ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ "ΟΙ ΧΡΟΥΣΤΣΩΦΙΚΟΙ"

The electronic version of the book is created by http://www.enverhoxha.ru for http://www.enverhoxha.info

ΕΝΒΕΡ ΧΟΤΖΑ

ΧΡΟΥΣΤΣΙΟΦΙΚΟΙ

ΑΘΗΝΑ

1985

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΩΝ - ΛΕΝΙΝΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ Τ Η Σ Κ.Ε. ΤΟΥ Κ Ε Α Τίτλος πρωτότυπου Ηrushovianet ΕΝVΈR

ΗΟΧΗΑ

Κυjtime Copyright: Εκδόσεις

ΚΑΜΑΡΙΝΟΠΟΥΛΟΥ

Σ ό λ ω ν ο ς 96 — τηλ. 3642526 — Α θ ή ν α Φωτοστοιχειοθεσία ΤΕΧΝΙΚΗ - ΕΚΔΟΤΙΚΗ Ε. Λ Α Μ Π Ρ Ι Ν Ο Σ — Α ρ α χ ώ β η ς 61 — Ε ξ ά ρ χ ε ι α Τ η λ . 3634306

Σ υ μ π λ η ρ ώ θ η κ α ν δύο δεκαετίες από τότε που έγινε η Σ ύ σ κ ε ψ η των 81 κομ­ μουνιστικών και εργατικών κομμάτων, η ο π ο ί α πέρασε και θα μείνει σ τ η ν ι σ τ ο ρ ί α σαν ένα από τα σ η μ α ν τ ι κ ό τ ε ρ α γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η ν πάλη που διεξάγε­ ται ανάμεσα στο μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό και τον ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ μ ό . Σ' αυτή τη Σύσκεψη το Κόμμα μας άνοιξε πυρ ενάντια στη ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή ομάδα του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , που κυριαρχούσε στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και που πάλααβε με όλους τους τρόπους να υποτάξει και να μπάσει σ τ ο ν π ρ ο δ ο τ ι κ ό της δρόμο όλο το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, ό λ α τα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κόμματα του κόσμου. Η α ν ο ι χ τ ή μας επίθεση α ρ χ ώ ν ενάντια στο σ ύ γ χ ρ ο ν ο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ρεβιζιονισμό στη Σύσκεψη του Ν ο έ μ β ρ η του 1960 δεν ή τ α ν α π ρ ό σ μ ε ν η ε­ νέργεια. Αντίθετα, ή τ α ν λ ο γ ι κ ή σ υ ν έ χ ι σ η των μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ώ ν - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ώ ν θέσεων που είχε τ η ρ ή σ ε ι πάντα το Κόμμα Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς , ή τ α ν πέρα­ σμα σε νέα, ανώτερη φ ά σ η π ά λ η ς , που από καιρό διεξήγε το Κόμμα μας για τη σ υ ν ε π ή υ π ε ρ ά σ π ι σ η του μαρξισμού - λενινισμού. Οι σ χ έ σ ε ι ς του Κόμματος Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς , από τότε που οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί π ή ρ α ν τη δύναμη ως τη στιγμή που εμείς τ α χ τ ή κ α μ ε αντιμέτωποι σ' αυτούς, πέρα­ σαν μια π ε ρ ί π λ ο κ η διαδικασία, με ζικ ζακ, με περίοδες ό ξ υ ν σ η ς και με πρό­ σ κ α ι ρ ε ς εξομαλύνσεις. Αυτό ή τ α ν το π ρ ο τ σ έ ς της α μ ο ι β α ί α ς γνωριμίας, διαμέσου π ά λ η ς , π ρ ο σ π α θ ε ι ώ ν , διαμέσου συνεχούς σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ς των α π ό ­ ψεων. Το Κόμμα μας, αμέσως μετά την ά ν ο δ ο σ τ η ν εξουσία των π ρ α ξ ι κ ο ­ π η μ α τ ι ώ ν χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν ρεβιζιονιστών, σ τ η ρ ι ζ ό μ ε ν ο στα γ ε γ ο ν ό τ α που δ ι α δ ρ α μ α τ ί ζ ο ν τ α ν εκεί, σε ορισμένες στάσεις και ενέργειες, που α ρ χ ι κ ά ή­ ταν α π ρ ο σ δ ι ό ρ ι σ τ ε ς , αλλά που βήμα προς βήμα σ υ γ κ ε κ ρ ι μ ε ν ο π ο ι ο ύ ν τ α ν , ά ρ χ ι σ ε να αισθάνεται το μ ε γ ά λ ο κίνδυνο αυτής της κ λ ί κ α ς α π ο σ τ α τ ώ ν που κ ρ ύ β ο ν τ α ν πίσω από ξ ε κ ο υ φ α ν τ ι κ ή ψ ε υ τ ο μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή δ η μ α γ ω γ ί α , και να α­ ντιλαμβάνεται ότι αυτή η κλίκα γ ί ν ο ν τ α ν μεγάλος κίνδυνος τ ό σ ο για την υ­ πόθεση της ε π α ν ά σ τ α σ η ς και του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ γενικά, ό σ ο και για τη χώ­ ρα μας. Π α ρ α τ η ρ ο ύ σ α μ ε ότι οι απόψεις και οι στάσεις του Ν ι κ ή τ α Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σ χ ε τ ι κ ά με τα σ η μ α ν τ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α του διεθνούς κομμουνιστικού κινήμα­ τος και του σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ διέφεραν όλο και πιο πολύ από τις απόψεις και τις στάσεις μας. Ιδιαίτερα το 20ο Συνέδριο του ΚΚ της Σοβιε­ τικής Έ ν ω σ η ς ή τ α ν γεγονός που μας έκαμε να τ η ρ ή σ ο υ μ ε σ τ ά σ η σε αντί5

θεση με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς . Εμείς, σαν μαρξιστές λενινιστές και σε μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ό δρόμο, ε π α ν ε ι λ η μ μ έ ν α εκφρά­ σαμε στους σοβιετικούς η γ έ τ ε ς τις επιφυλάξεις και α ν τ ι ρ ή σ ε ι ς μας για τη σ υ ν δ ι α λ λ α χ τ ι κ ή σ τ ά σ η τους έναντι των γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν ρεβιζιονιστών, για πολλές πλευρές της χ ω ρ ί ς αρχές ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή ς π ο λ ι τ ι κ ή ς τους, για αρκετές ε­ σφαλμένες και καθόλου μ α ρ ξ ι σ τ ι κ έ ς στάσεις και ενέργειες τους στα μεγά­ λα διεθνή ζ η τ ή μ α τ α κ.λπ. Αυτοί, αν και καμιά φ ο ρ ά έκαναν πως υ π ο χ ω ρ ο ύ ­ σαν, συνέχιζαν το δρόμο τους, ενώ εμείς δε χ ά φ τ α μ ε ό,τι μας σ έ ρ β ι ρ α ν , α­ ντίθετα, υπερασπίζαμε τις απόψεις μας και εφαρμόζαμε την εξωτερική και εσωτερική π ο λ ι τ ι κ ή μας. Αυτό έκαμε ώστε, με την παρέλευση του χ ρ ό ν ο υ να γνωρίσει καλύτερα ο ένας τις θέσεις του ά λ λ ο υ και καμιά πλευρά να μ η ν έχει ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η σ τ η ν ά λ λ η . Εμείς, από μέρους μας, συνεχίζαμε να διατηρούμε τη φ ι λ ί α με τη Σοβιετική Έ ν ω σ η , με το λ α ό της, συνεχίζαμε να οκοδομούμε το σοσια­ λ ι σ μ ό σύμφωνα με τα διδάγματα του Λένιν και του Σ τ ά λ ι ν , σ υ ν ε χ ί ζ α μ ε να υπερασπίζουμε, όπως και πριν, το μεγάλο Σ τ ά λ ι ν και το έργο του και να κα­ ταπολεμούμε αταλάντευτα το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό . Η υ π ο ψ ί α μας για τους σοβιετικούς ρεβιζιονιστές αύξαινε και βάθαινε κ α θ η μ ε ρ ι ν ά και οι Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά καθημερινά ε ν ε ρ γ ο ύ σ α ν σε αντίθεση με το μαρξισμό - λενινισμό. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ γνώριζε τις επιφυλάξεις μας για το 20ο Συνέδριο και για την π ο λ ι τ ι κ ή που ακολουθούσε προς τους τιτοϊκούς, προς τον ιμπεριαλι­ σμό κ.λπ., α λ λ ά η τ α χ τ ι κ ή του ή τ α ν να μη βιαστεί να οξύνει την κατάστα­ ση με μας, τους Αλβανούς. Έ λ π ι ζ ε να επωφεληθεί από τη φ ι λ ί α μας προς τη Σοβιετική Έ ν ω σ η , για να κυριεύσει α π ό τα μέσα το α λ β α ν ι κ ό φ ρ ο ύ ρ ι ο και να μας βάλει στο σ α κ κ ί με χ α μ ό γ ε λ α και απειλές, με τη χ ο ρ ή γ η σ η μερι­ κών ψ α λ ι δ ι σ μ έ ν ω ν πιστώσεων καθώς και με πιέσεις και α π ο κ λ ε ι σ μ ο ύ ς . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί σ κ έ φ τ ο ν τ α ν : «Εμείς γνωρίζουμε τους Αλβανούς, ό σ ο ι σ χ υ ρ ό γ ν ω μ ο ι , ό σ ο θερμόαιμοι κι αν είναι, δεν έχουν που να πάνε, γιατί τους έχουμε καρφώσει κι αν κάμουν νάζια, αν δεν υπα­ κούσουν, τότε τους τρίζουμε τα δόντια, τους μ π λ ο κ ά ρ ο υ μ ε , τους μποϋκοτά­ ρουμε και όλους εκείνους που θα μας εναντιωθούν, τους ανατρέπουμε». Η ομάδα του Χρουστσιόφ. προετοίμασε αυτό το δρόμο δ ρ ά σ η ς , τ ο ν ανά­ πτυξε και τ ο ν βάθυνε, νομίζοντας ότι θα πετύχει το σ κ ο π ό της «φρόνιμα και μαλακά» και «χωρίς θ ό ρ υ β ο » . Η π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α όμως τ η ν έπειθε πως αυτή η τ α χ τ ι κ ή δεν κ α ρ π ο φ ο ρ ο ύ σ ε και έτσι ξεμύτιζαν η α ν υ π ο μ ο ν η σ ί α και η αυθάδειά της. Η κ α τ ά σ τ α σ η οξύνονταν, έπειτα «καταπραΰνονταν» για να οξυνθεί και πάλι. Εμείς κ α τ α λ α β α ί ν α μ ε , π ο υ θα ο δ η γ ο ύ σ ε αυτός ο δρόμος το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά , γ ι ' αυτό εντείναμε την ε π α γ ρ ύ π ν η σ η και, απαντώντας στις ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς α υ τ α ρ χ ι κ ό τ η τ α ς τους, π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α μ ε να πα­ ρατείνουμε την «ειρήνη», τ η ρ ώ ν τ α ς τις α ρ χ έ ς . Μα ήρθε μια στιγμή που το π ο τ ή ρ ι ξ ε χ ε ί λ ι σ ε . Η «ειρήνη», που φ α ί ν ο ­ νταν πως υ π ή ρ χ ε πριν, ή τ α ν αδύνατο πια να συνεχιστεί. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ρί-

6

χ τ η κ ε σε α ν ο ι χ τ ή επίθεση για να μας υποτάξει και να μας υποχρεώσει να α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ μ ε την εντελώς ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ι κ ή του γ ρ α μ μ ή . Τότε εμείς, α­ ν ο ι χ τ ά και με στεντόρεια φ ω ν ή , είπαμε στο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ « Ό χ ι ! » , είπαμε «αλτ!» στη π ρ ο δ ο τ ι κ ή του δ ρ ά σ η . Αυτό σημείωσε την α π α ρ χ ή μιας μακράς και πολύ δ ύ σ κ ο λ η ς π ά λ η ς , σ τ η ν ο π ο ί α το Κόμμα μας, προς δόξα του και προς δόξα του λαού που το γ έ ν ν η σ ε και το ανάθρεψε, υπεράσπισε πάντα τα συμφέροντα της σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ς του πατρίδας, υ π ε ρ ά σ π ι σ ε συνεχώς το μαρ­ ξ ι σ μ ό - λ ε ν ι ν ι σ μ ό , το α λ η θ ι ν ό διεθνές κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό κίνημα. Π ο λ λ ο ί άνθρωποι δεν κ α τ α ν ό η σ α ν τότε τη σ τ ά σ η του Κόμματος Εργα­ σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς · υ π ή ρ ξ α ν και κ α λ ο θ ε λ η τ έ ς του Κόμματος και της χ ώ ρ α ς μας που θ ε ώ ρ η σ α ν βεβιασμένη αυτή την ενέργεια, μερικοί ακόμα δεν ε ί χ α ν α­ ν τ ι λ η φ τ ε ί πλέρια την π ρ ο δ ο σ ί α των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν , μερικοί άλλοι νόμι­ σαν ότι εμείς τα χ α λ ά σ α μ ε με τη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η για να π ρ ο σ ε γ γ ί σ ο υ μ ε με τ η ν Κίνα, κ.λπ. Σήμερα όχι μόνο οι φίλοι, αλλά και οι εχθροί της σοσια­ λ ι σ τ ι κ ή ς Α λ β α ν ί α ς έχουν καταλάβει το χ α ρ α κ τ ή ρ α α ρ χ ώ ν της α δ ι ά κ ο π η ς π ά λ η ς που δ ι ε ξ ή γ α γ ε και διεξάγει το Κόμμα μας ενάντια στους οπορτουνιστές κάθε α π ό χ ρ ω σ η ς . Ο κ α ι ρ ό ς επιβεβαίωσε πλέρια πόσο δίκιο είχε το Κόμμα Εργασίας Αλ­ βανίας, που κ α τ α π ο λ έ μ η σ ε τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς και δεν α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τη γραμμή τους. Σ' αυτόν τον αγώνα, που α π α ί τ η σ ε και απαιτεί μεγάλες θυ­ σίες, οφείλει η μικρή μας πατρίδα, την τ ό σ ο π ο λ ύ τ ι μ η λευτεριά και ανε­ ξ α ρ τ η σ ί α της, την ανάπτυξη της, μ' επιτυχία στο δρόμο του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ . Μ ό ν ο χ ά ρ η στη μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή γραμμή του Κόμματος μας, η Α λ β α ν ί α δεν έγινε και δε θα γίνει ποτέ π ρ ο τ ε κ τ ο ρ ά τ ο των Ρώσων ή ο π ο ι ο υ ­ δήποτε άλλου. Από το 1961 ακόμα το Κόμμα μας Εργασίας δεν έχει καμιά σύνδεση και καμιά επαφή με τους χ ρ ο υ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς . Και στο μέλλον ποτέ δε θα συνάψει κομματικές σ χ έ σ ε ι ς μ' αυτούς, ενώ με τους σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς σ ο σ ι α λ ι μ π ε ρ ι α λ ι στές εμείς δεν έχουμε και δε θα έχουμε ποτέ ούτε διακρατικές σ χ έ σ ε ι ς . Έ­ τσι όπως μέχρι σήμερα, το Κόμμα μας θα διεξάγει και στο μέλλον με συνέ­ πεια την ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή και π ο λ ι τ ι κ ή πάλη για το ξ ε σ κ έ π α σ μ α αυτών των ε­ χ θ ρ ώ ν του μαρξισμού - λενινισμού. Έ τ σ ι πράξαμε και όταν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε τη δύναμη, και όταν α ν α τ ρ ά π η κ ε και α ν τ ι κ α τ α σ τ ά θ η κ ε από την ομάδα του Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ . Το Κόμμα μας δεν έτρεφε καμιά α υ τ α π ά τ η , αντίθετα ή τ α ν πεπεισμένο και βέβαιο ότι ο Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ , ο Κ ο σ ί γ κ ι ν , ο Σ ο υ σ λ ό φ , ο Μ ι κ ο γ ι ά ν κ.α., που ή τ α ν στενοί συνεργάτες του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , και α π ό κοινού εί­ χ α ν οργανώσει και π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ε ι , τη ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η , θα α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν με συνέπεια την π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν η γραμμή τους. 1

________________________________ 1. Βλέπε το άρθρο: «Με την πτώση του Ν. Χρουστσιόφ δεν εξαλείφτηκε ο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ς ρεβιζιονισμός» - Ενβέρ Χότζα «Διαλεκτά Έ ρ γ α » III, Εκδοτικό «8 Ν ο έ μ β ρ η » , Τίρανα 1980, έκδοση σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή σελ. 657 - 665.

7

Αυτοί εξάλειψαν το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ 1 με σ κ ο π ό να υ π ε ρ α σ π ί σ ο υ ν το χρουσ τ σ ι ο φ ι σ μ ό από τη δ υ σ φ ή μ ι σ η που του έκανε ο ίδιος ο μ ά σ τ ο ρ α ς με τους ατέλειωτους θεατρινισμούς του, ε ξ ά λ ε ι ψ α ν τον «πατέρα» με σ κ ο π ό να π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ο υ ν π ι ο εντατικά και πιο α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ά τ η ν πλέρια παλι­ ν ό ρ θ ω σ η του κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η . Σ' αυτή τ η ν κατεύθυνση οι Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά φ ά ν η κ α ν «άξιοι μαθητές» του δ ι α β ό η τ ο υ δ α σ κ ά λ ο υ τους. Μέσα στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η ε­ γ κ α θ ί δ ρ υ σ α ν και δυνάμωσαν το φ α σ ι σ τ ι κ ό δ ι χ τ α τ ο ρ ι κ ό καθεστώς, ενώ την εξωτερική π ο λ ι τ ι κ ή του κράτους τους τη μετέτρεψαν σε μεγαλοσωβινιστικ ή , ε π ε χ τ α τ ι κ ή και η γ ε μ ο ν ι σ τ ι κ ή π ο λ ι τ ι κ ή . Η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η κάτω από τη διεύθυνση των μπρεζνιεφικών χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν μ ε τ ε τ ρ ά π η κ ε σε παγκό­ σμια ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ι κ ή δύναμη και, έτσι όπως οι Ηνωμένες Π ο λ ι τ ε ί ε ς της Α­ μερικής, επιδιώκει να κ υ ρ ι α ρ χ ή σ ε ι στον κ ό σ μ ο . Π ι κ ρ έ ς αποδείξεις της ε­ ντελώς α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ή ς π ο λ ι τ ι κ ή ς του σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ σ ο σ ι α λ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ εί­ ναι, ανάμεσα σ τ ' άλλα τα τ ρ α γ ι κ ά γ ε γ ο ν ό τ α ν της Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α ς 2 , το δυ­ νάμωμα της κ υ ρ ι α ρ χ ί α ς του Κρεμλίνου πάνω στις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας, το βάθαιμα της ο λ ό π λ ε υ ρ η ς ε ξ ά ρ τ η σ η ς τους από τη Μ ό σ χ α , το άπλωμα των π λ ο κ α μ ι ώ ν του σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ σ ο σ ι α λ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ σ τ η ν Ασία, Α φ ρ ι κ ή κι αλλού. Οι ορθές εκτιμήσεις και οι προβλέψεις του Κόμματος μας για την αντι­ δ ρ α σ τ ι κ ή εσωτερική και εξωτερική π ο λ ι τ ι κ ή του Μπρέζνιεφ ε π ι β ε β α ι ώ θ η ­ κ α ν και επιβεβαιώνονται συνεχώς. Π ι ο π ρ ό σ φ α τ ο π α ρ ά δ ε ι γ μ α είναι το Α­ φγανιστάν, όπου οι μπρεζνιεφικοί χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί έκαμαν α π ρ ο κ ά λ υ π τ η φ α σ ι σ τ ι ή ε π ι δ ρ ο μ ή 3 και τώρα με τη φωτιά και το σίδερο π ρ ο σ π α θ ο ύ ν να σ β ή σ ο υ ν τις φλόγες του λαϊκού αγώνα για να παρατείνουν τη σ ο σ ι α λ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ι κ ή τους κ α τ ο χ ή . Το γεγονός ότι η πατρίδα και ο μ ι κ ρ ό ς λαός μας δεν ε ί χ α ν την τ ρ α γ ι κ ή τύχη ό λ ω ν εκείνων που τώρα υποφέρουν κάτω α π ό τη σ κ λ α β ι ά των ιμπερια­ λιστών ή των σ ο σ ι α λ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ώ ν μιλάει κ ά λ λ ι σ τ α για την ο ρ θ ό τ η τ α της θαραλλέας και συνεπούς γ ρ α μ μ ή ς α ρ χ ώ ν , που α κ ο λ ο ύ θ η σ ε και ακολουθεί το Κόμμα της Ε ρ γ α σ ί α ς . Η τιμή γι' αυτό το σ ω σ τ ό δρόμο ανήκει σ' ό λ ο το Κόμμα και, ιδιαίτε­ ρα, σ τ η ν η γ ε σ ί α του, την Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή , η οποία, ζυμωμένη με τα δι­ δάγματα του μαρξισμού - λενινισμού, π ι σ τ ή σ τ η ν ο δ η γ ή τ ρ ι α θεωρία μας, κ α θ ο δ ή γ η σ ε και καθοδηγεί πάντα σωστά το Κόμμα και το λαό. Στις μεγά­ λες φουρτούνες, που χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε να αντιμετωπίσουμε, έλαμψε και σ φ υ ρ η ­ λ α τ ή θ η κ ε παραπέρα η ενότητα του Κόμματος με την η γ ε σ ί α του και η ενό-

_______________________________ 1. Ο Χρουστσιόφ καθαιρέθηκε από τα αξιώματα που είχε στις 14 Οχτώβρη 1964.

2. Τ ο ν Αύγουστο 1968, οι στρατιωτικές δυνάμεις των σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν ρεβιζ ι ο ν ι σ τ ώ ν και των δ ο ρ υ φ ό ρ ω ν τους κ α τ έ λ α β α ν την Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α .

3. Στα τέλη του Δεκέμβρη 1979.

8

τητα του λαού γύρω από το Κόμμα. Η α τ σ ά λ ι ν η αυτή ενότητα έδοσε δύνα­ μη και αναφτέρωσε το Κόμμα και στη δ ύ σ κ ο λ η , μα ένδοξη πάλη ενάντια στους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς ρεβιζιονιστές, η ενότητα αυτή ήταν και είναι το θεμέλιο της σταθερότητας και της σ ι γ ο υ ρ ι ά ς , με τις οποίες βάδισε και βα­ δίζει η Αλβανία, αντιμετωπίζοντας τις πιέσεις και τους εκβιασμούς, τα χα­ μόγελα και τις δημαγωγίες των ε χ θ ρ ώ ν όλων των α π ο χ ρ ώ σ ε ω ν . Σαν κομμουνιστής και ηγέτης του Κόμματος χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε να πάρω μέ­ ρος και εγώ δ ρ α σ τ ή ρ ι α και να δόσω τη σ υ μ β ο λ ή μου σ' όλη αυτή την ηρω­ ική π ά λ η του Κόμματος μας. Επιφορτισμένος από το Κόμμα και α π ό την η­ γεσία του, πολλές φορές, μετά την Απελευθέρωση της Αλβανίας και, ιδιαί­ τερα σ τ η ν περίοδο 1950 - 1960, ήμουν ε π ι κ ε φ α λ ή ς κομματικών και κρατι­ κών α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ι ώ ν σε επίσημες σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς με τους σοβιετικούς ηγέτες και με τους κυριότερους ηγέτες των ά λ λ ω ν κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων. Ε π ί σ η ς πολλές φορές κάναμε αμοιβαίες επισκέψεις, π ή ρ α μέρος σε διεθνείς διαβουλεύσεις και συναντήσεις των κομμουνιστικών κομμά­ των, ό π ο υ έ κ φ ρ α σ α και υ π ε ρ ά σ π ι σ α την ο ρ θ ή γραμμή του κόμματος, τις α­ ποφάσεις και τις εντολές του. Σ' όλες αυτές τις συναντήσεις και επισκέ­ ψεις γ ν ω ρ ί σ τ η κ α από κοντά με ένδοξους και α λ η σ μ ό ν η τ ο υ ς ηγέτες, όπως με το Στάλιν, το Δ η μ η τ ρ ό φ , το Γ κ ό τ β α λ τ , το Μπιερούτ, τον Πικ κ.α., επί­ σ η ς χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε να έρθω σε επαφή και να γ ν ω ρ ί σ ω και τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κούς προδότες, οι ο π ο ί ο ι , διαμέσου μιας μακράς και π ε ρ ί π λ ο κ η ς διαδικα­ σίας, σ φ ε τ ε ρ ί σ τ η κ α ν βαθμιαία την εξουσία α ν τ ί σ τ ο ι χ α τόσο σ τ η Σοβιετι­ κή Έ ν ω σ η , ό σ ο και στις π ρ ώ η ν λ α ϊ κ ο δ η μ ο κ ρ α τ ι κ έ ς χώρες. Οι σ χ έ σ ε ι ς μ' αυτούς και οι στάσεις που τ ή ρ η σ ε το Κόμμα μας σ' αυτή την περίοδο καθρεφτίζονται στα ντοκουμέντα του Κόμματος, στα συγγράμ­ ματα μου, που εκδίδονται με α π ό φ α σ η της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς , καθώς και σ' άλλα ντοκουμέντα, που βρίσκονται σ τ ο Κεντρικό Α ρ χ ε ί ο του Κόμ­ ματος. Τώρα δίνω στη δ η μ ο σ ι ό τ η τ α και τούτες τις σημειώσεις, σαν ανα­ μ ν ή σ ε ι ς και εντυπώσεις μου από τις πολλές επαφές και σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς με τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς , σημειώσεις που π ε ρ ι λ α β α ί ν ο υ ν την περίοδο από το 1953, μετά το θάνατο του Στάλιν, μέχρι τα τέλη του 1961, που η ομάδα του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ διέκοψε τις διπλωματικές σ χ έ σ ε ι ς με τη Λαϊκή Δ η μ ο κ ρ α τ ί α της Α λ β α ν ί α ς . Στα π λ α ί σ ι α των άλλων ντοκουμέντων και υλικών που δημο­ σ ι ε ύ τ η κ α ν για κείνη την π ε ρ ί ο δ ο , νομίζω ότι και τούτες οι σημειώσεις θα χ ρ η σ ι μ ε ύ σ ο υ ν στους κομμουνιστές και στις εργαζόμενες μάζες για να γνω­ ρίσουν καλύτερα τόσο την α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή δ ρ ά σ η των σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν ρεβιζιονιστών, μέσα στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και έξω, ό σ ο και την πάντα σ ω σ τ ή και συνεπή π ά λ η του Κόμματος μας σε υ π ε ρ ά σ π ι σ η του μαρξισμού - λενινισμού, του λαού και της σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ς μας Π α τ ρ ί δ α ς .

1980

9

1. Παραγκωνισμοί στην Σοβιετική Η γ ε σ ί α

Ανώτατη

Ο θάνατος του Στάλιν. Η ανώτατη σοβιετική ηγεσία τη μέρα του πένθους μοιράζει το χαρτοφυλάκια. Ο Χρουστσιόφ ανεβαίνει τα σκαλιά της εξου­ σίας. Απογοήτευση από την πρώτη συνάντηση με τους «νέους» σοβιετι­ κούς ηγέτες τον Ιούνη του 1953. Οι κακόβουλες παρατηρήσεις των Μικογιάν και Μπουλγκάνιν. Το τέλος της σύντομης εξουσίας του Μπέρια. Η συνάντηση με το Χρουστσιόφ τον Ιούνη του 1954: «εσείς βοηθήσατε να αποκαλυφτεί ο Μπέρια». «Θεωρητική» διάλεξη του Χρουστσιόφ: σχετικά με το ρόλο του πρώτου γραμματέα του κόμματος και του πρωθυπουργού. Η ρεβιζιονιστική μαφία πλέκει τον ιστό της αράχνης μέσα και έξω από τη Σοβιετική Ένωση. Ο τ ρ ό π ο ς με τον ο π ο ί ο α ν α γ γ έ λ θ η κ ε ο θάνατος του Στάλιν και ορ­ γ α ν ώ θ η κ ε η κηδεία του, δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε την εντύπωση σ' εμάς τους α λ β α ν ο ύ ς κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς και σ τ ο ν α λ β α ν ι κ ό λ α ό , καθώς και σ ' άλ­ λους σ α ν εμάς, ότι π ε ρ ί μ ε ν α ν με α ν υ π ο μ ο ν η σ ί α το θ ά ν α τ ο του πολ­ λά από τα μέλη του Προεδρείου της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής

Ένωσης.

Μ ι α μ έ ρ α μ ε τ ά τ ο θ ά ν α τ ο τ ο υ Σ τ ά λ ι ν , σ τ ι ς 6 Μ ά ρ τ η τ ο υ 1953, η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του κόμματος, το Υ π ο υ ρ γ ι κ ό Συμβούλιο και το Προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ συνήλθαν εσπευσμένα σε κοινή συνεδρίαση. Σε περιπτώσεις μεγάλων απωλειών, όπως ο χαμός του Στάλιν, τέτιες επείγουσες συνεδριάσεις είναι αναγκαία και α π α ρ α ί τ η τ η ενέργεια. Οι π ο λ λ έ ς όμως και σ η μ α ν τ ι κ έ ς αλλαγές, που α ν α κ ο ι ν ώ θ η κ α ν με τον τύπο σ τ η ν επόμενη μέρα, έδειχναν ότι αυτή η επείγουσα συνεδρίαση δεν είχε γίνει για τίποτε άλλο, παρά για τη... διανομή των αξιωμάτων! Ο Στάλιν μόλις είχε πεθάνει, η σορός του ακόμα δεν είχε μεταφερθεί σ τ η ν αίθουσα όπου θα αποτίονταν ο τελευταίος φ ό ρ ο ς τιμής, α κ ό μ α δεν είχε καταρτιστεί ούτε το π ρ ό γ ρ α μ μ α της ο ρ γ ά ν ω σ η ς της α π ό τ ι σ η ς τιμών και της ν ε κ ρ ι κ ή ς

10

π ο μ π ή ς , οι κομμουνιστές και ο σοβιετικός λαός έχυναν δάκρυα για τ η μ ε γ ά λ η α π ώ λ ε ι α , ε ν ώ η α ν ώ τ α τ η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α β ρ ή κ ε τ η μέ­ ρα να μ ο ι ρ ά σ ε ι τα χ α ρ τ ο φ υ λ ά κ ι α ! Π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ό ς έγινε ο Μ ά λ ε ν κ ο φ , π ρ ώ τ ο ς α ν τ ι π ρ ό ε δ ρ ο ς της κ υ β έ ρ ν η σ η ς και υ π ο υ ρ γ ό ς Εσωτερι­ κ ώ ν ο Μ π έ ρ ι α και έτσι με τη σειρά μ ο ι ρ ά σ τ η κ α ν τα άλλα π ό σ τ α οι Μπουλγκάνιν, Καγκάνοβιτς, Μικογιάν, Μ ο λ ο τ ό φ . Μέσα στην ίδια μέρα έγιναν σημαντικές αλλαγές σ' κόμματος

και της εξουσίας.

Το

όλα τα ανώτατα όργανα του

Προεδρείο

και το Γ ρ α φ ε ί ο του

Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κ ό μ μ α τ ο ς σ υ γ χ ω ν ε ύ τ η ­ κ α ν σ ' ένα και μ ό ν ο ό ρ γ α ν ο , ε κ λ έ χ τ η κ α ν νέοι γ ρ α μ μ α τ ε ί ς της Κε­ ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κ ό μ μ α τ ο ς , σ υ γ χ ω ν ε ύ τ η κ α ν και ε ν ώ θ η κ α ν μερικά υπουργεία, έγιναν α λ λ α γ έ ς σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο του Ανώτατου Σοβιέτ

κ.λπ.

Αυτές οι πράξεις δε μπορούσε να μη μας π ρ ο κ α λ έ σ ο υ ν βαθιά και καθόλου καλή εντύπωση. Αυτόματα γεννιούνταν συγκλονιστι­ κά ερωτηματικά: Π ώ ς έγιναν τόσο α π ρ ο σ δ ό κ η τ α αυτές οι σημαντι­ κές α λ λ α γ έ ς μέσα σε μια μέρα και ό χ ι ο π ο ι α δ ή π ο τ ε μέρα, μα τ η ν π ρ ώ τ η μ έ ρ α του πένθους;! Η λ ο γ ι κ ή σε ωθεί να σ κ ε φ τ ε ί ς και να πι­ στέψεις ότι καθετί ή τ α ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ μ έ ν ο από πριν. Οι πίνακες αυ­ τών τ ω ν α λ λ α γ ώ ν ε ί χ α ν καταρτιστεί από κ α ι ρ ό , σ ι ω π η ρ ά και κλέ­ φ τ ι κ α και α ν α μ έ ν ο ν τ α ν μόνο η ευκαιρία να εξαγγελθούν για να ικα­ ν ο π ο ι ή σ ο υ ν και τον ένα και τον άλλο, και τον τάδε και τον δείνα... Μ έ σ α σε μερικές ώρες, έστω και σε μια μέρα τελείως ο μ α λ ή ς δουλιάς, δεν είναι δυνατό με κ α ν έ ν α ν τ ρ ό π ο να πάρεις τέτιες βαρυ­ σήμαντες

αποφάσεις.

Και ενώ α ρ χ ι κ ά αυτά ήταν μόνο ερωτηματικά, που μας συντά­ ρ α σ σ α ν και μας π ρ ο κ α λ ο ύ σ α ν κ α τ ά π λ η ξ η , η εξέλιξη των γεγονό­ των, τα σ υ μ β ά ν τ α και τα σ τ ο ι χ ε ί α που θα μαθαίνανε α ρ γ ό τ ε ρ α θα μας έ κ α ν α ν να πειστούμε α κ ό μ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο , ότι κ ρ υ φ ά ε ί χ α ν π ρ ο ­ ετοιμάσει α π ό καιρό τη σ υ ν ω μ ο σ ί α και κ α ρ τ ε ρ ο ύ σ α ν την ευκαιρία να

αρχίσουν

την

πορεία

της

καταστροφής

Κ ό μ μ α τ ο ς και του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ στη

του

Σοβιετική

Μπολσεβίκικου Ένωση.

Και κατά την κηδεία του Στάλιν φάνηκε καθαρά η έλλειψη ενότη­ τας στο Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς , τα μέλη του οποίου προσπαθούσαν ποιος να μιλήσει πρώτος, ποιος να αναδειχτεί πρώ­ τος. Αντί να δείχνουν στους λαούς της Σοβιετ.

Έ ν ω σ η ς , σ' όλους

τους κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς του κ ό σ μ ο υ , που ε ί χ α ν σ υ γ κ λ ο ν ι σ τ ε ί και καταπικραθεί από τον ξαφνικό θάνατο του Στάλιν, την ενότητα στον καιρό της συμφοράς, οι «σύντροφοι» έσπευσαν ποιος να επιδειχτεί περισσότερο. Ο Χρουστσιόφ άνοιξε την επικήδεια τελετή, ο Μά11

λενκοφ, ο Μ π έ ρ ι α και ο Μ ο λ ό τ ο φ π ή ρ α ν το λόγο μ π ρ ο σ τ ά στο μαυ­ σωλείο του Λένιν. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι άνθρωποι της σ υ ν ω μ ο σ ί α ς φ έ ρ θ η κ α ν μ ε υ π ο κ ρ ι σ ί α μ π ρ ο σ τ ά σ τ ο φ έ ρ ε τ ρ ο του Σ τ ά λ ι ν και βιά­ ζονταν να ξανακλειστούν στο Κρεμλίνο, μόλις τελειώσει η κηδεία, για να σ υ ν ε χ ί σ ο υ ν τη δ ι α δ ι κ α σ ί α της δ ι α ν ο μ ή ς και της αναδιανο­ μής των αξιωμάτων. Εμείς, και π ο λ λ ο ί σ α ν εμάς, νομίζαμε ότι Π ρ ώ τ ο ς Γ ρ α μ μ α τ έ α ς της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβετικής

Έ ν ω σ η ς θα εκλέγονταν ο Μ ο λ ό τ ο φ , ο πιο στενός συνερ­

γάτης του Στάλιν, ο π α λ ι ό τ ε ρ ο ς , ο πιο ώριμος, ο πιο έμπειρος και ο πιο γ ν ω σ τ ό ς μ π ο λ σ ε β ί κ ο ς μέσα και έξω από τη Σοβιετική Έ ν ω σ η . Μα δε συνέβηκε αυτό. Τέθηκε επικεφαλής ο Μάλενκοφ, κόλλησε π ί σ ω του ο Μ π έ ρ ι α . Π ί σ ω α π ' αυτούς εκείνες τις μέρες, κ ά π ω ς λ ί γ ο στη σκιά, έστεκε ένας «πάνθηρας», που προετοιμάζονταν να σπα­ ράξει και να ξεκάμει τους δύο π ρ ώ τ ο υ ς . Αυτός ή τ α ν ο Ν ι κ ή τ α ς Χρουστσιόφ. Ο τ ρ ό π ο ς της α ν ό δ ο υ του ή τ α ν π ρ α γ μ α τ ι κ ά π α ρ ά ξ ε ν ο ς και ύπο­ πτος: καθορίστηκε μόνο πρόεδρος της κεντρικής επιτροπής οργά­ νωσης της κηδείας του Στάλιν και στις 7 Μ ά ρ τ η , όταν γ ν ω σ τ ο π ο ι ή ­ θ η κ ε σ τ ο κ ο ι ν ό τ ο μ ο ί ρ α σ μ α τ ω ν α ξ ι ω μ ά τ ω ν , σ ' α υ τ ό ν δεν δ ό θ η κ ε κανένα νέο πόστο παρά α π α λ λ ά χ τ η κ ε από τα καθήκοντα Π ρ ώ τ ο υ Γ ρ α μ μ α τ έ α τ η ς Κ ο μ μ α τ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς τ η ς Μ ό σ χ α ς ε π ε ι δ ή θ α «αναλάβαινε εργασία σ τ η ν Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή του κόμματος». Δεν π έ ρ α σ α ν π α ρ ά λ ί γ ε ς μ έ ρ ε ς κ α ι σ τ ι ς 1 4 Μ ά ρ τ η 1953 ο Μ ά λ ε ν κ ο φ «με α ί τ η σ η του» α π α λ λ ά χ τ η κ ε α π ό τ ο αξίωμα Π ρ ώ τ ο υ Γ ρ α μ μ α τ έ α της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς τ ο υ κ ό μ μ α τ ο ς (!) κ α ι σ τ η σ ύ ν θ ε σ η τ η ς ν έ α ς Γραμματείας, που εκλέχτηκε την ίδια μέρα, ο Ν ι κ ή τ α Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κατατάχτηκε πρώτος. Τέτοιες πράξεις, ό σ ο κι αν δεν α φ ο ρ ο ύ σ α ν εμάς, δε μας ά ρ ε σ α ν καθόλου. Α π ο γ ο η τ ε υ τ ή κ α μ ε στις σκέψεις μας σ χ ε τ ι κ ά με τη σταθε­ ρ ό τ η τ α τ η ς α ν ώ τ α τ η ς σ ο β ι ε τ ι κ ή ς η γ ε σ ί α ς , α λ λ ά ε ί π α μ ε ό τ ι δ ε ν εί­ μαστε

κ α θ ό λ ο υ ενημερωμένοι γ ι α τις καταστάσεις που εξελίσσο­

νταν μέσα στο Κόμμα και σ τ η ν η γ ε σ ί α της Σοβιετικής

Ένωσης.

Α π ό τις επαφές που είχα ο ίδιος με το Στάλιν, με το Μ ά λ ε ν κ ο φ , με το Μολότοφ, το Χρουστσιόφ, το Μπέρια, το Μικογιάν, το Σουσλ ό φ , το Β ο ρ ο σ ί λ ο φ , τ ο ν Κ α γ κ ά ν ο β ι τ ς και με ά λ λ ο υ ς κύριους ηγέ­ τες, δεν ε ί χ α δει ο ύ τ ε τ η ν π α ρ α μ ι κ ρ ή ρ ω γ μ ή ή α σ υ μ φ ω ν ί α μ ε τ α ξ ύ τους. Ο Σ τ ά λ ι ν α γ ω ν ί σ τ η κ ε με σ υ ν έ π ε ι α και ή τ α ν ο ίδιος ένας α π ό τους α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ο ύ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς της μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή ς - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή ς 12

ε ν ό τ η τ α ς σ τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς . Αυ­ τ ή η ε ν ό τ η τ α σ τ ο κ ό μ μ α , γ ι α τ η ν ο π ο ί α ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν ο Σ τ ά λ ι ν , δ ε ν εί­ χε δημιουργηθεί με την τρομοκρατία, όπως ισχυρίστηκαν αργότε­ ρα ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί σε σ υ ν έ χ ε ι α τ ω ν σ υ κ ο φ α ­ ν τ ι ώ ν τ ω ν ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ώ ν και τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή ς αστι­ κ ή ς τ ά ξ η ς , π ο υ π ά λ ε υ α ν γ ι α τ η ν α ν α τ ρ ο π ή και τ η ν κ α τ ά λ υ σ η τ η ς δ ι χ τ α τ ο ρ ί α ς του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , αλλά στη­

ρίζονταν στις νίκες του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ , στη μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λενινιστι­ κ ή γ ρ α μ μ ή και ι δ ε ο λ ο γ ί α του μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ ο υ κ ό μ μ α τ ο ς , σ τ η ν υ ψ η ­ λή και α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ η π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α του Σ τ ά λ ι ν . Η ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η ό λ ω ν π ρ ο ς το Σ τ ά λ ι ν σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ν σ τ η ν ο ρ θ ο φ ρ ο σ ύ ν η και σ τ η ν ι­ κανότητα του να υπερασπίσει τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και το λενινι-

σμό. Ο Στάλιν διεξήγαγε σωστά την π ά λ η των τάξεων, χτύπησε αμ ε ί λ ι χ τ α (και έκανε π ο λ ύ καλά) τους ε χ θ ρ ο ύ ς του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ . Αυ­ τό το επιβεβαιώνει πεντακάθαρα η συγκεκριμένη καθημερινή π ά λ η του Στάλιν, του Μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ ο υ Κόμματος, όλου του σοβιετικού λαού, το επιβεβαιώνουν τα π ο λ ι τ ι κ ά και ιδεολογικά σ υ γ γ ρ ά μ α τ α του Στάλιν, τα ντοκουμέντα και οι αποφάσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , το ε π ι β ε β α ι ώ ν ο υ ν ο τύπος και

η μαζική προπαγάνδα εκείνης της ε π ο χ ή ς ενάντια στους τροτσκι­ στές, τους μ π ο υ χ α ρ ι ν ι κ ο ύ ς , τους ζ η ν ο β ι ε φ ι κ ο ύ ς , τους τουχατσεφ σ κ ι κ ο ύ ς και σ'

όλους τους άλλους προδότες. Αυτή ήταν σ κ λ η ρ ή

τ α ξ ι κ ή π ά λ η , π ο λ ι τ ι κ ή και ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή , για τ η ν υ π ε ρ ά σ π ι σ η του σο­ σ ι α λ ι σ μ ο ύ , της διχτατορίας του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ , του κόμματος και των α ρ χ ώ ν του μαρξισμού - λενινισμού. Σ' αυτό ανήκει στο Στάλιν μεγάλη

τιμή.

Ο Σ τ ά λ ι ν α ν α δ ε ί χ τ η κ ε ε π ι φ α ν ή ς μ α ρ ξ ι σ τ ή ς - λ ε ν ι ν ι σ τ ή ς με ξε­ κάθαρες αρχές, με μ ε γ ά λ η τόλμη και ψυχραιμία, με ω ρ ι μ ό τ η τ α και διορατικότητα μαρξιστή επαναστάτη. Μόνο αν σκεφτούμε τι ισχή διέθετε ο εξωτερικός και εσωτερικός εχθρός σ τ η Σοβιετική

Ένω­

σ η , τι π α ν ο υ ρ γ ί ε ς και τι α χ α λ ί ν ω τ η π ρ ο π α γ ά ν δ α έκανε, τι σ α τ α ν ι κ ή τ α χ τ ι κ ή εφάρμοζε, τότε θα εκτιμήσουμε όπως πρέπει τις α ρ χ έ ς και τις σ ω σ τ έ ς ενέργειες του Σ τ ά λ ι ν ε π ι κ ε φ α λ ή ς του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κόμματος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς . Και αν σ' όλον αυτό τον τιτά­ ν ι ο δ ί κ α ι ο α γ ώ ν α σ υ ν έ β η σ α ν και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς υ π ε ρ β ο λ έ ς , δεν τις έκα­ με ο Σ τ ά λ ι ν , μα τις έ κ α μ α ν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο Μ π έ ρ ι α και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά , οι οποίοι, γ ι α κρυφούς και σκοτεινούς σκοπούς, όταν ακόμα δεν ή­ ταν και τ ό σ ο ισχυροί, έδειξαν υ π ε ρ β ο λ ι κ ό ζ ή λ ο για εκκαθαρίσεις. Έ π ρ α ξ α ν έτσι για να κερδίσουν την εμπιστοσύνη σαν «φλογεροί υπερασπιστές»

της

διχτατορίας

του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ σ α ν «αμείλι13

χτοι έναντι των εχθρών» με σ κ ο π ό να α ν έ β ο υ ν τα σ κ α λ ο π ά τ ι α για να σφετεριστούν μετά τ η ν εξουσία. Τα γεγονότα μαρτυρούν πως ό­ ταν ο Στάλιν επεσήμανε την ε χ θ ρ ι κ ή δ ρ ά σ η κάποιου Γ ι α γ κ ό ν τ ε ή Γ ε ζ ι ό φ , τ ο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό δ ι κ α σ τ ή ρ ι ο κ α τ α δ ί κ α σ ε α υ τ ο ύ ς χ ω ρ ί ς εν­ δοιασμό. Τ έ τ ο ι α σ τ ο ι χ ε ί α , καθώς και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο Ν ι κ ο γ ι ά ν , ο Μ π έ ρ ι α και οι α π α ρ ά τ τ σ ι κ ο ί 1 τους έκρυβαν από το Στάλιν τ η ν α λ ή ­ θεια. Με τ ο ν ένα ή τ ο ν ά λ λ ο τ ρ ό π ο μ π λ ό φ α ρ α ν , ε ξ α π α τ ο ύ σ α ν το Στάλιν. Αυτός δεν τους πίστευε, γι' αυτό τους είχε πει κ α τ ά μ ο υ τ ρ α ό τ ι «... ύ σ τ ε ρ α α π ό μ έ ν α ε σ ε ί ς θ α ξ ε π ο υ λ ή σ ε τ ε τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Ένω­

ση». Το ο μ ο λ ό γ η σ ε αυτό ο ίδιος ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Και ό π ω ς πρόβλε­ πε ο Στάλιν, έτσι συνέβηκε.

Ό σ ο ζούσε ο Στάλιν, μιλούσαν για

τ η ν ε ν ό τ η τ α κι αυτοί οι ε χ ρ θ ο ί , μετά το θ ά ν α τ ο του όμως υ π ο δ α ύ λ ι ­ ζαν τη δ ι ά σ π α σ η . Η διαδικασία αυτή αναπτύσσονταν συνεχώς. Α π ό τις ε π ι σ κ έ ψ ε ι ς που έ κ α ν α α π ό κ α ι ρ ό σ ε κ α ι ρ ό σ τ η Σοβιετι­ κή

Έ ν ω σ η μετά το

1953, γ ι α α ν τ α λ λ α γ ή γ ν ω μ ώ ν , σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ α

π ρ ο β λ ή μ α τ α της π ο λ ι τ ι κ ή ς και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς κ α τ ά σ τ α σ η ς ή και για κανένα άλλο π ρ ό β λ η μ α της διεθνούς πολιτικής που ανακινούσαν οι Σοβιετικοί, οι οποίοι ζ η τ ο ύ σ α ν τ ά χ α και τη γνώμη μας, εγώ έβλεπα ό λ ο και κ α λ ύ τ ε ρ α τ η ν ό ξ υ ν σ η τ ω ν α ν τ ι θ έ σ ε ω ν α ν ά μ ε σ α σ τ α μ έ λ η του

Προεδρείου

της

Κεντρικής

Κόμματος της Σοβιετικής

Επιτροπής

του

Κομμουνιστικού

Ένωσης.

Μ ε ρ ι κ ο ύ ς μ ή ν ε ς μ ε τ ά τ ο θ ά ν α τ ο τ ο υ Σ τ ά λ ι ν , τ ο ν Ι ο ύ ν η τ ο υ 1953, π ή γ α στη Μ ό σ χ α ε π ι κ ε φ α λ ή ς κ ο μ μ α τ ι κ ή ς και κ υ β ε ρ ν η τ ι κ ή ς αντι­ π ρ ο σ ω π ε ί α ς γ ι α ν α ζ η τ ή σ ο υ μ ε μ ι α ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή και σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή πί­ στωση. Ή τ α ν ο καιρός που φαίνονταν πως κυριότερος ηγέτης ήταν ο Μάλενκοφ, ο οποίος ή τ α ν πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , αν και α π ό το Μ ά ρ τ η του 1953 έ μ π α ι ν ε π ρ ώ τ ο ς σ τ ο ν κ α τ ά λ ο γ ο τ ω ν γ ρ α μ μ α τ έ ω ν τ η ς Κ ε ν τ ρ ι ­ κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς του κόμματος, όπως φαίνεται, δεν είχε πάρει α κ ό μ α πλέρια τη δύναμη, δεν είχε προετοιμάσει ακόμα το πραξικόπημα. Εμείς συνήθως υποβάλαμε από πριν γραπτώς τα αι

'ματα, έτσι

ώστε τα μέλη του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ της ΚΕ του κόμματος και της σοβιε­ τ ι κ ή ς κ υ β έ ρ ν η σ η ς τ α ξ έ ρ α ν ε έ γ κ α ι ρ α , μ ά λ ι σ τ α , ό π ω ς π ρ ο έ κ υ ψ ε , εί­ χ α ν αποφασίσει κιόλας τι θα έδιναν και τι δε θα έδιναν. Μας δέχτη­ καν στο Κρεμλίνο.

Ό τ α ν μπήκαμε, οι σοβιετικοί ηγέτες σηκώθη-

______________________________ 1. Γραφειοκράτες λειτουργοί, κυρίως σ ι κ ά στο πρωτότυπο).

14

του

κομματικού

μηχανισμού

(Ρω­

καν όρθιοι και κάναμε χειραψίες.

Ανταλλάξαμε προσφωνήσεις.

Ό λ ο υ ς τους γνώριζα από τον καιρό του Στάλιν. Ο Μ α λ έ ν κ ο φ ή­ ταν ίδιος και α π α ρ ά λ λ α χ τ ο ς - χοντρός και με κιτρινιάρικο πρόσω­ πο σαν σπανός. Τον είχα γνωρίσει πριν από χρόνια στη Μόσχα, κατά τις συναντήσεις που ε ί χ α με τον Στάλιν, και μου είχε αφήσει καλές εντυπώσεις. Λάτρευε το Στάλιν και, όπως φαίνονταν, και ο Στάλιν τον εκτιμούσε. Στο

19ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο έ δ ο σ ε τ η ν έ κ θ ε σ η ε ξ ο ν ό ­

ματος της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του κόμματος ο Μ ά λ ε ν κ ο φ . Ή τ α ν από τα σ χ ε τ ι κ ά νέα στελέχη που ήρθαν στην ηγεσία και που, αργό­ τερα, ο κ α μ ο υ φ λ α ρ ι σ μ έ ν ο ς ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ή ς Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι σύ­ ντροφοι του τον εξάλειψαν. Τώρα όμως αυτός ήταν στην κορυφή, κατείχε το αξίωμα προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ. Δίπλα του κάθονταν ο Μπέρια, με μάτια που λαμπύριζαν πίσω α π ' τα γ υ α λ ι ά του και με τα χ έ ρ ι α πάντα σε κ ί ν η σ η . Μ ε τ ά το Μ π έ ­ ρια έ ρ χ ο ν τ α ν ο Μ ο λ ό τ ο φ , ήρεμος, συμπαθητικός, από τους πιο σο­ βαρούς και τους πιο α ξ ι ο σ έ β α σ τ ο υ ς για μας, γιατί ή τ α ν π α λ ι ό ς μ π ο λ σ ε β ί κ ο ς α π ό τ ο ν κ α ι ρ ό του Λένιν και σ τ ε ν ό ς σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς του Στάλιν. Τ έ τ ο ι ο ν θεωρούσαμε το Μ ο λ ό τ ο φ και μετά το θάνατο του Στάλιν. Μ ε τ ά το Μ ο λ ό τ ο φ έ ρ χ ο ν τ α ν ο Μ ι κ ο γ ι ά ν με μ ε λ α χ ρ ο ι ν ό και σ κ υ θ ρ ω π ό π ρ ό σ ω π ο , που μαύριζε σαν η νύχτα. Αυτός ο έμπορας κρατούσε σ τ ο χέρι ένα α π ό κείνα τα χ ο ν τ ρ ά χ ρ ω μ α τ ι σ τ ά μολύβια, μ ι σ ό κ ό κ κ ι ν ο και μ ι σ ό μ π λ ε ( π ρ ά γ μ α π ο υ δεν έλειπε α π ' γραφεία στη Σοβιετική

όλα τα

Έ ν ω σ η ) και έκανε « λ ο γ α ρ ι α σ μ ο ύ ς » . Τ ώ ρ α

αυτός είχε αναλάβει ακόμα μεγαλύτερες αρμοδιότητες. Στις 6 Μ ά ρ ­ τη, την ημέρα της διανομής των αξιωμάτων, είχε αποφασιστε' να σ υ γ χ ω ν ε υ τ ο ύ ν τα υπουργεία Εξωτερικού και Εσωτερικού Ε μ π ο ρ ί ο υ και ά ρ π α ξ ε το χ α ρ τ ο φ υ λ ά κ ι ο του έ μ π ο ρ α υπουργού ο Αρμένης. Στο τέλος, σαν σαστισμένος, στη γωνία του τραπεζιού, κάθο­ νταν

ο

α σ π ρ ο μ ά λ λ η ς με μούσι και με γ α λ α ν ά ξεπλυμένα μάτια

στρατάρχης —

Μπουλγκάνιν.

Σας α κ ο ύ μ ε ! - είπε ό λ ο ς σ ο β α ρ ό τ η τ α ο Μ ά λ ε ν κ ο φ . Μ ι α έ­

ν α ρ ξ η αυτή καθόλου σ υ ν τ ρ ο φ ι κ ή . Αυτό θα ή τ α ν συνήθεια στις συ­ ν ο μ ι λ ί ε ς τ ω ν νέων σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν η γ ε τ ώ ν και δε χ ω ρ ε ί α μ φ ι β ο λ ί α ότι αυτή

η

σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ήθελε να δείξει τ η ν υ π ε ρ η φ ά ν ε ι α μεγάλου

κράτους. —

«Ε, πες τι έ χ ε ι ς να μας πεις, θα σ' α κ ο ύ σ ο μ ε και θα σ ο υ

πούμε τελικά τη γνώμη μας». Ε γ ώ δεν ήξερα κ α λ ά τα ρωσικά, δε μ π ο ρ ο ύ σ α να τα μ ι λ ή σ ω , αλ­ λά τα κ α τ α λ ά β α ι ν α . Η συνομιλία δ ι ε ξ ά γ ο ν τ α ν με μ ε τ α φ ρ α σ τ ή . Ά ρ χ ι σ α να μ ι λ ώ για τα π ρ ο β λ ή μ α τ α που μας

ανησυχού

ν, ι15

διαίτερα για τ α σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά και για τ α ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α .

Έ­

καμα σ τ η ν α ρ χ ή κ ά π ο ι α ε ι σ α γ ω γ ή για τ η ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ή και εξωτερική πολιτική κατάσταση της χ ώ ρ α ς μας, που μας απασχολούσε. Έ π ρ ε ­ πε α π α ρ α ί τ η τ α να δ ι κ α ι ο λ ο γ ή σ ω τις α ν ά γ κ ε ς και τα α ι τ ή μ α τ α μας τόσο στον οικονομικό ό σ ο και στο στρατιωτικό τομέα. Σχετικά με τον τελευταίο, ο βοήθειες που μας έδιναν για το στρατό ήταν πά­ ν τ ο τ ε α ν ε π α ρ κ ε ί ς και ε λ ά χ ι σ τ ε ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α π ο υ κι αυτές τις λίγες βοήθειες που μας χ ο ρ η γ ο ύ σ α ν , εμείς τις εκτιμούσαμε πολύ και δ η ­ μόσια. Μ α ζ ί με τα ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α γ ι α τα μέτρια αιτήματα μας, τους έκθεσα και τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η της χ ώ ρ α ς μας σε σ χ έ σ η με τους γείτο­ νες, Γιουγκοσλάβους,

Έ λ λ η ν ε ς και Ιταλούς. Α π '

όλα τα σημεία

της χώρας οι εχθροί ανέπτυσσαν εντατική εχθρική αντιπερισπασ τ ι κ ή , κατασκοπευτική και σ α μ π ο τ α ρ ι σ τ ι κ ή δραστηριότητα, από τη θάλασσα, τον αέρα και τη στεριά. Συγκρουόμασταν συνεχώς με τις συμμορίες των α ν τ ι π ε ρ ι σ π α σ τ ώ ν και είχαμε α ν ά γ κ η γ ι α στρα­ τιωτικό

υλικό.

Μ έ λ η μ α μου ή τ α ν ν α είμαι ό σ ο π ι ο σ υ ν ο π τ ι κ ό ς και σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ­ νος σ τ η ν έκθεση που έκανα, π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α να μη τα μακρύνω και δεν είχα παρά περίπου είκοσι λεπτά που μιλούσα, όταν ά κ ο υ σ α το Μ π έ ρ ι α , με κείνα τα φ ι δ ί σ ι α μάτια, να λέει σ τ ο Μ ά λ ε ν κ ο φ , που κά­ θονταν σ α ν μούμια και με άκουε: —

Δεν του λέμε τι έ χ ο υ μ ε να του πούμε και να τελειώνουμε;

Ο Μαλένκοφ, χωρίς καμιά σ ύ σ π α σ η του π ρ ο σ ώ π ο υ και χωρίς να τραβήξει από μένα το βλέμμα (χωρίς άλλο, έπρεπε να φυλάξει το κύρος μπροστά στους αναπληρωτές του!), είπε στο Μπέρια: —

Περίμενε!

Με πείραξε τόσο που έβραζα μέσα μου, μα κ ρ ά τ η σ α την ψυχραι­ μία και γ ι α να τους δόσω να κ α τ α λ ά β ο υ ν , ότι ά κ ο υ σ α και α ν τ ι λ ή φ τ η κ α τι είπαν, συντόμευσα την ομιλία μου και είπα στο Μάλεν­ κοφ: —

Τελείωσα.

—

Πράβιλνο!1

- είπε ο Μ ά λ ε ν κ ο φ και έ δ ο σ ε το λ ό γ ο σ τ ο Μ ι κ ο -

γιάν. Ο Μπέρια, ικανοποιημένος που τελείωσα, έχωσε τα χέρια στις τσέπες και ψυχολογούσε τι εντύπωση

μου έκαναν οι α π α ν τ ή σ ε ι ς

τ ο υ ς . Φ υ σ ι κ ά , ε γ ώ δ ε ν έ μ ε ι ν α ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ς α π ό ό,τι ε ί χ α ν α π ο ­ φασίσει να μας χ ο ρ η γ ή σ ο υ ν για τα πολύ μέτρια αιτήματα που τους

_____________________ 1. Σωστά, εντάξει (Ρωσικά στο πρωτότυπο).

16

είχαμε υ π ο β ά λ ε ι . Π ή ρ α ξ α ν ά το λ ό γ ο και τους είπα ότι έ κ α μ α ν πολ­ λές περικοπές στα αιτήματα μας. Στο μεταξύ πετιέται ο Μικογιάν, ο οποίος δίνει «εξηγήσεις» ότι η Σοβιετική

Έ ν ω σ η είναι φ τ ω χ ή για

λ ό γ ο υ τ η ς , γ ι α τ ί β γ ή κ ε α π ό τον π ό λ ε μ ο , ότι π ρ έ π ε ι να β ο η θ ή σ ε ι και τους άλλους κ.λπ.

—

Ό τ α ν διατυπώσαμε αυτά τα αιτήματα — α π ά ν τ η σ α στο Μι­

κογιάν — είχαμε πάντα υπόψη τους λόγους που αναφέρατε, μάλιστα κ ά ν α μ ε π ο λ ύ σ φ ι χ τ ά τους λ ο γ α ρ ι α σ μ ο ύ ς , και οι ειδικοί σας που ερ­ γάζονται στη χ ώ ρ α μας είναι μάρτυρες γ ι ' —

αυτό.

Οι ειδικοί μας δε γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τις δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς π ο υ έχει η Σ ο ­

βιετική

Έ ν ω σ η . Αυτά τα ξέρουμε εμείς που σας είπαμε τη γ ν ώ μ η

μας και τις δυνατότητες μας - είπε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν . Ο Μ ο λ ό τ ο φ είχε σ κ ύ ψ ε ι το Κεφάλι. Ε ί π ε κάτι γ ι α τις σ χ έ σ ε ι ς της. Α λ β α ν ί α ς με τους γείτονες, α λ λ ά ποτέ δε σ ή κ ω σ ε τα μάτια. Ο Μ ά λ ε ν κ ο φ και ο Μ π έ ρ ι α ή τ α ν οι δύο « κ ό κ κ ο ρ ο ι του κοτετσιού», ενώ ο Μ ι κ ο γ ι ά ν , ψ υ χ ρ ό ς και φ α ρ μ α κ ε ρ ό ς , μ ι λ ο ύ σ ε κάπως λ ι γ ό τ ε ρ ο , μα ό τ α ν μ ι λ ο ύ σ ε έχυνε α π ό το σ τ ό μ α του μ ό ν ο κ α κ ί α και δ η λ η τ ή ­ ριο. Α π ό τ ο ν τ ρ ό π ο πώς μ ι λ ο ύ σ α ν , πώς δ ι έ κ ο π τ α ν το λ ό γ ο υ του άλ­ λου,

πως κοκκορεύονταν όταν έδιναν «συμβουλές», διέκρινες τα

σημάδια ασυμφωνίας μεταξύ τους. Α φ ο ύ εσείς α π ο φ α σ ί σ α τ ε έτσι, — τους είπα — τότε ε γ ώ δεν υ π ά ρ ­ χει λόγος να τα μακραίνω.

—

Π ρ ά β ι λ ν ο ! - επανέλαβε ο Μ α λ έ ν κ ο φ και ρ ώ τ η σ ε υψώνοντας

τη φωνή: —

Έ χ ε ι κανείς καμιά π α ρ α τ ή ρ η σ η ;

—

Έ χ ω εγώ, - είπε πέρα α π ό τη γ ω ν ί α του τραπεζιού ο Μπουλ-

γκάνιν.

—

Λέγε - του είπε ο Μ ά λ ε ν κ ο φ .

Ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν άνοιξε ένα φ ά κ ε λ λ ο και ο υ σ ι α σ τ ι κ ά είπε: —

Εσείς, σύντροφε Ενβέρ, ζ η τ ή σ α τ ε μια βοήθεια για το στρα­

τό. Εμείς είμαστε σύμφωνοι να σας τη χ ο ρ η γ ή σ ο υ μ ε στο μέτρο που καθορίσαμε, έ χ ω όμως μερικές κριτικές παρατηρήσεις. Το στρά­ τευμα πρέπει να είναι ένα γ ε ρ ό ό π λ ο της δ ι χ τ α τ ο ρ ί α ς του προλετα­ ριάτου, τα σ τ ε λ έ χ η του πρέπει να είναι έμπιστοι άνθρωποι του Κόμ­ ματος, με προλεταριακή προέλευση, το Κόμμα πρέπει να έχει το στράτευμα κάτω από σίγουρη διεύθυνση... Ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν έκαμε μια μ α κ ρ η γ ο ρ ί α γεμάτη «συμβουλές» και η θ ι κ ο λ ο γ ί ε ς . Τ ο ν ά κ ο υ α π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά και περίμενα να ιδώ που ή τ α ν οι κριτικές, γιατί α κ ό μ α δεν έρχονταν. Τ ε λ ι κ ά τις α μ ό λ η σ ε : —

Σ ύ ν τ ρ ο φ ε Ε ν β έ ρ , εμείς έ χ ο υ μ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς ότι π ο λ λ ά α π ό 17

τα σ τ ε λ έ χ η του σ τ ρ α τ ο ύ σας είναι παιδιά μπέηδων, αγάδων, με ύπο­ πτη

π ρ ο έ λ ε υ σ η και δ ρ ά σ η .

Εμείς πρέπει να είμαστε σίγουροι σε

ποια χέρια πηγαίνουν αυτά τα όπλα που σας δίνουμε, — σ υ ν έ χ ι σ ε — γι" αυτό σας συμβουλεύουμε να μελετήσετε βαθιά αυτό το π ρ ό β λ η ­ μα και να κάνετε εκκαθαρίσεις... Μ ο υ ανέβηκε το αίμα σ τ ο κεφάλι, γιατί αυτό ήταν μια συκοφα­ ν τ ι κ ή κ α τ η γ ο ρ ί α και π ρ ο σ β ο λ ή γ ι α τα σ τ ε λ έ χ η του σ τ ρ α τ ο ύ μας. Ύ ψ ω σ α τ η φ ω ν ή μου και ρ ώ τ η σ α τ ο σ τ ρ α τ ά ρ χ η : —

Α π ό πού έχετε αυτές τις π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς πού μου τις δίνετε με

τόση

βεβαιότητα; Γιατί προσβάλλετε το στρατό μας;

Στη σ ύ σ κ ε ψ η έπεσε μια ψ ύ χ ρ α πάγου. λι και με κοιτούσαν,

Ό λ ο ι σ ή κ ω σ α ν το κεφά­

ενώ εγώ περίμενα την α π ά ν τ η σ η

από το

Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν . Αυτός β ρ έ θ η κ ε σ ε δ ύ σ κ ο λ η θ έ σ η , γ ι α τ ί δεν περίμενε τέτοια ερώτηση σ α ν μ α χ α ι ρ ι ά και κ ά ρ φ ω σ ε το βλέμμα στο Μ π έ ρ ι α . Π ή ρ ε το λόγο ο Μ π έ ρ ι α και, σαλεύοντας μάτια και χ έ ρ ι α όλο α­ ν η σ υ χ ί α και ε κ ν ε υ ρ ι σ μ ό , ά ρ χ ι σ ε να λέει ότι, σ ύ μ φ ω ν α με τις π λ η ­ ροφορίες τους, α κ α τ ά λ λ η λ α και ύ π ο π τ α σ τ ο ι χ ε ί α είχαμε τ ά χ α εμείς όχι μόνο στο σ τ ρ α τ ό , α λ λ ά και σ τ ο ν κ ρ α τ ι κ ό μ η χ α ν ι σ μ ό και σ τ η ν οικονομία! ανάφερε μ ά λ ι σ τ α και κ ά π ο ι ο ν αριθμό σε π ο σ ο σ τ ά . Ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν α ν ά σ α ν ε ξ α λ α φ ρ ω μ έ ν ο ς και κ ο ί τ α ξ ε τ ρ ι γ ύ ρ ω μ η κρύ­ βοντας την ι κ α ν ο π ο ί η σ η του, αλλά ο Μ π έ ρ ι α του έκοψε το χαμόγε­ λο. Αντιτάχτηκε ανοικτά στη

«συμβουλή» του Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν για

ε κ κ α θ α ρ ί σ ε ι ς και τ ό ν ι σ ε ότι «δεν πρέπει να ε κ κ α θ α ρ ι σ τ ο ύ ν , α λ λ ά να συχωρεθούν τα στοιχεία με κακή προέλευση, που αργότερα μπή­ καν στο σ ω σ τ ό δρόμο». Η κακία και οι βαθιές αντιθέσεις, που υ­ π ή ρ χ α ν ανάμεσα σ' αυτούς τους δύο ε κ δ η λ ώ ν ο ν τ α ν εντελώς ανοι­ χτά.

Ό π ω ς έγινε φ α ν ε ρ ό α ρ γ ό τ ε ρ α , οι αντιθέσεις Μ π ο υ λ γ κ ά κ ι ν -

Μ π έ ρ ι α δεν ή τ α ν α π λ ώ ς μεταξύ δύο π ρ ο σ ώ π ω ν , α λ λ ά ή τ α ν αντανά­ κλαση

των

βαθιών

αντιθέσεων,

ερίδων

και

εναντιώσεων

που

κ ό χ λ α ζ α ν ανάμεσα σ τ η σ ο β ι ε τ ι κ ή Κ ρ α τ ι κ ή Α σ φ ά λ ε ι α και τα όργα­ να της Υπηρεσίας Π λ η ρ ο φ ο ρ ι ώ ν του σοβιετικού στρατού. Εμείς ό­ μως αυτά θα τα μαθαίναμε α ρ γ ό τ ε ρ α . Σε τούτη τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η συ­ γκεκριμένα επρόκειτο για μια βαριά κατηγορία που εγείρονταν ε­ ναντίον μας. Αυτή την κατηγορία με κανένα τρόπο δε μπορούσαμε ν α τ η β α σ τ ά ξ ο υ μ ε σ τ ι ς π λ ά τ ε ς μ α ς , γ ι ' α υ τ ό σ η κ ώ θ η κ α κ α ι τ ο υ ς εί­ πα: —

Κείνοι που σας έ δ ο σ α ν αυτές τις π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς σ υ κ ο φ α ν τ ο ύ ν ,

είναι συνεπώς εχθροί. Δεν αληθεύει τίποτε α π ' αυτά που είπατε. Η σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ή π λ ε ι ο ν ό τ η τ α των σ τ ε λ ε χ ώ ν του σ τ ρ α τ ο ύ μας ή τ α ν φτω18

χοί αγρότες, βοσκοί, εργάτες, βιοτέχνες και επαναστάτες διανοού­ μενοι. Π α ι δ ι ά μ π έ η δ ω ν και αγάδων δεν υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ ο σ τ ρ α τ ό μας. Και αν υ π ά ρ χ ο υ ν κ ά π ο υ 12 ή 20 άτομα, είναι κείνοι π ο υ εγκατέλει­ ψ α ν τ η ν τ ά ξ η τους και μ α τ ώ θ η κ α ν και ό τ α ν λέω μ α τ ώ θ η κ α ν , θέλω να πω ότι σ τ α χ ρ ό ν ι α του πολέμου όχι μ ό ν ο ν π ρ ό τ α ξ α ν το ντουφέκι στους εξωτερικούς εχθρούς, α λ λ ά και α π α ρ ν ή θ η κ α ν τ η ν τάξη α π ό τ η ν ο π ο ί α π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι , μάλιστα και τους γονείς και συγγενείς τους όταν οι τελευταίοι αντιτάχτηκαν στο Κόμμα και στο λαό. Ό λ α τα σ τ ε λ έ χ η του στρατού μας έκαμαν τον πόλεμο, α ν α δ ε ί χ τ η κ α ν σ τ ο ν πόλεμο και εγώ όχ

μόνο δε δέχομαι αυτές τις κατηγορίες, α λ λ ά σας

λέω ότι οι πληροφοριοδότες σας λένε ψέματα, συκοφαντούν. Εγώ σας δ ι α β ε β α ι ώ ν ω ότι τα ό π λ α που π ή ρ α μ ε και θα πάρουμε από σας ή τ α ν και θα είναι σε σ ί γ ο υ ρ α χ έ ρ ι α , ότι το Λ α ϊ κ ό μας Σ τ ρ α τ ό τ ο ν διεύθυνε και τον διευθύνει το Κόμμα Ε ρ γ α σ ί α ς και κανένας ά λ λ ο ς . Τ ό σ α ε ί χ α να π ω ! - και κάθησα. Ό τ α ν τελείωσα, πήρε το λόγο ο Μάλενκοφ για να κλείσει τη σ υ ζ ή τ η σ η . Α φ ο ύ τόνισε ότι σ υ μ φ ω ν ο ύ σ ε με ό σ α είπαν οι π ρ ο η γ ο ύ ­ μενοι ομιλητές και μας α μ ό λ η σ ε ένα σ ω ρ ό «συμβουλές και ο δ η ­ γίες», επέστησε κι αυτός τ η ν π ρ ο σ ο χ ή στη λ ο γ ο μ α χ ί α που κάναμε με το Μ π ο υ γ λ κ ά ν ι ν και το Μ π έ ρ ι α σ χ ε τ ι κ ά με τους «εχθρούς» στις γραμμές του στρατού μας.

—

Ό σ ο για την α ν ά λ η ψ η εκκαθαρίσεων στο στρατό, εγώ φρο­

νώ ότι το π ρ ό β λ η μ α δεν π ρ έ π ε ι να τεθεί κ α τ ' αυτό τον τ ρ ό π ο - είπε ο Μ ά λ ε ν κ ο φ αντικρούοντας τη «συμβουλή» για εκκαθαρίσεις, που μου έδωσε ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν . —

Οι ά ν θ ρ ω π ο ι δε γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ι δ ι α μ ο ρ ­

φωμένοι, κ ά ν ο υ ν και λάθη σ τ η ζωή. Δεν πρέπει να φ ο β ο ύ μ α σ τ ε να συγχωρούμε το παρελθόν εκείνων που έχουν σφάλει. Εμείς έχουμε ανθρώπους που μας π ο λ έ μ η σ α ν ένοπλα, αλλά τώρα βγάζουμε ιδιαί­ τερους νόμους να τους συχωρεθεί το π α ρ ε λ θ ό ν και έτσι να τους δο­ θεί η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α ε ρ γ α σ τ ο ύ ν σ τ ο σ τ ρ α τ ό , ν α ε ί ν α ι κ α ι σ τ ο κ ό μ ­ μα. Ο ό ρ ο ς « ε κ κ α θ ά ρ ι σ η » του σ τ ρ α τ ο ύ — ε π α ν έ λ α β ε ο Μ ά λ ε ν κ ο φ — δεν τ α ι ρ ι ά ζ ε ι και έκλεισε τη σ υ ζ ή τ η σ η . Δεν έπαιρνες χ α μ π έ ρ ι : ένας έλεγε σ τ ο β ρ ό ν τ ο «έχετε εχθρούς» και «κάμετε εκκαθαρίσεις», άλλος έλεγε «βγάζουμε νόμους να τους συγχωρεθεί το

παρελθόν»!

Π ά ν τ ω ς αυτές ή τ α ν οι απόψεις τους. Εμείς τους ακούσαμε προ­ σ ε χ τ ι κ ά και για ό σ α δεν ή μ α σ τ α ν σύμφωνοι ε κ φ ρ ά σ α μ ε α ν ο ι χ τ ά τις α ν τ ι ρ ή σ ε ι ς μας. Στο τέλος τους ε υ χ α ρ ί σ τ η σ α για τ η ν υ π ο δ ο χ ή και κ ά π ω ς π α ρ ε μ π ι π τ ό ν τ ω ς τους είπα ότι η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του Κόμματός

μας ε ί χ ε α π ο φ α σ ί σ ε ι ν α α π α λ λ α γ ώ και ν α ξ ε λ α φ ρ ω θ ώ 19

από πολλά λειτουργήματα και να κρατήσω μόνο το κυριότερο, το λειτούργημα Γενικού Γραμματέα του Κόμματος. (Εγώ τότε ήμουν και Γ ε ν ι κ ό ς Γ ρ α μ μ α τ έ α ς και Π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ό ς και υπουργός της

Ά­

μυνας και υπουργός Εξωτερικών. Τα λ ε ι τ ο υ ρ γ ή μ α τ α αυτά μου είχαν μείνει α π ό τότε που απελευθερώθηκε η χ ώ ρ α και που χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν να ξ ε π ε ρ α σ τ ο ύ ν πολλές δυσχέρειες, που τις είχαν π ρ ο κ α λ έ σ ε ι οι ε­ ξωτερικοί

και οι εσωτερικοί εχθροί).

Ο Μ ά λ ε ν κ ο φ βρήκε σ ω σ τ ή αυτή τ η ν α π ό φ α σ η και επανέλαβε δ ύ ο φ ο ρ έ ς κ α τ ά σ ε ι ρ ά τ ο π ρ ο τ ι μ η τ έ τ ο τ ο υ «πράβιλνο». Δ ε ν μ α ς έ μ ε ν ε άλλο να πούμε, χωριστήκαμε σφίγγοντας τα χέρια. Το συμπέρασμα μου α π ' αυτή τη σ υ ν ά ν τ η σ η ήταν πικρό. Είδα ότι σ τ η ν ηγεσία της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς δεν υ π ή ρ χ ε κ α λ ή προδιά­

θεση προς τη χ ώ ρ α μας. Ο γεμάτος υπεροψία τρόπος με τον οποίο φέρθηκαν κατά τη συνάντηση, η μη χ ο ρ ή γ η σ η εκείνων των λίγων πραγμάτων που ζητούσαμε και η σ υ κ ο φ α ν τ ι κ ή επίθεση για τα στε­ λ έ χ η του στρατού μας δεν ή τ α ν καλά σημάδια. Α π ' αυτή τη σ υ ν ά ν τ η σ η δ ι α π ί σ τ ω σ α επίσης ότι στο Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο της Κ Ε του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής

Ένωσης

δεν υ π ή ρ χ ε ενότητα: ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ α ν ο Μ ά λ ε ν κ ο φ και ο Μ π ε ρ ι α , ο Μ ο λ ό τ ο φ σχεδόν δε μιλούσε, ο Μικογιάν που κάθονταν σαν σε σκιά έχυνε δηλητήριο, ενώ ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν έβγαλε από το στόμα σβουνιές. Φ α ί ν ο ν τ α ν ότι α ν ά μ ε σ α σ τ ι ς κ ε φ α λ έ ς του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ τ η ς Κε­ ντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς είχε ξεσπάσει διαμάχη παραγκωνισμών. Μ' όλο που προ­ σ π α θ ο ύ σ α ν ν α μ η δ ό σ ο υ ν έ ξ ω τ η ν ε ν τ ύ π ω σ η ό τ ι σ τ ο Κ ρ ε μ λ ί ν ο γί­ νονταν «αλλαγή φρουράς», ωστόσο ήταν αδύνατο να συγκαλυφτεί καθετί. Σ τ ο κ ό μ μ α και σ τ η ν κ υ β έ ρ ν η σ η ε ί χ α ν γίνει και γ ί ν ο ν τ α ν αλλαγές. Ο Χρουστσιόφ, αφού έβαλε τρικλοποδιά στο Μάλενκοφ, α φ ή ν ο ν τ α ς του μόνο το π ό σ τ ο πρωθυπουργού, ο ίδιος, το Σεπτέμ­ β ρ η τ ο υ 1953, έ γ ι ν ε Π ρ ώ τ ο ς Γ ρ α μ μ α τ έ α ς τ η ς Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς . Εννοείται ότι ο Χρουστσιόφ και η π λ η σ ι έ σ τ ε ρ η ομάδα του μ η χ α ­ νεύτηκαν καλά τη ραδιουργία στο Προεδρείο, βάζοντας σε έριδες τους αντίπαλους, εξαλείφοντας το Μ π έ ρ ι α , ενώ τους άλλους, όπως φαίνεται,

τους

«συνέτισαν».

Ό σ ο για τη σ ύ λ λ η ψ η και την εκτέλεση του Μπέρια, υπάρχουν πολλές εκδοχές. Ανάμεσα σ τ '

άλλα, λέγεται ότι το Μ π έ ρ ι α τ ο ν συ­

νέλαβαν άνθρωποι του στρατού, με επικεφαλής τον σ τ ρ α τ η γ ό Μ ο σκαλένκο, μέσα ακριβώς σε κάποια συνεδρίαση του Προεδρείου της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του κόμματος. Ό π ω ς φαίνεται, ο Χρου20

σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά ανάθεσαν αυτή την «ειδική α π ο σ τ ο λ ή » σ τ ο στρατό, επειδή

δεν ε ί χ α ν ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η σ τ η ν Κ ρ α τ ι κ ή Α σ φ ά λ ε ι α ,

γιατί χ ρ ό ν ι α ο λ ό κ λ η ρ α τ η ν είχε στα χ έ ρ ι α του ο Μ π έ ρ ι α . Το σ χ έ δ ι ο είχε καταρτιστεί από πριν: Ενώ συνεχίζονταν η συνεδρίαση του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ της ΚΕ του κόμματος, ο Μ ο σ κ α λ έ ν κ ο με τους ανθρώ­ πους του μ π ή κ α ν α π α ρ α τ ή ρ η τ α σ'

ένα δ ι π λ α ν ό δ ω μ ά τ ι ο . Κ ά π ο ι α

σ τ ι γ μ ή ο Μ ά λ ε ν κ ο φ π ά τ η σ ε ένα κουμπί και σε λ ί γ α δ ε υ τ ε ρ ό λ ε π τ α ο Μοσκαλένκο μπήκε στο γραφείο όπου διεξάγονταν η συνεδρίαση και π λ η σ ί α σ ε το Μ π έ ρ ι α για να τον συλλάβει. Αυτός, λένε, ά π λ ω σ ε το χέρι σ τ η ν τ σ ά ν τ α που τ η ν είχε εκεί κοντά, α λ λ ά ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ που «επαγρυπνούσε» δίπλα του, φάνηκε πιο «σβέλτος» και του άρ­ παξε πρωτύτερα την τσάντα. Το «πουλί» δεν είχε που να πετάξει, η επιχείρηση στέφτηκε μ'

επιτυχία! Ακριβώς σαν στα φιλμ με ντέ-

ντεκιβ, όχι όμως σ' ένα φιλμ όπως - όπως: οι ηθοποιοί ήταν μέλη του Προεδρείου της ΚΕ του ΚΚ της Σ Ε ! Έ τ σ ι ειπώθηκε πως συνέβηκε κι αυτό το ο μ ο λ ό γ η σ ε και ο ίδιος ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Αργότερα ένας στρατηγός, σοβιετικός στρατιωτι­ κός σύμβουλος, που νομίζω πως ονομάζονταν Σεργκάτσκοφ, όταν ήρθε στα Τ ί ρ α ν α είπε και σε μας κάτι από τη διεξαγωγή της δίκης του Μ π έ ρ ι α . Μ α ς είπε ότι τον κ ά λ ε σ α ν σ α ν μάρτυρα για να δηλώσει στη δίκη ότι ο Μπέρια είχε φερθεί αυθάδικα προς αυτόν. Μ' αυτή τ η ν ευκαιρία, ο Σ ε ρ γ κ ά τ σ κ ο φ , εμπιστευτικά, είπε στους συντρό­ φ ο υ ς μ α ς : « Ο Μ π έ ρ ι α υ π ε ρ ά σ π ι σ ε π ο λ ύ κ α λ ά τ ο ν ε α υ τ ό του σ τ η δί­ κ η , δεν π α ρ α δ έ χ τ η κ ε τ ί π ο τ ε και α π έ ρ ι ψ ε τις κ α τ η γ ο ρ ί ε ς » . Τ ο ν Ι ο ύ ν η τ ο υ 1954, μ ε ρ ι κ ο ύ ς μ ή ν ε ς ύ σ τ ε ρ α α π ό τ η ν ά ν ο δ ο τ ο υ Χρουστσιόφ στο πόστο του Πρώτου Γραμματέα της Κεντρικής Ε­ πιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς , μαζί με το σ ύ ν τ ρ ο φ ο Υσνί Κ ά π ο χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε να πάμε σ τ η Μ ό σ χ α και ζ η τ ή σ α μ ε σ υ ν ά ν τ η σ η με τους σοβιετικούς ηγέτες για να συζη­ τ ή σ ο υ μ ε κ ε ί ν α τ α ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α γ ι α τ α ο π ο ί α δεν μας έδι­ ναν λύση. Μας δέχτηκε ο Χρουστσιόφ με το Μάλενκοφ, που ήταν ακόμα πρωθυπουργός,

παρουσία και των Βοροσίλοφ, Μικογιάν,

Σ ο υ σ λ ό φ και ενός ή δύο ά λ λ ω ν χ α μ η λ ό τ ε ρ η ς βαθμίδας. Με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχα τ η ν ευκαιρία να σ υ ν α ν τ η θ ώ μια ή δυο φορές στην Ουκρανία πριν ακόμα από το θάνατο του Στάλιν. Εμείς μ ό λ ι ς ε ί χ α μ ε βγει α π ό τον π ό λ ε μ ο και τ ό τ ε ή τ α ν φ υ σ ι κ ό ν α ε ί χ α μ ε μεγάλη εμπιστοσύνη όχι μόνο στο Στάλιν, στη Σοβιετική Έ ν ω σ η , στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , πράγμα που

δεν αμφισβητούνταν, μα και σ' όλους τους ηγέτες του Κομμουνι­ στικού

Κόμματος της Σοβιετικής

Ένωσης.

Ο Χρουστσιόφ, από 21

την πρώτη ακόμη σ υ ν ά ν τ η σ η μου είχε αφήσει την εντύπωση ενός « α γ α θ ο ύ , ζ ω η ρ ο ύ και π ο λ υ λ ο γ ά » , που δεν π α ρ έ λ ε ι ψ ε ν α μ ι λ ή σ ε ι κα­ λά γ ι α τον αγώνα μας, π α ρ ό λ ο που φ α ί ν ο ν τ α ν πως δεν ήξερε τίποτε γι'

αυτόν. Μ ο υ μίλησε για την Ουκρανία, όσο να περάσει την αράδα, μου

παρέθεσε γεύμα, από το ο π ο ί ο μου έμεινε σ τ η θ ύ μ η σ η ένα είδος σούπας, π ο υ τη λέγανε «μπορς» και ένα τάσι με γιαούρτι πολύ π η ­ χτό να το έκοβες με το μαχαίρι, τόσο που δε μπόρεσα να καταλάβω αν ή τ α ν γιαούρτι ή τυρί

μου δώρισε ένα ο υ κ ρ α ν ι κ ό κεντητό πουκά­

μ ι σ ο κ α ι μ ο υ ζ ή τ η σ ε σ υ γ ν ώ μ η , π ο υ θ α έ φ ε υ γ ε σ τ η Μ ό σ χ α , γ ι α τ ί εί­ χαν σύσκεψη του Πολιτικού Γραφείου. Συναντηθήκαμε στο Κίεβο, ό π ο υ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ό σ η ώρα έμεινε με μένα, είπε χ ί λ ι ο υ ς δυο επαί­ νους για το Στάλιν. Φ υ σ ι κ ά , εγώ, βλέποντας μόνο τον π η γ α ι ν ο ε ρ χ ο μό με αεροπλάνο στη Μ ό σ χ α των ηγετών που διηύθυναν με τόση ι­ κ α ν ό τ η τ α αυτή τη μεγάλη χ ώ ρ α που εμείς τ η ν αγαπούσαμε τ ό σ ο πολύ, ακούοντας όλα εκείνα τα καλά λόγια που έλεγαν για το Στά­ λιν, ή μ ο υ ν πολύ ε υ χ α ρ ι σ τ η μ έ ν ο ς α π ' αυτούς και ε ν θ ο υ σ ι α ζ ό μ ο υ ν για τις επιτυχίες που είχαν καταχτήσει. Ό μ ω ς η τόσο απρόοπτη και γ ρ ή γ ο ρ η α ν α ρ ί χ η σ η του Χρου­ σ τ σ ι ό φ σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α δ ε μ α ς ά φ η σ ε κ α λ ή ε ν τ ύ π ω σ η . Ό χ ι γ ι α τ ί εί­ χ α μ ε κάτι εναντίον του, μα γιατί φ ρ ο ν ο ύ σ α μ ε , πως ο ρ ό λ ο ς και η φυσιογνωμία του Χρουστσιόφ, τόσο μέσα στη Σοβιετική

Ένωση

ό σ ο και στον κόσμο, δεν ή τ α ν τ ό σ ο γνωστά ώστε να πάρει τ ό σ ο γ ρ ή γ ο ρ α τη θέση του μεγάλου Στάλιν σαν Π ρ ώ τ ο ς Γραμματέας της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του κόμματος. Σ' όλες τις συναντήσεις που ε ί χ α μ ε χ ρ ό ν ι α σ υ ν έ χ ε ι α με το Σ τ ά λ ι ν , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν είχε εμφα­ νιστεί ποτέ, π α ρ ό λ ο που στις περισσότερες α π ' αυτές τις σ υ ν α ν τ ή ­ σεις έ π α ι ρ ν α ν μέρος σ χ ε δ ό ν όλοι οι ανώτατοι ηγέτες του κόμματος και του σοβιετικού κράτους. Μ ο λ α τ α ύ τ α εμείς ποτέ δεν ε κ φ ρ ά σ α μ ε και δεν εκδηλώσαμε τ η ν εντύπωση μας γ ι ' αυτό το α ν έ β α σ μ α του Χρουστσιόφ σε τόσο υψηλή κορυφή. Αυτή την πράξη τη θεωρήσα­ με εσωτερική υπόθεση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετι­ κής Έ ν ω σ η ς , σκεφτήκαμε ότι αυτοί οι ίδιοι ξέρουν τι κάνουν και η καρδιά μας επιθυμούσε να π ή γ α ι ν α ν π ά ν τ α καλά οι δουλιές στη Σο­ βιετική

Έ ν ω σ η έτσι όπως σ τ ο ν καιρό του Στάλιν.

Και να, ή ρ θ ε τώρα η μέρα, που εμείς β ρ ι σ κ ό μ α σ τ α ν σ τ η ν π ρ ώ τ η επίσημη συνάντηση

κατάντικρυ του Χρουστσιόφ.

Π ή ρ α πρώτος το λόγο.

Έ κ θ ε σ α σύντομα την οικονομική, πολι­

τική και οργανωτική κ α τ ά σ τ α σ η της χώρας, την κατάσταση του Κόμματος και της λ α ϊ κ ή ς μας εξουσίας. Ξέροντας α π ό τη σ υ ν ά ν τ η 22

ση με το Μ ά λ ε ν κ ο φ ένα χ ρ ό ν ο πριν, ότι δεν αρέσει στους νέους η­ γέτες του σοβιετικού κ ό μ μ α τ ο ς και κράτους να ακούν π ο λ λ ή ώρα, π ρ ο σ π ά θ η σ α να είμαι ό σ ο π ι ο σ υ ν ο π τ ι κ ό ς σ τ η ν έκθεση μου και έδοσα έμφαση περισσότερο στα οικονομικά ζητήματα για τα οποία πριν από δύο μήνες είχαμε απευθύνει μια λεπτομερή επιστολή στη σοβιετική ηγεσία. Θυμάμαι πως ο Χρουστσιόφ επέμβηκε μόνο μια φορά στη διάρκεια της ομιλίας μου. Μιλούσα για τα πολύ υψηλά α­ ποτελέσματα που είχαν επιτευχτεί στη χώρα μας στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές για τη Λαϊκή Βουλή και για την ισχυρή ενό­ τ η τ α Κόμματος - λαού - εξουσίας που διατρανώθηκε στη διάρκεια των

εκλογών.

—

Α υ τ ά τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α δεν πρέπει να σ α ς α π ο κ ο ι μ ή σ ο υ ν - ε­

πέμβηκε κείνη τη στιγμή ο Χρουστσιόφ, εφιστώντας την π ρ ο σ ο χ ή μας σε κάτι που εμείς ό χ ι μ ό ν ο το είχαμε π ά ν τ α υ π ό ψ η , α λ λ ά και πρωτύτερα στην έκθεση μου είχα τονίσει ακριβώς τη δουλιά που κάναμε για τη σφυρηλάτηση της ενότητας, για την αύξηση της α­ γ ά π η ς του λαού προς το κόμμα και τ η ν εξουσία, για το δυνάμωμα της ε π α γ ρ ύ π ν η σ η ς κ.λπ. Τ έ λ ο ς πάντων, ή τ α ν δ ι κ α ί ω μ α του να έδινε όσες ήθελε συμβουλές, εμείς δεν υ π ή ρ χ ε λόγος να κ α κ ο φ α ν ι σ τ ο ύ με. Α μ έ σ ω ς ύ σ τ ε ρ α α π ό μένα π ή ρ ε το λ ό γ ο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και ευθύς εξαρχής εκδήλωσε τη φύση του σαν ακροβάτης στο χειρισμό των προβλημάτων: — Έ χ ο υ μ ε ενημερωθεί για την κ α τ ά σ τ α σ η και τα π ρ ο β λ ή μ α τ α σ α ς α π ό το υ λ ι κ ό π ο υ μ ε λ ε τ ή σ α μ ε - ά ρ χ ι σ ε να λέει. — Η έ κ θ ε σ η που μας έδοσε εδώ ο σύντροφος Ενβέρ, μας διευκρίνισε καλύτερα τα ζ η τ ή μ α τ α και εγώ τη χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ω «κοινή έκθεση», δική σας και δ ι κ ή μας. Α λ λ ά εγώ — είπε σε σ υ ν έ χ ε ι α — είμαι ακόμα ένας κακός α λ β α ν ό ς και τ ώ ρ α δε θα μ ι λ ή σ ω ούτε για τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά , ούτε για τα πολιτικά π ρ ο β λ ή μ α τ α , που α ν α κ ί ν η σ ε ο σύντροφος Ενβέρ, γιατί ε­ μείς α π ό τ η ν π λ ε υ ρ ά μας δεν α ν τ α λ λ ά ξ α μ ε α κ ό μ α γ ν ώ μ ε ς και δεν καταλήξαμε σε κοινή ά π ο ψ η . Γ ι ' αυτό θα μ ι λ ή σ ω για κάτι άλλο. Και ά ρ χ ι σ ε να μας αναπτύσσει εχτεταμένα το θέμα για τη σπου­ δαιότητα του ρόλου του κόμματος. Μ ι λ ο ύ σ ε μ ε γ α λ ό φ ω ν α , ό λ ο χ ε ι ρ ο ν ο μ ί ε ς , κ ο υ ν ώ ν τ α ς και τ ο κε­ φάλι, έριχνε το βλέμμα παντού χωρίς να το συγκεντρώνει πουθενά, δ ι έ κ ο π τ ε κ ά π ο υ κ ά π ο υ το λ ό γ ο του και α π η ύ θ υ ν ε ε ρ ω τ ή σ ε ι ς , μετά, συχνά χωρίς να περιμένει καθόλου α π ά ν τ η σ η , συνέχιζε την ομιλία π η δ ώ ν τ α ς α π ό ένα θέμα σε άλλο.

—

Το κ ό μ μ α — θ ε ω ρ η τ ι κ ο λ ο γ ο ύ σ ε — κ α θ ο δ η γ ε ί , ο ρ γ α ν ώ ν ε ι , ε23

λέγχει. Αυτό έχει τ η ν πρωτοβουλία, αυτό είναι ο εμπνευστής. Ο Μ π έ ρ ι α όμως ήθελε να εξαλείψει το ρ ό λ ο του κόμματος - και, α φ ο ύ σώπασε κάποια στιγμή με ρώτησε: —

Π ή ρ α τ ε εσείς την α π ό φ α σ η

όπου γίνεται γνωστή η καταδίκη που δόσαμε στο Μπέρια; —

Ναι — του απάντησα.

Π α ρ ά τ η σ ε την ομιλία για το κόμμα κι άρχισε να μιλάει για τη δράση του Μ π έ ρ ι α

δεν ά φ η σ ε κ α τ η γ ο ρ ί α π ο υ ν α μ η ν πει ε ν α ν τ ί ο ν

του, τον χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε υπαίτιο π ο λ λ ώ ν κακών. Ή τ α ν τα πρώτα βή­ ματα προς το χτύπημα του Στάλιν. Για τ η ν ώρα ο Χρουστσιόφ έ­ νοιωθε ότι δε μπορούσε να σηκωθεί ενάντια στο Στάλιν, ενάντια σ τ ο έργο και τ η φ υ σ ι ο γ ν ω μ ί α του, γ ι ' αυτό ά ρ χ ι σ ε μ ε τ ο Μ π έ ρ ι α για να προπαρασκευάσει το έδαφος. Μάλιστα, σ' αυτή τη συνάντη­ σ η , προς έ κ π λ η ξ η μας, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μας είπε: —

Εσείς, όταν ή σ α σ τ α ν εδώ πέρυσι, β ο η θ ή σ α τ ε σ τ η ν αποκάλυ­

ψη και στο ξ ε σ κ έ π α σ μ α του Μ π έ ρ ι α . Τ ο υ κ ά ρ φ ω σ α π α ρ α ξ ε ν ε μ έ ν ο ς το βλέμμα για να ιδώ που ήθελε να βγει. Η ε ξ ή γ η σ η του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ή τ α ν η εξής: —

Εσείς

θυμάστε

τη

λογομαχία

που

κάνατε

πέρυσι

με

το

Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν και το Μ π έ ρ ι α για την κ α τ η γ ο ρ ί α σε βάρος του στρα­ τού σας. Κείνες τις π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς μας τις ε ί χ ε δόσει ο Μ π έ ρ ι α και η σθεναρή σας εναντίωση π α ρ ο υ σ ί α των συντρόφων του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ μας β ο ή θ η σ ε να ο λ ο κ λ η ρ ώ σ ο υ μ ε καλύτερα τις υποψίες και τα στοι­ χ ε ί α που είχαμε για τ η ν ε χ θ ρ ι κ ή δ ρ ά σ η του Μπέρια. Λίγες μέρες μετά τ η ν α ν α χ ώ ρ η σ η μας για τ η ν Α λ β α ν ί α εμείς τον κ α τ α δ ι κ ά σ α μ ε . Μ α σ ' α υ τ ή τ η ν π ρ ώ τ η σ υ ν ά ν τ η σ η μ ε μ α ς , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δ ε ν εί­ χε το λ ό γ ο α π λ ώ ς γ ι α το Μ π έ ρ ι α . Ο φ ά κ ε λ λ ο ς « Μ π έ ρ ι α » είχε κλεί­ σει,

μ'

αυτόν ο Χρουστσιόφ είχε ξοφλήσει τους λογαριασμούς.

Τώρα του χρειάζονταν για να συνεχίσει παραπέρα. Στάθηκε πολύ π ά ν ω στη σ η μ α σ ί α και το ρ ό λ ο του πρώτου γ ρ α μ μ α τ έ α ή του γενι­ κού γραμματέα του κόμματος.

—

Γ ι α μένα δεν έ χ ε ι - σ η μ α σ ί α το πως θα ο ν ο μ α σ τ ε ί : «πρώτος» ή

«γενικός» - είπε χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Σ η μ α σ ί α έχει να ε­ κλεχτεί σ' αυτό το λ ε ι τ ο ύ ρ γ η μ α ο π ι ο ικανός, ο πιο άξιος, ο ά ν θ ρ ω ­ πος με το μεγαλύτερο κύρος στη χώρα. Εμείς έχουμε την πείρα μας, - συνέχισε. Μετά το θάνατο του Στάλιν ήμασταν τέσσερις γραμμα­ τείς τ η ς Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς , α λ λ ά δεν ε ί χ α μ ε έ ν α ν υ π ε ύ θ υ ν ο και έτσι δεν υ π ή ρ χ ε κανείς να υ π ο γ ρ ά ψ ε ι τα π ρ α χ τ ι κ ά των συνεδριάσε­ ων! Αφού έκλωσε και έκλωσε αυτό το ζ ή τ η μ α α π ό ά π ο ψ η «αρχών», ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν π α ρ έ λ ε ι ψ ε να ε κ τ ο ξ ε ύ σ ε ι και ε υ κ ο λ ο ν ό η τ α κε24

ντρίσματα, φυσικά ενάντια στο Μ ά λ ε ν κ ο φ , χωρίς όμως να τον κα­ τονομάσει.

—

Φ α ν τ α σ τ ε ί τ ε , τι θα σ υ ν έ β α ι ν ε , — ε ί π ε ό λ ο υ π ο υ λ ό τ η τ α — αν ο

πιο ικανός σύντροφος, κείνος που έχει το μεγαλύτερο κύρος, θα ε­ κλέγονταν πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου. Σ' αυτόν θα π η γ α ί ν α ν ε ό λ ο ι και έτσι υ π ά ρ χ ε ι κίνδυνος να μη π α ί ρ ν ο ν τ α ι υ π ό ψ η οι π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς που υ π ο β ά λ λ ο ν τ α ι μέσω του κ ό μ μ α τ ο ς και σ υ ν ε π ώ ς το κόμμα τίθεται σε δεύτερη μοίρα, μετατρέπεται σε ό ρ γ α ν ο του Υ­ πουργικού

Συμβουλίου.

Ενώ μιλούσε, εγώ έριξα μερικές φορές το βλέμμα στο Μ ά λ ε ν ­ κ ο φ , π ο υ είχε γίνει σ α ν το χ ώ μ α , σ τ α χ τ ο κ ί τ ρ ι ν ο ς , και δε σ ά λ ε υ ε ού­ τε το κεφάλι, ούτε το σώμα, ούτε τα χέρια. Ο Β ο ρ ο σ ί λ ο φ , που ε ί χ ε κ ο κ κ ι ν ί σ ε ι σ α ν π α π α ρ ο ύ ν α , κ ο ί τ α ζ ε εμέ­ να και περίμενε να τελειώσει ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ την «αγόρευση» του. Μ ε τ ά ά ρ χ ι σ ε αυτός. Τ ό ν ι σ ε σε μένα ( σ α ν να μη το ήξερα) ότι και το λειτούργημα του πρωθυπουργού είναι πολύ σημαντικό για αυτούς και εκείνους τους —

λόγους

κ.λπ.

Ν ο μ ί ζ ω ότι ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — είπε ο Β ο ρ ο σ ί λ ο φ

με τόνο α β ε β α ι ό τ η τ α ς γιατί δεν ήξερε τίνος να χ α λ ά σ ε ι και τίνος να κάμει το χ α τ ή ρ ι — δεν ήθελε να πει ότι το Υ π ο υ ρ γ ι κ ό Σ υ μ β ο ύ λ ι ο δεν έχει κι αυτό την ιδιαίτερη σ π ο υ δ α ι ό τ η τ α του. Ο πρωθυπουργός επίσης... Ο Μ ά λ ε ν κ ο φ έγινε τώρα κάτωχρος στο π ρ ό σ ω π ο . Θέλοντας να μετριάσει

κάπως

την

κακή

εντύπωση

που

προκάλεσε

ο

Χρου­

στσιόφ, ιδιαίτερα για το Μ ά λ ε ν κ ο φ , με τα λόγια αυτά ο Βοροσίλοφ έκαμε πιο

καταφανή

την τεταμένη

κατάσταση

που υπήρχε στο

Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο του ΚΕ του κόμματος. Κ ά μ π ο σ α λεπτά μας έδοσε και ο Κλιμ Β ο ρ ο σ ί λ ο φ αυτή τη διάλεξη σ χ ε τ ι κ ά με το ρόλο και τη σ η μ α ­ σία του αξιώματος του πρωθυπουργού! Ο Μ ά λ ε ν κ ο φ ή τ α ν το κ ε φ ά λ ι «του Τ ο ύ ρ κ ο υ » , που μου το β ά λ α ν ε εμένα σ τ ο π ι ά τ ο να το « α π ο λ α ύ σ ω » . Και εγώ α π ' αυτές τις δύο ομι­ λίες δ ι α π ί σ τ ω σ α κ α θ α ρ ά ότι στο Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο της ΚΕ του ΚΚ της Σο­ βιετικής

Έ ν ω σ η ς βάθαινε η δ ι ά σ π α σ η , ότι ο Μ α λ έ ν κ ο φ με τ ο υ ς

ανθρώπους του έπαιρναν τον κ α τ ή φ ο ρ ο . Π ο υ θα οδηγούσε τούτο το προτσές, αυτό θα το βλέπαμε αργότερα. Σ τ η ν ίδια σ υ ν ά ν τ η σ η ο Χ ρ ο υ σ τ ι ό φ μας είπε ότι δ ι α β ι β ά σ τ η κ ε και στα ά λ λ α αδερφά κόμματα η σοβιετική «πείρα» για το ποιος έ­ π ρ ε π ε να ή τ α ν π ρ ώ τ ο ς γ ρ α μ μ α τ έ α ς του κ ό μ μ α τ ο ς και π ο ι ο ς π ρ ω θ υ ­ πουργός —

στις

άλλες λαϊκοδημοκρατικές

χώρες.

Εμείς σ υ ζ η τ ή σ α μ ε αυτά τα ζ η τ ή μ α τ α και με τους πολωνούς 25

σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς πριν α π ό το σ υ ν έ δ ρ ι ο του κ ό μ μ α τ ο ς τους - μας είπε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . — Εξετάσαμε κ α λ ά και βαθιά τα π ρ ά γ μ α τ α και ήμα­ σταν της γνώμης να παραμείνει πρόεδρος του Υπουργικού Συμβου­ λίου ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ , και να διοριστεί πρώτος γραμμτέας του κόμματος ο σύντροφος Οχάμπ... Ο Χρουστσιόφ, λοιπόν, εξαρχής ήταν υπέρ του παραμερισμού α π ό τ η ν η γ ε σ ί α του κ ό μ μ α τ ο ς (και α ρ γ ό τ ε ρ α υπέρ της ε ξ ά λ ε ι ψ η ς ) του Μπιερούτ, εφόσον είχε επιμείνει να εκλεχτεί πρώτος γραμματέ­ ας ο Ο χ ά μ π «πολύ κ α λ ό ς π ο λ ω ν ό ς σύντροφος», όπως μας τόνισε ο ίδιος. Ά ν ο ι γ α ν , λοιπόν, τα π ρ ά σ ι ν α φώτα για όλα τα ρεβιζιονιστικ ά σ τ ο ι χ ε ί α που μ έ χ ρ ι χ τ ε ς κ ρ ύ β ο ν τ α ν και μ ο ύ λ ω χ ν α ν , κ α ρ τ ε ρ ώ ­ ντας την κ α τ ά λ λ η λ η στιγμή. Αυτή τη στιγμή τη δημιούργησε τώρα ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο ο π ο ί ο ς , με τις π ρ ά ξ ε ι ς , τη σ τ ά σ η και τις «νέες» τ ο υ «ιδέες» γ ί ν ο ν τ α ν ο ε μ π ν ε υ σ τ ή ς και ο ρ γ α ν ω τ ή ς τ ω ν « α λ λ α γ ώ ν » και των «αναδιοργανώσεων». Το συνέδριο όμως του ενιαίου Π ο λ ω ν ι κ ο ύ Εργατικού Κόμματος δεν ε κ π λ ή ρ ω σ ε τις επιθυμίες του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Ο Μ π ι ε ρ ό υ τ , α π ο φ α ­ σιστικός μαρξιστής - λενινιστής σύντροφος, για τον ο π ο ί ο εγώ δια­ τ η ρ ώ πολύ καλές αναμνήσεις, εκλέχτηκε πρώτος γραμματέας του κόμματος, ενώ πρωθυπουργός εκλέχτηκε ο Τσιράνκιεβιτς. Ο Χρουστσιόφ «συμφώνησε» μ'

αυτή την α π ό φ α σ η , γιατί δεν

είχε τι να κάμει. Μα η ρεβιζιονιστική μαφία, που είχε α ρ χ ί σ ε ι να α­ ναζωογονείται, σ κ έ φ τ ο ν τ α ν για ό λ ο υ ς τους δρόμους και τις δυνατό­ τητες. Ύ φ α ι ν ε τ ο ν ι σ τ ό τ η ς α ρ ά χ ν η ς . Κ α ι ενώ ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ δεν πα­ ραμερίστηκε από την ηγεσία του κόμματος στη Βαρσοβία, όπως ή­ θελε και ό π ω ς υπαγόρευσε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , α ρ γ ό τ ε ρ α θα εξέλειπε από ένα αιφνίδιο «συνάχι» στη Μ ό σ χ α !

26

2. Η Στρατηγική και η ταχτική του Χρουστσιόφ μέσα στη Σοβιετική Έ ν ω σ η

Οι ρίζες της τραγωδίας της Σοβιετικής Ένωσης. Τα στάδια στα οποία πέρασε ο Χρουστσιόφ για να βάλει στο χέρι του την πολιτική και ιδεολο­ γική εξουσία. Η χρουστσιοφική κάστα σκούριασε το σπαθί της επανά­ στασης. Τι κρύβονταν πίσω από τη «συλλογική καθοδήγηση» του Χρου­ στσιόφ. Ο Χρουστσιόφ και ο Μικογιάν - κεφαλές της αντεπαναστατικής συνωμοσίας. Στη Σοβιετική Ένωση φυσάει ο άνεμος του φιλελευθερι­ σμού. Ο Χρουστσιόφ και ο Βοροσίλοφ μιλούν ανοιχτά ενάντια στο Στά­ λιν. Ο Χρουστσιόφ ανεβάζει τη λατρεία του. Οι εχρθοί της επανάστασης ανακηρύσσονται «ήρωες» και «θύματα». Μ ι α α π ό τις κ υ ρ ι ό τ ε ρ ε ς κατευθύνσεις της σ τ ρ α τ η γ ι κ ή ς και τ η ς τα­ χτικής του Χρουστσιόφ ήταν να πάρει πλέρια στα χέρια του την πολιτική και ιδεολογική εξουσία μέσα στη Σοβιετική Έ ν ω σ η και να θέσει σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α του το σ ο β ι ε τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό και την Κ ρ α τ ι κ ή Ασφάλεια. Για την πραγματοποίηση αυτής της επιδίωξης η ομάδα του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ θα ενεργούσε σταδιακά. Α ρ χ ι κ ά δε θα χτυπούσε μετω­ πικά το μαρξισμό - λενινισμό, την ο ι κ ο δ ό μ η σ η του σοσιαλισμού στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και το Στάλιν. Αντίθετα, αυτή η ομάδα θα σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ν στα μέχρι τότε επιτεύγματα, μάλιστα θα τα εξυμνούσε πιο π ο λ ύ γ ι α να α π ο χ τ ή σ ε ι ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η και να δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι κατά­ σταση ευφορίας, με σκοπό να κατορθώσει αργότερα να καταστρέ­ ψει τη σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή

βάση

και τ ο ε π ο ι κ ο δ ό μ η μ α .

Σε πρώτη γραμμή χρειάζονταν σ' αυτή την ομάδα αποστατών να βάλει στο χέρι της το κόμμα, για να εκμηδενίσει πιθανή αντί­ σ τ α σ η εκείνων των στελεχών, τα ο π ο ί α δεν είχαν χ ά σ ε ι τ η ν επανα­ στατική ταξική ε π α γ ρ ύ π ν η σ η , να εξουδετερώσει τους ταλαντευόμενους και να τους πάρει με το μ έ ρ ο ς τ η ς με τ η ν π ε ι θ ώ ή με α π ε ι λ έ ς , καθώς και για να τ ο π ο θ ε τ ή σ ε ι σε θέσεις κ λ ε ι δ ι ά κακά σ τ ο ι χ ε ί α , α27

ντιμαρξιστές, καριερίστες, οπορτουνιστές, στοιχεία που ασφαλώς δεν έλειπαν στο Κομμουνιστικό Κ ό μ μ α της Σοβιετικής

Ένωσης

και στους μηχανισμούς του σοβιετικού κράτους. Στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , μετά το

Μεγάλο Πατριωτικό Π ό λ ε μ ο , εκδηλώθηκαν μερικά αρνητικά φαι­ νόμενα. Η δύσκολη ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η , οι εμπρησμοί, οι κατα­ στροφές, η μεγάλη απώλεια ανθρώπων, που συνέβηκαν στη Σοβιε­ τική

Έ ν ω σ η , απαιτούσαν ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ή κ ι ν η τ ο π ο ί η σ η των στε­

λ ε χ ώ ν και των μ α ζ ώ ν γ ι α σ τ α θ ε ρ ο π ο ί η σ η και π ρ ό ο δ ο . Ό μ ω ς , αντί γ ι ' αυτό, π α ρ α τ η ρ ή θ η κ ε κ α τ ά π τ ω σ η στο χ α ρ α κ τ ή ρ α και στο η θ ι κ ό πολλών στελεχών. Α π '

τ η ν ά λ λ η μεριά, με την υπεροψία και το

μ π ο ύ γ ι ο γ ι α τη δ ό ξ α των ν ι κ ώ ν , με τα π α ρ ά σ η μ α και τα π ρ ο ν ό μ ι α και με πολλές κακές έξεις και στραβές απόψεις, τα μ ε γ α λ ο μ α ν ή στοιχεία έκαναν να χάνεται και να καταπνίγεται η ε π α γ ρ ύ π ν η σ η του κόμματος, το διάβρωναν από μέσα. Δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε η κάστα στο σ τ ρ α τ ό , η ο π ο ί α επέχτεινε την α υ τ α ρ χ ι κ ή και α λ α ζ ο ν ι κ ή κυ­ ρ ι α ρ χ ί α της και σ τ ο κ ό μ μ α , α λ λ ο ι ώ ν ο ν τ α ς τ ο ν π ρ ο λ ε τ α ρ ι α κ ό χ α ρ α ­ κ τ ή ρ α του. Η κάστα σ κ ο ύ ρ ι α σ ε το σπαθί της ε π α ν ά σ τ α σ η ς που έ­ πρεπε να ήταν το κόμμα. Είμαι της γ ν ώ μ η ς ότι σ τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Σοβιετι­ κής Έ ν ω σ η ς , πριν από τον πόλεμο, α λ λ ά ιδιαίτερα μετά, φ ά ν η κ α ν εκδηλώσεις καταδικάσιμης απάθειας. Αυτό το κόμμα είχε μεγάλο όνομα, επίσης είχε μεγάλες επιτυχίες στο δρόμο του, τ α υ τ ό χ ρ ο ν α όμως είχε αρχίσει να χάνει το επαναστατικό πνεύμα, το μόλυναν ο γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ι σ μ ό ς και η ρ ο υ τ ί ν α . Οι λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς , τα δι­ δάγματα του Λένιν και του Σ τ ά λ ι ν είχαν μετατραπεί από τους απαράττσικ σε μπαγιάτικες φ ό ρ μ ο υ λ ε ς και σ λ ό γ κ α ν χ ω ρ ί ς αξία δρά­ σης. Χώρα μεγάλη η Σοβιετική

Έ ν ω σ η ς , ο λαός εργάζονταν, πα­

ρήγε, δημιουργούσε. Λέγονταν πως η β ι ο μ η χ α ν ί α α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ν με τους απαιτούμενους ρυθμούς, η σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή γεωργία προό­ δευε, όμως αυτή η α ν ά π τ υ ξ η δεν ή τ α ν σ τ ο ν α π α ι τ ο ύ μ ε ν ο β α θ μ ό . Δεν φρέναρε την πρόοδο η «λαθεμένη» γ ρ α μ μ ή του Στάλιν, α­ ντίθετα, αυτή η γ ρ α μ μ ή ή τ α ν σ ω σ τ ή , μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή , αλ­ λά πολλές φορές είχε εφαρμοστεί κακά, μ ά λ ι σ τ α και διαστρεβλω­ θεί κ α ι σ α μ π ο τ α ρ ι σ τ ε ί α π ό ε χ θ ρ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α . Η ο ρ θ ή γ ρ α μ μ ή τ ο υ Σ τ ά λ ι ν δ ι α σ τ ρ ε β λ ω ν ό τ α ν και α π ό τους κ α μ ο υ φ λ α ρ ι σ μ έ ν ο υ ς στις γραμμές του κόμματος και στα ό ρ γ α ν α του κράτους εχθρούς, α π ό τορς ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ έ ς , φιλελευθεριστές, τ ρ ο τ σ κ ι σ τ έ ς , ρεβιζιονιστές, όπως ή τ α ν και β γ ή κ α ν α ν ο ι χ τ ά αργότερα, οι Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , Μ ι κ ο ­ γ ι ά ν , Σ ο υ σ λ ό φ , Κ ο σ ί γ κ ι ν κ.ά.

28

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι σ τ ε ν ο ί του σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς του π ρ α ξ ι κ ο π ή μ α ­ τος, πριν ακόμα από το θάνατο του Στάλιν ήταν από τους κυριότε­ ρους η γ έ τ ε ς που δ ρ ο ύ σ α ν υ π ο χ θ ό ν ι α , που π ρ ο ε τ ο ί μ α ζ α ν και περίμε­ ν α ν τ η ν κ α τ ά λ λ η λ η σ τ ι γ μ ή γ ι α μια α ν ο ι χ τ ή και π λ α τ ι ά ς κ λ ί μ α κ α ς δ ρ ά σ η . Είναι γ ε γ ο ν ό ς ότι αυτοί οι προδότες ή τ α ν πεπειραμένοι σ η νωμότες εξοπλισμένοι με την πείρα των διάφορων ρώσων αντεπαναστατών,

με

την πείρα των αναρχικών, των τροτσκιστών, των

μπουχαρινικών.

Γνώριζαν

την πείρα

και

της

επανάστασης

του

Μπολσεβίκικου Κόμματος, αλλά τίποτε το καλό δε διδάχτηκαν από τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η , δ ι δ ά χ τ η κ α ν ό μ ω ς ό,τι τ ο υ ς χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε γ ι α ν α υ ­ π ο ν ο μ ε ύ σ ο υ ν την ε π α ν ά σ τ α σ η και το σ ο σ ι α λ ι σ μ ό , διαφεύγοντας τα χ τ υ π ή μ α τ α τ η ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς και τ η ς δ ι χ τ α τ ο ρ ί α ς του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά ­ του. Μ ' ένα λ ό γ ο , ή τ α ν α ν τ ε π α ν α σ τ ά τ ε ς και ε ν ε ρ γ ο ύ σ α ν σ α ν δ ι π λ ο πρόσωποι.

Από

τη μια μεριά έπλεκαν εγκώμια στο σοσιαλισμό,

στην επανάσταση, στο Μπολσεβίκικο Κομμουνιστικό Κόμμα, στο Λένιν και στο Στάλιν, και από την ά λ λ η , π ρ ο ε τ ο ί μ α ζ α ν την αντεπανάσταση. Ό λ ο αυτό το συγκεντρωμένο κατακάθι σαμποτάριζε λοιπόν, με τις πιο ρ α φ ι ν α ρ ι σ μ έ ν ε ς μέθοδες, τις ο π ο ί ε ς τις κ α μ ο υ φ λ ά ρ ι ζ ε εγκω­ μ ι ά ζ ο ν τ α ς το Σ τ ά λ ι ν και το σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό καθεστώς. Αυτά τα στοι­ χεία αποδιοργάνωναν την επανάσταση, οργανώνοντας την αντεπανάσταση,

δείχνονταν

«αυστηροί»

ενάντια στους

εσωτερικούς

ε­

χ θ ρ ο ύ ς για να διασπείρουν το φ ό β ο και την τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α στο κόμ­ μα,

στην

εξουσία

και

στο

λαό.

Ήταν

αυτοί

οι

ίδιοι

που

δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ σ α ν και ανάφερναν στο Στάλιν μια κ α τ ά σ τ α σ η γεμάτη ευφορία, μα που στην πραγματικότητα υπόσκαπταν τη βάση του κ ό μ μ α τ ο ς , τη β ά σ η του κράτους, ε κ φ ύ λ ι ζ α ν τις ψ υ χ έ ς και σ ή κ ω ν α ν στα ουράνια τη λατρεία του Στάλιν για να τον ανατρέψουν αύριο ευκολότερα. Αυτό ή τ α ν μια ε χ θ ρ ι κ ή και σ α τ α ν ι κ ή δ ρ ά σ η , που είχε γ ρ α π ώ σ ε ι από το λαιμό τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , το Κομμουνιστικό Κόμμα της

Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς και το Στάλιν, ο οποίος, όπως απόδειξαν τα ι­ στορικά γεγονότα, περιστοιχίζονταν από εχθρούς. Κανένα σχεδόν από τα μέλη του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ και της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς δεν ύ­ ψωσε τη φ ω ν ή του σε υ π ε ρ ά σ π ι σ η του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ και του Στάλιν. Αν γίνει μια λεπτομερής ανάλυση στις πολιτικές, ιδεολογικές και οργανωτικές οδηγίες του Στάλιν σ χ ε τ ι κ ά με τη διεύθυνση και δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η του κόμματος, με τον πόλεμο και τη δουλιά, σ τ η γενι­ κ ό τ η τ α δε θα βρούμε λ ά θ η α ρ χ ώ ν , α λ λ ά αν έχουμε υ π ό ψ η μας πως π α ρ α μ ο ρ φ ώ ν ο ν τ α ν αυτές οι οδηγίες από τους εχθρούς και πως ε29

φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ν σ τ η ν π ρ ά ξ η , θα ιδούμε τις ε π ι κ ί ν δ υ ν ε ς συνέπειες αυ­ τών των δ ι α σ τ ρ ε β λ ώ σ ε ω ν και θα φανεί για ποιο λόγο το κόμμα άρ­ χ ι σ ε να γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ι κ ο π ο ι ε ί τ α ι , να το σ κ ε π ά ζ ε ι η ρ ο υ τ ί ν α , ο επι­ κίνδυνος φορμαλισμός, που το στραγγάλιζαν, του έπαιρναν την α­ νάσα και την ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή

ορμή. Το

κόμμα το σκέπαζε βαριά

σ κ ο υ ρ ι ά , π ο λ ι τ ι κ ή α π ά θ ε ι α , ν ο μ ί ζ ο ν τ α ς ε σ φ α λ μ έ ν α ό τ ι μ ό ν ο η κε­ φ α λ ή , η η γ ε σ ί α δράει και λύνει καθετί. Α π ό μια τέτοια α ν τ ί λ η ψ η δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε κείνη η κ α τ ά σ τ α σ η που παντού και για το καθετί λέγονταν: «αυτό το ξέρει η ηγεσία», «η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή δε λα­ θεύει», «αυτό το είπε ο Σ τ ά λ ι ν και δε χ ω ρ ε ί α μ φ ι β ο λ ί α » κ.λπ. Π ο λ ­ λά πράγματα μπορεί να μη τα έλεγε ο Στάλιν, όμως καλύπτονταν με το όνομα του. Οι μηχανισμοί και οι υπάλληλοι έγιναν οι «παντοδύ­ ν α μ ο ι » , «οι α λ ά ν θ α σ τ ο ι » κ α ι ε ν ε ρ γ ο ύ σ α ν σ ε γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ι κ ό δ ρ ό ­ μο, κάτω από τις φ ό ρ μ ο υ λ ε ς του δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ο ύ σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι σ μ ο ύ , της μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ η ς κριτικής κι αυτοκριτικής, που στην πραγματι­ κ ό τ η τ α δεν ή τ α ν πια μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ η . Δε χωρεί α μ φ ι β ο λ ί α ότι έτσι το Μπολσεβίκικο

Κόμμα

έχασε

την

προηγούμενη

ζωτικότητα

του.

Ζούσε με σωστές φόρμουλες, μα μόνο φόρμουλες· εκτελούσε, αλλά δεν αυτενεργούσε· με τις μέθοδες και τις μ ο ρ φ έ ς δ ο υ λ ε ι ά ς που χ ρ η ­ σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ α ν σ τ η ν κ α θ ο δ ή γ η σ η του κόμματος επετεύχθηκαν α­ ντίθετα

αποτελέσματα.

Σε τέτοιες συνθήκες ά ρ χ ι σ α ν να επικρατούν τα διοικητικά γρα­ φειοκρατικά μέτρα πάνω στα επαναστατικά μέτρα. Η επαγρύπνηση δεν ήταν πια δρώσα, γιατί δεν ήταν πια επαναστατική, ανεξάρτητα που δ ι α σ α λ π ί ζ ο ν τ α ν σ α ν τέτοια. Α π ό ε π α γ ρ ύ π ν η σ η του κ ό μ μ α τ ο ς και των μ α ζ ώ ν μ ε τ α τ ρ έ π ο ν τ α ν σε ε π α γ ρ ύ π ν η σ η των γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ι ­ κών μ η χ α ν ι σ μ ώ ν και, από ά π ο ψ η μορφής, αν όχι ολότελα, μετατρέ­ πονταν στην πραγματικότητα σε επαγρύπνηση της Κρατικής Α­ σφάλειας και των δικαστηρίων. Είναι

ευνόητο

ότι

Κόμμα της Σοβιετικής

σε

τέτοιες

συνθήκες

στο

Κομμουνιστικό

Έ ν ω σ η ς , στις γραμμές των κομμουνιστών

και στη συνείδηση π ο λ λ ώ ν α π ' αυτούς ριζοβόλησαν και ά ρ χ ι σ α ν να καλλιεργούνται μη προλεταριακά, μη ταξικά αισθήματα και α­ πόψεις.

Ά ρ χ ι σ α ν να δ ι α δ ί δ ο ν τ α ι ο κ α ρ ι ε ρ ι σ μ ό ς , η δ ο υ λ ο π ρ έ π ε ι α , ο

τσαρλατανισμος, οι ν ο σ η ρ έ ς υποστηρίξεις, η α ν τ ι π ρ ο λ ε τ α ρ ι α κ ή η­ θ ι κ ή κ . λ π . Α υ τ ά δ ι ά β ρ ω ν α ν α π ' τ α μ έ σ α τ ο κ ό μ μ α , έ σ β η ν α ν τ ο αί­ σθημα της πάλης των τάξεων και των θυσιών και υποκινούσαν την τ ρ ε χ ά λ α για μια «καλή» ζ ω ή , για μια ζωή α ν α π α υ τ ι κ ή , με προνόμια, με π ρ ο σ ω π ι κ ά ο φ έ λ η , με ό σ ο το δυνατόν λ ι γ ό τ ε ρ η δουλειά και μό­ χθο.

30

Έ τ σ ι δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε η α σ τ ι κ ή και μ ι κ ρ ο α σ τ ι κ ή ν ο ο τ ρ ο π ί α

που γ ί ν ο ν τ α ν α ι σ θ η τ ή ή ε κ δ η λ ώ ν ο ν τ α ν με τέτοια λ ό γ ι α και σκέ­ ψεις,

όπως

«εμείς ε ρ γ α σ τ ή κ α μ ε ,

πολεμήσαμε

και ν ι κ ή σ α μ ε , γ ι α

τούτο το σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό κ ρ ά τ ο ς , τ ώ ρ α ας χ α ρ ο ύ μ ε και ε π ω φ ε λ η θ ο ύ ­ με»,

«εμείς είμαστε α π ρ ό σ β λ η τ ο ι , το π α ρ ε λ θ ό ν μας τα σ κ ε π ά ζ ε ι

όλα». Ο μεγαλύτερος κίνδυνος ήταν το γ ε γ ο ν ό ς ότι αυτή η ν ο ο τ ρ ο ­ πία ριζοβολούσε και στα π α λ ι ά σ τ ε λ έ χ η του κόμματος με κ α λ ό πα­ ρελθόν, και με π ρ ο λ ε τ α ρ ι α κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η , και στα μέλη του Π ρ ο ε ­ δρείου της Κεντρικής Επιτροπής, που έπρεπε να ήταν παράδειγμα κ α θ α ρ ό τ η τ α ς για τους άλλους. Π ο λ λ ο ί τέτοιοι βρίσκονταν σ τ η ν η­ γεσία, σ τ ο ν κεντρικό μ η χ α ν ι σ μ ό και χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ α ν ωραία τα λόγια, τις επαναστατικές φράσεις, τις θεωρητικές φόρμουλες του Λ έ ν ι ν και του Σ τ ά λ ι ν , έ δ ρ ε π α ν τις δ ά φ ν ε ς της δ ο υ λ ε ι ά ς των ά λ λ ω ν και ε ν θ ά ρ ρ υ ν α ν το κ α κ ό π α ρ ά δ ε ι γ μ α . Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν τ α ν έτσι σ τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κόμμα της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς μια εργατική αρι­ στοκρατία από γραφειοκρατικά στελέχη. Μία τέτοια διαδικασία εκφυλισμού αναπτύσσονταν, δυστυχώς, κάτω α π ό « α ι σ ι ό δ ο ξ α » και « ε λ π ι δ ο φ ό ρ α » σ υ ν θ ή μ α τ α ότι «το καθετί πάει καλά, ομαλά, σύμφωνα με τους κανόνες και τους νόμους του κόμματος», που, σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , π α ρ α β ι ά ζ ο ν τ α ν , ότι «η πά­ λη των τ ά ξ ε ω ν σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι και διεξάγεται», ότι «διατηρείται ο δ η ­ μ ο κ ρ α τ ι κ ό ς σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι σ μ ό ς » , «η κ ρ ι τ ι κ ή και α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή συνε­ χίζονται όπως και πριν», ότι «υπάρχει α τ σ ά λ ι ν η ενότητα σ τ ο κόμ­ μα», χεία»,

«δεν υ π ά ρ χ ο υ ν π ι α φ ρ α ξ ι ο ν ι σ τ ι κ ά και α ν τ ι κ ο μ μ α τ ι κ ά στοι­ «πέρασε ο

καιρός των τ ρ ο τ σ κ ι σ τ ι κ ώ ν και μ π ο υ χ α ρ ι ν ι κ ώ ν

ομάδων» κ.λπ. κ.λπ. Μ ι α τέτοια π α ρ α μ ο ρ φ ω μ έ ν η α ν τ ί λ η ψ η της κα­ τ ά σ τ α σ η ς , και εδώ έ γ κ ε ι τ α ι η ο υ σ ί α του δ ρ ά μ α τ ο ς και του μ ο ι ρ α ί ο υ λάθους, θεωρούνταν και από τα ε π α ν α σ τ α τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α σαν ο μ α λ ή γ ε ν ι κ ά π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , γ ι ' αυτό και σ κ έ φ τ ο ν τ α ν ότι δεν υ π ά ρ χ ε ι λόγος για α ν α σ τ ά τ ω σ η , ότι οι εχθροί, οι κλέφτες, οι π α ρ α β ά τ ε ς της η θ ι κ ή ς τ ι μ ω ρ ο ύ ν τ α ν α π ό τα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α , ότι τα α ν ά ξ ι α κ ο μ μ α τ ι κ ά μ έ λ η ό π ω ς σ υ ν ή θ ω ς δ ι α γ ρ ά φ ο ν τ α ν α π ό τ ο κ ό μ μ α και ά λ λ α νέα μέ­ λ η , όπως συνήθως, γ ί ν ο ν τ α ν δεχτά, ότι τα σ χ έ δ ι α π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ο ύ ­ νταν, π α ρ ό λ ο που υ π ή ρ χ α ν και σ χ έ δ ι α που δεν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ο ύ ν τ α ν , ότι οι ά ν θ ρ ω π ο ι κ ρ ι τ ι κ ά ρ ο ν τ α ν , τιμωρούνταν, επαινούνταν κ.λπ. Η ζ ω ή , λ ο ι π ό ν , σ ύ μ φ ω ν α μ' αυτούς, βάδιζε ο μ α λ ά και σ τ ο Σ τ ά λ ι ν έτσι έλεγαν ότι «καθετί βαδίζει ομαλά». Εμείς είμαστε πεπεισμένοι ότι ο Στάλιν, σαν μεγάλος επαναστάτης που ήταν, αν γνώριζε την πραγ­ μ α τ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η στο κόμμα, θα έδινε σ υ ν τ ρ ι φ τ ι κ ό χ τ ύ π η μ α σ' α υ τ ό το ν ο σ η ρ ό π ν ε ύ μ α και το κ ό μ μ α και ο σ ο β ι ε τ ι κ ό ς λ α ό ς θα σ η -

31

κώνονταν στο

πόδι γιατί

δίκαια είχαν μεγάλη εμπιστοσύνη στο

Στάλιν. Ο ι μ η χ α ν ι σ μ ο ί ό χ ι μ ό ν ο δεν ε ν η μ έ ρ ω ν α ν σ ω σ τ ά τ ο Σ τ ά λ ι ν και π α ρ α μ ό ρ φ ω ν α ν γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ι κ ά τις σ ω σ τ έ ς ο δ η γ ί ε ς του, μ α ε ί χ α ν δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι στο λ α ό και το κόμμα μια τέτοια κ α τ ά σ τ α σ η , τ ό σ ο που και ό τ α ν ο Στάλιν, ό σ ο του επέτρεπε η η λ ι κ ί α και η υγεία του, π ή γ α ι ν ε κ ο ν τ ά στις μάζες του κόμματος και του λαού, δεν τον π λ η ­ ρ ο φ ο ρ ο ύ σ α ν γ ι α τις ελλείψεις και τα λ ά θ η που σ υ ν έ β α ι ν α ν , γιατί οι μ η χ α ν ι σ μ ο ί είχαν τυπώσει σ τ ο μυαλό των κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ώ ν και των α ν θ ρ ώ π ω ν της μ ά ζ α ς τ η ν ιδέα ότι «δεν π ρ έ π ε ι να α ν η σ υ χ ο ύ μ ε το Στάλιν». Ο μεγάλος θόρυβος των χρουστσιοφικών για τη λεγόμενη λα­ τρεία του Στάλιν ήταν σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α μπλόφα. Αυτή τη λα­ τρεία δεν την είχε καλλιεργήσει ο Στάλιν, που ήταν απλός άνθρω­ πος, αλλά όλο το ρεβιζιονιστικό κατακάθι που είχε συγκεντρωθεί σ τ η ν κεφαλή του κόμματος και του κράτους, το οποίο, εκτός των ά λ λ ω ν , εκεμεταλλεύονταν και τη μ ε γ ά λ η α γ ά π η του σοβιετικού λα­ ού για το Στάλιν, ιδιαίτερα μετά τη νίκη ενάντια στο φασισμό. Αν δ ι α β ά σ ο υ μ ε τους λόγους του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , του Μ ι κ ο γ ι ά ν και ό λ ω ν των ά λ λ ω ν μελών του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ θα δούμε τι π α ρ ά φ ο ρ ο υ ς και υπο­ κριτικούς

εγκωμιασμούς έκαναν αυτοί οι εχθροί στο Στάλιν όσο

ζούσε. Νοιώθεις σ ι χ α μ ά ρ α να διαβάσεις αυτούς τους λόγους όταν σ κ έ φ τ ε σ α ι πως π ί σ ω α π ό τους ε γ κ ω μ ι α σ μ ο ύ ς έ κ ρ υ β α ν τ η ν ε χ θ ρ ι κ ή τους δ ο υ λ ε ι ά α π ό τους κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς και τις μάζες, που ε ξ α π α τ ο ύ ­ νταν, νομίζοντας ότι είχαν να κάνουν με ηγέτες πιστούς στο μαρξι­ σ μ ό - λενινισμό και με πιστούς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς του Στάλιν. Και μετά το θάνατο του Στάλιν, για ορισμένο χ ρ ο ν ι κ ό διάστη­ μα, οι «νέοι» σοβιετικοί ηγέτες και πάνω α π ' όλους ο Χ ρ ο υ σ τ ι σ ό φ , συνέχισαν να μη μιλούν ά σ χ η μ α γι' αυτόν, μάλιστα τον εκτιμού­ σαν και τον α π ο κ α λ ο ύ σ α ν «μεγάλο άντρα», «ηγέτη με α ν α μ φ ι σ β ή ­ τητο

κύρος»

κ.λπ.

Έτσι

συνέφερε

στον

Χρουστσιόφ

να μιλάει

γ ι α ν α ε ξ α σ φ α λ ί σ ε ι ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η μέσα κ ι έξω α π ό τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ­ νωση, με σ κ ο π ό να δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι την ιδέα ότι ή τ α ν «πιστός» στο σ ο σ ι α λ ι σ μ ό κ α ι σ τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η , « σ υ ν ε χ ι σ τ ή ς » τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ Λέ­ νιν και του Στάλιν. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μαζί με το Μ ι κ ο γ ι ά ν ή τ α ν οι πιο άσπονδοι ε­ χ θ ρ ο ί του μαρξισμού - λενινισμού και του Στάλιν. Αυτοί οι δύο ή­ ταν η κ ε φ α λ ή της σ υ ν ω μ ο σ ί α ς και του π ρ α ξ ι κ ο π ή μ α τ ο ς , που α π ό καιρό είχαν προετοιμάσει μαζί με α ν θ ρ ώ π ο υ ς αριβιστές και αντιμαρξιστές της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς , του σ τ ρ α τ ο ύ και με ιθύνοντες 32

της β ά σ η ς . Αυτοί οι π ρ α ξ ι κ ο π η μ α τ ί ε ς δεν ά ν ο ι ξ α ν τα χ α ρ τ ι ά αμέ­ σ ω ς μετά το θ ά ν α τ ο του Σ τ ά λ ι ν , α λ λ ά ό τ α ν τους χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε και ό σ ο τους χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε , σ υ ν έ χ ι ζ α ν να ρυθμίζουν τις δόσεις του δ η λ η ­ τηρίου με τους ε γ κ ω μ ι α σ μ ο ύ ς για το Στάλιν. Είναι αλήθεια ότι, ι­ διαίτερα ο Μικογιάν, σε πολλές συναντήσεις που χρειάστηκε να κάνω μ' α υ τ ό ν , ποτέ δεν ε π α ι ν ο ύ σ ε το Σ τ ά λ ι ν , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α που σε λ ό γ ο υ ς και ομιλίες, με ε υ κ α ι ρ ί α και χ ω ρ ί ς ευκαιρία, οι π ρ α ξ ι κ ο π η ­ ματίες έπλεκαν διθυράμβους και εγκώμια στο Στάλιν. Συνδαύλιζαν τη λατρεία του Στάλιν για να τον απομονώσουν όσο πιο πολύ από τις μάζες και, κ α μ ο υ φ λ α ρ ι σ μ έ ν ο ι π ί σ ω α π ' αυτή τ η λ α τ ρ ε ί α , προε­ τοίμαζαν την καταστροφή. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και ο Μ ι κ ο γ ι ά ν δ ο ύ λ ε ψ α ν με π ρ ό γ ρ α μ μ α , και, μετά το θάνατο του Στάλιν, β ρ ή κ α ν α ν ο ι χ τ ό πεδίο δ ρ ά σ η ς και α π ό το γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι ο Μ ά λ ε ν κ ο φ , ο Μ π έ ρ ι α , ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν , ο Β ο ρ ο σ ί ­ λ ο φ φ ά ν η κ α ν ό χ ι μ ό ν ο τυφλοί, α λ λ ά και φ ι λ ό δ ο ξ ο ι και ο κ α θ έ ν α ς πάλευε για εξουσία. Αυτοί και άλλοι, π α λ ι ο ί ε π α ν α σ τ ά τ ε ς και τίμιοι κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς , είχαν μετατραπεί κιόλας σε τυπικούς εκπρόσωπους κείνης της γρα­ φειοκρατικής

ρουτίνας,

κείνης της γραφειοκρατικής «νομιμότη­

τας» που ξεμύτισε και, όταν θ έ λ η σ α ν χ λ ι α ρ ά να κάμουν χ ρ ή σ η αυ­ τής της

«νομιμότητας» ενάντια στην ολοφάνερη

συνωμοσία των

χρουστσιοφικών, η δουλειά είχε πάρει τέλος από καιρό. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κάι ο Μ ι κ ο γ ι ά ν σε π λ έ ρ ι α ε ν ό τ η τ α , μ π ό ρ ε σ α ν να μανο

β ρ ά ρ ο υ ν α ν ά μ ε σ α τους, να θ έ σ ο υ ν τον ένα ε ν ά ν τ ι α στον. άλ­

λο. Με λίγα λ ό γ ι α ε φ ά ρ μ ο σ α ν την εξής τ α χ τ ι κ ή : να δ ι α σ π ά ς και να διαιρείς σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο , να ο ρ γ α ν ώ ν ε ι ς τις δυνάμεις του π ρ α ξ ι κ ο ­ π ή μ α τ ο ς έξω, να συνεχίζεις να μιλάς καλά για το Στάλιν ώστε να έ­ χεις με το μέρος σου τα εκατομμύρια των μαζών και να φέρνεις έτσι κοντά τη μέρ

της κ α τ ά λ η ψ η ς της εξουσίας, της εξάλειψης των α­

ν τ ι π ά λ ω ν και μιας ο λ ό κ λ η ρ η ς

ένδοξης εποχής της οικοδόμησης

του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ , των νικών του Π α τ ρ ι ω τ ι κ ο ύ Π ο λ έ μ ο υ κ.λπ.

Όλη

α υ τ ή η π υ ρ ε τ ώ δ ι κ η δ ρ ά σ η (κι α υ τ ό εμείς το ν ο ι ώ θ α μ ε ) ε π ε δ ί ω κ ε να δημιουργήσει τη δ η μ ο τ ι κ ό τ η τ α του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μέσα και έξω από τη Σοβιετική

Ένωση.

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κάτω α π ό τ η ν ο μ π ρ έ λ α των ν ι κ ώ ν που είχε δρέ­ ψει η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και το Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Σοβιετι­ κής

Έ ν ω σ η ς με την κ α θ ο δ ή γ η σ η του Λένιν και του Στάλιν, έκανε

το παν ώστε οι λαοί της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς και οι σοβιετικοί

κομμουνιστές να νομίζουν ότι τίποτε δεν είχε αλλάξει, ένας μεγά­ λος ηγέτης πέθανε, α λ λ ά ένας «πιο μεγάλος» ηγέτης ανδείχνονταν, 33

και τι η γ έ τ η ς ! « Ε ξ ί σ ο υ ά ν θ ρ ω π ο ς των α ρ χ ώ ν και λ ε ν ι ν ι σ τ ή ς , μάλι­ στα και μεγαλύτερος α π ό τον πρώτο, αλλά φιλελεύθερος, λαϊκός, γελαστός,

όλο χιούμορ

και αστεία!».

Ω σ τ ό σ ο η ρεβιζιονιστική οχιά, που ζωογονούνταν, άρχισε να χύνει το δ η λ η τ ή ρ ι ο και πάνω σ τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α και το έργο του Στάλιν. Α ρ χ ι κ ά αυτό γίνονταν χωρίς να προσβάλλεται ονομαστικά ο Στάλιν αλλά έμμεσα. Σε μια α π ό τις σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς που ε ί χ α με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , τον Ιού­ ν η τ ο υ 1954, ά ρ χ ι σ ε ν α μ ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε ι σ ε τ ά χ α θ ε ω ρ η τ ι κ ό δ ρ ό μ ο α ρ χ ώ ν τ η μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α τ η ς « σ υ λ λ ο γ ι κ ή ς κ α θ ο δ ή γ η σ η ς » , τ ι ς με­ γάλες ζημιές που προκύπτουν όταν αυτή η καθοδήγηση αντικαθί­ σταται από τη λατρεία ενός π ρ ο σ ώ π ο υ , μου ανάφερε και ξεκομμένα α π ο φ θ έ γ μ α τ α α π ό το Μ α ρ ξ και το Λένιν για να μου δόσει να κατα­ λάβω, ότι αυτά που έλεγε τα στήριζε σε «μαρξιστικό - λενινιστικό βάθρο». Το Σ τ ά λ ι ν δεν τ ο ν ανάφερε για κακό, α λ λ ά όλα τα πυρά τα εξαπέ­ λυσε ενάντια στο Μπέρια κατηγορώντας τον για σφάλματα υπαρ­ κτά και ανύπαρκτα. Η αλήθεια είναι ότι σ' αυτή την α ρ χ ι κ ή φ ά σ η της ρεβιζιονιστικής επίθεσης του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο Μ π έ ρ ι α ή τ α ν το κατάλληλο χαρτί για την προώθηση των κρυφών σχεδίων.

Όπως

έγραψα και παραπάνω, ο Χρουστσιόφ παρουσίασε το Μπέρια σαν αίτιο πολλών κακών, είχε υποτιμήσει το ρόλο του πρώτου γραμμα­ τέα, είχε ζημιώσει τη « σ υ λ λ ο γ ι κ ή κ α θ ο δ ή γ η σ η » , ήθελε να θέσει το κόμμα κάτω από τη διεύθυνση της Κρατικής Ασφάλειας. Κάτω από τη μάσκα της κ α τ α π ο λ έ μ η σ η ς των ζημιών που π ρ ο ξ ε ν ή θ η κ α ν από το Μ π έ ρ ι α , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ από τη μια μεριά ρίζωνε σ τ η ν η γ ε σ ί α του κόμματος και του κράτους και έβαζε στα χέρια του το Υπουργείο Ε­ σωτερικών, από την άλλη προετοίμαζε την κοινή γνώμη για την α­ ν ο ι χ τ ή ε π ί θ ε σ η π ο υ θ α ε π ι χ ε ι ρ ο ύ σ ε λ ί γ ο α ρ γ ό τ ε ρ α ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ν Ιω­ σήφ Βησσαριόνοβιτς

Στάλιν,

ενάντια στο

πραγματικό

έργο του

Μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ ο υ Κόμματος του Λένιν και του Στάλιν. Π ο λ λ έ ς α π ' αυτές τις πράξεις και αιφνίδιες αλλαγές μας έκαναν ε ν τ ύ π ω σ η , α λ λ ά ή τ α ν ε ν ω ρ ί ς ν α σ υ λ λ ά β ο υ μ ε τις π ρ α γ μ α τ ι κ έ ς δια­ στάσεις της συνωμοσίας που γινότανε στην π ρ ά ξ η . Μολοταύτα από τότε ακόμα δε μπορεί να μη διαβλέπαμε τον αντιφαντικό χαρακτή­ ρα στις πράξεις και τις σκέψεις αυτού του «νέου ηγέτη», π ο υ έπαιρ­ νε τα η ν ί α στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η . Αυτός ο ίδιος ο Χρουστσιόφ,

που τώρα πρόβαλλε σαν «οπαδός της συλλογικής καθοδήγησης», μερικές μέρες πρωτύτερα, στη σ υ ν ά ν τ η σ η που είχαμε μ' αυτόν, ό­ ταν μας μίλησε για το ρόλο του πρώτου γραμματέα του κόμματος 34

και του π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ο ύ , μας π α ρ ο υ σ ι ά σ τ η κ ε σ α ν φ λ ο γ ε ρ ό ς υ π ο σ τ η ­ ρ ι χ τ ή ς του «ρόλου του ατόμου», του «στιβαρού χεριού». Μετά το θάνατο του Στάλιν φ ά ν η κ ε πως ε φ α ρ μ ό σ τ η κ ε α π ' αυ­ τούς τους «ανθρώπους αρχών» η τ ά χ α σ υ λ λ ο γ ι κ ή κ α θ ο δ ή γ η σ η . Αυ­ τό διατυμπανίζονταν για να δείξουν ότι «ο Στάλιν είχε παραβιάσει τη σ υ λ λ ο γ ι κ ό τ η τ α » , ότι «είχε νοθεύσει αυτό το σ η μ α ν τ ι κ ό κανόνα της λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή ς κ α θ ο δ ή γ η σ η ς » και ότι «είχε μετατρέψει α π ό συλ­ λ ο γ ι κ ή σε π ρ ο σ ω π ι κ ή τη διεύθυνση του κόμματος και του κρά­ τους». Α υ τ ή ή τ α ν μια μ ε γ ά λ η ψευτιά και τ η ν π ρ ο π α γ ά ν δ ι ζ α ν οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί για να π ρ ο ε τ ο ι μ ά σ ο υ ν το έδαφος τους. Αν η συλ­ λογικότητα είχε παραβιαστεί, το σφάλμα πρέπει να το αναζητή­ σουμε όχι στο Στάλιν, ο οποίος εκφράζε ορθές γνώμες για διάφορα π ρ ο β λ ή μ α τ α , αλλά στις πανουργίες αυτών των άλλων και στις αυ­ θαίρετες

αποφάσεις

που

έπαιρναν

αυτοί

διαστρεβλώνοντας

τη

γ ρ α μ μ ή στους διάφορους τομείς που διεύθυναν. Και πως μπορού­ σαν να ελεγχτούν αυτές οι πράξεις τούτων των αντικομματικών σ τ ο ι χ ε ί ω ν που περιστοίχιζαν το Στάλιν, όταν αυτοί οι ίδιοι διάδι­ δ α ν τ η ν ι δ έ α ό τ ι η «Τσε-Κα - ζνάγετ

φσγιό»;1

Έ τ σ ι αυτοί ή θ ε λ α ν να

πείσουν το κόμμα και το λ α ό ότι «ο Σ τ ά λ ι ν είναι ε ν ή μ ε ρ ο ς για καθε­ τί που γίνεται» και «καθετί αυτός το εγκρίνει». Με ά λ λ α λόγια, στο ό ν ο μ α του Στάλιν, και διαμέσου των α π α ρ ά τ τ σ ι κ τους αυτοί κατέπ ν ι γ α ν τ η ν κ ρ ι τ ι κ ή και π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν ν α μ ε τ α τ ρ έ ψ ο υ ν τ ο Μ π ο λ σ ε βίκικο Κ ό μ μ α σε κόμμα ά ψ υ χ ο , σε ο ρ γ α ν ι σ μ ό χ ω ρ ί ς β ο ύ λ η σ η και χωρίς ενεργητικότητα, για να φυτοζωεί από μέρα σε μέρα, επιδοκι­ μάζοντας αυτά που αποφάσιζε, που σκάρωνε και διαστρέβλωνε η γραφειοκρατία. Στην εκστρατεία τάχα για να εφαρμόσει τη συλλογική καθοδή­ γηση

ο

Χρουστσιόφ

προσπάθησε

έντεχνα να κάνει τ α χ υ δ α χ τ υ -

λουργίες με εκκωφαντικό θόρυβο για την καταπολέμηση της προσωπολατρείας.

Δεν υ π ή ρ χ α ν

πια φωτογρταφίες του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ

σ τ ο ν η μ ε ρ ή σ ι ο τύπο, δεν υ π ή ρ χ α ν πια π η χ υ α ί ο ι τίτλοι γεμάτοι ε­ γκώμια γ ι ' αυτόν, α λ λ ά ε φ α ρ μ ό σ τ η κ ε μια ά λ λ η ξ ε θ ω ρ ι α σ μ έ ν η τα­ χτική: όλες οι εφημερίδες κατεκλύζονταν από δημόσιες αγορεύ­ σεις, α π ό συζητήσεις του, α π ό ειδήσεις που έκαναν γνωστές τις συ­ ναντήσεις του με ξένους πρεσβευτές, τη σ υ μ μ ε τ ο χ ή του κάθε βράδυ στις δ ε ξ ι ώ σ ε ι ς των δ ι π λ ω μ α τ ώ ν , τις σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς του με α ν τ ι π ρ ο σ ω ­ πείες κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν κομμάτων, τις σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς με αμερικάνους

_______________________________ I. «Η Κεντρική Επιτροπή τα ξέρει όλα»;! (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

35

δημοσιογράφους,

μεγαλοεπιχειρηματίες,

γερουσιαστές

κούς εκατομμυριοούχους, φίλους του Χρουστσιόφ.

και

δυτι­

Ό λ η αυτή η

τ α χ τ ι κ ή απέβλεπε να αντιπαρατεθεί στη μέθοδο της «κλειστής δου­ λειάς του Στάλιν», της «σεχταριστικής δουλειάς του», που, σύμφω­ να με τους χρουστσιοφικούς, ήταν τόσο επιζήμια για το άνοιγμα της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς στον κόσμο.

Αυτή η χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή π ρ ο π α γ ά ν δ α σκόπευε να δείξει στο σο­ βιετικό λαό ότι τώρα βρήκε τον «αληθινό λενινιστή ηγέτη, που τα ξέρει όλα, που δίνει σ ω σ τ ή λ ύ σ η σε όλα, που έχει εξαιρετική ζω­ ντάνια, που δίνει σ' ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε την π ρ έ π ο υ σ α α π ά ν τ η σ η » , η α­ σ υ γ κ ρ ά τ η τ η δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α του οποίου «κάνει ώστε στη Σοβιετική Έ ν ω σ η ν α δ ι ο ρ θ ω θ ε ί καθετί, ν α ε ξ α λ ε ι φ τ ο ύ ν τ α ε γ κ λ ή μ α τ α του πα­ ρελθόντος και να συνεχιστεί η π ο ρ ε ί α προς τα εμπρός». Βρισκόμουν στη

Μ ό σ χ α , με τη ευκαιρία μιας σύσκεψης των

κομμάτων όλων των σοσιαλιστικών χωρών. Νομίζω ήταν Γενάρης τ ο υ 1956, ό τ α ν δ ι ε ξ ή χ θ η κ ε μ ι α δ ι α β ο ύ λ ε υ σ η γ ι α π ρ ο β λ ή μ α τ α ο ι κ ο ­ νομικής ανάπτυξης των χωρών μελών της Κ Ο Μ Ε Κ Ο Ν . Ή τ α ν η ε­ ποχή

που

ο

Χρουστσιόφ

και

οι χρουστσιοφικοί

προχωρούσαν

σ τ η ν ε χ θ ρ ι κ ή τους δ ρ ά σ η . Με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και το Β ο ρ ο σ ί λ ο φ ή­ μασταν σε μια βίλα έξω α π ό τη Μ ό σ χ α , όπου θα γευματίζαμε όλοι εμείς οι α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ι των α δ ε ρ φ ώ ν κομμάτων. Οι ά λ λ ο ι α κ ό μ α δεν ε ί χ α ν έρθει. Π ο τ έ δεν ε ί χ α α κ ο ύ σ ε ι α π ό τ ο σ τ ό μ α τ ω ν σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν η ­ γετών να μου μιλήσουν α ν ο ι χ τ ά ά σ χ η μ α για το Στάλιν και εγώ από μέρος μου συνέχιζα όπως πρώτα να μιλώ με αγάπη και πολύ σέβας γ ι α το μεγάλο Στάλιν. Ό π ω ς φαίνεται, αυτά τα λ ό γ ι α μου δεν α ν τ η ­ χ ο ύ σ α ν καλά σ τ ' αυτιά του Χρουστσιόφ. Περιμένοντας όσπου να έ ρ θ ο υ ν και οι ά λ λ ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και ο Β ο ρ ο σ ί λ ο φ μου είπαν: —

Παίρνομε λίγο καθαρό αέρα στο πάρκο;

Βγήκαμε στσιόφ —

λέει

και

μπήκαμε στα δρομάκια του

στον Κλιμ

πάρκου.

Ο

Χρου­

Βοροσίλοφ:

Λέγε, λέγε κάτι σ τ ο ν Ε ν β έ ρ για τα λ ά θ η του Σ τ ά λ ι ν .

Ε γ ώ ά ν ο ι ξ α τ ' αυτιά μου, α ν και α π ό κ α ι ρ ό υ π ο ψ ι α ζ ό μ ο υ ν α τις κακίες τους. Κ α ι ο Β ο ρ ο σ ί λ ο φ ά ρ χ ι σ ε να μου λέει ότι «ο Σ τ ά λ ι ν έ­ σ φ α λ ε σ τ η γραμμή του κόμματος, ή τ α ν βάναυσος, άγριος τόσο που δεν μ π ο ρ ο ύ σ ε ς να σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς μαζί του».

—

Ο Σ τ ά λ ι ν — σ υ ν έ χ ι σ ε ο Β ο ρ ο σ ί λ ο φ — έ χ ε ι ε π ι τ ρ έ ψ ε ι να γί­

νουν και εγκλήματα, για τα ο π ο ί α ευθύνεται. Έ χ ε ι σφάλει και σ τ ο ν τομέα της ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς , γ ι ' αυτό δεν είναι σ ω σ τ ό το κο­ σμητικό επίθετο με το οποίο τον χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ α ν «αρχιτέκτονα της 36

σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ς ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς » . Με τα άλλα κόμματα ο Στάλιν δεν είχε

σωστές

σχέσεις...

Κ ά μ π ο σ η ώρα ο Β ο ρ ο σ ί λ ο φ είπε π ο λ λ ά τέτοια π ρ ά γ μ α τ α ενά­ ντια στο Στάλιν. Μ ε ρ ι κ ά τα κ α τ ά λ α β α , μερικά όχι, γιατί όπως έγρα­ ψα και π α ρ α π ά ν ω , τα ρ ώ σ ι κ α δεν τα ή ξ ε ρ α κ α λ ά , όμως π α ρ ' ό λ α αυ­ τά τ η ν ο υ σ ί α της σ υ ζ ή τ η σ η ς και το σ κ ο π ό αυτών των δύο τα κατά­ λ α β α και α γ α ν ά χ τ η σ α . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ βάδιζε μ π ρ ο σ τ ά μας και μ' ένα ραβδί άγγιζε τα κ ρ α μ π ο λ ά χ α ν α , που είχαν φυτέψει στο π ά ρ κ ο . (Ως και στα π ά ρ κ α ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε φυτέψει λ α χ α ν ι κ ά για να πα­ ρουσιάζεται και σα μεγάλος μ ά σ τ ο ρ α ς της γεωργίας). Α φ ο ύ τ ε λ ε ί ω σ ε ο Β ο ρ ο σ ί λ ο φ τις φ λ υ α ρ ί ε ς και τις σ υ κ ο φ α ν τ ί ε ς , εγώ του λέω: —

Π ώ ς είναι δυνατό να έχει κάνει ο Σ τ ά λ ι ν τέτοια λ ά θ η ;

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , κ α τ α κ ό κ κ ι ν ο ς , γύρισε και μου απάντησε: —

Είναι δυνατό, είναι, σ ύ ν τ ρ ο φ ε Ε ν β έ ρ , ο Σ τ ά λ ι ν τα έπραξε αυ­

—

Εσείς τα είχατε π ρ ο σ έ ξ ε ι αυτά ό τ α ν α κ ό μ α ζούσε ο Στάλιν.

τά. Μα πώς δεν τον β ο η θ ή σ α τ ε να μη κάνει τα λ ά θ η πού λέτε ότι έκαμε; -

ρ ώ τ η σ α το —

Χρουστσιόφ.

Είναι φυσικό, σύντροφε Ενβέρ, να κάμεις αυτή την ερώτη­

σ η , α λ λ ά τ ο β λ έ π ε ι ς α υ τ ό τ ο «καπούστα»;1

Ο Στάλιν σου έκοβε το

κεφάλι, τόσο εύκολα όσο ένας κηπουρός μπορεί να το κόψει αυτό και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ χ τ ύ π η σ ε με το —

ραβδί ένα κ ρ α μ π ο λ ά χ α ν ο .

Καθετί είναι ξ ε κ ά θ α ρ ο ! - είπα σ τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και δε μ ί λ η ­

σα πια. Μ π ή κ α μ ε μέσα. Οι ά λ λ ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι ε ί χ α ν έρθει. Εγώ έ β ρ α ζ α α π ό θυμό. Ε κ ε ί ν ο το βράδυ θα μας σ ε ρ β ί ρ ο ν τ α ν χ α μ ό γ ε λ α και υ π ο ­ σχέσεις για «μεγαλύτερη» και πιο « ο ρ μ η τ ι κ ή ανάπτυξη» του σο­ σ ι α λ ι σ μ ο ύ , για «μεγαλύτερη βοήθεια» και για «πιο πλατιά και ολό­ πλευρη συνεργασία».

Ή τ α ν η ε π ο χ ή που προετοιμάζονταν το κα-

κ ό φ η μ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο , η ε π ο χ ή π ο υ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ βάδιζε με γ ο ρ γ ό ­ τερα βήματα προς την κατάληψη της εξουσίας. Δημιουργούσε την π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ενός μουζίκου, «λαοφιλή» ηγέτη, που άνοιγε τις φυλακές, που άνοιγε τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, που όχι μόνο δε φ ο β ο ύ ν τ α ν α π ό τους α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ο ύ ς και τους κ α τ α δ ι κ α σ μ έ ν ο υ ς και φυλακισμένους εχθρούς της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς

Έ ν ω σ η ς , αλλά απο-

________________________ 1. Κραμπολάχανο (Ρωσικά στο πρωτότυπο).

37

λύοντας τους, ήθελε να δείξει ότι αυτοί είχαν τιμωρηθεί και χ ω ρ ί ς «ενοχή». Είναι γνωστό τι τροτσκιστές, τι συνωμότες, τι αντεπαναστάτες ή τ α ν ο Ζ η ν ό β ι ε φ κ α ι ο Κ ά μ ε ν ι ε φ , ο Ρ ί κ ο φ κ α ι ο Π ι α τ α κ ό φ , τι π ρ ο ­ δότες ή τ α ν ο Τ ο υ χ α τ σ έ φ σ κ ι και οι άλλοι σ τ ρ α τ η γ ο ί π ρ ά χ τ ο ρ ε ς της Ι ν τ έ λ ι γ κ ε ν ς Σ έ ρ β ι ς ή τ ω ν Γ ε ρ μ α ν ώ ν . Ό μ ω ς γ ι α τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και γ ι α τ ο Μ ι κ ο γ ι ά ν ό λ ο ι α υ τ ο ί ή τ α ν κ α λ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι κ α ι έ π ε ι τ α α π ό λί­ γ ο κ α ι ρ ό , τ ο Φ λ ε β ά ρ η τ ο υ 1956, θ α τ ο υ ς π α ρ ο υ σ ί α ζ α ν σ α ν α θ ώ α θ ύ ­ μ α τ α της « σ τ α λ ι ν ι κ ή ς τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α ς » . Τ ο κ ύ μ α α υ τ ό φ ο ύ σ κ ω ν ε σι­ γ ά σ ι γ ά , π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ν π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά η κ ο ι ν ή γ ν ώ μ η . Ο ι «νέ­ οι» ηγέτες, που ή τ α ν οι ίδιοι οι παλιοί, με εξαίρεση το Στάλιν, πα­ ρουσιάζονταν σαν φιλελεύθεροι για να πουν στο λαό: «Πάρε ανάσα ελεύθερα, είσαι ελεύθερος, βρίσκεσαι σε πραγματική δημοκρατία, γιατί ε ξ α λ ε ί φ τ η κ ε ο τ ύ ρ α ν ν ο ς και η τυραννία. Τ ώ ρ α τα π ά ν τ α βαδί­ ζουν στο δρόμο του Λένιν, δημιουργείται η αφθονία, θα γεμίσουν οι αγορές, δε θα ξέρουμε τι να κάνουμε την παραγωγή». Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , α υ τ ό ς ο σ ι χ α μ ε ρ ό ς φ α φ λ α τ ά ς , σ υ γ κ ά λ υ π τ ε τις κατεργαριές και τις διαβολιές με αρλούμπες και π α λ ά β ρ ε ς . Ωστό­ σο, μ'

αυτό τον τρόπο δημιούργησε μια ευνοϊκή κατάσταση για

τ η ν ομάδα του. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ούτε μια μέρα δεν παρέλειψε να δ η ­ μαγωγεί αχαλίνωτα για τ η ν ανάπτυξη της γεωργίας, να αλλάζει αν­ θρώπους και μέθοδες δουλειάς και να γίνεται μοναδικός «αρμόδιος π ά τ ρ ω ν α ς » τ η ς γ ε ω ρ γ ί α ς , π ο υ α ν α λ ά β α ι ν ε τ έ τ ο ι ε ς π ρ ο σ ω π ι κ έ ς «μεταρυθμίσεις». Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ «είχε εγκαινιάσει» και τ η ν α ν α ρ ί χ η σ ή του σ τ η θέση του Π ρ ώ τ ο υ Γραμματέα της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κόμ­ ματος της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς με μια μ α κ ρ ο σ κ ε λ ή έκθεση που έδοσε για τα προβλήματα της γεωργίας στην ολομέλεια της Κεντρι­ κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς τ ο Σ ε π τ έ μ β ρ η τ ο υ 1953. Α υ τ ή η έ κ θ ε σ η , π ο υ χ α ρ α ­ κ τ η ρ ί σ τ η κ ε σ α ν « β α ρ υ σ ή μ α ν τ η » , π ε ρ ι ε ί χ ε εκείνες τις χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φικές

ιδέες

και

μεταρυθμίσεις,

που

στην

πραγματικότητα,

κατάστρεψαν τόσο σ ο β α ρ ά την σοβιετική γεωργία, που και σ ή μ ε ρ α είναι α ι σ θ η τ ή η κ α τ α σ τ ρ ο φ ή . Το μπούγιο και ο θόρυβος που έγινε για τα «νέα εδάφη» ή τ α ν ρεκλάμα - μπλόφα. Ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α τόννους σ ι τ η ρ ά α γ ό ρ α σ ε και συνεχίζει να αγοράζει η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Ένωση

από τις Ενωμένες Π ο λ ι τ ε ί ε ς της Α μ ε ρ ι κ ή ς . Ό μ ω ς , η «συλλογική κ α θ ο δ ή γ η σ η » και η απουσία της φωτο­ γ ρ α φ ί α ς τ ο υ Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ α π ό τις ε φ η μ ε ρ ί δ ε ς δεν δ ι ή ρ κ ε σ α ν π ο λ ύ . Η λατρεία του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ανέβαινε από τους νταραβερτζήδες, 38

τους φιλελευθεριστές, τους καριεριστές, τους τ σ α ν α κ ο γ λ ε ί φ τ ε ς και τους κόλακες. Το μεγάλο κύρος του Στάλιν, βασισμένο στο ανεξί­ τ η λ ο έ ρ γ ο του, σ α μ π ο τ α ρ ί σ τ η κ ε μ έ σ α και έξω α π ό τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ­ ν ω σ η . Α ν τ ι κ α τ α σ τ ά θ η κ ε με το κύρος τσαρλατάνου, κλόουν, εκβια­ στή.

39

3. Ό χ ι Μαρξιστές - Λενινιστές α λ λ ά έμποροι μεταπράτες

Ο Μικογιάν, ένας κοσμοπολίτης μεταπράτης και αντιαλβανός ως το τέ­ λος. Δύσκολες συνομιλίες του Ιούνη του 1953 για οικονομικά ζητήματα οι σοβιετικοί ηγέτες κάνουν παζάρι σχετικά με τις βοήθειες προς την Αλ­ βανία. Οι «συμβουλές» του Χρονστσιόφ ένα χρόνο αργότερα: «δε σας χρειάζεται η βαριά βιομηχανία», «πετρέλαια και μέταλλα σας δίνουμε ε­ μείς», «για τα σιτηρά μη σας μέλει, σας δίνουμε εμείς όσα θέλετε». Φιλο­ νικίες με το Μικογιάν. Δυσαρέσκεια στην ΚΟΜΕΚΟΝ από τις ρεβιζιονιστικές κεφαλές. Ο Οχάμπ, Ντεζ, Ούλμπριχτ. Η διαβοΰλευση της ΚΟ­ ΜΕΚΟΝ τον Ιούνη του 1956 στη Μόσχα -ο Χρουστσιόφ- «... εμείς πρέ­ πει να κάνουμε έτσι όπως έκαμε ο Χίτλερ». Ξανά συνομιλία με το Χρουστσιόφ. - Οι «συμβουλές» του: «η Αλβανία να βαδίσει προς τα μπρος με βαμπάκι πρόβατα, ψάρια και εσπεριδοειδή». Εμείς

ή μ α σ τ α ν α π ο φ α σ ι σ μ έ ν ο ι να σ υ ν ε χ ί σ ο υ μ ε και αναπτύξουμε

παραπέρα την τ α χ τ ι κ ή , που αρχίσαμε από τότε που ζούσε ο Στάλιν, να ανταλλάσουμε γνώμες και να ζητούμε τη βοήθεια της σοβιετι­ κής η γ ε σ ί α ς για τ α ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά μας π ρ ο β λ ή μ α τ α . Στα π ρ ώ τ α 8 - 9 χ ρ ό ν ι α της λαϊκής εξουσίας είχαμε μια σειρά επιτυχίες σ τ η ν οικο­ νομική ανάπτυξη της χώρας, είχαμε κάνει τα πρώτα βήματα στον τομέα της ε κ β ι ο μ η χ ά ν ι σ η ς και της κ ο λ ε χ τ ι β ο π ο ί η σ η ς της γεωρ­ γίας, είχαμε δημιουργήσει κάποια βάση σ' αυτή την κατεύθυνση και είχαμε α π ο χ τ ή σ ε ι κ ά π ο ι α εμπειρία, που θα μας χ ρ η σ ί μ ε υ ε να π ρ ο ω θ ή σ ο υ μ ε ό λ ο και πιο πολύ τη σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ο ι κ ο ν ο μ ί α μας. Ό μ ω ς ούτε μεγαλόγνωμοι γ ι ν ό μ α σ τ α ν α π ' αυτά που είχαμε πραγ­ μ α τ ο π ο ι ή σ ε ι , ούτε κ ρ ύ β α μ ε τα μ ε γ ά λ α π ρ ο β λ ή μ α τ α , τις αδυναμίες και τις δ υ σ κ ο λ ί ε ς που ε ί χ α μ ε . Γ ι ' αυτό α ι σ θ α ν ό μ α σ τ α ν τ η ν α ν ά γ κ η να συμβουλευόμαστε σ υ ν ε χ ώ ς τους φίλους μας και κατά π ρ ώ τ ο λό­ γο τους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής 'Ε-

40

νωσης· α ι σ θ α ν ό μ α σ τ α ν ε π ί σ η ς τ η ν α ν ά γ κ η και για μερικές υλικές βοήθειες και π ι σ τ ώ σ ε ι ς α π ' αυτούς. Αυτά ποτέ δεν τα θ ε ω ρ ο ύ σ α μ ε και δεν τ α ζ η τ ή σ α μ ε σ α ν ε λ ε η μ ο σ ύ ν η . Π ο λ ύ γ ρ ή γ ο ρ α και αυτό το πεδίο σ χ έ σ ε ω ν και ε π α φ ώ ν μας με τη μ ε τ α σ τ α λ ι ν ι κ ή σοβιετική ηγεσία μας έδοσε τα σ η μ ά δ ι α ότι οι δου­ λειές δεν βάδιζαν όπως πρώτα. Κάτι χώλαινε, κάτι είχε σπάσει α π ό κείνη τ η ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν η α τ μ ό σ φ α ι ρ α , που εμείς π η γ α ί ν α μ ε στο Στά­ λιν και του κ λ α ί γ α μ ε τα χ ά λ ι α μας χ ω ρ ί ς δ ι σ τ α γ μ ό και αυτός μας ά­ κουε και μ ι λ ο ύ σ ε μ' α ν ο ι χ τ ή κ α ρ δ ι ά , με κ α ρ δ ι ά δ ι ε θ ν ι σ τ ή κομμου­ ν ι σ τ ή . Στους δ ι α δ ό χ ο υ ς του εμείς, κάθε μέρα και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο , αντί για

κομμουνιστές,

βλέπαμε

εμπόρους.

Ιδιαίτερα ο Μ ι κ ο γ ι ά ν ήταν το πιο α ρ ν η τ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο , ο πιο ύπο­ πτος, ο πιο μ η χ α ν ο ρ ά φ ο ς α π ό τα μέλη του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ της Κεντρι­ κής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς

Έ­

νωσης. Αυτός ο έμπορας, που συνέχεια ξερομασούσε με τα ψεύτικα δόντια που κροτάλιζαν, έτσι ακριβώς, όπως α π ο δ ε ί χ τ η κ ε αργότερα, αναμασούσε σατανικά αντιμαρξιστικά, συνωμοτικά, πραξικοπημα­ τικά σχέδια. Αυτός ο α ν τ ι π α θ η τ ι κ ό ς και στο π ρ ό σ ω π ο άνθρωπος, με μαύρη σ α ν κατράμι καρδιά φέρνονταν πολύ γουρσούζικα ιδιαί­ τερα με μας τους Αλβανούς. Οι σχέσεις μας μ' αυτό τον μ ε τ α π ρ ά τ η και σ α ρ ά φ η ή τ α ν οικονομικές και εμπορικές. Καθετί που σχετίζο­ νταν με τ η ν Αλβανία, τη χ ο ρ ή γ η σ η π ι σ τ ώ σ ε ω ν ό σ ο και τις εμπορι­ κές ανταλλαγές, αυτό το υποκείμενο τα έβλεπε α π ό σ κ ο π ι ά α π λ ά ε­ μπορική. Γι' αυτόν είχαν εξαλειφτεί τα διεθνιστικά, σοσιαλιστικά, φιλικά αισθήματα. Για το Μ ι κ ο γ ι ά ν η Αλβανία ήταν μια «γεωγραφική έννοια», μια χ ώ ρ α μ' έναν λ α ό χ ω ρ ί ς αξία. Π ο τ έ δεν τ ο ν ε ί χ α α κ ο ύ σ ε ι να πει κά­ τι για τ ο ν α γ ώ ν α μας, για το λ α ό μας, για τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς που κάνα­ με εμείς π α λ ε ύ ο ν τ α ς με τις μεγάλες δ υ σ χ έ ρ ε ι ε ς για τ η ν α ν ό ρ θ ω σ η της χώρας και της καταστραμμένης από τον πόλεμο οικονομίας μας. Αυτός που δεν είχε α φ ή σ ε ι χ ώ ρ α χ ω ρ ί ς να πάει, δεν είπε μια φ ο ρ ά να έρθει σ τ η ν Αλβανία. Φαίνεται η σ ο β ι ε τ ι κ ή ηγεσία στηρί­ ζονταν στη «μεγάλη οικονομική εμπειρία» αυτού του κ ο σ μ ο π ο λ ί τ η μ ε τ α π ρ ά τ η , που όπως έδειξε η ιστορία, μαζί με τον Ν ι κ ή τ α Χρου­ στσιόφ, συνωμοτούσαν ενάντια στο Στάλιν, τον οποίο είχαν απο­ φασίσει να δ ο λ ο φ ο ν ή σ ο υ ν , όπως μας το ο μ ο λ ό γ η σ ε ο ίδιος με το σ τ ό μ α τ ο υ , τ ο Φ λ ε β ά ρ η τ ο υ 1960. Έ π ε ι τ α α π ό τ ο π ρ α ξ ι κ ό π η μ α α υ ­ τοί σ υ ν δ έ θ η κ α ν με τον α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό και α ν έ λ α β α ν να κ α τ α σ τ ρ έ ψ ο υ ν σ υ θ έ μ ε λ α το μ ε γ ά λ ο έ ρ γ ο του Λένιν και του Σ τ ά λ ι ν , το σοσιαλισμό στη

Σοβιετική

Ένωση.

Έ τ σ ι όπως για τους άλ41

λους, και γ ι α τ η ν Α λ β α ν ί α , ο Μ ι κ ο γ ι ά ν ή τ α ν αυτός που α π ο φ ά σ ι ζ ε για τις β ο ή θ ε ι ε ς που χ ο ρ η γ ο ύ σ ε η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Ένωση.

Στις σ χ έ σ ε ι ς του με μας ο Μ ι κ ο γ ι ά ν ό χ ι μόνο ή τ α ν ο πιο φειδω­ λ ό ς , α λ λ ά και ο π ι ο π ρ ο σ β λ η τ ι κ ό ς . Αυτή η α ν τ ι α λ β α ν ι κ ή τ ο υ γ ρ α μ ­ μή ή τ α ν π α ν τ ο τ ε ι ν ή , και τότε π ο υ ζούσε ο Σ τ ά λ ι ν . Σ τ α α π ο μ ν η μ ο ­ νεύματα μου «Με το Στάλιν»1 έ γ ρ α ψ α για μια περίπτωση που ο Στά­ λιν, μιλώντας για τη δ ι ε θ ν ι σ τ ι κ ή βοήθεια, που θα μας χ ο ρ η γ ο ύ σ α ν οι Σοβιετικοί, με ρώτησε χαμογελώντας: —

Μα οι ίδιοι οι Α λ β α ν ο ί θα δουλέψουν άραγε»!

