ{:وِهَّلِل األسُا ُء ا ِيحشن َي2}... َِ ُِ َ
1۔ۺرقبهۺب)۱ۺاالقۺ۲۵۲۔ 2۔ۺارعافۺب)۷ۺاالقۺ۲۸۰۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
215
‘‘ۺاؾرۺرابیۺرتنیۺكاصۺاہللۺیہۺےکۺےیلۺںیہ۔’‘ؾهۺعرـۺؾوجدیۺاؾرۺااحؿہۺویقکفۺےکۺكاؾوجدۺیرشۺےکۺ لَ دحمؾدۺلیختۺےسۺكاالۺاؾرۺلارتۺےہ۔ۺؾهۺاخقلۺیھبۺےہۺاؾرۺامتصۺاکانئـۺاکۺدملاۺیھبۺاؾرۺاع ضۺؾوجدۺا ےنپۺ
وہظرۺےکۺےیلۺظحلۺہبۺہظحلۺاسۺاکۺاتحمجۺےہ۔{ك ُ ٌُ َيوّ ٕ ص َُو فٔي َط ٔا ٕٕ} ای ًّْ ْغحی ص جٕ پیذا ؽذِ خاک ضؼیف اص جٕ جٕاَا ؽذِ صیش َؾیٍ ػَهًََث کائُات يا تّ جٕ قائى ،چٌٕ جٕ قائى تّ رات اسۺےکۺااعفلۺ،امیکحہنۺادہاف،ضیفۺاؾرردمفۺؾۺقحۺیکۺاینبدۺرپۺلیکشتۺكاےتۺںیہ:
األر َق و ََا ب ِِي َٓضُا إٔال ٓبٔايِح ّل1}... َ ََكوا فٔي أَ ِن ُف ٔشض ٔ ِِ ََا َخً ََل اهَّللُ َ ايش َُا َوا ٔ َ ت َو ِ َ َ ُ َ {أَ َوي َِِ َي َتف ُ ‘‘ایکۺاپہؿنۺےنۺاےنپۺبدلۺےک)ۺادنرۺہیۺوغرۺؾرکفۺںیہنۺایکۺہکۺاہللۺےنۺااامسوننۺاؾرۺرنیمۺاؾرۺوجۺ
ھچکۺانۺےکۺدرایمنۺںیمۺےہۺ،وکۺلاۺقحۺقلخۺایکۺےہ؟’‘ وُورا}2 إ ًَ َلا ُء َربّوَ ََ ِح ّ {َ ...و ََا ك َ َ
‘‘ۺاؾرۺااـۺےکۺرپؾرداگرۺاکۺہیطعۺبیسکۺےکۺےیلۺیھب)ۺونمممۺںیہنۺےہ۔’‘ خٕی يَهَک ،سزًث ٔ تخؾذگی اعث خصهث خٕسؽیذ دسخؾُذگی اعث3 .
وتدیحۺعراان،ۺوتدیحۺاخلؽنف،ۺروبتیبۺؾ ۺاینتیہۺےہۺہکۺہیۺب الق ۺاكکۺدؾرسےۺےسۺخڈاۺ ںیہنۺوہ صکنے۔ۺعراان،ۺرعم ۺخڈاےک ۺقلعتمۺامتص ۺرطض ۺااكاـ ۺوکۺ‘‘ااافیق’‘‘’،ایسفن’‘ ‘’،ۺزتہیکٔۺ ف سفن’‘ۺرہگےۺلقعتۺوکۺاخم نینۺےکۺےیلۺشیپۺرکكاۺےہ: {سنُرٔيضِ آيات ٔ َٓا فٔي اآلفَا ٔم وفٔي أَ ِن ُف ٔشضِ حتَي يّت َبيَن َيضِ أَْ َ ُط ايِح ُل1}... َ ِٔ َ َ َ ِٔ َ َ َ َ ُ ِ
1۔رؾصۺب)۳۰ۺاالقۺ۸۔ 2۔ۺینبۺارسالیئۺب)۲۷ۺاالقۺ۱۰۔ 3۔رہشكار۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
216
‘‘ۺمہۺرقنعبی ۺاںیہن ۺاینپۺمشاایننۺااافض ۺاعملۺںیمۺیھبۺداھکںیئۺےگۺاؾرۺوخدۺان ۺیکۺداـۺںیمۺ یھبۺاہینۺكکۺہکۺانۺرپۺؾاحضۺوہاجالۺہکۺمػیناۺاؾیہۺباہلل)ۺقحۺےہ۔’‘ ای دس طهة جٕ ػانًی دس ؽش ٔ ؽٕس َضدیک جٕ دسٔیؼ ٔ جٕاَگش ًّْ ػٕس ای تا ًّْ دس زذیث ٔ گٕػ ًّْ کش ٔی تا ًّْ دس زضٕس ٔ چؾى ًّْ کٕس ق2}... َاَط َ ايش َُا َوا ٔ األر ٔ {...أَفٔي اهَّللٔ َط ٌو ف ٔ ٔ ت َو ِ ‘‘ۺایکۺبںیہمت)ۺاۺسۺاہللۺےکۺكارےۺںیمۺکشۺےہۺوجۺااامسوننۺاؾرۺرنیمۺاکۺاخقلۺےہ۔’‘ عراانۺدیجمۺ،ۺوتدیحۺوکۺلقعۺےکۺاطمقبۺاؾرۺامشانۺیکۺرطفـۺاکۺہجیتنۺاؾرۺرشکۺوکۺدیلقتۺاؾرۺرکفۺ ہنۺرکےنۺاکۺہجیتنۺعرارۺداتیۺےہ:
{ َخً ََل َ ايش َُا َوا ٔ يس بٔهُ ِِ َو َب َث ف َٔيضا َٔ ِٔ األر ٔ ق َر َواس َٔي أَ ِٕ َتُٔ َ ت بٔ َِيِر ٔ ًَ َُ ٕس َت َز ِوْ َ َضا َوأَ ِي َقىِٰ فٔي ِ كٌُّ َزابَ ٕة َوأَِْزَ ِي َٓا َٔ َٔ َ ْكيِٕ .صَذَ ا َخً ُِل اهَّللٔ فَأ َ ُروّنٔي ََاذَا ايش َُ ٓا ٔء ََا ّء فَأَِْبَّت ِ َٓا ف َٔيضا َٔ ِٔ كٌُّ َز ِو ٕد َ ٔ
ايواي ُٔوٕ فٔي َؿال ٍٕ َُبٔي ٕن}3 َخً ََل َاي ٔذ َ ئ َٔ ِٔ زُؤْطٔ بَ ٌٔ َ ُ َ ‘‘ۺاسۺےنۺااامسوننۺوکۺاےسیۺوتسوننۺےکۺریغبۺدیپاۺایکۺوجۺںیہمتۺرظن اۺاںیئۺاؾرۺاسۺےنۺرنیمۺںیمۺ پ اہپر ۺاگر ۺدےی ۺكاہک ۺؾه ۺںیہمت ۺےل ۺرک ۺداگمگ ۺہن ۺاجال ۺاؾر ۺاسۺںیم ۺہز ۺمسق ۺےکۺاجونر ۺ ھنا ۺدےیئ ۺاؾر ۺمہۺ
ےنۺااامسن ۺےسۺكاینۺلاصاكاۺرھپۺمہ ۺےن ۺاسۺںیمۺہزۺمسق ۺےکۺسیفنۺوجرےۺااگال ۺہیۺےہۺاہللۺیکۺقیلختۺ اھکؾۺہکلبۺؿاملۺینگۺرصحیۺرمگایہۺںیمۺےہ۔’‘ اـۺدراۺےھجمۺاہللۺےکۺوساۺدؾرسؾنۺیکۺقولخضۺد ٔ
1۔ۺمحۺدجسۺهب)۴۲ۺاالقۺ۵۳۔ 2۔ۺالاامیہۺب)۲۴ۺاالقۺ۲۰۔ 3۔امقلنۺب)۳۲ۺاالقۺ۲۰۔۲۲۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
217
ڑکنیسؾن ۺومنوننۺںیمۺےس ۺاكک ۺذموکره ۺاالق ۺےہ ۺسجۺںیمۺبتقلخ ۺاکانئـ ۺںیم ۺخڈا ۺےکۺ ااصحنریۺااعفلۺیکۺرطفۺاصارهۺرکےن ۺےکۺدعب) ۺرصاذف ۺےکۺصاھتۺاها نۺوہ ۺراہۺےہۺہکۺہیۺخڈاالۺ ادحۺاکۺامجلۺےہۺارگۺدؾرسؾنۺےکۺخڈاؾٔنۺںیمۺوکیئۺامجلۺكاكاۺاجكاۺےہۺوتۺاےسۺصاےنمۺالںیئ۔ خڈاالۺعراانۺ،ۺخڈاالۺلقعۺؾۺتمکحۺےہۺ،خڈاالۺقشعۺؾۺتبحمۺامجلۺؾۺوخوصبرکرم یتۺےہ،ۺؾوجدۺ ےکۺامتصۺاىعاءۺاسۺےکۺذجمؾـۺںیہ،ۺایسۺیکۺرطفۺرؾانۺدؾانۺںیہۺاؾرۺطفۺےکۺطفۺاےنپۺؾوجدۺیکۺ رہگایئۺںیمۺایسۺےکۺصاھتۺرارۺؾۺاینرۺںیمۺوغشملۺںیہ: ق إ ٔالَ آت ٔي ايزَحُٔ ًب ّسا}1 {إ ِٕٔ ك ُ ٌُ ََ ِٔ فٔي َ ايش َُا َوا ٔ األر ٔ ت َو ِ َِ ٔ َِ ‘‘ۺوجۺوکیئۺااامسوننۺاؾرۺرنیمۺںیمۺےہۺاسۺرنمحۺےکۺوضحرۺرصفۺدنبےۺیکۺتیثیحۺےسۺشیپۺ وہاگ۔’‘ ًْگاٌ طانة یا سَذ چّ ْٕؽیاس ٔ چّ يغث ًّْ خاَا َّ ػؾق اعث چّ يغدذ چّ کُُؾث ق2}... ُوٕ َو َي ُط أَ ِسً ََِ ََ ِٔ فٔي َ ايش َُا َوا ٔ {أَ َف َِيِرَ ز ٔ ٔ األر ٔ ت َو ِ ئ اهَّللٔ يَ ِبِ َ ‘‘ ۺایک ۺہی ۺینگۺاہللۺےک ۺدنی ۺےک ۺوسا ۺیسکۺاؾر ۺدنی ۺےک ۺوخااہنۺںیہ؟ ۺاحالہکن ۺااامسونن ۺاؾر ۺرنیمۺ ےکۺوموجداـۺاہللۺےک اۺاےگۺرسۺمیلستۺمخۺںیہ۔’‘ {...إ ِٕٔ َٔٔ َشي ٕء إ ٔال يُشبّحُ بٔحُسٔظ ٔو َلهٔٔ ال َت ِف َكضوٕ َتشبٔيحضِ3}... َ ُ َ ِ َ ُِ َِ َ ِ ِ ِ ‘‘ۺاؾرۺوکیئۺزیچۺایسیۺںیہنۺوجۺاسۺیکۺانثۺںیمۺحیبستۺہنۺرککرم یتۺوہۺنکیلۺمتۺاسۺیکۺحیبستۺوکۺںیہنۺےتھجمسۺوہ۔’‘
1۔ب میۺب)۲۹ۺاالقۺ۹۳۔ 2۔االۺرمعانب)۳ۺاالقۺ۸۳۔ 3۔ینبۺارسالیئۺب)۲۷ۺاالقۺ۴۴۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
218
يا عًؼییى ٔ تصیش ٔ تا ُْؾحیى تا ؽًا َا يسشياٌ يا خايؾیى
امشانۺ،عراانۺیکۺرظنۺںیم ااجعرۺعراانۺاکۺاكکۺدؾرساۺولجه،ۺامشانۺیکۺریسفتےہۺ،ۺاسۺیکۺؾعیسۺؾۺرعضیۺردنیگۺاؾرۺاارخـۺیکۺ رعم ۺےہ۔ۺامشان ۺےک ۺمسجۺؾۺرؾجۺؾۺلقعۺیکۺفلتخمۺوتیثیحنۺۺخانذفۺ،ۺامشانۺےکۺاااغرۺؾۺۺااجنصۺیکۺ اجلقۺوتہجۺرکكاۺؾهۺاہکنۺےسۺااكاۺےہ؟ۺاہکنۺاجالۺاگ؟ۺاہکنۺےہ؟ۺنکۺاقمدصۺاؾرۺوخاہشاـۺیکۺلیمکتۺ اچےہ ۺےہ؟ۺاےسۺسکۺرطجۺوہكاۺاچےہ؟ۺاےسۺایکۺرکكاۺاچےئہۺ؟ۺنینجۺیکۺدیپاشئۺےکۺب ہلحۺہبۺب ہلحۺ احالـۺاؾرۺاسۺاکۺداینۺںیم اۺاےنۺیکۺرطفۺدقیقۺاؾرۺرہگیۺیملعۺوتہجۺہیۺطفۺامشانۺیکۺرجتیب،ۺیفسلفۺكاۺ رعافینۺخانذفۺےکۺقلعتمۺتمظعۺعراانۺیکۺبجعتۺااؾرۺها عفۺےہ۔بوتہج) إ َٔ ِٔ ُسال َي ٕة َٔ ِٔ كٔينٕ ث ُ َِ َج ٌَ ًِ َٓا ُظ ْ ُِل َف ّة ف ٔي َ ََقا ٕر ََهٔي ٕن ث ُ َِ َخ ًَ ِك َٓ ا { َو َي َك ِس َخ ًَ ِك َٓا اإل ِن َش َ اي ُٓ ِل َف َة ًَ ًَ َك ّة َف َد ًَ ِك َٓا اي ٌَِ ًَ َك َة َُ ِـ َِ ّة َف َد ًَ ِك َٓا اي ُُِ ِـ َِ َة ً ٔوَ ا َّا َفهَ َش ِوَْا ا ِئٌوَ َاّ َي ِح ُّا ث ُ َِ أَ ِنظَ أَِْا ُھ َخ ًِ ّكا آْخ َفّت َبار َى اهَّللُ أَحشٔ ا ِي َدائك ٔين ث ُ َِ إَْٔهُِ بٌَ َس ذَئوَ يَُ ِّيتُوٕ ث ُ َِ إَْٔهُِ يوّ ا ِيك ٔياَةٔ تُبٌ ُثوٕ}1 ِ ََِ َ َ ِ َ َ َ َ َ ََ َ َ َِ ُ ِ ِ ‘‘ۺاؾرۺہبۺقیقحتۺمہۺےنۺامشانۺوکۺیٹم ۺےکۺخا ےص ۺےس ۺانبكا،ۺرھپۺمہ ۺےن ۺاےس ۺاكکۺوفحمؽۺہگجۺ پ پ ںیم ۺہفطن ۺانب ۺدكا۔ ۺرھپ ۺمہ ۺےن ۺےفطن ۺوکۺین ھرا ۺانبكا ،ۺرھپ ۺین ھرے ۺوک ۺوبیٹ ۺیکۺلکش ۺدی ۺ،رھپ ۺوبیٹ ۺےسۺ ڈہكانۺانبۺدںی،ۺرھپۺڈہوینۺرپۺوگطف ۺڑچلاكا،ۺرھپۺمہۺےنۺاےسۺاكکۺدؾرسیۺقولخضۺانبۺدكا۔ۺسپۺكاۺ لاتکۺےہۺؾهۺاہللۺوجۺطفۺےسۺرتہبۺنیۺاخقلۺےہ۔رھپۺاسۺےکۺدعبۺمتۺكا ہبشۺب اجےتۺوہۺرھپۺںیہمتۺ ایقعفۺےکۺدنۺمػیناۺااھٹكاۺاجالۺاگ۔’‘ ۺعراانۺیکۺرظنۺںیمۺۺامشان،ۺذگہتشۺرحتفیۺدشهۺدینیۺاتکوبنۺیکۺرطجۺداکرم یتۺابخلقۺںیہنۺرکھنا؛ۺ ہکلبۺیکلمۺاؾرۺوکلمکرم یتۺدؾۺولہپؾٔنۺاکۺامکلۺےہۺۺؾهۺامجداکرم یت،ۺابنکرم یتۺاؾرۺویحاینۺوخاضۺےسۺہفۺرک’‘ادراکۺؾۺ وعشر’‘اؾرۺ‘‘ارایتر’‘ۺیکۺوقـۺیھبۺرکھناۺےہ،ۺہیۺایسیۺوصختیصۺےہۺوجۺامشانۺاکۺاعترفۺفرردنۺیتسہ،ۺ
1۔ۺومونمنۺب)۱۳االقۺ۲۱۔۲۶۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
219
ہفیلخ،ااملقۺدارۺاؾرۺاینپۺدقتریۺوخدۺےنھکلۺؾاےلۺےکۺونعانۺےسۺرکاکرم یتۺںیہ{:إَْٔا َص َس ِي َٓا ُظ َ ايشبٔي ٌَ إ ٔ ََا اْكا َوإ ٔ ََا َنف ُّورا}‘‘ 1مہۺےنۺاےسۺراےتسۺیکۺدہالقۺرکۺدیۺوخاهۺرکشۺزگارۺےنبۺاؾرۺوخاهۺكارکشا۔’‘ َط ٔ ّ اسۺرظنےی ۺےکۺاطمقب،ۺہز ۺامشانۺیکۺرطفـ،ایہٰل ۺاؾرۺاعتمیلۺوخاہشاـۺاکۺؾہلیسۺیھب ۺےہ ۺاؾرۺ
امدیۺاؾرۺتسپۺعنا كاـۺاکۺدرہعیۺیھب،ۺاـۺامشانۺیکۺاینپۺب یۺےہۺہکۺؾهۺسکۺرطفۺاےنپۺدقوم نۺ اکۺرجۺرکے۔ دس خٓاٌ دٔ تاَگ يی آیذ تّ ضذ جا کذايیٍ سا جٕ تاؽی يغحؼذ آٌ یکی تاَگؼ َُؾٕس اجقیا ٔ یٍ دگش تاَگؼ فشیة اجقیاء2
َ َ اب ََ ِٔ { َو َنف ِٕص َو ََا َسوَاصَا فَأي َِض َُ َضا ُف ُح َورصَا َو َت ِك َواصَا ق َِس أَ ِفًَحَ ََ ِٔ َزكاصَا َوق َِس َخ َ زسَاصَا}3 َ ‘‘ اؾرۺمسق ۺےہ ۺسفنۺیک ۺاؾرۺاسۺیکۺےسجۺاس ۺےنۺدتعمل ۺایکۺرھپ ۺاسۺوکۺاسۺیکۺدباکریۺاؾرۺاسۺ لن ےسۺےنچبۺیکۺھجمسۺدی،ۺ شؽنطۺسجۺےنۺاےسۺكاکۺراھکۺاکایمـ ۺوہا ۺاؾر ۺسجۺےنۺاےسۺاایندهۺایکۺ كاب ادۺوہا۔امشان ۺاؾرۺاکانئـۺیک ۺتقلخ،ۺامیکحہن ۺدصقمۺےکۺتحت ۺۺوہیئۺےہ۔ۺاکانئـۺ،ۺلمعۺاؾرۺردۺ لمعۺاکۺاقمصۺاؾر ۺرساالۺاارخـ ۺےسۺہف ۺرکۺےہ۔ۺایسۺاہجن ۺںیمۺہز ۺاكکۺاینپۺوک ش،ۺلنکۺؾۺ دبرکدارۺاؾرۺوخاہشاـۺاکۺہجیتنۺدھکیۺےلۺاگ۔ {أَال ٓ َتز ٔ ُر وازٔر ْة ؤزِ ر أ ُ ِْخى وأَ ِٕ يَيص ي ٔإل ِنشا ٕٔ إٔال ٓ َا س َعى وأَ َٕ سٌي ُط سو َف يُزى}1 َ َ َ َٰ ََِ َِ َ َ َ َ َ َ ِ َ
1۔دہزۺب)۷۶ۺاالقۺ۳۔ 2ومینی۔ 3۔سمشۺب)۹۲ۺاالقۺ۷۔۲۰۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
220
‘‘اااگهۺروہ!ۺوکیئۺوبھجۺاُاھٹےنۺؾاالۺیسکۺدؾرسےۺاکۺوبھجۺںیہنۺااھٹالۺاگۺ،ۺامشانۺوکۺرصفۺؾیہۺ اتلمۺےہۺسجۺیکۺؾهۺیعسۺرکكاۺےہۺ،ۺاسۺیکۺوک شۺرقنعبیۺدیھکیۺاجالۺیگ۔’‘ {إ ِٕٔ أَ ِحش ِٓتُِ أَ ِحش ِٓتُِ أل ِن ُف ٔشهُِ وإ ِٕٔ أَسأ ِ ُتِ َفًَضا2}... َِ َ ِ َ َ ِ َ ِ ‘‘ۺارگۺمتۺےنۺیکینۺوتۺاےنپۺےیلۺیکینۺیکۺاؾرۺارگۺمتۺےنۺلاایئۺیکۺوتۺؾهۺیھبۺاےنپۺقحۺںیمۺیک۔’‘ چٕتذ کشدی يثاػ ایًٍ ص آفات کّ ٔاخة ؽذ طثؼیث سا يکافات عپٓش آیُیّ ػذل اعث ٔ ؽایذ کّ ْش چّ اص جٕ تیُذ ٔ اًَایذ سدسۺدینیۺاتکوبنۺاؾر ۺامشاینۺوتکمكاـ ۺںیمۺایحـ ۺامشان ۺےکۺا یلۺہصحۺینعیۺایقعف ۺوکۺ فراومیشۺےکۺرپسدۺرکدكاۺایگۺےہۺاؾرۺاسۺےکۺكارےۺںیمۺۺؾاحضۺوطرۺرپۺھچکۺۺایبنۺںیہنۺایکۺایگہکبجۺعراانۺ ںیمۺادبیۺایحـۺاؾرۺایقعفۺیکۺرعم ۺاكکۺوصخمضۺوصختیصۺؾۺؾاضذفۺیکۺاحلمۺےہۺاؾرۺعرااینۺ ااكاـۺاکۺ7/3ۺ ہصحۺاسۺدقتریۺصارۺوموضمۺےکۺصاھتۺوصخمضۺےہ۔عراانۺدیجمۺںیمۺۺایحـۺلاریخۺاؾ رۺ ارخؾیۺردنیگۺےکۺاحالـۺوکۺریحـۺازیگنۺاؾرۺوخاـۺتلفغۺےسۺدیبارۺرکےنۺیکۺوصرـۺںیمۺایبنۺایکۺ ایگ ۺےہ ۺ۔ۺیہیبنت ۺاؾر ۺرتیبیغۺادنار ۺںیم ۺمغ ۺازیگنۺاؾر ۺرپۺاجیہن ۺ ۺؾااعقـ ۺاؾر ۺاےکنۺاابسـ ۺاک ۺكڈرکه ۺیسکۺ دؾرسیۺاتکـۺںیمۺصاہقبۺںیہنۺرکھنا۔ إ ََا ي ََضا َي ِو ََئ ٔ ٕذ َاٍ اإل ِن َش ُ ْخ َجتٔ ِ {إٔذَا ُزيِزٔيَتٔ ِ األر ُق أَ ِث َكاي ََضا َوق َ األر ُق زٔ ِيزَاي ََضا َوأَ ِ َ اض أَ ِط َتا ّتا ئي ُ َر ِوا أَ ًِ َُا َي ُض ِِ ف ََُ ِٔ َي ٌِ َُ ٌِ تُ َح ّس ُث أَ ِخ َب َار َصا ٔبأ َ َٕ َربَوَ أَ ِوحَى ي ََضا َي ِو ََئ ٔ ٕذ َي ِؼ ُس ُر اي َٓ ُ
َٔ ِث َكاٍ ذ ََرة ٕ َخيِرا يز ُظ ؤَ َيٌٌُ َٔ ِث َكاٍ ذ ََرةٕ ََشا يز ُظ}3 ّ ََ َ َ ِ ِ َ ِ َ َ ً ََ
1۔مجنۺب)۵۳ۺاالقۺ۳۸۔۴۰۔ 2ینبۺارسالیئۺب)۲۷ۺاالقۺ۷۔ 3۔رزلالۺب۲ )۹۹۔ۺ۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
221
‘‘ۺذفۺرنیمۺاینپۺاررسۺےس ۺہا یئ ۺاجالۺیگۺاؾرۺرنیم ۺاانپۺوبھجۺاکنلۺدےۺیگۺاؾر ۺامشان ۺےہکۺاگۺ ہک ۺاےس ۺایک ۺوہایگ ۺےہ۔ۺاس ۺدن ۺؾه ۺاےنپ ۺاحالـ ۺایبن ۺرکے ۺیگ ۺویکہکنۺاسۺےک ۺرـ ۺےنۺاےسۺا اسۺ رکےنۺاکۺمکحۺدكاۺاھت ۺاسۺدنۺینگۺرگؾهۺرگؾهۺوہۺرکۺلکن ۺااںیئۺےگۺكاہکۺان ۺےک ۺاامعلۺداھکالۺاجںیئۺ سپۺسجۺےنۺدرهۺلاالاۺیکینۺیکۺوہیگۺؾهۺاےسۺدھکیۺےلۺاگۺاؾرۺسجۺےنۺدرهۺلاالاۺلاایئۺیکۺوہیگۺؾهۺاےسۺ دھکیۺےلۺاگ۔’‘
وبنـ،ۺعراانۺیکۺرظنۺںیم عراانۺےک ۺامہۺوموضاعـۺاکۺاكکۺرجۺ،خانذفۺربمغیپۺاؾرۺوبنـ ۺںیہۺںیہنجۺیرشلقۺےکۺےیلۺ ےفحتۺےکۺوطر ۺرپۺشیپۺایکۺایگۺےہ۔ۺعراان ۺیکۺرظنۺںیمۺوبنـ ۺاکۺاجلاهۺےنیلۺےسۺےلہپۺانمطف ۺےہۺہکۺ وبنـۺےکۺكارےۺںیمۺۺاكکۺرظنۺداینالۺتیحیسمۺیکۺبتکۺرپۺدایلۺاجال۔ دہعنیۺیکۺۺریپؾیۺےکۺدوعكڈارۺ سدسۺاتکوبنۺیکۺرطفۺےسۺشیپۺےئکۺےئگۺومنہنۺلمعۺیکۺانبۺرپ ۺ وخد ۺوک ۺاینتیہۺےس ۺؾاہتسب ۺامشر ۺرکےتۺںیہ۔ ۺان ۺےک ۺلادكک ۺوبنـ ۺاؾر ۺوصحلۺؾیح ۺںیم ۺیسکۺیھبۺ مسقۺیکۺوصختیصۺاؾرۺاطینارںیہنۺكاكاۺاجكاۺاؾرۺافلۺ،ۺۺاہکلق،ۺتمکحۺ،ۺرحسۺؾۺاجدؾۺؾریغهۺہیۺطفۺوصحلۺ ؾیح ۺےک ۺفلتخمۺدراظئ ۺںیہ۔ ۺاس ۺرظنےی ۺںیمۺربمغیپۺاؾرۺؾیحۺاحلصۺرکےنۺؾاےل ۺافرادۺومعمیل ۺمسقۺ ےک ۺینگۺںیہۺوج ۺایصعن ۺاؾر ۺگناه ۺےس ۺااینده ۺوہاجےت ۺںیہ ۺاؾر ۺاخا ض ۺےک ۺانمیفۺاامعلۺ،ۺاینپۺاؾرۺ دؾرسؾن ۺیک ۺكاومس ۺرپ ۺاجتؾر ۺےک ۺیھب ۺب بکت ۺوہ ۺاجےتۺںیہ۔1ۺیتح ۺہک ۺدوھہک ،ۺفراد ۺ ،ۺوھجـ ۺاؾرۺ افنض ۺان ۺاک ۺومعمل ۺوہكا ۺےہ۔ 2ۺوبنـ ۺاؾر ۺرصالق ۺےک ۺدہعه ۺرپ ۺافلا ۺۺوہےت ۺوہالیھبک ۺاھبکر ۺاكکۺ دؾرسےۺرپۺنعل ۺؾ ۺرفننی ۺرکےت ۺںیہۺ۔3ۺہیۺافرادۺاےنپۺكاركک ۺامیۺیکۺاینبدۺرپۺدؾرسؾنۺوکۺلتق ۺاؾرۺ
1۔ۺرفسۺدیپاشئ،۹ۺ۱۰۔،۱۷ۺزینۺرفسۺدیپاشئۺ،۲۹ۺ۳۰۔،۳۸ۺ۴۹۔ 2۔رفسۺدیپاشئۺ،۱۷ۺدؾصۺومسلیئ،ۺ،۲۲ۺ،۲۳ۺ،۲۸ۺاؾلۺكادصااہنۺ،۲۳ۺارایمۺ،۱۳ۺ۲۱ۺؾۺارایمۺ۸:۱۔
3۔ۺب سقۺ،۲۴ۺ۷۲؛ۺیتم،ۺ،۲۶ۺ،۲۳ۺ۲۹۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
222
اارارۺؾ ۺادلقۺدےنی ۺےک ۺوحاےلۺےس ۺدحۺےسۺزگرےکچۺوہےت ۺںیہۺہکۺااچكکۺاںیہنۺاکمطفہۺوہكاۺےہۺ اؾرۺاںیہنۺرصالقۺاکۺدہعهۺلمۺاجكاۺےہ۔1 وبنـ ۺاؾر ۺرصالق ۺےک ۺكارےۺںیم ۺہی ۺاكکۺرکفت ۺاک ۺخا ہص ۺےہۺںیہ ۺسج ۺیک ۺرطف ۺا ا امجال ۺاؾرۺ وتحیض ۺےکۺریغب ۺاصارهۺایکۺایگ ۺےہ۔ۺعرااینۺرکفت ۺںیمۺاجنـۺیرشۺاکۺاغیپصۺالےنۺؾاےل ۺاكیناال ۺایہٰل ،ۺیقیقح ۺ امکلۺیکۺاجلقۺامشانۺیکۺدہالقۺاؾرۺامشاینۺصا وتیحنۺرپۺاامتعدۺلالاےنۺےکۺےیلۺوعبمـۺوہالۺںیہ۔ۺ عراانۺیکۺاگنهۺںیمۺۺاكیناءۺامتصۺكاصاہتسئۺاامعلۺؾۺرکدار ۺےسۺزنمهۺوہےت ۺںیہۺاؾروبنـۺاكکۺایہٰل ۺتمعنۺ
ےہۺوجۺخڈاۺیکۺرطف ۺےس ۺصاہتسئ ۺاؾر ۺال قۺرتنی ۺافرادۺوک ۺاطعۺیکۺاجکرم یت ۺےہ۔ۺاس ۺرظنےیۺںیمۺوبنـۺ اؾر ۺؾیحۺےک ۺوصحلۺےکۺےیلۺۺھچکۺاینبدیۺوصخوتیصنۺاکۺاحلمۺوہكا ۺرضؾریۺےہۺعنا ۺاغیپصۺخڈا ۺوکۺ د رك ا
ۺرکےن ۺاؾر ۺاس ۺاغیپصۺیکۺافحتظۺاؾرۺاكا م ۺںیم ۺتمصعۺاک ۺامکلۺوہكا ۺزینۺلقعۺؾۺرشم ۺےکۺ
مکح ۺےکۺاطمقبۺاینپۺارفنادی ۺدہم ۺداریۺںیمۺلمع ۺرکےنۺںیمۺوصعمص ۺوہكا ۺاصایس ۺرتنی ۺرشاطئ ۺںیمۺ ےسۺںیہ:
و َٔ ِٔ بَي ِ ٔن َي َسيِطٔ { ًَاي ٔ ُِ ا ِي َِ ِي ٔب فَال يُوِ ضٔزُ ًَل َى َُ ِِيبٔطٔ أَ َح ّسا إ ٔال ََ ٔٔ ِار َت َضي َٔ ِٔ َر ُسو ٍٕ َفإَْٔطُ َي ِشًُ ُ
يء ًسز ّا}2 َو َٔ ِٔ َخ ًِ ٔفطٔ َر َػ ّسا ي ٔيًٌ ََِ إٔ قَس أب ًَُِوا ر َٔس َاالت َربٓض ٔ ِِ َو أ َح َان ب ٔ َُا ي ََس ِيضِ َو أ ِح َصي ك ُ ٌَ َش ٕ َ َ ‘‘ؾهۺبیغۺ اکۺاجےننۺؾاالۺےہۺاؾرۺاانپۺبیغۺیسکۺرپۺؿاہزۺںیہنۺرکكاۺوساالۺاسۺروسلۺےکۺےسجۺاسۺ
ےنۺلازگكڈهۺایکۺوہۺؾهۺاسۺےک اۺاےگۺاؾرۺےھچیپۺمػیناۺابہگننۺرقمرۺرکداتیۺےہۺكاہکۺاےسۺملعۺوہاجالۺہکۺ اپہؿنۺےنۺاےنپ ۺرـ ۺےک ۺاغیپامـ ۺاچنہپالۺںیہ ۺاؾر ۺوجۺھچکۺان ۺےک ۺكاسۺےہۺاس ۺرپ ۺاہلل ۺےن ۺااحؿہۺ رکراھکۺےہۺاؾرۺاسۺےنۺہزۺزیچۺوکۺامشرۺرکۺراھکۺےہ۔’‘ اكیناالۺایہٰل ۺیکۺیملعۺاؾر ۺیلمع ۺریسـ ۺیک ۺوج ۺوصتری ۺعراان ۺدیجمۺےن ۺۺشیپ ۺیک ۺےہ ۺۺؾه ۺہی ۺےہۺہکۺ اكیناءۺۺامشاوننۺںیمۺےسۺرتہبنیۺ،ۺكازیکهۺرتنیۺاؾرۺےچسۺرتنیۺافرادۺوہےتۺںیہ۔1
1۔ۺاامعلۺروسالن،ۺ،۷ۺ،۸ۺ:۹ۺها ایطن،ۺ۲۔ 2۔ۺنجۺب)۷۱ۺاالقۺ۱۶۔ۺ۱۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
223
اےسیۺمیظعۺرکدارۺےکۺامکلۺۺافرادۺنجۺیکۺدوعـۺاؾرۺلمعۺوتدیحۺاکۺومنہنۺاؾرۺافصـۺایہٰلۺاکۺرہظمۺ ؾاعقۺوہكاۺےہ۔ {و ََا أَ ِرس ًِ َٓا َٔٔ قَبًٔوَ َٔٔرسو ٍٕ إٔال ْٓ ُوحٔى إٔيَيطٔأَْ َ ُط ٓالإ ٔ َي َط إٔال ٓأََْا فَا ًِبسُو ٕٔ}2 ُ َِ ُ َ ِ ِ ِ َ ن ل ‘‘ۺمہۺےنۺااـۺےسۺےلہپۺوجۺیھبۺروسلۺاجیھبۺےہۺاسۺیکۺرطفۺیہیۺؾیحۺیکۺےہۺ شؽنطۺریمےۺ وساۺوکیئۺوبعمدۺںیہنۺسپۺمتۺرصفۺریمیۺابعدـۺرکؾ۔ ہیۺرضحاـۺیلقعۺامکلۺ،ۺرکفیۺصا یتمۺ،ۺدصاعقۺ،ۺااملقۺۺاؾرۺكازیکیگۺںیمۺاےنپۺمہۺونمۺافرادۺ یک ۺتبسن ۺایلع ۺب ہبت ۺرپ ۺافلا ۺےھت۔اكیناء ۺدرد ۺدنم ۺاؾر ۺرعم ۺےک ۺےچسۺومنہنۺلمع ۺےھت ۺوج ۺیھبکۺیھبۺ قحۺےکۺها ؾهۺوکیئۺکا صۺاؾرلنکۺلمعۺےکۺها ؾهۺوکیئۺاکصۺہنۺرکےتۺےھتاؾرینوگنۺیکۺدوینیۺاؾرۺارخؾیۺ ردنیگۺیکۺفا جۺؾۺوبہبدۺیکۺوک شۺؾۺیعسۺرکےتۺرےتہۺےھت۔ ُوٕ بٔأ َ َِزَْٔا َوأَ ِو َح ِِي َٓ ٓا إٔي َِيض ٔ ِِ ف ٌِٔ ٌَ ا ِي َديِرَاتٔ {َ ...و ُ ً لَك َج ٌَ ًِ َٓا َػائحٔي َن َو َج ٌَ ًِ َٓاص ُِِ أَئ ٔ َُ ّة يَ ِضس َ ئ3}... َاّ ايؼَ الة ٔ َوإٔي َت ٓا َء ايزَكَاة ٔ َوكَاْ ُوا َي َٓا ًَابٔسٔ َ َوإٔق َ " ۺاؾر ۺمہۺےنۺہز ۺاكکۺوکاصحلۺانبكا ۺاؾر ۺمہۺےنۺاںیہنۺوشیپا ۺانبكا ۺوجۺامہرےۺمکحۺےکۺاطمقبۺ رامنہیئۺرکےتۺےھتۺاؾرۺمہۺےنۺلنکۺلمعۺیکۺااجنصۺدیہۺاؾرۺایقصۺ امرۺاؾرۺادایگیئۺروکهۺےکۺےیلۺانۺیکۺ رطفۺؾیحۺیکۺاؾرۺؾهۺامہرےۺابعدـۺزگارۺےھت۔" اَغاٌ صفحاٌ خذا صفث آيذِاَذ چٌٕ زق افضٌٔ ص يُقثث آيذِاَذ پظ يؼشفث خذا ص اَغاٌ يَطَهَة کا یٍ قٕو دنیم يؼشفث آيذِاَذ4.
