Edyta Gruszczyk-Kolczyñska Ewa Zieliñska
Dwulatki i trzylatki w przedszkolu i w domu Jak œwiadomie je wychowywaæ i uczyæ
Dwulatki i trzylatki w przedszkolu i w domu Jak œwiadomie je wychowywaæ i uczyæ Autorzy: Edyta Gruszczyk-Kolczyñska Ewa Zieliñska Recenzja naukowa: Prof. zwycz. dr hab. Ma³gorzata Koœcielska Korekta: Marta Stasiñska Sk³ad: Wojciech Wolak Ilustracje: Izabela Knapek Rysunek motylka: Aleksandra Bu³hak Wydawca: CEBP 24.12 sp. z o.o. ul. Kwiatowa 3, 30-437 Kraków www.blizejprzedszkola.pl Wydanie I ISBN 978-83-61246-60-2
Wstêp: •Co siê zmieni³o ostatnio w wychowaniu przedszkolnym •O niepokojach rodziców i nauczycieli odnoœnie do wychowania oraz kszta³cenia ma³ych przedszkolaków •Dlaczego treœci zawarte w kolejnych rozdzia³ach tej ksi¹¿ki pomog¹ wspieraæ maluchy w rozwoju umys³owym i uczyæ je tego, co jest potrzebne w domu i w przedszkolu •Kilka zdañ o pakiecie zabawek edukacyjnych przeznaczonych dla maluchów
9
Czêœæ pierwsza: Wprowadzenie do m¹drego wychowania dzieci w domu i w przedszkolu
19
1. Ró¿nice indywidualne w rozwoju psychoruchowym dzieci w drugim i w trzecim roku ¿ycia: mity i realia. O oczekiwaniach, jakim musi sprostaæ maluch przekraczaj¹cy próg przedszkola
21
2. Problemy adaptacyjne maluchów przychodz¹cych do przedszkola. W jaki sposób trzeba im pomóc w przystosowaniu siê do przedszkola i zapewniæ poczucie bezpieczeñstwa
28
3. Wspomaganie rozwoju umys³owego i kszta³towanie wa¿nych umiejêtnoœci. Charakterystyka procesu uczenia siê maluchów
43
4. Dzieciêca ciekawoœæ i formy uczenia siê preferowane przez maluchy. O zaletach grup ró¿nowiekowych w wychowaniu przedszkolnym. Dlaczego warto i trzeba anga¿owaæ starsze dzieci do zajêæ z maluchami – praktyczne rady
50
5. Wychowanie zamierzone i niezamierzone w domu i w przedszkolu. Tak¿e o karach i nagrodach w wychowaniu oraz groŸnych skutkach z³ego pos³ugiwania siê nimi
61
6. O konstruowaniu autorskich programów wychowania przedszkolnego. W jaki sposób treœci zawarte w ksi¹¿ce pomog¹ opracowaæ taki program dla maluchów
73
4
Czêœæ druga: Wychowywanie oraz kszta³towanie umiejêtnoœci dzieci w domu i w przedszkolu
81
7. Jak wspieraæ maluchy w kszta³towaniu w³asnego Ja i pomagaæ im poznaæ otoczenie 7.1. Wa¿niejsze ustalenia psychologiczne i pedagogiczne przydatne w kszta³towaniu w³asnego Ja oraz w poznawaniu otoczenia
83
7.2. Jakie przedmioty s¹ potrzebne w kszta³towaniu u dzieci w³asnego Ja i w pomaganiu im w poznawaniu otoczenia
90
7.3. Zabawy, æwiczenia oraz sytuacje zadaniowe pomagaj¹ce maluchom kszta³towaæ w³asne Ja i poznawaæ otoczenie w przedszkolu i w domu
92
7.4. Sytuacje i zabawy sprzyjaj¹ce wdra¿aniu do grzecznego zwracania siê do innych oraz w³aœciwego traktowania zwierz¹t i roœlin
104
8. Dzieciêca zabawa procesem intensywnego uczenia siê. O co trzeba zadbaæ, aby dzieci bawi³y siê m¹drze i d³ugo 8.1. Psychologiczne i pedagogiczne uwarunkowania dzieciêcych zabaw
113
8.2. O zabawkach sprzyjaj¹cych rozwojowi umys³owemu maluchów
122
8.3. Zabawy maluchów w domu i w przedszkolu: konkretne przyk³ady zajêæ z maluchami
126
9. Kszta³towanie czynnoœci samoobs³ugowych z uwzglêdnieniem mo¿liwoœci maluchów: nak³adanie i zdejmowanie odzie¿y, spo¿ywanie posi³ków, dba³oœæ o czystoœæ osobist¹ 9.1. O dzieciach siej¹cych ba³agan. Jak mo¿na temu zaradziæ i czego trzeba siê wystrzegaæ, kszta³tuj¹c czynnoœci samoobs³ugowe maluchów
132
9.2. W jaki sposób maluchy ucz¹ siê czynnoœci samoobs³ugowych i jak trzeba im w tym pomagaæ
141
9.3. Lista wa¿nych umiejêtnoœci i nawyków oraz metody kszta³towania ich w przedszkolu i w domu
145
10. Wspieranie dzieci w dostrzeganiu i korzystaniu z regularnoœci oraz w przewidywaniu, co bêdzie dalej 10.1. Koniecznoœæ rozwijania u dzieci zdolnoœci do wychwytywania prawid³owoœci i przek³adania ich z jednej reprezentacji na drug¹ 5
152
