Psychologein #2 by Dimitris Agorastos

Αγοραστός Δημήτρης, “Ψυχολογείν, Συλλογή 2η”, 2008-2009 (Creative Commons 3.0.)

dagorastos@gmail.com

http://psychologein.sciblogs.net

Άδεια Χρήσης Το e-book αυτό, όπως και τα όλα τα κείμενα του blog “Ψυχολογείν” (http://psychologein.sciblogs.net) διανέμονται κάτω από την άδεια Creative Commons 3.0. Επιτρέπεται η ελεύθερη αντιγραφή και εκτύπωση του περιεχομένου του υπό τις προυποθέσεις ότι: - Θα γίνεται σαφής αναφορά στην πηγή (στο όνομα του δημιουργού ή στο “Ψυχολογείν”) - Το κείμενο ή το απόσπασμά του θα αναδημοσιευτεί ως έχει, χωρίς αλλαγές στο περιεχόμενό του. - Δεν θα γίνει χρήση για κερδοσκοπικούς σκοπούς, τόσο από εταιρίες/οργανισμούς, όσο και από ιδιώτες. Οι πιο πάνω περιορισμοί μπορούν να αρθούν έπειτα από επικοινωνία μαζί μου. Δεν είστε υποχρεωμένοι, αλλά θα το εκτιμούσα αν με ενημερώνατε για τυχόν αναδημοσιεύσεις κειμένων του “Ψυχολογείν”. Φωτογραφίες Εξώφυλλο: http://wordle.net, http://www.sterling.edu Όλες οι φωτογραφίες που συνοδεύουν τα κείμενα διατίθενται με άδειες Creative Commons. Στο τέλος κάθε κειμένου υπάρχει σχετική αναφορά της πηγής. Η άδεια χρήσης του “Ψυχολογείν” δεν ταυτίζεται απαραίτητα με τις άδειες χρήσης των φωτογραφιών, οπότε σε περίπτωση που θέλετε να τις χρησιμοποιήσετε, παρακαλώ όπως επισκεφτείτε την ιστοσελίδα του εκάστοτε δημιουργού και επικοινωνήσετε μαζί του.

- 1-

Εισαγωγικό Σημείωμα Το blog του Ψυχολογείν φέτος κλείνει επιτυχώς τον δεύτερο χρόνο λειτουργίας του. Μέσα σε αυτά τα δύο χρόνια μπορεί να άλλαξαν πολλά στον ιστοχώρο αυτό -όπως για παράδειγμα η διεύθυνσή του- αλλά επί της ουσίας παρέμεινε ο ίδιος: ένα σημείο ενημέρωσης, σχολιασμού και αμφίδρομης επικοινωνίας γύρω από θέματα Ψυχολογίας. Μέσα σε όλο αυτό το διάστημα είχα την τύχη να έρθω σε επαφή με πολλούς από όλους εσάς: μαθητές, φοιτητές, λειτουργούς ψυχικής υγείας και απλούς λάτρεις της επιστήμης αυτής. Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω όλους από καρδιάς. Τα σχόλιά σας, θετικά και αρνητικά, αποδεικνύονται ιδιαίτερα χρήσιμα στην προσπάθειά μου να κάνω το Ψυχολογείν όσο το δυνατόν πιο χρήσιμο για ένα μεγάλο εύρος αναγνωστών, πάντα μέσα στα όρια των δυνατοτήτων μου. Ελπίζω πως το δεύτερο e-book του Ψυχολογείν θα χαίρει της ίδιας ανταπόκρισης όπως το πρώτο και θα σας βοηθήσει να ρίξετε μια εκτενή ματιά στα θέματα με τα οποία ασχολήθηκα κατά τον δεύτερο χρόνο λειτουργίας του blog. Βεβαίως κατανοώ πως η δυναμική και αμφίδρομη επικοινωνία μας η οποία αντικαθρεφτίζεται κυρίως στα σχόλια και τα pingbacks που λαμβάνει το εκάστοτε άρθρο είναι αδύνατο να αποτυπωθεί στις σελίδες που θα ακολουθήσουν. Άλλωστε η μοναδικότητα του web 2.0. κρύβεται ακριβώς σε αυτό το σημείο: στην από κοινού συνεισφορά αρθρογράφου-αναγνώστη. Οι στόχοι αυτού του e-book είναι εντελώς διαφορετικοί. Αφενός θέλω να βοηθήσω τους νέους αναγνώστες να έχουν μια συλλογική αντίληψη της θεματολογίας του Ψυχολογείν και αφετέρου να φρεσκάρω τη μνήμη των παλιών αναγνωστών. Επιπλέον, θεωρώ πως η εξειδικευμένη θεματολογία του blog και η διαχρονικότητα των περισσότερων κειμένων επιτρέπουν την ανάγνωση τους οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας, είτε βρισκόμαστε μπροστά στον υπολογιστή, είτε όχι. Προσωπικά μάλιστα προτιμώ να διαβάζω τέτοιου είδους κείμενα στο χαρτί, σαν να ξεφυλλίζω ένα περιοδικό. Φαντάζομαι πως πολλοί από εσάς θα έχετε παρόμοιες προτιμήσεις. Όσοι έχετε διαβάσει και το πρώτο e-book του Ψυχολογείν θα προσέξετε κάποιες μικρές αλλαγές στο δεύτερο. Η πρώτη και κύρια αλλαγή είναι η έλλειψη των “Σελιδοδεικτών”, των κατηγοριοποιημένων κεφαλαίων δηλαδή. Ο λόγος πίσω από αυτή μου την απόφαση είναι πως η κατηγοροποίηση των κειμένων γίνεται όλο και δυσκολότερη, μιας και τα περισσότερα κείμενα σχετίζονται με περισσότερες από μία ειδικότητες της Ψυχολογίας. Θα διαπιστώσετε και μόνοι σας πως πολλά κείμενα έχουν αναφορές τόσο στην Κλινική, όσο και στην Αναπτυξιακή και Κοινωνική Ψυχολογία. Η κατηγοριοποίηση ενός κειμένου κάτω από ένα γενικό κεφάλαιο που δεν το αντιπροσωπεύει 100% θεωρώ πως περιορίζει την οπτική γωνία υπό την οποία ένα κείμενο γίνεται αντιληπτό. Γι' αυτό αποφάσισα αυτόν τον χρόνο τα κείμενα να παρατίθενται το ένα μετά το άλλο χωρίς τη χρήση κατηγοριών. Η δεύτερη αλλαγή θέλω να πιστεύω πως θα έχει χρηστική αξία για πολλούς από εσάς. Οι σύνδεσμοι που παρουσιάζονται κυρίως στις βιβλιογραφικές αναφορές στο τέλος του κάθε - 2-

κειμένου πλέον είναι καλύτερα οπτικοποιημένοι, χάρη στη χρήση της υπηρεσίας TinyURL.com. Αυτό όχι μόνο τους κάνει πιο ευανάγνωστους, αλλά επιτρέπει και την εύκολη πρόσβαση στα εκάστοτε sites σε περίπτωση που χρειαστεί να πληκτρολογήσετε τα URLs αντί να κάνετε κλικ πάνω τους (π.χ. εάν διαβάζετε τα κείμενα σε εκτυπωμένη μορφή). Τέλος, με τις μικροαλλαγές που έγιναν στις γραμματοσειρές και τα μεγέθη τους, μπορείτε να απολαμβάνετε περισσότερο κείμενο σε μικρότερο χώρο, χάριν ευαναγνωσιμότητας αλλά και εξοικονόμισης χώρου και επομένως χρήματος και... δέντρων (όλα αυτά σε περίπτωση που θελήσετε να εκτυπώσετε το e-book). Ελπίζω πως θα απολαύσετε την ανάγνωση της δεύτερης συνέχειας του Ψυχολογείν, όσο απόλαυσα και εγώ τη συγγραφή της! Καλή Ανάγνωση! Δημήτρης Αγοραστός (aka Jim_Hellas)

- 3-

Man is the only animal for whom his own existence is a problem which he has to solve Erich Fromm

- 4-

Περιεχόμενα Τιτλος

Σελίδα

1. Ψυχολογία και Παραμύθια

2. Ανάπτυξη Φιλιών κατά την Παιδική Ηλικία

3. Η Έννοια του Προσωπικού Χώρου

4. Η Προβολή Βίας ως Μέσο Απευαισθητοποίησης

5. Αυνανισμός: Πόσοι και Ποιοι το Κάνουν;

6. Συναισθησία: Βλέπω Αυτό που Ακούς

7. Τυφλή Όραση: Δεν Βλέπω, Διαισθάνομαι

8. Όταν η Επιστημονική Πρόοδος Συναντά την Επιστημονική Φαντασία των ΜΜΕ

9. Η Θρησκευτική Πίστη ως Αγχολυτικό

10. Σχιζοφρένεια: Μια Μνημονική Διαταραχή

11. Μικρά Πειράματα Γνωστικής Ψυχολογίας

12. Η Εξελικτική Ψυχολογία της Θρησκείας

13. Η Iστορία, το Παρόν και το Μέλλον του Υπνωτισμού

14. Οι Βιολογικές Καταβολές της Τρανσεξουαλικότητας

15. Υπερμνησία: Μια Διαφορετική Μνημονική Διαταραχή

16. Πόσο Ευάλωτοι Είμαστε στην Επιστημονικοφάνεια;

17. Η Στρατιωτική Θητεία των Ψυχολόγων στην Ελλάδα

18. Ναρκισσισμός: Όταν το Φαίνεσθαι είναι Σημαντικότερο του Είναι

- 5-

Ψυχολογία και Παραμύθια Tα παραμύθια είναι ένα πανανθρώπινο φαινόμενο. Κάθε κοινωνία, από την πιο πρωτόγονη έως την πιο ανεπτυγμένη, έχει τις δικές της φανταστικές ιστορίες γεμάτες περιπέτειες, συμβολισμούς και ηθικά διδάγματα. Οι ψυχολογικές καταβολές των παραμυθιών ήταν ανέκαθεν ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα για τους μελετητές των παραμυθιών, τόσο τους ψυχολόγους, όσο και τους συγγραφείς. Οι μεν ψυχολόγοι προσπαθούν να βρουν το βαθύτερο μήνυμα των παραμυθιών και το τι μας λένε για το συλλογικό ασυνείδητο, ενώ οι δε συγγραφείς αναλύουν τα παραμύθια από μια ψυχολογική σκοπιά, σε μια προσπάθεια να κάνουν τις ιστορίες τους ακόμη πιο ενδιαφέρουσες. Θεωρίες ψυχολογικής ερμηνείας των παραμυθιών Ένας από τους πρώτους ερευνητές των ονείρων ήταν ο Sigmund Freud ο οποίος στα παραμύθια έβλεπε την επιβεβαίωση της ψυχοδυναμικής του θεωρίας. Οι εικόνες στα παραμύθια όντας παρόμοιες με τις εικόνες στα όνειρα, οδήγησαν τον Freud στην επεξήγηση τους χρησιμοποιώντας τον ψυχοδυναμικό τρόπο σκέψης. Συγκεκριμένα πίστευε πως τα παραμύθια εκφράζουν τις εσωτερικές συγκρούσεις, τα άγχη και τους κρυφούς φόβους και επιθυμίες μας τα οποία βρίσκονται παγιδευμένα στο υποσυνείδητό μας. Μάλιστα ο ίδιος ο Freud μέσα από διάφορα έργα του έκανε ανάλυση των συμβολισμών συγκεκριμένων γνωστών παραμυθιών της τότε εποχής (π.χ. των αδελφών Grimm) και πρόσεξε πως παρόμοιους συμβολισμούς χρησιμοποιούσαν και οι ασθενείς του στα όνειρά τους. Ο πιο γνωστός όμως ερευνητής των ονείρων ήταν ο άλλος μεγάλος ψυχοδυναμικός ψυχολόγος, ο Carl Jung. Ο Jung ήταν ο πρώτος που έδωσε μια διαφορετική διάσταση στα όνειρα, πέραν της προϋπάρχουσας φροϋδικής άποψης πως τα όνειρα εκφράζουν τις ασυνείδητες συγκρούσεις αυτών που τα δημιούργησαν κ αυτών που τα διαδίδουν, υποστηρίζοντας πως ο συμβολισμός των παραμυθιών θα πρέπει να βασίζεται σε κάτι πιο γενικό και όχι απλά στις

- 6-

ιδιαίτερες ατομικές συγκρούσεις κάποιων μεμονωμένων ατόμων. Για τον Jung τα παραμύθια ήταν μέρος και απόδειξη αυτού που αποκαλούσε “συλλογικό ασυνείδητο”. Με τον όρο αυτό ο Jung αναφερόταν στις αρχέτυπες ιδέες που έχουν αποτυπωθεί από γενιά σε γενιά και τις οποίες κουβαλάμε όλοι μέσα μας, ανεξάρτητα από την κοινωνία στην οποία ερχόμαστε. Ιδέες όπως η τροφοδότης μητέρα-φύση, ο κύκλος της ζωής, το σκοτεινό και μαύρο άγνωστο ή το νερό ως έκφραση αναγέννησης είναι μονάχα μερικές από τις αρχέτυπες ιδέες που υπάρχουν στις ιστορίες -αρχαίες και πιο σύγχρονες- όλων των πολιτισμών. Η συνολική δουλειά του Jung πάνω στην επεξήγηση των μύθων και των θρησκευτικών πρακτικών ανά τους αιώνες είναι ένα αριστούργημα στον συγκεκριμένο χώρο και αποτελεί ακόμη και σήμερα σημείο αναφοράς τόσο για τους ψυχολόγους, όσο και για τους λογοτέχνες. Ενδιαφέρον είναι και το γεγονός πως κατά καιρούς έγιναν προσπάθειες ερμηνείας των ονείρων από μια θρησκευτική οπτική γωνία. O Eugen Drewermann για παράδειγμα στο βιβλίο του “Grimms’ Fairy Tales Interpreted According to Depth Psychology” συνδύασε την θρησκευτική ερμηνεία των παραμυθιών με τις ιδέες του Jung περί αρχέτυπων ώστε να αναλύσει ορισμένα από τα πιο γνωστά -και γεμάτα έντονες αρχέτυπες εικόνες- παραμύθια των αδερφών Grimm. Η συγκεκριμένη προσπάθεια έγινε αποδέκτης έντονης κριτικής μιας και για την ερμηνεία των παραμυθιών βασιζόταν περισσότερο στις θεωρίες γύρω από τα παραμύθια και όχι τόσο στο ίδιο το περιεχόμενο των παραμυθιών των αδερφών Grimm. Είναι τα παραμύθια μόνο για τα παιδιά; Η

δύναμη

των

παραμυθιών

να

μεταφέρουν

άμεσα

και

έμμεσα

μηνύματα

είναι

αξιοπρόσεκτη. Μέσα από μια φαινομενικά απλή ιστορία (π.χ. “Ο βοσκός και ο λύκος” ή “Ο λαγός και η χελώνα”) κάποιος μπορεί να εξάγει πολλά ηθικά διδάγματα και παράλληλα νοήματα με μεγαλύτερο βάθος από ότι ο λόγος του παραμυθιού αυτός καθ’ αυτός. Άλλωστε αυτός είναι και ένας από τους λόγους που τα παραμύθια λέγονται κυρίως σε παιδιά. Οι ενήλικοι μέσα από τα παραμύθια προσπαθούν να μεταδώσουν στα παιδιά τους τις αξίες και ιδανικά που οι ίδιοι ασπάζονται. Άλλες φορές τα παραμύθια προσπαθούν να μεταδώσουν πανανθρώπινες αξίες όπως η δικαιοσύνη, η καλοσύνη ή η ισότητα και άλλες φορές προσπαθούν να περάσουν μηνύματα που είναι συνδεδεμένα με το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο γεννήθηκε το παραμύθι, όπως η σημαντικότητα της κοινότητας (π.χ. στις αφρικανικές χώρες), οι ανδρικοί και γυναικείοι ρόλοι αλλά και η ιεραρχία σε μια κοινωνία. Πέραν τούτου, τα παραμύθια σε πολλές περιπτώσεις μπορούμε να πούμε πως αποτελούν έναν τρόπο έκφρασης ιδεών και αντιμετώπισης των διλημμάτων ενός παιδιού στον δρόμο του προς την ενηλικίωση. Παρόλο που η κυρίαρχη ιδέα είναι πως τα παραμύθια μπορούν να φανούν χρήσιμα αποκλειστικά στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών, αξίζει να σημειωθεί πως τα παραμύθια έχουν χρησιμοποιηθεί -και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα από ορισμένους ψυχολόγους- για να βοηθήσουν ενήλικες να ξεπεράσουν κάποια ψυχολογικά προβλήματα. Ίσως ο

- 7-

πιο γνωστός υποστηρικτής αυτής της ιδέας είναι ο Hans Dieckmann. Σύμφωνα με τον Dieckmann ένας αποτελεσματικός τρόπος να βοηθηθεί ένας ενήλικας είναι να διηγηθεί το αγαπημένο του παραμύθι. Σύμφωνα με τη θεωρία του, το αγαπημένο παραμύθι μας δεν έχει αποτυπωθεί στη μνήμη μας τυχαία, αλλά λόγω της σημαντικής ψυχολογικής του βαρύτητας για την ίδια την ύπαρξή μας και τα προβλήματα που μας απασχολούν. Όταν συνειδητοποιήσουμε την βαθύτερη σημασία του νοήματος του παραμυθιού τότε πιο εύκολα μπορούμε να μεταφράσουμε τις ασυνείδητες σκέψεις και φόβους μας και να τους αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικότερα. Παραμύθια: γιατί έτσι μας αρέσει Τα παραμύθια ήταν, είναι και κατά πάσα πιθανότητα θα συνεχίσουν να είναι μια πολύ χρήσιμη πηγή πληροφοριών τόσο για το ίδιο το άτομο που αρέσκεται στην διήγησή τους, όσο και για τις κοινωνίες και τις συνθήκες που τα δημιούργησαν. Είναι οι συνοδοιπόροι πολλών παιδιών στο πέρασμά τους από το ένα αναπτυξιακό στάδιο στο επόμενο και ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για τους γονείς και τους δασκάλους για την ευκολότερη μεταλαμπάδευση γνώσεων και αξιών. Βεβαίως τα παραμύθια μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο για καλό σκοπό όσο και για κακό (αν και η έννοια του καλού και του κακού είναι σχετική). Σημασία όμως έχει η διατήρησή τους σε όλους τους πολιτισμούς που πέρασαν από τον πλανήτη αυτό, κάτι που αυτόματα σηματοδοτεί και την σημαντικότητά τους σε διάφορα επίπεδα της κοινωνικής (και όχι μόνο) ανάπτυξής μας. Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες

•

Donald Haase: Psychology and fairy tales (http://sqrl.it/?311ho)

•

Ανάλυση του παραμυθιού “Ο Μάγος του Οζ” (http://sqrl.it/?h8zcf)

•

Marie-Louise Von Franz (1997). Archetypal Patterns in Fairy Tales. Inner City Books.

Φωτογραφία:

•

Booted, by crowol (http://www.flickr.com/photos/crowolf/499441035)

- 8-

Ανάπτυξη Φιλιών κατά την Παιδική Ηλικία Οι φιλίες παίζουν σημαντικό ρόλο τόσο στη ζωή των παιδιών, όσο και των ενηλίκων. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως ήδη από την ηλικία των τεσσάρων ετών τα παιδιά σε ποσοστό 75% έχουν αναπτύξει σχετικά στενές σχέσεις με συνομηλίκους τους, ενώ η φιλία είναι ένα φαινόμενο που παρουσιάζεται σε όλες τις κοινωνίες και έχει σχεδόν πάντα μια σημαντική θέση στον κατάλογο των προτεραιοτήτων όλων μας. Βεβαίως οι τρόποι με τους οποίους εκφράζονται οι φιλίες, η ποιότητά τους και η διαχρονικότητά

τους παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές από

κοινωνία σε κοινωνία. Σε αυτό το κείμενο θα εστιάσουμε στην μορφή που παίρνουν οι φιλίες από την παιδική ηλικία έως και την εφηβεία. Πριν ξεκινήσουμε όμως καλό θα ήταν να δώσουμε έναν ορισμό στον όρο “φιλία”. Αυτό που οι περισσότεροι εννοούμε όταν μιλάμε για “φιλία” είναι οι εκούσιες, στενές σχέσεις που βασίζονται στην συνεργασία και στην εμπιστοσύνη ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα άτομα. Θα πρέπει να τονιστεί δε πως οι έννοιες «φιλία» και «κοινωνική ένταξη» δεν ταυτίζονται, καθώς η κοινωνική αποδοχή του παιδιού από μια μεγαλύτερη ομάδα συνομηλίκων είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από το αν το παιδί έχει φίλους ή όχι. Ο κόσμος των παιδιών και οι σχέσεις με τους συνομηλίκους τους έχει απασχολήσει και στο παρελθόν τους εξελικτικούς ψυχολόγους και οι έρευνες που έγιναν στον τομέα αυτό είχαν ως αποτέλεσμα αρκετές ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Γνωρίζουμε ότι οι σχέσεις των παιδιών και των συνομηλίκων τους αλλάζουν με συστηματικό τρόπο καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν και παιρνούν σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης, αλλά και ότι αυτές οι σχέσεις εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς ανάλογα με την ηλικία. Οτιδήποτε συμβαίνει κατά την παιδική ηλικία στις παρέες των παιδιών επηρεάζει τη λειτουργία τους και στους άλλους τομείς της ζωής τους, συμπεριλαμβανομένης της οικογένειας, του σχολείου αλλά και της κοινωνίας γενικότερα. Συμβαίνει όμως και το αντίθετο: οτιδήποτε συμβαίνει στους άλλους τομείς της ζωής του παιδιού καθρεφτίζεται στις σχέσεις του με την - 9-

παρέα του. Γι’ αυτό οι σχέσεις των παιδιών με τους συνομηλίκους τους και με τους φίλους σχετίζονται, από κάθε άποψη, με την σωστή ανάπτυξη τους, αλλά και με το αν έχουν επιτυχία, ή όχι, στο σχολείο. Ας δούμε όμως τα στάδια της κοινωνικής ένταξης με τη σειρά. Προσχολική ηλικία Η ανάπτυξη της κοινωνική συμπεριφοράς, όπως είναι φυσικό, έρχεται ως αποτέλεσμα της επικοινωνίας μας με τα πρώτα πρόσωπα του περιβάλλοντός μας, τα οποία κατά πάσα πιθανότητα είναι οι γονείς και στις περισσότερες περιπτώσεις η μητέρα μας. Αν οι γονείς λοιπόν ενθαρρύνουν το παιδί τότε αυτό αποκτά αυτοπεποίθηση και περιέργεια για να γνωρίσει νέα πρόσωπα, ενώ αν το αποθαρρύνουν (π.χ. με πολλαπλά αρνητικά σχόλια για το πως συμπεριφέρεται ή με το να του μαθαίνουν πως όλοι όσοι το πλησιάζουν αποτελούν έναν εν δυνάμει κίνδυνο, εκτός αν “η μαμά” δώσει την άδεια) τότε το παιδί κλείνεται περισσότερο στον εαυτό του και γίνεται δύσπιστο προς τους άλλους, κάτι που χρόνο με το χρόνο γίνεται εμπόδιο στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων με τους συνομολίκους του. Όπως αναφέραμε και πιο πάνω η ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων είναι μια δυναμική και σταδιακή διαδικασία που γίνεται βήμα-βήμα. Μερικά από τα πιο σημαντικά σημεία αυτής της ανάπτυξης κατά την προσχολική ηλικία είναι τα ακόλουθα:

•

6-8 μηνών – Τα παιδιά αγνοούν το ένα το άλλο. Ξεκινάει η κοινωνική επαφή με απλά κοιτάγματα, χαμόγελα και άπλωμα χεριού.

•

9-13 μηνών – Τα παιδιά μαλώνουν και το ένα προσπαθεί να πάρει τα παιχνίδια του άλλου.

•

19-25 μηνών – Περιορίζονται οι τσακωμοί.

•

19-25 μηνών – Παρουσιάζεται συνεργατικό και φιλικό παιχνίδι. Από την ηλικία που το παιδάκι θα πάει στο πρώτο του “σχολείο” -δηλαδή τουλάχιστον μετά

τα δύο του χρόνια- η ανάπτυξη των κοινωνικών του δεξιοτήτων επιταχύνεται και επομένως οι φίλοι που αποκτά σε αυτό το διάστημα είναι συνήθως πολλοί σε σχέση με πριν. Αργότερα, στην ηλικία των τριών με τεσσάρων χρόνων, αναπτύσσεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των παιδιών ενώ στην ηλικία των τεσσάρων με πέντε ετών, ταυτόχρονα με τον ανταγωνισμό ο οποίος συνεχίζει να υπάρχει, αρχίζουν να παίζουν συνεργατικά παιχνίδια. Μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα είναι πως ο ανταγωνισμός αυτός είναι πιο έντονος στα αγόρια παρά στα κορίτσια. Στην ηλικία των πέντε χρονών αρχίζουν να αναγνωρίζονται οι αρχηγοί του παιχνιδιού που είναι τα παιδιά τα οποία αγαπούν όλα τα υπόλοιπα μέλη της παρέας, ενώ ταυτόχρονα οι τσακωμοί ανάμεσά τους είναι σχετικά συχνό φαινόμενο. Σε γενικές γραμμές όμως οι φιλίες σε αυτή τη φάση - 10-

χαρακτηρίζονται από μια ουσιαστική φιλικότητα και τη συνεργατικότητα που υπάρχει ανάμεσά στα παιδιά. Μετά το πέμπτο έτος οι φίλοι αρχίζουν και περιορίζονται και πάλι, πριν το παιδί περάσει στη σχολική ηλικία η οποία αποτελεί έναν νέο διακριτό κύκλο στην ανάπτυξη της κοινωνικότητας. Σχολική ηλικία Σε αυτό το στάδιο οι φιλίες που αναπτύσονται γίνονται πιο σταθερές, καθώς δημιουργείται η

διάθεση

για

συμμόρφωση

προς

στους

κανόνες

της

ομάδας.

Αυτό

ήταν

αδιανόητο

προηγουμένως, μιας και τα μικρότερης ηλικίας παιδιά είναι σε έναν μεγάλο βαθμό εγωκεντρικά. Μέχρι την ηλικία των οκτώ οι φιλικές ομάδες που σχηματίζονται περιλαμβάνουν τόσο αγόρια, όσο και κορίτσια. Αλλά από την ηλικία των οκτώ και έπειτα (περίπου μέχρι τα έντεκα χρόνια) τα παιδιά προτιμούν φίλους του ίδιου φύλου. Τα αγόρια αυτής της ηλικίας συμμετέχουν σε ζωηρά και ανταγωνιστικά παιχνίδια και προτιμούν περιπετειώδεις ιστορίες και εξερευνήσεις, ενώ τα κορίτσι συμμετέχουν σε πιο άτονες δραστηριότητες και προτιμούν ευχάριστες και ρομαντικές ιστορίες. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ήβης τα παιδιά τείνουν να απωθούν το αντίθετο φύλο γιατί συνειδητοποιούν τον ιδιαίτερο ρόλο κάθε φύλου. Φυσικά, στη δημιουργία μιας ομάδας φιλίας ρόλο δεν παίζει μόνο το φύλο αλλά και άλλα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των παιδιών τα οποία φαντάζουν σημαντικά σε αυτές τις ηλικίες (π.χ. ομορφιά, καθαριότητα, αθλητικό παράστημα) ή η κοινή γειτονιά και το κοινό σχολείο. Μια

σημαντική

διαφοροποίηση

στις

φιλίες

κατά

την

παιδική

ηλικία

είναι

οι

δραστηριότητες που αναπτύσσονται στις παρέες των συνομήλικων. Στα πρώτα χρόνια τα παιδιά συνήθως εξαντλούνται στο να παίζουν με τους φίλους τους, ενώ αργότερα σιγά-σιγά διαφοροποιείται αυτή η δραστηριότητα και πλέον στην μέση παιδική ηλικία αλλά και στην εφηβική τα παιδιά προτιμούν να αθλούνται μαζί με τους φίλους τους, να βγαίνουν βόλτα, να συζητούν και να μοιράζονται τα προβλήματά τους. Υπάρχουν δύο κύριες κατηγορίες φιλίας. Η πρώτη κατηγορία είναι οι φιλίες μέσα σε μια μεγάλη παρέα συνομηλίκων και η δεύτερη η φιλία ανάμεσα σε δύο μόνο άτομα. Στις φιλίες μέσα στις μεγάλες ομάδες υπάρχουν ορισμένα στοιχεία τα οποία τείνουν να μην παρουσιάζονται στις δυαδικές φιλίες. Τέτοια στοιχεία είναι ο χαρακτηρισμός μιας φιλίας με βάση το βαθμό αποδοχής ενός παιδιού από την υπόλοιπη ομάδα των παιδιών, η σύνδεση του ενός παιδιού με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας (/παρέας) αλλά και η θέση που το παιδί έχει στην ομάδα αυτή. Εγωκεντρισμός Μιας και αναφερθήκαμε λίγο πιο πάνω στον εγωκεντρισμό και τον ρόλο τους στην ανάπτυξη μιας φιλίας και στην επιλογή των μελών μιας παρέας, αξίζει να αναφέρουμε μερικές επιπλέον λεπτομέρειες σχετικά με το φαινόμενο αυτό.

