Inleiding
2
1. Ethiopië, Keizer Haile Selassie en het dekolonisatieproces in de jaren 1960
6
1.1 De mythe
8
1.2 Keizer Haile Selassie
10
1.3 Stem van Afrika
11
2. Ethiopië en Eritrea: Van vóór federatie tot en met annexatie
14
2.1 Ethiopische rechtvaardigingen voor vereniging
14
2.2 Eritrese verdeeldheid en rechtvaardigingen voor onafhankelijkheid
16
2.3 De Ethiopisch-Eritrese federatie
17
2.4 Keizer Haile Selassie’s annexatie
19
3. De houding van de internationale gemeenschap
22
3.1 De internationale gemeenschap: een definitie
24
3.2 Pandora’s Doos
25
3.3 Organisatie van Afrikaanse Eenheid
27
3.4 De Verenigde Naties
30
3.5 Pion in het schaakspel van de Koude Oorlog
32
3.5.1 Schaakmeesters Haile Selassie en de Sovjet-Unie
34
3.5.2 Schaakmeesters Haile Selassie en de Verenigde Staten
39
Conclusie
43
‘Stem van Afrika’?
43
Tussen hemel en hel
44
Bibliografie
47
Der Starke ist am mächtigsten allein.1 Conquering Lion of the Tribe of Judah, Elect of God, Light of This World, King of Kings, Lord of Lords, emperor of Ethiopia, his imperial majesty Haile Selassie I, luidt de volledige titel van Keizer Haile Selassie; de man die op 4 oktober 1963, in het hoofdkantoor van de Verenigde Naties (VN) in New York, een wereldberoemde toespraak geeft over de noodzaak van het toepassen van het principe van collectieve veiligheid, en een meeslepend betoog houdt over rassenongelijkheid, de exploitatie van volkeren, mensenrechten en vrijheid. Dat dit charismatische en bevlogen staatshoofd, die zich presenteert als woordvoerder van een bevrijd continent, in de periode 19511962 op gewelddadige wijze Eritrea heeft geannexeerd en daarmee de bloedigste en langst voorslepende onafhankelijkheidsoorlog van Afrika in de twintigste eeuw heeft ontketend, schijnt geen van de toehoorders kennis van te hebben genomen. Keizer Haile Selassie I2 staat in de Westerse wereld vooral bekend als de Stem van Afrika.3 In 1936 geniet het tengere doch charismatische staatshoofd internationaal veel aanzien, dankzij zijn toespraak en optreden in de Volkenbond in Genève in juni 1936, waar hij tevergeefs een beroep doet op de hulp en solidariteit van de lidstaten tegen de agressor Italië die zijn land op brute wijze binnenvalt. Na de Tweede Wereldoorlog neemt zijn roem verder toe wanneer hij zich lijkt te ontpoppen als de leider van Afrikaanse onafhankelijkheid en eenheid. In de jaren ’60 is Haile Selassie een van de populairste Afrikaanse politiek leiders en brengt wereldwijd staatsbezoeken aan vorstenhuizen en politiek leiders. Haile Selassie werd beschouwd als de personificatie van Ethiopië’s trotse soevereiniteit en onafhankelijkheid.4 1 Schiller, F., Wilhelm Tell 1, 3, geciteerd in De Dikke van Dale, Utrecht: Van Dale Lexicografie (1999), p. 4162. 2 Er is geen universeel geaccepteerde vertaling vanuit het Amhaars voor namen naar het Engels noch het Nederlands. Gemakshalve wordt een aangepaste versie gebruikt van het systeem gevolgd door het Institute of Ethiopian Studies, gebruikt uit Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970), p. XIX. 3Auteur onbekend, NPO Geschiedenis, http://www.npogeschiedenis.nl/speeches/artikelen/De-Stem-van-Afrika.html, geraadpleegd op 2 maart 2015. 4 Marcus, Harold G., Haile Selassie I: The Formative Years 1892-1936, Berkeley en Los Angeles: University of California Press, p. XI.
2
De positieve waardering voor een absoluut monarch is echter op zijn minst curieus te noemen. Is deze beeldvorming van een keizer die al bijna een halve eeuw op autoritaire wijze regeert wel terecht? Is hij werkelijk de voorvechter van het vrije en saamhorige
Afrika?
De
annexatie
van
Eritrea
en
de
daaropvolgende
onafhankelijkheidsoorlog, lijken een ander licht op de keizer te schijnen. Eritrea is al vanaf de bevrijding van de Italiaanse bezetting in 1941 een complex vraagstuk geweest voor de internationale gemeenschap. Wat te doen met dit kleine stuk land langs de Rode Zee? In 1950 wordt er een voor niemand bevredigend compromis gesloten (met uitzondering van wellicht de VS)5 en wordt Eritrea in een federatie ondergebracht met Haile Selassie’s Ethiopië. Gedurende de jaren 1950 lijkt de macht van Eritrea almaar verder te worden ingeperkt door de keizer en vanaf begin jaren 1960 lijkt de machtsovername een feit. In december 1962 verwordt Eritrea tot de veertiende provincie van Ethiopië. Al in 1961 is het Eritrean Liberation Front opgericht die, later vergezeld door vele andere ‘ondergrondse’ organisaties, met gewelddadige middelen strijdt voor een onafhankelijk Eritrea. Wat volgt is een onafhankelijkheidsoorlog die de boeken in zou gaan als één van de bloedigste en gruwelijkste van Afrika in de twintigste eeuw, en een enorme sociale en economische destabilisering teweeg zou brengen in de Hoorn van Afrika (regio in het noordoosten van Afrika, omvattende: Djibouti, Eritrea, Ethiopië en Somalië6). Volgens verscheidene academici als Birmingham, Campbell en Hussien, brengt de gewelddadige annexatie van Eritrea door Haile Selassie amper een reactie bij de internationale gemeenschap teweeg. Hij kan zonder opmerkelijke obstakels zijn internationale rol als Stem van Afrika blijven vervullen. Nergens zijn noemenswaardige tegengeluiden te horen als hij een jaar na de officiële annexatie van Eritrea spreekt over ‘’vrede en vrijheid voor alle volkeren en mensen in Afrika’’.7 Hoe kan de houding van de internationale gemeenschap verklaard worden?
5 Spencer, John H., Ethiopia at Bay: A Personal Account of the Haile Selassie Years, Algonac, Michigan: Reference Publications Inc. (1984), p. 239. 6 Auteur onbekend, Encyclopedia Britannica, http://www.britannica.com/place/Horn-of-Africa, geraadpleegd op 17 juni 2015. 7 Haile Selassie, The War Speech at the UN, 4 oktober 1963, https://edgeofeurope. wordpress.com/2013/10/17/haileselassie-oktober-1963/, geraadpleegd op 5 maart 2015.
3
Kopzorgen over de prille staat van eenheid van de relatief jonge Afrikaanse staten lijkt van enige invloed te zijn. Eveneens van zeker belang lijkt Haile Selassie’s internationaal gerespecteerde status en het vaderfiguur wat hij voor velerlei Afrikaanse leiders is. De terughoudendheid van de VN kan volgens Campbell in enigermate worden verklaard door de aanwezigheid van min of meer gelijktijdige crises die veeleer de (publieke) aandacht trokken. Een correct academisch antwoord bestaat vrijwel altijd uit een combinatie van verscheidene meespelende factoren. De meeste aandacht zal ik geven aan de in mijn ogen meest plausibele verklaring, de historische achtergrond van de Koude Oorlog waartegen het Ethiopië-Eritrea conflict zich afspeelt. Voor het onderzoeken van de vraag hoe de houding van de internationale gemeenschap verklaard kan worden, zal ik zowel primaire als secundaire literatuur raadplegen. Om een algemeen beeld te krijgen van de geschiedenis van Ethiopië, Eritrea, de betrekkingen tussen beide landen, Haile Selassie en diens rol in het dekolonisatieproces zal ik mij wenden tot secundaire literatuur. Verder zal ik de federatie, annexatie en de daaropvolgende onafhankelijkheidsoorlog zowel aan de hand van secundaire als primaire literatuur bestuderen. De notulen van de Algemene Vergadering van de VN van het jaar 1950 waarin het vraagstuk Eritrea wordt besproken zal ik onderzoeken om de Ethiopische rechtvaardigingen voor de incorporatie van Eritrea te achterhalen. Daarnaast zal ik een Eritrees manifest voor onafhankelijkheid bestuderen, om inzicht te krijgen in de rechtvaardigingen voor onafhankelijkheid van Eritrese zijde. De secundaire literatuur die ik zal raadplegen zal bestaan uit artikelen en monografieën
uit
de
geschiedschrijving,
alsook
politicologische
en
rechtswetenschappelijke artikelen, om gespecialiseerde wetenschappelijke analyses van de desbetreffende periodes en vraagstukken mee te nemen in mijn onderzoek. Een deel van de secundaire literatuur die ik gebruik is van oudere datum en lijkt daarom gedateerd. Het Ethiopië-Eritrea conflict is echter één van de langst voortslepende van Afrika en daarom richt veel van de literatuur van recentere datum zich op de latere periodes, en voor zover ze enige historische achtergrondinformatie geven over de in dit onderzoek betreffende periode, beroept men zich op de ‘gedateerde’ bronnen waar ik mijn onderzoek voor een substantieel deel op baseer. De bronnen zijn voornamelijk in het Engels geschreven. Helaas zal ik mij door mijn lakende
4
talenkennis niet kunnen beroepen op bronnen in de officiële taal van Ethiopië, het Amhaars, noch op de andere officiële talen van Eritrea, naast Engels; het Tigrinya en Arabisch. Ik erken de tekortkoming ervan in mijn onderzoek en hoop dat andere onderzoekers dit wellicht met additioneel onderzoek in de toekomst kunnen rechtzetten. In het eerste hoofdstuk zal ik enige achtergrondinformatie geven aangaande de geschiedenis van Ethiopië en keizer Haile Selassie I. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een bespreking van de centrale rol van Ethiopië, en met name Haile Selassie, in het dekolonisatieproces van de jaren 1960. In hoofdstuk twee worden de tegenstrijdige rechtvaardigingen van de claims van respectievelijk Ethiopië en de Eritrese onafhankelijkheidsstrijders uiteengezet. Daarna behandel ik de federatie van de gebieden onder leiding van de VN in de jaren 1950. Vervolgens zal de annexatie van Eritrea door Haile Selassie in de periode 1950-62 worden onderzocht. In het hier op volgende hoofdstuk volgt de voorname analyse waarin allereerst een definitie zal worden gegeven van de internationale gemeenschap, en vervolgens wordt geprobeerd een verklaring te vinden voor de houding van de internationale gemeenschap op de koloniale hypocrisie van keizer Haile Selassie. Ter afsluiting zal ik enige concluderende bevindingen uiteenzetten, mijn eigen visie postuleren en tracht ik de besproken historische gebeurtenissen te relateren aan de actualiteiten anno 2015.
5
A great deal of the world’s history is the history of empires.8 Ethiopië is gelegen in het noordoosten van het continent, in de Hoorn van Afrika, en beslaat een oppervlak van ruim 1,1 miljoen vierkante kilometer; het equivalent van de oppervlaktes van Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk bij elkaar.9 Naar schatting had Ethiopië een bevolking van ruim 18,1 miljoen inwoners in 1950, welk gestaag groeit naar bijna 32,6 miljoen in 1975, een jaar na de omverwerping van keizer Haile Selassie.10 Ethiopië is, zoals op onderstaande afbeeldingen is te zien, een multietnisch, multireligieus land met verscheidene talen, waarvan het Amhaars de grootste en officiële taal is. De kaarten zijn overigens enigszins gedateerd waardoor Eritrea als onderdeel van Ethiopië wordt weergegeven. Dit zijn echter de kaarten die het duidelijkst de diversiteit in verscheidene aspecten van beide gebieden weergeven. Helaas leent het korte tijdsbestek waarin dit onderzoek moet plaatsvinden zich er niet voor om op zoek te gaan naar soortgelijke kaarten van recentere datum. Rond de geschiedenis van Ethiopië is enige mythevorming gaande. Net als bij andere vermeend ‘grote rijken’ als het Japanse en de Chinese wordt een eeuwen, zo niet millennia lange continuïteit van de dynastie beweert die het imperium zowel legitimiteit als prestige geeft. Vaak is echter deze continuïteit meer fabel dan werkelijkheid en kan men de mythe, zoals Anderson betoogt, historisch deconstrueren.11 Dit is echter irrelevant voor dit onderzoek en het is van groter belang om de bestaande mythe van de continuïteit van de Ethiopische geschiedenis uiteen te zetten, vanwege de rol die deze mythe speelt bij de status van Ethiopië en keizer Haile Selassie in het dekolonisatieproces.
8 Howe, Stephen, Empire: A Very Short Introduction, Oxford: Oxford University Press (2002), p. 1. 9 Auteur onbekend, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/, geraadpleegd op 15 mei 2015. 10 Auteur onbekend, Afdeling Bevolking van het departement van economische en sociale zaken van het secretariaat van de Verenigde Naties, http://esa.un.org/wpp/unpp/p2k0data.asp, geraadpleegd op 21 mei 2015. 11Anderson, Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London: Verso (1996), p. 6.
6
12 1314
12 Afbeelding 2 (boven), natuurkundige kaart van Ethiopië en Eritrea, Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970). 13 Afbeelding 3 (rechts), linguïstische kaart van Ethiopië en Eritrea, Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970). 14 Afbeelding 4 (onder), religieuze kaart van Ethiopië en Eritrea, Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970).
