ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΛΗΝΟΥ "ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ" by John Var

ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ "ΑΘΗΝΑ" Ίκκοκράτους 6, 'Αθήνα Τ. 143 — 6 3 8 .

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ

ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ

ΠΟΙΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΑΝΟΙΓΟΝΤΑΙ ΜΠΡΟΣΤΑ ΕΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ

ΑΘΗΝΑ 1971

ΠΡΟΛΟΓΟΣ "Οταν άναφέρεται τό ΰνομα τοΰ Δημήτρη Γληνού ξεπηδάει μπροστά μας όλόκληρος ή θ ι κ ό ς κ ό σ μ ο ς . Αύτή τήν πλευρά, τοΰτο τόν προμηθεϊκό άγώνα θά προσπαθήσω, όσο γίνεται, νά δώσω. Νομίζω άκράδαντα, δτι τά έλατήρια πού τόν ώθησαν σέ δσα μεγάλα έπραξε ήταν κατεξοχήν ήθικοκοινωνικά. Νά δώσω τά μακρυχράνιο μαρτυρικό άγώνα, τό άνέβασμα καΐ τό λυτρωμό του. Ή τοτινή νεολαία 1917 - 1920 άκολουθήσαμε τοΰτο τόν άνθρωπο, άπό ζωντανό ίνσπχτο καϊ λογική συνέπεια, σάν «όδηγητή σ' 6να καλύτερο κόσμο». Τοΰ είμαστε πιστοί, έπειδή δέ γινόταν γιά μας άλλιώτικα, γιατί τούτη ή έμπιστοσύνη ήταν της ϊδιας μας τής ΰπαρξης ή έπιβεβαίωση. Αυτός ô άνθρωπος γνώριζε τήν τέχνη του κι έβαζε τά θεμέλια—είμαστε βέβαιοι—γιά τό ύψηλό οίκοδόμημα κάθε μελλοντικής άξίας. θαυμάζαμε τη ζωή του πού ήταν μιά καθημερινή παλληκαρίσια αύτοβεβαίωση, μιά έκπόρθηση κάθε έναντιότητας. θαυμάζαμε τήν πληρότητά του, τήν άδάμαστη θέληση γιά τό άγαθό, τό άληθινό, τό δίκιο. Ή ζωή μας κοντά του κα7

θημερινά δονίζονταν άπό υψηλούς τόνους. Στεκόταν μπροστά στά μάτια της τοτινης νεολαίας αύτή ή καταπληχτική μορφή του σάν ή κατεξοχήν έθνεγερτική φυσιογνωμία στίς πρώτες δεκαετίες τοϋ αΙώνα. Άσκοΰσε στούς γύρω του μιάν άνείπωτη γοητεία καΐ μαζί μιάν άνάταση ήθική. Πραγματικά, δποιος πλησίαζε τό Γληνό Επρεπε νά γδυθεί της άμαρτίας τό ντύμα. «Ή άλήθεια πρέπει νά είναι ό κανόνας της ζωής μας». Oi νεαροί 6παδοί του τότες έμπνεόμαστε 8χι τόσο άπό τή βαθιά του έπιστημοσύνη, δσο άπό τό παράδειγμά του καΐ τήν ήθική είδή του. Τήν είδή, που σ' δλη τή ζωή κατόπιν ή παρουσία της στάθηκε ό χρυσός κανόνας της ζωής μας : «'Ακολουθείστε τή ζωή, Ελεγε. Υπηρετείστε τήν άλήθεια, σπάστε τΙς άλυσίδες της ψευτιάς. 'Ελεύτερος είναι έκεϊνος πού υποτάσσεται στήν άναγκαιότητα». Kai μαχόταν ό Γληνός, ένω ή 'Αντίδραση λυσσομανούσε γύρω του. Είναι είκοσι όχτώ χρόνια άπό τό θάνατό του. 'Αλλά ή παρουσία του διαπιστώνεται καΐ τώρα παντοΰ. Διαποτίζει όλόκληρο τό λαϊκό κίνημα καΐ στόν Ιδεολογικό τομέα μά καΐ στήν πράξη. Σέ κάθε κρίσιμη στιγμή γίνεται όδηγητής. ΤΗταν βέβαιος πώς θά νικήσει ό λαός. Τό είχε πεϊ π ρ ο φ η τ ι κ ά μιλώντας γιά τό σκοπό τής Παιδαγωγικής 'Ακαδημίας στίς 5 Νοεμβρίου 1924. Άφοΰ σκιαγράφησε τό Εργο τοϋ 'Ιδρύματος καΐ έδειξε τό χρέος των 'Ακαδημιτών νά βοηθήσουν στήν έφαρμογή του, τελείωσε μέ τοΰτα τό λόγια : «Εμείς μιά υπόσχεση μπορούμε νά δώσουμε, δτι θά βάλουμε δλη μας τή δύναμη, δλη μας τήν ψυχή στήν ύπηρεσία αύτοΰ τοϋ Εργου. Kai είμαι βέβαιος, δτι κι âv άκόμα συσκοτιστούν προσωρινά oi σκοποί άπό τό πνεΰ8

μα τοΰ κακοΰ, πού σκορπίζει πάντα τήν άποπνιχτιχή του άναθυμίαση στή δύσμοιρη Ελλάδα γύρω άπό κάθε ζωντανό έργο, καϊ άν άκόμη πνίξουν ο! άναθυμιάσεις αυτή τήν προσπάθειά μας, θά έλθει χωρίς άλλο ή μέρα, πού θά λάμψει ό ήλιος της νέας ζωής σκορπίζοντας 8λα τά σκοτάδια. Πάντα έμείς πιστεύουμε, δτι ό λαός μας δέν είναι προορισμένος νά πεθάνει ή νά σέρνεται άδοξα στήν ούραγία των άλλων πολιτισμένων λαών. Έμείς πιστεύουμε, πώς ό λαός μας μπορεί νά δώσει πολύτιμα στοιχεία στήν άνθρωπιστική διάταξη τοΰ κόσμου. Κι δν αύτό είναι άληθινό, τότε χωρίς άλλο θά έλθουν άπό τό έθνος αύτό κι oi συνεχιστές τοΰ έργου πού άρχίζει σήμερα». Καΐ δόθηκε όλόψυχα στό φωτισμό τοΰ λαοΰ. Ό Γληνός ήταν άριστα έπιστημονικύ συγκροτημένος, δμως τά έλατήρια πού τόν ώθησαν στϊς γραμμές των άγωνιστών γιά τή δικαιοσύνη καϊ έλευθερία ήταν ήθικά. "Αρπαξε μέ έμπιστοσύνη τά δπλα τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού γιά νά πετύχει τήν ήθικοποίηση, τήν «πληρότητα τοΰ άνθρωπου». Δέν ήταν μόνο ή έπιστημοσύνη πού τόν έδεσε άρρηκτα στόν έπιστημονικό σοσιαλισμό παρά Kai τά ήθικά συναισθήματα καϊ oi ήθικές άρχές του. Στίς δύσκολες, θυμάμαι, ώρες πού περνοΰσε δέν ήταν μόνο ή έπιστημοσύνη πού τόν έστηνε άκλόνητο βράχο, τόν όδηγοΰσε τό χρέος νά κρατεί τή συνείδηση άγρυπνη. Τόν στήλωνε καϊ τόν φτέρωνε ή χαρά τοΰ άγωνα γιά δικαιοσύνη καΐ έλευθερία. Σέ κάθε διωγμό, σέ κάθε προπηλακισμό, σέ κάθε κατασπίλωση δυνάμωνε ή πεποίθησή του, δτι oi άγωνες δέν πδνε χαμένοι, πώς τελικά θά νικήσει ή άλήθεια. Μοΰ είπε στό νοσοκομείο «Έλπίς» πού ήταν περιορισμένος στό θάλα9

μο ιών μελλοθανάτων : «Ό άγώνας είναι χαρά, ό θάνατος άκόμα γιά τέτοιον άγώνα είναι μεθύσι καϊ χαρά». Όδηγητική του άρχή ήταν τοΰτο : «Μόνο δμα λυτρώσουμε καϊ δραστηριοποιήσουμε δλες τΐς δημιουργικές δυνάμεις μπορεί ή κοινωνία, μέ άνάλογη όργάνωση τής έξωτερικής της υφής καϊ μέ μέσο τήν άπολευτερωμένη παραγωγική δύναμη, νά διατηρηθεί Kai và έξυψωθεΐ». Μπορεί αύτό và φαίνεται στενά οίκονομικό αίτημα καϊ ξερό, μά δσο τό σκέφτεσαι, τόσο βλέπεις πώς δονίζεται άπδ άσταμάτητη Kai άνείιτωτη αύτοθυσία, γιατί τότε γεννιέται μιά προμηθεϊκή θέληση γιά άναγέννηση. Μιά βαθύτατη συμπόνια γιά τήν άνθρωπότητα όλόκληρη άναπηδάει. Πίστευε, ό Γληνός, πώς δταν μιλάμε γιά παιδεία πρόκειται δχι γιά μιά έξωτερική μόρφωση, παρά γιά τή διάπλαση της άνθρωπότητας «μέσα στό παιδί». Kai Εβλεπε πώς ή ύψωση τοΰ λαοΰ μπορεί νά γίνει μέσα σ* êva «σχολείο παραγωγής». Έδω άφιέρωσε τά ταλέντο του, τήν άνθρωπιά του καϊ στό τέλος καϊ τήν Ιδια τή ζωή του. Ό Σίσυφος βρήκε τόν τρόπο νά λυτρωθεί, νά βγει στό ξέφωτο. Πίστευε πάντα στόν ήθικό χαρακτήρα, καϊ τόν πμοΰσε Ισάξια μέ τήν πνευματική δύναμη κι άποζητοΰσε τό μεταπλασμό τοΰ άνάποδου τούτου κόσμου. Γι' αύτό είδε στό έργατικό κίνημα Kai τΐς έργατικές όργανώσεις τό μέσο νά υψώσει τΙς μάζες δχι μόνο οίκονομικά παρά καϊ ήθικά καϊ πνευματικά. "Εβλεπε δτι ή έργατική κίνηση £κανε πραγματικά τΙς έργατικές μάζες ήθικά δυνατές. "Εβλεπε δτι ëva μαζικό κίνημα, δπως τό έργατικό, μέ τά αΐτήματά του τά οίκονομικά καϊ τΙς διεκδικήσεις γιά έλευθερία καϊ δικαιοσύνη, μόρφωση καϊ φω-

μί, είναι Ενα ένιαΐο δλο καΐ δέ μπορεί παρά νά έπενεργεϊ ήθικά. 'Από τήν ίδια τή ζωή του ό Γληνός είχε γνωρίσει δλες τΐς τάζεις, άπό τήν κατώτερη ώς τήν άνώτατη, κι έβλεπε πώς δλοι δσοι ζητούσαν δημοκρατική έξέλιξη δέν τό έκαναν μόνο παρορμημένοι άπό έπιστημονικές γνώσεις, παρά άπό τόν πόθο γιά έλευθερία, άλήθεια καΐ άγάπη. Δέν υποτιμούσε τό ρόλο τής άνάγκης σόν έλατήριο, δμως ή ϊδια ή άνάγκη, έλεγε, πρέπει νά μετατραπεί σέ αίσθήματα καΐ σέ Ιδέες κι έπειτα νά νικήσει. "Οποιος τήν άνάγκη δέν συλλάβει μέ τή σκέψη, αύτόν ή άνάγκη δέν τόν σπρώχνει σέ πράξεις συνειδητές καΐ στήν δημιουργία, παρά άνέχεται βουβά κείνο πού δέν αίστάνθηκε καΐ δέ συνέλαβε λογικά. Στή συνειδητοποίηση της άνάγκης, δμως, όδηγεϊ τόσο ή ήθική έγερσιμότητα δπως καΐ ή πνευματική. Ό Γληνός πείστηκε, δτι ή δημοκρατική παιδεία είναι άπό τά κύρια αΐτήματα τοΰ λαοΰ, δπως είναι καΐ τό αίτημα γιά φωμί, γιά έλευθερία καΐ είρήνη. Υποστήριζε, δτι ή μόρφωση δλου τοΰ λαοΰ, τό δημοκρατικό σχολείο, δέν είναι ζήτημα μόνο τοΰ έκπαιδευτικοΰ κόσμου παρά «έθνική υπόθεση». Αύτής της έθνικής υπόθεσης γίνηκε άπόστολος. Ρόζα 'Ιμβριώτη

ΔΗΜΗΤΡΗ

ΓΛΗΝΟΥ

ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ

Τ6 χχ(μ<νο ocM πρωπ9ημο<η*&ττρα <ττ6 «Δελτίο 'Εχπαιόβν χικοΰ 'Ομίλου», τόμος 9, 'Αθήνα 1922, μαζί μ* τήν ιΐσαγωγή πού άχολουβΰ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 16

Τό πρώτο μέρος τής μελέτης αύτής δημοσιεύτηκε στό Δελτίο 5, 1915, σελ. 47-62, μέ τόν τίτλο Δ. Φ ω τ ε ι ν ο 0 : "Εθνος καϊ Γλώσσα. Τό πρόβλημα πού έδωκε άφορμή στή μελέτη είναι τό Ακόλουθο. Ot όπαδοί τής καθαρεύουσας ύποστηρίζουν, δτι μ' αύτήν τό έθνος πετυχαίνει δυό μέγιστα Αγαθά α') σφιχτή έθνικήν ένότητα Ανάμεσα στούς σημερινούς Έλληνες πού είναι διασχορπισμένοι σ* Εύρώπη καϊ 'Ασία καϊ πολλοί είναι ξενόφωνοι β') ζωντανή καϊ Αμεση ένότητα μέ τό δοξασμένο παρελθόν τής φυλής, έπομένως Ιστορική συνείδηση γόνιμη γιά τή σύγχρονη ζωή. Τά δυό αύτά Αγαθά καταστρέφει ό δημοτικισμός, διασπώντας την έθνιχήν ένότητα xal άπομακρύνοντάς μας &πό τό παρελθόν. Στό πρώτο μέρος τής μελέτης έξετάστηκε ή πρώτη κατηγορία. 'Αποδείχνεται έκεϊ, δτι τήν έθνιχή ένότητα τή δημιουργεί πρώτ' άπ' δλα ή σ υ ν ε ί δ η σ η καϊ ή π ί σ τ η τών όμοεθνών Ανθρώπων, πώς Ανήκουν στό Γδιο Εθνος καϊ είναι σφιχτότερα δεμένοι xal όμοιότεροι Αναμεταξύ τους παρά μέ τούς Ανθρώπους, πού Ανήκουν

σέ άλλα έθνη. Ή γλώσσα δέν είναι έπομένως οδτ« δ πρώτος οδτε δ μόνος συντελεστής τής έθνικής ένότητας. Μα καϊ άν τδν άπομονώσωμε καϊ ίξετάσωμε συγκριτικά άπό τήν άποψη αδτή τήν καθαρεύουσα χαΐ τή δημοτική, άποδείχνεται καϊ γλωσσολογικά xal κοινωνιολογικά άπδ τήν άποτυχία τής καθαρεύουσας στή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α , στό σ χ ο λ ε ι ό καϊ στήν ά φ ο μ ο ί ω σ η των ξενοφώνων ή άνεπάρχεια τής καθαρεύουσας γιά νά δυναμώνη καϊ διατηρή τήν ψυχική έπαφή καϊ ένωση τών 'Ελλήνων. "Ετσι ή πρώτη κατηγορία των δπαδών τής καθαρεύουσας ένάντια στή δημοτική άντιστρέφεται δλοχληρωτικά.

α. Ούσία τής Ιστορικής ένότητας Ή ιστορική ένότητα τοΟ ί θ νου ς είναι τό δεύτερο μεγάλο αγαθό, πού κινδυνεύει άπό τήν έπικράτηση τής δημοτικής. ΚαΙ άν ύπήρχε τέτοιος κίνδυνος θά 'πρεπε καΐ μείς ol δημοτικιστές νά παραιτηθοϋμε άπό τήν άξίωαη νά γ£νη δργανο τοΟ γραφτοϋ λόγου ή δημοτική, άφοϋ άγαποϋμε τό έθνος μας καΐ γιά τό καλό του άγωνιζόμαστε. Μά είναι άραγε άληθινός καΐ αύτός ό κίνδυνος ή μόνο φάντασμα πλασμένο άπό ιδέες λανθασμένες; Αύτό θά έξετάσωμε τώρα. Ή ϊννοια τής Ιστορικής ένότητας πρέπει νά ξεχωριστή σέ δυό Ιδιαίτερα στοιχεία. Σ τ ή ν άντικειμενική Ι σ τ ο ρ ι κ ή σ υ ν έ χ ε ι α ένός λαοϋ καΐ σ τ ή σ υ ν ε ί δ η σ η αυτής τής συνέχειας. Αντικειμενική Ιστορική συνέχεια ίχομε, δταν Ινας λαός άπό τήν άρχή που φάνηκε στήν Ιστορία ξακολούθησεν άδιάκοπα νά όπάρχη χωρίς δηλ. νά 'θρη καμιά έποχή γενικοΟ έξολοθρεμοΟ τής φυλής ή χωρίς νά γίνη τοΟτο άνακάτεμα αίμάτων, πού ό πρωτόγονος φυλετικός χαραχτήρας τοΰ λαοϋ νά ί χ η σβήσει μαζί μέ τά οικοδομημένα άπάνω σ' αυτόν ψυχικά άποκρυσταλλώματα άπό τήν ώς τότε Ιστορική ζωή του. ΤοΟ είδους αύτοϋ τήν Ιστορική συνέχεια μ&ς τήν άρνήθηκαν καθώς ε!ναι γνωστό μερικοί νεώτεροι Ιστορικοί ύπο-

στηρίζοντας, πώς σέ μιά περίοδο τής Ιστορίας μας έρημώθηκε ή Ελληνική γι) άπό τούς κατοίκους της πού ήταν άπόγονοι τών άρχαίων 'Ελλήνων καΐ στή θέση τους ήρθαν φϋλα Σλαβικά, πού άποτελοΟν μαζί μέ τούς 'Αρβανίτες τό σημερινό πληθυσμό τής Ελλάδας. Ώ θεωρία αύτή πολεμήθηκε καΐ έπεσε. Γιατί άπόδειξαν άλλοι Ιστορικοί καΐ ξένοι καΐ δικοί μας, πώς ό Ελληνισμός διατηρήθηκε, πρό πάντων στίς πολιτείες, μ' δλο τό κύμα τών ξένων λαών, πού πλημμύρισε σέ ώρισμένες έποχές τή χώρα μας καΐ πώς τ' άπομεινάρια τών ξένων αύτών λαών άπορροφήθηκαν δλότελα άπό τόν έλληνικό πυρήνα, έτσι πού σήμερα ή σλαβική έπίδραση είναι δλως διόλου άσήμαντη στήν Ελλάδα καΐ τά σημάδια της έμειναν μόνο σέ μερικές τοπωνυμίες καΐ σέ μερικά ήθη καΐ έθιμα ώρισμένων έλληνικών τόπων. Μά όσοδήποτε πολύ κι £ν είναι τό ξένο αίμα, πού χύνεται μέσα σ' ένα λαό, ή σημασία του δέν είναι άπόλυτη (ώς πρός τήν ιστορική συνέχεια καΐ δχι γενικά βιολογικά), δσο δέν έπηρεάζεται τό δεύτερο, τό πολύ πιό σημαντικό στοιχείο τής ιστορικής ένότητας. ΚαΙ τό στοιχείο αύτό είναι ή σ υ ν ε ί δ η σ η τ ή ς Ι σ τ ο ρ ι κ ή ς σ υ ν έ χ ε ι α ς . "Οπως δταν έχω μέσα στά κατάβαθα τής ψυχής μου τήν άκλόνητη πίστη, πώς είμαι "Ελληνας καΐ θέλω νά ένώσω τήν τύχ η μου μαζί μέ τούς "Ελληνες άδελφούς μου, άποτελώ μέρος άναπόσπαστο τοΟ έθνους τοΟ έλληνικοΟ τοΟ σημερινοΟ, έστω έάν φυλετικά είμαι Σύρος ή 'Αρβανίτης, έτσι καΐ δταν Εχω μέσα μου τήν πίστη πώς είμαι άπόγονος τών άρχαίων Ελλήνων, δταν έχω δηλ. τή συνείδηση τής Ιστορικής συνέχειας, είμαι άληθινά άπόγονός τους, έστω καΐ άν τρέχη στίς φλέβες μου όποιοδήποτε αίμα, άρκεΐ αύτή τή συνείδηση νά τή στηρίζουν τά γενικά ψυχολογικά κληρονομικά στοιχεία, πού

βρίσκονται μέσα ατά κοινά γνωρίσματα τοΟ χαρακτήρα στή γλώσσα, στίς παραδόσεις, στά ήθη καϊ ίθιμα καϊ στίς θρησκευτικές δοξασίες καϊ στά κοινά έθνικά Ιδανικά. Καϊ αάτή ή έσωτερική πίστη, ή συνείδηση τής Ιστορικής συνέχειας δσοδήποτε καϊ άν σκοτίστηκε κάποτε άπό τή χριστιανική συνείδηση, πού σέ ώρισμένες έποχές άπό θρησκευτικούς λόγους ήρθε σέ άντίθεση πρός τόν άρχαΐον έλληνικό κόσμο, τ ό ν έ θ ν ι κ ό , δμως Ιμεινε πάντα στά βάθη τής ψυχής των Ελλήνων καϊ γρήγορα ξύπνησε ζωντανή καϊ σά φωτεινή γραμμή τήν παρακολουθούμε πότε ώχρότερη καϊ πότε ζωηρότερη άνά|ΐεσα στόν κόσμο τό Βυζαντινό, γιά νά τή δοϋμε νά φωτίζη κηρυγμένη άπό τά χείλη τοϋ τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα δλη τή σκοτεινή νύχτα τής έλληνικής δουλείας. "Ετσι λοιπόν στό ίθνος τό έλληνικό βρίσκονται και τά δυό στοιχεία τής Ιστορικής ένότητας καϊ τό ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό δηλ. ή άδιάκοπη ζωή τής φυλής μας άπό τούς άρχαιοτάτους χρόνους ώς σήμερα καϊ τό ύποκείμενο δηλ. ή σ υ ν ε ί δ η σ η , πώς έμείς είμαστε ή ϊδια φυλή των άρχαίων Ελλήνων μόλο πού ήρθαν στή χώρα μας σέ διάφορες έποχές πολλοί ξένοι λαοί καϊ άνακατώθηκαν μαζί μας. Καϊ άφοΟ τόσο βαθιά ριζωμένη βρίσκεται στήν ψυχή δλων των 'Ελλήνων αύτή ή πίστη, δέν μπορεί βέβαια πιά σήμερα νά κινδυνέψη άπό πουθενά καϊ δλοι ol φόβοι είναι μάταιοι. "Ας έξετάσωμε δμως ούσιαστικώτερα τό πρόβλημα. Τί είναι κείνο πού γεννά καϊ κρατεί ζωντανή τήν Ιστορική συνείδηση μέσα στήν ψυχή ένός λαοϋ; Ot όπαδοί τής καθαρεύουσας τονίζουν πρό πάντων τ ή λ ό γ ι α π α ρ ά δ ο σ η καϊ κοντά σ* αύτή τ ή γ λ ώ σ-

σα τ ή ς έ κ κ λ η σ ι ά ς , πού etvai στοιχείο της σημαντικό. Kai λέγουν: ή λόγια παράδοση μ&ς ένώνει κατ' ευθείαν μέ τόν άρχαΐο κόσμο, ένώ ή δημοτική γλώσσα μδς μακραίνει άπό τή μελέτη τών άρχαίων συγγραφέων καϊ άπό δλα τά σημαντικά δημιουργήματα τοΟ έλληνικοΟ πνεύματος, άρα έξασθενίζει τήν Ιστορική μας συνείδηση, μας άποσπά άπό τό παρελθόν καϊ μας περιορίζει στό παρόν, πού είναι τόσο πενιχρό. Μας άποσπά δμως άκόμη καϊ άπό τή γλώσσα τής έκκλησιάς, ένώ ή έκκλησιά ήταν τό κέντρο τής πνευματικής ζωής τοΰ έθνους σ' δλο τό μεσαίωνα καϊ τους χρόνους τής δουλείας. "Αρα μας μακραίνει ή δημοτική γλώσσα καϊ άπ' αυτή τήν όρθόδοξη πίστη πού έσωσε καϊ σώζει τό Εθνος. Kai δμως ή Ιστορία μας δείχνει πώς πολύ σημαντικώτεροι συντελεστές γιά τήν ιστορική συνείδηση άπό τή γραφτή γλώσσα καϊ τή λόγια παράδοση καϊ γλώσσα τής έκκλησιάς είναι ή γ λ ώ σ σ α πού μιλάει ένας λαός, ο I π α ρ α δ ό σ ε ι ς του, τά τ ρ α γ ο ύ δ ι α καϊ τά π α ρ α μ ύ θ ι α του, τά ή θ η καϊ έθιμα, τά κ ο ι ν ά έ θ ν ι κ ά Ιδανικά καϊ ή ψ υ χ ι κ ή σ ύ σ τ α σ η κ α ϊ ρ ο π ή τ ο υ . Γιατί αύτά πρό πάντων τά στοιχεία καϊ τόν άντικειμενικό χαρακτήρα ένός λαοΟ καθορίζουν καϊ τήν συνείδησή του δημιουργούν. Ή λόγια παράδοση καϊ ή γλώσσα τής έκκλησιάς πουθενά δέν είχε τή δύναμη ν ά δ ώ σ η Ι σ τ ο ρ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η , έκεϊ πού τά άλλα στοιχεία ήταν ξένα. Στούς Άγγλοσαξωνικούς λαούς όλόκληρη χιλιετηρίδα έπενεργοϋσε ή λατινική λόγια παράδοση καϊ ή λατινική γλώσσα τής καθολικής έκκλησιάς. Ποιός άπ' αύτούς πήρε Λατινική συνείδηση; 0( Ρωμανικοί δμως λαοί μ έ τ ό ν ά μιλοΟν

γλώσσα λατινογενή βρήκαν δλοι τόν έαυτό τους συγγενή πρός τό λατινικό κόσμο. Τρανό παράδειγμα ή Ρουμανία. Χωρισμένος δ Ρουμανικός λαός άπό τή Λατινική οίκογένεια καΐ τοπικά καΐ πνευματικά, Ιχοντας όρθόδοξη θρησκεία, έπηρεασμένος άπό τήν έλληνική λόγια παράδοση καΐ τήν έλληνική έκκλησία, ποϋ βρήκε τήν ψυχική του συγγένεια καΐ τήν Ιστορική του συνείδηση; Έκεΐ πού τόν ώδηγοΟσε ή γλώσσα πού μιλοΟσε. Κάθε λαός πού ξυπνάει μέσα του ή φυλετική συνείδηση άναζητάει τό είναι του σ' αύτά τά ζωντανά σημάδια τής ψυχής του καΐ τής Ιστορίας του, στή γλώσσα του, στις παραδόσεις του, στά τραγούδια του. Τό Γδιο μδς δείχνουν οΕ Ρουτένοι, ο[ Φιλλανδοί, οί Ούγγροι, ol 'Ιρλανδοί. Ό λ ο ι έκατοντάδες χρόνια κάτω άπό άλλη λόγια παράδοση καΐ Ικκλησιαστική, μόλις ξυπνήσουν φυλετικά άναγνωρίζουν τόν έαυτό τους σ' έκεΐνα τά στοιχεία. ΚαΙ άκόμα βλέπομε πώς δπου ίνας λαός καΐ δταν καταχτήθηκε δλότελα κατώρθωσε νά μεταδώση στόν καταχτητή τή ζωντανή του γλώσσα, τόν άπορρόφησε ψυχικά καΐ τοΟ μετάδωκε τή δική του έθνική συνείδηση. Αύτό ίγινε λ.χ. σ' δλους τούς Γερμανικούς λαούς πού κατάχτησαν χώρες λατινικές καΐ άπορροφήθηκαν έθνικά άπό τούς καταχτημένους, γιατί πήραν τή γλώσσα τους καΐ τόν πολιτισμό τους στή Γαλλία στήν 'Ιταλία, στήν 'Ισπανία. Παρατηρώντας λοιπόν έ ξ ά ν τ ι δ ι α σ τ ο λ ή ς τή δύναμη τών διαφόρων συντελεστών τής Ιστορικής συνείδησης έκεϊ πού ήταν διαφορετικοί, μποροϋμε νά συμπεράνωμε ποιά έπίδραση είχε ό καθένας τους στήν δπαρξη καΐ τή ζωντάνια καΐ τής δικής μας. Κι έτσι βρίσκομε, δτι δχι μόνο δέν είναι οί μόνοι παράγοντες γιά τήν Ιστορική συνείδηση ή λόγια πα-