- 11-

Σύμφωνα με τον Salkind ο εγωκεντρισμός μπορεί να οριστεί ως έλλειψη ικανότητας για διαφοροποίηση του υποκειμένου από το αντικείμενο. Το εγωκεντρικό παιδί (συνήθως μικρής ηλικίας) δεν μπορεί να υπολογίσει την προοπτική ενός άλλου προσώπου και αυτή η κατάσταση επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο το εξελισσόμενο άτομο προσεγγίζει τον κόσμο, όπως επίσης επηρεάζει και την κοινωνική ανάπτυξη σε περιοχές όπως οι διαπροσωπικές σχέσεις, η διαμόρφωση στάσεων και η κοινωνική προσαρμογή. Γενικά, τα παιδιά είναι εγωκεντρικά στις σχέσεις τους και το μόνο που τους ενδιαφέρει σε μια φιλία αρχικά (ηλικία 4-5 ετών) είναι το παιχνίδι και όχι η στοργή και η αλληλοϋποστήριξη. Μεγαλώνοντας μόνο, αρχίζουν να ενδιαφέρονται για τη μονιμότητα μιας φιλίας καθώς και για το πώς βλέπουν τα πράγματα οι φίλοι τους. Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες: •

Salkind, N. J. (2001). Θεωρίες της Ανθρώπινης Ανάπτυξης. Μετάφραση, Δ. Μαρκούλης. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

•

Mary E. Gifford – Smith, Celia A. Brownell (2002). Childhood peer relationships: social acceptance, friendships, and peer networks. Journal of School Psychology, 235-284.

Εισαγωγική Φωτογραφία: You are the sunshines in my heart! by beija-flor (http://flickr.com/photos/beija-flor/36942452)

- 12-

Η Έννοια του Προσωπικού Χώρου Αν κάποιος μελετήσει την ανθρώπινη ιστορία είναι πολύ πιθανόν να καταλήξει στο συμπέρασμα πως ο άνθρωπος είναι ένα ον κοινωνικό. Χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο για να επιβιώσουμε, να πετύχουμε στόχους, αλλά εν τέλει ακόμη και για να ευτυχίσουμε. Το γεγονός αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν όρια στον βαθμό συγχώνευσης των ατόμων. Θέλουμε να πιστεύουμε πως έχουμε ανεξάρτητη σκέψη και βούληση, γνωρίζουμε πως όλοι μας χρησιμοποιούμε ένα εναλλακτικό κοινωνικό πρόσωπο (persona) το οποίο διαφέρει -άλλες φορές πολύ, άλλες φορές λιγότερο- από το ιδιωτικό μας πρόσωπο και πλέον το σύνολο των νομοθεσιών του κόσμου μιλάνε για προστασία των προσωπικών δεδομένων. Αυτά είναι μόνο μερικά από τα παραδείγματα στα οποία γίνεται εμφανές πως ισορροπούμε ανάμεσα στον εαυτό μας και την κοινωνία και πως θέτουμε όρια ανάμεσα σε αυτές τις δύο πραγματικότητες. Σε αυτό το κείμενο θα αναλύσουμε ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα σύγκρουσης του “κοινωνικού” και του “προσωπικού” μας κόσμου: τον προσωπικό μας χώρο. Με τον όρο “προσωπικός χώρος” δεν αναφερόμαστε αποκλειστικά σε κάποιον δομημένο χώρο που δικαιωματικά μας ανήκει (π.χ. το σπίτι μας, το δωμάτιό μας), αλλά σε έναν θεωρητικά ασαφή χώρο γύρω από τον εαυτό μας τον οποίο θεωρούμε προσωπικό και ενοχλούμαστε αν κάποιος τον παραβιάσει. Για παράδειγμα, σκεφτείτε πως βρίσκεστε σε ένα άδειο λεωφορείο και ξαφνικά σε μια στάση ανεβαίνει κάποιος και κάθεται ακριβώς δίπλα σας, ενώ όλες οι υπόλοιπες θέσεις είναι άδειες. Οι περισσότεροι από εμάς θα νιώθαμε μια ενόχληση, ακόμη και αν τυπικά η θέση δίπλα μας δεν μας ανήκει και ο καθένας μπορεί να την χρησιμοποιήσει. Ένα ακόμη παράδειγμα είναι όταν κοιτάμε τα προϊόντα σε μία υπεραγορά και κάποιος έρχεται και στέκεται ακριβώς δίπλα μας και κοιτάει τα ίδια προϊόντα. Και σε αυτή την περίπτωση η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων θα ένιωθε άβολα. Όπως όλα τα πλάσματα του ζωικού βασιλείου, έτσι και ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να επισημάνει μια περιοχή ως αποκλειστικά δική του. Είναι μάλλον μια έμφυτη τάση που σκοπό έχει - 13-

να μας προστατέψει από πιθανούς κινδύνους. Αν κάποιος εισβάλλει στον προσωπικό μας χώρο χωρίς άδεια, γνωρίζοντας πως αυτός είναι δικός μας τότε αυτόματα μπορεί να θεωρηθεί ως ένας πιθανός εχθρός. Τα ζώα χρησιμοποιούν βιολογικούς μηχανισμούς για να οριοθετήσουν την προσωπική τους περιοχή. Συνήθως ουρούν ώστε να αφήσουν την οσμή τους στον χώρο τους και να προειδοποιήσουν τα υπόλοιπα ζώα πως εισέρχονται σε οριοθετημένη περιοχή ή βγάζουν ήχους ώστε να κάνουν αισθητή την παρουσία τους, Εμείς φυσικά δεν χρησιμοποιούμε τους ίδιους μηχανισμούς, αλλά παρόλα αυτά συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε “σήματα” για να μαρκάρουμε την περιοχή μας. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα γραφεία των περισσοτέρων από όσους από εμάς εργαζόμαστε σε έναν κοινό χώρο με άλλους. Δίπλα στον υπολογιστή μας τοποθετούμε προσωπικά αντικείμενα άσχετα με την εργασία μας (κούπες, παιχνιδάκια, φωτογραφίες κτλ) τα οποία δεν αφήνουν περιθώριο σε κανέναν να αμφισβητήσει την κυριότητα του χώρου αυτού. Κατά καιρούς έχουν γίνει ενδιαφέρουσες μελέτες πάνω στο θέμα της οριοθέτησης του προσωπικού χώρου

και

μάλιστα

ορισμένοι

ερευνητές

προσπάθησαν να μετρήσουν τις διαστάσεις που έχει αυτός ο χώρος. Ένα από τα πιο γνωστά βιβλία για το θέμα αυτό είναι το “The Hidden DImension” του Edward Hall. O Hall έπειτα από μελέτη

του

φαινομένου

αυτού

στις

δυτικές

κοινωνίες κατέληξε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα θεωρία. Σύμφωνα με αυτή, ο χώρος γύρω από το Εικόνα 1: Παράδειγμα οριοθέτησης του προσωπικής ζώνης στον χώρο εργασίας

κάθε άτομο χωρίζεται αυτόματα σε διαφορετικές ζώνες, καθεμία από τις οποίες έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά όσον αφορά τον βαθμό της

“ιδιωτικότητάς” τους (εικόνα 2). Συγκεκριμένα ο Hall υποστήριξε πως η περίμετρος σε απόσταση 30 εκατοστών από το σώμα μας θεωρείται ο άμεσος χώρος μας, παραβίαση του οποίου είναι ανεπίτρεπτη. Από τα 30 εκατοστά έως το 1,5 μέτρο είναι ο προσωπικός μας χώρος στον οποίο αναμένουμε πως κανείς δεν μπορεί να εισβάλλει δίχως άδεια. Παραβίαση αυτού του προσωπικού χώρου προκαλεί δυσαρέσκεια και αναστάτωση, αλλά δεν αποτελεί απαραίτητα ένδειξη κινδύνου. Είναι χαρακτηριστικό βεβαίως πως συνήθως ο χώρος που έχουν στην αποκλειστική του διάθεση οι εργαζόμενοι στις καθιστικές εργασίες είναι περίπου 1 έως 1,5 μέτρα. Από το 1,5 μέτρο έως τα 3,5 μέτρα θεωρείται ο κοινωνικός χώρος μας τον οποίο αναμένουμε πως μοιραζόμαστε με φιλικά προς εμάς πρόσωπα, ενώ από τα 3,5 έως τα 7,5 μέτρα είναι ο δημόσιος χώρος τον οποίο μπορούμε να μοιραστούμε με όλα τα άτομα. Οι αποστάσεις άνω των 7,5 μέτρων θεωρείται πως δεν έχουν κάποια σχέση με το άτομο και είναι απευαισθητοποιημένες. Αν κάποιος προσπαθήσει να εισέλθει στον προσωπικό

- 14-

χώρο μας, έχουμε την τάση να αναζητούμε τρόπο να λύσουμε αυτή τη σύγκρουση και να αποκτήσουμε και πάλι απόσταση από τον “εισβολέα”. Ένα από τα πιο περίεργα πειράματα μελέτης στον τομέα αυτό είναι αυτό που περιγράφει ο Middlemist (1973). Το συγκεκριμένο πείραμα έλαβε θέση σε ένα δημόσιο ουρητήριο ανδρών. Κάθε φορά που κάποιος τυχαίος άνδρας έμπαινε στο ουρητήριο, τον ακολουθούσε ένας πειραματιστής ο οποίος κάποιες φορές πήγαινε στο ουρητήριο ακριβώς δίπλα από τον ανυποψίαστο άνδρα και κάποιες άλλες φορές στο παραδίπλα (συνολικά υπήρχαν 3 ουρητήρια στον χώρο, συνεπώς δεν υπήρχαν άλλες πιθανότητες). Η βασική υπόθεση του πειράματος ήταν πως η εισβολή του πειραματιστή τον προσωπικό χώρο του υποκειμένου θα του προκαλούσε αναστάτωση η οποία θα αντικαθρεφτίζονταν στους χρόνους έναρξης και λήξης της ούρησής του, οι οποίοι καταγράφονταν από έναν κρυμμένο δεύτερο πειραματιστή. Αυτό που βρέθηκε εν τέλει ήταν πως τόσο η παρουσία, όσο και Εικόνα 2: Οριοθέτηση προσωπικών και κοινών χώρων, σύμφωνα με τα ευρήματα του Δρ. Hall

η απόσταση μεταξύ υποκειμένου και πειραματιστή φάνηκαν να επηρεάζουν τον χρόνο έναρξης της ούρησης του υποκειμένου. Τα υποκείμενα που ήταν μόνα τους στον χώρο χρειαζόντουσαν κατά μέσο όρο 4 δευτερόλεπτα για να ξεκινήσουν την ούρηση

(το χρονόμετρο ξεκινούσε τη στιγμή που το υποκείμενο ξεκούμπωνε το παντελόνι του). Όταν όμως ο πειραματιστής ήταν στο μακρινό ουρητήριο ήθελαν 6 δευτερόλεπτα, ενώ όταν ήταν στο διπλανό ουρητήριο, χρειαζόντουσαν περίπου 8 δευτερόλεπτα κατά μέσο όρο. Προσωπικά όρια και τα κοινωνικά πλαίσια Φυσικά τα όρια του προσωπικού χώρου δεν είναι σταθερά σε όλες τις κοινωνίες. Κάποιος που κατοικεί σε μια πυκνοκατοικημένη περιοχή έχει μικρότερο προσωπικό χώρο από κάποιον που κατοικεί σε μια έρημο. Στην μια περίπτωση το άτομο είναι αναγκασμένο να είναι σε κοντινές αποστάσεις με άλλα άτομα και πλέον έχει απευαισθητοποιηθεί, ενώ στην περίπτωση της ερήμου η έλλειψη συχνής επαφής μεταξύ ξένων έχει ως αποτέλεσμα την διεύρυνση των ορίων της προσωπικής ζώνης. Είναι αξιοσημείωτο πως οι διαφορές ανάμεσα στις κοινωνίες στο θέμα της προσωπικής ζώνης γίνονται εμφανείς ακόμη και μέσα από τις λέξεις που χρησιμοποιούνται σε κάθε κοινωνία για να περιγράψουν το φαινόμενο. Στα αγγλικά για παράδειγμα υπάρχει η λέξη “privacy” η οποία δεν έχει ακριβή μετάφραση στα ελληνικά, ακριβώς επειδή στην Ελλάδα τα όρια μεταξύ προσωπικής και κοινωνικής ζωής είναι πιο δυσδιάκριτα σε σχέση με την Αγγλία ή τις ΗΠΑ. Σε γενικές γραμμές, όλες αυτές οι θεωρίες και τα ερευνητικά ευρήματα κατά την άποψή μου επιβεβαιώνουν πως ο άνθρωπος δεν βρίσκεται σε κανένα άκρο του διπόλου Κοινωνικότητα-

- 15-

Ατομικισμός. Μπορεί να χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο, αλλά είναι εξίσου σημαντικό να κρατάμε και αποστάσεις μεταξύ μας. Στην σημερινή εποχή βεβαίως η έννοια της προστασίας του προσωπικού μας χώρου (φυσικού και μη), των προσωπικών μας δεδομένων κτλ παίρνει διαφορετικές διαστάσεις σε σχέση με παλαιότερες εποχές. Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες: •

Wikipedia: Personal Space (http://en.wikipedia.org/wiki/Personal_space)

•

Edward Hall (1966). Hidden Dimension. New York: Anchor (1990)

•

Personal space invasions in the lavatory: Suggestive evidence for arousal. Middlemist, R. D., Knowles, E. S., and Matter, C. F., Journal of Personality and Social Psychology, 1976, 33, 541-546.

Φωτογραφίες: •

Εισαγωγική φωτογραφία: No Personal Space, by essgee (http://flickr.com/photos/essgee/2929465145)

•

Εικόνα 1: My Desk, by awiseacre (http://flickr.com/photos/awiseacre/195514846)

•

Εικόνα 2: Reaction Bubble, by Wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Reaction-bubble.png)

- 16-

Η Προβολή Βίας ως Μέσο Απευαισθητοποίησης Μία συνηθισμένη κριτική στην τακτική των ΜΜΕ να προβάλουν σκηνές βίας είναι πως εν τέλει μας κάνουν πιο αναίσθητους στην προβολή της βίας, μιας και αυτή μπαίνει στην καθημερινότητά μας. Ας αναλογιστούμε τις πρόσφατες αναταραχές στην Γάζα και την κάλυψη του γεγονότος από τα ΜΜΕ. Πόσες φορές είδαμε μέσω της τηλεόρασης βομβαρδισμούς, πυροβολισμούς, σοβαρά τραυματισμένους ή ακόμη και σκοτωμένους ανθρώπους; Πόσες όμως από αυτές τις σκηνές βίας έχουν χαραχθεί στο μυαλό μας; Αναλογικά με τον συνολικό αριθμό τους, πολύ λίγες. Αλλά το θέμα δεν τελειώνει απλά στον αριθμό των σκηνών που μπορούμε να ανακαλέσουμε. Η απευαισθητοποίηση γίνεται σε ένα πολύ πιο πρωταρχικό στάδιο κωδικοποίησης των γεγονότων που καταγράφουμε στην μνήμη μας. Έχει βρεθεί πως οι φυσιολογικές φοβικές αντιδράσεις μειώνονται όταν κάποιος έρχεται σε συνεχή επαφή με σκηνές βίας. Για παράδειγμα οι Bushman και Anderson (2002) βρήκαν πως όταν κάποιος παρακολουθεί για δεύτερη φορά ένα βίαιο βίντεο οι φυσιολογικές αντιδράσεις του σώματός του (ιδρώτας, χτύποι καρδιάς κ.α.) παρουσιάζονται μειωμένες σε σχέση με την πρώτη φορά που παρακολούθησε ένα παρόμοιο βίντεο. Βλέπουμε δηλαδή πως είναι αναμενόμενο τα βίντεο αυτά εν τέλει να περνούν απαρατήρητα καθώς δεν μας προκαλούν πρωτογενή συναισθηματική αντίδραση για να μας τραβήξουν την προσοχή. Μία πιο πρόσφατη έρευνα των Bushman και Anderson (2009) γύρω από το θέμα αυτό έχει ακόμη πιο σοκαριστικά αποτελέσματα. Για την ακρίβεια πρόκειται για δύο διαφορετικά πειράματα που προσπαθούν να απαντήσουν στο ερώτημα εάν η παρακολούθηση βίας μας απευαισθητοποιεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην είμαστε πλέον το ίδιο πρόθυμοι να βοηθήσουμε κάποιον συνάνθρωπό μας που βρίσκεται σε κίνδυνο. - 17-

Στο πρώτο πείραμα 300 φοιτητές χωρίστηκαν τυχαία σε 2 ομάδες. Τα άτομα της μίας ομάδας έπαιξαν για 20 λεπτά ένα βίαιο παιχνίδι και τα άτομα της δεύτερης ένα μη βίαιο. Μετά το πέρας των 20 λεπτών ο πειραματιστής έδινε στον κάθε συμμετέχοντα (οι οποίοι παίρναν μέρος στην έρευνα ένας-ένας) να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο σχετικά με το παιχνίδι και έφευγε από την αίθουσα. Μέσα σε λίγα λεπτά και ενώ ο συμμετέχοντας ήταν μόνος στο δωμάτιο και συμπλήρωνε το ερωτηματολόγιο, ο πειραματιστής που ήταν έξω από το δωμάτιο έβαζε ένα προηχογραφημένο ηχητικό απόσπασμα στο οποίο δύο επαγγελματίες ηθοποιοί ακούγονταν αρχικά να μαλώνουν/φωνάζουν και μετά από λίγα δευτερόλεπτα να πιάνονται στα χέρια. Μάλιστα, για να γίνει πιο πιστευτή η σκηνή, στο σημείο που οι ηθοποιοί φαίνονταν ότι άρχισαν να βιαιοπραγούν ο πειραματιστής έριχνε μια καρέκλα στο πάτωμα και κλωτσούσε την κλειστή πόρτα του δωματίου στο οποίο βρισκόταν ο συμμετέχοντας. Έπειτα, ο ηθοποιός-θύτης ακουγόταν πως έφευγε από το δωμάτιο χτυπώντας δυνατά την πόρτα, ενώ το θύμα παραπονιόταν για τον πόνο. Αυτό που βρέθηκε είναι πως οι συμμετέχοντες που είχαν παίξει το βίαιο παιχνίδι έκαναν 73 δευτερόλεπτα για να βγουν και να βοηθήσουν το θύμα αφότου ο θύτης υποτίθεται πως είχε φύγει, ενώ όσοι είχαν παίξει το μη βίαιο παιχνίδι έκαναν μόλις 17 δευτερόλεπτα για να βγουν από το δωμάτιο και να προσφέρουν την βοήθειά τους! Μάλιστα, ακόμη και στην περίπτωση που κάποιος δεν έβγαινε να βοηθήσει το θύμα, υπήρχαν διαφορές ανάμεσα στις δύο ομάδες. Όταν τους ζητήθηκε να αξιολογήσουν πόσο βίαιος ήταν ο καυγάς που άκουσαν έξω (υποτίθεται για να ενημερώσουν τις Αρχές του Πανεπιστημίου για το συμβάν) τα άτομα που έπαιξαν το βίαιο παιχνίδι ανέφεραν πως ήταν σχετικά ασήμαντος, ενώ τα άτομα που έπαιξαν το μη βίαιο παιχνίδι ανέφεραν πως ήταν αρκετά σοβαρός. Το δεύτερο πείραμα έγινε υπό πιο φυσιολογικές συνθήκες. Οι πειραματιστές πήγαν σε ένα σινεμά στο οποίο παίζονταν δύο διαφορετικές ταινίες: μία βίαιη και μία μη βίαιη. Μια κοπέλα με πατιρίτσες παρίστανε πως σκόνταφτε κάπου και “τυχαία” της έπεφτε μία εξ’ αυτών. Οι πειραματιστές μετρούσαν πόσο χρόνο έπαιρνε στα άτομα που παρακολούθησαν τη βίαιη ταινία ή τη μη βίαιη ταινία να βοηθήσουν την κοπέλα. Αυτό που βρέθηκε ήταν πως αυτοί που παρακολούθησαν την βίαιη ταινία καθυστέρησαν 26% περισσότερο σε σχέση με αυτούς που είχαν δει την μη βίαιη ταινία. Η διαφορά αυτή ήταν στατιστικώς σημαντικη.

Χρόνος καθυστέρησης έως την παροχή βοήθειας πριν και μετά την προβολή της ταινίας

- 18-

Μια σημαντική λεπτομέρεια του συγκεκριμένου πειράματος είναι πως όταν το πείραμα γινόταν πριν την προβολή των ταινιών δεν υπήρχε διαφορά μεταξύ αυτών που πήγαιναν να δουν την βίαιη ταινία και αυτών που πήγαιναν στην μη βίαιη, κάτι που επιβεβαιώνει πως ο βασικός παράγοντας για την -ελάχιστα- καθυστερημένη βοήθεια ήταν η προβολή της ταινίας και όχι ενδεχομένως η βίαιη φύση των ατόμων (αν υποθέσουμε πως είναι πιο πιθανό άτομα με τάσεις βίας να βλέπουν βίαιες ταινίες). Αυτού του είδους οι έρευνες δείχνουν ξεκάθαρα πως η προβολή βίας στην καθημερινότητά μας μπορεί να μας απευαισθητοποιήσει απέναντι στην βία που βιώνουμε άμεσα στην ζωή μας. Ως αποτέλεσμα αυτού γινόμαστε λιγότερο πρόθυμοι να βοηθήσουμε αυτούς που μας έχουν ανάγκη. Σε αυτό το σημείο βεβαίως μπαίνει το σημαντικό ερώτημα: που ακριβώς είναι τα όρια μεταξύ επαρκούς προβολής βίας ώστε να μας κινητοποιήσει να τη σταματήσουμε και της υπέρμετρης βίας που μας κάνει πιο… αναίσθητους σε αυτή; Προσωπικά θεωρώ πως η απόλυτη έλλειψη βίας στους τηλεοπτικούς δέκτες μας ή στα παιχνίδια δεν θα μας έκανε απαραίτητα πιο αλτρουιστές ή πιο αποτελεσματικούς στην παροχή βοήθειας, μιας και δεν γνωρίζουμε πόσο ακριβώς κρατάει η επίδραση της προβολής τέτοιων σκηνών στα επίπεδα αλτρουισμού μας. Πηγές/Περισσότερες Πληροφορίες: •

Bushman, B. J., & Anderson, C. A. (in press). Comfortably numb: Desensitizing effects of violent media on helping others. Psychological Science.

•

Anderson, C.A., & Bushman, B.J. (2002). The Effects of Media Violence on Society. Science, 295(5564), 2377 – 2379.

Εισαγωγική Φωτογραφία:

•

“Smashed TV”, by grantneufeld (http://www.flickr.com/photos/grantneufeld/11792994)

- 19-

Αυνανισμός: Πόσοι και Ποιοι το Κάνουν; Ο αυνανισμός είναι ένα από τα σεξουαλικά θέματα τα οποία αποφεύγονται τόσο στις συζητήσεις όσο και στην επιστημονική έρευνα. Ο κύριος λόγος που ο αυνανισμός δεν αναφέρεται στις συζητήσεις μας είναι φυσικά πως ανήκει στην ευρύτερη ομάδα των προσωπικών σεξουαλικών επιλογών/προτιμήσεων οι οποίες είναι από μόνες τους ένα απαγορευμένο θέμα συζήτησης. Η φύση του θέματος όμως το κατέστησε και απαγορευμένο ακόμη και για την επιστημονική έρευνα, καθώς είναι δύσκολο να αποσπάσει κανείς σαφή και αξιόπιστα δεδομένα για τον αυνανισμό όταν όλοι προτιμούν να μην μιλάνε γι’ αυτόν. Μία από τις πιο πρόσφατες έρευνες στις ΗΠΑ προσπάθησε να βγάλει κάποια στατιστικά σχετικά με τα χαρακτηριστικά των ατόμων που αυτοϊκανοποιούνται. Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες, ηλικίας 18-60 ετών οι οποίοι κλήθηκαν να απαντήσουν σε μια σειρά από ερωτήματα σχετικά με την σωματική και ψυχική τους υγεία ανάμεσα στα οποία υπήρχε και η ερώτηση “Πόσο συχνά αυνανιστήκατε τον τευλευταίο χρόνο;”. Τα αποτελέσματά της έδειξαν πως το 38% των γυναικών της έρευνας αυνανίστηκε τουλάχιστον μια φορά τον τελευταίο χρόνο, ενώ το αντίστοιχο για τους άνδρες ήταν 61%. Αυτά τα νούμερα δεν μπορεί να θεωρηθεί πως αντικατοπτρίζουν επακριβώς την πραγματικότητα καθώς τα άτομα απαντούσαν απευθείας σε κάποιον πειραματιστή, γεγονός που αυξάνει τις πιθανότητες πολλοί συμμετέχοντες απλά να ντράπηκαν να πουν την αλήθεια. Παρόλα αυτά, η έρευνα αυτή είναι μια καλή βάση για να κάνουμε ορισμένες παρατηρήσεις σχετικα με τον αυνανισμό. Πέραν από το πόσο συχνά αυνανίζονται οι άνδρες και οι γυναίκες ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα όσον αφορά στην ηλικία έναρξης του αυνανισμού. Συγκεκριμένα, οι άνδρες αρχίζουν τον αυνανισμό ήδη από την ηλικία των 18 ετών και συνεχίζουν με παρόμοιες συχνότητες έως και την ηλικία των 50, οπότε και η συχνότητα αυνανισμού μειώνεται αισθητά. Από την άλλη πλευρά, οι γυναίκες βρέθηκε πως αργούν - 20-

περισσότερο να πειραματιστούν με τον αυνανισμό και τον σταματάνε πιο γρήγορα. Η ηλικία έναρξης για τις γυναίκες ήταν τα 20 χρόνια και λήξης τα 40. Μετά τα 40 η συχνότητα αυνανισμών μειώνεται κατακόρυφα. Αναλύοντας το κοινωνικο προφίλ όσων απάντησαν πως αυνανίζονται, ορισμένοι θα εκπλαγούν, καθώς βρέθηκε πως το υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οι πειραματισμοί την ώρα της ερωτικής πράξης, αλλά και ο αριθμός των σεξουαλικών σχέσεων που έχει κάνει κάποιος στη ζωή του σχετίζονται θετικά με τον αυνανισμό. Με άλλα λόγια όσο πιο μεγάλες τιμές παίρνουν οι παράγοντες αυτοί, τόσο πιο συχνός είναι και ο αυνανισμός. Αυτά τα ευρήματα έρχονται σε αντίθεση με την κοινή λογική, σύμφωνα με την οποία όσοι αυνανίζονται είναι μάλλον άτομα χαμηλού κοινωνικού επιπέδου που είτε δεν μπορούν να εμπλακούν σε σεξουαλικές σχέσεις, είτε ντρέπονται να πειραματιστούν με το ταίρι τους. Μέσα στα πλαίσια των παραπάνω ευρημάτων μπορούμε να κατανοήσουμε τον αυνανισμό ως ένα ακόμη ερωτικό παιχνίδι που δεν υποκαθιστά την ερωτική πράξη, αλλά την συμπληρώνει. Βεβαίως όλα αυτά ισχύουν μέσα στα πλαίσια του μέτρου και σε καμμία περίπτωση δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν άτομα που αυνανίζονται γιατί φοβούνται να αναζητήσουν έναν ερωτικό σύντροφο ή για να αποκαταστήσουν την χαμένη σεξουαλική τους ζωή. Αυτή η κατηγορία φυσικά και υπάρχει, αλλά φαίνεται πως πρόκειται για μειοψηφία. Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες

•

Das, A. (2007). “Masturbation in the United States,” Journal of Sex and Marital Therapy 33(4): 301-317.

•

Castleman,

“How

Common

Masturbation,

(http://tinyurl.com/csxdmz)

- 21-

Really?”

Psychology

Today.