1۔ۺااعنصۺب)۶ۺاالقۺ۸۵۔۸۶۔ 2۔اكیناءۺب)۱۲ۺاالقۺ۱۵۔ 3۔ۺاكیناءۺب)۱۲ۺاالقۺ۷۱۔۷۳۔ 4۔ۺراریۺریشاری۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
224
اپہؿن ۺےن ۺراضال ۺخڈا ۺیک ۺاخرط ۺاینپ ۺرصالق ۺوک ۺااجنص ۺدےنی ۺےک ۺےیل ۺفیلکت ،ۺرجہـ،ۺ تمہت،ۺااہلقۺاؾرۺتہبۺركادهۺدوشاروینۺوکۺلاداطفۺایک۔ۺاہنۺاےسیۺیہۺینگۺاحلمۺؾیحۺاؾرۺرصالقۺ قحۺےکۺاامدتنارۺےھت۔ {...اهَّللُ أَ ًِ ًَِ حي ُث يحٌ ٌُ رٔسا َي َت ُط1}... ُ َِ َ َِ َ " ۺاہللۺرتہبۺاجاتنۺےہۺہکۺاینپۺرصالقۺاہکنۺرےھک۔"
ارسارۺتقلخۺیکۺرطفۺعراانۺےکۺیملعۺاصارے اکانئـۺیکۺرعم ۺاؾرۺاسۺںیمۺیفخمۺرارؾنۺیکۺرطفۺعراانۺےکۺیملعۺاصارےۺاسۺےبۺلثمۺ ؾۺےبۺاتمہۺاتکـۺےکۺریحـۺازیگنۺومنوننۺںیمۺاكکۺںیہ۔ۺعراانۺ،ایہٰلۺاتکـۺےہۺوجۺامشانۺیکۺدہالقۺ اؾر ۺرتتیبۺےکۺےیلۺكارلۺیکۺیئگۺےہ۔ۺاہن!ۺعراان ۺرعم
ۺاکانئـ ۺیکۺںیہنۺہکلبۺاكکۺامشان ۺرپؾرۺ
اتکـۺےہۺنکیلۺوچہکنۺاسۺاکۺےنجیھبۺؾاال،ۺاخقلۺاؾرۺاکانئـۺےکۺارسارۺؾۺرومرۺےسۺاااگهۺےہۺوتۺدقرکرم یتۺوطرۺ رپۺفلتخمۺۺوموضاعـ ۺیکۺانمصیف ۺےسۺاسۺۺکا صۺںیمۺاکانئـ ۺیکۺضعبۺعناںیلۺؿاہز ۺوہکرم یتۺںیہۺ وجۺ وکتنیۺایحـۺےکۺرارؾنۺاکاۺكکۺولجهۺںیہ: ق2}... ايِس فٔي َ ايش َُا َوا ٔ { ُق ٌِ أَِْزَ َي ُط َايذٔي َي ٌِ ًَ ُِ ّ َ األر ٔ ت َو ِ "ۺہہکۺدےئجی!ۺاےسۺوتۺاہللۺےنۺكارلۺایکۺےہۺوجۺااامسوننۺاؾرۺرنیمۺاکۺرارۺاجاتنۺےہ۔" َغخّ ای اعشاس جکٕیٍ زیات تی ثثات اص قٕجؼ گیشد ثثات اسۺہلسلسۺںیمۺدنمرہجۺدلیۺااكاـۺاکۺاطمہعل،ۺدتلاۺاؾرۺۺدیباریۺیکۺاصاس ۺنبۺاتکسۺےہ ۔
1۔ۺااعنصۺب)۶ۺاالقۺ۲۱۴۔ 2۔فراقنۺب)۱۵االق ۺ۶۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
225
رفوا أَ َٕ َ ايش َُا َوا ٔ األر َق كَاْ َ َتا َر ِت ّكا َف َف َت ِك َٓاص َُُا َو َج ٌَ ًِ َٓا َٔ َٔ اي َُِا ٔء ك ُ ٌَ {أَ َوي َِِ َي َز َاي ٔذ َ ت َو ِ ئ َن َ ُ َشي ٕء ح َٕي أَفَال يُ ِؤ َٔ ُٓوٕ}1 َ ِ ٓ "ۺایکۺافکرۺاسۺكاـۺرپۺوتہجۺںیہنۺدےتیۺہکۺہیۺااامسنۺاؾرۺرنیمۺكامہۺےلمۺوہالۺےھتۺرھپۺمہۺےنۺ اںیہنۺخڈاۺرکدكاۺےہۺاؾرۺامتصۺاجدنارۺزیچؾنۺوکۺمہۺےنۺكاینۺےسۺانبكاۺےہ؟ ۺوت ۺایک ۺبرھپ ۺیھب)ۺؾه ۺاامینۺ ںیہنۺالںیئۺےگ۔" ايشُ ٓاء ب َٓ ِِي َٓا َصا بٔأَي ٕس وإَْٔا يَُو ٔسٌوٕ}2 ِ َ ُ ُ َ { َو َ َ َ َ "ۺاؾرۺااامسنۺوکۺمہۺےنۺاینپۺوقـۺےسۺانبكاۺاؾرۺمہۺیہۺؾتعسۺدےنیؾاےلۺںیہ۔" اتسرؾنۺرھبیۺاضفۺیکۺخڈاتیبۺیکۺرطفۺاصارهۺرکےتۺوہالۺارصادۺرـۺازعلـۺےہ: ت ب َِي ِر ٔ ًَُ ٕس َتزوَْضا3}... {اهَّللُ َايذٔي َر َف ٍَ َ ايش َُا َوا ٔ ٔ َ َ ِ َ "ۺاہللۺؾهۺداـۺےہۺسجۺےنۺااامسوننۺوکۺںیہمتۺرظنۺااےنۺؾاےلۺوتسوننۺےکۺریغبۺدنلبۺایک۔" اسۺاہجنۺںیمۺہزۺےشوکۺوجراۺوجراۺقلخۺرکےنۺےکۺایبنۺںیمۺفرامكاےہ: {و َٔٔ كٌُّ َشي ٕء َخ ًَ ِك َٓا َزوجي ِ ٔن4}... ِ َ َ ِ ِ "ۺاؾرۺہزۺزیچۺےکۺمہۺےنۺوجرےۺانبالۺںیہ۔"
1۔ۺاكیناءۺب)۱۲ۺاالقۺ۳۰۔ 2۔داركاـۺب)۵۲ۺاالقۺ۴۷۔ 3۔ۺردعۺب۱ )۲۳۔ 4۔ۺداركاـۺب)۵۲ۺاالقۺ۴۹۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
226
{ و َايذٔي َخً ََل األزِ و َاد ك ُ ًَضا1}... َ َ َ "ۺاؾرۺسجۺےنۺامتصۺااسقصۺےکۺوجرےۺدیپاۺےئک۔" خٓاٌ سا فضایؼ صخُفث آفشیذ کّ اص یک فضَٔی َیایذ پذیذ یکی َیغث خض دأس کشدگاسکّ أ سا َّ اَثاس ٔ َّ خفث ٔ یاس ْش آَچّ آفشیذعث تّ خفث آفشیذ گؾادِ ص صاس ََٓفث آفشیذ2
ےفطنےکۺب راۺوکتنیۺوکۺایبنۺرکےتۺوہالۺارصادۺےہ:
اء زاف ٕٔل ي ِْخ ُد َٔٔ بي ِ ٔن ايؼً ِٔب وايتَرائ ٔٔب}3 { َف ًِ َِي ِٓوُ ز ٔاإل ِن َش ُ إ ََِٔ ُخً ٔ َل ُخً ٔ َل َٔ ِٔ ََ ٕ َ َ ُ ِ َ ُ َ َ "ۺسپۺامشانۺوکۺدانھکیۺاچےئہۺہکۺؾهۺسکۺزیچۺےسۺدیپاۺایکۺایگۺؾهۺاےنلھچۺؾاےلۺكاینۺےسۺقلخۺایکۺایگۺ ےہۺوجۺكینھۺاؾرۺصینےۺیکۺڈہوینۺےسۺمکلناۺےہ۔" جٕ اگش آنٕدِ گش پاک آيذی قطشِای آتی ک تا خاک آيذی4
عراانۺاؾرۺہفسلفۺكارخی كارخیۺاکۺایبنۺ،ۺہفسلفۺكارخیۺیکۺؾاضذفۺاؾرۺامشاینۺاعمرشےۺںیمۺراجئۺرطوقینۺاؾرۺاوصیننۺ یکۺؾاضذف ۺیھبۺعراان ۺرکمیۺےکۺدشکلۺوموضاعـ ۺںیمۺےسۺاكکۺےہ۔ۺعراان،ۺكارخیۺیکۺ اخومس ۺۺرہگایئۺںیمۺدموفن ۺاوقاصۺ،ۺۺذگہتشۺاوتمنۺےکۺرارؾنۺاؾرےلہپۺزگرےۺوہالۺافراد ۺےکۺ ؾااعقـ ۺیکۺدنبۺاتکـ ۺےکۺكاولعمصۺانمرظۺےسۺرپدهۺاُاھٹكا ۺےہ۔ۺعراان ۺدیجمۺونکںیۺاؾر ۺردنان ۺںیمۺ رضحـ ۺویفس ۺبم)ہیلع ۺالشا ص ۺیک ۺوسج ۺ ،ۺااحصـ ۺفہک ۺیک ۺردنیگ ۺ ،ۺرضحـ ۺومیس ۺبم) ۺ ،ۺرضحـ ۺ
1ررخفۺب)۴۳ۺاالقۺ۲۱۔ 2۔فردؾیس۔ 3۔ۺؿارضۺب)۸۶ۺاالقۺ۵۔۷۔ 4۔اطعرۺكیشاوپری۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
227
ذؼزۺبم) ،رضحـۺالاامیہۺبم)ۺؾ ۺرضحـ ۺاامسلیع ۺبم)اؾررضحـۺاادصۺؾ ۺوحا ۺامہیلعۺالشا صۺؾریغهۺیکۺ ایفخمہنۺوگتفگۺوکرتیتیبۺاؾرۺربعـۺااومرۺارثاـۺیکۺاخرطۺشیپۺرکكاۺےہ۔ َاػب ٔ ِر ٔيضا إٔي َِيوَ ََا ُن ِٓ َت َت ًٌِ َُُ َضا أَْ ِ َت َوال ق َِو َُوَ َٔ ِٔ ق َِب ٌٔ َصذَ ا ف ِ {ت ٔ ًِوَ َٔ ِٔ أَْ ِ َبا ٔء ا ِي َِ ِي ٔب ْ ُوح َ إ َٕٔ ايٌِاقٔب َة ئًُِ َتك ٔين}1 َ َ ُ َ "ۺہیۺںیہۺبیغۺیکۺھچک ۺربخںیۺوجۺمہ ۺااـۺیکۺرطفۺؾیحۺرکرےہۺںیہۺاس ۺےس ۺےلہپۺہن ۺااـ ۺانۺ كاوتنۺوکۺاجےتنۺےھتۺہنۺااـۺیکۺوقصۺسپۺربصۺرکںیۺ،ۺرتہبنیۺااجنصۺمػیناۺرپزیہاگرؾنۺےکۺےیلۺےہ۔" عراانۺےنكارخیۺںیمۺكاالۺاجےنۺؾاےلۺطلغۺئاق قۺیکۺاصا ج ۺےکۺها ؾهۺكاکۺؾۺكازیکهۺافرادۺیکۺ كیشاینۺرپۺؿاوملنۺیکۺاجلقۺےسۺدؾلقۺ،ۺدیکمھ،ۺدوھسنۺاؾرۺدوھےکۺےکۺدرہعیۺاگلالۺےئگۺازلاامـۺ یکۺتقیقحۺےسۺاااگهۺایکےہۺاؾرۺاںیہنۺانۺازلاامـۺےسۺلایۺاذلہمۺعرارۺدكا۔ ْشن ٔين}2 إ َحٓ ٔيفّا َُ ِشً ٔ ُّا َو ََا ك َ َ ُصاْ ًٔيا َو َله ِٔٔ ك َ َ { ََا ك َ َ إ َٔ َٔ اي ُُِ ِ ٔ َ إ إٔبِ َزاص ٔي ُِ َي ُضوز ًٔيا َوال َن ِ َ " ۺالاامیہ ۺہنۺوہیدی ۺےھت ۺہن ۺاسیعیئۺہکلب ۺؾه ۺكکشؿیئۺےک ۺصاھت ۺملسم ۺےھتۺاؾر ۺرشمنیک ۺںیمۺےس ۺ ہززگۺہنۺےھت۔"
َاٍ َاٍ اهَّللُ َيا ً َٔيسي ابِ َٔ ََ ِز َي َِ أَأَْ ِ َت ُقً َِت ي ًٔ َٓا ٔ ض َاتد ٔ ُذوّنٔي َوأُم َِي إٔي ََضي ِ ٔن َٔ ِٔ ُزو ٕٔ اهَّللٔ ق َ { َوإٔذِ ق َ ُوٍ ََا ي َِي َص لٔي ب ٔ َح ٕٓل إ ِٕٔ ُن ِٓتُ ُق ًِ ُت ُط َف َك ِس ًًَ ٔ ُِ َت ُط َت ٌِ ًَ ُِ ََا فٔي َن ِف ٔسي َوال ُس ِب َحاْ َوَ ََا َيهُ ُ وٕ لٔي أَ ِٕ أَق َ
وب}3 أَ ًِ ًَ ُِ ََا فٔي َن ِفشٔوَ إَْٔوَ أَْ ِ َت ًَال ُّٓ ا ِي ُِ ُي ٔ
1۔وہد ب)۲۲ۺاالقۺ۴۹۔ 2۔االۺرمعانۺب)۳ۺاالقۺ۶۷۔ 3۔امدئهۺب)۵ۺاالقۺ۲۲۶۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
228
"ۺاؾر ۺبؾهۺؾعقۺكادۺرکؾ)ۺذفۺاہلل ۺےنۺفرامكا:ۺاےۺهیسی ۺنبۺب می ۺبامہیلع ۺالشا ص) ۺایک ۺااـ ۺےنۺ ینوگنۺےسۺاہکۺاھتۺہکۺاہللۺےکۺوساۺےھجمۺاؾرۺریمیۺؾادلهۺوکۺخڈاۺانبؾ؟ۺهیسیۺہیلعۺالشا صۺےنۺرعضۺایک:ۺوتۺ كاکۺےہۺںیمۺایسیۺكاـۺےسیکۺہہکۺاتکسۺوہنۺسجۺاکۺےھجمۺوکیئۺقحۺیہۺںیہنۺ؟ۺارگۺںیمۺےنۺا اسۺھچکۺ اہکۺ وہكاۺوتۺےھجمۺملعۺوہكاۺویکہکنۺوتۺریمےۺدلۺیکۺكاـۺاجاتنۺےہۺنکیلۺںیمۺریتےۺارسارۺںیہنۺاجاتنۺ۔مػیناۺ وتۺیہۺبیغۺیکۺكاںیتۺوخـۺاجےننۺؾاالۺےہ۔" عراان ۺیک ۺرظن ۺںیم ۺكارخی ۺایبن ۺرکےن ۺاک ۺدصقم ۺ ۺكادصاوہنۺاؾر ۺایصخشـ ۺےک ۺاکۺاعترف ۺرکؾاكاۺ ںیہنۺہکلبۺاصنیحلۺاؾرۺؿانیملۺیکۺردنیگۺیکۺؾاضذف،ۺاعداـۺؾۺاامعلۺیکۺرشتحیۺاؾرۺلنکۺؾۺدبۺومنوننۺ یک ۺاچہپن ۺرکاكا ۺےہ۔عراان ۺےنۺاےنپ ۺرظنہی ۺكارخی ۺںیمۺاكک ۺكاره ۺےتکن ۺاک ۺااضہفۺرکےت ۺوہال ۺۺہفسلفۺ كارخی ۺےکۺیعطقۺاوصیننۺ،ۺامشاینۺۺدمتنۺےکۺرعؾجۺؾۺرؾالۺںیمۺاکرفرامۺاابسـۺؾۺوعالمۺۺاؾرۺكالطۺرپۺ قحۺیک ۺدایمئۺحتفۺؾۺاکایمیبۺوک ۺاینپ ۺوتہجۺاکۺاخض ۺروحرۺعرارۺدكا ۺےہ۔ہیۺاكک ۺا اسۺرج ۺےہۺوجۺیسکۺداوشنرۺ اؾرۺامہز ۺےکۺیملعۺؾرجتكاکرم یتۺزجتےیۺںیمۺںیہنۺاااتکس۔ یہیۺؾهۺاینبدۺیھتۺسجۺیکۺانبءۺرپۺاےنپۺربمغیپۺوکۺۺؿاوتقرۺدونمشنۺےکۺاقمےلبۺںیمۺحتفۺیکۺونكڈۺدی۔ {أَّ َي ُكويُوٕ َْحٔ جُٔيٍْ َُ ِٓ َت ُٔص سيضزّ ايِحُ ٍُ ويُو ُيوٕ ايسبز}1 َ ِ ُ َ ْ َ ُ ِ َُ َ ِ َ َ َ ُ َُ ِ " ۺكا ۺہیۺینگۺےتہکۺںیہۺہکۺمہۺاكکۺافحتۺامجىف ۺںیہ؟ۺبںیہن)ۺہیۺامجىف ۺرقنعبیۺتسکشۺ اھکالۺیگۺاؾرۺكینھۺریھپۺرکۺاھبےگۺیگ۔" وٕ ص َُو َايذٔي أَ ِر َس ٌَ ُوٕ ي ٔ ُي ِل ٔفئُوا ْ َُور اهَّللٔ بٔأَف َِواص ٔض ٔ ِِ َواهَّللُ َُت ُِٔ ْ ُورٔظ ٔ َوي َِو َ ٔ اُف َ {يُزٔيس َ ْك َظ ا ِيک َ ٔ ُ
وٕ}2 ئ اي َِح ّل ي ٔ ُيوِ ضٔزَ ُظ ًَل َى ّ ايس ٔ َر ُسو َي ُط بٔا ِي ُض َسى َوز ٔ ٔ ْك َظ اي ُُِ ِ ٔ ئ كًُّطٔ َوي َِو َ ٔ ْش ُن َ
1۔ۺرمقۺب)۵۴ۺاالقۺ۴۴۔۴۵۔ 2۔فصۺب)۶۲ۺاالقۺ۸۔۹۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
229
"ۺہیۺینگۺاچےتہۺںیہۺہکۺاےنپۺعنہۺبیکۺوھپكکؿن)ۺےسۺاہللۺےکۺونرۺوکۺاھجبۺدںیۺاؾرۺاہللۺاےنپۺونرۺ وکۺوپراۺرکےکۺرےہۺاگۺوخاهۺافکرۺلااۺامںین۔ۺؾیہۺےہۺسجۺےنۺاےنپۺروسلۺوکۺدہالقۺاؾرۺدنیۺقحۺےکۺ صاھتۺاجیھبہکۺاےسۺامتصۺادكانۺرپۺاغلقۺرکدےۺوخاهۺرشمنیکۺوکۺكاوگارۺزگرے۔" چشاغی سا کّ ایضد ،تشفش ٔصد ْش آٌ کظ پف کُذ ،سیؾّ اػ تغٕصد األطضازُ}1 ُص ُر ُس ًَ َٓا َو َاي ٔذ َ ئ آ ََُٓوا فٔي اي َِح َياة ٔ ُ ايسْ ِ َيا َو َي ِو َّ َي ُك ُوّ ِ َ {إَْٔا َي َٓ ِٓ ُ ُ " ۺمہ ۺاےنپ ۺروسینن ۺاؾر ۺاامین ۺالےن ۺؾاینن ۺیک ۺداینؾی ۺردنیگ ۺںیم ۺیھبۺدمد ۺرکےت ۺرںیہۺےگۺ اؾرۺاسۺرؾرۺیھبۺذفۺوگاهۺڑھکےۺوہنۺےگ۔" َ اض َض ُب ا ُ {َ ...نذَ ئوَ َي ِ ٔ هَّلل اي َِح َل َواي َِبا ٔك ٌَ فَأ ََا ايزَبَ ُس ف ََي ِذصَ ُب ُج َف ٓا ّء َوأَ ََا ََا َي ِٓ َف ٍُ اي َٓ َ ق2}... األر ٔ ف ََي ُِهُ ُث فٔي ِ "ۺایسۺرطجۺاہللۺقحۺؾۺكالطۺیکۺعنالۺایبنۺرکكاۺےہۺرھپۺوجۺاھجگۺےہۺؾهۺوتۺكااکرهۺوہۺرکۺكادیپۺ وہاجكاۺےہۺاؾرۺوجۺزیچۺاہللۺےکۺافدئےۺیکۺےہۺؾهۺرنیمۺںیمۺرہھٹۺاجکرم یتۺےہ۔" ٔوُوٕ}3 {إَْٔا ْ َ ِح ُٔ َْزَ ِي َٓا ّ ْك َوإَْٔا َي ُط ي ََحاف َ ايذ ِ َ "ۺاسۺدرکۺوکۺمػیناۺمہۺیہۺےنۺاكاراۺےہۺاؾرۺمہۺیہۺاسۺےکۺاحمظفۺںیہ۔" يٍ کحاب ٔ يؼدضات سا سافؼى تیؼ ٔ کى کٍ سا ص قشآٌ ياَؼى کظ َحاَذ تیؼ ٔ کى کشدٌ دس أ جٕتّ اصيٍ زافظی دیگش يدٕ األر َق ِهَّلِل يُورٔثُضا ََٔ َيظَ ٓا ُء َٔٔ ً ٔبازٔظ ٔوايٌِاقٔب ُة ئًُِ َتك ٔين}1 {...إ َٕٔ ِ ِ َ َ َ َ ُ َ َ ِ
1۔اغفرۺب)۴۰ۺاالقۺ۵۲۔ 2۔ردعۺب)۲۳ۺاالقۺ۲۷۔ 3۔رجحۺب)۲۵ۺاالقۺ۹۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
230
"ۺےبۺکش ۺہیۺرسۺرنیمۺاہللۺیکۺےہۺؾه ۺاےنپۺدنبؾنۺںیم ۺےسۺےسجۺاچےہ ۺےہ ۺاس ۺاکۺؾارـۺانبكاۺ ےہۺاؾرۺلنکۺااجنصۺالہۺوقتیۺےکۺےیلۺےہ۔"
لارتنیۺاؾراٰیلعۺادقار
عراانۺیکۺشیپۺرکدهۺادقارۺ،رتہبنیۺامیلعتـۺاؾرۺعراانۺےکۺایلعۺؾۺالكاینۺۺاعمرفۺاکۺاكکۺرتہبۺنیۺ ومنہنۺںیہ ۔كارخیۺاؾرۺایحـۺامشان،ۺرنیمۺرپۺتہبۺصارےۺاکملقۺاؾرۺا و رۺیکۺوگاهۺےہۺہکۺنجۺںیمۺ ےسۺاثیز ۺرصفۺرظنہیۺشیپۺرکےنۺاؾر ۺ ضحۺدینہۺوغرؾرکفۺںیمۺامہز ۺےھت۔ۺان ۺںیمۺیلمعۺااکحصۺؾۺ دوتسراـ ۺاؾر ۺانمطف ۺادقار ۺاکۺدقفان ۺاھت۔ ۺتہب ۺےس ۺاکملق ۺرکف ۺ ،ۺوقعمل ۺاؾر ۺرپ ۺرسمـ ۺردنیگ ۺیکۺ م رضؾركاـ ۺوپرا ۺرکےنۺاؾروخاہشاـ ۺیکۺ شکین ۺےسۺاقرصۺےھت۔ۺامشان ۺاےنپۺظراج ۺاؾر ۺداـ ۺےکۺ اقتوضنۺاؾرۺردنیگۺےکۺارسارۺےسۺالملعۺوہےنۺیکۺؾہجۺےسۺردنیگۺےکۺےیلۺاكکۺاجعمۺاظنصۺشیپۺںیہنۺ رکاتکس۔ۺ ۺذموکرهۺاقنصئ ۺاؾرۺداکرم یت،ۺارفنادی،ۺاخدناین ۺاؾرۺۺوقکفۺراحجكاـ ۺےکۺها ؾهۺ ۺامشان ۺوخدیھبۺامشاینۺ ردنیگۺےکۺےیلۺاكکۺاعدالہنۺاظنصۺشیپۺرکےنۺںیمۺتہبۺلایۺراکؾـۺےہ۔ۺعراانۺ،دہالقۺاؾرۺامشاینۺ لع اوصیننۺےکۺدوتسر ۺا ملۺیکۺاتکـ ۺےہۺوجۺامشان ۺاکۺاینپۺداـ ،ۺخڈاؾدنۺاعتمل ،ۺمہۺونمۺافراد ۺاؾرۺ اعمرشکرم یتۺااکویئنۺےسۺراہطبۺلاعرارۺرکےنۺںیمۺدمدۺاگرۺےہ۔عراانۺاکۺامکلۺہیۺےہۺہکۺایحـۺامشاینۺےکۺ امتص ۺرؾاطب ۺوک ۺاكک ۺومعکف ۺاؾر ۺلمکم ۺمہ ۺاایگنہۺےک ۺصاھت ۺومرد ۺوتہج ۺعرار ۺداتیۺےہ۔ ۺعراان ۺوج ۺامشان ۺیکۺ وقعملۺردنیگۺیکۺامتصۺوتیثیحنۺوکۺاےنپۺرریۺرظنۺےیلۺوہالۺےہۺاؾرۺیسکۺیھبۺتہجۺےسۺاغلفۺںیہنۺ ےہۺ؛ۺامشانۺیک ۺارفنادی،ۺامسیج ،ۺااصتقدی،ۺساییس ۺاؾرۺدرگیۺرطجۺیکۺردنیگۺےس ۺب وبؽۺفلتخم ۺاخا ضۺ اؾر ۺاقونینۺاظنصۺوکۺشیپۺایکۺےہ۔ۺہیۺاتکـ ۺہزارؾنۺیئنۺاثاحـ ۺاکۺوموضمۺاؾر ۺڑکنیسؾنۺاتکوبنۺیکۺ اتکلقۺیکۺاینبدۺےہ۔ۺعراانۺےکۺرشتمعیۺوقانینۺںیمۺاجتیعمۺےہ ۺسجۺےنۺوعروتن،ۺب دؾن،ۺوچبنۺ
1۔ارعافۺب)۷ۺاالقۺ۲۱۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
231
ف وجاوننۺاؾرۺوبروھنۺتیمسۺیھبسۺاخم نینۺیکۺیقیقحۺوتحلصمنۺوکۺاكکۺاعدالہنۺاؾرۺیقیقحۺاگنهۺےسۺۺداھکیۺ
ےہ۔
ان ۺامتصۺاکنـ ۺےسۺہف ۺرکۺاكکۺاؾر ۺاقكلۺوتہجۺزیچۺسجۺےسۺااصاینۺےکۺصاھتۺزگرا ۺںیہن ۺ اجاتکسۺؾهۺہیۺہکۺعراان ۺےکۺاقونن ۺصاریۺےک ۺاظنص ۺںیمۺخڈایکۺرطفۺدایمئۺوتہجۺےک ۺها ؾهۺامشان ۺ
ارفنادیۺاؾرۺاامتجیعۺردنیگۺںیمۺہشیمہۺخڈاۺےکۺصاےنمۺوجادبهۺےہۺ۔ۺہیۺۺاكکۺۺا اس ۺہتکن ۺےہ ۺسج ۺےس ۺیرش ۺ ےکۺانبالۺوہالۺوقانینۺںیمۺتلفغۺیکۺیئگۺےہ۔ ۺاہطرـ،ۺ امر،ۺراکـ،ۺسمخ،ۺۺرؾره،ۺۺجح،ۺۺااکتعف،ۺاہجد ۺؾ ۺحلص،ۺۺاب ۺكارعملؾفۺؾ ۺیہنۺنعۺ ل ا منکا،ۺۺؾرالق،ۺۺاضقؾـ ،ۺۺاہشداـ،ۺۺدحؾدۺؾۺزعتریاـ ،ۺۺاصقض،ۺۺہعفش ،ۺبصغ،ۺۺاایحالۺوماـ ،ۺ اہمعطۺؾۺارشہب،ۺاجتراـ،ۺرنہ،ۺرجح،ۺامضلق،ۺرشاتک،ۺاضمرہب،ۺظرارہع،ۺۺاسماقـ،ۺۺؾدہعی،ۺۺاعدہی ،ۺ ااجره،ۺۺؾاکلق،ۺۺؾفق،ۺ،ان،ۺہبہ،ۺۺاسمہقب،ۺۺؾتیص،ۺۺاکنج،ۺؿا ض،ۺاعلن ،ۺىنطۺ،ۺمسقۺؾكڈرۺؾریغهۺےسیجۺ فلتخمۺانعؾنیۺوجۺاصا کفۺۺوقانین ۺںیمۺۺراجئ ۺںیہۺ۔اسۺہتکن ۺےکۺےچسۺوگاهۺںیہۺہکۺامشاینۺردنیگۺرپۺمیظعۺ اؾرۺریحـۺازیگنۺاگنهۺدایلۺیئگۺےہ؛ۺیتحۺہکۺنینجۺےسۺےلۺرکہکلبۺاسۺےسیھبۺےلہپۺۺرؾہج ۺےکۺۺااختنـ ۺ اؾرۺوقحضۺۺرؾذنفۺےکۺۺرطہقیۺاکرۺےس ۺرکیلۺب ےنۺ ۺےک ۺدعبۺۺاؾرۺۺاارخـۺیکۺردنیگ ۺوکۺیھبۺدمۺرظنۺراھکۺ ایگۺےہ۔ۺ ایسۺرطج ۺاتکـۺؾ ۺصیفۺےس ۺاموخدۺاخا یقۺاتکوبنۺںیمۺاخا یقۺانعؾنیۺیکۺاجلقۺوتہجۺرکےنۺ ےسۺہتپۺاتلچۺےہۺہکۺہی ۺیھب ۺۺمیظع ۺئاق قۺوکۺایبن ۺرکرےہۺںیہ۔وعرـ ۺ ،ۺب د،ۺےچبۺوجان ۺاؾرۺ ف وبروھنۺتیمسۺامتصۺاخم نین ۺوکۺاعدالہنۺاگنهۺےسۺومرد ۺاحلؽ ۺعرار ۺدكا ۺایگۺےہ۔ۺاسۺےکۺها ؾهۺالہٰیۺ اقوننۺصاریۺےکۺدایمئۺاظنصۺںیم ۺوضحر ۺخڈا ۺیکۺرطفۺوتہجۺاؾرۺاسۺےکۺصاےنمۺامشانۺیکۺۺدہمۺداریۺ وکۺۺوتہج ۺاکۺب راۺعرارۺۺدكا ۺایگۺۺےہ۔ۺہیۺا اسۺوموضمۺےہۺوجۺیرشےکۺاہوھتنۺانبالۺےئگۺوقانینۺںیمۺومردۺ تلفغۺعرارۺكاكاۺےہ۔
ایلعۺرتنیۺعرااینۺادقارۺےکۺدنچۺومنےن ۺامشانۺےکۺےیلۺضعبۺایلعۺرتنیۺعرااینۺادقارۺیکۺدنچۺعناںیلۺہیۺںیہ:
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
232
لنکۺاکومنۺیکۺدوعـۺاؾرۺلاےۺاکومنۺےسۺرپزیہ {َ ...تٌاوْ ُواًل َىا ِيبٔرّ واي َت ِكوى وال َتٌاوْ ُوا ًل َى اإلث ِ ِٔ وا ِيٌ ِسوا ٕٔ1}... َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ " ۺاؾربكاد ۺروھک) ۺیکین ۺۺاؾروقتی ۺےس ۺۺاكک ۺ ۺدؾرسے ۺیک ۺۺدمد ۺایک ۺرکؾ ۺاؾر ۺگناهۺاؾر ۺركادکرم یتۺےکۺ اکومنۺںیمۺاكکۺدؾرسےۺےسۺاعتؾنۺہنۺایکۺرکؾ۔" دعلۺؾۺااسحنۺیکۺدوعـ ِ َك ِرقِبَى َويَ ِٓهَى ًَ ٔٔ ا ِي َف ِحظَ ا ٔء َواي ُُِ ِٓ َ ٔ {إ َٕٔ اهَّللَ يَأ َُزُ بٔاي ٌَِ ِس ٍٔ َواإل ِح َشا ٕٔ َوإٔي َتا ٔء ذ ٔي اي ُ ِ وايِبغِ ٔي2}... َ َ "مػیناۺۺاہللۺۺدعلۺۺاؾرۺۺااسحنۺۺاؾرۺعرالقۺدارؾنۺوکۺبانۺاکۺقح)ۺدےنیۺاکۺمکحۺداتیۺےہ۔ۺےبۺایحیئۺ ،ۺلاایئۺاؾرۺركادکرم یتۺےسۺعنمۺرکكاۺےہ۔" كادیئارۺاؾرۺلاۺرتنیۺردنیگۺیکۺدوعـ
ئ آَُٓوا اس َتحِٔيبواِهَّلِلوي ٔ َرلسو ٍٔإٔذَا زً ُانِ ي ُٔا يُحِئيهُِ3}... {يَاأَيُ َضا َاي ٔذ َ َ ِ ُ َ ُ ََ ِ َ ِ ِ "اےۺاامین ۺؾاین!ۺاہللۺاؾر ۺاسۺےکۺروسلۺیکۺاکپر ۺرپۺکیبلۺ /وۺذف ۺؾهۺںیہمت ۺایحـ ۺاافرنیۺ كاوتنۺیکۺرطفۺكا ںیئ۔" رکفت،ۺدتلاۺاؾرۺدیباریۺرکفۺیکۺدوعـ وٕ}4 َ {َ ...نذَ ئوَ نُف َّؼ ٌُ اآل َيا ٔ ََك َ ت ي ٔ َك ِوّ ٕ َي َتف ُ "ۺ وغرۺؾۺرکفۺےسۺاکصۺےنیلۺؾایننۺ ےکۺےیلۺمہۺایسۺرطجۺاینپۺمشا ایننۺوھکلۺ رکۺایبنۺرکےتۺںیہ۔"
1۔ۺامدئهب)۵ۺاالقۺ۱۔ 2۔لحنب)۲۶ۺاالقۺ۹۰۔ 3۔ۺاافنلب)۸ۺاالقۺ۱۴۔ 4۔ویسنب)۲۰االقۺ۱۴۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
233
اب}1 َ ْك أُويُو األي َِب ٔ {ن ٔ َت ْ اب أَِْزَ ِي َٓا ُظ إٔي َِيوَ َُ َب َار ْى ي َٔي َسبَزُوا آيَاتٔطٔ َوي ٔ َِي َتذَ َ "ہیۺاكکۺایسیۺكالاتکۺاتکـۺےہۺوج ۺمہۺےن ۺااـ ۺیکۺۺرطفۺكارلۺیکۺےہۺۺكاہکۺۺینگۺاسۺیکۺ ااكاـۺںیمۺدتلاۺرکںیۺاؾرۺاصابحنۺلقعۺاسۺےسۺتحیصنۺاحلصۺرکںی۔" اصملقۺؾۺعشکا ـۺںیمۺربصۺؾۺااقتسعفۺیکۺدوعـ وٕ َنثٔي ْر ف ََُا َوصَُٓوا ي َُٔا أَ َػابَ ُض ِِ فٔي َسبٔي ٌٔ اهَّللٔ َو ََا َؿ ٌُفُوا { َو َنأَي ِّٔ َٔ ِٔ ْ َ ٔب ٕ ٓي قَا َت ٌَ ََ ٌَ ُط رٔب ُّي َ
ئ }2 اس َتکَاْ ُوا َواهَّللُ يُح ُٔب ايؼَ ابٔز ٔ َ َو ََا ِ "ۺاؾرۺےنتکۺیہۺاےسیۺ یبۺزگرےۺںیہۺنجۺیکۺرمہایہۺںیمۺتہبۺےس ۺاہللۺؾاینن ۺےنۺذنگۺڑلیۺ نکیل ۺاہلل ۺیک ۺراه ۺںیم اۺاےن ۺؾایل ۺوتبیصمن ۺیک ۺؾہج ۺےس ۺہن ۺؾه ۺدبدل ۺوہال ۺاؾر ۺہنۺاپہؿن ۺےن ۺزمکؾریۺ داھکیئۺاؾرۺہنۺؾهۺوخارۺوہالۺاؾرۺاہللۺوتۺاصلاؾنۺوکۺدؾطفۺرکھناۺےہ۔" خڈاۺرپۺوتلکۺاؾرۺاامتعدۺیکۺدوعـ اس َت َكا َُوا َتّت َ َٓزَ ٍُ ًًَ َِيض ٔ ُِ اي َُِالٓئٔهَ ُة أَالٓ َت َدافُوا َوال َت ِحزَْ ُوا ئ قَايُوا َربُ َٓا ا ُ {إ َٕٔ َاي ٔذ َ هَّلل ثَُِ ِ ُوٕ}3 ْشوا بٔاي َِح َٓ ٔة َايتٔي ُن ِٓت ُِِ تُو ًَس َ َوأَبِ ٔ ُ لن "ۺ شؽنطۺوجۺےتہکۺںیہۺہکۺامہراۺرپؾرداگرۺاہلل ۺۺےہ ،ۺرھپ ۺۺكالقۺدقص ۺۺرےتہۺ ۺںیہ۔ۺ ۺان ۺرپ ۺفرےۺ كارلۺوہےتۺںیہۺباؾرۺانۺےسۺےتہکۺںیہ)ۺہنۺوخفۺرکؾۺۺاؾرۺہنۺمغۺرکؾۺاؾرۺاسۺذنفۺیکۺوخیشۺانمؾۺسجۺ اکۺمتۺےسۺؾدعهۺایکۺایگۺاھت۔ " {َ ...فإٔذَا ًز َِ َت َف َتوكٌَ ًل َى اهَّللٔ إ َٕٔ اهَّللَ يُحٔب ايُِ َتوكًّٔين}1 َ ِ َ ُ ُ َ َ ََ
1۔ضۺب)۳۸ۺاالقۺ۱۹۔ 2۔ۺاالۺرمعانب)۳ۺاالقۺ۲۴۶۔ 3۔ۺمحۺدجسب)۴۲ۺاالقۺ۳۰۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
234
‘‘رھپ ۺذف ۺااـ ۺزعص ۺرکںیل ۺوت ۺاہلل ۺرپ ۺرھبؾہسۺرکںی ۺ۔ےب ۺکشۺاہللۺرھبؾہس ۺرکےن ۺؾاینن ۺوکۺ دنسپۺرکكاۺےہۺ۔’ ’ ادیمۺؾۺمشاؽۺیکۺدوعـۺاؾرۺكاادیمیۺؾۺاموییسۺےسۺدؾریۺاکۺمکحۺ وب { ُق ٌِ يَا ً َٔباز َٔي َاي ٔذ َ رف ايذُ ْ ُ َ ْسفُوا ًَل َى أَ ِن ُف ٔشض ٔ ِِ ال َت ِك َٓ ُلوا َٔ ِٔ َر ِح َُةٔ اهَّللٔ إ َٕٔ اهَّللَ َي ِِ ٔ ُ ئ أَ ِ َ ُور اي َزح ٔيِ}2 َجُٔي ٌّا إْٔ َ ُط ص َُو ا ِي َِف ُ ُ ‘‘ہہکۺدےئجیۺ:ۺاےۺریمےۺدنبؾ!ۺوہنجن ۺےنۺ ۺاینپۺۺاجوننۺرپۺركادکرم یتۺیکۺےہۺاہللۺیکۺردمفۺےسۺ امویسۺہنۺوہكا ۺمػینا ۺاہللۺامتصۺگناوہنۺوکۺاعمفۺفرامكا ۺےہ۔ۺؾهۺًانیقیۺلاا ۺاعمفۺرکےنۺؾاالۺرہمكانۺ ےہ۔’ ’
