wegwijzer Driemaandelijks tijdschrift - 40ste jaargang -
www.hetgoedeboek.be/wegwijzer
EN TOEN WAS ER OORLOG
Editoriaal
Nooit meer oorlog
Wegwijzer is een eigentijds driemaandelijks blad. Het weerspiegelt de diepere thema’s die de maatschappij boeit en daagt de lezer uit om zelf na te denken. Het blad is een uitgave van de evangelische kerk. De evangelische christenen vormen een groeiende groep van gelovigen voor wie het evangelie centraal staat. Met de Bijbel als basis voor alle gebieden van het leven, willen ze zich zowel in de kerk als in de maatschappij inzetten voor de medemens. Meer informatie op www.wegwijzer.be & www.alliantie.org
2
Kristel De Leenheer
Wereldkampioen voetbal is België niet geworden. Toch hebben ze goed gespeeld. Vinden jullie ook niet? Het thema van deze Wegwijzer is heel actueel. Precies honderd jaar geleden begon wereldoorlog I. Wat eerst gezien werd als een ‘oorlogje dat maar enkele dagen ging duren’, is uitgelopen tot een gruwelijke oorlog van 4 jaar. Heel België herdenkt dit jaar deze oorlog en n.a.v. wapenstilstand op 11 november vonden we dat we ook een Wegwijzer aan oorlog in al zijn aspecten moesten wijden. Of de mensen echt iets van oorlog geleerd hebben, blijft de vraag. In steeds meer landen wordt er gevochten. Steeds meer mensen zijn ook op de vlucht. Niet enkel omdat ze vrezen voor hun leven vanwege
WEGWIJZER - OORLOG
de oorlog, maar ook vanwege hun geloof. Deze vluchtelingen ondervinden in levende lijve wat er in de bijbel staat: “Als jullie berichten horen over oorlog en opstand, raak dan niet in paniek. Die dingen moeten eerst gebeuren, maar dat is nog niet meteen het einde.” (Luc. 21:9). Hopelijk vinden ze ook wat troost in het volgende vers “Jullie zullen door iedereen worden gehaat omwille van mijn naam; maar wie standhoudt tot het einde zal worden gered.” (Matt. 10:22). Dit nummer bevat naast informatie over oorlog, ook getuigenissen. Julia Austen vertelt hoe haar strenge opvoeding haar leven heeft bepaald, er was waarlijk geregeld ‘oorlog’ in het gezin waar ze opgroeide. Een gemakkelijk leven heeft ze niet gehad, maar ze is wel een sterke en gelukkige vrouw geworden.
EDITORIAAL
De Lakenhalle van Ieper - 1916
Zelf ben ik meer te weten gekomen van WOI door mee te rijden met een bustour van Frontline Tours en Lionel Roosemont, de gids, te interviewen. Deze excursie heeft een diepe indruk op mij achter gelaten en zo’n ritje kan ik iedereen, die meer over de oorlog te weten wil komen, zeker aanraden. ‘Krijgen is de kunst’ gaat over krijgen/hebben en geven. Over het verschil tussen de mens die neemt en God die geeft. Over het verschil tussen de mens die op oorlogspad trekt en wat God gedaan heeft. Het stukje ‘genade’ gaat hier verder op in. Wat is genade en hoe ziet God dit?
Shoichi Yokoi is een man die 28 jaar in de jungle heeft gewoond ten tijde van W.O.II. Al die jaren dacht hij dat de oorlog nog gaande was en leefde hij moederziel alleen verstopt. Het klinkt onwaarschijnlijk, maar het is een waargebeurd verhaal. Informatief is het artikel over de kruistochten. Hierin kunnen jullie een beknopt antwoord terugvinden over het wie, wat, waarom en hoe van kruistochten.
meegemaakt en kind waren in die tijd. Het tweede gaat over Yvan Thomas die de oorlog figuurlijk heeft meegemaakt door een geraamte uit de tijd van W.O.I te vinden. Tot slot kunnen jullie in deze Wegwijzer nog een boekbespreking terugvinden. In ‘Hitlers kruis’ staat de vraag ‘waar was de kerk van Christus?’ centraal.
Veel leesgenot!
De laatste twee artikels ‘heeft het leven nog zin na WOI?’ en ‘het genadeschot’ zijn twee getuigenissen. Het eerste over mensen die de oorlog letterlijk van heel dichtbij hebben
OORLOG - WEGWIJZER 3
Oorlog vindt niet enkel tussen naties plaats, veel vaker en tevens verborgener overheerst het wereldwijd ook ontelbare families.
Julia Austen Ciara Goossens
Het Antwerps dialect komt helemaal tot leven van zodra Julia haar mond opent. In de jaren zestig groeide ze in de koekenstad op en ondanks ze er al veertig jaar niet meer woont, verraadt haar flamboyant woord- en klankgebruik nog steeds haar afkomst. Ostentatief kan je deze dame allerminst noemen, minzaam zelfs. Bijna nederig biedt ze mij een stoel aan en verontschuldigt zich bij voorbaat voor de chronische buikloop van haar Jack Russell, wat ik trouwens geweten zal hebben. Julia ’s leven leest als een Jane Austen-roman, drama overheerst, maar net als voor Jane is ook voor Julia het aspect van humor en zelfspot essentieel.
4
WEGWIJZER - OORLOG
MAATSCHAPPIJ
2014
OORLOG - WEGWIJZER
5
“Cliff vertelde over zijn geloof en dat ontroerde mij zodanig dat ik de Bijbel sindsdien nooit meer heb gesloten.”
Apejoeng en vetscheer De ijzeren vuist was heer en meester ten huize van kleine Julia. Niet zozeer in fysieke vorm, alhoewel een goed pak rammel haar niet vreemd was, maar vooral het streng verbale en emotieloze gedrag van haar ouders kenmerkte haar opvoeding. Militaire tucht noemt ze het zelf. Antwerpse beledigingen als apejoeng en vetscheer waren gebruikelijk. Ook financieel was er geen overschot. Haar vader vertoonde dwangneurotisch gedrag en ging dagelijks voor het schoolgaan door een hele routine aan handelingen. Startende met het obsessief controleren en hercontroleren van elk gas- en waterkraantje tot het zorgvuldig plaatsen van iedere huissleutel op het daarvoor bestemde tafel- of schouwhoekje. Zo wachtte Julia iedere ochtend een halfuur op de stoep van de deur. Op school komt ze in aanraking met het woord ravotten, een nieuw begrip voor haar. Terug thuis trok ze haar stoute
6
WEGWIJZER - OORLOG
schoenen aan en stelde haar ouders ook voor om met z’n allen te ravotten, de arme mensen bleken zelf het woord niet te kennen.