Συναισθησία: Βλέπω Αυτό που Ακούς… Οι εγκεφαλικές δομές των περισσότερων ζωντανών οργανισμών -φυσικά και του ανθρώπου- μετά την πάροδο εκατομυρίων ετών βιολογικής εξέλιξης έχουν αναπτυχθεί έτσι ώστε οι οργανισμοί να μπορούν να επιβιώνουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στο πλουραλιστικό περιβάλλον που καλούνται να ζήσουν. Οι περισσότεροι οργανισμοί έχουν τις βασικές αισθήσεις: όσφρηση, ακοή, όραση, αφή και γεύση. Φυσικά υπάρχουν και οργανισμοί που δεν έχουν κάποια ή πολλές από τις βασικές αισθήσεις, μιας και εξελικτικά δεν τους ήταν χρήσιμες για την επιβίωσή τους. Όπως και να έχει, θεωρούμε δεδομένο τον τρόπο με τον οποίο ακούμε, μυρίζουμε, βλέπουμε, αισθανόμαστε ή γευόμαστε κάτι, μιας και όλοι έχουμε αυτές τις ικανότητες λίγο-πολύ στον ίδιο βαθμό. Αλλά τι γίνεται στις περιπτώσεις που κάποιος αντιλαμβάνεται αυτές τις αισθήσεις με διαφορετικό τρόπο; Τι γίνεται για παράδειγμα στις σπάνιες περιπττώσεις που κάποιος βλέπει έναν ήχο ή ακούει οσμές; Στο σημερινό post θα ασχοληθούμε με ακριβώς αυτό το φαινόμενο: τη συναισθησία. Για την ακρίβεια δεν πρόκειται για απλό φαινόμενο, αλλά για ειδική νευρολογικής φύσεως πάθηση η οποία συναντάται στο 0.0005% του πληθυσμού (1/2000 άτομα). Στους ασθενείς με τη συγκεκριμένη πάθηση ο ερεθισμός μιας συγκεκριμένης αίσθησης έχει ως αποτέλεσμα τον ερεθισμό και άλλων αισθήσεων, εξ’ ου και το όνομα “συναισθησία”. Για παράδειγμα κάποιος με συναισθησία δεν ακούει απλά τους ήχους, αλλά ταυτόχρονα βλέπει και διάφορα χρώματα στο οπτικό του πεδίο. Θεωρητικά κάθε είδος συναισθησίας είναι δυνατό που σημαίνει πως κάθε άισθηση μπορεί να ενεργοποιείται ταυτόχρονα με κάποια άλλη αίσθηση. Αλλά θα πρέπει να τονιστεί πως ο όρος συναισθησία δεν χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την ταυτόχρονη ενεργοποίηση των βασικών αισθήσεων, αλλά και για την διέγερση αισθήσεων ως αποτέλεσμα γνωστικών επεξεργασιών. Μάλιστα η πιο συνηθισμένη μορφή συναισθησίας είναι η αντίληψη των γραμμάτων και των - 22-

αριθμών ως χρωμάτων. Τα άτομα με αυτού του τύπου τη συναισθησία βλέπουν για παράδειγμα τα σύμβολα “Τ” ή “3″ γραμμένα πάντα με ένα συγκεκριμένο χρώμα, ανεξάρτητα από το χρώμα με το οποίο είναι τυπωμένα. Μία από τις κλασσικές περιπτώσεις συναισθησίας που έχουν γίνει αντικείμενο έρευνας, έγινε αφορμή για να έρθουν στην επιφάνεια νέες λεπτομέρειες για την περίεργη αυτή νευρολογική διαταραχή. Η κυρία C η οποία είχε συναισθησία έβλεπε τον αριθμό 7 πάντοτε ως κίτρινο χρώμα. Όταν της έδειξαν 7 μήλα το ένα δίπλα στο άλλο και της ζήτησαν απλά να πει τι βλέπει, αυτή ανέφερε πως έβλεπε απλά κάποια μήλα στο τραπέζι. Όταν όμως της ζήτησαν να μετρήσει τα μήλα και να ξαναπει τι βλέπει, τότε ανέφερε πως έβλεπε τα μήλα κίτρινα. Βάσει διαφόρων τέτοιων απλών συμπεριφορικών πειραμάτων σε άτομα με συναισθησία σήμερα γνωρίζουμε πως η συναισθησία δεν οφείλεται αποκλειστικά στις “χαμηλού τύπου” αισθητηριακές διαδικασίες (της όρασης στην περίπτωση της κυρίας C) αλλά σε διαφορετικό τρόπο λειτουργίας των ανώτερων γνωστικών διεργασιών. Σε πρόσφατη μελέτη 600 παιδιών που παρουσιάζουν τη συναισθησία “χρώματοςγραμμάτων” που αναφέραμε πιο πάνω βρέθηκε πως η συναισθησία αλλάζει μορφή κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του ατόμου. Τα μικρότερα παιδιά ηλικίας 6-7 ετών παρόλο που μπορούν να βλέπουν τα γράμματα ως χρώματα, δεν έχουν σταθερές σχέσεις μεταξύ ενός γράμματος και ενός χρώματος. Για παράδειγμα δεν βλέπουν πάντα τον χαρακτήρα “Ρ” ως κόκκινο, αλλά μερικές φορές ως μπλέ, άλλες ως κίτρινο κ.ο.κ. Οι σχέσεις μεταξύ χρώματος και γραμμάτων βρέθηκε πως γίνονται πιο σταθερές καθώς το παιδί αναπτύσσεται, μία παρατήρηση που υπογραμμίζει την αναπτυξιακή πορεία της συναισθησίας. Γενικά η συναισθησία δεν είναι επικίνδυνη για το άτομο και -μιας και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί πλήρως- οι περισσότεροι συναισθητικοί απλά μαθαίνουν να ζουν με αυτή την ιδιαιτερότητα, συνήθως χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Παρόλα αυτά η κατάσταση αυτή μπορεί να γίνει ιδιαίτερα ενοχλητική για το άτομο. Φανταστείτε να βλέπετε συνεχώς μπροστά σας χρωματιστά σύννεφα καπνου ως αποτέλεσμα των ήχων που ακούτε στο περιβάλλον σας ή να προσπαθείτε να διαβάσετε ένα κείμενο στο οποίο πάντοτε το κάθε γράμμα είναι τυπωμένο με διαφορετικό χρώμα… Σε εξαιρετικές περιπτώσεις η συναισθησία μπορεί να γίνει η αιτία να κινδυνέψει το άτομο μιας και οι παραισθήσεις που προκαλεί μπορεί να το οδηγήσουν σε ατυχήματα (π.χ. κατά τη διάρκεια της οδήγησης). Σημαντικό όμως είναι και το γεγονός πως η συναισθησία είναι αρκετά πιθανό να χαθεί με την πάροδο του χρόνου. Έχει βρεθεί πως ενώ πολλοί ενήλικες έχασαν τις συναισθητικές ικανότητες που είχαν ως παιδιά, κανένας ενήλικος δεν ανέφερε πως ανέπτυξε σταδιακά συναισθησία ενώ δεν την είχε ως παιδί (εξαιρούνται οι περιπτώσεις νευρολογικής βλάβης λόγω ατυχήματος, εγκεφαλικού ή χρήσης παραισθησιογόνων ουσιών). Αρκετοί καλλιτέχνες με συναισθησία μετέτρεψαν την ομολογουμένη περίεργη εμπειρία τους σε τέχνη. Συνθέτες όπως οι Αλεξάντερ Σκριάμπιν και Ολιβιέ Μεσιάν έγραψαν μουσική

- 23-

περιγράφοντάς τη με τα χρώματα που έβλεπαν ακούγοντάς τη δημιουργία τους, ποιητές και συγγραφείς όπως οι Άρθουρ Ρεμπό, Σαρλ Μποντλέρ και Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ εμπνεύστηκαν από τα “χρώματα των λέξεων” και την διαφορετική εμπειρία τους, ενώ ζωγράφοι όπως ο Βασίλι Κανίσκι δημιούργησαν πίνακες τους οποίους περιέγραψαν με… αριθμούς ή ήχους! Αιτιολογία τα ακριβή αίτια της συναισθησίας δεν έχουν γίνει γνωστά έως σήμερα, αλλά η επικρατέστερη θεωρία είναι πως πρόκειται για αναπτυξιακό λάθος στην συνδεσμολογία των αισθητηριακών κέντρων η οποία πυροδοτείται από συγκεκριμένα γονίδια του DNA τα οποία περνάνε από γενιά σε γενιά. Τα άτομα που έχουν συναισθησία είναι πολύ πιθανό πως έχουν κάποιον γονέα ο οποίος παρουσιάζει επίσης παρόμοια συμπτώματα. Συγκεκριμένα, αυτό που μάλλον συμβαίνει στις περιπτσεις συναισθησίας είναι πως ορισμένες νευρικές συνδέσεις που έπρεπε να κοπούν κατά τη διάρκεια της εγκεφαλικής ανάπτυξης του εμβρύου, δεν αποκόπτονται με αποτέλεσμα απομακρυσμένες περιοχές του εγκεφάλου να έχουν και μη-κανονικές συνδέσεις μεταξύ τους. Σε αυτή τη θεωρία συγκλίνουν και οι έρευνες λειτουργικής απεικόνισης εγκεφάλου οι οποίες έδειξαν πως οι συναισθητικοί έχουν μεγαλύτερη μάζα λευκής ουσίας (η περιοχή όπου υπάρχουν οι άξονες των νευρώνων στον εγκέφαλο), κάτι το οποίο συνεπάγεται περισσότερες νευρικές συνδέσεις μεταξύ των εγκεφαλικών περιοχών. Επίσης, η συναισθησία μπορεί να παρουσιαστεί προσωρινά σε άτομα που κάνουν χρήση παραισθησιογόνων ουσιών όπως LSD ή μεσκαλίνη. Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες: •

Ward, Jamie (2004). Emotionally mediated synaesthesia. Cognitive Neuropsychology. 21(7). 761-772.

•

Simmer, J., Harrold, J., Creed, H., Monro, L., Foulkes, L. (2008). Early Detection of Markers for Synaesthesia in Childhood Populations. Brain(2008).

•

Γ.Ε. Καρουζάκης : Συναισθησία (http://www.hri.org)

•

Mindhacks: How Synaesthesia Grows in Childhood and dies out (http://tinyurl.com/n9zsr4)

Εισαγωγική Φωτογραφία: Synaesthesia, by StudioTamar (http://www.flickr.com/photos/jeffandtamar/106565314)

- 24-

Τυφλή Όραση: Δεν Βλέπω, Διαισθάνομαι Μία από τις πιο σημαντικές πηγές γνώσης στην ιστορία της ψυχολογίας και συγκεκριμένα της νευροψυχολογίας είναι οι ειδικές περιπτώσεις ατόμων με πολύ σπάνιες νευρολογικές διαταραχές που αναπτύχθηκαν είτε με τά από ασθένεια, είτε μετά από εγκεφαλική βλάβη. Η βιβλιογραφία είναι γεμάτη από αναλύσεις της κατάστασης ανώνυμων ασθενών που γίνονται γνωστοί με ψευδώνυμα ή με ψεύτικα αρχικά (π.χ. οι ασθενείς ΗΜ και KC με την χαρακτηριστική αμνησία). Η συμβολή αυτών των ασθενών στον εμπλουτισμό των νευροσυμπεριφορικών μοντέλων είναι πολύ σημαντική και έχουν γραφτεί ολόκληρα βιβλία γι’ αυτούς (βλ. “Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο”). Αυτές τις ημέρες ήρθε στην επιφάνεια μία ακόμη περίπτωση ενός ασθενή με ένα πολύ περίεργο πρόβλημα όρασης ο οποίος όπως φαίνεται θα μείνει στην ιστορία. Σε ένα από τα προηγούμενα posts είχαμε μιλήσει για τον τρόπο λειτουργίας του ινιακού λοβού ο οποίος είναι υπεύθυνος για τη ζωτική λειτουργία της όρασης. Εν συντομία, η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία ενεργοποιεί τους φωτοσυλλέκτες (ραβδία και κωνία) που βρίσκονται στον αμφιβληστροειδή χιτώνα των ματιών. Με τη σειρά τους τα ραβδία και κωνία ενεργοποιούν τα ενδιάμεσα νευρικά κύτταρα τα οποία αφού περάσουν από το οπτικό χίασμα καταλήγουν σε μια περιοχή του εγκεφάλου η οποία ονομάζεται έξω γονατώδες σώμα (lateral geniculate body/nucleus). Από εκεί οι οπτικές πληροφορίες μεταδίδονται πρωτίστως στον ινιακό λοβό για την οπτική επεξεργασία των ερεθισμάτων αλλά και στην παρεγκεφαλίδα ή οποία είναι υπεύθυνη για τον συντονισμό των κινήσεων βάσει των οπτικών ερεθισμάτων (π.χ. πιάσιμο μιας μπάλας που κατευθύνεται προς το μέρος μας ή αποφυγή ενός εμποδίου που βρίσκεται στον δρόμο μας). Ο Δρ. Alan Penga από το πανεπιστήμιο του Bangor δημοσίευσε την περίπτωση του ασθενή TN ο οποίος έχει μια εκπληκτική ικανότητα η οποία μας δίνει περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον ρόλο των διάφορων περιοχών που σχετίζονται με την όραση. Ο ΤΝ, γιατρός στο - 25-

επάγγελμα, είχε την ατυχία να υποστεί δύο διαδοχικά εγκεφαλικά επεισόδια στον ινιακό λοβό (βλ.εικόνα 1) τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα τον διακοπή παροχής αίματος στις περιοχές του οπτικού φλοιού και ως εκ τούτου την ολοκληρωτική διακοπή λειτουργίας των οπτικών νευρώνων, καθιστώντας τον ΤΝ τυφλό. Αυτού του είδους η τύφλωση λέγεται φλοιώδης τύφλωση καθώς η αιτία της είναι η βλάβη του οπτικού φλοιού και όχι των οφθαλμών. Με άλλα λόγια, τα μάτια λειτουργούν κανονικά, λαμβάνοντας το φως και ενεργοποιώντας όλους τους ενδιάμεσους νευρώνες έως και το σημείο της βλάβης όπου φυσικά σταματά η μετάδοση των πληροφοριών. Αυτού του είδους και έκτασης βλάβη στον ινιακό λοβό εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία της Νευροψυχολογίας, γεγονός που από μόνο του καθιστά την συγκεκριμένη περίπτωση εξαιρετικά ενδιαφέρουσα από επιστημονικής απόψεως. Αλλά αυτό που κάνει τον ΤΝ τόσο ξεχωριστό δεν είναι τόσο η βλάβη που έχει, όσο η ικανότητα που έχει αναπτύξει. Ενώ δεν εχει επίγνωση αυτών που βλέπει, ωστόσο μπορεί να εντοπίσει αντικείμενα στον χώρο του εντελώς ασυναίσθητα. Για παράδειγμα όταν ένα αντικείμενο πλησιάζει απειλητικά στο πρόσωπο του ο ΤΝ το αποφεύγει. Επίσης μπορεί να διαβάσει τα συναισθήματα κάποιων προσώπων που εμφανίζονται σε μια οθόνη, αν και δεν τα βλέπει αλλά και να αποφεύγει εντελώς ασυνείδητα εμπόδια στον δρόμο του. Αυτο το φαινόμενο ονομάζεται τυφλή όραση (blindsight) και περιγράφει ακριβώς αυτές τις περιπτώσεις τύφλωσης όπου ο ασθενής βλέπει αντικείμενα χωρίς να έχει επίγνωση αυτού που βλέπει. Παρόμοιες περιπτώσεις έχουν καταγραφεί αρκετές φορές, αλλά πρώτη φορά εμφανίζεται ασθενής με τυφλή όραση σε τόσο μεγάλο βαθμό, καθώς συνήθως η βλάβη στον οπτικό φλοιό περιορίζεται στο ένα ημισφαίριο ή σε κάποιο τεταρτημόριο με αποτέλεσμα η απώλεια όρασης και το φαινόμενο της τυφλής όρασης να εμφανίζεται στο δεξί ή στο αριστερό οπτικό ημιπεδίο ή σε κάποιο οπτικό τεταρτημόριο (π.χ. πάνω δεξιά, κάτω αριστερά κτλ). Αναμένεται πως ο ΤΝ θα λάβει μέρος σε αρκετές έρευνες και θα βοηθήσει να πέσει περισσότερο φως όχι μόνο στο φαινόμενο της τυφλής όρασης, αλλά και στην λειτουργική εξειδίκευση των διάφορων περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με την όραση.

Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες •

Alan Pegna et al. (2004). Discriminating emotional faces without primary visual cortices involves the right amygdala. Nature Neuroscience 8, 24 – 25.

•

Not Exactly Rocket Science: “Blind man navigates obstacle course perfectly with no visual awareness”

•

Mind Hacks: “Out of sight but not out of mind”(http://tinyurl.com/kn8sge)

- 26-

Εισαγωγική Φωτογραφία: ΤΝ fMRI image, by MindHacks (http://tinyurl.com/kn8sge)

- 27-

Όταν η επιστημονική πρόοδος συναντά την επιστημονική φαντασία των ΜΜΕ Τις τελευταίες ημέρες τα μεγάλα ειδησεογραφικά sites όλου του κόσμου (και ανάμεσά τους φυσικά και τα ελληνικα) ενημέρωσαν το κοινό τους για τα αποτελέσματα μιας έρευνας λειτουργικής απεικόνισης εγκεφάλου, όπου επιστήμονες κατάφεραν να “διαβάσουν” την ενεργοποίηση των νευρώνων στον ινιακό λοβο και βάσει αυτού να μπορέσουν να αναπαράγουν το αρχικό οπτικό ερέθισμα το οποίο δημιούργησε τη συγκεκριμένη ενεργοποίηση. Βεβαίως τα ενημερωτικά sites και τα τηλεοπτικά κανάλια (βλ. δελτίο ειδήσεων ΣΚΑΙ) παρουσίασαν αυτή την είδηση με την κατάλληλη γαρνιτούρα, αφήνοντας να εννοηθεί πως οι επιστήμονες είναι πλέον σε θέση να προβάλλουν σε μια οθόνη υπολογιστή τα όνειρά μας(!) ή -ακόμη χειρότερα- πως μπορούμε πλέον να διαβάσουμε τις σκέψεις κάποιου. Φυσικά όλα αυτά δεν είναι παρά υπερβολές. Αν είχαν γίνει όλα αυτά τότε θα μιλούσαμε για μιά από τις πιο σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις του αιώνα η οποία δίνει λύσεις σε πολλά πρακτικά και θεωρητικά προβλήματα που απασχολούν την επιστημονική κοινότητα εδώ και δεκάδες (αν όχι εκατοντάδες) χρόνια.

Η πραγματική είδηση Η έρευνα στην οποία αναφέρονται τα ΜΜΕ περιγράφεται στο άρθρο των Miyawaki et al. (2008) υπό τον τίτλο “Visual Image Reconstruction from Human Brain Activity using a Combination of Multiscale Local Image Decoders” το οποίο δημοσιεύτηκε στο τεύχος Δεκεμβρίου του περιοδικού Neuron. Σύμφωνα με τους επιστήμονες που έκαναν την έρευνα, ο κύριος σκοπός της ήταν η χρήση fMRI στην λεπτομερή καταγραφή της λειτουργίας των οπτικών νευρώνων του ινιακού λοβού σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορούμε να προβλέψουμε με μεγάλα ποσοστά επιτυχίας

- 28-

το οπτικό ερέθισμα που προβάλλεται στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού του υποκειμένου, απλά και μόνο βάσει της ενεργοποίησης των νευρώνων του ινιακού λοβού. Η πιο σημαντική ιδιότητα των νευρώνων του οπτικού φλοιού η οποία καθιστά δυνατή την πρόβλεψη του οπτικού ερεθίσματος είναι η χωροταξικές τους ιδιότητες. Πιο

συγκεκριμένα,

κωδικοποιούν

νευρώνες

γειτνιάζουσες

που

γειτνιάζουν

περιοχές

στον

αμφιβληστροειδή χιτώνα. Με άλλα λόγια, αν δυο “pixels” στην εικόνα που συλλαμβάνει το μάτι μας είναι δίπλα το ένα στο άλλο, τότε οι νευρώνες που κωδικοποιούν αυτά τα γειτονικά pixels βρίσκονται και πάλι ο ένας δίπλα στον άλλο. Αυτό αυτόματα σημαίνει πως αν μπορούσαμε να έχουμε μια πολύ λεπτομερή εικόνα της ενεργοποίησης των νευρώνων του ινιακού λοβού, θα μπορούσαμε να δούμε

και

τα

“pixels”

που

δημιουργούν

αυτή

την

αντίδραση (βλ. Εικόνα 1).

Εικόνα 1: Τα υποκείμενα έβλεπαν κάποιες εικόνες διαστάσεων 10Χ10, οι οποίες δημιουργούσαν νευρική δραστηριότητα στον οπτικό φλοιό. Στη συνέχεια ένας υπολογιστής επεξεργαζόταν την νευρική δραστηριότητα κ τη μετέφραζε ξανά σε εικόνα.

Το σημαντικό επίτευγμα αυτής της έρευνας είναι ότι κατάφερε κάτι τέτοιο αφενός χρησιμοποιώντας την μέθοδο fMRI, η οποία είναι γνωστό πως έχει σχετικά χαμηλή οπτική ανάλυση για τέτοιου είδους πειράματα, και αφετέρου το ότι χάρη στον αλγόριθμο που κατασκεύασαν μπόρεσαν να έχουν επιτυχία σχεδόν 100%, τη στιγμή που προηγούμενες έρευνες σε αυτό το πεδίο είχαν επιτυχία μόλις 40%-70%. Εν τέλει αυτό που κατάφεραν οι επιστήμονες ήταν να “δουν γραμμένα” στον ινιακό λοβό (στην περιοχή V1) τα γράμματα που παρουσιάζονταν σε μια οθόνη, αφού φυσικά πρώτα επεξεργάστηκαν κατάλληλα το νευρικό σήμα.

Τι μετέδωσαν τα ΜΜΕ Daily Telegraph,”Scientists develop software that can map dreams” “The research investigated how electrical signals are captured and reconstructed into images, according to the study, which will be published in the US journal Neuron. As part of the experiment, researchers showed testers the six letters of the word “neuron”, before using the technology to measure their brain activity and subsequently reconstruct the letters on a computer screen. Since Sigmund Freud published The Interpretations of Dreams over a century ago, the workings of the sleeping human mind have been the source of extensive analysis by scientists keen to unlock its mysteries.”

- 29-

Καθημερινή, “Δείτε τα όνειρά σας σε μόνιτορ“ “Mια ερευνητική ομάδα από την Ιαπωνία υποστηρίζει ότι εφηύρε μία τεχνολογία που θα μπορεί επιτέλους να προβάλει ό,τι έχουμε στο μυαλό μας - όπως τα όνειρά μας - σε μια οθόνη υπολογιστή. Ενώ η ομάδα προς το παρόν έχει καταφέρει να αναπαραγάγει μονάχα απλές εικόνες από τον εγκέφαλο, ισχυρίζονται επιπλέον ότι μέσω της τεχνολογίας τελικά μπορούν να υπολογίσει όνειρα και άλλα μυστικά.”

Pathfinder, “Οι εικόνες του νου σε υπολογιστή“ “Οι νευροεπιστήμονες έχουν βαλθεί να ξεκλειδώσουν τα μυστικά του εγκεφάλου και, στην πορεία, δεν αποκλείεται ακόμα και τα όνειρά μας να μην είναι πια μυστικά. Μια ιαπωνική ερευνητική ομάδα των Εργαστηρίων Υπολογιστικής Νευροεπιστήμης ATR, όπως μετέδωσε το Γαλλικό Πρακτορείο από το Τόκιο, κατόρθωσε να δημιουργήσει μια τεχνολογία, η οποία, για πρώτη φορά στον κόσμο, επιτρέπει την επεξεργασία και την άμεση εμφάνιση εικόνων του νου σε μια οθόνη υπολογιστή.”

Η χειρότερη μεταφορά της είδησης όμως έγινε από το ΣΚΑΙ, “Τέρμα τα ψέμματα(;)“ “Ο ορός της αλήθειας αποτελεί πλέον παρελθόν. Η πληροφορική βρήκε το μυστικό να αποκαλύπτει κι να προβάλει σε οθόνη υπολογιστή ακόμη και τις πιο μύχιες σκέψεις μας. Επιστήμονες από την Ιαπωνία κατάφεραν να αναπαραγάγουν με ακρίβεια τι σκέφτεται ένας άνθρωπος με τη βοήθεια ενός τομογράφου.”

Σύγκριση αλήθειας και υπερβολής Όπως βλέπετε, ολα τα ΜΜΕ έκαναν αναφορές σε αποτελέσματα τα οποία απλά δεν είναι αλήθεια και δεν μπορούν να εξαχθούν βάσει των πραγματικών αποτελεσμάτων. Το γεγονός πως μπορούμε και οπτικοποιούμε την ενεργοποίηση των νευρώνων του ινιακού λοβού οι οποίοι έχουν την μοναδική αυτή ικανότητα της αποκωδικοποίησης γειτνιάζοντων περιοχών του οπτικού πεδίου, δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση πως μπορούμε να προβάλλουμε σε μια οθόνη τα όνειρά μας και -κυρίως- πως μπορούμε να διαβάσουμε τη σκέψη κάποιου και να πούμε αν ψεύδεται ή όχι! Η ενεργοποίηση που λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια που κάποιος ονειρεύεται καταλαμβάνει πολλές περισσότερες περιοχές από την περιοχή V1 του ινιακού λοβού, όπως περιοχές σχετιζόμενες με τα συναισθήματα (π.χ. αμυγδαλή) και τη μνήμη (π.χ. ιππόκαμπος). Τα όνειρα δεν είναι σε καμία περίπτωση ένα “απλό” οπτικό ερέθισμα το οποίο μπορούμε να το αποκωδικοποιήσουμε

με

την

ίδια

μέθοδο

που

- 30-

χρησιμοποίησαν

οι

επιστήμονες

για

να

αποκωδικοποιήσουν

την

χαμηλότερης

πολυπλοκότητας

περιοχή

του

οπτικού

φλοιού.

Σημειωτέον δε πως οι εικόνες που αποκωδικοποίησαν οι επιστήμονες ήταν εικόνες μεγέθους μόλις 10Χ10 pixels, ανάλυση πολύ μικρότερη από την ανάλυση με την οποία αντιλαμβανόμαστε τις περισσότερες εικόνες γύρω μας, αλλά και πολύ μικρότερη από αυτή που απαιτείται για να “δει” κάποιος μια ικανοποιητική εικόνα στον υπολογιστή. Όσον αφορά την αποκωδικοποίηση των “εικόνων του νου” που αναφέρει χαρακτηριστικά το pathfinder και τον “ανιχνευτή ψεύδους” του ΣΚΑΙ, δεν είναι τίποτε άλλο παρά εντελώς παραπλανητικοί χαρακτηρισμοί που χρησιμοποιούνται απλά και μόνο για να εξάψουν την φαντασία του κοινού και να εντυπωσιάσουν. Λειτουργίες όπως η σκέψη και η φαντασία είναι όχι μόνο πολύ πιο πολύπλοκες από την οπτική αντίληψη, αλλά δεν έχουν σχεδόν κανένα κοινό χαρακτηριστικό με την λειτουργία που κατέγραψαν οι επιστήμονες στη συγκεκριμένη έρευνα. Για την ακρίβεια δεν είμαστε καν σε θέση να ξέρουμε που λαμβάνει χώρα η διαδικασία της ελεύθερης σκέψης η οποία εκ φύσεως είναι τόσο πολύπλοκη που είναι αδύνατο να εντοπιστεί σε κάποιες μεμονωμένες και εξειδικευμένες εγκεφαλικές περιοχές. Αυτό που εννοούν οι πειραματιστές όταν λένε πως η ίδια τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αποκωδικοποίηση πιο σύνθετων λειτουργιών όπως τα όνειρα δεν είναι πως θα είμαστε σε θέση να βλέπουμε τα όνειρά μας σε μια οθόνη Η/Υ, αλλά πολύ απλά πως βάσει του προγράμματος που δημιούργησαν θα μπορούμε να συνδυάζουμε πολύ γρήγορα πληροφορίες από διαφορετικές περιοχές και στρώματα του εγκεφάλου, κάτι που ίσως βοηθήσει στην πρόβλεψη ακόμη πιο σύνθετων ενεργειών. Με

προβληματίζει

ιδιαίτερα

το

γεγονός

της

ελλιπούς

ενημέρωσης

ή/και

της

παραπληροφόρησης του κοινού γύρω από επιστημονικά θέματα γιατί αυτό δημιουργεί πολύ εύκολα εντελώς λανθασμένες εντυπώσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε μία αδικαιολόγητη φοβία του

κοινού

προς

την

επιστήμη.

Ένα

πολύ

καλό

παράδειγμα

παραπληροφόρησης

και

παραφιλολογίας γύρω από ένα επιστημονικό επίτευγμα ήταν και η υστερία που είχε καταλάβει πολλούς με το πείραμα CERN, όταν άρχισαν να διαδίδονται υπερβολές του τύπου “θα δημιουργηθεί μια μαύρη τρύπα που θα καταπιεί τον πλανήτη μας” ή ακόμη και οι πληροφορίες που παρουσιάζονται κάθε τρεις και λίγο σχετικά με φάρμακα καταπολέμησης του καρκίνου, ενώ πρόκειται για έρευνες που περιορίζουν συγκεκριμένες λειτουργίες των καρκινικών κυττάρων. Άποψή μου είναι πως τα ειδησεογραφικά πρακτορεία θα πρέπει να προσλάβουν ειδικούς δημοσιογράφους που έχουν κάποια γνώση γύρω από το αντικείμενο για το οποίο γράφουν ώστε να αποφεύγονται τουλάχιστον οι οφθαλμοφανείς υπεραπλουστεύσεις. Όπως δεν θα εμπιστευόμασταν έναν μαθηματικό να διδάξει Ιστορία στα παιδιά μας, έτσι ακριβώς δεν πρέπει να επιτρέπουμε στον καθένα να μας ενημερώνει για την Υγεία και την πρόοδο της επιστήμης. Είναι καλό να διαχωρίσουμε την επιστήμη από την φαντασία, γιατί διαφορετικά κινδυνεύουμε τα σενάρια επιστημονικής φαντασίας να υπερκαλύψουν την ουσιαστική είδηση… - 31-

Πηγές / Περισσότερες πληροφορίες: •

Miyawaki Υ.,Uchida, Η.,Yamashita, O.,Sato, M.,Morito, Y.,Tanabe, H.C.,Sadato, N.,Kamitani, Y. (2008) Visual Image Reconstruction from Human Brain Activity using a Combination of Multiscale Local Image Decoders. Neuron, 60(5),915-929.