Αμέσως κ α τ ά λ α β α γιατί μου το είπε αυτό ο Στάλιν. Δυο - τρεις μέρες πριν, εμείς είχαμε διεξάγει μακρές σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς με το Μ ι κ ο ­ γιάν σ χ ε τ ι κ ά με την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή μας κ α τ ά σ τ α σ η και τα α ι τ ή μ α τ α για βοήθεια που είχαμε παρουσιάσει στη σοβιετική ηγεσία. Ο Μι­ κ ο γ ι ά ν ε ξ α π ό λ υ σ ε π ρ ο σ β λ η τ ι κ ά λ ό γ ι α γ ι α τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η κ α ι τις υ ­ π ο θ έ σ ε ι ς μας, και έ φ τ α σ ε σ τ ο σ η μ ε ί ο να μας πει: «Εσείς σ τ η ρ ί ζ ε τ ε την ανάπτυξη σας μόνον στις —

βοήθειες α π '

έξω!»

Ό χ ι , αυτό που λέτε δεν είναι έτσι, τον αντέκρουσα. Εμείς ερ­

γαζόμαστε μέρα κ α ι ν ύ χ τ α , ύπνος δε μας πιάνει, αλλά τέτοιες είναι οι σ υ ν θ ή κ ε ς και οι δ υ σ κ ο λ ί ε ς μας. —

Και σ υ ν έ χ ι σ α να του μιλώ για

τ η ν α κ ο ύ ρ α σ τ η και γεμάτη α υ τ α π ά ρ ν η σ η δουλειά που έκαναν σ τ η ν Α λ β α ν ί α οι εργάτες, η ε ρ γ α ζ ό μ ε ν η α γ ρ ο τ ι ά , η ν ε ο λ α ί α , οι γ υ ν α ί κ ε ς , όλος ο λαός, μικροί και μεγάλοι.

—

Μα να, — υ π α ν α χ ώ ρ η σ ε ο μ ε τ α π ρ ά τ η ς — εσείς θέλετε να ανε­

γείρετε βιομηχανία. Η β ι ο μ η χ α ν ί α είναι δύσκολο πράγμα για σας και δεν έχετε που να τη βρήτε, εκτός ζ η τ ώ ν τ α ς τη α π ' έξω, α π ό μας. Α π α σ χ ο λ ή σ τ ε τις δυνάμεις σ α ς σ τ η γ ε ω ρ γ ί α , βελτιώστε τ η ζ ω ή σ τ ο χωριό, μη περιμένετε να πετύχετε την ανάπτυξη μόνο με βιομηχα­ νία. Συνεχίσαμε να φιλονικούμε με τον αρμένη έμπορα για μακρό χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α και ό π ω ς π ά ν τ α αυτός έκλεισε τ η σ υ ζ ή τ η σ ε λέ­ γοντας μας: «εντάξει, θα τα υ π ο β ά λ ω σ τ η ν ηγεσία». Σ τ η ν πραγματι­ κ ό τ η τ α ο Σ τ ά λ ι ν έγκρινε ό λ α τα α ι τ ή μ α τ α μας και ούτε σ' αυτή τ η ν περίπτωση και ούτε άλλη φορά μας έκαμε τέτοιες π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς ό­ πως ο Μικογιάν. Π α ρ ' όλα αυτά ο Μ ι κ ο γ ι ά ν είχε χύσει το δ η λ η τ ή ­ ριο του εναντίον μας και στο Στάλιν. Με όλες τις ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς μας α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς ο Μ ι κ ο γ ι ά ν φ ά ν η ­ κε μεταπράτης. _____________________________

1. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Με το Στάλιν» (Απομνημονεύματα), «8 Νοέμβρη», Τ ί ρ α ν α , 1984, τρίτη έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή .

42

Εκδοτικό

—

Δεν έχουμε να σας δόσουμε, εσείς ζητάτε πολλές πιστώσεις.

Εμείς δε μ π ο ρ ο ύ μ ε να σας β ο η θ ή σ ο υ μ ε να ο ι κ ο δ ο μ ή σ ε τ ε το εργο­ στάσιο ρυζιού, το εργοστάσιο τσιμέντου κ.λπ. — μ α ς έ λ ε γ ε — αν και οι πιστώσεις που ζητούσαμε ήταν οι πιο ελάχιστες που μπορούσαν να γίνουν. Η μ ε τ ρ ι ο φ ρ ο σ ύ ν η και ο δισταγμός μας σ τ α α ι τ ή μ α τ α ήταν χα­ ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή σ τ ά σ η ενός φ τ ω χ ο ύ που υπέφερε, και ξέρει τι είναι ο ιδρώτας και ο κ ό π ο ς , που γνώριζε και τις τεράστιες ανάγκες της Σ ο ­ βιετικής ' Ε ν ω σ η ς , που κ ά η κ ε α π ό τον πόλεμο, και τις διεθνείς υπο­ χ ρ ε ώ σ ε ι ς της. Και για το μεγαλύτερο μέρος των ε ρ γ ο σ τ α σ ί ω ν και των ά λ λ ω ν έργων που μας δ ό θ η κ α ν με πιστώσεις και που εμείς τα οικοδομούσαμε, ο δρόμος της χ ο ρ ή γ η σ η ς είχε ανοιχτεί από τότε που ζούσε ο Στάλιν. Στα χαμένα εξηγούσαμε στο Μ ι κ ο γ ι ά ν την ά­ θ λ ι α κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς χ ώ ρ α ς μας π ο υ δεν κ λ η ρ ο ν ό μ η σ ε ούτε τ η ν πα­ ραμικρή φάμπρικα από την αστική τ ά ξ η , που ο πόλεμος την έκαμε π α ρ α ν ά λ ω μ α του πυρός, που δεν είχε ούτε ένα τ ρ α χ τ έ ρ , γ ι ' αυτό δεν ήταν σωστό να τεθούμε στην ίδια μοίρα με την Ανατολική Γερμα­ νία, με την Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α κ.λπ. Κ ά π ο ι α φορά π ι ά σ τ η κ α στα καλά με το Μικογιάν, γιατί άρχισε να με επιπλήττει επειδή οι αγελάδες μ α ς έ δ ι ν α ν 500 - 600 λ ί τ ρ α γ ά λ α τ ο χ ρ ό ν ο .

—

Γιατί τις κρατάτε — ε ί π ε — σφάξτε τες!

Αγαναχτισμένος —

του

λέω:

Ο δ ρ ό μ ο ς μας δε θα είναι ποτέ να σ φ ά ζ ο υ μ ε τα ζώα, α λ λ ά να

τα διατρέφουμε καλύτερα και να βελτιώνουμε τη ράτσα τους. Εσείς πρέπει να ξέρετε ότι και ο λαός μας υποφέρει ακόμη για ψωμί, πόσο μάλλον τα ζώα για τροφή.

—

Σε μας — ε ί π ε κ α υ χ ό μ ε ν ο ς — μια αγελάδα δίνει τόσες χιλιάδες

λίτρα γάλα.

—

Με συγχωρείτε — τ ο υ ε ί π α — εσείς είστε παλιό στέλεχος του

σοβιετικού κράτους και πρέπει να ξέρετε: τ ό σ ο γ ά λ α που δίνουν σήμερα έδιναν οι αγελάδες σας σ τ η ν περίοδο αμέσως μετά την Οχ τ ω β ρ ι α ν ή Ε π α ν ά σ τ α σ η , το

1920 ή τ ο

1924;

— Ό χ ι — ε ί π ε — τότε ή τ α ν αλλιώς τα πράγματα.

— Έ τ σ ι είναι και σε μας τώρα — τ ο υ ε ί π α — δε μπορούμε να φ τ ά σ ο υ μ ε το δ ι κ ό σας επίπεδο μέσα σε 4 - 5 χ ρ ό ν ι α μετά τ η ν απε­ λ ε υ θ έ ρ ω σ η . Τ ο σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ ο είναι ό τ ι α ρ χ ί σ α μ ε τ η δ ο υ λ ε ι ά και δι­ ψούμε γ ι α α ν ά π τ υ ξ η και π ρ ό ο δ ο . Δε μας λ ε ί π ο υ ν ούτε η επιθυμία, ούτε η θ έ λ η σ η . Να τα ζυγίσουμε όμως καλά τα πράγματα. Μετά το θ ά ν α τ ο του Σ τ ά λ ι ν οι α ν τ ι α λ β α ν ι κ έ ς α π ο χ ρ ώ σ ε ι ς στη σ τ ά σ η του έμπορα υπουργού της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς έγιναν μόνι43

μη γ ρ α μ μ ή . Α λ λ ά τ ώ ρ α α υ τ ό ς δ ε ν ήταν πτα μόνος. Το μολύβι του, συνηθισμένο να σ η μ ε ι ώ ν ε ι π ο λ λ ο ύ ς σ τ α υ ρ ο ύ ς και π ο λ λ ά «όχι» στα μέτρια α ι τ ή μ α τ ά μας, β ρ ή κ ε τ ώ ρ α τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η και τη σ υ μ π α ρ ά ­ σ τ α σ η και άλλων. Μ ί λ η σ α π α ρ α π ά ν ω για τη σ υ ν ά ν τ η σ η του Ιούνη τ ο υ 1953 μ ε τ ο Μ ά λ ε ν κ ο φ , τ ο Μ π έ ρ ι α , τ ο Μ ι κ ο γ ι ά ν κ α ι μ ε ά λ λ ο υ ς στη Μ ό σ χ α . Εκτός των άλλων, από τον τρόπο με τον οποίο συμπε­ ριφέρθηκαν με μας και χ ε ι ρ ί σ τ η κ α ν τα οικονομικά π ρ ο β λ ή μ α τ α που υ π ο β ά λ α μ ε , έ ν ν ο ι ω σ α ότι τώρα σ τ ο Κ ρ ε μ λ ί ν ο έλειπε ό χ ι μόνο το σ ώ μ α του α λ η σ μ ό ν η τ ο υ Στάλιν, α λ λ ά και η π λ α τ ι ά και ανθρώπι­ νη ψ υ χ ή του, η π ρ ο σ ε χ τ ι κ ή , η ε γ κ ά ρ δ ι α σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά του, η σ κ έ ψ η του, σκέψη επιφανούς μαρξιστή - λενινιστή. Είχα μιλήσει μόνο λίγα λεπτά για την κοινωνικό - οικονομική κατάσταση στην Αλβανία, για την πρωτοφανή κινητοποίηση στη δουλειά των εργαζόμενων μαζών, των κομμουνιστών και των στελε­ χών, όταν ο Μ ά λ ε ν κ ο φ με διέκοψε: 1 — Νού ταβάρις Ενβέρ — ε ί π ε — εσείς μας παρουσιάζετε καλή την κ α τ ά σ τ α σ η σ τ η ν Αλβανία, αλλά τα γεγονότα δεν συνηγορούν. ΓΓ. αυτό α κ ο ύ σ τ ε τις δ ι α π ι σ τ ώ σ ε ι ς μας. Και άδειασαν ένα ο λ ό κ λ η ρ ο κάρρο με παρατηρήσεις σχετικά με τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η και τις δουλειές μας. Α π ό που ε ί χ α ν πάρει ό λ α αυτά τα «στοιχεία», εμείς δεν το γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε , είναι όμως γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι ο ι υ π ε ρ β ο λ έ ς κ α ι ο ι ε ξ ο γ κ ώ σ ε ι ς τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ή τ α ν τ ό σ ο με­ γάλες που σε κ α τ ά π λ η σ σ α ν . Δυο «παρατηρήσεις» τους τ υ π ώ θ η κ α ν ιδιαίτερα στο μυαλό μου. Η πρώτη ήταν για τους κρατικούς μας μηχανισμούς.

— Ο μηχανισμός σας —είχε διαπιστώσει η σοβιετική η γ ε σ ί α — είναι τ ό σ ο διευρυμένος και δ ι ο γ κ ω μ έ ν ο ς , που ούτε ο Ρ ο κ φ έ λ ε ρ και ο Μ ό ρ γ κ α ν θα τολμούσαν να τον συντηρήσουν! Και αμέσως αφού μας έκαμαν Ρ ο κ φ έ λ ε ρ και Μ ό ρ γ κ α ν , με τη δεύτερη π α ρ α τ ή ρ η σ η μας π ή γ α ν στο άλλο άκρο: — Οι αγρότες σας δεν έχουν ψωμί να φάνε, δεν έχουν βόδια, δεν έχουν ζώα, δεν έ χ ο υ ν ούτε μια κόττα (αυτοί ξέρουν πότε και πως ε ί χ α ν μ ε τ ρ ή σ ε ι τις κόττες τ η ς Α λ β α ν ί α ς ! ) ά φ η σ ε τ α ά λ λ α είδη π ρ ώ ­ της ανάγκης. Κ α ι Ρ ο κ φ έ λ ε ρ , και επί ξ ύ λ ο υ κ ρ ε μ ά μ ε ν ο ι ! Π ώ ς ν α κ α τ α λ ά β α ι ν α αυτή τη λογική; Μα η φωνή του Μ ι κ ο γ ι ά ν δε μ' άφησε να σκεφτώ παραπέρα...

__________________________ I. Ε, λοιπόν, σύντροφε Ενβέρ (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

44

Σ α ν ά ν θ ρ ω π ο ς των α ρ ι θ μ ώ ν που ήταν. ο Μ ι κ ο γ ι ά ν μ ι λ ο ύ σ ε μ ε

ποσοστά, με αριθμούς με συγκρίσεις, με πίνακες. σε:

γοτερα

συνέχι­

— Έ χ ε τ ε ά σ χ η μ η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κατάσταση, η γ ε ω ρ γ ί α σ α ς είναι σε άθλια κ α τ ά σ τ α σ η , έχετε λιγότερα ζώα σε σ ύ γ κ ρ ι σ η με προπολε­ μικά, εισάγετε 20 τα εκατό των σ ι τ η ρ ώ ν , η κ ο λ ε χ τ ι β ο π ο ί η σ η βαδί­ ζει α ρ γ ά , η α γ ρ ο τ ι ά δ ε ν ε ί ν α ι π ε π ε ι σ μ έ ν η γ ι α τ η ν κ ο λ ε χ τ ι β ο π ο ί η σ η . Εσείς εκμεταλλεύεστε τους αγρότες. Τα δημοσιονομικά σας ζητή­ ματα π η γ α ί ν ο υ ν ά σ χ η μ α . Εσείς δεν ξέρετε να κάμετε εμπόριο - λ ο γοκοπούσε ο Αρμένης. Π α ρ ά την εκτίμηση που είχα για τους σοβιετικούς ηγέτες, δε μπόρεσα να σιωπήσω: — Χ ο ρ ο ύ ς και γ λ ε ν τ ο κ ό π ι α δεν κ ά ν ο υ μ ε — τ ο υ α π ά ν τ η σ α . — Εργαζόμαστε, ιδροκοπούμε, α λ λ ά όλα δεν φ τ ι ά χ ν ο ν τ α ι με μιας. Και σεις περάσατε α π ' αυτό το στάδιο, γι' αυτό μη το ξεχνάς.

— Ό χ ι — ε ί π ε — δεν το ξεχνώ, α λ λ ά δουλέψαμε μόνοι μας.

— Και μεις μόνοι μας δουλεύουμε — σ υ ν έ χ ι σ α — γιατί δεν υ­ π ά ρ χ ο υ ν πάροικοι στη χ ώ ρ α μας. Εμείς δε ζητιανεύουμε, αλλά σας ζητούμε διεθνιστική βοήθεια. Οι α ν τ α π α ν τ ή σ ε ι ς μου τον έκαμαν να μαλακώσει κάπως τον τό­ νο. Ωστόσο συνέχισε: — Τα σ χ έ δ ι α σας σ υ ν ε χ ώ ς δεν ε κ τ ε λ ο ύ ν τ α ι . Ας π ά ρ ο υ μ ε τ η ν οι­ κ ο δ ό μ η σ η . Εσείς κάνετε τεράστιες για τη χ ώ ρ α σ α ς ο ι κ ο δ ο μ ή σ ε ι ς , μα αυτές οι ο ι κ ο δ ο μ ή σ ε ι ς δεν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ο ύ ν τ α ι , γιατί, κατά πρώ­ το λ ό γ ο , σ α ς λείπει η ε ρ γ α τ ι κ ή δ ύ ν α μ η και δεν έχετε δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι τις κ α τ ά λ λ η λ ε ς συνθήκες, δεύτερο, γιατί έχετε δεσμευτεί σ τ η ν ανέ­ γ ε ρ σ η π ο λ λ ώ ν ε ρ γ ο σ τ α σ ί ω ν που δεν είναι α ν α γ κ α ί α . Αυτές τις οι­ κ ο δ ο μ ή σ ε ι ς τις κάνετε χ ω ρ ί ς να υπολογίσετε τις πραγματικές συν­ θήκες της Αλβανίας. Εσείς οικοδομείτε τον υδροηλεκτρικό σταθμό στο Μ α τ 1 . Ρωτάμε: Π ο ύ θα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ε τ ε την ηλεκτρική ενέρ­ γεια; Εμείς δε βλέπουμε π ο υ θα τ η ν εκμεταλλευτείτε- δεν έχετε α ν ά ­ γκη για τόση ηλεκτρική ενέργεια. Μου φάνηκε πολύ παράξενος ο συλλογισμός του και τον αντέ­ κρουσα: —

Ο υδροηλεκτρικός σταθμός στον ποταμό Ματ, όταν τελειώ-

_________________________________ 1. Πρόκειται για τον υδροηλεκτρικό σταθμό «Κάρλ Μαρξ» στον ποτα­ μό Ματ σ τ η Βόρεια Αλβανία. Η κατασκευή του περατώθηκε το Γ ε ν ά ρ η του 1958.

45

σ ε ι , θ α π α ρ ά γ ε ι π ε ρ ί π ο υ 25.000 κ ι λ ο β ά τ . Π ώ ς σ α ς φ α ί ν ε τ α ι μ ε γ ά λ η και περιττή αυτή η π ο σ ό τ η τ α ; Έ χ ε τ ε υ π ό ψ η σας, σύντροφε Μικο­ γιάν, ότι εμείς ό χ ι μ ό ν ο α π ό τώρα έχουμε α ν ά γ κ η για η λ ε κ τ ρ ι κ ή ε­ νέργεια, α λ λ ά η σ χ ε δ ι α σ μ έ ν η α ν ά π τ υ ξ η της οικονομίας μας στο μέλλον δεν μπορεί να εξασφαλισθεί χωρίς να παρθούν έγκαιρα τα μέτρα

για την

εξασφάλιση

της απαιτούμενης

η λ ε κ τ ρ ι κ ή ς ενέρ­

γειας.

— Δεν είστε ακριβείς στους προγραμματισμούς.

Ο υδροηλε­

κτρικός σταθμός σας κοστίζει πάρα πολύ και δεν έχετε τι να κάνετε το ρεύμα - συνέχισε να επιμένει εκείνος. Ε π ί σ η ς βάλατε στο σχέδιο την ανέγερση μη α ν α γ κ α ί ω ν ε ρ γ ο σ τ α σ ί ω ν όπως του χάλυβα, της ξυλουργίας, της χ α ρ τ ο π ο ι ί α ς , της υαλουργίας, του λυναριού, της αρτοποιίας κ.λπ. Τι χρειάζονται σ τ η ν Α λ β α ν ί α όλα αυτά τα εργο­ στάσια; Γιατί φτιάχνετε το διυλιστήριο;1 Έ χ ε τ ε αρκετά πετρέλαια, ή ανεγείρετε αυτό το διυλιστήριο για να στοπάρει; Κοιτάξτε καλά αυτά τα π ρ ά γ μ α τ α και τ ρ α β ή ξ τ ε τα π ε ρ ί σ σ ι α . Το ζ ή τ η μ α της γεωρ­ γίας είναι π ο λ ύ κρίσιμο, ελαττώστε λ ο ι π ό ν τις επενδύσεις στη βιο­ μ η χ α ν ί α και δυναμώστε τη γεωργία! Τ ο ν ά κ ο υ α ό τ α ν έλεγε αυτά και γ ι α μια σ τ ι γ μ ή μου φ ά ν η κ ε πως είχα μ π ρ ο σ τ ά μου ό χ ι το μέλος του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Επι­ τ ρ ο π ή ς του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής

Ένωσης

και το σοβιετικό αντιπρόεδρο της κυβέρνησης, αλλά τον Κίντριτς, τ ο ν α π ε σ τ α λ μ έ ν ο του Τ ί τ ο , που, π ρ ι ν α π ό 7 - 8 χ ρ ό ν ι α τι δεν έκαμε αυτός και οι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι του για να μας πείσουν να π α ρ α ι τ η θ ο ύ μ ε από τη βιομηχανία, να μην ανεγείρουμε κανένα βιομηχανικό έργο. «Η γεωργία, η γεωργία», επέμειναν οι άνθρωποι του Βελιγραδίου2. « Η γ ε ω ρ γ ί α , μ ό ν ο η γ ε ω ρ γ ί α » , ά κ ο υ α τ ώ ρ α , τ ο 1953, ν α μ ε σ υ μ β ο υ ­ λεύουν και στη

Μόσχα...

Ό λ η αυτή η συνάντηση, που άρχισε για την εξέταση των οικο­ νομικών μας προβλημάτων, μ' αυτό το πνεύμα συνεχίστηκε ως το τέλος. Μερικές μέρες α ρ γ ό τ ε ρ α καθήσαμε πάλι με το Μ ι κ ο γ ι ά ν και με κάνα δύο άλλους σοβιετικούς υ π ά λ λ η λ ο υ ς και «εξετάσαμε» ξανά τα οικονομικά προβλήματα. Εμείς, βλέποντας την κακή προδιάθεση

_______________________________ 1. Πρόκειται για το εργοστάσιο επεξεργασίας πετρελαίου, που ανεγεί­ ρονταν τότε σ τ ο Τ σ ε ρ ί κ .

2. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Οι τιτοϊκοί» ( Ι σ τ ο ρ ι κ έ ς σημειώσεις), Ε κ δ ό σ ε ι ς « Π Ο Ρ Ε Ι Α » Α θ ή ν α 1983, σελ. 189 - 216, 264- 269.

46

των φίλων, αφαιρέσαμε π ο λ λ ά από τα αιτήματα μας. Π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ή ­ καμε σε μερικά πιο α ν α γ κ α ί α π ρ ά γ μ α τ α και, α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από τις «συμβουλές» τους, π ά τ η σ α π ό δ ι και μ π ό ρ ε σ α να ε ξ α σ φ α λ ί σ ω μια μικρή πίστωση για τη βιομηχανία, προπαντός για τα πετρέλαια και τα ορυχεία. Δεν ξεχνώ τη στιγμή όταν συναντηθήκαμε με το Μ ά λ ε ν κ ο φ και το Μικογιάν για την τελική —

συζήτηση.

Σ ύ μ φ ω ν α με τις σ υ μ β ο υ λ έ ς σας — τ ο υ ς ε ί π α — σ υ ζ ή τ η σ α με

τους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς και από τα π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α α ι τ ή μ α τ α α π ο φ α σ ί σ α μ ε να αναβάλουμε για το επόμενο πεντάχρονο τα εργοστάσια χαρτο­ ποιίας υαλουργίας, το χαλυβουργείο, το αρτοποιείο.

—

Πράβιλνο!-

είπε

ο

Μάλενκοφ,

ενώ

ο

Μικογιάν

γρήγορα -

γ ρ ή γ ο ρ α με το χ ο ν τ ρ ό μολύβι του έβαζε σ τ α υ ρ ό σ τ ο ν κ α τ ά λ ο γ ο .

—

Να αναβάλουμε την ανέγερση του υδροηλεκτρικού σταθμού

του Ματ μέχρι το —

Πράβιλνο!-

έβαλε

σταυρό.

—

1957.

επανέλαβε

ο Μάλενκοφ και ο

Μικογιάν «φαπ!»

Να αφαιρέσουμε από το σχέδιο την οικοδόμηση της σιδηρο­

δρομικής γραμμής, την εγκατάσταση ασφάλτου... «Πράβιλνο!

Πράβιλνο...

Να, έτσι έληξε αυτή η —

συνάντηση.

Ελάτε πάλι! — μ α ς είπε ό τ α ν χ ω ρ ι σ τ ή κ α μ ε — . Μ ε λ ε τ ή σ τ ε κα­

λά τα πράγματα και γράψτε μας! Ε υ χ α ρ ι σ τ ή σ α μ ε τους φ ί λ ο υ ς και για ό σ α μας δ ό σ α ν ε , και επι­ στρέψαμε

στην

Αλβανία.

Ί σ ω ς είναι λ ί γ ο ν α ο ν ο μ ά σ ε ι ς ό χ ι κ α λ έ ς τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς α π ' αυ­ τό το ταξίδι στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , ω σ τ ό σ ο εμείς ε ξ α κ ο λ ο υ θ ή σ α ­

με να διατηρούμε τα αισθήματα φιλίας και αγάπης για τη μεγάλη χ ώ ρ α των Σοβιέτ, για τ η ν πατρίδα του Λένιν και του Στάλιν. Τ ι ς πράξεις και τις χειρονομίες τους, που μας έκαναν ά σ χ η μ η εντύπω­ σ η , τις δ ι α τ η ρ ο ύ σ α μ ε ενδόμυχα, σ υ ζ η τ ο ύ σ α μ ε με α ν η σ υ χ ί α αναμε­ ταξύ μας, όμως από καρδιάς δεν επιθυμούσαμε να π ά ρ ο υ ν οι δου­ λειές εκεί ε σ φ α λ μ έ ν η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Λέγαμε ο ένας σ τ ο ν ά λ λ ο ότι οι σοβιετικοί

σύντροφοι έχουν οι ίδιοι μεγάλες οικονομικές δυσχέ­

ρειες στη χ ώ ρ α τους, ο χ α μ ό ς του Σ τ ά λ ι ν χ ω ρ ί ς ά λ λ ο τους α π ο π ρ ο ­ σ α ν α τ ό λ ι σ ε κάπως, δεν είναι και τ ό σ ο εύκολο ό σ ο να π ά ρ ο υ ν πλέ­ ρια στα χ έ ρ ι α τους τη διεύθυνση και ελπίζαμε και ευχόμασταν ώστε αυτά να ήταν παροδικά φαινόμενα, που με το πέρασμα του χ ρ ό ν ο υ θα ξεπερνιόνταν.

47

Ό μ ω ς , ύ σ τ ε ρ α α π ό λ ί γ ο υ ς μ ή ν ε ς είχαμε π ά λ ι α π ' αυτούς κάτι μη α ρ ε σ τ ό και μη συνεπές. Σ τ ι ς 2 2 Δ ε κ έ μ β ρ η τ ο υ 1953 α π ε υ θ ύ ν α μ ε σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο ­ πή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς μακρά επιστολή σ τ η ν οποία, αφού μιλούσαμε για τα μέτρα που είχαμε πά­ ρει σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ ο δ υ ν ά μ ω μ α τ η ς λ α ϊ κ ή ς ε ξ ο υ σ ί α ς , τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή μας α ν ά π τ υ ξ η , τ η β ε λ τ ί ω σ η τ η ς ζ ω ή ς σ τ ο χ ω ρ ι ό και τ η ν π ρ ό ο δ ο τ η ς γεωργίας, τους παρουσιάζαμε και μια σειρά π ρ ο β λ ή μ α τ α για συζή­ τ η σ η και μερικά μέτρια α ι τ ή μ α τ α για βοήθειες και πιστώσεις για το ερχόμενο πεντάχρονο σχέδιο. Τ η ν επιστολή αυτή την είχαμε συ­ ντάξει σ ύ μ φ ω ν α με τις π α ρ α γ γ ε λ ί ε ς τους, σ τ η ρ ι ζ ό μ ε ν ο ι σε μ ι α πλα­ τ ε ι ά μ ε λ έ τ η , π ο υ ε ί χ α μ ε κάνει επί μ ή ν ε ς κ α τ ά σ ε ι ρ ά και ή μ α σ τ α ν της γ ν ώ μ η ς ότι π ε ρ ι ε ί χ ε εντελώς β α σ ι σ μ έ ν α και α κ ρ ι β ή α ι τ ή μ α τ α . Τ η ς ίδιας γνώμης ή τ α ν και εκείνοι οι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί ειδικοί και σύμβουλοι που είχαν έρθει στη χ ώ ρ α μας στα π λ α ί σ ι α της βοήθειας και της συνεργασίας μεταξύ των δύο χ ω ρ ώ ν . Δεν π έ ρ α σ α ν 5 - 6 μέρες από τότε που οτείλαμε στη Μ ό σ χ α την επιρτολή μας, όταν ήρθε στα Τ ί ρ α ν α η α π ά ν τ η σ η της Κεντρικής Ε­ πιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς . Ό λ ο , ό λ ο 15 ως 20 σειρές γ ρ ά μ μ α . «Δεν απεικονίζετε κ α λ ά τ η ν κα­ τ ά σ τ α σ η » , «είδατε το π ρ ό β λ η μ α βιαστικά», «δεν εμβαθύνετε», «δεν έχουν παρθεί τα απαιτούμενα μέτρα από μέρους σας», «προετοιμα­ στείτε κ α λ ύ τ ε ρ α και ξ α ν α γ ρ ά ψ τ ε μας». Αυτό ή τ α ν ό λ ο τ ο π ε ρ ι ε χ ό ­ μενο σ' εκείνες τις λίγες σειρές, που υ π ό γ ρ α φ ε η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο ­ π ή του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς . Δεν ή ­ ταν δυνατό να μη μας θίξει ο π ε ρ ι φ ρ ο ν η τ ι κ ό ς και π ρ ο σ β λ η τ ι κ ό ς τό­ νος

της

νέας

σοβιετικής

ηγεσίας,

δεν

ήταν

δυνατό

να

μην

αναρωτηθούμε με έ κ π λ η ξ η : «Από πού γνωρίζουν αυτοί στη Μ ό σ χ α αν εμείς έχουμε καθρεφτίσει σ ω σ τ ά ή ε σ φ α λ μ έ ν α τα π ρ ο β λ ή μ α τ α μας, ό τ α ν , όχι αυτοί, α λ λ ά εμείς ζούμε και ε ρ γ α ζ ό μ α σ τ ε σ τ η ν Α λ β α ­ νία;!». Οι προηγούμενες όμως συναντήσεις, ιδιαίτερα με το Μικογιάν, μας είχαν δείξει τώρα πια πως έπρεπε να πράξουμε ώστε η επιστολή μας να γίνει α ρ ε σ τ ή στους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς : βάλαμε ψαλίδι σε π ο λ λ ά από τα αιτήματα που παρουσιάζαμε, αφαιρέσαμε από το προσεχές σ χ έ δ ι ο ένα μέρος από τις προβλέψεις και π ρ ο τ ά σ ε ι ς μας, ιδιαίτερα σ τ ο ν τ ο μ έ α της β ι ο μ η χ α ν ί α ς και σ τ ε ί λ α μ ε και τη δεύτερη «ανασυ­ νταγμένη», ή καλύτερα κουτσουρεμένη ε π ι σ τ ο λ ή . Δεν είχαμε λαθέ­ ψει: Μ α ς ε ι δ ο π ο ί η σ α ν ότι μας π ε ρ ι μ έ ν ο υ ν σ τ η Μ ό σ χ α «για δ ι α β ο υ ­ λεύσεις και γ ι α να μας β ο η θ ή σ ο υ ν » .

48

Τ η ν πρώτη σ υ ν ά ν τ η σ η με τους σοβιετικούς ηγέτες την κάναμε σ τ ι ς 8 Ι ο ύ ν η τ ο υ 1954. Ή τ α ν α κ ρ ι β ώ ς ε κ ε ί ν η η σ υ ν ά ν τ η σ η ό π ο υ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , επειδή ήταν ακόμα «ένας κ α κ ό ς αλβανός», όπως μας είπε, δε θ έ λ η σ ε να μ ι λ ή σ ε ι για τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά μας π ρ ο β λ ή μ α τ α , αλ­ λά μας έκαμε α γ ό ρ ε υ σ η σ χ ε τ ι κ ά με το ρόλο του πρώτου γραμματέα και του π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ο ύ . Π α ρ ' ό λ α αυτά, στο τέλος της αγόρευσης του, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μας μίλησε τάχα γενικά, τάχα σε μορφή

π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ώ ν και

σ υ μ β ο υ λ ώ ν και γ ι α τ α ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α , π ρ ο π α ν τ ό ς γ ι α τ η γραμμή που έπρεπε να α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ μ ε στην ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή μας πολι­ τική.

—

Στην ανάπτυξη της οικονομίας σας — ε ί π ε — προσέξτε να

κάνετε λογαριασμό. Να, λόγου χ ά ρ η , ας πάρουμε τα πετρέλαια. Σας συμφέρει μήπως να επενδύετε τ ό σ ο π ο λ λ ά για τα πετρέλαια;! - ρώ­ τησε. Κ α τ ά λ α β α α μ έ σ ω ς που είχε τ ο λ ό γ ο . Π α ρ ά τις « π α ρ α γ γ ε λ ί ε ς » που μας είχαν δόσει π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α να παραιτηθούμε α π ό την έρευνα και ε ξ ό ρ υ ξ η π ε τ ρ ε λ α ί ω ν σ τ η ν Α λ β α ν ί α , εμείς και σ τ η δ ε ύ τ ε ρ η επι­ σ τ ο λ ή που τους στείλαμε, π α τ ή σ α μ ε πόδι ξανά στις απόψεις μας και ζ η τ ή σ α μ ε ν α μας β ο η θ ή σ ο υ ν σ ' αυτό τ ο ν τομέα. Κ α ι τώρα, α ­ φού ρώτησε, βρήκα την ευκαιρία να εκθέσω άλλη μια φορά τη γνώ­ μη μας.

—

Ό π ω ς είστε σε γ ν ώ σ η και α π ό την ε π ι σ τ ο λ ή που σας στείλα­

με — τ ο υ ς ε ί π α — η Κ υ β έ ρ ν η σ η και η Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή του Κόμ­ ματος μας, βρισκόμενες μ π ρ ο σ τ ά σ' ένα μεγάλο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό και πο­ λιτικό π ρ ό β λ η μ α , κ α τ έ λ η ξ α ν σ τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι πρέπει με κάθε τ ρ ό π ο ν α σ υ ν ε χ ί σ ο υ μ ε τ η ν ε ξ ό ρ υ ξ η και τις έ ρ ε υ ν ε ς σ τ α π ε τ ρ έ λ α ι α , α ν και α υ τ ό είναι β α ρ ύ φ ο ρ τ ί ο γ ι α τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α μας και θ α σ υ ν ε χ ί ­ σει να είναι τέτοιο για ο ρ ι σ μ έ ν ο χ ρ ό ν ο , σε π ε ρ ί π τ ω σ η που δεν αυ­ ξ η θ ε ί η ε ξ ό ρ υ ξ η π ε τ ρ ε λ α ί ω ν . Π ρ έ π ε ι να ε ξ α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ μ ε τις έρευ­ νες και τ η ν εξόρυξη πετρελαίων — σ υ ν έ χ ι σ α — γιατί είναι ύλη με μ ε γ ά λ η σ τ ρ α τ η γ ι κ ή και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή σ η μ α σ ί α γ ι α τ η χ ώ ρ α και τ ο σ τ ρ α τ ό π ε δ ο μας. Οι τωρινές γ ε ω τ ρ ή σ ε ι ς α ν α ζ ή τ η σ η ς και εκμετάλ­ λευσης είναι τελείως ανεπαρκείς. Η εξόρυξη α π ό τα υ π ά ρ χ ο ν τ α σε εκμετάλλευση π η γ ά δ ι α ελαττώνεται συνεχώς και αυτό φέρνει όχι μόνο υ π ο λ ο γ ί σ ι μ α ελείμματα σ τ η ν π α ρ α γ ω γ ή και βαρύνει την οικο­ νομία μας, α λ λ ά προκαλεί και μεγάλες διακυμάνσεις στο διάγραμ­ μα των εξαγωγών μας.

— σε

ο

Είστε σ ί γ ο υ ρ ο ι ότι το υ π έ δ α φ ο ς σας έχει π ε τ ρ έ λ α ι ο ; - ρώτη­ Χρουστσιόφ.

49

—

Ε π ι τ ρ έ ψ τ ε μου να σ α ς πω ότι η α π ο σ τ ο λ ή γ ε ω λ ο γ ι κ ώ ν μελε­

τ ώ ν γ ι α τ α π ε τ ρ έ λ α ι α , π ο υ δ ι ε υ θ ύ ν ε τ α ι α π ό σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς ε ι δ ι κ ο ύ ς και π ο υ σ υ ν ε χ ί ζ ε ι τ ι ς ε ρ γ α σ ί ε ς α π ό τ ο 1950, ε ί ν α ι α ι σ ι ό δ ο ξ η σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ η ν ύ π α ρ ξ η π ε τ ρ ε λ α ί ω ν σε π ο λ λ ά σ η μ ε ί α της χ ώ ρ α ς μας, εκτός από τα υ π ά ρ χ ο ν τ α πετρελαιοφόρα πεδία. Ό μ ω ς η διαπίστωση των νέων α π ο θ ε μ ά τ ω ν , τ ό σ ο σ τ α υ π ά ρ χ ο ν τ α π ε τ ρ ε λ α ι ο φ ό ρ α π ε δ ί α , ό σ ο και στα νέα απαιτεί επενδύσεις. Σ' αυτό τον τομέα έχουμε κάνει μεγά­ λες δ α π ά ν ε ς , ο ι κ ο δ ο μ ο ύ μ ε τ ο δ ι υ λ ι σ τ ή ρ ι ο , έ χ ο υ μ ε εκεί τ ο πιο μ α χ η ­ τ ι κ ό μ έ ρ ο ς τ η ς ε ρ γ α τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς , έ χ ο υ μ ε κ α τ α ρ τ ί σ ε ι σ τ ε λ έ χ η πετρελαιοεργατών. Σ' ό λ ο αυτό το προτσές, συνέχισα, δεν μπορεί να μ η ν α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ε ι λ ι κ ρ ι ν ά π ο λ λ έ ς ελείψεις και αδυναμίες μας σ τ η δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η της δουλειάς. Π ρ ο σ π α θ ο ύ μ ε μ' όλες μας τις δυνά­ μεις να τις εξαλείψουμε.

Εδώ όμως εξακολουθούμε να βαδίζουμε

χωρίς σιγουριά για τα αποθέματα πετρελαίου. Τα γνωστά μέχρι σή­ μ ε ρ α α π ο θ έ μ α τ α είναι ε λ ά χ ι σ τ α και η ε ξ ό ρ υ ξ η τους μ π ο ρ ε ί να εξα­ ν τ λ η θ ε ί μέσα σ ε π ε ρ ί ο δ ο 2 - 3 χ ρ ό ν ω ν εάν δεν εντείνουμε τις έρευ­ νες.

—

Αυτό

δεν

πρέπει

να

σας

ανησυχεί

—επέμβηκε

ο

Χρου­

σ τ σ ι ό φ — πετρέλαια έχουμε εμείς ά φ θ ο ν α και σας δίνουμε.

—

Μ α , του α π ά ν τ η σ α , εμείς ε ί μ α σ τ α ν υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι να εισά­

γ ο υ μ ε κ α τ ά τ α 1948 - 1953 ε π ε ξ ε ρ γ α σ μ έ ν α π ε τ ρ έ λ α ι α , κ α ι λ ι π α ν τ ι κ ά έλαια που ανέρχονται σε εκατομμύρια ρούβλια. Εσείς όμως κατα­ λαβαίνετε ότι αυτό για μας ή τ α ν και μένει π ο λ ύ μεγάλο φ ο ρ τ ί ο και φ α ν τ α σ τ ε ί τ ε π ό σ α κ ο ν δ ύ λ ι α θ α α π ο δ ε σ μ ε ύ ο ν τ α ν α ν β ρ ο ύ μ ε κ α ι εκ­ μεταλλευτούμε τα πετρέλαια που υ π ά ρ χ ο υ ν στο υπέδαφος μας.

—

Εκτός α π ' αυτούς τους τόσο σημαντικούς λόγους, συνέχισα,

σ τ η ν α ν α γ κ α ι ό τ η τ α της υ π ό θ ε σ η ς των π ε τ ρ ε λ α ί ω ν π ρ ο σ τ ί θ ε τ α ι και ένας άλλος σοβαρός λόγος: σε περίπτωση κινδύνου για τη χ ώ ρ α μας και ό τ α ν δεν υ π ά ρ χ ε ι π ρ α χ τ ι κ ά η δ υ ν α τ ό τ η τ α να μας εφοδιά­ σουν οι φίλοι με καύσιμα, θα βρεθούμε χωρίς σταγόνα πετρελαίου, τότε το παν θα παραλύσει στη χώρα μας. Π α ί ρ ν ο ν τ α ς υ π ό ψ η όλες αυτές τις συνθήκες — ε ί π α σ τ ο ν Χρου­ σ τ σ ι ό φ — αποφασίσαμε να συνεχίσουμε το έργο για την εξόρυξη πετρελαίων και για έρευνες. Ό μ ω ς γ ι ' αυτό μας χρειάζεται η βοή­ θεια σ α ς . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε δ ο σ μ έ ν α τ ω ν σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν και α λ β α ν ώ ν ειδι­ κών, αν εμείς συνεχίσουμε τ η ν εκμετάλλευση και κάνουμε έρευνες μ' αυτά τα μέσα που διαθέτουμε σ ή μ ε ρ α και σ' αυτά τα σημεία που έχουμε εκείνα τα λίγα αποθέματα, δε μπορεί να βαδίσουμε περισσό­ τερο α π ό δύο τρία χ ρ ό ν ι α . Έ π ε ι τ α α π ' αυτή την π ε ρ ί ο δ ο θ α βρε­ θούμε ξανά μπροστά σε πολύ μεγάλες δυσκολίες.

50

Γ ι ' αυτό, με βάση, μια τέτοια κ α τ ά σ τ α σ η , π α ρ α κ α λ ο ύ μ ε τη σο­ βιετική κυβέρνηση να μελετήσει το αίτημα μας για τη χ ο ρ ή γ η σ η μιας πίστωσης στον τομέα των πετρελαίων για τα επόμενα τρία χ ρ ό ν ι α . Θ έ λ ω να π ρ ο σ θ έ σ ω ότι τα μ η χ α ν ή μ α τ α που διαθέτουμε κι αυτά που θά πάρουμε θα τα εκμεταλλευτούμε με στελέχη της χώρας μας καθώς και με ένα π ο λ ύ μ ι κ ρ ό α ρ ι θ μ ό σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν μ η χ α ν ι κ ώ ν .

—

Καλά, καλά — ε ί π ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — αλλά η υπόθεση είναι

ότι οι λ ο γ α ρ ι α σ μ ο ί πρέπει να γ ί ν ο ν τ α ι κ α λ ά , με το μ ο λ ύ β ι σ τ ο χ έ ρ ι και να π ρ ο σ ε χ τ ε ί το όφελος. Εγώ ξέρω πως τα πετρέλαια σας δεν τα προτιμούν, έ χ ο υ ν πολλές άλλες ύλες, π ρ ο π α ν τ ό ς ά σ φ α λ τ ο και υ ψ η ­ λό π ο σ ο σ τ ό θείου και ό τ α ν γίνεται η ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α το σ υ μ φ έ ρ ο είναι α κ ό μ α λ ι γ ό τ ε ρ ο . Ν α σας δ ώ σ ω ένα π α ρ ά δ ε ι γ μ α α π ό τ α π ε τ ρ έ λ α ι α μας σ τ ο Μ π α κ ο ύ . Εμείς έχουμε επενδύσει εκεί δ ι σ ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α ρού­ βλια. Για την εξόρυξη των πετρελαίων στο Μ π α κ ο ύ , ο Μπέρια ζη­ τούσε συνεχώς από τον Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς μεγάλα ποσά για ε­ πενδύσεις, επειδή ο Στάλιν, που είχε εργαστεί πριν στο Μ π α κ ο ύ , ή­ ξερε ότι εκεί υ π ά ρ χ ο υ ν π ε τ ρ έ λ α ι α . Ό μ ω ς , α π ό τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς πε­ τ ρ ε λ α ί ω ν σ ε ά λ λ α μ έ ρ η της π α τ ρ ί δ α ς μας και α π ό τις α ν α λ ύ σ ε ι ς που κάναμε, προκύπτει ότι δε συμφέρει η α ξ ι ο π ο ί η σ η των πετρελαίων του Μπακού. Αφού μου έκαμε μια καλή διάλεξη με αριθμούς σχετικά με το « ε π ι κ ε ρ δ έ ς » , και τ ο «μη

επικερδές» της εξόρυξης πετρελαίων με

σ κ ο π ό « ν α μ η σ φ ά λ ω » , κ α ι ε γ ώ ό π ω ς ο Σ τ ά λ ι ν (!), ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ α ­ ποκάλυψε την ουσία της —

συζήτησης:

Συνεπώς, για τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α πρέπει τ ό σ ο εμείς ό σ ο

και εσείς, να κάνουμε καλά τους λ ο γ α ρ ι α σ μ ο ύ ς με το μολύβι και, σε περίπτωση, που στη χώρα σας υπάρχουν συμφερτικές πετρελαιο­ φόρες πηγές, πάει καλά, σας δίνουμε πιστώσεις. Ό μ ω ς , κάνοντας έτσι τους λ ο γ α ρ ι α σ μ ο ύ ς , π ρ ο κ ύ π τ ε ι ότι συμφέρει καλύτερα να σας δόσουμε εμείς πετρέλαια α π ό τα δικά μας...

—

Π α ν τ ο ύ π ρ έ π ε ι να β λ έ π ο υ μ ε τη σ υ μ φ ε ρ τ ι κ ό τ η τ α - σ υ ν έ χ ι σ ε ο

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Ας πάρουμε τη β ι ο μ η χ α ν ί α . Και εγώ είμαι της ίδιας γνώμης με σας να έχει η Α λ β α ν ί α τη β ι ο μ η χ α ν ί α της. Μα τι βιομη­ χ α ν ί α ; Ν ο μ ί ζ ω ότι πρέπει να αναπτύξετε την ε π ι σ ι τ ι σ τ ι κ ή β ι ο μ η χ α ­ νία, όπως τη β ι ο μ η χ α ν ί α κονσερβών, επεξεργασίας ψαριού, φρού­ των, ελαίων κ.λπ. Εσείς θέλετε να αναπτύξετε και τη βαριά βιομη­ χ α ν ί α . Αυτό πρέπει να εξεταστεί καλά, - είπε και, αφού ανάφερε πως μπορεί να ανεγείρουμε κανένα μ η χ α ν ο υ ρ γ ε ί ο επισκευών για τα ανταλλακτικά, πρόσθεσε: —

Ό σ ο για τη βιομηχανία επεξεργασίας ορυκτών, την παρα51

γ ω γ ή μετάλλων αυτό για σας δεν είναι συμφερτικό. Μ έ τ α λ λ α έχου­ με εμείς και σας δίνουμε ό σ α θέλετε. Τ η ν π α ρ α γ ω γ ή μιας μέρας να σ α ς δώσουμε, εσείς ι κ α ν ο π ο ι ε ί τ ε τις α ν ά γ κ ε ς ό λ η ς της χ ρ ο ν ι ά ς . Το ίδιο και σ τ η γεωργία. Εσείς, — σ υ ν έ χ ι σ ε — , πρέπει ν' ανα­ πτύξετε εκείνες τις κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι ε ς , που ε υ δ ο κ ι μ ο ύ ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο και π ο υ είναι πιο συμφερτικές. Και εμείς είχαμε λ ά θ η σ' αυτή τ η ν κα­ τεύθυνση, όπως, λόγου χ ά ρ η , στη Γεωργία. Εμείς είχαμε πάρει α­ π ό φ α σ η να σ π έ ρ ν ο ν τ α ι εκεί σ ι τ η ρ ά , ενώ σ τ η ν Ο υ κ ρ α ν ί α να καλ­ λιεργείται

βαμπάκι κ.λπ.

Οι υπολογισμοί όμως δ ε ί χ ν ο υ ν ότι στη

Γ ε ω ρ γ ί α πρέπει να α ν α π τ υ χ θ ο ύ ν τα ε σ π ε ρ ι δ ο ε ι δ ή , η α μ π ε λ ο υ ρ γ ί α , η ο π ω ρ ο κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α κ.λπ., σ τ η ν Ο υ κ ρ α ν ί α πρέπει να α ν α π τ υ χ θ ο ύ ν τα σ ι τ η ρ ά . Εμείς π ή ρ α μ ε τώρα άλλες α π ο φ ά σ ε ι ς και α φ α ι ρ έ σ α μ ε αυτές τις καλλιέργειες που δεν ευδοκιμούν τ ό σ ο από τη Γ ε ω ρ γ ί α ό σ ο και α π ό τις ά λ λ ε ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς . Τ ο ίδιο και σ τ η ν Α λ β α ν ί α πρέπει ν α διαδοθούν εκείνες

οι

καλλιέργειες

που

ευδοκιμούν περισσότερο

και δίνουν μεγαλύτερη π α ρ α γ ω γ ή , όπως το βαμπάκι, τα εσπεριδοει­ δ ή , τα ελαιόδεντρα κ.λπ. Έ τ σ ι η Α λ β α ν ί α θα γίνει ένα ω ρ α ί ο περι­ βόλι και θα ι κ α ν ο π ο ι ο ύ μ ε και τις α ν ά γ κ ε ς ο ένας του ά λ λ ο υ .

—

Γ ι α τη χ ώ ρ α μας, του είπα, μια α π ό τις β α σ ι κ ώ τ ε ρ ε ς κατευ­

θύνσεις ανάπτυξης της γεωργίας είναι η αύξηση των σιτηρών. Τα σ ι τ η ρ ά ή τ α ν π ά ν τ α και μένουν μ ε γ ά λ ο π ρ ό β λ η μ α για μας.

—

Για την καλλιέργεια σιτηρών μην ανησυχείτε, - επενέβηκε

αμέσως ο Χρουστσιόφ. Σ ι τ η ρ ά μπορούμε να σας δόσουμε εμείς ό σ α θέλετε· μια μέρα υ π ε ρ ε κ τ έ λ ε σ η ς του σ χ ε δ ί ο υ σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Ένω­

ση επαρκεί να ζήσει τρία χ ρ ό ν ι α η Αλβανία. Εμείς — σ υ ν έ χ ι σ ε — βαδίζουμε με γ ο ρ γ ά β ή μ α τ α σ τ η γεωργία. Ν α , να σας δ ι α β ά σ ω μερι­ κά σ τ α τ ι σ τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α σ χ ε τ ι κ ά με τ η ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η σ η του σχε­ δίου μας στις ανοιξιάτικες σπορές: Οι σ π ο ρ έ ς π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή θ η κ α ν τόσο τα εκατό, σπάρθηκαν τόσα εκατομμύρια εκτάρια περισσότερο από την περασμένη χρονιά· τόσα εκατομμύρια εκτάρια πάνω από το σχέδιο... - και σ υ ν έ χ ι σ ε να μας φ ο υ σ κ ώ ν ε ι με αριθμούς, που τους έλεγε γ ρ ή γ ο ρ α , τον ένα π ί σ ω α π ό τον ά λ λ ο για να μας δόσει να κα­ ταλάβουμε ότι πρόκειται ό χ ι γ ι α έναν όπως όπως η γ έ τ η , α λ λ ά για ηγέτη που έπαιζε στα δάχτυλα την κατάσταση. Ό σ ο για τους αριθμούς δεν υ π ή ρ χ ε λόγος ν α α μ φ ι σ β η τ ή σ ο υ μ ε τ η ν α κ ρ ί β ε ι α τους, γ ι ' αυτό χ α ι ρ ό μ α σ τ α ν και ε υ χ ό μ α σ τ α ν ν α βαδί­ ζει ό σ ο π ι ο μ π ρ ο σ τ ά η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Ένωση.

Ό μ ω ς σ χ ε τ ι κ ά με τις

γνώμες και τους « π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ο ύ ς » που μας έδοσε για την ο ι κ ο νομία μας, δεν ήμασταν καθόλου σύμφωνοι με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Δε θέλω ν α π ω ότι α π ό τ η ν π ρ ώ τ η αυτή ε π ί σ η μ η σ υ ν ά ν τ η σ η μ ' αυτόν, 52

τ ο ν Ι ο ύ ν η τ ο υ 1954, μ π ο ρ έ σ α μ ε ν α α ν τ ι λ η φ τ ο ύ μ ε π ω ς ε ί χ α μ ε μ π ρ ο ­ στά μας τ ο μελλοντικό ηγέτη του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ρεβιζιονισμού. Ό χ ι , αυτό θα το συνειδητοποιούσαμε αργότερα, α λ λ ά σ' αυτή τη συνά­ ν τ η σ η π α ρ α τ η ρ ή σ α μ ε ότι οι γνώμες του τ ό σ ο για τα πετρέλαια, ό σ ο και για τον π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό της β ι ο μ η χ α ν ί α ς και γεωργίας στη χ ώ ρ α μας, δεν ή τ α ν σωστές, δεν ανταποκρίνονταν ούτε στις α­ νάγκες της χ ώ ρ α ς μας και ούτε σ υ ν τ α υ τ ί ζ ο ν τ α ν με τις βασικές αρ­ χ έ ς της ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ σε μια χ ώ ρ α , ούτε και με τα δ ι δ ά γ μ α τ α και τ η ν εμπειρία του Λένιν και του Σ τ ά λ ι ν . Γι' αυτό α π ο ­ φ α σ ί σ α μ ε να α ν τ ι τ α χ τ ο ύ μ ε και να υ π ε ρ α σ π ί σ ο υ μ ε τις α π ό ψ ε ι ς μας. Ό μ ω ς ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν ά φ η σ ε περιθώριο για σ υ ζ ή τ η σ η σ' αυτή τη συνάντηση.

— Έ κ φ ρ α σ α αυτές τις γνώμες — κ α τ έ λ η ξ ε — γ ι α να τις έχετε υ­ πόψη σας.

Ό σ ο για τη σ υ ζ ή τ η σ η των συγκεκριμένων ζητημάτων

που εκθέσατε εδώ, σχετικά με την ανάπτυξη της οικονομίας σας, ε­ μείς α π ό μέρους μας κ α θ ο ρ ί σ α μ ε μια ομάδα σ υ ν τ ρ ό φ ω ν με επικεφα­ λ ή ς το Μ ι κ ο γ ι ά ν . Σ τ ο τέλος σ υ ν α ν τ ι ό μ α σ τ ε πάλι μαζί και α π ο φ α σ ί ­ ζουμε. Κάμποσες μέρες συνέχεια φαγωθήκαμε ά σ χ η μ α με το Μικογιάν, ο οποίος κρατούσε τώρα στα χ έ ρ ι α του το μεγάλο ψαλίδι. Για να απορίψει τα λιγοστά, μα α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ά αιτήματα μας για τ η ν ανά­ πτυξη της βιομηχανίας αυτός και οι σύντροφοί του, όπως συνήθως, επαναλάβαιναν το ίδιο βιολί.

—

Τι σ α ς χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι η β ι ο μ η χ α ν ί α - μας έ λ ε γ α ν . Δε β λ έ π ε τ ε σε

ποια κ α τ ά σ τ α σ η έχετε το χωριό; Φ υ σ ι κ ά εμείς ξέραμε π ο λ ύ κ α λ ύ τ ε ρ α α π ' αυτούς τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η του χ ω ρ ι ο ύ μας, γνωρίζαμε την κ λ η ρ ο ν ο μ η μ έ ν η από το παρελθόν καθυστέρηση της γεωργίας και ακριβώς γιατί τα ξέραμε καλά αυτά, είχαμε αφιερώσει ιδιαίτερη π ρ ο σ ο χ ή και ενδιαφέρο σ τ η ν π ρ ό ο δ ο της γεωργίας, στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου στο χ ω ρ ι ό . Είχαμε κάνει και συνεχίζαμε να κάνουμε πολύ μεγάλες, για τις δυνατότητες μ α ς , ε π ε ν δ ύ σ ε ι ς γ ι α γ ε ω β ε λ τ ι ώ σ ε ι ς , ά ρ δ ε υ σ η , ξ ε χ ε ρ σ ώ σ ε ι ς κ . λ π . Εί­ χ α μ ε ε φ ο δ ι ά σ ε ι τ η ν α γ ρ ο τ ι ά με δ ι α λ ε χ τ ο ύ ς σ π ό ρ ο υ ς και γ ε ω ρ γ ι κ έ ς μηχανές, είχαμε ιδρύσει κρατικές γεωργικές επιχειρήσεις, είχαμε π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι κ α λ ά στην κ ο λ ε χ τ ι β ο π ο ί η σ η , συνεχώς παίρναμε διευκ ο λ υ ν τ ι κ ά και ε ν θ α ρ ρ υ ν τ ι κ ά μέτρα γ ι α τ η ν α ύ ξ η σ η της γ ε ω ρ γ ι κ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου στο χ ω ρ ι ό κ.λπ. Ό μ ω ς δια μιας δεν μπορεί να επιτευχθεί καθετί. Ε π ι π λ έ ο ν γνωρίζα­ με καλά τη μαρξιστική - λενινιστική αλήθεια και διαπιστώναμε α π ό την καθημερινή

πραχτική

ότι με κανέναν τ ρ ό π ο δεν μπορεί να

προοδεύσει η γεωργία χωρίς την ανάπτυξη της βιομηχανίας, χωρίς τη δ η μ ι ο υ ρ γ ί α και τ η ν ε ν ί σ χ υ σ η εκείνων των β α σ ι κ ώ ν κλάδων που 53

ευνοούν τ η ν α ρ μ ο ν ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η ό λ η ς της λ α ϊ κ ή ς μας οικονομίας. Γι'

αυτό και σ'

αυτές τις σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς με τους σοβιετικούς ηγέτες

επιμέναμε στις γνώμες και στα αιτήματά μας.

—

Η βιομηχανία — τ ο υ ς είπαμε ανάμεσα σ τ ' ά λ λ α — παρά την

πρόοδο που σημείωσε, σήμερα παράγει μόνο ένα περιορισμένο α­ ρ ι θ μ ό ε ι δ ώ ν και δε μ π ο ρ ε ί να ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι τις α ν ά γ κ ε ς τ ω ν ε ρ γ α ζ ο ­ μένων. Και η ε ξ α σ φ ά λ ι σ η της π α ρ α γ ω γ ή ς μας σε πολλές περιπτώ­ σ ε ι ς ε ξ α ρ τ ά τ α ι α π ό τ η ν ε ι σ α γ ω γ ή π ο λ λ ώ ν υ λ ι κ ώ ν α π ' έ ξ ω , ό π ω ς εί­ ναι τα καύσιμα, οι χάλυβες, τα ελάσματα, τα λ ά σ τ ι χ α αυτοκινήτων, τ α χ η μ ι κ ά π ρ ο ϊ ό ν τ α , τ α χ η μ ι κ ά λ ι π ά σ μ α τ α , τ α α ν τ α λ λ α χ τ ι κ ά , τ α ερ­ γαλεία και π ο λ λ ά άλλα. Η χ ώ ρ α μας, λ ο ι π ό ν , ε ξ α ρ τ ά τ α ι π ο λ ύ α π ό τις ε ι σ α γ ω γ έ ς . Η βιο­ μ η χ α ν ί α μ α ς α κ ό μ α π α ρ ά γ ε ι π ο λ ύ λ ί γ α και, ό ν τ α ς μ α κ ρ ι ά α π ό τις φίλες χώρες, πολλές φορές ολόκληροι κλάδοι της διακόπτουν την παραγωγή από έλλειψη κάποιας πρώτης ύλης, βοηθητικού υλικού ή εργαλείου. Το κράτος μας δεν είχε ποτέ κανένα απόθεμα, ο σ ο δ ή ­ ποτε μικρό, καμιάς ύλης, αρχίζοντας από τα σιτηρά ως τα μολυβοκόντυλα.

Έ χ ο υ μ ε ανάγκη να εισάγουμε όχι μόνο τα κυριότερα ε­

μπορεύματα, όπως σιτηρά, καύσιμα κ.λπ., α λ λ ά και κάθε είδους μη­ χανές και εξοπλισμούς, εργαλεία, ανταλλαχτικά, υφάσματα, υπο­ δήματα,

κλωστές,

βελόνες,

καρφιά, τζάμια, σχοινιά,

σπάγκους,

σακκιά, μολυβοκόνδυλα για τα σχολειά, χαρτί, ξυράφια, σπίρτα, φ ά ρ μ α κ α κ.λπ. Μια τέτοια

βαριά κ α τ ά σ τ α σ η , σύντροφοι — ε ί π α μ ε σε συνέ­

χ ε ι α — δε μας κάνει απαισιόδοξους, όμως αυτή είναι η π ρ α γ μ α τ ι κ ό ­ τητα. Εμείς πρέπει να καταβάλουμε όλες μας τις δυνάμεις να ξεπε­ ράσουμε τις δυσκολίες για να βελτιώσουμε αυτή την κ α τ ά σ τ α σ η . Μα πώς θα το επιτύχουμε αυτό; Η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του Κόμματος μας και η Κ υ β έ ρ ν η σ η μας — τ ο υ ς ε ί π α μ ε — φ ρ ο ν ο ύ ν ότι η υ π ά ρ χ ο υ σ α κ α τ ά σ τ α σ η δε μπορεί ν' αλλάξει π α ρ ά μόνο με την ανάπτυξη και της βιομηχανίας π α ρ ά λ λ η ­ λα με τη γεωργία, εκείνης της βιομηχανίας η ο π ο ί α βήμα προς βή­ μα θα κάμει να απαλλαχτούμε α π ' αυτό το μεγάλο φορτίο των εισα­ γωγών, που είμαστε υποχρεωμένοι να αντιμετωπίζουμε σήμερα. Τέλος ο Μ ι κ ο γ ι ά ν και η ομάδα του υ π ο χ ώ ρ η σ α ν : —

Καλά — ε ί π ε — για όσα δε συμφωνήσαμε θα αναφέρω στην

ηγεσία και αποφασίζουμε α π ό κοινού στην τελική Η

συμπεριφορά

του

Χρουστσιόφ

στην

συνάντηση.

τελευταία συνάντηση

α υ τ ή ς τ η ς ε π ί σ κ ε ψ η ς , που ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε δυο τρεις μέρες π ρ ι ν επι­ στρέψουμε στην Αλβανία, ήταν πιο θερμή, πιο ανοιχτή.

54

Υστερα

α π ' την επιμονή μας στα ό σ α ζητούσαμε (σίγουρα ο Μ ι κ ο γ ι ά ν τον είχε ενημερώσει γ ι α τις λ ο γ ο μ α χ ί ε ς που είχαμε), ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ φά­ ν η κ ε «πιο γ ε ν ν α ι ό δ ω ρ ο ς » , είπε ε π α ν ε ι λ η μ μ έ ν α ότι «εμείς θα β ο η θ ή ­ σ ο υ μ ε τ η μ ι κ ρ ή Α λ β α ν ί α » και σ υ μ φ ώ ν η σ ε ν α ι κ α ν ο π ο ι η θ ε ί ένα μέ­ ρος α π ό τα α ι τ ή μ α τ α μας για π ι σ τ ώ σ ε ι ς και βοήθειες. Σ' αυτή τη σ υ ν ά ν τ η σ η μίλησε καλά για το Κόμμα μας, τ η ν Κε­ ν τ ρ ι κ ή του Ε π ι τ ρ ο π ή και για μένα και, ό π ω ς σ υ ν ή θ ω ς , δεν φειδωλεύτικε

τις

«πομπώδικες

υποσχέσεις».

Γρήγορα

θα

συνειδητο­

ποιούσαμε γιατί ενεργούσε έτσι: ή τ α ν ακόμα η α ρ χ ή της ανόδου του και τ η ς ο μ ά δ α ς του και γ ι ' αυτό του χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν η δ η μ ο φ ι λ ί α , η κ α λ ή γ ν ώ μ η , η γνώμη μέσα και έξω α π ό τη Σοβιετική Έ ν ω σ η , ότι πρόκειται για έναν α γ α θ ό και κ α λ ό κ α ρ δ ο η γ έ τ η , σ β έ λ τ ο και γ ν ω σ τ ι κ ό , που ξέρει να εναντιώνεται α λ λ ά και να υποχωρεί, που δεν είναι τσιγκούνης, αλλά μετρημένος, τέλειος λογιστής. Ή τ α ν , λοιπόν, η ε π ο χ ή που ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ «επένδυε» προς όφε­ λος τ η ς μ υ σ τ ι κ ή ς του ε π ι χ ε ί ρ η σ η ς και γ ι '

αυτό, σύμφωνα με την

π ε ρ ί σ τ α σ η , έ π ρ ε π ε ν α π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι κ α ι « γ ε ν ν α ι ό δ ω ρ ο ς » κ α ι «ε­ γκάρδιος» και «ανθρωπιστής».

Ό μ ω ς πίσω α π ' αυτή την τάχα ό­

μ ο ρ φ η «φιλική» π ρ ό σ ο ψ η δρούσε εντατικά η φ ρ ο υ ρ ά του Μ ι κ ο γ ι ά ν και των ά λ λ ω ν λειτουργών του εμπορίου, οι ο π ο ί ο ι με μας και με τους άλλους, σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ν σ α ν π ρ α γ μ α τ ι κ ο ί μεταπράτες στις συνομιλίες για τα οικονομικά προβλήματα. Ή τ α ν αυτοί οι άνθρω­ ποι του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ οι οποίοι εν γνώσει και με τους π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι ­ σμούς «στη

του

χρησιμοποιούσαν

κατά

τις

«συναντήσεις εργασίας»,

συγκεκριμένη εξέταση των ζητημάτων» κάθε λογής πιέσεις

και τ ε χ ν ά σ μ α τ α γ ι α να ψ α λ ι δ ί σ ο υ ν τα α ι τ ή μ α τ α μας και γ ι α να «εξο­ μαλύνουν» τις υποθέσεις έτσι που, όταν τελικά θα π η γ α ί ν α μ ε σ τ ο Χρουστσιόφ, να έμεναν σ'

αυτόν μόνο τα χαμόγελα, οι κολακείες

και οι προπόσεις. Φιλονικήσαμε άσχημα κάποτε με το Μικογιάν σχετικά με τη χ ο ρ ή γ η σ η μιας πίστωσης για τα εμπορεύματα πλατιάς κατανάλω­ σης. Δεν είναι εδώ η θέση να μ ι λ ή σ ω για τη σ ο β α ρ ή κ α τ ά σ τ α σ η που είχαμε κείνα τα χ ρ ό ν ι α σ' αυτά τα είδη εμπορευμάτων και για τις μεγάλες επιταχτικές ανάγκες, που είχε η χ ώ ρ α μας σ' αυτή την κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α γνώριζε αυτή τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η , αλ­ λά εμείς σε υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η του α ι τ ή μ α τ ο ς μας για π ί σ τ ω σ η , που ανά­ φερα, είχαμε στείλει σ' αυτή και μια ά λ λ η ε π ι σ τ ο λ ή όπου παρου­ σιάζαμε σ υ ν ο π τ ι κ ά , πως ι κ α ν ο π ο ι ο ύ σ α μ ε τις ανάγκες του πληθυ­ σμού. Μα ο Μ ι κ ο γ ι ά ν πριν ακόμα αρχίσουμε την εξέταση του αιτή­ ματος μας μας εξαπέλυσε μια κατηγορία: 55

—

Εσείς — ε ί π ε —

δαπανάτε

σ'

άλλους

τομείς

τις π ι σ τ ώ σ ε ι ς

που σας έχουμε χ ο ρ η γ ή σ ε ι για την ανάπτυξη της οικονομίας. Αγο­ ράζετε μ' —

αυτές εμπορεύματα πλατιάς κ α τ α ν ά λ ω σ η ς .

Εμείς — τ ο υ ε ί π α — είχαμε και έχουμε π ο λ ύ μεγάλες ανάγκες

για κ α τ α ν α λ ω τ ι κ ά αγαθά, α λ λ ά αυτό που λέτε δεν το ξέρω. Π ο τ έ ε­ μείς δεν έχουμε επιτρέψει να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι η θ ο ύ ν για τ η ν α γ ο ρ ά ε­ μπορευμάτων οι πιστώσεις για την ανάπτυξη της βιομηχανίας ή της

γεωργίας.

—

Ναι, ναι! —επανέλαβε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν — .

Έ χ ε τ ε ξοδέψει τόσα

ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α - και είπε έ ν α ν α ρ ι θ μ ό που δεν τ ο ν θυμάμαι με α κ ρ ί ­ βεια, α λ λ ά που ξεπερνούσε τα —

10 εκατομμύρια.

Εγώ αυτό το ακούω για πρώτη φορά — τ ο υ ε ί π α — μολαταύτα

θα το ιδούμε.

— Σας πείθω ε γ ώ ! - είπε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν με έναν τ ό ν ο βαρύ και ό λ ο θυμό και διέταξε έναν α π ό τους λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ ς , π ο υ είχε κ ο ν τ ά να φέ­ ρει τ α ν τ ο κ ο υ μ έ ν τ α . Ύ σ τ ε ρ α από λίγο εκείνος ήρθε χ λ ω μ ό ς και έθεσε τα ντοκουμέ­ ντα μ π ρ ο σ τ ά στο Μικογιάν.

—

Δεν υπάρχει π α ρ ά β α σ η — τ ο υ ε ί π ε — τα εμπορεύματα που ε­

σείς αναφέρατε, η αλβανική πλευρά τα αγόρασε με την πίστωση που η πλευρά μας χ ο ρ ή γ η σ ε ακριβώς για κ α τ α ν α λ ω τ ι κ ά αγαθά. Ο Μ ι κ ο γ ι ά ν , σαν βρέθηκε σε δ ύ σ κ ο λ η θέση, μουρμούρισε κάτι μέσα α π ό τα δ ό ν τ ι α και μετά, σ χ ε τ ι κ ά με το α ί τ η μ α μας για μια νέα πίστωση για αγορά κ α τ α ν α λ ω τ ι κ ώ ν αγαθών, μας α π ά ν τ η σ ε : — γι'

Εμείς δε μπορούμε να δόσουμε πια τέτοιες πιστώσεις, γιατί

αυτά κάνουμε ε μ π ό ρ ι ο ! δόστε μας να σας δόσουμε.

—

Λυπούμαι — τ ο υ α π α ν τ ώ — που θέτετε το π ρ ό β λ η μ α κ α τ ' αυ­

τό τον τ ρ ό π ο τη στιγμή που ξέρετε κ α λ ά ότι η χ ώ ρ α μας βρίσκεται σε δυσχέρειες και ότι οι εχθροί, Ιταλοί, Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι και Έ λ λ η ­ νες, μας έ χ ο υ ν π ε ρ ι κ υ κ λ ω μ έ ν ο υ ς και σ υ ν ω μ ο τ ο ύ ν ε ν α ν τ ί ο ν μας. Τι θέλετε ά λ λ ο να σας δόσουμε; Το χ ρ ώ μ ι ο , το πετρέλαιο, το χ α λ κ ό που εξορύσαμε, σε σ α ς και στις χώρες της λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς τα δίνουμε. Μ ή π ω ς θέλετε να σας δόσουμε και τα σ ι τ η ρ ά μας, που δεν αρκούν ακόμα για το λαό μας; Δεν τη βρίσκω λογική τη γνώμη σας — λ έ ω σ τ ο ν Α ρ μ έ ν η — και ζ η τ ώ ν α ε π α ν ε ξ ε τ ά σ ε τ ε τ ο ζ ή τ η μ α . Το επανεξέτασαν, αλλά τα αιτήματα μας τα περιέκοψαν πολύ. Μας έδοσαν μερικές περιορισμένες πιστώσεις. Μας έδοσαν όμως ά­ φθονες, αυθαίρετες

κριτικές και

πάμπολες «συμβουλές».

Ό λ ε ς αυτές οι στάσεις κι άλλες σ α ν αυτές στις σχέσεις μας συ56

ν ε χ ί σ τ η κ α ν μέχρι τη Σύσκεψη των 81 κομμάτων, που συνήλθε στη Μ ό σ χ α , το Ν ο έ μ β ρ η του

1960.

Κ α τ ά την π ε ρ ί ο δ ο αυτή εμείς είχαμε π ο λ λ έ ς διμερείς σ υ ν α ν τ ή ­ σ ε ι ς μ ε τους σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς η γ έ τ ε ς , ό π ο υ σ υ ζ η τ ο ύ σ α μ ε μ ' α υ τ ο ύ ς οι­ κ ο ν ο μ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α και ζ η τ ο ύ σ α μ ε κ α μ ι ά β ο ή θ ε ι α ή π ί σ τ ω σ η , ε ί χ α μ ε ε π ί σ η ς μ' αυτούς π ο λ λ έ ς επαφές και στις σ υ σ κ έ ψ ε ι ς , τις συ­ ναντήσεις και διαβουλεύσεις, που ο ρ γ α ν ώ ν ο ν τ α ν στα π λ α ί σ ι α του Συμβουλίου Αμοιβαίας

Οικονομικής Βοήθειας.

Ο τ ρ ό π ο ς με τον ο π ο ί ο ο ρ γ α ν ώ ν ο ν τ α ν αυτές οι συναντήσεις και η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά των φίλων απέναντι μας, απέναντι στα π ρ ο β λ ή μ α τ α που θέταμε, στις ανάγκες που είχαμε, ό λ ο και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο μας πα­ ρ α κ ι ν ο ύ σ α ν να αναρωτηθούμε: πρόκειται για μαρξιστές - λενινιστές ή για εμπόρους μεταπράτες; Κ α υ γ ά δ ι ζ α ν μεταξύ τους οι Ούλμπριχτ, Νόβοτνι, Οχάμπ, Ντεζ, Κάνταρ, Γκομούλκα, Τσιράνκιεβιτς, Ζ ί β κ ο φ και ά λ λ ο ι - ο καθένας π α ρ α π ο ν ο ύ ν τ α ν ότι β ρ ί σ κ ο ν τ α ν σε κ α κ ά χ ά λ ι α και ε π ι κ α λ ο ύ ν τ α ν « μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η β ο ή θ ε ι α » α π ό τους φί­ λους, γιατί «έχουμε πιέσεις α π ' τα κάτω»- π α ρ α γ κ ώ ν ι ζ α ν ο ένας τον άλλον,

παρουσίαζαν

κάθε λογής «επιχειρήματα»

και

αριθμούς-

π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν ν α α π α λ λ α χ τ ο ύ ν α π ό τις υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι ς και ν α α ρ π ά ­ ξουν όσο το δυνατόν περισσότερα σε βάρος των άλλων. Σηκώνο­ ν τ α ν ω σ τ ό σ ο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ή οι α π ε σ τ α λ μ έ ν ο ι του, έκαναν διαλέ­ ξεις για το « σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό κ α τ α μ ε ρ ι σ μ ό ε ρ γ α σ ί α ς » , υ π ο σ τ ή ρ ι ζ α ν τ ο ν έ ν α ν ή τ ο ν ά λ λ ο , α ν ά λ ο γ α με τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α και τις κ α τ α σ τ ά ­ σ ε ι ς και ζ η τ ο ύ σ α ν « ε ν ό τ η τ α » , « κ α τ α ν ό η σ η » σ τ η « σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή οι­ κογένεια». Και σ'

όλα αυτά η Α λ β α ν ί α δεν α ν α φ έ ρ ο ν τ α ν σ χ ε δ ό ν

καθόλου, σα να μην υπήρχε. Δυο - τρεις ή τέσσερις μέρες κατά σ ε ι ρ ά δ ι α ρ κ ο ύ σ α ν οι συνα­ ντήσεις και διαβουλεύσεις, γέμιζαν ο λ ό κ λ η ρ ο ι φάκελοι με προ­ σφωνήσεις, με αιτήματα, αποφάσεις, ισολογισμούς, μα τη σοσιαλι­ στική Αλβανία τη μεταχειρίζονταν με περιφρόνηση σα να τρώγαμε το ψωμί τους, σ α ν να τους είχαμε γίνει φόρτωμα. Γνωρίζαμε κ α λ ά ποια ήταν η κατάσταση μας. Είχαμε επίγνωση ότι το οικονομικό μας δυναμικό με κανέναν τ ρ ό π ο δε μπορούσε να π λ η σ ι ά σ ε ι το οικο­ ν ο μ ι κ ό δυναμικό των ά λ λ ω ν χ ω ρ ώ ν , γνωρίζαμε επίσης ότι κι αυτές οι χώρες είχαν τα δικά τους μεγάλα χ ά λ ι α και προβλήματα, α λ λ ά αυτά με κ α ν έ ν α τ ρ ό π ο δεν έ π ρ ε π ε να χ ρ η σ ι μ ε ύ ο υ ν σ α ν αιτία γ ι α να μας υ π ο τ ι μ ή σ ο υ ν και να μας α γ ν ο ή σ ο υ ν . Με πολλές προσπάθειες, συναντήσεις και σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς κατορθώναμε, σε καμιά π ε ρ ί π τ ω σ η , να αποσπάσουμε α π ' αυτούς κάποια πίστωση ή βοήθεια. Τους ευχαρι­ σ τ ο ύ σ α μ ε μ' ό λ η μας την κ α ρ δ ι ά γ ι ' αυτά που μας δίνανε, ευχαρι57

σ τ ο ύ σ α μ ε κατά πρώτο λ ό γ ο τους αδερφούς λαούς, μα κι εμείς α π ό μέρους μας όχι μ ό ν ο ε ξ ο φ λ ο ύ σ α μ ε με σ υ ν έ π ε ι α και ως το τ ε λ ε υ τ α ί ο λεκ τις π ι σ τ ώ σ ε ι ς , α λ λ ά και με ό σ ο ε π έ τ ρ ε π α ν οι δ υ ν ά μ ε ι ς μας εκτε­ λέσαμε τίμια κάθε άλλη υποχρέωση μας προς τους φίλους. Ό μ ω ς έ λ ε ι π α ν α π ' αυτούς η ε ι λ ι κ ρ ί ν ε ι α και το π ρ α γ μ α τ ι κ ό δ ι ε θ ν ι σ τ ι κ ό πνεύμα.

Ό τ α ν επρόκειτο να εκτελεστούν στην πράξη οι σχετικές

υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι ς τους για βοήθεια προς τη χ ώ ρ α μας, καθένας τους α­ ποτραβιόταν: —

Εμείς έχουμε μόνοι μ α ς ελλείψεις και α ν ά γ κ ε ς - έλεγε ο Ούλ-

μπριχτ. Έ χ ο υ μ ε πιέσεις από την Ομοσπονδιακή Γερμανία γ ι ' αυτό και δε μπορούμε να βοηθήσουμε την Αλβανία.

—

Μας προξένησε ζημιές η αντεπανάσταση - δικαιολογούνταν

ο Κάνταρ. Δεν μπορούμε να πραγματοποιήσουμε την υποχρέωση για βοήθεια. Έ τ σ ι ενεργούσαν όλοι με τη σειρά. Και στό τέλος βρίσκονταν η

«λύση»: —

Το Συμβούλιο Αμοιβαίας

Οικονομικής Βοήθειας συνιστά

στους Αλβανούς συντρόφους να λύσουν τα προβλήματα που ανακι­ νούν εδώ σε διμερείς συναντήσεις με τη σοβιετική κ υ β έ ρ ν η σ η . Ανάμεσα στις πολλές τέτοιες συναντήσεις των χ ω ρ ώ ν της ΚΟΜ Ε Κ Ο Ν μου τυπώθηκε στο νου η συνάντηση που διεξάχθηκε τον Ι ο ύ ν η τ ο υ 1956 σ τ η Μ ό σ χ α . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ε ί χ ε α ρ χ ί σ ε ι π ι α τ ο τ ρ ο χάδι σ τ ο δ ρ ό μ ο της π ρ ο δ ο σ ί α ς , μα ε ί χ α ν α ρ χ ί σ ε ι και οι ά λ λ ο ι το τ ρ ο χ ά δ ι . Τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ κ ό μ μ α τ ο ς τ η ς Σ Ε , για το οποίο θα μ ι λ ή σ ω αργότερα, έκανε κιόλας τη δουλειά του. Ναι, α λ λ ά ο ρεβιζιονισμός έχει σ α ν σ υ ν ο δ ο ι π ό ρ ο το φ υ σ ι κ ό του γό­ νο, τ η ν έ λ λ ε ι ψ η ε ν ό τ η τ α ς , τη δ ι ά σ π α σ η , τις αντιθέσεις. Αυτό φ ά ν η κ ε α π ' αυτή τ η σ υ ν ά ν τ η σ η , 3 - 4 μήνες μετά α π ό τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο . Σ η κ ώ θ η κ ε ο Ο χ ά μ π , που την ε π ο χ ή εκείνη είχε γίνει Π ρ ώ τ ο ς Γραμματέας του Ενιαίου Εργατικού Κόμματος της Π ο λ ω ν ί α ς και δήλωσε: —

Εμείς δεν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ α μ ε και ούτε θα π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ο υ ­

με τις υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι ς που μας α ν α τ έ θ η κ α ν γ ι α τους γ α ι ά ν θ ρ α κ ε ς . Δε μπορούμε να εκπληρώσουμε το σχέδιο, είναι παραφορτωμένο, πρέ­ πει ν α τ ο ε λ α τ τ ώ σ ο υ μ ε . Ο ι α ν θ ρ α κ ω ρ ύ χ ο ι ζουν κ α κ ά , κ α τ α κ ο υ ρ ά ζ ο ­ νται. Μ ό λ ι ς είχε τελειώσει ο Ο χ ά μ π , σ η κ ώ θ η κ α ν με τη σειρά οι Γκέρο, Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ και Ντεζ και είπαν τα εξ αμάξης κατά των Π ο λ ω ν ώ ν . Η ατμόσφαιρα άναψε άσχημα.

58

—

Αν θέλετε κωκ, κάμετε επενδύσεις σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α - εναντιω­

νόταν ο Ο χ ά μ π . Πρέπει να βελτιώσουμε τη δ ι α β ί ω σ η . Η κατάστα­ ση έφτασε σε σημείο, ώστε οι πολωνοί εργάτες να ξεσπάσουν σε α­ περγίες και να ε γ κ α τ α λ ε ί ψ ο υ ν τα ορυχεία...

—

Π ο ύ να π ρ ω τ ο ε π ε ν δ ύ σ ο υ μ ε ; - α π α ν τ ο ύ σ α ν οι άλλοι. Γ ι α τα

χαλυβουργεία στη Σοβιετική Έ ν ω σ η ή για τους γαιάνθρακες σας;!

—

Π ρ έ π ε ι να τα εξετάσουμε αυτά τα π ρ ο β λ ή μ α τ α - π ά σ κ ι ζ ε να

κατευνάσει τα πάθη ο Χρουστσιόφ. Ό σ ο για την εργατική δύναμη, αν σε σας τους Π ο λ ω ν ο ύ ς είναι ανεπαρκής ή σας φεύγουν οι εργά­ τες, τότε μ π ο ρ ο ύ μ ε να φέρουμε εργάτες α π ό ά λ λ ε ς χ ώ ρ ε ς . Αυτό έκαμε τον Ο χ ά μ π να φρίξει. Δεν είναι σ ω σ τ ό - φώναξε. Π ρ έ π ε ι να μας βοηθήσετε, εμείς δε φεύγουμε για τ η ν Π ο λ ω ν ί α αν δεν κ α ν ο ν ί σ ο υ μ ε αυτές τις δουλειές. Ή ε λ α τ τ ώ σ τ ε το π λ ά ν ο ή —

α υ ξ ή σ τ ε τις επενδύσεις...

Να ε κ τ ε λ ε σ τ ο ύ ν οι α π ο φ ά σ ε ι ς που π ά ρ θ η κ α ν - π ε τ ι ό τ α ν ο

Ντεζ.

—

Οι α π ο φ ά σ ε ι ς δεν ε κ τ ε λ ο ύ ν τ α ι - έ ρ ι χ ν ε λ ά δ ι σ τ η φ ω τ ι ά ο

Γκέρο. Εμείς έχουμε μερικά ε ρ γ ο σ τ ά σ ι α για τα οποία μας είπαν να π α ρ ά γ ο υ ν ειδικά ό π λ α και εφόδια, α λ λ ά δε μας τα αγοράζει κανέ­ νας.

—

Κι εμάς δε μας τα α γ ο ρ ά ζ ο υ ν - πετιέται π ά λ ι ο Ο χ ά μ π . Τι να

τα κάνουμε;!

—

Να μη μιλάμε εδώ όπως μιλάει ένας διευθυντής εργοστασίου

- επετέθηκε ο Χρουστσιόφ στον Ο χ ά μ π . Δεν είναι τρόπος συζήτη­ σης αυτός. Πρέπει να βλέπετε τη σ υ μ φ ε ρ τ ι κ ό τ η τ α . Και εμείς αλλά­ ξαμε τον π ρ ο ο ρ ι σ μ ό πολλών εργοστασίων μας. Ο ρ ι σ μ έ ν α εργοστά­ σια όπλων, λογουχάρη, —συνέχισε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — τα μετατρέψα­ με σε εργοστάσια

ια την παραγωγή υδραντλιών. Εγώ έχω μερικές

γνώμες γ ι ' αυτά τα π ρ ο β ή μ α τ α - συνέχισε να ξεστομίζει ο Χρου­ σ τ σ ι ό φ και ά ρ χ ι σ ε να ξεστομίζει από κείνα τα «μαργαριτάρια» που τα είχε σ τ η ν άκρη της γλώσσας: —

Για μερικά ιδιαίτερα προϊόντα της βιομηχανίας — ε ί π ε ανά­

μεσα σ τ '

ά λ λ α — εμείς πρέπει να κάνουμε έτσι ό π ω ς έκαμε ο Χίτ­

λερ. Η Γερμανία τότε ή τ α ν μόνη της και π α ρ ή γ α γ ε ό λ α κείνα τα πράγματα.

Εμείς πρέπει να μελετήσουμε αυτή τ η ν πείρα και να

φ τ ι ά ξ ο υ μ ε κι εμείς κοινές ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς για ιδιαίτερα π ρ ο ϊ ό ν τ α , ό­ πως λόγου χ ά ρ η για τα όπλα. Δε μπορούσαμε να πιστέψουμε σ τ ' αυτιά μας! Αλήθεια ο Πρώ­ τος

Γραμματέας της

Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του

Κομμουνιστικού

Κ ό μ μ α τ ο ς της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς ήθελε ν α διδαχτεί από την πεί59

ρα του Χίτλερ και αυτό το σύσταινε και στους άλλους;! Μα να που έτσι έ ρ χ ο ν τ α ν τα πράγματα.

Οι άλλοι άκουαν και επιδοκίμαζαν

κουνώντας το κεφάλι.

—

Π ρ έ π ε ι να μας δ ό σ ε τ ε σ χ έ δ ι α - του α π ά ν τ η σ ε ο Ο χ ά μ π .

—

Δε σας αξίζει να τα πάρετε, — φ ώ ν α ξ ε θυμωμένος ο Χρου­

σ τ σ ι ό φ — γιατί σας τα αρπάζει η Δύση. Σας δόσαμε την πατέντα ε­ νός αεροπλάνου, σας την έκλεψαν οι καπιταλιστές.

—

Σ υ ν έ β η κ ε - ο μ ο λ ό γ η σ ε ο Ο χ ά μ π και έ σ κ υ ψ ε λ ί γ ο το κ ε φ ά λ ι .

—

Σας δ ό σ α μ ε τ η ν α π ό ρ ρ η τ η έ κ θ ε σ η του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ , εσείς

την ανατυπώσατε και την πουλήσατε με 20 ζλότυ το κομμάτι. Δεν ξέρετε να φυλάξετε τα α π ό ρ ρ η τ α .

—

Σ ω σ τ ά ! - ψ ι θ ύ ρ ι σ ε ο Ο χ ά μ π και έ σ κ υ ψ ε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο το κε­

φάλι.

—

Τέσσερα άλλα ντοκουμέντα άκρως απόρρητα σας δόσαμε,

και έ κ α μ α ν φτερά - π ρ ό σ θ ε σ ε ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν α π α ρ ι θ μ ώ ν τ α ς τα κα­ τά πρόσωπο.

—

Μ ά λ ι σ τ α - είπε ο Ο χ ά μ π π ο υ α υ τ ή τη φ ο ρ ά του π ι ά σ τ η κ ε τε­

λείως η φωνή. Μας τ' —

άρπαξε κάποιος και έφυγε στη Δύση.

Δεν είναι κ α λ ή η

Χρουστσιόφ.

κατάσταση στην Πολωνία - συνέχισε ο

Εσείς ακολουθάτε οπορτουνιστική

της Σοβιετικής

πολιτική έναντι

Έ ν ω σ η ς και των λαϊκοδημοκρατικών χωρών, ά­

φ η σ ε μετά μέσα στη χ ώ ρ α σας.

—

Στα πλαίσια της συνεργασίας — ε π έ μ β η κ ε ο Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ —

πρέπει να συνεργαζόμαστε με όλους, π ρ ο π α ν τ ό ς με τους σ ο σ ι α λ δ η ­ μοκράτες. Γ ι α κ ά π ο ι α σ τ ι γ μ ή ξ ε ρ ά θ η κ ε το σ τ ό μ α του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Η «συ­ νεργασία μ'

όλους», οι α π ο κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς , η ή π ι α πολιτική προς

τους εχθρούς ήταν ιδέες του, ήταν σ υ ν έ χ ι σ η της ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ι κ ή ς και ε ι ρ η ν ι σ τ ι κ ή ς του π ο λ ι τ ι κ ή ς που α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η . Οι άλλοι δεν έμεναν πίσω, μάλιστα μερικοί προσπαθού­ σαν να τον ξεπεράσουν.

—

Σ ύ μ φ ω ν ο ι , σ υ ν ε ρ γ α σ ί α - φ ώ ν α ξ ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , μα ό χ ι να

σ η κ ω θ ο ύ ν ενάντια σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και το σ τ ρ α τ ρ ό π ε δ ό μας. Στην Πολωνία, αυτό συμβαίνει. Εσείς —απευθύνθηκε στον Οχάμπ και σ τ ο ν Τ σ ι ρ ά ν κ ι ε β ι τ ς , που ό λ η τ η ν ώ ρ α κ ά π ν ι ζ ε γ α λ λ ι κ ά τ σ ι γ ά ρ α « Γ κ ο λ ο υ ά ζ » χ ω ρ ί ς ν α πει ο ύ τ ε λ έ ξ η - π ρ έ π ε ι ν α β ε λ τ ι ώ σ ε τ ε τ η ν κ α ­ τάσταση, να δυναμώσετε την εμπιστοσύνη στο λαό.

—

Εμείς α π ο φ υ λ α κ ί σ α μ ε όλους τους σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς - του

είπε ο Ο χ ά μ π .

— 60

Να είχατε κρατήσει μερικούς — τ ο υ αποκρίθηκε με ειρωνεία

ο Σ α μ π ο ύ ρ ο φ - γ ι α τ ί , να, γ ι α π ο ι ο ν θ α κ ά ν ο υ μ ε σ ή μ ε ρ α τ η ν π ρ ό π ο ­ σ η , για τους σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς ; ! Την απάντηση —

την έδυσε ο

Χρουστσιόφ.

Να την κάνουμε για τη σ υ ν ε ρ γ α σ ί α !

Ή τ α ν κ α τ α φ α ν έ ς ότι τ α π ρ ά γ μ α τ α σ τ ο σ τ ρ α τ ό π ε δ ο έ π α ι ρ ν α ν κιόλας στραβό

δρόμο.

Οι «διάβολοι» που ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ α π ό λ υ σ ε α π ό τη μπουκάλα, α­ ν α ζ ω ο γ ο ν ο ύ ν τ α ν και έ β γ α ζ α ν γ λ ώ σ σ α σ τ ο ν ίδιο τ ο σ ω τ ή ρ α τους. Π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε ν α μ α ν ο υ β ρ ά ρ ε ι και ν α κ α λ ο π ι ά σ ε ι , ν α π α ρ ο τ ρ ύ ν ε ι τους άλλους ενάντια στον έναν, (αυτή τη φ ο ρ ά στο εδώλιο ήταν ο Ο χ ά μ π ) , και μετά, σ α ν έ β λ ε π ε ότι η γ κ ρ ί ν ι α δεν κ ό π α ζ ε , ε ξ α π ό λ υ ε σε ό λ ο υ ς τις απειλές και π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ή σ ε ι ς . Και σ α ν έμπειρος κατα­ φερτζής που ήταν, ήξερε καλά να βρίσκει τα μέσα πίεσης. Αυτή τη φορά χρησιμοποιούσε για όπλο τα σιτηρά.

' Ε δ ο σ ε μ ι α σ ύ ν τ ο μ η έκ­

τσινόβνικ 1

της Κ Ο Μ Ε Κ Ο Ν 2 σχετι­

θεση ένας από τους σοβιετικούς

κά με τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η της γεωργίας στο σ τ ρ α τ ό π ε δ ο και σ ή μ α ν ε συ­ ναγερμό για το έλλειμμα στα σιτηρά. Αμέσως σηκώθηκε ο

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κ α ι ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ τ η κ ε τ η ν ευ­

καιρία: —

Τα σ ι τ η ρ ά είναι ζ ω τ ι κ ό π ρ ό β λ η μ α - είπε με βαρύ τόνο ό π ο υ

φ α ί ν ο ν τ α ν ξ ε κ ά θ α ρ α κ α ι η π ί ε σ η , κ α ι η α π ε ι λ ή . Ε μ ε ί ς α υ τ ά π ο υ εί­ χ α μ ε να δόσουμε, σας τα δ ό σ α μ ε . Τ ώ ρ α δεν έχουμε που να βγάλου­ με άλλα. Γ ι ' αυτό σκεφθείτε καλά για τα σ ι τ η ρ ά , άλλος δρόμος δεν υπάρχει... Αφού συνέχισε για κάμποσα λεπτά να κουνάει το βούρδουλα τ ω ν σ ι τ η ρ ώ ν , ξ α φ ν ι κ ά π ή ρ ε χ α ρ ω π ή ό ψ η και π ή δ η σ ε ό λ ο χ ά ρ η σ τ ο π ρ ο τ ι μ ι τ έ ο θέμα του, το κ α λ α μ π ό κ ι ! Δε θυμάμαι κ α μ ι ά α π ό τις συ­ ναντήσεις που είχα μαζί του, ας ή τ α ν και για π ρ ο β λ ή μ α τ α μόνο πο­ λιτικά ή

ι δ ε ο λ ο γ ι κ ά , που ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ να μ η ν έπλεκε διθυράμ­

βους για της κ α ρ δ ι ά ς του το φυτό.

—

Αυτά τα τελευταία χ ρ ό ν ι α — ε ί π ε α ν ά μ ε σ α σ τ ' ά λ λ α — εμείς

δ ό σ α μ ε σ η μ α σ ί α σ τ ο κ α λ α μ π ό κ ι και πετύχαμε θ α υ μ ά σ ι α αποτελε­

_________________________________ 1. Δημόσιοι υπάλληλοι, ειρων. γραφιάδες. (Ρωσικά στο πρωτότυπο).

2. Συμβούλιο Αμοιβαίας Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς Βοηθείας. Ιδρύθηκε το Γενάρη του 1949. Η Α λ β α ν ί α έγινε μέλος του τον Φ λ ε β ά ρ η της ίδιας χ ρ ο ν ι ά ς . Από έναν ο ρ γ α ν ι σ μ ό για α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α , με την άνοδο σ τ η ν εξουσία των χ ρ ο υ ­ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν ρεβιζιονιστών στη Σοβιετική Έ ν ω σ η , η Κ Ο Μ Ε Κ Ο Ν εκφυλί­ στηκε και α π έ β η κ ε όργανο για την π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η σ η των νεοαποικιοκρατικών σ κ ο π ώ ν τους.

61

σματα. Με το καλαμπόκι — σ υ ν έ χ ι σ ε — λύσαμε το π ρ ό β λ η μ α του κρέατος, του γ ά λ α κ τ ο ς και του βουτύρου.

—

Χ ω ρ ί ς κ ρ έ α ς , γ ά λ α και β ο ύ τ υ ρ ο δεν υ π ά ρ χ ε ι σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς -

γλύκανε τον «προϊστάμενο» του ο —

Μικογιάν.

Δεν υ π ά ρ χ ε ι ! - του α π ο κ ρ ί θ η κ ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν έ χ ι σ ε :

Κάθε ηγέτης πρέπει να δόσει σ η μ α σ ί α στο καλαμπόκι! Να, εγώ έχω υπό κ η δ ε μ ο ν ί α το χ ω ρ ι ό που γ ε ν ν ή θ η κ α και, επιτρέψτε μου να σας αναφέρω τα αποτελέσματα: 60 γουρούνια βρήκα την πρώτη χρονιά, σ τ α 250 τ α α ύ ξ η σ α π ρ ι ν δ υ ο χ ρ ό ν ι α , 600 έ γ ι ν α ν τ ώ ρ α . Και ύ σ τ ε ρ ' α π ' αυτή τ η ν «τεράστια» α ν α φ ο ρ ά , που μπορεί κα­ νείς να φανταστεί π ό σ ο ταίριαζε στον υ π ' αριθμόν ένα ηγέτη της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , όρμησε με κριτικές ενάντια σ' όλους, στον

Ο ύ λ μ π ι ρ χ τ , το Χέγκέντους, τον Τ σ ι ρ ά ν κ ι ε β ι τ ς και λοιπούς.

—

Ό σ ο γ ι α τ η ν Α λ β α ν ί α — π ρ ό σ θ ε σ ε — δεν έ χ ω τ ι ν α πω, γιατί

δεν τη γνωρίζω. Ε π ω φ ε λ ή θ η κ α από την ευκαιρία και επέμβηκα: —

Να κ ο π ι ά σ ε τ ε και να τη γ ν ω ρ ί σ ε τ ε , - του είπα.

—

Δε μπορώ να σας α π α ν τ ή σ ω τώρα, θα συναντηθούμε ιδιαίτε­

ρα — μ ο υ είπε και βιάστηκε να συνεχίσει την α γ ό ρ ε υ σ η του, φοβού­ μενος μη τ υ χ ό ν του φύγει η έμπνευση. Το τ ρ ά β η ξ ε πολύ το σχοινί, έφερε παραδείγματα, έκαμε κριτι­ κές και στο τέλος π ρ ό σ θ ε σ ε : —

Ό σ ο γ ι α τη Β ο υ λ γ α ρ ί α και τ η ν Α λ β α ν ί α , που είναι χ ώ ρ ε ς με

μεγάλο αριθμό αγροτιάς, μα προπαντός για την Αλβανία, πρέπει να σκεφτούμε λιγάκι πιο βαθιά και να τις β ο η θ ή σ ο υ μ ε . Ό π ω ς συνήθως, το Συμβούλιο αποφάσισε ώστε τα προβλήματα που εμείς εγείραμε εκεί να τα λύσουμε με τους Σοβιετικούς. Ύ σ τ ε ­ ρα από λίγες μέρες σ υ ν α ν τ ή θ η κ α με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και συζητήσα­ με περίπου μια ώρα.

—

Π ρ ώ τ ο — τ ο υ ε ί π α — επιθυμούμε να επισκεφτείτε την Αλβα­

νία. Η επίσκεψη σας θα έχει μεγάλη σ η μ α σ ί α για την άνοδο του γο­ ήτρου και του κύρους της χ ώ ρ α ς μας.

—

Και εγώ επιθυμώ να έρθω — μ ο υ ε ί π ε — αλλά μας παρουσιά­

ζονται μερικές δυσκολίες. Π ό σ ο μ α κ ρ ι ά είναι η Α λ β α ν ί α α π ό τη Μόσχα; Ά ξ ι ξ ε ν α τ ο υ έ λ ε γ α «20 λ ε π τ ά μ α κ ρ ύ τ ε ρ α α π ό τ ο Β ε λ ι γ ρ ά δ ι » , μια που τη γ ρ α μ μ ή αυτή την είχε μάθει από καιρό, α λ λ ά επιφυλάχ τ η κ α . Τ ο υ ε ί π α ό τ ι μ ε « Τ U - 104» η α π ό σ τ α σ η Μ ό σ χ α - Τ ί ρ α ν α διανύεται σχεδόν σε τρεις ώρες και πρόσθεσα: — 62

Να καθιερώσουμε αυτή την εναέρια γραμμή.

—

Μα το Τ U - 1 0 4 έχει π ο λ λ έ ς θέσεις. Μ π ο ρ ε ί να γεμίσει με ε­

πιβάτες;! - μου είπε ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς α π ό τ η ν ά π ο ψ η της « σ υ μ φ ε ρ τ ι κ ό τ η τας».

—

Οι δικοί σας σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι και οι δικοί μας ταξιδεύουν συνεχώς

σ τ η γ ρ α μ μ ή Μ ό σ χ α - Τ ί ρ α ν α - Μ ό σ χ α του είπα και δεν υ π ά ρ χ ε ι λό­ γος το αεροπλάνο να ταξιδεύει άδειο.

—

Έ χ ω επιθυμία να έρθω — ε π α ν έ λ α β ε για να δ ι κ α ι ο λ ο γ η θ ε ί —

μάλιστα είπα και στον Τίτο ότι θέλω να ε π ι σ κ ε φ τ ώ των Αλβανία, α λ λ ά θέλω πρώτα να αναπαυθώ.

—

Μ π ο ρ ε ί τ ε να α ν α π α υ τ ε ί τ ε σε μας - του είπα. Έ χ ο υ μ ε και θά­

λ α σ σ α και βουνά πολύ ωραία.

—

Ω, αν έρθω δε θα μ π ο ρ έ σ ω να α ν α π α υ τ ώ ! - είπε γ ι α να κλείσει

αυτό το θέμα. Δεν υ π ή ρ χ ε λόγος να επιμείνω —

περισσότερο:

Π ρ ά ξ τ ε όπως θέλετε - του είπα και π έ ρ α σ α στα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά

ζητήματα. Του εξέθεσα σύντομα την κατάσταση και μερικά από τα προβλήματα, που μας α π α σ χ ο λ ο ύ σ α ν περισσότερο.

—

Το ζ ή τ η μ α είναι — π ή ρ ε το λόγο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — ότι α π ό δω

και πέρα να σκεφτούμε πως να βρούμε πηγές εσόδων, σε τρόπο που η Αλβανία να βαδίσει προς τα μπρος. Έ τ σ ι να ιδούν αυτό το πρό­ β λ η μ α και οι φίλοι.

Έ χ ε ι μεγάλη σημασία η υπόθεση της Αλβα­

νίας, συνέχισε, γιατί μέσω της χ ώ ρ α ς σας εμείς θέλουμε να ε π ι σ τ ή ­ σουμε την π ρ ο σ ο χ ή της Τ ο υ ρ κ ί α ς , Ε λ λ ά δ α ς και Ιταλίας, δ η λ α δ ή να π ά ρ ο υ ν παράδειγμα από σας. Τ ώ ρ α αυτό το ζ ή τ η μ α πρέπει να το σ κ ε φ τ ο ύ μ ε κ α λ ά και να βρούμε τους κ α τ ά λ λ η λ ο υ ς δρόμους. Σ ώ π α σ ε λίγο, όπως φαίνεται για να βρει κ ά π ο ι ο ν α π ' αυτούς τους δ ρ ό μ ο υ ς και ν ό μ ι σ α ότι θα π ε ρ ν ο ύ σ ε σ τ ο κ α λ α μ π ό κ ι . Λ ά θ ε ψ α όμως.

— σ'

Σ π έ ρ ν ε τ ε β α μ π ά κ ι εσείς; - με ρ ώ τ η σ ε . Τι έ κ τ α σ η διαθέτετε

αυτή την καλλιέργεια; Τι απόδοση

παίρνετε;

Του απάντησα για όσα με ρώτησε.

—

Αυτό δεν είναι τίποτα - μου είπε και συνέχισε:

—

Εμείς είμαστε της γνώμης να αναπτύξετε την καλλιέργεια

βαμβακιού κατά τρόπο που να αποβεί μεγάλος πλούτος, γιατί απο­ κ ο μ ί ζ ε ι κ α λ ά έ σ ο δ α γ ι α σ α ς και γ ι α τους φ ί λ ο υ ς , γ ι α τις χ ώ ρ ε ς τ η ς λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς που δεν έχουν βαμπάκι. Με το βαμπάκι, έχετε π ο λ λ έ ς δυνατότητες να α π ο κ ο μ ί σ ε τ ε κ έ ρ δ η . Αυτό ένα, - είπε και σήκωσε —

ένα δάχτυλο. Δεύτερο π ρ ό β λ η μ α γ ι α σ α ς — σ υ ν έ χ ι σ ε — είναι το ζ ή τ η μ α

της ανάπτυξης της προβατοτροφίας, και με ρώτησε για τον αριθμό 63

π ρ ο β ά τ ω ν , γ ι α τ η ν α π ό δ ο σ η σ ε μαλλί, σ ε γάλα, σ ε κρέας κ.λπ. Έ ­ πειτα α π ό τις α π α ν τ ή σ ε ι ς μου, συνέχισε: —

Το πρόβατο πρέπει να γίνει ένας άλλος μεγάλος πλούτος για

σας. Να δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε τ ε π ρ ό β α τ α με λ ε π τ ό μαλλί. Εσείς έχετε βο­ σκές — ε ί π ε — και τ ο π ρ ό β α τ ο μπορεί ν ' αναπτυχθεί. Γ ι ' αυτό ν α βρείτε την πιο κ α τ ά λ λ η λ η ράτσα, να αρχίσετε την τ ε χ ν η τ ή ενσπερμάτωση σε πλατιά κλίμακα και να τα αυξήσετε. Α φ ο ύ μας έδειξε και το «δεύτερο δρόμο» α ν ά π τ υ ξ η ς , ο Χρου­ σ τ σ ι ό φ πέρασε στον «τρίτο δρόμο», που θα μας ήταν ο σ ω τ ή ρ ι ο ς . Αυτός ο δρόμος σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ν με τα ψάρια.

—

Τα ψάρια — ε ί π ε — είναι ένας μεγάλος πλούτος για σας. Στις

σκανδιναβικές χώρες, όπως λόγου χ ά ρ η στη Νορβηγία, έχουν δη­ μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι με το ψάρι ένα τ ό σ ο μ ε γ ά λ ο π λ ο ύ τ ο , που ό χ ι μ ό ν ο ο λα­ ός τρώει μ π ό λ ι κ ο , α λ λ ά και εξάγουν μεγάλες π ο σ ό τ η τ ε ς . Ψ α ρ ε ύ ο υ ν ό χ ι μ ό ν ο σ τ α χ ω ρ ι κ ά ύ δ α τ α α λ λ ά και σ τ α α ν ο ι χ τ ά . Έ τ σ ι ν α π ρ ά ξ ε ­ τε και σεις — έ δ ο σ ε π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — για να α π ο ­ βεί τ ο ψ ά ρ ι μ ε γ ά λ ο ς π λ ο ύ τ ο ς γ ι α τ η ν Α λ β α ν ί α . Α υ τ ά π ρ έ π ε ι ν α τ α κάμετε χ ω ρ ί ς ά λ λ ο και εμείς θα σας β ο η θ ή σ ο υ μ ε και θα σας στεί­ λουμε ειδικούς, σ τ ό λ ο

κ.λπ.

Επειδή οι τρεις πρώτοι «δρόμοι» μ' έκαμαν να χ ά σ ω το νου μου, όλος περιέργεια περίμενα τον «τέταρτο δρόμο». Δεν άργησε να μου τον διασαφηνίσει κι αυτόν.

—

Σ η μ α ν τ ι κ ό ζ ή τ η μ α γ ι α σας — ε ί π ε — είναι και τα εσπεριδοει­

δή. Κι αυτά πρέπει να α π ο β ο ύ ν ένας άλλος μεγάλος πλούτος, γιατί τα λεμόνια, τα κίτρα, τα π ο ρ τ ο κ ά λ ι α κ.λπ. είναι περιζήτητα. Αυτοί ή τ α ν οι π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ο ί του «για την ο ι κ ο δ ό μ η σ η του σοσιαλισμού» —

στην Αλβανία!

Στο τέλος

πρόσθεσε:

Πρέπει να σκεφτεί κανείς και για τον άλλο πλούτο, όπως λο-

γ ο υ χ ά ρ η για τα μεταλλεύματα, αλλά τα κυριότερα είναι αυτά που α­ νάφερα. Ε μ ε ί ς θ α σ α ς β ο η θ ή σ ο υ μ ε ν α α ν α π τ ύ ξ ε τ ε τ η ν κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α βαμπακιού, την ιχθυοτροφία, τα εσπεριδοειδή και τα π ρ ό β α τ α . Αυτά — κ α τ έ λ η ξ ε — , να τα μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε και σ ε ι ς και εμείς και ε ί μ α σ τ ε πε­ πεισμένοι ότι μ' αυτό τον τ ρ ό π ο η Α λ β α ν ί α θα γίνει γ ρ ή γ ο ρ α παρά­ δειγμα γ ι α τ η ν Ε λ λ ά δ α , τ η ν Τ ο υ ρ κ ί α και τ η ν Ιταλία. Ή τ α ν μάταιο να μπω σε συζήτηση σχετικά με τα «μαργαριτά­ ρ ι α » π ο υ α ρ ά δ ι α σ ε . Τ ο ν ε υ χ α ρ ί σ τ η σ α γ ι α τις « σ υ μ β ο υ λ έ ς » και χ ω ­ ριστήκαμε. Τ ώ ρ α ό λ α γ ί ν ο τ α ν π ι ο ξ ε κ ά θ α ρ α . Τ ο Σ υ μ β ο ύ λ ι ο Α μ ο ι β α ί α ς Οι­ κονομικής Βοήθειας μας συνιστά να λύσουμε τα οικονομικά προ64

β λ ή μ α τ α με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ · ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μας συνιστά να τα λύ­ σ ο υ μ ε μ ε τ ο β α μ π ά κ ι , τ α π ρ ό β α τ α κ α ι με... « ε ν τ ο λ ή τ ο υ ψ α ρ ι ο ύ » . Ό λ ε ς αυτές μπλεγμα

των

οι

άλλων

στάσεις

και

πολιτικών,

ενέργειες,

εξεταζόμενες

ιδεολογικών,

στο σύ­

σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ώ ν και

λ ο ι π ώ ν π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν μας έπειθαν π ι ο π ο λ ύ , ότι τ α π ρ ά γ μ α τ α σ τ ο σ τ ρ α τ ό π ε δ ο μ α ς , κ α ι σ ε π ρ ώ τ η γ ρ α μ μ ή σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η , εί­ χ α ν πάρει τον κ α τ ή φ ο ρ ο . Ά λ λ α γεγονότα θ α δ ι α δ ρ α μ α τ ί ζ ο ν τ α ν και εμείς, ζ ώ ν τ α ς τα αυτά έντονα, θα δ ι δ α σ κ ό μ α σ τ α ν και θα προετοιμα­ ζ ό μ α σ τ α ν α κ ό μ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο για τις μελλοντικές μάχες.

65

4. Η Λυδία λίθος .

Ο Χρουστσιόφ έχει στόχο τη Γιουγκοσλαβία. Το πρώτο σινιάλο του φλερτ: η σοβιετική επιστολή του Ιούνη του 1954· ο Χρουστσιόφ επιρίπτει το σφάλμα στο Ινφορμπυρό για την προδοσία της γιουγκοσλάβικης ηγε­ σίας. Συχνή και εγκάρδια αλληλογραφία Χρουστσιόφ - Τίτο. Ο Χρου­ στσιόφ αποφασίζει να αποκαταστήσει τους αποστάτες. Η πρώτη εναντίωσή μας: οι επιστολές του Μάη και του Ιούνη του 1955. Συνομιλία με τον πρεσβευτή Λεβίτσκιν: «πώς μπορεί να παρθούν τόσο εύκολα και μο­ νομερώς τέτοιες αποφάσεις;!» Επίμονη πρόσκληση για να «αναπαυθώ» στη Σοβιετική Ένωση! Συνάντηση με το Σουσλόφ. Ο Μικογιάν τηλεφω­ νεί τα μεσάνυχτα: «συναντήσου με τον Τέμπο, εξομαλύνετε τις διαφω­ νίες». Η συνάντηση με το Σ. β. Τέμπο. Το Κόμμα μας και η η γ ε σ ί α του α ν η σ υ χ ο ύ σ α ν για ό λ α ό σ α συνέβαι­ ναν στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η ύστερα α π ό το θάνατο του Στάλιν. Α­

σ φ α λ ώ ς ε κ ε ί ν η τ η ν π ε ρ ί ο δ ο , ι δ ι α ί τ ε ρ α π ρ ι ν α π ό τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο , ο ι υποψίες μας βασίζονταν σε ιδιαίτερα στοιχεία, που οι σοβιετικοί η­ γέτες τ α σ υ γ κ ά λ υ π τ α ν μ ε π ο τ ά μ ι α δ η μ α γ ω γ ί ε ς . Ό π ω ς και ν α είναι όμως οι στάσεις τους σ τ ι ς σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς με μας, οι ενέργειες τους σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό και το ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό τ ρ α β ο ύ σ α ν τ η ν π ρ ο σ ο χ ή μας. Ι­ διαίτερα α ν ά ρ μ ο σ τ ο ήταν το φλερτ του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με τον Τίτο. Ε­ μείς, α π ό μέρους μας, σ υ ν ε χ ί ζ α μ ε να κ α τ α π ο λ ε μ ο ύ μ ε με τη μεγαλύ­ τερη σ φ ο δ ρ ό τ η τ α το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο τ ι τ ο ϊ κ ό ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό και υ­ περασπίζαμε τη σωστή μαρξιστική - λενινιστική στάση του Στάλιν και του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό π ρ ο ς τους γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς ρεβιζιονιστές ηγέ­ τες. Αυτό το κ ά ν α μ ε ό χ ι μ ό ν ο ό σ ο ζ ο ύ σ ε ο Σ τ ά λ ι ν , α λ λ ά και κ α τ ά τη μεταβατική περίοδο που πέρασε η Σοβιετική Έ ν ω σ η μετά το θάνα­ το του Στάλιν, και ό τ α ν πέτυχε το π ρ α ξ ι κ ό π η μ α του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και ό τ α ν αυτός έκανε το ν ό μ ο , και ό τ α ν α ν α τ ρ ά π η κ ε . Και τη σ τ ά σ η α υ τ ή θ α τ η ρ ο ύ μ ε π ά ν τ α π ρ ο ς τ ο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό μέ­ χ ρ ι τ η ν πλέρια ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή και π ο λ ι τ ι κ ή σ υ ν τ ρ ι β ή του.

66

Εμείς π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α μ ε με μεγάλη ε π α γ ρ ύ π ν η σ η και π ρ ο σ ο ­ χή κάθε ενέργεια του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Από τη μια μεριά, π α ρ α τ η ρ ο ύ ­ σαμε ότι σ τ η γ ε ν ι κ ό τ η τ α δε γ ί ν ο ν τ α ν λόγος κατά του Στάλιν, α λ λ ά γίνονταν λόγος για την ενότητα του σοσιαλιστικού στρατοπέδου μ'

επικεφαλής τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , ο Χρουστσιόφ μιλούσε με

«βόμβες» ενάντια σ τ ο ν α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ιμπεριαλισμό, έκανε και καμιά έμμεση κ ρ ι τ ι κ ή ενάντια στον τιτοϊσμό, ενώ α π ό την ά λ λ η , έσειε σ' αυτούς την

ά σ π ρ η σ η μ α ί α του σ υ μ β ι β α σ μ ο ύ και της υποταγής.

Σ τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η αυτή εμείς α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α μ ε το δ ρ ό μ ο φιλίας με τη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η , παλεύαμε να διαφυλάξουμε και να δυναμώσου­ με αυτή τη φιλία και αυτό γ ι α μας δεν ή τ α ν τ α χ τ ι κ ή , α λ λ ά ζ ή τ η μ α α ρ χ ώ ν . Μ ο λ α τ α ύ τ α δεν α φ ή ν α μ ε α ν α π ά ν τ η τ ε ς τις ε σ φ α λ μ έ ν ε ς ενέρ­ γειες και τις π α ρ ε κ κ λ ί σ ε ι ς γ ρ α μ μ ή ς , όταν ε κ δ η λ ώ ν ο ν τ α ν . Γ ι α μας η π ά λ η ενάντια στον α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ιμπεριαλισμό και στο γιουγκοσλάβικο τιτοϊσμό ήταν η λυδία λίθος για την εκτίμηση από μαρξιστική

σκοπιά της στάσης του Χρουστσιόφ

και των χ ρ ο υ -

σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν . Σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ φ λ υ α ρ ο ύ σ ε ενά­ ντια σ τ ο ν κ α π ι τ α λ ι σ μ ό και τον α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό , α λ λ ά σ ε μας δεν ά ρ ε σ α ν εκείνες οι τρεις ή πέντε καθημερινές συναντήσεις και δεξιώσεις με κάθε είδους αμερικάνους γερουσιαστές, δισεκα­ τομμυριούχους και επιχειρηματίες. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε γίνει ένας κλόουν, που έδινε π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς ό λ η την η μ έ ρ α και καθημερινά, μειώνοντας την αξιοπρέπεια της Σοβιετικής

Ένωσης.

«Τον εξωτερικό εχθρό —ξελαρυγγίζονταν ο Χρουστσιόφ στους λ ό γ ο υ ς του α π ό τ ο π ρ ω ί και μ έ χ ρ ι α ρ γ ά τ η ν ύ χ τ α — τ ο ν έχουμε κάτω από το πόδια, τον κάμαμε ζάφτι, μπορούμε να τον κάμουμε στάχτη μ ε α τ ο μ ι κ έ ς β ό μ β ε ς » . Η τ α χ τ ι κ ή τ ο υ ή τ α ν : ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν τ α ν ευ­ φορία στο εσωτερικό, να αύξαινε το γ ό η τ ρ ο της κλίκας του στις χώρες της λαϊκής δημοκρ

ίας

κα,

ανεξάρτητα

από τα «πομπώδι-

κ α ' λ ό γ ι α » να α φ ή ν ο ν τ α ν στους αμερικάνους και σ τ η ν π α γ κ ό σ μ ι α α ν τ ί δ ρ α σ η να ε ν ν ο ή σ ο υ ν ότι «Εμείς δεν ε ί μ α σ τ ε πια υπέρ τ η ς πα­ γκόσμιας

προλεταριακής επανάστασης, επιθυμούμε να συνεργα­

στούμε στενά με σας , έχουμε την α ν ά γ κ η σας και πρέπει να κατα­ νοήσετε ότι αλλάζαμε χρώμα, κάνουμε μεγάλη σ τ ρ ο φ ή . Σ' αυτή τη σ τ ρ ο φ ή θα έχουμε δυσχέρειες, γ ι ' αυτό με τον ένα ή τον ά λ λ ο τρό­ πο πρέπει να μας βοηθήσετε». Τ ο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζ ή τ η μ α , που για μας ή τ α ν ξ ε κ ά θ α ρ ο και γ ι ' α υ τ ό δ ε σ α λ ε ύ α μ ε α π ό τ η σ τ ά σ η μ α ς , γ ι α τ ο υ ς χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς εί­ χε δ ι α κ υ μ ά ν σ ε ι ς , π λ η μ μ υ ρ ί δ ε ς και αμπώτιδες. Οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί εκεί β ρ ί ζ ο ν τ α ν , εκεί σ υ μ φ ω ν ο ύ σ α ν με τους γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς η γ έ τ ε ς .

67

Ό τ α ν βρίζονταν με τους τιτοϊκούς, οι σοβιετικοί ρεβιζιονιστές έ­ διναν δίκιο σε μας, όταν συμφιλιώνονταν μ' αυτούς, προσπαθού­ σ α ν ν α μ α λ α κ ώ σ ο υ μ ε κ ι εμείς τ η σ τ ά σ η μας έ ν α ν τ ι τ ω ν τ ι τ ο ϊ κ ώ ν ρεβιζιονιστών. Ο Χρουστσιόφ είχε καρφώσει το βλέμμα του στη γιουγκοσλά­ βικη ηγεσία και ήθελε με κάθε θυσία, αν ό χ ι να την υποτάξει, να την εντάξει στις γραμμές του. Ασφαλώς στο πρόσωπο του Τίτο α­ ν α ζ η τ ο ύ σ ε τ α υ τ ό χ ρ ο ν α και τον ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό σ ύ μ μ α χ ο και τον η γ έ τ η που θα τον κρατούσε κάτω από την α μ α σ χ ά λ η σαν «μεγάλος αδερ­ φός» που·ήταν. Με άλλα λόγια για το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ο Tίτο ήταν πολύ αγαπητός, γιατί πρώτος αυτός επετέθηκε ενάντια στο Στάλιν και απέριψε το μαρξισμό-λενινισμό. Σ' αυτή την κατεύθυνση συνταυτίζο­ νταν πλέρια, αλλά ενώ ο ηγέτης του Βελιγραδίου ενεργούσε χ ω ρ ί ς π ρ ο σ ω π ε ί ο , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ήθελε να τηρεί το π ρ ο σ ω π ε ί ο . Σ τ ο διε­ θνή σ τ ί β ο ο Τ ί τ ο είχε γίνει ο π ρ ο σ φ ι λ ή ς «κομμουνιστής» του αμε­ ρικάνικου ιμπεριαλισμού και του παγκόσμιου καπιταλισμού, οι ο­ ποίοι τον χ ό ρ τ α ι ν α ν με βοήθειες και πιστώσεις, ώστε να επιτίθεται ενάντια στο σοβιετικό κράτος και καθεστώς και να ξεπουλάει τη Γιουγκοσλαβία στα ξένα κεφάλαια. Ο Χρουστσιόφ ήθελε να μανουβράρει με τον Τίτο σ'

όφελος

του, ώστε να μετριάσει λιγάκι τον τόνο ενάντια στο σοβιετικό κα­ θεστώς και να ελαττώσει τη μεγάλη ό ρ ε ξ η , που έδειχνε ο αμερικά­ νος π ρ ά χ τ ο ρ α ς του Βελιγραδίου για την υπονόμευση της σοβιετι­ κής επιροής στις χώρες της λαϊκής δημοκρατίας, να διαδοθεί στη Γιουγκοσλαβία η επίδραση των χρουστσιοφικών ρεβιζιονιστικών α π ό ψ ε ω ν και να ανασχεθεί ο άμεσος π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό ς της η γ ε σ ί α ς του Βελιγραδίου προς το δυτικό τ ρ ό π ο ζωής, π ρ ο ς τα α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ α κεφάλαια. Ο Τίτο, από μέρους του, α π ό καιρό ονειρεύονταν να μετατεθεί το κέντρο διεύθυνσης του τάχα κομμουνισμού από τη Μ ό σ χ α στο Βελιγράδι, το Βελιγράδι να αντικαταστήσει τη Μ ό σ χ α στην Ανα­ τ ο λ ι κ ή και Ν ο τ ι α ν α τ ο λ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η . Το σ χ έ δ ι ο του Τ ί τ ο υ έμεινε σ τ ά σ ι μ ο και τότε που αυτός τα χ ά λ α σ ε με το Στάλιν, ο ο π ο ί ο ς ανα­ κάλυψε και χ τ ύ π η σ ε σ κ λ η ρ ά το σατανικό έργο αυτού του αποστά­ τη. Το σχέδιο αυτό ο Τίτο το ξανάφερε στην επιφάνεια, με τη βοή­ θεια των αμερικάνων, τώρα που έβλεπε πως ο Ν ι κ ή τ α Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και η ο μ ά δ α του υ π ό σ κ α φ τ α ν το έργο του Λένιν και του Στάλιν. Μεταξύ των δύο αυτών ηγετών του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ρεβιζιονισμού, του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του Τ ί τ ο , θα διεξάγονταν μ α κ ρ ά και π ε ρ ί π λ ο ­ κη α ν α μ έ τ ρ η σ η , πότε ή π ι α και πότε σ κ λ η ρ ή , άλλοτε με επιθέσεις 68

και βρισιές και ά λ λ ο τ ε με χ ά δ ι α και χ α μ ό γ ε λ α . Α λ λ ά τ ό σ ο ό τ α ν τ σ α κ ώ ν ο ν τ α ν , ό σ ο και όταν α γ κ α λ ι ά ζ ο ν τ α ν καμιά πλευρά δεν ενερ­ γούσε με βάση και προς το συμφέρον του μαρξισμού - λενινισμού, ανεξάρτητα α π ό τα τάχα μαρξιστικά λόγια και συνθήματα, ανεξάρ­ τ η τ α α π ό τους ό ρ κ ο υ ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ότι τ ά χ α πάλευε να ξαναφέ­ ρει τ ο ν Τ ί τ ο στις θέσεις του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λ ε ν ι ν ι σ μ ο ύ . Σ τ η β ά σ η τ ω ν σ χ έ σ ε ω ν τους έστεκε ο α ν τ ι κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ό ς . α π ό τις θέσεις του αντικομμουνισμού οι δύο αυτοί καλαντάρηδες1 θα έκαναν τον παν να υ­ π ο τ ά ξ ο υ ν ο ένας τον ά λ λ ο ο καθένας προς το σ υ μ φ έ ρ ο ν του. Το Κόμμα μας θα π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε βήμα προς βήμα αυτό το προτσές με τη μεγαλύτερη ε π α γ ρ ύ π ν η σ η . Στην εξέλιξη αυτού του προτσές θα πείθονταν ακόμα περισσότερο ποιοί

ήταν οι

Χρου­

σ τ σ ι ό φ και ο ι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί , τ ι α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ε υ α ν σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και σ τ ο διεθνές κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό και ε ρ γ α τ ι κ ό κ ί ν η μ α . Τ ο ν Ι ο ύ ν η τ ο υ 1954 π ή ρ α μ ε τ ο π ρ ώ τ ο σ ι ν ι ά λ ο π ω ς η ν έ α σ ο β ι ε ­ τική ηγεσία άλλαξε την προηγούμενη γραμμή προς τον γιουγκοσ­ λαβικό

ρεβιζιονισμό.

Κ α τ ά τη δ ι ά ρ κ ε ι α της π α ρ α μ ο ν ή ς μας σ τ η Μ ό σ χ α η σ ο β ι ε τ ι κ ή ηγεσία μας επέδοσε μακροσκελή επιστολή, υπογραμμένη από το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , α π ε υ θ υ ν ό μ ε ν η π ρ ο ς τις κ ε ν τ ρ ι κ έ ς ε π ι τ ρ ο π έ ς τ ω ν α­ δερφών κομμάτων, μέσω της οποίας μας π λ η ρ ο φ ο ρ ο ύ σ ε σ χ ε τ ι κ ά με τα συμπεράσματα στα οποία είχε καταλήξει η σοβιετική ηγεσία για το γ ι ο υ σ κ ο σ λ α β ι κ ό ζήτημα. Π α ρ ό λ ο που η επιστολή έφερε την η­ μ ε ρ ο μ η ν ί α 4 του Ιούνη και εμείς β ρ ι σ κ ό μ α σ τ α ν από μέρες στη Μ ό ­ σχα, μάλιστα στις 8 Ιούνη είχαμε και επίσημες συνομιλίες με τους κυριότερους σοβιετικούς ηγέτες, το πολύ σημαντικό π ρ ό β λ η μ α που έγειραν σ'

αυτή την επιστολή ούτε καν μας το ανάφεραν. Ό π ω ς

φαίνεται ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , που γνώριζε κ α λ ά την α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή και αταλάντευτη σ τ ά σ η μας έναντι των π ρ ο δ ο τ ώ ν του Βελιγραδίου, ή­ θελε να ενεργήσει απέναντί μας με π ρ ο σ ο χ ή και βαθμιαία. Διαστρεβλώνοντας

την ι σ τ ο ρ ι κ ή αλήθεια, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και

συντροφιά είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα, πως όλο το σ φ ά λ μ α για την απόσπαση της Γιουγκοσλαβίας από το σοσιαλιστικό στρα­ τ ό π ε δ ο και γ ι α τ η ν « α π ο μ ό ν ω σ η της ε ρ γ α τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς της Γ ι ο υ ­ γ κ ο σ λ α β ί α ς α π ό τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς τ ο υ ε ρ γ α τ ι κ ο ύ κ ι ν ή μ α τ ο ς » δ ε ν τ ο εί­ χε ά λ λ ο ς π α ρ ά η « δ ι α κ ο π ή των σ χ έ σ ε ω ν α ν ά μ ε σ α σ τ ο Κ Κ Γ και το

_________________ 1. Μοναχοί επαίτες.

69

διεθνές κομμουνιστικό κίνημα» στα

1948. Σ ύ μ φ ω ν α μ '

αυτούς, η

σ τ ά σ η π ο υ τ η ρ ή θ η κ ε σ τ α 1948 κ α ι 1949 έ ν α ν τ ι τ ο υ γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι ­ κου κόμματος ή τ α ν ε σ φ α λ μ έ ν η , επειδή η σ τ ά σ η αυτή ώθησε τ ά χ α «τους ιθύνοντες κύκλους της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς να π λ η σ ι ά σ ο υ ν τις Η Π Α κ α ι τ η ν Α γ γ λ ί α » (!), ν α σ υ ν ά ψ ο υ ν τ η ν « σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ό - π ο λ ι τ ι ­ κή συμφωνία με την Ε λ λ ά δ α και με την Τουρκία» (το Β α λ κ α ν ι κ ό Σύμφωνο)1, να κάμουν «σειρά σοβαρών υποχωρήσεων στον καπιτα­ λισμό», να βαδίσουν «προς την παλινόρθωση του καπιταλισμού» κ.λπ. Κ ο ν τ ο λ ο γ ή ς , σύμφωνα με το Χρουστσιόφ, επειδή το Ινφορ­ μ π υ ρ ό τ ή ρ η σ ε α υ σ τ η ρ ή σ τ ά σ η έναντι της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς , η τε­ λευταία, από πείσμα ή από κέφι, πήγε και ξ ε π ο υ λ ή θ η κ ε στον ιμπε­ ριαλισμό, σαν εκείνη τη νύφη που για να σκάσει η πεθερά της πάει και κοιμάται με το μυλωνά. Σύμφωνα με τη λογική αυτή του Χρουστσιόφ, έπρεπε και το Κ ό μ μ α μας Ε ρ γ α σ ί α ς , ό τ α ν α ν τ ι τ ά χ θ η κ ε σ τ ο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ρεβι­ ζ ι ο ν ι σ μ ό και έκοψε τις γέφυρες μ' αυτόν, να ξεπουλήσει τον εαυτό του και τη χ ώ ρ α σ τ ο ν ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό , επειδή δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά δε μ π ο ­ ρούσε να ζήσει! Κι αυτό το ακούσαμε αργότερα από το στόμα του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , όταν μας κ α τ η γ ό ρ η σ ε , πως π ο υ λ ι ο ύ μ α σ τ α ν «για 30 αργύρια στον

ιμπεριαλισμό!»

Αυτή όμως ή τ α ν μ ο ν ά χ α α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή και κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή λο­ γ ι κ ή . Τ ο Κ ό μ μ α μας α ν τ ι τ ά χ τ η κ ε η ρ ω ι κ ά στο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ρεβι­ ζιονισμό, όπως είχε αντιταχθεί προηγούμενα και στο γιουγκοσλά­ βικο ρεβιζιονισμό, όπως πάλευε επίσης αποφασιστικά ενάντια σε κάθε ά λ λ η π α ρ α λ λ α γ ή του ρεβιζιονισμού, α λ λ ά δεν ξ ε π ο υ λ ή θ η κ ε και ούτε θα ξ ε π ο υ λ η θ ε ί ποτέ σ τ ο ν ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό και σε κ α ν έ ν α ν άλ­ λο, επειδή ένα πραγματικά μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα, ε φ ' ό­ σ ο ν θεωρεί και σέβεται τ ο ν εαυτό του σ α ν τέτοιο, σ ' ο π ο ι ε σ δ ή π ο τ ε συνθήκες και κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς κι αν βρεθεί, δεν επιτρέπει ποτέ ούτε να ξεπουληθεί, ούτε να αγοραστεί, αλλά ακολουθεί α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ά το δρόμο του, το δρόμο της α δ ι ά λ λ α χ τ η ς πάλης ενάντια στον ιμπερια­ λισμό, το ρεβιζιονισμό και τ η ν α ν τ ί δ ρ α σ η . Γ ι ' αυτό, έστω και αν η γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η η γ ε σ ί α είχε καταδικα­ σ τ ε ί ά δ ι κ α τ ο 1949, ό π ω ς ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , τ ί π ο τ ε δ ε ν ε -

____________________________ I. Πρόκειται για το τριμερές σύμφωνο «συνεργασίας και φιλίας» μετα­ ξύ Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς , Ε λ λ ά δ α ς και Τ ο υ ρ κ ί α ς , που υ π ο γ ρ ά φ η κ ε το 1953. Το σύμφωνο αυτό που μ ε τ α β λ ή θ η κ ε σε σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή συμφωνία τον Αύγουστο 1954, συνέδεσε τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α με την Βορειοατλαντική Συμμαχία, μέ­ λη της ο π ο ί α ς ή τ α ν και είναι η Τ ο υ ρ κ ί α και η Ε λ λ ά δ α .

70

πέτρεπε και δε δ ι κ α ι ο λ ο γ ο ύ σ ε το π έ ρ α σ μ α της σ τ η ν α γ κ α λ ι ά του ι­ μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ . Αντίθετα, το γ ε γ ο ν ό ς που αυτή δυνάμωσε ακόμα πε­ ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τις γέφυρες με τον ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό και με τ η ν π α γ κ ό σ μ ι α αντίδραση, επιβεβαιώνει με τον καλύτερο τρόπο π ό σ ο δίκιο είχαν ο Σ τ ά λ ι ν , τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α τ η ς Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς , τ ο Ιν­ φορμπυρό, το Κόμμα μας κι όλα τα άλλα κόμματα, όταν την ξεσκέ­ π α σ α ν και την καταδίκασαν. Ο Ν ι κ ή τ α Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ όμως, σ υ ν ε π ή ς σ τ η ν α π ό φ α σ η του να α­ ποκαταστήσει τους ρεβιζιονιστές του Βελιγραδίου, κατηγορούσε στην επιστολή του το Ινφoμπυρό, φυσικά χωρίς να το κατονομάζει, ό τ ι σ τ α 1948 κ α ι 1949, « δ ε ν ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ τ η κ ε μ έ χ ρ ι τ έ λ ο υ ς ό λ ε ς α υ ­ τές τις δυνατότητες... δεν έκαμε π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς γ ι α τη διευθέτηση των άλυτων ζητημάτων και των διαφωνιών», πράγμα, που σύμφωνα μ' αυτόν, «θα απότρεπε το π έ ρ α σ μ α της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς στο εχθρικό στρατόπεδο».

Στην επιστολή

που μας επέδοσε ο Ν ι κ ή τ α Χρου­

σ τ σ ι ό φ έφτανε μέχρι του σημείου να υπογραμμίσει ανοιχτά πως «πολλά από τα ζ η τ ή μ α τ α που χ ρ η σ ί μ ε υ α ν σαν αιτία διαφωνιών ανά­ μεσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής κομμουνιστικό

Κόμμα της

Γιουγκοσλαβίας

Έ ν ω σ η ς και το δεν

αποτελούσαν

σ ο β α ρ ο ύ ς λόγους για σ υ ζ ή τ η σ η ή και οι π α ρ α ν ο ή σ ε ι ς που είχαν προκύψει, μπορεί να είχαν διακανονιστεί». Τίποτε δε μπορούσε να ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ ο ν Τ ί τ ο και τ η γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ηγε­ σία! Με μια μονοκονδυλιά ο Χρουστσιόφ έσβησε τα μεγάλα προ­ β λ ή μ α τ α α ρ χ ώ ν π ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ν σ τ η β ά σ η τ η ς π ά λ η ς ε ν ά ν τ ι α στο. γιουγκοσλάβικο

ρεβιζιονισμό,

τα

θεωρούσε

«όχι

σοβαρούς

λό­

γους» και «παρανοήσεις», επομένως ζητούσε συγγνώμη από τους προδότες γιατί τ ά χ α τους είχαν χτυπήσει για ψύλλου πήδημα! Ποιοί όμως

έφταιγαν γι'

αυτές τις « π α ρ α ν ο ή σ ε ι ς ; » Ο Χ ρ ο υ ­

σ τ σ ι ό φ σ τ η ν ε π ι σ τ ο λ ή του δεν επιτίθονταν ο ν ο μ α σ τ ι κ ά στο Ινφορ­ μπυρό, ούτε σ τ ο Στάλιν, ούτε σ τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κόμμα της Σο­ βιετικής

Έ ν ω σ η ς , ούτε σ τ α ά λ λ α κ ό μ μ α τ α που ε ί χ α ν ταχτεί α λ λ η ­

λ έ γ γ υ α μ ε τ ι ς α π ο φ ά σ ε ι ς τ ο υ Ι ν φ ο μ π υ ρ ό τ ο 1949, ό π ω ς φ α ί ν ε τ α ι θ ε ω ­ ρούσε

ακόμα

πρόωρο

να εξαπολύσει

αυτές

τις

επιθέσεις.

Τότε

β ρ έ θ η κ α ν οι «φταίχτες»: α π ό σ ο β ι ε τ ι κ ή π λ ε υ ρ ά ο Μ π έ ρ ί α , ο ο­ ποίος, με τις ενέργειες του είχε προκαλέσει δυσαρέσκειες «δικαιο­ λ ο γ η μ έ ν ε ς σ τ η γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ηγεσία», ενώ α π ό τη γ ι ο υ σ κ ο σ λ α βική πλευρά - ο Τζίλας (τον ο π ο ί ο στο μεταξύ είχε καταδικάσει ο Τίτο), που «έκανε ανοιχτή προπαγάνδα με λικβινταριστικές από­ ψεις»,

ήταν

«δραστήριος

οπαδός

για τον

προσανατολισμό της

Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς π ρ ο ς τις δυτικές χ ώ ρ ε ς » κ.λπ.!

71

Έ τ σ ι , το πρόβλημα, σύμφωνα με το Χρουστσιόφ, παρουσιάζο­ νταν α π λ ο ύ σ τ α τ ο : σ τ η βάση της ρ ή ξ η ς με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α δεν ή­ ταν αίτια, αλλά προφάσεις, «στα χαμένα τους πέσαμε στο λαιμό, οι φταίχτες βρέθηκαν: ο Μ π έ ρ ι α σ' εμάς, ο Τζίλας σ' εσάς. Τ ώ ρ α κι οι δυο πλευρές κ α τ α δ ι κ ά σ α μ ε αυτούς τους εχθρούς, γ ι ' αυτό δε μας μένει τίποτε ά λ λ ο π α ρ ά να φ ι λ η θ ο ύ μ ε , να σ υ μ φ ι λ ι ω θ ο ύ μ ε και να λη­ σμονήσουμε

το

παρελθόν».

Π ο λ ύ εύκολα έδενε και έλυε αυτά τα ζ η τ ή μ α τ α αυτός ο α κ ρ ο β ά ­ της. Εμείς, όμως οι αλβανοί κομμουνιστές, που πάνω από δέκα χρό­ νια παλεύαμε σ κ η ρ ά με την προδοτική κλίκα του Βελιγραδίου, που δ ο κ ι μ ά σ α μ ε και αντιμετωπίσαμε θ α ρ ρ α λ έ α τις π ρ ο σ τ υ χ ι έ ς τους, δεν ή μ α σ τ α ν και δε μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να είμαστε με κανένα τ ρ ό π ο σύμφωνοι μ' αυτή τη λύση του γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς . Μα ή μ α σ τ α ν α κ ό μ α σ τ α 1954. Δ ε ν ε ί χ ε ξ ε σ π ά σ ε ι α κ ό μ α α ν ο ι χ τ ά η ε π ί θ ε σ η ε ν ά ­ ντια στο Στάλιν, δε λέγονταν ακόμα ανοιχτά κανένας κακός λόγος εναντίον του, ακόμα ο Χρουστσιόφ χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ ε πολύ ραφινάτ η και μ α σ τ ο ρ ι κ ά σ υ γ κ α λ υ μ μ έ ν η δ η μ α γ ω γ ί α , α κ ό μ α σ τ α μ ά τ ι α μας η Σοβιετική

Έ ν ω σ η διατηρούσε τα χ ρ ώ μ α τ α της ε π ο χ ή ς του Στά­

λιν, π α ρ ό λ ο που ξεθώριαζαν. Επί π λ έ ο ν σ τ η ν ε π ι σ τ ο λ ή α υ τ ή , η ο­ π ο ί α μας σ υ γ κ λ ό ν ι σ ε βαθιά, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ο ρ κ ί ζ ο ν τ α ν , ότι καθετί το κάνει «υπέρ του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λενινισμού και του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ » , ότι η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α και τα ά λ λ α α δ ε ρ φ ά κ ό μ μ α τ α , σ τ η νέα ανα­ θεώρηση του γ ι ο υ σ κ ο σ λ ά β ι κ ο υ ζητήματος, δεν είχαν άλλο σ κ ο π ό παρά να «χαλάσουν τα σχέδια των αμερικάνο - άγγλων ιμπεριαλι­ σ τ ώ ν και να ε κ μ ε τ α λ λ ε υ θ ο ύ ν όλες τις δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς γ ι α να ε ν ι σ χ ύ ­ σ ο υ ν τ η ν ε π ι ρ ο ή τους π ά ν ω σ τ ο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο λαό», «να ε π ι δ ρ ά ­ σουν θετικά στη γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι κ ή ε ρ γ α τ ι κ ή τάξη» κ.λπ. Π ρ ό σ θ ε τ ε ε π ί σ η ς ότι οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς της σ ο β ι ε τ ι κ ή ς π λ ε υ ρ ά ς και των ά λ λ ω ν κομμάτων και χ ω ρ ώ ν της λαϊκής δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς θα χ ρ η σ ί μ ε υ α ν σα ν έ ο β ή μ α γ ι α ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν « π ό σ ο π ρ ό θ υ μ ο ι κ α ι α π ο φ α σ ι σ μ έ ν ο ι εί­ ναι οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι ηγέτες να α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν το δ ρ ό μ ο του σο­ σιαλισμού». Ό λ α α υ τ ά μ α ς έ κ α μ α ν ώ σ τ ε σ τ η ν α π ά ν τ η σ η μ α ς ν α ε ί μ α σ τ ε με­ τρημένοι και προσεχτικοί. Στη διάρκεια των ημερών, που ήμασταν σ τ η Μ ό σ χ α , σ υ ζ η τ ή σ α μ ε π λ α τ ι ά α υ τ ό τ ο π ρ ό β λ η μ α μ ε τ ο ν Υ σ ν ί και με τους άλλους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς της α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α ς και τελικά δώσαμε εγγράφως την α π ά ν τ η σ η μας στη σοβιετική ηγεσία. Σ τ η ν α π ά ν τ η σ η αυτή εμείς, χ ω ρ ί ς ν α α ν τ ι π α ρ α τ α χ τ ο ύ μ ε α ν ο ι χ τ ά σ τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , τ ο ν ί σ α μ ε τ η ν σ τ α θ ε ρ ή σ τ ά σ η μ α ς έ ν α ν τ ι τ η ς ρεβιζιονιστικής 72

ηγεσίας του Βελιγραδίου, εκτιμήσαμε τη σ η μ α σ ί α

τ ω ν α π ο φ ά σ ε ω ν τ ο υ Ι ν φ ο μ π υ ρ ό τ ω ν ε τ ώ ν 1948 κ α ι 1949 1 κ α ι δ ε ν ε ­ πιτρέψαμε κανέναν υπαινιγμό σχετικά με την αναθεώρηση της προ­ ηγούμενης

στάσης,

που

κρατήσαμε

έναντι

των

παρεκκλίσεων

γραμμής της γιουγκοσλαβικής ηγεσίας. Σ τ η ν ι δ ε α τ ο ύ Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ότι « η δ ι α κ ο π ή τ ω ν σ χ έ σ ε ω ν ο δ ή γ η ­ σε

τους

γιουγκοσλάβους

ηγέτες

στους

κόλπους

του

ιμπεριαλι­

σμού», σ τ η ν α π α ν τ η τ ι κ ή ε π ι σ τ ο λ ή μας α ν τ ι π α ρ α θ έ σ α μ ε τη θέση ότι οι ίδιοι οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι ηγέτες π ρ ό δ ο σ α ν το μαρξισμό - λενινισ μ ό και έ μ π α σ α ν το λαό και την π α τ ρ ί δ α τους στο δρόμο της υπο­ δ ο ύ λ ω σ η ς και της υ π α γ ό ρ ε υ σ η ς των αμερικανο - ά γ γ λ ω ν ιμπεριαλι­ στών, ότι η α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή γ ρ α μ μ ή τους ή τ α ν ο π α ρ ά γ ο ν τ α ς που έ­ βλαψε σοβαρά τα ζωτικά συμφέροντα των λαών της Γιουσκοσλαβίας, ότι αυτοί α π έ σ π α σ α ν τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α α π ό τους κ ό λ π ο υ ς του σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ , ότι αυτοί μετέτρεψαν το γιου­ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο κ ό μ μ α σε α σ τ ι κ ό κόμμα και το α π ό σ π α σ α ν α π ό το διε­ θνές κ ί ν η μ α του προλεταριάτου. Υπογραμμίζοντας αυτές τις αλήθειες, σε συνέχεια τονίσαμε πως είμαστε σύμφωνοι να γίνουν προσπάθειες από τα κομμουνιστικά κόμματα για να βοηθηθούν οι λαοί της Γιουγκοσλαβίας να γλυτώ­ σ ο υ ν α π ό τ η ν υ π ο δ ο ύ λ ω σ η και την ε ξ α θ λ ί ω σ η , α λ λ ά τονίσαμε άλ­ λη μια φ ο ρ ά , ότι κατά τη γ ν ώ μ η μας οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι η γ έ τ ε ς ε ί χ α ν βυθιστεί βαθιά στον αντιμαρξιστικό δρόμο, στο δρόμο της υποτα­ γ ή ς στους αμερικάνους και άγγλους ιμπεριαλιστές. Μ' αυτό λέγαμε έμμεσα σ τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ότι δεν είμαστε σύμ­ φ ω ν ο ι με τις ε λ π ί δ ε ς και τις α υ τ α π ά τ ε ς , που έ τ ρ ε φ ε ως π ρ ο ς τ ο υ ς γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς ηγέτες και ιδιαίτερα στο «σύντροφο Τίτο», όπως ά ρ χ ι σ ε να τον α π ο κ α λ ε ί . Τις σκέψεις αυτές τις ε ξ έ φ ρ α σ α σ τ ο Χρου­ σ τ σ ι ό φ και κατά τ η ν ά λ λ η σ υ ν ο μ ι λ ί α που ε ί χ α μ' αυτόν, στις 23 του Ι ο ύ ν η τ ο υ 1954. Α υ τ ό ς ό μ ω ς π ρ ο σ π ο ι ο ύ ν τ α ν , π ω ς δ ε ν π ρ ό σ ε χ ε τ η δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή σ τ ά σ η , που είχαμε α ν ά μ ε σ α μας σ χ ε τ ι κ ά με το γιου­ γκοσλαβικό ζήτημα.

Ί σ ω ς δεν ήθελε ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι διένεξη μ '

εμάς α π ό τις πρώτες ε π ί σ η μ ε ς σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς που ε ί χ α μ ε μ ' α υ τ ό ν . Ί ­ σ ω ς μας υ π ο τ ι μ ο ύ σ ε και δεν υ π ο λ ό γ ι ζ ε τις εναντιώσεις μας. Θυμού­ μαι πως ή τ α ν σε μ ε γ ά λ η ε υ φ ο ρ ί α και μ ι λ ο ύ σ ε με β ε β α ι ό τ η τ α αν-

______________________________ 1. Οι αποφάσεις αυτές δημοσιεύτηκαν στο όργανο του Πληροφοριακού Γραφείου των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων «Για μια σταθερή ε ι ρ ή ν η , για μια λαϊκή δ η μ ο κ ρ α τ ί α ! » , στις I Ιούλη 1948. Αριθ. 16 και στις 29 Ν ο έ μ β ρ η 1949, Αριθ. 55.

73

θρώπου που οι δουλειές του πάνε καλά. Μ ό λ ι ς είχε επιστρέψει από μια αστραπιαία επίσκεψη

στην Τσεχοσλοβακία (ήταν μάστορας

κάθε είδους επίσκεψης: αστραπιαίας, ιγκόγνιτο, επίσημης, φιλι­ κής, θορυβώδικης, σιωπηρής, την ημέρα, τη νύχτα, αναγκελμένης, μη αναγκελμένης, σύντομης, μακράς, με ακολουθία, ολομόναχος κ.λπ.).

—

Στην Πράγα — μ ο υ ε ί π ε — μίλησα ξανά για το γιουγκοσλάβι­

κο πρόβλημα με εκπρόσωπους μερικών αδερφών κομμάτων που β ρ ί σ κ ο ν τ α ν εκεί. Ό λ ο ι ή τ α ν α π ό λ υ τ α σ ύ μ φ ω ν ο ι μ ' εμένα και θεω­ ρ ο ύ σ α ν τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς του κ ό μ μ α τ ό ς μας π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ έ ς . Έ π ε ι τ α , κοιτάζοντάς με κατάματα, πρόσθεσε: —

Εμείς, οι Ο ύ γ γ ρ ο ι , οι Β ο ύ λ γ α ρ ο ι , οι Ρουμάνοι και ά λ λ ο ι

πραγματοποιήσαμε τελευταία καλά βήματα προς την εξόμάλυνση των σχέσεων με τη

Γιουγκοσλαβία...

Κ α τ ά λ α β α γιατί το τόνισε αυτό. Ή θ ε λ ε να μου πει: βλέπεις, ό­ λοι εμείς είμαστε σύμφωνοι, γ ι ' αυτό και σεις, οι Α λ β α ν ο ί , πρέπει να ενωθείτε μ'

εμάς.

Του είπα κοντολογής, πως η ιστορία των σχέσεών μας με το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο κόμμα και κράτος είναι πολύ μακρά, πως φ τ α ί χ τ η ς για τη δ ι α κ ο π ή των σ χ έ σ ε ω ν ή τ α ν η ίδια η γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ηγεσία, και, αν ακόμα οι αλβανο - γιουγκοσλάβικες διακρατικές σχέσεις βρίσκονται σε χ α μ η λ ό επίπεδο, αυτό δεν εξαρτάται α π ό μας, α λ λ ά α π ό τ η σ τ ά σ η και τις σ υ ν ε χ ε ί ς α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ έ ς κ α ι α ν τ ι α λ β α ν ι κ έ ς ενέργειες των ηγετών του Βελιγραδίου.

— Κανιέτσνο,

κανιέτσνο!1

- πετάχτηκε ο Χρουστσιόφ

και κ α τ ά λ α ­

β α πως δεν ή θ ε λ ε ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ω π α ρ α π έ ρ α σ τ η σ υ ζ ή τ η σ η αυτού του π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς .

—

Εμείς, είπε, π ή ρ α μ ε ό λ α τα μέτρα. Αύριο ο π ρ ε σ β ε υ τ ή ς μας

στη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α θα πάει να συναντηθεί με τον Τίτο, που βρίσκε­ ται στο Μπριόνι. Νομίζουμε πως υ π ά ρ χ ο υ ν πολλές δυνατότητες να επιτευχθεί ο σκοπός. Αν δε γίνει τίποτε — κ α τ έ λ η ξ ε — τότε έχουμε κι άλλους τρόπους. Έ τ σ ι άρχισε το ειδύλιο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ - Τίτο Τις σκέψεις ή τα «συμπεράσματά»

του σ χ ε τ ι κ ά με τη «νέα α ν ά λ υ σ η » του γ ι ο υ σ κ ο σ -

λάβικου ζητήματος, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ύστερα από μερικές μέρες τα παράδοσε γραπτώς στον Τίτο. Φυσικά, ο Τίτο ικανοποιήθηκε που τα πράγματα από μέρους του Χρουστσιόφ εξελίσσονταν σύμφωνα

________________________ I. Ασφαλώς, ασφαλώς! (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

74

με τις π ρ ο β λ έ ψ ε ι ς του, α λ λ ά σ α ν π α λ ι ά α λ ε π ο ύ που ή τ α ν , δε φ ά ν η κ ε τ ό σ ο ε λ α φ ρ ό μ υ α λ ο ς ώστε να ριχτεί στις α γ κ ά λ ε ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Αντίθετα, ο Τίτο σ κ έ φ τ ο ν τ α ν και εργάζονταν, ώστε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ό π ω ς έσκυψε π ρ ώ τ ο ς το κεφάλι, να έρθει ε π ί σ η ς π ρ ώ τ ο ς και να του ζητήσει α ν ο ι χ τ ά συγνώμη στο Βελιγράδι. Τ ό σ ο περισσότερο που ο Τίτο είχε βυθιστεί ως το λαιμό στο βόρβορο του ιμπεριαλισμού, ή­ ταν δεμένος χ ε ρ ο π ό δ α ρ α , γ ι ' αυτό αν θα έλεγε καμιά λέξη για το «σοσιαλισμό» και γ ι α το «μαρξισμό», αυτό έπρεπε να το κάμει μο­ ν ά χ α σ ύ μ φ ω ν α με τις δόσεις, που θα του επέτρεπαν τα δυτικά αφε­ ντικά του και π ρ ο π α ν τ ό ς οι αμερικάνοι ιμπεριαλιστές. Αφού τον ά­ φ η σ ε κ ά μ π ο σ ο κ α ι ρ ό σ ε α δ η μ ο ν ί α , γ ι α ν α τ ο υ τ ι ν ά ξ ε ι κ α λ ά τις ξεκ ο υ ρ τ ι σ μ έ ν ε ς χ ο ρ δ έ ς , τ ε λ ι κ ά π ε ρ ί τ α μ έ σ α Α υ γ ο ύ σ τ ο υ τ ο υ 1954 ο Τίτο απάντησε στο Χρουστσιόφ επίσης γραπτώς. Το περιεχόμενο της επιστολής του ρεβιζιονιστή του Βελιγρα­ δίου ή τ α ν σ τ η ν ο υ σ ί α περίπου το εξής: Χ α ί ρ ο μ α ι που εσύ, Ν ι κ ή τ α Σεργκέγιεβιτς, δείχνεσαι λ ο γ ι κ ό ς και π λ α τ ύ κ α ρ δ ο ς , α λ λ ά άνοιξε περισσότερο την καρδιά σου, έβγα πιο ξεκάθαρα στο νέο δρόμο της σ υ μ φ ι λ ί ω σ η ς και τ ο υ ε ν α γ κ α λ ι σ μ ο ύ . Ε μ ε ί ς , ο ι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι , έλε­ γε ο Τίτο στο Χρουστσιόφ, είμαστε σύμφωνοι να συμφιλιωθούμε, αλλά, όπως γνωρίζετε, πιάσαμε καινούργιους φίλους, με τους ο­ π ο ί ο υ ς έ χ ο υ μ ε ι σ χ υ ρ ο ύ ς και βαθείς δ ε σ μ ο ύ ς , γ ι ' α υ τ ό η σ υ μ φ ι λ ί ω ­ σή μας μ' εσάς «πρέπει να αναπτυχθεί προς την κατεύθυνση, που να ανταποκρίνεται σ τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή μας της διεθνούς συνεργασίας», δηλαδή να μη χαλάσουν, αλλά να ενισχυθούν παραπέρα οι σχέσεις των Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν με τον ιμπεριαλισμό. Ε π ί σ η ς , με τόνο υ π α γ ό ρ ε υ σ η ς , ο Τίτο δεν παρέλειψε να θέσει σ τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και μια σ ε ι ρ ά ά λ λ ο υ ς ό ρ ο υ ς γ ι α τους μ ε λ λ ο ν τ ι ­ κούς δεσμούς: Πρώτο, ο Τίτο ζητούσε από τη σοβιετική πλευρά να εργαστεί π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο γ ι α τ η ν ε ξ ά λ ε ι ψ η των « α ρ ν η τ ι κ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν » και ν α α φ α ι ρ ε θ ο ύ ν τ α ε μ π ό δ ι α , π ο υ ε π έ δ ρ α σ α ν σ τ η ρ ή ξ η τ ο υ 1948 κ α ι , εν­ νοείται, μ' αυτό ο «μάστορας» του Βελιγραδίου ζ η τ ο ύ σ ε α ν ο ι χ τ ά να αναθεωρηθεί όλη η σωστή γραμμή αρχών που ακολούθησαν το Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό , ο Σ τ ά λ ι ν κ α ι τ α ά λ λ α κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά κ ό μ μ α τ α τ ο 1948. Δ ε ύ τ ε ρ ο , η μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή σ υ μ φ ι λ ί ω σ η , υ π α γ ό ρ ε υ ε ο Τ ί τ ο , δεν έ­ π ρ ε π ε ν α υ π ο ν ο ο ύ σ ε « π λ ή ρ η ε ν ό τ η τ α σ τ η ν ε κ τ ί μ η σ η και τ η σ τ ά σ η έναντι των γεγονότων», επομένως, να συμφιλιωθούμε, α λ λ ά ο καθέ­ νας να ενεργεί α π ό κεφαλιού του και. για λ ο γ α ρ ι α σ μ ό του. Τ ρ ί τ ο , ο τ ρ ό π ο ς τι δ ρ ό μ ο α κ ο λ ο υ θ ώ εγώ και τι δ ρ ό μ ο α κ ο λ ο υ θ ά ς εσύ γ ι α τ η ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η του « σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ » , αυτό είναι υ π ό θ ε σ η 75

καθενός α π ό μας και δεν πρέπει να ε π ι δ ρ ά σ ε ι σ τ η ν ε ξ ο μ ά λ υ ν σ η των σ χ έ σ ε ω ν επομένως εγώ θα ο ι κ ο δ ο μ ή σ ω τον «ειδικό σ ο σ ι α λ ι σ μ ό » κι εσύ να τον παραδεχτείς ασυζήτητα. Τέταρτο, υπαίτιοι της διένεξης, έλεγε ο Τίτο, δεν είναι ούτε ο Μ π έ ρ ι α , ούτε ο Τζίλας, είναι βαθύτερα αίτια, γ ι ' αυτό εσείς, οι Σο­ βιετικοί, κι οι άλλοι μαζί μ'

εσάς, τραβάτε χέρι πλέρια από τη

γ ρ α μ μ ή της ε π ο χ ή ς του Σ τ ά λ ι ν , τ ρ α β ά τ ε χ έ ρ ι α π ό τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς αρχές, γιατί έτσι τα π ρ α γ μ α τ ι κ ά αίτια της διένεξης ανατρέπονται αυτόματα. Τέλος ο Τίτο απέριψε την π ρ ό τ α σ η του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ για διμερή σ υ ν ά ν τ η σ η κορυφής, θέτοντας του σαν ό ρ ο την «επίτευξη προκα­ ταρκτικών επιτυχιών στην κατεύθυνση της εξομάλυνσης». Τα υπο­ νοούμενα ή τ α ν ο λ ο φ ά ν ε ρ α : Αν θέλεις να συναντηθείς και να συμφι­ λιωθείς μ' εμένα, κάμε κι ά λ λ α β ή μ α τ α σ τ ο δ ρ ό μ ο που ά ρ χ ι σ ε ς , ε­ νεργά μέσα στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , στις άλλες χώρες και κόμματα

πιο γ ρ ή γ ο ρ α και πιο θ α ρ α λ λ έ α για τη δ ι ά δ ο σ η και διεύρυνση τού­ του του «νέου» δ ρ ό μ ο υ , ο ο π ο ί ο ς ή τ α ν και είναι ο π α λ ι ό ς μου δρό­ μος. Και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , πότε θυμωμένος και πότε ενθουσιώδης στις ενέργειές

του, ά ρ χ ι σ ε να υ π ο τ ά σ σ ε τ α ι και να ε φ α ρ μ ό ζ ε ι με ζ ή λ ο

τους όρους και τις συστάσεις του Τ ί τ ο . Σ ' εμάς που π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α μ ε μ ε π ρ ο σ ο χ ή και α ν η σ υ χ ί α αυτή τη διαδικασία, α υ ξ ή θ η κ α ν οι υποψίες ότι αυτή η σ τ ά σ η οδηγούσε τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η σε αντιμαρξιστικό δρόμο.

Ό σ ο περνούσαν οι

μέρες ό λ ο και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο πειθόμασταν, πως ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με τις α κ ρ ο β α σ ί ε ς του έκρυβε ένα σ α τ α ν ι κ ό παιγνίδι. Βλέπαμε ότι, πέφτο­ ντας στα γόνατα μ π ρ ο σ τ ά στον Τίτο1, μείωνε το γ ό η τ ρ ο του Κομ­ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς και του σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς . Δ ε μ α ς έ ρ χ ο ­ νταν καλά, αλλά στο κάτω - κάτω, η βελτίωση των σοβιετο - γιου­ γ κ ο σ λ ά β ι κ ω ν σ χ έ σ ε ω ν ήταν δικό τους εσωτερικό π ρ ό β λ η μ α κι ε­ μείς δεν είχαμε, πως να εναντιωθούμε. Εμείς όμως δεν ή μ α σ τ α ν και δε μπορεί να ή μ α σ τ α ν ποτέ σύμφωνοι με τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς του να ε­ ξαλείψει το π α ρ ε λ θ ό ν και να χ ε ι ρ ι σ τ ε ί τα α ί τ ι α και τους λ ό γ ο υ ς της καταδίκης των γιουγκοσλάβων ρεβιζιονιστών εντελώς διαφορετικά α π ό ό,τι ή τ α ν σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α . Ε π ί σ η ς , δ ε μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α δ ε -

_________________________ 1. Βλέπε το άρθρο «Ο Χρουστσιόφ γονατιστός μπροστά στον Τίτο». Ενβέρ Χότζα «Διαλεχτά Έ ρ γ α » III, Εκδοτικό «8 Ν ο έ μ β ρ η » , Τ ί ρ α ν α 1980, έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή , σελ. 479 - 498.

76

χτούμε να γίνομε εταίροι του Χρουστσιόφ σ' αυτό το επικίνδυνο και ύ π ο π τ ο ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό και π ο λ ι τ ι κ ό π α ι γ ν ί δ ι . Το τι έ κ α μ α ν οι Ρου­ μάνοι, οι Ούγγροι ή οι Βούλγαροι αυτό ή τ α ν δική τους δουλειά. Φι­ λιά και σ υ μ φ ι λ ί ω σ η εμείς δε θα είχαμε με τους τιτοϊκούς. Ε χ τ ό ς από τις ρεβιζιονιστικές του π ε π ο ι θ ή σ ε ι ς , για την πραγμα­ τ ο π ο ί η σ η του αντιμαρξιστικού διαβήματος, ώθησε αναμφίβολα το Χρουστσιόφ και ο Τίτο.

Αυτός δεν ήθελε να υποκλιθεί μ π ρ ο σ τ ά

στο Χρουστσιόφ, γ ι ' αυτό ζ ή τ η σ ε επίμονα να πάει ο Χρουστσιόφ και να υποκλιθεί σ'

αυτόν σ τ ο Βελιγράδι, να πάει να κάμει αυτο­

κριτική στην Κ α ν ό σ σ α (Βελιγράδι).

Έ τ σ ι και έγινε.

Ύστερα από

ένα χ ρ ό ν ο και κάτι μ υ σ τ ι κ ώ ν και φ α ν ε ρ ώ ν ε π α φ ώ ν διαμέσου ειδι­ κών απεσταλμένων, ύστερα από μακρά και πολύ φιλική α λ λ η λ ο ­ γ ρ α φ ί α ανάμεσα στο «σύντροφο Χρουστσιόφ» και το «σύντροφο Τίτο» και α ν τ ί σ τ ρ ο φ α , τ ε λ ι κ ά ο Τ ί τ ο έστειλε ε ί δ η σ η τον Α π ρ ί λ η τ ο υ 1955 σ τ ο ν έ ο α γ α π η τ ό τ ο υ , π ω ς ή τ α ν σ ύ μ φ ω ν ο ς ν α σ τ ε φ α ν ω ­ θούν και τ ο ν π ρ ο σ κ α λ ο ύ σ ε να τελέσουν το «γάμο» ή «σ' ένα π λ ο ί ο σ τ ο Δ ο ύ ν α β η , ή , α ν εσείς είστε σ ύ μ ω ν ο ι , ν α τον κ ά ν ο υ μ ε σ τ ο Βελι­ γ ρ ά δ ι . Κ α τ ά τη γ ν ώ μ η μας — σ υ ν έ χ ι ζ ε ο κράλης1 του Β ε λ ι γ ρ α δ ί ο υ — η

συνάντηση

πρέπει

να

είναι

ανοιχτή

και να α ν α κ ο ι ν ω θ ε ί » .

Ο

Χρουστσιόφ, που περίμενε ανυπόμονα, πήγε στο Βελιγράδι, φιλή­ θηκε και α γ κ α λ ι ά σ τ η κ ε με τον Τίτο, έκαμε α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή , εξάλειψε με « α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α τα ε π ι σ τ ρ ώ μ α τ α του π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς » και άνοι­ ξ ε τ η ν « ε π ο χ ή τ η ς φ ι λ ί α ς α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς δυο λ α ο ύ ς και τ α δύο κόμ­ ματά»

τους.

Το Κ ό μ μ α μας καταδίκασε τη μετάβαση του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ στο Βελιγράδι και ιδιαίτερα την α π ό φ α σ η του να πλύνει τον άπλυτο Τί­ το. Μ ο ν ά χ α δύο τρεις μέρες π ρ ι ν ξ ε κ ι ν ή σ ε ι «για τ η ν Κ α ν ό σ σ α » ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μας ειδοποίησε για το διάβημα που θα έκανε, αυτό ό­ μως εμείς το περιμέναμε, γιατί τα νερά στα ο π ο ί α κ ο λ υ μ π ο ύ σ ε ο Χρουστσιόφ, σ'

εκείνο το μύλο τον οδηγούσαν. Να πήγαινε ή να

μη πήγαινε στο Βελιγράδι, αυτό ήταν δική του δουλιά, ας έκανε ό­ πως ήθελε. Εκείνο που μας εξόργισε και μας τάραξε βαθιά ή τ α ν η α ν α κ ο ί ν ω σ η , που μας έκανε στην ίδια ε π ι σ τ ο λ ή , πως είχε αποφασί­ σει να ακυρώσει σ α ν ά δ ι κ η τ η ν α π ό φ α σ η του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό του Ν ο ­ έ μ β ρ η τ ο υ 1949 σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ η ν κ α τ α δ ί κ η τ η ς γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ς η γ ε ­ σίας να ανακοινώσει αυτή τη νέα α π ό φ α σ η του σ τ ο ν Τ ί τ ο και να δημοσιεύσει έτσι στο ό ρ γ α ν ο «Για σταθερή ε ι ρ ή ν η , για τη λ α ϊ κ ή

________________ 1. Ο Κράλης, βασιλιάς 77

δημοκρατία!» μια ανακοίνωση. Σ' αυτή την ανακοίνωση ο Χρουσ τ σ ι ό φ τόνιζε πως τ ά χ α τα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κόμματα, μ έ λ η του Ι ν φ ρ ο ρ μ π υ ρ ό , ε ξ έ τ α σ α ν ά λ λ η μ ι α φ ο ρ ά τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς τρί­ της Α π ό φ α σ η ς της σύσκεψης του Ινφορμπυρό, που εγκρίθηκε το Ν ο έ μ β ρ η τ ο υ 1949 σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ ο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο π ρ ό β λ η μ α κ α ι α ­ ποφάσισαν να θεωρηθούν αβάσιμες οι κατηγορίες προς την ηγεσία του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς , που περιείχε αυ­ τή η Α π ό φ α σ η και να ακυρωθεί η α π ό φ α σ η του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό σχετι­ κά με το γιουγκοσλάβικο ζήτημα. Εμείς

γράψαμε

Κομμουνιστικού

επιστολή

Κόμματος

προς

την

Κεντρική

της Σοβιετικής

Επιτροπή

του

Έ ν ω σ η ς σχετικά μ'

αυτό και δ ι α μ α ρ τ υ ρ η θ ή κ α μ ε έντονα1. Μ ι α τέτοια α π ό φ α σ η για έναν εχθρό του διεθνούς κομμουνισμού, ο οποίος είχε καταδικαστεί από κ ο ι ν ο ύ α π ' ό λ α τ α κ ό μ μ α τ α , δεν ή τ α ν δ υ ν α τ ό ν α παρθεί μ ο ν ο μ ε ρ ώ ς από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς χωρίς να

ρ ω τ η θ ο ύ ν και τα ά λ λ α κόμματα, μεταξύ των ο π ο ί ω ν κι εμείς. Τα άλ­ λα κόμματα υ π ο τ ά χ τ η κ α ν στην α π ό φ α σ η του Χ ρ ο σ τ σ ι ό φ και στη θέληση του Τίτο να μεταβούν στο Βελιγράδι ύστερα α π ό το Χρου­ στσιόφ, οι ηγέτες των κομμάτων του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, να φ ι λ ή σ ο υ ν το χέρι του Τίτο και να του ζ η τ ή σ ο υ ν συγγνώμη. Μετ έ β η κ α ν εκεί οι Ν τ ε ζ και σ υ ν τ ρ ο φ ί α , α λ λ ά εμείς ό χ ι . Εμείς συνεχί­ σαμε την πάλη ενάντια στους ρεβιζιονιστές. Στα χαμένα ή ρ θ ε σ ' ε­ μάς ο Λ ε β ί τ σ κ ι ν , ο σ ο β ι ε τ ι κ ό ς π ρ ε σ β ε υ τ ή ς σ τ α Τ ί ρ α ν α , να μας πεί­ σει ν α π α ρ α ι τ η θ ο ύ μ ε α π ό τ η ν ε ν α ν τ ί ω σ η .

_____________________________ 1. «Η καθημερινή πείρα του Κόμματός μας στις σχέσεις με τους Γιου­ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς , — α ν α φ έ ρ ο ν τ α ν μεταξύ άλλων σ τ η ν ε π ι σ τ ο λ ή , — τόσο πριν τη ρήξη με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς το 1948, ό σ ο και κ α τ ό π ι ν αυτής μέχρι σήμε­ ρα, επιβεβαιώνει σαφέστατα και τέλεια, με π ο λ λ ά και έγκυρα αποδεικτικά, ότι το β α σ ι κ ό περιεχόμενο όλων των α π ο φ ά σ ε ω ν του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό σ χ ε τ ι κ ά με το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζ ή τ η μ α ήταν απόλυτα σωστό... Κατά τη γ ν ώ μ η μας μια τόσο εσπευσμένη (και α π ό τ ο μ η ) α π ό φ α σ η για ένα ζ ή τ η μ α μ ε γ ά λ η ς ση­ μασίας α ρ χ ώ ν , χ ω ρ ί ς να γίνει π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α μια βαθιά α ν ά λ υ σ η α π ό κοινού με όλα τα ενδιαφερόμενα σ' αυτό το ζ ή τ η μ α κόμματα, και ακόμα περισσό­ τερο η δημοσίευσή της σ τ ο ν τύπο και η επικύρωσή της στις συνομιλίες του Βελιγραδίου, όχι μ ό ν ο ν θα ή τ α ν π α ρ ά κ α ι ρ η , α λ λ ά θα π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε σ ο β α ρ έ ς ζημιές σ τ ο ν γ ε ν ι κ ό π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό . . . Εμείς είμαστε πεπεισμένοι ότι η γε­ νική αυτή γραμμή του Κόμματός μας στις σ χ έ σ ε ι ς με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α εί­ ναι σωστή...» (Από την ε π ι σ τ ο λ ή της ΚΕ του Κ Ε Α προς την ΚΕ του ΚΚ της ΣΕ στις 25 Μ ά η 1955. Κεντρικό Α ρ χ ε ί ο του Κόμματος - Κ.Α.Κ.).

78

Ε γ ώ δ έ χ τ η κ α τ ο Λ ε β ί τ σ κ ι ν και του εξέθεσα κ α τ '

αρχήν άλλη

μια φορά όσα γράψαμε στην επιστολή προς τη σοβιετική ηγεσία.

—

Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , τ ο υ εί­

πα α ν ά μ ε σ α σ τ α ά λ λ α , μας έμαθε να ε κ φ ρ ά ζ ο υ μ ε α ν ο ι χ τ ά και ειλι­ κρινά, σαν διεθνιστές, τη γνώμη μας για κάθε ζήτημα που σχετίζε­ ται με τη γ ρ α μ μ ή του κόμματος. Η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του Κομ­ μουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς μας π λ η ρ ο φ ό ρ η σ ε πρωτύτερα και μας ζ ή τ η σ ε τη γ ν ώ μ η για ό λ α τα ζ η τ ή μ α τ α που σχε­ τίζονται με την κοινή π ο λ ι τ ι κ ή έναντι της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς . Εμείς μ ε λ ε τ ή σ α μ ε π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά τ ι ς α π ό ψ ε ι ς τ η ς σ ο β ι ε τ ι κ ή ς η γ ε σ ί α ς , εκ­ φ ρ ά σ α μ ε και τη γνώμη μας για τα π ρ ο β λ ή μ α τ α αυτά και, όπως ξέρε­ τε, μείναμε σ ύ μ φ ω ν ο ι να κ α τ α β ά λ ο υ μ ε π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς για τη βελτίω­ ση

των σχέσεων με τη —

Γιουγκοσλαβία.

Εσείς όμως στη χθεσινή

απάντησή

σας εναντιώνεστε στο

νέο δ ι ά β η μ α του σ ύ ν τ ρ ο φ ο υ Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ - μου είπε ο Λεβίτσκιν.

—

Μ ά λ ι σ τ α — τ ο υ ε ί π α — και έχομε λόγους γ ι '

αυτό. Εμείς

φ ρ ο ν ο ύ μ ε π ω ς σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ ο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζ ή τ η μ α υ π ά ρ χ ο υ ν με­ γάλες δ ι α φ ο ρ έ ς α ν ά μ ε σ α σ τ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο των π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ω ν επι­ σ τ ο λ ώ ν της σοβιετικής η γ ε σ ί α ς και της τελευταίας επιστολής.

—

Για ποια διαφορά μιλάτε - ρώτησε ο Λεβίτσκιν. Εγώ νομίζω

πως η ά π ο ψ η του κόμματός μας δεν άλλαξε.

