Castro de Elviña (A Coruña) 2009. José Mª Bello Diéguez by Jm Bello

MEMORIA TÉCNICA DA INTERVENCIÓN ARQUEOLÓXICA NO CASTRO DE ELVIÑA A CORUÑA Proxecto “Castro de Elviña – Horizonte 2012” (Campaña 2008) Convenio Ministerio de Fomento – Concello da Coruña 1 % Cultural

José Mª Bello Diéguez

recóllote da terra recóllote do pueblo recóllote da historia

estás moi fonda estás nil toda estás borrosa

(Uxío Novoneyra: Letanía de Galicia)

Sumario ESCAVACIÓN ARQUEOLÓXICA Formulación e cuestións previas Mátrix compactada Períodos e fases 1) Contemporáneo Mátrix Planos de fase Materiais 2) Cultivos modernos Mátrix Planos de fase Materiais 3) Modificacións medievais Mátrix Planos de fase Materiais 4) Altomedieval Mátrix Planos de fase Materiais 5) Xermánico (s. VI-V) Mátrix Planos de fase Materiais 6) Séculos V-IV Mátrix Planos de fase Materiais Deslizamento de terras en ACA Materiais 7) Séculos IV-III Mátrix Planos de fase Materiais 8) Séculos III-II Mátrix Planos de fase Materiais 9) ¿Século I? Mátrix Planos de fase 10) Preimperial Mátrix Materiais 11) Antes da muralla

ACTUACIÓNS SOBRE A VEXETACIÓN CAMIÑOS, VALOS E ELEMENTOS AUXILIARES FINAL

005 006 011 012 014 015 016 017 021 022 023 024 026 027 028 029 031 032 033 034 035 036 037 039 045 046 048 052 068 069 073 074 076 077 094 095 100 104 116 117 121 127 128 135 139 140 145 149

MEMORIA TÉCNICA DA INTERVENCIÓN ARQUEOLÓXICA NO CASTRO DE ELVIÑA (A CORUÑA)

A intervención arqueolóxica a que se refire a presente memoria técnica xustificativa é a que consta no Proxecto "Castro de Elviña - Horizonte 2012 - Campaña 2008". As actuacións desta intervención, debido á tramitación de permisos e contratos, non puideron comezar en boa parte ata xaneiro de 2009. Contaron co financiamento do Convenio asinado polo Concello da Coruña e o Ministerio de Fomento con cargo ao 1% Cultural e foron previamente autorizadas pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura de la Xunta de Galicia. A mencionada intervención, de conformidade co Proxecto citado, consta de tres actuacións independentes, que serán tratadas sucesivamente, a saber: 1.- Escavación arqueolóxica. 2.- Actuacións sobre a vexetación. 3.- Actuación sobre os camiños, preto delimitadora e outros elementos auxiliares

ESCAVACIÓN ARQUEOLÓXICA

Situación da superficie escavada, enmarcada en círculo vermello, na área de protección integral.

Formulación e cuestións previas Das posibles zonas a intervir que se formulaban no Proxecto aprobado polo Ministerio de Fomento, o Ministerio de Cultura, a Xunta de Galicia e o Concello da Coruña, e tendo en conta os meses climatoloxicamente difíciles en que a actuación ía ter lugar, optouse por centrar os esforzos nunha delas, evitando unha dispersión zonal que, en caso de chuvia ou mal tempo persistente, como o que por desgracia nos acompañou durante case toda a campaña, engadiría un elemento de debilidade ao desenvolvemento dos traballos. En consecuencia, optouse por non abordarmos escavacións simultáneas, senón por centrármonos nunha das áreas aprobadas, entrando posteriormente noutras se fose posible. Das zonas autorizadas para ser intervidas optouse pola chamada "zona n.º 2" no

7 Proxecto xeral aprobado polos Ministerios de Fomento e Cultura, que no Proxecto concreto para esta campaña autorizado pola Xunta de Galicia, se definía da seguinte forma: 2) Escavación da zona antes sinalada como nº 2 no proxecto xeral. O obxectivo desta actuación é doble. Por unha parte, deixar ó descuberto unha importante parte da muralla máis externa da zona sur, que é a que o visitante contempla según comeza a visita do xacemento. Por outra, tentar de localizar os restos da presumible edificación de época romana, cuberta de tegulae, habitada cando menos no século II según permiten supoñer os fragmentos de terra sigillata hispanica con decoración de círculos atopados nas campañas de sondeos de 2002.

A escavación realizouse en dúas fases diferenciadas. Na primeira, de xaneiro a maio de 2009, traballei cun Equipo Técnico composto por unha arqueóloga (Begoña González, en calidade de Axudante de Dirección) e dúas axudantes de arqueoloxía (María Rodríguez e Lucía Costa), todas elas funcionarias interinas municipais con cargo ao Proxecto, encargándome persoalmente da dirección en todo momento. Nesta fase traballaron tamén dous auxiliares de arqueoloxía, dúas conservadoras-restauradoras e peóns en diferente número, proporcionados pola empresa adxudicataria, que subministrou tamén a maquinaria e os elementos auxiliares técnicos necesarios. A segunda fase tivo lugar durante o mes de xuño de 2009, e durante ela fun o único técnico, actuando baixo a miña dirección as dúas conservadoras-restauradoras e seis peóns da empresa adxudicataria.

Superficie escavada con zonas e subzonas

A área escavada foi ampliándose segundo os requirimentos da propia escavación. Sucesivamente foron abríndose os espazos que foron denominados como “Cata A", seguida da "Cata Estreita", a "Cata Longa" e a "Cata Nova", cada unha delas subdividida en dúas subzonas, a "Plataforma" ao Norte e o " Desnivel " ao Sur, separadas ambas as dúas polo trazado, visible ou suposto, da muralla. Finalmente ampliouse cara ao Norte a Cata A, dándose ao novo espazo o nome de "Ampliación da Cata A". Na documentación cada unha das zonas identifícase por dúas letras que definen a cata (CA= Cata A; CE=Cata Estreita; CL= Cata

8 Longa, e CN= Cata Nova) seguida por unha terceira letra que sinala a subzona (P=Plataforma, e D=Desnivel). Á Ampliación da Cata A foi denominada ACA. En total abriuse unha superficie de 520 m2. A escavación desenvolveuse de conformidade cos criterios e prescricións expostas no Proxecto: A escavación a partir da retirada do horizonte vexetal efectuarase manualmente por niveis reais que se rexistrarán mediante fichas individualizadas segundo o método proposto por Harris. Numerarase cada unidade estratigráfica (U.E.) permitindo a realización dunha matriz que favoreza a reconstrución dos procesos estratigráficos acontecidos na área de estudo. Todos os obxectos recollidos serán adscritos á UE que os contiña rexistrando deste xeito a súa procedencia estratigráfica, sen prexuízo do rexistro individualizado da súa posición referida aos eixos de coordenadas xerais do depósito. As unidades estratigráficas e todos aqueles obxectos mobles ou inmobles apreciables posicionaranse mediante un sistema de coordenadas cartesianas. Estas medicións realizaranse mediante a utilización de aparatos de topografía estándar e todos os rexistros serán xeorreferenciados. No caso de que na actuación prevista se localizase alguna estrutura arqueolóxica tomaríanse as medidas adecuadas para garantir a súa protección e conservación ata o momento de proceder á súa consolidación. As tarefas de rexistro de elementos mobles e inmobles realizaranse mediante debuxo a escala e toma de fotografías, dixitais, sobre película negativa ou en diapositivas. Se é posible, periodicamente realizaranse tomas de vídeo con cámara dixital, así como de aqueles elementos ou acontecementos que se consideren reseñables. Cada UE será rexistrada con fotografía e a súa planta será debuxada en plano independente, sen prexuízo dos debuxos de conxunto que se decida realizar. O debuxo da planta de cada unidade estratigráfica incluirá as cotas superiores que sexan suficientes para representar os accidentes da súa superficie, vindo dadas as cotas inferiores polas superiores das UEs ás que se superpón.