سفنۺرپاقوبۺكاےنۺاؾرۺاسۺیکۺافحتظۺےسۺتلفغۺہنۺلاےنتۺیکۺؾتیص
ئ آَ ُٓوا ًًَيهُِ أَ ِنفُشهُِ3}... { َيا أَ ُي َضا َاي ٔذ َ َ َ ِ ِ َ ِ ‘‘ۺاےۺاامینۺؾاین!ۺاینپۺرکفۺرکؾ۔’ ’ یعسۺؾۺوک شۺاؾرۺاینپۺصا وتیحنۺےسۺاافتسدهۺیکۺدوعـ هَّلل إ َٕٔ اهَّللَ َخب ٔي ْر ب ٔ َُا ئ آ ََ ُٓوا َات ُكوا اهَّللَ َو ِيّت َ ِٓوُ ِز َنف ِْص ََا ق ََس ََ ِت ي ٔ َِ ٕس َو َات ُكوا ا َ { َيا أَ ُي َضا َاي ٔذ َ ئ َن ُشوا اهَّللَ فَأ َ ِنشاصُِ أَ ِنفُشضِ أُو َيئ ٔوَ صُِ ا ِيفَا ٔس ُكوٕ}4 وٕ َوال َتهُوْ ُوا كَا َي ٔذ َ َ َت ٌِ ًَُُ َ ُ َ ِ َ ُِ
1۔االۺرمعانب)۳ۺاالقۺ۲۵۹۔ 2۔رب ب)۳۹ۺاالقۺ۵۳۔ 3۔ۺامدئهب)۵ۺاالقۺ۲۰۵۔ 4رشحب)۵۹ۺاالقۺ۲۸۔۲۹۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
235
‘‘ ۺاے ۺاامین ۺؾاین! ۺاہلل ۺےس ۺدرؾ ۺاؾر ۺصخش ۺوک ۺدانھکی ۺ ۺاچےئہ ۺہک ۺ ۺاس ۺےن ۺ ۺبرؾرِایقعف ۺ) ۺےک ۺ ےیل ۺ ایکۺاجیھبۺۺےہاؾراہلل ۺےسۺدرؾۺ وجۺھچکۺمتۺرکےتۺوہۺاہللۺمػیناۺاسۺےسۺۺكاۺربخ ۺ ےہۺاؾرۺانۺینوگنۺیکۺرطجۺ ہنۺ پ وہكاۺوہنجنۺےنۺاہللۺوکۺ ھا ۺدكاۺوتۺاہللۺےنۺا ںیہنۺوخدۺفرا ومیشۺںیمۺطینا ۺرکدكاۺ۔ۺیہیۺینگۺافقسۺںیہ۔ {وأَ ِٕ يَيص ي ٔإل ِنشا ٕٔ إٔال ٓ ََا س َعى وأَ َٕ سٌي ُط سو َف يُزى}1 َ َ َ ََِ َِ َ َ ِ َ ‘‘اؾرۺہیۺہکۺامشان ۺوکۺۺرصفۺۺؾیہ ۺاتلم ۺےہ ۺسج ۺیکۺۺؾه ۺیعسۺرکكاۺےہۺاؾرۺہیۺہکۺاسۺیکۺوک شۺ رقنعبیۺدیھکیۺاجالۺیگ۔’ ’ ؾادلنیۺےکۺصاھتۺیکینۺرکےنۺیکۺتہبۺركادهۺكادیک
{...وباي َِواي َٔس ِي ٔٔ إ ٔ ِح َشاْ ّا إ ٔ ََا يَ ِبًُ ََِٔ ً ٔ ِٓ َس َى ا ِل ٔهبَرَ أَ َح ُسص َُُا أَ ِو ٔلَكص َُُا فَال َت ُك ٌِ َي ُض َُا أ ُ ٓ ٕ ف َوال
ْك ّيُا َوا ِخف ِٔف َي ُض َُا َج َٓ َاح ايذُ ٍّ َٔ َٔ ايزَ ِح َُ ٔة َو ُق ٌِ َر ّب ِار َح ُِ ُض َُا َن َُا َرب ََياّن ٔي َت ِٓ َضزِص َُُا َو ُق ٌِ َي ُض َُا ق َِوال َ ٔ ػِٔيرا}2 َ ّ ‘‘اؾر ۺؾادلنیۺےکۺصاھتۺیکینۺرکؾ ۺارگۺان ۺںیمۺےسۺاكکۺكا ۺدؾوننۺاہمترےۺكاسۺوہنۺاؾرۺ لالاےپۺوکۺچنہپۺاجںیئۺوتۺاںیہنۺافۺكک ۺہنۺانہکۺۺاؾرۺۺاںیہن ۺہنۺڑھج،ان ۺہکلبۺانۺےسۺزعـۺۺؾۺرکتمی ۺےکۺ صاھتۺكاـ ۺانہکۺاؾر ۺرہمۺؾتبحمۺےکصاھتۺان ۺۺےکۺۺااےگۺۺااسکنریۺۺاکۺولہپۺاکھجالۺروھکۺاؾر ۺداعۺرکؾۺ رپؾرداگرا!ۺۺان ۺرپۺرمحۺفرامۺسجۺۺرطجۺۺاپہؿنۺےنۺےھجمۺنپچبۺںیمۺبتقفش)ۺےسۺكاالۺاھت۔’ ’ ااصتقدیۺاؾرۺاعمیشۺاامعلۺںیمۺایمہنۺرؾیۺیکۺدوعـ وَا ََح ُش ّورا}3 { َوال َت ِح ٌَ ٌِ يَ َس َى ََ ًُِِو َي ّة إلٔ َى ًُ ُٓك ٔوَ َوال َت ِب ُش ِل َضا ك ُ ٌَ اي َِب ِش ٔم َف َت ِك ٌُ َس ًََُ ّ ِ
1ۺ۔ۺمجنب)۵۳ۺاالقۺ۳۹۔۴۰۔ 2۔ینبۺارسالیئب)۲۷ۺاالقۺ۱۳۔۱۴۔ 3۔ینبۺارسالیئب)۲۷ۺاالق۱۹۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
236
ک ‘‘ۺاؾرۺہنۺوتۺااـۺاانپۺاہھتۺاینپۺرگدنۺںیمۺكادنھۺرکۺرںیھکۺاؾرۺہنۺیہۺاےسۺكالکلۺ ھا ۺوھچرۺدںیۺ ؾرہنۺااـۺطا عفۺاکۺمشاہنۺاؾرۺیہتۺدطفۺوہۺاجںیئۺےگ۔’ ’ إ بيِن ذَئوَ قَو ّاَا}1 ئ إٔذَا أَ ِن َف ُكوا ي َِِ ي ِ ٔ { َو َاي ٔذ َ ُِسفُوا َوي َِِ َي ِكتُرُوا َوك َ َ َ َ َ ‘‘اؾرۺ ۺہی ۺۺینگ ۺذفۺۺرخجۺۺرکےتۺںیہ ۺوتۺہن ۺارسافۺرکےتۺںیہۺاؾرۺہن ۺلخبۺرکےتۺںیہۺہکلب ۺانۺ ےکۺدرایمنۺادتعالۺۺرےتھکۺںیہ۔’ ’ اجہا ہنۺكاوتنۺےسۺرپزیہ إ ًَ ِٓ ُط ََشئُوال}2 ف ََا ي َِي َص يَوَ بٔطٔ ًًٔ ِِْ إ َٕٔ َ ُص َوا ِي ُف َؤا َز ك ُ ٌُ أُو َيئ ٔوَ ك َ َ {ال َت ِك ُ ِ ايش ُِ ٍَ َواي َِب َ َ ‘‘ۺاؾرۺاسۺےک ۺےھچیپ ۺہنۺڑپ ۺسجۺاک ۺےھجت ۺملع ۺںیہن ۺےہ ۺویکہکنۺاکنۺ ،اۺاھکنۺاؾرۺدل ۺےسۺمػیناۺكارۺرپس ۺوہیگ۔’ ’ داعۺؾۺانماجـۺاؾرۺخڈاالۺادحۺےکۺصاھتۺارابتؽۺیکۺتحیصن وٕ ئز ّاَا}3 ُ { ُق ٌِ ََا َي ٌِ َبأ بٔهُ ِِ َرِبِي ي َِوال زُ ًَاؤ ُُن ِِ َف َك ِس َن َذبِت ُِِ ف ََش ِو َف يَهُ ُ َ ‘‘ ۺہہکۺدےئجیۺارگۺاہمتریۺۺداعںیئۺۺہنۺۺوہںیتۺوتۺریما ۺرـ ۺاہمتریۺرپؾا ۺیہۺہنۺرکكا ۺاـ ۺمتۺ ےنذکتبیۺیکۺےہۺلہٰڈاۺاسۺےیلۺبزسا)ۺالرکفۺوہیگ۔’ ’ خڈاالۺادحۺیکۺابعدـۺاؾرۺاطیشنۺیکۺریپؾیۺےسۺرپزیہۺیکۺتحیصن {أَي َِِ أَ ًِ َض ِس إٔي َِيهُ ِِ َيا بَنٔي آ َز َّ أَ ِٕ ال َت ٌِ ُبسُوا َ ين َوأَ ٕٔ ا ًِ ُب ُسوّنٔي صَذَ ا ايظ ِي َل َ إ إْٔ َ ُط َلهُ ِِ ًَسُ ٌو َُب ٔ ْ َٔصان َُش َتك ٔيِ}4 َ ْ ِ ْ
1۔فراقنب)۱۵االقۺ۶۷۔ 2۔ینبۺارسالیئب)۲۷ۺاالقۺ۳۶۔ 3۔فراقنب)۱۵ۺاالقۺ۷۷ 4۔سیۺب)۳۶ۺاالقۺ۶۰۔۶۲۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
237
‘‘ۺاےۺاؾالدۺاادص!ۺایکۺمہۺےنۺمتۺےسۺدہعۺہنۺایلۺاھتۺہکۺمتۺاطیشنۺیکۺرپشتسۺہنۺرکكا؟ۺےبۺکشۺ ک ؾهۺاہمتراۺ ھا ۺدنمشۺےہۺاؾرۺہیۺہکۺریمیۺدنبیگۺرکكایہیۺدیسلاۺرا ہتۺےہ۔’ ’
عرااینۺاعمرفۺیکۺوصخایصـ عرااینۺافممیہۺاچےہۺاینبدیۺاعمرفۺاؾرۺدعقۺرظنیۺےکۺقلعتمۺوہن،ۺاچےہۺادقارۺاؾرۺریسکرم یتۺ لع دوتسرۺا ملۺےک ۺقلعتمۺوہنۺطف ۺےکۺطف ۺھچکۺوصخایصـۺرپۺلمتشمۺںیہۺوجۺعراانۺوکۺوتکمكاـۺیرشۺ اؾرۺدرگیۺادكانۺیکۺاتکوبنۺےسۺاتممرۺاؾرۺخڈاۺرکےتۺںیہ۔
افل)ۺلقعۺؾۺقطنمۺےکۺاطمقبۺوہكا عرااین ۺاوصل ۺؾاعمرف ۺاؾر ۺ ۺافممیہ ،ۺلقع ۺؾ ۺقطنم ۺرپ ۺلمتشم ۺںیہ۔ۺاصا کف ۺامیلعتـ ۺیک ۺاصاسۺ اہجلق ۺےکۺاخہمت،ۺلقع ۺیکۺۺاتیمہۺ1،دیلقتۺےسۺاانتجـ2،طلغۺرکفۺےسۺرپزیہۺاؾرۺملعۺےکۺوصحل3 رپۺاوتسارۺےہ۔ وتدیحۺاؾر ۺاس ۺرپ ۺاامین ۺوج ۺ ۺامتصۺاكیناء ۺاؾر ۺۺااامسین ۺرشوتعین ۺیک ۺدوعـ ۺاکۺیقیقحۺدصقمۺےہ۔ ۺہیۺ عرااین ۺادقار ۺۺےک ۺلقعۺےکۺاسمؾیۺوہےن ۺیک ۺؾاضذف ۺرکكا ۺےہ ۺاؾر ۺاسۺاظنص ۺیک ۺمکحم ۺاینبد ۺےہ۔ملعۺ اخا ضۺاؾۺراقوننۺیکۺاجلقۺےسۺشیپۺیکۺاجےنۺؾایلۺادقارۺاؾرۺاوصلۺارگۺعراانۺ،ۺوتدیحۺاؾرۺاہللۺرپۺاامینۺ ےکۺصاھتۺصاراگرۺہنۺوہنۺوتۺانۺیکۺوکیئۺاتیمہۺںیہنۺےہ۔
1۔محۺدجسب)۴۲ۺاالقۺ،۳۷ۺویسنب)۲۰ۺاالقۺ۲۰۰۔ 2لحنۺب)۲۶ۺاالقۺ۴۳۔ 3ااعنصۺب)۶ۺاالقۺ،۲۲۶ۺاجمدہۺب)۵۸ۺاالقۺ۲۲۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
238
ـ)ۺرطفـۺےسۺمہۺااۺیگنہ رطفـ ۺےس ۺمہۺاایگنہ ۺ،عرااین ۺاعمرف ۺیک ۺاكک ۺامہ ۺوصختیص ۺےہ ۺ؛ ۺۺایس ۺ ۺؾہج ۺۺےس ۺہی ۺافممیہۺ ومعکفۺاؾر ۺاجعمۺۺوہےنۺےکۺها ؾهۺہز ۺركگۺؾ ۺلسنۺاؾر ۺرامےنۺےسۺقلعتۺرےنھکۺؾاےلۺامشاوننۺۺیکۺ لقتسمۺاؾرۺریغۺلقتسمۺرضؾروتنۺےکۺقلعتمۺںیہ۔ۺ {فَأَق ٔ ِِ َو ِج َضوَ ي ّ اض ًًَ َِي َضا ال َت ِبسٔي ٌَ ي ٔ َدً ِٔل ا ٔ ٔرط َة ا ٔ ًٔس ٔ هَّلل ذَئوَ َرط اي َٓ َ هَّلل َايتٔي ف َ َ ئ َحٓ ٔيفّا ف ِ َ وٕ}1 ّ ايس ُ ض ال َي ًٌِ َُُ َ ئ ا ِي َك ّي ُِ َو َلهَٔٔ أَ ِنث َ َر اي َٓا ٔ ‘‘ۺسپۺباےۺ یب)ۺرسکیۺوہۺرکۺاانپۺرجۺدنیۺۺبخڈا)ۺیکۺرطفۺب وکرۺرںیھک۔ۺاہللۺیکۺاسۺرطفـۺ یکۺرطفۺسجۺرپ ۺاس ۺےن ۺطفۺامشاوننۺوک ۺدیپاۺایکۺےہ،ۺ ۺاہلل ۺیکۺقیلخت ۺںیم ۺدبتیلی ۺںیہن ۺۺااکرم یت۔ ۺیہیۺ مکحمۺۺدنیۺۺےہ؛ۺنکیلۺاثیزۺینگۺںیہنۺاجےتن۔’ ’
ج)ۺتقیقحۺیکۺرطفۺراحجنۺاؾرۺایمہنۺرؾی وخاہشاـۺیکۺریپؾیۺےلۺرکۺامدهۺرپیتسۺكک،ےکۺامتصۺرظنكاـۺےکۺاقمےلبۺںیم ۺعراانۺامجایلکرم یتۺ اسملئ ۺوکۺتہبۺوخوصبرـۺادنارۺںیم ۺشیپۺۺرکراہۺےہۺ۔ ۺعراانۺدیجمۺ،امشانۺیکۺتقیقحۺۺاؾرۺوخاہشاـۺ وکۺیقیقحۺاگنهۺےسۺداتھکیۺےہۺاؾرۺاس ۺیکۺۺردنیگ ۺےکۺۺادہاف ۺوکۺادتبایئ،ۺوتمطسۺۺاؾرۺایلعۺںیمۺہقبطۺدنبیۺ ک رکكا ۺےہ ۺكاہک ۺ ۺاس ۺیک ۺامتصۺداکرم یت ۺصا ںیتی ۺك ھر ۺرک ۺصاےنم ۺ ۺااںیکس ۺ ۺاؾر ۺاسۺےک ۺؾوجد ۺیک ۺانمتںیئ ۺاكکۺ دتعملۺاؾرۺمہۺااگنہۺرطےقیۺےسۺوپریۺوہن۔ایسۺاگنه ۺیکۺۺاینبدۺرپۺۺداینۺےسۺرفنـۺاؾرۺامدیۺراحجكاـۺ وکۺۺرسوکـۺرکكاۺعراان ۺیکۺرظنۺںیمۺطلغۺادقاصۺےہ۔ ْخ َد ئٌ َٔبازٔظ ٔ َو َ ايلِي َّبا ٔ ئ آ ََ ُٓوا فٔي ت َٔ َٔ ايزّزِ ٔم ُق ٌِ ه ٔ َي ي ًَٔ ٔذ َ { ُق ٌِ ََ ِٔ ََح ََّ زٔي َٓ َة اهَّللٔ َايتٔي أَ ِ َ
ايِحياة ٔايسِْيا َخاي ٔؼ ّة يوّ ا ِيك ٔياَةٔ َنذَ ئوَ نُف َّؼ ٌُ اآلياتٔ ي ٔ َكوّ ٕ َيًٌَُوٕ}2 ِ ِ ُ َ ََ ُ َ َ ََِ َ َ َ
1۔رؾصۺب)۳۰ۺاالقۺ۳۰۔ 2ۺ۔ارعافب)۷االقۺ۳۱۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
239
‘‘ۺہہکۺدےئجی:ۺاہلل ۺیکۺۺاسۺۺرتنی ۺوک ۺوجۺۺاس ۺےن ۺاےنپۺۺدنبؾنۺےکۺےیلۺاکنیلۺسکۺےنۺرحاصۺایکۺ اؾر ۺكاکۺررضۺوک؟ۺہہکۺدےئجی:ۺہیۺزیچںیۺداینؾیۺردنیگۺںیمۺیھبۺاامین ۺؾایننۺےکۺےیلۺںیہۺاؾرۺ اتصلۺایہن ۺےکۺےیلۺوہنۺیگۺ۔مہ ۺالہۺملع ۺےکۺےیلۺ ۺااۺكاـۺوک ۺاسۺرطجۺوھکلۺرکۺ ایقعفۺےکۺدن ۺوتۺاخ ا ایبنۺرکےتۺںیہۺ۔’ ’ ۺعراانۺدیجم ۺںیمۺداینۺۺرپیتسۺۺاؾرۺذفۺۺداینۺیکۺیھبۺۺذمعف ۺیک ۺیئگۺۺےہ؛ۺویکہکنۺہیۺامشانۺےکۺا یلۺ اؾرۺاجؾداینۺدہفۺیکۺراهۺںیمۺراکؾـۺےہۺ۔ إ يَو كَاْ ُوا َيًٌَُوٕ}1 ايسْ ِ َيا إٔالٓ َي ِض ْو َو َيٌ ْٔب َوإ َٕٔ َ ِ ُ َ { َو ََا َص ٔذظ ٔاي َِح َيا ُة ُ اآلْخ َة َيه ٔ َي اي َِح َي َو ُ ِ ايس َار ٔ َ ‘‘اؾرۺداینؾیۺردنیگۺوتۺیجۺپہا ےنۺاؾرۺلیھکۺےکۺوساۺھچکۺںیہنۺاؾرۺاارخـۺاکۺرھگۺیہۺردنیگۺےہارگۺ اںیہنۺھچکۺملعۺوہكا۔’ ’ عراانۺدیجمۺںیمۺۺاکانئـۺیکۺۺامتصۺقولخاقـۺۺاؾرۺۺاملۺۺؾۺۺاابسـۺوکۺدقرـۺخڈاۺیکۺمشاینۺۺاؾرۺۺامشان ۺ ےک ۺدیفمۺ ۺاافتسدهۺ ۺاک ۺۺدرہعی ۺۺؤاتكا ۺایگۺےہ۔ۺداین،ۺردنیگۺاک ۺدصقمۺاؾرۺرہھٹےنۺیک ۺہگجۺںیہن ۺہکلبۺرتتیبۺاکۺ اقمصۺاؾرۺروبرۺرکےنۺیکۺہگجۺےہ۔2 ایسۺؾہج ۺےسۺعراانۺاكک ۺدتعملۺۺ،تقیقحۺیکۺۺرطف ۺۺاملئ ۺاؾرۺدنملقعۺاعفۺاکۺرہچهۺصاےنم ۺالكاۺ ےہۺوجۺدؾرسؾنۺےکۺےیلۺومنہنۺلمعۺوہ۔ وٕ اي َز ُسو ٍُ ًًَ َِيهُ ِِ ض َو َيهُ َ { َو َنذَ ئوَ َج ٌَ ًِ َٓ ُان ِِ أ ُ ََ ّة َو َس ّلا ي ٔ َتهُوْ ُوا ُط َض َسا َء ًَل َى اي َٓا ٔ يسا3}... َطض ٔ ّ
1۔ۺوبکنعـب)۱۹ۺاالقۺ۶۴۔ 2۔رقبهب)۱ۺاالقۺ۱۰۰۔۱۰۱۔ 3۔رقبهب)۱ۺاالقۺ۲۴۳۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
240
‘‘ۺاؾر ۺاس ۺرطج ۺمہ ۺےن ۺ ںیہمت ۺاعف ۺؾ طس ۺانب ۺدكا ۺكاہک ۺمت ۺینوگنۺرپۺوگاهۺروہۺاؾر ۺر وسل ۺمتۺرپۺوگاهۺ رںیہ۔’ ’ ہیۺامتصۺامیلعتـۺاكکۺاےسیۺامشان ۺےنۺاینپۺردنیگۺےکۺرپؿا مۺاؾرۺرتمکنیۺرعےصۺںیمۺامشاینۺ اعمرشےۺوکۺمیلعتۺدںیۺسجۺےنۺیسکۺبتکمۺؾۺدمرہسۺںیمۺمیلعتۺںیہنۺكایئ،ۺسجۺےنیسکۺااتسدۺےکۺ صاےنمۺراونالۺادـۺہہتۺںیہنۺےیک،سجۺےنۺۺصاریۺردنیگۺہنۺیھبکۺرعشۺاہکۺاؾرۺہنۺیہۺھچکۺاھکل۔ وٕ}1 { َو ََا ُن ِٓ َت َت ِت ًُو َٔ ِٔ ق َِبًٔطٔ َٔ ِٔ ن ٔ َت ٕ اب اي ُُِ ِب ٔلًُ َ اب َوال َتد ُُل ُط ب ٔ َئُِيٓ ٔوَ إٔذّا ِ الر َت َ ‘‘ اؾر ۺباےۺ یب) ۺااـ ۺاسۺےسۺےلہپ ۺوکیئ ۺاتکـ ۺںیہن ۺڑپ ےتھ ۺےھت ۺاؾر ۺہن ۺیہۺاےس ۺاےنپ ۺاہھتۺ ےسۺےتھکلۺےھتۺارگۺا اسۺوہكاۺوتۺالہۺكالطۺہبشۺرک صکنےۺےھت۔’ ’ َگاس يٍ تّ کّ يکحة َشفث ٔخط َُٕؽث تّ غًضِ ،يغانّ آيٕص صذ يذسّط ؽذ ایسۺۺؾہج ۺےس ۺلقعۺۺؾۺۺوعشرۺرےنھکۺؾاالۺہزۺامشانۺعراانۺیکۺكا ؾـۺےسۺاسۺہجیتنۺرپۺچنہپۺاجكاۺےہۺ ہکۺہیۺکا ص،ۺخڈایئۺکا صۺےہ۔ ایٍ ًّْ آٔاصْا اص ؽّ تٕد گشچّ اص زهقٕو ػثذاهلل تٕد
۳۔ۺاذنا فۺاؾرۺانتضقۺےسۺدؾری كارخی ۺملعۺۺؾۺۺدمتنۺاےنپۺدا نمۺںیم ۺےبۺامشرۺیملعۺااكارۺاؾرۺاَنۺتنگۺصااکہرۺریتھکۺےہۺوجۺامشانۺ ےک ۺرجتكاکرم یتۺاؾر ۺیلقعۺرکفتاـ ۺاکۺہجیتن ۺںیہ۔ۺطاراؽ ،ۺۺافا وطن،ۺ ۺار ،و،ۺۺمقلمنؿس،ۺۺفیناوغرـ،ۺ اوکسنی،ۺوبۺیلعۺانیس،ۺۺزغایل،ۺۺافرایب ،ۺگلنلنؿ،ۺۺوکرپلنک،ۺویننٹ،ۺاانئۺاٹسنئۺۺؾریغهۺےسیجۺےبۺامشرۺداوشنرۺ رکهٔۺۺاخیک ۺرپۺۺااالۺۺاؾرۺقطنمۺؾۺہفسلف ،ۺتئیہۺؾۺوجنص،ۺۺركایۺۺؾۺزفسکۺےکۺقلعتمۺرگادقنرۺكاتافیـۺۺكایقۺ عػن وھچریۺںیہ۔انۺكاتافیـۺںیمۺےسۺہزۺۺاكکۺۺاےنپۺ فینۺیکۺولعمامـۺاؾرۺاااگیہۺیکۺدحمؾدلقۺاؾرۺ یمک ۺیک ۺها عف ۺےہ؛ ۺویکہکن ۺان ۺااكار ۺوک ۺشیپ ۺرکےن ۺؾاےل ۺافراد ۺاےسی ۺرظنكاـ ۺرپ ۺرصم ۺرےہ ۺںیہ ۺنجۺ
1وبکنعـب)۱۹ۺاالقۺ۴۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
241
كکۺؾهۺوخدۺیھبۺںیہنۺچنہپۺكاال۔اہتبلۺاكکۺۺایسیۺۺاتکـۺوموجدۺےہ ۺوجۺۺاجتیعم ۺ،ۺومعتیمۺۺاؾرۺۺاےنپ ۺ امتصۺاطملقۺومشبلۺوتطنفی،ۺااقتعدی،ۺكارو ی،امدیۺؾریغهۺیکۺئاقتینۺاکۺدوعیۺرککرم یتۺےہ: {ذَئوَ ا ِل ٔه َتاب ال ريب ف ٔيطٔ ص ُّسى ئًُِ َتك ٔين}1 ُ َ ُ َِ َ ‘‘ۺہیۺاتکـۺسجۺںیمۺطنہےۺیکۺوکیئۺاجنگشئۺںیہن۔’ ’ زشف أس سیة َی ،جثذیم َی آیّاػ ؽشيُذِی جأیم َی2 {وبٔايِح ّل أَِْز ِي َٓا ُظ وبٔايِح ّل َْزٍ3} ... َ َ َ َ َ ََ ‘‘ۺاسۺعراانۺوکۺمہۺےنۺقحۺےکۺصاھتۺكارلۺایکۺےہۺاؾرۺایسۺقحۺےکۺصاھتۺكارلۺوہاۺےہ۔’ ’ ہیۺۺاتکـۺؾیہۺعراانۺدیجم ۺےہۺسجۺےکۺلاؾلۺوکۺۺوچدهۺوسۺصالۺزگرےن ۺےکۺكاؾوجدۺۺداوشنرۺۺاؾر ۺ داین ۺرھب ۺےک ۺتمکح ۺےکۺعنا یش ۺافراد ۺاسۺیک ۺلارتیۺ ۺاؾر ۺ ۺصان ۺےکۺۺكارے ۺںیمۺریحان ۺۺںیہ۔ۺرامہنۺ زگرےن ۺےکۺصاھتۺاؾرۺیرشیۺهلؿصۺؾۺاعمرفۺیکۺرؾرۺلاؾرۺرتیقۺاسۺدوعیۺیکۺاچسیئۺوکۺےلہپۺےسۺیھبۺ ركادهۺكالقۺرکریہۺےہ۔ۺعراانۺاسۺتقیقحۺوکۺاینپۺادتسالیلۺااكاـۺںیمۺاسۺرطجۺایبنۺفرامكاۺےہ:
هَّلل يَوجسُوا ف ٔيطٔ ا ِخت ٔالفّا َنثٔي ّرا}4 إٓ َوي َِو ك َ َ ِرق َ {أَ َفال َي َت َسبَزُ َ إ َٔ ِٔ ً ٔ ِٓسٔ َُي ِر ٔا ٔ َ َ وٕ اي ُ ِ ‘‘ۺایکۺہیۺینگۺعراان ۺںیمۺوغرۺںیہنۺرکےتۺ؟ۺاؾرۺارگۺہیۺاہللۺےکۺوسایسکۺاؾرۺیکۺرطفۺےسۺۺوہكا ۺ وتۺہیۺینگۺاسۺںیمۺلااۺاذنا فۺكاےت۔’ ’
1۔رقبهب)۱ۺاالقۺ۱۔ 2۔ب وحصۺها ہمۺدمحمۺاابقلۺ۔ 3۔ۺینبۺارسالیئۺب)۲۷ۺاالقۺ۲۰۵۔ 4۔مشاءۺب)۴ۺاالقۺ۸۱۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
242
امشانۺۺاسۺۺاعملۺیکۺۺدرگیۺۺامدی ۺۺوموجداـ ۺیکۺۺرطج ۺۺدتریجیۺۺردشۺاؾرامکلۺیکۺرطفۺاجراہۺےہۺ اؾرۺرامہنۺزگرےنۺےک ۺصاھت ۺصاھت ۺرجتہب ۺاؾرۺاہمرـۺاحلصۺرکراہےہۺ۔بدتریجیۺاکتلم)اس ۺےکۺ كاؾوجدۺۺا اسۺۺوکیئۺامشان ۺںیہنۺاتلمۺوجۺامتصۺاسملئۺرپۺااحؿہۺےیکۺوہالۺوہۺاؾرۺامتصۺهلؿصۺاکۺامہزۺوہۺہکلبۺہزۺ امشان ۺںیمۺاہجلق ۺےکۺتہب ۺےسۺولہپۺكاال ۺاجےتۺںیہ ۺبۺدحمؾدلقۺاؾر ۺاقكلۺذقاۺوہكا)امشان ۺۺاعمل ۺ امده ۺںیمۺوصحمرۺۺوہےن ۺیکۺۺؾہج ۺےسۺۺالوعشریۺوطرۺرپۺردنیگ ۺےکۺبیشنۺؾۺفرارۺےسۺاتمرثۺوہكا ۺےہۺۺاؾرۺ ردنیگۺےکۺاابسـۺےسۺدمدۺہنۺانلمۺ،خلتۺؾۺریشںیۺؾااعقـ،ۺتحصۺؾۺامیبری،دگنتیتسۺؾۺےبۺاینری،ۺذنگۺ ؾۺحلص۔۔۔ۺؾریغهۺںیمۺےسۺہزۺاكکۺامشانۺیکۺرؾجۺرپۺوصخمضۺارثۺداےتلۺںیہ ۔باتمرثۺوہكا)اـۺارگۺ یسکۺاےسیۺامشان ۺوکۺدںیھکیۺوجۺاینپۺردنیگۺےکۺسئیتۺصاہۺرعےصۺںیمۺاہنتیئ،ۺااہلق،ۺامسجینۺؾۺ رؾاحینۺاارارۺؾۺادلق ،ۺۺدر ۺۺدبریۺ ،ۺۺااصتقدیۺكااکیئـ ،ۺرقف،ۺذنگ،ۺتسکش،زعلاؾن ۺاؾرۺدؾوتسنۺاکۺ لتق،ۺحتف،ۺ سدسۺخکؿعفۺیکۺلیکشتۺےسیجۺرپۺكا مۺاحالـۺاکۺرجتہبۺرکاکچۺوہۺاؾرۺانۺامتصۺاحالـۺںیمۺ اسۺیکۺوگتفگۺلسلسمۺمکحم،ۺمہۺااگنہۺاؾرۺاکلمۺوہۺوتۺاسۺكاـۺیکۺدلیلۺےہۺہکۺاسۺاکۺکا صۺاسۺےکۺرکفۺؾۺ ارادهۺاکۺہجیتنۺںیہنۺےہ: زايم أ سزًة نهؼانًیٍ1
َٕع اَغاٌ سا پیاو آخشیٍ عراان ۺدیجم ۺاکیف ۺوطالین ۺرعےص ۺںیم ۺ ۺاؾر ۺفلتخم ۺامسیج ۺ ۺاحالـ ۺںیم ۺشیپ ۺایک ۺایگ ۺوج ۺ ۺامشان ۺیک ۺاکتیلمۺ ردنیگۺےک ۺےبۺدحۺؾۺاسحـۺفلتخمۺراؾوینۺےکۺكارےۺںیم ۺوگتفگۺرکكاۺےہ۔ۺرگمۺاسۺےکۺكاؾوجدۺعراانۺوکۺ لیکشتۺدےنیۺؾاےلۺدؾ ۺرنکۺینعیۺااكاـ ۺاؾر ۺوسروتنۺاکۺرتثینیۺادنار ۺاؾر ۺایبینۺاولسـ ۺزینۺاسۺاکۺقیمعۺ وہفمصۺاؾر ۺاسۺےکۺنتمۺےکۺےبۺعنالۺانعرصۺےنۺاینپۺصاراگری،ۺمہۺاایگنہۺاؾر ۺكااقكلۺدبلۺوہےنۺوکۺ
ہشیمہ ۺےس ۺوفحمؽ ۺراھک ۺےہ۔اولسـ ۺاؾر ۺوہفمص ۺیک ۺكایمہ ۺاسکیتین ۺ،نورؾین ۺؾااعقـ ۺؾ ۺاحالـ ۺےس ۺاتمرث ۺہنۺ وہكا ۺاؾر ۺاذنا ف ۺؾ ۺانتضقۺےس ۺكاک ۺوہكا ۺاس ۺتقیقح ۺیک ۺها عف ۺےہ ۺہک ۺہی ۺاغیپص ،ۺؾیح ۺایہٰل ۺےہۺہن ۺہکۺ کا صۺیرش،ۺہیۺکا صۺخڈاۺیکۺشیتیۺاختیصۺاؾرۺعراانۺےکۺااجعرۺاؾرۺجنلیچۺاکۺاكکۺدؾرساۺرجۺےہ۔ ْى تُذِ سٔی جٕ ؽٕد النّٰی خٕد سٔ
1۔ۺها ہمۺاابقلبردمۃۺاہللۺہیلع)
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
ْى زهقّ تّ گٕػ جٕ ؽٕد نٕٔنٕٔ الال تش ٔخّ کًال اعث خًال جٕ صخٕتاٌ قذ فضهک اهلل خًاالً ٔ کًاالً1
اخیل
1۔ۺیضیف۔
243
244
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
731
اٹھچۺكاـ اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
246
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
247
اسۺكاـۺںیمۺامہراۺدصقمۺہیۺےہۺہکۺمہۺاےنپۺرتحمصۺاقریۺوکۺہلئسمۺااجعرۺعراا نۺیکۺدتریجیۺریس،ۺ بیشنۺؾفرارۺاؾرۺاسۺكارے ۺںیمۺیعسۺؾۺوک شۺرکےنۺاؾر ۺاصا کفۺهلؿص ۺےکۺؾرہثۺیکۺافحتظۺرکےنۺ ؾایل ۺامہ ۺایصخشـ ۺاک ۺاعترف ۺرکؾاںیئ۔ ۺہلئسم ۺااجعر ۺےک ۺكارے ۺ ۺںیم ۺمظنم ۺقیقحت ۺؾ ۺوک ش ۺاؾرۺ الہپیملع ۺدقص ۺشیتیۺدصی ۺےک ۺرسفمنی ۺ،نیملکتمۺاؾر ۺادوبین ۺےن ۺااھٹكا ۺذف ۺاملسمونن ۺ ،دحلمؾنۺ اؾردرگیۺفروقنۺےکۺریپؾاکرؾن ۺےکۺدرایمن ۺیملعۺابموثحنۺاکۺدیمان ۺتہب ۺرگصۺاھت۔ ۺایسۺؾہجۺےسۺ نیملکتمۺےکۺاۺكکۺرگؾهۺےنۺئاقتینۺعراا نۺےکۺدافمۺاکۺڑیباۺااھٹكاۺ۔ۺ ‘‘اجمراـ ۺارقلاان’’ ۺےک ۺومٔفل ۺ ۺاوب ۺدیبع ۺرمعم ۺنب ۺطینیب۱۲۰ھ) ۺاؾر ۺ‘‘اعمین ۺارقلاان’‘ ۺےکۺ ل ومٔفلۺف ّراب۱۲۷ھ)ۺےکۺدعبۺ‘‘اایبلنۺؾۺالیینان’‘ۺاؾر’‘ا شنؿان’‘ۺےکۺومٔفلۺاؾرۺكاومرۺملکتمۺؾۺادبیۺ اجظحۺےکۺكاصۺےسۺرعمؾفۺاوبۺرمعۺب۱۵۵ھ)ۺوکۺاسۺدؾرۺاکۺامہۺرتنیۺفنصمۺاہکۺاجاتکسۺےہۺہکۺوہنج نۺ ےن’‘مظنۺارقلاان’‘ۺوکۺرحتریۺایکۺ۔ۺاپہؿنۺےنۺاےنپۺااتسدۺاظنصۺزتعمیلۺیکۺاا راءۺوکۺدیقنتیۺرظنۺےسۺدےتھکیۺ وہالرظنہیٔ ۺرصہف ۺیک ۺیفن ۺیک ۺاؾر ۺعراا ن ۺےک ۺمظن ۺؾكا ىف ۺ ۺےک ۺكارے ۺںیم ۺثحب ۺاؾر ۺعراا ن ۺیکۺ ااجیداـ ۺاؾر ۺاجعلق ۺیکۺفلتخمۺااسقصۺیک ۺؾاضذف ۺیکۺوجۺدعبۺؾاےلۺرظنكاـ ۺےکۺےیلۺۺاینبد ۺنبۺیئگۺ ےہ۔ۺ443 ایسۺرامےنۺںیمۺاصا کفۺرسفم،ۺومرج،ۺادبیۺاؾرۺاتکـۺ‘‘االَاَة و ايشياسة’‘ۺےکۺومفلۺ انب ۺظیینہ ۺاوب ۺدمحم ۺدبعاہلل ۺملسمۺب۱۷۶ھ) ۺیک ۺاتکـ ۺ‘‘تاويٌ َظکٌ َقإٓ’‘ اک ۺكاص ۺایل ۺاجاتکس ۺےہ ۺ۔ۺ اس ۺاتکـ ۺںیم ۺعراان ۺرکمی ۺرپ ۺوہےن ۺؾاےلۺارتعااضـ ۺاک ۺوجاـ ۺدےتی ۺوہالۺےتہک ۺںیہ ۺہکۺاس ۺخڈاۺ اکرکشۺؾ ۺہاپسۺہکۺسجۺےنۺعراان ۺرکمیۺےکۺریحـ ۺازیگنۺمظنۺؾ ۺرتبیتۺےکۺدرےعیۺاخمنیفلۺےکۺرکمؾۺ فربیۺوکۺاخۺکۺںیمۺطا دكا۔
443رکفهۺااجعرۺارقلاا نۺضۺ۵۵
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
248