—

Α ς τ ο ιδούμε — τ ο υ ε ί π α — και π ή ρ α τις ε π ι σ τ ο λ έ ς τ η ς σ ο β ι ε ­

τικής ηγεσίας. Να, λόγου χ ά ρ η , στην επιστολή της 4 του Ιούνη 1954 η η γ ε σ ί α σ α ς γ ρ ά φ ε ι : « Ε π α ν ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς τ α υ λ ι κ ά π ο υ σ χ ε τ ί ζ ο ­ νται με την ιστορία της διακοπής των σ χ έ σ ε ω ν του Κομμουνιστι­ κού Κ ό μ μ α τ ο ς της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς με τα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και εργα­ τικά κ ό μ μ α τ α , καθώς και τ η ν μετέπειτα α π ο χ ώ ρ η σ η της Γ ι ο υ γ κ ο σ ­ λαβίας από το δημοκρατικό στρατόπεδο, η Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας, αναμφίβολα απομα­ κ ρ ύ ν θ η κ ε σ ο β α ρ ά α π ό τ ο μ α ρ ξ ι σ μ ό - λ ε ν ι ν ι σ μ ό , γ λ ί σ τ ρ η σ ε σ τ ι ς θέ­ σ ε ι ς τ ο υ α σ τ ι κ ο ύ ε θ ν ι κ ι σ μ ο ύ και π έ ρ α σ ε σ ε ε π ι θ έ σ ε ι ς ε ν ά ν τ ι α σ τ ο σ ο β ι ε τ ι κ ό κράτος. Τ η ν ε χ θ ρ ι κ ή τους π ο λ ι τ ι κ ή ενάντια στη Σοβιετι­ κή

Έ ν ω σ η , οι ηγέτες του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς Γ ι ο υ σ κ ο σ λ α -

βίας τ η ν ε π έ χ τ ε ι ν α ν και ε ν ά ν τ ι α σ τ ι ς λ α ϊ κ ο δ η μ ο κ ρ α τ ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς , π ρ ο ς τις ο π ο ί ε ς μέχρι π ρ ι ν από τ η δ ι α κ ο π ή των σ χ έ σ ε ω ν τ η ρ ο ύ σ α ν άνανδρη και π ε ρ ι φ ρ ο ν η τ ι κ ή σ τ ά σ η , ζητώντας για τον εαυτό τους α­ ν α γ ν ώ ρ ι σ η ι δ ι α ι τ έ ρ ω ν π ρ ο τ ε ρ α ι ο τ ή τ ω ν και αξιών, που δεν τους α­ νήκαν». Ε π ί σ η ς στην ίδια επιστολή — ε ί π α στο Λ ε β ί τ σ κ ι ν — τονίζονταν: «Η κ ρ ι τ ι κ ή που τα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κ ό μ μ α τ α έ κ α μ α ν 79

στις εθνικιστικές και στις άλλες παρεκκλίσεις από το μ α ρ ξ ι σ μ ό λενινισμό των ηγετών του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλα­ βίας, ή τ α ν α π α ρ α ί τ η τ η και α π ό λ υ τ α δ ί κ α ι η . Α υ τ ή η κ ρ ι τ ι κ ή συνέ­ βαλε σ τ η σ φ υ ρ η λ ά τ η σ η των κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν και ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κομ­ μάτων από μαρξιστική πλευρά, στην άνοδο της επαγρύπνησης των κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ώ ν και σ τ η δ ι α π α ι δ α γ ώ γ η σ ή τους με το πνεύμα του π ρ ο ­ λεταριακού

διεθνισμού».

—

Ακριβώς έτσι είναι - μουρμούρισε ο Λεβίτσκιν.

—

Κ α ι ύ σ τ ε ρ α α π ό τις π ρ ώ τ ε ς π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς τ η ς σ ο β ι ε τ ι κ ή ς η γ ε ­

σίας για τη βελτίωση των σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία, συνέχισα να λέγω στον πρεσβευτή, η γιουγκοσλάβικη ηγεσία ακολούθησε το δρόμο και την π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν η σ τ ά σ η της και ό χ ι πριν από πολύ και­ ρό, α λ λ ά μ ο ν ά χ α π ρ ι ν α π ό δυο - τρεις μήνες, το Φ λ ε β ά ρ η τ ο ύ τ η ς της χρονιάς, οι σοβιετικοί σύντροφοι μας έγραφαν πως «η ηγεσία του γιουγκοσλάβικου κόμματος είχε συνδεθεί σ ο β α ρ ά με τον καπι­ τ α λ ι σ τ ι κ ό κόσμο στις πολιτικές και οικονομικές της σχέσεις».

— Έ τ σ ι , έτσι είναι! επανέλαβε με μισή φωνή ο Λεβίτσκιν.

—

Τότε — τ ο ν ρ ώ τ η σ α — πως άλλαξε τόσο γ ρ ή γ ο ρ α και τ ό σ ο α­

π ρ ό ο π τ α η γνώμη και η σ τ ά σ η της σ ο β ι ε τ ι κ ή ς ηγεσίας έναντι αυ­ τών των σοβαροτάτων προβλημάτων;! Και πως μπορεί να παρθούν τ ό σ ο ε ύ κ ο λ α και μ ο ν ο μ ε ρ ώ ς τέτοιες α π ο φ ά σ ε ι ς ό π ω ς γ ι α τ η ν ακύ­ ρωση της α π ό φ α σ η ς του Ινφορμπυρό του

1949;!

Το Π ο λ ι τ ι κ ό μας Γ ρ α φ ε ί ο εξέτασε με μ ε γ ά λ η π ρ ο σ ο χ ή και α ν η ­ συχία τα προβλήματα που εγείρονταν στην επιστολή σας της 23 τ ο υ Μ ά η κ ι εμείς, σ τ η ν α π ά ν τ η σ ή μας α ν ο ι χ τ ά και ε ι λ ι κ ρ ι ν ά εκ­ φ ρ ά σ α μ ε στο σύντροφο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μια σειρά π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς . Πρώτο, φρονούμε πως η γενική γραμμή, το κύριο, πρωταρχικό περιεχόμενο της Α π ό φ α σ η ς της σ ύ σ κ ε ψ η ς του Ινφορμπυρό του Ν ο ­ έ μ β ρ η τ ο υ 1949 ε ί ν α ι σ ω σ τ ή κ α ι τ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο α υ τ ή ς τ η ς Α π ό φ α ­ σης δεν μπορεί να παρθεί ξεκομμένο από την Α π ό φ α σ η που δημο­ σ ι ε ύ τ η κ ε τ ο ν Ι ο ύ λ η τ ο υ 1948. Α υ τ ή τ η ν ο ρ θ ό τ η τ α τ η ν ε π ι β ε β α ι ώ ν ε ι και η κ α θ η μ ε ρ ι ν ή εμπειρία του Κ ό μ μ α τ ό ς μας στις σχέσεις με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς , τ ό σ ο π ρ ι ν α π ό τ η ρ ή ξ η μ ' α υ τ ο ύ ς τ ο 1948 ό σ ο κ α ι μέχρι

σήμερα.

Δεύτερο, η διαδικασία που προτείνεται να ακολουθηθεί για την ακύρωση της Α π ό φ α σ η ς της σύσκεψης του Ινφορμπυρό του Νοέμ­ βρη

1949, ν ο μ ί ζ ο υ μ ε π ω ς δ ε ν ε ί ν α ι ο ρ θ ή . Ο ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά ε λ ά χ ι σ τ ο ς

χ ρ ό ν ο ς , π ο υ δ ί ν ε τ α ι σ τ α κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κ ό μ μ α τ α , μέ­ λη του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό , να ε κ φ ρ ά σ ο υ ν την άποψή τους σ χ ε τ ι κ ά με το περιεχόμενο της ε π ι σ τ ο λ ή ς σας, μας φαίνεται α ν ε π α ρ κ ή ς για να α80

π ο φ α σ ί σ ο υ ν για ένα τ ό σ ο σ η μ α ν τ ι κ ό ζήτημα σ α ν αυτό που τίθεται σ τ η ν επιστολή αυτή. Κατά τη γνώμη μας, μια τ ό σ ο εσπευσμένη α­ π ό φ α σ η σ χ ε τ ι κ ά μ' ένα ζ ή τ η μ α μεγάλης σ η μ α σ ί α ς α ρ χ ώ ν , χ ω ρ ί ς να γίνει πρωτύτερα μια βαθιά α ν ά λ υ σ η α π ό κοινού με όλα τα κόμματα που τα ενδιαφέρει αυτό το ζ ή τ η μ α , και π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο η δ η μ ο ­ σ ί ε υ σ η α υ τ ή ς της α π ό φ α σ η ς σ τ ο ν τύπο και η α ν α κ ο ί ν ω σ ή της στις συνομιλίες του Βελιγραδίου, όχι μόνο θα ή τ α ν π ρ ό ω ρ η , α λ λ ά θα προκαλούσε σοβαρές ζημιές στον γενικό προσανατολισμό σχετικά με τη

Γιουγκοσλαβία.

Ό σ ο ν α φ ο ρ ά το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς , αυτό έχει 7 χ ρ ό ν ι α που πα­ λεύει γ ι α τ η ν ε φ α ρ μ ο γ ή της γ ε ν ι κ ή ς του γ ρ α μ μ ή ς σ χ ε τ ι κ ά με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , που κ α τ α ρ τ ί σ τ η κ ε μ ε β ά σ η τις α π ο φ ά σ ε ι ς του Ιν­ φ ο ρ μ π υ ρ ό και που εγκρίθηκε α π ό το Π ρ ώ τ ο Συνέδριο του Κόμμα­ τός μας1. Εμείς είμαστε πεπεισμένοι ότι η γ ε ν ι κ ή γ ρ α μ μ ή του Κόμ­ ματός μας, σ χ ε τ ι κ ά με τις σχέσεις με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , είναι ορ­ θ ή . Α λ λ ά και αν θα σ κ ε φ τ ό μ α σ τ α ν για μια σ τ ι γ μ ή πώς στη γ ρ α μ μ ή αυτή υπάρχει κάτι που πρέπει να αλλάξει, γ ι ' αυτό θα έπρεπε να συ­ γκληθεί συνέδριο του Κόμματος, ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν συνδιάσκεψη του Κόμματος και αυτό μόνον αφού πρώτα αναλύονταν βαθιά η γενική γ ρ α μ μ ή ό λ ω ν τ ω ν κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν και ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κ ο μ μ ά τ ω ν έναντι της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς , καθώς και οι α π ο φ ά σ ε ι ς και τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α του Ινφορμπυρό.

—

Γι'

αυτό - είπα κ α τ α λ ή γ ο ν τ α ς σ τ ο Λ ε β ί τ σ κ ι ν — εμείς προτεί­

νουμε να αναλυθούν τα ζητήματα που εγείρονται σ τ η ν τελευταία ε­ πιστολή της σοβιετικής ηγεσίας σε μια σύσκεψη των κομμάτων μ ε λ ώ ν του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό , ό π ο υ , αν είναι δ υ ν α τ ό , να πάρει μέρος και τ ο Κ ό μ μ α μ α ς γ ι α ν α πει τ ο λ ό γ ο του. Μ ο ν ά χ α εκεί ν α παρθεί κ ο ι ν ή απόφαση για το ζήτημα αυτό. Ο Λεβίτσκιν, που με άκουε ωχρός, π ρ ο σ π ά θ η σ ε να με πείσει ν' α λ λ ά ξ ω γ ν ώ μ η , ό τ α ν ό μ ω ς είδε τ η ν ε π ι μ ο ν ή μου υ π ο χ ώ ρ η σ ε .

—

Θα γ ν ω σ τ ο π ο ι ή σ ω — ε ί π ε — στην η γ ε σ ί α του κόμματος αυτά

που μου ανακοινώσατε.

—

Στην επιστολή

που στείλαμε σ τ ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ —

κ α τ ά λ η ξ α — του γ ρ ά ψ α μ ε ό λ α ό σ α σας είπα, α λ λ ά τ α ε π α ν έ λ α β α και σε σ α ς για να σ α ς δ ι ε υ κ ρ ι ν ί σ ω τι μας ώ θ η σ ε να τ η ρ ή σ ο υ μ ε αυτή τη στάση.

______________________ 1. Συνήλθε από τις 8 μέχρι τις 22 Νοέμβρη 1948.

81

Η ε ν α ν τ ί ω σ ή μ α ς ή τ α ν α π ό λ υ τ α σ ω σ τ ή και σ ύ μ φ ω ν η μ ε τ ο υ ς μαρξιστικούς

- λενινιστικούς

κανόνες των σχέσεων μεταξύ

των

κομμάτων. Εμείς ξέραμε κ α λ ά π ό σ ο σωστές, τ ε κ μ η ρ ι ω μ έ ν ε ς και ο­ λ ό τ ε λ α β α σ ι σ μ έ ν ε ς ή τ α ν οι α ν α λ ύ σ ε ι ς και οι α π ο φ ά σ ε ι ς του Ι ν φ ο ρ ­ μ π υ ρ ό και της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α ­ τος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς σχετικά με το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζήτη­ μ α , σ τ α 1948 κ α ι 1949. Ό τ α ν π ά ρ θ η κ ε η α π ό φ α σ η γ ι α τ η ν κ α τ α δ ί κ η της

αντιμαρξιστικής

δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α ς της γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ς ηγε­

σίας, εμείς δεν ή μ α σ τ α ν μέλος του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό . Ο Σ τ ά λ ι ν όμως, το Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς και τ α ά λ λ α κόμ­ ματα, μέλη του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό , πολλές φορές τ η ν ε π ο χ ή εκείνη συμ­ β ο υ λ ε ύ τ η κ α ν και μας, ά κ ο υ σ α ν με μ ε γ ά λ η π ρ ο σ ο χ ή και το λ ό γ ο μας σ χ ε τ ι κ ά με τις σχέσεις μας με τη γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ηγεσία. Ο Στάλιν και οι σύντροφοί του το έκαμαν αυτό όχι μόνο επειδή ήμαστε αδερφά κόμματα και σύμφωνα με τους λενινιστικούς κανόνες έπρεπε να α ν τ α λ λ α γ ο ύ ν πλατιά γνώμες, α λ λ ά και για το σ η μ α ν τ ι κ ό γεγονός ότι εμείς, επειδή είχαμε ιδιαίτερους δεσμούς από τα χ ρ ό ν ι α του πο­ λέμου με τη γιουγκοσλάβικη ηγεσία, είχαμε να πούμε πολλά γι' αυτή. Μ ε τ α ξ ύ π ο λ λ ώ ν σ υ ν α ν τ ή σ ε ω ν και δ ι α β ο υ λ ε ύ σ ε ω ν σ χ ε τ ι κ ά με το π ρ ό β λ η μ α αυτό ήταν και η συνάντησή μου ινκόγνιτο με το Βισίνσκυ, στο Βουκουρέστι, όπου π α ρ ε β ρ ί σ κ ο ν τ α ν και ο Ντεζ και όπου ανταλλάξαμε γνώμες σχετικά με την κοινή στάση, που έπρεπε να τηρούσαμε έναντι της προδοτικής δραστηριότητας της γιουγκοσ­ λ ά β ι κ η ς ηγεσίας. Τα π ο λ λ ά και α ν α ν τ ί ρ η τ α ε π ι χ ε ί ρ η μ α τ α και στοι­ χ ε ί α , π ο υ έ φ ε ρ α σ τ η σ υ ν ά ν τ η σ η α υ τ ή ε κ τ ι μ ή θ η κ α ν π ο λ ύ α π ό τ ο Βισ ί ν σ κ υ και το Ντεζ, οι ο π ο ί ο ι τα χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ α ν α ξ ι ό λ ο γ η σ υ μ β ο λ ή , που έδινε τ ο Κ ό μ μ α μας γ ι α τ η ν κ α λ ύ τ ε ρ η γ ν ώ σ η της ε χ θ ρ ι κ ή ς και αντιμαρξιστικής

δραστηριότητας

των

ηγετών

του

Βελιγραδίου.

Εδώ δεν είναι ο χ ώ ρ ο ς να μ ι λ ή σ ω εκτεταμένα για τη σ υ ν ά ν τ η σ η αυ­ τή, για την οποία έχω πολελς αναμνήσεις1, αλλά τονίζω μονάχα για να δείξω με π ό σ η π ρ ο σ ο χ ή και σύνεση ενεργούσαν τότε ο Στά­ λιν και το Ινφορμπυρό στις αναλύσεις που έκαναν και στις αποφά­ σεις που έπαιρναν. Εντελώς αντίθετα συνέβαινε τώρα με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τους άλλους σοβιετικούς ηγέτες. Ακριβώς αυτοί που τώρα καταδίκαζαν

_________________________ 1. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Οι τιτοϊκοί» (Ιστορικές σεις « Π Ο Ρ Ε Ι Α » Α θ ή ν α 1983, σελ. 320 - 340.

82

σημειώσεις).

Εκδό­

το Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό και το Σ τ ά λ ι ν , ότι τ ά χ α ε ν ή ρ γ η σ α ν και έ κ ρ ι ν α ν σε ό χ ι σ ω σ τ ό δ ρ ό μ ο , κ α τ α π α τ ο ύ σ α ν οι ίδιοι και με τα δύο τα π ό δ ι α τους πιο στοιχειώδικους κανόνες των σ χ έ σ ε ω ν ανάμεσα στα κόμμα­ τα, σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ν σ α ν α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο ι πάτρωνες, που ούτε καν ρωτούσαν για τη γνώμη των άλλων. Αυτό δε μπορεί να μη μας προ­ καλούσε α π ο γ ο ή τ ε υ σ η και α ν η σ υ χ ί α . Εκείνες τις μέρες, ο Λ ε β ί τ σ κ ι ν ή ρ θ ε να σ υ ν α ν τ η θ ε ί μ' εμάς και μερικές άλλες φορές. Ό π ω ς φαίνεται από τ ο κέντρο του ζ η τ ο ύ σ α ν ε π ε ι γ ό ν τ ω ς ν α μας π ε ί σ ε ι ν α π α ρ α ι τ η θ ο ύ μ ε α π ό τις α π ό ψ ε ι ς μας και ν α σ υ μ φ ω ν ή σ ο υ μ ε μ ε τ η σ τ ά σ η του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Ή τ α ν α ρ κ ε τ ά δύ­ σ κ ο λ ε ς και κρίσιμες στιγμές. Α π ' ό σ α βλέπαμε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ πρέ­ πει να είχε σ υ ν ε ν ν ο η θ ε ί π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α με τις η γ ε σ ί ε ς των ά λ λ ω ν κομμάτων για το τι θα έκανε στο Βελιγράδι. Έ τ σ ι η πρότασή μας για τη σ ύ γ κ λ η σ η του Ινφορμπυρό, όπου να εξετάζονταν λεπτομε­ ρειακά το π ρ ό β λ η μ α , θα έπεφτε σε κουφό αυτί. Α φ ο ύ σ υ ζ η τ ή σ α μ ε εκτεταμένα στο Πολιτικό Γραφείο, αποφασίσαμε να καλέσω άλλη μια φ ο ρ ά το Λεβίτσκιν γ ι α να του διευκρινίσω τη σ τ ά σ η μας. Συνα­ ν τ ή θ η κ α μ' α υ τ ό ν στις 27 του Μ ά η , τη μ έ ρ α που ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ βρί­ σ κ ο ν τ α ν σ τ ο Βελιγράδι και για όσα μ ι λ ή σ α μ ε με το Λεβίτσκιν, γρά­ ψαμε και μια δεύτερη επιστολή στη σοβιετική ηγεσία. Τ η ν επιστο­ λ ή μ α ς α υ τ ή ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ τ η χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε α ρ γ ό τ ε ρ α σ α ν «επι­ χ ε ί ρ η μ α » γ ι α να αποδείξει τ ά χ α πως εμείς είχαμε σ φ ά λ ε ι με τ η ν π ρ ώ τ η ε π ι σ τ ο λ ή μας της 25 Μ ά η και τ ά χ α δύο μέρες α ρ γ ό τ ε ρ α κά­ ναμε «αυτοκριτική», «παραιτηθήκαμε» από την προηγούμενη γνώ­ μ η . Σ τ η ν ο υ σ ί α όμως η α λ ή θ ε ι α δεν είναι αυτή που έλεγαν ο Χρου­ σ τ σ ι ό φ και οι σύντροφοί του. Τ ό σ ο σ τ η σ υ ν ά ν τ η σ η της 27 του Μ ά η με το Λεβίτσκιν, ό σ ο και σ τ η δ ε ύ τ ε ρ η ε π ι σ τ ο λ ή π ρ ο ς τ η σ ο β ι ε τ ι κ ή ηγεσία,, εμείς δ ι α σ α φ η ν ί ­ σαμε άλλη μια φορά γιατί στην προκειμένη περίπτωση βρεθήκαμε σε ανοιχτή αντίθεση μ'

αυτούς.

Στην επιστολή αυτή ξανατονίσαμε στη σοβιετική ηγεσία πως π α ρ ' ό λ ο που ή μ α σ τ α ν και είμαστε σύμφωνοι να κ α τ α β λ η θ ο ύ ν όλες οι προσπάθειες για την επίλυση σε μαρξιστικό - λενινιστικό δρόμο των δ ι α φ ω ν ι ώ ν α ρ χ ώ ν με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , ω σ τ ό σ ο είχαμε και έ­ χουμε την π ε π ο ί θ η σ η πως οι γιουγκοσλάβοι ηγέτες δε θα παραιτη­ θούν α π ό το δρόμο τους και δε θα α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν τα σ ο β α ρ ά λάθη τους. Στο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζ ή τ η μ α και κυρίως σ χ ε τ ι κ ά με τ η ν αντιμαρξιστική δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμ­ ματος Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς , γ ρ ά φ α μ ε σ τ η ν ε π ι σ τ ο λ ή , εμείς ή μ α σ τ α ν και 83

είμαστε ιδιαίτερα ευαίσθητοι, για το λ ό γ ο ότι η ε χ θ ρ ι κ ή αυτή δρα­ στηριότητα ενάντια στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , τις χ ώ ρ ε ς της λ α ϊ κ ή ς

δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς και σ' ό λ ο το κ ί ν η μ α του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ , α ν α π τ ύ χ θ η ­ κε ιδιαίτερα άγρια ενάντια στο Κόμμα και σ τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α της πα­ τρίδας μας. Βλέποντας το π ρ ό β λ η μ α έτσι, γ ρ ά φ α μ ε πιο κάτω, εμείς, όταν δ ι α β ά σ α μ ε το μέρος τ η ς ε π ι σ τ ο λ ή ς σ α ς , ό π ο υ α ν α φ έ ρ ε τ α ι πως ενδε­ χομένως μπορεί να ανακοινωθεί στους Γ ι ο υ σ κ ο σ λ ά β ο υ ς η ακύρω­ ση της Α π ό φ α σ η ς του Ινφορμπυρό του Ν ο έ μ β ρ η μ'

1949 κ α ι σ χ ε τ ι κ ά

αυτό να δημοσιευτεί μια ανακοίνωση στο όργανο «Για μια στα­

θερή ε ι ρ ή ν η , για τ η λ α ϊ κ ή δ η μ ο κ ρ α τ ί α ! » , τ α ρ α χ τ ή κ α μ ε βαθιά και είπαμε πως αυτό θα είναι π ο λ ύ σ ο β α ρ ό λάθος αν γίνει. Εμείς σκε­ φ τ ή κ α μ ε πως αυτή η Α π ό φ α σ η δεν πρέπει να ακυρωθεί, επειδή σ' αυτή καθρεφτίζεται η λογική εξέλιξη της εχθρικής και αντιμαρξιστικής δραστηριότητας στην πράξη, της ηγεσίας του Κομμουνι­ στικού

Κόμματος

Γιουγκοσλαβίας.

Εμείς κάνομε τον εξής σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό : σε περίπτωση που ακυρω­ θεί η ε ν λ ό γ ω Α π ό φ α σ η , α π ο ρ ρ ί π τ ο ν τ α ι ό λ α ό σ α γ ρ ά φ η κ α ν σ ' α υ ­ τ ή , τότε ακυρώνεται, λ ο γ ο υ χ ά ρ η , και η δίκη του Ράικ σ τ η ν Ουγγα­ ρία, του Κ ο σ τ ό φ στη Β ο υ λ γ α ρ ί α κ.λπ. Κ α τ ' α ν α λ ο γ ί α πρέπει να α­ κυρωθεί και η δ ί κ η της π ρ ο δ ο τ ι κ ή ς σ υ μ μ ο ρ ί α ς μ' ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο ν Κώτσι Τζότζε και συντροφιά1. Η εχθρική δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α της προ-

_______________________________ 1. Πρόκειται για τις δίκες του Λάζλο Ράικ, πρώην υπουργού Εσωτερι­ κών και α ρ γ ό τ ε ρ α υπουργού Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν της Ο υ γ γ α ρ ί α ς , του Τ ρ ά ι κ ο Κο­ σ τ ό φ , π ρ ώ η ν α ν τ ι π ρ ο έ δ ρ ο υ του Υπουργικού Συμβουλίου της Βουλγαρίας, και των άλλων π ρ ο β ο κ α τ ό ρ ω ν π ρ α κ τ ό ρ ω ν στις χώρες τ η ς π ρ ώ η ν λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς . Τα σ τ ο ι χ ε ί α αυτά ή τ α ν σ τ ρ α τ ο λ ο γ η μ έ ν α α π ό μερικές ιμπε­ ρ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς μυστικές υπηρεσίες, και α ρ γ ό τ ε ρ α ε ν τ ά χ θ η κ α ν και σ τ η ν γιου­ γ κ ο σ λ ά β ι κ η μυστική υ π η ρ ε σ ί α . Οι τιτοϊκοί ανέπτυξαν κ α τ α σ κ ο π ε υ τ ι κ ή δ ρ ά σ η και σε βάρος της σοσια­ λ ι σ τ ι κ ή ς Α λ β α ν ί α ς σ τ ρ α τ ο λ ο γ ώ ν τ α ς , μεταξύ άλλων, τον Κώτσι Τζότζε και, όπως α π ο κ α λ ύ φ θ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α , και τον Μ ε χ μ έ τ Σ ι έ χ ο υ . Ο τελευταίος στρα­ τ ο λ ο γ ή θ η κ ε πράκτορας της α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η ς κ α τ α σ κ ο π ε ί α ς από τον διευθυντή της Α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η ς Τ ε χ ν ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς σ τ η ν Αλβανία, Χάρρυ Φ ο ύ λ τ ς , με δια­ ταγή του ο π ο ί ο υ πήγε σ τ η ν Ισπανία και, ύστερα από τρία χ ρ ό ν ι α στα στρα­ τόπεδα προσφύγων Τ σ υ π ρ ι έ ν , Γ κ ο ύ ρ ς και Βερνέτ σ τ η Γ α λ λ ί α , ό π ο υ στρα­ τ ο λ ο γ ή θ η κ ε και από την Βρετανική Ιντέλλινζενς Σέρβις, γ ύ ρ ι σ ε σ τ η ν Αλ84

δ ο τ ι κ ή ς σ υ μ μ ο ρ ί α ς του Κ ώ τ σ ι Τ ζ ό τ ζ ε , ε ί χ ε τ η ν π η γ ή τ η ς και συνδέ­ ονταν με τ η ν α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή , λ ι κ β ι ν τ α ρ ι σ τ ι κ ή και αστικοεθνιστική δράση της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσ­ λαβίας. Η ορθή πάλη α ρ χ ώ ν ενάντια σ' αυτή την εχθρική δραστη­ ρ ι ό τ η τ α ή τ α ν μια α π ό τις κ α τ ε υ θ ύ ν σ ε ι ς τ η ς γ ρ α μ μ ή ς τ ο υ Κ ό μ μ α τ ό ς μας στο πρώτο Συνέδριο. Από την ορθή αυτή γραμμή — τ ο ν ί ζ α μ ε σ τ η ν ε π ι σ τ ο λ ή — εμείς δε θα σ α λ έ ψ ο υ μ ε ποτέ. Λοιπόν, σ κ ε φ τ ή κ α μ ε πως αν ακυρωθεί σαν εσφαλμένη η εν λόγω Α π ό φ α σ η , όχι μόνο θα διαστρεβλωθεί η αλήθεια, αλλά θα δημιουργηθεί μια βαριά κατά­ σταση για το Κόμμα μας, θα δημιουργηθεί σ ύ γ χ υ σ η , θα υποκινη­ θ ο ύ ν τ α α ν τ ι κ ο μ μ α τ ι κ ά και ε χ θ ρ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α ν α δ ρ α σ τ η ρ ο π ο ι η θ ο ύ ν ε ν ά ν τ ι α σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α και σ τ ο Κ ό μ μ α μας, καθώς και ε ν ά ν τ ι α σ τ η Σοβιετική Έ ν ω σ η . Με κανέναν τρόπο δε μπορεί να επιτρέψουμε να δημιουργηθεί μια τέτοια κ α τ ά σ τ α σ η . Εμείς

ήμασταν — λ έ γ α μ ε παρακάτω στη σοβιετική

ηγεσία—

μ π ρ ο σ τ ά σε δ ύ σ κ ο λ η κ α τ ά σ τ α σ η και λ υ π ο ύ μ α σ τ α ν και λυπούμαστε που στο σημείο αυτό δε μπορεί να είμαστε της ίδιας γνώμης μ' ε­ σάς. Αυτό ήταν στην ουσία το περιεχόμενο της δεύτερης επιστολής μας προς τη σοβιετική ηγεσία. Αν υ π ά ρ χ ε ι εδώ τ ό π ο ς να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι η θ ε ί η λέξη « υ π ο χ ώ ρ η ­ ση», το μόνο τέτοιο π ρ ά γ μ α α π ό μέρους μας ή τ α ν η μη ε π α ν ά λ η ψ η της πρότασης για τη διοργάνωση π ρ ο κ α τ α ρ κ τ ι κ ή ς σύσκεψης του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό . Η π ρ ό τ α σ η αυτή τώρα δε θα είχε καμμιά αξία, επειδή ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε κάμει το καθετί τ ε τ ε λ ε σ μ έ ν ο γ ε γ ο ν ό ς και είχε α­ ν α χ ω ρ ή σ ε ι γ ι α τ ο Β ε λ ι γ ρ ά δ ι . Α π ό τ η ν ά λ λ η , π α ρ ' ό λ ο π ο υ εμείς εκ­ φ ρ ά σ α μ ε τη γνώμη μας σε υ π ε ρ ά σ π ι σ η των α ρ χ ώ ν , δε μπορούσαμε να βγούμε ανοιχτά ενάντια στη σοβιετική ηγεσία και στους άλλους τη στιγμή που το πρόβλημα ήταν ακόμα σε εξέλιξη. Πάντως οξύνα­ με περισσότερο την επαγρύπνηση και ανοίξαμε ακόμα καλύτερα τα μάτια. Γ ι α μας τ ό σ ο σ τ ο π α ρ ε λ θ ό ν ό σ ο και α ρ γ ό τ ε ρ α η σ τ ά σ η ένα­ ντι τ ω ν ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ώ ν του Β ε λ ι γ ρ α δ ί ο υ ή τ α ν και π α ρ ά μ ε ν ε η λ υ δ ί α λίθος για να εκτιμηθεί αν ένα κόμμα ακολουθεί υγιή μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή ή λαθεμένη αντιμαρξιστική γραμμή. Εδώ θα δοκιμάζαμε στο μέλλον και το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς .

_____________________________ βανία. Κατά τον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα στρατολογήθηκε πράκτο­ ρας των γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν τ ρ α τ σ κ ι σ τ ώ ν , α ρ γ ό τ ε ρ α και των σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν ρεβιζιονιστών. (Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Οι τιτοϊκοί» (Ιστορικές σημειώ­ σεις), Ε κ δ ό σ ε ι ς « Π Ο Ρ Ε Ι Α » Αθήνα 1983, σελ. 356 - 398.

85

Δεν π έ ρ α σ ε π ο λ ύ ς κ α ι ρ ό ς α π ό τ α γ ε γ ο ν ό τ α α υ τ ά και τ ο κ α λ ο κ α ί ­ ρι του στη

1955 έ λ α β α π ρ ό σ κ λ η σ η ν α π ά ω « ε ξ ά π α ν τ ο ς γ ι α α ν ά π α υ σ η

Σοβιετική

Ένωση».

Τ η ν ε π ο χ ή του Σ τ ά λ ι ν ε γ ώ π ή γ α ι ν α εκεί γ ι α δ ο υ λ ε ι ά και π ο λ ύ σπάνια για α ν ά π α υ σ η . Τ η ν ε π ο χ ή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ οι Σοβιετικοί ά ρ χ ι σ α ν να μας κάνουν μια τέτοια πίεση να πηγαίναμε για ανάπαυ­ σ η , σε βαθμό που ήταν δύσκολο να αρνηθείς, γιατί έθεταν πολιτικά το ζ ή τ η μ α . Εγώ όμως δεν είχα καμιά διάθεση να π ά ω επειδή, σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , εκεί δ ε μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α α ν α π α υ θ ε ί ς και έ χ α ν ε ς π ο λ ύ καιρό. Γ ι α να πάμε στη Μ ό σ χ α έπρεπε να κάνουμε 8 μέρες ταξίδι με π λ ο ί ο α π ό τ ο Δ υ ρ ρ ά χ ι ο σ τ η ν Ο δ η σ σ ό και μ ε ό χ ι μ ε γ ά λ α π λ ο ί α , (ό­ πως το «Κοτόφσκι» ή το «Τσιατούρι»), που σε τράνταζαν πολύ. Ά λ λ ε ς δυο μέρες χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν μ ε τ ρ α ί ν ο Ο δ η σ σ ό - Μ ό σ χ α , μια μέ­ ρα με αεροπλάνο από τη Μ ό σ χ α στον Καύκασο, όπου πηγαίναμε ό­ πως στο Κ ι σ λ ο β ό ν τ σ κ κ.λπ., δ η λ α δ ή 11 μέρες ταξίδι για μετάβαση και

11 μέρες ε π ι σ τ ρ ο φ ή , ε π ι π λ έ ο ν μερικές μέρες συσκέψεις, είναι

ευκολονόητο τι ανάπαυση ήταν αυτή. Μόλις φτάναμε στη Μ ό σ χ α θα άρχιζαν οι συναντήσεις με τους σοβιετικούς ηγέτες, οι σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς όμως αυτές δεν ή τ α ν πια ευχά­ ριστες όπως εκείνες με το Στάλιν. Τ ώ ρ α διεξάγονταν πότε με συ­ γκρατημένη αγανάχτηση, πότε με ανοιχτές προστριβές. Έ τ σ ι συνέβηκε και αυτή τη φορά. Μόλις έφτασα στη Μ ό σ χ α , είχα δύο συναντήσεις με το Σουσλόφ. Α π ό τα πρώτα λόγια μου είπε πως θα σ υ ν ο μ ι λ ή σ ο υ μ ε για το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζ ή τ η μ α και τόνισε με τ ό ν ο υ π α γ ό ρ ε υ σ η ς : —

Η η γ ε σ ί α του Κ ό μ μ α τ ό ς σας πρέπει να έχει κ α λ ά υ π ό ψ η αυ­

τό το ζήτημα, να μη βλέπετε από στενή σ κ ο π ι ά το γιουγκοσλάβικο πρόβλημα. Τ ο ν άκουα κοιτάζοντάς τον κατάματα κι αυτός, που αισθάνθηκε τη δυσαρέσκειά μου, έκαμε κ ά π ο ι α υ π ο χ ώ ρ η σ η : —

Τα λάθη τους μένουν λάθη — ε ί π ε — α λ λ ά ο σ κ ο π ό ς μας είναι

να συμφιλιωθούμε και να ενισχύσουμε π α ρ α π έ ρ α τη φιλία με τή Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α . Η κ ε ν τ ρ ι κ ή μας Ε π ι τ ρ ο π ή — σ υ ν έ χ ι σ ε — σ τ η ν τε­ λευταία της σ ύ σ κ ε ψ η , ανάλυσε ά λ λ η μια φ ο ρ ά τις σχέσεις μας με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α και τ η ν ε ι σ ή γ η σ η που έγινε θα τη δόσουμε μόνο σε σ α ς γιατί είναι α π ό ρ ρ η τ η . Σ ώ π α σ ε γ ι α μ ι α σ τ ι γ μ ή γ ι α να ιδεί τι ε ν τ ύ π ω σ η μου έ κ α ν α ν τα λ ό γ ι α του και συνέχισε: —

Το κυριότερο π ρ ό β λ η μ α είναι πως η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του

Κομμουνιστικού 86

Κόμματος

της

Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς εξέτασε το

γιουγκοσλάβικο ζήτημα στο φως της πραγματικότητας, παίρνο­ ντας υ π ό ψ η τ η ν π ρ ο δ ο τ ι κ ή δ ο υ λ ε ι ά του Μ π έ ρ ι α και γ ι ' α υ τ ό εμείς κάναμε α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή . Η Κεντρική μας Ε π ι τ ρ ο π ή κ α τ ά λ η ξ ε σ τ ο συ­ μ π έ ρ α σ μ α πως η δ ι α κ ο π ή των σ χ έ σ ε ω ν με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ή τ α ν λάθος, δηλαδή βιαστήκαμε.

—

Π ώ ς , βιαστήκατε;! - του είπα. Τότε έγιναν βαθιές και μακρές

α ν α λ ύ σ ε ι ς και σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς , α ν α κ α λ ύ φ τ η κ α ν τα π ρ α γ μ α τ ι κ ά ιδεολο­ γικά και π ο λ ι τ ι κ ά αίτια των διαφωνιών που υ π ή ρ χ α ν .

—

Η κυριότερη

αιτία αυτής της

ρήξης —συνέχισε ο Σουσ­

λ ό φ — δεν είναι τ α ιδεολογικά ζητήματα, π α ρ ' ό λ ο που σ ' αυτούς υπήρχαν λάθη

και αυτά ε ι π ώ θ η κ α ν α ν ο ι χ τ ά σ τ ο υ ς Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά ­

βους. Το κυριότερο αίτιο έγκειται στις συκοφαντίες που έγιναν ε­ νάντια στους γιουγκοσλάβους ηγέτες, στην έλλειψη υπομονής από μέρους μας. Τα λάθη α ρ χ ώ ν των Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν έπρεπε να συζητη­ θούν, να α π ο δ ε ι χ τ ο ύ ν και να ε ξ ο μ α λ υ ν θ ο ύ ν . Α υ τ ό δεν έγινε. Από όλα τα στοιχεία που εξετάστηκαν — σ υ ν έ χ ι σ ε — προκύπτει πως δεν υπάρχει τίποτε το βάσιμο γ ι α να ειπωθεί ότι οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά ­ βοι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι π α ρ έ κ λ ι ν α ν και ξ ε π ο ύ λ η σ α ν τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , επί­ σης δεν προκύπτει πως η γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι κ ή ο ι κ ο ν ο μ ί α βρίσκεται κά­ τω από ξένη εξάρτηση.

—

Με συγχωρείτε — τ ο υ ε ί π α — αλλά ας μη αναφέρουμε προς

σ τ ι γ μ ή α υ τ ά π ο υ έ χ ο υ μ ε α ν α λ ύ σ ε ι κ α ι α π ο φ α σ ί σ ε ι τ ο 1948 κ α ι τ ο 1949. Α ς π ά ρ ο υ μ ε μ ο ν ά χ α τ η ν α λ λ η λ ο γ ρ α φ ί α σ α ς μ ε τ η γ ι ο υ γ κ ο σ ­ λ ά β ι κ η η γ ε σ ί α κ α τ ά τ α τελευταία δύο έτη. Ό χ ι μ ό ν ο εσείς σ ε μερι­ κές α π ό τις ε π ι σ τ ο λ έ ς σ α ς , α λ λ ά και οι ίδιοι οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι στις επιστολές τους παραδέχονται πως δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ α ν ισχυρούς δεσμούς με τη Δ ύ σ η . Π ώ ς να ε ν ν ο ή σ ο υ μ ε τ ώ ρ α τις αντίθετες ε χ τ ι μ ή σ ε ι ς σας σχετικά με αυτά τα ζητήματα; — Έ γ ι ν α ν μερικά λάθη, αλλά πρέπει να εξεταστούν με π ρ ο σ ο χ ή - είπε ο Σ ο υ σ λ ό φ και ά ρ χ ι σ ε να μου αραδιάζει μια σειρά «επιχειρή­ ματα» για να με πείσει πως οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι ηγέτες τ ά χ α δεν βρί­ σ κ ο ν τ α ν σε λαθεμένο δ ρ ό μ ο . Φ υ σ ι κ ά , π ρ ο σ π ά θ η σ ε κι αυτός να επιρίψει το σ φ ά λ μ α στο Μ π έ ρ ι α και το Τζίλας και στις προσπάθειες του ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ «να π ρ ο σ ε λ κ ύ σ ε ι με το μέρος του τη Γ ι ο υ γ κ ο σ ­ λαβία».

—

Και ο Μολότοφ —συνέχισε ο Σ ο υ σ λ ό φ — τήρησε αρκετά

σ ε χ τ α ρ ι σ τ ι κ ή σ τ ά σ η σ χ ε τ ι κ ά μ' αυτό το π ρ ό β λ η μ α . Ο ίδιος έσφαλε στις διακρατικές σχέσεις με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α και επέμενε πως τα λάθη α ν ή κ ο υ ν στους γιουγκοσλάβους συντρόφους. Η Κεντρική Ε­ π ι τ ρ ο π ή , όμως, ζήτησε από το Μ ο λ ό τ ο φ να αποδείξει που έσφαλαν 87

οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι και τ ο ν κ ρ ι τ ι κ ά ρ α μ ε β α ρ ι ά για τη σ τ ά σ η του. Τε­ λ ι κ ά και αυτός τ ά χ τ η κ ε α λ λ η λ έ γ γ υ ο ς μ ε τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή . Π ή ρ α τ ο λ ό γ ο και του έ κ α μ α λ ε π τ ο μ ε ρ ή έ κ θ ε σ η των σ χ έ σ ε ώ ν μας με τη γιουγκοσλάβικη ηγεσία αρχίζοντας από τα χρόνια ακόμα του

Εθνικοαπελευτερωτικού Αγώνα.

Υ π ο γ ρ ά μ μ ι σ α τις

κυριότερες

κ α τ α σ κ ο π ε υ τ ι κ έ ς και α ν τ ι α λ β α ν ι κ έ ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς , π ο υ α υ τ ο ί ε ί χ α ν ε π ι ­ χ ε ι ρ ή σ ε ι και ε π ι χ ε ι ρ ο ύ ν σ υ ν ε χ ώ ς απέναντι1 μας και κ α τ α λ ή γ ο ν τ α ς του είπα: — τ'

Είναι αυτά και π ο λ λ ά ά λ λ α γ ε γ ο ν ό τ α , το ένα β α ρ ύ τ ε ρ ο α π ό

ά λ λ ο , που μας πείθουν πως η γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η η γ ε σ ί α δεν ή τ α ν

κ α ι δ ε ν ε ί ν α ι σ ε σ ω σ τ ό δ ρ ό μ ο . Π ά ν τ ω ς ε μ ε ί ς ή μ α σ τ α ν π ά ν τ α κ α ι εί­ μαστε υπέρ της ομαλής ανάπτυξης των διακρατικών σχέσεων μ' αυτούς.

—

Σύμφωνοι, σ ύ μ φ ω ν ο ι ! είπε ο Σ ο υ σ λ ό φ . Π ρ έ π ε ι να ε ν ε ρ γ ή ­

σουμε πιο α ν ο ι χ τ ό κ α ρ δ α . Αυτό είναι προς το συμφέρον του σ τ ρ α τ ο ­ πέδου μας· να μη α φ ή σ ο υ μ ε τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α να μας τ η ν π ά ρ ο υ ν οι

ιμπεριαλιστές. Κ α τ ά τ ο τ έ λ ο ς α υ τ ή ς τ η ς σ υ ν ά ν τ η σ η ς , τ ά χ α σ τ α π ε τ α χ τ ά , μ ο υ εί­

πε: —

Εσείς έχετε καταδικάσει στα περασμένα χ ρ ό ν ι α π ο λ λ ο ύ ς ε­

χ θ ρ ο ύ ς κ α τ η γ ο ρ ώ ν τ α ς τους ότι είχαν σ ύ ν δ ε σ η με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά ­ βους. Κ ο ι τ ά ξ τ ε τη δ ο υ λ ι ά τους και κείνους π ο υ πρέπει να α π ο κ α τ α ­ σταθούν, α π ο κ α τ α σ τ ή σ τ ε τους.

—

Εμείς δεν κ α τ α τ η γ ο ρ ή σ α μ ε κ α ν έ ν α ν σ τ α χ α μ έ ν α του είπα ρη­

τά - και ενώ χ ω ρ ι ζ ό μ α σ τ α ν μου σ ύ σ τ η σ ε να είμαστε πιο «μεγαλόκαρδοι». Φ ά ν η κ ε ξεκάθαρα γιατί με π ρ ο σ κ ά λ ε σ α ν για διακοπές. Μα οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί δεν α ρ κ έ σ τ η κ α ν σ'

αυτά. Ε ί χ α ν σκαρώσει σατανι­

κά σχέδια, για να υ π ο χ ρ ε ώ σ ο υ ν θέλοντας και μη και το Κόμμα μας να ακολουθήσει το δρόμο τους της συμφιλίωσης με τους ρεβιζιονιστές του Βελιγραδίου. Αυτή τη φορά μου κ α θ ό ρ ι σ α ν για δ ι α μ ο ν ή

________________________________ 1. Από το 1948 μέχρι το 1955 το γιουγκοσλάβικο δίκτυο πρακτόρων έρι­ ξε ή ο ρ γ ά ν ω σ ε σ τ η ν Α λ β α ν ί α 307 κατασκοπευτικές - δυναμιτιστικές συμ­ μορίες και συμμορίες εγκληματιών, οι οποίες σ υ λ λ ή φ θ η κ α ν ή εξοντώθη­ καν όλες. Ε π ί σ η ς κ α τ ' αυτή την περίοδο στη χ ώ ρ α μας α π ο κ α λ ύ φ θ η κ α ν και σ υ ν τ ρ ί φ τ η κ α ν οι μυστικές κατασκοπευτικές ομάδες και οργανώσεις, που σ τ ή ν ο ν τ α ν και διευθύνονταν από την γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η μυστική υπηρε­ σ ί α σε σ υ ν ε ρ γ α σ ί α μ' αυτές τις δυτικές.

88

μια έπαυλη έξω από τη Μ ό σ χ α , που όπως μου είπαν, ήταν του Στά­ λιν.

Ή τ α ν μια α π λ ή έπαυλη, όλοι οι κυριότεροι χώροι ήταν στο

π ρ ώ τ ο π ά τ ω μ α , σ υ μ π ε ρ ι λ α β α ί ν ο ν τ α ς και το δ ι α μ έ ρ ι σ μ ά μας του ύ­ πνου, που χ ω ρ ί ζ ο ν τ α ν α π ό το διάδρομο της εισόδου με μια τζαμό­ π ο ρ τ α . Δ ε ξ ι ά ή τ α ν η τ ρ α π ε ζ α ρ ί α , το σ τ ο ύ ν τ ι ο και το ε ν τ ε υ κ τ ή ρ ι ο , που τα θυμάμαι ακόμα επειδή ήταν πολύ γυμνά από έπιπλα. Ενώ α­ ρ ι σ τ ε ρ ά , μ έ σ ω ενός δ ι α δ ρ ό μ ο υ και ενός δ ω μ α τ ί ο υ μ ε μ ι ν τ έ ρ ι α δ ί π λ α στους τ ο ί χ ο υ ς , έμπαινες σ τ η ν α ί θ ο υ σ α του κ ι ν η μ α τ ο γ ρ ά φ ο υ . Έ ξ ω η αυλή δεν ή τ α ν π ε ρ ι π ο ι η μ έ ν η , είχε πολύ λίγα λουλούδια και πρα­ σινάδα. Δεν υπήρχαν δέντρα για σκιά, αλλά είχαν κατασκευάσει ένα περίπτερο σε σ χ ή μ α τόξου με καθίσματα επίσης σε σ χ ή μ α τό­ ξου κ ο λ λ η τ ά στους στύλους, όπου κάθονταν κι έπαιζαν τα παιδιά. Δίπλα στο σπίτι υ π ή ρ χ ε ένα μέρος σαν λ α χ α ν ό κ η π ο ς . Ακριβώς σ' αυτό το σπίτι μια νύχτα ακούμε ένα δυνατό χ τ ύ π η μ α στη τ ζ α μ ό π ο ρ ­ τα που χ ώ ρ ι ζ ε το δ ι α μ έ ρ ι σ μ ά μας. Η σύζυγός μου η Νετζμίε σ η κ ώ ­ θηκε βιαστικά, νομίζοντας πως το παιδί μας δεν ή τ α ν καλά, γιατί ε­ κείνη την ημέρα είχε πέσει και είχε ζουπήσει το χέρι. Μόλις βγη­ κε, γ ύ ρ ι σ ε και μου είπε: — στο

Ε ί ν α ι ένας α ξ ι ω μ α τ ι κ ό ς της φ ρ ο υ ρ ά ς , σε ζητάει ο Μ ι κ ο γ ι ά ν τηλέφωνο.

Ε γ ώ ν ύ σ τ α ζ α και ρ ώ τ η σ α π ό σ ο είναι η ώρα.

—

12 κ α ι μ ι σ ή - μ ο υ α π ά ν τ η σ ε η Ν ε τ ζ μ ί ε .

Έ ρ ι ξ α κάτι στις π λ ά τ ε ς και π ή γ α σ τ ο σ τ ο ύ ν τ ι ο ό π ο υ ή τ α ν τ ο τ η λ έ φ ω ν ο . Ο Μ ι κ ο γ ι ά ν α π ό το άλλο τ η λ έ φ ω ν ο ούτε καν ζ ή τ η σ ε σ υ γ γ ν ώ μ η που με π ή ρ ε σ τ ο τ η λ έ φ ω ν ο τα μ ε σ ά ν υ χ τ α ή που με ξύ­ π ν η σ ε , α λ λ ά μου είπε: —

Σύντροφε Ενβέρ, βρίσκεται εδώ σ τ η Μ ό σ χ α ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς

Σ β ε τ ο ζ ά ρ Βουκμάνοβιτς Τέμπο1 και ή μ ο υ ν μέχρι τώρα μαζί του. Ε­

________________________________ 1. Ήταν μέλος της γιουγκοσλάβικης ηγεσίας. Στη διάρκεια του Εθνικ ο α π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ι κ ο ύ Αγώνα, έπαιζε τον ρόλο του «πλανόδιου πρεσβευτή» του Τ ί τ ο στις χώρες των Βαλκανίων για να π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ε ι τις σωβινιστικές π α ν σ λ ά β ι κ ε ς βλέψεις της τ ι τ ο ϊ κ ή ς κλίκας και για να διασπάσει τα κομ­ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά κόμματα και το εθνικοαπελευθερωτικό κ ί ν η μ α σ' αυτές τις χώ­ ρες. Τ ό σ ο στη διάρκεια του πολέμου ό σ ο και μετά την απελευθέρωση από τους ν α ζ ι φ α σ ί σ τ ε ς κ α τ α χ τ η τ έ ς , αυτός τ ή ρ η σ ε άγρια α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή και αν τ ι α λ β α ν ι κ ή σ τ ά σ η . (Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Οι τιτοϊκοί» (Ιστορικές σ η ­ μειώσεις), Ε κ δ ό σ ε ι ς « Π Ο Ρ Ε Ι Α » , Αθήνα 1983, σελ. 7 - 4 7 , 5 7 - 6 7 , 2 2 9 - 2 3 0 .

89

σείς τ ο ν γνωρίζετε και κ α λ ά είναι να τον σ υ ν α ν τ ή σ ε τ ε · αυτός είναι σύμφωνος να συναντηθείτε αύριο. Για λίγο έμεινα σ ι ω π η ρ ό ς στο τηλέφωνο, ενώ ο Μ ι κ ο γ ι ά ν που δεν είχε σ κ ο π ό να ρωτήσει είπε: «Λοιπόν σύμφωνοι, αύριο» με τόνο σαν να έδινε διαταγές σ' —

έ ν α κ ο μ μ α τ ι κ ό γ ρ α μ μ α τ έ α μ ι α ς όμπλαστι.1

Π ώ ς , έτσι, « σ ύ μ φ ω ν ο ι » , σ ύ ν τ ρ ο φ ε Μ ι κ ο γ ι ά ν ; - του είπα. Μα

εγώ μ ί λ η σ α με το σ ύ ν τ ρ ο φ ο Σ ο υ σ λ ό φ και του έκθεσα τ η ν ά π ο ψ η του Κ ό μ μ α τ ό ς μας σ χ ε τ ι κ ά με τη θ έ σ η τ η ς Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς και του Τίτο. Ο Μ ι κ ο γ ι ά ν ά ρ χ ι σ ε να μου κάνει σ τ ο τ η λ έ φ ω ν ο έναν στερέοτυ­ πο μονόλογο για τη «σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία», για τον Τίτο π ο υ είναι « κ α λ ό ς ά ν τ ρ α ς » , γ ι α τ α λ ά θ η του Μ π έ ρ ι α και τις α μ α ρ τ ί ε ς που τ ά χ α είχαμε κάμει εμείς (η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και το Ι ν φ ο ρ μ π υ ­ ρό), έπειτα κατέληξε: —

Αυτό το βήμα πρέπει να το κάμετε, σύντροφε Ενβέρ, εσείς

γνωρίζεστε με τον Τέμπο, μιλήστε, προσπαθήστε να εξομαλύνετε τις δ ι α φ ω ν ί ε ς , είναι π ρ ο ς τ ο σ υ μ φ έ ρ ο ν σ α ς και π ρ ο ς τ ο σ υ μ φ έ ρ ο ν του στρατοπέδου. Κι εσείς πρέπει να β ο η θ ή σ ε τ ε ώστε η Γιουγκοσ­ λαβία να μη

περάσει στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο... Λοιπόν,

σύμφωνοι, αύριο.

—

Σύμφωνοι, σύμφωνοι, α ύ ρ ι ο - του α π ά ν τ η σ α με σ φ ι γ μ έ ν α δό­

ντια α π ό το μαράζι. Ε π έ σ τ ρ ε ψ α στο κρεββάτι, α λ λ ά μου έφυγε ο ύ­ πνος από τη σιχαμάρα γ ι ' αυτά τα π α ρ α σ κ ή ν ι α και τα τετελεσμένα γεγονότα που σκάρωναν πυρετώδικα οι χρουστσιοφικοί στον προ­ δοτικό τους δρόμο. Δυο φορές που είχα συναντηθεί με τον Τέμπο σ τ η ν Α λ β α ν ί α σ τ ο ν κ α ι ρ ό του πολέμου, και τις δύο φορές είχαμε φιλονικήσει, επειδή ή τ α ν αυθάδης και έ π α σ χ ε α π ό μεγαλομανία. Ε­ κτόξευε ανύπαρχτες κατηγορίες για τον αγώνα και τους ανθρώπους μας που τον κ α θ ο δ η γ ο ύ σ α ν ,

ή έκανε παράλογες προτάσεις για

«Βαλκανικό Επιτελείο», άφησε έπειτα πως θα λειτουργούσε αυτό το επιτελείο σ'

εκείνες τις σ υ ν θ ή κ ε ς , που με δ υ σ κ ο λ ί α ε π ι κ ο ι ν ω ­

νούσαμε μέσα στη χ ώ ρ α α π ό μια ζώνη σε ά λ λ η , χ ω ρ ί ς να αναφέρου­ με έπειτα τους σκοπούς που κρύβοναν πίσω από τη δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η αυ­ τού του «επιτελείου». Μα τώρα τι να έλεγα στον Τέμπο, ύστερα από όλα αυτά που μας ε ί χ α ν κάμει, α ρ χ ί ζ ο ν τ α ς α π ό τον Τίτο, το Ράνκοβιτς, τους α π ε σ τ α λ μ έ ν ο υ ς τους Βελιμίρ Στόινιτς, Ν ι α ζ ί Ν τ ι σ ν τ ά ρ ε -

______________________ 1. Όμπλαστι, περιοχή (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

90

βιτς ως τους π ρ ά χ τ ο ρ έ ς τους Κ ώ τ σ ι Τζότζε και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά 1 ; Π ώ ς να πεις το γουρούνι θείο;! Σ τ ρ ι φ ο γ ύ ρ ι ζ α όλη τη ν ύ χ τ α άυπνος, σκεφτό­ μ ε ν ο ς τι έ π ρ ε π ε να κ ά ν ω . Δ ε ν ε ί χ ε έρθει α κ ό μ α ο κ α ι ρ ό ς να ε ξ ο φ λ ή ­ σουμε τους λογαριασμούς με τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς ρεβιζιονιστές. Τ η ν επαύριο συναντηθήκαμε με τον Τέμπο. λώ γι' —

Ά ρ χ ι σ α ν α τ ο υ μι­

αυτά που είχαν συμβεί. Α ς α φ ή σ ο υ μ ε τ α π ε ρ α σ μ έ ν α - ε ί π ε ε κ ε ί ν ο ς κ α ι ά ρ χ ι σ ε ν α μι­

λάει για τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η σ τ η Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α . Μ ο υ είπε πως σ τ ο ν τομέα της β ι ο μ η χ α ν ί α ς είχαν κάνει π ρ ο ό δ ο υ ς , α λ λ ά τους έλειπαν οι πρώτες —

ύλες. Στη γεωργία είμαστε πολύ ά σ χ η μ α , μου είπε, είμαστε πο­

λύ πίσω, γ ι ' αυτό σκεφτόμαστε να διαθέσουμε περισσότερες δυνά­ μεις. Α π ό τα λ ά θ η που κάμαμε στη γεωργία — σ υ ν έ χ ι σ ε — είχαμε κι έ χ ο υ μ ε σ φ ί ξ η . Σ υ ν έ χ ι σ ε έτσι ν α μας δ ι η γ ε ί τ α ι γ ι α τις δ υ σ χ έ ρ ε ι ε ς που είχαν και είπε πως ήταν υποχρεωμένοι να π ά ρ ο υ ν βοήθεια από τις χ ώ ρ ε ς τ η ς Δ ύ σ η ς με υ ψ η λ ό τ ό κ ο . Τ ώ ρ α η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Ένωση

μας β ο η θ ά ε ι και η σ υ ν ε ν ν ό η σ η με τους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς βαδίζει κ α λ ά κατέληξε. Τ ο υ μ ί λ η σ α κι εγώ για τις π ρ ο ό δ ο υ ς που π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η σ ε η χώ­ ρα μας κ α τ ά το δ ι ά σ τ η μ α α υ τ ό και τις δ υ σ χ έ ρ ε ι ε ς που είχαμε και έ­ χουμε ακόμα. Του μίλησα για την επιτροπή της Λίμνης της Ό χ ρ ι δας ό π ο υ η π λ ε υ ρ ά τους π α ρ α τ ρ α β ο ύ σ ε τις σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς , α λ λ ά μου είπε πως αυτός δεν ή ξ ε ρ ε τ ί π ο τ ε , επειδή «αυτά ή τ α ν σ χ έ δ ι α των Μ α ­ κεδόνων».

—

Π ά ν τ ω ς , ας ιδούμε καλύτερα το ζ ή τ η μ α της λίμνης της Σκό-

δ ρ α ς , ό π ο υ τα ο φ έ λ η θα είναι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α για τις δύο πλευρές, ιδιαί­ τερα γ ι α σας, πρόσθεσε. Να, έτσι πέρασε η σ υ ν ά ν τ η σ η με τον Τέ­ μπο που μου σ κ ά ρ ω σ α ν οι Σοβιετικοί. Ύ σ τ ε ρ α από τη συνάντηση με τον Τέμπο, όταν σ υ ν α ν τ ή θ η κ α με το Μ ι κ ο γ ι ά ν και με το Σουσ­ λόφ, μου είπαν με μια φ ω ν ή : —

Κ ά μ α τ ε κ α λ ά που σ υ ν α ν τ η θ ή κ α τ ε με τον Τ έ μ π ο , έτσι έ σ π α σ ε

ο πάγος. Σύμφωνα μ' αυτούς, ο πάγος που είχε δημιουργηθεί σα βουνό α­

_______________________________ 1. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Οι τιτοϊκοί» « Π Ο Ρ Ε Ι Α » , Α θ ή ν α 1983.

(Ιστορικές

σημειώσεις),

Εκδόσεις 91

ν ά μ ε σ α σ ' εμάς και τους τ ι τ ο ϊ κ ο ύ ς ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α σπά­ σει με μια τ υ χ α ί α σ ύ σ κ ε ψ η ή σ υ ν ά ν τ η σ η , εμείς όμως δε σ κ ε φ τ ό μ α ­ σ τ α ν έ τ σ ι . Σ τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς μ α ς μ ε τ η Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α δ ε θ α υ π ή ρ χ ε «ά­ ν ο ι ξ η » και λ ι ώ σ ι μ ο του π ά γ ο υ σ τ ο ν ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό τ ο μ έ α και δε σ κ ο ­ πεύαμε να πνιγούμε στα θ ο λ ά τέλματα των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν και των τιτοϊκών.

92

5. Το «Κόμμα μάνα» ζητεί να διευθύνει

Ο Χρουστσιόφ ζητεί ηγεμονία στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Η επίθεσή του ενάντια στην Κομιντέρν και το Ινφορμπυρό. Οι χρουστσιοφικοί απλώνουν τα πλοκάμια τους στα άλλα κόμματα. Αιφνίδιος θάνατος του Γκότβαλντ και του Μπιερούτ. Αλησμόνητες αναμνήσεις από τη συνά­ ντηση με το Ντιμιτρόφ και τον Κολάροφ. Άψογες, αλλά τυπικές σχέσεις με τη Ρουμανία. Τα οπορτουνιστικά ζικ ζακ της ρουμανικής ηγεσίας. Ευ­ χάριστες εντυπώσεις από την Τσεχοσλοβακία· ελεύθεροι περίπατοι και ε­ πισκέψεις σε ιστορικά κέντρα. Αποπνιχτική ατμόσφαιρα παντού στη Σο­ βιετική Ένωση: Οι τσινόβνικ μας περιστοιχίζουν παντού. Οι σχέσεις μας με τους ανατολικογερμανούς. Π ι ο πάνω μ ί λ η σ α για τη «διάλεξη» που μου έκανε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σ χ ε τ ι κ ά με το ρόλο του πρώτου γραμματέα του κόμματος και για τη «γνώμη» που είχε εκφράσει στους πολωνούς συντρόφους για την α­ ν τ ι κ α τ ά σ τ α σ η του Μ π ι ε ρ ο ύ τ με τον Ο χ ά μ π σ' αυτό το πόστο. Αυτό το γεγονός ό χ ι μόνο με εξέπληξε, α λ λ ά μου φ ά ν η κ ε εντελώς απαρά­ δεχτο, σ α ν μια ενέργεια χ ω ρ ί ς τακτ (για να ε κ φ ρ α σ τ ώ μαλακά), προς ένα αδερφό κόμμα. Η, π α ρ α π έ ρ α εξέλιξη των γεγονότων θα μας διευκρίνιζε και θα μας έπειθε π ω ς τέτιες « ε ν έ ρ γ ε ι ε ς » ή τ α ν σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ε ς μ ο ρ φ έ ς «ερ­ γασίας» του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ για να θέσει κάτω από την κ υ ρ ι α ρ χ ί α του το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Και σ' αυτή τη δ ρ ά σ η δεν έλειψε ο δ η μ α γ ω γ ι κ ό ς μανδύας. Η δημαγωγία αυτή συνίσταται: «Ο Στάλιν κρατούσε στη χούφτα του τα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κ ό μ μ α τ α με τη βία, με τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α και τους υπαγόρευε ενέργειες σε όφελος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς και σε βάρος των συμφερόντων της π α γ κ ό σ μ ι α ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς » . Ο Χρουστσιόφ ήταν υπέρ της πάλης ενάντια στην Κομιντέρν, με ε­ ξαίρεση τ ά χ α τ η ν περίοδο, κατά την ο π ο ί α ζούσε ο Λένιν. Για το 93

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τους άλλους σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ς

ρεβιζιονιστές η

Κομι­

ντέρν δε δρούσε, παρά σαν «πραχτορείο των Σοβιετικών στις καπι­ ταλιστικές χώρες». Η γνώμη τους που δε λ έ γ ο ν τ α ν α ν ο ι χ τ ά , α λ λ ά α­ φ ή ν ο ν τ α ν να υ π ο ν ο η θ ε ί , τ α υ τ ί ζ ο ν τ α ν π λ έ ρ ι α με τις τ ε ρ α τ ώ δ ι κ ε ς κα­ τ η γ ο ρ ί ε ς του κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ και της π α γ κ ό σ μ ι α ς α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ή ς α­ στικής

τάξης,

που

πολεμούσαν

το

προλεταριάτο

και

τα

νέα

κομμουνιστικά κόμματα, που ιδρύθηκαν ύστερα από την προδοσία τ η ς σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς και τ η ς Δ ε ύ τ ε ρ η ς Δ ι ε θ ν ο ύ ς . Ο Λένιν και ύστερα α π '

αυτόν ο Στάλιν, διαμέσου της Κομι­

ντέρν, π α γ ί ω σ α ν τα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κόμματα, δυνάμω­ σ α ν τ η ν π ά λ η του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ ε ν ά ν τ ι α σ τ η ν α σ τ ι κ ή τ ά ξ η , ενά­ ντια στη φ α σ ι σ τ ι κ ή διχτατορία που ορθώνονταν. Η δράση της Κο­ μ ι ν τ έ ρ ν ή τ α ν θ ε τ ι κ ή , ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή . Δ ε ν α π ο κ λ ε ί ε τ α ι ν α έ γ ι ν α ν με­ ρικά

λάθη,

αλλά

πρέπει

να

παρθούν υπόψη

και

οι

δύσκολες

συνθήκες της παρανομίας, στις οποίες ήταν υποχρεωμένα να εργά­ ζ ο ν τ α ν τα κ ό μ μ α τ α και η ίδια η η γ ε σ ί α τ η ς Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν , καθώς και η άγρια πάλη που διεξάγονταν ενάντια στα κομμουνιστικά κόμματα α π ό τον ιμπεριαλισμό, α π ό την α σ τ ι κ ή τάξη και από την αντίδρα­ σ η . Οι πραγματικοί επαναστάτες δεν ξεχνούν ποτέ πως η Κομι­ ντέρν β ο ή θ η σ ε σ τ η ν ί δ ρ υ σ η και σ τ ο δ υ ν ά μ ω μ α των κομμουνιστι­ κών κομμάτων ύστερα από την προδοσία της Δεύτερης Διεθνούς, ό­ πως δε λ η σ μ ο ν ο ύ ν επίσης ότι η Σοβιετική

Έ ν ω σ η του Λένιν και

του Στάλιν ήταν η χ ώ ρ α όπου βρήκαν άσυλο για να γλυτώσουν από τους διωγμούς της α σ τ ι κ ή ς τάξης και του φ α σ ι σ μ ο ύ και α ν ά π τ υ ξ α ν τη δράση τους εκατοντάδες επαναστάτες. Στην ε χ τ ί μ η σ η του έργου της Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν και του Σ τ ά λ ι ν υπο­ σ τ ή ρ ι ξ α ν το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι Κινέζοι, οι οποίοι εξακολουθούν τις επικρίσεις, ό χ ι δ η μ ό σ ι α , σ' αυτή τ η ν κατεύθυνση. Εμείς, όταν έχουν παρουσιαστεί ευκαιρίες εκφράσαμε στους κινέζους ηγέτες τ η ν ά π ο ψ ή μας σ χ ε τ ι κ ά μ ' αυτές τις μ η δ ί κ α ι ε ς ε χ τ ι μ ή σ ε ι ς τ η ς γενι­ κής δ ρ ά σ η ς της Κομιντέρν και του Στάλιν.

Ό τ α ν είχα τ η ν ευκαι­

ρία να σ υ ν ο μ ι λ ή σ ω με το Μ ά ο Τσε Τ ο ύ ν γ κ κατά τη μ ο ν α δ ι κ ή μου ε π ί σ κ ε ψ η σ τ η ν Κ ί ν α , τ ο 1956, ή σ τ ι ς σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς μ ε τ ο ν Τ σ ο υ Ε ν Λάι και άλλους, σ τ α Τ ί ρ α ν α , έ κ φ ρ α σ α τη γ ν ω σ τ ή άποψή του Κόμ­ ματός μας σ χ ε τ ι κ ά με τη φυσιογνωμία του Στάλιν1 και για την Κομι-

__________________________ I. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Διαλεχτά Έργα» IV, Εκδοτικό Τίρανα 1982, έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή , σελ. 34 - 48.

94

«8

Νοέμβρη»,

ντέρν. Δε θέλω να επεχταθώ σ' αυτά επειδή έχω γράψει εκτεταμένα στο πολιτικό

ημερολόγιό

μου και α λ λ ο ύ .

Οι α π ο φ ά σ ε ι ς της Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν και ο κ α τ ε υ θ υ ν τ ή ρ ι ο ς λ ό γ ο ς του Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ , τ ο ν Ι ο ύ λ η τ ο υ 1935, π έ ρ α σ α ν σ τ η ν ι σ τ ο ρ ί α τ ο υ δ ι ε θ ν ο ύ ς κομμουνιστικού κινήματος σαν κεφαλαιώδικα ντοκουμέντα,

που

κ ι ν η τ ο π ο ί η σ α ν τους λαούς και σε π ρ ώ τ η γ ρ α μ μ ή τους κομμουνι­ στές, να δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ ν το α ν τ ι φ α σ ι σ τ ι κ ό μ έ τ ω π ο και να ο ρ γ α ν ω ­ θούν για να πολεμήσουν με τα όπλα τον ιταλικό φασισμό, το γερμα­ ν ι κ ό ν α ζ ι σ μ ό και τ ο ν ι α π ω ν ι κ ό μ ι λ ι τ α ρ ι σ μ ό . Σ ' α υ τ ό ν τ ο ν α γ ώ ν α ο ι κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς και τα κ ό μ μ α τ ά τους σ τ ά θ η κ α ν π α ν τ ο ύ μ π ρ ο σ τ ά ρ η ­ δες. Γι'

αυτό είναι έ γ κ λ η μ α να π λ ή ξ ε ι ς το μ ε γ ά λ ο έργο της Κομι­

ν τ έ ρ ν και το μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ό κύρος του Σ τ ά λ ι ν , που έπαι­ ξαν μεγάλο ρόλο σ τ η ν ίδρυση και την ο ρ γ α ν ω τ ι κ ή , πολιτική και ι­ δ ε ο λ ο γ ι κ ή π α γ ί ω σ η τ ω ν κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν και ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κ ο μ μ ά τ ω ν του κόσμου. Το Μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ ο Κόμμα, από μέρους του, ήταν γ ι ' αυτά τα κόμματα γ ε ρ ή βοήθεια και η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η , μ' επικε­ φ α λ ή ς το Στάλιν, μεγάλο δυναμικό για τη σ τ ή ρ ι ξ η της επανάστα­ σης στο διεθνή

στίβο.

Ο ιμπεριαλισμός, η κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή α σ τ ι κ ή τάξη και η φασιστι­ κ ή τ η ς δ ι χ τ α τ ο ρ ί α κ α τ α π ο λ ε μ ο ύ σ α ν μ ε ό λ ε ς τ ι ς δ υ ν ά μ ε ι ς κ α ι τ α μέ­ σα τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , το Μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ ο Κόμμα και το Στάλιν,

κ α τ α π ο λ ε μ ο ύ σ α ν σ κ λ η ρ ά τ η ν Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν και τ α κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και εργατικά κόμματα κάθε χ ώ ρ α ς , καταδυνάστευαν με τρομοκρατία, με αίμα και με δημαγωγία την εργατική τάξη. Ό τ α ν η ναζιστική Γερμανία επετέθηκε ενάντια στη Σοβιετική Έ ν ω σ η τ α κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα των δ ι α φ ό ρ ω ν χ ω ρ ώ ν ά δ ρ α ξ α ν τα όπλα, ε ν ώ θ η κ α ν και με άλλους πατριώτες και δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς των χ ω ρ ώ ν τους και π ο λ έ μ η σ α ν τους φασίστες καταχ τ η τ έ ς . Γ ι α τ ο ν φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ό , αυτό α γ ώ ν α οι εχθροί του κομμουνι­ σμού είπαν:

«Τα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και

εργατικά

κόμματα μπήκαν

σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α της Μ ό σ χ α ς » . Αυτό ήταν συκοφαντία. Τα κομμου­ νιστικά και εργατικά κόμματα α γ ω ν ί σ τ η κ α ν για την απελευθέρωση των λαών τους, α γ ω ν ί σ τ η κ α ν να π ά ρ ο υ ν η εργατική τάξη και ο λαός την εξουσία. Στη μεγάλη συμμαχία του Αντιφασιστικού Π ο λ έ μ ο υ οι συμπάθειες αυτών των κομμάτων ήταν υπέρ της Σοβιετικής Έ­ ν ω σ η ς , ε π ε ι δ ή εκεί ή τ α ν η α σ φ α λ έ σ τ ε ρ η ε γ γ ύ η σ η γ ι α τη ν ί κ η . Ή τ α ν ο ίδιος ο Στάλιν εκείνος που εξ ονόματος της Εκτελεστι­ κής Ε π ι τ ρ ο π ή ς της Κομιντέρν εξάγγειλε τ η ν α π ό φ α σ η για τη διά­ λ υ σ η τ η ς Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν με το α ι τ ι ο λ ο γ ι κ ό ότι δεν ή τ α ν π ι α α ν α γ κ α ί α η 95

ύπαρξη της. Η στάση αυτή ήταν πλέρια σ ω σ τ ή , γιατί τώρα πια τα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κ ό μ μ α τ α ε ί χ α ν ω ρ ι μ ά σ ε ι , ε ί χ α ν γίνει μ α χ η τ ι κ ά , είχαν σ φ υ ρ η λ α τ η θ ε ί σε ταξικές μ ά χ ε ς και στο μεγάλο α­ γώνα ενάντια στο φ α σ ι σ μ ό και ε ί χ α ν α π ο χ τ ή σ ε ι κ ο λ ο σ ι α ί α πείρα. Τ ώ ρ α κάθε κόμμα μ π ο ρ ο ύ σ ε να βαδίζει με τα ίδια του τα π ό δ ι α και αλάθευτη πυξίδα στο δρόμο του είχε το μαρξισμό - λενινισμό. Ύ σ τ ε ρ α από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ιδρύθηκε το Π λ η ­ ροφοριακό Γραφείο των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων1, που ήταν αναγκαίο δημιούργημα, επειδή τα κόμματα των σοσιαλι­ στικών χωρών καθώς και τα κόμματα των καπιταλιστικών χωρών, ιδιαίτερα της Ευρώπης, είχαν ανάγκη να ανταλάσσουν την τόση πολύτιμη πείρα τους. Α κ ρ ι β ώ ς κατά τα πρώτα συγκεχυμένα χ ρ ό ν ι α της μ ε τ α π ο λ ε μ ι κ ή ς περιόδου, ό τ α ν ο α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ς και ο α γ γ λ ι κ ό ς ιμπεριαλισμός ήθελαν να επεμβαίνουν με κάθε μέσο στις εσωτερι­ κές υ π ο θ έ σ ε ι ς τ ω ν χ ω ρ ώ ν , π ο υ α π ό χ τ η σ α ν τη λ ε υ τ ε ρ ι ά , η α ν τ α λ λ α ­ γή της πείρας ανάμεσα στα κόμματά μας ή τ α ν αναγκαία. Η α ν τ ί δ ρ α σ η , και α ρ γ ό τ ε ρ α ο Τ ί τ ο και οι τιτοϊκοί, ή θ ε λ α ν και πάλευαν, ώστε οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης να βρίσκονται σε

σταυροδρόμι,

πάσχιζαν

ώστε σ τ η ν Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α να έρθει

στην εξουσία με τη βοήθεια των Ά γ γ λ ω ν , η α ν τ ί δ ρ α σ η , το ίδιο να συμβεί και σ τ η ν Α λ β α ν ί α , σ τ η Ρουμανία, την Π ο λ ω ν ί α και α λ λ ο ύ . Ο «μαρξιστής» Τίτο έκαμε μεγάλο ζ ή τ η μ α το π ρ ό β λ η μ α της πε­ ριοχής της Βενέτσια - Τζούλια, ισχυριζόμενος πως η Σοβιετική Έ ν ω σ η δεν τον βοηθούσε να πάρει αυτή τ η ν π ε ρ ι ο χ ή , που τη θεω­ ρούσε εντελώς γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η , ενώ ο ίδιος αυτός «μαρξιστής» το ζήτημα της Κοσσόβας, που ήταν πραγματικά αλβανική, όχι μόνο δεν το έγειρε, για να τη δόσει σ τ η ν Α λ β α ν ί α που της ανήκε, α λ λ ά έκανε το παν να μη γίνει λόγος γ ι ' αυτό. Η κλίκα του Βελιγραδίου σκότωσε και θέρισε Κ ο σ σ ο β ά ρ ο υ ς , τ ά χ α σαν μπαλίστες και απο­ πειράθηκε αργότερα να καταβροχθίσει και όλη την Α λ β α ν ί α για να την κάνει έβδομη δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας. Το Π λ η ρ ο φ ο ρ ι α κ ό Γραφείο αποκάλυψε την προδοσία των γιου­ γ κ ο σ λ ά β ω ν ρεβιζιονιστών και αυτό υ π ή ρ ξ ε ένα α π ό τα ι σ τ ο ρ ι κ ά του έργα και α π ο τ έ λ ε σ μ α της ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή ς ε π α γ ρ ύ π ν η σ η ς του Στάλιν. Ο Τίτο ξεσκεπάστηκε και καταδικάστηκε εντελώς δικαιο­ λογημένα και, αργότερα, ο χ ρ ό ν ο ς επιβεβαίωσε τ ε τ ρ α γ ω ν ι κ ά αυτή την προδοσία. Σ' αυτή τη δ ί κ α ι η π ρ ά ξ η , που ήρθε ύστερα α π ό μια

____________________ 1. Ιδρύθηκε το Σεπτέμβρη του 1947.

96

υπομονητική σ τ ά σ η , αρχικά σα συντροφική κατατόπιση, έπειτα επ ι π λ η χ τ ι κ ή και, τέλος, κ α τ α δ ι κ α σ τ ι κ ή , π ή ρ α ν μέρος ό λ α τα κομ­ μουνιστικά και εργατικά κόμματα, όχι επειδή « υ π ο τ ά χ τ η κ α ν σ τ η ν αυθαίρετη α π ό φ α σ η του Στάλιν», όπως συκοφαντούνταν, αλλά ε­ πειδή πείσθηκαν από τα πραγματικά στοιχεία που δόθηκαν σχετικά με την προδοσία των γιουγκοσλάβων ηγετών. Αργότερα όλα αυτά τα κόμματα, με εξαίρεση το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας, άγλειψαν ό,τι ε ί χ α ν π ε ι κ α ι ε ί χ α ν ε γ κ ρ ί ν ε ι ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ν Τ ί τ ο κ α ι τ ο ν τ ι τ ο ϊ ­ σμό. Οι ηγέτες αυτών των κομμάτων ο ένας ύστερα από τον ά λ λ ο έ­ καναν α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή , π ή γ α ν για π ρ ο σ κ ύ ν η μ α σ' αυτόν και του φ ί λ η ­ σαν το χέρι, του ζήτησαν συγνώμη

και του δ ή λ ω σ α ν πως ή τ α ν

« π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς μ α ρ ξ ι σ τ ή ς - λενινιστής», ενώ ο Σ τ ά λ ι ν σ ύ μ φ ω ν α μ' αυτούς, ήταν «αντιλενιστής, εγκληματίας, αμαθής, διχτάτορας». Το σ χ έ δ ι ο του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ό π ω ς έδειξαν ό λ ο το έργο και οι αλ­ λ ε π ά λ λ η λ ε ς ενέργειές του, ή τ α ν να α π ο κ α τ α σ τ ή σ ε ι τον Τ ί τ ο πηγαί­ νοντας στο Βελιγράδι και να καταδικάσει το Σ τ ά λ ι ν για το «φταίξι­ μο» και το «λάθος» που τ ά χ α είχε κάμει σ' αυτή τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Για να φέρει σε πέρας αυτό το π ρ ό β λ η μ α , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ πήρε τη μονομερή α π ό φ α σ η και διάλυσε το Ινφορμπυρό χ ω ρ ί ς να ρωτήσει κανέναν. Αυτό μας το έκανε σ α ν fait accompli1 σε μια σ ύ σ κ ε ψ η που ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε σ τ ο Κρεμλίνο για ένα ζ ή τ η μ α που δεν είχε καμιά σχέ­ ση με το Πληροφοριακό Γραφείο. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ανάγγειλε τ η ν α π ό φ α σ η και, ψάλλοντας το de p r o f u n d i s στο Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό ε ί π ε : « Ό τ α ν έ δ ο σ α α υ τ η τ η ν ε ί δ η σ η σ τ ο Ν ε χ ρ ο ύ , έμεινε ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ς και μου είπε πως είναι μια συνετή απόφαση που θα επιδοκιμαστεί α π ' όλους». Μάθαινε πρωτύτερα τ η ν ε ί δ η σ η της δ ι ά λ υ σ η ς τ ο υ Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό ο μ ε γ ά λ ο ς ι ν δ ό ς α ν τ ι δ ρ α ­ σ τ ι κ ό ς , ύ σ τ ε ρ α τ α κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά μ α ς κ ό μ μ α τ α (!). Ε κ τ ό ς τ ω ν ά λ ­ λων, και αυτό το γεγονός έδειχνε ποιος ήταν αυτός ο αποστάτης, αυτός ο τροτσκιστής - ρεβιζιονιστής, που είχε μπει επικεφαλής της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς και του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς της Σοβιε­ τικής

Ένωσης.

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , με ύπουλους, τ ρ ο τ σ κ ι σ τ ι κ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς και μέθο­ δες, με χ ά δ ι α , ε κ β ι α σ μ ο ύ ς , κ ρ ι τ ι κ έ ς και α π ε ι λ έ ς , α π έ β λ ε π ε να βάλει στο χέρι ό λ ο το π α γ κ ό σ μ ι ο κομμουνιστικό κίνημα, να διευθύνει με «τη μ π α γ κ έ τ α του μαέστρου» ό λ α τα ά λ λ α κ ό μ μ α τ α , τα ο π ο ί α , χ ω ρ ί ς να τους το πει α ν ο ι χ τ ά , να α ν α κ η ρ ύ ξ ο υ ν το Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α

____________________________ 1. Τετελεσμένο γεγονός (Γαλλικά στο κείμενο).

97

της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς ' Ε ν ω σ η ς σ α ν « κ ό μ μ α μ ά ν α » κ α ι μ ά λ ι σ τ α ν α θ ε ω ρ ή ­ 1 σουν, όπως έλεγε η Λιρί Μ π ε λ ι σ ό β α , κρυφός π ρ ά χ τ ο ρ α ς των σοβιε­ τικών ρεβιζιονιστών, που την α ν α κ α λ ύ ψ α μ ε αργότερα, πως «ο Χροσ τ σ ι ό φ ε ί ν α ι ο π α τ έ ρ α ς μ α ς » (!). Σ ' α υ τ ή τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ε ρ γ ά σ τ η ­ κ α ν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χρουστσιοφικοί. Α σ φ α λ ώ ς α υ τ ό το έ ρ γ ο οι χρουστσιοφικοί το ε ί χ α ν α ρ χ ί σ ε ι α π ό τ ό τ ε π ο υ ζ ο ύ σ ε α κ ό μ α ο Σ τ ά λ ι ν , π ί σ ω α π ό τ ι ς π λ ά τ ε ς τ ο υ . Α υ τ ή την π ε π ο ί θ η σ η μας τη σ τ η ρ ί ζ ε ι και η π ε ί ρ α των σ χ έ σ ε ώ ν μας με τους σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς η γ έ τ ε ς , η α υ θ ά δ ι κ η σ τ ά σ η του έ μ π ο ρ α Μ ι κ ο γ ι ά ν και κανενός άλλου. Μ ε τ ά τ ο θ ά ν α τ ο τ ο υ Σ τ ά λ ι ν η ε π ί θ ε σ ή τ ο υ ς γ ι α τ η σ υ ν τ ρ ι β ή του σοσιαλισμού στις άλλες χώρες εντείνονταν συνεχώς. Ο Χρου­ σ τ σ ι ό φ ό π ω ς σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η , έ τ σ ι κ α ι σ τ η Β ο υ λ γ α ρ ί α , στην Τσεχοσλοβακία, σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α , στη Ρ ο υ μ α ν ί α , σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α κα­ θώς και σ τ η ν Α λ β α ν ί α ά ρ χ ι σ ε να υποκινεί τα κ α μ ο υ φ λ α ρ ι σ μ έ ν α αντιμαρξιστικά στοιχεία. Οι Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά πάλευαν ώ­ στε τ α σ τ ο ι χ ε ί α αυτά εκεί ό π ο υ ή τ α ν σ τ η ν η γ ε σ ί α ν α έ μ π α ι ν α ν κάτω α π ό τ ο ν έ λ ε γ χ ό τους και εκεί ό π ο υ δεν ή τ α ν , να έ ρ χ ο ν τ α ν , εξαλεί­ φ ο ν τ α ς τους υγιείς ηγέτες με ρ α δ ι ο υ ρ γ ί ε ς , με π ρ α ξ ι κ ο π ή μ α τ α ή και με δολε ονικές απόπειρες, όπως ήθελαν να πράξουν με το Στάλιν, (πράγμα που είναι πολύ π ι θ α ν ό ν να το έχουν κάμει). Αμέσως ύστερα από το θάνατο του Στάλιν πέθανε ο Γκότβαλντ, Παράξενος, απρόοπτος θάνατος! Ό σ ο ι γνώριζαν το Γκότβαλντ π ο τ έ δε μ π ο ρ ο ύ σ α ν να φ α ν τ α σ τ ο ύ ν πως ε κ ε ί ν ο ς ο υ γ ι ή ς , γ ε ρ ό ς και σβέλτος άντρας θα πέθαινε.... από μια γ ρ ί π η ή κ ρ υ ο λ ό γ η μ α που π ή ­ ρε τη μέρα της κηδείας του Στάλιν. Γ ν ώ ρ ι ζ α τ ο Γ κ ό τ β α λ ν τ . Ό τ α ν π ή γ α σ τ η Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α και σ υ ν α ν τ η θ ή κ α μ ε σ τ η ν Π ρ ά γ α , σ υ ν ο μ ι λ ή σ α μ ε π λ α τ ι ά για τις υποθέ­ σεις μας. Ή τ α ν απλός, ειλικρινής και ο λ ι γ ό λ ο γ ο ς σύντροφος. Κα­ τά τη συνομιλία μ' αυτόν αισθανόμουν τον εαυτό μου ελεύθερο- με άκουε π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά , ενώ από καιρό σε κ α ι ρ ό ρουφούσε τ η ν π ί π α του και μου μιλούσε με μ ε γ ά λ η συμπάθεια για το λαό και για τ ο ν αγώνα μας, και μου υ π ο σ χ έ θ η κ ε πως θα μας β ο η θ ή σ ο υ ν σ τ η ν α ν έ γ ε ρ σ η της β ι ο μ η χ α ν ί α ς . Δε μου υ π ο σ χ έ θ η κ ε ούτε βουνά, ούτε θαύματα, α λ λ ά μια π ο λ ύ μέτρια π ί σ τ ω σ η που μας χ ο ρ η γ ο ύ σ ε η Τ σ ε χ ο σ λ ο β α ­ κία. ______________________________________ 1. Βλέπε: Enver Hoxha «Albania Challenges Khrushchev Revisionism», Camma Rublishing Cο., New York. USA, Ο χ τ ώ β ρ η ς 1976, πρώτη έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή , σελ. 88 - Γ01.

98

—

Τ ό σ ε ς δυνατότητες έχουμε - μου είπε. Α ρ γ ό τ ε ρ α , όταν βάλο-

με σε δ ρ ό μ ο ' τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α μας θα επανεξετάσουμε τα ζ η τ ή μ α τ α μ' εσάς. Ο Γ κ ό τ β α λ ν τ , π α λ ι ό ς φ ί λ ο ς και σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς του Σ τ ά λ ι ν και του Ντιμιτρόφ, πέθανε απρόοπτα. Το γεγονός αυτό μας πίκρανε, αλλά και μας εξέπληξε. Α ρ γ ό τ ε ρ α ή ρ θ ε ο ε π ί σ η ς α π ρ ό ο π τ ο ς θάνατος του σ ύ ν τ ρ ο φ ο υ Μπιερούτ, για να μη μ ι λ ή σ ω και για τον π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο θάνατο του μ ε γ ά λ ο υ Γ κ ε ό ρ γ κ ι Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ . Και ο Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ και ο Γ κ ό τ β α λ ν τ και ο Μ π ε ρ ι ο ύ τ , σ τ η Μ ό σ χ α β ρ ή κ α ν το θάνατο. Τι σ ύ μ π τ ω σ η ! Και οι τρεις ή τ α ν σύντροφοι του μεγάλου Στάλιν! Αντικατάστησε το Μπιερούτ στη θέση του πρώτου γραμματέα του κ ό μ μ α τ ο ς ο Ε ν τ ο υ ά ρ ν τ Ο χ ά μ π . Π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή θ η κ ε έτσι η πα­ λιά επιθυμία του

Χρουστσιόφ. Αργότερα όμως ο Χρουστσιόφ τα

«χάλασε» με τον Οχάμπ, επειδή όπως φαίνεται δεν εκπλήρωνε όπως έπρεπε τα α ι τ ή μ α τ α και τις εντολές του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Γι' αυτό αρ­ γότερα ο

Χρουστσιόφ έβαλε σ τ ό χ ο τον Ο χ ά μ π σε συσκέψεις στις

οποίες π α ρ ε υ ρ ε θ ή κ α μ ε και εμείς.

Έ χ ω σ υ ν α ν τ ή σ ε ι τ ο ν Ο χ ά μ π με­

ρικές φ ο ρ έ ς σ τ η Μ ό σ χ α , σ τ η Β α ρ σ ο β ί α και το Π ε κ ί ν ο και ν ο μ ί ζ ω πως ή τ α ν άνθρωπος που όχι μόνο δε μπορούσε να συγκριθεί με το Μ π ι ε ρ ο ύ τ , α λ λ ά δεν είχε ούτε τις α π α ρ α ί τ η τ ε ς ικανότητες να διευ­ θύνει το κ ό μ μ α και τη χ ώ ρ α . Ο Ο χ ά μ π ή ρ θ ε σα σ κ ι ά και σα σ κ ι ά έ­ φυγε, χ ω ρ ί ς να κλείσει χ ρ ό ν ο σ'

αυτό το πόστο.

Π α ρ α κ ά τ ω θα μιλήσω πως εξελίχθηκαν αργότερα τα γεγονότα στην Πολωνία1. Είναι ξεκάθαρο πως με το θάνατο του Μπιερούτ α­ νοίγονταν ο δρόμος προς το θρόνο της Πολωνίας για τον αντιδρα­ στικό Γκομούλκα. Ο «κομμουνιστής» αυτός, που τον έβγαλαν, από τ η φ υ λ α κ ή ύ σ τ ε ρ α α π ό μερικές περιπέτειες και σ π α σ μ ο δ ι κ ό τ η τ ε ς μιας π α ρ δ α λ ή ς η γ ε σ ί α ς όπου δεν έλειπαν και οι π ρ ά χ τ ο ρ ε ς του σιωνισμού και των καπιταλιστικών δυνάμεων, θα προωθούνταν στην η­ γεσία από το φίλο του, Ν ι κ ή τ α Χρουστσιόφ. Η Π ο λ ω ν ί α ή τ α ν η «μεγάλη αδερφή» της χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή ς Σο­ βιετικής Έ ν ω σ η ς .

Έ π ε ι τ α έρχονταν η Βουλγαρία, με την οποία οι

χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί έ π α ι ξ α ν και π α ί ζ ο υ ν ε π α ί σ χ υ ν τ α ώ σ π ο υ τη μετέ­ τρεψαν σε «πειθήνια θυγατέρα» τους. Οι Β ο ύ λ γ α ρ ο ι σ υ ν δ έ ο ν τ α ν σ τ ε ν ά με το Σ τ ά λ ι ν και με το Κομ-

_____________________________ 1. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Διαλεχτά Έργα» II, Εκδοτικό Τ ί ρ α ν α 1975, έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή , σελ. 655 - 724.

«8

Νοέμβρη», 99

μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς (μπ) που α υ τ ό ς καθο­ δηγούσε, πολύ πιο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά από τους Τ σ έ χ ο υ ς , τους Π ο λ ω ν ο ύ ς , τους Ρ ο υ μ ά ν ο υ ς , ά φ η σ ε έπειτα τους Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς . Μ ά λ ι σ τ α , α π ό πα­ λιά ο βουλγαρικός λαός από π α ρ ά δ ο σ η συνδέονταν με τη Ρωσία. Α­ κριβώς εξαιτίας των δεσμών αυτών ο Τ σ ά ρ ο ς Μ π ό ρ ι ς δεν τ ό λ μ η σ ε να μπάσει επίσημα σε πόλεμο τη Βουγλαρία ενάντια στη Σοβιετική Έ ν ω σ η και οι σοβιετικές στρατιές μ π ή κ α ν στη Βουλγαρία χ ω ρ ί ς να ρίξουν ούτε μια ντουφεκιά. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έπρεπε να παγιώσει αυτή την επιρροή για τα σωβ ι ν ι σ τ ι κ ά του σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α και γ ι α τ η ν δ ι ε ύ ρ υ ν σ η και ε δ ρ α ί ω σ η των ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ώ ν α π ό ψ ε ω ν . Γ ι ' α υ τ ό ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ τ η κ ε α υ τ ή τ η ν κα­ τ ά σ τ α σ η , τ η ν ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς Βουλ­ γ α ρ ί α ς π ρ ο ς τ ο Σ τ ά λ ι ν , π ρ ο ς τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και τ ο Κ ο μ μ ο υ ­ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α (μπ.) της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς και έφερε σ τ η ν κορυ­ φή του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς Β ο υ λ γ α ρ ί α ς έναν ανάξιο άνθρω­ πο,

ένα στέλεχος

τριτεύουσας

σημασίας,

αλλά διατεθειμένο να

κάμει ό,τι δ ή π ο τ ε θα του έ λ ε γ α ν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο π ρ ε σ β ε υ τ ή ς του και η Κ Α Γ Κ Ε Μ Π Ε . Αυτός ή τ α ν ο Τ ό ν τ ο ρ Ζίβκοφ, που τον παρα­ φ ο ύ σ κ ω σ α ν ώσπου έγινε πρώτος γραμματέας της ΚΕ του ΚΚ της Βουλγαρίας. Κατά τη γνώμη μου μετά το Ντιμιτρόφ το βουλγαρικό κόμμα και κ ρ ά τ ο ς δεν ε ί χ α ν ηγέτες ό χ ι πια ι σ ά ξ ι ο υ ς με το Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ , αλ­ λ ά ούτε κ α ν π α ρ α π λ ή σ ι ο υ ς α π ό ά π ο ψ η α ρ χ ώ ν , α π ό ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό και πολιτικό ορίζοντα, από ηγετικούς ικανότητες. Εδώ, ασφαλώς, δεν έ χ ω τ ο λ ό γ ο γ ι α τ ο ν Κ ο λ ά ρ ο φ , ο ο π ο ί ο ς π έ θ α ν ε π ο λ ύ γ ρ ή γ ο ρ α , με­ ρικούς μήνες ύστερα α π ό το Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ και που ή τ α ν ένας παλιός ε­ παναστάτης και η δεύτερη π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ύστερα από το Ντιμι­ τρόφ μαζί με τον οποίο είχε εργαστεί στην Κομιντέρν. Με τον Κολάροφ γνωρίστηκα όταν π ή γ α επίσημα στη Βουλγα­ ρ ί α , τ ο Δ ε κ έ μ β ρ η τ ο υ 1947. Ε ί χ ε π ε ρ ί π ο υ τ η ν ί δ ι α η λ ι κ ί α κ α ι τ ο ί δ ι ο α ν ά σ τ η μ α μ ε τ ο Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ , ή τ α ν ο μ ι λ η τ ι κ ό ς και δεν π α ρ ά λ ε ι π ε , όσο κ α θ ή σ α μ ε μ' αυτόν, να μας μιλάει σ χ ε τ ι κ ά με τις α π ο σ τ ο λ έ ς , που του είχε αναθέσει η Κομιντέρν στη Μογγολία, στη Γερμανία και αλλού. Ο Κ ο λ ά ρ ο φ , όπως φαίνεται, είχε επιφορτιστεί από το Κόμμα να παρακολουθεί τις σχέσεις με τις άλλες χώρες, γιατί μας μ ί λ η σ ε μερικές φορές για τις σχέσεις της Βουλγαρίας, π ρ ο π α ν τ ό ς με τους γείτονές της που ήταν και γείτονές μας: τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α και τ η ν Ε λ λ ά δ α . Μ α ς ενημέρωσε και σ χ ε τ ι κ ά με την διεθνή κατά­ σ τ α σ η γενικά. Αυτό μας β ο η θ ή σ ε πολύ. Και ο Κολάροφ, όπως ο αείμνηστος Γκιόργκι Ντιμιτρόφ, ήταν 100

απλός. Κανένα σημείο περηφάνειας δε διέκρινες σ' αυτόν κατά τη σ υ ν ο μ ι λ ί α , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α , π ο υ εμείς ή μ α σ τ α σ ν νέοι. Μ α ς τ ι μ ο ύ σ ε και σ έ β ο ν τ α ν τις α π ό ψ ε ι ς μας κι εμείς αν και σ υ ν α ν τ ο ύ μ α σ τ α ν για πρώ­ τ η φ ο ρ ά , κ α τ ά τ η ν εκεί π α ρ α μ ο ν ή μας, α ι σ θ α ν ό μ α σ τ α ν τ ο ν εαυτό μας σ α ν σε μια οικογένεια, σ α ν σε στενή συντροφιά, όπου επικρα­ τούσε η α γ ά π η , η ενότητα και οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς για ένα σ κ ο π ό , για την

οικοδόμηση

του

σοσιαλισμού.

Σ' ό λ η μου τη ζωή μόνο μια φορά σ υ ν α ν τ ή θ η κ α με το Ντιμι­ τ ρ ό φ και με τ ο ν Κ ο λ ά ρ ο φ , μ'

αυτούς τους εξέχοντες βούλγαρους

κομμουνιστές, αλλά έμειναν ανεξίτηλοι στη μνήμη μου.

Ύστερα

α π ό τ ο Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ , ο Κ ο λ ά ρ ο φ έγινε π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ό ς και ή τ α ν έ ν α ς από τους πρωτεργάτες της καταδίκης του τιτοϊκού π ρ ά χ τ ο ρ α Κωσ τ ό φ . Δεν π έ ρ α σ α ν όμως π ο λ λ ο ί μ ή ν ε ς και ο Κ ο λ ά ρ ο φ πέθανε. Και ο θ ά ν α τ ο ς του με λ ύ π η σ ε π ο λ ύ . Ύ σ τ ε ρ α α π ό τ ο θ ά ν α τ ο του Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ και του Κ ο λ ά ρ ο φ , σ τ η ν κ ο ρ υ φ ή του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς Β ο υ λ γ α ρ ί α ς και του βουλ­ γαρικού κράτους άρχισαν να έρχονται άνθρωποι χωρίς κύρος, χω­ ρίς

προσωπικότητα. Στη Βουλγαρία π ή γ α για δουλειά μερικές φορές, καθώς και για

α ν ά π α υ σ η , με τη Νετζμίε και τα παιδιά μου. Είναι α λ ή θ ε ι α ότι σ τ η Βουλγαρία αισθανόμουν ιδιαίτερη ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η , επειδή όπως φαί­ νεται, οι δύο λαοί μας, παρά την εντελώς διαφορετική προέλευση, σ τ ο π έ ρ α σ μ α των αιώνων ε ί χ α ν σ υ ζ ή σ ε ι , ε ί χ α ν υ π ο φ έ ρ ε ι και αγωνι­ στεί ενάντια σ τ ο ν ίδιο κ α τ α χ τ η τ ή , ενάντια στους oθωμανούς, και οι χαρακτήρες τους σε πολλές κατευθύνσεις μοιάζουν, ιδιαίτερα στην απλότητα, τη φιλοξενία, τη σταθερότητα χαρακτήρα, τη διαφύλα­ ξη των καλών παραδόσεων, της λαογραφίας κλπ. Ως το θάνατο του Στάλιν, η φιλία μας με τους Βούλγαρους ήταν α ν ε π ι σ κ ί α σ τ η . Και οι δύο πλευρές αγαπούσαμε τη Σοβιετική Έ ν ω ­ ση

αγνά και ειλικρινά. Με του βούλγαρους ηγέτες έ χ ω μιλήσει, έχω φάει και έχω πιεί

πολλές

φορές, έχω ταξιδέψει και έχω περιοδέψει τη

Βουλγαρία.

Και α ρ γ ό τ ε ρ α , ώσπου ή ρ θ α μ ε σε ρ ή ξ η με το Χ ο υ σ τ σ ι ό φ , δεν είχαμε ιδεολογικές και πολιτικές διαφωνίες, με έ χ ο υ ν δεχτεί καλά και θερ­ μά. Π ο λ λ ο ί α π ' αυτούς όπως ο Βέλκο Τ σ ι ε ρ β έ ν κ ο φ , ο Γ κ ά ν ι ε φ , η Τ σ ό λ α Ν τ ρ α γ κ ό τ σ ι ε β α , ο Α ν τ ώ ν Γ ι ο ύ γ κ ο φ κλπ., δεν ή τ α ν νέοι, αλ­ λά της παλιάς γενεάς, που είχαν εργαστεί στο εξωτερικό σαν πολι­ τικοί πρόσφυγες με το Ντιμιτρόφ ή μέσα στη χ ώ ρ α σε παρανομία και που α ρ γ ό τ ε ρ α ή τ α ν και στις φυλακές του τ σ ά ρ ο υ Μ π ό ρ ι ς . Π ά ν ω 101

α π ' αυτούς τελικά βγήκε ο Τόντορ Ζίβκοφ, ο οποίος ήταν πρότυπο πολιτικής

μετριότητας.

Ύ σ τ ε ρ α από το θάνατο του Γκεόργκι Ντιμιτρόφ γενικός γραμ­ ματέας του κόμματος έγινε ο Βέλκο Τ σ ι ε ρ β έ ν κ ο φ .

Ή τ α ν μεγαλό­

σ ω μ ο ς και γ κ ρ ι ζ ο μ ά λ λ η ς , με φ ο υ σ κ ω μ έ ν α χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά και ό­ σες φορές σ υ ν α ν τ ι ό μ α σ τ α ν στη Β ο υ λ γ α ρ ί α ή σ τ η Μ ό σ χ α , μου έδινε την εντύπωση ενός αγαθού ανθρώπου, που περπατούσε με απολυμέ­ ν α τ α χ έ ρ ι α λες και ή θ ε λ ε ν α πει: «Τι κ ά ν ω ε γ ώ σ ' α υ τ ό τ ο π α ν η γ ύ ­ ρι; Ε γ ώ σ τ α χ α μ έ ν α β ρ ί σ κ ο μ α ι ε δ ώ » . Έ π ρ ε π ε να ήταν δίκαιος άνθρωπος, αλλά χωρίς θέληση; Του­ λάχιστον αυτή ήταν η εντύπωσή μου.

Ή τ α ν εξαιρετικά τσιγκού­

νης στα λόγια. Σε επίσημες συνομιλίες μιλούσε τόσο λίγο, που αν δεν τον γνώριζες, σου δημιουργούσε την εντύπωση πως ήταν άν­ θρωπος περήφανος. Δεν ήταν όμως καθόλου περήφανος. Ή τ α ν α­ πλός. Σε ανεπίσημες συνομιλίες, όταν τ ρ ώ γ α μ ε μαζί και μαζευόμα­ σταν με άλλους βουλγάρους συντρόφους για να ανταλλάξουμε γνώ­ μες, ο Βέλκο κάθονταν α μ ί λ η τ ο ς σ α ν «παγωμένος βράχος», σ α ν να μ η β ρ ί σ κ ο ν τ α ν κ α θ ό λ ο υ εκεί. Ο ι ά λ λ ο ι σ υ ζ η τ ο ύ σ α ν , γ ε λ ο ύ σ α ν , αυ­ τός

όχι. Ο Τσιερβένκοφ ήταν γαμπρός του Ντιμιτρόφ, είχε σύζυγο την

αδερφή του μεγάλου ηγέτη της Βουλγαρίας. Μ π ο ρ ε ί ένα μόριο της δ ό ξ α ς και του κ ύ ρ ο υ ς τ ο υ Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ ν α ε ί χ ε ε π ι δ ρ ά σ ε ι κ ά π ω ς σ τ ο Βέλκο Τ σ ι ε ρ β έ ν κ ο φ , α λ λ ά ο Βέλκο δεν γ ί ν ο ν τ α ν Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ . Κι έ­ τσι όπως ήρθε σ τ η ν κ ο ρ υ φ ή της ηγεσίας του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κόμ­ ματος της Βουλγαρίας σ ι ω π η ρ ά , έτσι και όταν τ ο ν έβγαλαν, έφυγε χ ω ρ ί ς να κάμει θ ό ρ υ β ο . Η α π ο μ ά κ ρ υ ν σ ή του. δεν έ γ ι ν ε κ α θ ό λ ο υ ζ ή ­ τημα, καθαιρέθηκε χ ω ρ ί ς τ σ α κ και μπάμ, π α ρ α χ ω ρ ώ ν τ α ς τη θέση του, σαν ηγέτη του κόμματος, σ τ ο ν Τ ό ν τ ο ρ Ζ ί β κ ο φ . Κ α ν ο ν ί σ τ η κ α ν λ ο ι π ό ν , για το Ν ι κ ή τ α και η Π ο λ ω ν ί α και η Τσε­ χ ο σ λ ο β α κ ί α και η Βουλγαρία. Δε θα έμενε έξω των βλέψεων και π ρ ο σ π α θ ε ι ώ ν του ούτε η Ρουμανία, το κόμμα της ο π ο ί α ς έχει μερι­ κές άδοξες

ιστορίες.

Κατά τη διάρκεια του π ο λ έ μ ο υ εμείς δεν είχαμε καμιά ε π α φ ή με τους Ρ ο υ μ ά ν ο υ ς , δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά α π ό ό,τι σ υ ν έ β η κ ε μ ε τ ο υ ς Γ ι ο υ σ λ ά βους, ή και με τους Β ο ύ λ γ α ρ ο υ ς οι ο π ο ί ο ι ε ί χ α ν στείλει κ ά π ο τ ε σ' εμάς τον Μ π ε λ γ κ α ρ ά ν ο φ , ο ο π ο ί ο ς μας ε ν η μ έ ρ ω σ ε σ χ ε τ ι κ ά με τη δουλειά στη

Μακεδονία και ζ ή τ η σ ε να τον βοηθήσουμε για τη

διοργάνωση στον αγώνα των Αλβανών στο κατεχόμενο από τους ναζιφασίστες «μακεδονικό» έδαφος. Ύ σ τ ε ρ α από τον πόλεμο είχα­ με ακούσει από τους Σοβιετικούς αρκετά κ α λ ά λόγια για το ρουμά102

νικο κόμμα και γ ι α το Ντέζ σ α ν π α λ ι ό ε π α ν α σ τ ά τ η που είχε υποφέ­ ρει π ο λ λ ά σ τ ι ς φ υ λ α κ έ ς τ η ς Ν τ ο φ τ ά ν α . Α λ λ ά , ν α π ω τ η ν α λ ή θ ε ι α , α π α γ ο η τ ε ύ τ η κ α κάπως ό τ α ν τον γ ν ώ ρ ι σ α για π ρ ώ τ η φ ο ρ ά σε μια σ υ ν ά ν τ η σ η για το ζήτημα των γιουγκοσλάβοον ρεβιζιονιστών που ανάφερα πιο πάνω. Δεν είναι εδώ ο χ ώ ρ ο ς να μ ι λ ή σ ω για τις α ν α μ ν ή σ ε ι ς μου α π ό κείνη τ η σ υ ν ά ν τ η σ η , α λ λ ά θέλω ν α τ ο ν ί σ ω ότι α π ' αυτά που είδα και ά κ ο υ σ α σ τ η Ρ ο υ μ α ν ί α και α π ό τις ελεύθερες σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς με το Ντεζ σ χ η μ ά τ ι σ α ό χ ι καλή εντύπωση για το ρουμάνικο κόμμα και για τον ίδιο το Ντεζ. Ανεξάρτητα από το τι διαφήμιζαν οι ρουμάνοι ηγέτες, στη Ρου­ μανία δε δρούσε η δ ι χ τ α τ ο ρ ί α του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ και το Ε ρ γ α τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Ρουμανίας δεν είχε ισχυρές θέσεις. Δ ή λ ω ν α ν πως ή τ α ν σ τ η ν εξουσία, α λ λ ά καταλάβαινες καλά πως ντε φ ά κ τ ο σ τ η ν εξου­ σία ήταν η αστική τάξη. Αυτή είχε στα χέρια της τη βιομηχανία, τη γ ε ω ρ γ ί α , το ε μ π ό ρ ι ο και ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε να γδέρει το ρ ο υ μ α ν ι κ ό λ α ό κ α ι ν α ζ ε ί σ ε π ο λ υ τ ε λ ε ί ς ε π α ύ λ ε ι ς και μ έ γ α ρ α . Ο ί δ ι ο ς ο Ν τ ε ζ ταξίδευε με θ ω ρ α κ ι σ μ έ ν ο α υ τ ο κ ί ν η τ ο και με φ ρ ο υ ρ ά π ί σ ω , π ρ ά γ μ α που δείχνει π ό σ ο «ασφαλείς» ε ί χ α ν τις θέσεις. Η α ν τ ί δ ρ α σ η σ τ η Ρ ο υ μ α ν ί α ή τ α ν ι σ χ υ ρ ή και αν δεν ή τ α ν ο Κ ό κ κ ι ν ο ς Σ τ ρ α τ ό ς π ο ι ό ς ξέρει πώς θα π ή γ α ι ν α ν τα π ρ ά γ μ α τ α σ' Κ α τ ά τις σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς σ '

αυτή τη χώρα.

εκείνες τις λίγες μέρες που έμεινα σ τ ο

Βουκουρέστι, ο Ν τ ε ζ μας β ο β μ ά ρ δ ι σ ε με τις κ α υ χ η σ ι έ ς του για τ η ν «παλληκαριά» που έδειξαν, υποχρεώνοντας το διεφθαρμένο βασι­ λιά Μ ι χ α ή λ να παραιτηθεί, τον ο π ο ί ο όχι μόνο δεν είχαν τιμωρήσει για τα ε γ κ λ ή μ α τ α σε βάρος του λαού, α λ λ ά τον ε ί χ α ν α φ ή σ ε ι να πά­ ει σ τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό , σ τ η Δ ύ σ η , μαζί με τ η ν π ε ρ ι ο υ σ ί α και τις π α λ λ α κ ί ­ δες του. Παράξενες ή τ α ν οι καυχησιές του Ντεζ, ιδιαίτερα όταν μου διη­ γούνταν πως «προκαλούσε» τους αντιδραστικούς, π η γ α ί ν ο ν τ α ς στα καφενεία τους με κουμπούρες στη μέση. Από την πρώτη, λοιπόν, αυτή συνάντηση σ χ η μ ά τ ι σ α μια όχι κ α λ ή εντύπωση όχι μόνο για το Ντεζ, α λ λ ά και για το ρουμάνικο κόμμα, για τη γ ρ α μ μ ή του που ή τ α ν ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ι κ ή . Και ό σ α συνέβ η κ α ν αργότερα με το Ντεζ και με το κόμμα του δεν με εξέπληξαν. Οι ρεβιζιονιστές ηγέτες αυτού του κόμματος ή τ α ν α π ό τους πιο α­ λαζονικούς που μπορεί να φανταστεί κανείς, ή τ α ν «φαμφαρόνοι» που π ε ρ η φ α ν ε ύ ο ν τ α ν πολύ για τ ο ν αγώνα, που δεν είχαν κάμει. Ό τ α ν μ π ή κ α μ ε σ ε δ ι α μ ά χ η μ ε τ η ν ομάδα α π ο σ τ α τ ώ ν του Τίτο, 103

ο Ντεζ έγινε «ένθερμος μ α χ η τ ή ς » ενάντια σ' αυτή την ομάδα. Στις ιστορικές συσκέψεις του Π λ η ρ ο φ ο ρ ι α κ ο ύ Γραφείου σ'

αυτόν ανα­

τέθηκε η κύρια ε ι σ ή γ η σ η ενάντια σ τ η ν ομάδα Τίτο - Ράνκοβιτς1. Ό σ ο ή τ α ν σε ι σ χ ύ η Α π ό φ α σ η του Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό και ό σ ο ζ ο ύ σ ε ο Στάλιν, ο Ντεζ παρουσιάζονταν σαν λυσσαλέος αντιτιτοϊκός. ταν οι προδότες ρεβιζιονιστές μ'

Ό­

επικεφαλής το Χρουστσιόφ σφε­

τ ε ρ ί σ τ η κ α ν τ η ν ε ξ ο υ σ ί α στις χ ώ ρ ε ς τους και δ ι έ π ρ α ξ α ν όλες τις προδοσίες που ξέρουμε και, α ν ά μ ε σ α σ τ ' ά λ λ α έ π λ υ ν α ν και μύρω­ σαν και τον Τίτο, ο Ντεζ ή τ α ν από τους πρώτους που άλλαξε φύλλο και χ ρ ώ μ α όπως ο χ α μ α ι λ έ ο ν τ α ς . Αυτός κ α τ ά π ι ε ό λ α ό σ α είχε πεί, έκαμε δ η μ ό σ ι α α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή , τέλος, π ή γ ε σ τ ο Μ π ρ ι ό ν ι και ζ ή τ η σ ε συγγνώμη δημόσια από τον Τίτο.

Έ τ σ ι ο Ντεζ ήρθε στο καλούπι

του, όπως ήταν σ τ η ν πραγματικότητα, ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ή ς με πολλές σημαίες. Μετά

την

σχέσεις με τη κής

Απελευθέρωση,

εμείς,

Ρουμανία, όπως μ'

δημοκρατίας.

Από

μέρους

φυσικά,

συνάψαμε

φιλικές

όλες τις ά λ λ ε ς χ ώ ρ ε ς της λαϊ­

μας επιθυμούσαμε πολύ να ανα­

πτύξουμε τις σ χ έ σ ε ι ς ό σ ο τ ο δ υ ν α τ ό π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο μ ' αυτή τ η χ ώ ρ α , ιδιαίτερα με το ρουμάνικο λαό, όχι μόνο γιατί ήμασταν δυο σο­ σιαλιστικές χώρες, α λ λ ά και γιατί δ ι α τ η ρ ο ύ σ α μ ε επίσης ένα ιδιαί­ τερο αίσθημα φιλίας και συμπάθειας που είχε δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ε ί α π ό τη βοήθεια που είχε δοθεί στους αλβανούς πατριώτες της Α ν α γ έ ν ν η ­ σης, που ζούσαν στη Ρουμανία. Οι επιθυμίες και οι προσπάθειές μας όμως σ τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η αυτή δεν ε ί χ α ν τα α π α ι τ ο ύ μ ε ν α α π ο τ ε ­ λέσματα λόγω της αδιαφορίας της ρουμανικής ηγεσίας. Αυτό είχε τους λόγους του, που δεν ε ξ α ρ τ ο ύ ν τ α ν α π ό τη σ τ ά σ η και τις επιθυ­ μίες μας. Π ά ν τ ω ς οι σχέσεις ανάμεσα στις δυό χ ώ ρ ε ς μας α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν κατά τρόπο άψογο, αλλά εντελώς τυπικά. Στους ρουμάνους ηγέτες δεν π α ρ α τ η ρ ή θ η κ ε ούτε ί χ ν ο ς θ ε ρ μ ό τ η τ α ς και ι δ ι α ί τ ε ρ η ς φ ι λ ί α ς γ ι α μια μ ι κ ρ ή σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χώρα, όπως ή τ α ν η χ ώ ρ α μας, που είχε α­ γωνιστεί και θυσιαστεί τ ό σ ο πολύ σ τ ο ν α γ ώ ν α ενάντια στους φασί­ στες καταχτητές. Η Ρουμανία ή τ α ν η σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χ ώ ρ α που φά-

_____________________________ 1. Την εισήγηση με τίτλο «Το γιουγκοσλάβικο κομμουνιστικό κόμμα στα χ έ ρ ι α των φ ο ν ι ά δ ω ν και των σπιούνων», που δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε σ τ ο ό ρ γ α ν ο του Π λ η ρ ο φ ο ρ ι α κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ των κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν και ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κομμά­ των «Για μια σταθερή ε ι ρ ή ν η , για μια λ α ϊ κ ή δ η μ ο κ ρ α τ ί α ! » , 2 Δ ε κ έ μ β ρ η 1949, Αριθ. 56.

104

ν η κ ε πιο α δ ι ά φ ο ρ η α π ό όλες τις ά λ λ ε ς γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η της Αλβα­ νίας και γ ι α τη ζ ω ο γ ό ν η σ η των σ χ έ σ ε ω ν α ν ά μ ε σ α σ τ α κ ό μ μ α τ α και τα κράτη μας. Ό τ α ν α ρ γ ό τ ε ρ α π ή γ α σ τ η Ρ ο υ μ α ν ί α μ ε μια α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α , κα­ τ ά τις ε π ι σ κ έ ψ ε ι ς που κ ά μ α μ ε εκεί, ε ί δ α π ο λ λ ά ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ α π ρ ά γ ­ ματα· μου έδειξαν πολλές προόδους, που είχαν πραγματοποιήσει στην οικονομία. Επισκέφτηκα το Πλοέστι, που σε σύγκριση με την Κ ο υ τ σ ι ό β α μας ήταν κ ο λ ο σ ι α ί ο κέντρο της π ε τ ρ ε λ α ι ο β ι ο μ η χ α ν ί α ς . Εκεί η

εκμετάλλευση των πετρελαίων γ ί ν ο ν τ α ν κατά τ ρ ό π ο σύγ­

χ ρ ο ν ο και θυμάμαι, που ο Ντεζ, κατά την τελευταία σ υ ν ά ν τ η σ η που είχε μ'

εμένα, καυχώμενος, μου ανέφερε πως είχαν αγοράσει από

τους Αμερικάνους ένα πολύ μεγάλο δ ι υ λ ι σ τ ή ρ ι ο πετρελαίων από τα πιο σ ύ γ χ ρ ο ν α . (Μου είπε πως το ε ί χ α ν α γ ο ρ ά σ ε ι με δ ο λ λ ά ρ ι α σ τ ο χέρι, αλλά, όπως προέκυψε αργότερα, το είχαν αγοράσει με πίστω­ σ η . Από την εποχή εκείνη η «σοσιαλιστική» Ρουμανία είχε δοσο­ ληψίες με τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό). Μου έδειξαν ένα μεταλ­ λουργικό κέντρο, όπου π α ρ ά γ ο ν τ α ν π ο λ λ ά ατσάλια, καθώς και μια σειρά από εργοστάσια κάθε είδους, πρότυπα γεωργικά αγροχτήματα, ένα μεγάλο εργοστασιακό συγκρότημα έτοιμων ενδυμάτων κλπ. Μ ο υ έ δ ε ι ξ α ν τ ο μ ο υ σ ε ι α κ ό σ ύ μ π λ ε γ μ α «το ρ ο υ μ ά ν ι κ ο χ ω ρ ι ό » , που ήταν ένα συγκρότημα χ ω ρ ι κ ώ ν οικοδομών εφοδιασμένων με έ­ π ι π λ α και ενδυμασίες που χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν τ α ι στο ρουμάνικο χ ω ρ ι ό , κάτι πολύ πρωτότυπο και ωραίο. Καθετί π ο υ είδαμε και ε π ι σ κ ε φ τ ή κ α μ ε μας άρεσε, υ π ή ρ χ α ν πολ­ λές καινούργιες οικοδομές, α λ λ ά και η κ λ η ρ ο ν ο μ ί α ή τ α ν ε π ί σ η ς πολύ μεγάλη. Οι Ρουμάνοι πραγματικά είχαν δημιουργήσει τους γ ε ω ρ γ ι κ ο ύ ς σ υ ν ε τ α ι ρ ι σ μ ο ύ ς , η δ ο υ λ ε ι ά όμως εκεί δεν π ή γ α ι ν ε κα­ λά· έ λ ε ι π ε η δ ι ε ύ θ υ ν σ η , η δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η κ α ι η π ο λ ι τ ι κ ή δ ο υ λ ε ι ά . Π ά ­ ντως γενικά ε ί χ α ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι η θ ε ί πρόοδες και φ α ί ν ο ν τ α ν καθα­ ρά, όπως μας έλεγαν κι αυτοί, πως η σ ο β ι ε τ ι κ ή βοήθεια ή τ α ν πολύ μεγάλη σε κάθε κατεύθυνση, μάλιστα μέχρι και σ τ η ν ανέγερση του μεγάλου

μεγάρου

όπου,

τότε

που

ή μ α σ τ α ν εμείς,

εκδίδονταν η

«Σκαντέϊα» και αναπτύσσονταν διάφορες πολιτιστικές δραστηριό­ τητες. Ό σ ο ν α φ ο ρ ά τη βοήθεια προς την Αλβανία, πρέπει να πω ότι, ως τότε π ο υ χ ά λ α σ α ν οι σ χ έ σ ε ι ς μας με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς , κα­ μιά α π ό τις χ ώ ρ ε ς της λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς δ ε β ο η θ ο ύ σ ε τ η ν Α λ β α ­ ν ί α έστω και με κ ά π ο ι α μ ι κ ρ ή π ί σ τ ω σ η . Α ρ γ ό τ ε ρ α και αυτές οι χ ώ ­ ρες, π ο ι α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο και ποια λιγότερο μας έδοσαν κ ά π ο ι α β ο ή ­ θεια. Κ ά π ο ι ο ς το έκανε αυτό κ α λ ο π ρ ο α ί ρ ε τ α σ τ η ν α ρ χ ή , ά λ λ ο ς κα105

κ ό β ο υ λ α και με δ ι α β ο λ ι ά , κ ά π ο ι ο ς ά λ λ ο ς γ ι α να περάσει τ η ν α ρ ά δ α , για να δείξει « σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή α λ λ η λ ε γ γ ύ η » ή για να δείξει σ τ η Σο­ βιετική

Έ ν ω σ η , α π ό τ η ν ο π ο ί α έ π α ι ρ ν ε μ ε γ ά λ ε ς β ο ή θ ε ι ε ς κ α ι πι­

στώσεις, πως «Να, κι εμείς δίνουμε κάτι σ τ η σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή Αλβα­ νία.

Ό τ α ν θα έχουμε περισσότερα, θα της δόσουμε περισσότερα». Και από τους Ρουμάνους ζ η τ ή σ α μ ε μερικές φορές π ι σ τ ώ σ ε ι ς ,

α λ λ ά ή μας τις α ρ ν ή θ η κ α ν , ή μας έ χ ο υ ν δ ό σ ε ι κ ά τ ι τ ο γ ε λ ο ί ο . Ό ­ σον αφορά την πείρα, λογου χ ά ρ η , στα πετρέλαια, τη βιομηχανία και τη γεωργία, αυτοί μας υ π ό σ χ ο ν τ α ν , μας έ λ ε γ α ν κ α λ ά λ ό γ ι α , αλ­ λ ά δεν έ δ ο σ α ν τ ί π ο τ ε τ ο ο υ σ ι α σ τ ι κ ό . Ε ν ώ ό σ ο ν α φ ο ρ ά τ η ν κομματι­ κή πείρα και τ η ν κ ρ α τ ι κ ή δ ο μ ή , εμείς ούτε ζ η τ ή σ α μ ε και ούτε π ή ­ ραμε ποτέ α π ' αυτούς. Γιατί με τους Ρουμάνους αυτό ή τ α ν πιο έντονο, π α ρ ό λ ο που και με τους άλλους είχαμε πολλές δυσχέρειες σ τ η ν ε ξ α σ φ ά λ ι σ η βοή­ θειας; Στα άλλα κόμματα στις αρχές υπήρχε κάποιο λίγο - πολύ αισθη­ τό πνεύμα ενότητας και αμοιβαίας διεθνιστικής βοήθειας ανάμεσα στα κόμματά μας και π ρ ο ς εμάς αυτό α ν τ α ν α κ λ ο ύ ν τ α ν και σ τ η ν π ρ ά ξ η , ενώ στο ρ ο υ μ ά ν ι κ ο κ ό μ μ α το πνεύμα α υ τ ό ε ν ό τ η τ α ς και βο­ ήθειας ήταν πολύ αδύνατο. Γενικά οι ρουμάνοι ηγέτες διακρίνονταν τόσο για την μεγαλο­ μανία προς τους «μικρούς» ό σ ο και για τη δ ο υ λ ο π ρ έ π ε ι α π ρ ο ς τους «μεγάλους». Στις συζητήσεις μιλούσαν σύντομα, ή αρκούνταν μόνο να κουνούν το κεφάλι ή να μας δίνουν το χέρι. Σε συσκέψεις και σε σ υ ν έ δ ρ ι α ή τ α ν τ ό σ ο « α π α σ χ ο λ η μ έ ν ο ι » , π ο υ φ α ί ν ο ν τ α ν σ α ν ν α βα­ στούσαν ό λ ο το βάρος στις πλάτες τους. Στις περιπτώσεις αυτές θα τους έβλεπες πάντα μαζί με τους κυριότερους ηγέτες της Σοβιετι­ κής

Έ ν ω σ η ς . Με βεβαιότητα ήταν κόλακές τους και οπορτουνι-

στές, π ρ ά γ μ α που φ ά ν η κ ε ο λ ο κ ά θ α ρ α ό τ α ν χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε να γίνει πά­ λη για την υπεράσπιση των αρχών. Πιο διαφορετικοί από τους άλλους ήταν, κατά τη γνώμη μου, οι Τσεχοσλοβάκοι.

Ή τ α ν οι πιο σοβαροί α π ' όλους. Μ ί λ η σ α για το

Γ κ ό τ β α λ ν τ , α λ λ ά πρέπει να πω πως και με κείνους, που τ ο ν διαδέ­ χ τ η κ α ν εμείς οι Αλβανοί τα π η γ α ί ν α μ ε καλά. Μ' αυτούς ή μ α σ τ α σ ν ειλικρινείς, όπως με όλους τους άλλους, α λ λ ά και η τ σ έ χ ι κ η η γ ε σ ί α σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ν κ α λ ά μ' εμάς. Ε ί χ α ν σέβας προς το λαό μας και προς το Κόμμα μας. Δεν ήταν πολύ ζωηροί, α λ λ ά συγκρατημένοι, άψογοι και καλοθελητές μπορώ να πώ. Τ ό σ ο ο Ν ο β ό τ ν ι και ο Σ ι ρ ό κ ι , ό σ ο κι ο Ν τ ο λ ά ν σ κ ι και ο Κ ο π έ τσκι, με τους οποίους είχα συναντηθεί και ε ί χ α σ υ ν ο μ ι λ ή σ ε ι πολ106

λές φ ο ρ έ ς ό τ α ν μετέβαινα σ τ η χ ώ ρ α τους για δ ο υ λ ε ι ά και γ ι α ανά­ π α υ σ η με τ η ν ο ι κ ο γ έ ν ε ι α , σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ν με μένα και μ' ό λ ο υ ς τους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς μας α π λ ά , α ν ο ι χ τ ά . Σ' α υ τ ο ύ ς δεν έβλεπες εκείνη τ η ν α λ α ζ ο ν ί α και αυθάδεια, που π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ν στους άλλους. Και από οικονομική άποψη, ύστερα από τους Σοβιετικούς, οι Τ σ έ χ ο ι μας β ο ή θ η σ α ν περισσότερο. Φ υ σ ι κ ά αυτοί ήταν άνθρωποι των λ ο γ α ρ ι α σ μ ώ ν , ψ ύ χ ρ α ι μ ο ι και μετρημένοι, ό τ α ν ε π ρ ό κ ε ι τ ο να μας δ ό σ ο υ ν π ι σ τ ώ σ ε ι ς . Γι' αυτά που μας έ δ ι ν α ν δεν π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ν ούτε η υ π ο τ ί μ η σ η , ούτε το α ί σ θ η μ α της ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς τους υπερο­ χής. Η Τσεχοσλοβακία ήταν η πιο προοδευμένη βιομηχανική χώ­ ρα μ ε τ α ξ ύ τ ω ν χ ω ρ ώ ν της λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς · ο λ α ό ς της ή τ α ν φί­ λεργος, μ ά σ τ ο ρ α ς , μεθοδικός, τ α χ τ ι κ ό ς στη δουλειά και στη ζωή. Π α ν τ ο ύ όπου πήγαινες φαίνονταν πως η Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α ήταν ανα­ πτυγμένη χ ώ ρ α με μ ο ρ φ ω μ έ ν ο λαό, που διατηρούσε τις παραδόσεις της παλιάς κουλτούρας. Οι Σοβιετικοί την είχαν τόπο ανάπαυσης τόσο που έκαναν κ α τ ά χ ρ η σ η , ώσπου την έφεραν σ' αυτή τη μέρα. Οι ηγέτες των άλλων χωρών της λαϊκής δημοκρατίας τη ζήλευαν και σ τ α χ α μ έ ν α πείραζαν τ η ν τ σ έ χ ι κ η ηγεσία, η ο π ο ί α φέρνονταν πιο αξιοπρεπής α π ' όλους τους άλλους. Και στις συσκέψεις του σο­ σιαλιστικού στρατοπέδου ο λόγος της τ σ έ χ ι κ η ς ηγεσίας είχε βαρύ­ τητα. Και μέσα στη χώρα, α π ' όσα έβλεπα και έκρινα, έχαιρε σεβα­ σμού και συμπάθειας. Ό τ α ν π ή γ α ι ν α σ τ η ν Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α δεν α ι σ θ α ν ό μ ο υ ν εκείνο το βαρύ και α π ο μ ο ν ω τ ι κ ό πνεύμα που είχε δημιουργηθεί στη Μ ό ­ σ χ α όταν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ πήρε τα η ν ί α στα χ έ ρ ι α του. Μόλις φτάνα­ μ ε σ τ η Μ ό σ χ α μ α ς κ α θ ό ρ ι ζ α ν μ ι α ντάτσα1 σ τ α π ε ρ ί χ ω ρ α , ό π ο υ μέ­ ναμε απομονωμένοι μέρες ο λ ό κ λ η ρ ε ς . Εκεί β ρ ί σ κ ο ν τ α ν ή π η γ α ι ν ο έ ρ χ ο ν τ α ν σ υ ν ή θ ω ς για να μας κ ά ν ο υ ν σ υ ν τ ρ ο φ ι ά , α λ λ ά και για να φάνε και να π ι ο ύ ν ε , υ π ά λ λ η λ ο ι ό π ω ς ο Λ ε σ ά κ ο φ , ο Μ ο σ ι ά τ ο φ , ο Π ε τ ρ ό φ και κανένας ά λ λ ο ς υ π α λ λ η λ ά κ ο ς του μ η χ α ν ι σ μ ο ύ της Κε­ ντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κόμματος.

Ό λ ο ι αυτοί ή τ α ν άνθρωποι της

ασφάλειας με περιβολή τσινόβνικ της Κεντρικής Επιτροπής, άν­ θρωποι, λ ο ι π ό ν , του μ η χ α ν ι σ μ ο ύ . Α π ' αυτούς ο Λ ε σ ά κ ο φ ή τ α ν ο α­ χ ώ ρ ι σ τ ο ς σύνοδός μου, σ υ μ π α ί χ τ η ς του μπιλιάρδου. Με αγαπούσε και εγώ τον α γ α π ο ύ σ α , επειδή, π α ρ ό λ ο που δεν έλαμπε α π ό εξυπνά­ δα, ή τ α ν ά ν θ ρ ω π ο ς καλός, ειλικρινής. Ο Μ ο σ ι ά τ ο φ έ ρ χ ο ν τ α ν πιο σπάνια, προσποιούνταν τον πιο σοβαρό, προετοίμαζε τα ταξίδια ή

________________________ 1. Εξοχικό σπίτι, έπαυλη (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

107

ικανοποιούσε κανένα αίτημά μας, που μπορεί να είχαμε, για να αγο­ ράσουμε κάτι, επειδή σ τ η ν α γ ο ρ ά δεν το εύρισκες ε ύ κ ο λ α (καθετί έ­ πρεπε να το ζητήσεις πρωτύτερα, γιατί τα πράγματα που παραγγέλονταν ποιός ξέρει από πού τα έφερναν σ' ένα ιδιαίτερο δωμάτιο του κ α τ α σ τ ή μ α τ ο ς «Γκουμ», όπου μπαίναμε απο μια ιδιαίτερη για την Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή είσοδο). Ο Π ε τ ρ ό φ ήταν ένας απαράττσικ π ο υ α π ό κ α ι ρ ό α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ν μ ε τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς κ α ι γ ι ' α υ τ ό τ ο ν εν­ διέφερε η σ υ ν τ ρ ο φ ι ά μ' εμάς. Ή τ α ν σ ο β α ρ ό ς σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς και μας α­ γαπούσε. Είχε επισκεφτεί μερικές φορές την Αλβανία, ιδιαίτερα ό­ ταν υποστηρίζαμε τον Ελληνικό Δημοκρατικό Στρατό στο δίκαιο αγώνα του. Σαν να μη αρκούσαν όλοι αυτοί, αργότερα προστέθη­ καν και άλλοι «συνοδοί» όπως κάποιος Λάπτιεφ, ένας νεαρός που ήξερε α λ β α ν ι κ ά και που του είχε μεγαλώσει η γ ν ώ μ η α π ο τη «θέση» που του είχαν δόσει, και ένας ά λ λ ο ς που α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ν με τη Γιου­ γ κ ο σ λ α β ί α και που δε θυμούμαι το όνομά του, α λ λ ά θυμούμαι πως ήταν ο πιο έξυπνος α π '

όλους.

Δεν ήμουν ποτέ ελεύθερος, πάντα συνοδευόμενος.

Ό λ ο ι αυτοί

οι άνθρωποι του Χρουστσιόφ, ήταν πληροφοριοδότες της Κεντρι­ κής Ε π ι τ ρ ο π ή ς και της σ ο β ι ε τ ι κ ή ς α σ φ ά λ ε ι α ς , χ ω ρ ί ς να υπολογί­ ζουμε εδώ τις ε π ί σ η μ ε ς φ ρ ο υ ρ έ ς και τις συσκευές υ π ο κ λ ο π ή ς που γέμιζαν τις δ ι ά φ ο ρ ε ς επαύλεις ό π ο υ διαμέναμε. Αυτή όμως είναι άλ­ λη ι σ τ ο ρ ί α . Ας α φ ή σ ο υ μ ε τις συσκευές και ας σ τ α θ ο ύ μ ε σ τ ο υ ς αν­ θρώπους. Οι Σοβιετικοί αυτοί σφυγμομετρούσαν τη

nastrojenie1

για να

μάθουν τι θα ζητήσουμε, τι θα θέσουμε, σε ποιόν θα τα θέσουμε, ποια ή τ α ν η κατάστασή μας, τι σκεφτόμασταν για τους Γιουγκοσ­ λάβους, για τους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμαμτος Ελλάδας ή για κανένα άλλο ζήτημα. Αυτοί ήξεραν γιατί έρχονταν, αλλά κι ε­ μείς ξέραμε ποιός τους έστελνε και γιατί τους έστελνε, γ ι ' αυτό οι δυο πλευρές μιλούσαμε φιλικά, μ ι λ ο ύ σ α μ ε τι μας ενδιέφερε και πε­ ριμέναμε να μας έρθει η ε ί δ η σ η α π ό τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή να συ­ ν α ν τ η θ ο ύ μ ε . Ο ι τσινόβνικ δ ε ν μ ι λ ο ύ σ α ν κ α θ ό λ ο υ γ ι α π ο λ ι τ ι κ ά ζ η τ ή ­ ματα, γιατί ασφαλώς τέτοια διαταγή είχαν, α λ λ ά και αν ήθελαν να ανοίξουν καμιά κουβέντα, δεν τ ο λ μ ο ύ σ α ν , επειδή ή ξ ε ρ α ν πως καθε­ τί ηχογραφούνταν με συσκευές. Εμείς μιλούσαμε, ιδιαίτερα ενάντια στους τιτοϊκούς ρεβιζιονιστές. Κανένα κολχόζ, κανένα σ ο β χ ό ζ δε μ π ο ρ ο ύ σ ε ς να ιδείς, καμιά ε π α φ ή με σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς ή με το λ α ό δε

_________________________ 1. Τις διαθέσεις μας (Ρώσικα στο πρωτότυπο.

108

μπορούσες να έχεις χωρίς να ειδοποίήσεις δύο - τρείς μέρες πρωτύ­ τερα. Και όταν πήγαινες σε έβαζαν να καθήσεις σ' ένα τραπέζι με ποτά και με φ ρ ο ύ τ α και δεν έβλεπες τίποτε, ούτε ένα σ τ α ύ λ ο ή σπίτι κολχόζνικου. Και στη Βουλγαρία, είναι σ ω σ τ ό να πω, ήταν πιο διαφορετικά, παντού όπου κι άν πήγαινες η α τ μ ό σ φ α ι ρ α ή τ α ν πιο σ υ ν τ ρ ο φ ι κ ή , υ­ π ή ρ χ α ν λ ι γ ό τ ε ρ ε ς δ ι α τ υ π ώ σ ε ι ς και φρουρές. Ενώ στην Τσεχοσλοβακία ήταν ακόμα πιο διαφορετικά. Τόσο στην Π ρ ά γ α , σ τ η ν Μ π ρ α τ ι σ λ ά β α , στο Κάρλοβι Βάρι, στο Μ π ρ ν ό ό σ ο και σε π ο λ λ ά μέρη που περιόδευα, ε π ί σ η μ α ή και ιδιωτικά, ή­ μουν ελεύθερος να π ή γ α ι ν α ό π ο υ ή θ ε λ α , ό τ α ν ή θ ε λ α , με ένα φ α ν ε ρ ό φ ρ ο υ ρ ό και παντού γ ι ν ό μ α σ τ α ν δεκτοί πολύ φιλικά, εγκάρδια. Στις περιοδείες με π ή γ α ι ν α ν αυθόρμητα και σε σ τ ρ α τ η γ ι κ ά μέρη. Πα­ ντού όπου π ή γ α στην Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α , τόσο σε επίσημες συνομι­ λίες, ό σ ο και σε ελεύθερες με τις ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς του Ν ο β ό τ ν ι ή του Σιρόκι σ τ η ν Π ρ ά γ α , στο Κ ά ρ λ ο β ι Βάρι, με το Μ π α τ σ ι λ έ κ στη Σλοβα­ κία και με αρκετούς κομματικούς γραμματείς σε διάφορες πόλεις και εργοστάσια, οι συνομιλίες ή τ α ν ειλικρινείς, εύθυμες, χαρούμε­ νες, όχι τυπικές. Εκεί δε σε πίεζε εκείνη η βαριά α τ μ ό σ φ α ι ρ α που αισθανόσουν στη Σοβιετική τρέφαμε γι'

Έ ν ω σ η παρά τη μεγάλη αγάπη που

αυτή τη χ ώ ρ α και γ ι '

αυτό το λαό.

Ύ σ τ ε ρ α από το χ ά λ α σ μ α των σχέσεων με τον Τίτο, στη Σοβιε­ τική Έ ν ω σ η π η γ α ί ν α μ ε δια θ α λ ά σ σ η ς , γιατί οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι δεν επέτρεπαν να περάσουμε με αεροπλάνο πάνω από το έδαφός τους. Έ τ σ ι χρειάστηκε να παραμείνουμε πολλές φορές στην Οδησσό ό­ που σ υ ν α ν τ η θ ή κ α μ ε και με τον π ε ρ ί φ η μ ο Γιέπισεφ, πρώτο γραμμα­ τέα της Ο δ η σ σ ο ύ και α ρ γ ό τ ε ρ α π ο λ ι τ ι κ ό διευθυντή του σοβιετικού σ τ ρ α τ ο ύ . Εκεί δεν είδαμε τίποτε το ενδιαφέρον. Δε μας πήγε να επι­ σκεφτούμε ούτε τις ξακουστές κατακόμβες της Ο δ η σ σ ο ύ , μάλιστα ούτε τις ι σ τ ο ρ ι κ έ ς σ κ ά λ ε ς του Π ο τ ι ό μ κ ι ν , ε π ε ι δ ή έ π ρ ε π ε ν α τις κα­ τ ε β α ί ν α μ ε μ ε τ α π ό δ ι α . Μ ό ν ο α π ό τ ο α υ τ ο κ ί ν η τ ο ε ί δ α μ ε α υ τ έ ς -τις περίφημες σκάλες που άρχιζαν από το άγαλμα του Ρισελιέ, κυβερ­ νήτη της π ό λ η ς στις αρχές του —

19ου α ι ώ ν α .

Π ώ ς είναι δυνατό — ε ί π α στο Γ ι έ π ι σ ε φ — να κρατάτε εδώ αυ­

τό το γ ά λ λ ο τ υ χ ο δ ι ώ κ τ η α ρ ι σ τ ο κ ρ ά τ η , και π ο ύ , σ τ ο ι σ τ ο ρ ι κ ό κεφαλόσκαλο;!

—

Ν α , έχει μείνει — μ ο υ α π ά ν τ η σ ε ο γ ρ α μ μ α τ έ α ς της κομματι­

κής επιτροπής της Ο δ η σ σ ο ύ . Μ α τ ι κάναμε εμείς σ τ η ν Ο δ η σ σ ό ; Σ τ ε ν ο χ ω ρ ο ύ μ α σ τ α ν , καπνί­ ζαμε, πηγαίναμε στο π ά ρ κ ο της έπαυλης «Κύροφ», μπαίναμε σε μια 109

αίθουσα μ' ένα παλιό μ π ι λ ι ά ρ δ ο . Κανένα μουσείο, κανένα σ χ ο λ ε ί ο δ ε ν ε π ι σ κ ε φ τ ή κ α μ ε . Μ α ς π ή γ α ν ν α ι δ ο ύ μ ε μ ό ν ο έ ν α α μ π έ λ ι κ α ι εκεί μ ό ν ο κ α ι μ ό ν ο γ ι α ν α γ ε υ τ ε ί και ν α π ι ε ί α υ τ ό ς μ ε ρ ι κ ά μ π ο υ κ ά λ ι α απο τ α ε κ λ ε κ τ ά κ ρ α σ ι ά π ο υ φ ύ λ α γ α ν σ τ η ν κ ά β α εκεί δ ί π λ α . Έ τ σ ι συνέβαινε συνήθως στη Σοβιετική πριομ1

Έ ν ω σ η . Μ ο ν ά χ α στις

μπορούσες να δόσεις το χέρι σε καμιά προσωπικότητα.

Ό­

τ α ν π η γ α ί ν α μ ε σ ε κ ά π ο ι ο ε ρ γ ο σ τ ά σ ι ο ή σ π ί τ ι π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ , σ τ ο Λέ­ ν ι ν γ κ ρ α ν τ , σ τ ο Κίεβο και α λ λ ο ύ , ό λ α ή τ α ν ο ρ γ α ν ω μ έ ν α : οι εργάτες περίμεναν αραδιασμένοι, α κ ο ύ ο ν τ α ν μια σ υ σ τ α τ ι κ ή λέξη α π ό κανέ­ να Κ ο ζ λ ό φ που φ ο ύ σ κ ω ν ε σαν κ ο ύ ρ κ ο ς και μ ι λ ο ύ σ ε με κείνη τη προσποιημένη χ ο ν τ ρ ή φωνή, για να φαίνεται παντοδύναμος, έπειτα π ρ ο σ φ ω ν ο ύ σ α ν καθορισμένοι εκ των π ρ ο τ έ ρ ω ν άνθρωποι και προ­ σ α ν α τ ο λ ι σ μ έ ν ο ι τι και π ό σ α να πούν. Σ τ η ν Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ν ε ν τ ε λ ώ ς τ ο α ν τ ί θ ε τ ο , εκεί οι ά ν θ ρ ω π ο ι , οι ηγέτες, οι εργάτες σ τ α ε ρ γ ο σ τ ά σ ι α μ ι λ ο ύ σ α ν ελεύ­ θερα, σε ρ ω τ ο ύ σ α ν και τους ρωτούσες, α π α ν τ ο ύ σ α ν για καθετί. Εκεί μπορούσες να κάμεις ελεύθερα περίπατο όπου ήθελες, με αυτοκίνη­ το ή με τα π ό δ ι α . Ε ί χ α ιδιαίτερη π ρ ο τ ί μ η σ η για τ η ν ι σ τ ο ρ ί α των λ α ώ ν και των αν­ θρώπων.

Η Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α είναι π λ ο ύ σ ι α σε ιστορικούς χώρους.

Ε π ι σ κ έ φ τ η κ α τ ο μ έ ρ ο ς ό π ο υ έ γ ι ν ε η ε ξ έ γ ε ρ σ η τ ω ν Τ α μ π ο ρ ι τ ώ ν 2 , εί­ δα τα χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά χ ω ρ ι ά από τα ο π ο ί α π έ ρ α σ ε και π ο λ έ μ η σ ε ο Ζίσκα. Ε π ι σ κ έ φ τ η κ α το Αούστερλιτς και, α π ό το λόφο του μου­ σείου, π α ρ α τ ή ρ η σ α το πεδίο της μάχης, κατάλαβα τον ιστορικό ε­ λιγμό του Βοναπάρτη και την α π ρ ό ο π τ η εμφάνιση των στρατευμά­ των του στα πλευρά των Αυστριακών, α κ ρ ι β ώ ς τη στιγμή της ανα­ τολής του ηλίου στο Αούστερλιτς. Θ υ μ ή θ η κ α τους πολέμους του Βαλενστάιν και την π ε ρ ί φ η μ η τ ρ ι λ ο γ ί α του Σίλλερ. Ρ ώ τ η σ α τους τσέχους —

συντρόφους:

Υπάρχει κανένα μουσείο γι' αυτή την ιστορική προσωπικό­

τητα;

_________________________ 1. Δεξίωση (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

2. Συμμετέχοντες της ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή ς πτέρυγας σ τ ο εθνικό αντιφεουδαρχ ι κ ό κίνημα του τ σ έ χ ι κ ο υ λαού τον 15ο αιώνα, το όνομα π ή ρ α ν από την πό­ λη Τ α μ π ό ρ , όπου το κίνημα αυτό είχε το π ο λ ι τ ι κ ό του κέντρο, που καθοδη­ γούνταν από τον Γιάν Ζίσκα. Οι Τ α μ π ο ρ ί τ ε ς ε ν α ν τ ι ώ θ η κ α ν σ τ η ν φεουδαρ­ χ ι κ ή ι δ ι ο χ τ η σ ί α , σ τ η ν κ α θ ο λ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α και σ τ η ν εθνική κ α τ α π ί ε σ η .

110

—

Μ ά λ ι σ τ α - μου είπαν,

και με π ή γ α ν αμέσως στο μ έ γ α ρ ο

- μουσείο του Βαλενστάιν. Π ή γ α π ο λ λ έ ς φορές γ ι α κυνήγι ζαρκαδιών. Γίνονταν μια ιδιαί­ τερη τελετή όταν χαιρετούσες το σκοτωμένο ζαρκάδι! Θα πήγαινες να χ α ι ρ ε τ ή σ ε ι ς το σ ώ μ α του ζ α ρ κ α δ ι ο ύ , θα έκοβες ένα κλαρί πεύ­ κου, θα το άλειφες με το αίμα του ζώου, και έπειτα το κλαρί θα το έβαζες σα φτερό σ τ η ν εξωτερική κ ο ρ δ έ λ λ α του κ α π έ λ λ ο υ . Μ ι α μ έ ρ α , ε ν ώ ή μ ο υ ν γ ι α κ υ ν ή γ ι , β ρ έ θ η κ α μ π ρ ο σ τ ά σ ' έ ν α με­ γάλο μέγαρο chateau1. Ρώτησα: —

Τι είναι εκείνο το χ τ ί ρ ι ο εκεί;

—

Ε ί ν α ι μ ι α α π ό τις κ α τ ο ι κ ί ε ς του Μ έ τ τ ε ρ ν ι χ , — μ ο υ ε ί π α ν —

τώρα είναι μουσείο.

— Μ π ο ρ ώ να το επισκεφτώ; — ε ί π α στους συντρόφους που μας συνόδευαν.

—

Ασφαλώς —μου απάντησαν.

Μ π ή κ α μ ε και ε π ι σ κ ε φ τ ή κ α μ ε καθετί. Ο ξ ε ν α γ ό ς μας έδινε π λ ή ­ ρεις ε ξ η γ ή σ ε ι ς και μ ι λ ο ύ σ ε με α ρ μ ο δ ι ό τ η τ α . Θ υ μ ο ύ μ α ι πως εκεί ε­ π ι σ κ έ φ τ η κ α τη βιβλιοθήκη του Μέττερνιχ με ωραία δεμένα βιβλία. Ό τ α ν β γ ή κ α μ ε α π ό τ η β ι β λ ι ο θ ή κ η , π ε ρ ά σ α μ ε α π ο μ ι α κ λ ε ι σ τ ή θύ­ ρα και ο ξ ε ν α γ ό ς μας είπε: —

Εδώ είναι κλεισμένη μια μούμια που την είχαν στείλει δώρο

από τ η ν Αίγυπτο σ τ ο ν κ α γ γ ε λ ά ρ ι ο της Αυστρίας, φονιά του βασι­ λιά της Ρώμης, του εξόριστου γιου του Ν α π ο λ έ ο ν τ α .

— Ά ν ο ι ξ έ τη, του είπα, να ιδούμε τη μούμια, γιατί με ενδιαφέ­ ρει π ο λ ύ η α ι γ υ π τ ο λ ο γ ί α κ α ι έ χ ω δ ι α β ά σ ε ι π ο λ λ ά β ι β λ ί α σ χ ε τ ι κ ά μ ' α υ τ ή , ιδιαίτερα σ χ ε τ ι κ ά με τα δοσμένα του μελετητή Κάρτερ, σύ­ ντρόφου του Κ α ρ ν α ρ β ό ν , που α ν α κ ά λ υ ψ α ν τον άθιχτο τάφο του Τουτανχαμόν.

— Ό χ ι , είπε ο ξεναγός, εγώ δεν μ π ο ρ ώ να α ν ο ί ξ ω αυτή τη θύρα.

—

Γ ι α τ ί ; - τ ο υ ε ί π α με α π ο ρ ί α .

— Γ ι α τ ί μ π ο ρ ε ί ν α μου συμβεί κ α ν έ ν α δ υ σ τ ύ χ η μ α , μπορεί ν α πε­ θάνω. Οι τσέχοι σύντροφοι γέλασαν μ'

αυτόν και του είπαν:

— Ά ν ο ι ξ έ τ η , τι είναι αυτά που μας λες;! Ο ξ ε ν α γ ό ς επέμενε και τ ε λ ι κ ά είπε: —

Π ά ρ τ ε το κλειδί, ανοίξτε τη μόνοι σας και ιδέστε τ η . Εγώ δε

μ π α ί ν ω μέσα και δε φέρω ευθύνη.

_________________ 1. Γαλλικά στο πρωτότυπο.

111

Ο τσέχος σύντροφος, που με συνόδευε άνοιξε τη θύρα, ανάψαμε τα φώτα και είδαμε τη μούμια, που ήταν κατάμαυρη σε μια ξύλινη σ α ρ κ ο φ ά γ ο . Κ λ ε ί σ α μ ε τ η θ ύ ρ α και ε π ι σ τ ρ έ ψ α μ ε τ ο κ λ ε ι δ ί σ τ ο ν ξε­ ναγό, τον χαιρετήσαμε, τον ευχαριστήσαμε και απομακρυνθήκαμε. Ενώ α π ο μ α κ ρ υ ν ό μ α σ τ α ν ο τ σ έ χ ο ς σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς μου είπε: —

Υπάρχουν ακόμα δεισιδαίμονες, που πιστεύουν στα μάγια,

όπως ο ξεναγός που είδαμε.

— Ό χ ι , του είπα, ο ξεναγός είναι μ ο ρ φ ω μ έ ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς και όχι δεισιδαίμονας. Τα βιβλία της αιγυπτολογίας μιλούν πως σχεδόν ό­ λοι οι επιστήμονες, που έχουν ανακαλύψει τις μούμιες των φ α ρ α ώ β ρ ή κ α ν το θάνατο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Υ π ά ρ χ ο υ ν πολλές θεωρίες, που λένε πως οι α ρ χ α ί ο ι αιγύπτιοι ιερείς, που έ ζ η σ α ν περί­ που τρείς χιλιάδες χ ρ ό ν ι α πριν τη νέα ε π ο χ ή , ή τ α ν μεγάλοι επιστή­ μονες και, γ ι α να φ υ λ ά ξ ο υ ν τις μούμιες α π ό τους κ λ έ φ τ ε ς , ε π έ ν δ υ α ν τους τοίχους με πέτρες, που περιείχαν ουράνιο. Λέγεται πως σ τ ο δωμάτιο της μούμιας έκαιγαν βότανα που αναθυμίαζαν ισχυρά δη­ λ η τ ή ρ ι α . Έ χ ε ι αποδειχτεί πως η δομή των πυραμίδων είναι σ π ά ν ι ο θαύμα από γεωμετρική ά π ο ψ η , που σε κάποια στιγμή η κορυφή της πυραμίδας, όπως του Χέοπα, συμπίπτει μ' ένα ορισμένο αστέρι, ή όπως συνέβαινε στην Κοιλάδα των Βασιλέων, σε γνωστά χρόνια, σε ορισμένη ώρα της ημέρας, έμπαιναν στο βάθος του διαδρόμου οι ηλιακές αχτίνες και φώτιζαν το μέτωπο του α γ ά λ μ α τ ο ς του Φ α ρ α ώ . Ο τσέχος συνοδός μου, Πάβελ ονομάζονταν, που ή τ α ν καλός, α γ α π η τ ό ς και απλός ά ν θ ρ ω π ο ς , ά λ λ α ξ ε γ ν ώ μ η για τον ξ ε ν α γ ό και ενδιαφέρθηκε να μάθει περισσότερα. Σ τ η ν Σ λ ο β α κ ί α , οι ίδιοι οι Τ σ έ χ ο ι με π ή γ α ν και σ' ένα μονα­ σ τ ή ρ ι σ τ ο χ α γ ι ά τ ι τ ο υ ο π ο ί ο υ μου έ δ ε ι ξ α ν α ν ά μ ε σ α σ ε ά λ λ ε ς εξέ­ χουσες ιστορικές φυσιογνωμίες μια παλιά τοιχογραφία του ή ρ ω ά μας Σκεντέρμπεη. Π ή γ α στη χ ώ ρ α των Σουδητών, στη μικρή λουτ ρ ό π ο λ η , που άλλοτε ονομάζονταν Μαριενμπάντ, και ε π ι σ κ έ φ τ η κ α και το ι σ τ ο ρ ι κ ό σπιτι του Γκαίτε. Ε δ ώ ο Γ κ α ί τ ε , σε π ε ρ α σ μ έ ν η ηλι­ κία, ερωτεύθηκε με κ ά π ο ι α « Γ κ ρ έ τ σ χ ε ν » π ο λ ύ νέα και έγραψε τ η ν περίφημη

«Ελεγεία της Μαριενμπάντ».

Ό λ α αυτά τα αναφέρω για να δείξω την πραγματικότητα σ τ η ν Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α και τ η ν κ α λ ή

προδιάθεση των Τσέχων απέναντί

μας. Με όλους έτσι σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ν αυτοί. Κ α ι οι ίδιοι οι Σοβιετι­ κοί α ι σ θ ά ν ο ν τ α ν διαφορετικά τον ευατό τους ό τ α ν π ή γ α ι ν α ν σ τ η ν Τσεχοσλοβακία. Σ τ η ν Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α σ υ ν ο μ ί λ η σ α με τον Ρ ο κ ο σ ό φ κ σ υ και με τ ο ν Κ ό ν ι ε φ μ ε ρ ι κ έ ς ώρες σ ' ένα π ά ρ κ ο γ ι α τ ί σ τ ο Κ ρ ε μ λ ί ν ο σ ο υ έδι112

ναν μόνο το χέρι.

'Επρεπε να πάω για κυνήγι στην Τσεχοσλοβακία

για να συναντηθώ με τον Π ρ ό ε δ ρ ο του Προεδρείου του Ανωτάτου Σ ο β ι έ τ της Ο υ κ ρ α ν ί α ς και η Ν ί ν α Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό β α να μας π ρ ο σ κ α λ έ ­ σει για τσάι με τη Νετζμίε!

Έ π ρ ε π ε να πάω στην Τσεχοσλοβακία

για να μ ι λ ή σ ω με το σ τ ρ α τ η γ ό Α ν τ ώ ν ο φ και με άλλους! Ό μ ω ς , όπως είπα και π α ρ α π ά ν ω , μετά το θάνατο του Γκότβαλντ,

οι

τους.

χρουστσιοφικοί Ο Νοβότνι σαν

έβαζαν Πρώτος

την Τσεχοσλοβακία στη Γραμματέας

του

μέγγενή

Κομμουνιστικού

Κόμματος της Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α ς φαίνονταν πως έστεκε σε σωστές θέσεις, ο χ ρ ό ν ο ς όμως έδειξε πως ή τ α ν τ α λ α ν τ ε υ ό μ ε ν ο ς και ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο , έτσι που με τ ο ν ένα ή τ ο ν ά λ λ ο τ ρ ό π ο υ π η ρ ε ­ τούσε το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ι α . Αυτός έπαιξε μ ε γ ά λ ο ρ ό λ ο σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η σ η των σχεδίων, που έκαμαν την Τ σ ε χ ο σ λ ο β α ­ κία ένα κατεχόμενο από τα ρούσικα τανκς κυβερνείο. Έ τ σ ι η ρεβιζιονιστική α ρ ά χ ν η άπλωνε τον ιστό της στις χώρες της λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς . Οι παλιοί ηγέτες όπως ο Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ , ο Γ κ ό τ β α λ ν τ , και α ρ γ ό τ ε ρ α ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ και ά λ λ ο ι α ν τ ι κ α τ α σ τ ά θ η ­ καν με νέους, που φαίνονταν πιο κατάλληλοι στους σοβιετικούς η­ γέτες, τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο σ'

εκείνο το στάδιο.

Με τη Γερμανική Δημοκρατία θεωρούσαν το πρόβλημα λυμένο, γιατί τα σοβιετικά στρατεύματα κατείχαν γερά την Ανατολική Γερ­ μανία. Εμείς το θεωρούσαμε αυτό α ν α γ κ α ί ο , επειδή δεν είχε συνα­ φθεί σ υ ν θ ή κ η ε ι ρ ή ν η ς και, έπειτα, ο σ ο β ι ε τ ι κ ό ς σ τ ρ α τ ό ς στη Γερ­ μανία εξυπηρετούσε όχι μόνο την υπεράσπιση αυτής της σοσιαλι­ στικής χώρας, αλλά και του σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Με τους Ανατολικογερμανούς είχαμε καλές σχέσεις όσο ζούσε ο Πικ, ε π α ν α σ τ ά τ η ς και π α λ ι ό ς σύντροφος του Στάλιν, για τον ο­ π ο ί ο έ τ ρ ε φ α μ ε γ ά λ ο σ έ β α ς . Σ υ ν ά ν τ η σ α τ ο ν Π ι κ τ ο 1959 ό τ α ν ή μ ο υ ν σ τ η Γ Λ Δ ε π ι κ ε φ α λ ή ς α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α ς . Τ ό τ ε ο Π ι κ ή τ α ν γ έ ρ ο ς και άρρωστος. Με υποδέχτηκε με καλοσύνη, με άκουε χαμογελαστός ό τ α ν του μ ι λ ο ύ σ α γ ι α τη φ ι λ ί α μας και γ ι α τις π ρ ο ό δ ο υ ς της Αλβα­ νίας (αυτός δε μπορούσε να μιλήσει λόγω παράλυσης). Κατά τα τελευταία χ ρ ό ν ι α , όπως φαίνεται, ο Π ι κ δε διεύθυνε στην πραγματικότητα τη χ ώ ρ α και το κόμμα. Του είχαν αφήσει το τιμητικό

π ό σ τ ο του π ρ ο έ δ ρ ο υ της Δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς και διεύθυναν ο

Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ , ο Γ κ ρ ό τ ε β ο λ και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά . Ο Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ δεν είχε δείξει α ν ο ι χ τ ά κανένα ε χ θ ρ ι κ ό σ η μ ε ί ο έ­ ναντι του Κ ό μ μ α τ ό ς μας μέχρι τη σ τ ι γ μ ή που τα χ α λ ά σ α μ ε με τους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς και μ' αυτόν. Ο Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ ή τ α ν ένας α υ τ α ρ χ ι κ ό ς και αλαζονικός Γερμανός όχι μόνο με τα μικρά κόμματα, όπως το δικό 113

μ α ς , μ α και μ ε τ α ά λ λ α .

Ό σ ο ν α φ ο ρ ά τις σ χ έ σ ε ι ς μ ε τους Σοβιετι­

κούς, είχε τούτη τ η ν α ν τ ί λ η ψ η : «Εσείς μας έχετε κ α τ α χ τ ή σ ε ι , εσείς μας απογυμνώσατε α π ό τη βιομηχανία, αλλά τώρα πρέπει να μας δόσετε μεγάλες πιστώσεις και τρόφιμα, ώστε η Δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ή Γερ­ μ α ν ί α να παχύνει και να φτάσει το ε π ί π ε δ ο της Γ ε ρ μ α ν ι κ ή ς Ο μ ο σ π ο ν δ ι α κ ή ς Δημοκρατίας». Ζητούσε με αυθάδεια τέτιες πιστώσεις και τις έ π α ι ρ ν ε . Α ν ά γ κ α σ ε τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ν α πεί σ ε κ ο ι ν ή σύσκε­ ψη: «Πρέπει να βοηθήσουμε τη Γερμανία ώστε να γίνει η βιτρίνα μ α ς έ ν α ν τ ι τ η ς Δ ύ σ η ς » . Κ α ι ο Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ δεν π α ρ ά λ ε ι ψ ε να πει στους Σοβιετικούς μπροστά μας: —

Πρέπει να επισπευτούν οι βοήθειες, γιατί υπάρχει γραφειο­

κρατία.

—

Πού υπάρχει γραφειοκρατία, σ'

εσάς; — τ ο ν ρ ώ τ η σ ε ο Μι-

κογιάν.

— Ό χ ι , κ α θ ό λ ο υ σ' εμάς, α π ά ν τ η σ ε ο Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ , α λ λ ά σε σας. Ό μ ω ς , ενώ έπαιρνε για τον εαυτό του μεγάλες βοήθειες, ποτέ δεν ή τ α ν πρόθυμος να β ο η θ ή σ ε ι τους ά λ λ ο υ ς και εμάς μας έδοσε μια γελοία πίστωση.

Ό τ α ν στη Μ ό σ χ α επιτεθήκαμε ενάντια στους

χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς , τ ό σ ο σ τ η σ ύ σ κ ε ψ η , ό σ ο και έπειτα δ ε ί χ τ η κ ε έ­ νας α π ο τους α γ ρ ι ό τ ε ρ ο υ ς ενάντιά μας και ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς που ύστε­ ρα από τη Σύσκεψη της Μ ό σ χ α ς επετέθηκε δημόσια ενάντια στο Κόμμα μας. Οι χρουστσιοφικοί επιθυμούσαν να είχαν υπο την διεύθυνσή τους όχι μόνο τις χ ώ ρ ε ς της λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , α λ λ ά και ό λ ο το διεθνές

κομμουνιστικό

κίνημα.

Θα μ ι λ ή σ ω και α λ λ ο ύ σ χ ε τ ι κ ά με τις ρεβιζιονιστικές και ο π ο ρ τουνιστικές στάσεις τέτιων ηγετών όπως ο Τολιάτι, ο Τορέζ κλ.π.1, α λ λ ά θέλω να τ ο ν ί σ ω εδώ πως τ ό σ ο ο Τ ο λ ι ά τ ι , ό σ ο και οι άλλοι, ύ­ στερα από το θάνατο του Στάλιν, ά ρ χ ι σ α ν να εκφράζουν πιο ανοι­ χ τ ά τις ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ έ ς τους α π ό ψ ε ι ς , ε π ε ι δ ή μ υ ρ ί σ τ η κ α ν σ τ ο π ρ ό ­ σ ω π ο του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και στον κύκλο του τους ιδεολογικούς και πολιτικούς

συμμάχους

τους,

επειδή

είδαν

την

οπορτουνιστική

γραμμή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έναντι των τιτοϊκών, των σ ο δ ι α λ δ η μ ο κ ρ α τών, της α σ τ ι κ ή ς τάξης κλπ. Η γ ρ α μ μ ή αυτή που χ ά ρ α ζ ε ο Χρου­ σ τ σ ι ό φ άρεσε σ τ ο ν Τ ο λ ι ά τ ι και σ υ ν τ ρ ο φ ί α , ο ι ο π ο ί ο ι , α π ό κ α ι ρ ό ,

_________________________________ 1. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Ο ευρωκομμουνισμός είναι αντικομμουνισμός», Ε κ δ ο τ ι κ ό «8 Ν ο έ μ β ρ η » , Τ ί ρ α ν α 1980, έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή .

114

λίγο ή πολύ, είχαν ακολουθήσει γραμμή συνεργασίας με τα αστικά κ ό μ μ α τ α και με τις α σ τ ι κ έ ς κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς των χ ω ρ ώ ν τους και πά­ λευαν και ονειρεύονταν να γ ί ν ο υ ν κουμπάροι και να ε ξ α σ φ α λ ί σ ο υ ν και οι ίδιοι θέσεις σ' αυτές τις κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς . Α ρ χ ι κ ά αυτά ή τ α ν υ­ π ο λ α ν θ ά ν ο ν τ α , γ ί ν ο ν τ α ν δ ι σ τ α χ τ ι κ ά , ύ σ τ ε ρ α ό μ ω ς α π ό τ ο 20ο Σ υ ν έ ­ δριο άνθισαν σαν «θεωρία» όπως ο περίφημος «πολυκεντρισμός» του Τ ο λ ι ά τ ι , ή ο «ιταλικός δ ρ ό μ ο ς του π ρ ο ς το σ ο σ ι α λ ι σ μ ό » . Α σ φ α λ ώ ς και σ τ α π λ α ί σ ι α τ ο υ π α γ κ ό σ μ ι ο υ κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ κι­ νήματος όχι εξαρχής, οι χρουστσιοφικοί βγήκαν με μια εντελώς α­ ν ο ι χ τ ή ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή π λ α τ φ ό ρ μ α . Ό π ω ς και μ έ σ α σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να υιοθετήσουν μια ελαστική γραμμή, για να μη π ρ ο κ α λ έ σ ο υ ν άμεση α ν τ ί δ ρ α σ η τ ό σ ο στο κόμμα τους ό σ ο και στα ά λ λ α κόμματα. Ο «λενινισμός» τους με λόγια, καμιά ό μ ο ρ φ η λ έ ξ η που έ ρ ι χ ν α ν εδώ και εκεί γ ι α το Σ τ ά λ ι ν , η θ ο ρ υ β ώ δ ι κ η δ ι α φ ή μ η σ η των «λενινιστικών α ρ χ ώ ν στις σχέσεις μεταξύ των σοσιαλι­ σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν » χ ρ η σ ί μ ε υ α ν σ α ν μ ά σ κ α για τις σ υ ν ω μ ο σ ί ε ς π ο υ εξύ­ φαιναν, για να προετοιμάσουν σιγά σιγά την κατάσταση ώστε να π λ ή ξ ο υ ν ύ σ τ ε ρ α μ ε τ ω π ι κ ά . Α υ τ ό τ ο έ κ α μ α ν σ τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ο τ ο υ Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς . Εκεί άνοιξαν τα χ α ρ τ ι ά , γιατί ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και η σ υ ν τ ρ ο φ ί α του είχαν εργαστεί από καιρό για να αποναρκώσουν την ενδεχόμενη αντίδραση τόσο μέσα σ τ η χ ώ ρ α ό σ ο και στο εξωτερικό.

115

6. Επίσημη διακήρυξη του ρεβιζιονισμού

Το 20ο Συνέδριο του ΚΚ της ΣΕ. Οι θέσεις του Χρουστσιόφ - χάρτης του σύγχρονου ρεβιζιονισμού. Η «απόρρητη» έκθεση ενάντια στο Στάλιν. Ο Τολιάτι ζητεί να αναγνωριστούν οι «αξίες» του. Ο Τίτο στη Σοβιετική Ένωση. Ο Μολότοφ απαλλάσεται απο το καθήκον υπουργού Εξωτερι­ κών. Αποτυχημένη προσπάθεια της «αντικομματικής ομάδας». Τέλος της σταδιοδρομίας του στρατάρχη Ζούκοφ. Ένα άλλο θύμα των χρουστσιοφικών παρασκηνίων: ο Κιριτσένκο. Μάης 1956: «ο Σουσλόφ ζητεί να αποκαταστήσουμε τον Κώτσι Τζότζε και συντροφία. Ιούνης 1956: ο Τίτο και ο Χροτστσιόφ είναι δυσαρεστημένοι απέναντι μας. Ιούλης 1957: ο Χρουστσιόφ σκηνοθετεί ένα δείπνο στη Μόσχα για να μας φέρει σε συ­ νάντηση με το Ράνκοβιτς και τον Κάρντελ. Η π ρ ο δ ο σ ί α στην κεφαλή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σο­ βιετικής Έ ν ω σ η ς και της χ ώ ρ α ς στην οποία π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή θ η κ ε η πρώτη Σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή Ε π α ν ά σ τ α σ η του Ο χ τ ώ β ρ η έπληξε α π ' όλες τις κατευθύνσεις το ό ν ο μ α και τα μ ε γ ά λ α δ ι δ ά γ μ α τ α του Λένιν, ι­ διαίτερα το όνομα και το έργο του Στάλιν. Ο ιμπεριαλισμός, με επικεφαλής τον α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ιμπεριαλι­ σμό, στα πλαίσια της στρατηγικής του μετά το Δεύτερο Π α γ κ ό σ μ ι ο Π ό λ ε μ ο , α π ό τότε π ο υ δ ι α π ί σ τ ω σ ε τις π ρ ώ τ ε ς τ α λ α ν τ ε ύ σ ε ι ς και υ­ π ο χ ω ρ ή σ ε ι ς της νέας σοβιετικής ηγεσίας, ενέτεινε ακόμα περισσό­ τ ε ρ ο τις ο λ ό π λ ε υ ρ ε ς επιθέσεις και πιέσεις γ ι α να υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και συντροφία να βαδίσουν κάθε μέρα και περισσότε­ ρο στο δρόμο της σ υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ η ς και της προδοσίας. Ο «κόπος» και οι μεγάλες δαπάνες του ιμπεριαλισμού προς αυτή την αντεπαν α σ τ α τ ι κ ή κατεύθυνση δεν π ή γ α ν χ α μ έ ν α . Μ π α σ μ έ ν ο ι πια σ τ ο δρό­ μο των υ π ο χ ω ρ ή σ ε ω ν και της προδοσίας, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι άν­ θρωποι του δ ι κ α ί ω ν α ν σ υ ν ε χ ώ ς τις παλιές ελπίδες και επιθυμίες του ιμπεριαλισμού. Ό τ α ν ν ό μ ι σ α ν ότι δ υ ν ά μ ω σ α ν τις θέσεις τους, ότι μέσω των 116

σ τ ρ α τ α ρ χ ώ ν έ β α λ α ν σ τ ο χ έ ρ ι τους τ ο σ τ ρ α τ ό , ότι έ σ τ ρ ε ψ α ν π ρ ο ς τ ο δ ρ ό μ ο τ ο υ ς τ α ό ρ γ α ν α τ η ς Α σ φ ά λ ε ι α ς και π ή ρ α ν μ ε τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ ς την πλειοψηφία της Κεντρικής Επιτροπής, ο Χρουστσιόφ, ο Μικογ ι ά ν και οι ά λ λ ο ι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί π ρ ο ε τ ο ί μ α σ α ν και δ ι ε ξ ή γ α γ α ν , τ ο Φ λ ε β ά ρ η τ ο υ 1956, τ ο δ ι α β ό η τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο κ α ι π α ρ ο υ σ ί α σ α ν την «απόρρητη» έκθεση

ενάντια στο Στάλιν.

Το συνέδριο αυτό του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετι­ κής

Έ ν ω σ η ς μπήκε σ τ η ν ιστορία σαν συνέδριο, που θέσπισε επί­

σ η μ α τις βαθιά αντιμαρξιστικές, α ν τ ι σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς θέσεις του Νι­ κήτα Χρουστσιόφ και των συνεργατών του, σαν συνέδριο που άνοι­ ξε δ ι ά π λ α τ α τις θύρες γ ι α τη δ ι ε ί σ δ υ σ η της ξ έ ν η ς α σ τ ι κ ο - ρεβιζιονιστικής

ιδεολογίας

σε

μια

σειρά

κομμουνιστικά

και

εργατικά

κόμματα των π ρ ώ η ν σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν και των κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ώ ν χωρών.

Ό λ ε ς οι διαστρεβλώσεις σχετικά με τα μεγάλα προβλήμα­

τ α α ρ χ ώ ν , ό π ω ς τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α σ χ ε τ ι κ ά μ ε το. χ α ρ α κ τ ή ρ α τ η ς ε π ο ­ χής μας, τους δρόμους περάσματος στο σοσιαλισμό, την ειρηνική σ υ ν ύ π α ρ ξ η , τ ο ν π ό λ ε μ ο και τ η ν ε ι ρ ή ν η , τ η σ τ ά σ η έ ν α ν τ ι του σύγ­ χ ρ ο ν ο υ ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ο ύ και του ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ κλπ., κλπ., που α ρ γ ό ­ τερα τ έ θ η κ α ν στη βάση της μεγάλης και α ν ο ι χ τ ή ς π ο λ ε μ ι κ ή ς με το σ ύ γ χ ρ ο ν ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό , ε ί χ α ν τ η ν ε π ί σ η μ η α π α ρ χ ή τ ο υ ς σ τ η ν έκ­ θεση

του

Χρουστσιόφ

στο

20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο .

Α π ό το θάνατο του Σ τ ά λ ι ν και ώσπου έ φ τ α σ α ν στο 2 0 ο Συνέ­ δριο, οι χρουστσιοφικοί συνωμότες μανουβράρισαν ύπουλα με τη «γραφειοκρατική νομιμότητα», με τους «κομματικούς κανόνες», τη «συλλογικότητα»

και

με

το

«δημοκρατικό

συγκεντρωτισμό»,

με

κ ρ ο κ ο δ ε ί λ ι α δάκρυα για το χ α μ ό του Στάλιν, προετοιμάζοντας έτσι βήμα π ρ ο ς βήμα τον τ ο ρ π ι λ ι σ μ ό του έργου του Στάλιν, της π ρ ο σ ω ­ π ι κ ό τ η τ ά ς του, του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λενινισμού. Αυτή είναι μια περίοδος γεμάτη α π ό διδάγματα για τους μαρξι­ στές - λενινιστές, γιατί δείχνει α ν ά γ λ υ φ α τη χ ρ ε ω κ ο π ί α της «γρα­ φειοκρατικής νομιμότητας», που παρουσιάζει μεγάλο κίνδυνο γ ι α ένα μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λενινιστικό κόμμα, ρίχνει φώς στις μέθοδες που ε­ φαρμόζουν οι

ρεβιζιονιστές

για να επωφεληθούν α π '

αυτή

την

«γραφειοκρατική νομιμότητα», δείχνει φανερά πως τίμιοι και με μακρά πείρα ηγέτες, αλλά που έχασαν το επαναστατικό πνεύμα της τάξης, πέφτουν στα β ρ ό χ ι α των δ ο λ ο π λ ό κ ω ν και παραιτούνται, υ­ π ο χ ω ρ ο ύ ν μ π ρ ο σ τ ά στους ε κ β ι α σ μ ο ύ ς και τη δ η μ α γ ω γ ί α τ ω ν κα­ μουφλαρισμένων

με

επαναστατική

φρασεολογία

ρεβιζιονιστών

προδοτών. Στη μεταβατική αυτή περίοδο για την παγίωση της ε­ ξουσίας τους, είδαμε πώς οι Χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί με μπούγιο και θόρυ117

βο ενεργούσαν τάχα με «μεγάλη κομματικότητα», «απαλλαγμένοι α π ό τ ο ά γ χ ο ς φ ό β ο υ τ ο υ Σ τ ά λ ι ν » , «με τ ρ ό π ο υ ς π ρ α γ μ α τ ι κ ά δ η μ ο ­ κ ρ α τ ι κ ο ύ ς και λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ο ύ ς » , ε ρ γ ά σ τ η κ α ν δ ρ α σ τ ή ρ ι α ν α σ κ α ρ ώ ­ σ ο υ ν τις πιο π ο τ α π έ ς σ υ κ ο φ α ν τ ί ε ς , που μ ό ν ο η α σ τ ι κ ή τ ά ξ η μ π ό ρ ε ­ σε να κάμει ενάντια στη Σοβιετική το σοσιαλιστικό καθεστώς.

Έ ν ω σ η , στο Στάλιν και σ' ό λ ο

Ό λ η αυτή η τεράστια συκοφαντία των

χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν ρεβιζιονιστών, όλη η καταστρεφτική τους δ ρ ά σ η , υποστήριζε και πάσχιζε να «αποδείξει» με νόμιμα τάχα ντουκουμέντα, με « ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α » και « α ν α λ ύ σ ε ι ς νέου π ν ε ύ μ α τ ο ς » τις π ο λ ύ ­ χρονες συκοφαντίες της αντιδραστικής αστικής τάξης ενάντια στο μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό, ενάντια σ τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η και το σοσιαλι­ σμό. Δ ι α σ τ ρ ε β λ ώ θ η κ ε ό,τι τ ί κ α λ ό τ ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς κ ά τ ω α π ό τ ο φ ω ς τάχα των «νέων καταστάσεων», των «νέων εξελίξεων», των «νέων δρόμων και δυνατοτήτων», για τ η ν πορεία προς τα μπρος. Πολλοί εξαπατήθηκαν α π '

αυτή τη δημαγωγία των προδοτών.

Ό χ ι όμως το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας. Το Κ Ε Α έκαμε λεπτομε­ ρειακή α ν ά λ υ σ η α ρ χ ώ ν αυτού του ζ η τ ή μ α τ ο ς και α π ό καιρό έχει πεί το λόγο του σε υπεράσπιση της μαρξιστικής - λενινιστικής αλή­ θειας.

Μαζί με τα μέλη του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γραφείου, Μ ε χ μ έ τ Σιέχου και Γκόγκο Νούσι είχαμε οριστεί από το Κόμμα μας να συμμετάσχουμε στις ε ρ γ α σ ί ε ς του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ . Τ ο ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ι κ ό «νέο πνεύ­ μα», που αφύπνιζε και α ν α ζ ω π ύ ρ ω ν ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ φ α ί ν ο ν τ α ν α κ ό ­ μα και από τον τ ρ ό π ο με τ ο ν ο π ο ί ο ο ρ γ α ν ώ θ η κ α ν και δ ι ε ξ ή χ θ η κ α ν οι εργασίες αυτού του συνεδρίου. Αυτό το φιλελευθεριστικό πνεύ­ μα σαν μαύρο σύννεφο απλώνονταν σ'

όλη την ατμόσφαιρα, στο

σ ο β ι ε τ ι κ ό τύπο και σ τ η σ ο β ι ε τ ι κ ή π ρ ο π α γ ά ν δ α εκείνων τ ω ν ημε­ ρών, επικρατούσε στους δρόμους και στις αίθουσες του συνεδρίου, εκδηλώνονταν στα π ρ ό σ ω π α , στις χειρονομίες και στα λόγια των ανθρώπων. Έ λ ε ι π ε η π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν η σ ο β α ρ ό τ η τ α , χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή σε τέ­ τοια γεγονότα βαρυσήμαντα για τη ζωή ενός κόμματος και μιας χώ­ ρας. Στις εργασίες του συνεδρίου π ή ρ α ν το λ ό γ ο και εξωκομματικοί. Στα διαλείμματα των συνεδριάσεων ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και συντρο­ φιά περιφέρονταν στις αίθουσες και στους διαδρόμους, γ ε λ ο ύ σ α ν αμιλλώμενοι ποιός θα έλεγε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α ανέκδοτα, ποιός θα έκο­ φτε περισσότερα καλαμπούρια και θα φαίνονταν πιο δ η μ ο φ ι λ ή ς 118

α π ' τ ο ν ά λ λ ο ν ή π ο ι ό ς θ α άδειαζε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α π ο τ ή ρ ι α α π ' τ α κατάγεμα τραπέζια, που είχαν τοποθετήσει παντού. Με ό λ α αυτά ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ήθελε να ενισχύσει τ η ν ιδέα, ότι είχε πάρει πια τέλος μια και καλή η «βαριά περίοδος», η «δικτατορία», η «στυγνή α ν ά λ υ σ η » τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν και ότι ά ρ χ ι ζ ε ε π ί σ η μ α η «νέα περίοδος» της «δημοκρατίας», της «ελευθερίας», της «δημιουργι­ κ ή ς ε ξ έ τ α σ η ς » τ ω ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν και φ α ι ν ο μ έ ν ω ν , είτε μ έ σ α είτε έξω από τη Σοβιετική

Ένωση.

Η πρώτη έκθεση που έδωσε στο συνέδριο και που διατυμπανί­ στηκε σαν «κολοσσιαία συμβολή» στο κεφάλαιο του μαρξισμού λενινισμού, σ α ν «δημιουργική εξέλιξη» της ε π ι σ τ ή μ η ς μας, αποτε­ λεί σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α τ ο ν κ α τ α σ τ α τ ι κ ό χ ά ρ τ η του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ρεβιζιονισμού. Α π ό κείνες α κ ό μ α τις μέρες, η α σ τ ι κ ή τάξη και η α­ ντίδραση

έδοσαν

εξαιρετική

δημοσιότητα

στις

νέες

«εξελίξεις»

του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , μ ί λ η σ α ν α ν ο ι χ τ ά γ ι α τις ρ ι ζ ι κ έ ς α λ λ α γ έ ς π ο υ συ­ νέβαιναν στη Σοβιετιή

Έ ν ω σ η και σ τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή και ιδεολογική

γραμμή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς . Η α σ τ ι κ ή τάξη και η α ν τ ί δ ρ α σ η , ενώ ε π ι κ ρ ο τ ο ύ σ α ν με χ α ρ ά τη μ ε γ ά λ η και ρ ι ζ ι κ ή σ τ ρ ο φ ή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , δεν π α ρ έ λ ε ι ψ α ν , ταυ­ τόχρονα, σε ορισμένες περιπτώσεις, να χ α ρ α κ τ η ρ ί σ ο υ ν αυτή τη σ τ ρ ο φ ή «πιο επικίνδυνη», για τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ά τους, α π ό τη γ ρ α μ μ ή της ε π ο χ ή ς του Σ τ ά λ ι ν . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί χ ρ η ­ σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ α ν αυτές τις «κριτικές» της α σ τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς σαν επιχει­ ρ ή μ α τ α γ ι α να π ε ί σ ο υ ν τους ά λ λ ο υ ς ότι η «νέα γ ρ α μ μ ή » ή τ α ν «σω­ στή», « μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή » , ενώ σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ο φ ό β ο ς τ η ς διε­ θνούς αστικής τάξης είχε αλλού την πηγή του: στο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ τ η «νέα π ο λ ι τ ι κ ή » του δεν έβλεπε μ ό ν ο το νέο σ ύ μ μ α χ ο , α λ λ ά και το νέο και ε π ι κ ί ν δ υ ν ο α ν τ α γ ω ν ι σ τ ή για ζώνες ε π ι ρ ο ή ς , γ ι α αρ­ παγές, πολέμους και κ α τ α χ τ ή σ ε ι ς . Τ η ν τελευταία μέρα, το συνέδριο συνέχισε τις εργασίες του με κλειστές τις θύρες επειδή θα γ ί ν ο ν τ α ν οι εκλογές και εμείς δεν πα­ ρευρεθήκαμε στις συνεδριάσεις. Σ τ η ν πραγματικότητα εκείνη τη μ έ ρ α , ε κ τ ό ς α π ό τις ε κ λ ο γ έ ς , δ ι ά β α σ α ν σ τ ο υ ς σ ύ ν ε δ ρ ο υ ς μια δεύτε­ ρη έκθεση του Χρουστσιόφ.

Ή τ α ν η κακόφημη έκθεση ενάντια

στο Στάλιν, η λεγόμενη α π ό ρ ρ η τ η , αλλά που πρωτύτερα είχε στα­ λεί και σ τ ο υ ς γ ι ο γ κ ο σ λ ά β ο υ ς ηγέτες και ύστερα α π ό κάτι μέρες δό­ θηκε και σ τ η ν αστική τάξη και την αντίδραση σαν νέο «δώρο» από το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς .

Αφού δουλεύτηκε με

τους σύνεδρους, η έκθεση αυτή δόθηκε και σε μας να τη διαβάσου­ με, ό π ω ς κ α ι σ '

ό λ ε ς τις ά λ λ ε ς ξένες α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς .

119

Τη διάβασαν μ ο ν ά χ α οι πρώτοι γραμματείς των αδερφών κομμά­ των, που έ π α ι ρ ν α ν μ έ ρ ο ς σ τ ο σ υ ν έ δ ρ ι ο . Ε γ ώ τ η δ ι ά β α σ α ό λ η τ η νύ­ χ τ α και πολύ ταραγμένος τ η ν έδωσα και στα δύο ά λ λ α μέλη της α­ ντιπροσωπείας να τη διαβάσουν.

Ό τ ι ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο ­

φιά είχαν περάσει μ ο λ υ β ι ά στο Στάλιν, στη φυσιογνωμία και στο ένδοξο έργο του, αυτό το ξέραμε από πριν, το είδαμε και στη διάρ­ κεια των ε ρ γ α σ ι ώ ν του σ υ ν ε δ ρ ί ο υ , ό π ο υ ποτέ δεν α ν α φ έ ρ θ η κ ε για κ α λ ό τ ο ό ν ο μ ά του. Ό τ ι όμως α π ό τους σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς ηγέτες θ α μπο­ ρούσαν να γραφούν σε χαρτί εκείνες οι αναρίθμητες τερατώδικες κατηγορίες και συκοφαντίες ενάντια σ τ ο ν μεγάλο και α λ η σ μ ό ν η τ ο Στάλιν, αυτό δεν το φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ α ν . Ω σ τ ό σ ο , το μαύρο ή τ α ν πάνω σ τ ο ά σ π ρ ο · τ η ν ε ί χ α ν δ ι α β ά σ ε ι και σ τ ο υ ς σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς κομμουνι­ στές - συνέδρους, δόθηκε να διαβαστεί και στους α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ ς των άλλων κομμάτων, που παρευρίσκονταν στο συνέδριο. Νιώσαμε βαθιά στο νού και σ τ η ν κ α ρ δ ι ά μας ένα βαρύ χ τ ύ π η μ α . Είπαμε ανα­ μεταξύ μας, ότι αυτό ήταν μια ατέρμονη π ρ ο σ τ υ χ ι ά , με καταστρεφτικές επιπτώσεις για τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και το κίνημα και, σε

κείνες τις τ ρ α γ ι κ έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς , κ α θ ή κ ο ν του Κ ό μ μ α τ ο ς μας ή τ α ν να σταθεί γερά στις μαρξιστικές - λενινιστικές του θέσεις. Αφού διαβάσαμε αυτή την τρομερή έκθεση, την επιστρέψαμε α­ μέσως σ' αυτούς που την είχαν γράψει. Δεν μας χρειάζονταν αυτός ο βόθρος από σιχαμερές κατηγορίες, που είχε σκαρώσει ο Χρου­ στσιόφ.

Ά λ λ ο ι ή τ α ν εκείνοι ο ι «κομμουνιστές» ο υ τ η ν π ή ρ α ν μαζί

τους για να τη δώσουν σ τ η ν α ν τ ί δ ρ α σ η και να τ η ν π ο υ λ ή σ ο υ ν με τ η ν οκά στα περίπτερα σαν κερδοφόρα μπίζνες. Ε π ι σ τ ρ έ ψ α μ ε σ τ η ν Α λ β α ν ί α μ ε τ σ α κ ι σ μ έ ν η κ α ρ δ ι ά γ ι α ό σ α εί­ δαμε και ακούσαμε εκεί σ τ η ν π α τ ρ ί δ α του Λένιν και του Στάλιν, ε­ πιστρέψαμε συνάμα και με το μεγάλο δίδαγμα να είμαστε πιο άγρυ­ π ν ο ι ε ν ά ν τ ι α στις π ρ ά ξ ε ι ς και τις σ τ ά σ ε ι ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τ ω ν χρουστσιοφικών. Δεν π έ ρ α σ α ν π α ρ ά λίγες μέρες και α π ό τις ιδέες του 20ου Συνε­ δρίου βγήκε ο μαύρος καπνός, που ά ρ χ ι σ ε να απλώνεται παντού. Α π ό τους πρώτους, ο Π α λ μ ί ρ ο Τ ο λ ι ά τ τ ι , ο κοντινός μας γείτο­ νας, μα π ο υ μας φ έ ρ θ η κ ε σ α ν ο πιο μ α κ ρ ι ν ό ς και ο πιο α π λ η σ ί α ­ στος, βγήκε με το κόμμα του κι ά ρ χ ι σ ε να κ α υ χ η σ ι ο λ ο γ ε ί . Ό χ ι μό­ νο σ ή κ ω σ ε στα ο υ ρ ά ν ι α τις νέες «προοπτικές» που άνοιξε το συνέ­ δριο των σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν ρεβιζιονιστών, α λ λ ά γ ι α π ο λ λ έ ς από τις νέες θέσεις του Χρουστσιόφ πρόβαλε την αξίωση να του αναγνωριστεί η αξία πρόδρομου και «παλαίμαχου» αυτών των ιδεών. « Ό σ ο ν α­ φορά το κόμμα μας, — δ ή λ ω σ ε ο Τολιάττι το Μ ά ρ τ η του 1956— νο120

μίζω ότι ε ν ε ρ γ ή σ α μ ε με τ ό λ μ η . Εμείς σ υ ν ε χ ώ ς έχουμε ενδιαφερθεί να βρούμε τον τρόπο μας, τον ιταλικό τρόπο εξέλιξης προς το σο­ σιαλισμό». Α ν α ζ ω ο γ ο ν ή θ η κ α ν , ό σ ο ποτέ πριν α π ό τη χ α ρ ά τους, οι ρεβιζιονιστές του Βελιγραδίου, ενώ σ τ ' άλλα κ ό μ μ α τ α των λ α ϊ κ ο δ η μ ο κ ρ α τικών χωρών, με το πνεύμα των θέσεων του Χρουστσιόφ, όχι μόνο ά ρ χ ι σ ε να σχεδιάζεται το μέλλον, α λ λ ά να αναθεωρείται και το πα­ ρελθόν.

Ρεβιζιονιστικά στοιχεία, που μέχρι χτές είχαν μουλώσει

και έ χ υ ν α ν σ ι ω π η ρ ά το δ η λ η τ ή ρ ι ο , β γ ή κ α ν τώρα εντελώς α ν ο ι χ τ ά να ξ ο φ λ ή σ ο υ ν τους λ ο γ α ρ ι α σ μ ο ύ ς με τους α ν τ ι π ά λ ο υ ς τους· ξέσπα­ σε το κύμα α π ο κ α τ ά σ τ α σ η ς των κ α τ α δ ι κ α σ μ έ ν ω ν π ρ ο δ ο τ ώ ν και ε­ χ θ ρ ώ ν , ά ν ο ι ξ α ν οι θύρες των φ υ λ α κ ώ ν και π ο λ λ ο ί π ρ ώ η ν καταδικα­ σμένοι τ ο π ο θ ε τ ή θ η κ α ν αμέσως στις ηγεσίες των κομμάτων. Π ρ ώ τ η έδοσε το π α ρ ά δ ε ι γ μ α η ίδια η κ λ ί κ α του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Σ τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δ ή λ ω σ ε με κ ο μ π α σ μ ό ότι στη Σο­ βιετική

Έ ν ω σ η αποφυλακίστηκαν και αποκαταστάθηκαν πάνω

α π ό 7000 ά τ ο μ α π ο υ ε ί χ α ν τ ι μ ω ρ η θ ε ί σ τ ο ν κ α ι ρ ό τ ο υ Σ τ ά λ ι ν . Η δ ι α ­ δικασία αυτή θα βάθαινε παραπέρα. Ο Χρουστσιόφ με το Μ ι κ ο γ ι ά ν ά ρ χ ι σ α ν να εξοντώνουν τον έναν μετά τον ά λ λ ο , και τ ε λ ι κ ά όλους μαζί, εκείνα τα μέλη του Π ρ ο ε ­ δρείου τ η ς ΚΕ του Κ ό μ μ α τ ο ς , που θα τα χ α ρ α κ τ ή ρ ι ζ α ν σ α ν «αντικομματική ομάδα». Αφού έβαλαν τρικλοποδιά στο Μάλενκοφ, α­ ντικαθιστώντας τον π ρ ο σ ω ρ ι ν ά με το Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν , ήρθε η σειρά τ ο υ Μ ο λ ό τ ο φ . Α υ τ ό σ υ ν έ β η κ ε σ τ ι ς 2 Ι ο ύ ν η τ ο υ 1956. Κ ε ί ν η τ η μ έ ρ α η εφημερίδα «Πράβντα» στην πρώτη σελίδα είχε μια μεγάλη φωτο­ γ ρ α φ ί α τ ο υ Τ ί τ ο , μ ε τ ο ντόμπρο ποζιάλοβατ1

για την άφιξη στη Μό­

σ χ α της κεφαλής της κλίκας του Βελιγραδίου2, και στην 4η σελίδα στα «χρονικα» είχε την είδηση σχετικά με την καθαίρεση του Μ ο ­ λότοφ από το πόστο του υπουργού Εξωτερικών της Σοβιετικής Έ­ ν ω σ η ς . Σ τ η ν ε ί δ η σ η α ν α φ έ ρ ο ν τ α ν ότι ο Μ ο λ ό τ ο φ α π α λ λ ά σ σ ε τ α ι α π ' α υ τ ό τ ο α ξ ί ω μ α «με α ί τ η σ ή τ ο υ » , α λ λ ά σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α α ­ π α λ λ ά σ σ ο ν τ α ν σύμφωνα με τον ό ρ ο που έθεσε ο Τίτο για να έρθει στη Σοβιετική Έ ν ω σ η για πρώτη φορά ύστερα από τη διακοπή των σ χ έ σ ε ω ν σ τ α 1948 - 1949. Κ α ι ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κ α ι σ υ ν τ ρ ο φ ί α ε κ τ έ λ ε ­ σαν τ ο ν ό ρ ο που έθεσε το Βελιγράδι για να ι κ α ν ο π ο ι ή σ ο υ ν τον Τί-

_____________________________ 1. Καλωσορίσατε (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

2. Ο Τ ί τ ο ε π ι σ κ έ φ τ η κ ε τη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η α π ό τις 2 μέχρι τις 23 Ιούνη 1956.

121

το, ε π ε ι δ ή ο Μ ο λ ό τ ο φ μαζί με το Σ τ ά λ ι ν ε ί χ α ν υ π ο γ ρ ά ψ ε ι τις επι­ στολές, που η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α απηύθυνε σ τ η γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η η­ γ ε σ ί α τ ο 1948. Οι θέσεις των ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ώ ν α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ω ν α ν και οι αντίπαλοί τους στο Προεδρείο, Μ ά λ ε ν κ ο φ , Μ ο λ ό τ ο φ , Καγκάνοβιτς, Β ο ρ ο σ ί λ ο φ και ά λ λ ο ι ά ρ χ ι σ α ν τ ώ ρ α ν α β λ έ π ο υ ν π ι ο ξ ε κ ά θ α ρ α τη ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή μ η χ α ν ο ρ α φ ί α και τα σ α τ α ν ι κ ά σ χ έ δ ι α που σκά­ ρωνε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ενάντια στο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κόμμα της Σοβιε­ τικής Έ ν ω σ η ς και τ ο κ ρ ά τ ο ς της δ ι χ τ α τ ο ρ ί α ς του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ . Σε μια σύσκεψη

του

Προεδρείου της

Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς του

κ ό μ μ α τ ο ς σ τ ο Κ ρ ε μ λ ί ν ο τ ο κ α λ ο κ α ί ρ ι τ ο υ 1957, ύ σ τ ε ρ α α π ό π ο λ λ έ ς κριτικές, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μ ε ι ο ψ ή φ η σ ε και, ό π ω ς μας είπε ο ίδιος ο Π ο λ ι ά ν σ κ ι , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κ α θ α ι ρ έ θ η κ ε από το κ α θ ή κ ο ν του πρώ­ τ ο υ γ ρ α μ μ α τ έ α κ α ι δ ι ο ρ ί σ τ η κ ε υ π ο υ ρ γ ό ς γ ε ω ρ γ ί α ς μ ι α κ α ι ή τ α ν «ει­ δικός για τ η ν Kukuruza»1. Αυτή η κ α τ ά σ τ α σ η όμως δε διάρκεσε πα­ ρά μ ό ν ο λίγες ώρες. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ί του σ ή μ α ν α ν μυστικά συναγερμό, οι σ τ ρ α τ ά ρ χ ε ς π ε ρ ι κ ύ κ λ ω σ α ν με τάνκς και σ τ ρ α τ ό το Κ ρ ε μ λ ί ν ο και έ δ ο σ α ν δ ι α τ α γ ή να μη σ α λ έ ψ ε ι ούτε μύγα. Α π ό τ η ν ά λ λ η μεριά έ σ τ ε ι λ α ν α ε ρ ο π λ ά ν α π ρ ο ς όλες τις κατευθύν­ σεις της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς να φέρουν τα μέλη της ΚΕ του ΚΚ

της ΣΕ. « Ύ σ τ ε ρ α — μ α ς διηγήθηκε ο Πολιάνσκι, αυτός ο γόνος του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , — μ π ή κ α μ ε στο Κρεμλίνο και ζ η τ ή σ α μ ε να μπού­ με στη σ υ ν ε δ ρ ί α σ η . Μ α ς βγήκε μ π ρ ο σ τ ά ο Β ο ρ ο σ ί λ ο φ , ο ο π ο ί ο ς μας ρώτησε τι θέλαμε.

Ό τ α ν του είπαμε πως θέλουμε να μπούμε

στη συνεδρίαση αυτός μας το απόκλεισε. Ό τ α ν εμείς του δείξαμε τη δ ύ ν α μ η , α υ τ ό ς είπε: «Τι είναι α υ τ ά π ο ύ γ ί ν ο ν τ α ι ; » Εμείς ό μ ω ς τον προειδοποιήσαμε: λίγα τα λόγια σου, διαφορετικά σε συλλαμ­ βάνουμε. Μ π ή κ α μ ε σ τ η σ υ ν ε δ ρ ί α σ η και κάναμε να α λ λ ά ξ ε ι η κατά­ σταση». Ο Χρουστσιόφ ξαναπήρε στα χέρια του την εξουσία. Έ τ σ ι αυτοί ο ι π ρ ώ η ν σ υ ν α γ ω ν ι σ τ έ ς του Σ τ ά λ ι ν , ο ι ο π ο ί ο ι τά­ χ τ η κ α ν α λ λ η λ έ γ γ υ ο ι με τις σ υ κ ο φ α ν τ ί ε ς , που ε ξ υ φ ά ν θ η κ α ν ε ν ά ν τ ι α στο ένδοξο έργο του, ύστερα α π ' αυτή την αποτυχημένη απόπειρα, χ α ρ α κ τ η ρ ί σ τ η κ α ν « α ν τ ι κ ο μ μ α τ ι κ ή ομάδα» και δ έ χ τ η κ α ν τ ο οριστι­ κό χ τ ύ π η μ α από τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς . Κανένας δε τους έκλαψε, κανένας δεν τους συμπόνεσε. Ε ί χ α ν χάσει το ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό πνεύμα, ή τ α ν π τ ώ μ α τ α του μ π ο λ σ ε β ι κ ι σ μ ο ύ , δεν ή τ α ν πια μ α ρ ξ ι σ τ έ ς - λενι-

_______________________ 1. Καλαμπόκι (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

122

νιστές.

Ε ί χ α ν ε ν ω θ ε ί μ ε τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και ε π έ τ ρ ε ψ α ν ν α ρ ι χ τ ε ί

λ ά σ π η σ τ ο Σ τ ά λ ι ν κ α ι σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ · α π ο π ε ι ρ ά θ η κ α ν κάτι ν α κ ά ­ μ ο υ ν , α λ λ ά ό χ ι σ ε κ ο μ μ α τ ι κ ό δ ρ ό μ ο , γ ι α τ ί , και γ ι ' α υ τ ο ύ ς , τ ο κ ό μ μ α δεν υ π ή ρ χ ε . Αυτή την τ ύ χ η θα ε ί χ α ν όλοι εκείνοι, που, κατά τον ένα ή τον άλ­ λο τ ρ ό π ο , α ν τ ι τ ά σ σ ο ν τ α ν σ τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ή που δεν τους είχε πια α ν ά γ κ η . Χ ρ ό ν ι α σ υ ν έ χ ε ι α π α ρ α φ ο ύ σ κ ω ν α ν τις « μ ε γ ά λ ε ς αξίες» του Ζ ο ύ κ ο φ , χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν τη δ ρ ά σ η του κατά το μεγάλο Πατριωτι­ κό Πόλεμο για να ρίξουν λάσπη στο Στάλιν, τον εκμεταλλεύτηκαν σαν Υπουργό Χρουστσιόφ.

Ά μ υ ν α ς για τ ο θ ρ ί α μ β ο του π ρ α ξ ι κ ο π ή μ α τ ο ς του Αργότερα

όμως

μάθαμε

από τα λειτουργήματα που κατείχε.

ξαφνικά

ότι

καθαιρέθηκε

Εκείνες τις μέρες ο Ζ ο ύ κ ο φ

βρίσκονταν για επίσκεψη στη χ ώ ρ α μας1. Τον υποδεχτήκαμε καλά σ α ν π α λ ι ό σ τ έ λ ε χ ο ς και ή ρ ω α του σ τ α λ ι ν ι κ ο ύ Κ ό κ κ ι ν ο υ Σ τ ρ α τ ο ύ , σ υ ζ η τ ή σ α μ ε γ ι α π ρ ο β λ ή μ α τ α ά μ υ ν α ς της χ ώ ρ α ς μας και του σ ο σ ι α ­ λ ι σ τ ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ και δεν π α ρ α τ η ρ ή σ α μ ε τ ί π ο τ α τ ο α ν η σ υ χ α σ τ ι κ ό στις σκέψεις του. Αντίθετα, επειδή έ ρ χ ο ν τ α ν από τη Γιου­ γ κ ο σ λ α β ί α , ό π ο υ ή τ α ν για ε π ί σ κ ε ψ η , μας είπε: «Με όσα είδα στη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , δ ε ν μ π ο ρ ώ ν α κ α τ α λ ά β ω τ ι σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χ ώ ρ α εί­ ναι α υ τ ή ! » . Α π ' α υ τ ό α ν τ ι λ η φ τ ή κ α μ ε ότι ο Ζ ο ύ κ ο φ δεν είχε τ η ν ί­ δια γνώμη με το Χρουστσιόφ. Τ η ν ίδια μέρα που απομακρύνθηκε, π λ η ρ ο φ ο ρ η θ ή κ α μ ε ότι του α φ α ι ρ έ θ η κ ε το αξίωμα του Υπουργού Ά μ υ ν α ς της Ε Σ Σ Δ για «λάθη» και «σοβαρά σ φ ά λ μ α τ α » σ τ η ν εφαρ­ μογή της «γραμμής του Κόμματος», για παραβιάσεις της «νομιμό­ τ η τ α ς σ τ ο σ τ ρ ά τ ε υ μ α » , κ λ π . , κ λ π . Δ ε ν μ π ο ρ ώ ν α π ω α ν ο Ζ ο ύ κ ο φ εί­ χε ή ό χ ι λ ά θ η και σ φ ά λ μ α τ α σ' αυτές τις κατευθύνσεις, είναι όμως πιθανόν οι λόγοι να είναι βαθύτεροι. Σε κ ά π ο ι α σ υ ν ά ν τ η σ η που έγινε με τον Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , μου είχε κάμει εντύπωση η σ τ ά σ η τους προς το Ζ ο ύ κ ο φ . Δεν θυμούμαι το έ­ τος, ή τ α ν όμως καλοκαίρι κι εγώ ήμουν για α ν ά π α υ σ η στο Ν ό τ ο της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς . Ο Χρουστσιόφ με είχε προσκαλέσει σε

γεύμα. Α π ό τους ντόπιους ή τ α ν ο Μ ι κ ο γ ι ά ν , ο Κ ι ρ ι τ σ ι έ ν κ ο , η Ν ί ν α Π ε τ ρ ό β ν α ( σ ύ ζ υ γ ο ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ) και μ ε ρ ι κ ο ί ά λ λ ο ι . Α π ό τους ξ έ ν ο υ ς φ ί λ ο υ ς , ε κ τ ό ς α π ό μένα, ή τ α ν και ο Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ με το Γ κ ρ ό τεβολ. Είχαμε καθήσει έξω, στη βεράντα, τρωγωπίναμε. Ό τ α ν ήρ­ θε ο Ζ ο ύ κ ο φ , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ τ ο ν κ ά λ ε σ ε να κ α θ ή σ ε ι . Ο Ζ ο ύ κ ο φ δε φ α ί ν ο ν τ α ν κ ε φ ά τ ο ς . Σ η κ ώ θ η κ ε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν και τ ο υ λέει:

_______________________________________ 1. Επισκέφτηκε την Αλβανία από τις 17 μέχρι τις 26 Οχτώβρη 1957.

123

είμαι

ο

ταμαντά1,

γέμιζε

το

ποτήρι!

—

Εγώ

—

Δε μ π ο ρ ώ να πιώ — τ ο υ είπε ο Ζ ο ύ κ ο φ — δεν είμαι καλά.

—

Γ έ μ ι σ ε το σ ο υ λέω — ε π έ μ ε ν ε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν με α υ τ α ρ χ ι κ ό ύ­

φ ο ς — εδώ διατάζω εγώ και όχι εσύ. Επέμβηκε —

η

Νίνα

Χρουστσιόβα:

Αναστάς Ιβάνοβιτς — ε ί π ε στο Μ ι κ ο γ ι ά ν — μη τον αναγκά­

ζεις α φ ο ύ δεν του κάνει κ α λ ό . Ο Ζ ο ύ κ ο φ σ ώ π α σ ε και δε γέμισε το π ο τ ή ρ ι . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κά­ νοντας αστεία με το Μ ι κ ο γ ι ά ν άλλαξε τ η ν κουβέντα προς ά λ λ η κα­ τεύθυνση. Μ ή π ω ς άραγε από τότε είχαν ανακύψει οι διαφωνίες με το Ζού­ κ ο φ και ά ρ χ ι σ α ν να τ ο ν π ρ ο σ β ά λ λ ο υ ν και να του δ ε ί χ ν ο υ ν πως άλ­ λοι « δ ι α τ ά ζ ο υ ν » και ό χ ι α υ τ ό ς ; Μ ή π ω ς ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο ­ φία ά ρ χ ι σ α ν να φοβούνται τη δύναμη που οι ίδιοι έδοσαν στο Ζού­ κοφ για να π ά ρ ο υ ν την εξουσία και γ ι ' αυτό α ρ γ ό τ ε ρ α τον κ α τ η γ ό ­ ρησαν απόψεις

για του

Χρουστσιόφ, ση;!

«βοναπαρτισμό»; Ζούκοφ

Μήπως

σχετικά με τη

οι

πληροφορίες

για

τις

Γιουγκοσλαβία πήγαν στον

προτού ο Ζούκοφ επιστρέψει στη Σοβιετική

Ένω­

Ό π ω ς και να είναι ο Ζ ο ύ κ ο φ ε ξ α φ α ν ί σ τ η κ ε α π ό την π ο λ ι τ ι κ ή

σ κ η ν ή , μαζί με τους τέσσερις αστέρες του

Ή ρ ω α της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς και μια σ ε ι ρ ά α π ό π α ρ ά σ η μ α του Λένιν και ά λ λ α α μ έ τ ρ η ­ τα μετάλλια. Μ ε τ ά τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ α ν έ β α σ ε ψ η λ ά κ α ι τ ο ν Κιρ ι τ σ ι έ ν κ ο και τ ο ν έκαμε μ ι α α π ό τις κ υ ρ ι ό τ ε ρ ε ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ ε ς της ηγεσίας. Τ ο ν είχα γνωρίσει στο Κίεβο π ο λ λ ά χ ρ ό ν ι α πριν, όταν ήταν πρώτος γραμματέας της Ουκρανίας. Αυτός ο μεγαλόσωμος ά­ ντρας με κοκκινωπό π ρ ό σ ω π ο , που δε μου είχε προκαλέσει κακή ε­ ντύπωση, με υποδέχτηκε όχι με έπαρση ούτε και ό σ ο να περάσει την αράδα. Ο Κ ι ρ ι τ σ ι έ ν κ ο με συνόδευσε σε π ο λ λ ά μ έ ρ η , που εγώ έ­ βλεπα για πρώτη φορά, μου έδειξε τον κεντρικό δρόμο του Κιέβου που είχε φκιαχτεί ολότελα καινούργιος, με πήγε στο μέρος που ο­ νομάζονταν Μπάμπι Γιάρ, γνωστό για τη σφαγή των εβραίων από τους ναζιστές. Π ή γ α μ ε μαζί και σ τ η ν όπερα, όπου είδαμε ένα έργο σχετικά με τον Μπογκντάν Χμιελνίσκ2,

τον οποίο, θυμάμαι, σύ-

____________________________________________

1. Συμποσιάρχης (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

2. Μ π ο γ κ ν τ ά ν Μ ι χ ά η λ ο β ι τ ς Χμιελνισκι (1595 - 1657) - η γ έ τ η ς του απε­ λευθερωτικού αγώνα του ο υ κ ρ α ν ι κ ο ύ λαού ενάντια σ τ η ν π ο λ ω ν ι κ ή κατα­ πίεση.

124

γκρινε με το Σκεντέρμπέη μας. Αυτό με ευχαρίστησε, παρόλο που ή μ ο υ ν σ ί γ ο υ ρ ο ς ότι ο Κ ι ρ ι ν τ σ ι έ ν κ ο μ ό ν ο το ό ν ο μ α του Σκεντέρ­ μ π έ η θ υ μ ο ύ ν τ α ν α π ό ό σ α τ ο υ ε ί χ α ν ε π ι σ η μ ά ν ε ι ο ι τσινόβνικ γ ι α τ η ν ιστορία της Αλβανίας. Σ τ η ν α γ ά π η μου για το Σ τ ά λ ι ν δεν παρέλειπε να α π α ν τ ή σ ε ι με τα ίδια λ ό γ ι α και ε κ φ ρ ά σ ε ι ς θ α υ μ α σ μ ο ύ και α φ ο ­ σ ί ω σ η ς . Α λ λ ά επειδή ή τ α ν α π ό τ η ν Ο υ κ ρ α ν ί α , ο Κ ι ρ ι τ σ ι έ ν κ ο δεν π α ρ έ λ ε ι π ε να μιλάει και για το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , για τ η ν εξυπνάδα, τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α , τ η ν ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ ά τ ο υ κ.λπ. Σ ' αυτές τις ε κ φ ρ ά σ ε ι ς , φυσικές για μένα κείνη τ η ν ε π ο χ ή , δεν έ β λ ε π α τίποτε το κ α κ ό . Στο Κρεμλίνο, πολλές φορές είχα την ευκαιρία να παρακαθήσω στο τραπέζι με τον Κιριτσιένκο και να σ υ ν ο μ ι λ ή σ ω μ' αυτόν. Μετά το θάνατο του Στάλιν ο ρ γ α ν ώ ν ο ν τ α ν π ο λ λ ά σ υ μ π ό σ ι α , συνήθως τους ηγέτες της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς κατά την π ε ρ ί ο δ ο αυτή τους συναντούσες μόνο σε συμπόσια. Οι σοφράδες μέρα - νύχτα ήταν σ τ ρ ω μ έ ν ο ι , γ ε μ ά τ ο ι μέχρι α η δ ί α ς μ ε φ α γ η τ ά και ποτά. Ό τ α ν έβλε­ πα τους σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς να τρώνε και να π ί ν ο υ ν θ υ μ ό μ ο υ ν τον Γ α ρ γ α ν τ ο ύ α του Ραμπελιέ. Αυτά συνέβαιναν μετά το θάνατο τ ο υ Σ τ ά λ ι ν , ό τ α ν η σ ο β ι ε τ ι κ ή δ ι π λ ω μ α τ ί α π έ ρ α σ ε σ τ α πριόμ κ α ι ο χρουστσιοφικός

«κομμουνισμός» λαμπρύνονταν εκτός των άλλων

και με σ υ μ π ό σ ι α , με χ α β ι ά ρ ι και κ ρ α σ ι ά α π ό τ η ν Κ ρ ι μ α ί α . Σ'

έ ν α α π ό α υ τ ά τ α πριόμ έ χ ο ν τ α ς δ ί π λ α μ ο υ τ ο ν Κ ι ρ ι τ σ ι έ ν κ ο ,

είπα μ ε γ α λ ό φ ω ν α στον Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ : —

Π ρ έ π ε ι να έρθετε να επισκεφτείτε μια φ ο ρ ά την Αλβανία,

γιατί παντού έχετε πάει.

—

Θα

'ρθω, μου απάντησε ο Χρουστσιόφ.

Τ ό τ ε π ε τ ά χ τ η κ ε ο Κ ι ρ ι τ σ ι έ ν κ ο και είπε στον Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ : —

Η Α λ β α ν ί α είναι μακριά, γ ι ' αυτό μη δίνεις το λ ό γ ο πότε θα

πας και π ό σ ε ς μέρες θα π α ρ α μ ε ί ν ε ι ς .

- Εμένα, φ υ σ ι κ ά , δε μου άρεσε αυτή η ε π έ μ β α σ η και τ ο ν ρ ώ τ η σ α : —

Γιατί εσύ, σύντροφε,

δ ε ί χ ν ε ι ς ότι

δεν είσαι κ α λ ο θ ε λ η τ ή ς

προς τη χ ώ ρ α μας; Α υ τ ό ς έ κ α μ ε π ω ς λ υ π ή θ η κ ε γ ι α ό,τι σ υ ν έ β η κ ε κ α ι , γ ι α ν α ε ξ η γ ή ­ σει τη χ ε ι ρ ο ν ο μ ί α του, μου είπε: —

Ο Ν ι κ ή τ α Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν είναι καλά προς το π α ρ ό ν , πρέπει

να τον φυλάξουμε. Ό λ α ήταν παραμύθια. Ο Χρουστσιόφ ήταν γερός σαν γουρού­ νι, έπινε και έτρωγε ό σ ο για τέσσερις. Μ ι α ά λ λ η φ ο ρ ά ( α σ φ α λ ώ ς σ ε πριόμ ό π ω ς σ υ ν ή θ ω ς ) έ τ υ χ ε π ά λ ι να ή μ ο υ ν κοντά με τον Κιριτσιένκο. Μαζί μου ή τ α ν και η Νετζμίε. Ή τ α ν Ι ο ύ λ η ς τ ο υ 1957, κ α ι ρ ό ς π ο υ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ τ α ε ί χ ε φ τ ι ά ξ ε ι 125

μ ε τ ο υ ς τ ι τ ο ϊ κ ο ύ ς κ α ι τ ο υ ς έ κ α ν ε κ α ι κ ο λ α κ ε ί ε ς ' κ α ι π ι έ σ ε ι ς . Ο ι τιτ ο ϊ κ ο ί έ κ α ν α ν π ω ς γ ε ύ ο ν τ α ν τ ι ς κ ο λ α κ ε ί ε ς , ε ν ώ ε π έ σ τ ρ ε φ α ν τ ι ς πιέ­ σ ε ι ς και τις μ α χ α ι ρ ι έ ς . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με ε ί χ ε ε ι δ ο π ο ι ή σ ε ι ένα βρά­ δυ π ρ ω τ ύ τ ε ρ α «για να πάρει τη σ υ γ κ α τ ά θ ε σ ή μου» να πάω σ' ένα δ ε ί π ν ο , ό π ο υ θ α ή τ α ν κ α ι ο Ζ ί β κ ο φ μ ε τ η σ ύ ζ υ γ ό τ ο υ , κ α θ ώ ς και ο Ρ ά ν κ ο β ι τ ς και ο Κ ά ρ ν τ ε λ με τις σ υ ζ ύ γ ο υ ς τους. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ό­ πως συνήθιζε, έκανε αστεία με το Μ ι κ ο γ ι ά ν . Ή τ α ν ένας συνδυα­ σ μ έ ν ο ς τ ρ ό π ο ς , που ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σ υ ν ό δ ε υ ε τα β έ λ η , τις δ ο λ ι ό τ η τες, τις ψευτιές, τις α π ε ι λ έ ς με α σ τ ε ϊ σ μ ο ύ ς με τ ο ν « Α ν α σ τ ά ς » , που έπαιζε το ρόλο «γελωτοποιού αυλής». Αφού τελείωσε την εισαγωγή με αστεϊσμούς με το «γελωτοποιό της αυλής», ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με ένα ποτήρι πιοτό στο χέρι άρχισε να μας κάνει διάλεξη για τη φιλία που πρέπει να υπάρχει στο τρίγωνο Α λ β α ν ί α - Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α - Β ο υ λ γ α ρ ί α και σ τ ο τ ε τ ρ ά γ ω ν ο Σοβιετι­ κή

Έ ν ω σ η - Αλβανία - Γιουγκοσλαβία - Βουλγαρία.

—

Οι σχέσεις της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α -

ε ί π ε — δε βάδισαν σε ορθό δρόμο. Στην α ρ χ ή ήταν καλές, ύστερα έ­ γιναν ψυχρές, πιο πέρα χ ά λ α σ α ν , μετά σαν να δ ι ο ρ θ ώ θ η κ α ν με τη μ ε τ ά β α σ ή μας στο Βελιγράδι. Ύ σ τ ε ρ α ε ξ ε ρ ά γ η ο πύραυλος (ανα­ φ ε ρ ό τ α ν στα γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α τον Ο χ τ ώ β ρ η - Ν ο έ μ β ρ η του 1956) κ α ι χ ά λ α σ α ν π ά λ ι , τ ώ ρ α ό μ ω ς δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ α ν ο ι α ν τ ι κ ε ι μ ε ­ νικές και υποκειμενικές συνθήκες για τη βελτίωσή τους. Ε ν ώ οι σχέσεις της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς με την Α λ β α ν ί α και τη Β ο υ λ γ α ρ ί α α­ κόμα δεν καλυτέρεψαν και, όπως είπα πρωτύτερα στο Ράνκοβιτς και στον Κάρντελ, οι Γιουγκοσλάβοι πρέπει να πάψουν την κατα­ σκοπευτική τους δράση ενάντια σ' —

αυτές τις χώρες.

Οι Α λ β α ν ο ί δεν μας α φ ή ν ο υ ν ή σ υ χ ο υ ς - ε π έ μ β η κ ε ο Ρ ά ν κ υ -

βιτς. Τ ό τ ε ε π έ μ β η κ α και α π α ρ ί θ μ η σ α σ τ ο Ρ ά ν κ ο β ι τ ς τις α ν τ ι α λ β α ν ι κές ενέργειες, τα σ α μ π ο τ α ρ ί σ μ α τ α , τις σ υ ν ω μ ο σ ί ε ς και τους αντιπε­ ρισπασμούς που ο ρ γ ά ν ω ν α ν εναντίον μας. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κείνο το βράδυ «ήταν με το μέρος μας», οι κριτικές του όμως ενάντια στους Γιουγκοσλάβους ήταν με το βαμπάκι.

—

Δεν κ α τ α λ α β α ί ν ω — λ έ ε ι ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , κουνώντας το π ο τ ή ­

ρ ι — αυτή την ονομασία του κόμματός σας « Έ ν ω σ η Κομμουνιστών Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς » . Τι είναι αυτός ο όρος « Έ ν ω σ η » ; Ε ξ ά λ λ ο υ εσείς οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι δε θέλετε να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι ο όρος «σοσιαλι­ σ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο » . Π έ σ τ ε μ α ς , ό μ ω ς , π ώ ς ν α τ ο ο ν ο μ ά σ ο υ μ ε «ου­ δέτερο στρατόπεδο», «στρατόπεδο των ουδετέρων χωρών»; Εμείς ό­ λοι είμαστε σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς χώρες, εσείς δεν είστε;

126

σε

—

Είμαστε, πως δεν είμαστε - του είπε ο Κάρντελ.

—

Τ ό τ ε , ελάτε με μας, γιατί είμαστε η π λ ε ι ο ψ η φ ί α , του α π ά ν τ η ­

ο

Χρουστσιόφ.

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ όλη αυτή την α γ ό ρ ε υ σ η , που την έκαμε όρθιος, ό λ ο φ ω ν α χ τ ά και χ ε ι ρ ο ν ο μ ί ε ς , ό λ ο «κριτικές» π ρ ο ς τους Γ ι ο υ γ κ ο σ ­ λάβους, την έκανε στα π λ α ί σ ι α των π ρ ο σ π α θ ε ι ώ ν του να ταπεινώσει τον Τ ί τ ο , που με κανέναν τ ρ ό π ο δεν π α ρ α δ έ χ ο ν τ α ν την «πρωτοκα­ θεδρία»

του

Χρουστσιόφ.

Ο Κ ι ρ ι τ σ ι έ ν κ ο , που ή τ α ν πλάι μου, άκουε και δε μιλούσε. Α ρ γ ό ­ τερα με ρώτησε χαμηλώφωνα: —

Π ο ι α είναι η σ υ ν τ ρ ό φ ι σ σ α πού έχεις δ ί π λ α σου;

—

Η σύζυγός μου, η Νετζμίε, του είπα.

—

Μα δε μ π ο ρ ο ύ σ ε ς να μου το πεις πρωτύτερα, γιατί κρατώ το

σ τ ό μ α μου κ λ ε ι σ τ ό , ν ο μ ί ζ ο ν τ α ς ότι είναι σ ύ ζ υ γ ο ς κανενός ά λ λ ο υ α π ' αυτούς; - μου είπε, και έδειξε με το βλέμμα τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά ­ βους. Χ α ι ρ ε τ ή θ η κ ε με τη Νετζμίε και ά ρ χ ι σ ε τότε να βρίζει τους Γιουγκοσλάβους. Στο

μεταξύ

ο

Χρουστσιόφ

συνέχιζε

τις

«κριτικές»

ενάντια

σ τ ο υ ς Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς και π ά σ κ ι ζ ε να τους πείσει ότι αυτός (φυσι­ κά π ε ρ ι β λ η μ έ ν ο ς με το ό ν ο μ α της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς , του Σοβιε­ τικού Κομμουνιστικού Κόμματος), έπρεπε να είναι «επικεφαλής» και όχι κάποιος άλλος, υπαινισσόταν για τον Τίτο, που, από μέρους του, π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να θέσει τον εαυτό και μα πάνω α π ' —

το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο κόμ­

όλους.

Θα ήταν γελοίο — τ ο υ ε ί π ε — να ήμασταν επικεφαλής του

σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ αν τα ά λ λ α κ ό μ μ α τ α δε μας εκτιμούσαν, έτσι όπως θα ή τ α ν γελοίο αν ένα άλλο κόμμα θεωρούσε τον εαυτό του επικεφα­ λής, ενώ τα ά λ λ α δεν το εκτιμούσαν σ α ν τέτοιο. Ο Κ ά ρ ν τ ε λ και ο Ρ ά ν κ ο β ι τ ς του α π ά ν τ η σ α ν με ψ υ χ ρ ή ό ψ η , προ­ σ π α θ ώ ν τ α ς με π ο λ ύ κ ό π ο να φ α ν ο ύ ν ήρεμοι, α λ λ ά π ο λ ύ ε ύ κ ο λ α κα­ τ α λ ά β α ι ν ε ς , ότι έ β ρ α ζ α ν μ έ σ α τους. Ο Τ ί τ ο τους είχε π α ρ α γ γ ε ί λ ε ι να υ π ε ρ α σ π ί σ ο υ ν κ α λ ά τις θέσεις του και αυτοί δεν π α ρ έ β α ι ν α ν τ η ν παραγγελία του μάστορα. Ο διάλογος μεταξύ τους παρατείνονταν, σ υ χ ν ά διακόπτονταν α π ό τις φωνές του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , όμως εγώ δεν έδινα πια σ η μ α σ ί α . Ε­ κτός α π ό την α π ά ν τ η σ η , που έδοσα στον Ράνκοβιτς, όταν μας κατη­ γ ό ρ η σ ε , πως εμείς ε π ε μ β α ί ν ο υ μ ε τ ά χ α στις υ π ο θ έ σ ε ι ς τους, δεν α­ ντάλλαξα λέξη μ' αυτούς.

Ό λ η την ώρα συνομιλούσα με τον Κιρι­

τσιένκο, ο οποίος είχε π ά ρ α π ο λ λ ά ενάντια στους Γιουγκοσλάβους και χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε π ο λ ύ σ ω σ τ ή ό λ η τη σ τ ά σ η του Κ ό μ μ α τ ο ς μας ενα127

ντι της ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή ς η γ ε σ ί α ς της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς . Ό μ ω ς και αυτός ο Κ ι ρ ι τ σ ι έ ν κ ο έφαγε α ρ γ ό τ ε ρ α σ φ α λ ι ά ρ α α π ό το Χρουστσιόφ. Ο Κιριτσιένκο, που για κάμποσο χ ρ ο ν ι κ ό διάστη­ μα θεωρούνταν από τους ξένους π α ρ α τ η ρ η τ έ ς δεύτερος μετά το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , σ τ ά λ θ η κ ε σ ε μια μ ι κ ρ ή και α σ ή μ α ν τ η π ό λ η της Ρω­ σίας, ασφαλώς, σχεδόν εξορία.

Έ ν α ς στρατιωτικός φ ο ι τ η τ ή ς μας,

όταν επέστρεψε στην Αλβανία, διηγούνταν: — Τ α ξ ί δ ε υ α με τ ρ α ί ν ο και με π λ η σ ι ά ζ ε ι και κάθετε δ ί π λ α μου έ­ νας σοβιετικός ταξιδιώτης, ο οποίος έβγαλε και άρχισε να διαβάζει την εφημερίδα. Ύ σ τ ε ρ α από λίγο π α ρ ά τ η σ ε την εφημερίδα και, ό­ πως συνηθίζεται, με ρώτησε: —

«Πού πηγαίνετε;». Του απάντησα.

Ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς α π ό τ η ν π ρ ο φ ο ρ ά μ ο υ σ τ α ρ ω σ ι κ ά , μ ε ρ ώ τ η σ ε : «Τι εθνι­ κ ό τ η τ α ς είστε;» «Είμαι Α λ β α ν ό ς » του λέω. Ο τ α ξ ι δ ι ώ τ η ς α π ό ρ ε ­ σε, χ ά ρ η κ ε , κοίταξε π ρ ο ς τη θύρα του βαγονιού, σ τ ρ ά φ η κ ε σε μένα και μου έ σ φ ι ξ ε δ υ ν α τ ά το χ έ ρ ι , λ έ γ ο ν τ ά ς μου: « Θ α υ μ ά ζ ω τους Αλ­ βανούς». Α π ό ρ ε σ α με τη σ τ ά σ η του — ι σ τ ο ρ ε ί ο αξιωματικός μ α ς — γιατί

αυτή

την

εποχή

εμείς

βρισκόμασταν σε διαμάχη

με τους

χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς . Ή τ α ν η π ε ρ ί ο δ ο ς μετά τη Σ ύ σ κ ε ψ η των 81 κομ­ μάτων. «Εσείς π ο ι ό ς είστε;» τον ρ ώ τ η σ α , διηγείται ο α ξ ι ω μ α τ ι κ ό ς . Α υ τ ό ς μου λέει: «Είμαι ο Κ ι ρ ι τ σ έ ν κ ο » .

Ό τ α ν μου είπε το ό ν ο μ ά

του — μ α ς διηγούνταν ο α ξ ι ω μ α τ ι κ ό ς — , τότε α ν τ ι λ ή φ τ η κ α ποιός ή­ ταν και ή μ ο υ ν έτοιμος να α ρ χ ί σ ω σ υ ζ ή τ η σ η μαζί του, α λ λ ά αμέσως μου είπε: «Παίζουμε ντόμινο;» «Παίζουμε» — τ ο υ α π ά ν τ η σ α , κι αυ­ τός έβγαλε από τη τσέπη το ντόμινο και αρχίσαμε το παιγνίδι. Γ ρ ή ­ γ ο ρ α κατάλαβα γιατί ήθελε να παίξουμε ντομινό. Ή θ ε λ ε κάτι να μου πει και να σ κ ε π ά σ ε ι τη φ ω ν ή του με τ ο ν κ ρ ό τ ο των π λ α κ ι δ ί ω ν του ντόμινου στο τραπεζάκι. Και άρχισε: «Εύγε στο Κ ό μ μ α σας, που ξεσκέπασε το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Ζ ή τ ω ο Ενβέρ Χότζα! Ζ ή τ ω η Σο­ σ ι α λ ι σ τ ι κ ή Α λ β α ν ί α ! » Και έτσι εμείς σ υ ν ε χ ί σ α μ ε μια π ο λ ύ φ ι λ ι κ ή συνομιλία κάτω από τον κρότο των π λ α κ ι δ ί ω ν του ντόμινου. Ε ν ώ ε­ μείς σ υ ν ο μ ι λ ο ύ σ α μ ε , μ π ή κ α ν σ τ η ν κ α μ π ί ν α του β α γ ο ν ι ο ύ και άλ­ λοι. Τότε χ τ ύ π η σ ε γ ι α τελευταία φορά το πλακίδιο, λέγοντας: — «Βασταχτείτε, δόσε χ α ι ρ ε τ ι σ μ ο ύ ς σ τ ο ν Ενβέρ», και π ή ρ ε τ η ν εφη­ μερίδα, άρχισε το διάβασμα π ρ ο σ π ο ι ο ύ μ ε ν ο ς πως δε γνωριζόμα­ σταν π ο τ έ — κατέληξε ο αξιωματικός μας. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ί α έ κ α μ α ν το π ά ν γ ι α να ε ξ α π λ ώ σ ο υ ν και κ α λ λ ι ε ρ γ ή σ ο υ ν τ η ν α ν ο ι χ τ ή ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή τους γ ρ α μ μ ή , τις αντιμαρξιστικές, π ρ α ξ ι κ ο π η μ α τ ι κ έ ς ενέργειες και μέθοδες σε ό λ α τα άλλα κομμουνιστικά και εργατικά κόμματα. Και είδαμε με ποιόν τρόπο ο Χρουστσιοφισμός άνθισε τόσο γρήγορα στη Βουλγαρία 128

και την Ουγγαρία, σ τ η ν Α ν α τ ο λ ι κ ή Γερμανία, σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α , στη Ρ ο υ μ α ν ί α και τ η ν Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α . Τ ο μ ε γ ά λ ο π ρ ο τ σ έ ς α π ο κ α τ ά ­ στασης, κάτω από τη μάσκα της «διόρθωσης των διαπραχθέντων στο παρελθόν σφαλμάτων» μετατράπηκε σε πρωτοείδωτη εκστρα­ τεία σ'

όλες τις χ ώ ρ ε ς των π ρ ώ η ν λ α ϊ κ ώ ν δ η μ ο κ ρ α τ ι ώ ν .

Άνοιξαν

παντού οι θύρες των φυλακών, οι κεφαλές των ά λ λ ω ν κομμάτων μ π ή κ α ν σ ε ά μ ι λ λ α π ο ι ό ς θ α α π ο φ υ λ ά κ ι ζ ε πιό γ ρ ή γ ο ρ α και π ι ο πολ­ λούς καταδικασμένους εχθρούς, ποιός θα τους έδινε περισσότερα α ξ ι ώ μ α τ α μ έ χ ρ ι και ε π ι κ ε φ α λ ή ς του κ ό μ μ α τ ο ς και του κ ρ ά τ ο υ ς τους. Οι ε φ η μ ε ρ ί δ ε ς και τα π ε ρ ι ο δ ι κ ά αυτών τ ω ν κ ο μ μ ά τ ω ν δ η μ ο ­ σ ί ε υ α ν κ α θ η μ ε ρ ι ν ά α ν α κ ο ι ν ώ σ ε ι ς και α γ γ ε λ ί ε ς σ χ ε τ ι κ ά μ ' αυτή τ η ν ά ν ο ι ξ η της ρ ε β ί ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή ς μαφίας· γ έ μ ι ζ α ν τις σελίδες των εφημε­ ρίδων με λόγους του Τίτο, του Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ και των ά λ λ ω ν ρεβιζιονισ τ ώ ν η γ ε τ ώ ν , ενώ η « Π ρ ά β ν τ α » και το Τ Α Σ Σ έ σ π ε υ δ α ν να β ά ζ ο υ ν σε φως αυτά τα γεγονότα και να τα διαδίδουν σαν « π ρ ω τ ο π ό ρ ο πα­ ράδειγμα». Εμείς βλέπαμε τι συνέβαινε, νοιώθαμε την αυξανόμενη πίεση, π ο υ , α π ' ό λ ε ς τις μεριές, α σ κ ο ύ ν τ α ν ε ν α ν τ ί ο ν μ α ς , α λ λ ά δ ε σ α λ ε ύ α ­ με ούτε κ ε ρ α ί α από το δ ρ ό μ ο και τη γ ρ α μ μ ή μας. Αυτό δε μπορούσε να μη εξοργίσει, κατά πρώτο λόγο, τον Τίτο και σ υ ν τ ρ ο φ ί α , που, γεμάτοι έ κ σ τ α σ η α π ό τις α π ο φ ά σ ε ι ς του 20ου Συνεδρίου και α π ' ό σ α συνέβαιναν στις άλλες χώρες, περίμεναν να συμβεί και σ τ η ν Αλβανία η μεγάλη α ν α τ ρ ο π ή . Η δ ρ ά σ η των τιτοϊκών, που εργάζονταν στη γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η πρεσβεία στα Τ ί ρ α ν α πήρε ο ρ μ ή ενάντια στο Κ ό μ μ α και τη χ ώ ρ α μας. Επωφελούμενοι από τη συνεπή σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά μας, καθώς και α π ό τις ευκολίες, που τους είχαμε δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι σ τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η της α π ο σ τ ο λ ή ς τους, οι γιουγκοσλάβοι διπλωμάτες στα Τίρανα, με οδηγίες και διαταγές από το Βελιγράδι, ά ρ χ ι σ α ν να αναζωογονούν και να κ ι ν η τ ο π ο ι ο ύ ν ξανά τους παλιούς π ρ ά χ τ ο ρ έ ς τους στη χ ώ ρ α μας, τους π ρ ο σ α ν α τ ό λ ι σ α ν και τους έδοσαν το σ ι ν ι ά λ ο για επίθεση. Η αποτυχημένη προσπάθεια στην Συνδιάσκεψη των Τιράνων, τον Α π ρ ί λ η τ ο υ 1956, ν α π λ ή ξ ο υ ν τ η ν η γ ε σ ί α τ ο υ Κ ό μ μ α τ ό ς μ α ς , ή τ α ν έργο των ρεβιζιονιστών του Βελιγραδίου, ή τ α ν συνάμα και έργο τ ο υ Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τ ω ν χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ϊ κ ώ ν 1 . Οι τ ε λ ε υ τ α ί ο ι με τις ρε-

________________________________ 1. Τα ρεβιζιονιστικά στοιχεία, κάνοντας κατάχρηση της εσωκομματι­ κής δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς και επωφελούμενα από την π α θ η τ ι κ ή σ τ ά σ η του καμου­ φλαρισμένου εχθρού, Μ π ε κ ί ρ Μ π α λ ο ύ κ ο υ , τότε απεσταλμένου της Κεντρι129

β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ έ ς τους θέσεις και ιδέες ή τ α ν οι ε μ π ν ε υ σ τ έ ς της σ υ ν ω μ ο ­ σ ί α ς , ε ν ώ οι τ ι τ ο ϊ κ ο ί και οι σ υ γ κ α λ υ μ μ έ ν ο ι π ρ ά χ τ ο ρ έ ς τους ή τ α ν οι οργανωτές. Ό τ α ν ό μ ω ς είδαν ότι κι α υ τ ή η σ υ ν ω μ ο σ ί α τους α π ό τ υ χ ε , οι σο­ β ι ε τ ι κ ο ί η γ έ τ ε ς , που μας π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο ν τ α ν σ α ν ε π ι σ τ ή θ ι ο ι φ ί λ ο ι και ά ν θ ρ ω π ο ι α ρ χ ώ ν ά ρ χ ι σ α ν τις α ν ο ι χ τ έ ς πιέσεις και αξιώσεις. Στις π α ρ α μ ο ν έ ς του 3ου Συνεδρίου του Κ ό μ μ α τ ό ς μας, οι εργα­ σίες του ο π ο ί ο υ δ ι ε ξ ή χ θ η κ α ν τις τελευταίες μέρες του Μ ά η και στις αρχές του Ιούνη του

1956 1 , ο Σ ο υ σ λ ό φ , ε ν τ ε λ ώ ς α ν ο ι χ τ ά , ζ ή τ η σ ε

από την ηγεσία μας να «αναθεωρήσει» και «διορθώσει» τη γραμμή της για το παρελθόν.

—

Σ τ η γ ρ α μ μ ή του Κ ό μ μ α τ ό ς μας δεν υ π ά ρ χ ε ι τ ί π ο τ ε γ ι α «ανα­

θ ε ώ ρ η σ η » - τους είπαμε ρητά. Εμείς ποτέ δεν έχουμε επιτρέψει σο­ βαρά λάθη αρχών στη γραμμή.

—

Π ρ έ π ε ι να α ν α θ ε ω ρ ή σ ε τ ε τ η ν υ π ό θ ε σ η του Κ ώ τ σ ι Τ ζ ό τ ζ ε και

των σ υ ν τ ρ ό φ ω ν του, που τους έχετε καταδικάσει πρωτύτερα, είπε ο Σουσλόφ.

—

Αυτοί ή τ α ν και μένουν π ρ ο δ ό τ ε ς και ε χ θ ρ ο ί του Κ ό μ μ α τ ο ς

και του λαού μας, εχθροί της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς και του σοσιαλι­ σμού — τ ο υ απαντήσαμε ρητά. Και εκατό φορές άν αναθεωρηθούν τα π ρ α χ τ ι κ ά τ η ς δ ί κ η ς τους, και τις ε κ α τ ό θα χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ο ύ ν ε­ χ θ ρ ο ί και μόνο ε χ θ ρ ο ί . Τ έ τ ο ι α ή τ α ν η δ ρ ά σ η τους. Τότε ο Σ ο υ σ λ ό φ άρχισε να μιλάει γ ι ' αυτά που συνέβαιναν στα

_____________________________________ κής Επιτροπής, δημιούργησαν τεταμένη κατάσταση σ' αυτή τη Συνδιά­ σ κ ε ψ η . Μέσω των απεσταλμένων τους που ε ί χ α ν μπορέσει να εκλεγούν α­ ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ι , έθεσαν τ η ν α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή τους πλατφόρμα σ τ ο πνεύμα του 20ού Συνεδρίου του ΚΚ της ΣΕ για να χτυπηθεί η γραμμή και η μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή η γ ε σ ί α του ΚΕΑ. Ό π ω ς α π ο δ ε ί χ τ η κ ε αργότερα, η δράση τους ή τ α ν προετοιμασμένη μυστικά από την γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η π ρ ε σ β ε ί α σε συνεργασία με τη σ ο β ι ε τ ι κ ή πρεσβεία στα Τ ί ρ α ν α , μέσω των ντόπιων πρα­ κτόρων σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α της γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ς κ α τ α σ κ ο π ε ί α ς , με επικεφα­ λής τον π ο λ υ π ρ ά κ τ ο ρ α Μ. Σ ι έ χ ο υ , η δ ρ ά σ η του ο π ο ί ο υ τότε δεν είχε ακόμη αποκαλυφθεί. (Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Διαλεχτά Έ ρ γ α » II, Ε κ δ ο τ ι κ ό «8 Νο­ έμβρη», Τ ί ρ α ν α 1975, έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή , σελ. 456 - 482, καθώς και «Οι τιτοϊκοί» (Ιστορικές σημειώσεις), Εκδόσεις « Π Ο Ρ Ε Ι Α » , Α θ ή ν α 1983, σελ.

367 - 383.

1. Το 3ο Συνέδριο του ΚΕΑ συνήλθε από τις 25 Μ ά η μέχρι τις 3 Ιούνη 1956.

130

ά λ λ α κ ό μ μ α τ α και σ τ ο ίδιο τ ο σ ο β ι ε τ ι κ ό κ ό μ μ α , σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ η θεώ­ ρ η σ η α π ό «ευρύτερη», «πιο α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ή » σ κ ο π ι ά αυτού του προ­ βλήματος.

—

Αυτό — ε ί π ε — έκαμε μ ε γ ά λ η εντύπωση και ή τ α ν ευπρόσδε-

χ τ ο σ τ ο υ ς λαούς. Αυτό πρέπει να το κάνετε και σεις.

—

Ο λ α ό ς μας θα μας λ ι θ ο β ο λ ή σ ε ι άν α π ο κ α τ α σ τ ή σ ο υ μ ε τους

εχθρούς και τους προδότες, αυτούς που ήθελαν να δέσουν τη χ ώ ρ α με τις αλυσίδες μιας νέας σ κ λ α β ι ά ς — ε ί π α μ ε σ τ ο ν ιδεολόγο του Χρουστσιόφ. Ό τ α ν είδε πως έτσι δεν τα βγάζει πέρα, ο Σ ο υ σ λ ό φ άλλαξε πλά­ κα.

—

Κ α λ ά — ε ί π ε — αν είστε πεπεισμένοι ότι είναι εχθροί, έτσι ας

μείνουν. Έ ν α πράγμα όμως πρέπει να κάμετε: μή μιλάτε για τη σύν­ δεσή

τους με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς , μη τους χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ ε πια

πράχτορες του Βελιγραδίου.

—

Ε δ ώ μ ι λ ά μ ε γ ι α τ η ν α λ ή θ ε ι α — τ ο υ ε ί π α μ ε . Κ α ι η α λ ή θ ε ι α εί­

ναι ότι ο Κ ώ τ σ ι Τζότζε και οι συνεργάτες της σ υ ν ω μ ο σ ί α ς του ή τ α ν π α τ ό κ ο ρ φ α πράχτορες των γιουγκοσλάβων ρεβιζιονιστών. Εμείς κάναμε δ η μ ό σ ι α γνωστούς τους εχθρικούς δεσμούς του Κώτσι Τζό­ τζε με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς ε ν ά ν τ ι α σ τ ο Κ ό μ μ α και τη χ ώ ρ α μας, τη σωρεία των στοιχείων που επιβεβαιώνουν αυτό. Αυτά τα ξέρει καλά η σοβιετική ηγεσία.

Ί σ ω ς να μην είχατε εσείς την ευκαιρία

να γ ν ω ρ ί σ ε τ ε αυτά τα σ τ ο ι χ ε ί α και ε π ε ι δ ή επιμένετε σ τ η γ ν ώ μ η σας, σας παραθέτουμε μερικά α π ' αυτά. Ο

Σ ο υ σ λ ό φ με πολύ δυσκολία συγκρατούσε τον εκνευρισμό

του. Εμείς με ψ υ χ ρ α ι μ ί α του α π α ρ ι θ μ ή σ α μ ε ένα μέρος από τα κυριό­ τερα σ τ ο ι χ ε ί α και, κ α τ α λ ή γ ο ν τ α ς του τονίσαμε: —

Α υ τ ή είναι η π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α σ χ ε τ ι κ ά με τους δεσμούς τ ο υ

Κώτσι Τζότζε με τους γιουγκοσλάβους ρεβιζιονιστές.

—

Ν τ α , ντα1, ε π α ν έ λ α β ε ο Σ ο υ σ λ ό φ με α ν υ π ο μ ο ν η σ ί α .

—

Τότε, πώς μπορούμε να διαστρεβλώσουμε αυτή την αλήθεια;

— τον ρωτήσαμε. Και επιτρέπεται μήπως σ' ένα κόμμα, για χατήρι του ενός ή του άλλου, να α π ο κ ρ ύ β ε ι ή να διαστρεβλώνει εκείνο π ο υ έχει αποδειχτεί με α ν α ρ ί θ μ η τ α στοιχεία; —

Κ α λ ά , α λ λ ά δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά δε διευθετούνται οι σ χ έ σ ε ι ς με τη

Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ξεθύμανε ο Σουσλόφ. Για μας όλα πια έγιναν ολοκάθαρα. Π ί σ ω από την «αδερφική»

__________________________________________

1. Μάλιστα, μάλιστα (ναί, ναί) (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

131

μεσολάβηση στσιόφ

—

του

Σουσλόφ, έστεκαν

τα παζαρέματα των

Χρου­

Τίτο.

Σίγουρα, η ομάδα του Τίτο, που ή δ η είχε κερδίσει έδαφος, διεκ­ δ ι κ ο ύ σ ε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο χ ώ ρ ο , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά , σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά και π ο λ ι τ ι κ ά πλεονοεκτήματα. Είχε ζητήσει επίμονα από το Χρουστσιόφ να α­ π ο κ α τ α σ τ α θ ο ύ ν οι τιτοϊκοί π ρ ο δ ό τ ε ς ό π ω ς ο Κώτσι Τζότζε, ο Ράικ, ο Κ ω σ τ ό φ κλ.π. Α λ λ ά σε μας δε μπόρεσε ο Τ ί τ ο να π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή ­ σει αυτή τ η ν επιθυμία, ενώ σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α , τη Β ο υ λ γ α ρ ί α , τ η ν Τσε­ χ ο σ λ α β α κ ί α π έ τ υ χ ε τ ο σ κ ο π ό . Ο ι π ρ ο δ ό τ ε ς εκεί α π ο κ α τ α σ τ ά θ η κ α ν και οι μαρξιστικές - λενινιστικές ηγεσίες των κ ο μ μ ά τ ω ν υπονομεύ­ τηκαν. Αυτό ήταν κοινό έργο των Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ - Τίτο. Εμάς ο Τίτο μας είχε αγκάθι στο πόδι, μα η σ τ ά σ η μας ή τ α ν α κ λ ό ν η τ η και απο­ φ α σ ι σ τ ι κ ή . Και αν οι ε χ θ ρ ο ί τ ο λ μ ο ύ σ α ν να α ν α λ ά β ο υ ν δ ρ ά σ η ενα­ ντίον μας, εμείς θα αντενεργούσαμε. Αυτό το γνώριζε α π ό κ α ι ρ ό ο Τ ί τ ο , το γνώριζε και πείθονταν και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο ο π ο ί ο ς , είχε, φυσικά, την τ ά σ η να στενεύει τους δρόμους του Τ ί τ ο και να μ η ν το α φ ή ν ε ι ν α β ό σ κ ε ι σ ε « λ ι β ά δ ι α » π ο υ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ τ α θ ε ω ρ ο ύ σ ε δι­ κά του. Περίπου

15-20 μ έ ρ ε ς μ ε τ ά τ ο 3 ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ Κ ό μ μ α τ ό ς μ α ς ,

τ ο ν Ι ο ύ ν η τ ο υ 1956 β ρ έ θ η κ α σ τ η Μ ό σ χ α σ τ η δ ι α β ο υ λ ε υ τ ι κ ή σ ύ σ κ ε ­ ψη, για την οποία μίλησα πιο πάνω, όπου έπαιρναν μέρος οι ηγέτες των κομμάτων όλων των σοσιαλιστικών χωρών. Π α ρ ό λ ο που σκο­ πός της σύσκεψης ήταν η σ υ ζ ή τ η σ η των οικονομικών προβλημά­ των, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , όπως συνήθιζε, β ρ ή κ ε τ η ν ευκαιρία και μ π ή κ ε σ'

όλα τα άλλα προβλήματα. Εκεί παρουσία όλων των ε κ π ρ ο σ ώ π ω ν των άλλων κομμάτων, ο

Χρουστσιόφ ομολόγησε ο ίδιος την πίεση που ά σ κ η σ ε σ' αυτόν ο Τίτο για την α π ο κ α τ ά σ τ α σ η του Κώτσι Τζότζε και των άλλων κατα­ δικασμένων —

εχθρών στην

Αλβανία.

Με τον Τ ί τ ο — ε ί π ε α ν ά μ ε σ α σ τ ' ά λ λ α ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — συ­

ζ η τ ή σ α μ ε γ ι α τις σ χ έ σ ε ι ς της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς μ ε τ α ά λ λ α κ ρ ά τ η . Με τους Π ο λ ω ν ο ύ ς , τους Ούγγρους, τους Τ σ έ χ ο υ ς , τους Βούλγα­ ρους και με άλλους ο Τ ί τ ο ή τ α ν ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ς , ενώ για τ η ν Αλβα­ νία μου μίλησε με μεγάλη νευρικότητα, κουνώντας χ έ ρ ι α και πόδια. «Οι Α λ β α ν ο ί — μ ο υ ε ί π ε — δεν είναι εντάξει, δεν είναι σ ε σ ω σ τ ό δρόμο, δεν α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τα λ ά θ η π ο υ έκαμαν, δεν έ χ ο υ ν α ν τ ι λ η ­ φτεί τίποτε α π '

όλα αυτά που συμβαίνουν».

Και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ε π α ν α λ α β α ί ν ο ν τ α ς τα λ ό γ ι α και τις κ α τ η γ ο ­ ρίες του Τ ί τ ο , εύρισκε, σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α κι αυτός τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α να ξεσπάσει, να δείξει το θυμό και τη δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α που έτρεφε ενα132

ντίον μας επειδή σ τ ο Συνέδριο δεν α π ο κ α τ α σ τ ή σ α μ ε τον Κώτσι Τζότζε, «τον ο π ο ί ο ο Τίτο — τόνισε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε μεγάλο

πατριώτη».

— Ό τ α ν μιλούσε για τους α λ β α ν ο ύ ς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς , ο Τ ί τ ο έτρεμε ο λ ό κ λ η ρ ο ς , α λ λ ά εγώ τον α ν τ έ κ ρ ο υ σ α και του ε ί π α ότι «αυτές είναι εσωτερικές υποθέσεις των α λ β α ν ώ ν συντρόφων, αυτοί θα μπορέ­ σ ο υ ν να τις λύσουν» — σ υ ν έ χ ι σ ε να μας «εκθέτει» ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , π ρ ο σ π α θ ώ ν τ α ς να μας πείσει ότι είχε κάμει μ ε γ ά λ ο «καυγά» με τον Τ ί τ ο . Εμείς όμως ξέραμε τ ώ ρ α κ α λ ά τι ή τ α ν τα α δ ι ά κ ο π α φ ι λ ι ά και οι καυγάδες μεταξύ αυτών των δύο τ ε λ ά λ η δ ω ν του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ρεβι­ ζιονισμού. Ο Τίτο μπασμένος ως το λαιμό στη προδοσία, σκάρωσε πολλές συνωμοσίες ενάντια στις σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς χώρες. Μα όταν πρόδοσε ο Χρουστσιόφ

μετατράπηκε σε

«παγώνι»

και

παρουσιάζονταν σα

«δάσκαλος» του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Ο Τ ί τ ο είχε δίκιο να ζητάει π ο λ λ ά α π ' α υ τ ό ν και δεν υ σ τ έ ρ η σ ε σ' αυτή τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Ε π ι δ ί ω κ ε να τ ο ν υ π α κ ο ύ ε ι ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και να ενεργεί σ ύ μ φ ω ν α με τις δ ι α τ α γ έ ς του. Ο Τ ί τ ο είχε π λ ά τ ε ς τον α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό και τη διε­ θνή α ν τ ί δ ρ α σ η , γ ι ' α υ τ ό και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ α π ό μ έ ρ ο υ ς του α κ ο ­ λουθούσε την ταχτική προσέγγισης, να πάρει τον Τίτο με το μέρος του, να τον α γ κ α λ ι ά σ ε ι , ύστερα να του πιάσει τ η ν α ν α π ν ο ή . Ναι, α λ λ ά είχε να κάμει με τον Τίτο, που είχε επίσης κι αυτός την ταχτι­ κή του να π λ η σ ι ά σ ε ι το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , να του ε π ι β λ η θ ε ί και όχι να του υ π ο τ α χ θ ε ί , να του υ π α γ ο ρ ε ύ ε ι και όχι να παίρνει διαταγές α π ' αυτόν, να του αποσπάσει, χωρίς όρους, όσο το δυνατό περισσότε­ ρες β ο ή θ ε ι ε ς και να τ ο ν υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι να υ π ο τ ά ξ ε ι ό λ ο υ ς τους. αντι­ πάλους του, σε πρώτη γραμμή το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας. Γι'

αυτούς ακριβώς τους λόγους στη γ ρ α μ μ ή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ

έναντι του Τ ί τ ο εμείς βλέπουμε π ο λ λ ά ζικ ζακ, πότε τα είχε «μέλι γάλα», πότε π ι κ ρ α ί ν ο ν τ α ν , πότε επιτίθονταν και έβριζε, πότε υπο­ χωρούσε για να εξαπολύσει ξανά κριτικές. Αυτό ήταν αποτέλεσμα της έλλειψης σ τ ά σ η ς α ρ χ ώ ν σ τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή . Ο Τίτο και ο Χρου­ σ τ σ ι ό φ ήταν δύο ρεβιζιονιστές, δύο πράχτορες του καπιταλισμού, π ο υ ε ί χ α ν κοινά πράγματα, α λ λ ά είχαν και αντιθέσεις μεταξύ τους, οι οποίες ε κ δ η λ ώ ν ο ν τ α ν στα ζικ - ζακ της σ τ ά σ η ς τους, που υ π ή ρ ­ χ α ν τότε και εξακολουθούν να υ π ά ρ χ ο υ ν και σ ή μ ε ρ α ανάμεσα σ τ ο ν Τίτο και τους διαδόχους του Χρουστσιόφ. Τ ί π ο τ ε το μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ό δεν υ π ή ρ χ ε στις ενέργειες και τις στάσεις τους. Κ α θ ο δ η γ ο ύ ν τ α ν α π ό α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ο ύ ς σκο­ πούς για να βάλουν στο χέρι τους την η γ ε σ ί α του ρεβιζιονισμού, ο 133

ο π ο ί ο ς είναι κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ς νέας μ ο ρ φ ή ς , είναι ε χ θ ρ ό ς της ενότητας των λαών, είναι υ π ο κ ι ν η τ ή ς του αντιδραστικού εθνικισμού, της ε­ γ κ α θ ί δ ρ υ σ η ς και π ρ ο ώ θ η σ η ς της πιο άγριας φ α σ ι σ τ ι κ ή ς διχτατορίας, που δεν επιτρέπει ούτε το π α ρ α μ ι κ ρ ό ίχνος της τυπικής αστι­ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς . Ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό ς είναι η ιδέα και η π ρ ά ξ η που ο­ δηγεί τ η ν π α λ ι ν δ ρ ό μ η σ η μιας χ ώ ρ α ς α π ό το σ ο σ ι α λ ι σ μ ό στον καπι­ ταλισμό, τη μετατροπή ενός κομμουνιστικού κόμματος σε κόμμα φ α σ ι σ τ ι κ ό , είναι ο εμπνευστής του ιδεολογικού χάους, της σύγχυ­ σης, της δ ι α φ θ ο ρ ά ς , της κ α τ α π ί ε σ η ς , της αυθαιρεσίας, της έλλει­ ψ η ς σ τ α θ ε ρ ό τ η τ α ς , του ξ ε π ο υ λ ή μ α τ ο ς της χ ώ ρ α ς σε δ η μ ο π ρ α σ ί α . Α υ τ ή η τ ρ α γ ω δ ί α σ υ ν έ β η κ ε σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και στις άλλες ρεβιζιονιστικές χώρες. Αυτή την κατάσταση τη δημιούργησαν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς , την υ π ο δ α ύ λ ι σ α ν και την ε­ ν ί σ χ υ σ α ν ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός και ο π α γ κ ό σ μ ι ο ς καπιτα­ λισμός.

134

7 Η σχεδίαση της αυτοκρατορίας

Προς την άμεση μετατροπή των σοσιαλιστικών χωρών σε ρωσικά κυβερ­ νεία. Υπαγορευμένες από τη Μόσχα αλλαγές στη βουλγάρικη ηγεσία. Το «ωρολόγι» του Ζίβκοφ κουρδίζεται στη Μόσχα. Το Δουνάβιο Σύμπλεγμα και η «ρήξη» των Ρουμάνων με τους Σοβιετικούς. Η επίσημη κατάργηση του Ινφορμπυρό. Οι ρεφορμιστικές αυταπάτες των κομμάτων της Ιτα­ λίας και Γαλλίας - ο Τολιάτι πατέρας του «πολυκεντρισμού». Αξέχαστη συνάντηση με δύο αγαπητούς γάλλους συντρόφους, το Μαρσέλ Κασέν και το Γκαστόν Μονμουσώ. Οι αμφιταλαντεύσεις του Μορίς Τορέζ. Η κατά­ λυση της ενότητας του κομμουνιστικού κινήματος - κολοσσιαία υπηρεσία προς τον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό. Οι θέσεις του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ και, ι δ ι α ί τ ε ρ α , το χ τ ύ π η μ α που δ ό θ η ­ κε στο Στάλιν με την «απόρρητη» έκθεση του Χρουστσιόφ, ενθου­ σ ί α σ α ν τα ρεβιζιονιστικά στοιχεία, τόσο, στα κόμματα των σοσια­ λ ι σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν , ό σ ο και σ τ α ά λ λ α κόμματα. Με π α ρ ά δ ε ι γ μ α τ η ν α­ π ο κ α τ ά σ τ α σ η των ε χ θ ρ ώ ν του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ στη Σοβιετική Έ ν ω σ η ά ρ χ ι σ α ν να έρχονται στην επιφάνεια τα «ζητήματα» Ράικ, Κοστόφ, Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , Σ λ ά ν σ κ ι και ά λ λ ω ν εχθρών κ α τ α δ ι κ α σ μ έ ν ω ν α π ό τη διχτατορία του προλεταριάτου. Ό λ η η αντεπαναστατική ανατρεπτική δ ρ ά σ η , που ανέπτυξε η χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή κ λ ί κ α σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό της Σ ο β ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς , εξυ­ π η ρ ε τ ο ύ σ ε και τις επιδιώξεις της σ τ η ν εξωτερική π ο λ ι τ ι κ ή . Αρχι­ κά, κύριες επιδιώξεις της σ' αυτή την κατεύθυνση ήταν: να δυνα­ μώσει τ η ν ε π ι κ υ ρ ι α ρ χ ί α της σε κείνα τα κόμματα και χώρες της π ρ ώ η ν λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , που νόμιζε ότι τα είχε κάτω α π ό έλεγ­ χ ο κ α ι ν α δ α μ ά σ ε ι ε κ ε ί ν α τ α κ ό μ μ α τ α κ α ι χ ώ ρ ε ς , π ο υ α κ ό μ α δ ε ν εί­ χ α ν υποταχτεί· να θέσει ε ξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α της τα κομ­ μουνιστικά και εργατικά κόμματα των καπιταλιστικών χ ω ρ ώ ν να κερδίσει τ η ν εμπιστοσύνη του αμερικάνικου και του π α γ κ ό σ μ ι ο υ ι­ μπεριαλισμού χτυπώντας το σοσιαλισμό στη Σοβιετική

Ένωση

135

και α λ λ ο ύ ,

προπαγανδίζοντας το «δημιουργικό μαρξισμό» μέσω

μιας σειράς ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν θέσεων. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ νόμιζε ότι σ υ κ ο φ α ν τ ώ ν τ α ς το Στάλιν, θα έκανε σ'

οποιονδήποτε «αρεστή» τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και π ρ ο π α ν τ ό ς

τον εαυτό του. Έ τ σ ι , υπολόγιζε, θα ικανοποιηθεί η π α γ κ ό σ μ ι α α­ ν τ ί δ ρ α σ η , θα π λ η σ ι ά σ ο υ ν γ ύ ρ ω του ό λ α τα ά λ λ α κ ό μ μ α τ α , θα εξευ­ μενιστεί και θα π λ η σ ι ά σ ε ι ο Τ ί τ ο και α π ό κοινού, σ α ν μ ι α α ν α ζ ω ο ­ γ ο ν η μ έ ν η οικογένεια, θα σ υ ν α ν τ η θ ο ύ ν και θα φ ι λ η θ ο ύ ν στο δρόμο με τον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό και καπιταλισμό. Ο Χρουστσιόφ και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί θα έ λ ε γ α ν σ' α υ τ ο ύ ς : «Δεν ε ί μ α σ τ ε π ι α εκεί­ νοι οι κομμουνιστές με μ α χ α ί ρ ι στα δόντια όπως σ τ ο ν καιρό του Λένιν και του Στάλιν. Δεν είμαστε πια υπέρ της παγκόσμιας επανά­ στασης, είμαστε υπέρ της συνεργασίας, υπέρ της ε ι ρ η ν ι κ ή ς συνύ­ παρξης, υπέρ του κοινοβουλευτικού δρόμου. Τα στρατόπεδα συγκέ­ ν τ ρ ω σ η ς , που τα δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε ο Στάλιν, τα διαλύσαμε και α π ο κ α τ α ­ σ τ ή σ α μ ε τους Τ ο υ χ α τ σ έ φ σ κ ι και τους Ζ η ν ό β ι ε φ , μ ά λ ι σ τ α μπορεί να π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε και πιο πέρα, να α π ο κ α τ α σ τ ή σ ο υ μ ε και τον Τ ρ ό τ σ κ υ . Α π ο φ υ λ α κ ί σ α μ ε τ ο υ ς Σ ο λ ζ ε ν ί τ σ ι ν και τ ο υ ς ε π ι τ ρ έ ψ α μ ε ν α εκ­ δίδουν τα αντισοβιετικά τους βιβλία. Τ ρ α β ή ξ α μ ε το Στάλιν απο το μαυσωλείο, και τον κάψαμε1. Σε κείνους που θεωρούσαν έγκλημα την π ρ ά ξ η μας αυτή ενάντια στο Στάλιν είπαμε: «Το θέλετε αυτό το ψόφιο άλογο; Π ά ρ τ ε το!». Σ τ ο ν Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ό π ω ς τ ό ν ι σ α και π ι ο π ά ν ω , χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν ν α εκ­ καθαρίσει τους αντιπάλους του όχι μόνο στη Σοβιετική

Ένωση,

αλλά και στις λαϊκοδημοκρατικές χώρες. Κείνοι που πίστευαν στη μαρξιστική - λενινιστική γραμμή του Στάλιν έπρεπε να εκκαθαρι­ στούν από την ηγεσία των κομμάτων. Το ίδιο και κείνοι που ήταν ενάντια στον Τίτο, με τον ο π ο ί ο ο Χρουστσιόφ ήρθε σε συνδιαλλα­ γ ή , έπρεπε να ε κ κ α θ α ρ ι σ τ ο ύ ν ενώ κείνοι που στις χώρες τους είχαν καταδικάσει τους π ρ ά χ τ ο ρ ε ς του Τίτο, έπρεπε να α π ο κ α τ α σ τ ή σ ο υ ν αυτούς τους προδότες και να α π ο μ α κ ρ υ ν θ ο ύ ν α π ό την η γ ε σ ί α . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ό λ ο υ ς τους τ ρ ό π ο υ ς : Ο Γ κ ό τ β α λ ν τ πέ-

______________________________ 1. Οι σοβιετικοί ρεβιζιονιστές στο 22ο Συνέδριο του ΚΚ της ΣΕ, που συνήλθε α π ό τις 17 μέχρι τις 31 Ο χ τ ώ β ρ η 1961 α ν α κ ο ί ν ω σ α ν τ η ν α π ό φ α σ η για να τ ρ α β η χ τ ε ί το σώμα του Στάλιν α π ό το Μ α υ σ ω λ ε ί ο . Σ τ ο ίδιο συνέ­ δριο, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , πρότεινε να αναγερθεί στη Μ ό σ χ α και ένα μνημείο για όλους τους αντεπαναστάτες, για να διαιωνιστεί, όπως είπε, «η μ ν ή μ η των σ υ ν τ ρ ό φ ω ν που έγιναν θύματα της αυθαιρεσίας».

136

θανε, ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ πέθανε, ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και ο Κάνταρ ε π α ν ή λ θ α ν σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α , ο Ν τ ε ζ ά λ λ α ξ ε π ο υ κ ά μ ι σ ο , ο Ρ ά κ ο σ ι και ο Τ σ ε ρ β έ ν κοφ ε ξ α λ ε ί φ τ η κ α ν . Μ ό ν ο εμάς δε μπόρεσε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ να μας ε­ ξαλείψει. Α σ φ α λ ώ ς , ζ η τ ώ ν τ α ς τ η ν π ρ ο σ έ γ γ ι σ η με τον α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ιμπε­ ριαλισμό,

ο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ς ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό ς ε π ε δ ί ω κ ε να βγεί σ τ ο

στίβο σαν ι σ χ υ ρ ό ς εταίρος, με ανεπτυγμένη β ι ο μ η χ α ν ί α και γεωρ­ γία, που να συναγωνίζονταν αυτές των Η ν ω μ έ ν ω ν Πολιτειών της Α­ μ ε ρ ι κ ή ς (όπως δ ι α τ υ μ π α ν ί ζ ο ν τ α ν με σ τ ό μ φ ο ) και με μια δική του α­ π ο ι κ ι α κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α , σ τ η ν ο π ο ί α θ α σ υ μ π ε ρ ι λ ά β α ι ν ε τις χ ώ ρ ε ς του

σοσιαλιστικού

στρατοπέδου.

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ί α ε ί χ α ν α ρ χ ί σ ε ι τη δουλειά τους για τη δ η μ ι ο υ ρ γ ί α αυτής της «αυτοκρατορίας» και τώρα τη συνέχι­ ζαν παραπέρα. Αλλού η δουλειά αυτή π ρ ο χ ώ ρ η σ ε εύκολα, αλλού σ υ ν ά ν τ η σ ε εμπόδια, ενώ σ τ η ν Α λ β α ν ί α οι βλέψεις αυτές δεν πραγ­ μ α τ ο π ο ι ή θ η κ α ν ποτέ. Η Β ο υ λ γ α ρ ί α , λ ο γ ο υ χ ά ρ η , δεν έφερε π ο τ έ μ π ε λ ά δ ε ς σ τ ο υ ς σ ο ­ βιετικούς ρεβιζιονιστές. Με το θάνατο του Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ και του Στά­ λιν, ό π ω ς φαίνεται, το «κύρος» του Βέλκο Τ σ ε ρ β έ ν κ ο φ δε μ π ο ρ ο ύ ­ σε να επιβληθεί πια στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Βουλγαρίας. Αυτός είχε γίνει ε μ π ό δ ι ο σ τ ο δ ρ ό μ ο του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ τ η ν εξά­ λειψή

του, σίγουρα, πρέπει να είχαν δάχτυλο οι σοβιετικές μηχα­

νορραφίες, οι μ η χ α ν ο ρ ρ α φ ί ε ς του Χρουστσιόφ, ο οποίος πήρε την εξουσία και έκαμε αυτά που έκαμε. Α μ έ σ ω ς μ ε τ ά το 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο ο Τ σ ε ρ β έ ρ κ ο φ , που τ ό τ ε ή τ α ν πρωθυπουργός, χτυπήθηκε για «προσωπολατρία», για «λάθη» που είχε κάμει

κλ.π.

Ο Β έ λ κ ο όμως δεν φ α ί ν ο ν τ α ν να ή τ α ν από κείνους που δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ σαν λατρεία για το

άτομό

τους.

Χρησιμοποιήθηκε περισσότερο

σαν κάποιο «κεφάλι» που έπρεπε να χτυπηθεί, για να δικαιολογη­ θούν έτσι οι «διορθώσεις» που έγιναν με τ η ν α π ο κ α τ ά σ τ α σ η του Κ ο σ τ ό φ και

συντροφία.

Ο Τ σ ε ρ β έ ν κ ο φ π α ρ α χ ώ ρ η σ ε φρόνιμα και

μαλακά τη θέση του πρωθυπουργού στον Αντον Γιούγκοφ, που κι αυτός δεν κράτησε πολύ αυτό το πόστο. Τ η ν ε π ο χ ή του Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ ο Α ν τ ό ν Γ ι ο ύ γ κ ο φ ή τ α ν υ π ο υ ρ γ ό ς Ε­ σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν , ενώ με τ ο ν ε ρ χ ο μ ό του Τ σ ε ρ β έ ν κ ο φ έγινε α ν τ ι π ρ ό ε δ ρ ο ς της κυβέρνησης και αργότερα πρωθυπουργός.

Ο Γιούγκοφ στην

π ε ρ ί ο δ ο του π ο λ έ μ ο υ α γ ω ν ί σ τ η κ ε σε π α ρ α ν ο μ ί α και α γ ω ν ί σ τ η κ ε καλά, ή τ α ν ένας από τους κυριότερους και τους πιο δυναμικούς η­ γέτες, π ρ ο π α ν τ ό ς κατά την εξέγερση που ο δ ή γ η σ ε στις 9 Σεπτέμ137

βρη

1944, μ έ ρ α τ η ς α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η ς τ η ς Β ο υ λ γ α ρ ί α ς .

Ό τ α ν πήγα

γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά σ τ η Β ο υ λ γ α ρ ί α , π α ρ α τ ή ρ η σ α ότι ο Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ έδει­ χνε ιδιαίτερη εχτίμηση για το Γιούγκοφ, τον κρατούσε π λ η σ ί ο ν και, όπως φαίνεται, είχε μεγάλη εμπιστοσύνη σ' αυτόν. Ανεξάρτη­ τα α π ό μερικά ελαττώματα του Γ ι ο ύ γ κ ο φ , α π ' ό σ ο τον γνώρισα, έχω τ η ν α ν τ ί λ η ψ η ότι α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς β ο ύ λ γ α ρ ο υ ς ηγέτες, μετά το θ ά ν α τ ο του Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ , αυτός ήταν ο πιο ξ ε κ ά θ α ρ ο ς ι δ ε ο λ ο γ ι κ ά και π ο λ ι τ ι κ ά , ά ν θ ρ ω π ο ς α π ο φ α σ ι σ μ έ ν ο ς σ τ ι ς ι δ έ ε ς τ ο υ , μ ε σ θ έ ν ο ς και καλός οργανωτής. Εγώ είχα μ' αυτόν πολλές επαφές στη Βουλγα­ ρία, στη Μ ό σ χ α , α λ λ ά και σ τ η ν Αλβανία, όταν ήρθε για ε π ί σ κ ε ψ η σ τ η χ ώ ρ α μας και π ά ν τ ο τ ε φ έ ρ ν ο ν τ α ν ε ι λ ι κ ρ ι ν ή ς , α γ α π η τ ό ς και ο­ μ ι λ η τ ι κ ό ς με μένα. Ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ γ ν ώ ρ ι ζ ε κ α λ ά τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή και ο ρ γ α ­ ν ω τ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η της Β ο υ λ γ α ρ ί α ς και, σ ύ μ φ ω ν α με τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς μου, δεν τ η ν γ ν ώ ρ ι ζ ε μ ό ν ο α π ό τις α ν α φ ο ρ έ ς , α λ λ ά π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό τις ε π α φ έ ς μ ε τις μάζες. Π ε ρ ι ό δ ε υ ε σ τ η χ ώ ρ α και ή τ α ν ά ν θ ρ ω ­ πος των μαζών. Ό χ ι μόνο ήξερε να οργανώνει, μα ήταν και άνθρω­ πος που έπαιρνε α π ο φ ά σ ε ι ς και ή ξ ε ρ ε να τις υπερασπίζει. Με ά λ λ α λόγια, ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ δεν ή τ α ν ηγέτης που σ υ μ μ ο ρ φ ώ ν ο ν τ α ν εύκολα με τη σ υ ν η θ ι σ μ έ ν η φ ρ ά σ η «ναι, μ ά λ ι σ τ α , στους ο ρ ι σ μ ο ύ ς σας». Έ χ ε ι και ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ το ρόλο του στη δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η του Κομ­ μουνιστικού Κόμματος της Βουλγαρίας κάτω από την κ α θ ο δ ή γ η σ η του Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ . Το ίδιο μπορεί να πούμε και σ τ η ν α ν ό ρ θ ω σ η τ η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς καθώς και σ τ η δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η των γ ε ω ρ γ ι κ ώ ν συνεταιρι­ σμών, που σ υ γ κ ρ ο τ ή θ η κ α ν σύμφωνα με το παράδειγμα και το δρό­ μο των σοβιετικών κολχόζ. Ό τ α ν ο Τ σ ε ρ β έ ν κ ο φ καθαιρέθηκε από το πόστο του γενικού γραμματέα του κόμματος, α ν τ ι κ α τ α σ τ ά θ η κ ε από το Ζ ί β κ ο 1 , ενώ ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ έμεινε εκεί που ή τ α ν , α ν τ ι π ρ ό ε δ ρ ο ς της κ υ β έ ρ ν η σ η ς . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σαν διαβολεμένος που ήταν, προτίμησε τον Τ ό ν τ ο ρ , ο οποίος θα του έκανε καλύτερα τη δουλειά. Με το Γιούγκοφ ο Χρου­ στσιόφ δε μπορούσε να μανουβράρει όπως ήθελε. Ά ρ ε σ ε τάχα στο Γιούγκοφ αυτή η χρουστσιοφική λύση; Ασφαλώς όχι, κι αυτό το δήλωσε.

Ό σ ε ς φορές έτυχε να είμαστε μαζί, φαίνονταν ξ ε κ ά θ α ρ α

ότι o Γ ι ο ύ γ κ ο φ ούτε ήθελε να ξέρει για τον Ζίβκοφ. Έ ν α ω ρ α ί ο πρωί και ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ ε κ κ α θ α ρ ί σ τ η κ ε όπως ο Τσερ­ βένκοφ, χωρίς τσακ και μπαμ. Ούτε καν μάθαμε τους λόγους αυτής

_______________ 1. Ειρωνικά, αντί Ζίβκοφ 138

της ε κ κ α θ ά ρ ι σ η ς , αλλά τους φανταζόμαστε. Θα ήταν σε αντίθεση με το Ζ ί β κ ο φ , δ η λ α δ ή με το Χρουστσιόφ. Κ ο ν τ ο λ ο γ ή ς , θα ήταν ε­ νάντια στη μετατροπή της Βουλγαρίας σε αποικία της χρουστσιοφικής Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , ενάντια σ τ η ν απώλεια της α ν ε ξ α ρ τ η ­

σίας και της κ υ ρ ι α ρ χ ί α ς της Β ο υ λ γ α ρ ί α ς . Ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ δεν πρέπει να ή τ α ν , ούτε και έγινε α ν δ ρ ε ί κ ε λ ο σ τ α χ έ ρ ι α τ ω ν χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν , ό ­ πως έγινε ο Ζίβκοφ. Μαζί με τα προτερήματα που είχε ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ σαν κ α θ ο δ η γ η ­ τ ή ς , σ α ν ά τ ο μ ο , κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η μου, είχε και ε λ α τ τ ώ μ α τ α . Τ ο κ υ ρ ι ό ­ τερο ελάττωμά του ήταν η μεγαλοδοξία, που συγκεκριμενοποιού­ νταν στις κ α υ χ η σ ι έ ς και στις εκφράσεις που χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ ε για ν α α ν υ ψ ώ σ ε ι τ ο ν εαυτό του και τ ο έργο του.

Έ χ ω περιοδεύσει μ'

α υ τ ό ν σε δ ι ά φ ο ρ α μ έ ρ η τ η ς Β ο υ λ γ α ρ ί α ς , με σ υ ν ό δ ε υ σ ε να ιδώ πό­ λεις, κάμπους, γεωργικούς συνεταιρισμούς, ιστορικούς χ ώ ρ ο υ ς , ερ­ γοστάσια, καλλιτεχνικές παραστάσεις κ.λπ. Ε υ χ α ρ ι σ τ ή θ η κ α από τις ο μ ο ρ φ ι έ ς της χ ώ ρ α ς , α π ό τ η ν α γ ά π η του λαού και των βούλγα­ ρ ω ν κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ώ ν γ ι α το λ α ό και το Κ ό μ μ α μας. Η σ υ ν τ ρ ο φ ι ά με τ ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ ή τ α ν π ά ν τ α ε υ χ ά ρ ι σ τ η και π ο λ ύ δ ι δ α χ τ ι κ ή . Π α ν τ ο ύ , όμως, σ' αυτόν ξεμύτιζε η επιδειχτικότητα. Ταξιδεύα­ με με α υ τ ο κ ί ν η τ ο , περνούσαμε σε π ο λ λ ά χ ω ρ ι ά και ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ δεν παρέλειπε να λέγει όχι μόνο το όνομα κάθε γεωργικού συνεταιρι­ σ μ ο ύ , α λ λ ά και π ό σ α εκτάρια γ η ς είχε, πόσες αγελάδες, π ό σ α άλο­ γα, μέχρι και π ό σ α κ ε φ ά λ ι α γίδια, ά φ η σ ε μετά π ό σ α εκτάρια αμπέ­ λια, τα είδη σταφυλιών, τον αριθμό των ο π ω ρ ο φ ό ρ ω ν δέντρων. Κα­ θετί με σ τ α τ ι σ τ ι κ έ ς ! Κ α λ ά , τζάνεμ, α λ λ ά και οι ίδιοι οι σ τ α τ ι σ τ ι κ ο ί λαθεύουν! Μ π α όχι, ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ «ετοιμόλογος», σα να ήθελε να μου δείξει: «Να, εγώ είμαι ενήμερος για καθετί». Ό τ α ν έδιναν για μας λαϊκές παραστάσεις, πετάζονταν χ ο π , όρ­ θιος και έμπαινε

στο

χορό, χόρευε

και

τραγουδούσε. Ή τ α ν bon

vivant.] Μ ο λ α τ α ύ τ α , ο Γ ι ο ύ γ κ ο φ ή τ α ν καλός άνθρωπος κι εγώ διατηρώ καλές αναμνήσεις γ ι ' αυτόν. Πιστεύω να μην έχει διαφθαρεί πολι­ τικά και ιδεολογικά. Με τ η ν εξάλειψη του, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ βάφτισε η γ έ τ η της Βουλ­ γ α ρ ί α ς ή, καλύτερα να πούμε, «κεχαγιά» των Σοβιετικών στη Βουλ­ γαρία, τον Τόντορ Βουλγάρικου

Ζίβκοφ.

Ό σ ο ψ η λ ά ανέβασε το κύρος του

Κομμουνιστικού Κόμματος

και της Β ο υ λ γ α ρ ί α ς , ο

_________________________ 1. Εύθυμος και αγαθός (Γαλλικά στο πρωτότυπο).

139

Ντιμιτρόφ, τόσο χ α μ η λ ά το κατέβασε ο Τ ό ν τ ο ρ Ζίβκοφ. Αυτό το στοιχείο

χωρίς

προσωπικότητα

επέπλευσε

με

τη

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και κ α τ ά ν τ η σ ε π ε ι θ ή ν ι ο ς υ π η ρ έ τ η ς του.

βοήθεια

του

Ό τ α ν συνα­

ν τ ή θ η κ α με τον Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ , πουθενά δεν είδα το Ζ ί β κ ο φ . Α ρ γ ό τ ε ρ α , στον καιρό του Τ σ ε ρ β έ ν κ ο φ , τον είδα κάνα - δύο φορές. Μ ι α φ ο ρ ά μου έκαμε ένα είδος ομιλίας γ ι α τη β ο υ λ γ ά ρ ι κ η γ ε ω ρ γ ί α και μια άλ­ λ η φ ο ρ ά μ ε σ υ ν ό δ ε ψ ε κ ά π ο υ σ τ α π ε ρ ί χ ω ρ α τ η ς Σ ό φ ι α ς , σ ' έναν κά­ μπο με φραουλιές. Ό τ α ν μου μ ί λ η σ ε γ ι α τη γεωργία, φ α ί ν ο ν τ α ν ότι δε μιλούσε το κεφάλι του Ζίβκοφ, αλλά το δευτέρι του. Γιούγκοφ.

Σ'

Ή τ α ν το αντίθετο του

ένα μικρό δεφτέρι είχε σημειώσει με α λ φ α β η τ ι κ ή

σειρά αριθμούς για καθετί, αρχίζοντας από τον πληθυσμό της χώ­ ρας ως τις αρμάθες κ α π ν ο ύ . Με ά λ λ α λ ό γ ι α μου άλεθε μια ώ ρ α αριθ­ μούς χ ω ρ ί ς συμπεράσματα. Έ ν α ς ά λ λ ο ς σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς , που ή τ α ν μαζί του, μίλησε πολύ καλύτερα γενικά για τη βουλγάρικη οικονομία και ειδικά για τη β ι ο μ η χ α ν ί α . Το Ζ ί β κ ο φ τον είχα λ η σ μ ο ν ή σ ε ι ε­ ντελώς, ναι α λ λ ά , α ρ γ ό τ ε ρ α , όταν κ α θ α ι ρ έ θ η κ ε ο Τ σ ε ρ β έ ν κ ο φ , αυ­ τ ό ς β γ ή κ ε π ρ ώ τ ο ς γ ρ α μ μ α τ έ α ς (!) Α π ο ρ έ σ α μ ε , μ α δ ε ν υ π ή ρ χ ε τ ί π ο τ ε το παράξενο. Τ ο ν γνώρισα και σ' αυτό το λειτούργημα! Ή τ α ν ο ί­ διος ό π ω ς πριν. Μ ό ν ο μια α λ λ α γ ή είχε κάμει: έ π α ι ρ ν ε κάτι νέες π ό ­ ζες, γ ι α να διαφέρει α π ό π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α , δεν έ β γ α ζ ε π ι α το δεφτέρι, χ α μ ο γ ε λ ο ύ σ ε σ υ χ ν ά , φ ο ρ ο ύ σ ε κ α σ κ έ τ ο και μ ι λ ο ύ σ ε «λαϊκά». Και μετέπειτα καμιά σ ο β α ρ ή σ υ ν ο μ ι λ ί α δεν είχα μ' αυτόν. Π ο λ ­ λές φορές φάγαμε μαζί με τους συντρόφους της β ο υ λ γ ά ρ ι κ η ς ηγε­ σίας, ο Ζ ί β κ ο φ μας π ή γ α ι ν ε α π ό ένα παλάτι του Τ σ ά ρ ο υ Μ π ό ρ ι ς σε άλλο, από το παλάτι της Σόφιας στο παλάτι του Εξινογκράντ στη Βάρνα, αυτός όμως τίποτε το συγκεκριμένο δεν έλεγε, εκτός α π ό καμιά αεροκουβέντα, όσο για να περάσει η ώρα. Οι μεταμορφώσεις του Ζ ί β κ ο φ έγιναν βαθμιαία με την διαπαιδα­ γ ώ γ η σ η που του έκαμε ο Χρουστσιόφ. Σύνθημα του Ζ ί β κ ο φ έγινε: «Στους αιώνες με τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η » ! Είχε συντελεστεί η πλέ-

ρια υποταγή του στο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Ο Ζ ί β κ ο φ ή τ α ν εκείνος που «σο­ φ ί σ τ η κ ε » και έριξε τ η ν ιδέα «να σ υ γ χ ρ ο ν ί σ ο υ μ ε τα ρ ο λ ό γ ι α με το ρολόι του Χρουστσιόφ».

Η

τ α χ τ ι κ ή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έναντι των

κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν και ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κ ο μ μ ά τ ω ν υ ι ο θ ε τ ή θ η κ ε α π ό τ ο Ζί­ βκοφ· σήμερα μιλούσε ενάντια στον Τίτο, αύριο υπέρ, σήμερα ά­ νοιγε τα σύνορα για πανηγύρια με τους Γιουγκοσλάβους, αύριο τα έκλεινε, σήμερα θορυβούσε για το Μακεδόνικο, αύριο το αποσιω­ πούσε.

Ακολουθώντας

το

δρόμο

και

τις

συμβουλές

του

Χρου­

σ τ σ ι ό φ , ο Ζ ί β κ ο φ έγινε « π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α » και τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , με τ η ν 140

α ν ύ ψ ω σ η της «προσωπικότητας» του, οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί ρεβιζιονιστές έβαλαν στο χέρι τους ο λ ό κ λ η ρ η τη Βουλγαρία, η οποία, σε κ ά θ ε τ η ς γ ω ν ι ά και σ ε κάθε τ ο μ έ α , κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι α π ό τους Σ ο β ι ε τ ι ­ κούς. Κ α τ ' ό ν ο μ α υ π ά ρ χ ε ι κ υ β έ ρ ν η σ η , κόμμα και β ο υ λ γ ά ρ ι κ η διοί­ κ η σ η , γιατί σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α καθετί διευθύνεται α π ό τους Σο­ βιετικούς. Οι χρουστσιοφικοί μετάτρεψαν τη Βουλγαρία σε επικίν­ δυνο ο π λ ο σ τ ά σ ι ο . Η Βουλγαρία έγινε ο ρ μ η τ ή ρ ι ο των ρώσων σοσιαλιμπεριαλιστών

ενάντια

στη

χώρα

μας

και

στις

άλλες

β α λ κ α ν ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς . Α υ τ ό είναι έ ρ γ ο του Ζ ί β κ ο φ και τ η ς ο μ ά δ α ς τ ο υ , οι ο π ο ί ο ι τ ρ ώ ν ε το ψωμί τ η ς Β ο υ λ γ α ρ ί α ς και υ π η ρ ε τ ο ύ ν το σ ο β ι ε τ ι ­ κό

σοσιαλιμπεριαλισμό. Ό π ω ς δ ε ί χ ν ο υ ν τα ι σ τ ο ρ ι κ ά γεγονότα, και ο Ντεζ και σ υ ν τ ρ ο ­

φία ή τ α ν και μένουν δ ο ρ υ φ ό ρ ο ι του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Αυτοί σ τ ρ έ φ ο ­ ν τ α ν π ρ ο ς τ α κει π ο υ φ υ σ ο ύ σ ε ο ά ν ε μ ο ς . Η σ τ ε ν ή φ ι λ ί α Τ ί τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε και μ ι κ ρ ο φ ι λ ο ν ι κ ί ε ς , που π ρ ο ξ ε ν ή θ η κ α ν α π ό τ ο ο υ γ γ ρ ι κ ό , τ ο π ο λ ω ν ι κ ό και ά λ λ α ζ η τ ή μ α τ α , είχε λ ο ι π ό ν μ ι κ ρ ο φ ι λ ο ν ι κ ί ε ς και κ α κ ι ώ μ α τ α , ύ σ τ ε ρ α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι ς και φ ι λ ή μ α τ α τ ω ν φί­ λων. Ο Ντεζ χωρίς το π α ρ α μ ι κ ρ ό πολιτικό αίσθ ημ α είχε αφεθεί στη δίνη των κυμάτων της

προδοτικής

αντιμαρξιστικής δράσης του

Χρουστσιόφ, που τον έπαιρνε και τον κοπάνιζε όπου ήθελε κι όπως ήθελε. Θ α μ ι λ ή σ ω π α ρ α κ ά τ ω γ ι α ό σ α σ υ ν έ β η κ α ν τ ο 1960 σ τ ο Β ο υ κ ο υ ­ ρέστι και σ τ η Μ ό σ χ α , εδώ όμως θέλω να τ ο ν ί σ ω μ ό ν ο ότι ο Ν τ ε ζ σ' αυτά τα σ υ μ β ά ν τ α έδειξε α κ ό μ α μια φ ο ρ ά τι π ά σ τ α ήταν ανέκαθεν σ α ν άνθρωπος που δεν το είχε γ ι α τίποτε να κατεβάζει και να υψώ­ νει κάθε σ η μ α ί α .

Είναι ορισμένες στιγμές, σημεία - κλειδιά στη

ζωή και τη δ ρ ά σ η του α ν θ ρ ώ π ο υ , που σ τ η ν α λ λ η λ ο υ χ ί α τους, σου δ ί ν ο υ ν τ ο π ο ρ τ ρ α ί τ ο τ ο υ . Ν α ο Ν τ ε ζ : τ ο 1948 κ α ι τ ο 1949 α π ο φ α σ ι ­ σ μ έ ν ο ς κ α ι έ ν θ ε ρ μ ο ς α ν τ ι ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ή ς , α ν τ ι τ ι τ ο ϊ κ ό ς · μ ε τ ά τ ο 1954 ενθουσιώδης και ένθερμος φ ι λ ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ή ς και φιλοτιτοϊκός· το 1960 π ρ ώ τ η ς γ ρ α μ μ ή ς φ ι λ ο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ς , α ρ γ ό τ ε ρ α φ ά ν η κ ε ό τ ι και με τη σημαία αυτή αμφιταλαντεύονταν για να μανουβράρεί με δύο - τρεις σημαίες ταυτόχρονα. Κ ο ν τ ο λ ο γ ή ς - ένας πολιτικάντης τ ω ν σ υ γ κ υ ρ ι α κ ώ ν σ τ ρ ι φ ο γ υ ρ ι σ μ ά τ ω ν , τ η ς γ ρ α μ μ ή ς «κι α π ό δ ω κ ι α π ό κει», και με τ ο ν Τ ί τ ο , και με τ ο ν Χ ρ ο υ σ τ ι ό φ , και με το Μ ά ο Τ σ ε Τ ο ύ ν γ κ , μ ά λ ι σ τ α οι δ ι ά δ ο χ ο ι του, και με τ ο ν α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ιμπερια­ λισμό. Με ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε μ π ο ρ ε ί να ή τ α ν και αυτός και οι δ ι ά δ ο χ ο ί του, μ ό ν ο με το σ υ ν ε π ή μ α ρ ξ ι σ μ ό - λ ε ν ι ν ι σ μ ό δεν ή τ α ν και δεν μ π ο ­ ρεί ν α ή τ α ν . Εμείς είδαμε τόσο την περίοδο της άνθισης της φιλίας Ντεζ 141

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ό σ ο και τ η ν π ε ρ ί ο δ ο τ ω ν δ ι ε ν έ ξ ε ω ν σ ' α υ τ ή τ η φ ι λ ί α . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ νόμιζε πως είχε το Ντεζ στη τ σ έ π η του γελεκιού του σαν ένα φ ι λ ν τ ι σ έ ν ι ο σ ο υ γ ι α δ ά κ ι , που το έβγαζε και έπαιζε μ' αυτό στις συσκέψεις.

Έ τ σ ι σ α ν το σουγιά του σκόπευε να χ ρ η σ ι ­

μ ο π ο ι ή σ ε ι και το Ντεζ. Κ ρ ί ν ο ν τ α ς ότι ε ί χ α ν ωριμάσει πια οι σ υ ν θ ή ­ κες, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κ α τ ά σ τ ρ ω σ ε , ύ σ τ ε ρ α α π ό το

1960, τ ο σ χ έ δ ι ο

προσάρτησης σύμφωνα με το οποίο όλο το έδαφος από την επαρχία Βουκουρεστίου, μέχρι τα σύνορα με τη Σοβιετική Έ ν ω σ η θα ενσω­ ματώνονταν οικονομικά με τη Σοβιετική Ουκρανία σ' ένα «γεωργι­ κό- β ι ο μ η χ α ν ι κ ό σύμπλεγμα». Π ο λ ύ χ ο ν τ ρ ο κ ο μ έ ν η ή τ α ν αυτή η ι­ δέα. Ο Ντεζ είχε χ ά ψ ε ι π ο λ λ ά ά λ λ α , όμως σ' αυτό έριξε κ λ ω τ σ ι έ ς . Μ ό ν ο ν τότε, όταν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ π ά τ η σ ε τη Ρουμανία σ τ ο ν κά­ λο, ο Ντεζ έβαλε σουρντίνες στις επιθέσεις εναντίον μας. Μα ποτέ ο Ντεζ, και έπειτα α π ' αυτό, δεν είχε καθόλου το θάρρος π ο λ ί τ η , ά­ φησε ύστερα μαρξιστή - λενινιστή, να κάνει την παραμικρή αυτο­ κριτική προς το Κόμμα μας για ό λ α εκείνα που είχε πει και δ ι α π ρ ά ­ ξει. Α υ τ ό ς ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ή ς , που φ ί λ η σ ε το χ έ ρ ι του Τ ί τ ο , δε ζ ή τ η σ ε συγγνώμη από το Κόμμα μας. Ε ι π ώ θ η κ ε ότι ο Ντεζ πέθανε από κ α ρ κ ί ν ο . Εμείς στείλαμε αντι­ προσωπεία στην κηδεία του σε ένδειξη φιλίας προς το ρουμάνικο λαό. Εκεί ο Τσαουσέσκου, που είχε αντικαταστήσει το Ντεζ, μόνο όσο έδοσε το χέρι σ τ η ν α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α μας. Και μεις με το ίδιο νό­ μισμα πληρώσαμε αυτόν το νέο ρεβιζιονιστή, ο οποίος από τότε που πήρε την εξουσία, έκαμε παντοτινό του μόττο τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή συνδιαλλαγής με όλους τους ρεβιζιονιστές και ιμπεριαλιστές ηγέ­ τες: μ ε τ ο Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ , τ ο ν Τ ί τ ο , τ ο Μ ά ο , τ ο Ν ί ξ ο ν και μ ε ό λ η τ η ν π α ­ γκόσμια αντίδραση. Αυτός ο ά ν θ ρ ω π ο ς , που ή τ α ν ένα λιλί του Ντεζ, αμέσως μόλις πήρε την εξουσία ξεσκέπασε πλέρια τον Ντεζ και, ενισχύοντας τις θέσεις του, παλεύει να γίνει «παγκόσμιος» όπως ο Τίτο, να του πά­ ρει τ η θ έ σ η χ ά ρ η σ ε μ ι α κ ά π ο ι α α ν τ ί σ τ α σ η τ ά χ α ε ν ά ν τ ι α σ τ ι ς ύ π ο υ ­ λες πιέσεις των Σοβιετικών. Κ α ι ύ σ τ ε ρ α α π ό τις α ν τ ι θ έ σ ε ι ς που ε ί χ α ν οι Ρ ο υ μ ά ν ο ι με τους Σοβιετικούς οι διακρατικές σχέσεις με μας έμειναν στάσιμες, ψυ­ χρές, μπαγιάτικες, ανάλατες, ανούσιες. Κομματικές σχέσεις με το ρ ο υ μ ά ν ι κ ο κ ό μ μ α εμείς δεν έ χ ο υ μ ε και ούτε θα έχουμε, ε φ ό σ ο ν δεν αναγνωρίσει δημόσια τα λάθη που έκαμε απέναντι στο Κόμμα μας. Εμείς, φυσικά, λυπούμαστε πολύ που η Ρουμανία έχει μετατρα­ πεί σε κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή χ ώ ρ α ό π ω ς η Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , ό π ω ς η Σοβιε­ τική 142

Έ ν ω σ η κ.λπ., σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό έχει μόνο το όνομα.

Ό λ ο ι αυτοί ο ι Ντεζ, Ζ ί β κ ο φ , ο ι Τ σ α ο υ σ έ σ κ ο υ κ.α. είναι γ ε ν ν ή ­ μ α τ α του ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ο ύ , τ α ο π ο ί α χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν και χ ρ η σ ι μ ο ­ ποιούν ο

Χρουστσιόφ

και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί για τους σ κ ο π ο ύ ς

τους. Οι σοβιετικοί χρουστσιοφικοί αντικατέστησαν τη μαρξιστική λενινιστική εμπιστοσύνη και φιλία με τ η ν ε π ι κ υ ρ ι α ρ χ ί α του μεγά­ λου «σοσιαλιστικού» κράτους, για να δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ ν τη «σοσιαλι­ στική

οικογένεια», τη

«σοσιαλιστική

κοινότητα»,

όπου σήμερα

κάνει το νόμο το σιδερένιο χέρι του Μπρέζνιεφ και των σοβιετικών σ τ ρ α τ α ρ χ ώ ν , οι οποίοι ε κ σ φ ε ν δ ο ν ί ζ ο υ ν τη μ α γ κ ο ύ ρ α του Συμφώνου της Βαρσοβίας στο κεφάλι κάθε «άσωτου γιου» της οικογένειας. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ι ά δεν α ν έ χ ο ν τ α ι κ α μ ι ά κ ρ ι τ ι κ ή και π α ρ α τ ή ρ η σ η α π ό τους άλλους, ή τ α ν ενάντια σε κάθε είδος πειθαρ­ χ ί α ς και α μ ο ι β α ί ο υ ε λ έ γ χ ο υ , ό σ ο τ υ π ι κ ά κι αν ή τ α ν . Οι κοινές συ­ σκέψεις, δ η λ ώ σ ε ι ς , αποφάσεις ή τ α ν , γ ι ' αυτούς, τυπικές και ανύπαρχτες, αν τους εμπόδιζαν τα σχέδιά τους. Γιατί εξάλειψαν και, πολύ περισσότερο, γιατί α μ α ύ ρ ω σ α ν οι χρουστσιοφικοί το Ινφορμπυρό; Το έκαμαν αυτό επειδή το Ινφορμπυρό είχε καταδικάσει τον Τίτο, επειδή το θεωρούσαν δημιούργη­ μα του Στάλιν, που είχε α π ο χ τ ή σ ε ι «κακή φ ή μ η » στα μάτια των ι­ μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ώ ν . Ε δ ώ εννοείται ότι δεν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α ζ ή τ η μ α ο ρ γ α ν ω ­ τικών μορφών, γιατί, στο κάτω κάτω τι δ ι α φ ο ρ ά θα είχε, στη μορ­ φ ή , το «γραφείο επαφών», που πρότεινε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ (και που δεν ιδρύθηκε ποτέ) από το Ινφορμπυρό; Επεδίωκαν να αποκατασταθεί ο Τίτο και να γίνει το χ α τ ή ρ ι του ιμπεριαλισμού. Α ρ γ ό τ ε ρ α όμως, σε μια διαβούλευση των κομμάτων του σοσια­ λιστικού στρατοπέδου, η πρόταση γι' αυτό το «γραφείο» πετάχτη­ κε στο καλάθι, εν μέρει επειδή οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί μετάνοιωσαν και εν μέρει επειδή π ρ ο β λ ή θ η κ α ν αντιρρήσεις, ιδιαίτερα από τους Π ο ­ λωνούς. Αυτοί (ο Ο χ ά μ π και ο Τσιράνκιεβιτς) ή τ α ν αρκετά δ ρ α σ τ ή ­ ριοι ε ν ά ν τ ι α σ' αυτή τ η ν ιδέα. Μ ά λ ι σ τ α , και ό τ α ν α π ο φ α σ ί σ τ η κ ε η έκδοση ενός κοινού οργάνου, είπαν: — Ε, καλά, ας το έχουμε ενδεχομένως, γιατί, όπως φαίνεται, πρέπει να το έχουμε. Απ'

αυτή την άγονη σ υ ν ά ν τ η σ η , θυμάμαι τον ενθουσιασμό με

τον ο π ο ί ο ε ν σ τ ε ρ ν ί σ τ η κ ε ο Τ ο λ ι ά τ ι τ η ν ιδέα του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και ευθύς α μ έ σ ω ς π ρ ο χ ώ ρ η σ ε π α ρ α π έ ρ α : επέμεινε γ ι α τ η ν ί δ ρ υ σ η δύο «γραφείων επαφών», ένα για τα κόμματα των σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν και ένα για τα κόμματα των καπιταλιστικών χωρών. Ο μελλοντικός 143

π α τ έ ρ α ς του « π ο λ υ κ ε ν τ ρ ι σ μ ο ύ » το «βάθυνε» π α ρ α π έ ρ α αυτό και πρότεινε να μη παίρνει μέρος το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιε­ τικής

Έ ν ω σ η ς σ τ ο δεύτερο «αν και α υ τ ό τ ο κόμμα — έ δ ο σ ε λού­

σ τ ρ ο ο Τ ο λ ι ά τ ι — είναι ο κ α θ ο δ η γ η τ ή ς μας». Το ιταλικό ρεβιζιονιστικό κόμμα προπορεύονταν στην εχθρική δουλειά ενάντια στο διεθνή κομμουνισμό και ενάντια στα κομμου­ νιστικά και εργατικά κόμματα των χ ω ρ ώ ν του σοσιαλιστικού στρα­ τοπέδου. Οι ι τ α λ ο ί και οι γ ά λ λ ο ι « κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς » έ τ ρ ε φ α ν μ ε γ ά λ ε ς αυτα­ πάτες για την αστική δημοκρατία και για τον κοινοβουλευτικό δρό­ μο. Τα δύο αυτά κόμματα, μετά το Δεύτερο Π α γ κ ό σ μ ι ο Π ό λ ε μ ο , π ή ­ ραν μέρος και στις α σ τ ι κ έ ς κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς , τ ω ν π ρ ώ τ ω ν χ ρ ό ν ω ν . Αυ­ τό ή τ α ν και μια τ α χ τ ι κ ή της α σ τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς γ ι α να αποφύγει τις α­ περγίες και το χ ά ο ς ώστε να α ν ο ρ θ ώ σ ε ι την οικονομία, π ρ ο π α ν τ ό ς να δ υ ν α μ ώ σ ε ι τις θέσεις της, ό χ ι μ ό ν ο τις ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς , α λ λ ά και τις σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς και α σ τ υ ν ο μ ι κ έ ς . Α υ τ ή η σ υ μ μ ε τ ο χ ή των κ ο μ μ ο υ ν ι ­ στών στις αστικές κυβερνήσεις ήταν φ λ ό γ α αχύρου. Η αστική τάξη έδιωξε τους κομμουνιστές α π ό την εξουσία, τους αφόπλισε, τους έ­ ριξε σ τ η ν αντιπολίτευση και θέσπισε τέτοιους εκλογικούς νόμους, που, παρά το μεγάλο αριθμό ψήφων, που είχαν πάρει οι κομμουνι­ στές, ο αριθμός των βουλευτών τους στη βουλή μειώθηκε σ τ ο ελά­ χιστο. Ο Τ ί τ ο και ο Τ ο λ ι ά τ ι , ό π ω ς έγινε ξ ε κ ά θ α ρ ο α ρ γ ό τ ε ρ α , α π ό τότε ακόμα έτρωγαν σε ένα τσανάκι, γ ι ' αυτό το ιταλικό κόμμα ήρθε σε βοήθεια του κόμματος του Τ ί τ ο , αν και ό χ ι αμέσως α ν ο ι χ τ ά . Ο Τ ο ­ λιάτι, που ήταν αποφασισμένος, καμουφλαρισμένος ρεβιζιονιστής, και ό λ η η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας, που συμ­ μετείχε στο Ινφορμπυρό κακοφανίστηκαν που ο Τίτο καταδικάστη­ κε. Ψ ή φ ι σ α ν υ π έ ρ τ η ς κ α τ α δ ί κ η ς σ υ μ μ ο ρ φ ο ύ μ ε ν ο ι , γ ι α τ ί δ ε ν ε ί χ α ν το σ θ έ ν ο ς να β γ ο υ ν α ν ο ι χ τ ά , ο κ α ι ρ ό ς ό μ ω ς έδειξε ό τ ι οι ι τ α λ ο ί ρεβιζιονιστές ήταν από τους προθυμότερους να φιληθούν με τον Τίτο. Η μετάβαση του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ στο Βελιγράδι και η συμφιλίωσή του με τον Τίτο άνοιξε το δρόμο σ τ ο ν Τολιάτι και στους συντρό­ φους του όχι μ ο ν ά χ α να πάνε κι αυτοί στο Βελιγράδι για να συνα­ ν τ η θ ο ύ ν και να σ υ μ φ ι λ ι ω θ ο ύ ν με τους τιτοϊκούς, α λ λ ά και να ανα­ π τ ύ ξ ο υ ν α ν ο ι χ τ ά τις ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ έ ς δ ι α σ π α σ τ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς τους ε­ νάντια στο Σ τ ά λ ι ν και τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Έ ν ω σ η όχι μόνο σαν κράτος

α λ λ ά και σαν σ ύ σ τ η μ α . Ο Τ ο λ ι ά τ ι και οι τ ο λ ι ά τ ι κ ο ί α π ρ ο κ ά λ υ π τ α τ έ θ η κ α ν σ τ ο π λ ε υ ρ ό του Τ ί τ ο και δεν α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τ η ν τ α χ τ ι κ ή τ ω ν ζικ ζ α κ του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Α π ό μέρους του ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μα144

ν ο ύ β ρ α ρ ε και με τ ο ν Τ ο λ ι ά τ ι , τ ο ν ε π α ι ν ο ύ σ ε και τ ο ν ε π έ κ ρ ι ν ε με το βαμβάκι για να τον κρατεί σε χαλινάρι. Οι ηγέτες του ι τ α λ ι κ ο ύ κ ό μ μ α τ ο ς , ό π ω ς ο Τ ο λ ι ά τ ι , ο Λ ό ν γ κ ο και σ υ ν τ ρ ο φ ί α έδειξαν ιδιαίτερη ε υ α ι σ θ η σ ί α π ρ ο ς τις ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ έ ς θέσεις του 20ου Συνεδρίου και π ρ ο π α ν τ ό ς , π ρ ο ς τις συκοφαντίες που έκαμε ο Χρουστσιόφ ενάντια στο Στάλιν. Λίγο καιρό ύστερα α π ' αυτό το συνέδριο, ο Τ ο λ ι ά τ ι σε συνέντευξη που έδοσε σ τ ο πε­ ριοδικό

«Nuovi

Argomenti»,

εξεπέλυσε τις επιθέσεις του ενάντια

στο σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό σύστημα, ενάντια στη δ ι χ τ α τ ο ρ ί α του προλετα­ ρ ι ά τ ο υ κ α ι ε ν ά ν τ ι α σ τ ο Σ τ ά λ ι ν . Ε δ ώ έριξε και τ η ν ιδέα του « π ο λ υ κ ε ν τ ρ ι σ μ ο ύ » του, που ή τ α ν η ιδέα του κ α τ α τ ε μ α χ ι σ μ ο ύ και της διά­ σ π α σ η ς του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Ενώ οι ηγέτες του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς Γ α λ λ ί α ς όπως ο Τ ο ρ έ ζ , ο Ν τ υ κ λ ώ και ά λ λ ο ι , είναι γ ε γ ο ν ό ς ότι, α ρ χ ι κ ά , δεν κ α λ ο δ έ ­ χ τ η κ α ν και δε σ υ μ φ ώ ν η σ α ν με τ η ν « α π ό ρ ρ η τ η » έ κ θ ε σ η του Χρου­ σ τ σ ι ό φ ε ν ά ν τ ι α σ τ ο Στάλιν. Μ ε τ ά τη δ η μ ο σ ί ε υ σ η αυτής της έκθε­ σης στο δυτικό τύπο, το Π ο λ ι τ ι κ ό Γραφείο του κομμουνιστικού κόμματος Γ α λ λ ί α ς δημοσίευσε και μια δ ή λ ω σ η , με την οποία κατα­ δ ί κ α ζ ε α υ τ ή τ η ν π ρ ά ξ η και ε κ φ ρ ά ζ ε τις ε π ι φ υ λ ά ξ ε ι ς του γ ι α τις επι­ θέσεις κ α τ ά του Σ τ ά λ ι ν . Ο ίδιος ο Τ ο ρ έ ζ μου είχε πει σ χ ε τ ι κ ά μ' αυ­ τό το π ρ ό β λ η μ α : «Ζητήσαμε εξηγήσεις α π ό τους σοβιετικούς συ­ ν τ ρ ό φ ο υ ς , αυτοί μας έδοσαν, α λ λ ά δεν πειστήκαμε». Ε γ ώ υπογράμ­ μ ι σ α σ τ ο ν Τ ο ρ έ ζ : «Εσείς δεν π ε ι σ τ ή κ α τ ε , ενώ εμείς δεν είμαστε κ α θ ό λ ο υ σ ύ μ φ ω ν ο ι » . Έ τ σ ι , λ ο ι π ό ν , ο Τ ο ρ έ ζ και το Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α Γ α λ λ ί α ς γ ν ώ ρ ι ζ α ν α π ό κ α ι ρ ό τ η γ ν ώ μ η μας γ ι α τ ο 20ο Συνέ­ δ ρ ι ο και γ ι α τις σ υ κ ο φ α ν τ ί ε ς των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν ε ν ά ν τ ι α σ τ ο Στά­ λιν. Οι Γάλλοι και οι Ιταλοί πήγαιναν σαν η γάτα με το σκύλο. Εγώ είχα σ υ ν ο μ ι λ ή σ ε ι με τον Τ ο ρ έ ζ και με τον Ν τ υ κ λ ώ σ χ ε τ ι κ ά με τη σ τ ά σ η των ηγετών του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας ενάντια στη μαρξιστική - λενινιστική γραμμή, σ'

υπεράσπιση των τιτοϊ-

κ ώ ν ρεβιζιονιστών και ενάντια στο Κ ό μ μ α μας. Φ α ί ν ο ν τ α ν ότι αρ­ χ ι κ ά αυτοί, και στη γενικότητα οι Γάλλοι, συμπεριφέρονταν καλά με μας. Εμείς εμμέναμε στις απόψεις μας, αυτοί στις δικές τους. Ε­ μείς συνεχίζαμε α κ α τ ά π α υ σ τ α τις επιθέσεις ενάντια στους τιτοϊκούς, αυτοί φ α ί ν ο ν τ α ν πως δεν ε ί χ α ν καμιά ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η σ τ ο ν Τίτο. Και στη σ τ ά σ η έναντι των ιταλών ηγετών ήμασταν στον ίδιο δρό­ μο. Π ρ ι ν από τα γ ε γ ο ν ό τ α που έφεραν τη δ ι ά σ π α σ η , ή ρθαν σε μας οι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι Μ α ρ σ έ λ Κ α σ έ ν και Γ κ α σ τ ό ν Μ ο ν μ ο υ σ ώ , δύο εξαίρετοι 145

π α λ α ί μ α χ ο ι του κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ο ύ . Ό λ ο το Κ ό μ μ α και ο λ α ό ς μας τους υ π ο δ έ χ τ η κ α ν με χ α ρ ά και με α γ ά π η . Ε ί χ α μ' αυτούς π ο λ ύ α ν ο ι χ τ έ ς και εγκάρδιες συνομιλίες. Αυτοί ε π ι σ κ έ φ τ η κ α ν τη χ ώ ρ α μας, μου μίλησαν με μεγάλη συμπάθεια γι' αυτή, έγραψαν πολύ καλά για το Κ ό μ μ α και το λ α ό μας σ τ η ν

«l'Humanite».

Ο Μονμουσώ δημοσίευ­

σε και ένα πολύ ε υ χ ά ρ ι σ τ ο βιβλίο για τη χ ώ ρ α μας. Κ ά θ η σ ε κοντά στη φωτιά με μένα και μου δ ι η γ ή θ η κ ε για την επίσκεψη που έκαμε στην Κορυτσά, για τη συμμετοχή του μαζί με τους συνεταιριστές της Κ ο ρ υ τ σ ά ς σ τ ο ν τρύγο. Π ά ν ω σ τ η ν κουβέντα ρώτησα το συγ­ γραφέα του «Jean Becot», που κατάγεται από την Καμπάνια, περιο­ χή

φημισμένων —

κρασιών:

Σύντροφε Μ ο ν μ ο υ σ ώ , πώς είναι το κ ρ α σ ί μας;

Α υ τ ό ς μ ο υ α π ά ν τ η σ ε pince - sans - rire.

—

Σαν ξίδι.

Γ έ λ α σ α η χ η ρ ά και του λέω: — Έ χ ε ι ς δίκιο, πες μου όμως λίγο τι πρέπει να κάνουμε. Και ο Μονμουσώ μου μίλησε μια ο λ ό κ λ η ρ η ώρα για το κρασί, πράγμα που με βοήθησε πολύ. Ά κ ο υ α με θαυμασμό το γέρο, που κ ο κ κ ί ν ι ζ α ν τα μ ά γ ο υ λ α και ά σ τ ρ α φ τ α ν τα μ ά τ ι α α π ό τη φ λ ό γ α , που είχε το χ ρ ώ μ α του κ ρ α σ ι ο ύ της γενέτειράς του της Κ α μ π α ν ί α ς . Π ρ ι ν πάμε στη Σύσκεψη των 81 κομμάτων στη Μόσχα, ο Μωρίς Τορέζ ζ ή τ η σ ε να έρθει για α ν ά π α υ σ η στη χ ώ ρ α μας1. Εμείς τον υπο­ δ ε χ τ ή κ α μ ε με μ ε γ ά λ η ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η . Σ κ ε φ τ ή κ α μ ε (και δε λαθέψαμε) ότι ή τ α ν σ τ α λ μ έ ν ο ς α π ό τους Σοβιετικούς γ ι α να μας «καταπραΰ­ νει». Στον Τορέζ, όταν ήταν για ανάπαυση στο Δυρράχιο, αράδιασα όλες τις π ρ ο σ τ υ χ ι έ ς που μας ε ί χ α ν κάνει οι Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί . Ο Μ ω ρ ί ς άκουε π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά . Α π ό ρ ε σ ε γ ι α τ ί δεν τις ήξερε.

Όλα

του τα είχαν αποκρύψει. Τ ο υ μ ί λ η σ α για τη Σύσκεψη του Βουκου­ ρεστίου και γ ι α τη σ τ ά σ η μας σ' αυτή τη σ ύ σ κ ε ψ η . Είπε ότι α π ό την α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α του κόμματός τους στη Σύσκεψη του Βουκουρε­ στίου είχαν ενημερωθεί για τη σ τ ά σ η του Κ ό μ μ α τ ο ς Ε ρ γ α σ ί α ς Αλ­ βανίας και, επειδή αυτή η σ τ ά σ η τους είχε κάμει εντύπωση, όταν ξεκίνησε για την Αλβανία σκέφτηκε να συζητήσει με μας αυτό το ζ ή τ η μ α . Ο Τ ο ρ έ ζ είπε ότι η Σ ύ σ κ ε ψ η του Β ο υ κ ο υ ρ ε σ τ ί ο υ ή τ α ν ωφέ­ λιμη και δεν α π ο φ ά ν θ η κ ε αν ή τ α ν ή δεν ή τ α ν κ α ν ο ν ι κ ή . Δεν επέκρι-

_____________________ 1. Ιούλης - Αύγουστος 1960.

146

ν ε τ η σ τ ά σ η μ α ς σ τ ο Β ο υ κ ο υ ρ έ σ τ ι κ α ι α φ ο ύ μ ε ά κ ο υ σ ε δ ε ν ε ί π ε τί­ ποτε άλλο π α ρ ά μόνο: —

Σύντροφε Ενβέρ, αυτά που σας έκαμαν πρέπει να τα διασα­

φηνίσετε με τη σοβιετική ηγεσία. Ό σ ο για την πάλη ενάντια στον τιτοϊσμό, ο Μωρίς επιδοκίμαζε καθετί. Χ ω ρ ι σ τ ή κ α μ ε και αυτός ξεκίνησε με βαπόρι για την Ο δ η σ ­ σό. Στη Μόσχα, πριν πάρω το λόγο στη Σύσκεψη των 81 κομμάτων, ο, Μ ω ρ ί ς Τορέζ μας π ρ ο σ κ ά λ ε σ ε σε δείπνο. Αυτή τη φ ο ρ ά φ ά ν η κ ε ξ ε κ ά θ α ρ α ό τ ι τ ο ν ε ί χ ε β ά λ ε ι ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ να μ α ς π ε ί σ ε ι να μη μι­ λήσουμε στη σύσκεψη ενάντια στη ρεβιζιονιστική προδοσία, από­ τυχε όμως σ τ η ν α π ο σ τ ο λ ή του. Εμείς δε δ ε χ τ ή κ α μ ε τις λαθεμένες συμβουλές που μας έδοσε. Ο Μ ω ρ ί ς Τορέζ μας κριτίκαρε στη σ ύ σ κ ε ψ η , α λ λ ά με μετριοπά­ θεια. Ενώ η Ζ α ν έ τ Βερμέρς, σύζυγος του Τ ο ρ έ ζ , μετά το λόγο μου, με σ υ ν ά ν τ η σ ε και μου είπε: —

Σύντροφε Ενβέρ, πού πηγαίνετε μ' αυτό το δρόμο πού πήρα­

τε; Δ ε σ α ς κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε .

—

Δε μας καταλαβαίνετε σήμερα, ενώ αύριο, ίσως μας καταλά-

βαιτε - της είπα. Είναι γ ν ω σ τ ό ποια ή τ α ν η τ ύ χ η του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς της

Γαλλίας.

δρόμο.

Μ π ή κ ε κι αυτό α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ά στο ρεβιζιονιστικό

Π ρ ό δ ο σ ε το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό, α κ ο λ ο ύ θ η σ ε και α κ ο ­

λουθεί με α π ο χ ρ ώ σ ε ι ς τη χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή και μ π ρ ε ζ ν ι ε φ ι κ ή γραμ­ μή. Ενώ ο Τ ο λ ι ά τ ι δεν είχε τέτοια ζικ ζακ όπως οι Γ ά λ λ ο ι και βγήκε α ν ο ι χ τ ά σ α ν τ ο ν Τ ί τ ο με τις ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ έ ς του α π ό ψ ε ι ς που τις ά­ φ η σ ε υ π ο θ ή κ η σ τ ο ν Λ ό ν γ κ ο και σ τ ο ν Μ π ε ρ λ ί ν γ κ ο υ ε ρ με τη «δια­ θήκη» του.1 Ο Τολιάτι είναι ο πατέρας του «πολυκεντρισμού» σ τ ο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Φυσικά, ο «πολυκεντρισμός» δεν συνέφερε στο Χρουστσιόφ, που επιδίωκε να έχει την «μπαγκέτα

_____________________________________ 1. «Διαθήκη της Γιάλτας» που ο Τολιάττι την έγραψε λίγο πριν πεθάνει σ τ η Γ ι ά λ τ α της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς . Η «διαθήκη» αυτή αποτελεί τον κώ­ δικα του ι τ α λ ι κ ο ύ ρεβιζιονισμού για τον α π ο κ α λ ο ύ μ ε ν ο ι τ α λ ι κ ό δρόμο προς τον σ ο σ ι α λ ι σ μ ό , για τ ο ν «πολυκεντρισμό», τον «πλουραλισμό» των κομμάτων, για την «ελευθερία της θ ρ η σ κ ε ί α ς » , κλπ. Οι απόψεις που εκφρά­ σ τ η κ α ν σ' αυτή αποτελούν γενικά τη βάση του «ευρωκομμουνισμού».

147

του μαέστρου», έτσι όπως δεν συμφέρει και στους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κούς που κυριαρχούν σήμερα στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η . Στις συσκέ­

ψεις του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ οι τ ο λ ι α τ ι κ ο ί α ν τ ι π α ρ ά θ ε σ α ν και α ν τ ι π α ρ α θ έ τ ο υ ν τις « σ υ σ κ έ ψ ε ι ς » τ ω ν κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν κομ­ μ ά τ ω ν των κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν της Ε υ ρ ώ π η ς , της Λατινικής Α­ μ ε ρ ι κ ή ς κ.λπ. Ο ι Γ ά λ λ ο ι , π ο υ έ κ λ ι ν α ν π ρ ο ς τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , δεν ε π ι δ ο κ ί μ α ζ α ν και κ α τ α π ο λ ε μ ο ύ σ α ν τις π ρ ο τ ά σ ε ι ς του Τ ο λ ι ά τ ι . Δεν θα επεκταθώ σ' αυτή την κατεύθυνση γιατί έχω γράψει γ ι ' αυτή τη θ ε ω ρ ί α και τις α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ έ ς ενέργειες α υ τ ώ ν τ ω ν ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ώ ν . Ο ι ι τ α λ ο ί ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς π ο τ έ δεν ε ί χ α ν δει μ ε κ α λ ό μάτι ο ύ τ ε τ η σοσιαλιστική Αλβανία, ούτε το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας. Στα π ρ ώ τ α χ ρ ό ν ι α μετά τ η ν Α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η ή ρ θ ε με ε υ κ α ι ρ ί α γ ι α επί­ σκεψη στην Αλβανία ο παρήλικος Τερατσίνι, με κάποια γυναίκα νέα κ α λ λ ι τ έ χ ν ι δ α . Έ μ ε ι ν ε κ ά ν α δυο μέρες και όπως ήρθε έτσι έφυ­ γε. Σ χ ε δ ό ν τίποτε δεν έ γ ρ α ψ α ν οι ιταλοί ρεβιζιονιστές σ τ ο ό ρ γ α ν ό τ ο υ ς «Unita» γ ι α τ η σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή Α λ β α ν ί α . Π ι θ α ν ώ ς δ ε ν ή θ ε λ α ν να ερεθίσουν τους ιταλούς νεοφασίστες που ή ρ θ α ν σ τ η ν εξουσία, τα στρατεύματα τ ω ν ο π ο ί ω ν εμείς τ σ α κ ί σ α μ ε σ τ ο ν π ό λ ε μ ο , ή γιατί ξεσκεπάζαμε το σύντροφό τους, τον Τίτο! Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας ήταν κόμμα με μια παλιά οπορτουνιστική γ ρ α μ μ ή , ήταν ένα α ν ο ι χ τ ό μέτωπο για ψ ή φ ο υ ς . Οι διχόνοιες στην ηγεσία για αξιώματα, για μισθούς, για να είναι βου­ λευτές και γ ε ρ ο υ σ ι α σ τ έ ς ή τ α ν συνεχείς. Μ α ς σ υ ν α ν τ ο ύ σ ε και μας παραπονεύονταν κανένας ηγέτης αυτού του κόμματος, καθαιρεμέ­ νος από τον Τολιάτι, τ η ν επαύριο όμως, μόλις του έδιναν ένα κόκκαλο και τον έκαναν γερουσιαστή, γίνονταν αρνί. Θυμάμαι κ ά π ο ι α σ υ ν ά ν τ η σ η που είχα στο Κ ά ρ λ ο β ι Βάρι με έναν α π ' αυτούς, που τότε ήταν μέλος της ηγεσίας του Ιταλικού Κομμου­ νιστικού Κόμματος του Τολιάτι.

— Ε γ ώ — μ ο υ ε ί π ε — είμαι ενάντια σ τ ο ν Τολιάτι και τις α π ό ­ ψεις —

του. Μα γιατί; - τ ο ν ρ ώ τ η σ α .

Εκείνος α π α ρ ί θ μ η σ ε κάνα δυο «επιχειρήματα», αλλά, τελικά βγήκε στη φόρα ο πραγματικός λόγος: —

Ο Τ ο λ ι ά τ ι δεν επιτρέπει να δ η μ ο σ ι ε υ τ ο ύ ν οι α γ ο ρ ε ύ σ ε ι ς μου

σ τ η βουλή. Τ ό σ ο ο Τ ο λ ι ά τ ι ό σ ο και ο Π α γ έ τ α ό χ ι μόνο δεν τις δ η ­ μοσιεύουν σ τ η ν Ιταλία αλλά και επεμβαίνουν στους Σοβιετικούς να μη δημοσιεύονται ούτε στη Μ ό σ χ α . Σας π α ρ α κ α λ ώ , σύντροφε Εν­ βέρ να επεμβείτε στο

Χρουστσιόφ.

Α σ φ α λ ώ ς εγώ α π ό ρ ε σ α και του α π ά ν τ η σ α στη σ τ ι γ μ ή : 148

— Πώς να επεμβώ; Εγώ, ας υποθέσουμε, μπορώ να επιδράσω για να δημοσιευτούν ή να μη δημοσιευτούν σ τ η ν Αλβανία, μα στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η ! Εσείς πρέπει να απευθυνθείτε στους σοβιετι­

κούς συντρόφους. Αυτοί είναι νοικοκύρηδες κι α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν γί' αυτό. Μετά τη ρ ή ξ η με τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς είχε κι αυτός «αντιρήσεις» π ρ ο ς τ η ν ι τ α λ ι κ ή ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή η γ ε σ ί α . Αυτές όμως δεν ή­ ταν αντιρήσεις α ρ χ ώ ν , παρά έριδες για αξιώματα και παράδες. Ό ­ ταν αύριο γ ί ν ο ν τ α ν γ ε ρ ο υ σ ι α σ τ ή ς , κι αυτός η σ ύ χ α ζ ε και δεν έβγαζε μιλιά. Τέτοιοι ή τ α ν και μένουν οι ιταλοί ρεβιζιονιστές - συνεργά­ τες τ η ς ι τ α λ ι κ ή ς και τ η ς δ ι ε θ ν ο ύ ς α σ τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς . Ό λ η αυτή η ρεβιζιονιστική δράση κατάστρεψε, γκρέμισε τη μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λενινιστική σ υ ν ε ρ γ α σ ί α και αρμονία, που υ π ή ρ χ α ν σ τ ο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χ ρ ο υ ­ στσιοφικοί προσέφεραν μια ανυπολόγιστη υπηρεσία στον παγκό­ σμιο ιμπεριαλισμό και μ π ή κ α ν άμεσα σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α του. Εκείνο το σ α μ π ο τ α ρ ι σ τ ι κ ό έργο, που ο ιμπεριαλισμός και οι λακέδες του δε μπόρεσαν να πετύχουν ολόκληρες δεκαετίες, το π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η ­ σ α ν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί κάθε α π ό χ ρ ω σ η ς , πα­ ντού όπου ήταν. Αυτοί συκοφαντώντας το Στάλιν, τη Σοβιετική Έ­ ν ω σ η , το σ ο σ ι α λ ι σ μ ό και τ ο ν κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ό , τ ά χ τ η κ α ν με τους καπι­ ταλιστές συκοφάντες, εξασθένισαν τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , πράγμα

που ή τ α ν το όνειρο και η επιδίωξη των κ α π ι τ α λ ι σ τ ώ ν . Αυτοί διάσ π α σ α ν εκείνη τη μονολιθική ενότητα που οι καπιταλιστές την κα­ ταπολεμούσαν, ενέσπειραν αμφιβολίες σχετικά με την επανάσταση και τη σαμποτάρισαν, πράγμα που π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν συνεχώς να το κάμουν οι καπιταλιστές. Αυτοί ενέσπειραν τα ζιζάνια και τη διά­ σ π α σ η σ τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς τ ω ν δ ι α φ ό ρ ω ν κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν και ε ρ γ α τ ι ­ κ ώ ν κομμάτων, α ν α τ ρ έ π ο ν τ α ς και φ έ ρ ν ο ν τ α ς σ τ η ν η γ ε σ ί α τους κλί­ κες, που να ε ξ υ π η ρ ε τ ο ύ σ α ν κ α λ ύ τ ε ρ α τα κ λ ο ν ι σ μ έ ν α α π ό το μ ε γ ά λ ο σεισμό ηγεμονιστικά συμφέροντα. Οι εχθροί αυτοί επετέθηκαν σε κάθε κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , σε κάθε ε κ δ ή λ ω σ η ενάντια στο μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενιν ι σ μ ό και τ ο ν α ν τ ι κ α τ έ σ τ η σ α ν με τη ρ ε φ ο ρ μ ι σ τ ι κ ή σ ο σ ι α λ δ η μ ο ­ κ ρ α τ ι κ ή ιδεολογία, α ν ο ί γ ο ν τ α ς έτσι το δρόμο στο φιλελευθερισμό, στο γραφειοκρατισμό, στον τεχνοκρατισμό, στον ξεπεσμένο διανοητικισμό, στην καπιταλιστική κατασκοπεία στο κόμμα, με ένα λό­ γο στον εκφυλισμό.

Ό , τ ι ο π α γ κ ό σ μ ι ο ς κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ς δεν είχε κα­

τορθώσει, το έκαμε γ ι '

αυτόν η χρουστσιοφική κλίκα.

Ν α ι αλλά, ούτε ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός, ούτε ο π α γ κ ό ­ σμιος καπιταλισμός θεωρούσαν αρκετή αυτή την κ ο λ ο σ σ ι α ί α βοή149

θεια, α υ τ ό το μ ε γ ά λ ο σ α μ π ο τ ά ζ π ο υ δ ι έ π ρ α τ τ α ν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί ενάντια στο μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό και το σοσια­ λισμό. Γ ι ' αυτό ά ρ χ ι σ ε η επίθεση της α σ τ ι κ ή ς τάξης και της αντί­ δ ρ α σ η ς κατά των ρεβιζιονιστικών κομμάτων για να βαθύνουν ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο την κ ρ ί σ η ώστε, όχι μ ό ν ο να δ υ σ φ η μ ί σ ο υ ν το μαρξι­ σμό - λενινισμό και την ε π α ν ά σ τ α σ η , όχι μόνο να βαθύνουν τη διά­ σ π α σ η α ν ά μ ε σ α στα κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κ ό μ μ α τ α και να π ρ ο ω θ ή σ ο υ ν τ η ν α ν τ α ρ σ ί α τους π ρ ο ς τ η Μ ό σ χ α , α λ λ ά μ ε ό λ ε ς αυ­ τές τις ενέργειες να ε ξ α σ θ ε ν ί σ ο υ ν , να γ ο ν α τ ί σ ο υ ν , να υ π ο δ ο υ λ ώ ­ σ ο υ ν τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η σ α ν μ ε γ ά λ η π ο λ ι τ ι κ ή , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή , ιδε­ ο λ ο γ ι κ ή δύναμη, ανεξάρτητα που η χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή ιδεολογία δεν ήταν ο μαρξισμός, αλλά ο αντιμαρξισμός. Ο παγκόσμιος καπιταλι­ σμός, με τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό επικεφαλής, έπρεπε να πα­ λέψει για να μην επιτρέψει στο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ηγεμονισμό να κρα­ τηθεί στη ζωή και να εδραιωθεί πάνω στα ερείπια που προκάλεσε. Γι' ναν

τη

αυτό ο α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ς και π α γ κ ό σ μ ι ο ς ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό ς ενέτεισαμποταριστική

δράση

στις

χώρες

του

σοσιαλιστικού

στρατοπέδου, για να υπονομεύσουν την αποικιακή αυτοκρατορία, που σχεδίαζε ο Χρουστσιόφ. Στο κ α τ ά λ λ η λ ο κλίμα που δημιούργη­ σαν τα συνθήματα των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν α ν α ζ ω ο γ ο ν ή θ η κ α ν ό χ ι μό­ νο οι πειθήνιοι φιλοχρούστσιοφικοί ηγέτες όπως ο Ζίβκοφ, αλλά και οι πράχτορες των Αμερικάνων, των Ά γ γ λ ω ν και των Γάλλων, των Δ υ τ ι κ ο γ ε ρ μ α ν ώ ν κ α θ ώ ς και του Τ ί τ ο . Σε α ρ κ ε τ ά κ ό μ μ α τ α , είτε α π ό τ η ν ίδια τ η φ ύ σ η του ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ο ύ , είτε α π ό τ η ν π ί ε σ η και τ η δράση των πραχτόρων του ιμπεριαλισμού, ξεμύτισαν άνθρωποι, που δεν ή τ α ν ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ι α π ό τον τ ρ ό π ο με τ ο ν ο π ο ί ο πορεύο­ νταν προς τον «εκδημοκρατισμό» και τη φιλελευθεροποίηση. Οι ε­ χθροί του σοσιαλισμού στην Ουγγαρία, στην Πολωνία, στην Τσε­ χ ο σ λ ο β α κ ί α και στη Ρουμανία επιθυμούσαν να βαδίσουν κ α λ π ά ζ ο ­ ντας σ τ ο δ ρ ό μ ο της κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή ς π α λ ι ν ό ρ θ ω σ η ς , π ε τ ά ζ ο ν τ α ς πέ­ ρα τα δημαγωγικά κουρέλια που ήθελε να διατηρήσει η ομάδα των σοβιετικών ηγετών. Οι πατροπαράδοτοι δεσμοί της αστικής τάξης αυτών των χωρών με τη Δύση και η επιθυμία να α π α λ λ α χ τ ο ύ ν το γ ρ η γ ο ρ ό τ ε ρ ο α π ό τ ο φ ό β ο της δ ι χ τ α τ ο ρ ί α ς του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ (μό­ λο που οι χρουστσιοφικοί την είχαν καταλύσει), προσανατόλιζαν αυτούς τους εχθρούς προς την Ουάσιγχτον, τη Βόννη, το Λονδίνο και το Παρίσι. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έλπιζε να ξανακλείσει σ τ η μ π ο υ κ ά λ α τους δια­ βόλους που απόλυσε. Αυτοί όμως, ελεύθεροι πια, επιθυμούσαν να 150

βόσκουν όπως τους γουστάρει στα λειβάδια που οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί τ α θ ε ω ρ ο ύ σ α ν δικά τους και ο ι « δ ι ά β ο λ ο ι » δεν υ π ά κ ο υ σ α ν π ι α σ τ ο « μ α γ ι κ ό α υ λ ό » του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Και χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε σ ' α υ τ ό ν ν α τους δαμάσει με τα τανκς.

151

8. Η Πρώτη και τελευταία επίσκεψη μου στην Κίνα

Οι σχέσεις μας με το ΚΚ της Κίνας και τη ΛΔ της Κίνας μέχρι το 1956. Προσκλήσεις από την Κίνα, την Κορέα και Μογγολία. Ένα παράξενο συμβάν στην Κορέα: δύο μέλη του Πολιτικού Γραφείου δραπετεύουν στην... Κίνα! Ο Πονομοριόφ υπερασπίζει τους φυγάδες, ο Μικογιάν και ο Πιγκ Ντε Χουά «εναρμονίζουν» τις χορδές του Κιμ Ιλ Σούνγκ. Η συνά­ ντηση με το Μάο Τσε Τούνγκ: «ούτε οι Γιουγκοσλάβοι ούτε εσείς σφάλα­ τε», «Ο Στάλιν έκαμε λάθη», «είναι αναγκαίο να σφάλει κανείς». Ο Λι Λι Σαν στο 8ο Συνέδριο του ΚΚ της Κίνας: «σας κάνω έκκληση να με βοη­ θήσετε, γιατί πάλι θα σφάλω». Απογοήτευση και ανησυχία από το 8ο Συ­ νέδριο του ΚΚ της Κίνας. Συναντήσεις στο Πεκίνο με τους Ντεζ, Γιού­ γκοφ, Τσου Εν Λάι και άλλους. Ο Μποντναράς μεσολαβεί να μας συμφι­ λιώσει με τον Τίτο.

Στις σ χ έ σ ε ι ς ανάμεσα στο Κ ό μ μ α μας και το Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κόμμα τ η ς Κ ί ν α ς α π ό τ ο 1949 κ α ι μ έ χ ρ ι τ ο 1956, μ ά λ ι σ τ α κ α ι μ ε ρ ι κ ά χ ρ ό ­ νια αργότερα, θα ταίριαζε αρκετά καλά ο όρος «ομαλές», λίγο πολύ μ' αυτή την έννοια που χρησιμοποιείται στη γ λ ώ σ σ α της διπλωμα­ τίας. Π ά ν τ ω ς , εμείς α π ό τ η ν πλευρά μας, α κ ό μ α α π ό τα χ ρ ό ν ι α του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα, ιδιαίτερα μετά την Απελευθέρωση της Π α τ ρ ί δ α ς μας, παρακολουθούσαμε με συμπάθεια τον δίκαιο α­ γώνα του αδερφού κινέζικου λαού ενάντια στους φασίστες ιάπωνες επιδρομείς, τ η ν τ σ α ν κ α ϊ σ ι κ ή α ν τ ί δ ρ α σ η και τ η ν α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η επέμ­ β α σ η και σ υ μ π α ρ α σ τ α θ ή κ α μ ε κ α ι υ π ο σ τ η ρ ί ξ α μ ε με όλες τις δ υ ν ά ­ μεις αυτό τον αγώνα. Επί πλέον, μας χ α ρ ο π ο ι ο ύ σ ε το γ ε γ ο ν ό ς ότι ε­ π ι κ ε φ α λ ή ς αυτού του αγώνα ήταν, όπως λέγονταν, ένα κομμουνι­ σ τ ι κ ό κ ό μ μ α α ν α γ ν ω ρ ι σ μ έ ν ο α π ό τ η ν Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν και που είχε τ η ν υ­ ποστήριξη

του

Κομμουνιστικού

Κόμματος

Έ ν ω σ η ς , το οποίο καθοδηγούσε ο Στάλιν.

152

της

Σοβιετικής

Γ ν ω ρ ί ζ α μ ε ε π ί σ η ς ότι ε π ι κ ε φ α λ ή ς του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κόμμα­ τ ο ς τ η ς Κ ί ν α ς ή τ α ν ο Μ ά ο Τ σ ε Τ ο ύ ν γ κ , γ ι α τ ο ν ο π ο ί ο , ό π ω ς και γ ι α το κόμμα που αυτός κ α θ ο δ η γ ο ύ σ ε , δεν είχαμε κανένα ά λ λ ο δοσμένο εκτός από κείνα που ακούαμε από τους σοβιετικούς συντρόφους. Τ ό σ ο κ α τ ά τ η ν π ε ρ ί ο δ ο α υ τ ή ό σ ο κ α ι μ ε τ ά τ ο 1949 δ ε ν ε ί χ α μ ε τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α να δ ι α β ά σ ο υ μ ε α π ο λ ύ τ ω ς τ ί π ο τ ε α π ό τα έ ρ γ α ή τις δ ι α τ ρ ι ­ βές του Μ ά ο Τ σ ε Τ ο ύ ν γ κ , για τον ο π ο ί ο υ π ή ρ χ α ν φ ή μ ε ς ότι ή τ α ν και φ ι λ ό σ ο φ ο ς και είχε μια ο λ ό κ λ η ρ η σ ε ι ρ ά έργων. Τη ν ί κ η της 1 Ο χ τ ώ β ρ η του

1949 ε μ ε ί ς τ η χ α ι ρ ε τ ή σ α μ ε μ ε χ α ρ ά κ α ι μ ε ό λ η μ α ς

τ η ν κ α ρ δ ι ά και ή μ α σ τ α ν α π ό τις π ρ ώ τ ε ς χ ώ ρ ε ς , που α ν α γ ν ω ρ ί σ α μ ε και συνάψαμε αδερφικές σχέσεις με το νέο κινέζικο κράτος. Μ ό λ ο που τ ώ ρ α α ν ο ί χ τ η κ α ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς και δρόμοι για π ι ο σ υ χ ν ο ύ ς και πιο σ τ ε ν ο ύ ς δεσμούς και ε π α φ έ ς α ν ά μ ε σ α στις δύο χώρες μας, ω σ τ ό σ ο οι σ χ έ σ ε ι ς αυτές έμειναν στο επίπεδο των φιλι­ κών,

πολιτιστικών

και

εμπορικών ανταλλαγών,

στην αποστολή

κάποιας δευτερεύουσας αντιπροσωπείας, στην αμοιβαία υποστήρι­ ξ η , α ν ά λ ο γ α με τις περιπτώσεις, με δημόσιες ομιλίες ή δηλώσεις, σ τ η ν α ν τ α λ λ α γ ή τ η λ ε γ ρ α φ η μ ά τ ω ν με τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α γ ι ο ρ τ ώ ν ή επε­ τείων και σ χ ε δ ό ν τίποτε παραπάνω. Σ υ ν ε χ ί ζ α μ ε να υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ μ ε , με όλες μας τις δυνάμεις, τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς του κινέζικου λαού και της η γ ε σ ί α ς του στη σοσιαλι­ σ τ ι κ ή ο ι κ ο δ ό μ η σ η της χ ώ ρ α ς , μα π ό σ ο και πως εξελίσσονταν αυτή η μεγάλη διαδικασία στην Κίνα, δε γνωρίζαμε τίποτε το συγκεκρι­ μένο. Λέγονταν ότι ο Μ ά ο ακολουθούσε μια «ενδιαφέρουσα» γραμ­ μή γ ι α τ η ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ σ τ η ν Κίνα, σε συνεργα­ σ ί α με τ η ν ν τ ό π ι α α σ τ ι κ ή τάξη και με τα ά λ λ α κ ό μ μ α τ α που τα ο ν ό ­ μ α ζ α ν « δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ά » , τ ω ν « β ι ο μ η χ ά ν ω ν » κ.λπ., ότι εκεί ε π ι τ ρ έ π ο ­ νταν και ενθαρρύνονταν από το Κομμουνιστικό Κόμμα οι κοινές ι δ ι ω τ ι κ ό - κ ρ α τ ι κ έ ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , ότι ε ν θ α ρ ρ ύ ν ο ν τ α ν και ανταμεί­ βονταν τα στοιχεία των πλούσιων τάξεων, μάλιστα τοποθετούνταν και σ τ η ν κ α θ ο δ ή γ η σ η των ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν και των ε π α ρ χ ι ώ ν κ.λπ., κ . λ π . Γ ι α μ α ς ό λ α α υ τ ά ή τ α ν τ ε λ ε ί ω ς α κ α τ α ν ό η τ α κ α ι , ό σ ο κ ι α ν βα­ σ ά ν ι ζ ε ς τ ο μ υ α λ ό σου, δεν έ β ρ ι σ κ ε ς κ α ν έ ν α ε π ι χ ε ί ρ η μ α γ ι α ν α πεις ότι σ υ μ φ ω ν ο ύ ν με το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό. Πάντως, σκεφτόμα­ σταν, η Κ ί ν α είναι πολύ μεγάλη χώρα, με εκατοντάδες εκατομμύρια πληθυσμό, μόλις βγήκε από το σκοτεινό φεουδοαστικό παρελθόν, έχει π ο λ λ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α και δυσχέρειες και, με το πέρασμα του χ ρ ό ν ο υ , και αυτά τα π ρ ά γ μ α τ α που σ ή μ ε ρ α δεν ταιριάζουν, θα τα διορθώσει στο σωστό μαρξιστικό

- λενινιστικό δρόμο.

Έ τ σ ι γ ν ω ρ ί ζ α μ ε λ ' / ο - π ο λ ύ τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α τ η ς Κί153

ν α ς κ α ι τ ο κ ι ν έ ζ ι κ ο κ ρ ά τ ο ς μ έ χ ρ ι τ ο 1956, ό τ α ν σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι ­ τροπή του

Κόμματός

μας ήρθε η

π ρ ό σ κ λ η σ η από το Μάο Τσε

Τούνγκ να στείλουμε μια κομματική αντιπροσωπεία να πάρει μέρος σ τ ι ς ε ρ γ α σ ί ε ς του 8ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ του Κ Κ της Κ ί ν α ς . 1 Δ ε χ τ ή κ α μ ε μ ε ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η κ α ι χ α ρ ά τ η ν π ρ ό σ κ λ η σ η , γ ι α τ ί θ α μ α ς δ ί ν ο ν τ α ν η ευ­ καιρία να γνωρίσουμε άμεσα και από πιο κοντά αυτό το αδελφό κόμμα και αυτή την αδελφή σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χώρα. Τ η ν ίδια περίοδο μας ε ί χ α ν έρθει ε π ί σ η ς π ρ ο σ κ λ ή σ ε ι ς α π ό τη Λ α ϊ κ ή Δ η μ ο κ ρ α τ ί α της Μ ο γ γ ο λ ί α ς και τ η Λ α ο κ ρ α τ ι κ ή Δ η μ ο κ ρ α τ ί α της Κ ο ρ έ α ς ν α σ τ έ λ ν α ­ με σ'

αυτές τις χ ώ ρ ε ς κ υ β ε ρ ν η τ ι κ έ ς και κ ο μ μ α τ ι κ έ ς α ν τ ι π ρ ο σ ω ­

πείες υψηλού επιπέδου για φιλικές επισκέψεις. Ε ξ ε τ ά σ α μ ε τις π ρ ο σ κ λ ή σ ε ι ς των φ ί λ ω ν σ τ ο Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α φ ε ί ο και αποφασίσαμε, με την ευκαιρία της μετάβασης στην Κίνα για το 8ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο του ΚΚ τ η ς Κ ί ν α ς , η α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α μ α ς υ ψ η λ ο ύ επι­ πέδου να πάει και σ τ η Μ ο γ γ ο λ ί α και σ τ η ν Κορέα. Στη σύνθεση της αντιπροσωπείας, το Π ο λ ι τ ι κ ό Γραφείο καθό­ ρισε εμένα, τον Μεχμέτ Σιέχου, τον Ραμίζ Αλία και τον τότε υπουρ­ γό μας των Εξωτερικών Μ π ε χ ά ρ Στύλλα. Π ρ ο ε τ ο ι μ ά σ α μ ε ό,τι χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν και σ τ α τ έ λ η του Α υ γ ο ύ σ τ ο υ 1956

ξεκινήσαμε.

Ή τ α ν ο καιρός που ο σύγχρονος ρεβιζιονισμός, προωθημένος α π ό τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς τ η ς Σ ο β ι ε τ ι ­ κής

Έ ν ω σ η ς , όχι μόνο είχε εξαπλωθεί στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και

στις άλλες χώρες της λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , α λ λ ά και έβγαζε στη φ ό ρ α όλες τις ο ρ γ α ν ι κ έ ς του βρωμιές, τη δ ι ά σ π α σ η , τις έριδες, τις συνωμοσίες, την αντεπανάσταση. Στην Π ο λ ω ν ί α το καζάνι, που από καιρό έβραζε, έβγαζε σαν έτοιμο προϊόν τον διαβόητο Γκομούλκα, στην Ουγγαρία η μαύρη αντίδραση είχε ξεσπάσει όσο πο­ τέ ά λ λ ο τ ε και προετοίμαζε πυρετώδικα την α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η . Εκεί­ νες τις μέρες ο Τ ί τ ο ε ί χ ε π ρ ο σ κ λ η θ ε ί γ ι α « α ν ά π α υ σ η » σ τ η ν Κρι­ μαία και μαζί με τον Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , τον Ράνκοβιτς και άλλους ξεπετάλωναν

τον

Γκέρο.

Ήταν

φανερό

ότι

οι

ρεβιζιονιστές

των

δ ι α φ ό ρ ω ν χ ω ρ ώ ν ε ί χ α ν μπει σε μια π ρ ό σ τ υ χ η ξ ε σ υ ν έ ρ ι α ποιος να ξεπεράσει τον ά λ λ ο στην εφαρμογή του χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι σ μ ο ύ . Στην Ε υ ρ ώ π η , με εξαίρεση το Κ ό μ μ α μας και τη χ ώ ρ α μας, ο ρεβιζιονιστικός σεισμός δονούσε συθέμελα τα πάντα.

___________________________ 1. Το συνέδριο αυτό διεξήγαγε τις εργασίες του από τις 16 μέχρι τις 27 Σ ε π τ έ μ β ρ η 1956.

154

Ε κ ε ί ν ε ς οι 3 - 4 μέρες τ η ς ε π ί σ κ ε ψ η ς μας σ τ η Μ ο γ γ ο λ ί α π έ ρ α ­ σαν χωρίς να το καταλάβουμε. Ταξιδεύαμε ο λ ό κ λ η ρ ε ς ώρες για να φτάσουμε σε κανένα κατοικημένο χ ώ ρ ο και παντού το ίδιο τοπίο: αχανές, γυμνό, μονότονο, ανιαρό. Ο Τσέντενμπαλ, που τριγύριζε ευκίνητος και σ τ ρ ο υ μ π ο υ λ ό ς σ α ν λ α σ τ ι χ έ ν ι ο τόπι, έπιανε και ξανά­ πιανε το ίδιο θέμα, την κ τ η ν ο τ ρ ο φ ί α . Τ ό σ α και τόσα εκατομμύρια πρόβατα, τόσες φοράδες, τόσα άλογα, τόσες γκαμήλες, αυτός ή τ α ν ο μ ο ν α δ ι κ ό ς πλούτος, ο μόνος κλάδος, με τον ο π ο ί ο σ υ ν τ η ρ ο ύ ν τ α ν αυτή η σοσιαλιστική χώρα. Ή π ι α μ ε το φοραδίσιο γάλα, ευχηθή­ καμε επιτυχίες ο ένας στον ά λ λ ο και χ ω ρ ι σ τ ή κ α μ ε . Στις 7 του Σ ε π τ έ μ β ρ η φ θ ά σ α μ ε στο Π υ ό ν γ κ - Γιανγκ. Μ α ς υπο­ δέχτηκαν καλά, με λαό, με γκονγκ, με λουλούδια και με το πορτραί­ το του Κιμ Ιλ Σούνγκ σε κάθε σπιθαμή τόπου. Π ο λ λ ή ώρα έπρεπε να ψάξεις κ α λ ά με τά μάτια για να ιδείς και κανένα π ο ρ τ ρ α ί τ ο του Λένιν κάπου σε καμιά απόμερη γωνιά. Ε π ι σ κ ε φ θ ή κ α μ ε το Π υ ο ν γ κ - Γ ι α ν γ κ και μερικές άλλες πόλεις και χ ω ρ ι ά της Κορέας, όπου ο λαός και οι κ α θ ο δ η γ η τ έ ς του κόμμα­ τος και του κράτους μας υ π ο δ έ χ τ η κ α ν εγκάρδια. Ο Κιμ Ιλ Σούνγκ στις μέρες της εκεί δ ι α μ ο ν ή ς μας π α ρ ο υ σ ι ά σ τ η κ ε κ α λ ο θ ε λ η τ ή ς και κοντινός μας. Ο κορεάτικος λαός μόλις είχε βγει από τον α ι μ α τ η ρ ό π ό λ ε μ ο με τους α μ ε ρ ι κ ά ν ο υ ς επιδρομείς και τ ώ ρ α είχε π ε ρ ά σ ε ι σε ε­ ξ ό ρ μ η σ η για την ανοικοδόμηση και ανάπτυξη της χώρας του. Λαός εργατικός, π α σ τ ρ ι κ ό ς και τ α λ α ν τ ο ύ χ ο ς , δ ι ψ α σ μ έ ν ο ς για π α ρ α π έ ρ α εξέλιξη και π ρ ό ο δ ο και εμείς α π ό καρδιάς του ε υ χ η θ ή κ α μ ε να έχει συνεχείς

επιτυχίες

στο δρόμο του σοσιαλισμού.