Φωτογραφίες: •

Εισαγωγική

Φωτογραφία:

Mad

Scientist

Angela,

Scott

(http://www.flickr.com/photos/scottschrantz/3016790176) •

Εικόνα 1: Βασισμένη στις εικόνες του βασικού άρθρου των Miyawaki et al. (2008)

- 32-

Schrantzd

Η Θρησκευτική Πίστη ως Αγχολυτικό Η Ψυχολογία ως η επιστήμη που παρατηρεί, ερμηνεύει και προβλέπει την ανθρώπινη συμπεριφορά δεν θα μπορούσε να μείνει ασυγκίνητη μπροστά σε μια από τις πιο διαδεδομένες και μάλλον πανανθρώπινες συμπεριφορές: την θρησκευτική πίστη. Ήδη από τα πρώτα της βήματα η ψυχανάλυση, ως ο κύριος εκφραστής της ψυχολογίας του βάθους, κράτησε μια έντονα κριτική και μάλλον απορριπτική στάση απέναντι στην θρησκεία. Για την ακρίβεια, ο ίδιος ο Φρόυντ ερμήνευε την θρησκευτική πίστη με νευρωσιολογικούς όρους, και ως εκ τούτου θεωρούσε την έντονη ανάγκη για πίστη σε μια ανώτερη, αόρατη και πατρικού τύπου δύναμη ως μια ακόμη έκφανση των εσωτερικών συγκρούσεων του Id με το Super-Ego η οποία εμφανίζεται με τη μορφή νευρωτικής συμπεριφοράς. Με την πάροδο του χρόνου και καθώς η επιστήμη εξελισσόταν κάτι περισσότερο από γοργά και νέα τεχνολογικά μέσα κάνανε την έρευνα όλο και πιο εύκολη, νέα ερευνητικά πεδία προσπαθούσαν να εστιάσουν στο θέμα “Θρησκεία” από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ορισμένοι βιολόγοι, επί παραδείγματι, προσπάθησαν και συνεχίζουν να προσπαθούν να εντοπίσουν το “γονίδιο του Θεού”, το οποίο μπορεί να εξηγήσει μέσα από μια καθαρά μηχανιστική/βιολογική ματιά γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο θρήσκοι από κάποιους άλλους, αλλά και οι εθνογράφοι καταγράφουν τις διάφορες θρησκευτικές πεποιθήσεις -πλέον- σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης και ρίχνουν περισσότερο φως στις κοινωνικές καταβολές των θρησκευτικών αντιλήψεων. Κάπου ανάμεσα στις δύο αυτές όψεις της θρησκευτικής πίστης, την κοινωνική διάδοσή της και την βιολογική καταβολή της, βρίσκονται κάποιοι κλάδοι της Ψυχολογίας όπως η Εξελικτική Ψυχολογία και η Κοινωνική Ψυχολογία οι οποίοι προσπαθούν να απαντήσουν στο ακόλουθο ερώτημα: ποια ήταν και είναι η εμπλοκή του ανθρώπου στη διάδοση της πίστης και ποια η

- 33-

εππιροή της θρησκείας πάνω στο άτομο (και κατ’ επέκταση και στην ομάδα); Οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα είναι ενδιαφέρουσες όχι μόνο επειδή θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τις κοινωνίες μας και τον ίδιο μας τον εαυτό, αλλά και γιατί μπορεί να φανούν χρήσιμες και σε πιο πρακτικά ζητήματα, όπως π.χ. στη θεραπεία αλλά και στην πρόβλεψη της πορείας μιας ψυχικής διαταραχής ή ακόμη και ορισμένων σωματικών νόσων στις οποίες οι ψυχοσωματικοί παράγοντες φαίνεται να παίζουν κάποιο ιδιαίτερο ρόλο. Πράγματι, τις τελευταίες δεκαετίες οι θεραπευτές ανά το παγκόσμιο ποντάρουν αρκετά στον παράγοντα της θρησκείας ώστε να μπορέσουν να βοηθήσουν τους ασθενείς τους να ξεπεράσουν τα προβλήματά τους. Ειδικά σε πολύ λεπτά θέματα που εγύρουν έντονα υπαρξιακά ερωτήματα, όπως είναι η διάγνωση θανατηφόρας ασθένειας στο ίδιο το άτομο ή σε κάποιο μέλος της οικογένειάς του, η πίστη σε μια θεότητα μπορεί να έχει ιδιαίτερα ευεργετικά αποτελέσματα, καθώς ενίοτε -ιδιαίτερα όταν έχουμε να κάνουμε με έναν συνειδητά πιστό- λειτουργεί ως παρηγοριά στον πόνο και ως φάρος ελπίδας απέναντι στον θάνατο που πλησιάζει. Φυσικά η πίστη πως οτιδήποτε συμβαίνει στην ζωή μας “είναι θέλημα Θεού” δεν έχει πάντοτε θετικά αποτελέσματα στην θεραπευτική διαδικασία καθώς το άτομο μπορεί να γίνει εντελώς παθητικό απέναντι στην μοίρα του η οποία θεωρεί ότι είναι προδιαγεγραμμένη και μόνο “Θεού θέλλοντος” μπορεί να αλλάξει. Παρότι οι διαφορές ανάμεσα σε πιστούς και μη-πιστούς μπορεί να είναι εμφανείς σε περιπτώσεις που τα άτομα έρχονται αντιμέτωπα με υπαρξιακά θέματα ένα θεμελιώδες ερώτημα είναι το κατά πόσον η πίστη μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά και εκτός αυτών των πλαισίων, βοηθώντας έτσι τα άτομα σε πιο καθημερινά προβλήματα. Ένα καλό παράδειγμα τέτοιων προβλημάτων είναι το άγχος. Όλοι αντιμετωπίζουμε αγχώδεις καταστάσεις στην καθημερινότητά μας και όλοι πέφτουμε θύματα των λανθασμένων εκτιμήσεών μας. Μπορεί η θρησκεία να κάνει τη διαφορά στα επίπεδα άγχους που βιώνει κάποιος; Προσπαθώντας να επαναδιατυπώσουν το ερώτημα αυτό πάνω σε μια πειραματικά ελεγχόμενη βάση, η ομάδα του Δρ. Inzlicht από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο προσπάθησαν να ελέγξουν αν και κατά πόσο η εγκεφαλική δραστηριότητα των θρησκευόμενων ατόμων διαφέρει από αυτή των μη θρησκευόμενων σε καταστάσεις που το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με τα λάθη του. Για να το ελέγξουν αυτό έβαλαν τους συμμετέχοντες της έρευνας να ολοκληρώσουν ένα πείραμα τύπου Stroop. Το μόνο δηλαδή που είχαν να κάνουν οι συμμετέχοντες ήταν να διαβάσουν το χρώμα με το οποίο ήταν γραμμένες οι λέξεις που παρουσιάζονταν στην οθόνη τους. Κάποιες φορές όμως η λέξη που αναγραφόταν στην οθόνη αντιστοιχούσε σε χρώμα (π.χ. “Πράσινο”, “Μπλε” κτλ) το οποίο ερχόταν σε αντίθεση με το χρώμα της ίδιας της λέξης (π.χ. Η λέξη “κόκκινο” γραμμένη με μπλε χαρακτήρες). Όλα αυτά έπρεπε να τα κάνουν ενώ κάποια ηλεκτρόδια μετρούσαν την εγκεφαλική δραστηριότητα του εγκεφάλου. Είναι γνωστό από παλαιότερες έρευνες πως σε τέτοιου είδους πειράματα ενεργοποιείται ο πρόσθιος κογχομετωπιαίος φλοιός (Anterior Cingulate Cortex, ACC) η περιοχή του εγκεφάλου που - 34-

σχετίζεται με την εμφάνιση άγχους κατά την αναγνώριση των λαθών και τη διόρθωση της συμπεριφοράς. Αυτό που βρήκαν οι ερευνητές είναι πως ο παράγοντας της θρησκευτικής πίστης σχετίζεται αρνητικά με την ενεργοποίηση αυτής της περιοχής. Με άλλα λόγα, όσο πιο θρησκευόμενος είναι κάποιος, τόσο λιγότερο ενεργοποιούνται οι “περιοχές άγχους” του εγκεφάλου σε καταστάσεις που το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με κάποια πηγή άγχους, ακόμη και αν αυτή είναι δευτερεύουσας σημασίας όπως στο πείραμα Stroop. Μάλιστα πέραν αυτής, μια ακόμη παρατήρηση που κάνανε οι ερευνητές ήταν πως οι θρησκευόμενοι κάνανε λιγότερα λάθη στο πείραμα σε σχέση με τους λιγότερο (ή καθόλου) θρησκευόμενους αλλά και πως οι διαφορές αυτές δεν ήταν δυνατό να ερμηνευθούν βάσει άλλων παραγόντων των υποκειμένων όπως η προσωπικότητα ή το IQ τους. Τα αποτελέσματα της έρευνας Δρ. Inzlicht φαίνεται πως υποστηρίζουν την θετική επίδραση που έχει η θρησκευτική πίστη στα γενικότερα επίπεδα του άγχους. Το γεγονός μάλιστα πως έγινε έλεγχος και άλλων πιθανών παραμέτρων ενισχύει το τελικό συμπέρασμα. Όσα περισσότερα γίνονται γνωστά για την σχέση θρησκείας και συμπεριφοράς, από το επίπεδο των νευρώνων έως την ανάπτυξη κοινωνικών δεσμών τόσο πιο εύκολη αλλά και εύστοχη γίνεται η χρήση αυτής της παραμέτρου στα πλαίσια μιας ψυχοθεραπείας. Βεβαίως αυτή τη στιγμή δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τα πάντα γύρω από την θρησκεία και την ανάπτυξη του θρησκευτικού

αισθήματος,

αλλά

τουλάχιστον

έχουμε

τα

μέσα

για

πιο

αντικειμενικές

παρατηρήσεις αυτής της πανανθρώπινης συμπεριφοράς.

Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες:

•

Medical News Today: “Believing In God Can Help Block Anxiety And Minimize Stress, According To New University Of Toronto Research” (http://tinyurl.com/cqh2va)

•

AROPA: J.C. Popa, “Psychoanalysis and Religion” (http://tinyurl.com/nxqjpg)

Εισαγωγική Φωτογραφία:

•

“Religion is a light in the fog”, by Melody (http://www.flickr.com/photos/m_e_l_o_d_y/412704366)

- 35-

Σχιζοφρένεια: Μύθος ή Πραγματικότητα; Η σχιζοφρένεια είναι μια από τις πιο πρώτες επίσημα καταγεγραμμένες ψυχικές διαταραχές και ανήκει στην κατηγορία των ψυχώσεων. Ο πρώτος που περιέγραψε τα συμπτώματα και ονόμασε την διαταραχή αυτή ήταν ο Μπλόιερ (Eugen Bleuler) στις αρχές του 20ου αιώνα. Έκτοτε η συμπτωματολογία της σχιζοφρένειας σε γενικές γραμμές παρέμεινε η ίδια, αν και οι γνώσεις μας γύρω από τα αίτιά της εμπλουτίστηκαν σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες χάρη στην ταχεία πρόοδο της επιστήμης. Σήμερα όμως, 100 χρόνια μετά την περιγραφή της από τον Μπλόιερ, ένα πολύ βασικό ερώτημα διχάζει την επιστημονική κοινότητα: υπάρχει όντως η σχιζοφρένεια; Τι είναι η σχιζοφρένεια; Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση αυτού του ερωτήματος θα ήταν χρήσιμο να παραθέσουμε τα βασικά συμπτώματα/χαρακτηριστικά της σχιζοφρενούς συμπεριφοράς, όπως περιγράφονται από τα επίσημα ψυχιατρικά εγχειρίδια που είναι διαθέσιμα αυτή τη στιγμή. Σύμφωνα με το DSM-IV-TR, για να χαρακτηριστεί κάποιος ως σχιζοφρενής πρέπει να έχει τουλάχιστον δύο από τα ακόλουθα συμπτώματα:

•

Παραισθήσεις (οπτικές/ακουστικές κ.α.)

•

Ψευδαισθήσεις (οπτικές/ακουστικές κ.α.)

•

Αποδιοργανωμένη ομιλία (ασύντακτες προτάσεις/ιδέες, φυγή ιδεών κ.α.)

•

Αποδιοργανωμένη και κατοτονική συμπεριφορά

•

Αρνητικά συμπτώματα (έλλειψη αναμενόμενων βασικών συμπεριφορών π.χ. αλαλία, ακινησία, συναισθηματική απάθεια κ.α.) Μάλιστα στην περίπτωση που ο ασθενής έχει μονάχα παραισθήσεις ή ψευδαισθήσεις σε - 36-

πολύ έντονο βαθμό (π.χ. ακούει φωνές που τον διατάζουνε να κάνει κάτι), αυτό κατά πολλούς αρκεί για να χαρακτηριστεί ως σχιζοφρενής. To ICD-10 περιγράφει την σχιζοφρένεια ως εξής: Οι σχιζοφρενικές διαταραχές (σ.σ. Η σχιζοφρένεια δεν είναι μια ενιαία διαταραχή, αλλά διαιρείται σε υποκατηγορίες, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο ασθενής) χαρακτηρίζονται από θεμελιώδη και χαρακτηριστική αποδιοργάνωση της σκέψης και της αντίληψης, και συναισθήματα που δεν συνάδουν με τις περιστάσεις στις οποίες εμφανίζονται. Η συνείδηση αλλά και οι διανοητικές ικανότητες συνήθως μένουν ανέπαφες, αν και γνωστικές ικανότητες δύναται να μειωθούν κατά την πάροδο του χρόνου. Τα πιο συνήθη ψυχοπαθολογικά συμπτώματα είναι η αντίληψη μιας εσωτερικής ανεξάρτητης φωνής που σχολιάζει τις πράξεις του ασθενή, η αίσθηση ότι κάποιος βάζει ή κλέβει σκέψεις από τον ασθενή, παραισθήσεις, παθητικότητα και αρνητικά συμπτώματα. Τα παραπάνω κριτήρια χρησιμοποιούνται από τους περισσότερους λειτουργούς ψυχικής υγείας παγκόσμιως και βάσει αυτών έχει υπολογιστεί πως ένα ποσοστό της τάξης 0,80%-1,5% του πληθυσμού θα παρουσιάσει σχιζοφρένεια κάποια στιγμή στη ζωή του. Το ποσοστό αυτό αλλάζει ανάλογα με την χώρα στην οποία γίνεται η έρευνα (η πρόσβαση σε τέτοιου είδους αρχεία δεν είναι πάντα εύκολη) ή ακόμη και από την εθνοτική καταγωγή του ατόμου. Τέλος αξίζει να σημειωθεί πως οι άνδρες παρουσιάζουν πιο συχνά σχιζοφρένεια σε σχέση με τις γυναίκες (η αναλογία είναι 1,4 άνδρες για κάθε 1 γυναίκα). Μύθος ή πραγματικότητα; Αφού όμως υπάρχουν τόσα στοιχεία για την σχιζοφρένεια γιατί ξέσπασε αυτή η διαμάχη σχετικά με το αν υφίσταται καν τέτοια ψυχική διαταραχή; Ο κύριος λόγος είναι πως η σχιζοφρένεια -αντίθετα με τα όσα ακούμε από τα ΜΜΕ- σπάνια εμφανίζεται με “καθαρή” συμπτωματολογία, πράγμα που σημαίνει πως συνήθως κάποιος που πάσχει από σχιζοφρένεια καλύπτει τις προϋποθέσεις και για κάποια άλλη ψυχική διαταραχή που έχει παρόμοια συμπτώματα. Αυτό δημιουργεί μια εύλογη απορία: μήπως τελικά η σχιζοφρένεια (δηλαδή το σύνολο αυτών που τη χαρακτηρίζει) είναι απλά ένα δευτερογεννές σύμπτωμα κάποιας άλλης ή κάποιων άλλων διαταραχών; Ο Δρ. Jim Van Os, μέσω ενός άρθρου του στο τεύχος Φεβρουαρίου του Βρετανικού Περιοδικού Ψυχιατρικής (British Journal of Psychiatry) υποστηρίζει πως στις μελλοντικές εκδόσεις των ψυχιατρικών εγχειριδίων η σχιζοφρένεια θα πρέπει να αντικατασταθεί από μία ποιοτικά διαφορετική διαταραχή, αυτή τou “Συνδρόμου Δυσλειτουργίας του Μηχανισμού Αξιολόγησης” (ο ακριβής όρος είναι “salience dysregulation syndrome“, αλλά δυσκολεύομαι να τον αποδώσω στα ελληνικά με έναν άμεσσο και μη περιγραφικό τρόπο, οπότε κάθε πρόταση είναι ευπρόσδεκτη). Ο όρος “salience” στις Γνωστικές Επιστήμες χρησιμοποιείται για να περιγράψει την

- 37-

ικανότητα κάποιου να ξεχωρίζει ένα ερέθισμα από τα υπόλοιπα ερεθίσματα που το περιβάλλουν, βάσει των ξεχωριστών του χαρακτηριστικών. Για παράδειγμα σκεφτείτε πόσο εύκολα μπορείτε να ξεχωρίσετε ένα μαύρο τετράγωνο ανάμεσα σε ένα πλήθος λευκών ή πως μπορείτε να ακούτε τη φωνή του συνομιλητή σας ενώ είστε σε ένα πολύ θορυβώδες περιβάλλον. Για να γίνει δυνατή η αναγνώριση του ερεθίσματος σε αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει πρώτα ο δέκτης -φυσικά- να δεχτεί τα ερεθίσματα, να τα αξιολογήσει ώστε να τους αποδώσει κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, να τα κατατάξει και εν τέλει να εντοπίσει το ερέθισμα-στόχο του οποίου τα χαρακτηριστικά διαφέρουν ποιοτικά από τα αντίστοιχα των υπολοίπων. Έχει βρεθεί πως σε πολλές περιπτώσεις οι σχιζοφρενείς παρουσιάζουν αδυναμία στον συγκεκριμένο μηχανισμό, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα το άτομο να βλέπει, να ακούει και γενικότερα να αντιλαμβάνεται λανθασμένα κάποια ερεθίσματα, αναπτύσσοντας με αυτόν τον τρόπο παραισθήσεις αλλά και παράλογους φόβους (λόγω λανθασμένης αξιολόγησης του κινδύνου). Ο κύριος λόγος όμως που ο Δρ. Van Os προτύνει την αντικατάσταση της σχιζοφρένειας δεν είναι μονάχα η έλλειψη επαρκών αποδείξεων πως πρόκειται για ένα ξεχωριστό σύνδρομο με συγκεκριμένα και σαφώς ορισμένα χαρακτηριστικά, αλλά και λόγω της ίδιου του όρου “σχιζοφρένεια” ο οποίος θεωρεί πως χρησιμοποιείται καταχρηστικά από την επιστημονική κοινότητα και κατ’ επέκταση και από το ευρύ κοινό. Φυσικά η ριζική αλλαγή στον τρόπο προσέγγισης μιας τόσο πολύπλοκης διαταραχής όπως αυτή της σχιζοφρένειας δεν είναι ένα θέμα το οποίο μπορεί να λυθεί έτσι απλά. Θα χρειαστεί μια γενική συζήτηση τόσο στο εσωτερικό της επιστημονικής κοινότητας, όσο και μεταξύ των φορέων ψυχικής υγείας. Ας μην ξεχνάμε πως ολόκηρες βιομηχανίες (με την κυριολεκτική ή την μεταφορική έννοια της λέξης) στηρίζονται πάνω στην επίσημη αναγνώριση και ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών. Πηγές / Περισσότερες πληροφορίες •

Loren R. Mosher, Richard Gosden and Sharon Beder, “Drug companies and Schizophrenia: Unbridled Capitalism meets Madness’, in Models of Madness: Psychological, Social and Biological Approaches to Schizophrenia” edited by John Read, Loren Mosher and Richard Bentall, Brunner-Routledge, New York, 2004, pp. 115-130.

•

Jim Van OS (2009). “A salience dysregulation syndrome”. The British Journal of Psychiatry, 194(2): 101-103.

•

Caroline P Carney, Laura Jones, Robert F Woolson (2006). “Medical Comorbidity in Women and Men with Schizophrenia: A Population-Based Controlled Study”. Journal of General Internal Medicine, 21(11): 1133–1137.

•

John McGrath (2006). “Variations in the Incidence of Schizophrenia: Data Versus Dogma”. Schizophrenia Bulletin, 32(1):195-197. - 38-

•

Schizophrenia.com: Information, Support, Education. (http://www.schizophrenia.com)

Εισαγωγική Φωτογραφία: •

“Woody’s scream” by aldoaldoz (http://flickr.com/photos/aldoaldoz/2489998092)

- 39-

Μικρά Πειράματα Γνωστικής Ψυχολογίας Πείραμα 1: Το “ψεύτικο χέρι”

Από τα συνολικά πέντε πειράματα που θα ακολουθήσουν αυτό είναι το μόνο για το οποίο χρειάζεστε κάτι που ίσως είναι δυσεύρετο. Συγκεκριμένα, για το πείραμα αυτό θα χρειαστείτε ένα χαρτόκουτο στο οποίο έχετε ανοίξει δύο μεγάλες τρύπες σε γωνία 90 μοιρών (π.χ. μία σε μια μεγάλη πλευρά και μία σε μια από τις μικρές, βλ. Εικόνα Α), ενα σφυράκι αλλά και ένα ψεύτικο πλαστικό χέρι. Φαντάζομαι το ψεύτικο χέρι μπορείτε να το προμηθευτείτε από κάποιο κατάστημα το οποίο πουλάει ήδη για μαγικά κόλπα ή να το πάρετε από καμιά κούκλα (τεραστίων διαστάσεων βεβαίως…). Αν είστε από τους τυχερούς και βρείτε τα υλικά αυτά ετοιμαστείτε για ένα πολύ έξυπνο πείραμα. Τοποθετήστε το χαρτόνι στα αριστερά σας και βάλτε το χέρι σας μέσα στην τρύπα του που βλέπει προς εσάς. Τεντώστε το χέρι σας όπως φαίνεται στην Εικόνα Α. Στην άλλη τρύπα βάλτε το ψεύτικο χέρι με τέτοιο τρόπο ώστε να προεξέχει και από το σημείο που βλέπετε να μην είναι ορατό το σημείο που “κόβεται”. Με άλλα λόγια, πρέπει να βλέπετε το ψεύτικο χέρι από τέτοιο σημείο ώστε να μην φαίνεται πως είναι ξένο αντικείμενο, αλλά προέκταση ενός υποτιθέμενου κρυμμένου χεριού σας (βλ. Εικόνα Β). Ζητήστε από κάποιον φίλο σας να τσιμπάει/αγγιζει ελαφρά για λίγα λεπτά (2 λεπτά είναι αρκετά) ταυτόχρονα τόσο το αληθινό σας χέρι, όσο και το ψεύτικο. Ενόσω κρατάει αυτή η - 40-

διαδικασία εσείς πρέπει να παρακολουθείτε το “ψεύτικο χέρι” σας. Μετά την πάροδο των λίγων αυτών λεπτών κ σε ανύποπτο χρόνο ο φίλος σας θα πρέπει να χτυπήσει απότομα το ψεύτικο χέρι. Κατά πάσα πιθανότητα θα ταραχθείτε και η αυτόματη αντίδρασή σας θα είναι να μαζέψετε το πραγματικό σας χέρι όπως θα κάνατε αν το σφυρί κατευθυνόταν εναντίον σας. Αυτό φυσικά συμβαίνει γιατί με τη συνεχή απτική αίσθηση του αγγίγματος του χεριού σας και την ταυτόχρονη παρατήρηση του αγγίγματος του ψεύτικου χεριού ο εγκέφαλός μετά από λίγο αντιλαμβάνεται το ψεύτικο χέρι ως δικό σας μέλος και αντιδρά ανάλογα όταν ένας κίνδυνος το απειλεί.

Πείραμα 2: Δημιουργία ψευδαισθήσεων

Το δεύτερο πείραμα δεν το έχω δοκιμάσει, οπότε δεν υπόσχομαι πως θα λειτουργήσει, αλλά παρόλα αυτά από όσο ξέρω έχει αρκετά μεγάλα ποσοστά “επιτυχίας”. Σκοπός του πειράματος είναι η δημιουργία ψευδαισθήσεων και τα μόνα υλικά που θα χρειαστείτε είναι ένα ραδιοκασετοφωνάκι και μία μάσκα ύπνου (ή κάτι τέλος πάντων για να καλύψετε επαρκώς τα μάτια σας ώστε να μην τα χτυπάει καθόλου το φως). Για να πετύχει το πείραμα επιβάλλεται αρχικά να βάλετε μία πολύ επαναλαμβανόμενη μουσική ή κάποιον μονότονο ήχο να παίζει στο ραδιοκασετοφωνάκι σας. Όσο πιο μονότονα ηχητικά μηνύματα λαμβάνει ο εγκέφαλός σας τόσο μεγαλύτερα ποσοστά επιτυχίας έχετε. Αφού βρείτε τον κατάλληλο ήχο ανεβάστε την ένταση ώστε να μπορείτε να ακούτε καθαρά αυτό που επιλέξατε, ξαπλώστε και κλείστε τα μάτια σας με τη μάσκα. Προσπαθήστε να αφεθείτε στις αισθήσεις σας και να μη σκέφτεστε κάτι άλλο. Αν όλα πάνε καλά, μετά από 4-5 λεπτά θα αρχίσετε να “βλέπετε” (εννοείται ενώσω είστε με κλειστά μάτια) κάποιες περίεργες εικόνες και χρώματα. Οι οπτικές ψευδαισθήσεις μάλιστα τείνουν να ακολουθούν το μοτίβο των ηχητικών μηνυμάτων. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι η προδιάθεση που έχει ο εγκέφαλος να προσπαθεί να βγάλει νόημα από τις διαθέσιμες πληροφορίες που παίρνει μέσω των αισθήσεων. Όταν το περιβάλλον πάψει να δίνει τροφή για επεξεργασία τότε ο εγκέφαλος απλά βασίζεται στις λίγες πληροφορίες που δέχεται και δημιουργεί τη “δική του” αντίληψη για τον κόσμο. Πάνω σε αυτή την αρχή βεβαίως βασίζονται γενικότερα οι ψευδαισθήσεις, είτε αυτές είναι λόγω κάποιας εγκεφαλικής δυσλειτουργίας (π.χ. σχιζοφρένεια, επιληψία), είτε λόγω χρήσης ναρκωτικών ουσιών (π.χ. LSD).

- 41-

Πείραμα 3: Κάνοντας το ένα δύο

Το τρίτο στη σειρά πείραμα δημιουργεί μία από τις πιο ισχυρές απτικές παρερμηνείες που μπορούν να αναπαραχθούν με πολύ απλά μέσα. Για την ακρίβεια το μόνο πράγμα που χρειάζεστε είναι ένα αντικείμενο, κατά προτίμηση σφαιρικό (π.χ. μπίλια ή ένα μικρό φρούτο) ή με γωνίες (π.χ. ζάρι). Το μόνο που έχετε να κάνετε είναι να σταυρώσετε τον δείκτη και το μέσο δάχτυλο του χεριού σας και να βάλετε το αντικείμενο στην γωνία που σχηματίζουν τα δάχτυλα (βλ. σχετική Εικόνα). Τότε θα δείτε πως αντί για ένα αντικείμενο αισθάνεστε δύο! Ακόμη και αν κοιτάτε το αντικείμενο ενώ το ακουμπάτε η παρερμηνεία παραμένει. Οι αισθητήριοι νευρώνες που βρίσκονται περιμετρικά των δαχτύλων μας στέλνουν κανονικά τις πληροφορίες, αλλά ο εγκέφαλος “γνωρίζει” πως όταν ο δείκτης αισθάνεται κάτι από την αριστερή του πλευρά και ο μέσος από την δεξιά του, σχεδόν πάντοτε πρόκειται για δύο διαφορετικά αντικείμενα, μιας και πάρα πολύ σπάνια θα χρειαστεί να πιάσουμε ένα και μόνο αντικείμενο καθ’ αυτόν τον τρόπο. Ουσιαστικά δηλαδή δεν πρόκειται για επίδειξη μιας παρερμηνείας που κάνει ο εγκέφαλος, αλλά για παρουσίαση του εκπληκτικά απλού -αλλά και τόσο αποτελεσματικού- τρόπου με τον οποίο έχει αναπτυχθεί το νευρικό μας σύστημα ώστε να μας επιτρέπει να κάνουμε όσο το δυνατόν πιο σωστές αποφάσεις στις πλείστες των περιπτώσεων.

Πείραμα 4: Ποιος κύκλος είναι μεγαλύτερος;

Στο προτελευταίο πείραμα του post αυτού θα δούμε ένα από τα πιο παλιά οπτικά τρικ το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί σε τόσα πειράματα γνωστικής ψυχολογίας που πλέον είναι κλασσικό. Παρατηρήστε τον κεντρικό κύκλο στην αριστερή ομάδα των κύκλων και τον κεντρικό κύκλο στην αντίστοιχη δεξιά ομάδα και προσπαθήστε να απαντήσετε στο απλό ερώτημα: Ποιος κύκλος είναι

- 42-

μεγαλύτερος; Είμαι σίγουρος πως οι περισσότεροι γνωρίζετε ήδη την απάντηση η οποία δεν είναι άλλη από το ότι οι δύο κύκλοι έχουν ακριβώς το ίδιο μέγεθος. Ακόμη και αν γνωρίζατε εκ των προτέρων την απάντηση ή αν απλά την υποψιαστήκατε, είμαι σίγουρος πως θα συμφωνήσετε πως είναι πολύ δύσκολο να τους αντιληφθεί κανείς ως ισομεγέθεις. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι γιατί το οπτικό μας σύστημα δεν έχει κάποια σταθερά, αντικειμενικά κριτήρια με τα οποία καθορίζει το μέγεθος των αντικειμένων γύρω μας. Αντίθετα, η κρίση του μεγέθους ενός αντικειμένου γίνεται βάσει μιας σειράς μηχανισμών οπτικής αντίληψης οι οποίοι εξαρτώνται από το περιβάλλον του ερεθίσματος. Έτσι, ένας κύκλος ανάμεσα σε κύκλους που είναι μεγαλύτεροι από αυτόν, φαντάζει αυτόματα μικρός, ενώ ένας άλλος κύκλος που βρίσκεται ανάμεσα σε μικρότερους κύκλους αυτόματα κατατάσεται ως μεγάλος.