Ademais desas prescricións, traballouse cun sistema de miniordenadores interconectados por wifi mediante puntos de acceso, de forma que os datos tomados en campo entraban directamente no ordenador central, situado na caseta de obra que servía de oficina. Desta forma liberáronse moitas horas de traballo técnico, ao tempo que se suprimiron pasos intermedios que en anteriores campañas se revelaron como fontes de erro. Ata esta campaña os datos de campo tomábanse en follas preimpresas que posteriormente, durante o traballo de laboratorio unha vez finalizada a campaña de campo, introducíanse manualmente na base de datos. Co novo sistema todo ese traballo posterior quedaba suprimido, así como os erros, inevitables, que se xeraban no proceso de copiar manualmente os datos no ordenador. Para a implementación deste sistema contamos coa colaboración do Servizo Municipal de Informática, singularmente nas persoas do seu Director D. Pablo Fuentes e do responsable de redes D. Santiago García Mantiñán, así como coa xenerosa axuda de D. Cándido Rico Fraguela, quen de forma voluntaria e gratuíta vén colaborando ininterrompidamente nestes asuntos dende o comezo da campaña de 2002.

9 Aproveitando este novo sistema, grazas ao cal os datos de rexistro tridimensional das pezas entraban directamente na base de datos central, tamén durante a escavación se foron realizando as fotografías das pezas rexistradas, lavando os materiais, siglando os máis significativos e fotografando as pezas sigladas. Durante as noites encargueime persoalmente de introducir as fotografías do día na base de datos, así como de plasmar graficamente as Unidades Estratigráficas escavadas na xornada no programa CAD utilizado, de introducir os novos debuxos na base de datos e de manter actualizada a Matrix Harris da escavación mediante o programa Harris Matrix Composer, desenvolvido pola Universidade de Viena e recomendado polo propio Edward Harris como ferramenta de aplicación dos principios estratigráficos por el estructurados. O obxectivo destas innovacións era "aforrar" tempo de traballos de laboratorio co fin de reducir ao máximo a duración destes, o que posibilitaría o comezo dunha seguinte campaña de escavación antes do proxectado, reducindo así os atrasos acumulados ata o momento debido á lentitude das tramitacións dos permisos e contratos necesarios. Lamentablemente, a acumulación de erros e ausencias na documentación establecida nos protocolos de actuación, motivada polo pésimo traballo desenvolvido polo Equipo Técnico durante os traballos de campo, redundou nunha extremada desorde que puxo en perigo, a finais de maio, a continuidade da escavación, ante o risco de destruír o xacemento que se pretendía estudar e protexer. Durante o mes de xuño, xa dirixindo en solitario a escavación, conseguiuse restituír a orde e establecer un correcto método de traballo, o que permitiu abordar ou cando menos minimizar os danos que semellaban inevitables, alcanzar cotas de rendemento aceptables. A medida, que se revelou acertada, de plantexar esta nova fase partindo de cero, dando números de UEs dende o 14201, deixando para o traballo de laboratorio futuro a tarefa de “casar” os novos datos cos anteriores, permitiu un traballo correcto e ordeado que serviu de base á longa revisión posterior conseguindo finalmente, tras longos e intensos meses, chegar a unha ordeación coherente de todo o escavado. É de resaltar a alta e xenerosa dedicación e o traballo técnicamente impecable levado a cabo no mes de xuño de 2009 polas restauradoras Mercedes e Laura, así como polos operarios Luciano, Manuel, Javito, Martín, José e Jesús, todos eles proporcionados pola empresa adxudicataria. O lamentable estado da documentación elaborada polo Equipo Técnico durante os meses de abril e maio, na que estaban sistemáticamente ausentes datos fundamentais para a comprensión e planificación da escavación, a pesares das miñas reconvencións e o meu traballo nocturno de revisión das fichas, de tal grado que chegou a comprometer seriamente a miña saúde por exceso de traballo e falla do imprescindible descanso cotiá, botou a perder os intentos de recuperar o tempo perdido. Pola contra, a laboriosa tarefa de realizar o que chamo "arqueoloxía inversa" por analoxía coa máis usual "enxeñaría inversa", é dicir, "deconstruir" a documentación xerada co fin de detectar os erros que causaban confusión coa súa posterior corrección, fixo que os traballos de laboratorio se prolongasen durante un longo tempo que tería sido innecesario se no traballo dos técnicos se tivesen seguido os protocolos adoptados para a escavación. O que realmente importa agora é que nestes momentos entendemos estar en situación de ofrecer unha visión coherente do escavado, que pasamos a expoñer brevemente, pois non se trata dunha memoria definitiva, deixando os pormenores para esta, na que sigo a traballar, e que se encontra nun moi avanzado estado de elaboración.

10 Non é sinxelo expoñer de forma breve a marcha e resultados da escavación, pois esta resultou moi complexa ao encontrarnos con espazos moi tocados en diferentes épocas, sucedéndose derrubas sucesivas separadas por leves capas de terra nas que sistematicamente aparecen máis claros os abandonos que as ocupacións. Intentaremos expoñer en consecuencia os períodos establecidos como resultado da interpretación da Mátrix, sendo esta a plasmación gráfica da sucesión temporal de contextos (Unidades Estratigráficas) a partir das relacións físicas entre estes. Da súa complexidade dá conta o feito de que nos foi imposible presentala de forma completa nunha impresión de tamaño aceptable que permitise a súa lectura; optamos en consecuencia por presentar, primeiro, a matriz global de períodos, compactando os detalles de cada un deles, para ir despregando posteriormente, nos apéndices documentais, as correspondentes fases e unidades estratigráficas en orde secuencial. A descripción de cada contexto, así como a pormenorización dos materiais e mostras recollidos en cada un deles, contéñense en volumes á parte. Prescindimos nesta entrega, polo escesivo tamaño, dos materiais siglados individualmente; coa axuda, sempre imprescindible, de D. Cándido Rico Fraguela estamos a preparar un programa informático que facilite a presentación dos materiais siglados. En canto estea operativo farémolo chegar a esa Dirección Xeral.

