wegwijzer
Tussen en
zekerheid
wegwijz 4 Een diepe rust
Wegwijzer is een eigentijds driemaandelijks blad. Het weerspiegelt de diepere thema’s die de maatschappij boeien en daagt de lezer uit om zelf na te denken. Het blad is een uitgave van de evangelische kerk. De evangelische christenen vormen een groeiende groep van gelovigen voor wie het evangelie centraal staat. Met de Bijbel als basis voor alle facetten van het leven, willen ze zich zowel in de kerk als in de maatschappij inzetten voor de medemens. Meer informatie op www.weg-wijzer.net www.eavlaanderen.be
8 Verlammende angst p4
10 Hexakosioihexekontahexafobie
14 Faalangst
16 Vandaag
over een jaar
18 Een feest dat nooit voorbij gaat
Colofon... Evangelische Volwassenen Werking vzw afd. Wegwijzer Coördinatie:
Kristel De Leenheer, Lambermontlaan 158, 1030 Brussel. tel. 02 241 30 15
Mail:
info@weg-wijzer.net
p8
22 Nooit opgedaagd …
p 14
p 16
26 De dood van Voltaire
Bestel: bestel@weg-wijzer.net Web: www.weg-wijzer.net Redactie:
Ciara Goossens, Kristel De Leenheer, Johan Leroy, Yvan Thomas, Don Zeeman.
Correctie: Peter Vermeersch Eindcorrectie: Marijke Verbrigghe
28 Angst of veilig ?
Vormgeving: Jehtron Wervik © Overname van artikelen is mogelijk, mits voorafgaande toestemming van de uitgever.
2
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
p 22
zer
EDITORIAAL
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID p 26
Voor elk nummer zoeken we, als redactie, een thema waar de artikels in die Wegwijzer dan min of meer over gaan. We proberen vooral op de actualiteit in te spelen. Niet gemakkelijk omdat Wegwijzer maar elke 3 maand verschijnt en de actualiteit elke dag verandert. Jammer genoeg blijven vele thema’s actueel.
p 18
p 20
p 28
Zo ook datgene waar we het deze keer over hebben: ‘Tussen angst en zekerheid’. ‘Angst’ vanwege de terreuraanslagen waar maar geen einde aan komt en waarmee we moeten leren leven. ‘Zekerheid’ vanwege de zekerheid dat God alles in de hand heeft. Je zou misschien denken dat dit twee tegenpolen zijn, maar niets is minder waar. Neem nu de vele verhalen uit de Bijbel. In het Oude Testament hadden de mensen een grote angst om een engel te zien. Want wie een engel zag, zou sterven. Dat was toch de mening van het volk. Vandaar dat wanneer een engel aan mensen goed
nieuws bracht, dat begon met de woorden “wees niet bevreesd…”. In dit nummer werd een selectie gemaakt uit de vele angsten en werden sommige meer uitgelegd. Op het einde van dit blad, zal je weten wat hexakosioihexekontahexafobie is. Ook ppopotomonstrosesquippedaliofobie zal je niet meer onbekend in de oren klinken. Deze keer ook weer vooral persoonlijke verhalen. Veel mensen krijgen in hun leven te maken met angst of een angststoornis. Ook de schrijvers in deze Wegwijzer hebben er op de een of andere manier mee te maken. Zij gaan om met die angsten door op God te vertrouwen, wetende dat niets Hem ontgaat en dat Hij erbij is. Hiervan getuigen ze ook in hun artikels. Heb je vragen of opmerkingen, mail dan maar naar info@weg-wijzer.net
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER 3
Filip De Cavel
Om één of andere reden lijk ik me de omstandigheden van slapeloze nachten te herinneren...
4
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
Ik lag te woelen in mijn bed en ik kon de slaap maar niet vatten. Het had te maken met de impact van enkele Tv-programma’s over hoe grote bommen de wereld konden vernietigen.
Zo was er die ene keer dat de auto ‘op was’ maar het geld ook. Wat nu? Dan was er die andere keer dat een goede vriend boos op mij was. Hoe verder? En begin jaren 80, ik moet 12 geweest zijn, lag ik te woelen in mijn bed en ik kon de slaap maar niet vatten. Het had te maken met de impact van enkele tv-programma’s over hoe grote bommen de wereld konden vernietigen. Jaren later kon ik het beter plaatsen. Het had te maken met de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten; met Ronald Reagan en kruisraketten; met het tegenwicht dat Europa moesten bieden tegen de nucleaire wapens van de Sovjet-Unie.
Onlangs barstte één van mijn dochters in huilen uit. De voor haar hopeloze gedachte dat deze wereld verder afglijdt naar haar eigen vernietiging, dat het terrorisme een niets en niemand ontziende oorlog voert tegen wat onschuldig is. Toen overviel me mijn eigen machteloosheid en slapeloosheid van mijn tienertijd. Al die onschuldige slachtoffers. En wanneer zal ik het slachtoffer zijn? Misschien is dat wel wat me de slapeloze nacht bezorgt. De angst dat ik nu aan de beurt ben. Dat het noodlot mij zal treffen. Een uiteraard zeer egocentrische gedachte, alsof het alleen om mij draait. Beeldend kunstenaar Willem Zijlstra hielp me met zijn kunstwerk ‘Agnus Dei’ te reflecteren op mijn eigen angsten en onzekerheden. Hij heeft het thema "slachtoffer" in een eigentijdse vorm dichterbij gebracht. Dit kunstwerk bestaat uit drie onderdelen, een trilogie.
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
5
Als ik eerlijk ben met mezelf, moet ik wel toegeven dat het me niet lukt om mezelf te overstijgen.
Willem Zijlstra - foto: Wil Werner
Het lam op het stapeltje menselijke onvermogen symboliseert natuurlijk het Lam dat wegnam de zonden der wereld.
Aan de basis van deze drie onderdelen ligt een lam. Zijlstra filmde namelijk een half jaar lang de geboorte, het leven en het sterven van één lam. Ik laat even het eerste en derde deel van zijn werk voor wat het is. Vooral het tweede luik van zijn werk raakte me. In dit onderdeel plaatste Zijlstra het geprepareerde lam ’als geslacht’ op een altaar van kranten: “een opeenstapeling van menselijk onvermogen. De bovenste krantenkop is als een samenvatting van de betekenis: “de mens is tot alles in staat".”