Kolenkot De katholieke zusterschool waar Julia schoolliep bood geen troost. “Wanneer onze kom soep niet leeg was, gutsten de nonnen het letterlijk onze mond binnen. Waren we vervolgens nog ongehoorzaam dreigde opsluiting in het kolenkot.” Geloven was verplicht, zo kregen de leerlingen een kaart die bij elke mis diende afgestempeld te worden zodat de zusters hun aanwezigheid konden nagaan. De godsdienstlessen waren vaak meer op het absurde dan het leerrijke af: “Tijdens het verhaal van Jezus die op het water liep, ging de onderwijzende pater zelf in een emmer water staan, lachwekkend was me dat.” Julia’s leven ging van de drop in de regen: “Op een dag wurmde ik me door het
MAATSCHAPPIJ
Julia Austen zoldervenster heen met het plan mezelf naar beneden te gooien, maar toen ik daar zat kreeg ik hoogtevrees en schoof angstig terug naar binnen.”
Cliff Richard Met de man van haar leven kreeg ze vier dochters: “Ze noemden ons het meisjeshuis.” Julia ging bewust niet uit werken om fulltime mama te zijn, maar pech bleef haar toch achtervolgen. Tijdens de boodschappenronde in het centrum zag ze haar echtgenoot, die op zijn werk hoorde te zijn. ’s Avonds confronteerde ze hem hiermee. Al geruime tijd bleek hij een relatie met een andere vrouw te hebben. Ze twijfelde geen moment en zette de echtscheidingsprocedure in gang: “Hij bedroog niet enkel mij maar ook voor onze dochters had hij amper oog.” De hypocrisie van het geloof had intussen ook bij Julia haar tol geëist tot een concert van de legendarische Britse zanger Cliff Richard in Brussel plaatsvond. “Cliff vertelde tussen de muzieknummers door over zijn geloof en dat ontroerde mij zodanig dat ik terug thuis de Bijbel terstond opensloeg en sindsdien nooit meer heb gesloten.”
Zelfspot Omdat ze zelf streng en liefdeloos was
grootgebracht, koos Julia weloverwogen voor een mildere en tedere opvoeding bij haar eigen kroost. “Mijn kleinkinderen knuffel ik soms zo hard door, dat ze zeggen van oma dat is te veel.” Ook een slechte gezondheid krijgt haar niet klein, integendeel zelfspot wordt mede hierdoor een manier van leven, of beter overleven. Als ik haar vraag om zichzelf te omschrijven; antwoordt ze prompt: “Een zot ros dat te lomp is om af te maken.” Ze zegt dat ze misschien niet veel voorstelt, maar klopt vervolgens met haar vuisten op tafel en zegt: “Ik voel het nog, dus ik ben er nog steeds.” “Ik moet trouwens op je vraag terugkomen”, stopt ze me, “Geluk is niet iets onbekends voor mij, het zit in allerlei dingen: de glimlach van mijn kleinkinderen, een gebed, de dankbaarheid van een zieke buurvrouw voor een tas soep. Neen, ik ben inderdaad niet perfect, maar veel beter: ik ben gelukkig.”
Om de anonimiteit te respecteren is de naam Julia verzonnen. Omwille van de parallel met Shakespeare ’s Romeo en Juliette, waarin ook de zoektocht naar liefde centraal staat, koos ik voor deze naam.
OORLOG - WEGWIJZER
7
Een oorlog om nooit te vergeten Kristel De Leenheer
28 juli 1914.
In OostenrijkHongarije worden de kroonprins Franz Ferdinand en diens vrouw vermoord. Wat hierop volgt is het begin van de Eerste Wereldoorlog. Deze ‘Groote Oorlog’ was waarschijnlijk de gruwelijkste uit onze geschiedenis. In vier jaar tijd kostte ze het leven van meer dan 500 000 soldaten in Ieper, waarvan de jongsten vermoedelijk maar 13 jaar oud waren!
8
WEGWIJZER - OORLOG
MAATSCHAPPIJ
Mijn beide grootvaders waren soldaten in WO I, mijn vader in WO II. Mijn ooms hebben dit niet overleefd, mijn vader wel.
Herinneringen aan deze oorlog zijn er vooral in en rond Ieper te vinden, want daar werd het meest gevochten. Op deze plaatsen zijn ook meer dan 150 Britse militaire begraafplaatsen terug te vinden. Dit jaar is het 100 jaar geleden dat WO I begon. Ter gelegenheid hiervan worden er overal in België evenementen, rondleidingen, tentoonstellingen, … georganiseerd. Op een warme zaterdag in juli werd ik tijdens een 4 uur durende rit met een minibus in en rond Ieper ondergedompeld in de Eerste Wereldoorlog. Lionel Roosemont die zowel de chauffeur als de gids bij Frontline Tours is, is iemand die zijn beroep vol passie uitoefent en naar wie je uren kan luisteren. Na de tour had ik de gelegenheid om hem enkele vragen te stellen.
Wegwijzer: Hoe ben je hierin gerold? Lionel: “Mijn beide grootvaders waren soldaten in WO I, mijn vader in WO II. Mijn vader was van De Panne en de geallieerden hadden hun kamp (hoofdkwartier tijdens de Slag van Duinkerke) daar. Toen hij zag dat België verloren was, sloot hij zich aan bij de Witte Brigades. Maar hij werd opgepakt. Samen met mijn 2 ooms werd hij naar een concentratiekamp gebracht. Mijn ooms hebben dit niet overleefd, mijn vader wel. Eenmaal terug thuis wilde hij tot aan zijn dood niks vertellen over de oorlog. Ik was wel altijd geïnteresseerd in de oorlog, en op 8-jarige leeftijd begon ik boeken erover te lezen. In die tijd las ik vooral over de 2e Wereldoorlog vanwege mijn vader, maar toen ik naar Ieper verhuisde, raakte ik ook steeds meer gefascineerd door de 1e Wereldoorlog. Zeven à acht jaar geleden ben ik beginnen gidsen in bijberoep, maar al snel ben ik het in hoofdberoep gaan doen.” Wil je jouw publiek een bepaald gevoel geven tijdens de tour? “Ik ben pas tevreden als mensen WO I hebben aangevoeld. Niet enkel met droge gegevens, maar ook met levensverhalen, wat echt gebeurd is. ..