ؾهۺظركڈۺےتہکۺںیہۺہکۺعراانۺرکمی ۺںیمۺوغرؾۺرکف ۺ،ۺیملعۺؾتعس ۺاؾر ۺرعیبۺادـ ۺیکۺخانذف ۺےکۺ ریغبۺعراانۺیکۺكا ىفۺیکۺخانذفۺكانکممۺےہۺ۔ۺعراانۺرکمیۺیکۺفػنلفۺوک ۺرصف ۺؾیہۺصخش ۺھجمس ۺاتکسۺ ےہۺوجۺعراان ۺرکمیۺںیمۺتہبۺركادهۺوغر ۺؾ ۺرکفۺرکے،ۺیملعۺراؾوینۺےسۺاااگهۺوہۺاؾر ۺرعیبۺركان ۺےکۺ اولسـۺاؾرۺوصخایصـۺوکۺاجاتنۺوہ۔444 وچیھتۺدصیۺرجہیۺںیمۺیھبۺعراانۺرکمیۺےکۺاخم ںونۺیکۺوکوششنۺےکۺكاؾوجدۺعراانۺرپۺاامینۺ رےنھکۺؾاےلۺاملسموننۺےنۺیھبۺاینپۺاینپۺؿاعقۺےکۺاطمقبۺعراانۺرکمیۺیکۺصانۺؾۺوشتکۺاؾرۺاسۺےکۺ ااجعرۺاکۺدافمۺرکےنۺیکۺوکںیششۺیکۺںیہ۔
اوبۺیلعۺابجیئۺےکۺصارگدۺاوبۺدبعاہللۺدمحمۺنبۺلاكڈۺؾایطسب۳۰۶ھ)ۺےکۺكارےۺںیمۺاہکۺاجكاۺ ےہۺ ہکۺاپہؿنۺےنۺاتکـ ۺ‘‘اًحاز ايرقإٓ ايبياّني’‘ ۺیکۺكافیلۺیکۺسجۺںیمۺعراان ۺےکۺمظنۺؾ ۺرتبیتۺےکۺ كارےۺںیمۺثحبۺیکۺےہۺ۔ۺارگہچۺہیۺاتکـ ۺاسۺؾعق ۺوموجد ۺںیہنۺےہۺنکیلۺہیۺاتکـ ۺدبعااقلہزۺ رجاجینۺیکۺرشؾجۺاکۺہطقنۺاااغرۺاؾرۺرھپۺرجاجینۺیکۺلقتسمۺكافیلۺاکۺرسۺہمشچۺؾۺامخڈۺنبۺیئگ۔445 ملکتمۺاؾرۺادبیۺیلعۺنبۺهیسیۺرامینب ۳۸۴ھ):ۺنیققحم ۺےک ۺوقبل ۺاجظحۺاؾرۺؾایطس ۺےکۺدعبۺ ہی ۺشیتی ۺتیصخش ۺںیہ ۺوہنجن ۺےن ۺعراان ۺرکمی ۺےک ۺاولسـ ۺاؾر ۺمظن ۺؾ ۺرتبیت ۺاک ۺدافم ۺایکۺ
ےہ۔446اپہؿنۺےنۺ‘‘ايٓهت في اًحاز ايرقإٓ’‘ۺوکۺرحتریۺایکۺےہۺ۔447 رامین ۺیک ۺرظن ۺںیم ۺااجعر ۺعراان ۺ،اافلؽ ۺےک ۺانتطف ۺاؾر ۺطا پمف ۺرپ ۺاوتسار ۺےہ ۺ۔ ۺاتکـ ۺ‘‘ْس ايفؼاحة’‘ۺےکۺومفلۺانبۺانسنۺافخیجۺےکۺاطمقبۺرامینۺےنۺاینپۺكاتافیـۺںیمۺب القۺکا صۺوکۺنیتۺ
444۔كاؾلیۺلکشمۺارقلاان،ۺضۺ۶۲۔ 445۔ۺاالاجعرۺاایبلینۺ،ۺاعہشئۺنبۺااشلیط،ۺضۺ۲۶۔ 446۔ۺااجعرۺارقلاانۺرایعف،ۺضۺ۲۵۳۔ 447۔ كا ـۺرصالئۺیفۺااجعرۺارقلاانۺاکۺاكکۺرصاہ۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
249
ومسقنۺںیمۺمیسقتۺایکۺےہۺ:ۺطینافر،ۺطا مئۺوتمطس،ۺطا مئۺاٰیلع۔ رامین ۺیک ۺرظن ۺںیم ۺااجعر ۺعراان ۺ،اافلؽ ۺےک ۺانتطف ۺاؾر ۺطا پمف ۺرپ ۺاوتسار ۺےہ ۺ۔ ۺاتکـ ۺ‘‘ْس ايفؼاحة’‘ۺےکۺومفلۺانبۺانسنۺافخیجۺےکۺاطمقبۺرامینۺےنۺاینپۺكاتافیـۺںیمۺب القۺکا صۺوکۺ نیتۺ ومسقنۺںیمۺمیسقتۺایکۺےہۺ:ۺطینافر،ۺطا مئۺوتمطس،ۺطا مئۺاٰیلع۔ انۺاکۺرظنہیۺےہۺہکۺعراانۺرکمیۺ،طا پمفۺےکۺایلعۺدرہجۺرپۺافلاۺےہۺاؾرۺعراانۺرکمیۺںیمۺدتلاۺاؾرۺ
وغرۺؾرکفۺرکےنۺؾاےلۺیہۺاسۺفرضۺوکۺھجمسۺ صکنےۺںیہ۔448 اوبۺطنلمانۺدمحمۺنب ۺالاامیہۺذقایبب۳۸۸ھ):ۺرامینۺےکۺمہ ۺرصعۺںیہ ۺاؾرۺااجعرۺعراانۺےکۺاح کفۺ كاومر ۺداوشنرؾنۺںیمۺےسۺاكکۺںیہ ۺ۔ ۺہی ۺاینپۺاتکـ ۺ‘‘بيإ اًحاز ايرقإٓ’‘ ۺںیمۺےتہکۺںیہ۔ۺااجعرۺ عراان ۺاسۺیکۺدبعیۺاولسـ ۺاؾر ۺمظنۺؾ ۺرت بیتۺاکۺرپوتۺےہۺسجۺاکۺہز ۺظفلۺااہتنیئۺدعق ۺےکۺصاھتۺاےنپۺ انمطفۺاقمصۺرپۺاقمئ ۺےہۺاؾرۺاسۺاکص ۺےکۺےیلۺیملع ۺااحؿہۺیک ۺرضؾرـۺےہ ۺسجۺےسیرشۺاخیلۺےہ۔ۺ ایسۺؾہجۺےسۺعراانۺرکمیۺےکۺمہۺرصعۺافرادۺےنۺاسۺاکۺیقطنمۺاقمہلبۺرکےنۺیکۺاجبالۺوخوخنارۺوگنجنۺاؾرۺ ڑلاویئنۺیکۺرطفۺرج ۺایک۔ۺؾه ۺرصہف ،ۺبیغۺیکۺربخںیۺدانی،ۺكا ىف ۺاؾر ۺوفنسۺںیمۺكاریثۺےسیجۺ رظنكاـۺوکۺایبنۺرکےنۺےکۺدعبۺاےنپۺرظنہیۺوکۺاسۺرطجۺایبنۺرکےتۺںیہۺ: لی ‘‘کا صۺاؾرۺوگتفگۺیکۺوخوصبرکرم یتۺ،ۺد شینی ۺاؾرۺاھٹمسۺاکۺكاىفۺہیۺےہہکۺوگتفگ ۺنیت ۺانعرصۺ ینعیۺظفل،ۺینعمۺاؾرۺانۺدؾوننۺےکۺدرایمنۺارابتؽۺےہ۔ۺانۺاومرۺںیمۺفرضۺكاىفۺكیناۺےہۺہکۺکا صۺاؾرۺ وگتفگۺ،ۺاصفذف ۺكا ىف ۺےکۺاحلؽ ۺےسۺفلتخمۺب الق ۺرپۺلمتشمۺوہ۔ۺامشان ۺاینپۺداکرم یتۺدحمؾدوتینۺ،ۺ فراومیش ۺاؾر ۺتلفغ ۺیک ۺانب ۺرپۺےب ۺعنال ۺاؾر ۺالكاین ۺکا ص ۺشیپ ۺںیہن ۺرکاتکسۺ؛ۺنکیل ۺذف ۺمہ ۺعراان ۺںیمۺ دعق ۺرکےتۺںیہۺوتۺولعمصۺوہكا ۺےہۺہکۺذموکرهۺنیتۺانعرصۺاینپ ۺرتہبنیۺاؾر ۺایلعۺلکشۺؾ ۺوصرـۺ طیننماكانۺںیہ۔اافلؽ ۺےکۺاحلؽ ۺےسۺعراان ۺےکۺاافلؽ ۺےسۺركادهۺوکیئۺاؾر ۺاافلؽ ۺاےنتۺحیصف،مکحتسمۺؾۺ
448رکفهۺااجعرۺارقلاان،ۺضۺ۶۰۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
250
كادیئارۺاؾرۺداركاۺرظنۺںیہن اۺاےتۺ۔ۺایسۺرطجۺرتبیکۺیکۺطا پمفۺ،ۺامسزاصۺاؾرۺعرااینۺولمجنۺںیمۺاافلؽۺیکۺ امہیگنہۺےبۺریظنۺےہۺ۔وتدیح،ۺداـۺقحۺاکۺزنمهۺوہكا،ۺاؿاىفۺخڈاۺیکۺدوعـۺ،ۺریسۺؾۺوکسکۺاؾرۺابعدـۺ پ ےکۺرطوقینۺ،ۺدنسپكڈهۺاخا ضۺیکۺرطفۺراامنہیئۺ،ۺ مینا ـ ۺ،ۺذگہتشۺینوگنۺیکۺدااتسن ۺردنیگۺاکۺ كڈرکهۺاؾر ۺادتساللۺؾریغه ۺےکۺكارےۺںیمۺعراان ۺےک ۺاعمینۺیھب ۺےبۺعنال ۺںیہ ۺ۔ۺانبلاںیۺااجعرۺعراانۺ اسۺںیمۺےہۺہک ۺاسۺےن ۺرتہبنیۺرتبیکۺاؾرۺاولسـۺںیم ۺحیصفۺرتنیۺاافلؽۺاؾرۺاوتسارۺرتنیۺاعمینۺوکۺ قلخۺایکۺےہۺاؾرۺخڈاؾدنۺاعتملۺےکۺها ؾهۺوکیئۺاؾرۺصخشۺا اسۺاکصۺرکےنۺیکۺؿاعقۺںیہنۺرکھناۺ۔ۺیہیۺؾهۺ تقیقحۺیھتۺوجۺعراانۺرکمیۺےکۺہفۺدرھصۺاخمنیفلۺےنۺیھبۺمیلستۺیکۺیھتۺ۔’‘
449
كاوچنںیۺدصیۺرجہیۺ ذگہتش ۺادؾار ۺیک ۺہی ۺامہ ۺرتنی ۺدص ۺی ۺےہ ۺسج ۺںیم ۺنلعال ۺاصا ص ۺےن ۺااجعر ۺعراا ن ۺےک ۺكارے ۺںیمۺ ثحبۺیکۺےہۺاؾر ۺتہب ۺركادهۺكاتافیـۺكایقۺوھچریۺںیہ۔ رحتكکۺرتہمجۺاؾرۺاوبۺالعا ءۺےسیجۺافرادۺےک ۺیفسلفۺ رظنكاـۺاؾر ۺنورؾینۺا و رۺےکۺوصنمےبۺےکۺدعبۺاس ۺدؾر ۺںیمۺاوبالعا ءۺےسیج ۺافرادۺعراا نۺاکۺاقمہلب ۺاؾر ۺدیقنتۺ ےکۺےیلۺاھٹۺڑھکےۺوہالۺاؾرۺاملسمنۺنیملکتمۺےنۺیھبۺاقمصۺعراا نۺےکۺدافمۺاؾرۺاسۺیکۺؾاضذفۺںیمۺ اانپ ۺرکدار ۺادا ۺایک۔ ۺ نم ۺہلمج ۺانب ۺرساہق ۺب ۺ۴۲۰ھ ۺ) ،ۺرشفی ۺب یضت ۺب۴۳۶ھ)،ۺومٔكڈ ۺادلنی ۺےک ۺبقلۺ ل ےسۺرعمؾف ۺدایع ۺادلاعه ۺ ،ۺاتکـ’‘الصفل ۺیفۺا مللۺؾ ۺالحنل’‘ ۺےک ۺومٔفل ۺاؾر ۺملکتم ۺانب ۺزحصۺادنیسل ۺبۺ اجعرۺعراا نۺرپۺدیقنتۺاکۺوصخمضۺرطہقیۺاکررےتھکۺںیہۺاؾر ۺرظنہیۺرصہف ۺیکۺرطف ۺامتلیۺرےتھکۺ ۴۵۶ھ)وجۺا ِ ںیہ۔وہشمرۺصارعۺ،هلؿصۺكا ىفۺاؾرۺااجعرۺعراانۺےکۺاابسـۺوکۺایبنۺرکےنۺؾایلۺاتکـۺ‘‘رسّۺالفعاخۃ’‘ۺےکۺ ومٔفلۺانبۺانسنۺافخیحب۴۶۶ھ)یھبۺانۺںیمۺےسۺاكکۺںیہ۔450
انۺےکۺها ؾهۺاسۺدصیۺےکۺكاومرۺافرادۺدنمرہجۺدلیۺںیہ:
449۔ كا ـۺرصالئۺیبۺااجعرۺارقلاان،ۺرصاہۺاؾل،ۺضۺ۲۰۔ 450كارخیۺرکفهۺااجعرۺارقلاا نۺضۺ۶۷
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
251
اوبرکبۺدمحمۺنبۺبیطۺكاظا ین ب ،۳۳۸ۺ۴۰۳ھۺ)ۺارعشیۺنیملکتمۺںیمۺےسۺںیہۺاؾر ۺا ےنپۺ رامےنۺےکۺہیقفۺاؾر ۺفلتخمۺكاتافیـ ۺےکۺامکلۺںیہ۔ زجعمهۺےکۺكارےۺںیمۺان ۺیک ۺوہشمر ۺاتکـۺ ‘‘ااجعرۺارقلاا نۺ‘‘ےہ۔ۺااکنۺدیقعهۺےہۺہکۺعراا نۺوخدۺكڈاـۺوخدۺحیحصۺاؾرۺوبنّـۺیکۺمشاینۺےہ۔ۺاسۺںیمۺ کشۺؾرتدكڈۺرکكاۺدبپہناـ ۺاؾرۺؾاحض ۺزیچؾنۺںیم ۺکشۺرکےن ۺےکۺرتمادف ۺےہ۔ۺاےکنۺرامےن ۺےکۺ ضعبۺافراد ۺاکۺایخلۺاھتۺہکۺعراا ن ۺطقفۺرصعۺربمغیپ ۺارکصﷺےک ۺےیلۺزجعمهۺاھتاسۺانبءۺرپۺؾهۺكادیکۺ اسیکھتۺےتہکۺںیہۺہکۺعراا نۺہزۺدؾرۺےکۺےیلۺزجعمهۺےہۺ۔ۺ451 عراا ن ۺیک ۺیبیغۺربخؾنۺ ،ۺربمغیپارکصﷺ ۺےکۺا ُظ ّیۺوہےن ،ۺصصقۺارقلاان ۺ ،ۺعراا ن ۺےک ۺمظنۺ،ۺ اولسـۺاؾرۺكا ىفۺوکایبنۺرکےتۺوہالۺتہبۺركادهۺرشتحیۺرکےتۺںیہۺاؾرۺےتہکۺںیہ‘’:رعوبنۺںیمۺ اكکۺیھبۺادیب ۺارثۺا اسۺںیہنۺوجۺكا ىفۺںیمۺعراا ن ۺےکۺمہۺكلّہ ۺاؾر ۺاسمؾیۺوہ۔ارگہچۺعراا ن ۺاب ،یہن،ۺ ؾدعه ۺؾدیع ،ۺدااتسن ۺؾریغه ۺےسیج ۺفلتخم ۺوموضاعـ ۺرپ ۺلمتشم ۺےہ۔ ۺاسۺےک ۺكاؾوجد ۺؾه ہزوموضمۺ ںیمۺرتہبنیۺےہ۔’‘ۺؾهۺےتہکۺںیہ: ‘‘ ۺکا صۺیکۺااسقصۺتہبۺركادهۺفلتخمۺںیہۺاخضۺوطر ۺرپۺذف ۺاكکۺفنصمۺاكکۺوموضمۺےسۺ دؾرسے ۺیک ۺرطف ۺلقتنم ۺوہكا ۺےہۺوت ۺاس ۺیک ۺوگتفگۺفلتخم ۺوہۺاجکرم یت ۺےہ ۺنکیل ۺعراا ن ۺاكک ۺریحان ۺنکۺ امسزاصۺاؾرۺمظنۺوکۺایبنۺرکكاۺےہۺعراا نۺےنۺاكکۺیئنۺوسجۺوکۺاےسیۺرطےقیۺےسۺشیپۺایکۺےہۺوجۺیرشاؾرۺ ریغۺیرشدؾوننۺیکۺؿاعقۺےسۺكاالرتۺےہ۔ یہیۺؾہجۺےہۺہکۺذفۺعراا ینۺہلمجۺدؾرسؾنۺےکۺکا صۺںیمۺالۺ كاۺاجكاۺےہۺوتۺاسۺیکۺلارتیۺ ؾاحضۺوطرۺرپۺؿاہزۺوہۺکرم یتۺےہۺ۔ۺ‘‘452
اپہؿنۺےنۺرعوبنۺےکۺاوقالۺیتحۺربمغیپۺؐۺاؾرۺااحصـۺےکۺفرانیمۺےکۺؾاحضۺومنوننۺںیمۺكا ىفۺ ےک ۺاقمامـ یکۺمشادنیہۺرکےت ۺوہالۺاولسـ ۺعراا ن ۺےکۺصاھت ۺومارہن ۺایکۺےہۺاؾر ۺعراا ن ۺےکۺ وصخمضۺمظنۺاؾرۺاسۺےکلارتۺاولسـۺوکۺكالقۺایکۺےہۺاؾر ۺاارخۺںیمۺےتہکۺںیہۺ:
451ااجعرۺارقلاا نۺقیقحتۺادمحۺطؼرۺدارۺااعملرفۺرصم،ۺضۺ۳۔ۺ 452۔ ااضیا،ۺضۺ۱۰۴
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
252
‘‘ۺمہۺےنۺؾاحضۺرکۺدكاۺےہۺہکۺعراا نۺاکۺمظنۺایسیۺكا ىفۺرپۺ ےہ ۺےہۺوجۺاانپۺكاینۺںیہنۺریتھکۺاؾرۺا اسۺ 453
اولسـۺےہۺوجۺاخضۺرشفۺاؾرۺدقرۺؾۺتمیقۺاکۺامکلۺےہۺ۔’‘ كاافلؽۺدرگی ارگہچۺہلئسمۺمظنۺعراا ن،ۺاوبۺدیبعه،ۺانبۺظیینہۺ،ۺاجظحۺ،ۺؾایطسۺاؾرذقایبۺےکۺرامےنۺ ےسۺیہۺوتہجۺاکۺب راۺاھتۺنکیلۺكاظا ینۺےنۺمظنۺعراا نۺوکۺدؾرسےۺرطےقیۺےسۺایبنۺایکۺےہ: «ويكس كإ ْوِ ايرقإٓ ٌَحزا إ ْوُط خارد ًٔ جُيٍ وجوظ ايٓوِ ايٌُتازة في لَكَضِ»
454
زتعمیلۺملکتمۺاقیۺدبعۺاابجلرۺنبۺادمحۺب۴۲۵ھ)ۺےنۺیھبۺاےنپۺاقمصۺرپۺا ِ اجعرۺعراا نۺےکۺكارےۺ ںیمۺتہبۺوغر ۺؾۺرکفۺیکۺےہ ۺؾهۺےتہکۺںیہ‘’:ۺا ِ اجعرۺعراا نۺیک ۺؾہجۺہیۺےہۺہک ۺاس ۺےن ۺرعوبنۺوکجنلیچ ۺایکۺ ےہ؛ ارگہچ ؾهۺاصفذفۺیکۺدنلبوینۺوکۺوھچرۺےہۺےھتۺ۔انۺطفۺزیچؾنۺےکۺكاؾوجدۺعراا نۺكادیکۺرکكاۺ ےہۺہکۺؾهۺہززگۺعراا نۺیکۺلثمۺںیہنۺالۺ صکنےۺاؾرۺہیۺزیچۺعراا نۺےکۺاقمےلبۺںیمۺانۺیک اعزجیۺےکۺها ؾهۺ ھچکۺںیہنۺاھتۺاؾرۺایسۺؾہجۺےسۺؾهۺذن گۺرپۺاا امدهۺوہۺےئگۺ۔’‘ 455
دبعۺاابجلرےن ۺاتکـ ۺ‘‘ايُِني في ابواب ايتوحيس وايٌسٍ’‘ ۺیکۺوسوہلںیۺدلجۺوجۺعراا ن ۺےکۺ صاھت ۺاخض ۺےہ ۺںیم ۺطف ۺےسۺےلہپ ۺکا کفۺادتسالل ۺےک ۺدرےعی ۺلقن ۺعراا ن ۺیک ۺتحص ۺاؾر ۺاس ےکۺ
وتارتوک ۺكالق ۺایک ۺےہۺاؾر ۺرھپ ۺ‘‘بيإ ايسالية َ بإ ايرقإٓ ٌَحز ‘’...ۺےک ۺكاـ ۺےک ۺدلیۺںیمۺااجعرۺ عراا ن ۺیکۺاثاحـۺوکۺلیصفتۺےکۺصاھتۺایبنۺایکۺےہۺ۔ۺؾهۺااجعرۺعراا نۺوکۺاُسۺیکۺریغۺاعدیۺاصفذفۺعرارۺ
453۔ااضیا،ۺضۺ ، ۳۰۰و قس ب ِٓيٓا في ْوِ ايرقإٓ إ ايحًُة تظتٌُ ًلي بالُة َٓرفزة واالسًوب يدتؽ بٌُني آْخ َٔ ايْشف 454۔ااضیا،ضۺ۷۵۔ ل 455۔رشجۺاالوصلۺا سمشہ،ۺقیلعتۺادمحۺنبۺنیسحۺنبۺایبۺاہمشۺ،قیقحتۺؾ سدہمۺدبعۺایرکمیۺامثعن ،رصمۺ ،ضۺ ۵۸۶۔ ۵۹۴۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
253
دےتی ۺںیہ ۺوج ۺاخمنیفل ۺیک ۺكاوتاین ۺاؾر ۺاعزجی ۺاک ۺرس ۺہمشچ ۺےہ۔ الختؼاػط بزتبة َٔ ايفؼاحة خارجة ًٔ ايٌازة 456ۺوجۺرتہبنیۺاافلؽۺاؾرۺایلعۺاعمینۺےسۺقولخؽۺےہ۔ «ايرقإٓ في اًلي رتبة َٔ ايفؼاحة ايحاٌَة يْشف ايًفى و حشٔ ايٌُني»457 خیشۺا یبۺرفعجۺدمحمۺنبۺنسحۺوطیس ۺرہمحۺاہلل ب ۴۶۰ھ)ۺاینپۺاتکـ ۺ‘‘االاصتقد’‘ ۺںیمۺااجعرۺ عراا نۺےکۺكارےۺںیمۺاقیۺدبعۺاابجلرۺزتعمیلۺےکۺرظنےیۺےکۺاشمہبۺراالۺرےتھکۺںیہ۔ااجعرۺعراا نۺ ےکۺكارےۺںیمۺكاالۺاجویناےل ۺفلتخم ۺرظنكاـ ۺےسیجۺدیسۺب یضتۺاکۺرظنہی ۺرصہف ۺبۺعراا ن ۺےکۺ اقمےلبۺںیم ۺؾافر ۺملع ۺاکۺدقفان ۺ) ،ۺاصفذف ۺاؾر ۺاخض ۺمظن ۺؾاولسـ ۺاک ۺرظنہی ۺ،ۺرظنہی ۺمظن ۺ،عراان ۺیکۺ
اخضۺرتبیکۺ،ۺملعۺبیغۺاؾر ۺاذنا ف ؾانتضقۺےس ۺدؾریۺاکۺرظنہی ۺۺایبنۺرکےن ۺےکۺدعبۺااجعرۺعراانۺ ےک ۺكارے ۺںیم ۺاانپ ۺرظنہی ۺایبن ۺرکےت ۺوہالۺےتہک ۺںیہ‘’:ریغ ۺومعمیل ۺاصفذف ۺاؾر ۺعراان ۺرکمیۺےکۺ اخضۺمظنۺؾۺاولسـۺاکۺكامہۺوہكاۺیہۺااجعرۺعراانۺےہ۔’‘ ؾه ۺاےنپ ۺاسۺرظنےی ۺیک ۺدلیل ۺیک ۺؾاضذف ۺاس ۺرطج ۺرکےت ۺںیہ‘’:دحتی ۺاک ۺایعمر ۺہی ۺےہ ۺہکۺ وصخایصـۺاؾرۺمظنۺںیم،ۺاكک ۺکا صۺدؾرسےۺکا صۺےکۺلثم ۺوہكاۺاچےیہ۔ۺایسۺؾہجۺےسۺذقالقۺاؾرۺ رقتریۺوکۺرعشۺےکۺصاھتۺومارہنۺںیہنۺرکےتۺیتحۺہکۺااعشرۺںیمۺیھبۺانۺااعشرۺوکۺوجۺؾرنۺ،ۺاقہیفۺاؾرۺ رؾ ّی ۺےک ۺاحلؽ ۺےس ۺاسکین ہن ۺوہن ۺكامہ ۺومارہن ۺںیہن ۺرکےت۔ ۺعراا ن ۺریغ ۺومعمیل ۺاؾر ۺےب ۺلثمۺ اصفذفۺاکۺامکلۺےہ،ۺاسۺاکۺاابثـۺرصفۺامہزۺابطخءیکۺوگایہۺےسۺیہۺنکممۺےہۺ۔ۺكارخیۺوگاهۺےہۺہکۺ ؾدیلۺنبۺریغمهۺ،ۺایشعۺ،ۺبعکۺنبۺرریہۺ،ۺدیبلۺنبۺرہعیبۺ،ۺكاہغبۺدعجیۺےسیج ۺكاومر ۺافراد ۺعراا ن ۺ ۺیکۺ اصفذفۺےکۺاقمےلب ۺںیمۺاعزج ۺوہۺےئگ۔ۺاس ۺؾہجۺےس ۺوجۺعراانۺیکۺاصفذفۺوکۺہن ۺھجمسۺےکسۺاےسۺنخسۺ خانسۺامشرۺںیہن ۺایکۺاج ۺاتکس؛ نکیلۺعراا نۺیکۺےبلثمۺؾےب ۺریظنمظن ۺاؾررؾس ۺیھب ۺا اسۺوموضمۺےہۺ
456۔ اینغملۺیفۺاالوباـۺاحوتدیحۺؾالدعلۺقیقحتۺانیمۺالزلؿیل،ۺرصمۺ،ۺجۺ۲۶ۺ،ۺضۺ۳۲۸۔ 457۔ۺااضیا،ۺضۺ۳۱۷۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
254
مسش ےسجۺرعیبۺتغلۺاؾرۺركانۺےسۺؾافقۺصخشۺ ن ۺدےۺاتکسۺےہۺہکۺعراا نۺاکۺرطہقیۺاؾررؾسۺاكکۺ 458
وصخمضۺرطہقیۺےہ۔’‘ دبعاقلہز ۺرجاجین ب ۴۷۲ھ ۺ) :ملع ۺاعمین ۺایبن ۺےک ۺكاوینن ۺںیم ۺےسںیہ ۺاؾر’‘ اْسار ايبالُة’‘‘’،زالئٌ االًحاز’‘اور ‘‘ايظافية’‘یسیجۺامہ ۺاتکوبنۺےکۺومٔفل ۺںیہ۔عراانۺدیجمۺیکۺریغۺ ومعمیلۺاصفذفۺ،ۺریحانۺنکۺكا ىفۺ ،ۺاولسـ ۺاؾرۺےبۺعنالۺرؾس ۺےکۺزجعمه ۺوہےنۺوکۺایبنۺرکےتۺ وہالۺسجۺزیچۺوکۺقلطمۺعراا نۺاؾرۺخڈاۺیکۺریحـۺازیگنۺاالقۺیکۺلارتیۺاکۺصیفۺامےتنۺںیہۺؾهۺعراانۺاک’‘ۺ وصخمض ۺمظن ۺؾاولسـ’‘ ۺےہ۔ ۺاپہؿن ۺےن ۺےلہپ ۺذقایب ۺیک ۺاا راء ۺرپ ۺدؾ ۺرشج ۺںیھکل ۺوج ۺہک ۺان ۺیکۺ كاتافیـۺیکۺرحتریۺاکۺ سدہمۺامشرۺوہکرم یتۺںیہۺ۔ۺ دبع ۺااقلہز ۺےک ۺرظنہیۺےک ۺاطمقب ۺعراان ۺاک ۺااجعر ۺاعص ۺاؾر ۺراجئ ۺوصرـ ۺںیم ۺاعمین ۺایبن ۺرکےنۺ ںیمۺںیہنۺےہ؛ ۺہکلبۺتمظعۺعراا ن ۺاسۺںیمۺےہۺہکۺؾهۺاعمینۺوکۺریحان ۺرکدےنیۺؾاےلۺریپاالۺاؾرۺ اكکۺوصخمضۺریشینی ؾ ۺرابییئۺےکۺصاھتۺایبن ۺرکكا ۺےہۺوجۺرؾجۺیکۺرہگایئۺںیمۺاجۺارتۺےتۺںیہۺ۔ۺ 459 دبع ۺااقلہز ۺرجاجین ۺعراا ن ۺیک ریحان ۺرکدےنی ۺؾایل ۺمظن ۺؾرتبیت ۺیک ۺؾاضذف ۺرکےت ۺوہال ۺطقفۺ ظفلۺرپیہۺاافتکءۺںیہنۺرکےتۺہکلبۺانۺیکۺرتشیبۺوتہجۺظفلۺؾینعمۺےکۺكایمہۺارابتؽۺرپیھتۺاؾرۺیہیۺؾهۺزیچۺ ےہۺ ےسجۺذ ّقایب ۺےن ۺان ۺےس ۺےلہپۺلمجمۺوطررپۺایبنۺرکدكاۺاھتۺنکیلۺدبعۺااقلہز ۺےن ۺاسۺۺر ۺارۺوکلیصفتۺےکۺ صاھتۺایبنۺایکۺےہ۔
یٹھچۺرجہی
458۔االاصتقدۺیفۺاوصلۺاالاقتعدۺ،ضۺ۲۶۶۔ 459۔داللئۺاالاجعر ۺیفۺارقلاا نۺضۺ،۲۹۶ۺاسۺاتکـۺاکۺافریسۺرتہمجۺدارٹکۺدیسۺدمحمۺرادۺشنمۺےنۺایک ۺےہۺ اؾرۺاا اتسنۺدقسۺےنۺصاظئۺایکۺےہۺ
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
255
یٹھچۺدصیۺ ۺرجہیۺیھبۺاسۺكاـ ۺیکۺوگاه ۺےہۺہکۺعراا ن ۺرپۺاامین ۺرےنھکۺؾایننۺںیم ۺےس ۺہزۺ اكکۺےنۺاسۺااامسینۺاؾرۺایہٰلۺاتکـۺےکۺفلتخمۺراؾوینۺاکۺاعترفۺرکؾاےنۺیکۺوکںیششۺیکۺںیہۺ۔ نیسح ۺنب ۺدمحم ۺارعملؾف ۺرابغ ۺااہفصین ب۵۰۱ھ)‘‘ :ايُرفزات فى َغيب ايرقإٓ’‘ اور’‘َكسَط تفشير’‘ےکۺفنصمۺںیہ۔ ۺااجعر ۺعراا ن ۺےکۺكاـ ۺںیمۺدبعۺااقلہز ۺیکۺرطجۺاکۺدیقعهۺ رےتھک ۺںیہۺہکۺ"مظن ۺؾرتبیتۺاؾر ۺۺالكاین ۺاولسـ" ۺںیمۺعراا نۺاکۺزجعمهۺہیۺےہۺہک ۺہیۺرثنۺاؾرۺرعشۺںیہنۺ ےہۺنکیلۺرعشۺیکۺكاریثۺرکھناۺےہ ۺہی ۺاولسـ ۺےلہپكالکلۺراجئ ۺںیہنۺاھت۔ؾهۺاےنپۺرظنےیۺیکۺرشتحیۺ رکےتۺوہالۺےتھکلۺںیہ '' :ۺعراا نۺدیجمۺظفلۺ،ینعمۺاؾرۺوصخمضۺرتۺثینیۺاولسـۺےسیجۺنیتۺولہپرکھناۺ ےہ ۺاؾر ۺان ۺنیت ۺےک ۺدرایمن ۺدؾر ۺنک ۺظفل ۺاؾر ۺینعم ۺےلہپ ۺیھبۺوموجد ۺےھت ۺنکیل ۺسج ۺزیچ ۺےس ۺزجعمه ۺاکۺ وقاصۺوہكا ۺےہۺاؾر ۺااجعر ۺعراا ن ۺلیکشتۺكاكا ۺےہۺؾهۺعراا ن ۺاکۺوصخمضۺمظنۺؾاولسـ ۺےہۺوجےبۺصاہقبۺ ےہ۔ۺ''460 ۺااجعرۺعراا نۺیکۺؾوجه ۺایبنۺرکےتۺوہالۺےتہک ۺںیہۺ‘’:ۺعراا نۺاےنپۺدحمؾدۺمجح ۺےکۺكاؾوجدۺرسۺصارۺ اعمینۺرپۺلمتشمۺےہۺےسجۺا و رۺؾۺاداہن ۺامشرۺرکےنۺےسۺاعزجۺںیہ۔’‘ 461
اوبۺاحدمۺزغایل ب ۵۰۵ۺھۺ) :ۺوہشمرملسمۺداوشنراؾرم ّػاداوباحدمۺزغایلۺ ۺاینپۺاتکـ ۺ‘‘ ’‘ںیمۺےتہکۺںیہ ‘’:ۺعراا ن ۺاسۺدہفۺےکۺےیلۺكارلۺایکایگۺ ۺےہہکۺینگۺداینۺداری ۺےسۺدنیۺ داریۺاؾرۺاامینۺكاہللۺیکۺرطفۺوتمہجۺوہاجںیئ۔ۺان یکۺاگنهۺاسۺراؾہیۺےسۺےہۺہکۺعراا نۺںیمۺامتصۺ 462 هلؿصۺوپدیشهۺںیہۺاؾرۺاںیہنۺاحلصۺرکكاۺاچےیہۺ۔ۺ
460۔ سدہمۺریسفت،ۺضۺ۲۰۴۔ 461۔ارفملداـۺ،ۺ سدہمۺ۔ 462اایحءۺاولعلصۺوچاھتۺكاـۺمہفۺعراا نۺںیمۺ
256
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
ظ دمحم ۺنب ۺرمع ۺر شصزی ۺب۵۳۸ھ):ادبی ۺ ،ۺركان ۺخانس ۺاؾر ۺكاومر ۺزتعمیل ۺملکتم ۺاؾر ۺریسفتۺ
‘‘الهظاف ًٔ حكائل ايّتٓزيٌ’‘ً‘’،يوٕ االقاويٌ في وجوظ ايتاويٌ’‘‘’،اساض ايبالُط’‘‘’،ربيٍ االبزار’‘ اور ‘‘اًحاز ايرقإٓ في سورة الهوثز’‘ یسیجۺامہۺاتکوبن ۺےکۺفنصمۺ ںیہ۔اپہؿنۺےنۺاینپۺریسفتۺںیمۺہگجۺہگجۺرپۺعراا نۺیکۺؾاالۺرتنی تمظع ،ۺوخوصبرکرم یتۺاؾرۺرتہبنیۺمظنۺؾۺ طبض ۺوک امكان ۺرکےنۺےک ۺرطہقی ۺوک ۺاانپكا ۺےہ۔ ؾه ۺااجعرعراا ن یک ۺفلتخم ۺ ۺوصروتن ۺےسیج ۺبیغ ۺ ام یئۺ ؾریغهۺوکۺیھبۺوبقلۺرکےتۺںیہۺنکیلۺمظنۺؾرتبیتۺعراا نۺوکدحتیبجنلیچ)ۺیکۺاصاسۺےتھجمسۺوہالۺاےسۺ زجعمهۺاکۺاصایسۺرتنیۺرنکۺامشرۺرکےتۺںیہ۔ۺان ےکۺرظنےیۺےس ۺاا اگیہۺےکۺےیلۺدنمرہجۺدلیۺاتکوبنۺ ےسۺدمدۺیل ۺاجیتکس ۺےہ:درؾشیۺالشنڈیۺیک ‘‘ ايٓوِ ايرقآّني في نظاف ايزَدْشي’‘دمحمۺاوب ۺومٰیسۺ یک ۺاتکـ ‘‘ايبالُة ايرقآْيط في تفشير ايزَدْشي’‘اؾر ۺیفطصم ۺااصلؾی ۺاوجلینی ۺیک ۺاتکـ’‘ َٓضخ ايزَدْشي في تفشير ايرقإٓ و بيإ االًحازظ’‘ انبۺہیطعۺادنیسل ۺبۺ۵۴۱ھ) ‘‘تفشير ايُح ر ايوجيز’‘ ۺےک ۺؤمفل ۺںیہ ۺااجعر ۺعراان ۺےکۺ كارےۺںیمۺایبنۺرکےتۺںیہ‘’:ۺنیققحمۺاؾرۺداوشنرؾنۺیکۺاثیزلقۺاکۺدیقعهۺےہۺہکۺعراا نۺیکۺدحتیۺ مظنۺؾۺرتبیتۺاؾرۺریغۺومعمیلۺارابتؽۺےک ۺصاالںیمۺاعمینۺیکۺكادیئاریۺاؾرۺاافلؽ ۺیکۺاصفذفۺںیمۺےہ ۺ سجۺاکۺرسۺہمشچۺرپؾرداگرۺاکۺےبۺاسحـۺملعۺےہۺ۔’‘ 463
اقی ۺایعض ۺب ۺ۵۴۴ھ) ۺےن ۺیھب ۺاینپۺاتکـ’‘ايظفا بتٌزيف حكوم ايُؼلفي’‘ ۺںیمۺااجعرۺ عراا ن،ۺكا ٔفیلۺیکۺرابییئ،ۺاصفذفۺؾااجیراؾرۺعراا نۺےکۺوتارنۺےکۺكارےۺںیمۺاھکلۺےہۺ۔ۺ
اوبیلعۺلضفۺنبۺنسحۺربطیسب۵۵۱،۴۷۱ھۺ)ریسفت’‘َحٍُ ايبيإ’‘ ۺےکۺؤمفلۺںیہ۔ۺ اپہؿن ۺےن ۺریسفتۺےک ۺنتم ۺاؾر سدہم ۺںیم ۺااجعر ۺعراا ن ۺےک ۺكارے ۺںیم ۺاطملق ۺرحتریےیک ۺںیہ۔ ؾهۺ
لم 463ا شاراینریزۺجۺ،۲ۺضۺ۷۲ۺ۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
257