Vandaar dat dit kunstwerk me zo aansprak. Het lam op het stapeltje menselijke onvermogen symboliseert natuurlijk "het Lam dat wegnam de zonden der wereld": een bekende frase voor hen die ooit nog hebben deelgenomen aan een kerkliturgie. Af en toe betrap ik mezelf op hinder en ruis die me uit mijn slaap houden. Maar meer en meer overvalt me de zalige realiteit van een diepe rust die over mij komt. Het vermogen van een God die mijn angst kan wegnemen, lijkt sterker te zijn dan het onvermogen van de mens dat mijn slaap wegneemt. Het is een diepe rust die ik u kan aanbevelen.
Als de mens tot alles in staat is, hoe zal mijn slaapstoornis zich dan ontwikkelen? Chronische insomnia? En angst discrimineert niemand, een beetje zoals ‘de dood’. Een niets en niemand ontziende kracht. Of je nu gelooft in een hoger wezen of niet, angst en dood lijken goede partners van het menselijk onvermogen om zichzelf te overstijgen.
6
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
wegwijzer
5
waarheden die je moet weten over God
1. De mens heeft geen persoonlijke relatie met God.
Nochtans verlangt God naar een intieme en vertrouwelijke band met jou, want je bent geschapen om te leven in relatie met je liefhebbende Schepper. Hij wil je leven zinvol maken en vullen met Zijn liefde.
2. De afstand tussen de mens en zijn Maker is er doordat de mens Hem de rug heeft toegekeerd.
God schiep je met een vrije wil. Daarbij kreeg de mens de keuze te leven in gehoorzaamheid aan zijn Schepper, met alle positieve gevolgen vandien. Ofwel toe te geven aan het kwaad, met alle negatieve gevolgen vandien. De meeste mensen kiezen voor het tweede omdat dit schijnbaar de meeste vrijheid biedt.
3. We kunnen niet uit eigen kracht bij God komen.
De scheiding tussen jou en God is onoverkomelijk. De vele pogingen om de relatie met God te herstellen, lopen telkens op niets uit. Welke inspanningen je ook levert, je slaagt er niet in om zelf terug contact te maken met God.
4. Jezus Christus is de brug tussen de mens en God.
We maken allemaal fouten en hebben moeite om ons aan Zijn geboden te houden. Jezus heeft de straf voor onze misstappen op Zich genomen toen Hij stierf aan het kruis. Als gevolg daarvan kan Hij iedereen die dit erkent, vergeven. Op die manier staat er niets meer tussen jou en God in.
5. Geef je leven over aan Jezus Christus.
Als je beseft dat er een barrière is tussen God en jou die je niet op eigen houtje kunt overbruggen, weet dan dat Jezus Christus de brug is naar God. Hij heeft de weg vrijgemaakt en je moet dit enkel in geloof beamen. Als je dat doet, schenkt Hij je een volledig nieuw en eeuwig leven, komt Hij in je wonen en krijg je contact met Hem. Je kunt Hem iedere dag beter leren kennen, onder andere door het lezen van de Bijbel.
Geef in gebed jezelf aan Jezus. Dan ontvang je het echte leven en word je een geliefd kind van God. Voor eeuwig !!! TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER 7
Verlammende Jean Bos
Wie kent ze niet, de dingen waarmee mensen bang gemaakt worden. Toen ik een kind was, kon ik maar beter heel braaf zijn, anders was er de pakkeman, de duivel. Of in het beste geval nog de politie of de gendarmen die me zouden komen halen. En in de Sinterklaastijd was er de angst om in die vreselijke ‘zak’ terecht te komen. We zongen dan wel met veel ijver dat hij daar "blij van zin de hele wereld instopte", maar in ons hart knepen we hem toch een beetje. De zak van Sinterklaas, Sinterklaas, Sinterklaas. De zak van Sinterklaas, oh jongens, jongens, ‘t is zo’n baas! Daar stopt hij, daar stopt hij, daar stopt hij blij van zin. De hele, de hele, de hele wereld in! Voor volwassenen was er de ongrijpbare en onvoorspelbare ‘kwade hand’, of de donderpreken over hel en verdoemenis. Blijkbaar worden sommige jongeren daarmee nu nog steeds bang gemaakt. Ja, er werden en worden heel wat angstaanjagende dingen gebruikt om mensen onder de knoet te houden. Want dat is de uiteindelijke bedoeling: anderen te controleren, te vertellen wat ze moeten
8
doen en denken. En je weet het, wie bang is, krijgt een pak slaag. Of zoals een andere spreuk het zegt: wat een mens vreest, dat overkomt hem.
Wat ons nu nog bang kan maken Van alle angstwekkende dingen zijn dit waarschijnlijk de ergste: dood, oordeel, hel en duivel, aardbevingen, natuurrampen, oorlog en terreuraanslagen, kanker, pest en andere zware ziekten, verschrikkelijke bovennatuurlijke krachten, wilde beesten, ongelukken en de angst om door iedereen verlaten te worden. Dan zwijg ik nog over spinnen en muizen. En wat te denken van de zo geliefde sprookjes? Kinderen vinden ze best spannend, maar soms krijgen ze ook nachtmerries over heksen, tovenaars,
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
angst weerwolven en meer van zulk onheil. Bendes en gewelddadige groepen weten zich sterk als ze angst en paniek kunnen zaaien. En wie niet horen wil, die laten ze even voelen hoe machtig ze wel zijn; dan piepen die lastposten wel anders. Zelfs in de sport doet angst zich gevoelen. Er zijn altijd wel tegenstanders of ploegen waartegen niet gewonnen kan worden; het Duitse woord ‘Angstgegner’ is ook bij ons niet onbekend.