Mátrix xeral da escavación, cos períodos compactados

Períodos e fases Na periodización, sempre interpretativa e provisional en tanto novos datos ou a constatación de erros non obriguen a substituíla, como sempre en ciencia, por outra ordenación máis coherente e económica, establecín once períodos, a saber: 1.- Contemporáneo 2.- Cultivos modernos 3.- Modificacións medievais (XIII-X) 4.- Altomedieval (X-VII) 5.- Xermánico (VII-V) 6.- Séculos V-IV 7.- Séculos IV-III 8.- Séculos III-II 9.- Muralla romana e preparación da ocupación imperial (século I?) 10.- Restos da muralla primitiva e ocupación preimperial. 11.- Pre-ocupación Na matriz compactada quedan soltos algúns contextos. Trátase de Unidades Estratigráficas que non subministraron ningún indicio, nin estratigráfico nin nas súas inclusións, que permitan adscribilos a unha ou outra fase ou período. Preferín deixalas así, primando a sinceridade científica e a certeza sobre a estética, a introducilas "a machado" nunha ou outra fase. Da mesma forma sinalo expresamente que, na interpretación, non todas as hipóteses teñen o mesmo grao de certeza. Teñen un grao máis que aceptable, creo, os contextos máis significativos. Xunto a eles hai outros que os acompañan na súa fase e período por indicios máis que por probas; en todo caso trátase de contextos de escasa significación, de forma que a eventual modificación posterior, se así fose recomendable á vista dos traballos futuros, non afectarían ao fundamental da secuencia. Nas páxinas que seguen preséntanse, perído tras período, do máis recente ao máis antigo, é dicir tal como se avanza na escavación, os detalles estratigráficos da Matriz previamente compactads, así como os sucesivos "planos de fase" dentro de cada período. En moitas ocasións cada plano de fase estará repetido varias veces no fundamental; isto é debido á existencia, dentro da mesma fase, de varios contextos que, en ocasións, tápanse uns aos outros, de xeito que, para mostralos, non queda máis remedio que repetir os demáis contextos da fase. As matrices, comentarios e planos de fase de cada período acompáñanse tamén duna selección non exhaustiva de materiais significativos. Finalmente, en apéndices, preséntase, como xa foi dito, a relación pormenorizada e ordeada numéricamente dos contextos ou Unidades Estratigráficas da escavación, acompañados polas mostras ou materias neles recollidos, coas súas referencias topográficas xeorreferenciadas. Con todas as salvidades dunha investigación en curso (aínda que os traballos de obra e laboratorio vinculados ao Convenio están finalizados, os de investigación seguen o seu

13 curso), podemos sinalar que no estado actual a visión dos diferentes períodos establecidos é a que segue:

1) Contemporรกneo

Os contextos contemporáneos, baixo a Unidade Estratigráfica 14001 (as Unidades Estratigráficas denomináronse mediante un número de cinco cifras, correspondentes as dúas primeiras á área en que se encontran, no noso caso a 14, e as tres últimas pola orde correlativa do seu rexistro, comezando pola 001), correspondente á terra vexetal superficial, están compostas por espesas acumulacións de terra moi orgánica (14003, 14008, 14009), de cultivo, e por muros (14002, 14007, 14022) de delimitación de predios (valados), que estaban cubertos polas súas correspondentes derrubas (14002C, 14007C, 14022C). As inclusións presentaban materiais mesturados e moi rodados de épocas diversas, como é habitual en terras que foron cultivadas, posiblemente con arado. Dende o principio púxose de manifesto a abundancia de fragmentos de tegulae e lousa, con toda probabilidade procedentes de cubricións de construcións. Tamén aparecen materiais antigos (como tsh) moi rodados, que máis que de capas profundas parecen proceder de zonas setentrionais situadas a máis altura.

Fondo de terra sigillata hispanica, moi rodado.

Loza vidriada polĂcroma (UE 14009)

Loza esmaltada en azul (UE 14009)

Loza esmaltada en azul (UE 14003)

2) Cultivos modernos

Ao igual que no período anterior, os contextos da Plataforma están conformados por acumulacións de terras de cultivo (14004, 14021) que conteñen fragmentos de lousa e tegula, moi fragmentados e rodados, como inclusións maioritarias. Pero tamén aparecen, aínda que en menor contía, fragmentos de vidro de diferentes épocas, así como de cerámica, indo estes dende a louza moderna á terra sigillata, nunha mestura que documenta as remocións de terra debidas ao cultivo. O alto grao de alteración do fragmento de sigillata, un fragmento rodado de pé con "moldura hispánica", suxire que pode proceder dalgún punto situado máis ao norte, por arrastre de augas, máis que de estratos profundos. Extramuros, o contexto 14011, maioritariamente de pedras de diferente tamaño, predominando as pequenas sen que falten as que alcanzan os 30 cm, suxire en principio unha derruba do interior da muralla, ao que se corresponderían os contextos 14010 e 14039, situados sobre ela. Non obstante, a gran cantidade de fragmentos de lousa, así como a presenza de fragmentos de terra sigillatahispanica (tsh) entre as pedras da 14039, fan pensar máis ben en echadizos.

Fragmento de ánfora bética, probable Dressel 20 (UE 14021)

Fragmento de ánfora bética costeira (UE 14021)

3) Modificaciones medievais

Baixo as capas anteriores esténdense novas acumulacións de antigas terras de cultivo (14005, 14032), que cobren parcialmente a un amontoamento de pedras, mesturadas con terra moi escura (14006), que se pega intramuros á muralla. Na zona máis setentrional e alta, estas acumulacións aparecen cubertas por unha capa de pedras (14017, 14137) sobre a que se depositaban moi abundantes fragmentos de lousa, moi concentrados, de tamaño maior que os aparecidos ata agora, incluíndo un gran fragmento que puido servir de núcleo. Nas capas de terra da plataforma a lousa tamén é de tamaños maiores que os aparecidos nos contextos, máis superficiais, que xa vimos. Unha 'peza singular, ben definible como un fragmento de asa de sección rectangular plana, decorada con incisións corridas segundo costume das cerámicas de plena Idade Media (s. X-XIII), rexistrada en principio incorrectamente como procedente da derruba 14055, permite situar neses momentos medievais a transformación definitiva do espazo en área de cultivo, sen que dende entón se detecten síntomas de habitación.

Fragmento de asa medieval con punzonamentos corridos (UE 14032)

Fragmento de ĂĄnfora lusitana tardĂa (UE 14032)

4) Altomedieval

Subxacentes ás acumulacións de cultivo que comezan en plena Idade Media, aparecen derrubas e contextos de terra, practicamente sen materiais, que revelan transformacións sobre as derrubas xermánicas. Os materiais non son particularmente significativos (con excepción dos que aparecen baixo a derruba 14041, de considerable antigüidade), polo que a adscrición destes contextos ao mundo altomedieval é meramente hipotética, ao encontrarse entre as capas supraxacentes dos séculos X-XIII e as subxacentes do VI-V, pero sen ter forma de discriminar se están máis preto da unha ou da outra, ou pertencen plenamente a algunha delas.

Fragmento de pé realzado de cunca gris –s. V en adiante- (UE 14033)

5) Xermรกnico (seculos VI-V)

5) Xermรกnico (siglos VI-V)

O período seguinte caracterízase por un conxunto de derrubas, localizadas intramuros case exclusivamente na parte occidental da superficie escavada. Interpretámolos como procedentes dos muros que, de boa antigüidade uns, os paralelos á muralla, máis recentes os transversais a estes, configuraron unha estanza en época baixoimperial e tardoantiga que agora desaparece definitivamente. A muralla tamén está en precarias condicións, e o seu interior esborrállase tanto intramuros (14029) coma extramuros (14019).

Tamén os paramentos exteriores da muralla están deteriorados e derrúbanse, tanto intramuros (14048) coma extramuros (14025). Fóra da estanza que se pegaba á muralla, sobre as primeiras derrubas aparecen os fragmentos dun prato que, remontado, resultou ser unha peza de terra sigillata africana D, e máis concretamente da forma denominada 99a por S. Hayes, quen sitúa a súa fabricación entre os anos 510 e 560. Outros materiais, como unha asa de ánfora africana tardía, un fragmento de terra sigillata tardía posiblemente focense, ou pés realzados de copas ou cuncas de cerámicas grises (algunhas vermellas na parede) similares ós estudados por Paz Peralta en Astorga, apuntan igualmente a esa cronoloxía do século V, finalizando a principios do VI co Hayes 99ª. Estamos polo tanto no século V ata a primeira metade do VI, en plena época sueva. As destrucións que se producen neste momento, e que rematan coa última estanza ben delimitada, coinciden temporalmente coas que se detectan tanto na cidade da Coruña (onde a terra sigillata focense tardía, da mesma época, pon fin á ocupación da

39 antigüidade), coma na Torre de Hércules, que parece abandonarse na mesma época dando lugar ao comezo da destrución do seu muro perimetral.