10.2. O roli rytmów w porozumiewaniu siê maluchów z doros³ymi i z dzieæmi
158
10.3. Przedmioty potrzebne do wspomagania dzieci w dostrzeganiu regularnoœci i pos³ugiwaniu siê nimi
162
10.4. Sytuacje zadaniowe i zabawy, które pomagaj¹ maluchom dostrzec regularnoœci i korzystaæ z nich w poznawaniu i zmienianiu otoczenia
163
11. Pomaganie dzieciom w ³¹czeniu przyczyny ze skutkiem i przewidywaniu, co siê mo¿e zdarzyæ oraz jakie mog¹ byæ skutki w³asnego dzia³ania 11.1. Rozwój myœlenia przyczynowo-skutkowego, ze szczególnym uwzglêdnieniem maluchów
171
11.2. Jak odpowiadaæ na pytania dzieci, czyli krótko o Pedagogice pytañ
178
11.3. Przedmioty potrzebne do zadañ i zabaw wspomagaj¹cych dzieci w rozumowaniu przyczynowo-skutkowym
180
11.4. Sytuacje zadaniowe i zabawy, w trakcie których doroœli pomagaj¹ dzieciom wi¹zaæ przyczynê ze skutkiem i przewidywaæ, co siê mo¿e zdarzyæ
181
12. Koniecznoœæ zaspokojenia potrzeby ruchu maluchów. Dba³oœæ o ich zdrowie oraz rozwój sprawnoœci ruchowej w przedszkolu i w domu 12.1. O zgubnych konsekwencjach lekcewa¿enia potrzeby ruchu u dzieci w wychowaniu domowym i przedszkolnym
193
12.2. Wa¿niejsze prawid³owoœci i zak³ócenia rozwoju sprawnoœci ruchowej dzieci. O koniecznoœci wspó³pracy z rodzicami w zakresie wychowania zdrowotnego
198
12.3. Rozwijanie sprawnoœci ruchowej oraz dba³oœæ o zdrowie maluchów w placówkach wychowania przedszkolnego i w wychowaniu domowym – praktyczne rady i propozycje zajêæ
204
13. Wspomaganie maluchów w skupianiu uwagi i w organizowaniu aktywnoœci, tak aby lepiej radzi³y sobie w sytuacjach zadaniowych i w zabawie 13.1. Co wiadomo o rozwoju zdolnoœci do skupiania uwagi i organizowaniu dzia³alnoœci u maluchów, trochê starszych dzieci i doros³ych
209
13.2. Przedmioty potrzebne do zadañ i zabaw sprzyjaj¹cych skupianiu uwagi i coraz lepszemu organizowaniu swojej dzia³alnoœci
219
13.3. Wspomaganie dzieci w zabawach z klockami
219
6
13.4. Ilustrowane opowiadania sposobem rozwijania u dzieci zdolnoœci do skupiania uwagi, organizowania pola spostrze¿eniowego i rozpoznawania treœci obrazków
223
14. Wspomaganie maluchów w kszta³towaniu umiejêtnoœci liczenia i ustalania, ile jest elementów po dodaniu lub zabraniu kilku obiektów 14.1. Jak dzieci ucz¹ siê liczyæ i rachowaæ, ze szczególnym uwzglêdnieniem maluchów. Dlaczego umiejêtnoœci te s¹ wa¿nym wyznacznikiem rozwoju umys³owego dzieci
231
14.2. Co jest potrzebne do kszta³towania umiejêtnoœci liczenia i rachowania
237
14.3. Konkretne wskazówki do wspomagania dzieci w kszta³towaniu umiejêtnoœci liczenia i rachowania oraz przyk³ady sytuacji zadaniowych i zabaw dla maluchów
238
15. Wspieranie maluchów w s³uchaniu muzyki i w œpiewaniu. Stymulowanie muzyk¹ aktywnoœci ruchowej dzieci 15.1. Krótko o rozwoju muzycznym dzieci oraz o ich aktywnoœci ruchowej stymulowanej muzyk¹
249
15.2. Maluchy s³uchaj¹ muzyki w domu i w przedszkolu
253
15.3. Zabawy ruchowe maluchów stymulowane muzyk¹, œpiewanie piosenek i muzykowanie
255
16. Kszta³towanie umiejêtnoœci ruchowych i spo³ecznych maluchów poprzez zabawy rekomendowane w Metodzie Ruchu Rozwijaj¹cego 16.1. Krótko o Metodzie Ruchu Rozwijaj¹cego. Dlaczego warto stosowaæ elementy tej metody na zajêciach z maluchami
260
16.2. W jaki sposób starsze dzieci i maluchy mog¹ wspó³dzia³aæ w æwiczeniach i zabawach prowadzonych w konwencji ruchu rozwijaj¹cego – przyk³ady wspólnych zajêæ
263
17. Wspomaganie maluchów w sensownym ³¹czeniu i grupowaniu obiektów 17.1. Co trzeba wiedzieæ o rozwoju klasyfikacji u dzieci i dlaczego trzeba je w tym wspomagaæ
269
17.2. Przedmioty potrzebne do æwiczeñ i zabaw
272
17.3. Zabawy i æwiczenia pomagaj¹ce maluchom coraz precyzyjniej klasyfikowaæ
272
7
18. Wspomaganie maluchów w realizowaniu z³o¿onej dzia³alnoœci 18.1. Jak pomagaæ dzieciom sprawniej korzystaæ z informacji, przek³adaj¹c je z jednej reprezentacji na drug¹