OORLOG - WEGWIJZER
9
Tijdens die oorlog zijn er meer dan 500 000 soldaten gesneuveld in Ieper. Elk van hen had een levensverhaal. Dat zijn dus meer dan 500 000 levensverhalen. Er valt dus veel over te vertellen.” Is er een boodschap die je hen achteraf wil meegeven? “Het thema ‘Evangelie’ is in die oorlog een belangrijk punt. Massa’s soldaten hadden een levende relatie met de Heer. Het geloof was dus ook voor hen belangrijk. Zo kwamen bijvoorbeeld velen in ‘Talbot House’ in Poperinge tot bekering. Midden WOI werd dit huis gerund door twee Britse legeraalmoezeniers. Ze hadden er een ontspanningsoord voor Engelse soldaten van gemaakt. Gedurende de oorlog heeft het huis aan meer dan een half miljoen mannen onderdak geboden.” .. Hoe combineer je je werk met je christelijk geloof? “Dat past heel goed bij elkaar. Oorlogen zijn een logisch gevolg van de verkeerde ingesteldheid van mensen: macht, rijkdom, egoïsme, … Maar God gebruikt toch deze oorlogen om mensen naar Hem toe te trekken. Juist op zulke momenten denken mensen na over een leven na de dood, over de zin van hun leven … In die zin gaan oorlog en geloof heel vaak samen.”
10
WEGWIJZER - OORLOG
Wat voor indruk laat de Eerste Wereldoorlog op jou persoonlijk na? “Dat we een heel verwende generatie zijn. Men heeft er geen benul van wat er zich tijdens WO I heeft afgespeeld. Jaren voor WO I had de mens besloten God achter zich te laten. Volgens mij was die oorlog dan ook een oordeel van God. De mens was hoogmoedig geworden en dacht het zelf aan te kunnen. Het brengt mij ook tot dankbaarheid. Nu zie ik echter ook wel hetzelfde als 100 jaar geleden gebeuren in Oekraïne. Mensen helpen elkaar niet meer. We leven in een gevaarlijke tijd. Het is ook niet normaal dat we 70 jaar zonder oorlog zijn. Dit komt wel terug.” Hoe combineer je je werk met je christelijk geloof? “Oorlogen zijn een logisch gevolg van de verkeerde ingesteldheid van mensen: macht, rijkdom, egoïsme, … Maar God gebruikt toch deze oorlogen om mensen naar Hem toe te trekken. Juist op zulke momenten denken mensen na over een leven na de dood, over de zin van hun leven … In die zin gaan oorlog en geloof heel vaak samen.”
MAATSCHAPPIJ
Moeder en kind tijdens een gasaanval
Honderd jaar geleden dachten vele mensen dat de oorlog slechts een korte tijd zou duren. Helaas… en zoals in elke oorlog vielen ook hier veel te veel onschuldige slachtoffers. Soldaten stierven niet enkel tijdens het vechten, maar vaak wegens ziekte of andere omstandigheden. In de loopgraven moesten ze maanden paraat staan. Als het daar dan bv. te veel geregend had, was dit heel ongezond. Het water kon maar moeilijk weg en de soldaten moesten er soms dagen met hun voeten instaan. Het gevolg was dan vaak dat ze via hun voeten volledig ziek werden, gangreen kregen en stierven. Door de regen veranderde ook de kleigrond in de omgeving van het front in een waar moeras. Daarom kon je het front enkel op glibberige loopbruggen bereiken. Wanneer de soldaten ‘s nachts in het donker hun weg moesten vinden over deze loopbruggen, kwam het vaak voor dat ze in het moeras gleden en uiteindelijk stikten. Een ander gruwelijk feit uit deze oorlog waren de mosterdgasaanvallen. Echte maskers bestonden nog niet, die zijn pas later uitgevonden. Het was een dodelijk gas, en je kon er (tijdelijk) blind van worden.
Engelse soldaten helpen een gewonde naar de hulppost.
Een bekend en berucht personage die van tijdelijke blindheid genas, was Adolf Hitler. Als jonge soldaat vocht ook hij mee aan het front. Maar hij overleefde… Wat weinigen weten, is dat je je wel kon beschermen tegen de aanvallen van chloorgas. De eerste maskers waren doeken in urine gedoopt die voor de mond gehouden werd. Voor ons is zoiets ondenkbaar, maar in tijden van oorlog doen mensen veel van wat ze anders nooit zouden doen. Op zo’n moment is overleven het belangrijkste. Dit zijn maar enkele voorbeelden van wat Lionel verteld heeft. Wil je er meer over weten, dan raad ik je zeker de rit aan. Deze medaille uitgereikt aan Belgische veteranen. De medaille WO1 kon nog een aantal extra’s op het lint bevatten: een kroon voor vrijwilligers, een zilveren balkje per frontstreep, een verguld balkje ter vervanging van 5 zilveren, ... De voorzijde van deze driehoekige medaille toont een Belgische soldaat met op zijn adrian helm een lauwertak. Boven deze soldaat staat een klimmende leeuw met naast hem eikenloof- en Lauwertak.
OORLOG - WEGWIJZER
11
KRIJGEN IS DE KUNST Jean Bos
Vandaag de dag gebruiken we het woord niet meer zo dikwijls, maar vroeger sprak men meer over een ‘krijg’ dan over een oorlog. In het Duits wordt het woord ‘Krieg’ trouwens nog altijd gebruikt. Bij ons is de Boerenkrijg zonder meer een monument uit de geschiedenis. De Boerenoorlogen hebben zich dan weer veel later, en in Zuid-Afrika afgespeeld.
12
WEGWIJZER - OORLOG
UITGELEGD
Soldaten in het leger worden ook wel krijgslieden genoemd, en we spreken over krijgsmanskunst. Dat is niet alleen de beheersing van gevechtstechnieken zoals worstelen, schermen enz. Het gaat dan ook over mensen die aanvals- of verdedigingsstrategieën voor het leger kunnen bedenken en laten uitvoeren. Zo beschouwt men Napoleon als een van de meest geniale militaire strategen ooit.
Hebben is hebben Eigenlijk zegt het woord ‘krijg’ heel precies waar het bij een oorlog om te doen is: om de krijg. Wat wil men dan verkrijgen? Een zo groot mogelijk rijk, het bezit van en de macht over een grondgebied, de verwijdering van een bevolkingsgroep uit een interessante streek, enz. Kortom, mensen trekken ten oorlog om te bezitten, om te heersen, om de baas te zijn. Dat daarmee het recht en de waardigheid van anderen geschonden wordt, is voor hen bijzaak. De Bijbel, meer bepaald de brief van Jacobus, geeft het heel kernachtig weer: jullie begeren, jullie zijn moorddadig en doen je best om dingen te bemachtigen, maar kunnen ze niet verkrijgen; jullie maken ruzie en voeren strijd, jullie
bidden niet, of jullie bidden verkeerd en dus ontvangen jullie niet, omdat jullie alleen aan je eigen voordeel denken. Zo kreeg Duitsland van België niet de toestemming om door ons land naar Frankrijk op te rukken. Dus zat er voor de Duitse keizer maar één ding op om zijn doel te bereiken: België bezetten. Gevolg: de Grote Oorlog, de eerste krijg op wereldschaal. Natuurlijk was dat niet
Mensen trekken ten oorlog om te bezitten, om te heersen, om de baas te zijn. de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog, maar deze geschiedenis laat zien waartoe leiders in staat zijn om het doel te bereiken dat ze zich voor ogen hebben gesteld.
