Voetnotas vol 6 1

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

VOETNOTAS Drakenstein Heemkring | Paarl Argief | Hoofstraat 214

WINTER-UITGAWE Ons historiese geboue: P.M. Cross in die Paarl se Hoofstraat Die P.M Cross-gebou, oorkant Huis Vergenoegd in die Paarl se Hoofstraat, is vandag beter bekend as ’n koffiewinkel. ’n Honderd jaar gelede het dit aan ’n Skot, Peter Murray Cross, behoort. Cross was een van die Paarl se bekende kleremakers. Lees verder op bl. 5.

Daljosaphat fires and the historic threat of fires at the Cape Earlier this year a mountain fire on the slopes of the Drakenstein Mountains, fanned by gale-force winds, destroyed many hectares of farmland as well as buildings on the historic Daljosaphat farms. More on p. 2.

1

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

DRY SUMMERS AND GALE-FORCE WINDS

The Cape and the constant fear of fire Recently, a friend and I drove to Daljosaphat, an area just below the Du Toitskloof Pass, to take a closer look at the damage caused by the recent mountain fire. The fire had destroyed buildings on Kleinbosch and Druk-my-niet farms and much of the area between the homesteads and the mountain pass.

Hundreds of years ago the area was the gateway into the interior, with pastoral herders using the narrow gorge formed by what is now known as the Du Toitskloof River to herd cattle between the Drakenstein and Breede River valleys. Daljosphat is littered with prehistoric artefacts, a constant reminder of the large Khoi kraal that was situated here. The Daljosphat valley has one of the richest collection of Cape Dutch architecture, but many are now threatened by urban encroachment. Two of the oldest houses Kleinbosch and Druk-My-Niet - were damaged in the fire. Kleinbosch is the oldest property in the valley and was granted to Francois du Toit in 1699. Druk-My-Niet is an 1818 subdivision of Kleinbosch.

The farms Kleinbosch (foreground) and Druk-my-niet in die Daljosaphat valley before and after the fire.

2

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

Wind and the ever present threat of fire, defined the Cape’s early architectural landscape. In the presence of strong summer winds, a fire could destroy everything and it did so indiscrimminately. Thatched cottages and outbuildings became tinder boxes during the hot dry summer months.

Many fires started accidentally by an unattended cooking fire, or a coal from a tobacco pipe; in 1659 the thatch roof of the Company’s cow shed was set alight accidentally by pipe smokers and Hendrick Boom’s house was set alight when an outside oven was stoked too vigorously. In Stellenbosch Julij van Bengalen in February 1741 was tending sheep in the veld, made a fire in a porcupine hole to roast fish and his unattended cooking fire spread and caused much damage to the veld. Some fires were also the result of arson. The Khoisan, faced with encrouching settlers, torched houses, grain fields and haystacks in protest.

In 1688 a slave revolt led by Sante, a slave from Cape Verde, attempted to burn all settler houses.

An arsonist’s story Some stories have a way of drawing in so many characters that they are able to encapsulate an entire community and a critical moment in time. One such story is that of the slave Ari van Bengalen. It took place in 1706 near the end of William Adriaan van der Stel’s tenure as governor of the Cape. Corruption, maladministration and a system of patronage had set Van der Stel and his allies in direct conflict with the settlers. One of the leaders of the rebellion, Jacobus van der Heijden, shared a cell with Ari van Bengalen, a runaway slave and arsonist.

Ari van Bengalen was originally from Pakistan and had been captured as young boy. He had absconded from the farm of Jan Lourensz and said - after he had been caught - that he was planning to go to Trijn Ras’ farm. Jan Lourensz owned the farm Nabygelegen in Wellington’s Bovlei and his mother-in-law was the formidable Catharina Ustings who owned the farm Joostenberg. She arrived at the Cape as a 22 year old widow. In 1688, by then married to her fifth husband, Matthys Michielse, became the legal owner of Swaaneweide in the Tokai valley. What was unusual, was that the farm was granted in her name. She was often referred to as the widow Trijn Ras, a reference to her second husband, Hans Ras.