278
18.2. Paradoksy dzieciêcej pamiêci i wa¿niejsze ustalenia dotycz¹ce rozwoju pamiêci u dzieci. Jak uczyæ maluchy na pamiêæ wierszyków i piosenek
285
18.3. Wspomaganie dzieci w zakresie wypowiadania siê w rysunku: bazgroty, g³owonogi i pierwsze portrety wa¿nych osób
293
18.4. Jak dzieci rozpoznaj¹ barwy i nazywaj¹ kolory? O zachowaniu rozs¹dku w tworzeniu kolorowego œrodowiska wychowawczego dzieci. Zabawy i æwiczenia sprzyjaj¹ce kszta³towaniu umiejêtnoœci rozpoznawania i nazywania kolorów
300
18.5. O koniecznoœci wspomagania maluchów w radzeniu sobie z utrudnieniami w realizowaniu zadañ
310
19. Kilka istotnych uwag na zakoñczenie
313
20. Bibliografia
315
8
Wstêp •Co siê zmieni³o ostatnio w wychowaniu przedszkolnym •O niepokojach rodziców i nauczycieli odnoœnie do wychowania oraz kszta³cenia ma³ych przedszkolaków •Dlaczego treœci zawarte w kolejnych rozdzia³ach tej ksi¹¿ki pomog¹ wspieraæ maluchy w rozwoju umys³owym i uczyæ je tego, co jest potrzebne w domu i w przedszkolu •Kilka zdañ o pakiecie zabawek edukacyjnych przeznaczonych dla maluchów
Rok szkolny 2008/2009 był znaczący dla wychowania przedszkolnego w Polsce – ogłoszono go „Rokiem Przedszkolaka”. W tym czasie nabrało mocy rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie możliwości organizowania innych form wychowania przedszkolnego (zwanych alternatywnymi) oraz sposobu ich działania1. Przestano też masowo likwidować przedszkola2, co więcej – z miesiąca na miesiąc systematycznie rośnie liczba punktów i zespołów przedszkolnych, które funkcjonują obok tradycyjnych przedszkoli3. W grudniu 2008 roku ukazało się 1) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 I 2008 roku i rozporządzenie z dnia 13 VI 2008 roku. Szczegółowe informacje zawarte są w Informatorze Ministerstwa Edukacji Narodowej Jak organizować edukację przedszkolną w nowych formach. Rok Przedszkolaka 2008/2009, Warszawa, czerwiec 2008. 2) Jeszcze na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku w małych wioskach i miasteczkach było przedszkole z odpowiednim wyposażeniem i zespołem wyszkolonej kadry pedagogicznej. Kilka lat później na wielkich obszarach naszego kraju nie było już ani jednego przedszkola, na skutek czego w roku szkolnym 1999/2000 wychowaniem przedszkolnym było objętych na wsi zaledwie 8% trzylatków, 13% czterolatków, 22% pięciolatków, w miastach odpowiednio 23%, 33% i 41% (por. K. Kamińska, Upowszechnienie edukacji przedszkolnej w Polsce – stan i prognozy na przyszłość, [w:] Edukacja przedszkolna w Polsce – szanse i zagrożenia, red. M. Zahorska, Wydawnictwo Instytutu Spraw Publicznych, seria Ekspertyzy, rekomendacje, raporty z badań, Warszawa 2003). Jeszcze gorzej przedstawia się rok szkolny 2007/2008. Na ogólną liczbę 2478 polskich gmin, aż w 537 nie było ani jednego przedszkola, a wychowaniem przedszkolnym w skali kraju objęto średnio około 44% dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Były to najniższe wskaźniki upowszechnienia wychowania przedszkolnego w Unii Europejskiej (por. System Informacji Oświatowej). Korzystne zmiany odnotowano dopiero w roku szkolnym 2009/2010. Zarejestrowano wówczas 18,2 tys. placówek wychowania przedszkolnego (w stosunku do roku poprzedniego liczba tych placówek zwiększyła się o 5,7%), a wychowaniem przedszkolnym objęto 67,3% dzieci (w poprzednim roku 63,1%), w miastach do przedszkoli uczęszczało 81,5% (wzrost o 3,1%), a na wsi 48,2% (wzrost o 5,5%) dzieci (dane Systemu Informacji Oświatowej). 3) W roku 2009/2010 zarejestrowanych było 18,3 tys. placówek wychowania przedszkolnego: w tym 8,4 tys. przedszkoli, 9 tys. oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz 0,8 tys. zespołów wychowania przedszkolnego i punktów przedszkolnych (dane Systemu Informacji Oświatowej).
