Onderzoek: dossier gevangeniswezen

Basisvaardigheden II.2: Onderzoeksjournalistiek

Dossier gevangenissen Auteurs: Sybille Bruneel, MaithĂŠ Chini, Thomas de Ruiter, Jana Frambach, Jente Haesevoets, Marthe Hanegreefs, Aylin Koksal, Jasmien Kuipers, Daniele Lucchesi, Jesse Oyen, Tine Oyen, Lars Rondags, Britt Somers, Koen Van Doninck, Mathias Vranckx

2JOU PXL Media & Tourism 2016-2017 Lector: Eric Pompen

Inhoudsopgave 0.

Algemene inleiding .............................................................................................................. 8

1.

Het Belgische gevangeniswezen ........................................................................................... 9 1.1 Inleiding ........................................................................................................................................9 1.2 Potpourri-wet .............................................................................................................................10 1.2.1 Potpourri I: ..........................................................................................................................10 1.2.2 Potpourri II: .........................................................................................................................10 1.2.3 Poutpourri III: ......................................................................................................................11 1.2.4 Potpourri IV: ........................................................................................................................11 1.2.5 Potpourri V ..........................................................................................................................11 1.3 Voor- en nadelen Potpourri-wet II .............................................................................................13 1.4 Expert interview: Tom Vander Beken: Professor Criminologie, Strafrecht en Sociaal recht ......14 1.5 Getuigenissen .............................................................................................................................18 1.5.1 Sofie Demeyer (journalist) ..................................................................................................18 1.5.2 Brecht L. (pleger).................................................................................................................19 1.5.3 Ronald G. (cipier) ................................................................................................................20 1.6 Besluit .........................................................................................................................................22 1.7 Reflectie......................................................................................................................................22

2.

Psychologische begeleiding.................................................................................................24 2.1 Inleiding ......................................................................................................................................24 2.2 Waar zit het probleem? .............................................................................................................24 2.2.1 Leven als gevangenen .........................................................................................................24 2.2.2 Drugs ...................................................................................................................................24 2.2.3 Gevangenisleven .................................................................................................................25 2.2.4 Ontoerekeningsvatbaar ......................................................................................................25 2.2.5 Veel vraag, weinig aanbod ..................................................................................................25 2.3 Oplossingen ................................................................................................................................26 2.3.1 Infrastructuur ......................................................................................................................26 2.3.2 Niet specifieke begeleiding .................................................................................................26 2.3.3 Gevangenen leren kennen ..................................................................................................26 2.4 Conclusie ....................................................................................................................................27 2.5 Interview expert: Guido Stellamans ..............................................................................................27 2.6 Getuigenissen .............................................................................................................................29 2.6.1 Claudia Egelmeers, praat over haar vriend die anoniem wenst te blijven .........................29 2.6.2 Luc Stas, voormalige gevangenisdirecteur van de gevangenis van Gent ...........................30 2.6.3 Een gevangenismedewerker, anoniem ..............................................................................30 2.6.4 J., Ex-gedetineerde, anoniem .............................................................................................31 2.6.5 Ludo, gevangenismedewerker, anoniem............................................................................31 2.7 Resultaten enquĂŞte ....................................................................................................................31 2.8 Conclusie ....................................................................................................................................32

3.

Onderwijs in de gevangenis ................................................................................................32 3.1 Inleiding ......................................................................................................................................33 3.2. Wetgeving .................................................................................................................................33 3.2.1 UVRM + Grondwet ..............................................................................................................33 3.2.2 Wet betreffende het gevangeniswezen .............................................................................33 2

3.2.3 Vormingsactiviteiten ...........................................................................................................34 3.3 In de gevangenis ........................................................................................................................34 3.3.1 Algemene vorming ..............................................................................................................34 3.3.2 Sociale vaardigheidstraining ...............................................................................................34 3.3.3 Taalcursussen ......................................................................................................................34 3.3.4 Computerlessen ..................................................................................................................35 3.4. Jeugdinstellingen.......................................................................................................................35 3.4.1 Les in detentiecentrum .......................................................................................................35 3.4.2 Op maat van elke leerling ...................................................................................................35 3.5. Coรถrdinatie onderwijs ...............................................................................................................35 3.5.1 Onderwijscoรถrdinator .........................................................................................................36 3.5.2 Beleidskader........................................................................................................................36 3.5.3 FORINER ..............................................................................................................................36 3.5.4 CAAP ....................................................................................................................................36 3.6 Besluit .........................................................................................................................................36 3.7 Reflectie......................................................................................................................................37 3.8 Interview expert: Michael van Roosbroeck ................................................................................37 3.9 Getuigenissen .............................................................................................................................41 3.9.1 Veerle Wouters en Bert Vermeulen: onderwijscoรถrdinator en directeur gevangenis Hasselt ..........................................................................................................................................41 3.9.2 Inge Janssen: leerkracht in de gevangenis van Hasselt ......................................................43 3.9.3 Samenvatting getuigenissen van 23 gevangen uit de gevangenis van Hasselt ..................46 3.10 Conclusie ..................................................................................................................................49 4.

Privacy ...............................................................................................................................49 4.1 Inleiding ......................................................................................................................................49 4.2 Wat is privacy? ...........................................................................................................................50 4.3 Soorten privacy ..........................................................................................................................50 4.3.1 Visuele privacy ....................................................................................................................50 4.3.2 Auditieve privacy ................................................................................................................50 4.3.3 Olfactorische privacy ..........................................................................................................51 4.3.4 Kinesthetische privacy ........................................................................................................51 4.4 Controle over privacy .................................................................................................................51 4.5 Knelpunten van privacy in de gevangenis ..................................................................................52 4.6 Belang van privacy in het bezinningsproces ..............................................................................52 4.7 Besluit .........................................................................................................................................52 4.8 Interview expert: Caroline Bruynseels ........................................................................................53 4.9 Getuigenissen .............................................................................................................................57 4.9.1 Greet Swinnen, yogadocente en psycholoog over ruimte voor bezinning ........................57 4.9.2 Luc Stas, gewezen gevangenisdirecteur, gevangenis Gent ................................................57 4.9.3 Kristina Lenskens, cipier in de gevangenis van Hasselt ......................................................58 4.9.4 Sandra Portugaels, verpleegkundige in de gevangenis van Tongeren ...............................59 4.10 Besluit.......................................................................................................................................60

5.

(De-)radicalisering in de Belgische gevangenissen ...............................................................60 5.1 Inleiding ......................................................................................................................................61 5.2 Probleemstelling ........................................................................................................................61 5.3 Begin van een oplossing .............................................................................................................61 3

5.4 D-Rad:ex .....................................................................................................................................62 5.5 Gepaste opleidingen ..................................................................................................................62 5.6 Kritiek op Geens .........................................................................................................................63 5.7 Expert interview: XXX (Amnesty International) .........................................................................63 5.8 Anonieme gevangenisdirecteur over D-Rad:ex ..........................................................................65 5.9 Twee cipiers getuigen over D-Rad:ex-afdeling gevangenis Hasselt ..........................................66 5.10 Besluit.......................................................................................................................................68 6.

Recidive..............................................................................................................................69 6.1 Inleiding ......................................................................................................................................69 6.3 Nederlandse aanpak ..................................................................................................................70 6.4 Voorkomen in plaats van genezen .............................................................................................71 6.5 Besluit .........................................................................................................................................71 6.6 Expert interview: Ine De Rycke, beleidsmedewerker Bond Zonder Naam .................................71 6.7 Getuigenissen .............................................................................................................................74 6.7.1 Luc Stas, ex-directeur gevangenis Gent ..............................................................................74 6.7.2 Ine De Rycke, beleidsmedewerkster Bond Zonder Naam ..................................................75 6.7.3 Jean-Paul (valse naam), ex-gedetineerde ...........................................................................75 6.7.4 Els (valse naam), ex-gedetineerde ......................................................................................76 6.7.5 Harun (24), recidivist, op dit moment vrij ..........................................................................76 6.8 Resultaten enquête ....................................................................................................................77 6.9 Conclusie ....................................................................................................................................78

7.

Re-integratie: wonen ..........................................................................................................79 7.1 Inleiding ......................................................................................................................................79 7.2 Onderwerp .................................................................................................................................79 7.3 Oversteek naar zelfstandige woonplaats ..................................................................................79 7.4 Is de woningmarkt toegankelijk voor gedetineerden? ..............................................................80 7.5 Drie visies ...................................................................................................................................81 7.6 Thuisloosheid .............................................................................................................................81 7.7 Moeilijke zoektocht ....................................................................................................................83 7.8 Thuisloosheid in België ...............................................................................................................83 7.9 Thuislozenzorg ...........................................................................................................................83 7.10 VZW De Huizen.........................................................................................................................84 7.11 Conclusie ..................................................................................................................................84 7.12 Interview expert: Gideon Boie onderzoeker en docent aan faculteit Architectuur KU Leuven 85 7.13 Interviews met getuigen ..........................................................................................................88 7.13.1 ‘Meer dan 50% van ex-gedetineerden hervalt’ ................................................................88 7.13.2 ‘Geen afstemming tussen vraag en aanbod hulpverlening’ .............................................89 7.13.3 ‘Ex-gedetineerden vallen regelmatig in zwart gat’ ...........................................................89 7.13.4 ‘Gevangenen moeten meer binding hebben met buitenwereld’.....................................91 7.13.5 ‘Kleinschaligheid betere voorbereiding op re-integratie’.................................................93 7.14 Conclusie ..................................................................................................................................94

8.

Re-integratie: werk .............................................................................................................95 8.1 Inleiding ......................................................................................................................................95 8.2 Re-integratie ..............................................................................................................................95 8.2.1 Stereotypen.........................................................................................................................95 8.2.2 Screening.............................................................................................................................95 4

8.2.3 Hoge recidivering ................................................................................................................95 8.2.4 Behoefte aan een thuis .......................................................................................................96 8.2.5 Hoe recidivering terugdringen? ..........................................................................................96 8.3 Interview expert: Joke Nauwelaerts .........................................................................................100 8.4 Getuigenissen ...........................................................................................................................103 8.4.1 Verbraeken kroop door het oog van de naald..................................................................103 8.4.2 Anonieme getuige kijkt met de nodige zuurtegraad terug op zijn arrestatie. .................105 8.4.3 E.J. wijst met de vinger naar ex. .......................................................................................106 8.4.4 V.E. vindt dat er niet veel rekening gehouden wordt met het welzijn van de gevangenen ....................................................................................................................................................107 8.4.5 M.N. was op het verkeerde moment op de verkeerde plaats. ........................................108 8.4.6 T.J. ziet de zoektocht naar een inkomen tevergeefs. .......................................................109 8.5 Resultaten enquête ..................................................................................................................110 8.6 Conclusie ..................................................................................................................................111 9.

Gevangenisarbeid ............................................................................................................. 111 9.1 Inleiding ....................................................................................................................................112 9.2 Wat is gevangenisarbeid? ......................................................................................................112 9.2.1 Hoe zit het systeem in elkaar? ..........................................................................................112 9.2.2 Wie komt er in aanmerking?.............................................................................................112 9.2.3 Voor wie wordt er gewerkt? .............................................................................................113 9.3 Voordelen van gevangenisarbeid ...........................................................................................113 9.3.1 Voordelen voor gevangenen .............................................................................................113 9.3.2 Voordelen voor bedrijven .................................................................................................113 9.4 Nadelen van gevangenisarbeid ..............................................................................................114 9.4.1 Nadelen voor gevangenen ................................................................................................114 9.5 Oplossingen voor het probleem .............................................................................................115 9.5.1 Oplossingen voor bedrijven ..............................................................................................115 9.5.2 Oplossingen voor gedetineerden ......................................................................................115 9.6 Besluit ......................................................................................................................................115 9.7 Expert interview: professor Vander Beken neemt de gevangenisarbeid onder de loep ...116 9.7 Getuigenissen ...........................................................................................................................118 9.7.1 Ati Wetzels – CELLMADE ................................................................................................118 9.7.2 Dave Geerders - Stripes Clothing ...................................................................................119 9.7.3 Armand Puts - Blue Star..................................................................................................120 9.7.4 Christiane Claisse – Werkhuisverantwoordelijke Gevangenis Mechelen ..................121 9.8 Conclusie .................................................................................................................................122

10.

Begeleiding familie en omgeving ................................................................................... 122 10.1 Inleiding..................................................................................................................................123 10.2 Beleving detentieproces .........................................................................................................123 10.3 Moeders in detentie ...............................................................................................................123 10.4 Vaders in detentie ..................................................................................................................124 10.5 Familie als slachtoffer ............................................................................................................124 10.6 Theorie van Hirschi .................................................................................................................125 10.7 Instanties in Vlaanderen ........................................................................................................125 10.8 Conclusie ................................................................................................................................126 10.9 Expert interview: Laure Furniere (26), criminologe ...............................................................126 5

10.10 Getuigen ...............................................................................................................................129 10.10.1 Anonieme getuigenis door Annemie, een moeder van een gedetineerde ..................129 10.10.2 Getuigenis Luc Stas, oud-gevangenisdirecteur in de gevangenis van Gent. ................130 10.10.3 Seb van Dun over contact tussen familie en gedetineerden........................................130 10.10.4 Vincent Eechaudt over tuchtmaatregelen in gevangenissen .......................................132 10.11 Gegevens enquĂŞte................................................................................................................133 10.12 Conclusie ..............................................................................................................................134 11.

Seksualiteit ................................................................................................................... 134 11.1 Inleiding..................................................................................................................................134 11.2 Seks in de gevangenis ............................................................................................................135 11.3 Drang naar seks .....................................................................................................................135 11.4 Deprivatie van seksuele contacten ........................................................................................136 11.5 Gevolgen ................................................................................................................................136 11.6 Masturbatie ...........................................................................................................................136 11.7 Homoseksualiteit ...................................................................................................................137 11.8 Misbruik .................................................................................................................................138 11.9 Relaties van gedetineerden....................................................................................................138 11.10 Begeleiding...........................................................................................................................138 11.11 Conclusie paper ....................................................................................................................139 11.12 Interview met een expert: Seksuoloog Pieter Mertens ........................................................139 11.13 Vijf getuigenissen met betrekking tot intimiteit in de gevangenis ......................................143 11.13.1 Een anonieme getuigen uit de forensische psychiatrie................................................143 11.13.2 Vincent Eechaudt: onderzoeker gevangeniswezen aan UGent en lid commissie van toezicht in gevangenis Gent.......................................................................................................144 11.13.3 Luc Stas: gevangenisdirecteur van Gent .......................................................................145 11.13.4 Clara Marinus: teamverantwoordelijke van trajectbegeleiders CAW in de gevangenis van Wortel en Merksplas ...........................................................................................................146 11.13.5 Een anonieme ex-gedetineerde aan het woord ...........................................................146 11.14 EnquĂŞte ................................................................................................................................147 11.15 Algemene conclusie..............................................................................................................148 12.

Sport en beweging ........................................................................................................ 149 12.1 Inleiding..................................................................................................................................149 12.2 Sportaanbod...........................................................................................................................150 12.2.1 Welke organisatie zorgt er voor de activiteiten? ...........................................................150 12.2.2 Het aanbod......................................................................................................................150 12.3 Invloed van sport op gevangenen ..........................................................................................151 12.3.1 Positief effect ..................................................................................................................151 12.3.2 Wat gebeurt er in de hersenen tijdens beweging ..........................................................151 12.3.3 Redenen om mee te doen ..............................................................................................151 12.4. Dilemma’s .............................................................................................................................151 12.4.1 Moeten we sport in de gevangenis verplichten .............................................................152 12.4.2 Is het sportaanbod in Vlaamse gevangenissen groot genoeg? ......................................152 12.5. Besluit....................................................................................................................................152 12.6 Expert interview: Edwin de Graaf pleit voor meer sport in de gevangenissen ......................152 12.7 Getuigenissen .........................................................................................................................154 12.7.1 Getuigenis M.R................................................................................................................154 6

12.7.2 Getuigenis Emre ..............................................................................................................155 12.7.3 Getuigenis Charly ............................................................................................................155 12.7.4 Getuigenis Vera ...............................................................................................................156 12.7.5 Conclusie Getuigenissen .................................................................................................156 12.8 Resultaten enquête ................................................................................................................156 12.9 Algemene conclusie................................................................................................................157 13.

Kunst in de gevangenis.................................................................................................. 158 13.1 Inleiding..................................................................................................................................158 13.2 Kunst in de brede zin ..............................................................................................................159 12.3 Doel van kunsttherapie ..........................................................................................................159 12.4 Knelpunten .............................................................................................................................160 12.5 Besluit.....................................................................................................................................161 12.6 Expert interview: David Gussak .............................................................................................161 12.7 Getuigenissen .........................................................................................................................163 12.7.1 Michaël: ex-gedetineerde ...............................................................................................163 12.7.2 Agnès Rammant: voorzitster Art Without Bars ..............................................................163 12.7.3 Bart Schoovaerts, Kaffee Detinnee .................................................................................164 12.7.4 Michel K: ex-gedetineerde ..............................................................................................165 12.7.5 Marc, Cipier .....................................................................................................................165 12.8 Besluit.....................................................................................................................................166 14.

Andere detentiemodellen ............................................................................................. 166 14.1 Inleiding..................................................................................................................................167 14.2 Het scandinavisch model .......................................................................................................167 14.2.1 Geschiedenis ...................................................................................................................167 14.2.2 Denemarken....................................................................................................................167 14.2.3 Noorwegen .....................................................................................................................168 14.3 De gevangenissen ..................................................................................................................168 14.3.1 Catering ...........................................................................................................................169 14.3.2 Halden Prison ..................................................................................................................169 14.4 Strafstelsel..............................................................................................................................169 14.4.1 Maximumstraf.................................................................................................................169 14.4.2 Alternatieve straffen .......................................................................................................170 14.5 De resultaten van het model ..................................................................................................170 14.5.1 Aantal gevangenen .........................................................................................................170 14.5.2 Recividisme .....................................................................................................................170 14.6 Negatieve kanten aan model .................................................................................................170 14.6.1 Ontsnappingen................................................................................................................170 14.6.2 Criminaliteit in Zweden ...................................................................................................171 14.6.3 Grote kost .......................................................................................................................171 14.7 Interview expert: Hans Claus .................................................................................................171 14.8 Resultaten enquête ................................................................................................................176 14.9 Besluit.....................................................................................................................................177 15.

Nederland wijst de weg …………………………………………………………………………………………………..178

16.

Algemene conclusie ....................................................................................................... 178

17.

Bibliografie.................................................................................................................... 182 7

0. Algemene inleiding De tweedejaarsstudenten journalistiek aan de PXL in Hasselt sloegen de handen in elkaar om samen een dossier te maken over het gevangeniswezen in BelgiĂŤ, en dan vooral Vlaanderen. Waar liggen de pijnpunten, en wat wordt eraan gedaan? Elke student ging op zoek naar informatie over een verschillend onderwerp dat bij het gevangenisbeleid komt kijken. Daarnaast spraken ze met een aspect over hun deelaspect, en gingen ze ook op zoek naar enkele getuigen die hun ervaringen deelden.

Om te beginnen wordt de Belgische wetgeving met de nieuwe Potpourri-wetten belicht. Daarna staat de psychologische begeleiding van de gevangenen in de spotlight. Onderwijs binnen de muren is als volgende aan de beurt. Vervolgens wordt er gekeken of er al dan niet voldoende rekening gehouden wordt met de privacy binnen de celmuren. Ook de radicalisering in de gevangenissen zelf, en vooral de deradicaliseringsmaatregelen komen aan bod. Hoe het gesteld is met het Belgische recidivebeleid wordt als volgende getoond. De twee zaken waar vooral op ingezet moet worden om het hervallen in de criminaliteit te voorkomen volgen direct daarna: het re-integratiebeleid op het vlak van zowel een woning als vast werk zoeken, hebben en houden.

Daarna keren we weer terug naar de binnenkant van de muren om te bekijken hoe het gesteld is met arbeid in de gevangenis. Vervolgens wordt er gekeken hoe er omgegaan wordt met de begeleiding van de familie van de gedetineerde. Ook seksualiteit achter de tralies komt aan het licht. Aansluitend kijken we naar sport en beweging in de gevangenis, en ook naar het nut van kunst voor de (geestelijke) gezondheid van de gevangenen. Om af te sluiten bekijken we de plus- en minpunten van het vooruitstrevende Scandinavische gevangenismodel.

De komende 180 pagina’s bieden een uitgebreide, kritische kijk op de Belgische gevangenissen.

8

1. Het Belgische gevangeniswezen 1.1 Inleiding Het gevangeniswezen staat voor grote uitdagingen. Overbevolking, radicalisering in de gevangenissen, de zorg voor geïnterneerden,… Met een nieuw masterplan en diverse maatregelen wil Minister van Justitie, Koen Geens (CD&V), een humaan detentiebeleid voeren, met oog voor de gedetineerden en geïnterneerden én hun (voorbereiding op de) terugkeer naar de maatschappij.1 In november 2015 verdedigde Minister van Justitie Koen Geens een nieuwe wet in het parlement.

Vanaf 2016 wil de minister dat alle uitgesproken gevangenisstraffen worden uitgevoerd. Ook die onder de vier maanden, die nog niet werden uitgevoerd. Met deze wet wil Geens komaf maken met de gebrekkige strafuitvoering in ons land. Veel plegers van misdrijven die toen een gevangenisstraf krijgen, zagen nooit de binnenkant van een cel.

De slogan van de nieuwe wet luidt: een uitspraak is een uitvoering. Geens stelde voor dat alle straffen minstens voor de helft toegepast werden, om zo een evenwicht te vinden tussen wat de rechter oplegt en de praktijk die volgt. Het nieuwe wetsvoorstel kwam er nadat verschillende politierechter hun machteloosheid hadden geuit bij de krant De Standaard. ‘Soms kun je niet anders dan een gevangenisstraf uitspreken. Maar die voeren ze niet uit. ‘Er zijn er altijd die hun rijverbod weten te omzeilen. Ik heb zelfs al eens iemand op een zitting gehad die drie rijbewijzen had. Hoe is dat mogelijk?’, aldus een politierechter in De Standaard.

Vooral bij verkeerszaken was de straffeloosheid problematisch. De nieuwe wet betekent dat onder meer verkeersovertreders effectief naar de cel zullen moeten of hun celstraf zullen omgevormd zien naar thuisdetentie met spraakherkenning of een enkelband.

Voorts bekeek Geens ook welke strafmaten verhoogd moesten worden. ‘Echte verkeerscriminelen en recidivisten moeten het aan den lijve ondervinden en voor een tijd uit de maatschappij genomen worden’, zei de woordvoerster van minister van Justitie Koen Geens in De Standaard. Er werd ook nagedacht over een zwaardere straf op korte termijn voor wie zonder rechtsgeldig rijbewijs rijdt. ‘Er moeten ook alternatieve straffen voor verkeersdelinquenten komen voordat ze recidivisten worden’ aldus de woordvoerster. Enkele alternatieven hiervoor zijn leerstraffen en opleidingen.

1 www.koengeens.be

9

1.2 Potpourri-wet Op 18 november 2016 kwam er een Gezamenlijk persbericht van de ministers van Justitie Koen Geens, van Sociale Zaken en Volksgezondheid Maggie De Block en Vice-Eerste Minister van Veiligheid en Binnenlandse Zaken Jan Jambon. Hierin deelden ze mee dat het Masterplan gevangenissen en internering werd goedgekeurd. 2 Koen Geens, minister van Justitie: “Met dit nieuwe Masterplan ga ik samen met mijn collega’s voor een totaalaanpak. We maken werk van de modernisering en uitbreiding van de bestaande gevangeniscapaciteit maar tegelijk zorgen we via het terugkeerbeleid en differentiatie in het sanctiebeleid voor voldoende plaatsen voor wie echt in gevangenis hoort. Het detentiebeleid moet de nadruk leggen op de terugkeer en opnieuw kunnen functioneren van de gedetineerde in de maatschappij.”

Dit masterplan maakt deel uit van de Potpourri-wet van Geens. De Wet Potpourri beoogt de burgerlijke rechtspleging aan te passen aan de noden van de tijd, zodanig dat de procedures sneller en efficiënter verlopen zonder dat de kwaliteit van de rechtsbedeling vermindert. Het is een reeks wetsontwerpen waarin een brede waaier aan quick wins, reparaties en grondslagen voor organistische vernieuwingen thematisch worden aangepakt. 3 Geens maakte deze wetsvoorstellen om te vereenvoudigen, te moderniseren en snelle efficiëntiewinsten te boeken bij Justitie.

1.2.1 Potpourri I: Potpourri I is het eerste wetsontwerp dat voortvloeit uit het Justitieplan.

Het wijzigt de burgerlijke rechtspleging en de rechterlijke organisatie teneinde snellere procedures te bekomen, zonder in te boeten aan de kwaliteit waarmee Justitie wordt beheerd. Dit komt niet alleen ten goede aan de burger, die een snellere behandeling van zijn zaak mag verwachten, maar ook aan de justitiële actoren, die hun werkprocessen aanzienlijk efficiënter worden.

1.2.2 Potpourri II: Potpourri II is het tweede luik van wetsonderwerpen voor een snellere, efficiëntere en rechtvaardige Justitie zoals voorgesteld in het Justitieplan.

Het strafrecht en de strafvordering worden aangepast om de rechtsgang te stroomlijnen en het aantal procedures te verminderen.

In het tweede pakket maatregelen waarmee Geens justitie hervormt, potpourri II, staat onder meer de hervorming van assisenzaken. De assisenprocedure wordt fors uitgehold.

2 www.koengeens.be 3 www.koengeens.be/beleid/potpourri-wetten

10

De maximale celstraf voor correctionele zaken wordt opgetrokken. De maximumstraf lag op 20 jaar, maar ze gaat naar 40 jaar voor misdrijven waar je volgens het strafwetboek levenslang voor krijgt.

Het correctionaliseren heeft ook zware gevolgen voor mensen die eerder al een veroordeling opliepen. Recidivisten zullen in de toekomst langere celstraffen moeten uitzitten. Wie in het verleden een veroordeling opliep, ook al was dat bijvoorbeeld slechts tot 1 jaar celstraf, zal bij een nieuwe veroordeling voortaan als recidivist beschouwd worden in een correctionele rechtbank.

1.2.3 Poutpourri III: De derde Potpourriwet beslaat de internering en moderniseert de wijzen van communicatie tussen justitiële actoren.

Het wettelijk kader voor de internering van personen wordt aangepast. Naast een aantal technische correcter op de wet van 5 mei 2014, worden ook een aantal fundamentele beleidsaanpassingen ingevoerd. De Kamers tot Bescherming van de Maatschappij worden vervangen door de nieuwe ingerichte interneringskamers. Daarnaast wordt er gerichter geïnterneerd. Iemand zal zomaar geïnterneerd worden voor lichte feiten zonder geweldpleging.

1.2.4 Potpourri IV: De vierde Potpourriwet ter uitvoering van het Justitieplan wijzigt het toezicht op de gevangenissen en de rechtspositie van de gedetineerden. Andere thema’s van Potpourri IV beslaan de oprichting van het Centraal Register Collectieve Schuldenregelingen en de afscherming van de identiteit van politiemensen.

De humane detentie voor de gedetineerden moet gegarandeerd blijven. Daarom wordt een onafhankelijk toezicht op de gevangenissen opgezet. De oprichting van het Centraal Register voor Collectieve Schuldenregeling, een geïnformatiseerde gegevensbank, zorgt voor de verdere informatisering van Justitie en een gevoelig daling van de werklast en gerechtskosten in dergelijke procedures. Politiemensen van special eenheden of van politiemensen die betrokken zijn bij bijzonder zware misdrijven kunnen een doelwit vormen voor risicogroepen en zware criminelen. Hun identiteit kan voortaan afgeschermd worden.

1.2.5 Potpourri V De vijfde en laatste Potpourriwet ter uitvoering van het Justitieplan beslaat de harmonisering, informatisering en modernisering van het familierecht, het burgerlijk procesrecht en van het notariaat.

Geens kreeg voor de vijf wetsvoorstellen groen licht van de ministerraad en richt zich nu op de grote structuren die hij wil aanpakken.

Voor ons project ‘gevangenissen’, moeten wij kijken naar potpourri II. Hier richt Geens zich op strengere straffen en minder achterpoortjes in het nieuwe strafwetboek. Het kader van het nieuwe strafwetboek is een indeling in 7 strafniveaus, 5 voor de wanbedrijven en 2 voor misdaden. Onder 11

niveau 1 vallen bijvoorbeeld geldboetes of werkstraffen, niveau 7 is levenslange opsluiting. De rechter blijft zijn vrijheid behouden: binnen elk niveau blijven minima en maxima bestaan. De verduidelijking zit hem vooral hierin: wanneer er bij een bepaald misdrijf sprake is van verzachtende omstandigheden, dan kiest de rechter gewoon een straf van 1 of 2 niveaus lager.4 Het is niet de bedoeling van Geens om zo veel mogelijk plegers in de cel te krijgen. Vandaar dat er een arsenaal nieuwe alternatieve straffen wordt ingeschreven. Zo zal een strafrechter voortaan zonder bijhorende boete of celstraf een beroepsverbod, woon- of contactverbod of rijverbod kunnen uitspreken. Bij die laatste hoeft zelfs geen sprake te zijn van een verkeersmisdrijf. Geens mikt vooral op het lamleggen van drugdealers, inbrekers en helers, die een auto gebruiken om misdaden te plegen. De rechter zal voortaan ook direct een behandeling kunnen opleggen, meer bepaald voor daders met psychische problemen of verslaving waarbij de cel niet helpt of waarvoor internering te verregaand is. In functie van deze nieuwe straf komen er gradaties van toerekeningsvatbaarheid. Nu heeft een rechter maar twee mogelijkheden: iemand is gestoord of iemand is het niet. Volgens het ontwerp moet het in de toekomst mogelijk zijn om verminderde toerekeningsvatbaarheid vast te stellen.

4 www.koengeens.be/strengere-straffen-minder-achterpoortjes

12

1.3 Voor- en nadelen Potpourri-wet II Voordelen

Nadelen

‘Bij het uitspreken van de veroordeling kan er nog altijd een verschil van straf zijn, maar het uitgangspunt is gelijkheid. Of een misdaad nu slaagt of niet: in het hoofd van de pleger is er geen verschil. Het verschil tussen een geslaagde of mislukte doodslag is vaak maar een paar centimeter.’

‘Het is zo moeilijk om in te schatten hoe mensen gaan evolueren. Het is mogelijk dat iemand na 10 of 15 jaar helemaal veranderd is. Reclassering gaat dan meestal veel vlotter dan na 40 jaar.’

Experts Bron: Website Koen Geens

Bruno Luyten (de eerste voorzitter van het hof van beroep in Antwerpen) Bron: De Morgen

Het grote verschil met andere maatregelen is dat plegers niet alleen vanuit strafperspectief benaderd worden, maar dat de sociale begeleiding een erg grote rol speelt. En dit heeft positieve resultaten voor de betrokken personen, maar vooral ook voor de hele samenleving.

‘Nog dringender is een wettelijk kader i.v.m. strafuitvoering. Thans is dit een kluwen van steeds wijzigende ministeriële omzendbrieven waarin niemand nog door het bos de bomen ziet. Ieder arrondissement en iedere gevangenis geeft hier dan ook een eigen invulling aan.’

Het Centrum Algemeen Welzijnswerk

Mr. Jan SWENNEN (Advocaat-vennoot) Bron: Advocatenbureau Gevaco

Bron: CAW

‘Dat gevangenisstraffen van minder dan een jaar verdwijnen, vind ik een duidelijke filosofie. Die vloeit voort uit de overtuiging dat die straffen toch al lang niet meer uitgevoerd worden. Bovendien komen mensen die voor korte periode in gevangenis terechtkomen er vaak slechter uit. Ze leren daar dingen die ze niet zouden moeten leren.’

‘Ik begrijp de redenering. Maar als men dat zo lineair doortrekt, geeft men buitenlandse dadergroepen een fantastisch cadeau. Als die daders al na vier maanden worden vrijgelaten uit hun voorlopige hechtenis, komen ze nooit meer opdagen op hun proces. Meer dan 40 procent van gevangenen zijn buitenlanders, dus dat wijst erop dat wij een belangrijk deel van onze criminaliteit importeren. Als we niet voldoende ontradend zijn, zijn wij het laagste 13

Brice De Ruyver (professor strafrecht aan de punt in Europa, waar het water naartoe universiteit van Gent) stroomt. Dat kunnen we missen als kiespijn.’

Bron: De Ochtend-Radio 1 Brice De Ruyver (professor strafrecht aan de universiteit van Gent) Bron: De Ochtend-Radio 1 1.4 Expert aan het woord: Tom Vander Beken: Professor Criminologie, Strafrecht en Sociaal recht

Tom Vander Beken © speakerscornergent In november 2015 verdedigde Minister van Justitie Koen Geens een nieuwe wet in het parlement.

Het masterplan maakt deel uit van de Potpourri-Wetten van Geens. ‘Strafrecht is een erg uitgestrekt vakgebied, maar Minister Geens wil met deze veranderingen klaarheid brengen in het Strafrechtboek. Ik ben sceptisch of dit gaat lukken, maar ik ben blij dat de gevangenis terug meer aandacht krijgt en hopelijk een populairder gespreksonderwerp wordt in de toekomst’, vertelt professor Tom Vander Beken van UGent.

De Wet Potpourri beoogt de aanpassing van de burgerlijke rechtspleging aan de noden van deze tijd, zodanig dat de procedures sneller en efficiënter verlopen zonder dat de kwaliteit van de rechtsbedeling vermindert. ‘In de praktijk gebeurt dit nog niet, maar ik zie dit wel goed komen. Ik heb wel mijn twijfels over het verstrengen van de gevangenisstraffen. Een gevangenisstraf kan een enorm shockeffect hebben op de plegers. Sommigen van hen recupereren hier niet van’, aldus Vander Beken.

Wat zijn de Potpourri-Wetten kort samengevat?

14

Vander Beken: ‘de Potpourri-Wetten zijn zeer uitgebreide wetten die bestaan uit verschillende onderdelen en aspecten onder het Strafrecht. Het zijn verschillende beetjes, die steeds weer worden aangepast. Er bestaat geen consistentie in. Het Wetboek van Strafrecht maakt grote sprongen naar verschillende deelwetten waardoor het bijna onleesbaar is. Het is een allegaartje van van alles en nog wat. Het is zeer verstandig van Minister Koen Geens om transparantie te brengen in Het Wetboek want voor de burger is het op dit moment onverstaanbaar.’

Welke wetten zijn belangrijk voor het gevangeniswezen in België?

Vander Beken: - ‘Potpourri II is het tweede luik van wetsonderwerpen voor een snellere, efficiëntere en rechtvaardige Justitie zoals voorgesteld in het Justitieplan. Hierin zijn kleine wijzigingen gebeurd zoals het opvolgen van vreemdelingen na hun gevangenisstraf.

- Potpourri III beslaat de internering en moderniseert de wijzen van communicatie tussen justitiële actoren. Deze werd vorig jaar, in 2016, ingevoerd. We hebben hier heel lang op moeten wachten.

Veel interneringen gebeuren door het Europees Hof van Justitie. Deze wet is nu gemoderniseerd waardoor mensen niet langer allemaal geïnterneerd worden in de gevangenis.

- Potpourri IV: De vierde wet wijzigt het toezicht op de gevangenissen en de rechtspositie van de gedetineerden. Deze wet werd in december 2016 herwerkt. Er komt meer toezicht op het gevangeniswezen om toe te kijken of de parlementaire rechten van het gevangeniswezen worden nageleefd.’

‘Potpourri-wet II en III zijn al in werking, we wachten nog op het in werk treden van Potpourri-wet IV, maar dat zie ik snel gebeuren.’

Zijn de veranderingen in de Potpourri-wetten gebaseerd op een onderzoek of het strafrecht in het buitenland?

Vander Beken:’ Het beklagrecht is gebaseerd op Nederlands model. Nederland is een duidelijk voorbeeld op vlak van strafrecht en de aanpassing van beklagrecht was een goede zaak. De andere wijzigingen in de Potpourri-Wetten zijn er gekomen door internationale druk van onder andere de Europese foltercommissie en mensenrechtenorganisaties. Minister Geens heeft de wijzigingen aangebracht omwille van beleidsmatige redenen. De gevangenissen zijn overbevolkt en dit moet dringend veranderen, maar waar moeten ze dan naartoe? Verder zijn de nieuwe Potpourri-wetten gebaseerd op wetenschappelijke onderzoeken, maar dit was niet de uiteindelijke trigger.’

Welke voor- en nadelen bieden de aanpassingen in de Potpourri-Wetten?

Vander Beken: ‘Het feit dat elke straf wordt uitgevoerd vind ik een goed punt, maar over het verstrengen ervan heb ik mijn twijfels. Een gevangenisstraf kan een enorm shockeffect hebben op de plegers. Ze worden afgesloten van de rest van de wereld en dit weegt op familiaal en op professioneel vlak. Dit maakt de re-integratie alleen maar moeilijker en zwaarder. Deze verandering zorgt wel voor 15

een schrikreactie bij de Belgen en de rest van de wereld, waardoor ze misschien langer nadenken over de daden die ze willen plegen. Gevangenisstraffen minder dan één jaar zullen in de toekomst niet meer worden toegepast, maar de pleger krijgt dan wel een enkelband of alternatieve straf. De enkelband is in België al van 1998 actief, maar deze werd alleen gebruikt als de pleger de gevangenismuren al had gezien. Sinds vorig jaar kan deze door de aanpassing van de wet direct ingeroepen worden als strafmiddel. Hier sta ik zeker achter, want zo kunnen we dat shockeffect voorkomen.’

Wat vindt u van de nieuwe wetsvoorstellen en veranderingen door Minister van Justitie Koen Geens?

Vander Beken: ‘Minister Koen Geens heeft er zeker voor gezorgd dat veel wetten een modern jasje hebben gekregen. Geens heeft het plan opgevat om een nieuw wetboek te maken rond de strafuitvoering. Het boek is ondertussen al meer dan honderd jaar uit dus ik vind het zeker een geweldig idee. Ik heb hem hierover ook al geadviseerd, maar ik vrees ervoor dat het nog even gaat duren want het strafrechtboek is zeer gecompliceerd. Voorlopig ben ik sceptisch of het wel gaat lukken. Toch vind ik het zeer belangrijk dat eraan gewerkt wordt en dat het aandacht krijgt.

Gevangenissen zijn nu eenmaal niet populair en de praktijk ligt vaak dwars. Andere wetboeken bieden minder weerstand waardoor deze waarschijnlijk eerder onder de loep worden gnomen.’

Welk land is een goed voorbeeld op vlak van Strafrecht?

Vander Beken: ‘Ik reis heel veel en heb al veel gevangenissen bezocht. Ik heb ook al boeken geschreven waarin ik verschillende landen en gevangenissen met elkaar vergelijk. De Scandinavische landen vielen mij het meeste op. De condities in deze gevangenissen zijn zeer goed en ze zijn niet overbevolkt. De Scandinavische gevangenissen worden ook wel de Rolls Royce onder de gevangenissen genoemd. Toch worden in Noorwegen de gevangenen na hun straf niet opgevolgd, omdat de staat hier geen meerwaarde in ziet. Ze verspillen hier dus liefst ook geen geld en tijd aan.

Zelfs in het Walhalla van de gevangenissen zijn er dus veel problemen die nog niet zijn opgelost.’

In Nederland worden alle gevangenisstraffen uitgevoerd, ook als je bijvoorbeeld maar enkele dagen een celstraf krijgt. Wat vindt u hiervan?

Vander Beken: ‘Nederland heeft een zeer consequent systeem op gebied van Strafrecht. Het is erg gericht op repressie. De straffen in Nederland zijn zeer duidelijk en goed uitgewerkt, maar de pleger is niet voorbereid op het uitzitten ervan. Het maakt je als mens kapot. Het pijn doen van de pleger lukt, maar de gevolgen ervan zijn bijna ongeneesbaar. Ik sta dus zeker niet helemaal achter dit systeem.’

Tom Vander Beken is jurist (1991), criminoloog (1992) en doctor in de rechten (1999). Voor zijn voltijdse aanstelling als assistent aan de Universiteit Gent was hij advocaat aan de balie van Gent (1991-1996). Hij is benoemd als docent (2000), hoofddocent (2008) en hoogleraar (2010) in de vakgroep criminologie, strafrecht en sociaal rechten aan de Universiteit Gent met lesopdrachten in 16

de opleiding rechten (grondige studie strafrecht, bijzonder strafrecht) en criminologische wetenschappen (strafrechtsbedeling, georganiseerde criminaliteit, theorie en onderzoek). Als directeur leidt hij met collega’s het Institute for International Research on Criminal Policy (IRCP) van de Universiteit Gent. Hij heeft een sterke interesse in onderzoek en onderzoeksbeleid. Hij is lid van de Onderzoeksraad van de Universiteit Gent en van de expertencommissie Recht en Criminologie van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (FWO). Vander Beken is promotor van tientallen wetenschappelijke onderzoeksprojecten voor verschillende nationale en internationale, wetenschappelijke en beleidsmatige opdrachtgevers en doctoraatstrajecten. Hij publiceert in nationale en internationale tijdschriften en boeken rond diverse aspecten van strafrechtsbedeling en criminologie. Tom Vander Beken is hoofdpromotor-woordvoerder van de Geconcerteerde Onderzoeksactie (GOA) Developing multidisciplinary strengths-based strategies for mentally ill offenders (2014-2019). http://www.interneringplus.ugent.be/medewerkers/promotoren/tom-vander-beken-2/

17

1.5 Getuigenissen 1.5.1 Sofie Demeyer (journalist) Sofie Demeyer werkt als journaliste voor de VRT. Ze is gespecialiseerd in het thema justitie en is vaak de zien met haar reportages in Het Journaal.

‘Nu moet je weten dat ministers nogal vaak zaken aankondigen maar dat betekent nog niet dat die nieuwe maatregelen dan ook meteen van kracht zijn. Bijvoorbeeld celstraffen minder dan 4 maanden worden nu nog altijd niet uitgevoerd en ook het nieuwe systeem waarbij gevangenen minstens de helft van hun straf moeten uitzitten is nog niet van kracht. Beide voorstellen zijn goed en juich ik toe, zeker het voorstel om ook korte gevangenisstraffen uit te voeren.’

‘In Nederland worden bijvoorbeeld alle gevangenisstraffen uitgevoerd, ook als je maar enkele dagen celstraf krijgt. Dat is goed want dan weten mensen die iets mispeuteren altijd dat hun misdrijf niet ongestraft blijft. Als ze tot een straf veroordeeld worden zullen ze die ook uitzitten. In ons land is dat dus nog niet altijd het geval. Wat wel al van kracht is, is de elektronische enkelband en probatie als autonome straf (sinds 1 mei 2016). Wat houdt dat in? Vroeger kreeg een beklaagde een cel met uitstel, een voorwaardelijke gevangenisstraf dus. De voorwaarden waren dan probatievoorwaarden.

Hij moest bijvoorbeeld een ontwenningskuur volgen en als hij dat deed kreeg hij dus niet meer dan een straf met uitstel. Nu is de probatie (het volgen van een behandeling of een ontwenningskuur) de straf op zich’.

‘Vroeger was het zo dat gevangenisstraffen onder de 3 jaar, je niet in de gevangenis moest uitzitten.

Die kon je thuis uitzitten met een enkelband of op het einde van je gevangenisstraf. De laatste maanden mocht je thuis verder uitzitten, met een enkelband om. Nu kan de rechter een beklaagde meteen veroordelen tot het uitzitten van een straf thuis, met enkelband dus. Ook dit helpt om het gevoel van straffeloosheid bij misdrijfplegers te verminderen.’

18

1.5.2 Brecht L. (pleger) Brecht L. uit Alken werd in februari opgepakt na een dodelijk ongeval met vluchtmisdrijf. Hij stond enkele weken onder elektronisch toezicht en wacht nu op zijn proces.

‘Mijn straf leek op het eerste zicht mee te vallen, want als ik hetzelfde ongeluk een paar jaar geleden had voorgehad, zou ik de tijd van het onderzoek volledig in de gevangenis doorbrengen. In dat opzicht ben ik wel blij dat het mogelijk was dat ik met een enkelband naar huis mocht gaan.’

‘Hoewel een enkelband ook helemaal niet te onderschatten is. Ik was vijf weken veroordeeld tot voor- en achterdeur. Ik kon niets doen. De hond niet uitlaten, de brievenbus niet leegmaken, mijn vriendin niet helpen met de boodschappen uit te laden, niet werken in de tuin,… Vijf weken geen degelijke buitenlucht gehad, geen directe zon, niet onder de mensen kunnen komen en ga zo maar door. Die korte tijd in de gevangenis kon er wel twee keer per dag buiten gewandeld worden, anderhalf uur lang beweging. Die had ik thuis totaal niet.’

Die tijd in de gevangenis heeft mij misschien achteraf wel goed gedaan. Ik was 3 dagen volledig afgeschermd van de buitenwereld; geen internet, geen GSM, geen contact met niemand buiten mijn vriendin en mijn ouders. Achteraf heeft mijn vriendin gezegd dat er nog dagen lang pers aan onze voordeur heeft gestaan, iets wat ik zeer graag gemeden had.’

‘Maar het gruwelijkste van heel het gevangenisverhaal is de dag en nacht die ik in de politiecel van Hasselt moest doorbrengen. Ik heb daar volgens mij zo’n 22 uur gezeten , in een klein kot in de kelder met een houten plank met een dunne matras op, een gat in de grond voor behoefte te doen, zonder daglicht en zonder tijdsbesef. Geen gsm, geen enkel ander communicatiemiddel en zonder eten. Ik ben in de drie dagen na het ongeval meer dan drie kilo kwijt geraakt. Ik was op dat moment al meer dan dertig uur onafgebroken wakker. Ik heb op dat moment bijna niet kunnen slapen, ook door de gedachte dat je niet weet wat er gaat gebeuren. Ik werd telkens terug wakker en ik had totaal geen idee welk moment van de dag het was. Het is een ervaring die ik nooit zal vergeten. Mede door het feit dat ik nooit had gedacht het mee te maken.’

‘Ik heb nog nooit gehoord van de Potpourri-wetten, maar ik kreeg wel voldoende uitleg over mijn rechten en de nodige informatie van de wetten van de advocaten. Ik stond er op dat moment wel nog niet bij stil hoe erg het nodig zou zijn.’

‘Na die 5 weken ben ik terug een volledig vrij persoon met een rijbewijs. Nu is het enkel nog wachten op een brief die mij meedeelt wanneer mijn proces gaat voorkomen. Ik heb totaal geen idee voor wanneer dit zal zijn. Dit kan binnen een aantal maanden, maar misschien ook pas volgend jaar. De voorbije drie maanden is niks anders geweest dan onzekerheid en afwachten, afwachten en afwachten. Voor mij persoonlijk is het belangrijkste dat ik mijn job zou kunnen behouden, dit is nog altijd niet zeker, drie maanden na de tragische dag.’

19

1.5.3 Ronald G. (cipier) Ronald G. werkt als cipier in de gevangenis van Beveren. Tijdens zijn opleiding als cipier deed hij stages in de gevangenissen van onder andere Hasselt, Turnhout en Hoogstraten. Hij is gespecialiseerd in interventies en stond al oog in oog met Salah Abdeslam.

‘Drie jaar besloot ik dankzij de hulp van een kameraad dat ik cipier wou worden. Ik ben een opleiding als cipier gaan volgen in Brugge. In deze opleiding krijg je ook les over de wetgeving. Elke gevangenis is anders. In Turnhout bijvoorbeeld werk je in een arresthuis. Hier worden mensen van straat geplukt en vervolgens geïnterneerd. Nu werk ik Beveren, met lang gestraften.’

‘Er gebeuren de laatste tijd veel verandering in het gevangeniswezen. De laatste veranderingen waarvan wij op het hoogte zijn, is het geval van wettelijke herhaling. De gevangenisstraf mag de maximumduur van de tijdelijke opsluiting waarin de wet voorziet voor die misdaad niet te boven gaan. Ingeval van een nieuw gecorrectionaliseerde misdaad strafbaar met levenslange opsluiting, blijft de maximumduur van de gevangenisstraf 40 jaar. Er is nu ook pas een verandering gebeurd in het vervroegd vrijkomen. Die veranderingen brengen veel extra werk mee voor het gevangenispersoneel. Vooral de psychosociale dienst heeft hier hun handen mee vol.’

‘Ik merk door deze veranderingen dat er soms wat irritaties ontstaan bij de gevangenen. Door het vervroegd vrijkomen willen zij alles zo snel mogelijk in orde brengen, maar het papierwerk wat hier bij hoort laat soms wat te lang op zich wachten. Het is dat wachten wat voor hun zo moeilijk is. Bij de meeste uit zich dat in klagen, maar sommige kunnen hierdoor al eens verbaal of fysiek wat agressief worden. ‘ ‘De nieuwe verandering van de enkelband meer te gebruiken bij kleine straffen, vind ik een zeer goed idee. De gevangenissen in België zitten overvol en de enkelband kan dit al deels oplossen. In Beveren valt het nog mee. Je werkt hier met een strafuitvoering waardoor er maar maximum 1 gevangene per cel mag zitten. In bijvoorbeeld Antwerpen gaat het er anders aan toe. Daar is de capaciteit 300, maar daar kan het soms oplopen tot 700 gedetineerden. Dat leidt tot frustraties bij de gevangenen, maar op bij het personeel. In zo een situaties loopt het al snel uit de hand en wordt er agressief gereageerd. Hierdoor worden de cipiers ziek en moeten collega’s het overnemen, waardoor zij hun verlof niet meer kunnen inzetten.

‘Toch moeten de plegers van een kleinere straf op een andere manier gestraft worden door bijvoorbeeld een werkstraf. Anders kunnen ze al eens denken dat ze er makkelijk vanaf komen terwijl ze wel een fout hebben gemaakt. Er moet wel opgepast worden voor het vallen in herhaling, want veel kleine straffen kunnen oplopen tot één grote straf. Voor sommige is het dan eens goed dat ze in een gevangenis terecht komen. De gevangenis biedt een structuur die sommige nodig hebben.’

‘België staat enorm achter als het aankomt op het gevangeniswezen. De nieuwe veranderingen in de wet zijn er gekomen door de Internationale druk. Ik heb een verbetering gezien, maar we staan nog lang niet zover als Nederland. Daar sluiten ze zelfs de gevangenissen omdat er niemand in zit. Kleine 20

straffen tot vijf jaar worden daar niet meer binnen de celdeuren uitgezeten. Daar lukt het blijkbaar wel en hier niet, vreemd toch?

21

1.6 Besluit ‘Alle maatregelen die ik nu neem, zou ik in een normale budgettaire context ook nemen, maar misschien niet zo snel en in een breder kader. Ik vind Assisen niet geschikt voor complexe en gevaarlijke criminaliteit. Veel van die zware misdaden worden berecht in een sfeer van intimidatie.

Stel je voor dat een Assisenjury moet beslissen over de Aquino-zaak waar een moord plaatsvindt tijdens het proces. Dat belet niet dat een volksjury wel een meerwaarde kan hebben in passionele misdrijven waar empathie goed van pas komt. Magistraten behouden de mogelijkheid om dergelijke misdrijven naar Assisen door te verwijzen’, vertelde Koen Geens in een interview met De Zondag.5 Met het nieuwe wetsvoorstel wil Geens een duidelijke structuur creëren. De wet moet dus eindelijk komaf maken met de gebrekkige strafuitvoering in ons land. Veel plegers van misdrijven die nu een gevangenisstraf krijgen, belanden nooit letterlijk achter de tralies. Vooral bij verkeerszaken was de straffeloosheid problematisch.

De ministerraad keurde de wetsvoorstellen van Minister van Justitie Koen Geens goed, maar de verontwaardiging bij de oppositie over bepaalde thema’s was groot . Dus fraude zou niet meer strafrechtelijk worden aangepakt, omdat het procedureel wat lastig is', tierde SP.A-kopstuk en voormalig staatssecretaris voor Fraudebestrijding John Crombez. Ook de PS las in het plan dat de regering niet veel energie meer wilde steken in de aanpak van fiscale fraude. En Groen riep: 'Nog maar eens een bewijs dat deze regering absoluut geen prioriteit maakt van de strijd tegen fiscale fraude. Het gevoel van onrechtvaardigheid, dat nu al leeft bij de bevolking, wordt hier enorm mee versterkt. Deze regering beschermt de grote vissen, en laat de kleine vissen verdrinken.' 'Ik heb liever een slecht akkoord dan een goed proces', antwoorde Geens. 6 Hij wil de kleinere feiten uit het strafrecht, zoals een bedrijf dat de sociale balans niet tijdig indient of de wettelijke feestdagen niet in zijn arbeidsreglement opneemt.

Volgens VRT-beeldjournalist Dirk Leestmans zorgt deze verandering van de wet ervoor dat plegers minder gemotiveerd gaan zijn om zich terug te reintegreren in de maatschappij. Onze ‘brave gevangenissen’ zouden hierdoor misschien eens wat stouter kunnen worden.

Toch kan deze nieuwe wet een doorvoering zijn van belangrijke uitgangspunten. Er zal meer gelijkheid zijn bij het uitspreken van straffen.

1.7 Reflectie Het thema ‘de organisatie van het gevangeniswezen in België’ is zeer breed. Ik heb het afgebakend naar de verandering van de wet door Minister van Justitie Koen Geens. Dit deed ik in samenspraak met meneer Pompen en projectbegeleider Maïthé Chini. Ik vond niet veel informatie over het onderwerp. Er zijn geen wetenschappelijke onderzoeken over gemaakt en er is ook niets over

5 www.dezondag.be/geens, 1 november 2015 6 www.koengeens.be

22

geschreven in de buitenlandse pers. Ik kon mij enkel baseren op Vlaamse geschreven artikels, interviews en officiĂŤle statements van Koens Geens.

Met deze paper heb ik geprobeerd om de Potpourri-wet te duiden. Ik heb het accent op Potourriwet II gelegd. Deze is cruciaal voor ons onderzoek naar gevangenissen. Deze verandering in de wet brengt een grote verandering met zich mee voor Belgische plegers. Ik vond het ook belangrijk om in deze paper verschillende experten aan het woord te laten. De nieuwe wet heeft veel voorstanders, maar er zijn ook experten bij die hun twijfels hebben of dit een positieve verandering is.

Dit verslag kunnen we vergelijken met de zoekresultaten van Britt Somers. De organisatie van het gevangeniswezen in Nederland is verschillend van die in BelgiĂŤ. We kunnen de stellingen naast elkaar leggen en kijken waar de positieve- en knelpunten zitten.

Ik vond het een zeer interessant en leerrijk onderwerp, maar ik had veel moeite bij het vinden van informatie. Deze nieuwe wet heeft nog niks bewezen, dus de rest van BelgiĂŤ en de wereld kan er nog niks over publiceren. Ik heb mijn best gedaan om er een samenhangend geheel van te maken, waardoor de lezer de nieuwe wet beter leert kennen.

23

2. Psychologische begeleiding 2.1 Inleiding Uit onderzoek is gebleken dat dat een gevangenisstraf niet altijd de beste oplossing is voor een gedetineerde. Er is behoefte naar individuele begeleiding bij zei die de wet overtreden. Twee jaar geleden verklaarde minister van Justitie Koen Geens (CD&V) dat hij meer wilde inzetten op alternatieve straffen. Straffen die verder gaan dan opsluiting alleen. Psychologische begeleiding hoort daar bij. In de gevangenis terechtkomen is al een psychologisch spannende situatie. Daarbuiten is er ook nog de eventuele nood aan psychologische begeleiding voor wat de gedetineerde ertoe bracht de gepleegde feiten te begaan. Zijn de Belgische gevangenissen voelde uitgerust om gevangenen voldoende begeleiding te geven?

2.2 Waar zit het probleem?

2.2.1 Leven als gevangenen Uit onderzoek van studenten aan van de Vrije Universiteit Brussel in de gevangenis van Antwerpen blijkt dat 31,83% van de Antwerpse gedetineerde angstige en depressieve gevoelens heeft. 39,46% van de ondervraagden voelt zich schuldig en heeft schaamtegevoelens, en 11,3% kampt met een verslaving. Maar het ergste probleem is sociale disfunctie. 59,8% geeft aan dat ze sociaal moeilijk functioneren binnen de gevangenismuren. Hiermee gerelateerd is mortificatie.

Mortificatie is het proces waarbij een persoon zijn zelf- en sociale identiteit en zelfbeeld verliest. Bij het binnenkomen van een gevangenis worden gedetineerden geconfronteerd met een heel andere wereld. Ze zien de fysieke barrières die hen van de buitenwereld scheidt, ze komen in een regime terecht waar alles voor hen wordt beslist en van privacy is vrijwel geen sprake meer. Dat alles weegt op mensen. In strikte regimes krijgen gedetineerden het gevoel dat ze geen enkele controle meer hebben over hun wereld en dat is niet meer van deze tijd. Een gevangenis zoals die vroeger bestonden, als een groot ondoordringbaar gebouw waarin criminelen duidelijk werd gemaakt dat hun gedrag niet wordt aanvaard door de maatschappij, is niet meer van deze tijd.

2.2.2 Drugs In 2013 was er in de gevangenis van Gent een onderzoek naar de noden van de gedetineerden die specifiek over drugverslaving gingen. Daaruit kon men opmaken dat hoewel er instanties zijn we gevangenen beroep op kunnen doen, dat vaak niet gebeurt. Lange wachttijden, korte gesprekken en de beperkte frequentie waarop de gesprekken kunnen plaatsvinden, ontmoedigen de gedetineerden. De ondervraagden gaven ook aan dat het eigenlijke afkicken en de hulp daarvoor pas komt na de vrijlating of wanneer de vrijlating kortbij is. Een deel van dit probleem kan opgelost worden door mensen die criminele feiten begaan gerelateerd met drugs buiten de gevangenis te helpen, maar ook binnen de gevangenismuren moet ook hulp beschikbaar zijn.

24

Uit onderzoek blijkt dat je binnen de gevangenismuren in België zeer gemakkelijk aan drugs kan geraken. Maar liefst één derde van de gedetineerden gebruikt drugs binnen de muren van de gevangenis. Van de groep druggebruikers in de gevangenis verklaart nog eens één derde dat ze in de gevangenis pas voor het eerst in aanraking kwamen met drugs. De voornaamste redenen om drugs te gebruiken bij gedetineerden zijn stress, alles even vergeten en verveling. Vooral stress en de drang om de situatie te vergeten zijn problemen die aangepakt kunnen worden met psychologische begeleiding.

2.2.3 Gevangenisleven Het gevangenisleven in België is verre van een ideaal leven. Al jaren wordt gezegd dat de Belgische gevangenissen overvol zitten. Rellen en andere problemen komen zo frequent voor dat er in 2016 in bepaalde instellingen wel een maand is gestaakt door de cipiers. Hierboven werd al aangehaald dat een van de redenen om drugs te gebruiken, verveling is. Ook hier, aan rellen en opstoten, ligt verveling aan de basis van dit gedrag. Daarom wordt al jaren gepleit om gevangenissen te herzien en gedetineerden zinvolle activiteiten aan te bieden tijdens hun straf. De begeleiding van dit probleem kan zowel praktisch als psychologisch worden aangepakt. Dat laatste houdt in dat er gekeken kan worden naar wat de gedetineerden zin geeft in het leven.

2.2.4 Ontoerekeningsvatbaar De personen waarover deze paper gaat zijn niet diegene die in hun proces al ontoerekeningsvatbaar zijn bevonden. Van deze gedetineerde weten we dat er speciale begeleiding is voorzien. In bepaalde gevangenissen zijn er aparte afdelingen voor mensen die speciale begeleiding nodig hebben buiten de straf. Ook in dat systeem zitten veel gebreken. Dit onderzoek richt zich specifiek op de problemen die zich pas voordoen in de gevangenis zelf of in de uitspraak er niet toe deden.

2.2.5 Veel vraag, weinig aanbod Op vlak van psychologische begeleiding in de gevangenis heeft Belgische nog heel wat waters te doorzwemmen. Zowel nationaal en internationaal is er kritiek geuit op ons systeem, of het gebrek aan systeem. België kampt met een enorm grote caseoverload; dat wil zeggen dat er veel aanvragen zijn maar niet genoeg mensen om deze te behandelen. Onder andere de lange wachttijden die eerder aan bod kwamen als reden waarom gedetineerden geen beroep deden op hulp, is hiervan een gevolg.

Er is echter ook gewoon weinig bekend over hoe de behandelingen in België precies werken. Meestal wordt er wel met een persoonlijk traject gewerkt maar zoals eerder vermeld lopen de wachttijden hoog op.

25

2.3 Oplossingen 2.3.1 Infrastructuur In België bestaan er amper alternatieve vormen van detentie. Het enige wat ons land aanbiedt zijn therapeutische gemeenschappen (TG’s). Gedetineerden met onder andere psychologische problemen kunnen zo ambulant begeleidt worden om terug in de maatschappij te passen. Het enige probleem hierbij is dat deze begeleiding niet plaats vindt tijdens de straf zelf. TG’s zijn pas van toepassing na de strafuitzitting in het kader van re-integratie. Daarom slaat het niet op de begeleiding in de gevangenis zelf.

Meerdere studies stellen vast dat het probleem vooral de achterhaaldheid van het gevangenis leven is. Zoals eerder vermeld is criminelen in het grote, ondoordringbare gebouw opsluiten niet meer de oplossing. 90% van de gedetineerden komt ooit vrij en moet zich dan weer in de samenleving mengen. Het verschil tussen de twee werelden is daarvoor te groot en zorgt voor psychologische problemen. Kleinschalige detentiehuizen zoals die ook al in Scandinavië, Nederland en andere Angelsaksische landen bestaan, zijn een oplossing. Maar dat kost geld en is een project van lange adem.

2.3.2 Niet specifieke begeleiding Één specifieke, overkoepelde organisatie voor psychologische begeleiding van gevangen bestaat niet.

Er zijn enkele algemene instellingen die voor deze zaken instaan. Onder andere het Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW) en het Centrum Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) zijn voorbeelden van deze organisaties. Zowel het CAW en CGG houdt zich bezig met psychologische begeleiding van mensen in allerlei situaties. Gedetineerden horen hier bij. Zij zijn echter niet gespecialiseerd in de begeleiding van gevangenen terwijl dat bij zo zo’n uitzonderlijke groep als gevangenen wel nodig is.

Uit onderzoek bleek al dat hulpverleners van deze instellingen niet aangepast zijn aan de noden van gedetineerden.

2.3.3 Gevangenen leren kennen Een studente psychologie en pedagogische wetenschappen aan de universiteit van Gent onderzocht de behandelingen van oudere gedetineerden. Daarvoor nam ze interviews af met gedetineerden die werkelijk in de situatie zitten. Uit die interviews kwamen opmerkelijke zaken naar boven die aantonen dat luisteren naar gedetineerden nodig is om een goede behandeling te kunnen verzekeren.

Een van de problemen was uitzichtloosheid. Gedetineerden die in de gevangenis zitten en behandeld worden zien de situatie veel slechter in dan zij die buiten de gevangenis worden begeleid. Hier komt duidelijk naar boven dat de gevangenissen zoals ze nu bestaan niet geschikt zijn voor zulke mensen en dat er andere oplossingen moeten komen. Buiten de eigenlijke gevangenis zijn er veel meer mogelijkheden om terug in de maatschappij te worden geholpen en zijn er meer mogelijkheden voor een toekomst.

26

Een aantal ondervraagden geeft ook gewoon aan dat er niet voldoende hulp beschikbaar is en dat er meer personen betrokken moeten worden. Er moet meer dan één psycholoog of psychiater zijn die beslist over het lot van de gedetineerde.

Bij oudere gedetineerde zit het probleem in de leeftijd. Als zij hun verhaal moeten vertellen tegen een hulpverlener die net van e schoolbanken komt, wordt dat ervaren als vernederend. Net als bepaalde therapieën waarvan ze aangeven dat ze ‘kinderlijk’ zijn.

2.4 Conclusie Er is voor psychologische begeleiding van gevangenen geen plaats in het huidige systeem. Daarom moet er zo snel mogelijk werk worden gemaakt van de alternatieve straffen die minister van Justitie Koen Geens wil invoeren. Belangrijk hierbij is dat er ook genoeg naar (ex)gedetineerden wordt geluisterd dat zij, als ervaringsdeskundigen kunnen aankaarten wat de knelpunten zijn.

2.5 Interview expert: Guido Stellamans:

‘Met gedetineerden heb ik geen medelijden, met geïnterneerden des te meer.’

Brugge – Twintig jaar lang heeft Guido Stellamans als gevangenispsychiater gewerkt. In die tijd heeft hij een hoop patiënten behandeld en psychiatrische begeleiding in gevangenissen van dichtbij gevolgd. ‘Er zijn wel enkele problemen in het huidige systeem dat voor de psychologische begeleiding instaat. Ik vind persoonlijk dat de grootste fout bij de verzorging van geïnterneerden ligt. Met gedetineerden heb ik geen medelijden.’

‘België gaat vooruit, uiteraard, ook op vlak van psychologische begeleiding,’ steekt voormalig gevangenispsychiater Guido Stellamans van wal. Hij verwijst hier naar een wetswijziging van 2003 en andere kleine aanpassingen aan het systeem die de laatste jaren werden doorgevoerd. ‘Sinds 2003 staat er een heel zorgteam paraat in een gevangenis. Iedere gevangene heeft daar een dossier. Dat is ook echt nodig naar mijn mening,’ legt meneer Stellamans uit. ‘Zo’n zorgteam bestaat uit verschillende mensen. Er zijn psychologen, sociale werkers, verpleegkundigen etc, die allemaal instaan voor de begeleiding en opvolging van gedetineerden.’

Gevangenen kunnen voor allerlei problemen bij het zorgteam terecht. Denk maar aan de familiale problemen die een opsluiting met zich mee kunnen brengen, maar ook een luisterend oor zijn, hoort bij het takenpakket van het zorgteam. Al is dat niet vanzelfsprekend. ‘Gevangenen hebben het natuurlijk niet zo op al die zorgverleners. Begrijpelijk, zij zitten daar maar opgesloten, zijn gefrustreerd, en dan moeten ze nog braafjes meewerken en doen wat mensen die hun situatie niet begrijpen zeggen. Ik denk dat er in dat laatste een heel groot probleem zit.’

Stellamans verklaart dat veel psychologen ‘slechte’ punten geven aan gedetineerden in hun verslag.

Dat maakt de zaken er niet gemakkelijker op. Wanneer deze gevangenen dan voor de gevangeniscommissie moesten verschijnen, deden die verslagen met slechte punten niet veel goeds.

Dat was een hele ellende. Sinds oktober 2016 is dat systeem echter veranderd. De gedetineerden komen nu voor de strafuitvoeringsrechtbank in plaats van zo’n gevangeniscommissie. Resultaten 27

over die omschakeling zijn er nog niet aangezien het systeem nog maar een half jaar bestaat, maar volgens Stellamans is het toch al een verbetering.

Binnen de muren Ook een heel groot gebrek aan het zorgsysteem in gevangenissen is het feit dat het zorgteam enkel binnen de muren actief mag zijn. Van zodra gedetineerden vrijkomen moeten ze dus naar andere mensen toegaan en dat is een moeilijke drempel om overheen te geraken. ‘Een ander groot probleem binnen de gevangenismuren is druggebruik.’ Vervolgt Stellamans. Uit onderzoek bleek al dat aan drugs geraken binnen de gevangenismuren in België, niet heel moeilijk is. Daarbovenop komt nog eens dat maar liefst één derde van de gevangenen zegt drugs te gebruiken in de gevangenis en van die groep één derde pas met drugs is begonnen nadat ze werden opgesloten. ‘En ja dan zit je natuurlijk met verslaafden die op allerlei manieren proberen aan drugs te geraken. Ook via de zorgverleners proberen ze dat soms maar daar trappen we natuurlijk niet in. We schrijven uiteraard niet zomaar medicatie voor maar het drugsprobleem maakt de verzorging er wel niet gemakkelijker op. Druggebruikers hebben specifieke begeleiding nodig, bovenop de standaard hulp van het zorgteam.’

Net als in vele zorginstellingen is het verzorgend personeel in gevangenissen onderbemand. ‘Dan krijg je natuurlijk ook problemen met de kwaliteit van de verzorging. Er zijn te weinig mensen en te weinig middelen,’ zegt Stellamans teleurgesteld. ‘Ik herinner me nog dat er in de gevangenis van Brugge plannen waren om een moestuintje aan te leggen. Daar konden de gevangenen dan in werken, als een soort van therapie zeg maar. Iets om handen hebben is belangrijk als je zit opgesloten. Maar het heeft jaren geduurd voordat de plannen uiteindelijk werden uitgevoerd omdat er gewoon te weinig middelen zijn en de prioriteiten niet bij zo’n project liggen dan. Ik vind dat erg.’

De gevangenen die volgens Stellamans het meeste ‘geluk’ hebben zijn de moeders. ‘Vrouwen met een baby hebben binnen de gevangenis nog de beste begeleiding. Ze mogen hun kind twee jaar bijhouden en in de meeste gevangenissen zijn er wel aanpassingen gebeurd om het moeders en hun baby’s zo gemakkelijk mogelijk te maken. Het blijft natuurlijk moeilijk om moeder te zijn en tegelijk in de gevangenis te verblijven, maar volgens mij heeft deze groep het meeste geluk.’

Ellende voor geïnterneerden Één ding is duidelijk, Stellamans is het grondig oneens met het systeem voor geïnterneerden. Hij vindt dat deze niet thuishoren in de gevangenis. De voormalige gevangenispsychater had zelfs contact met Kim de Gelder. ‘Ik heb Kim de Gelder 1 jaar in behandeling gehad in de gevangenis van Brugge. Er is nu eindelijk een procedure opgestart om hem te interneren. Ik heb altijd volgehouden dat deze man geestesziek is en thuishoort in de gesloten psychiatrische instelling.’

Om aan te tonen dat het beter kan legt Stellamans uit hoe het in Nederland in zijn werk gaat. Daar zijn er namelijk vijf categorieën die bepalen hoe (on)toerekeningsvatbaar iemand is. Daardoor belanden er minder geesteszieken in de gevangenis maar gaan ze naar instellingen waar ze geholpen 28

kunnen worden. Een systeem dat in België ook zou mogen bestaan volgens Stellamans. ‘We steken geïnterneerden nu maar in de gevangenis om zichzelf en de maatschappij tegen hen te beschermen.

Dat is een tergende en ellendige oplossing die die mensen niet verdienen. We sluiten ze gewoon op.

Het systeem is zo wit zwart.’ voegt Stellamans er verontwaardigd aan toe.

Om dat uit te leggen gebruikt hij als voorbeeld het spelletje ganzenbord. ‘Als je het ganzenbord speelt moet je gewoon geluk hebben. De dobbelstenen moeten meezitten, anders kom je nergens. Wel voor gevangenen is dat net hetzelfde. Stel je komt op een gansje terecht dat achteruit kijkt, dan moet je stappen terug zetten en kom je nergens. Stel je nu dan eens voor dat je constant op achteruit kijkende gansjes terecht komt. Dat is hoe het systeem nu voor geïnterneerden in elkaar zit. Daarbij komt nog eens dat ze wel weten wanneer ze binnen gaan in de gevangenis, maar totaal in het duister kijken over wanneer ze er weer uit mogen. Door slechte verslagen van gevangenispersoneel dat veel te snel oordeelt moet hun pionnetje de hele tijd terug op het spelbord. Ze leven in onzekerheid.’ sluit Stellamans af.

Niet verplicht Het probleem in psychiatrische instellingen situeert zich niet hoofdzakelijk in plaatsgebrek. Dat is er natuurlijk ook maar vooral het feit dat deze instellingen niet verplicht zijn om geïnterneerden op te nemen. Guido Stellamans: ‘Als een gevangenisdirecteur gecontacteerd wordt om bijvoorbeeld een gedetineerde op te nemen waarvan bekend is dat hij of zij graag brand sticht, dan staat die daar natuurlijk niet voor te springen. Er is wel een morele verplichting om geesteszieken mensen op te nemen, maar geen wettelijke. Dat is een groot probleem want zo blijven geïnterneerden langer in een gewone gevangenis waar ze de hulp die ze nodig hebben niet krijgen. Ook daar mag iets aan veranderd worden.’

Guido Stellamans was 20 jaar gevangenispsychiater in de gevangenis van Brugge. Misschien wel zijn bekendste patiënt was Kim de Gelder. Na 20 jaar was hij het beu om gevangenispsychiater te zijn. Nu zit Stellamans als medisch lid in een overkoepelende commissie die toezicht houdt op de begeleiding van gevangenen. Alhoewel hij zegt dat de situatie nog steeds verre van ideaal is, vindt hij toch dat er al verbeteringen zijn gebeurd de afgelopen jaren.

2.6 Getuigenissen 2.6.1 Claudia Egelmeers, praat over haar vriend die anoniem wenst te blijven ‘Mijn vriend is in September 2013 vrijgekomen na een gevangenisstraf van 4 maanden. Hij wilde door mij op het rechte pad blijven en justitie geloofde daarin dus daarom kwam hij snel vrij. Ze hebben hem een korte straf opgelegd maar een lange proeftijd als extra stok achter de deur. Zijn proeftijd was 2 jaar met 4 maanden voorwaardelijk en verplichte reclasseringstoezicht. Hij moest ook een 29

psychologische test ondergaan. Waarom ze dat niet binnen de gevangenis gedaan hebben is omdat hij bijna zijn hele straf in huis van bewaring gezeten heeft in afwachting van de rechtszaak en uitspraak. In huis van bewaring heeft hij wel iemand gesproken maar heeft hij de hulp geweigerd.

Omdat hij nog niet veroordeeld was, was dit niet verplicht. Uit zijn psychologische test hij moest doen toen hij vrij kwam bleek dat hij ADHD en een anti sociale persoonlijkheid stoornis heeft. Het was al duidelijk en nu nog meer dat hij niet met tegenslagen om kan gaan en dit uit in agressie en drugsgebruik. Omdat hij een harddrugsverbod had en van mij ook niet mocht gebruiken (hij moet 2 keer per week verplicht van justitie urine controles doen) moest hij leren met zijn agressie om te gaan. Toen hij veroordeeld werd voor een mishandeling na zijn vrijlaten hebben ze besloten hem in plaats van zijn voorwaardelijk op te leggen, hem een jaar extra proeftijd te geven inclusief psychologische begeleiding bij de Woenselse poort in Eindhoven. Die begeleiding bestond uit leren omgaan met zijn agressie en omgaan met tegenslagen in het leven. Ook werden er dingen besproken die hem dwars zaten. Ik ging vaak met hem mee en ik kreeg dan ook begeleiding over hoe ik met zijn agressie om kon gaan. Mijn vriend ging met veel tegenzin want heeft een hekel aan praten en stond dus ook niet open voor de begeleiding.

Hij is nu sinds januari 2017 van reclasseringspsycholoog en voorwaardelijke proeftijd af en het gaat super goed met hem. Hij ziet zijn dochter om de 3 weken het weekend, hij heeft een vast werkcontract van 40 uur per week en hij is ruim 3 jaar helemaal clean. Ik zou wel graag willen dat hij doorging met de begeleiding omdat hij nog moeite heeft met zijn agressie en wietverslaving maar het is niet meer verplicht vanuit justitie dus ik accepteer zijn keuze om niet meer te gaan. Hij ging een keer per week naar de reclasseringsambtenaar en psycholoog. Naarmate de jaren verstreken en het beter ging met hem is het naar een keer per maand gegaan.’

2.6.2 Luc Stas, voormalige gevangenisdirecteur van de gevangenis van Gent ‘Naar mijn mening is de psychologische begeleiding in de gevangenissen wel toegankelijk voor de gedetineerden. Er zijn echter te weinig psychologen vanuit de dienst geestelijke gezondheidszorg (CGG) wat dan wel een aantal problemen met zich mee brengt. De gevangenispsychologen van de gevangenissen (PSD-dienst) doen namelijk geen systematische psychologische begeleiding of therapie. Dat wil zeggen dat zij zich niet bezighouden met de begeleiding van de gevangenen zelf en die taak dus bij de CGG terechtkomt, maar zij zijn dus met te weinig. De PSD-dienst neemt vooral de rol van expert op zich en legt zich toe op het maken van persoonlijkheidsonderzoeken en adviezen voor de directie, minister en strafuitvoeringsrechtbank. Met andere woorden, de begeleiding kan nog veel beter georganiseerd worden.’

2.6.3 Een gevangenismedewerker, anoniem ‘Momenteel kan een gedetineerde maar enkele pistes bewandelen naar psychologische begeleiding.

Je hebt het CGG dat werkzaam in de gevangenis maar die kunnen wachtlijsten hebben van wel 2 jaar.

Anderzijds kan een gevangen een therapeut van buiten de gevangenis laten komen maar dat is heel duur en moeilijk te vinden voor gevangenen. Het CAW is ook werkzaam in de gevangenis, maar zij zijn meer bezig met praktische hulp zoals het zoeken naar een woning, werk etc en minder met 30

psychologische begeleiding. En dan nog de PSD (Psycho-Sociale Dienst) die vroeger twee taken hadden; advies verwoorden naar de SURB (rechtbank die oordeelt over voorwaardelijke invrijheidsstelling) en psychologische begeleiding van de gedetineerden. Momenteel mogen zij dit laatste niet meer doen, het behoort niet meer tot hun taak. Ook is het moeilijk voor gedetineerden om eerlijk te zijn over hun gevoeligheden en moeilijkheden, aangezien PSD ook een adviesfunctie heeft over hun vrijlating. Daarbovenop komt nog eens dat er wel cursussen van educatieve medewerkers in de gevangenissen zijn maar dat zijn er te weinig cursussen en steeds in groep, wat voor sommigen ook een drempel vormt. Conclusie, er is geen of te weinig psychologische begeleiding voor gedetineerden. Vaak gaan gedetineerden pas aan de slag met hun problemen na vrijlating. Er moet een betere manier mogelijk zijn om gedetineerden te begeleiden in detentie.’

2.6.4 J., Ex-gedetineerde, anoniem ‘Ik merkte tijdens mijn straf dat gevangenen die echt wilden en actief op zoek waren naar psychologische hulp dat die dat wel kregen. Maar daar zit volgens mij ook het probleem. Niet iedereen die het nodig heeft, staat daarvoor open, laat staan dat ze het zelf gaan zoeken. En dan krijg je dus van die situaties waarin gevangenen slechte rapporten krijgen omdat ze zich misdragen terwijl ze eigenlijk gewoon geholpen moeten worden. Vooral bij de druggebruikers is dat het geval. Ikzelf gebruikte ook drugs, ook in de gevangenis, en dat maakt het nog een beetje moeilijker. Zelf wou ik de hulp niet gaan zoeken maar dankzij mijn vriendin ben ik toch op het juiste pad terecht gekomen.

Als ik iets zou moeten veranderen aan de begeleiding in gevangenissen is het wel dat er gewoon meer gekeken moet worden naar wie het nodig heeft maar dat zelf niet gaan toegeven.’

2.6.5 Ludo, gevangenismedewerker, anoniem ‘Ik werk in een Nederlandse gevangenis en merk dat er ook bij ons nog heel wat werk voor de boeg is op vlak van psychologische begeleiding in de gevangenissen. Ik vind eigenlijk gewoon in het algemeen dat dit een onderwerp is waarnaar er continue onderzocht verricht met worden.

Psychologische begeleiding voor gevangenen is zeer belangrijk ten eerste omdat ze in een situatie zitten die tegen hun natuur ingaat, namelijk opgesloten zitten. Alleen al voor dit is het belangrijk dat gevangenen psychologische bijstand krijgen. Natuurlijk zitten ze opgesloten met een rede, maar dat heeft nog steeds een grote impact op hun leven. Daarbovenop moeten we vaak ook druggebruik verhelpen en het gedrag van de gevangenen. Hier in Nederland doen we het, naar mijn mening, op vlak van geïnterneerden en gedetineerden scheiden wel goed. Maar die laatste groep mag niet vergeten worden en heeft ook begeleiding nodig.’

2.7 Resultaten enquête De enquête werd door tien personen ingevuld. 60% van de ondervraagden waren mensen met een emotioneel begeleidende functie, 20% waren mensen met een andere functie binnen de gevangenis en 20% van de ondervraagden waren ex-gedetineerden.

31

Voor mijn deelthema, psychologische begeleiding in de gevangenissen, waren de meesten van de ondervraagden het er mee eens dat er niet voldoende begeleiding is. Op de stelling “ De psychologische van gevangenen in gevangenissen is ondermaats� reageerde 30% met helemaal akkoord, 60% met akkoord en slechts 10% met niet akkoord. Deze persoon hoort in de categorie van andere functies binnen de gevangenis.

Als oplossing voor de ondermaatse psychologische begeleiding in gevangenissen wordt meestal aangehaald dat er meer middelen en mensen ingezet moeten worden. Ook die taak uitbesteden aan organisaties buiten de gevangenis wordt een aantal keer vermeld.

2.8 Conclusie In BelgiĂŤ is er voor psychologische begeleiding in gevangenissen nog zeer veel plaats voor verbetering. Er zijn vooral te weinig middelen en mensen om dit goed te organiseren maar er wordt aan gewerkt.

3. Onderwijs in de gevangenis

32

3.1 Inleiding Binnen de Vlaamse gevangenismuren zijn er heel wat gedetineerden die een opleiding volgen. Er zijn namelijk heel wat gedetineerden die hun middelbare school niet hebben afgemaakt of geen diploma hoger onderwijs hebben. Door een opleiding te volgen krijgen zij de kans om zich maatschappelijk minder kwetsbaar te maken. Gevangenissen werken samen met de diensten voor onderwijs om deze opleidingen te organiseren.

Maar hoe wordt dit onderwijs in de gevangenis nu georganiseerd? Is er een samenwerkingsovereenkomst tussen de verschillende gevangenissen of bepalen zij individueel hun programma? En het belangrijkste: wat is zo een diploma waard?

In dit dossier ga ik dieper in op het vraagstuk van het onderwijs in gevangenissen. Door een literatuurstudie zal ik meer informatie vergaren over de wijze waarop het onderwijs in elkaar zit. Dit zal aangevuld worden door een interview met een expert, Michael Van Roosbroeck van het VOCVO, en verschillende getuigenissen van onder andere een leerkracht en gedetineerden zelf.

3.2. Wetgeving 3.2.1 UVRM + Grondwet Volgens artikel 26 van het Universele Verdrag voor de Rechten van de Mens (Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) ) en artikel 24, §3 van de Belgische Grondwet heeft eenieder recht op onderwijs. (De gecoördineerde Grondwet. , 1994) Dit betekent dat ook de gedetineerden, ondanks hun gevangenschap recht hebben om onderwijs te volgen. Dit is een basisrecht wat hen niet kan worden afgepakt.

3.2.2 Wet betreffende het gevangeniswezen Op 12 januari 2005 werd in België de ‘basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden’ aangenomen. Deze wet regelt, zoals het reeds stelt in de titel, de positie van gedetineerden tijdens hun gevangenschap. Doch zegt deze wet niet veel over het onderwijs in de gevangenissen. Wel bevestigt het dat onderwijs een basisrecht is, ook voor gedetineerden. (Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, 2005) “De penitentiaire administratie draagt er zorg voor dat aan de gedetineerde een zo ruim mogelijke toegang wordt verleend tot het geheel van vormingsactiviteiten die ter beschikking worden gesteld met het oog op zijn persoonlijke ontplooiing, op het zinvol doorbrengen van zijn detentietijd, en op het behoud of de verbetering van vooruitzichten op een geslaagde re-integratie in de vrije samenleving.” (Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, 2005)

33

3.2.3 Vormingsactiviteiten Op zich is de gegeven definitie in de eerste paragraaf een beetje omslachtig. Daarom wordt er in paragraaf twee meer uitleg gegeven over wat deze ‘vormingsactiviteiten’ inhouden. Dit zijn onder andere onderwijs en beroepsopleiding. Bij een beroepsopleiding wordt men klaargestoomd voor een job dadelijk na de vrijlating. Maar je kan ook kiezen voor bijvoorbeeld een algemene vorming of taalcursussen. Hierdoor zijn de opties van gedetineerden groter na hun vrijlating. (Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, 2005) 3.3 In de gevangenis Een gedetineerde kan in principe kiezen uit een aantal verschillende onderdelen in zijn periode in de gevangenis. De penitentiaire inrichting kan verschillende soorten opleidingen aanbieden zoals een algemene vorming, sociale vaardigheidstraining, taalcursussen en computerlessen aanbieden. Dit verschilt echter wel van plaats tot plaats. (Opleiding gedetineerden) 3.3.1 Algemene vorming Veel gedetineerden hebben op het moment dat zij naar de gevangenis moeten nog geen diploma op zak. (Neefs, 2015) Niet van het hoger onderwijs maar vaak ook niet van het secundair onderwijs.

Ze hebben eigenlijk allemaal een verschillende achtergrond. Door de algemene vorming krijgen gedetineerden de kans om een certificaat AAV (Aanvullende Algemene Vorming) te halen. (CVO De Oranjerie, 2012) Met deze opleiding krijgen de gedetineerden dus een hele brede vorming die, in een latere fase, zelfs kan leiden tot het behalen van een volwaardig secundair diploma. (CVO De Oranjerie, 2012) Dit zorgt ervoor dat gedetineerden minder dezelfde fouten zullen maken.

3.3.2 Sociale vaardigheidstraining De meeste gedetineerden hebben weinig of geen sociale vaardigheden. Dit is grotendeels te wijten aan het feit dat maar liefst 4 op de 10 gedetineerden alleen leefde voor hun opsluiting.

(Demeersman, 2008)Daarbovenop komen gedetineerden vaak ook uit gebroken gezinnen. Daarom zijn deze lessen in sociale vaardigheden cruciaal voor hen. (Rosseel, 2011) 3.3.3 Taalcursussen Taal is volgens Evenepoel een essentieel onderdeel van de re-integratie van gedetineerden in de maatschappij. Daarom krijgen zij ook taalcursussen tijdens hun gevangenisstraf. Hierdoor worden zij de Nederlandse taal machtig en staan zij sterker bij bijvoorbeeld sollicitaties.

Ook voor gedetineerden van een andere origine of allochtonen zijn er taalcursussen. Wanneer zij het Nederlands onder de knie hebben is het voor hen ook gemakkelijker om andere opleidingen of lessen te volgen. Hierdoor is de kans op recidive kleiner dan wanneer ze het Nederlands niet machtig zijn. (Evenepoel, 2012)

34

3.3.4 Computerlessen Tot slot krijgen de gedetineerden ook nog de keuze om computerlessen te nemen. De computer, en daarbij aansluitend het internet, is een onmisbaar element van onze maatschappij. Alles kan tegenwoordig online gebeuren: solliciteren, inkopen doen, … Indien de gedetineerden goed overweg kunnen met een computer zullen zij zichzelf beter kunnen ‘promoten’ en actief zoeken naar nieuwe jobs die hen wel liggen.

3.4. Jeugdinstellingen Naast de 34 gewone gevangenissen die België telt (Belgische gevangenissen, sd), zijn er ook 3 gesloten jeugdinstellingen (Gemeenschapsinstellingen, sd). Deze bevinden zich in Mol, Wingene en Everberg. Daarnaast is er ook nog een detentiecentrum in Tongeren (Vlaams detentiecentrum De Wijngaard, sd). Hier is er plaatsen voor 15 jongeren vanaf zestien jaar die ernstige misdrijven hebben gepleegd. Het is vanzelfsprekend dat ook deze jongeren recht hebben op onderwijs. Zeker als we er rekening mee houden dat er in België een schoolplicht geldt tot 18 jaar.

3.4.1 Les in detentiecentrum Omdat deze jongeren in een gesloten instelling zitten gaan zij ook daar naar school. In tegenstelling tot in de gewone gevangenissen hebben de jongeren geen aanbod van verschillende opleidingen. Zij krijgen een algemene vorming met als doel hen de vaardigheden en attitudes aan te leren die ze nodig hebben in de maatschappij. (Trips) 3.4.2 Op maat van elke leerling Ondanks het feit dat er enkel een algemene vorming voorzien is voor de jongeren zijn er toch verschillende trajecten die gevolgd kunnen worden. Zo is er in de eerste plaats het traject ‘schoolloopbaan’. Dit is voor jongeren die na hun plaatsing in de instelling opnieuw voltijds onderwijs willen gaan volgen.

Een tweede optie is ‘alternerend leren en werken. Dit traject is voor jongeren die na hun plaatsing deeltijds onderwijs willen gaan volgen. Deze opleiding draait rond de werkattitudes en is vooral bedoeld voor jongeren die 16 jaar of ouder zijn. Ten derde kunnen jongeren ouder dan 17 kiezen voor een traject ‘zelfstandigheid’, waarin ze voorbereid worden op zelfstandig wonen en werken.

De laatste twee trajecten zijn voor anderstalige jongeren en jongeren met gedragsmoeilijkheden of een cognitieve achterstand. De anderstaligen krijgen speciale lessen zodat ze maximaal Nederlands kunnen aanleren terwijl de jongeren met een achterstand een individuele opvolging krijgen.

(Onderwijs) 3.5. Coördinatie onderwijs In Vlaanderen en Brussel is VOCVO (Vlaams Ondersteuningscentrum voor het Volwassenonderwijs) verantwoordelijke voor de coördinatie van het onderwijs aan gedetineerden. (Gedetineerden, sd) Zij staan in voor de uitbouw van het onderwijsbeleid, de coördinatie van onderwijs- en 35

vormingsbehoeften en de begeleiding van het onderwijstraject. Maar zij werken hier niet alleen aan.

Zo hebben zij tal van partners die hen hierin ondersteunen.

3.5.1 Onderwijscoördinator VOCVO heeft in elke gevangenis in Vlaanderen en Brussel een onderwijscoördinator. Deze volgt het hele onderwijsgebeuren in elke gevangenis op. Zij zorgen voor contact met scholen, de planning van de lessen, de bekendmaking van het aanbod aan de gedetineerden, …. Maar zelf geven zij geen les.

3.5.2 Beleidskader Het beleidskader van VOCVO volgt het decreet betreffende de organisatie van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden van 8 maart 2013. Dit decreet waarborgt het recht van alle gedetineerden op een integrale en kwaliteitsvolle hulp- en dienstverlening. Zelfontplooiing, sociaal evenwicht, beperking van de negatieve gevolgen een herstelproces en de kans op herval beperken zijn essentiële doelstellingen van dit decreet. (Decreet betreffende de organisatie van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden, 2013) 3.5.3 FORINER Op 1 januari 2016 ging het Europees project FORINER van start. VOCVO is dit project met haar partners gestart om aan buitenlandse gedetineerden onderwijs te kunnen aanbieden uit hun thuisland. Ze zijn dit project gestart omdat ook buitenlandse gedetineerden recht hebben op onderwijs. Soms is dit echter moeilijk omdat zij de taal van het land waar ze in gevangen zitten niet machtig zijn. FORINER wil hiervoor oplossingen zoeken. (FORINER - About Us) 3.5.4 CAAP De Waalse tegenhanger van VOCVO is CAAP (Concertation des Associations Actives en Prison). Zij zijn verantwoordelijk voor het onderwijs en andere activiteiten in het Wallonië. (Contexte, sd) 3.6 Besluit Onderwijs is een essentieel onderdeel van het gevangeniswezen. In de eerste plaats om de reintegratie te bevorderen. Daarnaast is het ook een basisrecht voor alle mensen. De vrijheid van de gedetineerden kan misschien afgepakt worden, maar het recht op onderwijs niet. De gedetineerden hebben keuze tussen verschillende opleidingen zoals algemene vorming en taalcursussen. Daarnaast kunnen ze ook hun sociale vaardigheden bijschaven.

In de jeugdinstellingen is dit helemaal anders. De jongeren worden verplicht om onderwijs te volgen.

Zij kunnen dit wel via verschillende trajecten. Zo is er ook individuele begeleiding voorzien voor mensen met een beperking. Het onderwijssysteem voor mensen in een gesloten instelling zit goed in elkaar en elke gedetineerde kan er vrij beroep op doen.

36

3.7 Reflectie Het thema ‘onderwijs in gevangenissen’ was iets helemaal nieuw voor mij. Ik wist wel dat er onderwijs voorzien was in de gevangenissen maar had geen enkel idee hoe dit in elkaar zat en gecoördineerd werd. Daarom heb ik eerst veel research moeten doen voordat ik hierover een paper kon schrijven.

Het eerste wat ik deed was de verantwoordelijke zoeken voor het onderwijs in de gevangenissen.

Hierover vond ik veel informatie over op federale websites maar ook op websites van de Vlaamse Regering. Wel kwam ik altijd bij twee organisaties uit: VOCVO en Klasbak. De website van VOCVO was heel nuttig en bevatte ook belangrijke informatie voor de paper. Klasbak leek me een zeer goede organisatie om contact mee op te nemen om meer informatie te verkrijgen maar de website was jammer genoeg offline.

Daarna ben ik op zoek gegaan naar wetenschappelijke artikels over het onderwijs in gevangenissen.

Hier vond ik een aantal interessante scripties in verband met het thema. Vaak waren het wel maar beperkte stukjes die ik hieruit kon gebruiken.

Het moeilijkste was de informatie bundelen. Welke onderwerpen moest ik zeker in de paper vermelden en welke moest ik eventueel uitlaten omdat ze toch niet echt relevant waren. Uiteindelijk heb ik mijn onderwerpen gekozen en ben ik hier op zoek gegaan naar de juiste informatie om weer te geven.

Een ander moeilijk onderdeel van het schrijven van de paper was de woordenschat. In het juridische jargon moet je opletten dat je geen woorden door elkaar gebruikt of dat je woorden gebruikt met de verkeerde betekenis. Zo had ik al een paar keer het woord internering gebruikt, maar dat mag ik niet gebruiken in deze context. Internering gaat over mensen met een geestesziekte die worden opgesloten en was dus hier niet van toepassing.

3.8 Interview expert: Michael van Roosbroeck ‘Onderwijs is een basisrecht, dat geldt evenzeer voor gedetineerden’ HASSELT – In België zitten er op dit moment meer dan 12.000 gedetineerden in de gevangenis. Een aantal van deze gedetineerden volgt ook onderwijs in de instelling waarin ze verblijven. De regeling omtrent het onderwijs is vervat in de ‘Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden’ uit 2005. Michael Van Roosbroeck van het VOCVO (Vlaams ondersteuningscentrum voor het volwassenenonderwijs) geeft ons meer uitleg.

37

Bron: prisoneducation.com Van Roosbroeck is medewerker bij het VOCVO, meer bepaald op het secretariaat van Inge Van Acker.

Zij is algemeen coördinator voor het onderwijs aan gedetineerden. Van Roosbroeck heeft zich echter enorm verdiept in dit onderwerp en daardoor weet hij als geen ander hoe het onderwijs voor gedetineerden geregeld is. Onderwijs is een basisrecht en ook hij sluit zich hierbij aan.

‘Volgens het normaliseringsbeginsel moeten binnen de gevangenismuren dezelfde diensten aanwezig zijn als buiten de gevangenis’, begint Van Roosbroeck, ‘Aangezien onderwijs buiten de gevangenis ook beschikbaar is betekent dit dat wij dit ook binnen de gevangenismuren moeten kunnen aanbieden. Dit is ook zo voor arbeid.’

Van Roosbroeck verwijst hier naar het basisrecht beschreven in het aanvullend protocol van het EVRM (Europees Verdrag Voor de Rechten van de Mens). Hierin staat, in artikel 2, dat niemand het recht op onderwijs mag worden ontnomen.

Aanbod Van Roosbroeck vertelt dat het onderwijs verschilt van instelling tot instelling. Dit is het gevolg van een aantal praktische zaken die anders zijn in elke gevangenis zoals lokalen, mogelijkheden en materiaal. Het is natuurlijk heel logisch dat niet elke gevangenis een computerlokaal ter beschikking heeft. Hijzelf haalt als voorbeeld een cursus elektriciteit aan: ‘niet elke instelling heeft de mogelijkheid om een cursus zoals deze te organiseren. Vaak is dit het gevolg van praktische zaken.’

Een ander belangrijk verschil zijn de verschillende mogelijkheden van studies of cursussen. ‘In iedere gevangenis is er een basisaanbod waaronder bijvoorbeeld een cursus NT2 valt’, zegt Van Roosbroeck, ‘Dit is een cursus Nederlands voor anderstaligen.’ Naast dat aanbod zijn er nog verschillende opties volgens hem. Zo kunnen gedetineerden ervoor kiezen om een diploma secundair onderwijs te behalen door middel van een examencommissie. ‘Tot slot kunnen

38

gedetineerden in het openleercentrum zelf cursussen aanvragen en individueel studeren’, aldus Van Roosbroeck.

Leerkrachten Natuurlijk is het niet vanzelfsprekend dat iedereen zomaar zou kunnen les geven in een gevangenis. Er is ook geen speciale selectieprocedure zegt van Roosbroeck. ‘De leerkrachten die les geven binnen de gevangenis, zijn ook gewoon leerkrachten van beroep buiten de gevangenismuren. Dat is één van de voorwaarden. Alle leerkrachten zijn afkomstig van erkende instellingen zoals het CBE (Centrum voor Basiseducatie) of het CVO (Centrum voor Volwassenenonderwijs).’

‘Normaal gezien worden leerkrachten gewoon op een bepaalde locatie geplaatst. Er zijn geen speciale criteria waaraan leerkrachten moeten voldoen om in een instelling les te geven. De leerkrachten die zijn aangesloten bij het CBE of het CVO kunnen natuurlijk wel altijd vragen naar meer informatie indien zij les willen geven in de gevangenis. Als ze het dan zien zitten om dit te doen is er dus niemand die hen tegenhoudt het eens te proberen’, besluit van Roosbroeck.

Gedetineerden Een zeer belangrijke zaak voor de toekomst van een gedetineerde is zijn re-integratie in de maatschappij. Is het voor een gedetineerde met een diploma van een opleiding of cursus makkelijker om zich opnieuw te integreren? Van Roosbroeck weet het niet. ‘Exacte gegevens hebben hierover hebben we in Vlaanderen nog niet. Maar iemand die een diploma heeft behaald, heeft uiteraard meer kansen op de arbeidsmarkt wanneer hij vrijkomt en dat is positief voor de re-integratie.

Net zoals in de buitenwereld is het voor gedetineerden ook niet verplicht om onderwijs te volgen binnen de gevangenismuren. Moet onderwijs verplicht worden voor de gedetineerden? Volgens de leerkrachten is dat geen goed idee. Zij zijn van mening dat niet elke gedetineerde behoefte heeft aan onderwijs. Sommige gedetineerden verkiezen liever een wandeling buiten in plaats van in de les te zitten. Als je ze dan toch verplicht om naar de les te gaan, dan zitten ze daar ongeïnteresseerd en storen ze de rest alleen maar. De leerkrachten hebben dus liever niet dat dit verplicht wordt.

Van Roosbroeck zelf volgt hun mening ook: ‘Zelf vind ik het geen goed idee om onderwijs te verplichten, maar anderen hebben er misschien een andere mening over. De gedetineerden krijgen nu €0,62 per uur les dat ze volgen. Dit is een compensatie voor het feit dat ze op de lesmomenten geen arbeid kunnen verrichten.’

Ook volgens de leerkrachten zelf is onderwijs verplichten geen goed idee. Volgens hen zou niet elke gedetineerde behoefte hebben aan onderwijs. Sommige gedetineerden verkiezen liever een 39

wandeling buiten in plaats van in de les te zitten. Als je ze dan toch verplicht om naar de les te gaan, dan zitten ze daar ongeïnteresseerd en storen ze de rest alleen maar. De leerkrachten hebben dus liever niet dat dit verplicht wordt.

Motivatie ‘Er worden verschillende acties genomen om het onderwijs in de gevangenis te promoten bij de gedetineerden. Zo wordt er n de eerste plaats mond-aan-mond-reclame gemaakt bij de gedetineerden zelf. Zij worden onder andere gemotiveerd door de lesgevers en onderwijscoördinatoren binnen de gevangenis zelf. Daarnaast maakt de instelling ook veel reclame via brochures en affiches binnen de gevangenis. Zo proberen ze zoveel mogelijk gedetineerden te bereiken.’

Een laatste motivatiemiddel is volgens Van Roosbroeck de ‘PrisonCloud’, een project dat gestart is in de gevangenis van Beveren. PrisonCloud is vergelijkbaar met ICloud. Het platform geeft de gedetineerden de nodige begeleiding voor een normale terugkeer in de maatschappij. Via dit systeem kunnen de gevangen niet enkel televisie kijken of op internet (beperkt), maar wordt er ook reclame gemaakt voor de cursussen en opleidingen die ze kunnen volgen binnen de instelling.

Beste oplossing?

Maar wat is nu uiteindelijk de beste oplossing voor een gedetineerde: een algemene opleiding volgen of toch beter gaan voor een opleiding tot een specifiek beroep zoals elektricien? Van Roosbroeck vat het als volgt samen: ‘De gedetineerde bepaalt zelf waar hij naartoe wil met zijn leven. Net zoals buiten de gevangenismuren is er ook binnen een heel groot verschil tussen de verschillende cursisten. De ene voelt zich gemakkelijk bij een beroepsopleiding en zal dan meer deze richting uitgaan, terwijl andere gedetineerden zich beter voelen bij een algemene opleiding.’

FORINER VOCVO is in januari 2016 mee in een nieuw, internationaal project gestapt: FORINER. De opzet van dit project is dat buitenlandse gedetineerden voorzien worden van onderwijs uit het thuisland.

Hetzelfde geldt ook voor gedetineerden die verblijven in een buitenlandse gevangenis. Omdat de taalbarrière vaak groot is, is het voor de meeste gedetineerden niet gemakkelijk om onderwijs te volgen. Het project is nu bijna anderhalf jaar aan de gang. Van Roosbroeck wil er nog niet te veel over kwijt: ‘het is nog steeds een pilootproject dat nog niet geëvalueerd is, maar het lijkt er alleszins op dat het project wel een succes zal worden.’

Er is dus duidelijk zeer goed nagedacht over de inrichting van het onderwijs in de gevangenissen in België. Er is een brede waaier aan opleidingen mogelijk maar dit verschilt van instelling tot instelling.

Desondanks wordt er toch moeite gedaan zodat elke gedetineerde die een opleiding wil volgen ook de kans krijgt dit te doen.

40

3.9 Getuigenissen 3.9.1 Veerle Wouters en Bert Vermeulen: onderwijscoördinator en directeur gevangenis Hasselt Hoe zit het onderwijsnet in elkaar?

Het onderwijsnet is op basis van een strategisch plan, nu een decreet van 2013, waarin staat dat gedetineerden in de gevangenis recht hebben op wat er zich buiten ook situeert. Dus concreet wilt dit zeggen dat ze recht hebben op onderwijs. In de gevangeis worden de centra voor basiseducatie en de centra voor volwassenonderwijs binnengehaald en wordt er geprobeerd een aanbod te geven aan de gedetineerden. In sommige gevangenissen biedt ook de VDAB opleidingen aan, bijv in Hoogstraten.

In de mate van het mogelijke wordt dus datgene wat er buiten de gevangenis is, in de gevangenis binnengehaald. Toen Veerle begon in 2008 heeft zij een bevraging gedaan naar de behoeften die er waren en van daaruit is het aanbod opgestart; en dat is verder gegroeid tot wat het nu is.

De bedoeling is dat alles wat buiten aangeboden wordt ook in de gevangenis kan, zoals het strategisch plan zegt, maar dit is een persoonsgebonden materie en bevoegdheid van de Vlaamse gemeenschap en niet federaal bepaald. Justitie, stafuitvoering en gevangenissen zijn een federale bevoegdheid, maar het strategisch plan zegt dat het aanbod wat er buiten is qua sport, cultuur en onderwijs, dat de gedetineerden hier evenveel recht op hebben en dat je dit binnen de muren moet aanbieden.

Als je logisch nadenkt weet je dat er niet zo veel mogelijk is binnen dan buiten de muren. Ten eerste moeten de scholen het willen doen. Dat is niet zo evident, je moet leerkrachten vinden die binnen de gevangenismuren willen komen werken. Er zijn mensen die beginnen te panikeren als de deur toe gaat. Het is niet zo evident, de populatie van gedetineerden schrikt bepaalde mensen af en de infrastructuur is vaak een probleem. De klaslokalen zijn niet hetzelfde en er zijn weinig lokalen beschikbaar. De onderwijzer die hier binnenkomt moet telkens een metaaldetectie passeren en moet flexibel zijn. Hij moet al altijd vroeger komen om aan de lokalen te geraken.

Kan er gekozen worden tussen algemene vorming, taalcursussen, …?

Dit hangt van het aanbod af en is verschillend van gevangenis tot gevangenis. Het is ook afhankelijk van welke centra er lokaal voorhanden zijn. Ook de bevoegdheden van de centra zijn belangrijk. Ze moeten de bevoegdheid hebben om binnen de gevangenis les te geven en anders mag het niet. Je kan dit wel aanvragen maar dat kan een jaar duren vooraleer dat geregeld is. Je kan dus niet zeggen ‘morgen gaan we een cursus fiets herstellen organiseren’, hier komt toch wel meer bij kijken! In Hasselt gaat het aanbod verder op wat er toen bevraagd is. Blijkt nu dat er andere behoeften zijn dan bekijkt men wat mogelijk is. De leerkrachten van de computerles bijvoorbeeld, vragen op het einde van de module wat de mensen willen en op basis daarvan wordt word, excel, powerpoint cursussen georganiseerd.

41

Alles kan dus niet maar gedetineerden kunnen zelfstudie cursussen aanvragen. Vaak is dat tegen betaling. Ze kunnen ook via de examencommissie hun diploma secundair onderwijs halen. Dit is verschillend per gevangenis. Er zijn gevangenissen waar algemene vorming wordt aangeboden, er zijn er waar vooral beroepsopleidingen worden georganiseerd. In Hasselt werd dit nog niet gedaan omdat ze met lokale beperkingen zitten. Dit schooljaar is men in Hasselt begonnen met een basismodule hout en elektriciteit, omdat er een werkhuis half leeg stond.

In elke gevangenis moet men puzzelen om een opleiding te organiseren. Dit is ook zeer afhankelijk van de populatie in de gevangenis. Het publiek is zeer divers. Soms zitten er alleen maar langgestraften, soms alleen mensen in voorhechtenis. In Hasselt is het een mix van beiden. Er is ook een vrouwenafdeling en een drugvrije afdeling, een afdeling zwaar deradicaliseerden. Hier moet je rekening houden met het feit dat niet iedereen langdurig vastzit.

Hoe zit het in Hasselt met taalcursussen en sociale vaardigheden?

Dit wordt niet echt gegeven in Hasselt. Over het algemeen is hun populatie zeer laaggeschoold.

Hoe belangrijk is onderwijs voor gedetineerden voor her integrering na vrijlating?

Dit is zeer persoonlijk; er zijn een aantal gevangenen die hun diploma hebben gehaald. Zij wilden verder studeren. Soms doen ze dit ook voor hun kinderen, ze willen hen laten zien dat papa ook iets heeft gepresteerd.

Gevangenen vinden dit onderwijs niet zo belangrijk. De directie hecht hier echter wel veel belang aan. De gevangenen zijn vaak na hun derde middelbaar al gestopt met onderwijs of zijn deeltijds gaan werken. Ze zijn dan in het criminele milieu terecht gekomen en zien niet echt het belang van onderwijs in. Toch wordt ervanuit de directie zeer veel belang aan gehecht met het oog op reklassering. Als je buitenkomt en je hebt iets bijgeleerd, dan kan dit alleen maar positief zijn. Zij hebben ook een dagstructuur geleerd. Zij gaan naar de les en hebben een bepaalde structuur. Velen die geen les volgen of werken, liggen ganse dagen op hun bed in hun cel en hebben totaal geen structuur . dit is niet goed als ze terug in de maatschappij komen. Iemand die zich elke dag kan engageren om op tijd op te staan, naar de les te gaan, studeert en zich hier aan zet, heeft heel wat voordelen als hij vrijkomt.

Is er een link tussen onderwijs volgen en niet terug hervallen?

Deze gevangenen krijgen attesten van het onderwijs dat ze gevolgd hebben. Er staat niet op vermeld dat ze deze in de gevangenis gehaald hebben. Zij kunnen dus perfect naar een school stappen en zeggen dat ze hier mee verder willen gaan. Je ziet hoe mensen groeien in deze studie en hoe ze hun draai kunnen vinden. Zij kunnen ook buiten de gevangenis zich beter integreren en vinden makkelijker werk. Als directie heb je enorm veel respect voor gevangenen die willen studeren. Zij hebben namelijk veel meer aan hun hoofd dan alleen maar dat onderwijs. Zij hebben een dossier, zij zitten met vragen of ze al dan niet vrijkomen, wat gaat de directeur beslissen, wat gebeurt er thuis 42

en ze hebben hier geen vat op, er zijn vaak ook nog problemen in de gevangenis zelf. Het is niet te onderschatten wat deze mensen moeten opbrengen om dan toch nog te willen studeren.

Wordt onderwijs verplicht?

Neen het is niet verplicht. Je kan ze enkel stimuleren om onderwijs te volgen. Je kan ze persoonlijk in die richting sturen en het aanbod kenbaar maken, maar je kan ze niet verplichten. Ook al doen ze aan screenings voor bepaalde cursussen mee, als ze niet komen opdagen is er geen verplichting.

Wat is het beste: een beroepsopleiding of algemene vorming?

Dat is zeer persoonlijk. Als je éénmaal buiten komt, komt er een hele wereld op hun af en dan moet je de verantwoordelijkheid hebben om dat te blijven verder doen. Je moet ook de mogelijkheden hebben. Vaak hebben ze niet de financiële middelen of het netwerk om dit verder te zetten.

Het beste zou zijn als er voldoende infrastructuur en middelen waren zodat gevangenen hun diploma kunnen halen, kunnen zij hier mee aan de slag. Als zij een algemene vorming behalen, moeten ze hier nog verder mee gaan. Het probleem is echter dat je in de gevangenis maar een beperkt aantal opleidingen kan aanbieden, en als ze vrij zijn moeten ze ook effectief dit beroep willen doen en dit is vaak een probleem. Er moet ook nog voor gezorgd worden dat die mannen hun diploma halen in een knelpuntberoep, want anders zijn ze er niets mee als ze geen werk vinden.

Het zou voor veel gevangenen het beste zijn als ze iets halen in de gevangenis waar ze mee verder kunnen. Toch hangt dit af van persoon tot persoon waar ze terecht komen buiten. Als ze een goed netwerk hebben waar ze opgevangen worden, is er kans tot slagen; Het hangt ook af van de historiek van de man, heeft hij een werkattitude van voor de detentie want veel mannen hebben nog nooit gewerkt en hebben ook nog nooit gestudeerd. Ze haken vaak af.

Vorig jaar is het FORINER-project opgestart. Wat vindt u hiervan?

Een goed idee want mannen kunnen met wat ze hier gestudeerd hebben werken in hun thuisland.

Het moet nog uitgetest worden of het haalbaar is en of de partnerlanden willen meewerken.

3.9.2 Inge Janssen: leerkracht in de gevangenis van Hasselt Hoe lang ben je actief in het geven van onderwijs aan gedetineerden?

Ik ben begonnen in maart 2009.

Hoe ben je daar bij gekomen?

De onderwijs gevangenis heeft het CVO gecontacteerd en de toenmalige directeur heeft gemeld tijdens een vakvergadering en i heb daarop gereageerd.

43

Waarom vond je dit interessant?

Het was een uitdaging omdat het nieuw was. Als je in het onderwijs zit wil je wel eens iets anders.

Ik dacht bij mezelf ‘wil ik dit doen tot aan mijn pensioen, ik wil een nieuwe uitdaging’.

Is dit een full time job of combineer je dit met iets anders?

In het begin deed ik dat ¾. In het onderwijs en deed ik ¼ in de gevangenis. Maar omdat het een succes was is dit gegroeid en werk ik nu halftijds in de gevangenis.

Hoe heeft u de eerste dag in de gevangenis ervaren?

Het eerste moment is het vooral de omgeving die afschrikt. Met de gedetineerden op zich had ik niet zo een probleem maar vooral de omgeving. Je hebt de relingen, je moet wachten tot die relingen open gedaan worden, je wordt begeleid tot aan het lokaal door een cipier en door een penitentiair beambte. Het zijn nieuwe mensen en een strenger regime. Dat was vooral afschrikwekkend. Het was ook beangstigend dat ik alleen zat met de gedetineerden, want er is enkel een telefoon. De eerste dag was er zelfs geen telefoon, alleen een alarmknop. De situatie van ‘stel dat er iets zou gebeuren’ of dat iemand agressief wordt, is raar omdat je niet weet hoe je moet reageren; na 10 minuten was dit voorbij en denk je ‘dit zijn gewone mensen waaraan ik eventueel buiten ook aan zou kunnen lesgeven’. Of je nu lesgeeft aan gedetineerden of aan andere volwassenen, het lesgeven maakt geen verschil. Het is voornamelijk de omgeving, je mag niets privé vertellen. De vragen zoals’ waar woon je?’ moet je altijd afblokken. In het begin moet je wat je zegt wat afwegen, maar je wordt dat gewoon. Nu is dat gewoon mijn tweede thuis.

Hoeveel dagen per week moet u lesgeven?

Momenteel zit ik daar 3 of 4 dagen, ook ‘s avonds.

Welke vakken geeft u?

ICT, computerlessen, voornamelijk office- pakketten want ze hebben geen internet. Hebt u het gevoel dat de gedetineerden interesse hebben of voelt dat anders aan? Wordt het geapprecieerd?

Je hebt 2 soorten gevangenen. In het begin doe je een intake gesprek waarin ze een aantal vaardigheden moeten aantonen en of ze met de computer kunnen werken. Achteraf volgt dan een gesprek en ze lijken allemaal gemotiveerd en ze willen allemaal komen. Toch blijkt al vaak na 1 les dat ze niet gaan komen omdat ze een slechte nacht hebben gehad en in hun bed willen blijven liggen.

Je hebt ook gedetineerden die echt gemotiveerd zijn en zeggen ‘ik heb vroeger niet de kans gehad’.

Ik wil die kans nu wel grijpen want als ik buitenkom doe ik het niet meer. Ze zien het positief in ‘we krijgen de kans en ik gebruik die’. Er zijn er ook die een basis van computer hebben en die nieuwigheden willen leren kennen. Er zijn er ook een aantal die uit de cel willen, want buiten de wandeling zitten die 23 op 24 uur inde cel. Zij zien de lessen als een nuttige bezigheid. Er zijn ook mensen die beseffen dat ze echt les moeten volgen, deelnemen en oefeningen maken en die dit niet 44

zien zitten en liever wat op de computer komen tokkelen en hun eigen ding willen doen. Je hebt ook gedetineerden die afhaken omdat ze vrijkomen of onder elektronisch toezicht komen.

Krijgen ze huiswerk, hebben ze tijd om buiten de lesuren de computer te gebruiken?

Neen. Het is enkel tijdens de lesuren. Dit is heel jammer. Vroeger was er het open leercentrum, dat zijn uren die de CVO’s gaven aan de gevangenis om er hun personeel in te zetten, was er de mogelijkheid om gedurende 1 of 2 uren per week vrij te komen oefenen. Ze konden lessen inhalen als ze afwezig waren of extra oefeningen maken. Door omstandigheden kan dit sinds 2 jaar niet meer doorgaan. Dit is jammer want 98% heeft geen pc. Sommigen hebben een pc kunnen aanschaffen en konden software aanschaffen en kunnen wel oefenen. De meesten moeten het dus hebben van in de les, wat zeer moeilijk is natuurlijk.

U heeft zelf ook al aangehaald dat u weet heeft van mensen die ICT les kunnen gebruiken in hun beroepsleven na dat ze in de gevangenis gezeten hebben. U weet dat die lessen een grote invloed hebben op hun re-integratie. Maar deze lessen zijn voorlopig niet verplicht. Denkt u dat het nuttig kan zijn deze lessen dan ook te verplichten? Denk u dan niet dat er meer gedetineerde daar gaan zitten omdat ze dat moeten van de instelling uit?

Ik denk dat het heel moeilijk is om dat te verplichten. Want nu is het op vrije basis. Ik denk dat het leuk zou zijn om een verplichte les in te voeren maar in combinatie met werk. Omdat voor heel veel gedetineerd is het financiële belangrijk. Voor die ICT lessen krijgen ze dan wel een tegemoetkoming maar die tegemoetkoming is zeer laag, dat gaat over enkele centen per gevolgd lesuur. Terwijl wanneer ze gaan werken dan verdienen ze meer. Dikwijls is het zo dat de gedetineerde die les volgen zich op de wachtlijsten zetten, voor bijvoorbeeld de werkhuizen, en dat ze dan een keuze moeten maken tussen les volgen en gaan werken. Meestal is de combinatie van studeren en werken niet mogelijk. Dus ik ben van mening dat het interessanter zou zijn als iedereen bijvoorbeeld een halve dag zou kunnen werken en een halve dag les zou kunnen volgen. In deze situatie kunnen ze van beide mogelijkheden wat mee pikken en anders dienen ze keuzes te maken.

Bestaat er zoiets als een commissie die luistert naar de voorstellen van de leerkrachten zelf?

Bestaat daar enige samenspraak rond?

Het gebeurt altijd enerzijds in samenspraak met onderwijs en justitie en anderzijds in samenspraak met CVO’s. Wij als leerkrachten, omdat wij ook echt in de praktijk staan, kunnen altijd inbreng doen maar het moet natuurlijk ook altijd realiseerbaar blijven binnen het CVO. Dit omdat zij de onderwijsbevoegdheden hebben. Ik kan bijvoorbeeld stellen “ik wil een kookcursus geven” maar als zij daar de onderwijsbevoegdheid niet voor hebben valt dit natuurlijk ook niet te realiseren.

Bovendien dient er ook , wanneer er cursussen worden gegeven door de CVO’s in de gevangenis, een samenspraak te zijn met de gevangenis voor het gebruik van ruimten. Zo heb ik ook al gevraagd om een USB stick te mogen meebrengen zodat ik mijn evaluaties mee naar huis kan nemen om die daar te verbeteren en dat proberen ze dan ook te realiseren. Dus het onderwijs gegeven gebeurt wel in samenspraak.

45

Wat is één verhaal of een ervaring dat u, in al die tijd dat u les geeft, u echt is bijgebleven?

Ik heb binnen de gevangenis les gegeven aan mensen die momenteel aan het werk zijn (binnen de gevangenis) dan zullen ze wanneer ze mijn leslokaal passeren altijd goedendag zeggen of vragen hoe het met me gaat. Je merkt dat ze altijd met een goed gevoel bij u in de lessen hebben gezeten en dat geeft me wel een fijn gevoel. Ook krijg ik af en toe een kaartje van iemand, bijvoorbeeld met de feestdagen. Zelfs wanneer ik buiten de gevangenis oud leerlingen tegen kom dan komen ze wel goedendag zeggen. Dat zijn toch wel dingen die me blij maken. Ook hebben ze veel appreciatie voor u, zo heb ik een gedetineerde die hoogstwaarschijnlijk in de nabije toekomst gaat vrijkomen en die kwam na de les me bedanken en vertellen dan dat ik ze heel wat heb geleerd.

3.9.3 Samenvatting getuigenissen van 23 gevangen uit de gevangenis van Hasselt

1.

Wat vind je van het onderwijs in de instelling?

•

Mag uitgebreider

•

Meer faciliteiten voor onderwijzenden

•

Leerzaam en geest verrijkend

•

Mag uitgebreider voor re-integratie

•

Zelfs op latere leeftijd kan je nog bijleren

•

Een goede bezigheid

•

Er zou ook een vervolgopleiding mogen zijn voor lang gestraften

•

Goed initiatief

•

Gevarieerd aanbod

•

Opleiding aanpassen aan niveau gedetineerden is positief

2.

Vind je het leuk dat de instelling onderwijs voorziet?

•

Positief

•

Fijn om op goede manier tijd door te komen/uit de cel te komen

•

Biedt een nieuwe uitdaging en is leerzaam

46

•

Onderwijs helpt je op de goede weg

•

Goed omdat je een diploma kan behalen

3.

Waarom ben je begonnen met het volgen van onderwijs?

•

Bezigheid

•

Leergierig

•

Het brengt je iets op

•

Kennis vergroten

•

Uit interesse

•

Andere talen willen leren

•

Vroeger geen kans gehad om te studeren

4.

Welke opleiding volg je?

5.

•

ICT/excel/powerpoint

•

Nederlandse spelling

•

Spaans

•

Photoshop

•

Initiatie illustrator

•

Basistechnieken

Denk je dat een diploma je meer kansen geeft als je vrijkomt?

•

Op langere termijn wel

•

Draagt bij aan ontwikkeling

•

Het creëert sowieso meer kansen

47

•

Velen denken van niet

•

Zonder diploma weinig kansen op arbeidsmarkt, met diploma meer mogelijkheden

6.

Word je gesteund door familie en directie om opleiding te volgen?

•

Geen steun van directie; blijkbaar weinig contact met directie

•

Sommigen worden gesteund door familie, anderen hebben geen contact met familie

7.

8.

Vind je dat onderwijs verplicht moet worden voor alle gedetineerden?

•

Niet verplicht, wel aangemoedigd

•

Ja omdat er veel ongeschoolden zijn

•

Je moet met het onderwijs ook iets willen doen, anders storend voor diegenen die wel willen

•

Je moet gemotiveerd zijn, anders geen zin

•

Is beter dan ganse dag in cel liggen

•

Iedereen moet voor zichzelf de keuze maken

•

Als je geen Nederlands kent moet het verplicht worden

Hoe werd het onderwijs onthaald door de gedetineerden?

•

Intake proeven en briefing

•

Goed

•

Door niveau verschillen, soms verveling

•

Velen hebben er geen zin in

•

Zeer positief door diegenen die vooruit willen

•

Sommigen vinden dit verloren moeite

48

3.10 Conclusie Iedereen heeft dus recht op onderwijs. Ook de gedetineerden zelf. Door een opleiding krijgen zij meer kansen wanneer ze vrijkomen, zeker de laaggeschoolden. Niet elke gedetineerde is ervan overtuigd dat ze zich verder kunnen ontplooien door een extra opleiding te volgen. Daarom is niet iedereen even gemotiveerd om een opleiding te volgen. De gedetineerden die dit wel zinvol vinden proberen zo vaak mogelijk aanwezig te zijn omdat ze deze lessen ook een echte meerwaarde zijn.

Dankzij een diploma is het makkelijker om opnieuw in de maatschappij te integreren. Dat is voor velen toch een stimulans om een opleiding aan te vatten.

Er is echter nog te veel diversiteit tussen de verschillende gevangenissen. In elke instelling is er een ander aanbod voor de gedetineerden. Vaak komt dit door praktische en facilitaire beperkingen van de gevangenis. Er is niet overal een lokaal voorzien voor elektrische opleidingen, in andere gevangenissen zijn er dan weer minder leerkrachten die bereid zijn om zich hiervoor in te zetten.

Daarom zou het misschien goed zijn moest de overheid eens nadenken over een uniform aanbod van opleiding in alle gevangenissen.

4. Privacy 4.1 Inleiding Als tegenpool van de veiligheid vormt de privacy een groot obstakel binnen de muren van een gevangenis. Een tekort aan privacy leidt niet alleen tot lichamelijke en emotionele klachten. Een privacytekort kan ook in de weg staan van het bezinningsproces van een gedetineerde. Bijgevolg, draagt ook een tekort aan privacy bij tot recidive. Op de plaats waar de meeste tijd voor handen is, vinden bewoners geen moment om rustig te reflecteren.

In dit deel van het onderzoek over het gevangeniswezen leggen we uit wat privacy nu precies is.

Welke soorten privacy bestaan er, welke factoren dragen bij tot privacy en waarom hebben we privacy nodig? Verder halen we ook de gevolgen aan van een tekort aan privacy op een lange termijn.

49

Om deze bevindingen te staven laten we zowel een expert als een aantal getuigen aan het woord.

Dit zijn mensen die thuis zijn in het gevangeniswezen. Onder hen zijn gevangenisdirecteurs, verplegers, psychologen, cipiers, enz. Zij vertellen over hun ervaringen met privacy binnen de muren van de gevangenis.

4.2 Wat is privacy?

Privacy is een evenwicht tussen niveaus van samenzijn en alleen zijn. Een mens voelt zich comfortabel wanneer deze niveaus in evenwicht zijn. Hij brengt zijn privacy in evenwicht door zich enerzijds bij mensen te voegen en anderzijds door zich af te zonderen.

Er zijn twee vormen van privacy: privacy met betrekking tot het fysieke en privacy met betrekking tot informatie. Fysieke privacy bestaat eruit de keuze te hebben om onbewaakt te leven en zich te kunnen onttrekken van het publieke leven. Informatieve privacy bestaat eruit zelf te bepalen wie toegang tot informatie over ons heeft. In de gevangenis moet er worden toegezien dat de gevangenen toegang hebben tot fysieke privacy.

De psychologie heeft aan andere definitie voor privacy. Altman definieert privacy als ‘de selectieve controle die wij ervaren over de toegang tot onszelf of een groep waartoe wij behoren.’ Privacy is een grondrecht Privacy is een fundamenteel mensenrecht. Het recht op privacy werd vastgelegd in internationale en Europese verdragsteksten, in artikel 22 van de Belgische grondwet en in aanvullende Europese en nationale wetgeving. Het recht op privacy kan enkel worden ingeperkt wanneer het noodzakelijk is.

Privacy is belangrijk om te voldoen aan twee tegenstrijdige behoeftes die mensen hebben: de behoefte om samen te zijn met anderen en de behoefte om alleen te zijn. Deze twee behoeftes dienen altijd in evenwicht te zijn.

4.3 Soorten privacy 4.3.1 Visuele privacy Visuele privacy hangt af van de visuele aanwezigheid van iemand in je omgeving. In de gevangenis kan je een gebrek aan visuele privacy ervaren wanneer je geen cel voor jezelf hebt. Dan kan je op geen enkel moment jezelf volledig onttrekken van anderen. Wanneer je een celgenoot hebt is deze persoon altijd in je gezichtsveld.

4.3.2 Auditieve privacy Auditieve privacy hangt af van het kunnen horen van mensen in je omgeving. Er kan dus van visuele privacy gesproken worden zonder dat er auditieve privacy is. In de gevangenis is het moeilijk om auditieve privacy te bekomen. Je kan je celdeur dichtdoen, maar net zoals in vele

50

appartementsblokken, kan je de handelingen van je buren horen. Ook geluid van de algemene ruimtes kunnen je cel binnendringen.

4.3.3 Olfactorische privacy Olfactorische privacy heeft betrekking tot het kunnen ruiken van iemand in je omgeving. Wanneer iemands geur zich in jouw domein bevindt, schendt dat dus jouw olfactorische privacy. In de gevangenis kan deze privacy geschonden worden wanneer gevangenen een cel, of sanitaire voorzieningen, moeten delen.

4.3.4 Kinesthetische privacy Kinesthetische privacy heeft betrekking tot de mogelijkheid dat anderen jou aanraken. Dit is waarom we ons al eens ongemakkelijk voelen in een drukke trein of bus. We zijn op zo’n moment genoodzaakt om personen buiten onze vertrouwenskring aan te raken. In de gevangenis kan dit voorkomen wanneer er sprake is van extreme overbevolking. Dit is niet het geval in België, maar in armere landen komt deze inbreuk op de privacy vaak wel voor.

4.4 Controle over privacy De verschillende definities en vormen van privacy hebben één ding gemeen: controle. Controle ligt aan de basis van privacy. We moeten zelf kunnen bepalen wie toegang krijgt tot ons bestaan en of we ons al dan niet bij andere individuen voegen. Mensen moeten dus zelf controle hebben over de mate waarin anderen onze fysieke ruimte kunnen betreden.

In de gevangenis betekent dit dat een gevangene een ruimte voor zichzelf moet hebben. In de meeste gevallen zijn dit de cellen van de gevangenis. Hier kan de gevangene zich afsluiten van de rest van de groep. Er zijn echter twee factoren die deze privacy tegenwerken.

Ten eerste heeft een gevangen vaak geen volledige controle over zijn cel. Zijn fysieke ruimte kan op elk moment worden gecontroleerd door bewakers. Verder beslissen vele gevangenen ook niet zelf wanneer ze toegang krijgen tot hun private ruimte. In een aantal gevangenissen is dit echter wel zo. Zo hebben gevangen in de gevangenissen van Leuven-Centraal en Beveren een sleutel van hun eigen cel. Hierdoor hebben zelf controle over hun fysieke ruimte en wie deze betreedt.

Ten tweede is er het probleem van de overbevolking in de Belgische gevangenis. Gevangenen hebben gewoonlijk een cel voor zichzelf. Door de overbevolking in de gevangenissen is dit echter niet altijd mogelijk. Hierdoor moeten gevangenen geregeld één cel met twee delen. Bijgevolg hebben ze geen private ruimte die enkel van hen is.

51

4.5 Knelpunten van privacy in de gevangenis Hoewel een persoon altijd recht heeft op privacy, is het niet altijd verantwoord dat deze persoon in grote mate privacy wordt gegund. Een gevangene kan namelijk een gevaar zijn voor de mensen om zich heen en voor zichzelf.

Gevangenen met agressieproblemen moeten regelmatig kunnen gecontroleerd worden op het bezit van wapens zodat ze anderen niet kunnen schaden. Andere gevangenen hebben dan weer een drugof een alcoholprobleem. Zij moeten tegen zichzelf en hun verslaving beschermd worden. Beiden worden dus regelmatig gecontroleerd door de cipiers. Dit vormt steeds een inbreuk op de fysieke privacy en kinesthetische privacy. Om deze reden blijft privacy een probleem binnen de muren van de gevangenis.

4.6 Belang van privacy in het bezinningsproces Wanneer een persoon in de gevangenis terechtkomt, wil de samenleving niet alleen het individu straffen. De samenleving wil ook dat de persoon in de gevangenis nadenkt over wat hij gedaan heeft en waarom dit fout is. Privacy speelt een grote rol in dit bezinningsproces. Mensen zonderen zichzelf namelijk af van anderen om na te kunnen denken over hun handelingen.

Opdat een gevangene zich bezint over de fouten die hij beging, moet de gevangenen dus de privacy krijgen om deze fouten te kunnen verwerken. Pas wanneer hij alleen is met zijn gedachten en zijn handelingen kan analyseren is het bezinningsproces mogelijk.

4.7 Besluit Privacy is niet alleen nodig voor een doorsnee mens, waaronder gevangenen, om goed te kunnen functioneren. Ze speelt ook een grote rol in het leven van gevangenen en hun weg terug naar de maatschappij. Gedetineerden hebben privacy nodig om te kunnen beseffen waar ze precies het verkeerde pad op geraakten. Pas dan kunnen ze hun leven een andere richting uit laten gaan en het recidive vermijden.

52

4.8 Interview expert: Caroline Bruynseels

'Een gedetineerde is bijna voortdurend omringd door anderen, maar voelt zich tegelijk heel eenzaam.'

Privacy binnen de muren van een gevangenis vinden, is niet evident. Zowel het opzoeken van fysieke privacy als het beschermen van persoonlijke informatie blijkt moeilijk. Caroline Bruynseels licht een aantal knelpunten op het vlak van privacy toe.

Caroline Bruynseels is psychologe en seksuologe. Ze behaalde een master in de psychologie en een master in de familiale en seksuologische wetenschappen aan de Katholieke Universiteit van Leuven.

Momenteel begeleidt ze Jail TV en Prison Talk.

Waaruit bestaat privacy en aan welke aspecten van privacy kan er voldaan worden binnen de gevangenis?

Privacy is een heel ruim begrip. Er zijn verschillende vormen van privacy. Zo heb je het verleden van een gedetineerde, de feiten die hij gepleegd heeft, waar discreet mee wordt omgegaan. Enkel personeelsleden die psychologisch aan de slag gaan met de gevangene kunnen het dossier inkijken.

Cipiers en medegedetineerden hebben geen inzage. De gedetineerde kan dus zelf kiezen wat hij over zijn leven vertelt aan anderen.

De media maakt het sommige gedetineerden anderzijds wel moeilijk om dit privé te houden. Als je zaak uitvoerig in de pers is geweest, is er van privacy op dat vlak natuurlijk geen sprake meer.

De meeste gedetineerden zijn heel voorzichtig met wat ze aan medegedetineerden vertellen. Dat geldt niet enkel voor hun feiten, maar ook voor hun familie, voor hun leven buiten de muren en de dingen die hen dierbaar zijn. Als gevangene ben je immers jarenlang omringd door dezelfde mensen.

Wanneer je een medegedetineerde in vertrouwen neemt en iets persoonlijks vertelt, moet je heel goed inschatten of je die persoon kan vertrouwen of niet. Voordat je het weet, weet heel de gevangenisvleugel je geheim.

Dat weegt heel zwaar. Je kan er niet weg. Je kan die mensen niet ontlopen. Daardoor raken mensen sociaal geïsoleerd terwijl ze juist nood hebben aan praten met lotgenoten. Ze durven bijna niets meer te vertellen over zichzelf tegen andere gedetineerden. Het is ook moeilijk om in te schatten wie je kan vertrouwen. Je bent voortdurend omringd door anderen, maar tegelijk heel eenzaam? Je kan tegen niemand echt eerlijk zijn.

Als het gaat over fysieke privacy, zien we een heel groot verschil tussen verschillende gevangenissen.

Op sommige plekken moeten mensen met meerderen op één cel zitten. Dan is het erg gesteld met de privacy. De wc staat midden in de cel, omdat de cipier door het luikje in de deur steeds iedereen moet kunnen zien zitten. Zo kunnen dus ook je celgenoten steeds al je toiletgewoonten volgen. Dat kan een mens psychologisch aantasten. Ze hebben geen greintje privacy meer voor zichzelf.

53

We moeten beseffen dat deze mensen dan ook beschadigd terug in de maatschappij terechtkomen.

Gelukkig zijn er gevangenissen met enkel langgestraften. Daar zijn alleen maar mono-cellen te vinden. Mensen kunnen er hun straf uitzitten met net iets meer privacy.

Toch blijft privacy ook in een mono-cel een relatief begrip. Privacy gaat namelijk lijnrecht in tegen veiligheid. Het blijft een heel moeilijk thema binnen de gevangenismuren. Veiligheid is controle. Dat wil zeggen dat alles heel transparant moet zijn.

Kan een mens leven zonder privacy of hebben we dagelijks die tijd voor onszelf nodig?

Iedereen heeft tijd voor zichzelf nodig, het ene persoonlijkheidstype al wat meer dan het andere. Je hebt dat nodig om je gedachten te ordenen, om jezelf terug op te laden, om aan zelfreflectie te doen en je leven vanop een afstandje te kunnen bekijken. Dat is niet mogelijk als je met meerderen op cel zit. Dan ben je letterlijk geen moment alleen.

De enige plek waar een gedetineerde helemaal alleen kan zijn is in het 'kasjot'. Dat is een klein kamertje waar je naartoe wordt gestuurd als je iets mis hebt gedaan in de gevangenis. Daar word je in afzondering geplaatst. Het is eigenlijk een straf, terwijl de rust voor sommigen misschien wel aangewezen kan zijn.

Introverte persoonlijkheidstypes hebben veel meer nood aan tijd alleen doorbrengen dan extraverten. In de gevangenis zit echter iedereen in hetzelfde regime. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende noden van verschillende mensen. Dat zorgt ervoor dat sommigen meer last ondervinden van het voortdurend omringd zijn. Het privacytekort uit zich dan in stress, een lage frustratietolerantie, prikkelbaarheid en soms zelfs agressie.

Wat we ook veel zien is dat mensen lichamelijke klachten ontwikkelen. Ze krijgen bijvoorbeeld heel veel migraineaanvallen door het feit dat ze nooit alleen kunnen zijn. Ook ’s nachts kunnen ze niet goed slapen. Als je nooit alleen bent, ben je constant op je hoede voor wat er rondom je gebeurt.

Constant omringd worden door andere mensen heeft voor sommigen serieuze nadelen. Je went er ook niet zomaar aan.

Mensen hebben tijd alleen nodig om de dingen die ze gedaan hebben te verwerken. Wat zijn de gevolgen van een tekort aan privacy op die bezinning voor een gedetineerde?

Wanneer mensen terecht komen in de gevangenis schieten ze onbewust in een 'overlevings-modus'.

Je zit in een vreemde omgeving, in een veiligheidsregime met allemaal mensen die je niet kent. Velen zijn angstig. Daarnaast heerst er ook een machocultuur in de gevangenis, waardoor over gevoelens praten vaak taboe is. Hierdoor is het niet echt een plek om na te denken over wat er juist gebeurd is.

Als je moet bezig zijn met jezelf beschermen en ervoor zorgen dat je de dag doorkomt, is het heel moeilijk om stil te staan bij het verleden of om na te denken over je verantwoordelijkheid en toekomst.

54

Soms vinden gedetineerden wel hulp in een gespreksgroep of in een vorming over het thema. Daar krijgen ze wel stilte en ruimte om bezig te zijn met diepere onderwerpen. Toch kost het ook daar soms wat moeite om vertrouwen op te bouwen vooraleer mensen durven praten of verder dan hun survival-modus durven kijken.

Wat zijn de gevolgen van een tekort aan privacy gedurende een lange tijd, zoals bij een gedetineerde in een gevangenis?

Door het tekort aan vertrouwelijke gesprekken binnen de muren kunnen mensen niet goed werken aan zichzelf. De doorsnee mens denkt echter dat gedetineerden tijd genoeg hebben om na te denken in de gevangenis. Tijd is er inderdaad in overvloed, maar mogelijkheden niet. De psychologen die in de gevangenis werken -van de Psycho-Sociale Dienst- schrijven adviezen voor de rechtbank, dus met hen durven gedetineerden niet open praten over hun persoonlijkheidsproblemen en issues. Andere psychologen die in de gevangenis werken, bijvoorbeeld van het Centrum Geestelijke Gezondheidszorg, hebben dan weer een ellenlange wachtlijst. De nood aan vertrouwelijke gesprekken is groot. Aalmoezeniers en vrijwilligers proberen dit op te vangen. De mogelijkheden blijven echter beperkt. We zien mensen die naar het einde van hun straf toe bepaalde cursussen proberen te volgen binnen de muren. Dan pas gaan ze met hun verleden aan de slag.

Sommigen hebben nooit de kans gekregen om individueel aan de slag te gaan met hun problemen en hun persoonlijkheid. Zij worden pas met hun problemen geconfronteerd wanneer ze buitenkomen. In het beste geval gaan ze zelf op zoek naar een therapeut om dat te verwerken. Dit systeem klopt eigenlijk totaal niet. Als je mensen zoveel jaren achter tralies zet, zou je deze tijd nuttig moeten gebruiken.

Een cel wordt geregeld doorzocht. Wat zijn de gevolgen van het binnendringen van die persoonlijke ruimte voor de gedetineerde?

Zoals eerder gezegd staan veiligheid en wat een mens nodig heeft om goed te functioneren vaak haaks op elkaar in een gevangenis. Waar kies je dan voor? Veiligheid staat voor justitie uiteraard op nummer één. Het moet veilig zijn. Natuurlijk is het voor een gedetineerde heel moeilijk en heel intrusief wanneer zijn cel overhoop wordt gezet door cipiers.

De regel is dat cipiers een cel op dezelfde manier achterlaten zoals deze was wanneer ze er binnenkwamen. Toch blijft het heel erg intens. In een cel liggen allerlei persoonlijke dingen, zoals brieven en foto’s. Alles wat een gedetineerde van zichzelf heeft, blijft een vorm van 'collectief bezit' in een gevangenis.

Kan een gevangene een privégesprek voeren met bezoek Gevangenen krijgen bezoek in een gezamenlijk zaaltje. Daar zitten dus ook de andere gevangenen met hun vrienden en familie. Medegedetineerden kunnen dus je gesprekken opvangen.

55

Er is gelukkig ook een ongestoord bezoek of een familiaal bezoek. Dat zijn plekken waar de gedetineerde even helemaal alleen kan zijn met zijn partner of met zijn familie. Het ongestoord bezoek is eigenlijk een 'intiem bezoek', bedoeld voor de partner. Er zijn echter ook mensen die ervoor kiezen om dit moment door te brengen met een familielid. Sommige gevangenen zeggen: ‘Dan kan ik eindelijk eens met mijn mama alleen zijn. Dan kan ik gewoon eens wenen zonder dat anderen dat zien.’

In een aantal gevangenissen krijgen de gevangenen een sleutel. Hoe bevordert dat het gevoel van privacy?

Het hebben van een sleutel bevordert het gevoel van privacy, bovendien lijkt het meer op de realiteit buiten de gevangenis. Dat doet enorm veel. Wat ook helpt op vlak van privacy, is dat mensen die heel lang in de gevangenis zitten zelf hun cel kunnen inrichten zoals een student zijn kot inricht. Dit doen ze met boeken, posters, foto's en schrijfgerief. Wanneer ze ook zelf een sleutel kunnen hebben, heeft de gevangene meer een thuisgevoel, een eigen plekje.

Verder is het ook goed dat een gevangene zijn eigen kleren kan dragen. Vroeger droegen alle gedetineerden een uniform. Nu mogen zij in de meeste gevangenissen hun eigen kledij dragen. Dat zorgt er ook voor dat ze terug meer hun eigen identiteit vinden. Ze lopen er op die manier niet langer allemaal hetzelfde bij. Het is één van de weinige dingen waar ze zelf nog controle over hebben.

Hoe zit het met de privacy na de strafuitzitting?

Heel veel gedetineerden onderschatten het vrijkomen. Ze kijken enkel uit naar deze speciale dag en hebben het gevoel dat dan de wereld terug voor hen zal opengaan. Wat ik zie, is dat mensen een zware slag krijgen wanneer ze vrijkomen. Het is niet zo evident om plots terug te functioneren in onze samenleving als jarenlang alles voor jou beslist werd. Ineens komt die realiteit binnen als een slag in het gezicht.

Niet enkel komen alle herinneringen terug boven, ook simpele dagdagelijkse dingen blijken plots moeilijk te zijn. Nieuwe gezichten zien op straat is beangstigend omdat je niet weet wat zij mogelijk over je kunnen weten. Ze hebben vrees om niet meer aanvaard te worden. Ook naar de supermarkt gaan is plots een hele opgave. Ineens zijn er terug eigen keuzes te maken, hoe banaal die keuzes voor ons ook lijken. Wij kunnen in de supermarkt bijvoorbeeld kiezen tussen 10 soorten brood en 5 soorten water. In de gevangenis heb je die keuze niet. Een ex-gedetineerde verwacht overal gesloten deuren en orders. Nu is hij echter zelf terug verantwoordelijk. Ze moeten opnieuw leren leven.

56

4.9 Getuigenissen 4.9.1 Greet Swinnen, yogadocente en psycholoog over ruimte voor bezinning Reflecteren over zichzelf doet men best in stilte, wanneer het stil is en er zo weinig mogelijk afleiding is, komt men het best tot bezinning. Dat is ook wat er gebeurt in mindfulness. Men richt een half uurtje de aandacht op de adem en het lichaam (zelf) waardoor er een sfeer van bezinning ontstaat.

De aandacht en blik is naar binnen gericht. De ogen zijn gesloten. Dat gebeurt in een stil hoekje waar men zich kan terugtrekken of in groep waar er een omgeving gecreĂŤerd wordt van stilte.

In een gevangenis is dit enkel mogelijk wanneer de persoon zich kan terugtrekken. In een kamer waar er verschillende personen wonen is dit uiteraard moeilijk. Wanneer men een kamer alleen heeft, is een gevangenis echter wel een goede omgeving. De behoefte om na te denken over zijn handelingen en al hetgeen dat er gebeurd is waardoor men in de gevangenis terechtgekomen is, is groter dan in het 'normale' leven.

Als alles in het leven op rolletjes loopt heeft men minder behoefte om te reflecteren. Wanneer het moeilijk gaat komt de nood aan bezinning en nadenken naar de oppervlakte. Moeilijkheden in je leven zetten aan tot na denken over de 'zin' ervan en het waarom.

Men zou een speciale rustgevende kamer kunnen inrichten om deze te gebruiken voor bezinning en stilte. Het zou een plaats kunnen zijn waar er niet gesproken wordt. Deze kan dan enkel gebruikt worden voor meditatie, bezinning en mindfulness.

De mate waarin een persoon behoefte heeft aan reflecteren hangt ook af van de persoon zelf.

4.9.2 Luc Stas, gewezen gevangenisdirecteur, gevangenis Gent Privacy en veiligheid De volledige privacy garanderen zou een contradictio in terminis zijn omwille van de veiligheidsvereisten. In een gevangenis zijn er nu eenmaal veiligheidscontroles. Het is ook een gegeven dat evolueert. Zo dienden de gedetineerden zich tot 5 jaar geleden volledig uit te kleden na ieder bezoek. Nu gebeurt dit enkel indien er individuele indicaties zijn van mogelijke calamiteit (bv. drugsmokkel) en mits schriftelijk gemotiveerde beslissing van de directie.

Privacy in de bezoekzaal In de bezoekzaal werden tussen een aantal tafels schuttingen aangebracht zodat de ene tafel bezoekers de andere niet kan storen. Het ongestoord bezoek verloopt zonder toezicht in daartoe speciaal gebouwde kamers.

Overbevolking en privacy in de cel 57

In de mate dat de overbevolking dit toelaat, wordt aan elke gedetineerde een afzonderlijke cel toegewezen. De realiteit is helaas soms anders.

De periodieke controle door het spionnetje in de celdeur ’s nachts is afgeschaft voor de niet als gevaarlijk aangeschreven gedetineerden.

Een gevangene kan vragen om een cel apart, maar hij kan niet vragen om ontslaan te worden van de voorgeschreven controles en toezichten. Niet alle gedetineerden hebben echter bezwaar om een cel te delen met een andere.

Afspraken i.v.m. doorzoeken cel Een grondige controle van een cel gebeurt op bevel van een overste of van de directeur. Een specifieke procedure is uitgeschreven. De controle gebeurt steeds door twee personeelsleden. De cel dient in dezelfde staat achtergelaten als voor de celcontrole. De gedetineerde zelf is evenwel niet aanwezig bij de controle. Hijzelf ondergaat een fouillering op het lichaam. Dat vinden sommigen gênant. Maandelijks is er een controle door de politie met drughonden, waarbij telkens een aantal cellen worden doorzocht. Dat gebeurt al dan niet op indicatie.

Overbevolking in de gevangenis De stijging van overbevolking in de gevangenissen is geen gevolg van de potpourriwetten. De gevangenisbevolking stijgt al 30 jaar, met een absolute piek in 2014. Sindsdien is er eindelijk een manifeste daling. De stijging die we nu opnieuw kennen sinds het begin van het jaar is het gevolg van de sluiting van de gevangenis in Tilburg die door België gedurende 6 jaar werd gehuurd. Ze komt dus niet door de potpourriwetten. De 650 gedetineerden uit Tilburg dienden verdeeld te worden over de gevangenissen in België.

Ook in de gevangenis te Gent is inderdaad de overbevolking opnieuw toegenomen, maar we hebben ergere tijden gekend. In 2012 hadden we een gemiddelde overbevolking van 45%! Gedetineerden en personeel zijn daar het slachtoffer van. De gevangenis mag evenwel nooit een gedetineerde weigeren in België.

4.9.3 Kristina Lenskens, cipier in de gevangenis van Hasselt Wij hebben niet per se een vaste plaats om te werken binnen de gevangenis. Je hebt wel een post waar je hoofdzakelijk ingedeeld wordt, maar dat is niet exclusief.

Bezoek De bezoeken gaan door in grote zalen. Sinds kort is er in Hasselt sprake van blokbezoeken. Dat wil zeggen dat de bezoekers een uur krijgen waarop ze mogen langskomen. Eerst was er een doorlopend bezoek, nu komt iedereen de zaal samen binnen en verlaat ook iedereen gelijktijdig de zaal.

58

Soms worden gedetineerden gestraft. In andere gevallen worden de bezoekers al eens gestraft. Dat kan gebeuren wanneer ze iets proberen binnen te smokkelen. Wanneer dat het geval is, mogen deze gedetineerden geen zaalbezoek meer ontvangen. Ze krijgen dan glasbezoek. In dat geval zitten ze in een kleine ruimte en praten ze door een microfoontje. Die straffen zijn wel van korte duur. Het gaat dan over een straf van een week of veertien dagen.

Celcontrole In principe moeten we elke dag een cel controleren. We doorzoeken de cellen op verboden voorwerpen of substanties. Dagelijks worden er steekproeven gedaan. We houden ook een register bij van wie al eens gecontroleerd is. Op die manier komt iedereen wel eens aan de beurt. Het is niet zo dat we één persoon viseren. Wanneer er een vermoeden is over een gedetineerde, kan er een extra controle ingeroepen worden. Normaal gezien is het echter een beurtrol.

De gedetineerde weet zelf ook dat ze heel weinig privacy hebben. Als je alles netjes achterlaat, hebben ze het in het algemeen niet al te moeilijk met de controles.

4.9.4 Sandra Portugaels, verpleegkundige in de gevangenis van Tongeren Privacy tijdens ziekenhuisbezoek Wij hebben een medische dienst voorzien. Elke dag komt de dokter en een verpleegkundige langs in de gevangenis. Als er verder behandelingen nodig zijn, gaat de jeugd naar het ziekenhuis van Tongeren. Verder zijn er primo’s. Dat zijn illegalen die voor de eerste keer een misdrijf pleegden. Zij gaan naar de medische dienst in Hasselt of, eventueel, naar het ziekenhuis van Brugge. Wanneer een jongere wordt opgenomen in het ziekenhuis van Tongeren, gaat er altijd een bewaker mee. Ze zijn niet geboeid tijdens hun ziekenhuisbezoek.

Gevangenen kunnen alleen gelaten worden voor medische problemen. Zo is er geen bewaker aanwezig bij doktersconsultaties omwille van de privacy van de gedetineerde.

Medische klachten ten gevolge van privacytekort Op de medische dienst merken we niet echt iets van de fysieke gevolgen van een tekort aan privacy.

De jeugd zit sowieso alleen op cel. Zij hebben dus best veel privacy. De ouderen, daarentegen, zitten soms met twee of drie op cel. Daar is inderdaad een privacyprobleem. Ze zijn zelfs niet alleen wanneer ze naar het toilet gaan.

We merken wel dat ze emotioneel in de problemen zitten. Zo hebben ze vaak lichamelijke klachten die er niet echt zijn, om toch maar eens uit hun cel te zijn en naar ons te komen.

59

4.10 Besluit Als tegenpool van de veiligheid blijft de privacy een groot obstakel vormen binnen de muren van een gevangenis. Hoewel een gevangenis een geknipte plaats is voor bezinning, is het voor veel gedetineerden moeilijk om de nodige rust te vinden om na te denken over hun verleden, verantwoordelijkheid en toekomst. Door de overbevolking en het minimum aan privacy binnen de muren van een gevangenis lijkt mindfulness haast onmogelijk. Vooral introverte gedetineerden hebben het zwaar met het tekort aan privacy.

Een tekort aan privacy leidt niet alleen tot lichamelijke en emotionele klachten. Een privacytekort kan ook in de weg staan van het bezinningsproces van een gedetineerde. Bijgevolg, draagt ook een tekort aan privacy bij tot recidive. Op de plaats waar de meeste tijd voor handen is, vinden bewoners geen moment om rustig te reflecteren over hun daden en hoe ze verder moeten met hun verleden.

5. (De-)radicalisering in de Belgische gevangenissen 60

5.1 Inleiding “Belgische gevangenissen zijn een broeihaard voor radicale Islam”, zei topman van de Belgische Staatsveiligheid Jaak Raes. Uit onderzoek van de federale politie blijkt dat de daders van de aanslagen in Parijs in en Brussel deels radicaliseerden. Als reactie daarop schreef het kabinet van minister van Justitie Koen Geens (CD&V) een plan om radicalisering in de gevangenissen op te sporen en tegen te gaan. Maar wat houdt dat plan precies in? En hoe gaan de gevangenissen daarmee om? Het antwoord op deze vragen en meer leest u in deze paper. Volgens experten en getuigenissen binnen het gevangeniswezen zijn de speciale afdelingen in de gevangenis een tijdelijke oplossing, maar zal de toekomst moeten uitwijzen hoe radicalisering in de gevangenis kan worden tegengegaan en hoe deradicalisering effectiever kan worden toegepast.

5.2 Probleemstelling Al in 2015 berichtte De Standaard dat de Belgische Staatsveiligheid meer inzet vroeg om radicalen in de gevangenis op te volgen. Om meer inzicht te krijgen in het gevangeniswezen en de bewegingen van de gevangenen, richtte de Staatsveiligheid dus een speciale eenheid op die zich daarmee zou bezighouden. Er waren toen al vermoedens dat buitenlandse terroristische organisaties zich bezighielden met het ronselen en radicaliseren van gedetineerden in Belgische gevangenissen.

Na duidelijk werd dat verschillende spilfiguren in de terroristische aanslagen in Europa door Islamitische Staat uit het Brusselse Molenbeek kwamen, werd er direct naar de gewezen burgemeester van de gemeente, Phillippe Moureaux (PS). Als antwoord reageerde Moureaux begin 2016 op RTL met de stelling: ‘Salah Abdeslam is geradicaliseerd in de gevangenis’. Salah Abdeslam en zijn broer Brahim waren volgens Moureaux vroeger kleine straatboefjes die zich bezighielden met kleine criminele zaken. In 2010 vlogen Salah Abdeslam en Abdelhamid Abaaoud achter de tralies voor die feiten. Na een maand kwam Abdeslam vrij. Volgens Moureaux kreeg Abdeslam zijn radicale ideeën.

Moureaux, toch twintig jaar burgemeester van Molenbeek (van 1992 tot 2012), neemt dus nergens verantwoordelijkheid voor de radicale moslims die in Molenbeek woonden. Premier Charles Michel (MR) tikte Moureaux openlijk op de vingers door te zeggen dat een burgemeester hoort te weten wat er leeft in zijn gemeente, dus ook wanneer er een opmars van radicale Islam is. Die uitspraak van premier Michel was de enige waar hij echt kritiek uitte op Moureaux.

5.3 Begin van een oplossing Het kabinet van het ministerie van Koen Geens (CD&V) merkte op dat er toch nood was om radicale moslims in een gespecialiseerd en apart regime te steken om zo de radicalisering van anderen tegen te gaan. Tot dit plan er concreet was, was er veel kritiek op de aanpak van Staatsveiligheid en Justitie.

Zo berichtte De Standaard in april 2016 al dat Staatsveiligheid nooit een lijst had gemaakt van radicale gevangenen, hoewel al in 2006 een speciaal protocol werd afgesloten tussen Staatsveiligheid en de gevangenissen. Dat protocol werd acht jaar lang verwaarloosd, tot in 2014 toch iet of wat schot in de

61

zaak kwam. Pas toen begon de Belgische Staatsveiligheid met het opvolgen van de radicale gevangenen.

Eind 2016 en begin 2017, na de verschillende aanslagen op Europese bodem dus, kwam de problematiek pas echt in de spotlight en was het het onderwerp van het publiek debat. Minister van Justitie Koen Geens loste enkele maatregelen die de radicalisering tegengaan in de gevangenissen; -Zo veel mogelijk gedetineerden moeten in gewone afdelingen gehuisvest worden. Als de mate waarin een gedetineerde geradicaliseerd is meevalt en goed op te volgen is, worden ze dus opgesloten met andere gevangenen.

-Wanneer het risico op ‘besmetting’ van radicale gedachten te groot wordt, kunnen gevangenen overgeplaatst worden naar een Deradex-afdeling. Zo zijn er twee ingericht, één in de gevangenis van Hasselt en één in die van Ittre. (lees hierover meer op de volgende pagina).

-Als er geen plaats meer is op de Deradex-afdelingen en het risico te groot wordt, kunnen gevangenen overgeplaatst worden naar een van de satellietgevangenissen. In de gevangenissen van Gent, Brugge, Sint-Gillis, Andenne en Lantin wacht een team gespecialiseerden om de gedetineerden heel nauw en persoonlijk op te volgen. Telkens wordt er rekening gehouden dat die gevangenen zo min mogelijk in contact komen met andere gevangenen.

5.4 D-Rad:ex ‘Gedetineerden die een ernstig risico vormen op het vlak van radicalisering en/of zich (verder) engageren in een gewapende strijd vanuit ideologische motieven vragen een gerichte aanpak en omkadering’, klinkt het in het jaarverslag van de DG EPI, oftewel Het directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen. Die gerichte aanpak en omkadering wordt geboden in de D-Rad:ex afdelingen in de gevangenis van Hasselt ( 20 plaatsen) en de gevangenis van Ittre (ook 20 plaatsen).

In die D-Rad:ex afdelingen leven de radicale gevangenen samen in een apart georganiseerd regime.

Ze leven er niet zonder de rechten die de andere gevangenen ook hebben, zoals het recht op bezoek of het recht op ‘vrije’ tijd. Ze leven wel volgens striktere normen en worden afgeschermd van de andere gevangenen die ze zo niet kunnen overhalen met hun gedachten.

5.5 Gepaste opleidingen Om de begeleiding en opvolging van radicalen in de gevangenissen vlot te laten verlopen, moeten de cipiers, psychologen en sociaalassistenten genoeg kennis van zaken hebben. Eind 2015 werd een opleiding van zeven dagen gegeven aan de cipiers van de D-Rad:ex afdelingen en aan de cipiers van de satellietgevangenissen. Ook de psychologische diensten van al die gevangenissen kregen begin 2016 een opleiding van een week. Zelfs de directies van de gevangenissen moesten op een cursus van vijf dagen. Of die opleiding voldoende is om alles in goede banen te leiden, moet nog blijken. In totaal genoten ongeveer 170 gevangenismedewerkers een opleiding.

62

5.6 Kritiek op Geens De Tijd kopte eind februari met ‘Slechts 1 op 7 terreurgevangenen zit in deradicaliseringsafdeling’.

Een groot artikel volgde waarin werd uitgelegd dat het merendeel van radicale gevangenen gewoon tussen de andere gevangenen opgesloten zit. In totaal zitten er op het moment van schrijven 163 radicale terreurgevangenen in de Belgische gevangenissen. 56 van die 163, ongeveer een derde, zit in de gevangenis voor concrete terreurdaden of hulp eraan. Een ander derde, 60 gevangenen, zijn foreign terrorist fighters, zeg maar Syriëstrijders. Hieronder ziet u een duidelijk overzicht van de indeling van de gevangenen in deradicaliseringsafdelingen.

bron: De Tijd

De D-Rad:ex afdelingen, die dus specifiek bedoeld zijn om radicalen af te zonderen van andere gevangenen, huisvesten slechts 23 personen, terwijl in totaal plaats is voor 40 radicale gedetineerden. Volgens minister Geens is er wel vooruitgang geboekt. 'De centrale databank van de gevangenissen is intussen gekoppeld aan de databank van de federale politie. Daardoor kunnen gevangen beter worden opgevolgd. Vroeger was er te weinig informatie-uitwisseling over radicalisering in de gevangenissen omdat de informatica achterophinkte. Ook de opleiding van het gevangenispersoneel is cruciaal om radicalisering te herkennen en maatregelen te nemen’, geeft hij als antwoord in hetzelfde artikel.

5.7 Expert interview: Isabelle XXX

‘Gevangenissen moeten zelf zorgen voor eigenwaarde bij de gedetineerden’ 63

Isabelle XXX is Islamologe en vrijwilligster bij Amnesty International. Ze legt uit hoe iemand kan radicaliseren, dat het groepsgevoel belangrijker is dan het religieuze aspect en dat radicalisering geen al te nieuw fenomeen is. ‘De afdelingen in de gevangenis van Hasselt en Ittre, waar radicale gedetineerden afgezonderd worden van de rest, is geen perfect oplossing’.

‘Zo’n aanslagen en angstzaaiing van radicalen hebben we nog nooit gezien’, is was de publieke opinie denkt. Dat is ook de opzet van terroristen; zo veel mogelijk paniek zaaien om Jan met de pet angstig te maken van zijn eigen buren. ‘We moeten niet ver teruggaan in de tijd om bijna exact hetzelfde te zien, hetzij met een andere ideologie. Kijk maar naar het nazisme, fascisme, de strijd in Joegoslavië en de genocide in Rwanda. Telkens gaat het om een groep mensen die met geweld hun radicale ideeën opvoeren bij anderen door geweld,’ zegt XXX. De reden voor de oorlog of terreur is telkens anders, maar toch is er een verband te zien volgens XXX. ‘Bij de terreur in West-Europa door radicale moslims wordt de Islam geïnstrumentaliseerd of gebruikt als reden, terwijl dat totaal niet de reden van de terreur is. De radicalisering, in eender welke periode tot eender welke groep, verloopt altijd volgens vier dezelfde stappen of fases die inspelen op elkaar.

Maar om te radicaliseren moet niet elke fase even sterk zijn. De fases die doorlopen worden zijn de identiteitsverlenende sfeer, de religieuze of ideologische sfeer, de geopolitieke dimensie en de sociaaleconomische en politieke dimensie. Slechts één sfeer kan genoeg zijn om te radicaliseren, als die sfeer sterk genoeg is.

De eerste sfeer, de identiteitsverlenende sfeer is die waarvoor jongeren het gevoeligst zijn. ‘Veel pubers zijn op zoek naar een eigen identiteit. Wanneer ze hier in België een beetje op de dool zijn, kunnen ze zich snel herkennen of hun identiteit vinden in hun thuisland of in de mensen die vertellen over hun thuisland’. Als die mensen dan vertellen hoe prachtig hun thuisland is, maar dat de blanke Westerlingen hun thuisland verwoesten, is het zaadje tot radicalisering geplant’.

Die identiteitsverlenende sfeer is ook waar gedetineerden het meest vatbaar voor zijn. ‘Ze zitten in de gevangenis omdat ze iets slecht gedaan hebben en zijn nu dus de “slechten”. Door zich te bekeren en een geloof heel strikt te volgen, denken ze dat zij terug de “goeden” zijn, en al de rest de “slechten”. Ze voelden dat de mensen buiten de gevangenis een afkeer hadden tegen de gevangenen, maar nu voelen zij ook een afkeer tegen hun’. De link met de jongeren in de steden in snel gelegd volgens XXX. ‘Zij voelen zich alsof er wordt neergekeken op hun. Zo ontstaat er een afkeer tegenover de meerderheid in de steden en dus ook tegenover de maatschappij en de samenleving.

De “anderen” zijn de dominante groep, en daar zetten ze zich tegen af’.

Sinds kort zijn er D-Rad:ex-afdelingen in de gevangenis van Hasselt en Ittre, waar geradicaliseerde gevangenen afgezonderd worden van anderen zodat ze de gewone gevangenen niet kunnen ‘besmetten’ met hun gedachtegoed. Maar eerder waren er Syriëronselaars in de Belgische gevangenissen. ‘Zij focusten zich op gemakkelijke slachtoffers’, zegt XXX. ‘Eenzame en volgzame gedetineerden zijn makkelijk te overtuigen. De ronselaars zijn geen dommeriken, ze pakken het slim aan. Ze zorgen ervoor dat de slachtoffers terug eigenwaarde voelen en zich niet meer eenzaam voelen, zo win je vertrouwen en respect.’

64

Stilletjes aan gaat het van gezonde eigenwaarde tot dominantie. ‘De bekeerlingen voelen zich niet meer gemarginaliseerd, maar voelen zich beter dan de ongelovigen die die schuld van alles krijgen.

Zij zijn de bron van al het kwaad. De structuur van een geloof zorgt ervoor dat ze rust in zichzelf vinden, die ook nog eens bijdraagt tot de nauwe visie van geradicaliseerde gedetineerden,’ gaat XXX verder.

Geradicaliseerden afzonderen is wat nu de oplossing lijkt tot radicalisering in de gevangenissen, maar voor XXX is dat niet echt de juiste oplossing. ‘Gevangenissen moeten zelf zorgen dat die eigenwaarde en respect voor zichzelf er komt bij hun gedetineerden. Zo neem je de ‘voeding’ van de ronselaars af en zullen er minder zwakke gedetineerden in de val van het radicale geloof trappen’.

5.8 Anonieme gevangenisdirecteur ZYX over D-Rad:ex Weinig verschil tussen geradicaliseerde en gewone afdeling Om geradicaliseerde gevangenen niet de kans te geven anderen aan te steken met hun gedachtengoed, worden ze allemaal samen opgesloten in één ‘geradicaliseerde afdeling’ in de gevangenis. Het gevangenisregime is er niet veel anders dan in een ‘gewone’ afdeling, maar de controles zijn er strenger.

Begin 2017 gaf minister van Justitie Koen Geens (CD&V) het startschot voor de oprichting van speciale afdelingen waarin geradicaliseerde gevangenen afgezonderd worden van de rest van de gedetineerden. Aan Waalse kant was het de gevangenis van Ittre die zo’n afdeling moest inrichten, aan Vlaamse kant kwam de afdeling in de gevangenis van Hasselt.

‘D-Rad:ex’ was de naam die de afgesloten vleugels kregen. ‘De afdeling wordt gezien als een “last resort” waar gedetineerden na een uitgebreide analyse terecht komen,’ zegt de minister daarover.

Maar wat houdt zo’n afdeling nu in? En wat betekent dat voor een gevangenis? Aan het woord is een anonieme gevangenisdirecteur ZYX. ‘De geradicaliseerde gedetineerden in de D-Rad:ex-afdelingen in Ittre en bij ons in Hasselt worden volledig afgeschermd van de rest van de gevangenen, al dan niet tijdelijk. Voor de rest is zo’n afdeling eigenlijk exact hetzelfde als eender welke afdeling in onze gevangenis,’ zegt ZYX. Een paar dingen zijn wel verschillend aan de D-Rad:ex afdeling. ‘We controleren de gevangenen daar veel vaker. Zowel hun cellen als hun kledij worden veel vaker gecontroleerd’. Ze kunnen ook niet zomaar eender wie telefoneren. ‘Elk nummer waarnaar ze willen telefoneren, wordt gecontroleerd door de Vlaamse Gemeenschap en de Belgische Staatsveiligheid’.

Voor de rest is dus zo’n D-Rad:ex-afdeling compleet dezelfde als eender welke andere afdeling. Zo kunnen ze bellen, zijn er bezoekuren, mogelijkheden tot fitness en een tweewekelijks bezoek aan de bibliotheek. Maar hoe kom je dan in zo’n afdeling terecht? ‘De centrale administratie beslist wanneer een gevangene een gevaar is voor anderen met zijn radicale overtuigingen. Ook onze medewerkers 65

binnen de gevangenis hebben een opleiding gekregen om radicalisering te herkennen. Van buitenaf komen experts van de Vlaamse Gemeenschap en de Belgische Staatsveiligheid om de situatie van de gevangenen nauw op te volgen’.

Speciale opleidingen om geradicaliseerde gevangenen te begrijpen D-Rad:ex-afdelingen houden de geradicaliseerde gevangen weg van de gewone gevangenen om ze niet te besmetten. Een nieuwigheid van Koen Geens, minister van Justitie, maar ook een nieuwe uitdaging voor de cipiers van de gevangenis van Hasselt en Ittre, waar zo’n, afdeling geopend is.

Om die cipiers niet aan hun lot over te laten, zijn er speciale opleidingen gegeven, zodat de cipiers weten waar ze voor staan. De focus in die opleidingen ligt niet op hoe strak de handboeien moeten, maar eerder op het proberen begrijpen van de gedachten van geradicaliseerde gedetineerden.

Het personeel van de gevangenissen met een D-Rad:ex-afdeling krijgen een speciale opleiding, maar zowat alle mensen die in een gevangenis in België werken, kregen een algemene cursus rond radicale Islam. ‘De focus lag op het begrijpen van de Islam’, zegt een anonieme directrice van het Opleidingscentrum voor penitentiair personeel. ‘Ook het proces van de radicalisering kwam ruim aan bod. Daarnaast kreeg het personeel ook wat uitleg over hoe je kan merken aan een gedetineerde of hij of zij neigt naar de radicale Islam. Om dat beter te kunnen, en om de eigenwaarde van een gedetineerde te vergroten, is ook de luisterbereidheid en respectvolle communicatie tussen gevangenen en cipiers of ander personeel heel belangrijk’.

Zowel mensen van het Opleidingscentrum voor penitentiair personeel als externen gaven de cursus.

‘Het geld dat besteed wordt aan die opleidingen, komt deels uit het budget gereserveerd voor penitentiaire opleidingen, maar ook uit Europese en interdepartementale budgetten,’ zegt de anonieme directrice. Voor het personeel van de D-Rad:ex-afdelingen en de satellietgevangenissen zijn er speciale opleidingen. ‘Zij kregen een opleiding van zeven dagen, waarin ongeveer dezelfde onderwerpen bestudeerd werden als in de gewone opleiding. Het verschil is dat er bij die laatste opleiding meer mogelijkheid was om in te gaan op wat het personeel van de D-Rad:ex-afdelingen nodig vond’.

5.9 Twee cipiers getuigen over D-Rad:ex-afdeling gevangenis Hasselt ‘Met Fouad Belkacem kan je perfect normaal gesprek voeren’ Om een inkijk te krijgen op het leven in de afdeling van de Gevangenis van Hasselt waar Fouad Belkacem en Mohamed Abrini zitten, moet je praten met de mensen die iedere dag in contact staan met die personen. Twee cipiers deden hun verhaal, maar wensen anoniem te blijven ‘Zodat we kunnen zeggen wat we denken, zonder achteraf problemen te krijgen.’

‘We hebben eigenlijk weinig contact met de radicale gedetineerden. Elke beweging die ze maken, wordt gezien en dat weten ze, dus laten ze niet hun hun kaarten kijken. Ze vragen wat ze nodig 66

hebben en verder heb je er geen last van’, beginnen de mannen te vertellen nadat ze nu al bijna een jaar in de D-Rad:ex-afdeling van de gevangenis in Hasselt werken.

‘Het grootste verschil tussen de D-Rad:ex-afdeling en de gewone afdeling is het sterke veiligheidsregime’, begint één van de cipiers. ‘Die mannen mogen met niemand anders in contact komen en worden totaal afgezonderd. Als ze bijvoorbeeld uit hun cel gehaald worden, mag er niemand anders in de gang rondlopen. Ook hun wandeling buiten is op een ander moment dan de andere afdelingen in onze gevangenis. Allemaal veel strikter dan op een ander afdeling in Hasselt.

Ook het contact met mensen buiten de gevangenis verloopt anders dan wanneer ze in een gewone cel zouden zitten. ‘De bezoekmomenten zijn op andere dagen en uren, en niet zomaar iedereen kan een gedetineerde uit de D-Rad:ex-afdeling bezoeken.’ Telefoneren naar vroegere vrienden lukt ook niet zomaar. ‘Wanneer ze iemand willen bellen buiten de gevangenis, wordt dat nummer eerst gescreend door de Belgische Staatsveiligheid’. Om de opvolging van de gedetineerden goed te doen verlopen, zitten de gevangenismedewerkers om de zoveel tijd samen met de Staatsveiligheid. ‘Alles wat de gedetineerden wel of niet doen, wordt bijgehouden in fiches. Telefoongesprekken, brieven, alles wordt gecontroleerd’.

De D-Rad:ex-afdelingen zijn een nieuwe maatregel van Minister van Justitie Koen Geens (CD&V) omdat een deel van de terroristen die paniek zaaiden in West-Europa geradicaliseerd zouden zijn in de Belgische gevangenissen. Nieuw dus voor België, maar ook voor het gevangenispersoneel. ‘We hebben een half jaar opleiding gekregen om in de D-Rad:ex-afdeling te kunnen werken. Die opleiding was niet zozeer gefocust op hoe om te gaan met geradicaliseerden, maar eerder om een zicht te krijgen op hun gedachten en ideeën. Hoe denken ze, wat zijn hun overtuigingen en waarom doen ze bepaalde dingen al dan niet? Dat waren de belangrijkste vragen waarop we een antwoord kregen in de opleiding’.

Daarnaast is ook het herkennen van radicalisering in de gevangenis een kwaliteit waarvan verwacht wordt dat cipiers die bezitten. Daarom zat in de opleiding ook een stukje daarover. ‘We leerden enkele symbolen die kunnen wijzen op radicalisering. Of dingen die ze doen of plots niet meer doen die erop kunnen wijzen dat de gevangenen in gewone afdelingen toch beter naar de D-Rad:exafdeling zouden gaan’. Of die opleiding voldoende kennis verschaft, betwijfelen de mannen. ‘Je kan nooit genoeg weten. Maar het was wel een interessante opleiding om te zien hoe zo’n mensen denken. Ik ga totaal niet akkoord met de dingen die ze doen, maar de opleiding probeerde wel een antwoord te geven op de waarom-vraag die iedereen stelt bij terreur’.

Of de geradicaliseerde gedetineerden allemaal samen opsluiten een oplossing is, weten de cipiers zelf ook niet. ‘Als je ze samen zet, kunnen ze mekaar nog meer aanzetten tot radicale ideeën, maar als je ze samen met andere gedetineerden zet, kunnen ze die overtuigen van hun radicale ideeën.

Neem nu Fouad Belkacem. Hij is een heel intelligente man waarmee je een perfect normaal gesprek kan voeren, maar hij is wel veroordeeld voor zijn rare en radicale ideeën. Ik denk niet dat er veel goeie oplossingen zijn voor zo’n mannen’. De toekomst zal uitwijzen of de D-Rad:ex de juiste oplossing was, of totaal de verkeerde.

67

5.10 Besluit De tijd waarin we nu leven heeft duidelijk nood aan een snelle aanpak bij concrete problemen zoals radicalisering. Kabinetten van ministers moeten in allerijl beslissingen nemen en bijschaven, terwijl het eigenlijk altijd te laat is. De oplossing die minister Geens biedt aan het probleem van radicalen in gevangenissen lijkt op papier enorm doeltreffend. In praktijk blijkt het plan toch nog wat kinderziekten te tonen, mede door de snelle uitvoering en de band tussen rechtelijke en uitvoerende macht. Wat de resultaten van de plannen in de gevangenissen zijn, moet nog blijken. De tijd zal ook uitwijzen welke problemen zich nog gaan stellen in verband met radicalen in het gevangeniswezen.

Het probleem is dat er geen pilletje bestaat tegen het geloof in een strijd tussen ideologieën, en dat minister Geens nergens een voorganger vindt die hem heeft getoond hoe het probleem precies moet worden opgelost.

Het gevangeniswezen is niet de meest open wereld en staat niet te springen om buitenstaanders toe te laten in haar wereld. In tijden van terreurdreiging is het ook nog moeilijker om in de gevangeniswereld te komen die daar mee omgaat. Via omwegen kom je toch terecht bij mensen die duidelijk kennis van zaken hebben, en die kunnen uitleg geven en een kijk geven in die gesloten wereld.

De experten en getuigenissen hebben uiteenlopende kennis en ervaringen, maar zijn het er wel over eens dat de toekomst onzeker is. De D-Rad:ex afdelingen in de gevangenissen zijn een tijdelijke schikking om de geradicaliseerden af te zonderen, maar een langetermijnoplossing is het niet. De grootste vraag, en dus ook mijn conclusie, is “wat met de toekomst?”. Radicalisering is geen nieuw verschijnsel, zoals XXX zegt, maar op de vraag hoe radicalisering in de gevangenissen aan te pakken, had niemand een exact antwoord klaar waarvan al bewezen is dat het werkt. De toekomst zal dus uitwijzen wat de juiste oplossing is.

68

6. Recidive 6.1 Inleiding Meer dan de helft van alle veroordeelden in België zijn recidivisten. 57,6% van de veroordeelden in 1995 hebben tussen toen en 2015 minstens een keer gerecidiveerd. Bovendien zijn de recidivisten in België op vijf jaar tijd bijna verdubbeld. 20% van de recidivisten zijn na hun eerste keer zelfs nog zeven andere keren veroordeeld. Bij 80% van de veroordelingen gaat het dan wel ‘slechts’ over verkeersovertredingen, toch is er een duidelijke trend te bespeuren.

Deze cijfers komen uit de eerste statistieken over recidive, gebaseerd op de analyse van gegevens uit het centrale strafregister. De allereerste statistieken over recidive in België werden dus pas in 2015 opgesteld. Samen met Luxemburg was België tot dan toe het enige Europese land dat niet over nationale cijfers op het vlak van recidive beschikte. De studie moet volgens het NICC (Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie) een redelijker en efficiënter misdaadbeleid toelaten.

Sinds enige tijd is in ons land, en dan vooral in Vlaanderen, een kentering aan de gang. Na enkele decennia van relatieve verwaarlozing van onderzoek en recidivecijfers die er niet om liegen, is Vlaanderen aan een inhaalbeweging begonnen.

Deze paper zal de wetswijziging van minister van Justitie, Koen Geens, de Potpourri-wetten en de invloed daarvan op het recidivebeleid verduidelijken, de vergelijking met het Nederlandse systeem maken, en eventuele alternatieven zoals het inzetten op preventie bieden.

6.2 Potpourri Met de potpourri-wetswijziging van oktober 2015 wil minister Geens recidivisten in de toekomst strenger straffen door langere celstraffen op te leggen. Ook zal iedereen die al eens eerder veroordeeld werd, zelfs al was het maar tot een enkel jaar celstraf, voortaan als recidivist beschouwd worden in de correctionele rechtbank.

Ook wil hij komaf maken met de straffeloosheid in ons land. Voorheen werden celstraffen tot drie jaar niet uitgevoerd. Dit betekende vaak ook dat wanneer iemand die voor de eerste feiten minder dan drie jaar kreeg, die niet als recidivist gezien werd als hij de feiten opnieuw pleegde. En dus ook niet zwaarder gestraft kon worden.

Vooral bij verkeerszaken was dit een vaak voorkomend probleem. Door de nieuwe wet zullen verkeersovertreders effectief naar de cel moeten om hun straf uit te zitten, ofwel die straf omgevormd zien naar huisarrest met bijvoorbeeld een enkelband. Hoe dan ook, elke straf zal effectief uitgezeten moeten worden.

Toch lijken die strengere straffen niet te voorkomen dat een dader recidiveert. Verschillende studies tonen aan dat sancties zoals het dragen van een elektronische enkelband, het opleggen van huisarrest of het langer opsluiten van iemand de recidivekans niet reduceert, maar slechts een goedkoper alternatief biedt voor de gevangenis. Voor deze potpourri-wet dat door het systeem van 69

‘elektronisch toezicht’ de kans op recidive zelfs toenam. Vooral vanaf 2013, toen minister Geens het systeem veranderde.

Deze verandering hield in dat elektronisch toezicht een zelfstandige straf werd. Concreet betekende dit zonder begeleiding van de justitiehuizen. Dat uit besparingsoverwegingen het menselijk contact werd weggenomen, was volgens velen onverantwoord. Dit zorgde bij veel veroordeelden voor extra frustraties. Op deze manier wordt recidive niet tegen-, maar net in de hand gewerkt. Er was, en is nog steeds, vooral nood aan een aanpak op maat, volgens verschillende experten.

Dat komt omdat recidive voorspellen geen exacte wetenschap is. Volgens forensisch psychiater Rudi Verelst is het onmogelijk om met zekerheid te zeggen dat iemand niet zal hervallen in oude gewoontes. Wel is het mogelijk om het risico op recidive op een graduele schaal uit te drukken, van ‘licht’, over ‘matig’ tot ‘zwaar’ en zelfs ‘bijna zeker’. Als er zo’n analyse gemaakt wordt, kijkt men onder andere naar het leven van de betrokkene en naar de delicten die reeds gepleegd zijn. Er is nooit zekerheid, maar men probeert hiermee de grootheid van het risico te duiden.

6.3 Nederlandse aanpak Hoewel Geens’ wetshervorming toch al een begin is, stellen veel wetenschappers zich de vraag of er, ook in dit geval, niet beter meer wordt ingezet op het voorkomen in plaats van genezen. De voorstellen variëren van kunsttherapie over meer vertrouwen geven aan de gevangene zelf tot het beter begeleiden van de re-integratie. In Nederland bestaan er verschillende gevangenissen waar de gevangenen zelf de sleutel van hun cel krijgen, en ook wordt er bij de noorderburen veel meer ingezet op re-integratie.

Op deze manier ligt de nadruk niet, zoals bij ons wel het geval is, op het straffen van de delinquenten, maar op het helpen om hen terug op een goede manier in de samenleving te laten functioneren. Net omdat er zoveel ingezet wordt op re-integratie, zijn er ook zo weinig mensen die in oude gewoontes hervallen. In België is het voor ex-gedetineerden vaak moeilijk om hun leven terug op de rails te krijgen, net door die celstraf. Als ex-gevangene krijg je namelijk een stempel opgedrukt. Het is moeilijker om aan werk of een huis te geraken, en ook het sociale netwerk is vaak uit elkaar gevallen.

Net hierdoor zien velen geen andere uitweg dan in hun oude gewoontes te hervallen.

Een gevolg hiervan zijn de vele leegstaande gevangeniscomplexen in Nederland. Niet alleen staan de lege gevangenissen in Nederland in schril contrast met de overbevolking in het Belgische gevangeniswezen, ook doen onze noorderburen het op vlak van reducering van recidive beduidend beter. Ter vergelijking: het aantal ex-gedetineerden dat opnieuw een misdaad pleegde was daar in 2014 slechts 22,8%. Dat is minder dan de helft, en komt zelfs bijna neer op een derde van de Belgische 57,6%.

70

6.4 Voorkomen in plaats van genezen Zoals hierboven al aangehaald, zijn er talrijke studies die bewijzen dat kunsttherapie bijzonder efficiënt is in het voorkomen van recidive. Zo helpt kunst in de brede vorm gedetineerden vaak om agressie te onderdrukken zodat creativiteit de bovenhand kan nemen. In het algemeen zoeken mensen naar manieren om zich actief en/of creatief uit te drukken. Ook, en misschien zelfs vooral, mensen die in de gevangenis zitten zoeken naar manieren om zich autonoom uit te kunnen drukken.

Zulke rehabilitatieprogramma’s zorgen daarnaast ook voor interactie tussen de verschillende gevangenen, en ook dat vermindert het risico op recidive weer. Voor sporten die in teams gespeeld worden, geldt trouwens hetzelfde.

Uit buitenlandse studies en systemen blijkt ook dat het van groot belang is dat de gevangene een doel heeft in de gevangenis, en dus actief naar zijn of haar vrijlating toe kan werken. Vooral in Nederland wordt hier, met succes, veel op ingezet. Zoals blijkt uit de Belgische cijfers daarentegen, leidt het ‘zitten en wachten’-systeem in België in bijna zes op de tien gevallen voor een herhaling van de misdaad.

6.5 Besluit De Belgische recidivecijfers liegen er niet om. Er moet dringend iets gedaan worden aan het probleem rond overbevolking in de Belgische gevangenissen. Meer inzetten op het voorkomen van recidive zou al een goed begin zijn. Maar aangezien de eerste nationale cijfers en onderzoeken slechts dateren van 2015 is het misschien niet vreemd dat we als land zo ver achterstaan op de rest van Europa.

Nu blijkt dat toch bijna zes op tien veroordeelden recidiveren, moet er dringend een algemeen plan van aanpak komen. Gelukkig is er sinds kort, vooral in Vlaamse gevangenissen, een mentaliteitsverandering te zien. Met de Potpourri-wet van minister Geens is er toch al wat veranderd. Het aanpakken van de straffeloosheid zal misschien op termijn ook de lakse mentaliteit van de Belgische bevolking aanpakken.

Door het aanpassen van de gevangenisinfrastructuur en een voorbeeld te nemen aan onze noorderburen zouden we al een stap verder kunnen komen. Ook het standaard integreren van kunsten/of sporttherapieën, en het binnen de gevangenismuren actief inzetten op re-integratie zorgt voor minder recidivisten. Misschien zullen de gevangenissen in de toekomst dan net als in Nederland onder- in plaats van overbevolkt zijn.

6.6 Expert interview: Ine De Rycke, beleidsmedewerker Bond Zonder Naam

‘Ommekeer in gevangenisinfrastructuur nodig, maar dat kost geld’ Bijna de helft van de veroordeelden in België hervalt na de gevangenisstraf in oude gewoontes.

Instanties als Bond Zonder Naam proberen door sensibiliseringsacties de re-integratie voor iedereen zo vlot mogelijk te laten verlopen. Maar het recidiveprobleem heeft veel verschillende facetten en laat zich niet zo maar oplossen.

71

Ine De Rycke is beleidsmedewerkster bij Bond Zonder Naam. Concreet betekent dat ze gevangenisbezoeken organiseert voor werkgevers. Daarnaast volgt ze ook alle actualiteit en contacten met andere organisaties binnen de sector op. Ook zit ze in de algemene vergadering van De Huizen vzw.

Ine, hoe is het in het algemeen gesteld met het recidivebeleid in BelgiĂŤ?

In het algemeen denk ik dat er zeker nog veel verbetering mogelijk is. Volgens mij kunnen er nog veel meer inspanningen worden gedaan om het recidivecijfer naar beneden te krijgen. Er worden zeker al initiatieven genomen, maar in het algemeen nog steeds veel te weinig. Maar recidive is natuurlijk een heel complex gegeven. Waarom hervalt iemand in oude gewoontes? De redenen daarachter zijn altijd heel complex. Het zou kunnen dat iemand na zijn tijd in de gevangenis niet aan werk geraakt, of bijvoorbeeld met een drugsprobleem zit. Het kan zijn dat iemand in zijn oude milieu terechtkomt en daar moeilijkheden mee heeft.

Daarnaast zijn er ook gradaties in delicten. Iemand die veroordeeld is voor een zedendelict heeft een andere zaak dan iemand die veroordeeld is voor carjacking. Het verschil in aanpak is heel groot. De redenen waarom iemand recidiveert zijn heel complex. Toch zijn er een aantal lijnen in te trekken die ervoor zorgen dat de kans op recidive minder groot is. De belangrijkste is natuurlijk zorgen voor een goede re-integratie. Dat komt er op neer dat je een gevangene op verschillende fronten zo goed mogelijk klaarmaakt om terug in de samenleving te stappen.

Daarin zijn drie onderdelen vooral heel belangrijk. Zo is het vinden van werk heel belangrijk.

Daarnaast moet de woonsituatie stabiel zijn. Als laatste is de sociale situatie heel belangrijk. Goede contacten met het gezin, kinderen, een partner of ouders hebben enorm veel impact. Als de situatie voor ex-gedetineerden op die drie fronten is orde is, is er sowieso veel minder kans op recidive.

Worden de ex-gevangenen volgens u voldoende begeleid bij hun re-integratie?

Daarvoor is er zeker niet voldoende begeleiding, nee. Maar ook daar is recidive een heel complex gegeven. In de gevangenissen zelf staan de psychosociale diensten onder een enorme druk omdat ze onderbemand zo onderbemand zijn dat ze zich enkel kunnen bezighouden met hun kerntaak. Dat is het adviseren aan de rechtbank of iemand wel of niet voorwaardelijk mag vrijkomen. Toch zou het eigenlijk ook hun taak moeten zijn om de gevangenen psychologische begeleiding te bieden, maar dat gaat niet. Ook de begeleiding van binnen de gevangenis naar buiten toe kan veel beter. Het zou goed zijn als gedetineerden die in de gevangenis een vertrouwensband hebben opgebouwd met iemand, die begeleider mee naar buiten kunnen nemen. Dan spreek ik over een soort trajectbegeleider. Nu ziet een gedetineerde bijvoorbeeld herhaaldelijk eenzelfde VDAB-medewerker in de gevangenis, maar eenmaal diezelfde gedetineerde vrijkomt, moet de uitleg helemaal opnieuw gedaan worden aan een nieuwe medewerker. Er zijn al wel wat projecten in die richting op til, maar er mag nog meer op doorgezet worden. Als laatste zit recidive over verschillende bevoegdheidsdomeinen verspreid. Het gaat over justitie, maar ook over welzijn. Daar komt dan ook

72

nog de spreiding over Vlaams en federaal niveau. En dat maakt het vaak moeilijk om een goed beleid uit te stippelen.

Wat is precies de rol van Bond Zonder Naam daarin?

In het algemeen probeert Bond Zonder Naam burgers te sensibiliseren rond gedetineerden en exgedetineerden. Daarvoor gaan wij ook met burgers de gevangenissen binnen. We organiseren onder andere Traliepost, waarbij mensen kunnen schrijven met iemand in de gevangenis. We gaan ook met werkgevers naar de gevangenis. Op die manier kunnen gedetineerden al tijdens hun straf werken.

Daarnaast worden ook de werkgevers gesensibiliseerd, en zullen ze hopelijk sneller ex-gedetineerden aannemen. Als laatste organiseren wij ook nog Prison Talk, waarin ex-gedetineerden getuigen over hun ervaring tijdens en na hun opsluiting. Dat werkt natuurlijk sensibiliserend, maar helpt ook om te zorgen dat die ex-gedetineerden niet meer recidiveren.

In België recidiveert ongeveer de helft van de gevangenen, terwijl dat cijfer in bijvoorbeeld Scandinavische landen veel lager ligt. Hoe komt het dat België het daarin zo slecht doet?

Vanuit het verleden hebben wij een infrastructuur waarmee we verder moeten. De gevangenissen zijn gebouwd met een soort van panopticumsysteem. Dat betekent dat er een centraal toezicht is, en dat er van daaruit gangen aangelegd zijn. Zo is er een bepaalde traditie opgebouwd, zowel in de bouw van de infrastructuur als in het denken van het personeel dat in de gevangenis werkt. Om dat te doorbreken is er een ommekeer nodig. En dat kost geld. Concreet betekent dat dat er een deel meer infrastructuur gebouwd zou moeten worden die vanuit een andere visie op detentie vertrekt.

Tot op heden is dat niet het geval. In het nieuwe masterplan van minister van Justitie, Koen Geens, zijn er wel enkele transitiehuizen opgenomen. Die gaan wel uit van een andere visie op detentie.

Maar de gevangenis van Beveren daarentegen, is nog maar heel recent geopend, en die is opnieuw gebouwd op de principes van veiligheid. Zolang die ideeën niet gaan veranderen, zal dat systeem bij ons ook niet direct veranderen. Eigenlijk is dat triestig, want België was in de negentiende eeuw een voorloper in Europa op vlak van detentie, maar we zijn blijven steken in die ideeën.

Toch zijn er ook op beleidsniveau nu mensen die er anders over denken, maar dan blijft het feit dat we met die verouderde infrastructuur zitten. Het gevangenisgebouw op zich is enorm bepalend in wat je daar kan. Welke activiteiten je daar kan organiseren, hoe mensen zich er voelen. Zolang die structuur niet verandert, zolang daar niet enorm veel geld voor wordt uitgetrokken, zie ik het beleid niet zo snel veranderen. Daarbij komt dat justitie nu in een periode van besparingen zit, dus op dat vlak zitten we nu niet in een gunstig klimaat. Dat heeft als gevolg dat op alles wat nu ‘extra’ is, en bovenop de bewaring van de gevangenen en de veiligheid komt, bespaard wordt. Het gaat dan over minder uren, minder personeel, minder geld voor materiaal. Dat is natuurlijk niet ideaal. Het zit zo complex in elkaar. Het recidiveprobleem is niet iets wat je zo maar even kan oplossen..

Zijn er volgens u betere alternatieven voor een gevangenisstraf?

73

Ik ben niet tegen een gevangenisstraf, maar de manier waarop ze op dit moment wordt voltrokken is niet oké. De gevangenisstraf is in sé het wegnemen van je vrijheid, maar je wordt niet veroordeeld tot slechte gezondheidszorg, tot een moeilijk of verbroken contact met je familie. Ze noemen dat detentieschade. Volgens mij kan het heel zinvol zijn om iemand voor een korte periode uit de samenleving te halen, en te kijken waarom iemand tot dit punt gekomen is. Hoe zijn ze tot op dit punt gekomen, en hoe kunnen we ervoor zorgen dat dat niet meer gebeurt? Eigenlijk gaat dat bijna over individuele begeleiding, maar dat gaat niet. Daar zijn geen middelen voor.

Alternatieve gevangenisstraffen die nu worden uitgesproken zijn bijvoorbeeld de enkelband bij lichtere vergrijpen. Op dit moment wordt die straf heel veel uitgesproken. Zo veel zelfs dat de dienst die daarvoor zorgt op dit moment niet meer kan volgen. De gevangenispopulatie in Vlaanderen en Brussel is van ongeveer 8000 gezakt naar 6800. Die daling is er onder andere door de vele enkelbanden, maar ook omdat de forensische psychiatrische centra geopend zijn. De geïnterneerden zijn een stuk naar daar doorgeschoven. Men is wel degelijk aan het zoeken naar oplossingen voor die overbevolking. Maar een enkelband is zeker geen oplossing voor iedereen.

Ook alternatieve werkstraffen kan je niet in alle omstandigheden uitspreken. Het wordt bijvoorbeeld maatschappelijk niet aanvaard om iemand die een moord gepleegd heeft een werkstraf te geven. De maatschappelijke opinie over (ex-)gedetineerden ligt heel moeilijk. Iedereen vindt dat exgedetineerden hun leven terug moeten opbouwen, maar wil je die persoon dan ook als collega of als buur accepteren? De overheersende opinie in de samenleving is dat ex-gedetineerden opnieuw hun leven op orde moeten krijgen, maar hun werk geven willen ze dan ook niet. En dat is natuurlijk waar het probleem vaak begint.

6.7 Getuigenissen 6.7.1 Luc Stas, ex-directeur gevangenis Gent ‘Om recidive te voorkomen moet je rekening houden met verschillende factoren. Vooral belangrijk is een menswaardige omgang met gedetineerden. Door hen te laten participeren aan het gebeuren in de inrichting en zo veel mogelijk aangepaste onderwijs- en trainingsprogramma’s te voorzien, wordt de kans op recidive al aanzienlijk verkleind. De gevangenis in Gent is hoofdzakelijk een arresthuis en neemt dus vooral beklaagden op. Toch wordt er op dezelfde manier omgegaan met primair veroordeelden als met recidivisten.

Een detentieplan oprichten per individuele gedetineerde zou geen slechte zaak zijn. Dat plan heeft als doelstelling de detentieschade te beperken en de straf te individualiseren. Dat plan bevat ook een luik, het hulp- en dienstverleningstraject, waarin er voorstellen worden gedaan van activiteiten waaraan de veroordeelde zou kunnen deelnemen. Zonder dit komt de doelstelling tot re-integratie in het gedrang.

De heersende cultuur binnen de meeste gevangenissen is om zo weinig mogelijk activiteiten te weigeren en er zoveel mogelijk te organiseren. Het is gebleken dat de mate waarin activiteiten in een 74

gevangenis georganiseerd worden een impact heeft op hoe de gedetineerden voorbereid worden op hun invrijheidstelling. Door de gevangenen gedurende een redelijk aantal uren per dag te laten participeren aan zinvolle activiteiten, wordt veiligheid binnen de gevangenis als het ware gecreëerd.

Wanneer gevangenen de klok rond op cel gelaten zouden worden, wordt een explosieve situatie gecreëerd.’

6.7.2 Ine De Rycke, beleidsmedewerkster Bond Zonder Naam ‘Volgens mij kunnen er nog veel meer inspanningen worden gedaan om het recidivecijfer naar beneden te krijgen. Er worden zeker al initiatieven genomen, maar in het algemeen nog steeds veel te weinig. Maar recidive is natuurlijk een heel complex gegeven. Iemand die veroordeeld is voor een zedendelict heeft een andere zaak dan iemand die veroordeeld is voor carjacking. Het verschil in aanpak is heel groot. Toch zijn er een aantal lijnen in te trekken die ervoor zorgen dat de kans op recidive minder groot is. De belangrijkste is natuurlijk zorgen voor een goede re-integratie. Dat komt er op neer dat je een gevangene op verschillende fronten zo goed mogelijk klaarmaakt om terug in de samenleving te stappen. Daarin zijn drie onderdelen vooral heel belangrijk. Zo is het vinden van werk heel belangrijk. Daarnaast moet de woonsituatie stabiel zijn. Als laatste is de sociale situatie heel belangrijk. Goede contacten met het gezin, kinderen, een partner of ouders hebben enorm veel impact. Als de situatie voor ex-gedetineerden op die drie fronten is orde is, is er sowieso veel minder kans op recidive.

In de gevangenissen zelf staan de psychosociale diensten onder een enorme druk omdat ze onderbemand zo onderbemand zijn dat ze zich enkel kunnen bezighouden met hun kerntaak. Dat is het adviseren aan de rechtbank of iemand wel of niet voorwaardelijk mag vrijkomen. Toch zou het eigenlijk ook hun taak moeten zijn om de gevangenen psychologische begeleiding te bieden, maar dat gaat niet. Ook de begeleiding van binnen de gevangenis naar buiten toe kan veel beter. Het zou goed zijn als gedetineerden die in de gevangenis een vertrouwensband hebben opgebouwd met iemand, die begeleider mee naar buiten kunnen nemen. Dan spreek ik over een soort trajectbegeleider.’

6.7.3 Jean-Paul (valse naam), ex-gedetineerde ‘Nadat ik uit de gevangenis kwam, wilde ik gewoon zo snel mogelijk mijn oude leven terug oppikken.

Dat is natuurlijk gemakkelijker gezegd dan gedaan. Zoek maar eens werk vanuit de gevangenis. Je krijgt wel kansen om te solliciteren, maar dat is op papier ook veel mooier dan in de praktijk. Ik hoorde zelf namelijk al snel dat de kans dat ik vervroegd vrijgelaten werd, erg groot was. Maar tot op de dag dat de rechter daarover uitspraak gedaan had, was dat geen zekerheid. Dus als mogelijke toekomstige werkgevers dan vroegen wanneer ik kon beginnen, wat moest ik dan zeggen?

“Waarschijnlijk over een maand, meneer, maar helemaal zeker is dat niet.” Dan word je dus niet aangenomen. Dat is niet vreemd natuurlijk, ik zou mezelf in die situatie ook niet aangenomen hebben.

75

Uiteindelijk heb ik dan werk gevonden, maar mensen praten graag. Iedereen is nieuwsgierig. Ik heb uit ervaring geleerd dat ik de mensen beter zelf zeg dat ik in de gevangenis heb gezeten. Eerst dacht ik dat het gespeculeer wel vanzelf zou stoppen als ik het negeerde, maar het tegendeel is waar. Op den duur hoor je bij wijze van spreken dat je een massamoordenaar en serieverkrachter bent.

Mensen verzinnen de gekste dingen. Dan ik het ze beter zelf eerlijk zeggen. Dat is niet gemakkelijk, maar op termijn bespaart het me een hoop kopzorgen. Ondertussen heb ik terug goede contacten met de mensen in mijn omgeving, daar ben ik heel blij mee.

Ik neem ook deel aan Prison Talk. Dat is een initiatief van Bond Zonder Naam, waarin exgedetineerden vertellen over het ervaringen. Zo heb ik al lezingen gegeven in scholen, bijvoorbeeld aan studenten sociaal werk, maar ook in verschillende bedrijven vragen ze soms sprekers. Op die manier laten we de mens achter de gevangene zien, zeg maar. Het werkt sensibiliserend, maar tegelijk kan ik ook mijn verhaal doen.’

6.7.4 Els (valse naam), ex-gedetineerde ‘Op vlak van het recidivebeleid in de gevangenissen is er nog zo veel werk aan de winkel. In de meeste gevallen begrijp ik zelfs niet waarom die maatregelen nog niet genomen zijn. Geen enkele van mijn opmerkingen is ingewikkeld of moeilijk te begrijpen. Het is de logica zelve voor wie zich de moeite neemt om constructief over dit probleem na te denken. Verplichte, dagelijkse therapie zou al zo’n grote stap zijn. Men moet de gedetineerden confronteren met de ernst en de impact van de gepleegde feiten, en hun de middelen aanreiken om hun verkeerd functioneren te herkennen en op tijd en gepast bij zichzelf in te grijpen.

Een individuele begeleiding is echt belangrijk. Als men wilt dat gedetineerden na hun gevangenisstraf terug normaal kunnen functioneren in de samenleving, moeten ze daar ook meer op inzetten. Betere psychologische begeleiding, meer focus op een menselijke benadering van de gedetineerden, en niet enkel op controle en veiligheid. Door meer in te zetten op herstelgerichte initiatieven en meer in te zetten op een betere ondersteuning in de terugkeer naar huis, zouden we al een heel eind komen.

Wetenschappelijk onderzoek heeft al verschillende keren aangetoond dat gedetineerden die een thuis hebben waarnaar ze terug kunnen keren, minder hervallen. Daarom is het ook belangrijk om in de gevangenis extra aandacht te besteden aan het behouden en zelfs versterken van deze banden.

De gedetineerde ondersteunen gaat veel verder dan enkel controle, maar dat lijkt men momenteel vergeten te zijn bij justitie.’

6.7.5 Harun (24), recidivist, op dit moment vrij ‘Toen ik 18 was, ben ik betrapt op het dealen van drugs. Op dat moment dacht ik vooral dat het hele slechte timing was, want terwijl ik al vanaf mijn 15de dealde, was ik net de maand voor mijn arrestatie meerderjarig geworden voor de wet. Omdat ik dus volwassen was, moest ik ook niet voor de jeugdrechter komen. Toen ik opgepakt werd, had ik veel meer op zak dan de drie gram wiet die wettelijk oké is. Maar omdat het de eerste keer was dat ik opgepakt werd, moet ik een alleen een boete van 150 euro betalen, en kreeg ik een waarschuwing.

76

Ik had die dag alleen al meer dan 800 euro verdiend, dus die 150 euro die ik moest afgeven, dat voelde ik niet eens. Ik ben toen ook helemaal niet gestopt met dealen. Ik ben er alleen voorzichtiger mee geworden. Omdat ik in het jaar daarna helemaal niets meer van het gerecht gehoord had, ben ik ook verder beginnen gaan. Ik verkocht niet alleen maar wiet, maar ook xtc, cocaïne, ketamine, alles wat geld opbracht eigenlijk. De tweede keer werd ik betrapt terwijl ik op een feestje aan het dealen was. Omdat het deze keer niet ‘maar’ wiet was, maar echte harddrugs, en ook omdat het al de tweede keer was, was de straf veel zwaarder. Ze zijn ook thuis gaan kijken, waar natuurlijk nog veel meer drugs lag. Toen ben ik wel naar de gevangenis moeten gaan. Ik moest drie jaar zitten, maar na twee jaar mocht ik al naar huis.

Daar heb ik eigenlijk wel echt gezien hoe fout ik was. Er waren veel mensen die drugs verkochten of overvallen gepleegd hadden omdat ze geen andere manier zagen om aan geld te komen. Ikzelf had thuis alles wat ik wilde. Mijn moeder en vader zijn lieve mensen die hard werken voor mij en mijn zussen. Ik verkocht drugs omdat ik alles wilde kopen wat ik wilde, zonder ervoor te moeten werken.

Ik ben daar echt tot inzicht gekomen.

Toch ben ik opnieuw beginnen verkopen toen ik thuis was. Niet zo zeer omdat ik dat wilde, maar omdat dat van me verwacht werd. Ik kan het zelf ook niet goed uitleggen, misschien was het groepsdruk of zo. Samen met mijn vrienden was ik in oude gewoontes hervallen. Toen ik 22 was, zijn we door mijn vader zijn werk verhuisd. Toen vond ik dat heel erg, ik was echt kwaad. Maar nu zie ik dat de verhuis me de kans heeft gegeven om te breken met mijn slechte vrienden, en helemaal opnieuw te beginnen. Alleen was me dat niet gelukt. Ondertussen heb ik al twee jaar lang geen drugs meer van dicht bij gezien, en het is mijn bedoeling dat dat zo blijft.’

6.8 Resultaten enquête In de enquête over het gevangenisbeleid in België en Vlaanderen werd er ook gepolst naar het recidivebeleid. Zowel logistieke medewerkers, aalmoezeniers als (ex-)gedetineerden werden anoniem bevraagd.

80% van de ondervraagden vindt dat er niet genoeg gedaan wordt in de gevangenissen zelf om recidive te voorkomen. 10% spreekt zelfs over helemaal niet genoeg. Toch is er ook 10% die vindt dat er wel genoeg maatregelen in de gevangenissen genomen worden.

Als suggesties voor maatregelen die er nog genomen moeten worden, lijken de meningen gelijk te lopen. Er is meer nood aan een individuele begeleiding. Een menswaardige behandeling, participatie aan het gevangeniswezen en (verplichte) therapie worden meer dan eens aangehaald. Ook de banden met het thuisfront moeten zorgvuldig behouden, en indien mogelijk zelfs versterkt, worden volgens de ondervraagden. De begeleiding, ook na de vrijlating, moet bijgehouden worden.

Nu wordt er vooral gecontroleerd, maar niet proactief geholpen. Door meer werk te creëren in de gevangenissen en een betere psychologische begeleiding te voorzien, zou het recidivebeleid in België al heel wat stappen vooruit kunnen nemen.

77

Ook voor een goed drugspreventiebeleid moet gezorgd worden. Nog te veel gaan er drugs rond in de gevangenis. Naast het feit dat dit allesbehalve gezond is, is drugs vaak een blijvende trigger om niet van de problemen verlost te geraken, en er soms zelfs nog dieper in verzeild te geraken.

6.9 Conclusie Het recidivebeleid in BelgiĂŤ en Vlaanderen laat duidelijk te wensen over. Met een recidivecijfer van ongeveer vijftig procent is alles gezegd. Hoewel er langzaam een mentaliteitsverandering lijkt plaats te vinden in de Vlaamse gevangenissen, is er toch nog een lange weg te gaan. De ideale oplossing lijkt de aanstelling van een individuele trajectbegeleider per gevangene. Op deze manier worden de gevangenen tijdens hun straf en na hun vrijlating begeleid door dezelfde persoon. Jammer genoeg zijn daar in de praktijk medewerkers noch middelen voor.

Hoewel er steeds meer goede initiatieven genomen om de samenleving te sensibiliseren voor gevangenen die terug in de samenleving komen, zijn het er nog niet genoeg. Ook binnen de muren zelf gebeurt er niet genoeg om de re-integratie van gedetineerden te vergemakkelijken. Systematisch inzetten op kunst- en sporttherapie in elke gevangenis zou al een grote stap zijn.

Ook het Nederlandse systeem, waarbij er een onderscheid gemaakt wordt tussen begeleidend en beveiligend personeel, zou misschien een goede aanpassing zijn. De kijk op detentie in BelgiĂŤ is nog te zeer gericht op veiligheid en controle, en te weinig op een succesvolle re-integratie. Zolang de ideeĂŤn over detentie in onze samenleving niet veranderen, zal het systeem niet mee veranderen.

78

7. Re-integratie: wonen 7.1 Inleiding Iedereen kan op een dag in de gevangenis terecht komen. Maar niet iedereen kan er even goed mee om gaan. Dat kan liggen aan de opsluiting, maar in veel gevallen gebeurt dit ook door het wegvallen van het sociale contact. Mensen verliezen hun huis, hun geld en misschien in de nog ergere gevallen hun familie en vrienden.

Als deze gedetineerden dan vrijkomen, komen ze terecht in een voor hen vreemde wereld. Een wereld waarin ze niets hebben, en waar ze van niets opnieuw een sociaal leven zullen moeten opbouwen. Niet evident, zo blijkt…

7.2 Onderwerp Mensen kunnen om diverse redenen worden opgenomen in een instelling of terecht komen in de gevangenis. Een opname in de gevangenis kan om verschillende oorzaken: een diefstal, een overtreding van de wetten of in het ergste geval moord. Eens ze hun straf hebben uitgezeten, start hun leven opnieuw. Alleszins, dat denkt men, maar het wordt steeds moeilijker om opnieuw in de samenleving te komen.

Mensen worden anders bekeken, want ze hebben in de gevangenis gezeten. Voor andere mensen is dit een reden om schrik te krijgen en mensen anders te behandelen. Niet alleen in de maatschappij in het algemeen, ook de zoektocht naar een huis verloopt veel stroever dan voor andere mensen.

Het opnieuw in de samenleving komen noemt men integratie.

Diverse residentiële voorzieningen proberen deze mensen voor te bereiden op een ‘nieuw’ leven.

Maar tot nog toe is het niet in ieder geval even succesvol. Is er wel een ideale manier om mensen voor te bereiden op een nieuw ‘sociaal’ leven, na de gevangenis?

7.3 Oversteek naar zelfstandige woonplaats Zoals al vermeld zijn er voorzieningen die zich bezighouden met het re-integreren van gedetineerden. Een bepaald type voorziening is erop gericht op de bescherming van de gemeenschap tegen opzettelijke gevaren, zoals gevangenissen. Sommige voorzieningen geven ook vooruitzichten op een betere toekomst op vlak van wonen. Ook al wordt dat beschouwd als een van de opdrachten voor de residentiële voorzieningen, toch is dit allesbehalve evident. Dat de overgang van ‘instelling’ naar samenleving niet altijd goed verloopt, valt te concluderen uit volgende cijfers; 

Ongeveer 1/2 van de Vlaamse thuislozen heeft een verleden in de jeugdzorg

 Ongeveer 1/3 van de Vlaamse thuislozen heeft een verleden in ofwel de gevangenis ofwel een instelling van de psychiatrie

79

In het verleden toonde het Steunpunt Armoedebestrijding al erop dat wanneer gedetineerden terug in de maatschappij komen, er breuksituaties voordoen. Zij zeggen dat er drie drempels zijn die leiden tot een slecht voorbereide overstap: administratieve, reglementaire en statutaire drempels. Deze betrokken personen worden al te vaak aan hun lot overgelaten. En over het algemeen is dit niet enkel bij dit soort instelling. Ook in andere instellingstypen ziet men dit verschijnsel vaak terugkomen.

Net als in andere landen lopen in Vlaanderen gedetineerden rond die een verhoogd risico hebben om thuisloos te worden. Wat deze mensen nog meer ‘in de put duwen’ is wanneer ze de banden verliezen met familie, vrienden en kennissen. Op die manier komen ze in een maatschappelijk kwetsbare positie terecht en vinden ze na hun vrijlating geen aangepaste woning.

7.4 Is de woningmarkt toegankelijk voor gedetineerden?

Het onderzoek naar dit werd uitgevoerd door het Steunpunt Wonen, een samenwerkingsverband van de KU Leuven, LUCA School of Arts, de Universiteit Hasselt, de Universiteit Antwerpen en het Onderzoeksinstituut OTB van de TU Delft uit Nederland. Zij kwamen tot de conclusie dat gedetineerden bij een zoektocht naar een nieuwe woonst botsten op drempels op zowel de sociale als de private woningmarkt.

Op de sociale huurmarkt worden gedetineerden geconfronteerd met lange wachtlijsten en – tijden.

Daarbij lopen inschrijvingen bij sociale huisvestingsmaatschappijen en de actualisatie daarvan niet van een leien dakje. De toewijzing verloopt moeilijk omdat het moment van toewijzing precies gelijk moet vallen met het moment van vrijlating.

Het probleem wordt nog groter wanneer er sprake is van een vervroegde vrijlating. Dit komt door het onvoorspelbare karakter van de vrijlating dat botst met de rigide toewijzingsprocedures van Sociale Huisvestingsmaatschappijen. Het komt dan ook niet vaak voor dat gedetineerden bij vrijlating een sociale woning kunnen betrekken. Wat wel blijkt is dat bij sociale verhuurkantoren gedetineerden relatief meer kans op een woning hebben, door de verschillen in toewijzingsprocedure.

De capaciteit van de Sociale Verhuurkantoren is beperkt, waardoor ze echter ook hier belanden op een wachtlijst.

Op de private huurmarkt daarentegen wordt de zoektocht naar een woonst bemoeilijkt door het beperkte budget van velen en door de negatieve selectie van verhuurders ten aanzien van deze groep. Zoals wel vaker in de samenleving worden de (ex-)gedetineerden uit de maatschappij gehouden. De verhuurders baseren zich op elementen als detentieverleden en het beroepen van de gedetineerden op OCMW-steun.

Het gevolg voor de gedetineerden is niet positief als dit voorvalt. Degenen die geen woonst vinden vanuit de gevangenis richten zich, zij het, noodgedwongen tot de residentiële hulpverlening. Op die 80

manier blijven ze langer in de gevangenis omdat ze zonder woonplaats niet in aanmerking komen voor vervroegde invrijheidsstelling. Ook dit is dus een probleem dat de gedetineerden worden ‘gediscrimineerd’ op het vlak van het zoeken naar een woning.

Uit een onderzoek uit 2003 (Van Menxel, Lescrauwaet en Parys) blijkt trouwens dat het aantal thuislozen met een detentieverleden in de thuislozenzorg de afgelopen decennia is toegenomen.

Een onderzoek uit 2008 verwachtte dat het aantal gedetineerden die thuisloos worden nog zal toenemen, dit omdat het aantal gedetineerden stijgt. Daartegenover staat dat er een tekort is aan betaalbare woningen (zowel privaat als sociaal) en aan opvangplaatsen in de thuislozenzorg.

7.5 Drie visies Vrijwel alle gedetineerden in België komen op een dag weer vrij en keren terug in de samenleving.

Een onderzoek van Bouverne-De Bie uit 2002 geeft drie benaderingen van het concept sociale reintegratie: 1.

De klassieke benadering plaatst het algemeen belang voorop en beschouwt een reintegratie als succesvol wanneer er een consensus bestaat over waarden en normen. Beter gezegd: wanneer de gedetineerde zich schikt in de gangbare maatschappelijke opvattingen.

2.

De kritische benadering heeft aandacht voor de processen waarbinnen zo’n consensus tot stand komt. Ze vertrekt van het idee dat mensen geen passieve ontvangers zijn maar actoren die moeten leren om communicatieve en ‘zelfreflectieve’ vaardigheden te ontwikkelen om conflicten te vermijden en aan te pakken.

Deze twee benaderingen vertrekken van de logica die de bescherming van de maatschappij voorop plaatst en wensen en de noden van het individu in kwestie buiten beschouwing laat.

3.

De structurele benadering. Deze visie plaats sociale integratie tegenover sociale uitsluiting. Een (ex‐)gedetineerde is pas volwaardig gere‐integreerd wanneer hij niet maatschappelijk wordt uitgesloten en de mogelijkheid heeft een menswaardig leven te leiden (Bouverne‐De Bie, 2002). Sociale uitsluiting betekent ondermeer het niet realiseren van sociale rechten (Vranken, Geldof & Van Menxel, 1995).

Deze zijn de drie visies die door Bouverne-De Bie in 2002 werden vermeld.

7.6 Thuisloosheid Mensen die thuisloos zijn, hebben heel grote problemen. Echter is thuisloosheid niet altijd het ontbreken van een dak boven je hoofd. Een thuis kan je ook zien in de brede zin van het woord. In een thuis voel je je goed en op je gemak. Het enige is dat gedetineerden er meestal niet in slagen om zonder hulp een thuis te creëren.

81

Ook bij thuisloosheid geeft Steunpunt wonen enkele benaderingen: 1.

De sociaalpsychologische benadering:  Deze benadering focust zich voornamelijk op individuele en persoonlijke kenmerken van de thuisloze en op rationele problemen. Een belangrijk onderdeel van deze benadering is de verbindingsproblematiek: thuislozen verliezen namelijk de verbinding met zichzelf, met anderen, met de maatschappij en op die manier ook met de toekomst.

Ook negatieve levensgebeurtenissen hebben een negatieve invloed hierop. Dit zijn gebeurtenissen als het overlijden van dierbaren, drugproblemen en detentie. Zoals Steunpunt wonen zegt: ‘Het gevaar van een sociaalpsychologische kijk op thuisloosheid schuilt erin af te glijden in een individueel schuldmodel (van Doorn, 1997; Van Menxel et al., 2003) en voorbij te gaan aan de competenties van thuislozen (van Doorn, 1997)

2.

De sociologische benadering:  Deze benadering zegt dat thuisloosheid meer is dan negatieve gebeurtenissen of individuele kwetsbaarheid. Daarbij komt dat de kern van thuisloosheid ligt in mechanismen van sociale uitsluiting (Van Menxel et al., 2003). Steunpunt Wonen: ‘Thuislozen worden op allerlei maatschappelijke domeinen uitgesloten: de arbeidsmarkt, huisvesting, onderwijs, gezondheid en inkomen (Van Menxel et al., 2003).  ‘Binnen deze stroming is vaak een kritische noot ten aanzien van het beleid en het hulpverleningsaanbod te vinden: thuisloosheid is (deels) het gevolg van een falend beleid en gaten in de organisatie en afstemming van zorg (Nuy, 2004). Ook lange wachttijden, ontoegankelijkheid en een weinig responsieve houding zijn risico‐elementen in de hulpverlening die tot marginalisering en sociale uitsluiting kunnen zorgen (Van Menxel et al., 2003; Van Regenmortel et al., 2006).’

Thuisloosheid ontstaat door een samenspel van drie probleemfactoren, dat is te zien bij de integrale visie bij Van Menxel uit 2005. Deze drie factoren zijn: 1.

De afwezigheid van een woonst of onderdak

2.

Een gebrek aan materiële middelen om in zijn levensonderhoud te voorzien

3.

Een proces van ontankering a.g.v. psychosociale en relationele problemen en het verlies van sociale netwerken.

82

7.7 Moeilijke zoektocht Het verblijven in een instelling zoals een gevangenis wordt als risicofactor aangeduid rond thuisloosheid. Wanneer mensen in de gevangenis zitten, hebben ze het soms beter dan wanneer ze uit de gevangenis komen. Vaak zorgt net het verlaten van de gevangenis voor een crisismoment.

Mensen komen terug in de maatschappij, maar worden, zoals al eerder vermeld, vaak gediscrimineerd. Deze crisismomenten leiden vaak tot het thuisloos zijn.

Een belangrijk punt dat niet valt te onderschatten, wordt door Demeersman in 2008 gegeven. Vooral het behouden van de woning is gedurende de opsluiting heel moeilijk. Wanneer mensen worden opgesloten en ze proberen hun woning te behouden dan zijn er twee gevolgen voor hen: 1.

De spaarpot slinkt

2.

De schuldenberg groeit

Dit zijn gevolgen die een zeer negatieve invloed kunnen hebben wanneer een gedetineerden opnieuw vrijkomt. Zijn geld is aan de lage kant en op die manier zal hij zijn (nieuwe) woning niet kunnen betalen.

7.8 Thuisloosheid in België In België zijn er geen officiële registraties of tellingen van het aantal thuislozen. Daarom kan het aantal enkel geschat worden.

In 2003 maakte FEANTSA, European Federation of National Organisations Working with the Homeless, een schatting. Het resultaat was best confronterend, want zij kwamen uit op ongeveer 17 000 mensen in België die dak- of thuisloos zijn.

Ook voor Vlaanderen zijn er geen cijfers bekend. Geschat wordt dat er zo’n 10 000 Vlaamse thuislozen zijn. Deze cijfers zijn gebaseerd op het aantal opnames binnen de thuislozenzorg van de CAW’s, de Centra voor Algemeen Welzijn (De Decker & Van Menxel, 2005). Niet alleen in België, maar ook in andere (Europese) landen blijft deze maatschappelijk kwetsbare groep groeien.

7.9 Thuislozenzorg Een van de belangrijke groepen die thuislozen helpt, is het OCMW, het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn. Deze heeft een aantal instrumenten, vooral financieel, waarmee ze de daken thuislozen ondersteunen. Zo geven ze onder meer premies. Ook kan het OCMW een aanvraag indienen bij de Sociale Huisvestingsmaatschappij (SHM) voor een versnelde toewijzing wanneer daklozen een aanvraag doen voor een sociale woning.

Als de dak- en thuislozen iets meer kans willen maken op een woning, kunnen ze ook aankloppen bij een sociaal verhuurkantoor. De SVK’s kennen woning toe op basis van een puntensysteem. Daarbij wordt er vooral gekeken naar de werkelijke woonnood en het beschikbare inkomen. Op die manier scoren dak- en thuislozen meestal ‘beter’, waardoor er een grotere kans is op een woning.

83

7.10 VZW De Huizen Misschien wel de bekendste naam in verband met detentiehuizen is Vzw De Huizen. Deze vereniging zet zich in om de (ex-)gedetineerden opnieuw in de maatschappij te brengen. Met het bouwen van detentiehuizen proberen ze de overgang van de gevangenis naar de maatschappij te vergemakkelijken. Want de tijd doorbrengen in de gevangenis biedt naar eigen zeggen te weinig perspectief voor de personen in kwestie.

Vzw De Huizen zorgt er niet alleen voor dat de overgang makkelijker wordt voor de gedetineerden, ze zorgt er ook zelf voor dat er effectief detentiehuizen komen. De vzw streeft naar eigen zeggen ‘naar kleinschalige, gedifferentieerde detentievormen die beter verankerd zijn in het maatschappelijk weefsel.’

Op die manier krijgen de gedetineerden een persoonlijke aanpak, wat nodig is om het aantal recidivegevallen naar beneden te brengen. Vzw De Huizen gelooft erin dat een detentiehuis een betere plaats is voor gedetineerden dan opgesloten zitten in een gevangenissen.

Kleinschalige werking is nodig om beter te differentiëren. Wanneer je in de gevangenis zit, krijg je geen persoonlijke behandeling, waardoor de kans op recidive groter is. Deze kans op een terugval is kleiner wanneer je gaat differentiëren op het vlak van beveiliging, detentieinvulling en begeleiding.

‘Onze huidige gevangenissen moeten vervangen worden door kleine ‘detentiehuizen’ in georganiseerde detentiestreken’, aldus Hans Claus, secretaris van vzw De Huizen en gevangenisdirecteur in Oudenaarde aan Het Laatste Nieuws. ‘Al onze gedetineerden moeten een geïndividualiseerd oplossingstraject kunnen doorlopen en onze straffen moeten van in het begin de reclassering voorbereiden.’

7.11 Conclusie Gedetineerden zijn misschien wel een van de meest kwetsbare groepen in de maatschappij. Niet alleen omdat ze, wanneer ze worden opgesloten, het sociaal contact verliezen. Er is ook een soort ‘discriminatie’ na hun verblijf in de gevangenissen. Onder meer op het gebied van wonen.

Verhuurders houden vaak niet van het detentieverleden en zijn minder snel geneigd om te verhuren aan dergelijke personen.

Binnen België staat de re-integratie nog niet op punt. Dat blijkt wel wanneer je dat gaat onderzoeken. Men is uitvoerig op zoek naar een verbetering hiervan, maar tot op de dag van vandaag is er nog niet zoveel gerealiseerd. Vooral vzw De Huizen probeert een oplossing te bieden, maar ook dat staat nog in kinderschoenen.

Eind november vorig jaar werd het masterplan van minister van Justitie Koen Geens goedgekeurd.

Met dat plan, ‘Masterplan 3’ genaamd, wil de regering de overbevolking in de gevangenissen terugdringen en de infrastructuur vernieuwen. Ook wil ze de infrastructuur beter aanpassen aan de re-integratie van gedetineerden en alternatieven voor de klassieke strafuitvoering bieden.

84

Alleszins is er nog wel wat werk aan de winkel op het vlak van re-integratie van gedetineerden.

7.12 Interview met expert: Gideon Boie onderzoeker en docent aan faculteit Architectuur aan de KU Leuven

‘Te weinig aandacht voor toekomst gedetineerde’ De re-integratie van gedetineerden in België staat nog niet op punt. Gedetineerden kennen vaak moeilijkheden in hun zoektocht naar een woning wanneer ze worden vrijgelaten. (Ex)gedetineerden zijn daardoor vaak een kwetsbare groep binnen onze maatschappij. ‘De gevangenissen zijn gebaseerd op een achterhaalde visie van de 19de eeuw. In die tijd werd er geen rekening gehouden met de toekomst van de gevangene’, zegt Gideon Boie.

‘De gevangenissen vandaag de dag zijn nog altijd gebaseerd op de manier van vroeger. De nieuwe gevangenis in Beveren en de toekomstige gevangenis in Dendermonde laten zien dat er vandaag de dag nog altijd geen verbetering te merken is.’ Destijds werden de gevangenen individueel afgezonderd. Daarom kregen de gedetineerden geen goede voorbereiding op een eventuele terugkeer in de maatschappij.

‘Het probleem in veel gevangenissen is dat ze zich nog steeds baseren op de ouderwetse visie van de 19de-eeuwse gevangenishervormer Edouard Ducpétiaux.’ In die tijd was het vooral belangrijk om mensen hun vrijheid af te nemen. ‘Er werd en wordt geen rekening gehouden met de toekomst van de gevangene’, zegt Boie op prisongear.be. Het terug in de maatschappij komen van de gevangene werd als onbelangrijk beschouwd.

‘De gevangenissen hebben het idee van eenzame opsluiting’, concretiseert Boie. ‘Dat wil zeggen: als je iets fout hebt gedaan, dan sluiten we je op. Na een korte of lange ‘bezinningsperiode’ zal je dan tot inkeer gekomen zijn. In die zin is dat echt 19de-eeuws. Toch is het vrij duidelijk dat dit geen goede manier is. Dat kunnen we zien aan het aantal recidivisten.’

Prison Gear Het onderzoek Prison Gear is een onderzoek dat gebeurt op initiatief van BAVO. Hierbij heeft het ook ondersteuning van onder meer de Faculteit Architectuur van de KU Leuven en de Vlaamse Gemeenschap. BAVO werkt sinds 2012 aan dit onderzoek. Hierbij wordt er onderzoek gedaan naar de humane gevangenisarchitectuur.

‘Het doel van Prison Gear is het bekomen van een meer humane manier van strafuitvoering’, zegt Boie op prisongear.be. Gedetineerden krijgen vandaag de dag niet de juiste ondersteuning wanneer ze worden vrijgelaten. Vaak worden ze aan hun lot overgelaten. Met dit onderzoek wil men deze problemen onder de mensen brengen en op die manier ervoor proberen te zorgen dat er een verbetering komt.

85

‘Ons doel met Prison Gear is niets anders dan wat in de basiswet is bepaald’, verklaart Boie de werking van Prison Gear. In 2005 werd die basiswet ingevoerd. Die wet vermeldde voor het eerst in de geschiedenis van België de mensenrechten van de gevangene. ‘Ze stelt bijvoorbeeld dat de beroving van de vrijheid zo weinig mogelijk afbreuk mag doen aan de normale ontwikkelingskansen en het sociale contact van de gevangenen’, zegt Boie op PG. ‘Een gedetineerde moet in staat worden gesteld om een opleiding te volgen, te sporten, te werken… De nabijheid van de gevangenis in het stedelijke gebied wordt daardoor bijzonder belangrijk.’

Masterplan 3 De Belgische staat stelde oorspronkelijk een masterplan op voor de modernisering van het gevangeniswezen. ‘In het begin heette dat ‘Masterplan 2008-2012’. Toen dat niet gehaald werd, werd het vervolgens ‘Masterplan 2008-2012-2016’.’ Het plan destijds was om circa zestien nieuwe gevangenissen te verwezenlijken. Dat is niet gelukt.

‘Een update van ‘Masterplan 2008-2012-2016’ werd eind vorig jaar door de Minister van Justitie (Koen Geens, CD&V_n.v.d.r.) voorgesteld, verduidelijkt Boie. ‘Deze update kreeg de naam ‘Masterplan 3’. Daarin werd gepleit voor het terugdringen van de overbevolking van de gevangenissen en een aangepaste opvang en zorg voor de geïnterneerden. Daarbij wil de regering ook de infrastructuur vernieuwen en beter aanpassen aan de re-integratie van gedetineerden.

In de gevangenissen worden 1432 plaatsen gebouwd of vernieuwd. Voor geïnterneerden komen er 860 plaatsen bij. In het persbericht dat minister Geens de wereld instuurde, staat vermeld dat ‘Masterplan 3’ een actualisatie is van de voorgaande Masterplannen. De langetermijnvisie moet de problemen in de Belgische gevangenissen helpen wegwerken. Op die problemen wordt België vaak terechtgesteld, ook door internationale instanties voor de bescherming van de mensenrechten.

VZW De Huizen De problemen lijken in de nabije toekomst nog niet onmiddellijk te worden opgelost. Voor Boie is het duidelijk: hij vindt dat de gedetineerden beter moeten worden voorbereid op een eventuele terugkeer in de maatschappij. Op die manier kunnen gedetineerden eenvoudiger de overstap van gevangenis naar maatschappij maken.

‘Een belangrijke vernieuwing in het gevangeniswezen is de visie van De Huizen’, verklaart Boie. Zij pleiten voor kleinschalige, gedifferentieerde en lokaal ingebedde detentie.’ VZW De Huizen is een vereniging die zich inzet om de (ex-)gedetineerden opnieuw in de maatschappij te brengen.

‘Iedereen is er zeker van dat dit het model van de toekomst is. Al merk je dat ook hier weerstand is.

Een vaak gehoord antwoord is dat het nog niet de tijd is voor De Huizen. De Huizen keert eigenlijk het idee van de gevangenis van nu volledig overhoop.’

Met het bouwen van detentiehuizen proberen ze de overgang van de gevangenis naar de maatschappij te vergemakkelijken. Het doel is dat veroordeelden daar in kleine groepjes hun straf 86

uitzitten. Op die manier kunnen ze beter voorbereid worden op hun re-integratie in de maatschappij.

Want de tijd doorbrengen in de gevangenis biedt naar eigen zeggen te weinig perspectief voor de personen in kwestie.

Prison Gear werkte in de brochure ‘Ontwerp je eigen detentiehuis’ de visie van De Huizen uit. Een opvallend gegeven is dat de gedetineerden een detentiehuis associëren met een gevangenis zonder perimeter. ‘Men begrijpt dat weglopen geen oplossing is voor de situatie waarin ze beland zijn’, verklaarde Boie daar. ‘Heldere regels zijn belangrijker dan een hoge muur. Weten wat mag en wat niet mag, blijkt even waardevol.’

Wat ook een eventuele oplossing kan zijn, is een enkelband. ‘Dat is inderdaad een mogelijke oplossing’, stemt Boie in. ‘Alleen is het zo dat op dit moment niet iedereen in aanmerking komt voor een enkelband. Omdat het systeem misschien ook nog niet efficiënt genoeg is. Een enkelband is een voorwaarde die wordt opgelegd en is meer en meer een alternatieve straf geworden.’ Enkelbanden worden vaak gegeven bij vroegtijdige vrijlating gebruikt, zodat de personen getraceerd kunnen worden.

Ongedifferentieerde detentie Wat bijvoorbeeld in het ontwerp voor de gevangenis van Beveren opvalt, is dat er geen verschil wordt gemaakt tussen de types gedetineerden. Daarmee wordt bedoeld dat er geen onderscheid wordt gemaakt tussen een moordenaar of een psychiatrisch patiënt.

‘Natuurlijk worden mannen en vrouwen wel gescheiden, en jong en oud worden vaak uit elkaar gehaald’, zegt Boie op PG. ‘Ook wordt er per gevangenisvleugel rekening gehouden met bepaalde verschillen en uiteindelijk komt iedereen in contact met elkaar.’ Dat kan beschouwd worden als een voordeel, maar ook zeker als een nadeel. ‘Het is een probleem in het Belgische gevangenissysteem, dat losstaat van het probleem van de psychiatrische patiënt.’

Contact onderhouden De nabijheid van de gevangenis in het stedelijke gebied is bijzonder belangrijk. ‘Familiaal en sociaal contact spelen een centrale rol hierbij’, concludeert Boie op prisongear.be. Voor vrienden en familie is het vaak een serieuze stap om nog contact met de gedetineerde te onderhouden en te willen onderhouden. ‘Zeker voor een langere periode. Afstand en locatie worden zeker belangrijk. Zij moeten op vaste uren komen en ook dat maakt alles nog moeilijker.’

De gevangenis als systeem creëert daarbij een extra vernedering. ‘En dat terwijl het bij wet moet voorkomen worden. Stedelijke inbedding is een soort basisrecht. Vreemd genoeg gebeurt het omgekeerde bij de nieuwe gevangenissen, bijvoorbeeld in Beveren en Haren.’ Daarom is er de ‘oefening’ om de gevangenis een onderdeel te maken van het maatschappelijke gebeuren. Op die manier kunnen gedetineerden een iets betere voorbereiding krijgen op het maatschappelijke terugkeer.

87

Voor meer informatie kan u terecht op de website: www.prisongear.be.

Over Gideon Boie Gideon Boie is een onderzoeker en docent aan de faculteit Architectuur aan de KU Leuven. Ook werkt hij bij BAVO, een onafhankelijk onderzoeksbureau dat zich focust op de politieke dimensie van kunst en architectuur. BAVO is een samenwerking tussen Boie en Matthias Pauwels, die beiden architectuur studeerden.

7.13 Interviews met getuigen 7.13.1 ‘Meer dan 50% van ex-gedetineerden hervalt’ De gevangenen worden niet voldoende begeleid naar een eventuele terugkeer in de maatschappij.

Ook een cipier kan zich wel vinden in deze stelling. ‘De mensen die begeleiden doen hun werk vol overgave, maar soms hebben ze de middelen ook gewoon niet.’

De terugkeer in de maatschappij verloopt niet altijd even vlekkeloos. Gedetineerden worden niet voldoende voorbereid op hun re-integratie. Op die manier komen ex-gedetineerden dan ook vaak opnieuw terecht in de gevangenis.

‘Dat is eigenlijk altijd een veelvoorkomend probleem. Gevangenen komen in de gevangenis en waarschijnlijk worden ze dan te weinig geholpen. Na verloop van tijd verlaten ze de gevangenis en komen ze opnieuw in de wereld ‘buiten de muren’ terecht. Vele personen onder hen hebben dan niets meer.’

‘Sommige mensen hebben dan nog familie waar ze op kunnen terugvallen. Maar we zien ook vaak dat dat niet het geval is. Het vervolg is dan een beetje voorspelbaar: zij hervallen gewoon in dat waar ze oorspronkelijk voor werden opgepakt. Dat is wel een veel voorkomend probleem, inderdaad.’

‘Ik denk 50-60% van de gedetineerden allemaal komen terug. Dat is gewoon binnen-buitenbinnenbuiten. Het zijn als het ware ‘draaideurgevangenen’. Het valt wel heel erg op dat gevangenen terugkomen. Gewoon ook door het feit dat ze buiten niets hebben of dat ze geen opvolging hebben of dat de opvolging niet goed is. De mensen die hen helpen willen hun werk echt wel goed doen, maar zij hebben de middelen ook niet altijd voorhanden.’

‘Nog een belangrijk onderdeel hierbij is familie. Als je uit de gevangenis komt en er staat familie op je te wachten, je hebt een huis en je hebt werk, dan is dat al anders natuurlijk. Maar als je in dat crimineel milieu zit, dan is het heel moeilijk om daaruit te geraken. De privésituatie is dus misschien nog wel het belangrijkste punt tot een succesvolle reintegratie.’

‘Daarbij moet dan ook wel gezegd worden dat dit niet bij iedereen het geval is. Je hebt ook gewoon personen die van slechte wil zijn en daarom in de gevangenis terecht komen. Maar we horen wel

88

vaker van gedetineerden dat er problemen zijn als ze uit de gevangenis komen, dat ze niet goed weten waar ze terecht kunnen en hoe ze daar terecht kunnen.’

7.13.2 ‘Geen afstemming tussen vraag en aanbod hulpverlening’ Voor de gedetineerden is het niet eenvoudig om een woning te vinden na detentie. Jana Verstraete deed in 2011 een onderzoek naar de uitstroom uit gevangenissen. Zij kwam tot de conclusie dat gedetineerden een maatschappelijk kwetsbare groep is die een verhoogd risico loopt om thuisloos te worden.

‘Het aantal gedetineerden die in deze vorm van sociale uitsluiting terecht komen, stijgt in België.

Ook in andere landen zien we dat aantal stijgen. Gedetineerden worden net als andere maatschappelijk kwetsbare groepen geconfronteerd met het tekort aan betaalbare woningen en met moeilijkheden op de private woningmarkt. Hoewel thuisloosheid meer is dan het missen van een fysieke woonst, lijkt dit een belangrijk element in de weg van detentie naar thuisloosheid.’

Gedetineerden krijgen steeds meer te maken met problemen bij hun zoektocht naar een nieuwe woning. Zowel op de sociale als op de private woningmarkt. ‘Op de sociale markt zijn vooral de lange wachtlijsten en –tijden een groot probleem. Bij de private huurmarkt is dat iets anders. Daar wordt de zoektocht moeilijker door het beperkte budget van velen en door de negatieve selectie van verhuurders ten aanzien van de (ex-)gedetineerden.’

‘Iedere gedetineerde heeft recht op maatschappelijke hulp- en dienstverlening. ‘Maar dit recht wordt niet voor alle gedetineerden gegarandeerd. Ten eerste is er geen afstemming tussen de vraag naar en het aanbod van hulpverlening. Hulpvragen naar een stabiele woning, een beperkte begeleiding of net een intensieve begeleiding kunnen niet (altijd) beantwoord worden. Ten tweede biedt het bestaande aanbod niet de nodige hefbomen om sociale verhoudingen te wijzigen.

Gedetineerden verkeren in een maatschappelijk kwetsbare positie. Wanneer zij in de thuisloosheid belanden, wordt die kwetsbaarheid bevestigd.’

7.13.3 ‘Ex-gedetineerden vallen regelmatig in zwart gat’ In de weg naar een succesvolle re-integratie is Justitieel Welzijnswerk (JWW) heel belangrijk. Kurt Blommé van JWW geeft extra uitleg over JWW en de taken van JWW. ‘De meeste begeleidingen starten juist in het begin van de detentie waarbij gedetineerden geconfronteerd worden met een reeks praktische problemen’, zegt Blommé.

V: Wat zijn de belangrijkste taken van JWW? BLOMME: Justitieel Welzijnswerk biedt in de eerste plaats hulpverlening aan mensen in detentie en hun omgeving. We begeleiden ook ex-gedetineerden die net uit de gevangenis zijn, om hen mee op weg te zetten in hun re-integratie in de maatschappij.

V: Hoe belangrijk is Justitieel Welzijnswerk in de re-integratie van de gedetineerden?

89

BLOMME: JWW is slechts één van de actoren actief in de gevangenis die zich bekommert om het lot en de re-integratie van gedetineerden. Re-integratie van gedetineerden komt vaak tot stand in een samenwerking tussen Justitieel Welzijnswerk en de psychosociale dienst (PSD) van de gevangenis.

Daarnaast zijn tal van diensten actief die zich tijdens de detentie reeds bezighouden met het voorbereiden van de vrijlating van gedetineerden. Zowel de VDAB, het volwassenenonderwijs, alsook het CGG (Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg_n.v.d.r.) werken ‘binnen de muren’ actief met de gedetineerden aan hun problemen op de verschillende levensdomeinen.

JWW en PSD hebben vaak wel het totaalbeeld van het traject dat de gedetineerde loopt en zal de gedetineerde ondersteunen door een integrale begeleiding aan te bieden.

V: De JWW steunt vooral de gedetineerden in de re-integratie. Is de JWW opgericht omdat de gevangenissen dit zelf niet zozeer deden?

BLOMME: JWW steunt niet louter op vlak van re-integratie. De meeste begeleidingen starten juist in het begin van de detentie waarbij gedetineerden geconfronteerd worden met een reeks praktische problemen (wegvallen van inkomsten, wat met de huur van hun woning, …). De reintegratie volgt vaak later pas.

Nu is het zo dat Mechelen een arresthuis is (een gevangenis waar vooral mensen in voorhechtenis verblijven), waarbij een geplande re-integratie niet zo’n evidentie is. Meestal is het zowel voor de gedetineerde als voor de hulpverleners onvoorspelbaar wanneer de gedetineerde de gevangenis verlaat. De beslissing tot vrijlating wordt immers genomen door onafhankelijke rechters. Enkel bij de reclassering van gestraften, loopt de re-integratie vaak voorspelbaarder.

JWW is niet zozeer ontstaan omdat de gevangenissen hun taken niet opnemen hierin. De FOD Justitie voorziet immers in elke gevangenis in een psychosociale dienst, die onder andere als taak heeft de re-integratie van gedetineerden voor te bereiden. De PSD heeft hierin een adviesfunctie (op basis van verslaggeving) en ligt mee aan de basis van de toekenning van uitvoeringsmodaliteiten zoals het elektronisch toezicht, de uitgangsvergunningen, de penitentiaire verloven…

V: Ook nadat de gedetineerden vrij zijn, kunnen ze nog beroep doen op JWW. Waarom biedt JWW ook deze hulp aan?

BLOMME: Zoals reeds gestipuleerd, is de vrijstelling van gedetineerden vaak niet voorspelbaar in een arresthuis. Ex-gedetineerden vallen dan regelmatig in een zwart gat, waardoor de kans op recidive groter wordt. Als we hen dan mee ondersteunen in hun reintegratieproces, dan kan dit voor hen een grote steun zijn die hen goed op weg helpt. Daarnaast verliezen gedetineerden vaak veel tijdens hun detentie: adres, woning, sociaal netwerk, job… Ex-gedetineerden kunnen hier zeker wat steun in gebruiken.

90

V: Ook voor familie en partners biedt JWW steun. Zijn er veel mensen die beroep doen hierop?

BLOMME: Meer en meer wordt hierop beroep gedaan. Het contact wordt vaak gelegd omdat ze bezorgd zijn om de gedetineerde, maar uiteraard worden ook zij geconfronteerd met de gevolgen van de detentie van hun familielid (financieel, praktisch, emotioneel, …) Aangezien deze mensen hun weg niet altijd vinden naar de hulpverlening, promoten we ons aanbod nu proactief. Dit doen we door op regelmatige tijdstippen ons aanbod in persoon kenbaar te maken in de wachtzaal van de bezoekzaal in de gevangenis. En dat werkt ook een beetje drempelverlagend.

7.13.4 ‘Gevangenen moeten meer binding hebben met buitenwereld’ De gevangenissen zijn gebaseerd op een achterhaalde visie. Steeds vaker wordt dit gezegd. Neil Paterson van Steunpunt Algemeen Welzijnswerk nuanceert dit enigszins. ‘Voor een stuk is dat ook zo, maar een aantal dingen zijn niet waar’, legt hij uit.

V: Er wordt vaak gezegd dat de gevangenissen gebaseerd zijn op een achterhaalde visie (opsluiten en afsluiten van de rest en geen rekening houden met de toekomst van de gevangene). Vindt u dat dat ook zo is?

PATERSON: De laatste jaren is er veel gezegd over die achterhaalde visie. Voor een stuk klopt dat wel, maar er zijn ook een aantal dingen die niet waar zijn. Allereerst wordt er vaak gesproken over het Scandinavisch model en hoe ze dat daar oplossen. In Noorwegen wordt er al gewerkt met een detentiehuis. Dat klopt, althans voor één gevangenis. Voor de rest zijn de gevangenissen daar vrijwel hetzelfde als hier. Dus met tralies, hoge muren, kleine cellen, …

Dat wil wel niet zeggen dat dingen niet voor verbetering vatbaar zijn, want dat is absoluut wel het geval. Justitie erkent nu zelf dat ze zitten met veel gevangenissen met een heel hoge ‘beveiligingsgraad’. Bij enkele gedetineerden is dat nodig, maar bij de meesten is dat echt niet het geval. Men is nu bezig, weliswaar achter gesloten deuren, een andere visie op dat vlak uit te stippelen.

De visie is achterhaald, dat klopt. Ik denk dat iedereen beseft dat er meer binding moet zijn met de buitenwereld. Dat kan je op verschillende manieren realiseren en de tijd is ook rijp om dat te doen.

Maar dat zijn natuurlijk politieke keuzes. Onze minister van Justitie is redelijk liberaal en hij wil ook dat er verandering komt. Maar dat gaat niet tegen morgen gerealiseerd worden, dat heeft tijd nodig.

V: Wat is de ‘relatie’ tussen thuisloosheid en recidive?

91

PATERSON: Dat is ook geen zwart-witverhaal. Ik ben niet op de hoogte van onderzoeken die hiernaar zijn uitgevoerd elders in de landen, maar in België bestaan daar absoluut geen cijfers over, want we hebben sowieso geen betrouwbare cijfers op het vlak van recidive.

Wat wel het geval is, en ik kan dat zeggen uit ervaring in de praktijk, is dat woonproblemen een van de meest voorkomende hindernissen zijn op de weg naar een succesvolle reintegratie. Voor gedetineerden is het heel moeilijk om een ‘stabiele’ woonplaats te vinden in aanloop en na de vrijlating.

Wat werkt tegen recidive is stabiliteit, op alle vlakken. Een woning hebben, werk hebben, een goede sociale kring die ook niet in het crimineel milieu zitten, … Als een of meerdere van deze dingen niet aanwezig is na een vrijlating, dan is dat een risicosituatie voor de (vrijgelaten) gedetineerde. Dat is zeker en vast de realiteit vandaag de dag. Ik ben er zeker van dat dit zo is, ik kan het alleen niet bewijzen.

V: Hoe belangrijk is het voor gedetineerden om contact te blijven houden in de gevangenis? (met andere gedetineerden en familie) PATERSON: Meestal is dat heel belangrijk. Het is niet bewezen dat dit bijdraagt tot het voorkomen van recidive, maar de meeste mensen vinden van wel. Als ze contact hebben met mensen buiten de gevangenis is dat goed voor hun geestelijke gezondheid. Mensen die dit niet hebben, ervaren detentie meestal op een ergere manier dan anderen die dat wel hebben.

V: Denkt u dat men de re-integratie van gedetineerden kan verbeteren? Hoe? PATERSON: Ongetwijfeld kan het beter. Bijvoorbeeld qua opvolging na ontslag uit de gevangenis. Er wordt wel op controlerend vlak opvolging voorzien voor hen, door de justitiehuizen. Die mensen leveren ook heel goed werk. De informele steun, of in andere woorden een soort zachtere ondersteuningsrol, dat wordt in België op dit moment niet systematisch gedaan.

Mensen komen vrij, maar niemand staat hen op te wachten aan de gevangenispoort. Met het gevolg dat zij zelf hun eigen weg moeten vinden. Ze moeten zich bijvoorbeeld terug inschrijven in het bevolkingsregister, een woning vinden, schulden afbetalen, … Nu, er zijn voorzieningen binnen de gevangenis die gedetineerden kunnen helpen met dat alles, maar het aanbod is niet toereikend.

Maar er moet ook gezegd worden dat er ook gedetineerden zijn, die geen gebruik maken van dit aanbod en de reden waarom is niet altijd even duidelijk.

Het is niet eenvoudig om oplossingen te vinden, maar de hulp onmiddellijk na de vrijlating kan ongetwijfeld beter.

92

7.13.5 ‘Kleinschaligheid betere voorbereiding op re-integratie’ Steeds vaker wordt gezegd dat gevangenissen een ouderwetse visie hanteren. Vzw De Huizen probeert een alternatief hierop te vinden: detentiehuizen. Prof. Ronald De Meyer van de UGent en UHasselt geeft extra uitleg.

V: Wat is het doel van VZW De Huizen?

DE MEYER: Het is een alternatief voor de gevangenissen. De bedoeling is dat gevangenissen worden vervangen door huizen. Momenteel zijn er om en bij de 10.000 gedetineerden die in grootschalige gevangenissen zitten, van 300 tot 600 bij elkaar. Iedereen weet dat dat systeem niet werkt en dat dit enkel georiënteerd is op beveiliging. Het systeem van nu bereidt de gedetineerden gewoon niet voor op het vlak van re-integratie.

V: Wat is dan de visie van De Huizen?

DE MEYER: Die visie is eigenlijk drieledig. Ten eerste: kleinschalig. Dat wil zeggen 30 gedetineerden in leefgroepen van driemaal tien. Ten tweede: gedifferentieerd. Dat wil dan weer zeggen dat in zo’n detentiehuis niet iedereen op een hoop gegooid wordt in functie van zijn misdrijf bijvoorbeeld. En als laatste: verankering in de maatschappij. De ‘moderne’ gevangenissen worden buiten de steden gebouwd. De bedoeling van die kleinschalige detentiehuizen is dat die in de maatschappij in stedelijk weefsel geïntegreerd worden. Het hoofdpunt van onze visie is het recidivecijfer verkleinen. Men gaat ervan uit dat bijna iedere gedetineerde terug in de gevangenis komt, maar dat kleinschaligheid de gedetineerden beter voorbereidt op de re-integratie.

V: Zijn er momenteel al veel detentiehuizen?

DE MEYER: Het bestaat op dit moment enkel voor gevangenen jonger dan 18. Maar op er is Masterplan 3 en dat voorziet voor honderd gevangenen, 50 in Vlaanderen en 50 in Wallonië, de inrichting van een transitiehuis. Zo’n transitiehuis is bedoeld voor de laatste zes maanden van een detentie.

V: Wat is het verschil tussen een detentiehuis en een transitiehuis?

DE MEYER: Bij detentiehuizen van vzw De Huizen is het eigenlijk de bedoeling dat men vanaf dag 1 van een detentie is een kleinschalig detentiehuis zit, terwijl transitiehuizen echt voor de laatste zes maanden van een detentie is.

V: Bij opsluiting verliest een gedetineerde meer dan zijn vrijheid. Wat vindt u van die stelling?

DE MEYER: Ja, dat klopt en dat zou eigenlijk niet mogen. In de wet staat enkel dat een gevangenis bedoeld is voor vrijheidsbeperking. Dat is de enige straf. Er wordt op geen enkel moment gezegd dat je in een kamer van drie op drie met vijf andere gedetineerden moet zitten, zonder privacy, met een wc-pot, … Dus de stelling klopt inderdaad, maar normaal zou dit niet zo mogen zijn.

93

7.14 Conclusie Op het vlak van re-integratie kunnen we vrij kort zijn. Het is nog niet zoals het moet zijn. Vooral de ouderwetse visie die gehanteerd wordt, is een probleem voor de re-integratie van de gedetineerden.

Gedetineerden worden wel begeleid in hun zoektocht naar een woning, maar toch blijft dit een terugkerend probleem.

Voor een mogelijke oplossing van dit probleem zou vzw De Huizen kunnen zorgen. Zij zijn voor detentiehuizen, waar gedetineerden in kleine groepen samenleven en zo samen worden voorbereid op een eventuele terugkeer in de maatschappij. Met deze huizen wil de vereniging een alternatief bieden voor de gevangenissen.

Het niet hebben of vinden van een huis na detentie zorgt er ook voor dat het recidivecijfer hoog blijft. Gevangenen die geen thuis en/of huis hebben, vallen terug in hun crimineel verleden en komen opnieuw terecht in de gevangenis.

Eind november vorig jaar werd het masterplan van minister van Justitie Koen Geens goedgekeurd.

Dit plan, ‘Masterplan 3’ genaamd, zou de overbevolking in de gevangenissen moeten terugdringen en de infrastructuur vernieuwen. Daarbij zou men de infrastructuur ook beter willen aanpassen aan de re-integratie van gedetineerden en alternatieven bieden voor de klassieke strafuitvoering.

De hulp voor gedetineerden is er wel al, maar nog niet voldoende. En die hulp is nochtans noodzakelijk voor de (ex-)gedetineerden. Groepen als de JWW zijn er al om deze mensen te ondersteunen, maar ook hier kan er nog progressie worden gemaakt. Feit is wel dat iedereen bewust wordt van het probleem op het gebied van re-integratie en dat is al een stap in de goede richting.

94

8. Re-integratie: werk 8.1 Inleiding Je leven terug op de rails krijgen. Dat is waar het voor vele gevangenen in de eerste plaats om zou draaien, zou je denken. Toch valt de meerderheid van de gedetineerden na hun vrijlating terug in oude, slechte gewoontes. Gaande van lichte criminaliteit tot zware misdrijven. De weg terug valt voor velen zwaarder dan gedacht. Werk en een woning vinden is in meerdere gevallen dan ook onmogelijk. Als gedetineerde krijg je nu eenmaal een stempel opgeplakt waar je niet zomaar vanaf raakt.

8.2 Re-integratie 8.2.1 Stereotypen Het Ministerie van Justitie heeft enkele jaren geleden een enorm belangrijke beslissing genomen.

Tijdens detentie bereidt de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) de gedetineerden voor op hun vrijlating. Dit is ook ernstig nodig, aangezien velen tientallen jaren uit de samenleving geweerd zijn en niet meer weten hoe ze in onze huidige maatschappij moeten functioneren. Het overheersende beeld dat buitenstaanders anno 2017 van het gevangeniswezen hebben, is dat de aanpak er onder andere veel te laks is. Veelgehoorde quotes zijn: ‘Tegenwoordig hebben gedetineerden zelfs een televisietoestel in hun cel.’ ‘Ze leven daar zo goed als in een paleis.’ Dat zijn natuurlijk de onvermijdelijke vooroordelen. In realiteit gaat het er heel anders aan toe. Velen houden het niet uit en sukkelen met drugs, zelfverwonding en zelfmoordgedachten. Gelukkig zijn er de nodige instellingen om de gevangenen op het rechte pad te houden.

8.2.2 Screening Hiertoe zijn sinds 2005 Medewerkers Maatschappelijke Dienstverlening (MMD) werkzaam in de penitentiaire inrichtingen. Zij screenen de gedetineerden op vier factoren: Hebben ze geldige identiteitspapieren? Is voorzien in passende huisvesting? Is zorg nodig? Beschikt de gedetineerde over een inkomen, of moet een uitkering worden geregeld? De MMD’er legt vervolgens contact met de gemeente waar de gedetineerde zich wil vestigen en informeert de gemeentelijke contactpersoon in een zo vroeg mogelijk stadium over het moment van ontslag en over wat in het kader van de vier aandachtsgebieden voor de ex-gedetineerde nog moet worden geregeld.

8.2.3 Hoge recidivering Wanneer gedetineerden ‘gevangenisverlaters’ zijn geworden, valt de organisatie en financiering van de nazorg onder de verantwoordelijkheid en de regie van de gemeenten. Een feit is dat veel exgedetineerden recidiveren (Wartna e.a., 2006). Van de “zware jongens” keert 50% binnen een jaar weer terug naar de gevangenis. Na vijf jaar is dit aandeel jammer genoeg zelfs gestegen tot 70%.

Onder vrouwelijke ex-gedetineerden recidiveert ongeveer 57% binnen vijf jaar. Van de incidentele daders recidiveert dan weer 45% binnen vijf jaar. Onder hoogfrequente veelplegers zelfs bijna 90% en onder zeer hoogfrequente veelplegers 95% (Wartna e.a., 2005).

95

Het verlagen van die hoge tot zeer hoge recidive van delinquenten (doorsnee 70%) blijkt een erg lastige opgave te zijn. In 2009 verlieten ruim 35 000 volwassenen een penitentiaire inrichting. Van hen had ruim tachtig procent al een strafrechtelijk verleden. In de komende twee jaar zou dus ruw geschat de helft opnieuw voor een doorgaans ernstig misdrijf veroordeeld worden en opnieuw achter de tralies vliegen. Een erg zorgwekkende tendens die spijtig genoeg ook nog eens waarheid werd.

8.2.4 Behoefte aan een thuis Voor veel gedetineerden eindigt een verblijf in de gevangenis zonder dak boven het hoofd. Velen verliezen hun woonst en sociaal netwerk tijdens de periode van opsluiting. Een nieuwe woonst en de opbouw van een nieuw sociaal netwerk vanuit de gevangenis blijkt in België voor velen problematisch. Een dak boven het hoofd is een basisvoorwaarde voor een menswaardig bestaan. Het recht op wonen is niet zomaar een sociaal grondrecht.

Thuisloosheid na detentie blijkt in ons land ten opzichte van onze buurlanden een erg bepalende factor voor recidive. Een aantal structurele problemen maakt dat velen de vicieuze cirkel “van de bak naar de straat” niet kunnen doorbreken. Ondanks het belang van deze problematiek krijgt het voorkomen en aanpakken van thuisloosheid na detentie in België weinig of geen beleidsaandacht.

Ook hier hinken we in vergelijking met onze noorderburen erg achterop.

Een inkomen in de gevangenis verwerven is voor velen dus cruciaal. Gevangenisarbeid is doch niet voor iedereen voorhanden. Redenen hiervoor schommelen van het feit dat er simpelweg de wil niet is om te werken tot dat het talent of de kwaliteit er niet is. De werkloosheid loopt soms dus op tot 70%. Daarbij komend is het inkomen uit penitentiaire arbeid erg schamel. Vergoedingen schommelen, afhankelijk van de gevangenis en het werk, rond 1 euro per uur. Dit is natuurlijk ruim onvoldoende om in de eerste plaats schulden af te lossen, laat staan om een nieuw startkapitaal te kunnen opbouwen om zich na vrijlating terug in onze maatschappij te kunnen installeren.

Arbeidsprestaties in de gevangenis tellen niet mee voor de pensioenberekening en onvrijwillige werkloosheid binnen de muren leidt niet tot één of andere vergoeding. Als gedetineerde worden de rechten die een betrokkene zou hebben als vrij burger vrijwel volledig opgeschort. Dit wil zeggen dat de consequenties hiervan tijdens en na de opsluiting nog lang naslepen. Vaak verliezen gedetineerden hun hoofdverblijfplaats en indien men vrij komt moet men bij allerlei officiële instanties proberen om de administratieve papierwinkel zo snel mogelijk weer op orde te krijgen. Het feit is gewoon zo dat ex-gedetineerden maar al te vaak van het kastje naar de muur gestuurd worden.

8.2.5 Hoe recidivering terugdringen?

Men is dan ook naarstig op zoek naar effectieve programma’s die de gedetineerden moeten helpen om niet in de verleiding te komen weer criminele feiten te plegen. Het waren weer de Nederlanders die ons een stapje voor waren. Zij bedachten verschillende methodes, terwijl er in België maar heel weinig bewijs is van nationaal recidiveonderzoek. Deze onderzoeken en de mogelijke oplossingen 96

worden van eigens niet zomaar van vandaag op morgen gevonden. Het is een zeer gevoelig, traag proces waarbij we te maken hebben met zeer gevoelige, prikkelbare en soms zelfs labiele personen.

Een kalme aanpak is dus van levensbelang, ongeacht welke methode.

8.2.5.1 De klassieke maatschappelijk-werkbenadering De eerste methode wordt de klassieke maatschappelijk-werkbenadering genoemd. In deze benadering, door onderzoekers ook wel de sociaal-ecologische benadering genoemd, ligt de nadruk op het oplossen van praktische problemen en het werken aan sociale relaties. Het zijn die relaties die na detentie nodig zijn om te kunnen integreren in onze samenleving. Uit een reeks studies blijkt dat de problemen die (ex-)gedetineerden ervaren niet alleen als ‘cognitieve defecten’ gezien kunnen worden. In Nederland werd bij ruim 11.000 klanten van de reclassering bij wie de RISc (een instrument om onder andere criminogene behoeften te meten) is afgenomen, de volgende top 5 van prioriteiten gevonden: 1) Opleiding, werk en leren: Gedetineerden beseffen, dat om hun leven terug op te nemen, werk basisprioriteit nummer één is. We kennen allemaal de quote: ‘Geld maakt niet gelukkig.’ Toch is het erg belangrijk om jezelf en je eventuele partner of kinderen te onderhouden.

2) Denkpatronen, gedrag en vaardigheden: Eens de ex-gevangene zichzelf verzekerd heeft van een vaste job, wil hij/zij zijn/haar omstaanders ervan overtuigen dat hij met zijn misdrijf te plegen een serieuze fout gemaakt heeft. Een fout die de persoon in kwestie nooit van zijn/haar leven nog kan rechtzetten. De tijd terugdraaien kan nu eenmaal niet. Wel wil de ex-gedetineerde zijn/haar leven beteren door in de eerste plaats werk te zoeken en vervolgens gebroken banden met de familie terug op te halen door te laten zien dat hij/zij zijn/haar leven gebeterd heeft of nog aan het verbeteren is.

Spijt betuigen kan hierbij helpen.

3) Houding: Persoonlijkheidsveranderingen komen niet vaak voor. Toch zien we in het hedendaagse gevangeniswezen dat gevangenen regelmatig in de knoop liggen met zichzelf. Daardoor worden ze chagrijniger en chagrijniger. Wanneer de gevangenispoort dan opengaat, kan dat niet zomaar veranderen. De bajesverlater heeft dus een aanpassingsperiode van minstens enkele maanden nodig om terug zichzelf te worden(weliswaar de persoon van voor de criminele daad).

4) Relaties met vrienden en kennissen: Family first. Vrienden komen in de bevraging duidelijk op de tweede plaats. Toch is deze stap vaak ook juist een rede waarom personen weer recidiveren.

Vrienden opzoeken is ok, maar wat als dit nu juist de foute vrienden zijn?

5) Druggebruik: Een probleem waar een grote populatie mee kampt. Afkickcentra komen op plaats vijf. Gevangenen geven duidelijk de voorkeur aan de basisnoden van onze samenleving. Hun vroegere leven weer op orde krijgen, heeft absolute prioriteit. De verslavingen ziet het merendeel dus als een randzaak.

In een ander Nederlands onderzoek naar de behoeften van gedetineerden na vrijlating, bleek dat 22% problemen heeft met het identiteitsbewijs (er dus geen hebben of het niet meer kunnen 97

vinden), dat 40% inkomensproblemen heeft, dat 30% problemen heeft met huisvesting en dat 8% problemen met zorg heeft. Dit laatste cijfer is volgens de onderzoekers zelf een onderschatting die het gevolg is van de onderzoeksmethode. Er mag, gezien de hoge percentages in de verschillende categorieën, van worden uitgegaan dat voor veel gedetineerden er op meerdere levensgebieden tegelijk problemen zullen zijn.

Daarnaast is het zo dat een relatief groot deel van de gedetineerden psychische stoornissen heeft en/of verslaafd is. Onderschat wordt ook vaak dat een onbekend, maar waarschijnlijk substantieel deel van de gevangenispopulatie functioneel analfabeet en/of dyslectisch is. Voor al deze belemmeringen voor het maatschappelijk participeren van gevangenen zullen ook productieve oplossingen gevonden moeten worden. Het klassieke maatschappelijk werk heeft met deze aanpak een lange traditie opgebouwd, maar heeft toch nagelaten met een grote massa positief, vooruitgang makend bewijsmateriaal te komen.

8.2.5.2 Het wraparound-model Een andere methode is het wraparound-model. Dit model is een erg ingewikkeld proces, maar kent simpel gesteld een opbouw in dertien stappen. Dertien stappen om te voorkomen dat gedetineerden weer vlugtijdig achter de tralies vliegen.

1) Het identificeren van de sleutelpersonen in het leven van de cliënt: Hiermee willen de onderzoekers onmiddellijk inspelen op het gevoel. Allerhande informatie opzoeken van personen die veel betekenen voor de gedetineerde(meestal kinderen): geslacht, leeftijd, nationaliteit, naam, …

2) Het verhelderen aan betrokkenen hoe wraparound werkt 3) Het formeren van een wraparound-team 4) Het bepalen welke professionele voorzieningen bij de cliënt betrokken zijn en selecteren welke voorzieningen (nog) nodig zijn; 5) Het opstellen van een plan met meetbare doelen: Hiermee wordt vooral bedoeld dat er op geen enkel moment geforceerd mag worden. De cliënt moet in staat zijn om stap voor stap progressie te maken. Wanneer de onderzoekers bijvoorbeeld per ongeluk de lat iets te hoog leggen voor hun cliënt, kan je vooraleer je het weet weer helemaal van nul af aan beginnen. Daarbovenop komt nog eens dat in negen van de tien gevallen het vertrouwen tussen gedetineerde en onderzoeker compleet weg is. Je valt veel makkelijker van de ladder, dan dat je erop kruipt.

6) Bepalen welke training of begeleiding de sleutelfiguren nodig hebben: Hangt voor een groot deel samen met stap vijf.

7) Het opstellen van een plan voor crisissituaties en de (‘ontbindende’) voorwaarden bepalen voor de uitvoering van het plan 8) Het zoeken naar hulp, behandeling, ondersteuning die nog niet aanwezig is, maar wel nodig is 98

9) Het zorgen voor een financiële dekking van het plan 10) Het uitvoeren van het plan 11) Het evalueren van de voortgang en eventueel bijstellen van het plan 12) Het bepalen van de afronding en het maken van een langetermijnplan: Dit lange termijnplan houdt in dat wanneer de gedetineerde samen met de onderzoekers het wrap-aroundmodel heeft doorlopen, hij/zij in zijn/haar verder leven stabiel blijft en geen tweede misstap meer begaat. Dit probeert de persoon te bereiken door middel van een specifiek schema, opgesteld door het wraparoundteam.

13) En tenslotte het vastleggen van de mate waarin doelen bereikt zijn als input voor verdere programma-ontwikkeling: Bewijzen wat beide partijen samen bereikt hebben, is enorm belangrijk voor de verdere ontwikkeling van eventueel andere nog betere, effectievere, vooruitstrevende programma’s.

Het team komt wel slechts enkele malen bij elkaar (vaak om de drie maanden). Het zwaartepunt van de uitvoering ligt wel bij de cliënt, de casemanager en de ‘assistent’. Het programma wordt uitgevoerd onder de regie van één casemanager die gedurende het gehele traject actief is. Het traject zal bij het bestrijden van recidive van gedetineerden tijdens de detentiefase moeten worden gestart en dient daarna door te lopen totdat de gestelde doelen gerealiseerd zijn. Taxman schat op basis van de ervaring met ‘re-integratieprojecten van gedetineerden in dat de postdetentiefase een maand tot twee jaar in beslag kan nemen. Een lang proces dus, maar uiteindelijk zal het bij maximale inzet van beide partijen altijd hetzelfde resultaat opleveren: Een ex-gedetineerde die er alles aan doet om zijn/haar leven voor de miserie van de criminele feiten terug op te nemen. De weg zal er zeker niet geëffend bij liggen. De ex-gedetineerden zullen serieus wat steile heuvels moeten overwinnen. Maar met de nodige wilskracht kan alles.

99

8.3 Interview expert: Joke Nauwelaerts ‘Gevangenen zullen altijd stigma met zich meedragen.’

Het gevangeniswezen in België, het is de laatste jaren nogal wat. Negen van de tien keer kwam justitie slecht in het nieuws. Van kritiek op verouderde gevangenissen, tot slechte arbeidsomstandigheden, tot personeelstekorten en ten slotte zelfs tot de verhoogde pensioenleeftijd. De cipiers hadden reden tot klagen. Maar degenen die in deze heisa wel eens vergeten werden, waren de gedetineerden zelf. Joke Nauwelaerts(GGZ Kempen) probeert samen met die geïnterneerden hun leven terug op de rails te brengen.

-

Vertel eens mevrouw Nauwelaerts, wie bent u en wat doet u?

Ik ben criminologe van opleiding en ik werk momenteel voor het schakelteam internering van GGZ(Geestelijke Gezondheidszorg) Kempen. Wat wij bij GGZ Kempen proberen te bewerkstelligen is een vlottere doorstroom van geïnterneerden naar de buitenwereld toe. Enerzijds gebeurt dit vanuit de penitentiaire inrichtingen naar het externe zorgcircuit toe. Anderzijds wil het team ook buiten de gevangenismuren ervoor zorgen dat de dan ex-gedetineerden goed op hun pootjes terechtkomen.

-

Hoe ben je eigenlijk in de wereld van de geestelijke gezondheid terechtgekomen? Wat waren m. a. w. je voornaamste drijfveren om deze job uit te oefenen?

Ik had enorm veel interesse in deze doelgroep. Het klinkt misschien raar en begrijp me niet verkeerd, maar deze sector heeft me altijd aangesproken. Iedereen maakt nu eenmaal fouten in zijn leven. De ene al meer en van een grotere maat dan de andere. Toch wil dit niet zeggen dat we geen recht 100

hebben op een tweede kans. Vooral dat triggerde mij om de job te gaan uitoefenen die ik de dag van vandaag dus effectief doe.

- Wat moet je specifiek doen op je werk? Kan je ons een inkijk geven in jouw taakomschrijving?

Wij, bij GGZ Kempen, werken zorgtrajecten uit voor mensen met een interneringsstatuut. Dat kan dus in de eerste plaats gaan om mensen die nog in de gevangenis verblijven. Dan staan wij PSD, wat Psycho Sociale Dienst betekent, bij in het uitwerken van een reclassering. Het kan anderzijds ook gaan om mensen die reeds op proef vrij gesteld zijn. Dan kunnen we bijvoorbeeld ingeschakeld worden om de aanwezige zorg meer op elkaar af te stemmen of om een professioneel netwerk te installeren. In het tweede geval werken we dan nauw samen met de betrokken justitie-assistent.

-

Kom je dan vaak reëel crimineel gedrag tegen als je aan het werk bent?

Naar mij persoonlijk gericht niet. Uiteraard plegen onze cliënten nu en dan wel eens nieuwe feiten, maar meestal ben ik daar zelf niet bij betrokken.

-

Nu we het toch over werk hebben: Hoe zit dat voor gevangenen? Hebben zij bijvoorbeeld de mogelijkheid om enkele weken/maanden voor ze vrijkomen al voorbereidende maatregelen te nemen zodat ze makkelijker werk vinden?

Voor personen met een interneringsstatuut is het hebben van een zinvolle dagbesteding vaak een voorwaarde voordat ze van de Kamer Bescherming Maatschappij(KBM) de toelating krijgen om op proef vrij te komen en zo de gevangenis kunnen verlaten. Zij moeten hier een attest van kunnen voorleggen en er moet vooraf afgesproken worden wanneer ze met hun dagbesteding zullen starten.

Liefst is dit een week of twee na hun vrijlating. Helemaal anders dan voor veroordeelden dus.

Een zinvolle dagbesteding kan bestaan uit betaald werk, vrijwilligerswerk, een opleiding, een dagactiviteitencentrum, een psychosociaal revalidatiecentrum, daghospitalisatie,…

En zo zijn er nog veel meer opties.

Zij moeten hier dus echt deftig mee bezig zijn voordat zij de toelating krijgen om een ambulante reclassering uit te werken. Wanneer ze echter een residentieel traject aangaan, zit dat vervat in de opname binnen bijvoorbeeld een psychiatrisch ziekenhuis.

In het zoeken van deze dagbesteding kan de KBM wel beslissen om uitgangsvergunningen toe te kennen zodat de gevangenen bijvoorbeeld op sollicitatie- of kennismakingsgesprek kunnen gaan. Het is aan PSD om mee uit te zoeken welke mogelijkheden er dan zijn. Voor een traject richting vrijwilligers- of betaald werk kan men beroep doen op de VDAB-consulent van de gevangenis.

-

Ik heb van journalist Dirk Leestmans ook vernomen dat de meeste gevangenen, als ze een job vinden, dat dit meestal in de bouwsector is? Klopt dit volgens jou en hoe komt dat? Zo nee, in welke sector dan?

In de eerste plaats moeten we hierbij al spreken over de strafmaat. Hebben we het over kort gestraften, lang gestraften, voorhechtenis, VI of einde straf of geïnterneerden? Voor de 101

geïnterneerden heb ik hier geen cijfers van, maar gezien zij ofwel kampen met een psychiatrische problematiek ofwel een mentale beperking hebben, of een combinatie van beide is dat vaak niet haalbaar. Er dient bij hen voornamelijk gekeken te worden wat ze wel en niet aankunnen. Dit zowel op cognitief als op emotioneel vlak en dat er rekening wordt gehouden met hun draagkracht. Een betaalde job is in veel gevallen al te hoog gegrepen. Zowel wij als de geïnterneerden moeten realistisch zijn. Een hele hoop kwalificaties helpen je zeker om succesvol te zijn op de arbeidsmarkt.

Maar de gevangenen weten ook dat ze altijd die loodzware stempel van gevangene met zich mee zullen dragen.

-

Indien ze dan toch aan het werk zouden kunnen: Welke tijdsspanne is dan realistisch voor gedetineerden om werk te vinden na hun vrijlating?

Daar kan ik moeilijk een antwoord op geven. Zoals ik net al zei denk ik dat dat stigma van exgedetineerde vaak mee bepaalt dat ze heel wat minder kansen krijgen. Aan de ene kant logisch, maar wel zeer frustrerend voor de gevangenen zelf. Ik durf hier niet echt een strikte tijdsperiode voor aan te duiden, maar vergelijk het bijvoorbeeld eens met jongeren die afstuderen. Zij hebben geen crimineel verleden, maar moeten soms ook maanden of jaren wachten tot ze met een vast contract aan de slag kunnen. Ervaring is van cruciaal belang op onze arbeidsmarkt. En laat dat nu ook nog eens net zijn wat bij de gedetineerden meestal ontbreekt.

-

Op welke wijze werken organisaties dan samen om ex-gedetineerden in de eerste plaats al goed te laten re-integreren in onze samenleving?

Vanuit onze werking trachten we in eerste instantie er voor te zorgen dat we een traject uitwerken op maat van de cliënt met een zo groot mogelijke kans op slagen. Dat is evident. We houden hierbij rekening met de aanwezige beschermende factoren en risicofactoren en proberen hier ook actief op in te zetten. We bekijken alle levensdomeinen en organiseren een zorgoverleg met alle betrokken partners, ook justitie (PSD of justitie-assistent). Het doel van het zorgoverleg is om de zorg op elkaar af te stemmen en om afspraken te maken rond wie wat opneemt en hoe te opereren als er zich een crisis zou voordoen. We willen namelijk voorkomen dat onze cliënt terug naar de gevangenis wordt gestuurd omdat hij/zij een decompensatie doet op psychiatrisch vlak. Indien hij/zij nieuwe feiten pleegt is dat uiteraard een ander verhaal.

- Welke factoren zouden volgens u hun wil om te werken het meest kunnen beïnvloeden?

Dezelfde factoren als voor mensen die niet in de gevangenis hebben gezeten. Hiermee doel ik op eigen interesse en motivatie om ergens te geraken, de nood om in je levensonderhoud te voorzien, toch een uitkering hebben dus waarom zou ik,…) Dus zowel positief als negatief. Daarnaast maakt het stigma en de vooroordelen van een detentie de zoektocht denk ik veel moeilijker en kan het leiden tot demotivatie of het opnieuw plegen van criminele feiten. Zo staan de gevangenen dan ook heel snel terug onderaan de ladder. Die ladder dan weer op klimmen is lastig. Het zal er zeker nooit makkelijker op worden. De gevangenen moeten het ook keer op keer kunnen en willen opbrengen.

Dit alles is ook een kwestie van prioriteiten stellen.

102

-

Waar liggen die prioriteiten van de gevangenen het moment dat ze uit de gevangenis komen?

(Familie, werk, …)

Dat is voor iedereen anders. Vanaf het moment dat ze een voet buiten de gevangenis zetten, denk ik dat het merendeel eerst wel verloren familiebanden terug wil aanhalen. Eens de plooien daar gladgestreken zijn, verlegt men tamelijk snel de focus richting werk. Onrechtstreeks is dat werk natuurlijk ook verbonden met de familie. Men moet werk vinden om zijn/haar gezin te kunnen onderhouden. De meeste gevangenen willen echt definitief komaf maken met die slechte periode uit hun leven en een gewoon, simpel, saai leventje leiden met vrouw en kind. Dat is waar het volgens mij om draait.

8.4 Getuigenissen 8.4.1 Verbraeken kroop door het oog van de naald.

De man bedreigde mij met een mes!

Walter Verbraeken, tegenwoordig een brave sassenier bij NV De Scheepvaart, maar in een ver verleden ex-paracommando, houder van de Gouden Dolk(hoogste vorm van onderscheiding bij de para’s), koolmijnarbeider en security-agent van verscheidene discotheken. Toch rust er een lichtzwarte vlek op Walters verleden. Begin jaren tachtig liep het mis.

Het was een bewuste vrijdagavond in 1983. Er ontstond plots een zware vechtpartij. Verbraeken was in die tijd buitenwipper voor verschillende dancings. Op die avond liep het wat uit de hand. ‘Een dronken man viel mij zonder reden met erg veel geweld aan. Op een gegeven moment bedreigde hij me zelfs met een mes. Ik had toen geen andere keuze dan over te gaan tot wettelijke zelfverdediging.

Ik heb op een gegeven moment dan ook een biljartkeu genomen en de man hiermee op het hoofd geslagen.’ Hier heeft Walter achteraf natuurlijk erg veel spijt van gehad. De man in kwestie heeft door de impact van de slag lang in coma gelegen, maar heeft er uiteindelijk toch geen letsels aan overgehouden. In 1985 vond dan Verbraeken’s proces zelf plaats.

Riante schadevergoeding Het verdict was dat Verbraeken voor 120 dagen achter de tralies vloog. ‘Eerst vier maanden in voorarrest in afwachting van mijn proces. Daarna ben ik onder voorwaarden vrijgelaten in samenspraak tussen gerecht, werkgever en gevangeniswezen. Dit om verdere financiële onkosten te kunnen dragen. Ik werkte toen namelijk in de koolmijn van Beringen. Uiteindelijk is het ook bij die straf gebleven. Mijn proces kwam er dus pas twee jaar na de feiten’ , bekritiseert Walter. De burgerlijke partij vroeg toen een schadevergoeding van maar liefst 70 000 euro. Daarvan heeft de expara uiteindelijk 30 000 euro effectief moeten betalen.

‘Ik heb uiteraard spijt van mijn daden, maar ik wil toch nog even duidelijk maken dat de man wel met een moordwapen op mij gericht stond. Op een gegeven moment had ik dan ook geen andere keus 103

dan mezelf te verdedigen, om mijn eigen leven niet in gevaar te brengen. Ik kon toen echt niet anders.’

Opleidingen Makkelijk is zulk een situatie nooit natuurlijk. Ook niet op het vlak van werk. Wat de kleerkast, die Verbraeken nog steeds is, raar vindt is dat geïnterneerden(gedetineerden die na proces definitieve strafmaat kennen) wel geholpen worden via opleidingen. Als je dit vergelijkt met mensen die in voorarrest gearresteerd worden, zie je dat deze totaal geen mogelijkheid hebben om zelfs maar aan deze opleidingen deel te nemen. ‘Dit is ook deels omdat de gearresteerde niet weet voor hoelang hij de gevangenis in vliegt’ , aldus Verbraeken.

Wanneer je opgepakt wordt, wordt je namelijk voorgeleid voor de onderzoeksrechter. Die rechter beslist dan over je eventuele aanhouding. Vanaf het moment dat je aangehouden wordt, moet je om de 28 dagen voor de raadkamer verschijnen en zij beslissen of je al dan niet aangehouden blijft.

From hero to zero Na die vier maanden had Walter op het vlak van werk niet echt iets specifiek voor ogen. ‘Ik weet wat ik kan en wat ik niet kan. Eerst ben ik dus terug in de koolmijn terechtgekomen en na een tijdje ben ik dan in het nachtleven gestapt. Ook heb ik, weliswaar een hele poos later, nog een vijftal jaar een café uitgebaat. Maar stel nu dat ik voor mijn feiten een goedbetaalde job als advocaat uitoefende, dan stond ik na de feiten met lege handen. Een advocaat wordt namelijk geschrapt van de balie. Daar sta je dan, van hero to zero.’ Wat hij ook weet is dat erg veel gedetineerden in de gevangenis proberen een C-rijbewijs van vrachtwagenchauffeur te halen, omdat dit namelijk gratis en voor niks te behalen is in de gevangenis. Ook drugsdelinquenten krijgen extra voordelen. Zij hebben meestal een heel slecht gebit. Om de een of andere duistere reden krijgen zij dan ook, op kosten van de gevangenis, een nieuw gebit. ‘Maar om toch min of meer op je vraag te antwoorden zijn beroepen als loodgieter of heftruckchauffeur en werken in de bouw wel vrij populair.’

‘Vroeger kon je in bijvoorbeeld de gevangenis van Hoogstraten, nu nog steeds trouwens, en Wortel(nu niet meer) verschillende beroepsopleidingen in de praktijk leren. Zo kon je dus metser, stukadoor, loodgieter of andere beroepen leren uit te oefenen. Dat verzette je gedachten ook wat, een echte stiel leren’ , weet Verbraeken.

Op de werkorganisaties moest je volgens de vijftiger in ieder geval niet rekenen. Zij helpen je niet op het vlak van re-integratie. Je wordt opgevolgd door justitie zelf. Namelijk door een justitie-assistent waar je je om de zoveel maanden moet melden voor een gesprek rond de status waarin je dan verkeert. Je moet dus van in de gevangenis werk zoeken. Dus via contacten(familie en vrienden) allerlei telefoontjes plegen om je zo tot eventuele werkgevers te richten.

Prioriteiten

104

Verbraeken wou dus vooral proberen om in een andere wereld te stappen. Hij wou het verleden opbergen en een andere vriendenkring opbouwen. In de mate van het mogelijke probeerde hij ook nog zoveel mogelijk tijd in zijn relatie te steken. Maar als hij echt moest kiezen stond werk als prioriteit toch bovenaan de piramide. ‘Dit vooral om uit de gevangenis te kunnen blijven. Wanneer je dan werk had, had je tegelijk een bepaalde focus. Niet hervallen is de boodschap. Ook het financiële aspect is zeer belangrijk, om aan alle voorwaarden te kunnen voldoen, die je al dan niet opgelegd krijgt van de rechtbank. Het moet dus vooral in je bovenkamer juist zitten, psychologisch, want anders zal je er niet in slagen om alles terug mooi op een rijtje te krijgen.’

‘Dat is trouwens nog zo iets, psychologen. Het feit is dat veel gevangenen puur naar die psycholoog gaan omdat ze hiermee blijk geven van medewerking. Zo komen ze goed over bij de onderzoeksrechter en het gerecht. Indien ze de psychologen veel raadplegen, krijgen ze ook meer en meer kans op strafvermindering. Dit omdat ze zo blijk geven van spijt en dat ze tot inzicht gekomen zijn. Walter denkt dus dat het merendeel van de gevangenen dus niet echt inzit met dit euvel. Al kan hij natuurlijk niet voor iedereen spreken.

Privacy Ten slotte wil Verbraeken nog even strijden voor het idee van minder gevangenen per cel. ‘Met 4 personen in één cel die eigenlijk bedoeld is voor 2 personen, is de privacy nihil. Verbeteren gaat enkel indien er meer cellen komen, maar dan zitten we terug aan de basis van de discussie van te weinig plaats en personeel en te veel gedetineerden. Walter begrijpt wel dat er in bepaalde mate controle dient te zijn(zoals doorzoeken cellen). Anders brengen gedetineerden niet enkel elkaar, maar ook het personeel in gevaar. ‘Ik wil ook niet te veel klaagzang verkondigen. Ik heb mijn straf, die overigens terecht was, uitgezeten en heb mijn leven gebeterd. Natuurlijk heeft elk systeem en elke persoon zijn mankementen. De wereld is niet perfect, maar dient dat voor mij ook niet te zijn’ , besluit de loyale man.

8.4.2 Anonieme getuige kijkt met de nodige zuurtegraad terug op zijn arrestatie.

‘Spijt dat ik gepakt ben.’

Deze man, die overigens anoniem getuigt, werd rondom het jaar 2010 de laatste keer gearresteerd voor drugshandel. Een domme, stomme periode uit zijn leven waar hijzelf met erg veel afkeer op terugkijkt. Maar nu heeft de Kempenaar zijn leven totaal omgezwierd en is hij in de positieve zin van het woord enorm veranderd.

‘Inderdaad een enorm zwart tijdperk dat me de jaren na de feiten nog enorm is blijven achtervolgen.

En hiermee doel ik niet enkel op in de gevangenis. Zelfs toen ik vrijgelaten werd kon ik niet echt verkroppen wat er in het verleden gebeurd is. Ik handelde dus in drugs, beter bekend als weed of marihuana. Ik had op een gegeven moment zelfs een weedplantage in mijn eigen woning. Je kan mijn verhaal wat vergelijken met het één-programma ‘Eigen Kweek’(comedyprogramma over een familie

105

met een verborgen weedplantage). Ik werd uiteindelijk dan toch, tot mijn eigen verbazing, gepakt door de politie.’

Verklikker ‘Toen dat gebeurde stond ik met mijn mond vol tanden. Hoe kan dat nu? Ik had alles tot in de puntjes uitgewerkt, een waterdicht plan. Achteraf bleek dat mijn toenmalige vrouw me verlinkt had. Aan de ene kant was ik boos, aan de andere kant moest ik mijn lot wel aanvaarden. Ik heb uiteindelijk drie keer in de gevangenis gezeten. Een keer voor diefstal(11 maanden), een keer voor het dealen van voornamelijk cocaïne(18 maanden) en dan nog een laatste keer voor een periode van drie jaar voor de marihuanaplantage.’

Vele mensen vragen me soms of ik spijt heb van mijn daden. Ik heb vooral enorm veel spijt dat ik gepakt ben’ , lacht de energieke man. Indien ze mij nog twee dagen met rust gelaten hadden, was ik niet in de gevangenis beland. Dan had ik de drugs kunnen oogsten. Daar ben ik honderd procent zeker van, maar het lot besliste er anders over.’

Handicap Soit, vergeten die shit en verder gaan met zijn leven was de boodschap. Dat deed de man ook, alleen was het erg moeilijk om vast werk te vinden door een motorongeluk in de late adolescentie. ‘Toen ik nog een snotter van 17-18 jaar was had ik mezelf net een motor aangeschaft. Natuurlijk jong en onbezonnen, onmiddellijk met die machine de baan op, maar dat liep verkeerd af. Ik verloor de controle over het stuur en viel. Het resultaat is dat ik nu maar één volledig functionerende arm heb.

Ik was nogal een stoere jongen toen en verzorgde mijn arm niet naar behoren. Daardoor staat mijn hand nu iets te erg naar binnen gekeerd. Werk vinden was dan ook onmogelijk. Zo kwam de bal dan aan het rollen. Geen werk, slechte vrienden leren kennen, tot uiteindelijk de drugshandel.

De man kampt dus met een blijvende handicap. Toch laat hij zich niet uit zijn lood slaan. Hij vond zelfs opnieuw geluk in de liefde. ‘Ik ben erg gelukkig met mijn vriendin, ze doet werkelijk alles voor mij. Ik had het nochtans niet verwacht met mijn criminele verleden. In eerste instantie was ik ook niet zo happig om jou te helpen’ , zegt de ex-gedetineerde eerlijk. Simpelweg omdat het een periode is die ik wil wegbannen uit mijn leven. Toch wist weer mijn vriendin me te overtuigen. Ik ben haar dan ook enorm dankbaar voor alles.’

8.4.3 E.J. wijst met de vinger naar ex.

‘Ik heb onschuldig in de gevangenis gezeten.’

106

E.J. is rotsvast overtuigd van zijn stuk. Hij heeft naar zijn mening ten onrechte in de gevangenis gezeten. Wel beweert de man niet dat hij niets verkeerds heeft gedaan. Wegens strubbelingen in het huwelijk ontstonden er rond het eind van de vorige eeuw soms wel zware discussies tussen hem en zijn partner.

‘Begin jaren negentig had mijn vrouw me verlaten en alles meegenomen wat je je maar kan indenken.

Het meubilair, een grote som geld, de auto, ik was zo goed als alles kwijt. Daarom heeft E.J. na een tijdje dan ook weerwraak genomen op zijn toenmalige vrouw. Hiervoor vloog hij dan negen maanden de gevangenis in.

Twee maten, twee gewichten Op dat eigenste ogenblik had E.J. totaal geen spijt van zijn begane feiten. ‘Wel weet ik dat de man altijd ongelijk krijgt.’ De vrouw wordt beschouwd als het zwakke geslacht en is dus in veel gevallen het slachtoffer. Sommigen zullen me vrouwonvriendelijk noemen, maar zij kennen onze(E.J. en diens voormalige vrouw) geschiedenis niet. Onze relatie was bijlange na niet perfect, maar waar wel? Er bestaat toch een zin zoals: het moet van twee kanten komen. Ik heb ook enorm afgezien, maar dat vergeten er velen’ , vindt de man.

‘Ik ben na de scheiding ook helemaal dolgedraaid. Ik kwam in het drugsmilieu terecht en zo kwam ik nog meer op het slechte pad terecht. Door die smeerlapperij heb ik nog enkele kleine stommiteiten uitgehaald.’ Toch had E.J. op het vlak van werk dan net dat tikkeltje geluk. ‘Ik ben gewoon terug aan de slag gegaan bij mijn vroegere baas in de koolmijn van Beringen. Hij wist dat de hele situatie niet aan mij lag.’

In de gevangenis zelf wilde hij zich dan op een gegeven moment voorbereiden op het moment dat hij buitenkwam. Maar in die tijd bestond er naar E.J. ‘s weten niet zoiets als hulp op vlak van het zoeken naar arbeid. ‘Ik heb er in ieder geval niets van ondervonden. Als gevangene is het gewoon zeer moeilijk om een job vast te krijgen, ook al zit je onschuldig.’

Eigen bloed Wanneer E.J. na negen maanden dan toch vrijgelaten werd, besefte hij na wat er allemaal gebeurd was, des te meer dat hij zijn familie, zijn eigen bloed moest koesteren. ‘Mijn focus lag in die tijd verkeerd. Misschien ben ik wel wat te snel verliefd geworden, vraagt hij zich af. Waarschijnlijk wel.

Wie zal het zeggen? Dat is nu eenmaal iets dat je niet kan tegenhouden.’ Mathias Vranckx

8.4.4 V.E. vindt dat er niet veel rekening gehouden wordt met het welzijn van de gevangenen

‘Gevangenissen moeten wat meer meegaan met hun tijd.’

107

V.E. werd gepakt voor heling(verhandeling gestolen goederen) en werd veroordeeld tot drie maanden in voorarrest en 6 maanden effectief. Hij zat zijn straf uit in de gevangenis van Hasselt.

‘Ik heb spijt en tegelijk ook geen spijt’ , vertelt V.E. Een dubbel gevoel dus.

Het lag inderdaad dubbel omdat ik me in die periode, eerlijk is eerlijk, honderd procent heb ingezet om niet gevat te worden. Dat gebeurde dan toch. Dat is erg moeilijk te verteren. Wel merk je eens je in de gevangenis belandt, dat je op een andere manier begint na te denken. Dan pas komt het besef wat je gedaan hebt en welke miserie je mensen misschien wel hebt aangebracht’ , realiseert de exgevangene zich.

Voeger Maar goed, zijn leven van voor de criminele feiten, terug opnemen was voor V.E. niet zo moeilijk.

‘Zonder verwend te willen klinken, ondervond ik niet zo veel obstakels in de zoektocht naar werk en een woning.’ Simpelweg omdat de man woonachtig te Limburg al een woning had voor zijn feiten en op het vlak van werk moest hij zich ook geen zorgen maken. Hij was namelijk zelfstandig voeger. ‘Ik heb er gewoon voor gezorgd dat mijn vrouw de nodige contracten afsloot en de belangrijke telefoons opnam. Dat heeft ze trouwens ook perfect gedaan’ , lacht V.E. V.E. beseft ook wel dat hij een van de gelukzakken was. Vele jongens achter de tralies zullen een meer heuvelachtige weg moeten afleggen en het tevens met minder moeten stellen dan hijzelf. ‘Ik ben dan wel in de fout gegaan, maar ik heb ook snel geanticipeerd op het feit dat ik een tijdje werkloos zou zijn.’ Dat ziet de man ook als zijn eigen verdienste. Op de gevangenis van Hasselt kon hij op dat vlak niet rekenen.

Faciliteiten achterhaald ‘Gevangenissen moeten wat meer meegaan met hun tijd. De faciliteiten zijn in 2017 op veel plaatsen achterhaald. Zowel de sportzaal als de bib lieten, waar ik zat, eigenlijk te wensen over. Ook wat betreft de psychologische begeleiding is V.E. niet tevreden. ‘Dit is geen aanval naar die mensen zelf toe, maar zij kunnen zich niet inleven in de positie van de gevangene. Zo kunnen zij dus ook niet helpen. Ik kon bijvoorbeeld veel beter praten met celgenoten of andere delinquenten.’

Voor de overbevolking van die cellen heeft V.E. ook een mogelijke oplossing. Minder volk of meer cellen, dat wil iedereen. Toch is dit blijkbaar niet haalbaar op de een of andere manier. Gedeelde cellen kunnen wel, maar maak ze dan iets groter in de mate van het mogelijke. Dit is toch de gulden middenweg, niet?’ , vraagt de Limburger zich af. Afwachten of er gehoor wordt gegeven aan het voorstel.

8.4.5 M.N. was op het verkeerde moment op de verkeerde plaats.

‘Geluk dat ik kon rekenen op begrip van vennoot.’

108

Begin jaren tachtig: Een bijna fatale vechtpartij op café ergens in de Kempen. M.N. was ter plekke, maar daar is alles misschien al mee verteld. De Kempenaar bevond zich, voor ie het zelf wist, te midden van een schermutseling waar de nodige slagen werden uitgedeeld. ‘En dan spreek ik niet enkel van vuistslagen’ , vertelt M.N. Barkrukken, knuppels, flesjes bier, … Alles wat los of vast stond moest eraan geloven. ‘Ik ging die bewuste avond dus met twee van mijn maten rustig iets drinken in een lokale kroeg. Ik denk dat we nog geen uur binnen waren of het was al koekenbak. Het verschil tussen ons en de mannen waar we uiteindelijk slaags mee zijn geraakt was simpelweg terug te brengen tot het feit dat zij min of meer dronken waren en wij niet.’ Daardoor nam M.N. samen met zijn vrienden al redelijk snel de bovenhand in de vechtpartij.

Medeplichtig Dit weliswaar op een totaal verkeerde manier. Een uit de hand gelopen discussie liep bijna faliekant af voor een van M.N. ‘s tegenstanders. ‘Een van mijn twee kompanen sloeg een andere man knockout met een hard voorwerp.’ Het slachtoffer heeft na deze bewuste nacht nog lang in het ziekenhuis gelegen. De Kempenaar kan niet ontkennen dat hij zelf geen slagen heeft uitgedeeld, maar uiteindelijk werd hij opgepakt en veroordeeld tot 1 maand in voorhechtenis wegens medeplichtigheid. ‘Al bij al viel dit nog mee, het had veel erger kunnen zijn.’

Vennoot Daar is het gelukkig ook bijgebleven. Na zijn straf wilde M.N. dan ook zo vlug mogelijk terug aan het werk. Hij maakte er in de gevangenis dan ook gebruik van om zijn vennoot te contacteren. M.N. was voor de feiten namelijk als zelfstandige actief in de bouw. ‘Ik moet zeggen dat ik ook wel dat sprankeltje geluk had dat mijn vennoot me vanaf het eerste moment geloofde toen ik zei dat ik er niets aan kon doen. Ik mocht dan ook direct na mijn straf weer met hem huizen beginnen zetten. Wij zijn trouwens nog altijd vrienden. Ik zal nooit vergeten wat hij toen voor mij gedaan heeft’ , besluit de nu 52-jarige man.

8.4.6 T.J. ziet de zoektocht naar een inkomen tevergeefs.

‘Ik geraak niet meer aan vast werk.’

Geldnood is de basis van veel problemen, ook die van T.J. Hij pleegde (midden jaren negentig) enkele diefstallen. Niet om zichzelf te kunnen blijven onderhouden, maar om drugs te kunnen kopen. T.J. beleefde nochtans een goede jeugd. Niet anders dan het doorsnee kind. Toch liep het fout.

De man werd opgevoed in een klassiek, christelijk gezin, zoals er toen zovelen waren. De grote vraag is: hoe kom je dan in dat milieu terecht? ‘Ik weet het zelf niet. Ik kan enkel zeggen dat het in een wip en een flip gebeurd is. Je kent dat wel, je wil stoer doen bij je vrienden, probeert wat uit en vooraleer

109

je het goed en wel beseft ben je verslaafd. Dat begint met een trekje van een joint, maar eindigt in iets heel anders.’

Schaamte De diefstallen die T.J. pleegde, vonden plaats in lokale warenhuizen. Al dan niet met geweld. Dat hing er vanaf hoe goed de kassiersters meewerkten. ‘Ik kan het niet anders beschrijven dan te zeggen dat je op dat moment geleefd wordt door de drugs. Het merendeel van mijn gepleegde feiten was ook onder invloed. Je beseft niet wat je doet, het is een soort van onderbewustzijn. Ik wil het zeker niet goedpraten, maar wel duidelijk maken waar de oorsprong ligt. Ik schaam me echt nog elke dag voor wat ik gedaan heb. Het was dom.’

Wel heeft T.J. altijd kunnen blijven rekenen op zijn ouders. Zelfs toen hij in de gevangenis zat bleven ze hun zoon op alle vlakken onvoorwaardelijke steun schenken. ‘Dat is misschien nog wel het ergste.

Ik heb mijn ouders zoveel pijn gedaan, terwijl ze altijd met gans hun ziel voor mij gezorgd hebben.

Nu nog trouwens. Het zijn echte werkers. Ze hebben het mij ook al lang vergeven, maar ikzelf mezelf nog niet. Zij zijn werkelijk veel te goed voor deze wereld’, aldus T.J. Balou ‘Het klinkt misschien ook als een gemakzuchtig cliché, maar op het vlak van werk is de boot voor mij zo goed als definitief gezonken.’ T.J. vond door de jaren heen soms wel enkele interim-jobs, maar keer op keer vielen ze na verloop van tijd terug op zijn verleden. Ik heb tot op vandaag dus geen vast werk. Hij is dan ook totaal afhankelijk van zijn vriendin, ook dat knaagt duidelijk aan de man. Toch lijkt het alsof hij niets anders kan doen dan er zich bij neerleggen. ‘Je zal me zeker niet hele dagen in de zetel zien neerploffen. Ik probeer, sinds ik vrij ben, wat meer te genieten van de kleine dingen in het leven. Zo ga ik bijna dagelijks wandelen met mijn hond en geniet ik van de stilte rondom mij.’

Wat ook nog diep in deze dierenvriend zijn geheugen sluipt is het idee van vrijwilligerswerk. Zo wilt hij tijdens de zomervakantie starten met een hondentrainerscursus. ‘Toch wel een leuk vooruitzicht’ , besluit T.J. 8.5 Resultaten enquête Uit de resultaten van de enquête blijkt dat mijn getuige vooral hamert op een ernstige repatriëring van de illegalen. Dit zou volgens hem veel oplossen. Veel gevangenen klagen nu, en al langer dan vandaag, terecht over de beperkte ruimte en privacy in hun cel. Gedetineerden worden in 2017 meer dan ooit in superkleine cellen gestopt die bedoeld zijn voor twee personen, maar waar uiteindelijk vier gevangenen zullen leven en overnachten. Wanneer illegalen nu, in plaats van in België, in hun land van herkomst terecht gesteld worden en daar hun straf dienen uit te zitten, zou er meer plaats komen in de overbevolkte Belgische gevangenissen. Plaatsen die volgens de getuige toebehoren aan de ‘echte Belgen’. Belgen die dus hier geboren zijn zonder een of andere vreemde origine of achtergrond.

110

8.6 Conclusie Op het vlak van re-integratie qua werk is er dus nog erg veel werk aan de winkel. Het merendeel van de gevangenen wil kunnen rekenen op de werkorganisaties en meer toegang hebben tot opleidingen binnen de muren zodat ze zo vlug mogelijk na het uitzitten van hun straf hun leven terug op de rails kunnen krijgen. Uit de zes getuigenissen blijkt dat erg veel aspecten binnen het gevangeniswezen achterhaald zijn. In BelgiĂŤ gaan we op vlak van justitie dus niet mee met onze tijd. Minister van Justitie Koen Geens(CD&V) is sinds vorig jaar al bezig met eventuele wetswijzigingen hierrond. Evolutie is dus op weg, maar wanneer gaat die er komen vragen veel delinquenten zich af. Daar kan alleen Geens en zijn kabinet een antwoord op geven.

9. Gevangenisarbeid

111

9.1 Inleiding Op 5 januari 2017 diende Open-VLD een voorstel in om de re-integratie van gevangenen in de maatschappij te bevorderen. De politieke partij wil dat gevangenen die gevangenisarbeid verrichten een deel van hun loon afstaan. Dat geld krijgen ze dan mee wanneer ze vrijkomen en dat moet verhinderen dat de gevangen weer op het slechte pad terechtkomen. (Boeck, 2017) Op papier is dit een mooi plan. Maar vooraleer iedereen van dit voorstel kan genieten, moet de organisatie van de gevangenisarbeid op punt gesteld worden. Gevangenisarbeid biedt tal van voordelen, zowel voor bedrijven als voor de gevangenen. Maar zolang de organisatie niet op punt staat, zal het voor beiden niet van een leien dakje lopen.

Hoe ziet de gevangenisarbeid in BelgiĂŤ in de 21ste eeuw er uit? Wat zijn de voor- en nadelen van arbeid achter de tralies en hoe kunnen we de problemen oplossen?

9.2 Wat is gevangenisarbeid?

In dit hoofdstuk wordt de focus gelegd op de organisatie van de gevangenisarbeid. Om te beginnen wordt er gekeken naar hoe het systeem in elkaar zit. Vervolgens bekijken we wie er allemaal in aanmerking komt om te werken achter gesloten deuren en last but not least: voor wie wordt er gewerkt?

9.2.1 Hoe zit het systeem in elkaar?

De gevangenisarbeid wordt georganiseerd door de Centrale dienst van de Regie voor Gevangenisarbeid, kortweg CDRGA. Het is een autonome dienst binnen de FOD Justitie die al sinds 1931 instaat voor de opleiding en tewerkstelling van gedetineerden. (FOD Justitie, sd) Samen met de organisatie Cellmade stimuleren zij gedetineerden en bedrijven om samen te werken achter de tralies.

Elke gevangenis heeft een verschillend aanbod aan gevangenisarbeid. De mogelijkheden zijn divers.

Er is de kans tot het verrichten van huishoudelijk werk, onderhoudswerk, landbouwwerk, werk voor externe bedrijven en werk in de eigen werkhuizen. Elke gevangenis biedt zijn eigen opties aan.

Gedetineerden die arbeid verrichten krijgen een verloning. Ze werken niet in loondienst en mogen dus maximaal 500 euro per maand verdienen. De gemiddelde verloning bedraagt 2 Ă 3 euro per uur.

(De Standaard, 2014) Het is belangrijk om te weten dat gevangenen nooit verplicht worden om te werken in de gevangenis. Het is een recht dat ze krijgen.

9.2.2 Wie komt er in aanmerking?

Wie gevangenisarbeid wil verrichten moet zich kandidaat stellen. Ze kunnen in de gevangenis een 112

opleiding volgen voor de job die ze willen verrichten. Na die opleiding worden ze geselecteerd of komen ze op een wachtlijst terecht. De gevangenis zelf beslist wie er mag werken en wie niet.

Wanneer ze beginnen te werken in een van de ateliers worden ze bijgestaan door vakbekwaam personeel, die geven hun expertise door. (De Standaard, 2014) 9.2.3 Voor wie wordt er gewerkt?

Het werk dat binnen de gevangenissen verricht wordt, is voor het grootste deel in opdracht van de gevangenissen zelf. Enkele voorbeelden hiervan zijn het maken van de tralies, het bakken van brood,‌ Daarnaast krijgen de gedetineerden ook opdrachten van externe bedrijven. Momenteel wordt er in BelgiÍ samengewerkt met ongeveer 400 bedrijven. Die opdrachten kunnen gaan van het maken van plastieken mandjes binnen de gevangenis tot het aanleggen van een boomgaard buiten de gevangenis.

Bij gevangenisarbeid komt dus heel wat kijken. Het brengt heel wat voor- en nadelen met zich mee.

Die worden besproken in de volgende twee hoofstukken.

9.3 Voordelen van gevangenisarbeid In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de voordelen van gevangenisarbeid. Eerst bekijken we de pluspunten voor de gevangenen. Vervolgens bekijken we welke voordelen er bestaan voor bedrijven die hun werk laten doen door gedetineerden.

9.3.1 Voordelen voor gevangenen Werken achter de tralies biedt heel wat voordelen voor gevangenen. Een eerste voordeel is het ontwikkelen van belangrijke professionele en sociale vaardigheden. Een gevangene kan zijn tijd in de gevangenis nuttig besteden door het aanleren van een bepaalde stiel. Hierdoor komt hij in contact met mensen en behoudt hij zijn waardigheid. Daarnaast moet hij de nodige discipline aan de dag leggen, anders kan hij zijn job niet houden.

Die job is tevens belangrijk voor het inkomen van de gevangenen. Het is hun enige kans om geld te verdienen binnen de muren. Met de vergoeding die de gedetineerde krijgt kan hij zijn slachtoffers vergoeden, zijn schulden afbetalen, zijn gezin onderhouden en zijn eigen kosten betalen. Dat geld is heel belangrijk voor gevangenen, want in veel gevallen zijn ze in de problemen geraakt doordat ze weinig geld hadden.

Ten slotte kunnen ze met het geld een spaarpotje bij elkaar werken dat na hun vrijlating goed van pas kan komen. Wanneer ze zonder geld uit de gevangenis komen, bestaat de kans dat ze terug in hetzelfde milieu terechtkomen. De gevangenisarbeid zorgt er dus zowel rechtstreeks als onrechtstreeks voor dat het aantal recidivisten daalt.

9.3.2 Voordelen voor bedrijven Niet alleen voor gevangenen is gevangenisarbeid interessant. Ook commerciĂŤle bedrijven kunnen 113

er baat bij hebben. Ten eerste zijn gevangenisarbeiders zeer goedkoop en dus moeten ze niet naar lageloonlanden om hun werk uit te besteden. Bedrijven tonen hierdoor ook een soort van sociaal engagement. Ze geven de gedetineerden een kans om werkervaring op te doen. Die gedetineerden zijn op hun beurt gemotiveerd en respecteren de vooropgestelde uitvoeringstermijnen. Bovendien worden ze omkaderd door ervaren technisch personeel dat toeziet op de kwaliteit. (Belga, 2014) Een win-win situatie zou je dus denken, maar de praktijk leert iets anders. Aan de gevangenisarbeid zijn niet alleen voordelen verbonden, maar ook heel wat nadelen. Die bekijken we in het volgende hoofdstuk.

9.4 Nadelen van gevangenisarbeid Hoofdstuk 3 richt zijn pijlen op de nadelen van gevangenisarbeid. Hoewel het tot nu toe een winwin situatie lijkt, is het niet zo. Het zijn voornamelijk de gevangenen die last hebben van de nadelen.

Deze bekijken we hier.

9.4.1 Nadelen voor gevangenen De procedure voor gevangenisarbeid zit in elkaar als volgt. Gevangenen moeten zich kandidaat stellen, maar het is de gevangenis zelf die beslist wie mag werken en wie niet. De plekjes zijn beperkt en dus komen veel gevangenen op een wachtlijst terecht. De wachttijden kunnen hoog oplopen en de gedetineerden blijven zonder werk en bezigheid achter in hun cel.

Ondanks het initiatief Cellmade, dat bedrijven naar de gevangenis moet lokken, zijn er nog te weinig ondernemingen geïnteresseerd. Dat komt onder meer door de publieke opinie. Die is nog niet klaar om producten te kopen die vervaardigd zijn in de gevangenis. ‘Een stoere Harley Davidson, dat zou nog wel kunnen. Gevangenen die speelgoed produceren voor kinderen, dat gaat de consument mogelijk niet vertrouwen en dus blijven de bedrijven weg.’ Aldus marktstrateeg Stef Verbeeck.

De lage verloningen zouden de bedrijven naar de gevangenis moeten lokken. Maar die verloning is het volgende nadeel van de gevangenisarbeid. Een gedetineerde die werkt krijgt ongeveer twee euro per uur, ongeveer honderd euro per maand. Volgens professor Tom Vander Beken wordt de gevangenis hierdoor een stukje derde wereld in België. Veel gedetineerden werken even hard als niet-gedetineerden, maar krijgen een extreem lage verloning, geen sociale statuten, geen recht op vakantie en geen pensioen.

De praktijk leert ons dus dat er nog heel wat nadelen zijn verbonden aan de gevangenisarbeid, maar hoe kunnen deze problemen worden opgelost. In het volgende deel worden er een aantal mogelijke oplossingen voorgelegd.

114

9.5 Oplossingen voor het probleem In dit hoofdstuk worden er een aantal oplossingen voorgesteld om de nadelen tegen te gaan. Eerst wordt er gekeken naar hoe bedrijven naar de gevangenis gelokt kunnen worden. Vervolgens wordt er gezocht naar een oplossing voor de gevangenisarbeiders.

9.5.1 Oplossingen voor bedrijven Bedrijven hebben al heel wat redenen om hun arbeid uit te besteden aan de gevangenis. Toch staan ze hier nog steeds sceptisch tegenover door de publieke opinie. Daarom is het belangrijk dat er alternatieven als Cellmade in het leven worden geroepen. Deze overkoepelende organisatie probeert bedrijven naar de cel te lokken. In Nederland zien we dat dit ook werkt. In 2011 werd het overkoepelde gevangenisbedrijf In-Made opgericht. Sindsdien is de gevangenisproductie verdubbeld. Jaarlijks wordt er een omzet gedraaid van 20 miljoen euro. (De Morgen, 2014) Initiatieven als Cellmade en In-Made kunnen dus alleen maar aangemoedigd worden, maar ook de publieke opinie moet veranderen. Als zij geen producten willen kopen die vervaardigd zijn door gevangenen, kan het probleem niet worden opgelost. Het volk moet dus gesensibiliseerd worden, zowel door de overheid als door de bedrijven zelf. Het jonge kledingmerk Stripes Clothing is hier een mooi voorbeeld van. Zij laten hun kleren maken in de gevangenis van Brugge. Bij hun verkoop pakken ze hiermee uit. Hun kleren krijgen het label ‘Made in Prison’ mee. Op die manier zetten ze gevangenisarbeid in de kijker en dat zorgt ervoor dat dit de nodige aandacht krijgt.

9.5.2 Oplossingen voor gedetineerden Het probleem van de gedetineerden is groter. Ten eerste moeten er veel te veel gevangenen wachten op werk. Volgens Veer Dusauchoit van de Rode Antraciet, een vzw die zich bezighoudt met gedetineerden, is werk cruciaal in de gevangenis. Het is dus belangrijker om arbeidsplaatsen te creëren dan bijvoorbeeld een wettelijk kader te maken rond de verplichte spaarpot voor gevangenen.

Vervolgens moet er werk gemaakt worden van de socialezekerheidsrechten voor gevangenen. De huidige regelgeving is onsamenhangend. Er moet dus een duidelijke wet komen met socialezekerheidsrechten voor gedetineerden. Het moet een allesomvattende wet zijn die consistent en coherent is en genoeg aandacht heeft voor de resocialisatie. (Thienen, 2015) 9.6 Besluit De gevangenisarbeid in België in de 21ste eeuw staat dus nog niet volledig op punt. Er worden heel wat initiatieven genomen in de goede richting. Een mooi voorbeeld hiervan is Cellmade. Werken achter de tralies biedt heel wat voordelen voor zowel gedetineerden als voor bedrijven. Het doel is nu om deze voordelen ook zo veel mogelijk te benutten. Dit kan door het volk te sensibiliseren en de gedetineerden een wettelijk kader te bieden. De eerste stappen naar betere gevangenisarbeid zijn gezet, maar er is nog werk aan de winkel.

115

9.7 Expert interview: professor Vander Beken neemt de gevangenisarbeid onder de loep ‘De gevangenis is een lageloonland voor bedrijven’

Bedrijven kunnen hun producten goedkoop en kort bij huis laten maken in de gevangenis.

Zowel gevangenen als bedrijven hebben baat bij gevangenisarbeid. De eerste groep kan een centje bijverdienen en zijn dag op een nuttige manier vullen. De tweede groep kan producten laten maken aan goedkope prijzen. Bovendien leveren ze sociaal engagement door de gevangenen een kans te geven. Geen vuiltje aan de lucht zou je dus denken, maar dat klopt niet.

Volgens Tom Vander Beken, hoogleraar strafrecht en criminologie aan de UGent, staan de socialezekerheidsrechten voor gedetineerden nog steeds niet op punt. ‘Wie in de gevangenis belandt, komt in een administratief gat terecht.’

Ongeveer 12.000 Belgen verblijven momenteel in de gevangenis. Op een paar uitzonderingen na, krijgen zij allemaal het recht om gevangenisarbeid te verrichten. Ze zijn absoluut niet verplicht, maar toch staan ze bijna allemaal te springen om hun dag hiermee te vullen. ‘Het is zeer belangrijk voor hen’, vertelt professor Vander Beken. ‘Dankzij de gevangenisarbied kunnen ze even ontsnappen aan de opsluiting en een ‘normaal’ leven leiden. Daarnaast is het ook belangrijk als voorbereiding op de terugkeer in de maatschappij. Ze leren werken en krijgen discipline. In sommige gevangenissen kunnen ze zelfs beroepsopleidingen volgen met stages. Op die manier komen ze met meer bagage uit de gevangenis dan voordien. Ook niet onbelangrijk is dat ze tijdens hun opsluiting een centje kunnen bijverdienen. Het is misschien niet veel, maar zeker niet onbelangrijk voor de gedetineerde zelf.’

116

Stoelen of banken Gevangenisarbeid is dus van groot belang voor de gedetineerden, maar toch geraakt niet elke gevangene zomaar aan de bak. Gevangenissen kampen vaak met lange wachtlijsten voor gevangenen die willen werken. Toch is er hoop zegt professor Vander Beken: ‘Over het algemeen is er steeds meer en meer werk in de gevangenissen. De laatste jaren merk je meer en meer initiatief van de gevangenissen zelf. Natuurlijk is het niet overal zo, maar over het algemeen komt er meer werk in de gevangenissen.’

Dat is onder meer te danken aan initiatieven zoals Cellmade. ‘Zij proberen bedrijven naar de gevangenissen te lokken en doorbreken de taboe’, legt Vander Beken uit. ‘Bedrijven uit verschillende sectoren kunnen hun werk uitbesteden aan de gedetineerden. Vroeger maakten gevangenen enkel producten die binnen justitie gebruikt werden. In de houtateliers werden bijvoorbeeld de stoelen en de banken voor in de rechtzalen gemaakt. Er was toen totaal geen commercieel aspect. Dat is vandaag de dag wel anders. Bedrijven laten kaders, stopcontacten en nog veel meer maken in de gevangenis.’

Het is niet alleen een vorm van sociaal engagement, maar het biedt tal van voordelen voor de ondernemers. ‘Ten eerste ligt de loonkost in de gevangenissen zeer laag’, vertelt Vander Beken.

‘Ik heb wel eens gezegd dat de gevangenis een lageloonland is binnen België. Het is voor bedrijven heel simpel. Ze kunnen kort bij huis een product laten maken aan een lage prijs. Wat wil je nog meer? Je moet niet naar de andere kant van de wereld trekken dus je bespaart een heel pak op transport. Natuurlijk zijn er ook negatieve kanten aan de gevangenisarbeid. Dat moet je niet onder stoelen of banken steken. Je werknemers werken niet in een bedrijf maar in een gevangeniscontext. Als bedrijfsleider maak je dus een beetje een sprong in het diepe. Je weet dat de productie vertraging kan oplopen en dat je werknemers soms niet de nodige opleiding hebben gehad. Er zijn wel complicaties, maar die moet je afwegen tegen de voordelen.’

Voor de bedrijven zijn er dus heel wat voordelen, maar hoe zit dat voor de consument? Volgens professor Vander Beken ligt die er niet wakker van. ‘Ik denk niet dat de consument nadenkt over waar zijn producten gemaakt worden. Of zijn stopcontact nu gemaakt wordt in de gevangenis van Gent of aan de andere kant van de wereld. Ik denk niet dat die daar wakker van ligt.’

Spijs en vree Geen vuiltje aan de lucht zou je dan denken, maar voor de gevangenen zelf is nog lang niet alles spijs en vree. De socialezekerheidsrechten voor gedetineerden staan nog lang niet op punt en dat is volgens professor Vander Beken een groot probleem. ‘Wie in de gevangenis terecht kom, die valt in een administratief gat. Het administratief leven van buiten de gevangenis, ook op gebied van socialezekerheid, valt weg wanneer je de gevangenis binnenstapt. Heel wat vergoedingen vallen meteen weg. Het is een tendens om zo veel mogelijk vergoedingen van buitenaf stop te zetten. Een bijkomend probleem zijn de arbeidsomstandigheden, de voorwaarden, de uren, het verlof,… binnen de gevangenis. Er zijn daar regels rond gemaakt, maar

die zijn lang niet zo goed als in het echte leven. Daar moet echt nog hard aan gewerkt worden.’

Wanneer die socialezekerheidsrechten in de gevangenis geïntegreerd worden, zal er volgens Vander Beken een grote stap vooruit gezet worden. ‘Pas dan zal men echt kunnen spreken van arbeid. Want daarrond bestaat vandaag de dag een hele discussie. Gevangenisarbeid wordt nu vaak bestempeld als bezigheidstherapie. Dat is ook een van de redenen waarom socialezekerheidsrechten worden afgehouden. Momenteel wordt gevangenisarbeid niet gezien als echte arbeid. Daar is een goede reden voor. Als gevangenisarbeid wordt erkend als arbeid, dan zullen alle arbeidsvoorwaarden van buiten de gevangenis ook moeten geïntegreerd worden binnen de gevangenis. Dan moet er met andere woorden een echt loon komen, echte arbeidsvoorwaarden, socialezekerheidsrechten,… Ik persoonlijk vind het raar dat dit nog steeds niet bestaat. Er worden echte producten vervaardigd binnen de gevangenis. Die mensen werken echt, maar toch wil men het niet zien als arbeid. Ik vind dit zeer dubbel.’

9.7 Getuigenissen 9.7.1 Ati Wetzels – CELLMADE Ati Wetzels is vertegenwoordiger van CELLMADE Leuven-Hasselt. Het kwaliteitslabel moet bedrijven overtuigen om hun werk uit te besteden aan de gevangenissen, want de kans op recidive is kleiner als gedetineerden tijdens het uitzitten van hun straf kunnen werken.

Waarom is gevangenisarbeid zo belangrijk voor de gevangenen?

Enerzijds is het heel belangrijk dat ze hun dag op een nuttige manier kunnen invullen.

Ze leren gedisciplineerd werken, ze moeten op tijd opstaan,… op die manier leren ze leven als buiten de muren. Anderzijds kunnen ze ook een centje bijverdienen. Dat is altijd mooi meegenomen wanneer ze de gevangenis op een dag kunnen verlaten. Daarnaast bieden wij ook heel wat leerateliers aan. Veel gevangen hebben nog niet de nodige ervaring, maar die kunnen ze bij ons krijgen. Dat is zeker een troef voor als ze hier ooit buiten komen.

Kan elke gevangene die wil werken ook werken?

Nee, dat kan jammer genoeg niet. Dat komt vooral door een tekort aan infrastructuur. We hebben wachtlijsten waar gevangenen zich voor kunnen inschrijven, maar het is vaak zo dat we niet exact kunnen zeggen wanneer ze kunnen beginnen werken.

Zijn er voldoende bedrijven die hun werk uitbesteden aan gevangenissen of heerst er nog altijd een soort taboe?

Minder en minder. Wij hebben jammer genoeg heel veel ‘flexibele werkers’. Dat is een groot voordeel voor de bedrijven. Wij kunnen dan ook heel korte deadlines halen. Daarnaast is het een stukje maatschappelijk werk waar de bedrijven aan meewerken en dat is toch ook een soort 118

motivatie.

Hoe zit het met de consument, is die al klaar om producten te kopen die vervaardigd zijn door gevangenen?

Momenteel heeft de consument daar weinig weet van denk ik. Het is niet zo dat we een eigen webshop hebben met spullen die vervaardigd worden. Een groot deel van het werk is binnen de justitiële kring. De gevangenen maken stoelen en banken voor de rechtbanken, de gevangenissen, …

Hoe zit het met de socialezekerheidsrechten voor de gevangenen? Staan die op punt?

Die staan nog niet op punt. Wij willen zeker dat die socialezekerheidsrechten verbeteren, maar daar kunnen wij momenteel niet veel aan veranderen. Dat ligt in Brussel. Het is wel zo dat we zeker verandering willen zien.

9.7.2 Dave Geerders - Stripes Clothing Stripes Clothing is een kledingmerk uit Rotterdam dat hun kleren laat maken in gevangenissen over de hele wereld. Ook in België, namelijk in Brugge. Zij willen de gevangenen een kans geven om hun leven terug wat zin te geven.

Waarom zijn jullie begonnen met jullie project?

Wat begon als een droom, werd realiteit na een rondleiding in een gevangenis. Nadat we een dag rondliepen tussen de gevangenismuren, was ons idee over vrijheid meteen veranderd. Je beseft pas wat je mist, eens het er niet meer is. Wij willen nu de verhalen van de gevangenen naar buiten brengen en op die manier hopen we dat de mensen anders gaan denken over vrijheid.

Wat betekent gevangenisarbeid voor de gevangenen?

Gevangenisarbeid geeft gevangenen de kans om de vrijheid van buiten de gevangenis te ervaren. Ze kunnen zich even in een normaal leven wanen. Door te werken blijven ze in contact staan met de buitenwereld. Daarnaast doen ze ervaring op en blijven ze leven op een normaal ritme.

Zijn gedetineerden geschikt voor de job?

Wij bieden de gedetineerden workshops aan. Degene die die workshops geeft is een meester in zijn vak. Dat motiveert hen om de techniek aan te leren. Voor het maken van de kleren kiest de gevangenis gedetineerden uit die een vaste hand hebben en daarnaast ook nog eens erg gemotiveerd zijn. Maar naast het maken van kleren bieden wij ook nog heel wat andere workshops aan. Dat kan gaan van houtbewerking tot landbouwen of boekbinden. We geven de gedetineerden de kans om zich te ontwikkelen op verschillende manieren. Er zijn zelfs speciale programma’s waarin gedetineerden een diploma kunnen halen in een bepaalde stiel. Dat bereidt 119

ze voor op de volgende stap in hun leven: het leven buiten de muren.

Worden de gevangenen betaald voor hun werk?

Ja, dat is vanzelfsprekend. Het hangt er van af wat ze doen, maar ofwel krijgen ze betaald per uur ofwel per stuk. In sommige gevangenissen moeten ze een stuk van hun loon afstaan aan de slachtoffers. Andere geven hun loon aan hun familie om hen op die manier te steunen. Ze kunnen met hun loon ook koffie of belkrediet kopen. In de meeste gevallen is gevangenisarbeid hun enige vorm van inkomen omdat het niet toegelaten is om geld van buiten de gevangenis te ontvangen.

9.7.3 Armand Puts - Blue Star Blue Star is een familiebedrijf uit Melle. Zij maken riemen en bretellen van hoge kwaliteit. Hun producten worden vervaardigd in de gevangenis.

Waarom werken jullie samen met gevangenen?

Daar is slechts een simpele reden voor en dat is de prijs. In de gevangenissen kunnen we onze producten laten maken voor dezelfde prijs als in derdewereldlanden. Het grote voordeel is dat het kort bij huis wordt gemaakt en we geen transportkosten en dergelijke moeten betalen.

Zijn jullie zeker van de kwaliteit van de arbeid die geleverd wordt?

Zeker ben je natuurlijk nooit, maar in al die jaren dat we met de gevangenis samenwerken is het amper misgelopen. Er zijn altijd risico’s en zo nu en dan sluipt er wel eens een foutje in, maar dat kan overal gebeuren.

Bieden jullie workshops aan om ze de stiel te leren?

Nee, dat doen we niet. Maar het is zo dat het maken van onze producten weinig kennis vergt.

Meestal ga ik een keertje naar de gevangenis om de gedetineerden te tonen hoe het moet en dan zijn ze er meestal vrij snel mee weg.

Weet de consument dat de producten vervaardigd worden in de gevangenis?

Nee, daar heeft de consument geen zaken mee. Het is een bewuste keuze van ons om dat niet te vermelden. Ik denk dat de consument er ook niet veel van wakker ligt of hun product in China of in België wordt vervaardigd. Wij plakken er wel het label ‘Made in Belgium’ op.

Worden gevangenen genoeg betaald voor hun werk?

Daar weet ik eigenlijk niet veel van. De gevangenis factureert rechtstreeks aan ons. Daar gaat dan een percentage van naar het loon voor gedetineerden, maar hoeveel dat juist is, weet ik echt niet.

120

9.7.4 Christiane Claisse – Werkhuisverantwoordelijke Gevangenis Mechelen Christiane Claisse is werkhuisverantwoordelijke in de gevangenis van Mechelen. Ze begeleidt de gevangenen bij hun gevangenisarbeid.

Hoeveel gevangenen zijn er bij jullie aan het werk?

Momenteel zijn er dertien gevangenen aan het werk bij ons. Het zit zo dat die aantallen steeds schommelen. De ene maand is er veel werk en kunnen er veel gedetineerden werken, maar een maand later kan het zijn dat er niet zo veel werk is. We zitten met lange wachtlijsten in onze gevangenis. Bijna iedereen die hier binnenkomt maakt direct zijn formulieren in orde om aan de gevangenisarbeid te mogen beginnen, maar zo veel werk hebben we niet. Het is ook vaak zo dat eens een gevangene aan het werk is en die gedraagt zich, dat die ook lang aan het werk blijft. Op die manier is het dus ook moeilijk voor andere gevangenen om werk te krijgen.

Werken jullie vooral voor externe bedrijven of zijn het interne opdrachten?

Wij werken samen met Cellmade en werken uitsluitend voor externe bedrijven. In LeuvenCentraal maken ze in hun atelier bijvoorbeeld meubels voor in de gevangenis zelf, maar dat is bij ons niet het geval. Wij werken enkel voor externe bedrijven. In het begin stonden heel wat bedrijven daar sceptisch tegenover, maar ik merk wel dat er een kentering plaatsvindt. Meer en meer bedrijven komen met hun werk naar de gevangenis.

Hoe belangrijk is dat werk voor de gevangenen?

Dat werk is heel belangrijk voor de gevangenen. Ze kunnen tot 300 à 400 euro per maand verdienen. Daar kopen ze dan snoep of sigaretten van in het winkeltje. Andere sturen het naar huis, dat zijn vooral diegenen van buitenlandse origine die dat doen. Die steunen hun familie met het geld dat ze hierbinnen verdienen. Maar het is een feit dat het heel belangrijk is voor de gevangenen. Ze hebben dan weer een doel tijdens hun opsluiting.

Hoeveel verdienen ze ongeveer? Verschilt dat naargelang het werk dat ze doen?

Een gevangene verdient ongeveer 300 à 400 euro per maand. Het verschilt inderdaad naargelang het werk dat ze doen. Sommige jobs worden betaald per stuk, andere per uur. De gevangenen hebben al vrij snel door welke jobs goed betaald zijn en welke minder goed. Het is dan ook bikkelen om zo’n goed betaalde job te pakken te krijgen.

Hoe zit het met de socialezekerheidsrechten voor gevangenen, doen jullie er iets aan om die te verbeteren of zit dat in Brussel?

Ik weet niet zo veel van die socialezekerheidsrechten. Dat zit in Brussel.

121

9.8 Conclusie Gevangenisarbeid is erg belangrijk voor gedetineerden. Dat wordt bevestigd door de experts, de getuigen en de paper. Toch is er nog wat werk aan de winkel vooraleer we kunnen stellen dat de gevangenisarbeid op punt staat.

Dankzij initiatieven als Cellmade beginnen bedrijven meer en meer naar de gevangenis te komen om hun werk uit te besteden aan de gedetineerden. De taboe wordt steeds vaker doorbroken. Ook de consument ligt meestal niet wakker van waar hun product gemaakt wordt.

Als Cellmade hun initiatief doorzet, gaan er alleen maar meer bedrijven naar de gevangenis komen.

Voor de gedetineerden zelf is dat goed nieuws. Zij moeten nog te vaak, te lang wachten op werk.

Het is juist dat werk wat zeer belangrijk is voor hen. Zowel om een centje bij te verdienen als om zich klaar te maken voor de re-integratie in de maatschappij.

Een laatste probleem zijn de socialezekerheidsrechten. Die staan momenteel nog niet op punt.

Het zou een grote stap vooruit zijn, mocht de overheid hier werk van maken. Eens dat dat gebeurt en men gevangenisarbeid kan gelijkstellen aan echte arbeid. Dan pas kan men stellen dat de gevangenisarbeid in BelgiĂŤ op punt staat.

10. Begeleiding familie en omgeving

122

10.1 Inleiding Al jaren wordt er onderzoek gedaan naar de gevolgen van een gevangenisstraf op de kinderen van gedetineerden. Uit gegevens blijkt dat het aantal gedetineerden in België voor 35% uit vaders en voor 45% uit moeders bestaat. Uit diezelfde gegevens blijkt ook dat er in ons land op elk moment 4000 tot 5000 kinderen zijn die een ouder in de gevangenis hebben.

Kinderen van gedetineerden worden geconfronteerd met allerlei uitdagingen, ze moeten hun ouder missen, krijgen vaak slechte commentaren van hun omgeving en komen zo in een onzeker straatje terecht. De naastbestaanden van gedetineerden worden nog altijd te weinig als slachtoffer aanzien.

Ze hebben zelf niets gedaan maar moeten toch een soort straf uitzitten. Het doel van de detentie is niet het straffen van familieleden en zou dat ook niet mogen zijn.

10.2 Beleving detentieproces De beleving van het detentieproces is voor elk familielid anders en dus moet er rekening worden gehouden met een aantal factoren. Er moet rekening worden gehouden met de aard van de relatie met de gedetineerde, het type van gepleegde misdrijf, de beschikbare sociale steun en sociodemografische factoren.

De opsluiting van een ouder draagt niet bij tot een gezonde relatie tussen ouder een kind. Veel kinderen nemen afstand van de ouder en dit kan bijdragen tot trauma’s en problemen op latere leeftijd. Het stilhouden van de detentie en de echte reden ervan zouden volgens onderzoekers Becker en Margolin de gevolgen voor het kind kunnen verminderen. Anderen pleiten dan weer dat dit op lange termijn kan zorgen voor negatieve effecten en toenemende emotionele stress. Het stilhouden van de opsluiting wordt ook wel ‘conspiracy of silence’ genoemd. Wanneer kinderen opgroeien gaan ze zelf steeds meer beseffen en wordt het stilhouden van de detentie erg verwarrend.

10.3 Moeders in detentie Het gedrag van het kind blijkt uit onderzoek nauw verbonden te zijn aan de manier waarop het kind door een verzorger wordt benaderd. In 2009 deed de Vrije Universiteit van Utrecht een onderzoek naar de kinderen van gedetineerde moeders. Verschillende onderzoeken hebben al aangetoond dat de relatie tussen moeder en kind door detentie serieus onder druk komt te staan.

In het onderzoek van de Universiteit van Utrecht namen ze een enquête af bij 37 vrouwen die op dat moment in de gevangenis zaten. Zij hadden samen 31 kinderen die ook geïnterviewd mochten en wilden worden. Uit de gesprekken met de kinderen bleek dat vele onder hen met de nodige emotionele problemen zaten. Ze spraken zowel positief als negatief over hun moeder. Vooral de oudere kinderen uitten zich negatiever omdat zij de normen van een maatschappij kennen en daar hun ouder ook aan houden.

123

Hoewel vele kinderen gedragsproblemen bleken te hebben, kan dit niet veralgemeend worden. Geen enkel van de ondervraagde kinderen had hetzelfde meegemaakt en ze beleefden de situatie dan ook allemaal anders. Op één vlak waren ze wel allemaal gelijk, ze voelden allemaal hetzelfde verdriet over het feit dat hun moeder gedetineerd was. De conclusie van het onderzoek was duidelijk, kinderen van gedetineerde moeders zijn een risicogroep en verdienen de aandacht van de wetenschap.

Gelukkig bestaan er initiatieven voor moeders en jonge kinderen. In bepaalde gevangenissen is er zelfs de mogelijkheid om jonge kinderen bij hun moeder te laten wonen. Het kind is dan geen gevangene maar staat onder toezicht van de ouder. Het is wel belangrijk dat de gevangenis zelf zijn best doet om een goede omgeving te creëren, een soort thuissituatie voor de kinderen. In België zijn er vier plaatsen met een moeder-kind afdeling, de gevangenissen van Hasselt, Lantin, Vorst en het Penitentiair Centrum Brugge.

10.4 Vaders in detentie Communicatie is cruciaal om een ouder-kindrelatie te behouden. De Federale Overheidsdienst Justitie maakte dan ook een wet om contact met de buitenwereld mogelijk te maken. In de wet is ook het recht om bezoek te mogen krijgen opgetekend. Voor het kind is een gevangenis bezoeken een verwarrende en moeilijke ervaring. Vader en kind mogen elkaar niet aanraken en worden continu gecontroleerd in alles wat ze doen. De kinderen merken dus ook duidelijk dat de vader die voor hen ziet anders en meer bedreigender is dan dat hij thuis was.

Kinderbezoek is een manier om de band tussen vader en kind te behouden en te verbeteren. De vader zal zijn vaderrol kunnen behouden en kan zo interesse tonen in de wereld van het kind. Het kind kan op die manier zijn emoties kwijt en dat is belangrijk voor verwerking. Ook krijgen ze zo het gevoel een vader te hebben.

In elke gevangenis worden er activiteiten georganiseerd die specifiek op de ouder-kindrelatie gericht zijn. In de gevangenis van Dendermonde gaat er bijvoorbeeld één keer in de maand een speciaal kinderbezoek door.

10.5 Familie als slachtoffer In 2011 publiceerde de Volkskrant een artikel over het belang van hulp bieden aan familieleden van verdachten. Maatschappelijk werker bij Gevangenenzorg Nederland, Ilse van den Hoven geeft in dit artikel commentaar op het gevangeniswezen en de opvolging van familieleden. Wat zij vooral ziet terugkeren is een zeker gevoel van schaamte en afkeer van de de daad zelf, al blijft de liefde voor de dader bestaan.

Natuurlijk wordt dit door vele mensen niet geaccepteerd en dat maakt dus dat vele familieleden ook een soort slachtoffer zijn. Volgens Van den Hoven zouden hulpverleners niet het laatste station moeten zijn. Hulpverleners weten vaak te weinig over detentie en de gevoelens die dit met zich meebrengt.

124

Mensen krijgen vanuit hun sociale omgeving nog te weinig steun en er kan vaak niet gepraat worden over de hele kwestie. Ze gaan omwille van schaamte familieleden en omgeving vermijden. Hierdoor kunnen familieleden niet openbaar verdriet tonen om wat er is gebeurd. Hun rouwproces wordt niet erkend en ze moeten het alleen oplossen. Vaak komen ze in isolatie terecht en gaan ze contact ontlopen.

10.6 Theorie van Hirschi Naast steun aan familieleden moeten de familieleden zelf ook een steun zijn voor de gedetineerde.

Familieleden spelen een grote rol in de opvang wanneer de gedetineerde vrijkomt. Dit kan ook stress opleveren bij de familie die angstig is voor een terugval naar oude gewoonten. Vaak is er bij de exgedetineerde teleurstelling omdat de familie niet voldoet aan de eisen die hij stelt.

Maar in de re-integratie en het voorkomen van recidive spelen familiebanden een grote rol. Cijfers tonen namelijk aan dat wie opgevangen wordt door familie minder kans heeft op recidive. De theorie achter het behouden van banden tijdens en na de detentie noemt men de ‘social bond-theory’ van Hirschi. Die theorie zegt dat personen die een mindere band hebben met de samenleving sneller geneigd zijn om criminele feiten te begaan. Volgens Hirschi zijn er vier soorten bindingen tussen de persoon en de maatschappij.

De eerste is Attachment: Dit zijn de familiebanden, het plegen van criminele feiten kan deze in gevaar brengen.

De tweede is Commitment: Dit is de investering in een opleiding en een succesvolle carrière.

Wanneer hun gedrag afwijkt kan die investering in gedrang komen.

De derde is Involvement: Dit heeft betrekking op de deelname aan conventionele activiteiten die leiden tot sociale acceptatie. Door deel te nemen aan die activiteiten gaat men het delinquent gedrag verlagen.

En de vierde en laatste binding is Belief: Dit heeft betrekking op het accepteren van sociale normen en waarden. Het geloof staat centraal in het al dan niet plegen van delinquentie.

Hirschi zijn theorie zegt dus dat familie en vrienden de neiging tot het plegen van criminele activiteiten verminderen en wanneer een persoon deze banden niet heeft kan het verkeerd aflopen.

Het gevangenschap brengt deze banden in gevaar en daarom is het zo belangrijk om ze tijdens en na de detentie te behouden.

10.7 Instanties in Vlaanderen In Vlaanderen zijn er op dit moment een aantal instanties die instaan voor de opvang en begeleiding van familieleden, partners en vrienden van gedetineerden. Zo heb je bijvoorbeeld het CAW waarbij men terechtkan voor steun, informatie en administratieve hulp. Doorheen Vlaanderen zijn er

125

verschillende CAW’s te vinden. Per regio kan je terecht bij het CAW dat verantwoordelijk is voor een bepaalde gevangenis.

Maar er zijn ook onafhankelijke organisatie zoals Thuisfront. Thuisfront beidt antwoorden aan familieleden en gaat in gesprek met hen. Om de twee maanden ontvangen zij bezoekers aan de poorten van de gevangenis van Brugge. Ook hebben ze al drie jaar een gespreksgroep voor partners en familieleden waarin zij kunnen komen praten en bij elkaar steun kunnen zoeken.

10.8 Conclusie Uit de bovenstaande gegevens blijkt duidelijk dat het familieleden ook tot de groep slachtoffers moeten gerekend worden. Zij worden ook gestraft voor de daden van hun familielid. De familieleden voelen zich uitgesloten door een samenleving en hebben nood aan steun en opvang. Vele gaan zich afsluiten van de wereld en dat moeten organisatie als het CAW voorkomen.

Kinderen zijn een kwetsbare groep en de impact die een detentie van een ouder heeft op de emotionele toestand en de psychologische gevolgen die dit met zich meebrengt mogen zeker niet onderschat worden. Binnen gevangenissen wordt er op dit moment al goed gewerkt aan contact tussen ouders en kinderen, maar dit zou nog veel beter kunnen. Op dit moment is een gevangenisbezoek nog altijd de enige mogelijkheid voor familieleden om hun band met de gedetineerde te onderhouden. Maar de manier waarop die ontmoeting gebeurt zou voor kinderen wat minder gecontroleerd en streng moeten gebeuren. De kinderbezoeken waarover men spreekt komen in een aantal gevangenissen nog niet frequent genoeg voor.

10.9 Expert interview: Laure Furniere (26), criminologe

‘Veel ouders hebben een gevoel van schuld en schaamte’ België is op de goede weg, maar in vele gevangenissen wordt er nog te weinig omgekeken naar het contact tussen familieleden en gedetineerden. Het bezoek zou uitgebreid moeten worden en de contactmomenten zouden minder strak moeten zijn. Laure Furniere uit Gent voerde in 2010 onderzoek naar de behandeling van ouders van gedetineerden. In haar onderzoek stootte ze op ouders die het te zwaar vonden om te praten over hun situatie. Slechts 6 mensen wilden getuigen.

Het was en is moeilijk voor ouders om te praten over hun ervaring.

Laure Furniere startte in 2009 met het schrijven van haar masterproef ‘Uit het oog verloren: de gevolgen van detentie voor ouders van gedetineerden’. Ze deed dat in het kader van haar studie criminologische wetenschappen waarin ze in 2010 afstudeerde. Furniere liep tijdens haar studie vier maanden stage in de gevangenis van Gent, waar ze als stagiaire meeliep met de toenmalige gevangenisdirecteur.

‘Toen ik in de gevangenis aan mijn stage begon, had men net de tuchtprocedure ingevoerd. Elke morgen zat ik samen met gedetineerden die een fout hadden begaan en we bespraken dan een gepaste sanctie. Ook werkten we aan een enquête en organiseerden we activiteiten voor de gevangen die gericht waren op herstel,’ aldus Furniere over haar eerste ervaring met de gevangenis.

126

De keuze voor haar studies en later ook het onderwerp van haar masterproef was erg persoonlijk.

Op het moment dat ze haar onderwerp mocht kiezen zat haar neef zeven jaar in de gevangenis voor een onomkeerbare daad. Omdat Furniere haar nonkel en tante zag lijden, besloot ze zich in 2009 te verdiepen in de wereld van de gevangenis. Aan de hand van interviews en eerdere onderzoeken werkte ze een studie uit waarin ze een stem liet horen die toen (en nu nog) te vaak genegeerd wordt.

De stem van de ouders.

‘Het verhaal van mijn neef heeft een grote indruk op mij nagelaten. Ik was erg jong toen het gebeurde en op dat moment kon ik het allemaal niet goed plaatsen. Later heeft deze gebeurtenis ook mijn studiekeuze beïnvloed en blijft het ook vandaag mijn interesse in het gevangeniswezen beïnvloeden.’

Was er voor uw onderzoek al veel onderzoek gedaan naar de gevolgen van detentie op ouders van gedetineerden ?

Op het moment dat ik aan het onderzoek begon, bestond er nog weinig tot geen onderzoek. De onderzoeken die gedaan werden, waren specifiek gericht op de behandeling van kinderen en partners en bitter weinig op dat van de ouders. Ze gaan de ouders wel vermelden in de onderzoeken die gevoerd zijn naar de band tussen gedetineerden en nabestaanden, maar ze worden zelden of nooit als aparte groep besproken. Nochtans is het een heel interessante groep om te onderzoeken. Ouders zijn de steun en toeverlaat en door met hen in contact te blijven hebben gedetineerden ook een betere kans om re-integratie in de samenleving.

Was het moeilijk om in contact te komen met respondenten die u wilden helpen met uw onderzoek ?

Ik vond heel weinig mensen die geïnteresseerd waren om mij te helpen. Nadat ik mijn onderzoek had afgerond is er nog veel onderzoek naar gedaan. Maar op het moment dat ik zelf moest beginnen, heerste er een enorm taboe. Een jaar op voorhand ben ik met de proef begonnen en zes maanden later had ik nog geen ouders die wilden getuigen. Veel gedetineerden bleken geen band meer te hebben met hun ouders. Op fora, in gevangenissen en via kennissen heb ik een jaar lang gezocht naar stemmen maar zonder al te veel respons. Uiteindelijk heb ik mijn groep respondenten beperkt tot 5 cases.

Hoe verliepen de gesprekken met de ouders?

De mensen die uiteindelijk besloten om met mij te praten waren heel open en spraken vrijuit over hun ervaring. Ze werkten oprecht graag mee en vertelden mij ook veel. De sfeer van de gesprekken was zeer open maar ik had toch een kleine lijst van vragen die ik gedurende het interview moest stellen.

De gemoedelijke sfeer zorgde ervoor dat ze veel en persoonlijk gingen vertellen. Het was voor mij heel belangrijk dat ze uit zichzelf vertelden en dat ik niet te veel aan het sturen was.

Waarom zijn ouders vaak terughoudend en vertellen ze hun verhaal niet aan de buitenwereld?

127

Veel ouders hebben een gevoel van schuld en schaamte. Hun verhaal wordt breed uitgesmeerd in kranten en tijdschriften en vaak weet de hele buurt al snel wat er aan de hand is. De naasten van de dader worden dus door de samenleving verstoten en zijn zo zelf ook slachtoffer. Uit schrik voor reacties trekken ze zich vaak terug en gaan ze contact met anderen vermijden.

Waarom denkt u dat het zo moeilijk was om vaders aan het woord te krijgen in uw onderzoek ?

In het tot stand komen van de masterproef was de zoektocht naar het vinden van koppels die wilden getuigen enorm moeilijk. Slechts in een van mijn vijf cases kreeg ik naast de moeder ook de vader aan het woord. In de andere vier cases was de vader niet in het spel of was het contact verwaterd.

Vrouwen waren veel sneller geneigd om hun verhaal te doen tegen mij. Ik wil niet seksistisch klinken, maar vrouwen hebben meer de nood om hun eigen verhaal te vertellen waar vaders zich vaker terugtrekken.

Uit een onderzoek van Keogh en Denford blijkt dat er verschillen zijn in het verwerken. Mannen zullen de pijn eerder negeren en vrouwen gaan vooral steun zoeken bij andere mensen om zo de pijn te kunnen verwerken. En dat is ook wat ik zelf heb ervaren in het onderzoeksproces.

Spelen gevangenissen volgens u genoeg in op het contact tussen familie en gedetineerden?

Het is eerst en vooral belangrijk om te weten dat gedetineerden die contact onderhouden met de buitenwereld beter in staat zijn om hun gevangenisstraf te ondergaan. De grootste zorg bij gedetineerden is het verliezen van hun omgeving en het achterwege blijven van steun kan zorgen voor allerlei psychologische problemen.

Mijn ervaring in de gevangenissen van Gent en Oudenaarde was dat er toen al veel tijd werd gespendeerd aan bezoek en aan tijd met familieleden. Voor kinderen werden er zelfs speciale kinderbezoeken georganiseerd in aparte speelruimtes. Ik ben zelf ook veel naar optredens van mijn neef gaan kijken in de gevangenis. Dat soort momenten zijn cruciaal, het laat de gevangene terug in contact komen met de buitenwereld, een goede voorbereiding op re-integratie.

Gevangenissen krijgen het verwijt dat speelmomenten niet open genoeg zijn en te gecontroleerd.

Wat vindt u daarvan?

Elke gevangenis in Vlaanderen organiseert al een kinderbezoek en doet hier ook zijn best voor.

Natuurlijk zijn er een aantal barrières en regels die opgelegd moeten worden. Die barrières werken de kind-vriendelijkheid niet altijd in de hand. Maar ik denk wel dat die regels nodig zijn, het is en blijft een gevangenis.

Wat zijn de dienstverlenende instanties voor ouders en gedetineerden ?

In Vlaanderen zijn er aantal dienstverlenende instanties die zich richten op nabestaanden van gevangenen. Ze is er bijvoorbeeld het Justitieel Welzijnswerk waar je terecht kan voor een directe individuele begeleiding. Maar er bestaan ook praatgroepen en fora waarop je met anderen kan 128

praten die in dezelfde situatie zitten. Uit de gesprekken met mijn cases bleek wel dat een van hen nog nooit in contact was gekomen met het JWW en een andere had er zelfs nog nooit van gehoord. Maar ik blijf geloven dat dienstverlenende instanties betekenis kunnen hebben in het verwerkingsproces.

U omschreef uw onderzoek als exploratief. Ging dat gepaard met veel vrijheid?

Ik wist aan het begin van mijn masterproef niet wat ik exact wilde bereiken. Dit onderzoek is gaandeweg tot stand gekomen. Met veel vallen en opstaan en moeilijkheden heb ik het afgemaakt.

Ook na mijn onderzoek zijn er veel vragen die overblijven. Wat met ouders die geen contact meer hebben met hun gedetineerde kinderen? Is er een verschil in de ervaring van vader en moeder?

Op dit moment bent u even niet aan het werk, hoopt u nog ooit te kunnen werken in het gevangeniswezen?

Ik ben enorm geïnteresseerd in de gedetineerdenpopulatie en ik hoop echt opnieuw een job te vinden waarin ik met hen kan werken. Tijdens mijn stageperiode had ik meteen het gevoel dat ik op een goede plaats terecht was gekomen. En ook het verhaal van mijn neef blijft een rol spelen in mijn leven.

Helaas is het als criminologe op dit moment niet zo gemakkelijk om te geraken waar je wilt.

Laure Furniere heeft met haar onderzoek een belangrijke groep in de schijnwerper geplaatst: de ouders. Vaak zijn zij voor gedetineerde de enige link met de buitenwereld. Het onderzoek laat velen vragen open en toont ook vele problemen aan die er nog zijn. Maar door het taboe te doorbreken en te praten zouden we al een stuk verder staan.

10.10 Getuigen 10.10.1 Anonieme getuigenis door Annemie, een moeder van een gedetineerde

‘Onrechtstreeks worden wij als ouders en nabestaanden nog de grootste slachtoffers’ - Hoe was de relatie met uw zoon voordat hij in de gevangenis terechtkwam?

Ik had een enorm goede band met mijn zoon, we spendeerden veel tijd samen en hij kon alles tegen me vertellen. Toen hij 18 werd, liep het allemaal wat fout. Hij verliet het huis en diep vanbinnen wist ik dat het toen slecht ging aflopen.

- Wat voor impact had de detentie op jouw leven?

Ik was totaal in de war, mijn wereld stortte in. Zeker de eerste paar maanden geloofde ik niet in mijn toekomst. Ik voelde me gefaald als ouder.

Een deel van mijn sociaal leven verdween ook. Ik moest elke week naar de gevangenis en dat kostte tijd. Mijn partner en ik hebben hier enorm zwaar onder geleden maar we zijn er beter uitgekomen.

- Hoe was de reactie van de buitenwereld op jullie zoons detentie?

Dat viel ons zwaar, veel van onze vrienden lieten ons vallen en spraken niet meer tegen ons. Meer dan eens liep ik op straat en hoorde ik de mensen praten over mij. Gelukkig hebben zowel mijn man 129

als ik geleerd om dat van ons af te zetten. De mensen die je graag zien, zullen toch wel in je leven blijven.

- Is het familiebezoek in de gevangenis voldoende? Is er genoeg contact?

Ik kan zes dagen per week op bezoek bij mijn zoon. Natuurlijk mag niet alles, het blijft een gevangenis.

Maar het recht op bezoek werd ons nooit ontkend.

- Wat kan volgens u beter in de behandeling van naasten?

Ik zou graag met meer respect behandeld worden, het stigma zou ik graag de wereld uithelpen. Want onrechtstreeks worden wij als ouders en nabestaanden nog de grootste slachtoffers.

10.10.2 Getuigenis Luc Stas, oud-gevangenisdirecteur in de gevangenis van Gent.

Gevangenis van Gent zet in op contact tussen familie en gedetineerden De gevangenis van Gent is een arresthuis voor beklaagden uit het gerechtelijk arrondissement Gent en voor vrouwelijke gedetineerden uit de arrondissementen. Omdat België blijft kampen met overbevolking verblijven er in de gevangenis ook veel veroordeelden in in afwachting naar een overbrenging naar een strafhuis. Voor geïnterneerden is familie vaak de enige schakel met de wereld buiten de gevangenis. In Gent spelen ze in op de steun en toeverlaat die familie en gezinsleden moeten zijn voor gedetineerden.

- Hoe wordt het familiebezoek geregeld in de gevangenis van Gent?

Bij ons hebben de gevangenen het recht om zes dagen per week bezoek te ontvangen in een daarvoor speciaal ontworpen bezoekzaal.

Daarnaast is er ook de kans om een maal per week gezinsbezoek te ontvangen. De mogelijkheid op bezoek is er gedurende twee uren in een aparte ruimte die speciaal gemaakt is voor een gezinsbezoek.

- Is er ook een apart kinderbezoek?

Ja, op woensdag is er de mogelijkheid op bezoek voor kinderen in een apart kinderbezoekzaal.

- Wordt het recht op bezoek afgenomen wanneer gedetineerden zich misdragen?

Dit gebeurt zelden. Het kan echter wel dat je je bezoek alleen achter glas mag zien. Dit wordt ingevoerd na een betrapping op drugsmokkel bijvoorbeeld. Die bezoeker die de drugs heeft binnengebracht wordt dan ook een tijd geschrapt van de bezoekerslijst.

10.10.3 Seb van Dun over contact tussen familie en gedetineerden

‘Er zijn ook risicofactoren verbonden aan familie en vrienden’ Seb van Dun werkt al een tiental jaar voor U-Turn. U-Turn is een organisatie in Antwerpen die werkt met gedetineerden tussen de 18 en de 40 jaar die vrij zijn met een enkelband of voorwaardelijk in vrijheid zijn gesteld. In het algemeen zijn het allemaal straffen boven de vijf jaar.

De begeleiding duurt minstens een jaar en er wordt ingespeeld op meerdere factoren, maar vooral opleiding en werk staan centraal.

130

- Hoe begeleidt u de gevangenen? Wat houdt u job precies in?

U-Turn is een psychosociale begeleidingsdienst. Wij zijn een voorwaarde die opgelegd wordt aan exgedetineerden die vrijkomen onder Elektronisch Toezicht, Beperkte Detentie of voorwaardelijke invrijheidsstelling. De eerste maand zien we hen vier keer per week, de tweede maand drie keer en dit blijft lange tijd totdat we vinden dat de man in kwestie het goed genoeg doet om de contacten nog te verminderen. De psychosociale begeleiding bestaat erin dat we de gedetineerde op alle levensdomeinen helpen (werk, financiën, drugs/alcohol, relaties...). De begeleiding bestaat uit individuele gesprekken waarin voornamelijk gekeken wordt naar het waarom dat de man in kwestie feiten heeft gepleegd om zo te kijken wat mogelijke risicofactoren voor herval zijn. Wanneer deze in kaart zijn gebracht gaan we kijken hoe het nu met die factoren staat en hoe de ex-gedetineerde hier nu mee kan omgaan. Daarnaast helpen we hen ook bij alle administratieve rompslomp die komt kijken bij een re-integratie in een maatschappij waar ze een aantal jaren geen deel meer van hebben uitgemaakt.

Het is een verplichte begeleiding dus indien ze niet komen opdagen is dit een conditiebreuk en kunnen ze het risico lopen om terug naar de gevangenis gestuurd te worden.

- Hoe belangrijk is de steun van familie en vrienden in het re-integreren in de samenleving?

Hoewel wij meerderjarige mannen van 18-40 jaar begeleiden en de familie niet verplicht betrokken wordt bij de begeleiding blijkt dat de rol van de familie zeer belangrijk is bij de re-integratie op verschillende vlakken.

Ten eerste op het vlak van werk, vaak helpt de familie de gedetineerde aan een job bij een familielid of vriend van de familie aangezien het met een strafblad en een allochtone afkomst vaak moeilijk is om via interim aan het werk te geraken op regelmatige basis.

Ten tweede is er ook financieel een uitdaging. Indien de gedetineerde onder elektronisch toezicht staat heeft hij recht op 400 euro per maand van het Nationaal Centrum van Elektronisch Toezicht.

Vaak torsen ze wel een schuldenberg met zich mee waardoor ze beroep moeten doen op familie en vrienden om de deurwaarders tevreden te stellen. Geld was voor de meeste van ons cliënteel de grootste drijfveer voor het plegen van feiten en het is dus belangrijk dat ze een netwerk hebben om op terug te vallen indien ze in een precaire financiële situatie bevinden anders is de stap groot om terug te hervallen om zo de boetes en burgerlijke partijen snel af te kunnen betalen.

Ten derde is er de vrijetijdsbesteding, familie en vrienden hebben het over het algemeen goed voor met de ex-gedetineerde en zullen hem weghouden van risicovolle situaties of op hem kunnen inpraten indien hij een stommiteit dreigt te doen. Indien de gedetineerde op sleeptouw wordt genomen door familie en goede vrienden is hij minder beïnvloedbaar voor het straatmilieu. Hij heeft daarnaast ook minder tijd om rond te hangen aangezien familie en goede vrienden zijn tijd opeisen.

Als vierde punt is er controle, familie wil dat de gedetineerde die onder voorwaarden wordt 131

vrijgelaten, buiten blijft. Zij zullen dus waakzaam zijn voor risicofactoren. Indien de man een enkelband heeft zullen ze ook erop toezien dat het uurrooster wordt nageleefd door hem tijdig te verwittigen dat hij terug binnen moet zijn.

En als laatste is er de verwerking na de detentie. Indien er genoeg vertrouwen is tussen de gedetineerde en zijn naasten kunnen problemen die zich voorgedaan hebben in de gevangenis, frustraties die daar zijn ontstaan geventileerd worden en zo op een constructieve manier uiting vinden in plaats van het af te reageren op de straat/politie/willekeurige personen, vechtpartijen.

Doorheen de jaren dat ik werk bij U-Turn moet hier toch ook een kanttekening gemaakt worden dat de rol van de familie en vrienden zeer belangrijk is maar dat dit soms ook een negatief effect kan hebben. Te hoge verwachtingen die geuit worden, te hoge druk die opgelegd wordt, te controlerend of vrienden die nog steeds in het misdaadmilieu zitten en niet hun vriend willen meetrekken maar gewoon door blootstelling aan hun levensstijl terug in het milieu worden getrokken. Er zijn dus ook risicofactoren aan verbonden aan vrienden en familie.

- Hebben de meeste gevangenen nog contact met hun familieleden?

De meeste gevangenen hebben nog contact met het kerngezin (broers, zussen, ouders). Voornamelijk in allochtone gezinnen blijft het contact behouden doorheen de detentie terwijl in autochtone gezinnen de detentie af en toe voor een breuk kan zorgen tussen broers/ouders-kind/zus-broer. Het is nog maar zelden voorgekomen dat een man buitenkomt en geen enkel contact meer heeft met niemand van de familie.

- Is er binnen de gevangenis genoeg ruimte voor contact tussen familie en gedetineerden?

Aangezien ik buiten de gevangenis werk heb ik hier niet zo'n duidelijk zicht op. Eens ze buiten zijn wordt hier niet echt over geklaagd dus naar mijn aanvoelen is er genoeg ruimte. Vaak gaan de gedetineerden zelfs niet in op alle mogelijkheden voor bezoek omdat het zien van hun familieleden plezant is maar wanneer ze daarna terug naar hun cel moeten, valt er een blok op hun hoofd omdat ze telkens opnieuw afscheid moeten nemen. Ook voor de ouders van de gedetineerde is het een dubbel gevoel.

10.10.4 Vincent Eechaudt over tuchtmaatregelen in gevangenissen

‘Het recht op bezoek is vaak het enige dat de gevangene nog heeft en waar hij zich aan optrekt’ Vincent Eechaudt is doctor in de rechten en werkt op dit moment als doctor-assistent aan het Institute for International Research on Criminal Policy op de universiteit van Gent. Meneer Eechaudt is ook gastdocent strafrecht en deel van de Commissie van Toezicht van de gevangenis

132

van Gent. Dit betekend dat hij klachten van binnen en buiten de gevangenis behandelt. Eechaudt voert onderzoek naar de detentiecondities in Europa en schreef hier ook een boek over.

-

Krijg je vaak klachten binnen van gedetineerden over hun familie?

Veel gedetineerden hebben een probleem met het contact tussen familie en vrienden en komen naar mij om te praten over wat hen dwarszit. Regelmatig krijg ik klachten binnen van gedetineerden die het niet eens zijn met hun bezoekrecht.

Elke gedetineerde heeft ook recht om klacht in de dienen wanneer ze niet akkoord zijn met een bepaalde werking in de gevangenis, ik behandel die klachten.

- Zijn er redenen waarom gedetineerden geen bezoek mogen ontvangen?

Soms nemen we het bezoekrecht van gevangenen af wanneer ze zich misdragen hebben. We voelen dat het afnemen van het bezoekrecht erg delicaat is, maar het is een straf die echt impact heeft. Het recht op bezoek is vaak het enige dat de gevangene nog heeft waar hij zich aan optrekt.

Wat echter vaker voorkomt is ontvangen van bezoek achter glas wanneer er tijdens het vorige bezoek regels zijn overtreden, dit doen ze bijvoorbeeld bij drugssmokkel.

10.11 Gegevens enquête Om meer inzicht te krijgen in de werking van gevangenissen lieten we een aantal prominente figuren uit de gevangeniswereld een enquête invullen. Elke student mocht een stelling geven die zij binnen hun deelonderwerp graag zouden beantwoord hebben.

Voor mijn deelonderwerp koos ik voor de stelling: ‘Er zijn nog te weinig contact momenten in deze gevangenis voor ouders met hun kinderen.’

Op mijn stelling hebben 10 mensen geantwoord en de gegevens lopen een beetje gelijk op. 20% van de ondervraagden is helemaal akkoord, nog eens 20% is akkoord, een andere 20% is niet akkoord en 40% is neutraal of heeft geen mening.

Geen overduidelijke meerderheid dus. Bij de doorvraag: ‘hoe kan dit verbeterd worden?’, gaven een aantal personen duidelijke oplossingen.

Zoals ook al uit mijn onderzoek is gebleken zijn er in veel gevangenissen te weinig mogelijkheden en is er in de gevangenis zelf een te beperkt aanbod.

Uit deze bevraging blijkt ook dat een aantal mensen van mening zijn dat de meeste gevangenissen wel proberen maar nog niet genoeg. De bezoeken mogen verbeterd en uitgebreid worden.

133

10.12 Conclusie De grootste conclusie van dit onderzoek is dat wat we aan het begin van dit onderzoek al wisten, er wordt nog te weinig rekening gehouden met de naaste omgeving van gedetineerden. Er bestaan allerlei initiatieven en we zijn op de goede weg maar vanwege te weinig financiĂŤle middelen wordt er nog te weinig gedaan.

Uit mijn interviews met mijn experten en getuige blijkt ook dat er heel wat mensen zijn die effectief willen helpen en zich willen inzetten, maar de middelen niet hebben.

Dit onderzoek was zowel voor mij als voor mijn medestudenten moeilijk om te voeren. De gevangeniswereld is een vrij gesloten wereld en het was moeilijk om personen warm te krijgen voor ons onderzoek. Uiteindelijk heb ik toch een zekere expertise opgedaan en ben ik bij de juiste mensen terecht gekomen.

De gebundelde resultaten die mijn onderzoek voortkomen zijn bedoeld om een verder onderzoek uit te bouwen en zo een aantal tekortkomingen binnen het gevangeniswezen aan het licht te brengen.

11. Seksualiteit 11.1 Inleiding Gedetineerden zijn ook maar gewone mensen en hebben nood aan liefde en sociale contacten. In het gevangeniswezen proberen ze hier zo goed mogelijk aandacht aan te schenken. Er worden speciale uren en plaatsen toegekend aan ontmoetingen.

134

In België zijn prostituees niet toegelaten om gedetineerden te kunnen plezieren. De dwang naar seks is bij sommigen heel groot, anderen merken er niet veel van. In deze paper proberen we de mogelijkheden met elkaar af te wegen en met iedereen rekening te houden.

Geen seks kan leiden tot psychische problemen en eenzaamheid. We bekijken hoe gevangenissen hiermee omgaan.

Een ander heel delicaat onderwerp is ‘relaties in een gevangenis’. Deze relatie blijkt moeilijk te onderhouden in ballingschap. Welke mogelijkheden krijgen gedetineerden en partners in gevangenissen?

Misbruik binnen de tralies blijft een taboe. Er wordt niet veel over prijs gegeven. Maar er zijn heus wat gebeurtenissen van misbruik binnen de muren.

In deze paper worden alle aspecten belicht rond: seksualiteit, relaties en misbruik in de gevangenis.

11.2 Seks in de gevangenis Gedetineerden, die minstens zes maanden in de gevangenis zitten, hebben recht op seks in de gevangenis. Gevangenen krijgen de mogelijkheid om hun partner maandelijks in een privékamer te ontmoeten. Twee uur lang worden ze aan elkaar vrijgesteld. Deze twee uur kunnen ze gebruiken voor bepaalde intimiteiten, maar kunnen ook gewoon dienen om een diep gesprek met elkaar te voeren.

Seksueel gedrag vertonen in openbare ruimtes is verboden. Daarom is er sinds 2000 een speciale kamer voorzien waar de gedetineerden kunnen doen wat ze willen. De bezoeker moet minimum 18 jaar oud zijn en moet gekend zijn bij de gedetineerden. Dit wil dus zeggen dat ze geen recht hebben op prostituees. In andere landen zoals in Nederland kan dit wel.

Het lijkt er wel op dat niet elke gedetineerde gebruik maakt van deze optie. Bij sommigen kan de drang naar seksuele contacten versterken door maar één keer per maand gebruik te maken van de speciale ruimtes. Daardoor kiezen ze niet voor deze opties.

Voor de partners zelf is het niet gemakkelijk om seks te hebben in een gevangenis. De omgeving is niet opwindend of ze hebben het er nog steeds moeilijkheden mee dat hun partner in de gevangenis terecht gekomen is.

11.3 Drang naar seks Uit een onderzoek in 1981 door psycholoog Swinnen is gebleken dat de drang naar seks evolueert van het begin tot het einde van een straf. Op het begin zijn de gedetineerden minder bezig met seks.

Ze komen in een nieuwe omgeving terecht en dat vraagt tijd om zich aan te passen. In het midden van hun strafperiode neemt de nijging naar seks toe maar blijft de dwang stabiel. Op het einde van de periode gaan de gevangenen heel veel zin krijgen in seks, omdat ze terug in de gewone wereld terecht gaan komen. Ook wel ‘excitatieclimax’ genoemd.

135

Seksuele drang wordt gecreëerd door het missen van affectie. Niet persé door het missen van seks op zich, maar begint met het missen van steun, zorg, knuffels, liefde…

Seks is een luxegoed en is dus niet noodzakelijk in ons leven. Gedetineerden kunnen zonder, maar soms hebben ze het moeilijk om zichzelf te bedwingen.

11.4 Deprivatie van seksuele contacten Gedetineerden worden op verschillende manieren ontkracht van hun vrijheden, ook op gebied van seksuele contacten. De nood aan seks blijft altijd aanwezig en kan leiden tot psychologische problemen wanneer de dwang niet vervult kan worden. Deze dwang kan leiden naar verschillende alternatieven.

Door deprivatie van seksuele contacten zoeken gedetineerden de vervulling van hun behoefte op andere vlakken. Dit kan leiden tot homoseksualiteit, masturbatie en misbruik in de gevangenissen.

Uit een Duits onderzoek (2011) blijkt dat de seksuele drift van mannen afnemen in opsluiting. 45% gaf toe dat hun libido gedaald is sinds de gevangenis. 39% reageerde neutraal en voelde geen verschil. Slechts 16% onderging een stijging van het libido in de gevangenis (Barth2012).

11.5 Gevolgen Seksuele deprivatie kan nare gevolgen hebben voor de gedetineerden zelf, maar ook voor de omgeving. Door het uithouden van seksuele contacten gaat een gedetineerde op termijn een laag zelfbeeld krijgen. Het zelfvertrouwen zal hierdoor enorm dalen.

De behoefte aan seks kan ook tot agressie en geweld leiden. Hierdoor gaan de slachtoffers nare dingen doen dat bijvoorbeeld kan leiden naar misbruik. Homoseksueel misbruik of ze vallen iemand van het personeel aan.

Hiervoor zijn de privékamers gedeeltelijk een oplossing voor. De gedetineerden kunnen zich daar dan uitleven. Zo is gebleken dat de agressie daalde door middel van gebruik te maken van privéruimtes.

11.6 Masturbatie De meest voorkomende seksuele activiteit in een gevangenis is zelfbevrediging. De gedetineerden kunnen zo hun libido iets onder controle houden. Toch is dat niet bij iedereen zo. Het kan ook nare gevolgen met zich meebrengen.

Door masturbatie krijgt de gedetineerde nog meer dwang naar seksuele activiteiten dan ervoor. Ze willen telkens meer en meer. Voor de meeste is dat onmogelijk en kan dus leiden naar enorme woede en frustraties.

136

Door overdreven veel te masturberen kunnen ook lichamelijke effecten optreden. Zo kunnen de gevangenen oververmoeid worden, pijnlijke testikels en rugpijn krijgen. Dit zal weer leiden tot verschillende complicaties. Zo komen ze telkens terecht in een vicieuze cirkel.

Vele gevangenen masturberen tijdens het kijken van porno. Dit kan ook weer leiden tot negatieve gevolgen zoals teleurstelling, angst, drang naar seks. Ook kunnen ze andere opvattingen krijgen over vrouwen.

Masturbatie is niet verboden. Het mag enkel niet leiden tot een bedreiging voor de omgeving.

Personeel van de gevangenissen houden de situatie in het oog. Wanneer ze denken dat er zich een probleem voor doet, schieten ze in actie.

Pornografie is makkelijk verkrijgbaar in een gevangenis bijvoorbeeld in de bibliotheek, uitwisseling tussen gevangenen... ‘Het is dus niet ongewoon dat er in vele cellen foto’s van blote vrouwen hangen’, vertelt gevangenisspecialist Dirk Leestmans van de VRT. Gevangenen in een duo cel masturberen opvallend minder dan gevangenen met een eigen cel.

Wanneer ze alleen op hun kamer zitten, genieten ze meer van de privacy.

11.7 Homoseksualiteit In het gevangeniswezen zijn er twee soorten homoseksualiteiten. De eerste groep zijn ‘echte’ homoseksuelen. Deze waren voor de opname al homoseksueel en blijven dit ook nog in de gevangenis zelf.

De andere groep zijn de ‘situationele’ homoseksuelen. In principe zijn zij heteroseksueel, maar veranderen hun status door de omgeving. Situationele homo’s vallen op het zelfde geslacht om hun dwang naar seks te vervullen. Na de gevangenis zullen ze wellicht terug overschakelen naar het andere geslacht.

Een zekere Ibrahim, een psycholoog uit 1974, beweert dat er zes componenten zijn die homoseksueel gedrag produceren en bevorderen: •

Ten eerste is er de uitsluitend mannelijke gevangenisomgeving. Door het ontbreken van het andere geslacht, zoeken sommige gedetineerden seksuele bevrediging bij medegedetineerden

•

Ten tweede wordt dit soort seksueel gedrag vaak getolereerd door zowel gedetineerden als personeel; • Een andere, eerder indirecte, factor is het gebrek aan voldoende kansen op werk. Wanneer gedetineerden kunnen werken, gaan ze zich minder snel vervelen en is er minder kans dat ze betrokken geraken bij homoseksuele activiteiten

•

Daarnaast is ook de gevangenisoverbevolking een bepalende factor. Vanwege het plaatsgebrek worden gedetineerden vaak samen op cel geplaatst met als gevolg een enorm 137

gebrek aan privacy. Ze worden gedwongen zich te omkleden, te douchen en naar het toilet te gaan in het bijzijn van anderen. Gevangenispersoneel kan in deze omstandigheden de situatie moeilijk onder controle houden •

De vijfde factor wijst op een praktisch probleem. Wanneer gedetineerden bij elkaar op cel geplaatst worden, wordt weinig rekening gehouden met het profiel. Zo kunnen homoseksuelen en zedendelinquenten zich mengen onder de rest van de populatie

•

Ten slotte worden gedetineerden grotendeels geïsoleerd van de buitenwereld, waardoor sommigen de voeling met maatschappelijke normen en zichzelf verliezen.

11.8 Misbruik Vele gedetineerden worden gedwongen tot seks. Verkrachtingen is de meeste gebruikte vorm. Een Amerikaans onderzoek schat dat zo’n 240 000 mannen jaarlijks verkracht worden in de gevangenis.

Seksueel misbruik kan leiden naar psychologische problemen en kan eindigen in zelfmoord of een depressie. Vele gedetineerden durven niet uit de biecht te klappen over seksueel misbruik.

Misbruikte gevangenen leven in angst en kunnen er trauma’s aan over houden. Het is dus belangrijk dat het personeel heel goed toeziet op deze verschijnselen. Een moeilijke opgave.

11.9 Relaties van gedetineerden Het is een redelijk moeilijke opgaven om relaties te doen slagen in een gevangenis. Voor beide kanten: partner en diegene in de gevangenis. Daarom kiezen vele veroordeelden om de relatie bewust stop te zetten. De meeste gevangenen hebben de mening dat er meer nadelen dan voordelen zijn. Zo brengt een relatie veel onzekerheid en stress met zich mee.

Sommigen kiezen er toch voor om hun relatie te onderhouden. Zij kunnen met 100% zekerheid zeggen dat ze moeilijkheden ondervinden. Partners krijgen begeleiding van het CAW, Centrum voor Algemeen Welzijnswerk.

11.10 Begeleiding Het CAW zendt een trajectbegeleider Justitieel Welzijnswerk uit om hulp te bieden aan gedetineerden en hun partners. De begeleider heeft als taak om de slachtoffers zo goed mogelijk in te lichten over de rechten en plichten die zij bezitten. De trajectbegeleider heeft als functie: het begeleiden, adviseren en motiveren van slachtoffers.

Alle hulp dat het CAW biedt is vrijwillig. De gedetineerde en de omgeving bepalen zelf het tempo en het thema waarvoor ze hulp nodig hebben. Het CAW heeft een goede communicatie met directies en personeel van een gevangenis. Samen bespreken ze wat het beste is voor de slachtoffers.

138

Het personeel en de directie proberen zo goed mogelijk de situatie van een gedetineerde op te volgen. Persoonlijk, maar ook sociaal. Zo richten ze zich ook op de partners.

Een gevangenis heeft voldoende psychologen in dienst. Gewone psychologen, maar sommige gevangenissen hebben ook sekspsychologen. Slachtoffers kunnen altijd bij hen terecht voor hulp en advies.

Ook zijn er vele vrijwillige organisaties die zich inzetten voor het gevangeniswezen. Ze pleiten voor een goed bestuur en verschillende ethische waarden. Denk maar aan ‘Bond Zonder Naam’, de Mens…

11.11 Conclusie paper Bijna alle gedetineerden missen liefde in hun leven. Sommige relaties overleven een gevangenisstraf, maar andere niet.

Er bestaan privéruimtes waar gedetineerden kunnen afspreken met hun geliefde. Ze krijgen maandelijks maar twee uren de kans om deze ruimte te benuttigen. Pas na zes maanden gevangenisstraf hebben ze het recht om deze ruimte te gebruiken.

Vele gedetineerden hebben nood aan seks. Ze beantwoorden aan deze behoefte door masturbatie, seksueel misbruik en homoseksualiteit. De dwang naar seks kan veel negatieve gevolgen met zich mee brengen.

Een goede begeleiding van gevangenen is noodzakelijk. Ook de entourage van een gevangene moet goed opgevangen worden. Hiervoor hebben ze gespecialiseerd personeel en werken ze samen met verschillende organisaties.

Er heerst heel veel taboe rond seksualiteit, misbruik en relaties in de gevangenis. Hopelijk zijn jullie nu meer te weten gekomen over deze taboes dan hiervoor.

11.12 Interview met een expert: Seksuoloog Pieter Mertens

‘Prostituees voor gevangenen kan een functionele oplossing zijn’ Seks en relaties in de gevangenis, geen makkelijke combinatie. Pieter Mertens studeerde psychologie en seksuologie aan de KULeuven. Tijdens zijn studie seksuologie deed hij zelf een kleinschalig onderzoek naar ‘seksualiteit in gevangenissen’. Na zijn studies verkende hij het werkveld in het psychiatrisch ziekenhuis Asster in Sint-Truiden waar hij in contact kwam met exgedetineerden. Sinds 2013 heeft hij een zelfstandige praktijk in Hamont-Achel waar hij zowel als psycholoog en seksuoloog werkt.

Pieter Mertens deed zelf onderzoek naar dit onderwerp samen met andere studenten. Weliswaar een internationale studie, want in ons land is er weinig onderzoek naar gedaan. ‘Seks blijft een basisbehoefte van de mens ook al zit je opgesloten’, vertelt Pieter Mertens.

139

Tine Oyen: ‘Waarom koos u ervoor om ‘Seksualiteit in gevangenissen’ te bestuderen?’

Pieter Mertens: ‘Het onderzoek kaderde in een seminarie tijdens mijn studie seksuologie aan de universiteit van Leuven. Ik studeerde eerst een bachelor Psychologie en behaalde daarna een master in de psychologie en ook een in de seksuologie. Het onderzoek ‘seksualiteit in gevangenissen’ was eerder een literatuurstudie. Een collega van mij werkte in de gevangenis dus het leek me redelijk toegankelijk. Ik vond het een heel interessant onderwerp. We hebben verschillende thema’s behandeld waarbij we aan de hand van cijfers en feiten een beeld wilden schetsen van hoe het er op seksualiteit vlak aan toe gaat in de gevangenissen. Grotendeels waren het cijfers en feiten uit de buitenlandse strafinrichting.’

Tine Oyen: ‘Waarom selecteerde u vooral informatie uit het buitenland voor deze studie?’

Pieter Mertens: ‘In ons land is er nauwelijks iets bekend over seksualiteit in gevangenissen. We hebben één studie gevonden uit 1993 over HIV-besmettingen in Belgische gevangenissen. Ik denk vooral dat dat komt door onze Belgische mentaliteit. Gevangenissen hier zijn letterlijk redelijk gesloten. Volgens mij willen ze liever zo veel mogelijk deze discussies binnenskamers houden.

Doordat er bijvoorbeeld een hoge werkdruk ligt op de cipiers. Bovendien heeft justitie in België het kleinste budget van Europa. Daarom willen ze misschien niet nog meer op hun hals halen. Ook heerst er nog steeds een taboe rond seks, en dan zeker als het op gevangenissen aan komt.’

Tine Oyen: ’Wat kan u concluderen uit het onderzoek?’

Pieter Mertens: ‘Wat het buitenland betreft merk ik dat er een groot verschil is tussen diverse landen. In bepaalde landen heb je een soort machocultuur. Neem nu bijvoorbeeld in Brazilië heeft 73% van de gevangenen seksueel contact met medegevangenen. In Australië is dat amper 6%. Het hangt dus af van de gevangeniscultuur.’

‘In ons land is er minder cijfermateriaal, maar ik merk wel dat ze hier meer moeite willen doen om seks in gevangenissen te normaliseren. In 2009 ontwikkelde de gevangenis van Gent privékamers ingericht in een huiselijke sfeer. Zo willen ze de levensomstandigheden in hechtenis meer overeen laten komen met hoe dat zou zijn moesten de gedetineerden niet in de gevangenis zitten.’

Tine Oyen: ‘Kan u in eenvoudige termen uitleggen hoe een gedetineerden de kans krijgt om seks te hebben in een gevangenis?’

Pieter Mertens: ‘Na een maand opsluiting hebben gedetineerden recht op ongestoord bezoek in een privékamer. Hier mogen ze een keer per maand voor twee uur lang beroep op doen. Het is een lokaal dat je van binnenuit kan sluiten zodat je in alle privacy tijd met elkaar kan doorbrengen. Dit geeft de mogelijkheid tot seks. Elke gevangenis kiest zelf de inrichting van deze kamer. In sommige ruimtes is er zelfs een gelegenheid om te koken.’

‘Wel is het zo dat je ongestoord bezoek enkel kan aanvragen voor volgende categorieën: je echtgenoot, wettelijk of feitelijk samenwonende partner, kinderen, kleinkinderen, ouders, 140

grootouders, broers, zussen, ooms en tantes. Als je echter niet tot één van deze categorieën behoort, kan je als ‘gewone’ partner enkel op ongestoord bezoek gaan wanneer dat je gedurende ten minste 6 maanden hebt getoond belangstelling in een gedetineerde te hebben. Ze moeten wel oprecht interesse tonen in de gedetineerde. Dat is bijvoorbeeld belangrijk als de relatie ontstaan is binnen de gevangenis zelf. Dit impliceert dus ook dat het ongestoord bezoek van prostituees in de Belgische gevangenissen verboden is.’

Tine Oyen: ‘U zegt dat prostituees verboden zijn in ons land, maar in sommige landen is het wel toegelaten denk maar aan Mexico of Denemarken. Zou prostitutie volgens u een oplossing zijn om de dwang naar seks van gedetineerden te verminderen?’

Pieter Mertens: ‘Gho, krijg dat maar eens praktisch georganiseerd. Kijk bijvoorbeeld naar de veiligheid en hygiëne omtrent prostituees ontvangen in een gevangenis. Qua veiligheid kan er bijvoorbeeld veel drugs binnen gesmokkeld worden. Stel nu dat dat allemaal aangepakt kan worden dan denk ik dat prostitutie in essentie een goede, functionele oplossing kan zijn. Indien gevangenen niet opgesloten zouden zitten, zouden ze ook naar een prostituee kunnen gaan. Daarnaast zou er minder sprake zijn van seksuele frustraties, omdat ze hun behoefte dan wel kunnen bevredigen.’

Tine Oyen: ‘Hebben gevangenen dan zoveel seksuele frustraties?’

Pieter Mertens: ‘Sommigen gedetineerden lijden onder het ‘geen seks hebben’. Daarmee bedoel ik met of zonder relatie. Vele gedetineerden komen in de gevangenis terecht terwijl ze nog een relatie hebben met iemand buiten de muren. Dat is natuurlijk emotioneel heel zwaar. Je kan elkaar echter beperkt zien. Wanneer je dan toch de kans krijgt om elkaar te zien, zijn er andere mensen bij ofwel mag je slechts één keer per maand twee uur doen wat je wil.’

‘Ken je de wet van Maslow? Deze wet wordt vormgegeven in een piramide waar de primaire behoeftes van de mens worden voorgesteld. Onderaan bevindt zich de belangrijkste behoefte: de fysiologische behoefte. Hieronder valt eten, drinken, slaap en ook de behoefte naar veiligheid en seks.

Je moet seks in de brede zin bekijken, dus niet enkel penetratie. Seks is een geheel van handelingen, gevoelens en gedachten. Deze drie onderdelen zouden dus op de een of andere manier een weg moeten vinden tot een gezond leven.’

141

De piramide van Maslow laat zien dat seks een belangrijk deel is in ieders leven (Foto:FOK.nl) Tine Oyen: ‘Er zijn toch nog andere mogelijkheden tot seksuele activiteiten dan seks met je partner in gevangenissen?’

Pieter Mertens: ‘ Klopt. Het overgrote deel van het seksuele leven van gedetineerden bestaat uit seks met jezelf: masturbatie. Dit kan door behulp van pornografisch materiaal zoals magazines of video’s. Ze moeten het wel discreet houden. Hier bedoel ik mee dat het geen aanstoot mag geven bij hun omgeving. Dan kunnen ze een melding krijgen voor storend gedrag.’

‘Nog een andere manier is seks met andere gedetineerden. Begin 1900 is men begonnen met dit te onderzoeken. Uit de resultaten bleek dat er heel wat meisjes in een jeugdinstelling zich bezig hielden met ‘girls stuff’. Voornamelijk was dit strelen, kussen en elkaars lichaam verkennen en een klein aantal ging ook elkaars genitaliën stimuleren. Omwille van het grote taboe dat toen bestond op zowel seksualiteit en als op het gevangeniswezen, was er weinig mogelijkheid voor onderzoek rond beiden.

Er waren ook weinig instanties die onderzoek hiernaar wilden financieren. Zo was het moeilijk voor zowel het onderzoek als de onderzoekers om uit de marginaliteit te treden.’

‘Een derde andere manier kan zijn: seksuele activiteiten tussen een gedetineerden en een personeelslid. Over deze activiteit is heel weinig bekend, omdat het een grote taboe is. Ze komen vaak in contact met elkaar en daardoor leren ze elkaar beter kennen. Hierdoor kan een (seksuele) relatie ontstaan. Hierbij speelt macht een grote rol. Macht erotiseert.’

‘Ik kan ook niet ontkennen dat er sprake is van misbruik binnen de gevangenismuren. Bij misbruik is er sprake van dwang, dreiging of seksuele intimidatie. In onze maatschappij komt dit ook voor. Vaak zijn het de zwakkeren die hier het slachtoffer van zijn’.

Tine Oyen: ‘Welke oplossingen zijn er volgens u om seksuele frustraties van gedetineerden weg te werken?’

142

Pieter Mertens: ‘Het is belangrijk om de mens achter de gevangenen niet te vergeten. Ooit zullen ze terug de draad moeten oppikken in onze maatschappij. Wat is het nut van ‘wereldvreemde’ mensen aan hun lot over te laten in onze samenleving waar ze niet meer in mee zijn?’

‘Volgens mij is het een goed idee om het ongestoord bezoek uit te breiden. Ik vind het een mooi idee om de gevangenissfeer warmer te maken. Gevangenen verdienen meer kansen om hun relatie te onderhouden en hebben recht op intimiteiten. Dat kan je hun echt niet afnemen. Ik denk dat die huiselijke sfeer in gevangenissen veel kan helpen.’

11.13 Vijf getuigenissen met betrekking tot intimiteit in de gevangenis 11.13.1 Een anonieme getuigen uit de forensische psychiatrie

‘Wanneer ik iemand stoor tijdens het masturberen, zeg ik dat ik later nog eens terug kom’ Gedetineerden krijgen in de gevangenis beperkte mogelijkheden om hun behoeften te bevredigen.

In de wereld van de forensische psychiatrie zijn er meer mogelijkheden tot intimiteit. Daar mogen ze bijvoorbeeld hun partner op de kamer ontvangen. De therapeutische begeleiding in de forensische psychiatrie is optimaal.

Een anonieme persoon wil graag getuigen over de situatie in de wereld van de forensische psychiatrie. De getuigen houdt zich vooral bezig met de therapeutische hulpverlening. De anonieme persoon studeerde voordien sociaal werk.

Tine Oyen: ‘Hoe krijgen geïnterneerden de kans om aan hun trekken te komen?’

Anonieme getuigen: ‘Al onze patiënten hebben recht op ongestoord bezoek. In de gevangenissen krijgen ze een aparte ruimte, maar bij ons mogen ze hun partner op de kamer ontvangen. Deze mogelijkheid krijgen ze zo’n 3 à 4 keer per week. Hier kunnen ze dan doen wat ze willen. Alles verloopt vlot enkel wanneer ze gestraft worden dan kan het zijn dat ze ontzegd worden van deze opportuniteit. We mogen hun tijdens het bezoek niet storen.’

Tine Oyen: ‘Zijn er nog andere mogelijkheden voor de geïnterneerden rond intimiteit?’

Anonieme getuigen: ‘Ja, ze kunnen in de bibliotheek terecht voor seksueel getint materiaal. Ze kunnen pornografische films en boekjes uitlenen. Ook hebben ze het volste recht om te masturberen op hun kamer. Als je logisch nadenkt gebeurt dat. Ik heb al vaak enkele patiënten betrapt tijdens het masturberen. Dan laat ik ze gewoon verder hun ding doen en zeg ik dat ik later terug kom. Ook komen geïnterneerden op een andere manier aan hun trekken.’

Tine Oyen: ‘Wat bedoel je met ‘op een andere manier’?

143

Anonieme getuigen: ‘We hebben vaak geïnterneerden die van de gevangenis bij ons terecht komen.

Het zijn geen brave mannen. Er zitten er bijvoorbeeld bij die in de gevangenis hun medegevangenen dwongen om seks te hebben in ruil voor een pak sigaretten. Bij ons is dat redelijk moeilijk, want iedereen heeft een aparte kamer. Het kan zijn dat het toch gebeurt op de toiletten of elders. We hebben ook al vaak meegemaakt dat sommigen geïnterneerden vrouwelijke collega’s betastten.’

Tine Oyen: ‘Ik wist niet dat er vrouwen bij jullie mochten werken. Hoe treden jullie dan tegen zoiets op?’

Anonieme getuigen: ‘Ja dat mag. Wij zijn absoluut geen gevangenis. Wij zijn er om de geïnterneerden te helpen en te leren hoe ze zich moeten gedragen in de maatschappij. Bij ons mogen dus ook vrouwen werken, maar meestal staan ze wel sterk in hun schoenen. Vorige week was er bijvoorbeeld nog een voorval waarbij iemand naar de rondingen van mijn collega aan het staren was. We spreken die persoon dan aan om te zeggen dat zoiets niet wordt geaccepteerd in onze maatschappij.’

11.13.2 Vincent Eechaudt: onderzoeker gevangeniswezen aan UGent en lid commissie van toezicht in gevangenis Gent

‘Ik krijg vaak klachten over het te weinig zien van de partner’ Vincent Eechaudt doet onderzoek naar de levensomstandigheden in gevangenissen. Hij werkt aan de UGent. Ook is hij lid van de commissie van toezicht. Dat wil zeggen dat hij de klachten van gedetineerden behandeld. Zijn functie binnen de gevangenis van Gent helpt hem bij zijn onderzoek.

Vincent Eechaudt speelt een belangrijke rol in het gevangeniswezen. Hij behandelt al drie jaar lang klachten van gedetineerden in de gevangenis van Gent. Elke gevangenis heeft 12 leden van de commissie van toezicht. Eechaudt doet dit op vrijwillige basis. ‘Iedere meerderjarige kan lid worden van deze commissie,’ vertelt Vincent.

Klachten Meneer Eechaudt krijgt vooral klachten binnen over de relatie tussen cipiers en gedetineerden. Deze kunnen wel eens vaak in de clinch met elkaar liggen. ‘Mijn taak is dan om te bemiddelen en beide kanten aan het woord te laten. Daarna zoek ik naar een oplossing, vertelt Eechaudt’ Ook op vlak van intimiteit krijgt hij vaak enkele klachten. ‘Bezoek is een belangrijk gegeven voor gevangenen. Wanneer zij iets fout doen worden ze gestraft met het ontzeggen van bezoek. Dan komen ze meestal bij mij een klacht indienen over het feit dat ze hun straf onterecht vinden’, vertelt bemiddelaar Eechaudt.

144

Er zijn ook vaak gevallen in verband met ongestoord gedrag. Sommigen gedetineerden hebben een kamer alleen, maar kunnen ook samen op een kamer liggen. ‘Ik heb al eens een klacht gekregen van een gevangenen die wou veranderen van cel, omdat zijn kamergenoot te veel masturbeerden,’ bevestigt Eechaudt.

11.13.3 Luc Stas: gevangenisdirecteur van Gent

‘In onze gevangenis hebben we vijf speciaal ingerichte kamers voor ontmoetingen’ Elke gevangenen heeft recht op ongestoord bezoek. In de gevangenis van Gent voorzien ze vijf speciale kamers in verschillende thema’s voor ongestoord bezoek. ‘In deze kamers willen we zo goed mogelijk een huiselijke sfeer creëren, zodat het niet lijkt dat bijvoorbeeld koppels elkaar ontmoeten in een gevangenis,’ vertelt Luc Stas de gevangenisdirecteur van Gent.

Sinds 2009 kunnen gedetineerden zich twee uur per maand afzonderen met hun geliefde in een mooie kamer. Elke kamer ingericht in een huiselijke sfeer met vaak ook een keukentje erbij. ‘Meestal wordt de kamer gebruikt om intiem te zijn met hun partner, maar kan ook gebruikt worden om gezellig te koken voor familieleden,’ vertelt Luc Stas.

Vijf thema’s De kamertjes zijn ingedeeld in verschillende thema’s: Afrikaans, oosters, romantisch, trendy en zen.

De kamers zijn meestal volgeboekt. De gedetineerden kunnen geen voorkeur doorgeven van welke kamer ze graag willen. ‘We hebben de kamers zo gezellig mogelijk proberen in te richten. We keken hiervoor vooral naar de details zoals: kleurkeuze, gordijnkeuze, verlichting en meubilair,’ bevestigt de directeur van Gent.

De kamers worden regelmatig in een geheel nieuw kleedje gestoken. ‘We willen de gedetineerden laten thuis voelen,’ vertelt Luc Stas. Ooit moeten de gedetineerden terug de wereld instappen en dat wil de gevangenis van Gent vlot laten verlopen.

Faciliteiten Elke kamer heeft een kleine badkamer en keukentje. ‘De gedetineerden kunnen niet-alcoholische dranken en snacks bestellen,’ zegt Luc Stas. ‘We willen ze het zo comfortabel mogelijk maken.’

In deze kamers zijn ook altijd condooms beschikbaar. Daar maken de gevangenen gretig gebruik van.

‘Het is onze taak om voor ze te zorgen en seksuele voorbehoedsmiddelen zijn zeker en vast belangrijk.’

145

11.13.4 Clara Marinus: teamverantwoordelijke van trajectbegeleiders CAW in de gevangenis van Wortel en Merksplas

‘Het CAW organiseert verschillende activiteiten voor gedetineerden en hun familie’ Het CAW staat in voor de begeleiding van gedetineerden en hun families. Clara Marinus werkt bij CAW de Kempen. Het CAW is een steun en toeverlaat voor vele families. Ze organiseren vaak activiteiten om relaties met de buitenwereld te onderhouden.

Spaghettidagen of een lekkere brunch, het CAW organiseert het allemaal. De partners worden uitgenodigd om deel te nemen aan de activiteiten. Tijdens de feestdagen zet het CAW ook hun beste beentje voor om de gedetineerden een leuke periode te bezorgen.

Begeleiding Clara Marinus begeleide eerder al gedetineerden in de gevangenis van Turnhout, Wortel en Merksplas. Ze had regelmatig gesprekken met gedetineerden over seks en relaties. ‘Ik begeleide vaak gedetineerden individueel, maar het kon ook zijn in groep. In groep hielp ik dus gevangenen met gezamenlijke problemen,’ vertelt Clara Marinus.

‘Vaak hadden gevangenen het moeilijk met het gemis van hun partner, kinderen of familieleden. Ik praatte vaak met hun over de personen en heb zo veel gedetineerden beter leren kennen’, vertelt trajectbegeleider Clara Marinus.

Seksueel contact Seksualiteit is een belangrijk gegeven. Vaak kwamen gedetineerden ook met seksuele problemen om hulp vragen bij het CAW. Zo behandelde Clara ooit iemand die zelf seksueel misbruikt werd. ‘De man had een trauma en had dringend hulp nodig. Ik heb zoveel mogelijk met hem gepraat en na een tijdje hielpen de gesprekken wel en dat gaf me voldoening.’

11.13.5 Een anonieme ex-gedetineerde aan het woord

‘Ik miste affectie tijdens mijn periode in de gevangenis’ Ontzegd worden van al je rechten en plichten is voor vele gedetineerden een moeilijk gegeven.

Zeker het gemis van affectie en contact met de partner of familieleden. Een anonieme exgedetineerde getuigt over zijn periode in de gevangenis.

146

Hij zat terecht voor meerdere inbraken. Hij vertelt dat hij inzicht heeft gekregen in de gevangenis. ‘Ik snap wat ik fout deed en ik ben daarvoor terecht gestraft. Enkel het feit dat ik mijn familie en partner weinig mocht zien deed me enorm veel pijn,’ vertelt hij ontgoocheld.

Hoe ben je in contact gebleven met je partner en familie?

Ex-gedetineerde: ‘Ik kreeg regelmatig bezoek van hen, maar toch was het anders. Mijn familie schaamde zich om naar de gevangenis te komen. Ook vele familieleden verloren het vertrouwen in mij en dat doet me nog steeds pijn.’

En met je partner? Was er ruimte voor intimiteit?

Ex-gedetineerde: ‘Ik heb enkele keren gebruik gemaakt van ongestoord bezoek, maar vaak was de ruimte volzet en moest ik soms lang wachten. Je mag maar 2 uur/ maand gebruik maken van deze ruimte en dat vond ik veel te weinig. Mijn partner vond het zeer moeilijk om mij op die manier dichter bij haar te hebben. Na een tijd heeft ze er een einde aan gemaakt.’

Is er dus volgens jou geen plaats voor een relatie binnen de gevangenismuren?

Ex-gedetineerde: ‘Dat hangt van de situatie af. Voor mij lukte het wel, want ik keek er enorm naar uit om haar terug te zien. Ik begrijp dat het voor haar echt geen makkelijke opgave was om een vriend te hebben die in de gevangenis zit. Ik had begrip voor haar beslissing, maar ik heb er wel van afgezien.

Ik snakte echt naar wat affectie tijdens mijn periode in de gevangenis. Ik bedoel niet op seksueel gebied, maar een knuffel zou me toen ook vaak deugd gedaan hebben.’

Waar zouden gevangenissen zich op moeten concentreren/ verbeteren als het aankomt op seksualiteit en relaties in de gevangenis?

Ex-gedetineerde: ‘Het principe van ongestoord bezoek vind ik een leuke optie, maar er zijn te weinig mogelijkheden. Ook twee uur per maand is veel te weinig. Ik zou het ook fijn gevonden hebben om mijn partner op mijn cel te verwelkomen en om daar rustig samen te zijn.’

11.14 Enquête Steekproef  iedereen in het gevangeniswezen: personeel, directeurs, cipiers, gedetineerden Tien antwoorden Vraag 1: Er zijn genoeg mogelijkheden voor de gevangenen in deze gevangenis om seks te hebben.

40% heeft geen mening 20% niet akkoord 10% helemaal niet akkoord 147

30% akkoord Vraag 2: Hoe kan dit verbeterd worden?

1. Het ongestoord bezoek is goed uitgewerkt in de meeste gevangenissen. Voor degenen zonder relatie is het onmogelijk om seksueel contact te hebben met iemand uit de buitenwereld. Een prostituee die door de gedetineerde zelf betaald wordt is momenteel jammer genoeg nog taboe en onbespreekbaar.

2. Uitbreiden van het aantal uren ongestoord bezoek per week 3. Kan volgens mij niet meer verbeterd worden. Er zijn genoeg contactmomenten, dus de mogelijkheid tot seks zal er ook wel voldoende zijn.

4. Veel mensen hebben geen partner, en komen hevig getraumatiseerd terug in de maatschappij, omdat zij jarenlang leefden naast soms nog zwaardere misdadigers die toch het privilege (of het mensenrecht) hebben mogen genieten van affectie, knuffels, een hint van extase. Daarna komen ze hongerig buiten en gaan ze JAGEN, of verwelken stil in een hoekje. Met wat troostende alcohol of andere verdovende middelen. De maatschappij moet beschermd worden, dus is dit een gat in de markt: geregulariseerde prostitutué(e)s binnen de gevangenismuren. Er is aanbod; er is méér dan vraag naar, ook in vrouwengevangenissen. Dat zou de kwelling van de aanwezigheid van dartele cipiers van het andere geslacht in sterke mate opheffen en minder maatschappijbedreigende kwetsuren teweegbrengen. (Ik geloof dat dit in NL bestaat. ) 11.15 Algemene conclusie Jammer genoeg bestaat er weinig onderzoek naar seksualiteit in de gevangenissen. Tijdens dit onderzoek heb ik vaak gemerkt dat er onbeantwoorde vragen circuleren. Het zou leuk zijn mocht er meer cijfer materiaal te vinden zijn over dit onderwerp. Het is een moeilijk controleerbare studie.

Elke gedetineerde beleeft seks, relaties en intimiteit op een andere manier.

Ik kan concluderen dat seksualiteit een bijzonder hoog aangeschreven onderwerp is voor gedetineerden. Iedereen hecht er veel belang aan.

België heeft een van de kleinste budgetten voor justitie. Het zou leuk zijn mochten ze nog meer aandacht besteden aan dit onderwerp. Het initiatief van kamers zoals in de gevangenis van Gent lijkt ons een goede oplossing.

Uit mijn bevragingen blijkt ook dat vaak ‘ja’ gereageerd wordt op de vraag of prostituees moeten toegelaten worden binnen de gevangenismuren. Misschien is dit ook iets om te veranderen in Belgische gevangenissen.

Misbruik in gevangenissen komt voor, maar heel weinig.

Vaak gaan gedetineerden een relatie aan met andere gedetineerden. Homoseksualiteit stijgt ook.

148

Er zijn weinig/geen seksuologen werkend in de gevangenissen. Dit zou een enorme hulp kunnen zijn voor gedetineerden.

12. Sport en beweging 12.1 Inleiding Onze federale justitie wil in samenwerking met NADO Vlaanderen en De Rode Antraciet vzw een sensibiliseringscampagne voor gedetineerden opstarten die het gebruik van doping tegengaat. Zelfs in de gevangenis wordt er doping gebruikt tijdens het sporten. De organisaties proberen dat tegen te gaan. (vzw, Zuiver sporten, ook in de gevangenis, 2016) 149

Gedetineerden mogen stoom aflaten door te sporten. Dat klinkt en is in principe vrij onschuldig. Maar een campagne organiseren voor dopingvrije sport in de gevangenis toont misschien aan dat de gedetineerden toch niet genoeg hebben aan die afleiding. Maar wat voor een aanbod is er dan? Wat doet beweging met onze hersenen? Hoe kan sport gevangenen helpen om te rehabiliteren?

In deze paper wordt er aan de hand van literatuuronderzoek geschetst van waar het bewegingsaanbod in de Vlaamse gevangenissen komt en welk effect dat heeft op de gedetineerden.

In het eerste hoofdstuk staat er een opsomming van de verschillende soorten sportaanbod waarna de gevolgen van die beweging bekeken worden. Nadien volgen er twee vragen waar ik zelf een antwoord op probeer te geven. Op het einde is er een besluit en een lijst met geciteerde werken.

12.2 Sportaanbod Dit hoofdstuk focust zich voornamelijk op het sportaanbod in Vlaanderen en waar het vandaan komt.

Als eerste van de twee punten komt de belangrijkste organisatie aan bod. Daarna zal het aanbod van de vzw besproken worden.

12.2.1 Welke organisatie zorgt er voor de activiteiten?

De Rode Antraciet vzw is de belangrijkste organisatie die sport in Vlaamse gevangenissen voorziet.

In 2002 waren er de eerste sportpromotoren in de gevangenissen van Antwerpen en de Noorderkempen (Hoogstraten, Merksplas, Wortel en Turnhout) . De Vlaamse Federatie voor Forensisch Welzijnswerk (VFFW) was hier verantwoordelijk voor en in 2004 richtte de VFFW De Rode Antraciet vzw op .

Door de jaren heen veranderde de functie van sportpromotor naar sportfunctionaris van de Vlaamse gevangenissen. Ze organiseren niet alleen sport- en bewegingsactiviteiten maar ze zorgen ook voor samenwerkingsverbanden met externe sportorganisaties. De functionarissen spreken ook met de gedetineerden zodat ze het aanbod kunnen aanpassen aan hun behoeften. (vzw, Wie vast zit, wil bewegen!, 2013)

12.2.2 Het aanbod Ze proberen een aanbod te voorzien van minimaal twee uur per week. Zowel groepsactiviteiten als individuele bezigheden zijn door hen voorzien. De organisatie probeert iedereen te bereiken. Ook vrouwen, 55-plussers en mensen met een andere religie moeten de kans krijgen om een sport te beoefenen die voor hen gepast is. (vzw, Wie vast zit, wil bewegen!, 2013)

150

Ze gaan heel creatief te werk. Ondertussen is er een DVD uitgebracht die gevangenen verschillende mogelijkheden aanbiedt om aan beweging in hun cel te doen. Er is al een boek over uitgebracht en dat hebben ze gevisualiseerd. (vzw, De Rode Antraciet lanceert Fit@Cell, 2016) De instantie probeert de activiteiten ook te combineren met opleiding. In Merksplas loopt er een proefproject waar sport moet helpen om buitenlandse gedetineerden Nederlands te leren. Ze houden echt rekening met andere culturen. (vzw, Proefproject Merksplas: al sportend Nederlands leren, 2016) 12.3 Invloed van sport op gevangenen In dit hoofdstuk worden de gevolgen van beweging bekeken. Om te beginnen zal het effect van die beweging besproken worden. En daarna volgt een bespreking van wat er in de hersenen gebeurt.

12.3.1 Positief effect Zowel de gedetineerden als de cipiers ervaren een positieve verandering in het denken. ‘sport practices have changed the inmates’ ways of behaving concerning habits, attitudes, values, the use of drugs and medicine, and social reintegration factors.’ Dat resultaat komt omdat ze merken dat er rekening gehouden wordt met drie factoren: Ze willen het leven van andere gevangenen structuren, de aanwezige agressie moet beperkt worden en hun sociale vaardigheden zullen verbeterd worden.

(David Moscoso-Sánchez3*, 2017) 12.3.2 Wat gebeurt er in de hersenen tijdens beweging Omdat gedetineerden veel in hun cel moeten vertoeven en weinig variatie kennen zorgt het brein ervoor dat ze lui worden. Daarom ontwikkelt de impulscontrole zich slecht. Die kan slechte prikkels normaal weerstaan of ze uitstellen. Fysieke inspanningen zou de prefrontale cortex, het hersengebied dat over je impulscontrole gaat, positief kunnen verbeteren en zo zal een gedetineerde sociaal minder problemen hebben. (Etman, 2014) 12.3.3 Redenen om mee te doen Gevangenen vervelen zich vaak dood dus ze willen dan ontsnappen aan die dagelijkse routine.

Sommigen doen het omdat sporten gezond is. Anderen willen gewoon tonen dat ze mannelijk zijn.

Men kan allerlei redenen combineren maar soms kan het gewoon de drang zijn om bij een groep te horen en daarom willen ze meedoen. En er zijn ook gevangenen die heel bewust zijn van het feit dat sporten helpt bij de ontwikkeling van sociale vaardigheden. (vzw, Wie vast zit, wil bewegen!, 2013) 12.4. Dilemma’s In het dit hoofdstuk worden twee dilemma’s voorgelegd waar ik mijn eigen opinie over geef. Het eerste stuk gaat over verplichte deelname aan sportactiviteiten en het tweede deel over is er nu een te beperkt sportaanbod in de Vlaamse gevangenissen.

151

12.4.1 Moeten we sport in de gevangenis verplichten Zoals eerder vermeld heeft sport voornamelijk positieve effecten. Maar moet een gedetineerde daarom verplicht worden om deel te nemen aan zo’n activiteit? Volgens mij is verplichten overdreven maar dat kan wel een duidelijk beeld geven van hoe de ingesteldheid van die persoon is. Het is zeer belangrijk dat men duidelijk maakt welke positieve gevolgen beweging heeft.

12.4.2 Is het sportaanbod in Vlaamse gevangenissen groot genoeg?

De Rode Antraciet vzw beweert zelf dat het aanbod uitgebreid is maar toch nog mag verder groeien omdat er nog tegenstanders zijn. (vzw, Wie vast zit, wil bewegen!, 2013) De beperkte tijd die gedetineerden mogen besteden buiten hun cel moeten goed ingevuld kunnen worden. Daarom lijkt het mij het beste dat het aanbod stijgt zodat er zeker genoeg mogelijkheden zijn om te bewegen. De twee uur per week voldoet dan toch nog niet.

12.5. Besluit Sport/beweging voor gedetineerden kent als de begeleiding goed is voornamelijk positieve tendensen. Daar moeten we in Vlaanderen op voortgaan. De bedoeling is nog altijd dat gevangenen na hun gevangenisperiode terug een plaats krijgen in de maatschappij en dan niet hervallen in hun oude, slechte gewoontes. Beweging kan zeker helpen bij die re-integratie. De Rode Antraciet draagt een goed steentje bij dat ze moeten verder zetten.

12.6 Expert interview: Edwin de Graaf pleit voor meer sport in de gevangenissen Sommigen vinden het absurd dat gedetineerden zich mogen ontspannen door middel van sport.

Veroordeelde criminelen moeten afzien voor wat ze gedaan hebben. Maar als iemand het zo verwoord, dan realiseert die zich waarschijnlijk niet dat deze personen meestal terug in onze samenleving moeten terechtkomen. Met alleen maar negatieve gedachten en levenservaringen is de kans groot dat ze opnieuw fouten zullen begaan. Sporten is een vorm van ontspanning die klaarblijkelijk een groot positief effect heeft op het gedrag van gedetineerden. Daarom pleit exsportpsycholoog Edwin de Graaf voor meer sport in de gevangenissen.

In de gevangenis zitten ontzettend veel verschillende personen. Verkrachters, moordenaars, bendeleden,… Maar er zijn ook mensen die minder zware feiten gepleegd hebben. Dat zijn de individuen die uiteindelijk waarschijnlijk terug in onze samenleving terecht komen. Het is niet de bedoeling om hen met een trauma of slechte ervaringen terug te laten keren. De bedoeling is dat ze zich realiseren wat er fout gegaan is en dat ze die overtredingen niet opnieuw begaan. Sporten helpt daar bij.

Psyching-up Bij sporten komen veel meer psychologische aspecten kijken dan je zou denken. Het begint al voor de activiteit. Veel mensen bouwen een bepaalde focus op. Je wil helemaal klaar zijn voor de actie. Bij gevangenen is die focus extra groot. ‘Gedetineerden zijn extra gefocust omdat ze vaak al lang 152

uitkijken naar het sportgebeuren. Het kan zijn dat ze zich al dagen aan het opladen zijn. Dat noemen ze psyching-up’, vertelt de Nederlandse sportpsycholoog.

Onbewust zijn gedetineerden waarschijnlijk zo geconcentreerd dat ze op dat moment toegankelijker zijn. Iemand die vatbaarder is zal voor minder problemen zorgen doordat hij inschikkelijker is. Zo worden veroordeelde criminelen aangenamer en zal het gevangenispersoneel hopelijk ook meer met hun willen werken. Meer sport kan dus voor minder interne conflicten zorgen. ‘Dat is al een vrij groot voordeel en we zijn nog niet eens aan het sporten’, vertelt hij lachend.

Twijfels Een gevangenisstraf is iets gecompliceerd. De personen die een minder zwaar feit gepleegd hebben kunnen met twijfels rondlopen. Over elke handeling kan er onzekerheid zijn. Een sportactiviteit heeft daar weer een goede oplossing voor. Gedetineerden kunnen tijdens de sportbeoefening onbewust aan self-efficacy doen. Op dat moment worden veel mensen bewust van wat ze kunnen en wat ze niet kunnen op sportvlak.

‘Gevangenen creëren instinctief bekwaamheidsgedachten tijdens het sporten’, begint Edwin de Graaf,’ Op dat moment komt er ook af en toe het besef dat die mensen geen echte misdadigers zijn.

Omdat veel twijfels weg kunnen vallen, kan er een hele last van hun schouders vallen. Dat noemen ze thought-stopping. Met al die andere misdadigers rond je, is zelfvertrouwen belangrijk om niet het slachtoffer van chantage te worden.’

Negatieve aspect ‘Natuurlijk heeft sporten niet alleen voordelen’, vertelt de 68-jarige man. Daarmee heeft hij de competiviteit die komt kijken bij de sportactiviteiten voor ogen. Echt gemotiveerde personen die willen winnen maken er sowieso zelf een wedstrijd van. En dat kan voor frustratie/onenigheid zorgen bij gedetineerden die niet tegen hun verlies kunnen. Zorgt dat dan niet voor extra conflict?

‘Er zijn altijd uitzonderingen waarbij het verkeerd kan gaan’, vertelt de Graaf’, Maar het bewustzijn van de gevangenen is normaal gezien goed. Iemand die slecht gedrag tijdens zo’n privileges (de sportactiviteiten) toont zal gestraft worden en dan is het een tijdje gedaan met sporten. Dat willen de gedetineerden waarschijnlijk ook niet en ik denk dat ze dat wel in hun achterhoofd kunnen houden. En als ze het een keer fout doen, dan zullen ze daar hoogstwaarschijnlijk wel uit leren.’

Doelstellingen Veel gedetineerden die niet de rest van hun leven in een instelling moeten slijten willen meestal zo snel mogelijk terug vrij zijn. Het vrijlatingsproces kan eventueel versneld worden mits goed gedrag.

Dat doel hebben de meesten voor ogen. Het hebben van een doelstelling heeft een positief effect op het enthousiasme van een persoon maar ook op de vorming van motieven om dat doel voor ogen te 153

houden. Die twee (ontwikkeling van motieven en een doel stellen) staan met elkaar in verband en zorgen voor een onderlinge versterkte band.

Tijdens het sporten worden er extra doelen gesteld die positief inwerken op de voornemens die een gedetineerde al heeft. ‘Voor de ontwikkeling van motieven vormen concrete doelen een belangrijk element. Zij maken het mogelijk positieve verwachtingen over activiteiten binnen een bepaald gebied te ontwikkelen, waardoor iemand leert dat het betreffende gebied voor hem/haar de moeite waard is om zich in te spannen’, duidt de sportpsycholoog. Zo kunnen sportdoelstellingen het besef teweegbrengen dat ze goed bezig zijn en die stimuleren het aangename doen en laten van een gevangene extra.

De psychologie achter sport in de gevangenis kent weinig negatieve punten. Het zou veel positieve effecten hebben op de rehabilitatie van gevangenen. Maar worden de gedetineerden dan nog genoeg gestraft? De sportpsycholoog denkt dat de belangrijkste straf nog altijd intact is. Ze hebben geen elementaire vrijheid. In principe mogen ze niet gaan en staan waar ze willen. Zo’n sportactiviteit wordt ook op een beperkte ruimte uitgevoerd. Dat principe blijft in tact en daarom pleit hij voor meer beweging in de gevangenissen.

12.7 Getuigenissen 12.7.1 Getuigenis M.R. Een 28-jarige Italiaan die liever anoniem blijft en wiens voornaam niet eens gebruikt mag worden zat vier dagen in voorhechtenis. M.R. drukt zich ondanks zijn korte zittijd heel positief uit over het sportaanbod in zijn gevangenis. Tijdens die vier dagen mocht hij direct een bijzondere gebeurtenis bijwonen. In de penitentiaire inrichting (PI) Sittard werd tijdens het EK voetbal een minivoetbaltornooi georganiseerd. Niet alleen gevangenisploegen uit Nederland maar ook Belgische en Duitse ploegen waren uitgenodigd. M.R. deed mee met een Belgische ploeg en hij was onder de indruk van het gebeuren. ‘Ik had het vrij moeilijk tijdens die korte periode in de gevangenis maar dat evenement heeft mijn zinnen goed kunnen verzetten. Naar mijn gevoel zat ik maar drie dagen in voorhechtenis in plaats van vier. Bovendien realiseer ik me ook wel dat zo’n evenement een uitzondering is.’

Het tornooi in Sittard is overigens de enige sportactiviteit die de Italiaan meemaakte. Omdat hij er zo door ‘gecharmeerd’ was, kletste hij met medegevangenen over het sportaanbod. Zij vonden het zeker gevarieerd genoeg maar de gedetineerden moeten het grootste deel van de tijd in hun cel vertoeven. Ze hebben gewoon niet genoeg tijd om optimaal van het sportaanbod te profiteren. ‘De mensen waarmee ik gesproken heb moeten voornamelijk werken als ze overdag uit hun cel mogen.

Je merkt ook wel dat ze genieten van die sportactiviteiten. Het enthousiasme druipt er van af als ze over hun ‘avonturen’ mogen vertellen.’

154

De gedetineerden waar M.R. over praat verblijven in een halfopen gevangenis. De situatie in een gesloten gevangenis is anders maar ze zijn het wel eens dat als ze de mogelijkheid hebben om te sporten, dan is het aanbod ook gevarieerd genoeg.

12.7.2 Getuigenis Emre Emre werkt in de bibliotheek van zijn gevangenis. Als medewerker kan hij twee uur per week aan sport doen en heeft hij één uur per dag ‘vrije tijd’. Dan mogen de gedetineerden op de binnenplaats rondwandelen of met elkaar voetballen/basketballen. ‘Dat is en blijft een klein deel van je verblijf hier. Ik heb absoluut niet te klagen want als ‘arbeidskracht’ heb ik meer privileges maar ik merk dat niet iedereen even tevreden is.’

Daarmee doelt de jonge twintiger op zijn medegevangenen. Hij kent praktisch iedereen doordat hij ze allemaal helpt in de bibliotheek. Er zou frustratie bij sommigen heersen omdat werkende gedetineerden meer aan sport mogen doen. ‘Dan zie je dat sport een positief effect heeft. Ze zijn jaloers omdat ze weten hoeveel deugd je daarvan kan hebben.’ Volgens Emre doet de Rode Antraciet heel goed werk door gevarieerde activiteiten aan te bieden. Hij pleit er wel voor dat iedereen gelijke kansen moet krijgen om aan die activiteiten te mogen deelnemen. ‘Altijd voetballen of basketballen, alleen de echte fanatiekelingen raken dat niet beu. Daarom is het goed dat er variatie in het sportaanbod is. Overlangs konden we nog pingpongen met jongeren die zich vrijwillig opgegeven hadden.’

De jongen van Turkse afkomst besluit dat sport in de gevangenis ontzettend belangrijk is. De sociale skills van gedetineerden verbeteren en het is een goede afleiding. ‘Ik denk dat extra sport alleen maar tot beter gedrag zal leiden. Dat is toch een win-winsituatie?’

12.7.3 Getuigenis Charly In december 2016 werden vier gedetineerden uit de gevangenis van Antwerpen gestraft omdat ze blogden over de erbarmelijke omstandigheden waarin ze leefden. Ex-gedetineerde Charly beaamt het gebrek aan hygiëne in de cellen. ‘Door het gebrek aan netheid en orde willen de meeste gevangenen iets anders doen. Bij sportactiviteiten is de ‘euforie’ dan heel groot. Ze mogen zich amuseren terwijl ze niet in die ‘varkensstal’ moeten zitten.’ Tijdens die 16 jaar in de gevangenis zag hij een duidelijke verandering in het sportaanbod. In het begin werd daar totaal geen belang aan gehecht maar ondertussen is het besef dat sport goed kan werken bij re-integratie aanwezig. Alleen is het toch nog te weinig. ‘Op 168 uur (een week) mag je jezelf maar twee uur uitleven en dat is toch wel heel weinig. Een systeem waarin een gedetineerde 1 dag per week zich volledig mag afreageren.’

Charly weet dat iedereen daar gestraft is en het niet de bedoeling is dat ze ‘verwend’ worden. Maar als ze een dag beweging in de week krijgen, vindt hij niet dat de gedetineerden in de watten worden gelegd. ‘Velen kijken nu al uit naar die uren beweging. Dat effect gaat alleen maar positiever worden als ze naar een hele dag ontspanning kunnen verlangen.’ Volgens de 53-jarige man zou het beter zijn als gedetineerden met een goed gevoel de gevangenis kunnen verlaten en meer sport zou daar bij moeten helpen.

155

12.7.4 Getuigenis Vera De Rode Antraciet heeft een dvd uitgebracht waar oefeningen op staan die gedetineerden in hun cel kunnen uitvoeren. Vera vindt het een goed initiatief maar denkt dat het toch geen goed effect zal hebben. ‘Iedereen blijft die fysieke beperking van die enkele vierkante meters hebben. Het is leuk dat de organisatie met een nieuwe manier komt om je bezig te houden in je cel maar iedereen raakt die oefeningen toch beu.’ Dat is niet het enige probleem volgens de jonge vrouw van 35. De momenten dat gedetineerden buiten mogen, dan hebben de mannen de mogelijkheid om te voetballen of basketballen. Vrouwen hebben daar minder interesse in. ‘Er worden vooral sporten aangeboden die mannen meer aantrekken dan vrouwen. Dus dat is enerzijds wel een aderlating al moet ik zeggen dat het enerzijds gecompenseerd wordt met een kunstaanbod.’

Vera realiseert zich echter goed dat het makkelijk is om te klagen als gedetineerde dus ze wil er aan toevoegen dat het sportaanbod absoluut niet slecht is. Het is een knap gegeven dat eender welke organisatie iets in mekaar kan steken in samenwerking met de Rode Antraciet. ‘Wij kunnen daar alleen maar blij mee zijn. Meer zou beter zijn maar we moeten tevreden zijn met wat we krijgen. We zitten hier niet omdat we braaf geweest zijn voor een cadeautje van Sinterklaas.’

12.7.5 Conclusie Getuigenissen De conclusie is dat sport wel degelijk een positief effect heeft op de gemoedstoestand van gevangenen. Vooral de mannen kunnen niet wachten op de uurtjes waarin ze mogen ravotten. Bij de vrouwen lijkt dat iets anders te zijn omdat die hun interesse in het algemeen ergens anders liggen maar ze amuseren zich er wel mee en er is soms een kunstactiviteit om dat te compenseren.

Omdat de meesten zo enthousiast zijn willen ze er ook meer van hebben. Het is volgens hen te weinig. Het was de vrouw onder de getuigen die zich realiseerde dat ze niet zo veel rechten hebben in de gevangenis. Maar gezien het positieve effect lijkt het toch niet slecht te zijn om het sportaanbod voor gedetineerden te verhogen.

Sommigen pleitten ook voor meer variatie in het aanbod. Verveling kan bij veel gelijkaardige activiteiten optreden en het enthousiasme zal zo minderen.

12.8 Resultaten enquête Net zoals bij de getuigenissen blijkt dat het sportaanbod niet te wensen over laat maar wel verbeterd kan worden. Slechts een vijfde van de ondervraagde vond het aanbod niet goed genoeg.

Als verbetering kwam er vaak uit de bus dat de sportfaciliteiten uitgebreid moeten worden. Zo kan het sportaanbod ook vergroot worden. Enkelen pleitten ook voor een bevordering van openheid en/of bewustmaking op beleidsniveau. Er wordt ook wel benadrukt dat het aanbod in veel gevangenissen verschillend is. Zo merkt iemand uit Leuven-Centraal op dat het aanbod daar optimaal is.

156

12.9 Algemene conclusie Het is gebleken dat sport een groot aandeel kan hebben in de rehabilitatie van gedetineerden.

Daarom moet het aanbod vergroot worden en dat kan gebeuren door in eerste instantie de sportfaciliteiten uit te breiden. Mij lijkt het ook het beste dat we op zoek gaan naar uniformiteit wat sportaanbod betreft. De Rode Antraciet vzw doet uitstekend werk met de stimulatie van sporten in de instellingen. Om re-integratie in onze samenleving te vergemakkelijken raad ik sporten als hulpmiddel ten zeerste aan. Om vrouwen niet te benadelen is er ook een aanbod van kunstactiviteiten.

157

13. Kunst in de gevangenis ‘Met een klein stukje papier en een potlood kom je al een heel eind verder’ -

David Gussak, Ph.D. The Florida State University Department of Art Education

13.1 Inleiding Gevangenen en wij, het lijkt wel twee werelden die elkaar nooit hoeven tegen te komen. Het idee heerst dat gevangenen geen normale mensen zijn en geen ontspanning verdienen. Ze worden bestraft voor hun gepleegde feiten, maar wat gebeurt er verder? Hoe kan de samenleving ervoor zorgen dat gedetineerden terug herstellen, nog voordat ze hun straf uitzitten? Zoals voorzitster van Art Without Bars Agnes Rammant het zo mooi kan verwoorden: ‘Kunst speelt een sleutelrol in de herstel en herintegratie van gedetineerden’. Kan kunst echt het antwoord zijn op de problemen?

In België bestaat al meer dan tien jaar een aanbod aan kunst in de gevangenisinstellingen, maar nog nooit werden de concrete resultaten onderzocht. Welk effect heeft kunsttherapie op gedetineerden?

Speelt het echt een rol in de herintegratie? Wat zijn op dit moment de knelpunten? Ik ging op zoek naar deze antwoorden. Hiervoor legde ik contact met de Amerikaanse expert op vlak van kunsttherapie David Gussak. Met zijn wetenschappelijk onderzoek vecht hij al jaren voor een radicale aanpassing in het gevangeniswezen. Daarnaast ontmoette ik mensen die in deze relatief kleine wereld werken, van gedetineerden en cipiers tot kunstorganisaties.

Met deze paper hoop ik dat het gevangeniswezen een radicale verandering brengt in zijn mentaliteit.

Ik hoop dat het herstel via kunsttherapie een prioriteit kan worden. Als laatste hoop ik dat gewerkt kan worden aan herintegratie nog voor de strafuitzetting.

Gedetineerden lijken van buitenaf een saai en simpel leven te leiden binnen de vier muren van een gevangenis. Het lijkt wel of gevangenisinstellingen zich voornamelijk toespitsen op het bestraffen van criminelen, en amper op de herintegratie van die mensen. Nochtans bestaan middelen zoals kunstworkshops om de re-integratie van gedetineerden te versnellen.

Zo’n 17 jaar geleden bestond er in ons land nog geen enkele vzw die zich bezighield met de herintegratie van gevangenen door kunst. Het fenomeen van kunstworkshops voor gedetineerden wordt nog altijd beschouwd als nieuw. Ondertussen bestaan in ons land talloze organisaties, onder andere Art Without Bars, die zich toespitsen op kunst en cultuur voor gedetineerden.

Uit verschillende studies over de hele wereld blijkt dat het aanbod van kunst in instellingen, een therapeutische effect heeft op gevangenen. Gaat kunst de wereld beteren? Volgens Agnes RammantPeeters, voorzitter van Art Without Bars, zijn kunstateliers “een remedie tegen het vernietigende nietsdoen in de gevangenis en een belangrijke hefboom voor de herintegratie van gevangenen”.

Kunsttherapie biedt een radicale oplossing om de gevangenissen zoals we die nu kennen, uit de wereld te bannen. Toch zijn er knelpunten voor er drastische veranderingen kunnen komen in de huidige werkwijze.

158

13.2 Kunst in de brede zin “Gevangenissen zijn zwart en grauw, met een groot gebrek aan cultuur en schoonheid. Daar kan kunst en cultuur pas echt goed doen” - Agnès Rammant-Peeters, Art Without Bars.

Sinds 2000 zijn talloze projecten, vzw’s en organisaties opgestart om het leven van de gevangenen op te fleuren met kunstworkshops. Een opmerkelijk initiatief is Kaffee Detinee 7 in Leuven. Dertig Leuvenaars krijgen de kans om kennis te maken met de wereld van de gevangenis. Zo krijgen ze een rondleiding in de gevangenis van Tongeren, en mogen ze gesprekken voeren met gedetineerden.

Volgens begeleider Bart Schoovaerts hebben mensen vaak een vertekend beeld van gevangenen en gevangenissen. Kaffee Detinee is een project dat een einde wil maken aan de talloze taboes.

Andere vzw’s zoals de Rode Antraciet 8 willen gedetineerden re-integreren door middel van interactieve kunstworkshops. Gevangenen krijgen de kans om te schrijven, te fotograferen, te lezen en te schilderen. Het initiatief Verborgen Talent organiseert muzieklessen in Leuven Centraal, en zo ontstond de band met gedetineerden ‘Unbreakable’.

Ook voordracht en toneel zijn erg populair in de gevangenissen. Urban Woorden 9 zijn jonge mensen die zich bezighouden met slam poetry, een vorm van expressieve poëzie/rap. Ze organiseerden workshops in vijf gevangenissen. Het Schijnt Dat Er Bijna Geen Mussen Meer Zijn is een project dat zich baseert op de gedichten van gedetineerden. Vervolgens worden er theatervoorstellingen gemaakt.

12.3 Doel van kunsttherapie In de Verenigde Staten zijn de therapeutische effecten van kunst binnen de gevangenis decennia geleden al onderzocht. Kunsttherapeut en professor David Gussak heeft uit zijn onderzoek 10 significante conclusies getrokken.

VORMINGPLUS. Vormingplusob. Geraadpleegd op 10 maart 2017. http://www.vormingplusob.be 8 De Rode Antraciet, geraadpleegd op 9 maart 2017 http://derodeantraciet.be/cultuur-aanbod-realiseren/ 9 Urban Woorden, Geraadpleegd op 12 maart 2017 http://www.urbanwoorden.be/ 10 Gussak D, Blog Art on Trial, geraapleegd op 10 maart 2017, https://www.psychologytoday.com/blog/art-trial 7

159

Het diagram ‘Art Therapie’ is ontwikkeld door David Gussak en Rosal. Het beschrijft de cyclus van geweld en de oplossing ervan Door jarenlange detentie gebeurt weleens dat gevangenen hun identiteit verliezen. Volgens David Gussak zou kunsttherapie de gedetineerde helpen om zijn identiteit terug te vinden. Het maken van kunst heeft volgens Gussak een positief effect op de ontplooiing van de gevangene. Het goedkeuren van het kunstwerk van de gedetineerde zou ook als een persoonlijke goedkeuring kunnen voelen.

Bijgevolg zou kunst een onmiddellijk effect hebben op de vermindering agressieve neigingen. Zijn conclusie is dat kunst een sleutelrol speelt in de psychologische herstel van gevangenen en dus ook de herintegratie in de maatschappij.

Ook schrijfster Ellen Dissanayake suggereert in haar boek What is Art For 11, dat dankzij kunsttherapie de creativiteit de bovenhand neemt en dat agressie wordt onderdrukt.

Gussak haalt ook aan dat uit een studie van California Department of Corrections blijkt dat recidivisme sterk vermindert bij gedetineerden die meedoen aan kunstprogramma’s.

12.4 Knelpunten De twee grootste problemen zijn tijdgebrek en onvoldoende financiële steun. Om kunstprojecten af te werken en te organiseren, is niet genoeg tijd. Daarnaast krijgen projecten en initiatieven niet genoeg middelen vanuit de overheid. De organisatie rekenen op giften en vrijwilligers. Vaak moeten organisaties erg creatief zijn om de eindjes aan elkaar te knopen.

11

Dissanayake E. (1988), What is Art For ,p.108

160

De gevangenis van Leuven is een van de voorlopers op vlak van kunst- en cultuurprogramma’s. Daar zijn tijdens workshops bijna geen conflicten tussen gevangenen in vergelijking met andere gevangenissen. Muziekworkshops zijn echter expressieve workshops en volgens Nadine Vandormael komen dan vaak negatieve gevoelens vrij.

Soms weigeren gevangenen om deel te nemen aan workshops. Dat ligt dan aan ruzies tussen gevangenen. Toch is het de bedoeling om net die personen aan te trekken om deel te nemen, omdat zij net het meest nood hebben aan therapie. 12 12.5 Besluit Het valt op hoe individuele kunstprojecten en organisaties gemotiveerd zijn om gedetineerden te helpen re-integreren, en hoe weinig input er vanuit de overheid komt. Onze gevangenissen zijn nog niet klaar voor radicale veranderingen, omdat er nog geen wetsvoorstellen en ideeën vanuit de overheid komen. Het is in elk geval zeer positief dat er zo’n breed gamma aan initiatieven zijn die gevangenen als ‘mens’ beschouwen en behandelen. De onderzoeken rond de psychologische gevolgen van kunsttherapie bewijzen in elk geval dat gevangenen nood hebben aan een soort therapeutische afleiding. Bovendien kan de aanwerving van kunsttherapeuten voordelig zijn voor de kwaliteit en de uitbouw van gevangenisinstellingen.

12.6 Expert interview: David Gussak David Gussak, Ph.D., is een Amerikaanse professor en voorzitter van de Florida State University Department of Art Education. David heeft internationaal, nationaal en regionaal een gigantisch invloed gehad op het aanbod aan kunst in het gevangeniswezen. Hij werkte jarenlang als kunsttherapeut in forensische instellingen. Hij werkte met agressieve en gewelddadige klanten en onderzocht wetenschappelijk de effecten van kunsttherapie op gedetineerden. Daarnaast schreef hij verschillende boeken waarin hij de overheid en de wetgeving in vraag stelt.

Volgens Gussak zijn er verschillende stappen om gedetineerden te benaderen. Nog voordat de gedetineerde op de kunsttherapeut afkomt is een van de belangrijkste fases: het accepteren. ‘Er is een ding wat men goed moet begrijpen. Gedetineerden hebben psychologische hulp nodig. Daarom zijn ze niet per se ziek, maar het feit dat zo’n persoon eindigt in een gevangenis zegt soms veel. De eerste stap is al een van de moeilijkste: dat is wanneer de klant toegeeft dat hij een probleem heeft.

Meestal als een gedetineerde of klant met mij een gesprek aangaat, wil dat zeggen dat die persoon in zichzelf heeft aanvaard dat hij een probleem heeft.

Vanaf dan gaan we samen op zoek naar de bron van het probleem, en zodra we die vinden willen we eraan remediëren. Dat doen we aan de hand van kunsttherapie, volgens mij een van de meest efficiëntste en snelste vorm van therapie.’

12

Vandormael N. CAW Leuven, Interview vond plaats op 9 maart 2017

161

Wat is kunsttherapie dan precies, en welke effecten heeft dat op de gedetineerde in kwestie?

Volgens Gussak heb je er niet veel voor nodig. ‘Met een klein stukje papier en een potlood kom je al een heel eind verder. Dat heb ik talloze keren bewezen met wetenschappelijke onderzoeken en sociale experimenten. De impact van kunsttherapie op gedetineerden is beduidend. Eerst en vooral verdwijnt de machosfeer bijna onmiddellijk. Wanneer een gedetineerde in een gevangenis komt, is hij niets meer dan een nummer. Kunsttherapie geeft hen dan weer het gevoel van identiteit en zelfzekerheid. Communicatie is nog een essentiële factor: als gedetineerde is het soms erg moeilijk om gevoelens te verwoorden. Meestal heb je te maken met extreme gevoelens als woede, verdriet en onbegrip. Kunst helpt bij het verwoorden en kanaliseren van gevoelens zonder agressieve uitbarstingen. Een uitzondering is de muziekworkshop, dat is niet aan te raden want net dan komen veel negatieve gevoelens vrij.

Gussak is een grote voorstander van kunsttherapie in de gevangenissen, maar ook volgens hem zijn er nog veel te veel knelpunten: en de eerste zit in ons hoofd. ‘Bijna alle problemen liggen aan de basis van de mentaliteit van mensen zowel binnen als buiten de gevangenissen. Niet alleen in de Verenigde Staten, maar over heel de wereld zijn instellingen nog te zeer gefocust op het bestraffen van gedetineerden, en niet zo zeer op het herstel en de herintegratie. Niemand geeft om gevangenen, “want als ze daar zijn terechtgekomen zal dat wel voor een goede reden zijn”. Ook het gevangeniswezen weigert te investeren in therapie, wat tegen alle logica ingaat, want onderzoeken uit 1987 (!) vanuit de Californië Department of Corrections bewijzen dat recidive afneemt voor degenen die deelnemen aan kunstworkshops en kunsttherapie.’

Zijn medewerkers binnen het gevangenis dan wel voorstanders van kunsttherapie? ‘ Jammer genoeg onderschatten cipiers en andere gevangenismedewerkers kunsttherapie heel erg. Zelfs gevangenen zitten nog ingedompeld in een sfeer van mannelijkheid en machogedrag. Zodra iemand uit de groep gedetineerden aan kunsttherapie of kunstworkshop deelneemt, heb je gevallen van zware pesterijen. In mijn blog ‘Art on Trial’ staan nochtans duizenden onderzoeken over kunsttherapie op allerlei soorten gevangenen. We spreken hier over verkrachters, dieven en zelfs psychopathische moordenaars. Alle diepgewortelde frustraties en problemen komen aan het licht. Een goed voorbeeld is een massaverkrachter die deelnam aan kunsttherapie. Hij moest in schetsboeken tekenen gedurende enkele weken. Hij tekende zichzelf altijd na met een ineengedoken postuur in een kleine sombere. Hij gaf uiteindelijk zelf toe dat hij zwaar werd mishandeld als kind en voelde zich daarna pakken beter. Zo’n gevallen maak je elke dag mee als kunsttherapeut. Het zou gewoon geweldig zijn moesten gevangenissen dit erkennen, en kunsttherapeuten aannemen, we zijn erg goedkoop. Dit zou volstrekt beter uitkomen voor zowel hen als ons. Jammer genoeg vrees ik dat er al zware druk moet staan vanuit de media of schandalen aan het licht komen voordat het gevangeniswezen zijn methode radicaal gaat aanpassen.’

162

12.7 Getuigenissen In mijn onderzoek naar het kunstaanbod in de gevangenissen, ontmoette ik een aantal getuigen. Elk hebben ze een verschillende visie over het belang van kunst. Een algemene conclusie was dat kunst zeker een aanwinst kan zijn voor gevangenissen, maar dat er nog een aantal knelpunten zijn zoals: het machogedrag, financiële problemen, identiteitsverlies en tijdtekort.

12.7.1 Michaël: ex-gedetineerde ‘Ik durf niet te zeggen dat het voor iedereen lukt, maar voor mij is kunst de ideale uitlaatklep.’

‘Ik ben Michaël, 28 jaar en ik zat drie jaar lang in detentie. Ik heb vanalles uitgespookt, van drugsgebruik, drugssmokkel en aanzet tot drugssmokkel. De waarschuwingen die ik kreeg, nam ik voor lief. Voordat ik het wist belandde ik in de gevangenis. Natuurlijk was het een hel, ik moest afkicken. De verleiding en de mogelijkheid bestond om drugs binnen de vier muren te smokkelen.

Dat heb ik ook gedaan, maar ik werd betrapt op drugsgebruik.

Tijdens mijn detentie kregen gevangenen nu en dan de kans om deel te nemen aan kunstworkshops, of poëzie en theaterworkshops. Velen van ons weigerden mee te doen. Ik was wel geïnteresseerd, misschien omdat ik afleiding nodig had, en misschien omdat ik al een aanleg heb voor artistieke zaken.

Mijn eerste sessie was een succes. Ik keek er steeds vaker naar uit, en nu na mijn vrijlating ben ik nog altijd bezig met kunst.

Ik ben ervan overtuigd dat, als die workshops niet hadden plaatsgevonden, dat ik vandaag terug begonnen was met drugsmokkel. Ik durf niet te zeggen dat het voor iedereen lukt, maar voor mij is kunst de ideale uitlaatklep.’

12.7.2 Agnès Rammant: voorzitster Art Without Bars ‘Ik ben ervan overtuigd dat kunst een sleutelrol speelt in de herintegratie van gedetineerden’ ‘Al meer dan 15 jaar organiseren we activiteiten die bijdragen aan de herstel en de re-integratie van de gedetineerden. We willen ook de maatschappij bewust maken en bewijzen dat deze activiteiten herstellend werken en nodig zijn.

De effecten van zo’n kunstactiviteiten zijn beduidend: de macho-attitude verdwijnt en het zelfvertrouwen en de kritische zin worden ontwikkeld. Ik ben ervan overtuigd dat kunst een sleutelrol 163

speelt in de herintegratie van gedetineerden. Daarom pleit ik voor een regelmatige implementatie van kunstactiviteiten, maar er zijn nog een paar belangrijke knelpunten.

Enerzijds is budget een heel groot probleem: als VZW hebben we jarenlag de eindjes aan elkaar moeten knopen: we moesten creatief aan de slag gaan. Er wordt langs alle kanten bespaard, zelfs in de gevangenis: de functie van de verantwoordelijke die alle activiteiten organiseert is zo goed als afgeschaft omdat de kraan dichtgedraaid wordt. Er is sowieso geen tijd om kunstactiviteiten dagelijks te implementeren.

Anderzijds leeft het idee dat kunst een bijzaak is. Integendeel, gevangenissen zouden kunst- en cultuuractiviteiten vaker moeten promoten naar de gedetineerden toe. Nu leeft het idee dat zulke activiteiten niet zo belangrijk zijn. De gesloten muren moeten opengesteld worden aan de buitenwereld, laat ze kennismaken met de gevangenissen tijdens opendeurdagen. Ook het personeel moet zijn denk- en werkwijze radicaal veranderen.’

12.7.3 Bart Schoovaerts, Kaffee Detinnee ‘Er heerst een macho-cultuur die intimiderend werkt op gedetineerden.’

‘Ik ben Bart Schoovaerts. Samen met een aantal instanties organiseren we Kaffee Detinee. De geïnteresseerden krijgen de kans om kennis te maken met de wereld van de gevangenis. We brengen bezoeken aan de gevangenis van Leuven, aan het justitiepaleis en organiseren gesprekken met gedetineerden en personeelsleden. De bedoeling is dat we de muur van taboe’s doorbreken. Maar Kaffee Detinee doet veel meer dan dat, we werken nauw samen met instanties die voor kunst- en cultuurworkshops zorgen.

Ik kom heel regelmatig in contact met gedetineerden. Als we gesprekken hebben over de efficiëntie van die activiteiten, zeggen ze ook dat kunstworkhops zeker een invloed hebben op de heropbouw van hun zelfbeeld. Ik geloof er heel erg in dat een algemenere uitvoering ervan ook een positief effect kan hebben op de gedetineerden.

Er zijn nog altijd veel drempels. Voor sommige gedetineerden is het niet evident om deel te nemen aan cultuurworkshops. Er heerst een macho-cultuur die intimiderend werkt op gedetineerden.

164

12.7.4 Michel K: ex-gedetineerde ‘ Zo’n cel, dat is veel enzaamheid en isolatie en verder niks. Je zelfbeeld wordt er de grond ingeboord’ ‘Ik ben vader van zes jonge kinderen, mijn vrouw diende een klacht tegen mij in. Ze beweerde dat ik haar en onze kinderen regelmatig mishandelde. Ik werd na een incident gedwongen opgenomen, en daarna belandde ik in een cel. Zes maanden lang was ik Leuven, eerst vond ik daar mijn rust, maar een tijd later voelde ik me heel eenzaam. Ik werd gepest door andere gedetineerden. Ik dacht aan zelfmoord en plande het zelfs. Of ik nu in mijn cel zat of thuis, de situatie ging nooit meer verbeteren.

Zo’n cel, da’s veel eenzaamheid en isolatie en verder niks. Je zelfbeeld wordt er de grond ingeboord.

Toen was er een poëzieworkshop waar ik aan deelnam. De anderen treiterden me en lachtten me uit omdat ik meedeed. Ik hield vol, ging wanneer ik de kans kreeg. Het voelde goed om niet constant in een negatieve sfeer te zitten. Een andere workshopdeelnemer vertelde mij zelfs dat die mij bewonderde.

Ik beweer niet dat die workshops mijn leven hebben gered of wonderbaarlijk werkten, maar het hield wel mijn doemgedachten tegen. Het was fijn om voor even niet in een angstklimaat te zijn, ik moest even niet piekeren.

Die workshops zijn wel fijn, vooral voor een persoonlijk herstel. De herintegratie is echter voor mij nog altijd heel moeilijk. Niemand wil me nog aannemen, ik woon niet meer bij mijn gezin en mijn gezondheid is niet al te best. Ik wou dat er een betere vorm van opvang en begeleiding was.’

12.7.5 Marc, Cipier ‘Ik heb helemaal geen tijd om ook nog eens aan kunstactiviteiten te denken’ ‘Ik werk al een heel lange tijd als cipier. Mijn werk houdt in dat ik bijna constant toezicht houd op gevangenen. Ik begeleid ze, tel ze na en zorg voor het eten. Eigenlijk ben ik altijd in de omgeving. De buitenwereld heeft nogal een vreemde imago over cipiers. Dat heeft heel waarschijnlijk te maken met wat in de media komt, maar ik kan u verzekeren dat de sfeer helemaal niet zo vijandig is als het lijkt.

Vaak komen gedetineerden uit eigen initiatief naar mij toe als er iets aan de hand is. Ze spreken ons in eerste instantie aan. Soms moeten we hard zijn, maar gevangenen weten dat we gewoon ons werk doen.

De dagen lijken nogal lang en eentonig voor hen, maar voor cipiers is dat absoluut niet zo. Het is elke dag iets anders, het is extreem druk en eigenlijk zijn we vaak onderbemand. Een brede kunst- en 165

cultuuraanbod, dat is natuurlijk leuk voor hen. Voor ons is dat echter absoluut niet prioritair. Vanuit de gedetineerden is er geen expliciete vraag naar, dus we houden ons daar ook totaal niet mee bezig.

Ik heb trouwens helemaal geen tijd om ook nog eens aan kunstworkshops te denken. Denk maar niet dat ze extra bemanning zullen aannemen om die kunstactiviteiten in goede banen te leiden.

Persoonlijk denk ik dat herintegratie perfect via een minder artistieke weg kan, een fatsoenlijke opleiding zou moeten aangeboden worden. Goede begeleiding na het uitzitten van de straf, een aanbod van werk, psychologische ondersteuning, dat zijn dingen die een veel belangrijkere rol kunnen spelen in het voorkomen van recidivisten.’

12.8 Besluit Kunst kan zeker het antwoord zijn op recidive en herstel, een zeer goedkoop en efficiënte vorm nog wel. De effecten van kunsttherapie zijn beduidend en het speelt een grote rol op verschillende mentale aspecten: vooral op de identiteit van gedetineerden en het kanaliseren van hun negatieve gevoelens. Ook vergemakkelijkt kunsttherapie het werk van therapeuten: de oorzaak van bepaalde diepgewortelde frustraties komen sneller aan het licht met behulp van kunst. David Gussak en talloze andere organisaties zouden alles op kunsttherapie inzetten, maar de mentaliteit is een groot struikelblok. Ook al bestaan onderzoeken uit de jaren ‘80 dat recidive sterk daalt bij gedetineerden die deelnamen aan kunstworkshops, lijkt kunst een onbelangrijk aspect in de ogen van de maatschappij. Ook in de enquête merken we dat 50% geen mening heeft over de integratie van kunst in gevangenissen. Er is zeker dus nog werk aan de winkel.

14. Andere detentiemodellen

166

14.1 Inleiding Wat moet de functie van een gevangenis zijn? Criminoloog Bob Cameron geeft vijf functies die een gevangenis kan hebben: mensen die een gevaar vormen, uit de samenleving te halen, mensen te straffen voor de feiten die ze hebben gepleegd, andere mensen af te schrikken zodat zij om die reden geen criminele feiten plegen, verkeerd gedrag bij mensen te verbeteren, mensen op een juiste manier te re-integreren in de samenleving. Welke functie een gevangenis moet invullen is over de hele wereld verschillend. Maar is er een juist antwoord? De Scandinavische landen hebben in ieder geval een duidelijk antwoord op die vraag. Maar België loopt zeker niet achterop. Er is een beweging die veel meer wilt inzetten op deze alternatieve detentiesystemen 14.2 Het Scandinavisch model In Scandinavische landen denkt men heel anders over gevangenen en gevangenissen. Op vele vlakken verschilt hun aanpak veel met dat van de rest van Europa en de wereld. Het belangrijkste verschil met andere landen is dat ze in Scandinavië ervoor willen zorgen dat gevangenen terug op een juiste manier kunnen integreren in de samenleving. Hierbij leggen ze ook de nadruk op het tegengaan van recidivisten.

Aan de hand van een persoonlijk re-integratieplan willen ze de gedetineerden terug op het juiste pad brengen. Dat gebeurt op verschillende manieren. Ze gaan de gedetineerden helpen aan een job of studie. Daarnaast wilt men vooral een stabiele levenssituatie voorzien voor mensen die worden vrijgelaten zoals het hebben van een woonplaats en een goed sociaal vangnet. Zo wilt men voorkomen dat mensen terug misdadige feiten plegen en terug in de gevangenis terechtkomen.

14.2.1 Geschiedenis Waarom verschilt het Scandinavisch model voor detentie van de rest van Europa? Elk Scandinavisch land had zo zijn eigen reden waarom het een open gevangenissysteem invoerde. Er is niet meteen een geografische link te leggen met Scandinavië en het gevangenissysteem. Het systeem is ook niet doorheen de loop der eeuwen geëvolueerd. Het is zelfs zo dat het een fenomeen is dat zich pas in de twintigste eeuw heeft ontplooid.

14.2.2 Denemarken De humane omgang met gevangenen is niet iets dat we terugvinden in de Deense cultuur. We zien zelf dat gevangenissen nooit verschillend zijn geweest dan elders op de wereld. Het fenomeen van een ‘open gevangenis’ is eerder per toeval ontstaan.

Het Scandinavisch model in Denemarken is ontstaan door het gevolg van een massale toename van gedetineerden. Na de Tweede Wereldoorlog werd Denemarken bevrijd. Meer dan 40.000 collaborateurs en verraders moesten worden opgesloten. Bij gebrek aan gevangenissen werden zij in barakken gezet die eerder de uitstraling hadden van een zomerkamp dan van een gevangenis. Het 167

toeval moest dat zij ontdekte dat gevangenen niet een hoog beveiligd en streng regime moesten zitten maar dat een open en liberaal systeem ook mogelijk was.

14.2.3 Noorwegen Ook in Noorwegen is het Scandinavisch model nog niet zo oud. Tot 1998 leek het gevangenisregime veel zoals dat als de Verenigde Staten van Amerika. Het is in dat jaar dat het ministerie van justitie de doelen van het strafrecht veranderen. Voortaan wilt men focussen op de re-integratie van gevangenen door middel van educatie, werkgelegenheid en psychologische ondersteuning en therapie.

In 2007 ging Noorwegen nog verder in het doorvoeren van een uniek gevangenissysteem. De prioriteit van re-integratie wordt versterkt en hun doel is ervoor te zorgen dat gevangenen een stabiel inkomen en een woonplaats hebben nog voordat ze de gevangenis verlaten.

14.3 De gevangenissen Gevangenissen in Scandinavische landen verschillen ook heel wat met gevangenissen op het Europees vasteland. Daar kennen ze het systeem van een ‘open gevangenis’. Bij een dergelijk gevangenis gaat met niet zozeer inzetten op het beveiligen en binnenhouden van de gevangenen maar op het normaliseren van een gevangenis.

Daarnaast moet wel verteld worden dat niet elke gevangenis een ‘ open gevangenis’ is. Er zijn nog altijd gesloten gevangenissen voor gedetineerden die zich misdragen of niet kunnen meedraaien in een ‘open gevangenis’. Slecht 1 op de drie gevangenen in Scandinavië zit in en gevangenis et een open regime. Dat lijkt weinig maar dat is veel meer dan andere Europese landen.

Met het normaliseren van een gevangenis wordt bedoeld om gevangenen niet wereldvreemd te maken. Een ‘open gevangenis’ gaat de kwaliteit van het gevangenis leven zo hoog mogelijk proberen te houden. Er is veel respect voor persoonlijke ruimte en hobby maar ook werkgelegenheid en het kunnen ontvangen van bezoek. Bovendien mogen gevangenen in sommige open regimes ook de gevangenis verlaten.

Hoewel er ook grote gevangenissen bestaan in Scandinavië waar honderden gevangenen verblijven, gaat het open regime eerder voor kleinere gevangenissen en detentiehuizen. Waarom zij bewust voor kleiner kiezen heeft meerdere reden. Scandinavische landen zijn zeer uitgestrekt en de criminaliteit is niet zo groot. Men verspreid dus kleinere gevangenissen om gedetineerden ook niet te ver van hun natuurlijke omgeving te onttrekken.

Daarnaast zijn kleinere gevangenissen ook veel beter voor de onderlinge relaties tussen de gedetineerden en de cipiers. Anders dan in België hebben cipiers minder een veiligheidsfunctie maar een ondersteunende, psychologische functie. Cipiers kunnen banden opbouwen met hun gevangen.

Het is niet ongewoon dat cipiers continu met de gedetineerden aan tafel zitten te praten.

168

14.3.1 Catering Ook de zelf-catering is een van de belangrijke kenmerken van een gevangenis in het Scandinavisch model. Hierbij staan de gedetineerden zelf in voor het eten. Er worden zelfs gevangenen aangeduid die inkopen moeten gaan doen om te koken. Deze techniek zorgt ervoor dat zij een gevoel van verantwoordelijkheid krijgen wat erg belangrijk is om na een celstraf niet te recidiveren.

Zelfs in hoog beveiligde gevangenissen doet men aan zelf-catering. Terwijl de keukenmessen met ijzerdraad vastgemaakt zijn aan de muur worden koken gezien als een van de belangrijkste activiteiten van gevangenen.

14.3.2 Halden Prison Een van de belangrijkste voorbeelden voor een ‘open gevangenis’ is de Halden gevangenis. Het is een gevangenis van groot formaat die een liberaal en open regime doorvoert. In de gevangenis zelf zijn er veel faciliteiten beschikbaar voor de gedetineerden. Er zijn sporthallen, schrijnwerkerijen en zelfs een opnamestudio. Het is de vaandeldrager voor de normalisatie van een gevangenis.

14.4 Strafstelsel Om te achterhalen waarom het Scandinavisch model een voorbeeld voor de rest van de wereld zou moeten zijn, moeten we niet alleen naar gevangenissen kijken. Ook in het strafstelsel zien we enkele opmerkelijke veranderingen die mede de kracht van het Scandinavisch systeem begeleiden.

14.4.1 Maximumstraf Een van de opmerkelijke verschillen in het Scandinavisch model is de lage maximumstraf. Het is een constante die we in de Scandinavische landen terugvinden. In welke maten dat invloed heeft op de criminaliteit en het recidivisme in Scandinavië is niet duidelijk. Het levenslang opsluiten van gedetineerden gaat natuurlijk loodrecht in tegen de visie van re-integratie.

14.4.1.1 Noorwegen In Noorwegen is de maximumstraf 21 jaar. Die straf kan na de termijn onbeperkt verlengd worden met 5 jaar als de gedetineerden niet klaar is voor een re-integratie in de maatschappij. Ook de extremist Anders Breivik die 77 mensen vermoordde werd veroordeeld voor 21 jaar. Daardoor ontstond er veel commotie, voor vanuit de Verenigde Staten van Amerika. De Noorse bevolking zelf vertrouwt wel in het rechtsysteem en zelf de ouders van de slachtoffers stelde zich tevreden met de straf.

169

14.4.1.2 Finland Een levenslange celstraf krijgen in Finland gebeurt enkele in heel uitzonderlijke gevallen, vooral voor moord. De maximumstraf bedraagt slechts 12 tot 14 jaar.

14.4.2 Alternatieve straffen Naast celstraf worden veel feiten veroordeeld met alternatieve straffen. Dit wordt gedaan omdat de feiten niet zo erg zijn maar zo ontstaat er ook geen overbezetting van de gevangenissen. Ook de alternatieve straffen zoals de elektronische enkelbanden vertonen goede resultaten onder veroordeelden. De enkelbanden zijn een erg geprefereerd middel omdat het ook een goedkope oplossing is. Ook in België worden enkelbanden steeds vaker ingezet hoewel er ook problemen opduiken bij het systeem zoals het gebrek aan personeel en de lange wachtlijsten.

14.5 De resultaten van het model 14.5.1 Aantal gevangenen Het aantal gevangenen in Scandinavië is significant lager dan in andere landen. In Noorwegen zaten in 2014 slechts 4.000 mensen in de gevangenis op een bevolking van zo’n 5 miljoen mensen. Dat is slecht 75 gevangenen per honderdduizend mensen. Zweden doet het nog beter met slecht 55 gevangenen per honderdduizend inwoners. In België ligt dat cijfer hoger, zo’n 127 gedetineerden per honderdduizend inwoners. Maar zelfs België doet het goed tegenover de nummer één van de wereld, VSA. Zij hebben 707 gedetineerden per honderdduizend inwoners.

14.5.2 Recividisme Noorwegen heeft een van de laagste percentages van recividisme, 20%. Helemaal onderaan de ranglijst staan de Verenigde Staten van Amerika. Daar komen drie op vier gedetineerden binnen de vijf jaar terug in de gevangenis terecht. België doet het ook niet al te best als het neerkomt op recividisten, zowat de helft van de gedetineerden komen vroeg of laat ook terug in de gevangenis terecht.

14.6 Negatieve kanten aan model 14.6.1 Ontsnappingen Hoewel er in de voorbeeldige gevangenis van Halden nog nooit een ontsnappingspoging heeft plaatsgevonden, zijn ontsnappingen niet vreemd in het Scandinavisch model. Finland is zelfs het Europees land waar de meeste pogingen plaatsvinden. Maar liefst 10,84 procent van de gevangenen probeert te ontsnappen. België komt op de tweede plaats met 6,02 procent. In welke maten het Scandinavisch model met ‘open regimes’ de drang om te ontsnappen inwerkt moet nog nader onderzocht worden.

170

14.6.2 Criminaliteit in Zweden Hoewel criminaliteit zich in Zweden vooral beperkt tot diefstal en drugs zien we in de grote steden een stijging aan criminaliteit gerelateerd aan bendes. Kritiek op het Scandinavisch model is dan ook dat het systeem niet meteen werkt rond de preventie van criminaliteit.

14.6.3 Grote kost Een van de redenen waarom Scandinavië zijn gevangenissen zo kan uitrusten met alle faciliteiten is omdat het de middelen en het geld hebben om dat te doen. De landen hebben gas- en oliereserve die de staat genoeg geld opleveren. Andere Europese landen hebben dat geluk niet. Daardoor moet men, net als in België, met minder middelen en soms nalatige gebouwen, de zelfde kwaliteit voor de gevangenen leveren.

14.7 Interview expert: Hans Claus Hans Claus is de directeur van de gevangenis van Oudenaarde. Hij draait al heel wat jaren in gevangenissen mee. Met al zijn ervaring heeft hij een visie ontwikkeld voor een alternatief detentiesysteem. Die visie bracht hij samen met een groep geleerden onder in vzw De Huizen.

Huizen, dat zijn volgens hem de gevangenissen die thuishoren in onze samenleving, geen grote instellingen meer maar gedetineerden op kleine schaal begeleiden om op een gezonde manier terug te keren naar de maatschappij.

Vzw De huizen is een concept. Een zeer goed gedocumenteerd concept wat we op de politieke agenda hebben kunnen zetten. Vooralsnog is er in België niets van gerealiseerd.

Bij de uitbouw van het concept hebben we ook internationaal gekeken waar er andere soorten detentievormen bestaan dan de klassieke gevangenissen. Daarbij hebben we ook de systemen in Scandinavië ontdekt.

In de eerste stap zijn we eigenlijk conceptueel van start gegaan bij de beslissing van de vorige regering om gevangenissen bij te bouwen.

Criminologen waren toen zeer verrast dat de regering gevangenissen wou bijbouwen. Overbevolking in de gevangenis is niet nieuw maar men hoopten dat het voorbij zou gaan door de toepassing van andere vormen van detentie zoals thuisdetentie, werkstraffen en probatie.

De beslissing van de regering verbaasde heel wat onderzoekers omdat de resultaten van gevangenissen bedroevend waren. Welk regime je ook ontwikkeld binnen de gevangenissen, de resultaten blijven slecht. Vaak percentages van 50 à-60% recividisme.

Er is dan ooit een werk geschreven met als titel ‘What works? Nothing works’ binnen de context van een gevangenis. Criminologen hadden dus al besloten om die gebouwen niet meer bij te bouwen. Ze 171

hoopten dan dat alternatieven daar een antwoord voor zouden bieden maar dat bleek dan ook niet te werken. Toen besloten ze om dan toch maar gevangenissen bij te plaatsen.

We zien dan dat er gewoon gevangenismodellen worden gekopieerd in een modern jasje weliswaar.

Maar het concept en het regime wordt gewoon overgenomen.

We zijn toen met een groep criminologen samengekomen om na te denken. Samen met alle ervaringen over de methodes die niet werken hadden we ook een nieuwe basiswet voor de behandeling van gedetineerden bedacht: Normalisering, responsabilisering en re-integratie.

Ons uitgangspunt was: Als men dan toch de detentiecapaciteit wil verhogen, hoe zou er die dan in de 21ste eeuw moeten uitzien?

Als je het leven in de gevangenis zoveel mogelijk wil laten lijken op het leven buiten de gevangenissen, dan stel je de vraag: Hoe leven mensen normaal? Ze leven niet in fabrieken, ze leven in huizen. Dus laten we ervan uitgaan dat we detentie organiseren in huizen. Dat laat ons toe beter te differentiëren. In grote inrichtingen kun je proberen te differentiëren, door verschillende afdelingen te organiseren maar de realiteit heeft uitgewezen dat elke instelling zijn eigen sfeer creëert En na vijf à zes jaar wijst dat terug uit op een uniformaliteit. Andere afdelingen beginnen commentaar te hebben op een afdeling die privileges en meer bestaffing krijgt.

Het lukt nooit om te differentiëren binnen het geheel. Huizen zijn dan een normale vorm om normale detentie te organiseren. Het biedt ook de mogelijkheid om beter te differentiëren. De huizen staan dan los van elkaar.

Met de Liga van de mensenrechten ben ik met dat concept begonnen. Met een strategische werkgroep van onder andere justitiële instellingen van België zijn we dan van start gegaan.

We zijn dus begonnen met een wit blad.

We moesten eerst uittekenen hoe zo een huis eruitziet. Welke verschillende huizen heb je dan nodig? Welk types van programma’s wil je ontwikkelen binnen de huizen? Wat is de kostprijs?

Welk personeel heb je nodig?

En ook belangrijk was om te kijken naar het buitenland. We hebben toen ook gekeken naar het Scandinavisch model omdat er daar kleinschalige detentie bestaat. Daar is het geen expliciete keuze geweest. Je hebt daar een heel uitgestrekt land met een kleine bevolkingsdichtheid.

De studies wijzen uit dat als je kleiner werkt, dat je ook persoonlijker kan werken. Het instituut eist minder van de persoon waardoor er meer plaats is voor het individu.

We hebben toen ons concept op de politieke agenda kunnen plaatsen. Dat is mogelijk geweest omdat we bij het begin van het concept de politieke spelers hebben kunnen betrekken.

Wat zijn dan de grootste verschillen tussen het klassieke systeem en het concept van De Huizen?

172

De schaal. We kunnen werken met maximum 30 gedetineerden. Als je daarboven gaat dan gaat het instituut te veel eisen. DifferentiĂŤren gaat moeilijker, je kunt minder persoonlijk de detentie ontwikkelen en minder op maat werken. Het is vanzelfsprekend dat als je minder op maat werkt dat de resultaten achteruit gaan.

Differentiatie is heel belangrijk. Gevangenissen verschillen nu ook wel van elkaar maar ze hebben ook veel gelijkenissen: een rij cellen met vooraan een controlepunt. Door de grotere schaal moet je ook meer op veiligheid werken. Op kleine schaal kan je ook op veiligheid werken maar je kent de gedetineerden veel beter dus kan je de veiligheid ook deels loslaten. Niet iedereen heeft dezelfde maten van beveiliging of begeleiding nodig.

Detentiehuizen kun je ook veel beter verankeren in de samenleving. De kwalijke aspecten van detentie zoals ze in de gevangenissen wordt georganiseerd is dat ze los van de maatschappij staat.

Als het ware een autarkisch geheel en dat heeft de nijging om altijd autarkischer te worden. Een gevangenis heeft tegenwoordig zelfs zelf een justitiepaleis en zwembad binnen de muren. Dat gebeurt in het kader van de normalisering. Maar daardoor wordt je een onafhankelijkheid systeem en wordt de kloof met de samenleving alsmaar groter.

Zo wordt het altijd maar moelijker om re-integratie tot stand te brengen, in een instelling die steeds verder van de maatschappij gaat staan.

Op kleinere schaal is het makkelijker om in de maatschappij te staan en bijvoorbeeld een sociale activiteit te ontwikkelen of het delen van infrastructuur zoals een fitness of sportzaal. Zo ontstaat er een band met de maatschappij. Na vijf of zes jaar blijkt dat dat de grootste winst te zijn, dat de maatschappij een band krijgt met gedetineerden. Zo is de re-integratie makkelijker mogelijk.

Wat is het verschil tussen de relatie met het personeel in het huidig systeem en uw concept?

De relatie tussen het personeel en de gevangenen is een vrucht van de keuze hoe het detentiesysteem wordt georganiseerd. Cipiers of bewaarders is geen natuurlijk gegeven. Als je detentie op een andere manier organiseert dan ga je ook andere noden creĂŤren en daaruit komt ander personeel. In de detentiehuizen ga je dan spreken van portiers en vooral huisbegeleiders en planbegeleiders.

Hoe zou je het concept toepassen in de maatschappij?

We zijn begonnen met een proefproject in een buurt. Dat vraagt veel voorbereiding. Je moet de buurt betrekken in het project.

Het wordt tijd dat de detentie een stap zet naar de samenleving. Dat doen we door onze detentie te verbrokkelen en in de maatschappij te zetten.

Zijn zowel de gedetineerden als de maatschappij klaar voor deze vermaatschappelijking?

173

Gedetineerden vragen al heel lang om betrokken te worden. Ze willen iets kunnen terugdoen.

Een goed voorbeeld is hier in de gevangenis gebeurd. Een aantal gedetineerden die agressietraining kregen hebben, nadat ze vrijkwamen ervoor gekozen om andere gedetineerden te helpen en hun verhaal te doen. Een organisatie heeft ze dan opgeleid als ervaringsdeskundige. Die vraag kwam van hunzelf.

Betekent dit systeem het einde van de gevangenis zoals we die nu kennen?

Op lange termijn is het wel de bedoeling om detentie alleen maar op kleine schaal te organiseren.

Het gevangenissysteem wat we nu kennen is tweehonderd jaar geleden ontstaan. Dat systeem paste toen goed in de samenleving. Het liberale gedachtegoed en burgerrechten waren toen gefocust op de vrijheid van het individu. Het was niet meer dan logisch dat de straf het afnemen van die vrijheid was.

Men wist toen niet wat een vrijheidsberoving doet met een mens. Want de mens is een sociaal wezen. Hij leeft in de relatie met zijn omgeving. Om mensen te veranderen moet je ingrijpen in zijn omgeving. Een gevangenis is duidelijk niet de juiste context van een omgeving.

Onze samenleving ziet er nu totaal anders uit. De samenleving werkt nu op andere manieren, het verschil tussen arbeid en kapitaal vervaagt, we gaan op zoek naar nieuwe modellen, zowel in het economische als in sociale voorziening. Het is in die stroom van verandering dat we ook op zoek gaan naar een nieuw systeem voor onze gedetineerden.

Gaat er voor sommige gedetineerden nog altijd een klassieke gevangenis moeten bestaan?

Detentiehuizen in alle vormen. Men maakt de fout dat detentiehuizen, open huizen zijn maar dat klopt niet. Detentiehuizen kunnen evengoed gesloten zijn voor een bepaalde groep van gedetineerden. Op een kleine schaal is het zelfs makkelijker om de veiligheid te organiseren en te garanderen, omdat je meer controle hebt op elk individu.

Elke gedetineerde zal zich ergens kunnen thuisvinden, in een ander regime of een andere inrichting.

Nu gebeurt dat ook. Iemand die zich niet thuis voelt in Leuven Centraal, wordt overgeplaatst tot hij zich ergens beter voelt. Maar heb je in de plaats van dertig gevangenissen, er negenhonderd dan heb je veel meer mogelijkheid. En is er meer kans dat hij zich ergens thuis voelt.

Denkt u dat detentiehuizen het recividisme kunnen terugdrijven tot nul procent?

Het is een feit dat als men beter op maat werkt, men betere resultaten haalt. Nederland is daar een voorbeeld van, daar werken ze met transitiehuizen in het laatste stadium van een gevangenisstraf.

Het resultaat is dat ze het recividisme hebben kunnen herleiden tot ongeveer 18 procent.

Denkt u dat men naast detentie, zich meer moet concentreren op de preventie van criminaliteit zelf?

174

‘One ounce of prevention is worth a ton of repression’. Een halve kilo preventie is even veel waard als een ton repressie. De criminaliteit hangt af van heel andere factoren. Vanuit mijn stoel kun je niet verwachten dat ik een betere wereld schep. In deze wereld is detentie nog altijd een noodzaak. Onze samenleving is nog altijd niet goed genoeg georganiseerd binnen de vrijheden van de mens. Mensen lopen soms nog altijd in de weg.

Detentie maakt deel uit van ons ervaringsmodel. Ik zeg dan: ‘Doe het anders’.

Denkt u dat het systeem van detentiehuizen met een maatschappelijke verandering het beeld over criminaliteit zal veranderen?

De maatschappij zal anders kijken naar gedetineerden. Mensen kunnen zo een gezicht plakken op gedetineerden. Nu is dat helemaal anders want ze worden achter dikke muren gehouden los van de samenleving.

Is er weerstand tegen het idee van detentiehuizen?

We hebben veel weerstand gekregen, zeker in het begin. Vanuit alle hoeken waren er mensen niet akkoord met het idee zowel van de gevangenissen, collega’s als van de maatschappij. Het is misschien maar een klein deeltje van de samenleving maar het heeft een heel grote schaduw. Dat zie je pas als je het wilt veranderen. Je brengt iets in beweging.

Ik stond er ook niet alleen voor. Criminologen zelf vroegen mij wat ik van het detentiesysteem vond.

Met die ideeën betrokken wij allerlei soorten groepen: filosofen, psychologen, economen, journalisten en studenten. Mensen hadden vragen bij het idee.

België staat ook niet hoog aangeschreven voor zijn penitiaire kwaliteiten. Daardoor was er veel bereidheid voor debat en vraag. Met dat geluk bij een ongeluk hebben we een luisterend oor gekregen.

Wat zijn dan nog de struikelblokken om het nieuw systeem door te voeren? Scandinavische landen hebben bijvoorbeeld grote kapitalen om te investeren in gedetineerden, ik kan me inbeelden dat België minder kapitaal heeft.

Dat was inderdaad een belangrijk vraagstuk. We hebben een theoretisch model uitgewerkt van een detentiehuis. We hadden een plaats op het oog. Toen hebben de rekening gemaakt van het bouwen van het huis, het aanwerven van het personeel tot de communicatie met de buurt. In die oefening hebben we kunnen besluiten dat zo een gesloten detentievorm ongeveer evenveel kost als het systeem nu. In Beveren kost een gedetineerde 230 euro per dag. In het theoretisch model was het 203 euro per dag.

175

Hoever staan we nu?

Op dit moment zijn we bezig met een transitiehuis. Hier komen gedetineerden terecht in de laatste fase juist voor hun vrijlating. Daar werken ze dan op de re-integratie. Ze gaan op zoek naar werk, een woonplaats en een sociaal vangnet.

Die stap zou in 2018 van start moeten gaan. Toch was dat voor ons niet de logische eerste stap. Het zou beter geweest zijn, moesten we direct begonnen zijn met een klein detentiehuis.

In het transitiehuis komen gedetineerden terecht die daarvoor in een gewone gevangenis hebben gezeten. Zij hebben al een hele ballast meegekregen in een gewone gevangenis.

Dit was een politieke keuze om ook de maatschappij en gedetineerden voor te bereiden op het idee.

We zijn blij dat er stappen worden genomen maar wij hadden het niet zo aangepakt. Het heeft wel zin om het te doen maar herinner je: ‘What works? Nothing works’. Het is belangrijk voor humanitaire redenen maar het zal geen effect hebben op het eindresultaat.

Wat is de volgende stap?

We willen nu binnen die regio waar het transitiehuis komt, experimenteren met een andere detentievorm. In die vorm zal het gaan rond detentie van minderjarigen. Zo willen we mensen tot 23 jaar die worden gedetineerd niet naar een gevangenis sturen maar naar een detentiehuis. Die stap hebben we nu ook gepresenteerd bij de ministers.

14.8 Resultaten enquête Voor de enquête ben ik vertrokken van de stelling van criminoloog Bob Cameron over de vijf functies van een gevangenis, die ik in de inleiding van dit werkstuk heb besproken. Bij elke vraag konden de deelnemers, in gradatie van helemaal niet akkoord tot helemaal akkoord, aangeven in welke maten ze vinden waaraan de functie van een gevangenis beantwoordt. Het doelpubliek van de enquête was hoofdzakelijk personeel van gevangenissen in België.

Het opmerkelijkste is dat de bevraagden vaak nog een klassieke opvatting hebben over de functie van een gevangenis. Dat is zeker af te leiden uit figuren twee en drie. Negentig procent van de bevraagden vinden dat een gevangenis die om mensen te straffen voor de feiten die ze hebben gepleegd. Dit druist in tegen functie van re-integratie. Daarnaast wijst hieruit ook dat de opvattingen van het gevangenispersoneel op de intrinsieke motivatie van een gedetineerde eerder boetedoening is dan resocialisatie.

Toch heeft re-integratie ook een plaats gekregen. In figuren vier en vijf is te zien dat ongeveer de helft van de bevraagden het in een gevangenis ook belangrijk achten dat er wordt ingezet op integratie in de maatschappij en de juiste maten van een persoonlijke ontwikkeling en begeleiding.

176

Naast deze vijf vragen heb is er ook een open vraag gesteld. Deze heeft vooral betrekking op de infrastructuur van een gevangenis. Hoe een gevangenis eruitziet, speelt een grote rol bij de normalisering van de gedetineerden.

Wat ontbreekt aan infrastructuur van een gevangenis voor een goede werking te kunnen garanderen?

Enkele van de belangrijkste reacties waren: De infrastructuur is verouderd, ongezellig, vuil, niet afgestemd op de hedendaagse normen Een regime dat naar re - integratie toe werkt, en niet enkel naar het opsluiten van daders en er voor de rest niets mee doen.

Meer begeleiding en gesprekken met de gedetineerde Meer mogelijkheden tot begeleiding! Vrijer regime, niet enkel structuur.

Voldoende ruimtes die kunnen gebruikt worden om activiteiten, lessen, sport, te kunnen laten doorgaan.

14.9 Besluit Is het Scandinavisch model een goed systeem dat men ook in België moet invoeren? Het heeft zowel voor- als nadelen. Elk land heeft zijn eigen aanpak nodig. Het Scandinavisch model is zeker niet het model dat zomaar moet worden overgenomen. Daarnaast zijn er echter wel kenmerken die ook in België zowel voor de gevangenen als de gevangenissen positief kunnen uitdraaien.

In België zet VZW De Huizen zich stevig in om soortgelijke transitiehuizen en detentiehuizen op te richten. Het is echter nog een lange weg te gaan. Maar het is vooral een kwestie van ‘willen’. Zoals uit het interview met de expert Hans Klaus is gebleken is er geen financieel knelpunt om detentiehuizen te organiseren met voldoende begeleiding die inzetten op re-integratie. Uit de enquête is dan wel weer gebleken dat de visie van het gevangenispersoneel nog niet overeenstemt met een gevangenissysteem dat niet gefocust is op het straffen van mensen maar op het sociale, reintegrerende aspect.

177

15. Nederland toont de weg Wat het gevangenisleven betetreft, is Nederland een land wat vooroploopt op veel andere landen.

De situaties zijn er humaan, en gedetineerden hebben relatief veel vrijheid. Ook in België zijn de zaken op zich netjes geregeld, maar er zijn grote verschillen. België kan misschien nog wat leren van Nederland wat betreft de behandeling van gevangenen. Vooral de behandeling van gedetineerden is in Nederland verder ontwikkeld, zowel wat normale gedetineerden als psychiatrisch patiënten betreft. Maar ook in Nederland kan het flink misgaan. Verder zitten de Belgische gevangenissen vol, en worden de Nederlandse steeds leger.

15.1. Bejegening Om te beginnen wordt in België is de cipier als de bewaker gezien. Zijn of haar hoofdtaak is ervoor zorgen dat de gevangene niet kan ontsnappen. In Nederland is de cipier er uiteraard ook voor de beveiliging, maar ook voor bejegening. In België wordt hier weliswaar ook steeds meer aandacht aan besteed, maar de medewerkers in Nederland zijn bijna continu met de gevangenen bezig.

Nederland was een van de eerste plekken waar gevangenen de sleutel van hun eigen cel kregen.

Het ministerie van Justitie heeft dit beslist omdat ze gevangenen meer verantwoordelijkheid willen geven. Ondertussen geven ook twee Belgische gevangenissen al de sleutel aan de gedetineerden.

‘Nederlandse gevangenen hebben veel meer menselijk contact dan Belgische gevangenen’, aldus Dirk Leestmans, VRT-journalist. Op deze manier worden gevangenen beter voorbereid om terug te stappen in de maatschappij. Een gevangene die wordt opgesloten in een cel en amper nog met anderen praat, zal het sociaal een stuk lastiger krijgen na zijn vrijlating.

Daarom moet er altijd rekening worden gehouden met een goede afweging tussen de straf, het vastzitten, en de therapeutische functie van de gevangenis: een gedetineerde gereed maken om weer normaal in de samenleving te functioneren. Prof. F. Koenraadt van de Universiteit van Utrecht stelt, terecht, in zijn artikel: ‘Bij de tenuitvoerlegging van strafrechtelijke sancties moet een evenwicht gevonden worden tussen humane bejegening, effectieve rechtsbescherming en geïndiceerde hulp en noodzakelijke zorg.’

15.2. Volle Belgische cellen, lege Nederlandse cellen Een ander opmerkelijk verschil is het aantal gevangenen in de twee landen. In België zitten gevangenen soms met te veel in één cel. Dit blijft het grootste probleem van de Belgische gevangenissen. In 2015 zaten er op 100 plaatsen 27 te veel gevangenen. Ondertussen sluiten in Nederland gevangenissen omdat te veel cellen leegstaan. In de afgelopen jaren zijn negentien van de zestig gevangenissen gesloten.

Een logische reden voor de daling van het aantal gedetineerden in Nederland zou een daling van de criminaliteit kunnen zijn. Er is echter sprake van een daling van de criminaliteit in beide landen, en België blijft volle gevangenissen houden. Dit valt te wijten aan het beleid. In Nederland worden mensen sneller tot een taakstraf veroordeeld of krijgen ze een enkelband. Immers, werken in de maatschappij helpt beter mee aan re-integratie dan mensen opsluiten tussen de tralies. Zoals het financieel dagblad schrijft over de vele lege cellen: ‘Het is een gevolg van Hollands pragmatisme: niemand wordt beter van een celstraf. Een enkelband of een taakstraf is effectiever.’

178

Verder is het niet zozeer dat de criminaliteit sterk daalt en dat doordoor de hoeveelheid gevangenen afneemt. Traditionele criminaliteit zoals inbraak, diefstal en moord vindt inderdaad minder vaak plaats. Door de ontwikkeling van de techniek is er wel steeds vaker sprake van cybercriminaliteit. Daders zijn in dit geval een stuk lastiger te traceren, en vaak zijn er ook meerdere mensen bij betrokken.

Om elkaar uit te helpen zijn er al Belgische gevangenen naar Nederland overgeplaatst. Zo zitten de Belgische gevangenissen minder vol, en kunnen in Nederland meer cipiers aan het werk blijven.

Ook Noorwegen heeft al gevangenen naar Nederland gebracht.

15.3. Psychiatrisch forensische zorg Nederland kent een uitgebreid systeem voor psychiatrische gevangenen. Men werkt er met het systeem van Terbeschikkingstelling (Tbs). Een gevangene kan Tbs opgelegd krijgen als hij of zij als ontoerekeningsvatbaar wordt gezien en daardoor in herhaling kan vallen wat criminaliteit betreft.

Tbs duurt altijd minstens twee jaar en kan door de rechter worden verlengd. Tbs kan met en zonder dwangverpleging worden opgelegd. Bij dwangverpleging wordt de patiënt vastgehouden op een gesloten afdeling. In de Tbs-kliniek komen patiënten, net zoals normale gedetineerden, veel in contact met andere mensen, zoals hulpverleners en medepatiënten. Zonder dwangverpleging kan de patiënt in een huis wonen met medepatiënten. Ze hebben zelf meer verantwoordelijkheid, maar worden nog altijd nauwlettend in de gaten gehouden. Er zijn maar weinig patiënten die op de longstay-afdeling van de Tbs-kliniek verblijven. Dat aantal is zelfs de laatste jaren bijna gehalveerd: van 200 naar 112 mensen. Die daling is te danken aan de verbeterde behandelingen van patiënten, waaronder meer contact met medemensen.

De vrijheid die Tbs’ers krijgen blijft een risicofactor met zich meedragen. Om te controleren of Tbspatiënten met dwangverpleging uit de kliniek weg mogen, kunnen ze op verlof. In februari 2017 overleed een 25-jarige medewerker van tbs-kliniek De Kijvelanden nadat een patiënt hem tijdens het verlof met een schaar had neergestoken.

15.4. Zelfmoord en geweld Uit de resultaten van de Raad van Europa over de gevangenissen, blijkt dat België nog altijd slecht scoort wat betreft overbevolking en suïcide in gevangenissen. Nederland scoort het beste wat betreft het aantal gedetineerden: 53 op 100.000 inwoners.

Het aantal gevangenen mag in Nederland dan wel dalen, opvallend is wel dat het land kampt met een hoger zelfmoordpercentage: in 14.2 procent van de sterfgevallen in de gevangenissen is er sprake van suïcide, tegenover 13.6 procent in België. Grof gezegd komt dat er op neer dat in Nederland elke maand een gedetineerde zelfmoord pleegt. Meestal gaat het om geesteszieke gevangenen. Strafpleiters beweren dat dit te wijten valt aan een gebrek aan deskundigheid wat betreft behandeling van deze patiënten.

Tbs-klinieken weten van veel patiënten welke behandeling het beste is, maar uitzonderingsgevallen blijven lastig. Na het overlijden van de Tbs-medewerker in De Kijvelanden gingen patiënten van klinieken in staking tegen onveiligheid en intimidatie. Het lage aantal gevangenen zorgde voor 179

ontslagen, maar zodra de Tbs-kliniek veel werk heeft stijgt de medewerkers het water tot aan de lippen, en zodra niet alles in de gaten wordt gehouden, grijpen agressieve patiënten hun kans en gebeuren er incidenten zoals in De Kijvelanden.

Uit onderzoek van RTL Nieuws blijkt dat in Nederland bijna vijf keer per dag speciale crisisteams in worden gezet om situaties op te lossen. Het gaat dan om gevaarlijkere situaties, zoals zelfmoordpogingen of wanneer ze spullen of ontlasting naar zich toe krijgen gegooid. Ook dan zullen deze mensen proberen de situatie zonder geweld en met rust op te lossen. Er zal altijd worden gepraat met een gedetineerde, en er worden waarschuwingen afgegeven voordat er daadwerkelijk geweld wordt gebruikt. Uiteindelijk is dit dan ook niet vaak nodig.

15.5. De oplossing Professor Marcelo Aebi van de universiteit in Lausanne stelt dat investeren in gevangenen het verschil maakt. ‘Rusland heeft bijvoorbeeld het hoogst aantal gedetineerden, maar de investering per gevangene ligt bijzonder laag. Als je dan het voorbeeld van de Scandinavische landen bekijkt, waar er net veel geïnvesteerd wordt terwijl het aantal gedetineerden er zeer laag is, dan moet je durven stellen dat die investeringen voor de rest van de samenleving opbrengt.’

De cijfers tonen aan dat meer investeren daadwerkelijk helpt. Gevangenissen zouden met medewerkers die erop gericht zijn gedetineerden gereed te maken voor hun terugkeer in de samenleving meer bereiken dan met alleen bewakers.

180

16. Algemene conclusie Bij het gevangenisbeleid komt dus veel meer kijken dan enkel mensen opsluiten. Zeker met het oog op een nieuwe visie voor detentie, die meer moet focussen op de succesvolle re-integratie van de gevangene en het voorkomen van crimineel gedrag in de toekomst, en minder op het straffen van dat gedrag, heeft BelgiĂŤ nog een lange weg te gaan.

De (verouderde) gevangenisstructuur blijkt toch nog steeds een van de grootste pijnpunten te zijn.

Daarnaast moeten er ook veel meer middelen ingezet worden op psychologische begeleiding van de gedetineerden, zowel binnen de muren, als tijdens hun re-integratie in de samenleving. Dit kan al beginnen met algemene, Belgische richtlijnen omtrent sport- en/of kunsttherapie. Ook een betere re-integratiebegeleiding voor werk en woonst, en betere begeleiding van de naaste familie tijdens en vlak na de detentie zullen samen voor een veel kleiner recidivecijfer zorgen.

Het grootste probleem is en blijft geld. De Belgische regering slaagt er nog steeds niet in om voldoende middelen vrij te maken voor een rechtlijnig detentiebeleid. Door de focus van bestraffing naar preventie te verschuiven, kan er op lange termijn nochtans veel bespaard worden.

Toch worden er ook al goede initiatieven genomen. De wetgeving wordt veranderd, er worden transitiehuizen opgericht, en langzaam maar zeker zal ook de kijk van de maatschappij op detentie veranderen.

181

17. Bibliografie ANP (22 maart 2013). De Volkskrant: kabinet bespaart 340 miljoen op gevangeniswezen.

Geraadpleegd op 28 maart 2017, via http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/3413799/2013/03/22/Kabinetbespaart-340-miljoen-op-gevangeniswezen.dhtml ANP (8 december 2016). NU.nl: Minder mensen in de gevangenis in Nederland. Geraadpleegd op 20 maart 2017, http://www.nu.nl/binnenland/4362117/minder-mensen-in-gevangenis-innederland.html Apelblat M.While other prisons in Europe are overcrowded the Swedish prison model focuses on rehabilitation of inmates, , 20/02/2017, geraadpleegd op 28 maart 2017, http://www.brusselstimes.com/eu-affairs/7559/while-other-prisons-in-europe-are-overcrowdedthe-swedish-prison-model-focuses-on-rehabilitation-of-inmates Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden. (2005, 01 12).

BECKER, D., en MARGOLIN, F. (1967) How surviving parents handled their children’s adaptation to the crisis of loss. American Journal of Orthopsychiatry, 18, 3-4 Belga. (2014). "Cellmade" moet bedrijfsleiders naar gevangenis lokken. Belga.

BELGA (14 maart 2017). HBVL.be: Belgische gevangenissen blijven slecht scoren. Geraadpleegd op 20 maart 2017. http://www.hbvl.be/cnt/dmf20170314_02779821/belgische-gevangenissenblijven-slecht-scoren Belgische gevangenissen bij de volste van Europa,3/05/13, hln.be, geraadpleegd op 28 maart 2017, http://www.hln.be/hln/nl/4833/Gevangenissen/article/detail/1626434/2013/05/03/Belgischegevangenissen-bij-de-volste-van-Europa.dhtml Belgische gevangenissen. (sd). Opgehaald van Federale Overheidsdienst Justitie: http://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/gevangenissen/belgische_gevangenissen Benko, J. The Big Read: The most humane prison in the world, 01/08/2015, Irish examiner,geraadpleegd op 28 maart 2017, http://www.irishexaminer.com/lifestyle/features/thebig-read-the-most-humane-prison-in-the-world-345677.html BESAFE, The prevention of radicalisation in the context of probation and prison, https://www.besafe.be/kalender/prevention-radicalisation-context-probation-and-prison Boeck, A. D. (2017, Januari 5). "Gevangenen moeten sparen voor vrijlating". De Morgen. De Morgen. (2014). Made in Leuven Centraal.

Bonnie McDougall (datum onbekend). Privacy: the Psychological Functions and Philosophical Values of Privacy. Geraadpleegd op 23/03/2017, via Science Encyclopedia http://science.jrank.org/pages/10854/Privacy-Psychological-Functions-Philosophical-ValuesPrivacy.html 182

Bouma, H. (18 maart 2017). Fd.nl: Celdeling. Geraadpleegd op 27 maart 2017, https://fd.nl/fdpersoonlijk/1192880/celdeling Brosens Dorien, D. D. (sd). Hulp- en dienstverlening. Opgehaald van bloso-kics.be: http://www.blosokics.be/doelgroepen/Gedeelde%20%20documenten/Gedetineerden/131101_onderzoeksrapport_b ehoefteonderzoek_gevangenis_antwerpen.pdf Cobbaert, P. (2015). Minister van Justitie Koen Geens heeft opmerkelijke plannen: “Eén jaar cel is niet nuttig”, internet. Geraadpleegd op 25 maart 2017, www.dezondag.be.

Contexte. (sd). Opgehaald van CAAP: http://www.caap.be/index.php/about/contexte Cops, D. (2015). Koen Geens wil met nieuwe wet alle uitgesproken gevangenisstraffen doen uitvoeren, internet. Geraadpleegd op 25 maart 2017, www.knack.be.

CVO De Oranjerie. (2012, 10 26). Aanvullende Algemene Vorming in Leuven Centraal. Opgehaald van De Oranjerie: http://www.deoranjerie.be/nieuws/aanvullende-algemene-vormingleuvencentraal DE DECKER, P. & MEEUS, B. & PANNECOUCKE, I. & VERSTRAETE, J. (2014). De moeilijke oversteek: Wonen na een verblijf in bijzondere jeugdzorg, gevangenis en psychiatrie. Antwerpen: Garant.

De gecoördineerde Grondwet. . (1994, 02 17). Opgehaald van Federale Overheidsdienst Justitie: http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=1994021730& table_name=wet De Rode Antraciet, geraadpleegd op 9 maart 2017 http://derodeantraciet.be/cultuur-aanbod-realiseren/ De Standaard. (2014, november 19). Kom naar de gevangenis. De Standaard. De Standaard. (2014, November 19). Kom naar de gevangenis. De Standaard.

DE STANDAARD: DE TIJD: Decreet betreffende de organisatie van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. (2013, 03 08).

Opgehaald van Federale Overheidsdienst Justitie: http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=2013030809& table_name=wet Demeersman, T. (2008). Thuisloosheid na detentie. Opgehaald van Kennisplein: https://www.kennisplein.be/Documents/Beleidsdossier%20Thuisloosheid%20na%20detentie.pdf Dissanayake E. (1988), What is Art For? 183

Een nieuwe visie op de gevangenis . (sd). Opgehaald van prisonmake.clearfix.be: http://prisonmake.clearfix.be/download/nieuwevisie.pdf Eleni, D. R. (2012). Small is beautiful? Een onderzoek naar. Opgehaald van lib.ugent.be: http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/891/868/RUG01-001891868_2012_0001_AC.pdf Evenepoel, L. (2012). GRENZEN AAN DE (RE)INTEGRATIE-DOELSTELLING VAN EEN HUMAAN DETENTIEBELEID? Deelname aan onderwijs door anderstalige gedetineerden als toetssteen.

Opgehaald van Universiteitsbibliotheek Gent: http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/893/931/RUG01-001893931_2012_0001_AC.pdf EZINGA, M., HISSEL, S., BIJLEVELD, C., SLOTBOOM, A. (2009) Kinderen van gedetineerde moeders (Gepubliceerd eindwerk) Vrije Universiteit, Afdeling Strafrecht en Criminologie FOD Economie. (sd). Statistieken en cijfers. Opgeroepen op 2017, van Statbel: http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/andere/gevangenen/ FOD Justitie. (sd). justitie.belgium.be. Opgeroepen op 03 27, 2017, van http://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/gevangenissen/leven_in_de_gevangenis/regim e/werken FORINER - About Us. (sd). Opgehaald van FORINER: http://www.foriner.com/?page_id=313 Gedetineerden. (sd). Opgehaald van VOCVO: http://www.vocvo.be/content/gedetineerden Frank, S., Pearson Douglas, S., Lipton Charles, M., Cleland Dorline, S., (2001), The Effects of Behavioral/Cognitive-Behavioral Programs on Recidivism, Geraadpleegd op 28 maar 2017, http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/001112870204800306 FURNIERE, T. (2010) Vaders in detentie, ook een straf voor het kind? (Gepubliceerd eindwerk) Hogeschool West-Vlaanderen, Gezondheidszorg G.Vermeulen, 2007, Betaalseksrecht, geraadpleegd op 18 maart 2017 https://books.google.be/books?id=YcE5m1U7XgQC&pg=PA172&lpg=PA172&dq=prostitutie+in+gev angenis&source=bl&ots=0OBJtMAXWx&sig=7lZGUQsBi9oPn0EapXGZw8TuGyk&hl=nl&sa=X&ved=0 ahUKEwi4kKvD4K3TAhWMblAKHW5WB3QQ6AEIQjAF#v=onepage&q=prostitutie%20in%20gevange nis&f=false G.Vermeulen, 2007, Betaalseksrecht, geraadpleegd op 18 maart 2017 https://books.google.be/books?id=YcE5m1U7XgQC&pg=PA172&lpg=PA172&dq=prostitutie+in+gev angenis&source=bl&ots=0OBJtMAXWx&sig=7lZGUQsBi9oPn0EapXGZw8TuGyk&hl=nl&sa=X&ved=0 ahUKEwi4kKvD4K3TAhWMblAKHW5WB3QQ6AEIQjAF#v=onepage&q=prostitutie%20in%20gevange nis&f=false Geens, K. (2014). De officiële website van Minister van Justitie Koen Geens, internet. Geraadpleegd op 25 maart 2017, www.koengeens.be

184

Geuze, S. & Winterman, P. (9 mei 2016). AD.nl: Longstay-afdeling voor tbs’ers loopt leeg.

Geraadpleegd op 20 maart 2017. http://www.ad.nl/binnenland/longstay-afdeling-voor-tbs-ersloopt-leeg~ace7a0f4/ Dekeyser, A.S. (2015). Geens: ‘Ook korte gevangenisstraffen uitvoeren’, internet. Geraadpleegd op 25 maart 2017, www.standaard.be GEENS, K. (2016). Masterplan. Geraadpleegd op 23 maart 2017 via https://www.koengeens.be/news/2016/11/18/masterplan-gevangenissen-eninterneringgoedgekeurd Gemeenschapsinstellingen. (sd). Opgehaald van Agentschap Jongerenwelzijn: http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/jeugdhulp/publiekejeugdinstellingen/gemeenschapsins tellingen/ Goed Gevoel, 01/01/2008, mee de gevangenis in, geraadpleegd op 18 maart 2017 ophttp://www.goedgevoel.be/gg/nl/10/Seks-en-Relaties/article/detail/26778/2008/01/01/Meede-gevangenis-in.dhtml Goed Gevoel, 01/01/2008, mee de gevangenis in, geraadpleegd op 18 maart 2017 ophttp://www.goedgevoel.be/gg/nl/10/Seks-en-Relaties/article/detail/26778/2008/01/01/Meede-gevangenis-in.dhtml Guido, S. (2017, april). Psychologische begeleiding in gevangenissen. (S. Bruneel, Interviewer) Gussak D, Blog Art on Trial, geraapleegd op 10 maart 2017, https://www.psychologytoday.com/blog/art-trial Hermanns, J. (2009). Nieuwe wegen in het terugdringen van recidive?

Heymans, P. Opsluiten is (bij ons) de boodschap - Philip Heymans, 04/03/2014, geraadpleegd op 28 maart 2017, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/opinieblog/analyse/1.1899193 http://search.proquest.com/openview/684e7ad0aa87bba9ff70d545e6468d06/1?pqorigsite=gscholar&cbl=486548 In slechts één Europees land proberen meer gevangenen te ontsnappen dan in België, 16/03/16, qz.com, geraadpleegd op 28 maart 2017, http://www.hln.be/hln/nl/4833/Gevangenissen/article/detail/2648558/2016/03/16/In-slechtseen-Europees-land-proberen-meer-gevangenen-te-ontsnappen-dan-in-Belgie.dhtml Inge, Studie wederopsluiting: Bijna de helft van de vrijgelaten veroordeelden belandt opnieuw in de gevangenis.15/02/ 2012, geraadpleegd op 28 maart 2017 https://nicc.fgov.be/studie-recidive-bijna-de-helft-van-de-vrijgelaten-veroordeelden-belandtopnieuw-de-gevangenis

185

Irwin Altman (1975). The Environment and Social Behavior. University of Michigan: Brooks/Cole Pub. Co., 1975 JAARVERSLAG EPI 2016, Dienst Justitie, gevangeniswezen, http://justitie.belgium.be/sites/default/files/downloads/2016-06_epi_jaarverslag_2015_nl.pdf Joren van Dijk (2014). Hoe wordt privacy beĂŻnvloedt door de fysieke omgeving? Geraadpleegd op 25/03/2017, via omgevingspsycholoog.nl http://www.omgevingspsycholoog.nl/voorbeeldenprivacy-in-fysieke-omgeving/ Joren van Dijk (2014). Wat is privacy? Geraadpleegd op 25/03/2017, via http://www.omgevingspsycholoog.nl/privacy/ Justaert, M. & Vanhecke, N. (2015). Falende strafuitvoering grootste manco bij verkeersdelicten, internet. Geraadpleegd op 27 maart 2017, www.standaard.be. kiem, d. (sd). Project Therapeutische Gemeenschap binnen een gevangenis. Opgehaald van dekiem.be: http://www.dekiem.be/documents/tekst/visietekst%20TGingevangenis KOEN GEENS, Gevangeniswezen, https://www.koengeens.be/beleid/gevangeniswezen Koenraadt, F.A.M.M. (2006). ResearchGate: een kort bericht uit de Nederlandse forensische psychiatrie en psychologie. De orde van de dag, aflevering 34, p. 31-40.

Latessa, E.J., Lowenkamp C., (2005-2006) What Works in Reducing Recidivism? Geraadpleegd op 26 maart 2017, http://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/usthomlj3&div=33&id=&page Legal World (2015). Overzicht van het nieuwe Justitieplan van Koen Geens, internet. Geraadpleegd op 25 maart 2017, www.legalworld.be.

Grommen, S. (2015). De Ruyver: "Plan-Geens kan cadeau voor buitenlandse criminelen worden", internet. Geraadpleegd op 25 maart 2017, www.demorgen.be.

Swennen. J. Wordt de gevangenis nog gezellig ook? Nieuwe basiswet voor gedetineerden., internet.

Geraadpleegd op 25 maart 2017, www.advocatenbureau-gevaco.be.

Michael Dalen, 2012, portretten van seriemoordenaars, geraadpleegd op 18 maart 2017 https://books.google.be/books?id=QbJ4QUNgzQAC&pg=PT37&dq=seks+in+gevangenis&hl=nl&sa= X&ved=0ahUKEwi2snc4K3TAhVC2hoKHfTCADgQ6AEIKTAB#v=onepage&q=seks%20in%20gevangenis&f=false Michael Dalen, 2012, portretten van seriemoordenaars, geraadpleegd op 18 maart 2017 https://books.google.be/books?id=QbJ4QUNgzQAC&pg=PT37&dq=seks+in+gevangenis&hl=nl&sa= 186

X&ved=0ahUKEwi2snc4K3TAhVC2hoKHfTCADgQ6AEIKTAB#v=onepage&q=seks%20in%20gevangenis&f=false MICHEL,T. (1996) Als je ouder in de gevangenis zit... hoe dichtbij blijven: over de relatie van kinderen met hun gedetineerde ouder: de situatie in BelgieĚˆ. Brussel: Koning Bouwdewijnstichting Murray, J. (2005) The effects of imprisonment on families and children of prisoners. Portland: William Neefs, I. (2015). Onderwijs aan gedetineerden: een kwantitatief onderzoek naar de evolutie van en de deelname aan het kwalificerend aanbod van centra voor basiseducatie en volwassenenonderwijs voor gedetineerden in Vlaamse en Brusselse gevangenissen sinds 2009 t.e.m. 2014. Opgehaald van Scriptiebank: http://www.scriptiebank.be/sites/default/files/Masterproef%20Ine%CC%80s%20Neefseindversie.p df Nele, V. H. (2012). Kwalitatief onderzoek naar het zorgtraject en de. Opgehaald van kennisplein.be: https://www.kennisplein.be/Documents/Gedetineerden/Kwalitatief%20onderzoek%20zorgtraject %20oudere%20ge%C3%AFnterneerden%20-.pdf NOS (14 maart 2017). Nederland heeft minste mensen in gevangenis. Geraadpleegd op 20 maart 2017. http://nos.nl/artikel/2163073-nederland-heeft-minste-mensen-in-gevangenis.html Oei, T.I. (2005). De terbeschikkingstelling: Van en bijzondere tot een gewone maatregel? JustitiĂŤle Verkenningen 3.1.

Onderwijs. (sd). Opgehaald van Agentschap Jongerenwelzijn: http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/jeugdhulp/publieke-jeugdinstellingen/onderwijs/ Opleiding gedetineerden. (sd). Opgehaald van Federale Overheidsdienst Justitie: http://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/gevangenissen/leven_in_de_gevangenis/regime /opleiding Persbericht CAW (2015). Veroordeelden moeten vooral iets leren uit hun straf, internet.

Geraadpleegd op 25 maart 2017, www.caw.be.

Pijnaerts, A. (2013). ONDERWIJS BINNEN DE MUREN VAN DETENTIE - Een onderzoek naar het proiel en de motieven van gedetineerden die onderwijs volgen in de gevangenissen van Turnhout, Wortel en Hoogstraten. Tijdschrift voor onderwijsrecht en onderwijsbeleid, 225-239.

Powerpoint Pieter Mertens, 2013, seks in de gevangenissen.

Provoost, E. (2013, 5maart). Twee 'detentiehuizen' per gemeente als vervanging van klassieke gevangenissen. HLN, p.

Radicalisering in gevangenis laat aangepakt 2/04/2016 187

Redactie, d. (2015, juli 5). Geens wil mini-gevangenissen met gepersonaliseerde begeleiding. Het laatste nieuws .

Rijksoverheid (2017). Welke rechten heeft een gedetineerde? Geraadpleegd op 20/03/2017 via https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/straffen-en-maatregelen/vraag-en-antwoord/welkerechten-heeft-een-gedetineerde Robert, L., Pauwels, L., Vander Laenen, F., Maes, E. en Vermeulen, G. (2015), PANOPTICON. p.151157 Geraadpleegd op 27 maart 2017, https://biblio.ugent.be/publication/5966311 Rosseel, S. (2011). Exploratief onderzoek naar percepties van gedetineerden over. Opgehaald van Universiteitsbibliotheek Gent, http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/790/529/RUG01001790529_2012_0001_AC.pdf Scharff Smith, P. A critical look at Scandinavian exceptionalism Welfare state theories, penal populism, and prison conditions in Denmark and Scandinavia, 2012, Ugelvik and Dullum (eds.)

Penal Exceptionalism? Nordic Prison Policy and Practice, Routledge Scriptieprijs, 09/03/2015, het recht op seks alchol en tabak in de gevangenis, geraadpleegd op 18 maart 2017http://www.scriptieprijs.be/nieuws/het-recht-op-seks-alcohol-en-tabak-de-gevangenis Scriptieprijs, 09/03/2015, het recht op seks alchol en tabak in de gevangenis, geraadpleegd op 18 maart 2017http://www.scriptieprijs.be/nieuws/het-recht-op-seks-alcohol-en-tabak-de-gevangenis Sedee, M. (5 februari 2017). NRC.nl: Neergestoken medewerker tbs-kliniek overleden.

Geraadpleegd op 25 maart 2017, https://www.nrc.nl/nieuws/2017/02/05/neergestokenmedewerker-tbs-kliniek-overleden-a1544567 Stefanie, G. (2014, februari 18). Verslaafden hebben hulp nodig, iets wat ze in de gevangenis niet krijgen. Opgehaald van liga voor mensenrechten: http://www.mensenrechten.be/index.php/site/nieuwsberichten/verslaafden_hebben_hulp_nodig_ iets_wat_ze_in_de_gevangenis_niet_krijgen Thienen, J. V. (2015). Arbeid achter gesloten deuren.

Trips, M. (sd). Onderwijs in gemeenschapsinstellingen en gesloten federale centra. Opgehaald van Agentschap Jongerenwelzijn: http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/assets/docs/hulp/gigfc/welwijs_onderwijs-injeugdinstellingen.pdf UGent-Lanszweert Marie-Stephanie, 2006-2007, Historiek van de wet inzake met de afschaffing van prostitutie, geraadpleegd op 23 maart 2017 http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/243/916/RUG01-001243916_2010_0001_AC.pdf UGent-Lanszweert Marie-Stephanie, 2006-2007, Historiek van de wet inzake met de afschaffing van prostitutie, geraadpleegd op 23 maart 2017 http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/243/916/RUG01-001243916_2010_0001_AC.pdf 188

UGent-Meulenman Jelke, 2013-2014, Prostitutie als oplossing voor seksuele deprivatie bij gedetineerden, geraadpleegd op 22 maart 2017 http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/162/866/RUG01-002162866_2014_0001_AC.pdf UGent-Meulenman Jelke, 2013-2014, Prostitutie als oplossing voor seksuele deprivatie bij gedetineerden, geraadpleegd op 22 maart 2017 http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/162/866/RUG01-002162866_2014_0001_AC.pdf UGent-Vangrootven Lars, 2015, vrijwillig achter tralies, geraadpleegd op 21 maart 2017 http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/213/257/RUG01-002213257_2015_0001_AC.pdf UGent-Vangrootven Lars, 2015, vrijwillig achter tralies, geraadpleegd op 21 maart 2017 http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/213/257/RUG01-002213257_2015_0001_AC.pdf Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) . (sd). Opgehaald van Amnesty International: https://www.amnesty.nl/encyclopedie/universele-verklaring-van-de-rechtenvan-demens-uvrm-volledige-tekst Urban Woorden, Geraadpleegd op 12 maart 2017 http://www.urbanwoorden.be/ Van Den Heuvel, J. (2016). Elke maand zelfmoord gedetineerde. De Telegraaf, 20 januari 2016.

Verstraete J. & De Decker P. (2014), Op zoek naar wonen na detentie. Een verkennend onderzoek naar het hulpverleningsaanbod en de beleidsinitiatieven in Leuven, Steunpunt Wonen, Leuven, 56 p.

Vice, 11/12/2015, why do prison guards keep having seks with inmates, geraadpleegd op 18 maart 2017 https://www.vice.com/be/article/why-do-prison-guards-keep-having-sex-with-inmates-209 Vice, 11/12/2015, why do prison guards keep having seks with inmates, geraadpleegd op 18 maart 2017 https://www.vice.com/be/article/why-do-prison-guards-keep-having-sex-with-inmates-209 Visher, C.A., Winterfield, L. & Coggeshall, M.B. J Exp Criminol (2005), Ex-offender employment programs and recidivism: A meta-analysis 1: 295. doi:10.1007/s11292-005-8127-x Vlaams detentiecentrum De Wijngaard. (sd). Opgehaald van Agentschap Jongerenwelzijn: http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/jeugdhulp/publiekejeugdinstellingen/vlaamsdetentiecentra/de-wijngaard/ VORMINGPLUS. Vormingplusob. Geraadpleegd op 10 maart 2017. www.vormingplusob.be VZW DE HUIZEN. Geraadpleegd op 07 maart 2017 via http://www.dehuizen.be/concept.htm

189

Werff, C. van der, Recidivisme en speciaal preventief effect, Geraadpleegd op 28 maart 2017, http://repository.tudelft.nl/view/wodc/uuid:e03291e8-4a90-4397-b3ba-d83e25ef711c/ WILLEM, N. (2012) De impact van detentie op de familie van gedetineerden en hun toekomstperspectief. (Gepubliceerd eindwerk) Universiteit Gent, Faculteit rechtsgeleerdheid.

Willemsen, J., Declercq, F., Dautzenberg, M., (2006), Het effect van alternatieve gerechtelijke maatregelen, Geraadpleegd op 26 maart 2017, http://www.worldcat.org/title/effect-vanalternatieve-gerechtelijke-maatregelen/oclc/150142272 Wolfeld, Leah R. (2010) Effects of Office Layout on Job Satisfaction, Productivity and Organizational Commitment as Transmitted through Face-to-Face Interactions, George Mason university, Colonial Academic Alliance Undergraduate Research Journal: Vol. 1 , Article 8.

190