Α λ λ ά και εκεί, η ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή σ φ ή κ α είχε α ρ χ ί σ ε ι να μ π ή γ ε ι το φαρμακερό της κεντρί. Ο Κιμ Ιλ Σ ο ύ ν γ κ , σ τ ι ς κ ο ι ν έ ς σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς π ο υ ε ί χ α μ ε , μας δ ι η γ ή ­ θηκε για κάποιο περιστατικό που του συνέβηκε στην Ολομέλεια τ η ς Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς τ ο υ Κ ό μ μ α τ ο ς που σ υ ν ή λ θ ε μετά τ ο 20ο Συνέδριο.

— Ύ σ τ ε ρ α από την έκθεση που έδοσα — μ α ς είπε ο Κ ι μ — σ η ­ κ ώ θ η κ α ν δύο μέλη του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ και μ ε ρ ι κ ά ά λ λ α μέλη της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς και έθεσαν το ζ ή τ η μ α ότι τα διδάγματα του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ και τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς π ρ ο σ ω π ο λ α τ ρ ε ί α ς , εδώ σ τ η ν Κορέα, δεν ε χ τ ι μ ή θ η κ α ν όπως πρέπει, ότι δε διεξάγεται σ υ ν ε π ή ς π ά λ η ενάντια σ τ η ν π ρ ο σ ω π ο λ α τ ρ ε ί α κ.λπ. «Εμείς — ε ί π α ν μ π ρ ο σ τ ά σ τ η ν Ο λ ο μ έ λ ε ι α — δεν έχουμε ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά και π ο λ ι τ ι κ ά α π ο τ ε λ έ ­ σ μ α τ α σ ύ μ φ ω ν α με τ η ν π λ α τ φ ό ρ μ α του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ και γ ύ ρ ω από την Κεντρική Επιτροπή συγκεντρώθηκαν ανίκανοι άνθρωποι».

155

Μ' ένα λ ό γ ο — σ υ ν έ χ ι σ ε ο Κιμ Ιλ Σ ο ύ ν γ κ — επιτίθονταν ενάντια στη γραμμή της ηγεσίας, ενάντια σ τ η ν ενότητά μας. Ε ν α ν τ ί ο ν τους — κ α τ έ λ η ξ ε — σηκώθηκε στο πόδι όλη

η

Κεντρική Επιτροπή.

—

Τι θέση πήρατε έναντί τους; τον ρώτησα.

—

Τ ο υ ς κ ρ ι τ ί κ α ρ ε η ο λ ο μ έ λ ε ι α και τ ό σ ο , α π ά ν τ η σ ε ο Κ ι μ Ιλ

Σούνγκ και πρόσθεσε: Αμέσως ύστερα α π ' αυτό δραπέτευσαν σ τ η ν Κίνα.

—

Σ τ η ν Κ ί ν α ! Και τι έ κ α μ α ν εκεί;

—

Η Κ ε ν τ ρ ι κ ή μας Ε π ι τ ρ ο π ή τους χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε α ν τ ι κ ο μ μ α τ ι κ ά

σ τ ο ι χ ε ί α και γράψαμε σ τ η ν κινέζικη η γ ε σ ί α να μας τους επιστρέψει χωρίς άλλο. Εκτός από τα ά λ λ α λάθη τους αυτοί διέπραξαν και το βαρύ σ φ ά λ μ α της λιποταξίας. Οι κινέζοι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι δε μας τους γύ­ ρισαν. Εκεί τους έχουν ακόμα σήμερα. Ε ί π α μ ε α ν ο ι χ τ ά σ τ ο ν Κ ι μ Ι λ Σ ο ύ ν γ κ ό τ ι , « π α ρ ό λ ο π ο υ δ ε ν ξέ­ ρουμε τα ζ η τ ή μ α τ α που έγειραν αυτά τα δύο μέλη του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ και δε μας α ν ή κ ε ι να κ ρ ί ν ο υ μ ε τις δουλειές σ α ς , μια και μ α ς μ ι λ ή σ α τ ε γ ι ' α υ τ ό τ ο π ρ ό β λ η μ α , ν ο μ ί ζ ο υ μ ε ό τ ι τ ο ε π ε ι σ ό δ ι ο εί­ ναι

σοβαρό».

—

Κ α ι σε μας — τ ο υ ε ί π α μ ε — μετά το 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ σοβιε­

τικού κόμματος έγινε μια π ρ ο σ π ά θ ε ι α από αντικομματικά στοιχεία να ο ρ γ α ν ώ σ ο υ ν σ υ ν ω μ ο σ ί α ενάντια στο Κ ό μ μ α μας και την Κεντρι­ κή Ε π ι τ ρ ο π ή . Η σ υ ν ω μ ο σ ί α ή τ α ν έ ρ γ ο τ ω ν ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ώ ν του Βελι­ γ ρ α δ ί ο υ , και εμείς, μόλις τ η ν α ν τ ι λ η φ τ ή κ α μ ε , τη σ υ ν τ ρ ί ψ α μ ε αμέ­ σως. Σε συνέχεια, του μιλήσαμε για την Κομματική Συνδιάσκεψη τ ω ν Τ ι ρ ά ν ω ν , τ ο υ Α π ρ ί λ η τ ο υ 1956, γ ι α τ ι ς π ι έ σ ε ι ς π ο υ μ α ς έ γ ι ν α ν και για τ η ν α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή και α κ λ ό ν η τ η σ τ ά σ η του Κ ό μ μ α τ ό ς μας έναντι τ ω ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν και ε σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν ε χ θ ρ ώ ν .

—

Σ ω σ τ ά , σ ω σ τ ά ! - α π α ν τ ο ύ σ ε ο Κιμ Ιλ Σ ο ύ ν γ κ , ενώ μ ι λ ο ύ σ α .

Από τον τ ρ ό π ο που μιλούσε και το πως α ν τ ι δ ρ ο ύ σ ε α ν τ ι λ ή φ τ η κ α ότι κ ά π ο ι α α β ε β α ι ό τ η τ α και α μ φ ι τ α λ ά ν τ ε υ σ η τ ο ν β α σ ά ν ι ζ α ν . Δεν είχα λαθέψει στις αμφιβολίες μου. Μ ε ρ ι κ έ ς μέρες αργότε­ ρα, σ τ η ν Κ ί ν α , σ ε μια σ υ ν ά ν τ η σ η π ο υ ε ί χ α μ ε τ ο ν Π ο ν ο μ α ρ ι ό φ , μέ­ λος της σοβιετικής αντιπροσωπείας στο 8ο Συνέδριο του ΚΚ της Κίνας, του έθιξα και το π ρ ό β λ η μ α των κορεατών φυγάδων.

—

Το ξέρουμε αυτό — μ ο υ α π ά ν τ η σ ε — και σ υ μ β ο υ λ έ ψ α μ ε τ ο ν

Κιμ Ιλ Σούνγκ.

156

—

Τ ο ν συμβουλέψατε; Γιατί; - τον ρώτησα.

—

Σύντροφε Ενβέρ — μ ο υ ε ί π ε — δεν π η γ α ί ν ο υ ν καλά τα πράγ-

μ α τ α σ τ η ν Κ ο ρ έ α . Ο ι Κ ο ρ ε ά τ ε ς έ χ ο υ ν ψ η λ ά τ η μύτη και πρέπει ν α την κατεβάσουν.

—

Δεν έχω το λ ό γ ο γ ι α τις υποθέσεις τους γενικά, γιατί δεν τις

γνωρίζω — ε ί π α στον Π ο ν ο μ α ρ ι ό φ — α λ λ ά για ένα π ρ ό β λ η μ α συ­ γκεκριμένο. Δύο μέλη του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ σ η κ ώ ν ο ν τ α ι ενά­ ντια σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του Κ ό μ μ α τ ό ς τους και μετά δραπε­ τεύουν σε μια ά λ λ η σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χώρα. Π ο ύ είναι εδώ το σ φ ά λ μ α του Κιμ Ιλ Σούνγκ;!

—

Οι κ ο ρ ε ά τ ε ς σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι έ σ φ α λ α ν - ε π έ μ ε ι ν ε ο Π ο ν ο μ α ρ ι ό φ .

Δεν π ή ρ α ν μ έ τ ρ α σ ύ μ φ ω ν α με τη γ ρ α μ μ ή του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ και γι'

αυτό σ ή κ ω σ α ν κεφάλι τα δύο μέλη του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γραφείου.

Και οι κινέζοι σύντροφοι είναι α γ α ν α χ τ ι σ μ έ ν ο ι α π ' αυτή την κατά­ σ τ α σ η και ε ί χ α ν πει σ τ ο ν Κιμ Ιλ Σ ο ύ ν γ κ , πως αν δεν π ά ρ ο υ ν μέτρα δε θα π α ρ α δ ό σ ο υ ν τους δύο σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς που β ρ ή κ α ν ά σ υ λ ο σ τ η ν Κίνα.

—

Π α ρ ά ξ ε ν ο ! - του είπα.

—

Δεν υ π ά ρ χ ε ι λ ό γ ο ς να π α ρ α ξ ε ν ε ύ ε σ τ ε — μ ο υ ε ί π ε — ο ίδιος ο

Κιμ Ιλ Σ ο ύ ν γ κ υ π ο χ ω ρ ε ί . Αυτές τις μέρες σ υ ν ή λ θ ε η ο λ ο μ έ λ ε ι α της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κ ό μ μ α τ ο ς της Κ ο ρ έ α ς και οι Κ ο ρ ε ά τ ε ς δ έ χ τ η κ α ν να δ ι ο ρ θ ώ σ ο υ ν τα λάθη τους. Και π ρ α γ μ α τ ι κ ά έτσι συνέβηκε. Οι δύο δραπέτες επέστρεψαν σ τ η ν Κ ο ρ έ α και π ή ρ α ν τις θέσεις που κ α τ ε ί χ α ν σ τ ο Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α ­ φείο. Ο Κιμ Ιλ Σούνγκ, βαλμένος στη μέγγενη, κατέβασε όχι μόνο τη μύτη α λ λ ά και το κεφάλι. Αυτή ή τ α ν μια κ ο ι ν ή ενέργεια των Σο­ βιετικών και των Κινέζων, σ τ η ν ο π ο ί α ιδιαίτερη «αξία» ανήκει σ τ ο Μικογιάν. Αυτός στάλθηκε στην Κίνα σαν α ρ χ η γ ό ς της σοβιετικής αντιπροσωπείας στο 8ο Συνέδριο του Κ Κ Κ και, ο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ς μαφιόζος, χωρίς να περιμένει τη λ ή ξ η του κινέζικου Συνεδρίου, π ή ­ γε τρεχάτος στην Κορέα με τον Π ι ν Ντε Χουά, που του έδοσε ο Μ ά ο Τσε Τούνγκ σαν αντιπρόσωπο της Κίνας, για να κουρδίσει, αλ α χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ά , τις χ α λ α ρ ω μ έ ν ς χ ο ρ δ έ ς του Κιμ Ιλ Σούνγκ. Αρ­ γότερα, άλλα ταξίδια «συγχόρδισης» θα γίνονταν στην Κορέα από Σοβιετικούς, Κινέζους και άλλους, α λ λ ά αυτά θα τα βλέπαμε στο μέλλον. Ας επανέλθομε στο Σεπτέμβρη του

1956.

Στο Π ε κ ί ν ο , όπου φτάσαμε στις 13 Σ ε π τ έ μ β ρ η , μας υ π ο δ έ χ τ η ­ καν με λαό, με μουσική και με λ ο υ λ ο ύ δ ι α χ ω ρ ί ς εδώ να παραλείψουνε τ η ν π λ η θ ώ ρ α π ο ρ τ ρ α ί τ ω ν του Μ ά ο Τ σ ε Τ ο ύ ν γ κ . Ε ί χ α ν βγει σ τ ο α ε ρ ο δ ρ ό μ ι ο ο Λίου Σ ι ά ο Σι, ο Τ σ ο υ Εν Λάι, ο Τ έ ν γ κ Χ σ ι ά ο Π ί ν γ κ και ά λ λ ο ι που τα ο ν ό μ α τ ά τους δεν τα θυμάμαι. Χ α ι ρ ε τ η θ ή κ α μ ε μ' αυτούς, τους ε υ χ η θ ή κ α μ ε επιτυχίες στο συ157

νέδριο που θα σ υ ν έ ρ χ ο ν τ α ν ύστερα α π ό δύο μέρες και με δ υ σ κ ο λ ί α α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ α μ ε τ ι ς σ τ ε ρ ε ό τ υ π ε ς φ ρ ά σ ε ι ς τ ο υ ς : « μ ε γ ά λ η τ ι μ ή » , «με­ γ ά λ η β ο ή θ ε ι α » , «οι α δ ε ρ φ ο ί α π ό τ ο μ α κ ρ υ ν ό μ έ τ ω π ο τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς » , «να μ α ς κ ά ν ε τ ε π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς » κ.λπ., κ.λπ., τ έ τ ο ι ε ς φ ρ ά σ ε ι ς με τις οποίες, ύστερα από μερικά χρόνια θα γεμίζαμε ως το λαιμό. (Κείνες όμως τις μέρες αυτά τα λ ό γ ι α που σ ε ρ β ί ρ ο ν τ α ν παντού σ α ν έτοιμα προϊόντα, δε μας π ρ ο κ α λ ο ύ σ α ν κακή εντύπωση - τα θεωρούσαμε εκδηλώσεις της κινέζικης α π λ ό τ η τ α ς και τ α π ε ι ν ο φ ρ ο σ ύ ν η ς ) . Ο Μ ά ο Τσε Τούνγκ μας δέχτηκε σ' ένα διάλειμμα μεταξύ των σ υ ν ε δ ρ ι ά σ ε ω ν του Συνεδρίου, σε μια α ί θ ο υ σ α εκεί δίπλα.

Ήταν η

πρώτη φορά που τον συναντούσαμε. Ό τ α ν μπήκαμε στη σάλα ση­ κ ώ θ η κ ε , υ π ο κ λ ί θ η κ ε ε λ α φ ρ ά , έ τ ε ι ν ε τ ο χ έ ρ ι κ α ι έ τ σ ι , χ ω ρ ί ς ν α κι­ νηθεί από τη θέση του, περίμενε ώσπου να δόσει σε όλους μας το χέρι και από ένα χ α μ ό γ ε λ ο . Κ α θ ή σ α μ ε . Π ή ρ ε το λ ό γ ο ο Μ ά ο . Α φ ο ύ είπε ότι ή τ α ν πολύ χ α ρ ο ύ μ ε ν ο ς που είχαν φίλους από τη μακρυνή Αλβανία, είπε μερικά λόγια για το λαό μας, χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τ ά ς τον γενναίο και η ρ ω ι κ ό .

—

Εμείς έχουμε μεγάλη συμπάθεια προς το λαό σας — ε ί π ε ανά­

μεσα στ'

ά λ λ α — γιατί εσείς έχετε περισσότερο καιρό που απελευ­

θερωθήκατε. Αμέσως ύστερα α π '

αυτό με ρώτησε:

—

Π ώ ς πάνε οι δουλειές σας με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ;

—

Ψ υ χ ρ έ ς — τ ο υ ε ί π α — και αμέσως π ρ ό σ ε ξ α ότι έ κ φ ρ α σ ε ανοι­

χ τ ά τ η ν α π ο ρ ί α του. «Καθώς φαίνεται, σ κ έ φ τ η κ α , δεν γ ν ω ρ ί ζ ε ι κα­ λά την κατάστασή μας με τους Γιουγκοσλάβους», γι' αυτό και απο­ φ ά σ ι σ α να του ε ξ η γ ή σ ω κάτι από τη μ α κ ρ ά ιστορία των σ χ έ σ ε ω ν του Κ ό μ μ α τ ο ς και της χ ώ ρ α ς μας με το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο κόμμα και κράτος. Μ ί λ η σ α σύντομα, στάθηκα σε μερικές στιγμές - κλειδιά της α ν τ ι α λ β α ν ι κ ή ς και α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή ς δ ρ ά σ η ς της γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι ­ κής ηγεσίας περιμένοντας κάποια αντίδραση από μέρους του. Π ρ ό ­ σ ε χ α όμως ότι ο Μ ά ο έκφράζε μόνο α π ο ρ ί α και πότε πότε κοίταζε τους άλλους κινέζους συντρόφους.

—

Σ' αυτό το ζ ή τ η μ α — ε ί π ε ο Μ ά ο — ούτε εσείς οι Α λ β α ν ο ί έ­

χετε σφάλει έναντι των Γιουγκοσλάβων, ούτε οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι σύ­ ντροφοι έχουν σφάλει απέναντι σας. Εδώ μεγάλα σφάλματα έκαμε το Ινφορμπυρό.

—

Εμείς — τ ο υ ε ί π α — αν και δε συμμετείχαμε στο Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό ,

υ π ο σ τ η ρ ί ξ α μ ε , θ ε ω ρ ή σ α μ ε και θεωρούμε σ ω σ τ έ ς τις γ ν ω σ τ έ ς ανα­ λύσεις και θέσεις του ενάντια στη δ ρ ά σ η της γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ς η­ γεσίας. Οι ίδιες οι μ α κ ρ ό χ ρ ο ν ε ς σ χ έ σ ε ι ς μας με τη γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι κ ή 158

η γ ε σ ί α μας έ π ε ι σ α ν ότι η γ ρ α μ μ ή και οι σ τ ά σ ε ι ς των Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά ­ βων δεν ή τ α ν και δεν είναι μαρξιστικές - λενινιστικές. Ο Τίτο είναι ένας αδιόρθωτος αποστάτης. Χωρίς όμως να περιμένει να ακούσει μέχρι το τέλος μεταφρα­ σμένα τα λ ό γ ι α μου, ο Μ ά ο με ρώτησε: —

Π ο ι α είναι η γ ν ώ μ η σ α ς γ ι α το Σ τ ά λ ι ν ;

Του είπα ότι το Κ ό μ μ α μας έτρεφε και τρέφει υ ψ η λ ή ε κ τ ί μ η σ η προς το Στάλιν σαν ένα ηγέτη με πολύ μεγάλες και πολύπλευρες α­ ξίες, σ α ν π ι σ τ ό μώθητή και σ υ ν ε χ ι σ τ ή του έργου του Λένιν, σαν...

—

Δημοσιεύσατε εσείς — μ ε δ ι έ κ ο ψ ε — την έκθεση που έδοσε ο

σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Χ ρ ο υ σ τ ι ό φ σ τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ ­ ματος της Σοβιετικής

Ένωσης;

— Ό χ ι , του α π ά ν τ η σ α . Α υ τ ό δεν το κ ά ν α μ ε και δε θα το κ ά ν ο υ ­ με ποτέ.

—

Εσείς σύντροφοι Α λ β α ν ο ί — ε ί π ε — πράξατε πολύ σ ω σ τ ά και

η γ ρ α μ μ ή του Κ ό μ μ α τ ο ς σ α ς είναι σ ω σ τ ή . Κι εμείς έτσι π ρ ά ξ α μ ε , ό­ πως εσείς. Α φ ο ύ η ίδια η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α δε δ η μ ο σ ί ε υ σ ε ε π ί σ η μ α αυτή τ η ν έκθεση, δεν υ π ή ρ χ ε λόγος να τη δ η μ ο σ ι ε ύ σ ο υ μ ε εμείς, ό­ πως έπραξαν μερικοί. Ύ σ τ ε ρ α από κάποια στιγμή σιωπής, συνέχισε: —

Ο Στάλιν έκαμε λάθη. Έ κ α μ ε λ ά θ η και απέναντί μας, λογου-

χ ά ρ η τ ο 1927 1 . Έ σ φ α λ ε κ α ι α π έ ν α ν τ ι τ ω ν γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν σ υ ν τ ρ ό ­ φων. Μ ε τ ά , ή σ υ χ α και χ α μ η λ ό φ ω ν α σ υ ν έ χ ι σ ε : — σε:

Χωρίς λάθη δε μπορεί κανείς να π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι . Και με ρώτη­

Έ χ ε ι κάμει λάθη το Κόμμα σας; —

Δε μπορούμε να πούμε ότι δεν π α ρ α τ η ρ ή θ η κ α ν και λ ά θ η —

του ε ί π α — α λ λ ά το β α σ ι κ ό είναι ότι παλεύουμε γ ι α να κάνουμε ό σ ο

_________________________________ 1. Ο Μάο Τσέ Τούνγκ θεωρεί λάθη τις σωστές κριτικές αρχών που έκα­ νε σ' αυτόν και σ τ ο Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας η Κομιντέρν και ο Στάλιν μετά τ η ν α π ο τ υ χ ί α της κινέζικης ε π α ν ά σ τ α σ η ς των χ ρ ό ν ω ν 1925 1927. Οι κριτικές αυτές σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ν με την υ π ο τ ί μ η σ η του ρόλου της εργα­ τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς και την υ π ε ρ τ ί μ η σ η του α υ θ ό ρ μ η τ ο υ αγώνα της α γ ρ ο τ ι ά ς , με την φ ι λ ε υ θ ε ρ ι σ τ ι κ ή σ τ ά σ η έναντι του δεξιού ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ μ ο ύ και τις ταλα­ ντεύσεις σ τ ο ν χ ώ ρ ο της τ α κ τ ι κ ή ς , την υ π ε ρ τ ί μ η σ η των π ρ α ξ ι κ ο π η μ ά τ ω ν , την τάση προς τις τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ι κ έ ς μεθόδους αγώνα και προς την α ρ ι σ τ ε ρ ή φ ρ α σ ε ο λ ο γ ί α , την υ π ο τ ί μ η σ η των ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ώ ν ενώσεων και την ανε­ παρκή ε ρ γ α σ ί α με τις μάζες των εργατών και αγροτών.

159

λιγότερα ή και καθόλου λάθη και, όταν διαπιστώνονται, π ρ ο σ π α ­ θούμε να τα διορθώσουμε αμέσως. «Βιάστηκα». Ο μεγάλος φ ι λ ό σ ο φ ο ς τα ήθελε αλλιώς.

—

Είναι α π α ρ α ί τ η τ ο να γίνονται λ ά θ η , είπε. Το κόμμα δε μπο­

ρεί ν α δ ι α π α ι δ α γ ω γ η θ ε ί α ν δ ε δ ι δ ά σ κ ε τ α ι α π ό τ α λ ά θ η . Α υ τ ό έχει μεγάλο

νόημα.

Τον συναντήσαμε παντού υλοποιημένο αυτό τον τρόπο «διαπαι­ δαγώγησης» του Μ ά ο Τσε Τούνγκ.

Έ ν α ς κινέζος σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς , τις

μέρες που β ρ ι σ κ ό μ α σ τ α ν στο Συνέδριο, μας είπε: —

Σε μας υ π ή ρ χ ε ένας τ ρ ο μ ε ρ ό ς φ ό β ο ς . Οι ά ν θ ρ ω π ο ι π ρ ο σ π α ­

θούσαν να μη κάνουν λ ά θ η γιατί φοβούνταν μη τους δ ι α γ ρ ά ψ ο υ ν α π ό το κόμμα. Α λ λ ά με τ η ν ο ρ θ ή π ο λ ι τ ι κ ή του Π ρ ο έ δ ρ ο υ Μ ά ο εξα­ λείφτηκε τώρα αυτός ο φόβος και στους ανθρώπους του κόμματος αυξήθηκε η πρωτοβουλία και η ορμή στη δημιουργική δουλειά.

—

Ν α , μας είπε, βλέπετε α υ τ ό ν π ο υ μιλάει; Είναι ο Λι Λι Σαν,

ένας από τους ιδρυτές του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ μας Κ ό μ μ α τ ο ς . Σ' όλη του τη ζωή έχει κάμει σ ο β α ρ ά λ ά θ η , μάλιστα όχι μια φορά, αλλά τρεις φορές κατά σειρά. Υ π ή ρ χ α ν σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι που αυτόν τον γέρο­ ντα ήθελαν να τον διαγράψουν από το κόμμα, αλλά με την επιμονή του π ρ ο έ δ ρ ο υ Μ ά ο συνεχίζει να είναι μέλος της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο ­ π ή ς του Κόμματος και τ ώ ρ α εργάζεται στο μ η χ α ν ι σ μ ό της Κεντρι­ κής Επιτροπής. Στο μεταξύ ο Λι Λι Σαν έκανε κιόλας μια ά λ λ η «αυτοκριτική» μπροστά στο 8ο Συνέδριο.

—

Εγώ — έ λ ε γ ε — έχω κάνει λάθη, αλλά το Κόμμα με βοήθησε.

Σύντροφοι — σ υ ν έ χ ι σ ε — σας καλώ να με βοηθήσετε και στο εξής γιατί μπορεί να κάμω πάλι λάθη... Ας επανέλθουμε όμως στη συνάντηση με το Μάο Τσε Τούνγκ. Αφού φ ι λ ο σ ό φ η σ ε σχετικά με το «μεγάλο νόημα της διάπραξης σφαλμάτων», ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ τ η κ α τ η ν ευκαιρία και π ρ ό σ θ ε σ α σ' αυτά π ο υ του ε ί χ α πει π ρ ω τ ύ τ ε ρ α σ χ ε τ ι κ ά μ ε τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς και την κατασκοπευτική δ ρ ά σ η των ρεβιζιονιστών του Βελιγραδίου για την οργάνωση της συνωμοσίας στην Κομματική Συνδιάσκεψη των Τιράνων τον Α π ρ ί λ η του —

1956.

Κατά τη γνώμη μας — τ ο υ ε ί π α — αυτοί είναι αδιόρθωτοι.

Η α π ά ν τ η σ η του Μ ά ο ή τ α ν λ ό γ ι α του αέρα, σύμφωνα με το κινέ­ ζικο

στυλ:

—

Εσείς έχετε σ ω σ τ ή μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λενινιστική γ ρ α μ μ ή .

Ή τ α ν η ώρα να σηκωθούμε. Τον ευχαρίστησα για την πρό160

σ κ λ η σ η , για τ η ν υ π ο δ ο χ ή και για τη β ο ή θ ε ι α που μας είχε δώσει η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας.

— Δεν

είναι

ανάγκη

να

μας

ευχαριστήσετε

—επενέβηκε

ο

Μ ά ο — πρώτο, γιατί η βοήθεια που σας δώσαμε είναι ε λ ά χ ι σ τ η — και έ κ λ ε ι σ ε ένα δ ά χ τ υ λ ο — δεύτερο — σ υ ν έ χ ι σ ε και έκλεισε ά λ λ ο δ ά χ τ υ λ ο — εμείς είμαστε μέλη της μεγάλης οικογένειας του σοσια­ λιστικού στρατοπέδου με επικεφαλής τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η κ α ι εί­

ναι το ίδιο όπως το ένα χέρι δίνει κάτι σ τ ο ά λ λ ο , που είναι μέλος του ίδιου σώματος. Τ ο ν ε υ χ α ρ ι σ τ ή σ α μ ε και μια φ ο ρ ά και σ η κ ω θ ή κ α μ ε . Τ ρ α β ή ξ α μ ε και μερικές φ ω τ ο γ ρ α φ ί ε ς μαζί, σφίξαμε πάλι τα χ έ ρ ι α και χ ω ρ ι σ τ ή ­ καμε. Να πω την αλήθεια οι εντυπώσεις μας α π ' αυτή την συνάντηση δεν ή τ α ν εκείνες που προσμέναμε και όταν βγήκαμε, σ υ ζ η τ ή σ α μ ε μ ε τ α ξ ύ μας γ ι α ό σ α α κ ο ύ σ α μ ε . Α π ό τ η σ υ ζ ή τ η σ η μ ε τ ο Μ ά ο δεν δι­ δ α χ τ ή κ α μ ε κάτι το ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ ό , που θα μας χρησίμευε και η σ υ ν ά ν τ η σ η μας φάνηκε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο εθιμοτυπική χειρονομία. Α­ πογοητευτήκαμε ιδιαίτερα α π '

όσα ακούσαμε από το στόμα του

Μ ά ο γ ι α τ ο Ι ν φ ο ρ μ π υ ρ ό , τ ο Σ τ ά λ ι ν και για τ ο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζ ή ­ τημα. Α κ ό μ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο όμως μας εξέπληξε και μας α ν η σ ύ χ η σ ε η δ ι ε ξ α γ ω γ ή τ ω ν ε ρ γ α σ ι ώ ν του 8ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ τους. Ό λ η η π λ α τ φ ό ρ ­ μα α υ τ ο ύ του σ υ ν ε δ ρ ί ο υ σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ν στις θέσεις του 20ου Συνε­ δρίου του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς , μά­ λιστα σε μερικές

κατευθύνσεις

οι θέσεις του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχαν

προωθηθεί α π ό το Μ ά ο Τ σ ε Τούνγκ, το Λίου Σ ά ο Σι και α π ό άλλους ανώτατους κινέζους ηγέτες. Νιώσαμε ότι η επιδημία του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ρεβιζιονισμού είχε π λ ή ­ ξει και τ η ν Κ ί ν α . Τι δ ι α σ τ ά σ ε ι ς είχε πάρει α υ τ ή η α ρ ρ ώ σ τ ι α , εμείς δε μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να κρίνουμε α π ό τότε, αυτά όμως που σ υ ν έ β η κ α ν και σ υ μ β α ί ν ο υ ν σ τ η ν Κ ί ν α δ ε ί χ ν ο υ ν ότι τότε οι κινέζοι ηγέτες βιά­ ζονταν να μη υστερήσουν, μάλιστα να πάρουν στα χ έ ρ ι α τους τ η ν παρδαλή

σημαία των χρουστσιοφικών.

Εκτός των άλλων, στις εκθέσεις που δόσανε στο 8ο Συνέδριο έ­ νας μετά τον άλλο ο Λίου Σάο Σι, ο Τένγκ Χσιάο Πίνγκ και ο Τσου Εν Λάι υ π ε ρ ά σ π ι σ α ν και βάθυναν π α ρ α π έ ρ α τη μ ό ν ι μ η γ ρ α μ μ ή του Κομμουνισιτκού Κόμματος της Κίνας για πλατιά συνεργασία με τ η ν α σ τ ι κ ή τ ά ξ η και τους κ ο υ λ ά κ ο υ ς , «απέδειξαν» τ α μ ε γ ά λ α κ α λ ά που θα έχει ο «σοσιαλισμός» α π ό την καλή μεταχείριση και την το­ ποθέτηση σε υψηλά ηγετικά αξιώματα των καπιταλιστών, των ε161

μ π ό ρ ω ν και των αστών διανοουμένων, π ρ ο π α γ ά ν δ ι ζ α ν πομπώδικα την αναγκαιότητα της συνεργασίας της εργατικής τάξης με την ν τ ό π ι α α σ τ ι κ ή τ ά ξ η και του κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ κ ό μ μ α τ ο ς με τα ά λ λ α δημοκρατικά,

εθνικά

κόμματα,

στις

συνθήκες

του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ

κ . λ π . , κ . λ π . Τ α «100 λ ο υ λ ο ύ δ ι α » κ α ι ο ι «100 σ χ ο λ έ ς » τ ο υ Μ ά ο Τ σ ε Τ ο ύ ν γ κ που ά ν θ ι σ α ν και σ υ ν α γ ω ν ί σ τ η κ α ν στις σ υ ν ε δ ρ ι ά σ ε ι ς του Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ , σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ά ν θ ι ζ α ν και σ υ ν α γ ω ν ί ζ ο ν τ α ν σ ' ό λ ο τ ο κ ό μ μ α κ α ι τ ο κ ι ν έ ζ ι κ ο κ ρ ά τ ο ς . Η θ ε ω ρ ί α α υ τ ή τ ω ν 100 σ η ­ μαιών, του Μ ά ο Τσε Τούνγκ, που δ ι α κ η ρ ύ χ τ η κ ε πλατιά το Μ ά η του 1956 α π ό τ ο α ν α π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό μ έ λ ο ς τ ο υ Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ τ η ς ΚΕ του ΚΚ της Κίνας, Λιού Ν τ ι ν I, α π ο τ ε λ ο ύ σ ε την κινέζικη πα­ ρ α λ λ α γ ή της αστικο - ρεβιζιονιστικής θεωρίας και π ρ ά ξ η ς για την «ελεύθερη δ ι α κ ί ν η σ η των ιδεών και των ανθρώπων» για τη συμβίω­ ση των δ ι α φ ό ρ ω ν ιδεολογιών, ρευμάτων, σ χ ο λ ώ ν και μ ι κ ρ ο σ χ ο λ ώ ν στους

κόλπους του σοσιαλισμού1.

Πολλές φορές αργότερα έκαμα αναδρομή σ' αυτή την περιόδο της ιστορίας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας, θέλοντας να δ ι α σ α φ η ν ί σ ω πως και γιατί η βαθιά ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή γ ρ α μ μ ή του 1956, α ρ γ ό τ ε ρ α φ ά ν η κ ε ό τ ι ά λ λ α ξ ε κ α τ ε ύ θ υ ν σ η κ α ι ό τ ι γ ι α κ ά π ο ι ο χ ρ ο ν ι κ ό διάστημα έγινε «καθαρή»

«αντιρεβιζιονιστική», «μαρξι­

σ τ ι κ ή - λενινιστική». Είναι, λ ο γ ο υ χ ά ρ η , γεγονός, ότι το

1960 τ ο

Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας φάνηκε πως αντιτάχτηκε σθενα­ ρά στις

ρεβιζιονιστικές

θέσεις του Ν ι κ ή τ α Χρουστσιόφ, επιβε­

βαίωσε ότι «υπεράσπιζε το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό» α π ό τις διαστρε­ β λ ώ σ ε ι ς π ο υ τ ο υ γ ί ν ο ν τ α ν , κ . λ π . Α κ ρ ι β ώ ς α υ τ ή η ε μ φ ά ν ι σ η τ η ς Κί­ ν α ς , τ ο 1960, ε ν ά ν τ ι α σ τ ο σ ύ γ χ ρ ο ν ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό κ α ι η α π ό μ έ ρ ο υ ς της τ ή ρ η σ η (φαινομενικά) των μαρξιστικών - λενινιστικών θέσεων, έκαμε ώστε το Κ ό μ μ α μας να βρεθεί πλάι - πλάι μ' αυτή σ τ η ν π ά λ η , που είχαμε αρχίσει ενάντια στους χρουστσιοφικούς. Ο κ α ι ρ ό ς ό μ ω ς α π ό δ ε ι ξ ε , κ α ι α υ τ ό κ α θ ρ ε φ τ ί ζ ε τ α ι π λ α τ ι ά -στα ντοκουμέντα του Κ ό μ μ α τ ό ς μας, ότι το Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Κ ί ν α ς , τ ό σ ο τ ο 1956 ό σ ο κ α ι σ τ α χ ρ ό ν ι α τ ο υ 1960, σ ε κ α μ ι ά π ε ρ ί ­ π τ ω σ η δεν ξ ε κ ι ν ο ύ σ ε και δε δ ρ ο ύ σ ε με β ά σ η τις θέσεις του μαρξι­ σμού - λενινισμού.

________________________________ 1. Αργότερα, εκτός των άλλων, βγήκε ότι και ο τετραγωνικά ρεβιοζινισ τ ι κ ό ς δεκάλογος του Μ ά ο Τσε Τ ο ύ ν γ κ , «Σχετικά με τις δέκα βασικότερες σχέσεςι» ανήκει ακριβώς σ' αυτή την περίοδο της «άνοιξης» του σ ύ γ χ ρ ο ­ νου ρεβιζιονισμού. (Σημείωση του συγγραφέα).

162

Τ ο 1956 τ ο Κ Κ τ η ς Κ ί ν α ς έ σ π ε υ σ ε ν α π ά ρ ε ι τ η σ η μ α ί α τ ο υ ρ ε β ι ­ ζιονισμού για να π α ρ α γ κ ω ν ί σ ε ι το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και να αναλάβει μόνο του το ρόλο του λίντερ (ηγέτη) στο κομμουνιστικό και εργα­ τικό κίνημα.

Ό τ α ν όμως ο Μ ά ο Τσε Τούνγκ και οι σύντροφοι του

είδαν ότι με τη ρεβιζιονιστική άμιλλα δεν τα έβγαζαν εύκολα πέρα με τον π α τ ρ ι ά ρ χ η του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ρεβιζιονισμού, το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , τότε άλλαξαν τ α χ τ ι κ ή , έκαμαν πως πέταξαν την πρώτη σημαία, πα­ ρουσιάστηκαν σαν «γνήσιοι μαρξιστές - λενινισστές», προσπαθώ­ ντας έτσι να κ α τ α χ τ ή σ ο υ ν εκείνες τις θέσεις που δε μ π ό ρ ε σ α ν να κ α τ α χ τ ή σ ο υ ν με την πρώτη τους τ α χ τ ι κ ή . δεύτερη ταχτική

Ό τ α ν όμως και αυτή η

τους απέτυχε, «πέταξαν» και τη δεύτερη, τ ά χ α

μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λενινιστική σ η μ α ί α και β γ ή κ α ν σ τ ο σ τ ί β ο τέτοιοι που ήταν όλη τους τη ζωή - οπορτουνιστές, πιστοί υπερασπιστές μιας γραμμής

συμφιλίωσης

την αντίδραση.

και σ υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ η ς με το κεφάλαιο και

Ό λ α αυτά θα τα βλέπαμε και θα τα επιβεβαιώναμε

σ τ η ζ ω ή , μ έ σ ω μιας μ α κ ρ ά ς , δ ύ σ κ ο λ η ς και έ ν δ ο ξ η ς π ά λ η ς , που διε­ ξ ή γ α γ ε το Κόμμα μας σε υ π ε ρ ά σ π ι σ η του μαρξισμού - λενινισμόυ. Μ ε τ ά τη λ ή ξ η των ε ρ γ α σ ι ώ ν του Συνεδρίου μας π ή γ α ν σε μερι­ κές πόλεις και λαϊκές κομμούνες, όπως στο Π ε κ ί ν ο , τη Σ α γ κ ά η , το Τιεντσίν, το Νανκίν, το Π ο ρ τ - Αρθούρ κ.λπ., όπου είδαμε α π ό κο­ ντά τη ζωή και τη δουλειά του μεγάλου κινέζικου λαού. Ή τ α ν α­ πλοί

και εργατικοί άνρθωποι,

χωρίς

πολλές

απαιτήσεις, σεμνοί

και περιποιητικοί προς τους φιλοξενούμενους. Α π ό όσα μας είπαν οι κινέζοι ηγέτες και κείνοι που μας συνόδευαν και από όσα μπο­ ρέσαμε οι ίδιοι να δούμε, ή τ α ν φανερό πως ε ί χ α ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι η θ ε ί μ ι α σ ε ι ρ ά θετικές α λ λ α γ έ ς και εξελίξεις. Δεν ή τ α ν όμως σ τ ο βαθμό που διαφημίζονταν, πολύ περισσότερο αν λάβομε υπόψη το εξαιρε­ τικά μεγάλο ανθρώπινο δυναμικό της κινέζικης ηπείρου, την επιθυ­ μία και π ρ ο θ υ μ ί α για δουλειά των Κινέζων. Στην Κίνα είχε επιτευχθεί η εξάλειψη της μαζικής πείνας, που ή­ ταν μόνιμη πληγή αυτής της χώρας, είχαν οικοδομηθεί φάμπρικες και εργοστάσια, οργανώνονταν οι λαϊκές κομμούνες στη γεωργία, α λ λ ά φ α ί ν ο ν τ α ν ότι το βιοτικό επίπεδο ή τ α ν α κ ό μ α χ α μ η λ ό , μ α κ ρ ι ά από το επίπεδο όχι μόνο των αναπτυγμένων σοσιαλιστικών χωρών, α λ λ ά και τ η ς χ ώ ρ α ς μας. Α π ό τις ε π ι σ κ έ ψ ε ι ς π ο υ κ ά ν α μ ε σ ' α υ τ ή τ η μ ε γ ά λ η χ ώ ρ α , α π ό τις ε π α φ έ ς π ο υ ε ί χ α μ ε και μ ε α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ς μά­ ζας, μας έκαμε εντύπωση ότι η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τους ή τ α ν π ρ α γ μ α τ ι κ ά κ α λ ή , ά ψ ο γ η , παρατηρούνταν όμως κάποια δισταχτικότητα και α­ πέναντι μας και απέναντι των συνοδών μας. Στα λ ό γ ι α και τη συ­ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τους προς τα σ τ ε λ έ χ η δ ι α φ α ί ν ο ν τ α ν ότι δ ι α τ η ρ ο ύ ν τ α ν α­ 163

κόμα κάτι από το παρελθόν.

Ή τ α ν κ α τ ά δ η λ ο πως το μακραίωνο

παρελθόν, η α π ο λ υ τ α ρ χ ι κ ή εξουσία των α υ τ ο κ ρ α τ ό ρ ω ν , των φεου­ δ α ρ χ ώ ν κ α ι τ ω ν κ ι ν έ ζ ω ν κ α π ι τ α λ ι σ τ ώ ν , ο ι ξ έ ν ο ι ε κ μ ε τ α λ λ ε υ τ έ ς , ιά­ πωνες, αμερικάνοι, ά γ γ λ ο ι κ.α., ο βουδισμός και όλες οι άλλες αντι­ δ ρ α σ τ ι κ έ ς φ ι λ ο σ ο φ ί ε ς , α π ό τις α ρ χ α ι ό τ α τ ε ς και μ έ χ ρ ι τις « σ ύ γ χ ρ ο ­ νες», ε ί χ α ν α φ ή σ ε ι αυτό το λ α ό ό χ ι μ ό ν ο σε τ ρ ο μ ε ρ ή ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κ α θ υ σ τ έ ρ η σ η , α λ λ ά και είχαν κ α λ λ ι ε ρ γ ή σ ε ι σ τ η ν κ ο σ μ ο α ν τ ί λ η ψ ή του, στους τ ρ ό π ο υ ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς και ομιλίας, ν ο ο τ ρ ο π ί ε ς σκλά­ βου, υποδούλωσης, τυφλής εμπιστοσύνης, υ π α κ ο ή ς χωρίς αντίρρη­ ση π ρ ο ς τους ιθύνοντες κάθε βαθμίδας. Α σ φ α λ ώ ς , αυτά δε μπορού­ σ α ν να εξαλειφτούν διαμιάς και εμείς τα θεωρούσαμε σ α ν αταβισμούς, που θα ε ξ α λ ε ί φ ο ν τ α ν από τη σ υ ν ε ί δ η σ η αυτού του λαού, ο ο­ ποίος,

με τις θετικές του ιδιότητες και με μια υγιή ηγεσία, θα

μπορούσε να κάνει θαύματα. Ε κ τ ό ς α π ό τις σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς με το Μ ά ο Τ σ ε Τ ο ύ ν γ κ και με άλ­ λους κινέζους ηγέτες, τις μέρες της π α ρ α μ ο ν ή ς μας σ τ η ν Κ ί ν α είχα­ με τ η ν ευκαιρία να συναντηθούμε και με πολλές α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς τ ω ν κομμουνιστικών

και

εργατικών

κομμάτων,

που συμμετείχαν

στο 8ο Συνέδριο του ΚΚ της Κίνας. Ό λ ο ι τους ε π α ι ν ο ύ σ α ν μ ε ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό τ η «νέα γ ρ α μ μ ή » της π ε ρ ι ό δ ο υ μετά το 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο . Οι Βούλγαροι την α π ο κ α λ ο ύ σ α ν «γραμμή του Α π ρ ί λ ή » , επειδή τον Α π ρ ί λ η είχαν συγκαλέσει την Ολομέλεια της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Επι­ τ ρ ο π ή ς , με τ η ν ο π ο ί α εγακτέλειψαν τις προηγούμενες θέσεις του Μ π λ α γ κ ό ε φ και Ν τ ι μ ι τ ρ ό φ και ε ν α γ κ α λ ί σ τ η κ α ν τ η χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή γραμμή.

—

Εμείς αποκαταστήσαμε τον Τράιτσο Κ ο σ τ ό φ 1 — μ α ς είπε ο

Α ν τ ό ν Γ ι ο ύ γ κ ο φ — γιατί δε β ρ ή κ α μ ε γ ι ' αυτόν καμιά α π ό δ ε ι ξ η ενο­ χής. Μ ι λ ο ύ σ ε κάπως μουδιασμένα. Ό π ω ς φαίνεται α ι σ θ ά ν ο ν τ α ν ότι αργά ή γ ρ ή γ ο ρ α θα του βάζανε τρικλοποδιά για να απολαύσει ως το τέλος τη ρεβιζιονιστική γ ρ α μ μ ή που μαγειρεύτηκε στη Β ο υ λ γ α ρ ί α , σ ύ μ φ ω ν α με τις δ ι α τ α γ έ ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Ο «ινφορμτιυροϊκός» Ντεζ, που πριν από μερικά χ ρ ό ν ι α είχε δόσει τ η ν έκθεση του Ινφορ­ μπυρό σχετικά με την καταδίκη της δράσης των ρεβιζιονιστών του

________________________________ 1. Ο πράκτορας αυτός των Τιτοϊκών, που καταδικάστηκε το Δεκέμβρη του 1949, α π ο κ α τ α σ τ ά θ η κ ε σ τ η ν ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚ της Βουλγα­ ρίας, που συνήλθε το Σ ε π τ έ μ β ρ η του 1956.

164

Βελιγραδίου, είχε συμφιλιωθεί τώρα με τον Τίτο στο Βουκουρέστι και π ρ ο ε τ ο ι μ ά ζ ο ν τ α ν ν α α π ο λ α ύ σ ε ι τ α φ ι λ ι ά και σ τ ο Β ε λ ι γ ρ ά δ ι .

—

Θα π ά ω σ τ ο Βελιγράδι να σ υ ν α ν τ η θ ώ με τον Τ ί τ ο - μας είπε

μ ό λ ι ς σ υ ν α ν τ η θ ή κ α μ ε σ τ ο Π ε κ ί ν ο , ό π ο υ είχε έρθει κι αυτός π ρ ο ­ σ κ α λ ε σ μ έ ν ο ς σ τ ο Συνέδριο. Ο Τ ί τ ο — σ υ ν έ χ ι σ ε — είναι κ α λ ό ς σύ­ ν τ ρ ο φ ο ς , είναι θετικός και ό χ ι σ α ν τον Κ ά ρ ν τ ε λ και τον Π ό π ο β ι τ ς . ( Έ π ρ ε π ε να α κ ο ύ α μ ε και σ τ α ρ ο υ μ α ν ι κ ά αυτές τις ε κ τ ι μ ή σ ε ι ς , που πριν από τρεις μήνες τις είχαμε ακούσει στα ρωσικά!) Ό τ α ν ο Τίτο α ν α χ ώ ρ η σ ε για τη Μ ό σ χ α , τον Ιούνη — σ υ ν έ χ ι σ ε ο Ν τ ε ζ — εμείς τον π ρ ο σ κ α λ έ σ α μ ε ν α σ τ α θ μ ε ύ σ ε ι γ ι α σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς και σ τ ο Β ο υ κ ο υ ρ έ σ τ ι , μα δε δέχτηκε. Τότε τι κάναμε; Σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ ή κ α μ ε ό λ η η η γ ε σ ί α του κ ό μ μ α τ ο ς κ α ι τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς και τ ο ν π ρ ο ϋ π α ν τ ή σ α μ ε σ τ ο σ ι δ η ρ ο δ ρ ο ­ μικό σταθμό. Τι να έκανε ο Τίτο, δε μπορούσε να μας ξεφύγει! Και τον αναγκάσαμε να καθήσει όχι 45 λεπτά να ξεκουραστεί, όπως προέβλεπε, αλλά 2 ο λ ό κ λ η ρ ε ς ώρες ( Ό μ ο ρ φ ο «εξαναγκασμό» κάμα­ τε στον Τίτο, είπα με το νου μου). Όταν ο σύντροφος Τίτο θα γύριζεα­ πό τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , συνέχισε ο Ντεζ, ε ι δ ο π ο ί η σ ε ότι ήθελε να

παραμείνει για συνομιλίες στο Βουκουρέστι. Δεχτήκαμε με ευχαρί­ σ τ η σ η το α ί τ η μ ά του, σ υ ν α ν τ η θ ή κ α μ ε , σ υ ν ο μ ι λ ή σ α μ ε . . . και ο Ν τ ε ζ μας δ ι η γ ή θ η κ ε με το νυ και με το σ ί γ μ α τα ν α ν ο υ ρ ί σ μ α τ α με τον Τί­ το.

—

Τ ω ρ α που θα π ά ω σ τ ο Βελιγράδι να του μ ι λ ή σ ω και για σ α ς ;

- με ρ ώ τ η σ ε .

—

Αν

έχετε

επιθυμία

να του

μιλήσετε για μας — ε ί π α σ τ ο ν

Ν τ ε ζ — πέστε του να π α ρ α ι τ η θ ο ύ ν α π ό τις κ α τ α σ κ ο π ε υ τ ι κ έ ς και συ­ νωμοτικές ενέργειες ενάντια στη Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας και σ τ ο Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς . Π έ σ τ ε του ότι σ τ η Σ υ ν δ ι ά σ κ ε ­ ψη των Τ ι ρ ά ν ω ν , π ρ ι ν και μετά α π ' αυτή, οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι διπλω­ μ ά τ ε ς α ν ά π τ υ ξ α ν π ρ ό σ τ υ χ η δ ρ ά σ η . . . - και του δ ι η γ ή θ η κ α σε σ υ ν τ ο ­ μία τι σ υ ν έ β η κ ε σ τ η χ ώ ρ α μας μετά το 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο .

—

Ν α ι , ν α ι ! - έλεγε ο Ν τ ε ζ και είδα πως κ α τ έ β α σ ε τα μ ο ύ τ ρ α .

Δεν του άρεσε που ξεσκέπαζα τον Τίτο. Το ίδιο αίσθημα εκδήλωσε και

αργότερα όταν τον συνάντησα στο

Βουκουρέστι, αφού είχε

π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ε ι την « π ο θ η τ ή ε π ί σ κ ε ψ η » σ υ μ φ ι λ ί ω σ η ς σ τ ο Βελι­ γράδι και τα είχε φκιάξει με τον Τίτο. Μ ε ρ ι κ ο ύ ς μήνες ύστερα α π ' αυτή την επίσκεψη, πέρασα στο Βουκουρέστι, συναντήθηκα και σ υ ν ο μ ί λ η σ α με το Ντεζ και τον Μ π ο ν τ ν α ρ ά ς . Κ α τ ά τις σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς ο Μ π ο ν τ ν α ρ ά ς (ο μ ε γ ά λ ο ς , ο Εμίλ) ά ν ο ι ξ ε κουβέντα και μου είπε ότι ή τ α ν σ τ ο ν Τ ί τ ο και ότι σ τ η σ υ ν ο μ ι λ ί α μ' α υ τ ό ν έγινε λ ό γ ο ς και γ ι α τ η ν Α λ β α ν ί α . «Ο Τ ί τ ο — ε ί π ε ο Μ π ο ν τ ν α 165

ρ ά ς — μίλησε καλά και με συμπάθεια για τη χ ώ ρ α σας, για τον ηρω­ ικό λ α ό σ α ς και επιθυμεί καλές σ χ έ σ ε ι ς με σ α ς » κ.λπ. Με ά λ λ α λό­ για αυτό το τίτοϊκό «φερέφωνο» γίνονταν μεσίτης για συμφιλίωση με τ ο ν Τ ί τ ο , ήθελε να π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ε ι εκείνο που δεν το π έ τ υ χ ε ο Χρουστσιόφ. Έ β α λ α τ ο ν Μ π ο ν τ ν α ρ ά ς σ τ η θ έ σ η του, λ έ γ ο ν τ ά ς του ότι μ ε τον Τ ί τ ο και τον τ ι τ ο ϊ σ μ ό εμείς θα είμαστε μέχρι τέλους σε π ά λ η γιατί είναι α π ο σ τ ά τ η ς του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λενινισμού.

—

Ε μ ε ί ς δε σ υ μ φ ι λ ι ω ν ό μ α σ τ ε με τ ο ν Τ ί τ ο - ε ί π α ο ρ θ ά - κ ο φ τ ά

στο Μποτναράς. Τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ έ ρ ι χ ν α σ τ ο Μ π ο τ ν α ρ ά ς α υ τ ά τ α β έ λ η γ ι α τ ο ν Τί­ το, π α ρ α τ ή ρ η σ α ότι ο Ν τ ε ζ χ ά ρ α ζ ε ά σ κ ο π α με ένα μ ο λ υ β ο κ ό ν τ υ λ ο που κρατούσε στο χέρι γραμμές πάνω σ' ένα ά σ π ρ ο χαρτί, ασφα­ λώς α π ό ε κ ν ε υ ρ ι σ μ ό , μ α δ ε μ ί λ η σ ε κ α θ ό λ ο υ . Τ α λ ό γ ι α μου ή τ α ν ξίδι γι'

αυτόν. Αλλά ας επανέλθουμε σ τ η ν Κίνα, στις συναντήσεις που είχαμε

εκείνες τις μέρες με άλλους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς των α δ ε ρ φ ώ ν κομμάτων. Ή τ α ν ενδιαφέρον: όλοι όσους συναντούσαμε είχαν στο στόμα τους τις α π ο κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς και τον Τ ί τ ο . Μ ά λ ι σ τ α και ο Τ σ ο υ Εν Λάι, σε μια σ υ ν ά ν τ η σ η που είχαμε, μας είπε: — την

Με κάλεσε ο Τίτο να πάω στη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α και δ έ χ τ η κ α πρόσκλησή

του. Μ'

αυτή την ευκαιρία, αν είστε σύμφωνοι,

μ π ο ρ ώ να έρθω και σ τ η ν Α λ β α ν ί α .

—

Ε ί μ α σ τ ε π λ έ ρ ι α σ ύ μ φ ω ν ο ι ν α έ ρ θ ε τ ε σ τ η ν Α λ β α ν ί α - τ ο υ εί­

παμε και τον ευχαριστήσαμε για το αίτημα, π α ρ ' όλο που δε μας α­ ν τ ή χ η σ ε κ α θ ό λ ο υ κ α λ ά το γ ε γ ο ν ό ς ότι ο π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ό ς της Κίνας σ υ ν έ δ ε ε τ η ν ά φ ι ξ ή τ ο υ σ τ η ν Α λ β α ν ί α «με τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α » τ η ς μ ε τ ά ­ βασής

του στη Γιουγκοσλαβία.

Ό μ ω ς , όπως έγραψα και πιο πάνω, ήταν η εποχή που ο πυρετός του ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ο ύ τους είχε π ι ά σ ε ι ό λ ο υ ς και ο καθένας π ά σ χ ι ζ ε να πάει το γ ρ η γ ο ρ ό τ ε ρ ο σ τ ο Βελιγράδι για να πάρει την ευλογία και την «πείρα» του π α λ α ί μ α χ ο υ του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ρεβιζιονισμού.

Κά­

ποια μέρα με π λ η σ ί α σ ε ο Σ κ ο τ σ ι μ ά ρ ο και μου κ λ ά φ τ η κ ε γιατί ο Το­ λιάτι ε ί χ ε πάει σ τ ο Β ε λ ι γ ρ ά δ ι , α λ λ ά δεν μ π ό ρ ε σ α ν ν α σ υ ν ε ν ν ο η ­ θούν με τον Τίτο.

—

Πώς — τον ρώτησα όχι χωρίς ειρωνεία—. Πιάστηκαν;

—

Ό χ ι — μ ο υ ε ί π ε — αλλά δε συμφώνησαν για όλα. Μολαταύτα

— σ υ ν έ χ ι σ ε — εμείς α π ό μέρους μας θα σ τ ε ί λ ο υ μ ε σ τ ο Βελιγράδι μια αντιπροσωπεία για πείρα.

— 166

Σε ποια κατεύθυνση; τον ρώτησα.

—

Οι

γιουγκοσλάβοι

σύντροφοι — α π ά ν τ η σ ε —

καταπολέμη­

σαν α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ά τη γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ί α και τώρα σ τ η Γιουγκοσλα­ βία δεν υ π ά ρ χ ε ι γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ί α .

—

Και πώς το ξέρετε ότι εκεί δεν υ π ά ρ χ ε ι γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ί α ; - τ ο ν

ρώτησα.

—

Γ ι α τ ί εκεί και οι ε ρ γ ά τ ε ς έ χ ο υ ν κ έ ρ δ η - ή τ α ν η α π ά ν τ η σ ή

του. Του μ ί λ η σ α για τη σ τ ά σ η του Κόμματός μας σχετικά μ' αυτό το π ρ ό β λ η μ α , αλλά το μυαλό του Ιταλού είχε γίνει Τίτο. Τον ρωτή­ σαμε: —

Γιατί θέλετε να στείλετε ανθρώπους μόνον στη Γιουγκοσλα­

βία να «πάρουν πείρα»; Γιατί δεν έχετε στείλει τέτοιες α ν τ ι π ρ ο σ ω ­ πείες και σ τ ι ς χ ώ ρ ε ς της λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , ό π ω ς σ τ η ν Α λ β α ν ί α κι αλλού;! Ο Σ κ ο τ σ ι μ ά ρ ο σ υ γ χ ύ σ τ η κ ε για μια σ τ ι γ μ ή , ύστερα βρήκε τη λύ­ ση: —

Θα στείλουμε - είπε. Να λ ό γ ο υ χ ά ρ η η π ε ί ρ α της Κίνας σχε­

τικά με τη συνεργασία της εργατικής τάξης με τ η ν αστική τάξη και του κομμουνιστικού κόμματος με τ' άλλα δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ά κόμματα, έ­ χει μεγάλη αξία για μας. Θα τη μελετήσουμε... Είχε πραγματικά πούθε να πιαστεί. Στο εξής όχι μόνο στη Γιου­ γ κ ο σ λ α β ί α και σ τ η ν Κίνα, α λ λ ά παντού μ π ο ρ ο ύ σ α ν να πάνε οι ιτα­ λοί ρεβιζιονιστές για να α ν τ α λ λ ά ξ ο υ ν πείρα για την κ α τ α π ρ ό δ ο σ η της υπόθεσης του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ , της ε π α ν ά σ τ α σ η ς και του σοσια­ λισμού. Μ ό ν ο στη χ ώ ρ α μας ούτε ήρθαν και ούτε υ π ή ρ χ ε λόγος να έρθουν γιατί σε μας ε φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ν μόνο ο μ α ρ ξ ι σ μ ό ς - λενινισμός. Μα αυτή η πείρα δεν τους χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν . Σ τ ι ς 3 Ο χ τ ώ β ρ η τ ο υ 1956 π ή ρ α μ ε τ ο δ ρ ό μ ο τ η ς ε π ι σ τ ρ ο φ ή ς γ ι α την πατρίδα μας. Ό λ ο αυτό το ταξίδι μας έπεισε ακόμα περισσότε­ ρο γ ι α τι μ ε γ ά λ ε ς και επικίνδυνες δ ι α σ τ ά σ ε ι ς που είχε πάρει ο σύγ­ χρονος

χρουστσιοφικός

ρεβιζιονισμός.

Στη Βουδαπέστη θα βλέπαμε ένα α π ό τα τρομερά γεννήματα της χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή ς - τιτοϊκής «νέας γραμμής»: τ η ν α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η . Είχε καιρό που έβραζε και τώρα πια ξεσπούσε.

167

9. Οι «διάβολοι» εκτός ε λ έ γ χ ο υ

Η αντεπανάσταση σε δράση στην Ουγγαρία και Πολωνία. Μάτιας Ράκοσι. Ποιος μαγείρεψε τον «τσορβά» στη Βουδαπέστη. Συνομιλία με Ούγ­ γρους ηγέτες. Λογομαχία, με το Σουσλόφ στη Μόσχα. Η «αυτοκριτική» του Ίμρε Νάγκι. Η ανατροπή του Ράκοσι. Η αντίδραση παίρνει ορμή. Ο Χρουστσιόφ, ο Τίτο και ο Γκέρο στην Κριμαία. Αντρόποφ: «δεμπορούμε να θεωρήσουμε αντεπαναστάτες τους εξεγερμένους». Η σοβιετική ηγεσία διστάζει. Το Κόμμα των Ούγγρων Εργαζομένων διαλύεται. Ο Νάγκι ε­ ξαγγέλλει την αποχώρηση από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Ένα μέρος των παρασκηνίων: τα γράμματα Τίτο - Χρουστσιόφ. Πολωνία 1956 - ο Γκομούλκα στο θρόνο. Μια αναδρομή: ο Μπιερούτ. Το αντεπαναστατικό πρόγραμμα του Γκομούλκα. Τα διδάγματα μας από τα γεγονότα του 1956. Συνομιλίες στη Μόσχα, Δεκέμβρης 1956. Το μολεμένο πνεύμα του 20ου Συνεδρίου υ π ο κ ί ν η σ ε ό λ α τα αντεπα­ ναστατικά στοιχεία στις σοσιαλιστικές χώρες και στα κομμουνι­ στικά κι εργατικά κόμματα, ενθάρρυνε εκείνους που ήταν καμου­ φ λ α ρ ι σ μ έ ν ο ι και περίμεναν την ευκαιρία για να α ν α τ ρ έ ψ ο υ ν το σο­ σ ι α λ ι σ μ ό εκεί ό π ο υ ε ί χ ε ν ι κ ή σ ε ι . Οι αντεπαναστάτες σ τ η ν Ουγγαρία, σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α , στη Βουλ­ γαρία, σ τ η ν Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α και αλλού, οι προδότες του μαρξισμού - λενινισμού στα κ ό μ μ α τ α Ιταλίας και Γ α λ λ ί α ς και οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά ­ βοι τ ι τ ο ϊ κ ο ί δ έ χ τ η κ α ν με χ α ρ ά τις π ε ρ ι β ό η τ ε ς θέσεις του Χ ρ ο υ ­ σ τ σ ι ό φ γ ι α τ ο ν « ε κ δ η μ ο κ ρ α τ ι σ μ ό » , γ ι α «τη λ α τ ρ ε ί α του Στάλιν», για την α π ο κ α τ ά σ τ α σ η την καταδικασμένων εχθρών, για την «ειρη­ νική συνύπαρξη», για την «ειρηνική μετάβαση» από τον καπιταλι­ σ μ ό σ τ ο σ ο σ ι α λ ι σ μ ό κ.λπ. Αυτές τις θέσεις και σ υ ν θ ή μ α τ α τα ενα­ γ κ α λ ί σ τ η κ α ν μ ε ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό και ε λ π ί δ α ο ι ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς που βρί­ σ κ ο ν τ α ν σ τ η ν εξουσία ή ε ί χ α ν ανατραπεί, η σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ α τ ί α , οι αστοί αντιδραστικοί διανοοούμενοι. Τα γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α και Π ο λ ω ν ί α ή τ α ν ο ο λ ο φ ά ν ε ρ ο ς 168

πρόλογος της αντεπανάστασης, που θα αναπτύσσονταν σε έκταση και β ά θ ο ς ό χ ι μ ό ν ο εκεί, α λ λ ά και σ τ η Β ο υ λ γ α ρ ί α , τ η ν Α ν α τ ο λ ι κ ή Γερμανία, την Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α , την Κίνα, και ιδιαίτερα σ τ η Σοβιε­ τική

Ένωση.

Α φ ο ύ ε ξ α σ φ ά λ ι σ ε κάπως τις θέσεις της σ τ η Βουλγαρία, Ρουμα­ νία,

Τσεχοσλοβακία,

κ.λπ.,

η

χρουστσιοφική

κλίκα

εφόρμησε

στην Ουγγαρία, η ηγεσία της οποίας δε φαίνονταν να ήταν τόσο υ­ πάκουη προς τη σοβιετική γραμμή. Ό μ ω ς είχαν στόχο την Ουγγα­ ρία και ο Τ ί τ ο και οι Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι . Η Ο υ γ γ α ρ ί α , όπως φαίνεται, είχε αρκετά τρωτά σημεία. Ε ί χ ε ι­ δρυθεί το κόμμα με επικεφαλής το Ράκοσι, γύρω από τον ο π ο ί ο ή­ ταν μερικοί παλιοί κομμουνιστές, όπως ο Γκέρο, ο Μούνιχ, αλλά και νέοι, που ε ί χ α ν έρθει π ρ ό σ φ α τ α και β ρ ή κ α ν το τραπέζι στρωμέ­ νο από τον Κόκκινο Στρατό και από το Στάλιν. Ά ρ χ ι σ ε να «οικο­ δομείται

ο σοσιαλισμός» στην Ουγγαρία, αλλά οι μεταρυθμίσεις

δεν ήταν ριζικές.

Έ κ α ν α ν το χ α τ ή ρ ι του προλεταριάτου χωρίς ό­

μως να π ρ ο κ α λ ο ύ ν μ ε γ ά λ η δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α και σ τ η μ ι κ ρ ο α σ τ ι κ ή τ ά ξ η . Το ουγγρικό κόμμα ήταν μια συνένωση του τ ά χ α κομμουνιστικού κόμματος σε παρανομία (ούγγροι αιχμάλωτοι πολέμου που πιάστη­ καν στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η ) , των παλιών κομμουνιστών του Μ π έ λ α

Κουν και του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. Ή τ α ν , λοιπόν, αυτή η σ υ ν έ ν ω σ η ένα α ρ ρ ω σ τ ι ά ρ ι κ ο μ π ό λ ι , π ο υ ποτέ δεν π ή ρ ε α π ά ν ω του, ώ σ π ο υ η α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η και ο Κ α ν τ ά ρ , μαζί με το Χ ρ ο υ ­ στσιόφ και το Μικογιάν εξάγγειλαν με διάταγμα την π λ ή ρ η διάλυ­ ση

του Κόμματος των Ούγγρων Εργαζομένων. Γ ν ώ ρ ι ζ α α π ό κ ο ν τ ά τ ο ν Ρ ά κ ο σ ι και τ ο ν α γ α π ο ύ σ α . Έ χ ω σ υ ν ο ­

μ ι λ ή σ ε ι μ' α υ τ ό ν σ υ χ ν ά , γιατί και για δ ο υ λ ε ι ά α λ λ ά και ο ι κ ο γ ε ν ε ι α ­ κώς με τη Νετζμίε είχαμε πάει κάμποσες φορές σ' αυτόν. Ο Ράκοσι ή τ α ν τίμιος άνθρωπος, παλιός κομμουνιστής, ηγέτης στην Κομιντέρν. Είχε καλούς σκοπούς, η δουλειά του όμως υπονομεύονταν απ'

τα μέσα κι α π ' τα έξω. Ό σ ο ζούσε ο Στάλιν, φαίνονταν πως

καθετί πήγαινε καλά, μα μετά το θάνατό του, ά ρ χ ι σ α ν να φαίνονται οι αδυναμίες στην Ουγγαρία. Κάποτε, σε συνομιλία, ο Ράκοσι μου μίλησε για τον ουγγρικό σ τ ρ α τ ό και με ρ ώ τ η σ ε γ ι α το δικό μας.

— Έ χ ο υ μ ε α δ ύ ν α τ ο το σ τ ρ α τ ό , δεν έχουμε σ τ ε λ έ χ η , οι αξιωμα­ τικοί είναι παλιοί, του σ τ ρ α τ ο ύ του Χόρτυ, γ ι ' αυτό παίρνουμε τώ­ ρ α α π λ ο ύ ς ε ρ γ ά τ ε ς α π ό τ α ε ρ γ ο σ τ ά σ ι α του Τ σ έ π ε λ και τ ο υ ς κ ά ν ο υ ­ με α ξ ι ω μ α τ ι κ ο ύ ς - μ ο υ ε ί π ε .

—

Χωρίς ισχυρό στρατό — ε ί π α στο Ρ ά κ ο σ ι — δε μπορεί κανείς 169

να υπερασπίσει το σοσιαλισμό. Πρέπει να εκκαθαρίσετε τους χορτικούς. Πράξατε καλά που πήρατε εργάτες, μόνο χρειάζεται να δόσετε σ η μ α σ ί α σ τ η ν καθώς πρέπει δ ι α π α ι δ α γ ώ γ η σ ή τους. Ενώ συνομιλούσαμε σ τ η βίλα του Ράκοσι, ήρθε ο Κ ά ν τ α ρ , ο ο­ ποίος είχε επιστρέψει από τη Μ ό σ χ α , όπου είχε πάει για θεραπεία στα μάτια. Ο Ράκοσι μου τον σύστησε, τον ρώτησε πως ήταν από την υγεία και του έδοσε άδεια να πάει σ τ η ν οικογένειά του. Ό τ α ν μείναμε μόνοι μας, ο Ρ ά κ ο σ ι μου είπε: — Να, ο Κάνταρ είναι νέο στέλεχος, τον κάναμε υπουργό Εσω­ τερικών. Να πω την αλήθεια δε μου γέμισε το μάτι για υπουργός Εσωτε­ ρικών. Κάποια άλλη φορά συζητήσαμε σχετικά με την οικονομία. Μου μίλησε για την οικονομία της Ουγγαρίας, ιδιαίτερα για τη γεωργία η οποία πήγαινε τόσο καλά, που ο λαός έτρωγε ώσπου ξεκοιλιάζο­ νταν και δεν ήξεραν τι να κάμουν το χ ο ι ρ ι ν ό κρέας, τα αλλαντικά, τη μπίρα, τα κρασιά! Εγώ α π ο ρ ο ύ σ α γιατί ή ξ ε ρ α πως όχι μόνο στη χ ώ ρ α μας, α λ λ ά σ' όλες τις σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς , μ ά λ ι σ τ α και σ τ η ν Ουγγαρία, δεν ή τ α ν τέτοια η κ α τ ά σ τ α σ η . Ο Ράκοσι είχε ένα ελάτ­ τωμα, ή τ α ν διαχυτικός και μ ε γ α λ ο π ο ι ο ύ σ ε τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α της δουλειάς. Ό μ ω ς , παρά την αδυναμία αυτή, ο Μάτιας, κατά τη γνώ­ μη μου είχε κ α λ ή κ α ρ δ ι ά κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ή και δεν έβλεπε ε σ φ α λ μ έ ν α τη γ ρ α μ μ ή ανάπτυξης του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ . Κατά τη γνώμη μου, πρέ­ πει να π α ρ α δ ε χ τ ε ί κανείς ότι η δ ι ε θ ν ή ς α ν τ ί δ ρ α σ η , υ π ο σ τ η ρ ι ζ ό μ ε ν η από τον κ λ ή ρ ο , το ι σ χ υ ρ ό κ ο υ λ α κ ο λ ό ι και τους κ α μ ο υ φ λ α ρ ι σ μ έ ­ νους χ ο ρ τ ι κ ο ύ ς φ α σ ί σ τ ε ς , ρ ί χ τ η κ ε σ τ ή ν Ο υ γ γ α ρ ί α και σ τ η ν η γ ε σ ί α του Ρ ά κ ο σ ι να τις υ π ο ν ο μ ε ύ σ ε ι , τους ρ ί χ τ η κ ε ο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ς τιτοϊσμός με τους π ρ ά χ τ ο ρ έ ς του με ε π ι κ ε φ α λ ή ς το Ράικ, τ ο ν Κά­ νταρ ( κ α μ ο υ φ λ α ρ ι σ μ έ ν ο ν ) και άλλους, και, τέλος, τους ρ ί χ τ η κ α ν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί , οι ο π ο ί ο ι , όχι μ ό ν ο δεν ήθε­ λ α ν τ ο Ρ ά κ ο σ ι κ α ι ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ τ ο ν υ π ο σ τ ή ρ ι ζ α ν , α λ λ ά και τ ο ν μι­ σ ο ύ σ α ν γιατί ή τ α ν πιστός στο Σ τ ά λ ι ν και στο μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό και, όταν το ήθελε η δουλειά, εναντιώνονταν με το α ν ά σ τ η μ ά του στις κοινές συσκέψεις. Ο Ράκοσι ήταν από την παλιά φρουρά της Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν και η Κ ο μ ι ν τ έ ρ ν γ ι α τους σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ς ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς ή­ ταν «άγριο θηρίο». Έ τ σ ι η Ουγγαρία έγινε πεδίο δ ο λ ο π λ ο κ ι ώ ν και κ ο μ π ί ν ω ν μετα­ ξ ύ του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , του Τ ί τ ο και τ ω ν α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ώ ν ( π ί σ ω α π ό τους οποίους έστεκε ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός), που διάβρων α ν α π ό τ α μ έ σ α τ ο ο υ γ γ ρ ι κ ό κ ό μ μ α και τις θ έ σ ε ι ς του Ρ ά κ ο σ ι και 170

των υγειών σ τ ε λ ε χ ώ ν στην η γ ε σ ί α αυτού του κόμματος. Ο Ρ ά κ ο σ ι ή τ α ν εμπόδιο και για το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο ο π ο ί ο ς ήθελε να μπάσει και τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α σ τ η σ τ ρ ο ύ γ γ α του, και γ ι α τ ο ν Τ ί τ ο , που ή θ ε λ ε ν α κα­ ταστρέψει το σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο και μισούσε διπλά το Ρά­ κοσι

σαν

έναν

από τους

«σταλινικούς» που

τον ξεσκέπασαν το

1948. Τ ο ν Α π ρ ί λ η του κομματική στη

1957, ό τ α ν α κ ό μ α δ ε ν ε ί χ ε ε ξ α λ ε ι φ θ ε ί η « α ν τ ι -

ομάδα»

του Μάλενκοφ, Μ ο λ ό τ ο φ

Μ ό σ χ α με την Κομματική

κ.λπ.,

βρισκόμουν

και Κ υ β ε ρ ν η τ ι κ ή α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α

μας. Αφού φάγαμε σε α ν ε π ί σ η μ ο δείπνο σ τ ο Κρεμλίνο, σ τ η ν Εκατερίνσκι Ζαλ, καθήσαμε σε μια γωνία με τους Χρουστσιόφ, Μ ο λ ό ­ τ ο φ , Μ ι κ ο γ ι ά ν , Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν κ.α. ν α π ά ρ ο υ μ ε τ ο ν κ α φ έ . Κ ά π ω ς τ ο έφερε η κ ο υ β έ ν τ α και ο Μ ο λ ό τ ο φ , α π ε υ θ υ μ ό μ ε ν ο ς σε μένα, σ α ν α­ στειευόμενος, —

μου

είπε:

Αύριο ο Μ ι κ ο γ ι ά ν πηγαίνει στη Βιέννη. Θα π ρ ο σ π α θ ή σ ε ι να

μ α γ ε ι ρ έ ψ ε ι κι εκεί ένα τ σ ο ρ β ά ό π ω ς έκαμε σ τ η Β ο υ δ α π έ σ τ η . Εγώ, γ ι α να επεχτείνω τ η ν κουβέντα, του λέω: —

Γ ι α τ ί , ο Μ ι κ ο γ ι ά ν έκαμε α υ τ ό το τ σ ο ρ β ά ;

—

Α λ λ ά ποιος; - είπε ο Μ ο λ ό τ ο φ .

—

Μα τότε — τ ο υ λ έ ω — ο Μ ι κ ο γ ι ά ν δε μπορεί να πάει πια στη

Βουδαπέστη.

— τον

Αν ο Μ ι κ ο γ ι ά ν ξ α ν α π ά ε ι εκεί — σ υ ν έ χ ι σ ε ο Μ ο λ ό τ ο φ — θα κρεμάσουν.

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε σκύψει το κεφάλι και ανακάτευε με το κου­ τάλι τον καφέ. Ο Μ ι κ ο γ ι ά ν σκοτείνιασε, ξεροκατάπιε και, χαμογε­ λώντας κυνικά, είπε: —

Π η γ α ί ν ω , πως δεν π η γ α ί ν ω σ τ η Β ο υ δ α π έ σ τ η . Αν κ ρ ε μ ά σ ο υ ν

εμένα, θα κ ρ ε μ ά σ ο υ ν και τον Κ ά ν τ α ρ , γιατί οι δυο μαζί κάναμε τον τσορβά. Για μένα ήταν ξεκάθαρος ο ρόλος των χρουστσιοφικών στην ουγγρική

τραγωδία.

Οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του Τ ί τ ο , να ε ξ α λ ε ί ψ ο υ ν ό,τι τ ο υ γ ι έ ς υ π ή ρ χ ε σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α , σ υ ν έ π ι π τ α ν , γ ι ' α υ τ ό , σ υ ν τ ό ν ι ­ σ α ν τις ενέργειές τους. Μ ε τ η μ ε τ ά β α σ η του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σ τ ο Βελι­ γράδι, οι επιθέσεις αυτές σ τ ρ ά φ η κ α ν προς την α π ο κ α τ ά σ τ α σ η των τιτοϊκών συνωμοτών, Κώτσι Τζότζε, Ράικ, Κ ο σ τ ό φ κ.λπ. Ε ν ώ το Κ ό μ μ α μας δ ε σ ά λ ε ψ ε ούτε κ α τ ά κ ε ρ α ί α α π ό τις ο ρ θ έ ς θ έ σ ε ι ς τ ω ν α ρ χ ώ ν , το ο υ γ γ ρ ι κ ό κόμμα λύγισε, ο Τ ί τ ο και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ θριάμ­ βευσαν.

171

Με την α π ο κ α τ ά σ τ α σ η του Ράικ α π ο κ α τ ά σ τ α θ η κ ε η προδοσία. Οι θέσεις του

Ράκοσι εξασθένησαν πολύ.

Η η γ ε σ ί α του ο υ γ γ ρ ι κ ο ύ κ ό μ μ α τ ο ς , με το Ρ ά κ ο σ ι και Γ κ έ ρ ο , ί­ σως έκαμε λ ά θ η και σ τ ο ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό τομέα, όμως δεν ή τ α ν αυτά που προκάλεσαν την α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η . Το κυριότερο λάθος του Ρά­ κ ο σ ι και των σ υ ν τ ρ ό φ ω ν του ή τ α ν ότι αυτοί δε σ τ ά θ η κ α ν γεροί, κ λ ο ν ί σ τ η κ α ν μ π ρ ο σ τ ά σ τ η ν πίεση των εξωτερικών και εσωτερικών ε χ θ ρ ώ ν . Δ ε ν κ ι ν η τ ο π ο ί η σ α ν τ ο κ ό μ μ α κ α ι τ ο λ α ό , τ η ν ε ρ γ α τ ι κ ή τά­ ξη γ ι α να ε κ μ η δ ε ν ί σ ο υ ν στο έμβρυό τους τις προσπάθειες της αντί­ δρασης, έκαμαν σ'

αυτή

υποχωρήσεις,

αποκατέστησαν τους ε­

χθρούς, όπως το Ράικ, κ.λπ., και χ α λ ά ρ ω σ α ν τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η ώ σ π ο υ ξέσπασε η

αντεπανάσταση.

Τ ο ν Ι ο ύ ν η τ ο υ 1956, π η γ α ί ν ο ν τ α ς σ τ η Μ ό σ χ α γ ι α κ ά π ο ι α σ ύ ­ σκεψη της

Κ Ο Μ Ε Κ Ο Ν , είχα στη

Βουδαπέστη μια συνομιλία με

τους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ του Κ ό μ μ α τ ο ς των Ούγ­ γ ρ ω ν Ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν . Δεν β ρ ή κ α εκεί ούτε το Ρ ά κ ο σ ι , ούτε το Χέγκεντους, που ή τ α ν πρωθυπουργός, ούτε το Γ κ έ ρ ο , γιατί κι αυτοί ε ί χ α ν αναχωρήσει με τραίνο για τη Μ ό σ χ α . (Στην πραγματικότητα στη Μ ό σ χ α ούτε σ τ η σ ύ σ κ ε ψ η ούτε π ο υ θ ε ν ά α λ λ ο ύ σ υ ν ά ν τ η σ α τ ο Ρά­ κοσι. Σίγουρα «αναπαύονταν» σε κάποια «κλινική» όπου οι Σοβιε­ τικοί «τον έπειθαν να δόσει π α ρ α ί τ η σ η » .

Ύ σ τ ε ρ α από δυο τρεις

βδομάδες, π ρ α γ μ α τ ι κ ά α π α λ λ ά χ τ η κ ε από τα κ α θ ή κ ο ν τ α που είχε). Οι ούγγροι σύντροφοι μου είπαν ότι στο κόμμα και σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή τους —

Επιτροπή

έχουν μερικές δυσκολίες.

Στην Κεντρική Επιτροπή — μ ο υ ε ί π α ν — δημιουργήθηκε μια

κατάσταση κατά του Ράκοσι. Ο Φ ά ρ κ α ς , που ή τ α ν στο Π ο λ ι τ ι κ ό Γραφείο, είχε υψώσει τη σ η μ α ί α εναντίον του.

—

Ή ρ θ ε ο κ α ι ρ ό ς να δ ι α γ ρ α φ ε ί ο Φ ά ρ κ α ς ό χ ι μ ό ν ο από τ η ν Κε­

ντρική Ε π ι τ ρ ο π ή , α λ λ ά και α π ό το κόμμα - μου είπε ο Μ π ά τ α , υ­ πουργός

Ά μ υ ν α ς . Η στάση του — σ υ ν έ χ ι σ ε — είναι αντικομματική

και ε χ θ ρ ι κ ή . Η θέση του είναι: «Εγώ έσφαλα, ο Μ π έ ρ ι α είναι π ρ ο ­ δότης. Μα ποιος διέταξε εμένα να κάμω αυτά τα λ ά θ η ; ο Ράκοσι».

—

Αυτό το ζ ή τ η μ α , μου είπαν οι ο ύ γ γ ρ ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι , έχει τεθεί

και από τ ο ν Ρεβάι, ο ο π ο ί ο ς πρότεινε «να σ χ η μ α τ ί σ ο υ μ ε μια επι­ τροπή για να εξετάσει τα σ φ ά λ μ α τ α του ενός και του άλλου, τα σ φ ά λ μ α τ α του Ρ ά κ ο σ ι κ.λπ.». Εδώ ε π έ μ β η κ α και τους ρώτησα: —

Μα τότε η

Πολιτικό — 172

Κεντρική

Επιτροπή

δεν έχει ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η σ τ ο

Γραφείο;

Έ τ σ ι προκύπτει - είπαν εκείνοι. Εμείς α ν α γ κ α σ τ ή κ α μ ε να

παραδεχτούμε την επιτροπή, μα αποφασίσαμε να περάσει πρωτύτε­ ρα η

έκθεσή

—

της στο Πολιτικό Γραφείο.

Τι είναι αυτή η ε π ι τ ρ ο π ή ; - τους είπα. Π ρ έ π ε ι να ε π ι φ ο ρ τ ι ­

στεί το Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α φ ε ί ο από την Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή για τέτοια ζ η τ ή μ α τ α και εκεί να σ υ ζ η τ η θ ε ί η έ κ θ ε σ η . Αν το θ ε ω ρ ή σ ε ι ανα­ γκαίο, η Κεντρική Επιτροπή καθαιρεί το Π ο λ ι τ ι κ ό Γραφείο. Οι Ο ύ γ γ ρ ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι μου είπαν α ν ά μ ε σ α σ τ ' ά λ λ α ότι ο Ί μ ρ ε Νάγκι, που είχε διαγραφεί από το κόμμα σαν αντεπαναστάτης, είχε παραθέσει ένα μεγάλο δείπνο για τα γενέθλιά του, όπου είχε προ­ σ κ α λ έ σ ε ι π ε ρ ί π ο υ 150 ά τ ο μ α , μ ε τ α ξ ύ α υ τ ώ ν κ α ι μ έ λ η τ η ς Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς και της κυβέρνησης. Αρκετοί α π ' αυτούς δέχτηκαν την π ρ ό σ κ λ η σ η του π ρ ο δ ό τ η και π ή γ α ν .

Ό τ α ν ένα α π ό τ α μέλη της

Κεντρικής Επιτροπής ρώτησε τους συντρόφους της ηγεσίας αν έ­ πρεπε να πάει ή όχι, αυτοί του απάντησαν: «Αποφάσισε με πρωτο­ β ο υ λ ί α σου». Βέβαια μια τέτοια, α π ά ν τ η σ η μου φ ά ν η κ ε π α ρ ά ξ ε ν η και ρώτησα τους ούγγρους σύντροφους: —

Γιατί δεν του είπατε κοφτά να μ η ν πάει, αφού ο Ί μ ρ ε Νάγκι

είναι

εχθρός;

— τη

Μα να, τον α φ ή σ α μ ε να κρίνει ο ίδιος και να α π ο φ α σ ί σ ε ι , με

συνείδησή

του - ή τ α ν η α π ά ν τ η σ η .

Κατά τη σ υ ζ ή τ η σ η αυτή οι ούγγροι ηγέτες μου ο μ ο λ ό γ η σ α ν ότι ε ί χ α ν μ ι α δ ύ σ κ ο λ η κ α τ ά σ τ α σ η σ τ ο κ ό μ μ α . Σ ' α υ τ έ ς τ ι ς φ α σ α ρ ί ε ς εί­ χ ε ξ ε μ υ τ ί σ ε ι κ α ι τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο .

—

Υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ ο κ ό μ μ α ο μ ά δ ε ς , σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς , κ . λ π . — μ ο υ εί­

π α ν — που δεν στέκουν σε σωστές θέσεις, που ζητούν να υιοθετή­ σ ο υ ν τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο . Α υ τ ά τ α σ τ ο ι χ ε ί α μ α ς λ έ ν ε ό τ ι τ ο « 2 0 ο Σ υ ν έ ­ δ ρ ι ο ε π ι β ε β α ι ώ ν ε ι τις θέσεις μας, ότι σ τ η ν η γ ε σ ί α υ π ά ρ χ ο υ ν λ ά θ η . Γι'

αυτό —

εμείς έχουμε δίκιο».

Π ο λ λ έ ς σκοτούρες μας έφερε και η συνέντευξη του Τολιάτι,

μου είπε κ ά π ο ι ο ς α π ό τους π α ρ ε υ ρ ι σ κ ό μ ε ν ο υ ς . Μ έ λ η της ΚΕ μου έ­ χ ο υ ν πει: «Βρε τι κάνουμε εμείς; Είναι κ α λ ύ τ ε ρ α να δ ρ ά σ ο υ μ ε , να έ­ χουμε και σ τ η ν Ουγγαρία διαφορετική, ανεξάρτητη πολιτική, όπως η

Γιουγκοσλαβία». Α λ ή θ ε ι α , εκεί τα π ρ ά γ μ α τ α π ή γ α ι ν α ν α π ό το κακό στο χειρότε­

ρο.

Έ ν α μ έ λ ο ς τ η ς Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς τ ο υ ς ε ί χ ε πει μ ε θ υ μ ό :

« Α κ ό μ α εσείς του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ μας κρύβετε τέτοια ζ η τ ή μ α ­ τα ό π ω ς αυτά του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ ; Γιατί δε δ η μ ο σ ι ε ύ ε τ ε ' τ η συνέ­ ντευξη —

του Και

Τολιάτι;» εμείς τη

δημοσιεύσαμε — μ ο υ είπαν οι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι του

Πολιτικού Γ ρ α φ ε ί ο υ — γιατί πρέπει να ενημερωθεί το κόμμα!...

173

Ε γ ώ ε ί π α σ τ ο υ ς ο ύ γ γ ρ ο υ ς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς ότι εμείς έ χ ο υ μ ε κ α λ ή κα­ τ ά σ τ α σ η κ α ι τ ο υ ς ε ξ ή γ η σ α π ω ς π ρ ά ξ α μ ε σ τ η Σ υ ν δ ι ά σ κ ε ψ η τ ω ν Τιράννων.

—

Στο κόμμα — τ ο υ ς τ ό ν ι σ α — υπάρχει σωστή δημοκρατία, δη­

μ ο κ ρ α τ ί α που να δυναμώνει την κ α τ ά σ τ α σ η και την ε ν ό τ η τ α και όχι να τις κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι . Γι' αυτό, σ υ ν έ χ ι σ α , χ τ υ π ή σ α μ ε κ α τ α κ έ φ α λ α ε­ κείνους που ήθελαν να εκμεταλλευτούν τη

δημοκρατία σε ζημιά

του κόμματος. Εμείς δεν επιτρέψαμε να μας συμβούν τέτοια πράγ­ ματα. Συζητώντας σχετικα με τη συνέντευξη του Τολιάτι, ζ ή τ η σ α ν τη γνώμη μου γι' —

αυτόν.

Ο Τ ο λ ι ά τ ι — α π ά ν τ η σ α — μ' αυτά π ο υ είπε δεν είναι εντάξει.

Α σ φ α λ ώ ς , εμείς δεν π α ρ ο υ σ ι ά σ α μ ε δ η μ ό σ ι α τις α ν τ ι ρ ρ ή σ ε ι ς μας προς αυτόν, αλλά καλέσαμε τους πρώτους γραμματείς των κομματι­ κών ε π ι τ ρ ο π ώ ν των ε π α ρ χ ι ώ ν και τους ε ξ η γ ή σ α μ ε το ζ ή τ η μ α για να είναι επάγρυπνοι και έτοιμοι σε κάθε π ε ρ ί π τ ω σ η . Σ η κ ώ ν ε τ α ι ο Σ α λ ά ι , μ έ λ ο ς τ ο υ Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ , κ α ι μ ο υ λέ­ ει: —

Ε γ ώ δ ι ά β α σ α τη σ υ ν έ ν τ ε υ ξ η του Τ ο λ ι ά τ ι και δεν είναι και

τόσο ά σ χ η μ η . Η α ρ χ ή είναι κ α λ ή , μόνο που κατά το τέλος χαλάει.

—

Εμείς δεν τ η ν δ η μ ο σ ι ε ύ σ α μ ε και α π ο ρ έ σ α μ ε ό τ α ν τη μ ε τ ά δ ο -

σε ο ρ α δ ι ο φ ω ν ι κ ό ς σ τ α θ μ ό ς της Π ρ ά γ α ς - του είπα. Απ'

αυτή

τη

συνομιλία

δημιούργησα

την

πεποίθηση

ότι

η

γ ρ α μ μ ή τους ή τ α ν τ α λ α ν τ ε υ ό μ ε ν η . Ε κ τ ό ς α π ' αυτό και τ α π ι ο υγιή σ τ ο ι χ ε ί α σ τ ο Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α φ ε ί ο φ α ί ν ο ν τ α ν ότι β ρ ί σ κ ο ν τ α ν κάτω α π ό τ η ν π ί ε σ η τ ω ν α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν , γ ι ' α υ τ ό και τα­ λαντεύονταν.

Το

Πολιτικό Γραφείο φαίνονταν σαν αλληλέγγυο,

αλλά το είχαν απομονώσει τελείως. Το βράδυ μας π α ρ ά θ ε σ α ν δείπνο στο μέγαρο της Βουλής σε μια αίθουσα, όπου έπεφτε στο μάτι ένα μεγάλο π ο ρ τ ρ α ί τ ο του Ατίλα, που το είχαν αναρτήσει στον τοίχο. Συζητήσαμε πάλι για τη βαριά κατάσταση που κόχλαζε στην Ουγγαρία. Φαίνονταν όμως ότι αυτοί είχαν χάσει το μπούσουλα. Τους λέω: —

Τι κάνετε έτσι, πώς κάθεστε με τα χέρια σταυρωμένα μπρο­

στά σ τ η ν α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η που σηκώνει κεφάλι; Γιατί μένετε θεατές και δεν παίρνετε μέτρα; —

Τι μέτρα να πάρουμε; είπε κ ά π ο ι ο ς α π '

—

Ν α κ λ ε ί σ ε τ ε α μ έ σ ω ς τ η λ έ σ χ η « Π έ τ ε φ » , ν α σ υ λ λ ά β ε τ ε τους.

αυτούς.

αρχιταραξίες, να βγάλετε την εργατική τάξη ένοπλη στις λεωφό­ ρους και να π ε ρ ι κ υ κ λ ώ σ ε τ ε το Ε σ τ ε ρ γ κ ό μ . Αν δεν μ π ο ρ ε ί τ ε να συλ174

λάβετε τον Μιντζέντι, τον Ί μ ρ ε Νάγκι δεν μπορείτε να τον συλλά­ βετε; Τ ο υ φ ε κ ί σ τ ε μ ε ρ ι κ έ ς α π ό τις κ ε φ α λ έ ς α υ τ ώ ν τ ω ν α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ώ ν γ ι α ν α κ α τ α λ ά β ο υ ν τ ι θ α πει δ ι χ τ α τ ο ρ ί α τ ο υ π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ . Οι Ο ύ γ γ ρ ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι γ ο ύ ρ λ ω ν α ν τα μ ά τ ι α και με κ ο ι τ ο ύ σ α ν με έ κ π λ η ξ η σα να ήθελαν να μου πούνε; «Μη σάλεψες»; Έ ν α ς α π ' αυ­ τούς μου είπε: —

Δε μπορούμε να πράξουμε έτσι όπως λέτε εσείς, σ ύ ν τ ρ ο φ ε

Ενβέρ, γιατί δεν κρίνουμε τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η τ ό σ ο α ν η σ υ χ α σ τ ι κ ή . Ε­ μείς έ χ ο υ μ ε τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η στα χ έ ρ ι α μας. Οι φ ω ν α σ κ ί ε ς σ τ η λέ­ σ χ η «Πέτεφ» είναι παιδιακίσιες δουλειές και αν ορισμένα μέλη της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς π ή γ α ν και ε υ χ ή θ η κ α ν τον Ί μ ρ ε Νάγκι, το έ­ κ α μ α ν α υ τ ό ε π ε ι δ ή ή τ α ν π α λ ι ο ί σ ύ ν τ ρ ο φ ο ί τ ο υ κ α ι ό χ ι γ ι α τ ί δ ε ν εί­ ναι σύμφωνοι με την Κεντρική Επιτροπή, που διέγραψε τον Ί μ ρ ε Ν ά γ κ ι α π ό τις γ ρ α μ μ έ ς της.

—

Νομίζω ότι βλέπετε αλαφρά το ζ ή τ η μ α — τ ο υ ε ί π α — δεν ε­

κτιμάτε το μεγάλο κίνδυνο που σας απειλεί. Πιστέψτε μας, γιατί ε­ μείς γνωρίζουμε καλά τους τιτοϊκ

ύς και ξέρουμε τι θέλουν νά κά­

μ ο υ ν σ α ν α ν τ ι κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς και π ρ ά χ τ ο ρ ε ς του ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ π ο υ είναι. Μα τα λόγια μου ή τ α ν φ ω ν ή σ τ η ν έρημο. Φάγαμε, μαύρο φαί, και στις συνομιλίες που διήρκεσαν κάμποσες ώρες, οι Ούγγροι σύ­ ν τ ρ ο φ ο ι σ υ ν έ χ ι ζ α ν τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ν α μ ε π ε ί σ ο υ ν ότι « ε ί χ α ν τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η στα χ έ ρ ι α τους» και ά λ λ α κ ο υ ρ α φ έ ξ α λ α . Το πρωί με αεροπλάνο πήγα στη Μ ό σ χ α . Συναντήθηκα με το Σ ο υ σ λ ό φ στο γραφείο του στο Κρεμλίνο. Αυτός, όπως πάντα, με υ­ π ο δ έ χ τ η κ ε με κείνους τους τρόπους του, περπατώντας σαν οι μπα­ λ α ρ ί ν ε ς του Μ π α λ σ ό ι , και ό τ α ν κ α θ ή σ α μ ε , με ρ ώ τ η σ ε γ ι α τ η ν Αλ­ βανία. Αφού ανταλλάξαμε γνώμες για τα π ρ ο β λ ή μ α τ ά μας, του ά­ ν ο ι ξ α το ζ ή τ η μ α της Ο υ γ γ α ρ ί α ς . Τ ο υ είπα τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς και τις α­ πόψεις μου, έτσι ό π ω ς τις έ κ φ ρ α σ α α ν ο ι χ τ ά και σ τ ο υ ς ο ύ γ γ ρ ο υ ς συντρόφους. Ο Σ ο υ σ λ ό φ με κοιτούσε με κείνα τα διαπεραστικά μά­ τια πίσω από τα γυαλιά με σκούρο κοκκαλένιο σκελετό, και μιλώ­ ντας, π α ρ α τ η ρ ο ύ σ α πως στα μάτια του φαίνονταν σημάδια δυσαρέ­ σκειας, στενοχώριας, θυμού. Η α π ο δ ο κ ι μ α σ ί α και αυτά τα α ι σ θ ή μ α ­ τα συνοδεύονταν με μολυβιές που χ ά ρ α ζ ε σ' ένα λευκό χαρτί που είχε πάνω στο τραπέζι. Ε γ ώ σ υ ν έ χ ι σ α και κ α τ έ λ η ξ α στο συμπέρα­ σ μ α λ έ γ ο ν τ ά ς του ότι με ε ξ έ π λ η ξ ε η η ρ ε μ ί α και η «ψυχραιμία» των ούγγρων

συντρόφων.

Ο Σουσλόφ, με κείνη την ψιλή φωνή σαν τσαμπούνα, άρχισε να μιλάει και β α σ ι κ ά μου είπε: 175

—

Δε μπορεί να είμαστε σύμφωνοι με τις κρίσεις σας για το

ουγγρικό ζήτημα. Εσείς παρουσιάζετε ανησυχαστική την κατάστα­ σ η , δεν είναι έτσι ό π ω ς τη νομίζετε εσείς. Μ π ο ρ ε ί να μ η ν έχετε ε­ π α ρ κ ε ί ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς - και ο Σ ο υ σ λ ό φ μ ί λ η σ ε και μ ί λ η σ ε π ρ ο σ π α ­ θώντας να με « κ α θ η σ υ χ ά σ ε ι » και να με πείσει ότι η

κατάσταση

σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α δεν ε ί χ ε τ ί π ο τ ε τ ο α ν η σ υ χ α σ τ ι κ ό . Δ ε ν π ε ί σ τ η κ α κα­ θόλου από τα «επιχειρήματά» του και τα γ ε γ ο ν ό τ α που διαδραματί­ σ τ η κ α ν στις κατοπινές μέρες ε π α λ ή θ ε υ α ν ότι οι απόψεις και οι πα­ ρατηρήσεις μας σχετικά με την βαριά κατάσταση στην Ουγγαρία ή τ α ν α π ό λ υ τ α σωστές. Γ ύ ρ ω στους δυο μήνες αργότερα, στα τέλη του Αυγούστου του

1956, ε ί χ α π ά λ ι μ ι α σ φ ο δ ρ ή λ ο γ ο μ α χ ί α μ ε τ ο

Σουσλόφ σχετικά με το Ουγγρικό ζήτημα.

Ό τ α ν πηγαίναμε για

την Κίνα στο συνέδριο του κινέζικου κόμματος, περνώντας στη Β ο υ δ α π έ σ τ η , α π ό μια σ υ ζ ή τ η σ η που είχαμε στο αεδρόμιο με ούγ­ γρους ηγέτες εκείνης της εποχής, ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο η π ε π ο ί θ η σ ή μας ότι η κ α τ ά σ τ α σ η σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α κ α τ ρ α κ υ λ ο ύ σ ε , η α ν τ ί δ ρ α σ η δρούσε, ενώ η ο υ γ γ ρ ι κ ή η γ ε σ ί α με τις ενέργειες της ευνοούσε την αντεπανάσταση. Στην στάθμευση που κάναμε στη Μ ό σ χ α , σ υ ν α ν τ η θ ή κ α μ ε με τον Σ ο υ σ λ ό φ και του είπαμε τις α ν η σ υ ­ χ ί ε ς μας, για να τις δ ι α β ι β ά σ ε ι σ τ η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α . Ο Σ ο υ σ λ ό φ τ ή ρ η σ ε τ η ν ίδια σ τ ά σ η όπως και σ τ η σ υ ν ά ν τ η σ η που είχα μαζί του, τον Ιούνη.

—

Σ τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η π ο υ λέτε, ότι εκεί κ ο χ λ ά ζ ε ι η α ν τ ε π α ν ά ­

σ τ α σ η , μας είπε ο Σ ο υ σ λ ό φ , εμείς δεν έχουμε δοσμένα ούτε α π ό την υ π η ρ ε σ ί α π λ η ρ ο φ ο ρ ι ώ ν , ούτε και από άλλες πηγές. Για την Ουγγα­ ρία γίνεται θ ό ρ υ β ο ς α π ό τους εχθρούς, α λ λ ά η κ α τ ά σ τ α σ η εκεί εξο­ μαλύνεται. Είναι α λ ή θ ε ι α ότι υ π ά ρ χ ο υ ν κάτι κινήσεις φ ο ι τ η τ ώ ν , αλλά

είναι ακίνδυνες,

είναι υπό έλεγχο.

Οι

Γιουγκοσλάβοι

δεν

δ ρ ο υ ν εκεί, ό π ω ς λέτε εσείς. Π ρ έ π ε ι να ξέρετε ότι ό χ ι μ ό ν ο ο Ρ α κ ό σι, μα κ α ι ο Γ κ έ ρ ο δ ι έ π ρ α ξ ε σ φ ά λ μ α τ α . . .

—

Μ ά λ ι σ τ α , είναι αλήθεια ότι διέπραξαν λ ά θ η , γιατί αποκατέ­

σ τ η σ α ν τους ούγγρους τιτοϊκούς προδότες που συνωμότησαν για ν α τ ι ν ά ξ ο υ ν σ τ ο ν α έ ρ α τ ο σ ο σ ι α λ ι σ μ ό - α ν τ έ κ ο ψ α τ ο Σ ο υ σ λ ό φ . Αυ­ τός σούφρωσε τα λεπτά χείλη —

του και έπειτα συνέχισε.

Ό σ ο γ ι α τ ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο Ί μ ρ ε Ν ά γ κ ι δεν μπορούμε ν α συμφω­

νήσουμε με σας, σύντροφε Ενβέρ.

—

Μ ε ε κ π λ ή σ σ ε τ ε π ο λ ύ — τ ο υ ε ί π α — π ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ ε «σύ­

ντροφο» τον Ί μ ρ ε Νάγκι, όταν το Κόμμα των Ούγγρων Εργαζομέ­ νων τον αποκήρυξε.

176

—

Ας τον α π ο κ ή ρ υ ξ α ν — ε ί π ε ο Σ ο υ σ λ ό φ — ο Ν ά γ κ ι μετάνιωσε

και έκανε α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή .

—

Τα λ ό γ ι α τα π α ί ρ ν ε ι ο α έ ρ α ς — τ ο ν α ν τ έ κ ρ ο υ σ α — μη πι­

στεύετε —

στα

λόγια...

Οχι —είπε κατακόκκινος ο Σ ο υ σ λ ό φ — έχουμε γραπτή την

α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή τ ο υ , κ α ι ά ν ο ι ξ ε σ τ ο μ ε τ α ξ ύ τ ο σ υ ρ τ ά ρ ι , έ β γ α λ ε α π ό κει κ ά π ο ι ο έ γ γ ρ α φ ο με υ π ο γ ρ α φ ή του Ί μ ρ ε Ν ά γ κ η , που απευθύνονταν στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς και που έλεγε

ότι έ σ φ α λ ε «στις σκέψεις και τις πράξεις» και ζ η τ ο ύ σ ε τη σ υ μ π α ρ ά ­ σταση

των Σοβιετικών.

—

Το πιστεύετε αυτό; - ρ ω τ ά ω το Σ ο υ σ λ ό φ .

—

Το πιστεύουμε, γιατί όχι;! - μου α π ά ν τ η σ ε και συνέχισε. Οι

σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι μπορεί και να λαθέψουν, μα όταν α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τα λά­ θη, πρέπει να τους δόσουμε το χέρι.

—

Αυτός είναι ένας π ρ ο δ ό τ η ς — ε ί π α στο Σ ο υ σ λ ό φ — και εμείς

νομίζουμε ότι κάνετε μεγάλο λάθος όταν δίνετε το χέρι σ' ένα π ρ ο ­ δότη. Με τ ό σ ο έληξε η συνομιλία με το Σ ο υ σ λ ό φ και χ ω ρ ι σ τ ή κ α μ ε χωρίς να συμφωνούμε. Α π '

αυτή τη σ υ ν ά ν τ η σ η εμείς δ η μ ι ο υ ρ γ ή ­

σαμε τ η ν εντύπωση ότι οι Σοβιετικοί, αφού ε ί χ α ν καταδικάσει ορι­ στικά το Ράκοσι, β ρ ί σ κ ο ν τ α ν σε α ν α σ τ ά τ ω σ η και φ ό β ο για τ η ν κα­ τ ά σ τ α σ η σ τ η ν Ουγγαρία· γιατί δεν ή ξ ε ρ α ν τι να κάμουν και α ν α ζ η ­ τούσαν μια λύση μ π ρ ο σ τ ά στη φουρτούνα. Σίγουρα αυτοί διαπραγ­ ματεύονταν με τον Τίτο για μια κοινή λύση.

Προετοίμαζαν τον

Ί μ ρ ε Ν ά γ κ η , νομίζοντας ότι μ' αυτόν θα γ ί ν ο υ ν κύριοι της κατά­ στασης

στην Ουγγαρία.

Και έτσι συνέβηκε.

Ο κύκλος του Ρ ά κ ο σ ι ή τ α ν πολύ αδύνατος. Ούτε η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε­ π ι τ ρ ο π ή , ούτε το Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α φ ε ί ο ή τ α ν σ τ ο απαιτούμενο επίπεδο. Ά ν θ ρ ω π ο ι σαν τον Χέγκεντους, τον Κάνταρ, γέροι σαν τον Μούνιχ και κάτι π α ι δ ά ρ ι α χωρίς κομματική ζωή και π ά λ η , εξασθένιζαν κάθε μέρα και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τη διεύθυνση τ ω ν υ π ο θ έ σ ε ω ν και έπε­ σαν στην πλεκτάνη της τιτοϊκο - χρουστσιοφικής αράχνης. Ό λ ο ς αυτός ο τυχοδιωχτισμός προετοιμάστηκε πυρετώδικα. Η α ν τ ί δ ρ α σ η ζ ω ο γ ο ν ή θ η κ ε , π ή ρ ε φόρα, μιλούσε και δρούσε α ν ο ι χ τ ά . Ο ψευτοκομμουνιστής, ο κουλάκος και π ρ ο δ ό τ η ς

Ί μ ρ ε Νάγκι, με

τη μ ά σ κ α του κομμουνισμού έγινε η σ η μ α ί α του τιτοϊσμού και της π ά λ η ς ενάντια στο Ράκοσι. Ο τελευταίος είχε αντιληφτεί τον κίνδυ­ νο που διέτρεχε το κόμμα και η χ ώ ρ α και είχε πάρει μέτρα ενάντια στον

Ί μ ρ ε Νάγκι, διαγράφοντάς τον από το κόμμα κατά τα τέλη

τ ο υ 1955. Ή τ α ν ό μ ω ς π ο λ ύ α ρ γ ά . Η α ρ ά χ ν η τ η ς α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η ς 177

είχε τυλίξει στον ιστό της την Ουγγαρία η οποία έχανε κιόλας την υ π ό θ ε σ η . Σ τ ο Ρ ά κ ο σ ι ε π ι τ ί θ ο ν τ α ν και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και ο Τ ί τ ο και το κ έ ν τ ρ ο του Ε σ τ ε ρ γ κ ό μ , και η ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή α ν τ ί δ ρ α σ η . Η

Άννα

Κ έ τ λ ι , ο Μ ι ν τ ζ έ ν τ ι , ο ι κ ό μ η τ ε ς και ο ι β α ρ ώ ν ο ι σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς α ν τ ί δ ρ α σ η ς , που είχαν συγκεντρωθεί μέσα σ τ η ν Ουγ­ γαρία, στην Αυστρία και αλλού, οργάνωναν την ενταπανάσταση, έ­ μπαζαν όπλα για την αναμπουμπούλα που προετοίμαζαν. Η λ έ σ χ η «Πέτεφ» έγινε το κέντρο της αντίδρασης. μια μορφωτική λέσχη της

Ή τ α ν τάχα

Έ ν ω σ η ς Νεολαίας, αλλά, στην πραγμα­

τικότητα, κάτω από τη μύτη του ουγγρικού κόμματος, δρούσε σαν φωλιά όπου οι αντιδραστικοί διανοούμενοι όχι μόνον φλυαρούσαν ε ν ά ν τ ι α σ τ ο σ ο σ ι α λ ι σ μ ό και τ η δ ι χ τ α τ ο ρ ί α του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ , αλ­ λά και προετοιμάζονταν και οργανώνονταν ώσπου έφτασαν στο ση­ μείο να π α ρ ο υ σ ι ά σ ο υ ν με αυθάδεια τα α ι τ ή μ α τ ά τους σ τ ο κ ό μ μ α και την κυβέρνηση σε μορφή τελεσίγραφου. Αρχικά, όσο ήταν ακόμα επικεφαλής ο Ράκοσι, έγιναν προσπάθειες να παρθούν ορισμένα μέτρα: με απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής χτυπήθηκε η λέσχη «Πέτεφ», δ ι α γ ρ ά φ η κ α ν από το κόμμα κ α ν ά δύο συγγραφείς, μα αυ­ τά ή τ α ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ σ ι μ π ή μ α τ α και κ α θ ό λ ο υ μέτρα ριζικά. Η αντεπαναστατική φωλιά εξακολουθούσε να υπάρχει και, λίγο αργό­ τερα, και κείνοι που χ τ υ π ή θ η κ α ν α π ο κ α τ α σ τ ά θ η κ α ν σχεδόν όλοι. Ο

Ί μ ρ ε Νάγκι, ο οποίος είχε ανατραπεί, κάθονταν σαν πασάς

στο σπίτι του, που το είχε μετατρέψει σε εντευχτήριο των οπαδών του. Α π ' αυτούς τους οπαδούς του είχε ανθρώπους σ τ η ν Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή του Κ ό μ μ α τ ο ς Ο ύ γ γ ρ ω ν Ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν . Οι ούγγροι ηγέτες σαστισμένοι π η γ α ι ν ο έ ρ χ ο ν τ α ν στη Μ ό σ χ α , ενώ οι τάχα σύντροφοί τους της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς , αντί να έπαιρναν μέτρα ενάντια στο αντιδραστικό στοιχείο που ξεσηκώνονταν, επισκέφτονταν στο σπί­ τι τον

Ί μ ρ ε Νάκγι και τον εύχονταν για τα γενέθλια. Οι κόλακες

του Ράκοσι έγιναν κόλακες του Ν ά γ κ ι και του προετοίμασαν το δρόμο να πάρει την εξουσία. Η α π ό φ α σ η για την α ν α τ ρ ο π ή του Ράκοσι πάρθηκε στη Μ ό σ χ α και σ τ ο Βελιγράδι. Ο Ρ α κ ό σ ι λ ύ γ ι σ ε και δεν α ν τ ι σ τ ά θ η κ ε στις πιέ­ σεις των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν και τ ι τ ο ϊ κ ώ ν , ό π ω ς δεν α ν τ ι σ τ ά θ η κ ε και στις μ η χ α ν ο ρ α φ ί ε ς των π ρ α χ τ ό ρ ω ν τους σ τ η ν ο υ γ γ ρ ι κ ή ηγεσία. Υ­ π ο χ ρ έ ω σ α ν το Ρ ά κ ο σ ι να δόσει π α ρ α ί τ η σ η τ ά χ α «για λόγους υ­ γείας» (γιατί έπασχε από υπερτονία!) παραδεχόμενος συνάμα και « λ ά θ η γ ι α π α ρ α β ά σ ε ι ς της ν ο μ ι μ ό τ η τ α ς » . Π ρ ώ τ α μ ι λ ο ύ σ α ν γ ι α τις αρετές του «σύντροφου Μ ά τ ι α ς Ράκοσι», (έτσι τ ο ν «κήδευσαν» με τιμές), έπειτα μιλούσαν για τα λάθη του ώ σ π ο υ τον χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ α ν 178

« ε γ κ λ η μ α τ ι κ ή σ υ μ μ ο ρ ί α του Ρ ά κ ο σ ι » . Σ τ η ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α των πα­ ρασκηνίων

της

καθαίρεσης

του

Ράκοσι

έπαιξε

μεγάλο

ρόλο

ο

Σουσλόφ, ο οποίος ακριβώς αυτή την περίοδο πήγε στην Ουγγαρία για διακοπές(!). Ό π ω ς φάνηκε, ο Ράκοσι ή τ α ν η τελευταία τ ρ ο χ ο π έ δ η που εμπό­ διζε τη ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή ά μ α ξ α να αναπτύξει τ α χ ύ τ η τ α . Π ρ ώ τ ο ς γραμ­ ματέας δεν ε κ λ έ χ τ η κ ε ο Κ ά ν τ α ρ , όπως επιθυμούσαν οι Σοβιετικοί και οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι , α λ λ ά ο Γ κ έ ρ ο όμως κι αυτός είχε μετρημένες τις μέρες του. Ο Κ ά ν τ α ρ , π ο υ ή τ α ν φ υ λ α κ ι σ μ έ ν ο ς και ε ί χ ε α π ο κ α τ α ­ σταθεί πριν από λίγο καιρό, εκλέχτηκε, αρχικά στο Πολιτικό Γρα­ φ ε ί ο και, σ α ν ά ν θ ρ ω π ο ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του Τ ί τ ο , ή τ α ν , σ τ η ν πραγματικότητα, το «πρώτο

βιολί».

Μ ε τ ά την ολομέλεια του Ιούλη του

1956, ( τ ό τ ε π ο υ ο Γ κ έ ρ ο α ­

ντικατέστησε το Ράκοσι και ο Κ ά ν τ α ρ μ π ή κ ε σ τ ο Π ο λ ι τ ι κ ό Γρα­ φείο) η α ν τ ί δ ρ α σ η π ή ρ ε φόρα, το κόμμα και η κ υ β έ ρ ν η σ η σ χ ε δ ό ν δεν είχαν κύρος. Τα α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α ζ η τ ο ύ σ α ν επίμονα την α π ο κ α τ ά σ τ α σ η του Νάγκι και την καθαίρεση από την ηγεσία ε­ κείνων των ολίγων υγιών ανθρώπων. Ο Γκέρο, ο Χέγκεντους και ά λ λ ο ι π ε ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ν από π ό λ η σε π ό λ η και α π ό ε ρ γ ο σ τ ά σ ι ο σε ερ­ γ ο σ τ ά σ ι ο για να κατευνάσουν τα πνεύματα, με υποσχέσεις για «δη­ μοκρατία»

«σοσιαλιστική

νομιμότητα»,

αύξηση

των αποδοχών.

Εννοείται, ό λ α αυτά γ ί ν ο ν τ α ν όχι σε σ ω σ τ ό μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λενινιστι­ κ ό δ ρ ό μ ο , α λ λ ά κ ά τ ω α π ό τ η ν π ί ε σ η τ ο υ ι σ χ υ ρ ο ύ κ ύ μ α τ ο ς τ η ς μι­ κ ρ ο α σ τ ι κ ή ς τάξης και της α ν τ ί δ ρ α σ η ς . Τ η ν κ α θ α ί ρ ε σ η του Ρ ά κ ο σ ι από την η γ ε σ ί α του ο υ γ γ ρ ι κ ο ύ κόμ­ ματος εμείς τη θ ε ω ρ ή σ α μ ε σ φ ά λ μ α που έ β λ α ψ ε και εξασθένισε πο­ λύ την κ α τ ά σ τ α σ η σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α και αυτή τη γ ν ώ μ η μας την είπα­ με στους σοβιετικούς ηγέτες όταν, το Δεκέμβρη, πήγαμε στη Μό­ σ χ α . Τα ίδια τα γεγονότα έδειξαν π ό σ ο δίκιο είχαμε. Άρχισε η

«ευτυχισμένη» ε π ο χ ή της φ ι λ ε λ ε υ θ ε ρ ο π ο ί η σ η ς , η ε­

π ο χ ή της αποφυλάκισης και της εκταφής εκείνων που η διχτατορία του προλεταριάτου δίκαια είχε καταδικάσει. Ο προδότης Ράικ και οι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ί του ξ α ν α ε ν τ α φ ι ά σ τ η κ α ν με π ο μ π ώ δ ι κ η τελετή ό π ο υ έ­ π α ι ρ ν α ν μέρος χιλιάδες κόσμος με πρωτοστατούντες τους ούγγρους η γ έ τ ε ς και η ο π ο ί α έ λ η ξ ε με τη Δ ι ε θ ν ή . Έ τ σ ι ο π ρ ο δ ό τ η ς Ρ ά ι κ έγι­ νε «σύντροφος Ράικ» και εθνικός ήρωας της Ουγγαρίας, περίπου το ίδιο όπως ο Κόσουτ. Ο Ν ά γ κ ι , ύστερα α π ό ένα τυπικό γ ρ ά μ μ α που έστειλε σ τ η ν Κε­ ντρική Ε π ι τ ρ ο π ή ξαναμπήκε στο κόμμα και περίμενε σίγουρος την 179

εξέλιξη των γ ε γ ο ν ό τ ω ν που θα τον έφεραν σ τ η ν εξουσία. Κι αυτά δεν

άργησαν. Μ ε τ ά από το Ράικ β γ ή κ α ν σ τ η ν σ κ η ν ή και άλλοι πολλοί, π ρ ώ η ν

κ α τ ά δ ι κ ο ι , α ξ ι ω μ α τ ι κ ο ί και π α π ά δ ε ς , π ο λ ι τ ι κ ο ί κ α τ ά δ ι κ ο ι και κλέ­ φτες, σ τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς δ ί ν ο ν τ α ν η θ ι κ ή και υ λ ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η . Η χ ή ­ ρα του Ράικ πήρε σ α ν αντίτιμο, για τ η ν π ρ ο δ ο σ ί α του συζύγου της, 200.000 φ ο ρ ί ν τ α και ο ι ε φ η μ ε ρ ί δ ε ς τ η ς Β ο υ δ α π έ σ τ η ς δ η μ ο σ ί ε υ σ α ν τ η ν ε ί δ η σ η γ ι α τ η μ ε γ α λ ο ψ υ χ ί α τ η ς « Κ υ ρ ί α ς Ρ ά ι κ » π ο υ χ ά ρ ι σ ε αυ­ τά τα φορίντα στα λαϊκά κολλέγια. Οι καταδικασμένοι από τα δικα­ στηρία

α ν α κ η ρ ύ χ τ η κ α ν θύματα του Ρ ά κ ο σ ι , του Γ κ ά μ π ο ρ Πέτερ

και τ ο υ Μ ί χ α λ Φ ά ρ κ α ς , π ο υ σ υ ν ε λ ή φ θ η κ ε εκείνες τις μέρες. Οι α­ νώτατοι επίσημοι δικαιολογούνταν μ π ρ ο σ τ ά στην αντίδραση για τα «εγκλήματα». «Μα τι να κάναμε — έ λ ε γ ε ο Υπουργός Δικαιοσύ­ ν η ς — α φ ο ύ ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Ράικ π α ρ α δ έ χ τ η κ ε ο ίδιος τις κ α τ η γ ο ­ ρίες;». Ο Χέγκεντους, όταν ήταν ακόμα πρωθυπουργός, κάτω από την πίεση του Χρουστσιόφ, δήλωνε: «Λυπούμαστε πολύ που το κόμμα και η κυβέρνηση μας σ υ κ ο φ ά ν τ η σ α ν τους Γιουγκοσλάβους», ενώ ο Γ κ έ ρ ο στον π ρ ώ τ ο του λόγο με τ η ν ευκαιρία της εκλογής του επικε­ φ α λ ή ς του κόμματος είπε ότι «το κ ό μ μ α μας έχει α κ ό μ α χ ρ έ η να ξο­ φλήσει προς την

Έ ν ω σ η Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν Κομμουνιστών και προς

τους ηγέτες της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς , να ξεσκεπάσει τις συκοφαντίες που διασπείραμε σε βάρος της Ο μ ο σ π ο ν δ ι α κ ή ς Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας». Ο Γ κ έ ρ ο , που ή τ α ν ένας α π ό τους π α λ ι ό τ ε ρ ο υ ς ηγέτες του κόμ­ μ α τ ο ς , σ ' ό λ α α υ τ ά π ο υ σ υ ν έ β α ι ν α ν φ ά ν η κ ε ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ή ς κ α ι δει­ λός, παράδερνε δώθε - κείθε και κινούνταν σαν ανδρείκελο δεμένο από τα νήματα των πραγματικών η θ ο π ο ι ώ ν της ουγγρικής τραγω­ δίας. Γκέρο

Ό τ α ν ο Τίτο βρίσκονταν για «διακοπές» στην Κριμαία, ο πήγε

και

συνομίλησε

μ'

αυτόν στην

έπαυλη

του

Χρου­

σ τ σ ι ό φ και οι τρεις μαζί με τις α κ ο λ ο υ θ ί ε ς τους, « έ κ α ν α ν π ε ρ ί π α τ ο στην

ακρογιαλιά,

συνομίλησαν

και φ ω τ ο γ ρ α φ ή θ η κ α ν » .

«Ιστορι­

κή» φωτογραφία, αν θα γράφονταν κάποτε η ιστορία των μηχανορ­ ρ α φ ι ώ ν και σ κ ε υ ω ρ ι ώ ν σε βάρος των λαών. Εδώ, σ τ η ν έπαυλη του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , σ τ η Γ ι ά λ τ α , έ γ ι ν ε η π ρ ώ τ η σ υ μ φ ι λ ί ω σ η κ α ι , κ ά τ ι μέ­ ρες α ρ γ ό τ ε ρ α , ο Γ κ έ ρ ο με τ ο ν Χέγκεντους και Κ ά ν τ α ρ π ή γ α ν στο Βελιγράδι, όπου συνομίλησαν με το Ράνκοβιτς. Δεν πέρασε πολύς καιρός και, όταν ά ρ χ ι σ α ν οι τ α ρ α χ έ ς , ο Γ κ έ ρ ο π ε τ ά χ τ η κ ε στα σκου­ πίδια και ο Κ ά ν τ α ρ , με τ η ν ευλογία του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τις μανού-

180

βρες του Μ ι κ ο γ ι ά ν και του ρεβιζιονιστή ι δ ε ο λ ό γ ο υ Σ ο υ σ λ ό φ τρομ π α ρ ί σ τ η κ ε και έγινε πρώτος γραμματέας. Στο μεταξύ ο Ί μ ρ ε Νάγκι, αφού βγήκε από την τρύπα, πήρε τη δύναμη, έβγαλε αλαλαγμό θριάμβου διακήρυξε τη

«δημοκρατία»

και ο Τίτο ήταν στο αποκορύφωμα της νίκης. Η αντίδραση ήρθε σ τ η ν εξουσία, έτρεξε α π '

έξω ο σ υ μ μ ο ρ ι τ ι σ μ ό ς , α ν α σ υ γ κ ρ ο τ ή θ η ­

καν τα κόμματα της αστικής τάξης, το φασιστικό, το χορτικό, το κ λ η ρ ι κ ό . Ο ιμπεριαλισμός γέμισε τη χ ώ ρ α με κ α τ ά σ κ ο π ο υ ς και α π ' την Αυστρία έμπαζε όπλα σε μεγάλες ποσότητες. Ο Ραδιοσταθμός «Ελεύθερη Ευρώπη» ολημερίς και ο λ ο ν υ χ τ ί ς συνδαύλιζε την αντε­ π α ν ά σ τ α σ η , έκανε έ κ κ λ η σ η για την α ν α τ ρ ο π ή και την ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι ­ κή κ α τ ά λ υ σ η του σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ κ α θ ε σ τ ώ τ ο ς . Η Ο υ γ γ α ρ ί α και α π ό π ρ ι ν είχε ανοίξει τις θύρες σ τ ο υ ς κ α μ ο υ φ λ α ρ ι σ μ έ ν ο υ ς σ α ν τουρί­ στες

κατάσκοπους. Ό τ α ν , ε π ι σ τ ρ έ φ ο ν τ α ς α π ό τ η ν Κ ί ν α , τ ο ν Ο χ τ ώ β ρ η , τ ο υ 1956,

π ε ρ ά σ α μ ε σ τ η Β ο υ δ α π έ σ τ η , μας είπαν τα ίδια τα μέλη του Π ο λ ι τ ι ­ κού Γ ρ α φ ε ί ο υ του Κ ό μ μ α τ ο ς τ ω ν Ο ύ γ γ ω ν Ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν ότι «τον τε­ λ ε υ τ α ί ο κ α ι ρ ό ε π ι σ κ έ φ τ ο ν τ α ι τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α 20.000 τ ο υ ρ ί σ τ ε ς » .

Ό­

ταν εγώ τους είπα πως αυτό είναι επικίνδυνο, μου α π ά ν τ η σ α ν : «Μα έχουμε έσοδα σε σ υ ν ά λ λ α γ μ α α π ' αυτούς». Μ ε τ ά την α ν α τ ρ ο π ή του Ρ α κ ό σ ι , π ρ ο π α ν τ ό ς τις διαβόητες μέρες του Ο χ τ ώ β ρ η , α ν ο ί χ τ η κ α ν οι θύρες για τους χορτικούς, γ ι α τους βαρώνους και κόμητες, για τους π ρ ώ η ν αφέντες και καταπιεστές της Ο υ γ γ α ρ ί α ς . Ο ' Ε σ τ ε ρ χ α ζ εγκαταστάθηκε

στο

κέντρο

της

Βουδαπέστης

και

τηλεφωνούσε

στις πρεσβείες γ ν ω σ τ ο π ο ι ώ ν τ α ς ότι σκοπεύει να μπει ε π ι κ ε φ α λ ή ς της κυβέρνησης. Ο Μιντζέντι, που είχε αποφυλακιστεί πρωτύτερα έ μ π α ι ν ε σ τ ο μέγαρό του σ υ ν ο δ ε υ ό μ ε ν ο ς α π ό τ η ν « ε θ ν ο φ ρ ο υ ρ ά » και ευλογούσε το λαό. Σαν τα σ κ ο υ λ ή κ ι α στις εμπυασμένες πληγές α­ ναζωογονούνταν τα παλιά κόμματα, κόμματα κτηματιών, αγροτών, σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ α τ ώ ν , κ α θ ο λ ι κ ώ ν , τ α ο π ο ί α π ή ρ α ν τ α μ έ γ α ρ α π ο υ εί­ χ α ν π ρ ι ν , έ β γ α λ α ν ε φ η μ ε ρ ί δ ε ς και ο Ν ά γ κ ι και ο Κ ά ν τ α ρ μ π ή κ α ν στην Κυβέρνηση.

Η αντεπανάσταση συμπαρέσυρε όλη την πρω­

τ ε ύ ο υ σ α και α π λ ώ ν ο ν τ α ν και σ τ ι ς ά λ λ ε ς ε π α ρ χ ί ε ς τ η ς Ο υ γ γ α ρ ί α ς . Ό π ω ς μας α φ η γ ή θ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α ο πρεσβευτής μας στη Βουδα­ πέστη, τα μανιασμένα μπουλούκια των α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ώ ν κατευθύν­ θ η κ α ν π ρ ώ τ α προς κ ά π ο ι ο χ ά λ κ ι ν ο ανδριάντα του Στάλιν, που είχε μείνει ακόμα σε μια πλατεία της Βουδαπέστης.

Ό π ω ς χυμούσαν

κάποτε οι ομάδες εφόδου του Χίτλερ ενάντια σε καθετί το προοδευ­ τικό, έτσι και οι χ ο ρ τ ι κ ο ί καθώς και τα ά λ λ α α π ο β ρ ά σ μ α τ α . της Ουγγαρίας, χ ύ μ η ξ α ν με λύσσα στον ανδριάντα του Στάλιν πασκίζο181

νταν να τον γκρεμίσουν. Αφού δεν τα κατάφεραν ακόμα και με α­ τσαλένια παλαμάρια που τα τραβούσε ένα βαρύ τραχτέρ, οι συμμο­ ρίτες έκαμαν τη δουλειά τους με τη βοήθεια των ηλεκτροσυγκολλητήρων. Η πρώτη τους πράξη ήταν συμβολική: γκρεμίζοντας τον α ν δ ρ ι ά ν τ α τ ο υ Σ τ ά λ ι ν ή θ ε λ α ν ν α π ο ύ ν ε ό τ ι θ α κ α τ α σ τ ρ έ ψ ο υ ν ό , τ ι εί­ χε μείνει ακόμα στην Ουγγαρία από τον σοσιαλισμό, από τη δικτα­ τ ο ρ ί α του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ , α π ό το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό. Η κατα­ στροφή, οι δολοφονίες, η αναμπομπούλα κυρίευσαν όλη την πόλη. Α π ' τα χ έ ρ ι α του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του Σ ο υ σ λ ό φ έφυγε κι αυτό το ψωριάρικο πουλί ο Ί μ ρ ε Νάγκι. Αυτός ο προδότης, στον οποίο η Μ ό σ χ α σ τ ή ρ ι ξ ε τις ελπίδες, σαν ο πνιγμένος που πιάνεται α π ό τα μ α λ λ ι ά του για να γλυτώσει α π ' το θάνατο, στο κύμα της επαναστα­ τ ι κ ή ς μ α ν ί α ς , έδειξε π ο ι ο ς ή τ α ν , ε ξ ά γ γ ε ι λ ε τ ο α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ό του π ρ ό γ ρ α μ μ α και έκαμε δημόσια δηλώσεις για την α π ο χ ώ ρ η σ η της Ο υ γ γ α ρ ί α ς α π ό το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Σοβιετικός πρεσβευ­ τής στην Ουγγαρία ήταν κάποιος Αντρόποφ, άνθρωπος της Κα Γ κ ε Μ π ε , π ο υ α ρ γ ό τ ε ρ α π ή ρ ε π ρ ο α γ ω γ ή και έ π α ι ξ ε έναν π ο τ α π ό ρό­ λο και εναντίον μας. Αυτός ο π ρ ά χ τ ο ρ α ς με ετικέτα πρεσβευτή, βρέθηκε περικυκλωμένος από την αντεπανάσταση που ξέσπασε. Και όταν τα αντεπαναστατικά γεγονότα εξελίσσονταν ανοιχτά, ό­ ταν ο Ν ά γ κ ι μ π ή κ ε ε π ι κ ε φ α λ ή ς της κ υ β έ ρ ν η σ η ς , οι Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί συ­ νέχιζαν ακόμα να τον υποστηρίζουν, ελπίζοντας, όπως φαίνεται, να τον κ ρ α τ ή σ ο υ ν κάτω από έλεγχο. Εκείνες τις μέρες, ύστερα από την π ρ ώ τ η μισοεπέμβαση του σοβιετικού στρατού, ο Α ν τ ρ ό π ο φ έλεγε στον πρεσβευτή μας στη Βουδαπέστη: —

Δε μπορούμε να θεωρήσουμε αντεπαναστάτες τους εξεγερμέ­

νους, γιατί σ' αυτούς υ π ά ρ χ ο υ ν και τίμιοι άνθρωποι. Η νέα κυβέρ­ ν η σ η ειναι καλή και είναι αναγκαίο να κρατηθεί για να σταθερο­ ποιήσει την κατάσταση.

—

Π ώ ς σ ο υ φ α ί ν ο ν τ α ι οι λ ό γ ο ι του Ν ά γ κ ι ; - τον ρ ώ τ η σ ε ο πρε­

σβευτής μας.

—

Δ ε ν είναι ά σ χ η μ ο ι - α π ά ν τ η σ ε ο Α ν τ ρ ό π ο φ και ό τ α ν ο σύ­

ντροφός μας του είπε ότι αυτά που λέγονταν για τη Σοβιετική Έ­ ν ω σ η δεν του φ α ί ν ο ν τ α ν σ ω σ τ ά , εκείνος α π ά ν τ η σ ε .

—

Υ π ά ρ χ ε ι α ν τ ι σ ο β ι ε τ ι σ μ ό ς , μα ο τ ε λ ε υ τ α ί ο ς λ ό γ ο ς του Ν ά γ κ ι

δεν ή τ α ν ά σ χ η μ ο ς και δεν ή τ α ν αντισοβιετικός. Ο Νάγκι ζητεί να σ υ ν δ ε θ ε ί μ ε τ ι ς μ ά ζ ε ς . Τ ο Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α φ ε ί ο ε ί ν α ι κ α λ ό κ α ι έ χ ε ι κύ­ ρος. Οι α ν τ ε π α ν α σ τ ά τ ε ς δ ρ ο ύ σ α ν με τ ό σ η αυθάδεια, που και τον ίδιο τον Α ν τ ρ ό π ο φ μαζί με ό λ ο το π ρ ο σ ω π ι κ ό τους έ β γ α λ α ν σ τ ο δρόμο 182

και τους ά φ η σ α ν εκεί ώρες ο λ ό κ λ η ρ ε ς . Εμείς π α ρ α γ γ ε ί λ α μ ε σ τ ο ν πρεσβευτή μας στη Βουδαπέστη να πάρει μέτρα για τη φ ρ ο ύ ρ η σ η τ η ς π ρ ε σ β ε ί α ς και του π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ και ν α σ τ ή σ ε ι τ ο π ο λ υ β ό λ ο σ τ ο κεφαλόσκαλο· αν οι αντεπαναστάτες τολμούσαν να θίξουν την πρε­ σβεία, τότε να άνοιγαν πυρ χωρίς δισταγμό. Ό μ ω ς όταν ο πρεσβευ­ τής μας ζ ή τ η σ ε ό π λ α από τον Α ν τ ρ ό π ο φ για να εξασφαλίσει τη φ ρ ο ύ ρ η σ η της πρεσβείας μας, αυτός αρνήθηκε: —

Εμείς έχουμε διπλωματική ασυλία, γ ι ' αυτό δε σας πειράζει

κανένας.

—

Τι δ ι π λ ω μ α τ ι κ ή α σ υ λ ί α ; ! - τ ο υ ε ί π ε ο π ρ ε σ β ε υ τ ή ς μ α ς . Ε κ ε ί ­

νοι σ α ς έ β γ α λ α ν σ τ ο δ ρ ό μ ο .

— Ό χ ι , όχι — τ ο υ είπε ο Α ν τ ρ ό π ο φ — αν σας δόσουμε ό π λ α μπορεί να δημιουργηθεί κανένα επεισόδιο.

—

Τ ό τ ε , του είπε ο α ν τ ι π ρ ό σ ω π ό ς μας - εγώ σ α ς το ζ η τ ώ ε π ί σ η ­

μα εξ ονόματος της Αλβανικής Κυβέρνησης.

—

Θα ρ ω τ ή σ ω τη Μ ό σ χ α - είπε ο Α ν τ ρ ό π ο φ και όταν το α ί τ η μ α

δεν έγινε δ ε χ τ ό ο πρεσβευτής μας του δ ή λ ω σ ε : —

Σύμφωνοι, α λ λ ά να ξέρετε ότι εμείς θα αμυνθούμε με τα περί­

σ τ ρ ο φ α και με τα κ υ ν η γ η τ ι κ ά δίκανα που διαθέτουμε. Ο σ ο β ι ε τ ι κ ό ς π ρ ε σ β ε υ τ ή ς είχε κλειστεί σ τ η ν π ρ ε σ β ε ί α και δεν τολμούσε να ξεμυτίσει.

Έ ν α ς αξιωματούχος του Υπουργείου Εξω­

τερικών της Ουγγαρίας, που καταδιώκονταν από τους συμμορίτες, ζ ή τ η σ ε ά σ υ λ ο σ τ η ν π ρ ε σ β ε ί α μας και εμείς τον δ ε χ τ ή κ α μ ε . Ε ί π ε στους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς μας ότι είχε πάει και στη σ ο β ι ε τ ι κ ή πρεσβεία, α λ λ ά δεν τον είχαν δεχτεί. Τα σοβιετικά στρατεύματα, που στρατοπέδευαν σ τ η ν Ουγγαρία, σ τ η ν α ρ χ ή , επέμβηκαν, μα ύστερα υ π ο χ ώ ρ η σ α ν κ ά τ ω από την πίε­ ση του Ν ά γ κ ι και του Κ ά ν τ α ρ και η σ ο β ι ε τ ι κ ή κ υ β έ ρ ν η σ η δ ή λ ω σ ε ότι ή τ α ν πρόθυμη να α ρ χ ί σ ε ι τις διαπραγματεύσεις για τ η ν α π ο χ ώ ­ ρησή

τους α π ό την Ουγγαρία. Και ενώ οι αντεπαναστάτες έκαναν

θ ρ α ύ σ η , η Μ ό σ χ α φ ο β ο ύ ν τ α ν . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έτρεμε, δίσταζε να ε­ πεμβεί. Ο Τ ί τ ο ή τ α ν βασιλιάς της κ α τ ά σ τ α σ η ς και υ π ο σ τ η ρ ι χ τ ή ς του ' Ι μ ρ ε Ν ά γ κ ι , μάλιστα είχε παρατάξει τα στρατεύματα και προε­ τοιμάζονταν να επεμβεί. Τ ό τ ε η Μ ό σ χ α έστειλε στη Βουδαπέστη τον κ α τ ά λ λ η λ ο ά ν θ ρ ω π ο , τον μ ε τ α π ρ ά τ η Μ ι κ ο γ ι ά ν μαζί με τον κό­ κορα Σουσλόφ. Εμείς, εδώ στα Τ ί ρ α ν α , δεν παραλείψαμε να πούμε το λόγο μας. Κ ά λ ε σ α τ ο ν σ ο β ι ε τ ι κ ό π ρ ε σ β ε υ τ ή και του είπα α γ α ν α χ τ ι σ μ έ ν ο ς : —

Εμείς είμαστε εντελώς απληροφόρητοι για όσα συμβαίνουν

σε ορισμένες σοσιαλιστικές χώρες. Ο Τίτο με τους συντρόφους του 183

έχουν δάχτυλο στην ο ρ γ ά ν ω σ η της αντεπανάστάσης στην Ουγγα­ ρ ί α . Ε σ ε ί ς α φ ή ν ε τ ε τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α σ τ ο ν ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό κ α ι σ τ ο ν Τί­ το. Π ρ έ π ε ι να επεμβείτε έ ν ο π λ α και να κάμετε piazza pulita ό σ ο δεν είναι αργά. Τ ο υ υ π ε ν θ ύ μ ι σ α τους σ κ ο π ο ύ ς του Τ ί τ ο και κ α τ ά κ ρ ι ν α τ η ν εμπι­ σ τ ο σ ύ ν η , π ο υ είχε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ π ρ ό ς α υ τ ό ν κ α θ ώ ς και τ η ν εμπι­ στοσύνη του Σ ο υ σ λ ό φ προς την «αυτοκριτική» του —

Ί μ ρ ε Νάγκι.

Να ποιος είναι ο Ί μ ρ ε Ν ά γ κ ι — τ ο υ λ έ ω — . Τ ώ ρ α σ τ η ν Ουγ­

γαρία χύνεται αίμα και πρέπει να βρεθούν οι ένοχοι. Αυτός —

μου

απάντησε:

Η κ α τ ά σ τ α σ η είναι σ ο β α ρ ή , α λ λ ά εμείς δε θα α φ ή σ ο υ μ ε τ η ν

Ο υ γ γ α ρ ί α να τ η ν πάρει ο ε χ θ ρ ό ς . Τ ι ς α π ό ψ ε ι ς π ο υ μου ε κ φ ρ ά σ α τ ε θα τις δ ι α β ι β ά σ ω στη Μ ό σ χ α . Είναι γνωστό τι συνέβηκε σ τ η ν Ουγγαρία και στη Βουδαπέστη. Σ κ ο τ ώ θ η κ α ν χιλιάδες άνρθωποι. Η α ν τ ί δ ρ α σ η εξοπλισμένη από το εξωτερικό,

θέρισε, ντουφέκισε στους

δρόμους,

κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς και

δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς , γυναίκες και π α ι δ ι ά , έ κ α ψ ε σ π ί τ ι α , γ ρ α φ ε ί α και έκαμε ό,τι μ π ό ρ ε σ ε . Ο σ υ μ μ ο ρ ι τ ι σ μ ό ς β α σ ί λ ε υ σ ε μ έ ρ ε ς ο λ ό κ λ η ρ ε ς . Η μό­ νη μικρή αντίσταση που π ρ ο β λ ή θ η κ ε ή τ α ν η α ν τ ί σ τ α σ η των μονά­ δ ω ν τ η ς α σ φ ά λ ε ι α ς τ η ς Β ο υ δ α π έ σ τ η ς , ενώ ο ο υ γ γ ρ ι κ ό ς σ τ ρ α τ ό ς και το Κ ό μ μ α των Ο ύ γ γ ρ ω ν Ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν εξουδετερώθηκαν και διαλύ­ θ η κ α ν . Ο Κ ά ν τ α ρ έκδοσε το δ ι ά τ α γ μ α δ ι ά λ υ σ η ς του Κ ό μ μ α τ ο ς των Ο ύ γ γ ρ ω ν Ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν , π ρ ά ξ η μ ε τ η ν ο π ο ί α έδειξε π ο ι ο ς ή τ α ν και ανακοίνωσε την ίδρυση του νέου κόμματος, του Σοσιαλιστικού Ερ­ γατικού Κ ό μ μ α τ ο ς , το ο π ο ί ο θα σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ σ α ν ο Κ ά ν τ α ρ , ο Νάγκι και

άλλοι. Η σ ο β ι ε τ ι κ ή π ρ ε σ β ε ί α έμενε π ε ρ ι κ υ κ λ ω μ έ ν η α π ό τα τ ά ν κ ς και

μέσα σ' αυτή ρ α δ ι ο υ ρ γ ο ύ σ α ν ο Μ ι κ ο γ ι ά ν , ο Σ ο υ σ λ ό φ , ο Α ν τ ρ ό π ο φ , ποιος ξέρει και ποιοι άλλοι. Η

αντίδραση

με τους Κ ά ν τ α ρ και

Ί μ ρ ε Νάγκι επικεφαλής,

κ λ ε ι σ μ έ ν ο ι σ τ η Β ο υ λ ή , ό π ο υ έ κ α ν α ν « δ ι α β ο ύ λ ι α » , σ υ ν έ χ ι ζ α ν τις εκ­ κλήσεις προς τα δυτικά καπιταλιστικά κράτη για ένοπλη επέμβαση ενάντια

στους Σοβιετικούς. Τελικά ο φοβισμένος Ν ι κ ή τ α Χρου­

σ τ σ ι ό φ υ π ο χ ρ ε ώ θ η κ ε και έδοσε δ ι α τ α γ ή . Οι σοβιετικές θωρακισμέ­ νες δ υ ν ά μ ε ι ς κ ι ν ή θ η κ α ν π ρ ο ς τ η Β ο υ δ α π έ σ τ η και ά ρ χ ι σ α ν ο ι ο δ ο ­ μαχίες. Ο δ ο λ ο π λ ό κ ο ς Μ ι κ ο γ ι ά ν έμπασε τον Α ν τ ρ ό π ο φ σ' ένα τάνκ

184

κ α ι τ ο ν έ σ τ ε ι λ ε σ τ η Β ο υ λ ή ν α α π ο σ ύ ρ ε ι α π ό κει τ ο ν Κ ά ν τ α ρ γ ι α ν α μηχανευτεί μ' αυτόν.

Έ τ σ ι και συνέβηκε. Ο Κ ά ν τ α ρ άλλαξε πάλι

αφεντικό, άλλαξε πάλι πουκάμισο, ήρθε στην αγκαλιά των Σοβιετι­ κ ώ ν και προστατευόμενος από τα τάνκς τους, έκαμε έ κ κ λ η σ η στο λ α ό να σ τ α μ α τ ή σ ε ι τις τ α ρ α χ έ ς και κ ά λ ε σ ε τους α ν τ ε π α ν α σ τ ά τ ε ς να καταθέσουν τα όπλα και να παραδοθούν. Η κ υ β έ ρ ν η σ η του Ν ά γ κ ι τ ό σ ο είχε τα ψωμιά της. Η αντεπανά­ σταση καταστάλθηκε και ο

Ί μ ρ ε Νάγκι βρήκε άσυλο στην πρε­

σβεία του Τ ί τ ο . Ή τ α ν επόμενο, γιατί ή τ α ν π ρ ά χ τ ο ρ α ς του Τ ί τ ο και της παγκόσμιας αντίδρασης. Είχε και την υποστήριξη του Χρου­ σ τ σ ι ό φ , α λ λ ά του ξέφυγε α π ό το χέρι, επειδή ήθελε να π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι , και π ρ ο χ ώ ρ η σ ε π α ρ α π έ ρ α . Μ ή ν ε ς ο λ ό κ λ η ρ ο υ ς ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ φιλ ο ν ι κ ο ύ σ ε με τον Τίτο για να πάρει το Νάγκι, που ο τελευταίος δεν τον παράδινε, ώσπου ήρθαν σε συνδιαλλαγή να παραδοθεί στους Ρουμάνους ο Νάγκι. Στη διάρκεια που γίνονταν οι διαπραγματεύ­ σεις με τον Τίτο σ χ ε τ ι κ ά μ' αυτό το π ρ ό β λ η μ α , ο Κρίλοφ, σοβιε­ τικός πρεσβευτής στα Τίρανα, ζήτησε τη γνώμη μας, αν ήμασταν ή ό χ ι σύμφωνοι να πάει στη Ρουμανία ο Νάγκι.

— Ο 'Ιμρε Ν ά γ κ ι , ό π ω ς έχουμε δ η λ ώ σ ε ι και πρωτύτερα, — α π ά ­ ν τ η σ α σ τ ο ν Κ ρ ί λ ο φ — είναι ένας π ρ ο δ ό τ η ς που άνοιξε τις πόρτες σ τ ο φ α σ ι σ μ ό στην Ουγγαρία. Τ ώ ρ α γίνεται π ρ ό τ α σ η να πάει σε μια φίλη χ ώ ρ α αυτός ο προδότης, που σκότωσε κομμουνιστές, προο­ δευτικούς ανθρώπους, που σ κ ό τ ω σ ε σοβιετικούς στρατιώτες και έ­ καμε έ κ κ λ η σ η στους ιμπεριαλιστές για ε π έ μ β α σ η . Αυτό είναι μεγά­ λη υ π ο χ ώ ρ η σ η και εμείς δεν συμφωνούμε. Α φ ο ύ κ α τ ε υ ν ά σ τ η κ α ν τα π ά θ η και ε ν τ α φ ι ά σ τ η κ α ν τα θύματα της ο υ γ γ ρ ι κ ή ς α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η ς , έ ρ γ ο π ρ ο π α ν τ ό ς του Τ ί τ ο και του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο Ν ά γ κ ι εκτελέστηκε. Κι αυτή η π ρ ά ξ η δεν ή τ α ν σω­ σ τ ή , όχι γιατί δεν άξιζε να εκτελεστεί ο Ν ά γ κ ι , μα αυτό να μη γίνο­ νταν ό π ω ς έγινε κρυφά, χ ω ρ ί ς δ ί κ η , χ ω ρ ί ς δ η μ ό σ ι ο ξεσκέπασμα. Έ π ρ ε π ε να δικαστεί και να τ ι μ ω ρ η θ ε ί δ η μ ό σ ι α , σ ύ μ φ ω ν α με τους νόμους της χώρας υπήκοος της οποίας ήταν. Μα, ασφαλώς, η δίκη δε συνέφερε ούτε σ τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ούτε σ τ ο ν Κάνταρ, ούτε και στον Τίτο, γιατί ο Νάγκι μπορεί να έβγαζε στα φόρα τα άπλυτα ε­ κείνων που διηύθυναν τα νήματα της αντεπαναστατικής συνωμο­ σίας. Αργότερα, όταν η αντεπανάσταση στην Ουγγαρία καταστάλθη­ κε, ή ρ θ α ν σ ε φ ω ς π ο λ λ ά σ τ ο ι χ ε ί α π ο υ α π ό δ ε ι χ ν α ν τ η σ υ ν ε ν ο χ ή τ ω ν σοβιετικών ηγετών στα γ ε γ ο ν ό τ α της Ο υ γ γ α ρ ί α ς . Εμείς, α σ φ α λ ώ ς , είχαμε υποψίες για το ρ ό λ ο που έπαιξαν οι Σοβιετικοί, π ρ ο π α ν τ ό ς 185

σχετικά με την καθαίρεση του Ράκοσι, την υποστήριξη του Νάγκι, κ.λπ. Μα εμείς τότε δεν ξέραμε με α κ ρ ί β ε ι α πως δ ι ε ξ ή χ θ η κ ε η συ­ ν ε ρ γ α σ ί α Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ - Τ ί τ ο , δεν ξ έ ρ α μ ε ε π ί σ η ς τις μ υ σ τ ι κ έ ς συνα­ ντήσεις του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και Μ ά λ ε ν κ ο φ με τον Τίτο στο Μ π ρ ι ό ν ι . Αυτά α π ο κ α λ ύ φ θ η κ α ν αργότερα κι εμείς τ η ρ ή σ α μ ε την εναντιωτική μας σ τ ά σ η προς αυτές τις πράξεις των Σοβιετικών. Μερικές μέρες ύστερα από την α π ο κ α τ ά σ τ α σ η της τάξης σ τ η ν Ουγγαρία, η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α μας ε ν η μ έ ρ ω σ ε σ χ ε τ ι κ ά με τ η ν αλ­ ληλογραφία, που είχε ανταλλάξει με τη γιουγκοσλάβικη ηγεσία για το ουγγρικό ζήτημα, τά αποδειχτικά που αποκάλυπταν αυτά τα γράμματα μας π ρ ο κ ά λ ε σ α ν βαθιά α ν η σ υ χ ί α γιατί τα π ρ ο β λ ή μ α τ α ή­ τ α ν σ ο β α ρ ά και κ ρ ί σ ι μ α . Τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ και του κομμουνιστικού κινήματος απαιτούσαν τότε να προστατευτεί η Σο­ βιετική

Έ ν ω σ η α π ό τις επιθέσεις του ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ και τ η ς αντί­

δ ρ α σ η ς , να δ ι α φ υ λ α χ τ ε ί η ε ν ό τ η τ ά μας. Α π ' τ η ν ά λ λ η μεριά, δεν μ π ο ρ ο ύ σ ε το Κ ό μ μ α μ α ς να μη πει το λ ό γ ο του γ ι ' αυτές τις αντιμαρξιστικές πράξεις τ η ς σ ο β ι ε τ ι κ ή ς ηγεσίας. Γ ι ' αυτό καθετί έπρε­ πε να κριθεί βαθιά και να μετρηθεί καλά, έχοντας υ π ό ψ η τα συμφέ­ ροντα του Κ ό μ μ α τ ο ς , της χ ώ ρ α ς μας, της ε π α ν ά σ τ α σ η ς και του σο­ σιαλισμού

Έ τ σ ι κρίναμε εμείς αυτά τα π ρ ο β λ ή μ α τ α , είπαμε στους

σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς ηγέτες τις γ ν ώ μ ε ς μας με σ υ ν τ ρ ο φ ι κ ό τ ό ν ο σε τ ρ ό π ο π ο υ καθετί να μείνει και να διορθωθεί αναμεταξύ μας. Κ ε ί ν ε ς τις μέρες, α φ ο ύ π ή ρ α μ ε τ α γ ρ ά μ μ α τ α , κ ά λ ε σ α τ ο ν Κρί­ λοφ.

—

Σας κάλεσα — τ ο υ ε ί π α — για να διασαφηνίσω ορισμένα ζη­

τ ή μ α τ α που π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν α π ' αυτά τα γράμματα. Π ρ ώ τ α θέλω να σας πω ότι θεωρούμε α π α ρ ά δ ε χ τ ο υ ς τους υπαινιγμούς που κάνει ο Τίτο για «ορισμένους κακούς ανθρώπους», υπονοώντας εδώ α ν ο ι χ τ ά την ηγεσία του Κόμματός μας.

Έ ν α τέτοιο π ρ ά γ μ α από μέρους του δε

μας ε κ π λ ή σ σ ε ι , γιατί έχουμε σ υ ν η θ ί σ ε ι με τις επιθέσεις του Τ ί τ ο . Μας εκπλήσσει πολύ το γεγονός ότι στην απάντηση της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής

Ένω­

σης δεν βλέπουμε μια σ τ α ρ ά τ α θέση σχετικά μ' αυτά τα υπονοούμε­ να του Τίτο. Μπορείτε να μας πείτε τίποτε γι' — στη

συνήθειά Τότε —

αυτό το ζήτημα;

Δεν έχω τι να πω γ ι ' α υ τ ό ! - μου α π ά ν τ η σ ε ο Κ ρ ί λ ο φ , πιστός εγώ

του να επιτηδεύεται το μουγγό. συνέχισα:

Σ τ ο ν Τ ί τ ο έ π ρ ε π ε να ειπωθεί α ν ο ι χ τ ά ότι εμείς δεν είμαστε

κακοί άνθρωποι και εχθροί του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ , όπως μας αποκαλεί. Εμείς είμαστε μαρξιστές - λενινιστές, είμαστε άνθρωποι αποφασι186

σμένοι, που θα αγωνιστούμε μέχρι τέλους για την υπόθεση του σο­ σ ι α λ ι σ μ ο ύ . Αντίθετα, ο Τ ί τ ο είναι ε χ θ ρ ό ς της ε π α ν ά σ τ α σ η ς , του σοσιαλισμού. Και σχετικά μ' αυτό υπάρχουν πολλά αποδειχτικά. Ο Κ ρ ί λ ο φ σ ι ω π ο ύ σ ε και εγώ σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α της ομιλίας μου στά­ θηκαν ιδιαίτερα σ' ένα άλλο π ρ ό β λ η μ α που επέσυρε την π ρ ο σ ο χ ή μας σ' αυτές τις επιστολές: «Εσείς, έγραφε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ στο Τίτο, ή σ α σ τ α ν απόλυτα ικανοποιημένος που η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς προσπάθησε

ώστε, με την απομάκρυνση του Ράκοσι το καλοκαίρι τούτης της χρονιάς, να γίνει ο Κάνταρ πρώτος γραμματέας». Α π ' την ά λ λ η μεριά, η ίδια η επιστολή έκανε καταφανή τη συ­ ν ε ρ γ α σ ί α τους όχι μόνο π ρ ι ν από τα γ ε γ ο ν ό τ α του Ο χ τ ώ β ρ η , α λ λ ά και σ τ η δ ι ά ρ κ ε ι ά τους, σ υ ν ε ρ γ α σ ί α που σ υ γ κ ε κ ρ ι μ ε ν ο π ο ι ή θ η κ ε σ τ ο σ χ έ δ ι ο π ο υ σ κ α ρ ώ θ η κ ε στις μυστικές σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς του Μ π ρ ι ό ν ι . Αυ­ τές οι ενέργειες των σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν η γ ε τ ώ ν γ ι α μας ή τ α ν α π α ρ ά δ ε χ τ ε ς . Κατά τη γνώμη μας οι τιτοϊκοί ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν να αναπτύσσουν τ η ν κ α τ α σ κ ο π ε υ τ ι κ ή και δ ι α σ π α σ τ ι κ ή δ ρ ά σ η τους και, ιδιαίτερα στην Ουγγαρία, αυτό φαίνονταν καθαρά. Αυτή την πεποίθηση τη διαβιβάσαμε στην ηγεσία της Σοβιετικής Ρ ώ τ η σ α και τον Κ ρ ί λ ο φ σ χ ε τ ι κ ά μ' —

Ένωσης.

αυτό το ζήτημα:

Εμείς δεν έχουμε ξ ε κ ά θ α ρ ο που σ χ η μ α τ ί σ τ η κ ε η Κ ε ν τ ρ ι κ ή

Ε π ι τ ρ ο π ή του Κ ό μ μ α τ ο ς των Ο ύ γ γ ρ ω ν Εργαζομένων, στη Βουδαπέ­ στη ή στην Κριμαία; Η ε ρ ώ τ η σ η αυτή α σ φ α λ ώ ς δεν ά ρ ε σ ε σ τ ο ν Κ ρ ί λ ο φ και, α ν α μ α ­ σώντας τ η ν α π ά ν τ η σ η του, μου είπε: —

Το ζ ή τ η μ α θα έχει ως εξής: οι Ο ύ γ γ ρ ο ι σύντροφοι π ή γ α ν

σ τ η ν Κ ρ ι μ α ί α και σ υ ν ο μ ί λ η σ α ν μ ε τ ο υ ς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς μας. Εκεί τέ­ θηκε το ζήτημα ποιός θα έπρεπε να τοποθετηθεί στην ηγεσία. Η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς τ η ς Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς είπε ότι «καλά θα ήταν να εκλεγεί ο Κάνταρ».

—

Δ η λ α δ ή η η γ ε σ ί α του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιε­

τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς δεν ή τ α ν υπέρ του Γ κ έ ρ ο , α λ λ ά υπέρ του Κ ά ν τ α ρ ; συνέχισα.

—

Έ τ σ ι προκύπτει από την επιστολή - απάντησε ο Κρίλοφ.

—

Εκτός αυτού — τ ο υ ε ί π α — και η κ υ β έ ρ ν η σ η του Κ ά ν τ α ρ

σ χ η μ α τ ί σ τ η κ ε σε στενή συνεργασία ανάμεσα στην ηγεσία σας και τον Τίτο, ή όχι; —

Ν α ι , έτσι φ α ί ν ε τ α ι — α ν α γ κ ά σ τ η κ ε να π α ρ α δ ε χ τ ε ί ο Κ ρ ί λ ο φ .

Στη συνέχεια της συνομιλίας, αφού έκαμα γνωστή στο σοβιετι187

κ ό π ρ ε σ β ε υ τ ή τ η ν α ν η σ υ χ ί α π ο υ π ρ ο κ ά λ ε σ α ν σ τ ο Κ ό μ μ α μ α ς τ α γε­ γ ο ν ό τ α της Ο υ γ γ α ρ ί α ς , του τόνισα: —

Η ομόφωνη γνώμη

του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ μ α ς Γ ρ α φ ε ί ο υ είναι ότι

αυτές οι ενέργειες των σ υ ν τ ρ ό φ ω ν του Προεδρείου της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του

Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής

Ένω­

σης, οι οποίοι συζητούν με τον Τίτο για τη σύνθεση της ηγεσίας του κ ό μ μ α τ ο ς και τ η ς ο υ γ γ ρ ι κ ή ς κ υ β έ ρ ν η σ η ς , δεν είναι σ ω σ τ έ ς . Τις α π ό ψ ε ι ς μας γ ι α ό λ α αυτά τα ζ η τ ή μ α τ α η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α τις γ ν ω ­ ρίζει καλά γιατί τις έχουμε εκφράσει σ' —

Μάλιστα —είπε ο

α υ τ ή . Δεν είναι έτσι;

Κ ρ ί λ ο φ — , έτσι είναι.

—

Έ χ ε τ ε δ ι α β ι β ά σ ε ι σ τ η Μ ό σ χ α όλες τις α π ό ψ ε ι ς μας;

—

Ν α ι , α π ά ν τ η σ ε , τις έ χ ω δ ι α β ι β ά σ ε ι .

Στο τέλος αυτής της συνομιλίας, σαν τυχαία ο σοβιετικός πρε­ σβευτής —

με

ρώτησε:

Θα κάμετε τη δίκη του Νταλί Ντρέου;

Α σ φ α λ ώ ς , η ε ρ ώ τ η σ η αυτή δεν ήταν τυχαία. Ό π ω ς φαίνεται, η δίκη και το ξ ε σ κ έ π α σ μ α των π ρ α χ τ ό ρ ω ν των γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν ρεβιζ ι ο ν ι σ τ ώ ν Λιρί Γ κ έ γ κ α και Ν τ α λ ί Ν τ ρ έ ο υ δεν άρεσε στους Σοβιετι­ κούς.

—

Η δίκη έχει προετοιμαστεί και θα γίνει — ε ί π α σ τ ο ν Κρί­

λ ο φ — , γιατί αυτοί είναι π ρ ο δ ό τ ε ς και π ρ ά χ τ ο ρ ε ς . Ο Νταλί Ν τ ρ έ ο υ και η Λιρί Γ κ έ γ κ α αφού απότυχαν στις προσπάθειές τους να θέσουν σ ε ε φ α ρ μ ο γ ή τ η σ υ ν ω μ ο σ ί α ε ν ά ν τ ι α σ τ ο Κ ό μ μ α και τ ο κ ρ ά τ ο ς μ α ς , αισθανόμενοι ότι για τη δράση τους σαν π ρ ά χ τ ο ρ ε ς θα έδιναν λογα­ ριασμό, α π ο π ε ι ρ ά θ η κ α ν να φύγουν και σ υ ν ε λ ή φ τ η κ α ν κοντά στα κρατικά μας σύνορα. Η εχθρική τους δράση είναι τώρα πια απόλυ­ τα αποδειγμένη και τ η ν ο μ ο λ ό γ η σ α ν και οι ίδιοι. Και αν συνεχίσει ο Τ ί τ ο τ η ν ε χ θ ρ ι κ ή του δ ρ ά σ η , εμείς θα δόσουμε σ τ η δ η μ ο σ ι ό τ η τ α την αλήθεια σχετικά μ'

αυτούς τους πράχτορες με αποδειχτικά

σ τ ο ι χ ε ί α και με η χ ο γ ρ α φ ή σ ε ι ς σε μ α γ ν η τ ό φ ω ν ο . Δε μπορούμε να α­ νεχτούμε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τους τιτοϊκούς, που και το μαχαίρι θέλουν να μας μπήξουν και μας κατηγορούν.

—

Α ν τ ι λ α μ β ά ν ο μ α ι τη θ έ σ η σ α ς , - ψ ι θ ύ ρ ι σ ε ο Κ ρ ί λ ο φ κ α ι έφυ­

γε με μαζεμένη την ουρά. Τα ίδια φαινόμενα όπως στην Ο υ γ γ α ρ ί α συνέβηκαν και σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α σ χ ε δ ό ν τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , αν και τα γ ε γ ο ν ό τ α εκεί δεν π ή ρ α ν τέτιες διαστάσεις και τέτ

ιο δραματικό χ α ρ α κ τ ή ρ α όπως στην Ουγ­

γαρία. Και στην Πολωνίι

είχε εγκαθιδρυθεί η διχτατορία του προ­

λεταριάτου

κάτω

από την

καθοδήγηση

του

Ενιαίου

Εργατικού

Κ ό μ μ α τ ο ς , α λ λ ά εκεί, π α ρ ά τ η β ο ή θ ε ι α που έδινε η Σ ο β ι ε τ ι κ ή 188

Έ-

ν ω σ η , ο σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς δεν α ν α π τ ύ χ θ η κ ε με τους α π α ι τ ο ύ μ ε ν ο υ ς ρυθ­ μούς.

Ό σ ο ν κ α ι ρ ό ή τ α ν ε π ι κ ε φ α λ ή ς ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ και τ ο π ο λ ω ν ι κ ό

κόμμα έστεκε

σε ορθές θέσεις, επιτεύχθηκαν αποτελέσματα στη

σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ανάπτυξη της χώρας. Μα οι μεταρυθμίσεις και τα π ρ ώ τ α μ έ τ ρ α π ο υ π ά ρ θ η κ α ν εκεί δεν ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ α ν και η π ά λ η των τάξεων δε διέξήχθηκε στον απαιτούμενο βαθμό. Το προλετα­ ριάτο αυξήθηκε, η βιομηχανία αναπτύχθηκε, έγιναν προσπάθειες για τη δ ι ά δ ο σ η των μαρξιστικών ιδεών στις μάζες, α λ λ ά τα στοι­ χ ε ί α της α σ τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς δ ι α τ ή ρ η σ α ν ν τ ε φ ά κ τ ο π ο λ λ έ ς α π ό τις κυ­ ρ ί α ρ χ ε ς θέσεις τους. Σ τ ο χ ω ρ ι ό δεν έγινε η α γ ρ ο τ ι κ ή μ ε τ α ρ ύ θ μ ι σ η και η κ ο λ ε χ τ ι β ο π ο ί η σ ή έμεινε μισοδρομίς, ώ σ π ο υ ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α κ ή ρ υ ξ ε τους γ ε ω ρ γ ι κ ο ύ ς σ υ ν ε τ α ι ρ ι σ μ ο ύ ς και τ α κ ρ α τ ι κ ά α γ ρ ο χ τ ή ματα σ α ν μη α π ο δ ο τ ι κ ά και ευνόησε την α ύ ξ η σ η των κ ο υ λ ά κ ω ν στο πολωνικό Όπως

χωριό. και

στην

Ουγγαρία,

στην

Ανατολική

Γερμανία, στη

Ρουμανία κι αλλού, το πολωνικό κόμμα σχηματίστηκε διαμέσου μιας μ η χ α ν ι κ ή ς συνένωσης με τα α σ τ ι κ ά κόμματα τα λεγόμενα ερ­ γατικά1. Έ ν α τέτοιο πράγμα ήταν ίσως α ν α γ κ α ί ο για να ενωθεί το προλεταριάτο κάτω από την κ α θ ο δ ή γ η σ η ενός μόνου κόμματος, μα αυτή η ένωση έπρεπε να γίνει διαμέσου μιας μεγάλης ιδεολογικής, π ο λ ι τ ι κ ή ς και ο ρ γ α ν ω τ ι κ ή ς δ ο υ λ ε ι ά ς , ώ σ τ ε τ α π ρ ώ η ν μ έ λ η των άλ­ λων κομμάτων όχι μόνο να αφομοιώνονταν, αλλά, το σπουδαιότε­ ρο, να δ ι α π α ι δ α γ ω γ ο ύ ν τ α ν βαθιά με τους μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ο ύ ς - λενινιστι­ κούς ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο ύ ς και ο ρ γ α ν ω τ ι κ ο ύ ς κανόνες. Α υ τ ό όμως δεν έγινε ούτε σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α , ούτε σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α και ούτε α λ λ ο ύ και σ τ η ν πραγματικότητα συνέβηκε μόνο α λ λ α γ ή του ονόματος των μελών των

αστικών κομμάτων,

έγιναν

«κομμουνιστές» διατηρώντας τις

παλιές τους απόψεις, τ η ν παλιά κοσμοθεωρία.

Έ τ σ ι τα κόμματα

του προλεταριάτου όχι μόνο δε δυνάμωσαν, α λ λ ά αντίθετα εξασθέ­ ν η σ α ν , γιατί σ' αυτά ρ ι ζ ο β ό λ η σ α ν οι σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς και οι ο-

_________________________________________

1. Το κόμμα αυτό ιδρύθηκε το 1942. Προσχώρησαν σ' αυτό αριστερά σ τ ο ι χ ε ί α του Π ο λ ω ν ι κ ο ύ Σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ Κόμματος και κυρίως σ τ ο ι χ ε ί α που απόμειναν από το π ρ ώ η ν Εργατικό Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κόμμα της Π ο λ ω ­ νίας. Και το τελευταίο είχε ιδρυθεί σαν α π ο τ έ λ ε σ μ α της σ υ γ χ ώ ν ε υ σ η ς των δύο πολωνικών εργατικών κομμάτων: η Σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ α τ ί α του Π ο λ ω ν ι κ ο ύ Βασιλείου και της Λιθουανίας και το Π ο λ ω ν ι κ ό Σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό Κόμμα - α­ ριστερό, τον Δεκέμβρη του 1918. Το 1925 ο ν ο μ ά σ τ η κ ε Κομμουνιστικό Κόμμα Π ο λ ω ν ί α ς . Διαλύθηκε το 1938.

189

πορτουνιστές,

όπως ο Τσιράνκιεβιτς,

ο

Μάροσαν, ο Γκρότεβολ

κ.ά. με τις α π ό ψ ε ι ς τους. Στην Π ο λ ω ν ί α , εκτός αυτού, υ π ή ρ χ ε και ένας άλλος παράγοντας που επέδρασε στις αντεπαναστατικές εκδηλώσεις: το παλιό μίσος του πολωνικού λαού ενάντια στην τσαρική Ρωσία. Με τη δουλειά που έκανε η α ν τ ί δ ρ α σ η μέσα και έξω α π ό το κόμμα, το παλιό μίσος, το οποίο στο παρελθόν ήταν απόλυτα δικαιολογημένο, στράφηκε τώρα κατά της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , κατά του σοβιετικού λαού,

που στην πραγματικότητα έχυσε αίμα για την απελευθέρωση της Π ο λ ω ν ί α ς . Η πολωνική α σ τ ι κ ή τάξη, η ο π ο ί α δεν χ τ υ π ή θ η κ ε ό σ ο έπρεπε, έκανε το παν να υποδαυλίσει τα εθνικιστικά και σωβινιστικά πάθη ενάντια στη Σοβιετική

Ένωση.

Μετά το θάνατο του Μπιερούτ αυτά ε κ δ η λ ώ θ η κ α ν πιο ανοιχτά, π ι ο α ν ο ι χ τ ά ε κ δ η λ ώ θ η κ α ν ε π ί σ η ς και οι αδυναμίες του κόμματος και της δικτατορίας του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α . Και έτσι, θες α π ό τις α δ υ ν α μ ί ε ς της δ ο υ λ ε ι ά ς , θες α π ό τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς της α­ ντίδρασης, της εκκλησίας, του Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και του Τσιράνκιεβιτς, είτε α π ό τις ε π ε μ β ά σ ε ι ς των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν , σ υ ν έ β η κ α ν οι ανατα­ ρ α χ έ ς τ ο υ Ι ο ύ ν η τ ο υ 1956 κ α ι τ α γ ε γ ο ν ό τ α π ο υ έ λ α β α ν χ ώ ρ α α ρ γ ό ­ τ ε ρ α . Α σ φ α λ ώ ς ο θ ά ν α τ ο ς του Μ π ι ε ρ ο ύ τ δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε τις κ α τ ά λ λ η ­ λες

συνθήκες

για τα σχέδια της

αντεπανάστασης.