Geven is meesterschap God, de Maker en Eigenaar van alle dingen, had de aarde aan de mens toevertrouwd om erover te heersen. De mens moest er niet de baas over spelen - hij handelde in opdracht, en had tot taak als een goede huisvader te zorgen voor de wereld. ..
OORLOG - WEGWIJZER
13
UITGELEGD
Maar de mens liet zich verleiden om goed en kwaad te willen kennen, en om zo gelijk te zijn aan God. Door die zonde is alles verkeerd gegaan. Niet alleen maken we er hoe langer hoe meer een zootje van. Erger is dat deze mooie schepping in de invloedsfeer van Gods tegenstander terechtkwam. Gevolg: oorlogen en allerhande miserie.
Wie willen we nu vertrouwen? Hem die met geweld neemt wat hem niet toekomt? Of Hem Die in staat was te geven. Vanzelfsprekend wilde God Zijn eigendom terughebben. Daarvoor gebruikte Hij echter een heel andere methode. Hij ging niet op krijgstocht, maar in plaats daarvan heeft Hij gegeven. Zijn enige Zoon, Jezus, werd mens en droeg de straf op onze ongehoorzaamheid. Hij stierf in onze plaats, maar verrees, omdat Hijzelf onschuldig was.
14
WEGWIJZER - OORLOG
Daardoor bracht Hij de wereld aan God terug. We zien dat nu nog niet, maar God heeft Zijn kerk gebouwd op deze bezette aarde. En er komt een dag dat Jezus terugkomt om de bezetter definitief te verdrijven.
Conclusie Wie willen we nu vertrouwen? Hem die met geweld neemt wat hem niet toekomt? Of Hem Die in staat was te geven, en zo Zijn eigendom te herwinnen? Goed, hebben is hebben en krijgen is de kunst. Maar onvoorwaardelijk schenken, dát is pas meesterschap. Hij die het aandurfde om het liefste wat Hij had te geven aan mensen die dat geschenk zouden vertrappen, is een grotere held dan wie met geweld pakt wat niet van hem is. Hij is ook in staat de roep “nooit meer oorlog!” tot werkelijkheid te maken. Ja echt, eens zal het voor altijd vrede zijn, als de Koning van de vrede komt!
LEZEN, KIJKEN & HOREN
Herfstboeken Yvan Thomas
Hitlers kruis
Genade
“De verschrikking van Adolfs Hitler ‘Derde Rijk’ blijft een verbijsterend hoofdstuk in de geschiedenis. De macht waarmee hij een hele natie hypnotiseerde is legendarisch, maar één vraag in het bijzonder smeekt om een antwoord: Waar was de kerk van Christus?”
Een soldaat in het leger van de hertog van Wellington was al vaak gestraft voor zijn wandaden, maar niets hielp. Tenslotte deserteerde hij, maar hij werd gepakt. Weer stond hij voor de hertog, die niet anders kon dan de doodstraf over hem uit te spreken, want het was oorlog. De hertog zei bewogen : “Ik ben met jou ten einde raad. Alles heb ik geprobeerd. Ik heb je vaak moeten straffen, maar niets heeft geholpen. Hoewel je overigens een goed soldaat bent, moet ik deze strenge straf over jou uitspreken. Maar misschien kan één van je kameraden nog een goed woordje voor je doen !”
Zo staat te lezen op de achterflap. Het boek leest als een trein omdat iedereen wel met die vraag zit: hoe was het mogelijk dat de meeste kerkleiders het hakenkruis een bijzondere plaats gaven in hun kerken? Nationalisme nam de plaats in van het zuivere christelijke geloof en behalve enkele uitzonderingen, keek de Duitse kerk de andere kant op toen Hitler zijn ‘Endlösung’ begon. Hitlers Kruis is het verhaal van een natie van wie de kerk haar belangrijkste roeping vergat en haar fout te laat ontdekte… ERTS, De Evangelische Radio- en Televisie Stichting, zendt programma’s uit met een duidelijke inhoud. Geïnspireerd door het Evangelie, gericht op het leven van alledag, met een sterke maatschappelijke betrokkenheid. U kan de ERTS-programma’s beluisteren elke eerste woensdag van de maand om 20.02 uur op Radio 1.
Eén van de soldaten zei : “Generaal, u hebt al veel geprobeerd, maar nog niet alles. Eén ding hebt u nog niet gedaan. U hebt hem nog nooit genade bewezen, u hebt hem nog nooit alles vergeven.” Hier moest de hertog even over nadenken, maar hij ging erop in. Hij vergaf de soldaat alles en stelde hem meteen op vrije voeten. En … dit werkte. De soldaat was heel dankbaar, hij veranderde zijn leven, hij deserteerde niet weer, hij toonde zijn dankbaarheid, door als een goed soldaat zijn plichten te vervullen. Weet je dat God ook al onze zonden vergeeft, terwijl wij het absoluut niet verdienden. We zijn opstandelingen tegenover God. Maar Hij wil de spons erover vegen als wij aanvaarden dat wij het zelf niet kunnen oplossen maar dat Jezus Christus in onze plaats voor de oplossing zorgde. En dat is genade…
Al deze boeken en meer zijn verkrijgbaar in Het Goede Boek, een christelijke boekhandel met filialen in heel Vlaanderen. Woont u niet in de buurt, dan kan u de boeken eveneens telefonisch of via e-mail bestellen. Voor meer informatie: www.hetgoedeboek.be
OORLOG - WEGWIJZER
15
SCHRIK voor de DOOD
We schrijven 1973. We bevinden ons op het kleine eiland Guam in de Stille Oceaan, ten oosten van de Filippijnen. Terwijl het langzamerhand donker wordt, zijn twee vissers bezig de fuiken in de rivier na te kijken, als er voor hun ogen een tengere gestalte voorbij glipt. Vlug zetten ze de achtervolging in. Korte tijd later hebben ze een geheel verwaarloosde, in vodden gehulde man tot staan gebracht. Het blijkt een Japanner te zijn. Er wordt een tolk bij gehaald. Verbaasd horen de vissers de man vertellen, dat hij als sergeant bij de keizerlijke Japanse strijdkrachten, Shoichi Yokoi, al sinds 28 jaar in de jungle woont. Nog steeds is hij er rotsvast van overtuigd, dat de oorlog nog niet is afgelopen. 28 verloren jaren. 28 jaar geleefd als een dier, in angst en op de vlucht. 28 jaar die hij als vrij man bij zijn gezin had kunnen doorbrengen. Hij had dan wel pamfletten gevonden waarop stond dat de oorlog was afgelopen, maar hij dacht dat het een leugen van de vijand was. Misschien hebt u het eerste deel van het verhaal hoofdschuddend zitten lezen. Iemand die 28 jaar lang denkt dat de oorlog nog gaande is en zich daarom schuilhoudt in de jungle. Wat een leven! Zo dom kan iemand toch niet zijn?