كا ىفۺ،بیغۺیک ۺربخؾن ،ۺاعمرفۺ،كادیئاری ۺاؾرانتضقۺؾۺاذنا ف ۺےس ۺزنمّه ۺوہےنۺوک ۺااجعرۺعراانۺ ےتھجمسۺںیہۺ۔ۺ464 اپہؿنۺےنۺوسرهۺرقبهۺ465یکۺریسفتۺںیمۺرتہبنیۺعراا ینۺمظن ۺؾ ۺرتبیت ،ۺاافلؽ ۺیکۺاوتساریۺؾۺ اصفذفۺاؾرۺبیغۺیکۺربخؾن ۺےکۺكارے ۺںیم ۺوگتفگۺیکۺےہ؛ ۺانچہچنۺوسرهۺویسن ۺاؾرۺوہد ۺںیمۺكا ىفۺ عراا ین ۺرپۺرؾینشۺدایلۺےہاؾرایسۺرطجۺوسرهۺینبۺارسالیئۺیکۺرشتحیۺںیمۺاصفذف ۺ،ۺكا ىف ۺ،ۺمظنۺ ؾرتبیت،ۺاوتساریۺایبنۺاؾرۺعراا نۺےکدنلبۺؾكاالۺاعمینۺےکۺكارےۺںیمۺرحتریۺایکۺےہۺ۔ۺ بطق ۺادلنی ۺانب ۺانسحل ۺدیعس ۺنب ۺہنۃ ۺاہلل ۺراؾدنی ۺب ۵۷۳ھ) ۺاینپ ۺاتکـ’‘ايْخائخ و ايحزائح’‘ۺںیم ۺرحتریۺرکےتۺںیہ‘’:ۺعراا نۺرصف ۺاكک ۺزجعمهۺرپۺںیہنۺہکلبۺےبامشرۺزجعماـۺرپۺ لمتشمۺ ےہ۔’‘ بطقۺادلنیۺراؾدنیۺ،خیشۺربطیسۺیکۺرطجۺااجعرۺعراا نۺےکۺاابثـۺےکۺےیلۺكاچنۺ سدامـۺدرکۺ رکےتۺںیہۺ۔ نمۺہلمجۺان ۺ سدامـۺںیمۺےسۺربمغیپﷺۺیکۺدوعـۺاؾرۺوہظرۺ،ۺاہللۺیکۺرطفۺےسۺ كارلۺوہےنۺؾاےلۺعراانۺےکۺدرےعیۺجنلیچۺ،ۺعراا نۺاکۺكااقكلۺاعمرہضۺاؾرۺاقمہلبۺوہكاۺےہ۔ انۺاومرۺیکۺرشتحیۺؾؾاضذفۺرکےنۺےکۺدعبؾهۺااجعرۺعراا نۺیکۺؾوجهۺےکۺكارےۺںیمۺےتہکۺںیہ: ‘‘نیملکتمۺےنۺاسۺیکۺصاـۺؾوجاہـۺدرکۺیکۺںیہ: اكک:ۺعراا ینۺمظنۺ ۺؾ ۺرتبیتۺاؾراصفذف ۺوکشیپۺرکےنۺےکۺےیلدیس ۺب یضتۺاکۺرظنہیۺرصہفۺ بؾافرۺملعۺاکۺدقفان) ۔ دؾ:خیشۺدیفمۺاکریغۺومعمیلۺاصفذفۺاکۺرظنہیۺ۔
464سدہمۺعمجمۺاایبلنۺ۔ 465ااضیاۺجۺ۲ۺضۺ۶۱۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
258
ۺنیت:اعمینۺےکۺحیحصۺوہےن ۺاؾران ۺےک ۺلقعۺےکۺصاھتۺاطمقب ۺوہےنۺےکۺاحلؽ ۺےسۺزجعمهۺ وہكا۔ ۺاچر:ۺانتصقۺاؾرۺاذنا فۺےسۺدؾرۺوہےنۺیکۺتہجۺےسۺزجعمهۺوہكا، كاچن :بیغۺیکۺربخںیۺدےنیۺےکۺاابتعرےسۺزجعمهۺوہكا، ھچ:وصخمضۺمظنۺؾرتبیتۺےکۺاحلؽۺےسۺزجعمهۺوہكاۺ، ۺصاـ:زتعمہۺاکۺكایمہۺكا ٔفیلۺاؾرۺمظنۺؾۺرتبیتۺاکۺرظنہیۺ۔ۺ انۺرظنكاـۺوکۺدرکۺرکےنۺےکۺدعبےتہکۺںیہ: ‘‘ ۺرتہبۺہیۺےہۺہکۺمہۺان ۺامتصۺؾوجهۺوکۺااجعر ۺعراا ن ۺامںینۺہنۺہکۺضعبۺؾوجاہـ ۺوک۔رھپۺانۺ رظنكاـ ۺےکۺاقلئ ۺافراد ۺےکۺادتساللۺرپۺثحبۺرکےتۺںیہۺاؾر ۺاارخ ۺںیمۺمظنۺؾرتبیتۺعراا ن ۺیکۺدسۺ وصخایصـۺےکۺكارےۺںیمۺدنچۺاکنـۺایبنۺرکےتۺںیہۺ۔’‘466
صاوتںیۺرجہیۺ
دمحم ۺنبۺرمع ۺارعملؾف ۺرخفراری ۺب ۺ ۶۰۶ۺھ) ۺارعشی ۺملکتم ۺاؾر ۺرسفم ۺںیہ ۺاُپہؿنۺےن ۺیھبۺاےنپۺ
اقمصۺرپۺااجعرۺےکۺكارےۺںیم ۺلیصفتۺےسۺوگتفگیکۺےہۺ۔ۺ467 ارگہچ ۺیقیقحت ۺاگنه ۺےسۺ‘‘ْضاية االيحاز في زراية االًحاز’‘ۺںیمۺوکیئۺاینۺبلطم ۺشیپۺںیہنۺایکۺ ایگۺہکلبۺہیۺاتکـۺ،ۺ رجاجینۺیکۺدؾاتکوبنۺ‘‘زالئٌ االًحاز ‘‘ۺاؾر’‘ اْسار ايبالُط’‘ اکۺخا ہصۺےہ۔ رخفۺ راریۺااجعرۺعراا نۺاکۺایعمرۺاصفذف،ۺرؾسۺاؾرۺامتصۺویعـۺاؾرۺاقن صئۺےسۺربماۺوہكاۺعرارۺدےتیۺںیہ۔ۺ سجۺیکۺعراا نۺںیمۺدحتیۺیکۺیئگۺےہ۔ اےنپۺوصقمدۺیکۺؾاضذفۺےکۺےیلۺےتہکۺںیہ: ‘‘ۺرفمؾےض ۺنیت ۺےسۺركادهۺںیہن ۺںیہۺ:ۺكاۺعراا نۺامتصۺاحصفء ۺےکۺکا ص ۺےک ۺمہۺب ہبتۺےہۺكا ۺانۺ ےکۺکا صۺرپۺوھتریۺیس ۺلارتیۺرکھناۺےہۺوجاخرضۺااعلدهۺامشرۺںیہنۺوہكااؾرۺكاۺدؾرسؾنۺےکۺکا صۺرپۺاسۺ
466۔ارخلاجئۺؾارجلاحئ،ۺجۺ۳ۺ،ۺضۺ ۹۷۲؛ثاحراالونار،ۺجۺ، ۸۹ضۺ۲۳۲۔ 467۔اسۺےسۺےلہپۺیھبۺمہۺان یکۺاتکـۺ‛ااطمللقۺااعلہیل‚ےسۺاطملقۺدرکۺےیکۺںیہۺ۔ۺ
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
259
پ دقرۺلارتیۺرکھناۺےہۺہکۺاخرضۺااعلدهۺامشرۺوہكاۺےہ۔ۺ ہلیۺدؾمسقۺكالطۺاؾرشیتاۺفرضۺدرطفۺےہ۔ۺ پ ہلی ۺدؾومسقن ۺےک ۺمقا ن ۺیک ۺدلیل ۺہی ۺےہ ۺارگ ۺعراا ن ۺدؾرسے ۺےک ۺکا ص ۺاسیج ۺوہكا ۺوت ۺاخمنیفل ،ۺعراا ینۺ
وسروتنۺیک ۺامدننۺاكکۺوسره ۺانبۺداےتل ۺویکہکنۺؾهۺتغل ۺاؾرۺاصفذف ۺےکۺوقانین ۺرپۺدرتسسۺرےتھکۺےھتۺ اؾرۺبصعتمۺمسق ۺےکۺینگ ۺےھتۺوجۺعراا ن ۺےکۺاقمےلبۺںیم ۺاینپۺاجنۺؾاملۺوک ۺدیمانۺںیم ۺےلۺاا الۺ ےھتۺاؾر ۺاسۺراه ۺںیم ۺاںیہنۺتہبۺركادهۺدوشاروین اکۺصاانمۺیھبۺرکكا ۺڑپا۔ۺہیۺطفۺعراا نۺےکۺاقمےلبۺ ںیمۺانۺےکۺزجعۺیکۺدلیلۺںیہۺ۔ انبلاںیۺؾاحضۺوہۺاجكاۺےہۺہکۺعراا نۺان ےکۺکا صۺاسیجۺاؾرۺاسۺےکۺمہۺ رہبتۺںیہنۺہکلبۺزجعمهۺایہٰلۺےہۺ۔ۺ دؾرسی ۺرطف ۺتہب ۺصارے ۺوعالم ۺكاال ۺاجےت ۺںیہ ۺوج ۺؿاہزی ۺوطر ۺرپ ۺعراا ین ۺاصفذفۺ ؾكا ىف ۺںیم ۺیمکۺاؾراکیتس ۺےک ۺاقتمی ۺںیہ ۺاسۺےک ۺكاؾوجد ۺعراا ن ۺاصفذف ۺ ۺےکدنلب ۺرتنی ۺدرےج ۺرپۺ افلاۺےہۺ نمۺہلمجۺوعالمۺہیۺںیہۺ: الہپ:رعوبنۺیکۺاصفذفۺاغابلۺانمۺرظ ۺیکۺوتفیصۺےسیجۺاؾلقۺ،ۺوھگرےۺ،ۺزینکۺ،ۺكادصاهۺ،ۺذنگۺ اؾرولمحنۺؾریغهۺےس ۺقلعتمۺےہ ۺاؾرۺعراا ن ۺےنۺانۺاومر ۺےکۺكارے ۺںیمۺلق ۺگشایئۺںیہنۺیکۺےہۺبۺ ینعیۺہیۺعراا نۺےکۺا یلۺاؾرۺب رایۺوموضاعـۺںیمۺےسۺامشرۺںیہنۺوہےتۺ)ۺاسۺؾہجۺےسۺعراا نۺحیصفۺ
ںیہنۺوہكاۺاچےیہۺنکیلۺا اس ۺںیہنۺےہ۔ۺ دؾرسا :خڈاؾدنۺےنۺعراا ن ۺںیمۺدصضۺاؾر ۺاچسیئۺےکۺراےتسۺاکۺااختنـ ۺایکۺےہۺاحالہکنۺارگہزۺ صارعاچسیئۺاکۺكادنبۺوہاجالۺوتۺاس ۺےکۺکا صۺیکۺوخوصبرکرم یتۺمکۺوہ ۺاجال ۺیگۺنکیلۺاسۺےکۺكاؾوجدۺعراا نۺ رابیۺاؾرۺحیصفۺےہۺ۔ۺ شیتا :ۺاصفذف ،ۺحیصف ۺکا ۺص ،ۺرعش ۺكا ۺدیصقےۺےک ۺاكک ۺكا ۺدؾتیب ۺںیم ۺكا ۺکا صۺےکۺاكک ۺہصحۺ ںیم ۺؾاعق ۺوہکرم یت ۺےہۺاؾر ۺكایق ۺکا ص ۺكا ۺرعشۺاس ۺدرےج ۺےک ۺںیہنۺوہےت ۺنکیل ۺعراا ن ۺصارا ۺاک ۺصارا ۺ حیصفۺ ےہ۔ۺاسۺرطجۺہکۺوپریۺیرشلقۺاس ےکۺاقمےلبۺںیمۺاعزجۺےہۺ۔ۺ وچاھت:ۺہزۺغیلبۺصارعۺذفۺیسکۺزیچۺےکۺؾفصۺاکۺرکتارۺرکكاۺےہۺوتۺاس یکۺدؾرسیۺوتفیصۺےلہپۺ
کا ص ۺےک ۺلاالا ۺاؾرمہ ۺب ہبت ۺںیہن ۺوہکرم یت ۺنکیل ۺعراا ن ۺںیمۺاكک ۺوموضم ۺےک ۺرکتارےکۺومنےن ۺتہبۺ
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
260
ركادهۺكاالۺاجےت ۺںیہ۔ۺاسۺےکۺكاؾوجد ۺفلتخمۺاقمامـۺرپ ۺاكکۺیہۺوموضمۺیک ۺؾاضذف،ۺعراا نۺیکۺ اصفذفۺوکۺںیہنۺاٹھگکرم یتۺاؾرطفۺےکۺطفۺاصفذفۺیکۺااہتنۺںیہۺ۔ۺ كاوچنان :ۺعراا ن ۺدوتسر ۺردنیگ ،ۺخا لۺؾرحاصۺاکۺایبن ،ۺاکمرصۺاخا ضۺ ،ۺرتکۺداینۺاؾر ۺااختنـۺ اا رخـ ۺیک ۺدوعـ ۺؾریغهۺ ۺرپ ۺلمتشم ۺےہ ۺاؾر ۺہی ۺاومر ،اصفذف ۺیک ۺیمک ۺاک ۺكاىف ۺںیہ ۺہکبج ۺعراا ن ۺاسۺ ؾفصۺےکۺصاھتۺریغۺومعمیل اصفذفۺاکۺامکلۺےہۺ۔ۺ اٹھچ:رعشاءۺںیمۺےسۺہز ۺاكکۺ،اكکۺرامےنۺاؾر ۺاكکۺوموضمۺںیمۺلارتیۺرےتھکۺںیہ۔ ۺاہکۺ اجكاۺےہ:ۺاب ؾۺالػیشۺصادامینۺ،وعروتنۺاؾرۺوھگرؾنۺیکۺوتفیصۺےکۺےلسلسۺںیمۺرتہبنیۺوگتفگۺایکرکكاۺ اھت۔ كاہغب ۺوخفۺؾہزاس ۺےک ۺومعقۺرپ ،ۺایشع ۺرضؾرـ ۺےکۺؾعق ۺاؾر ۺرشاـ ۺیکۺوتفیصۺؾریغهۺ ےکكارے ۺرتہبنی ۺکا صۺشیپۺایکۺرکےتۺےھت ۺۺاؾر ۺان ۺںیمۺےس ۺہز ۺاكکۺاےنپ ۺظراج ۺےک ۺلاخا فۺھچکۺ ےنہکۺےسۺاعزجۺےھتۺنکیلۺعراا نۺاےنپۺامتصۺوموضاعـۺںیمۺریغۺومعمیلۺاصفذفۺےکۺصاھتۺوگتفگۺرکك اۺ ےہ۔ۺعنالۺےکۺوطرۺرپ:ۺ رتبغۺدالےنۺےکۺےیل ن 468 }... {فَال ٰ َت ٌِ ًَ ُِ َنف ِْص ََ ٓا أ ُ ِخف َٔي َي ُض ِِ َٔ ِٔ ُ ََقة ٔأَ ًِي ُ ٕ ‘‘اؾر ۺوکیئۺصخشۺںیہنۺاجاتن ۺہکۺان یکۺاا ںوھکنۺیکۺڈنھٹکۺاکۺایکۺایکۺصاامن ۺرپدهۺبیغۺںیمۺ وموجدۺےہ۔’‘ وتہجۺدالےنۺاؾرۺربخداررکےنۺےکۺاقمصۺرپۺ: َٓتُِ إَٔ يدشف بهُِ جاْ ٔب ا ِيبرّ أَو469 }... {أَفَأ َ ٔ ِ ِ ِ َ ِ ٔ َ ٔ ِ َ َ َ ِ ‘‘ۺوت ۺایک ۺمتۺاسۺكاـ ۺےس ۺاخفئ ۺںیہن ۺوہ ۺہک ۺاہلل ۺ ںیہمت ۺ یکشخ ۺیک ۺرطفۺرنیم ۺ ںیم ۺداسنھۺدے۔ۺ س}470 اب ك ُ ٌُ َجبَا ٕر ًَٓ ٔي ٕ { َو ِ اس َت ِف َت ُحوا َو َخ َ
468دجسهۺب)۳۱اا لقۺ۲۷۔ 469ینبۺارسالیئب)۲۷اا لقۺ۶۸۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
261
‘‘ۺاؾرۺاكیناءۺےنۺحتفۺؾرصنـۺامیگنۺوتۺہزۺرسشکۺدنمشۺكاب ادۺوہۺرکۺرهۺایگۺ۔ۺ‘‘ تحیصنۺےکۺاقمصۺرپۺ:ۺ
أَيت إ ٕٔ َ َتٌٓاصُِ سٓ ٔين} 471
{أَُفَ َ ِ َ ِ َ ِ َ ِ ٔ َ ‘‘ۺوتۺایکۺاا ـۺےنۺداھکیۺہکۺارگۺمہۺاںیہنۺلاوسنۺصاامنۺردنیگۺدےتیۺرںیہۺ۔ۺ‘‘ الہٰناـۺےکۺےلسلسۺںیمۺفرامكاۺےہۺ:
األر َح ُاّ َو ََا َتزِ َزاز} {اهَّللُ َي ٌِ ًَ ُِ ََا َت ِحُٔ ٌُ ك ُ ٌُ أُِْثَي َو ََا َتِ ُ ٔيف ِ ‘‘اہللۺیہۺاجاتنۺےہۺہکۺہز ۺامدهبوملق)ۺایکۺااھٹالۺوہال ۺےہۺاؾر ۺاراحصۺایکۺاٹھگےتۺاؾر ۺایکۺ 472
لالاےتۺںیہ۔"
صاوتان:ہیۺہکۺعراا ن ۺےنۺامتصۺاصا کفۺهلؿصۺےسیج ۺکا صۺ،ۺہقفۺ،ۺاخا ضۺؾریغهۺےکۺكارےۺںیمۺ وگتفگۺیکۺےہۺاؾرۺایکنۺؾاضذفۺںیمۺیھبۺعراا نۺیکۺاصفذفۺامکلۺدرہجۺیکۺےہۺ۔ۺ473 اوبۺوقعیـۺویفسۺنبۺدمحمۺنبۺیلعۺاکسیکۺبۺ۶۱۶ھ) اتکـۺ‘‘َفتاح ايًٌوّ’‘ےکۺومٔفلۺںیہۺ اؾر ۺا ِ اجعر ۺعراا ن ۺوکۺاقكلۺمہفۺاومر ۺںیم ۺےس ۺعرار ۺدےتیۺںیہ؛ ۺنکیلۺحیحصۺوطر ۺرپۺان یکۺرشتحیۺاؾرۺ وتفیصۺںیہنۺیکۺاج ۺیتکس۔ ۺدر ۺتقیقحۺان یکۺراالۺےکۺاطمقب ۺرابییئ ،امجل ۺاؾر ۺااسحصاـ ۺوکۺ اُاھبرےنۺےکۺكاـۺرپلمتشمۺااجعرۺعراانۺوکۺکا صۺںیمۺمسجمۺرکےنۺےسۺركانۺاعزجۺےہۺےسیجۺطا ذفۺاؾرۺ رطرۺوجۺہکۺاقكلۺدرکۺوتۺےہۺنکیلۺاقكلۺؾفصۺںیہنۺںیہۺاسۺےکۺصاھتۺصاھتۺملعۺاعمینۺاؾرۺایبنۺ
470الاامیہب)۲۴ۺاا لقۺ۲۵۔ 471رعشاءب)۱۶اا لقۺ۱۰۵۔ 472ردعدب)۲۳ۺاا لقۺ۸۔ 473۔ریسفتۺریبک،ۺجۺ۱ۺ،ۺضۺ،۲۲۵ۺزینۺاہنكۃۺۺاالاجیرۺیفۺدراكۃۺاالاجعر۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
262
یکۺقشم ۺاؾرۺرمتنیۺامشانۺوکۺدؾض ۺاؾرۺرنہ ۺےکۺاےسیۺب ہبتۺرپ ۺاچنہپدیتیۺےہۺہکۺعراا نۺےکۺدنلبۺب ہبتۺ امجلۺاؾرۺاسۺےکۺااجعرۺوک احلصۺرکاتیلۺےہۺ۔ۺ474
انبۺایبۺاالطننۺدبعۺامیظعل ۺنبۺدبعاینادحۺب۶۵۴،۵۷۵ھ)ریکۺادلنیۺاےنپۺرامےنۺ ۺےکۺ
صارعؾنۺاؾر ۺادوبینۺںیمۺےسۺےھت ۺاپہؿنۺےن ۺاینپۺفلتخمۺاتکوبن’‘بسيٍ ايرقإٓ’‘‘’،475تحيز ايتحبير’‘اور’‘ايبرصإ في اًحاز ايرقإٓ’‘ۺںیمۺااجعرعراانۺوک ۺایبن،ۺظفل،ۺاولسـۺاؾرۺرتبیکۺعراا نۺ ںیم ۺ امكان ۺامشر ۺایک ۺےہ۔ اپہؿنۺےن ۺاینپ ۺاتکـ ۺ‘‘ ’‘ںیم ۺب ۺوجۺاكک ۺیتمیقۺاتکـ ۺےہۺ) ۺتعنصۺ دبعی ۺےکۺاقمامـۺوکۺدؾكارهۺامشر ۺرکےت ۺوہال ۺہزۺاكک ۺےک ۺےیل ۺاا كاـۺرشہفی ۺےسۺدنچۺعناںیل ۺیھبۺ درکۺیکۺںیہ۔انۺاکۺدیقعهۺےہۺہکۺعراا نۺاےنپۺوخوصبرـۺوماقیسیئۺصارؾنۺاؾرۺرتہبنیۺویشهۺایبنۺےکۺ درےعیۺینوگنۺےکۺؾوجدۺیکۺرہگایئۺںیمۺارثۺادنارۺوہكاۺےہۺاؾرۺاںیہنۺاےنپۺرحسۺںیمۺڑکجۺاتیلۺےہۺ۔ۺ یلع ۺنب ۺمثیمۺرحباینۺبۺ۶۹۹ھۺ)ۺوہشمرۺملکتمۺاؾرۺرشجۺجہنۺالنا ہغۺےکۺؤمفل ۺںیہ۔ۺااجعرۺعراا نۺ ےکۺكارےۺںیمۺنیتۺرظنكاـۺینعیۺزتعمہۺاکۺرظنہیۺاصفذفۺ،ۺوجینیۺاکۺاصفذفۺؾاولسـۺاکۺرظنہیۺاؾرۺ دیسۺب یضتۺےکۺرظنہیۺرصہفۺوکۺدرکۺرکےنۺےکۺدعبۺےتہکۺںیہ: ‘‘ۺتقیقحۺہیۺےہۺہکۺااجعرۺعراا نۺیکۺؾہج ۺاس یکۺریغۺومعمیلۺاصفذف،ۺاولسـۺاؾرۺهلؿصۺرشہفیۺ ںیہ۔ۺؾهۺاےنپۺوصقمد ۺیکۺؾاضذفۺرکےتۺوہالےتہکۺںیہۺہکۺارگہچۺرعوبنۺےکۺضعبۺکا صۺںیمۺاقكلۺ وتہج ۺاصفذف ۺكایئ ۺاجکرم یت ۺےہ ۺنکیل ۺؾه ۺانمطف ۺاولسـ ۺےس ۺاخیل ۺ ۺاؾر ۺمکلّف ۺرپ ۺ ےہ ۺںیہ ۺاؾرۺ مکلّف،اصفذفۺوکۺمۺرکےنۺاکۺرسۺہمشچۺےہ۔ۺایسۺؾہجۺےسۺانۺدؾاخایصـۺوکۺاكکۺاقمصۺرپۺعمجۺںیہنۺ ایکۺاجاتکسۺ۔ ۺاسۺےکۺها ؾهۺعراا نۺاےنپ ۺاوتحی ۺےکۺاحلؽۺےسۺوتدیح ،اخا ض،ۺسایطفۺ،ۺاعمرشهۺےک ۺاومرۺ
474۔ۺاتفمجۺاولعلص،ۺضۺ۲۷۶ۺ،ۺضۺ۱۲۶؛ۺاربلاہنۺرریشکۺےسۺوقنمل،ۺج،۱ۺثحبمۺااجعرۺعراان۔ 475۔ذفنیۺدمحم ۺرشف ۺےک ۺوتطس ۺےس ۺقیقحت ۺاؾر ۺرصم ۺںیم ۺصاظئ ۺوہیئ ۺےہ۔ ۺہی ۺاتکـ ۺافریس ۺںیمۺیھبۺ رتہمجۺوہیکچۺےہۺ۔ۺ
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
263
یکۺدتنور ،ۺریسۺؾولسکۺیکۺتیفیکۺ،ۺذگہتشۺاوتمنۺےکۺاحالـۺۺاؾرۺاا دنئهۺےکۺاومرۺےسیجۺرتہبنیۺهلؿصۺ رپۺلمتشمۺےہۺںیہنجۺیسکۺیھبۺوطر ۺےسۺاعصۺیرشی ۺاوقال ۺاؾرکا ص ۺںیمۺشیپ ۺںیہنۺایکۺاج ۺاتکس۔ۺ ربمغیپۺ ارکصﷺ ےنۺفرامكا ۺاھت ۺاؾراسۺیکۺطقفۺاكکۺؾہجۺےہ ہکۺاسۺحیصفۺرتنیۺابعرـ ۺےکۺاقلق ۺاؾرۺ دبعیۺرتنیۺاولسـۺ رپۺلمتشمۺانۺاعمرفۺاکۺرسۺہمشچۺطقفۺؾیحۺایہٰلۺوکۺعرارۺدںی۔’‘ 476
امکلۺادلنیۺدبعۺاینادحۺدبعۺایرکمیۺراکلمینۺبۺ۶۵۲ھ)ۺب۷۱۷ھ) ہیۺیھبۺااجعرۺعراا نۺیکۺتبسنۺ وصخمضۺمظنۺؾۺرتبیت اؾركافیلۺےسۺدےتیۺںیہۺہکۺااجعرۺعراانۺاملکـۺیکۺرتبیکۺےکۺاحلؽۺےسۺادتعالۺ اؾرۺامہیگنہۺرپۺلمتشمۺےہۺاؾرۺینعمۺاؾرۺوہفمصۺےکۺاحلؽۺےسۺایلعۺدرےجۺاکۺامکلۺےہۺ۔ۺ477 ’‘ ۺےک ۺومٔفل ۺںیہ ۺ۔ۺاپہؿن ۺےن ۺاینپۺ اریم ۺییحی ۺدمره ۺهلؿی ۺركڈ ۺی ۺب ۺ۷۴۹ھ) ۺاتکـ ۺ‘‘ اقكل ۺوتہجۺادیبۺقیقحتۺںیمۺااجعرۺعراان ۺےک ۺےلسلس ۺںیمۺرتہبنیۺکا صۺشیپ ۺایکۺےہ ۺوجاافتسده ۺےک ۺال قۺ ےہ۔ ۺعراا ن ۺوک ۺکا کف ۺاحلؽ ۺےسۺربمغیپۺاصا صﷺ ۺاک ۺزجعمهۺاؾر ۺان یک ۺوبنـ ۺیک ۺمشاین ۺاؾر ۺرصالق ۺیکۺ دلیلۺامےتنۺںیہ۔ۺےلہپۺاسۺدوعیۺیکۺؾاضذفۺرکےتۺںیہۺہکۺخڈاۺےنۺرعوبنۺوکعراا نۺاکۺلثمۺالےنۺ اک ۺجنلیچ ۺایک ،ۺرھپ ۺدس ۺوسرںیت ۺاؾر ۺكاالرخ ۺاكک ۺوسره ۺالےن ۺوک ۺاہک ۺاؾر ۺاارخۺںیم ۺفرامكا ۺہک ۺہز ۺزگ ۺعراان ۺیکۺ لثمۺںیہنۺال صکنے۔ۺرشمنیکۺعراا نۺاکۺاقمہلبۺرکےنۺےکۺےیلۺفلتخمۺاقمدصۺرےتھکۺےھتۺاؾرۺیکمۺردنیگۺ ںیمۺوکیئۺیھبۺایسیۺدقرـۺوموجدۺہنۺیھتۺوجۺان ےکۺےیلۺراکؾـۺیتنبۺدؾرسیۺاجلقۺارگۺاسۺاکصۺںیمۺ اکایمـۺوہۺاجےتۺوتۺربمغیپﷺۺیکۺرصالقۺوکۺكالطۺرکۺدےتی؛ۺانۺامتصۺكاوتنۺےکۺكاؾوجدۺؾهۺاسۺاکصۺ ںیم ۺاکایمـ ۺہن ۺوہال ۺویکہکن ۺاس ۺیک ۺلثم ۺالےن ۺیک ؿاعق ۺاؾر ۺدقرـ ۺہن ۺرےتھک ۺےھت ۺاؾر ۺیہی ۺزجعمهۺ ےہ ۺ۔ ۺاس ۺےک ۺدعب ۺااجعر ۺعراا ن ۺےکۺقلعتم فلتخم ۺداوشنرؾن ۺےکۺرظنكاـ ۺایبن ۺرکےت ۺںیہۺاؾر ۺرھپۺ
476وقادعۺارملاصۺیفۺملعۺالکا صۺضۺ۲۳۱ 477اربلاہنۺااکلفشۺنعۺااجعرۺارقلاا نۺضۺ۵۳
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
264
ان ۺرظنكاـ ۺاؾر ۺداللئۺرپۺدیقنتیۺاگنهۺدا ےنۺےکۺدعبۺاانپ رظنہیۺایبن ۺرکےتۺںیہۺ۔ۺاریمۺدمرهۺییحیۺ ركڈیۺےنۺدنمرہجۺدلی رظنكاـۺرپۺرؾینشۺدایلۺےہ: ۲۔ۺایبۺا قاضۺاظنصۺاؾردیسۺب یضتۺؾریغهۺاکۺرظنہیۺرصہفۺ۔ ۱۔ۺاولسـۺعراا نۺوجۺہکۺرعـۺےکۺرعشۺ،ۺرقتریۺاؾرۺوتکمكاـۺےکۺاخمفلۺاھتۺ۔ۺ ۳۔انتضقۺےسۺاخیلۺوہكاۺ۔ ۴۔ۺیبیغۺاومرۺرپۺلمتشمۺوہكا۔ ۵۔ۺاصفذفۺ،ینعیۺاافلؽۺاکۺدیقعتبدیچیپیگ)ےسۺصاملۺوہكاۺ۔ ۶۔ۺاےسیۺئاق قۺ،ۺارسارۺ،اؾرۺدقیقۺاومرۺرپۺلمتشمۺوہكاۺوجۺہشیمہۺرتؾۺكارهۺاؾرہنۺمۺوہےنۺؾاےلۺ ںیہۺ۔ ۷۔ۺكا ىفۺ،ۺینعیۺعراا ن،ۺااعتسرهۺؾہیبشتۺؾلصفۺؾؾلصۺ،دقتمیۺؾكاریخاؾراامضر ۺؾا رارۺؾریغهۺ رپۺلمتشمۺےہ۔ۺ ۸۔ۺمظنۺؾرتبیتۺاؾرۺكافیل۔ ۹۔ۺانۺكایمہۺاومرۺاکۺومجمہعۺ۔ ۲۰ۺ۔ۺعرااینۺوسروتنۺںیمۺےسۺہزۺوسرهۺےکۺاااغرۺؾۺااتتخصۺاؾرۺنتمۺاکۺؿاہزیۺرابییئۺاؾرۺوخوصبرکرم یتۺ اؾرۺریغۺومعمیل خا تیقۺرپلمتشمۺوہكاۺ۔ۺ اریم ۺییحی ۺ ۺركڈی ۺااجع ۺر ۺعراا ن ۺےک ۺقلعتم ۺاانپ ۺرظنہی ۺایس ۺدوسںی ۺاب ۺوک ۺعرار ۺدےتی ۺںیہ ۺاؾر ۺایکسۺ رشتحیۺرکےتۺوہالۺےتھکلۺںیہ: ‘‘ۺاا كاـۺعراا نۺںیمۺدنمرہجۺدلیۺنیتۺوصخایصـۺكایئۺاجکرم یتۺںیہ: پ ہلی:ۺعراانۺےکۺاافلؽۺیکۺاصفذفۺؾۺكا ىفۺینعیۺعراا ینۺاافلؽۺدیچیپیگۺےسۺاخیل ۺںیہۺہکلبۺكارسۺ یکۺاطل ۺاؾرۺاامشارؾنۺیکۺرؾاینۺاؾرۺدہشۺیکۺاھٹمسۺیکۺرطجۺںیہۺ۔ۺ دؾرسی:عراان ۺےک ۺاعمین ۺیک ۺہز ۺوموضم ۺےک ۺانمطف ۺاصفذف ۺؾ ۺكا ىف ۺےسیجۺ عنال،ربخؾدااتسنۺؾاب ؾیہن،ۺتحیصنۺؾریغهۺ۔ شیتی:عراانۺاکرتہبنیۺمظنۺؾرتبیتۺاؾر ۺاس اک ۺسایضۺےہنجۺںیم ۺانمطفۺرتنیۺرتبیکۺكایئۺ اجکرم یتۺےہ۔ۺ‘‘
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
265
رھپۺؾهۺےتہکۺںیہ: ‘‘امہرےۺرظنہیۺیکۺدلیلۺہی ۺےہۺہکۺدحتیۺ یکۺاا كاـ ۺےن ۺاكکۺاخضۺتہجۺاکكاصۺںیہنۺایلۺہکلبۺ ف وطبرۺقلطمۺاہکۺےہ:ۺےسیجۺعراا نۺیکۺلثمۺےلۺاا ؾۺاؾرۺاخم نینۺیھبۺذفۺاینپۺوگتفگۺںیمۺاكکۺدؾرسےۺ ذ وکۺجنلیچ ۺرکےت ۺےھت ۺوت ایہنۺنیت ۺوصخایصـۺینعیۺاصفذفۺ،ۺكا ىفۺاؾرۺ ُ ش ِن ۺمظنۺؾرتبیتۺوکۺوتہجۺاؾرۺ
اا رامشئ ۺاکۺروحر ۺعرار ۺدےتی ۺےھت۔ انبلاںی ۺذف ۺعراا ن ۺےن ۺیھب ۺوطبرقلطمۺدحتی ۺبجنلیچۺ)ایک ۺےہۺوتۺ زساؾارۺہیۺےہۺہکۺاےسۺاخمفنینۺےکۺدنہۺںیمۺكاالۺاجویناےلۺینعمۺرپۺ دملۺرکںیۺ۔ۺ‘‘478 اتکـۺےک ۺاا رخۺںیمۺاریمۺییحیۺركڈیۺےنۺضعبۺہنکممۺارتعااضـۺوکۺدرکۺرکےکۺان اکۺوجۺاـۺدكاۺ ےہۺ۔ۺ دبر ۺادلنیۺدمحمۺنبۺدبعۺاہللۺرریشکۺبۺ۷۹۴ھ)ےنۺیھبۺاینپۺاجعم ۺاجؾداہن ۺاؾروہشمرۺاتکـ’‘ م يبرصإ فى ًًوّ ايرقإٓ’‘ ۺںیم عراا ن ۺدیجم ۺوک ۺامتص ۺزجعماـ ۺاک ۺاج شین ۺاؾر ۺاا لق ۺاجؾكڈ ۺامشر ۺرکےنۺ ےکۺدعب ۺعراا ن ۺیکۺدحتیۺبجنلیچ)اؾر ۺعراا ن ۺےک ۺاقمہلبۺںیمۺرعوبنۺیکۺكاوتاینۺےکۺكارےۺںیمۺریسۺ احلصۺوگتفگۺیکۺےہ۔ۺدبعۺاہللۺرریشکۺےن ۺااجعرۺعراا نۺےک ۺقلعتمۺكاالۺاجویناےلۺملسمۺداوشنرؾ نۺ ےک ۺفلتخمۺرظنكاـۺرپ ۺاكکۺاجعم ۺاگنهۺداےتلۺوہال ۺدنمرہجۺدلی ۺامہ ۺرظنكاـۺیکۺرطفۺاصارهۺایکۺ ےہ: ۲۔ۺم ّقاصۺاکۺرظنہیۺرصہفۺبۺاہتبلۺاسۺرظنہیۺرپۺرریشکۺےنۺدشكڈۺدیقنتۺیکۺےہۺ)ۺ۔ۺ ۱۔ ۺدبعۺایرکمی ۺنبۺراکلمین ۺیکۺاتکـۺ‘‘ايبرصإ ايکاطف في اًحاز ايرقإٓ’‘ںیمۺںیمۺشیپۺ ایکۺاجےنۺؾاالوصخمضۺكافیل"ۺاکۺرظنہیۺ۔ۺ
478۔ ايرطاز يُتـُٔ الْسار ايبالُة وًًوّ حكائل االًحاز،ۺجۺ، ۳ضۺ۳۶۷۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
266
۳۔ۺ۵۔ۺعراا نۺیکۺبیغۺےسۺاا اگیہۺاکۺرظنہیۺ،امیۺ،ۺاا دنیهۺاؾرۺكانطۺےساا اگیہۺبۺرریشکۺاسۺ رظنہیۺرپۺیھبۺدیقنتۺرکےتۺںیہۺاؾرۺاےنپۺدیقعهۺےکۺاطمقبۺاےسۺصاریۺاا كاـۺےکۺےیلۺااجعرۺامشرۺںیہنۺ رکےتۺ،ویکہکنۺانۺےکۺامگنۺںیمۺطفۺاا كاـۺبیغۺ امۺںیہنۺںیہۺ)ۺ ۶۔ۺانبۺہیطعۺاکۺرظنہی،مظنۺؾرتبیت،اعمینۺاکۺاوتسارۺوہكاۺاؾراصفذفۺوجۺہکۺخڈاؾدنۺےکۺیلکۺملعۺ ےسۺاموخدۺےہۺ۔ۺ ۷۔ۺاصفذفۺ،ۺدبعیۺاکۺاولسـۺ،ۺویعـۺےسۺزنمّهۺوہكاۺاؾرۺدحتیۺےکۺرمہاهۺوہكاۺوجۺہکۺرخفۺراریۺ اکۺرظنہیۺےہۺ۔ۺ ۸۔ۺاقیۺاوبرکبۺكاظا ینۺاکۺرظنہی"ریغۺومعمیلۺمظنۺؾرتبیتۺاؾرۺاولسـ"ۺ۔ۺ ۹۔ ۺایسی ۺزیچ ۺوجۺاقكل ۺدرکۺوت ۺےہ ۺنکیلۺاقكل ۺؾفصۺاؾر ۺاقكل ۺریبعت ۺںیہنۺےہ۔ ۺاکس ۺیکۺاؾرۺ اوبایحنۺوتدیحیۺ،ۺدنبارۺنبۺنیسحۺافریسۺصایعفۺوصیفۺبۺ ۳۵۳ھ)ۺےکۺوقلۺےسۺلقنۺرکےتۺںیہۺہکۺ اپہؿنۺےنۺاہک ۺےہۺہکۺایکۺہیۺوسالۺایک ۺاجاتکسۺےہۺہک ۺامشانۺیکۺامشاتینۺاہکن ۺےہ ۺ؟ۺعراا نۺےکۺكارےۺ ںیم ۺیھب ۺایس ۺرطجۺےہۺاؾر ۺیرشۺیکۺدقرـۺاس ۺاتکـ ۺےکۺارسارۺؾرومرۺرپۺہززگۺااحؿہۺںیہنۺرکۺیتکسۺ ایسۺؾہجۺےسۺعراا نۺیکۺتمظعۺےکۺاقمےلبۺںیمۺاداہنۺؾۺا و رۺریحـۺںیمۺدؾےبۺوہالۺںیہۺ۔ۺ ۲۰۔ۺانب ۺاحرص ۺعرؿاینجۺاک’‘َٓضاد ايبًِاء’‘ںیم ۺشیپۺرکده ۺرظنہیۺہک ۺلسلستۺرامن ۺںیمۺ عراا نۺیکۺہمہۺاجہبنۺاصفذفۺؾكا ىفۺاکۺارمتسارۺ،ۺایسیۺوصختیصۺےہۺوجیسکۺیھبۺصخش ۺےککا صۺںیمۺ ںیہنۺكایئۺاجکرم یتۺ۔ۺ ۲۲۔ۺذقایبۺاکااجعرۺعراا نۺےکۺقلعتمۺریغۺومعمیلۺكا ىفۺاکۺرظنہیۺ۔ۺ ۲۱۔ ۺنیققحم ۺاکۺرظنہیۺب ۺدبر ۺادلنیۺےک ۺایخل ۺںیم ۺ) ۺااجعر ۺان ۺامتصۺاومر ۺرپۺلمتشم ۺےہ ۺاؾر ۺانۺ ںیمۺیسکۺاكکۺوکۺاہنتۺااجعر ۺعراا ن ۺاکۺرس ۺہمشچ ۺاؾر ۺرار ۺعرار ۺںیہنۺدكا ۺاجۺاتکسۺہکلبۺان ۺےکۺصاھتۺدرگیۺ اومراکیھبۺااضہفۺایکۺاجاتکس ۺےہ۔ ۺےسیجۺدیننۺرپۺعراا ن ۺیکۺریغۺومعمیل ۺكاریثۺ،ۺوخاهۺعراا ن ۺرپۺاامینۺ رےنھکۺؾایننۺرپكا ۺاس ےکۺعنکانی ۺرپ۔ ۺعراا ن ۺیکۺلسلسمۺصادایبۺاؾر ۺرطاؾـ ۺوجۺیھبکۺیھبۺامدنںیہنۺ ڑپےۺیگۺ۔ایسۺرطجۺكا ؾـۺعراا نۺےکۺومعقۺرپۺاس ےکۺاقمدصۺاکۺدیننۺںیمۺاااجكا،ۺوجۺوکیئۺعراا نۺیکۺ كا ؾـ ۺرکكا ۺےہ ۺوگكا ۺخڈا ۺیک ۺرطف ۺےس ۺعراا ن ۺےکۺومرد ۺرظن ۺاعمینۺاس ےک ۺدل ۺرپ ۺكارل ۺوہاجےتۺ ںیہ ۺاؾرۺؾهۺؾیحۺاکۺاخمبطۺعرارۺكاكاۺےہ۔ۺعراا ن ۺےکۺاخض ۺاومر ۺںیم ۺےسۺہیۺےہ ۺہکۺزجالقۺبۺوقـ،ۺ