Γνώριζα τον

Μ π ι ε ρ ο ύ τ από καιρό, από τότε που είχα πάει στη Βαρσοβία. Ή τ α ν ώ ρ ι μ ο ς σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς , έ μ π ε ι ρ ο ς , α γ α π η τ ό ς , ή ρ ε μ ο ς . Α ν και σ τ η ν ηλι­ κία ή μ ο υ ν πιο νέος, φ έ ρ θ η κ ε τ ό σ ο κ α λ ά και τ ό σ ο σ υ ν τ ρ ο φ ι κ ά με μένα που δεν μ π ο ρ ώ π ο τ έ να λ η σ μ ο ν ή σ ω τις ώρες που ή μ α σ τ α ν μα­ ζί. Κ α ι ό τ α ν σ υ ν α ν τ ι ό μ α σ τ α ν σ ε σ υ σ κ έ ψ ε ι ς , σ τ η Μ ό σ χ α , έ ν ι ω θ α ι ­ διαίτερη ευχαρίστηση να συνομιλώ μ' αυτόν. Με άκουε προσεκτι­ κ ά ό τ α ν του μ ι λ ο ύ σ α γ ι α τ ο λ α ό μας, για τ η ν κ α τ ά σ τ α σ ή του. Ή τ α ν ειλικρινής, δίκαιος και άνθρωπος αρχών. Για τελευταία φορά συναντήθηκα μ'

αυτόν στη Μόσχα, όταν

δ ι ε ξ ά γ ο ν τ α ν τ ο 20ό Σ υ ν έ δ ρ ι ο του Κ Κ τ η ς Σ Ε . Λ ί γ ο κ α ι ρ ό π ρ ι ν πεθάνει, ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ , η σ ύ ζ υ γ ό ς του, εγώ και η Νετζμίε πήγαμε μαζί στο ίδιο θεωρείο του «Μάλλιι Τεάτρ» για να ιδούμε ένα θεατρικό έργο αφιερωμένο στο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό ναυτικό του

Λένινγκραντ. Στο διάλειμμα, στη μικρή αίθουσα πίσω από τη σκηνή, είχαμε

μια εγκάρδια συνομιλία. Ανάμεσα στα άλλα μιλήσαμε για την Κο­ μιντέρν, γιατί κείνη τη σ τ ι γ μ ή μας ήρθε εκεί και ο β ο ύ λ γ α ρ ο ς Γ κ ά νεφ και οι δύο τους μου ε ξ ι σ τ ό ρ η σ α ν α ν α μ ν ή σ ε ι ς τους από τη συνά190

ν τ η σ η σ τ η Σ ό φ ι α , ό π ο υ ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ είχε πάει π α ρ ά ν ο μ α με α π ο σ τ ο λή. Λίγο καιρό αφότου συναντηθήκαμε, μαύρο μαντάτο: ο Μπιε­ ρούτ πέθανε... Κι αυτός σαν ο Γκόντβαλτ... «από συνάχι». Μ ε γ ά λ η θ λ ί ψ η και α π ο ρ ί α ! Π ή γ α μ ε και τον κηδέψαμε στη Β α ρ σ ο β ί α

ήταν αρχές Μάρτη

τ ο υ 1956. Μ π ρ ο σ τ ά σ τ ο φ έ ρ ε τ ρ ο τ ο υ Μ π ι ε ρ ο ύ τ ε κ φ ώ ν η σ α ν σ ω ρ ό ε ­ πικήδειους ο Χρουστσιόφ, ο Τσιράνκιεβιτς, ο Οχάμπ, ο Τσού Ντε κ.ά. Μ ί λ η σ ε και ο Β ο υ κ μ ά ν ο β ι τ ς Τ έ μ π ο , ο ο π ο ί ο ς είχε έρθει να πά­ ρει μ έ ρ ο ς σ τ η ν κ η δ ε ί α σ α ν α π ε σ τ α λ μ έ ν ο ς του Β ε λ ι γ ρ α δ ί ο υ . Ο α ν τ ι ­ π ρ ό σ ω π ο ς των τ ι τ ο ϊ κ ώ ν β ρ ή κ ε και εδώ τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α να ρίξει ρεβιζ ι ο ν ι σ τ ι κ ά σ υ ν θ ή μ α τ α κ α ι ν α ε κ φ ρ ά σ ε ι τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η γ ι α τ ι ς νέ­ ες « δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς και π ρ ο ο π τ ι κ έ ς » που μ ό λ ι ς είχε ανοίξει το 20ο Συ­ νέδριο. «Ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ μας α π ο χ ω ρ ί σ τ η κ ε σε στιγμές που α ν ο ί χ τ η κ α ν δυ­ ν α τ ό τ η τ ε ς και π ρ ο ο π τ ι κ έ ς για σ υ ν ε ρ γ α σ ί α και φ ι λ ί α α ν ά μ ε σ α σ ' όλα τα σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ά κινήματα, για να π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ο υ μ ε με διά­ φ ο ρ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς τις ιδέες του Ο χ τ ώ β ρ η » , είπε ο Τ έ μ π ο και έκαμε έ κ κ λ η σ η ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε σ τ ο ν α ν ο ι χ τ ό δ ρ ό μ ο «με σ υ ν ε χ ε ί ς ε ν έ ρ ­ γειες». Ε ν ώ εξακολουθούσε η σειρά των επικήδειων λόγων, όχι μακρυά από μένα, έβλεπα ακουμπισμένο σ'

ένα δέντρο το Ν ι κ ή τ α

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , που έδινε κι έπαιρνε με τη Βάντα Β α σ ι λ έ φ σ κ α . Σίγου­ ρα έκανε π α ζ α ρ έ μ α τ α μ π ρ ο σ τ ά στη σ ο ρ ό του Μ π ι ε ρ ο ύ τ που τον έ­ βαζαν στον τάφο. Μερικούς μήνες έπειτα α π ' αυτά τα πικρά γεγονότα στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1956, σ υ ν τ ά ρ α ξ ε τ η ν Π ο λ ω ν ί α η σ ύ γ χ υ σ η κ α ι τ ο χ ά ο ς , π ο υ μ ύ ­ ριζαν αντεπανάσταση. Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Πολωνία έμοιαζαν σαν δύο σταγόνες νερού με τα γεγονότα της Ουγγαρίας. Οι εξεγέρ­ σεις των ε ρ γ α τ ώ ν του Π ό ζ ν α ν ά ρ χ ι σ α ν πριν α π ό την ε κ ρ η ξ η της ο υ γ γ ρ ι κ ή ς α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η ς , α λ λ ά σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α τα δύο αυ­ τά α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ά κινήματα ωρίμασαν σ τ ο ν ίδιο καιρό, στις ίδιες σ υ ν θ ή κ ε ς και με τις ίδιες εμπνεύσεις. Δε θα μπω σε λ ε π τ ο μ ε ρ ε ι α κ ή π ε ρ ι γ ρ α φ ή των γ ε γ ο ν ό τ ω ν , γιατί είναι γ ν ω σ τ ά , είναι όμως ενδιαφέ­ ρον να υπογραμμιστεί η α ν α λ ο γ ί α των σ υ μ β ά ν τ ω ν σ' αυτές τις χ ώ ­ ρες, ο ε κ π λ η κ τ ι κ ό ς π α ρ α λ λ η λ ι σ μ ό ς στη διεξαγωγή της αντεπανά­ σ τ α σ η ς σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α και τ η ν Ουγγαρία. Και σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α και σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α έγινε α λ λ α γ ή των ηγε­ τών: στη μια χ ώ ρ α ο Μπεριούτ πέθανε (στη Μ ό σ χ α ) , στην ά λ λ η ο Ράκοσι καθαιρέθηκε (έργο της Μόσχας)· στην Ουγγαρία αποκατα191

σ τ ά θ η κ α ν ο Ράικ, ο Νάγκι, ο Κάνταρ, στην Π ο λ ω ν ί α ο Γκομούλκα, ο Σ π ι χ ά λ σ κ ι , ο Μ ο ρ ά φ σ κ ι , ο Λ ό γ κ α - Σ ο β ί ν σ κ ι και ένα ο λ ό κ λ η ρ ο κ α ρ α β ά ν ι π ρ ο δ ο τ ώ ν ε κ ε ί β γ ή κ ε σ τ η σ κ η ν ή ο Μ ι ν τ ζ έ ν τ ι , ε δ ώ ο Βισίνσκι. Το πιο ενδεικτικό είναι η ιδεολογική και πνευματική ο μ ο ι ό τ η τ α αυτών των συμβάντων. Τ ό σ ο σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α ό σ ο και σ τ η ν Ουγγα­ ρ ί α τ α γ ε γ ο ν ό τ α ε ξ ε λ ί χ τ η κ α ν υ π ό τ η ν α ι γ ί δ α του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ , μ ε τ α σ υ ν θ ή μ α τ α τ ο υ ε κ δ η μ ο κ ρ α τ ι σ μ ο ύ , τ η ς φ ι λ ε λ ε υ θ ε ρ ο π ο ί η σ η ς και της αποκατάστασης. Οι χρουστσιοφικοί έπαιξαν ενεργό ρόλο στην ε ξ έ λ ι ξ η των γ ε γ ο ν ό τ ω ν σ τ ι ς δύο αυτές χ ώ ρ ε ς , ρ ό λ ο π ρ ό σ τ υ χ ο και αν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό . Οι τιτοϊκοί ε ί χ α ν ε π ί σ η ς την επίδρασή τους σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α , ίσως ό χ ι τ ό σ ο άμεσα ό σ ο σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α , α λ λ ά οι ιδέες της «αυτοδιαχείρισης» και των «εθνικών δρόμων προς το σοσιαλι­ σμό», τα «εργατικά συμβούλια» που β ρ ή κ α ν έδαφος στην Π ο λ ω ν ί α , ήταν, ασφαλώς, εμπνεύσεις από το γιουγκοσλάβικο «ιδιόμορφο σο­ σιαλισμό». Τ α γ ε γ ο ν ό τ α τ ο υ Ι ο ύ ν η σ τ ο Π ό ζ ν α ν ή τ α ν α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ά κι­ ν ή μ α τ α π ο υ τα σ υ ν δ α ύ λ ι σ ε η α ν τ ί δ ρ α σ η , ε κ μ ε τ α λ λ ε υ ό μ ε ν η τ ι ς οι­ κ ο ν ο μ ι κ έ ς δ υ σ χ έ ρ ε ι ε ς και τα λ ά θ η π ο υ ε ί χ α ν γίνει α π ό το π ο λ ω ν ι κ ό κόμμα στην ανάπτυξη της οικονομίας. Αυτές οι εξεγέρσεις κατασ τ ά λ θ η κ α ν και δεν π ή ρ α ν δ ι α σ τ ά σ ε ι ς ό π ω ς σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α , α λ λ ά είχαν μεγάλες επιπτώσεις στην παραπέρα εξέλιξη των γεγονότων. Σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α η α ν τ ί δ ρ α σ η βρήκε το δικό της Νάγκι· ή τ α ν ο Βλάντισλαβ Γκομούλκα, ένας εχθρός που α π ο φ υ λ α κ ί σ τ η κ ε και έγινε α­ μέσως πρώτος γραμματέας του κόμματος. Ο Γκομούλκα, που ήταν για ένα χ ρ ο ν ι κ ό διάστημα Γενικός Γραμματέας του

Εργατικού

Κ ό μ μ α τ ο ς Π ο λ ω ν ί α , ς είχε τιμωρηθεί για τις δεξιές και εθνικιστικές οπορτουνιστικές του απόψεις, οι οποίες ήταν αρκετά παρόμοιες με τη γ ρ α μ μ ή που ακολουθούσε η ομάδα του Τίτο, που την ξεσκέπασε κείνη την εποχή το Ινφορμπυρό. Ό τ α ν έγινε το ενωτικό συνέδριο του

Εργατικού

Κόμματος

και του Σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς

το

1948, ο Μ π ι ε ρ ο ύ τ , ο ι ά λ λ ο ι η γ έ τ ε ς κ α ι ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι ξ ε σ κ έ π α σ α ν και χ τ ύ π η σ α ν τις α π ό ψ ε ι ς του Γ κ ο μ ο ύ λ κ α . Το Κ ό μ μ α μας είχε στεί­ λει α ν τ ι π ρ ό σ ω π ό του σε κείνο το σ υ ν έ δ ρ ι ο , ο ο π ο ί ο ς , ό τ α ν επέστρεε σ τ η ν Αλβανία, μας δ ι η γ ή θ η κ ε για την αυθάδικη και ισχυρόγνωμη στάση του Γκομούλκα στο συνέδριο. Ο Γκομούλκα ξεσκεπάστηκε, μ α π α ρ ' ό λ α αυτά, ό π ω ς ε ι π ώ θ η κ ε , «του δ ό θ η κ ε ά λ λ η μ ι α φ ο ρ ά τ ο χέρι» και ε κ λ έ χ τ η κ ε σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή . Ό π ω ς είπε σ τ ο σύ­ ντροφό

192

μας ένας Π ο λ ω ν ό ς που τον συνόδευε, ο Γκομούλκα είχε

κείνες τις μέρες μια μ α κ ρ ά σ υ ν ο μ ι λ ί α tete - a - tete1 με τον Π ο ν ο μ α ρένκο, γραμματέα της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς που έπαιρνε μέρος σ τ ο συνέ­

δριο και, ό π ω ς φαίνεται, ο Π ο ν ο μ α ρ έ ν κ ο έπεισε το Γ κ ο μ ο ύ λ κ α να κάνει α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή . Ο χ ρ ό ν ο ς όμως έδειξε κ α θ α ρ ά ότι δεν είχε πα­ ρ α ι τ η θ ε ί α π ό τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ και α ρ γ ό τ ε ρ α κ α τ α δ ι κ ά σ τ η κ ε κ α ι γ ι α αντικρατική δράση. Ό τ α ν άρχισε η εκστρατεία των αποκαταστάσεων, οι οπαδοί του Γ κ ο μ ο ύ λ κ α α σ κ ο ύ σ α ν π ί ε σ η σ τ η ν η γ ε σ ί α του κόμματος να βγά­ λει και τ ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α α θ ώ ο .

Ό μ ω ς αυτός ήταν πολύ δυσφημισμέ­

νος π ο λ ι τ ι κ ά και ι δ ε ο λ ο γ ι κ ά , γ ι ' αυτό και υ π ή ρ χ α ν ε μ π ό δ ι α σ ' αυ­ τή την κατεύθυνση. Μερικούς μήνες προτού ξανάρθει ο Γκομούλκα σ τ η ν κορυφή του πολωνικού κόμματος, ο Ο χ ά μ π δήλωνε «επίση­ μα» ότι π α ρ ό λ ο που ο Β λ ά ν τ ι σ λ α β Γ κ ο μ ο ύ λ κ α α π ο φ υ λ α κ ί σ τ η κ ε , «αυτό δεν αλλάζει με κανένα τ ρ ό π ο τη σ ω σ τ ή ο υ σ ί α της π ο λ ι τ ι κ ή ς και ιδεολογικές πάλης που έκαμε τρ κόμμα ενάντια στις απόψεις του

Γκομούλκα». Ο Χρουστσιόφ, αφού εξάλειψε το Μπιερούτ, βοήθησε τον Οχά­

μπ, τ ο Ζ α β ά ν τ σ κ υ , τ ο Ζ α μ π ρ ό β σ κ υ και ά λ λ α σ τ ο ι χ ε ί α σ α ν τ ο ν Τ σ ι ­ ράνκιεβιτς, μα ο σ π ό ρ ο ς της δ ι χ ό ν ο ι α ς και της δ ι ά σ π α σ η ς είχε μπει βαθιά και δρούσε. Ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και οι ο π α δ ο ί του δρούσαν, κατόρ­ θωσαν να έρθουν σ τ η ν εξουσία. Οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί μ π ή κ α ν σε μπε­ λά: την Π ο λ ω ν ί α έπρεπε να την κάμουν ζάφτι, manu militari2 και η π ο λ ι τ ι κ ή και η ιδεολογία τους ά ρ μ ο ζ α ν σ' αυτή την ε π ι τ α χ τ ι κ ή α­ νάγκη. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ άφησε τους παλιούς φίλους και σ τ ρ ά φ η κ ε προς το Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , ο ο π ο ί ο ς δεν π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο ν τ α ν και τ ό σ ο πει­ θαρχημένος

στην υπαγόρευση

του

Χρουστσιόφ.

Ο ερχομός του Γκομούλκα στην εξουσία μας έκαμε να πειστού­ με ότι τα γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α δεν ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ν ευνοϊκά για το σοσιαλισμό. Εμείς όχι μόνο γνωρίζαμε το σκοτεινό παρελθόν του Γκομούλκα, α λ λ ά ήμασταν σε θέση να κρίνουμε γ ι ' αυτόν και από τα σ υ ν θ ή μ α τ α που έ ρ ι χ ν ε καθώς και α π ό τους λ ό γ ο υ ς που έβγαζε. Ή ρ θ ε στην εξουσία με καθορισμένα συνθήματα «για την πραγμα­ τική α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α της Π ο λ ω ν ί α ς » και «για τον π α ρ α π έ ρ α εκδημο­ κρατισμό της χώρας». Στο λόγο που εκφώνησε πριν εκλεχτεί πρω­

______________________________________ 1. Γαλλικά —κατ' ιδίαν.

2. Λατινικά: στρατιωτικά, με τη δύναμη των ό π λ ω ν .

193

τ ο ς γ ρ α μ μ α τ έ α ς , δ ε ν π α ρ έ λ ε ι ψ ε ν α α π ε ι λ ή σ ε ι τ ο υ ς Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς λέ­ γ ο ν τ α ς «εμείς θ α αμυνθούμε» και α π ' ό σ α ξέρουμε, σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α συνέβησαν

και

συγκρούσεις

μεταξύ

πολωνικών

και σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν

στρατιωτικών μονάδων. Στη γενικότητα τα γεγονότα στην Πολω­ νία, όπως και σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α , ε ξ ε λ ί χ τ η κ α ν με αντισοβιετικά συν­ θήματα. Και ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α ήταν αντισοβιετικός, α σ φ α λ ώ ς ή τ α ν ε­ ν ά ν τ ι α σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η της ε π ο χ ή ς του Σ τ ά λ ι ν , α λ λ ά και τώ­ ρα επιθυμούσε να ή τ α ν ελεύθερος από το ζυγό που προετοίμαζαν οι χρουστσιοφικοί

για τις χώρες του σοσιαλιστικού στρατοπέδου.

Δεν παρέλειπε πάντως να μιλάει τυπικά για τη φιλία με τη Σοβιετι­ κή

Έ ν ω σ η και να «κατακρίνει» τα α ν τ ι σ ο β ι ε τ ι κ ά συνθήματα. Ενώ

για την παραμονή του σοβιετικού στρατού στην Π ο λ ω ν ί α , εκφρά­ ζονταν θετικά και αυτό το έκανε για τα άμεσα εθνικά συμφέροντα, επειδή φοβούνταν επίθεση της Δυτικής Γερμανίας, η ο π ο ί α με κα­ νέναν τ ρ ό π ο δεν π α ρ α δ έ χ ο ν τ α ν τα σ ύ ν ο ρ α

Ό ν τ ε ρ - Νάισε.

Ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ή ς Γ κ ο μ ο ύ λ κ α κ ι ν ο ύ ν τ α ν με τ ό σ ο π ρ ω τ ο φ α ν ή αυθάδεια που, μερικές ενέργειές του, εγώ τις εξέθεσα και σ τ ο Χρου­ στσιόφ, όταν τον συνάντησα στη Γιάλτα. Καθόμασταν πάνω σε κοτρώνες σε μια τέντα, σ τ η ν α κ ρ ο γ ι α λ ι ά , και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , αφού μ' ά κ ο υ σ ε , μ ο υ έ δ ο σ ε δ ί κ ι ο κ α ι μ ο υ ε ί π ε κ α τ ά λ έ ξ η : « Ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α εί­ ναι π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς φασίστας». Α ρ γ ό τ ε ρ α όμως και οι δύο αντεπανα­ στάτες ή ρ θ α ν σε συνεννόηση και έχυναν μέλι από το στόμα τους ο ένας για τον άλλο. Οι αντιρρήσεις και οι αντιθέσεις αμβλύνθηκαν. Ο λόγος του Γ κ ο μ ο ύ λ κ α σ τ η ν Ολομέλεια της Κεντρικής Επι­ τροπής που τον έκλεξε πρώτο γραμματέα, ήταν «προγραμματικός» λόγος ενός ρεβιζιονιστή. Κατέκρινε τη γ ρ α μ μ ή , που α κ ο λ ο υ θ ή θ η κ ε ως τότε στη βιομηχανία, στη γεωργία, αμαύρωσε την κατάσταση και κήρυξε μη π ρ ο σ ο δ ο φ ό ρ α το συνεταιριστικό σύστημα στο χω­ ριό και τα κ ρ α τ ι κ ά α γ ρ ο χ τ ή μ α τ α . Εμείς θ ε ω ρ ο ύ σ α μ ε α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κές - α ν τ ι λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ έ ς αυτές τις α π ό ψ ε ι ς . Σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α μ π ο ρ ε ί να είχαν γίνει λάθη σ τ η ν κατεύθυνση της κ ο λ ε χ τ ι β ο π ο ί η σ η ς και της α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν γ ε ω ρ γ ι κ ώ ν σ υ ν ε τ α ι ρ ι σ μ ώ ν , μα εδώ δεν έφταιγε το συνεταιριστικό σύστημα. Αυτό είχε αποδείξει τη ζωτικότητά του σαν μοναδικός δρόμος ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς του σοσιαλισμού στο χ ω ρ ι ό στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , στις ά λ λ ε ς σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς και σ τ η

χ ώ ρ α μας. Ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α κ ρ ά δ α ι ν ε το σ π α θ ί δεξιά και α ρ ι σ τ ε ρ ά ενά­ ντια στις «παραβάσεις της νομιμότητας», ενάντια στην «προσωπολατρεία», ενάντια στο Στάλιν, ενάντια στο Μπιερούτ ( π α ρ ' όλο που α υ τ ό ν δεν τ ο ν ο ν ο μ ά τ ι ζ ε ) , ενάντια σ τ ο υ ς ηγέτες τ ω ν σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ώ ν χωρών, τους οποίους αποκαλούσε δορυφόρους του Στάλιν. Ο Γκο194

μούλκα ανέλαβε την υπεράσπιση των αντεπαναστατικών ενεργειών στο Π ό ζ ν α ν . «Οι εργάτες του Π ό ζ ν α ν — δ ή λ ω σ ε ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α σ τ η ν 8η Ο λ ο μ έ λ ε ι α τον Ο χ τ ώ β ρ η του 1956— δε δ ι α μ α ρ τ ύ ρ ο ν τ α ν ενάντια στο σ ο σ ι α λ ι σ μ ό , αλλά ενάντια στα κακά που είχαν διαδοθεί στο κ ο ι ν ω ν ι κ ό μας σ ύ σ τ η μ α . Η π ρ ο σ π ά θ ε ι α να π α ρ ο υ σ ι α σ τ ε ί η ο δ υ ν η ­ ρ ή τ ρ α γ ω δ ί α του Π ό ζ ν α ν σ α ν έ ρ γ ο των π ρ α χ τ ό ρ ω ν και των π ρ ο β ο κατόρων των ιμπεριαλιστών ήταν πολύ αφελής από πολιτική άπο­ ψ η . Τα αίτια πρέπει να α ν α ζ η τ η θ ο ύ ν σ τ η ν η γ ε σ ί α του κόμματος και της

κυβέρνησης». Οι Σοβιετικοί

ανησύχησαν από τα συμβάντα στην Πολωνία,

φ ο β ή θ η κ α ν γιατί έ β λ ε π α ν ότι η «νέα γ ρ α μ μ ή » που οι ίδιοι δ ι α κ ή ρ υ ­ ξ α ν , ο δ η γ ο ύ σ ε τ ο υ ς π ο λ ω ν ο ύ ς η γ έ τ ε ς π ι ο μ α κ ρ ι ά α π ' ό,τι ε π ι θ υ μ ο ύ ­ σ α ν α υ τ ο ί , ότι η Π ο λ ω ν ί α υ π ή ρ χ ε κ ί ν δ υ ν ο ς ν α α π ο σ π α σ θ ε ί α π ό τ η ν ε π ι ρ ο ή τους. Εκείνες τις μέρες που διεξήγε τις εργασίες η ολομέ­ λεια που θα ξανάφερνε το Γκομούλκα στην εξουσία, πήγαν εσπευ­ σμένα στην Πολωνία ο Χρουστσιόφ, ο Μολότοφ, ο Καγκάνοβιτς και ο Μ ι κ ο γ ι ά ν . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ στο α ε ρ ο δ ρ ό μ ι ο φ ώ ν α ξ ε με αυθάδεια στους πολωνούς ηγέτες: «Εμείς χύσαμε το αίμα μας να απελευ­ θερώσουμε τούτη τη χ ώ ρ α , ενώ εσείς θέλετε να τη δόσετε στους Α­ μερικάνους». Η α ν η σ υ χ ί α τ ω ν Ρ ώ σ ω ν αύξαινε γιατί και ο σοβιετι­ κός στρατάρχης Ροκοσόφκυ, που ήταν πολωνικής καταγωγής, και ά λ λ α μέλη του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γραφείου, που θεωρούνταν φιλοσοβιετικ ο ί , ό π ω ς ο Μ ι ν τ ς κ.α. θ α δ ι α γ ρ ά φ ο ν τ α ν κ α ι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α δ ι α γ ρ ά φ η κ α ν α π ό το Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α φ ε ί ο . Οι Π ο λ ω ν ο ί όμως δεν υπο­ τ ά χ τ η κ α ν ούτε στις πιέσεις των π α ρ α π ά ν ω και ούτε στις κινήσεις των

ρωσικών τανκς: αυτούς δεν τους δ έ χ τ η κ α ν ούτε σ τ η ν ολομέ­

λεια. Δ ι ε ξ ή χ θ η κ α ν και συνομιλίες, όπου έπαιρνε μέρος και ο Γ κ ο ­ μούλκα, μα π α ρ ' ό λ α αυτά ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ί α έμειναν προς το π α ρ ό ν στα κρύα του λουτρού. Α σ κ ή θ η κ α ν πιέσεις, δημο­ σιεύτηκε ένα άρθρο στην «Πράβντα», στο οποίο οι Πολωνοί απά­ ντησαν με αυθάδεια, αλλά τελικά ο Χρουστσιόφ ευλόγησε το Γκο­ μ ο ύ λ κ α κι αυτός αφού έκαμε και ένα π ρ ο σ κ ύ ν η μ α στη Μ ό σ χ α , π ή ρ ε και πιστώσεις και μίλησε για τη σοβιετο - π ο λ ω ν ι κ ή «λενινιστική φιλία». Ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α εφάρμοσε το «πρόγραμμά» του, ίδρυσε τα «εργα­ τικά συμβούλια» και τους «αυτοδιαχειριζόμενους συνεταιρισμούς», τ ι ς « ε π ι τ ρ ο π έ ς α π ο κ α τ ά σ τ α σ η ς » , ε ν θ ά ρ ρ υ ν ε τ ο ι δ ι ω τ ι κ ό ε μ π ό ρ ι ο , ει­ σ ή γ α γ ε τη θ ρ η σ κ ε ί α σ τ ο σ χ ο λ ε ι ό και σ τ ο σ τ ρ α τ ό , άνοιξε τις θύρες στην ξένη π ρ ο π α γ ά ν δ α , μιλώντας κι' αυτός για τον «εθνικό δρόμο» του

σοσιαλισμού.

195

Οι απόψεις και οι ενέργειες του Γ κ ο μ ο ύ λ κ α ή τ α ν πολύ ανοιχτές κι α π ρ ο κ ά λ υ π τ ε ς , έτσι που π ο λ λ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι δεν τις δ έ χ ο ν τ α ν ή δε μ π ο ρ ο ύ σ α ν να τις δ ε χ τ ο ύ ν α ν ο ι χ τ ά . Και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ή τ α ν υπο­ χ ρ ε ω μ έ ν ο ς να ρίχνει κ ά π ο τ ε - κ ά π ο τ ε κ α ν έ ν α λιθάρι σ τ ο ν κ ή π ο του Γκομούλκα. Ε π ί σ η ς ε π ι φ υ λ α χ τ ι κ έ ς ή και εναντιωτικές στάσεις τή­ ρ η σ α ν κείνη την ε π ο χ ή οι Τσέχοι, οι Γάλλοι, οι Βούλγαροι, οι Α­ νατολικογερμανοί, οι ο π ο ί ο ι το ένα μάτι και το αυτί τα είχαν προς τ η Μ ό σ χ α . Εμείς, εννοείται, ή μ α σ τ α ν ε ν ά ν τ ι α σ τ ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και στις πράξεις του κι αυτό το είχαμε κάνει γνωστό στη σοβιετική η­ γ ε σ ί α με τ η ν ο π ο ί α και ε ί χ α μ ε σ υ ν ο μ ι λ ή σ ε ι . Αυτή η σ τ ά σ η δεν άρε­ σε σ τ ο υ ς Π ο λ ω ν ο ύ ς και ο τύπος τους π α ρ α π ο ν ι ό τ α ν α ν ο ι χ τ ά ότι τα ά λ λ α κόμματα δεν κ α τ α ν ο ο ύ σ α ν τις α λ λ α γ έ ς που σ υ ν έ β α ι ν α ν σ τ η ν Πολωνία.

Έ ν α ά ρ θ ρ ο π ο υ δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε κείνες τις μέρες α ν έ φ ε ρ ε

τον τύπο της χ ώ ρ α ς μας και μερικών ά λ λ ω ν χ ω ρ ώ ν σ α ν π α ρ ά δ ε ι γ μ α α υ τ ή ς τ η ς « μ η κ α τ α ν ό η σ η ς » , δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά α π ό τ α κ ό μ μ α τ α τ η ς Ιτα­ λίας, της Κίνας, της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς κ.λπ., που «είχαν κ α τ α ν ο ή σ ε ι σ ω σ τ ά τ ο βαθύ σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α των α λ λ α γ ώ ν σ τ η ν Π ο λ ω ­ νία». Οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι ε π ι κ ρ ό τ η σ α ν με ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό αυτές τις «σο­ σιαλιστικές» αλλαγές και φ ω ν α σ κ ο ύ σ α ν ότι σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α «νίκη­ σαν εκείνες οι δυνάμεις που πάλευαν για τον πολιτικό εκδημοκρα­ τισμό, για την οικονομική αποκέντρωση και για το σ ύ σ τ η μ α της αυτοδιαχείρησης». Ούτε για τα γεγονότα της Πολωνίας, οι Σοβιετικοί μας έδοσαν καμιά π λ η ρ ο φ ο ρ ί α , μόνο μας έστειλαν ένα γ ρ ά μ μ α όπου μας έλεγαν ότι η κ α τ ά σ τ α σ η εκεί ή τ α ν π ο λ ύ σ ο β α ρ ή και μας ε ν η μ έ ρ ω ν α ν για τη σοβιετική αντιπροσωπεία, που θα πήγαινε. Εκτός α π ' αυτό τίπο­ τε άλλο, καμιά είδηση, καμιά π λ η ρ ο φ ό ρ η σ η . Στο σοβιετικό τύπο βρίσκαμε κανένα άρθρο που κατέκρινε τα γεγονότα στην Πολωνία, β ρ ί σ κ α μ ε όμως και δ η μ ο σ ι ε ύ μ α τ α όπου αυτά υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ν . Α π ό το σ ο β ι ε τ ι κ ό π ρ ε σ β ε υ τ ή σ τ α Τ ί ρ α ν α , Κ ρ ί λ ο φ , ό π ω ς α ν έ φ ε ρ α , δεν έ­ βγαζες τίποτε το αξιόλογο. Σε μια σ υ ν ά ν τ η σ η που είχα μ' αυτόν, του μίλησα για την υπόθεση της Π ο λ ω ν ί α ς για την α ν η σ υ χ ί α μας γ ι α ό,τι σ υ ν έ β α ι ν ε ε κ ε ί .

—

Π ώ ς είναι δυνατό — τ ο ν ρ ώ τ η σ α — να μη μας τηρείτε ενήμε­

ρους, πώς είναι δυνατό να μας αφήνετε σε μ ε σ ά ν υ χ τ α γ ι ' αυτά τα ζ η τ ή μ α τ α που μας α φ ο ρ ο ύ ν όλους; Αυτό δεν είναι σ ω σ τ ό .

—

Το αίτημα σας — μ ο υ απάντησε ο Κ ρ ί λ ο φ — είναι σωστό.

—

Διαβιβάστε τ η ν ά π ο ψ η μας σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή σας Ε π ι τ ρ ο π ή -

κατέληξα.

196

Στα πλαίσια των γεγονότων που διαδραματίζονταν, γίνονταν ό λ ο και πιο ξ ε κ ά θ α ρ η η δ ι α φ ο ρ ά α π ό ψ ε ω ν ανάμεσα σε μας και τους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς . Η σ τ ά σ η του Κ ό μ μ α τ ό ς μας σ χ ε τ ι κ ά μ' αυτό ή τ α ν η ε­ ξ ή ς : να μη δίναμε σ τ η δ η μ ο σ ι ό τ η τ α αυτές τις δ ι α φ ω ν ί ε ς , γιατί αυτό θα έβλαπτε τη Σοβιετική Έ ν ω σ η και το σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο , όμως από την άλλη μεριά, να μην κάναμε καμιά υ π ο χ ώ ρ η σ η αρχών, να τ η ρ ο ύ σ α μ ε τις θέσεις μας, να λέγαμε α ν ο ι χ τ ά τις α π ό ψ ε ι ς μας στους

σοβιετικούς

ηγέτες.

Ό τ α ν ήμουν στη Μ ό σ χ α , το Δεκέμβρη εκείνου του έτους, συ­ ν ο μ ί λ η σ α με τους σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς ηγέτες και για το ζ ή τ η μ α της Π ο λ ω ­ ν ί α ς . Γ ι α τ ι ς σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς τ ο υ Δ ε κ έ μ β ρ η τ ο υ 1956 θ α μ ι λ ή σ ω ι δ ι α ί τ ε ­ ρα, εδώ όμως θέλω να αναφέρω την υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η που ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ί α έδοσαν στο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α για να παγιώσει την εξουσία του.

Ό τ α ν εμείς εκθέσαμε σ τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ τ ο Σ ο υ σ λ ό φ τις α ­

π ό ψ ε ι ς και τις υ π ο ψ ί ε ς μας γ ι α τ ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , αυτοί π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να μας π ε ί σ ο υ ν ότι είναι κ α λ ό ς ά ν θ ρ ω π ο ς και ότι έπρεπε να υ π ο σ τ η ­ ριχτεί, ενώ εμείς ή μ α σ τ α ν π ε π ε ι σ μ έ ν ο ι πως οι τ α ρ α χ έ ς που π ρ ο κ λ ή ­ θ η κ α ν σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α και που έμοιαζαν με την ο υ γ γ ρ ι κ ή αντεπανά­ σ τ α σ η , ήταν έργο του Γκομούλκα και χ ρ η σ ί μ ε υ α ν για να φέρουν σ τ η ν εξουσία αυτό το φασίστα, ο οποίος έμεινε ε π ι κ ε φ α λ ή ς ώ σ π ο υ εκκαθαρίστηκε α π ό τους χρουστσιοφικούς και από το Γκιέρεκ. Θ τελευταίος είναι άγριος εχθρός ενάντια στο Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Αλβανίας. Ό λ ο ι , ο ένας μετά τον άλλο, α ν α τ ρ ά π η κ α ν σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α 1 . Ο Τσιράνκιεβιτς, αυτός ο παλιός πράχτορας της αστικής τάξης, παρέμεινε περισσότερο διάστημα και κινούσε τα νήματα με το σο­ βιετικό στρατό που είχε καταλάβει την Πολωνία. Τ α γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α κ α ι τ η ν Π ο λ ω ν ί α π ρ ο κ ά λ ε σ α ν δι­ κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν η α ν η σ υ χ ί α σ τ ο Κ ό μ μ α μας και σ τ η ν η γ ε σ ί α του, γιατί έ β λ α π τ α ν τ η ν υ π ό θ ε σ η της ε π α ν ά σ τ α σ η ς , ε ξ α σ θ έ ν ι ζ α ν τις θέσεις του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η

και σ τ ο ν κ ό σ μ ο .

Αφού τα γ ε γ ο ν ό τ α αυτά π ή ρ α ν τέλος ή ακριβέστερα, έ χ α σ α ν την α ν ο ι χ τ ή και οξυμένη μ ο ρ φ ή , γιατί τώρα ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ν στα κρυ-

____________________________ 1. Ο Γκομούλκα και μια ομάδα συνεργάτες του, μεταξύ των οποίων και οι κακόφημοι Σ π ι χ ά λ σ κ ι και Κ λ ί σ κ ο , κ α θ α ι ρ έ θ η κ α ν από τα αξιώματα τους το 1970, ενώ ο Γκιέρεκ που α ν τ ι κ α τ έ σ τ η σ ε τον Γκομούλκα, καθαιρέθηκε α π ό το αξίωμα του πρώτου γραμματέα του Ενιαίου Ε ρ γ α τ ι κ ο ύ Κόμματος Π ο λ ω ν ί α ς το 1980.

197

φά, ήρθε η στιγμή των α ν α λ ύ σ ε ω ν και των σ υ μ π ε ρ α σ μ ά τ ω ν που έ­ π ρ ε π ε να ε ξ α χ θ ο ύ ν . Α ν α λ ύ σ ε ι ς έ κ α μ α ν και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , και ο Τί­ τ ο , σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α κ α ι τ ο υ ς υ π ο λ ο γ ι σ μ ο ύ ς τ ο υ ς , σύμ­ φ ω ν α με τις α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ έ ς τους α π ό ψ ε ι ς . Οι τ ι τ ο ϊ κ ο ί και οι χ ρ ο υ ­ στσιοφικοί

ουσιαστικά

συμφωνούσαν

στην

«ανάλυσή»

τους,

επιρίπτοντας το σ φ ά λ μ α σ τ η ν ηγεσία του ουγγρικού κόμματος, στα λ ά θ η της και, π ρ ο π α ν τ ό ς , στο Ράκοσι. Και ο Κ ά ν τ α ρ , σαν υ π η ρ έ τ η ς δύο αφεντικών, τους σ ε κ ο ν τ ά ρ ι ζ ε δ η λ ώ ν ο ν τ α ς ότι «η εξέγερση των μαζών ήταν δικαιολογημένη εξ αιτίας των σφαλμάτων της εγκλη­ μ α τ ι κ ή ς κλίκας του Ρ ά κ ο σ ι και του Γκέρο». Το Κόμμα μας, με όσα γνώριζε για την εξέλιξη των γεγονότων και β α σ ι ζ ό μ ε ν ο στα σ τ ο ι χ ε ί α που ε ί χ α ν έρθει σε φως μ έ σ α α π ό το σκοτάδι που σκέπαζε τη συνωμοσία είχε αναλύσει αυτά τα γεγονό­ τα και είχε βγάλει τα συμπεράσματά του. Κ α τ ά τη γνώμη μ α ς π ρ ο κ ά λ ε σ α ν και ο ρ γ ά ν ω σ α ν τ η ν α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η ο π α γ κ ό σ μ ι ο ς καπιτα­ λισμός και οι τιτοϊκοί τους π ρ ά χ τ ο ρ ε ς στον πιο α δ ύ ν α τ ο κρίκο του σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ , τις σ τ ι γ μ έ ς που η κ λ ί κ α του Χρου­ σ τ σ ι ό φ δεν είχε κ α τ ο χ υ ρ ώ σ ε ι α κ ό μ α τις θέσεις της. Το Κ ό μ μ α των Ο ύ γ γ ρ ω ν Εργαζομένων και η διχτατορία του προλεταριάτου στην Ο υ γ γ α ρ ί α δ ι α λ ύ θ η κ α ν σ α ν τ ο χ ι ό ν ι σ τ η β ρ ο χ ή ευθύς σ τ η ν π ρ ώ τ η σ κ λ η ρ ή α ν α μ έ τ ρ η σ η με τ η ν α ν τ ί δ ρ α σ η . Σ' όλα αυτά που συνέβηκαν, μας επέσυραν την π ρ ο σ ο χ ή ορισμένα στοιχεία: Κ α τ ά π ρ ώ τ ο λ ό γ ο , τ α γ ε γ ο ν ό τ α α π ο κ ά λ υ ψ α ν τ η ν α δ ύ ν α τ η και επιπόλαιη δουλειά του Ουγγρικού κόμματος για τη διαπαιδαγώγη­ ση και κ α θ ο δ ή γ η σ η της εργατικής τάξης. Η εργατική τάξη της Ο υ γ γ α ρ ί α ς , π α ρ ά τις ε π α ν α σ τ α τ ι κ έ ς της π α ρ α δ ό σ ε ι ς , δε μπόρεσε στη

διάρκεια της αντεπανάστασης να υπερασπίσει την εξουσία

της. Α π ε ν α ν τ ί α ς , ένα μέρος της έγινε εφεδρεία της α ν τ ί δ ρ α σ η ς . Το ίδιο το κ ό μ μ α δεν α ν τ έ δ ρ α σ ε σ α ν σ υ ν ε ι δ η τ ή και ο ρ γ α ν ω μ έ ν η π ρ ω τ ο π ο ρ ε ί α της τ ά ξ η ς , εξαλείφτηκε μέσα σε λίγες μέρες, π ρ ά γ μ α που έδοσε τη δυναντότητα στον α ν τ ε π α ν α σ τ ά τ η Κάνταρ να το θάψει ο­ ριστικά. Τα γεγονότα του Ο χ τ ώ β ρ η - Ν ο έ μ β ρ η

1956 έ δ ε ι ξ α ν ά λ λ η μ ι α

φ ο ρ ά τ ο ν τ α λ α ν τ ε υ ό μ ε ν ο χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ω ν δ ι α ν ν ο ο ύ μ ε ν ω ν και τ η ς ουγγρικής φοιτητικής νεολαίας. Αυτοί έγιναν μασιάς της αντίδρα­ σης, ομάδες κρούσης της αστικής τάξης. Ιδιαίτερα π ρ ό σ τ υ χ ο ρόλο έπαιξαν εδώ οι αντεπαναστάτες συγγραφείς, με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τον αν τ ι δ ρ α τ ι κ ό και α ν τ ι κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ή Λούκατς, ο ο π ο ί ο ς έγινε και μέλος της κυβέρνησης του Νάγκι. Η π ε ρ ί π τ ω σ η τ η ς Ο υ γ γ α ρ ί α ς α π έ δ ε ι ξ ε ότι η α σ τ ι κ ή τ ά ξ η ό χ ι μό198

νο δεν είχε χ ά σ ε ι τις ελπίδες της για π α λ ι ν ό ρ θ ω σ η , α λ λ ά και είχε π ρ ο ε τ ο ι μ α σ τ ε ί σε π α ρ α ν ο μ ί α , δ ι α τ η ρ ώ ν τ α ς μ ά λ ι σ τ α και τις παλιές μορφές ο ρ γ ά ν ω σ η ς π ρ ά γ μ α που το έδειξε και η άμεση ίδρυση των αστικών, κ λ η ρ ι κ ώ ν και φασιστικών κομμάτων. Αυτά που σ υ ν έ β η κ α ν σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α έπεισαν ακόμα μια φ ο ρ ά το Κόμμα μας για την ορθότητα της στάσης που τ ή ρ η σ ε έναντι των γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν ρεβιζιονιστών. Οι τιτοϊκοί ήταν οι κυριότεροι ε­ μ π ν ε υ σ τ έ ς και υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς της ο υ γ γ ρ ι κ ή ς α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η ς . Επί­ σ η μ α π ρ ό σ ω π α και ο τ ύ π ο ς τ η ς Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς χ α ι ρ έ τ ι ζ α ν με ενθουσιαμό τα γεγονότα. Οι λόγοι που εκφωνούσαν στη λ έ σ χ η «Πέ­ τεφ» δ η μ ο σ ι ε ύ ο ν τ α ν σ τ ο Βελιγράδι και οι «θεωρίες» του Τ ί τ ο , του Κ ά ρ ν τ ε λ , μαζί και με τις θέσεις του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ , ή τ α ν η σ η μ α ί α αυτών των λόγων. Μα αυτά για μας δεν ή τ α ν ούτε νέα, ούτε α π ρ ό σ μ ε ν α . Κ ε ί ν ο που μας α ν η σ υ χ ο ύ σ ε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ήταν ο ρόλος που έπαιξε η σοβιετική η γ ε σ ί α σ' αυτά τα γ ε γ ο ν ό τ α , ο σ υ ν τ ο ν ι σ μ ό ς τ ω ν σ χ ε δ ί ω ν με τον Τί­ το, τα π α ρ α σ κ ή ν ι α που σ κ α ρ ώ θ η κ α ν π ι σ ώ π λ α τ α από τον ουγγρικό λαό, τα οποία είχαν γι'

αυτόν βαθιές και πικρές επιπτώσεις.

Η αντεπανάσταση στην Ουγγαρία καταστάλθηκε από τα σοβιε­ τικά τανκς, γιατί ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δε μπορούσε να μ η ν επεμβεί (εκτός των ά λ λ ω ν αυτό θα τον ξεσκέπαζε οριστικά) και εδώ οι ιμπεριαλι­ στές και ο Τ ί τ ο δεν έ κ α μ α ν κ α λ ά τους υ π ο λ ο γ ι σ μ ο ύ ς . Η π ε ί ρ α ό μ ω ς , έδειξε ότι αυτή η α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η καταστάλθηκε α π ό αντεπαναστά­ τες, οι ο π ο ί ο ι π α λ ι ν ό ρ θ ω σ α ν τ ο ν κ α π ι τ α λ ι σ μ ό μα με πιο λ α ν θ ά ν ο υ ­ σες μορφές, δ ι α τ η ρ ώ ν τ α ς το χ ρ ώ μ α και τα π ρ ο σ ω π ε ί α , έτσι όπως έ­ καμαν οι χρουστσιοφικοί στη χώρα τους. Τα γ ε γ ο ν ό τ α της Ο υ γ γ α ρ ί α ς μας αύξαιναν τις υποψίες γ ι α τ η ν η­ γ ε σ ί α τ ο υ Κ Κ τ η ς Σ Ε , μ α ς α ν η σ υ χ ο ύ σ α ν κ α ι μ α ς έ θ λ ι β α ν . Ε μ ε ί ς εί­ χαμε πάντα μεγάλη εμπιστοσύνη στο Μ π ο λ σ ε β ί κ ι κ ο Κόμμα του Λένιν και του Στάλιν και την εμπιστοσύνη αυτή την είχαμε εκδη­ λώσει μαζί και με την ειλικρινή α γ ά π η προς αυτό και τη σοβιετική χώρα. Μ ' α υ τ ό τ ο α ί σ θ η μ α υ π ο ψ ί α ς και α ν η σ υ χ ί α ς π ή γ α τ ο Δ ε κ έ μ β ρ η του

1956 σ τ η Μ ό σ χ α μ α ζ ί μ ε τ ο ν Υ σ ν ί , ο ο π ο ί ο ς μ ε β ο ή θ η σ ε σ τ ι ς

δ ύ σ κ ο λ ε ς συνομιλίες και σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς με τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς , ό­ που το δηλητήριο αναμιγνύονταν με την υποκρισία. Εμείς πηγαίναμε στη Σοβιετική Έ ν ω σ η , όπως είχαμε αποφασί­ σει π ρ ω τ ύ τ ε ρ α και σ τ ο Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α φ ε ί ο , γ ι α να σ υ ζ η τ ή σ ο υ μ ε με τη σοβιετική ηγεσία για τα φλέγοντα ζητήματα της κατάστασης, 199

γ ι α τ α γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α και τ η ν Π ο λ ω ν ί α καθώς και γ ι α τις σχέσεις

με τη

Γιουγκοσλαβία.

Π ρ έ π ε ι να ειπωθεί ότι εκείνη τ η ν περίοδο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και συ­ ν τ ρ ο φ ί α δεν τα είχαν πια και τ ό σ ο μέλι - γ ά λ α με τ ο ν Τίτο, η φ ι λ ί α τ ο υ ς σ α ν ν α ε ί χ ε ψ υ χ ρ α ν θ ε ί κ ά π ω ς . Ο Τ ί τ ο ε ί χ ε ε κ φ ω ν ή σ ε ι σ τ ο με­ ταξύ τον π ε ρ ι β ό η τ ο λόγο του στην Π ο ύ λ ι α , ο οποίος είχε προκαλέ­ σει αρκετές εναντιωτικές αντιδράσεις σε π ο λ λ ά κόμματα του σο­ σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ . Σ' αυτό το το λ ό γ ο η κ ε φ α λ ή του Βελι­ γραδίου χτυπούσε το σοβιετικό σύστημα, χτυπούσε το σοσιαλισμό, τα κόμματα, που δεν ακολουθούσαν την «πρωτοτυπη μαρξιστική λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή » γ ρ α μ μ ή του Τ ί τ ο , καταδίκαζε και τη σ ο β ι ε τ ι κ ή επέμ­ βαση

στην Ουγγαρία.

Αυτές οι θέσεις δεν συνέφεραν στο Χρου­

σ τ σ ι ό φ και συντροφία, ή ή τ α ν πολύ α π ρ ο κ ά λ υ π τ ε ς και αυτοί έπρε­ πε να πάρουν θέση για τα μάτια του κόσμου. Έ τ σ ι οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί είχαν εξαπολύσει κάνα - δύο επιθέσεις στις εφημερίδες, πάντως όχι πολύ δριμείς, (για να μη δυσαρεστή­ σ ο υ ν π ο λ ύ το σ ύ ν τ ρ ο φ ο Τ ί τ ο ) μ ά λ ι σ τ α και με κ α ν έ ν α ν έ π α ι ν ο , και όπως το είχαν συνήθεια, ά ρ χ ι σ α ν και τις οικονομικές πιέσεις προς τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , π ρ ά γ μ α που μου το ο μ ο λ ό γ η σ ε ο ίδιος ο Χρου­ στσιόφ στις συνομιλίες που είχα μ'

αυτόν. «Η «Πράβντα» δημο­

σίευσε κ ε ί ν ο τ ο ν κ α ι ρ ό και ένα δ ι κ ό μου ά ρ θ ρ ο ό π ο υ κ α τ α φ ε ρ ό ­ μουν με δριμύτητα ενάντια στο γιουγκοσλάβικο «ιδιόμορφο σοσια­ λισμό»

και στους

τελάληδές του.

Τα λέγω αυτά για να ε ξ η γ ή σ ω γιατί η υ π ο δ ο χ ή που μας έγινε τό­ τε ή τ α ν πιο «εγκάρδια» και οι α π ό ψ ε ι ς μας, π ρ ο π α ν τ ό ς γ ι α τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς , δεν α ν τ ι κ ρ ο ύ σ τ η κ α ν , μ ά λ ι σ τ α φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ά επι­ δοκιμάστηκαν από τους σοβιετικούς ηγέτες. Ευθύς μόλις κατεβήκαμε από το πλοίο στην Ο δ η σ σ ό αντιληφτήκαμε αυτή την ατμόσφαιρα στις συνομιλίες, που διεξάγαμε με κείνους που ε ί χ α ν βγει να μας υ π ο δ ε χ τ ο ύ ν , με ηγέτες των ο ρ γ ά ν ω ν του κόμματος και της εξουσίας στην Ουκρανία. Α π ό την Ο δ η σ σ ό α ν α χ ω ρ ή σ α μ ε με τραίνο και πήγαμε στη Μ ό ­ σχα. Δεν είχαμε ξεκουραστεί ακόμα καλά από το ταξίδι, όταν μας ε ι δ ο π ο ί η σ α ν ότι το Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κομ­ μουνιστικού

Κόμματος

της

Σοβιετικής

Ένωσης

δείπνο π ρ ο ς τιμή της α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α ς μας.

είχε παραθέσει

Ό π ω ς έχω τονίσει κι

αλλού, οι σοβιετικοί ηγέτες ή τ α ν μοναδικοί για γεύματα και δείπνα που δ ι α ρ κ ο ύ σ α ν ώρες ο λ ό κ λ η ρ ε ς . Ή μ α σ τ α ν και κουρασμένοι α π ό το δρόμο, α λ λ ά ασφαλώς πήγαμε σ' αυτό το «δείπνο», που ά ρ χ ι σ ε το απομεσήμερο, κατά η ώρα τέσσερις το απόγευμα. Π α ρ ε β ρ ί σ κ ο 200

νταν, α π ' ό σ α θυμάμαι, όλα τα μέλη του Προεδρείου, εκτός από το Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ , τη Φ ο ύ ρ τ σ ε β α και κανέναν ά λ λ ο . Το δείπνο δ ι ή ρ κ ε σ ε ώρες και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι ά λ λ ο ι π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να δ η μ ι ο υ ρ γ ή ­ σ ο υ ν μια α τ μ ό σ φ α ι ρ α που να φ α ί ν ο ν τ α ν ό σ ο το δυνατό π ι ο φι­ λική.

Ό λ ο ι σχεδόν οι συμμετέχοντες ήγειραν προπόσεις (μόνο ο

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ή γ ε ι ρ ε κ ά π ο υ π έ ν τ ε έ ξ ι ) , κ α ι μ έ σ α σ τ α τοστ1 λ έ γ ο ν τ α ν και κ α λ ά λ ό γ ι α γ ι α τ ο Κ ό μ μ α μας, γ ι α τ η ν Α λ β α ν ί α και έ π α ι ν ο ι ειδι­ κά για μένα.

Ή τ α ν ιδιαίτερα ένθερμος σ' αυτούς τους επαίνους ο

Π ο σ π ι έ λ ο φ , ο οποίος, το Μ ά η , ήταν στο Τρίτο Συνέδριο του Κόμ­ ματός μας. Οι προπόσεις που εγείρονταν ήταν περισσότερο πολιτικοί λό­ γοι, ιδιαίτερα οι π ρ ο π ό σ ε ι ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο ο π ο ί ο ς δεν το είχε για τίποτε να μιλάει μισή ώρα πίνοντας στην υγεία κάποιου. Πά­ ντως α π ' αυτούς τους λ ό γ ο υ ς εμείς π ή ρ α μ ε κ ά π ο ι ο π ρ ώ τ ο σ ι ν ι ά λ ο για τη σ τ ά σ η που θα τ η ρ ο ύ σ α ν αυτοί στις συνομιλίες. Εκείνο το

βράδυ ο

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν φ ε ι δ ω λ ε ύ τ η κ ε τις επιθέ­

σεις κατά της γιουγκοσλάβικης ηγεσίας.

—

Αυτοί — ε ί π ε ανάμεσα σ τ ' άλλα ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — στέκουν σε

α ν τ ι λ ε ν ι σ τ ι κ έ ς και ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ι κ έ ς θέσεις. Η π ο λ ι τ ι κ ή τους είναι μια σ α λ ά τ α . Εμείς δε θα κ ά ν ο υ μ ε υ π ο χ ω ρ ή σ ε ι ς απέναντί τους. Αυ­ τοί — σ υ ν έ χ ι σ ε — π ά σ χ ο υ ν α π ό μ ε γ α λ ο μ α ν ί α . Μ ε τ η μ ε γ α λ ο π ρ ε π ή υ π ο δ ο χ ή που του έγινε ό τ α ν ή τ α ν στη Μ ό σ χ α , ο Τ ί τ ο νόμισε πως ο λ α ό ς του έδινε δίκιο, ενώ τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή μας τ η ν καταδίκαζε. Σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α αρκούσε να ψιθυρίσομε μια λέξη στο λαό και αυ­ τός θα έκανε κ ο μ μ ά τ ι α τ ο ν Τ ί τ ο και σ υ ν τ ρ ο φ ί α . Α ν α φ ε ρ ό μ ε ν ο ς σ τ η σ τ ά σ η μ α ς έ ν α ν τ ι τ ω ν τ ι τ ο ϊ κ ώ ν ε ί π ε ό τ ι «οι Α λ β α ν ο ί σύντροφοι έχουν δίκιο, α λ λ ά πρέπει να διατηρηθεί η ψυ­ χ ρ α ι μ ί α και η α υ τ ο σ υ γ κ ρ ά τ η σ η » . Και

εσείς

είστε α σ π ρ ο μ ά λ λ η δ ε ς

— ε ί π ε στο τέλος αυτής της

π ρ ό π ο σ η ς ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — α λ λ ά και εμείς είμαστε φ α λ α κ ρ ο ί . Και ενώ το συμπόσιο εξακολουθούσε, ο «φαλάκρας» μας είπε πως η Α λ β α ν ί α είναι μ ι κ ρ ή χώρα, α λ λ ά έχει σ η μ α ν τ ι κ ή σ τ ρ α τ η γ ι κ ή θ έ σ η . «Αν κ α τ α σ κ ε υ ά σ ο υ μ ε εκεί μια β ά σ η υ π ο β ρ υ χ ί ω ν και π υ ρ α ύ ­ λων, μπορούμε να ελέγχουμε όλη τη Μεσόγειο». Αυτή τη γνώμη ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και ο Μ α λ ι ν ό φ σ κ ι τ η ν ε ξ έ φ ρ α σ α ν πάλι ό τ α ν ή ρ θ α ν γ ι α ε π ί σ κ ε ψ η σ τ η χ ώ ρ α μ α ς τ ο 1959.

' Η τ α ν η ιδέα που συγκεκριμε-

______________

1. Προπόσεις 201

νοποιήθηκε με τη βάση της Αυλώνας, την οποία χρησιμοποίησαν αργότερα οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί για πιέσεις εναντίον μας. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι άλλοι σοβιετικοί ηγέτες, όπως τόνισα, φ ά ν η κ α ν αρκετά «εγκάρδιοι», δεν έλειψαν ούτε οι κολακείες και όλα αυτά γίνονταν για να κατευνάσουν τη δικαιολογημένη αγανά­ χ τ η σ η του Κ ό μ μ α τ ό ς μας γ ι α τις λαθεμένες τους σ τ ά σ ε ι ς . Θ υ μ ά μ α ι εκείνο το βράδυ σ υ ζ η τ ή θ η κ ε και για τ ο ν ε ρ χ ο μ ό του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ στη χ ώ ρ α μας, γ ι α τ ί αυτός, α ν και δεν είχε α φ ή σ ε ι χ ώ ρ α χ ω ρ ί ς ν α επισκεφτεί, σε μας ούτε α ν ο ι χ τ ά ούτε κ ρ υ φ ά είχε έρθει. Μα κείνο το βράδυ υπήρχε προδιάθεση να απαντήσουν θετικά στα αιτήματά μας.

Ό χ ι μόνο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , α λ λ ά και π ο λ λ ά ά λ λ α μέλη του

Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ έ κ φ ρ α σ α ν τ η ν ε π ι θ υ μ ί α ν α έ ρ θ ο υ ν σ τ η ν Α λ β α ν ί α , και κ ά π ο ι ο ς , δε θυμάμαι π ο ι ο ς , πρότεινε σ τ ' α σ τ ε ί α να κ ά ν ο υ ν μια σύ­ σκεψη του Προεδρείου, μάλιστα και της Κεντρικής τους Επιτρο­ πής σ τ η ν Αλβανία! Εκεί έγινε λόγος και γ ι α τ η ν «αγάπη» που είχε τ ά χ α ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ προς τη χ ώ ρ α μας (που τ η ν έδειξε α ρ γ ό τ ε ρ α ! ) και έδοσαν στο Χρουστσιόφ το όνομα «αλμπάνιετς»1. Θυμάμαι πως ανάμεσα σε π ο λ λ ο ύ ς άλλους ήγειρε π ρ ό π ο σ η και ο Μολότοφ: — Ε γ ώ , είπε, α ν ή κ ω σε κ ε ί ν η τ η ν κ α τ η γ ο ρ ί α α ν θ ρ ώ π ω ν π ο υ δεν έδοσαν σ η μ α σ ί α στην Α λ β α ν ί α και δεν τη γνώρισα. Τ ώ ρ α ο λαός μας καυχιέται, που έχει ένα φ ί λ ο τ ό σ ο έμπιστο, α π ο φ α σ ι σ μ έ ν ο και μαχητικό. Η Σοβιετική

Έ ν ω σ η έ χ ε ι π ο λ λ ο ύ ς φ ί λ ο υ ς , α λ λ ά δ ε ν εί­

ναι όλοι όμοιοι. Η Α λ β α ν ί α είναι ο καλύτερος φίλος μας. Να πιού­ με τούτο το ντολί ευχόμενοι να έχει η Σοβιετική

Έ ν ω σ η φίλους

τόσο έμπιστους όσο η Αλβανία! Στη γ ε ν ι κ ό τ η τ α κείνο το βράδυ όλοι οι σοβιετικοί ηγέτες επαί­ νεσαν τη σωστή γραμμή μας και καταδίκασαν τους γιουγκοσλά­ βους ρεβιζιονιστές. Μ ά λ ι σ τ α ο σ τ ρ α τ ά ρ χ η ς Ζ ο ύ κ ο φ μας είπε ότι αυτοί είχαν αποδείξεις ότι οι ηγέτες του Βελιγραδίου είχαν υπο­ στηρίξει την αντεπανάσταση στην Ουγγαρία όχι μόνο ιδεολογικά α λ λ ά και ο ρ γ α ν ω τ ι κ ά και ότι ο ι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι δ ρ ο υ ν σ α ν π ρ ά χ τ ο ρες του α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο υ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ . Ν α μ η τ α μ α κ ρ α ί ν ο υ μ ε , μ ' α υ τ ό τ ο π ν ε ύ μ α σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε και τε­ λείωσε το δείπνο. Μετά από δύο - τρεις μέρες είχαμε μια π ρ ο κ α τ α ρ ­ κτική συνάντηση με το Σουσλόφ, γραμματέα της Κεντρικής Επι-

___________________________

1. Ρώσικα: «Αλβανός» 202

τροπής, ο οποίος θεωρούνταν σαν ειδικός των ιδεολογικών ζητημά­ των, και αν δε λ α θ ε ύ ω , ή τ α ν ε π ι φ ο ρ τ ι σ μ έ ν ο ς και με τις διεθνείς σ χ έ ­ σεις. Ο Σ ο υ σ λ ό φ ή τ α ν από τους μεγαλύτερους δημαγωγούς στη σο­ βιετική ηγεσία.

Έ ξ υ π ν ο ς και π ο ν η ρ ό ς , ή ξ ε ρ ε ν α γ λ ι σ τ ρ ά ε ι σ ε δύ­

σ κ ο λ ε ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς και, ίσως, γι' αυτό ή τ α ν α π ό τους λίγους που γ λ ύ τ ω σ α ν α π ό τις ε κ κ α θ α ρ ί σ ε ι ς που γ ί ν ο ν τ α ν κάθε τ ό σ ο σ τ η ρεβιζιονιστική σοβιετική ηγεσία.

Έ τ υ χ ε μερικές φορές να συνομιλή­

σω με το Σ ο υ σ λ ό φ και είχα πάντα ένα α ί σ θ η μ α ε ν ό χ λ η σ η ς και στε­ ν ο χ ώ ρ ι α ς α π ό τις σ υ ν α ν τ ή σ ε ι ς μαζί του. Π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο δεν επι­ θυμούσα να σ υ ν ο μ ι λ ή σ ω με το Σ ο υ σ λ ό φ τώρα, μετά από τα γεγονό­ τα σ τ η ν Ουγγαρία, μετά από κείνη τη λ ο γ ο μ α χ ί α που είχα κάμει πρωτύτερα μ'

αυτόν σχετικά με το Νάγκι, την κατάσταση στην

Ο υ γ γ α ρ ί α κ.λπ., και μια που ή ξ ε ρ α και το ρ ό λ ο του σ' αυτά τα γ ε γ ο ­ νότα και π ρ ο π α ν τ ό ς σ τ η ν α π ό φ α σ η γ ι α τ η ν κ α θ α ί ρ ε σ η του Ράκοσι. Παρ'

ό λ α αυτά το ήθελε η δουλειά και σ υ ν α ν τ ή θ η κ α με το Σουσ­

λόφ. Σ' αυτή τη σ υ ν ά ν τ η σ η έπαιρνε μέρος και ο Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ , αυτός ό­ μως σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α π α ρ ε υ ρ ί σ κ ο ν τ α ν ό σ ο για τα μάτια, γιατί σ ' ό λ η τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ η ς σ υ ν ο μ ι λ ί α ς μ ί λ η σ ε μ ό ν ο ο Σ ο υ σ λ ό φ . Ο Λε­ ωνίδας σάλευε πότε πότε τα δ α σ ά του φρύδια και έστεκε τ ό σ ο απο­ λ ι θ ω μ έ ν ο ς , π ο υ ή τ α ν δ ύ σ κ ο λ ο ν α κ α τ α λ ά β ε ι ς τ ι σ κ έ φ τ ο ν τ α ν γ ι α ό,τι λ έ γ ο ν τ α ν . Π ρ ώ τ η φ ο ρ ά τον ε ί χ α σ υ ν α ν τ ή σ ε ι σ τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο , κα­ τά τα διαλείμματα των συνεδριάσεων, ύστερα από την ευκαιρία της γιορτής των 40χρονων της Οχτωβριανής Επανάστασης, το Νοέμ­ β ρ η τ ο υ 1957, κ α ι α π ό τ η ν τ ό τ ε τ υ χ α ί α γ ν ω ρ ι μ ί α σ τ ο π ό δ ι , μ ο υ ά φ η ­ σ ε τ η ν ε ν τ ύ π ω σ η π ε ρ ή φ α ν ο υ και α υ τ ά ρ ε σ κ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Μ ό λ ι ς συ­ στήθηκε με μας, γ ρ ή γ ο ρ α - γ ρ ή γ ο ρ α έστρεψε την κουβέντα γύρω α π ό το άτομό του και μας είπε «εμπιστευτικά» πως κ α τ α γ ί ν ο ν τ α ν με τα «ειδικά όπλα». Α π ό τον τόνο της ομιλίας και τ η ν έ κ φ ρ α σ η του π ρ ο σ ώ π ο υ μας ά φ η σ ε να εννοήσουμε ότι αυτός ήταν σ τ η ν Κεντρι­ κή Ε π ι τ ρ ο π ή ο άνθρωπος, που ευθύνονταν για τα προβλήματα των πυρηνικών

όπλων.

Τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο έ κ λ ε ξ ε τ ο ν Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ α ν α π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό μ έ λ ο ς του Προεδρείου της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς και περίπου ένα χ ρ ό ν ο αργότερα, η ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ της Σο­ βιετικής

Έ ν ω σ η ς τ ο υ Ι ο ύ ν η τ ο υ 1957, α φ ο ύ τ ι μ ώ ρ η σ ε κ α ι ε κ κ α θ ά ­

ρισε την «αντικομματική ομάδα Μ ο λ ό τ ο φ - Μάλενκοφ», ανέβασε το

Μπρέζνιεφ

δρείου.

από α ν α π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό μέλος σε μέλος του Π ρ ο ε ­

Ό π ω ς φαίνεται α ν τ α μ ε ί φ τ η κ ε γ ι α τις « υ π η ρ ε σ ί ε ς » π ο υ π ρ ό 203

σ φ ε ρ ε γ ι α τ η ν ε ξ ά λ ε ι ψ η του Μ ο λ ό τ ο φ , του Μ ά λ ε ν κ ο φ και τ ω ν άλ­ λων από την ηγεσία του κόμματος. Και πολλές άλλες φορές μετά α π ' αυτά τα γεγονότα μέχρι το 1960 χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α π ά ω σ τ η Μ ό σ χ α ό π ο υ σ υ ν α ν τ ι ό μ ο υ ν μ ε τ ο υ ς κυριότερους ηγέτες του σοβιετικού κόμματος, μα το Μπρέζνιεφ, έ­ τσι ό π ω ς κ α ι π ρ ι ν α π ό τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο , μ ή τ ε τ ο ν είδα μ ή τ ε τ ο ν ά ­ κουσα να μιλήσει κάπου. Παρέμενε ή τον κρατούσαν συνεχώς σε σ κ ι ά , σα να λέμε, «σε ε φ ε δ ρ ε ί α » . Α κ ρ ι β ώ ς α υ τ ό ς ο κ α τ η φ ή ς και βα­ ρύς ά ν θ ρ ω π ο ς , μετά τ ο ά δ ο ξ ο τ έ λ ο ς του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ β γ ή κ ε α π ό τ η σκιά και αντικατέστησε τον α π ο σ τ ά τ η για να ο δ η γ ή σ ε ι πιο πέρα το βρωμερό έργο της χρουστσιοφικής μαφίας, αλλά τώρα χωρίς το Χρουστσιόφ. Ό π ω ς φαίνεται, έ φ ε ρ α ν τ ο Μ π ρ έ ζ ν ι ε φ σ τ η ν α ρ χ ή του κόμματος και του σ ο σ ι α λ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ κράτους, ό χ ι τ ό σ ο για τις ι κ α ν ό τ η ­ τές του ό σ ο σ α ν κάποιο modus vivendi για να ισοσταθμίσει και ισοροπήσει τις αντίπαλες ομάδες σ τ η ν α ν ώ τ α τ η σ ο β ι ε τ ι κ ή ηγεσία, που είχαν φαγωμάρες και έριδες. Να μη του φάμε όμως το δίκιο: μόνο τα φρύδια έχει κωμωδού, ενώ το έργο π α τ ό κ ο ρ φ α τραγικό. Το Κόμμα μας, α π ό τότε που αυτός ο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ό ς π ή ρ ε τ η ν εξουσία και σ υ ν ε χ ώ ς έχει πει το λ ό γ ο του γι' αυτόν και για το αντιμαρξιστικό, ε χ θ ρ ι κ ό και επιθετικό του έργο. Μα δεν είναι εδώ ο χ ώ ρ ο ς να επε­ κταθούμε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο για το Μπρέζνιεφ, ας επανέλθουμε στη συ­ νάντηση του Δεκέμβρη του

1956.

Σ τ η ν α ρ χ ή ο Σ ο υ σ λ ό φ μας υπόδειξε να μιλήσουμε σύντομα σχε­ τικά με τα π ρ ο β λ ή μ α τ α που θα συζητούσαμε, προπαντός για την ι­ σ τ ο ρ ι κ ή πλευρά, και από μέρους του μας έκαμε μια έκθεση για τα γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η ν Ο υ γ γ α ρ ί α . Κ ρ ι τ ί κ α ρ ε τ ο ν Ρ ά κ ο σ ι και τ ο Γ κ έ ρ ο , ο ι οποίοι με τα λάθη τους «προκάλεσαν μεγάλη

δυσαρέσκεια στο

λαό», ενώ ά φ η σ α ν το Νάγκι εκτός ελέγχου.

—

Ο Ν ά γ κ ι και οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι — σ υ ν έ χ ι σ ε — κ α τ α π ο λ έ μ η ­

σαν το

σοσιαλισμό.

—

Μα γιατί δ έ χ τ η κ α ν ξανά το Ν ά γ κ ι στο κόμμα;, τον ρώτησα.

—

Ά δ ι κ α είχε δ ι α γ ρ α φ ε ί , γ ι α τ ί τα σ φ ά λ μ α τ ά του δεν ά ξ ι ζ α ν τέ­

τοια τιμωρία. Ε ν ώ τ ώ ρ α ο Κ ά ν τ α ρ ακολουθεί σ ω σ τ ό δ ρ ό μ ο . Ο τύ­ πος σας είχε μερικούς τόνους κριτικής για τον Κάνταρ, χρειάζεται όμως να έχουμε υπόψη ότι αυτός πρέπει να υποστηριχτεί, γιατί οι Γιουγκοσλάβοι τον —

καταπολεμούν.

Εμείς δε γνωρίζουμε κ α λ ά τον Κάνταρ. Ξέρουμε μόνο ότι ή­

ταν σ τ η ν φυλακή και ήταν με τον

Ί μ ρ ε Νάγκι.

Α π α ν τ ώ ν τ α ς σ τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ ή μας ότι εμείς δεν είχαμε ενημε204

ρωθεί για τ η ν εξέλιξη των γεγονότων στην Ουγγαρία, ο Σουσλόφ, είπε πως τα γεγονότα ε ξ ε λ ί χ τ η κ α ν α π ρ ο σ δ ό κ η τ α και δεν υ π ή ρ χ ε καιρός για διαβουλεύσεις.

—

Ούτε με τα άλλα κόμματα έγιναν διαβουλεύσεις. Μ ό ν ο όταν

έγινε η επέμβαση για δεύτερη φορά συμβουλευτήκαμε τους Κινέ­ ζους, ενώ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο Μ ά λ ε ν κ ο φ , και ο Μ ο λ ό τ ο φ π ή γ α ν σ τ η Ρουμανία και Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α .

—

Π ώ ς β ρ έ θ η κ ε χ ρ ό ν ο ς να συμβουλευτείτε τ ο ν Τ ί τ ο ως και γ ι α

το δ ι ο ρ ι σ μ ό του Κ ά ν τ α ρ , ενώ εμείς δεν ε ν η μ ε ρ ω θ ή κ α μ ε γ ι α τ ί π ο τ ε ; τον

ρώτησα.

—

Δεν συμβουλευτήκαμε τον Τίτο για τον Κάνταρ — ε ί π ε — .

Τ ο υ είπαμε μ ό ν ο ότι η κ υ β έ ρ ν η σ η του Ν ά γ κ ι δεν έχει π ι α θ έ σ η .

—

Αυτά — τ ό ν ι σ α — είναι ζητήματα αρχών. Οι διαβουλεύσεις

είναι α π α ρ α ί τ η τ ο να γίνονται, μα δε γίνονται. Το Π ο λ ι τ ι κ ό Γνωμο­ δοτικό Συμβούλιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας, λόγου χ ά ρ η , έχει ένα χ ρ ό ν ο που δε συνέρχεται.

—

Κ α θ ο ρ ί σ τ η κ ε να συνέλθει το Γ ε ν ά ρ η , ενώ κείνες τις μέρες έ­

σ τ ω και μια μέρα κ α θ υ σ τ έ ρ η σ η ς θα π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε μεγάλη αιματοχυ­ σία. Α ν ά μ ε σ α σ τ α ά λ λ α του είπα ότι μας φαίνεται π α ρ ά ξ ε ν η η ο ρ ο ­ λογία που χρησιμοποιείται τώρα «εγκληματική συμμορία Ράκοσι Γ κ έ ρ ο » και ν ο μ ί ζ ο υ μ ε ότι α υ τ ό δ ε β ο η θ ά ε ι γ ι α τ η ν έ ν ω σ η ό λ ω ν τ ω ν ούγγρων —

κομμουνιστών.

Τα λάθη του Ράκοσι — ε ί π ε ο Σ ο υ σ λ ό φ — δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ α ν μια

βαριά κ α τ ά σ τ α σ η και δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α σ τ ο λ α ό και στους κομμουνι­ στές. Εμείς ζητήσαμε να μας μιλήσουν συγκεκριμένα για τα λάθη του Ρ ά κ ο σ ι και του Γ κ έ ρ ο και ο Σ ο υ σ λ ό φ μας α π α ρ ί θ μ η σ ε μια σ ε ι ρ ά γε­ ν ι κ ό τ η τ ε ς μ ε τις οποίες π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε ν α ρίξει σ ' αυτούς ό λ η τ η ν ευθύνη για ό σ α συνέβηκαν. Εμείς του ζ η τ ή σ α μ ε κανένα συγκεκρι­ μένο παράδειγμα κι αυτός μας είπε: —

Να, παραδείγματος χ ά ρ η η υπόθεση του Ράικ, που θεωρήθη­

κε κατάσκοπος, χωρίς να υπάρχουν ντοκουμέντα.

—

Σ υ ζ η τ ή θ η κ α ν αυτά τα π ρ ά γ μ α τ α με το Ράκοσι, τον συμβου­

λέψατε; - ρώτησα.

—

Ο Ρ ά κ ο σ ι δε δ έ χ ο ν τ α ν σ υ μ β ο υ λ έ ς - ή τ α ν η α π ά ν τ η σ η .

Το ίδιο εντελώς αντίθετες γνώμες με το Σ ο υ σ λ ό φ είχαμε και για τη στάση έναντι του Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και των α π ό ψ ε ώ ν του.

—

Ο

Γκουμούλκα

— ε ί π α στο

Σουσλόφ—

απομάκρυνε τους

κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς , τους κ α θ ο δ η γ η τ έ ς και τους π α λ ι ο ύ ς και έμπιστους α205

ξ ι ω μ α τ ι κ ο ύ ς κ α ι τ ο υ ς α ν τ ι κ α τ έ σ τ η σ ε μ ε ά λ λ ο υ ς , μ ε ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ εί­ χαν καταδικαστεί από τη διχτατορία του προλεταριάτου.

—

Σ τ η ρ ί χ τ η κ ε στους ανθρώπους που γνώριζε - είπε ο Σουσλόφ.

Π ρ έ π ε ι να δοθεί καιρός στο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , έπειτα να κρίνουμε γ ι ' αυ­ τόν.

—

Μα οι απόψεις και οι πράξεις του μπορεί κ ά λ λ ι σ τ α να κρι­

θούν από τώρα - τον αντέκρουσα. Και πώς μπορεί να ερμηνευτούν τα αντισοβιετικά του συνθήματα, με τα οποία ήρθε στην εξουσία;! Ο Σ ο υ σ λ ό φ ξ ί ν ι σ ε τα μ ο ύ τ ρ α και π ε τ ά χ τ η κ ε να πει γ ρ ή γ ο ρ α : —

Αυτά δεν τα έκαμε ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , τ ώ ρ α αυτός τα φρενάρει.

—

Μ α ο ι σ τ ά σ ε ι ς κ α ι ο ι δ η λ ώ σ ε ι ς τ ο υ , λ ο γ ο υ χ ά ρ η , γ ι α τ η ν εκ­

κλησία; Ο Σουσλόφ έπλεξε μια ο λ ό κ λ η ρ η αγόρευση

ροσπαθώντας να

μου «αποδείξει» ότι αυτά είναι « π ρ ο ε κ λ ο γ ι κ ή τ α χ τ ι κ ή » , ότι ο Γ κ ο ­ μούλκα «τηρεί σωστή στάση» προς τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και το

σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο και ά λ λ α και ά λ λ α τέ οια. Χ ω ρ ι σ τ ή κ α μ ε χωρίς

να συνεννοηθούμε.

Τ η ν ίδια μέρα κάναμε επίσημες συνομιλίες με το Χρουστσιόφ, το Σ ο υ σ λ ό φ και τον Π ο ν ο μ α ρ ι ό φ . Π ρ ώ τ α π ή ρ α εγώ το λ ό γ ο και ε­ ξέθεσα τις α π ό ψ ε ι ς του Κ ό μ μ α τ ό ς μας γ ι α τα γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η ν Ουγγα­ ρία και Π ο λ ω ν ί α καθώς και γ ι α τις σ χ έ σ ε ι ς με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α . Ευθύς από τη ν α ρ χ ή τους είπα σ τ ο λόγο μου: —

Η α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α μας θα ε κ φ ρ ά σ ε ι α ν ο ι χ τ ά τις α π ό ψ ε ι ς της

Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κόμματός μας γ ι ' αυτά τα ζ η τ ή μ α τ α μο­ λονότι για μερικά πράγματα έχουμε διαφωνίες με τη σοβιετική ηγε­ σία. Τα λ ό γ ι α μας γ ι ' αυτές τις α π ό ψ ε ι ς , είτε γ λ υ κ ά είναι είτε π ι κ ρ ά — σ υ ν έ χ ι σ α — θα τα πούμε α ν ο ι χ τ ά , σαν μαρξιστές - λενινιστές και να σ υ ζ η τ ή σ ο υ μ ε σ υ ν τ ρ ο φ ι κ ά αν εμείς έχουμε ή δεν έ χ ο υ μ ε δ ί κ ι ο και, αν δεν έχουμε δίκιο, να πειστούμε γιατί. Σχετικά με την Ουγγαρία τόνισα άλλη μια φορά την έλλειψη ε­ ν η μ έ ρ ω σ η ς και δ ι α β ο υ λ ε ύ σ ε ω ν γ ι '

αυτό το νευραλγικό πρόβλημα

του σοσιαλιστικού στρατοπέδου.

—

Σ ε κ ε ί ν ε ς τις π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς — ε ί π α — ν ο μ ί ζ ο υ μ ε ότι έ π ρ ε π ε ν α

συνέλθει το Π ο λ ι τ ι κ ό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Οι διαβουλεύσεις είναι α π α ρ α ί τ η τ ε ς σε τέτοιες στιγμές γ ι α το σ υ ν τ ο ν ι σ μ ό τ ω ν ε ν ε ρ γ ε ι ώ ν και της σ τ ά σ η ς μας. Α υ τ ό θα έδει­ χ ν ε τη δ ύ ν α μ η και τ η ν ε ν ό τ η τ ά μας. Σ υ ν ε χ ί ζ ο ν τ α ς γ ι α το ο υ γ γ ρ ι κ ό ζ ή τ η μ α τους είπα τις εντυπώσεις μας για το ουγγρικό κό

α, για το Ράκοσι και το Γκέρο. Εδώ τόνι­

σα ιδιαίτερα ότι η ε χ τ ί μ η σ η που τους έκανε ο Κ ά ν τ α ρ , α π ο κ α λ ώ 206

ντάς τους «εγκληματική συμμορία», μας φαίνεται π α ρ ά ξ ε ν η . Κ α τ ά τη γνώμη μας τα λ ά θ η του Ράκοσι και του Γ κ έ ρ ο δεν ήταν τέτοιου βαθμού, που να τους ταίριαζε αυτός ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ό ς . « Ό σ ο ν αφο­ ρά τα λάθη στην οικονομική ανάπτυξη της Ουγγαρίας, υπογράμμι­ σα, εμείς δεν ξέραμε ότι η Ο υ γ γ α ρ ί α β ρ ί σ κ ο ν τ α ν σε τόσο σ ο β α ρ ή κατάσταση

που

να δικαιολογούνταν η

«εξέγερση

των μαζών»».

Ε δ ώ ο ι Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί π α ρ α δ έ χ τ η κ α ν τ η ν ά π ο ψ η μας και ο μ ο λ ό γ η σ α ν πως η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η δεν ή τ α ν βαριά. Πιο πέρα μίλησα και για τη στάση απέναντι στον Νάγκι, τον Κάνταρ κ.λπ. Για τον Κάνταρ εξέφρασα την έλειψη εμπιστοσύνης του Κ ό μ μ α τ ό ς μας προς αυτόν και π ρ ό σ θ ε σ α ότι, μολαταύτα, η στά­ ση μας απέναντί του ή τ α ν πολύ συνετή. Για τα γεγονότα της Ουγγαρίας υπογράμμισα το ρόλο των γιου­ γ κ ο σ λ ά β ω ν ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ώ ν και τ ό ν ι σ α ότι τ ο Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Αλ­ βανίας δεν επιδοκιμάζει το ρόλο δ ι α ι τ η τ ή , που ανατέθηκε σ τ ο ν Τί­ το σχετικά με τα συμβάντα. Σε σ ύ ν δ ε σ η με τις σ χ έ σ ε ι ς με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , ό π ω ς ε ί χ α μ ε α­ ποφασίσει και στο Π ο λ ι τ ι κ ό Γραφείο, αφού παρουσίασα το πρό­ βλημα από την ιστορική του πλευρά, δήλωσα ουσιαστικά: Οι Γιουγκοσλάβοι από καιρό ανέπτυξαν εχθρική δράση ενάντια σ τ ο Κ ό μ μ α και τη χ ώ ρ α μας και σ υ ν ε χ ί ζ ο υ ν και τ ώ ρ α αυτή τη δρά­ σ η . Εμείς φρονούμε ότι οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι ηγέτες είναι αντιμαρξιστές και α π ό κοινού με τους π ρ ά χ τ ο ρ ε ς των α μ ε ρ ι κ ά ν ω ν ιμπεριαλι­ στών, είναι από τους κυριότερους υποκινητές των γεγονότων σ τ η ν Ουγγαρία. Οι σχέσεις με τη Γιουγκοσλαβία πρέπει να εξομαλυν­ θούν μόνο σε μαρξιστικό - λενινιστικό δρόμο, μη κάνοντας καμιά υ π ο χ ώ ρ η σ η σ' αυτούς, όπως συνέβηκε. Το Κόμμα Εργασίας Αλβα­ νίας είναι της γνώμης ότι η Σοβιετική

Έ ν ω σ η δεν π ρ έ π ε ι ν α εκ­

πληρώσει το αίτημα που υπέβαλε η Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α για όπλα μέσω του Γ κ ό σ ν ι α κ . Εμείς θα έχουμε μ' αυτή μόνο διακρατικές και εμπο­ ρικές σχέσεις, μα με κανένα τρόπο κομματικούς δεσμούς. Ιδίως έ κ φ ρ α σ α ά λ λ η μια φ ο ρ ά εξ ο ν ό μ α τ ο ς της Κεντρικής Επι­ τ ρ ο π ή ς του Κόμματός μας, τη γνώμη ότι η μ ε τ ά β α σ η του Χρου­ σ τ σ ι ό φ σ τ ο Β ε λ ι γ ρ ά δ ι , τ ο 1955, δ ε ν έ π ρ ε π ε ν α γ ί ν ε ι χ ω ρ ί ς ν α δ ι α βουλεύονταν με τα αδερφά κόμματα, χωρίς να συνέρχονταν το Π λ η ρ ο φ ο ρ ι α κ ό Γραφείο, το οποίο είχε καταδικάσει τον Τίτο σαν αντιμαρξιστή. Αφού τελείωσα, π ή ρ ε το λόγο ο Ν ι κ ή τ α Χρουστσιόφ, ο οποίος πρώτα άρχισε να διηγείται πως είχε κριτικάρει τους γιουγκοσλά­ βους η γ έ τ ε ς γ ι α τη σ τ ά σ η τους προς το Κ ό μ μ α και τη χ ώ ρ α μας. Ο 207

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ π ρ ο σ π ο ι ή θ η κ ε ότι επιδοκίμαζε και ότι υ π ο σ τ ή ρ ι ζ ε τις απόψεις και τη σ τ ά σ η μας, α λ λ ά πάλι δεν παρέλειπε να μας κάνει τις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς και να μας δίνει τις «συμβουλές» του. Έ τ σ ι , ανα­ φερόμενος στο άρθρο μου που είχε δημοσιευτεί στην «Πράβντα», είπε: —

Ο Τ ί τ ο έγινε έξω φρενών α π ' αυτό το άρθρο. Εμείς σ κ ε φ τ ή ­

καμε σ τ ο Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο ότι μ π ο ρ ο ύ σ α ν να α φ α ι ρ ε θ ο ύ ν μερικά κομμά­ τια, α λ λ ά εσείς είχατε πει να μη γίνει καμιά α λ λ α γ ή και εμείς το δ η ­ μοσιεύσαμε όπως ήταν. Πάντως το άρθρο μπορούσε να μη γίνει σ' αυτή τη μορφή. Όσον

αφορά τα γεγονότα στην

Ο υ γ γ α ρ ί α και

Πολωνία,

ο

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ συνέχισε το χ α β ά του και, εκτός των άλλων, μας έδοσε «οδηγίες» ότι πρέπει να υ π ο σ τ η ρ ι χ τ ο ύ ν ο Κ ά ν τ α ρ και ο Γ κ ο μ ο ύ λ ­ κα. Για τον τελευταίο μας είπε: —

Ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α ε ί ν α ι σ ε δ ύ σ κ ο λ η θ έ σ η , γ ι α τ ί η α ν τ ί δ ρ α σ η κι­

νητοποιείται. Αυτά που γ ρ ά φ ο ν τ α ι σ τ ο ν τύπο δεν είναι οι απόψεις της Κεντρικής Επιτροπής, αλλά είναι οι απόψεις ορισμένων που ξεσηκώνονται ενάντια στο Γκομούλκα.

Η

κατάσταση

εκεί

βαθ­

μ ι α ί α σ τ α θ ε ρ ο π ο ι ε ί τ α ι . Τ ώ ρ α έ χ ο υ ν σ η μ α σ ί α ο ι ε κ λ ο γ έ ς π ο υ θ α γί­ νουν στην Πολωνία. Γι'

αυτό πρέπει να υποστηρίξουμε το Γκο­

μούλκα. Γ ι ' αυτό θα πάει εκεί ο Τ σ ο υ Εν Λάι κι αυτό θα β ο η θ ή σ ε ι πολύ στην ενίσχυση των θέσεων του Γκομούλκα. Σ κ ε φ τ ή κ α μ ε ότι είναι κ α λ ύ τ ε ρ α να μ ι λ ή σ ο υ ν οι Κ ι ν έ ζ ο ι και ό χ ι εμείς, γ ι α τ ί η αντί­ δραση έχει κινητοποιηθεί εναντίον μας. Και ο Τ σ ο υ Εν Λάι σε σ υ ν ε ν ν ο ή σ η και με τη βοήθεια του Χρου­ στσιόφ

πήγε στην Πολωνία1.

Έ π ε ι τ α ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μας «συμβούλεψε» να είμαστε ψύχραι­ μοι με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς και έκαμε «μεγάλη π ο λ ι τ ι κ ή » μιλώ­ ντας μας για δ ι α φ ο ρ ο π ο ι ή σ ε ι ς α ν ά μ ε σ α στους γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς ηγέ­ τες. Στο τέλος της ομιλίας του ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ α μ ό λ η σ ε το «λιβάνι» δίνοντας την υ π ό σ χ ε σ η ότι θα μελετήσουν τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά μας αιτή­ ματα και θα μας β ο η θ ή σ ο υ ν . Έ τ σ ι έ λ η ξ α ν αυτές οι συνομιλίες, ό π ο υ εμείς είπαμε τις γνώμες μας και οι σοβιετικοί ηγέτες π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να μη πάρουν επάνω τους καμιά ευθύνη γ ι ' αυτά που ε ί χ α ν συμβεί. Έ τ σ ι έκλεισε και η σ υ ζ ή τ η σ η για τ η ν τ ρ α γ ι κ ή αυτή σ ε λ ί δ α της ι σ τ ο ρ ί α ς του ο υ γ γ ρ ι κ ο ύ

_________________________

1. Το Γενάρη του 1957.

208

λαού και του π ο λ ω ν ι κ ο ύ λ α ο ύ . Η α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η κ α τ α σ τ ά λ θ η κ ε , α λ λ ο ύ με τα σοβιετικά τάνκς, α λ λ ο ύ με τα π ο λ ω ν ι κ ά , α λ λ ά κατα­ σ τ ά λ θ η κ ε από τους εχθρούς της ε π α ν ά σ τ α σ η ς . Μα το κακό και η τ ρ α γ ω δ ί α δεν π ή ρ α ν τέλος, έπεσε μόνο η αυλαία και στα π α ρ α σ κ ή ­ νια ο Κ ά ν τ α ρ , ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σ υ ν έ χ ι ζ α ν τα ε γ κ λ ή ­ ματά

τους, ώσπου ε ξ ά ν τ λ η σ α ν εντελώς την π ρ ο δ ο σ ί α τους, παλι­

νορθώνοντας τον

καπιταλισμό.

209

10. προσωρινή υποχώρηση για να πάρουν τη ρεβάνς

Οι Σοβιετικοί ζητούν «ενότητα». Η Σύσκεψη της Μόσχας του 1957. Οι διαπραγματεύσεις του Χρουστσιόφ για να φέρει τον Τίτο στη Σύσκεψη. Λιγόζωη «αγανάχτηση» του Χρουστσιόφ. Συζήτηση για τη φόρμουλα: «με επικεφαλής τη Σοβιετική Ένωση». Ο Γκομούλκα: «εμείς δεν εξαρτούμαστε από τη Σοβιετική Ένωση». Ο Μάο Τσε Τούνγκ: «το στρατόπεδό μας πρέπει να έχει μια κεφαλή, επειδή και το φίδι έχει κεφάλι». Ο Τολιάτι: «να ανοίξουμε νέους δρόμους», «είμαστε ενάντια σ' ένα μόνο ηγετικό κέντρο», «δε θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε τη θέση του Λένιν» «κόμμα νέου τύπου». Σοφίσματα του Μάο: «Μαρξιστές» 80, 70 και 10 τα εκατό. Η δήλωση της Μόσχας και η αντίδραση των Γιουγκοσλάβων. Ο Χρου­ στσιόφ καμουφλάρει την προδοσία κάτω από το όνομα του Λένιν. Οι χρουστσιοφικοί που παλινόρθωσαν τον καπιταλισμό στη Σοβιε­ τική Έ ν ω σ η απέβλεπαν ώστε αυτή η χ ώ ρ α να γίνει μεγάλη σοσιαλιμπεριαλιστική δύναμη, και συνεπώς, έπρεπε να εξοπλιστεί όσο το δυνατό περισσότερο, επειδή η φουρτούνα που δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ α ν όχι μόνο θα κατάστρεφε την ενότητα του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, α λ λ ά θ α ό ξ υ ν ε τις α ν τ ι θ έ σ ε ι ς και μ ε τ ο ν α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό . Οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί γνώριζαν ότι οι Ενωμένες Πολιτείες της Αμερι­ κής ήταν μεγαλύτερη δύναμη από τη Σοβιετική Έ ν ω σ η , τόσο στην οικονομία, ό σ ο και στους εξοπλισμούς. Η δημαγωγική

πολιτική των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν σχετικά με τη

«νέα ε π ο χ ή ε ι ρ ή ν η ς » , τ ο ν « α φ ο π λ ι σ μ ό » , ή τ α ν π ο λ ι τ ι κ ή γ ι α τους γκογκό.1

Οι

Ενωμένες Πολιτείες της

Α μ ε ρ ι κ ή ς και ο π α γ κ ό σ μ ι ο ς

κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ς ε π ω φ ε λ ο ύ ν τ α ν γ ι α να βαθύνουν την κρίση του κομ­ μουνισμού, για να αποτρέψουν το γ ρ ή γ ο ρ ο ερχομό της οικονομι-

__________________________ 1. Γαλλικά: αφελής, ευκολόπιστος 210

κής και π ο λ ι τ ι κ ή ς κ ρ ί σ η ς π ο υ α π ε ι λ ο ύ σ ε τ η ν ίδια τ η ν Α μ ε ρ ι κ ή , γ ι α να σ τ α θ ε ρ ο π ο ι ή σ ο υ ν τις αγορές και τις συμμαχίες τους, ιδιαίτερα το Ν Α Τ Ο . Εκ μέρους τους οι χρουστσιοφικοί πάλευαν για την πα­ γ ί ω σ η του Σ υ μ φ ώ ν ο υ της Β α ρ σ ο β ί α ς και γ ι α τη μ ε τ α τ ρ ο π ή του σε ι σ χ υ ρ ή σ ο β ι ε τ ι κ ή ά λ υ σ ο για τις χώρες μας. ' Ε φ θ α σ α ν ως το σ η μ ε ί ο να μετατρέψουν σε στρατιωτική κατοχή την παρουσία των σοβιετι­ κών στρατευμάτων σε πολλές χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας κάτω από τη μάσκα της «άμυνας ενάντια στο Ν Α Τ Ο » . Σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α η ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ι κ ή α π ε ι λ ή ή τ α ν και παρέ­ μεινε π ρ α γ μ α τ ι κ ή , αλλά, με την άνοδο σ τ η ν εξουσία των χρουσ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν , οι χώρες μας θεωρούνταν σ α ν πεδίο πολέμου πέρα α π ό τα σ ο β ι ε τ ι κ ά σ ύ ν ο ρ α και οι λ α ο ί μας κρέας για τα κ α ν ό ν ι α γ ι α τους σοβιετικούς ρεβιζιονιστές. Π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να θέσουν κάτω από τον έ λ ε γ χ ο και τη διεύθυνσή τους το καθετί, το σ τ ρ α τ ό , τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α , τ η ν κ ο υ λ τ ο ύ ρ α κ.λπ.

Ό λ α τα κόμματα των σοσιαλιστικών χωρών

έπεσαν σ' αυτή τη χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή παγίδα, με εξαίρεση το Κόμμα Εργασίας

Αλβανίας.

Α ν α π ό φ ε υ χ τ α όμως και μεταξύ εκείνων που α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τη γ ρ α μ μ ή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και υ π ο τ ά χ τ η κ α ν σ' αυτή θα π ρ ο έ κ υ π τ α ν προστριβές, διαφωνίες, έριδες, όλα ξεκινώντας α π ό τους σ κ ο π ο ύ ς μιας χωρίς αρχές πολιτικής. Η αστική τάξη και η διεθνής αντίδρα­ ση υ π ο δ α ύ λ ι ζ α ν αυτές τις διαφωνίες για να βαθύνουν τις ρωγμές στους

κόλπους

του

«κομμουνιστικού

συνασπισμού».

Ο Χρουστσιόφ και συντροφία έβλεπαν αυτή την εξέλιξη των π ρ α γ μ ά τ ω ν και χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ α ν ό λ α τα μέσα και τους τ ρ ό π ο υ ς για να την π ε ρ ι ο ρ ί σ ο υ ν και να τη σ τ α μ α τ ή σ ο υ ν . Για την π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η σ η των στρατηγικών σ κ ο π ώ ν τους, οι χρουστσιοφικοί

είχαν ανάγκη της «φιλίας» όλων, ιδιαίτερα των

κομμάτων και των χ ω ρ ώ ν του σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ στρατοπέδου, γ ι ' αυ­ τό χρησιμοποιούσαν διάφορες ταχτικές για να «σταθεροποιήσουν τους δεσμούς», γ ι α να ε ξ ο μ α λ ύ ν ο υ ν τις δ ι α φ ω ν ί ε ς , για να υ π ο τ ά ξ ο υ ν τους άλλους και να ε π ι β ά λ λ ο υ ν σ'

αυτούς τη

διεύθυνσή

τους.

Τ ρ ό π ο ς δ ρ ά σ η ς για την ε ξ υ π η ρ έ τ η σ η των σ κ ο π ώ ν τους ήταν οι συσκέψεις, οι συναντήσεις, σχεδόν πάντα στη Μ ό σ χ α , για να την κ ά ν ο υ ν α ν ό χ ι ντε γ ι ο ύ ρ ε , τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ντε φ ά κ τ ο , κ έ ν τ ρ ο του διε­ θνούς κομμουνισμού, να έχουν έτσι πάντα και το πλεονέκτημα της επεξεργασίας και του ελέγχου των ά λ λ ω ν με ανθρώπους και με συ­ σκευές υποκλοπής.

Ή τ α ν φανερό πως οι δουλειές των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο -

φικών δεν π ή γ α ι ν α ν καλά, υ π ή ρ χ α ν παντοειδείς αντιθέσεις ανάμε­ σα στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η , την Αλβανία, την Κίνα, α λ λ ά και ανά211

μεσα στις άλλες χώρες της λ α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς . Η γ ρ α μ μ ή της «λευτεριάς» και της «δημοκρατίας», που δ ι α κ η ρ ύ χ τ η κ ε θορυβώδικ α σ τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο , μ ε τ α τ ρ έ π ο ν τ α ν τ ώ ρ α γ ι α τ η ν ίδια τ η σοβιετι­ κή ηγεσία σε μπούμεραγκ. Οι γραμμές είχαν αρχίσει να εξαρθρώ­ νονται. Στους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς όμως χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν με κάθε θυσία η διατήρηση, τουλάχιστον φαινομενικά, της πολιτικο - ιδεολογικής «ενότητας» του σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ και του διεθνούς κομ­ μουνιστικού κινήματος. Σ τ η ν κατεύθυνση αυτή και γ ι ' σ κ ο π ό οργανώθηκε και η Σύσκεψη της Μ ό σ χ α ς το

αυτό το

1957.

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ί α έκαμαν μεγάλες π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ώ­ στε σ' αυτή τη σ ύ σ κ ε ψ η όχι μόνο να πάρει μέρος σαν «κόμμα μιας σοσιαλιστικής

χώρας»

και

η

Ένωση

Κομμουνιστών της

Γιου­

γ κ ο σ λ α β ί α ς , αλλά και, αν ήταν δυνατόν, ο Τίτο να σ υ μ φ ω ν ή σ ε ι με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ για την π λ α τ φ ό ρ μ α , τον τ ρ ό π ο διεξαγωγής και για τα ίδια τα αποτελέσματα της σύσκεψης.

Έ τ σ ι η «ενότητα» που ο­

νειρεύονταν και α ν α ζ η τ ο ύ σ α ν εσπευσμένα οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί θα φ α ί ν ο ν τ α ν πιο πλέρια π α ρ ά ποτέ. Ο Τ ί τ ο όμως δεν ή τ α ν από κείνους π ο υ έ μ π α ι ν α ν ε ύ κ ο λ α σ τ η σ τ ρ ο ύ γ γ α τ ο υ Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Π ο λ λ έ ς επι­ στολές α ν τ α λ λ ά χ τ η κ α ν και αρκετές διμερείς συναντήσεις οργανώ­ θ η κ α ν ανάμεσα στους ανθρώπους του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του Τίτο στις παραμονές της σύσκεψης, αλλά μόλις φαίνονταν τα πρώτα ση­ μ ά δ ι α κ ά π ο ι α ς κ α τ α ν ό η σ η ς , καθετί α ν α τ ρ έ π ο ν τ α ν και τ ο χ ά σ μ α βά­ θαινε πιο πολύ. Η κάθε πλευρά ήθελε να εκμεταλλευτεί τη σύσκεψη για τους σκοπούς της: ο Χρουστσιόφ για να διακηρύξει την «ενότη­ τα» έστω και με οδυνηρές π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς ώστε να ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι και προσελκύσει τον Τίτο, ο τελευταίος για να ωθήσει τους άλλους να παραιτηθούν ανοιχτά και οριστικά από το μαρξισμό - λενινισμό, από τ η ν π ά λ η ενάντια σ τ ο σ ύ γ χ ρ ο ν ο ρεβιζιονισμό, από κάθε σ τ ά σ η α ρ χ ώ ν . Ο Π ο ν ο μ α ρ ι ό φ και ο Α ν τ ρ ό π ο φ π ή γ α ν σ τ ο Βελιγράδι, έκα­ μαν φτηνό παζάρι με τρυς εκπροσώπους του Τίτο, φ ά ν η κ α ν πρόθυ­ μοι να υ π ο χ ω ρ ή σ ο υ ν από πολλές προηγούμενες θέσεις, φαινομενι­ κά θέσεις α ρ χ ώ ν , ο Τίτο όμως α π ό μακρυά διέταζε: —

Εμείς ερχόμαστε στη σύσκεψη, όμως με τον όρο να μη δημο­

σιευτεί καμιά δ ή λ ω σ η , γιατί οξύνει τη διεθνή ατμόσφαιρα, δυσαρε­ στεί τους ιμπεριαλιστές και μας κ α τ η γ ο ρ ο ύ ν για «απειλή από τον κομμουνισμό».

—

Εμείς, οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι , δε μ π ο ρ ο ύ μ ε να π α ρ α δ ε χ τ ο ύ μ ε κα­

νένα είδος δ ή λ ω σ η ς , γιατί οι δυτικοί μας σύμμαχοι θα ν ο μ ί σ ο υ ν πως

συνδεθήκαμε

με το σοσιαλιστικό στρατόπεδο

και συνεπώς

μ π ο ρ ε ί να χ α λ ά σ ο υ ν τις στενές σ χ έ σ ε ι ς με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α .

212

—

Εμείς ερχόμαστε στη σύσκεψη με τον όρο να μην αναφερ­

θούν εκεί κ α θ ό λ ο υ οι ο ρ ο λ ο γ ί ε ς ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ μ ό ς και ρεβιζιονισμός, διαφορετικά εμείς π ρ ο σ β α λ λ ό μ α σ τ ε άμεσα.

—

Εμείς ε ρ χ ό μ α σ τ ε στη σ ύ σ κ ε ψ η με τον ό ρ ο να μη χτυπηθεί η

πολιτική των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, γιατί αυτό δε θα εξυπηρε­ τούσε τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή της ύφεσης κ.λπ., κ.λπ. Με λίγα λόγια ο Τίτο ήθελε να σ υ ν α χ θ ο ύ ν στη Μ ό σ χ α οι κομ­ μουνιστές του κόσμου για να πιούν τσάι και να πούνε παραμύθια. Στο Χρουστσιόφ χρειάζονταν οπωσδήποτε δ ή λ ω σ η , μια δήλω­ ση που να ε π ι κ ύ ρ ω ν ε τ η ν «ενότητα» και να είχε ό σ ο το δυνατό πε­ ρισσότερες υπογραφές. Οι συζητήσεις τελείωσαν. Ο Τίτο αποφάσι­ σε να μην πάει στη Μ ό σ χ α . Η α γ α ν ά χ τ η σ η του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ξέσπα­ σε, η φ ρ α σ ε ο λ ο γ ί α «οξύνθηκε», α ν τ ι κ α τ α σ τ ά θ η κ α ν γ ι α μ ι α σ τ ι γ μ ή τα χ α μ ό γ ε λ α και τα χ ά δ ι α προς το «σύντροφο» και «μαρξιστή Τίτο» με το επίθετο « ο π ο ρ τ ο υ ν ι σ τ ή ς » λ έ γ ο ν τ α ς ότι «δεν έχει καμιά σ χ έ σ η με το λενινισμό» κ.λπ., κ.λπ. Ό μ ω ς και αυτές τις «δριμείς εκφράσεις» ενάντια σ τ ο ν ηγέτη του Β ε λ ι γ ρ α δ ί ο υ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ τις χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ ε σ τ ο υ ς δ ι α δ ρ ό ­ μους και στις τυχαίες συναντήσεις, γιατί στη σ ύ σ κ ε ψ η δεν είπε ού­ τε λέξη ενάντια στο «σύντροφο Τίτο». Αντίθετα, όταν χρειάστηκε να μιλήσει «ενάντια» στους ρεβιζιονιστές και σ' που εκφράζονταν ενάντια στη Σοβιετική

όλους εκείνους

Έ ν ω σ η , ανάφερε δύο

πτώματα πεταγμένα στον κάλαθο των α χ ρ ή σ τ ω ν : το Νάγκι και το Τζίλας. ' Ε λ π ι ζ ε ακόμα, ότι ο Τ ί τ ο μπορεί να π ή γ α ι ν ε σ τ η Μ ό σ χ α για να επιβεβαιώσει την «ενότητα των

13ών» ό π ω ς τ ο υ ε ί χ ε υ π ο σ χ ε θ ε ί

πριν λιγο καιρό στο Βουκουρέστι. Ξαφνικά όμως ο Τίτο «αρώστησε»!

—

Διπλωματική

ασθένεια!

-

είπε

αγαναχτισμένος

ο

Χρου­

σ τ σ ι ό φ και ρ ώ τ η σ ε εμάς τους ά λ λ ο υ ς τι έπρεπε να γίνει μια που οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι δε δέχονταν όχι πια να υπογράψουν τη δ ή λ ω σ η , α λ λ ά ούτε να π ά ρ ο υ ν μέρος σ τ η ν πρώτη σ ύ σ κ ε ψ η , στη σ ύ σ κ ε ψ η των κομμουνιστικών κομμάτων των σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν .

—

Εμείς εκφράσαμε α π ό καιρό την άποψή μας γ ι '

αυτούς —

τους ε ί π α μ ε — και κάθε μέρα π ο υ περνάει επιβεβαιώνει πως ε ί χ α μ ε και έχουμε δίκιο. Εμείς δε θα υ π ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε επειδή οι Γιουγκοσ­ λάβοι δε θέλουν να έρθουν.

—

Κι ε μ ε ί ς έ τ σ ι σ κ ε φ τ ό μ α σ τ ε - μ α ς ε ί π ε ο Σ ο υ σ λ ό φ . Κ α ι η σ ύ ­

σ κ ε ψ η έ γ ι ν ε χ ω ρ ί ς τ ο ν 13ο, τ ο ν π ε ρ ι τ τ ό τ η ς τ ρ ά π ε ζ α ς . Ό μ ω ς α ν και ο ι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς δεν π ή ρ α ν μέρος 213

στην πρώτη σύσκεψη, σ' χωρών,

αυτή των κομμάτων των σοσιαλιστικών

παρευρίσκονταν στις

εργασίες

της.

Αντιπροσωπεύονταν

α π ό τους ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο ύ ς α δ ε ρ φ ο ύ ς τους ό π ω ς ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και συ­ ν τ ρ ο φ ί α , οι ο π ο ί ο ι β γ ή κ α ν α ν ο ι χ τ ά υ π έ ρ τ ω ν θ έ σ ε ω ν του Τ ί τ ο και ζ η τ ο ύ σ α ν α π ό τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τους ά λ λ ο υ ς π ρ ο ώ θ η σ η σ τ η ν κα­ τεύθυνση της παραπέρα εξάρθρωσης και σύγχυσης.

—

Εμείς δεν είμαστε σ ύ μ φ ω ν ο ι να ειπωθεί: «το σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό

στρατόπεδο μ' επικεφαλής τη Σοβιετική Έ ν ω σ η » - δήλωσε ο Γκο­ μούλκα. Και π ρ α χ τ ι κ ά εγκαταλείψαμε αυτό τον όρο, για να δείξου­ με πως δεν εξαρτούμαστε α π ό τη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η όπως σ τ η ν επο­ χή του Στάλιν. Οι ίδιοι οι σοβιετικοί ηγέτες έπαιξαν μια σατανική μανούβρα γύρω α π ' αυτό το πρόβλημα. Για να δείξουν τάχα την π ρ ο σ ή λ ω σ ή τ ο υ ς σ τ ι ς α ρ χ έ ς ω ς π ρ ο ς τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ α ά λ λ α α δ ε ρ φ ά κ ό μ μ α τ α , εί­ χ α ν «προτείνει» να αφαιρεθεί η ορολογία «μ' επικεφαλής τη Σοβιε­ τική

Έ ν ω σ η » γιατί τ ά χ α είμαστε «ισότιμοι», ο ένας με τον άλλο.

Τ η ν πρόταση όμως αυτή την έκαμαν με μισή φωνή για να σφυγμο­ μετρήσουν τους άλλους, επειδή αυτοί σ τ η ν ουσία ήταν όχι απλώς υπέρ της ορολογίας «μ' επικεφαλής...», α λ λ ά αν ήταν δυνατό υπέρ της ο ρ ο λ ο γ ί α ς «υπό τ η ν α ρ χ η γ ί α της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς » , συνε­ πώς, «υπό τ η ν ε ξ ά ρ τ η σ η της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς » . Σ' αυτό απόβλεπαν και γ ι ' αυτό πάλευαν και ο χ ρ ό ν ο ς επιβεβαίωσε τετραγωνι­ κά τους σκοπούς των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν . Ό τ α ν ο Γκομούλκα έκαμε την πρότασή του στη σ ύ σ κ ε ψ η , οι σοβιετικοί αντιπρόσωποι μαύρισαν από το θυμό, και, χωρίς να βγουν μόνοι τους στη σ κ η ν ή , υ π ο κ ί ν η σ α ν τους άλλους να επιτε­ θούν ενάντια στο Γκομούλκα. Ξέσπασε μια μεγάλη συζήτηση γύρω α π ' αυτό το πρόβλημα. Ε­ μείς, αν και κάθε μέρα και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ο κ ρ υ σ τ α λ λ ώ ν α μ ε τη γνώμη πως η ηγεσία της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς παρέκκλινε από το δρόμο του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ , συνεχίζαμε να υπερασπίζουμε τη θέση «μ' ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ η Σοβιετική Έ ν ω σ η » για λόγους α ρ χ ώ ν και τ α χ τ ι κ ή ς . Ξέραμε καλά πως ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και οι υ π ο σ τ η ρ ι χ τ έ ς του, βγαίνο­ ντας ενάντια σ' αυτή τη φ ρ ά σ η , στην πραγματικότητα ζητούσαν να α π ο ρ ρ ι φ τ ε ί α ν ο ι χ τ ά και α δ ί σ τ α χ τ α καθετί το κ α λ ό και το π ο λ ύ τ ι μ ο από την πείρα δεκαετιών της Σοβιετικής Έ ν ω σ η ς καθοδηγούμενης από τον Λένιν και από τον Στάλιν, να αποριφτεί η εμπειρία της Οχτωβριανής

Επανάστασης

και

της

σοσιαλιστικής

οικοδόμησης

στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η κατά την ε π ο χ ή του Στάλιν, να αποριφτεί ο 214

ρ ό λ ο ς π ο υ έ π ρ ε π ε ν α παίξει η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η σ τ η ν ί κ η και τ η ν προώθηση

του σοσιαλισμού σε πολλές χώρες.

Έ τ σ ι οι ρεβιζιονιστές Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , Τ ο λ ι ά τ ι , κ.ά. ένωναν τη φω­ νή τους με τ η ν έ ξ α λ λ η επίθεση που είχαν εξαπολύσει εκείνα τα χ ρ ό ν ι α ο ιμπεριαλισμός και η αντίδραση ενάντια σ τ η Σοβιετική Έ ν ω σ η και σ τ ο διεθνές κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό κ ί ν η μ α . Η υπεράσπιση αυτών των σημαντικών μαρξιστικών - λενινιστι­ κ ώ ν ε π ι τ ε υ γ μ ά τ ω ν ή τ α ν για μας δ ι ε θ ν ι σ τ ι κ ό κ α θ ή κ ο ν , γ ι ' αυτό ενα­ ντιωθήκαμε έντονα στο Γκομούλκα και στους άλλους. Αυτό ήταν ζ ή τ η μ α α ρ χ ώ ν . Α π ό τ η ν ά λ λ η μ ε ρ ι ά η υ π ε ρ ά σ π ι σ η , που εμείς κάνα­ με στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και στη θέση «μ' επικεφαλής τη Σοβιετι­ κή

Έ ν ω σ η » ό π ω ς σ τ α 1957 έ τ σ ι κ α ι 2 - 3 χ ρ ό ν ι α α ρ γ ό τ ε ρ α , ή τ α ν

μ ι α α π ό τις τ α χ τ ι κ έ ς του Κ ό μ μ α τ ό ς μας για ν α χ τ υ π ή σ ο υ μ ε τ ο ν ίδιο το

σύγχρονο χρουστσιοφικό

ρεβιζιονισμό.

Αν και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι ά λ λ ο ι γ ν ώ ρ ι ζ α ν τις απόψεις και τη σ τ ά σ η μας, τ η ν ε π ο χ ή εκείνη εμείς δεν ε ί χ α μ ε βγει α κ ό μ α α ν ο ι χ τ ά μπροστά σ'

όλα τα κόμματα ενάντια στη ρεβιζιονιστική γραμμή

που αυτοί αποκρυστάλλωναν, γι' αυτό, εναντιωνόμενοι δυναμικά μ π ρ ο σ τ ά στα μάτια όλων, στις ρεβιζιονιστικές θέσεις του Τίτο, του Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , του Τ ο λ ι ά τ ι και άλλων, τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , έμμεσα, βρίσκαμε τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α ν α χ τ υ π ή σ ο υ μ ε τις ίδιες τις θέσεις, τ η σ τ ά σ η και τ ι ς ενέργειες του Χρουστσιόφ, οι οποίες στην ουσία ήταν παρόμοιες μ'

εκείνες του Τ ί τ ο και σ υ ν τ ρ ο φ ί α . Για ο λ ό τ ε λ α άλλους σ κ ο π ο ύ ς και αίτια ξένα προς το μαρξισμό -

λενινισμό, ξ ε σ η κ ώ θ η κ α ν ενάντια στο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α και άλλοι, όπως ο Ο ύ λ μ π ρ ι χ τ , ο Ν ο β ό τ ν ι , ο Ζ ί β κ ο φ , α σ φ α λ ώ ς , ο Ν τ ε ζ κ . λ π . , οι ο­ ποίοι ερωτοτροπούσαν με τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και με το Χρου­

στσιόφ και σ' αυτό το π ρ ό β λ η μ α ά φ η σ α ν σε μειοψηφία τον ιδεολο­ γικό αδερφό τους. Ο Μ ά ο Τ σ ε Τ ο ύ ν γ κ , α π ό τ η θ έ σ η π ο υ κ ά θ ο ν τ α ν , ε ξ α π έ λ υ ε «επι­ χειρήματα».

— Το στρατόπεδό μας — ε ί π ε — πρέπει να έχει μια κ ε φ α λ ή , ε­ π ε ι δ ή και το φίδι έχει κεφάλι, και ο ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό ς έχει κεφάλι. Εγώ δε θα σ υ μ φ ω ν ο ύ σ α — σ υ ν έ χ ι σ ε ο Μ ά ο — να λέγονταν η Κ ί ν α κεφαλή του στρατοπέδου, επειδή δε μας ανήκει μια τέτοια τιμή, δε μπορούμε να επωμιστούμε αυτό το ρόλο, είμαστε ακόμα φτωχοί. Ε­ μείς δε διαθέτουμε ούτε ένα τέταρτο δορυφόρου, ενώ η Σοβιετική Έ ν ω σ η διαθέτει δύο. Έ π ε ι τ α η Σοβιετική Έ ν ω σ η αξίζει να είναι η κ ε φ α λ ή , επειδή μας κ α λ ο μ ε τ α χ ε ι ρ ί ζ ε τ α ι . Κ ο ι τ ά ξ τ ε π ό σ ο ελεύθερα μιλούμε τώρα. Αν θα ήταν ο Στάλιν θα δυσκολευόμασταν να μιλή215

σουμε έτσι. Εγώ ό τ α ν σ υ ν α ν τ ή θ η κ α με το Στάλιν, α ι σ θ α ν ό μ ο υ ν α μ π ρ ο σ τ ά του όπως ο μ α θ η τ ή ς μ π ρ ο σ τ ά στο δ ά σ κ α λ ο , ενώ με το σύ­ ντροφο

Χρουστσιόφ μιλούμε ελεύθερα σαν ίσοι σύντροφοι.

Και σα να ήταν λίγα αυτά, συνέχισε σύμφωνα με το στυλ του: —

Με την κριτική ενάντια στην προσωπολατρεία, σαν να αφαι­

ρέθηκε α π ό μας κ ά π ο ι α βαριά σ κ ε π ή , που μας πίεζε δυνατά και μας εμπόδιζε να κατανοήσουμε ορθά πολλά ζητήματα. Ποιος αφαίρεσε α π ό μας αυτή τη σ κ ε π ή , ποιος μας διευκόλυνε όλους μας για τ η ν ορθή κατανόηση της προσωπολατρείας;! - ρώτησε ο φιλόσοφος, σώπασε

λιγάκι

και στη

στιγμή

σ τ σ ι ό φ και τον ευχαριστούμε γ ι '

απάντησε:

Ο σύντροφος Χρου­

αυτό.

Έ τ σ ι υ π ε ρ ά σ π ι σ ε ο « μ α ρ ξ ι σ τ ή ς » Μ ά ο τ η θ έ σ η «με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η » , έτσι υπεράσπισε και το Χρουτσιόφ. Ταυτό­

χ ρ ο ν α όμως σαν ισοροπιστής που ήταν, για να μη δυσαρεστήσει το Γκομούλκα που ήταν ενάντια σ' αυτή τη θέση, ο Μ ά ο πρόσθεσε: —

Ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α είναι καλός σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς , πρέπει να τ ο ν υπο­

σ τ η ρ ί ξ ο υ μ ε και να έχουμε ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η σ'

αυτόν!

Π ο λ ύ μεγάλη σ υ ζ ή τ η σ η έγινε επίσης και σ χ ε τ ι κ ά με τη σ τ ά σ η ενάντια στο σύγχρονο

ρεβιζιονισμό.

Ιδιαίτερα ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , υ π ο σ τ η ρ ι ζ ό μ ε ν ο ς από τον Ο χ ά μ π και το Ζαμπρόφσκι, στην πρώτη σύσκεψη των 12 κομμάτων των σοσια­ λ ι σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν και έπειτα και ο Τολιάτι, στη δεύτερη σ ύ σ κ ε ψ η των 68 κομμάτων, όπου π ή ρ α ν μέρος και οι εκπρόσωποι του Τίτο, εναντιώθηκαν σθεναρά στο χτύπημα του ρεβιζιονισμού, στον καθο­ ρισμό του σαν τον κυριότερο κίνδυνο στο διεθνές κομμουνιστικό και ε ρ γ α τ ι κ ό κ ί ν η μ α επειδή, όπως είπε ο Ο χ ά μ π «μ' αυτές τις διατυ­ πώσεις α π ο μ α κ ρ ύ ν α μ ε τους γενναίους και θ α υ μ ά σ ι ο υ ς γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά ­ βους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς και τ ώ ρ α μας α π ο μ α κ ρ ύ ν ε τ ε κι εμάς, τους Π ο λ ω ­ νούς». Ο Π α λ μ ί ρ ο Τολιάτι σ η κ ώ θ η κ ε και δ ι α κ ή ρ υ ξ ε στη σ ύ σ κ ε ψ η τις υπερεβιζιονιστικές —

θέσεις

του:

Να βαθύνουμε π α ρ α π έ ρ α τη γ ρ α μ μ ή του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ —

είπε ο υ σ ι α σ τ ι κ ά — για να μετατρέψουμε τα κομμουνιστικά κόμματα σε πλατιά κόμματα των μαζών, να ανοίξουμε νέους δρόμους, να βγάλουμε νέα συνθήματα. Τώρα — σ υ ν έ χ ι σ ε — απαιτείται μεγάλη α­ ν ε ξ α ρ τ η σ ί α σ τ ο ν κ α θ ο ρ ι σ μ ό των σ υ ν θ η μ ά τ ω ν και των μ ο ρ φ ώ ν συ­ ν ε ρ γ α σ ί α ς , γ ι ' αυτό εμείς είμαστε ε ν ά ν τ ι α σ ' ένα μ ο ν α δ ι κ ό η γ ε τ ι κ ό κέντρο. Αυτό το κέντρο δε θα ήταν ωφέλιμο για την ανάπτυξη της ατομικότητας κάθε κόμματος και για την προσέγγιση των πλατιών μαζών, των καθολικών κ.λπ. γύρω μας.

216

Τον

Ζακ Ντυκλώ,

που

ήταν δίπλα μου

δεν τον χ ω ρ ο ύ σ ε ο

τόπος.

—

Θα σ η κ ω θ ώ — μ ο υ ε ί π ε — θα του τα πετάξω κατάμουτρα. Τ ο ν

ακούς, σύντροφε Ενβέρ, τι ξεστομίζει; —

Μ ά λ ι σ τ α - α π ά ν τ η σ α σ τ ο Ν τ υ κ λ ώ . Α υ τ ό ς ε κ φ ρ ά ζ ε ι εδώ εκεί­

να π ο υ έχει σκεφτεί και έχει κάμει α π ό κ α ι ρ ό .

—

Στα

1945 — σ υ ν έ χ ι σ ε ο Τ ο λ ι ά τ ι — ε μ ε ί ς δ η λ ώ σ α μ ε π ω ς θ έ ­

λουμε να δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ μ ε ένα νέο κόμμα. Λέμε «νέο κόμμα» και δε θέλουμε να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ο υ μ ε τη θέση του Λένιν «κόμμα νέου τύ­ που», γιατί, αν λέγαμε έτσι αυτό θα αποτελούσε ένα σ ο β α ρ ό πολιτι­ κό και θεωρητικό λάθος, θα σήμαινε να δημιουργήσουμε ένα κομ­ μουνιστικό κόμμα χ α λ ώ ν τ α ς τις παραδόσεις της σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ α ­ τίας. Αν ο ι κ ο δ ο μ ο ύ σ α μ ε ένα κόμμα νέου τύπου — σ υ ν έ χ ι σ ε ο Τ ο ­ λ ι ά τ ι — θα α π ο μ α κ ρ ύ ν α μ ε το κ ό μ μ α α π ό τις λ α ϊ κ έ ς μάζες και δε θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ μ ε αυτή τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η που έχουμε σήμερα, που το κόμμα μας έχει γίνει μεγάλο μαζικό κόμμα1. Ύ σ τ ε ρ α α π ' αυτές και ά λ λ ε ς θέσεις του Τ ο λ ι ά τ ι ά ν α ψ α ν τ α αί­ ματα. Σ η κ ώ θ η κ ε και ο Ζακ Ν τ υ κ λ ώ .

—

Α κ ο ύ σ α μ ε με π ρ ο σ ο χ ή τα λ ό γ ι α του Τ ο λ ι ά τ ι — ε ί π ε α ν ά μ ε σ α

σ τ ' ά λ λ α — μ α εμείς δ η λ ώ ν ο υ μ ε πως δεν είμαστε κ α θ ό λ ο υ σ ύ μ φ ω ­ νοι μ' α υ τ ά π ο υ είπε ο Τ ο λ ι ά τ ι . Οι α π ό ψ ε ι ς του α ν ο ί γ ο υ ν το δ ρ ό μ ο στον οπορτουνισμό —

και σ τ ο

ρεβιζιονισμό.

Τα κ ό μ μ α τ ά μας — ε ν α ν τ ι ώ θ η κ ε ο Τ ο λ ι ά τ ι — τα εμπόδιζε και

τα ε μ π ο δ ί ζ ε ι ο σ ε χ τ α ρ ι σ μ ό ς και ο δ ο γ μ α τ ι σ μ ό ς . Σύμφωνα με το στυλ του με αλληγορίες και υπαινιγμούς σηκώ­ θηκε και ο Μ ά ο Τσε Τ ο ύ ν γ κ κ ά π ο ι α σ τ ι γ μ ή για να κατευνάσει τα πνεύματα: —

Σε κάθε ζήτημα... ανθρωπιστικό — ε ί π ε — πρέπει να βαδίζου­

με προς τη μ ά χ η , αλλά και προς τη συμφιλίωση.

Έ χ ω υπόψη τις

σχέσεις ανάμεσα στους συντρόφους: όταν έχουμε αντιθέσεις ας κα­ λ ο ύ μ ε ο έ ν α ς τ ο ν ά λ λ ο σ ε σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς . Σ τ η ν Π α ν Μ ο υ ν Ζ ο ν ε μ ε ί ς εί-

______________________________ 1. Από τότε που επέστρεψε στη Νάπολη από τη Σοβιετική Ένωση, το Μ ά ρ τ η του 1944, ο Π α λ μ ί ρ ο Τολιάτι επέβαλε σ τ ο κόμμα την γ ρ α μ μ ή τ η ς τ α ξ ι κ ή ς σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς με τ η ν α σ τ ι κ ή τάξη και με τα κόμματά της. Ε π ί σ η ς σ τ η Ν ά π ο λ η , για πρώτη φορά, ο Τ ο λ ι ά τ ι έθεσε και την ιδέα, μ ά λ ι σ τ α και την π λ α τ φ ό ρ μ α αυτού που το α π ο κ ά λ ε σ ε «νέο κόμμα των μαζών», διαφορε­ τικό σ τ η ν τ α ξ ι κ ή σύνθεση, σ τ η ν ιδεολογία και σ τ η ν ο ρ γ α ν ω τ ι κ ή μ ο ρ φ ή από το κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό κόμμα λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ο ύ τύπου.

217

χαμε διαπραγματεύσεις με τους Αμερικάνους, στο Βιετνάμ με τους Γάλλους. Α φ ο ύ - α μ ό λ η σ ε μερικές α κ ό μ α τέτοιες φ ρ ά σ ε ι ς , β γ ή κ ε εκεί που ήθελε: —

Υ π ά ρ χ ο υ ν ά ν θ ρ ω π ο ι — ε ί π ε — π ο υ ε ί ν α ι 100 τ α ε κ α τ ό μ α ρ ξ ι ­

στές, υ π ά ρ χ ο υ ν ά λ λ ο ι που είναι 80 τα εκατό, 70 τα εκατό, 50 τα εκα­ τό, μ ά λ ι σ τ α υ π ά ρ χ ο υ ν μαρξιστές που μπορεί να είναι μόνο 10 τα ε­ κατό τέτοιοι. Κ α ι με αυτούς που είναι 10 τα εκατό μαρξιστές εμείς πρέπει να συνομιλήσουμε, επειδή θα προκύψει μόνο καλό. Σώπασε λίγο, έριξε ένα α φ η ρ η μ έ ν ο βλέμμα σ τ η ν αίθουσα και συνέχισε: —

Γιατί να μη συγκεντρωνόμαστε, λοιπόν, σε ένα μικρό δωμά­

τιο 2 - 3 ά τ ο μ α και να κ ο υ β ε ν τ ι ά ζ ο υ μ ε ; Γ ι α τ ί να μη σ υ ν ο μ ι λ ο ύ ­ με ξεκινώντας από την επιθυμία για ενότητα;

Εμείς

πρέπει να

παλέβουμε με τα δύο χέρια: με το ένα ενάντια σ' αυτούς που κάνουν λάθη, με το άλλο να κάνουμε υποχωρήσεις. Σ η κ ώ θ η κ ε και ο Σ ο υ σ λ ό φ και α ν α γ κ ά σ τ η κ ε να τ η ρ ή σ ε ι σ τ ά σ η «αρχών», να τονίσει πως έχει σ η μ α σ ί α η π ά λ η ενάντια στον οπορ­ τουνισμό και το ρεβιζιονισμό, όπως έχει και η π ά λ η ενάντια σ τ ο δογματισμό, αλλά «ο ρεβιζιονισμός αποτελεί τον κυριότερο κίνδυ­ νο, επειδή προκαλεί τη δ ι ά σ π α σ η , χαλνάει την ενότητα» κ.λπ., κ.λπ. Ό λ η η α π α σ χ ό λ η σ η των σοβιετικών ρεβιζιονιστών ήταν «η διατήρηση

της

ενότητας»,

η

χαλιναγώγηση

των σοσιαλιστικών

χ ω ρ ώ ν και των κομμουνιστικών κομμάτων των διαφόρων χωρών, γ ι ' αυτό, αν αυτή τη φ ο ρ ά « δ έ χ τ η κ α ν » και « υ π ε ρ ά σ π ι σ α ν » μια σει­ ρά σωστές θέσεις, αυτό το έκαμαν κατά πρώτο λόγο, υποχρεωμένοι από τ η ν α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή π ά λ η των π ρ α γ μ α τ ι κ ώ ν μαρξιστών - λενινισ τ ώ ν που π ή ρ α ν μέρος σ τ η σ ύ σ κ ε ψ η , α λ λ ά το έκαμαν και για χ ά ρ η του σ τ ρ α τ η γ ι κ ο ύ τους σχεδίου. Αυτοί υ π ο χ ώ ρ η σ α ν , σ υ γ κ ρ α τ ή θ η ­ καν π ρ ο σ ω ρ ι ν ά για να σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ο υ ν δυνάμεις και να π ά ρ ο υ ν τη ρεβιζιονιστική

ρεβάνς

στο

μέλλον.

Η α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α μας είπε το μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ό λ ό γ ο της για όλα τα προβλήματα που τέθηκαν στη σύσκεψη, ιδιαίτερα για τα προβλήματα που σχετίζονταν με την πάλη ενάντια στο σύγχρονο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό , ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ν α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ ο ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό σ α ν τ ο ν κυ­ ριότερο κίνδυνο για τ η ν ε ι ρ ή ν η και τους λαούς, με τους δρόμους της μετάβασης στο σ ο σ ι α λ ι σ μ ό , με τη διαφύλαξη της μαρξιστικής - λενινιστικής ενότητας στο κομμουνιστικό και εργατικό κίνημα, 218

με την υπεράσπιση της εμπειρίας της Ο χ τ ω β ρ ι α ν ή ς Επανάστασης και του σοσιαλιστικού συστήματος

κ.λπ.

Μ π ρ ο σ τ ά στην πάλη που διεξήχθηκε στη σύσκεψη ενάντια στις οπορτουνιστικές απόψεις σχετικά με τα προβλήματα που συζητή­ θηκαν, οι ρεβιζιονιστές υ π ο χ ώ ρ η σ α ν . Επιτεύχθηκε ώστε η Δ ή λ ω σ η της Μ ό σ χ α ς του

1957 ν α ε ί ν α ι γ ε ν ι κ ά έ ν α κ α λ ό ν τ ο κ ο υ μ έ ν τ ο .

Ο ρεβιζιονισμός, ο δεξιός οπορτουνισμός προσδιορίστηκε στη σύσκεψη σαν ο κυριότερος κίνδυνος για το διεθνές κομμουνιστικό και εργατικό κίνημα. Αυτό έκαμε τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς να λυσσάξουν. Και προηγού­ μενα οι Γιουγκοσλάβοι, ιδιαίτερα σχετικά μ' αυτή τη θέση, είχαν κάμει μακρές συζητήσεις με τους ανθρώπους του Χρουστσιόφ.

—

Γ ι α τ ί α ν η σ υ χ ε ί τ ε ; - τους κ α θ η σ ύ χ α ζ α ν οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί .

Το όνομά σας δεν αναφέρεται πουθενά. Εμείς θα μ ι λ ή σ ο υ μ ε για το ρεβιζιονισμό γενικά, εντελώς αόριστα.

—

Μάλιστα — τ ο υ ς απάντησαν οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι — αλλά για

κοιτάξτε τα άρθρα του Ενβέρ Χότζα που τα δημοσιεύετε και σ τ η ν «Πράβντα»! Ο Ενβέρ Χότζα όταν μιλάει ενάντια στο ρεβιζιονισμό έχει υ π ό ψ η του εμάς και μας αναφέρει και ο ν ο μ α σ τ ι κ ά . Α λ λ ά και ό­ ταν δεν μας αναφέρουν ο ν ο μ α σ τ ι κ ά η σ κ έ ψ η καθενός σ' εμάς π η ­ γαίνει, γ ι ' αυτό δεν π α ί ρ ν ο υ μ ε μέρος στη σ ύ σ κ ε ψ η και δεν υ π ο γ ρ ά ­ φουμε τη

δήλωση των κομμάτων των σοσιαλιστικών χωρών.

Κ α ι δεν υ π ό γ ρ α ψ α ν αυτή τη δ ή λ ω σ η . Ο Μ ά ο Τσε Τούνγκ εξέφρασε τη —

βαθιά λύπη του:

Αυτοί — ε ί π ε — δε θα υ π ο γ ρ ά ψ ο υ ν τη δ ή λ ω σ η των 12 κομμά­

των. Κ α ν ο ν ι κ ά πρέπει να είναι 13 χώρες, α λ λ ά οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι απέφυγαν. Εμείς δεν υ π ά ρ χ ε ι λόγος να τους το επιβά­ λουμε. Αυτοί δε θα την υπογράψουν. Εγώ λέγω ότι ύστερα από 10 χ ρ ό ν ι α αυτοί θα υ π ο γ ρ ά ψ ο υ ν τη δήλωση.1 Η δ ή λ ω σ η που ε κ π ό ν η σ ε από κοινού και ενέκρινε η σ ύ σ κ ε ψ η , γενίκευε την πείρα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, υπερά­ σ π ι ζ ε τις γενικές νομοτέλειες της σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, καθόριζε μια σειρά κοινά καθή-

________________________________ 1. Ο Μάο έσφαλε μόνο στην προθεσμία. Όχι ύστερα από 10, αλλά ύ­ στερα α π ό 20 χ ρ ό ν ι α υ π ο γ ρ ά φ η κ ε πραγματικά στο Π ε κ ί ν ο μια «δήλωση» με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς . Οι μαοϊκοί υ π ό γ ρ α ψ α ν το γονάτισμά τους μπρο­ στά σ τ ο ν Τίτο. (Σημείωση του συγγραφέα).

219

κ ο ν τ α σ τ α κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κ ό μ μ α τ α , κ α θ ώ ς και τους κανόνες στις σχέσεις ανάμεσά τους. Έ τ σ ι η α π ο δ ο χ ή της δ ή λ ω σ η ς ήταν νίκη των ε π α ν α σ τ α τ ι κ ώ ν μαρξιστικών - λενινιστικών δυνάμεων.

Αποτελούσε, γενικά, ένα

σ ω σ τ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α κ ο ι ν ή ς π ά λ η ς γ ι α τις μ ε λ λ ο ν τ ι κ έ ς μ ά χ ε ς ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ν ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό και τ ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό . Μ ο λ α τ α ύ τ α , οι σ ύ γ χ ρ ο ν ο ι ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς , αν και π ρ ο σ ω ρ ι ν ά χ α ­ λ ι ν α γ ω γ ή θ η κ α ν και σ υ μ μ ά ζ ε ψ α ν τα π ό δ ι α τους, ούτε σ τ α μ ά τ η σ α ν κ α ι ο ύ τ ε θ α σ τ α μ α τ ο ύ σ α ν τ ο μ α ύ ρ ο έ ρ γ ο τ ο υ ς . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ θ α εκ­ μ ε τ α λ λ ε ύ ο ν τ α ν τη Σ ύ σ κ ε ψ η της Μ ό σ χ α ς του

1957 σ α ν μ έ σ ο π ρ ο ε ­

τοιμασίας του εδάφους για τ η ν ε φ α ρ μ ο γ ή του σ α τ α ν ι κ ο ύ αντικομμουνιστικού σχεδίου, που θα συνεχίζονταν παραπέρα. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έκανε το παν να συγκαλύψει την προδοσία του κάτω από το όνομα του Λένιν, γ ι ' αυτό χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ ε ψευτολενινιστική

φρασεολογία, κινητοποιούσε όλους τους φιλελευθεριστές

ψευτοφιλόσοφους, που περίμεναν τη στιγμή να προσαρμόσουν στις ρεβιζιονιστικές γραμμές (που έβγαζαν από το παλιό σ ο σ ι α λ δ η μ ο ­ κρατικό

οπλοστάσιο) λενινιστικές μάσκες

σύγχρονες

καταστάσεις

οικονομικής

κατάλληλες

εξέλιξης,

της

προς

τις

«εποχής μας

της υ π ε ρ ο χ ή ς του σοσιαλισμού» και του «περάσματος, ιδιαίτερα της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , σ τ ο στάδιο της ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς του κομ­

μουνισμού». Ο

χρουστσιοφισμός

π α ρ α μ ό ρ φ ω σ ε το

τον θεώρησε ξεπερασμένον, γι'

μαρξισμό

- λενινισμό,

αυτό ξεπερασμένη θα θεωρούσε

και τη φ ά σ η της δ ι χ τ α τ ο ρ ί α ς του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ και θα δ ι α κ ή ρ υ σ ­ σε την αντικατάστασή της με το «παλλαϊκό κράτος». Ε π ί σ η ς , συνε­ πής στο δρόμο του της προδοσίας, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ θα αντικαθιστού­ σε και το κόμμα του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ με το «παλλαϊκό κόμμα». Κα­ τά συνέπεια, σύμφωνα με το Χρουστσιόφ, η Σοβιετική

Ένωση

περνούσε σ τ η ν «ανώτερη φ ά σ η του κομμουνισμού», τη στιγμή που στην πραγματικότητα η χ ώ ρ α αυτή καθυστερούσε στη βιομηχανία και τη γεωργία, που οι αγορές της ή τ α ν άδειες. Μ ό ν ο στις δηλώσεις των χρουστσιοφικών «η Σοβιετική

Ένωση

περνόυσε

στη φάση

του κομμουνισμού», γιατί η π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α μαρτυρούσε το αντί­ θετο. Π ά ν ω α π ' ό λ α α υ τ ή η χ ώ ρ α χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν ι δ ι α ί τ ε ρ α ένα ι σ χ υ ρ ό μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα, το οποίο να αναλάβαινε τη διαπαι­ δ α γ ώ γ η σ η του ανθρώπου και της σοβιετικής κοινωνίας, που εκφυ­ λίζονταν.

220

Η φιλελευθεριστική αυτή μπλόφα δ ι α σ α λ π ί σ τ η κ ε από το Χρου­ σ τ σ ι ό φ και τους θ ε ω ρ η τ ι κ ο ύ ς του κ α τ ά τη δ ι ά ρ κ ε ι α ό λ η ς της ημέ­ ρ α ς . Σ τ ο ν τ ύ π ο , σ τ η ρ α δ ι ο φ ω ν ί α και σ ' ό λ η τ η σ ο β ι ε τ ι κ ή π ρ ο π α ­ γάνδα γίνονταν μεγάλος θόρυβος σ' αυτή την κατεύθυνση- μάλιστα σ τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς , στις π ρ ο σ ό ψ ε ι ς τ ω ν χ τ ι ρ ί ω ν και σ τ α β ι ο μ η χ α ν ι κ ά έργα π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ν π α ν τ ο ύ π α ν ώ και ε π ι γ ρ α φ έ ς με μ ε γ ά λ α γράμ­ ματα « Ν τ ο γ κ ν ά τ ι Π ι ε ρ ε γ κ ν ά τ ΣΣΑ».1 Από το βήμα των συσκέψε­ ων, ο π ρ ο δ ό τ η ς ξ ε λ α ρ υ γ γ ί ζ ο ν τ α ν : Ξ ε π ε ρ ά σ α μ ε τ η ν Α μ ε ρ ι κ ή σε τού­ τ ο και σ ' ε κ ε ί ν ο τ ο ν τομέα, θ α την ξ ε π ε ρ ά σ ο υ μ ε σ τ η γ ε ω ρ γ ί α (κα­ θόριζε μ ά λ ι σ τ α και προθεσμίες), θα θάψουμε τον κ α π ι τ α λ ι σ μ ό κ.λπ. Οι ρεβιζιονιστικές θεωρίες αναπτύσσονταν, κλώθονταν, διαδίδον τ α ν α π ό τις π ρ ο δ ο τ ι κ έ ς η γ ε σ ί ε ς τ ω ν ψ ε υ τ ο μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ώ ν κ ο μ μ ά τ ω ν και από κάθε λογής ψευτομαρξιστές, τροτσκιστές φιλόσοφους ό­ π ω ς ο Σ ε ρ β έ ν , ο Γ κ α ρ ο ν τ ί , ο Κ ρ ι β ί ν , ο Φ ί σ σ ε ρ και ά λ λ ο ι σ' ό λ ε ς τις κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ έ ς χώρες, οι οποίοι είχαν μουλώσει στις γραμμές των

κομμουνιστικών κομμάτων

και

ξεφύτρωναν χρουστσιοφικοί

ρεβιζιονιστές σ α ν τα μανιτάρια μετά τη

βροχή.

Οι πραγματικοί κομμουνιστές αιφνιδιάστηκαν. Στην κατεύθυν­ ση αυτή έπαιξε αρνητικό ρόλο ο άρρωστος αντιμαρξιστικός συναι­ σ θ η μ α τ ι σ μ ό ς να μη υψώνουν τη φωνή ενάντια στα κόμματά τους που εκφυλίζονταν, ενάντια στους παλιούς ηγέτες που πρόδιναν, ε­ νάντια στη Σοβιετική Έ ν ω σ η που την α γ α π ο ύ σ α ν τόσο πολύ, α λ λ ά που δε μπορούσαν να αντιληφθούν την καταστροφή στην οποία έ­ μ π α ι ν ε η π α τ ρ ί δ α του Λένιν και του Σ τ ά λ ι ν . Η κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή α σ τ ι κ ή τ ά ξ η β ο η θ ο ύ σ ε μ ' ό λ ε ς τ ι ς δυνάμεις-, μ' ό λ α τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά και π ρ ο π α γ α ν δ ι σ τ ι κ ά μέσα για το π α ρ α π έ ρ α βάθαιμα αυτού του ε κ φ υ λ ι σ μ ο ύ . Έ τ σ ι το ύπουλο σχέδιο του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ αναπτύχθηκε λεπτο­ μερειακά με ραδιουργίες, με πιέσεις, με δημαγωγία, με εκβιασμούς, με πλαστές κατηγορίες, με παραβιάσεις συμφώνων, συμφωνιών και συμβάσεων που υ π ή ρ χ α ν ανάμεσα στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και τ η ν

Κίνα, καθώς και ανάμεσα σ τ η Σοβιετική Έ ν ω σ η και την Αλβανία, ώσπου οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί έφθασαν σ τ η ν «διαβόητη» σύσκεψη του Βουκουρεστίου.

_______________________________ 1. «Να φθάσουμε και να ξεπεράσουμε τις ΕΠΑ» (Ρώσικα στο πρωτότυ­ πο).

221

11. Η «κουλούρα» και η «μαγκούρα»

Αντιπροσωπεία του Κόμματος και της Κυβέρνησής μας μεταβαίνει στη Σοβιετική Ένωση. Οι μανούβρες του Χρουστσιόφ: στο τραπέζι στρώνε­ ται η «κουλούρα» - η Σοβιετική κυβέρνηση μας χαρίζει τις πιστώσεις. Λένινγκραντ: ο Ποσπιέλοφ και ο Κοζλόφ λογοκρίνουν τους λόγους μας. «Λεν πρέπει να αναφέρουμε τους Γιουγκοσλάβους». Η επίσημη συνομιλία μας με το Χρουστσιόφ και άλλους. Ο Χρουστσιόφ νευριάζει: «εσείς θέλε­ τε να μας γυρίσετε στο δρόμο του Στάλιν», ο «Τίτο και ο Ράνκοβιτς είναι καλύτεροι από τον Κάρντελ και τον Πόποβιτς, ο Τέμπο είναι γομάρι... ά­ στατος». Μια συνάντηση στο πόδι με το γιουγκοσλάβο πρεσβευτή στη Μόσχα, Μιτσούνοβιτς. Η επίσκεψη του Χρουστσιόφ στην Αλβανία, Μά­ ης 1959. Ο Χρουστσιόφ και ο Μαλινόφσκι μας ζητούν στρατιωτικές βά­ σεις: «θα έχουμε στο χέρι όλη τη Μεσόγειο, από το Βόσπορο ως το Γι­ βραλτάρ». Ο σύμβουλος για την εξόντωση των σκύλων. Η σοβιετική πρεσβεία στα Τίρανα, έδρα της ΚΑ - ΓΚΕ - ΜΠΕ. Το Κ ό μ μ α μας και η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του έβλεπαν την τ ρ α γ ι κ ή γραμμή στην οποία οι χρουστσιοφικοί οδηγούσαν τη Σοβιετική Έ ν ω σ η και τις ά λ λ ε ς σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς , κ α θ ώ ς και τις κατευ­ θύνσεις που έπαιρναν τα γεγονότα, γ ι ' αυτό βρίσκονταν σε μεγάλο δίλημμα. Τα βήματά μας έπρεπε να ήταν μετρημένα: να μη βιαζόμα­ σταν, α λ λ ά και να μη α π ο κ ο ι μ ο ύ μ α σ τ α ν . Εμείς είχαμε μ ε γ ά λ ο συμ­ φέρον να ενισχύσουμε την κατάσταση μέσα στη χώρα, να οικοδο­ μ ή σ ο υ μ ε κ α ι ν α α ν α π τ ύ ξ ο υ μ ε π α ρ α π έ ρ α τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α κ α ι ν α ενι­ σχύσουμε το στρατό, προβλέποντας δύσκολες στιγμές. Κατά πρώτο λόγο και πάνω α π ' ό λ α έπρεπε ν α κ ρ α τ ή σ ο υ μ ε τ ο Κ ό μ μ α στα αγκω­ ν ά ρ ι α του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λενινισμού, να κ α τ α π ο λ ε μ ή σ ο υ μ ε τη διείσ­ δυση του ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ο ύ και τ η ν κ α τ α π ο λ έ μ η σ η αυτή να τ η ν κάνου­ με υπερασπίζοντας επίμονα τους λενινιστικούς κανόνες, υπερασπί­ ζοντας τ η ν ε ν ό τ η τ α σ τ η ν η γ ε σ ί α και σ τ ο Κ ό μ μ α . Αυτό ή τ α ν τ ο κυ­ ριότερο για να μείνουμε άθιχτοι από τον τιτοϊσμό και α π ό το

222

χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι σ μ ό . Οι τελευταίοι δ ι α τ η ρ ο ύ σ α ν τα π ρ ο σ ω π ε ί α και δεν είχαν πως να μας χ τ υ π ή σ ο υ ν ανοιχτά σ' αυτό το πεδίο. Εμείς, σω­ στά, υπερασπίζαμε τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η όταν της επιτίθονταν ό­

λοι. Αυτό, όπως έγραψα και πιο πάνω, ή τ α ν ένα ά λ λ ο σ η μ α ν τ ι κ ό ζ ή τ η μ α α ρ χ ώ ν και τ α υ τ ό χ ρ ο ν α τ α κ τ ι κ ή μας ενάντια στους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς , που δεν έ β ρ ι σ κ α ν ρωγμές στη σ τ ά σ η μας. Αυτοί δεν μ π ο ρ ο ύ σ α ν και δεν ή θ ε λ α ν να οξύνουν τις αντιθέσεις μ' εμάς. Μ π ο ρ ε ί να σ κ έ φ τ ο ν τ α ν να μας π ι ά σ ο υ ν τ η ν α ν α π ν ο ή σ α ν μικροί που ή μ α σ τ α ν , υποτιμώντας τη δύναμη τού Κόμματος μας και τη ζωτικότητα του αλβανικού λαού, ή σκέφτονταν να πάρουν το φρούριο από τα μέσα προετοιμάζοντας το δίχτυο πρακτόρων τους (όπως απέδειξε ο χρόνος αυτοί ενεργούσαν σ' αυτή την κατεύθυν­ ση με τον Παναγιώτ Πλιάκου, τον Μπεκίρ Μπαλούκου, τον Πετρίτ Ντούμε,

τον

Χίτο Τσιάκο

και με άλλους συνωμότες

συνεργάτες

τους, π ο υ α ν α κ α λ ύ ψ α μ ε α ρ γ ό τ ε ρ α ) . 1 Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α όμως α π ό τις π ρ ο ­ σπάθειές τους να τα «έχουν καλά» με μας και για να μ η ν α ν ά ψ ο υ ν τα αίματα, και αυτοί κι εμείς βλέπαμε πως το χ ά σ μ α βάθαινε. Το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζ ή τ η μ α , όπως και πρωτύτερα, ή τ α ν ένα α π ό τα κυριότερα αίτια που μας χώριζε α π ό τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς , οι ο­ ποίοι έ κ α ν α ν το παν ώστε εμείς να συμφιλιωθούμε με τους γιου­ γκοσλάβους

ρεβιζιονιστές.

Ο

Χρουστσιόφ

ήθελε τη

συμφιλίωσή

μας μ' αυτούς επειδή μέσω αυτής της σ υ μ φ ι λ ί ω σ η ς ζητούσε ώστε ε­ μείς να π α ρ α ι τ η θ ο ύ μ ε α π ό τ ο ν α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λενινι­ στικό δρόμο, να παραιτηθούμε από κάθε σωστή στάση α ρ χ ώ ν στο εσωτερικό

και

χρουστσιοφική

το

διεθνές

πεδίο,

συνεπώς

να υποταχθούμε

στη

γραμμή.

Α υ τ ό εμείς τ ο ε ί χ α μ ε α ν τ ι λ η φ θ ε ί α π ό κ α ι ρ ό και δεν υ π ο χ ω ρ ή σ α ­ μ ε κ α θ ό λ ο υ ούτε μ π ρ ο σ τ ά σ τ η δ η μ α γ ω γ ί α , ο ύ τ ε μ π ρ ο σ τ ά σ τ ο υ ς εκ­ βιασμούς και τις απειλές του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Ε κ τ ό ς από τα περιστατι­ κά που α ν ά φ ε ρ α πιο π ά ν ω , χ α ρ α κ α τ η ρ ι σ τ ι κ ή είναι σ' αυτή τ η ν κα­ τ ε ύ θ υ ν σ η κ α ι η σ υ ν ά ν τ η σ ή μ α ς τ ο ν Α π ρ ί λ η τ ο υ 1957 μ ε τ η σ ο β ι ε τ ι -

____________________________________ 1. Όπως αποδείχτηκε αργότερα, οι συνωμότες αυτοί είχαν επικεφαλής τους τον π ο λ υ π ρ ά κ τ ο ρ α Μεχμέτ Σιέχου, ο ο π ο ί ο ς , ενεργώντας στα παρα­ σ κ ή ν ι α , τους κ ι ν η τ ο π ο ί η σ ε σύμφωνα με τις διαταγές των πατρώνων του, της α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η ς CIA και της γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η ς UDB, για την α ν α τ ρ ο π ή της κ α τ ά σ τ α σ η ς σ τ η ν Α λ β α ν ί α σε όφελος της α ν τ ε π α ν ά σ τ α σ η ς . (Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Οι τιτοϊκοί» (Ιστορικές σημειώσεις), Εκδόσεις « Π Ο Ρ Ε Ι Α » Αθήνα 1983, σελ. 389 - 390.

223

κή ηγεσία στη Μόσχα. Ή τ α ν η περίοδος ύστερα από τα γεγονότα στην Ουγγαρία και σ τ η ν Π ο λ ω ν ί α και ύστερα από την Ολομέλεια του Φ λ ε β ά ρ η του

1957 τ η ς Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς τ ο υ Κ ό μ μ α τ ό ς

μας1. Σ τ η ν Ο λ ο μ έ λ ε ι α αυτή εμείς α ν α λ ύ σ α μ ε και πάλι βαθιά τα θλιβε­ ρά γεγονότα στην Ο υ γ γ α ρ ί α και στην Π ο λ ω ν ί α . Εκφράσαμε ανοι­ χ τ ά τις απόψεις μας σ χ ε τ ι κ ά με τ η ν οξυμένη διεθνή κ α τ ά σ τ α σ η ε­ κείνης της περιόδου, μιλήσαμε για τα πραγματικά αίτια των κλονι­ σμών, που συνέβαιναν στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο, χτυπήσαμε σ θ ε ν α ρ ά τις μ α ν ο ύ β ρ ε ς του ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ο ύ , με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο ν αμε­ ρικάνικο ιμπεριαλισμό, ξεσκεπάσαμε το σύγχρονο ρεβιζιονισμό, ε κ φ ρ ά σ α μ ε και υ π ε ρ α σ π ί σ α μ ε τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ λενινισμού. Στο σύνολό της η έκθεση που έδοσα σ' αυτή την ολο­ μέλεια εξ ονόματος του Πολιτικού Γραφείου αντιπαρατέθηκε σε π ο λ λ έ ς θέσεις του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ χ ω ρ ί ς να α ν α φ ε ρ θ ε ί αυτό ο ν ο μ α ­ στικά. Τ η ν έκθεση αυτή εμείς αμέσως μετά τ η ν Ο λ ο μ έ λ ε ι α τη δόσαμε σ τ η δημοσιότητα, τη δημοσιεύσαμε στην εφημερίδα «Ζέρι ι Πόπουλιτ» και τη μεταδόσαμε από τη ραδιοφωνία. Αυτό α σ φ α λ ώ ς έκα­ με τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς να λ υ σ σ ο μ α ν ο ύ ν . Αυτοί δεν μ π ο ρ ο ύ σ α ν γα επιτεθούν α ν ο ι χ τ ά ενάντια στις θέσεις και τη σ τ ά σ η μας α ρ χ ώ ν , γιατί προσπαθούσαν να διατηρήσουν τα προσωπεία. Μ έ σ α τους ό­ μως έβραζαν.

Έ π ρ ε π ε να «συνεννοηθούν» μ' εμάς, να μας κάνουν

ζάφτι. Ζ ή τ η σ α ν να πάει στη Μ ό σ χ α μια α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α υ ψ η λ ο ύ ε­ πιπέδου στα πλαίσια της «ενίσχυσης της φιλίας». Τον Απρίλη του

1957 ξ ε κ ι ν ή σ α μ ε γ ι α τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Ένωση.

Ή μ α σ τ α ν εγώ, ο Μ ε χ μ έ τ Σιέχου, ο Γ κ ό γ κ ο Νούσι, ο Ρίτα Μ ά ρ κ ο , ο Ραμίζ Αλία, ο Σπύρο Κολέκα, ο Τζαφέρ Σπαχίου, ο Μ π ε χ ά ρ Στύλα και άλλοι. Π ο λ ύ π α ρ ά δ ο ξ ο : μόλις το π λ ο ί ο με το ο π ο ί ο ταξι­ δεύαμε μπήκε στα χ ω ρ ι κ ά ύδατα της Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς , κατέ-

φ θ α σ ε μ ο ί ρ α σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν π ο λ ε μ ι κ ώ ν π λ ο ί ω ν , μας έβαλε σ τ η μ έ σ η , μ α ς χ α ι ρ έ τ η σ ε μ ε σ η μ α ί ε ς και μας σ υ ν ό δ ε υ σ ε ω ς τ η ν Ο δ η σ σ ό . Εί­ χ α ν βγει να μας υ π ο δ ε χ τ ο ύ ν στο λ ι μ ά ν ι ο α ν τ ι π ρ ό ε δ ρ ο ς της κυβέρ­ νησης της Ουκρανίας, ο υφυπουργός των Εξωτερικών της Σοβιετι­ κής

Έ ν ω σ η ς Π α τ ο λ ί τ σ ε φ , ιθύνοντες του κόμματος και της εξου­

σ ί α ς τ η ς Ο δ η σ σ ο ύ κ α θ ώ ς και ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς ά τ ο μ α μ ε σ η μ α ί ε ς και λουλούδια. Σ τ η ν Ο δ η σ σ ό μείναμε μια μέρα, είδαμε την π ό λ η , μας

_______________________________ 1. Βλέπε την υποσημείωση στη σελίδα 99 αυτού του βιβλίου.

224

π ή γ α ν σε μ π α λ έ τ ο και το βράδυ ξ ε κ ι ν ή σ α μ ε με τραίνο για τη Μ ό ­ σχα. Στο σταθμό του Κιέβου μας υποδέχτηκαν ο Κιριτσιένκο, ο Κ α λ τ σ ι έ ν κ ο ( π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ό ς τ η ς Ο υ κ ρ α ν ί α ς ) και άλλοι- μιλήσαμε μ' αυτούς εγκάρδια, μας ε υ χ ή θ η κ α ν καλό ταξίδι και συνεχίσαμε το δρόμο. Θερμότερη ήταν η ατμόσφαιρα στο σιδηροδρομικό σταθμό «Κιέβσκι» της Μ ό σ χ α ς . Χιλιάδες και χιλιάδες Μ ο σ χ ο β ί τ ε ς με λου­ λ ο ύ δ ι α και σ η μ α ί ε ς ε ί χ α ν βγει ν α χ α ι ρ ε τ ή σ ο υ ν τ η ν ά φ ι ξ η της αλβα­ ν ι κ ή ς α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α ς και έ κ φ ρ α σ α ν τ η ν α γ ά π η και τ ο ν ε ι λ ι κ ρ ι ν ή σ ε β α σ μ ό τους προς το λαό, το Κ ό μ μ α και τη χ ώ ρ α μας. Αυτή την α­ γ ά π η και τ η ν ιδιαίτερη ε χ τ ί μ η σ η του σοβιετικού λαού προς εμάς, που α τ σ α λ ώ θ η κ ε από τα χ ρ ό ν ι α που ζούσε ο Σ τ ά λ ι ν , την έχω αι­ σθανθεί όσες φορές είχα την ευκαιρία να έρθω σ' επαφή με απλούς ανθρώπους του σοβιετικού λαού, στις βιομηχανικές επιχειρήσεις, σ τ α κ ο λ χ ό ζ , σ τ α π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ά , κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ά κ α ι ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά κέ­ ντρα που ε π ι σ κ έ φ τ η κ α . Στο Κ ό μ μ α και στο λ α ό μας οι α π λ ο ί σοβιε­ τικοί άνθρωποι έβλεπαν τους π ρ α γ μ α τ ι κ ο ύ ς και ειλικρινείς φίλους τους, έ β λ ε π α ν ένα κόμμα και ένα λαό που α γ α π ο ύ σ α ν ο λ ό κ α ρ δ α και υ π ε ρ ά σ π ι ζ α ν μ ' όλες τις δυνάμεις τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Έ ν ω σ η , που αγα­

π ο ύ σ α ν και κ ρ α τ ο ύ σ α ν ψ η λ ά τα ο ν ό μ α τ α του Λένιν και του Στάλιν.

—

Σύντροφε

Ενβέρ — μ ο υ

είπε ο Π α τ ο λ ί τ σ ε φ — σε τούτο το

σταθμό έχουμε υποδεχτεί και άλλους υψηλούς αντιπροσώπους των λαϊκών δημοκρατιών αλλά τέτοια υ π ο δ ο χ ή σαν ετούτη που κάνει σ'

εσάς ο σοβιετικός λαός, δεν είδα ποτέ. Ε ί χ α ν έρθει σ τ η ν α π ο β ά θ ρ α να μας υποδεχτούν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ,

ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν , μέλη του Προεδρείου της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κόμματος, μέλη της Κυβέρνησης της Ε Σ Σ Δ κ.λπ. Σφίξαμε τα χ έ ρ ι α και α γ κ α λ ι α σ τ ή κ α μ ε μ' αυτούς και, π α ρ ό λ ο που η ε κ δ ή λ ω σ η της χαράς τους με κανένα τρόπο δε μπορούσε να πλησιάσει και να συγκριθεί με τη χ α ρ ά του λαού που εξακολουθούσε να ζητοκραυγάζει γ ύ ρ ω μας, ω σ τ ό σ ο π α ρ α τ η ρ ή σ α μ ε πως και η υ π ο δ ο χ ή των σ ο ­ βιετικών ηγετών αυτή τη φορά ήταν αρκετά ανώτερη από άλλες φο­ ρές. Δεν φ ε ι δ ω λ ε ύ τ η κ α ν λ ό γ ι α και ε κ φ ρ ά σ ε ι ς υ π ό λ η ψ η ς τ ό σ ο σ τ ο σταθμό, ό σ ο και στις δεξιώσεις του κ α λ ω σ ο ρ ί σ μ α τ ο ς .

—

εσάς-

Εμείς υπερηφανευόμαστε για τη φιλία που έχουμε μ' -

το Κόμμα σας είναι ένα νέο κόμμα, αλλά φάνηκε πολύ ώριμο εσείς παίζετε πολύ μεγάλο ρόλο... - βιάζονταν να μας δηλώσουν, ποιος και ποιος πρωτύτερα, ο Χρουστσιόφ, ο Μ π ο υ λ γ κ ά ν ι ν , ο Π ο σ π ι έ λ ο φ και οι άλλοι με τη σειρά. Π ο λ ύ γ ρ ή γ ο ρ α είδαμε πως αυτή ή τ α ν η «κουλούρα». Τη μαγκούρα θα την έβγαζαν λίγο αργότερα.

225

—

Εμείς πρέπει να σας βοηθήσουμε πιο οργανωμένα. Σας έχου­

με δόσει κάτι, α λ λ ά αυτό δεν το κάναμε ό σ ο πρέπει με σύνεση π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε ν α μ α ς κ α λ ο π ι ά σ ε ι ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σ τ η ν π ρ ώ τ η πριόμ και δε λ η σ μ ό ν η σ ε ούτε εδώ να επαναλάβει τη μεγάλη «επιθυμία» να γίνει η Α λ β α ν ί α «παράδειγμα γ ι α τις χ ώ ρ ε ς της Α σ ί α ς και της Α­ φ ρ ι κ ή ς , για την Ε λ λ ά δ α και την Ιταλία». Α φ ο ύ τόνισε μερικές φορές ότι «θα σ α ς β ο η θ ή σ ο υ μ ε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ­ ρο», « κ α λ ύ τ ε ρ α » , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ θ ε ώ ρ η σ ε ε ύ λ ο γ ο να δ ο κ ι μ ά σ ε ι ευ­ θύς αμέσως το α π ο τ έ λ ε σ μ α των υ π ο σ χ έ σ ε ω ν του.

—

Εμείς ξεκαρδιστήκαμε στα γέλια στο Προεδρείο — ε ί π ε — ό­

ταν διαβάσαμε το λόγο του Τίτο στην Πούλια. Εκεί αυτός έβριζε το σύντροφο Ενβέρ, αλλά ο Τίτο αποτυφλώθηκε.

—

Ε μ ε ί ς τ ο υ δ ό σ α μ ε α μ έ σ ω ς τ η ν α ρ μ ό ζ ο υ σ α α π ά ν τ η σ η - τ ο υ εί­

—

Φ υ σ ι κ ά , φ υ σ ι κ ά — ε ί π ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του έ σ β η σ ε το χα­

πα. μ ό γ ε λ ο — α λ λ ά εμείς πρέπει να σ υ γ κ ρ α τ ή σ ο υ μ ε τη δ ι κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν η α γ α ν ά χ τ η σ ή μας και ν α φ α ν ο ύ μ ε μ ε γ α λ ό κ α ρ δ ο ι μ ' αυτούς, γ ι α χ ά ρ η των λαών της Γιουγκοσλαβίας, για χ ά ρ η της ενότητας τους στρα­ τοπέδου.

—

Εμείς — σ υ ν έ χ ι σ ε —

θα

πάμε στο λαό και θα μιλήσουμε.

Πρέπει να φανούμε λογικοί. Δεν πρέπει να αναφέρουμε ονομαστικά τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς , να μιλούμε για το ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό γενικά, σ α ν φαινόμενο... Ή τ α ν η πριόμ τ ο υ κ α λ ω σ ο ρ ί σ μ α τ ο ς κ α ι δ ε ν ε ν α ν τ ι ώ θ η κ α .

Ό­

μως το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο π ρ ό β λ η μ α θα μας α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε π α ν τ ο ύ . Ύ σ τ ε ρ α από δύο μέρες πήγαμε στο Λένινγκραντ. Μ α ς υποδέ­ χ τ η κ ε ο Κ ο ζ λ ό φ με τα πιο θερμά λόγια.

—

Ε γ ώ τρελλαίνομαι γ ι α την Α λ β α ν ί α - μας είπε.

Έ χ ω γίνει

μεγάλος πατριώτης της χώρας σας! ( Ή τ α ν ο ίδιος ο Κοζλόφ που 2 3 χ ρ ό ν ι α αργότερα, στα α λ η σ μ ό ν η τ α γ ε γ ο ν ό τ α του Βουκουρεστίου και της Μ ό σ χ α ς , θα επιβεβαίωνε πως ήταν τόσο μεγάλος «πατριώ­ της» απέναντί μας, που εκτός τ ω ν άλλων μας α π ε ί λ η σ ε με τ η ν απώ­ λεια της λευτεριάς και της ανεξαρτησίας της πατρίδας λέγοντάς μας: «Αρκεί να ρίξουν μια ατομική βόμβα οι Αμερικάνοι και αφανί­ ζεται ο λ ό τ ε λ α η Α λ β α ν ί α και ο π λ η θ υ σ μ ό ς της»). Επισκεφτήκαμε, μεταξύ άλλων, και το εργοστάσιο μηχανοκατ α σ κ ε υ ώ ν «Λένιν», ένα μ ε γ ά λ ο ε ρ γ ο σ τ ά σ ι ο ι σ τ ο ρ ι κ ή ς σ η μ α σ ί α ς . Ε­ κεί ο Λένιν, στις β α ρ ι έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς του τ σ α ρ ι σ μ ο ύ , είχε σ υ γ κ ρ ο τ ή ­ σει τις πρώτες κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ έ ς ομάδες και είχε ε κ φ ω ν ή σ ε ι π ο λ λ έ ς φορές λόγους στους εργάτες.

226

—

Κ α μ ι ά ξ έ ν η α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α δεν ε ί χ ε ε π ι σ κ ε φ τ ε ί αυτό το ερ­

γ ο σ τ ά σ ι ο - μας είπε ο Π ο σ π ι έ λ ο φ , που μας συνόδευε σ' αυτή τ η ν ε­ πίσκεψη. Οι εργάτες ή τ α ν α π ρ ο ε τ ο ί μ α σ τ ο ι , επειδή η μετάβασή μας ή τ α ν α υ θ ό ρ μ η τ η , α λ λ ά μας επιφύλαξαν π ρ α γ μ α τ ι κ ά μια πολύ θερμή υπο­ δ ο χ ή . Έ ν α ς εργάτης, που εργαζόνταν για μια τουρμπίνα για τον υδ ρ ο η λ ε χ τ ρ ι κ ό σ τ α θ μ ό μας σ τ ο ν π ο τ α μ ό Μάτι, μας έδοσε μερικά ερ­ γαλεία να τα δόσουμε σαν ενθύμιο σ' έναν αλβανό εργάτη. Οι εργά­ τες του ε ρ γ ο σ τ α σ ί ο υ με τους ο π ο ί ο υ ς σ υ ν ο μ ι λ ή σ α μ ε μας ε ί π α ν π ω ς γ ν ώ ρ ι ζ α ν τ η ν Α λ β α ν ί α , πως έτρεφαν ιδιαίτερη α γ ά π η γ ι α τ ο ν αλβα­ νικό λαό, α π ο κ ά λ ε σ α ν το λαό μας ηρωικό λαό κ.λπ. Οργάνωσαν στη στιγμή μια συγκέντρωση στο εργοστάσιο στην ο π ο ί α π ή ρ α ν μ έ ρ ο ς π ε ρ ί π ο υ 4 0 0 0 - 5000 ά τ ο μ α κ α ι μ ε π α ρ α κ ά λ ε σ α ν να μιλήσω. Π ή ρ α το λόγο και έκφρασα τη βαθιά α γ ά π η και ευγνω­ μοσύνη που τρέφουν ο α λ β α ν ι κ ό ς λαός και το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Αλ­ βανίας γ ι ' αυτούς και για ό λ ο το σοβιετικό λαό. Ή ρ θ ε το ζ ή τ η μ α να τους μ ι λ ή σ ω για τον α γ ώ ν α του λαού και του Κ ό μ μ α τ ό ς μας ενά­ ντια σ τ ο υ ς ε χ θ ρ ο ύ ς , ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ έ ς και ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς . Οι ε χ θ ρ ο ί αυ­ τοί ήταν συγκεκριμένοι, είχαν όνομα, είχαν συγκεκριμένη δράση ε­ ναντίον μας.

Έ π ρ ε π ε να μιλήσω ανοιχτά στους εργάτες, παρόλο

που αυτό δε θα άρεσε στο Χρουστσιόφ, ο οποίος α π ό την πρώτη συ­ νάντηση μας είχε δόσει τον «προσανατολισμό» σχετικά με το ζή­ τημα της Γιουγκοσλαβίας. Μα ούτε εγώ, ούτε οι σύντροφοι μου θα νοιώθαμε ή σ υ χ η τη συνείδηση αν δε μιλούσα, γι' αυτό, στο λόγο μου, είπα στους εργάτες πως οι γιουγκοσλάβοι ηγέτες είναι αντιμαρξιστές, σωβινιστές, πως έκαμαν εχθρική δουλειά κ.λπ. Οι εργάτες με άκουαν με π ρ ο σ ο χ ή και ζ η τ ω κ ρ α ύ γ α ζ α ν ενθουσιώδικα.

Ύ σ τ ε ρ α ό μ ω ς α π ό τ η σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η ο Π ο σ π ι έ λ ο φ μ ο υ εί­

πε: —

Σάμπως να διορθώναμε λίγο το μέρος για τη Γιουγκοσλαβία

γιατί μου φάνηκε βαρύ.

—

Δεν υ π ά ρ χ ε ι τίποτε το περιττό, του είπα.

—

Ο λ ό γ ο ς σας α ύ ρ ι ο , θα δ η μ ο σ ι ε υ θ ε ί σ τ ο ν τ ύ π ο , μου είπε ο

Π ο σ π ι έ λ ο φ . Οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι θα θυμώσουν πολύ με μας.

—

Αυτός είναι ο λ ό γ ο ς μου. Εσείς είστε εντάξει, του είπα.

—

Σύντροφε Ενβέρ, πρέπει να μας εννοήσετε — σ υ ν έ χ ι σ ε ο Π ο ­

σ π ι έ λ ο φ — Ο Τ ί τ ο λέει πως εμείς σας υ π ο κ ι ν ο ύ μ ε να μ ι λ ή σ ε τ ε έτσι, α ν ο ι χ τ ά εναντίον τους. Πρέπει να μαλακώσουμε εκείνο το μέρος. Ό λ ο ς αυτός ο δ ι ά λ ο γ ο ς διεξάγονταν σ' έναν από τους χ ώ ρ ο υ ς του θεάτρου όπερας «Κύροφ» του Λένινγκραντ. Η ώρα έ ν α ρ ξ η ς της 227

π α ρ ά σ τ α σ η ς είχε π ε ρ ά σ ε ι , οι ά ν θ ρ ω π ο ι π ε ρ ί μ ε ν α ν τ η ν ε ί σ ο δ ο μας στην αίθουσα.

— Ας το αφήσουμε να το συζητήσουμε ύστερα από την παρά­ σ τ α σ η , — η ώρα π ε ρ ν ά ε ι — του είπα.

—

Α ν α β ά λ λ ο υ μ ε τ η ν έ ν α ρ ξ η τ η ς π α ρ ά σ τ α σ η ς — ε π έ μ ε ι ν ε αυ­

τ ό ς , — να, θα μιλήσω στους συντρόφους. Φαγωθήκαμε λιγάκι και τελικά καταλήξαμε σ' έναν «συμβιβα­ σμό»: η λέξη «εχθρική» να αντικατασταθεί με «αντιμαρξιστική». Οι ρεβιζιονιστές χ ο ρ ο π ή δ η σ α ν α π ό τη χ α ρ ά λες και α ν έ β η κ α ν στον έβδομο ουρανό. Ο Κοζλόφ όμως, αφού σκέφτηκε λίγο, θέλησε και μια άλλη —

«υποχώρηση»:

Αντιμαρξιστική — ε ί π ε — αντηχεί λίγο άσχημα, σάμπως να

τ η δ ι ο ρ θ ώ σ ο υ μ ε ν α τ η ν κ ά ν ο υ μ ε «μη

μαρξιστική».

—

Κάμε τ η ! — τ ο υ είπα ε ι ρ ω ν ι κ ά — δεν σου χ α λ ώ χ α τ ί ρ ι .

—

Βγαίνουμε σ τ ο φουαγιέ του θεάτρου, - μας είπε τότε ο Κοζ­

λόφ και κάναμε μια δυο βόλτες ανάμεσα στο λαό σε τ ρ ό π ο που ο Κοζλόφ να χαιρετούσε δεξιά και αριστερά. Στο μεταξύ οι άλλοι π ή ­ γαν να κάμουν τη «διόρθωση» και μαζί μ' αυτούς πήγε και ο Ραμίζ. Ό τ α ν όμως γ ύ ρ ι σ ε ο Ρ α μ ί ζ μου είπε ότι αυτοί ε ί χ α ν α φ α ι ρ έ σ ε ι ό λ α ό σ α είχαμε πει γ ι α τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς . Π α ρ ή γ γ ε ι λ α ν α τους πει επιμένουμε στις απόψεις μας α λ λ ά η α π ά ν τ η σ η των α ν θ ρ ώ π ω ν του Χρουστσιόφ —

ήταν:

Τ ώ ρ α δεν είναι δυνατή καμία δ ι ό ρ θ ω σ η , γιατί για να γίνει

ένα τέτοιο π ρ ά γ μ α πρέπει να ε ι δ ο π ο ι ή σ ο υ μ ε ξ α ν ά τους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς επάνω! Σε ένα α π ό τα διαλείμματα της π α ρ ά σ τ α σ η ς , έκφρασα τη δυσα­ ρέσκειά —

μου στον Π ο σ π ι ε λ ό φ .

Είναι α λ ή θ ε ι α πως αυτοί είναι έτσι ό π ω ς λέτε — μ ο υ ε ί π ε —

α λ λ ά ας μη βιαζόμαστε γιατί θα έρθει ο καιρός... Έ τ σ ι σ τ η ν ε φ η μ ε ρ ί δ α « Π ρ ά β ν τ α » ό,τι ε γ ώ ε ί π α σ τ η σ υ γ κ έ ν τ ρ ω ­ ση, σχετικά με τη Γιουγκοσλαβία, βγήκε διαφορετικά. Αν και οι σοβιετικοί ηγέτες γνώριζαν καλά τη στάση μας έναντι των

γιουγκοσλάβων

ρεβιζιονιστών,

εμείς είχαμε α π ο φ α σ ί σ ε ι

εκ

των προτέρων να ανακινήσουμε άλλη μια φ ο ρ ά στη Μ ό σ χ α αυτό το π ρ ό β λ η μ α , να πούμε α ν ο ι χ τ ά στο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και σ υ ν τ ρ ο φ ί α γιατί δεν είμαστε σύμφωνοι μ' αυτούς. Στις 15 Α π ρ ί λ η - σ υ ν α ν τ ή θ η κ α μ ε . Α π ό την πλευρά μας στις συνομιλίες ή μ α σ τ α ν εγώ, ο Μ ε χ μ έ τ Σιέχ ο υ , ο Γ κ ό γ κ ο Ν ο ύ σ ι , ο Ραμίζ Αλία, ο Σ π ύ ρ ο Κ ο λ έ κ α και ο Ρίτα Μ ά ρ κ ο · από τη σοβιετική πλευρά ήταν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο Μπουλ­ γ κ ά ν ι ν , ο Σ ο υ σ λ ό φ , ο Π ο ν ο μ α ρ ι ό φ καθώς και ο Α ν τ ρ ό π ο φ . Ο τελευ228

ταίος, ύστερα από την αναπουμπούλα που συνέβηκε στην Ουγγα­ ρία, τώρα δεν ή τ α ν πια πρεσβευτής, α λ λ ά είχε π ρ ο α χ θ ε ί σε ανώτατο λειτουργό στον μηχανισμό της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμμα­ τος, νομίζω διευθυντής ή υποδιευθυντής στον τομέα των σχέσεων με τα κόμματα των σοσιαλιστικών χωρών. Είπα από την α ρ χ ή στο Χρουστσιόφ και στους συντρόφους του ότι θα μιλήσω κυρίως για το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο πρόβλημα.

—

Εμείς — τ ο υ ς τόνισα μεταξύ ά λ λ ω ν — έχουμε συζητήσει πά­

ντοτε αυτά τα ζ η τ ή μ α τ α σ τ ο Κ ό μ μ α μας και κ ά ν α μ ε το π α ν να είμα­ στε ό σ ο το δυνατό πιο μετρημένοι, ψ ύ χ ρ α ι μ ο ι και π ρ ο σ ε κ τ ι κ ο ί στις σκέψεις και στις ενέργειές μας έναντι της γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι κ ή ς ηγε­ σίας. Α π ό την πλευρά τους οι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι ηγέτες συνέχιζαν το βιολί τους. Δεν θα μιλήσω για όλη τ η ν πικρή ιστορία των 14χρο­ νων σ χ έ σ ε ώ ν μας μ' αυτούς, επειδή εσείς είστε σε γ ν ώ σ η , αλλά θέλω να τ ο ν ί σ ω πως η γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι κ ή η γ ε σ ί α α κ ό μ α και σ ή μ ε ρ α συ­ νεχίζει τ η ν ε χ θ ρ ι κ ή και κ α τ α σ κ ο π ε υ τ ι κ ή της δ ο υ λ ε ι ά ενάντιά μας, τηρεί πάντα προκλητική στάση.