3

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

Paarl Mountain seemed like an obvious refuge for a runaway slave travelling from the Bovlei to Joostenburg. Here he met up with three more runaway slaves who were also using Paarl Mountain as a base for foraging expeditions to the farms below. Arij told his fellow prisonor (Van der Heijden) that he had survived by stealing grapes from the vineyards of the widow Barent Burghard and Guilliam Frisnet.

Heemraad Berndt Burcherdt was a prominent member of the settler society and played a key role in building a mill in the Drakenstein valley, he also had a lucrative tender or pag to supply the Company with flour. At the time of his death in 1705 he owned two farms in Agter Paarl (Landskroon and Leeuwenjacht) and the farm Nantes on which the mill was also built. Today Nantes and Mill Streets in central Paarl are reminders of his farm and the mill. Guilliam Frisnet owned the farm Ruitevallei in Agter Paarl and was married to a free slave called Armosyn van de Kaap.

One night Ari and one of the runaways, attacked a nearby house - probably in search of food and firearms.

In his testimony Ari said his accomplice Anthonij had said “the weather is right now and the wind strong for setting fire to the house”. They subsequently made a fire and threw the burning timber onto the house’s thatched roof, then pounded on the door until the inhabitants came out. Anthonij managed to steal a gun before the two men fled back into the mountain. Later that night Arij stole the gun and left the group, but remained in the area until he was discovered by the widow Burgert’s shepherd. He was apprehended and sentenced to Robben Island for hard labour and died two years later.

Major fires Many ordinances were passed to address the ever present threat of fires. In 1661 a placaat was issued to institute a 9pm curfew, primarily to prevent arson. In 1686 low eaves were banned. In 1717 authorities recommended that houses in Cape Town be built with flat fire-proof brandzolderen. The town also had brandmeesters and a person assigned to keep fire watch at night - de ratelwag. By 1762 the town had 24 statutes related to fire.

Stellenbosch was destroyed by a fire in 1710.

Cape Town had three major fires in 1736, 1790 and in 1798. It was only after the 1736 fire which razed large sections of the town, that architecture in Cape Town’s urban landscape started to change dramatically. After the fire the Company decreed that all Company buildings be built with flat roofs. The fire of 1798 was Cape Town’s most devastating. As a result of this fire, a decree was issued in 1804 that private houses could no longer be built with thatched roofs. All wooden outside shutters were also replaced by inside shutters to prevent the spread of fires.

Cape Town still has streets named after an urban water canal system: Heerengracht and Buitengracht. The canals all had an important additional function: water to extinguish fires.

Resources: Le Roux, J. Ons Drakensteinse Erfgrond: Daljosaphat. Drakenstein Heemkring.

Schoeman, K. Early slavery at the Cape of Good Hope, Protea Book House, 2007.

Worden, N. ed. Trials of Slavery. Van Riebeeck Society, 2005.

4

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

PETER MURRAY CROSS

PM Cross — Paarl se kleremaker deur Johann Claassen Dit het alles begin met 'n dame van Engeland met 'n papiertjie waarop my naam geskryf gestaan het en toevallig deur my vrou raakgesien is toe eersgenoemde 'n navraag aan haar gerig het. 'n Dag daarna sou ek vir Claire Humphreys ontmoet en het die wêreld van Peter Murray Cross begin ontvou. By die Drakenstein Heemkring het ons wel 'n paar foto’s met die familienaam van Cross daarop aangeteken maar het nooit presies geweet wie is wie nie. Claire sou met haar eie foto’s en ander inligting meer lig werp op die persone in die foto’s en meer spesifiek van die van haar oupagrootjie, PM Cross.

Peter Murray Cross is gebore op 22.7.1869 in Hamilton, Skotland as die tweede oudste seun van John Cross en Agnes Murray en het, nadat hy eers in Australië 'n draai gaan maak het, op 25 Oktober 1893 met die skip, Australasian in Suid-Afrika aangekom. Hy bly vir een jaar in Kaapstad en verhuis daarna na die Paarl. Nie veel is bekend van hom in die eerste jare van sy verblyf in die Paarl nie maar ons weet hy was

Peter Murray Cross het in 1893 op die skip, die Australasian, in Tafelbaai aangekom. Regs: Peter en Agnes Cross op hulle troudag in 1895.