O interesante prato Hayes 99a apareceu distribuído entre a UE 14029 (fragmentos tinguidos de verde na fotografía) e a subxacente 14049 (fragmentos ao natural).

Fragmento de asa de ánfora africana tardía (UE 14049)

Fragmento de terra sigillata hispĂĄnica tardĂa (UE 14049)

Fragmentos de terra sigillata focense tardĂa (UE 14029)

Fragmento de pé realzado de cunca ou copa de cerámica gris (UE 14049)

Fragmento de pĂŠ realzado de copa de cerĂĄmica gris (UE 14027)

6) SÉCULOS V-IV

6) Séculos V-IV

Neste período pódese diferenciar claramente entre un "dentro" e un "fóra" na estanza rectangular pegada á muralla e que aproveita muros anteriores paralelos a ela. É o final da utilización do edificio construído trazando dous muretes transversais entre a muralla, xa parcialmente derruída, e os restos do muro que, en momentos anteriores, discorría paralelo a ela, intramuros, de forma similar ao que acontece na cróa. Tanto nas unidades de abandono (14012) coma nas anteriores a esta, nas que se alternan capas de terra e de pedras sobre todo en ACA, aparecen fragmentos cerámicos e de vidro propios de momentos baixoimperiais e tardoantigos. Tanto os pés realzados de copas ou cuncas de pasta gris ben depurada e con acabados exteriores así mesmo grises en tonalidades medias ás escuras, que parecen relacionarse coas cerámicas de Astorga estudados por Paz Peralta, como os exemplares máis evidentes de terra sigillata hispánica tardía (tsht), entre outros un fragmento da forma 37a decorado con primeiro estilo (o que resulta inédito en Galicia segundo Catalina López), que encontra así mesmo paralelos en Astorga, proporcionan cronoloxías en torno ao século V-IV para este último cuarto|habitación e abandono da estanza pegada á muralla.

47 Xerriñas grises con decoración brunida ou botellas de perfil sinuoso e colo estreito vernizadas en vermello son tamén habituais desta época e ben coñecidas noutros xacementos

S. V-IV

Fragmento de xerri単a gris (UE 14012)

Fragmento de xerri単a gris (UE 14081)

Fragmentos de fonte engobada de bordo moldurado Alcorta EP6 (UEs 14012 e 14067)

Fragmentos de cerรกmica de verniz vermello (UE 14081)

Fragmento de tsht forma 37t, do primeiro estilo decorativo (UE 14096)

Fragmento de pĂŠ realzado de copa de cerĂĄmica vermella vernizada en gris (UE 14012)

Fragmento de borde de tsht forma 37t (UE 14012)

Fragmento de ánfora africana tardía (UE 14012)

Fragmento de ánfora bética tardía (UE 14012)

Fragmento de tsht (UE 14012)

Fragmento de tsht (UE 14139)

Fragmento de tsht forma 37t (UE 14202)

Fusaiola cerรกmica gris (UE 14202)

Fragmento de colo de botella de verniz vermello (UE 14139)

DESLIZAMENTO DE TERRAS EN ACA

RESTOS EN ACA: Trátase dun conxunto de unidades que, se ben a súa situación estratigráfica actual corresponde a momentos tardíos, parece tratarse máis ben dun deslizamento de terras, debido á pendente, acontecido en torno ao século IV. Os materiais que conteñen as devanditas Unidades son inequivocamente castrexos, de tradición local, aínda que dun castreño avanzado correspondente ao século I e mesmo o II dC.

Fragmento ceramico con decoraci贸n de ondulados a peine (UE 14138)

Fragmento de cer谩mica con beizo c贸ncavo e decoraci贸n pl谩stico-incisa (UE 14138)

Fragmentos de bordo en S con beizo multifacetado c贸ncavo (UE 14138)

Fragmento de taza gris carenada ansada (UE 14138)

7) SÉCULOS IV-III

7) Séculos IV-III

Este período presenta unha gran complexidade, reflexo das continuas e profundas transformacións acontecidas no espazo estudado durante o seu transcurso. Indo na orde normal da historia, é dicir, do máis antigo ao máis recente, inverso ao do proceso de escavación, as transformacións afectan primeiro á parte oriental da área escavada, é dicir, ás chamadas Cata Longa e Cata Nova. Prodúcese aí unha modificación que fai desaparecer a configuración anterior a partir, en primeiro lugar, do derrubamento da parte final da muralla e da suposta entrada escalonada, quedando esa parte convertida nun terraplén, ao tempo que a formación dalgúns lousados de pedra e, sobre todo, a implantación de dous fitos verticais, que persisten no seu lugar durante os longos séculos posteriores, permiten formular a hipótese de que a zona en cuestión queda parcelada nestes momentos, talvez como zona de aroveitamento de carácter rural (hortas, animais domésticos e similares) dunha construción nova, rectangular, que se constrúe na parte occidental da zona escavada, é dicir, nas chamadas Cata Estreita e Cata A. Para a realización desta construción aprovéitanse, como lados maiores, a muralla na súa parte só parcialmente destruída, e o conservado do muro antigo que discorría intramuros

75 paralelo a ela. Para os lados menores constrúense dous novos muros (cando comezaron a aparecer formulouse a hipótese de que actuasen como contrafortes da muralla ante o risco de derruba, nome que perviviu durante a escavación, polo que na documentación aparecen como "contafortes" aínda que hoxe pense que esa hipótese incial non era acertada) ex novo que pechan o rectángulo e delimitan claramente un dentro e un fóra da área teitada. Desta forma, o escavado suxire unha ocupación de menor porte, cunha construción pequena na zona occidental, e un emprego da parte oriental da zona escavada para usos de tipo rural doméstico vinculado á devandita construción, nun espazo no que aparecen fitos (marcos) de parcelación ou delimitación. No resto da superficie, singularmente na parte noroccidental do escavado (norte de CAP. e ACA) documéntanse sucesivas acumulacións de pedras, alternadas en ocasións con capas de terra, que parecen proceder dalgunha edificación situada fóra da zona escavada, inmediata ao ángulo NW de CAP.; de todos os xeitos, dada a forte pendente desa parte, é posible que a construción que dá orixe ás derrubas estea situada máis arriba, e as pedras "viaxasen" do seu lugar orixinal, ben por acción antrópica voluntaria, ben por deslizamento. Non podemos ir máis alá. Na documentación que segue a estas liñas preséntanse os planos de fase (en varios planos cando é necesario, pois as UEs superiores impiden ver as inferiores ata que as primeiras son totalmente escavadas), volvéndose á orde normal da escavación, do máis recente ao máis antigo, e divídese nas fases que xa presentamos: -

Derrubas xerais Construción dos "contrafortes" Lousados de pedra Derruba oriental da muralla

Para cada fase preséntase a matriz estratigráfica despregada, seguida de planos de fase. Entendemos que o que se expón ofrece novidades de interese e abre as portas a escenarios ata este momento inéditos.