—

Εμείς — σ υ ν έ χ ι σ α — φρονούμε πως αυτή η συνεχής στάση

από μέρους της γιουγκοσλαβικής ηγεσίας, ιδιαίτερα από εκείνους της πρεσβείας τους στα Τίρανα, έχει σ κ ο π ό να χ α λ ά σ ε ι ολότελα τις σ χ έ σ ε ι ς με μας για να μας βάλει σε δ ύ σ κ ο λ η θέση απέναντι των φί­ λ ω ν μας, ι σ χ υ ρ ι ζ ό μ ε ν η πως «να, εμείς μ' ό λ α τα ά λ λ α κ ό μ μ α τ α κα­ τ ο ρ θ ώ σ α μ ε ν α έ χ ο υ μ ε κ α λ έ ς σ χ έ σ ε ι ς , ε ν ώ μ ε τ ο υ ς Α λ β α ν ο ύ ς δ ε ν εί­ ναι δυνατό να συνεννοηθούμε». Στη συνέχεια του λόγου μου ανέφερα και νέα στοιχεία σ χ ε τ ι κ ά με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ενέργειες του π ρ ε σ β ε υ τ ή και του γ ρ α μ μ α τ έ α της γιου­ γ κ ο σ λ α β ι κ ή ς πρεσβείας στα Τ ί ρ α ν α - τους μ ί λ η σ α για την κατασκο­ πευτική δράση, που αναπτύσσουν για τη διοργάνωση των αντικομματικών στοιχείων και τη δ ρ ά σ τ η ρ ο π ο ί η σ ή τους ενάντια στο Κόμ­ μα και το λ α ό μας, τους μ ί λ η σ α γ ι α τις π ρ ο σ π ά θ ε ι έ ς μας να σταμα­ τήσουν τ η ν αντιαλβανική τους δ ρ ά σ η . Οι ενέργειες αυτές — ε ί π α σ τ ο ν Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — δε μπορεί να γίνονται με π ρ ο σ ω π ι κ ή τους πρω­ τοβουλία, αλλά γίνονται με οδηγίες της ανώτατης γιουγκοσλαβι­ κ ή ς η γ ε σ ί α ς . Αυτό το σ υ μ π έ ρ α σ μ α β γ ά λ α μ ε α π ό τις ενέργειές τους. Πιο κάτω έγειρα το π ρ ό β λ η μ α της επιζήμιας δράσης που εξακο­ λουθούσαν να αναπτύσσουν οι γιουγκοσλάβοι ηγέτες στην Κοσσόβα.

—

Αυτό είναι λ ε π τ ό και σ ο β α ρ ό ζ ή τ η μ α γ ι α μ α ς — τ ο υ ς ε ί π α —

γιατί από την Κ ό σ σ ο β α αυτοί όχι μόνο οργανώνουν εντατική δρά229

ση ενάντια στη χ ώ ρ α μας, αλλά και π ρ ο σ π α θ ο ύ ν να εξαλείψουν τον αλβανικό πληθυσμό της Κοσσόβας εκτοπίζοντάς τον μαζικά στην Τ ο υ ρ κ ί α και σε άλλες χ ώ ρ ε ς 1 . Α φ ο ύ μ ί λ η σ α λ ε π τ ο μ ε ρ ε ι α κ ά γ ι α τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς των εργαζομέ­ νων της γιουγκοσλαβικής πρεσβείας στα Τίρανα να οργανώσουν τους εσωτερικούς εχθρούς του Κόμματος και του λαού μας, για τη συνωμοσία, που αυτοί οι εχθροί θέλησαν να οργανώσουν στη Συν­ δ ι ά σ κ ε ψ η τ ω ν Τ ι ρ ά ν ω ν τ ο ν Α π ρ ί λ η τ ο υ 1956, γ ι α τ η ν π α ρ α π έ ρ α ε ­ χ θ ρ ι κ ή τ ο υ ς δ ρ ά σ η μ ε τ ο ν Τ ο υ κ Γ ι α κ ό β α , τ ο Ν τ α λ ί Ν τ ρ έ ο υ , τ η Λιρί Γ κ έ γ κ α κ.λπ., τόνισα: — Ό λ α αυτά και ά λ λ α σ τ ο ι χ ε ί α που διαθέτουμε άφθονα, μας έ­ πεισαν πως η γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι κ ή ηγεσία ποτέ μέχρι σήμερα δεν πα­ ραιτήθηκε από την επιδίωξή της να ανατρέψει τη λαϊκή εξουσία στην Αλβανία.

Έ τ σ ι ο ι γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι ρεβιζιονιστές δεν αποτε­

λ ο ύ ν κίνδυνο μόνο γ ι α τη χ ώ ρ α μας, α λ λ ά γ ι α όλες τις άλλες σοσια­ λ ι σ τ ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς , γιατί όπως έ χ ο υ ν δ η λ ώ σ ε ι και οι ίδιοι, ό π ω ς το επι­ βεβαιώνει και η δ ρ ά σ η τους απέναντι μας, δε συμβιβάζονται με το σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό μας σύστημα, είναι ενάντια σ τ η διχτατορία του προ­ λεταριάτου, παραιτήθηκαν οριστικά από το μαρξισμό - λενινισμό.

—

Εμείς — σ υ ν έ χ ι σ α — θέλαμε και θέλουμε να έχουμε καλές

σ χ έ σ ε ι ς με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , α λ λ ά να το πούμε α ν ο ι χ τ ά , δεν έχου­ με ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η στους γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς ηγέτες, γιατί μιλούν ενά­ ν τ ι α σ τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ω ν χ ω ρ ώ ν μ α ς , ε ί ν α ι ε ν ά ν τ ι α σ τ ι ς βά­ σεις του μαρξισμού - λενινισμού. Σ' ό λ η την π ρ ο π α γ ά ν δ α τους δε λένε ούτε λέξη ενάντια στον ιμπεριαλισμό, αντίθετα, έ χ ο υ ν ενώσει τη φ ω ν ή τους μ' αυτή των δ υ τ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν ε ν α ν τ ί ο ν μας. Σ τ α τε­ λευταία 14 χ ρ ό ν ι α δεν είδαμε να κάμει η γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ η η γ ε σ ί α μια κ ά π ο ι α σ τ ρ ο φ ή ώστε να διαπιστώσουμε πως κάτι έχει κ α τ α ν ο ή ­ σει α π ό τα λ ά θ η και τις σ ο β α ρ έ ς π α ρ ε κ κ λ ί σ ε ι ς της, που τα χ τ υ π ή ­ σαμε από καιρό. Γι' αυτό δε μπορούμε να έχουμε εμπιστοσύνη σε μια τέτοια ηγεσία.

—

Τι σ τ ά σ η όμως θα τ η ρ ή σ ο υ μ ε εμείς απέναντί τους; - συνέχι­

σα παραπέρα. Εμείς θα τηρήσουμε ψυχραιμία, θα έχουμε υπομονή και θα είμαστε άγρυπνοι. Κ α ι η υ π ο μ ο ν ή όμως έχει όρια. Εμείς δε

_________________________________ 1. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι τιτοϊκοί υποχρέωσαν πάνω από 400 χ ι λ ι ά δ ε ς Α λ β α ν ο ύ ς ν α μεταναστεύσουν σ τ η ν Τ ο υ ρ κ ί α . (Βλέπε: Ε ν ­ βέρ Χότζα «Οι τιτοϊκοί» ( Ι σ τ ο ρ ι κ έ ς σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς ) , Ε κ δ ό σ ε ι ς « Π Ο Ρ Ε Ι Α » , Α­ θ ή ν α 1983, σελ.3 - 12, 47 - 77, 179 - 183.

230

θα κάνουμε κανένα βήμα που να βλάψει τα συμφέροντα του σοσια­ λισμού και του μαρξισμού - λενινισμού, δε θα κάμουμε έ ν ο π λ ο αγώ­ να μ' αυτούς και ούτε θα επέμβουμε στις εσωτερικές υποθέσεις της Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ς . Π ο τ έ δεν ή μ α σ τ α ν και δεν είμαστε υπέρ τ έ τ ο ι ω ν ενεργειών, α λ λ ά το να υπερασπίζουμε τη σ ω σ τ ή ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή και πο­ λιτική γ ρ α μ μ ή μας και να ξεσκεπάζουμε α δ ι ά κ ο π α τον οπορτουνι­ σ μ ό και το ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό , αυτό εμείς το θ ε ω ρ ο ύ σ α μ ε και το θεωρού­ με παντοτεινό καθήκον.

—

Αυτά είχα - τους είπα καταλήγοντας.

Ό σ ο ν αφορά την πο­

λιτική μας κ α τ ά σ τ α σ η , αυτή είναι πολύ κ α λ ή . Ο λαός είναι γερά ε­ νωμένος γύρω από το Κόμμα και έχει κινητοποιηθεί στη δουλειά για την εφαρμογή της γ ρ α μ μ ή ς του.

Ά λ λ ο τίποτε δεν έχουμε ν α

πούμε. Π ή ρ ε το λόγο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο οποίος, πότε κοκκινίζοντας και π ό τ ε κ ι τ ρ ι ν ί ζ ο ν τ α ς , ό σ ο κι αν π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να κ ρ α τ ή σ ε ι τ η ν «ψυ­ χραιμία», μέχρι τώρα άκουε σ ι ω π η ρ ά όσα εξέθεσα.

Ό π ω ς φαίνε­

ται, ήθελε να μας δείξει «πως μπορεί να σ ι ω π ά κανείς» και ό τ α ν δεν συμφωνεί με το συνομιλητή.

—

Θ έ λ ω να τονίσω τη γνώμη μας - άρχισε. Εμείς συμφωνούμε

π λ έ ρ ι α με σας και σας υποστηρίζουμε. Αμέσως όμως ύστερα α π '

αυτή τη φ ρ ά σ η ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έδειξε

πως μας «υποστήριζαν».

—

Εμείς νομίζαμε πως η κ ο μ μ α τ ι κ ή αυτή σ υ ν ά ν τ η σ η θα τελείω­

νε γ ρ η γ ο ρ ό τ ε ρ α και δεν φ ρ ο ν ο ύ σ α μ ε πως θα θέτατε κ α τ ' αυτό τ ο ν τρόπο τα ζητήματα.

— τη

Ε σ ε ί ς — σ υ ν έ χ ι σ ε — βλέπετε κ ά π ω ς ν ε υ ρ ι κ ά τις σ χ έ σ ε ι ς με

Γιουγκοσλαβία.

Ό τ α ν μιλάτε, παρουσιάζετε το ζήτημα των

σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία σαν χωρίς καμιά προοπτική. Έ τ σ ι όπως μ ι λ ή σ α τ ε εσείς για τη γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι κ ή η γ ε σ ί α μας κάνετε να σ κ ε φ τ ο ύ μ ε , πως η η γ ε σ ί α αυτή π ρ ό δ ο σ ε , πως δεν έχει κ α θ ό λ ο υ βά­ σεις, πως μ' αυτή δε μπορεί να γίνει τίποτε, γ ι ' αυτό να διακόψουμε τις σ χ έ σ ε ι ς . Δε ν ο μ ί ζ ω ότι π ρ ό δ ο σ ε , α λ λ ά είναι α λ ή θ ε ι α ότι π α ρ έ κ ­ κλινε σ ο β α ρ ά από το δρόμο του μαρξισμού - λενινισμού. Σύμφωνα μ' εσάς, εμείς πρέπει να επιστρέψουμε σ' εκείνα που έκαμε ο Στά­ λιν, ο οποίος προκάλεσε όλα αυτά που ξέρουμε. Αν πάρουμε τα ζη­ τήματα όπως τα εκθέσατε εσείς, προκύπτει πως η Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α είναι σε π ρ ώ τ η γ ρ α μ μ ή ενάντια στη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η , α λ λ ά και ε­ νάντια σε σας και στους άλλους. Ό τ α ν σας ακούω να μιλάτε βλέπω να βράζετε από θυμό εναντίον τους! Οι Ιταλοί, οι Έ λ λ η ν ε ς και οι

231

Τ ο ύ ρ κ ο ι δεν είναι καλύτεροι α π ό τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς . Ή θ ε λ α ν α σας ρωτήσω: με ποιον έχετε καλύτερες σχέσεις; —

Με τους

Έ λ λ η ν ε ς και τους Τούρκους δεν έχουμε σχέσεις -

του α π ά ν τ η σ α .

—

Ας ιδούμε πως συμπεριφέρονται οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι απέναντί

μας - συνέχισε. Αυτοί μας επιτίθενται π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο από τους

Έλ­

ληνες, τους Τ ο ύ ρ κ ο υ ς και τους Ιταλούς! Η Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α όμως έ­ χει κάτι το ιδιαίτερο, το προλεταριακό. Μπορεί, λοιπόν, να διακό­ ψουμε τις σχέσεις με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ; —

Εμείς δε λέμε αυτό, του α π ά ν τ η σ α .

—

Δεν το λέτε, α λ λ ά α π ό τα λ ό γ ι α σας φαίνεται πως το σκέφτε­

στε. Η Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α δε θα γίνει α σ φ α λ ώ ς , ούτε ό π ω ς η Γ ε ρ μ α ν ί α , ούτε ό π ω ς η Ιταλία ή ό π ω ς κ α μ ι ά ά λ λ η χ ώ ρ α , αίτιος π ο λ έ μ ο υ ενά­ ντια στο χθρόν υπ' —

στρατόπεδό

μας. Εσείς θεωρείτε τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α ε-

αριθμόν ένα ;! - με ρώτησε.

Ε μ ε ί ς δε μ ι λ ό υ μ ε γ ι α τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α . Μ ι λ ο ύ μ ε γ ι α τη ρε-

βιζιονιστική δράση των γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν ηγετών, του είπα. Τι πρέ­ πει να κάνουμε ύστερα α π ' —

αυτά που σκαρώνουν εναντίον μας;

Π ρ ο σ π α θ ή σ τ ε να εξουδετερώσετε τη δράση τους. Γιατί, τι

θέλετε να κάμετε παραπέρα; Θα κάμετε πόλεμο μ' αυτούς; με ρώτη­ σε ξανά.

— Ό χ ι , πόλεμο ούτε κάναμε και ούτε θα κάνουμε. Αν όμως ο γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ς πρεσβευτής πάει αύριο να φ ω τ ο γ ρ α φ ή σ ε ι στρατιω­ τικούς χώρους, τότε τι να κάνουμε; —

Π ά ρ τ ε το φίλμ!

—

Τέτοια μέτρα αυτοί θα τα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ο υ ν σαν π ρ ό σ χ η μ α

απάντησε ο Χρουστσιόφ.

για να δ ι α κ ό ψ ο υ ν τις σχέσεις και για να επιρίψουν το σ φ ά λ μ α σ' ε­ μάς - του είπα.

—

Τότε τι ζητάτε α π ό μας, σύντροφε Ενβέρ; είπε πολύ θυμωμέ­

ν ο ς . Ε μ ε ί ς έ χ ο υ μ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς μ ε τ α ξ ύ μας και δεν έ χ ο υ μ ε τι να σας συμβουλέψουμε! Εγώ δε σας καταλαβαίνω, σύντροφε Χό­ τζα! Ο Α ν τ ε ν ά ο υ ε ρ και ο Κ ί σ ι δεν είναι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι α π ό τον Τ ί τ ο κι εμείς μ ο λ α τ α ύ τ α κ ά μ α μ ε το π α ν να τους π ρ ο σ ε γ γ ί σ ο υ μ ε . Π ώ ς σκέ­ φτεστε εσείς, κάνομε λάθος; —

Δεν είναι ακριβώς έτσι, του α π ά ν τ η σ α . Ό τ α ν γίνεται λ ό γ ο ς

για τον Τίτο, υπονοείται η βελτίωση των σχέσεων σε κομματικό δρόμο, ενώ αυτός είναι αντιμαρξιστής. Η γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ι κ ή όμως η­ γεσία δεν είναι εντάξει ούτε στις διακρατικές σχέσεις. Τι σ τ ά σ η θα κρατήσουμε σε περίπτωση που οι Γιουγκοσλάβοι συνεχίσουν να ο ρ γ α ν ώ ν ο υ ν συνωμοσίες εναντίον μας; 232

—

Σ ύ ν τ ρ ο φ ε Χότζα — φ ώ ν α ξ ε με θυμό ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — εσείς

με διακόπτετε με συνεχείς ανταπαντήσεις. Εγώ σας άκουσα μια ώρα χωρίς να σας διακόψω

κ α μ ι ά φ ο ρ ά , εσείς δεν α φ ή σ α τ ε ν α μι­

λ ή σ ω ούτε λίγα λεπτά, αλλά με διακόπτατε συνεχώς! Δεν έχω τι να πω π ι α ! - είπε και σ η κ ώ θ η κ ε όρθιος.

—

Εμείς ήρθαμε να ανταλλάξουμε γνώμες, του είπα. Έ π ε ι τ α ε­

σείς μόλις εκφράζετε μια σκέψη με ρωτάτε. Πώς, θίγεστε επειδή σας

απαντώ;!

—

Σας το είπα και το ξ α ν α λ έ γ ω : εγώ σας ά κ ο υ σ α μια ώρα, σύ­

ντροφε Χότζα, ενώ εσείς δε με ακούσατε ούτε ένα τέταρτο της ώ­ ρας, α λ λ ά με δ ι α κ ό ψ α τ ε τόσες και τόσες φ ο ρ έ ς ! Ε σ ε ί ς θέλετε να οι­ κ ο δ ο μ ή σ ε τ ε τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή πάνω σε σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α . Εσείς λέτε πως α ν ά μ ε σ α σ τ ο ν Τίτο, τον Κάρντελ, το Ρ ά ν κ ο β ι ς , τον Π ό π ο β ι τ ς και λοιπούς δεν υ π ά ρ χ ε ι καμιά δ ι α φ ο ρ ά ! Εμείς σας το είπαμε και π ρ ο η ­ γουμένως, θεωρούμε πως αυτοί είναι άνθρωποι και διαφέρουν ο ένας α π ό τον άλλο. Οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι λένε πως είναι σύμφωνοι μεταξύ τους, α λ λ ά εμείς λέμε διαφορετικά: ά λ λ η σ τ ά σ η , πιο λ ο γ ι κ ή , π ι ο π ρ ο σ ι τ ή τ η ρ ο ύ ν α π έ ν α ν τ ι μ α ς ο Τ ί τ ο Και ο Ρ ά ν κ ο β ι τ ς , ο λ ό τ ε λ α ε ­ χ θ ρ ι κ ά απεναντί μας διάκεινται ο Κάρντελ και ο Π ό π ο β ι τ ς . Ο Τέ­ μπο είναι γομάρι... άστατος.

Έ χ ο υ μ ε τον Αϊζενχάουερ και τον

Ντάλες. Και οι δύο είναι αντιδραστικοί, α λ λ ά δεν πρέπει να τους βάλουμε σ τ ο ίδιο σακκί. Ο Ντάλες είναι άγριος, φιλοπόλεμος, ενώ ο Αϊζενχάουερ είναι πιο προσιτός. Εμείς σας είπαμε από την πρώτη α κ ό μ α σ υ ν ά ν τ η σ η : δε θα επιτε­ θούμε σε κ α ν έ ν α ν και δε θα π ρ ο κ α λ έ σ ο υ μ ε κ α μ ι ά ε π ί θ ε σ η . Οι επιθέ­ σεις και αντεπιθέσεις μας πρέπει να είναι τέτοιες, που να ο δ η γ ο ύ ν στην προσέγγιση

και όχι σ τ η ν α π ο μ ά κ ρ υ ν σ η .

Εμείς παρακαλέσαμε τον Τ σ ο υ Εν Λάι να μεσολαβήσει για μια συνάντηση μεταξύ των κομμάτων μας, όπου να παρευρίσκονται και οι Γιουγκοσλάβοι.1 Αυτός ανέλαβε με ευχαρίστηση αυτό το έργο. Μια τέτοια συνάντηση μπορεί να γίνει. Οι Γιουγκοσλάβοι δέχτη-

____________________________ 1. Πρόκειται για τις προσπάθειες του Χρουστσιόφ, σε συνεργασία με την κινέζικη ηγεσία, για την ο ρ γ ά ν ω σ η μιας σ ύ σ κ ε ψ η ς όλων των κομμου­ ν ι σ τ ι κ ώ ν κομμάτων των σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν , σ τ η ν ο π ο ί α να έπαιρνε μέ­ ρος και ο Τ ί τ ο . Η σ ύ σ κ ε ψ η αυτή ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε σ τ η Μ ό σ χ α το Ν ο έ μ β ρ η του 1957, οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι όμως παρά τις προσπάθειες του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του Μ ά ο Τ σ ε Τούνγκ, δεν π ή ρ α ν μέρος σ' αυτή. Π ι ο λεπτομερειακά βλέπε σ' αυτό το βιβλίο, σελίδα 208 - 209.

233

καν. Α λ λ ά δεν πρέπει να σ κ ε φ τ ο ύ μ ε πως α π ό μια τέτοια σ υ ν ά ν τ η σ η θα π ρ ο κ ύ ψ ε ι το π α ν . Τ ό τ ε γιατί δεν πάμε σε μια τέτοια σ ύ σ κ ε ψ η με απόψεις σ α ν τις δικές σας;! Ε γ ώ δεν κ α τ α λ α β α ί ν ω σε τι αποβλέπετε σύντροφε Ε ν β έ ρ ! Να μας πείσετε πως δεν έχουμε δίκιο; Μ ή π ω ς ήρ­ θατε εδώ να μας πείσετε να τ η ρ ή σ ο υ μ ε κι εμείς έναντι της Γιου­ γ κ ο σ λ α β ί α ς τ η ν ίδια σ τ ά σ η πού τ η ρ ε ί τ ε εσείς; Ό χ ι , εμείς ξέρουμε τι κάνουμε! Εσείς θέλετε να μας πείσετε για τη σωστή γραμμή σας;! Αυτό δε μας ο δ η γ ε ί σε κ α λ ή διέξοδο και δεν είναι προς το συμφέ­ ρον του στρατοπέδου μας. Εμείς θεωρήσαμε σ ω σ τ ή τη σ τ ά σ η του Κόμματος

Εργασίας

Αλβανίας

σχετικά

με

την αντεπανάσταση

στην Ουγγαρία. Η ταχτική σας όμως σχετικά με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α είναι εσφαλμένη. Θα έλεγα να συναντηθείτε με το Μιτσιούνοβιτς (το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο π ρ ε σ β ε υ τ ή σ τ η Μ ό σ χ α ) ό χ ι γ ι α ν α ο ξ ύ ν ε τ ε τις σχέσεις, μα γ ι α να τις βελτιώνετε. Α λ λ ά με τ ο ν τ ρ ό π ο που εσείς χει­ ρ ί ζ ε σ τ ε τ ο π ρ ό β λ η μ α , α μ φ ι β ά λ λ ω π ω ς θ α π ρ ο κ ύ ψ ε ι κ ά τ ι . Ε σ ε ί ς μι­ λάτε γ ι α τις π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς του γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ πρεσβευτή σ τ α Τ ί ρ α ­ να. Και εδώ ο Γιουγκοσλάβος πρεσβευτής πήγε επιδειχτικά να φω­ τογραφήσει στρατιωτικούς χώρους. Ο πολιτοφύλακάς μας του π ή ­ ρ ε τ η φ ω τ ο γ ρ α φ ι κ ή μ η χ α ν ή και, ώ ρ α του κ α λ ή ! Το ε π α ν α λ α μ β ά ν ω : εμείς θα α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ μ ε γ ρ α μ μ ή β ε λ τ ί ω σ η ς τόσο

των διακρατικών όσο

Γιουγκοσλαβία.

και των κομματικών σχέσεων με τη

Ά λ λ ο αν θα το πετύχουμε ή όχι, όμως θα έχουμε

κ α θ α ρ ή τη σ υ ν ε ί δ η σ η , θα κάμουμε κ α λ ό στο Κ ό μ μ α μας και σ' ό λ α τα άλλα κόμματα. Δεν πρέπει να οξυνθούν τα πράγματα. Οι ρουμά­ νοι σύντροφοι έχουν δίκιο στο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ό , που σας έκαμαν στην —

«Σκαντέια»

σαν

«γκρινιάρηδες».

Εμείς είμαστε όχι μόνο ενάντια σ' αυτό το βαρύ επίθετο, αλ­

λά και ενάντια στο πνεύμα με το ο π ο ί ο χειρίζεται αυτό το π ρ ό β λ η ­ μα ένα αδερφό κόμμα όπως το κόμμα της Ρουμανίας στο κεντρικό του ό ρ γ α ν ο - είπα στο Χρουστσιόφ. Να είσαι γ κ ρ ι ν ι ά ρ η ς σημαίνει να επιτίθεσαι χ ω ρ ί ς α ρ χ έ ς . Εμείς δεν ε ν ε ρ γ ή σ α μ ε ποτέ κ α τ ' αυτό τ ο ν τ ρ ό π ο με κανέναν. Η ίδια η «Σκαντέια» και εκείνοι που έγρα­ ψαν αυτό το ά ρ θ ρ ο γίνονται υ π ο κ ι ν η τ έ ς άδικων και χ ω ρ ί ς αρχές ε­ νεργειών. Εμείς έχουμε τις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς και τις επιφυλάξεις μας και για πολλές θέσεις των π ο λ ω ν ώ ν συντρόφων, στον τύπο, όμως δεν τους κριτικάρουμε, επειδή δεν θέλουμε να γίνουμε υ π ο κ ι ν η τ έ ς δ ι χ ό ν ο ι α ς και δ ι ά σ π α σ η ς . Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς είχαμε και έχουμε και για τους Ιταλούς, και γ ι α μερικές θέσεις των ρ ο υ μ ά ν ω ν σ υ ν τ ρ ό φ ω ν . Αλ­ λά ή μ α σ τ α ν και είμαστε μ ε τ ρ η μ έ ν ο ι , δεν τους κ ρ ι τ ι κ ά ρ α μ ε σ τ ο ν τύ-

234

πο γιατί δεν θέλουμε να λ ύ σ ο υ μ ε τα π ρ ο β λ ή μ α τ α έξω α π ό τους κα­ νόνες μεταξύ αδερφών κομμάτων. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , π ο υ μ ' α υ τ ό π ή ρ ε κ α ι τ η ν α π ά ν τ η σ η γ ι α τ η «συ­ ναίνεσή»

του με τη «Σκαντέια», συνέχισε παραπέρα, αλλά με τόνο

κάπως πιο ήπιο.

— Ή ρ ε μ ο ι , ή ρ ε μ ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι , π ά ν τ α ή ρ ε μ ο ι κι εμείς θα ν ι κ ή ­ σουμε. Ξ έ ρ ε τ ε τι μας έλεγε ο Σ τ ά λ ι ν ; - σ υ ν έ χ ι σ ε . « Π ρ ι ν π ά ρ ο υ μ ε α­ ποφάσεις, να κάνουμε ντους όπως έκαναν οι Ρωμαίοι». Έ τ σ ι μας σ υ μ β ο ύ λ ε υ ε ο Σ τ ά λ ι ν , α λ λ ά ο ίδιος δεν έκανε ν τ ο υ ς . Ας κάνουμε ε­ μείς αυτό που δεν έκανε ο Σ τ ά λ ι ν ! Αυτά είπε, σ ώ π α σ ε για μια σ τ ι γ μ ή , έπειτα επετέθηκε ξανά με κα­ τηγορίες: —

Ούτε εσείς κάνετε ντους πριν πάρετε α π ο φ ά σ ε ι ς - είπε. Κατα­

δ ι κ ά σ α τ ε το Ν τ α λ ί Ν τ ρ έ ο υ και τη Λιρί Γ κ έ γ κ α . Εμείς θεωρούμε βα­ ρύ, π ο λ ύ βαρύ λάθος αυτή τ η ν ενέργεια σ α ς .

—

Εμείς — τ ο υ ς ε ί π α — έχουμε συνομιλήσει και άλλη φορά για

το ζήτημα αυτών των πραχτόρων, μολαταύτα, αν επιθυμείτε μπορώ να σας δόσω ατέλειωτες λεπτομέρειες σχετικά με την αντικομματική και αντιαλβανική δράση τους. Συνεχώς ενεργούσαν σε βάρος της χ ώ ρ α ς μας.

—

Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α ! - φ ώ ν α ξ ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Δ ε ν έ­

πρεπε να τιμωρηθούν τόσο

βαριά.

Οι Γιουγκοσλάβοι λυσσομα­

νούν.

—

Α σ φ α λ ώ ς , τους είχαν πιστούς π ρ ά χ τ ο ρ ε ς — τ ο υ ε ί π α — και

π α ρ α τ η ρ ο ύ σ α , πως και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ λ υ σ σ ο μ α ν ο ύ σ ε α π ό τ η ν α π ό ­ φ α σ η του δικαστηρίου μας το ίδιο όπως και οι Γιουγκοσλάβοι.

—

Εμείς ό τ α ν α κ ο ύ σ α μ ε τι σ κ ο π ε ύ α τ ε να κάνετε σ τ ε ί λ α μ ε επεί­

γ ο ν ρ α δ ι ο γ ρ ά φ η μ α στον πρεσβευτή μας στα Τίρανα, Κ ρ ί λ ο φ . Του λέγαμε να ακυρωθεί εξάπαντος αυτή η α π ό φ α σ η του δικαστηρίου σας. Εσείς, όπως φάινεται, δεν τον ακούσατε. Η εντολή αυτή ήταν δική μας.

—

Είναι η πρώτη φ ο ρ ά που ακούω και α π ο ρ ώ που εσείς έχετε

δόσει μια τέτοια εντολή - του είπα, προσπαθώντας να σ υ κ γ ρ α τ ή σ ω τ η ν α γ α ν ά χ τ η σ η . Π ρ έ π ε ι ό μ ω ς ν α ξέρετε π ω ς σ τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ η ς δί­ κης α π ο δ ε ί χ τ η κ ε τετραγωνικά η ε γ κ λ η μ α τ ι κ ή δ ρ ά σ η αυτών των ε­ π ι κ ί ν δ υ ν ω ν π ρ α χ τ ό ρ ω ν . Ο λ α ό ς μας δε θα μας σ υ γ χ ω ρ ο ύ σ ε μια ε­ πιεική σ τ ά σ η προς αυτούς. Εμείς δε χαϊδεύουμε το κεφάλι των ε­ χ θ ρ ώ ν , α λ λ ά τους δίνουμε εκείνο που τους αξίζει, σύμφωνα με τους νόμους που θέσπισε ο λαός. Το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ όμως δεν τ ο ν χ ω ρ ο ύ σ ε ο τ ό π ο ς .

235

— Ύ σ τ ε ρ α από το λόγο του Τίτο στην Π ο ύ λ ι α — ε π έ μ β η κ ε ο Π ο ν ο μ α ρ ι ό φ — εμείς κάναμε ρ α δ ι ο γ ρ ά φ η μ α σ τ ο ν Κ ρ ι λ ό φ ν α σ α ς πει να τ η ρ ή σ ε τ ε ψ υ χ ρ α ι μ ί α σ τ η ν α ν τ α π ά ν τ η σ η , γιατί θα κ ά ν α μ ε κι εμείς ένα ά ρ θ ρ ο α π ό μέρους μας γ ι α να μη φ α ί ν ο ν τ α ν σ α ν ο ρ γ α ν ω ­ μένη δουλειά. Στο ραδιογράφημα λέγαμε και τι έπρεπε να κάνατε για το Νταλί Ντρέου και τη Λιρί Γκέγκα.

—

Γ ι α το ά ρ θ ρ ο μας είπε — τ ο υ α π ά ν τ η σ α — εμείς όμως δεν

μπορούσαμε να μη δόσουμε α π ά ν τ η σ η στον Τίτο, γι' αυτό γράψα­ με1.

Ό σ ο για το Ν τ α λ ί Ν τ ρ έ ο υ και τη Λιρί Γ κ έ κ α ξέρω πως ο πρε­

σ β ε υ τ ή ς σας μας ρώτησε αφού τους σ υ λ λ ά β α μ ε και εμείς μ ι λ ή σ α μ ε σ τ ο ν Κ ρ ι λ ό φ γ ι α τ η δ ρ ά σ η α υ τ ώ ν τ ω ν π ρ α χ τ ό ρ ω ν . Αυτός δεν ανέ­ φερε κ α μ ι ά ε ν τ ο λ ή και έκαμε κ α λ ά . Α λ λ ά και αν μας έλεγε εμείς δε μπορούσαμε με κανένα τ ρ ό π ο να εναντιωθούμε στην α π ό φ α σ η του λαϊκού —

δικαστηρίου. Ο

πρεσβευτής

μας

—είπε

ο

Χρουστσιόφ

απευθυνόμενος

στους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς τ ο υ — δεν εκτέλεσε το κ α θ ή κ ο ν . Η π ρ ά ξ η εκείνη έπρεπε να αποτραπεί. Αυτός ο άνθρωπος υπεράσπιζε πάντα α ν ο ι χ τ ά τους εχθρούς μας, φανταζόμενος τ η ν Αλβανία σα μια χ ώ ρ α στην οποία έπρεπε να ε­ φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ν οι εντολές του και ό χ ι οι νόμοι του κράτους μας. Θυ­ μούμαι πως μια ά λ λ η φ ο ρ ά μου είπε: —

Π ή ρ α ένα γράμμα α π ό κ ά π ο ι ο ν Π α ν α γ ι ώ τ Π λ ι ά κ ο υ , με το ο­

ποίο μου ζητάει να τον βοηθήσω.

—

Τον γνωρίζετε αυτό τον άνθρωπο; - τον ρώτησα. ( Ή ξ ε ρ α

πως γνώριζε κ α λ ά τον π ρ ο δ ό τ η και π ρ ά χ τ ο ρ α των Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ω ν Π α ν α γ ι ώ τ Π λ ι ά κ ο υ , που είχε δραπετεύσει στη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α και ζητούσε να πάει στη Σοβιετική

Ένωση).

— Ό χ ι — μ ο υ α π ά ν τ η σ ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — δεν τ ο ν γνωρίζω. Ψεύδονταν.

—

Αυτός είναι ένας προδότης — τ ο υ ε ί π α — και αν τον δεχτείτε

στη χ ώ ρ α σ α ς εμείς θα χ α λ ά σ ο υ μ ε τη φ ι λ ί α μ' εσάς. Σε π ε ρ ί π τ ω σ η που τον δεχτείτε, πρέπει να μας τον παραδόσετε για να τον κρεμά­ σουμε στο — ο

κέντρο της πλατείας.

Εσείς είστε σαν ο Στάλιν που σκότωνε τους ανθρώπους, είπε

Χρουστσιόφ.

_________________________________ 1. Πρόκειται για το άρθρο «Σχετικά με το λόγο που εκφώνησε τελευ­ ταία ο Γ ι ό σ ι π Μ π ρ ό ζ Τίτο», που δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε σ τ η ν εφημερίδα «Ζέρι ι Π ό π ο υ λ ι τ » στις 23 Ν ο έ μ β ρ η 1956.

236

—

Ο Σ τ ά λ ι ν σ κ ό τ ω ν ε τους π ρ ο δ ό τ ε ς , κι εμείς αυτούς σ κ ο τ ώ ν ο υ ­

με - π ρ ό σ θ ε σ α .

—

Δεν είχε τι να κάμει, υ π ο χ ώ ρ η σ ε . Έ λ π ι ζ ε ακόμα να μας υπο­

τ ά ξ ε ι μ ε ά λ λ α μ έ σ α κ α ι δ ρ ό μ ο υ ς . Α φ ο ύ ξ ε σ τ ό μ ι σ ε ό,τι ε ί χ ε , σ ώ π α ­ σε, έ β α λ ε τ α χ έ ρ ι α σ τ ο τ ρ α π έ ζ ι , χ α μ ή λ ω σ ε τ ο βαρύ τ ό ν ο κ ι ά ρ χ ι σ ε ξ α ν ά α π ό τις

«συμβουλές».

Η τ α χ τ ι κ ή της «μαγκούρας» τελείωσε: πάνω στο τραπέζι των συνομιλιών ο Χρουστσιόφ μας έβαλε ξανά την «κουλούρα».

—

Π ρ έ π ε ι ν α μ α ς κ α τ α ν ο ή σ ε τ ε σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι — ε ί π ε — ε μ ε ί ς μι­

λούμε έτσι μόνο μ'

εσάς, επειδή σας αγαπούμε πολύ, σας έχουμε

σ τ η ν καρδιά κ.λπ., κ.λπ. Και έπειτα α π ' αυτά έκαμε μια χ ε ι ρ ο ν ο μ ί α «γενναιοδωρίας»: μας χ ά ρ ι σ ε τις πιστώσεις που η Σοβιετική Έ ν ω ­ σ η ε ί χ ε δ ό σ ε ι μ έ χ ρ ι τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ 1955 σ τ η χ ώ ρ α μ α ς γ ι α τ η ν ο ι κ ο ­ ν ο μ ι κ ή και π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η . Α σ φ α λ ώ ς τους ε υ χ α ρ ι σ τ ή σ α μ ε , ε υ χ α ρ ι σ τ ή σ α μ ε κατά πρώτο λ ό γ ο τ η ν εργατική τάξη και τον αδερ­ φό σοβιετικό λαό για τη βοήθεια αυτή που έδιναν σε μια μ ι κ ρ ή αλ­ λά γενναία, φ ι λ ό π ο ν η και άκαμπτη χώρα. Πάντως όλοι μας καταλά­ βαμε ξεκάθαρα ποια ή τ α ν τα «ελατήρια» αυτής της «μεγαλοψυ­ χίας» του Χρουστσιόφ.

Ή θ ε λ ε ν α μ α ς π ά ρ ε ι «με τ ο κ α λ ό » , ν α κ α ­

τευνάσει κάπως την οξυμένη ατμόσφαιρα που είχε δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια των συνομιλιών, ήθελε να μας δελεάσει μ' αυτές τις « β ο ή θ ε ι ε ς » π ο υ γ ι α τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν ή τ α ν βοήθειες α λ λ ά ελε­ ημοσύνες, ήταν το δόλωμα που έριχνε για να μας ξεγελάσει και να μας υποτάξει. Θ α π ε ί θ ο ν τ α ν όμως γ ρ ή γ ο ρ α πως εμείς ή μ α σ τ α ν α π ό κείνους που δέχονται να φάνε ακόμα και χ ό ρ τ ο , αλλά δε θα υποκύ­ πταμε σ'

α υ τ ό ν και σ ε κάθε ά λ λ ο π ρ ο δ ό τ η .

Μ ε ρ ι κ έ ς μέρες έπειτα α π ό τη χ ε ι ρ ο ν ο μ ί α της «γενναιοδωρίας», σ'

ένα μεγάλο δείπνο που έ δ ο σ α ν προς τιμή της α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α ς

μ α ς ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ε ί χ ε π ρ ο σ κ α λ έ σ ε ι κ α ι τ ο Μ ι τ σ ι ο ύ ν ο β ι τ ς . Τ ο ν εί­ δε που κ ά θ ο ν τ α ν κάπου στο βάθος της αίθουσας και φώναξε: — Έ λ α εδώ! Γιατί κάθεσαι μακρυά;! Μ α ς σ ύ σ τ η σ ε και γ ε λ ώ ν τ α ς μας είπε: —

Σ υ ν ε ν ν ο η θ ε ί τ ε μ ό ν ο ι σ α ς ! - και με το π ο τ ή ρ ι σ τ ο χ έ ρ ι έφυγε

γ ι α ν α μας α φ ή σ ε ι «να σ υ ν ε ν ν ο η θ ο ύ μ ε » . Εμείς φ ι λ ο ν ι κ ή σ α μ ε . Α π α ρ ί θ μ η σ α σ τ ο Μ ι τ σ ι ο ύ ν ο β ι τ ς ό λ α ό σ α ε ί χ α πει σ τ η σ υ ν ά ν τ η ­ ση με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και του είπα: —

Εμείς ή μ α σ τ α ν και είμαστε π ρ ό θ υ μ ο ι να βελτιωθούν οι δια­

κ ρ α τ ι κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς , και κ α τ α β ά λ α μ ε όλες τις π ρ ο σ π ά θ ε ι έ ς μας, εσείς όμως πρέπει να παραιτηθείτε οριστικά από την αντιαλβανική δρά­ ση

σας.

237

—

Εσείς μας α π ο κ α λ ε ί τ ε ρεβιζιονιστές - είπε ο Μ ι τ σ ι ο ύ ν ο β ι τ ς .

Π ώ ς μπορείτε να έχετε σχέσεις με τους ρεβιζιονιστές; — Ό χ ι , — τ ο υ ε ί π α — εμείς με τους ρεβιζιονιστές δε θα έχουμε ποτέ σ χ έ σ ε ι ς , α λ λ ά μ ι λ ώ γ ι α τις δ ι α κ ρ α τ ι κ έ ς σχέσεις. Τέτοιες σχέ­ σεις μπορεί και πρέπει να έχουμε. Ό σ ο ν α φ ο ρ ά τις ιδεολογικές α­ ντιθέσεις, που υ π ά ρ χ ο υ ν μεταξύ μας, πρέπει να το έχετε ξ ε κ ά θ α ρ ο πως εμείς δε θα π α ρ α ι τ η θ ο ύ μ ε π ο τ έ α π ό τ η ν π ά λ η ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ν ο­ π ο ρ τ ο υ ν ι σ μ ό και τ η ν α ν α θ ε ώ ρ η σ η του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λενινισμού.

—

Εσείς έχετε εμάς υ π ό ψ η όταν μιλάτε ενάντια στο ρεβιζιονι­

σμό - μου είπε ο Μιτσιούνοβιτς.

—

Αυτό είναι α λ ή θ ε ι α - του είπα. Α ν α φ έ ρ ο υ μ ε ή δεν αναφέρου­

με τη Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α , η π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α είναι πως έχουμε το λόγο και για σας. Ο

Μ ι τ σ ι ο ύ ν ο β ι τ ς σ υ ν έ χ ι σ ε το

βιολί του. Η σ υ ζ ή τ η σ η οξύνο­

νταν. Ο Χρουστσιόφ, που μας παρακολουθούσε από μακριά, αντι­ λήφθηκε την όξυνση

και π λ η σ ί α σ ε .

Ο Μιτσιούνοβιτς άρχισε να επαναλαβαίνει μπροστά του όσα μου είχε πει και σ υ ν έ χ ι σ ε να εκτοξεύει κ α τ η γ ο ρ ί ε ς εναντίον μας. Τ ο ν Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ όμως εκείνο το βράδυ τον είχαμε με το «μέρος» μας: — Ό τ α ν ο Τίτο ήταν στην Κέρκυρα —υπενθύμισε στο Μιτσιούν ο β ι τ ς — ο βασιλιάς της Ε λ λ ά δ α ς του είπε: «Ε, μοιράζουμε τ η ν Αλ­ βανία;» Ο Τ ί τ ο δεν α π ά ν τ η σ ε , ενώ η β α σ ί λ ι σ σ α τους επέσυρε τ η ν π ρ ο σ ο χ ή να μην κάνουν τέτοιες κουβέντες. Ο Μ ι τ σ ι ο ύ ν ο β ι τ ς τα

' χ α σ ε και είπε:

—

Αυτό ή τ α ν ένα αστείο.

—

Τέτοια αστεία, ιδιαίτερα με τους μ ο ν α ρ χ ο φ α σ ί σ τ ε ς , που όλη

τους τη ζωή διεκδικούν τη Ν ό τ ι α Α λ β α ν ί α , δεν πρέπει να γίνονται. Ό μ ω ς τέτοια «αστεία» — τ ο υ ε ί π α — εσείς έχετε κάμει και πριν. Ε­ μείς διαθέτουμε ένα ν τ ο κ ο υ μ έ ν τ ο του Μ π ό ρ ι ς Κίντριτς, σ τ ο ο π ο ί ο αυτός

συμπεριέλαβε τ η ν Αλβανία σαν

έβδομη

δημοκρατία της

Γιουγκοσλαβίας.

—

Αυτό είναι κάτι που έγινε από έναν άνθρωπο - α π ά ν τ η σ ε ο

Μιτσιούνοβιτς.

—

Π ρ α γ μ α τ ι κ ά α π ό έναν άνθρωπο, α λ λ ά μέλος του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ

Γ ρ α φ ε ί ο υ του κ ό μ μ α τ ό ς σας και π ρ ό ε δ ρ ο της ε π ι τ ρ ο π ή ς κ ρ α τ ι κ ο ύ σχεδίου, του είπαμε. Ο Μ ι τ σ ι ο ύ ν ο β ι τ ς τα ' χ α σ ε α κ ό μ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο και α π ο μ α κ ρ ύ ν ­ θηκε.

— 238

Ο

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με πήρε από το μ π ρ ά τ σ ο και με ρώτησε:

Π ώ ς συνέβηκε έτσι;

Πάλι φιλονικήσατε;

—

Π ώ ς μ π ο ρ ο ύ σ ε να συμβεί; - του είπα. Ά σ χ η μ α , σ α ν με ρεβι-

ζιονιστές.

—

Π α ρ ά ξ ε ν ο με σας τους Αλβανούς — ε ί π ε — είστε ισχυρόγνω-

μοι.

— Ό χ ι — τ ο υ ε ί π α — είμαστε μαρξιστές. Χωριστήκαμε δυσαρεστημένοι ο

ένας με τ ο ν ά λ λ ο . Ο Χρου­

σ τ σ ι ό φ όμως ήταν έ υ σ τ ρ ο φ ο ς σε διαβολιές. Ό π ω ς ανέφερα, πότε μ α λ ά κ ω ν ε τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η με τ ο ν Τίτο, πότε την όξυνε. Ό τ α ν οξύ­ νονταν τα π ρ ά γ μ α τ α με τον Τίτο, μαλάκωνε μ' εμάς. Θυμούμαι πως όταν μίλησε ο Χρουστσιόφ στο 7ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Βουλγαρίας επετέθηκε ά σ χ η μ α ενάντια στον Τίτο και χειροκροτήθηκε α π ' όλους.

Ό τ α ν βγήκαμε στο διάλειμμα, όλοι οι

α ρ χ η γ ο ί των α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ι ώ ν π ή γ α ν σ' ένα δωμάτιο να πιουν καφέ. Εκεί ο —

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είπε: Και μ' όλα όσα είπα για τον Τίτο, ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Ενβέρ Χότζα

ξανά δεν είναι ευχαριστημένος.

—

Σωστά — τ ο υ ε ί π α — ο Τίτο πρέπει να ξεσκεπαστεί εντονότε­

ρα και αδιάκοπα. Δε συνέβαινε όμως πάντα έτσι. Π ρ ο τ ο ύ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ επισκε­ φ τ ε ί τ η ν Α λ β α ν ί α , τ ο Μ ά η τ ο υ 1959, η σ ο β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α μ α ς έ σ τ ε ι ­ λε ρ α δ ι ο γ ρ ά φ η μ α με το ο π ο ί ο μας ανακοίνωνε πως αυτός «για ευνό­ ητους λόγους, στις ομιλίες του δε θα θίξει το γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ζ ή τ η ­ μα και ελπίζει πως οι αλβανοί φίλοι στις ομιλίες τους θα έχουν υπό­ ψη όπως πρέπει αυτό το πράγμα». Αυτός ή τ α ν ένας όρος που μας έβαζαν και αυτοί περίμεναν τ η ν α π ά ν τ η σ ή μας. Σ υ ζ η τ ή σ α μ ε επί μ α κ ρ ό το π ρ ό β λ η μ α στο Π ο λ ι τ ι κ ό Γραφείο, εκφράσαμε όλη τη δυσαρέσκεια και την αγανάχτησή μας για μια τέτοια επίσκεψη με όρους, υπολογίσαμε τα ύπερ και τα κατά που θα προέκυπταν από την α π ο δ ο χ ή ή την απόρριψη από μέρους μας του όρου του Χρουστσιόφ. Γνωρίζαμε πως οι Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο ι και ό λ η η α ν τ ί δ ρ α σ η θα έ τ ρ ι β α ν τα χ έ ρ ι α τους και θα δ ή λ ω ν α ν : —

Ν α , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ πήγε σ τ η ν Α λ β α ν ί α και βούλωσε το στό­

μα των Αλβανών. Και πού; Στο σπίτι τους! Η επίσκεψη όμως στην Α λ β α ν ί α του Π ρ ο έ δ ρ ο υ του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ και πρώτου γραμματέα της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Επι­ τ ρ ο π ή ς τ ο υ Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς τ η ς Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς εί­ χε ιδιαίτερη σημασία για την ενίσχυση των διεθνών θέσεων της χώρας μας. Γι'

αυτό αποφασίσαμε ομόφωνα να δεχτούμε τον όρο του Χρου­

στσιόφ μόνο κατά τη διάρκεια των ημερών, που αυτός θα βρίσκο239

νταν στην Αλβανία και, μόλις θα απομακρύνονταν από τη χώρα μας, να συνεχίζαμε όπως π ρ ώ τ α τ η ν α κ λ ό ν η τ η π ά λ η μας ενάντια στους γιουγκοσλάβους ρεβιζιονιστές. Φοβούμενος μήπως συνέβαι­ ν ε ό π ω ς σ τ ο Λ έ ν ι γ κ ρ α ν τ τ ο ν Α π ρ ί λ η τ ο υ 1957, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ μ ό λ ι ς ή ρ θ ε γ ι α ε π ί σ κ ε ψ η σ τ η χ ώ ρ α μ α ς σ τ α τ έ λ η τ ο υ Μ ά η τ ο υ 1959, π ρ ι ν ακόμα τον καλωσορίσω

μίλησε πρώτος:

—

Πρέπει να ξέρετε πως εγώ δε θα μιλήσω ενάντια στον Τίτο.

—

Εμείς το φίλο τον θεωρούμε φίλο και δεν του επιβάλλουμε

τίποτε - του απάντησα. Μ ί λ η σ α εγώ, είπα τι είχαμε να πούμε, φυσικά κατά τ ρ ό π ο φιλι­ κό, αυτός όμως κατάλαβε τους υπαινιγμούς. Π ά ν τ ω ς εμείς φ ε ρ θ ή κ α μ ε φ ι λ ι κ ά μ' α υ τ ό ν και π ρ ο σ π α θ ή σ α μ ε να δημιουργήσει όσο το δυνατό καλύτερες εντυπώσεις για τη χώρα και το λ α ό μας. Σε κάθε π ε ρ ί π τ ω σ η συμπεριφέρονταν κατά τη συνή­ θειά του: πότε σ α ν αστεία, πότε με βαρύ τ ό ν ο έχυσε αυτά που είχε κατά νουν. Μ ι λ ο ύ σ α μ ε για τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά μας π ρ ο β λ ή μ α τ α . Π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν ε ν η μ έ ρ ω σ η σ χ ε τ ι κ ά με τα μέχρι τότε επιτεύγματα μ ι λ ο ύ σ α και γ ι α τις π ρ ο ο π τ ι κ έ ς μας γ ι α τ ο μ έ λ λ ο ν . Μ ε τ α ξ ύ τ ω ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ ω ν κλά­ δων μ ί λ η σ α γ ι α τα πετρέλαια και του α ν α κ ο ί ν ω σ α πως τις τελευ­ ταίες μέρες είχε ανοίξει ένα καινούργιο πηγάδι: — Έ τ σ ι ; - είπε. Α λ λ ά τι π ο ι ό τ η τ α ς είναι; Εγώ ξέρω πως εσείς έ­ χετε ά σ χ η μ α , βαριά πετρέλαια. Έ χ ε τ ε υπολογίσει π ό σ ο θα σας κο­ στίσει η επεξεργασία τους; Έ π ε ι τ α , πού θα τα πουλήσετε, ποιος έ­ χει ανάγκη για τα πετρέλαιά σας; Σε συνέχεια μ ί λ η σ α για την μεταλλευματική β ι ο μ η χ α ν ί α μας, γ ι α τις πολύ καλές π ρ ο ο π τ ι κ έ ς της και α ν ά φ ε ρ α το σ ι δ ε ρ ο ν ι κ έ λ ι ο , το χρώμιο, το χαλκό.

—

Αυτά τα μ ε τ α λ λ ε ύ μ α τ α σ' εμάς είναι ά φ θ ο ν α και εμείς είμα­

στε της γνώμης ότι πρέπει να βαδίσουμε στο δρόμο επεξεργασίας τους στη χ ώ ρ α μας. Και σε σας την π ε ρ α σ μ έ ν η χ ρ ο ν ι ά και μερικές φορές στις συσκέψεις της Κ Ο Μ Ε Κ Ο Ν εκθέσαμε την ανάγκη της α­ ν έ γ ε ρ σ η ς τ η ς μ ε τ α λ λ ο υ ρ γ ι κ ή ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς σ τ η ν Α λ β α ν ί α - τ ο υ εί­ π α . Μ έ χ ρ ι τ ώ ρ α δεν μας δ ό θ η κ ε θ ε τ ι κ ή α π ά ν τ η σ η , εμείς όμως επι­ μένουμε.

—

Μεταλλουργικό

ε ρ γ ο σ τ ά σ ι ο ; - με δ ι έ κ ο ψ ε .

Σύμφωνοι,

το

σκεφτήκατε όμως καλά; Υπολογίσατε π ό σ ο θα σας κοστίσει ένας τ ό ν ο ς λειωμένο μ έ τ α λ λ ο ; Αν σας κοστίσει α κ ρ ι β ά δεν σας συμφέ­ ρει. Ε π α ν α λ α μ β ά ν ω : μ ι α μ έ ρ α π α ρ α γ ω γ ή ς μ α ς , κ α λ ύ π τ ε ι ό λ ε ς τις α ­ νάγκες σας για μερικά χρόνια.

240

Έ τ σ ι απαντούσε σ' Αφού τέλειωσα, —

όλα τα αιτήματα και π ρ ο β λ ή μ α τ α μας.

πήρε το

λόγο

ο

Χρουστσιόφ:

Η έκθεση του σ υ ν τ ρ ό φ ο υ Ενβέρ — ε ί π ε — μας δ ι α σ α φ ή ν ι σ ε

καλύτερα την κ α τ ά σ τ α σ η στη χ ώ ρ α σας. Ό σ ο ν α φ ο ρ ά όμως τις α­ νάγκες σας, θέλω να σ α ς πω ότι δεν ήρθαμε γ ι α να τις εξετάσουμε. Δεν είμαστε εξουσιοδοτημένοι από την κυβέρνηση να συζητήσου­ με τέτοια ζητήματα. Εμείς ήρθαμε να γνωριστούμε, να ανταλλάξου­ με απόψεις. Έ π ε ι τ α , σ α ν α σ τ ε ι ε υ ό μ ε ν ο ς , α μ ό λ η σ ε ένα α σ τ ε ί ο π ο υ δεν ή τ α ν απλώς —

αστείο: Εμείς — ε ί π ε — φρονούμε πως οι δουλειές σας πάνε καλά. Η

Α λ β α ν ί α προόδευσε και αν θα μας δίνατε ένα δάνειο θα το δεχόμα­ σταν

ευχαρίστως.

—

Π έ τ ρ ε ς , θ ά λ α σ σ α και αέρα εμείς έχουμε ά φ θ ο ν α - του είπαμε.

—

Α π ' αυτά έχουμε πολύ περισσότερα από σας. Έ χ ε τ ε δολλά-

ρια; - ρώτησε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και έπειτα ά λ λ α ξ ε τον τόνο της φ ω ν ή ς του: —

Ας τα α φ ή σ ο υ μ ε αυτά - είπε. Η α λ ή θ ε ι α είναι πως π ρ ο ο δ ε ύ ­

σατε, α λ λ ά εσείς δεν ευχαριστιέστε. Π έ ρ υ σ ι σ α ς δώσαμε π ί σ τ ω σ η , τώρα ζητάτε ξανά. Εμείς όμως έχουμε μια λαϊκή έ κ φ ρ α σ η : « Ά π λ ω ­ νε τα πόδια σου κατά το πάπλωμά σου».

—

Αυτή τ η ν έ κ φ ρ α σ η τ η ν έχουμε κι εμείς — τ ο υ ε ί π α — που τ η ν

γνωρίζουμε και την εφαρμόζουμε αρκετά καλά.

—

Ναι — ε ί π ε —

αλλά εσείς ζητάτε ξανά πιστώσεις.

Ύψωσε

τους ώμους, σ ώ π α σ ε για μια στιγμή και ξ α ν ά ρ χ ι σ ε γελώντας: — Ή επειδή μας δώσατε ένα καλό γεύμα βρήκατε την ευκαιρία να μας ζητήσετε ξανά. Να το ξέραμε θα φέρναμε το γεύμα μαζί μας.

—

Οι Αλβανοί — τ ο υ ε ί π α — έχουν ιδιαίτερο σέβας για το φίλο-

και ό τ α ν έ χ ο υ ν και όταν δεν έχουν, γ ι α τ ο φ ί λ ο γίνονται θυσία. Ό ­ ταν ο φ ί λ ο ς πάει σπίτι τους του κ ά ν ο υ ν όλες τις τιμές, μ ά λ ι σ τ α δέ­ χ ο ν τ α ι και κανένα π ρ ά γ μ α που δεν το χωνεύουν.

—

Αστειεύτηκα - είπε και γέλασε θορυβώδικα.

Ή τ α ν όμως μάλ­

λον σαρκασμός εκ μέρους του. Παντού όπου πήγε μας κριτίκαρε. Για τα μ ε γ ά λ α αμπέλια στου Στόι μας είπε: —

Γιατί πετάτε στα χαμένα τα χρήματα. Α π ' αυτό το έδαφος

δεν θα πάρετε τίποτε. Ε μ ε ί ς ό μ ω ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς του « ε ι δ ι κ ο ύ τ η ς γ ε ω ρ γ ί α ς » σ υ ν ε χ ί σ α μ ε τ η δ ο υ λ ε ι ά κ α ι τ ώ ρ α τ α α μ π έ λ ι α τ ο υ Σ τ ό ι εί­ ναι ένα θάυμα. Κ ρ ι τ ί κ α ρ ε τις εργασίες γ ι α τ η ν α π ο ξ ή ρ α ν σ η των ελών του Τερ241

μ π ο ύ φ . Σ τ η ν Α υ λ ώ ν α κ ά λ ε σ ε τ ο ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο σ ο β ι ε τ ι κ ό ε ι δ ι κ ό πε­ τ ρ ε λ α ί ω ν στη χ ώ ρ α μας και εκείνος, α ν α μ φ ί β ο λ α «προετοιμασμέ­ νος» καλά α π ό τη σοβιετική πρεσβεία στα Τίρανα, π α ρ ο υ σ ί α μας έ­ καμε μια εξαιρετικά α π α ι σ ι ό δ ο ξ η έκθεση λέγοντας πως σ τ η ν Αλβα­ νία

δεν

υπάρχουν

πετρέλαια.

Εκεί

όμως

ήρθε

και

μια ομάδα

α λ β α ν ώ ν ειδικών των πετρελαίων, που με π ο λ λ ά ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α και σ τ ο ι χ ε ί α α π έ ρ ρ ι ψ α ν τ α λ ε γ ό μ ε ν α τ ω ν Σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν . Ο ι ε ι δ ι κ ο ί μ α ς μί­ λ η σ α ν λ ε π τ ο μ ε ρ ε ι α κ ά σ χ ε τ ι κ ά με το ι σ τ ο ρ ι κ ό της β ι ο μ η χ α ν ί α ς πε­ τ ρ ε λ α ί ω ν σ τ η χ ώ ρ α μ α ς , σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ ο μ ε γ ά λ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν π ο υ έδει­ ξαν στο παρελθόν οι ξένες ιμπεριαλιστικές εταιρείες για τα αλβανι­ κά πετρέλαια, σχετικά με τα μεγάλα και ενθαρρυντικά αποτελέσμα­ τα-που

επιτεύχθηκαν

στα

15

χρόνια της λαϊκής εξουσίας. Εκ

μέρους μας του μ ι λ ή σ α μ ε λ ε π τ ο μ ε ρ ε ι α κ ά σ χ ε τ ι κ ά με τις μεγάλες προοπτικές που είχε η εξόρυξη πετρελαίων στην Αλβανία και ανα­ φέραμε στο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τις τελευταίες ανακαλύψεις σ' αυτό το πεδίο.

—

Καλά, καλά — ε π α ν έ λ α β ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — τα πετρέλαια σας

όμως είναι βαριά, έχουν θείο. Κάνετε υπολογισμούς εσείς; θα τα ε­ πεξεργαστείτε, α λ λ ά θα σας κοστίσει α κ ρ ι β ό τ ε ρ α ένα λίτρο βενζίνα παρά ένα κιλό χαβιάρι. Πρέπει να προσέξετε καλά την εμπορική πλευρά. Δεν είναι α π α ρ α ί τ η τ ο να έχετε το καθετί οι ίδιοι. Γιατί τους έχετε τους φίλους;! Στο Σαράντι μας συμβούλεψε να φυτέψουμε μ ο ν ά χ α πορτοκα­ λιές και λεμονιές γ ι α τις οποίες είχε π ο λ ύ α ν ά γ κ η η Σοβιετική Έ­ νωση.

—

Σ τ ά ρ ι σας δίνουμε εμείς.

Ό σ ο στάρι χρειάζεται σε σας,

σ τ η ν χ ώ ρ α μας το τρώνε τα ποντίκια - είπε ε π α ν α λ α μ β ά ν ο ν τ α ς την ί δ ι α ε κ ε ί ν η φ ρ ά σ η π ο υ μ α ς ε ί χ ε π ε ι κ α ι τ ο 1957 σ τ η Μ ό σ χ α . Κ α ι μας

έδωσε —

πολλές

«συμβουλές».

Μη χ α ρ α μ ί ζ ε τ ε το έδαφος και το θ α υ μ ά σ ι ο κ λ ί μ α σ α ς με κα­

λαμπόκι και στάρι. Αυτά δεν σας α π ο κ ο μ ί ζ ο υ ν έσοδα. Στη χ ώ ρ α σας ευδοκιμεί η δ ά φ ν η , ξέρετε όμως τι είναι αυτή; Η δ ά φ ν η είναι φλωρί. Φυτέψτε χιλιάδες εχτάρια με δάφνη και σας την αγοράζουμε εμείς. Συνέχισε με τα φιστίκια, με το τσάι, με τα εσπεριδοειδή.

—

Αυτά φυτέψτε, είπε.

Έ τ σ ι η Α λ β α ν ί α θα γίνει ανθισμένο πε­

ριβόλι! Με άλλα λόγια αυτός ήθελε τη μετατροπή της Αλβανίας σε α­ ποικία με μια γεωργία με κατεύθυνση φρουτοκαλλιέργειας, για να εξυπηρετεί τη ρεβιζιονιστική Σοβιετική 242

Έ ν ω σ η , όπως εξυπηρε-

τ ο ύ ν τις Ενωμένες Π ο λ ι τ ε ί ε ς της Α μ ε ρ ι κ ή ς οι α π ο ι κ ί ε ς των φυτειών μ π α ν ά ν α ς και φ ρ ο ύ τ ω ν στις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Εμείς όμως δεν θα επιτρέπαμε και δεν επιτρέψαμε ποτέ αυτή την α υ τ ο κ τ ο ν ί α που μας συμβούλευε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο οποίος και τις α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ έ ς μας εργασίες, τις κ ρ ι τ ί κ α ρ ε σ α ν «νεκρά π ρ ά γ μ α τ α » . Ό τ α ν επισκέφτηκε το Βουθρωτό μας είπε: —

Και γιατί ξοδεύετε όλες αυτές τις δυνάμεις και κονδύλια σε

τέτοια νεκρά πράγματα! Α φ ή σ τ ε τους Έ λ λ η ν ε ς και τους Ρωμαίους στην αρχαιότητά τους!

—

Ε κ τ ό ς α π ό τ η ν ε λ λ η ν ι κ ή κ α ι ρ ω μ α ϊ κ ή κ ο υ λ τ ο ύ ρ α — τ ο υ εί­

π α — εί'χε α ν α π τ υ χ θ ε ί σ ' α υ τ έ ς τ ι ς π ε ρ ι ο χ έ ς κ α ι ά ν θ ι ζ ε μ ι α ά λ λ η α ρ ­ χαία κουλτούρα, η

ιλλυρική

κουλτούρα. Οι Αλβανοί έχουν την

προέλευση τους από τον ιλλυρικό κορμό και οι αρχαιολογικές μας μελέτες επιβεβαιώνουν και δ ι α σ α φ η ν ί ζ ο υ ν τη μ α κ ρ α ί ω ν η ι σ τ ο ρ ί α μας, τ η ν α ρ χ α ί α και π λ ο ύ σ ι α κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ενός γ ε ν ν α ί ο υ , ε ρ γ α τ ι κ ο ύ και α κ α τ ά β λ η τ ο υ λαού. Ο Χρουστσιόφ όμως ήταν αμαθής σ' βλεπε μόνο —

το

αυτούς τους τομείς.

Έ­

«όφελος»:

Και σε τι θα σας χ ρ η σ ι μ ε ύ σ ο υ ν αυτά; Ανεβάζουν τ η ν ευημε­

ρία του λαού; - με ρώτησε. Και φώναξε το Μ α λ ι ν ό φ σ κ ι , τότε υπουρ­ γό

Ά μ υ ν α ς , που τον κρατούσε παντού κοντά του: —

Κοίταξε — τ ο υ ς άκουσα που ψ ι θ ύ ρ ι ζ α ν — τι θαύμα είναι εδώ!

Μπορεί να οικοδομηθεί μια ιδεώδης βάση για τα υποβρύχιά μας. Να α ν α σ κ α φ ο ύ ν και να π ε τ α χ τ ο ύ ν στη θ ά λ α σ σ α αυτές οι α ρ χ α ι ό τ η ­ τες ( ε ί χ α ν τ ο λ ό γ ο γ ι α τ α α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ά α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α του Β ο υ θ ρ ω τ ο ύ ) , ν α τ ρ υ π ή σ ο υ μ ε α υ τ ό τ ο β ο υ ν ό κ α ι ν α β γ ο ύ μ ε α π ό τ η ν ά λ λ η με­ ριά - και έδειξαν με το χέρι τα Ξαμίλια. Θα έχουμε σ τ ο χέρι μας τ η ν π ι ο ι δ ε ώ δ η και π ι ο α σ φ α λ ή β ά σ η σ τ η Μ ε σ ό γ ε ι ο . Α π ' εδώ μ π ο ρ ο ύ μ ε να π α ρ α λ ύ σ ο υ μ ε και να χ τ υ π ή σ ο υ μ ε καθετί. Ύ σ τ ε ρ α α π ό μια ή δυο μέρες θα ε π α ν α λ ά β α ι ν ε το ίδιο π ρ ά γ μ α σ τ η ν Α υ λ ώ ν α . Ε ί χ α μ ε βγει σ τ η β ε ρ ά ν τ α της έ π α υ λ η ς σ τ ο Κ ρ υ ο ν έ ρ ι .

—

Θαυμάσια, θαυμάσια - α ν α φ ώ ν η σ ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και στρά­

φηκε προς το Μαλινόφσκι. Νόμισα πως είχε το λόγο για το πραγ­ μ α τ ι κ ά μ α γ ε υ τ ι κ ό τ ο π ί ο τ η ς Ρ ι β ι έ ρ α ς μας. Α λ λ ά η γ ν ώ μ η τους βο­ σκούσε —

αλλού: Τ ι α σ φ α λ ή ς κ ό λ π ο ς σ τ ο υ ς π ρ ό π ο δ ε ς α υ τ ώ ν τ ω ν β ο υ ν ώ ν ! - εί­

παν. Α π ' εδώ μ' ένα ι σ χ υ ρ ό σ τ ό λ ο εμείς έχουμε σ τ ο χ έ ρ ι μας ό λ η τη Μ ε σ ό γ ε ι ο , από το Β ό σ π ο ρ ο και μέχρι το Γ ι β ρ α λ τ ά ρ ! Μ π ο ρ ο ύ μ ε να κάνουμε ζάφτι οποιονδήποτε. Α ν α τ ρ ί χ ι α σ α όταν τους άκουσα να μιλάνε έτσι σαν κύριοι των 243

θ α λ α σ σ ώ ν , των χ ω ρ ώ ν και των λαών.

Ό χ ι , Νικήτα Χρουστσιόφ,

είπα μέσα μου, ποτέ δε θα επιτρέψουμε να ξεκινήσει από το έδαφος μας η σ κ λ α β ι ά και α ι μ α τ ο χ υ σ ί α ενάντια στις άλλες χώρες και λα­ ούς. Π ο τ έ δε θα έχεις δικά σου γ ι ' αυτούς τους σκοτεινούς σ κ ο π ο ύ ς ούτε το Βουθρωτό, ούτε τ η ν Αυλώνα, ούτε σ π ι θ α μ ή του α λ β α ν ι κ ο ύ εδάφους. Η εικονική «ειρήνη» κ λ ο ν ί ζ ο ν τ α ν συθέμελα ό λ ο και περισσότε­ ρο. Ο Χρουστσιόφ με τους οπαδούς του έβλεπαν όλο και πιο ξεκά­ θαρα την αντίστασή μας και π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν να μας λυγίσουν κάνο­ ντάς μας οικονομικές πιέσεις, ε ν ο ρ χ η σ τ ρ ώ ν ο ν τ α ς σε σ ο υ ρ ν τ ί ν α τη δ υ σ φ ή μ ι σ η ε ν ά ν τ ι α σ τ η ν η γ ε σ ί α μας μέσω των ε ι δ ι κ ώ ν τους που ερ­ γ ά ζ ο ν τ α ν σ' εμάς σ' όλους τους τομείς, όπως στα πετρέλαια, στις ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , ό π ο υ εμείς δεν ε ί χ α μ ε α ρ κ ε τ ή π ε ί ρ α δου­ λειάς, στο σ τ ρ α τ ό , ό π ο υ είχαμε σ υ μ β ο ύ λ ο υ ς κ.λπ. Η σ ο β ι ε τ ι κ ή πρε­ σβεία, με τους αναρίθμητους «συμβούλους» που είχε και που ήταν διπλωμάτες κ α τ ' όνομα, γιατί στην πραγματικότητα ήταν αξιωμα­ τικοί της ασφάλειας, συνδέονταν μ' όλους αυτούς τους «ειδικούς» και τους έδινε τις αναγκαίες οδηγίες. Η π ρ ώ τ η δουλειά που αυτοί έ­ καμαν ήταν οι οδηγίες που έδοσαν στους σοβιετικούς ειδικούς της ο ι κ ο ν ο μ ί α ς ν α χ α λ α ρ ώ σ ο υ ν τ η δ ο υ λ ε ι ά τους σ τ η ν Α λ β α ν ί α . Ο ι ειδι­ κοί αυτοί, ποιος πολύ και ποιος λίγο, ά ρ χ ι σ α ν να ενδιαφέρονται πιο πολύ να α γ ο ρ ά ζ ο υ ν υ φ ά σ μ α τ α για κοστούμια και ά λ λ α είδη, που τα έστελναν στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και τ α π ο υ λ ο ύ σ α ν σ τ η μαύρη

αγορά, π α ρ ά να δουλεύουν με τους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς μας. Τους ειδικούς που συνέχιζαν να είναι ειλικρινείς μ' εμάς, η πρε­ σβεία τους απομάκρυνε τον ένα μετά τον άλλο με γελοίες αφορμές και π α ρ ά τη θέλησή τους. Οι ειδικοί αυτοί όταν χ ω ρ ί ζ ο ν τ α ν με τους συντρόφους μας έκφραζαν τη δυσαρέσκειά τους. Αυτοί που έμεναν στην Αλβανία, φυσικά είχαν πάρει διαταγή να σαμποτάρουν τα νευραλγικά και τα κυριότερα σημεία της οικονομίας μας, ιδιαίτερα τη

β ι ο μ η χ α ν ί α π ε τ ρ ε λ α ί ω ν και τ η γ ε ω λ ο γ ί α . Ο ι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί «ειδι­

κοί» πετρελαίων όπως αποδείχτηκε αργότερα, είχαν σ τ ρ α τ ο λ ο γ ή ­ σει και μερικούς π ρ ά χ τ ο ρ ε ς α π ό τις γ ρ α μ μ έ ς τ ω ν γ ε ω λ ό γ ω ν μας και, όπως ο μ ο λ ό γ η σ α ν αυτοί οι πράχτορες, τους είχαν αναθέσει τ η ν α­ π ο σ τ ο λ ή να μη δίνουν στο Κόμμα και τ η ν Κ υ β έ ρ ν η σ ή μας α κ ρ ι β ή σ τ ο ι χ ε ί α α π ό τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς που έ κ α ν α ν , να α π ο κ ρ ύ β ο υ ν τα α π ο ­ τελέσματα αυτών των ανακαλύψεων, να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν όλους τους τρόπους σαμποταρίσματος για να δόσουν εσφαλμένα στοιχεία γεω­ τ ρ ή σ ε ω ν , ν α π α ρ α β ι ά ζ ο υ ν κάθε τ ε χ ν ι κ ή έρευνας και ε ξ ό ρ υ ξ η ς γ ι α 244

να ξ ο δ ε ύ ο ν τ α ι σ τ α χ α μ έ ν α ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς εκατομμύρια λεκ κ.λπ. Οι χρουστσιοφικοί

ρεβιζιονιστές

μάθαιναν

στους

πράχτορες

που

σ τ ρ α τ ο λ ο γ ο ύ σ α ν στη χ ώ ρ α μας τους διάφορους τρόπους σαμποταρίσματος.

Και οι π ρ ά χ τ ο ρ ε ς ε φ ά ρ μ ο σ α ν τις π α ρ α γ γ ε λ ί ε ς των πα­

τρώνων τους. Αυτοί οι «ειδικοί» των πετρελαίων και «γεωλόγοι» έ­ κ α ν α ν δύο εκθέσεις: μια σ ω σ τ ή με α κ ρ ι β ή και θετικά σ τ ο ι χ ε ί α των δ ι α φ ό ρ ω ν α ν α κ α λ ύ ψ ε ω ν μεταλλευμάτων και μια π λ α σ τ ή , ό π ο υ ανα­ φέρονταν πως τ ά χ α οι έρευνες είχαν δόσει α ρ ν η τ ι κ ά αποτελέσματα, σ υ ν ε π ώ ς δε β ρ έ θ η κ α ν τα α ν α ζ η τ ο ύ μ ε ν α μ ε τ α λ λ ε ύ μ α τ α . Η π ρ ώ τ η έκ­ θεση πήγαινε στη Μ ό σ χ α και στο Λένινγκραντ μέσω της φωλιάς της ΚΑ - Γ Κ Ε - Μ Π Ε , που λέγονταν σοβιετική πρεσβεία στα Τίρα­ να, και η δεύτερη έκθεση σ τ έ λ ν ο ν τ α ν σ τ ο Υπουργείο μας Β ι ο μ η χ α ­ νίας και Ο ρ υ χ ε ί ω ν .

Ό λ η αυτή η π ρ ο σ τ υ χ ι ά α ν α κ α λ ύ φ τ η κ ε και επι­

βεβαιώθηκε όταν οι Σοβιετικοί ξεκουμπίστηκαν από τη χώρα μας. Ό ν τ α ς βέβαιη για το σαμποτάρισμα, η Κεντρική μας Επιτροπή έδοσε διαταγή να μελετηθούν οι εκθέσεις, να μεταβούν γεωλογικά μας κλιμάκια σ' όλα εκείνα τα μέρη όπου οι σοβιετικοί σαμποταριστές τ α ε ί χ α ν θεωρήσει α ρ ν η τ ι κ ά και ν α α ρ χ ί σ ο υ ν τις έρευνες.

Έ­

τσι έγινε. Ακριβώς σ' εκείνα τα μέρη που αυτοί είχαν δηλώσει πως «δεν υ π ά ρ χ ε ι τ ί π ο τ ε » , εμείς β ρ ή κ α μ ε π ε τ ρ έ λ α ι ο , χ ρ ώ μ ι ο , χ α λ κ ό , σιδερονικέλιο, γαιάνθρακες κ.λπ. Αυτή ή τ α ν μια ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή πίεση που μας γ ί ν ο ν τ α ν για να μας α­ ναγκάσουν να υποκύψουμε στις απόψεις τους.

Ό μ ω ς έσπασαν τα

μούτρα τους. Η αντίσταση του Κόμματός μας αύξαινε, αλλά χωρίς να κόψει α κ ό μ α τις γέφυρες. Και οι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς εργά­ ζ ο ν τ α ν ε π ί σ η ς με π ε ρ ί σ κ ε ψ η γ ι α να μη κ ό ψ ο υ ν τις γέφυρες μ' εμάς. Ο σοβιετικός πρεσβευτής έ ρ χ ο ν τ α ν συχνά να μας σφυγμομετρήσει για κανένα διεθνές π ρ ό β λ η μ α , για το ο π ο ί ο εγώ του έλεγα τη γ ν ώ μ η μου χωρίς γάντι, ή έρχονταν για να π λ η ρ ο φ ο ρ η θ ε ί κάτι από μέσα κι εγώ τ ο ν χ ό ρ τ α ι ν α με ειδήσεις σ χ ε τ ι κ ά με τ ο ν κ α ι ρ ό , τις σ π ο ρ έ ς , το θέρο και με καμιά γ ε ν ι κ ή κ ο μ μ α τ ι κ ή α π ό φ α σ η γ ι α ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά και πολιτιστικά

ζητήματα.

Τέτοιοι ήταν οι σοβιετικοί πρεσβευτές ύστερα από την άνοδο του

Χρουστσιόφ στο θρόνο.

Ν ό μ ι ζ α ν πως εμείς είμαστε τυφλοί.

Στις ερωτήσεις μας δεν έδιναν ποτέ καμιά γ ν ώ μ η . Η σ τ ά σ η τους σ' αυτές τις περιπτώσεις ήταν: «Θα σε ε ι δ ο π ο ι ή σ ω , ή θα ρ ω τ ή σ ω τη Μ ό σ χ α » . Το κ α θ ή κ ο ν τους ήταν αυτό του π λ η ρ ο φ ο ρ ι ο δ ό τ η . Σπάνια καταλάβαιναν τα προβλήματα της βιομηχανίας και της γεωργίας μας.

245

Ο σοβιετικός πρεσβευτής Κρίλοφ, που ήρθε στην Αλβανία πριν από τον Ιβάνοφ, επισκέφτηκε μερικές επαρχίες της Νότιας Αλβα­ νίας.

Ό τ α ν επέστρεψε μου έκαμε μια ε π ί σ κ ε ψ η :

— Έ μ ε ι ν ε ς ε υ χ α ρ ι σ τ η μ έ ν ο ς α π ' ό σ α είδες; - τον ρώτησα. Αυτός δεν είπε τίποτε το σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο , γιατί είχε πάει εκεί να ιδεί ε κ ε ί ν α τ α π ρ ά γ μ α τ α π ο υ ή τ α ν ε π ι κ ί ν δ υ ν ο ν α μου τ α εκθέσει. Μ ο υ είπε μόνο κάτι.... «κολοσσιαίο».

—

Π α ρ α τ ή ρ η σ α πως εσείς έχετε π ο λ λ ά σ κ υ λ ι ά σ τ α χ ω ρ ι ά και

στις πόλεις και υπολόγισα πως στην Αλβανία μπορεί να υπάρχουν τ ό σ α σκυλιά, που πρέπει να φάνε τ ό σ ο ψωμί..., και το ψωμί αυτό αν το υ π ο λ ο γ ί σ ε ι ς σε σ ι τ η ρ ά , κάνει τόσες και τόσες χ ι λ ι ά δ ε ς κουϊντάλια.

— Έ λ α — ε ί π α μ έ σ α μ ο υ — τ ι π ρ ε σ β ε υ τ ή μας έστειλαν! Και του είπα: —

Μ π ο ρ ε ί να είναι αλήθεια, όμως κουρεία και εστιατόρια για

σ κ υ λ ι ά , όπως στο Π α ρ ί σ ι , δεν υ π ά ρ χ ο υ ν σ' εμάς. Α λ λ ά τι μέτρα μας συμβουλεύετε, σύντροφε πρεσβευτή; —

Να τα σ κ ο τ ώ σ ε τ ε ! - είπε.

—

Θα δ ι α μ α ρ τ υ ρ η θ ε ί ο «σύλλογος π ρ ο σ τ α σ ί α ς των ζώων», για­

τί αρκετά μας κατηγορούν για το σκότωμα των προδοτών και των π ρ α χ τ ό ρ ω ν της αντίδρασης - του είπα. Ο ίδιος πρεσβευτής μου είπε κάποτε να μη μ ι λ ή σ ω σ κ λ η ρ ά κατά του Τίτο σε μια συνεδρίαση της Λαϊκής Βουλής. Εγώ του α π ά ν τ η ­ σα: —

Σ ύ ν τ ρ ο φ ε π ρ ε σ β ε υ τ ή , εγώ δεν π α ί ρ ν ω διαταγές α π ό κ α ν έ ν α ν

άλλο, π α ρ ά μόνο από το Κόμμα μου.

—

Αυτό το έχουμε ξεκάθαρο- αν όμως επιτεθείτε ενάντια στον

Τίτο εγώ δε θα παρευρεθώ στη συνεδρίαση της Βουλής - διαμαρτυ­ ρήθηκε —

εκείνος.

Ο Τίτο θα ξεσκεπαστεί ακόμα περισσότερο α π ' όσα έγραψα

εγώ, — τ ο υ ε ί π α — και η σύνοδος της Λαϊκής Βουλής θα πραγματο­ ποιηθεί και αν εσείς δεν έρθετε. Και ο

«περίφημος» σοβιετικός πρεσβευτής ήρθε στη

Βουλή,

χ ώ θ η κ ε σ ε μ ι α γ ω ν ι ά του θ ε ω ρ ε ί ο υ , π ί σ ω α π ό τις π λ ά τ ε ς τ ω ν ά λ λ ω ν πρεσβευτών όπου δεν ήταν η θέση του. Ή τ α ν ξεκάθαρο πως η α π ε ι λ η τ ι κ ή αυτή χ ε ι ρ ο ν ο μ ί α του πρε­ σβευτή που έφαγε ένα χαστούκι από μας, έρχονταν από τη Μ ό σ χ α . Ύ σ τ ε ρ α από λίγο χ ρ ο ν ι κ ό διάστημα ο «σύμβουλος» για την ε­ ξόντωση των σκύλων στην Αλβανία αποσύρθηκε από τα Τίρανα 246

και έγινε διευθυντής σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κόμματος

του

Χρουστσιόφ!

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και η σ υ μ μ ο ρ ί α του κάθε μέρα και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο αύξαιναν τις πιέσεις τους εναντίον μας σ τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή κατεύθυν­ ση.

Ό χ ι μ ό ν ο δεν μας έ δ ι ν α ν όλες τις β ο ή θ ε ι ε ς που ζ η τ ό υ σ α μ ε , αλ­

λά και αυτές που μας έδιναν, ή τ α ν ο λ ό τ ε λ α ανεπαρκείς. Τα ανταλλ α χ τ ι κ ά των τ ρ α χ τ έ ρ μας τα έστελναν σε μερικά κιβώτια αεροπορι­ κώς.

Έ τ σ ι ήθελαν να μας γονατίσουν αλλά στα χαμένα, γιατί δεν

είχαν επιτυχία. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ για να μας πιέσει να δεχτούμε τους όρους του, κάποτε (ενώ μιλούσαμε για τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά μας π ρ ο β λ ή ­ ματα) μας είπε: «Εμείς, στις σχέσεις με τους Γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ο υ ς είχα­ με σαν α ρ χ ή να δίνουμε σ' αυτούς πάντα τα μισά α π ' όσα ζητού­ σαν.

Ό τ α ν φ έ ρ ν ο ν τ α ι καλά, εμείς δ ε ι χ ν ό μ α σ τ ε π ι ο γ ε ν ν α ι ό δ ω ρ ο ι .

Έ τ σ ι ενεργούμε με όλους εκείνους που συμπεριφέρονται ά σ χ η μ α μ' εμάς». Ο υπαινιγμός ή τ α ν ξ ε κ ά θ α ρ ο ς , μας έ κ α ν α ν α ν ο ι χ τ ά π ί ε σ η . Φ α γ ω θ ή κ α μ ε τόσο πολύ τότε, που π α ρ ' ολίγο να διακόψουμε τις συνομιλίες. Παντού στη χώρα άρχισαν να γίνονται καθημερινά πολλές προ­ κλήσεις στους ανθρώπους μας από μέρους των Σοβιετικών. Μ ι α φο­ ρά, ένα ά τ ο μ ο , έκαμε τα π α ρ ά π ο ν ά του σ τ ο ν π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο του γρα­ φείου του πως ένας σοβιετικός «ειδικός» του πρότεινε να τον στρα­ τ ο λ ο γ ή σ ε ι σ α ν π ρ ά χ τ ο ρ α . Ο σύντροφός μας α ρ ν ή θ η κ ε με αγανά­ χτηση.

Το Υπουργείο μας των Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν δ ι α μ α ρ τ υ ρ ή θ η κ ε στη

σοβιετική πρεσβεία σχετικά μ' αυτό. Φυσικά η πρεσβεία αρνήθηκε πως υ π ή ρ χ α ν τέτοιοι ά ν θ ρ ω π ο ι α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς ειδι­ κούς, ύστερα όμως από μερικές βδομάδες απομάκρυνε τον π ρ ά χ τ ο ­ ρ α τ η ς π ο υ κ ά η κ ε . Ή τ α ν η π ρ ώ τ η φ ο ρ ά π ο υ μας γ ί ν ο ν τ α ν μ ι α τέ­ τ ο ι α κ α τ α γ γ ε λ ί α , γ ι ' αυτό το Κ ό μ μ α και η Κ υ β έ ρ ν η σ η σ υ ν έ σ τ η σ α ν ε π α γ ρ ύ π ν η σ η , σύνεση και μεγαλύτερη ψ υ χ ρ α ι μ ί α . Φ α ί ν ο ν τ α ν ξεκά­ θαρα πως με το πέρασμα του χρόνου, η κ α τ ά σ τ α σ η οξύνονταν, πα­ ρόλο που η ηγεσία της Μ ό σ χ α ς διατηρούσε τα π ρ ο σ χ ή μ α τ α της «φιλίας». Γ ι α μας η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετι­ κής

Έ ν ω σ η ς είχε πάρει τέλος, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι ­

κοί ή τ α ν ρέβιζιονιστές προδότες. Η π ά λ η θα κ η ρ ύ σ σ ο ν τ α ν . Ο χ ρ ό ­ νος της κ ή ρ υ ξ ή ς της ή τ α ν υ π ό θ ε σ η μηνών, ενώ οι σχέσεις συνεχί­ ζονταν τ ρ ά β α το και μη το κόβεις.

247

12. Από το Βουκουρέστι στη Μ ό σ χ α

Φλεβάρης 1960: ο Μικογιάν σχετικά με τις σοβιετοκινέζικες διαφωνίες. Όξυνση της κατάστασης ανάμεσα στη Μόσχα και το Πεκίνο. Η συνω­ μοσία του Βουκουρεστίου. Ο Υσνί Κάπο δεν πτοείται από τις πιέσεις του Χρουστσιόφ. Οι Σοβιετικοί βάζουν σε ενέργεια τους μυστικούς πράκτο­ ρες και τον αποκλεισμό πείνας. Πάλη στην προπαρασκευαστική επιτρο­ πή της Σύσκεψης της Μόσχας. Η αντιπροσωπεία μας στη Μόσχα. Παγε­ ρή ατμόσφαιρα. Σοβιετικοί γαργαντουάδες. Ξανά πιέσεις, κολακείες, προκλήσεις. Οι στρατάρχες του Κρεμλίνου. Μια σύντομη συνάντηση με τον Αντρόποφ. Η τακτική του Χρουστσιόφ: «να μη γίνει πολεμική». Οι μισθοφόροι αντιδρούν στην ομιλία μας. Οι τελευταίες συνομιλίες με τους χρουστσιοφικούς αποστάτες. Είναι γνωστό σ'

όλους τους αντιπροσώπους των κομμουνιστικών

και εργατικών κομμάτων, που παρευρίσκονταν στο Συνέδριο του Εργατικού Κόμματος Ρουμανίας η σ τ ά σ η του Κόμματός μας σχετι­ κά με τη σ α τ α ν ι κ ή σ υ ν ω μ ο σ ί α που ε ί χ α ν σ κ α ρ ώ σ ε ι εκεί οι χ ρ ο υ ­ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί . Δ ε θ α μ π ω σ ε λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς , ε π ε ι δ ή ι δ ι α ί τ ε ρ α ο 19ος τ ό ­ μος των Απάντων μου δείχνει την π ά λ η του Κόμματός μας, που ά­ νοιξε πυρ ενάντια στους χρουστσιοφικούς και πάλεψε με μαρξιστι­ κή - λενινιστική επαναστατική τόλμη. Η Σύσκεψη του Βουκουρεστίου, κρίνοντας από το σ κ ο π ό που ή­ θελαν να πετύχουν οι χρουστσιοφικοί, τόσο πολιτικά, όσο ιδεολο­ γ ι κ ά και ο ρ γ α ν ω τ ι κ ά , ή τ α ν ένα ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ό , τ ρ ο τ σ κ ι σ τ ι κ ό , αντιμαρξιστικό π ρ α ξ ι κ ό π η μ α . Και από τη μ ο ρ φ ή διοργάνωσης, η σύ­ σκεψη αυτή ήταν πατόκορφα συνωμοσία. Τ η ν οριστική ν ο μ ι μ ο π ο ί η σ η του σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ρεβιζιονισμού, το παλιό σχέδιο της οποίας απέτυχε στη Σύσκεψη της Μ ό σ χ α ς το 1957, ο ι ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς α π ο σ τ ά τ ε ς έ π ρ ε π ε ν α τ η ν ε γ κ ρ ί ν ο υ ν σ ε μ ι α άλλη σύσκεψη του διεθνούς κομμουνισμού, γ ι ' αυτό έγειραν την α­ ν ά γ κ η της διοργάνωσης μιας νέας σύσκεψης των κομμουνιστικών 248

και εργατικών κομμάτων για να συζητήσουμε τάχα «σχετικά με τα π ρ ο β λ ή μ α τ α του κινήματος» που είχαν προκύψει από την προηγού­ μ ε ν η Σ ύ σ κ ε ψ η τ ο υ 1957. Σ χ ε τ ι κ ά μ ε α υ τ ό η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή τ ο υ Κομμουνιστικού

Κόμματος

της

Σοβιετικής

Έ ν ω σ η ς μας έστειλε

σ τ ι ς α ρ χ έ ς τ ο υ Ι ο ύ ν η 1960 μ ι α ε π ι σ τ ο λ ή μ ε τ η ν ο π ο ί α π ρ ό τ ε ι ν ε ν α γίνει η Σ ύ σ κ ε ψ η των κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν και ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κομμάτων των χ ω ρ ώ ν του σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ στρατοπέδου με την ευκαιρία της διεξα­ γ ω γ ή ς του 3ου Συνεδρίου του Ε ρ γ α τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς Ρ ο υ μ α ν ί α ς . Ε­ μείς α π α ν τ ή σ α μ ε θετικά σ' αυτή την π ρ ό τ α σ η και α π ο φ α σ ί σ α μ ε να στείλουμε μια α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α της οποίας θα ηγούμουν εγώ. Στο μεταξύ ήμασταν σε γνώση των διαφωνιών που είχαν ανακύ­ ψει α ν ά μ ε σ α στους Σοβιετικούς και τους Κινέζους. Το Φ λ ε β ά ρ η ε­ κείνης της χ ρ ο ν ι ά ς ο Μ ε χ μ έ τ Σιέχου και εγώ πήγαμε στη Μ ό σ χ α για μια διαβούλευση των αντιπροσώπων των κομμάτων των σοσια­ λ ι σ τ ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς γ ε ω ρ γ ί α ς κ α θ ώ ς Και για μια σ ύ σ κ ε ψ η της Π ο λ ι τ ι κ ή ς Γ ν ω μ ο δ ο τ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Συμ­ φώνου της Βαρσοβίας.

Μόλις φτάσαμε στο αεροδρόμιο της Μό­

σχας μου παρουσιάστηκε ένας λειτουργός του μηχανισμού της Κε­ ντρικής Επιτροπής του σοβιετικού κόμματος.

—

Μ'

έστειλε ο σύντροφος Μ ι κ ο γ ι ά ν — μ ο υ ε ί π ε — ο οποίος

ζητεί να συναντηθεί μ' εσάς π ρ ο σ ω π ι κ ά αύριο το πρωί για ένα πολύ σημαντικό

ζήτημα.

Μ ο υ φάνηκε παράξενη αυτή η βιασύνη, επειδή ο Μικογιάν μπο­ ρούσε να συναντηθεί μ' εμένα και α ρ γ ό τ ε ρ α . Εμείς θα μέναμε μερι­ κές μέρες στη Μ ό σ χ α . Μ ο λ α τ α ύ τ α του είπα: —

Σύμφωνοι. Θα π ά ρ ω μαζί μου και τον Μ ε χ μ έ τ Σιέχου.

—

Μ ο υ ε ί π α ν μ ό ν ο γ ι α σ α ς - μ ο υ α π ά ν τ η σ ε ο τσινόβνικ τ ο υ Μ ι ­

κογιάν, α λ λ ά εγώ επανέλαβα: — Ό χ ι , θα έρθω μαζί με τον Μ ε χ μ έ τ Σιέχου. Επέμεινα να μ η ν πάω μόνος μου, επειδή το φ α ν τ ά σ τ η κ α πως στην επείγουσα αυτή σ υ ν ά ν τ η σ η , για ένα «πολύ σημαντικό πρό­ βλημα», ο Μ ι κ ο γ ι ά ν θα μου μιλούσε για π ε ρ ί π λ ο κ α και λεπτά ζ η τ ή ­ ματα. Π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο γιατί εγώ γνώριζα κ α λ ά το Μ ι κ ο γ ι ά ν και τις αντιμαρξιστικές και αντιαλβανικές του στάσεις. Τ η ν ε π α ύ ρ ι ο π ή γ α μ ε και σ υ ν α ν τ ή σ α μ ε τ ο Μ ι κ ο γ ι ά ν σ τ η ν έπαυ­ λή

του Λένινσκιε Γκόρι.

Ύ σ τ ε ρ α από τους συνήθεις χ α ι ρ ε τ ι σ μ ο ύ ς

ο Αναστάς μπήκε αμέσως στο θέμα της συνομιλίας: —

Θα σ α ς ε ν η μ ε ρ ώ σ ω σ χ ε τ ι κ ά με τις δ ι α φ ω ν ί ε ς π ο υ έ χ ο υ μ ε με

το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας, το τονίζω, με το Κομμουνιστι­ κό Κ ό μ μ α της Κίνας. Αυτά τα π ρ ά γ μ α τ α εμείς είχαμε α π ο φ α σ ί σ ε ι 249

να τα πούμε μόνο στους πρώτους γραμματείς των αδελφών κομμά­ των. Γ ι ' αυτό π α ρ α κ α λ ώ το σ ύ ν τ ρ ο φ ο Μ ε χ μ έ τ να μη μας π α ρ α ξ η γ ή σει, εμείς όμως έτσι ε ί χ α μ ε α π ο φ α σ ί σ ε ι και ό χ ι πως δεν έ χ ο υ μ ε ε­ μπιστοσύνη —

σ'

αυτόν.

Καθόλου - του απάντησε ο Μεχμέτ Σιέχου. Μ ά λ ι σ τ α εγώ

μπορώ να φύγω.

—

Ό χ ι - είπε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν . Κ α θ ή σ τ ε !

Ο Μ ι κ ο γ ι ά ν έπειτα μας μίλησε για π ο λ λ ή ώρα σχετικά με τις διαφωνίες με το κινέζικο κόμμα. Ο Μ ι κ ο γ ι ά ν κλωθογύριζε κατά κάποιο τρόπο την ομιλία του ώ­ στε να μας δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ σ ε τ η ν ε ν τ ύ π ω σ η ότι αυτοί β ρ ί σ κ ο ν τ α ι τ ά χ α σε λενινιστικές θέσεις α ρ χ ώ ν και κ α τ α π ο λ ε μ ο ύ ν τις π α ρ ε κ κ λ ί σ ε ι ς της κινέζικης ηγεσίας. Ο Μικογιάν εκτός των άλλων χρησιμοποίη­ σε σ α ν επιχειρήματα μερικές θέσεις των Κινέζων, οι οποίες, πραγ­ ματικά, και για μας δεν ή τ α ν ακριβείς από την ά π ο ψ η της μαρξιστι­ κής - λενιστικής ιδεολογίας.

Έ τ σ ι ο Μικογιάν ανάφερε την πλου­

ρ α λ ι σ τ ι κ ή θ ε ω ρ ί α τ ω ν «100 λ ο υ λ ο υ δ ι ώ ν » , τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς π ρ ο σ ω π ο λατρείας του Μ ά ο , το «μεγάλο άλμα προς τα μπρος» κ.λπ. Βέβαια, γ ι ' αυτά είχαμε κι εμείς τις επιφυλάξεις μας, για ό σ ο γνωρίζαμε την ε π ο χ ή εκείνη τη δράση και τη συγκεκριμένη ταχτι­ κή του Κόμματος της Κίνας.

—

Εμείς — ε ί π α στο Μ ι κ ο γ ι ά ν — έχουμε το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινι-

σμό και δε μας χρειάζεται καμιά ά λ λ η θεωρία εδώ ό σ ο ν α φ ο ρ ά τα «100 λ ο υ λ ο ύ δ ι α » , ε μ ε ί ς α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η ο ύ τ ε τ η ν έ χ ο υ μ ε δ ε χ τ ε ί , ο ύ ­ τε την έχουμε αναφέρει καμιά φορά. Α ν ά μ ε σ α σ τ ' ά λ λ α ο Μ ι κ ο γ ι ά ν μ ί λ η σ ε και για το Μ ά ο και τον σύγκρινε με το Στάλιν, λέγοντας: —

Η μόνη διαφορά ανάμεσα στο Μ ά ο Τσε Τούνγκ και το Στά­

λιν είναι πως ο Μ ά ο δεν κόβει τα κεφάλια των α ν τ ι π ά λ ω ν του, ενώ ο Σ τ ά λ ι ν ναι. Γ ι ' αυτό — σ υ ν έ χ ι σ ε αυτός ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ή ς — εμείς δε μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να εναντιωθούμε στο Στάλιν. Μ ι α φορά, μαζί με το Χρουστσιόφ, σιένιε»,1

σκεφτήκαμε

να

οργανώσουμε

εναντίον

του

«ποκου-

α λ λ ά ε γ κ α τ α λ ε ί ψ α μ ε τ η ν ιδέα επειδή φ ο β η θ ή κ α μ ε ότι ο λα­

ός και ο Κ ό μ μ α δε θα μας α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ν . Εμείς δεν αποφανθήκαμε σχετικά με τα π ρ ο β λ ή μ α τ α που έγειρε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν και, αφού τ ο ν α κ ο ύ σ α μ ε ως το τέλος, του είπα:

______________________________ 1. Απόπειρα δολοφονίας (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

250

—

Οι μεγάλε διαφωνίες

που ανέκυψαν ανάμεσα σ'

εσάς και

το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας είναι πολύ σ ο β α ρ ά πράγματα που δεν κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε γιατί α φ έ θ η κ α ν να διογκωθούν. Ε δ ώ δεν είναι ούτε ο χ ρ ό ν ο ς ούτε ο τόπος να σ υ ζ η τ ή σ ο υ μ ε γ ι ' αυτά. Εμείς νομίζουμε ότι αυτά πρέπει να λυθούν ανάμεσα στα κόμματα σας.

— Έ τ σ ι θα κάνουμε - μου είπε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν και τέλος ό τ α ν α π ο χ α ι ρ ε τ ο ύ μ α σ τ α ν μας π α ρ α κ ά λ ε σ ε : —

Αυτά τα ζητήματα που σας έκθεσα να μη τα συζητήσετε με

κανένα, μάλιστα, ούτε με τα μέλη του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γραφείου σας. Α π ό τη σ υ ν ά ν τ η σ η αυτή κατάλαβαμε πως οι διαφωνίες και οι α­ ντιθέσεις ή τ α ν π ά μ π ο λ ε ς και σοβαρές. Γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ς τώρα πια και το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , και το Μ ι κ ο γ ι ά ν ή μ α σ τ α ν α π ό λ υ τ α ξεκάθαροι πως αυτοί στις κ α τ η γ ο ρ ί ε ς που έκαμαν ενάντια στο κινέζικο κόμμα, δεν ξεκινούσαν από θέσεις αρχών. Οι διαφωνίες, όπως προέκυψε πιο ξεκάθαρα αργότερα, ήταν για μια σειρά ζ η τ η μ ά τ α αρχών, για τα ο π ο ί α την ε π ο χ ή εκείνη, οι Κινέ­ ζοι φ α ί ν ο ν τ α ν πως τ η ρ ο ύ σ α ν σωστές θέσεις. Τ ό σ ο στους ε π ί σ η μ ο υ ς λόγους των κινέζων η γ ε τ ώ ν ό σ ο και στα ά ρ θ ρ α που δημοσίευαν, ι­ διαίτερα σ' εκείνο με τον τίτλο «Ζήτω ο λενινισμός», το κινέζικο κόμμα θ ε ω ρ η τ ι κ ά χ ε ι ρ ί ζ ο ν τ α ν σ ω σ τ ά τα π ρ ο β λ ή μ α τ α και αντιτάσ­ σονταν στους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς . Αυτό ακριβώς έκαιγε τους τελευ­ ταίους και γ ι '

αυτό ήθελαν να προλάβουν το κακό.

Αυτά π ο υ μας είπε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν τα σ υ ζ η τ ή σ α μ ε μ ό ν ο με σ ύ ν τ ρ ο ­ φ ο υ ς τ ο υ Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γ ρ α φ ε ί ο υ , ε π ε ι δ ή τ ο ζ ή τ η μ α ή τ α ν α ρ κ ε τ ά λε­ πτό και έπρεπε να ενεργήσουμε με π ρ ο σ ο χ ή και σύνεση.

Έπειτα,

ήταν και αίτημα της σοβιετικής ηγεσίας αυτό το π ρ ό β λ η μ α να τη­ ρηθεί

μυστικό.

Έτσι,

λοιπόν, στις παραμονές της Σ ύ σ κ ε ψ η ς του Βουκουρε­

στίου ήμασταν σε γνώση

των σινοσοβιετικών διαφωνιών.

Εκείνο τον καιρό, νομίζω κατά τα τέλη του Μ ά η ή αρχές του Ιούνη, ο Γκόγκο Νούσι, που βρίσκονταν στο Πεκίνο σε σύσκεψή του Γενικού Συμβουλίου της

Παγκόσμιας Συνδικαλιστικής Ομο­

σπονδίας, μας ανάφερε με ρ α δ ι ο γ ρ ά φ η μ α σ χ ε τ ι κ ά με τις αντιθέσεις που είχαν ξεσπάσει στο Π ε κ ί ν ο ανάμεσα σ τ η ν Κινέζικη και τη σο­ βιετική αντιπροσωπεία. Στη σύσκεψη αυτή η κινέζικη αντιπροσω­ πεία εναντιώθηκε σε πολλές θέσεις της ε ι σ ή γ η σ η ς που θα γίνονταν, ε π ε ι δ ή σ τ η ν ο υ σ ί α α υ τ έ ς δεν ή τ α ν ά λ λ ο π α ρ ά ο ι ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ έ ς θέ­ σεις του Χρουστσιόφ σχετικά με την «ειρηνική συνύπαρξη», σχε­ τικά με τ ο ν π ό λ ε μ ο και τ η ν ε ι ρ ή ν η , σ χ ε τ ι κ ά με τ η ν κ α τ ά λ η ψ η της εξουσίας με

«ειρηνικό

τρόπο»

κ.λπ.

251

Οι Κινέζοι π ρ ο σ κ ά λ ε σ α ν τους α ρ χ η γ ο ύ ς μερικών αντιπροσω­ πειών, (εκείνους που ή τ α ν μέλη των ηγεσιών των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων) σε δείπνο, που ήθελαν να το μετατρέψουν σ ε σ ύ σ κ ε ψ η ό π ο υ ν α ε ξ έ φ ρ α ζ α ν και ά λ λ η μια φ ο ρ ά τις α π ό ψ ε ι ς τους σ χ ε τ ι κ ά με τις λαθεμένες θέσεις του σ χ ε δ ί ο υ ε ι σ ή γ η σ η ς της σύσκε­ ψης. Σ τ η ν α ρ χ ή μ ί λ η σ α ν ο Λίου Σ ά ο Τσι και Τενγκ Χ σ ι ά ο Π ι ν γ κ έπειτα σ η κ ώ θ η κ ε και ο Τ σ ο υ Εν Λάι. Η στάση του Γ κ ό γ κ ο Νούσι ήταν να μη σ υ ζ η τ η θ ο ύ ν αυτά τα πράγματα σ' εκείνη τη σύσκεψη μα να λυθούν σε κομματικό δρό­ μο, επειδή οι αντιπροσωπείες είχαν πάει για τη σ ύ σ κ ε ψ η του Γενι­ κού Σ υ μ β ο υ λ ί ο υ τ ω ν Σ υ ν δ ι κ α λ ι σ τ ώ ν κι ό χ ι γι' αυτές τις δουλειές. Αυτή τ η ν ά π ο ψ η ε ί χ α ν και αρκετοί α π ό τις άλλες α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς . Τ ε λ ι κ ά ο Τ σ ο υ Εν Λάι υ π ο χ ώ ρ η σ ε και είπε: « Κ α λ ά θα βρύμε άλ­ λη

ευκαιρία». Ό λ α α υ τ ά , σ ε σ ύ ν δ ε σ η μ ε ό,τι μ α ς ε ί χ ε π ε ι ο Μ ι κ ο γ ι ά ν σ τ η Μ ό ­

σ χ α το Φ λ ε β ά ρ η καθώς και οι έμμεσες επιθέσεις που ανταλάσσονταν στο σοβιετικό και τον κινέζικο τύπο έδειχναν πως τα πράγμα­ τα οξύνονταν σε καθόλου μαρξιστικό - λενινιστικό δρόμο. Τα κου­ κιά έδειχναν πως η κοινή Σύσκεψη που θα διεξάγαμε στο Βουκου­ ρέστι, ό π ο υ εμείς είχαμε σ υ μ φ ω ν ή σ ε ι να πάμε, μπορεί να έμπαινε σε αδιέξοδο ή μπορεί να α π ο τ ύ χ α ι ν ε εντελώς. Σ' αυτή την κατάσταση μερικές μέρες ύστερα από την πρώτη ε­ π ι σ τ ο λ ή μας ήρθε και μια ά λ λ η ε π ι σ τ ο λ ή ' α π ό την Κ ε ν τ ρ ι κ ή Επι­ τ ρ ο π ή τ ο υ σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ κ ό μ μ α τ ο ς , σ τ η ν ο π ο ί α α ν α φ έ ρ ο ν τ α ν πως με­ ρικά κόμματα πρότειναν να αναβληθεί η σύσκεψη των κομμουνι­ στικών και ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κ ο μ μ ά τ ω ν και να συνέλθουν στο Βουκουρέ­ στι τα κόμματα των χ ω ρ ώ ν του σοσιαλιστικού στρατοπέδου για να καθορίσουν μόνο την η μ ε ρ ο μ η ν ί α και τον τ ό π ο της μελλοντικής σύσκεψης όλων των κομμάτων. Στη σύσκεψη αυτή — έ λ ε γ α ν οι σο­ β ι ε τ ι κ ο ί — εκτός από τον κ α θ ο ρ ι σ μ ό της η μ ε ρ ο μ η ν ί α ς και του τό­ που, «μπορεί να α ν τ α λ λ α χ τ ο ύ ν και απόψεις, χ ω ρ ί ς να παρθεί καμιά απόφαση». Εμείς συμφωνήσαμε με αυτή την π ρ ό τ α σ η και αποφασί­ σαμε να στείλουμε στο Βουκουρέστι μια κομματική αντιπροσωπεία με το σ ύ ν τ ρ ο φ ο Υσνί Κ ά π ο , η ο π ο ί α θα έ π α ι ρ ν ε μέρος και σ τ ο συνέ­ δριο του ρουμανικού κόμματος και σ τ η ν κ ο ι ν ή σ ύ σ κ ε ψ η για τον καθορισμό της ημερομηνίας και του τόπου της μελλοντικής σύσκε­ ψης. Γιατί δεν π ή γ α εγώ στο Βουκουρέστι; Εγώ π ρ ο σ ω π ι κ ά και οι άλ­ λοι σύντροφοι του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ Γραφείου που ήταν σε γ ν ώ σ η , υπο­ ψιαζόμασταν πως στο Βουκουρέστι θα συζητούσαν το π ρ ό β λ η μ α 252

των δ ι α φ ω ν ι ώ ν που ε κ δ η λ ώ θ η κ α ν α ν ά μ ε σ α σ τ η ν Κ ί ν α και τ η Σοβιε­ τική Έ ν ω σ η . Εμείς δεν ε ί μ α σ τ α ν σύμφωνοι για ένα τέτοιο πράγμα, γιατί π ρ ώ τ ο , για το π ρ ό β λ η μ α α υ τ ό είχαμε ακούσει μόνο τη μια π λ ε υ ρ ά , τη σ ο β ι ε τ ι κ ή , και δε γ ν ω ρ ί ζ α μ ε κ α θ ό λ ο υ τα α ν τ ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τα των Κ ι ν έ ζ ω ν δεύτερο, οι διαφωνίες σχετίζονταν με θεμελιακά π ρ ο β λ ή μ α τ α της θεωρίας και της π ρ ά ξ η ς του διεθνούς κομμουνι­ στικού κινήματος και εμείς δε μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να πάμε σε μια σ ύ σ κ ε ψ η τέτοιας ευθύνης για να αποφανθούμε χωρίς να συζητήσουμε και α­ ποφασίσουμε τη στάση μας στην Ολομέλεια της Κεντρικής Επι­ τροπής. Αυτό, εξάλλου, δε μπορούσαμε να το κάμουμε, γιατί τέτοια π ρ ο β λ ή μ α τ α δεν ή τ α ν δυνατόν να τεθούν σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή γ ρ ή γ ο ρ α , γρήγορα, στο πόδι. Αυτά έπρεπε να συζητηθούν βαθιά, έ­ πρεπε να μελετηθούν π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά και για τούτο χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν χ ρ ό ­ νος. Γι'

αυτό, το Κόμμα μας έστειλε στο Βουκουρέστι το σύντροφο

Υσνί Κ ά π ο για να σ υ ζ η τ ή σ ε ι μόνο για τ η ν η μ ε ρ ο μ η ν ί α της μελλο­ ντικής σύσκεψης καθώς και για να πάρει μέρος σ τ η ν ελεύθερη α­ νταλλαγή απόψεων σχετικά με τα προβλήματα της διεθνούς κατά­ σ τ α σ η ς ύστερα από την α π ο τ υ χ ί α της Δ ι ά σ κ ε ψ η ς του Π α ρ ι σ ι ο ύ 1 , έ­ τσι ό π ω ς ε ί χ α ν μείνει σ ύ μ φ ω ν α τα κ ό μ μ α τ ά μας. Ό π ω ς φάνηκε αργότερα, το Βουκουρέστι θα μετατρέπονταν σε συνωμοσία, την οποία οι χρουστσιοφικοί είχαν προετοιμάσει από πρωτύτερα. Και σ τ η ν κατεύθυνσή μας εντάθηκαν οι προσπάθειες, πότε συγκαλυμμένα και πότε α ν ο ι χ τ ά (επειδή οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί γνώριζαν την π ρ ο σ ή λ ω σ η του Κόμματός μας στις αρχές), για να μας περιπλέξουν σ'

αυτή τη συνωμοσία.

Ό τ α ν ο σύντροφος Γκόγκο Νούσι επέστρεψε στην Αλβανία από το Πεκίνο, στη Μ ό σ χ α ζήτησε να τον συναντήσει ο Μπρέζνιεφ, που είχε γίνει τότε πρόεδρος του Π ρ ο ε δ ρ ε ί ο υ του Ανωτάτου Σοβιέτ. Ο Γ κ ό γ κ ο συνάντησε τον Μπρέζνιεφ, ο οποίος του μίλησε ευρύτατα γ ι α τις δ ι α φ ω ν ί ε ς με τους Κινέζους. Τέσσερις - πέντε μέρες πριν αρχίσει η Σύσκεψη του Βουκουρε-

____________________________________ 1. Η έναρξη των εργασιών της διάσκεψης αυτής, στην οποία θα συμμε­ τ ε ί χ α ν οι πρόεδροι των κυβερνήσεων της Σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Έ ν ω σ η ς , Γ α λ λ ί α ς , Ε Π Α και Μ ε γ ά λ η ς Βρετανίας, είχε προβλεφτεί στις 16 Μάη 1960. Τ ο ρ π ι ­ λ ί σ τ η κ ε σ α ν αποτέλεσμα της α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η ς π ρ ό κ λ η σ η ς με κατασκοπευτι­ κό α ε ρ ο π λ ά ν ο «U - 2», που π α ρ α β ί α σ ε τον σ ο β ι ε τ ι κ ό εναέριο χ ώ ρ ο και που κ α τ α ρ ί φ θ η κ ε από τις σοβιετικές δυνάμεις στις 1 Μ ά η 1960.

253

στίου, ενώ εγώ με τον Υσνί μιλούσαμε για τη σ τ ά σ η που θα τηρού­ σε στο συνέδριο του ρουμανικού κόμματος, μας ήρθε ένα ραδιοτηλ ε γ ρ ά φ η μ α από τον Μεχμέτ Σιέχου, ο οποίος από μέρες βρίσκο­ νταν στη Μ ό σ χ α για θεραπεία. Στο ρ α δ ι ο τ η λ ε γ ρ ά φ η μ α μας ειδο­ ποιούσε

για

μια

απρόοπτη

«επίσκεψη»

που

του

είχε

κάμει

ο

Κοσίγκιν. Ε κ ε ί ν ο ς τ ο υ ε ί χ ε μ ι λ ή σ ε ι μ ι ά μ ι σ η ώ ρ α γ ι α τ ι ς α ν τ ι θ έ σ ε ι ς π ο υ εί­ χ α ν με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας. Ο Μεχμέτ Σιέχου τον άκουσε και έπειτα του είπε: — Ό λ α ό σ α μου είπατε είναι πολύ σ ο β α ρ ά . Απορούμε γιατί α­ φέθηκαν να διογκωθούν ως αυτό το βαθμό. Ο

Κοσίγκιν

—

Εμείς δεν θα ε π ι τ ρ έ ψ ο υ μ ε κ α μ ι ά υ π ο χ ώ ρ η σ η , κ α μ ι ά - και

τόνισε:

πρόσθεσε: μας άρεσε π ο λ ύ η αντρίκια, η η ρ ω ι κ ή σ τ ά σ η της συ­ ντρόφισσας Μ π ε λ ι σ ι ό β α στο Πεκίνο στις συνομιλίες με τους Κινέ­ ζους. Ο σύμβουλος της πρεσβείας μας στο Π ε κ ί ν ο μας π λ η ρ ο φ ό ρ η ­ σε για όσα είχε μιλήσει μ' τους

αυτόν, ύ σ τ ε ρ α α π ό τις σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς με

Κινέζους.

Ο Μ ε χ μ έ τ Σ ι έ χ ο υ δεν ή τ α ν ακόμη σε γ ν ώ σ η αυτών των ενερ­ γειών και ρ α δ ι ο υ ρ γ ώ ν της Λιρί Μ π ε λ ι σ ι ό β α , μ ο λ α τ α ύ τ α είπε ψ υ χ ρ ά και κ ο φ τ ά στο Κοσίγκιν: —

Ε γ ώ δεν ξέρω τι σας είπε η Λιρί Μ π ε λ ι σ ι ό β α . Εγώ ξέρω πως,

όταν μιλήσαμε με τον Μικογιάν, αυτός μας παράγγειλε να μη συζη­ τήσουμε με κανέναν αυτά τα ζητήματα. Γ ι α μας το καθετί τώρα είχε διασαφηνιστεί: ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ προ­ ετοίμαζε τη σ υ ν ω μ ο σ ί α του Β ο υ κ ο υ ρ ε σ τ ί ο υ και ή θ ε λ ε να μας επε­ ξεργαστεί, να μας υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι με κάθε τ ρ ό π ο να συμβιβαστούμε κι εμείς με τις ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ε ς τ ο υ ς α π ό ψ ε ι ς και θέσεις. Και εδώ, στα Τ ί ρ α ν α , εκείνες τις μέρες ο σοβιετικός π ρ ε σ β ε υ τ ή ς Ι β ά ν ο φ έ ρ χ ο ν τ α ν σ χ ε δ ό ν μια φ ο ρ ά κάθε δύο μέρες, πότε για να φέ­ ρει κ ά π ο ι ο ν κ α τ ά λ ο γ ο β ι β λ ί ω ν , π ό τ ε κ α μ ι ά α σ ή μ α ν τ η π λ η ρ ο φ ο ρ ί α , α λ λ ά σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α έ ρ χ ο ν τ α ν γ ι α ν α μας σφυγμομετρήσει, για να μάθει αν θα π ή γ α ι ν α εγώ στο Βουκουρέστι, τι στάση θα τη­ ρούσαμε κ.λπ., κ.λπ. Α λ λ ά και εγώ τον ξ ε π ρ ο β ο δ ο ύ σ α με συνηθι­ σμένες κουβέντες, χ ω ρ ί ς να του λέω τίποτε, εκτός από κείνα που ή­ ταν επίσημα γνωστά. Θυμάμαι, πως περί τα μέσα του Ιούνη ήρθε στο γραφείο μου ο Ιβάνοφ «για να μου ανακοινώσει» μια ε ί δ η σ η που εγώ τ η ν είχα α­ κούσει πριν δύο τρεις ώρες στο ραδιόφωνο. Κ α τ ά λ α β α πως, όπως συνήθως, αλλού αποσκοπούσε.

254

Ή τ α ν η περίοδος που οι Σοβιετι-

κοί και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έκαναν μεγάλη δ ι α φ ή μ ι σ η της Δ ι ά σ κ ε ψ η ς Κορυφής στο Παρίσι, που θα έφερνε την «ειρήνη» στην ανθρωπότη­ τα. Αν δε σ φ ά λ λ ω , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε πάει σ τ ο Π α ρ ί σ ι , αν και είχε συμβεί το επεισόδιο με το αμερικάνικο κατασκοπευτικό αεροπλάνο «Υ-2», π ο υ ε ί χ ε κ α τ α ρ ι φ τ ε ί α π ό σ ο β ι ε τ ι κ ό π ύ ρ α υ λ ο .

—

Π ο ι α είναι η γ ν ώ μ η σας για τη Δ ι ά σ κ ε ψ η του Π α ρ ι σ ι ο ύ ; - με

ρώτησε ο Ιβάνοφ.

—

Αφού πήγαν — τ ο υ ε ί π α — ας συσκεφθούν αλλά κατά τη γνώ­

μη μας δε θα βγει τίποτε α π ' αυτή τη δ ι ά σ κ ε ψ η . Οι ιμπεριαλιστές, τέτοιοι που ή τ α ν είναι, επιθετικοί και επικίνδυνοι για τους λαούς και γ ι α τις σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς χώρες. Ν ο μ ί ζ ω πως η Δ ι ά σ κ ε ψ η του Π α ­ ρισιού δε θα έχει κανένα αποτέλεσμα. Ύ σ τ ε ρ α από δύο μέρες περίπου η Δ ι ά σ κ ε ψ η έσκασε σα σαπουν ό φ ο υ σ κ α , γιατί οι Α μ ε ρ ι κ ά ν ο ι ό χ ι μ ό ν ο δε ζ ή τ η σ α ν σ υ γ γ ν ώ μ η , αλ­ λά δ ή λ ω σ α ν πως θα συνεχίσουν την κατασκοπεία. Και ο Χρου­ σ τ σ ι ό φ α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α α π ο χ ω ρ ή σ ε ι , α φ ο ύ α μ ό λ υ σ ε μερικές καπνογόνες «βόμβες» ενάντια στους ιμπεριαλιστές. Ο Ιβάνοφ ήρθε ξανά και μου είπε: — σεις

Σύντροφε Ενβέρ, βγήκε ο λόγος σας! Δ ι α β ά σ α τ ε τις δ η λ ώ ­ του

—

Χουστσιόφ;

Τις διάβασα - του απάντησα.

Έ τ σ ι όμως πρέπει να μιλάει

πάντα ενάντια στους ιμπεριαλιστές, γιατί αυτοί δεν έγιναν και δεν μπορεί

να γίνουν ποτέ

«λογικοί»

και

«ειρηνόφιλοι».

Τέτοια ή τ α ν η κατάσταση στις παραμονές της Σύσκεψης του Βουκουρεστίου, η ο π ο ί α θα άρχιζε και θα τελείωνε για να μείνει μ α ύ ρ η κ η λ ί δ α σ τ η ν ι σ τ ο ρ ί α του διεθνούς κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ και εργα­ τικού κινήματος. Οι χρουστσιοφικοί την οργάνωσαν τάχα για να καθορίσουν την ημερομηνία της μελλοντικής σύσκεψης, ο καθορι­ σμός όμως της ημερομηνίας ή τ α ν κάτι το τυπικό, άλλος ήταν ο σ κ ο π ό ς των χρουστσιοφικών. Σ η μ α σ ί α γ ι ' αυτούς είχε να ληφθούν μια σειρά αποφάσεις για να μεταβούν «μονολιθικά» στη μελλοντι­ κή Σ ύ σ κ ε ψ η όλων των κομμάτων. «Μονολιθικά» σύμφωνα μ' αυ­ τούς σήμαινε να πάνε συσπειρωμένοι γύρω από τους χρουστσιοφικούς ρεβιζιονιστές, για να υποστηρίξουν ασυζήτητα την προδοσία τους προς τη μαρξιστική - λενινιστική θεωρία και προς τη σ ω σ τ ή μαρξιστική - λενινιστική επαναστατική πραχτική σ' όλα τα διεθνή και εθνικά π ρ ο β λ ή μ α τ α . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ νόμισε πως έ­ φτασε η σ τ ι γ μ ή να επιβάλει το σιδερένιο νόμο σ τ η σ τ ά ν η που ήθε­ λε να κουμαντάρει. Στη στάνη όμως αυτή που ήθελαν να κάμουν καλά ζάφτι, οι 255

χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί έβλεπαν και ή τ α ν πεπεισμένοι πως δεν έμπαιναν ι­ δ ι α ί τ ε ρ α δύο κόμματα: το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς και το Κομ­ μουνιστικό Κόμμα της Κίνας. Ό χ ι μόνο τόσο, αλλά στις αποφασι­ στικές θέσεις α ρ χ ώ ν μας αυτοί έβλεπαν τον κίνδυνο ξεσκεπάσματος και συντριβής των κρυφών α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ώ ν σχεδίων. Γι' αυ­ τό ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε υπολογίσει έτσι: για να ή τ α ν η σ ύ σ κ ε ψ η όλων των κομμάτων σύσκεψη «ενότητας», «αλληλεγγύης», δηλαδή ολοκληρωτική υποταγή, έπρεπε να εξοφληθούν οι λογαριασμοί με την Αλβανία και την Κίνα. Σαν ορκισμένος ρεβιζιονιστής που ήταν ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , η λ ο γ ι κ ή του π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε και πιο πέρα: « Ό σ ο για το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας, λογάριαζε με τη γνώμη του, το α φ ή ­ νω κ α τ ά μέρος, δεν του επιτίθεμαι άμεσα, γιατί στο κάτω κάτω αυτό είναι ένα μικρό κόμμα μιας μ ι κ ρ ή ς χ ώ ρ α ς . Οι Αλβανοί, σκέφτο­ νταν, είναι ισχυρόγνωμοι, θα θυμώσουν, θα ρ ι χ τ ο ύ ν τ' α ψ ή λ ο υ , αλ­ λ ά τ ε λ ι κ ά θ α π α ρ α δ ο θ ο ύ ν , γ ι α τ ί δεν έ χ ο υ ν π ο υ ν α π ά ν ε , α υ τ ο ύ ς ό,τι κι αν κάμουν τους έχω στη τζέπη». Ρεβιζιονιστική λογική υπερδύ­ ν α μ η ς . Ε π ε ί γ ο ν π ρ ό β λ η μ α για το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ έμενε η Κίνα. Αυτός έκαμε τον εξής σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό : «Η Κ ί ν α ή να υ π ο τ α χ τ ε ί και να μπει •φρόνιμα κ α ι ή σ υ χ α σ τ ο μ α ν τ ρ ί , ή τ η ν κ α τ α δ ι κ ά ζ ω κ α ι τ η ν π ε τ ά ζ ω από τώρα έξω από το στρατόπεδο. Έ τ σ ι και την Κίνα την καταδι­ κάζω σ α ν δ ι α σ π α σ τ ή , και το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς το εξουδε­ τερώνω, και ό π ο ι ο υ ά λ λ ο υ άσωτου γιου», που θέλει να ρίξει κλω­ τσιές, του σ φ ί γ γ ω τις βίδες. Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ χ ρ ε ι ά ζ ο ­ νταν ο π ω σ δ ή π ο τ ε μια σ ύ σ κ ε ψ η για να πλήξει βαριά τους «ανυπά­ κουους»

με

σκοπό

στη

μελλοντική

σύσκεψη

να

πετύχει

την

«ενότητα» χ ω ρ ί ς ρωγμές. Γ ι ' αυτό του χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε και δ ι ο ρ γ ά ν ω σ ε τη Σύσκεψη του Βουκουρεστίου. Ό λ α τ α κόμματα των λ α ϊ κ ο δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ώ ν χωρών της Ευρώπης έστειλαν στο Βουκουρέστι τους πρώτους γραμματείς, γ ι '

αυτό ο

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δ υ σ α ρ ε σ τ ή θ η κ ε π ο υ δεν π ή γ α εγώ και ρ ώ τ η σ ε : —

Γιατί δεν ήρθε ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Ε ν β έ ρ ; Μ π ο ρ ε ί τ ε να τον ειδο­

π ο ι ή σ ε τ ε να ερθεί; Ο Υσνί του είπε: —

Ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Ε ν β έ ρ δεν έ ρ χ ε τ α ι τ ώ ρ α . Θα έρθει σ τ η μ ε λ λ ο ­

ντική σύσκεψη των κομμάτων, το χ ρ ό ν ο και τον τόπο της οποίας θα αποφασίσουμε εδώ. Στις αρχές εμείς δε γ ν ω ρ ί ζ α μ ε τίποτε τι σ κ ά ρ ω ν ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με τους συντρόφους του σ τ ο Βουκουρέστι. Γ ρ ή γ ο ρ α όμως μας ή ρ ­ θαν τ α π ρ ώ τ α ρ α δ ι ο τ η λ ε γ ρ α φ ή μ α τ α α π ό τ ο ν Υσνί. Ε π ι β ε β α ι ώ ν ο ­ νταν όλες οι προβλέψεις μας. Η Σ ύ σ κ ε ψ η του Βουκουρεστίου άρχι256

ζ ε γ ι α ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι μια η μ ε ρ ο μ η ν ί α και κ α τ έ λ η γ ε σ ε μια σ τ α υ ρ ο φ ο ­ ρία. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ επέμενε να τεθούν στη Σ ύ σ κ ε ψ η οι διαφωνίες α­ νάμεσα στη

Σοβιετική

Ένωση

και τ η ν Κ ί ν α ,

και, φ υ σ ι κ ά , ν α

σ υ ζ η τ η θ ο ύ ν σ τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η που ή θ ε λ ε και ό π ω ς ή θ ε λ ε α υ τ ό ς . Σ τ η σ ύ σ κ ε ψ η α υ τ ή , έλεγε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , μπορεί «να π α ρ θ ο ύ ν και α π ο ­ φ ά σ ε ι ς » κ α ι ζ η τ ο ύ σ ε α π ό τ α ά λ λ α κ ό μ μ α τ α ν α μ ι λ ή σ ο υ ν « γ ι α τ α με­ γ ά λ α λάθη της Κίνας», να τ α χ θ ο ύ ν α λ λ η λ έ γ γ υ α με τους Σοβιετι­ κούς και «να β γ ο ύ μ ε μ ε κ ο ι ν ή σ τ ά σ η » . Π ε ί σ τ η κ α π λ έ ρ ι α πως βρι­ σ κ ό μ ο υ ν μ π ρ ο σ τ ά σε μια σ υ ν ω μ ο σ ί α α π ό τις πιο α ι σ χ ρ έ ς και πιο ά­ γριες και έθεσα αμέσως το ζ ή τ η μ α στο Π ο λ ι τ ι κ ό Γ ρ α φ ε ί ο . Ή τ α ν μ έ ρ ε ς και ν ύ χ τ ε ς μ ι α ς ε ν τ α τ ι κ ή ς , α δ ι ά κ ο π η ς , π ρ ο σ ε χ τ ι ­ κής

καλομελετημένης

και

κοσκινισμένης

από

όλες

τις

πλευρές

δ ο υ λ ι ά ς . Ρ ί χ τ η κ ε ο κύβος, η « ε ι ρ ή ν η » , με τους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς είχε πά­ ρει τ έ λ ο ς . Α υ τ ο ί ά ν ο ι ξ α ν π υ ρ , ε μ ε ί ς θ α α π α ν τ ο ύ σ α μ ε σ τ ο π υ ρ μ ε ό ­ λες τις δυνάμεις μας. Τ ώ ρ α δεν υ π ή ρ χ ε πια και δε μ π ο ρ ο ύ σ ε να υ­ πάρχει

συμφιλίωση

και

«συνεννόηση»

ταχτικής

με

τους

χρου-

σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς . Η μ ε γ ά λ η π ά λ η είχε α ρ χ ί σ ε ι . Θ α ή τ α ν π ά λ η π ο λ ύ δύ­ σ κ ο λ η , βαριά, γ ε μ ά τ η θυσίες και ε π ι π τ ώ σ ε ι ς , εμείς όμως θα τη σ υ ν ε χ ί ζ α μ ε μ έ χ ρ ι τέλους με π ί σ τ η και α ι σ ι ο δ ο ξ ί α γιατί γ ν ω ρ ί ζ α μ ε πως το δίκιο ή τ α ν με το μέρος μας, με το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό. Είναι γνωστό πως διεξήχτηκε η σ ύ σ κ ε ψ η : Δόθηκε βιαστικά ένα ογκώδες υλικό από τους Σοβιετικούς ενάντια σ τ η ν Κίνα, καθορί­ στηκε να συνέρθει μερικές ώρες αργότερα η σύσκεψη των κομμά­ των του σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ και έπειτα να συνέρθουν όλοι οι α ρ χ η γ ο ί των αντιπροσωπειών των

κομμουνιστικών

και

εργατικών

κομμάτων,

που συμμετείχαν στο συνέδριο του ρουμανικού κόμματος, τους ο­ π ο ί ο υ ς ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ θα έθετε μ π ρ ο σ τ ά σ τ η ν ε π ι θ υ μ ί α του «να κα­ ταδικαστεί το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας σαν αντιμαρξιστικό, σ α ν τ ρ ο τ σ κ ι σ τ ι κ ό κόμμα» κ.λπ., κ.λπ. Σ τ η ν π ρ ώ τ η σ υ ν ε δ ρ ί α σ η που ο ρ γ ά ν ω σ ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο σύ­ ν τ ρ ο φ ο ς Υ σ ν ί Κ ά π ο , ε ξ ο ν ό μ α τ ο ς τ ο υ Κ ό μ μ α τ ο ς κ α ι μ ε β ά σ η τ ι ς λε­ πτομερείς οδηγίες που του στέλναμε κάθε μέρα, σ υ χ ν ά και δύο φο­ ρές τ η ν ημέρα, επιτέθηκε ενάντια στο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τους άλλους για τους αντιμαρξιστικούς σ κ ο π ο ύ ς και για τις συνωμοτικές μέθο­ δες που χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν , υ π έ ρ α σ π ι σ ε το Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Κίνας και εναντιώθηκε στη συνέχιση μιας τέτοιας σύσκεψης. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν το περίμενε αυτό. Στις συνεδριάσεις μιλούσε αδιάκοπα κουνώντας χέρια και πόδια, εκνερίζονταν, άφριζε από το θυμό του. Ο σύντροφος Υσνί Κ ά π ο όμως εξοπλισμένος με τη σ ω σ τ ή γ ρ α μ μ ή του Κ ό μ μ α τ ό ς μας, με τις ειδικές οδηγίες που του στέλναμε 257

σ υ ν ε χ ώ ς και με τη γ ν ω σ τ ή ψ υ χ ρ α ι μ ί α και τ ό λ μ η του όχι μ ό ν ο δεν π τ ο ή θ η κ ε , α λ λ ά με τις έξυπνες α π α ν τ ή σ ε ι ς του α ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ ε μ α χ α ί ­ ρι στο μαχαίρι τον Χρουστσιόφ. Στους πολλούς λόγους του ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ απευθύνονταν, φαινο­ μενικά, ενάντια στον Π ε ν Τσεν, που ή τ α ν επικεφαλής της κινέζικης αντιπροσωπείας, πάντα όμως εύρισκε την ευκαιρία να επιτεθεί στο Κ ό μ μ α μας και στον ε κ π ρ ό σ ω π ό του. Σ κ ο π ό ς του ή τ α ν ό χ ι μόνο να χ τ υ π ή σ ε ι τ η ν α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή μ α ς σ τ ά σ η , α λ λ ά κ α ι ν α π ε ι σ τ ο υ ς εκ­ π ρ ο σ ώ π ο υ ς των ά λ λ ω ν κ ο μ μ ά τ ω ν ότι οι Α λ β α ν ο ί «κάνουν το παι­ γνίδι των Κινέζων».

—

Εσείς

σύντροφε

Πεν Τσεν — τ ο ν κατηγορούσε ο Νικήτα

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — δεν είπατε τίποτε ψες γ ι α τ η ν ε ι ρ η ν ι κ ή σ υ ν ύ π α ρ ξ η , δε μιλήσατε γ ι ' —

αυτή. Μ ί λ η σ ε ή δε μίλησε σύντροφε Κάππο;

Εγώ είμαι του Κόμματος Ε ρ γ α σ ί α ς Αλβανίας - του α π ά ν τ η σ ε

ο Υσνί. Να που τον έχετε τον Π ε ν Τ σ ε ν . Ρ ω τ ή σ τ ε τον!

—

Εμείς δε μπορούμε να συνεννοηθούμε με το Μ ά ο Τσε Τούν-

γ κ κ α ι μ ε τους. Κ ι ν έ ζ ο υ ς κ α ι ο ύ τ ε α υ τ ο ί μ ε μ α ς . Θ έ λ ε τ ε ν α σ α ς σ τ ε ί ­ λούμε, σύντροφε Κάπο, να συνεννοηθείτε μ' αυτούς; - απευθύνθηκε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σε μια ά λ λ η π ε ρ ί π τ ω σ η στο σ ύ ν τ ρ ο φ ο Υσνί.

—

Ε γ ώ δεν π α ί ρ ν ω διαταγές α π ό σας - του α π ά ν τ η σ ε ο Υσνί.

Εγώ παίρνω διαταγές μ ο ν ά χ α από το Κ ό μ μ α μου. Τ ί π ο τ ε δεν τον κ ο ύ ν η σ ε α π ό τη θ α ρ α λ λ έ α και ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή σ τ ά σ η α ρ χ ώ ν του Κ ό μ μ α τ ό ς μας. Ούτε σ ά λ ε ψ ε το μ α τ ό κ λ α δ ό του από τις κραυγές και τις πιέσεις του τ σ α ρ λ α τ ά ν ο υ Ν ι κ ή τ α Χρου­ στσιόφ.

Ή ρ ε μ ο ς , ψ ύ χ ρ α ι μ ο ς , άνθρωπος α ρ χ ώ ν , ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Υσνί

Κ ά π ο δ ή λ ω σ ε εξ ο ν ό μ α τ ο ς του Κ ό μ μ α τ ο ς ότι το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Αλβανίας θεωρεί λαθεμένη τη σ υ ζ ή τ η σ η αυτών των ζ η τ η μ ά τ ω ν στη Σ ύ σ κ ε ψ η τ ο υ Β ο υ κ ο υ ρ ε σ τ ί ο υ , ό π ω ς ε π ί σ η ς θ ε ω ρ ε ί λ α θ ε μ έ ν η και την προσπάθεια που έκαμαν στις αρχές οι Κινέζοι για τη σ υ ζ ή τ η σ η α υ τ ώ ν τ ω ν ζ η τ η μ ά τ ω ν με τις α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς των σ υ ν δ ι κ ά τ ω ν . «Το Κ Ε Α — ε ί π ε — θεωρεί επιζήμια την ανοιχτή ή καμουφλαρισμένη πολεμική στον τύπο. Π ο ι ο ς έχει δίκιο, ας το κρίνουμε σ τ η ν προσε­ χή σύσκεψη των κομμάτων». Οι

χρουστσιοφικοί

στα χέρια τους.

α ν η σ ύ χ η σ α ν , γιατί η συνωμοσία έσκαγε

Ά ρ χ ι σ α ν τα σύρε κι έλα, οι «συμβουλές», οι «φιλι­

κές δ ι α β ο υ λ ε ύ σ ε ι ς και σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς » , οι π ι έ σ ε ι ς κ ά τ ω α π ό τη μ ά σ κ α των α σ τ ε ί ω ν και των χ α μ ό γ ε λ ω ν . Ο Α ν τ ρ ό π ο φ , ο ά ν θ ρ ω π ο ς των πα­ ρ α σ κ η ν ί ω ν και των ρ α δ ι ο υ ρ γ ι ώ ν (γι' αυτό τον έκαμαν και α ρ χ η γ ό της ΚΑ - Γ Κ Ε Μ Π Ε ) , ή τ α ν α π ό τους πιο δ ρ α σ τ ή ρ ι ο υ ς και έκανε το 258

παν για να υποχρεώσει το Κόμμα μας να π ρ ο σ χ ω ρ ή σ ε ι στη συνω­ μοσία. Οι Σοβιετικοί δεν π α ρ ά λ ε ι ψ α ν να μπερδέψουν σ' αυτό το βρώ­ μικο παιγνίδι και τους λακέδες τους στα ά λ λ α κόμματα. Ο Αντρόπ ο φ έβαζε μ π ρ ο σ τ ά κ ά π ο ι ο ν Μ ο γ κ ι ο ρ ό ς και π ή γ α ι ν α ν «για επίσκε­ ψη» σ τ ο ν Υσνί. Ο Α ν τ ρ ό π ο φ κ ά θ ο ν τ α ν , πάει να πει «εγώ δε μιλώ» και ο Μ ο γ κ ι ο ρ ό ς δεν έπαβε να μιλάει για τ η ν « ο ρ θ ό τ η τ α της μαρξι­ στικής - λενινιστικής γραμμής του σοβιετικού κόμματος».

—

Τι κ ά ν ε ι η Α λ β α ν ί α ; - ρ ω τ ο ύ σ ε εκ μ έ ρ ο υ ς τ ο υ ο Ζ ί β κ ο φ . Μ ό ­

νον εσείς —

δεν

είστε σύμφωνοι.

Τι θ έ λ ε ι ς να π ε ι ς μ'

αυτό; - του α π ά ν τ η σ ε ο Υσνί.

— Ό χ ι , όχι - άλλαξε πλάκα ο Ζίβκοφ. Αστειεύτηκα.

— ναι

Τ ι α σ τ ε ι ε ύ τ η κ ε ς ; Κ ά τ ι σ κ έ φ τ ε σ α ι π ο υ λ ε ς « η Α λ β α ν ί α δ ε ν εί­

σύμφωνη». Ε ν ώ σ τ ο Βουκουρέστι δ ι ε ξ ά γ ο ν τ α ν η σ ύ σ κ ε ψ η εμείς εδώ συσκε-

φτόμασταν σχεδόν κάθε μέρα στο Π ο λ ι τ ι κ ό Γραφείο, ήμασταν σε σ υ ν ε χ ή ε π α φ ή με τον Υσνί Κ ά π ο , τον π ρ ο σ α ν α τ ο λ ί ζ α μ ε και π α ρ α ­ κολουθούσαμε με π ρ ο σ ο χ ή και α ν η σ υ χ ί α πως κυλούσαν τα γεγονό­ τα. Τ ώ ρ α πια είχαμε κ α τ α λ ή ξ ε ι σ τ ο ο μ ό φ ω ν ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α : Η Σ ύ σ κ ε ψ η του Βουκουρεστίου είναι μια ο ρ γ α ν ω μ έ ν η συνωμο­ σ ί α ε ν ά ν τ ι α σ τ ο μ α ρ ξ ι σ μ ό - λ ε ν ι ν ι σ μ ό - ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και οι σύ­ ντροφοί του α π ο κ α λ ύ π τ ο υ ν εκεί το π ρ ό σ ω π ό τους, π ρ ό σ ω π ο έξαλ­ λ ω ν ρεβιζιονιστών, γ ι ' αυτό εμείς δε θα κάνουμε κ α μ ί α υ π ο χ ώ ρ η σ η στους ρεβιζιονιστές, έστω και αν μείνουμε μόνοι ενάντια σ' όλους. Η σ τ ά σ η μας ή τ α ν σ ω σ τ ή , μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή , το ο ρ γ α ­ νωμένο από το Χρουστσιόφ μαύρο έργο έπρεπε να συντριβεί. Είναι π α σ ί γ ν ω σ τ ο γ ε γ ο ν ό ς πως το Κ ό μ μ α μας υ π ε ρ ά σ π ι σ ε τ η ν Κ ί ν α σ τ ο Β ο υ κ ο υ ρ έ σ τ ι , μ ε θ ά ρ ρ ο ς κ α ι μ ε β ά σ η τ ι ς μ α ρ ξ ι σ τ ι κ έ ς - λε­ ν ι ν ι σ τ ι κ έ ς α ρ χ έ ς , έ χ ο ν τ α ς υ π ό ψ η όλες τις συνέπειες α υ τ ή ς της στά­ σης. Σήμερα, ύστερα από τόσα χ ρ ό ν ι α από τη συνωμοσία του Βου­ κουρεστίου, όταν, δυστυχώς, και το κινέζικο κόμμα γλιστράει ορι­ στικά στο δρόμο της προδοσίας, του ρεβιζιονισμού, της αντεπανάστασης, θέλω να τονίσω ά λ λ η μια φορά πως η σ τ ά σ η του Κόμματός μας σ τ ο Βουκουρέστι και σ τ η Μ ό σ χ α ή τ α ν α π ό λ υ τ α σ ω σ τ ή και η μόνη ορθή στάση. Εμείς, ό π ω ς γ ρ ά φ ω και πιο π ά ν ω , είχαμε ε π ι φ υ λ ά ξ ε ι ς για μερι­ κές απόψεις που ε ί χ α ν ε κ φ ρ α σ τ ε ί τ ό σ ο α π ό το Μ ά ο Τσε Τ ο ύ ν γ κ , ό σ ο και α π ό άλλους κινέζους ηγέτες, εμείς είχαμε επιφυλάξεις για το 8ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας, αλλά, ύ­ σ τ ε ρ α α π ό τ ο 1957 φ α ί ν ο ν τ α ν π ω ς σ ' α υ τ ό τ ο κ ό μ μ α ε ί χ ε γ ί ν ε ι μ ι α 259

θετική σ τ ρ ο φ ή και ε ί χ α ν π α ρ α μ ε ρ ι σ τ ε ί τ α π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α ο π ο ρ τ ο υ ν ι στικά λάθη. Λάθη μπορεί να κάμει κάθε κόμμα, αυτά όμως μπορεί να διορθωθούν, και ό τ α ν γίνεται αυτό, το κόμμα δυναμώνει και η δουλειά πάει μπροστά. Στην Κίνα δε γίνονταν πια λόγος για το 8ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο , ε ί χ α ν χ τ υ π η θ ε ί ο ι δ ε ξ ι έ ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Π ι ν Ν τ ε Χ ο υ ά , εί­ χ α ν αφεθεί κ α τ ά μ έ ρ ο ς «τα ε κ α τ ό λ ο υ λ ο ύ δ ι α » . Σ τ ι ς ε π ί σ η μ ε ς δ η λ ώ ­ σεις και στα άρθρα που δημοσιεύονταν, οι Κινέζοι χ τ υ π ο ύ σ α ν ανοι­ χτά το γιουγκοσλάβικο ρεβιζιονισμό, υπεράσπιζαν το Στάλιν, τηρ ο ύ σ α ν σ ω σ τ έ ς θ ε ω ρ η τ ι κ ά θ έ σ ε ι ς σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ ο ν π ό λ ε μ ο κ α ι . τ η ν ει­ ρήνη, την ειρηνική συνύπαρξη, την επανάσταση, τη διχτατορία του προλεταριάτου. Δεν είναι ευκαιρία να αναλυθούν εδώ τα κίνητρα που ωθούσαν τους κινέζους ηγέτες και να δ ι α σ α φ η ν ι σ τ ε ί αν υ π ή ρ χ ε ή ό χ ι κάτι α ρ χ ι κ ό σ' αυτές τις θέσεις τους κατά την περίοδο εκείνη (γι' αυτά έ γ ρ α ψ α σ τ ο η μ ε ρ ο λ ό γ ι ό μου)1, ένα π ρ ά γ μ α όμως ή τ α ν ξ ε κ ά θ α ρ ο : ε­ κείνη την περίοδο το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας εμφανίζο­ νταν σαν υπερασπιστής του μαρξισμού - λενινισμου. Ο ι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί μ α ς κ α τ η γ ό ρ ι σ α ν π ω ς « ξ ε κ ό ψ α μ ε α π ό τ α 200 ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α γ ι α ν α ε ν ω θ ο ύ μ ε μ ε τ α 600 ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α » . Σ τ η ν υ π ε ρ ά ­ σ π ι σ η της Κ ί ν α ς εμείς δεν ξ ε κ ι ν ή σ α μ ε α π ό κ α ν έ ν α χ ρ η μ α τ ι σ τ ι κ ό , οικονομικό, στρατιωτικό ή δημογραφικό ελατήριο. Αν ξεκινούσα­ με α π ό τέτοια α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ά και π ρ α γ μ α τ ι σ τ ι κ ά ε λ α τ ή ρ ι α , τότε «συμφερτικότερα» θα ή τ α ν να π α ρ α τ α σ σ ό μ α σ τ α ν με τους χρουστσιοφικούς, επειδή η Σοβιετική

Έ ν ω σ η ήταν ισχυρότερη και ο

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν θα π α ρ έ λ ε ι π ε να μας έδινε, αμέσως, π ι σ τ ώ σ ε ι ς και «βοήθειες», ( φ υ σ ι κ ά γ ι α να μας ζ η τ ή σ ε ι έ π ε ι τ α σ α ν α ν τ ί τ ι μ ο τη λευ­ τεριά και την α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α του λαού, της πατρίδας και του Κόμμα­ τος). Συνεπώς, στο Βουκουρέστι και σ τ η Μ ό σ χ α δεν υ π ε ρ α σ π ί σ α μ ε τ η ν Κ ί ν α σ α ν μια μ ε γ ά λ η χ ώ ρ α α π ό τ η ν ο π ο ί α μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α πά­ ρουμε το

βοήθειες, αλλά υπερασπίσαμε τους λενινιστικούς κανόνες,

μαρξισμό

-

λενινισμό.

Δεν υ π ο σ τ η ρ ί ξ α μ ε το

Κομμουνιστικό

Κ ό μ μ α τ η ς Κ ί ν α ς σ α ν έ ν α μ ε γ ά λ ο κ ό μ μ α , α λ λ ά υ π ε ρ α σ π ί σ α μ ε τις α ρ χ έ ς , υ π ε ρ α σ π ί σ α μ ε το μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ό δ ί κ α ι ο . Σ τ ο Βου­ κουρέστι και σ τ η Μ ό σ χ α εμείς θα είχαμε υ π ε ρ α σ π ί σ ε ι κάθε κ ό μ μ α

_________________________________ 1. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Σκέψεις για την Κίνα», I, II, Εκδοτικό «8 Νοέμ­ βρη», Τίρανα 1979, έκδοση σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή .

260

και κάθε χ ώ ρ α , ο σ ο δ ή π ο τ ε μεγάλα ή μικρά κι αν ή τ α ν αριθμητικά, αρκεί να ή τ α ν με το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό. Α υ τ ό εμείς το δ ι α κ η ρ ύ ­ ξαμε τότε μ ε γ α λ ό φ ω ν α και ο χ ρ ό ν ο ς το ε π ι β ε β α ί ω σ ε π λ έ ρ ι α . Η π ά λ η για την υ π ε ρ ά σ π ι σ η του μαρξισμού - λενινισμού ενά­ ντια στο ρεβιζιονισμό ή τ α ν η μόνη βάση που μας τ ο π ο θ έ τ η σ ε στο ίδιο χ α ρ ά κ ω μ α με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας. Αυτά ση

τα· κίνητρα

που

που τηρήσαμε στο

μας

ώθησαν

Βουκουρέστι

να

και

τηρήσουμε

τη

στά­

έπειτα στη Μόσχα. Το

Κ ό μ μ α μας σ φ υ ρ η λ α τ η μ έ ν ο σε αγώνες και μ ά χ ε ς , ξ ε κ ά θ α ρ ο και α­ π ο φ α σ ι σ μ έ ν ο στο μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λενινιστικό του δρόμο, είπε εκεί «Αλτ» στη χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή επίθεση, αντιστάθηκε ηρωικά σ' αυτή τ η ν ε π ί θ ε σ η και δεν τ α λ α ν τ ε ύ τ η κ ε ούτε μ π ρ ο σ τ ά στις πιέσεις, ούτε μ π ρ ο σ τ ά στους κάθε είδους εκβιασμούς. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δε θα μας το σ υ γ χ ω ρ ο ύ σ ε εκείνο που εμείς κάνα­ με σ τ ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό , α λ λ ά ούτε εμείς θα τον σ υ γ χ ω ρ ο ύ σ α μ ε γ ι ' αυ­ τά που έκαμε ενάντια στο μαρξισμό - λενινισμό, ενάντια στην επα­ ν ά σ τ α σ η , ε ν ά ν τ ι α σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η , τ η ν Α λ β α ν ί α και τ ο διε­ θνές κομμουνιστικό και ε ρ γ α τ ι κ ό κίνημα. Η π ά λ η ά ρ χ ι σ ε ανοιχτά. Η σ ο β ι ε τ ι κ ή π ρ ε σ β ε ί α στα Τ ί ρ α ν α με τους π ρ ά χ τ ο ρ ε ς της ΚΑ - Γ Κ Ε - Μ Π Ε ενέτεινε τις πιέσεις, τις επεμ­ βάσεις και τα σαμποτάζ με τις πιο πρόστυχες μορφές. Οι σοβιετι­ κοί σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ί και πολίτες που ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν σ τ η ν Αλβανία, προ­ καλούσαν τους ανθρώπους μας επιτιθέμενοι στην ηγεσία, λέγοντάς τους πως εμείς τ ά χ α ή μ α σ τ α ν σε εσφαλμένες θέσεις, πως «επιτεθή­ καμε στη Σοβιετική

Έ ν ω σ η » πως «δεν κ ρ α τ ή σ μ α ε το λόγο» και

άλλες ποταπότητες. Οι υπάλληλοι της σοβιετικής πρεσβείας στα Τίρανα με επικεφαλής τον πρεσβευτή Ιβάνοφ προσπαθούσαν να στρατολογήσουν

πράχτορες,

προκαλούσαν

τους

στρατιωτικούς

ρ ω τ ώ ν τ α ς τ ο υ ς «με π ο ι ο ν ε ί ν α ι ο σ τ ρ α τ ό ς » ; κ α ι π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν ν α ε ­ πεξεργαστούν στοιχεία για να τα αντιπαρατάξουν στη γραμμή του Κόμματος

κ.λπ.1

Η δράση αυτή απέβλεπε σε δύο σκοπούς: Από τη μια μεριά να υ π ο κ ι ν ή σ ο υ ν το Κόμμα και το λ α ό μας ε ν ά ν τ ι α σ τ η ν η γ ε σ ί α , με π ρ ό σ χ η μ α «τα τ ό σ α κ α λ ά » που είχε κάμει τ ά χ α η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω -

_________________________________ 1. Βλέπε: Enver Hoxha «Albania Challenges Khrushchev revisionism», Gamma Publishing Co., Νew York, USA, Ο χ τ ώ β ρ η ς 1976, πρώτη έκδοση σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή , σελ. 70 - 73.

261

ση σ τ η ν Α λ β α ν ί α και, από την ά λ λ η , να ε π ω φ ε λ η θ ο ύ ν ο σ ο δ ή π ο τ ε για να ενσπείρουν σ ύ γ χ υ σ η , εκμεταλλευόμενοι την ειλικρινή αγά­ πη που έτρεφαν το Κ ό μ μ α και ο λαός μας προς τη Σοβιετική Έ ν ω ­ ση. Στις δύσκολες αυτές στιγμές έλαμψε α κ ό μ η μια φ ο ρ ά η ατσαλέ­ ν ι α ε ν ό τ η τ α τ ω ν γ ρ α μ μ ώ ν τ ο υ Κ ό μ μ α τ ό ς μ α ς , η α φ ο σ ί ω σ η τ ω ν με­ λών και των στελεχών του Κόμματος προς την Κεντρική Επιτροπή του Κ ό μ μ α τ ο ς και το Π ο λ ι τ ι κ ό μας Γ ρ α φ ε ί ο . Οι π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς των σοβιετικών ρεβιζιονιστών βρήκαν στους αλβανούς κομμουνιστές ένα αξεπέραστο εμπόδιο, έναν α κ λ ό ν η τ ο βράχο. Τα μόνα προδοτι­ κά στοιχεία που α ν τ ι π α ρ α τ ά χ θ η κ α ν στη μονολιθική ενότητα των γραμμών μας ήταν η Λιρί Μ π ε λ ι σ ι ό β α και ο Κώτσιο Τ ά σ κ ο , που λ ύ γ ι σ α ν μ π ρ ο σ τ ά στις πιέσεις τ ω ν Σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν και, σ ' εκείνες τις θυελώδικες στιγμές σ κ λ η ρ ώ ν δοκιμασιών, έδειξαν το πραγματικό τους π ρ ό σ ω π ο σ υ ν θ η κ ο λ ό γ ω ν , π ρ ο β ο κ α τ ό ρ ω ν και α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ώ ν . Ό π ω ς ε π ι β ε β α ί ω σ α ν τ α γ ε γ ο ν ό τ α , τ α δύο αυτά σ τ ο ι χ ε ί α είχαν τεθεί από καιρό στην υ π η ρ ε σ ί α του Χρουστσιόφ, ήταν πράχτορές του και π ά λ ε υ α ν να χ τ υ π ή σ ο υ ν το Κόμμα μας και την η γ ε σ ί α του από τα μέσα. Το Κόμμα και ο λαός τους ξ ε σ κ έ π α σ ε και τους κ α τ α δ ί κ α σ ε με μίσος και π ε ρ ι φ ρ ό ν η σ η . Οι προκλήσεις που οργάνωνε συνεχώς η σοβιετική πρεσβεία σ τ α Τ ί ρ α ν α , σ υ ν τ ο ν ί ζ ο ν τ α ν τ ώ ρ α π ι α με τις εξωτερικές πιέσεις που γίνονταν στο Κόμμα και τη χ ώ ρ α μας από τη σοβιετική ρεβιζιονιστική η γ ε σ ί α και τους συμμάχους της. Οι πιέσεις αυτές ή τ α ν ποικί­ λες: οικονομικές, π ο λ ι τ ι κ έ ς και σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς . Οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί στις προσπάθειές τους να καταβάλουν την αντίσταση του Κ Ε Α και του αλβανικού λαού εγκατάλειψαν κάθε ενδοιασμό, φτάνοντας μέχρι το σημείο να απειλήσουν τη χώρα μας με α π ο κ λ ε ι σ μ ό πείνας. Οι λ υ σ σ α λ έ ο ι αυτοί εχθροί του σοσιαλι­ σμού, και ιδιαίτερα, του α λ β α ν ι κ ο ύ λαού α ρ ν ή θ η κ α ν να μας δόσουν σ ι τ η ρ ά σε μια στιγμή που τα αποθέματα μας α ρ κ ο ύ σ α ν μ ο ν ά χ α για 15 μέρες. Τότε εμείς α ν α γ κ α σ τ ή κ α μ ε να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ο υ μ ε το ξένο σ υ ν ά λ λ α γ μ ά μας και να α γ ο ρ ά σ ο υ μ ε στάρι σ τ η ν Γαλλία. Ο γ ά λ λ ο ς έ μ π ο ρ α ς π ο υ ή ρ θ ε σ τ α Τ ί ρ α ν α μ α ς σ φ υ γ μ ο μ ε τ ρ ο ύ σ ε , γ ι α ν α ιδεί π ο ι α ή τ α ν η α ι τ ί α π ο υ η Α λ β α ν ί α α γ ό ρ α σ ε σ τ ά ρ ι τις χ ώ ρ ε ς τ η ς Δύ­ σης ε φ ό σ ο ν έχει το «μεγάλο φίλο», τη Σοβιετική Έ ν ω σ η . Εμείς, α­ σ φ α λ ώ ς δεν είπαμε τίποτε σ τ ο ν αστό έμπορα, αντίθετα, του είπαμε πως η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η μας έδινε σ ι τ η ρ ά , κ α λ α μ π ό κ ι , α λ λ ά εμείς «το χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ μ ε γ ι α τα ζώα». «Τι α ν η σ υ χ ε ί τ ε γ ι α τ ο ψ ω μ ί — μ α ς ε ί χ ε π ε ι ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ — 262

Φυ-

τέψτε ε σ π ε ρ ι δ ο ε ι δ ή , τ ό σ α σ ι τ η ρ ά ό σ α θέλει η Α λ β α ν ί α , στη χ ώ ρ α μας τα τ ρ ώ ν ε τα π ο ν τ ί κ ι α στις α π ο θ ή κ ε ς » . Κι ό τ α ν ο α λ β α ν ι κ ό ς λα­ ός διέτρεχε κίνδυνο να μείνει χ ω ρ ί ς ψωμί, ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ προτιμού­ σε να τρέφονται τα ποντίκια όχι όμως οι Αλβανοί. Σύμφωνα μ' αυ­ τ ό ν , σ' εμάς έμεναν μ ο ν ά χ α δύο δ ρ ό μ ο ι : ή να υ π ο κ ύ π τ α μ ε , ή να πε­ θαίναμε. Αυτή ή τ α ν η κυνική λ ο γ ι κ ή αυτού του π ρ ο δ ό τ η . Α λ λ ά το μ ε γ ά λ ο χ ά σ μ α στις σ χ έ σ ε ι ς μας με τη σ ο β ι ε τ ι κ ή ηγε­ σ ί α δ ε μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α κ α λ υ φ τ ε ί επί μ α κ ρ ό χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α , τ ό σ ο τ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο γιατί οι ίδιοι οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί το α π ο κ ά λ υ π τ α ν κάθε μ έ ρ α και πιο π ο λ ύ . Ο

σοβιετικός

πρεσβευτής

και ο

βούλγαρος

πρεσβευτής στη

Γ ι ο υ γ κ ο σ λ α β ί α χ ε ι ρ ο κ ρ ο τ ο ύ σ α ν εκείνες τις μέρες το δ ή μ ι ο Ρ ά ν κ ο βιτς όταν αυτός μιλώντας σε μια συγκέντρωση στη Σρέμσκα Μιτροβίτσα αποκάλεσε την Αλβανία «κόλαση με συρματοπλέγματα». Οι Βούλγαροι τύπωσαν το χ ά ρ τ η των Βαλκανίων και «κατά λάθος» τη χ ώ ρ α μας τη σ υ μ π ε ρ ι λ ά β α ι ν α ν μέσα στα σύνορα της Γιουγκοσ­ λαβίας· στη Β α ρ σ ο β ί α οι ά ν θ ρ ω π ο ι του Γ κ ο μ ο ύ λ κ α μ π ή κ α ν δια της βίας σ τ η ν π ρ ε σ β ε ί α της ΛΔ της Α λ β α ν ί α ς και α π ο π ε ι ρ ά θ η κ α ν να σ κ ο τ ώ σ ο υ ν τον α λ β α ν ό πρεσβευτή· ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ α ν έ χ ο ν τ α ν και υ π ο σ τ ή ρ ι ζ ε τ ι ς ο ρ έ ξ ε ι ς τ ω ν ε λ λ ή ν ω ν μ ο ν α ρ χ ο φ α σ ι σ τ ώ ν σ α ν τ ο Βε­ νιζέλο που έβγαζαν το καμένο χαρτί για την π ρ ο σ ά ρ τ η σ η της λεγό­ μενης Βορείου Η π ε ί ρ ο υ κ.λπ., κ.λπ. Αυτές και δεκάδες άλλες περι­ πτώσεις ξ έ σ π α σ α ν εκείνες τις μέρες α π ό όλες τις κατευθύνσεις ενά­ ντια στη χ ώ ρ α μας και το Κ ό μ μ α μας. Π ο υ άμεσα και που έμμεσα σ' όλη

την

αντιαλβανική

δραστηριότητα

φαίνονταν

το χέρι

του

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο οποίος π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε με κάθε τ ρ ό π ο να μας λυγίσει και να μας γονατίσει. Ν α ι α λ λ ά το Κ ό μ μ α και ο λαός μας σ τ ά θ η κ α ν α ν τ ρ ά ν τ α χ τ ο ι σ τ η σωστή

μαρξιστική - λενινιστική γραμμή. Εμείς μιλήσαμε στους

κομμουνιστές και στα σ τ ε λ έ χ η για κάθετί που συνέβανιε στο κομ­ μουνιστικό και εργατικό κίνημα, τους μ ι λ ή σ α μ ε για την π ρ ο δ ο σ ί α των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν και οι μάζες του Κ ό μ μ α τ ο ς σ υ σ π ε ι ρ ώ θ η κ α ν γ ύ ρ ω α π ό τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή μ π ρ ο σ τ ά σ τ η φ ο ρ τ ο ύ ν α που ξε­ σήκωναν οι χρουστσιοφικοί. Αυτοί δε βρήκαν ρωγμές σ' αυτό το α τ σ ά λ ι ν ο μ π λ ό κ και η σ η μ α ί α του Κ ό μ μ α τ ο ς κ υ μ ά τ ι σ ε και θα κυμα­ τίζει π ά ν τ α π ε ρ ή φ α ν η και α ν υ π ό σ τ α λ τ η μ π ρ ο σ τ ά στις θύελλες και τα κύματα. Η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή έκαμε έ κ κ λ η σ η στο Κόμμα και στο λ α ό ν α σ υ σ φ ί ξ ο υ ν τις γ ρ α μ μ έ ς , ν α δ ι α φ υ λ ά ξ ο υ ν κ α ι ν α σ φ υ ρ η λ α τ ή σ ο υ ν την ενότητα, τον πατριωτισμό, να διατηρήσουν την ψυχραιμία, να 263

μη πέφτουν θύμα των π ρ ο κ λ ή σ ε ω ν , να είναι άγρυπνοι και α τ ρ ό μ η ­ τοι. Εμείς είπαμε σ τ ο Κ ό μ μ α ότι σ' αυτές τις κατευθύνσεις έγκειται η νίκη

εξασφαλισμένη

α π ό τη σ ω σ τ ή μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λενινιστική

γραμμή που ακολουθούσαμε. Είπαμε στο Κόμμα μας, πως ανεξάρ­ τ η τ α που οι ε χ θ ρ ο ί ή τ α ν ι σ χ υ ρ ο ί και π ο λ λ ο ί , εμείς θα ν ι κ ο ύ σ α μ ε . Μ ε τις π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς που σ κ ά ρ ω ν α ν α π ό τ η Μ ό σ χ α ή α π ό τις άλ­ λες πρωτεύουσες των υ π ο τ ε λ ώ ν χ ω ρ ώ ν , καθώς και μέσω της σοβιε­ τικής πρεσβείας στα Τ ί ρ α ν α και των α ν θ ρ ώ π ω ν της, οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο ­ φικοί α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν κι έναν ά λ λ ο σ κ ο π ό : να χ ά λ κ ε υ α ν και να συ­ γκέντρωναν πλαστά στοιχεία για να τα έχουν σαν όπλο σχετικά με τ η ν κ α τ η γ ο ρ ί α πως τ ά χ α ή μ α σ τ α ν εμείς ο ι Α λ β α ν ο ί που χ α λ ο ύ σ α μ ε τις σ χ έ σ ε ι ς και ν α α ν τ ι σ τ ά θ μ ι ζ α ν έτσι τ α β α σ ι σ μ έ ν α θ ε ω ρ η τ ι κ ώ ς και π ο λ ι τ ι κ ώ ς ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ ά μας. Αυτή τ η ν α ν τ ι π α ρ ά θ ε σ η φοβόνταν η Μ ό σ χ α ιδιαίτερα αν γίνονταν στη Σύσκεψη των κομμουνι­ σ τ ι κ ώ ν κ α ι ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κ ο μ μ ά τ ω ν τ ο υ κ ό σ μ ο υ . Α υ τ ή θ α ή τ α ν μ ι α βα­ ριά απώλεια για το σ ύ γ χ ρ ο ν ο ρεβιζιονισμό με επικεφαλής το Χρου­ σ τ σ ι ό φ και τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς

γ ι ' αυτό δεν ήθελαν να φτάσουν

τα πράγματα μέχρι αυτού του σημείου. Τους χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ν η καθυπότ α ξ ή μας με κάθε θυσία, ή στο κ ά τ ω κάτω η « σ υ μ φ ι λ ί ω σ η » μ' εμάς. Γι'

αυτό κατά τη διάρκεια που η σοβιετική πρεσβεία στα Τίρα­

να ενεργούσε με προκλήσεις, η Μ ό σ χ α με τον Κοζλόφ κουράστη­ καν να σ τ έ λ ν ο υ ν επιστολές σ τ η ν «Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή και σ τ ο σύ­ ντροφο Ενβέρ Χότζα». Σ'

αυτές τις επιστολές ζ η τ ο ύ ν τ α ν να πάω

εγώ στη Μ ό σ χ α , για να συνομιλήσουμε, να συνεννοηθούμε «σαν φίλοι και σύντροφοι που είμαστε». «Να εξαλείψουμε αυτή τη μικρή παρεξήγηση

κ α ι δ ι α φ ω ν ί α π ο υ σ υ ν έ β η κ ε σ τ ο Β ο υ κ ο υ ρ έ σ τ ι » , «οι

δύο πλευρές δεν πρέπει να επιτρέψουμε ώστε από μια μικρή σπίθα να ανάψει μια μεγάλη πυρκαγιά» κ.λπ.

1

Ο σκοπός τους ήταν σαφής: να υποχρεώσουν το Κόμμα μας να σωπάσει, να συμφιλιωθεί μ' αυτούς, να γίνει συνεργάτης σ τ η ν προ­ δοσία.

Ή θ ε λ α ν ν α μας π α ρ α σ ύ ρ ο υ ν σ τ η Μ ό σ χ α και εκεί, σ τ α «χαλ­

κευτήρια» της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς να ενεργούσαν για να μας «πείσουν». Εμείς όμως ξέραμε με π ο ι ό ν έχουμε να κάμουμε και η α­ πάντησή μας ήταν σύντομη: «Ο σύντροφος Ενβέρ Χότζα δε μπορεί να έρθει στη Μ ό σ χ α παρά μόνο γ ι α τη Σ ύ σ κ ε ψ η των κομμουνιστι-

_____________________________________

1. Βλέπε: Enver Hoxha «Albania Challenges Khrushchev Revisionism», Gamma Publishing Co., New York, USA, Ο χ τ ώ β ρ η ς 1 9 7 6 , π ρ ώ τ η έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή , σελ. 8 5 - 8 7 .

264

κών και εργατικών κομμάτων.

Ό , τ ι είχαμε να σας πούμε στο Βου­

κουρέστι, σας το είπαμε· τις α π ό ψ ε ι ς και τη σ τ ά σ η μας θα τις π ο ύ μ ε στην προσεχή Οι

σύσκεψη

χρουστσιοφικοί

των

κομμάτων».

πείστηκαν

ακόμα

περισσότερο

πως

στο

Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς δεν π ε ρ ν ο ύ σ α ν ούτε οι κολακείες, ούτε οι πιστώσεις, ούτε τα κίτρινα χαμόγελα, ούτε οι εκβιασμοί και οι α­ πειλές. Δεν παρέλειψαν και οι άλλοι συνένοχοι να πάρουν μέρος στις προσπάθειές τους για να πείσουν το Κ Ε Α να παραιτηθεί από την πάλη ενάντια στη ρεβιζιονιστική προδοσία. Σειρά κομμάτων των χ ω ρ ώ ν του σοσιαλιστικού στρατοπέδου μας έστειλαν τα αντίγραφα των επιστολών που είχαν απευθύνει στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας. Με τις επιστολές αυτές οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί ήθελαν να μας α­ π ε ι λ ή σ ο υ ν : «Εμείς είμαστε όλοι στο ποίμνιο, γ ι '

αυτό εσείς σκε­

φτείτε καλά πριν ξεκοπείτε». Και σε κείνους που χ ό ρ ε υ α ν σ ύ μ φ ω ν α με το τύμπανο του Χρου­ σ τ σ ι ό φ δόσαμε την α π ά ν τ η τ η που τους άξιζε. «Στο Βουκουρέστι σ φ ά λ α τ ε εσείς και ό χ ι εμείς, η σ τ ά σ η μας ή τ α ν σ ω σ τ ή , μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή . Εμείς δεν ενωθήκαμε με σας και τη γ ν ώ μ η μας θα τ η ν πούμε στη

Μόσχα».

Οι επιστολές αυτές μας ή ρ θ α ν τ α υ τ ό χ ρ ο ν α και αυτό α ν α μ φ ί β ο λ α ή τ α ν κάτι που τ ο υ π ό δ ε ι ξ α ν και τ ο σ κ ά ρ ω σ α ν ο ι Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί . Ή τ α ν ενδιαφέρον πως όταν διαβεβαίωναν για την τάχα «πλήρη ενότητα ό λ ω ν των κομμουνιστικών και ε ρ γ α τ ι κ ώ ν κομμάτων» στη Σ ύ σ κ ε ψ η του Βουκουρεστίου, δεν καθόριζαν σαφώς για ποιο π ρ ό β λ η μ α υ­ π ή ρ χ ε αυτή η «ενότητα». Στην επιστολή μάλιστα των Σοβιετικών η έ κ φ ρ α σ η α υ τ ή δ ε ν υ π ή ρ χ ε (!). Α σ φ α λ ώ ς , ο ι Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί δ ε ν ή θ ε λ α ν να βγουν οι ίδιοι μ' αυτή τη μ α ν ο ύ β ρ α , α λ λ ά ε ί χ α ν δόσει στους άλ­ λους τ η μ α σ ι ά . Τ ο Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς ό μ ω ς δεν σ κ ό ν τ α φ τ ε α π ' αυτές τις τ ό σ ο ποταπές ό σ ο και βάναυσες ταχτικές. Σε γ ρ ά μ μ α μας δόσαμε ρ η τ ή α π ά ν τ η σ η σ' αυτές τις διαστρεβλώσεις της α λ ή ­ θειας και τ η ν α π ά ν τ η σ η αυτή τ η ν κάναμε γ ν ω σ τ ή σ ' όλους μ ε σ κ ο ­ π ό ό λ α τ α κ ό μ μ α τ α που β ι ά σ τ η κ α ν «να φ έ ρ ο υ ν σ τ ο σ ω σ τ ό δ ρ ό μ ο » το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς , να κ α τ α λ ά β ο υ ν και να έ χ ο υ ν ξεκά­ θαρο πως το Κ Ε Α δεν είναι α π ό κείνους που σ υ ν δ ι α λ ά σ σ ο ν τ α ι με τους

προδότες.

Τ ο Κ Ε Α τ η σ τ ά σ η του δεν τ η ν κ α θ ό ρ ι ζ ε α π ό κ ά π ο ι ο τ υ χ α ί ο γι­ νάτι ή κ α π ρ ί τ σ ι ο . Ό χ ι . Η εν λ ό γ ω ε π ι σ τ ο λ ή , κ α θ ώ ς και ό λ α τα άλ­ λα ντοκουμέντα αυτής της περιόδου, με υψηλό αίσθημα αρχών, με υγιές μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λενινιστικό πνεύμα, με το βάθος ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς 265

κρίσης και τεκμηρίωσης ήταν όχι μόνο ένα χ τ ύ π η μ α στις προσπά­ θειες να μ π ά σ ο υ ν το Κ ό μ μ α μας σε ε σ φ α λ μ έ ν ο δ ρ ό μ ο , α λ λ ά και συμβολή

και βοήθεια που π ρ ο σ φ έ ρ α μ ε σ τ α α δ ε ρ φ ά κόμματα, συ­

μ π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν ο υ και του σοβιετικού κόμματος πως να κ ρ ί ν ο υ ν τα ζ η τ ή μ α τ α , που β ρ ί σ κ ο ν τ α ν η α λ ή θ ε ι α και πως έπρεπε να την υπε­ ρ α σ π ί σ ο υ ν με τ ό λ μ η και με β ά σ η τις α ρ χ έ ς . Προετοιμαζόμασταν τώρα για τη Σύσκεψη της Μ ό σ χ α ς , όπου π ρ ο β λ έ π α μ ε πως θα διεξάγονταν σ κ λ η ρ ή π ά λ η . Το Κ ό μ μ α μας είχε αποφασίσει να χτυπήσει

ανοιχτά

στη

μελλοντική σύσκεψη των

κομμάτων την προδοσία των χρουστσιοφικών ρεβιζιονιστών που είχαν τεθεί ενάντια σ τ η μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λενιστική θεωρία. Εμείς θα παλεύαμε ενάντια στην προδοτική ταχτική και πολιτική τους, θα υ­ περασπίζαμε τη Σοβιετική Έ ν ω σ η , το λενινισμό και το Στάλιν, θα κ α τ α κ ρ ί ν α μ ε τ ο 20ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς τ η ς Σοβιετικής

Ένωσης

και θ α χ τ υ π ο ύ σ α μ ε όλες τις α ν τ ι α λ β α ν ι κ έ ς

π ρ ο σ τ υ χ ι έ ς των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν και π ρ ο σ ω π ι κ ά του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Η μάχη άρχισε στην επιτροπή που θα προετοίμαζε το σχέδιο δήλωσης της Σύσκεψης. Εκεί οι Σοβιετικοί είχαν στείλει το Σουσλόφ, τον Ποσπιέλοφ, τον Κοζλόφ, τον Πονομαριόφ, τον Αντρόποφ και κάποιον άλλο.

Αντιπροσωπεία αυτή «συμπαγής», γεμάτη με

«μεγάλα» κεφάλια για να μας εντυπωσιάσουν. Σχεδόν όλες οι άλλες αντιπροσωπείες, εκτός από τη δική μας και των Κινέζων, αποτελού­ ν τ α ν α π ό α ν θ ρ ώ π ο υ ς χ α μ η λ ο τ έ ρ ω ν βαθμίδων, τ ρ ί τ η ς και τ έ τ α ρ τ η ς σειράς.

Ή τ α ν σαφές πως καθετί ήταν συντονισμένο και συμφωνη­

μένο, έτσι που δεν είχαν τι να σ υ ζ η τ ή σ ο υ ν πια. Εμείς το είχαμε ξ ε κ ά θ α ρ ο πως η π ά λ η σ τ η ν ε π ι τ ρ ο π ή ή τ α ν μο­ ν ά χ α ο π ρ ό λ ο γ ο ς του δ ρ ά μ α τ ο ς . Π ρ ο β λ έ π α μ ε π ω ς οι Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί και οι ουρές τους θα έκαναν υ π ο χ ω ρ ή σ ε ι ς , α σ φ α λ ώ ς αμυδρές, και θα πάλευαν, ώστε από τη Σύσκεψη να έβγαινε μια δήλωση «νερόβρα­ στη» με αμφίβολες διατυπώσεις, με στρογγυλεμένες γωνίες, με κα­ μιά μ ι κ ρ ή υ π ο χ ώ ρ η σ η και με διατυπώσεις σ χ ε τ ι κ ά με τις «φράξιες και τις φ α τ ρ ι έ ς » ό π ο υ κ α τ ά τ α σ σ α ν και τ ο Κ ό μ μ α μας. Γ ι ' αυτό, τ ο Πολιτικό Γραφείο έδοσε οδηγίες στην αντιπροσωπεία μας, που α­ ποτελούνταν από τους συντρόφους Υσνί Κ ά π ο και Ραμίζ Αλία, να παλέψει ώστε η

δ ή λ ω σ η να ήταν με μπαρούτι.