Angst voor God Vroeger waren mensen nog bang voor God. Hij werd wel voorgesteld als een oude man met een geweldige baard. Maar diep van binnen waren we ervan overtuigd dat Hij altijd alles zag, hoorde, wist en bestrafte. Toch lijkt God hoe langer hoe minder deel uit te maken van ons leven. En angst voor Hem hebben we al lang niet meer. We begrijpen niet waar we ooit zo bang voor geweest zijn. En daarbij, God is toch liefde… Wie zou daar nu bang voor zijn? En als Hij geen liefde is, wel, dan is Hij ongetwijfeld dood. Inderdaad, God is liefde. Maar is Hij alleen liefde? Is Hij ook niet streng en rechtvaardig? Is het toch niet goed ergens in ons hart weet van Hem te hebben?
Bang zijn en vrezen "De liefde laat geen ruimte voor angst; volmaakte liefde sluit angst uit, want angst
veronderstelt straf." Dat zuig ik niet uit mijn duim; het staat in dat prachtige boek dat Bijbel heet. Als we iets willen doen dat niet toegelaten is, kijken we altijd even over onze schouders of iemand het ziet. Dat is gewoon bangheid. Niemand wordt graag betrapt. Mensen worden angst voor God bijgebracht voor het verkeerde dat ze doen. Dat is niet voor niets; Hij kan niets door de vingers zien wat verkeerd is, wat we "zonde" noemen. Maar er bestaat ook een ander soort ‘vrees’ voor Hem: het respect, de eerbied, het ontzag voor Zijn Naam. Ook dat wordt in vele talen ‘vrees’ genoemd, maar dan van de goede soort. God is liefde. Dat heeft Hij bewezen door Zijn Zoon mens te laten worden, om de mens te zoeken die van Hem was afgedwaald, om de straf te dragen voor al wat wij verkeerd doen. Wie dat aanvaardt, ontvangt vergeving voor al deze dingen en mag Hem leren kennen als een vader. Kinderen zijn alleen bang voor hun vader als ze iets mispeuterd hebben. Anders niet, want dan is papa de sterkste, de slimste en de grootste. Dan is er een heilig ontzag voor hem. Zo’n vader wil God voor ieder van ons zijn. Zijn liefde is eerst naar ons toe gekomen in de persoon van Jezus Christus. Voor wie op Hem vertrouwen, verandert angst in ontzag, bang zijn in liefhebben, vrees in eerbied en dankbaarheid.
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
9
fobie Jacques Rommel
01001000 01100101 01101011 01101111
01101010
01111000 01101110
01100001 01100011
01100001 01101011 01101111 01110011 01110100 01100001 01101000 01100101
01110001
666
666 10
01110101
01101001 01101111 01101001 01111000 01100001 01100110
01100101 01110011 00100000 01110010 01101111
01101000 01100101 01111000 01100101 01101111 01100010 01101001 0110010 1
01101101
01101101 01100101 01101100
01000100 01100101 00100000 01001000 01000101 01000101 01010010 00100000 01101001 01110011 00100000 01101101 01101001 01101010 01101110 00100000 01101000 01100101 01110010 01100100 01100101 01110010 00101100 00001010 01101000 01100101 01110100 00100000 01101111 01101110 01110100 01100010 01110010 01100101 01100101 01101011 01110100 00100000 01101101 01101001 01101010 00100000 01100001 01100001 01101110 00100000 01101110 01101001 01100101 01110100 01110011 00101110 00001010 00001010 01001000 01101001 01101010 00100000 01101100 01100001 01100001 01110100 00100000 01101101 01101001 01101010 00100000 01110010 01110101 01110011 01110100 01100101 01101110 00100000 01101001 01101110 00100000 01100111 01110010 01101111 01100101 01101110 01100101 00100000 01110111 01100101 01101001 01100100 01100101 01101110 00001010 01100101 01101110 00100000 01110110 01101111 01100101 01110010 01110100 00100000 01101101 01101001 01101010 00100000 01101110 01100001 01100001 01110010 00100000 01110110 01110010 01100101 01100100 01101001 01100111 00100000 01110111 01100001 01110100 01100101 01110010 00101100 00001010 01101000 01101001 01101010 00100000 01100111 01100101 01100101 01100110 01110100 00100000 01101101 01101001 01101010 00100000 01101110 01101001 01100101 01110101 01110111 01100101 00100000 01101011 01110010 01100001 01100011 01101000 01110100 00001010 01100101 01101110 00100000 01101100 01100101 01101001 01100100 01110100 00100000 01101101 01101001 01101010 00100000 01101100 01100001 01101110 01100111 01110011 00100000 01110110 01100101 01101001 01101100 01101001 01100111 01100101 00100000 01110000 01100001 01100100 01100101 01101110 00001010 01110100 01101111 01110100 00100000 01100101 01100101 01110010 00100000 01110110 01100001 01101110 00100000 01111010 01101001 01101010 01101110 00100000 01101110 01100001 01100001 01101101 00101110
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
'
Leuke titel, nietwaar? Iemand een idee wat het woord betekent? Het betekent 'angst voor het getal 666' en het is één van de vele angsten of fobieën die mensen plagen. Zelf heb ik er ook een paar heel bizarre: brontofobie en globofobie. Nooit van gehoord?
Angsthaas
Brontofobie is 'angst voor onweders' en ik weet zeker dat ik niet de enige ben die daar last van heeft. Globofobie is zeldzamer, maar komt toch voor. Ik schaam me een beetje, maar het is 'angst voor ballonnen'. Beide fenomenen zijn terug te voeren op mijn kindertijd en jeugd. Als peuter speelde ik eens met een prachtige roze ballon in het naaiatelier van mijn vader, tot één van zijn kleermakers met een naald de ballon kapot prikte. Wat een knal! Sindsdien heb ik een hekel aan
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
11
ballonnen. Mijn angst voor onweer heb ik dan weer te ‘danken’ aan een geweldig onweer dat ik als kind meemaakte op vakantie, en waarbij de stenen van de berg afrolden. Mijn neef en ik kropen letterlijk onder ons bed uit schrik. Gelukkig heb ik met het volwassen worden beide angsten tot een beheersbaar niveau weten terugbrengen. Het is zelfs al eens gebeurd dat ik met de ballon speelde met één van de kleinkinderen, al mag die wel niet al te strak opgeblazen zijn. De ballon natuurlijk, niet het kleinkind. Verder ben ik niet echt een angsthaas, maar ook geen dappere held. Zoals ieder mens heb ik echter wel momenten van diepe, existentiële angst gekend, en dat ging dan werkelijk niet om ballonnen of onweders.