7
Over de naam Ethiopië bestaat enige verwarring omdat er af en toe ook over Abyssynnië wordt gesproken. De officiële naam van het land in het noordoosten van Afrika is Ityopya, ofwel Ethiopië. De term Abyssynnië verwijst historisch naar het noordwestelijke gedeelte van het huidige Ethiopië en werd door Europeanen tot de Tweede Wereldoorlog gebruikt. Omdat de term Abyssynnië in het Arabisch kleinerende connotaties van ’gemengd bloed’ heeft, gebruikten de Ethiopiërs de term zelf bij voorkeur niet.15 16
1.1 De mythe Het Romeinse Rijk, het Heilige Roomse Rijk, het Byzantijnse Rijk: geen enkel van deze keizerrijken zou volgens de mythe de bestaansduur overtreffen van het Ethiopische. Ethiopië zou één van de oudste politieke entiteiten van Afrika zijn welke haar oorsprong rond één eeuw na Christus vindt, in het oude Koninkrijk van Aksum. Voor velen is het Christelijke Ethiopië het land van de Bijbelse Koningin van Sheba en Koning Salomo. Zowel in Homerus, Herodotus als in het Oude Testament komt Ethiopië voor. Door deze veronderstelde geschiedenis daterend uit de Oudheid wordt Ethiopië in zowel de Westerse als de Afrikaanse beeldvorming vaak een mythische status toebedeeld. Ethiopië heeft, met uitzondering van de periode van 1935-1941, als enige Afrikaanse land kolonisering door een Europese mogendheid succesvol weten te voorkomen, zoals ook afbeelding 5 verderop is te zien. Het heeft in plaats van slachtoffer te worden van de Wedloop om Afrika, er zelf aan deelgenomen. Dankzij de militaire veroveringen van keizer Menelik II (1844-1913) is het verdubbeld in grootte en uitgegroeid tot een regionale macht.17 Het land zou een mythische status in Afrika en de wereld hebben gekregen vanwege haar soevereiniteit die ze als enige Afrikaanse land millennia zou weten te bewaren.18 De Ethiopische wijze van expansie is voor Afrika overigens bijzonder te noemen: het is de enige staat in Afrika ten zuiden van de Sahara 15 Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970), p. xvii. 16 Levine, Donald M., Greater Ethiopia: The evolution of a multi-ethnic society, Chicago: The University of Chicago Press (1974), pp. 1-2. 17 Schmidt, Elizabeth, Foreign Intervention in Africa, New York: Cambridge University Press (2013), p. 144. 18 Harbeson, John W, Rothchild, Donald, Africa in World Politics, Boulder, CO, Oxford: Westview Press, Inc. (1991), p. 129.
8
die klassieke technieken van imperialisme en expansie middels militaire verovering gebruikte om haar geografische grenzen te bepalen. Zoals in hoofdstuk twee zal blijken, lijkt het Ethiopische militaire expansionisme met de gewelddadige annexatie van Eritrea nogmaals te worden bevestigd. In 1895 trachtte het Koninkrijk Italië Ethiopië binnen te vallen. De voor Ethiopiërs glorieuze en nog immer herinnerde Slag bij Adwa in 1896 is de beslissende veldslag gebleken in de Eerste Italiaans-Ethiopische Oorlog. In deze krachtmeting leden de Italianen de nederlaag. De Slag bij Adwa bleek niet alleen voor de Ethiopiërs, maar voor geheel Afrika een cruciale gebeurtenis te zijn welk een belangrijke plaats in het collectieve geheugen heeft gekregen. Het is een gebeurtenis die van ontzettend groot belang is geweest voor de Afrikaanse eenheid en saamhorigheid, en een symbool voor de soevereiniteit en onafhankelijkheid van Ethiopië en Afrika.19 Onderstaand is een Franse kaart van Afrika uit hoogstwaarschijnlijk 1912. Koloniale claims: Britse bezittingen in geel, Franse bezittingen in roze, Belgische in oranje, Duitse in groen, Portugese in paars, Italiaanse in gestreept roze, Spaanse in gestreept oranje en onafhankelijk Ethiopië in bruin.
Afbeelding 5, Auteur onbekend, Carte Générale de
l'Afrique: Nouveau Larousse illustré; dictionnaire universel encyclopédique, publié sous la direction de Claude Augé. Parijs: Librairie Larousse (1898-1904)
Originele scan beschikbaar op http://www.lib.msu.edu/coll/main/maps/mapscan/AFthumbs.html, geraadpleegd op 1 mei 2015. 19 Metaferia, Getachew, Milkias, Paulos, Pankhurst, Richard, The Battle of Adwa: reflections on Ethiopia’s historic victory against European colonialism, New York: Algora Publishing (2005).
9
1.2 Keizer Haile Selassie
Haile Selassie kwam op 23 juli 1892 ter wereld als Lidj Tafari Makonnen. Hij was de zoon van Ras (prins) Makonnen, gouverneur van de belangrijke Ethiopische provincie Harar. Door Tafari’s (beperkte) Westerse scholing voornamelijk in de Franse taal en cultuur is hij in de loop der jaren opgegroeid met, en gewend geraakt aan de conventies van de moderne Westerse cultuur. In het eerste decennium van zijn leven groeit Tafari op in een vermenging van Europese en traditioneel Shoaans-Amhaarse culturen. Gedurende zijn hele leven blijft hij tussen de veelal tegenstrijdige moderniserende Westerse en traditionele Ethiopische culturen heen en weer worden getrokken, bovenal op politiek vlak. Haile Selassie is niet de natuurlijke troonopvolger van keizer Menelik II, maar zijn rang, opleiding, intellect, en ambitie kwalificeren hem als primus inter pares onder de verscheidene nobelen.20 Sinds zijn kroning tot negus (koning) in 1916 speelt Haile Selassie een gebalanceerd politiek machtsspel met de Ethiopische aristocratie, waardoor hij in 1930 na het overlijden van keizerin Zaudito zichzelf tot keizer kroont. 21 Ondanks de imperialistische geschiedenis van Ethiopië geniet Haile Selassie al gauw internationaal veel aanzien en wekt sympathie voor zijn rol als voorvechter van Afrikaanse onafhankelijkheid. Hij werkt hard aan de internationale reputatie en positie van zijn land en verkrijgt lidmaatschap tot de Volkenbond voor Ethiopië. In 1935 valt het fascistische Italië van Mussolini het land onaangekondigd op brute wijze binnen. Voor de Volkenbond in Genève in 1936 geeft de charismatische Haile Selassie een beroemde rede waarin hij een beroep doet op de lidstaten om zijn land en zijn volk te beschermen. Zijn pogingen zijn tevergeefs: de ruim 50 andere lidstaten komen met economische sancties tegen Italië die binnen twee weken weer worden ingetrokken. Niettemin vergaart Haile Selassie met dit publieke optreden een reputatie als staatsman van statuur en stelt hij zich op als beschermheer van de vredige co-existentie van de internationale gemeenschap.
20 Waugh, Evelyn, Remote People, Londen: Penguin Books Ltd. (2002), p. 25. 21 Schwab, Peter, Haile Selassie I: Ethiopia’s Lion of Judah, Chicago: Nelson-Hall Inc., Publishers (1979), pp. 27-9.
10
1.3 Stem van Afrika
Haile Selassie heeft een belangrijke rol gespeeld in het dekolonisatieproces van de jaren 1960, onder andere dankzij zijn vele diplomatieke inspanningen en initiatieven. Op zijn uitnodiging komen 32 Afrikaanse staten op 25 mei 1963 in Addis Abeba bijeen om samenwerking tussen de recentelijk gedekoloniseerde Afrikaanse staten te bevorderen. Hieruit is de OAE voortgekomen, voorganger van de Afrikaanse Unie.22 Ook in de directe diplomatie tussen Ethiopië en de koloniale overheersers heeft Haile Selassie inspanningen verricht om de Afrikaanse landen van hun Europese overheersers te ontdoen. In een brief aan de Portugese dictator Salazar is te lezen hoe Haile Selassie de onafhankelijkheid van Angola en Mozambique probeert te bewerkstelligen.23 24
Met name heeft Haile Selassie zijn status en rol als Stem van Afrika echter te
danken aan zijn publieke optredens wereldwijd. De Geschiedenis afdeling van de Nederlandse Publieke Omroep (NPO) heeft in de serie Speeches een aflevering gewijd aan Haile Selassie’s status als Stem van Afrika, aan de hand van diens rede in het
22 Gordon Harris, geciteerd op http://www.blackpast.org/gah/organization-african-unity-1963-2002, geraadpleegd op 12 maart 2015. 23 Haile Selassie, Salazar, Oliveira, ‘Diplomatic relations between Portugal and Ethiopia: texts of the letters exchanged between emperor Hailé Selassié and the prime minister of Portugal Doctor Oliveira Salazar’, S.N.I., juni 1963, pp. 3-4. 24 Afbeelding 6, Auteur onbekend, http://www.npogeschiedenis.nl/.imaging/stk/geschiedenis/vtkimagegallerynormal/media/geschiedenis/speeches/Selassie_and_Kennedy_1963/original/Selassie_and_Kennedy_196 3.jpg, geraadpleegd op 28 mei 2015.
11
hoofdkantoor van de VN in oktober 1963. In het dekolonisatieproces van de jaren 1960 beleeft Haile Selassie’s populariteit hoogtijdagen en brengt hij wereldwijd staatsbezoeken aan vorstenhuizen en staatshoofden, onder andere in de Verenigde Staten van de Kennedy’s, waar hij de geschiedenisboeken in zou gaan als eerste zwarte leider te gast in het Witte Huis. NPO Geschiedenis stelt dat Haile Selassie de grootste voorvechter van Afrikaanse saamhorigheid en onafhankelijkheid was en een ongebreideld geloof in vooruitgang had. Voortbouwend op zijn reputatie verworven met zijn optreden in de Volkenbond in 1936, komt Haile Selassie’s status als Stem van Afrika in een stroomversnelling in het naoorlogse dekolonisatieproces. Op 4 oktober 1963 geeft hij een toespraak in het hoofdkantoor van de VN in New York over rassenongelijkheid, mensenrechten, internationale moraliteit, en vrede op aarde:
That until the philosophy which holds one race superior and another inferior is finally and permanently discredited and abandoned; […] that until the basic human rights are equally guaranteed to all without regard to race; that until that day, the dream of lasting peace and world citizenship and the rule of international morality will remain but a fleeting illusion, to be pursued but never attained.25 Haile Selassie spreekt over het verenigen van alle Afrikanen die als vrije mensen vrede op het eigen continent zouden moeten kennen:
[…] until all Africans stand and speak as free beings, equal in the eyes of all men, as they are in the eyes of Heaven; until that day, the African continent will not know peace.26 Zoals in het derde hoofdstuk zal blijken, krijgen deze woorden een hele andere betekenis als men kijkt naar het Ethiopië-Eritrea conflict. Keizer Haile Selassie spreekt hier bijna profetische woorden over hoe mensenrechten en vrijheid voor ieder mens 25 Haile Selassie, The War Speech at the UN, 4 oktober 1963, https://edgeofeurope.wordpress.com/2013/10/17/haile-selassie-oktober-1963/, geraadpleegd op 5 maart 2015. 26 Ibidem.
12
gegarandeerd zouden moeten zijn, om wereldvrede te kunnen bereiken. Met het oog op de annexatie van Eritrea lijkt de crue waarheid te zijn dat de keizer hier, onbedoeld, zelf het mikpunt van zijn betoog is. Wat betreft NPO Geschiedenis is het op zijn minst merkwaardig te noemen dat het een dermate positief beeld schetst. Waarom stellen de programmamakers van dit vermeend kritische programma geen scherpe vragen bij de positieve beeldvorming van Haile Selassie in het Westen? In de aflevering ‘Stem van Afrika’ wordt louter de bestaande positieve beeldvorming van Haile Selassie bevestigd. Het is echter (mijns inziens) aan kritische, zelf respecterende informatieve programma’s als NPO Geschiedenis om dergelijke bestaande ideeën kritisch tegen het licht te houden en zo mogelijke mythes te doorbreken. Na enig onderzoek naar het verleden van Haile Selassie zou men vermoedelijk al snel zijn gestuit op de dubieuze kwestie van Eritrea. Keizer Haile Selassie gaf weliswaar een memorabele toespraak tegen kolonialisme, rassenongelijkheid en over vrede op aarde, maar heeft deze autoritaire monarch niet zelf ook nog iets op zijn kerfstok? Ligt de regeerperiode van Haile
Selassie
niet
aan
de
basis
van
de
30
jaar
durende
Eritrese
Onafhankelijkheidsoorlog?27 Waarom stelde NPO Geschiedenis deze vragen niet bij het maken van hun item over Haile Selassie? Juist door het stellen van kritische vragen worden dergelijke programma’s een ware toegevoegde waarde voor het publieke debat en een verrijking van de algemene kennis. In het hier op volgende hoofdstuk zal op beide kanten van het verhaal in worden gegaan. Zowel de rechtvaardigingen van Ethiopische claims op Eritrea, alsook de Eritrese rechtvaardigingen voor de onafhankelijkheidsstrijd zullen worden belicht.
27 Hussien, Seifudein A., ‘The conflict in Eritrea reconsidered’, Journal of Muslim Minority Affairs, nr. 1 (1998), p. 159.
13
Darkness came quickly.28 Er is tussen de betrokken partijen discussie gaande wat betreft de geschiedenis van de verhoudingen van Ethiopië en Eritrea. Beide entiteiten houden er andere interpretaties van de geschiedenis op na, en hebben onverenigbare claims voor aan de ene kant incorporatie van Eritrea in het Ethiopische keizerrijk, en aan de andere kant zelfbeschikking voor Eritrea. Ethiopië strijdt voor vereniging van beide gebieden op basis van culturele, historische, sociale, politieke en economische rechtvaardigingen, onderwijl Eritrea ten tijde van het vraagstuk politiek zeer verdeeld is, maar allerminst duidelijk vóór vereniging met Ethiopië is.
2.1 Ethiopische rechtvaardigingen voor vereniging
De Ethiopische rechtvaardigingen voor hun claims worden in de commissie van de VN aangaande het vraagstuk Eritrea uiteengezet door meneer Ato Aklilou Abte-Wold, Minister van Buitenlandse Zaken van Ethiopië ten tijde van de behandeling van het vraagstuk in 1950. In de notulen van de vijfde sessie van de commissie verdedigt de Minister van Buitenlandse Zaken de claim op het Eritrees grondgebied aan de hand van historische, culturele, politieke en economische argumenten. Het gebied zou het oudste deel van het Ethiopische imperium vormen en daarvoor verwijst hij naar de geschiedenis van het Koninkrijk van Aksum wat de basis voor het Ethiopische keizerrijk zou zijn. Aklilou stelt:
For 4,000 years Eritrea and Ethiopia have been identical in their origins, identical in their historical development, identical in the defence of the Ethiopian 28 Fante, John, Ask the Dust, New York: HarperCollins Publishing (2006), p. 160.
14
and Eritrean region against threat of invasion and of aggrandisement from abroad.29 De gebieden zijn al duizenden jaren erkend onder de Ethiopische naam en hij noemt de claims van een gedistingeerd eigen, Eritrese identiteit absurd en het product van Italiaanse inmenging en omkoperij middels het financieren van het Independence
Front: Italian bribery in the matter of the so-called Independence Front has been so open and on so vast a scale that I need not go into that matter at this time, for such bribery is a matter of common knowledge.30 Volgens Aklilou is het ontstaan van het gebied van Eritrea, los van het ’moederland’ Ethiopië het gevolg van de Italiaanse agressie in 1885. Volgens Ethiopië heeft de Italiaanse kolonisatie van Eritrea geleid tot het ontstaan van een aparte, kunstmatige entiteit die vereiste dat het gebied constant kunstmatige economische steun zou moeten ontvangen om te kunnen voortbestaan. 31 Want ook het economische aspect maakt deel uit van de rechtvaardiging van de claims die het keizerrijk op Eritrea legt: Eritrea kan nimmer voortbestaan zonder Ethiopië, aldus Aklilou
Yet, Gentlemen, notwithstanding the clear expression of desire for union on the part of two-thirds of the population of Eritrea, notwithstanding the undeniable economic dependence of Eritrea on Ethiopia for its foodstuffs and fodder for its cattle, and, notwithstanding the heavy contribution which Ethiopian transit trade makes to the still unbalanced economy of Eritrea, nevertheless, the attempt has been made to subject the population of Eritrea to facing rigours of an artificial independent existence.32
29 Verenigde Naties, Report of the United Nations Commission for Eritrea, menten: vijfde sessie, supplement nr. 8 (A/1285), Lake Success, NY (1950), 30 Verenigde Naties, Report of the United Nations Commission for Eritrea, menten: vijfde sessie, supplement nr. 8 (A/1285), Lake Success, NY (1950), 31 Ibidem, pp. 46-49. 32 Ibidem, p. 50.