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
267
صا لقۺ،یتخسۺ)ۺاؾرۺریشینیۺاؾرۺاطل نکمم ۺںیہنۺاؾراارخ ۺاکر ۺعراا ن ۺاا رخیۺاا امسینۺاتکـ ۺےہ ۺہکۺاس ےک ۺوہےت ۺوہال ۺاكک ۺخڈكڈ ۺؾیحۺاؾرۺ ۺاكکۺاقمصۺرپۺعمجۺںیہۺہکۺانۺدؾوننۺاکۺاكکۺکا صۺںیمۺااھٹکۺوہك اۺ
دؾرسیۺاا امسینۺاتکـۺیکۺرضؾرـۺںیہنۺےہۺ۔ۺ رریشکۺیکۺؾاضوتحنۺےسۺولعمصۺوہكاۺےہ ۺہکۺوخد ۺان اک ۺیھبۺہیۺدیقعهۺےہۺہکۺااجعرۺعراا نۺوکۺ اكکۺكاۺدنچۺاہجـۺےکۺصاھتۺوصخمضۺكاۺانۺںیمۺرصحنمۺںیہنۺایکۺاجۺاتکس۔ۺ
دوسںیۺرجہیۺ دبعاارنمحۺنبۺایبۺرکبۺخا لۺادلنیۺویسیطۺبۺ،۸۴۹ۺ۹۱۲ھۺ)ۺانۺیکۺتہبۺركاده ۺكاتافیـۺںیہۺ نمۺہلمجۺ‘‘االتكإ في ًًوّ ايرقإٓ’‘‘’،ايسرايُٓثور في تفشير ايُاثور’‘ ‘’،ايحاٍَ ايؼِير ‘‘اور’‘ ٌَترک ايرقإٓ في اًحاز ايرقإٓ’‘ 479ۺوج ۺ ۺااجعر ۺعراا ن ۺےک ۺصاھت ۺوصخمض ۺےہ۔ ۺاپہؿنۺ ےنۺتہبۺصارےۺاعمین ۺؾ ۺایبن ۺےکۺانعؾنیۺاؾر ۺعراا ن ۺےکۺاملکـ ۺیکۺخانذف ۺےکۺرظنكاـ ۺوکۺااجعرۺ عراا ن ۺےک ۺرظنكاـ ۺےک ۺوطر ۺرپ ۺامشر ۺایک ۺےہ۔ ۺاپہؿن ۺےن ۺاملکـ ۺےک ۺانتطف،اصفذف ۺ ،ۺریغ ۺومعمیلۺ كا ىف ۺ ،ۺااجیر ۺ ،ۺریحان ۺنک ۺاولسـ ۺ،وصخمض ۺمظن ۺؾرتبیت ،ۺافولصنۺاؾر ۺدنب ۺاکۺااتتخصۺاؾر ۺعراا ن ۺیکۺ وصتریۺیشکۺوکۺعراا نۺیکۺوصخایصـۺںیمۺےسۺعرارۺدكاۺےہۺاسیجۺہکۺصینےۺؾایننۺےکۺدیننۺرپۺكاریثۺاؾ رۺ یگشیمہۺرطؾاـۺؾخا ؾـۺوکۺطقفۺعراا نۺیکۺوصخایصـۺےکۺوطرۺرپۺاجےتنۺںیہۺ۔ۺ480
ریتوہںیۺرجہی اسۺدصیۺںیمۺوہشمرۺؾرعمؾفۺہعیشۺداوشنرۺدیسۺدبعاہللۺربشۺیکۺکا کفۺكافیلۺےکۺها ؾهۺااجعرۺ عراا نۺےک ۺقلعتمۺوکیئۺلقتسمۺاؾرۺرعمؾفۺقیقحت ۺصاےنمۺںیہنۺاا یئ۔ ۺاہتبل ۺریسفتۺعراان ۺںیم ۺوغشملۺ تہبۺےسۺؤمنیفلۺےنۺاینپۺریسفتۺےکۺ سدامـ ۺكا ۺدحتیۺیکۺاا كاـ ۺیکۺریسفتۺںیمۺااجعر ۺعراا ن ۺےکۺ
479۔ہیۺاتکـۺیلعۺدمحمۺاجبؾیۺیکۺقیقحتۺےکۺصاھتۺدارۺارکفلۺارعلیبۺاقہزۺهۺںیمۺصاظئۺوہۺیکچۺےہۺ۔ 480۔االاقتنۺیفۺهلؿصۺارقلاا نۺ۔عراا نۺیکۺكا یغۺاؾرۺادیبۺفلتخمۺابمذفۺاؾرۺزینۺااجعرۺاکۺہصحۺ۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
268
ذ كارےۺںیمۺؾاض نینۺیکۺںیہ۔ۺےسیج ۺوشاکینۺ‘‘فتح ايكسيز’‘ ۺںیم ،ۺاا ینیسۺبۺ)۲۱۷۰ۺاینپۺریسفتۺںیمۺ نك اؾر ۺخیشۺاامسلیعۺیقح ۺوبریس ۺاینپ ۺاتکـ ۺ ‘‘َفتاح ايتفاسير’‘ںیم ۺدنلب ۺرتنی ۺكا ىف ۺاؾر ۺ امكان ض ۺ ؾرتبیتۺاؾر ۺینعمۺیکۺاوتساری ۺؾااکحتسص ۺوکۺااجعر ۺعراا ن ۺیکۺمشاینۺعرار ۺدےتیۺںیہ۔ ۺاسۺدصیۺےکۺدرگیۺ ؤمنیفلۺںیمۺدمحمۺنبۺادمحۺادنکسراینۺاکۺكاصۺایلۺاجۺاتکسۺےہۺہکۺوہنجنۺےنۺاینپۺ رکفۺےکۺاطمقبۺوک شۺیک ۺ ےہہکۺعراا ینۺافممیہ،ۺرجتیبۺهلؿصۺاؾرۺاعیبطـۺےکۺدرایمنۺاطمتقبۺوکۺصاےنمۺالںیئۺاؾراۺسۺرطےقیۺ ايٓوراْية’‘‘’،تبيإ ےس ۺریغ ۺمیقتسم ۺادنار ۺںیم ۺتمظع ۺعراا ن ۺوک ۺكالق ۺرکںی’‘نظف االْسار ٓ االْسار ايز باْية في ايٓباتات وايٌُازٕ وايدواؾ ايحيواْية’‘ اور ‘‘ايبراصين ايبِيٓات ايزبية فى حكائل ايحيواْات’‘ۺانۺیکۺكاتافیـۺںیہۺارگہچۺان یکۺہیۺرکفۺدیجنسیگۺےسۺاقكلۺوغرےہۺ۔ۺ دیسۺدبعۺاہللۺربشۺبۺ۲۱۴۱ھ)ۺےنۺاینپۺکا کفۺاتکـۺ‘‘حل اييكين’‘ںیمۺااجعرۺعراا نۺےکۺقلعتمۺ یلیصفتۺوگتفگۺیکۺےہ۔ۺؾهۺااجعرۺےکۺرظنےیۺوکۺرتحیجۺدےنیۺاؾرۺرصہفۺیکۺیفنۺرکےنۺےکۺدعبۺےتہکۺںیہۺہکۺ قحۺہیۺےہۺااجعرۺعراا نۺیکۺدنمرہجۺدلیۺفلتخمۺوصرںیتۺںیہۺ:ۺ پہ ۲۔ۺیرشۺےک ۺارایتر ۺںیمۺوموجدۺمظنمۺرحؾفۺ سی ۺاؾرۺاملکـۺوہےن ۺےکۺكاؾوجدۺؾه ۺایسیۺریحـۺ ازیگنۺرتبیکۺانبےنۺےسۺاعزجاؾرۺكاوتانۺےہۺ۔ۺ ۱۔ۺاملکـۺاؾرۺاغلـۺذفۺحیصفۺرتنیۺاؾرۺغیلبۺرتنیۺکا صۺںیمۺؾاعقۺوہےتۺںیہۺوتۺاینپۺلارتیۺوکۺ مس ؿاہزۺرکےتۺںیہۺاؾرۺہزۺدنملقعۺاےسۺ شن ۺدےۺاتکسۺےہۺ۔ۺ ۳۔ۺاحصفءۺےکۺوتکمكاـۺ،رلادطفۺرعشاءۺےکۺااعشرۺاؾرۺامکحءۺےکۺکا صۺںیمۺعراا نۺاکۺاولسـۺ ؾمظنۺدبعیۺےبۺعنال ےہ ۺاؾرۺاینتۺ سدارۺیہۺاکیفۺیھتۺہکۺافکرۺےنۺاےسۺرحسۺاکۺكاصۺدےۺدكاۺویکہکنۺہیۺ دیننۺوکۺاینپۺرطفۺاملئۺرکاتیلےہاؾرۺرؾجۺیکۺرہگاویئنۺںیمۺارتۺاجكاۺاھتۺ۔ۺ ۴۔ۺیظفلۺاذنا فۺاک ۺہنۺوہكاۺاس ۺےک ۺوموضاعـ ۺےکۺؾعیسۺوہےن ۺےک ۺشیپۺرظنۺاصفذف ۺاؾرۺ كا ىف ۺ .....ۺكا ۺونعملق ۺاکۺكاكا ۺاجكا ۺہکبجۺوکیئۺیھبۺیرشیۺکا صۺوصخماصۺاسۺؾتعسۺےکۺكاؾوجدۺ
اذنا فۺاؾرۺانتضقۺےسۺوفحمؽۺںیہنۺرهۺاتکس۔ۺ ۵۔عراا ن ،ۺداـ ۺؾافصـ ۺایہٰل ۺےک ۺقلعتمۺدنلبۺب ہبتۺاعمرفۺرپۺلمتشمۺےہ ۺوج ۺامکحءۺاؾ رۺ نیملکتمۺےکۺا و رۺوکۺریحتمۺرکۺدےتیۺںیہ۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
269
۶۔عراا ن،رتہبنیۺاا داـۺ،كادیئارۺدوتسر،اعمرشےۺےکۺااظتنصۺاؾرۺینوگنۺیکۺداینۺاؾرۺاا رخـۺ یکۺردنیگۺںیم راهۺراطف رپۺلمتشمۺےہۺ۔ۺ ۷۔عراا نۺوپدیشهۺاؾرۺیفخمۺرارؾنۺےکۺقلعتمۺربخںیۺیھبۺرکھناۺےہۺنجۺےسۺاعصۺینگۺاا اگیہۺ
ںیہنۺرےتھک ۺےھت۔ۺےسیجۺدااتسن ۺااحصـۺفہکۺ،ۺرضحـ ۺومیس ۺؾ ۺرضحـۺذؼزۺ،ۺرضحـۺدؾارقلنینۺؾۺ رضحـۺالاامیہۺؾۺرضحـۺینؽۺؾۺرضحـۺویفسۺؾریغهۺےکۺصصق ۺ۔ۺ ۸۔ۺینوگنۺےکۺونیسنۺںیمۺےپھچۺرارؾنۺےسۺرپدهۺااھٹكاۺہکۺنجۺےسۺاعملۺابیغلۺرپؾرداگرۺےکۺ ها ؾهۺوکیئۺںیہنۺاجاتنۺاھتۺاؾرربمغیپۺارکص ؐۺےکۺقلعتمۺانمنیقفۺاؾرۺافکرۺےکۺدیلۺاقمدصۺاؾرۺایکنۺصاروش نۺ وکۺےبۺاقنـۺرکكاۺ۔ۺ ۹۔ۺلبقتسمۺںیمۺرؾ امۺوہےنۺؾاےلۺؾااعقـۺےکۺقلعتمۺربخۺدانیۺ۔ۺ ۲۰ۺ۔ۺرامہنۺےکۺذگرےنۺےکۺكاؾوجدۺعراا نۺاکۺہشیمہۺرطاؾـۺاؾرۺكاریگۺاکۺامکلۺوہكاۺاؾراسۺاکۺرپاكاۺ ہنۺوہكاۺ۔ۺ481
وچدوہںیۺرجہیۺ زجعمه ۺےس ۺب وبؽ ۺابمذف ۺےک ۺوحاےل ۺےس ۺوچدوہںی ۺدصی ۺرجہی ۺوک ۺامتص ۺرامونن ۺےسۺ رتہبنیۺاؾرۺرتیقۺكاہتفۺعرارۺدكاۺاجۺاتکسۺےہ۔ۺاسۺوموضمۺاکۺاملسموننۺیکۺدیباریۺاؾرۺےئنۺاہبشـۺشیپۺ رکےن ۺاؾر ۺخڈكڈ ۺداین ۺںیم ۺملع ۺؾ ۺدنی ۺےک ۺكایمہ ۺارابتؽ ۺےسۺرہگا ۺقلعت ۺےہۺاؾر ۺان ۺاحالـ ۺںیم ۺمہ ۺہیۺ دےتھکی ۺںیہ ۺہک ۺیئن ۺرکف ۺرےنھک ۺؾاےل ۺاملسمونن ۺںیمۺےس ۺہز ۺاكک ۺےنۺاینپ ۺؿاعق ۺےک ۺاطمقب ۺعراا ن ۺیکۺ
لارتیۺوکۺ امكانۺرکےنۺیکۺوک شۺیکۺےہ۔
ۺان ۺںیمۺےسۺاكکۺرگؾهۺیکۺوک شۺ ۺریہۺےہۺہک صاسنئۺاؾر ۺعراا ین ۺاعمرفۺےکۺدرایمنۺ اطمتقبۺكالقۺرکےکۺااجعرۺاکۺوموضمۺصاےنمۺالالۺریغبۺعراا نۺیکۺتمظعۺؾاحضۺرکںیۺاسۺہلسلسۺںیمۺ
481قحۺالنػینۺیفۺرعمفۃۺاوصلۺادلنیۺجۺ،۲ۺض۲۲۱
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
270
عراا نۺاؾرۺخڈكڈۺتئیہۺؾوجنصۺےکۺدرایمنۺاطمتقبۺكالقۺرکےنۺےکۺےیلۺدبعۺاہللۺرکفیۺكاصایکۺاتکـۺ ،ومحمد ۺدصیق ۺیک ۺاتکـ ۺ ‘‘زروض سنن ايکائٓات’‘ ،ۺفنقاؾی ۺیک ۺریسفت ۺ‘‘ ايحواصز في تفشير ايرقإٓ’‘ ۺ ،ۺیلع ۺرکفی ۺیک ۺیملق ۺاکؾس ۺ‘‘ايرقإٓ يٓبوَ ايًٌوّ ايٌزفإ’‘ ،ۺدہمی ۺااتسوبنیل ۺیکۺ بتک’‘دنیۺالعڈ’‘ ‘‘ٌَحزات ايرقإٓ الَكيِ في ايًٌِ وايشياسة و االجتُاَ’‘ اؾرۺومرسیۺوباکیئۺ ؾریغهۺیکۺبتک اکۺكاصۺایلۺاجاتکسۺےہ۔ۺ اسۺدصی ۺےکۺعراا ینۺنیققحم ۺرؾسۺاؾرۺرطہقیۺاکرۺےکۺاحلؽۺےسۺاسکینۺںیہن ۺںیہ۔ ۺضعب ۺالہۺ افراؽۺاؾر ۺضعبۺدؾرسےۺقطنمۺاؾر ۺیملعۺدلیلۺےکۺكادنبۺںیہ۔ ۺان ۺںیمۺےسۺاكکۺرگؾهۺےنۺےئنۺ رطےقیۺےسۺااجعرۺیک ۺفلتخمۺاا راء ۺاؾرۺوجالق ۺےسۺثحبۺیکۺےہ ۺاؾرۺعراا نۺیکۺاا كاـۺرپۺیلیلحتۺاگنهۺدایلۺ ےہ ۺاؾر ۺاس یکۺتمظع ۺؾصان ۺوکۺؿاہز ۺایک ۺےہ۔ ۺ ےسیج ۺاصدض ۺرایعف ،ۺانیم ۺوخیل ،ۺدیس ۺہنۃ ۺادلنی ۺرہشۺ اتسینۺ،ۺها ہمۺدیسۺدمحمۺنیسحۺابطابطیئۺ،ۺها ہمۺب یضتۺرہطمیۺ،ۺدیسۺبطقۺ،ۺدارٹکۺدبعاہللۺدرارۺ،ۺدارٹکۺ دمحمۺدیعسۺراضمنۺاوبلیطۺ،ۺاا لقۺاہللۺرعم ۺؾریغه۔’‘ یفطصمۺاصدضۺرایعف ۺب۲۳۱۳ۺھ)ۺاینپۺاتکـۺ‘‘اًحاز ايرقإٓ وايبالُة ايٓبوية’‘482ںیمۺ ااجعرۺعراا نۺےکۺوحاےلۺےسۺریحـۺازیگنۺمظن ؾرتبیت،ۺاملکـۺاکۺانتطفۺاؾرۺعراا نۺےکۺصایسنئۺااجعرۺوکۺ ومرد ۺوتہجۺعرار ۺدےتی ۺوہال 483ۺےتھکلۺںیہ‘‘ :رعوبنۺیکۺاعدـ ۺیھتۺہکۺاقمہلبۺےکۺؾعق ۺاےنپۺ اصقدئۺاؾرۺاقترریۺںیمۺاكکۺدؾرسےۺوکۺجنلیچۺرکےتۺےھت۔ۺعراا نۺےنۺیھبۺایہنۺےکۺرطہقیۺےکۺاطمقبۺ اںیہنۺجنلیچ ۺایکۺےہۺہکۺعراانۺاسیجۺكا ۺدحالقۺعراانۺےکۺاكک ۺےصحۺاسیج ۺانبالںیئ ۺرھپۺربخدیۺےہۺہکۺؾهۺ یھبکۺیھبۺا اسۺاکصۺااجنصۺہنۺدےۺںیکسۺےگۺاؾرۺرھپۺقحۺےکۺاقمےلبۺںیمۺان یکۺدضۺاؾرۺہفۺدرھکفۺیکۺ ؾہجۺےسۺاںیہنۺذعاـۺیکۺدیکمھۺدیۺےہۺ۔ۺذفۺاپہؿنۺےنۺدھکیۺایلۺہکۺان یکۺتمہۺاؾرۺؿاعق،ۺعراا نۺ ےکۺاقفۺیکۺدنلبوینۺوکۺںیہنۺوھچیتکس ۺوتۺاینپۺولتارؾنۺوکۺدیمان ۺںیمۺےلۺاا ال۔ ۺذف ۺرشمنیک ۺاکۺ
482نورؾـۺدارۺااتکلـۺارعلیبۺ۲۳۹۳ھۺ 483ااجعرۺارقلاا نۺ،ۺضۺ۱۱۱
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
271
عراا نۺےکۺاولسـۺےسۺؾاطقہۺڑپاۺوتۺارگہچۺؾهۺکا صۺےکۺرحؾفۺاؾرۺاملکـۺےسۺؾافقۺےھتۺرھپۺیھبۺاسۺ ےکۺاقمےلبۺںیمۺاعزجۺوہۺےئگۺاؾر ۺعراا ن ۺےکۺاقمےلبۺںیمۺاںیہنۺاےنپۺرتہبنی ۺرعشاءۺےکۺکا صۺیکۺ دنلبیۺیھبۺریقح ۺاؾرۺكازیچۺوسحمسۺوہےنۺیگل۔ۺرعـۺنخسۺخانس ۺافرادۺےنۺذف ۺہیۺداھکیۺہک ۺاسۺکا صۺ یکۺسنجۺاسۺدقرۺےبریظنۺاؾرۺےبۺعنالۺےہۺہکۺرؾجۺؾلقعۺرپۺاحؾیۺوہۺاجکرم یتۺےہۺوتۺعراا نۺیکۺلاالایۺ رکےنۺےسۺكاادیمۺاؾرۺامویسۺوہےئگۺ۔ۺ كاالارخویکن؟ۺااجعرۺعراا نۺاکۺرارۺایکۺاھتۺ؟ۺتقیقحۺہیۺےہۺہکۺااجعرۺعراا نۺوکۺاینت ۺصادیگۺےسۺایبنۺ ںیہنۺایکۺاجۺاتکسۺویکہکنۺعراا ن ۺرظرِ ۺایحـ ۺاؾر ۺرار ۺاجؾد ۺایگنۺےہۺ۔مظنۺؾ ۺاولسـ ۺوکۺااجعر ۺعراان ۺےکۺ رارؾنۺںیمۺےسۺامشرۺایکۺاجاتکسۺےہ۔نیتۺانعرصۺےکۺقلعتمۺثحب:ۺرحؾف،ۺاوصاـبااؾارؾن)ۺےسۺ ےتنبۺںیہ؛ۺاملکـۺرحؾفۺےسۺےتنبۺںیہ۔دما ـۺکا صۺیکۺسنجۺےسۺںیہۺہیۺكامہۺب بکۺوہےتۺںیہۺ۔ۺ ذف ۺعراا ن ۺرعوبنۺےکۺصاےنمۺڑپلاۺایگۺوتۺاوھننۺےنۺاےنپۺادنر ۺاس ےکۺرحؾف،ۺاملکـ ۺ،ۺ دما ـۺوکۺاخضۺمسقۺیکۺاا ؾار،رس،ۺانتطفۺاؾرۺكایمہۺارابتؽۺاؾرۺایکسۺكاریثۺوک ۺاسۺرطجۺوسحمسۺایکۺہکۺ اےکسۺمہۺہلپۺوکیئ ا اسۺکا صۺاںیہنۺہنۺلمۺاکس وجۺاسۺدحۺكکۺطیناطفۺاؾرۺمہۺااگنہۺوہۺ۔ اسۺےکۺدعبۺؾهۺرحؾفۺیکۺوصخایصـۺاؾرۺانۺیکۺفلتخمۺاا ؾارؾنۺاؾرۺایکنۺكایمہۺرتبیکۺوکۺایبنۺ رکےتۺںیہۺ۔ۺؾهۺاےنپ ۺکا صۺےکۺدؾرسےۺےصحۺںیمۺ‘‘عراا ن ۺیکۺدایمئۺكاریگ’‘وکۺایبن ۺرکےتۺںیہۺہکۺ عراا نۺہزۺزگۺكایس ۺاؾرۺرپاكاںیہنۺوہاگۺاؾرۺاسۺہتکنۺوک ۺیھبۺمظنۺعراا ین ۺاؾرۺعراا ینۺرحؾفۺےکۺانتطفۺاؾرۺ وصخمضۺاا ؾارۺاکۺب وہنۺتنمۺےتھجمسۺںیہۺ۔ۺ484 رایعفۺیکۺكاوتنۺاکۺروحرۺامشاوننۺےکۺبلقۺؾلقعۺںیمۺعراا نۺاکۺےبۺلثمۺوفندۺعرارۺدكاۺاجاتکسۺےہ ۺ عراا ن ۺیک ۺریحـ ۺازیگن ۺصان ۺؾوشتک ۺاس ۺںیم ۺےہ ۺہک ۺرؾج ۺیک ۺرہگایئ ۺكک ۺارث ۺادنار ۺوہكاۺ ےہ۔اہتبلۺہی ۺكاـ ۺرایعفۺےسۺےلہپۺیھب ۺتہبۺصارےۺافراد ۺومشبلۺعراا ن ۺرپۺاامین ۺرےنھکۺؾایننۺاؾرۺ اخمنیفل،ۺفلتخمۺادنارۺںیم ۺہہکۺےکچۺںیہ ۺاؾرۺرایعف ۺےکۺدعب ۺیھبۺدرگیۺرکفمنی ۺےنۺایبنۺایکۺےہ۔ۺفركڈۺ
484ااجعرۺارقلاا نۺضۺ۱۰۹
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
272
ؾخڈیۺاںیہنۺںیمۺےسۺاكکۺںیہۺؾهۺیھبۺاےنپۺاقمصۺرپاسۺرارۺوکۺفشکۺرکےنۺیکۺوجتسجۺںیمۺےۺںیہۺ پ ہکۺہزۺاكکۺکا صۺاچےہۺسجۺدقرۺحیصفۺاؾرۺوگكاۺوہۺرکتارۺےسۺاینپۺ ہلیۺرطاؾـۺاؾرۺاھٹمۺسۺےسۺاہھتۺ ف دوھ ۺاتھٹیبۺےہۺنکیلۺعراا نۺویکن ۺہشیمہ ۺےس ۺاےنپۺاخم نین ۺےکۺدلۺؾداممۺوک ۺاانپۺولغمـۺرکےکۺا ینپۺ رطفۺخڈـۺرکۺاتیلےہۺاسۺوسالۺاکۺوجاـۺاسۺےلمجۺںیمۺےتھجمسۺںیہۺہکۺعراا ن،ۺکا صۺخڈاۺاؾرۺایسیۺرؾۺ جۺےہۺہکۺوجۺاس یکۺرطفۺےسۺكارلۺوہیئۺےہۺ۔ۺ ک ُروح ّا َٔٔ أ َِزْٔا}485 { َو َنذي َٔک أ ِو َح ِِيٓا إي َِي َ ِ ِ ‘‘اؾرایسۺرطجۺمہۺےنۺاےنپۺاب ۺںیمۺےسۺاكکۺرؾجۺااـۺیکۺرطفۺؾیحۺیکۺےہ۔’‘ ۺعراا نۺیک ۺیہیۺرؾاحتینۺےہۺوجۺامشاونن ۺےک ۺریمض ۺےکۺسایهۺرتنی ۺےتکنۺوک ۺریخست ۺرکۺیتیلۺےہۺاؾ رۺ امشان ۺیکۺصاریۺردنیگ ،ۺوعافطۺؾااسحصاـ ۺاؾر ۺایکسۺایسفنـ ۺوکۺاےنپۺےضبقۺںیمۺےلۺیتیلۺےہۺاؾرۺ امشان ۺیکۺاكکۺخڈكڈ ۺقیلختۺرککرم یتۺےہۺاسیجۺہکۺاسۺیئنۺرؾجۺاؾر ۺرسصار ۺردنیگۺےکۺدرےعیۺرعـۺ اعمرشهۺںیمۺےبۺاکرۺاؾرامسپدنهۺامشاوننۺوکۺردنیگۺےکۺدنلبرتنیۺب ےبتۺرپۺاچنہپۺدیتیۺےہۺ۔ۺ486 ها ہمۺخیشۺدمحمۺنیسحۺاکفشۺالعقاءۺبۺ۲۳۷۳ۺھ) میظعۺہعیشۺاعملۺدنیۺےنۺیھبۺااجعرۺعراا نۺےکۺ وحاےلۺےسۺرتہبنی ۺکا صۺشیپ ۺایکےہ ۺوجۺاقكل ۺطا ہظح ۺےہ۔ ۺؾه ۺعراا ن ۺےکۺزجعمه ۺوہےنۺاؾر ۺاسۺےکۺ جنلیچۺوکۺایبنۺرکےنۺےسۺےلہپۺااجعرۺعراا نۺےکۺفلتخمۺاابسـۺوکۺوینۺایبنۺرکےتۺۺںیہ: ‘‘ۺےبۺلثمۺاصفذفۺؾكا ىفۺ،ۺےبۺصاہقب اؾرۺمظنۺؾاولسـ،ۺذگہتشۺاؾرۺاا دنئهۺیکۺیبیغۺربخۺدانیۺ ہیۺطفۺااجعرۺعراا نۺےکۺاابسـ ںیمۺےسۺامشرۺوہےتۺںیہ۔’‘487 دیسبطق ۺب ۺ۲۳۸۶ھ) ۺرعمؾف ۺفنصم ۺںیہ ۺاؾرریسفت ۺیف ۺؿا ل ۺارقلاا ن ۺےک ۺومٔفل ۺںیہۺ اُپہؿنۺےن ۺاینپۺدؾ ۺاتکوبن ‘‘ايتؼويز ايفني فى ايرقإٓ’‘اور’‘َظاصس ايكياَة فى ايرقإٓ’‘ ۺںیمۺ
485۔وشریب) ۴۱اا لقۺ ۵۱۔ 486۔دالاهۺااعملرفۺارقلاا نۺالعصزنی،ۺجۺ،۷ضۺ،۹۷۷امده‛ۺعراء‚ 487ۺادلنیۺؾاالصا صۺجۺ۱ۺضۺ۵۳
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
273
قشعۺعراا نۺےسۺرسصارۺوہۺرکۺعراا نۺےکۺااجعرۺكا یغۺیکۺیئنۺرطجۺےسۺؾاضذفۺیکۺےہۺوجۺتہبۺركادهۺ دشکلۺاؾرۺڑپ ھنےۺےکۺال قۺےہ۔ۺؤمفلۺرتحمصۺاکعراانۺےسۺقلعتمۺمہف ۺہیۺےہۺہکۺوگكاۺعراا ن،ۺامشاون نۺ یکۺرؾجۺےسۺمہۺکا صۺوہكاۺےہ۔ۺاپہؿنۺےنۺاسۺعراا ینۺتفصۺیکۺوتفیصۺفلتخمۺابعراـۺےکۺدرےعیۺ
یکۺےہۺ: «هي َطيكة ايتؼويز ايتظديؽ بواسلة ايتدِييٌ وايتحشيِ»488 ان ےکۺدیقعهۺےکۺاطمقبۺامجل ۺعراا ن ۺیہۺزجعمهۺاکوتسن ۺاؾر ۺاینبد ۺےہۺخا تیق ۺاؾر ۺ امشئ ۺ،ۺ رابییئ ۺ،ۺصا لق ۺؾیگتخپ ۺعراا ین ۺیکۺافصـ ۺںیمۺےسۺںیہ ۺ۔ۺ489ہی ۺكینؿنۺافصـ ۺعر اان ۺیک ۺامجایلکرم یتۺ قیلختۺےسۺدیپاوہکرم یتۺںیہۺاؾرۺاسۺےکۺاجدؾیئۺارثۺاکۺرسۺہمشچۺںیہۺ۔ۺ490ؾهۺےتہکۺںیہ: ‘‘اسۺتقیقح ۺےس ۺمشچۺوپیشۺںیہنۺیک ۺاجیتکسۺہکۺعراا نۺدنلبۺب ہبتۺایہٰلۺاعمرف ۺرپۺلمتشمۺاؾرۺ
ااہتنیئۺدقیقۺاؾرۺاجعمۺرتنیۺنکیلۺان ےکۺدیقعهۺےکۺاطمقبۺعراا نۺںیمۺاقكلۺوتہجۺہتکنۺعراا نۺاکۺویشهۺ ریبعت ۺےہۺسجۺےکۺاقلقۺںیمۺاےنپۺادہافۺاؾرۺاعمرفۺوکۺشیپ رکكاۺےہ۔ۺاسۺرطےقیۺیکۺاختیصۺ ہیۺےہۺہکۺدینہۺاعمینۺاؾر ۺادنرؾینۺاحالـ ۺیھبسۺوکۺوسحمسۺایکۺاجۺاتکسۺےہ۔ ۺعراا ین ۺ امشئۺںیمۺدنلبۺ ب ہبتۺئاق ق،دقرکرم یت ۺانمرظۺ،ۺذگہتشۺؾااعقـ ،ۺدااتسںین ،ۺایقعف ۺیک ۺزنمںیل ،ۺانمرظ ،ۺںیتمعنۺاؾرۺ ذعاـۺؾریغهۺطفۺےکۺطفۺؿاہزۺوہۺاجےتۺںیہۺاؾرۺرؾجۺامشاینۺےکۺصاھتۺقولخؽۺوہۺاجےتۺںیہ۔’‘ ۺاسۺویشهۺاکۺامکۺلۺہیۺےہۺہکۺاعمینۺازتنایعۺاؾرۺدینہۺوصرـۺںیمۺامشانۺےکۺبلقۺؾدنہۺںیمۺ لقتنمۺںیہنۺوہےتۺہکلبۺامشانۺےکۺؾخڈانۺاؾرۺااسحسۺوکۺرریۺارثۺےل اۺاےتۺںیہۺاؾرۺفلتخمۺاقمامـۺےسۺ سفن ۺامشان ۺرپۺاعرض ۺوہےتۺںیہ۔ ۺسحۺےک ۺراےتسۺےسۺامشاین ۺوقـ ۺایخل ۺؾ ۺادراک ۺاؾر ۺا ۺینپ ۺوگ جۺ
488اوصتلریۺالفنیۺیفۺارقلاا نۺضۺ۲۹۳ 489اشمدہۺاایقلطۃۺیفۺارقلاا نۺضۺ۱۳۵ 490اوصتلریۺالفنیۺیفۺارقلاا نۺضۺ۲۷
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
274
ؾاا ؾار ۺاؾرۺركگۺےکۺدرےعیۺؾخڈان ۺاؾر ۺادنرؾن ۺامشانۺوکۺرخسمۺرک ۺےتیل ۺںیہۺاؾر ۺہیۺؾیہ ۺامجل ۺےہۺوجۺ ض ؾخڈانۺوکۺ شنا ۺرکداتیۺےہۺاؾرۺذلـۺشخبۺوہكاۺےہ۔ۺ دیسۺبطقۺاینپۺریسفتۺںیمۺہگجۺہگجۺیعسۺرکےتۺوہالۺرظنۺاا ےتۺںیہۺہکۺعراا نۺیکۺےبۺاتمہ یئۺ وک ۺویشهٔۺایبن ۺےک ۺدرےعی ۺؾاضذف ۺرکںی ۺہکبج ۺدیس ۺبطق ۺوک ۺعراا ن ۺیک ۺایخل ۺازیگن ۺوصتریۺاؾر ۺامجایلکرم یتۺ رنہۺوک ۺفشکۺرکےن ۺؾاالۺالہپ ۺصخشۺعرارۺںیہنۺدے ۺ صکنےۺاسیجۺہکۺوخد ۺاپہؿن ۺےنۺلاروگارۺاہنۺوطررپۺ اس ۺوموضم ۺیک ۺرطفۺاصاره ۺایک ۺےہ ۺہکۺان ۺےسۺےلہپۺانیم ۺوخیلۺےن ۺعراا ن ۺیک ۺایس ۺتہج ۺوکۺوتہج ۺاکۺ روحرۺعرارۺدكاۺےہۺ۔ۺ‘‘491
ظ دیسۺبطقۺےتہک ۺںیہ‘’:ۺانۺےسۺےلہپۺیھبۺذگہتشۺدصوینۺےکۺیتنحمۺافرادۺےسیجۺر شصزیۺریسفتۺ وسرهۺافہحتۺاؾرۺاا لقۺ‘‘ويُا سهت َٔ َوسي ايِـب’‘ۺیکۺرشتحیۺںیمۺاؾرۺدبعۺااقلہزۺےنۺعراا نۺےکۺ
اسۺوصترییۺامجلۺ یکۺفلتخمۺ ،وجۺرپۺثحبۺیکۺےہ۔ 492نکیلۺہیۺبلطمۺان ےکۺاکصۺیکۺدقرۺؾۺتمیقۺ اؾراتیمہۺاؾرۺخڈكڈۺرتنیۺقیلختۺےکۺےیلۺرضررصانۺںیہنۺےہۺ۔ۺ‘‘ دیس ۺہنۃ ۺادلنی ۺرہش ۺاتسین ۺب ۺ۲۳۸۶ھ) ۺےن ۺعراا ن ۺیک ۺزعـ ۺؾتمظع ۺیک ۺافحتظ ۺںیمۺ اتکـ’‘ايٌُحزة ايدايسة’‘رحتریۺیکۺےہ۔ۺؾهۺےتھکلۺںیہ‘’:ۺعراا نۺارگہچۺانۺاافلؽۺےسۺلیکشتۺكاكاۺےہۺ وجینوگنۺےکۺارایترۺںیمۺںیہۺنکیلۺاسۺےکۺكاؾوجدۺتہبۺصارےۺۺانمعفۺاؾرۺافصـۺاکۺاحلمۺےہۺنجۺ ںیمۺؾهۺالۺكاینۺےہۺےسیج: ۲۔ۺاافلؽۺعراا نۺیکۺاصفذفۺوجۺاصفذفۺیکۺامتصۺوصخایصـۺرپۺلمتشمۺےہۺ۔ۺ ۱۔ۺكا ىفۺاؾرۺعؽنعاالۺاحلۺؾۺاقمصۺیکۺلمکمۺراعلقۺ۔ۺ ۳۔ۺعراا نۺےکۺادہافۺؾاقمدصۺاؾرۺاعمینۺاکۺدنلبۺب ہبتۺوہكاۺ۔ۺ ۴۔ۺیبیغۺربخںیۺاؾرۺاعملۺؾوجدۺےکۺیملعۺارسارؾرومرۺ۔ۺ
491۔اوصتلریۺالفنیۺیفۺارقلاا نۺ،ضۺ۲۲۲۔ 492۔اوصتلریۺالفنی،ۺضۺ۱۷ۺكاۺ۳۲۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
275
۵۔ۺامیکحہنۺوقانینۺاؾرۺكادیئارۺدوتسراـۺ۔ۺ ۶۔ۺاعترض،ۺانتضقۺاؾرۺاذنا فۺےس زنمّهۺوہكاۺ۔ۺ ۷۔ۺہزۺرامےنۺںیمۺكاریگۺاؾرۺرطاؾـۺاکۺاحلمۺوہكاۺ۔ۺ ۸۔ۺادتساللۺیکۺوقـۺاؾرۺلاانیہۺؾادہۺاکاکلمۺوہكاۺ۔ۺ ۹۔ۺریحـۺازیگنۺرومرۺرپۺلمتشمۺوہكاۺ۔ۺ ۲۰۔ۺرؾجۺیکۺریخستۺاؾرۺوفنسۺںیمۺاس یکۺكاریث۔ ۺااتتخص ۺرپۺاےنپ ۺوظنمر ۺرظن ۺدیقعه ۺینعی ۺوفنسۺںیم ۺكاریث ۺاؾر ۺرؾج ۺیکۺریخستۺےکۺصاھت ۺصاھتۺ ایکس ۺكا ىف ۺوک ۺایبن ۺرکےتۺںیہ ۺ۔ ۺاپہؿنۺےن ۺااضہفۺایک ۺےہ ۺہک ۺہی ۺكاریث ۺہز ۺدنملقع ۺامشان ۺےک ۺےیلۺہزۺ ركانۺؾااقتعدۺےک ۺصاھتۺاكک ۺوسحمسۺتقیقحۺےہ ۺاؾرۺہی ۺاس ۺؾہج ۺےسۺےہۺہک ۺہیۺکا ص،ۺامشاونن ۺےکۺ اخقلۺرپؾرداگرۺاکۺاغیپصۺےہۺ۔ۺ493
عػن ااتسدۺیفطصمۺومحمدۺاکۺیھبۺاےسیۺ فینۺںیمۺامشرۺوہكاۺےہۺہکۺوہنجنۺےنۺعراا نۺیکۺادنرؾینۺاؾرۺ نورؾین ۺرس ۺاؾر ۺاا ؾار ۺےکۺقلعتمۺوگتفگ ۺیک ۺےہ ۺاپہؿنۺےن ۺاہک ۺےہ ۺہک ۺؾرن ۺ،اقہیف ،رحب ۺاؾر ۺدرگی ۺاومرۺ ےسۺلیکشت ۺكاےن ۺؾایل ۺؿاہزیۺومیقیس ۺاؾر ۺان ۺ ۺےک ۺریغب ۺیتح ۺہک ۺوھچےٹۺوھچےٹ ۺاملکـ ۺےک ۺصاالۺ ںیمۺےننب ۺؾایل ۺادنرؾینۺومیقیس ۺےکۺدرایمن ۺتہبۺركادهۺفرضۺےہ۔ ۺونعبان ۺعنالۺذف ۺمہۺاا لقۺ {وايـ ٰحى وايًيٌ اذا س ٰجى } ۺیک ۺكا ؾـ ۺرکےت ۺںیہ ۺوت ۺہز ۺہز ۺرحف ۺےس ۺومیقیس ۺیک ۺاا ؾار ۺاؾر ۺرس ۺیکۺ كارسۺلایتسۺےہۺدرۺاحالہکنۺہیۺزیچۺرمعۺنبۺرہعیبۺےسیجۺصارعۺےکۺکا صۺںیمۺںیہنۺیتلمۺےسیجۺااکسۺوہشمرۺ رعشۺسجۺںیمۺؾرن ۺاؾر ۺاقہیف ۺاؾررحب
ےکۺریغبۺكانۺشیپۺیک ۺیئگۺےہ۔ۺاؾر ۺہی ۺفرضۺا اسۺرارۺےہۺوجۺ
عراا نۺےکۺاخقلۺیکۺقیلختۺ اکۺصااکہرۺےہۺہکۺاسۺتہجۺےسۺوکیئۺیھبۺادیبۺرتبیکۺایکسۺلاالایۺںیہنۺ رکۺ یتکسۺ۔ؾهۺےتہکۺںیہ:
لم 493۔ا شاهۺااخلدلهۺ،ضۺ۸۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
276
‘‘ذفۺمہۺاسۺعراا ینۺابعرـۺوکۺصینے ۺںیہ{:إْٔ َ ُط ََ ِٔ َيأ ِ ٔ ت َربَ ُط َُ ِحز ٔ َّا َفإ ٔ َٕ َي ُط َج َض َٓ َِ ال َي ُُوتُ ف َٔيضا َوال َي ِح َيا} ‘‘ 494ۺےبۺکشۺوجۺرجمصۺنبۺرکۺاےنپۺرـۺےکۺكاسۺااالۺاگۺاسۺےکۺےیلۺمػینا ۺمنہجۺ ےہۺسجۺںیمۺ ۺؾهۺہنۺب ےۺاگۺاؾرۺہنۺےئجۺاگ۔’‘ہزۺرطف ۺےسۺاسۺےکۺاملکـ ۺےک ۺادنراؾركاۺہز ۺےسۺرسۺ اؾر ۺومیقیسۺیکۺاا ؾار ۺایسیۺریحـ ۺازیگنۺوصرـ ۺںیمۺمکلنیۺےہۺہکۺسجۺیکۺوتفیص ۺںیہنۺیکۺاج یتکسۺ اسیجۺہکۺذفۺعراا نۺرضحـۺومیسۺہیلعۺالشا صۺیکۺدااتسنۺلقنۺرکكاۺےہۺاسۺاکۺوصخمضۺاولسـۺایسیۺ ریحانۺنکۺصارومیقیسۺوکۺؿاہزۺرکكاۺےہۺہکۺوجۺدالاهۺؾفصۺںیمۺٹمسۺںیہنۺیتکس۔’‘ اف َز َركّا َوال ح َي َب ّشا ال َت َد ُ َط ّيكا فٔي اي َِب ِ ٔ ْس بٌٔ َٔباز ٔي ف ِ ٔ وسي أَ ِٕ أَ ِ ٔ َاْض ِب َي ُض ِِ َ ٔ َو َي َك ِس أَ ِو َح ِِي َٓا إلٔ َى َُ َ 495 َت ِدشَ ي فَأ َ ِت َب ٌَ ُض ِِ ٔ ُِف ًَ ِو ُٕ ب ٔ ُح ُٓوزٔظ ٔ َف َِظ َٔي ُض ِِ َٔ َٔ اي َِي ِّ ََا َُظ َٔي ُض ِِ َوأَ َؿ ٌَ ٔ ُِف ًَ ِو ُٕ ق َِو ََ ُط َو ََا َص َسى} لن ‘‘ۺاؾرۺ شؽنطۺمہۺےنۺومیسۺیکۺرطفۺؾیحۺیکۺہکۺریمےۺدنبؾنۺوکۺرکیلۺراـۺےکۺؾعقۺ لۺ ڑپںی ۺاؾر ۺاےکنۺےیل ۺدر ۺكا ۺںیمۺکشخ ۺرا ہتۺانب ۺدںی ۺرھپۺاا ـ ۺوک ۺبفروعن ۺیک ۺرطف ۺےس ۺ) ۺہن ۺڑکپےۺ
اجےنۺاکۺذلرهۺوہۺاگۺاؾرۺہنۺیہۺبۺرغضۺاک)ۺوخفۺرھپۺفروعنۺےنۺاےنپۺرکشلۺےکۺصاھتۺااکنۺاعتعقۺایکۺاؾرۺ رھپۺدركاۺانۺرپۺا اسۺاھچكاۺہکۺسجۺرطج ۺاھچ ۺاجكاۺاچےیہۺاھتۺاؾرۺفروعنۺےن ۺاینپ ۺوقصۺوکۺرمگاهۺرکدكا ۺاؾرۺ دہالقۺےکۺےیلۺوکیئۺاجنگشئۺںیہنۺوھچری۔ اسۺابعرـ ۺںیمۺاملکـۺ ۺااہتنیئۺ ۺاطل ۺےکصاھتۺ ۺا اۺسپۺ ۺںیمۺۺڑجےۺۺوہالۺ ۺںیہۺوگكا ۺہک ۺ ہیۺ املکـ ۺ ۺاكک ۺ ۺاقدر ۺقلطم ۺرپؾرداگر ۺےک ۺاہھت ۺاک ۺرکہمش ۺںیہۺاؾر ۺاس ۺکا ص ۺےک ۺاخقل ۺےن ۺ ۺاںیہن ۺۺاكکۺ وصخمضۺالكاینۺاظنصۺںیمۺہنۺوٹےنٹۺؾاےلۺویپدنۺںیمۺۺوجرۺدكاۺےہۺوجۺہکۺرعیبۺرعشۺؾۺرثن ۺںیمۺےبۺصاہقبۺ ےہۺاؾرۺتہبۺركادهۺدونمشنۺےکۺكاؾوجدۺایسۺرطجۺاینپۺدنلبۺب ہبتۺتمظعۺوکۺوفحمؽۺرےھکۺوہالۺۺےہ۔ یفطصمۺومحمدۺےکۺدیقعهۺےکۺاطمقبۺادنرؾینۺومیقیسۺعراانۺیکۺیقیقحۺوصخایصـۺامشۺرںیہنۺوہکرم یتۺ ،ۺہکلبۺومیقیسۺےکۺها ؾهۺعراان ۺاک’‘اجهۺؾ ۺخا ل’‘یھبۺےہۺےسجۺوسحمسۺایکۺاجاتکسۺےہۺ۔ۺونعبان ۺعنا لۺ
494۔ؿہۺب)۱۰ۺاالقۺ۷۴۔ 495۔ۺـزہب)۱۰اا لقۺ۷۹ۺ،ۺ۷۷۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
277
ذفۺوطافنۺونجۺہیلعۺالشا صۺیکۺدااتسنۺںیمۺكاینۺےچینۺاجےنۺاکۺفرامنۺاحدہث ۺےکۺااتتخصۺوکۺایبنۺرکكاۺ ےہ: يف ايُِا ُء و ُقضٔي األ َِز}496 { َوقٔي ٌَ يَا أَ ِر ُق ابًَِعٔي ََا َء ٔى َويَا َس َُا ُء أَ ِقًٔعٔي َؤُ َ َ َ َ ُ ‘‘ۺاؾرۺاہک ۺایگ ۺاےۺرنیم ۺ!اانپۺكاینۺلگنۺےلۺاؾرۺاےۺااامسنۺ!ۺمھتۺاجۺاؾرۺكاین ۺکشخۺرکدكا ۺایگ ۺاؾرۺ اکصۺامتصۺرکدكاۺایگۺ۔ۺ‘‘ ہز ۺ ہمل ۺاہپرؾنۺیسیجۺینیگنس ۺاؾررایتکۺااامسینۺیلجب ۺیکۺیس ۺۺااؾار ۺۺےل ۺرک ۺكارل ۺۺوہكا ۺےہ ۺاؾر ۺاےنپۺ صاھتۺاخومیشۺاؾرداینےکۺااراصۺۺؾ ۺۺوکسن ۺۺاؾر ۺۺاعریگملۺۺاحدہثۺےکۺااتتخصۺاکۺاخہکۺانبۺرکالۺكا ۺےہۺ۔ۺانۺ ابعروتنۺںیم ۺامشان ،ۺیرشلق ۺےس ۺہف ۺرکاكک ۺ امشئ ۺےک ۺدماقمكل ۺ ۺااڑھکا ۺۺوہكا ۺےہ ۺہک ۺۺان ۺۺںیم ۺ ےس ۺیسکۺاكکۺۺرحفۺۺكا ۺ ہمل ۺوکۺۺاےنپۺۺاقمصۺےسۺہا ںیہنۺاتکسۺاؾرۺہنۺیہۺاسۺےکۺاقمئۺاقمصۺرکاتکسۺےہۺ نکیلۺدرۺنیعۺاحلۺۺؾیہ ۺہمغنۺ ۺاؾرۺ ۺارث ۺیکۺۺكاریثۺكایقۺرےہ ۺاؾرۺایس ۺتمظعۺؾۺوکشه ۺیکۺؾہجۺےسۺركانۺیکۺ زیتیۺرےنھکۺؾاےلۺدنمشۺیھبۺتمظعۺعراانۺےکۺصاےنمۺاینپۺریحاینۺوکۺیفخمۺہنۺرھکۺكاالۺاسۺےیلۺاسۺاکۺ كاصۺاجدؾۺرھکۺدكاۺوجۺكانطۺوکۺریخستۺرکاتیلۺےہ۔497
دارٹک ۺدبعاہلل ۺدراری ۺےن ۺیھب ۺاےنپ ۺاقكل ۺ ۺاطمہعل ۺ ۺاؾر ۺوخوصبرـ ۺاتکـ ۺںیم ۺعراان ۺیکۺ
وخوصبرںوینۺاؾر ۺدپسچل ۺزیچؾن ۺوک ۺایبن ۺرکےن ۺیک ۺوک ش ۺیکۺےہ ۺ۔ ۺان ۺاکۺدیقعه ۺےہ ۺہک ۺخڈا الۺ میکحۺؾ ۺلیمج ۺےن ۺاومنلۺوگہزؾن ۺاؾر ۺسیفن ۺاطملقۺوک ۺاجدـ ۺرظن ۺاؾرۺداركا ۺدصوفنۺیک ۺااوغسۺںیمۺ اپھچۺراھکۺےہۺہکۺہزۺاصذفۺدؾض ۺامشانۺكاوخا ہت ۺاؾروبجمرا اۺانۺاجدؾیئ ۺاملکـ ۺےسۺۺوحسمرۺوہاجكاۺےہۺ
496۔وہدۺب)۲۲ۺاالقۺ۴۴۔ 497۔ارقلاان،ۺاحمؾلۃۺمہفلۺرصعی،ۺرصم،ۺدارۺااعملرف،ۺضۺ۲۱۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
278
اؾران ۺےکۺاعمینۺیک ۺاجلقۺاچنھکۺخا ۺاجكا ۺےہۺاؾرۺدونمشن ۺےکۺكاؾوجد ۺعراانۺیکۺاقبءۺاکۺا یلۺرتنیۺصی فۺ یہیۺرابییئۺاؾرۺاطل
ۺےہ۔498
ذموکرهۺكاال ۺاطملق ۺےکۺها ؾهۺۺدارٹکۺدرارۺاصفذف ۺےک ۺصیف ۺنجۺ امكانۺاکنـ ۺوکۺاقكل ۺوتہجۺ عرار ۺدےتی ۺںیہ ۺؾهۺوپرے ۺعراان ۺںیم ۺؾدحـ ۺوموضم ۺےہ ۺوج ۺہز ۺاكک ۺوسرهۺںیم ۺوموجد ۺےہۺارگہچۺ عرااینۺااكاـ،ۺوجنکفۺونیہمنۺےکۺاحلؽ ۺےسۺسیبۺصال ۺےسۺرادئۺرعہص ۺںیمۺكارل ۺوہیئ ۺںیہۺاؾرۺاُپہؿ نۺ
ےنۺارگہچۺعراانۺیکۺطفۺےسۺلایۺوسرهۺیھبۺرقبهۺںیمۺاسۺوموضمۺوکۺداھکےنۺیکۺوک شۺیکۺےہ:
إ ايرقإٓ ٌَحزْ و آْط َٔ يسٕ اهَّلل ذيک صو َطيكة ْزوٍ ايرقإٓ يسٍ ٓ «و شيء آْخ ًحيب ٓ
و َطيكط جٌُط ،فكس ْزٍ ايرقإٓ ْحوَ ّا بحشب ايحوازث و كإ ايٓحِ َٓضا يوؿٍ في َکإ نذا ْحِ ٔ َتاْخ يوؿٍ قبٌ ْحِٕ َٔ سورة نذا ،و اليزاعى فيط ايّتتالي ايتاريخي يًٓزوٍ .فكس يٓزٍ ْ َدل ٓلا يضا اال ٓ َٔ قبٌ اهَّلل خايل َتكسّ ،و يِ تهٔ ايحوازث االٓ كارئة و يِ تهٔ َزسوَة و ال ٓ كٌ ٕ شيء ،فهيف تهوٕ َٔ ايُحُوَ ًلى صذظ ايؼورة سور َتکاًَة في ايٌُاّني َٓشحُة في ايُباّني زوٕ إ يهوٕ فيضا خًٌ ،و زوٕ إ تِي ٓر فيضا ايُواقٍ او يٌاز فيضا ايٓوز يوال إ يهوٕ ايذئ أْزٍ ايرقإٓ و َ َكسر االحساث»... حسز يک ٌٓ ْحِٕ َکاْط صو خايل األنوإ و ٓ خیشۺدمحمۺوجادۺكا یغ،ۺااہتنیئۺیتنحمۺداوشنرۺاؾرۺ‘‘تفشير آالء ايزحُٔ’‘ۺےکۺفنصم ۺںیہ۔ ۺاپہؿنۺ ےنۺااجعرۺعراانۺرپۺریسۺاحلصۺثحبۺیکۺےہ۔ۺؾهۺااجعرۺعراانۺےکۺاابسـۺوکۺدنمرہجۺدلیۺاومرۺںیمۺعرار ۺ دےتیۺںیہۺ: ۲۔ذگہتشۺكارو یۺوحادـۺاؾرۺؾااعقـۺاکۺحیحصۺایبنۺوجۺہکۺوموجدهۺدینیۺاتکوبنۺںیمۺرحتفیۺیکۺ وصرـۺںیمۺںیہ۔ ۱۔ؾاحضۺاؾرۺامیکحہنۺادتساللۺوجۺتقیقحۺوکۺصا لقۺےسۺاتممرۺرکكاۺےہ۔
498۔اابنلءۺامیظعل،ۺرظناـۺخڈكڈهۺیفۺارقلاان،ۺضۺ۹۵۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
279
۳۔ ۺعرااینۺاعمرف ۺ یک ۺتہب ۺركادهۺوموضاعـ ۺںیم ۺؾتعسۺےک ۺكاوجد ۺایبن ۺںیمۺاوتساری ۺؾۺ كادیئاری ۺاؾرۺانتضقۺؾ ۺاذنا ف ۺےسۺدؾریۺ،ۺےسیج ۺاایہٰلـ،ۺاخا ضۺؾ ۺااداـ ،ۺرہشیۺوقانین،ۺاعمرشهۺ وک ۺخا ےن ۺؾاےل ۺاظنص ۺؾریغه ۺوک ۺانمطف ۺرتنی ۺاولسـ ۺاؾر ۺاوتسار ۺرتنی ۺویشه ۺؾ ۺرؾس ۺاؾر ۺوخس ۺاتفگرۺ ایبنۺےکۺدرےعیۺشیپۺرکكاۺ۔ ۴۔ۺاعدالہنۺاقوننۺصاریۺاؾرۺرشیپہتفۺرہشیۺاظنصۺےکۺوحاےلۺےسۺزجعمهۺوہكا۔ ۵۔اخا یقۺاضفلئۺاؾرۺنسحۺااداـۺےکۺاوصیننۺوکۺصالمۺوہكا۔ ۶۔یبیغ ۺربخؾن ۺاؾر ۺاانیئ ۺقح ۺاؾر ۺاها ال’‘كًُة اهَّلل في االرق’‘ ۺیک ۺتبسن ۺےس ۺوعشرۺ دانی۔499
ل رگادقنر ۺریسفتۺ‘‘ا میزان’‘ ۺےکۺومٔفل اؾر ۺرصعۺاحرضۺےکۺامہز ۺعراان ۺها ہمۺدیسۺدمحمۺ نیسحۺ ابطابطیئۺؒ ۺےنیھب ۺثحبۺااجعرعراان ۺےک ۺقلعتم ۺرظفی ۺاؾر ۺیتمیق ۺاکنـ ۺایبن ۺےیکۺںیہ ۺاؾر ۺلاے ۺاخضۺ اامتہص ۺےسۺعراانۺیک ۺاس ۺوصختیصۺوک ۺشیپ ۺایکۺےہ۔انۺیکۺراال ۺںیمۺعراان ۺیکۺدحتی ۺاؾرۺراقلقۺ طقفۺكا ىفۺعرااینۺكاۺعراانۺیکۺدرگیۺوصخوتیصنۺںیمۺےسۺہزۺاكکۺےسۺاگلۺوطرۺرپۺصتخمۺںیہنۺےہۺ،ۺہکلبۺ صاریۺاہجـ ۺوکۺصالمۺےہۺ۔ۺعراان ۺاغلبءۺےکۺےیلۺكا ىف ۺایہٰلۺیکۺمشاینۺاؾر ۺامکحءۺےکۺےیلۺتمکحۺ اکمشان ۺاؾر ۺنلعء ۺےک ۺےیلۺملع ۺیک ۺمشاین ،ۺاقونن ۺداوننۺےک ۺےیلۺاقونن ۺصاری ۺیک اۺالق ۺےہ۔ ۺكاالارخ ۺہیۺ طفۺنلعءۺےکۺےیلاُنۺۺامتصۺاعمرفۺںیمۺاالقۺےہ۔ۺںیہنجۺلمکمۺوطرۺرپۺاےنپۺادنرۺعمجۺںیہنۺرک صکنے۔ۺ ےسیجۺبیغۺیکۺربخۺدانی،ۺامتصۺؾایعقۺاومرۺاکۺملعۺ،ۺغیلبۺاؾرۺاکلمۺایبنۺاؾرۺاذنا فۺاکۺہنۺوہكا۔ ؾهۺےتہکۺںیہ: ‘‘ۺسکۺلقعۺدنمۺںیمۺرجاـۺےہۺہکۺایسی ۺاتکـۺشیپۺرکےۺاؾر ۺاسۺںیمۺدوعیٰۺرکےۺہکۺہیۺ اتکـۺصاریۺیرشلقۺیکۺراامنہۺ،ۺبیغۺ امۺاؾرۺفلتخمۺاعمرفۺرپۺلمتشمۺےہ ۺسجۺںیمۺیسکۺمسقۺاکۺوک یئۺ
499۔ریسفتۺااالءۺاارنمح،ۺضۺ۳۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
280
اذنا فۺاؾرۺانتضق ۺںیہنۺكاكاۺاجكا؟كازگریۺوطرۺرپۺوکیئۺیھبۺاصذفۺلقعۺؾۺوعشرۺہیۺےنہک ۺںیمۺرتدكڈۺ ںیہنۺرکےۺاگۺہکۺہیۺصارےۺےکۺصارےۺامکالـۺیرشۺیکۺؿاعقۺؾۺدقرـۺےسۺكاالرتۺںیہۺ۔ۺؾهۺعراانۺیکۺ دحتیبجنلیچ)ۺوکۺومعکف ۺامشر ۺرکےت ۺوہالۺےتہک ۺںیہ:عراانۺیھبکۺرعم
ۺےکۺوحاےلۺےس ۺدحتیۺرکكاۺ
ےہ{:تٔب ِ َياْ ّا ئکٌُّ َش ِي ٕء}‘‘500ہزۺزیچۺوکۺلایۺؾاضذفۺےسۺایبنۺرکےنۺؾایل۔’‘ یھبکۺاینپۺؾیحۺےکۺاحلؽۺےسۺجنلیچۺرکكاۺےہۺ: { ُق ٌِ ي َِو َطا َء اهَّللُ ََا َتً َِو ُت ُط ًًَ َِيهُ ِِ َوال أَ ِز َر ُان ِِ بٔطٔ َف َك ِس يَب ٔ ِثتُ ف ٔيهُ ِِ ًُ ُُ ّزا َٔ ِٔ ق َِبًٔطٔ أَفَال َتٌكًُٔوٕ}501 ِ َ ‘‘ۺہہکۺدےئجی:ارگۺاہللۺاچےہ ۺوتۺںیمۺہیۺعراانۺںیہمتۺڑپھۺرکۺہنۺانسكاۺاؾرۺہنۺیہۺاہللۺںیہمتۺاسۺےسۺ اااگه ۺرکكا ۺ۔ ۺاس ۺےسۺےلہپ ۺںیم ۺاہمترے ۺدرایمن ۺاكک ۺرمع ۺزگار ۺاکچ ۺوہن ۺ ،ۺایکۺمتۺلقع ۺےس ۺاکص ۺںیہنۺ ےتیل۔’‘ یھبکۺبیغۺےکۺوحاےلۺےسۺدحتیبجنلیچ)ۺرکكاےہ: َاػب ٔ ِر ٔيضا إٔي َِيوَ ََا ُن ِٓ َت َت ًٌِ َُُ َضا أَْ ِ َت َوال ق َِو َُوَ َٔ ِٔ ق َِب ٌٔ َصذَ ا ف ِ {ت ٔ ًِوَ َٔ ِٔ أَْ ِ َبا ٔء ا ِي َِ ِي ٔب ْ ُوح َ إ َٕٔ ايٌِاقٔب َة ئًُِ َتك ٔين}502 َ َ ُ َ ‘‘ۺہیۺںیہۺبیغۺیکۺھچکۺربخںیۺوجۺمہۺااـۺیکۺرطفۺؾیحۺرکرےہۺںیہۺ۔ۺاسۺےسۺےلہپۺہنۺااـۺانۺ كاوتنۺوکۺاجےتنۺےھتۺاؾرۺہنۺااـۺیکۺوقص۔’‘ یھبکۺاذنا فۺےسۺزنمّهۺۺاؾرۺاخیلۺوہےن ۺےکۺكارےۺںیمۺدحتیۺبجنلیچۺ)رکكاۺےہ: هَّلل يَوجسُوا ف ٔيطٔ ا ِخت ٔالفّا َنثٔي ّرا}503 إٓ َوي َِو ك َ َ ِرق َ {أَفَال َي َت َسبَزُ َ إ َٔ ِٔ ً ٔ ِٓسٔ َُي ِر ٔا ٔ َ َ وٕ اي ُ ِ
500۔لحنۺب)۲۶ۺاالقۺ۸۹۔ 501۔ویسنۺب)۲۰ۺاالقۺ۲۶۔ 502۔وہدۺب)۲۲ۺاالقۺ۴۹۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
281
‘‘ۺایکۺہیۺعراانۺںیمۺدتلاۺںیہنۺرکےتۺ؟ۺاؾرۺارگۺہیۺاہللۺےکۺوساءۺیسکۺاؾرۺیکۺرطفۺےسۺوہكاۺوتۺ ہیۺ ینگۺاسۺںیمۺلااۺاذنا فۺكاےت۔’‘ یھبکۺكا ىفۺعراانۺےکۺاحلؽۺےسۺجنلیچۺرکكاۺےہ: ْش ُس َو ٕر َٔ ِثًٔطٔ َُ ِفتَرَيَ ٕ اس َت َل ٌِت ُِِ َٔ ِٔ زُو ٕٔ وٕ ا ِفتَرَا ُظ ُق ٌِ فَأ ِ ُتوا بٔ ٌَ ِ ٔ {أَ ِّ َي ُكويُ َ ات َوا ِزًُوا ََ ٔٔ ِ اهَّللٔ إ ِٕٔ ُن ِٓتُِ ػازٔقٔين َفإ ٔ ِٕ يَِ َيش َتحِٔيبوا َلهُِ فَا ًًَُِوا أََُْا أُِْزٍٔ ب ًٌٔ ِِٔ اهَّللٔ}504 ُ َ َ ٔ َ ِ ِ ُ ِ ِ َ ‘‘ایکۺہیۺےتہکۺںیہ ۺہکۺاس ۺےنۺبعراانۺوک ۺ)وخدۺانبكاۺےہۺ؟ ۺہہکۺدےئجی:ۺارگۺمت ۺےچس ۺوہۺوتاس ۺیسیجۺ وخدۺصاہتخۺدسۺوسرںیتۺانبالؾٔۺاؾرۺاہللۺےکۺوساۺسجۺسجۺوکۺكا ۺ صکنےۺوہۺكا ۺالؾٔۺرھپۺارگۺؾهۺاہمتریۺدمدۺوکۺ
ہنۺںیچنہپۺوتۺاجنۺینۺہکۺہیۺاہللۺےکۺملعۺےسۺكارلۺوہاۺےہۺ۔’‘505
االق ۺاہللۺدیسۺاوبااقلمسۺوخیئۺؒےنۺیھبۺاینپۺوخوصبرـ ۺاتکـ ۺ‘‘ايبيإ’‘ ۺںیمۺثحبۺااجعر ۺوکۺ لایۺوخوصبرکرم یتۺےسۺایبنۺایکۺےہۺاؾرۺها ہمۺابطابطیئ ؒۺےکۺاشمہبۺدیقعهۺشیپۺایکۺےہ۔ؾهۺےتہکۺںیہ: ‘‘عراان ،ۺكا ىف ۺاؾر ۺاولسـ ۺےک ۺاحلؽ ۺےس ۺایہٰلۺزجعمه ۺےہ ۺ،ۺسجۺرطج ۺدرگی ۺاہجـ ۺےسۺیھبۺ زجعمهۺركّاینۺاؾر ۺدصضۺوبنـ ۺیکۺدلیلۺےہ۔ۺےسیجۺاؾاہصۺؾ ۺرخاافـ ۺےسۺ ۺدؾریۺ،یقیقحۺاعمرفۺرپۺ لمتشمۺوہكا،ۺتہبۺركادهۺؾعیسۺافممیہۺرپۺلمتشم ۺوہےنۺےکۺكاؾوجدۺایبن ۺںیم ۺاوتساریۺاؾر ۺاذنا افـۺ ےسۺكاکۺوہكا ،ۺامیکحہن ۺاقونن ۺصاریۺےکۺاظنصۺرپۺلمتشم ۺوہكاۺوجۺہک ۺنیقیۺاؾرۺكادیئار ۺاعمینۺاؾرۺ مکحتسمۺ اوصیننۺرپ ےہ ۺےہ،ۺبیغۺیکۺربخۺدانیۺاؾر ۺتقلخۺےکۺرارؾنۺےسۺرپدهۺاُاھٹكا ۺاؾر ۺاکانئـ ۺںیمۺراجئۺ رطوقینۺاؾرۺایسیۺولعمامـۺوجۺملعۺیرشیۺیکۺدحؾدۺےسۺاخرجۺںیہ،ۺایبنۺرکكاۺؾریغهۺ۔’‘
503۔مشاءۺب)۴ۺاالقۺ۸۱۔ 504۔ۺوہدۺب)۲۲ۺاالقۺ۲۳۔۲۴۔ ل 505۔ۺریسفتۺا میزان،ۺجۺ،۲ۺضۺ۸۷۔ 506۔اایبلنۺیفۺریسفتۺارقلاان،ۺضۺ۴۳۔
506
282
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
ها ہم ۺب یضتۺرہطمیۺؒ ۺاكک ۺمہ ۺرصعۺیعیشۺرکفم ۺ ،ۺدقیقۺاؾر ۺرہگیۺاگنه ۺرےنھک ۺؾاےلۺققحم ۺ ۺاؾرۺ عراانۺےکۺاعوقشنۺںیمۺےسۺںیہ۔ۺانۺےکۺامتصۺااكارۺےکۺكایمہۺراےطبۺاکۺب رایۺہطقنۺعراانۺےکۺادہافۺ ؾۺاقمدصۺاؾرۺاسۺیکۺئاقتینۺاکۺدافمۺرکكاۺےہ۔ۺوبنـۺیکۺثحبۺںیمۺًاتبسنۺلیصفتۺےکۺصاھتۺااجعرۺعراانۺ رپۺوتہجۺذبمؾلۺرکےتۺںیہۺاؾرۺاسۺیکۺرشتحیۺرکےتۺںیہۺ۔ۺؾهۺرتہبنیۺ سدامـۺیکۺدیہمتۺےکۺایبنۺےکۺ دعبۺااجعرۺےکۺوہفمصۺاؾراسۺےکۺاابثـۺےکۺداللئۺاؾرۺانۺیکۺدحؾدۺےکۺوحاےلۺےسۺااجعرۺعراانۺاؾرۺاسۺ یکۺؾوجهۺؾۺرظنكاـۺوکۺایبنۺرکےتۺوہالۺےتہکۺںیہ: ‘‘ااجعر ۺعراان ۺ وکۺیسکۺیھبۺتہجۺںیمۺوصحمر ۺاؾر ۺدحمؾد ۺںیہنۺایکۺاجاتکسۺۺنکیلۺاےس ۺیظفلۺاؾ رۺ اوتحایئۺولہپؾٔنۺںیمۺكا سۺایکۺاجاتکسۺےہۺ۔عراانۺرابییئۺ،وخوصبرکرم یتۺاؾرۺامجلۺےکۺاحلؽۺےسۺاالقۺےہۺ،ۺ
هاصزظ اْيلۺاؾرۺرکفیۺؾیملعۺاحلؽۺےسۺیھبۺاالقۺےہ۔ باكٓط ًُيل وخوصبرکرم یتۺیکۺتہجۺےسۺعراانۺیکۺ رؾس،ۺرعیبۺركانۺںیمۺصاہقبۺںیہنۺریتھکۺاؾرۺیھبکۺیھبۺیسکۺںیمۺاینتۺرجاـۺںیہنۺوہیئۺہکۺعراانۺیکۺ لاالایۺاکۺدوعیٰۺرکےکس۔ایسۺرؾس ۺےکۺارثۺاـ ۺںیمۺےسۺعراانۺاک ۺاكکۺومرؾن ۺاؾرۺریلیسۺااؾارؾنۺرپۺ لمتشمۺوہكاۺےہۺہکبجۺومعمیلۺمسقۺیکۺرحتریںیۺایسیۺانمطفۺااؾارؾنۺوکۺصالم ۺںیہنۺوہںیتۺاؾر ۺہنۺیہۺ انۺوکۺوخوصبرـۺااؾارۺاؾرۺكانۺےکۺصاھتۺڑپلاۺاجاتکسۺےہ؛نکیلۺعراانۺیکۺاكکۺانمطفۺ،ۺومرؾنۺكانۺاؾرۺ
ااؾار ۺفلتخمۺوموضاعـ ۺیکۺانمصیفۺےسۺوخیشۺؾۺیمغۺ،ۺتخسۺؾۺرنصۺؾۺفیطلۺااؾارؾنۺؾریغهۺرپۺلمتشمۺےہۺ۔ۺ ایسۺؾہجۺےسۺفرامكاۺےہ‘’:تِٓوا بايرقإٓ’‘ۺعراانۺیکۺوخوصبرـۺااؾارۺںیمۺكا ؾـۺرکؾ۔
عراانۺیکۺدرگیۺوصخمض ۺوصخایصـۺںیم ۺےسۺخا ؾـۺؾ ۺریشینی ۺاؾرۺداركایئۺےہ ۺہکۺہیۺخا ؾـۺ عراان ،ۺركاین ۺوخوصبرکرم یت ۺ ،ۺؾاحضۺادتسالۺاؾر ۺرؾج ۺامشاینۺےکۺصاھت ۺعراان ۺےک ۺانتطف ۺےس ۺدیپا ۺوہکرم یتۺ ےہۺاؾرۺایسۺیکۺؾہجۺےسۺدیننۺوکۺرخسمۺرکیتیلۺےہۺاؾرۺاےنپۺرریۺارثۺےل اۺاکرم یتۺےہ۔ۺامیۺدقمیۺےسۺےلۺ رکۺااجۺكکۺےکۺركانۺخانس ۺافرادۺےسیجۺاخیملیئۺمعنمہ،ۺربجانۺلیلخ،ۺاجرجۺرجداضۺؾریغهۺعراان ۺےکۺ اعقشۺاؾرۺددلادهۺےھت۔ۺہکبجۺعراانۺےنۺہشیمہۺےسۺاےنپۺاخمنیفلۺوکۺجنلیچۺایکۺےہۺ۔ اےنپۺینعمۺاؾر ۺوہفمصۺےکۺاحلؽ ۺےسۺیھبۺعراان ۺفلتخمۺولہپؾٔنۺےسیجۺخانذف ۺؾوجد،ۺاخا ضۺؾۺ ۺ
رتتیب ،ۺوقانینۺؾریغه ۺںیمۺدنلبۺرتنیۺاعمینۺاؾرۺا و رۺوک ۺشیپۺرکےن ۺےک ۺصاھت ۺصاھتۺیملعۺرشیپ ےکۺلمعۺےسۺیسکۺمسقۺاکۺہلسلسۺؾار ۺراہطبۺاؾر ۺصاہقبۺںیہنۺرکھنا۔ۺاسۺےکۺلاسکعۺكارخیۺملعۺےکۺ اطمقبۺیرشۺےکۺكاہغبۺافراد ۺیکۺیملعۺاقیقحتـۺاكکۺہلسلسۺؾارۺكایمہۺارابتؽۺریتھکۺںیہ۔ۺعنالۺےکۺوطرۺ
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
283
ویننٹۺےکۺاقونن ۺوکۺملعۺرجتہبۺےکۺرطہقیۺےکۺاطمقبۺفشکۺوہكا ۺاچےئہۺ۔ۺینعیۺیرشلق ۺاینپۺیملعۺ اکؾوشنۺیکۺایسیۺصاہزاهۺرپۺاگظرن ۺوہیکچۺیھتۺہکۺرضؾریۺاھتۺہکۺاسۺاقمصۺرپۺاسۺاقونن ۺوکۺفشکۺ کفۺصخشۺیک ۺرطف ۺےسۺایبن ۺایک ۺاجكا،ۺاسۺ رکےکس؛ۺنکیل ۺفلتخمۺوموضاعـۺؾ ۺاعمرفۺعرااینۺاکۺاكکۺا ُ ّ رامےن ۺےک ۺیملع ۺاحالـ ۺؾ ۺرشاطئ ۺںیم ۺاؾر ۺیتح ۺہکۺااج ۺیھب ۺیرشی ۺملعۺےک ۺرطہقی ۺاکتلم ۺےک ۺصاھتۺ اطمتقبۺںیہنۺرکھنا ۺ۔ۺسجۺرطجۺعراان ۺیکۺریحـ ۺازیگنۺااجیداـ ۺںیمۺےسۺاكکۺامشان ۺےکۺےیلۺ رکفیۺذقاؾٔنۺےسۺےنچب ۺےک ۺےیل ۺقطنمۺےکۺدرےعیۺرکفیۺاوصل ۺشیپۺرکكا ۺےہۺایسۺرطجۺعراان ۺےبۺ نظ ۺؾ ۺامگن ۺیک ۺریپؾی ۺ ،ۺاصا ف ۺیک ۺدیلقت ،ۺہلصیف ۺںیمۺتلجع ،ۺوخاہشاـ ۺاسفنینۺیک ۺریپؾی ،ۺلاروگنۺ اؾرۺاعمرشےۺیکۺلازگكڈهۺویتسہنۺیکۺریپؾیۺوکۺرکفیۺكازیکیگۺےکۺانعرصۺےکۺوطرۺرپۺانۺاحالـۺںیمۺ ل رشتحیۺیکۺذفۺیسکۺےنۺیھبۺاسۺكارےۺںیمۺوکیئۺكاـۺںیہنۺہ یۺیھتۺاؾر ۺتہبۺدصوینۺدعبۺ نکنۺ اؾرۺداکیرـۺےسیجۺداوشنرؾنۺےنۺقطنمۺوصرـۺاؾرۺرکفیۺکینکتۺےکۺصاھتۺصاھتۺرکفیۺذقاۺےسۺ ےنچبۺےکۺےیلقطنمۺامدهۺےکۺدحمؾدۺانعرصۺوکۺایبنۺایک۔’‘507 االق ۺاہلل ۺدمحم ۺاہدی ۺرعم ۺدؾر ۺاحرض ۺےک ۺمیظع ۺعرااین ۺنیققحمۺںیمۺےس ۺںیہۺہک ۺوہنجن ۺےنۺ هلؿصۺعراانۺےکۺكارےۺںیمۺتہبۺیہۺرگادقنرۺاقیقحتـۺااجنصۺدیۺںیہ۔ۺاینپ ۺہلسلس ۺۺؾار ۺهلؿص ۺعراان ۺ ےک ۺقلعتمۺۺاتکوبن ۺںیمۺےس ۺ‘‘انحًہیذ فی ػهٕو انقشآٌ’‘508اکۺاكکۺاقكلۺوتہجۺہصحۺبدلجۺ اہچرصۺؾۺمجنپ)ۺااجعرۺعراانۺےکۺصاھتۺصتخمۺایکۺےہ۔ۺاپہؿنۺےنۺہلئسمۺااجعرۺعراانۺرپۺكارو یۺاگنهۺدا ےتلۺ وہالۺذگہتشۺنلعءۺےکۺرظنكاـ ۺاؾر ۺخڈكڈ ۺداوشنرؾنۺیکۺااراءۺوکۺعمجۺایکۺےہۺاؾر ۺتمظعۺعراان ۺےکۺ قلعتمۺریغۺوملسمنۺیکۺوگاویہنۺاؾرۺعراانۺےکۺدمۺاقمكلۺاسۺاکۺلثمۺالےنۺیکۺعناںیلۺیھبۺدرکۺیکۺںیہۺ اؾرۺاارخۺںیمۺااجعرۺعراان ۺےک ۺولہپؾن ۺںیم ۺےس ۺاےنپۺوظنمرۺرظن ۺنیت ۺولہپؾنۺوکۺدرکۺایک ۺےہۺینعیۺااجعرۺ
507۔ومجمہعۺااكار،ۺجۺ،۴ۺثحبۺوبنـ۔ 508۔عبطۺاج ہعۺدمرنی۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
284
ایبین،ۺااجعر ۺیملعۺاؾر ۺااجعر ۺرشتمعی۔اپہؿنۺےنۺان ۺكینؿنۺںیمۺےسۺااجعر ۺایبینۺوکۺلیصفتۺےکۺصاھتۺ ایبنۺایکۺےہ۔ ومرسیۺوباکال،ۺہیۺدؾرۺاحرضۺےکۺرغمیبۺفنصمۺںیہۺااامسینۺاتکوبنۺیکۺكایمہۺقیبطتۺاؾرۺاقمہسئۺ ےکۺونعانۺےسۺاكکۺاتکـۺ فینصۺیکۺےہ509ۺسجۺںیمۺاپہؿنۺےنۺعراانۺےکۺیملعۺافممیہۺاؾرۺانۺ اکۺداوشنرؾنۺیکۺخڈكڈ ۺیملعۺااراء ۺےسۺومارہنۺایکۺےہۺاؾر ۺاسۺرتبیتۺےسۺاپہؿنۺےنۺعرااینۺؾیحۺیکۺ ئاقتینۺۺاؾر ۺاسۺیکۺوخس ۺاتفگریۺوکۺكالق ۺایکےہ۔ۺان ۺےکۺکا صۺاکۺخا ہصۺہیۺےہۺہکۺعراان ۺیکۺدنسۺ یعطق ۺوہےن ۺےک ۺها ه ۺہی ۺۺاےنپ ۺاوتحی ٰۺےک ۺاحلؽ ۺےسۺیھب ۺامشان ۺوک ۺہشیمہ ۺملع ۺؾ ۺلقع ۺاؾر ۺوہس ۺدنمیۺیکۺ دوعـۺداتیۺےہۺاؾروخدۺعراا نۺےنۺاےسی ۺؾااعقـۺوکۺایبن ۺایک ۺےہۺوجۺایہٰل ۺاؾرۺدینیۺوہےنۺےکۺصاھتۺصاھتۺ یملع ۺولعمامـ ۺفرامہ ۺرکےن ۺاک ۺیھب ۺولہپۺ ۺرےتھک ۺںیہ ۺ۔ ۺےسیج ۺاعمل ۺامده ۺیک ۺدیپاشئ ۺیک ۺربخ ۺدانی ،ۺاظنص ۺاکانئـۺ یکۺتیفیکۺ،ۺنینجۺامشاینۺیکۺدیپاشئۺاؾرۺاسۺےکۺردشۺےکۺب الحۺؾریغهۺاؾرۺہیۺطفۺاسۺرامےنۺںیمۺایبنۺ ےئکۺےئگۺںیہۺہکۺرامےنۺےک ۺیرشیۺهلؿص ۺاكکۺاُظّی ۺصخش ۺیک ۺركانۺےسۺاس ۺمسقۺےک ۺےجیتنۺےکۺوخااہن ۺںیہنۺ ےھت۔ۺدؾرسیۺاجلق ۺہیۺعرااینۺااہلامـ ۺہملسمۺیملعۺاکمافشـ ۺےسۺكاصاراگریۺیھبۺںیہنۺرےتھکۺاؾر ۺہیۺ تقیقحۺ ںیمۺوبجمرۺرککرم یتۺےہۺہکۺمہۺعراانۺوکۺخڈاؾدنۺاؾرۺارسارۺیتسہۺےسۺاااگهۺاخقلۺاکۺکا صۺاجںین۔