9
rozporządzenie w sprawie Podstawy programowej wychowania przedszkolnego 4, regulujące działalność pedagogiczną wszystkich placówek przedszkolnych, niezależnie od ich formuły organizacyjnej. W lutym 2009 roku Sejm przyjął ustawę o obniżeniu wieku rozpoczynania nauki w szkole przez dzieci5. Pojawiły się też gorące – trwające do dzisiaj – spory o kształt wychowania przedszkolnego w Polsce. Nie ma tygodnia bez polemiki w prasie, debaty telewizyjnej, różnych form obywatelskich protestów. Powodem tej sytuacji jest zbyt słabe przygotowanie szkół pod względem organizacyjnym i pedagogicznym na przyjęcie sześciolatków do klasy pierwszej. Niestety, na dalszy plan zostały zepchnięte inne ważne i nierozwiązane dotąd problemy wychowania przedszkolnego. Jednym z nich jest obecność w placówkach wychowania przedszkolnego dzieci, które nie ukończyły jeszcze trzeciego roku życia. Na dodatek liczba maluchów w przedszkolu będzie się zwiększać z racji: yy nacisków pracujących rodziców, którzy chcą możliwie wcześnie zapewnić dziecku fachową opiekę i wychowanie, a nie mogą korzystać ze żłobków, bo jest ich zdecydowanie za mało; yy obaw dyrektorów samorządowych przedszkoli przed likwidacją placówki lub jednego z oddziałów, gdy w danym roku dzieci jest mniej, niż to przewidują normy6. Z obecnością dwulatków w przedszkolu wiążą się poważne problemy natury merytorycznej. Dwulatek jest dzieckiem młodszym o jeden rok od trzylatka, a więc uboższym o 1/3 doświadczeń życiowych. Dlatego nieco inaczej niż trzylatek zaspokaja swoje potrzeby psychiczne i inaczej uczy się ważnych życiowo umiejętności. Trzeba tu wyjaśnić, że dbałością o rozwój i wychowanie tak małych dzieci zajmowała się dotąd pedagogika opiekuńcza, a nie pedagogika przedszkolna. Nauczyciele przedszkola nie są więc w wystarczającym stopniu przygotowywani do wspierania w rozwoju, wychowania i kształcenia tak małych dzieci. Także w metodykach wychowania przedszkolnego uwzględnione są potrzeby rozwojowe i możliwości edukacyjne dzieci dopiero począwszy od trzeciego roku życia. 4) Do tego rozporządzenia (z dnia 23 XII 2008 roku) zostały dołączone załączniki. Pierwszy to Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego. Drugim załącznikiem jest Podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej, I etap edukacyjny: klasy I-III. Kolejne załączniki tego dokumentu zawierają podstawy programowe obowiązujące w następnych etapach edukacyjnych. 5) Ustalono, że we wrześniu 2012 roku wszystkie dzieci sześcioletnie rozpoczną naukę w klasach pierwszych. Do tego czasu szkoły mają stworzyć warunki do realizowania obowiązku szkolnego przez dzieci o rok młodsze. W latach 2009–2011 decyzję o wcześniejszym rozpoczęciu nauki w szkole podejmują rodzice, po ustaleniu w przedszkolach gotowości dziecka do nauki szkolnej. Na przełomie 2011 i 2012 roku – pod naciskiem organizacji zrzeszających rodziców – przesunięto o dwa lata czas obowiązku szkolnego dla sześciolatków. 6) Starsze przedszkolaki rozpoczynają wcześniej naukę w szkole lub są przeniesione do oddziałów wychowania przedszkolnego w szkołach (do klas zerowych). Gdy dzieci jest zbyt mało, władze samorządowe mogą podjąć decyzję o zamknięciu oddziału przedszkolnego, z koniecznością zwolnienia personelu przedszkola.