Doodsbang
Zo herinner ik me tot op vandaag met grote helderheid dat ik meer dan dertig jaar geleden in het buitenland onderweg was. Het nieuws bereikte me dat mijn zoon van één maand oud met spoed een operatie moest ondergaan. Ik reed op de autosnelweg, en donkere onweerswolken pakten zich dreigend samen. Ik voelde
12
de storm zowel letterlijk als figuurlijk aankomen. En ja, ik was bang, doodsbang en wanhopig omdat ik niet bij mijn vrouw en zoon aanwezig kon zijn. Ik heb gehuild, in stilte en luidop – alleen in de auto. Op een gegeven moment begon ik Psalm 23 uit te spreken en tegelijk te overdenken. "De Heer is mijn Herder..." Tiens, ik ben niet alleen in de auto, er is iemand die over mij waakt. Mijn vrouw is niet alleen in de kliniek, iemand houdt haar hand vast. Onze kleine is in goede handen. Er zijn de dokters, maar er is ook God die toeziet. "Het ontbreekt mij aan niets..." Merkwaardig, je bent in een situatie waarin je in een diepe put zit, en toch ook weer niet. Wie de Herder heeft, die ervaart groene weiden, rust, nieuwe kracht, veilige paden, en hij wordt uitgenodigd aan Zijn tafel. Langzaam aan werd ik uit mijn angst en droefheid opgetild en zag ik weer de zon achter de wolken. Die avond vernam ik nog dat de operatie voorspoedig verlopen was en kon ik met opgelucht gemoed genieten van het avondeten en de nachtrust.
Overwinnen
Ik weet niet wat de lezer over dit verhaal
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
denkt: Psychologie? Inbeelding? Wishful thinking? Nee, hoor, ik weet heel goed hoe ik erover denk: Het werkt! De troostende
Ik weet drommels goed wat ik erover denk: Het Werkt! belofte van Gods aanwezigheid in de donkerste momenten was en is waarachtig en écht, bijna tastbaar. Psalm 23 heeft wellicht al tienduizenden mensen geholpen en troost geboden wanneer ze die het meest nodig hadden. Niet voor niets is het de beroemdste aller psalmen, en velen kennen hem letterlijk uit het hoofd. Wanneer afscheid genomen wordt van een geliefde is deze psalm zalf voor de ziel van de nabestaanden. En wanneer een hevig en langdurig onweer ’s nachts boven Vlaanderen woedt, dan is er hier één die woord voor woord Psalm 23 citeert en overdenkt, tot ie rustig weer in slaap valt.
De HEER is mijn herder, het ontbreekt mij aan niets. Hij laat mij rusten in groene weiden en voert mij naar vredig water, hij geeft mij nieuwe kracht en leidt mij langs veilige paden tot eer van zijn naam. Al gaat mijn weg door een donker dal, ik vrees geen gevaar, want u bent bij mij, uw stok en uw staf, zij geven mij moed. U nodigt mij aaan tafel voor het oog van de vijand, u zalft mijn hoofd met olie, mijn beker vloeit over. Geluk en genade volgen mij alle dagen van mijn leven. Ik keer terug in het huis van de Heer tot in lengte van dagen.
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
13
Klinkt het herkenbaar? Alles gedaan om je goed voor te bereiden op een examen, en op het moment van de waarheid niets meer weten. Alle opgedane kennis lijkt in een zwart gat te zijn verdwenen. Alleen al de gedachte aan zo’n voorval kan mensen doen zweten. Faalangst komt verhoudingsgewijs veel voor. Waar ‘gezonde angst’ ons nog wat kan helpen, zorgt faalangst er voor dat we niet goed meer kunnen nadenken of ons niet langer kunnen concentreren. De belangrijkste vorm van faalangst heeft te maken met schoolse prestaties, maar mensen lijden soms ook aan een sociale faalangst: de schrik om door iedereen negatief beoordeeld te worden. Faalangst is bij uitstek een voorbeeld van hoe schrik verlammend kan werken.
Duizend angsten
"Ik heb duizend angsten uitgestaan." Het is een uitdrukking die mensen soms wel
14
gebruiken als ze door een penibele situatie zijn heengegaan. Schrik is soms moeilijk onder woorden te brengen. Maar zijn er wel duizend angsten? Als je de lijst van bekende fobieën bekijkt, kom je al een heel eind in de richting. Het is nu eenmaal zo dat mensen een onbegrijpelijk grote angst kunnen ontwikkelen voor zaken die normaal de moeite niet waard zijn om er schrik voor te hebben. Maar als je er mee zit, slaat de paniek toe. Hoogtevrees (altofobie) is een vrij bekende – wie te hoog op een ladder staat, kan de daver op het lijf krijgen. Maar je kunt ook angst hebben voor stof (amathofobie), voor de wind (ancraofobie) of voor cijfers (aritmofobie). Van bacteriën houden we meestal niet echt, maar als het tot een ongezonde angst wordt, spreken we van bacteriofobie. Paniek bij het zien van een injectienaald? De officiële naam is belonefobie. Angst om ergens vanaf te springen, noemt men catapedafobie, en wie aan chionofobie lijdt, verhuist best naar een warm land – het is namelijk angst voor
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
‘Weetje v an
Bangelijke
WW’
Top Tien
. e bevolking ed onder d rik voor? o h g c l s a s a n m e n g Er ren nu ee ngsten sco sten’. Sommige a lairste ang u p o ‘p e d n Een lijst va spinnen te worden angst voor ie b fo o beoordeeld n h rd c e ra e A rk e 1 v angst om le fobie n 2 Socia veel mense liegangst imten met obie v rf ru ro te e A ro g r 3 o schrik vo fobie ruimtes 4 Agora oor kleine v g n a b trofobie s 5 Claus hoogtevree ie b even fo ro e A 6 m over te g o g n a b rijgen fobie kanker te k 7 Emeto m o g n a b ofobie nweer 8 Carcin bang voor o ie b fo to n dood 9 Bro ang voor de b ie b fo 10 Necro
sneeuw. Sommige mensen worden gek van angst, anderen hebben een heilige schrik om gek te worden: dat heet dementofobie. Niet verwarren met dentofobie, want dat is de schrik om naar de tandarts te gaan. Wie last heeft van gephyrofobie, blijft wellicht aan de oever staan, want dat is de angst om bruggen over te steken. Het lijstje met zaken waarvoor een mens een onverklaarbare angst kan ontwikkelen, is enorm lang. Eentje om mee te sluiten: Hippopotomonstrosesquippedaliofobie, de angst voor … lange woorden.