دبعاارراضۺونلف،ۺرصعۺاحرضۺںیمۺعراانۺےکۺااجعرۺدعدیۺیکۺرطفۺوتہجۺیکۺےہۺاؾرۺ‘‘االًحاز ايٌسزي يًرقإٓ الَكيِ’‘ 510ۺكاکفۺاتکـ ۺرحتریۺیکۺےہۺ۔ۺؾهۺاسۺاتکـ ۺںیمۺےتہکۺںیہۺہکۺعرااینۺ املکـۺےسۺاكکۺاخض ۺدعدیۺانتطفۺؿاہزۺوہكاۺےہۺ۔اسیجۺہکۺمکحۺداینۺؾۺاارخـۺ۲۲۵ۺب ہبتۺااكاۺےہۺاؾرۺ عفن ۺؾ ۺاسفد ۺاےنپ ۺامتص ۺاقتشمـ ۺےک ۺصاھت ۺ ۵۰ۺب ہبت ۺاؾر ۺویص ۺرفمد ۺوصرـ ۺںیم ۺ ۳۶۵ۺب ہبت ،ۺاكکۺ
509ہی ۺاتکـ ۺانبص ۺ‛وترلق ۺ ،ۺالیجن ۺ ،ۺعراان ۺاؾر ۺملع ۺےک ۺدرایمن ۺاكکۺومارہنۺ؛درتف ۺرشنۺ فرگنہ ۺاصا کف ۺاؾر زراستط الهتب ايُكسسط في ؿؤ ايٌُارف ايحسيثط ۺےک ۺونعان ۺےس ۺدا رۺ ااعملرفۺاقہزهۺےسۺصاظئۺوہیئۺےہ۔ 510۔عراانۺںیمۺااجعرۺدعدیۺبرتممجۺیفطصمۺینیسح)
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
285
صالۺےکۺدوننۺیکۺدعتاد ۺےکۺلاالا ۺاؾر ۺظفلۺ‘‘ َطضز’‘ ۲۱ۺب ہبت،ۺونیہمنۺیکۺدعتاد ۺےکۺلاالا ۺاؾر ۺایسۺ رطج ۺومـ ۺؾ ۺایحـ ۺؾ ۺایشنیط ۺؾ ۺالمتکه وریغہ د املکت۔نکیل تقیقحہی ےہ ہک اس مسق ۺےکۺاتنجئ ۺےکۺ وحاےلۺےس ۺتبثم ۺاؾر ۺیملع ۺاارامشئ ۺےک ۺےیلۺوغر ۺؾرکف ۺاکۺؾعیسۺدیمان ۺاچےئہاؾر ۺان ۺكاصق ۺاؾر ۺلکشمۺ اؿا اعـ ۺیکۺرعم ۺیکۺدقر ۺؾتمیقۺ ںیمۺعراان ۺےکۺوحاےلۺےسۺیملعۺاتنجئۺےکۺےیلۺرامنہیئۺرکیتکسۺ ےہ۔
رصاد ۺہفیلخ،ۺ ۺرصمیۺلااد ۺاب یکیۺرہشیۺںیہ۔ۺاُپہؿنۺےنۺیھبۺعراان ۺےکۺرحؾفۺعؽلعاـ ۺاکۺ
زجتہیۺایکۺےہۺاؾرۺویپمکٹسۺیکۺدمدۺےسۺاسۺكارےۺںیمۺقیقحتۺشیپۺیکۺےہۺسجۺےکۺاطمقبۺۺؾهۺوسرںیتۺ نجۺںیمۺرحؾفۺعؽلعاـ ۺكاالۺاجےتۺںیہۺؾهۺرحؾفۺاسۺوسرهۺںیمۺدؾرسےۺرحؾفۺےسۺركادهۺ اامعتسلۺوہالۺںیہ۔ۺارگۺوسرهۺرقبهۺںیمۺافلۺالصۺمیمۺونعبانۺرحؾفۺعؽلعہۺاامعتسلۺوہالۺںیہۺوتۺہیۺ رحؾفۺدرگیۺرحؾفۺےسۺركادهۺاامعتسلۺوہالۺںیہ۔ۺایسۺرطجۺافل،ۺالصۺےسۺركادهۺاؾرۺالص،ۺمیمۺےسۺ ركادهۺاامعتسلۺوہاۺےہ۔ؾهۺاس ۺااجعر ۺیکۺاچیبۺ‘‘مسب ۺاہللۺاارنمحۺاارمیح’‘ وکۺےتھجمس ۺںیہۺہکۺسجۺےکۺرحؾیکفۺ دعتادۺ ۲۹ۺےہۺاؾرۺدعدۺ۲۹ۺ وکۺامتصۺعراانۺےکۺاظنص ۺركایۺاکۺرتشمکۺیموجۺامشرۺرکےت ۺںیہ۔اسۺدوعیۺ ٰےکۺ پ داللئۺہیۺںیہۺہکۺ ہلیۺاالق ۺینعیۺمسبۺاہللۺ ۲۹ۺرحؾفۺںیہ۔ۺعراان ۺیکۺوسروتنۺیکۺدعتاد ۺب)۲۲۴ۺےہۺینعی ب)۲۲۴×۲۹ااكاـ ۺعرااین ۺاک ۺومجمہع ۺب )۶۳۴۶ۺااكاـ ۺےہ۔ ۺوجہک ۺب)۳۳۴×۲۹كینا ۺےہ ۺمسب ۺاہللۺیکۺدعتادۺ عراانۺںیمۺ۲۲۴ۺب ہبتۺرکتارۺوہیئۺےہ۔ۺینعیۺب)۶×۲۹ۺؾریغه۔511
نکیلۺایکۺہیۺارقتسایئۺداللئۺاسۺدوعیۺ ٰےکۺیلکۺاابثـۺےکۺےیلۺاکیفۺںیہ؟ ااجعر ۺعراان ۺےک ۺقلعتمۺدرگیكاتافیـ ۺوج ۺاقكل ۺاافتسدهۺاؾر ۺدیفمۺوہیتکس ۺںیہ۔دنمرہجۺدلی ۺ ومٔنیفلۺیکۺںیہ: ع ػن االق ۺاہللۺرفعجۺاحبسین،ۺمہۺرصعۺہعیشۺ فینۺںیمۺےس ۺںیہ ۺوہنجن ۺےنۺتہب ۺاتکںیبۺكافیلۺ یک ۺںیہ ۺنج ۺںیم ۺےس ۺاكک ‘‘لااہن ۺرصالق’‘ ۺےہ ۺاسۺاتکـ ۺںیمۺوہفمص ۺزجعمه ۺیک ۺرشتحیۺےک ۺدعبۺ
511۔روجمۺرکںی:ۺرتہمجۺعراان،ۺرہبؾرۺدیفمیۺریشاری،ۺہمیمضۺامشرهۺ۲۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
286
ااجعرۺعراانۺیکۺؾوجهۺوکۺاصفذف،ۺكا ىف،ۺاولسـۺںیمۺمہۺاایگنہ،ۺومضمنۺںیمۺمہۺاایگنہ،ۺكارخیۺ،اقوننۺ ،ۺیبیغۺربخؾن ،ۺخڈكڈۺولعمامـۺاؾرۺیلقعۺاعمرفۺےکۺاحلؽۺےسۺثحبۺیکۺےہ۔ صا جۺدبعااتفلج ۺااخلدلی ۺاردینۺےنۺیھبۺااجعرۺعراان ۺےک ۺقلعتم ۺاتکـۺانبص’‘ايبيإ في اًحاز ايرقإٓ’‘ۺیھکلۺےہ۔ۺاسۺاتکـۺںیمۺااجعرۺعراانۺیکۺفلتخمۺؾوجهۺےکۺكارےۺںیمۺثحبۺیکۺیئگۺےہنکیلۺ وکیئۺاینۺرظنہیۺشیپۺںیہنۺایکۺایگۺےہ۔
عػنفی
نسحۺایضءۺادلنی ۺرتع :مہۺرصعرعـۺ ن ۺںیمۺےس ۺںیہۺوجۺهلؿصۺعراان ۺےکۺكارےۺںیمۺ تہبۺصاریۺكاتافیـ ۺےکۺامکلۺںیہ۔ ۺاپہؿن ےن ۺیھبۺااجعر ۺعراان ۺےک ۺقلعتمۺ‘‘ب ِٓيٓات ايٌُحزة ايدايسظ’‘ كاکفۺاكکۺاتکـ ۺرحتری ۺفرامیئ ۺےہ۔ۺاپہؿن ےنۺوہفمص ۺزجعمه ۺیک ۺرشتحی ۺرکےن ۺےک ۺدعبۺ زجعمه ۺاک ۺدرگی ۺاخرض ۺاعداـ ۺاکومنۺےس ۺفرض ،ۺزجعماـ ۺیک ۺاونام ،ۺزجعمه ۺےک ۺداللئ ۺاؾر ۺانمطف ۺایبنۺ ےکۺدرےعیۺااجعرۺعرااینۺیک ۺفلتخمۺؾوجهۺےسیجۺاصفذف،ۺكا ىف،ۺیبیغ ۺاابخر ،یملع ۺااجعر،ۺیسفن ۺااجعرۺاؾرۺ امسیجۺااجعرۺعراانۺوکۺایبنۺایکۺےہۺاؾرۺااتتخصۺرپۺعراانۺےکۺكارےۺںیمۺرشتسمنیقۺےکۺارتعااضـۺرپۺ دیقنتۺیکۺےہ۔ الهبري’‘ںیمۺفلتخمۺانعؾنیۺ دمحمۺاوبۺرہزه،ۺرصعۺاحرضۺےکۺرصمیۺققحمۺعراانۺاتکـۺ‘‘ايٌُحزة ٰ ےسیجۺااجعر ۺعراان ۺاکۺرار،ۺااجعر ۺیکۺؾوجاہـ،ۺاولسـ ۺعراان،ۺتقیقحۺؾ ۺہیبشتۺؾ ۺااعتسره،ۺمظنۺؾ ۺرتبیتۺ عراان،ۺوفالصۺااكاـۺاؾربیغۺیکۺربخؾنۺؾریغهۺوکۺومردۺوتہجۺعرارۺدكاۺےہ۔ ذفنیۺدمحمۺرشفۺےنۺاینپۺكافیلۺ‘‘اًحاز ايرقإٓ ايبياّنى بين ايٓوزيط و ايتلبيل’‘ۺںیمۺعراانۺ ےکۺااجعرۺرابییئۺرپۺثحبۺیکۺےہۺاؾرۺداوشنرؾنۺیکۺااراءۺوکۺایبنۺرکےنۺےکۺصاھتۺصاھتۺكا ىف،ۺعراانۺ ےکۺاعمینۺاؾرۺایبنۺےکۺادنارۺاؾرۺمظنۺؾۺرتبیتۺعراانۺوکۺیھبۺاامتہصۺےکۺصاھتۺشیپۺایکۺےہ۔ دارٹکۺاعہشئۺتنبۺااشلیط ،رعمؾفۺہفنصمۺ،رصعۺاحرضۺیکۺادبیۺاؾرۺهلؿصۺعراانۺیکۺااتسدۺںیہ۔ۺ اینپ ۺاتکـ ۺ‘‘ االًحاز ايبياّني و َشائٌ ابٔ ارزم’‘ںیم ۺااجعر ۺایبین ۺاؾر ۺاولسـ ۺعراان ۺوک ۺتہبۺ وخوصبرکرم یتۺےکۺصاھتۺایبنۺایکۺےہ۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
287
دارٹکعنیز ۺاطلسن ۺےنۺاكکۺاتکـ ۺ‘‘اًحاز ايرقإٓ بين ايٌُتزية و االطاُعة’‘ ۺےکۺونعانۺ ےس ۺرحتری ۺیک ۺےہ ۺاؾر ۺاسۺںیم ۺاپہؿن ےن ۺوک ش ۺیک ۺےہ ۺہک ۺاس ۺامہ ۺہلئسم ۺںیم ۺان ۺدؾ ۺفروقن ۺیکۺ ااراءۺاؾرۺانۺےکۺكایمہۺاذنا افـۺوکۺوتہجۺاکۺروحرۺعرارۺدےۺرکۺانۺیکۺد ہتۺدنبیۺرکںی۔ۺ یلعۺدہمیۺروتینۺرصعۺاحرضۺےکۺفنصمۺںیہ۔ اپہؿنۺےناینپۺاتکـۺ‘‘اًحاز ايرقإٓ و اثزظ
فى تلور ايٓكس ايٌزِبى’‘ 512ںیمۺرعیبۺركانۺےکۺادـۺاؾرۺكا ىفۺںیمۺعراانۺیکۺریحانۺنکۺكاریثۺوکۺ شیپۺایکۺےہۺاؾر ۺفلتخمۺراموننۺےکۺداوشنرؾنۺاؾر ۺادوبینۺےکۺرظنكاـ ۺاکۺاجلاهۺایل ۺےہۺاؾر ۺدرگیۺ اتکوبنۺیکۺرطجۺرتہبنیۺارثۺےکۺوطرۺرپۺصاےنمۺالالۺںیہ۔ۺوج’‘ اثز ايرقإٓ فى تلور ايٓكس ايٌزِبى’‘ دارٹکۺدمحمۺرولغلۺصا صۺےکۺكاصۺےسۺوموسصۺےہ۔513 اسۺےکۺها ؾه ۺزسؾارۺیہی ۺےہۺہک ۺدنچۺدرگی ۺبتکۺوجۺااجعرۺعراان ۺےکۺاصمدر ۺےکۺوطرۺرپۺامشرۺوہکرم یتۺ ںیہ ۺاصارهۺایکۺاجالۺ نمۺہلمج ۺاتکوبن ۺںیم ۺےسۺدارٹک ۺیلع ۺوشاجۺا قاضۺیک ۺاتکـۺ‘‘ٌَحِ َؼٓفات ايرقإٓ الَكيِ’‘ اکۺكاصۺایلۺاجاتکسۺےہ۔514 ایس ۺرطجۺرصعۺاحرض ۺےک ۺفنصمۺدبعاابجلر ۺاارافیع ۺےن ۺاینپۺاتکـ ۺ‘‘ٌَحِ ايسراسات ايرقآْيط’‘ 515ںیمۺااجعرۺعراانۺےسۺقلعتمۺصاـۺوسۺےکۺلادكکۺاقمالـۺاکۺاعترفۺرکؾاكاۺےہ۔ اكیشاصۺب وہن ۺاافصلر ۺےنۺیھبۺ‘‘ٌَحِ ايسراسات ايرقآْيط’‘ ۺںیمۺعرااین ۺاقیقحتـ ۺےکۺ قلعتمۺفلتخمۺانعؾنیۺےسۺب وبؽۺاتکوبنۺوکۺعمجۺایکۺےہ۔
ل 512۔ۺوبطمہعۺنورؾـ،ۺدارۺا مصزض،ۺ۲۹۹۱ص۔ 513۔ۺاقہزه،ۺدارۺااعملرف۔ 514۔ركاض،ۺدارۺاارافیعۺللیصزۺفنعہۺاؾلۺ۲۴۰۳،۴دلج۔ 515۔ۺدرتفۺلنلنعاـۺاصا کف،ۺوحرهۺہیملعۺمق۔
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
288
لس مہۺرصع ۺرعیبۺفنصمۺمیعنۺا مغی ۺےنۺ‘‘فَكة اًحاز ايرقإٓ’‘ 516ۺںیمۺااجعر ۺعراان ۺےسۺ ب وبؽۺاماخڈۺوکۺایبنۺایکۺےہۺہیۺاكکۺرتہبنیۺاتکـۺےہ۔ دارٹکۺویفسۺدبعۺاارنمحۺب یشع ۺاؾر ۺان ۺےکۺصاویھتنۺےنۺرریشکۺیکۺ‘‘ايبرصإ فى ًًوّ ايرقإٓ’‘ 517ۺرپۺاینپۺرتہبنیۺقیقحت ۺںیمۺااجعر ۺےکۺكاـ ۺںیم ۺااجعر ۺعراان ۺےس ۺقلعتم ۺبتکۺاؾ رۺ اقمالـۺوکۺااھٹکۺایکۺےہ۔ دمحمۺیلعۺراضیئۺرکامینۺےنۺ M.A.ےکۺیقیقحتۺاقمہ ۺںیمۺااجعرۺعراانۺےسۺب وبؽۺبتکۺوکكارتلبیت ۺ شیپۺایکۺےہۺدمحمۺیلعۺراضیئۺےکۺیقیقحتۺاقمہۺاکۺونعانۺ‘‘نتاب طٓاسي اًحاز َقإٓ’‘ۺےہ۔
516۔دقشم،ۺعلنعۃۺارتلیق،ۺ۲۹۵۵۔ 517۔دارۺااعملرف،ۺنورؾـ۔
اصا کفۺكارخیۺںیمۺزجعمهۺاکۺوصتر
289
اتکایبـ
731
اتکایبـ .1انشإ َوجوز ْاطٓاختط ،كارٍ آلهشيص.
ُ .0اية ايُزاّ ،سيف اي ٓسئ آَسي.
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
290
َ .3غرايحهِ و زررايکًِ ،سيف اي ٓسئ آَسي. ًٌَ .8كات سبًٍ ،بس ايُحُس آيتي. .1ايبسيًٍ ،بسايٌويِ ابٔ اِبى االػبٍ. ًبسايحبار ابٔ احُس. .9ايُِني فى ابواب ايتوحيس و ايٌسٍ ،قاضي ٓ َ .1ك ٓسَطً ،بسايزحُإ ابٔ خًسوٕ. َ .2كائيص ايًِٓة ،احُس ابٔ فارض. .3تأويٌ َظکٌ ايرقإًٓ ،بساهَّلل بٔ َشًِ ابٔ قّتِيبية. .72ايشيرة ايٓبو ٓيةً ،بسايًُک ابٔ صظاّ. َحُس ابوزصزظ. .77ايٌُحزة الهبريٓ ، َ .70حاز ايرقإٌَُٓ ،زبٔ ايُثني ابو ًبيسة. َٔ .73بالُة ايرقإٓ ،احُس بسوي. .78ايّتبؼير في اي ٓسئ ،يٌكوب ابٔ اسحام اسرفايني. َ .71كاالت االسالَيين و اختالف ايُؼًين ،ابوايحشٔ اطٌزي. .79ايُرفزات ،راُب اػفضاّني. ْ .71وِ آيات ايهي زر ْگارغً ،باض اُعاِبي صاطیم. .72زيوإً ،الَط َحُس اقباٍ الصوري. .73فًشفط ْوزي ،تزجُط َٓو ذضز بزرگُضز ،توَاض انويٓاض. .02يٍُ اال ٓزية في قواًس اصٌ ايشٓة و ايحُاًة ،اَاّ ايحَين ًبسايًُک ايحويني. .07ايبيإ في اًحاز ايرقإٓ ،ػالحًبسايفتاح خايسي. ايزازي و آراء ُظ ايکالَية و ايفًشفيةَ ،حُس ػايح ايززكإ. .00فْخ ايسئ ٓ .03ثالث رسائٌ في اًحاز ايرقإٓ ،ايزَاّني و ايدلاِبي و ًبسايكاصز. .08تٓاقف ُْا يا ُيب ُْوَٕ ،حُس اَين احُسي. .01ايُحر ايوجيز ،ابٔ ًليط اْسيسي.
اتکایبـ
.09ايفؼٌ في ايًٌُ و االصواء و ايٓحإً ،لي بٔ َحُس اْسيسي. .01تساوي روحي ،كاهِ زازظ ايزانظضز. .02ايإ ًًِ ،و زئ ،تزجُط بضاء ايسئ ْخَظاهي باربور. َ .03حُوًط آثار ،بازرگإَ ،ضسي. .32ابوبَك َحُس باقالّني. .37قواًس ايُزاّ في ًًِ ايکالّ ،ابٔ َيثِ بحاّني. .30ايرفم بين ايرفقو ًبسايكازر بٔ كاصز بِسازي. .33ايتٌبير ايفني في ايرقإٓ ،بَكي ،طيذ اَين. .38تفشير آال ُءايزحُإَ ،حُس جواز بالغي. .31االًحاز ايبياّنيً ،ايظط بٓت ايظایط. َ .39كايشطاي َيإ تورات ،اْحيٌَ ،قإٓ و ًًَِ ،وريص بوكاي. .31زيوإًَ ،ک ايظٌزاء بضار. .32االًحاز و االيحاز ،ثٌايبي. .33ايبيإ و ايّتبيين ًُزوبٔ بح جاحى. .82ايحيوإًُ ،زوبٔ بح جاحى. .87ايبالُة ايواؿحةً ،لي جساّ.، َ .80شح َواقف ،سيس َشيف ايسئ جزجاّني. .83ايتٌزيفات ،سيس َشيف ايسئ ًلي بٔ َحُس جزجاّني. .88زالئٌ االًحاز ايرقإًٓ ،بسايكاصز جزجاّني. .81وحي و رصبريً ،بساهَّلل جوازي آَلي. .89االرطازً ،بسايًُک جويني. .81زئ و روإ تزجُط َضسي قائني ،ويًياّ جيُز.
291
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
292
.82قاَوض نتاب َك ٓسض ،صانص جيُز. .83نظف ايوٓوٕ ،خًيفط حاجي. َ .12زآة االسالّ ،حشين كط. ايُتـُٔ الْسار ايبالُط و ًًوّ حكائل االًحاز ،اَير يحيي حُزظ ًًوي. .17ايرطاز و ٓ .10اًحاز ايرقإٓ ايبياّني بين ايٓوزيط و ايتلبيلَ ،حُس َشف حٓفي. .13تزجُطي َقإٓ ،بزگززإ فارسي :بضزوز َفيسي ،رطاز خًيفط. .18ايبيإ في تفشير ايرقإٓ ،سيس ابوايكاسِ خویي. .11ايٓبأ ايٌويِ (ْوزات جسيسة في ايرقإٓ)ً ،بساهَّلل زراز. .19يِّتٓاَطً ،لي انبر زصدسا. .11اًالّ ايٓبوة ،ابو حاتِ رازي. .12االربٌين ،فْخ ايسئ رازي. .13ايبراصين ،فْخ ايسئ رازي. .92ايُلايب ايٌاييط ،فْخ ايسئ رازي. .97تفشير نبير ،فْخايسئ رازي. ايُحؼٌ ،فْخايسئ رازي. .90تًديؽ ٓ ْسايُهتوّ ،فْخايسئ رازي. ٓ .93 .98اًحاز ايرقإٓ و ايبالُة ايٓبوية ،ػازم رافعي. .91ايْخائخ و ايحزائح ،قلب ايسئ راوْسي. .99تفشير ايُٓارَ ،حُس رؿا رطيس. .91نتاب طٓاسي اًحاز َحُس ًلي رؿایي ْكَاّني. .92ايبرصإ في ًًوّ ايرقإٓ ،بسرايسئ زرنشي. .93اثز ايرقإٓ في تلور ايٓكس االزِبيَ ،حُس سالّ زًُوٍ. .12نظٓ اف ًٔ حكائل ايّتٓزيٌ و ًيوٕ االقاويٌ في وجوظ ايتأويٌَ ،حُوز بٔ ًُز زَدْشي.
اتکایبـ
.17ايبرصإ ايکاطف ًٔ اًحاز ايرقإٓ ً ،بسايواحس نُاٍ ايسئ زًَکاّني. تلور ايٓكس ايٌزِبيً ،لي َضسي زيتوٕ. .10اًحاز ايرقإٓ و اثزظ في ٓ .13تاريذ ايتُ ٓسٕ االسالمي ،جزجي زيسإ. .18روح فًشفط زر َقوٕ وسلی ،تزجُطي طضزاّ پازوكي ،اتين ژيًشوٕ. .11االيضيات ،جٌرف سبحاّني. .19بزصإ رسايت جٌرف سبحاّني. ًٓ .11س تكؼير بط پيظگاظ َحُس و َقإٓ ،سيس ُالّ رؿا سٌيسي. .12اًحاز ايرقإٓ بين ايٌُتزيط و االطاُعةَٓ ،ير سًلإ. .13طضاب اي ٓسئَ ،حُوًط َؼٓفات ،سضزورزي. َ .22ظاصس ايكياَط في ايرقإٓ ،سيس قلب. .27ايٓحات ،بوًلي سِيٓا. .20ايضيات طفا ،بوًلي سِيٓا. .23االتكإ في ًًوّ ايرقإٓ ،جالٍ ايسئ ًبسايزحُإ سيویط. ٌَ .28ترک األَقإ في اًحاز ايرقإٓ ، ،جالٍ ايسئ سيویط. .21اآلَسي و آراوظ ايکالَية ،حشٔ طافعي. .29حل اييكين في ٌَزفة اػوٍ ايسئ ،سيس ًبساهَّلل طبٓر. ٌَ .21حِ َؼٓفات ايرقإٓ الَكيًِ ،لي طوار. .22سيس صبة اهَّلل ،ايًٌُ و ايٓحٌ ،طضزستاّني. َ .23حُسبٔ بابويط ،االَالي ،ػسوم. ايزؿا ػسوم. َ .32حُسبٔ ًليً ،يوٕ اخبار ٓ .37تفشير ايُيزإ ،سيس َحُس حشين كباكبایي. َ .30حٍُ ايبيإ ،اَين االسالّ كبرسي. .33تفشير كبريَ ،حُسبٔ جزيز كبري.
293
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
294
.38االقتؼاز في االػوٍ االًتكاز ،ابو جٌرف َحُس حشٔ كوسي. َ .31شح اطارات بوًلي ،خواجط نؼير ايسئ كوسي. .39تُضيس االػوٍ في ًًِ ايکالَّ ،حُسبٔ حشٔ كوسي. .31نظف ايُزاز في َشح تحزيس االًتكازَ ،حُسبٔ حشٔ كوسي . َ .32شح اػوٍ ايدُشة ،قاضي ًبسايحبار. .33بِيٓات ايٌُحزة ايدايسة ،حشٔ ؿياء ايسئ ًتر. ًلار. ُ .722فيس ايسئ ،زيوإْ ،يظابوري ٓ .727احياء ايًٌوّ ،ابو حاَس ُزالي. .720االقتؼاز ،ابو حاَس ُزالي. .723تضافت ايفالسفة ،ابو حاَس َحُس بٔ َحُس ُزالي. َ .728كاػس ايفالسفة ،ابو حاَس ُزالي. َ .721شح فؼوؾ ايحهُة ،فاراِبي. .729ايُباحث ايُْشقيط في ًًِ االيضيات و ايلبيٌياتَ ،حُسبٔ ًُز فْخرازي. ٌَ .721اّني ايرقإٓ ابو زْكيا ايسيًیم ُفاء يحيي. .722ايتؼويز ايفني في ايرقإٓ ،سيس قلب. .723طيذ َحُس حشين ،ايسئ و االسالّ ،كاطف ايِلاء. .772خسا َحوري ،قاسِ كاكایي. .777زرنوي ِبي نظإصاَ ،ؼلفي ْژاز ْكمي. .770ػوفي گزي ،احُس نِسوي. .773ايکافيَ ،حُس بٔ يٌكوب كًيني. .778گًسزيضز ،ايٌكيسظ و ايْشيٌة في االسالَّ ،حُس يوسف َوسيً ،لي حشٔ ًبسايكازر، ًبسايٌزيز. .771بحاراالْوار َحُس تقي َحًسي.
اتکایبـ
.779ايرقإٓ َحاوية يفضِ ًُصيَ ،ؼلفي َحُوز. ٌَ .771حِ ايسراسات ايرقآْيةَ ،زصوٕ ايؼفار ،ابتشاّ. .772آَوزغ ًكايسَ ،حُس تقي َؼباح. .773راصُٓاطٓاسيَ ،حُس تقي َؼباح يززي. َ .702حُوًط آثارَ ،زتضي َلضزي. .707ايتُضيس في ًًوّ ايرقإَٓ ،حُس صازي ٌَزفت. .700زروض َشائٌ جسيس لَكميَ ،ؼلفي ًَهيإ. َ .703ثٓوي ٌَٓوي ،جالٍ ايسئ َويوي. َ .708دزٕ االْسار ،گٓحوي ْوامي. .701فَكة اًحاز ايرقإٓ ،نٌيِ ايحیم. .709اًحاز ًسزي زر َقإٓ ،تزجُط َؼلفي حشينيً ،بسايززام ْوفٌ. .701اسالّ از زيسگاظ زانظُٓسإ َغب ،نُص اهَّلل ْيک بين. .702زايزة ايٌُارف ايرقإٓ ايٌْشئُ ،فيس وجسي. .703فًشفط زئ ،جإ صاسپزز. .732تفشير بيإ ايرفقإْ ،س سيس احُس خإ صٓسي. .737فًشفط زئ ،تزجُط بضزاّ راز جإ صيک.
295
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
296
امہرے رتامج رحتكک ۺرتہمج ۺےک ۺاایحء ۺ ،ۺاصا کف ۺ ۺافممیہ ۺؾ ۺرظنكاـ ۺےک ۺاعترف ۺاؾر ۺاصا کف ۺامیلعتـ ۺےک ۺفلتخمۺ وگوشن ۺےس ۺ ۺاعیمل ۺ ۺاعمرشے ۺوک ۺاااگه ۺرکےن ۺاؾر ۺاصا کف ۺرکفۺؾ ۺت ۺررسیج ۺویوینریٹس ۺےک ۺااھٹ ۺوس ۺےسۺ رادئیملع ۺ ۺااكار ۺاک ۺداین ۺیک ۺایگره ۺردنه ۺركاونن ۺںیم ۺرتہمج ۺرکےن ۺےک ۺدرہعی ۺویہزنمص ۺ ۺاؾر ۺاس ۺےک ۺدا نم ۺ ںیمۺ ل رپؾرسۺكاےنۺؾاےل ۺااکونکمۺاڈنیۺرچلکلۺربلزلۺصۺاؾرۺوپ نینکلۺلوکیاررص ۺےسیج ۺاکملقۺرکف ۺیک ۺاجلقۺےس ۺ ااھٹال ۺاجےن ۺؾاےل ۺارتعااضـ ۺ ۺےک ۺوجاكاـ ۺدےنی ۺےک ۺےیل ۺ۱۰۰۸ء ۺںیم ۺ"نیب ۺاالوقاکف ۺاداره ۺلااالۺ رتہمجۺؾ ۺابطىف"ۺاکۺایقصۺلمعۺںیمۺااكا۔ۺاسۺہلسلسۺںیمۺیکلمۺحطسۺرپۺارگنلای،ۺرعیبۺ،ۺفرچنۺ،ۺرج نم،ۺ طا مشنایئ،ۺاردؾ،ۺكاخک،ۺاادری،ۺرؾیس،ۺرتیکۺاؾر ۺاپسہونیۺركاوننۺیکۺفلتخمۺیملع ۺاںینمجنۺلیکشتۺدیۺ ںیئگ۔ہز ۺانمجن ۺرسلااه ۺ ،ۺیملع ۺاكڈرٹی ۺ ،ۺادیب ۺاكڈرٹی ۺ ،ۺرتممج ۺاؾر ۺتیتف ۺامہز ۺرپ ۺلمتشم ۺےہ۔ ۺ ۺذموکره ۺیملعۺ اںینمجن ۺها اقیئ ۺاؾر ۺتیتف ۺرضؾروتن ۺوک ۺدمرظن ۺرےتھک ۺوہال ۺرتہمج ،ۺحیحصت ۺاؾر ۺاصاىف ۺےک ۺفراضئ ۺااجنصۺ دیتیۺںیہ۔اقرنیئۺوکۺعلطمۺایک ۺاجكاۺےہۺہکۺادارے ۺیکۺدنمرہج ۺدلی ۺبتکۺرتہمجۺوہیکچۺںیہۺاؾرۺرقنعبیۺ رویرعبطۺےسۺاا را ہتۺوہرکرظنماعصۺرپاا كاۺاچیتہۺںیہ: ااچنرجۺرتہمجۺؾابطىف :سایؾسۺكادریۺفراصاین ۺاقیقحتکرم یتۺب راۺلااۺالۺاصا کفۺا و رؾۺت
297
اتکایبـ
۱۰۲۰ءۺںیمۺرریۺعبطۺوبطماعـ
ردفی
ؤمفل
رتممج
دیسۺا قاضۺنیسحۺوکہشاری
ها صۺاجلاۺدمحمی دیسۺاجسدۺنیسحۺاکیظ ادرسیۺادمحۺهلؿی
۱
عراانۺاؾرۺایسفنکرم یتۺدكاؾ عراانۺاؾرۺولپرزلص
دمحمۺنسحۺدقردانۺۺیکلم
3
اخا ضۺۺایہٰلۺدلجۺ۴
ٰیبتجمۺرہتاین
۴
ہقفۺاؾرۺلقع
اوبۺااقلمسۺیلعۺدؾطف
۵
وسلۺوسصایٹئ اصا کفۺتشیعمۺںیمۺتچبۺاؾرۺرسامہیۺاکری
درتکۺدیمحۺومالكا
دارکۺنیسحۺؿاہزی ادرسیۺادمحۺهلؿی
دیسۺابعسۺوموسكان
دیسۺاجسدۺنیسحۺاکیمظ
۷
ہقفۺاؾرۺرعف
۸
باجـ
۹
رتمیقۺامسج،ۺدینیۺامسج عراان ۺاؾرۺلوکیاررص
اوبااقلمسۺیلعۺدؾطف دہمیۺرہملای ادمحۺؾاىكی
دیسۺاجسدۺنیسحۺاکیمظ وعنۺیلعۺاجرؾی
دمحمۺنسحۺدقرۺدانۺیکلم
دیسۺاجسدۺنیسحۺاکیمظ
۲
۶
۲۰
خیشۺدبعااتسلر
زجعمهۺایکۺےہۺ؟
298
ونرۺادہلیٰۺب راۺاقیقحتـۺبنمت) یکۺوبطماعـ ردفی
اتکـۺاکكاص
رتممج
اكڈنشی
عبطۺ/رری عبط
۲۔
ایحـۺافہمطؑ
دزۃۺاالصا صۺدیسۺنینسحۺابعسۺرگدلای
اہچرصۺ
عبط
۱۔
اونارۺافہیمط
3۔۰
میلعتۺاالۺاکحص
دزۃۺاالصا صۺدیسۺرمثۺیلعۺوقنیۺ دزۃۺاالصا صۺعنیزۺنیسحۺاخنۺ
اؾل
ۺعبط
اؾل
ۺعبط
۴۔
وسلۺوسصایٹئۺ
دزۃۺاالصا صۺادرسیۺادمحۺهلؿیۺ
اؾل
عبط
۵۔
اامصۺینیمخ ؒۺیکۺرغمیبۺداوشنرۺےسۺاكکۺطا ۺاقـ
کلمۺااجعرۺنیسح
اؾلۺ
عبط
۶۔
اصا کفۺرپدهۺبارتعااضـۺؾوجاكاـ)
دزۃۺاالصا صۺمغیضۺدمہاینۺ
اؾلۺ
عبط
۷۔
رضحـۺربنیؑ،ۺكارخیۺاکۺاكکۺكازگریرکدار
کلمۺااجعرۺنیسحۺ
اؾل
ۺعبط
۸۔
اامصۺینیمخ ؒۺاکۺساییسۺرظنہی
خیشۺدبعۺااتسلر
اؾل
ۺعبط
۹۔ ۲۰۔
عراانۺاؾرۺایسفنکرم یتۺدكاؾٔ ۺزجعمهۺیکۺخانذف
دزۃۺاالصا صۺها صۺاجلاۺدمحمی
اؾل
ۺعبط
دزۃۺاالصا صۺادرسیۺادمحۺهلؿی
اؾل
رریۺعبط
۲۲۔
اخا ضۺایہٰل
دزۃۺاالصا صۺادرسیۺادمحۺهلؿی
اؾل
رریۺعبط