10
Na dodatek nauczyciele nie mogą uzupełnić swojej wiedzy, gdyż w ostatnich latach nie ukazała się ani jedna publikacja metodyczna omawiająca kompleksowo problemy dwulatka w placówce wychowania przedszkolnego. Niewiele lepiej przedstawiają się też publikacje dotyczące trzylatka w przedszkolu. Jak dotąd jedyną publikacją zwartą w całości poświęconą trzylatkom w przedszkolu jest Wspomaganie rozwoju umysłowego trzylatków i dzieci starszych wolniej rozwijających się. Książka dla rodziców, terapeutów i nauczycielek przedszkola7, którą opublikowałyśmy jedenaście lat temu. O jej popularności najlepiej świadczy fakt, że była wznawiana sześciokrotnie (ostatni raz w 2012 roku). Ze względu na wcześniej omówione zmiany w wychowaniu przedszkolnym trzeba było napisać nową książkę dla rodziców i nauczycieli. Książkę wzbogaconą o wiedzę z zakresu rozwoju psychoruchowego, wychowania i kształcenia dzieci z ostatnich dziesięciu lat. Taką książkę oddajemy w ręce rodziców i nauczycieli zajmujących się wspomaganiem rozwoju umysłowego i wychowaniem dzieci w drugim i trzecim roku życia. Publikacja ta różni się zdecydowanie od swojego pierwowzoru także dlatego, że obecnie lepiej rozumiemy rozwój psychoruchowy małych dzieci, możliwości ich wychowywania i kształcenia. Wzbogaciły się też nasze doświadczenia pedagogiczne, gdyż mamy za sobą o dziesięć lat dłuższą praktykę zajmowania się młodszymi dziećmi w przedszkolach, również dwulatkami. W tym czasie było wiele okazji do rozmawiania z nauczycielami i rodzicami małych dzieci, do poznania ich obaw i oczekiwań. W książce tej bierzemy pod uwagę ponadto wytyczne zawarte w aktualnych dokumentach regulujących działalność pedagogiczną, z uwzględnieniem obecności dwulatków w placówkach wychowania przedszkolnego. Przewidujemy bowiem, że liczba tak małych dzieci w przedszkolach będzie rosła, szczególnie gdy starsze przedszkolaki wcześniej rozpoczną naukę w szkole. Jeżeli nauczycielki chcą zachować swoje miejsce pracy, muszą rozszerzyć kompetencje zawodowe o wiadomości i umiejętności wspierania w rozwoju, wychowania i kształcenia dzieci młodszych w warunkach przedszkola. Mamy nadzieję, że pomoże im w tym niniejsza publikacja. Część pierwsza książki nosi tytuł: Wprowadzenie do mądrego wychowania dzieci w domu i w przedszkolu i zawiera sześć rozdziałów. W pierwszym omawiamy różnice indywidualne rozwoju psychoruchowego dzieci w drugim i w trzecim roku życia oraz oczekiwania, jakim muszą one sprostać, przekraczając próg przedszkola. Warto, aby zapoznali się z tym rozdziałem także przeciwnicy zapisywania dwulatków do przedszkoli. Bywają bowiem trzylatki i dzieci starsze, które zdecydowanie gorzej funkcjonują od rozgarniętego i przyuczonego do samodzielności dwulatka. 7) Autorkami są E. Gruszczyk-Kolczyńska i E. Zielińska (WSiP, Warszawa 2000, ostatnie wydanie opatrzone jest datą 2012).
11
Rozdział drugi poświęcony jest problemom adaptacyjnym maluchów przychodzących do przedszkola. Wyjaśniamy tu, na przykład, dlaczego młodsze dzieci łatwiej znoszą zmianę otoczenia i szybciej przystosowują się do warunków przedszkola. Jednak mniejsze lub większe kłopoty adaptacyjne zależą od tego, w jaki sposób maluch został przygotowany do przebywania w nowym miejscu pod opieką trzeciej osoby. Dlatego sporo uwagi poświęcamy temu, jak rodzice mają przygotować małe dziecko do przedszkola i jak można im w tym pomóc. W rozdziale trzecim podajemy najważniejsze ustalenia dotyczące wspomagania rozwoju umysłowego i kształtowania ważnych umiejętności wraz z krótką charakterystyką procesu uczenia się maluchów. Stanowią one podstawę dla treści zawartych we wszystkich rozdziałach części drugiej książki. Wszak sukcesy pedagogiczne w zakresie wspomagania rozwoju, wychowania i kształcenia zależą od tego, w jakim stopniu dorośli (nauczycielka przedszkola, rodzicie) potrafią organizować proces uczenia się dostosowany do możliwości umysłowych maluchów, jednocześnie przyjazny dla dzieci i dorosłych. Rozdział czwarty stanowi uzupełnienie problemów przedstawionych w rozdziale poprzednim. Omawiamy w nim kształtowanie się dziecięcej ciekawości, gdyż od niej zaczyna się proces uczenia się maluchów. Podtrzymywanie ciekawości i prawidłowe organizowanie procesu uczenia się jest warunkiem ich rozwoju i edukacji. Kolejny ważny problem wynika z faktu, że maluchy preferują uczenie się poprzez naśladownictwo. Dlatego dobrze się im wiedzie w grupach różnowiekowych (zwanych też rodzinkowymi). Jeżeli tworzą odrębną grupę rówieśniczą, trzeba i warto angażować starsze dzieci do zajęć z