S- IV-III

Fragmento de tsht ou “intermedia” (UE 14042)

Fragmento de tsh (UE 14042)

Fragmento de terra sigillata â&#x20AC;&#x153;intermediaâ&#x20AC;? (UE 14223)

SĂŠculos IV-III: Derruba xeral

Séculos IV-III: Construcción “contrafortes”

SĂŠculos IV-III: Lousado de pedras

SĂŠculos IV-III: Derruba oriental da muralla

Fragmento de asa de ĂĄnfora lusitana tardĂa (UE 14071)

8) SÉCULOS III-II

8) Séculos III-II

Unha vez retirados os restos anteriormente vistos, o panorama estratigráfico entra en calma. Fronte á continua, case frenética, actividade de modificación do espazo que vimos ata agora, neste período encontrámonos con capas continuas de terra que abranguen practicamente toda a zona occidental da superficie escavada. Como se pode ver nos planos de fase (e téñase moi en conta que aínda non foran construídos os "contrafortes", nin evidentemente, os valados, aínda que se deixase en baleiro a zona en que se asentaron posteriormente, ao non ter sido escavada para conservar as devanditas estruturas), as Unidades Estratigráficas 14081, 14105, 14210 e 14068F forman en realidade unha soa superficie de terra, que se estende entre a muralla e o muro paralelo a esta, formado polas Unidades 14065, 14030 e 14100. Este amplo contexto ocupacional esténdese sobre unha superficie de pedras miúdas, construído no período cronoloxicamente anterior (o seguinte na exposición) configurando un firme sobre a terra subxacente, de todo punto similar aos detectados nas sondaxes 4 e 5 abertas na campaña de 2002, que quedan unidos pola superficie escavada nesta campaña. Tamén no exterior da muralla hai tranquilidade: a protagonista é a UE 14126, unha capa horizontal de terra que parece ter sido a superficie visible nestes momentos que consideramos.

96 Non se detectaron restos construtivos deste período, salvo a persistencia do muro, xa parcialmente destruído antes, como veremos, o que non impide que puidese ser reconstruído, algo para o que non temos datos que afirmen nin neguen. Con todo, ademais dos materiais depositados na capa térrea, hai máis síntomas de ocupación. Referímonos aos posibles restos de fogueira das UEs 14118 e 14119, repletos de carbóns, e á estrutura de terra arxilosa moi compactada, levemente delimitada por pedras, á que correspondeu o numeral 14235. Os materiais, non en exceso abundantes e moi fragmentados, non resultan particularmente reveladores; ademais dos omnipresentes fragmentos de tegula e lousa, hai presenza de muíños rotos xa amortizados, cerámica común romana e algún fragmento de terra sigillata que, polas características de pasta e verniz, pois non se pode adiviñar a forma, parece corresponderse coas producións altoimperiales finais, sen que se alcancen aínda as características da terra sigillata do Baixo Imperio á que se dá o nome de tardía. O nome que se debe empregar para estas producións está hoxe en debate; a denominación de "intermedia", “avanzada” ou "transicional" que propugnan uns autores non é aceptada por outros. Wait and see. En calquera caso parece claro que estamos ante cerámicas que se fabrican a finais do século II e polo menos durante boa parte do século III, o que as sitúa de cheo nas marxes cronolóxicas que propoñemos para este período. Pouco máis podemos dicir, polo menos de momento, sobre a ocupación deste espazo do Castro de Elviña nestes séculos, salvo que existe. Hai presenza humana que deixou pegadas da súa actividade en restos de fogueiras, chans preparados e fragmentos de materiais cerámicos. É moi posible que os lugares de habitación neses momentos estivesen fóra da área escavada (por exemplo, nas construcións case pegadas á muralla de cróa extramuros desta, como a ben coñecida "casa da Exedra", e que a nosa zona fose un lugar de deposición de restos e dalgunha actividade esporádica. Por outra parte, da intensa actividade dos séculos posteriores, que vimos antes, non cabe esperar máis que unha considerable alteración das capas subxacentes, o que diminúe considerablemente o seu potencial informativo. Para este período e sobre todo para os anteriores (no tempo, posteriores na exposición) só contaremos cos restos que sobreviviron ao paso do tempo e á importante actividade humana.

SĂŠculos III-II: Intramuros

SĂŠculos III-II: Catanova

SĂŠculos III-II: Extramuros

100

S. III-II

101

S. III-II

102

S. III-II

103

S. III-II

104

Fragmento de tsh “intermedia” (UE 14068F)

105

Fragmento de tsh “intermedia” (UE 14081)

106

Fragmento de tsh “intermedia” (UE 14232)

107

Fragmentos de tsh “intermedia” (UE 14224)

108

Fragmentos de xerra J1 de Alcorta, pintada e con retĂcula bruĂąida (UE 14068)

109

Fragmentos dunha ola tipo O12 de Alcorta, de medidados do III (UE 14068)

110

Fragmento de ola con decoraci贸n impresa (UE 14068F)

111

Fragmento de ola con decoraci贸n impresa (UE 14068F)

112

Fragmentos de prato de verniz vermello pompeiano (UE 14126)

113

Fragmento de cerámica gris con retícula bruñida (UE 14134)

114

Cravo de ferro (UE 14134)

115

Fragmentos de ola gris con beizo concavo e verticais paralelas bru単idas (UE 14134)

116

9) ¿SÉCULO I?

117

9) ¿Século I?

Se ben as Unidades Estratigráficas e as relacións físicas entre elas son as que son, e diso, entendemos, é do que debemos dar fe nesta memoria técnica, documentando os traballos levados a cabo e os resultados "en bruto" destes, debo facer constar que a interpretación dos devanditos datos, para este período e para o seguinte na exposición, anterior no tempo, están nestes momentos en plena fase de estudo, autocrítica e reelaboración. Pero este traballo entra xa de cheo nunha fase de investigación persoal que non vén cuberta polo financiamento a cargo do Convenio. É plena investigación posterior, non obra nin informe desta. A pesar do anterior, entendo que pode ser de interese expoñer aquí o estado actual da investigación sobre os datos obtidos en obra, aínda que só sexa para mostrar como a devandita obra non só redunda nun incremento do monumento visible e visitable, senón que contribúe de forma esencial e necesaria ao incremento do coñecemento histórico do noso pasado; pero tamén como mostra de que o devandito coñecemento non é produto da repentina iluminación, nin da elucubración gratuíta, senón consecuencia dun continua e intensa reflexión crítica e autocrítica en aplicación do método científico, sometendo unha e outra vez a contraste as hipóteses que se van xerando, botando ao