Ό χ ι μόνον τόσο.

Εμείς προβλέπαμε και το άλλο ενδεχόμενο

πως οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί θα δ έ χ ο ν τ α ν και μια δ ή λ ω σ η με σωστές και ακριβείς διατυπώσεις, αρκεί η σ ύ σ κ ε ψ η να π ή γ α ι ν ε κ α λ ά και φίνα, χωρίς διαμάχη και ξεσκεπάσματα, να μη έβγαιναν τα άπλυτα στη φ ό ρ α . Τ ο π ρ ο β λ έ π α μ ε α υ τ ό γιατί ξ έ ρ α μ ε πως φ ο β ο ύ ν τ α ν τις σ υ ζ η 266

τήσεις όπως ο διάβολος το λιβάνι. Θα ήταν πρόθυμοι για υ π ο χ ω ρ ή ­ σ ε ι ς ό τ α ν θ α τ α έ β ρ ι σ κ α ν σ κ ο ύ ρ α κ α ι θ α έ λ ε γ α ν «δε σ α ς α ρ έ σ ε ι α υ ­ τό;»! Τ ο δ υ ν α μ ώ ν ο υ μ ε α κ ό μ α . Μ ο ν ά χ α ό χ ι δ ι α μ ά χ η , π ρ ο ε τ ο ι μ ά ζ ο υ ­ με τη δ ή λ ω σ η , τ η ν υ π ο γ ρ ά φ ο υ μ ε , καμιά κ α τ α δ ί κ η του Βουκουρε­ στίου, καμιά π ά λ η α ρ χ ώ ν » και... να μας ζ ή σ ε ι ! Έ π ε ι τ α ό τ α ν καθετί θα είχε τελειώσει, θα έρχονταν οι τελάληδες. «Το Βουκουρέστι ή­ πολιέζεν1,

ταν

η

γραμμή

μ α ς πράβιλνα2,

οι

Κ ι ν έ ζ ο ι κ α ι οι Α λ β α ν ο ί

τ ι μ ω ρ ή θ η κ α ν για δογματισμό αλλά διορθώθηκαν», ενώ η δ ή λ ω σ η θα ήταν γ ι ' αυτούς ένα κομμάτι χαρτί χωρίς αξία, όπως συνέβηκε. Α υ τ ό εμείς δεν το θέλαμε. Η δ ή λ ω σ η δεν έ π ρ ε π ε να ή τ α ν κάλυμ­ μα των ρεβιζιονιστικών βρωμιών, αλλά αποτέλεσμα συζητήσεων, πάλης, ξεσκεπάσματος. Στην αλληλογραφία που είχαμε με την α­ ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α μας στη Μ ό σ χ α διαβιβάζαμε: «Σκοπός και κ α θ ή κ ο ν μας δεν είναι να κάμουμε σ υ λ λ ο γ έ ς δ η λ ώ σ ε ω ν , α λ λ ά να χ τ υ π ή σ ο υ ­ με τα λ ά θ η , να τα ξεσκεπάσουμε. Εμείς δεν έχουμε α ν ά γ κ η γ ι α δη­ λώσεις». Στην προπαρασκευαστική επιτροπή διαξέγονταν σκληρή πάλη. Ο Σ ο υ σ λ ό φ διεύθυνε ό λ η τη δουλειά για να κατορθώσει ώστε σ τ ο σχέδιο της δήλωσης να συμπεριληφθούν οι ρεβιζιονιστικές θέσεις του 20ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ και να εγκριθεί η α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ ε ν η από τη σο­ β ι ε τ ι κ ή η γ ε σ ί α γ ρ α μ μ ή . Ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι μας π ά λ ε ψ α ν σ κ λ η ρ ά , ξεσκέ­ π α σ α ν αυτές τις α π ό ψ ε ι ς και ε π έ μ ε ι ν α ν ώ σ τ ε ο ι δ ι α τ υ π ώ σ ε ι ς σ τ ο σχέδιο να ή τ α ν ακριβείς, χωρίς διφορούμενα, μαρξιστικές - λενινι­ στικές. «Δεν πρέπει να ε π ι τ ρ α π ε ί τ ί π ο τ ε το θ ο λ ό , κ α ν έ ν α υ π ο ν ο ο ύ ­ μενο, καμμιά έ κ φ ρ α σ η , που μπορεί να ερμηνευτεί αύριο κ α τ ' αρέ­ σκεια», δ ή λ ω σ α ν οι α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ι του Κ ό μ μ α τ ό ς μας, σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι Υσνί

και Ραμίζ.

Χ τ υ π ή θ η κ α ν οι θέσεις των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν σχετικά με το ημέρεμα του ιμπεριαλισμού και τους ειπώθηκε σ τ α ρ ά τ α πως «η τ ά σ η που π α ρ α τ η ρ ή θ η κ ε να ωραιοποιείται ο ιμπεριαλισμός είναι επικίν­ δυνη», υ π ο σ τ η ρ ί χ τ η κ ε η σ τ α λ ι ν ι κ ή θ έ σ η ότι η ε ι ρ ή ν η μπορεί να ε­ πιτευχθεί μόνο όταν οι λαοί πάρουν στα χέρια τους αυτή την υπόθε­ σ η . «Να λες πως σήμεα, όταν υπάρχει ο ιμπεριαλισμός, μπορεί να ο ι κ ο δ ο μ η θ ε ί ένας κόσμος χ ω ρ ί ς πολέμους (θέση του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ) — τ ό ν ι σ ε ο σύντροφος Υ σ ν ί — αυτό είναι σ' αντίθεση με τα διδάγ­ ματα του Λένιν».

_________________________

1. Οφέλιμο 2. Σωστή, ορθή (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

267

Α ν τ ί θ ε τ α με τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ω ν χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν , η α ν τ ι π ρ ο σ ω ­ πεία μας σ τ η ν ε π ι τ ρ ο π ή , επέμεινε να τονιστεί στο σχέδιο δ ή λ ω σ η ς πως «ο ρεβιζιονισμός είναι ο κυριότερος κίνδυνος στο κομμουνι­ στικό κίνημα» και να γίνει λ ό γ ο ς ιδιαίτερα για τον γ ι ο υ γ κ ο σ λ ά β ι κ ο ρεβιζιονισμό, σαν π ρ ά χ τ ο ρ α των ιμπεριαλιστών. Οι σύντροφοί μας έδειξαν με δύναμη τον κίνδυνο της θέσης την οποία ο Χρουστσιόφ και σ υ ν τ ρ ο φ ί α ή θ ε λ α ν να ε π ι β ά λ ο υ ν σ' ό λ α τα ά λ λ α κ ό μ μ α τ α ότι «ο ρεβιζιονισμός συντρίφτηκε ιδεολογικά». «Ο ρεβιζιονισμός —είπε ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Υσνί Κ α π ό — όχι μόνο υπάρχει, α λ λ ά σ ή μ ε ρ α μεγαλώ­ νουν τα κέρατά του». Ο ι α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ι του Κ ό μ μ α τ ό ς μας β ρ έ θ η κ α ν μ π ρ ο σ τ ά σ ' ένα σ χ ε δ ό ν ε ν ι α ί ο μ έ τ ω π ο τ ω ν ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ώ ν . Ο ι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ έ ς μα­ ριονέτες, διευθυνόμενες α π ό το Σ ο υ σ λ ό φ και τους άλλους, επετέθηκαν εναντίον τους, για να τους α ν α γ κ ά σ ο υ ν να παραιτηθούν από τη σ ω σ τ ή γ ρ α μ μ ή π ο υ υ π ε ρ ά σ π ι ζ α ν . Α λ λ ά «το Κ ό μ μ α μας — ε ί π ε ο σύ­ ντροφος Υσνί Κ ά π ο — δε θα δεχτεί ποτέ να μιλήσει σύμφωνα με τ η ν επιθυμία του ενός ή του ά λ λ ο υ , ούτε και σ α ν α π ο τ έ λ ε σ μ α των πιέσε­ ων π ο υ του γίνονται». Ο Υσνί σύντριψε τις κ α τ η γ ο ρ ί ε ς και τις π ρ ο ­ κλήσεις των λακέδων του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και καταδίκασε άλλη μια φορά τη

σ υ ν ω μ ο σ ί α του Β ο υ κ ο υ ρ ε σ τ ί ο υ και τις προσπάθειες να

πραγματοποιηθεί αυτή στη Μ ό σ χ α . Ό τ α ν ο Σουσλόφ, αυτός ο ξετσίπωτος ρεβιζιονιστής, τόλμησε να σ π ι λ ώ σ ε ι το Κ ό μ μ α μας και σ ύ γ κ ρ ι ν ε τις α π ό ψ ε ι ς του με τις α π ό ­ ψεις του α ν τ ε π α ν α σ τ ά τ η Κ ε ρ έ ν σ κ υ , ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Υσνί του τα κοπά­ νησε κατάμουτρα: —

Λαθέψατε διεύθυνση, σύντροφε Σουσλόφ, που απευθύνεστε

σε μένα για τον Κερένσκυ. Θέλω να δ η λ ώ σ ω ότι το Κόμμα Εργα­ σίας Α λ β α ν ί α ς δεν ιδρύθηκε α π ό τον Κερένσκυ. Ο Κερένσκυ είναι δικός σας. Εμείς έχουμε γνωρίσει και γνωρίζουμε το Λένιν και το Κόμμα του Λένιν. Το Κόμμα μας, που το ίδρυσε ο Ενβέρ Χότζα με βάση τα δ ι δ ά γ μ α τ α του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λενινισμού, πάλεψε και θα πα­ λεύει γ ι α να υ π ε ρ α σ π ί σ ε ι π ι σ τ ά το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό και κατα­ λήγοντας —

πρόσθεσε:

Δε μπορούν να κ α τ η γ ο ρ ή σ ο υ ν το Κόμμα Εργασίας Αλβα­

νίας για αστικό κόμμα και ούτε τους αλβανούς κομμουνιστές σαν Κερένσκηδες, κείνοι που ήταν υποστηριχτές του αντεπαναστάτη προδότη —

Ί μ ρ ε Νάγκι.

Εδώ υπάρχει π α ρ ε ξ ή γ η σ η ! - είπε ο Σ ο υ σ λ ό φ π ρ ο σ π α θ ώ ν τ α ς

να μαλακώσει κάπως το συντριφτικό αποτέλεσμα της απάντησης που πήρε.

268

—

Γ ι α μας καθετί είναι ξ ε κ ά θ α ρ ο , για εσάς ίσως ό χ ι - του απά­

ν τ η σ ε ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Υσνί. Τιθέμενοι μπροστά σε αδιάσειστα επιχειρήματα, κατά τη διάρ­ κεια των συνεδριάσεων οι Σοβιετικοί αναγκάζονταν να υ π ο χ ω ρ ή ­ σουν, αλλά την επαύριο ξανάρχιζε η πάλη για ζητήματα που είχαν ξεπεραστεί, επειδή ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ είχε τραβήξει το αυτί του Σουσ­ λ ό φ και συντροφία. Σ η κ ώ θ η κ ε και ο δ ο υ λ ο π ρ ε π έ σ τ α τ ο ς λακές του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ο σύριος Μ π α ν γ κ τ ά ς και μας κ α τ η γ ό ρ η σ ε πως το Κόμμα μας, κριτι­ κ ά ρ ο ν τ α ς τη σ ο β ι ε τ ι κ ή ηγεσία, ζητεί τ ά χ α ένα «νέο κομμουνισμό». Ο Υσνί Κ ά π ο ετοιμάστηκε να δώσει την α π ά ν τ η σ η και σ' αυτή τ η ν π ο τ α π ή κ α τ η γ ο ρ ί α του Μ π ά γ κ ν τ ά ς . Σ ' ένα δ ε ύ τ ε ρ ο λ ό γ ο π ο υ ο Υσ­ νί ζήτησε να εκφωνήσει στη συνεδρίαση της επιτροπής ανάμεσα στ'

άλλα θα τόνιζε: —

Το Κ ό μ μ α μας έστειλε εδώ για να ε κ φ ρ ά σ ο υ μ ε τις απόψεις

του. Δεν του πέρασε και δεν του περνάει α π ό τη γ ν ώ μ η να διατυπώ­ σει κανένα νέο κείμενο του μαρξισμού - λενινισμού, ούτε ζητεί άλ­ λο κουμμουνιστικό κίνημα όπως είπε ο σύντροφος Μ π α γ κ ν τ ά ς . Το Κ ό μ μ α μας πάλεψε και παλεύει θαραλλέα για τον κομμουνισμό των Μ α ρ ξ , Έ ν γ κ ε λ ς , Λένιν και Σ τ ά λ ι ν και, επειδή το έκαμε αυτό, βρί­ σκεται σ τ η ν εξουσία και οικοδομεί με επιτυχία το σοσιαλισμό. Ε­ σείς, σύντροφε Μ π α γ κ ν τ ά ς , φαίνεται, λαθέψατε διεύθυνση. Τις πα­ ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς σ α ς σ χ ε τ ι κ ά με το «νέο κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ό » να τις απευθύνε­ τε σας π α ρ α κ α λ ώ , σε κείνους που ισχυρίζονται τέτοια πράγματα, στους

ρεβιζιονιστές και όχι σ'

εμάς.

Το π ρ ο ε δ ρ ε ί ο όμως της σ ύ σ κ ε ψ η ς της ε π ι τ ρ ο π ή ς , που το επε­ ξεργάζονταν οι χρουστσιοφικοί, παρά την επιμονή του σύντροφου Υσνί, δεν του επέτρεψε να διαβάσει το δεύτερο λ ό γ ο του, το κείμε­ νο του ο π ο ί ο υ φυλάσσεται σ τ ο α ρ χ ε ί ο του Κ ό μ μ α τ ό ς μας. Ό π ω ς σ υ ν ή θ ω ς , εκτός α π ό τις επιθέσεις και τις κ α τ η γ ο ρ ί ε ς , δεν έλειψαν και οι υποκριτικές εκφράσεις «φιλίας» προς τους συντρό­ φους μας. Ο Κ ο ζ λ ό φ π ρ ο σ κ ά λ ε σ ε μια μέρα το σ ύ ν τ ρ ο φ ο Υσνί σε γεύμα, αυτός όμως, αφού τον ευχαρίστησε, α ρ ν ή θ η κ ε να πάει. Η π ά λ η των α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ω ν του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας, των α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ω ν του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κόμματος της Κίνας και κ α ν ε ν ό ς ά λ λ ο υ κ ό μ μ α τ ο ς έ κ α μ ε ν α ε π α λ ε ι φ θ ο ύ ν α ρ κ ε τ έ ς α π ό τις ρεβιζιονιστικές θέσεις και να γίνονταν μαρξιστικές - λενιστικές δια­ τυπώσεις για π ο λ λ ά ζ η τ ή μ α τ α . Π ά λ ι όμως ε ί χ α ν μείνει άλυτα ζ η τ ή ­ ματα και γ ι ' αυτά ο Κ ο ζ λ ό φ ήθελε να μας σερβίρει «εσωτερικά ανα­ κοινωθέντα». Οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί , φοβούμενοι ότι έ χ α σ α ν τη μ ά χ η , 269

ε π ε δ ί ω κ α ν ν α σ ώ σ ο υ ν ό,τι ή τ α ν δ υ ν α ν τ ό ν ν α σ ώ σ ο υ ν . Α υ τ ό ό μ ω ς ή ­ ταν ο π ρ ό λ ο γ ο ς της δ ι α μ ά χ η ς . Η π ρ α γ μ α τ ι κ ή δ ι α μ ά χ η θα ξ ε σ π ο ύ σ ε αργότερα. Ε μ ε ί ς γ ν ω ρ ί ζ α μ ε π ω ς η δ ι α μ ά χ η θ α ή τ α ν δ ύ σ κ ο λ η , σ κ λ η ρ ή και θα β ρ ι σ κ ό μ α σ τ α ν και σε μ ε ι ο ψ η φ ί α .

Αυτό

όμως δε μας φόβιζε.

Προετοιμαστήκαμε προσεχτικά για τη σύσκεψη, ώστε οι κρίσεις και οι αναλύσεις του Κόμματός μας να ή τ α ν ώριμες, μετρημένες, τ ο λ μ η ρ έ ς και σ ύ μ φ ω ν α με τις αρχές. Το λ ό γ ο που θα ε κ φ ω ν ο ύ σ α εγώ στη Σύσκεψη της Μ ό σ χ α ς τον συζητήσαμε σε ειδική συνεδρία­ ση της Ολομέλειας της Κεντρικής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κόμματός μας, η οποία τον ενέκρινε ομόφωνα, γιατί ή τ α ν μια α ν ά λ υ σ η που το Κόμ­ μα Εργασίας Αλβανίας έκανε στα προβλήματα της ξοσμοθεωρίας μας και σ τ η ν α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν . Στη Μ ό σ χ α εμείς θ α εκθέταμε τ η ν α κ λ ό ν η τ η γ ρ α μ μ ή του Κ ό μ μ α τ ό ς μας, τ η ν ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή και π ο λ ι τ ι κ ή του ω ρ ι μ ό τ η τ α , τη σ π ά ν ι α επανα­ σ τ α τ ι κ ή τ ό λ μ η που έδειξε το Κ ό μ μ α μας σ' ό λ η τη διάρκεια της η­ ρωικής του ζωής. Τα ν τ ο κ ο υ μ έ ν τ α του Κ ό μ μ α τ ο ς μιλούν διεξοδικά για τις εργα­ σίες της Σ ύ σ κ ε ψ η ς τ ω ν 81 κ ο μ μ ά τ ω ν γ ι α τους λ ό γ ο υ ς και τις συνο­ μιλίες τ η ς α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α ς μας σε κείνες τις α π ο φ α σ ι σ τ ι κ έ ς και ι­ στορικές στιγμές, π ο υ δ ι έ ρ χ ο ν τ α ν ο κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό ς κόσμος, ιδιαί­ τερα η χ ώ ρ α και το Κ ό μ μ α μας, γ ι ' αυτό δεν είναι α ν α γ κ α ί ο να επε­ κταθώ. Ξεκινήσαμε για τη Μ ό σ χ α για να πάρουμε μέρος στη Σύσκεψη των 81

κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων, εγώ, ο Μ ε χ μ έ τ

Σιέχου, ο Υσνί Κ ά π ο και ο Ραμίζ Αλία, καθώς και μερικά βοηθητι­ κά πρόσωπα της αντιπροσωπείας. Ή μ α σ τ α ν πεπεισμένοι πως πη­ γαίναμε σε μια χ ώ ρ α όπου είχαν πάρει στα χέρια τους την εξουσία οι εχθροί και όπου έπρεπε να ή μ α σ τ α ν πολύ προσεκτικοί, γιατί αυ­ τοί θα σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ν σ α ν εχθροί και κάθε λέξη, κάθε β ή μ α μας θα το κατέγραφαν.

Έ π ρ ε π ε να ή μ α σ τ α ν επάγρυπνοι και συνετοί.

Και τα ρ α δ ι ο γ ρ α φ ή μ α τ α , ή μ α σ τ α ν πεπεισμένοι, πως θα π ρ ο σ π α θ ο ύ ­ σαν να τα α π ο κ ρ υ π τ ο γ ρ α φ ή σ ο υ ν για να α ν α κ ά λ υ π τ α ν τους σ κ ο π ο ύ ς ως και τ η ν π α ρ α μ ι κ ρ ό τ ε ρ η τ α κ τ ι κ ή μας. Κατά τη διέλευση, στη Β ο υ δ α π έ σ τ η , μας υ π ο δ έ χ τ η κ α ν μερικοί κυριότεροι «σύντροφοι» του ουγγρικού κόμματος, οι οποίοι φέρθη­ κ α ν ά ψ ο γ α με μας. Ούτε αυτοί ούτε εμείς κάναμε κανένα υ π α ι ν ι γ μ ό για τα προβλήματα. Πήραμε το τραίνο για την Ουκρανία. Το προ­ σ ω π ι κ ό μας έβλεπε ψ υ χ ρ ά και μας υ π η ρ ε τ ο ύ σ ε χωρίς να μιλάει κα­ θόλου, ενώ στους διαδρόμους περνούσαν άνθρωποι που α σ φ α λ ώ ς ή270

ταν αξιωματικοί της ασφάλειας. Με αυτούς δεν είχαμε διάθεση να ανοίξουμε καθόλου κουβέντα, γιατί γνωρίζαμε ποιοι ήταν και τι α­ ντιπροσώπευαν. Σ τ ο σ τ α θ μ ό του Κιέβου ε ί χ α ν βγει δύο ή τρία μέλη της Κεντρι­ κής Ε π ι τ ρ ο π ή ς της Ουκρανίας, που μας υ π ο δ έ χ τ η κ α ν ψυχρά. Κι ε­ μείς τους σ τ α θ ή κ α μ ε σ α ν πάγος, ούτε τον καφέ τους ήπιαμε. Έ π ε ι ­ τα α ν ε β ή κ α μ ε ξ α ν ά στο τραίνο και συνεχίσαμε το δρόμο για τη Μ ό ­ σ χ α , ό π ο υ ε ί χ α ν βγει να μας υ π ο δ ε χ τ ο ύ ν ο Κ ο ζ λ ό φ , ο Γ ι ε φ ρ έ μ ο φ , μέλος της Κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς , και ο α ν α π λ η ρ ω τ ή ς τ μ η μ α τ ά ρ χ η ς εθιμοτυπίας του υπουργείου των Εξωτερικών. Στο σταθμό της Μ ό ­ σ χ α ς ε ί χ α ν παρατάξει και τιμητικό α π ό σ π α σ μ α , μπάντα, ανακρού­ σ τ η κ α ν ύμνοι, π α ρ έ λ α σ α ν στρατιώτες με βήμα παρελάσεως, όσο γ ι α το έθιμο, ό π ω ς για όλες τις α ν τ ρ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς . Δεν είδαμε ούτε πιονέρους, ούτε λουλούδια. Το ψ υ χ ρ ό χέρι του Κ ο ζ λ ό φ συνοδεύο­ νταν με ένα π ρ ο σ π ο ι η τ ό γέλιο ως τ' αυτιά και με τη χ ο ν τ ρ ή φωνή του μας ε υ χ ή θ η κ ε το κ α λ ω σ ο ρ ί σ α τ ε . Ο π ά γ ο ς όμως έμεινε π ά γ ο ς . Μ ό λ ι ς τελείωσε η α ν ά κ ρ ο υ σ η των ύμνων και η π α ρ έ λ α σ η , ακού­ σαμε

επευφημίες,

χειροκροτήματα

και

φλογερές

ζητοκραυγές:

«Ζήτω το Κόμμα Εργασίας!» είδαμε πως ήταν μερικές εκατοντάδες α λ β α ν ο ί φοιτητές, που σ π ο ύ δ α ζ α ν σ τ η Μ ό σ χ α . Δεν τους επέτρεπαν να μπούνε σ τ ο σταθμό, α λ λ ά τελικά τους ά φ η σ α ν γ ι α να μ η ν προκα­ λέσουν σκάνδαλο. Εμείς, χωρίς να δίνουμε σ η μ α σ ί α στον Κοζλόφ και το Γ ε φ ρ έ μ ο φ που δεν ξ ε κ ο λ λ ο ύ σ α ν α π ό μας, χ α ι ρ ε τ ή σ α μ ε τους φοιτητές μας που φ ώ ν α ζ α ν δυνατά από χ α ρ ά και, μαζί μ' αυτούς, ζ η τ ω κ ρ α υ γ ά σ α μ ε για το Κόμμα μας. Αυτό ή τ α ν ένα καλό μ ά θ η μ α γ ι α τους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς , γ ι α να δουν τι ε ν ό τ η τ α έ χ ο υ ν το Κ ό μ μ α και ο λαός μας με την η γ ε σ ί α τους. Οι φοιτητές δε μας α π ο χ ω ρ ί σ τ η κ α ν ώ­ σ π ο υ ανεβήκαμε στα ΖΙΛ. Στο α υ τ ο κ ί ν η τ ο ο Κ ο ζ λ ό φ δε βρήκε ά λ λ α λ ό γ ι α γ ι α ν α μ ο υ πει π α ρ ά : —

Οι φ ο ι τ η τ έ ς σας είναι

—

Ό χ ι — τ ο υ ε ί π α — είναι μ ε γ ά λ ο ι π α τ ρ ι ώ τ ε ς και α γ α π ο ύ ν ο λ ό ­

ασυγκράτητοι.

ψ υ χ α το Κ ό μ μ α και τ η ν η γ ε σ ί α τους. Ο Κ ο ζ λ ό φ και ο Γ ε φ ρ έ μ ο φ μας σ υ ν ό δ ε ψ α ν μέχρι τ η ν κ α τ ο ι κ ί α που μας είχαν καθορίσει στη Ζαράτσιε, κάπου 20 - 25 χλμ. έξω α π ό τη Μ ό σ χ α . Αυτή ήταν η έπαυλη όπου είχα καθήσει πολλές φορές με τους συντρόφους και με τη Νετζμίε ό τ α ν π ή γ α ι ν α για α ν ά π α υ σ η : «Αυτή η έ π α υ λ η , μου ε ί χ α ν πει κάποτε, είναι π ρ ο ο ρ ι σ μ έ ν η για τ ο ν Τσου Εν Λάι και για σένα, ά λ λ ο ν δεν βάζουμε». Και σ τ η ν έπαυλη μας είχαν ενώσει με τους Κινέζους. Τ η ν έπαυλη, όπως θα διαπιστώ-

271

ν α μ ε α ρ γ ό τ ε ρ α μ ε μ ι α σ υ σ κ ε υ ή π ο υ ε ί χ α μ ε π ά ρ ε ι μ α ζ ί μ α ς , τ η ν εί­ χ α ν γεμίσει

με συσκευές

υποκλοπής.

Τον Κοζλόφ τον είχα γνωρίσει καλά, επειδή είχα πολλές συνο­ μιλίες μ' αυτόν. Ή τ α ν από κείνους που μιλούνε πολύ, αλλά που δε λένε τίποτε. Ανεξάρτητα α π ό το πως τους θεωρούσαμε τώρα, αυτός ο Κ ο ζ λ ό φ από την πρώτη συνάντηση μου είχε δώσει την εντύπωση ότι δεν είχε μυαλό, κ α μ ώ ν ο ν τ α ν τον π ο λ ύ ξ ε ρ ο , έπαιρνε πόζες, αλλά το «κολοκύθι» δεν είχε σ π ό ρ ο υ ς μέσα. Δεν έπινε όπως οι ά λ λ ο ι και, πρέπει να ειπωθεί, θεωρούνταν δεύτερος σ τ η ν η γ ε σ ί α ύστερα από τον

Χρουστσιόφ. Π ι ο π ά ν ω έ γ ρ α ψ α γ ι α τ η ν φ ι λ ο ν ι κ ί α π ο υ ε ί χ α μ ε τον Κ ο ζ λ ό φ και

τ ο ν Π ο σ π ι έ λ ο φ τ ο 1957, σ τ ο α κ α δ η μ α ϊ κ ό θ έ α τ ρ ο ό π ε ρ α ς κ α ι μ π α λ έ ­ του «Κίροφ» του Λένινγκραντ για το λόγο που είχα εκφωνήσει στο εργοστάσιο

μηχανοκατασκευών

«Λένιν».

Θ υ μ ο ύ μ α ι πως ε κ ε ί ν ο το βράδυ ό τ α ν ε π ι σ τ ρ έ ψ α μ ε α π ό το θέα­ τ ρ ο , κ α θ ή σ α μ ε και οι τρεις σ' ένα ΖΙΛ. Ε μ έ ν α μ' έ β α λ α ν σ τ η μ έ σ η . Ο Κ ο ζ λ ό φ είπε σ τ ο ν Π ο σ π ι έ λ ο φ , χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ώ ν τ α ς το μικρό του ό­ νομα, όπως συνηθίζουν οι Ρώσοι: —

Εσύ είσαι μεγάλος άντρας, ένας από τους μεγαλύτερους θεω­

ρητικούς —

Νου

που έχουμε. νιέτ,

νου νιετ]

- του

α π α ν τ ο ύ σ ε με « μ ε τ ρ ι ο φ ρ ο σ ύ ν η » ο

Ποσπιέλοφ. Δεν μ π ο ρ ο ύ σ α να κ α τ α λ ά β ω γιατί γ ί ν ο ν τ α ν αυτές οι κολακείες, α ρ γ ό τ ε ρ α όμως μάθαμε πως ο Π ο σ π ι έ λ ο φ ή τ α ν ένας από τους συ­ ντάκτες της μυστικής έκθεσης ενάντια στο Στάλιν. Ο Κ ο ζ λ ό φ συνέ­ χιζε: —

Έ τ σ ι είναι όπως λέω εγώ, α λ λ ά εσύ είσαι μετριόφρων, πολύ

μετριόφρονας. Αυτή ή τ α ν η κουβέντα που έγινε σ' ό λ ο το δρόμο, έκαναν κολα­ κείες ο ένας στον άλλο, ώσπου φτάσαμε σ τ η ν κατοιία. Το σ ι χ ά θ η κ α αυτό το πράγμα, γιατί δεν υ π ά ρ χ ε ι τέτοια συνήθεια σε μας. Ενώ τον Γιεφρέμοφ τον γνώριζα λιγότερο. Ό τ α ν ή μ α σ τ α ν σ τ η Μ ό σ χ α , τότε π ο υ δ ι ε ξ ά γ ο ν τ α ν τ ο 21ο Συνέ­ δριο, μια Κυριακή ο Π ο λ ι ά ν σ κ ι , τότε μέλος του Προεδρείου του σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ κ ό μ μ α τ ο ς και τ ώ ρ α π ρ ε σ β ε υ τ ή ς σ τ ο Τ ό κ ι ο , κ ά λ ε σ ε εμέ­ να και το Μ ε χ μ έ τ Σιέχου να γευματίσουμε μαζί στην ν τ ά τ σ α του έξω α π ό τ η Μ ό σ χ α . Π ή γ α μ ε . Ό λ α ή τ α ν κ ά τ α σ π ρ α , γιατί είχε πέσει

___________________ 1. Ρώσικα —όχι δα, όχι δα.

272

χιόνι. Έ κ α ν ε κρύο. Και η έπαυλη ήταν άσπρη σαν το χιόνι, όμορ­ φ η . Ο Π ο λ ι ά ν κ ι μας είπε: —

Τ ο ύ τ η είναι η ντάτσα όπου α ν α π α ύ ο ν τ α ν ο Λένιν.

Μ ' α υ τ ό ή θ ε λ ε ν α μας πει πως «εγώ είμαι σ η μ α ν τ ι κ ό π ρ ό σ ω π ο » . Εδώ β ρ ή κ α μ ε και τον Γ ι ε φ ρ έ μ ο φ και έναν ά λ λ ο γ ρ α μ μ α τ έ α , α π ό τ η ν Κριμαία, αν δεν απατούμαι. Μ α ς σ ύ σ τ η σ α ν .

Ή τ α ν η ώρα 10 το

πρωί. Το τραπέζι ήταν στρωμένο σαν στα παραμύθια των ρώσων τσάρων.

—

Ας κ α θ ή σ ο υ μ ε να π ά ρ ο υ μ ε το π ρ ω ι ν ό - είπε ο Π ο λ ι ά ν σ κ ι .

—

Έ χ ο υ μ ε φάει - του είπαμε.

—

Ό χ ι — ε π έ μ ε ι ν ε — θα κ α θ ή σ ο υ μ ε και θα φάμε ξανά. (Ασφα­

λ ώ ς ή θ ε λ ε να πει «θα πιούμε»). Εμείς δεν πίναμε, α λ λ ά τους κοιτάζαμε ό τ α ν έ π ι ν α ν και μιλού­ σαν. Τι φ α γ ο π ό τ ι που έκαναν: τον περίδρομο!! Τους κοιτάζαμε κατ ά π λ η χ τ ο ι ό τ α ν κ α τ ά π ι ν α ν μ ο ν ο ρ ο ύ φ ι τη β ό τ κ α και τα δ ι ά φ ο ρ α κ ρ α σ ι ά με ν ε ρ ο π ό τ η ρ α . Ο Π ο λ ι ά ν σ κ ι , μ' ε κ ε ί ν ο το π ρ ό σ ω π ο ραδιούργου, περηφανεύονταν χωρίς ίχνος ντροπής, ενώ ο Γιεφρέμοφ με τ ο ν ά λ λ ο γ ρ α μ μ α τ έ α και με κ ά π ο ι ο ν που ή ρ θ ε α ρ γ ό τ ε ρ α , έ π ι ν α ν και, χωρίς να έχουν ίχνος ν τ ρ ο π ή ς από μας, έκαναν σιχαμερούς ε­ π α ί ν ο υ ς σ τ ο ν Π ο λ ι ά ν σ κ ι . «Δεν υ π ά ρ χ ε ι ά λ λ ο ς σ α ν εσύ, είσαι μεγά­ λος άντρας, στύλος του κόμματος, είσαι ο Χαν της Κριμαίας κ.λπ., κ.λπ.».

Έ τ σ ι συνεχίστηκε το «πρωινό» ως η ώρα μία. Σκάσαμε από

τη στενοχώρια. Δεν ξέραμε τι να κάνουμε. Θ υ μ ή θ η κ α το μπιλιάρδο και για να απομακρυνθώ α π ' αυτή την αίθουσα μπεκρήδων, ρωτώ τον

Πολιάνσκι: —

Υπάρχει μπιλιάρδο

—

Υπάρχει, πως δεν υ π ά ρ χ ε ι - μου α π ά ν τ η σ ε . Θέλετε να πάμε;

—

Ε υ χ α ρ ί σ τ ω ς ! - του είπαμε και σ η κ ω θ ή κ α μ ε αμέσως.

Ανεβήκαμε

εδώ;

σ τ η ν α ί θ ο υ σ α του μ π ι λ ι ά ρ δ ο υ και κ α θ ή σ α μ ε εκεί

μ ι ά μ ι σ ι - δυο ώρες. Εκείνους τους α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν α π ά ν ω σ τ ο μπι­ λιάρδο

η

βότκα,

η

περτσόβκα1

και

τα

ζακούσκα.2

Τότε ζητήσαμε την άδεια να φύγουμε.

—

Π ο ύ θα π ά τ ε ; - ε ί π ε ο Π ο λ ι ά ν σ κ ι .

—

Στη Μ ό σ χ α - του απαντήσαμε.

— - Π ώ ς είναι δ υ ν α τ ό ; - είπε. Μα εμείς θα γ ε υ μ α τ ί σ ο υ μ ε τ ώ ρ α .

___________________________ 1. Ρώσικα —πιπερωμένα ποτά.

2. Ρώσικα —μεζέδες.

273

Απορέσαμε και του είπαμε: —

Μα τι κάναμε μ έ χ ρ ι τώρα, δεν φ ά γ α μ ε και δεν ή π ι α μ ε γ ι α δύο

μέρες; —

Α, όχι — ε ί π ε ο Γ ι ε φ ρ έ μ ο φ — αυτό που φάγαμε ήταν ελαφρό

πρωινό, ενώ το πραγματικό γεύμα τώρα αρχίζει. Μ α ς π ή ρ α ν από το μ π ρ ά τ σ ο και μας π ή γ α ν ξανά σ τ η ν τραπεζα­ ρία. Και τι να ιδούμε! Το τραπέζι είχε ξαναστρωθεί κατάγεμο. Ό λ α αυτά τα φαγοπότια τα πλήρωνε το σοβιετικό κράτος των προλετά­ ρ ι ω ν γ ι α τ ο υ ς η γ έ τ ε ς τ ο υ , γ ι α ν α « ξ ε κ ο υ ρ ά ζ ο ν τ α ι » κ α ι ν α κ ά ν ο υ ν κέ­ φι! Εμείς τους είπαμε: «Δεν μ π ο ρ ο ύ μ ε να φάμε». Α ν τ ι ρ ρ ή σ ε ι ς εμείς, π α ρ α κ ά λ ι α αυτοί και αδιάκοπο φαγοπότι.

—

Έ χ ε τ ε εδώ α ί θ ο υ σ α κ ι ν η μ α τ ο γ ρ ά φ ο υ ; Μ π ο ρ ο ύ μ ε να ιδούμε

κανένα φιλμ; - ρωτήσαμε.

—

Έ χ ο υ μ ε πως - είπε ο Π ο λ ι ά ν σ κ ι και π ά τ η σ ε το κουμπί. Διέ­

ταξε τον οπερατέρ του κ ι ν η μ α τ ο γ ρ ά φ ο υ να ετοιμάσει την π ρ ο β ο λ ή μιας ταινίας. Ύ σ τ ε ρ α α π ό μισή ώ ρ α ή τ α ν έτοιμο. Π ή γ α μ ε σ τ η ν α ί θ ο υ σ α του κινηματογράφου και καθήσαμε. Θυμούμαι πως ήταν μια έγχρωμη μεξικάνικη

τ α ι ν ί α . Γ λ υ τ ώ σ α μ ε α π ό τ η σταλόβαγια.1 Δ ε ν π έ ρ α σ α ν δέ­

κα λεπτά αφότου άρχισε το φιλμ όταν βλέπουμε στο σκοτάδι να φ ε ύ γ ο υ ν α π ό τ η ν α ί θ ο υ σ α του κ ι ν η μ α τ ο γ ρ ά φ ο υ ένας - ένας σ α ν κλέ­ φτες ο Π ο λ ι ά ν σ κ ι και οι ά λ λ ο ι γ ι α να πάνε σ τ η ν α ί θ ο υ σ α την βό­ τκας. στο

Ό τ α ν τέλειωσε το φιλμ, τους βρήκαμε που το είχαν στρώσει πιοτί.

—

Ε λ ά τ ε — μ α ς ε ί π α ν — τώρα θα φάμε κάτι γιατί ύστερα από το

φιλμ νοιώθεις καλύτερα τη νοστιμιά.

—

Ό χ ι , είπαμε εμείς, δεν μ π ο ρ ο ύ μ ε να φάμε και να πιούμε άλ­

λο· π α ρ α κ α λ ο ύ μ ε , επιτρέψτε μας να πάμε σ τ η Μ ό σ χ α . Ύστερα από —

πολλά

βάσανα σηκωθήκαμε.

Πρέπει να α π ο λ α ύ σ ε τ ε και τ η ν ό μ ο ρ φ η νύχτα του ρώσικου

χειμώνα - μας είπαν. Ας απολαύσουμε και το χειμώνα — ε ί π α α λ β α ν ι κ ά — α λ λ ά από την αίθουσα του πιοτού και από τούτους τους μπεκρήδες να απομα­ κρυνθούμε. Φορέσαμε τα πανωφόρια μας και βγήκαμε στο χιόνι. Κάναμε μ ε ρ ι κ ά β ή μ α τ α και ν α μια κ ο ύ ρ σ α Ζ Ι Μ σ τ α μ ά τ η σ ε : Δύο ά λ λ ο ι φί­ λοι του Πολιάνσκι, τον έναν, κάποιον Π ο π ό φ , τον γνώριζα από το

_________________ 1. Ρώσικα —τραπεζαρία.

274

Λ έ ν ι γ κ ρ α ν τ , γ ι α τ ί ε κ ε ί ή τ α ν φακτότουμ τ ο υ Κ ο ζ λ ό φ κ α ι τ ώ ρ α α υ τ ό ς είχε «προαχθεί» υπουργός Πολιτισμού της Ρωσικής Δημοκρατίας. Εναγκαλιασμοί στο χιόνι.

—

Γυρίστε, σας π α ρ α κ α λ ο ύ μ ε — μ α ς ε ί π α ν — και καμιά ώρα...

κ.λπ., κ.λπ. Εμείς δεν δ ε χ τ ή κ α μ ε και φύγαμε. Ε γ ώ όμως το π λ ή ρ ω ­ σα. Κ ρ υ ο λ ό γ η σ α , π ή ρ α ένα δ υ ν α τ ό σ υ ν ά χ ι με π υ ρ ε τ ό και α π ο υ σ ί α ­ σα από συνεδριάσεις του συνεδρίου. (Αυτά τα δ ι η γ ή θ η κ α για να α­ ν α κ α λ ύ ψ ω μια π τ υ χ ή της ζωής των σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν ηγετών, αυτών που κ α τ έ σ τ ρ ε ψ α ν το σ ο β ι ε τ ι κ ό κ α θ ε σ τ ώ ς και το κύρος του Στάλιν). Τώρα ας ξαναγυρίσουμε στην άφιξη στη Μ ό σ χ α , πριν από τη σύσκεψη

των

κομμάτων.

Ο Κοζλόφ, λοιπόν, μας συνόδεψε μέχρι την έπαυλη. Ά λ λ ε ς φο­ ρές, συνήθως, αυτοί μας π ή γ α ι ν α ν μέχρι το σπίτι και έφευγαν, αυτή τη φορά όμως ο Κοζλόφ ήθελε να φανεί «εγκάρδιος σύντροφος». Μ ό λ ι ς έ β γ α λ ε τ ο π α ν ω φ ό ρ ι , κ α τ ε υ θ ύ ν θ η κ ε π ρ ο ς τ η σταλόβαγια π ο υ ή τ α ν γ ε μ ά τ η με μ π ο υ κ ά λ ι α , με μεζέδες και μ α ύ ρ ο χ α β ι ά ρ ι .

—

Ε λ ά τ ε να πιούμε και να φ ά μ ε κ ά τ ι ! - είπε ο Κ ο ζ λ ό φ , α λ λ ά η

υ π ό θ ε σ η δεν ή τ α ν εκεί. Α υ τ ό ς ή θ ε λ ε να μ ι λ ή σ ε ι με μας γ ι α να μάθει με τι σκέψεις και με τι προδιαθέσεις είχαμε έρθει. Άρχισε —

Η

την

κουβέντα

επιτροπή

λέγοντας:

τέλειωσε το σ χ έ δ ι ο και σ χ ε δ ό ν όλοι είμαστε

σύμφωνοι μ' αυτό. Είναι σύμφωνοι και οι κινέζοι σύντροφοι. Είναι 4 - 5 ζ η τ ή μ α τ α για τα οποία δεν καταλήξαμε σε ταυτότητα απόψε­ ων, α λ λ ά γ ι ' αυτά μπορούμε να εκδόσουμε μια εσωτερική ανακοί­ νωση. Κ α ι α π ε υ θ υ ν ό μ ε ν ο ς σ τ ο ν Υσνί, για να πάρει τη σ υ γ κ α τ ά θ ε σ ή του, του είπε: —

Έ τ σ ι δεν είναι;

Ο

Υσνί

—

Ό χ ι , δεν είναι έτσι. Δεν τελείωσε η δουλειά. Εμείς έχουμε α­

του απάντησε:

ν τ ι ρ ρ ή σ ε ι ς και επιφυλάξεις που το Κόμμα μας τις έχει υποβάλει στη γραφτή δήλωση που επέδωσε στην επιτροπή. Ο Κ ο ζ λ ό φ χ λ ώ μ ι α σ ε , δεν μ π ό ρ ε σ ε να πάρει τ η ν επιδοκιμασία. Ε π ε ν έ β η κ α εγώ και είπα σ τ ο ν Κ ο ζ λ ό φ : —

Αυτή θα είναι μια σ ο β α ρ ή σύσκεψη όπου όλα τα προβλήμα­

τα πρέπει να τεθούν σωστά. Π ο λ λ ά ζητήματα τέθηκαν στραβά όχι μ ό ν ο ν σ τ ο π ρ ο σ χ έ δ ι ο , α λ λ ά ιδιαίτερα σ τ η ζ ω ή , σ τ η θ ε ω ρ ί α και σ τ η ν π ρ ά ξ η . Το καθετί πρέπει να περιλαβαίνεται στη δ ή λ ω σ η . Ε­ μείς δεν θα δ ε χ τ ο ύ μ ε φ ύ λ λ α και ε σ ω τ ε ρ ι κ έ ς ουρές. Τ ί π ο τ ε σ τ ο σ κ ο ­ τάδι, το καθετί στο φως. Για το σ κ ο π ό αυτό γίνεται η σ ύ σ κ ε ψ η .

275

—

Π ρ έ π ε ι να μη μ ι λ ή σ ο υ μ ε ε κ τ ε τ α μ έ ν α - είπε ο

Κοζλόφ.

Έ ν α ς από μας του λέει χ λ ε υ α σ τ ι κ ά : —

Και σ τ ο ν Ο Ε Ε μιλούμε ό σ ο θέλουμε. Εκεί ο Κ ο υ ζ λ ό φ μίλη­

σε επί 4 ώρες, ενώ εσείς σκέφτεστε να μας περιορίσετε!

—

Ο Υσνί του είπε:

—

Εσείς μας διακόψατε το λ ό γ ο δύο φορές στην ε π ι τ ρ ο π ή κ α ι

δεν μας αφήσατε να μιλήσουμε.

—

Τ έ τ ο ι α π ρ ά γ μ α τ α δεν πρέπει να σ υ μ β α ί ν ο υ ν - π ρ ό σ θ ε σ α εγώ.

Π ρ έ π ε ι να ξέρετε ότι εμείς δεν δ ε χ ό μ α σ τ ε τέτοιες μέθοδες.

—

Π ρ έ π ε ι να δ ι α φ υ λ ά ξ ο υ μ ε τ η ν ε ν ό τ η τ α , δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά θα είναι

τ ρ α γ ι κ ό - είπε ο Κ ο ζ λ ό φ . Η ε ν ό τ η τ α διαφυλάσσεται μιλώντας α ν ο ι χ τ ά , σύμφωνα με τη γ ρ α μ μ ή και με τους μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ο ύ ς - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ο ύ ς κανόνες - του α­ παντήσαμε. Ο Κ ο ζ λ ό φ π ή ρ ε τ η ν α π ά ν τ η σ η , σ ή κ ω σ ε π ρ ό π ο σ η γ ι α μένα, έφα­ γε μερικούς μεζέδες και έφυγε. Ώ σ π ο υ ά ρ χ ι σ ε η σ ύ σ κ ε ψ η των κομμάτων, όλος ο καιρός πέρα­ σε με κ ρ ο ύ σ ε ι ς και α ν τ ι κ ρ ο ύ ε ι ς α ν ά μ ε σ α σε μας και τους ρεβιζιονιστές όλων των βαθμών. Οι ρεβιζιονιστές μας είχαν κηρύξει πόλεμο σε π λ α τ ι ά κ λ ί μ α κ α και εμείς επίσης α π α ν τ ο ύ σ α μ ε φωτιά στη φωτιά στις

επιθέσεις τους.

Τ α χ τ ι κ ή τους ή τ α ν ν α κ ά μ ο υ ν τ ο π α ν ώστε εμείς ν α μην μ ι λ ή ­ σουμε στη σύσκεψη και να μ η ν καταγγείλουμε ανοιχτά τα εγκλή­ μ α τ α π ο υ ε ί χ α ν δ ι α π ρ ά ξ ε ι . Βέβαιοι πως εμείς δεν σ α λ ε ύ α μ ε α π ό τ ι ς σωστές απόψεις και αποφάσεις μας, αυτοί χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ σ α ν κ α ι σ υ κ ο φ α ν τ ί ε ς , πως τ ά χ α αυτά που θα εκθέταμε εμείς ή τ α ν α β ά σ ι μ α , «διασπαστικά», πως εμείς σ φ ά λ α μ ε «κατά τ ρ ό π ο τραγικό», πως ε­ μείς ήμασταν «φταίχτες»

και πρέπει να αλλάξουμε δρόμο κ.λπ.,

κ.λπ. Οι Σοβιετικοί επεξεργάζονταν πολύ σ' αυτή την κατεύθυνση όλες τις α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς των α δ ε λ φ ώ ν κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ώ ν και εργατι­ κών κομμάτων, που θα έπαιρναν μέρος στη σύσκεψη. Ό σ ο για τον εαυτό τους π ρ ο σ π ο ι ο ύ ν τ α ν «τον αλάθευτο», «τον αθώο», «τον αφο­ σιωμένο

στις

αρχές»,

προσποιούνταν πως

κρατούσαν στα χέρια

τους την τύχη της μαρξιστικής - λενινιστικής αλήθειας. Οι πιέσεις και οι π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς εναντίον μας έγιναν ανοιχτά. Στην ε σ π ε ρ ί δ α που δ ό θ η κ ε με τ η ν ευκαιρία της 7ης Ν ο έ μ β ρ η , σ τ ο Κρεμ­ λ ί ν ο , ο Κ ο σ ί γ κ ι ν , με π ρ ό σ ω π ο κ ί τ ρ ι ν ο σ α ν το κερί με π λ η σ ί α σ ε και ά ρ χ ι σ ε να μου κάνει

sermon1

για τη φιλία.

______________________________ 1. Γαλλικά —παραίνεση, διδαχή, νουθεσία.

276

—

Τη φ ι λ ί α με τη Σ ο β ι ε τ ι κ ή

Έ ν ω σ η με μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λενινι-

σ τ ι ό δ ρ ό μ ο θ α τ η δ ι α φ υ λ ά ξ ο υ μ ε κ α ι θ α τ η ν υ π ε ρ α σ π ί σ ο υ μ ε - τ ο υ εί­ πα.

—

Υπάρχουν εχθροί στο Κόμμα σας, που παλεύουν ενάντια σ'

α υ τ ή τη φ ι λ ί α - είπε ο Κ ο σ ί γ κ ι ν .

—

Για ρώτα τον — ε ί π α στο Μεχμέτ Σιέχου που ήξερε καλά τα

ρ ώ σ ι κ α — ας' μας τους πει, π ο ι ο ι είναι αυτοί οι ε χ θ ρ ο ί στο Κ ό μ μ α μας. Ο Κοσίγκιν βρέθηκε σε δύσκολη θέση, άρχισε να ξερομασάει και να λέει: —

Δεν με α ν τ ι λ η φ θ ή κ α τ ε κ α λ ά .

—

Ά φ η σ ε τα αυτά — τ ο υ είπε ο Μ ε χ μ έ τ Σ ι έ χ ο υ — σε κ α τ α λ ά β α ­

με π ο λ ύ καλά, αλλά εσείς δεν έχετε το θάρρος να μιλήσετε α ν ο ι χ τ ά . Φύγαμε και αφήσαμε αυτή τη ρεβιζιονιστική μούμια. ( Σ ' όλη τη διάρκεια της εσπερίδας οι Σοβιετικοί ε ν ή ρ γ η σ α ν α­ πέναντι μας κατά τ ρ ό π ο που να μη μας α φ ή σ ο υ ν ποτέ μόνους και ύσ υ χ ο υ ς , α λ λ ά μας α π ο μ ό ν ω ν α ν τον έναν α π ό τον ά λ λ ο και μας περι­ στοίχιζαν σύμφωνα με μια προετοιμασμένη σκηνοθεσία). Ύ σ τ ε ρ α από λίγο μας περιστοίχιζαν οι στρατηγοί Τσουϊκόφ, Ζ α χ ά ρ ο φ , Κ ό ν ι ε φ κ.α. Α υ τ ο ί , κ α τ ά π α ρ α γ γ ε λ ί α , τ ρ α γ ο υ δ ο ύ σ α ν άλ­ λο τραγούδι: «Εσείς οι Α λ β α ν ο ί είστε πολεμιστές, π ο λ ε μ ή σ α τ ε κα­ λά, αντισταθήκατε καθώς πρέπει ώσπου νικήσατε ενάντια στη χιτ­ λ ε ρ ι κ ή Γ ε ρ μ α ν ί α » και ο Ζ α χ ά ρ ο φ σ υ ν έ χ ι σ ε να κ α τ ρ α κ υ λ ά ε ι βρά­ χους ενάντια στο γερμανικό λαό. Εκείνη τη στιγμή μπήκε ανάμεσά μας ο Σ ε λ έ π ι ν , ο ο π ο ί ο ς ά ρ χ ι σ ε να εναντιώνεται σ τ ο ν Ζ α χ ά ρ ο φ για ό,τι έ λ ε γ ε ε ν ά ν τ ι α σ τ ο υ ς Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς . Ο Ζ α χ ά ρ ο φ , α γ α ν α χ τ ι σ μ έ ν ο ς και χωρίς να παίρνει υπόψη πως ο Σελέπιν ήταν μέλος του Προε­ δρείου και α ρ χ η γ ό ς της KGB του είπε: «Φύγε εσύ, μωρέ, τι μπερ­ δεύεσαι σ τ η ν κουβέντα μας, εσύ θα με μάθεις ποιοι είναι οι Γερμα­ νοί; Ό τ α ν εγώ π ο λ ε μ ο ύ σ α εναντίον τους, εσύ α κ ό μ α βύζανες» κ.λπ. Π ά ν ω σ' αυτές τις κουβέντες των μεθυσμένων από τη βότκα α­ λαζόνων στραταρχών, ο Ζαχάροφ, που ήταν διοικητής της στρα­ τιωτικής

ακαδημίας

«Βοροσιλόφ»,

άρχισε

να κάνει κοπλιμέντα

στον Μ ε χ μ έ τ Σιέχου, ο ο π ο ί ο ς μαζί με άλλους συντρόφους είχε σταλεί εκεί να διδαχτεί τη σ τ α λ ι ν ι κ ή σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή τ έ χ ν η . Ο Μεχ­ μέτ Σ ι έ χ ο υ τ ο ν διέκοψε και του είπε: «Σας ε υ χ α ρ ι σ τ ώ γ ι α τα κομπλι­ μέντα, μ ή π ω ς όμως θέλετε να πείτε ότι κι α π ό ψ ε εδώ σ τ η ν «Γκεοργ κ ι έ φ σ κ ι Ζαλ», είμαστε π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς και υ φ ι σ τ ά μ ε ν ο ς , δ ι ο ι κ η τ ή ς και

μαθητής;» Επενέβηκε ο σ τ ρ α τ ά ρ χ η ς Τσουϊκόφ όχι λιγότερο μεθυσμένος 277

και είπε: «Θέλουμε να π ο ύ μ ε ότι ο α λ β α ν ι κ ό ς σ τ ρ α τ ό ς να σταθεί πά­ ν τ α με μας...» Εμείς α π α ν τ ή σ α μ ε φ ω τ ι ά σ τ η φ ω τ ι ά : «Ο σ τ ρ α τ ό ς μας είναι και θα στέκει π ι σ τ ό ς σ τ ο λ α ό του και θα υ π ε ρ α σ π ί σ ε ι με α φ ο ­ σίωση, στο δρόμο του μαρξισμού - λενινισμού, την οικοδόμηση του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ · είναι και θα μένει μ ό ν ο ν κάτω α π ό τ η ν κ α θ ο δ ή ­ γ η σ η του Κ ό μ μ α τ ο ς Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς , ό π λ ο της δ ι κ τ α τ ο ρ ί α ς του π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ σ τ η ν Α λ β α ν ί α . Αυτό δεν το γνωρίζετε ακόμα, σύ­ ντροφε στρατάρχη Τσουϊκόφ; Τ ό σ ο το χειρότερο για σας!» Ο ι σ τ ρ α τ ά ρ χ ε ς π ή ρ α ν τ η ν α π ά ν τ η σ η . Κ ά π ο ι ο ς α π ' αυτούς, δεν θυμάμαι καλά ο Κόνιεφ ή κ ά π ο ι ο ς άλλος, βλέποντας πως η κουβέ­ ν τ α δεν ε ξ ε λ ί χ τ η κ ε ό π ω ς σ κ έ φ τ ο ν τ α ν αυτοί, επενέβηκε και είπε: «Ας α φ ή σ ο υ μ ε αυτές τις κουβέντες κι ελάτε να πιούμε ένα ποτήρι για τη φιλία ανάμεσα στους δύο λαούς και τους δύο στρατούς μας». Π α ρ ά λ λ η λ α όμως μ' αυτή την πυρετώδικη αντιαλβανική και αν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή δ ρ ά σ η , ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς μας επετέθηκαν ανοιχτά στο υλικό που έστειλαν στους Κινέζους, όπου χ τ υ π ο ύ σ α ν και τους τελευταίους. Διαμοίρασαν αυτό το υλικό σ' ό­ λες τις α ν τ ι ρ π ο σ ω π ε ί ε ς , σ υ μ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ς και την α ν τ ι π ρ ο σ ω ­ πεία μας. Στο υλικό αυτό, όπως είναι γ ν ω σ τ ό , για τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς η Α λ β α ν ί α δεν α ν α φ έ ρ ο ν τ α ν πια σ α ν σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χ ώ ρ α . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , α π ό τ η ν ά λ λ η μ ε ρ ι ά , είχε πει κ α τ ά τ η ν δ ι ά ρ κ ε ι α μιας σ υ ν ο μ ι λ ί α ς σ τ ο ν Δ ί ο υ Σάο Τσι: «Εμείς χ ά σ α μ ε τ η ν Α λ β α ν ί α , μα δεν χ ά σ α μ ε κανένα μεγάλο π ρ ά γ μ α . Σεις τ η ν κερδίσατε, μα δεν κερδί­ σατε κανένα μεγάλο πράγμα. Το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας ήταν και παραμένει αδύνατος κρίκος στο διεθνές κομμουνιστικό κίνη­ μα». Η χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ή τακτική για μας ήταν ξεκάθαρη. Α π ο σ κ ο π ο ύ ­ σαν, πρώτο, να μας φ ο β ε ρ ί σ ο υ ν λέγοντάς μας: «Εξαρτάται α π ό μας να είστε ή να μ η ν είστε σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χ ώ ρ α και συνεπώς στο ντο­ κουμέντο που σας παραδίνουμε, η Α λ β α ν ί α δεν είναι πια σοσιαλι­ στική χώρα», και, δεύτερο, να α π ε ι λ ή σ ο υ ν τους άλλους πως το «Κόμμα

Εργασίας

Αλβανίας

δεν

είναι

μαρξιστικό - λενινιστικό

κ ό μ μ α και ό π ο ι ο ς το υ π ε ρ α σ π ί ζ ε ι σ α ν τέτοιο θα σ φ ά λ ε ι και θα κα­ ταδικαστεί μαζί με το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Αλβανίας». Μ' ά λ λ α λόγια, αυτό σήμαινε: «Εσείς, κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κόμματα που θα έρθετε στη σ ύ σ κ ε ψ η , να έχετε ξεκάθαρο α π ό τώρα, πως αυτά που θα πει ο Ε ν β έ ρ Χ ό τ ζ α σ τ η σ ύ σ κ ε ψ η είναι σ υ κ ο φ α ν τ ί ε ς , είναι λ ό γ ι α ε­ νός

αντισοβιετικού». Φάνηκε καθαρά στη σύσκεψη πως ήταν από καιρό προετοιμα­

σ μ έ ν η η Ι μ π α ρ ο ύ ρ ι , ο Γ κ ο μ ο ύ λ κ α , ο Ν τ ε ζ κ.ά.

278

Λίγες

μέρες πριν ε κ φ ω ν ή σ ω το λόγο στη σ ύ σ κ ε ψ η , ο Χρου­

σ τ σ ι ό φ μου ζ ή τ η σ ε σ υ ν ά ν τ η σ η , εννοείται, «για να μας πείσει» να αλλάξουμε σ τ ά σ η . Α π ο φ α σ ί σ α μ ε να πάμε σ' αυτή τη σ υ ν ά ν τ η σ η , για να κάνουμε σαφές άλλη μια φορά στους χρουστσιοφικούς πως εμείς δε θα σ α λ έ ψ ο υ μ ε α π ό τις θέσεις μας. Σ τ ο μ ε τ α ξ ύ ό μ ω ς δ ι α β ά ­ σαμε το υλικό για το οποίο μίλησα πιο πάνω. Συνάντησα τον Αν τ ρ ό π ο φ , ο ο π ο ί ο ς έκανε εκείνες τις μέρες τα σύρε κι έλα, σ α ν αγγε­ λιαφόρος —

του

Χρουστσιόφ.

Σ ή μ ε ρ α δ ι ά β α σ α το υλικό, όπου η Α λ β α ν ί α δεν αναφέρεται

σαν σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χώρα, του είπα.

—

Τι σ χ έ σ η έχει η ε π ι σ τ ο λ ή αυτή με τ η ν Α λ β α ί α ; με ρ ώ τ η σ ε α­

διάντροπα ο Α ν τ ρ ό π ο φ , που ήταν ένας από τους συντάχτες αυτού του πρόστυχου ντοκουμέντου.

—

Αυτή η ε π ι σ τ ο λ ή κάνει α δ ύ ν α τ η τη σ υ ν ά ν τ η σ ή μου με το

Χρουστσιόφ, του απάντησα. Ο Α ν τ ρ ό π ο φ χλώμιασε και μουρμούρισε: —

Αυτή είναι μια πολύ σ ο β α ρ ή

—

Μάλιστα

—του

είπα—

πολύ

δήλωση, σύντροφε Ενβέρ. σοβαρή!

Πέστε

στο

Χρου­

σ τ σ ι ό φ πως δεν είναι αυτός που αποφασίζει αν είναι ή όχι η Αλβα­ νία σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή χ ώ ρ α . Αυτό το έχει α π ο φ α σ ί σ ε ι με αίμα ο αλβανι­ κός λ α ό ς και το μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό - λενινιστικό του Κόμμα. Ο Α ν τ ρ ό π ο φ επανέλαβε ά λ λ η μια φορά σαν π α π α γ ά λ ο ς : —

Μα αυτό είναι υλικό για την Κίνα, σ ύ ν τ ρ ο φ ε Ενβέρ, και δεν

έχει καμιά σ χ έ σ η με την Αλβανία.

—

Τ η ν άποψή μας — ε ί π α κ α τ α λ ή γ ο ν τ α ς — θα την πούμε σ τ η

σύσκεψη των κομμάτων. Καλή αντάμωση. Η ε π ι σ τ ο λ ή - κ α τ η γ ο ρ η τ ή ρ ι ο σε βάρος της Κίνας ή τ α ν ένα πο­ τ α π ό α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό ν τ ο κ ο υ μ έ ν τ ο . Μ ε α υ τ ό ο ι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί εί­ χ α ν αποφασίσει να συνεχίσουν στη Μ ό σ χ α εκείνο που δε μπόρε­ σαν να κάμουν στο Βουκουρέστι. Αυτοί χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν ξανά δό­ λια, τροτσκιστική ταχτική. Το ογκώδες αυτό υλικό ενάντια στην Κίνα το διαμοίρασαν πριν από τη σύσκεψη για να προετοιμάσουν το έδαφος και να ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ο ύ ν τις α ν τ ρ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς των ά λ λ ω ν κομμάτων, για να εκφοβίσουν τους Κινέζους, για να τους υποχρεώ­ σ ο υ ν να φ α ν ο ύ ν μετριοπαθείς, αν δεν υ π ο τ ά σ σ ο ν τ α ν . Αυτό το αντικινέζι που είχ

υλικό δε μας εξέπληξε, αλλά μας ενίσχυσε την π ε π ο ί θ η σ η με σχετικά με τ η ν ο ρ θ ό τ η τ α της μαρξιστικής - λενινιστι­

κ ή ς γ ρ α μ μ ή ς και σ τ ά σ η ς του Κ ό μ μ α τ ο ς μας σ ε υ π ε ρ ά σ π ι σ η του Κομμουνιστικού Κόμματός της Κίνας. Το υλικό προκάλεσε μεγάλη σ τ ε ν ο χ ώ ρ ι α στα μέλη της σ ύ σ κ ε ψ η ς και δε θα γ ί ν ο ν τ α ν δεχτό έτσι 279

όπως νόμιζαν οι χρουστσιοφικοί. Θα δημιουργούνταν ρήγματα στη σ ύ σ κ ε ψ η κι αυτό ή τ α ν σ

ό φ ε λ ο ς του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λ ε ν ι ν ι σ μ ο ύ . Ε­

μείς μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να υ π ο λ ο γ ί σ ο υ μ ε πως 7 μέχρι 10 κ ό μ μ α τ α θα ή τ α ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο με το μέρος μας αν όχι α ν ο ι χ τ ά , τουλάχιστον, δε θα ε­ πιδοκίμαζαν την εχθρική

πρωτοβουλία των χρουστσιοφικών.

Η κινέζικη α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α , όπως φ ά ν η κ ε , είχε έρθει σ τ η Σύσκε­ ψη της Μ ό σ χ α ς με τη σκέψη πως ήταν δυνατό να κατευναστούν τα πνεύματα και, α ρ χ ι κ ά , ε ί χ α ν προετοιμάσει ένα υλικό με συμβιβα­ σ τ ι κ ό και α ν ε χ τ ι κ ό τόνο έναντι των σ τ ά σ ε ω ν και των ενεργειών των χρουστσιοφικών.

Θα εκφωνούσε το λόγο ο Τενγκ Χσιάο Πινγκ.

Ό π ω ς φ α ί ν ο ν τ α ν , α υ τ ο ί ε ί χ α ν π ρ ο ε τ ο ι μ ά σ ε ι μ ι α σ τ ά σ η «με δ ύ ο τρεις π α ρ α λ λ α γ έ ς » . Α υ τ ό μ α ς φ ά ν η κ ε π α ρ ά ξ ε ν ο , ύ σ τ ε ρ α α π ό εκεί­ νες τις ά γ ρ ι ε ς επιθέσεις που ε ί χ α ν γίνει ε ν ά ν τ ι α σ τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κόμμα της Κίνας και στο Μ ά ο υ Τσε Τούνγκ στο Βουκουρέστι.

Ό­

τ α ν ό μ ω ς ο χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί ε ν ή ρ γ η σ α ν και μ ά λ ι σ τ α με ά γ ρ ι ε ς επι­ θέσεις, όπως αυτές που περιείχε το υλικό που δ ι α μ ο ί ρ α σ α ν π ρ ι ν α π ό τη σύσκεψη, τότε οι Κινέζοι χρειάστηκε να αλλάξουν ολότελα το υλικό που είχαν προετοιμάσει, να παρατήσουν το συμβιβαστικό πνεύμα και η σ τ ά σ η τους να απαντόυσε στις επιθέσεις του Χρου­ στσιόφ. Η σύσκεψη άρχισε σε ατμόσφαιρα άγχους. Εμάς, όχι άσκοπα, μας ε ί χ α ν τ ο π ο θ ε τ ή σ ε ι κ ο ν τ ά στο βήμα των ο μ ι λ η τ ώ ν γ ι α να είμα­ στε κάτω από τον α π ε ι λ η τ ι κ ό δ ά χ τ υ λ ο των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν αντιμαρξιστών

«εισαγγελέων».

Αντίθετα

όμως

α π ό ό,τι ε π ι θ υ μ ο ύ σ α ν

αυτοί, γ ί ν α μ ε εμείς οι ε ι σ α γ γ ε λ ε ί ς και κ α τ ή γ ο ρ ο ι των α π ο σ τ α τ ώ ν και των π ρ ο δ ο τ ώ ν . Αυτοί β ρ ί σ κ ο ν τ α ν στο εδώλιο του κ α τ η γ ο ρ ο ύ ­ μενου. Εμείς κρατήσαμε το κεφάλι ψηλά επειδή ήμασταν με το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λ ε ν ι ν ι σ μ ό . Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κ ρ α τ ο ύ σ ε το κ ε φ ά λ ι με τα δύο χ έ ρ ι α όταν έπεφταν πάνω του οι βόμβες του Κ ό μ μ α τ ό ς μας. Η τ α χ τ ι κ ή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ στη σύσκεψη ήταν σ α τ α ν ι κ ή . Ση­ κώθηκε και μ ί λ η σ ε πρώτος, ε κ φ ώ ν η σ ε έναν τ ά χ α μ ε τ ρ ι ο π α θ ή λόγο, ειρηνευτικό, χωρίς

ανοιχτές

επιθέσεις,

με

εξεζητεμένες φράσεις

για να δόσει την εντύπωση και τον τόνο πως η σ ύ σ κ ε ψ η έπρεπε να είναι ή ρ ε μ η , να μ η ν ε π ι τ ε θ ο ύ μ ε ο ένας κ α τ ά του ά λ λ ο υ (τις επιθέ­ σεις αυτοί τις έ κ α ν α ν π ρ ω τ ύ τ ε ρ α ) , να δ ι α φ υ λ ά ξ ο υ μ ε τ η ν ε ν ό τ η τ α ( σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ή ) κ.λπ. Μ' αυτό ήθελε να πει: «Εμείς δε θέλου­ με φιλονικίες, δε θέλουμε διχασμούς, δε συνέβηκε τίποτε, το καθετί πάει καλά». Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ σ τ ο λ ό γ ο του ε ξ έ φ ρ α σ ε π λ έ ρ ι α τις ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κές α π ό ψ ε ι ς και ε π ι τ έ θ η κ ε ε ν ά ν τ ι α σ τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της 280

Κ ί ν α ς και το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς , καθώς και σε κείνα π ο υ θα α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν αυτά τα κόμματα, χ ω ρ ί ς όμως να αναφέρει κανέ­ να όνομα. Με την τ α χ τ ι κ ή αυτή στο λόγο του ήθελε να μας προει­ δ ο π ο ι ή σ ε ι : «Διαλέξτε και πάρτε, ή επιθέσεις στη γενικότητα, χ ω ρ ί ς διεύθυνση, αλλά που όλοι το γνωρίζουν για ποιον προρίζονται, ή, αν δε σας αρέσει έτσι, σας επιτιθέμαστε και ανοιχτά». Σ τ η ν πραγ­ μ α τ ι κ ό τ η τ α α π ό τους 20 α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ ς - α ν δ ρ ε ί κ ε λ α που μ ί λ η σ α ν , μόνο κάπου 5 - 6 επετέθηκαν ενάντια στην Κίνα, βασιζόμενοι στο υλικό των Σοβιετικών. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και τα α ν δ ρ ε ί κ ε λ ά του ή ξ ε ρ α ν πως εμείς θα κ η ­ ρύσσουμε πόλεμο ενάντια

στο

σύγχρονο

χρουστσιοφικό

και

π α γ κ ό σ μ ι ο ρεβιζιονισμό, γ ι ' αυτό επέμειναν τ ό σ ο σ τ η ν ε π ι τ ρ ο π ή , ό σ ο και στους λόγους τους, να π ε ρ ι έ χ ο ν τ α ν στο σ χ έ δ ι ο το ζ ή τ η μ α των φ ρ α ξ ι ώ ν και φ α τ ρ ι ώ ν στο διεθνές κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό κίνημα, καθώς κ α ι οι ε χ τ ι μ ή σ ε ι ς του 20ου και του 21ου σ υ ν ε δ ρ ί ο υ τ ο υ Κ ο μ μ ο υ ν ι ­ στικού Κόμματος Σοβιετικής οποία

εμείς

Ε ν ω σ η ς και μερικά ά λ λ α σημεία στα

αντιτασσόμασταν.

Ήταν

ξεκάθαρο

πως

ο

Χρου­

σ τ σ ι ό φ , που είχε εγκαταλείψει το λενινισμό και τους λενινιστικούς κανόνες και όπως ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ν ο ίδιος «είχε την κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά και το μ ο ν ο π ώ λ ι ο του λενινισμού» ήθελε να κρατεί κάτω από τη δική του μ π α γ κ έ τ α μαέστρου, κάτω από τ η ν υ π α γ ό ρ ε υ σ ή του ό λ α τα κομι ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά κ ό μ μ α τ α του κ ό σ μ ο υ . Ό π ο ι ο ς έ β γ α ι ν ε ε ά ν τ ι α σ τ η γ ρ α μ μ ή τ ο υ π ο υ κ α θ ο ρ ί σ τ η κ ε σ τ ο 2 0 ο κ α ι 21ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο ήταν φραξιονιστής, αντιμαρξιστής, δημιουργούσε φατριές. Εννοεί­ ται πως κ α τ ' α υ τ ό ν τ ο ν τ ρ ό π ο π ρ ο ε τ ο ί μ α ζ ε τ η μ α γ κ ο ύ ρ α γ ι α τ ο Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α της Κ ί ν α ς και το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Αλβα­ νίας, π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να λάβει μέτρα γ ι α να μας δ ι α γ ρ ά ψ ε ι α π ό το διε­ θνές κομμουνιστικό κίνημα, το ο π ο ί ο αυτός σκόπευε να βάλει κάτω από την κυριαρχία των α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ώ ν ιδεών. Μετά α π '

αυτό, π ρ ο ε τ ο ι μ α σ μ έ ν ο ι και ε π ε ξ ε γ ρ γ α σ μ έ ν ο ι , σ η κ ώ ­

θηκαν διαδοχικά κάπου

15-20 άλλοι, οι οποίοι μίλησαν σύμφωνα

με τη γ ρ α μ μ ή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ : «Τίποτε δε συνέβηκε, τίποτε δεν υ­ πάρχει μετα

μας, βασιλεύει η σ υ χ ί α , το καθετί πάει καλά». Τι ε­

π α ί σ χ υ ν τ η μ π λ ό φ α για τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς , που ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η ­ καν αυ ούς τους ξεπουλημένους για να μας παρουσιάζονται σαν άν­ θρωποι α ρ χ ώ ν ! Σε γενικές γραμμές αυτός ήταν ο τόνος. «Είχαν συγχρον Ζίβ

τεί

οι

δείκτες

του

ωρολογίου»

όπως

είχε

πει

κάποτε

ο

φ σ' ένα λ ό γ ο του, και που ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ το α ν ά φ ε ρ ε σ τ ο

Βουκουρέστι

σαν

«ιστορική»

έκφραση.

Ε ν ώ σ υ ν ε χ ί ζ ο ν τ α ν η σ ύ σ κ ε ψ η , οι Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί και ο Χ ρ ο υ σ τ σ τ ό φ 281

φ ο β ο ύ ν τ α ν π ο λ ύ το λ ό γ ο μας και ή θ ε λ α ν με κάθε τ ρ ό π ο να μας πεί­ σ ο υ ν ώ σ τ ε α ν δεν π α ρ α ι τ ο ύ μ α σ τ α ν α π ό τις α π ό ψ ε ι ς μας, τ ο υ λ ά χ ι ­ σ τ ο ν ν α μ α λ α κ ώ ν α μ ε τ η σ τ ά σ η μας. Ό τ α ν είδαν πως εμείς α ρ ν η θ ή ­ καμε να συναντηθούμε με το Χρουστσιόφ, ανάθεσαν στον Τορέζ να μ ε σ ο λ α β ή σ ε ι . Ο Τ ο ρ έ ζ μας κ ά λ ε σ ε γ ι α δ ε ί π ν ο και μας έκαμε μια διάλεξη για «ενότητα» και μας συμβούλεψε να είμαστε «συγκρατη­ μένοι και ψύχραιμοι». Ο Μ ο ρ ί ζ Τορέζ, βέβαια γνώριζε τα ζητήμα­ τα, γιατί είχαμε μ ι λ ή σ ε ι μαζί, α λ λ ά φ α ί ν ο ν τ α ν κ α θ α ρ ά πως τ ώ ρ α ε­ νεργούσε σαν εμισάριος του Χρουστσιόφ.

Ό μ ω ς κουράστηκε στα

χ α μ έ ν α . Εμείς α ρ ν η θ ή κ α μ ε κάθε π ρ ό τ α σ ή τ ο υ και αυτός μας απεί­ λησε: —

Θα σ α ς επιτεθεί η σ ύ σ κ ε ψ η .

—

Δεν

φοβούμαστε κανέναν, γιατί είμαστε σε σωστό

δρόμο,

του απαντήσαμε. Αφού είδαν πως απότυχαν με τον Τορέζ, οι Σοβιετικοί ζ ή τ η σ α ν επίμονα να συναντηθούμε με το Μικογιάν, τον Κοζλόφ, το Σουσ­ λόφ, τον Π ο σ π ι έ λ ο φ , τον Α ν τ ρ ό π ο φ . Δεχτήκαμε. Σ' αυτή τη συνά­ ντηση στην έπαυλη της Ζαρέτσιε οι Σοβιετικοί παρουσίασαν τα πράγματα σαν να μην είχε συμβεί τίποτε, σαν να μην είχαν κανένα σφάλμα, αντίθετα, σύμφωνα μ' αυτούς το σφάλμα επιρίπτονταν στο Κόμμα Εργασίας Αλβανίας!

Ό τ ι ή μ α σ τ α ν τ ά χ α εμείς που οξύναμε

τις σ χ έ σ ε ι ς με τη Σοβιετική Έ ν ω σ η και μας ζ ή τ η σ α ν να τους πού­ με ανοιχτά γιατί το κάναμε αυτό! Εμείς α π ο ρ ί ψ α μ ε αυτές τις κ α τ η γ ο ρ ί ε ς και ι σ χ υ ρ ι σ μ ο ύ ς και με α ν α ν τ ί ρ ρ η τ α σ τ ο ι χ ε ί α τους δείξαμε πως όχι εμείς, α λ λ ά αυτοί με τη σ τ ά σ η και τις ε ν έ ρ γ ε ι έ ς τ ο υ ς , ε ί χ α ν ο ξ ύ ν ε ι τις σ χ έ σ ε ι ς α ν ά μ ε σ α σ τ α κ ό μ μ α τ α και τις χ ώ ρ ε ς μας. Α π ό μέρους τους οι άνθρωποι του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ με τη μεγαλύτε­ ρη α δ ι α ν τ ρ ο π ι ά α ρ ν ο ύ ν τ α ν καθετί, μέχρι και τον πρεσβευτή τους στα Τίρανα που τον α π ο κ ά λ ε σ α ν «ντουράκ»,1 όταν α π ο π ε ι ρ ά θ η κ α ν να επιρίψουν σ' αυτόν τα σ φ ά λ μ α τ ά τους. Ή θ ε λ α ν με κάθε τρόπο να μας π ά ρ ο υ ν με το κ α λ ό για να κλείναμε το στόμα. Μας πρόσφε­ ρ α ν και π ι σ τ ώ σ ε ι ς και τ ρ α χ τ έ ρ . Εμείς όμως, α φ ο ύ τους ξ ε σ κ ε π ά σ α ­ με τ ο υ ς είπαμε: « Μ ά τ α ι α π α σ χ ί ζ ε τ α ι , αν δεν π α ρ α ε χ τ ε ί τ ε και δεν διορθώσετε

τα σοβαρά

λάθη

σας».

Την επαύριο ήρθαν ξανά ο

Κ ο υ ζ λ ό φ και ο Μ ι κ ο γ ι ά ν , α λ λ ά δεν π έ τ υ χ α ν τίποτε.

__________________________ 1. Ηλίθιος, βλάκας (Ρώσικα στο πρωτότυπο).

282

Π λ η σ ί α ζ ε η σειρά μας να πούμε το λ ό γ ο μας και αυτοί έ κ α μ α ν την τελευταία προσπάθεια: ζήτησαν να συναντηθούμε με τον Χρου­ στσιόφ στο Κρεμλίνο.

Ό π ω ς φαίνεται ο Χρουστσιόφ έτρεφε ακό­

μ η α π α τ η λ έ ς ε λ π ί δ ε ς π ω ς μ π ο ρ ο ύ σ ε «να μ α ς π ε ί σ ε ι » κ ι εμείς, δ ε χ τ ή ­ καμε, αλλά α ρ ν η θ ή κ α μ ε τ η ν ώρα που καθόρισε αυτός για να του πούμε πως άσε τα ά λ λ α , α λ λ ά «ούτε τ η ν ώ ρ α της σ υ ν ά ν τ η σ η ς δεν μ π ο ρ ε ί ς να την ορίσεις εσύ, α λ λ ά εμείς». Ε κ τ ό ς αυτού, π ρ ο τ ο ύ συ­ ν α ν τ η θ ο ύ μ ε μαζί του, θέλαμε να του στείλουμε ένα « π ρ ο φ ο ρ ι κ ό μ ή ­ νυμα». Ε ί χ α μ ε ελέγξει με σ υ σ κ ε υ ή μας ότι σ τ ο κ α τ ά λ υ μ α που μας είχαν καθορίσει είχαν τοποθετήσει παντού μικρόφωνα και μας πα­ ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν . Μ ό ν ο ν σ ' ένα μ π ά ν ι ο έλειπε τέτοια συσκευή.

Ό­

ταν έκανε κ ρ ύ ο και δεν μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να μ ι λ ή σ ο υ μ ε έξω, ή μ α σ τ α ν υ­ ποχρεωμένοι να μιλούμε στο μπάνιο. Οι Σοβιετικοί έγιναν περίερ­ γοι να μ ά θ ο υ ν π ο υ μ ι λ ο ύ σ α μ ε και α φ ο ύ το σ υ λ λ ο γ ί σ τ η κ α ν έ σ τ ε ι λ α ν ν α β ά λ ο υ ν τέτοιες συσκευές και σ τ ο μ π ά ν ι ο .

Έ ν α ς αξιωματικός

μας έπιασε τον σοβιετικό τεχνικό όταν εκτελούσε την «επιχείρη­ ση» με το π ρ ό σ χ η μ α ότι τάχα επισκεύαζε το μπάνιο, αλλά ο άνθρω­ πός μας του είπε: «Δεν είναι α ν ά γ κ η , το μ π ά ν ι ο λειτουργεί κ α λ ά » . Και η π ρ ε σ β ε ί α μας ή τ α ν γεμάτη με συσκευές υ π ο κ λ ο π ή ς και ε­ μείς, γνωρίζοντάς το αυτό, αφού ορίσαμε την ώρα της σ υ ν ά ν τ η σ η ς , α φ ή σ α μ ε τ ο Κ ρ ε μ λ ί ν ο και π ή γ α μ ε σ τ η ν π ρ ε σ β ε ί α . Σ τ ή σ α μ ε τ η συ­ σ κ ε υ ή μας και αυτή μας έδωσε τα σ ή μ α τ α ότι μας κ ρ υ φ ά κ ο υ γ α ν α π ' όλες τις μεριές. Τ ό τ ε ο Μ ε χ μ έ τ Σ ι έ χ ο υ έστειλε σ τ ο ν Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και στους άλλους «ένα μήνυμα» στη ρ ω σ ι κ ή γ λ ώ σ σ α , π ε ρ ί π ο υ 1015 λεπτά, χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τ ά ς τους «προδότες», «που μας κατασκο­ πεύετε» κ.λπ., κ.λπ.

Έ τ σ ι , όταν πήγαμε στο Κρεμλίνο, οι ρεβιζιο-

νιστές είχαν πάρει το «χαιρετισμό» μας. Η σ υ ν ά ν τ η σ η έγινε στο γραφείο του Χρου χισε με τη συνηθισμένη

τ σ ι ό φ και αυτός άρ­

φράση:

—

Σας ακούμε, μιλήστε.

—

Εσείς μας ζ η τ ή σ α τ ε σ υ ν ά ν τ η σ η - του είπα. Μ ι λ ή σ τ ε εσείς

πρώτοι. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ α ν α γ κ ά σ τ η κ ε να δεχτεί. Από μιας α ρ χ ή ς πειστή­ καμε πως π ρ α γ μ α τ ι κ ά είχε έρθει με την ε λ π ί δ α ότι, αν δεν α π ό τ ρ ε π ε , τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν να μ α λ ά κ ω ν ε τ η ν κ ρ ι τ ι κ ή που θα κάναμε εμείς τη σύ­ σ κ ε ψ η . Έ π ε ι τ α , ό π ω ς σ υ ν ή θ ω ς , α υ τ ή τ η σ υ ν ά ν τ η σ η , και α ν δεν έδι­ νε κανένα αποτέλεσμα, θα τη χρησιμοποιούσε σαν «επιχείρημα» μ π ρ ο σ τ ά στους ε κ π ρ ο σ ώ π ο υ ς των άλλων κομμάτων για να δείξει πως «να, εμείς δώσαμε ά λ λ η μια φ ο ρ ά το χ έ ρ ι στους Α λ β α ν ο ύ ς , αλ­ λά αυτοί εμμένουν στο δικό τους».

283

Ο

Χρουστσιόφ και οι άλλοι π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να επιρρίψουν το

σ φ ά λ μ α σ τ ο Κ ό μ μ α μας και έ κ α ν α ν πως ε κ π λ ή σ σ ο ν τ α ι όταν εμείς τους δ ι η γ η θ ή κ α μ ε ιστορικά πως ανέκυψαν οι διαφωνίες ανάμεσα στα κόμματά μας.

—

Εγώ δεν ξέρω να είχα καμιά σύγκρουση με το σύντροφο Κ ά π ο

στο Βουκουρέστι, έλεγε με αναίδεια ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ .

—

Η Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή του Κ ό μ μ α τ ό ς μας — τ ο υ ε ί π α — ούτε

ή τ α ν ούτε είναι σύμφωνη με το Βουκουρέστι.

—

Αυτό δεν έχει σ η μ α σ ί α . Η υπόθεση όμως είναι πως και πριν

α π ό το Βουκουρέστι δεν ή σ τ α ν σύμφωνοι μ' εμάς και αυτό δεν μας το έχετε πει. Α σ φ α λ ώ ς ψεύδονταν ο τ σ α ρ λ α τ ά ν ο ς και ψεύδονταν σκόπιμα. Μ ή π ω ς δ ε ν ή τ α ν α υ τ ό ς ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ π ο υ τ ο ν Α π ρ ί λ η τ ο υ 1957 ή ­ θελε ν α δ ι α κ ό ψ ε ι α υ θ ά δ ι κ α τις σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς , μ ή π ω ς δεν ε ί χ α μ ε πει κ α ι π ρ ω τ ύ τ ε ρ α , σ τ α 1955 κ α ι σ τ α

1956 σ τ ο ν Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ κ α ι τ ο

Σ ο υ σ λ ό φ τις α ν τ ι ρ ρ ή σ ε ι ς μας για τ ο ν Τ ί τ ο , το Νάγκι, τον Κ ά ν τ α ρ και τον Γ κ ο μ ο ύ λ κ α ; Τ ο υ αναφέρεμε μερικά α π ' αυτά τα γ ε γ ο ν ό τ α και ο Μ ι κ ο γ ι ά ν α­ ναγκάστηκε να τα παραδεχτεί με μισή φωνή. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ό μ ω ς , ό τ α ν έβλεπε πως τ ο ν κ ά ρ φ ω ν α ν με τις πλά­ τες σ τ ο ν τ ο ί χ ο , π η δ ο ύ σ ε α π ό κλαρί σε κλαρί, α π ό το ένα θέμα σ τ ' ά λ λ ο , και δεν μ π ο ρ ο ύ σ ε ς να σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς μ' αυτόν τα μεγάλα ζ η τ ή ­ ματα αρχών, τα οποία ήταν, στην ουσία, η π η γ ή των διαφωνιών. Ά φ η σ ε που δεν τον συνέφερε κ α θ ό λ ο υ να θ ι χ τ ο ύ ν αυτά τα π ρ ά γ μ α ­ τα. Ή θ ε λ ε υ π ο τ α γ ή του Κ ό μ μ α τ ο ς Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς , του αλβα­ νικού λαού, ήταν εχθρός τους.

—

Εσείς δεν είστε υπέρ της διευθέτησης των σ χ έ σ ε ω ν - πετά­

χ τ η κ ε και είπε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ .

—

Εμείς θέλουμε να τις διευθετήσουμε, α λ λ ά πρέπει εσείς να

παραδεχτείτε πρωτύτερα τα λάθη σας, του είπαμε. Η σ υ ν ο μ ι λ ί α με μας ερέθιζε το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Α σ φ α λ ώ ς δεν ή τ α ν μ α θ η μ έ ν ο ς ν α ε ν α ν τ ι ώ ν ο ν τ α ι α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ά ένα κ ό μ μ α και μ ι α μι­ κ ρ ή χ ώ ρ α στις στάσεις και τις ενέργειές του. Τ έ τ ο ι α ή τ α ν η σωβινι­ στική λογική πατρώνων αυτών των αντιμαρξιστών που, ακριβώς, ό­ πως η ιμπεριαλιστική α σ τ ι κ ή τάξη, θεωρούσε τους μικρούς λαούς και τις μ ι κ ρ έ ς χ ώ ρ ε ς υ π ο τ ε λ ε ί ς και τ α δ ί κ α ι ά τους εμπόρευμα. Ό ­ ταν εμείς του μ ι λ ή σ α μ ε α ν ο ι χ τ ά γ ι α τα λ ά θ η , τα δ ι κ ά του και των ανθρώπων του, αυτός πετάχτηκε απάνω: —

Ε σ ε ί ς με φτύνετε - κ ρ α ύ γ α σ ε . Με εσάς δεν μπορεί να σ υ ζ η τ ή ­

σει κανείς.

284

Μ ό ν ο ν ο Μ α κ μ ί λ α ν θέλησε να μιλήσει έτσι με μένα.

—

Ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Ε ν β έ ρ δεν είναι Μ α κ μ ί λ α ν , γ ι ' αυτό πάρτε πί­

σω τ ο ν λ ό γ ο σας - του α π ά ν τ η σ ε α γ α ν α χ τ ι σ μ έ ν ο ς ο Υσνί. Εμείς σ η κ ω θ ή κ α μ ε και οι τ έ σ σ ε ρ ι ς και τους α φ ή σ α μ ε εκεί, χ ω ­ ρίς να τους δώσουμε ούτε το χέρι, χωρίς να πέσουμε στις παγίδες τους, στημένες με απειλές και υποκριτικές υποσχέσεις. Αυτή

ή τ α ν η τελευταία συνομιλία μ'

αυτούς τους αποστάτες

που ή θ ε λ α ν α κ ό μ α να εμφανίζονται σ α ν μαρξιστές. Η πάλη όμως του

Κόμματός

μας, των π ρ α γ μ α τ ι κ ά μαρξιστικών - λενινιστικών

κ ο μ μ ά τ ω ν και οι ίδιες οι α ν τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ έ ς ενέργειες των αποστα­ τών θα τους ξέσχιζαν κάθε μέρα και περισσότερο τα δημαγωγικά προσωπεία. Ο ι π ι έ σ ε ι ς αυτές, λ ο ι π ό ν , δεν ε ί χ α ν κ α ν έ ν α α π ο τ έ λ ε σ μ α , εμείς δεν υ π ο χ ω ρ ή σ α μ ε ούτε κ α τ ά κ ε ρ α ί α α π ό τη σ τ ά σ η μας και δεν αλ­ λ ά ξ α μ ε και δεν μ α λ α κ ώ σ α μ ε τίποτε σ τ ο λ ό γ ο μας. Δε θα επεκταθώ στο περιεχόμενο του λόγου που εκφώνησα εξ ο­ νόματος της Κεντρικής μας Ε π ι τ ρ ο π ή ς στη Μ ό σ χ α , γιατί έχει δη­ μοσιευτεί και οι α π ό ψ ε ι ς του Κ ό μ μ α τ ό ς μας για τα π ρ ο β λ ή μ α τ α που θέσαμε είναι γνωστές στο κοινό1. Θέλω να υπογραμμίσω μόνο τον τρόπο με τον οποίο αντέδρασαν οι οπαδοί του Χρουστσιόφ, όταν δ έ χ τ η κ α ν τις επιθέσεις μας ενάντια σ τ ο ν π ά τ ρ ω ν ά τους. Ο Γ κ ο μούλκα, ο Ντεζ, η Ιμπαρούρι, ο Αλι Γιάτα, ο Μ π α γ κ ν τ ά ς και πολ­ λ ο ί ά λ λ ο ι α ν έ β α ι ν α ν σ τ ο β ή μ α κ α ι σ υ ν α γ ω ν ί ζ ο ν τ α ν μ ε ζ ή λ ο ν α εκ­ δικηθούν εκείνους που «σήκωσαν χέρι ενάντια στο κόμμα μανα». Ή τ α ν και τραγικό και γελοίο να έβλεπες αυτούς τους ανθρώπους, π ο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο ν τ α ν σ α ν π ο λ ι τ ι κ ά ν τ η δ ε ς κ α ι η γ έ τ ε ς «με έ ν α φ ό ρ ­ τωμα γνώμη», να ενεργούν έτσι, σαν μισθοφόροι, σ α ν hommes de paille2 σ α ν κ ο υ ρ δ ι σ μ έ ν α και δεμένα στα π α ρ α σ κ ή ν ι α ανδρείκελα. Σ' ένα διάλειμμα ανάμεσα σε συνεδριάσεις με π λ η σ ί α σ ε ο Τόντορ Ζ ί β κ ο φ . Του έτρεμαν τα χ ε ί λ η και το πηγούνι.

—

Να σ υ ζ η τ ή σ ο υ μ ε μ π ρ α τ 3 μου είπε:

—

Με ποιόν να συζητήσουμε; — τ ο υ απάντησα. Εγώ μίλησα,

πιστεύω άκουσες, εσένα ποιός σ'

έστειλε να συζητήσεις, ο Χρου­

σ τ σ ι ό φ ; Δ ε ν έ χ ω τ ι ν α σ υ ζ η τ ή σ ω μ ' ε σ έ ν α , α ν έ β α σ τ ο β ή μ α κ α ι μί­ λα. Αυτός έγινε κ ί τ ρ ι ν ο ς σ α ν κερί

και είπε;

_______________________________________ 1. Βλέπε: Ενβέρ Χότζα «Διαλεχτά έργα» III, Εκδοτικό Τ ί ρ α ν α 1980, έ κ δ ο σ η σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή , σ ε λ . 9 3 - 163.

2. Γ α λ λ ι κ ά - τ ι π ο τ έ ν ι ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι .

3. Β ο υ λ γ ά ρ ι κ α - α δ ε ρ φ ό ς .

«8

Νοέμβρη»,

285

—

Θα ανεβώ χωρίς ά λ λ ο και θα σου δ ό σ ω την α π ά ν τ η σ η .

Ό τ α ν βγαίναμε από τη «Γκεοργκέφσκι Ζαλ» για να πάμε στο κατάλυμα, στο κ ε φ α λ ό σ κ α λ ο , ο Α ν τ ώ ν Γ ι ο ύ γ κ ο φ , μας είπε τ α ρ α γ ­ μένος: —

Π ο υ σας οδηγεί αυτός ο δρόμος μπράτια;1

—

Εσάς που σας οδηγεί ο δρόμος του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , γιατί εμείς

είμαστε και θα βαδίζουμε πάντα στο δρόμο του Λένιν — τ ο υ είπαμε. Έ σ κ υ ψ ε το κεφάλι και χ ω ρ ι σ τ ή κ α μ ε χ ω ρ ί ς να του δώσουμε το χέ­ ρι. Αφού εκφώνησα το λόγο, ο Μεχμέτ Σιέχου κι εγώ αφήσαμε το κατάλυμα που μας είχαν π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι οι Σοβιετικοί και π ή γ α μ ε στην πρεσβεία, όπου καταλύσαμε όσον καιρό μείναμε στη Μ ό σ χ α . Ό τ α ν α φ ή σ α μ ε τ ο κατάλυμά τους, ένας σοβιετικός αξιωματικός της

ασφάλειας είπε στον σ ύ ν τ ρ ο φ ο

Υσνί εμπιστευτικά:

«Έκαμε

κ α λ ά που έφυγε ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς Ενβέρ, γιατί η ζωή του εδώ β ρ ί σ κ ο ­ ν τ α ν σ ε μ ε γ ά λ ο κ ί ν δ υ ν ο » . Ο ι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί ή τ α ν έ τ ο ι μ ο ι γ ι α κα­ θετί και εμείς π ή ρ α μ ε τα μ έ τ ρ α μας. Σ τ ε ί λ α μ ε τους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς τ η ς π ρ ε σ β ε ί α ς και τους σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς της α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α ς σ τ α κ α τ α σ τ ή ­ ματα και ε φ ο δ ι α σ τ ή κ α μ ε με τρόφιμα. Ό τ α ν ήρθε ο καιρός που α π ο ­ φ α σ ί σ α μ ε να α π ο μ α κ ρ υ ν θ ο ύ μ ε δεν δ ε χ τ ή κ α μ ε να ταξιδέψουμε με αεορπλάνο, γιατί το «δυστύχημα» μπορούσε να συμβεί ευκολότερα. Ο Υσνί και ο Ραμίζ παρέμειναν ακόμα στη Μ ό σ χ α γιατί έπρεπε να υπογράψουν τη δ ή λ ω σ η , ενώ εγώ και ο Μ ε χ μ έ τ Σιέχου α ν α χ ω ρ ή σ α ­ με από τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η με τραίνο και δεν φάγαμε τίποτε α π ό

τ ο χ έ ρ ι τ ο υ ς . Β γ ή κ α μ ε σ τ η ν Α υ σ τ ρ ί α και α π ό κει δ ι α σ χ ί σ α μ ε μ ε τραίνο την Ιταλία και α π ό το Μ π ά ρ ι επιστρέψαμε με το α ε ρ ο π λ ά ν ο μας σ ώ ο ι και α β λ α β ε ί ς σ τ α Τ ί ρ α ν α και π ή γ α μ ε κ α τ ε υ θ ε ί α ν σ τ η δε­ ξ ί ω σ η π ο υ ε ί χ ε ο ρ γ α ν ω θ ε ί μ ε τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α τ ω ν γ ι ο ρ τ ώ ν 28-29 Ν ο έ μ ­ β ρ η . Η χ α ρ ά μας ή τ α ν μ ε γ ά λ η γιατί το κ α θ ή κ ο ν π ο υ μας α ν ά θ ε σ ε το Κόμμα, το εκτελέσαμε με ε π ι τ υ χ ί α , με μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή α­ π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α . Α λ λ ά και οι π ρ ο σ κ α λ ε σ μ έ ν ο ι , σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι του α­ γώνα, εργάτες, αξιωματικοί, συνεταιριστές, άντρες και γυναίκες, γέροντες και νέοι, είχαν α σ υ γ κ ρ ά τ η τ ο ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό και ή τ α ν ενω­ μένοι σ α ν γροθιά, όπως πάντα και α κ ό μ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σε δύσκολες μέρες.

______________________

1. Βουλγάρικα - αδέρφια.

286

Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και όλοι αυτοί που τον ακολουθούσαν κατέβα­ λαν μεγάλες προσπάθειες να συμπεριληφθεί στο ντοκουμέντο με διεθνή χ α ρ α κ τ ή ρ α η γραμμή των χρουστσιοφικών ρεβιζιονιστών, που π α ρ α μ ό ρ φ ω ν ε τις βασικές θέσεις του μαρξισμού - λενινισμού σχετικά με τη φύση του ιμπεριαλισμού, σχετικά με την επανάστα­ σ η , σ χ ε τ ι κ ά με την ε ι ρ η ν ι κ ή συνύπαρξη και άλλα. Στις επιτροπές όμως, οι α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς του Κ ό μ μ α τ ό ς μας και του Κομμουνιστι­ κού Κ ό μ μ α τ ο ς της Κ ί ν α ς ε ν α ν τ ι ώ θ η κ α ν σ θ ε ν α ρ ά και ξ ε σ κ έ π α σ α ν αυτές

τις

πράγματα,

παραμορφώσεις. πολλές θέσεις

Κατορθώσαμε να διορθωθούν πολλά των

ρεβιζιονιστών

απορρίφτηκαν και

πολλές άλλες τοποθετήθηκαν ορθά, ώσπου βγήκε το τελικό ντουκουμέντο που το έγκριναν όλα τα μέλη της σύσκεψης. Οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί υ π ο χ ρ ε ώ θ η κ α ν να δεχτούν αυτό το ντοκου­ μέντο, α λ λ ά ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν παρέλειψε να δηλώσει σ χ ε τ ι κ ά μ' αυτό πως «Το ν τ ο υ κ ο υ μ έ ν τ ο ή τ α ν ένας σ υ μ β ι β α σ μ ό ς και οι συμβι­ βασμοί

έχουν σύντομη

τη

ζωή».

Ή τ α ν ξ ε κ ά θ α ρ ο ότι ο Χρου­

σ τ σ ι ό φ θα παραβίαζε ο ίδιος τη Δ ή λ ω σ η της Σύσκεψης της Μό­ σ χ α ς και θ α κ α τ η γ ο ρ ο ύ σ ε εμάς πως τ ά χ α π α ρ α β ι ά ζ α μ ε τις ο δ η γ ί ε ς και τις α π ο φ ά σ ε ι ς αυτής της σ ύ σ κ ε ψ η ς . Και ύστερα α π ό τη Σύσκεψη της Μ ό σ χ α ς οι σχέσεις μας με τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η και με τους ρεβιζιονιστές της Μ ό σ χ α ς τ ρ ά β η ­

ξαν προς το χειρότερο, ώ σ π ο υ αυτοί δ ι έ κ ο ψ α ν εντελώς και μονομε­ ρώς αυτές τις σ χ έ σ ε ι ς . Σε μια τελευταία συνάντηση που είχαν στη Μ ό σ χ α στις 25 Νο­ έμβρη ο Υσνί και οι σύντροφοι της α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α ς μας με τον Μι­ κογιάν, τον Κ ο σ ί γ κ ι ν και τον Κ ο ζ λ ό φ , οι τελευταίοι α π ε ί λ η σ α ν α­ νοιχτά. Ο Μ ι κ ο γ ι ά ν είπε: «Εσείς δεν μπορείτε να ζήσετε ούτε μια μέρα χ ω ρ ί ς τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή βοήθεια, τη δική μας και των ά λ λ ω ν χ ω ρ ώ ν του σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ του σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ » . «Εμείς σφίγγουμε το ζωνάρι, τ ρ ε φ ό μ α σ τ ε με χ ό ρ τ ο , τους ε ί π α ν ο Υσνί και οι ά λ λ ο ι σύ­ ν τ ρ ο φ ο ι , α λ λ ά δεν υ π ο τ α σ σ ό μ α σ τ ε , εσείς δεν μ π ο ρ ε ί τ ε να μας καταβάλετε». Οι ρεβιζιονιστές νόμιζαν πως η

ειλικρινής αγάπη του

Κ ό μ μ α τ ο ς και του λ α ο ύ μας για τη Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η θα έπαιζε ρό­ λο υπερ των ρεβιζιονιστών της Μ ό σ χ α ς , οι οποίοι έλπιζαν πως τα π ο λ λ ά στελέχη μας, που είχαν σπουδάσει στη Σοβιετική

Ένωση,

θα στρέφονταν σαν ένα διασπαστικό μπλοκ στο Κόμμα ενάντια σ τ η ν η γ ε σ ί α του. Αυτό το έ κ φ ρ α σ ε ο Μ ι κ ο γ ι ά ν λέγοντας: « Ό τ α ν μάθει το Κόμμα Εργασίας τη στάση σας, θα ξεσηκωθεί εναντίον σας». «Ελάτε σε καμιά σ υ ν ε δ ρ ί α σ η του Κ ό μ μ α τ ό ς μας, ό τ α ν θέσου287

με αυτά τα προβλήματα, — τ ο υ ς είπαν οι σύντροφοι της αντιπροσω­ πείας μ α ς , — και θα ιδείτε τι είδους ενότητα υπάρχει στο Κόμμα μας και γύρω από την η γ ε σ ί α του». Οι ρεβιζιονιστές δε μας απείλησαν μόνο με λόγια. Ε ν ή ρ γ η σ α ν . Τ ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό σ α μ π ο τ ά ρ ι σ μ α α π ο τ η Μ ό σ χ α και α π ό τους ειδικούς τους πήγε κρεσέντο.

288

13. Η τελευταία πράξη

Ατσάλινη ενότητα στο Κόμμα και στο λαό μας. Οι Σοβιετικοί θέλουν να καταλάβουν τη Βάση της Αυλώνας, Τεταμένη κατάσταση στη Βάση. Ο ναύαρχος Κασατόνοφ φεύγει με την ουρά στα σκέλια. Οι εχθροί ονειρεύο­ νται αλλαγές στην ηγεσία μας. Το Τέταρτο Συνέδριο του ΚΕΑ. Ο Ποσπιέ­ λοφ και ο Αντρόποφ στα Τίρανα. Αρμόζουσα απάντηση στους προβοκάτορες έλληνες και τσέχους αντιπροσώπους. Αποτυχία της αποστολής των απεσταλμένων του Χρουστσιόφ στα Τίρανα. Γιατί μας «προσκα­ λούν» να πάμε ξανά στη Μόσχα; Δημόσια επίθεση του Χρουστσιόφ ενά­ ντια στο ΚΕΑ στο 22ο Συνέδριο του ΚΚ της ΣΕ. Η οριστική ρήζη: το Δε­ κέμβρη του 1961 ο Χρουστσιόφ διακόπτει τις διπλωματικές σχέσεις με τη Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας. Ό λ ο το Κ ό μ μ α και ο λαός ε ν η μ ε ρ ώ θ η κ α ν σ χ ε τ ι κ ά με τα γ ε γ ο ν ό τ α και την κ α τ ά σ τ α σ η που δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε ιδιαίτερα ύστερα από τη Σύσκεψη της Μ ό σ χ α ς . Εμείς γνωρίζαμε πως οι επιθέσεις, οι προ­ κ λ ή σ ε ι ς και οι ε κ β ι α σ μ ο ί θα α ύ ξ α ι ν α ν και θα ε ν τ ε ί ν ο ν τ α ν ό σ ο ποτέ ά λ λ ο τ ε , ή μ α σ τ α ν π ε π ε ι σ μ έ ν ο ι πως η ο ρ γ ή του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ θα ξε­ σπούσε πάνω μας, πάνω στο Κόμμα και το λαό μας, για να μας γο­ νατίσει με ι σ χ υ ρ ά μέσα. Μ ι λ ή σ α μ ε σ τ ο Κ ό μ μ α και σ τ ο λ α ό με ανοι­ χ τ ή κ α ρ δ ι ά , τους ε ξ η γ ή σ α μ ε ό,τι ε ί χ ε συμβεί, τους κ ά μ α μ ε ξ ε κ ά θ α ­ ρ η την επικίνδυνη δράση των χρουστσιοφικών ρεβιζιονιστών. Ό ­ πως π ά ν τ α το Κόμμα και ο λαός έδειξαν τ η ν μεγάλη ωριμότητά τους, το λ α μ π ρ ό ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό π α τ ρ ι ω τ ι σ μ ό , την α γ ά π η και την α­ φοσίωσή τους προς την Κεντρική Ε π ι τ ρ ο π ή του Κόμματος, προς τη σωστή γ ρ α μ μ ή που είχαμε ακολουθήσει και ακολουθούσαμε. Κατα­ ν ό η σ α ν βαθιά τις δ ύ σ κ ο λ ε ς κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς που π ε ρ ν ο ύ σ α μ ε , γ ι ' αυτό τ έ ν τ ω σ α ν τ α ν ε ύ ρ α και έ ν τ ε ι ν α ν σ τ ο μ έ γ ι σ τ ο τις δ υ ν ά μ ε ι ς τους, κι­ νητοποιήθηκαν πλέρια, σφυρηλατήθηκε περισσότερο η ενότητα και οι σοβιετικοί ρεβιζιονιστές β ρ ή κ α ν μ π ρ ο σ τ ά ένα τείχος α π ό μ π ε τ ό ν . Τ ο 1961 μ ε τ α τ ρ ά π η κ ε σ ε έ τ ο ς έ ν δ ο ξ η ς δ ο κ ι μ α σ ί α ς . Π α ν τ ο ύ

289

σε κάθε τομέα, οι π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς οι υ π α ι ν ι γ μ ο ί και τα σ α μ π ο τ ά ζ των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν α ν τ ι μ ε τ ω π ί σ τ η κ α ν μ ε ψ υ χ ρ α ι μ ί α και α π ο φ α σ ι σ τ ι ­ κ ό τ η τ α . Τ ί π ο τ ε δ ε ν α φ ή σ α μ ε ν α π ε ρ ά σ ε ι . Η Μ ό σ χ α και α μ έ σ ω ς ύ ­ στερα α π ' αυτή οι πρωτεύουσες των υ π ο τ ε λ ώ ν της, ά ρ χ ι σ α ν οικο­ νομική πίεση απέναντι μας. Α ρ χ ι κ ά οι ρεβιζιονιστές ανέστειλαν, σ α ν σ ο β α ρ ή π ί ε σ η , τ α κ ά θ ε ε ί δ ο υ ς σ υ μ β ό λ ε α και σ υ μ φ ω ν ί ε ς , έπειτα θα τα ξέσχιζαν όπως οι χιτλερικοί.

Ά ρ χ ι σ α ν να α ν α κ α λ ο ύ ν τους

ειδικούς με τη σ κ έ ψ η ότι θα παρέλυε καθετί στη χ ώ ρ α μας. Ό μ ω ς , λάθευαν οικτρά. Το ζήτημα της βάσης της Αυλώνας ήταν μήλο έριδας. Δεν υ­ π ή ρ χ ε καμιά αμφιβολία πως η βάση ήταν δική μας. Εμείς ποτέ δε θα δ ε χ ό μ α σ τ α ν να ή τ α ν κάτω από τους ξένους έστω και μια σ π ι θ α μ ή του εδάφους μας. Με επίσημες, σαφείς και υπογραμμένες από τις δύο κυβερνήσεις συμφωνίες, χωρίς την π α ρ α μ ι κ ρ ό τ ε ρ η διφορούμε­ νη έννοια, η βάση της Αυλώνας ήταν της Αλβανίας και θα χρησί­ μευε τ α υ τ ό χ ρ ο ν α και γ ι α τ η ν υ π ε ρ ά σ π ι σ η του σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ . Η Σο­ βιετική

Έ ν ω σ η , α ν α φ έ ρ ο ν τ α ν στη συμφωνία, θα έδινε 12 υποβρύ­

χια και αριθμό βοηθητικών σκαφών. Εμείς θα προετοιμάζαμε τα σ τ ε λ έ χ η και τα προετοιμάσαμε, έπρεπε να π α ρ α λ ά β ο υ μ ε και παρα­ λ ά β α μ ε τ α π λ ο ί α , κ α θ ώ ς και τ έ σ σ ε ρ α υ π ο β ρ ύ χ ι α . Τ α π λ η ρ ώ μ α τ α μας καταρτισμένα ή τ α ν έτοιμα να π α ρ α λ ά β ο υ ν και τα ο χ τ ώ ά λ λ α υ­ ποβρύχια. Ε ί χ α ν αρχίσει όμως οι ιδεολογικές διαφωνίες ανάμεσα στα δύο κ ό μ μ α τ α και ή τ α ν α δ ύ ν α τ ο ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ να μη τις α ν τ α ν α κ λ ο ύ σ ε σ'

ένα τέτιο νευραλγικό σημείο, όπως ήταν η ναυτική βάση της

Αυλώνας. Αυτός και οι άνθρωποί του θα δ ι α σ τ ρ έ β λ ω ν α ν την ε π ί σ η ­ μη συμφωνία που είχε επιτευχθεί, για δύο σκοπούς: πρώτο, για να α σ κ ή σ ο υ ν πίεση να υ π ο τ α χ τ ο ύ μ ε και, δεύτερο, αν εμείς δεν υποτασ­ σ ό μ α σ τ α ν , θα π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν να βάλουν σ τ α χ έ ρ ι α τους τη β ά σ η για να την έχουν σαν ισχυρό ορμητήριο για να καταχτήσουν όλη την

Αλβανία. Οι σοβιετικοί ειδικοί, σύμβουλοι και λοιποί στρατιωτικοί στη

βάση της Αυλώνας, ιδιαίτερα ύστερα απο τη Σύσκεψη του Βουκου­ ρεστίου, ό ξ υ ν α ν τ η ν έ ν τ α σ η , τις έριδες και τα ε π ε ι σ ό δ ι α με τους ναυτικούς μας.

Οι Σοβιετικοί διέκοψαν όλους τους εφοδιασμούς

που έπρεπε να φέρουν στη βάση, σύμφωνα με τη συμφωνία που είχε συναφτεί-

αναστάλθηκαν μονομερώς όλες οι εργασίες που είχαν

α ρ χ ί σ ε ι , π λ ή θ υ ν α ν οι π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς και οι εκβιασμοί. Οι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ς σ ο β ι ε τ ι κ ή ς π ρ ε σ β ε ί α ς σ τ α Τ ί ρ α ν α , κ α θ ώ ς κ α ι ο ι κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο ς εκ­ πρόσωπος 290

του

Γενικού

Αρχηγείου

των

Ε ν ό π λ ω ν Δυνάμεων του

Συμφώνου της Βαρσοβίας, στρατηγός Αντρέγιεφ, τέθηκαν επικεφα­ λ ή ς αυτής της ά γ ρ ι α ς α ν τ ι α λ β α ν ι κ ή ς και α ν τ ι σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ς δρά­ σης. Αναρίθμητες βρωμερές πράξεις αλητών διέπρατταν με εντολή α π ό τα π ά ν ω οι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί της β ά σ η ς , και μολοταύτα, «για να είναι εντάξει» π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν ν α κ α τ η γ ο ρ ή σ ο υ ν τους α ν θ ρ ώ π ο υ ς μας γ ι ' αυτές τις α λ η τ ε ί ε ς που έ κ α ν α ν οι ίδιοι. Η α δ ι α ν τ ρ ο π ι ά και ο κυνι­ σμός τους έφτασε μέχρι του σημείου που «ο αρχιεκπρόσωπος» Α­ ντρέγιεφ

απηύθυνε

διακοίνωση

στον

Πρόεδρο

του

Υπουργικού

Συμβουλίου της Λαϊκής Δημοκρατίας της Αλβανίας, με την οποία παραπονούνταν πως από μέρους των Α λ β α ν ώ ν «συμβαίνουν ανάρ­ μοστες πράξεις στη Βάση». Και ποιές ήταν αυτές οι «πράξεις;» Ο τάδε

αλβανός

ναυτικός

έριξε

στο

κατάστρωμα

του

σοβιετικού

π λ ο ί ο υ τ ο α π ο τ σ ί γ α ρ ο » , «τα π α ι δ ι ά του Ν τ ο υ κ ά τ λένε σ τ α σ ο β ι ε τ ι ­ κά παιδιά: πηγαίνετε στα σπίτια σας», «ο αλβανός σερβιτόρος μιας λ έ σ χ η ς είπε σ'

έναν α ξ ι ω μ α τ ι κ ό μας πως εδώ α φ έ ν τ η ς είμαι εγώ και

ό χ ι ε σ ύ » κ . λ π . Μ έ χ ρ ι Και γ ι α τ η ν α ν ά γ κ η τ ο υ , π ο υ ε ί χ ε κ ά μ ε ι κ ρ υ φ ά ένα άγνωστο μικρό παιδί κοντά στο χτίριο των Σοβιετικών, ο στρα­ τηγός Αντρέγιεφ παραπονούνταν στον Π ρ ό ε δ ρ ο του Υπουργικού Σ υ μ β ο υ λ ί ο υ του α λ β α ν ι κ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς ! Μ ε α γ α ν ά χ τ η σ η και π ο λ ύ δ ί κ α ι α ένας α ξ ι ω μ α τ ι κ ό ς μας έδοσε την απάντηση «

στον

Αντρέγιεφ:

Γιατί, σύντροφε σ τ ρ α τ η γ έ — του είπε — δ ε ν καταπιάνεστε με

προβλήματα

κλειδιά,

αλλά ασχολείστε με τέτια μικροπράγματα,

που δεν είναι της α ρ μ ο δ ι ό τ η τ α ς των κ υ β ε ρ ν η τ ώ ν των πλοίων, α λ λ ά των α ρ χ ι κ ε λ ε υ σ τ ώ ν και των υπευθύνων του Μ ε τ ώ π ο υ των συνοι­ κιών; Εμείς

π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α μ ε ά γ ρ υ π ν α και ψ ύ χ ρ α ι μ α την εξέλιξη

της κ α τ ά σ τ α σ η ς και π α ρ α γ γ έ λ α μ ε σ υ ν ε χ ώ ς στους σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς μας να είναι μετρημένοι, υπομονητικοί, αλλά να μη υποτάσσονται με κ α ν έ ν α τ ρ ό π ο και ν α μ η π έ φ τ ο υ ν στις π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς των π ρ α χ τ ό ρ ω ν του

Χρουστσιόφ.

—

Για να μη συμβούν πια ανωμαλίες και επεισόδια — π ρ ό τ ε ι ­

ναν οι Σ ο β ι ε τ ι κ ο ί — η πλέρια διοίκηση

βάση της Αυλώνας να μπεί κάτω α π ό τ η ν

της σοβιετικής πλευράς!

Ουδέποτε θα δεχόμασταν μια τέτοια λύση. Αυτό θα σήμαινε να υ π ο γ ρ ά ψ ο υ μ ε την υ π ο δ ο ύ λ ω σ η . Α ν τ ι τ α χ τ ή κ α μ ε σ θ ε ν α ρ ά και τους υπενθυμήσαμε τη συμφωνία, κατά την ο π ο ί α η β ά σ η ή τ α ν δική μας και μόνο δική μας. Γ ι α να δόσουν σ τ η ν πρότασή τους τη χ ρ ο ι ά μιας κοινής απόφα­ σ η ς , τ ο Μ ά ρ τ η τ ο υ 1961 ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ τ η κ α ν μ ι α Σ ύ σ κ ε ψ η τ ο υ Σ υ μ φ ώ 291

νου της Βαρσοβίας, όπου ο Γ κ ρ έ τ σ κ ο επέμεινε να αφεθεί ο λ ο κ λ η ­ ρ ω τ ι κ ά στους Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ ς η β ά σ η της Α υ λ ώ ν α ς και να μπεί κάτω α π ό τ η ν άμεση δ ι ο ί κ η σ η του Γενικού Δ ι ο ι κ η τ ή του Συμφώνου της Βαρσοβίας, δ η λ α δ ή του ίδιου του Γ κ ρ έ τ σ κ ο . Εμείς α ν τ ι τ α χ τ ή κ α μ ε σ θ ε ν α ρ ά και μ ε α γ α ν ά χ τ η σ η σ ' αυτή τ η ν π ρ ό τ α σ η και, π α ρ ' ό λ ο που η α π ό φ α σ η π ά ρ θ η κ ε από τους άλλους, εμείς —

δηλώσαμε: Η μ ό ν η λ ύ σ η είναι να μείνει η β ά σ η της Α υ λ ώ ν α ς σ τ α χ έ ρ ι α

του αλβανικού στρατού. Δε θα επιτρέψουμε καμιά άλλη λύση. Τότε οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί α π ο φ ά σ ι σ α ν να μη μας π α ρ α δ ό σ ο υ ν τα ο χ τ ώ υποβρύχια και τα άλλα πλοία που, σύμφωνα με τη συμφωνία α ν ή κ α ν σ τ η ν Αλβανία. Εμείς επιμείναμε, γιατί αυτά ή τ α ν δικά μας και ζ η τ ή σ α μ ε να α π ο σ υ ρ θ ο ύ ν τα σ ο β ι ε τ ι κ ά π λ η ρ ώ μ α τ α και να πα­ ρ α δ ό σ ο υ ν καθετί στους ναυτικούς μας, όπως είχε γίνει με τα τέσσε­ ρ α π ρ ώ τ α υ π ο β ρ ύ χ ι α . Ο ι σ ο β ι ε τ ι κ ο ί ρεβιζιονιστές έ σ τ ε ι λ α ν σ τ α Τί­ ρανα εκτός από τον « α ρ χ ι ε κ π ρ ό σ ω π ο » Αντρέγιεφ και κ ά π ο ι ο ν αντιναύαρχο.

Ό λ η αυτή η ομάδα αποτελούνταν από αξιωματικούς της

σοβιετικής ασφάλειας που στάλθηκαν για να οργανώσουν ταραχές, σ α μ π ο τ ά ζ και α ν τ ι π ε ρ ι σ π α σ μ ο ύ ς στη —

βάση της Αυλώνας.

Δε σας δίνουμε τα π λ ο ί α — μας είπαν — γ ι α τ ί είναι δικά μας.

Εμείς τους υπενθυμήσαμε την δ ι α κ ρ α τ ι κ ή συμφωνία και αυτοί βρήκαν άλλο —

πρόσχημα.

Τα π λ η ρ ώ μ α τ ά σας δεν είναι έ τ ο ι μ α γ ι α να τα π α ρ α λ ά β ο υ ν .

Δεν είναι πλέρια προετοιμασμένα. Ό λ α ήταν π ρ ο σ χ ή μ α τ α . Οι ναυτικοί μας είχαν αποφοιτήσει α­ ντίστοιχες σχολές, ε ί χ α ν χ ρ ό ν ι α που ε ξ α σ κ ο ύ ν τ α ν και π ά ν τ α ε ί χ α ν δόσει αποδείξεις ότι ήταν πλέρια σε θέση να παραλάβουν τα υπο­ β ρ ύ χ ι α και τα ά λ λ α π λ ο ί α . Οι ίδοι οι Σοβιετικοί, μερικούς μήνες πριν από την όξυνση της κατάστασης, είχαν δηλώσει πως τα πλη­ ρ ώ μ α τ ά μας ή τ α ν έτοιμα να π α ρ α λ ά β ο υ ν τα μέσα που τους α ν ή κ α ν . Τους δόσαμε, και γ ι ' αυτό, την α ρ μ ό ζ ο υ σ α α π ά ν τ η σ η . Οι αξιω­ ματικοί και οι ναύτες μας στη βάση εκτέλεσαν με α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η ­ τα, με ψ υ χ ρ α ι μ ί α και μα σ ι δ ε ρ έ ν ι α π ε ι θ α ρ χ ί α όλες τις δ ι α τ α γ έ ς που τους δόσαμε. Οι π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς των Σοβιετικών στη Βάση εντάθηκαν ιδιαίτερα ό τ α ν εμείς β ρ ι σ κ ό μ α σ τ α ν σ τ η Σ ύ σ κ ε ψ η των 81 κ ο μ μ ά τ ω ν στη Μ ό σ χ α . Οι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ι του Π ο λ ι τ ι κ ο ύ μας Γ ρ α φ ε ί ο υ α π ό τα Τί­ ρανα μας ε ν η μ έ ρ ω ν α ν γ ι α καθετί που συνέβαινε κι εμείς α π ό τη Μό­ σ χ α τους δίναμε οδηγίες και τους συμβουλεύαμε να είναι ψύχραι­ μοι, να φυλάγονται α π ό τις π ρ ο κ λ ή σ ε ι ς , να οξύνουν τ η ν επαγρύ­ π ν η σ η καθώς και για τα σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά μέτρα που έπρεπε να π ά ρ ο υ ν 292

σ τ η ν Α υ λ ώ ν α και σ' ό λ η τη χ ώ ρ α ώστε ο σ τ ρ α τ ό ς να βρίσκεται σε πλήρη

ετοιμότητα.

Οι διαταγές πώς να συμπεριφέρονται οι σοβιετικοί αξιωματικοί σ τ η ν Α υ λ ώ ν α έ ρ χ ο ν τ α ν α π ό τη Μ ό σ χ α ό π ο υ εμείς εκείνες τις μέρες διεξάγαμε σκληρές συζητήσεις με το Χροστσιόφ, το Μικογιάν, το Σ ο υ σ λ ό φ και άλλους. Α π ό την π ρ ώ τ η σ υ ν ά ν τ η σ η που είχαμε με το Μ ι κ ο γ ι ά ν και τους συναδέλφους του, στις 10 του Νοέμβρη, στη Μ ό σ χ α , αυτός, μόλις πήρε το λόγο, θέλησε να μας εκφοβίσει: —

Οι αξιωματικοί σας — ε ί π ε — φέρονται ά σ χ η μ α με τους δι­

κούς μας σ τ η βάση της Αυλώνας. Μ ή π ω ς θέλετε να α π ο χ ω ρ ή σ ε τ ε από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας; Δόσαμε αμέσως την α π ά ν τ η σ η που άρμοζε στο Μικογιάν, ο ο­ π ο ί ο ς , α φ ο ύ μας είχε χ ο ρ τ ά σ ε ι χ ρ ό ν ι α ο λ ό κ λ η ρ α μ ε « π α ρ α τ η ρ ή ­ σεις» και «συμβουλές» τώρα μας φοβέριζε. Του υπενθυμήσαμε τ η ν ποταπή συμπεριφορά των σοβιετικών αξιωματικών στη βάση της Α υ λ ώ ν α ς , ι δ ι α ί τ ε ρ α τις π ρ ό σ τ υ χ ε ς ενέργειες ενός α π ό τους σοβιετι­ κ ο ύ ς « α ν τ ι ν α ύ α ρ χ ο υ ς » , ο ο π ο ί ο ς «ό,τι ά λ λ ο μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι , ε ί π α σ τ ο Μ ι κ ο γ ι ά ν , όμως α ν τ ι ν α ύ α ρ χ ο ς δεν είναι»! Τ ο υ υπενθύμησα τις δ η λ ώ σ ε ι ς του Γ κ ρ έ τ σ κ ο και του Μ α λ ι ν ό φ σ κ ι , οι ο π ο ί ο ι ε π ι σ η ς μας ε ί χ α ν α π ε ι λ ή σ ε ι ότι θα μας α π έ β α λ α ν από το Σύμφωνο της Βαρσο­ βίας κ.λπ. Αυτός σ τ ρ ι μ ώ χ τ η κ ε και απέφυγε τ η ν α π ά ν τ η σ η , π ρ ο σ π α θ ώ ν τ α ς να μη πάρει α π ά ν ω του τίποτε, α λ λ ά την ίδια α π ε ι λ ή μας τ η ν έκαμε και ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δυό μέρες α ρ γ ό τ ε ρ α .

—

Αν θέλετε μπορούμε να αποσύρουμε τη βάση — φ ώ ν α ξ ε ενώ

σ υ ζ η τ ο ύ σ α μ ε για τις μεγάλες δ ι α φ ω ν ί ε ς που ε ί χ α ν ανακύψει.

— Μ ή π ω ς θέλετε να μας απειλήσετε μ' αυτό; — τ ο υ είπα.

—

Σ ύ ν τ ρ ο φ ε Ενβέρ, μή φωνάζετε — ε π έ μ β η κ ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ —

Τα υ π ο β ρ ύ χ ι α είναι δικά μας.

—

Δ ι κ ά σ α ς και δ ι κ ά μας — τ ο υ ε ί π α — εμείς παλεύουμε για το

σ ο σ ι α λ ι σ μ ό . Το έδαφος της βάσης είναι δικό μας. Για τα υποβρύ­ χ ι α εμείς έχουμε υπογράψει συμφωνίες που αναγνωρίζουν δικαιώ­ ματα στον αλβανικό λαό. Εγώ υπερασπίζω τα συμφέροντα της χώ­ ρας μου. Γ ι ' αυτό να το ξέρετε κ α λ ά πως η β ά σ η είναι δική μας και θα μείνει δική μας. Ό τ α ν επιστρέψαμε από τη Μόσχα, οι προκλήσεις στη βάση ε­ ν τ ά θ η κ α ν και, για να α σ κ ή σ ο υ ν πίεση και να μας φοβίσουν, ήρθε στα Τ ί ρ α ν α ο σοβιετικός υφυπουργός Εξωτερικών Φιριούμπιν μαζί μ ε δ ύ ο ά λ λ ο υ ς «υπ»: τ ο ν π ρ ώ τ ο υ π α ρ χ η γ ό του γ ε ν ι κ ο ύ ε π ι τ ε λ ε ί ο υ 293

του Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ σ τ ρ α τ ο ύ και του Π ο λ ε μ ι κ ο ύ Ν α υ τ ι κ ο ύ , Α ν τ ώ ν ο φ , και τον υ π α ρ χ η γ ό του επιτελείου του Σ ο β ι ε τ ι κ ο ύ Π ο λ ε μ ι κ ο ύ Ναυτι­ κού, Σεργκέγιεφ. Ή ρ θ α ν τ ά χ α «να σ υ ν ε ν ν ο η θ ο ύ μ ε » , σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α όμως μας έφεραν το τελεσίγραφο: Η β ά σ η της Α υ λ ώ ν α ς να τεθεί ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ά κάτω από τ η ν ενιαία σ ο β ι ε τ ι κ ή δ ι ο ί κ η σ η , η ο π ο ί α να υπάγεται σ τ ο Γ ε ν ι κ ό Δ ι ο ι κ η τ ή των Ενόπλων Δυνάμεων του Συμφώνου της —

Βαρσοβίας.

Εδώ ν ο ι κ ο κ ύ ρ η δ ε ς είμαστε εμείς — τ ο υ ς είπαμε ο ρ θ ά - κο­

φτά. Η Αυλώνα ή τ α ν και είναι δική μας.

—

Αυτή είναι α π ό φ α σ η της Δ ι ο ί κ η σ η ς του Σ υ μ φ ώ ν ο υ τ η ς Βαρ­

σοβίας — μ α ς απείλησε ο Φιριούμπιν, πρώην σοβιετικός πρεσβευ­ τής στο Βελιγράδι τον καιρό της σ υ μ φ ι λ ί ω σ η ς Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ - Τίτο. Τ ο υ δόσαμε την α ρ μ ό ζ ο υ σ α α π ά ν τ η σ η και αφού π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α μας ε κ φ ο β ί σ ε ι λ έ γ ο ν τ α ς «εμείς θα π ά ρ ο υ μ ε τα π λ ο ί α και ε σ ά ς θα σας κ α τ α β ρ ο χ θ ί σ ο υ ν οι «ιμπεριαλιστές», έφυγε μαζί με τους δύο άλλους στρατηγούς που τον συνόδευαν. Ύ σ τ ε ρ α α π ' αυτούς ήρθε στα Τ ί ρ α ν α ο διοικητής του στόλου της Μαύρης Θάλασσας, ναύαρχος Κασατόνοφ, με την αποστολή να αρπάξει όχι μόνο τα οχτώ υ π ο β ρ ύ χ ι α και την πλωτή βάση με σο­ βιετικό πλήρωμα, που και αυτά ή τ α ν ι δ ι ο χ τ η σ ί α του αλβανικού κράτους, α λ λ ά και τα υ π ο β ρ ύ χ ι α που εμείς είχαμε π α ρ α λ ά β ε ι πρω­ τύτερα. Του είπαμε ρητά: Ή θα μας παραδόσετε τα υ π ο β ρ ύ χ ι α με βάση τη συμφωνία, ή μέσα σε σύντομο χ ρ ο ν ι κ ό διάστημα (του ορί­ σαμε προθεσμία), να απομακρυνθείτε αμέσως από τον κόλπο μόνο με τα πλοία που έχουν δικά σας πληρώματα. Εσείς παραβιάζετε τη συμφωνία, εσείς αρπάζετε τα υ π ο β ρ ύ χ ι ά μας και θα π λ η ρ ώ σ ε τ ε αυ­ τή τη στάση. Ο ν α ύ α ρ χ ο ς σ τ ρ ι μ ώ χ τ η κ ε , π ρ ο σ π ά θ η σ ε να μας καταπραυνει, α λ λ ά μάταια. Δεν παράδοσε τα υποβρύχια, αλλά πήγε στην Αυλώ­ να, α ν έ β η κ ε στο υ π ο β ρ ύ χ ι ο - ν α υ α ρ χ ί δ α και παράταξε τα ά λ λ α σε σ χ η μ α τ ι σ μ ό μ ά χ η ς . Εμείς δ ι α τ ά ξ α μ ε ν α α π ο κ λ ε ι σ τ ο ύ ν τ α σ τ ε ν ά του Σ α ζ ά ν και να σ τ ρ α φ ο ύ ν τα π υ ρ ο β ό λ α προς τα σοβιετικά πλοία. Ο ν α ύ α ρ χ ο ς Κ α σ α τ ό ν ο φ , που ήθελε να μας εκφοβίσει, τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ή ­ θηκε. Είχε πιαστεί σαν το ποντίκι στη φ ά κ α και, αν α π ο π ε ι ρ ο ύ ν τ α ν ν α ε φ α ρ μ ό σ ε ι τ ο σ χ έ δ ι ό τ ο υ , μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α β ρ ε θ ε ί σ τ ο β υ θ ό τ η ς θά­ λ α σ σ α ς . Στις συνθήκες αυτές ο ν α ύ α ρ χ ο ς α ν α γ κ ά σ τ η κ ε να πάρει μόνο τα υ π ο β ρ ύ χ ι α με σ ο β ι ε τ ι κ ό π λ ή ρ ω μ α και με την ουρά στα σκέ­ λ ι α , β γ ή κ ε α π ό τ ο ν κ ό λ π ο και έφυγε α π ' εκεί που ή ρ θ ε . Α π ό τ ο έδα­ φός μας ξ ε κ ο υ μ π ί σ τ η κ ε μια και κ α λ ή ένα μεγάλο κακό.

294

Ο ι σ τ ά σ ε ι ς τους σ τ η Β ά σ η της Α υ λ ώ ν α ς , ι δ ι α ί τ ε ρ α κ α τ ά τ ο τε­ λ ε υ τ α ί ο έτος, ή τ α ν π ρ ό σ τ υ χ ε ς , ε ξ ο ρ γ ι σ τ ι κ έ ς και τ ό σ ο π ο λ λ έ ς που δεν είναι δυνατό να α π α ρ ι θ μ η θ ο ύ ν . Στη βάση όμως η ομάδα των α­ ξ ι ω μ α τ ι κ ώ ν μας, σ' εκείνες τις λεπτές στιγμές, υ π ε ρ ά σ π ι σ ε με ικα­ ν ό τ η τ α και εξυπνάδα το Κ ό μ μ α ενάντια στους συνωμότες, τους προβ ο κ ά τ ο ρ ε ς και τους σ ω β ι ν ι σ τ έ ς , που ε κ φ ύ λ ι σ α ν κ α τ ά τον π ι ο ευτε­ λ ή τ ρ ό π ο τ α α ι σ θ ή μ α τ α των σ ο β ι ε τ ι κ ώ ν ν α υ τ ώ ν . Τ ρ ύ π η σ α ν τις δε­ ξαμενές,

έσπασαν

τα

κρεββάτια,

τα τζάμια

των χτιρίων

όπου

κ α τ ο ι κ ο ύ σ α ν και ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν κ.λπ. Π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α π ά ρ ο υ ν α π ' ε ­ κεί καθετί, μέχρι και τ η ν τ ε λ ε υ τ α ί α βίδα, α λ λ ά δεν π έ τ υ χ α ν το σ κ ο ­ πό τους. Εμείς σ τ α θ ή κ α μ ε αυστηροί, υ π ε ρ α σ π ί σ α μ ε όπως πρέπει τα δίκαιά μας, α π α ν τ ή σ α μ ε με ψ υ χ ρ α ι μ ί α στις επιθέσεις και τις προ­ κλήσεις, ενώ αυτοί έ χ α σ α ν το μπούσουλα. Οι σοβιετικοί ρεβιζιονιστές λύσσαξαν. Διέπραξαν κάθε δολιο­ φ θ ο ρ ά , χ ά λ α σ α ν τις σ υ μ φ ω ν ί ε ς . Α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α α ν α κ α λ έ σ ο υ ν τον π ρ ε σ β ε υ τ ή Ι β ά ν ο φ και έ σ τ ε ι λ α ν στη θέση του κ ά π ο ι ο ν Σίκιν. Ο νέος πρεσβευτής θα π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να προετοιμάσει την τελευταία π ρ ά ξ η του εχθρικού έργου των σοβιετικών ρεβιζιονιστών, να δια­ σπάσει το Κόμμα. Τη δ ι ά σ π α σ η αυτή οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί είχαν σκε­ φ τ ε ί ν α τ η ν κ ά μ ο υ ν σ τ ο ν 4-ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο 1 π ο υ π ρ ο ε τ ο ι μ ά ζ α μ ε . Έ τ ρ ε ­ φαν τ η ν ψ ε υ δ α ί σ θ η σ η ότι σ τ ο Συνέδριό μας μ π ο ρ ο ύ σ ε να συμβεί ε­ κείνο που αυτοί δε μ π ό ρ ε σ α ν να π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ή σ ο υ ν με άλλους δρό­ μους· περίμεναν να καταδικάσει το Συνέδριο τη γ ρ α μ μ ή που είχε α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι η η γ ε σ ί α του Κόμματός μας στο Βουκουρέστι και στη Μ ό σ χ α . Εκείνη την περίοδο, η αστική τάξη και η αντίδραση, π λ η ­ ρ ο φ ο ρ η μ έ ν ε ς και ενθαρρυμένες άμεσα και έμμεσα α π ό τους χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς , τους τ ι τ ο ί κ ο ύ ς και τους π ρ ά χ τ ο ρ έ ς τους, ε ί χ α ν ε ξ α π ο ­ λύσει κ α μ π ά ν ι α σ υ κ ο φ α ν τ ι ώ ν ενάντια σ τ η χ ώ ρ α και το Κ ό μ μ α μας. Έ λ π ι ζ α ν να συμβεί ο ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ό ς κ α τ α κ λ υ σ μ ό ς και σ τ η ν Αλ­ βανία. «Ο Ενβέρ Χότζα, α ρ χ η γ ό ς του Α λ β α ν ι κ ο ύ Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κόμματος σύντομα θα καθαιρεθεί από τη θέση του. σαν αποτέλε­ σμα της Σύσκεψης των κομμουνιστικών η γ ε τ ώ ν του κόσμου, που σ υ ν ή θ λ ε τον περασμένο μήνα στη Μ ό σ χ α » , μετέδιδε κάποιο ξένο δυτικό πρακτορείο ειδήσεων σε σχόλιο με πηγή το Βελιγράδι στις π α ρ α μ ο ν έ ς έ ν α ρ ξ η ς τ ω ν ε ρ γ α σ ι ώ ν τ ο υ 4-ου Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ μ α ς . «Οι μ ε λ ε τ η τ έ ς τ η ς Α ν α τ ο λ ι κ ή ς Ε υ ρ ώ π η ς λένε π ω ς η Μ ό σ χ α θ α

______________________ 1. Συνήλθε στις 13-20 Φλεβάρη 1961.

295

χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ε ι τ η ν επιρροή της για να κάμει αλλαγές στο Κομ­ μουνιστικό Κόμμα Αλβανίας, το οποίο ακολούθησε στη Σύσκεψη της Μ ό σ χ α ς σ κ λ η ρ ή γ ρ α μ μ ή » , μ ε τ έ δ ι δ α ν εκείνες τις μέρες τ α πρα­ κτορεία ειδήσεων του ιμπεριαλισμού και πρόσθεταν: « Π α ρ '

όλο

που η Κομμουνιστική Κίνα αποδέχτηκε τη σοβιετική γραμμή, οι Αλβανοί

επιμένουν στις

θέσεις

τους».

Εμείς διαβάζαμε με π ε ρ ι φ ρ ό ν η σ η αυτές τις ειδήσεις των μοιρολ ό γ ω ν του ιμπεριαλισμού και ξέραμε κ α λ ά π ο ι α ν ο ύ χέρι κ ρ ύ β ο ν τ α ν στη

σύνταξή

τους.

Ο ίδιος ο Μ ι κ ο γ ι ά ν , σ τ η σ υ ν ά ν τ η σ η που ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε στις 25 Ν ο έ μ β ρ η τ ο υ 1960 α ν ά μ ε σ α σ τ ι ς α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί ε ς τ ο υ Κ Ε Α κ α ι τ ο υ ΚΚ της ΣΕ, είπε στους συντρόφους της αντιπροσωπείας μας: —

Θα ιδείτε τι δύσκολες καταστάσεις θα δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ο ύ ν στο

Κ ό μ μ α και στο λαό σας με τη σ τ ρ ο φ ή αυτή που εσείς κάνετε στις σχέσεις με τη Σοβιετική

Ένωση.

Τέτοιες α π ε ι λ η τ ι κ έ ς δηλώσεις, που ανοιχτές και που καλυμμέ­ νες, α κ ο ύ σ α μ ε α π ό παντού. Μ ο λ ο τ α ύ τ α εμείς συνεχίσαμε με ψ υ χ ρ α ι μ ί α το δρόμο μας: προ­ σκαλέσαμε αντιπροσωπείες από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σο­ βιετικής

Έ ν ω σ η ς και α π ό τ α ά λ λ α κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ά και ε ρ γ α τ ι κ ά

κόμματα. Από τη Σοβιετική

Έ ν ω σ η ήρθε ο Π ο σ π ι έ λ ο φ με τον Α­

ντρόποφ, από την Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α κάποιος Μπάρακ, που ήταν υ­ π ο υ ρ γ ό ς Ε σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν και που α ρ γ ό τ ε ρ α φ υ λ α κ ί σ τ η κ ε σ α ν κ λ έ φ τ η ς , κ.λπ. Ας έρχονταν να ιδούν με τα ίδια τους τα μάτια ποιό ή τ α ν το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς και ο α λ β α ν ι κ ό ς λαός, ας δ ο κ ί μ α ζ α ν να πραγματοποιήσουν τους κρυφούς σκοπούς τους. Το χέρι τους θα πιάνονταν στο δόκανο. Το

Συνέδριο άνοιξε σε ατμόσφαιρα απερίγραφτου ενθουσια­

σμού και ενότητας του Κ ό μ μ α τ ο ς και του λαού μας. Η μέρα της έ­ ναρξης μετατράπηκε σε πραγματική λαϊκή γιορτή. Ο λαός συνόδε­ ψε με λουλούδια, τραγούδια και χ ο ρ ο ύ ς τους αντιπροσώπους του μέχρι την είσοδο του χτιρίου όπου θα διεξάγονταν οι εργασίες του Συνεδρίου και, ενώ μ έ σ α ά ρ χ ι σ α ν οι ε ρ γ α σ ί ε ς , έξω σ υ ν ε χ ί ζ ο ν τ α ν η γιορτή. Αυτή ήταν η πρώτη απάντηση που π ή ρ α ν από μιας α ρ χ ή ς ο ι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί , τ ι τ ο ϊ κ ο ί και λ ο ι π ο ί ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ έ ς . Τ α ά λ λ α συντριφτικά χτυπήματα θα συνεχίζονταν μέσα. Ούτε το φ α ν τ ά ζ ο ν τ α ν π ο τ έ ο Π ο σ π ι έ λ ο φ , ο Α ν τ ρ ό π ο φ και οι λα­ κέδες τους, πως θα β ρ ί σ κ ο ν τ α ν ανάμεσα σε μια τέτοια φωτιά, που ζ έ σ τ α ι ν ε και δ υ ν ά μ ω ν ε τις κ α ρ δ ι έ ς μας και ζ ε μ α τ ο ύ σ ε και τ ύ φ λ ω ν ε αυτούς.

296

Ό λ ε ς τις μέρες που σ υ ν ε χ ί σ τ η κ α ν οι ε ρ γ α σ ί ε ς του Συνε-

δρίου έλαμψαν η α τ σ ά λ ι ν η ενότητα του Κόμματός μας γύρω α π ό τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή του Ε π ι τ ρ ο π ή , η υ ψ η λ ή ω ρ ι μ ό τ η τ α και η βαθιά μαρ­ ξιστική - λενινιστική διαίσθηση των αντιπροσώπων, η επαγρύπνη­ σ η , η οξύνοια, και η ετοιμότητα του κάθε α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ να δόσει τ η ν π ρ έ π ο υ σ α α π ά ν τ η σ η σ ε κ ά θ ε π ρ ό κ λ η σ η τ ω ν ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ώ ν «φί­ λων». Ο λόγος του Π ο σ π ι έ λ ο φ , από τον οποίο οι ρεβιζιονιστές προσ­ δοκούσαν να δημιουργηθεί δ ι ά σ π α σ η στο Συνέδριό μας, δε χειρο­ κ ρ ο τ ή θ η κ ε καθόλου, αντίθετα, έγινε δ ε χ τ ό ς με σ ι ω π ή και π ε ρ ι φ ρ ό ­ ν η σ η από τους α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ ς του Συνεδρίου. Ο Α ν τ ρ ό π ο φ από το θεωρείο έδινε α ν ο ι χ τ ά ο δ η γ ί ε ς σ τ α α ν δ ρ ε ί κ ε λ ά του πότε έ π ρ ε π ε να χ ε ι ρ ο κ ρ ο τ ή σ ο υ ν , πότε να μένουν καθιστοί ή να σηκώνονται όρθιοι. Ή τ α ν κάτι το γελοίο, να τους βλέπεις. Ε ξ ε υ τ ε λ ί σ τ η κ α ν πλέρια τό­ σο με τη σ τ ά σ η που κ ρ α τ ο ύ σ α ν , ό σ ο και με τις π ο τ α π έ ς ενέργειές τους. Σ τ ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο είχε έρθει και ο α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ς του Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι ­ κού Κόμματος της Κίνας, Λι Σιέν Νιέν, που κατά τη διάρκεια των συνεδριάσεων κάθονταν σαν απολιθωμένος όταν έβλεπε τον ενθου­ σιασμό των α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ω ν . Από το βήμα είπε μερικά καλά λογια για το Κ ό μ μ α μας, α λ λ ά εμάς μας «συμβούλεψε» να είμαστε μ ε τ ρ η ­ μένοι και π ρ ο σ ε χ τ ι κ ο ί και να μη δ ι α κ ό ψ ο υ μ ε τις σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς με το Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ . Εμείς κάναμε τη δουλειά μας. Οι χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ί ό τ α ν είδαν πως οι γ ρ α μ μ έ ς μας ή τ α ν συμπα­ γείς και δεν ή τ α ν α ι σ θ η τ ό ούτε ίχνος δ ι ά σ π α σ η ς , ενέτειναν τις ε­ π ε μ β ά σ ε ι ς , τις πιέσεις και τους ε κ β ι α σ μ ο ύ ς . Π α ν τ ο ύ μας π ρ ο κ α λ ο ύ ­ σαν.

—

Τι είναι αυτά; — ε ί π ε α γ α ν α χ τ ι σ μ έ ν ο ς ο Α ν τ ρ ό π ο φ σ' έναν

από τους συντρόφους μας, λειτουργό στο μ η χ α ν ι σ μ ό της Κεντρι­ κής Ε π ι τ ρ ο π ή ς του Κ ό μ μ α τ ο ς , που τον συνόδευε. — Γιατί οι αντι­ πρόσωποι φωνάζουν τόσο πολύ για τον Ενβέρ Χότζα; —

Π ή γ α ι ν ε και ρ ώ τ η σ ε τους: — τ ο υ είπε ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς μας. —

Ύ σ τ ε ρ α γ ι α πες μ ο υ — σ υ ν έ χ ι σ ε ο σ ύ ν τ ρ ο φ ό ς μ α ς — για π ο ι ό ν ν α ζ η τ ω κ ρ α υ γ ά σ ο υ ν εχτός από το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό, το Κόμμα και την η γ ε σ ί α του;!

Ή μ ή π ω ς σκέφτεστε να μας προτείνετε να μπεί

κ ά π ο ι ο ς ά λ λ ο ς ε π ι κ ε φ α λ ή ς του

Κόμματος;!

Έ φ α γ ε τη γ ρ ο θ ι ά ο Α ν τ ρ ό π ο φ και έσκυψε το κεφάλι. Ρ ί χ τ η κ α ν σε δ ρ ά σ η ο έ λ λ η ν α ς α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ς και ο Ρ ο υ ν τ ό λ φ Μ π ά ρ α κ τ η ς Τ σ ε χ ο σ λ ο β α κ ί α ς . Ε χ τ ό ς των άλλων, ο έ λ λ η ν α ς α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ς θεώ­ ρ η σ ε όχι δ ί κ α ι η την α π ά ν τ η σ η που είχαμε δόσει εμείς σ τ η ν αντιαλβανική

σ υ ν ο μ ι λ ί α που είχε ο Σ ο φ ο κ λ ή ς

Βενιζέλος με το Χρου297

σ τ σ ι ό φ για τη «Βόρειο - Ή π ε ι ρ ο » . «Ο Βενιζέλος — ε ί π ε ο έλληνας α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ς σ τ ο σ ύ ν τ ρ ο φ ό μας π ο υ τ ο ν σ υ ν ό δ ε υ ε — δεν είναι κα­ κός, είναι π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ό ς α σ τ ό ς δ η μ ο κ ρ ά τ η ς » . Ο σ ύ ν τ ρ ο φ ό ς μας του έδοσε την α π ά ν τ η σ η λέγοντάς του πως οι απόψεις του «δημοκρά­ τη» Βενιζέλου σχετικά με τη «Βόρειο

Ή π ε ι ρ ο » δεν διαφέρουν α π '

αυτές του σ ω β ι ν ι σ τ ή και λ υ σ σ α λ έ ο υ α ν τ ι α λ β α ν ο ύ Ε λ ε υ θ ε ρ ί ο υ Βενι­ ζ έ λ ο υ . Ε κ τ ό ς α π ό τις ά λ λ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , κ α ι ο λ ό γ ο ς π ο ύ θα ε κ φ ω ­ νούσε στο Συνέδριό μας ο έλληνας α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ς , είχε πνεύμα α­ π ρ ο κ ά λ υ π τ α π ρ ο κ λ η τ ι κ ό και ο ι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ί μας, α γ α ν α χ τ ι σ μ έ ν ο ι , μπροστά στα μάτια όλων έδωσαν στον Έ λ λ η ν α την απάντηση που του άξιζε χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τ ά ς τον με το πραγματικό του όνομα: προβοκάτορα. Τ η ν ευκαιρία αυτή την εκμεταλλεύτηκαν ο άλλος πράκτορας του Χ ρ ο υ σ τ σ ι φ , ο Μ π ά ρ α κ και λ ο ι π ο ί , οι ο π ο ί ο ι με τις πιο ποτα­ πές ενέργειες βαγαμπόντηδων προσπαθούσαν να στάξουν φαρμάκι, μα εξευτέλισαν ά σ χ η μ α τ ο ν εαυτό τους και εκείνους που τους έστει­ λαν. Αυτοί ενεργούσαν από τα θεωρεία ή κατά τα διαλείμματα ανά­ μ ε σ α στις σ υ ν ε δ ρ ι ά σ ε ι ς . Σ τ ο μεταξύ ε ί χ α ν ριχτεί σε « δ ρ ά σ η » και οι σοβιετικοί

δημοσιογράφοι.

Και τι δεν έκαμαν αυτοί και εκείνοι που τους διεύθυναν για να «ανακαλύψουν» καμιά ατέλεια α π ό την ο π ο ί α θα π ι ά ν ο ν τ α ν και θα ε ξ α π έ λ υ α ν τ η ν επίθεσή τους! Α λ λ ά δεν π έ τ υ χ α ν τίποτε. Το Συνέ­ δριο πήγαινε ωρολόι, οι αλβανοί κομμουνιστές με βαθιά συναίσθη­ σ η ευθύνης έ κ α ν α ν τ ο ν α π ο λ ο γ ι σ μ ό του π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς και καθόρι­ ζαν τα καθήκοντα για το μέλλον. Αλλά κι αυτοί οι αντίπαλοι δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ α ν να βγούνε χ ω ρ ί ς «κάτι», γιατί έπρεπε να λ ο γ ο δ ο τ ή σ ο υ ν στους πάτρωνές τους. Και β ρ ή κ α ν μια «αδυναμία;» —

Γίνονται πολλές επευφημίες και σ α ν συνέπεια οι συνεδριά­

σεις π α ρ α τ ε ί ν ο ν τ α ι πάνω α π ό μιάμιση ώρα — «διαμαρτυρήθηκε» αγαναχτισμένος κάποιος δήθεν δ η μ ο σ ι ο γ ρ ά φ ο ς του Τ Α Σ Σ που είχε έρθει εκείνες τις μέρες α π ό τη Μ ό σ χ α γ ι α να π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι τις εργασίες του Συνεδρίου.

—

Τι να κάνουμε; Να πούμε στους αντιπροσώπους να μη χειρο­

κ ρ ο τ ή σ ο υ ν ; — τον ρ ώ τ η σ ε ε ι ρ ω ν ι κ ά ο σ ύ ν τ ρ ο φ ό ς μας που τον συ­ νόδευε.

— και

Να γίνει σ ε β α σ τ ό ς ο καθορισμένος χ ρ ό ν ο ς ! Μ ι ά μ ι σ η ώρα τότσκα1

— είπε ο « δ η μ ο σ ι ο γ ρ ά φ ο ς » .

_________________ 1. Ρώσικα - τελεία.

298

—

Μα να π ο υ τις ε ρ γ α σ ί ε ς του Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ δεν τις δ ι ε υ θ ύ ν ο υ ν οι

δημοσιογράφοι, αλλά το εκλεγμένο προεδρείο — τ ο υ απάντησε ο σ ύ ν τ ρ ο φ ο ς μας. — Π ά ν τ ω ς — του είπε — α ν τ ο βλέπεις λ ο γ ι κ ό κάμε καμιά διαμαρτυρία ενάντια στις επευφημίες... Ύ σ τ ε ρ α από το Συνέδριο, πριν α ν α χ ω ρ ή σ ο υ ν , ο Π ο σ π ι έ λ ο φ και ο Α ν τ ρ ό π ο φ ζ ή τ η σ α ν σ υ ν ά ν τ η σ η μ' —

εμάς.

Θέλουμε να συζητήσουμε σχετικά με μερικά ζητήματα που

σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με τις αμοιβαίες συντροφικές σ χ έ σ ε ι ς — μ α ς είπε ο Π ο ­ σπιέλοφ, που πήρε πρώτος το λόγο. Εμείς θέλουμε να συσφίξουμε τη φιλία μεταξύ μας, να έχουμε ι σ χ υ ρ ή φιλία.

—

Κ α ι εμείς έ χ ο υ μ ε θ ε λ ή σ ε ι και το θέλουμε αυτό — τ ο υ ς ε ί π α —

α λ λ ά μη νομίσετε πως η στενή αυτή φ ι λ ί α θα ενισχυθεί με «το άγιο πνεύμα». Η φιλία αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί εφαρμόζοντας ο ρ θ ά και με συνέπεια τις α ρ χ έ ς του μ α ρ ξ ι σ μ ο ύ - λ ε ν ι ν ι σ μ ο ύ και τουπρολεταριακού διεθνισμού. Σε συνέχεια της ομιλίας μου α π α ρ ί θ μ η σ α στον Π ο σ π ι έ λ ο φ μερι­ κές α π ό τις α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ έ ς και α ν τ ι α λ β α ν ι κ έ ς ενέργειές τους και του τόνισα πως σ' αυτό το δρόμο, όπως ενεργεί η σοβιετική ηγε­ σία, με κανένα τρόπο δε μπορεί να υπάρχει φιλία.

—

Εσείς επεμβαίνετε στις εσωτερικές υποθέσεις της σοβιετι­

κ ή ς η γ ε σ ί α ς — είπε.

— Να λ ε ς π ω ς α υ τ ή ή ε κ ε ί ν η η ά π ο ψ η ή ε ν έ ρ γ ε ι α α υ τ ο ύ ή ε κ ε ί ­ νου του ηγέτη δεν είναι σ ω σ τ ή — ε ί π α σ τ ο ν Π ο σ π ι έ λ ο φ — δεν είναι κ α θ ό λ ο υ επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις μιας ηγεσίας. Εμείς ούτε σ κ ε φ τ ή κ α μ ε ποτέ ούτε σ κ ε φ τ ό μ α σ τ ε να επέμβουμε στις εσωτε­ ρικές υποθέσεις σας. Αλλά, πρέπει, επίσης, να ξέρετε κ α λ ά πως ε­ μείς δεν έχουμε επιτρέψει ποτέ και δεν θα ε π ι τ ρ έ ψ ο υ μ ε με κ α ν έ ν α τρόπο να επέμβει η σοβιετική η γ ε σ ί α στις εσωτερικές υποθέσεις του Κ ό μ μ α τ ό ς μας. Κάθε κόμμα είναι ν ο ι κ ο κ ύ ρ η ς στο σπίτι του. Είναι αλήθεια — σ υ ν έ χ ι σ α — πως ανάμεσα στα δυο κομμάτια μας υ π ά ρ χ ο υ ν μεγάλες ι δ ε ο λ ο γ ι κ έ ς διαφωνίες. Γ ι ' αυτές εμείς σας είπαμε α ν ο ι χ τ ά και σύμφωνα με όλους τους λενινιστικούς κανόνες τις α π ό ψ ε ι ς μας. Εσείς π ε τ α χ τ ή κ α τ ε ψ η λ ά και, εκτός των ά λ λ ω ν , ε­ πεκτείνετε τις ι δ ε ο λ ο γ ι κ έ ς αυτές δ ι α φ ω ν ί ε ς και σε ά λ λ ο υ ς τομείς. Ο Μ ι κ ο γ ι ά ν θ έ λ η σ ε να μας φοβίσει με τις «δύσκολες κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς » που θα μας γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ν σ τ ο κ ό μ μ α και αυτό ή τ α ν μια α π ε ι λ ή . Εσείς είδατε τ η ν κ α τ ά σ τ α σ ή μας — τ ο υ ς ε ί π α — γ ι ' αυτό ν α πείτε και σ τ ο Μ ι κ ο γ ι ά ν ό,τι ε ί δ α τ ε σ τ ο 4-ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ Κ ό μ μ α τ ό ς μ α ς κ α ι π έ σ τ ε του π ό σ ο «διασπασμένο» είναι το Κ ό μ μ α μας! Η προσπάθεια αυτών των πρόστυχων ήταν, εκτός των άλλων, να 299

μας πούνε πως έπρεπε να α ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν όλες οι συμφωνίες και τα π ρ ω τ ό κ ο λ λ α των πιστώσεων που μας είχαν χ ο ρ η γ η θ ε π ί α π ' αυτούς για το π ε ν τ ά χ ρ ο ν ο . Και γ ι ' αυτό το π ρ ά γ μ α ζ η τ ο ύ σ α ν να πάω εγώ στη

Μόσχα. Εμείς τους απορρίψαμε α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ά αυτά τα εχθρικά αιτήμα­

τα που πίσω τους κρύβονταν σκοτεινά σχέδια.

—

Η ο ι κ ο ν ο μ ί α είναι ο άλλος τομέας όπου εσείς έχετε επεκτεί­

νει τις ι δ ε ο λ ο γ ι κ έ ς δ ι α φ ω ν ί ε ς π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν α ν ά μ ε σ α μ α ς — είπαμε στον Π ο σ π ι έ λ ο φ και τον Α ν τ ρ ό π ο φ . — Α υ τ ό δεν είναι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό , δ ε ν ε ί ν α ι ούτε α ξ ι ο π ρ ε π έ ς γ ι α ένα κ ό μ μ α και έ ν α κ ρ ά τ ο ς ό π ω ς τ ο δι­ κό

σας.

—

το

Δεν σας καταλαβαίνουμε — ε π ε ν έ β η κ ε ο Ποσπιέλοφ. — Π ο ύ

βλέπετε αυτό;!

— Υ π ά ρ χ ο υ ν δεκάδες αποδειχτικά — τ ο υ ς είπαμε. Αλλά ας ιδού­

με τη στάση σας έναντι της οικονομικής μας αντιπροσωπείας, που πήγε το Ν ο έ μ β ρ η του π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ έτους στη Σοβιετική Έ ν ω σ η . Μήνες

ολόκληρους

περιφέρθηκε άσκοπα αυτή η

αντιπροσωπεία

σ τ η Μ ό σ χ α . Κ α ν έ ν α ς δεν τ η δ έ χ ο ν τ α ν , κ α ν έ ν α ς δεν τ η ν άκουγε. Μ ό ν ο στις μέρες της π α ρ α μ ο ν ή ς της εκεί, εκτός των ά λ λ ω ν , η ο ι κ ο ­ ν ο μ ι κ ή α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ί α μας έστειλε πάνω από 20 γ ρ ά μ μ α τ α και τη­ λ ε γ ρ α φ ή μ α τ α σ τ α α ρ μ ό δ ι α ό ρ γ α ν ά σας, όμως δεν π ή ρ ε κ α μ ι ά α π ά ­ ν τ η σ η , τίποτε δεν σ υ ζ η τ ή θ η κ ε και δεν υ π ο γ ρ ά φ η κ ε . Τι νομίζετε, δ ε ν κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε ε μ ε ί ς α υ τ έ ς τ ι ς σ τ ά σ ε ι ς σ α ς , π ο υ μ υ ρ ί ζ ο υ ν εκ­ βιασμό; μ'

Ό τ α ν σας έρχονται οι Γιουγκοσλάβοι εσείς περατώνετε

α υ τ ο ύ ς τις σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς σε —

10 μέρες.

Σας ή ρ θ ε σ τ η Μ ό σ χ α και ο Υ π ο υ ρ γ ό ς Π ο λ έ μ ο υ της Ι ν δ ο ν η ­

σίας και αμέσως συνάψατε συμφωνία, του δώσατε μεγάλες πιστώ­ σεις για εξοπλισμούς — τ ο υ ς ε ί π α — ενώ τη

μικρή σοσιαλιστική

Αλβανία, με την οποία έχετε συνάψει συμφωνίες, την παρατήσατε.

—

Πρέπει να ερθείτε εσείς στη Μ ό σ χ α για συνομιλίες — ε ί π α ν

αυτοί επαναλαμβάνοντας την συνεχή αίτηση του Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ για να π ά ω εγώ εκεί.

—

Εμείς σας α π α ν τ ή σ α μ ε και εγγράφως — τ ο υ ς ε ί π α — δεν υ­

πάρχει λόγος να έρθουμε στη Μ ό σ χ α για να συζητήσουμε για προ­ β λ ή μ α τ α που έχουν συζητηθεί και α π ο φ α σ ι σ τ ε ί από καιρό. Ό π ω ς γ ν ω ρ ί ζ ε τ ε π ο λ ύ κ α λ ά , εμείς έχουμε σ υ ζ η τ ή σ ε ι και ε κ π ο ν ή σ ε ι α π ό κοινού την συμφωνία των πιστώσεων για το προσεχές πεντάχρονό μας, ό χ ι μ ό ν ο κ α τ ' α ρ χ ή ν , α λ λ ά και στις λεπτομέρειες γ ι α ό λ α τ α έργα. Με βάση αυτή τη συμφωνία ήρθαν εδώ οι σοβιετικοί ειδικοί, έγιναν τα σχέδια κ.λπ. Ενώ εσείς τώρα ζητάτε να ξαναρθούμε εμείς 300

εκεί γ ι α ν α ξ α ν α κ ο ι τ ά ξ ο υ μ ε τις σ υ μ φ ω ν ί ε ς ! Γ ι α τ ί ; ! Εμείς δεν δ ε χ ό ­ μαστε να αλλάξει ούτε κόμμα από όλα τα πολύ λεπτομερειακά ντο­ κ ο υ μ έ ν τ α που έ χ ο υ ν υ π ο γ ρ α φ τ ε ί α π ό τις δύο π λ ε υ ρ έ ς υ ψ η λ ο ύ επιπέ­ δου — α π ά ν τ η σ α στους ρεβιζιονιστές και σ υ ν έ χ ι σ α : — Δεν υπάχει λ ό γ ο ς να έρθω εγώ σ τ η Μ ό σ χ α και δεν επιθυμώ να έρθω.

Ό σ ο ν α φ ο ρ ά τις συμφωνίες υ π ά ρ χ ο υ ν δύο δρόμοι γ ι α

σ α ς , ή να τις σ ε β α σ τ ε ί τ ε , ή να τις π α ρ α β ι ά σ ε τ ε . Ε ξ α ρ τ ά τ α ι α π ο σ α ς π ο ι ό ν δ ρ ό μ ο θα διαλέξετε. Και σε π ε ρ ί π τ ω σ η που εσείς π α ρ α β ι ά σ ε ­ τε τις συμφωνίες και συνεχίσετε τον ε χ θ ρ ι κ ό α ν τ ι μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό δρό­ μο, ο κ ό σ μ ο ς θα σ α ς κρίνει και θα σας κ α τ α δ ι κ ά σ ε ι . Εμείς σας είπα­ μ ε α ν ο ι χ τ ά , σ α ν μ α ρ ξ ι σ τ έ ς , ό,τι ε ί χ α μ ε α π έ ν α ν τ ί σ α ς . Τ ώ ρ α δ ι α λ έ ξ ­ τε εσείς: ή το δ ρ ό μ ο τ η ς μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή ς - λ ε ν ι ν ι σ τ ι κ ή ς φ ι λ ί α ς , ή το δρόμο της εχθρότητας. Οι χρουστσιοφικοί, όπως ήταν φυσικό γ ι ' αυτούς, διάλεξαν το δ ρ ό μ ο της ε χ θ ρ ό τ η τ α ς με τη Λαϊκή Δ η μ ο κ ρ α τ ί α της Αλβανίας και με το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Αλβανίας. Οι ενέργειές τους έγιναν πιο έ­ ξ α λ λ ε ς και πιο ξετσίπωτες. Είναι γ ν ω σ τ ό ότι τ η ν περίοδο εκείνη ε­ μείς α ν α κ α λ ύ ψ α μ ε και συντρίψαμε τη σ υ ν ω μ ο σ ί α μερικών ξένων ι­ μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ι κ ό - ρεβιζιονιστικών δυνάμεων, οι οποίες, σε συνεργα­ σία με τους πράκτορές τους στις γραμμές μας, ήθελαν να εξαπολύ­ σ ο υ ν έ ν ο π λ η ε π ί θ ε σ η ε ν ά ν τ ι α σ τ η χ ώ ρ α κ α ι τ ο λ α ό μ α ς . Σ τ ο 4-ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο του Κ ό μ μ α τ ο ς εμείς δ η λ ώ σ α μ ε πως η σ υ ν ω μ ο σ ί α ανακα­ λύφτηκε και οι συνωμότες Τέμε Σέικο και άλλοι θα λ ο γ ο δ ο τ ο ύ σ α ν μ π ρ ο σ τ ά στο λαϊκό δ ι κ α σ τ ή ρ ι ο . Οι συνωμότες με το ίδιο τους το στόμα τα παραδέχτηκαν όλα. Α κ ρ ι β ώ ς εκείνο τον καιρό οι «φίλοι» μας μέλη του Συμφώνου τ η ς Β α ρ σ ο β ί α ς μ ε ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , ε κ τ ό ς α π ό τις α π ε ι ­ λές τους μας δ ή λ ω σ α ν : «Να έρθει σ τ η ν Α λ β α ν ί α μια ειδική επιτρο­ πή του Συμφώνου της Βαρσοβίας για να επιβεβαιώσει πόσο βάσιμα είναι τα λεγόμενά σας σ χ ε τ ι κ ά με τη σ υ ν ω μ ο σ ί α » ! Μ έ χ ρ ι αυτό το σημείο έφτασε η προστυχιά τους.

Ή θ ε λ α ν να έρθουν στην Αλβα­

νία για να πραγματοποιήσουν εκείνο που δε μπόρεσαν να κάμουν οι ά λ λ ο ι . Τ ο υ ς δ ό σ α μ ε και γ ι '

αυτό την αρμόζουσα απάντηση.

Σ τ ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ δεν έμενε τίποτε ά λ λ ο . Δ ο κ ί μ α σ ε σε μας όλες τις μ α ν ο ύ β ρ ε ς , τις δ ι α β ο λ έ ς , τις π λ ε χ τ ά ν ε ς , τους ε κ β ι α σ μ ο ύ ς , α λ λ ά χ ω ρ ί ς κανένα αποτέλεσμα. Τότε βγήκε α ν ο ι χ τ ά εναντίον μας. Στο 22-ο Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ο υ Κ ό μ μ α τ ό ς τ ο υ , τ ο ν Ο χ τ ώ β ρ η τ ο υ 1961, ο Χ ρ ο υ ­ στσιόφ επετέθηκε δημόσια ενάντια στο Κόμμα Εργασίας Αλβανίας και το σ υ κ ο φ ά ν τ η σ ε . Εμείς απαντήσαμε αμέσως ανοιχτά στις ποταπές αντιαλβανικές 301

επιθέσεις του και ε ν η μ ε ρ ώ σ α μ ε α π ό τον τύπο το Κ ό μ μ α και το λαό, τ ό σ ο σ χ ε τ ι κ ά με τις κ α τ η γ ο ρ ί ε ς , που κ α τ ε ύ θ υ ν ε ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ενα­ ν τ ί ο ν μας, ό σ ο και γ ι α τη σ τ ά σ η μας έναντι αυτών των κ α τ η γ ο ρ ι ώ ν και

επιθέσεων. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ πήρε αμέσως την α π ά ν τ η σ η όχι μόνο τη δική

μ α ς , μ α κ α ι ό λ ο υ τ ο υ α λ β α ν ι κ ο ύ λ α ο ύ : χ ι λ ι ά δ ε ς τ η λ ε γ ρ α φ ή μ α τ α και γ ρ ά μ μ α τ α που έ σ τ ε ι λ α ν εκείνες τις μέρες σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε π ι τ ρ ο π ή από ό λ α τα μέρη της χ ώ ρ α ς τα πιο δ ι ά φ ο ρ α σ τ ρ ώ μ α τ α του πληθυ­ σ μ ο ύ , οι κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ έ ς και ο λ α ό ς μας, ε κ φ ρ ά ζ ο ν τ α ς τη βαθιά και δ ι κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν η α γ α ν ά χ τ η σ η έναντι τ ω ν π ρ ο δ ο τ ι κ ώ ν ε ν ε ρ γ ε ι ώ ν του Ν . Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ , υ π ο σ τ ή ρ ι ζ α ν μ ε ό λ ε ς τις δυνάμεις τ η γ ρ α μ μ ή του Κ ό μ μ α τ ο ς , ο ρ κ ί ζ ο ν τ α ν πως θα υ π ε ρ α σ π ί σ ο υ ν και θα ε φ α ρ μ ό σ ο υ ν αυτή τη σ ω σ τ ή γ ρ α μ μ ή μέχρι τέλους, με κάθε δ ο κ ι μ α σ ί α και θυσία. Ο Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ ε π ε χ ε ί ρ η σ ε ε ν α ν τ ί ο ν μας και τ η ν τ ε λ ε υ τ α ί α πρά­ ξη — τ ο μόνο πράγμα που του είχε μείνει χ ω ρ ί ς να κ ά μ ε ι — διέκοψε μονομερώς τις διπλωματικές σχέσεις με τη Λ α ϊ κ ή Δ η μ ο κ ρ α τ ί α της Αλβανίας. Αυτή ήταν η τελευταία χειρονομία της απεγνωσμένης εκδίκησής

του: «Ας τους κ α τ α β ρ ο χ θ ί σ ο υ ν οι ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ έ ς , σκέ­

φτηκε, αφού δε θ έ λ η σ α ν να μείνουν κάτω από τη φ τ ε ρ ο ύ γ α μου». Έ σ φ α λ ε όμως οικτρά, όπως έσφαλε σ' όλη τη ζωή του. Εμείς απα­ ντήσαμε αποφασιστικά στη

δική του ε χ θ ρ ό τ η τ α και των χρου­

στσιοφικών λακέδων. Το Κόμμα Εργασίας Αλβανίας με ηρωισμό και μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή - λενινιστική ω ρ ι μ ό τ η τ α α ν τ ι σ τ ά θ η κ ε στις επιθέ­ σεις

του

σύγχρονου

ρεβιζιονισμού

πoυ

καθοδηγούνταν

από

το

Χ ρ ο υ σ τ σ ι ό φ και αντεπετέθηκε με μ ε γ ά λ η α υ σ τ η ρ ό τ η τ α , με παρα­ δειγματική μονολιθικότητα, με μεγάλη μαρξιστική - λενινιστική δ ι α ύ γ ε ι α κ α ι μ ε α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α κ α ι α ν α ν τ ί ρ ρ η τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α και αποδειχτικά. Τ ο λ ό γ ο και τ η ν ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή σ κ έ ψ η του Κ ό μ μ α τ ο ς Ε ρ γ α σ ί α ς Αλβανίας τα άκουσαν με σέβας παντού στον κόσμο. Το προλετα­ ρ ι ά τ ο είδε ότι ένα μ ι κ ρ ό κ ό μ μ α υ π ε ρ ά σ π ι ζ ε με ε π ι τ υ χ ί α και έ ν δ ο ξ α το μ α ρ ξ ι σ μ ό - λενινισμό ενάντια στις ρεβιζιονιστικές κλίκες που ή­ ταν σ τ η ν εξουσία. Ο σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς ρεβιζιονισμός με ε π ι κ ε φ α λ ή ς το σ ο β ι ε τ ι κ ό ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ μ ό , ξ ε σ κ ε π ά σ τ η κ ε και ξ ε σ κ ε π ά ζ ε τ α ι σ υ ν ε χ ώ ς με ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή τόλμη από το Κόμμα μας. Η ρεβιζιονιστική Σοβιετική

Έ ν ω σ η έπαθε τεράστιες ήττες σε

κάθε πεδίο, ξεσχίστηκε η ψευτομαρξιστική μ ά σ κ α της, απώλεσε το γ ό η τ ρ ο και το κ ύ ρ ο ς που ε ί χ α ν σ φ υ ρ η λ α τ ή σ ε ι ο Λένιν, ο Σ τ ά λ ι ν και το Κ ό μ μ α των μ π ο λ σ ε β ί κ ω ν , κ α θ ο δ η γ ο ύ μ ε ν ο α π ' αυτούς. Οι κομ­ μουνιστές, οι ε π α ν α σ τ ά σ τ ε ς και οι αγωνιστές για την απελευθέρω302

ση των λαών, δε θα εξαπατούνταν α π ό τη δημαγωγία των χρου­ στσιοφικών ρεβιζιονιστών. Στο επαναστατικό αυτό έργο συνέβαλε, συμβάλλει και θα συμβάλλει πάντα το Κόμμα μας. Έ τ σ ι τελείωσαν οι σχέσεις της Σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ς Αλβανίας με τη ρ ε β ι ζ ι ο ν ι σ τ ι κ ή Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η . Δεν έ π α ψ ε όμως και δ ε θ α π ά ψ ε ι ο α γ ώ ν α ς μας ενάντια σ τ η ν π ρ ο δ ο τ ι κ ή , φ α σ ι σ τ ι κ ή , σ ο σ ι α λ ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ι κ ή δ ρ ά σ η των χ ρ ο υ σ τ σ ι ο φ ι κ ώ ν και μ π ρ ε ζ ν ι ε φ ι κ ώ ν ρεβιζιονι­ στών. Εμείς τους χ τ υ π ή σ α μ ε και θα τους χ τ υ π ή σ ο υ μ ε μ έ χ ρ ι ς ότου ε­ ξαφανιστούν από το π ρ ό σ ω π ο της γης, ώσπου ο κοινός αγώνας των λαών, των επαναστατών, των μαρξιστών - λενινιστών σ' όλο τον κ ό σ μ ο ν α θριαμβεύσει π α ν τ ο ύ , ν α θριαμβεύσει και σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Ένωση. Ο

σοβιετικός

λαός,

μια μέρα,

θα καταδικάσει σ κ λ η ρ ά τους

χ ρ ο μ σ τ σ ι ο φ ι κ ο ύ ς και θα τ ι μ ή σ ε ι και θα α γ α π ή σ ε ι τ ο ν α λ β α ν ι κ ό λ α ό και το Κ ό μ μ α Ε ρ γ α σ ί α ς Α λ β α ν ί α ς , όπως μας α γ α π ο ύ σ ε στους π ι ο καλούς καιρούς, γιατί ο λαός και το Κ ό μ μ α μας π ά λ ε ψ α ν χ ω ρ ί ς να λυγίσουν ενάντια στους χρουστσιοφικούς, που ήταν οι κοινοί μας

εχθροί.

1976

303