maluchami. Podajemy wiele praktycznych rad, w jaki sposób zorganizować tego typu zajęcia. W książce dla rodziców i nauczycieli nie można pominąć omówienia zależności pomiędzy wychowaniem zamierzonym i niezamierzonym, a także wyjaśnień dotyczących tego, jak dzieci się dowiadują, co można, a czego nie można. Tym rozważaniom poświęcony jest rozdział piąty. Znajduje się tam także opis kar i nagród w wychowaniu maluchów oraz groźnych skutków złego posługiwania się nimi. Jeżeli dorośli (rodzice i nauczyciele) słabo orientują się w tych problemach, wychowanie maluchów staje się udręką dla nich i dla dzieci. Pisząc ostatni rozdział części pierwszej, kierowałyśmy się obowiązującymi zaleceniami planowania działalności pedagogicznej. Oczekuje się bowiem, że nauczyciele potrafią opracować autorski program, tak aby stanowił on konkretyzację i rozszerzenie celów i treści zawartych w nowej Podstawie programowej wychowania przedszkolnego. Jest to podwójnie trudne, kiedy dotyczy dzieci w drugim i w trzecim roku życia. Nie ma bowiem gotowych wzorców, przy skromnej wiedzy o wspomaganiu 12
rozwoju i ich wychowaniu. Nauczycielom będzie łatwiej się uporać z prezentowanym problemem, gdy przeczytają ten i następne rozdziały niniejszej publikacji. Cześć druga została zatytułowana: Wychowywanie oraz kształtowanie umiejętności dzieci w domu i w przedszkolu. W kolejnych rozdziałach tej części omawiamy wszystkie obszary wspomagania rozwoju psychoruchowego, wychowywania i kształcenia dzieci zgodnie z tradycją pedagogiczną oraz wytycznymi Podstawy programowej wychowania przedszkolnego. Rozdziały te są podobne pod względem konstrukcji. Na początku każdego wyjaśniamy prawidłowości rozwoju psychoruchowego dzieci w obszarze zapowiedzianym w tytule rozdziału. Następnie podajemy sprawdzone sposoby kształtowania dziecięcych kompetencji w taki sposób, aby proces uczenia się był zgodny z naturalnym rozwojem dzieci. Dorośli (nauczyciele i rodzicie) znajdą tam też opisy zabaw i zajęć, które sprzyjają rozwojowi umysłowemu i wychowaniu maluchów w domu i w przedszkolu stosownie do ich potrzeb i możliwości. Zadbałyśmy o to, aby tytuły rozdziałów jednoznacznie informowały o tym, co i w jakim zakresie będzie kształtowane w dziecięcych umysłach. Kolejność rozdziałów wynika z prawidłowości rozwojowych i edukacyjnych dzieci, dlatego trzeba z nich korzystać w podanym porządku. Wyjaśnić tu należy, że działalność pedagogiczna nie składa się z kilku lub kilkunastu odrębnych fragmentów. Jest to proces ciągły, uzupełniający i rozszerzający się: to, co zalecamy w pierwszym rozdziale, jest jednocześnie podstawą i wprowadzeniem do następnych obszarów edukacyjnych opisanych w kolejnych rozdziałach. Wychowanie maluchów trzeba zacząć od wspierania ich w kształtowaniu własnego Ja i w poznawaniu otoczenia. Żeby nie popełnić błędów, warto przeczytać ważniejsze ustalenia psychologiczne i pedagogiczne zawarte w tym rozdziale. Po zgromadzeniu potrzebnych przedmiotów można realizować opisane zabawy, ćwiczenia oraz sytuacje zadaniowe. W tym także te, które wdrażają dzieci do grzecznego zwracania się do innych oraz właściwego traktowania zwierząt i roślin. Konieczne jest bowiem kształtowanie u dzieci postawy szacunku do innych i szanowania otoczenia. Ponieważ dziecięca zabawa jest procesem intensywnego uczenia się, w ósmym rozdziale radzimy, o co trzeba zadbać, aby dzieci bawiły się mądrze i długo. Po psychologicznych i pedagogicznych uwarunkowaniach dziecięcych zabaw, podajemy wskazówki, jak dobierać zabawki, aby sprzyjały rozwojowi umysłowemu maluchów. W ostatniej części tego rozdziału opisujemy konkretne przykłady metod wzbogacających zabawy maluchów w domu i w przedszkolu. Rozdział dziewiąty poświęcony jest kształtowaniu czynności samoobsługowych z uwzględnieniem możliwości maluchów: nakładanie i zdejmowanie odzieży, spożywanie posiłków, dbałość o czystość osobistą. Omawiamy w nim także proble13
my dzieci siejących bałagan i podajemy sposoby przeciwdziałania temu. W rozdziale tym znajduje się lista ważnych umiejętności i nawyków oraz metody kształtowania ich w przedszkolu i w domu. W dwóch kolejnych rozdziałach – dziesiątym i jedenastym – zajmujemy się intensywnym wspomaganiem dzieci w rozwoju intelektualnym8. Punktem centralnym rozdziału dziesiątego jest wspieranie dzieci w dostrzeganiu i korzystaniu z regularności oraz w przewidywaniu, co będzie dalej. W jedenastym zaś zajmujemy się pomaganiem dzieciom w łączeniu przyczyny ze skutkiem i przewidywaniu, co się może zdarzyć oraz jakie mogą być skutki własnego działania. Na początku obu rozdziałów podajemy prawidłowości rozwojowe, po to, by dorośli nie oczekiwali zbyt wiele od maluchów. Następnie opisujemy zabawy i sytuacje zadaniowe sprzyjające kształtowaniu czynności intelektualnych. Przedstawiamy je w takich wersjach, aby można było je realizować w wychowaniu domowym i w przedszkolu. 6