118 cesto dos papeis as que se van revelando contraditorias cos datos obtidos na escavación, ata conseguir unha explicación que resulte coherente cos ditos datos e co que xa foi aclarado con firmeza nesta tarefa común que é o coñecemento do pasado a partir dos restos materiais que sobreviviron, pois non outra cousa é a arqueoloxía. Neste proceso de revisión autocrítica estou inmerso. E se ben para os períodos vistos ata agora creo ter chegado a solucións que, a falta de revisións máis duras que se farán nun futuro próximo, nos permiten, sequera de momento, formular hipóteses cun aceptable grao de certeza, ese estado aínda non foi alcanzado para o que direi de aquí ao final. O que se expón corresponde ás hipóteses de traballo (é dicir, as hipóteses coas que estou a traballar, someténdoas a revisión e contraste) no momento de redactar esta memoria, e como tal formúloas; pero advirto que non existe seguridade, nin tan sequera a seguridade provisional do visto ata agora, de que estean correctamente formuladas. Por suposto, parafraseando a Groucho Marx, "se estas hipóteses non funcionaren, non se preocupe: teño outras". No noso caso é de aplicación a advertencia que facía o profesor Chard nun dos seus magníficos libros que me tocou estudar nos terriblemente afastados tempos da miña formación universitaria, unha advertencia que estivo sempre presente na miña memoria: en arqueoloxía, como nos catálogos por correspondencia," os prezos poden ser variados sen previo aviso. Todo o anterior refíresese sobre todo á primeira das fases que consideramos. Unha acumulación de barro e pedras adxacente ao muro paralelo á muralla permítenos formular a hipótese de que as devanditas acumulacións se correspondan coa destrución do devandito muro. Esta hipótese explicativa é a que está a ser sometida a revisión, ante a posibilidade de que as acumulacións de barro e pedras non estean relacionadas coa destrución do muro, senón, pola contra, co proceso da súa construción, sendo simplemente materiais sobrantes dos acopiados para o traballo de obra. En tanto non sexa aclarado este aspecto, no que estou, manteño a hipótese inicial de que corresponden á destrución do muro en cuestión, constituído polas unidades 14065, 14030 e 14100, como xa vimos. Con máis firmeza podemos sinalar que tanto ese muro coma a muralla na configuración que podemos ver no que dela sobrevive foron levantados neste período. Da construción da muralla visible, á que chamamos "romana" como denominación provisional, meramente cronolóxica e sen que iso signifique que na súa construción terían participado cidadáns con toga nin con lorica segmentata, quedan suficientes pegadas en forma de gabias de cimentación ou de restos dos abastos dos materiais necesarios. Neste último aspecto resulta rechamante a sucesión, extras muros, de manchas circulares de barro separadas entre si de forma máis ou menos regular, seguindo o trazado da muralla: parece claro que estamos ante os restos dos montóns de barro que foron acopiados durante a construción para ser empregado na unión dos cachotes a xeito de argamasa. A muralla interrómpese na Cata Longa para dar lugar a unha porta, a unha entrada configurada por chanzos, tanto tallados na rocha coma construídos. Estes últimos, situados na chamada Cata Nova, tan só puideron ser entrevistos, ao igual que o zócolo en curva que delimita o acceso polo Sur, por apareceren, como adoita suceder coas cousas interesantes, a finais de xuño, cando a campaña remataba irremisiblemente sen posibilidade de continuación.

119

Tamén ten firmeza a adscrición a este período da preparación do firme a base de pedras pequenas sobre o que xa vimos que descansan as deposicións e acumulacións de terra e obxectos que se desenvolven durante os séculos II e III. Non hai, non obstante, na análise realizada ata agora e aínda en curso, elementos que nos permitan establecer con precisión o momento en que se contruyen muralla e firme de pedras. Si parece claro que é anterior aos séculos III-II que vimos no período anterior, pero con certeza non podemos ir máis alá. Sabemos non obstante que é xeral a transformación urbanística profunda realizada nos castros de certa envergadura (e este éo, cunha superficie mínima de 4,5 Ha fronte á media de 1 Ha) durante a época flavia, no terceiro terzo do século I. Ao resultar coherente tanto cos datos estratigráficos e obxectuais ao tempo que co coñecemento histórico ben establecido, propoñemos para esta construción da muralla "romana" (veremos de inmediato que hai elementos que permiten cando menos suxerir a existencia de construcións anteriores) a segunda metade do século I. Por tratarse dunha hipótese aínda non suficientemente contrastada escribímola entre signos de interrogación.

120

¿Século I?: Destrucción muros

121

¿Século I?: Construcción muralla romana

¿Século I?: Catanova muralla romana

122

¿Século I?: Construcción muralla romana

123

ÂżSĂŠculo I?: Firme pedras miudas

124

ÂżSĂŠculo I?: Firme pedras miudas

125

¿Século I?: Inicio construcción muralla romana

¿Século I?: Preparación construcción muralla romana

126

127

10) PREIMPERIAL

128

10) Preimperial

Para as hipóteses interpretativas desta primeira fase cronolóxica vale todo o dito para o período anterior, con maior forza se cabe. Trátase da primeira aproximación hipotética ao obtido para este período no traballo de campo financiado con cargo ao Convenio. Os traballos realizados, que se plasman na documentación adxunta, manteñen toda a súa integridade. No actual estado dos traballos de interpretación (que, insisto, non se cargan ao Convenio), as Unidades que cronoloxicamente se sitúan antes da construción da muralla, muros e firme vistos no anterior período, poden agruparse nas seguintes fases, ás que denominamos xenericamente "Preimperiais": -

OCUPACIÓN DA CATA LONGA CONSTRUCCIÓN DOS MUROS INTERIORES RESTOS E BASE DA MURALLA PRERROMANA

129

Preimperial: Cata Longa

OCUPACIÓN DA CATA LONGA: Deixando un espazo a xeito de corredor de ronda, como sucedía na croa, e en torno a unha superficie, ben definida, de arxila compactada e en diversas zonas rubefactada por efecto do lume, sitúase unha serie de unidades que subministraron materiais antigos; a situación estratigráfica das devanditas unidades corresponde tamén a momentos anteriores á construción do firme de pedras que vimos no período anterior. Un fragmento de cerámica de verniz negro que en principio parece campaniense, e máis concretamente do tipo A, suxire un momento cronolóxico do século I a.C; sinalo non obstante que este extremo está pendente de confirmación. Nestas unidades parecen ter tido lugar actividades domésticas habituais, documentadas tanto polos restos cerámicos coma por outros obxectos como rodas de muíño xiratorio manual.

130

Preimperial: Construcción muros interiores

CONSTRUCIÓN DOS MUROS INTERIORES: É agora cando se constrúen os muros interiores aos que fixemos referencia, é dicir, o formado polas unidades 14030, 14065 e 14100, en CAP. e CEP, así como o 14101 levantado na CLP.

131

Preimperial: Restos muralla prerromana

RESTOS E BASE DA MURALLA PRERROMANA: Baixo a muralla "romana" existen outros restos sobre a que esta se asenta. Os devanditos restos configuran dous chanzos sucesivos, que evidentemente son anteriores a ela, pero sen que poidamos asegurar de momento que correspondan a unha construción anterior, o que viría avalado tamén pola existencia noutras partes de zócolos ou aliñacións de pedras que poderían ter correspondido a esa hipotética muralla prerromana, e sen que poidamos á súa vez descartar a posibilidade de que os devanditos elementos formen parte dun complexo sistema de cimentación cuxa finalidade, por outra parte, non nos resulta doadamente comprensible. De momento, e pendente de someter a contrastes máis ríxidos, deixamos a hipótese da existencia dunha muralla anterior, facendo fincapé nas reservas expresadas máis arriba.

132

Preimperial: Base muralla prerromana

133

Preimperial: Primer escal贸n 驴cimentaci贸n?

134

Preimperial: Segundo escal贸n 驴cimentaci贸n?

135

Fragmento de ola (UE 14069)

136

Fragmento de forma indeterminada ¿”singular Recarea”? (UE 14069)

137

Fragmento de cerámica Campanéense A (UE 14069)

138

11) ANTES DA MURALLA

139

11) ANTES DA MURALLA

Pouco hai que dicir deste período. Trátase simplemente dunha serie de acumulacións de terra que non conteñen restos de ningún tipo, e situadas estratigraficamente por debaixo de todas as vistas ata agora, e en consecuencia anteriores a elas. Interpretámolas como restos do chan natural preexistente a calquera ocupación castreña.