16
WEGWIJZER - OORLOG
Maar helaas zien we bij dit waar gebeurde verhaal de parallel met ons eigen leven over het hoofd: sinds de zondeval leeft de mens in oorlog met God en is hij voor Hem op de vlucht. De mens heeft een vijandige positie jegens God ingenomen. Maar 2000 jaar geleden heeft God vrede aangeboden. Het vredesverdrag werd op de heuvel Golgotha, de heuvel van het oordeel, vlak voor de poorten van Jeruzalem gesloten. Niet in een voornaam hotel. Ook niet met vulpen en inkt, maar aan een ruwhouten kruis en met het bloed van Gods Zoon, Jezus Christus. Hij is onze Vrede. U moet er alleen maar mee instemmen. Capituleren en inzien dat u niet zonder God kunt, is de enige oplossing om vrede te krijgen in uw hart.
OVERDENKING
AopWegbwoinjzeerm nt
Abonnement op Wegwijzer
Wil je een abonnement nemen op Wegwijzer? Of wens je iemand een abonnement te schenken? Vul de bon in, stuur ‘m op, en jij of je kennis ontvangt per post viermaal per jaar Wegwijzer. Je betaalt slechts e 9 voor een heel jaar.
Ja, ik neem een abonnement op Wegwijzer Naam:
........................................................................................................................................................................................
Adres:
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
✃
National Archives and Records Administration
Shoichi Yokoi maakte in die eenzame jaren zelf zijn kledij met grassoorten.
Stuur deze bon naar Wegwijzer, Lambermontlaan 158, 1030 Brussel.
National Archives and Records Administration
Japanese 6 inch batterij op Guam.
Amerikaanse bommenwerper neergehaald door Japanners op Guam tijdens de bevrijding van het eiland.
Wegwijzer colofon... Coördinatie: Kristel De Leenheer, Lambermontlaan 158, 1030 Brussel. tel. 02 241 30 15 Mail: wegwijzer@hetgoedeboek.be Redactie: Ciara Goossens, Kristel De Leenheer, Johan Leroy, Yvan Thomas. Eindcorrectie: Ines Roels Vormgeving: Jehtron Wervik © Overname van artikelen is mogelijk, mits voorafgaande toestemming van de uitgever.
OORLOG - WEGWIJZER 17
Kruistochten Kristel De Leenheer
Nu de conflicthaard IsraĂŤl/Palestina weer volop in de actualiteit is, leek het ons interessant om eens terug te keren naar een van de eerste oorlogen in het gebied, en specifiek de oorlog om Jeruzalem. Ik heb het dan over de kruistochten. Vanwege hun heftig karakter zou het verkeerd zijn om ze op te hemelen. Gedurende 2 eeuwen zijn er immers tienduizenden doden gevallen en werd er soms enkel gemoord om te moorden. Toch hadden kruisvaarders een missie en doodden de meesten onder hen ook niet zomaar. Echte kruisvaarders die wilden vechten voor hun geloof konden hun daden in deze strijd in hun ogen dan ook motiveren. Bij deze frissen we jullie middelbare schoolkennis van de Kruistochten even op.
18
WEGWIJZER - OORLOG
UITGELEGD Oproep tot Kruistochten door paus Urbanis II
Kruistochten? Kruistochten waren een reeks van militaire missies georganiseerd door de paus of de rooms-katholieke kerk met als voornaamste doel het Heilige Land Jeruzalem te heroveren van de heidenen. Tussen 1096 en 1272 zijn er 9 geweest en regeerden de kruisvaarders bijna 100 jaar over het koninkrijk Jeruzalem. De kruisvaarders waren christelijke troepen uit West-Europa en kwamen voornamelijk uit Zuid-Frankrijk en Noord-ItaliĂŤ. Maar ook Duitsers en Nederlanders waren van de partij.
de pelgrimstochten die de christenen naar Jeruzalem en andere steden ondernamen, moeilijk of zelfs onmogelijk. Hoewel het gebied onder islamitisch bestuur stond, was dit voordien altijd mogelijk geweest. Dit, samen met de veroveringen van Jeruzalem in 615 en 637, de verwoesting van de Heilige Grafkerk door de Fatimidische kalief Al-Hakim in het jaar 1009 zorgde ervoor dat christelijk Europa deze ravages en overwinningen beu waren en wilden terugvechten.
Kenmerken
De strijders hadden verschillende namen. Zo noemden ze zichzelf kruisvaarders, Om een kruistocht een kruistocht te ridders van het kruis, ridders van Christus noemen, moest aan verschillende criteria of gewoonweg ridders. Ze zagen zichzelf vooral als pelgrims en gaven daarom ook gehoor aan De verwoesting van de Heilige deze pauselijke oproep. Grafkerk zorgde ervoor dat Het christelijk kruis gebruikten ze als symbool. Ze geloofden christelijk Europa de ravages beu namelijk dat het symbool van het waren en terugvochten. kruis hen onoverwinnelijk maakte in hun strijd tegen de moslims.
Ontstaan Paus Urbanus II en zijn kruistochtpredikers voerden in 1096 een intensieve campagne om mensen warm te maken kruisvaarder te worden. Onder leiding van Godfried van Bouillon reisden de eerste kruisvaarders drieduizend kilometers om Jeruzalem te bereiken. De voornaamste reden voor de kruistochten waren de Seltsjoeken. Nadat zij Palestina hadden veroverd, maakten ze
of kenmerken worden voldaan. Het begon bij een oproep door de paus. Deze oproep werd verspreid d.m.v. een pauselijke bul en preken van geestelijken. De kruistochten werden gefinancieerd door een specifieke belasting, zoals de cruzade of de Saladintiende. En wel het belangrijkste voor de kruisvaarders zelf was dat ze een aflaat of aflaten van de paus ontvingen en hun zonden werden kwijt gescholden. Dit in schril contrast met wat de bijbel over het kwijtschelden van zonden schrijft. In Johannes 1:29 kun je lezen dat Johannes over Jezus zegt: “Daar is het lam van God,
OORLOG - WEGWIJZER
19
dat de zonde van de wereld wegneemt.” Alleen God, en geen paus of andere geestelijken, kan zonden kwijtschelden.
wordt, kan hij het Koninkrijk Gods niet zien.”