Konieczność zaspokojenia potrzeby ruchu maluchów uzasadniamy w rozdziale dwunastym. Jest to niebywale ważne, bo wielu rodziców nie dba o ten zakres rozwoju. Tymczasem istnieje silna zależność między usprawnianiem ruchowym dzieci a ich rozwojem emocjonalnym i intelektualnym. Zgubne konsekwencje lekceważenia tych zależności omawiamy na początku rozdziału. Podajemy też ważniejsze prawidłowości i zakłócenia rozwoju sprawności ruchowej dzieci. Po takim wprowadzeniu prezentujemy sposoby rozwijania sprawności ruchowej oraz dbałości o zdrowie maluchów w wychowaniu domowym i przedszkolnym. W rozdziale trzynastym zajmujemy się wspomaganiem maluchów w skupianiu uwagi i organizowaniu aktywności, tak aby dzieci lepiej radziły sobie w każdej sytuacji. Od skupienia uwagi i gospodarowania zasobami poznawczymi zależy sposób funkcjonowania dziecka: wykonywanie poleceń i zadań, preferowane zabawy, itd. Domyślali się tego niemal od zawsze nauczyciele i rodzice. Ale dopiero od niedawna znane są mechanizmy psychologiczne tych ważnych procesów regulacyjnych. Przedstawiamy te, którymi warto się kierować w procesie wspomaganie rozwoju i wychowania dzieci. Na koniec podajemy opisy zabaw i ćwiczeń dobranych do możliwości wykonawczych maluchów. Liczenie i rachowanie to wcześnie dostępny dzieciom sposób wprowadzania porządku w otoczenie. Dlatego w rozdziale czternastym omawiamy wspomaganie 8) Nie oznacza to, że we wcześniejszych rozdziałach kwestie te były pomijane. Wspomaganie rozwoju intelektualnego towarzyszyło bowiem kształtowaniu własnego Ja i nabywaniu umiejętności samoobsługowych, nie mówiąc już o dziecięcej zabawie traktowanej jako proces intensywnego uczenia się. W wychowaniu i edukacji nie sposób oddzielić od siebie tego, co intelektualne od tego, co np. społeczne, emocjonalne. Dla uzyskania dobrych efektów edukacyjnych trzeba umieć się skupić na jednym. Pozwala to nie zgubić głównego celu zajęć w natłoku tego, co towarzyszy jego realizacji.
14
maluchów w kształtowaniu tych umiejętności. Wyjaśniamy, jak dzieci się uczą liczyć i rachować oraz dlaczego umiejętności te są ważnym wyznacznikiem ich rozwoju umysłowego. Następnie podajemy konkretne wskazówki dotyczące wspomagania dzieci w kształtowaniu umiejętności liczenia i rachowania oraz przykłady zadań i zabaw dla maluchów w domu i w przedszkolu. Trudno sobie wyobrazić wychowanie bez słuchania muzyki, śpiewania piosenek i stymulowania muzyką aktywności ruchowej dzieci. Ten obszar wychowania jest omówiony w rozdziale piętnastym. Na początku przedstawione są prawidłowości rozwoju muzycznego dzieci, z uwzględnieniem ich aktywności ruchowej realizowanej pod wpływem muzyki. Następnie opisane są sposoby wdrażania maluchów do słuchania muzyki, organizowania zabaw ruchowych przy muzyce, śpiewania piosenek i muzykowania w domu oraz w przedszkolu. Rozdział szesnasty jest poświęcony kształtowaniu umiejętności ruchowych i społecznych maluchów, które są rekomendowane w Metodzie Ruchu Rozwijającego. Jest to kolejna propozycja wzbogacenia wychowania przedszkolnego. By przekonać do niej dorosłych, na początku rozdziału omawiamy Metodę Ruchu Rozwijającego i uzasadniamy, dlaczego warto stosować jej elementy na zajęciach z maluchami. Potem wyjaśniamy, w jaki sposób starsze dzieci i maluchy mogą współdziałać w ćwiczeniach i zabawach prowadzonych w konwencji tej metody, a także podajemy przykłady wspólnych zajęć. Ustalenia zawarte w rozdziale siedemnastym – jak mniemamy – będą realizowane w drugim semestrze roku szkolnego, gdy maluchy okrzepną nieco w rozumowaniu. Można więc przystąpić do wspomagania maluchów w sensownym łączeniu i grupowaniu obiektów. Aby nie popełniać błędów, dorośli muszą znać prawidłowości rozwojowe klasyfikacji u dzieci opisane w pierwszej części tego rozdziału. Ponieważ dzięki klasyfikacji dzieci tworzą wiedzę pojęciową, nie sposób przecenić zabaw i ćwiczeń pomagających maluchom coraz precyzyjniej klasyfikować w stymulacji ich rozwoju umysłowego. Wspomaganie maluchów w realizowaniu złożonych form działalności to ostatni obszar edukacji omawiany w tej książce. Złożonych form działalności jest tak wiele, że nie sposób zaprezentować wszystkich. Wybrałyśmy więc te, bez których trudno zrealizować treści kształcenia przeznaczone dla czterolatków i dzieci starszych. Rozdział ten składa się z pięciu podrozdziałów, w których kolejno przedstawiamy sposoby pomagania dzieciom: yy sprawniej korzystać z informacji, przekładając je z jednej reprezentacji na drugą; sprzyja to giętkości rozumowania i lepszemu radzeniu sobie w złożonych sytuacjach życiowych i edukacyjnych; yy skuteczniej uczyć się na pamięć wierszyków i piosenek; proponujemy metodę, dzięki której jest to zajęcie przyjemne dla dzieci i nie trudne dla dorosłych; 15