140

ACTUACIÓNS SOBRE A VEXETACIÓN

141

ACTUACIÓNS SOBRE A VEXETACIÓN Dende os comezos en 2002 das intervencións no Castro de Elviña abordouse anualmente o problema do crecemento da vexetación mediante actuacións de limpeza, roza e aplicación de herbicidas. O crecemento espontáneo da maleza é algo inevitable nas nosas condicións xeográficas, a non ser que se elimine todo resto de vida vexetal (e animal de rebote) da superficie considerada, algo que en principio non se pode valorar positivamente. Antes ao contrario, parece máis axeitado optar por actuacións de conservación respectuosa do medio vexetal que presenta a superficie do castro, coa única excepción das zonas que, unha vez escavadas e consolidadas, recuperan o ambiente humanizado propio da súa utilización protohistórica como soar de habitación. En consecuencia, os rebrotes da vexetación obrigan a actuar cada ano co fin de manter a superficie do castro e o seu ámbito inmediato en condicións de limpeza que permitan a visita e contemplación públicas. Ata agora víñanse realizando actuacións concretas anuais, normalmente de dous tipos diferentes, segundo se tratara de intervir en zonas arqueolóxicas ou en zonas do ámbito de protección do castro. Se ben os resultados globais foron satisfactorios, o certo é que o ritmo da natureza é variable e non coincide co ritmo da administración. A realidade é que, ao estar suxeitos aos avatares da tramitación de actuacións concretas e independentes, perdíase moitas veces a oportunidade de actuar nos mellores momentos, co que a ineficiencia gañaba bastantes puntos. Outras veces acontecía que, experimentando a vexetación un crecemento repentino por circunstancias climatolóxicas, non era posible actuar ata pasados varios meses, co que o castro presentaba entrementres un aspecto de abandono e descoido que non se correspondía coa realidade. O mesmo problema, a inadecuación de tempos entre a realidade e a maquinaria administrativa, afectaba á conservación de estruturas, tanto históricas coma actuais de apoio a aquelas, e á conservación e mantemento dos camiños. En todos os casos, a acción humana e, sobre todo, a variabilidade do tempo atmosférico, provoca degradacións máis ou menos veladas que, se non se atallan no seu debido momento, incrementan o seu potencial destrutivo ata dar lugar a danos de consideración. A posibilidade de danos por actuación humana, dentro dos seus límites e deixando ao marxen o posible vandalismo imprevisible, está con certeza controlada por canto o terreo está valado e as visitas se realizan sempre con guía. Pero a atmosfera é variable e caprichosa, e resulta en suma imprevisible na súa actuación; os propios movementos vexetativos estacionais varían segundo o réximen de auga e sol de cada ano, de sorte que non se poden establecer plans fóra dun sentido moi xeral. Necesitábase en consecuencia, unha vez alcanzado un primeiro grao de desenvolvemento das actuacións no Castro de Elviña, establecer un sistema que permitise as actuacións de consolidación, restauración ou mantemento no momento máis oportuno.

142 A estes obxectivos respondeu a actuación executada. Tratouse, en resumo, de realizar unha intervención sobre a vexetación, en desenvolvemento do proxecto previamente aprobado e contratado, consistente en: - Actuación sobre a vexetación da zona arqueolóxica e o seu ámbito, mediante poda e herbicidas selectivos, nos momentos precisos variables, cada ano, que permita un continuo estado controlado desta. A pesar de que a intervención que se levou a cabo non é propiamente arqueolóxica, por canto non levou consigo remoción de terras nin modificación ningunha das estruturas visibles ou ocultas, si que se executou sobre terreos arqueolóxicos, xa escavados ou de posible escavación futura. Por iso estableceuse unha delicadeza máxima na súa formulación e execución, ademais de ser controlada en todo momento por técnico arqueolóxico competente e debidamente autorizado. As condicións e particularidades da intervención axustáronse ao establecido no proxecto. De conformidade co dito, as actuacións realizadas resultaron útiles e convenientes para o poboado protohistórico, pois posibilitan un mellor control do seu estado de conservación, así como a actuación inmediata en canto xorde a necesidade. Tamén resultan útiles e convenientes por canto significan un paso adiante na optimización dos recursos existentes, que desta forma foron aplicados na medida necesaria e, sobre todo, no momento máis oportuno, sen que se produzan perdas debidas a unha planificación global que non pode ser afinada nos detalles con anterioridade, e sobre todo á execución das medidas en momentos que non son os máis apropiados.

DESCRICIÓN DAS OBRAS - Actuación sobre a vexetación da zona arqueolóxica e o seu ámbito, mediante poda e herbicidas selectivos, nos momentos precisos, variables cada ano, o que permitiu un estado continuamente controlado desta. - Actuación intensiva de poda e roza das zonas do contorno do xacemento que levaban anos en crecemento salvaxe. En particular talláronse as árbores intrusivas, particularmente eucaliptos, incluíndose os tirados polo huracán Klauss. - Limpeza das sondaxes e estruturas escavadas en pasadas actuacións; tratouse simplemente dunha actuación de mantemento do bo estado das sondaxes e estruturas xa visibles. As obras consistiron na roza das áreas nas que a vexetación crecida así o aconsellou, mediante rozadora manual de fío ou, no seu caso, de serra manual de disco se existían plantas leñosas que a facían necesaria. Nas zonas exteriores ao xacemento arqueolóxico empregouse maquinaria de roza previa autorización da Dirección Facultativa. Paralelamente fíxose unha aplicación de herbicida hormonal, con triclopir como materia activa, para eliminación de restos vexetais de toxos e xestas, con dose de 5 dm3 de produto comercial disolto en 500 dm3 de auga por Ha.

143

Tratáronse tamén, no seu caso, seguindo as indicacións do Plan Especial, os tocos de eucalipto que conservaban síntomas de vitalidade. Nas áreas xa escavadas procedeuse á limpeza manual de todo tipo de vexetación intrusiva, así como de elementos de todo tipo acumulados durante a invernía, nas paredes e finais superiores das estruturas xa escavadas e consolidadas, así como nas superficies de chans protexidos. A supresión dos brotes fíxose mediante corte con ferramentas de poda, a rás de superficie, coidando expresamente de evitar todo tipo de extracción mediante arranque que podiese descarnar as xuntas térreas entre os elementos de cachotaría dos muros. As actuacións sobre a vexetación leváronse a cabo cando as circunstancias de clima e crecemento así o aconsellaron, cunha base constante de intervención dunha brigada de peóns xardineiros unha vez por semana durante todo o ano. As actividades estiveron dirixidas e vixiadas por técnico arqueólogo debidamente autorizado. En todo momento foron obedecidas as súas indicacións sobre medios, métodos, camiños e lugares de depósito dos restos, así como sobre calquera outro aspecto da actividade a realizada. Os métodos, técnicas e ferramentas empregados en cada zona foron os que se sinalan no plano adxunto.