Kruistochten liepen parallel met de zogenaamd rechtvaardige oorlog. Deze oorlog was een Romeins concept dat in de christelijke traditie geïntegreerd werd door Augustinus. Ook een rechtvaardige oorlog had kenmerken. Ten eerste moest ze worden uitgeroepen door een legitieme autoriteit, bv. de paus. Ten tweede moest ze vechten voor een rechtvaardig doel. Kruisvaarders vochten voor de bevrijding van Jeruzalem en ten derde moesten ze vechten met een juiste intentie. Kruistochten werden religieus gemotiveerd.
Redenen om mee te doen
Godsdienstoorlogen zijn niet enkel beperkt tot kruistochten. Ook de jihad, de gewapende oorlog tegen de niet-moslims, kan hieronder gebracht worden. Volgens deze strijders krijg je het eeuwige leven als je in een heilige oorlog vecht en sterft. Net zoals het kwijtschelden van zonden door de paus, is dit in tegenstelling met de bijbel. Jezus is voor onze zonden aan het kruis gestorven en enkel wie wedergeboren wordt, kan zeker zijn van eeuwig leven. Johannes 3:3 schrijft: “Jezus antwoordde en zeide tot hem: Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u, tenzij iemand wederom geboren
20
WEGWIJZER - OORLOG
Iedereen die wilde meedoen aan een kruistocht, kreeg die mogelijkheid. Naast het gewone volk liepen ook priesters, vorsten en bisschoppen mee. Zelfs vrouwen en kinderen gingen mee in deze tocht. Op kruistocht gaan was in de eerste plaats om Jeruzalem te bevrijden. Het Heilige Land was op dat moment in handen van Islamitische Turken die Jeruzalem voor zichzelf wilden houden. Voor Europeanen was dit een belangrijke stad omdat dit de bakermat van het christendom was. Naast de bevrijding van Jeruzalem wilde men ook de islamitische veroveringen ongedaan maken, de oosterse kerk herenigen met de kerk van Rome en een uitbreiding van de wereldlijke macht naar het oosten voorzien. Voor de strijders persoonlijk was het een manier van boete doen. Velen onder hen hadden een gewelddadig leven achter de rug en door te vechten voor een
UITGELEGD
Voor de strijders persoonlijk was het een manier van boete doen. Door te vechten voor een rechtvaardig doel zouden ze hun tijd in het vagevuur bekorten.
rechtvaardig doel zouden ze hun tijd in het vagevuur bekorten. In die tijd was de angst voor de dood en het hiernamaals groot. Dat was ook de reden waarom vele edelen op latere leeftijd het klooster ingingen.
Ook Joden werden geviseerd De Joden zijn een volk dat al vaak werd vervolgd of verbannen uit verschillende Europese landen. Tijdens de kruistochten bereikte deze vervolging haar eerste piek. In 1096 werden bloeiende gemeenschappen langs de Rijn en de Donau volledig vernield. In 1147, tijdens de tweede kruistocht, werden massa’s Joden in Frankrijk afgeslacht. Hetzelfde gebeurde in latere kruistochten. Deze afslachtingen zorgden er ook voor dat vele Joden naar Polen vluchtten. Eeuwen later, in de 16e eeuw, kreeg Polen hierdoor de grootste bevolking Joden van Europa. Maar alsof hen in koelen bloede vermoorden nog niet genoeg was, besliste paus Innocentius III in 1216 dat ze ook nog vernederd moesten worden. Zo moesten ze een zogenaamde Gele Vlek dragen op hun bovenkleding. Mannen kregen een speciale Jodenhoed en de Joden moesten
in speciale wijken wonen, de getto’s.
Oprichting ridderordes Vanaf de 12e eeuw werden er, als gevolg van de kruistochten, christelijke ridderordes opgericht. Europese ridders verenigden zich in meerdere kruisridderordes. Het doel van zo’n ridderorde was om het ‘levende christendom’ te behouden in het Heilig Land. Hoeveel ordes dit waren is echter niet te zeggen want ze werden voortdurend opgericht, opgeheven en samengevoegd. De belangrijkste in het Heilige Land waren de johannieters en de tempeliers. De johannieters of beter bekend als de hospitaalridders, werden in 1113 door de paus erkend. Deze orde mocht zelf haar leider benoemen, tienden innen en waren alleen verantwoording schuldig aan de paus. Officieel was hun enige doel het helpen van armen en zieken. Sinds 1136 gingen ze zich meer richten op de strijd tegen de moslims. Hiervoor kregen ze pas op het einde van de 12e eeuw toestemming van de paus. De tempeliers waren een monnikenorde ontstaan uit het broederschap van vooral Franse kruisvaarders. Rond 1118 legden de klassieke monastieke beloften van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid af ten overstaan van de patriarch van Jeruzalem. In 1129 werd de orde officieel erkend door de Katholieke Kerk en bleef
OORLOG - WEGWIJZER
21
UITGELEGD
Vanaf de 13e eeuw werden de kruistochten uitgeroepen door christelijke vorsten. Vanaf dan streden ze vooral tegen zogenaamde ketters, zoals de katharen.
bijna 200 jaar bestaan. Hun opdracht bestond erin de pelgrims in Palestina te beschermen. Zij werden tijdens hun pelgrimtochten door het Heilige Land regelmatig slachtoffer van overvallen door autochtonen die het platteland bleven beheersen. Twee andere ordes waren deze van Sint-Lazarus en van Calatrava. De Orde van Sint-Lazarus bestond uit melaatse ridders die door andere ordes waren verstoten toen ze de gevreesde ziekte opliepen. De Orde van Calatrava bedreigden de Castiliaanse koningen. De ridders waren vooral machtsbelust en rijk, en bemoeiden zich met de troonopvolging. De christelijke ridderordes werden in de middeleeuwen door de pausen gezegend, maar waren soms een echte doorn in het oog. Zo bleken de ridders soms onhandelbare dwarsliggers te zijn die alleen maar wilden oorlog
22
WEGWIJZER - OORLOG
tegen andere christenen voeren en vooral op macht uitwaren.