ράδοση καΐ ή γλώσσα τής Εκκλησιάς, μά δέν είναι καΐ ot σπουδαιότεροι. Βέβαια Ιχουν τή σημασία τους. Έκεΐ πού προϋπάρχουν τά άλλα, τά ούσιαστικώτερα στοιχεία, χωρίς άλλο ένεργοΟν καΐ αύτοί, δυναμώνοντας τή συνειδητοποίηση. Υπάρχουν δμως ώρισμένες Ιστορικές συνθήκες καΐ μορφές τής ζωής, πού ot παράγοντες αύτοί μπορούν άντί νά είναι εύεργετικοί νά γίνουν έπικίνδυνοι στό μέλλον όλόκληρο μιανής φυλής. Αύτό συμβαίνει δταν άπό μονομερή ύπερτίμηση τής λόγιας παράδοσης καΐ τής έκκλησιαστικής γλώσσας γίνεται προσπάθεια νά κανόνιστή δλη ή πνευματική τοϋ ίθνους μόνο άπό τά δυό αύτά στοιχεία καΐ νά παραγνωριστοϋν καΐ καταπνιχτούν δλοι ot παράγοντες, ol ούσιαστικώτεροι, ot θεμελιωδέστεροι, ot ζωτικώτεροι. Ot περισσότεροι λαοί τής Εύρώπης πέρασαν άπό μιά τέτοια Επικίνδυνη στιγμή καΐ βγήκαν νικηφόροι. Ή λατινική λόγια παράδοση καΐ ή γλώσσα ή νεολατινική τής καθολικής Εκκλησιάς δέ μπόρεσαν νά σβήσουν τό άνθισμα τών έθνικών γλωσσών καΐ τής νεώτερης έθνικής λογοτεχνίας στόν καθένα τους. Τό Ελληνικό Εθνος Εχοντας στό παρελθόν του μιά παράδοση πιό περίλαμπρη καΐ μέ περισσότερη άπόλυτη άξία άπό τή λατινική καΐ Εχοντας άκόμη τήν Επίδραση άπό τή γλώσσα τής Εκκλησιάς του, πού είναι άποκλειοτικότερα Εθνική καΐ σφιχτά δεμένη μέ τήν Ιστορική ζωή τής φυλής, βρέθηκε μπερδεμένο στό πρόβλημα αύτό μέ δρους βαρύτερους άπ' τ' άλλα Εθνη. ΙΥ αύτό δμως καΐ ο( κίνδυνοί του ήταν καΐ είναι μεγαλύτεροι. Τό γλωσσικό ζήτημα είναι βαθύτατα κα'ι ούσιαστικώτατα Εθνικό. Κι αύτό Εξηγεί τό άπόλυτο Ενδιαφέρον, πού προκαλεί σέ δλους τούς άνθρώπους, πού στοχάζονται καΐ πονοϋν γιά τό μέλλον τοΟ Εθνους. Γιατί φυσικά Εκείνο πού Ενδιαφέ-

ρει ύπέρτατα κάθε άνθρωπο άπό τήν ίθνική άποψη είναι τό πώς θά ζήση σέ κάθε στιγμή τής χρονικής έξέλιξης ή φυλή του, τό πώς θά συντρέχουν δλες ot πηγές τής ψυχικής δυναμικότητας είτε άπό τά περασμένα είτε άπό τά τωρινά γιά ν' άντικρίζη ή φυλή του τούς πραγματικούς δρους τής ζωής καϊ νά γίνεται κυρίαρχη άπάνω σ* αύτούς κατά τέτοιο τρόπο, πού καϊ τό άτομο νά βρίσκη γύρω του εύνοϊκούς δρους γιά τήν πλέρια του άνάπτυξη καϊ τό σύνολο νά προβαίνη δημιουργώντας δλοένα άνώτερες καϊ σταθερώτερες άξίες πολιτισμού. Αύτή ή ιδεατή γραμμή, πού πρέπει νά σημειώνη τό δρόμο γιά τήν Ιστορική έξέλιξη τής φυλής, πρέπει νά είναι καϊ όδηγήτρα στήν κρίση μας γιά τή θετική πορεία, πού παίρνει τό ίθνος μας. Kol κανένα άλλο στοιχείο ρωμαντικό, άγάπες στά περασμένα, ύποκειμενικές ροπές καϊ ποιητικές φαντασμαγορίες δέν πρέπει νά θολώνουν τό μάτι τοΟ φιλόσοφου παρατηρητή. Καϊ αύτή ή Ιδια γραμμή δδηγάει τήν κρίση μας καϊ δταν πρόκειται νά λύσωμε τό τωρινό πρόβλημά μας. Ό τ ι τό άρχαίο παρελθόν είναι ή πλουσιωτάτη άπό τΙς Ιστορικές πηγές τής ζωής μας καϊ δτι ή όρθόδοξη πίστη μπορεί νά είναι γιά τό έθνος μεγάλο άγαθό, είναι δόγμα κοινό καϊ σέ μ&ς καϊ στους καθαρευουσιάνους. Έ διαφορά μας είναι στήν άντίληψη πού ίχομε γιά τά μ έ σ α πού μ' αύτά θά μπορούσαμε νά μετουσιώνωμε σέ πραγματική ήθική δύναμη τήν έπαφή μας μέ τΙς άνώτερες αύτές άξίες τοΟ πολιτισμού, πού ίχομε κληρονομήσει άπό τό παρελθόν. Ε κ ε ί ν ο ι λ έ ν ε δτι ή καθαρεύουσα, πού είναι κιόλας ή Ιδια δημιούργημα καϊ δείγμα άπό τήν έπίδραση τοΟ άρχαίου κόσμου καϊ τή δύναμη πού ίχει νά πλουτίζη καϊ νά πλαταίνη

τή ζωή μας, είναι καϊ τό μόνο μέσο γιά v i διατηρήσωμε τήν άμεση έπαφή μας μέ τόν κόσμο αύτό. Ε μ ε ί ς λ έ μ ε , πώς δχι μόνο δέν είναι κανένας κίνδυνος νά χάσωμε τήν έπαφή μέ τόν άρχαϊο κόσμο, άν ύψώσωμε τή δημοτική σέ κοινή γλώσσα, μά καϊ αύτός είναι 6 μ ό ν ο ς τ ρ ό π ο ς γιά νά πίνωμε άληθινά «δδωρ ζωής» άπό τΙς πηγές καϊ νά δυναμώνωμε τόν έαυτό μας Αφομοιώνοντας δσο είναι δυνατό περισσότερα στοιχεία άπό τόν άρχαϊο πολιτισμό. Ώ ς πρός τήν έκκλησία τό ζήτημα είναι κάπως διαφορετικώτερο, δπως θά τό Ιδοϋμε παρακάτω. θέλοντας δμως νά βροϋμε τή λύση τής πρώτης άντινομίας τής σχετικής μέ τόν άρχαϊο κόσμο, πρέπει νά έξετάσωμε τό πρόβλημα τοΟ Εστορισμού πού άπό τή μεριά πού μάς ένδιαφέρει μπορεί νά διατυπωθή στό έξής έρώτημα: Πώς είναι δ υ ν α τ ό νά ώ φ ε λ η θ ή Ινας λαός άπό τήν Ι σ τ ο ρ ί α γ ε ν ι κ ά καϊ Ιδιαίτερα άπό τή δ ι κ ή του ιστορία; Τό έρώτημα αύτό πολλές φορές τό πρόβαλαν ol κοινωνικοί έρευνητές σ' έποχές διάφορες καϊ άπό άφορμές καϊ δεδομένα καϊ προθέσεις διοιφορετικές. Μά ποτέ σέ καμιά έποχή καϊ γιά κανένα λαό πού προσπαθεί συνειδητά νά λύση τά φυλετικά του προβλήματα, δέν είχε τό έρώτημα τοϋτο τόσο βασική σημασία γιά τή ζωή του, δσο σήμερα γιά τόν Ελληνικό λαό. Καϊ μολονότι μιά έστω καϊ ύποσυνείδητη άπάντηση στό έρώτημα τοΟτο είναι χωρίς άλλο ή βάση καϊ τοΟ δημοτικισμού καϊ τοΟ άρχαϊσμοΟ, ή διανόησή μας άπάνω α αύτό μόλις βρίσκεται άκόμη στά πρώτα της δοκιμαστικά ψηλαφήματα.

β. Ίστορισμός Ή ζωή των άτόμων καΐ των λαών διαμορφώνεται άνάλογα μέ τήν ψυχική δύναμη, πού κατορθώνουν σέ κάθε στιγμή νά βάζουν σ' ένέργεια. Ή ψυχική ένέργεια τών κοινωνικών δμάδων άποκρυσταλλώνεται σύμφωνα μέ ψυχολογικούς καΐ κοινωνιολογικούς νόμους σέ ώρισμένες μορφές, πού μ' Ινα γενικό δνομα τΙς όνομάζομε ά ξ ι ε ς τ ο ϋ π ο λ ι τ ι σμού. Γλώσσα, θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς πεποιθήσεις, ή θ ι κ έ ς Ιδέες, κ ο ι ν ω ν ι κ ά καΐ πολιτειακά κ α θ ε σ τ ώ τ α , δίκαιο, ήθη καΐ έθιμα, φ ι λ ο σ ο φ ί α , έ π ι σ τ ή μ η , τέχ ν η , είναι οί άντιπροσωπευτικοί τύποι τών άξιών αύτών. Τά ιστορικά γ ε γ ο ν ό τ α καΐ δ τρόπος π ο ύ ά ν τ ι δ ρ ο Ο ν σ' α ύ τ ά ο ί λ α ο ί κ α ΐ τά ά τ ο μ α , μπαίνοντας στόν κύκλο τής ήθικής κρίσης τών άνθρώπων γίνονται έπίσης άξίες Ιστορικές. Στή δημιουργία τών άξιών τοΟ πολιτισμοΟ οδτε δλοι οί λαοί οδτε δλες οί έποχές είναι δμοιες. Γιατί κάθε λαός άνάλογα μέ τή φυσιολογική του ιδιοσυστασία καΐ τήν ψυχική του δυναμικότητα, άνάλογα μέ τις έπιδράσεις τοϋ φυσικού καΐ κοινωνικού του περιβάλλοντος, άνάλογα μέ τΙς ιστορικές συνθήκες τής ζωής του είναι λιγώτερο ή περισσότερο δημιουργικός. *Η περνά τή ζωή του μάλλον μέ παθητική στασιμότητα διατηρώντας παλιές άξίες κληρονομημένες άπό τούς προγόνους ή παρμένες άπό ξένους λαούς, ή δημιουργεί νέες μορφές προσαρμόζοντας διαρκώς τή ζωή του μέ τούς νέους δρους, πού φέρνει ή άδιάκοπη ροή τής Ιστορίας, σπρωγμέ-

νος άπό τό ίνστικτο, πού ζητά πάντα μέσα σ τ ό νέο τό τ ε λ ε ι ό τ ε ρ ο καI καλύτερο. Καϊ κάποιοι λαοί σέ ώρισμένες έποχές τί)ς Ιστορίας τους φτάνουν σέ τέτοια άρτιότητα ώς πρός μερικούς ή καϊ δλους τούς άντιπροσωπευτικούς τύπους άξιων τοΟ πολιτισμού, πού ο( μεταγενέστεροι άνθρωποι τΙς θεωρούν ώς τό τέλειο καϊ άνυπέρβλητο, τούς δίνουν άπόλυτη καϊ μόνιμη άξία. Είναι ot κλασικές έποχές. Kai μέσα σ* αύτές ξεχωρίζει γιά τήν πρωτοτυπία καϊ τήν άπλότητα, γιά τήν δλοκλήρωση και τήν κλασικοποίηση πολλών μαζί άντιπροσωπευτικών άξιών ή άρχαία έλληνική δημιουργία. "Ετσι ή Αθήνα στόν Ε ' αΙώνα ύψώνεται άκτινοβόλα κορυφή μέσα στήν έλληνική καϊ τήν άνθρώπινη Ιστορία. Τί γίνονται λοιπόν οί άξίες αύτές τοΟ πολιτισμού; Ποιά σημασία ίχουν γιά τούς μεταγενέστερους άνθρώπους; Πώς μπορούν νά ίχουν έπίδραση στή ζωή τους καϊ στή δημιουργική τους έργασία; Ό Ιστορική παρατήρηση μάς δείχνει πώς ίνα μέρος άπό τΙς άξίες αύτές περνούν ύ π ο σ υ ν ε ί δ η τ α στή ζωή τών μεταγενέστερων καϊ διατηρούν τή ζωτική τους δύναμη, άρα κανονίζουν κι αύτές ώς πνευματικά ή ήθικά έλατήρια τήν ένέργεια τών άνθρώπων. Ή ύποσυνείδητη αύτή έ π ι β ί ω σ η τών άξιών τοΰ πολιτισμού γίνεται μόνο μέ συνέχεια Ιστορική καϊ δχι άλματικά, είναι κληρονομιά, πού περνά άπό γενιά σέ γενιά. "Ολως διόλου άμετάβλητες φυσικά δέ μένουν. Kai μόνο έπειδή συνυπάρχουν μέ άλλες άξίες νέες, άνώτερες ή κατώτερες άδιάφορο καϊ δέν ίχουν φυσικά τήν πρωτόγονή τους δύναμη, παρουσιάζονται μέ περισσότερο ή λιγώτερο παραλλαγμένη συνθετική ποιότητα. "Ετσι λ.χ. περνούν στούς μεταγενέστερους

ώς άμεση κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά π ν ε υ μ α τ ι κ ή καΐ χωρίς συνειδητή προσπάθεια γ λ ω σ σ ι κ ο ί τύποι, θρησ κ ε υ τ ι κ έ ς καΐ φ ι λ ο σ ο φ ι κ έ ς Ιδέες, ποιητικοί καΐ λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ο ί τύποι, μουσικά, ά ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ά , γλυπτικά, βιοτεχνικά μοτίβα καΐ γενικά Εκ φ ρ α σ τ ι κ έ ς μ ο ρ φ έ ς κ α ΐ τ ε χ ν ι κ ά μ έ σ α . ΚαΙ ώς άμεση ή θ ι κ ή κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά πάλι ήθη καΐ Ιθιμα, μορφές κοινωνικών καΐ π ο λ ι τ ε ι α κ ώ ν σχέσεων, δικαιολογικές άντιλήψεις, γ ν ω μ ι κ ά καΐ παροιμίες. Ό θρύλος, ή π α ρ ά δ ο σ η , τ ό παραμύθι, τ ό λαϊκό τραγούδι είναι ξεχωριστοί τύποι, πού μεταφέρουν τΙς άξίες τοΟ παρελθόντος χωρίς συνειδητή προσπάθεια. Λύτές οί άμεσα κληρονομημένες άξίες άποτελοΟν τό συντηρητικό θεμέλιο κάθε πολιτισμού και τό γνησιώτερο δεσμό μέ τό παρελθόν του. 'Ανάλογα τώρα μέ τή δύναμη κάθε λαού καΐ τΙς Ιστορικές τους περιπέτειες ή Εκφυλίζονται καΐ χάνονται σιγά σιγά, ή διατηρούνται άμετάβλητες γιά αΙώνες, ή μ ε τ ο υ σ ι ώ ν ο ν τ α ι στίς νέες άξίες πού δημιουργεί ό ζωντανός λαός, άδιάφορο άν ot νέες άξίες άπόλυτα κρινόμενες είναι άνώτερες ή κατώτερες. "Ετσι άπό τόν πολιτισμό τής άρχαίας Ελλάδας καΐ τΙς άξίες πού δημιούργησε Ινα μέρος νεκρώθηκε σχετικά γρήγορα. Σ' αύτό άνήκουν τά πολιτειακά καθεστώτα καΐ πρό πάντων τό δημοκρατικό πολίτευμα τών 'Αθηνών, ot θρησκευτικές άντιλήψεις, ή καλλιτεχνική δημιουργία. "Αλλο μέρος διατηρήθηκε καΐ Εμεινε σά ζώπηρο μέσα στίς νεώτερες άξίες καΐ μέ δλη τήν τεράστια άλλαγή, πού Εφερε τό πέρασμα τών χιλιετηρίδων, τΙς βρίσκει κανείς έξε-

τάζοντας βαθύτερα στίς σημερινές Ακόμη μορφές τής ζωής τοΟ έλληνικοΟ λαού. Σ' αύτές άνήκει πολύ μέρος άπό τούς γλωσσικούς τύπους καϊ τή γλωσσική έκφραση, ήθη, έθιμα καϊ ήθικές άντιλήψεις, άκόμη καϊ μερικές θρησκευτικές ιδέες σκεπασμένες κάτω άπό νέο ένδυμα. "Αλλο μέρος τέλος έξελίχτηκε σιγά - σιγά, μετουσιώθηκε σέ νέες άξιες, έδωκε τά σπέρματα γιά νέες μορφές καϊ πρόοδο. Καϊ έδώ βρίσκομε πάλι τή γλώσσα καϊ άκόμη ήθικές ιδέες, τή φιλοσοφία, μερικές τεχνικές μορφές. 'Εκτός δμως άπό τήν άμεση αύτή μετάδοση και έπιβίωση των άξιών, πού καθώς είπαμε γίνεται χωρίς συνειδητή προσπάθεια, έχομε τ ή σ υ ν ε ι δ η τ ή προσπάθεια νά ξ α ν α φ έ ρ ο υ ν , ν ά σ υ ν τ η ρ ή σ ο υ ν καϊ νά έ κ μ ε τ α λ λ ε υ τ ο 0 ν τ Ι ς ά ξ ί ε ς τοΟ π α ρελθόντος. Τό δ ε ύ τ ε ρ ο τούτο ε ί δ ο ς τ ή ς έπιβίωσης, πού σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι στή μελέτη καϊ έ π ί γ ν ω σ η τών π ε ρ α σ μ έ ν ω ν , άποτ ε λ ε ΐ τόν Ιστορισμό. Ό Εστορισμός διαφέρει άπό τήν Ιστορική έπιστήμη. Ό ι σ τ ο ρ ί α αύτή καθ' έαυτήν, ώς καθαρή γνώση, έχει διακοσμητική μόνο καϊ έμμεση σημασία γιά τή ζωή, ο ύ σ ι α στ ι κ ή σημασία έχει ό ( σ τ ο ρ ι σ μ ό ς , ή συνειδητή δηλαδή προσπάθεια γιά νά διατηρηθούν ol άξίες τοΟ παρελθόντος ώς άπόλυτες, ή γιά νά μετουσιωθούν καϊ νά γίνουν σπέρματα νέας ζωής. Ή έργασία αύτή σπάνια γίνεται μέ άμεση χρονική συνέχεια. Συνήθως πρέπει νά περάσουν κάμποσα χρόνια, νά δημιουργηθή κάποια άπόσταση άπό τό παρελθόν, νά ξεχωριστούν οί άξίες του άπό τό μεγάλο ρεύμα τής σύγχρονης ζωής,

νά πάρουν Ιδιαίτερη καθαρά διαγραμμένη μορφή καΐ νά έκτιμηθούν άπό τούς μεταγενέστερους πολύ ή λίγο άπόλυτα. Φανερό είναι πώς τέτοια σημασία δύνεται πρό πάντων σ' έκεϊνες τΙς μορφές τοΟ πολιτισμού, πού έχουν καΐ ούσιαστικά ανώτερη άξία, δηλαδή στις κλασικές έποχές. Τό ξαναγύρισμα σ' αυτές, ή ένατένιση πρός ένα μεγάλο παρελθόν, παίρνει μέ τό πέρασμα τοΟ χρόνου όλοένα μεγαλύτερη σημασία. Έδώ καθώς είπαμε δέ χρειάζεται άμεση συνέχεια. ΑΙώνες μπορεί νά περάσουν μέ στασιμότητα ή μέ διαφορετική έξέλιςη καΐ έξαφνα έρχεται ένα ξύπνημα καΐ μιά άνάγκη φωτισμού άπό τό παρελθόν. Γι* αύτό οί κλασικές έποχές έχουν γενικά άνθρώπινη σημασία. Λαοί πού βγαίνουν άπό τά σκότη τής πρωτόγονης ζωής τους στρέφουν τά μάτια πρός αύτές, σά σέ ήλιο προρισμένο νά ξεδιαλύνη τά σκότη. Κάθε στιγμή πάλι, πού οί σύγχρονες άξίες κλονίζονται καΐ περνούν κάποια κρίση, τό συνειδητό ξαναγύρισμα πρός τό παρελθόν έρχεται νά τΙς στηρίξη ή ν' άποτελειώση τό γκρέμισμά τους καΐ νά θεμελιώση τΙς νέες άξίες, πού θά γεννηθούν άπό τήν κρίση αύτή. Μά είναι πάντα τό συνειδητό αύτό ξαναγύρισμα πρός τις άξίες τού παρελθόντος γόνιμο; Συντελεί πάντα στή διαμόρφωση, στό κανονικό ξετύλιγμα, στήν πρόοδο τής σύγχρονης ζωής; "Η μπορεί νά γίνη καΐ έπικίνδυνο, νά φέρη σταμάτημα, νά δώση εικονικό στήριγμα καΐ ψεύτικη λάμψη σέ κουρασμένους λαούς, νά είναι έκφραση άδυναμίας καΐ δχι δημιουργικής όρμής, νά είναι στασιμότητα xal δχι πρόοδο, άκινησία καΐ δχι σπαρτάρημα νέας ζωής; Στό έρώτημα αύτό βρίσκομε τήν άπάντηση άν έξετάσωμε τΙς διάφορες έποχές καΐ μορφές τοΟ ίστορισμού, δπως παρουσιάστηκε στούς διάφορους λαούς.

Ή Ιστορική παρατήρηση μάς δείχνει, πώς καΐ 6 Ιστορισμός καΐ ή ουσιαστική του σημασία γιά τή ζωή δέν είναι Ενός είδους. Ή συνειδητή στροφή καΐ προσκόλληση στό παρελθόν ύπήρξε γιά λαούς πολλούς και γιά αιώνες πολλούς τό νεκροσάβανο τής ζωής. Λαοί Εξαντλημένοι, λαοί πού Εχασαν τή δημιουργική τους δύναμη, Εμειναν μέ πείσμα προσκολλημένοι σέ άποκρυσταλλωμένες άξίες, πού μιά φορά δημιούργησαν ot ίδιοι ή πήραν έν μέρει άπό άλλους. ΚαΙ άφησαν τή ζωή τους νά γίνη φτωχή, άχρωμάτιστη, ταπεινή, μαζί μ' αύτές. Νικήθηκαν στή σύγκρουσή τους μ' άλλους, Επεσαν στήν άφάνεια ή Εμειναν σέ παράμερη στασιμότητα. Ot άνατολικοί λαοί, ot Κινέζοι, ot 'Ινδοί, ot ΑΙγύπτιοι, ot Πέρσες, ot "Αραβες μας δίνουν χτυπητά παραδείγματα. Μά καΐ ot δυτικοί λαοί σέ ώρισμένες Εποχές ή σέ ώρισμένες μορφές ζωής τους μας δίνουν έπίσης δείγματα αύτοϋ τοΟ εΖδους τοΟ ίστορισμού. Τό Βυζάντιο καΐ ή μεσαιωνική λατινική Εύρώπη, πρό πάντων ώς πρός τή φ ι λ ο σ ο φ ί α , τή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α , τήν Ε π ι σ τ ή μ η , τά κοινωνικά καΐ π ο λ ι τ ε ι α κ ά καθεστώτα καΐ τό δ ί κ α ι ο , μας παρουσιάζουν μία μακρόχρονη στασιμότητα μέ χαρακτηριστική δουλεία σέ τύπους κληρονομημένους άπό τά περασμένα. Ά π ό τήν άλλη μεριά πάλι βλέπομε τήν Επιστροφή πρός τό παρελθόν νά δίνη νέες κατευθύνσεις στό παρόν, νά χρησιμεύη σαν σπόρος γιά νέες ιδέες, νά χαρακτηρίζεται ώς άληθινή άναγέννηση. "Ετσι στή δυτική Εύρώπη τό Ι Ε ' καΐ Ι Σ Τ ' αιώνα ή μελέτη τής κλασικής άρχαιότητας βοηθεί τό άνθισμα τών λογοτεχνιών, τών τεχνών, τής φιλοσοφίας καΐ τής Επιστήμης καΐ δυναμώνει τή βαθμιαία έξέλιξη νέων κοινωνικών καΐ πολιτειακών καθεστώτων.

Kol στό I H ' αΙώνα στό τέλος νέα πάλι στροφή πρός τήν άρχαιότητα βοηθεϊ τό άποκρυστάλλωμα έ ν ό ς έ θ ν ι κ ο0 κλασικισμού πρό πάντων στή Γερμανία καϊ διαμορφώνει τά ύψηλά ιδανικά τοΟ άνθρωπισμοΟ, πού βρίσκουν τήν έκφρασή τους στή λογοτεχνία, μά καϊ χύνονται καϊ στίς ψυχές τών άνθρώπων, τονώνουν τήν πεποίθηση τού άτόμου στόν έαυτό του καϊ βοηθούν τό νεώτερο πολίτη νά μορφώση τή συνείδηση τών δικαιωμάτων καϊ τών καθηκόντων του. Καϊ στά μέσα τοΰ Ι θ ' αιώνα δστερ' άπό τό ναυάγιο τής ρωμαντικής φιλοσοφίας νέα στροφή πρός τήν άντικειμενική έπίγνωση τών περασμένων δυναμώνει τήν κρίση τοΰ σύγχρονου άνθρώπου, τού πλαταίνει δσο ποτέ πρίν τήν πραγματικότητα, έπομένως τή ζωή.