Πείραμα 5: Stroop Effect

Για το τέλος σας έχω κρατήσει το κλασσικότερο πείραμα γνωστικής/πειραματικής ψυχολογίας όλων των εποχών, το λεγόμενο πείραμα Stroop. Σκοπός του πειράματος αυτού είναι να πείτε φωναχτά το χρώμα (και όχι να διαβάσετε τη λέξη) των αντικειμένων και των λέξεων που εμφανίζονται μπροστά στην οθόνη σας (εν προκειμένω, στην εικόνα που συνοδεύει το post). Προσπαθήστε να πείτε το χρώμα όσο πιο γρήγορα μπορείτε. Ξεκινήστε με την πρώτη στήλη με τα ορθογώνια, έπειτα πηγαίνετε στην δεύτερη στήλη με τις λέξεις και τέλος διαβάστε την τρίτη στήλη με τα χρώματα. Θα διαπιστώσετε ότι σας παίρνει πολύ περισσότερο χρόνο να διαβάσετε την τρίτη στήλη, πάντα σε σχέση με τις άλλες δύο στήλες. Μέσα από τις εκατοντάδες επαναλήψεις του πειράματος που έχουν τα τελευταία 70 χρόνια έχει βρεθεί πως ο χρόνος που χρειάζεται ο μέσος άνθρωπος για να πει τα χρώματα κάποιων αφηρημένων αντικειμένων (π.χ. ορθογώνια) και άσχετων λέξεων (π.χ. οι λέξεις της δεύτερη στήλης) είναι γενικά ο ίδιος. Όταν όμως οι άσχετες λέξεις αντικατασταθούν με λέξεις χρωμάτων (τρίτη στήλη), τότε ο χρόνος υπερδιπλασιάζεται. Αυτό γίνεται γιατί η τρίτη περίπτωση δημιουργεί μια σύγκρουση μεταξύ δύο διαφορετικών μηχανισμών: αυτού της αυτόματης ανάγνωσης και ανάκλησης του νοήματος μιας λέξης από τη μνήμη μας και αυτού της ανάκλησης μιας έννοιας εκ προθέσεως. Καθώς αυτοί οι δύο μηχανισμοί δουλεύουν ταυτόχρονα και σχεδόν αυτοματοποιημένα γίνεται μια διπλή ανάκληση από τη μνήμη μας. Από τη μία ανακαλούμε τη λέξη (π.χ. “κόκκινο”) και από την άλλη το χρώμα (π.χ. πράσινο). Γνωρίζουμε πως ο στόχος μας είναι να - 43-

ονοματίσουμε ένα χρώμα, αλλά στη βραχύχρονη μνήμη μας υπάρχουν πλέον δύο διαφορετικά χρώματα/έννοιες,

οπότε

το

γνωστικό

μας

σύστημα

απαιτεί

επεξεργαστεί ώστε να δώσει την σωστή απάντηση.

Εικόνες: •

Εισαγωγική Εικόνα: Optical Illusion, by clintjcl (http://www.flickr.com/photos/clintjcl/274762242)

•

Εικόνες των πειραμάτων #1 και #2: Neurophilosophy blog (http://tinyurl.com/7574d4)

- 44-

περισσότερο χρόνο

να

τα

Η Εξελικτική Ψυχολογία της Θρησκείας Τιμής ένεκεν της χρονιάς του Δαρβίνου, αποφάσισα να αναδημοσιεύσω μια ομιλία του Δρ. Steven Pinker* σχετικά με την εξελικτική ψυχολογία της θρησκείας. Το κείμενο μεταφράστηκε και αναδημοσιεύεται μετά από γραπτή άδεια του Δρ. Pinker, οπότε για το συγκεκριμένο

κείμενο

δεν

ισχύουν

οι

συνήθεις

κανόνες

του

Ψυχολογείν. Οι υπότιτλοι των διάφορων ενοτήτων προστέθηκαν εκ των υστέρων για να διευκολύνουν την ανάγνωση. Ελπίζω πως θα το βρείτε ενδιαφέρον. Η ομιλία δόθηκε στην ετήσια συνάντηση του Ιδρύματος Ελευθερίας από την Θρησκεία, στις 29 Οκτωβρίου 2004, κατά την παράδοση του βραβείου “Τα Νέα Ρούχα του Αυτοκράτορα”

Σας ευχαριστώ πολύ για την μεγάλη τιμή που μου κάνετε. Ανυπομονώ να διακοσμήσω το γραφείο μου στο Χάρβαρντ με τον Αυτοκράτορα. Πρόκειται για μία ειδική τιμή να βρίσκομαι εδώ προς αναγνώριση των επιτευγμάτων της Άνι Γκέιλορ (Anne Gaylor) και θα ήθελα να εκφράσω την εκτίμησή μου για την υπέροχη δουλειά που έχει κάνει σ’αυτό το Ίδρυμα. Έχουμε πράγματι το “γονίδιο του Θεού” ή ένα “θεϊκό κύκλωμα”; Αναφέρομαι σε μερικούς ισχυρισμούς που πολλοί από εσάς ίσως να έχετε υπόψην. Πριν από μόλις μια εβδομάδα το περιοδικό Times κυκλοφόρησε με το εξώφυλλο: “Το Γονίδιο του Θεού: η θεότητα μας ωθεί στην αναζήτηση μιας ανώτερης δύναμης;”. Είτε το πιστεύετε, είτε όχι, μερικοί επιστήμονες απαντούν θετικά στο ερώτημα αυτό. Πριν από λίγα χρόνια κάποιοι ισχυρίζονταν πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι εξοπλισμένος με ένα υποσύστημα διαμορφωμένο από την εξέλιξη το οποίο ευθύνεται για την θρησκευτική πίστη. Σύμφωνα με τους Λος Άντζελες Ταιμς , “αυτό το θεϊκό κύκλωμα επηρεάζει την ένταση της θρησκευτικότητας”. Στην σημερινή μου ομιλία θα ήθελα να κάνω μια αξιολόγηση αυτών των ισχυρισμών. Σίγουρα μπροστά μας υπάρχει ένα φαινόμενο προς εξήγηση, και αυτό δεν είναι άλλο από την

θρησκευτική

πίστη.

Σύμφωνα

με

εθνολογικές - 45-

μελέτες,

θρησκευτική

πίστη είναι

πανανθρώπινο φαινόμενο. Σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η ψυχή συνεχίζει να υπάρχει και μετά το φυσικό θάνατο, ότι οι θρησκευτικές τελετές μπορούν να αλλάξουν τον φυσικό μας κόσμο και να μας φέρουν αντιμέτωπους με την αλήθεια, αλλά και και πως οι αρρώστιες και η κακοτυχία γιατρεύονται μέσω διάφορων αόρατων προσωποποιημένων οντοτήτων όπως πνεύματα, φαντάσματα, άγιοι, δαίμονες, Χερουβίμ ή πρόσωπα όπως ο Ιησούς, οι διάβολοι και οι θεοί. Κάποιος θα μπορούσε κάλλιστα να ρωτήσει: αυτό το φαινόμενo απαντάται σε όλες τις κοινωνίες; Η απάντηση είναι πως ναι, σε όλες. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα μιας κοινωνίας με την οποία είμαστε όλοι οικείοι, αυτό των Η.Π.Α. Την τελευταία φορά που έλεγξα τα αποτελέσματα ερευνών γύρω από θρησκευτικά θέματα, το 25% των Αμερικανών πίστευε στις μάγισσες, το 50% στα φαντάσματα, το 50% τον διάβολο, το 50% πίστευε πως το περιεχόμενο της Γενέσεως (σ.σ. το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης) είναι αληθές κυριολεκτικά, το 69% πίστευε στους αγγέλους, το 87% πίστευε πως ο Ιησούς αναστήθηκε από τους νεκρούς και το 96% πίστευε σε κάποια μορφή ανώτερης θεϊκής δύναμης. Τι συμβαίνει λοιπόν;

Ο ανθρώπινος νους από πολλές απόψεις φαίνεται είναι μια

καλοφτιαγμένη μηχανή. Βέβαια, δεν είναι κυριολεκτικά μια καλοφτιαγμένη μηχανή αλλά έχει την εμφάνιση και τα χαρακτηριστικά μιας καλής μηχανής υπό τη βιολογική σκοπιά του όρου. Για παράδειγμα, μπορούμε να βλέπουμε, να σκεφτόμαστε, να μιλάμε, να κατανοούμε και γενικά να επιτυγχάνουμε στόχους καλύτερα από οποιοδήποτε ρομπότ ή υπολογιστή. Δεν μπορούμε να πάμε στην Σίρκουιτ Σίτυ και να αγοράσουμε το ρομπότ-οικιακή βοηθό των Τζετσονς (σ.σ. φουτουριστική εκπομπή κινουμένων σχεδίων) και να περιμένουμε πως θα είναι ικανό να πλένει τα πιάτα ή να κάνει απλές καθημερινές δουλειές. Τέτοιου είδους εργασίες είναι πολύ δύσκολες για κάποιο ανθρώπινο δημιούργημα όπως είναι ένα ρομπότ, παρόλο που ένα πεντάχρονο παιδί θα μπορούσε να τις κάνει χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Η εξήγηση αυτής της καλοφτιαγμένης μηχανής έρχεται μέσα από την δαρβίνια θεωρία της Εξέλιξης, της μόνης θεωρίας που έχουμε προς το παρόν η οποία είναι σε θέση να εξηγήσει με όρους αίτιου-αιτιατού την αυταπάτη του σχεδιασμού αυτής της μηχανής. Το ερώτημα που γεννάται όμως είναι πως γίνεται μέσα σε αυτόν τον μηχανισμό να εξελίχθηκαν και οι παράλογες δοξασίες; Ο Χένρι Λούις Μένκεν (H.L. Mencken ) είπε πως “η πιο κοινή από όλες τις τρελές αντιλήψεις είναι η παθιασμένη πίστη σε κάτι που είναι εξόφθαλμα μη αληθές. Αυτή είναι η κύρια απασχόληση της ανθρωπότητας”. Αυτή η δήλωση εκφράζει ένα αίνιγμα για τους ψυχολόγους. Μια εξήγηση είναι πως η θρησκευτική πίστη είναι άλλη μια περιβαλλοντική προσαρμογή. Πολλές από τις ικανότητες και τις αυτόματες συμπεριφορές μας είναι προϊόν προσαρμογών οι οποίες έγιναν ώστε να μπορούμε να ανταποκριθούμε όσο το δυνατόν καλύτερα στον κόσμο στον οποίο ζούμε. Έχουμε την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε το βάθος σε μια εικόνα επειδή ο - 46-

κόσμος μας είναι τρισδιάστατος. Έχουμε έναν ενδογενή φόβο για τα φίδια επειδή τα φίδια στο περιβάλλον μας είναι επικίνδυνα. Ίσως, από την άλλη, να υπάρχει πράγματι μια αόρατη, θαυματουργή θεότητα που μας προσέχει και μας ανταμείβει και πράγματι να έχουμε αυτό το θεϊκό εγκεφαλικό κύκλωμα ώστε να μπορούμε να επικοινωνούμε μαζί της. Ως επιστήμονας μου αρέσει να αντιμετωπίζω τα ερωτήματα ως υποθέσεις που μπορούν να ελεγχθούν και αυτή η εναλλακτική υπόθεση μπορεί να ελεγχθεί. Βάσει αυτής, για παράδειγμα, τα θαύματα θα έπρεπε να είναι παρατηρήσιμα, η επιτυχία στην ζωή να ισούται με αρετή και η ο πόνος με την αμαρτία. Δεν γνωρίζω κάποιον που να προχώρησε σε τέτοιου είδους έρευνες, αλλά θα μπορούσα να πω πως έχουμε αρκετούς λόγους να πιστεύουμε πως αυτή η υπόθεση δεν έχει επαληθευτεί. Υπάρχει μια παροιμία των Γίντις που λέει πως “Αν ο Θεός κατοικούσε στην Γη, οι άνθρωποι θα είχαν σπάσει τα παράθυρά του”.

Η θρησκεία ως εξελικτικός μηχανισμός Έχουν γίνει και άλλες, πιο ευλογοφανείς προσπάθειες επεξήγησης της θρησκευτικής πίστης ως βιολογικό μηχανισμό προσαρμογής. Αν και η δαρβινική θεώρηση του ψυχικού μας κόσμου με καλύπτει σε μεγάλο βαθμό, δεν θεωρώ πως αυτού του είδους οι επεξηγήσεις είναι αρκετά πειστικές. Η πρώτη από αυτές είναι πως η θρησκεία μας ανακουφίζει. Ιδέες όπως ο καλός ποιμένας, το θεϊκό σχέδιο, ή η μεταθανάτια ζωή κάνουν την ζωή μας λιγότερο επίπονη και μας κάνουν να αισθανόμαστε καλύτερα. Φυσικά υπάρχουν ψεγάδια αλήθειας σε αυτήν την επεξήγηση, αλλά δεν είναι μια ικανοποιητική θεωρία βιολογικής προσαρμογής, καθώς αυτόματα εγείρει το ερώτημα γιατί οι άνθρωποι βρίσκουν ανακούφιση σε λανθασμένες πεποιθήσεις. Το να πιστεύεις πως κάτι ισούται με Χ, αυτό αυτόματα δεν κάνει και την πεποίθησή σου αληθή. Δεν υπάρχει κανένας λόγος η σκέψη και μόνο πως κάτι είναι Χ να είναι ανακουφιστική, εφόσον δεν έχεις κανέναν λόγο να πιστεύεις πως είναι πράγματι έτσι. Σκεφτείτε το ακόλουθο: όταν έχετε παγώσει από το κρύο και κάποιος σας πει πως είστε ζεστοί, ή όταν σας κυνηγά ένα μανιασμένο σαρκοφάγο ζώο και κάποιος σας πει πως το ζώο είναι απλά ένα λαγουδάκι αυτές οι σκέψεις δεν σας ανακουφίζουν ιδιαίτερα. Σε γενικές γραμμές δεν είμαστε τόσο ευκολόπιστοι. Γιατί όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά όσον αφορά την θρησκευτική πίστη; Η δεύτερη υπόθεση που έχει διατυπωθεί είναι πως η η θρησκεία δυναμώνει τους δεσμούς μια κοινότητας. Όσοι διαβάσατε το άρθρο των Τάιμς στο οποίο αναφέρθηκα πριν ίσως γνωρίζετε κάποια πράγματα γι’ αυτή την θεωρία, μιας και οΝτέν Χάμερ (Dean Hamer ) του οποίου το βιβλίο “Το γονίδιο του Θεού” ήταν η έμπνευση για το εν λόγω εξώφυλλο των Τάιμς, ανέπτυξε αυτή την υπόθεση ως μια πιθανή εξήγηση της θρησκείας. Και πάλι θεωρώ πως υπάρχουν ψεγάδια αλήθειας και σε αυτή τη θεωρία, μιας και όντως η θρησκεία φέρνει τα μέλη μιας κοινότητας πιο κοντά.

- 47-

Αλλά και πάλι γεννάται το ίδιο ερώτημα: γιατί; Γιατί η πίστη σε πνεύματα ή σε μυστικιστικές τελετές να είναι απαραίτητο συστατικό για να ενδυναμωθούν οι δεσμοί μιας κοινότητας, με απώτερο σκοπό φυσικά την επιβίωσή της; Γιατί τα συναισθήματα της εμπιστοσύνης, της αφοσίωσης, της φιλίας και της αλληλεγγύης δεν είναι αρκετά από μόνα τους; Δεν υπάρχει κάποιος a priori λόγος να θεωρούμε πως η πίστη στην ψυχή ή σε μια θρησκευτική τελετή βοηθάει άμεσα την συνεργασία μεταξύ ανεξάρτητων μονάδων. Μία τρίτη θεωρία είναι πως η θρησκεία είναι η πηγή των ανώτερων ηθικών αξιών μας. Όσοι έχετε διαβάσει το βιβλίο “Rock of Ages” του Στήβεν Γκουλντ (Steven Jay Gould) γνωρίζετε αυτό το επιχείρημα: εφόσον η επιστήμη δεν μπορεί να μας πει ποιες θα πρέπει να είναι οι ηθικές μας αξίες, η θρησκεία είναι εκεί για να αναλάβει αυτό το ρόλο και γι’ αυτό αυτές οι δύο “αυθεντίες” θα πρέπει να δείχνουν σεβασμό η μία προς την άλλη. Το μεγάλο πρόβλημα με αυτήν την επεξήγηση είναι εμφανές σε όποιον έχει διαβάσει τη Βίβλο η οποία είναι ένα εγχειρίδιο για βιασμούς, γενοκτονίες και καταστροφή. Ο Θεός λέει στους Ισραηλίτες να εισβάλουν στα χωριά της Μαδιάμ : “Σκοτώστε όλους τους άνδρες, σκοτώστε όλα τα παιδιά, σκοτώστε όλες τις ηλικιωμένες γυναίκες. Τις νεαρές γυναίκες που βρίσκετε ελκυστικές φέρτε τες πίσω στο στρατόπεδό σας, ξυρίστε τα κεφάλια τους και κλειδώστε τες σε ένα δωμάτιο για 30 ημέρες έως ότου σταματήσουν να κλαίνε γιατί σκοτώσατε τους γονείς τους και τότε πάρτε τες ως τέταρτες ή πέμπτες συζύγους σας”(σ.σ. Παλαιά Διαθήκη, Κεφ. 31). Έτσι βλέπουμε πως η Βίβλος, αντίθετα με τα όσα πιστεύει η πλειονότητα των Αμερικανών, μόνο πηγή ανώτερων ηθικών αξιών δεν είναι. Οι θρησκείες είχαν ως αποτέλεσμα λιθοβολισμούς, κάψιμο μαγισσών,τις Σταυροφορίες, την Ιερά Εξέταση, ιερούς πολέμους (Τζιχάντ ), βομβιστές αυτοκτονίας, το κυνήγι των ομοφυλόφιλων, ανθρώπους που πυροβολούν εν ψυχρώ το προσωπικό κλινικών που κάνουν εκτρώσεις αλλά και μητέρες που έπνιξαν τα παιδιά τους ώστε να μπορούν να ξανασυναντηθούν αγαπημένοι στον παράδεισο. Οι ηθικές αξίες δεν πηγάζουν απαραίτητα από τη θρησκεία. Οι ψυχολόγοι έχουν εντοπίσει πολλά συναισθήματα που είναι πανανθρώπινα, όπως η αγάπη, η συμπόνοια, η γενναιοδωρία, η ενοχή, η ντροπή και η αγανάκτηση. Η πίστη σε πνεύματα δεν έχει άμεση σχέση με αυτά. Οι ηθικοί φιλόσοφοι όπως ο Πήτερ Σίνγκερ (Peter Singer) οι οποίοι εξετάζουν εξονυχιστικά την έννοια της ηθικότητας έχουν καταστήσει εμφανές πως η ηθική

λογικά έχει τις ρίζες της στην

εναλλαξιμότητα των ενδιαφερόντων μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Τα παγκόσμια ηθικά συστήματα

συλλαμβάνουν

με

κάποιο

τρόπο

αυτή

την

ιδέα

της

εναλλαξιμότητας

των

ενδιαφερόντων και των οπτικών γονιών μας, αυτή την ιδέα δηλαδή του χρυσού κανόνα πως “είμαι απλά ένα άτομο μεταξύ άλλων”. Πάνω σε αυτόν τον κανόνα βασίζονται άλλωστε και οι ιδέες όπως ο “συνεχώς επεκτεινόμενος κύκλος” του Σίνγκερ αλλά το “πέπλο της άγνοιας” του Τζον Ρολς (John Rawls). Ένας ανθρωπόμορφος θεός- τιμωρός που φέρνει την δικαιοσύνη δεν έχει θέση στην προσπάθεια επεξήγησης της ηθικότητας.

- 48-

Για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα “Γιατί ο Homo Sapiens έχει τόσο έντονη τάση προς τη θρησκευτική πίστη;” πρέπει αρχικά να κάνει τη διάκριση μεταξύ των συμπεριφορών που είναι άμεσα προϊόντα της φυσικής προσαρμογής υπό τη Δαρβινική έννοια του όρου και των συμπεριφορών που είναι υποπροϊόντα αυτής της προσαρμογής. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: γιατί το αίμα μας είναι κόκκινο; Το κόκκινο αίμα μας δίνει κάποιο ιδιαίτερο πλεονέκτημα (π.χ. καμουφλάρισμα από πιθανούς κινδύνους); Αυτό είναι μάλλον απίθανο. Η εξήγηση του λόγου για τον οποίο έχουμε κόκκινο αίμα είναι πως μέσω της φυσικής προσαρμογής επικράτησε η μεταφορά του οξυγόνου μέσω ενός συγκεκριμένου μορίου, της αιμογλοβίνης. Η αιμογλοβίνη τυγχάνει να έχει κόκκινο χρώμα όταν είναι οξυγονωμένη, οπότε το κόκκινο χρώμα του αίματός μας είναι απλά ένα υποπροϊόν της απαραίτητης χημείας που κρύβεται πίσω από τη μεταφορά του οξυγόνου στο σώμα μας. Το χρώμα αυτό καθ’ αυτό δεν έχει επικρατήσει βάσει της φυσικής προσαρμογής. Για να ξεχωρίσουμε την φυσική προσαρμογή από τα υποπροϊόντα της το πρώτο που πρέπει να κάνουμε είναι να σιγουρευτούμε πως το υπό εξέταση χαρακτηριστικό αναπτύσσεται κάτω από διαφορετικά περιβάλλοντα και πως εμφανίζεται καθολικά στα μέλη του είδους. Αυτός ο κανόνας για παράδειγμα μας επιτρέπει να αποφανθούμε πως η ανάγνωση δεν αποτελεί βιολογική προσαρμογή. Τα παιδιά δεν μαθαίνουν αυτόματα ανάγνωση, καθώς χρειάζεται κάποιος να τους διδάξει πρώτα, σε αντίθεση με την ομιλία η οποία αποτελεί βιολογική προσαρμογή, μιας και εμφανίζεται σε όλα τα παιδιά με φυσιολογική ανάπτυξη ανεξαρτήτως της κοινωνίας στην οποία μεγάλωσαν. Το δεύτερο κριτήριο είναι να μπορεί να ειπωθεί πως το χαρακτηριστικό αυτό θα μπορούσε να έχει βοηθήσει στην επιβίωση και την αναπαραγωγή του είδους μέσα στα πλαίσια του περιβάλλοντός του στο οποίο αναπτύχθηκε. Αυτό στην περίπτωση του ανθρώπινου είδους είναι ένα περιβάλλον στο οποίο ο άνθρωπος ήταν τροφοσυλλέκτης και κυνηγός, συμπεριφορές που ήταν παρούσες πολύ πριν την σχετικά πρόσφατη ανάπτυξη της αγροτικής καλλιέργειας και του πολιτισμού. Ένα σημαντικό στοιχείο του δεύτερου κριτηρίου είναι πλεονέκτημα που έδωσε (ή που συνεχίζει να δίνει) το υπό εξέταση χαρακτηριστικό να είναι σε συμφωνία με τους νόμους της φυσικής, της μηχανικής και της χημείας, ώστε το αποτέλεσμα της προσαρμογής να καθίσταται χρήσιμο. Αυτή η χρησιμότητα βεβαίως δεν πρέπει να καθορίζεται εκ των υστέρων, γιατί έτσι δεν έχουμε μια λογική εξελικτική επεξήγηση αλλά ένα παραμύθι. Ένας τρόπος για να διαχωρίσουμε αυτές τις δύο διαφορετικές επεξηγήσεις είναι να εξετάσουμε την εξελικτική χρησιμότητα του υπό εξέταση γνωρίσματος από μια ανεξάρτητη σκοπιά. Επί παραδείγματι, μέσω της προβολικής γεωμετρίας κάποιος μπορεί να δείξει πως με τον συνδυασμό δύο εικόνων του ίδιου τοπίου από δύο διαφορετικές κάμερες/οπτικές γωνίες, είναι δυνατόν να υπολογιστεί το βάθος των αντικειμένων. Οι άνθρωποι και άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά είμαστε εφοδιασμένοι με τέτοιου τύπου βιολογικές κάμερες οι οποίες μας βοηθούν - 49-

στην στερεοσκοπική αντίληψη του κόσμου γύρω μας. Αυτές οι κάμερες είναι ακριβώς αυτό που θα περνούσε από το μυαλό των μηχανικών εάν ήθελαν να δημιουργήσουν ένα ρομπότ εφοδιασμένο με αντίληψη του βάθους. Αυτή η ομοιότητα είναι ένας αρκετά καλός λόγος να πιστεύουμε πως η ικανότητά μας για στερεοσκοπική αντίληψη βάθους είναι μια εξελικτική προσαρμογή. Το ίδιο συμβαίνει και με τον φόβο των φιδιών. Σε όλες τις κοινωνίες οι άνθρωποι φοβούνται τα φίδια. Μάλιστα αυτός ο φόβος παρουσιάζεται ακόμη και σε μαϊμούδες που μεγάλωσαν σε ένα εργαστηριακό περιβάλλον και δεν έχουν δει ποτέ τους φίδια. Γνωρίζουμε από την ερπετολογία πως τα φίδια ήταν ένα από τα κυρίαρχα είδη στην Αφρική, κατά τη διάρκεια της εξέλιξής μας, όπως επίσης γνωρίζουμε πως το να σε δαγκώσει ένα φίδι δεν είναι καλό λόγω της χημείας του δηλητηρίου του φιδιού. Είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε πως αυτή καθ’ αυτή η επικινδυνότητα

των φιδιών λόγω των δηλητηρίων τους δεν είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο,

αλλά βάσει αυτής αναπτύχθηκε το σύγχρονο ψυχολογικό φαινόμενο, αυτό της έμφυτης φοβίας προς τα φίδια, κάτι που όπως βλέπουμε είναι εύλογο να υποθέσουμε πως αποτελεί εξελικτική προσαρμογή. Ένα τρίτο παράδειγμα είναι η τάση να μας αρέσουν τα γλυκά φαγητά. Φυσικά δεν πρόκειται για κάποια τρομερά εξελικτική συμπεριφορά πλέον, αλλά ξέρουμε από την βιοχημεία πως η ζάχαρη περιέχει πολλές θερμίδες, κάτι που θα μπορούσε να είναι σωτήριο σε μια εποχή που οι πηγές τροφής ήταν περιορισμένες. Γι’ αυτό το λόγο αυτή η τάση μπορεί να θεωρηθεί μια ακόμη εξελικτική προσαρμογή. Εν αντιθέσει με τα παραπάνω παραδείγματα, δεν είναι ξεκάθαρο ποια είναι η εξελικτική λειτουργικότητα του χιούμορ ή της μουσικής. Θεωρώ πως οι επεξηγήσεις της θρησκείας στις οποίες αναφέρθηκα ήδη έχουν το ίδιο ακριβώς πρόβλημα: δεν υπάρχει κάποια ανεξάρτητη και λογική εξήγηση του λόγου για τον οποίο φάνηκε χρήσιμη στο είδος μας.

Τα οφέλη της θρησκείας για τους “παραγωγούς” και τους “καταναλωτές” της Η εναλλακτική θεωρία είναι βεβαίως πως όπως ακριβώς το χρώμα του αίματος, έτσι και η θρησκεία είναι ένα υποπροϊόν άλλων προσαρμογών. Ένα πολύ σημαντικό πόρισμα της θεωρίας της Εξέλιξης είναι πως η μάχη της επιβίωσης μεταξύ οργανισμών -είτε ανήκουν στο ίδιο είδος, είτε σε διαφορετικό- οδηγούν σε έναν ιδιότυπο “ανταγωνισμό εξοπλισμών”. Ο ένας οργανισμός αναπτύσσει πιο έξυπνα ή πιο θανατηφόρα όπλα, ο άλλος απαντάει αναπτύσσοντας ακόμη πιο ευφυείς άμυνες κ.ο.κ. Σε κάθε στάδιο κατά τη διάρκεια αυτού του αέναου ανταγωνισμού ένα χαρακτηριστικό μπορεί να είναι προσαρμοστικό για έναν οργανισμό, αλλά όχι για τους αντιπάλους του, εφόσον το όπλο του πρώτου είναι ανώτερο της άμυνας του δεύτερου. Και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που δεν είναι όλες οι συμπεριφορές προσαρμοστικές, τουλάχιστον όχι για όλους τους οργανισμούς. Κάτι που είναι προσαρμοστικό για το λιοντάρι δεν είναι για το πρόβατο.