15
Algemene Vergadering, officiële docup. 46. Algemene Vergadering, officiële docup. 46.
2.3 Eritrese verdeeldheid en rechtvaardigingen voor onafhankelijkheid
Het politieke landschap van Eritrea vanaf het einde van de Italiaanse overheersing in 1941 was gedurende decennia enorm gefragmenteerd en er traden volgens Campbell diepe politieke en maatschappelijke scheidingen in Eritrea op.33 Er heerst geen enkele consensus over wat de nationale identiteit van Eritrea zou behelzen. Door de afwezigheid van een verenigde nationalistische beweging in Eritrea was het volgens onderzoeker Mesfin voor Haile Selassie niet erg lastig om de institutionele federatie te ontmantelen.34 De Unionist partij van de voorstanders van vereniging verwijzen naar de vermeende glorieuze geschiedenis van Ethiopië met haar ontwikkelde beschaving van Aksum en haar lange Christelijke traditie. Eritrea werd gepresenteerd als het geografische, historische en culturele verlengstuk van Ethiopië sinds de oudheid.35 Voorstanders van vereniging stellen veelal: We are Ethiopians, but we have been apart
from our country for more than sixty years.36 De Unionists worden gemobiliseerd door hoop op een heropleving van het prestigieuze en grootse Ethiopië.37 In het controversiële Eritrese manifest Our Struggle and its Goals wordt door de tegenstanders daarentegen gesteld dat Eritrea een eigen identiteit en samenleving vormt en daarmee recht heeft op zelfbeschikking. Het manifest dateert uit 1971 en is dus geschreven geruime tijd nadat het vraagstuk Eritrea in de VN is behandeld. De Eritrese onafhankelijkheidsbeweging de Eritrean Liberation Front (ELF), is door interne onenigheid en strijd versplinterd. Dit document is van de Eritrean People’s Liberation
Front (EPLF), één van de facties die zich hebben afgescheiden. Door de breuk voelde de nieuwe organisatie zich genoodzaakt om middels dit manifest aan de wereld duidelijk te maken waarom zij zich hebben afgescheiden, wie ze zijn en wat hun doelstellingen behelzen. Ondanks de latere datum van publicatie is het niettemin een
33 Campbell, John Franklin, ‘Rumblings along the Red Se; The Eritrean Question’, Foreign Affairs, nr. 3 (1970), p. 541. 34 Araya, Mesfin (1988), Eritrea, 1941-52, the failure of the emergence of the nation-state: Towards a clarification of the Eritrean question in Ethiopia, City University of New York, Ann Harbor, Michigan, p. 17. 35 Ibidem, p. 179. 36 Ibidem, p. 179. 37 Ibidem, p. 174.
16
bruikbare en waardevolle primaire bron, om inzicht te krijgen in de rechtvaardigingen van de afscheidingsbeweging van Eritrea. Eritreëers, aldus de eerste zin in het manifest, behoren tot een land met duidelijk afgebakende grenzen en een eigen, aparte geschiedenis, cultuur en traditie. De geografische positie van Eritrea aan de Rode Zee is van enorm strategisch belang. Volgens het EPLF is dit dan ook een duidelijke en belangrijke reden waarom Eritrea meermaals het mikpunt is van buitenlandse agressie en onderdrukking. Hun strijd tegen de Ethiopische onderdrukking is: a continuation, albeit in military form, of Eritrean
resistance against colonial oppression.38 De herhaaldelijk collectief ondervonden onderdrukking en het (deels) gemeenschappelijk verzet wat daar uit voortvloeide is een belangrijke bron van eigenheid van Eritrea en kan zelfs een juridische basis vormen voor het recht op zelfbeschikking.39
[…] because for centuries they have together endured colonial oppression, intermarried, shared common history, related livelihoods, political development, language, culture and tradition; they cannot be divided and factionalised for any reason.40
2.4 De Ethiopisch-Eritrese federatie
Zoals
hierboven
is
betoogd
is
de
federatie
van
Ethiopië-Eritrea
geen
vanzelfsprekendheid. Onder leiding van de VN wordt in 1950 desalniettemin het federatieproces in gang gezet. Hieronder zal het totstandkomingsproces en het verdere verloop van de federatie uiteen worden gezet. De eerste overwinning op Mussolini in 1941 van de Geallieerden deed het vraagstuk Eritrea rijzen: wat te doen met de Italiaanse kolonie Eritrea? Het debat over de toekomst van het geografisch strategische gebied begon in 1945 tijdens de 38 EPLF (1971) geciteerd in Taylor, Emily, Weldehaimanot, Simon, ‘Our struggle and its goals: a controversial Eritrean manifesto’, Review of African Political Economy, nr. 38 (2011), p. 569. 39 Fenet, Alain, in Cliffe, Lionel, Davidson, Basil, The Long Struggle of Eritrea for independence and constructive peace, Nottingham: Spokesman, Russel Press Ltd. (1988), pp. 34-44. 40 EPLF (1971) geciteerd in Taylor, Emily, Weldehaimanot, Simon, ‘Our struggle and its goals: a controversial Eritrean manifesto’, Review of African Political Economy, nr. 38 (2011), p. 572.
17
Conferentie van Potsdam. Truman, Churchill en Stalin konden het echter niet eens worden en de leiders besloten de kwestie uit te stellen tot de vergadering van de ministers van buitenlandse zaken van de vier grote mogendheden (VS, Groot-Brittannië, Frankrijk en de Sovjet-Unie). De impasse hield stand en na doorverwijzing naar de VN werd er een nieuwe onderzoekscommissie ingesteld die de wensen en het welzijn van de inwoners van het gebied zou moeten vaststellen. Uiteindelijk kwam men met vier voorstellen. De afwezigheid van een meerderheid voor één van de vier voorstellen resulteerde in een compromis die uiteindelijk op 2 december 1950 werd aangenomen.41 Het compromisvoorstel stelde: Eritrea shall constitute an autonomous unit federated with Ethiopia un-
der the sovereignty of the Ethiopian Crown.42 Halverwege 1952 voltooide de diplomaat Matienzo zijn mandaat en stelde zonder enige twijfel, noch wetende wat de toekomst zou brengen: there is a genuine readiness for full coöperation […] and a real respect
for the unity of the Federation under the sovereignty of the Emperor.43 Federale en constitutionele wetten werden opgesteld en geratificeerd door vertegenwoordigers van de Ethiopische en Eritrese volkeren. De nieuwe federatie kwam tot stand op 15 september 1952. De opgestelde federale resolutie en de daaropvolgende federale en constitutionele wet zaten echter vol ambiguïteit en onduidelijkheid. Semere Haile betoogt: It is the
anomaly of this resolution which is the root cause of the Ethiopia-Eritrea conflict.44 Het voorstel van de VN was ver verwijderd van federalisme. Mesfin stelt dat Haile Selassie’s overheid in de praktijk de federale overheid was.45 De door de VN voorziene federatie voorzag Eritrea niettemin van enige regionale autonomie en de eenheid had zijn eigen constitutie: All organs of government are provided for by the people. They are chosen
41 Campbell, John Franklin, ‘Rumblings along the Red Se; The Eritrean Question’, Foreign Affairs, nr. 3 (1970), p. 540. 42 Ibidem, p. 540. 43 Campbell, John Franklin, ‘Rumblings along the Red Se; The Eritrean Question’, Foreign Affairs, nr. 3 (1970), p. 540. 44 Semere Haile, ‘The Origins and Demise of the Ethiopia-Eritrea Federation’, Issue: A Journal of Opinion, nr. 15 (1987), p. 12. 45 Araya, Mesfin (1988), Eritrea, 1941-52, the failure of the emergence of the nation-state: Towards a clarification of the Eritrean question in Ethiopia, City University of New York, Ann Harbor, Michigan, pp. 168-9.
18
by means of periodic, free and fair elections, directly or indirectly.46 De Ethiopische constitutie onder Haile Selassie, waarin de macht van de keizer onbetwist is en religie een funderend element in de grondwet vormt, lijkt hiermee in scherp contrast te staan.47 De federatie was noch harmonieus noch vruchtbaar, zoals wel werd gesteld in de aanhef van de Eritrese constitutie.48 De autocratische en religieuze constitutie van EthiopiĂŤ waar politieke partijen, verkiezingen, vrije pers, en vakbonden compleet verbannen waren, stond in schril contrast met de democratische kenmerken van de Eritrese constitutie.
2.5 Keizer Haile Selassie’s annexatie
A hyena had been put with a goat and the result was obvious. There should have been some fence between the two, possibly a United Nations Commission to observe and to see that the Federation arrangement was carried out according to the letter.49 Bovenstaand citaat is afkomstig van de president van de Eritrese assemblage; een van de voormalige enthousiastelingen van het federatieproject die compleet gedesillusioneerd raakte met de arrogantie, inefficiĂŤntie en het roekeloze gedrag van de Ethiopische vertegenwoordigers. Slechts enkele maanden na het einde van het Britse toezicht raakten zelfs de meest fervente voorstanders van de federatie ontgoocheld door de houding van de vertegenwoordigers van de Ethiopische overheid en schijnvertoning
46 Artikel 4 van de constitutie aangenomen door het Eritrese parlement op 10 juli 1952, geciteerd in Araya, Mesfin (1988), Eritrea, 1941-52, the failure of the emergence of the nation-state: Towards a clarification of the Eritrean question in Ethiopia, City University of New York, Ann Harbor, Michigan, p. 169. 47 Artikel 4 en 126 in de herziene Ethiopische constitutie van 4 oktober 1955, geciteerd in Araya, Mesfin (1988),
Eritrea, 1941-52, the failure of the emergence of the nation-state: Towards a clarification of the Eritrean question in Ethiopia, City University of New York, Ann Harbor, Michigan, p. 169. 48 Artikel 4 van de constitutie aangenomen door het Eritrese parlement op 10 juli 1952, geciteerd in Araya, Mesfin (1988), Eritrea, 1941-52, the failure of the emergence of the nation-state: Towards a clarification of the Eritrean question in Ethiopia, City University of New York, Ann Harbor, Michigan, p. 198. 49 Sheikh Ali Musa Radai, president van de Eritrese assemblage, geciteerd in Kibreab, Gaim, Critical Reflections on
the Eritrean War of Independence: Social Capital, Associational Life, Religion, Ethnicity and Sowing Seeds of Dictatorship, Trenton, NJ & Asmara, Eritrea: The Red Sea Press, Inc. (2008), p. 125.
19
van de federale overheid.50 Amper drie jaar na de federatie werd op 28 maart 1955 door de vertegenwoordiger van de keizer in Eritrea, in reactie op de opstapelende kritiek van het Eritrese parlement, gesteld:
There are no internal or external affairs as far as the office of His Imperial Majesty’s representative is concerned, and there shall be non in the future. The affairs of Eritrea concern Ethiopia as a whole and the emperor.51 Zelfs voordat de federale structuren waren opgetrokken waren de Ethiopische intenties van annexatie al duidelijk. In het begin van 1943 gaf Haile Selassie in een vergadering met officieren uit de VS de indruk dat: he regarded the incorporation of
Eritrea within Ethiopia as not only just and desirable but certain.52 Intimidatie en interventie door de vertegenwoordigers van de keizer gingen onverminderd voort. Ruim vóór de verkiezingen van 1956 waren alle politieke partijen al verbannen en ontmanteld, met uitzondering van de Unionist Party. Het Tigrinya en Arabisch werden als officiële talen van Eritrea opgeheven en vervangen door de officiële taal van Ethiopië, het Amhaars. In 1956 werd Eritrea bezet door het leger van Ethiopië en weldra begonnen Eritreeërs, tevergeefs, hun ongenoegen te tonen middels oppositionele acties. 53 De keizer heeft bij het ten einde brengen van de autonomie van de Eritrese overheid volgens Farer gebruik gemaakt van bribery, intimidation, and naked force.54 Ten tijde van de federatie in de periode van 1950-62, hebben de politieke leiders van Eritrea meermaals verzoekschriften voor assistentie bij de VN ingediend ten aanzien
50 Kibreab, Gaim, Critical Reflections on the Eritrean War of Independence: Social Capital, Associational Life, Religion, Ethnicity and Sowing Seeds of Dictatorship, Trenton, NJ & Asmara, Eritrea: The Red Sea Press, Inc. (2008), p. 121. 51 Andargatcheo Massai, geciteerd in Luther, Ernest W., Ethiopia Today, geciteerd in Araya, Mesfin (1988), Eritrea, 1941-52, the failure of the emergence of the nation-state: Towards a clarification of the Eritrean question in Ethiopia, City University of New York, Ann Harbor, Michigan, p. 170. 52 Hoofdofficier burgerzaken VS, geciteerd in Kibreab, Gaim, Critical Reflections on the Eritrean War of Independence: Social Capital, Associational Life, Religion, Ethnicity and Sowing Seeds of Dictatorship, Trenton, NJ & Asmara, Eritrea: The Red Sea Press, Inc. (2008), p. 121. 53 Semere Haile, ‘The Origins and Demise of the Ethiopia-Eritrea Federation’, Issue: A Journal of Opinion, nr. 15 (1987), p. 14-5. 54 Farer, Tom J., geciteerd in Semere Haile, ‘The Origins and Demise of the Ethiopia-Eritrea Federation’, Issue: A Journal of Opinion, nr. 15 (1987), p. 15.