Daarna… Vanaf de 13e eeuw (tot midden 15e) werden de kruistochten niet meer uitgeroepen door de paus, maar door christelijke vorsten. Hierdoor veranderde de aard ervan. Vanaf dan streden ze vooral tegen zogenaamde ketters, zoals de katharen. Hiervan is het woord ‘ketter’ ook afgeleid. Tussen de 11e en 15e eeuw waren er ook oorlogen tegen heidenen en moslims, die niet gericht waren op het Heilig Land, maar wel op het uitbreiden van het christendom in heidense en islamitische gebieden. Bronnen: Historianet.nl www.allaboutgod.com wikipedia
wegwijzer
5
waarheden die je moet weten over God
1. De mens heeft geen persoonlijke relatie met God.
Nochtans verlangt God naar een intieme en vertrouwelijke band met jou, want je bent geschapen om te leven in relatie met je liefhebbende Schepper. Hij wil je leven zinvol maken en die optie vullen met Zijn liefde.
2. De afstand tussen de mens en zijn Maker is er doordat de mens Hem de rug heeft toegekeerd.
God schiep je met een vrije wil. Daarbij kreeg de mens de keuze te leven in gehoorzaamheid aan zijn Schepper, met alle positieve gevolgen vandien, ofwel toe te geven aan het kwaad, met alle negatieve gevolgen vandien. De meeste mensen kiezen voor het tweede omdat die schijnbaar de meeste vrijheid biedt.
3. We kunnen niet uit eigen kracht bij God komen.
De scheiding tussen jou en God is onoverkomelijk. De vele pogingen om de relatie met God te herstellen, lopen telkens op niets uit. Welke inspanningen je ook levert, je slaagt er niet in om zelf terug contact te maken met God.
4. Jezus Christus is de brug tussen de mens en God.
We maken allemaal fouten en hebben moeite om ons aan zijn geboden te houden. Jezus heeft de straf voor onze misstappen op zich genomen toen Hij stierf aan het kruis. Als gevolg daarvan kan Hij iedereen die dit erkent, vergeven. Op die manier staat er niets meer tussen jou en God in.
5. Geef je leven over aan Jezus Christus.
Als je beseft dat er een barrière is tussen God en jou die je niet op eigen houtje kan overbruggen, weet dan dat Jezus Christus de brug is naar God. Hij heeft de weg vrijgemaakt en je moet dit enkel in geloof beamen. Als je dat doet, schenkt Hij je een volledig nieuw en eeuwig leven, komt Hij in je wonen en krijg je contact met Hem. Je kunt Hem iedere dag beter leren kennen, onder andere door het lezen van de Bijbel.
Geef in gebed jezelf aan Jezus. Dan ontvang je het echte leven en word je een geliefd kind van God. Voor eeuwig ... !!! OORLOG - WEGWIJZER 23
Heeft het leven nog zin na
W.O. 1
(Uit “Ooggetuigen”) André Houwen uit Reningelst vertelt:
De vrouwen, die in Reningelst achterbleven, wasten voor de soldaten en verkochten souvenirs. Praktisch ieder huis was een winkel: prentkaarten, fruit, kant. Van alles. Ze mochten de hele dag door verkopen. De Engelsen betaalden goed. Ze hadden veel geld. Dat heeft al die vluchtelingen rechtgehouden. Als de soldaten hun pree getrokken hadden, dan moest het op tegen dat ze naar de tranchés (loopgraven) trokken. Wij hadden thuis een café, zeven meter vierkant. Er kon daar veel volk in. Mijn zuster, die twee jaar en half jonger was dan ik, moest in ‘t café piano spelen. Ze leerde piano. Er waren goeie muzikanten bij de Engelsen, net zoals bij de Duitsers. Mijn zus kon zingen van “It’s a long way”. “Allez, Mie Kadul, sing us a song “, zeiden ze tegen haar. Ze gingen dan rond en in geen tijd had ze drie-vierhonderd frank. Als ze naar de tranchés moesten, gingen ze om acht uur weg. “Fucking trenches” zeiden ze, al hun zakken uit op tafel en ze moesten dan nog eens zoveel bier of wijn hebben. Als het niet op was, zeiden ze: “Pak vast, little girl” en de kleine kreeg de rest. Ze moesten geen geld meer hebben. Als ze naar de tranchés gingen, waren ze er toch niets meer mee…
24
WEGWIJZER - OORLOG
http://www.westhoekverbeeldt.be
“Sing us a song
André Houwen tijdens zijn militaire dienst te Elsenborn, hij werd geboren te Reningelst op 7 juli 1904.
Windsels Vrouwen wasten de kleren van de Engelse soldaten. ‘t Was geen plezierig werk, met al die luizen. Wij, kinderen, pakten al wat we krijgen konden. Schoenen bijvoorbeeld. Je had ons moeten zien lopen, met onze kinderschoenen in die grote soldateschoenen. En windsels. Ik had zeker, zonder overdrijven, 15 tot 20 paar van die windsels. De schoonste hielden we voor ’s zondags. Dat waren er die we gevonden hadden van de officieren. Mijn broer Fernand was kwaad omdat zijn benen te dun waren om zulke windsels te dragen. Ze vielen altijd af.
(Nationaal Archief / Officiële Duitse Foto van WWI)
OPENHARTIG
Duitse troepen verlaten hun vertrouwde loopgraven, ca. 1918
Ik heb een Duitser en een Engelsman zien liggen, beiden met mekaars bajonet in hun lijf. Samen gestoken en samen doodgevallen…
Gevaarlijke toeren We waren gewend geraakt aan schieten en bombarderen. Als we bommen hoorden fluiten, dan zagen we ze een tweehonderd meter vóór ons ontploffen. Van die bommen hadden we geen schrik meer. Een bom waarvan je dood gesmeten wordt, hoor je niet fluiten. Het lawaai komt dan pas later. Wij, kinderen, draaiden natuurlijk hele dagen rond de soldaten. Dwars door het park van het kasteel van Reningelst liep er een dubbele spoorweg naar Westouter. Daar reden van die kleine treintjes op,
om munitie te voeren naar Dikkebus of Wijtschate. Er was een wagon met een rem erop. Dat was de onze! Daar hadden de Engelsen niets aan te zeggen. Ze mochten de slechte wagons hebben… Wij staken hem in de stallen van het kasteelhof met een ketting en een slot dat we gestolen hadden. Dat was nog niets! In de Klijte of in Dikkebus werden we meestal tegengehouden door de Engelse politie en teruggezonden. Ze vroegen wat we daar deden. Het is hier veel te gevaarlijk met al die bommen, zeiden ze. We zeiden hen dat we een beetje verder zouden gaan en dat de bommen ons dan niet meer
OORLOG - WEGWIJZER
25
Duitse aanval op de stellingen van de engelsen nabij Fleurbaix, Frankrijk.
konden deren. We waren niet bang van bommen. We hebben soms gevaarlijke toeren uitgestoken! Ik zou nu niet meer durven… We kapten een munitiebak open met een houweel. We legden een bom op de spoorweg om het kruit eruit te halen. Of we legden een bak kogels naast elkaar en dan met het houweel erop: bang, bang, bang. We staken een pak kruit in brand en moesten het dan vlug neergooien. ‘t Was net een vuurberg. Een seconde te laat en je was verbrand. Hoe we nooit verongelukt zijn, weet ik niet.