- 50-

Οπότε, μια αναδιατύπωση της ερώτησης “Γιατί η θρησκεία είναι τόσο διαπεραστική;” είναι το ερώτημα “Ποιος ωφελείται από αυτή;”. Για να το θέσω και αλλιώς, πρέπει να διαχωρίσουμε τα πιθανά οφέλη των παραγωγών της θρησκείας (το θρησκευτικό κατεστημένο των ιερέων) από τα οφέλη των καταναλωτών της (το ποίμνιο, οι πιστοί). Η απάντηση μπορεί να είναι διαφορετική σε αυτές τις δύο περιπτώσεις. Οπότε, πρέπει να διαφοροποιήσουμε την ερώτηση “Ποιο είναι το όφελος από την χάραξη της θρησκείας από τους σαμάνους, τους ιερείς και λοιπούς;” από την ερώτηση “Ποιο είναι το όφελος της αποδοχής της θρησκείας από τους πιστούς;”. Ορισμένοι ανθρωπολόγοι πιστεύουν πως τα οφέλη της θρησκείας γίνονται εμφανή σε αυτούς που προκαλούν την θρησκευτική πίστη σε τρίτους. Ένα κοινό χαρακτηριστικό όλων των θρησκειών είναι η λατρεία των προγόνων. Αυτή η προγονολατρεία ακούγεται πολύ καλή σε κάποιον ο οποίος ξέρει πως σε λίγα χρόνια θα γίνει και ο ίδιος πρόγονος. Ένα από τα μειονεκτήματα του γήρατος είναι η συνειδητοποίηση της θνητής μας φύσης. Εάν καταφέρεις να πείσεις τους ανθρώπους γύρω σου πως θα συνεχίσεις να αλληλεπιδράς μαζί τους ακόμη και μετά τον θάνατό σου, αυτό τους δίνει ένα κίνητρο να σου φέρονται καλά έως και την τελευταία μέρα της ζωής σου. Οι τροφικές απαγορεύσεις είναι επίσης πολύ συχνές σε όλες τις θρησκείες. Εάν καταφέρεις να αποτρέψεις την βρώση μιας συγκεκριμένης τροφής, ιδιαίτερα ζωικής προέλευσης, από παιδιά κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου της ζωής τους, αυτά θα μεγαλώσουν έχοντας αναπτύξει το αίσθημα της αηδίας απέναντι και μόνο στη σκέψη του να φάνε αυτό το απαγορευμένο φαγητό. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που οι περισσότεροι από εμάς δεν τρώμε σκυλιά, εγκεφάλους πιθήκων ή σκουλήκια, αν και σε άλλες κοινωνίες αυτές οι τροφικές προτιμήσεις είναι συνηθισμένες. Υπάρχουν επίσης και οικολογικοί λόγοι που προκαλούν την ανάπτυξη τροφικών απαγορεύσεων, όπως επίσης υπάρχουν και λόγοι που καθιστούν απαραίτητο τον έλεγχο των τροφών μέσα στις κάθε κοινωνίες. Από τη στιγμή που δύο γειτνιάζουσες κοινωνίες έχουν διαφορετικές διατροφικές συνήθειες, εάν κρατήσεις τα μέλη της κοινωνίας σου μακριά από τις διατροφικές συνήθειες των άλλων, τότε αυτόματα μειώνεις την πιθανότητα να φύγουν από τη δική σου ομάδα και να πάνε στην άλλη. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των θρησκειών είναι οι τελετές περάσματος από μία κατάσταση σε μια άλλη. Πολλές κοινωνικές αποφάσεις πρέπει να γίνουν με ένα κατηγορηματικό “ναι ή όχι”, ή με ένα “όλο ή τίποτα”. Αλλά η βιολογική ανάπτυξη είναι συνεχής και με λιγότερο ξεκάθαρα όρια μεταξύ των διάφορων σταδίων. Ένα παιδί δεν γίνεται ενήλικας από τη μια μέρα στην άλλη. Αλλά παρόλα αυτά πρέπει να πάρουμε κάποιες αποφάσεις όπως πότε κάποιος έχει δικαίωμα ψήφου, πότε μπορεί να οδηγήσει ή να αγοράσει όπλα. Δεν υπάρχει κάτι μαγικό στην ηλικία των 13 ή των 18 ή σε οποιαδήποτε άλλη ηλικία. Απλά είναι πιο εύκολο να ορίσουμε αυθαίρετα μια ηλικία μετά την οποία ένα άτομο θεωρείται ώριμο για κάτι, παρά να ελέγχουμε τον βαθμό ωριμότητας του καθενός κάθε φορά που θέλει, για παράδειγμα, να αγοράσει αλκοόλ. Οι θρησκευτικές τελετές

- 51-

οριοθετούν διάφορα στάδια της ζωής των πιστών, λειτουργώντας παρόμοια με μία αστυνομική ταυτότητα. Μια ακόμη λιγότερο ξεκάθαρη οριοθέτηση στις κοινωνίες μας είναι το έως πότε κάποιος είναι ελεύθερος να εμπλέκεται σε ρομαντικές σχέσεις και πότε πρέπει να δεσμευτεί με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Ο θρησκευτικός γάμος είναι ένας χρήσιμος τρόπος οριοθέτησης αυτών των δύο διαφορετικών σταδίων στην ζωή μας. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των περισσότερων θρησκειών είναι οι θυσίες. Ένα γενικό πρόβλημα στην δημιουργία ισχυρών δεσμών μεταξύ των μελών μιας ομάδας είναι το πως μπορεί να ξεχωρίσει κανείς τους πιστούς υπηκόους της, από τους λιγότερο πιστούς ή τα παράσιτά της. Ένας τρόπος για να ελέγξει κάποιος ποιος νιώθει πραγματικούς δεσμούς με την ομάδα είναι να δει κατά πόσο είναι έτοιμος να κάνει θυσίες γι’ αυτή. Ας δούμε ένα παράδειγμα που οι περισσότεροι γνωρίζουμε. Σε μια οικεία μας εθνική ομάδα λέγεται το εξής: “Μόλις απέκτησες γιο. Σε παρακαλώ δώσε μου το μωρό ώστε να του κόψω λίγο δέρμα από το πέος του”. Φυσικά αυτό δεν θα το έκανε ο καθένας, εκτός και αν λάμβανε υπόψην του πολύ σοβαρά τις σχέσεις του με την υπόλοιπη εθνική ομάδα. Φυσικά υπάρχουν ακόμη πιο βάρβαρα παραδείγματα από άλλες κοινωνίες του κόσμου μας. Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό των θρησκειών είναι η ύπαρξη ειδημόνων με μυστηριώδεις γνώσεις. Εάν είσαι ο μοναδικός που έχει μυστηριώδεις και σημαντικές γνώσεις, τότε κερδίζεις αυτόματα τον σεβασμό των υπολοίπων μελών της κοινωνίας. Ακόμη και σε ένα μη θρησκευτικό περιβάλλον, οι περισσότερες κοινωνίες δείχνουν σεβασμό προς άτομα που θεωρούνται γνώστες και ειδήμονες στον χώρο τους. Οπότε, μια καλή στρατηγική των ιερέων είναι να αναμιγνύουν τις όποιες πραγματικές τους γνώσεις – και πράγματι οι ανθρωπολόγοι έχουν βρει πως οι σαμάνοι και οι μάγοι σε διάφορες φυλές του κόσμου έχουν γνώσεις των ιδιοτήτων των φυτών που χρησιμοποιούν- με λίγο “άμπρα κατάμπρα”, παραισθησιογόνες ουσίες, ταχυδακτυλουργικά κόλπα, πολυτελή ρούχα, όμορφους ναούς κτλ. Με αυτόν τον τρόπο ενισχύουν την αντίληψη πως υπάρχουν μυστηριώδεις και ακατανόητοι κόσμοι και ο μόνος τρόπος να έρθει κάποιος σε επαφή με αυτούς είναι μέσω των υπηρεσιών τους. Όλα αυτά τα πρακτικά πλεονεκτήματα αποκαλύπτουν ένα κομμάτι του μυστηρίου του λόγου για τον οποίον οι άνθρωποι αρέσκονται να ενθαρρύνουν την θρησκευτική πίστη στους άλλους, χωρίς ωστόσο να καταδεικνύουν κάποια βιολογική προσαρμογή. Σε αυτή την περίπτωση η θρησκευτική πίστη είναι απλά ένα υποπροϊόν άλλων, πιο βασικών, κινήτρων. Αλλά τι συμβαίνει με την άλλη πλευρά των συναλλαγών, τους “καταναλωτές”; Γιατί συνεχίζουν να αγοράζουν το προϊόν των παραγωγών της θρησκείας; Ένας λόγος είναι πως στις περισσότερες περιπτώσεις δείχνουμε εμπιστοσύνη σε ειδικούς. Αυτή είναι η φύση της ειδημοσύνης. Εάν έχω πονόδοντο, ανοίγω το στόμα μου και επιτρέπω σε έναν τύπο να μου τρυπήσει τα δόντια. Εάν έχω στομαχόπονο, επιτρέπω σε έναν άλλο να με εγχειρήσει. Όλες αυτές οι καταστάσεις περιέχουν σε έναν βαθμό πίστη. Φυσικά σε αυτές τις περιπτώσεις η πίστη είναι - 52-

λογική, αλλά μπορεί, με τους κατάλληλους χειρισμούς, να καταστεί μη λογική. Υπάρχουν όμως και συναισθηματικοί λόγοι οι οποίοι εξελίχθηκαν για κάποιους λόγους και οι οποίοι μας κάνουν επιρρεπείς στην θρησκευτική πίστη. Η ανθρωπολόγος Ρουθ Μπένεντικτ (Ruth Benedict ) συνοψίζει πολύ καλά το αίσθημα της προσευχής λέγοντας πως “η θρησκεία είναι μια παγκόσμια τεχνική για την επιτυχία”. Εθνογραφικές έρευνες έχουν δείξει πως όταν οι άνθρωποι προσπαθούν να επικοινωνήσουν με τον Θεό, δεν το κάνουν για να κουτσομπολεύσουν ή για να μοιραστούν τις γνώσεις τους μαζί του. Το κάνουν για να ζητήσουν χάρες όπως ίαση ασθενειών, επαγγελματική επιτυχία ή επιτυχία σε έναν πόλεμο. Αυτή η ιδέα έχει κάνει την εμφάνισή της και στο “Λεξικό του Διαβόλου” τουΆμπροους Μπίερς (”The Devil’s Dictionary”, Ambrose Bierce ) όπου η λέξη “προσευχή” ορίζεται ως “η πράξη κατά την οποία κάποιος ο οποίος δηλώνει ανάξιος ζητά να αλλάξουν οι νόμοι του σύμπαντος για χάρη του”. Επομένως, από αυτή την άποψη η θρησκεία είναι ένα έσχατο μέτρο στο οποίο καταφεύγουν οι άνθρωποι όταν δυσκολεύουν τα πράγματα και οι συνήθεις τεχνικές επίτευξης ενός στόχου φαίνεται να αποτυγχάνουν. Πέρα από τους συναισθηματικούς υπάρχουν και κάποιοι γνωστικοί λόγοι, κυρίως στον τρόπο με τον οποίο αναλύουμε τον κόσμο, οι οποίοι έχουν ερευνηθεί σε βάθος από τους ανθρωπολόγους ΝτανΣπέρμπερ (Dan Sperber), Πασκάλ Μπόιερ (Pascal Boyer) και Σκωτ Άτραν (Scott Atran). Οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται για την εξελικτική ψυχολογία της θρησκείας είμαι σίγουρος πως θα απολαύσει ιδιαίτερα το βιβλίο του Μπόιερ “Η εξήγηση της Θρησκείας” (Religion Explained) αλλά και το “Στον Θεό που Εμπιστευόμαστε” (In God We Trust) του Άτραν. Το “Γονίδιο του Θεού” (The God Gene) είναι επίσης ένα πολύ καλό ανάγνωσμα, αλλά προτιμώ τα έργα των Μπόιερ και Άτραν.

Θεωρία της νοητικής απόδοσης Το σημείο εκκίνησης είναι ένας μηχανισμός της ανθρώπινης σκέψης που οι ψυχολόγοι αποκαλούν διαισθητική ψυχολογία (intuitive psychology) ή “θεωρία της νοητικής απόδοσης”. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία οι άνθρωποι δημιουργούν τις δικές τους διαισθητικές θεωρίες για να εξηγήσουν την συμπεριφορά των άλλων ατόμων. Όταν προσπαθώ να προβλέψω την συμπεριφορά κάπου, δεν τον σκέφτομαι ως ένα ρομπότ το οποίο απλά αντιδρά στα φυσικά ερεθίσματα του περιβάλλοντός του, αλλά αντίθετα, του αποδίδω μια ανεξάρτητη νοητική ικανότητα. Δεν γνωρίζω επακριβώς τι θέλει να κάνει κάποιος ή τι αισθάνεται αλλά υποθέτοντας πως -όπως και εγώ, έτσι και αυτός- σκέφτεται και αισθάνεται πράγματα. Με άλλα λόγια δηλαδή υποθέτω πως έχει νου και προσπαθώ να εξηγήσω η συμπεριφορά του βάσει των πεποιθήσεων και των επιθυμιών του. Αυτό το φαινόμενο που λέγεται διαισθητική ψυχολογία, το οποίο, σύμφωνα με έρευνες, είναι υπαρκτό και ξεχωριστό μέρος του ανθρώπινου ψυχισμού, φαίνεται πως είναι απών σε άτομα

- 53-

που πάσχουν από αυτισμό. Τα αυτιστικά άτομα μπορεί να έχουν ιδιαίτερη κλίση στα μαθηματικά, τις τέχνες, την γλώσσα ή τη μουσική, αλλά παρόλα αυτά δεν μπορούν να αποδώσουν σωστά νοητικές λειτουργίες στους άλλους ανθρώπους. Συμπεριφέρονται στους ανθρώπους όπως σε ένα ρομπότ ή μια κούκλα. Έχουν γίνει έρευνες που προσπάθησαν να εντοπίσουν τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη λειτουργία και προς το παρόν φαίνεται πως ένα μέρος αυτής λαμβάνει χώρα στον κυκλοειδήμεσοπρόσθιο (orbital ventromedial cortex) αλλά και τον άνω κροταφικό φλοιό (superior temporal sulcus). Ίσως η απανταχού παρούσα πίστη σε πνεύματα, ψυχές, θεούς, αγγέλους κτλ να οφείλεται στην διαισθητική μας ψυχολογία η οποία βρίσκεται σε κατάσταση αμόκ. Εάν έχεις την τάση να πιστεύεις σε μια αόρατη ύπαρξη που αποκαλείς “νου” και η οποία συνυπάρχει με το σώμα, τότε το επόμενο βήμα είναι να θεωρήσεις πως ο “νους” μπορεί και υπάρχει ανεξάρτητα από το σώμα. Στοκάτω-κάτω , ποτέ δεν μπορούμε να αγγίξουμε τον νου των άλλων ανθρώπων, οπότε πάντοτε χρειάζεται να κάνουμε ένα μικρό λογικό άλμα. Απλά στην περίπτωση του δυισμού που ανέφερα πιο πάνω, κάνουμε ένα ακόμη, λίγο πιο μεγάλο, λογικό άλμα. Μάλιστα κατά τον 19ο αιώνα ο ανθρωπολόγος Έντουαρντ Τάιλερ (Edward Tyler) κατέληξε στο συμπέρασμα πως με κάποιον τρόπο υπάρχουν επαρκείς εμπειρικές αποδείξεις για την ύπαρξη της ψυχής. Αυτές οι αποδείξεις υπήρχαν μέχρι την πρόσφατη ανάπτυξη των νευροεπιστημών , οι οποίες μας προσφέρουν μια εναλλακτική επεξήγηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο ανθρώπινος νους. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα όνειρα. Όταν ονειρευόμαστε το σώμα μας παραμένει στο κρεβάτικαθ’ όλη τη διάρκεια του ύπνου, αλλά κάποιο κομμάτι του εαυτού μας μας φαίνεται πως είναι ξύπνιο και περιπλανιέται στον κόσμο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν είμαστε σε ημιναρκώδη κατάσταση κατά τη διάρκεια ενός πυρετού, όταν παίρνουμε ναρκωτικά ή όταν έχουμε αϋπνίες. Οι σκιές και οι αντικαθρεπτισμοί είναι μυστηριώδεις (ή τουλάχιστον ήταν έως την ανάπτυξη των θεωριών για τις φυσικές ιδιότητες του φωτός οι οποίες επεξήγησαν αυτά τα φαινόμενα). Φαίνεται πως έχουν την μορφή και την υπόσταση ενός ατόμου, χωρίς όμως να είναι το ίδιο το άτομο. Ο θάνατος, φυσικά, είναι η υπέρτατη απόδειξη της ύπαρξης της ψυχής. Κάποιος μπορεί να σφύζει από ζωή τη μια στιγμή και την αμέσως επόμενη να είναι ένα άψυχο σώμα, πολύ πιθανώς χωρίς να έχει αλλάξει κάτι στην εξωτερική του εμφάνιση. Στην περίπτωση αυτή φαίνεται πως η ζωντανή οντότητα που κατοικούσε στο σώμα αυτό ξαφνικά το άφησε και έφυγε. Οπότε πριν την ύπαρξη των σύγχρονων επιστημών της φυσικής, της βιολογίας και ειδικά των νευροεπιστημών, μία λογική εξήγηση όλων αυτών των φαινομένων ήταν ότι η ψυχή περιπλανιέται όταν κοιμόμαστε, κρύβεται στις σκιές, μας κοιτάει μέσα από την επιφάνεια ενός νερόλακκου και αφήνει το σώμα μας όταν πεθάνουμε.

- 54-

Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως η οικουμενική τάση προς την θρησκεία παραμένει ένας γνήσιος επιστημονικός γρίφος. Αλλά πολλές επεξηγήσεις βιολογικής προσαρμογής, όπως αυτές που παρουσιάστηκαν στο περιοδικό Τάιμ (Time) την περασμένη εβδομάδα, δεν νομίζω πως καλύπτουν επαρκώς τα κριτήρια της βιολογικής προσαρμογής. Υπάρχει η εναλλακτική επεξήγηση πως η ψυχολογία της θρησκείας είναι ένα υποπροϊόν πολλών διαφορετικών απόψεων του νου μας η οποία αναπτύχθηκε για άλλους σκοπούς. Αυτούς τους σκοπούς πρέπει να τους ξεχωρίσουμε βάσει των ωφελημάτων που έχουν οι παραγωγοί από τη μια πλευρά και οι καταναλωτές της θρησκείας από την άλλη. Όσον αφορά τους καταναλωτές, υπάρχουν πιθανές συναισθηματικές προσαρμογές στην επιθυμία μας για υγεία, αγάπη και επιτυχία, αλλά και γνωστικές όσον αφορά την διαισθητική ψυχολογία μας αλλά και οι αποδείξεις ύπαρξης της ψυχής βάσει των εμπειριών μας. Αν βάλουμε όλα τα παραπάνω σε μια σειρά, αυτό στο οποίο καταλήγουμε είναι η επίκληση στον μυστηριώδη κόσμο των ψυχών για να πραγματοποιήσουν τις πιο τρυφερές μας επιθυμίες.

Το πρωτότυπο κείμενο στα αγγλικά μπορείτε να το βρείτε εδώ: http://pinker.wjh.harvard.edu/articles/media/2004_10_29_religion.htm

*Ο Δρ. Steven Pinker είναι καθηγητής του τμήματος Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Harvard. Έως το 2003 δίδασκε στο Τμήμα Γνωστικών Επιστημών και Επιστημών του Εγκεφάλου στο MIT. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στην γλώσσα και την νόηση, ενώ έχει γράψει και αρκετά βιβλία, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται τα “The Language Instinct“, “How the Mind Works” αλλά και το “The Stuff of Thought: Language as a Window into Human Nature“. Για περισσότερες λεπτομέρειες επισκευθείτε την προσωπική

του

ιστοσελίδα

(http://pinker.wjh.harvard.edu)

(http://pinker.wjh.harvard.edu/about/current_cv/Pinker_CV.htm).

- 55-

ρίξτε

μια

ματιά

στο

βιογραφικό

του

Η Ιστορία, το Παρόν και το Μέλλον του Υπνωτισμού Ένα από τα σήματα κατατεθέντα του κλάδου της ψυχολογίας είναι η πρακτική του υπνωτισμού τον οποίο μάλιστα λέγεται πως πρωτοχρησιμοποίησε ο πατέρας της ψυχανάλυσης, S. Freud. Οι περισσότεροι έχουμε δει κάποια ταινία που να δείχνει κάποιον υπνωτισμό ή ακόμη έχουμε παρακολουθήσει ζωντανά (ή μέσω της τηλεόρασης) κάποιον “μάγο” να υπνωτίζει άτομα από το κοινό του, συχνά με την χρήση ενός ρολογιού τσέπης ή απλά κοιτώντας τα στα μάτια, κάνοντάς τα πειθήνια όργανά του. Σίγουρα η ικανότητα κάποιου να ελέγχει τη σκέψη σχεδόν οποιουδήποτε θελήσει ακούγεται δελεαστική και εξάπτει τη φαντασία μας. Αλλά πόσο κοντά είναι αυτές οι εικόνες στην πραγματική πρακτική της ύπνωσης; Τι είναι η ύπνωση; Μπορούν όλοι να υπνωτιστούν;

Ο ορισμός του υπνωτισμού Καταρχήν είναι χρήσιμο να δώσουμε έναν ορισμό της ύπνωσης, αλλά και να κάνουμε μια μικρή ιστορική αναδρομή από την γέννησή της έως σήμερα. Σύμφωνα με το Wiktionary η ύπνωση ορίζεται ως “μια τεχνητή κατάσταση όπου το υποσυνείδητο έρχεται στην επιφάνεια, κατά τη διάρκεια της οποίας ένα άτομο παρουσιάζει αυξημένη πιθανότητα υποβολής και είναι πιθανή η ανάκληση απωθημένων μνημών“. Εάν σε αυτόν τον ορισμό προσθέσουμε και το αίσθημα της χαλάρωσης και την κατακόρυφη αύξηση της προσοχής του ατόμου στον εαυτό του και τις σκέψεις του, τότε νομίζω πως συμπληρώνουμε αρκετά καλά την εικόνα της ύπνωσης. Με άλλα λόγια δηλαδή είναι μια κατάσταση κατά την οποία το άτομο μεταφέρει την προσοχή του από τα εξωτερικά ερεθίσματα στον εσωτερικό του κόσμο και επομένως, κατά μία - 56-

έννοια, αποκόπτεται από το περιβάλλον του. Παρόλο που η ύπνωση είναι μια τεχνητή κατάσταση, μπορεί να επέλθει και σχεδόν αυτόματα συνήθως σε περιπτώσεις όπου κάνουμε πράγματα που χρειάζονται πολύ λίγη προσοχή, κάτι που μας δίνει τον χρόνο να στραφούμε στις σκέψεις μας και να αποκοπούμε από τα εξωτερικά ερεθίσματα. Ως έννοια είναι πολύ κοντά στο λεγόμενο “daydreaming” όπου κάποιος “ονειρεύεται” με τα μάτια ανοιχτά, π.χ. όταν βλέπει μια ταινία, διαβάζει ένα βιβλίο, είναι κολλημένος στην κίνηση κτλ.

Ιστορική αναδρομή Η έννοια της ύπνωσης -αντίθετα με αυτό που ίσως πιστεύουν πολλοί- δεν γεννήθηκε από τον Sigmund Freud. Ο πατέρας του υπνωτισμού είναι ο Άγγλος γιατρός James Braid, ο οποίος στα μέσα του 19ου αιώνα παρατήρησε μια μυοχαλαρωτική κατάσταση κατά την οποία “τα νεύρα κοιμούνται”. Αυτό το φαινόμενο το ονόμασε “νευρο-υπνωτισμό” , θέλοντας να δώσει έμφαση στην φυσιολογική φύση του υπνωτισμού η οποία άλλωστε τον ενδιέφερε περισσότερο. Πίστευε πως όταν τα άτομα εστιάζουν την προσοχή τους για αρκετά λεπτά σε κάποιο φωτεινό, κινούμενο αντικείμενο αυτό -μέσω κάποιου μηχανισμού- προκαλεί κόπωση στον εγκέφαλο ο οποίος “κοιμάται” για να αποκαταστήσει την λειτουργία του. Συνεχίζοντας τα πειράματά του πάνω σε αυτό το φαινόμενο, κατάφερε να υπνωτίσει πολλά άτομα και να καταγράψει όλα τα στάδια του υπνωτισμού και έφτασε στο συμπέρασμα πως αυτό το φαινόμενο δεν σχετίζεται με τον ύπνο, οπότε και προσπάθησε να αλλάξει τον όρο “υπνωτισμός” με τον πιο δόκιμο, κατά την άποψή του, όρο “μονοϊδεασμός”. Αν και ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε για κάποια χρόνια, τελικά ο “υπνωτισμός” επικράτησε του “μονοϊδεασμού”. Μετά τον θάνατο του Braid η τεχνική του υπνωτισμού άρχισε να μελετάται από πολλούς γιατρούς στην Ευρώπη. Ίσως ο πιο παθιασμένος μελετητής του ήταν το δάσκαλος του Freud, Jean-Martin Charcot. Ο Charcot προσπάθησε να χρησιμοποιήσει τον υπνωτισμό για να θεραπεύσει περιπτώσεις υστερίας στις γυναίκες της βικτοριανής εποχής κάτι το οποίο φάνηκε πως είχε αποτελέσματα. Ο Freud εντυπωσιάστηκε από τις θεωρίες του Charcot και αργότερα προσπάθησε μαζί με τον συνεργάτη του Josef Breuer να ενσωματώσει τον υπνωτισμό και στην δική του θεραπευτική προσέγγιση. Αν και αργότερα ο Freud σταμάτησε να χρησιμοποιεί τον υπνωτισμό καθώς πίστευε πως άλλες μέθοδοι είναι πιο αποτελεσματικές, οι μαθητές του -κυρίως ψυχίατροι στο επάγγελμα- συνέχισαν να τον χρησιμοποιούν ως ένα από τα κύρια θεραπευτικά τους εργαλεία. Βεβαίως, πριν την συστηματική μελέτη του υπνωτισμού στα μέσα του 19ου αιώνα είχαν προηγηθεί κάποιες αναφορές γιατρών και επιστημόνων σε φαινόμενα σχετικά με τον υπνωτισμό, αλλά αυτές δεν ήταν τόσο εκτεταμένες. Η πρακτική της εσωτερικής αναζήτησης και της φυγής από τον υλικό κόσμο ήταν πολύ συνηθισμένη τόσο στις ανατολίτικες θρησκείες, ενώ υπάρχουν αναφορές εσκεμμένης ύπνωσης (μέσω εκστατικών πρακτικών) και στους αρχαίους Έλληνες και - 57-

Αιγύπτιους.

Πως ακριβώς λειτουργεί ο υπνωτισμός; Σύμφωνα με τις ψυχοδυναμικές θεωρίες ο υπνωτισμός χαλαρώνει το Εγώ και κυρίως το Υπερ-εγώ του ατόμου και επιτρέπει να έρθει στην επιφάνεια το Αυτό, δηλαδή όλες οι ασυνείδητες σκέψεις και επιθυμίες του. Με τη χαλάρωση του Υπερ-εγώ το άτομο αδιαφορεί για τους κοινωνικούς κανόνες, ενώ με την υποχώρηση του Εγώ έχει λιγότερο έλεγχο πάνω στην επεξεργασία των υποσυνείδητων σκέψεών του οι οποίες εν τέλει αποκαλύπτονται. Αυτό επιτρέπει στον θεραπευτή να δουλέψει απευθείας πάνω στις πρωτογενείς, καθαρές σκέψεις του ατόμου αλλά και να αποκαλύψει τυχόν απωθημένες μνήμες. Έρευνες με τεχνικές ηλεκτροεγκεφαλογράφησης (EEG) έχουν δείξει πως η εγκεφαλική δραστηριότητα παρουσιάζει διαφορές ανάμεσα στα άτομα που βρίσκονται σε ύπνωση και σε αυτά που δεν βρίσκονται , αλλά και πως ο εγκέφαλος περνάει από διάφορα στάδια δραστηριοποίησης καθώς το άτομο πέφτει σε ύπνωση και αργότερα επανέρχεται. Καθόλη τη διάρκεια της ύπνωσης υπάρχει μια αύξηση στα εγκεφαλικά EEG σήματα τύπου θήτα τα οποία συνήθως εμφανίζονται όταν το άτομο είναι δραστήριο (π.χ. κινείται), σκέφτεται έντονα (π.χ. επίλυση προβλημάτων) ή ανακαλεί μνήμες. Αντίθετα, τα σήματα τύπου βήτα, τα οποία αυξάνονται όταν το άτομο είναι ξύπνιο, παρουσιάζουν μια σταδιακή μείωση κατά τη διάρκεια της ύπνωσης, υποδηλώνοντας πως ο υπνωτισμός πράγματι σχετίζεται με τον ύπνο. Αν σε αυτό συνυπολογίσουμε το γεγονός πως ο ρυθμός αναπνοής και οι καρδιακοί παλμοί μειώνονται σημαντικά λόγω της χαλάρωσης, υπάρχουν λίγα περιθώρια αμφισβήτησης της σχέσης υπνωτισμού και ύπνου. Είναι αξιοσημείωτο δε πως έρευνες γνωστικής ψυχολογίας έχουν δείξει πως ο υπνωτισμός ουσιαστικά μπορεί να δημιουργήσει μια εναλλακτική πραγματικότητα για το άτομο, η οποία μπορεί να είναι τόσο δυνατή ώστε να αλλάξει ακόμη και τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου. Για παράδειγμα η ομάδα του Δρ. Kosslyn του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ έκανε ένα πολύ απλό πείραμα γνωστικής ψυχολογίας σε υπνωτισμένα και μη υπνωτισμένα άτομα: τους έδειξε μερικές έγχρωμες και μερικές ασπρόμαυρες εικόνες, ενώ τα άτομα βρίσκονταν μέσα σε ένα PET scanner που κατέγραφε την εγκεφαλική δραστηριότητα. Αυτό που βρέθηκε ήταν πως όταν έλεγαν στους υπνωτισμένους συμμετέχοντες πως θα δουν μια σειρά από έγχρωμες φωτογραφίες ενώ στην πραγματικότητα τους έδειχναν ασπρόμαυρες, ο εγκέφαλός τους αντιδρούσε όπως θα αναμενόταν να αντιδράσει σε έγχρωμες φωτογραφίες. Με άλλα λόγια οι νευρώνες του οπτικού φλοιού που κωδικοποιούν τα χρώματα “έβλεπαν” χρώματα εκεί που δεν υπήρχαν! Παρόμοιες παρατηρήσεις έχουν γίνει και σε άλλες έρευνες όπου υπνωτισμένα άτομα αντιλαμβάνονταν διαφορετικά τις αισθήσεις του πόνου, βάρους, πίεσης κτλ Μπορούν όλοι να υπνωτιστούν;

- 58-

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ξεκάθαρη: όχι, δεν είμαστε όλοι το ευαίσθητοι απέναντι στον υπνωτισμό. Υπολογίζεται πως μόλις ένα 8% του πληθυσμού ανήκει στην ομάδα των “υπνωτιζόμενων” ατόμων, των ατόμων δηλαδή που μπορούν να βιώσουν βαθύ υπνωτισμό. Οι περισσότερες έρευνες πάνω στον υπνωτισμό, συμπεριλαμβανομένου και αυτών στις οποίες αναφερθήκαμε πιο πάνω, γίνονται αποκλειστικά πάνω σε αυτά τα άτομα, καθώς οι λιγότερο επιρρεπείς στον υπνωτισμό αντιδρούν εντελώς διαφορετικά σε σχέση με τους περισσότερο επιρρεπείς. Επομένως ο μύθος που θέλει τους υπνωτιστές να μπορούν να κοιμήσουν τον οποιοδήποτε δεν ισχύει σε καμμία περίπτωση. Μπορεί ο υπνωτισμός να παραμένει μια ενδιαφέρουσα τεχνική και ένα πολύ ιδιαίτερο φυσιολογικό φαινόμενο προς έρευνα, αλλά δυστυχώς ένα μεγάλο ερώτημα παραμένει: γιατί μόνο ένα 8% μπορεί και υπνωτίζεται; Μιλάμε για ένα απλό, αλλά ιδιαίτερα ισχυρό, placebo effect; Ακόμη δεν υπάρχει μια ξεκάθαρη απάντηση, αλλά δεδομένου πως η ύπνωση άρχισε να μελετάται συστηματικά από τις θετικές συμπεριφορικές επιστήμες μόλις τα τελευταία χρόνια, αναμένεται να μάθουμε περισσότερες λεπτομέρειες στο άμεσο μέλλον.

Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες: •

James Braid (1853) “Neurypnology or The Rationale of Nervous Sleep Considered In Relation With Animal Magnetism.” J. Churchill: London\

•

Wikipedia: James Braid (http://en.wikipedia.org/wiki/James_Braid_(physician))

•

James Braid Society: A Short Biography (http://tinyurl.com/lvboac)

•

Wikipedia: History of Hypnosis (http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_hypnosis)

•

How Stuff Works: “How Hypnosis Works” (http://tinyurl.com/meg7sm)

•

Larry, S. et al. (2004). “Electrophysiological Alterations During Hypnosis for EgoEnhancement: A

Preliminary Investigation.”

American Journal

Clinical

Hypnosis

46(4):323-44. •

William J. Cromie (2000). “Hypnosis found to alter the brain: Subjects see color where none exists” The University of Harvard Gazzete

•

DePascalis et al. (1989). “40-Hz EEG asymmetry during recall of emotional events in waking and hypnosis: Differences between low and high hypnotizables.” International Journal of Psychophysiology 7: 85-96.

•

Oakley et al. (in press). “Hypnotic suggestion and cognitive neuroscience”Trends in Cognitive Sciences.

- 59-

•

Barnier

al.

(2008)

“Hypnosis,

Memory

and

the

Brain.”

Scientific

(http://tinyurl.com/lhxvlj) Εισαγωγική Φωτογραφία

•

“Tad”, by philenthropist (http://www.flickr.com/photos/philentropist/2903157195)

- 60-

American

Οι Βιολογικές Καταβολές της Τρανσεξουαλικότητας Τα άτομα που πάσχουν από διαταραχή της σεξουαλικής ταυτότητας αποτελούν ένα θέμα που έχει απασχολήσει αρκετές φορές την επιστήμη στο παρελθόν. Πλέον, χάρη στην ταχεία τεχνολογική ανάπτυξη των ερευνητικών μεθόδων, είμαστε σε θέση να κάνουμε όλο και πιο ακριβείς

και

πολυεπίπεδες

συγκρίσεις

μεταξύ

τρανσεξουαλικών

και

ετεροφυλόφιλων

ομοφυλόφιλων ατόμων, σε μια προσπάθεια να εντοπίσουμε τους παράγοντες που προκαλούν ή που βοηθούν την ανάπτυξη της τρανσεξουαλικότητας. Σε αυτό το σύντομο άρθρο θα περιγράψουμε τον τρανσεξουαλισμό και θα αναφερθούμε σε κάποιες πρόσφατες μελέτες γύρω από αυτή την ομολογουμένως περίεργη συμπεριφορά που σε άλλους κινεί το ενδιαφέρον ενώ σε άλλους, δυστυχώς, το μίσος απέναντι στο διαφορετικό.

Τα χαρακτηριστικά της τρανσεξουαλικότητας Ο όρος “τρανσεξουαλισμός” χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της διαταραχής σεξουαλικής ταυτότητας (Gender Identity Disorder) και αναφέρεται στο αίσθημα κάποιου πως έχει γεννηθεί με λανθασμένο φύλο και επομένως θέλει να ζήσει όπως ένα άτομο του αντίθετου φύλου. Ο τρανσεξουαλισμός μπορεί να κάνει τα πρώτα του σημάδια ήδη από την ηλικία των μόλις 2 ετών, κάτι που κινεί έντονες υποψίες για ισχυρές βιολογικές καταβολές του. Η διαταραχή σεξουαλικής ταυτότητας συναντάται πιο συχνά στους άνδρες παρά στις γυναίκες, με τους άνδρες τρανσεξουαλικούς να υπολογίζονται 1:4500 και τις γυναίκες στις 1:8000. Για να γίνουν κατανοητά τα ποσοστά αυτά αρκεί να τα δούμε αναλογικά με τον πληθυσμό της Ελλάδας, κάτι το οποίο σημαίνει πως οι άνδρες τρανσεξουαλικοί στην χώρα μας - 61-

υπολογίζονται πως είναι άνω των 2200, ενώ οι γυναίκες ξεπερνούν τις 1200. Ο μεγαλύτερος αριθμός των ατόμων αυτών μη έχοντας την οικονομική δυνατότητα να κάνουν εγχείρηση αλλαγής φύλου, συνήθως τείνουν να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους ώστε να προσομοιάζει όσο το δυνατόν περισσότερο στο αντίθετο φύλο. Για παράδειγμα, οι άνδρες τρανσεξουαλικοί φορούν γυναικεία ρούχα, αποφεύγουν να εργάζονται σε δουλειές που η κοινωνία τους θεωρεί “ανδρικές”, βάφονται, και γενικότερα κυκλοφορούν και συστήνονται ως γυναίκες. Τα ακριβή αίτια της τρανσεξουαλικότητας δεν είναι γνωστά ακόμη, αλλά έχουν προταθεί πολλοί διαφορετικοί παράγοντες, όπως είναι οι γενετικές ανωμαλίες του DNA (και συγκεκριμένα των χρωμοσωμάτων), οι ορμονικές δυσλειτουργίες αλλά και τα οικογενειακά προβλήματα κατά την πρώιμη παιδική ηλικία. Πρέπει να τονιστεί πως ενώ η τρανσεξουαλικότητα μπορεί να οδηγήσει το άτομο σε πολλά προσωπικά προβλήματα, σε καμμία περίπτωση δεν αποτελεί απειλή για το περιβάλλον του ατόμου, όπως πιστεύεται από πολλούς. Τα άτομα με διαταραχή της σεξουαλικής ταυτότητας είναι συνήθως απομονωμένα με αποτέλεσμα μερικά να αναπτύσουν χαμηλή αυτοπεποίθηση και να φτάσουν μέχρι το σημείο να κάνουν απόπειρες αυτοκτονίας. Επίσης η διαταραχή αυτή συνδέεται με κατάχρηση αλκοόλ ή ναρκωτικών, κατάθλιψη και ανάπτυξη αγχωδών διαταραχών.

Ανατομικές διαφορές μεταξύ τρανσεξουαλικών και μη τρανσεξουαλικών Επειδή, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, οι άνδρες τρανσεξουαλικοί είναι περισσότεροι από τις γυναίκες, είναι πιο εύκολο να βρεθούν και να συμμετέχουν σε έρευνες σχετικά με την κατάστασή τους. Αυτός είναι και ο λόγος που οι περισσότερες έρευνες γίνονται με άνδρες τρανσεξουαλικούς. Όλες οι αναφορές σε έρευνες που γίνονται πιο κάτω αφορούν άνδρες. Η προσπάθεια να βρεθεί εάν οι τρανσεξουαλικοί έχουν ανατομικές διαφορές εν συγκρίσει με τον υπόλοιπο πληθυσμό αρχικά επικεντρώθηκε σε μεταθανάτιες έρευνες εγκεφάλων τρανσεξουαλικών

οι

οποίοι

συγκρίθηκαν

με

εγκεφάλους

τυχαίων

ανδρών και

γυναικών

(ετεροφυλόφιλων και ομοφυλόφιλων). Αυτές οι έρευνες βρήκαν πως πολλές εκγεφαλικές περιοχές των τρανσεξουαλικών έμοιαζαν περισσότερο με τις αντίστοιχες γυναικείες παρά με τις ανδρικές περιοχές. Για παράδειγμα βρέθηκε πως ο αριθμός των νευρώνων του λιμβικού συστήματος (Kruijver, 2000) αλλά το μέγεθος των υποθαλάμιων περιοχών των τρανσεξουαλικών (Falgueras, 2008) είναι παρόμοιο με αυτό που θα αναμενόταν να βρεθεί σε γυναικείους, αλλά όχι σε ανδρικούς εγκέφαλους. Όπως είναι φυσικό, τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών οδήγησαν πολλούς

ερευνητές

να

υιοθετήσουν

την

άποψη

περί

βιολογικής

καταβολής

της

τρανσεξουαλικότητας. Το πρόβλημα όμως με τις έρευνες αυτές ήταν πως οι τρανσεξουαλικοί των οποίων οι εγκέφαλοι μελετήθηκαν κατά τη διάρκεια της ζωής τους ήταν υπό ορμονική θεραπεία για να - 62-

κάνουν το σώμα τους να φαίνεται όσο τον δυνατόν πιο γυναικείο και επομένως ήταν δύσκολο να αποδειχθεί πως οι διαφορές που βρέθηκαν οφείλονται εξ’ ολοκλήρου σε γενετικούς παράγοντες και όχι σε πιθανές παρενέργειες των τεχνητών ορμονών. Μια πρόσφατη έρευνα όμως ήρθε να δώσει απάντηση στο ερώτημα αυτό (Luders, 2009). Αυτό που διαφοροποιεί την συγκεκριμένη έρευνα από τις υπόλοιπες είναι πως έγινε με συμμετέχοντες που ήταν εν ζωή και δεν είχαν ποτέ τους υποβληθεί σε ορμονική θεραπεία. Χρησιμοποιώντας μια μέθοδο γνωστή ως “voxel-based morphometry“, οι ερευνητές ήταν σε θέση να μετρήσουν το μέγεθος της φαιάς ουσίας σε όλο τον εγκέφαλο. Η φαιά ουσία είναι το μέρος εκείνο στο οποίο υπάρχουν συγκετρωμένα τα σώματα των νευρώνων, οπότε οι πιθανές διαφορές στο μέγεθός της αυτόματα σημαίνει και διαφορές στον αριθμό των νευρώνων στην εκάστοτε εγκεφαλική περιοχή. Αυτό που βρήκε η συγκεριμένη έρευνα είναι πως σε γενικές γραμμές η φαιά ουσία των εγκεφάλων των τρανσεξουαλικών έχει μέγεθος ίσο με αυτό των μη-τρανσεξουαλικών ανδρών σε όλο τον εγκέφαλο. Μόνη εξαίρεση όμως ήταν μια υποφλοιώδης περιοχή ονόματι φακοειδής πυρήνας (putamen) η οποία συνδέεται με τις υπόλοιπες υποθαλάμιες περιοχές και το λιμβικό σύστημα, η οποία βρέθηκε πως ήταν και πάλι παρόμοια με αυτό που αναμένεται σε έναν γυναικείο εγκέφαλο. Με

άλλα

λόγια,

επιβεβαιώθηκε

πως

οι

τρανσεξουαλικοί

παρουσιάζουν

κάποιες

διαφοροποιήσεις σε σχέση με τους μη-τρανσεξουαλικούς τουλάχιστον στο επίπεδο κάποιων υποφλοιωδών περιοχών του εγκεφάλου, οι οποίες όμως δεν οφείλονται εξ’ολοκλήρου στις παρενέργειες των ορμονικών θεραπειών, αλλά σε άλλους παράγοντες, πιθανότατα γενετικούς, χωρίς ωστόσο να αποκλείονται και οι περιβάλλοντικοί. Παρόλο που η εικόνα που έχουμε έως τώρα για τον τρανσεξουαλισμό δεν είναι ακόμη 100% ξεκάθαρη, αρχίζουμε να ξετυλίγουμε σιγάσιγά το κουβάρι του, κάτι που αργότερα είναι πολύ πιθανόν να βοηθήσει στην όσο το δυνατόν καλύτερη φροντίδα των αρνητικών συμπτωμάτων της τρανσεξουαλικότητας και την καλύτερη στήριξη των ατόμων που καλούνται να την αντιμετωπίσουν. Βεβαίως, το θέμα του τι αποτελεί φυσιολογικό και τι όχι, του που ακριβώς βρίσκονται τα όρια της θεραπείας των τρανσεξουαλικών και -πολύ περισσότερο- το αν έχουμε το δικαίωμα προληπτικής παρέμβασης (π.χ. όταν το παιδί βρίσκεται σε εμβρυονική κατάσταση) ώστε να αποτραπεί ο τρανσεξουαλισμός αποτελούν ένα άλλο μεγάλο θέμα που σε πολλά σημεία ξεφεύγει από τα όρια της επιστήμης και αγγίζει την φιλοσοφία και την ηθική. Η γνώση συνεχίζει να παραμένει δύναμη, αλλά ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται αυτή η δύναμη μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετικά αποτελέσματα.

Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες •

Κruijver et al. (2000). “Male-to-female transsexuals have female neuron numbers in a

- 63-

limbic nucleus.” Journal of Clinical Endocrinology. 85(5):2034-2041. •

Falgueras et al. (2008). “A sex difference in the hypothalamic uncinate nucleus: relationship to gender identity.” Brain. 131:3132-3146.

•

Luders et al. (in press). “Regional gray matter variation in male-to-female transsexualism.” NeuroImage.

•

Mind Hacks: Imaging the Transgendered Brain (http://tinyurl.com/dfxcqf)

Εισαγωγική Φωτογραφία

•

A penis AND breasts, by visibleducts (http://www.flickr.com/photos/visibleducts/3243630232)

- 64-

Υπερμνησία: Μια Διαφορετική Μνημονική Διαταραχή Σε ένα από τα προηγούμενα άρθρα (Ψυχολογείν #1: 2007-2008) είχαμε κάνει μια εισαγωγή στα διάφορα είδη ανθρώπινης μνήμης αλλά και στο φαινόμενο δημιουργίας ψεύτικων μνημών, τις λεγόμενες ψευδομνήμες. Είχαμε εξηγήσει πόσο εύκολο είναι -κάτω από συγκεκριμένες συνθήκεςνα αλλάξουμε την μακρόχρονη μνήμη κάποιου ή να δημιουργήσουμε νέες μνήμες εκ του μηδενός. Αυτό στο οποίο δεν έχουμε αναφερθεί ως τώρα είναι οι μνημονικές διαταραχές. Με τον όρο αυτό εννοούμε τις ψυχικές διαταραχές κατά τις οποίες ο ασθενής έχει προβλήματα ανάκλισης απομνημονευμένων στοιχείων ή γενικότερης διαχείρισης της μνήμης του. Η πιο γνωστή διαταραχή είναι η αμνησία όπου το άτομο δεν έχει πρόσβαση στις μνήμες που σχηματίστηκαν πριν ή μετά από κάποιο σοβαρό γεγονός που υπήρξε η αιτία της, όπως π.χ. τραυματισμός του εγκεφάλου ή κάποιο ισχυρό ψυχολογικό σοκ. Παρόλο που οι μνημονικές διαταραχές γενικότερα είναι ένα ενδιαφέρον θέμα, στο σημερινό άρθρο θα ήθελα να αναφερθώ σε μια συγκεκριμένη, πρωτοφανή περίπτωση ενός ασθενούς ο οποίος αντιμετωπίζει μια περίεργη μνημονική δυσλειτουργία: δημιουργεί μόνος του αληθοφανείς ψεύτικες μνήμες τις οποίες πιστεύει ακράδαντα. Η επιστημονική ομάδα του Δρ. Dalla Barba σε ένα άρθρο τους στο Cortex περιγράφουν την κλινική κατάσταση του LM, ενός 68χρονου ασθενή που εισήχθη σε κλινική για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα μνήμης που του προκάλεσε το σύνδρομο Korsakoff, μετά από χρόνια -τουλάχιστον 3 δεκαετίες- κατάχρηση αλκοόλ. Είναι γνωστό πως το σύνδρομο Korsakoff καταστρέφει τους νευρώνες του εγκεφάλου με αποτέλεσμα οι περισσότεροι ασθενείς να παρουσιάζουν αμνησία, προβλήματα προσοχής, μειωμένη όραση και αποπροσανατολισμό στον χώρο και τον χρόνο .

- 65-

Ανάμεσα στις εξετάσεις που πέρασε ο LM απάντησε σε μια σειρά ερωτημάτων σχετικά με τις μνημονικές του δυνατότητες, ώστε να προσδιοριστεί επακριβώς το πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Σε αυτές τις εξετάσεις βρέθηκε κάτι αξιοπερίεργο. Ενώ η βραχύχρονη μνήμη του βρέθηκε να είναι άθικτη, η μακρόχρονη και συγκεκριμένα η σημασιολογική και η επεισοδιακή μνήμη του βρέθηκαν να παρουσιάζουν κάποια κενά. Με άλλα λόγια ο LM δεν μπορούσε να ανακαλέσει σωστά πολλές μνήμες που αφορούσαν τη ζωή του και την ζωή των γύρω του (π.χ. το επάγγελμα του γιού του, την χρονολογία, σημαντικά παγκόσμια γεγονότα). Το αξιοπερίεργο της κατάστασής του ήταν ότι παρόλο που δεν ήξερε την απάντηση στα ερωτήματα που του τίθονταν, ο LM απαντούσε ειλικρινά με εσφαλμένες απαντήσεις. Για παράδειγμα επέμενε πως η συνέντευξή του γινόταν στα τέλη Δεκεμβρίου, ενώ ο μήνας ήταν Απρίλιος, ανέφερε πως μετά την συνέντευξη θα πάει στο σπίτι να δει τηλεόραση με τη γυναίκα του, ενώ πριν λίγες μέρες είχε εισαχθεί στο Ινστιτούτο όπου και θα έμενε για τις επόμενες εβδομάδες ή μπέρδευε το επάγγελμα του αδερφού του με το επάγγελμα του γιου του. Πέρα τούτου όμως ο LM δεν είχε πρόβλημα να δημιουργήσει ψεύτικες αληθοφανείς μνήμες για να απαντήσει σε ερωτήματα που οι περισσότεροι άνθρωποι θα απαντούσαν πολύ απλά με ένα “δεν θυμάμαι”. Όταν τον ρωτούσαν τι έγινε σε μια συγκεκριμένη χρονιά πριν από πολλές δεκαετίες αυτός απαντούσε πολύ φυσικά πως είχαν γίνει μια σειρά από πολιτικά και ιστορικά γεγονότα τα οποία όμως στην πραγματικότητα είχαν συμβεί σε εντελώς διαφορετικό χρονικό διάστημα. Ο LM συνέχιζε να ανακαλεί ψευδείς μνήμες ακόμη και όταν η ερώτηση ήταν εξώφθαλμα αδύνατον να απαντηθεί σωστά. Επί παραδείγματι, τον ρώτησαν ποιος είχε πάρει ένα βραβείο κινηματογράφου στις Κάννες μια συγκεκριμένη χρονιά ή τι είχε φάει για μεσημεριανό μια συγκεκριμένη μέρα πριν 2 εβδομάδες, επέμενε και πάλι να δίνει απαντήσεις, ακόμη και αν αυτές ήταν λανθασμένες. Παρόλο που οι ασθενείς που πάσχουν από το σύνδρομο Korsakoff πολύ συχνά παρουσιάζουν κενά μνήμης και προσπαθούν να καλύψουν αυτά τα κενά δημιουργώντας ψεύτικες μνήμες, αυτές είναι συνήθως πολύ περίεργες και καθόλου αληθοφανείς, σε αντίθεση με τον κ. LM. του οποίου οι απαντήσεις είχαν σχέση με πραγματικά γεγονότα και ακούγονταν λογικές. Επιπλέον, όταν ρωτηθούν για κάτι που είναι σίγουρο πως δεν γνωρίζουν την απάντηση, οι ασθενείς αυτοί απαντούν όπως και τα άτομα του φυσιολογικού πληθυσμού πως απλά δεν ξέρουν την απάντηση. Όπως εξηγoύν και οι αρθρογράφοι του Neurophilosophy blog οι ερευνητές προσπάθησαν να εξηγήσουν την δυσλειτουργία του LM ως πρόβλημα χρονικού αποπροσανατολισμού και αποσύνδεσης της συνειδητότητας από τα αντικείμενα. Όταν προσπαθούμε να ανακαλέσουμε ένα γεγονός ουσιαστικά προσπαθούμε να ανασύρουμε μια μνήμη η οποία συνδέεται με κάποια αντικείμενα, τα οποία βρίσκονται τοποθετημένα στον νου σε έναν χρονικό άξονα που περιλαμβάνει το παρελθόν, το παρόν ή ακόμη και τις προβλέψεις μας για το μέλλον. Το πρόβλημα του LM δεν είναι απλώς πως προσπαθεί να καλύψει τα μνημονικά κενά του με κάποιες ψεύτικες

- 66-

μνήμες, αλλά πως ανασύρει με τις μνήμες του λανθασμένα αντικείμενα που πράγματι βρίσκονται στον χρονικό του άξονα. Έτσι, ενώ δεν θυμάται (ή πολύ πιθανόν δεν ξέρει) τον σκηνοθέτη που κέρδισε ένα βραβείο στις Κάννες πριν κάποιες δεκαετίες, ο LM δίνει ως απάντηση ένα τυχαίο όνομα σκηνοθέτη ή όταν τον ρωτάνε ποιο είναι το επάγγελμα του αδερφού του, αυτός ανακαλεί το επάγγελμα του γιού του. Ουσιαστικά δηλαδή οι μνήμες μπορεί να είναι διαθέσιμες, αλλά τα αντικείμενά που συνδέονται με τις μνήμες συγχέονται μεταξύ τους. Η περίπτωση αυτή μας δείχνει για μια ακόμη φορά πόσο πολύπλοκη είναι η ανθρώπινη μνήμη και, ακόμη περισσότερο, πόσο πολύπλοκοι είναι οι μηχανισμοί ανάκλησης. Πολλά πράγματα που φαίνονται αυτονόητα και εύκολα για τους περισσότερους από εμάς, μπορεί να γίνουν πολύ δύσκολα αν συγκεκριμένα εγκεφαλικά κυκλώματα πάψουν να λειτουργούν αρκετά αποδοτικά. Επιπλέον, κατά την άποψή μου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η θεωρία με την οποία προσπαθούν να εξηγήσουν την συγκεκριμένη μνημονική διαταραχή, καθώς αυτή συνδυάζει τις θεωρίες μνήμης με τις θεωρίες συνειδητότητας, δημιουργώντας έναν σύνδεσμο μεταξύ μνήμης και προσωπικότητας.

Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες •

Dalla Barba, G., & Decaix, C. (2009). “Do you remember what you did on March 13, 1985?” A case study of confabulatory hypermnesia. Cortex 45: 566-574.

•

Mind Disorders: “Wernicke-Korsakoff syndrome.” (http://tinyurl.com/m4y3ql)

•

Neurophilosophy blog:”Confabulatory hypermnesia, or severe false memory syndrome” (http://tinyurl.com/przd7a)

Εισαγωγική Φωτογραφία

•

Memories, by nflorence2012 (http://www.flickr.com/photos/23665057@N02/2932216451)

- 67-

Πόσο Ευάλωτοι Είμαστε στην Επιστημονικοφάνεια; Σε ένα από τα προηγούμενα κείμενα (#8, Όταν η Επιστημονική Πρόοδος Συναντά την Επιστημονική Φαντασία των ΜΜΕ) είχα αναφερθεί στις υπεραπλουστεύσεις ή/και στις λάθος μεταφορές επιστημονικών ειδήσεων από τα ΜΜΕ, κάτι το οποίο θεωρώ ότι οφείλεται στην άγνοια από πλευράς των μεταφραστών-δημοσιογράφων ορισμένων βασικών εννοιών σχετικών με την είδηση που μεταφράζουν. Τότε είχα πει πως αυτή η λανθασμένη μεταφορά ειδήσεων μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στις αντιλήψεις που σχηματίζει ο καθημερινός πολίτης που, όπως είναι φυσικό, δεν έχει τις απαραίτητες γνώσεις για να ελέγξει αν αυτό που του μεταφέρουν τα ΜΜΕ ευσταθεί ή αν πρόκειται για δημοσιογραφικές υπερβολές. Ένα παρόμοιο και εξίσου “επικίνδυνο” φαινόμενο είναι η χρήση άσχετων αλλά ταυτόχρονα βαρυσήμαντων επιστημονικών όρων κατά τη μεταφορά ειδήσεων, έτσι ώστε αυτές να ακούγονται όσο το δυνατόν πιο αξιόπιστες και πειστικές. Αυτή η πρακτική βεβαίως δεν αποτελεί προνόμιο των δημοσιογράφων, αλλά δυστυχώς και επικίνδυνων πολιτικών ιδεολογιών που προσπαθούν να πείσουν για τις ιδέες τους χρησιμοποιώντας επιστημονική γλώσσα ως μέσο εντυπωσιασμού (π.χ. αναφορές σε δήθεν έρευνες που αποδεικνύουν την ανωτερότητα του ελληνικού DNA έναντι άλλων). Πόσο ευάλωτοι είμαστε λοιπόν στην επιστημονικοφάνεια; Η ομάδα της Δρ. Weisberg από το MIT αποφάσισε να κάνει μια έρευνα πάνω σε αυτό το φαινόμενο, ερευνώντας κατά πόσο οι άνθρωποι πράγματι τείνουν να αποδέχονται πιο εύκολα επεξηγήσεις κάποιου ψυχολογικού φαινομένου

όταν

αυτές

συνοδεύονται

από

άσχετες

Nευροψυχολογίας.

- 68-

πληροφορίες

από

τον

τομέα

της

Το πείραμα Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν τρεις διαφορετικές ομάδες: απλοί πολίτες που δεν σχετίζονταν

με

την

Νευροψυχολογία,

πρωτοετείς

φοιτητές

ενός

μαθήματος

Γνωστικής

Νευροψυχολογίας και ειδήμονες στον χώρο της Νευροψυχολογίας. Σε όλους τους συμμετέχοντες δόθηκε να διαβάσουν μια μικρή παράγραφο η οποία περιγράφονταν κάποιο ψυχολογικό φαινόμενο. Στη συνέχεια όμως υπήρχε και μια δεύτερη μικρότερη παράγραφος η οποία εξηγούσε γιατί εμφανίζεται αυτό το φαινόμενο. Υπήρχαν δύο ειδών επεξηγήσεις οι οποίες δόθηκαν τυχαία στον κάθε συμμετέχοντα: καλές και κακές. Οι καλές επεξηγήσεις πράγματι εξηγούσαν με κάποια λογικά επιχειρήματα τα αίτια του φαινομένου της πρώτης παραγράφου, ενώ οι κακές απλά επαναλάμβαναν με διαφορετικά λόγια την περιγραφή του φαινομένου για άλλη μια φορά. Πέραν αυτού όμως, τόσο οι καλές όσο και οι κακές επεξηγήσεις χωρίζονταν σε δύο επίπεδα: επεξηγήσεις που περιείχαν άχρηστες πληροφορίες Νευροψυχολογίας και επεξηγήσεις που δεν περιείχαν τέτοιου είδους πληροφορίες. 1)Καλές με άσχετες πληροφορίες Νευροψυχολογίας, 2)Καλές χωρίς πληροφορίες Νευροψυχολογίας, 3)Κακές με άσχετες πληροφορίες Νευροψυχολογίας, 4)Κακές χωρίς πληροφορίες Νευροψυχολογίας. Ακολουθεί ένα μικρό παράδειγμα μιας περιγραφής με τα τέσσερα επίπεδα επεξηγήσεων.

Περιγραφή: “Έστω πως δίνουμε σε κάποιον μια λίστα με ερωτήσεις στις οποίες ξέρουμε πως το 50% του πληθυσμού γνωρίζει την απάντηση (π.χ. την πρωτεύουσα μιας χώρας). Έχει βρεθεί πως αν το άτομο ξέρει την απάντηση, τότε έχει την τάση να πιστεύει πως το 80% του πληθυσμού θα ήξερε να απαντήσει σωστά στην ερώτηση αυτή, παρόλο που κάτι τέτοιο δεν ισχύει.” Καλή Επεξήγηση, χωρίς Νευροψυχολογία: Οι άνθρωποι κάνουν αυτού του είδους τα λάθη γιατί καθώς τους είναι δύσκολο να κρίνουν αντικειμενικά τις γνώσεις τρίτων, έχουν την τάση να προβάλλουν τις δικές τους γνώσεις πάνω στους άλλους. Καλή Επεξήγηση, με άσχετες πληροφορίες Νευροψυχολογίας: Οι τεχνικές απεικόνισης εγκεφάλου δείχνουν πως αυτό το φαινόμενο συμβαίνει εξαιτίας της εγκεφαλικής δραστηριότητας στον πρόσθιο λοβό. Οι άνθρωποι κάνουν αυτού του είδους τα λάθη γιατί καθώς τους είναι δύσκολο να κρίνουν αντικειμενικά τις γνώσεις τρίτων, έχουν την τάση να προβάλλουν τις δικές τους γνώσεις πάνω στους άλλους. Κακή Επεξήγηση, χωρίς Νευροψυχολογία: Οι άνθρωποι κάνουν αυτού του είδους τα λάθη γιατί τις περισσότερες φορές κρίνουν λανθασμένα τις γνώσεις των άλλων, καθώς τους είναι πιο εύκολο να κρίνουν τις δικές τους γνώσεις. Κακή Επεξήγηση, με άσχετες πληροφορίες Νευροψυχολογίας: Οι τεχνικές απεικόνισης

- 69-

εγκεφάλου δείχνουν πως αυτό το φαινόμενο συμβαίνει εξαιτίας της εγκεφαλικής δραστηριότητας στον πρόσθιο λοβό. Οι άνθρωποι κάνουν αυτού του είδους τα λάθη γιατί τις περισσότερες φορές κρίνουν λανθασμένα τις γνώσεις των άλλων, καθώς τους είναι πιο εύκολο να κρίνουν τις δικές τους γνώσεις.