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
15
Rao, een oude Hindoe, had al vaak naar de boodschap van de blanke ontwikkelingshelper geluisterd. “Het is allemaal waar wat je zegt”, gaf hij op een dag toe. “Waarom word je dan nu ook geen christen, Rao?”, vroeg de man. “Ik wil er nog eens over nadenken. Jezus Christus is een volmaakt Mens geweest en een groot Man, misschien ook de Zoon van God. Jullie hebben goede samenkomsten, het kan wel zijn dat ik me nog eens bekeer. Maar daar heb ik tijd voor nodig”. De tijd verstreek. De ontwikkelingsarts wees de oude man er steeds op hoe kostbaar de genadetijd is, hoe onverstandig het is je bekering uit te stellen. Rao zei toen: “Ik wil er voorlopig niets meer over horen. Ik heb tijd genoeg. Ik doe nooit iets overhaast. Je zegt zelf dat God genadig en barmhartig is. Hij zal er vast niets op tegen hebben, als ik mijzelf de tijd gun en overal goed over nadenk. God doet ook niets gehaast."
16
Weer verstreek enige tijd. Op een avond kwam er iemand bij de arts en zei: “Rao is ziek en laat vragen of je bij hem wilt komen. Maar vlug, want elk ogenblik is kostbaar”. De zendelingsarts ging mee naar Rao. Deze lag bleek en vol angst op zijn bed. “Geef me toch iets dat me weer gezond maakt” smeekte hij, “ik wil nog niet sterven”. “Leven en dood zijn in Gods hand, Rao, ik zal doen wat ik kan om je te helpen. Maar of het lukt, is in Gods hand, niet in de mijne”, antwoordde de zendingsarts. Hij ging naar de voorkamer en vroeg aan één van de knechten van Rao met hem mee te gaan om het medicijn te halen dat hij thuis zou klaarmaken. Terwijl hij thuis het medicijn maakte, bad hij in stilte voor de zieke Hindoe. Hij had de oude man lief gekregen, hoewel deze zich nog altijd afsloot voor de Blijde Boodschap van de redding in Christus. Terwijl de arts met het medicijn bezig was,
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
Rao is erg ziek en laat vragen of je direct bij hem wilt komen ... kreeg hij een idee. Hij plakte een klein wit papiertje op de medicijnfles en schreef erop: “Een eetlepel vol, vandaag over een jaar innemen”. Rao wachtte ongeduldig op de terugkeer van zijn knecht. Toen deze er eindelijk was, pakte Rao vlug de medicijnfles. Wat schrok hij, toen hij las wat erop stond! “Dat moet een vergissing zijn”, riep hij geërgerd, “ga vlug terug naar het huis van de dokter. Ik kan toch niet een heel jaar wachten, dan ben ik immers al lang dood. Ik wil niet sterven. Breng de fles onmiddellijk terug”. Weer ging de knecht naar het zendingshuis. Hij werd vriendelijk ontvangen en aangehoord. Niet veel later was hij weer bij zijn zieke meester. Toen deze las wat er nu op de medicijnfles stond, schrok hij weer. “Een eetlepel vol, vandaag over een maand innemen”. Weer wees Rao het af: “Zolang kan ik niet wachten, dat moet een vergissing zijn”. Opnieuw ging de knecht met de fles naar het zendingshuis. Deze keer schreef de arts op het etiket: “Een
eetlepel vol, morgenmiddag innemen”. Rao was ten einde raad toen hij het etiket had gelezen. “Morgen? Wat helpt me dat? Morgen kan ik al wel dood zijn. Vandaag heb ik medicijnen nodig. Vandaag moet ik ze hebben. Ga nog één keer naar het zendingshuis. Smeek mijn blanke vriend of hij nog één keer zelf hier bij mij wil komen”. Wat later stond de zendingsarts weer bij het bed van de zieke. Hij had het flesje met medicijnen tegen de koorts meegebracht. “Vriend”, zei hij tegen Rao, “je kunt niet wachten als het om je aardse leven gaat. Hoe kan je het verantwoorden om nog langer te wachten als het gaat om het behoud van je ziel, om je eeuwig behoud”? Rao begreep het. Hij aarzelde niet langer. Nog in dezelfde nacht nam hij de Here Jezus aan als zijn Heiland en Heer. God genas hem ook van zijn hoge koorts. Hij leefde nog verscheidene jaren en was dankbaar, en leidde vanaf die tijd een dienstbaar leven voor zijn Heiland en Heer.
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
17
Marc Vandenbogaerde
Het is beter om naar een begrafenis te gaan, dan naar een feest.
Verdriet is beter dan plezier.
Dwaze mensen denken alleen maar aan plezier maken.
18
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
“Het is beter om naar een begrafenis dan naar een feest te gaan.” Als iemand dit op een receptie tegen jou zou zeggen, zou je je gesprekspartner wellicht eens goed aankijken om hem vanaf dan niet meer au sérieux te nemen en vlug ander gezelschap op te zoeken. Maar de gesprekspartner blijkt net dan op dreef te komen en strooit onverstoorbaar een nieuwe oneliner uit: “Verdriet is beter dan plezier,” orakelt hij vol vuur. En tenslotte, alsof hij het ei van Columbus had uitgevonden: “Dwaze mensen denken alleen maar aan plezier maken.” Deze drie citaten zijn natuurlijk niet opgetekend ter gelegenheid van een receptie, maar ze komen recht uit de Bijbel en zijn van de hand van Salomo, de koning-filosoof van het oude Israël. Als je zijn uitspraken vreemd vindt, ben je lang niet de enige. Juist daarom laten ze je niet los. Wat Salomo heeft opgeschreven, verwachten we niet, strijkt tegen de haren in, is dwars en wars van goede smaak. Op het eerste gezicht klinken zijn boutades bovendien zwartgallig. Misschien zelfs choquerend of schofferend. Echt, meent hij dat nu? Is rouwen beter dan feesten, is huilen te verkiezen boven lachen? Hoe kan droefheid nu beter zijn dan vrolijkheid? Dit is toch absurd, de wereld op zijn kop! Het is nochtans de Bijbel ten voeten uit. Wie de
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
19
Een begrafenis doet een mens stilstaan bij waar het in het leven werkelijk om draait.