yy wypowiadać się w rysunku, poczynając od bazgrot, przez głowonogi, do pierwszych portretów ważnych osób; na podstawie takich rysunków ocenia się możliwości umysłowe dzieci, warto więc zadbać o ten obszar aktywności; yy rozpoznawać barwy i prawidłowo je nazywać; wyjaśniamy tu, że nadmiernie kolorowe środowisko męczy dzieci i radzimy, by zachować umiar w urządzaniu sal zabaw dla dzieci; yy w radzeniu sobie z utrudnieniami w realizowaniu zadań; dzieci, zwłaszcza maluchy, źle znoszą porażki; trzeba więc zadbać o to, aby potrafiły w miarę rozumnie zachowywać się w sytuacjach, gdy nie wszystko przebiega po ich myśli; dzięki temu będą odporniejsze na sytuacje trudne. W każdym podrozdziale podane są podstawy psychologiczne oraz wzorcowe zabawy i sytuacje zadaniowe. Dlatego dorosłym nie będzie trudno wymyślić inne, równie kształcące. Tyle krótkiej charakterystyki treści zawartych w książce o wspomaganiu i wychowywaniu maluchów. Należy podkreślić, że w opracowaniu tym szczególną rolę pełnią przypisy, umieszczone pod dolnym marginesem strony. Podajemy w nich informacje rozszerzające omawiane treści, a także wskazówki, gdzie Czytelnik znajdzie więcej szczegółów na interesujący go temat. Choćby z tego powodu warto korzystać z przypisów. Ponadto przywołujemy nader często ustalenia psychologów polskich tej miary, co S. Baley, S. Szuman, H. Sionek, M. Przetacznikowa. Być może młodsi Czytelnicy nie znają już tych nazwisk, ale to wspomniani badacze wyznaczali drogę polskiej psychologii wychowawczej. Korzystając z przypisów, dostrzec można, jak znakomita jest to wiedza i że pasuje także do obecnych realiów wychowania rodzinnego i przedszkolnego. Książkę tę kierujemy zarówno do nauczycieli, jak i do rodziców. Nie sposób bowiem uzyskać dobrych efektów we wspomaganiu rozwoju umysłowego i w wychowaniu maluchów bez jednolitego oddziaływania dorosłych w przedszkolu i w domu. Do zrealizowania zabaw i zadań opisanych w tej książce potrzebne są przedmioty znajdujące się w bodaj każdym domu i przedszkolu: zwyczajne klocki (do budowania, drewniane), garnuszki, pokrywki, pudełka, patyczki, lalki, misie, itp. Gromadząc je, trzeba pamiętać, że małe dzieci nie potrafią jeszcze współdziałać podczas wspólnej zabawy. Przedmiotów musi być więc na tyle dużo, aby każde dziecko mogło nimi samodzielnie manipulować. Ważne jest też zorganizowanie odrębnego dla każdego dziecka miejsca, w którym będzie się mogło bawić i realizować zadania. Sprawdzają się dywaniki – prostokątne kawałki jednobarwnej wykładziny, wielkości większej wycieraczki. Maluch siada przy takim dywaniku i układa na nim przedmioty: nic nie spada, a dziecko może dowolnie zmieniać pozycję ciała i nie męczy się, gdy zabawa trwa nieco dłużej. 16
Potrzebne są też kartonowe pomoce do zajęć z Pakietu zabawek edukacyjnych dla maluchów. Używa się ich do ćwiczeń i zabaw rozwijających konkretne czynności umysłowe dziecka. Pakiet ten stanowi uzupełnienie książki. Jest przeznaczony dla dorosłego, który powinien posiadać tyle pakietów, ile dzieci ma pod swoją opieką. Jeżeli dorosły zadba o właściwe używanie i przechowywanie pakietów, wystarczy ich na dłużej niż rok. Pozostała do omówienia jeszcze jedna kwestia: sposób przekazywania Czytelnikowi tego, co ważne w sposób możliwie prosty i zrozumiały. Książkę tę napisałyśmy wspólnie i dlatego powinnyśmy używać liczby mnogiej. Jednak z taką formą wiążą się niedogodności: zdania przyjmują zbyt rozbudowaną formę i słabszy jest związek z Czytelnikiem. Dlatego w kolejnych rozdziałach zwracamy się do Czytelnika w pierwszej osobie liczby pojedynczej – jedna z nas wyjaśnia Czytelnikowi, jak rozwija się dziecko, a potem przedstawia zabawy i ćwiczenia wspomagające jego rozwój. W ten sposób przekaz jest prostszy i bardziej przystępny. Mamy nadzieję, że zabieg ten pomoże dorosłym lepiej zrozumieć, na czym polega wspomaganie dzieci w ich rozwoju i pozwoli mądrze je wychowywać w domu i w przedszkolu. Edyta Gruszczyk-Kolczyńska i Ewa Zielińska Warszawa, maj 2012 roku
17