Όλοι οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να κρίνουν το πόσο ικανοποιητική ήταν η επεξήγηση σε μια κλίμακα από το -3 (καθόλου ικανοποιητική) έως το +3 (πολύ ικανοποιητική). Τα αποτελέσματα έδειξαν πως ενώ οι απλοί πολίτες (Γράφημα 1) κατάφεραν να ξεχωρίσουν τις καλές από τις κακές επεξηγήσεις, όταν οι κακές επεξηγήσεις συνοδεύονταν από τις άσχετες πληροφορίες Νευροψυχολογίας τότε κρίνονταν ως σχετικά ικανοποιητικές!

Γράφημα 1: Οι απαντήσεις των πολιτών

Παρόμοια αποτελέσματα βρέθηκαν και για τους φοιτητές Γνωστικής Νευροψυχολογίας (Γράφημα 2), οι οποίοι αν και βαθμολόγησαν πολύ χειρότερα τις κακές επεξηγήσεις, όταν τους παρουσιάστηκαν άσχετες πληροφορίες Νευροψυχολογίας τότε έτειναν να κρίνουν θετικά τόσο τις καλές, όσο και τις κακές επεξηγήσεις.

Γράφημα 2: Οι απαντήσεις των φοιτητών Γνωστικής Νευροψυχολογίας

Τέλος, τα αποτελέσματα ήταν αρκετά διαφορετικά για τους ειδήμονες (Γράφημα 3), οι οποίοι

έκριναν

αρνητικά

τις

επεξηγήσεις

που

περιείχαν

τις

άσχετες

πληροφορίες

Νευροψυχολογίας, είτε αυτές ήταν γενικά καλές, είτε κακές. Αν και πάλι οι κακές επεξηγήσεις - 70-

έγιναν λιγότερο κακές όταν περιείχαν τις άσχετες πληροφορίες, αυτό το φαινόμενο δεν ήταν τόσο έντονο όσο στις άλλες δύο ομάδες.

Γράφημα 3: Οι απαντήσεις των ειδημόνων

Πόσο επηρεαζόμαστε τελικά από την επιστημονικοφάνεια; Βάσει της πιο πάνω έρευνας μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα πως τελικά όντως έχουμε την τάση να δεχόμαστε πιο εύκολα την επιχειρηματολογία κάποιου αν αυτή έχει κάποια χροιά επιστημονικότητας, ακόμη και αν αυτή είναι άσχετη με την ουσία του επιχειρήματος και ουσιαστικά δεν το ενδυναμώνει. Όσο λιγότερα γνωρίζουμε για ένα θέμα, τόσο πιο εύκολος στόχος μπορούμε να γίνουμε για κάποιον επιτήδειο, αρκεί να ξέρει πως να μας παρουσιάσει την άποψή του. Δυστυχώς τέτοιες έρευνες φέρνουν στην επιφάνεια το θέμα της χειραγώγησης της μάζας και της ευαλωτότητας των απόψεων της λεγόμενης “κοινής γνώμης”, του μέσου δηλαδή πολίτη. Αν κάποιος μπορεί να μας πείσει για τη λογικότητα ενός επιχειρήματος μέσα από παράλογες προτάσεις, τότε τι γίνεται αν αρχίσουν να εμπλέκονται και προσωπικοί συναισθηματικοί παράγοντες που μπορούν από μόνοι τους να μας ωθήσουν στην αποδοχή ή την απόρριψη κάποιων ιδεών; Η ιστορία έχει δείξει πως η προπαγάνδα μπορεί να έχει σχετικά γρήγορα αποτελέσματα, ακόμη και σε μάζες εκατομμυρίων ατόμων. Σχετικά πρόσφατο και ιδιαίτερα επίπονο παράδειγμα χειραγώγησης των πολιτών βάσει μιας επιστημονικοφανούς ιδέας είναι η προσπάθεια εφαρμογής του λεγόμενου “κοινωνικού δαρβινισμού” από τους Ναζί, μιας θεωρίας που ουδεμία σχέση έχει με την δαρβινική θεωρία της εξέλιξης των ειδών. Ποια είναι όμως η λύση; Να εμπιστευόμαστε λιγότερο όσους μας παρουσιάζουν κάποιες περίεργες θεωρίες; Πολύ πιθανόν. Ίσως να αρχίσουμε να δείχνουμε περισσότερη εμπιστοσύνη μονάχα στην άποψη των πραγματικών ειδημόνων; Δεν αποκλείεται. Αλλά θεωρώ πως η καλύτερη πρόνοια για την απόφευξη τέτοιου είδους παραπλάνησης και, κατ’ επέκταση, χειραγώγησης είναι η ανάπτυξη λογικής και κριτικής σκέψης. Δεν μπορούμε φυσικά να ξέρουμε τα πάντα, αλλά αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι αναπτύξουμε περισσότερα φίλτρα σκέψης τα οποία θα κάνουν πιο

- 71-

δύσκολη μια ενδεχόμενη εξαπάτηση.

Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες •

Weisberg, D.S., Keil, F.C., Goodstein, J., Rawson, E. , Gray, J.R. (2008). “The Seductive Allure of Neuroscience Explanations”. Journal of Cognitive Neuroscience 20 3: 470-477.

Εισαγωγική Φωτογραφία: •

Mad Scientist Angela, by Scott Schrantzd (http://www.flickr.com/photos/scottschrantz/3016790176)

- 72-

Η Στρατιωτική Θητεία των Ψυχολόγων στην Ελλάδα Όντας ψυχολόγος και αναμένοντας να καταταχθώ στον ελληνικό στρατό εντός ολίγων μηνών, άρχισα να ψάχνω τις δομές στις οποίες απασχολούνται οι πτυχιούχοι ψυχολογίας στον Ελληνικό Στρατό. Πάνω στην αναζήτησή μου έπεσα πάνω σε ένα κατατοπιστικότατο άρθρο του Δρ. Πέτρου Ρούσσου στο επιστημονικό περιοδικό “Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών”[1] στο οποίο θα βασιστώ για να παρουσιάσω την κατάσταση στον Ελληνικό Στρατό την οποία αναμένεται να αντιμετωπίσει ο κάθε υπόχρεος στράτευσης ψυχολόγος στην Ελλάδα. Οι ψυχολόγοι κατατάσσονται στο Τμήμα Υγειονομικού των Ενόπλων Δυνάμεων και τα επίσημα καθήκοντά τους είναι αρκετά γενικά. Τα πιο βασικά από αυτά είναι τα ακόλουθα: •

Συγκέντρωση και εφαρμογή επιστημονικών δεδομένων ερμηνείας της ανθρώπινης συμπεριφοράς και εκτίμηση της ψυχικής υγείας.

•

Μελέτη της αλληλεπίδρασης ατόμου – περιβάλλοντος.

•

Μελέτη της προσωπικότητας και των ψυχολογικών παραγόντων που σχετίζονται με την διάγνωση, πρόληψη αλλά και θεραπεία των ψυχικών παθήσεων.

•

Διεξαγωγή συνεντεύξεων για τον εντοπισμό δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών.

•

Εφαρμογή ψυχολογικών τεστ.

•

Συνεργασία με τους υπόλοιπους φορείς ψυχικής υγείας των Ενόπλων Δυνάμεων.

•

Διεξαγωγή διαλέξεων του αντικειμένου του.

- 73-

Παρόλο που η περιγραφή των καθηκόντων από τους επίσημους φορείς τα κάνει να φαίνονται αρκετά πλούσια σε εύρος, ο Δρ. Ρούσσος επισημαίνει πως στην πλειοψηφία τους οι ψυχολόγοι απασχολούνται κυρίως με την διεξαγωγή συνεντεύξεων των νεοσυλλέκτων και όσων κάνουν αίτηση για διακοπή της θητείας τους λόγω προβλημάτων ψυχικής υγείας. Σε συνεργασία με τους υπόλοιπους ειδικούς ψυχικής υγείας που υπηρετούν στο στράτευμα παίρνουν μέρος στην λήψη απόφασης σχετικά με το κατά πόσο κάποιος θα χαρακτηρισθεί ως ακατάλληλος για στράτευση (Ι5) βάσει της εκτίμησης της ψυχικής του κατάστασης. Πέρα από την αξιολόγηση των νεοσυλλέκτων οι ψυχολόγοι συμμετέχουν (ή τουλάχιστον έτσι αναφέρεται επίσημα) και στην διαδικασία επιλογής αξιωματικών κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης της σωματικής και ψυχικής υγείας των υποψηφίων για τις θέσεις στις Σχολές αυτές. Εδώ και μερικά χρόνια η χρήση τεστ προσωπικότητας όπως το MMPI, TAT και WAT έχει γίνει υποχρεωτική, οπότε οι ψυχολόγοι που υπηρετούν την στρατιωτική τους θητεία αναλαμβάνουν την αξιολόγηση αυτού του τεστ, σε μια προσπάθεια η εκτίμηση της ψυχικής υγείας ενός υποψηφίου να γίνεται όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Πέρα από τεστ προσωπικότητας, οι

ψυχολόγοι

αναλαμβάνουν και τηνα αξιολόγηση των τεστ ευφυίας. Παρόλο που οι ψυχολόγοι υποτίθεται πως χρησιμοποιούνται από τις στρατιωτικές μονάδες για την καλύτερη αξιολόγηση και στήριξη των στρατιωτών το πόσο συνεισφέρει ένας ψυχολόγος σε μια συγκεκριμένη στρατιωτική μονάδα δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τον ίδιο. Κύριο λόγο παίζει και η στάση των ανωτέρων του, όπως ο στρατιωτικός γιατρός ή –φυσικά- ο διοικητής. Άλλοι αξιωματικοί γνωρίζουν το πότε και πως μπορεί να συνεισφέρει κάποιος απόφοιτος ψυχολογίας, οπότε κάνουν μία όσο το δυνατόν καλύτερη χρήση του, ενώ άλλοι -κυρίως λόγω άγνοιας- είτε τον περιφρονούν και τον περιορίζουν σε άσχετες εργασίες (π.χ. γραφείου), είτε του αναθέτουν υπερβολικά πολύπλοκες και υπεύθυνες εργασίες τις οποίες δεν δύναται να φέρει εις πέρας μόνος του κάποιος που μόλις έχει τελειώσει

την θεωρητική του κατάρτιση σε κάποιο

4ετες πρόγραμμα ψυχολογίας. Εάν θέλετε να ρίξετε μια καλύτερη ματιά στην καθημερινότητα του ψυχολόγου δεν έχετε παρά να διαβάσετε το εξαιρετικό άρθρο του Δρ. Ρούσσου, το οποίο διατίθεται δωρεάν από την ιστοσελίδα του (http://tinyurl.com/n5wzla). Προκαλεί έκπληξη βεβαίως το γεγονός πως τέτοιου είδους πληροφορίες δεν είναι εύκολα διαθέσιμες στο κοινό από πιο επίσημες πηγές του κράτους. Όσο και αν έψαξα στην (εξαιρετικά κακοφτιαγμένη) σελίδα του ΓΕΕΘΑ δεν μπόρεσα να βρω τίποτε σχετικό με το θέμα της στράτευσης εξειδικευμένων ατόμων (κάθε επιστημονικού κλάδου).

Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες: •

Ρούσσος, Π. Λ. (2001). “Η στρατιωτική ψυχολογία στην Ελλάδα και η αποστολή του ψυχολόγου στον ελληνικό στρατό.” Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 6(31): 99-125.

- 74-

Εισαγωγική Φωτογραφία:

•

Military Truck, by Dave Adams (http://www.flickr.com/photos/digitalslrphotos/2601075759)

- 75-

Ναρκισσισμός: Όταν το Φαίνεσθαι είναι Σημαντικότερο του Είναι Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Νάρκισσος ήταν ένας νεαρός, γιος της νύμφης Λειριώπης και του ποταμού Κηφισού, ο οποίος ήταν τόσο όμορφος ώστε όλες οι νύμφες τον ήθελαν για σύντροφό τους. Ο ίδιος όμως ήταν τόσο υπερόπτης που τις απέρριπτε όλες μία προς μία. Λέγεται δε πως μεταξύ άλλων απέρριψε και την νύμφη Ηχώ η οποία, απελπισμένη καθώς ήταν με τον έρωτά της, τον καλούσε συνεχώς έως ότου η φωνή της έσβησε και ακούγονταν πλέον μόνο οι τελευταίες συλλαβές του ονόματός του. Το τραγικό τέλος του Νάρκισσου όμως είναι αυτό που κάνει την ιστορία του πολύ ενδιαφέρουσα και εξαιρετικά αλληγορική. Μια μέρα, καθώς περιφερόταν στον ποταμό ο Νάρκισσος πρόσεξε το είδωλό του στο νερό. Ήταν το πιο όμορφο πρόσωπο που είχε δει. Θεωρώντας πως αυτό που έβλεπε ήταν άλλη μία από τις νύμφες που τον κυνηγούσαν, ερωτεύτηκε σφόδρα το είδωλό του και καθόταν με τις ώρες και το θαύμαζε, ενώ ταυτόχρονα παραπονιόταν που το πρόσωπο μέσα στο νερό δεν του έλεγε τίποτα, αλλά μόνο τον κοιτούσε. Ο Νάρκισσος περνούσε ώρες ή και μέρες ολόκληρες κάνοντας τίποτα άλλο πέρα από το να θαυμάζει την ομορφιά του στο ποτάμι. Αλλά δυστυχώς αυτό του το πάθος του κόστισε την ίδια του τη ζωή, καθώς μια μέρα στην προσπάθειά του να φιλήσει αυτό που θεωρούσε πως ήταν νύμφη έπεσε στο ποτάμι και πνίγηκε. Αυτός λοιπόν ήταν ο Νάρκισσος της μυθολογίας ο οποίος έδωσε -και όχι άδικα- το όνομά του σε μια σύγχρονη ψυχολογική διαταραχή προσωπικότητας. Η ιστορία του μας έει πολλά για τα χαρακτηριστικά της διαταραχής αυτής. Σύμφωνα με το DSM-IV-TR για να διαγνωσθεί κάποιος με ναρκισσιστική διαταραχή

- 76-

προσωπικότητας πρέπει να έχει τουλάχιστον πέντε από τα ακόλουθα συμπτώματα: •

Έχει έντονο αίσθημα υπεροψίας και μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του/της.

•

Έχει φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, ομορφιάς κτλ.

•

Θεωρεί τον εαυτό του/της ξεχωριστό και μοναδικό και πιστεύει πως οι μόνοι οι οποίοι μπορούν να τον/την καταλάβουν είναι άτομα που είναι επίσης ξεχωριστά.

•

Απαιτεί τον θαυμασμό των άλλων.

•

Αναμένει ξεχωριστή εξυπηρέτηση από τρίτους και απαιτεί όλοι να συμφωνούν αυτόματα με τις προσδοκίες του/της.

•

Είναι άτομο ιδιαίτερα χειριστικό το οποίο εκμεταλλεύεται τους άλλους με κάθε μέσο ώστε να επιτύχει το σκοπό του.

•

Δεν έχει ενσυναίσθηση απέναντι στα συναισθήματα των άλλων και γι’ αυτό αδυνατεί να τα κατανοήσει.

•

Είναι πολύ ζηλόφθονος με τους άλλους ή πιστεύει πως οι άλλοι είναι πολύ ζηλόφθονες απέναντί του/της.

•

Είναι αλαζόνας και έχει υπεροπτική στάση απέναντι στους άλλους. Όπως γίνεται εμφανές, το κύριο χαρακτηριστικό του νάρκισσιστή είναι η αλαζονεία, το

αίσθημα ανωτερότητας και η έλλειψη ενσυναίσθησης. Τα άτομα αυτά είναι ανίκανα να κατανοήσουν τα συναισθήματα των άλλων και δεν είναι λίγες οι φορές που θα φτάσουν να πληγώσουν ή ακόμη και να καταστρέψουν (π.χ. οικονομικά, κοινωνικά) τους ανθρώπους του περιβάλλοντός τους μόνο και μόνο για να καταφέρουν να πετύχουν τον στόχο τους. Οι ναρκισσιστές θεωρούν πως κοινωνικοί κανόνες που ακολουθούνται από όλους μας δεν ισχύουν για τους ίδιους καθώς ως “ξεχωριστά άτομα” απαιτούν να έχουν “ειδική μεταχείριση”. Αυτό όμως που θα πρέπει να καταλάβουμε για τους ναρκισσιστές είναι πως δεν είναι εγωιστές, μιας και αυτό με το οποίο είναι ερωτευμένοι είναι η περσόνα τους και όχι ο ίδιος τους ο εαυτός. Όπως ακριβώς ο Νάρκισσος του αρχαίου μύθου, έτσι και αυτοί είναι παθολογικά ερωτευμένοι με το είδωλο στον “καθρέφτη” τους και θυσιάζουν τα πάντα για να το διατηρήσουν. Στην πραγματικότητα δηλαδή αυτά τα άτομα είναι πολύ απομακρυσμένα από τον εαυτό τους και αυτή είναι ουσιαστικά η πηγή της δυστυχίας τους. Ανήμποροι να δεχτούν τον εαυτό τους ως έχει, με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά του, αναλώνουν όλη τους την ενέργεια στη διατήρηση του κοινωνικού τους προφίλ και είναι έτοιμοι να βρουν εξιλαστήρια θύματα όταν πιστεύουν πως η εικόνα αυτή έχει αμαυρωθεί με κάποιο τρόπο. Ένας νάρκισος για παράδειγμα δεν θα μπορέσει να ανεχτεί ούτε ένα “Λίαν Καλώς” στην

- 77-

βαθμολογία του, ακόμη και αν όλα τα υπόλοιπα μαθήματα τα έχει περάσει με “Άριστα”, θα φροντίσει να δημιουργήσει μια ολόκληρη θεωρία συνωμοσίας και έντονης ζηλοφθονίας από πλευράς του καθηγητή που “τόλμησε” να μην του βάλει τον μέγιστο δυνατό βαθμό και είναι ικανός να γίνει έντονα εκδικητικός απέναντί του.

Θεωρίες/Αιτιολογία Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες για την ανάπτυξη της ναρκισιστικής διαταραχής, οι σημαντικότερες από τις οποίες είναι ψυχοδυναμικής φύσεως, όπως άλλωστε συμβαίνει για τις περισσότερες των διαταραχών προσωπικότητας. Σε γενικές γραμμές είναι αποδεκτό πως ο ναρκισσισμός οφείλεται στην σχέση που αναπτύσσει το άτομο με τα πρότυπα συμπεριφοράς που είναι διαθέσιμα κατά την παιδική του ηλικία . Η ύπαρξη ενός ιδεατού εαυτού προς μίμηση δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο φαινόμενο. Αντιθέτως, στο βαθμό που ο ιδεατός εαυτός δεν καθίσταται εμμονή, λειτουργεί θετικά στην εξέλιξη της προσωπικότητας ενός ατόμου. Συνήθως όμως στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης της προσωπικότητάς μας έχουμε κάποια σταθερά πρότυπα με τα οποία μπορούμε να ταυτιστούμε (γονείς, συγγενείς κτλ), οπότε η δημιουργία ενός ιδεατού μοντέλου του εαυτού μας δεν εκδηλώνεται άμεσα. Στις περιπτώσεις όμως παιδιών που για κάποιον λόγο μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον με έλλειψη σταθερών προτύπων- όπως είναι επί παραδείγματι τα παιδιά οικογενειών με σοβαρά προβλήματα ψυχιατρικής φύσεως ή κατάχρησης ουσιών ή με παιδιά που μεγάλωσαν χωρίς γονείς- η δημιουργία ενός φανταστικού ιδεατού εαυτού καθίσταται απαραίτητη, μιας και το παιδί δεν μπορεί να ταυτιστεί, να εσωτερικοποιήσει και εν τέλει να αντιγράψει την εικόνα κάποιου ενήλικου προτύπου συμπεριφοράς. Στις περιπτώσεις αυτές τα παιδιά αναζητούν στοιχεία ταύτισης σε άλλες κοινωνικές ομάδες (π.χ. συμμορίες) ή ακόμη αρχίζουν και ταυτίζονται με χαρισματικές ηγετικές φυσιογνωμίες (π.χ. πολιτικούς, καλλιτέχνες, θρησκευτικούς ηγέτες κ.α.) τα στοιχεία των οποίων εσωτερικοποιούνται και εμφυτεύονται στον ιδεατό εαυτό. Σε αυτό το στάδιο μπαίνει και ο σπόρος που αργότερα μπορεί να δώσει ως καρπό έναν ναρκισσιστικό χαρακτήρα, ταυτισμένο και υποταγμένο αιωνίως σε μια ψεύτικη κοινωνική εικόνα. Όπως συμβαίνει και με την ανάπτυξη των περισσότερων διαταραχών προσωπικότητας, ένας βασικός παράγοντας που λειτουργεί καταλυτικά στην εμφάνισή τους είναι η κακοποίηση του παιδιού στην παιδική ηλικία. Η κακοποίηση αυτή φυσικά δεν είναι απαραίτητο να είναι σωματική. Ένα παιδί μπορεί να κακοποιηθεί επίσης συναισθηματικά και ψυχολογικά. Το αποτέλεσμα αυτών των τριών ειδών κακοποίησης είναι τελικά να γκρεμιστεί η αμοιβαία σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ παιδιού-γονιών και έτσι το παιδί να απομακρυνθεί όλο και περισσότερο από αυτούς, το οποίο, όπως αναφέραμε ήδη, μπορεί να έχει ως συνέπεια το κυνήγι άλλων εικόνων ταύτισης.

- 78-

Ο Ναρκισσισμός και η Δύση Μήπως όμως η κοινωνία μας μάς ωθεί στον ναρκισσισμό ή εν πάση περιπτώσει λειτουργεί θετικά ως προς την ανάπτυξη τέτοιου είδους στοιχείων συμπεριφοράς; Αυτό το ερώτημα παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, μιας και ο κοινωνικός παράγοντας είναι ένας από τρεις βασικούς παράγοντες επεξήγησης όλων των ψυχικών διαταραχών (σε συνδυασμό με την βιολογία και την ατομική ψυχολογία). Ζούμε σε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Η παγκοσμιοποίηση αυτή όμως πέρα από οικονομική είναι και κοινωνική, το οποίο σημαίνει πως πλέον ο κόσμος δεν μοιράζεται μόνο τα οικονομικά αγαθά αλλά και είδωλα. Πριν 50-60 χρόνια κάποιος το πολύ-πολύ να ήταν “εθνικός σταρ”. Πλέον όμως έχουμε διασημότητες παγκόσμιας εμβέλειας οι οποίες τραβούν -οι περισσότεροι εσκεμμένα- πάνω τους τα φώτα της δημοσιότητας. Ολόκληρος ο κόσμος ασχολείται με το που, πως και γιατί πήγε κάπου κάποιος. Οι δυτικές κοινωνίες θεοποιούν την ατομική αναγνωρισιμότητα και την ταυτίζουν με την επιτυχία. Εκεί που κάποτε κάποιος θεωρούνταν επιτυχημένος εάν κατάφερνε να ζήσει ηθικά και με αξιοπρέπεια, πλέον τα κριτήρια της επιτυχίας έχουν αλλάξει και επιτυχημένος θεωρείται κάποιος μόνο εάν καταφέρει να “ξεχωρίσει από το πλήθος” και να έχει πάνω από τα “10 λεπτά δημοσιότητας” που -υποτίθεται- αναλογούν στον καθένα μας. Τα καταναλωτικά προϊόντα προωθούνται με διαφημιστικές καμπάνιες που δίνουν έμφαση στο πόσο ξεχωριστούς θα μας κάνουν να είμαστε από τους υπόλοιπους γύρω μας, ενώ ακόμη και εκπαιδευτικά ιδρύματα προωθούν την φήμη τους ως φυτώρια ξεχωριστών επιστημόνων. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι τόσο οι γραφικές και αστείες πρόσκαιρες ναρκισσιστικές διασημότητες των μεσημεριανών κουτσομπολίστικων εκπομπών που θυσιάζουν τα πάντα για να καταφέρουν να βγουν στο γυαλί για λίγα λεπτά παραπάνω, όσο και το γενικότερο ξέφρενο κυνήγι της τελειότητας και του ελιτισμού που συνοδεύεται αρμονικά με τη δημιουργία πλασματικών και άπιαστων ειδώλων ταύτισης. Η προσωπική ζωή ορισμένων προσώπων γιγαντώνεται σε βαθμό που πλέον τα πρόσωπα αυτά παίρνουν μυθικές διαστάσεις και θεωρείται δεδομένο πως αυτά τα άτομα είναι ξεχωριστά από όλους τους υπόλοιπους και ισχύουν άλλοι κανόνες απέναντί τους. Πρόσφατα μάλιστα έτυχε να ακούσω δύο παρόμοιες ιστορίες διάσημων τους οποίους θα μπορούσα άνετα να χαρακτηρίσω ως ναρκισιστές. Η πρώτη είχε να κάνει με την διάσημη Αμερικανίδα παρουσιάστρια Όπρα, η οποία πήγε στο Παρίσι και αποφάσισε να επισκεφθεί ένα πανάκριβο κατάστημα πολυτελών ειδών. Το πρόβλημα όμως ήταν πως το εν λόγω κατάστημα είχε κλείσει και οι υπάλληλοι καθάριζαν το εσωτερικό του. Επομένως όταν η Όπρα πήγε εκεί και προσπάθησε να μπει, όπως ήταν το σωστό, της αρνήθηκαν την είσοδο. Αποτέλεσμα αυτής της “προσβλητικής”, όπως την χαρακτήρισε η ίδια η Όπρα, συμπεριφοράς ήταν στην επόμενη εκπομπή της να αφιερώσει αρκετό χρόνο για να διαπομπεύσει δημόσια το εν λόγω κατάστημα μη διστάζοντας να χαρακτηρίσει τους υπαλλήλους ως ρατσιστές (καθώς θεώρησε πως ο λόγος άρνησης της εισόδου ήταν το … χρώμα του δέρματός της(!) και όχι - 79-

το ωράριο του καταστήματος). Στην δεύτερη περίπτωση ο Ντέιβιντ Χάσελχοφ είχε κάνει ταξίδι στην Γερμανία και θέλησε, για τις ανάγκες μιας εκπομπής του, να κάνει κάποια γυρίσματα σε έναν πυροσβεστικό σταθμό. Όταν πήγε εκεί όμως οι πυροσβέστες του αρνήθηκαν την είσοδο καθώς, πέραν του ότι δεν τον αναγνώρισαν, η είσοδος στον πυροσβεστικό σταθμό δίχως άδεια απαγορεύεται από τους κανόνες. Και πάλι το αποτέλεσμα ήταν ο διάσημος κ. Χασελχοφ να ξεσπάσει με οργή εναντίον των πυροσβεστών, θεωρώντας αδιανόητη την άρνησή τους. Αυτό που

βλέπουμε

και

στις

δύο περιπτώσεις είναι

η δυσκολία

των νάρκισων

πρωταγωνιστών να αποδεχτούν πως οι κανόνες που ισχύουν για όλους τους υπόλοιπους “κοινούς θνητούς” ισχύουν και για τους ίδιους. Το πιο τρομακτικό βεβαίως είναι πως η αντίδραση της Όπρα και του Χάσελχοφ θεωρήθηκε απολύτως δικαιολογημένη από μεγάλο μέρος του κοινού το οποίο θεωρεί αυτονόητο πως οι διασημότητες αυτές μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν, όποτε θέλουν.

Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες: •

Shapiro, J.L., Bernadett-Shapiro, S. (2006). Narcissism: Greek Tragedy,Psychological Syndrome,Cultural Norm. In Thomas, G. Plante (Ed.), Mental Disorders of the

New

Millennium, Vol. 1. Westport:Praeger. •

Christopher Lasch (1979). The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations. New York: Norton

•

CNN:Luxury store apologizes to Oprah (http://tinyurl.com/mucwlo)

- 80-

- 81-

Αντί επιλόγου...

Σας Ευχαριστώ Από Καρδιάς :) Ως κλινική ψυχολόγος, συγχαρητήρια για μία τόσο περιεκτική και εμπεριστατωμένη συνοπτική παρουσίαση των κλάδων της επιστήμης μας, η οποία δυστυχώς δεν φαίνεται να γνωρίζει την άνθιση που γνωρίζει εδώ και δεκαετίες σε άλλες χώρες του λεγόμενου ανεπτυγμένου κόσμου. Leto Πολλά συγχαρητήρια τόσο για το site όσο και για τη βοήθεια που παρέχετε για πληρροφόρηση, κυρίως στα νέα παιδιά… Maria B. Ως απόφοιτος Ψυχολογίας Παντείου, θα ήθελα να σας συγχαρώ για την πλήρη και κατατοπιστική δουλειά παρουσίαση της επιστήμης μας, καθώς και την διαυγή και υψηλού επιπέδου παρουσίαση των επιμέρους κλάδων της, Keep up the good work. Σταυριέλα

Γειά σας! Είμαι πολύ συχνή επισκέπτρια στο site σας και μπορώ να πω ότι με έχει βοηθήσει και πιο πολύ από το τεστ επαγγελματικού προσανατολισμού μου. Dikaia

Έχοντας

μελετήσει

τις

πληροφορίες

στο

προφίλ

σου,με προσωπικό γνώμονα τον τελικό επιτυχημένοκατά την κρίση μου-σχηματισμό των προσπαθειών σου,αναφερόμενος

για

παράδειγμα

σε

τούτο

το

blog,δεν έχω παρά να ευχηθώ ολόψυχα μονάχα για την τελική

επιτυχία

σε

οποιοδήποτε

μελλοντικό

αριστοτελικό τέλος. Θωμάς Θεοδοσίου

- 82-