144

145

ACTUACIÓNS SOBRE CAMIÑOS, VALOS E OUTROS ELEMENTOS AUXILIARES

146

O mesmo problema que vimos para a vexetación, a inadecuación de tempos entre a realidade e a maquinaria administrativa, afectaba tamén á conservación de estruturas, tanto históricas coma actuais de apoio a aquelas, e á conservación e mantemento dos camiños. En todos os casos, a acción humana e, sobre todo, a variabilidade do tempo atmosférico, provoca degradacións máis ou menos veladas que, se non se atallan no seu debido momento, incrementan o seu potencial destrutivo podendo chegar a dar lugar danos de consideración. A posibilidade de danos por actuación humana, dentro dos seus límites e deixando á marxe o posible vandalismo imprevisible, está con certeza controlada por canto o terreo está valado e as visitas se realizan sempre con guía. Pero a atmosfera é variable e caprichosa, e resulta en suma imprevisible na súa actuación; os propios movementos vexetativos estacionale varían segundo o réxime de auga e sol de cada ano, de sorte que non se poden establecer plans fóra dun sentido moi xeral. Fai falta en consecuencia, unha vez alcanzado un primeiro grao de desenvolvemento das actuacións no Castro de Elviña, establecer un sistema que permita a intervención de consolidación, restauración ou mantemento no momento máis oportuno, sen que esta intervención se vexa lastrada coas necesarias marxes que o procedemento seguido ata agora impoñía. A estes obxectivos respondeu a execución das obras, previamente aprobadas, que foron executadas. En resumo tratouse do seguinte 1.- Restauración ou consolidación inmediata de todo dano que pola acción dos axentes atmosféricos, os rebrotes vexetais illados ou o réxime normal de visitas puido afectar ás estruturas arqueolóxicas previamente consolidadas, trátese de murallas, muros, elementos adxectivos ou pavimentos. 2.- Restauración ou consolidación inmediata de todo dano que pola acción dos axentes atmosféricos ou o uso normal puido afectar ás estruturas de apoio á visita (varandas, balizas, costas, escaleiras) xa instaladas. 3.- Restauración ou consolidación inmediata de todo dano que pola acción dos axentes atmosféricos ou o uso normal puido afectar aos camiños que permiten o paseo polo interior do recinto valado. 4.- Restauración ou consolidación inmediata de todo dano que pola acción dos axentes atmosféricos, o vandalismo ou o uso normal puido afectar aos elementos de valado metálico que delimitan a zona de titularidade pública, así como ás portas que se abren no dito valado. 5.- Inspección e control sistemáticos e continuos dos aspectos sinalados nos apartados anteriores. A pesar de que a intervención realizada non foi propiamente arqueolóxica, por canto non conlevó remoción de terras nin modificación ningunha das estruturas visibles ou ocultas, si que se executa sobre terreos arqueolóxicos, xa escavados ou de posible escavación futura. En consecuencia esixiuse unha delicadeza máxima na súa formulación|presentación e execución, sendo en todo momento dirixida e vixiada por técnico arqueólogo competentes e autorizado para|a tal efecto.

147 As condicións e particularidades da intervención seguiron en todo momento o estipulado no proxecto aprobado.

UTILIDADE E CONVENIENCIA DAS ACTUACIÓNS EXECUTADAS De conformidade co dito, as actuacións executadas resultan útiles e convenientes para o poboado protohistórico, pois posibilitaron un mellor control do seu estado de conservación e unha actuación inmediata en canto xurdiu a necesidade. Tamén resultan útiles e convenientes por canto significan un paso adiante na optimización dos recursos existentes, que son aplicados na medida necesaria e, sobre todo, no momento máis oportuno, sen que se produzan perdas debidas a unha planificación global que non pode ser afinada nos detalles con anterioridade, executándose as medidas nos momentos máis apropiados

DESCRICIÓN DAS OBRAS 1.- Restauración ou consolidación inmediata de todo dano que pola acción dos axentes atmosféricos, os rebrotes vexetais illados ou o uso normal afectaron ás estruturas arqueolóxicas previamente consolidadas ou que se consoliden no futuro, trátese de murallas, muros, elementos adxectivos ou pavimentos. A actuación foi a necesaria para restituír o estado inicial do obxecto antes de producirse o dano, tras sanear a zona danada. No posible empregáronse os elementos orixinais, e sempre elementos similares aos usados no seu día, tanto no que se refire a pedras como a morteiros ou elementos separadores. O barro utilizado procedeu das barreiras das inmediacións do castro. o tocante aos rebrotes vexetais illados procedeuse á limpeza manual de todo tipo de vexetación intrusiva, así como de elementos de todo tipo acumulados durante a invernía, nas paredes e remates superiores das estruturas xa escavadas e consolidadas, así como nas superficies de chans protexidos. A supresión dos brotes fíxose mediante talla con ferramentas de poda, a rás de superficie, coidando expresamente de evitar todo tipo de extracción mediante arranque que puidese descarnar as xuntas térreas entre os elementos de cachotaría dos muros. 2.- Restauración ou consolidación inmediata de todo dano que pola acción dos axentes atmosféricos ou o uso normal puido afectar ás estruturas de apoio á visita (varandas, balizas, costas, escaleiras). A actuación consistiu na reparación ou substitución dos elementos danados por outros similares en forma e material, así como no reasentamento no seu caso dos elementos movidos. Ademais, tratáronse os mencionados elementos adxectivos de axuda á visita mediante aplicacións de produtos conservantes e dunha capa de pintura protectora, especial para madeiras pretratadas. 3.- Restauración ou consolidación inmediata de todo dano que pola acción dos axentes atmosféricos ou o uso normal puido afectar aos camiños que permiten o paseo polo interior do recinto valado. Especialmente realizouse a reparación das canles que a

148 chuvia abrira nos camiños, mediante a aplicación de novas achegas de zahorra posteriormente compactada, así como a limpeza manual dos bordos dos camiños, con eliminación de pedras e outros elementos depositados por arrastre eólico ou pluvial. O problema habitual é a formación de gretas por escorrentía das augas nos momentos de forte chuvia. A actuación consistiu na reposición da situación inicial tras saneamento da zona, con recolocación da zahorra, mesmo con achega de novo material, e o seu asentamento e apisoado; tamén se procedeu á limpeza das gabias de drenaxe onde as había, e á apertura de novas drenaxes onde foi necesario. 4.- Restauración ou consolidación inmediata de todo dano que pola acción dos axentes atmosféricos, o vandalismo ou o uso normal puido afectar aos elementos de valado metálico que delimitan a zona de titularidade pública, así como ás portas que se abren no dito valado. En concreto cambiáronse un bo número de elementos danados pola caída de eucaliptos sobre os valos|paneis como consecuencia dos ciclóns ou furacáns que azoutaron a zona, así como as deterioradas pola entrada clandestina de cazadores furtivos, eiva|secuela habitual no castro. 5.- Inspección e control sistemáticos e continuos dos aspectos sinalados nos apartados anteriores. A inspección fíxose mediante visita de técnico adecuado, en xeral con periodicidade semanal e con maior frecuencia nos momentos de execución de obras concretas.

149

FINAL E ata aquí chega a miña exposición, na que presentei, primeiro, o estado actual da investigación baseada nos restos encontrados na fase de escavación e na documentación reordenada na fase de laboratorio, ambas as dúas desenvolvidas con cargo ao Convenio; despois, a memoria dos traballos sobre a vexetación e de mantemento e reparación de camiños, valos e outros elementos auxiliares. Espero ter xustificado suficientemente a autorización concedida e o gasto de fondos públicos realizado nas mencionadas obras e traballos de laboratorio. Mellor non o souben ou non o puiden facer. Conclúo pois da forma que o facía Carlos Alonso del Real (sit sibi terra levis), o meu mestre dende o principio e sempre, amigo despois, quen sempre vai comigo na lembranza. Creo que non lle tería molestado ver que o fago así:

FINIS LIBRI, SED NON FINIS LABORANDI

Castro de Elviña, A Coruña, outubro de 2010

José María Bello Diéguez Coordinador Científico do Proxecto Artabria Director Facultativo e Executivo das actuacións arqueolóxicas