Schrift onbevangen leest, valt van de ene verbazing in de andere. Ik noem slechts enkele van een uitgebreide reeks paradoxale uitspraken die we in de bijbel aantreffen: De eersten zullen de laatsten zijn. Wie zijn leven probeert te behouden, zal het verliezen. Zalig zijn de armen van geest, zalig zijn zij die treuren. In feite is het evangelie – de kern van het christelijke geloof – zelf één grote paradox: omdat Christus voor ons is gestorven, kunnen wij leven. Zijn dood betekent onze overleving. Dood is leven. Terug naar onze drie quotes van Salomo. Natuurlijk gaan we allemaal liever naar een verjaardag of een jubileum. Maar, zegt Salomo, toch kun je beter naar een begrafenis gaan. Waarom? Wel, op een feest is het gezellig, goed en fijn. Maar er ontbreekt iets. Wat zou dat kunnen zijn? Op een fuif denk je niet aan het einde van de fuif, integendeel. The party must go on.
20
Het feest kan nooit lang genoeg duren. Een feest doet je even de werkelijkheid vergeten. Maar een begrafenis en een bezoek aan een rouwende familie drukt ons met de neus op de feiten, nl. het leven is vluchtig en vergankelijk, kort en kwetsbaar. Dat doet een mens stilstaan bij waar het in het leven werkelijk om draait. Dat maakt een mens wijs. Daarom, zegt Salomo, is het bij een droevig gezicht met het hart goed gesteld. In tijden van rouw leer je op de juiste manier naar het leven kijken, nl. in het licht van de eeuwigheid. Want, en ik citeer opnieuw Salomo: “de dood is het einde van ieder mens. Dat moeten we niet vergeten.” Al onze levens gaan naar eenzelfde punt: het ultieme moment voor iedereen. Op een feest denk je alleen aan rozengeur en maneschijn. Maar bij een afscheid sta je stil bij de bittere realiteit. Het leven is geen altijddurend feest. Daarom, dixit Salomo, is een feest weliswaar goed en plezant, maar is een begrafenis beter. Een huis van rouw, tijden van verdriet en tegenslag zijn de momenten bij uitstek
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
waarbij je kunt leren om naar boven te kijken. Steek toch je kop niet in het zand, alsof er niets is nĂ de dood. Gedraag je toch niet alsof je zelf heer en meester van je leven bent. Op een begrafenis beseffen we dat niemand zijn leven in eigen hand heeft. Vanuit de Bijbel wordt ons aangezegd dat ons leven een geschenk van God is en dat er een dag komt waarop we door God geroepen zullen worden. De vraag is: zijn
we er dan klaar voor? De vreugde van een feest is de volgende dag voorbij, maar een leven met God gaat nooit voorbij, zelfs niet als je gestorven bent. The party will go on. De genoemde citaten vind je in het oudtestamentische bijbelboek Prediker, hoofdstuk 7, de verzen 1 tot 4.
Je vindt Mij niet alleen in schoonheid, maar ook in pijn en in gezichtern vol verdriet. Ik kan het diepste laten bijdragen aan het goede. En wij weten dat voor wie God liefhebben, voor wie volgens zijn voornemen geroepen zijn, alles bijdraagt aan het goede.
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
ROMEINEN 8:28 - DAGELIJKSEBROODKRUIMELS.NL
Het goede
21
Don Zeeman
22
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
Het is een wandtegeltje dat vroeger in Wie rijk is, kan z’n vermogen in rook zien nogal wat huizen te zien was. Een gedicht opgaan en wie gezond is kan ziek worden. dat de lezer duidelijk wil maken dat het Al die mogelijke rampen vallen onder eigenlijk niet veel zin heeft om overal de noemer: de risico’s van het leven. Elk bang voor te zijn. Als je het vandaag nadenkend mens weet dat er tegenslagen de dag leest, kan het redelijk oubollig in het leven kunnen komen: de zon schijnt overkomen. Niet vreemd, want het dateert immers niet altijd. Maar je druk te maken nu eenmaal uit de negentiende eeuw. De schrijver ervan is onbekend, maar velen denken in Mensen zijn niet alleen bang voor die richting van de Nederlandse poëet Nicolaas Beets. Afgezien van wat er te gebeuren staat, maar schrijver was hij ook nog theoloog nog veel meer wat er eventueel en predikant. Dus een versje van zou kunnen gebeuren. vrome strekking past wel bij hem. Hij deed het natuurlijk op de manier die toen ‘in’ was. Had hij nu geleefd, dan had hij zich Nicky B. genoemd en om wat er allemaal zou kunnen gebeuren had hij een rap gemaakt… Maar goed, ? Terecht schrijft de dichter over dat soort Beets koos later voor het pseudoniem potentieel lijden: ‘doch dat nooit op zal Hildebrand en schreef de Camera Obscura, dagen’. Je hele leven bang zijn voor wat een monument in de Nederlandstalige zou kunnen gebeuren. En achteraf bezien literatuur. allemaal voor niets: het is een schrikbeeld. Maar terug naar ons tegeltje. Want los van de vraag van wie de tekst is – sommigen denken ook aan onze ‘eigen’ Guido Gezelle, bij wie het misschien ook wel past – gaat het uiteindelijk toch om de woorden. De kerngedachte van de eerste strofe is dat mensen niet alleen bang zijn voor wat er te gebeuren staat, maar nog veel meer wat er eventueel zou kunnen gebeuren, ‘het lijden dat men vreest’. En als je daar mee begint, is er veel mogelijk. Wie werk heeft, kan het verliezen, wie een relatie heeft, kan die kwijt geraken.