5

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

nie vir baie lank enkellopend nie, want op 23.4.1895 tree hy in die Toringkerk in die huwelik met Ella (Elsje) Maria Louw, 'n nooi van Wellington. Uit hierdie huwelik word nege kinders gebore. Heel gepas het een van die dogters die naam, Hamilton, gedra met verwysing na Peter se plek van herkoms.

Peter en Agnes Cross met hulle kinders. Š Claire Humphreys

Die Cross-kinders. Š Claire Humphreys 6

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

Korrespondensie tussen Louis Botha en Peter Cross Mooiplaats Wakkerstroom 26 November 1913 Dear Sir Per returning post, kindly send down some of your best and nicest samples to address below.

This gentleman as enquired where I have my suits made and as it is I naturally told him. Prices of samples to be from £4 — ….

Yours faithfully Louis Botha Piet Vermaas esq.

Mooiplaats Wakkerstroom Uit die Van Niekerk-versameling, Drakenstein Heemkring

Dit is nie bekend wanneer Peter met sy kleremaker besigheid begin het nie maar ten tyde van sy huwelik in 1895 word hy aangedui as kleremaker van beroep. As kleremaker was hy dan ook spoedig wyd en syd bekend want in 1913 skryf genl. Louis Botha – in daardie stadium die premier van die Unie van Suid-Afrika - vir Peter 'n brief waarin hy hom vra vir 'n kwotasie en dat hy van sy ‘best and nicest samples’ aan 'n kennis van hom moet stuur. Uit die brief blyk dit duidelik dat Peter die gereelde kleremaker van die generaal was.

Hoewel 'n bron of twee aandui dat die PM Cross gebou in 1899 opgerig is, is daar nie bewyse daarvoor nie. Volgens 'n kaart van die landmeter-generaal waarop erf 2139 aangedui word as synde die erf wat in 1903 aan PM Cross oorgedra word, verskyn daar geen gebou nie. Daar word wel in 'n latere aantekening melding gemaak van 'n serwituut gedateer 1922 met verwysing na 'n gebou op die erf.

Peter moes meer as uitstekend gevaar het met sy kleremaker besigheid aangesien hy meer as hierdie een bekende eiendom besit het.

Volgens ingediende planne het hy op 18.2.1930 aansoek gedoen om die aanbou van 'n nuwe eetkamer aan 'n bestaande woonhuis in die Hoofstraat; op 2.6.1931 planne voorgelê vir die oprig van vier woonstelle met Mediterreense-styl elemente; en op 18.1.1932 aansoek gedoen om die oprig van 'n veranda by 'n huis in Hoofstraat 245.

Peter se verlange na sy geboorteland het seer sekerlik dikwels plek gemaak in sy daaglikse handel en wandel en hoewel dit nie bekend is hoeveel keer hy daar gaan kuier het nie het ek 'n passasierslys van die skip, Queen Mary, opgespoor waar hy en sy vrou in 1939 vanaf Southampton op pad was na Kaapstad.

Claire het my voorsien van 'n foto wat gedurende 1945 geneem was in Banstead, Surrey, Engeland tydens nog 'n besoek deur hom en sy eggenote en wys waar hulle uitspan saam met familielede.

7

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

P.M. CROSS eiendomme: Die Cross-gebou vandag (bo) en in die vroeĂŤ 1900s (middel), en die woonstelle wat in die 1930s gebou is.

8

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

Dit is vir enige vakman altyd 'n trotse oomblik as hy/sy iets vir sy/haar familielede met sy/haar eie hande vervaardig het en hulle ewe trots daarvan gebruik kon maak.

Netso moes dit vir Peter 'n trotse oomblik gewees het toe hy op 'n dag vir al nege sy kinders klere kon laat aantrek wat deur homself vervaardig was.

Gelukkig het hy 'n foto daarvan laat neem want hoe dikwels wens ons dat daar tog 'n kamera of 'n fotograaf teenwoordig moes wees toe ons ouers of grootouers iets spesiaals vir ons vervaardig het, hetsy dit 'n rokkie of 'n trapkar was.

Danksy goed bewaarde knipsels van die Kaapse dagblad, Cape Times, kon ek die een en ander beriggies oor die familie raaklees en hoewel dit verband hou met botsings met die gereg, blyk dit uit die berigte dat hulle darem nou nie eintlik die skuldige partye was nie.   9

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

Die een geval handel oor een van die seuns by name, James, ook 'n kleremaker van beroep, wat op 'n dag tussen 'n groep gevangenes ingejaag het met sy voertuig.