Samen doodgevallen We waren in Rouen gevlucht. Begin november 1918 kregen we papieren om terug te keren. En de 23e of de 24e zijn we hier toegekomen in Reningelst. Maar je had eens moeten zien hoe alles hier verwoest was: geen enkel huis stond nog
26
WEGWIJZER - OORLOG
recht. Een beetje later hebben we dan een barak gebouwd. Er was materiaal genoeg. Je moest maar afbreken en al wat je kon vinden was van jou: hout en platen en alles wat je nodig had. Met nieuwjaar van ‘19 wilden we eens naar Kemmel gaan. We waren van geen kleintje vervaard: we hadden al veel doden gezien. Maar… als we over de Klijte waren, vonden we een echte pest. Het was al dood wat we zagen: paarden, soldaten. Ze hadden de tijd nog niet gehad om ze te begraven. Sommige waren alleen met een hoopje aarde bedekt, anderen met een deken of een plaat. Soms stak een hoofd nog boven de aarde uit. Ik heb een Duitser en een Engelsman zien liggen, beiden met mekaars bajonet in hun lijf. Samen gestoken en samen doodgevallen… We zijn niet tot in Kemmel geraakt. Het stonk teveel. We zijn moeten terugkeren.”
OPENHARTIG
Dit zijn maar enkele getuigenissen van André Houwen die in Reningelst woonde. Ze gaan over mensen die probeerden stand te houden in een vreselijke oorlog, maar ook over mensen die hun leven verloren in die bloedige oorlog. Zo kwam de eerste wereldoorlog ook voor mij heel dichtbij.
Een geraamte Toen we enkele jaren terug in Zillebeke verbouwingswerken lieten doen aan de boerderij die diende voor de zinvolle dagbesteding van mensen met een verstandelijke beperking, vond de aannemer net aan de ingang van de stallingen een geraamte. Hij wilde dit meteen toedekken omdat hij wist dat er op dat moment een procedure gestart moest worden, waarbij de politie werd opgebeld, een speciale ploeg het geraamte kwam ophalen, enz. Maar de aannemer moest van mij de procedure volgen, zelfs al zou dit enkele uren hun werk ophouden.
Het genadeschot Een ploeg kwam binnen het uur ter plaatse en je merkte dat ze ervaren waren in het identificeren van personen. Ze vonden nog een klein lederen embleempje bij het geraamte. In een mum van tijd konden
Mijn streek herinnert me er aan dat God de oorlog niet gewild heeft. ze vertellen dat het om een Duitse man ging. Ze wisten ook te vertellen dat het om een afrekening ging. Inderdaad zag je in het achterhoofd een rond gat. Terwijl zij de man hadden doen knielen, werd hem het ‘genadeschot’ gegeven. Ik kan me niet
voorstellen welke angsten deze man moet doorstaan hebben, ver weg van thuis, helemaal alleen, met het einde van zijn leven in zicht. Onvoorstelbaar. Ze namen deze overblijfsels mee voor verdere inspectie en zouden deze man een begrafenis geven tussen de ander vele graven in de Westhoek met als hoogstwaarschijnlijk als onderschrift. “Onbekende Duitse soldaat, gestorven voor zijn vaderland.”
Vrijheid Mijn streek herinnert er me telkens aan welke kostprijs vrijheid heeft. Maar ze herinnert me er ook aan dat de mens nog steeds de oorzaak is van oorlog en dat God dit niet gewild heeft. Maar vooral duidt ze me erop dat, indien er geen leven na de dood is, het leven voor miljoenen mensen, zinloos geweest is. Sommigen soldaten stierven op 16-jarige leeftijd. Gelukkig geloof ik niet dat het na dit leven stopt en ben ik me bewust van een leven na de dood, waar oorlog, verdriet, pijn, … gebannen worden. Dat is nu één van die zekerheden waarin ik leef. Yvan Thomas
OORLOG - WEGWIJZER
27
Voor het andere boek naar...
vzw Hét adres voor alles wat met de Bijbel te maken heeft.
uw boek- en muziekwinkel
Brugge:
Genk:
Moerkerksesteenweg 56 8310 Sint-Kruis 050 37 54 57 brugge@hetgoedeboek.be (Luc & Anke Hoedt)
Vennestraat 345 3600 Genk 089 30 58 86 genk@hetgoedeboek.be (Bouke & Karin Middelbos)
Gent: Grotesteenweg-Noord 15 9052 Zwijnaarde 09 220 17 02 gent@hetgoedeboek.be (Dirk De Baere + team)
Leuven: Tervuursesteenweg 192 3001 Heverlee 016 25 93 83 leuven@hetgoedeboek.be (Linda Smit + team)
Kortrijk:
Een enthousiast en luisterend team staat voor je klaar om je advies te geven voor je juiste behoefte.
Meensestraat 79 8500 Kortrijk 056 35 78 99 kortrijk@hetgoedeboek.be (Jona & Sara Govaert)
alles in verband met de Bijbel • wenskaarten • Bijbels • geschenkartikels • commentaren • romans • wetenschap • CD’s & DVD’s • huwelijk & gezin • etc. • kinderen & jeugd
Verzending door heel België
www.hetgoedeboek.be
Ontdek de Bijbel
per post
is een multimedia avontuur dat de bezoeker meeneemt doorheen de ontstaansgeschiedenis van het schrift en hem de wonderlijke wereld van de Bijbel op eigentijdse manier laat herontdekken. De tentoonstelling is te bekijken aan boord van een binnenvaartschip: “De Ark”.
Bijbel-expo.be Vriendelijk aangeboden door:
Wil je zélf eens de Bijbel lezen, maar weet je niet goed hoe te beginnen? Wegwijzer helpt je graag. We bieden je de unieke kans om een schriftelijke bijbelstudie te volgen, die je inleidt in de rijke wereld van Gods Woord.
Ja, ik wil de Bijbel ontdekken per post! Naam:
.................................................................................................................................................................................
Adres:
.................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
Ik heb nog geen Bijbel (eventueel aankruisen)
✃
Stuur deze bon naar Wegwijzer, Lambermontlaan 158, 1030 Brussel.