20
van de reeks schendingen van de federale constitutie en mensenrechten aan Ethiopische zijde. De VN heeft consistent gefaald om te reageren op deze petities en de federale resolutie lijkt zelfs de inmenging in de interne zaken van Eritrea door Ethiopië te hebben aangemoedigd.55 Het was echter hoofdzakelijk door de politieke ambities en inspanningen van Haile Selassie dat Eritrea uiteindelijk onder Ethiopische heerschappij zou zijn: The
Eritrean assembly had, by this time, been so packed, bribed, and coerced that its unanimous acquiescence came as no shock.56 Keizer Haile Selassie zag de federatie simpelweg als het vehikel voor het realiseren van zijn ambitie van de annexatie van Eritrea.57 Op 14 november 1962 werden de leden van de Eritrese assemblage gewapenderhand gedwongen tot het ontbinden van de federatie van Ethiopië en Eritrea. In het Amhaars werd een verklaring voor de assemblage voorgelezen waarin duidelijk werd dat Eritrea tot de veertiende provincie van Ethiopië zou verworden:
The statement that I am going to read to you is the final issue of the Eritrean case and there is nothing you can do other than accepting it as it is. We have rendered the federation null and void and are henceforth completely united with our motherland.58
55 Semere Haile, ‘The Origins and Demise of the Ethiopia-Eritrea Federation’, Issue: A Journal of Opinion, nr. 15 (1987), p. 15. 56 Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York: Praeger (1980), p. 28. 57 Kibreab, Gaim, Critical Reflections on the Eritrean War of Independence: Social Capital, Associational Life, Religion, Ethnicity and Sowing Seeds of Dictatorship, Trenton, NJ & Asmara, Eritrea: The Red Sea Press, Inc. (2008), pp. 121, 128. 58 Eritrean Liberation Front, Eritrea and the Federal act, geciteerd in Semere Haile, ‘The Origins and Demise of the Ethiopia-Eritrea Federation’, Issue: A Journal of Opinion, nr. 15 (1987), p. 15.
21
It shows how a body can see and don’t see at the same time.59
De annexatie van Eritrea berust zoals in hoofdstuk twee is gebleken op broze rechtvaardigingen. De onafhankelijkheidsstrijd in Eritrea heeft volgens verscheidene academici en hoge juridische instanties zelfs zeer legitieme rechtvaardigingen. Zo stelt rechtswetenschapper Serapiao vanuit internationaal recht dat er wel degelijk een juridische grond is voor zelfbeschikkingsrecht voor Eritrea:
Legally, Eritrea’s right to demand self-determination exists whether one regards it as a colony or not. This legal right is based on the following: 1.
violation of the constitutional rights of the Eritrean people at the
time of incorporation; 2.
the concept of self-determination; and
3.
international concern for human suffering.60
De hoogste juridische instelling ter wereld, de Internationale Commissie van Juristen, stelt in 1981 eveneens:
Of all people who, since the Second World War, have been the victims of Great Power rivalries and ambitions, perhaps the one with the greatest claim for consideration is the people of Eritrea. Nevertheless, no nation has yet been willing to raise the issue of the rights of this people in the United Nations. 61
59 Twain, Mark, The Adventures of Huckleberry Finn, Londen: Chatto & Windus (1884), p. 252. 60 Serapiao, Luis B., ‘International Law and Self-determination: The Case of Eritrea’, Issue: A Journal of Opinion, nr. 15 (1987), p. 6. 61 International Commission of Jurists, ‘Eritrea’s claim to self-determination’, Review of the International Commission of Jurists, nr. 26 (1981), p. 8.
22
Desondanks brengt, zoals door verscheidene academici wordt gesteld, de annexatie van Eritrea wereldwijd nauwelijks reactie teweeg. Zoals Birmingham in diens prominente werk The decolonization of Africa betoogt: […] in 1962 the federation was
abolished and Eritrea was absorbed into the empire without significant foreign protest.62 Ook politicoloog Campbell schrijft in Foreign Affairs dat de internationale reactie wordt gekenmerkt door een prudent restraint.63 Eveneens beweert Hussien dat zowel de VS als de VN zich volledig onthouden van enige reactie.64 De internationale gemeenschap lijkt geen notie te hebben van hetgeen zich in dit deel van Afrika afspeelt of negeert de situatie in zijn geheel. Een jaar na de officiële annexatie van Eritrea geeft keizer Haile Selassie in het hoofdkantoor van de VN zelfs nog een toespraak over rassenongelijkheid, de exploitatie van volkeren en de vrijheid van Afrikanen. Niemand in deze context wijst kritisch naar de hypocrisie van de rede. Waarom reageert de internationale gemeenschap niet op Haile Selassie’s schendingen van internationale verdragen en mensenrechten? Hoe kan de afwezigheid van een reactie van de internationale gemeenschap verklaard worden? Zoals bij nagenoeg elk academisch vraagstuk bestaat het antwoord uit een combinatie van verscheidene factoren. Onzekerheid over de fragiele eenheid van de recentelijk gedekoloniseerde Afrikaanse staten lijkt enigszins een rol te spelen. Keizer Haile Selassie’s internationaal vermaarde positie en het vaderfiguur wat hij voor vele Afrikaanse leiders was, lijkt eveneens enigermate van belang. Voor de zwijgzame houding van de VN zou de aanwezigheid van andere, sensationelere crises wellicht mee kunnen hebben gespeeld. Laatstgenoemde verklaringen zullen de houding van de internationale gemeenschap evenwel hebben beïnvloed. Deze uitleggingen zullen hieronder echter deels worden weerlegt, of van ondergeschikt belang worden geacht. De meeste aandacht zal uitgaan naar de historische achtergrond van de Koude Oorlog, waartegen het Ethiopië-Eritrea conflict zich afspeelt. Een andere factor die van beduidende invloed kan zijn geweest is de nederige positie waar de voormalige koloniale overheersers zich in het dekolonisatieproces van 62 Birmingham, David, The decolonization of Africa, Londen: University College London Press (1995), p. 42. 63 Campbell, John Franklin, ‘Rumblings along the Red Se; The Eritrean Question’, Foreign Affairs, nr. 3 (1970), p. 546. 64 Hussien, Seifudein A., ‘The conflict in Eritrea reconsidered’, Journal of Muslim Minority Affairs, nr. 1 (1998), p. 161.
23
de jaren 1950 en 1960 in bevonden. De Europese mogendheden zouden veel prestige ontlenen aan hun koloniale bezittingen die ze voornamelijk gedurende de Wedloop om Afrika hadden vergaard. Het verlies van de koloniën in het dekolonisatieproces in deze periode zou niet alleen hebben geleid tot verlies van prestige, maar veroorzaakte eveneens een hevig publiek debat aangaande kolonialisme van de vermeende ‘liberale democratieën’ van het Westen. De Europese mogendheden werden in deze periode constant geconfronteerd met hun koloniale verleden. Aannemelijk zou zijn dat geen enkele Europese actor in deze periode een Afrikaanse leider terecht zou willen wijzen op vermeende koloniale overheersing. Helaas zal deze verklaring voor de afwezigheid van een reactie verder buiten beschouwing worden gelaten vanwege het gebrek aan bronmateriaal en het geringe tijdsbestek van dit onderzoek.
3.1 De internationale gemeenschap: een definitie
Alvorens wordt gezocht naar verklaringen voor de reactie van de internationale gemeenschap, moet allereerst dit begrip worden gedefinieerd. Wat is precies de ‘internationale gemeenschap’? In de Cambridge International Dictionary of English staat simpelweg: the international community (= other countries).65 Deze summiere omschrijving wordt uitgebreid met de definitie van de Cambridge Advanced Learner’s Dic-
tionary : countries of the world considered or acting together as a group.66 Vooraanstaand academicus en acitivist Chomsky stelt dat een redelijke eerste benadering van het begrip de Algemene Vergadering van de VN is, of in ieder geval een meerderheid daarvan. Hij poneert echter dat de term in de praktijk onderhevig is aan ‘Amerika centrisme’, en wanneer men spreekt over de internationale gemeenschap het eigenlijk gaat om de Verenigde Staten en enkele bondgenoten en satellietstaten.67 Voor dit onderzoek is de discours analytische these van Chomsky echter irrelevant en zal daarom buiten beschouwing worden gelaten. 65 Procter, Paul, Cambridge Interational Dictionary of English, Cambridge: Cambridge University Press (1995), p. 744. 66 Walter, Elizabeth, Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, Cambridge: Cambridge University Press (2005), p. 668. 67 Chomsky, Noam, ‘The Crimes of ‘Intcom’’, Foreign Policy, 9 november 2009, http://foreignpolicy.com/2009/11/09/the-crimes-of-intcom/, geraadpleegd op 17 juni 2015.
24
In de Geesteswetenschappen speelt de uniciteit van ieder onderwerp een cruciale rol. De definiëring van de ‘internationale gemeenschap’ zal in dit onderzoek eveneens niet van universele aard zijn, maar relatief aan de casus. Ter illustratie zouden bijvoorbeeld Zuid-Amerikaanse tot de internationale gemeenschap worden gerekend, wanneer er een internationaal vraagstuk in het Caraïbisch gebied zich voordoet. Maar betreffende het Ethiopië-Eritrea conflict lijken deze zelfde landen weinig belang te hebben bij de uitkomst ervan en daarom amper worden beschouwd als onderdeel van internationale gemeenschap. Kortom: de definitie die zal worden gehanteerd in dit onderzoek is geen universele definitie van ‘de internationale gemeenschap’, maar is relatief aan het Ethiopië-Eritrea conflict. De internationale gemeenschap is de groep actoren die destijds op internationaal niveau belang en invloed hadden in het Ethiopië-Eritrea conflict. Het gaat om supra- en internationale organisaties als de OAE en de VN, en invloedrijke staten als de VS en de SU, die de middelen hadden om, en in de context van de Koude Oorlog achtten belang te hebben bij, de stand van zaken in het Ethiopië-Eritrea conflict.
3.2 Pandora’s Doos
Na de Tweede Wereldoorlog is het dekolonisatieproces in Afrika in volle gang. De jonge Afrikaanse staten besluiten volgens Kamanu nagenoeg unaniem, als zaak van politiek realisme, om de bestaande door Europa bepaalde grenzen te respecteren en als leidend principe te gebruiken in de inter-Afrikaanse betrekkingen. De gedachte heerste dat een herindeling van grenzen de recentelijk gedekoloniseerde staten in conflicten zou brengen. De wijsheid van dit principe is universeel geaccepteerd.68 Hiermee zijn echter niet alleen de claims van irredentisme ingedamd, maar is ook nagenoeg elke vorm van afscheiding of zelfbeschikkingsrecht voor ‘binnenlandse’ groeperingen onmogelijk gemaakt. Er heerst een angst van de desintegratie van staten, waar fundamentele rechten als het zelfbeschikkingsrecht ondergeschikt aan werden gemaakt.
68 Kamanu, Onyeonoro S., ‘Secession and the Right tof Self-Determination: An O.A.U. Dilemma’, The Journal of Modern African Studies, nr. 3 (1974), p. 355.
25
Tijdens het proces van de koloniale terugtrekking vrezen de leiders van de jonge Afrikaanse staten volgens Birmingham, voor de eenheid van hun land. 69 Onderzoeker Kamanu zet de ‘Domino theorie van afscheidingen’ uiteen, waarin wordt gesteld dat een succesvolle afscheiding een demonstratie effect zou hebben op andere groeperingen, die zich op hun beurt weer zouden gaan proberen af te scheiden van de relatief jonge Afrikaanse staten. De succesvolle afscheiding van Eritrea zou een desintegratie van de bestaande staten van Afrika betekenen en leiden tot de algehele ‘balkanisering’ van het continent, zo was de angst.70 Op het moment van schrijven (1974) waren er echter nog geen enkele succesvolle afscheidingen geweest van een bestaande Afrikaanse staat en Kamanu stelt logischerwijs dat deze theorie dus niet gebaseerd is op empirisch bewijs. De theorie berust op haastige conclusies, gebaseerd op twee ontwikkelingen uit deze periode van de Afrikaanse geschiedenis, aldus Kamanu. De eerste is de schijnbare kettingreactie toen na WO II veel nationalistische onafhankelijkheidsbewegingen in een relatief kort tijdsbestek ontstonden en vrijheid van de Europese overheersers eisten. Elke concessie die koloniale autoriteiten deden leidde tot nieuwe eisen van andere Afrikaanse leiders.71 De andere ontwikkeling die voorafging aan de angst voor de desintegratie van bestaande staten was de snelle reeks militaire coups d’état in verscheidene postkoloniale staten.72 Er mogen echter, zo betoogt Kamanu, geen generaliserende conclusies uit deze ontwikkelingen worden getrokken. Zo blijkt bij nadere bestudering dat de onderlinge afhankelijkheid bij de antikoloniale strijd, het product was van institutionele connecties en interacties tussen territoria die door dezelfde Europese mogendheid werden gekoloniseerd. Met andere woorden: de elites van het ene land waren gevoelig voor de nationalistische ontwikkelingen in het andere, in zoverre dat land dezelfde voormalig Europese overheerser heeft gekend. Zo is bijvoorbeeld het merendeel van de 69 Birmingham, David, The decolonization of Africa, Londen: University College London Press (1995), p. 86. 70 Kamanu, Onyeonoro S., ‘Secession and the Right tof Self-Determination: An O.A.U. Dilemma’, The Journal of Modern African Studies, nr. 3 (1974), p. 366. 71 Hodgekin, Thomas, Nationalism in Colonial Africa, (1957), pp. 12-14, aangehaald in Kamanu, Onyeonoro S., ‘Secession and the Right tof Self-Determination: An O.A.U. Dilemma’, The Journal of Modern African Studies, nr. 3 (1974), p. 367. 72 Kamanu, Onyeonoro S., ‘Secession and the Right tof Self-Determination: An O.A.U. Dilemma’, The Journal of Modern African Studies, nr. 3 (1974), pp. 367-8.
26
nationalistische elites van Engelstalig Afrika opgeleid in het Verenigd Koninkrijk en de VS, waar men persoonlijke banden opbouwde en een gemeenschappelijke ervaring deelde. There was, in a sense, a trans-territorial nationalist élite sub-culture.73 Kamanu concludeert dat: Without interaction and mutual knowledge among Africa’s separatist
élites, their capacity to empathise with one another is limited, and so are the demonstration effects of their activities.74 Het demonstratie element van een eventuele succesvolle afscheiding van Eritrea, wat tot het domino-effect zou leiden, kent dus meer voorwaarden dan algemeen aangenomen. Indien ervan uit wordt gegaan dát er een demonstratie effect bij een succesvolle afscheiding zou zijn, lijkt er in het geval van Eritrea weinig risico te zijn geweest om tot de ‘balkanisering’ van Afrika te leiden. Ten eerste was de voormalig Europese overheerser Italië een relatief kleine koloniale overheerser op het continent en zou er dus minder sprake zijn van trans-territoriale elites. Ten tweede bestonden er aanzienlijk minder intensieve sociale, economische en intellectuele banden tussen de koloniën onderling en met het ‘moederland’. Ondanks de valide argumenten tegen de ‘Dominotheorie van afscheidingen’ zou er toentertijd evenzeer een reële angst kunnen hebben geheerst, dat bij het toekennen van zelfbeschikkingsrecht aan Eritrea, Pandora’s Doos zou worden geopend. De verwoordde angst van desintegratie kwam voort uit bestaande onzekerheid over de fragiele eenheid van staat en natie van de nieuwe Afrikaanse staten. Dit is echter een enigszins tekortschietende en hoe dan ook academisch gezien dubieuze verklaring. Daarom zal hieronder worden onderzocht waarom de internationale lichamen de OAE en de VN, die een beschermende functie verkondigen te vervullen, een terughoudende positie in de kwestie aannemen.
3.3 Organisatie van Afrikaanse Eenheid
Als grootste regionale organisatie en opgericht om Afrikaanse eenheid en vrede te
73 Ibidem, pp. 367-8. 74 Ibidem, pp. 367-8.
27
bewaken, zou verwacht mogen worden dat de OAE reageert op de annexatie van een territorium op het Afrikaanse continent. Het funderende element bij de oprichting van de OAE is: the African’s ambition to be his own policeman.75 Er lijken verschillende verklaringen te vinden zijn waarom de organisatie in deze situatie niet optreedt als ‘politieagent’ en de annexatie negeert. Een van de belangrijkste vragen bij de oprichting van de OAE in 1963 was of het de etnisch diverse Afrikaanse nationale entiteiten zou worden toegestaan om te desintegreren na het verkrijgen van onafhankelijkheid van de Europese overheersers. De oplossing van de OAE tot dit vraagstuk staat in Artikel III, paragraaf 3 van het handvest van de organisatie, die verklaart dat lidstaten hun respect for the sovereignty
and territorial integrity of each State and for its inalienable right to independent existence, moeten bevestigen.76 De belangrijke status van koloniale grenzen voor de jonge Afrikaanse staten komt in het handvest van de Afrikaanse organisatie naar boven. Het Eritrea vraagstuk vormt echter een uitdaging voor de organisatie en haar handvest vanwege de unieke situatie: The situation is unique because Eritrea was a self-contained
colonial unit and therefore can itself rely on the principle of sanctity of colonial boundaries which is the holy writ in the Third World, above all-in Africa.77 Het argument niet te kunnen interveniëren op basis van het principe van de onschendbaarheid van de koloniale grenzen, berust op een zwak te noemen bewijsgrond. Voor de ware motieven van de afzijdige houding van de OAE lijken verschillende verklaringen te zijn. De eerste en voorname reden is volgens verscheidene academici zoals bijvoorbeeld Schwab en Cliffe het feit dat Haile Selassie een fundamentele rol heeft gespeeld in de oprichting van de OAE en daarmee veel bewondering en erkenning heeft gekregen van Afrikaanse leiders. In de woorden van de New York Times in 1975 was het Haile Selassie’s ‘’meesterlijke diplomatie’’ die hoofdverantwoordelijk was voor de totstandkoming van de OAE.78 Het was een complexe opgave: de keizer bracht met de eerste conferentie van de OAE in 1963 een heterogene groep politieke en ideologische 75 Mazrui, Ali Al’Amin, Towards a Pax Africana: a study of ideology and ambition, Londen: Weidenfeld & Nicolson (1967), p. x. 76 Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York: Praeger (1980), p. 135. 77 Farer, Tom J., geciteerd in Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York: Praeger (1980), p. 135. 78 Whitman, Alden, geciteerd in Schwab, Peter, Haile Selassie I: Ethiopia’s Lion of Judah, Chicago: Nelson-Hall Inc., Publishers (1979), p. 114.
28
entiteiten bij elkaar en zorgde hiermee voor aanzienlijk meer saamhorigheid en eenheid. Vóór de oprichting van de OAE waren grote delen van het continent verdeeld in de ideologische rivaliteit gaande tussen de zogenaamde Casablanca en Monrovia groepen, elk met een eigen visie op de toekomst van Afrika en Panafrikanisme in het begin van de jaren 1960. Deze antagonistische groeperingen werden pas bij de oprichting van de OAE ontbonden.79 Schwab concludeert over Haile Selassie’s internationale rol:
He emerged from the Addis Abeba meetings in 1963 a major force in Africa, truly earning the plaudits that were then heaped upon him. He was indeed a lion and never was this title more appropriate. […] He had established the framework upon which the OAU was constructed and in so doing had made Africa a force to be reckoned with in international circles. The OAU was his child and he and everyone else knew it.80 Keizer Haile Selassie was volgens Hess voor veel Afrikaanse leiders voorafgaand aan de oprichting van de OAE in 1963 al een vaderfiguur, die over de hele wereld beschouwd werd als een vermaard politicus met veel ervaring en voorvechter van collectieve veiligheid. In 1954 wordt hij, door toenmalig secretaris-generaal van de VN Dag Hammerskjöld, omschreven als a symbolic landmark, a prophetic figure in the path
of man’s struggle to achieve international peace through international action.81 Deze uitspraak benadrukt de aannemelijkheid van de verklaring voor de terughoudendheid van politiek leiders om de annexatie van Eritrea aan te kaarten, vanuit het idee dat Haile Selassie internationaal veel aanzien genoot. Eveneens werd hij gezien als een voorvechter van antikolonialisme door de al eerdergenoemde strijd tegen de Italianen die Ethiopië bezetten van 1936 tot aan 1941. Volgens Schwab en Cliffe lijkt het dus lastig te zijn geweest om de keizer zelf te associëren met een kolonialist. Daarenboven was destijds de meerderheid van Afrikaanse staten zeer slecht geïnformeerd over de
79 Rajab, Ahmed, ‘The Future of African Unity’, BBC News (25 mei 2001) http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/1351625.stm, geraadpleegd op 14 mei 2015. 80 Schwab, Peter, Haile Selassie I: Ethiopia’s Lion of Judah, Chicago: Nelson-Hall Inc., Publishers (1979), p. 114. 81 Hammerskjöld, Dag, geciteerd in Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970), p. 214.
29
historische en juridische feiten in het Eritrea vraagstuk. Bijna volledig was men afhankelijk van de eenzijdige interpretatie van de feiten van Ethiopische zijde, of slecht geïnformeerd door ex-koloniale ambtenaren die partijdig leken in het voordeel van de Westerse staten die op hun beurt voornamelijk de keizer steunden. 82 83 Deels verklaart de vermaarde positie en de bewondering die Haile Selassie geniet, enige terughoudendheid in het aankaarten van het Ethiopië-Eritrea conflict. Wanneer het echter gaat om de ernstige schending van mensenrechten, lijkt een dergelijke verklaring enigszins tekort te schieten.
3.4 De Verenigde Naties
Als verreweg het belangrijkste orgaan van de internationale gemeenschap heeft de VN de taak om de collectieve veiligheid te waarborgen door schendingen van mensenrechten en internationale verdragen en resoluties aan te kaarten. In het handvest van de VN staat de hoofdtaak letterlijk omschreven als: To maintain international peace
and security, and to that end: to take effective collective measures for the prevention and removal of threats to the peace, […] 84 In het geval van Ethiopië-Eritrea conflict zouden er echter redenen zijn waarom de VN niet in de positie zat om de kwestie aan te snijden. De VN verborg zich in het vraagstuk Eritrea achter de zogenaamde ongeschreven regel of formaliteit dat, omdat het een ‘regionaal vraagstuk’ betrof, de regionale organisatie van Afrika, destijds de OAE, het vraagstuk als eerst zou moeten aankaarten.85 In situaties waarin sprake is van een ‘bedreiging voor de vrede’ of ‘vredeverstoring’, komt volgens academicus Kamanu de VN echter vaak alsnog in actie. Zo is de VN gematigd succesvol geweest in het aankaarten van en interveniëren in het
82 Schwab, Peter, Haile Selassie I: Ethiopia’s Lion of Judah, Chicago: Nelson-Hall Inc., Publishers (1979), pp. 101114. 83 Cliffe, Lionel, Davidson, Basil, The Long Struggle of Eritrea for independence and constructive peace, Nottingham: Spokesman, Russel Press Ltd. (1988), p. 49. 84 Auteur onbekend, Handvest van de Verenigde Naties, http://www.un.org/en/documents/charter/chapter1.shtml, geraadpleegd op 19 juni 2015. 85 Babu, Abdulrahman Mohamed, onderdeel van Cliffe, Lionel, Davidson, Basil, The Long Struggle of Eritrea for independence and constructive peace, Nottingham: Spokesman, Russel Press Ltd. (1988), p. 47.
30
racistische beleid in Zuid-Afrika, en heeft het crises in de Congo, Cyprus en andere situaties weten aan te pakken, ondanks dat het hier om binnenlandse rechtsgebieden ging.86 Maar als het grootste internationale lichaam bij andere vraagstukken wel intervenieert ondanks de ‘inbreuk’ op de binnenlandse jurisdictie van een lidstaat, waarom bij de annexatie van Eritrea, waar eveneens duidelijk tekenen van een ‘bedreiging voor de vrede’ zichtbaar was, dan niet? De overstemmende aanwezigheid van andere, sensationelere crises die het internationale lichaam bovenmatig bezig houden is volgens politicoloog Campbell een belangrijke verklaring voor de terughoudendheid van de VN bij de annexatie van Eritrea.87 Zo was er de Koreaanse Oorlog van 1950 tot en met 1953, die de eerste tekenen van het schenden van de VN-resolutie van de federatie van Ethiopië en Eritrea zou kunnen hebben overschaduwd. De Suez Crisis in 1956 was de eerste waarvoor de interventiemacht van de VN is opgezet en trok eveneens veel aandacht. Van 1960 tot 1964 is de VN-operatie in Congo ingezet; de grootste militaire operatie van de eerste decennia van de VN. Een VN-operatie waar Ethiopië overigens militair substantieel aan bijdroeg. Het conflict van de periode die verreweg de meeste internationale aandacht kreeg was de Vietnamoorlog. Begonnen in 1955, beleefde het een hoogtepunt in de jaren van Kennedy (1961-63) en Johnson (1963-68) die de Amerikaanse aanwezigheid in het gebied almaar opvoerden. De impact van de Vietnamoorlog op het Westen was aanzienlijk en speelde levendig in de publieke debatten in de Westerse landen. Het is mogelijk dat aandacht voor deze conflicten en oorlogen de aandacht van de annexatie van Eritrea heeft afgeleid.88 Media-aandacht is echter geen zero-sum game waarbij het gewin van aandacht voor de één automatisch het verlies van de aandacht voor de ander betekent. Deze bewijsvoering voor de afzijdige houding van de internationale gemeenschap kan daarom niet als volwaardige verklaring worden beschouwd.
86 Kamanu, Onyeonoro S., ‘Secession and the Right tof Self-Determination: An O.A.U. Dilemma’, The Journal of Modern African Studies, nr. 3 (1974), p. 372. 87 Campbell, John Franklin, ‘Rumblings along the Red Se; The Eritrean Question’, Foreign Affairs, nr. 3 (1970), p. 545. 88 Ibidem, p. 545.
31
3.5 Pion in het schaakspel van de Koude Oorlog
Alle eerdergenoemde bewijsvoeringen verklaren deels de afzijdige houding van de internationale gemeenschap. Uit dit onderzoek blijkt dat de context van de Koude Oorlog echter van meeste invloed is geweest. Hieronder zal worden ingegaan op het internationale aspect van de historische context van het Ethiopië-Eritrea conflict. Allereerst zullen de historische omstandigheden van Eritrea uiteen worden gezet. Vervolgens zal het strategische belang van Eritrea duidelijk worden. Een onafhankelijk Eritrea, zo postuleert Yohannes, leek vanaf het begin van het vraagstuk al moeilijk te realiseren. Twee factoren hebben hieraan bijgedragen. Ten eerste, was Eritrea een kolonie van een land aan de verliezende kant van WO II. Derhalve mengden de overwinnaars zich al gauw in het bestaande conflict tussen de kolonie Eritrea en ’moederland’ Italië. Waar andere koloniale vraagstukken werden afgehandeld tussen koloniale onderworpenen en hun koloniale overheersers, is de internationalisering van het Eritrea vraagstuk cruciaal geworden in de afhandeling ervan. Ten tweede, lijkt, in het verlengde van bovenstaande factor, met de aanvang van de Koude Oorlog, het Eritrea vraagstuk een affaire te zijn geworden van de strategische geopolitiek van de grootmachten.89 De machtsstrijd gaande tussen ‘Oost en West’ om invloedssferen leidt tot verscheidene directe en indirecte interventies in landen over de hele wereld. Het Amerikaanse interventiebeleid berustte in naam op de gedachte dat interventie op verzoek van en namens een erkende overheid legitiem was, onderwijl steun aan opstandelingen altijd als illegitiem werd gezien. De consistentie van dit buitenlandbeleid is discutabel. Zo zijn er volgens Farer verscheidene voorbeelden waarbij de VS de omverwerping van democratisch verkozen en universeel geaccepteerde overheden op zijn minst heeft aangemoedigd en gefaciliteerd, zoals bijvoorbeeld in Brazilië, Chili, Guatemala en Iran.90 Dat de VS om deze reden de kant van Ethiopië zouden hebben
89 Yohannes, Okbazghi, Eritrea: A Pawn in World Politics, Gainesville: University of Florida Press (1991), pp. 501. 90 Farer, Tom J., War clouds on the Horn of Africa, Washington, D.C.: Carnegie Endownment for International Peace (1976), p. 136.
32
gekozen is daarmee duidelijk een niet toereikend argument en daarom zal worden gezocht naar de ware beweegredenen van de VS voor het steunen van Ethiopische zijde. Door de geografische ligging van de Hoorn van Afrika nabij het Midden-Oosten, en te midden van Europa, Afrika en Azië is het een gebied in de context van de Koude Oorlog van strategisch belang voor beide grootmachten. Met het merendeel van Afrika nog in de invloedssferen van Groot-Brittannië en Frankrijk, aldus Ottoway, zien de VS Ethiopië als hun entree op het continent.91 De notulen van het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de VS bevestigen dit: Ethiopia occupies a commanding position
in the Horn of Africa and is the only economically viable country in the area. 92 Zoals Ottoway ook opmerkt: The Ethiopian Empire was a regional power not to be taken
lightly.93 Bovendien grenst het aan vaarwegen van vitaal belang, als de zeestraat van Bab el Mandeb die de twee cruciale vaarwateren de Rode Zee en de Indische Oceaan met elkaar verbindt.94 Hierbij van groot belang is de olieroute van de Perzische Golf, via het Suezkanaal, naar de havens van West-Europa.95 Vanwege de internationalisering van het koloniale vraagstuk en de strategische ligging lijkt Eritrea volgens academicus Yohannes gedoemd te verworden tot A Pawn in World Politics96 van de Koude Oorlog, gaande tussen de twee machtsblokken van het communistische Oosten en het kapitalistische Westen. […] if the Horn had any strategic value, it was because of its
coastline.97 But there is more to the Horn imbroglio.98 Ethiopië (Eritrea daar bij behorend) maar ook Somalië hebben om verscheidene redenen belangrijke rollen vervuld in de machtsstrijd van de Koude Oorlog in de regio. Ethiopië lijkt van oudsher de regionale
91 Ottoway, Marina, Soviet and American Influence in the Horn of Africa, New York: Praeger Publishers (1982), p. 26. 92 LaFantasie, Glenn, Foreign Relations of the United States, 1958-1960, Washington, DC: United States Government Printing Office (1992), p. 202. 93 Ottoway, Marina, Soviet and American Influence in the Horn of Africa, New York: Praeger Publishers (1982), p. 4. 94 Marte, Fred, Political cycles in international relations: The Cold War and Africa 1945-1990, Amsterdam: VU University Press (1994), pp. 212-13. 95 Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York: Praeger (1980), pp. 134-5. 96 Yohannes, Okbazghi, Eritrea: A Pawn in World Politics, Gainesville: University of Florida Press (1991). 97 Ottoway, Marina, Soviet and American Influence in the Horn of Africa, New York: Praeger Publishers (1982), p. 8. 98 Ibidem, p. 2.
33
macht en werd militair en financieel gesteund door de VS. Het ontstaan van de eenheidsstaat Somalië in 1960 vormt volgens Pankhurst echter een bedreiging voor de naoorlogse status quo, vanwege haar directe beleid van irredentisme, met financiële en militaire Sovjetsteun.99 Wat volgt is een regionale wapenwedloop ondersteund door de VS en de SU. In tegenstelling tot Eritrea worden Ethiopië en Somalië volgens Ottoway echter nooit als passieve slachtoffers onderworpen aan de manipulatie van de grootmachten in de Koude Oorlog.
[…] they sought out the Great Powers and courted them, deliberately playing them one against the other. […] The Great Powers were invited to intervene - and invited, more significantly, by regimes they had not installed in power in the first place. 100 Tegen de historische achtergrond van de Koude Oorlog zal hieronder worden gezocht naar verklaringen voor de houding van de supermachten ten aanzien van de annexatie van Eritrea. Allereerst wordt ingegaan op de verhoudingen tussen Ethiopië en het Oostblok onder leiding van de Sovjet-Unie. Al snel rijst daarbij de vraag, waarom de SU geen gebruik maakt van de Eritrese onafhankelijkheidsstrijd, om de macht van Ethiopië, bondgenoot van de VS, in te perken? De interne politieke situatie van de SU lijkt hierbij van invloed. Vervolgens worden de betrekkingen tussen Ethiopië en de VS uiteen gezet. Duidelijk zal worden dat het in Amerikaans belang is om Eritrea onder Haile Selassie’s heerschappij te houden.
3.5.1 Schaakmeesters Haile Selassie en de Sovjet-Unie In de New York Times van 23 februari 1958 stelt Haile Selassie: Ethiopia wishes to live
in peace and have good relations with both East and West.101 Hij trachtte duidelijk te 99 Pankhurst, Richard, ‘The Russians in Ethiopia: the aspirations of progress’, in: Matusevich, Maxim, Africa in Russia; Russia in Africa, Asmara, Eritrea, Trenton, NJ: Africa World Press (2007), p. 227-8. 100 Ottoway, Marina, Soviet and American Influence in the Horn of Africa, New York: Praeger Publishers (1982), pp. 2, 31. 101 Keizer Haile Selassie, geciteerd in de New York Times 23 februari 1958, geciteerd in Patman, Robert G., The Soviet Union in the Horn of Africa: the diplomacy of intervention and disengagement, Cambridge: Cambridge University Press (1990), p. 44.
34
maken dat Ethiopisch beleid niet gedefinieerd zou worden door bredere ideologische overwegingen. Zoals verderop duidelijk zal worden ontwikkelen de VS en Ethiopië intensieve vriendschappelijke betrekkingen in de loop van de jaren 1950 en 1960. Desondanks is er geenszins sprake van een volledig en exclusief Westersgezind Ethiopië. In juni 1959 was keizer Haile Selassie het eerste Afrikaanse staatshoofd dat een bezoek brengt aan de Sovjet-Unie.102 Het bezoek werd voorafgegaan door constant intensiverende diplomatieke banden tussen beide staten. Er werden verscheidene overeenkomsten gesloten op het gebied van cultuur, handel en kredieten, inclusief een lening van 100 miljoen dollar; de grootste lening aan een Afrikaans land ten zuiden van de Sahara tot dan toe.103 De vrijgevigheid van de SU was volgens Patman het voortvloeisel van Moskou’s verlangen om Ethiopië los te weken van het Westen.104 Bovendien was het een blijk van waardering die de SU had voor Ethiopisch inzet voor de principes van de Niet-Gebonden landen: In the Soviet Union, they value highly the
peace-loving foreign policy of Ethiopia, its constructive position in the Afro-Asian community, and its consistent stand in defence of the enslaved peoples of Africa.105 Al in juli 1943 beginnen volgens Marcus de vriendschappelijke betrekkingen tussen beide rijken. De Sovjet-connectie is voor Haile Selassie een nuttig tegenwicht voor het VK wat als ’bevrijder’ poogt Ethiopië te domineren.106 In de loop van de jaren 1960 wordt Ethiopië door de SU voorzien van een tweedehands olieraffinaderij afkomstig uit Roemenië. Haile Selassie wordt in de Sovjetpers vooral omschreven als een hervormende monarch die de slavernij en andere onrechtvaardigheden heeft uitgebannen.107 Volgens Pankhurst verwelkomden de Sovjets de Ethiopische participatie in de Bandung Conferentie (1955) van Niet-Gebonden landen en bejubelden later de
102 Patman, Robert G., The Soviet Union in the Horn of Africa: the diplomacy of intervention and disengagement, Cambridge: Cambridge University Press (1990), p. 44. 103 Ibidem, p. 44. 104 Ibidem, p. 44. 105 Auteur onbekend, Novaya stranitsa traditsionnoy druzhby’, Sovremennyy Vostok, geciteerd in Patman, Robert G., The Soviet Union in the Horn of Africa: the diplomacy of intervention and disengagement, Cambridge: Cambridge University Press (1990), pp. 44-5. 106 Marcus, Harold G., Ethiopia, Great Britain and the United States, 1941-74: The politics of Empire, Berkeley: University of California Press (1983), p. 53. 107 Pankhurst, Richard, ‘The Russians in Ethiopia: the aspirations of progress’, in: Matusevich, Maxim, Africa in Russia; Russia in Africa, Asmara, Eritrea, Trenton, NJ: Africa World Press (2007), p. 227.
35
Ethiopische inzet voor de bevrijding van het Afrikaanse continent van het Westerse koloniale overheersing.108 Zoals ook uit de notulen van het Ministerie van Buitenlandse Zaken blijkt, merken de VS een veranderende houding op:
The Emperor’s acceptance of substantial development credits from the USSR and Czechoslovakia marks a significant shift toward neutralism.109 Academicus Patman merkt treffend op:
Although essentially anti-communist in outlook, the Emperor played the Soviet card ostensibly to prompt more generous US military aid.110 Het politieke spel van de keizer lijkt al snel te werken. Zo valt in deze zelfde notulen te lezen:
We are about to agree to increased military assistance to Ethiopia in an effort to improve Ethiopian attitudes, limit Soviet penetration and obtain agreement to additional military facilities.111 Ondanks de contacten en toenadering met het Oostblok blijven de VS duidelijk van meer invloed. Haile Selassie redeneerde dat het in zijn belang was dat EthiopiĂŤ een actieve houding in regionale en internationale betrekkingen had en in de Koude Oorlog aan de kant van de Westerse alliantie moest staan, aldus Harbeson.112 De notulen van het Ministerie van Buitenlandse zaken van de VS bevestigen deze uiteindelijke neigingen naar het Westen: In spite of the expanded Soviet Bloc presence, the United
108 Ibidem, p. 227-8. 109 LaFantasie, Glenn, Foreign Relations of the United States, 1958-1960, Washington, DC: United States Government Printing Office (1992), p. 190. 110 Patman, Robert G., The Soviet Union in the Horn of Africa: the diplomacy of intervention and disengagement, Cambridge: Cambridge University Press (1990), p. 45. 111 LaFantasie, Glenn, Foreign Relations of the United States, 1958-1960, Washington, DC: United States Government Printing Office (1992), p. 192. 112 Harbeson, John W, Rothchild, Donald, Africa in World Politics, Boulder, CO, Oxford: Westview Press, Inc. (1991), p. 129.
36
States still occupies a leading position in Ethiopia and remains able to exert considerable influence on Ethiopia’s orientation.113 De SU wist dat Ethiopië welhaast nooit volledig in hun invloedssfeer zou komen.
Its immediate objective is the promotion of neutrality.114 Desalniettemin trachtten ze hun invloed in de regio te doen laten toenemen. Vanuit het perspectief van de SU zou het voor de hand liggen om de macht van Ethiopië sterk te ondermijnen door de onafhankelijkheidsstrijd in Eritrea te steunen. Zonder de kuststrook Eritrea neemt de macht van de Amerikaanse bondgenoot Ethiopië in de regio enorm af en verliezen de VS een communicatiefaciliteit van vitaal belang. Eerder dan van grond af aan een geheel nieuw leger op te bouwen en te financieren, zou het wellicht effectiever zijn om de al bestaande onafhankelijkheidsstrijd in Eritrea militair en financieel te steunen, om zo de macht van Ethiopië en daarmee van de VS in de regio te ondermijnen. Het steunen van een afscheidingsbeweging als de Eritrese is voor een divers rijk als de SU echter zeer riskant. Het rijk had zelf te maken met verscheidene afvallige (sub)nationale deelrepublieken en regio’s die door middel van repressieve maatregelen binnen de Unie gehouden moesten worden.115 Steun aan een afscheidingsbeweging elders, zou de interne politieke eenheid behoorlijk bedreigen en de geloofwaardigheid van de politieke eenheid van de SU ondermijnen. De SU voorstond de bescherming van de territoriale integriteit van de bestaande politieke eenheden. Daarom verleende de SU volgens Klinghoffer en Radu zowel de OAE als de betreffende staten steun door woord en daad, voor het behouden van bestaande grenzen en in de strijd tegen afscheidingsbewegingen, zoals Ethiopië met Eritrea, maar ook bijvoorbeeld Angola met de afvallige regio Cabinda.116 Om de macht van de VS in de regio alsnog aan te vechten besluit de SU volgens Pankhurst om de in 1960 ontstane staat Somalië sterk te ondersteunen door met
113 LaFantasie, Glenn, Foreign Relations of the United States, 1958-1960, Washington, DC: United States Government Printing Office (1992), p. 204. 114 Ibidem, p. 176. 115 Lovell, Stephen, The Soviet Union: A Very Short Introduction, Oxford: Oxford University Press (2009), p. 98-9, 104-5, 112-16. 116 Klinghoffer, Arthur Jay, Radu, Michael, The Dynamics of Soviet Policy in Sub-Saharan Africa, New York: Holmes & Meier Publishers, Inc. (1991), p. 15.
37
genereuze biedingen voor het opbouwen van een nieuw leger te komen.117 In the mid-
1960s the United States was deeply involved in Ethiopia, while the Soviet Union was trying to establish an influence in Somalia by training and equipping its army.118 De nieuwe staat Somalië wordt voor de SU de voorname militaire bondgenoot in de Koude Oorlog in de strategische Hoorn van Afrika, om een tegenwicht tegen het overwegend Westersgezinde Ethiopië te bieden. Historicus Sherman stelt: […] the Soviet Union had
been Somalia’s strongest patron, while conversely, Somalia had been one of the strongest Soviet supporters in Africa.119 Wat betreft de afzijdige houding van de andere communistische grootmacht, hoeft slechts kort worden uitgeweid. De Volksrepubliek China stelt dat haar buitenland beleid wordt afgeleid van de Vijf Principes van Vredige Co-existentie, zijnde: wederzijds respect voor de soevereiniteit en territoriale integriteit, wederzijdse non-agressie, noninterventie in elkaars interne aangelegenheden, gelijkheid en wederzijds voordeel, en vreedzame co-existentie.120 Met andere woorden houdt het zich sterk afzijdig in internationale vraagstukken als bijvoorbeeld de Ethiopisch-Eritrese. De Volksrepubliek China heeft net als de SU te maken met een enorm divers rijk met verscheidene regio’s die aspiraties lijken te hebben om zich af te scheiden, zoals bijvoorbeeld Tibet en Taiwan. Om de eenheid van de communistische staat te behouden, aldus politicoloog Nathan, heeft China zich in veel internationale vraagstukken afzijdig gehouden, de facto uit angst voor verzet in eigen land.121 Bovendien trekt China zich na de Culturele Revolutie (1966-76) volledig terug uit de actieve militaire en ideologische competitie in Afrika, zo beweren Klinghoffer en Radu.122
117 Pankhurst, Richard, ‘The Russians in Ethiopia: the aspirations of progress’, in: Matusevich, Maxim, Africa in Russia; Russia in Africa, Asmara, Eritrea, Trenton, NJ: Africa World Press (2007), p. 227-8. 118 Ottoway, Marina, Soviet and American Influence in the Horn of Africa, New York: Praeger Publishers (1982), p. 3. 119 Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York: Praeger (1980), p. 148. 120 Nathan, Andrew J., ‘Principles of China’s Foreign Policy’, Asia for Educators, http://afe.easia.columbia.edu/special/china_1950_forpol_principles.html, geraadpleegd op 13 juni 2015. 121 Nathan, Andrew J., ‘Principles of China’s Foreign Policy’, Asia for Educators, http://afe.easia.columbia.edu/special/china _1950_forpol_principles.html, geraadpleegd op 13 juni 2015. 122 Klinghoffer, Arthur Jay, Radu, Michael, The Dynamics pf Soviet Policy in Sub-Saharan Africa, New York: Holmes & Meier Publishers, Inc. (1991), p. vii.
38
3.5.2 Schaakmeesters Haile Selassie en de Verenigde Staten
Het moment dat de VS de VN-resolutie van de federatie van Ethiopië en Eritrea (1950) steunen kan worden gezien als het begin van de vriendschappelijke AmerikaansEthiopische betrekkingen. Volgens Hess en Spencer doet Ethiopië de vriendschappelijke relaties verder floreren door de VS in haar ‘anticommunistische kruistocht’ te steunen en stuurde, als enige niet-NAVO land in Afrika en het Midden Oosten, een totaal van 5000 troepen van de Keizerlijke Lijfwacht naar het VN commando in Korea.123
124
In
1953 tekenen de VS en Ethiopië een wederzijds defensie verdrag en begint een militaire en financiële alliantie die duurt tot aan de revolutie van 1974 waarin Haile Selassie wordt afgezet. Het verdrag legde de basis voor de modernisering van het Ethiopische leger en betekende een totale steun van 240 miljoen dollar aan economische ontwikkeling en 140 miljoen dollar aan militaire steun. Ethiopië was daarmee de grootste ontvanger van Amerikaanse steun op het Afrikaanse continent en nam aan het eind van de jaren 1960 zelfs 60% van de gehele Amerikaanse steun in Afrika voor haar rekening.125 Notulen van het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de VS stellen over Ethiopië:
[…] Following World War II Ethiopia adopted a policy of active cooperation with the United States. In 1950 it supported the United Nations in Korea and subsequently followed the U.S. position on many other major international issues. In 1959, however, Emperor Haile Selassie made a state visit to Moscow, accepted long-term credits of $100 million from the USSR and $10 million from Czechoslovakia, and embarked on a more neutralist foreign policy.126
123 Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970), p. 199. 124 Spencer, John H., Ethiopia at Bay: A Personal Account of the Haile Selassie Years, Algonac, Michigan: Reference Publications Inc. (1984), p. 22. 125 Wondhosen, Teshome B., ‘Cold War politics in the Horn: Ethiopia in the bipolar world (1945-1991)’, Viva Africa, nr. 1 (2008), pp. 330-333. 126 LaFantasie, Glenn, Foreign Relations of the United States, 1958-1960, Washington, DC: United States Government Printing Office (1992), pp. 202-3.
39
Patman beweert dat Haile Selassie door verscheidene tactische bewegingen naar het Oostblok te maken, inspeelde op angsten van de VS in een fase van de Koude Oorlog waarin Washington bezorgd was over Moskou’s technologische vooruitgang.127 De keizer weet uiteindelijk de aandacht en consistente betrokkenheid van de VS te krijgen die hij verlangde.128 Al in de beginperiode van de Koude Oorlog eind jaren 1940, raakten de VS ietwat bezorgd over de politieke ontwikkelingen in Eritrea, wat tegengesteld was aan de Amerikaanse belangen in het gebied. Yohannes stelt dat Amerikaanse diplomatieke analisten enige anti-imperialistische tendensen wisten te ontwaren in het groeiende Eritrese nationalisme. Gealarmeerd door de interne ontwikkelingen in de voormalige Italiaanse kolonie vreest men voor het verlies van de cruciale communicatiebasis Kagnew Station en andere militaire faciliteiten, bij een eventuele Eritrese onafhankelijkheid.129 De angst om dit gebied van strategisch belang te verliezen aan de rivaliserende grootmacht in de Koude Oorlog zou bij hebben gedragen aan het negeren van de annexatie van Eritrea. Een andere reden voor de Amerikaanse steun aan de Ethiopische claims was de enorme toename van commerciële belangen van de VS in Ethiopië. Een voorbeeld is de Sinclair Oil Compay wat destijds olieconcessies in Ethiopië had verworven en zich samen met het Ministerie van Defensie van de VS zorgen maakten over de politieke ontwikkelingen in de Hoorn.130 De militaire strategen van de VS waren volgens Yohannes en Birmingham evenwel van grote invloed op het buitenlandbeleid. In de jaren 1940, de tijd vóór de geavanceerde satellietcommunicatiesystemen, leende de geografische locatie van Eritrea zich volgens hen uitstekend voor een strategische communicatiefaciliteit. The
ideal location for such a post in the days before satellites was in the northern highlands of the Horn of Africa.131
Het
door
de
Italianen
gebouwde
militaire
communicatiecentrum Radio Marina was de geschikte locatie waar op voortgebouwd
127 Patman, Robert G., The Soviet Union in the Horn of Africa: the diplomacy of intervention and disengagement, Cambridge: Cambridge University Press (1990), p. 45. 128 Yohannes, Okbazghi, Eritrea: A Pawn in World Politics, Gainesville: University of Florida Press (1991), pp. 912. 129 Yohannes, Okbazghi, Eritrea: A Pawn in World Politics, Gainesville: University of Florida Press (1991), pp. 934. 130 Ibidem, p. 2. 131 Birmingham, David, The decolonization of Africa, Londen: University College London Press (1995), p. 41.
40
kon worden. De militaire communicatiefaciliteit omgedoopt tot Kagnew Station zou moeten gaan dienen als afluisterpost voor radioverkeer van Oost-Europa; voor het doorgeven van militaire en diplomatieke berichten van en naar schepen in de Middellandse Zee en de Indische Oceaan, en verder naar Arlington, Virginia; en als informatievoorziening voor de NAVO betreffende de bewegingen van militaire troepen.132 Het was eveneens een strategische communicatiebasis om controle en toezicht te houden in het Midden-Oosten. In de woorden van de voormalig ambassadeur van de VS in Ethiopië was deze faciliteit strategically vital 133 en de enige militaire installatie van zijn soort in Afrika destijds.134 De basis is vernoemd naar de Ethiopische Kagnew bataljons die in de periode 1951-54 hebben gevochten in Korea.135 Academicus Sherman stelt dat Kagnew Station van dermate groot belang was dat de economische en militaire steun die de VS gedurende 25 jaar aan Ethiopië hebben verleend beschouwd kan worden als huur voor de militaire communicatiefaciliteit. 136 Vandaar dat de VS diplomatieke druk uitoefenden om Eritrea onder het bewind van het gerestaureerde keizerrijk Ethiopië te krijgen.137 Ethiopië (incluis Eritrea) lijkt voor de Amerikanen in de Koude Oorlog kortom van enorm strategisch belang. Door de annexatie van Eritrea te veroordelen zouden de VS het risico lopen om de uiterst belangrijke militaire communicatiebasis Kagnew Station te verliezen. Bovendien is Ethiopië zonder Eritrea volledig afgesloten van de Rode Zee en heeft het geen directe zeehaven meer om landbouwproducten noch olie te exporteren.138 Eritrea is logischerwijs, zo stelt ook Schwab, van cruciaal belang voor het strategische belang wat de VS in Ethiopië hebben. Derhalve is het noodzakelijk dat Eritrea bij Ethiopië hoort en onder keizer Haile Selassie’s bewind is.139 Zoals Ottoway ook stelt: The strategic value of Ethiopia without Eritrea, thus without access to the sea,
132 Yohannes, Okbazghi, Eritrea: A Pawn in World Politics, Gainesville: University of Florida Press (1991), p. 95. 133 Subcommittee on African Affairs of the committee on Foreign Relations, geciteerd in Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York: Praeger (1980), p. 141. 134 Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York: Praeger (1980), p. 141. 135 Ibidem, p. 143. 136 Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York: Praeger (1980, p. 144. 137 Birmingham, David, The decolonization of Africa, Londen: University College London Press (1995), p. 41. 138 Ottoway, Marina, Soviet and American Influence in the Horn of Africa, New York: Praeger Publishers (1982), p. 8. 139 Schwab, Peter, Haile Selassie I: Ethiopia’s Lion of Judah, Chicago: Nelson-Hall Inc., Publishers (1979), pp. 91100.
41
would have been very small.140 Het strategische belang van de VS in het gebied, zoals voor de VN Veiligheidsraad uitgelegd door John Foster Dulles, was het behoud van Eritrea voor Ethiopië, ondanks het zelfbeschikkingsrecht van de Eritreeërs.141 Haile Selassie maakt duidelijk dat de VS een rol speelden die zelfs meer was dan louter het stilzwijgend toestaan van de annexatie. De VS droegen actief bij aan het onder Ethiopische heerschappij brengen van Eritrea, aldus de keizer zelf:
[…] if today, the brother territory of Eritrea stands finally united under the Crown and if Ethiopia has regained her shore lines on the Red Sea, it has been due, in no small measure, to the contribution of the United States of America.142
140 Ottoway, Marina, Soviet and American Influence in the Horn of Africa, New York: Praeger Publishers (1982), p. 8. 141 Cliffe, Lionel, Davidson, Basil, The Long Struggle of Eritrea for independence and constructive peace, Nottingham: Spokesman, Russel Press Ltd. (1988), p. 49. 142 Lyons, Terrence, geciteerd in Hussien, Seifudein A., ‘The conflict in Eritrea reconsidered’, Journal of Muslim Minority Affairs, nr. 1 (1998), pp. 160-1.
42
De nacht is pikzwart, de zee onstuimig. Woeste golven slaan stuk op een bootje vol vluchtelingen, waarin een meisje jammert dat ze niet naar Europa wil. Plots slaat een oude man overboord. Tevergeefs probeert hij de reddende handen te grijpen.143
‘Stem van Afrika’? Keizer Haile Selassie: voorvechter van onafhankelijkheid; profeet van collectieve veiligheid; Stem van Afrika. Angstvallig stil blijft het wanneer hij tussen 1951 en 1962 stap voor stap Eritrea op gewelddadige wijze inlijft in het Ethiopisch keizerrijk. Het keizerrijk dat volgens de mythe een millennia lange geschiedenis zou hebben en waarvan de soevereiniteit en onafhankelijkheid een symbool zouden zijn voor Afrika. Was het nou Pandora’s Doos van ‘balkanisering’, de sensationele Vietnamoorlog, Haile Selassie’s gerespecteerde vaderfiguur, of de geopolitiek van de grootmachten in de Koude Oorlog, die ervoor heeft gezorgd dat de internationale gemeenschap de annexatie van Eritrea volledig negeert? Allicht zal het een combinatie van al het bovenstaande zijn. De historische context van de Koude Oorlog waarin dit conflict zich heeft afgespeeld is echter naar mijn mening van dermate grote invloed geweest op het verloop van de gebeurtenissen, dat ik het als belangrijkste verklaring zou willen aanvoeren. De machtsstrijd gaande tussen het kapitalistische Westen en het communistische Oosten, onder leiding van respectievelijk de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie beïnvloedt nagenoeg alle landen ter wereld. Juist in ‘perifere zones’ lijkt het heetst van de strijd te worden gevoerd. Ook in de Hoorn van Afrika valt niet te ontkomen aan de rivaliserende ideologische, industriële, economische, technologische en militaire wedloop van de 143 Knibbe, Morgan, Those Who Feel the Fire Burning, https://www.idfa.nl/nl/tags/project.aspx?id=4745 AF54F5C7-4A66-90D5-59446AFF9925, geraadpleegd op 13 juni 2015.
43
machtsblokken. Volgens Ottoway zijn de regionale machten Ethiopië en Somalië echter niet ten prooi gevallen aan de machtsstrijd tussen de VS en de SU. Veeleer hebben beide landen op zeer tactische wijze de grootmachten tegen elkaar uitgespeeld en direct militair en financieel voordeel uit de rivaliteit getrokken. Eritrea trekt in deze context aan het kortste eind en verwordt tot een politiek vehikel van Ethiopië. Het zelfbeschikkingsrecht van het kleine landje langs de Rode Zee en de schendingen van mensenrechten
en
verdragen
worden
door
de
internationale
gemeenschap
hoogstwaarschijnlijk uit politiek realisme achteloos in de wind geslagen, met alle gevolgen van dien. Ten langen leste zou ik van de vrijheid gebruik willen maken om mij buiten mijn onderzoeksgebied te wagen, en mijn gevolgtrekkingen aan een urgent hedendaags vraagstuk te relateren.
Tussen hemel en hel In de nacht van zaterdag op zondag, 18 op 19 april 2015, verdrinken ruim 800 bootvluchtelingen die vanuit Libië de oversteek waagden naar Italië. Velen van hen zaten benedendeks opgesloten toen het schip net buiten de kust van Libië kapseisde.144 Statistisch gezien was de kans groot dat er onder hen vermoedelijk vele Eritreëers waren. Van alle bootvluchtelingen op de Middellandse Zee is, na Syrië, Eritrea de grootste nationaliteit van de immigranten die de riskante en ellendige oversteek durven te wagen. Ondanks dat het land slechts 6,3 miljoen inwoners telt, verlaten volgens de VN elke maand vijfduizend vluchtelingen Eritrea, met als bestemming Europa.145 Indien de hachelijke oversteek is overleefd, komt het merendeel vermoedelijk alsnog in een uitzichtloze situatie terecht, stelt documentairemaker Morgan Knibbe. In zijn documentaire Those Who Feel the Fire Burning (2015) heeft hij getracht het leven van de bootvluchtelingen die de oversteek hebben overleefd vast te leggen. Zijn belangrijkste conclusie was dat de overlevende immigranten die de precaire thuissituatie
144 Heck, Wilmer, ‘Wij zijn verdrietig, zijn jullie dat in Nederland ook?’, NRC Handelsblad 21 april 2015, http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/april/21/wij-zijn-verdrietig-zijn-jullie-dat-in-nederland-1491016, geraadpleegd op 13 juni 2015. 145 Auteur onbekend, ‘Eritrea ruled by fear, not law, UN says’, BBC News 8 juni 2015, http://www.bbc.com/news/world-africa-33047544, geraadpleegd op 13 juni 2015.
44
zijn ontvlucht, in Europa alsnog zweven tussen hemel en hel, als geesten
; voor de
146
samenleving lijken ze levend noch dood. Zoals in 1984 aan Winston de vraag wordt gesteld, zo stel ik ook de vraag: Hoe kunnen we met zekerheid stellen dat het verleden werkelijk heeft bestaan? Het verleden lijkt van enorme invloed op het heden. Nooit kunnen echter met volstrekte zekerheid aan de hand van het verleden, beweringen worden gedaan over het heden. Een van begin af aan onafhankelijk Eritrea had evenzeer kunnen leiden tot een zeer autocratische, repressieve en gewelddadige regering die Eritrea heden ten dage heeft. Toch lijkt er enig verband te bestaan tussen de gewelddadige geschiedenis van Eritrea, en de huidige terreur, de wijdverspreide en extreme armoede en de radicalisering van de Eritrese politiek. De Eritrese Onafhankelijkheidsoorlog duurde ruim 30 jaar en heeft in totaal naar schatting 230 duizend mensen het leven gekost. Het staat te boek als één van de bloedigste en langst voortdurende onafhankelijkheidsoorlogen van Afrika in de twintigste eeuw.147 Na onafhankelijkheid in 1993 breekt in 1998 wederom een oorlog met Ethiopië uit over het verloop van de grens tussen beide landen. Deze aanhoudende conflicten lijken van invloed te zijn geweest op de radicalisering van de samenleving en politiek in Eritrea. Volgens onderzoekers van de VN heeft zittend president Isaias Afwerki van Eritrea een dictatoriaal regime ingesteld wat middels een schrikbewind van angst en ernstige misdaden tegen de menselijkheid de Eritrese bevolking teistert.148 De erbarmelijke leefomstandigheden in Eritrea zouden een logische verklaring zijn voor de relatief grote stroom vluchtelingen vanuit Eritrea naar Europa, die bijdraagt aan de toenemende stroom bootvluchtelingen die de oversteek over de Middellandse Zee wagen. Daarmee zou de afzijdige houding van de internationale gemeenschap bij de annexatie van Eritrea door Haile Selassie, medeverantwoordelijk zijn voor de humanitaire ramp die zich in de Middellandse Zee thans voltrekt. 146 Knibbe, Morgan, Ze zweven tussen hemel en hel, https://www.idfa.nl/nl/dagkrant/dagkantarchief/2014/interviews/ze-zweven-tussen-hemel-en-hel.aspx, geraadpleegd op 13 juni 2013. 147 Hussien, Seifudein A., ‘The conflict in Eritrea reconsidered’, Journal of Muslim Minority Affairs, nr. 1 (1998), p. 159. 148 Cumming-Bruce, Nick, New York Times 8 juni 2015, http://www.nytimes.com/2015/06/09/world/africa/eritreahuman-rights-abuses-afwerki-un-probe-crimes-against-humanity-committed.html?ref=topics&_r=0, geraadpleegd op 13 juni 2015.
45
Dergelijke assumpties zijn echter louter gebaseerd op giswerk en speculatie. Additioneel onderzoek naar de gevolgen van de onafhankelijkheidsstrijd voor de Eritrese samenleving en politiek is daarom wenselijk en noodzakelijk om uit te wijzen in hoeverre dusdanige veronderstellingen op enige waarheid berusten. Tot die tijd kan ik aan de hand van dit onderzoek wel concluderen dat de annexatie van Eritrea door Haile Selassie en met name de houding van de internationale gemeenschap, het droombeeld van collectieve veiligheid schromelijk onteert. Keizer Haile Selassie’s rol als Stem van Afrika door zijn vermeende verdediging van Afrikaanse onafhankelijkheid en collectieve veiligheid, is daarmee niets minder dan een fleeting illusion, to be
pursued but never attained.149
149 Haile Selassie, The War Speech at the UN, 4 oktober 1963, press.com/2013/10/17/haile-selassie-oktober-1963/, geraadpleegd op 5 maart 2015.
46
https://edgeofeurope.word-
Anderson, Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London: Verso (1996). Araya, Mesfin (1988), Eritrea, 1941-52, the failure of the emergence of the nationstate: Towards a clarification of the Eritrean question in Ethiopia, City University of New York, Ann Harbor, Michigan. Balsvik, Randi Roenning, Haile Selassie’s students: The intellectual and social background to revolution, 1952-1977, East Lansing, MI: Michigan State University (1985). Birmingham, David, The decolonization of Africa, Londen: University College London Press (1995). Brownlie, Ian, Basic documents on African affairs, Oxford: Clarendon Press (1971). Campbell, John Franklin, ‘Rumblings along the Red Se; The Eritrean Question’, Foreign Affairs, nr. 3 (1970), pp. 537-548. Chomsky, Noam, ‘The Crimes of ‘Intcom’’, Foreign Policy, 9 november 2009, http://foreignpolicy.com/2009/11/09/the-crimes-of-intcom/, geraadpleegd op 17 juni 2015. Clapham, Christopher, Haile-Selassie’s Government, Londen: Longmans, Green and Co. LTD. (1969). Cliffe, Lionel, Davidson, Basil, The Long Struggle of Eritrea for independence and constructive peace, Nottingham: Spokesman, Russel Press Ltd. (1988). Cumming-Bruce, Nick, New York Times 8 juni 2015, http://www.nytimes.com/2015/06/09/ world/africa/eritrea-human-rights-abuses-afwerki-un-probecrimes-against-humanity-committed.html?ref=topics&_r=0, geraadpleegd op 13 juni 2015 Fante, John, Ask the Dust, New York: HarperCollins Publishing (2006). Farer, Tom J., War clouds on the Horn of Africa, Washington, D.C.: Carnegie Endownment for International Peace (1976). 47
Gebrewold, Belachew, ‘Ethiopian Nationalism: an Ideology to Transcend All Odds’, Africa Spectrum, nr. 1 (2009), pp. 79-97. Getachew, Indrias, Beyond the Throne: The enduring legacy of emperor Haile Selassie I, Addis Abeba: Shama Books (2001). Greenfield, Richard, Ethiopia: A New Political History, Londen: Pall Mall Press Ltd. (1965). Haile Selassie, Appeal to the League of Nations, juni 1936, https://www.mtholyoke.edu/acad/ intrel/selassie.htm, geraadpleegd op 5 maart 2015. Haile Selassie, The War Speech at the UN, 4 oktober 1963, https://edgeofeurope.wordpress. com/2013/10/17/haile-selassie-oktober-1963/, geraadpleegd op 5 maart 2015. Haile Selassie, vertaling door Edward Ullendorf, The Autobiography of Emperor Haile Selassie I: ‘My Life and Ethiopia’s Progress’ 1892-1937, Londen: Oxford University Press (1976). Haile Selassie, Salazar, Oliveira, ‘Diplomatic relations between Portugal and Ethiopia: texts of the letters exchanged between emperor Hailé Selassié and the prime minister of Portugal Doctor Oliveira Salazar’, S.N.I., juni 1963. Harbeson, John W, Rothchild, Donald, Africa in World Politics, Boulder, CO, Oxford: Westview Press, Inc. (1991). Harris, Gordon, geciteerd op http://www.blackpast.org/gah/organization-african-unity1963-2002, geraadpleegd op 12 maart 2015. Heck, Wilmer, ‘Wij zijn verdrietig, zijn jullie dat in Nederland ook?’, NRC Handelsblad 21 april 2015, http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/april/21/wij-zijnverdrietig-zijn-jullie-dat-in-nederland-1491016, geraadpleegd op 13 juni 2015. Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970). Howe, Stephen, Empire: A Very Short Introduction, Oxford: Oxford University Press (2002).
48
Hussien, Seifudein A., ‘The conflict in Eritrea reconsidered’, Journal of Muslim Minority Affairs, nr. 1 (1998), pp. 159-168. International Commission of Jurists, ‘Eritrea’s claim to self-determination’, Review of the International Commission of Jurists, nr. 26 (1981), pp. 8-14. Kamanu, Onyeonoro S., ‘Secession and the Right to Self-Determination: An O.A.U. Dilemma’, The Journal of Modern African Studies, nr. 3 (1974), pp. 355-376. Kapuscinski, R. vertaald door Jacobs, P., De Keizer: Macht en Ondergang van Ras Tafari Haile Selassie I, Haarlem: Onze Tijd/In De Knipscheer (1978). Kibreab, Gaim, Critical Reflections on the Eritrean War of Independence: Social Capital, Associational Life, Religion, Ethnicity and Sowing Seeds of Dictatorship, Trenton, NJ & Asmara, Eritrea: The Red Sea Press, Inc. (2008). Klinghoffer, Arthur Jay, Radu, Michael, The Dynamics pf Soviet Policy in Sub-Saharan Africa, New York: Holmes & Meier Publishers, Inc. (1991). Knibbe, Morgan, Those Who Feel the Fire Burning, https://www.idfa.nl/nl/tags/project.aspx?id=4745AF54-F5C7-4A66-90D5-59446AFF9925, geraadpleegd op 13 juni 2015. Knibbe, Morgan, Ze zweven tussen hemel en hel, https://www.idfa.nl/nl/dagkrant/dagkantarchief/ 2014/interviews/ze-zweven-tussenhemel-en-hel.aspx, geraadpleegd op 13 juni 2013. LaFantasie, Glenn, Foreign Relations of the United States, 1958-1960, Washington, DC: United States Government Printing Office (1992). Levine, Donald M., Greater Ethiopia: The evolution of a multi-ethnic society, Chicago, IL: The University of Chicago Press (1974). Lockot, Hans Wilhelm, The Mission: The Life, Reign and Character of Haile Selassie I, New York, NY: St. Martin’s Press (1989). Lovell, Stephen, The Soviet Union: A Very Short Introduction, Oxford: Oxford University Press (2009).
49
Marcus, H. G., Haile Selassie I: The Formative Years 1892-1936, Berkeley/Los Angeles, CA: University of California Press (1987). Marte, Fred, Political cycles in international relations: The Cold War and Africa 19451990, Amsterdam: VU University Press (1994). Matusevich, Maxim, Africa in Russia; Russia in Africa, Asmara, Eritrea, Trenton, NJ: Africa World Press (2007). Mazrui, Ali Al’Amin, Towards a Pax Africana: a study of ideology and ambition, Londen: Weidenfeld & Nicolson (1967). Metaferia, Getachew, Milkias, Paulos, Pankhurst, Richard Keir Pethick, The Battle of Adwa: reflections on Ethiopia’s historic victory against European colonialism, New York, NY: Algora Publishing (2005). Mosley, Leonard, Haile Selassie: The Conquering Lion, geciteerd in Spencer, John H., Haile Selassie: Leadership and statesmanship, African Studies Association 20ste jaarlijkse conferentie F/1PM/A31, 4 November, 1977. Natham, Andrew J., ‘Principles of China’s Foreign Policy’, Asia for Educators, http://afe.easia.columbia.edu/special/china_1950_forpol_principles.html, geraadpleegd op 13 juni 2015. Orwell, George, 1984, Londen: Penguin Books (2000). Ottoway, Marina, Soviet and American Influence in the Horn of Africa, New York: Praeger Publishers (1982). Patman, Robert G., The Soviet Union in the Horn of Africa: the diplomacy of intervention and disengagement, Cambridge: Cambridge University Press (1990). Procter, Paul, Cambridge International Dictionary of English, Cambridge: Cambridge University Press (1995). Rajab, Ahmed, ‘The Future of African Unity’, BBC News (25 mei 2001) http://news.bbc.co.uk/ 2/hi/africa/1351625.stm, geraadpleegd op 14 mei 2015. Sandford, Christine L., The Lion of Judah Hath Prevailed: being the biography of His Imperial Majesty Haile Selassie I, Londen: Dent & Sons (1955).
50
Schmidt, Elizabeth, Foreign Intervention in Africa, New York, NY: Cambridge University Press (2013). Schraeder, Peter, ‘The Horn of Africa: U.S. Foreign Policy in an altered Cold War environment’, The Middle East Journal, nr. 4 (1992), pp. 571-593. Schwab, Peter, Haile Selassie I: Ethiopia’s Lion of Judah, Chicago, IL: Nelson-Hall Inc., Publishers (1979). Semere, Haile, ‘The Origins and Demise of the Ethiopia-Eritrea Federation’, Issue: A Journal of Opinion, nr. 15 (1987), pp. 9-17. Serapiao, Luis B., ‘International Law and Self-determination: The Case of Eritrea’, Issue: A Journal of Opinion, nr. 15 (1987), pp. 3-8. Sherman, Richard, Eritrea: The Unfinished Revolution, New York, NY: Praeger (1980). Sissons, Jemima, ‘The Simien Mountains Alamy’, The Wall Street Journal , http://www.wsj.com/articles/take-a-hike-across-ethiopias-simien-mountains1408058803, geraadpleegd op 15 mei 2015. Spencer, John H., Ethiopia at Bay: A Personal Account of the Haile Selassie Years, Algonac, Michigan: Reference Publications Inc. (1984). Taylor, Emily, Weldehaimanot, Simon, ‘Our struggle and its goals: a controversial Eritrean manifesto’, Review of African Political Economy, nr. 38 (2011), pp. 565-585. Trevaskis, G.K.N., Eritrea: a colony in transition - 1941-52, Londen: Oxford University Press (1960). Turner, Stansfield, ‘The Naval Balance: Not Just a Numbers Game’, Foreign Affairs, nr. 2 (1975), pp. 339-354. Twain, Mark, The Adventures of Huckleberry Finn, Londen: Chatto & Windus (1884). Vandervort, Bruce, Wars of Imperial Conquest in Africa: 1830-1914, Bloomington, IN: Indiana University Press (1998).
51
Verenigde Naties, Report of the United Nations Commission for Eritrea, Algemene Vergadering, officiële documenten: vijfde sessie, supplement nr. 8 (A/1285), Lake Success, NY (1950). Walter, Elizabeth, Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, Cambridge: Cambridge University Press (2005). Waugh, Evelyn, Remote People, Londen: Penguin Books Ltd. (2002). Wondhosen, Teshome B., ‘Cold War politics in the Horn: Ethiopia in the bipolar world (1945-1991)’, Viva Africa, nr. 1 (2008), pp. 330-350. Yohannes, Okbazghi, Eritrea: A Pawn in World Politics, Gainesville, FL: University of Florida Press (1991). Auteur onbekend, Afdeling Bevolking van het departement van economische en sociale zaken van het secretariaat van de Verenigde Naties, http://esa.un.org/wpp/unpp/p2k0data.asp, geraadpleegd op 21 mei 2015. Auteur onbekend, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/theworld factbook/, geraadpleegd op 15 mei 2015. Auteur onbekend, Encyclopedia Britannica, http://www.britannica.com/, geraadpleegd op 15 mei en 17 juni 2015. Auteur onbekend, ‘Eritrea ruled by fear, not law, UN says’, BBC News 8 juni 2015, http://www.bbc.com/news/world-africa-33047544, geraadpleegd op 13 juni 2015. Auteur onbekend, Handvest van de Verenigde Naties, http://www.un.org/en/documents/ charter/chapter1.shtml, geraadpleegd op 19 juni 2015. Auteur onbekend, NPO Geschiedenis, http://www.npogeschiedenis.nl/speeches/artikelen/De-Stem-van-Afrika.html, geraadpleegd op 2 maart 2015. Auteur onbekend, ‘The End of the Lion of Judah’, Time, 23 September 1974, nr. 13. http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,908740,00.html, geraadpleegd op 2 maart 2015.
52
Afbeeldingen Afbeelding 1, auteur onbekend, http://www.black-king.net/haile_selassie_03.jpg, geraadpleegd op 28 mei 2015. Afbeelding 2, natuurkundige kaart van Ethiopië en Eritrea, Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970). Afbeelding 3, linguïstische kaart van Ethiopië en Eritrea, Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970). Afbeelding 4, religieuze kaart van Ethiopië en Eritrea, Hess, Robert L., Ethiopia: The Modernization of Autocracy, Ithaca & Londen, Cornell University Press (1970). Afbeelding 5, Auteur onbekend, Carte Générale de l'Afrique: Voir, à leur ordre alphabétique, les cartes detaillées des divers pays. Nouveau Larousse illustré; dictionnaire universel encyclopédique, publié sous la direction de Claude Augé. Parijs: Librairie Larousse (1898-1904) Originele scan beschikbaar op http://www.lib.msu.edu/coll/main/maps/mapscan/ AFthumbs.html, geraadpleegd op 1 mei 2015. Afbeelding 6, Auteur onbekend, http://www.npogeschiedenis.nl/.imaging/stk/geschiedenis/vtkimagegallerynormal/media/geschiedenis/speeches/Selassie_and_Kennedy_1963/origina l/Selassie_and_Kennedy_1963.jpg, geraadpleegd op 28 mei 2015.
53
AUTEURSRECHT