Gelukkig vir hom was daar getuies wat gesien het dat hy wel gestop en gewag het totdat al die gevangenes na die oorkant van die pad (Hoofstraat) beweeg het voordat hyself voortgegaan het met sy reis. Bewerings is ook gemaak dat die bewaarder 'n grief teenoor James gehad het. Die landdros het uiteindelik die voordeel van die twyfel ten gunste van James laat geld en kon hy skotvry daarvan afkom.

In nóg 'n strafsaak was Peter se ander seun, Murray, 'n huurmotor eienaar, die klaer in 'n saak teen iemand wat hom verneuk het met die betaling van die nodige reis fooi (uitknipsel op vorige bladsy). Tog kan mens hieruit aflei hoe goedgelowig die mense van destyds was. Dat jy waarlik aan iemand wat jou geld skuld, die kleingeld op die verskuldigde bedrag voorskiet! Net om later te verneem dat die skuldenaar géén geld op sy naam het nie.

Op Donderdag 22.2.1951 verskyn daar ‘n kort, maar baie beskrywende berig oor Peter se afsterwe in die Paarl Post.

Spesiale vermelding word gemaak van sy laaste reis na sy familie in Engeland en ons weet ook nou dat sy een seun, John, 'n bekende atleet was, sy dogter Cornelia 'n dokter in Engeland en sy ander seun, Charles, 'n luitenant in die Britse lugmag was.

Uit die Paarl Post: Mnr. Peter Murray Cross (83) …. Twee jaar gelede, toe hy en mev. Cross oorsee was om sy 80ste verjaarsdag in sy geboorteplek, Hamilton, naby Glasgow, te vier … Hy laat sy eggenote en agt kinders na. Die oudste seun John, wat ’n bekende atleet was, is sowat twintig jaar gelede oorlede. Van die ander is twee al jare lank in Britanje, t.w. die oudste dogter, dr. Cornelia Winter en die jongste seun Charles, wat ’n luitenant in die Britse lugmag is. Die begrafnis vind vandag plaas om 3 nm vanuit die Noorder-Paarlse NG kerksaal.

Beide Peter en sy eggenote se grafte is in die Parys begraafplaas van die Paarl.

10

Nuus vanuit De Oude Woning

Vol.6.1

Junie 2017

Links: Claire Humphreys (regs) met haar ma, dogter en oom tydens ’n besoek aan die Paarl. Bo: Claire het in 2000 hierdie ou reklamebord vir P.M. Cross & Co ontdek.

Claire het ook tydens 'n vorige besoek in 2000 aan die Paarl, foto’s geneem van haar grootjies se huis – Hoofstraat 215 - aan die agterkant van die PM Cross gebou. Dit was tydens dié foto geleentheid dat sy heel toevallig op 'n belangrike deel van haar oupagrootjie se geskiedenis afgekom het – 'n reklamebord vir sy kleremaker besigheid.

Navrae oor wat intussen daarvan geword het, het geen vrugte afgewerp nie. Nietemin is mens bly oor die foto wat behoue gebly het al is dit dan nou net om weer die Paarliete te laat terugverlang na 'n tyd toe die kleremaker(s) van die dorp 'n belangrike persoon in die gemeenskap was, na 'n era toe dit nie so maklik was om bloot net in 'n winkel in te stap met die hoop dat daar vir jou 'n nommerpas kledingstuk op die rak sou wees nie.

Afgesien daarvan het persoonlik vervaardigde kledingstukke soos 'n snyerspak, ekstra status aan die draer daarvan verleen.

Bronne: Me Claire Humphreys Die Kaapse argiefbewaarplek Die kantoor van die Landmeter-generaal Cape Times – verskeie uitgawes Gribble versameling – Drakenstein Heemkring Albertyn, Elizabeth, Die Argitektuur van die Paarl tussen die twee Wêreldoorloë – 'n ondersoek. 1992. (Proefskrif).

Kerk rekords van die Noorder-Paarl gemeente www.findmypast.com www.nytimes.com

Kultuurhistoriese

© 2017 Johann H Claassen 11