Dat de dichter een overtuigd gelovige was, wordt duidelijk uit zijn bedenking dat mensen meer proberen te dragen dan God te dragen geeft. De gedachte is diepgeworteld in de overtuiging dat geen mens op aarde meer te verduren krijgt dan dat hij of zij aankan. Soms, als je ziet met welke ellende mensen te maken krijgen, valt dat moeilijk te bevatten. Maar geloven gaat nu eenmaal verder dan wat we met ons verstand kunnen bevatten. Dan worden twijfels omgezet in zekerheid. Dan is er reden om de toekomst
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
23
Het kruis stelt een mens in staat om te genieten van wat het leven te bieden heeft. Ook te weerstaan wat het bestaan bedreigt.
met vertrouwen tegemoet te zien. Niet onbezonnen, wel onbevreesd. Maar als het onheil toch toeslaat? Onbezorgd betekent voor veel mensen: zwaar verzekerd. We kunnen immers in tijden van nood terugvallen op onze verzekeringscontracten. Sommige daarvan zijn heel nuttig, vaak ook verplicht. Autoverzekering, sociale zekerheid en dergelijke dingen. Maar wie wil, kan zich tegen nog veel andere onverwachte zaken indekken. Het ‘lijden dat men vreest’ is voor zakenlui een bron van inspiratie om toch maar een gevoel van veiligheid te geven.
24
De dichter zag het anders: wie in het leven toch de dingen tegenkomt die hij vreesde, mag juist in de donkere momenten op God vertrouwen. Hij draagt Zijn kinderen door de moeilijkste momenten. Of, zoals het gedicht zegt: Hij geeft kracht naar kruis. Dat stelt een mens in staat om te genieten van wat het leven te bieden heeft. Ook te weerstaan wat het bestaan bedreigt. Een heel andere manier van leven dan bang af te wachten op de ellende die ons mogelijk te wachten staat … maar waarschijnlijk nooit komt opdagen.
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
‘Weetje v an
WW’
Iedereen een beetje bang ? Volgens de European Study on Epidemiology of Mental Disorders heeft ruim 15 procent van de Belgische vrouwen en iets meer dan 11 procent van de Belgische mannen ooit in hun leven een angststoornis meegemaakt.
g n a b Van de totale Belgische bevolking heeft 6,8 procent een specifieke fobie meegemaakt. Als het over specifieke problemen gaat, dan valt het op dat 2,3 procent van de bevolking last heeft gehad van posttraumatische stressstoornissen. En dat telkens zo’n 2 procent een paniekstoornis of een sociale fobie heeft meegemaakt. Hoewel het merendeel van de inwoners van ons land dus geen last heeft van overmatige angst, zijn er redelijk veel mensen die op een of andere manier de angst niet meer de baas konden … Lichamelijke, wellicht herkenbare klachten die bij een paniekaanval horen, zijn: verhoogde hartslag en bloeddruk, duizeligheid, droge mond, misselijkheid, pijn in de borst en een kortademig gevoel – kortom: zaken die we best kunnen missen …
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
25
(Peper en Zout, J. John en Mark Stibe, blz. 155-156)
Voor iemand die zonder Christus leeft, is de dood vaak een verschrikking. Bekend is het verhaal van de Franse verpleegster die erbij was toen Voltaire stierf. Later vroeg men haar dringend een Engelsman te verplegen die ernstig ziek was. Haar eerste vraag was: “Is hij christen?” “Ja”, was het antwoord, “hij is een christen in de ware zin van het woord. Hij heeft altijd geleefd met eerbied in zijn hart voor God. Maar waarom vraag je dit?” Zij antwoordde: “Ik was de verpleegster die Voltaire verpleegde toen hij op sterven lag. Voor al de rijkdommen van Europa wil ik nooit meer een atheïst zien sterven.”
Als je vreest voor het oordeel, dan komt het in eerste instantie omdat je nog geen keuze maakte voor
. s u z e J
26
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
27
Annette Annette Hartman
“Bij God zijn we veilig. Hij is onze schuilplaats, onze burcht waar we veilig zijn.”
Bijbel, boek Psalmen hfdstk. 46 vers 2b “Vrees, angst, onzekerheid” versus “vertrouwen, veiligheid, zekerheid”. We kennen het allemaal: angst. Angst voor wat er ons, of onze geliefden, kan overkomen… Angst voor het lijden. Angst voor aanslagen, want die waren zo dichtbij huis ! Het raakte ons allemaal heel dichtbij. In onze directe omgeving; van familie of van vrienden. 28
Angst doet veel met ons. Angst zorgt ervoor dat je niet meer durft te leven. Angst sluit je op in een kelder, want je durft niet meer te leven. Leven in angst kan toch niet de bedoeling van ons leven zijn? Aanslagen die dood en verderf zaaien, zijn erg. Het verdriet is immens groot. Daar zijn geen woorden voor… Je kunt daar niet zomaar overheen stappen. Ik huil mee met allen, die een geliefde hebben verloren, of die gehandicapt zijn geraakt. Als ik al met je mee kan huilen, dan zal onze Schepper zéker meehuilen als Hij ziet wat er met ons gebeurt. Mensen zeggen wel eens tegen mij: “Ik ben
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
risico door ons een vrije wil te geven. jaloers op mensen zoals jij, want jij hebt Liefhebben kun je namelijk alléén maar uit steun aan je geloof. Ik niet, want ik geloof je eigen vrije wil en God wilde dat jij uit je niet en ik kan niet geloven.” eigen vrije wil zou kiezen om Hem lief te Op zo’n moment weet ik nooit wat ik hebben. moet zeggen, want ik ben inderdaad bevoorrecht! Maar: kán jij niet geloven, of wíl jij niet geloven? Dat is wel een groot verschil. Aanslagen die dood en verderf Je kunt er namelijk voor kiezen om te zaaien, zijn erg. Het verdriet zeggen: “Ik wil geloven. God als U bestaat, wilt U is immens groot. Daar zijn me dan helpen om te kúnnen geloven?” geen woorden voor… God wil dat gebed graag beantwoorden! “Maar waarom staat God zoveel lijden toe als Hij dan werkelijk bestaat?” Zoals ik al schreef: God huilt er ook om! Hij heeft dit niet zo gewild. Hij nam al vòòr de schepping een enorm
Hij wist al vòòr de schepping dat Hij voor een oplossing moest zorgen als jij een andere weg koos dan die van Hem; als jij Hem niet wilde gehoorzamen.