γ. Μορφές τοϋ Ίστορισμοϋ "Ετσι λοιπόν μάς παρουσιάζεται ό («πορισμός πολύμορφος στήν ούσία του καϊ στ' άποτελέσματά του. Συστηματοποιώντας δμως τΙς μορφές του μπορούμε νά διακρίνωμε δύο κύρια είδη του: Τό πρώτο είδος τό χαρακτηρίζομε ώς αύτούσια μεταφορά καϊ μίμηση άξιών. Τό δεύτερο είδος μ ε τ ο υ σ ί ω σ η άξιών. Στήν πρώτη μορφή τοΰ ίστορισμοϋ κυριαρχεί ή Ιδέα, δτι κάποτε σέ μιά ώρισμένη έποχή ώς πρός ώρισμένες άξίες τού

πολιτισμού ή καϊ γενικά ώς πρός δλες £νας λαός έφτασε στό άπόλυτο καϊ άνυπέρβλητο Ιδανικό τής τελειότητας, πού μπροστά σ' αύτό κάθε παρόν είναι μέτριο, πενιχρό, άνάξιο λόγου καϊ προσοχής. Τό παρόν είναι διαφθορά τού παρελθόντος έκείνου. Ε πομένως μόνο περιφρόνηση τού άξίζει καϊ άποστροφή. Τό Ιδανικό είναι έκεϊ πρός τά πίσω. Έκεϊ πρέπει νά γυρίσωμε, έκεΐνες τΙς άξίες νά πάρωμε αυτούσιες καϊ άν δέν μπορούμε νά τΙς έχωμε δλως διόλου τΙς ϊδιες, τουλάχιστο νά πλησιάσωμε δσο μπορούμε σ' αύτές. Τ ε λ ε ι ο π ο ί η σ η λοιπόν ε ί ν α ι ή δσο μ π ο ρ ε ί π ι σ τ ή μίμηση ή π ι σ τ ή τήρηση καϊ έ φ α ρ μ ο γ ή των Α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε υ τ ι κ ώ ν τύπων, πού δημιουργήθηκαν τ ό τ ε . Κάθε παραλλαγή, κάθε τάση γιά δημιουργία νέου είναι διαφθορά, έπανάσταση, προσβολή στά ιερά. Καϊ έπειδή στήν προσπάθεια αύτή γι' αύτούσια μεταφορά καϊ δουλική μίμηση, ή ούσία τό πιό πολύ ξεφεύγει, γιατί ή ούσία συνυπάρχει μέ τή δημιουργία καϊ τή ζωή, έξιδανικεύεται ό έξωτερικός τύπος, ή έξωτερική μορφή τής άξίας καϊ γίνεται προσκόλληση άπόλυτη σ' αύτήν. Αύτή είναι τό μέτρο. Ή ούσία στό τέλος καταντά άδιάφορη. Αύτός είναι ό άγονος Ιστορισμός. Ή γλώσσα μας δίνει τά πιό χεροπιαστά παραδείγματα Ol άττικοί συγραφεΐς έφτασαν σέ άπόλυτη άρμονία ιδέας καϊ μορφής. Ή άττική γλώσσα λοιπόν είναι τό γλωσσικό Ιδανικό. Κάθε εύγένεια, κάθε τελειότητα είναι έκεϊ. "Οποιος κατορθώνει νά γράφη άττικά φτάνει καϊ αύτός στήν ίδια άρμονία Ιδέας καϊ μορφής. Καϊ άν δέν έχη τΙς Ιδέες τού Πλάτωνα ή τήν ποιητική πνοή ένός Αίσχύλου ή τή ρητορική δύναμη

Ενός Δημοσθένη, άρχει νά γράφη δπως Εκείνοι, νά μιμήται τή γραμματική, τή σύνταξη, τά λεκτικά καΐ Εκφραστικά σχήματά τους καΐ Ετσι γίνεται καΐ αυτός όπωσδήποτε Πλάτωνας, ΑΙσχύλος, Δημοσθένης. Ή γλώσσα τοΟ παρόντος δέν ύπάρχει' αύτή είναι χυδαία, είναι διαφθορά τοΟ παρελθόντος. "Ετσι γεννιέται ό άττικισμός καΐ μέ τΙς ίδιες περίπου άναλογίες ό λατινισμός στή δυτική Εύρώπη, ό άραβισμός στή δυτική 'Ασία καΐ στή βόρεια Αφρική κλπ. Ο Ε θ ρ η σ κ ε ί ε ς καΐ μάλιστα ol «Εξ άποκαλύψεως» είναι πολύ φυσικώτερο νά κυριαρχούνται άπό τό είδος αύτό τού ίστορισμού, άφού οί άξίες πού άντιπροσωπεύουν κύριο γνώρισμα καΐ δπλο τους Εχουν τό άπόλυτο, τό αιώνιο καΐ άμετάβλητο. Χαρακτηριστικώτερα δμως μάς παρουσιάζεται ή τάση τής θρησκείας γιά τήν Εξιδανίκευση καΐ άποκρυστάλλωση τής φόρμας στή γλώσσα. Ή γλωσσική μορφή, είτε Εκείνη πού μ* αύτήν πρωτοπαρουσιάστηκαν τά Ιδρυτικά νά πούμε τής θρησκείας βιβλία, είτε Εκείνη, πού πρωτομεταχειρίστηκε μιά Εκκλησία, θεωρείται σά ν' άποτελή καΐ αύτή μέρος άπό τό δογματικό στοιχείο τής θρησκείας καΐ άποκρυσταλλώνεται. Τά σανσκριτικά γιά τούς Βραχμάνους, ή γλώσσα τής Παλαιάς Διαθήκης γιά τούς 'Εβραίους, ή γλώσσα τών Εύαγγελίων γιά τήν όρθόδοξη έλληνική έκκλησία, τά λατινικά γιά τή δυτική, τά άραβικά γιά τούς Μουσουλμάνους. Ε κ α τομμύρια Μουσουλμάνοι άσκοΟν καΐ άποστηθίζουν πολλές φορές τό κοράνιο χωρίς νά καταλαβαίνουν μιά λέξη άπ' αύτό. Ή γλώσσα γίνεται σύμβολο. Τό θρησκευτικό σύμβολο δέν Εχει άνάγκη άπό κατανόηση. Σάν κάποια Εξαιρετική καΐ μάλλον ποιητική μορφή τοΟ Ιστορισμοϋ σχετικά μέ τή θρησκεία μπορεί νά θεωρηθή καΐ ή

τάση που φανερώθηκε σ' έποχές φανατικού κλασικισμού σέ μερικούς δπαδούς του νά ξαναγυρίσουν πρός τήν άρχαία θρησκεία ή τουλάχιστον πρός κάποια έξιδανικευμένη φυσιολατρεία. "Ισως θά μπορούσε νά κατατάξη κανείς στό είδος αύτό τοΟ ίστορισμού καΐ τό κίνημα τοΟ Ιουλιανού τοΟ Παραβάτη. Στή φιλοσοφία καΐ τήν έπιστήμη ή πρώτη μορφή τού ίστορισμού μας παρουσιάζει έπίσης χαρακτηριστικά παραδείγματα. "Οταν ό χριστιανισμός, άφοΰ μετουσίωσε καΐ άφωμοίωσε σά ζωντανή θρησκεία στή δημιουργική του περίοδο (και κατά τό δεύτερο είδος τού ίστορισμού, πού θά ίδούμε παρακάτω) δσα στοιχεία άπό τήν άρχαία φιλοσοφική διανόηση τού ήταν χρήσιμα γιά τή δογματική του διαμόρφωση, άφησε νά γίνη όπωσδήποτε στούς άνθρώπους αίσθητή ή άνάγκη τής φιλοσοφίας, στό παρελθόν ζητήθηκε καΐ βρέθηκε ή άπόλυτα κρυσταλλωμένη φιλοσοφική καΐ έπιστημονική γνώση. Ό 'Αριστοτέλης καΐ δ Πλάτωνας αιώνες καΐ αΙώνες ήταν ή αύτούσια φιλοσοφία γιά τήν άνατολή καΐ τή δύση. ΚαΙ δχι μόνο φιλοσοφία μά καΐ έπιστήμη. Τίποτα έξω άπό τόν 'Αριστοτέλη. Ή κατανόηση καΐ ή έρμηνεία του έξαντλούσε δλη τήν προσπάθεια. Ζήτηση φιλοσοφικής ή έπιστημονικής άλήθειας ίξω άπό τά παραδεδομένα κείμενα δχι μόνον δέν ήταν νοητή, μά νομιζόταν καΐ βέβηλη, αίρετική τάση. "Αν ίνα φαινόμενο φυσικό δέν είχε έρευνηθή άπό τόν 'Αριστοτέλη, δέν ύπήρχε. ΚαΙ άν δέν ίδινε τήν έξήγηση καθαρή γιά ένα ζήτημα 5 'Αριστοτέλης, ή συζήτηση άπάνω σ' αύτό μπορούσε νά κρατή αΙώνες μ' έπιχειρήματα ύπέρ καΐ κατά, μέ παράθεση χω-

ρίων, μέ σπατάλη καταπληκτικής διαλεχτικής καϊ Ιρμηνευτικής όξύνοιας, ϊστω καϊ άν ή πιό πρόχειρη άντικειμενική καϊ άπροκάλυπτη παρατήρηση καϊ δ πιδ πρόχειρος πειραματισμός θά μποροΟσε νά λύση τελειωτικά τό ζήτημα. 0 ( άνθρωποι δέν πίστευαν τά μάτια τους, δσο πίστευαν τήν παράδοση. Περίφημα ίχουν γίνει μερικά άπό τά προβλήματα πού άπασχόλησαν τότε τή σκέψη τών άνθρώπων καϊ ϊμειναν άλυτα. "Αν σ' ένα δοχείο νερό βάλωμε ίνα ζωντανό ψάρι, γίνεται τό σύνολο βαρύτερο ή μένει τό ίδιο ; Τό πρόβλημα ίπρεπε νά λυθή μέ χωρία τού 'Αριστοτέλη. Ή ζυγαριά δέν είχε νά πή τίποτα σ' αύτό. Καϊ άν κανείς έπιχειρούσε νά τή μεταχειριστή, μπορούσαν νά τόν κάψουν. Αύτή είναι ή ύπέρτατη έκδήλωση τού ίστορισμού τής πρώτης μορφής.

Ό άνθρωπος καταντά νά περιφρονή δλότελα τόν Ιδιο τόν έαυτό του, τΙς άμεσώτερες ψυχικές του δυνάμεις. Αύτά είναι τό χωρίς καμιά άξία παρόν. Δέν είναι ή έξιδανικευμένη καϊ Ιερή παράδοση. Σ τ ή ν τ έ χ ν η ίχομε έπίσης τό φανέρωμα τοΰ Ιστορισμοϋ αύτού. Ή αυτούσια μεταφορά καϊ δουλική μίμηση άρχιτεκτονικών γραμμών, διακοσμητικών μοτίβων, γλυπτικών τεχνοτροπιών, ή άπόλυτη τήρηση τών κανόνων τής τραγωδίας, δπως τούς διατύπωσε δ Αριστοτέλης, δ τρίμετρος Ιαμβικός ώς τό μοναδικό μέτρο γιά τήν τραγική ποίηση καϊ δ δακτυλικός έξάμετρος γιά τό ίπος (δπως θεωρήθηκαν καϊ στή νεοελληνική λογοτεχνία σέ ώρισμένη έποχή) καϊ άλλα τέτοια άπειρα πού τά 'χομε άλλως τε μπροστά μας καϊ γύρω μας καϊ τό βλέπομε καϊ τ' άκοΰμε κάθε μέρα μάς δείχνουν καθαρά τήν ούσία του καϊ τ' άποτελέσματά του 1 . 1. "Εδώ άνήκουν καϊ οΐ προσττάθ(κς νά φορέσωμ* βλοι ol vcώ-προι *Ελληνις τήν άρχαία χλαμίδα καϊ ol xuptcç τήν άρχαΐα έαθήτα, γιά νά γίνομ* ίτσι 'Αθηναίοι τής έποχης τοΰ IIcpixM).

Ό Ιστορισμός τής πρώτης μορφής φανερώνεται καθαρώτατα χαΐ σ τ ό δ ί χ α ι ο. Ή προσκόλληση σύγχρονων λαών στό ρωμαϊκό δίκαιο αύτούσιο άνήκει σ' αύτόν τόν τύπο. Τελευταία μάλιστα άρχισε v i γίνεται λόγος και γιά τό άττικό δίκαιο, γιά νά δημιουργηθή ίσως βάση γιά νά γυρίσωμε καϊ σ' αύτό. Μόνο ώς πρός τΙς ήθικές άξίες ή αύτούσια έπιστροφή στά περασμένα είναι σχεδόν άδύνατη. Καϊ αύτό γιατί ή ήθική δράση τών άνθρώπων κανονίζεται πολύ περισσότερο άπό έλατήρια συναισθηματικά καϊ άπό κληρονομημένες μακροχρόνιες κοινωνικές συνήθειες παρά άπό διανοητικά μοτίβα. Ώ ς πρός αύτές άλλως τε, άν έξαιρέσουμε ίσως τούς πρώτους χριστιανικούς χρόνους, καμιά έποχή δέν θεωρείται κλασική. Τό δεύτερο είδος τοΟ ίστορισμού, πού τ' ώνομάσαμε μετουσίωση ά ξ ι ώ ν , φανερώνεται σ' έποχές δημιουργικής όρμής. Κάθε λαός δέν άποτελεΐ ένα όμοιόμορφο σύνολο άτόμων, ούτε έπομένως οί συνιστάμενες τών κοινωνικών ένεργειών, πού τΙς ώνομάσαμε άξίες τοΟ πολιτισμού, είναι γεννήματα τού συνόλου τών άτόμων ένός λαού. Τις περισσότερες φορές είναι δημιουργήματα στενώτερων όμάδων ή κοινωνικών τάξεων. Μιά κοινωνική τάξη, πού έχει τήν ήγεμονία μέσα στό σύνολο, δσο καϊ άν έχη κοινές τΙς ρίζες καϊ άντλεϊ στοιχεία άπό τό σύνολο, δημιουργεί ή συντηρεί τΙς άξίες τού πολιτισμού αύτή κατά έναν τύπο σύμφωνο μέ τά συμφέροντά της, τΙς έπιδράσεις πού δέχεται καϊ τήν πλαστική της δύναμη. 0£ γερασμένες λοιπόν κοινωνικές τάξεις κρατιούνται στά περασμένα κατά τό πρώτο είδος τού ΙστορισμοΟ καϊ δσο ό ύπόλοιπος λαός άπό άδυναμία δέν κατορθώνει νά σπάση τά δεσμά, πού τού βάνει ή κυρίαρχη τάξη του,

μένει στάσιμος καί παρουσιάζει ώς σύνολο τήν εικόνα πού δώσαμε παραπάνω, δταν έπικρατή δ νοσηρός ίστορισμός. Τό Γδιο συμβαίνει καΐ μέ λαούς νέους, πού δταν πρωτοήρθαν σ' έπαφή μέ άνώτερο πολιτισμό, δέχτηκαν τήν έπίδρασή του καΐ ύποτάχτηκαν σ' έναν ψυχικό κόσμο άνώτερο μέ δλες τΙς άντιπροσωπευτικές του άξίες. "Ετσι λ.χ. οί γερμανικοί λαοί άμα ήρθαν σ' έπαφή μέ τό ρωμαϊκό κόσμο. "Αμα δμως μιά ύποταγμένη κοινωνική τάξη, παίρνοντας σιγά σιγά στά χέρια οικονομική βάση άνεξάρτητη καΐ έπομένως καί δύναμη καΐ όλοένα μεγαλύτερη συνείδηση τού έαυτού της, τείνει νά κυριαρχήση αυτή μέσα στό σύνολο τού λαού, ή άμα τό έθνος ωριμάζοντας όλοένα περισσότερο πάρει συνείδηση τού έγώ του άπέναντι τού ξένου ψυχικού κόσμου, πού τόν κυριάρχησεν ώς τώρα, τότε δλες οί δημιουργικές δυνάμεις ξυπνούν καί οί προσπάθειες τείνουν νά διαμορφώσουν άξίες, πού νά έκφράζουν Ικανοποιητικά τΙς δρμές καί τΙς ψυχικές άνάγκες καθώς καί τά συμφέροντα τής τάξης ή τού έθνους, π ο ύ άνεβαίνει. Αύτές είναι οί έποχές τών κρίσεων, πού παλαιοί πολιτισμοί καί γερασμένες άξίες κλονίζονται καί νέοι γεννιούνται. Τά κινήματα μάλιστα αύτά, δταν συντρέχουν οί ιστορικοί δροι, παίρνουν πολύ πλατύτερη έκταση, ξεπερνούν τά σύνορα λαών καί έθνών, άπλώνονται σέ μεγάλο μέρος ή καί στό σύνολο τού πολιτισμένου κόσμου καί γίνονται παγκόσμια μέ τήν περιωρισμένη έννοια πού δίνομε στό παγκόσμιο, κλείνοντάς το κάθε φορά μέσα στά δρια τής πολιτισμένης άνθρωπότητας. "Ετσι λ.χ. τό ρωμαϊκό κράτος είχε πλάσει τούς καταλλήλους δρους γιά νά ξαπλωθή σ' δλο τόν πολιτισμένο κόσμο ή μεγάλη ήθική καί πνευματική κρίση, άπ* δπου πήγασε δ χριστιανισμός. "Ετσι έπίσης στήν έποχή τής Ά ν α γ έ ν -

ν η σ η ς ύπήρχαν ot κατάλληλοι Ιστορικοί δροι γιά ν* άπλωθή τό κίνημα, πού φέρνει τ' δνομα τούτο, σ' δλη σχεδόν τή δυτική Εύρώπη. Σέ τέτοιες λοιπόν έποχές δημιουργικής ζύμωσης φανερώνεται πρώτα μιά άντίθεση έντονη πρός τά καθιερωμένα καθεστώτα, πρός τήν παράδοση, πρός τΙς άντιπροσωπευτικές άξίες, πού ώς τότε κυριαρχούσαν. Λύτές φαίνονται κενές, πενιχρές, δέν άνταποκρίνονται πιά στίς ψυχικές άνάγκες τών άνθρώπων, είναι δεσμά πού πρέπει νά σπάσουν. Κάτι νέο πρέπει νά 'ρθη, κάτι καλύτερο, κάτι άπολυτρωτικό, καΐ φυσικά όρμούν ot άνώτεροι άνθρωποι κάθε λαού, γιά νά βρούν τήν έκφραση αύτοΟ τοΰ νέου. Τότε δύο πράγματα είναι δυνατόν νά συμβούν. Α ' ) 'Απαρνιούνται ot άνθρωποι δλως διόλου τήν καθιερωμένη παράδοση. "Ολος ό ώς τότε πολιτισμός χαρακτηρίζεται νοσηρό γέννημα, παραστράτημα τοΟ άνθρώπου άπό τή φύση. Ξ α ν α γ ύ ρ ι σ μ α στή φύση, ίναγ ν ώ ρ ι σ η ά π ό λ υ τ η τών είδολογικών δ υ ν ά μ ε ω ν τού άνθρώπου, άνεξάρτητα καΐ ά ν τ ί θ ε τ α πρός κάθε καθιερωμένη έ κ φ ρ α σ η , ε ί ν α ι τά χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά σημάδια τών έποχών α ύ τ ώ ν . Νατουραλισμός, όρθολογισμός, άπόλυτος συγχρονισμός είναι ot δροι, πού Εκφράζουν μιά τέτοια κατάσταση. Χαρακτηριστικός τύπος τέτοιας έποχής ό δέκατος δγδοος αΐώνας στή δυτική Εύρώπη. ΚαΙ όνομάζομε τήν τέτοια τάση άπόλυτο συγχρονισμό, γιατί φυσικά ή τέλεια άπάρνηση κάθε άξίας δημιουργημένης ώς τότε είναι εικονική. Ot ζωντανές άξίες τού παρόντος καΐ τό παρελθόν πού ζή μέσα σ' αύτές άποτελοΰν άναπόσπαστο καΐ άναφαίρετο στοιχείο τής ψυχικής ζωής τών άνθρώπων.

"Ετσι δ Ρουσσώ κηρύχνοντας τήν άπάρνηση τοϋ πολιτισμού καϊ τήν έπιστροφή στή φύση κρατά λ.χ. τή γλώσσα, τή γαλλική γλώσσα τού καιρού του, πού είναι καταστάλαγμα ψυχικής έξέλιξης μακρόχρονου πολιτισμού καϊ άπειροι θησαυροί καϊ άξίες κληρονομημένες άπό τά περασμένα ζούν μέσα της. Β ' ) Συχνότερα δμως ή δημιουργική ζύμωση δέν παίρνει τό δρόμο τούτο, δέν είναι τέτοια ή πεποίθηση τών Ανθρώπων στό έγώ τους, στό «φυσικό καϊ έμφυτο λόγο», πού κηρύχνεται άπό τούς όρθολογιστές ώς μόνος όδηγός. Συχνότερα ή ζήτηση τού νέου στρέφεται στά περασμένα καϊ πρίν νά 6ρή τήν Ιδιότυπη έκφραση, πού θά ίκανοποιήση όλοκληρωτικά τΙς άνάγκες τού παρόντος, άναζητά στό παρελθόν τΙς Ιδανικές άξίες, πού είναι ot συγγενέστερες καϊ έπομένως ol σχετικά Ικανοποιητικώτερες γιά τΙς σύγχρονες όρμές, καϊ προσπαθεί σ' αύτές νά ξεχύση τή δημιουργική πνοή ή αΰτές ν' άφομοιώση καϊ άπ' αύτές νά πάρη τά στοιχεία γιά νά πλάση τΙς νέες άξίες. Τότε τό παρελθόν γίνεται σπέρμα ζωογόνο γιά τό παρόν, βοηθεΤ τή διαμόρφωσή του, δίνει Ιδανικά παραδείγματα καϊ δχι καλούπια, πού νά πρέπει αύτούσια νά έπιβληθούν καϊ νά συντρίψουν κάθε δρμή. Αύτές είναι άληθινά δημιουργικές έποχές καϊ τό είδος τού Ιστορισμού, πού φανερώνεται σ' αύτές είναι δ δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ό ς t στ ορ ι σ μ ό ς δηλ. ό Α ρ μ ο ν ι κ ό ς συνδυασμός τών ά ξ ι ώ ν τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς μέ τΙς δυνάμεις καϊ τΙς ό ρ μ έ ς τού παρόντος, έ τ σ ι π ο ύ κ α ϊ τά π ε ρ α σ μ έ ν α νά δίνουν κάθε στοιχείο, πού μπορεί νά χρησιμεύη γιά Ιδανικό π α ρ ά δ ε ι γ μ α κ α ϊ ν* ά φ ο μ ο ι ώ ν ε τ α ι ά π ό τό παρόν

καΙ ή σύγχρονη ό ρ μ ή ν' ά π λ ώ ν ε τ α ι άνετα κ α I vi έ ξ υ ψ ώ ν η τά δ ι κ ά της στοιχεία σέ ά ξ ί ε ς πολιτισμού δσο μπορεί περισσότερο ικανοποιητικές γιά τΙς σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς ψυχικές άνάγκες. Αύτή είναι καϊ ή μόνη σωστή έννοια τού κλασικισμού. Εννοείται δτι ή δημιουργική ζύμωση, δπως τήν περιγράψαμε παραπάνω, μπορεί νά ί χ η γενικώτερο ή πιό περιωρισμένο χαρακτήρα, μπορεί ν' άποβλέπη σέ δλα τά εϊδη τών άξιών τοΰ πολιτισμού ή σέ μερικά άπ' αύτά. Τό συχνότερο μάλιστα είναι δτι ποτέ δέ φανερώνεται ταυτόχρονα μιά γενική και πολύμερη δημιουργία, άλλά μιά κύρια γραμμή, πού πότε είναι θρησκευτική, πότε πολιτειακή, πότε κοινωνική, πότε λογοτεχνική, πότε καλλιτεχνική, πότε βιοτεχνική. "Εμμεσα δμως πάλι κ od εΓτε ταυτόχρονα είτε σέ μιά άλλη άλληλουχία δχι πολύ μακρόχρονη, ή δημιουργία σ' ίνα έπίπεδο δέν άφήνει άδιάφορα καϊ μερικά άλλα συγγενή. Παραδείγματα τέτοιου Ιστορισμοϋ μάς δίνει πάλι πρώτα πρώτα ή γ λ ώ σ σ α , πού έπειδή είναι τό κυριώτερο έκφραστικό μέσο τοΰ ψυχικού κόσμου, γίνεται συνηθέστερα τό δργανο τών δημιουργικών κινημάτων. "Ετσι λ.χ. δταν ot λαοί τής δυτικής Εύρώπης έφτασαν σέ συνείδηση τοΰ έγώ τους καϊ πολεμώντας τή λατινική παράδοση κινήθηκαν νά δημιουργήσουν ιδιότυπο πολιτισμό, αισθάνθηκαν τήν άνάγκη νά ύψώσουν τΙς έθνικές ή μητρικές τους γλώσσες σέ δργανα έκφραστικά τών ψυχικών άναγκών τους. Οί λογοτέχνες, οί κοινωνικοί καϊ θρησκευτικοί μεταρρυθμιστές καλλιέργησαν τΙς περιφρονημένες ώς τότε γλώσσες, πού μόνο τΙς μιλούσαν ή τΙς χρησιμοποιούσαν στό λαϊκό τραγούδι. Ταυτόχρονα δμως Ιχομε καϊ Ινα άνθισμα τοΰ κλασικισμού μέ ίδανικό ώς πρός

τό γλωσικό μέρος τήν καλλιέπεια, τήν eloquentiam. Ό τέτοιος κλασικισμός στάθηκε χρησιμώτατος στή διάπλαση δλων τών γλωσσών καΐ τών νεολατινικών καΐ τών άγγλοσαξωνικών καΐ τών σλαβικών άκόμη. Γιατί ή καλλιέπεια, πού τά πρότυπά της τ' άναζητοΰσαν στούς κλασικούς συγγραφείς τής Ρώμης καΐ τών 'Αθηνών, συνειδητά ή ύποσυνείδητα βοηθούσε τή διαμόρφωση τών γλωσσών αύτών, τΙς πλούτιζε μέ έκφραστικούς τρόπους, τούς μετέδινε άρετές τού ύφους, άκρίβεια, άποχρώσεις, λεπτότητα, σαφήνεια. "Ετσι έγιναν ot κλασικοί τών 'Αθηνών καΐ τής Ρώμης τό σχολείο τών μεγάλων συγγραφέων καΐ αύτή τήν έννοια είχε δχι μόνο τότε μά καΐ άργότερα στή Γερμανία τού Γκαίτε λ.χ. καΐ Εχει καΐ σήμερα άκόμη δ σ ω σ τ ό ς γ λ ω σ σ ι κ ό ς κλασ ι κ ι σ μ ό ς γιά δλα τά πνεύματα, πού κήρυξαν τήν άνεκτίμητη άξία του. Ή θ ρ η σ κ ε ί α μάς δίνει καΐ αύτή δείγματα τέτοιου Εστορισμού. "Ετσι ό χριστιανισμός δχι μόνο στήν άρχική του διαμόρφωση άφωμίωσε άπό τόν άρχαΐο κόσμο τΙς θρησκευτικές, φιλοσοφικές καΐ ήθικές άντιλήψεις, πού συμφωνούσαν μέ τΙς βασικές του τάσεις, μά καΐ άργότερα στούς μακρούς αιώνες, πού έξακολούθησε ή διάπλασή του, ή άπολογητική του, ή διατύπωση τών δογμάτων του καθώς καΐ τής λατρείας του, τής άγιολογίας καΐ ύμνολογίας του, δεχόταν διαρκώς καΐ άφωμοίωνε τά στοιχεία, πού έπαιρνε άπό τόν άρχαΐο κόσμο. "Ας θυμηθούμε λ.χ. ποιά σημασία είχεν ή άρχαία μόρφωση σέ διάνοιες καθώς τού 'Ιωάννου Χρυσοστόμου, τού Γρηγορίου τού Ναζιανζηνοΰ, τού Βασιλείου τού Μεγάλου. Αύτή ήταν δημιουργική άφομοίωση καΐ δχι νοσηρός Ιστορισμός. Ώ ς πρός τά π ο λ ι τ ε ι α κ ά καΐ κ ο ι ν ω ν ι -

κ ά καθεστώτα καί άν άκόμη δέ λάβωμε ύπ' δψει τά στηρίγματα, πού ζήτησαν στίς άντιλήψεις τής ιδανικής πολιτείας τοΟ Πλάτωνα γιά νά διαμορφώσουν τήν έκκλησιαστική δργάνωση στδ μεσαίωνα, έχομε τήν δλοφάνερη έπίδραση, πού είχαν οί δημοκρατικές Ιδέες τών 'Αθηνών στούς πνευματικούς πρόμαχους τής άστικής τάξης τό 18ο αΐώνα καί άκόμη στή διάνοια τών πολιτικών άρχηγών τήν έποχή τής Γαλλικής 'Επανάστασης. Κοινολογημένη δμως είναι καί ή έπίδραση, πού είχε ή μελέτη τοΟ άρχαίου κόσμου στις διάνοιες τών "Αγγλων πολιτικών, πού σιγά σιγά μέ μιά μακρόχρονη έξέλιξη έδωσαν τόν τύπο τοΰ δημοκρατικού πολιτεύματος, δπως τόν έχουν τά περισσότερα σημερινά κράτη. Στή φ ι λ ο σ ο φ ί α δ δημιουργικός ίστορισμός γονιμοποίησε τΙς φιλοσοφικές μελέτες. "Οταν έπαψε ή άπόλυτη θρησκευτική πίστη στόν Πλάτωνα καί στόν 'Αριστοτέλη, 6γινεν αύτών τών Ιδιων ή μελέτη άφορμή γιά νά πλουτίζεται ή φιλοσοφική έμπειρία καί νά παίρνη άφετηρία τήν άρχαία σκέψη γιά νά έξετάση μέ νέα μάτια δλα τά προβλήματα. Μά καί δλη ή άρχαία διανόηση άπό τήν άτομική φιλοσοφία τού Δημόκριτου ώς τΙς μεταφυσικές καί ήθικές άντιλήψεις τών ΣτωΓκών, τών Έπικουρείων καί τών Νεοπλατωνικών γονιμοποίησε τά νεώτερα συστήματα καί σήμερα δέν είναι πιά νοητή ζωντανή φιλοσοφία χωρίς Ιστορικό προσανατολισμό, πού άπ' αύτόν ξεκινά κάθε προσπάθεια γιά τΙς νέες τελειότερες λύσεις, πού θέλει νά μδς παρουσιάσει. Στή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α καί στίς καλές τέχνες είναι καί πιό φανερή καί πιό χτυπητή καί γιά πολλούς ή γονιμοποίηση πού έφερε σ* έποχές όλόκληρες άπό τή Ρώμη ώς τήν 'Ιταλία τής Αναγέννησης καί ώς τή Γαλλία τού Ι Ζ ' καί τή Γερμανία τοϋ Ι Η ' αΙώνα καί φέρνει άκόμη

καϊ σήμερα σέ κάθε μεγάλο λογοτέχνη καϊ καλλιτέχνη, ή μελέτη τών άρχαίων προτύπων. Στήν άνασκόπησή μας αύτή, πού μάς έδωσε παραδείγματα τών δύο είδών Εστορισμού, τού δημιουργικού άπό τή μιά, τού στείρου άπό τήν άλλη, περιωριστήκαμε στόν πιό συνηθισμένο καϊ γενικώτερο τύπο τού κλασικιατικοΰ Εστορισμού. Τά Ιδια δμως θά μας έδειχνε, άν καϊ σέ στενώτερα δρια, καϊ τού ρ ω μ α ν τ ι κ ο ύ Εστορισμού ή έξέταση.

δ. Αίτια καϊ Spot μορφών τοΰ ίστορισμοδ Ή διαφορά δμως άπό τό Ινα άκρο στό άλλο είναι τόσο μεγάλη, πού καταντά προβληματικό γιατί τή μιά φορά σ* ένα λαό ή στροφή πρός τά περασμένα νά γίνεται έμπόδιο τής ζωής καϊ τήν άλλη φορά νά τής δίνη δύναμη καϊ δρμή γιά νέα δημιουργία. Είναι φ α ν ε ρ ό , π ώ ς τό βαθύτερο αϊτιο γιά τήν ά ν τ ί θ ε σ η πού μάς παρουσιάζεται ε ί ν α ι ή δ ι α φ ο ρ ά τ ώ ν δρ ω ν, μ έ τ ο ύ ς ό π ο ι ο υ ς γ ί ν ε τ α ι ή σ τ ρ ο φή π ρ ό ς τά περασμένα. Ει έπειδή φυσικά ή διαφορά τών δρων δέ βρίσκεται στίς άξίες τού παρελθόντος αύτές καθ' έαυτές, γιατί αύτές ώς άντικειμενικά δεδομένα έχουν σταθερότητα άπόλυτη καϊ ϊσως μεγαλύτερη άπό τή σταθερότητα τών βιολογικών ή φυσικών γεγονότων, έπεται χωρίς άλλο π ώ ς ή δ ι α φ ο -

ρά ό φ ε ί λ ε τ α ι στούς ύ π οκ ε ι μ ενικούς δ ρ ο υ ς , π ο ύ μ' α ύ τ ο ύ ς ίνας λαός σέ ώρισμένη σ τ ι γ μ ή τής ζωής του Ατεν ί ζ ε ι τό π α ρ ε λ θ ό ν , ε ί τ ε δ ι κ ό του είναι είτε ξένο κλασικό. Ό δημιουργικός ίστορισμός ποτέ δέν είναι αύτούσια μίμηση άλλα μετουσίωση τών άξιών. Πώς δμως είναι δυνατή μιά τέτοια μετουσίωση; Πού βρίσκονται τά στοιχεία πού θ' άποτελέσουν τήν άφομοιωτική δημιουργική βάση; Και ποιά είναι ή ψυχική διάθεση, πού θά κάνη δυνατή τήν άφομοίωση καϊ τό χύσιμο τών παλιών άξιών σέ νέες ; "Οταν τ ό π α ρ ό ν περιφρονείται και θεωρείται μηδαμινό καϊ χυδαίο καϊ δταν τό παρελθόν λατρεύεται άπόλυτα, είναι φανερό, πώς ούτε τά άφομοιωτικά στοιχεία ύπάρχουν ούτε ή δημιουργική ψυχική διάθεση. Τότε ίχουμε τό στείρο ίστορισμό. "Οταν ύπάρχη σ υ ν ε ί δ η σ η άξίας τοΰ π α ρ ό ν τ ο ς καϊ πόθος γιά έξύψωσή τ ο υ σέ ά ν ώ τ ε ρ η τ ε λ ε ι ό τ ε ρ η μορφ ή, τότε ύπάρχουν οί δροι γιά τήν άνάπτυξη γόνιμου ίστορισμοϋ. " Ω σ τ ε τ ό χαρακτηριστικώτερο γνώρισμα μιας δημιουργικής έποχής είναι ή θ έ σ η ά π έ ν α ν τ ι στό παρόν. «Τό παρελθόν είναι καλό, άλλά έμείς βοηθούμενοι ί π αύτό καϊ παίρνοντας δ,τι μπορούμε θέλομε νά δημιουργήσωμε κάτι καλύτερο, κάτι δικό μας, βγαλμένο άπό τό σημερινό είναι μας, άπό τό έγώ μας». Αύτή είναι ή θέση τοΰ δημιουργικού ίστορισμοϋ. «Τό παρελθόν είναι τό άπόλυτο καλό. Δέν ϊχομε νά κάνωμε τίποτε άλλο παρά νά φτάσωμε σέ κείνο, νά τό μιμηθούμε. Τό παρόν μας είναι έλεεινό καϊ άνάξιο προσοχής, δη-

μιούργημα ξεπεσμού». Αύτή είναι ή θέση τοΟ άγονου ίστορισμοΟ. Μόνο £να δ υ ν α τ ό έ γ ώ , σ τ η ρ ι γ μ έ ν ο σέ αύτεπίγνωση κ αI αύτοπεποίθηση μπορεί νά γνωρίση τό παρελθόν καί νά ζητήση σ' αύτό τά γόνιμα καί χρήσιμα σπέρματα, γιατί καί αύτή ή κατανόηση τοϋ παρελθόντος προϋποθέτει έπίγνωση τοϋ παρόντος καί όρμή δημιουργική. Γιατί άλλιώς λείπει καί αύτό τό μέτρο γιά νά κριθούν τά περασμένα. "Ολα θεωρούνται χαλά' άχόμη χαΐ τά τιποτένια χαΐ τ' άσήμαντα χαΐ τά χαχά. Τό τ ί ά ξ ί ζ ε ι ά π ό τό π α ρ ε λ θ ό ν κρίθηκε πάντα στίς δημιουργικές έποχές ά π ό τ ό τ ί ή θ ε λ ε τό π α ρ ό ν . Οί δημιουργικές έποχές δέν παίρνουν τό καθετί άπό τά περασμένα. Εκείνο μ ό ν ο βλέπουν, έ κ ε ΐ ν ο α ι σ θ ά ν ο ν τ α ι , έ κείνο έκτιμοϋν χ ι έ χ ε ΐ ν ο ά φ ο μ ο ι ώ ν ο υ ν , πού τούς κάνουν ίκανούς νά Ιδούν, νά αίσθανθοϋν, νά έκτιμήσουν καί ν' άφομοιώσουν ο ί ά ν ά γ κ ε ς τ ο ΰ παρόντ ο ς . Πάντα τό παρελθόν ίδώθηκε μέσα άπό τό πρίσμα τοΰ παρόντος. Ό χριστιανισμός ζήτησε μόνο τά συγγενή καί χρήσιμα στοιχεία, φιλοσοφικές, ήθικές καί θρησκευτικές άντιλήψεις, πού συμμορφώνονταν μέ τό είναι του. Οί "Αραβες στή δημιουργική τους έποχή πήραν άπό τούς άρχαίους τά μαθηματικά καί τή φιλοσοφία. Ή 'Αναγέννηση, πού είχεν άνάγκη άπό τΙς ποιητικές καί γλωσσικές μορφές γιά νά δίνη άνάλογους τύπους στίς έθνικές γλώσσες καί τΙς λογοτεχνίες, ζήτησε ν' άντλήση άπό τήν άρχαία ποίηση καί τή ρητορική. "Ηθελε τήν eloquentiam. Ή έποχή τοΰ όρθολογιστικοϋ διαφωτισμού άν καί άπορρίπτοντας τήν παράδοση, ζητοϋσε καί αύτή στούς άρχαίους τήν έλεύθερη φυσική διανόηση. Ό Ρουσ-

σώ Επλαττεν Ινα φανταστικό παρελθόν άρμονισμένο μέ τΙς θεωρίες του, ένώ πάλι δ νεοανθρωπισμός στό τέλος τοΟ Ι Η ' καΐ τήν άρχή τοΟ Ι θ ' αΙώνα ζητούσε πρό πάντων τό Ιδανικό τής καλοκαγαθίας, τοΟ τέλειου άτόμου. Γι* αύτό άκόμη ot πρωτεργάτες τής Γαλλικής 'Επανάστασης μελετούσαν τΙς πολιτειακές ταραχές τών Αθηνών καΐ τούς λόγους καΐ τΙς πράξεις τών δημιουργών τού Ε ' καΐ τού Δ ' αΙώνα π .Χ. Γι' αύτό άκόμη ό Επιστημονισμός στό δεύτερο ήμισυ τού Ι θ ' αΐώνα ζητά στήν άρχαιότητα τΙς ρίζες τών σημερινών έπιστημών. Γι' αύτό άκόμη τώρα, πού τά κοινωνικά καΐ οικονομικά ζητήματα είναι φλέγοντα στόν Εύρωπαϊκό κόσμο τώρα καΐ μόνον άναζητά τό (στορικό μάτι νά βρή τά άνάλογα κινήματα καΐ τΙς λύσεις, πού τούς δόθηκαν στόν άρχαΐο κόσμο. ΠρΙν οδτε φαντάζονταν κάν ot άνθρωποι πώς ύπήρξαν τέτοια ζητήματα στήν άρχαία έποχή'. Αύτή ή έξάρτηση πού Εχει καΐ ή κατανόηση καΐ ή Επίγνωση καΐ ή Εκμετάλλευση τού παρελθόντος άπό τό παρόν, μάς Εξηγεί άκόμη καΐ τό φαινόμενο τού Εκφυλισμού τού κλασικισμού, πού παρουσιάζεται σχεδόν κανονικά ύστερα άπό κάθε δημιουργική Εποχή. "Οταν δηλ. μία άνάγκη σύγχρονη, πού ώδήγησε τούς άνθρώπους ν' άναζητήσουν στό παρελθόν μιάν ώρισμένη άξία καΐ σ' αύτήν κυρίως νά προσέξουν καΐ άπ' αύτήν νά ώφεληθούν, Ικανοποιηθή και πάψη πιά νά είναι αισθητή, τότε άν έξακολουθήση άκόμη μ η χ α ν ι κ ά ή προσπάθεια γιά έκμετάλλευση τής ίδιας άξιας, έ π ε ι δ ή πιά αύτή δέν ά ν τ α π ο 1. Χαρακτηριστικό clvai τ' βνομα τοϋ Σπάρτακου πού »rijpc άπό τή Ρωμαϊκή 'Ιστορία i Liebknecht άλληγογορώντας τ' βνομά του (φίλος τών δούλων) μά καΐ άναζητώντας πρότυπο γιά ιή βράση του στόν άρχαΐο κόσμο.

κρίνεται σέ κ α μ ι ά ο ύ σ ι α σ τ ι κ ή Ανάγκη τ ο 0 π α ρ ό ν τ ο ς , έκφυλίζεται σέ αύτούσια μίμηση τοΟ τύπου μόνο καϊ τής έξωτερικής μορφής καϊ έτσι ξεπέφτει στό έπίπεδο τοΰ άγονου ίστορισμοϋ. "Ετσι κάθε έποχή σωστοΟ καϊ γεροΟ κλασικισμού, τήν Ακολουθεί μιά έποχή ψευτοκλασικισμοΟ καϊ τυπολατρείας. Αύτό έγινε στήν Εύρώπη τό Ι Ζ ' καϊ τΙς άρχές τού Ι Η ' αιώνα, αύτό έγινε καϊ στά μέσα τού Ι θ ' αίώνα. Τήν πρώτη φορά έκφυλίστηκε σέ ψευτοκλασικισμό ό Humanismus,τή δεύτερη φορά ό Neuhumanismus. Ή ίδια άκόμη έξάρτηση μας έξηγεί γιατί ύπάρχει τόση συγγένεια μεταξύ ά ρ χ α ι ο μ α ν ί α ς καϊ ξενομανίας. Λαοί, πού δέν έχουν συνείδηση τοΰ έγώ των καϊ αύτοπεποίθηση λατρεύουν καθετί ξένο καϊ τό μεταφέρνουν αύτούσιο στόν έαυτό τους. "Ετσι ή ψευτοκλα(πκή Ελλάδα τού Ι θ ' αίώνα είναι ταυτόχρονα καϊ ξενολάτρισσα. Σέ κάθε έκδήλωση τής κοινωνικής καϊ πνευματικής ζωής της βρίσκει κανείς τΙς δυό αύτές κύριες γραμμές, τ υ φ λ ή Α ρ χ α ι ομανία καϊ τυφλή ξ ε ν ο μ α ν ί α , δπου καϊ οί δυό έννοεΐται τάσεις στρέφονται στόν έξωτερικό τύπο καϊ δχι στήν ούσία. Έ προσπΑθειΑ μας γιά νά ξεκαθαρίσωμε τό πρόβλημα τού Ιστορισμοϋ, νά βρούμε τά βαθύτερα αίτια, πού καθορίζουν τήν έμφάνισή του μέ ώρισμένη μορφή σ' έποχές όλόκληρες ή καϊ σέ άτομα, μας έδειξε, π ώ ς δ σημαντικώτερος δρος πού γ ε ν ν ά τΙς διαφορές, είναι ή σ χ έ σ η μέ τό π α ρ ό ν , ή έπίγ ν ω σ ή τ ο υ , ή π ε π ο ί θ η σ η σ' α ύ τ ό . Α ύ τ ε π ί γ ν ω σ η καϊ αύτ οπ ε π οίθ ηση άτομι-

κ ή, α ύ τ ε π ί γ ν ω σ η καϊ αύτοπεποίθηση έ θ ν ι κ ή, ύ ψ η λ ή σ υ ν ε ί δ η σ η τοϋ έγώ καϊ δ ύ ν α μ η , π ο ύ π η γ ά ζ ε ι άπ' αύτά, ε ί λ ι κ ρ ί ν ε ι α , π ό θ ο ς τού νέου, καϊ όρμή δημιουργική είναι οί δροι, πού γενούν τδ γόνιμο ίστορισμό. Κ α τ α φ ρ ό ν η σ η τ ή ς πραγματικότητας, ά π ο μ ά κ ρ υ ν σ η άπ' αύτή, ά ρ χ ο ν τ ο χ ω ρ ι α τ ι ά καϊ ψεύτισμα τοΰ άληθινοΰ έγώ, ι δ ε ο λ ο γ ί α δπισθοδρομική, π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η σέ ξ έ ν ε ς άξίες αύτούσιες, συνωδευομένη μ' έ ν α τυφλό καϊ ά κ ρ ι τ ο θ α υ μ α σ μ ό γι' αύτές, άκοπη μίμηση, αύταπάτη δημιουργική είναι οί δροι, πού γεννούν τό στείρο καϊ νοσηρό ίστορισμό.

ε. Ή καθαρεύουσα και ή δημοτική γλώσσα και τό παρελθόν τής φυλής Έ προσπάθειά μας γιά νά ξεκαθαρίσωμε τό πρόβλημα τού ίστορισμοϋ, νά βρούμε τά βαθύτερα αίτια πού καθορίζουν τήν έμφάνισή του μέ ώρισμένη μορφή σ' έποχές δλόκληρες ή καϊ σέ άτομα μ&ς έδειξε, πώς δ σημαντικώτερος δρος πού γεννάει τΙς διαφορές είναι ή σ χ έ σ η μ έ τ ό παρόν. Έ ν α είδος ίστορισμοϋ βέβαια γεννάει καϊ ή σχέση μας μέ τό παρελθόν τής φυλής μας.

Γι' αύτό τώρα μπορούμε νά ξεδιαλύνωμε ά αφαλέ στερα τό άρχικό μας πρόβλημα, άν δηλαδή ή καθαρεύουσα είναι έκείνη πού κρατάει ζωντανή τήν Ιστορική μας συνείδηση, πού μας φέρνει πλησιέστερα πρός τό παρελθόν μας καί μ&ς άνοίγει έτσι τούς πλούσιους θησαυρούς τοϋ άρχαίου καί τοϋ μεσαιωνικού μας πολιτισμού, έτσι πού νά γίνωνται έκεΐνοι προζύμι γιά τή δημιουργία νεοελληνικού γνήσιου πολιτισμού μέ νέες άξίες, μέ έναρμονισμό πρός τΙς άνάγκες τής σημερινής πολιτισμένης ζωής καί μ' έξασφάλιση μιανής σταθερής έξέλιξης πρός τό καλύτερο μέλλον καί άν ή δημοτική μ&ς καταστρέφει τ' άγαθά αυτά, δπως ύποστηρίζουν οί άντίθετοί της. ΚαΙ είναι φανερό πώς τό πρόβλημά μας μπαίνει τώρα έτσι: Τί είδος ίστορισμού άντιπροσωπεύει ή καθαρεύουσα γλώσσα καί έπομένως τί είδος ίστορισμού μας έπιβάλλει ή συντήρηση καί ή καλλιέργειά της καί τί είδος ίστορισμού άντιπροσωπεύει ή δημοτική γλώσσα καί πού μ&ς φέρνει ή άναγνώριση καί καθιέρωσή της; Τήν άπάντηση θά μας τή δώση πάλι ή ιστορική έρευνα καί ή παρατήρηση τής πραγματικότητας. 'Αναζητώντας τις ρίζες τής καθαρεύουσας όλοένα πιό πίσω στήν ίστορία γιά νά τής δώσουν μεγαλύτερη εύγένεια καί νά τή συνδέσουν στενώτερα μέ τήν Ιστορική έξέλιξη τής φυλής μας, τήν παρουσιάζουν τελευταία οί όπαδοί της σάν γέννημα τής «λογίας παραδόσεως» μιας παράδοσης δηλαδή, πού άρχίζει άπ' αύτές τΙς έξόδιες πύλες τοϋ άρχαίου κόσμου καί βαστάει ώς σήμερα. "Οταν ό άρχαΐος πολιτισμός άρχισε νά σβήνη καί ή άρχαία γλώσσα άκολουθώντας τούς φυσικούς νόμους τής έξέλιξης νά παραλλάζη κάπως σημαντικά άπό τόν τύπο, πού τής έδωκαν οί κλασικοί συγγραφείς τών 'Αθηνών τοΰ Ε ' καί Δ ' 4

αιώνα, τότε ατά μάτια τών γραμματισμένων άρχισε νά παίρνη άπόλυτη άξ£α ή γλώσσα τών 'Αττικών, σάν τύπος άντιπροσωπευτικός δχι μόνο Ενός Ιδανικού ύπέρτατης γλωσσικής τελειότητας, άλλά καΐ δλου τού άρχαίου πολιτισμού. "Ετσι γεννήθηκεν δ Άττικισμός, πού μ' δλες τΙς μερικώτερες παραλλαγές του β α θ ύ τ ε ρ η ο ύ σ ί α τ ο υ έχει τήν Ιδέα, πώς ή μ ί μ η σ η τής γλωσσικής μορφής τών 'Αττικών δίνει ά ν ά λ ο γ η άξία καΐ στό ο t ο δ ή ποτε π ν ε υ μ α τ ι κ ό περιεχόμενο, πού έκφράζεται μ' α ύ τ ό ν. Ό τάση αύτή περνάει στό Βυζάντιο καΐ στόν κόσμο τό χριστιανικό, συνδέεται μέ τήν έλληνική Εκκλησία καΐ τήν καλλιέργεια τών γραμμάτων γενικά σ' δλο τό μεσαιωνικό κόσμο, κληρονομιέται στό δούλο 'Ελληνισμό, ξαναγεννιέται μέ τήν έλληνική άναγέννηση στό Ι Η ' καΐ Ι θ ' αΙώνα καΐ Ετσι διαβαίνει μ' Εποχές Εντασης καΐ χαλάρωσης σ' δλη τήν έλληνική Ιστορία καΐ δημιουργεί τ ή λ ό γ ι α π α ρ ά δ ο σ η . ΚαΙ παιδί τής λόγιας παράδοσης είναι ή σ η μ ε ρ ι ν ή κ α θ α ρ ε ύ ο υ σ α . "Ετσι έξασφαλίζονται στήν καθαρεύουσα χιλιόχρονοι τίτλοι Ιστορικοί καΐ τής έξασφαλίζεται άκόμη μιά συνέχεια πού δικαιολογεί τόν Ισχυρισμό πώς αύτή μάς φέρνει άμεσα στόν κόσμο τόν άρχαΐο. ΚαΙ δμως γιά τά μάτια τού κριτικού καΐ φιλοσοφικού έρευνητή τής Ιστορίας μας, αύτή άκριβώς ή γενεαλογία τής καθαρεύουσας τής δημιουργεί Εναν άκόμη τίτλο καταδίκης καΐ Εξηγεί άκριβώς Εκείνο, πού γίνεται σήμερα, δηλαδή τήν ά π ο σ τ ρ ο φ ή πού κάθε άληθινά δημιο υ ρ γ ι κ ή ό ρ μ ή αίσθάνεται πρός τήν καθαρεύουσα γλώσσα. Ό 'Αττικισμός καΐ ή λόγια παράδοση, γέννημα τής I-

δέας πώς ή αύτούσια μίμηση τής έξωτερικής γλωσσικής μορφής δίνει έσωτερική άξία, είναι γνήσιο τέκνο τού στείρου Ιστορισμού καϊ έχει άληθινά δλα τά χαρακτηριστικά σημάδια του. Ά π ό τήν πρώτη στιγμή, πού φανερώνεται, συνδέεται μέ περιφρόνηση τού παρόντος καϊ πρώτα πρώτα τής σύγχρονης γλωσσικής μορφής. Ή σύγχρονη, φυσικά έξελιγμένη γλώσσα, πού είναι καϊ φορέας δλων τών άξιών τοΟ πολιτισμού, πού μέ ύποσυνείδητη έπιβίωση κληρονομιούνται καθώς είδαμε άπό γενιά σέ γενιά καϊ άποτελούν τό άληθινό ψυχικό θεμέλιο, πού άπάνω του μπορεί νά δημιουργηθή σύγχρονος πολιτισμός, αύτή είναι χυδαία καϊ περιφρονείται. Ο ( γραμματικοί, οt δάσκαλοι τού "Αττίκ ί ζ ε ι ν είναι γεμάτοι άπό τέτοιους έξοστρακισμούς «άδοκίμων», χυδαίων δηλ. σύγχρονων στοιχείων. Ό Άττικισμός δηλ. είναι τυπικό φανέρωμα πνευματικού ψευτοαρισ τ ο κ ρ α τ ι σ μ ο ύ ή ά ρ χ ο ν τ ο χ ω ρ ι α τ ι ά ς , σημάδι καϊ τούτο τού άγονου Εστορισμού. Γι' αύτό τά δημιουργήματά του, δπως καϊ τ* άνάλογα δημιουργήματα τού Λατινισμού, δέν έχουν ούτε πρωτοτυπία ούτε άξίαν άλλη έκτός άπό τό περισσότερο ή λιγώτερο μορφικό πλησίασμα στά πρότυπα. Γιατί ούτε αύτή ή δουλική μίμηση άν καϊ καίει κάθε βλαστάρι καϊ κάθε άνθό πνευματικό είναι κατορθωτή πάντα, παρά μόνο μέ προσπάθεια μεγάλη πού άπορροφάει δλη τήν Ιδιοφυΐα τών τεχνιτών τού λόγου. Ή δημιουργική έμπνευση λείπει ή παραμορφώνεται καϊ τό ύλικό τής δημιουργίας, ή σύγχρονη ζωή. Γι' αύτό καϊ ό άρχαΐος κόσμος καθρεφτίζεται ώχρός, θολός καϊ παραμορφωμένος στά δημιουργήματα τού Άττικισμού, καϊ άν κάπου άπαντήσωμε κανένα άπ' αύτά μέ άξία δική του, δπως λ.χ. στήν ύμνωδία τής έκκλησίας ή στή ρη-

τορική ένός Χρυσόστομου, έχει σύγχρονες ψυχικές άνάγκες βρίσκουν τήν ίκφρασή τους καϊ τά σύγχρονα γλωσσικά στοιχεία είσορμούν στό λόγο xal τού δίνουν κάποια ζωντανή περπατησιά, κάποια δύναμη παρμένη άπό τήν άνόθευτη ψυχική πραγματικότητα. Ώ ς πρός τ' άλλα ή Ιστορία τοΰ Άττικισμοΰ είναι άπό τή θετική άποψη μιά θλιβερή ίστορία στείρας καϊ άγονης προσπάθειας, άπό τήν άρνητική άποψη ένας βραχνάς πού κάθησε στήν ψυχή τοΰ έλληνικού έθνους χιλιάδες χρόνια, μιά θανάσιμη πλάνη πού δέν άφησε τό έλληνικό πνεύμα ν' άνθιση, καϊ νά καρπίση, πού άφηκε πενιχρά, περιφρονημένα καϊ άκαλλιέργητα τά στοιχεία τής έθνικής ζωής ένώ μ' αύτά μπορούσανε νά μορφωθούν οί άξίες ένός Ιδιότυπου, γνήσιου, νεώτερου έλληνικού πολιτισμού. Μέσα στό Βυζαντινό κόσμο ή πλάνη αύτή έχοντας στήριγ;ια καϊ συντηρητικό θεμέλιο τά κοινωνικά καθεστώτα, πού άνάλογα μ' αύτά ήταν τά θεμέλια τοΰ μεσαιωνικού λατινισμοΰ στή Δύση, μπορούσε ν ώς ίνα βαθμό νά θεωρηθή κατάσταση φυσική. Μά ή πλάνη αύτή άρχισε νά σκορπίζη άληθινό θανατηφόρο δηλητήριο στή ψυχή τού έθνους άπό τόν καιρό πού ή ξενική κατάχτηση δέν άφησε νά προοδέψη ή κοινωνική και ψυχική άναγέννηση, πού θαμποχαράζει στά τελευταία χρόνια τής Βυζαντινής αύτοκρατορίας και πού ή άνάλογή της άναγέννηση στή Δύση ύποβοηθημένη άκριβώς καϊ άπό στοιχεία, πού έδωκε τό Βυζάντιο, έσπασε τά πνευματικά δεσμά τών δυτικών λαών, τούς άπολύτρωσε άπό τόν άγονο ίστορισμό, τή δουλεία στήν αύτούσια παράδοση καϊ τούς έφερε τό πολυποίκιλο καϊ πολύχρωμο άνθισμα τής ζωής, πού καρποί του είναι οί άξίες τοΰ νεώτερου πολιτισμού. Γι' αύτό στή δική μας προσπάθεια γιά έξοδο άπό τό μεσαίωνα στά τέλη τοΰ Ι Η ' καϊ τΙς άρχές τοΰ Ι θ ' αίώνα ή

πλάνη νίκησε καΐ πάλι χι Ετσι Εχομε δλο τό κυρίαρχο ψευδαττικισμό, πού δταν κορυφώθηκε στόν Κοντισμό, δταν Εφτασε στό ύπέρτατο σημείο τής πνευματικής στείρωσης, σ' Ινα παραλήρημα γραμματικομανίας, Εγινε πιά άνυπόφορος στό Εθνος καΐ Εφερε στά ζωντανότερα πνεύματα τή σωτήρια άντίδραση, ξύπνησε ίνα Δημήτρη Βερναρδάκη, Ινα Ροΐδη, καΐ τέλος Εναν Ψυχάρη. Αύτός είναι ό χαρακτηρισμός τής λόγιας παράδοσης. ΚαΙ ή καθαρεύουσα πού είναι γέννημά της αύτούς τούς τίτλους καΐ αύτή τή γενεαλογία καΐ αύτές τΙς ύποσχέσεις Ενός πνευματικού μέλλοντος Εχει νά παρουσιάση στό Εθνος. ΚαΙ μέ αύτού τού είδους τόν Ιστορισμό xal τή σύνδεση μέ τό παρελθόν Εξακολουθεί νά διεκδιχή τήν πνευματιχή κυριαρχία καΐ νά κατηγορή τή δημοτική, πώς θά μάς άποσπάση άπό τό παρελθόν μας, θά μάς κλείση τΙς πηγές τού άρχαίου κόσμου, δέν θ' άφήση τό πνεύμα τό άρχαΐο νά γονιμοποιήση δσο μπορεί τό παρόν καΐ θά ρίξη τό Εθνος σέ μιά Ιστορική άσυνειδησία σέ τέτοιο βαθμό, πού ot Έλληνες θά πάψουν πιά καΐ νά θεωρούν τόν Εαυτό τους άπόγονο τών άρχαίων Ελλήνων xal κληρονόμο τού άρχαίου κ ai μεσαιωνικού πολιτισμούΐ Μά τί είναι Επί τέλους ή δημοτική γλώσσα, πού θά φέρη στόν Ελληνισμό τέτοιες τεράστιες ψυχικές άνατροπές. Πρώτα πρώτα καΐ άν άκόμη ή δημοτική γλώσσα δέν είχε καμιά άπολύτως σχέση μέ τήν άρχαία, άν ήταν γλώσσα δλως διόλου ξένη, πάλι δέν θά ήταν άληθινά a priori 6τι âv ύπήρχαν σέ μάς ot πραγματικοί δροι γιά Ενα δημιουργικό Ιστορισμό, θά μάς Εμπόδιζε ή γλώσσα νά άντλήσωμε άπό τόν άρχαΐο πολιτισμό τά γόνιμα σπέρματα, πού θά είχαν εύεργετική έπίδραση στή διαμόρφωση τής σημερινής ζωής μας.

Kol πως θά ήταν δυνατό νά ύποστηρίξουν τήν άντίληψη αύτή οί άντίθετοι τής δημοτικής, άφοΰ οί ίδιοι ύμνολογούν μέ κάθε ύπερβολή έπιθέτων τή μεγάλη, τήν άνυπέρβλητη δύναμη τοϋ έλληνικοϋ πολιτισμού, πού φώτισε τούς βάρβαρους λαούς τής Εύρώπης, πού μάλιστα γι' αύτδ χρεωστούν σήμερα σ έ μ ά ς κάθε καλό πού έχουν; 'Αφού έκεΐνοι δέν έμποδίστηκαν καί δέν έμποδίζονται άπό τήν όλότελα ξένη γλώσσα τους νά τρυγούν κάθε μέρα τό γλυκύτερο μέλι άπό τ' άνθη τοΰ άρχαίου έλληνικοϋ πνεύματος, γιατί τάχα θά έμπόδιζεν έμ&ς ή δποιαδήποτε γλώσσα μας, άν είχαμε μόνο τή δύναμη τή πραγματική, νά τραφούμε καί μεΐς άπό τό μέλι αύτό; Μά ή δημοτική γλώσσα δέν είναι ξένη άπό τήν άρχαία, δέν είναι «γέννημα δουλείας, ράκος άπόβλητον», αύτό δέν τό λέγουν πιά οδτε οί όπαδο'ι τής «λογίας παραδόσεως» έκτός άπό τούς όλότελα γλωσσικά άμόρφωτους. Τουναντίον μάλιστα οί περισσότερο γλωσσολογικά μορφωμένοι άπ' αύτούς ύποστηρίζουν στίς έπιστημονικές των έργασίες πώς ή κοινή νεοελληνική άπέχει άπό τήν άρχαία πολύ λιγώτερο άπ' δτι άπέχουν οί νεολατινικές γλώσσες άπό τή λατινική, γιατί αύτή στή μακροχρόνια έξέλιξή της άπό τήν έποχή τοΰ Ξενοφώντα ώς σήμερα έπαθε σχετικά πολύ λιγώτερες άλλαγές καί στή φθογγολογία καί στή γραμματική καί στή σημασιολογία άπ' δτι έπαθαν άλλες γλώσσες σέ λίγους αΙώνες μέσα. ΚαΙ αύτό είναι άλήθεια. 'Αλλά τότε, πώς άφοϋ κανένας άπό τούς νεολατινικούς λαούς δέν παραπονέθηκε ποτέ, πώς ή γλώσσα του τόν άπομακρύνει άπό τό λατινικό πολιτισμό καί δέν έμποδίστηκε νά φωτιστή άπ' αύτόν, πώς έμεΐς ύποστηρίζομε δτι ή δημοτική θά μάς κλείση τΙς πύλες τοΰ άρχαίου κόσμου; Είναι φανερό, πώς ό Ισχυρισμός αύτός δέν άντέχει στήν παραμικρότερη κριτική άνάλυση. Μά άκό-

μη φανερώτερη γίνεται ή Ατοπία του £ ν έ ξ ε τ ά σ ω μ ε θ ε τ ι κ ά τ ί Α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι γ ι ά τ ό έ λληνικό έθνος ή δ η μ ο τ ι κ ή γλώσσα. Ή γλωσσική έρευνα πού ξεδιάλυνε τΙς προλήψεις «περί χυδαιότητος» τής δημοτικής, άπόδειξε κιόλας πώς ή δημοτική είναι α ύ τ ή ή ά ρ χ α ί α κ ο ι ν ή , δπως φυσικά έξελίχτηκε χωρίς συνειδητή προσπάθεια στό στόμα τού έλληνικού λαού, πού έξακολουθητικά τή μιλούσε καϊ Αποταμίευε σ' αύτή τόν ψυχικό του βίο σ' δλους τούς μακρούς καϊ πολυτάραχους αΙώνες τής Ιστορικής του ζωής. Καϊ τό ρεύμα αύτό τό μεγάλο, άγνοημένο καϊ περιφρονημένο άπό τή λόγια παράδοση, Ινώ ήταν ή πηγή άπ* δπου Επρεπε νά ξεχυθή ή πνευματική ζωή τού Εθνους, μόνο κάπου παράμερα Εδινε τή δροσιά του καϊ βλάσταιναν τ' Αγριολούλουδα τού λαϊκού τραγουδιού ή μερικά πιό Εξευγενισμένα άνθη τοΰ λόγου σάν τή Κρητική λογοτεχνία ώς πού σήμερα πιά ξέσπασε καϊ πλημμύρισε καϊ δρόσισε τή μαραμένη πνευματική μας ζωή. Καϊ Ετσι ή δημοτική γλώσσα δχι μόνο είναι τό ούσιαστικώτερο καϊ γνησιότερο καϊ τό πιό άτράνταχτο τεκμήριο τής Ιστορικής μας Ενότητας, πού μόνο αύτό άρκεΐ γιά νά καταπολεμήση κάθε θεωρία Εξαφανισμού τής Ελληνικής φυλής, μά Επειδή κρύβει μέσα της δλους τούς θησαυρούς τ ή ς ύποσυνείδητης Ε π ι β ί ω σ η ς τ ώ ν Αξιών τού π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ κ λ η ρ ο ν ο μ η μ έ ν ο υ ς Από κ ε ί ν α ε ί ν α ι κ α ϊ όΑμεσώτερος δεσμός μ α ς μέ τό μεσαιω ν ι κ ό κ α ϊ τ ό Α ρ χ α ί ο π α ρ ε λ θ ό ν μ α ς . Είναι γνωστές πιΑ καϊ πολυειπωμένες οί στενές σχέσεις, πού ύπΑρχουν Ανάμεσα στή νεοελληνική λαϊκή καϊ στήν Αρχαία παρΑδοση. Καϊ δικοί μας καϊ ξένοι μίλησαν μ' Ενθουσιασμό γι' αύτές. Τελευταία Ακόμα ό πρόωρα χαμένος φίλος τής

Ελλάδας xal άκούραστος μελετητής τής έθνιχής μας ζωής Α. T h u m b μιλώντας γιά τούς «Νεοέλληνες καϊ τήν καταγωγή τους»1 στή δημοτική γλώσσα καϊ τό περιεχόμενό της στηρίχτηκε σά σέ άκλόνητο βράχο γιά νά φανερώση τήν άδιάκοπη συνέχεια τού έθνισμοΰ μας. « Ή διατήρηση τοΰ έλληνικοΰ έθνισμοΰ είναι φανερώτατη δχι μόνο στή γλώσσα άλλά καϊ <f δσα περιέχονται μέσα στδν δρο λαογραφία, στή σκέψη, στίς πρόληψες και συνήθειες τοΰ έλληνικοΰ λαού' δ έθνικός χαρακτήρας τών άρχαίων Ελλήνων δέ χάθηκε οδτε κάτω άπό τήν Ισοπεδωτική έπίδραση τοΟ χριστιανισμοΰ, μά άναδείχτηκε καϊ ζή άκόμα μέσα στδ νεοελληνικό έθνισμό κάποτε μέ τήν προστασία τών έκκλησιαστικών τύπων». Καϊ φέρνει πολλά καϊ ώραΐα παραδείγματα γιά τήν έπιβίωση αύτή άρχαίων άντιλήψεων καϊ παραδόσεων θρησκευτικών κ ai συνηθειών κοινωνικών, πού δείχνουν δλοφάνερα πώς μέσα στήν σημερινήν Ε λ λ ά δ α ζή άκόμη ή άρχαία. Γ ' α ύ τ ό ή ά ν α γ ν ώ ρ ι ση τ ή ς δ η μ ο τ ι κ ή ς γ λ ώ σ σ α ς , π ο ύ ά π ο τ ε λ ε ΐ τ ό Ι σ τ ο ρ ι κ ά έ ξ ελ ι γ μ έ ν ο κ α ϊ δ η μ ι ο υ ρ γ η μ έ ν ο ψ υ χ ι κ ό π αρ ό ν τ ή ς φ υ λ ή ς μ α ς κ α ΐ ϊ χ ε ι μ έ σ α τ η ς δλα τά ζ ω ν τ ανά στ ο ι χ ε ΐ α τ ή ς έπιβίωσης τοΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς ε ί ν α ι δ π ρ ώ τ ο ς , ά π α ρ α ί τ η τ ο ς καϊ θ ε μ ε λ ι ω δ έ σ τ α τ ο ς δρος γ ι ά νά ώ φ ε λ η θ ο ύ μ ε άπό τό π α ρ ε λ θ ό ν μ α ς κ α ϊ τό μ ε σ α ι ω ν ι κ ό καϊ τό ά ρ χ α ΐ ο , π α ί ρ ν ο ν τ α ς άπό κ ε ι δσα σ π έ ρ μ α τ α μ π ο ρ ο ϋ ν νάγονιμ ο π ο ι η θ ο ΰ ν σ ή μ ε ρ α κ α ΐ ν ά μ ά ς β ο η θ ήσ ο υ ν νά π λ ά σ ω μ ε τό ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ό , τ ό ση1· Δελτίο τοΰ Εκπαιδευτικού 'Ομίλου 5 1915, atλ. 185-187.

μ ε ρ ι ν ό, τ ό δ ι κ ό μ α ς π ο λ ι τ ι σ μ ό . Ό δημοτικισμός δίνει τούς δρους γιά τήν ι δ α ν ι κ ή Ι ν ω σ η t σ τ ορ ι σ μ ο ύ κ α ΐ σ υ γ χ ρ ο ν ι σ μ ο ύ . "Εξω άπό τή δημοτική γλώσσα, πού είναι τό γνήσιο έθνικό έγώ μας, δέν ύπάρχει αύτοσυνειδησία καΐ αύτοπεποίθηση, είλικρίνεια και ύλικό γιά τή δημιουργική δρμή. Δέν ύπάρχει έπομένως ούτε κλασικισμός άληθινός, ούτε άνθρωπισμός, άλλά τυπολατρεία καΐ ψευτοκλασικισμός, παραγραφή καΐ ξεθώριασμα τού άρχαίου κόσμου, άρχοντοχωριατιά καΐ « κ ο ν ι ά μ α τ α τ ά φ ω ν», σαπίλα εσωτερική, ψεύτισμα τού είναι μας καΐ άρλελεκινισμός ξενομανίας. Γι' αύτό δ δημοτικισμός είναι σάλπισμα γενικής άναγέννησης. Φέρνοντας τήν άναγνώριση τού είναι μας, δέν περιορίζεται στή γλώσσα. Ή γλώσσα είναι σύμβολο μόνο. "Ολη ή ζωή ή νεοελληνική, τραγούδια, χοροί, μουσική, άρχιτεκτονική, πλαστικά, βιοτεχνικά μοτίβα καθετί νεώτερο, καθετί δικό μας άναγνωρίζεται, έκτιμιέται, ύψώνεται, μπαίνει στόν κύκλο τής διανοητικής ένέργειας καΐ τής καλλιτεχνικής προσπάθειας καΐ γίνεται τό πρώτο ύλικό γιά τή δημιουργία τού νέου πολιτισμού μας. Άκόμη καΐ βαθύτερα στά κοινωνικά καθεστώτα, στήν έπιστήμη, στή φιλοσοφική διανόηση, στήν ήθική μας άγωγή ρίχνει τά ζωογόνα του σπέρματα 6 δημοτικισμός περιλαβαίνοντας κάθε άξία τού πολιτισμού, θέλει νά μάς άπολυτρώση άπό τά δεσμά μιανής στείρας καΐ άγονης, πνευματοκτόνας καΐ ψυχοκτόνας παράδοσης, ένός φετιχισμού μοιρολατρικού καΐ νά μας ρίξη στήν άγκαλιά τής σύγχρονης ζωής μέ πεποίθηση στίς δυνάμεις μας, μέ αύτοσυνειδησία, μέ είλικρίνεια, μέ άνδρισμό καΐ δχι μέ φακιρική άναμονή έπιστροφής στ' άρχαΐα κλέη. ΚαΙ ή άπολύτρωση δημιουργώντας νέα θέση

άπέναντι στήν πραγματικότητα φέρνει καί νέα άντίληψη τής ζωής, νέα άντίληψη τών καθηκόντων, μιά νέα έθνική καί κοινωνική Ιδεολογία. Μά έδώ δέν είναι τόπος ν' άπλωθοΟμε οδτε στίς βαθύτερες ρίζες τοΟ δημοτικισμοΟ οδτε στά γενικώτερα άποτελέσματά του. Μένοντας στό άρχικό μας ζήτημα θέλομε άκόμα νά δείξωμε πώς ή άντίληψη δπου μας φέρνει ή θεωρία καί ή Ιστορική άνάλυση, πιστοποιείται κι δλας άπό τήν π ρ α γ μ α τ ι κ ή έ ξ έ λ ι ξ η. "Οτι ό δημοτικισμός φέρνει μιάν άμεσώτερη, ούσιαστικώτερη, άληθινώτερη καί γονιμότερη έπαφή μέ τό παρελθόν μας καί τό άρχαίο καί τό μεσαιωνικό, τό βλέπομε πραγματοποιημένο σέ τρεις κύκλους άπό τούς στενώτερα συνδεδεμένους μέ τή μελέτη καί τήν έκμετάλλευση τών περασμένων, στή φ ι λ ο λ ο γ ι κ ή έ π ι σ τ ή μ η , στή λογ ο τ ε χ ν ί α καί στήν παιδεία.

στ. Ή φιλολογία, ή λογοτεχνία, ή παιδεία Ή έρευνα, ή μελέτη, ή έρμηνεία, ή έπίγνωση ένός ΙστορικοΟ παρελθόντος είναι ή βάση τοϋ ίστορισμοΟ καί προκειμένου γιά τό δικό μας έθνικό παρελθόν καί τό δργανο πού θά φωτίση τήν Ιστορική συνείδηση καί θά τονώση τήν ιστορική ένότητα. Ά π ό τήν πλατειά ιστορική έπιστήμη, πού ξεδιαλύνει κριτικά καί καθορίζει τΙς άξίες τοΰ περασμένου πολιτισμού ξεχωρίζει ιδιαιτέρα γιά τό θέμα, μ&ς ένδιαφέρει ή φ ι-

λ ο σ ο φ ι κ ή έ π ι σ τ ή μ η, πού Ιργο της είναι, βοηθημένη άπό τήν άλλη Ιστορική γνώση, νά μελετήση τά γραφτά μνημεία τού έντεχνου λόγου ποιητικού καϊ πεζού, νά τά έρμηνεύση, νά παρακολουθήση τή δημιουργία τους, νά δείξη τά κάλλη τους, νά βρή τΙς ήθικές διανοητικές καϊ καλαισθητικές άντιλήψεις, πού ή δημιουργική σύνθεσή τους έπλασε τό καλλιτέχνημα καϊ μεταδίδοντας δλα της αύτά τά εύρήματα στούς μορφωμένους τοΰ έθνους, νά κάμη δυνατή τήν Αφομοίωση καϊ μετουσίωση τών κάθε είδους άξιών, πού βρίσκονται μέσα στό καλλιτέχνημα, νά κάμη δυνατό νά τρυγήσουν οΕ δυνατώτερες φυσικά ψυχές τό μέλι, πού κρύβεται στ' άνθη μέσα τοΰ έντεχνου λόγου. Αύτό είναι τ ό I δ α ν ι κ ό τής φιλολογικής έπιστήμης. Μά έπειδή κι αύτή σάν κάθε είδος πνευματικής ένέργειας δέν είναι άνεξάρτητη άπό τήν δλη ψυχική καϊ πνευματική διάθεση καϊ ροπή, πού Ενας λαός σέ ώριαμένες Εποχές, καθρεφτίζει κι αύτή κατ' Εξοχήν τό είδος τοΰ Ιστορικού, πού, καθώς είδαμε, Εξαρτημένο άπό τή σχέση πρός τό παρόν είναι δυνατό ν' άναπτυχθή τήν Εποχή Εκείνη. Γι' αύτό τόσο περισσότερο πλησιάζει πρός τό Ιδανικό, πού διαγράψαμε παραπάνω ή φιλολογική Επιστήμη, δσο περισσότερο ύπάρχουν στό Εθνος οΕ δροι Ενός δημιουργικού Iστορισμοΰ καϊ τόσο περισσότερο άπομακρύνεται, δσο ξεφυλίζεται ή Ιστορική σκέψη σέ στείρο καϊ νοσηρό Ιστορισμό. "Ετσι πάντα τό άνθισμα τοΰ κλασικισμού συνοδεύεται καϊ άπό μιά γόνιμη καϊ ούσιαστική μελέτη τών άρχαίων προτύπων άπό τήν άποψη, πού άνταποκρίνεται περισσότερο στίς κυριώτερες πνευματικές άνάγκες τής έποχής. Καϊ κάθε έποχή δημιουργικού Εστορισμού είναι ή έποχή άκμής καϊ φιλολογικής έπιστήμης, κάθε έποχή στείρου Εστορισμού είναι έποχή ξεπεσμού της. Αύτό βλέπομε στήν Εύρώπη τόν καιρό τής *Α-

ναγέννησης, πού ζητούσαν στ' άρχαϊα μνημεία πρό πάντων τά κάλλη τού λόγου, έπειδή είχαν άνάγκη οΕ δυτικοί λαοί νά μορφώσουν καΐ νά ύψώσουν τΙς δικές τους έθνικές γλώσσες καΐ λογοτεχνίες. "Οταν μετά τήν 'Αναγέννηση ξεφυλίστηκε ή eloquentia σέ άπλή μίμηση τών τύπων, τότε καΐ ή μελέτη τών άρχαίων μνημείων περιορίζεται σέ λεξιλογικές καΐ γραμματικές Ερευνες. Κι δταν πάλι στά τέλη τού Ι Η ' καΐ στίς άρχές τού Ι θ ' αιώνα θ' άνανθίζουν ιδιαίτερα στή Γερμανία οΕ κλασικές σπουδές, παρορμημένες άπό τά άνθρωπιστικά Ιδανικά τού Γκαίτε, τού Leesink Herder, τού Σίλλερ, τότε καΐ ή φιλολογική έπιστήμη άρχίζοντας άπό τόν Winkelmann φτάνει μέ τΙς Αντιλήψεις τού Fr. Aug. Wolff σέ καθαρή διατύπωση τού ιδανικού της καΐ σ' Εφαρμογή του πληρέστερη άπό κάθε προηγούμενη. 'Αλλ' άργότερα δταν ή δρμή τού νεοανθρωπισμού ικανοποιήθηκε καΐ ό ρωμαντισμός καΐ δστερ' άπό αύτόν καΐ άπό άντίδραση πρός αύτόν Ενας ύπερβολικός καΐ μονόπλευρος Εστορικός πραγματισμός καΐ κριτικισμός Εστρεψαν άλλού ή παραπλάνησαν τή δημιουργική όρμή, Εχομε νέο ξέσπασμα τής φιλολογικής Επιστήμης σέ τυπολατρεία, λεξιλογική άνατομία τών κειμένων, ύπερκριτική καΐ γραμματικομανία. Ή 'Ολλανδική Σχολή τού Cobet (τοϋ Κοβήτου τών Κοντικών) μάς δίνει τόν τύπο μιανής φιλολογικής Ερευνας πού δσο καΐ άν θεωρείται χρήσιμη γιά τήν άποκατάσταση καΐ βαθύτερη κατανόηση τών κειμένων, δταν περιορίζεται μόνο στόν τύπο καΐ μάλιστα φτάνει στίς ύπερβολές, πού Εφτασε είναι τόσο άγονη, πού μπορεί νά σκοτώση τΙς κλασικές σπουδές. Κι άληθινά ή άντίδραση δέν άργησε νά γεννηθή καΐ σέ άντιστοιχία μέ τήν άνάγκη Ενός συνθετικού ίστορισμού πού γίνεται αίσθητή στά τέλη τού Ι θ ' αιώνα, Εχομε πάλι μιά νέα άκμή τής φιλολογικής έπιστήμης μέ

πλατειά Ιδανικά, δπως τά διατυπώνουν οί Wilamowitz, Moellendorf, Zielieki, Wendland καϊ τόσοι άλλοι. "Αν στρέψωμε τό μάτι μας στήν Ελλάδα θά δοΟμε τά πράματα νά δικαιώνουν δλότελα τήν άποψή μας. Ή έλληνική φιλολογική έπιστήμη δέν έχει μόνο τό γενικώτερο Ιδανικό σκοπό πού διαγράψαμε πάρα πάνω, μά καϊ ιδιαίτερη έθνική άποστολή. Μελετώντας τά έργα τών προγόνων τους ot "Ελληνες συνοδεύονται δχι μόνο άπό τό συναίσθημα τής ύπερηφάνειας, πού έργα έθνικά δικά τους τόσο πολύτιμα γιά δλη τήν άνθρωπότητα είναι τό ύποκείμενο γιά τήν έρευνά μας, μά καϊ άπό τό συναίσθημα μιάς ίερής ύποχρέωσης στούς τιμημένους προγόνους καϊ άπό τή γλυκειά Ικανοποίηση πού φέρνει ή έκτέλεση ένός ύψηλοϋ καθήκοντος. Μιάν άγάπη άπέραντη πρέπει νά γεμίζη τήν ψυχή τους καϊ νά τούς κινή δλα τά εύγενικά ψυχόρμητα και δλη τή διανοητική δύναμη γιά νά είσδύσουν στό άρχαΐο πνεύμα καϊ ν' άγκαλιάσουν τήν άρχαία ψυχή καϊ έτσι μέ τΙς μελέτες τους νά κάμουν δλο τό έθνος νά αίσθανθή τήν πνοή τής δημιουργικής δύναμης, πού έφερεν έκείνους σέ τόσον ύψηλό βαθμό πολιτισμού. θαυμασμό άπειρο πρός τούς άρχαίους δέ μπορούμε νά πούμε πώς δέν αίσθάνθηκαν οί νεώτεροι "Ελληνες φιλόλογοι, μά μπορούμε άραγε νά πούμε, πώς έθεσαν σέ τέτοια ίερή συγκίνηση τή ψυχή τους, δταν τούς μελετούσαν καϊ είχαν τέτοιο πόθο γιά νά τούς κατανοήσουν άπ' δλες τΙς μεριές καϊ νά τούς ξαναζωντανέψουν, δσος θά χρειαζόταν γιά ένα τέτοιο έργο; Στό έρώτημα αύτό ή άπάντηση δυστυχώς είναι άρνητική γιά τούς περισσότερους. Ή έλληνική φιλολογική έπιστήμη έπεσε πρώτη αύτή θύμα τής μεγάλης πλάνης τοΰ Άττικισμοΰ, γιά νά γίνη καϊ αύτή έπειτα θύτης τοΰ έθνους. Ή ιδέα τού ξαναγυρισμοΟ στήν άρχαία δ ό ξ α μέ τή μίμηση τών

γλωσσικών τύπων αύτούς είχε φορείς της καί κήρυκές της. ΚαΙ άπορρόφησε σέ τέτοιο βαθμό ή πλάνη τή διάνοιά τους, πού τούς έκλεισε τά μάτια στ' άπειρα πλούτη τής άρχαίας έλληνικής ψυχής, καί τούς άφησε νά δοϋνε, καί πάλι δχι καλά, μόνο τόν ξερό τύπο, τό γραμματικό κανόνα, τό δόκιμο καί άδόκιμο. Ή πλάνη κυριαρχεί στούς φιλόλογους τοΟ τέλους τοΰ Ι Η ' καί τών άρχών τοϋ Ι θ ' αΐώνα. Τους κάνει νά έπιχειροϋν τά πιό μάταια έργα. "Ενας Εύγένιος Βούλγαρης μεταφράζει τήν Αίνειάδα σέ στίχους 'Ομηρικούς. Γιά ποιόν; Γιά νά κερδίση τί τό έθνος; Σχολιάζουν καί μεταφράζουν τους άρχαίους ποιητές σέ τέτοια γλώσσα, πού έχει κι αύτή άνάγκη άπό μετάφραση καί σχόλια. Μιάν άπέραντη θλιβερή άγονη προσπάθεια! ΚαΙ μέσα σ' αύτούς ξεχωρίζει Ινας καί μόνος. Έ ν α ς άνθρωπιστής, ό Κοραής. ΚαΙ γιατί ; Γ ι α τ ί μ ό ν ο ς α ύ τ ό ς δ έ ν ε ί ν α ι τ υ φ λ ω μ έ ν ο ς ά π ό τ ή ν π λ ά ν η τ ο ϋ ξ α ν αγ υ ρ ι σ μ ο ϋ σ τ ή ν ά ρ χ α ί α γ λ ώ σ σ α . Γιατί μόνος αύτός ά ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι ά ν κ α ί δ χ ι ό λ ό τ ε λ α τ ό π α ρ ό ν . Μόνος αύτός βλέπει μπροστά του τήν ύπαρξη σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ έ θ ν ο υ ς , έ θ ν ο υ ς ν έ ο υ καί δέν περιφρονεί τά ψυχικά του δεδομένα, τή γλώσσα του, τά ήθη του. ΚαΙ αύτό ζητεί νά ύψώση χωρίς νά τό περιφρονήση δπως κατ' ούσίαν έκαναν δλοι οί άλλοι. Γι' αύτό έχει μάτι καί γιά τΙς άρετές καί γιά τά έλαττώματα τοϋ έθνους καί ζητεί παίρνοντας ήθικά πρότυπα άπό τούς άρχαίους νά τό έξευγενίση, νά τό μορφώση. Βέβαια στό δρόμο αύτόν ό Κοραής σταμάτησε στή μέση. Τ Ηταν ύπερβολικά συμβιβαστικός. Αέν άναγνώρισε τό παρόν παρά σέ μικρό σχετικά βαθμό καί δέ ζήτησε νά δημιουργήση κυρίως άπάνω σ' αύτό. Μά κι έτσι πού στάθηκε, μόνο καί μόνο γιά τή θέση πού

είχε άπέναντι στό παρόν, ξεχωρίζει σάν ίστρο λαμπρό π ί ν ω άπ' δλους τούς σύγχρονους καϊ τούς κατοπινούς φιλόλογους xal μένει ώ ς τ ώ ρ α ό μ ό ν ο ς " Έ λ λ η ν α ς Ανθ ρ ω π ι σ τ ή ς κ α I χ λ α σ σ ι χ ι σ τ ή ς . Γιατί ύστερα άπ' αύτόν τό χύμα τής πλάνης δγχωμένο όλοένα παρασέρνει τήν έλληνιχή έπιστήμη και τήν πνίγει. Ούτε στό έπίπεδο τού Κοραή δέ στάθηκαν ο[ κατοπινοί φιλόλογοι. Καϊ έτσι τριάντα σαράντα χρόνια μετά τόν Κοραή φτάνομε στό πιό βαθύ σημείο τοΰ ξεπεσμού τής φιλολογικής έπιστήμης στήν Ελλάδα, στόν Κοντισμό, πού άντιπροσωπεύει Επιστημονικά τήν άκρα συνέπεια τής πλάνης. Γιά τούς Κοντικούς δέν ύπάρχουν πιά άπό τούς άρχαίους συγγραφείς παρά μόνο 61 λέξεις. Ούτε κάν ή σύνταξη. Ό δάσκαλός των έρμηνεύοντας τούς άρχαίους συγγραφείς δέ φρόντιζε ούτε τή στοιχειοδέστερη μετάφραση νά κάνη. Τό νόημα δέν ύπάρχει. "Οχι καλλιτέχνημα, δχι μνημείο πολιτισμού, δχι δημιουργική σύνθεση θρησκευτικών, ήθικών, κοινωνικών, καλαισθητικών άντιλήψεων δέν είναι πιά τό καλλιτέχνημα, μά μόνο πτώμα νεκρό πού άπάνω του θά γίνη ή άνατομία στά λεξίδια γιά νά βρεθούν ο[ δόκιμοι καϊ Αδόκιμοι τύποι, νά παρθούν άπό κει ol κανόνες τοΰ π ώ ς λ ε κ τ έ ο ν καϊ π ώ ς γ ρ α π τ έ ο ν, τό «κείται ή ού κείται» καϊ νά βριστούν ώς Αγράμτ ματοι δλοι ot "Ελληνες Από τόν Κοραή, ώς τόν Άσώπιο καϊ ώς τό ΒερναρδΑκη, διότι «τοίς βδελυροίς καϊ Αποτροπαίοις καϊ έσφαλμένοις καϊ πονηρώς κεκομμένοις χρώνται». Καϊ τότε είδεν ό 'Ελληνικός κόσμος τό θέαμα νά γράφη δ δάσκατ λος μιά συλλυπητήρια έπιστολή άπό δέκα γραμμές γιά τό θάνατο τοΰ Colbetxal νά γράφη έπειτα έναν τόμο άπό 600 σελίδες γιά νά δικαιολογήση τΙς δέκα γραμμές πού μέσα σ' αύτές κατά τήν Γδια δική του μέθοδο τού βρήκαν ol άντίπαλοί

του τόσα γλωσσικά σφάλματα όσες καΐ λέξεις καΐ προτάσεις. ΚαΙ τό κακό αύτό, αύτή ή πνευματική Αποτελμάτωση καΐ πνευματική άποκολοκύνθωση τού έθνους, μεταδομένη άπό τούς μαθητές του σ' δλη τή μορφωμένη τάξη, πήρε τέτοια έκταση, πού κάθε άπολύτρωση άπό τήν τέτοια έπαφή πρός τόν άρχαΐο κόσμο ήταν ή μεγαλύτερη εύεργεσία, πού θά είχε νά προσφέρη κανείς στό έθνος του. Γι' αύτό μπορεί νά πή κανείς πώς π ο τ έ π ο τ έ δ έ ν άπομακρύνθηκε τό έ λ λ η ν ι κ ό έ θ ν ο ς ά π ό τόν ά ρ χ α ΐ ο πολ ι τ ι σ μ ό , τό ά ρ χ α ΐ ο π ν ε ύ μ α και τήν ά ρ χ α ί α ψ υ χ ή τ ό σ ο π ο λ ύ , δσο τόν κ α ι ρ ό τ ή ς ά κ μ ή ς τ ο ύ Κ ο ν τ ι σ μ ο ΰ . Αύτή είναι ή πραγματική ά π ό σ τ α σ η ά π ό τ ό π α ρ ε λ θ ό ν μ α ς κ α ΐ ή δ ι ά σ π α σ η τ ή ς Ι σ τ ο ρ ι κ ή ς συν έ χ ε ι α ς τ ο ύ έ θ ν ο υ ς . Γιατί έκτός πού ή άρχαιότητα ήταν πτώμα νεκρό στά χέρια τών δασκάλων, σταματούσε κι δλας κατά τήν άντίληψή τους ή έθνική ζωή περίπου στό Δημοσθένη. "Ολα τά κατόπιν δέν ήταν έλληνικά, ήταν βάρβαρα, χυδαία, «περιττώματα πνευματικά» κατά τήν αύτούσια έκφραση τού δασκάλου. ΚαΙ άνάλογα πρός τό τέτοιο παραστράτισμα τής φιλολογικής έπιστήμης δέν μπορούσαν παρά νά είναι καΐ κείνων τά έργα, πού ήθελαν νά είναι κάπως περισσότερο άνθρωπιστές καΐ νά προσέχουν καΐ σέ κάτι άλλο έκτός άπό τΙς λέξεις. Τέτοιος ήταν μέ δλη τή μωρία του καΐ δ Μιστριώτης, πού σέ μιά μακρόχρονη έργα σία μεταφράζοντας κα'ι συμμαζεύοντας σχόλια άπό τούς Εύρωπαίους έβγαλε σέ έκδόσεις δλους σχεδόν τούς "Ελληνες συγγραφείς. Διαβάστε τούς μικρούς προλόγους τού Μιστριώτη, πού κάποτε τούς έβαλαν καΐ στό 'Αρσάκειο γιά μ ο ρ φ ω τ ι κ ό άνάγνωσμα συγκρίνοντάς τους μέ τούς προλόγους τού Κοραή. Τί

καταπληχτική διαφορά. Στόν Κοραή ή άπλότητα, τό νηφάλιο πνεύμα, ή θερμή άγάπη γιά τούς άρχαίους μά και γιά τό σημερινό έλληνιχό έθνος. Εργασία μέλισσας πού στοργιχά μαζεύει τό μέλι καϊ στοργιχά τό προσφέρνει γιά τροφή στούς νέους τής Ελλάδας. Αύτή τή νέα Ελλάδα έχει πάντα στά μάτια του, σ' αύτή μιλάει. Καϊ άπό τήν άλλη μεριά στό Μιστριώτη φούσκωμα xal τυμπανοκρουσία άπό λέξεις χαΐ φράσεις κενές, νοήματα παιδιακίσια έξαγγελμένα μέ τά πιό χτυπητά λόγια, άετοί καϊ κεραυνοί δολιχοδρομούντες «αίθέριαι στοιβάδες» άερολογήματα πραγματικά καϊ άσυναρτησίες, άνόητος παραληρηματικός θαυμασμός μακριά άπό τήν άρχαία καϊ άπό τή σημερινή καϊ άπό κάθε πραγματικότητα. Ξηρότητα καϊ στείρωση ψυχική σκεπασμένη μέ χρυσόχαρτα. Καϊ αύτοϋ τού είδους ή φιλολογία κορυφώνεται έπειτα σ' έναν άγώνα γλωσσικό, πού άνάμεσα σέ «προδοσίες» «ρούβλια» «κινδύνους τής θρησκείας καϊ τής πατρίδος» θάφτεται τό έθνος. Καϊ τή στιγμή πού οί Βούλγαροι μέ μαχαίρι καϊ μέ κανόνι, μά καϊ μέ σχολειό άληθινό κατέβαιναν όλοένα στήν "Ασπρη θάλασσα διώχνοντας τόν 'Ελληνισμό καϊ διασπώντας τήν έδαφική του ένότητα, έμεΐς έδώ σέρνοντας τόν δχλο στούς δρόμους τής 'Αθήνας άχονίζαμε τά γλωσσικά σπαθιά καϊ σφυρηλατούσαμε «τά τηλεβόλα τής γλώσσης» μέ τά όποια έπΐ τών έθνικών έπάλξεων μαχόμενοι θά τούς διώχναμε. Αύτές είναι οί έθνιχές ύπηρεσίες τής έλληνιχής φιλολογίας χαΐ τής καθαρευουσιάνικης Ιδεολογίας. "Ας έλπίσωμε πώς θά είναι οί τελευταίες. Μά ή έλπίδα αύτή, είναι φανερό πιά, δέ στηρίζεται παρά μόνο στήν πιθανότητα πώς θά νικήση ό δημοτικισμός. Γιατί βέβαια έκτός άπό τούς άντιπροσωπευτικούς αύτούς τύπους πού έξετάσαμε τόν Κοραή, τόν Κόντο καϊ τό Μι-

στριώτη, πού άποτελούν σάν νά πούμε καί τΙς άκρότητες τής έλληνικής φιλολογικής έπιστήμης άπό τήν καλή καί κακή της άποψη, ύπήρξαν στά διάμεσα πλήθος άλλοι μελετητές καί έρμηνευτές τού άρχαίου κόσμου. Μά έλληνική φιλολογία άληθινά άνθρωπιστική, έρμηνεία βαθειά, έσωτερική, πολυμερή, κλασικισμός εύεργετικός γιά τό έθνος δέν ύπήρξε καί δέν όπάρχει άκόμη. °Οπου δέν έχομε ξεφυλισμένα ύπόλοιπα τού Κοντισμού έχομε μιά ξερή οδτε καλαισθητική, οδτε άντθρωπιστική, οδτε φιλοσοφημένη έρμηνεία τών συγγραφέων. Λείπει ή γενική, ή όλοκληρωτική άντίληψη. ΚαΙ λεπει άκόμη ή έπαφή πρός τή σημερινή έθνική ψυχή. Αύτή τή σημερινή έθνική ψυχή, τήν έρευνά της, τήν άναγνώρισή της σέ δλα της τά φανερώματα καί τήν έξύψωσή της έχει θεμέλιό του καί σκοπό του ό δημοτικισμός. ΚαΙ μιά έθνική έλληνική φιλολογική έπιστήμη μόνο άπό τό δημοτικισμό θά βγή. 'Ακόμη καθαρώτερα διαπιστώνεται αύτό σ' έναν άλλο κύκλο πνευματικής ένέργειας, πού μ&ς έδωκε κι δλας I ργ α, γιά νά κρίνωμε, στόν κύκλο δηλ. τής δ η μ ι ο υ ρ γ ι κής λογοτεχνίας. Ή φιλολογική έπιστήμη καί ή Ιστορική έρευνα γενικά έργο τους έχουν νά μ&ς άποκαλύψουν καί νά μ&ς κάνουν συνειδητές τΙς άξίες τού περασμένου πολιτισμού. Ό τρόπος δμως πού τΙς άφομοιώνομε καί τΙς μετουσιώνομε σέ σημερινές άξίες, φανερώνεται πρό πάντων στους διάφορους κλάδους τής δημιουργικής ένέργειας είτε τής φιλοσοφικής καί έπιστημονικής είτε παραπάνω άπ' δλα τής καλλιτεχνικής. Στήν καλλιτεχνική σύνθεση μέσα χύνονται δλα τά μοτίβα. ΚαΙ ή ποιότητα ένός καλλιτεχνήματος, ή πρωτοτυπία του, ή άρτιότητά του στήν έκφραση τής ριζικής Ιδέας πού τό έμπνέει, ή άρμονία μεταξύ ίδέας καί έκφραστικών μέσων, ή άντιστοιχία πρός

ώρισμένες ψυχικές όρμές είτε τοΟ λαού, πού θά τό άπολαύση καϊ έπομένως τό ποσό τής ψυχικής καϊ καλαισθητικής συγκίνησης, πού προκαλεί ή άλήθεια καϊ είλικρίνειά του, δλα αύτά πού είναι τά κριτήρια τής άξίας του, είναι συνάμα καϊ τεκμήρια καϊ γιά τήν προέλευση τών μοτίβων καϊ γιά τόν τρόπο τής ψυχικής κατεργασίας τους, γιά τό βαθμό, που άφωμοιώθηκαν καϊ μετουσιώθηκαν στήν ψυχή τοΟ καλλιτέχνη καϊ Αντίστοιχα στήν ψυχή τοΟ λαοΟ, πού τά αίσθάνεται καϊ συγκινείται καϊ μορφώνεται καϊ έξυψώνεται άπό τό καλλιτέχνημα ή μένει ψυχρός μπροστά σ' αύτό. "Ετσι κάθε είδος καλλιτεχνικής δημιουργίας θά μπορούσε νά μάς χρησιμεύση καϊ γιά κριτήριο τής έπιρροής, πού είχεν ή σχέση μας πρός τό παρελθόν μας τό άρχαϊο καϊ τό μεσαιωνικό στό σημαντικώτατο αύτό κύκλο τής ψυχικής ένέργειας. Ή άρχιτεκτονική λ.χ. θά μάς έδειχνε μέ τά έργα της μέ ποιό τρόπο άντιληφθήκαμε τ' άρχαΐα μνημεία καϊ πώς μάς έγιναν αύτά σπέρματα νέας άρχιτεκτονικής δημιουργίας. Καϊ κει θά βλέπαμε πώς ή αύτούσια μίμηση καϊ μεταφορά, φανέρωμα κι αύτή τού νοσηρού (στορισμού μας γέμισε τήν Αθήνα άπό Προπύλαια καϊ κολώνες καϊ άετώματα καϊ άνθέμια σ' έναν συμφυρμό χωρίς άρμονία Ιδέας καϊ έκφραστικού μέσου, χωρίς καμιά πρωτοτυπία καϊ πρό πάντων χωρίς καμιάν Αντιστοιχία πρός πραγματικές ψυχικές άνάγκες, έπομένως χωρίς άλήθεια καϊ είλικρίνεια. Καϊ στήν άρχιτεκτονική λοιπόν έχομε όλοφάνερα μπροστά μας τ' Αποτελέσματα ένός Αρχιτεκτονικού Άττικισμού καϊ καθαρευουσιανισμού, πού έφερε ταραχή καϊ έπανάσταση στήν άληθινά καλλιτεχνική ψυχή ένός Περικλή Γιαννόπουλου λ.χ. καϊ γέννησε κι έδώ μιά ροπή πρός τό παρόν, π ρ ό ς τ ή σ ύ γ χ ρ ο ν η έ λ λ η ν ι κ ή ψ υ χ ή ι δπως μορφώθηκε άφού πέρασε μέσα άπό τό Βυζάντιο.

ΚαΙ μόνο τώρα Αρχίζουν μέ κάποιες προσπάθειες τά πρώτα βήματα πρός τή γνήσια πρωτότυπη νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Τό Ιδιο θά είχαμε νά πούμε γιά τή μουσική, τό Γδιο γιά τήν οίκιακή διακοσμητική καΐ βιοτεχνία, πού σ' δλα αύτά βλέπομε τά τελευταία τούτα χρόνια ίνα σωτήριο ξύπνημα, μιάν άναζήτηση τού σύγχρονου Ελληνικού μοτίβου, ώς τώρα τόσο περιφρονημένου άπό τήν άρχοντοχωριάτικη καθαρευουσιάνικη ψυχολογία τής μορφωμένης δήθεν «άνωτέρας κοινωνικής τάξεως» καΐ δμως τόσο πολύτιμου, τόσο Ανεκτίμητου γιά τόν πολιτισμό μας. Μά περισσότερο άπ' δλα αύτά τά είδη τής καλλιτεχνικής ένέργειας μάς δίνει καθαρή τή διαφορά δυό είδών τού (στο· ρισμού στήν Ελλάδα ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α . Γιατί αύτή προηγήθηκε καΐ γιατί αύτή Αντιπροσωπεύει τήν άνώτατη, τήν πολυμερέστερη, τήν πιό έσώψυχη δημιουργική σύνθεση. Σ ' αύτή φανερώνεται πιό Ικδηλα ή έθνική συνείδηση, σ' αύτή διατυπώνονται ούσιαστικά καΐ παραστατικά καΐ μέ τήν πιό συνειδητή μορφή δχι μόνο ot παραδόσεις και τά Ιδανικά τού Εθνους, μά καΐ ol πιό λεπτές καΐ άπόκρυφες συναισθηματικές Αποχρώσεις. Σ* αύτήν άκόμη καΐ κάθε ιστορική Αξία μπορεί αύτούσια ή μετουσιωμένη νά παρουσιαστή καΐ νά μάς δοθή στό μέτρο τής δημιουργικότητας καΐ άπό τή μεριά τού ποιητή, πού πλαστουργέ! καΐ άπό τή μεριά τού λαού, πού δέχεται, αίσθάνεται καΐ συγκινείται. Παρακολουθώντας τή νεοελληνική λογοτεχνία βλέπομε καθαρά τά δυό ρεύματα τού δημιουργικού καΐ τού άγονου [«πορισμού, άπό τήν έποχή πού πρωτοφανερώθηκεν δ Άττικισμός ώς τά σήμερα. Ά π ό τή μιά μεριά Ενα άναμάσημα Ιδεών καΐ μοτίβων, πού καταντάει στήν πιό άνούσια κοινοτυπία, άπό τήν άλλη μεριά κάθε φορά πού τό ρεύμα τής σύγχρονης

ζωής ξεχύνεται μέσα στή λογοτεχνία ένα σπαρτ&ρημα δημιουργικό, μιά πνοή νέου καϊ πρωτόγονου, πού κεϊ μέσα στήν άτέλειά του μας μιλάει μέ τή μεγαλύτερη ύποβλητικότητα. "Ετσι, μέσα στήν άπέραντη Σαχάρα τής μικρόλογης καϊ άνοστης καϊ ξεθωρισμένης φλυαρίας τών μιμητών τού άρχαίου λόγου, σάν δαση ξεχωρίζουν μόνο οί έποχές, πού μιλάει ή λαϊκή ψυχή εϊτε μέ τό στόμα ένός όνομασμένου λογοτέχνη είτε καϊ άνώνυμα δημιουργική. Έ μεσαιωνική ύμνωδία, ή άκριτική έποποιία, ή Κρητική ποίηση, τό δημοτικό τραγούδι, νά ή πρασινάδα καϊ ή δροσιά μέσα στήν έρημο καϊ στήν ξηραίλα. Καϊ τό Ι θ ' αΙώνα τά δυδ ρεύματα πηγαίνουν παράλληλα ώς ένα σημείο. Σούτσοι καϊ Ραγκαβήδες καϊ πληθώρα άλλων λησμονημένων πιά καϊ πεθαμένων όλότελα λογοτεχνών μέ μιά προσπάθεια ύπέρτατη καϊ άξια καλύτερης τύχης ξεχύνουν κύματα καϊ καταρράχτες στίχων καϊ Ιδανικό τή λόγια παράδοση καϊ τ' άρχαία καλούπια. Οί ποικιλώνυμοι διαγωνισμοί δραματοποιούν καϊ έποποιούν δλη τήν έλληνική Ιστορία. Πάρετε γιά τύπο τόν ' Α ν τ ω ν ι ά δ η , πού δ κ. Χατζιδάκης δέ δίστασε άλλοτε νά τόν προβάλη στά μάτια τών νεωτέρων καϊ γιά έθνικό ποιητή. Πάρετε καϊ τόν Άμπελά άν θέλετε, πάρετε καϊ τό Δ. Βερναρδάκη άκόμη. "Αλλοι άπ' αύτούς έμειναν μόνο μέ τά ξερά στεφάνια τών διαγωνισμών, άλλοι έγνώρισαν καϊ τή συγκίνηση τής λαϊκής έπιδοκιμασίας. Πώς αίσθάνθηκαν τόν άρχαϊο καϊ μεσαιωνικό κόσμο καϊ πώς τόν καθρεφτίσανε στά έργα τους; Πώς μίλησε στήν ψυχή τους ό άρχαΐος έλληνικός μύθος, ή τραγική Ιδέα, τό ήρωϊκό έργο τής μεγαλόπνοης Ιστορικής ζωής τοΰ έθνους άπό τό Μαραθώνα καϊ τή Σαλαμίνα, ώς τόν Κωνσταντίνο καϊ τόν Ηράκλειο, ώς τό Βασίλειο τό Βουλγα-

ροκτόνο, ώς τόν Κομνηνό καί τόν Παλαιολόγο ; Πώς μίλησε στήν ψυχή τους ή σκλαβωμένη 'Ελλάδα καί ή άντάρτισσα ήρωϊκή 'Ελλάδα, πού έσπασε τά δεσμά της μέ μιά γιγάντια πάλη; Κι άπό τήν άλλη μεριά πώς μετουσιώθηκαν τά ίδια ποιητικά μοτίβα σ' Ινα Σολωμό, σ' Ινα Βαλαωρίτη, σ' έναν Παλαμά; Τί είναι δ "Ύμνος στήν Ελευθερία μπροστά σέ κάθε καθαρολόγημα, σέ κάθε τυμπάνισμα στίχων τής «Τουρκομάχου 'Ελλάδας» λ.χ. τού Σούτσου; Ά π ό τήν έποχή τού Πινδάρου είπε κάποιος μελετητής τής έλληνικής ζωής, δέ μίλησε τό έλληνικό πνεύμα πιό μεγαλόστομα άπ' δτι μίλησε στόν «Ύμνο» τού Σολωμού. ΚαΙ τήν άρχαίαν 'Ελλάδα πού αύτήν θέλουν οί καθαρευουσιάνοι καί αύτή τή θέλομε κι έμεϊς, πηγή ζωής, συγκίνησης καί φρονηματισμού καί ήθοπλαστΐας, πού τή βρίσκομε ξαναζωντανεμένη, μετουσιωμένη έτσι πού νά μιλήση στή σημερινή μας ψυχή; Στούς τρίμετρους Ιαμβικούς τών Ραγκαβήδων, τών Άντωνιάδηδων, τών Άμπελάδων ή στόν «Ύμνο τής Αθηνάς» τού Παλαμά, πού ή πρωτόγονη έλληνική δημιουργία τόσο ξανάζησε μέσα του, ώστε Ινας κριτής μέ τήν ύψηλή φιλολογική μόρφωση καί αίσθηση καί μέ τή γνώση τοϋ άρχαίου κόσμου σάν τόν Ν. Πολίτη νά λέη: «Φαίνεται μάλλον ώς τις παράφρασις άρχαίου άπολεσθέντος έργου καί ούχΐ ώς σύγχρονον ποίημα» ή στόν «Δεξίλεω» του μέσα καί στήν «Ήγησώ» του, πού μας άνάστησαν τά μάρμαρα τοϋ Κεραμεικοϋ ; ΚαΙ ποιός άλλος μας έκανε νά νιώσουμε τής φυλής μας τΙς λαχτάρες στό δύσκολο, τόν πολύξοδο καί πολυκύμαντο Ιστορικό της δρόμο άπό τόν ίδιο τόν Παλαμά στό «Δωδεκάλογο τοΰ Γύφτου» καί στή «Φλογέρα τού Βασιλιά»; Ποιός καθαρευουσιάνος μας έδωκε ποτέ μιάν έσώτερη άνάλυση άρ-

χαίου δράματος, σάν Εκείνη τού «Φιλοκτήτη» πού μάς Εδωκεν ό Ψυχάρης στήν «Άρρωστη Δούλα»; Ό Δημοτικισμός μάς Εζωντάνεψε τό παρελθόν μέσα ατά Εργα τής λογοτεχνίας, ό δημοτικισμός μέσα στά 'Ηλύσια τής τέχνης μάς άνάστησε τις άρχαΐες ψυχές, δχι «είδωλα καμόντων», μά κορμιά ζωντανά καΐ σπαρταριστά. "Ετσι λοιπόν καΐ ή τέχνη, ή άνώτατη Εκφραση τής φυλετικής συνείδησης πιστοποιεί μέ τήν πραγματική της Εξέλιξη στήν Ελλάδα τό γενικό νόμο πού βρήκαμε στήν Ερευνά μας, πώς μόνο ό δημιουργικός ίστορισμός, πού άπαραίτητη βάση του είναι ή άναγνώριση τού παρόντος, μάς Ενώνει μέ τό παρελθόν καΐ μέ τήν Ιστορία μας, μέ τΙς άξίες τού παρελθόντος καΐ έπομένως τονώνει τήν ιστορική συνείδηση στόν ύπέρτατο βαθμό. Μά στό ίδιο Αποτέλεσμα καταλήγομε έξετάζοντας τέλος καΐ τήν έ λ λ η ν ι κ ή παιδεία. Ή παιδεία κάθε λαού σκοπό Εχει νά διαπλάση τή νέα γενεά σύμφωνα μέ ώρισμένα Ιδανικά, πού έπικρατούν στή συνείδηση τών ώρίμων άνθρώπων. Ό παιδεία έπομένως καθρεφτίζει τά κοινωνικά Ιδεώδη καΐ είναι γι' αύτό τΙς περισσότερες φορές δευτερόγενος συντελεστής στήν κοινωνική Εξέλιξη. "Αν λοιπόν μιά κοινωνία βρίσκεται σ' Ενα στάδιο στείρου [«πορισμού καΐ ή παιδεία της θά φανερώση δλα τά χαρακτηριστικά σημάδια τής κατάστασης αύτής, δπως τήν περιγράψαμε παραπάνω. Προσκόλληση άπόλυτη στά περασμένα, προσπάθεια γιά αύτούσια μεταφορά καΐ μίμησή τους, τυπολατρεία, Ελλειψη ούσίας, άνελεύθερο πνεύμα, πνευματική στείρωση, ήθικό ραγιαδισμό. "Αν ή κοινωνία βρίσκεται σ' Εποχή άπόλυτου συγχρονισμού καΐ όρθολογισμού καΐ ή παιδεία της θά δείξη τά Ιδια σημάδια, άπόρριψη τής παράδοσης, Επανάσταση Ενάντια στά

καθιερωμένα, έκτίμηση άπόλυτη τοΟ σύγχρονου, κατάρριψη κάθε τύπου, άπόλυτη Ελευθερία στήν άτομική έξέλιξη, ύπερβολικό σεβασμό τού άτομισμού, πού φτάνει ώς τά σύνορα τής ήθικής άναρχίας. "Αν ή κοινωνία περνάη Εποχή δημιουργικού Εστορισμού, μέ μιάν έναρμόνιση τού σύγχρονου μέ τά περασμένα, Ενα σεβασμό τών παραδομένων άξιών ώς πρός τήν ούσία των καϊ τά ζωντανά καϊ ζωογόνα στοιχεία των καϊ ή παιδεία παρουσιάζει τά γνωρίσματα τού σωστού κλασικισμού, άναγνώριση τής πραγματικότητας, κατανόηση καϊ Επίγνωση τών περασμένων άξιών μέ βάση τΙς άνάγκες τού παρόντος, προσοχή στήν ούσία, προσπάθεια γιά μετουσίωση τών άξιών, είλικρίνειά, σεβασμό τής πνευματικής έλευθερίας καϊ καλλιέργεια τής ήθικής έλευθερίας μέ έναρμονισμό πρός τά κοινωνικά χρέη. ΕαΙ έδώ βέβαια οΕ μορφές σπάνια παρουσιάζονται καθαρές. ΤΙς περισσότερες φορές ύπάρχει άνακάτωμα τών στοιχείων, πάλη γιά τήν έπικράτηση τοΰ Ενός ή τού άλλου, πού γίνεται πολύ έντονώτερη σέ κρίσιμες καϊ μεταβατικές έποχές, δμοιες μ' αύτή πού έπιζούμε σήμερα στήν Ελλάδα. Μά ol κυρίαρχες γραμμές είναι πάντα άρκετά καθαρές καϊ ή Ιστορία τής παιδείας μάς πιστοποιεί τόν παραλληλισμό άνάμεσα στά κοινωνικά Ιδεώδη καϊ τά έκπαιδεοτικά καθεστώτα. Έ τ σ ι καϊ ή έλληνική παιδεία μ&ς δείχνει άπό τόν καιρό πού ξαναζή στά τέλη τού Ι Η ' αίώνα, τά χαρακτηριστικά σημάδια τού Εστορισμού, πού έπικράτησε σ* δλη τή φυλή. Φυσικά τό δικό μας πρόβλημα, τό πρόβλημα τής σχέβης τής φυλής πρός τό παρελθόν της, μάς παρουσιάζει τούς δρους του στήν άνώτερη πρό πάντων παιδεία έκείνη που Εχει σκοπό νά μορφώση τήν κυρίαρχη κοινωνική τάξη καϊ πού γιά νά μιλήσωμε μέ τΙς σημερινές Εννοιες, περιλαμβάνει τό έλληνικό σχολειό καϊ τό Γυμνάσιο καϊ τό Πανεπιστήμιο. "Αν

καί σ' έμάς δ δλιγαρχισμός καί ή καθ υπόταξη καϊ τής λαϊκής παιδείας στίς άνάγκες τής κυρίαρχης τάξης συνεπήρε καί τό σχολειό τοΟ λαοΟ, τό καλούμενο δημοτικό μέ τό ρεύμα τού ίστορισμού, πού κυριάρχησε στήν άνώτερη παιδεία καϊ τό έκμηδένισε δλότελα. Ή παιδεία μας λοιπόν άπό τήν έποχή τών φημισμένων Σχολών τού δούλου έλληνισμοϋ έως σήμερα έχει δλα τά γνωρίσματα ένός στείρου ίστορισμοϋ. Τά άνθρωπιστικά Ιδανικά ένός Κοραή μικρή μόνο βρήκαν άπήχηση στόν καιρό του γιά νά ύποχωρήσουν άργότερα δλότελα στόν ψευτοκλασικισμό, στή λατρεία τοϋ τύπου. Ό παιδεία μας έγινε τό κυριώτερο δργανο καϊ τό οίκτρότερο θύμα τής πλάνης τοϋ ξαναγυρισμοΰ, στήν άρχαία γλώσσα μέ τήν μίμηοη τού τυπικού τής άρχαίας γλώσσας. Οί άρχαΐστές στό σχολειό στηρίζουν τΙς έλπίδες των, άπ' αύτό περίμεναν νά βγοϋν ot άνθρωποι, πού θά 'γραφαν σάν τόν Ξενοφώντα, τόν Πλάτωνα, τόν Θουκυδίδη καϊ πού φυσικά κατά τή ριζική τους πλάνη θάχαν τήν άξία έκείνων. Τό σχολειό θά μάς έφερνε καϊ τήν άρχαία χλαμύδα πίσω, θά μάς έφερνε καί τό Φειδία, θά μάς έφερνε καϊ τόν 'Ικτίνο. Καί έτσι έπΐ έναν αΙώνα τό έλληνικό μυαλό συντρίφτηκε πάνω στήν άγονη προσπάθεια, ή έλληνική ψυχή μέ δλες τΙς δημιουργικές πηγές στειρεμένες, μέ τήν ήθική δρμή κολοβωμένη καί παραστρατημένη κυνηγούσε ένα ϊσκιον άπιαστο γιά νά μείνη στό τέλος μέ κουρέλια τύπων άρχαίων στό κεφάλι, μέ φουσκωμένα μυαλά καί μέ κενότητα ήθική. Οί μέλλοντες Ξενοφώντες καί Πλάτωνες βγαίνοντας άπό τό σχολειό ύστερα άπό έντεκα χρόνια δέν ήξεραν νά γράψουν μιά σελίδα χωρίς άσυνταξίες καί άνορθρογραφίες δχι στήν άρχαία μά σέ καμιά έλληνική γλώσσα. Καί πώς νά γί-

νη άλλιώς άφοΰ ot πρωτοδάσκαλοι, πού έφαγαν δλη των τή ζωή καί άσπρισαν τά μαλλιά των άπάνω στή μελέτη τών άρχαίων κειμένων, κατηγορούσαν δ ένας τδν άλλο άγράμματο καί τ' άπόδειχναν μέ χιλιάδες σελίδες καί έστελνε δ ένας τόν άλλο, ό Κόντος τό Βερναρδάκη καί τό Φίλιππο 'Ιωάννου καί τόν Άσώπιο καί τόν Πανταζίδη, ό Βερναρδάκης τόν Κόντο καί Χατζιδάκη, ό Μιστριώτης τόν Πολίτη νά πάν σέ γραμματοδιδάσκαλο γιά νά μάθουν τά στοιχεία τής έλληνικής; Τί άλλη μεγαλύτερη όμολογία χρειάζεται γιά νά πεισθή δλόκληρο τό έθνος, πώς τό ιδανικό τής γλωσσικής έπιστροφής είναι άπραγματοποίητο καί πώς τά μυαλά έκατομμυρίων Ε λ ληνοπαίδων θυσιάζονται στόν πιό άνόσιο προκρουστισμό πού έπικράτησε ποτέ σέ παιδεία λαοϋ ; ΚαΙ τό άρχαΐο πνεϋμα τί γίνεται σ' δλα αύτά ; Τό πρωτόγονο άνθισμα τής άνθρωπότητας πού μ* άνυπέρβλητη ποιητική χάρη ζωγραφίζεται στόν "Ομηρο μέσα, πότε τό αίσθάνθηκαν καί τό άπόλαυσαν τά έλληνόπουλα καί πότε άγγιξε τήν ψυχή τους ή τραγική συγκίνηση ένός ΑΙσχύλειου ή Σοφόκλειου δράματος, πότε σπαρτάρησε μέσα τους μιά Πλατωνική Ιδέα, πότε άγγιξε τό μυαλό τους δημιουργικά ή όμορφιά ένός Παρθενώνα; Πού άφησε ή γραμματική καί τό συνταχτικό καί ή θεματογραφία νά φωτίση καί μιά κάν Ιδέα καί μιά κάν γραμμή καλλιτεχνική τήν παιδική ψυχή; Πώς νά στηθή μπροστά τους ή λεβέντικη κορμοστασιά τού 'Αχιλλέα, ή παθητική καί άνήσυχη ψυχή τοΰ Όδυσσέα, ή χάρη τής νοικοκυροπούλα; Ναυσικάς, ή τιμημένη πίστη τής Πηνελόπης τή στιγμή, πού οί 500 περίπου 'Ομηρικοί στίχοι, πού διαβάζουν τά παιδιά σ' δλο τό Γυμνάσιο, άφοΰ περάσουν άπό τόν άποτεφρωτήριο φοΰρνο τής γραμματικής καί συνταχτικής καί λεξιλογικής άνάλυσης χύνονται τό πολύ πολύ σέ

μιάν άνούσια, ψυχρή, καθαρευουσιάνικη μετάφραση, πού μόνον ώς Εμετικό μπορεί νά διαβαστή ; ΚαΙ πού άφήνουν τά συνώνυμα, ot Ετυμολογίες, τδ δίγαμμα, τά είδη τού ύποθετικού λόγου, τά κριτικά σχόλια, τά «ούτως Εγραψε καΐ διωρθώσατο δ Έρουερδήν» νά γλυκοχαράξη στήν ψυχή τών παιδιών ή Εννοια τού άρχαίου πολιτισμού; Έ άρχαία Ελλάδα δέν ύπάρχει στό Ελληνικό σχολειό μέσα, δπως δέν ύπάρχει στήν έλληνική φιλολογική Επιστήμη και στήν καθαρευουσιάνικη τέχνη. Πού είναι λοιπόν ή συσχέτιση πρός τό άρχαΐο παρελθόν, ή άναζωογόνηση καΐ δ φρονηματισμός «διά τού ύψηλού παραδείγματος τών προγόνων, ή άνΰψωσις είς τάς αίθερίους στοιβάδας Ενθα άετοί καΐ κεραυνοί δολιχοδρομοΰσι» ; Ά π ό τό νεοελληνικά «τεμένη τών Μουσών» λείπουν δλες ol Μούσες. Ή γλαύκα τής Αθηνάς Εγινε κουκουβάγια. Γιά τό μεσαιωνικό μας παρελθόν δΕ μιλούμε γιατί καθώς είδαμε αύτό γιά τούς "Ελληνες ΆττικιστΕς δέν ύπάρχει. Και αύτή ή κατάσταση τού ψευτοκλασικισμού, πού βασιλεύει σ' δλη τήν έλληνική παιδεία μάς δίνει καΐ τό μέτρο γιά νά έκτιμήσωμε τό έπιχείρημα τών καθαρευουσιάνων, δτι ή καθαρεύουσα πρέπει νά διατηρηθή γιατί μάς φέρνει εύκολώτερα και ταχύτερα στούς άρχαίους συγγραφείς και έπομένως στόν άρχαΐο πολιτισμό. Ή καθαρεύουσα δηλ. τό δημιούργημα τής πλάνης, πού άφού ξοδέψη τό παιδί τά καλύτερα χρόνια προσπαθώντας νά τή μάθη, άφού ξεγλωσσίσει τόν Εαυτό του, στά ύστερα Ανακαλύπτει, δτι πρέπει νά μάθη πρώτα τήν άρχαία γιά νά κανονίζη τό τυπικό καΐ τή σύνταξη τής καθαρεύουσας σύμφωνα μ' αύτή και νά μή γράψη «άδόκιμα και πονηρώς κεκομτ μένα». Ή καθαρεύουσα, γύρισμα δηλαδή μέσα σ' ίνα φαύλο

κύκλο. Έ καθαρεύουσα, πού δημιουργημένη άπό τόν κλασικότερο τύπο τού άγονου ίστορισμού διαρκώς τέτοιον παράγει καϊ δσο κ α θ α ρ ό τ ε ρ η προσπαθούμε νά τήν κάνωμε τόσο βυθιζόμαστε βαθύτερα στό τέλμα κ ai Απομακρυνόμαστε άπό τήν ούσία τού άρχαίου πολιτισμού. Kai γι' αύτό μόλις τό ζωογόνο φώς τού δημοτικισμού φωτίσει τό Ελληνικό σχολειό άλλάζει δλη ή θέση τής Ελληνικής παιδείας. Μέ τό δημοτικισμό δέν μπορεί νά συμβιβαστή άγονος Ιστορισμός. Ή πλάνη τού ξαναγυρισμού στόν άρχαϊο κόσμο μέ τήν αύτούσια μεταφορά καϊ μίμηση εϊτε γλωσσικών είτε άλλων άξιών κόβεται άπό τή ρίζα. Ό δημοτικισμός είναι έναρμόνιση τού παρόντος μέ τό παρελθόν. 'Αναγνώριση τού παρελθόντος διά μέσου τού παρόντος, έπομένως Αφομοίωση καϊ μετουσίωση κάθε ζωογονήσιμης Αξίας. Kai πρώτα πρώτα ό δημοτικισμός Αναγνωρίζει όλόκληρο τό παρελθόν μας, γιατί τό παρόν είναι γέννημα δ λ ό κ λ η ρη ς τής Ιστορικής μας Ε ξ έ λ ι ξ η ς καϊ Αφού Αναγνωρίζομε τό παρόν δέ μπορούμε νά περιφρονήσω·; με τίποτα άπό τά περασμένα. Δεύτερο, ό δημοτικισμός στρέφεται πρός τήν ούσία, πρός τήν Ιδέα, πρός τά στοιχεία τοΰ καλού, πρός τΙς ήθικές καϊ κοινωνικές άξίες καϊ άπό κει ζητάει σπέρματα γιά τή δημιουργία τού παρόντος. Γιατί δ δημοτικισμός είναι δημιουργία, θέλει νά πλάση τό παρόν παίρνοντας άπό παντού, δπου βρίσκει άξία άναβιόσιμη. Τρίτο, ό δημοτικισμός μορφύνει τό γλωσσικό δργανο, μέ τό όποΐον θά γίνη κάθε πνευματική Αφομοίωση, μάς δίνει γλόσσα δική μας, σύγχρονη, αισθητή, ζωντανή, πού περιέχει δλα τά στοιχεία τής άρχαίας, δσα μέ φυσική έξέλιξη Εζησαν στήν ψυχή καϊ στό στόμα τού Ελληνικού λαού. Έπομένως βγάζει άπό τή μέση τό άχρηστο διάμεσο, τήν καθαρεύουσα. Ά π ό τή δημο-

τική πηγαίνει τό παιδί στήν άρχαία καί σέ κάθε μορφή τής γλώσσας μας άμεσα, σταθερά, μέ σίγουρη περπατησιά χωρίς παραστρατήματα, γιατί ή δημοτική είναι ριζωμένη στήν ψυχή του. Καί τέταρτο, τέλος, δ δημοτικισμός μδς δίνει δλες τΙς σύγχρονες άξίες πού μέσα σ' αδτές μέ ύποσυνείδητη καί έν μέρει μέ συνειδητή έπιβίωση (μέ τή νεώτερη δημοτική λογοτεχνία) ζή ό κόσμος ό άρχαΐος καί έπομένως μάς φέρνει μέ τά συγγενή στοιχεία σέ άμεση έπαφή μέ τήν άρχαιότητα. Καί δλα αύτά τ' άγαθά τού δημοτικισμού μάς τά 'δειξΐ χειροπιαστά στό σχολειό τοΰ Δελμούζου. "Αν καί δέν ήταν Γυμνάσιο παρά μόνο άνώτερο Παρθεναγωγείο τριτάξιο* άν καί πήρε τά παιδιά στρεβλωμένα άπό τό έξατάξιο δημοτικό σχολειό, πού τό 'χει καθώς είδαμε έκφυλισμένο ή καθυπόταξή του στό ψευτοκλασικό Ιδανικό τής άνώτερης τάξης, άν καί λειτούργησε τρία χρόνια μόνο, μάς έδωκε καί στόν τύπο καί στήν ούσία δλα τά σημάδια ένός γόνιμου ίστορισμοϋ, ένός γερού κλασικισμού. Τό πρόγραμμά του είκονίζει τή ριζική Ιδέα τού δημοτικιστικοϋ ίστορισμοϋ. Τόν πρώτο χρόνο ν έ ο ς έ λ λ η ν ι σ μ ό ς, τό β' χρόνο μ ε σ α ι ω ν ι κ ό ς έ λ λ η ν ι σ μ ό ς, τόν γ ' χρόνο ά ρ χ α ϊ ο ς έ λ λ η ν ι σ μ ό ς. "Ολο τό παρελθόν, δλη ή φυλή. Τό παιδί μέ μιά πολύμερη έπαφή πρός δλες τΙς άξίες τοϋ πολιτισμού, μέ μιά μελέτη λογοτεχνικών, γλυπτικών, άρχιτεκτονικών ζωγραφικών μνημείων άγκαλιάζει τά περασμένα τής φυλής του, αισθάνεται νά ζωντανεύη μέσα του ή Ε λ λ ά δ α καί μαζί της κάθε μεγαλείο. "Οταν δ Περικλής Γιαννόπουλος ρώτησε τά παιδιά τοϋ Δελμούζου ποιός "Ελληνας ποιητής τούς άρέσει, άπάντησαν δλα μ' ένα στόμα: δ «Όμηρος» και 6 «Σολωμός». Ή άρχαία καί ή νεώτερη Ελλάδα. ΤΙς είχαν γνωρίσει, τΙς είχαν αίσθανθή καί τΙς δυό.

Ά π ό τήν άναμορφωτική έργασία πού έγινε στό « Κ ρ υ φ ό σ χ ο λ ε ι ό » τοϋ Βόλου δέν έχομε παρά λίγα μόνο κομμάτια άν χαΐ τόσο χαρακτηριστικά. Ακόμα δέν μ&ς έδωκεν ό δημιουργός του τήν δλοκληρωτική του εΙκόνα, πού είμαι βέβαιος, πώς άμα φανερωθή α' δλο της τό πλάτος καί τό βάθος θά φωτίση σάν γλυκοχάραμα νέας ζωής τήν έλληνική παιδεία.

ζ. Εκκλησία και γλώσσα 'Ωστε δχι μόνο ή Ιστορική έρευνα καί θεωρία μάς άπέδειξε, πώς τό είδος τής έπαφής μέ τό παρελθόν πού άντιπροσωπεύει ή καθαρεύουσα γλώσσα καί ή λόγια παράδοση είναι άσυμβίβαστο μέ τή ζωτικότητα τής φυλής καί μέ τΙς άνάγκες τού πολιτισμού της, μά καί ή έξέλιξη σέ τρεις άπό τούς πιό σημαντικούς κύκλους τής πνευματικής ένέργειας πού σχετίζονται άμεσα μέ τήν έπίγνωση καί έκμετάλλευση τοϋ παρελθόντος, μας πιστοποίησεν ώς τώρα τήν άλήθεια τήν άκλόνητη πού έχει γιά θεμέλιό του ό δημοτικισμός. ΚαΙ θά μπορούσαμε νά σταματήσωμε ώς έδώ τήν έρευνά μας, άφοϋ βρήκαμε καί ώς πρός τήν ίστορική συνείδηση, πώς δχι κίνδυνο έθνικό, μά σωτηρία έθνική σημαίνει ή έπικράτηση τής δημοτικής γλώσσας. Μένει δμως άκόμη νά έξετασθή κάποιος ισχυρισμός τών όπαδών τής καθαρεύουσας, πού τρομάζει κι αύτός τούς άπλοΐκούς, γραμματισμένους καί άγράμματους καί

μέ τήν Εκμετάλλευση, πού τού Εγινε δχι λίγο Εβλαψεν ώς τώρα τδ ζήτημά μας. Τή θ ρ η σ κ ε ί α xal τήν έ κ κ λ η σ ί α δέν είναι ή πρώτη φορά, πού τήν άνακατώνουν στήν τελευταία τούτη περίοδο στούς γλωσσικούς άγώνες. ΚαΙ στήν άρχ ή τού Ι θ ' αίώνα κατώρθωσαν νά παρασύρουν τόν Εθνομάρτυρα Γρηγόριο τόν Ε ' σ' έ π ί σ η μ η κατάκριση τ ο ύ Κ ο ρ α ή , γιά τΙς γλωσσικές του Ιδέες, πού ήταν άλλως τε καΐ τόσο ύπερβολικά συμβιβαστικές καΐ δ τίτλος τού άθεου καΐ τού έχθρού τής θρησκείας άπό τότε δόθηκε στούς όπαδούς τής ζωντανής γλώσσας. Τά τελευταία χρόνια τό ζήτημα ξαναγεννήθηκε άπό τή μετάφραση τού Εύαγγελίου, πού Εκαμε ό Π άλλης, Εφερε ταραχές όχλοκρατικές στήν 'Αθήνα καΐ Ερριξε τήν κυβέρνηση τού Θεοτόκη στά 1901. Άργότερα, δταν έπρόκειτο κατά τό 1911 νά έπιβληθή στό κράτος ή περιφρούρηση τής καθαρεύουσας μέ τό νέο σύνταγμα, άνακατώθηκεν Επίσημα τό Πατριαρχείο μέ τήν έπιβολή μάλιστα τού 'Ιωακείμ τού Γ ' . ΚαΙ τό έκκλησιαστικό έπιχείρημα μέ διάφορες μορφές πότε άόριστα καΐ άσυνάρτητα καΐ άπλώς γιά νά έξεγερθή ό λαός, δπως λ.χ. στ' άθεϊκά τού Βόλου, πότε μέ κάποιαν άπόπειρα λογικοφάνειας καΐ πρακτικότητας, δπως λ.χ. σέ διάφορα άρθρα καΐ μελέτες τού κ. Σκιά ξαναγυρίζει στήν πολεμική τών καθαρευουσιάνων. Τί σχέση Εχει ή γλώσσα μέ τή θρησκεία; Ά π ό πρώτη άποψη δέν φαίνεται νά ' χ η καμιά. Κι δμως ol καθαρευουσιάνοι βρίσκουν πολλή καΐ ποικίλη. Ά π ό τή μιά μεριά φτάνουν νά σχετίζουν τό ζήτημα μ' αύτή τή δογματική ύπόσταση τής όρθοδοξίας καΐ νά Ισχυρίζωνται, πώς δέν μπορεί νά συνυπάρξη όρθόδοξη πίστη μέ τή δημοτική γλώσ-

σα. Kol σ' αύτό τούς ένίσχυσεν ή έκκλησία δογματίζοντας, πώς μετάφραση τής 'Αγίας Γραφής σημαίνει παραφθορά της. Ίβέα παράδοξη γιά μάς τούς λαϊκούς, πού ξέρομε πώς ή 'Αγία Γραφή είναι μεταφρασμένη σέ τριακόσιες τόσες γλώσσες καϊ πώς κανένας λαός δέν έχαρακτηρίστηκε ποτέ άπό τήν έκκλησία μας γιά αιρετικός μόνο καϊ μόνο γιατί μεταχειρίζεται τήν 'Αγία Γραφή σέ μετάφραση. 'Αφού άκόμη άναγνωρίζουμε γιά ό ρ θ ό δ ο ξ ο υ ς μάλιστα τούς Σλαύους δλους καϊ τούς Ρουμάνους καϊ άφού μάλιστα αύτή ή Ιδια ή άνατολική έκκλησία έπιτρέπει τήν άναγνώριση έκκλησιαστικών κειμένων σέ τούρκικη γλώσσα άπό τούς τουρκόφωνους Μικρασιάτες. Αύτή ή άνακολουθία τής έκκλησίας είναι Ακατανόητη γιά τούς λαϊκούς. "Η πρέπει νά παραδεχτούμε πώς ή νεοελληνική γλώσσα είναι άνικανώτερη καϊ άπό τΙς σλαβικές καϊ άπό τή ρουμανική καϊ άπ' αύτή τήν τούρκικη γιά νά έκφράση, χωρίς νά τά διαφθείρη, τά θεία νοήματα ή πρέπει ν' άποκλείσωμεν άπό τήν όρθοδοξία κάθε λαό, πού δέ διαβάζει τήν Παλαιά Διαθήκη σ τ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η τών έβδομήκοντα καϊ τήν Καινή Διαθήκη στό πρωτότυπο καϊ δέν κάνει τή λειτουργία του στήν άρχαίζουσα Ελληνική τής έκκλησιάς μας. Μά ή όρθόδοξη έκκλησιά άκριβώς μέ τό νά γνωρίζη δτι τό πνευματικό περιεχόμενο τής θρησκείας είναι άνώτερο άπό φυλές καϊ γλώσσες, άπό τόπο καϊ χρόνο, ξέρομε δλοι πώς ύψώνεται άνώτερα καϊ πολύ τιμητικά άπό άλλες έκκλησιαστικές όργανώσεις καϊ ή ίδια πολλάκις καυχήθηκε γιά τό φιλελεύθερο αύτό πνεύμα της. Έπομένως καϊ στή δική της συνείδηση ούτε ή θρησκεία ούτε ή έκκλησία διαφθείρεται μέ τό νά διατυπωθούν έκκλησιαστικά κείμενα στή νεοελληνική γλώσσα πού είναι μάλιστα σάν γλώσσα πολύ καθαρώτερη άπό τή γλώσσα τής μετάφρασης λ.χ. τών έβδομή-

κοντά, άταχτη καί γεμάτη ξενισμούς. Μά δέν πρόκειται κάν γιά τέτοιο ζήτημα. Δέν πρόκειται δηλαδή γιά τήν τελετουργική γλώσσα τής έκκλησιάς. Ot δημοτικιστές ποτέ ώς τώρα δέν διατύπωσαν τήν άξίωση νά μεταχειρίζεται έπίσημα στή λειτουργία της ή έκκλησιά κείμενα μεταφρασμένα. Έ μετάφραση τού Πάλλη δέν έγινε μέ τό σκοπό γιά νά διαβάζεται στήν έκκλησιά δπως δέν έγιναν μέ τόν ίδιο σκοπό καί άλλες μεταφράσεις τοϋ Εύαγγελίου στήν καθαρεύουσα γλώσσα, άπό έπίσημα μάλιστα έκκλησιαστικά πρόσωπα. Ό μετάφραση τοϋ Πάλλη έγινε γιά νά διαβάζεται στό σπίτι άπό τούς χριστιανούς. Τά μεταφρασμένα τροπάρια καί τά «σοφία σούζα» καί τ* άλλα τέτοια πού φιγουράρισαν στίς στήλες μερικών όχλοκρατικών έφημερίδων τών 'Αθηνών είναι δημιουργήματα τής πολύ γνωστής έξυπνάδας τών δημοσιογράφων, πού θέλουν νά γαργαλίζουν τόν δχλο. Τό ζήτημα τής έπίσημης έκκλησιαστικής γλώσσας είναι ζήτημα καθαρώς έκκλησιαστικό, πού ένδιαφέρει μόνο τήν έκκλησιά καί τόν τρόπο πού άντιλαμβάνεται τήν άποστολή της, δηλ. τήν άναζωογόνηση καί συντήρηση τής θρησκευτικής πίστης, τήν ψυχική διάπλαση καί σωτηρία τοϋ λαού. Είναι ζήτημα πού ίσως γιά ώρισμένα τουλάχιστον μέρη τής έκκλησιαστικής ένέργειας δπως λ.χ. τό κήρυγμα καί τήν προσευχή σέ μερικές περιστάσεις ή άνάγκη θά δδηγήση κληρικούς καί θεολόγους πρώτοι αύτοί νά τό θέσουν καί νά τό συζητήσουν καί νά τό κανονίσουν. 'Από τήν άλλη δμως μεριά άφοϋ ούτε τό δογματικό έπιχείρημα στέκεται ούτε οί δημοτικιστές ζητούν ν' άλλάξουν τή γλώσσα τών (ερών κειμένων, οί καθαρευουσιάνοι ζητώντας κάθε τόσο έπέμβαση τής έκκλησιάς στό γλωσσικό ζήτημα δημιουργούν δχι έκκλησιαστικό μά έ θ ν ι κ ό πρόβλη-

μα. ΆφοΟ ή έκκλησιά φρονεί πώς πρέπει νά μεταχειρίζεται τή γλώσσα πού τής παραδόθηκαν τά ίερά κείμενα, δέ θά γεννηθή χάσμα μεταξύ έκκλησίας καί έθνους, άν τό έθνος μεταχειρίζεται άλλη γλώσσα; Κι άφοΟ ή καθαρεύουσα γλώσσα μάς πλησιάζει στά Ιερά κείμενα καί τά κάνει κατανοητά στόν πολύ λαό καί στούς Ιερείς, πού οί περισσότεροι άπ' αύτούς λαός είναι, δέν θ' άπομακρύνωμε καί τούς Ιερείς καί τό λαό άπό τήν έκκλησιά, έπομένως καί άπό τήν πίστη, άν δέν διδάσκωμε στό δημοτικό σχολειό τήν καθαρεύουσα καί βάλωμε τή δημοτική; Έ τ σ ι λοιπόν διατυπώνονται καθαρά τά αίτήματα τών καθαρευουσιάνων. Πρέπει τό έθνος ν' άπαρνηθή τή γλώσσα του χάριν τής έκκλησιάς καί άν άκόμη ή δημοτική αύτή γλώσσα άντιπροσωπεύει τήν άληθινή ψυχή του, δλην τήν πνευματική του ύπόσταση, δλο τό μέλλον τού πολιτισμού του. 'Ενώ είδαμε, πώς ή έκκλησιά στέκεται στή γενική της άντίληψη άνώτερα άπό γλωσσικές μορφές, προβάλλεται στό έθνος έν όνόματι μιανής γλωσσικής μορφής ούσιαστικά άσχετης μέ τό περιεχόμενο τής θρησκείας ή πιό θανάσιμη γιά τήν πνευματική ζωή του καί τόν πολιτισμό του άπαίτηση. Μά τό ζήτημα είναι άραγε τόσο άπλό ; Πρώτα θά 'πρεπε ν' άποδειχτή πώς ή θρησκευτική πίστη στηρίζεται στήν κατανόηση τών Ιερών κειμένων καί τής λειτουργικής γλώσσας. ΚαΙ σ' αύτό δχι μόνον ή ψυχολογία τής θρησκείας, μά Ισως καί αύτή ή δρθόδοξη έκκλησιά θά 'διναν διαφορετική άπάντηση άπό κείνη, πού άποτελεΐ τή βάση τοΰ συλλογισμού τών καθαρευουσιάνων. *Η όρθόδοξη έκκλησιά άπαγορεύοντας τΙς μεταφράσεις τού Εύαγγελίου έδωκε κι δλας διαφορετική άπάντηση. "Οχι άμεση κατανόηση τών κειμένων, λέγει ή έκκλησιά. Έ τέτοια μάλιστα προσπάθεια είναι έπικίνδυνη γιατί μπο-

ρεΐ νά γεννήση αίρετικές παρεξηγήσεις. Ε ρ μ η ν ε ί α τ ώ ν κ ε ι μ έ ν ω ν . Μά ή έρμηνεία τών κειμένων δεν είναι βέβαια ιερό κείμενο κι αύτή έπομένως μπορεί νά γίνη σέ κάθε γλώσσα. "Ετσι καΐ ή πιό δογματική καΐ αύθαίρετη στά ζητήματα αύτά Καθολική έκκλησιά διατηρεί παντού καΐ πάντα τή λατινική γιά γλώσσα τής λειτουργιάς, έρμηνεύει δμως τά κείμενα καΐ κηρύσσει τό θείο λόγο στίς έθνικές γλώσσες. Δεύτερο θά 'πρεπε ν' άποδειχτή κι άν είχαν δίκιο στό πρώτο ot καθαρευουσιάνοι, πώς ή καθαρεύουσα γλώσσα μαθαίνεται δπωσδήποτε στό δημοτικό σχολειό καΐ βοηθεϊ τήν κατανόηση τού Εύαγγελίου καΐ τής λειτουργικής γλώσσας περισσότερο άπό τή δημοτική. Κι αύτό δχι μόνο δέν τ* Απόδειξαν ot καθαρευουσιάνοι ένώ Ισχυρίζονται πώς ή δημοτική θά μάς άποσπάση άπό τήν έκκλησιά, μά έχουν καΐ δλη τήν έκπαιδευτική πείρα έναντίον τους. Κι άν δμως ύποθέσουμε πώς σ' δλα αύτά έχουν δίκιο, πώς θά 'πρεπε νά κρίνη τό έθνος τήν άπαίτησή των; Τήν άπαίτηση δηλαδή πού λέει, πώς κι άν έθνική λογοτεχνία δέν μπορεί νά ύπάρξη στήν καθαρεύουσα γλώσσα, κι άν έθνική παιδεία δέ μπορεί νά ύπάρξη στήν καθαρεύουσα γλώσσα, κι άν χάσωμε σιγά σιγά δλους τούς άλλόγλωσσους Έλληνες μέ τήν έπιμονή μας στήν καθαρεύουσα γλώσσα, κι άν νεκρωθούμε πνευματικά τυλιγμένοι στό σάβανο τής καθαρεύουσας γλώσσας, δλα αύτά πρέπει νά γίνουν γιά νά διατηρήση ή έκκλησιά τήν άρχαίζουσα έλληνική της ώς έπίσημη γλώσσα της; Τήν άπάντηση σέ μιά παρόμοια άπαίτηση τής Καθολικής έκκλησιάς έδωκαν ot λαοί τής Δυτικής Εύρώπης τόν καιρό τής ' Α ν α γ έ ν ν η σ η ς . ΚαΙ κει ή Καθολική έκκλησιά έννοούσε νά κράτηση

τούς λαούς στό πνευματικό σκοτάδι σφιχτοδεμένους μέ τις άλυσσίδες τής δικής της νεολατινικής καϊ κάθε προσπάθεια γιά νά υψωθούν οί έθνικές γλώσσες τή θεωρούσαν αιρετική καϊ τήν έπνιγε στό αίμα. Μά ol λαοί έκεΐνοι έχοντας μέσα τους ζωή καϊ δημιουργική πνοή έπάλαιψαν αΙώνες όλόκληρους, έχυσαν ποτάμια άπό αίμα μά στό τέλος έσπασαν τά δεσμά τους καϊ βγήκαν άπό τά μεσαιωνικά σκοτάδια. Καϊ δμως στούς νεολατινικούς λαούς χάσμα μεταξύ έκκλησιάς καϊ έθνους δέ γεννήθηκε γι' αύτό τό λόγο. Δέν έγιναν άθρησκοι ούτε ol Ιταλοί, ούτε ot Ισπανοί, ούτε ol Πορτογάλλοι, ούτε ol Γάλλοι, ούτε ol καθολικοί Γερμανοί, ούτε δλοι ot άλλοι καθολικοί λαοί τήζ γής, έπειδή ή έκκλησιά έχει άλλη γλώσσα καϊ τά έθνη γιά δλα τά πνευματικά τους φανερώματα άλλη. Κι άν σήμερα διατύπωνε κάν παρόμοια άπαίτηση ή Καθολική έκκλησιά ένας τεράστιος καγχασμός θά τής άπαντούσεν άπ' δλα τά καθολικά έθνη. Μά δέν τό κάνει ποτέ, γιατί σωφρονίστηκεν άπό τήν πείρα καϊ πρό πάντων διδάχτηκε, δτι δσο άγωνίζεται ή έκκλησιά νά πνίξη τήν έλεύθερη λειτουργία τών πνευματικών δυνάμεων, τόσο ριζικώτερα έργάζεται γιά νά μακραίνει άπό τόν έαυτό της τούς λαούς, πού δέν είναι νεκροί καϊ δέν έ ν νοούν νά πεθάνουν. Ένώ πάλι δσο προσαρμόζεται ή έκκλησιά στίς ζωτικές άνάγκες τών λαών, τόσο περισσότερο διατηρεί τήν πνευματική της κυριαρχία στόν κύκλο πού είναι άποκλειστικά δικός της, δηλ. τό θρησκευτικό. Αύτό διδάσκει τήν Καθολική έκκλησιά καϊ κάθε έκκλησιά ή Ιστορική έξέλιξη τής άνθρωπότητας. "Οποιος έχει τή δύναμη διδάσκεται άπό τήν Ιστορία. Μά μήπως καϊ σ' έμάς τάχα ή έξέλιξη τών πραγμάτων

δέν μάς δείχνει τό σωστό δρόμο; Ό δημιουργική μας λογοτεχνία δέ γράφεται σήμερα στή δημοτική γλώσσα καί ή παιδεία μας δέν άρχίζει νά δέχεται τή ζωογόνο πνοή της, χωρίς νά γίνεται οδτε πιό άθρησκος δ λαός οδτε νά περιφρονή τήν έκκλησιά του; Τό ένάντιο μάλιστα θά μποροΟσε νά δειχτή καί δώ πέρα. "Οτι δηλαδή δ δημοτικισμός φέρνοντας μιά γενική ψυχική άναζωογόνηση στήν έλληνική φυλή, ξερριζώνοντας κάθε ψευτιά καί κάθε νεκρό τόπο άπό μέσα μας, θά ώφελήση καί τή θρησκευτική ζωή, γιατί θά κάνη τό λαό ε ί λ ι κ ρ ι ν έ σ τ ε ρ ο κ α ί ά λ η θ ι ν ώ τ ε ρ ο καί σ' αύτό. θ ά χτυπήση τήν θρησκευτική ύποκρισία, τήν καπηλεία τών Ιερών, πού άπό άσυνείδητους καί άπιστους άγύρτες ύψώνεται σάν προστασία τάχα τοΟ θείου, ένώ στήν πραγματικότητα είναι προκάλυμμα έγωΐσμών καί συμφερόντων ύλικών. Ό δημοτικισμός είναι λατρεία τής πραγματικότητας καί τής άλήθειας. Ό δημοτικισμός δέν περιφρονεί τή θρησκεία, οδτε τήν έκκλησιά, οδτε τήν έκκλησιαστική παράδοση, οδτε τή γλώσσα τής έκκλησιάς. 'Απεναντίας άναγνωρίζοντας πόσο στενά ένώθηκεν ή έξέλιξη καί άνάπτυξη τής χριστιανικής θρησκείας μέ τήν έλληνική φυλή, πόσες πνευματικές άξίες δημιούργησεν δ χριστιανισμός στό μεσαιωνικό Βυζάντιο, θεωρεί καί τήν έκκλησιαστική λογοτεχνία καί τήν ύμνωδία τής έκκλησιάς πολύτιμα πνευματικά άγαθά τής φυλής, άξια σεβασμού καί μελέτης άντίθετα μέ τούς καθαρευουσιάνους, πού περιφρονούσαν κάθε πνευματική ζωή πέραν άπό τό Δημοσθένη ή τό πολύ πολύ τόν Πλούταρχο. Τό χάσμα μεταξύ έκκλησιάς καί έθνους πού φοβούνται οί όπαδοί τής καθαρεύουσας πώς θά φέρη ή έπικράτηση τής

ζωντανής γλώσσας, οδτε σέ κανένα λαό γεννήθηκε άπ' αύτό τό λόγο οδτε σέ μ&ς θά γεννηθή. Κι άν δμως ήταν βάσιμος δ φόβος αύτός, Εστω καί σ* έλάχιστο βαθμό, δέν είναι τό Εθνος πού πρέπει ν' αύτοκτονήση πνευματικά γιά χάρη μιανής γλωσσικής μορφής άσχετης μέ τήν ούσία τής θρησκείας, μά ή έκκλησιά θά 'χε τό ύπέρτατο καθήκον νά δώση τή σωτήρια λύση εισάγοντας στήν τελετουργία της τή ζωντανή γλώσσα στά σημεία έκεΐνα, πού φέρνουν τήν πνευματική έπικοινωνία λαού καί έκκλησι&ς, ήτοι στό κήρυγμα, τήν έκκλησιαστική διδασκαλία γενικά, στήν έρμηνεία τών κειμένων καί σέ κάποιες προσευχές. "Ετσι θά προσαρμοζόταν στή ζωή καί θά γινόταν γιά τό λαό άληθινή ψυχοσώστρα. Αύγουστος 1916

ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΛΗΝΟΥ

ΠΟΙΟΙ ΑΡΟΜΟΙ ΑΝΟΙΓΟΝΤΑΙ ΜΡΟΣΤΑ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ

'Απάντηση τοϋ Δ. Γληνοΰ σέ μιά Ιρευνα γιά τΙς τινευματιχές κατευθύνσεις τών νέων. Περιοδικό «Μελέτη - Κριτική», τεύχος 4, 'Αθήνα, Μάιος 1932.

Αγαπητοί μου νίοι, Μ' έρωτάτε νά σάς πώ χι έγώ, ποιοι δρόμοι άνοίγονται μπροστά σας χαΐ φυσικά, ποιόν άπ' δλους θά σάς συμβούλευα ν* άκολουθήσετε. "Ισως άρμοδιότεροι άπ' δλους έμάς τής ώριμης γενιάς, είσαστε σεϊς ot Ιδιοι, γιά ν' άπαντήσετε σ' αύτό τό έρώτημα. Γιατί τό άντίχρυσμα τής ζωής, πού ζήτε τόρα σεϊς στά είχοσι χρόνια σας xal στή σημερινή κρίσιμη θέση τοϋ χόσμου, έμεΐς δέν τό ζήσαμε χι ούτε μπορούσαμε νά τό ζήσουμε, δταν είμαστε στή δική σας θέση στά πανεπιστημιακά θρανία. Γι αύτό μπορείτε βέβαια ν' άκούσετε τί θά σάς πούμε έμεΐς οί άλλοι, νά τραβήξετε δμως τό δρόμο, πού θά νιώσετε μέσα σας νά σάς δείχνη μέ έσωτερική άναγκαιότητα ό Ιδιος ό έαυτός σας. Ν* άκολουθήσετε τή φωνή τής συνείδησή σας, γιατί μέσα σ' αύτή θά μιλάη καί κάτι πλατύτερο άπό τό άτομό σας, ή κοινωνική καί ταξική συνείδηση, πού ζει χωρίς άλλο μέσα σας. Οί δρόμοι πού άνοίγονται σήμερα μπροστά σας, δέν είναι πολλοί, είναι δυό. Είτε θελήσετε νά τούς άναγνωρίσετε είτε δχι, εϊτε προσπαθήσουν νά σάς τούς κρύψουν μέσα στήν όμίχλη τών Ιδεαλιστικών σοφισμάτων, οί δρόμοι, πού άνοίγονται μπροστά σας, είναι καί μένουνε δυό: ή θά πάτε μέ τό

μέρος τής συντήρησης χαI τής άντίδρασης, ή θά π5τε μέ τό μέρος τής Επανάστασης.Tertium non datur. Μά θά μοΟ πείτε : Τί δουλειά έχουμε μεΐς μέ τήν άντίδραση ή μέ τήν έπανάσταση; Πολιτικάντηδες ήρθαμε νά γίνουμε; "Ηρθαμε νά σπουδάσουμε μιάν έπιστήμη καϊ νά ζήσουμε έπειτα στήν κοινωνία μέ τήν άσκηση τής έπιστήμης αύτής. Τί δουλειά έχει ή μελέτη τής έπιστήμης μας μέ τήν πολιτική ; 'Αλήθεια ύπάρχουν άνθρωποι, πού θά σάς μιλήσουνε μέ φρίκη καϊ άηδία καϊ μέ έσχατη περιφρόνηση γιά τήν «πολιτική» καϊ θά σάς ξορκίσουνε νά μήν έχετε καμιά σχέση μ' αύτή τήν κατάρα τού καιρού μας, τήν « π ο λ ι τ ι κ ή», πού χώνει σάν τό Μεφιστομελή τήν οΰρά της στήν «καθαρή φιλοσοφία», στήν «καθαρή έπιστήμη», στήν «καθαρή τέχνη» καϊ τά μολύνει δλα. 'Εγώ πάλι άπό τήν άλλη μεριά πιστεύω, πώς είναι τών άδυνάτων άδύνατο νά ξεχωρίσει κανείς δποιοδήποτε κλάδο τής άνθρώπινης πνευματικής ένέργειας άπό τήν πολιτική. Γιατί ό άνθρωπος ούτε σάν άτομο (πού ούσιαστικά δέν ύπάρχει) ούτε σά σύνολο, μπορεί νά μεταβληθή ποτέ σ' ένα άπλό καϊ μόνο θεωρητικό πλάσμα. Ζωή σημαίνει ένέργεια καϊ τρόπος ένέργειας. Τρόπος ένέργειας σημαίνει πολιτική, εΓτε συνειδητή, είτε δχι. Γιατί δέν ύπάρχει ένέργεια τοΰ Ανθρώπου, πού δέν είναι κοινωνικά καθορισμένη. Ό τρόπος λοιπόν, πού πραγματώνεται ή δμαδική βούληση, εΓτε μέσα στίς όμαδικές, είτε μέσα στίς Ατομικές ένέργειες, είναι πολιτική, άφοΰ στόν έναν τρόπο μπορεί νά άντιταχθή Ινας άλλος τρόπος. Μά άς έξετάσωμε τά ζητήματα κάπως είδικότερα μέ τή δική σας περίπτωση. "Ας ύποθέσουμε λοιπόν, « Ε ξ ω ά π ό

κ ά θ ε π ο λ ι τ ι κ ή » , δτι δ δρόμος πού Ανοίγεται μπροστά σας καΐ τό μοναδικό χρέος πού έχετε, είναι νά γίνετε έ π ι σ τ ή μ ο ν ε ς . Τί είναι δμως έπιστήμη; θ ά μού άπαντήσετε: «Ινα συστηματοποιημένο σύνολο άπό γνώσες, πού Αναφέρονται σέ μιά περιοχή άπό φαινόμενα τού φυσικού κόσμου ή τής άνθρώπινης κοινωνίας». 'QpaTa. Ποιός είναι λοιπόν δ σκοπός σας, δταν λέτε πώς πρέπει νά γίνετε έπιστήμονες; θ ά μού άπαντήσετε: «νά οικειοποιηθούμε αύτό τό συστηματοποιημένο σύνολο σέ μιά περιοχή τού έπιστητού καΐ ν' άποχτήσουμε τήν ικανότητα άπό τή μιά μεριά νά τό πλουτίζουμε μέ νέες Ιρευνες καΐ άπό τήν άλλη νά Εφαρμόζουμε Ινα μέρος άπό τΙς γνώσες αύτές γιά τήν ώφέλεια τών συνανθρώπων μας». "Ετσι λοιπόν άντιλαμβάνεσθε τήν κάθε έπιστήμη σάν Ινα άθροισμα άπό μεριικές θεωρητικές καΐ πραχτικές Ικανότητες, πού θά σάς προσπορίζουν« καΐ τά μέσα τής ζωής σας. Ό έπιστήμονας είναι ούσιαστικά γιά σάς ίνας δεξιοτέχνης γιατρός, δικηγόρος, δάσκαλος, θεολόγος κλπ. Μά έδώ άμέσως γεννιέται μιά σειρά άπό Απορίες. Πώς δημιουργήθηκε αύτό τό συστηματοποιημένο σύνολο άπό γνώσες, πού τό καλούμε έπιστήμη; Γιατί Εχει τούτη τή μορφή, πού Εχει σήμερα καΐ τούτη τή θέση, πού Εχει σήμερα στή ζωή; ΚαΙ οί Απορίες αύτές μάς φέρνουν άμέσως Εξω Από τό γυάλινο πύργο τής «καθαρής έπιστήμης» καΐ μάς δδηγούνε ν' άναζητήσουμε τά κοινωνικά αίτια, πού εύνοούνε τή γέννηση, τήν άνάπτυξη και τή θέση, πού Εχει σήμερα ή κάθε Επιστήμη στή ζωή. "Επειτα μιά δεύτερη άπορία. Μέ τόν τρόπο τής ζωής σας Εξω άπό τόν κύκλο αύτής τής δεξιοτεχνίας, πού θά ά-

σχίΐτε γιά έπάγγελμα, δέν Ιχει νά κάμει τίποτε ή έπιστήμη ; Έ έπιστήμη διαλύεται σέ Ατομικές δεξιοτεχνίες καί δέν επιδρά καθόλου άπάνω στόν τρόπο τής ζωής, πού πρόκειται νά ζήσετε σά μέλη μιάς κοινωνίας; Ή έπιστήμη είναι χωρισμένη άπό τή ζωή; Έ δ ώ καί σεΤς ot Ιδιοι, βσ« δέν είσαστε διαλεχτικοί ματεριαλιστές, μά καί ή δλότητα Ισως άπό τούς δασκάλους σας, θά άπαντήσουνε μ' ένα στόμα: Ν α ί ! Τ ή ζωή τή ρυθμίζούνε, θά σάς πούνε, άλλες « ά ξ ί ε ς » , ήθικές, θρησκευτικές, κοινωνικές, πολιτικές. Kai ot άξίες αύτές δέν πηγάζουν άπό τή γνώση. " Α ρ α ή έ π ι σ τ ή μ η μ π ο ρ ε ί ν ά μ ε λ ε τ ά ε ι τ Ι ς ά ξ ί ε ς σά δ ε δ ο μ έ ν α , π ο τ έ δ μ ω ς δ έ μ π ο ρ ε ί νά γ ί ν ε ι ρ υ θ μ ι σ τ ή ς τ ο υ ς . Μά άν ρωτήσετε ποιά είναι ή πηγή αύτών τών άξιών, θά πάρετε τΙς πιό σκοτεινές, τΙς πιό άόριστες, τΙς πιό θολές άπάντησες, άπάντησες, πού μέ τόν Ινα ή τόν άλλο τρόπο δλες δδηγοϋνε στό μυστήριο, στήν άποκάλυψη, στό ύπερκοσμικό καί φανταστικό. Αύτή δμως ή έπίμονη τάση νά χωριστεί ή ά ξ ί α, πού ρυθμίζει τή ζωή άπό τή γ ν ώ σ η , φαντάζεσθε πώς 8έν είναι καί αύτή κοινωνικά καθορισμένη; Είναι γνώρισμα δλων τών κοινωνιών, πού είναι χωρισμένες σέ κοινωνικές τάξες καί στηρίζονται στήν κυριαρχία μιάς τάξης άπάνω στίς άλλες. Καί τό λόγο τοϋ χωρισμού θά τόνε δείτε παρακάτω. "Αν δμως Ακολουθήσετε μιάν άλλη σειρά στοχασμών, θά φτάσετε σέ διαφορετικό συμπέρασμα. Γιά θέσετε παρακαλώ τό έρώτημα, ποιά είναι ή σχέση, πού κάθε, φορά, σέ κάθε Ιστορική στιγμή τής Ανθρωπότητας, ύπάρχει στό «ε ί ν α ι», στό «ν ο ε ϊ ν» καί στό «π ρ ά τ τ ε ι ν» ; Ή μόνη άπάντηση, πού μπορεί νά έχετε σέ μιάν άντικειμενική Ερευνα τού προ-

βλήματος αότοΟ, είναι, πώς σέ κάθε στιγμή τής Ιστορικής διαδρομής, σέ κάθε άνθρώπινη κοινωνία, τό «ε I ν α ι», τό «ν ο ε ί ν» καί τό «πράττε ι ν» είναι άλληλένδετα καί άλληλοεξαρτημένα. Τό ε ί ν α ι , δηλαδή οί άντικειμενικοι δροι τής άνθρώπινης ζωής, καθορίζουνε τή γ ν ώ σ η καί αύτή όδηγεϊ τήν π ρ ά ξ η , πού άπό τήν άλλη μεριά κι αύτή είναι κάθε φορά τό κίνητρο καί τό κριτήριο τής γνώσης. ΚαΙ ή πράξη πάλι μέ τή γνώση μαζί έπιδροϋνε άπάνω στήν πραγματικότητα καί τήνε μεταβάλλουν. Γι αύτό καί δταν άλλάζουν οί ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο ι δ ρ ο ι καί δημιουργιέται νέα γ ν ώ σ η καί βγαίνει ένα καινούριο π ρ έ π ε ι , ξεσπάει ή άντίθεση μέ τό παλιό καί δημιουργιέται ή άνάγκη μιάς καινούριας σύνθεσης. Γι αύτό καί ή τάξη, πού άρχει κάθε φορά, θέλει άπό τή μιά μεριά νά μονοπωλή καί νά κοντρολάρη τή γ ν ώ σ η , δηλαδή τήν έπιστήμη καί άπό τήν άλλη μεριά νά χωρίζη άπ' αύτή τό «π ρ έ π ε ι» (τό «π ρ έ π ε ι» πού τής συμφέρει) καί νά τό άνάγη σέ θεία καταγωγή, γιά νά μήν έπηρεαστή άπό τήν άλλαγή τής γνώσης (δέκα έντολές δοσμένες άπό τό θεό στό Μωύσή, ή θ ι κ ό ς ν ό μ ο ς , πού πηγάζει άπό τήν ύπερβατική φύση τού άνθρώπου κλπ. κ.λ.π.). "Αν αύτό είναι Ετσι, τότες ή άντίληψη, πού περιορίζει τήν Εννοια τής έπιστήμης στήν κατάχτηση μιας περιορισμένης περιοχής τού έπιστητού, ξεχωρισμένης μέ σινικά τείχη άπό κάθε γενική έπισκόπηση τού έπιστητού καί άπό τήν άλλη μεριά χωρίζει μέ στεγανά καί άδιαπέραστα χωρίσματα τήν έπιστήμη άπό τή ρύθμιση τής ζωής, ή άντίληψη λοιπόν αύτή τής «καθαρής έπιστήμης» είναι κ α ί α ύ τ ή μιά « π ο λ ι τ ι κ ή ά ν τ ί λ η ψ η » τής έπιστήμης. Σύμφωνα μέ τήν άντίληψη αύτή ή σπουδή τής έπιστή-

μης elvou Αναπόσπαστα ένωμένη μέ γενική θεώρηση τής φυσικής καϊ κοινωνικής πραγματικότητας. Καϊ ή γενική αύτή θεώρηση είναι μιά Επιστημονική φιλοσοφία. 'Επιστήμονας χωρίς τέτοια έπιστημονική κοσμοθεωρία είναι ένας άπλός δεξιοτέχνης, ένας έπαγγελματίας, πολύ κατώτερος άπό έναν έργάτη, γιατί δ τελευταίος, δταν είναι συνειδητός, έχει, έστω καϊ στίς γενικές γραμμές, τήν έπιστημονική θεώρηση τού κόσμου. Μέ τήν έννοια αύτή μπορώ λοιπόν νά σάς πώ κ' έγώ: Ό δ ρ ό μ ο ς , πού ά ν ο ί γ ε τ α ι μ π ρ ο σ τ ά σας ε ί ν α ι ν ά γ ί ν ε τ ε έ π ι σ τ ή μ ο ν ε ς . Μού άρκεΐ αύτό. Γιατί είμαι βέβαιος, πώς τότες τά έννιά δέκατα άπό σάς θά δεχτούνε γιά μόνη έπιστημονική κοσμοθεωρία, πού θά τούς Ικανοποιήση, τ ό δ ι α λ ε χ τ ι κ ό μ α τ ε ρ ι αλ ί σ μ ό. Κ' έχω τούτη τήν πεποίθηση, γιατί αύτός είναι καϊ δ μόνος γνήσιος κοινωνικός σας καθορισμός. 'Αλήθεια! Σκεφτείτε λιγάκι. 'Από πού έρχεστε σεις, παιδιά μου; Ά π ό ποιά κοινωνικά στρώματα; Πού άνήκετε; Τό μεγαλύτερο πλήθος άπό σάς είναι φτωχά παιδιά. Ή άστική τάξη βέβαια ύψώνει μπροστά στά μάτια σας τό τίμημα τής προδοσίας: θέσεις κρατικές, πελατεία, άξιώματα, τίτλους, γιά νά γίνετε ot πνευματικοί στυλοβάτες της. "Ενα τραγικό παιδομάζωμαΙ "Ετσι καί ot γιανίτσαροι γίνονταν ot πιό φανατικοί διώχτες τών χριστιανών, δπως τά παιδιά τών φτωχών πού σπουδάζουν στά πανεπιστήμια καϊ άλλάζουν κοινωνική κατάσταση, γίνουνται ot πιό φανατικοί άντιδραστικοί. Ά ν δμως άκούσετε τί σάς λέει κατάβαθα τό αίμα σας, δέ θ' άλλαξοπιστήσετε, δέ θά προδώσετε τήν τάξη σας. θ ά

πάτε μέ τό μέρος τών φτωχών χαΐ θ' άγωνιστεΤτε καΐ σεις γιά νά θεμελιώσετε τή νέα ζωή. ΚαΙ τότε θά βαδίσετε μέ βήμα άχλόνητο στό μ ό ν ο δ ρ ό μ ο , πού άληθινά άνοίγεται μπροστά σας.