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
29
Hij had Zijn plan al klaarliggen. Het kostte Hem Zijn geliefde Zoon om de breuk met ons te herstellen. Hij moest aanzien hoe Zijn geliefde Zoon stierf aan een kruis. “Uhm… dat is toch geen liefde, als je willens en wetens je zoon laat sterven aan een kruis?” Weet je wat zo mooi is; dat deed Hij nu juist uit liefde voor jou! Anders bleef jij voor eeuwig gescheiden van Hem en van Zijn liefde. Maar nu weet jij zéker dat God jouw pijn en verdriet als geen ander begrijpt en meevoelt. Want Hij heeft het Zelf doorstaan. Ongelooflijk, toch!?
Het lijden van de wereld zet de deur van jouw hart open. Het lijden van de wereld zet de deur van jouw hart open. Lijden en leven horen onlosmakelijk bij elkaar. Zonder lijden is er geen leven. Het lijden zorgt ervoor dat jij jezelf de vraag stelt, waar ieder van ons met zijn eigen hart eens in zijn leven het antwoord op moet geven: “Waar heb ik mijn vertrouwen op gesteld?” Want één ding is wel duidelijk door de aanslagen. We hebben ons leven niet zelf in de hand. Wij kunnen geen dag aan ons leven toevoegen.
30
Dus: waar stel jij je vertrouwen op? Op mensen, overheden, machten, aanzienlijken, wereldheersers? Op jezelf
WEGWIJZER - TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID
In het leven is er één zekerheid die vaststaat nl. dat we allemaal eens dood zullen gaan om over te gaan in het eeuwige leven. Ben je daar bang voor? Ken je angst voor de dood? Houdt de angst voor de dood jou in zijn greep? Ik hoop van niet! Want bij God ben je veilig, altijd! Door je hart open te stellen voor Hem, ontvang jij het eeuwige leven bij Hem. De dood heeft dan geen macht over jouw leven, want dan behoor je toe aan Hem. De dood is dan een soort overgang van het tijdelijke naar het eeuwige leven
De dood heeft dan geen macht over jouw leven, want dan behoor je toe aan Hem. bij God; te vergelijken met een rups die een vlinder wordt. God heeft Zijn plan voor deze wereld immers allang klaar liggen; Hij zal een nieuwe hemel en een nieuwe aarde maken!
misschien? Je kunt het immers zelf allemaal regelen en in orde maken… Of toch niet, want als… ?
Je kunt er voor kiezen om je veilig en geborgen te wéten bij God. Bij Degene, Die het eerste woord en het laatste woord heeft over hemel en aarde.
TUSSEN ANGST EN ZEKERHEID - WEGWIJZER
31
Genk: Gent: Kortrijk: Genk:Genk: Kortrijk: Kortrijk:345 Vennestraat Grotesteenweg-Noord 15 Meense 3600 Genk Vennestraat 345 345 Zwijnaarde 8500 Ko Grotesteenweg-Noord Grotesteenweg-Noord 15 15 9052Vennestraat Meensestraat Meensestraat 79 79 089 30 58 86 09 220 17 02 3600 3600 GenkGenk 9052 9052 Zwijnaarde Zwijnaarde 8500 8500 Kortrijk Kortrijk genk@hetgoedeboek.be gent@hetgoedeboek.be 089 30 089 5830 8658 86 09 220 0917 220 0217 02 056 35 056 7835 9978 99 kortrijk (Esméralda Vermeesch + (William en Lyssa Bode) genk@hetgoedeboek.be genk@hetgoedeboek.be gent@hetgoedeboek.be gent@hetgoedeboek.be ( kortrijk@hetgoedeboek.be kortrijk@hetgoedeboek.be Chris Desmet + team) (Esméralda (Esméralda Vermeesch Vermeesch + + (William (William en Lyssa en Lyssa Bode)Bode) (Jona(Jona & Sara & Govaert) Sara Govaert) Chris Chris Desmet Desmet + team) + team)
Gent:Gent:
webshop: Leuven: Genk: Kortrijk: webshop: webshop: Leuven: Leuven: Vennestraat 345 Tervuursesteenweg 192 hetgoedeboek.be Grotesteenweg-Noord 15 Meensestraat 79 3600 3001 Heverlee Tervuursesteenweg 192 Genk 192 9052 Zwijnaarde Tervuursesteenweg 8500 Kortrijk hetgoedeboek.be hetgoedeboek.be 089 30 58 86 016 25 93 83 09 2203001 17 02 3001 Heverlee Heverlee 056 35 78 99 genk@hetgoedeboek.be gent@hetgoedeboek.be 016 25 016 93 25 8393 83 leuven@hetgoedeboek.be kortrijk@hetgoedeboek.be (Esméralda Vermeesch + (William en Lyssa Bode) Casier & team) (Jona & Sara Govaert) (Marcel leuven@hetgoedeboek.be leuven@hetgoedeboek.be Chris Desmet +(Marcel team)(Marcel Casier Casier & team) & team)
Gent:
webshop:
Leuven: Tervuursesteenweg 192 3001 Heverlee 016 25 93 83 leuven@hetgoedeboek.be (Marcel Casier & team)
hetgoedeboek.be
Abonnement op Wegwijzer
✃
Wil je een abonnement nemen op Wegwijzer? Of wens je iemand een abonnement te schenken? Vul de bon in, stuur ‘m op, en jij of je kennis ontvangt per post viermaal per jaar Wegwijzer. Je betaalt slechts e 9 voor een heel jaar. Ja, ik neem een abonnement op Wegwijzer Naam:
........................................................................................................................
Adres:
..........................................................................................................................................
Stuur deze bon naar Evangelische Volwassenen Werking vzw - Wegwijzer, Lambermontlaan 158, 1030 Brussel.
Vriendelijk aangeboden door: