Поза межами розуміння

ПОЗА МЕЖАМИ РОЗУМІННЯ БОГОСЛОВИ ТА ФІЛОСОФИ ПРО ГОЛОКОСТ За редакцією Джона К.Рота i Майкла Беренбаума видання друге

ÄÓÕ ² ˲ÒÅÐÀ

HOLOCAUST. PHILOSOPHICAL IMPLICATION Edited by John K. Roth and Michael Berenbaum

United States, Paragon House, 1989

ПОЗА МЕЖАМИ РОЗУМІННЯ БОГОСЛОВИ ТА ФІЛОСОФИ ПРО ГОЛОКОСТ За редакцією Джона К.Рота i Майкла Беренбаума

Êè¿â 2009

ÖÅÍÒÐ ÄÎÑ˲ÄÆÅÍÜ ²ÑÒÎв¯ ÒÀ ÊÓËÜÒÓÐÈ ÑÕ²ÄÍΪÂÐÎÏÅÉÑÜÊÎÃÎ ªÂÐÅÉÑÒÂÀ ÍÀÓÊÌÀ Âèäàâö³: Ê. ѳãîâ òà Ë. Ô³íáåðã Ïåðåêëàä: Ñ. Àëüîøê³íà Ðåäàêòîð: Ë. Ô³íáåðã ˳òåðàòóðíå ðåäàãóâàííÿ òà êîðåêòóðà: Ï. Êðàâ÷óê Êîìï’þòåðíà âåðñòêà: Â. Øåâåëåíêî

Ïîçà ìåæàìè ðîçóì³ííÿ /áîãîñëîâè òà ô³ëîñîôè ïðî Ãîëîêîñò/. Âèäàííÿ äðóãå. Çà ðåäàêö³ºþ Äæîíà Ê.Ðîòà ³ Ìàéêëà Áåðåíáàóìà. Ê.: Äóõ ³ ˳òåðà, 2009. – 432 ñ. Êíèæêó âèäàíî çà ô³íàíñîâî¿ ï³äòðèìêè ̳í³ñòåðñòâà çäîðîâ’ÿ, äîáðîáóòó òà ñïîðòó êîðîë³âñòâà ͳäåðëàíä³â, ïðîãðàìè “Ìàòðà” Ì³í³ñòåðñòâà çàêîðäîííèõ ñïðàâ êîðîë³âñòâà ͳäåðëàíä³â, Äîìó Àííè Ôðàíê, ³ Ôîíäó äëÿ êíèæêîâèõ ïðîåêò³â ó Öåíòðàëüí³é òà Ñõ³äí³é ªâðîï³ The publication of this book is financially supported by the Netherlands Ministry of Health, Welfare and Sports and by the Matra Programme of the Netherlands Ministry of Foreign Affairs, the Anne Frank House, and the Fund for Central and East European Book Projects Öþ êíèãó âàðòî ïðî÷èòàòè êîæíîìó, õòî ñåðéîçíî ñòàâèòüñÿ äî æèòòÿ. Áàãàòî ùî ëÿæå íà äóøó ³ íàãàäàº, ³ çìóñèòü çàìèñëèòèñÿ: òà ùî æ öå âîíî ä³ÿëîñü /³ 䳺òüñÿ/ ç íàìè «ó öüîìó ñâ³ò³ áåç Áîãà ³ áåç ëþäåé»?! – ÿê â³ä÷àéíî é ã³ðêî âèñëîâèâñÿ îäèí ³ç àâòîð³â öèõ òåêñò³â. Àíãëîìîâíå âèäàííÿ ö³º¿ êíèãè çä³éñíåíî çàâäÿêè çóñèëëÿì äâîõ ïðîâ³äíèõ ô³ëîñîô³â, äîñë³äíèê³â Ãîëîêîñòó – «õðèñòèÿíèíà ³ç Êëåðìîíòà» Äæîíà Ê. Ðîòà ³ «þäåÿ ³ç Âàøèíãòîíà» Ìàéêëà Áåðåíáàóìà. Îòæå, ïîíàä äâà äåñÿòêè â³äîìèõ ºâðåéñüêèõ ³ õðèñòèÿíñüêèõ ô³ëîñîô³â, ìèñëèòåë³â, ë³òåðàòîð³â, ïåðåâàæíî òèõ, õòî çàçíàâ ëþäèíîíåíàâèñíèöüêî¿ ä³éñíîñò³ ôàøèñòñüêèõ êîíöòàáîð³â ³ ãåòòî, ñâ³ä÷àòü ïðî Ãîëîêîñò – çëîâ³ñíó ñïðîáó îñòàòî÷íîãî çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà ã³òëåð³âñüêèìè íàöèñòàìè ó ïåð³îä 1939–1945 ðîê³â. Óêðà¿íñüêå âèäàííÿ ö³º¿ êíèãè í³áè ï³äñóìîâóº òåìó ãîðÿ ³ áîëþ, ùî âèïàëè íà äîëþ ºâðåéñüêîãî íàðîäó ó «öèâ³ë³çîâàíîìó» XX ñòîë³òò³.

Íà ïåðø³é ñòîð³íö³ îáêëàäèíêè âì³ùåíà ðåïðîäóêö³ÿ ãðàô³÷íî¿ ðîáîòè Ñàìóåëÿ Àêêåðìàíà (Ôðàíö³ÿ)

ISBN 978-966-378-111-2

© ÄÓÕ ² ˲ÒÅÐÀ, 2009 © Paragon House, 1989 © Ì. Áåðåíáàóì, Äæîí Ê. Ðîò,1989

Ñëîâî äî óêðà¿íñüêîãî ÷èòà÷à ßê ïîºäíàòè: “Ïîçà ìåæàìè ðîçóì³ííÿ” ³ íåîáõ³äí³ñòü îñìèñëèòè îäèí ³ç íàéòðàã³÷í³øèõ äîñâ³ä³â XX ñòîë³òòÿ – êàòàñòðîôó ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà? Çðîçóì³òè áîæåâ³ëëÿ Êàòàñòðîôè íåìîæëèâî, àëå ³ íå îñìèñëþâàòè ïî䳿 òîãî ÷àñó íå ìàºìî ïðàâà — öå íàø îáîâ’ÿçîê ïåðåä íàùàäêàìè, â ³ì’ÿ òîãî, ùîá öå í³êîëè íå ïîâòîðèëîñÿ. Óïîðÿäíèêè êíèãè Ì.Áåðåíáàóì òà Äæîí Ê. Ðîò ó ñâî¿é ñïðîá³ âèð³øèòè öå ïðîòèð³÷÷ÿ ç³áðàëè ðàçîì ñòàòò³, íàïèñàí³ íà ìåæ³ ëþäñüêèõ äóõîâíèõ ñèë òà ³íòåëåêòóàëüíèõ ìîæëèâîñòåé. Òîìó áàãàòî ï³äòâåðäæåíü ³ îäíå ç íàéñòðàøí³øèõ ³ íàéïåðåêîíëèâ³øèõ ñåðåä íèõ – öå ñàìîãóáñòâà ê³ëüêîõ àâòîð³â ö³º¿ êíèãè. Âîíè çàô³êñóâàëè ñâ³é óí³êàëüíèé äîñâ³ä, àëå íå â³äíàéøëè ñèë, ùîá ³ äàë³ æèòè ó ñâ³ò³ “áåç Áîãà, áåç ëþäåé” (Å.³çåëü). Óïîðÿäíèêè êíèãè ç òèõ òåêñò³â î÷åâèäö³â òðàãå䳿 òà ³ñòîðèê³â, ô³ëîñîô³â, òåîëîã³â ïîáóäóâàëè ïåâíó åíöèêëîïåä³þ îñìèñëåííÿ Êàòàñòðîôè. Âîíà âêëþ÷ຠ³ äåô³í³ö³¿ (Êàòàñòðîôà, Ãîëîêîñò, ØÎÀ), ³ ñïðîáó îñìèñëåííÿ ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ³ñòîð³¿, é àíàë³ç ã³òëåð³âñüêî¿ ïîë³òèêè ùîäî çíèùåííÿ ºâðå¿â, ³ ñòàòò³ ïðî îï³ð â ãåòòî é òàáîðàõ... Òåêñòè ïðî æèòòÿ ³ ñìåðòü â ðîêè áîæåâ³ëüíîãî äîñâ³äó – “Òîðòóðè” (Æ.Àìåð³), “Êîíöåíòðàö³éíèé âñåñâ³ò” (Ä.Ðóññå), “Ãåòòî ÿê ôîðìà ïðàâë³ííÿ” (Ð.óëüáåðã), “Ôåêàëüíèé íàñòóï” (Ò.ÄåÏðå)... — ÷è íå íàéñèëüí³ø³ çà âïëèâîì íà ÷èòà÷à. Âèêëèêîì þäà¿çìó, âèêëèêîì õðèñòèÿíñòâó ñòàëè ïî䳿 Êàòàñòðîôè. Çíàìåíèòà ôðàçà “Äå òåïåð Áîã?” çàïî÷àòêóâàëà òåîëîã³þ ï³ñëÿ Îñâåíö³ìó. Òåêñòè “Ãîëîêîñò ³ Çàïîâ³ò” Ä.Âàéñà òà Ì.Áåðåíáàóìà,“Íàñòîÿòåëü öåðêâè òà îáðàíèé íàðîä” Ð.Ðóáåíøòåéíà, “614 çàïîâ³äü” Å.Ôàêåíãåéìà ðåïðåçåíòóþòü öåé äîðîáîê òåîëîã³â òà ô³ëîñîô³â. Åòè÷í³ ïðîáëåìè º êëþ÷îâèìè â ö³é êíèç³ – ñïî÷àòêó â òåêñòàõ ïðî ìåæ³ ëþäñüêîãî âèáîðó â òàáîðàõ ñìåðò³, à ïîò³ì ó ñòàòòÿõ ïðî ö³ííîñò³ äëÿ ñâ³òó, ÿêèé ïåðåæèâ áîæåâ³ëëÿ.

5

Ó â³ò÷èçíÿíèõ á³áë³îòåêàõ êíèã, ñõîæèõ íà “Ïîçà ìåæàìè ðîçóì³ííÿ” íåìàº. Òîìó áàãàòî ïðè÷èí, à íàéãîëîâí³ø³ – íàøà â³ä³ðâàí³ñòü â³ä ïîë³ëîãó ³íòåëåêòóàë³â òà æèòòÿ çà áåðë³íñüêîþ ñò³íîþ âïðîäîâæ äåñÿòèë³òü. Ñàìå öÿ ïðè÷èíà íå äîçâîëèëà ïî-ñïðàâæíüîìó îñìèñëèòè ³ íàéá³ëüø³ óêðà¿íñüê³ òðàãå䳿 – Ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè, ãîëîäîìîðó, Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïóáë³êàö³ÿ ö³º¿ êíèãè, îêð³ì ñàìîö³ííîñò³ ¿¿ â îñìèñëåíí³ ºâðåéñüêî¿ òðàãå䳿, ñïîä³âàþñü, ñïðèÿòèìå ðîçóì³ííþ é óêðà¿íñüêî¿ ³ñòîð³¿. ² ÿêùî îñìèñëåííÿ õî÷ â ÿêèéñü ñïîñ³á çäàòíå âïëèâàòè íà ìàéáóòíº, çàñòåð³ãàþ÷è â³ä íàñòóïíèõ òðàãåä³é, òî öÿ êíèãà, ÿê íà ìîþ äóìêó, çäàòíà â³ä³ãðàòè òàêó ðîëü. Óêðà¿íñüêèé òåêñò êíèãè äîïîâíåíî äâîìà ìàòåð³àëàìè – ñòàòòåþ Ì.Ãåôòåðà ïðî Ãîëîêîñò òà â³äïîâ³äÿìè íà àíêåòó “Ñó÷àñíîñò³” ïðî Áàáèí ßð óêðà¿íñüêèõ, ðîñ³éñüêèõ òà ºâðåéñüêèõ ³íòåëåêòóàë³â (1991ð.) Íàñàìê³íåöü õî÷ó âèñëîâèòè îñîáëèâó ïîäÿêó ï. Ì.Áåðåíáàóìó òà ï. À.Þäê³âñüê³é çà ñïðèÿííÿ ó âèäàíí³ ö³º¿ êíèãè. Ë.Ô³íáåðã

6

Íàøèì ñòóäåíòàì, ùî íàâàæèëèñÿ çàãëèáèòèñÿ â öþ òåìðÿâó é ï³òè äàë³ âñóïåðå÷ â³ä÷àþ «…Âèáåðè æèòòÿ, ùîá æèâ òè òà íàñ³ííÿ òâ» (Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 30:19)

Ïåðåäìîâà Õðèñòèÿíèí ³ç Êëåðìîíòà (Êàë³ôîðí³ÿ) òà þäåé ç Âàøèíãòîíà (Ôåäåðàëüíèé îêðóã Êîëóìá³ÿ) – ìè æèâåìî íà ïðîòèëåæíèõ ê³íöÿõ êîíòèíåíòó, àëå Ãîëîêîñò çâ³â íàñ. Îòæå, öå â³äáóëîñÿ â ÷åòâåð çà âå÷åðåþ 10 ãðóäíÿ 1987: öÿ êíèæêà ïî÷àëà âèìàëüîâóâàòèñÿ íà ñåðâåòêàõ ðåñòîðàíó «Old Ebbitt Grill» ó ñòîëèö³ íàøî¿ äåðæàâè. Áóäó÷è ôàõ³âöÿìè ³ç ô³ëîñîô³¿ òà ðåë³ã³éíèõ äîñë³äæåíü ³ ìàþ÷è íà äâîõ ñîðîêàð³÷íèé äîñâ³ä âèêëàäàííÿ é íàïèñàííÿ òâîð³â íà òåìó Ãîëîêîñòó, ìè â òîé âå÷³ð íàêðåñëèëè îáðèñè çá³ðêè êëàñè÷íèõ åñå ñüîãîäåííÿ, ùî âèñâ³òëþþòü öþ òåìðÿâó. Ó íàø ïëàí âõîäèëî ïðèâåðíóòè óâàãó ëþäñüêîñò³ äî òâîð³â, íåîäíîðàçîâî öèòîâàíèõ äîñë³äíèêàìè Ãîëîêîñòó. Îäíàê ö³ òâîðè áóëè çíà÷íîþ ì³ðîþ ðîçïîðîøåí³, îêðåì³ ç íèõ îïóáë³êîâàíî â êíèæêàõ ³ ÷àñîïèñàõ, ùî âæå äàâíî ðîç³éøëèñÿ. Ìè âèð³øèëè çíîâó çðîáèòè ¿õ äîñòóïíèìè. Ïåðåäáà÷àëîñÿ, ùî öåé ïðîåêò ñòàíå â íàãîä³ ïåðåäóñ³ì ìîëîä³, ÿêà âèÿâëÿº äîñë³äíèöüêèé ³íòåðåñ äî òåìàòèêè Ãîëîêîñòó, îñê³ëüêè á³ëüø³ñòü â³ä³áðàíèõ íàìè îïîâ³äåé áóëî íàïèñàíî âö³ë³ëèìè ñâ³äêàìè àáî íàóêîâöÿìè, êîòð³ çàïî÷àòêîâóâàëè äîñë³äæåííÿ Ãîëîêîñòó. Îáèäâà ìè íàëåæèìî äî ñåðåäíüîãî ïîêîë³ííÿ. Íàðîäèâøèñü ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ìè çãîäîì ä³çíàëèñÿ ïðî íåìèíó÷ó âçàºìîçàëåæí³ñòü óñ³õ ëþäñüêèõ â÷èíê³â: Ãîëîêîñò ãëèáîêî ïîçíà÷èâñÿ é íà íàñ. ²ç îãëÿäó íà â³äì³íí³ñòü íàøèõ òðàäèö³é íàêëàäåíèé íà íàñ Ãîëîêîñòîì â³äáèòîê áóâ àæ í³ÿê íå îäíàêîâèì. Óò³ì çäåá³ëüøîãî ìè çàçíàëè ïîä³áíîãî âïëèâó, îñê³ëüêè ìàëè äâîõ ñï³ëüíèõ íàñòàâíèê³â. Îäèí ³ç íèõ – Ðè÷àðä Ë. Ðóáåíøòåéí, ÷èé òâ³ð «Ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà» (1966) ³ç íèçêè ïåðøèõ ïóáë³êàö³é, àâòîðè ÿêèõ ïðèñòóïèëèñÿ äî ðåë³ã³éíèõ âèñíîâê³â Ãîëîêîñòó. Äðóãèé – Åë³ Â³çåëü, íîáåë³âñüêèé ëàóðåàò ïðå쳿 ìèðó 1986 ðîêó. Ñåðåä âåëè÷åçíîãî äîðîáêó öüîãî ìàéñòðà ð³çíîæàíðîâî¿ ë³òåðàòóðè îñîáëèâå ì³ñöå çàéìàþòü éîãî áëèñêó÷³, íåìîâ ä³àìàíòè,

7

ä³àëîãè. Óðèâêè ³ç öèõ ä³àëîã³â, ó ÿêèõ ïîðóøåíî ïèòàííÿ, ùî çàäàþòü òîí äëÿ ïîäàëüøî¿ îïîâ³ä³, ñëóãóþòü êîðîòåíüêèìè òåìàòè÷íèìè ïðåëþä³ÿìè äî ãîëîâíèõ ÷àñòèí ö³º¿ àíòîëî㳿. Îêðåì³ ç óì³ùåíèõ òóò åñå íàãàäóþòü íàì, ùî Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òà Åë³ Â³çåëü íå ìàþòü îäíîñòàéíî¿ äóìêè ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó. ² âñå æ òàêè, â³äêðèâàþ÷è äëÿ íàñ ñâîº æèòòÿ, îáèäâà äîäàþòü ñåíñó – îñîáèñòîãî é ñï³ëüíîãî – äî íàøîãî âëàñíîãî æèòòÿ. Ïîä³áíî äî òîãî, ÿê âîíè, âîäíî÷àñ ç ³íøèìè ðåïðåçåíòîâàíèìè òóò àâòîðàìè, íàìàãàþòüñÿ ïîä³ëèòèñÿ ñâî¿ìè â³ä÷óòòÿìè ç íàñòóïíèì ïîêîë³ííÿì, òàê ³ ìè, éîãî ïðåäñòàâíèêè, ñïîä³âàºìîñÿ, ùî öÿ êíèæêà äîïîìîæå äîíåñòè ¿õí³ ðîçäóìè äî ïîêîë³ííÿ íàøèõ íàñòóïíèê³â. Âèñëîâëþºìî ïîäÿêó âñ³ì àâòîðàì ³ âèäàâöÿì, ÿê³ íàäàëè äîçâ³ë íà ïåðåäðóê ¿õí³õ òâîð³â. Ìåð³ ˳íí ÌàêÃðàñ çàâäÿ÷óºìî òèì, ùî âîíà ïðîâåëà âåëèêó ðîáîòó ç îòðèìàííÿ ïèñüìîâèõ äîçâîë³â, à òàêîæ âçÿëà íà ñåáå ñèëó-ñèëåííó ³íøîãî êëîïîòó. Îñîáëèâó ïîäÿêó ñêëàäàºìî Êåíó Ñòþàðòó òà Äîíó Ôåðó – ðåäàêòîðàì, êîòð³ íàäàâàëè íàì ï³äòðèìêó, à òàêîæ Áåâåðë³ Äæåéí Ëîî òà âñüîìó êîëåêòèâó âèäàâíèöòâà «Ïàðàãîí Õàóñ». Ïðèñâÿ÷óºìî öþ êíèæêó íàøèì ñòóäåíòàì. Ìè ¿ì âäÿ÷í³ çà ¿õí³é ïîòÿã äî çíàíü. Ñàìå â³í çóìîâèâ ìîæëèâ³ñòü ³ íåîáõ³äí³ñòü ïîÿâè öüîãî âèäàííÿ. Äæîí Ê.Ðîò, Êëåðìîíò, Êàë³ôîðí³ÿ

Ìàéêë Áåðåíáàóì, Âàøèíãòîí, Ôåäåðàëüíèé îêðóã Êîëóìá³ÿ

8

ÕÐÎÍÎËÎÃ²ß Ïðèêìåòí³ ïî䳿, ïîâ’ÿçàí³ ç Ãîëîêîñòîì (1933 – 1945 ðð.)

1933 30 ñ³÷íÿ

Àäîëüô óòëåð ñòຠêàíöëåðîì ³ìïåð³¿.

27 ëþòîãî

ϳäïàë ðåéõñòàãó.

9 áåðåçíÿ

Ãåíð³õà óììëåðà ïðèçíà÷åíî øåôîì Ìþíõåíñüêî¿ ïîë³ö³¿.

22 áåðåçíÿ

Çàñíóâàííÿ óììëåðîì ïåðøîãî êîíöòàáîðó ÑÑ ó Äàõàó.

23 áåðåçíÿ

Óõâàëåííÿ ðåéõñòàãîì Àêòà ïðî íàäàííÿ íàäçâè÷àéíèõ ïîâíîâàæåíü óòëåðó.

1 êâ³òíÿ

Âñåíàðîäíå áîéêîòóâàííÿ ºâðåéñüêèõ ï³äïðèºìñòâ ³ ôàõ³âö³â.

10 òðàâíÿ

Ïóáë³÷í³ ñïàëþâàííÿ êíèæîê ó ͳìå÷÷èí³, ñïðÿìîâàí³ ïðîòè òâîð³â ºâðåéñüêèõ àâòîð³â ³ ïðîòèâíèê³â íàöèçìó.

14 ëèïíÿ

Íàöèñòñüêó ïàðò³þ â çàêîíîäàâ÷îìó ïîðÿäêó âèçíàíî ºäèíîþ ëåãàëüíîþ ïîë³òè÷íîþ ïàðò³ºþ â ͳìå÷÷èí³.

20 ëèïíÿ

ϳäïèñàííÿ â Ðèì³ êîíêîðäàòó ïîì³æ Âàòèêàíîì ³ Òðåò³ì ðåéõîì.

19 æîâòíÿ

Âèõ³ä ͳìå÷÷èíè ç ˳ãè Íàö³é.

9

1934 26 ñ³÷íÿ

ϳäïèñàííÿ ͳìå÷÷èíîþ òà Ïîëüùåþ ïàêòó ïðî íåíàïàä óïðîäîâæ äåñÿòè ðîê³â.

20 êâ³òíÿ

óììëåðà ïðèçíà÷åíî ãîëîâîþ ãåñòàïî.

30 ÷åðâíÿ – 2 ëèïíÿ óòëåð ïîçáóâñÿ Åðíñòà Ðüîìà òà ñêàñóâàâ ÑÀ [øòóðìîâ³ çàãîíè].

20 ëèïíÿ

ÑÑ [îõîðîíí³ ÷àñòèíè] ñòàþòü ñàìîñò³éíîþ îðãàí³çàö³ºþ íà ÷îë³ ç óììëåðîì, ùî ïåðåáóâຠâ ðîçïîðÿäæåíí³ Ã³òëåðà.

2 ñåðïíÿ

Ñìåðòü ïðåçèäåíòà ôîí óíäåíáóðãà. óòëåð ñòຠ«ôþðåðîì ³ ðåéõñêàíöëåðîì» í³ìåöüêî¿ äåðæàâè. ³ä â³éñüêîâèõ ñèë âèìàãàºòüñÿ ñêëàäàííÿ îñîáèñòî¿ ïðèñÿãè íà â³ðí³ñòü ôþðåðó.

1935 15 âåðåñíÿ 1936 17 ÷åðâíÿ ˳òî 1937 21 áåðåçíÿ

Ö³ëêîâèòå óõâàëåííÿ àíòèºâðåéñüêîãî çàêîíîäàâñòâà â Íþðíáåðç³. óììëåðà îô³ö³éíî ïðîãîëîøåíî ðåéõñôþðåðîì ÑÑ ³ øåôîì í³ìåöüêî¿ ïîë³ö³¿. ͳìå÷÷èíà ïðèéìຠó ñåáå ˳òí³ îë³ìï³éñüê³ ³ãðè: Äæåññ Îâåíñ çàâîéîâóº ÷îòèðè çîëîò³ ìåäàë³. Åíöèêë³êà Ïàïè ϳÿ XI «Mit brennerder Sorge» («²ç ãëèáîêèì çàíåïîêîºííÿì»).

16 ëèïíÿ

Çàñíóâàííÿ êîíöòàáîðó Áóõåíâàëüä.

1938 12 – 13 áåðåçíÿ

Àíøëþñ: ïðèºäíàííÿ Àâñò𳿠äî Òðåòüîãî ðåéõó.

10

29 – 30 âåðåñíÿ

Ñòîðîíè Ìþíõåíñüêî¿ êîíôåðåíö³¿ ïîãîäæóþòüñÿ íà ïðèºäíàííÿ ͳìå÷÷èíîþ ÷àñòèíè ×åõîñëîâà÷÷èíè.

27 – 28 æîâòíÿ

Âèãíàííÿ 17 òèñÿ÷ ïîëüñüêèõ ºâðå¿â ³ç ͳìå÷÷èíè.

7 ëèñòîïàäà

Ãåðøåëü Ãðèíöñïàí ñòð³ëÿº â Åðíñòà ôîí Ðàòà â Ïàðèæ³.

9 – 10 ëèñòîïàäà

Kristallnacht.

1939 23 ñåðïíÿ

ϳäïèñàííÿ â Ìîñêâ³ Ìîëîòîâèì ³ гááåíòðîïîì ðàäÿíñüêî-í³ìåöüêîãî ïàêòó ïðî íåíàïàä.

1 âåðåñíÿ

ͳìå÷÷èíà îêóïîâóº Ïîëüùó.

3 âåðåñíÿ

Áðèòàí³ÿ òà Ôðàíö³ÿ îãîëîøóþòü â³éíó ͳìå÷÷èí³.

17 âåðåñíÿ

×åðâîíà Àðì³ÿ çàéìຠçåìë³ Çàõ³äíî¿ Óêðà¿íè, ùî ïåðåáóâàëè ó ñêëàä³ Ïîëüù³.

21 âåðåñíÿ

Ðåéíãàðä Ãåéäð³õ âèäຠðîçïîðÿäæåííÿ ïðî ñòâîðåííÿ ºâðåéñüêèõ ãåòòî ³ ðàä â îêóïîâàí³é Ïîëüù³.

23 ëèñòîïàäà

Âèìîãà äî ºâðå¿â â îêóïîâàí³é Ïîëüù³ íîñèòè ³äåíòèô³êàö³éíó ç³ðêó.

1940 Ïî÷àòîê ñ³÷íÿ ѳ÷åíü – ëþòèé

Ïåðøå åêñïåðèìåíòàëüíå óìåðòâ³ííÿ ãàçîì ïñèõ³÷íî õâîðèõ, ºâðå¿â òà ³íøèõ. ªâðåéñüê³ ìîëîä³æí³ ðóõè îðãàí³çîâóþòü ï³äï³ëüíèé îï³ð ó Ïîëüù³.

11

12 ëþòîãî

Ðîçïî÷èíàºòüñÿ äåïîðòàö³ÿ ºâðå¿â ³ç ͳìå÷÷èíè äî Ïîëüù³.

27 êâ³òíÿ

óììëåð â³ääຠíàêàç ïðî ñòâîðåííÿ êîíöòàáîðó â Îñâåíö³ì³.

1 òðàâíÿ

Çàòâåðäæåíî ñòâîðåííÿ ãåòòî â Ëîäç³.

20 òðàâíÿ

Ðîçïî÷èíຠôóíêö³îíóâàòè êîíöòàá³ð â Îñâåíö³ì³.

4 ÷åðâíÿ

Çàâåðøåíî áðèòàíñüêó åâàêóàö³þ ç Äóíê³ðêà.

16 æîâòíÿ

Íàêàç ïðî ñòâîðåííÿ âàðøàâñüêîãî ãåòòî.

15 ëèñòîïàäà

Âàðøàâñüêå ãåòòî çàáëîêîâàíî.

1941 14 òðàâíÿ

Ïîíàä 3 600 ºâðå¿â çààðåøòîâàíî â Ïàðèæ³.

15 òðàâíÿ

Ìàðøàë Ïåòåí ñõâàëþº ôðàíöóçüêó ïîë³òèêó êîëàáîðàö³îí³çìó ùîäî ͳìå÷÷èíè.

22 ÷åðâíÿ

Íàïàä ͳìå÷÷èíè íà Ðàäÿíñüêèé Ñîþç.

Ëèïåíü

Áóä³âíèöòâî êîíöòàáîðó Ìàéäàíåê.

31 ëèïíÿ

Ãåð³íã ïðèçíà÷ຠÃåéäð³õà êåð³âíèêîì àêö³¿ âïðîâàäæåííÿ «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ»,– òîáòî «ðîçâ’ÿçàííÿ» ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ.

3 âåðåñíÿ

Ïåðø³ åêñïåðèìåíòàëüí³ óìåðòâ³ííÿ ãàçîì «öèêëîí Á» ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ â Îñâåíö³ì³.

29 – 30 âåðåñíÿ

Çíèùåííÿ 34 òèñÿ÷ ºâðå¿â ó Áàáèíîìó ßðó.

10 æîâòíÿ

Çàñíóâàííÿ ãåòòî â Òåðåç³åíøòàäò³.

12

7 ãðóäíÿ

Íàïàä ßïîí³¿ íà Ïåðë-Õàðáîð.

8 ãðóäíÿ

Ïî÷àâ ôóíêö³îíóâàòè òàá³ð ñìåðò³ Õåëìíî ïîáëèçó Ëîäç³.

11 ãðóäíÿ

ͳìå÷÷èíà òà ²òàë³ÿ îãîëîøóþòü â³éíó Ñïîëó÷åíèì Øòàòàì.

1942 20 ñ³÷íÿ

Ó÷àñíèêè Âàíçåéñüêî¿ êîíôåðåíö³¿ óêëàäàþòü ïëàíè âèíèùåííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â.

21 ñ³÷íÿ

Îðãàí³çàö³ÿ ºâðåéñüêîãî îïîðó òà ïàðòèçàíñüêèõ çàãîí³â ó ³ëüíþñ³ òà Êîâåë³.

Ëþòèé – áåðåçåíü

Åâàêóàö³ÿ ïîëüñüêèõ ãåòòî òà äåïîðòàö³ÿ ºâðå¿â äî òàáîð³â ìàñîâîãî çíèùåííÿ.

Áåðåçåíü – ëèïåíü

Ïî÷èíàþòü ôóíêö³îíóâàòè çíèùóâàëüí³ öåíòðè Áåëæåöà, Ñîá³áóðà ³ Òðåáë³íêè.

27 áåðåçíÿ

Ïåðøå ïåðåâåçåííÿ ºâðå¿â ³ç Ïàðèæà äî Îñâåíö³ìà.

22 ëèïíÿ

Ïåðøà âåëèêîìàñøòàáíà äåïîðòàö³ÿ ºâðå¿â ³ç Âàðøàâè äî Òðåáë³íêè.

28 ëèïíÿ

Çàñíóâàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî «ªâðåéñüêî¿ áîéîâî¿ îðãàí³çàö³¿».

2 ëèñòîïàäà

Ïîðàçêà í³ìö³â â Åëü-Àëàìåéí³.

19 – 22 ëèñòîïàäà

Êîíòðíàñòóï ×åðâîíî¿ Àð쳿 ï³ä Ñòàë³íãðàäîì.

10 ãðóäíÿ

Ïåðøå ïåðåâåçåííÿ í³ìåöüêèõ ºâðå¿â äî Îñâåíö³ìà.

17 ãðóäíÿ

Ñîþçíèêè âèð³øóþòü âèçíàòè íàöèñò³â âèííèìè ó ìàñîâîìó âáèâñòâ³ ºâðå¿â.

13

1943 18 – 21 ñ³÷íÿ

Ìîðäåõàé Àíºëåâè÷ î÷îëþº ïåðøå çáðîéíå ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî.

31 áåðåçíÿ

³äêðèòòÿ íîâîãî êðåìàòîð³þ â Îñâåíö³ì³.

19 – 30 êâ³òíÿ

Áåçóñï³øíå îáãîâîðåííÿ ïèòàíü ðÿòóâàííÿ ºâðåéñüêèõ æåðòâ íàöèçìó íà Áåðìóäñüê³é êîíôåðåíö³¿.

19 êâ³òíÿ

Ïî÷àòîê ë³êâ³äàö³¿ âàðøàâñüêîãî ãåòòî. Àíºëåâè÷ î÷îëþº ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî.

16 òðàâíÿ

˳êâ³äàö³þ âàðøàâñüêîãî ãåòòî çàâåðøåíî.

11 ÷åðâíÿ

óììëåð â³ääຠíàêàç ïðî ë³êâ³äàö³þ âñ³õ ãåòòî â Ïîëüù³ òà Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³.

2 ñåðïíÿ

Ïîâñòàííÿ â’ÿçí³â Òðåáë³íêè.

1 – 2 æîâòíÿ

Äàíö³ ðÿòóþòü äàíñüêèõ ºâðå¿â â³ä íàöèñò³â.

14 æîâòíÿ

Ïîâñòàííÿ â’ÿçí³â Ñîá³áóðà.

18 æîâòíÿ

Ïåðøà äåïîðòàö³ÿ ºâðå¿â ³ç Ðèìà äî Îñâåíö³ìà.

1944 22 ñ³÷íÿ

Ïðåçèäåíò Ðóçâåëüò ñòâîðþº ïðàâë³ííÿ âîºííèõ á³æåíö³â.

19 áåðåçíÿ

ͳìå÷÷èíà îêóïîâóº Óãîðùèíó.

2 êâ³òíÿ

Äåïîðòîâàíî ºâðå¿â ³ç Àô³í äî Îñâåíö³ìà.

Òðàâåíü – ëèïåíü

Äåïîðòàö³ÿ óãîðñüêèõ ºâðå¿â äî Îñâåíö³ìà.

6 ÷åðâíÿ

Äåíü «Ä»: ñîþçíèêè âèñàäèëèñÿ â Íîðìàí䳿.

14

23 ëèïíÿ

Ìàéäàíåê çâ³ëüíåíî ðàäÿíñüêèìè â³éñüêàìè.

20 ëèïíÿ

ͳìåöüê³ îô³öåðè â÷èíÿþòü çàìàõ íà óòëåðà.

7 æîâòíÿ

Ïîâñòàííÿ Sonderkommando â Îñâåíö³ì³.

ʳíåöü æîâòíÿ

Îñòàíí³ óìåðòâ³ííÿ ãàçîì â Îñâåíö³ì³.

26 ëèñòîïàäà

óììëåð â³ääຠíàêàç ïðî çíèùåííÿ îñâåíö³ìñüêèõ êðåìàòîð³¿â.

1945 17 – 18 ñ³÷íÿ 27 ñ³÷íÿ

Îñâåíö³ì åâàêóéîâàíî. Ïî÷èíàºòüñÿ «ñìåðòíèé ïîõ³ä» â’ÿçí³â. Ðàäÿíñüê³ â³éñüêà çâ³ëüíÿþòü Îñâåíö³ì.

11 êâ³òíÿ – 4 òðàâíÿ Ñîþçíèêè çâ³ëüíÿþòü êîíöòàáîðè â Áóõåíâàëüä³, Áåðãåí-Áåëüçåí³, Äàõàó, Ìàóòõàóçåí³ é Òåðåç³åíøòàäò³.

30 êâ³òíÿ

Ñàìîãóáñòâî óòëåðà.

7 òðàâíÿ

Íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà áåççàñòåðåæíî êàï³òóëþº ïåðåä ñîþçíèêàìè ç àíòèã³òëåð³âñüêî¿ êîàë³ö³¿.

8 òðàâíÿ

Äåíü ïåðåìîãè â ªâðîï³.

Ëèñòîïàä 1945 – æîâòåíü 1946

Ñóäîâ³ ïðîöåñè íàä âîºííèìè çëî÷èíöÿìè â Íþðíáåðç³.

15

ÊÎÍÖÅÍÒÐÀÖ²ÉͲ ÒÀÁÎÐÈ Óïðîäîâæ 1939 – 1945 ðîê³â íà êîíòðîëüîâàíèõ íàöèñòàìè òåðåíàõ ªâðîïè áóëî çàìîðäîâàíî ø³ñòü ì³ëüéîí³â íåîçáðîºíîãî òà áåçíåâèííîãî ºâðåéñüêîãî öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ – ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê, ä³òåé ³ íåìîâëÿò – â õîä³ çä³éñíåííÿ ñâ³äîìî¿ ïîë³òèêè çíèùåííÿ áóäüÿêèõ îçíàê ºâðåéñüêîãî æèòòÿ é êóëüòóðè. ²ç íèõ äâà ì³ëüéîíè áóëî âáèòî ó ñâî¿õ ð³äíèõ ì³ñòàõ ³ ñåëàõ: äåÿêèõ áóëî óâ’ÿçíåíî â ãåòòî, äå âîíè áóëè ñâ³äîìî ïðèðå÷åí³ ïîë³òèêîþ íàöèñò³â óìèðàòè ãîëîäíîþ ñìåðòþ, ³íøèõ ðîçñòð³ëþâàëè â ì³ñöÿõ ìàñîâèõ óáèâñòâ çà ì³ñöåì ¿õíüîãî ïðîæèâàííÿ. Ðåøòà ÷îòèðè ì³ëüéîíè ºâðå¿â áóëè çìóøåí³ ïîëèøàòè ñâî¿ äîì³âêè é âèðóøàòè ïî¿çäîì äî â³ääàëåíèõ êîíöòàáîð³â, äå íà íèõ ÷åêàëà ñìåðòü àáî âíàñë³äîê âèñíàæëèâî¿ ïðàö³, àáî â³ä ãîëîäó, äå ¿õ çàáèâàëè äî ñìåðò³, ðîçñòð³ëþâàëè àáî óìåðòâëÿëè ãàçîì. Îñâåíö³ì – êîíöòàá³ð, ó ÿêîìó âïðîäîâæ 1941 – 1944 ðîê³â áóëî çàìîðäîâàíî ïîíàä 2 ì³ëüéîíè ëþäåé, ñåðåä íèõ ºâðå¿, öèãàíè òà ðàäÿíñüê³ â³éñüêîâîïîëîíåí³. Òàáîðè, ïðèçíà÷åí³ âèêëþ÷íî äëÿ çíèùåííÿ ºâðå¿â. ²íø³ òàáîðè, â ÿêèõ ºâðå¿â òà ëþäåé ³íøî¿ íàö³îíàëüíîñò³ âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³, ïðèð³êàëè íà ãîëîäíó ñìåðòü, ï³ääàâàëè êàòóâàííÿì ³ âáèâàëè ç òàêîþ æîðñòîê³ñòþ, ÿêó âàæêî íàâ³òü ñîá³ óÿâèòè. Á³ëüø³ñòü ³ç öèõ òàáîð³â ìàëè ïîáëèçó òðóäîâ³ òàáîðè-«ñàòåë³òè». Ñåðåä ñîòåíü òèñÿ÷ ëþäåé ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ÿêèõ áóëî âèñëàíî íàöèñòàìè äî êîíöòàáîð³â, áóëè àíòèôàøèñòè, ñâ³äêè ªãîâè, ãîìîñåêñóàë³ñòè, ïñèõ³÷íî õâîð³ òà ëþäè ç õðîí³÷íèìè õâîðîáàìè. Êð³ì òîãî, áóëî çàìîðäîâàíî ïîíàä 250 òèñÿ÷ öèãàí âíàñë³äîê íàì³ðó íàöèñò³â âèíèùèòè öèãàí, ÿê ³ ºâðå¿â, çìåñòè ç ìàïè ªâðîïè. Ó á³ëüøîñò³ ç ïîçíà÷åíèõ òóò òàáîð³â çä³éñíþâàëèñÿ òàê çâàí³ «ìåäè÷í³» äîñë³äè, áåç çíåáîëþâàëüíèõ çàñîá³â, ëèøå ÷åðåç ö³êàâ³ñòü ³ öèí³çì ë³êàð³â. ϳä ÷àñ öèõ åêñïåðèìåíò³â áóëî çàêàòîâàíî ñîòí³ ïåðåä òèì çäîðîâèõ «ïàö³ºíò³â».

16

«À ÷îìó òè ìîëèøñÿ, Ìîéñåþ?» – çàïèòàâ ÿ éîãî. «ß ìîëþñÿ Áîãîâ³ – òîìó, ùî â ìåí³ – àáè ³í íàâ÷èâ ìåíå, ÿê çâåðòàòèñÿ äî íüîãî ç ïðàâèëüíèìè çàïèòàííÿìè». Òàêà òî÷èëàñÿ ì³æ íàìè ðîçìîâà ââàæàé ùîâå÷îðà. Åë³ Â³çåëü, «Í³÷»

Ïðîëîã Õòî, ùî, äå, êîëè, ÿê?

— Õòî òè?

— Íîìåð.

— Òâîº ³ì’ÿ?

— Ñòðà÷åíèé. ³äíåñåíèé â³òðîì. Äî íåáà. Ïîãëÿíü ãåí óãîðó. Íåáî ãåòü ÷îðíå, ÷îðí³ñ³íüêå â³ä ³ìåí. Åë³ Â³çåëü, «Ä³àëîãè I». 0äíå ïîêîë³ííÿ ïî òîìó Ðåë³ã³éí³ é ô³ëîñîôñüê³ âèñíîâêè Ãîëîêîñòó, çàì³ð íàöèñò³â âèíèùèòè ºâðå¿â ªâðîïè, à òàêîæ ï³äêîðèòè é çíèùèòè ì³ëüéîíè ³íøèõ ëþäåé, íàáóâàþòü ôîðìè çàïèòàííÿ. Ö³ çàïèòàííÿ âìóðîâàí³ â ³ñòîð³þ, àëå æîäíèé ëþäñüêèé ðîçóì, æîäíà êíèãà, – ìîæëèâî, íàâ³òü Áîæà – íå çäàòí³ äîñòåìåííî âèòëóìà÷èòè, ÿêèì ÷èíîì (ïîëèø³ìî îñòîðîíü ïèòàííÿ «÷îìó?») Ãîëîêîñò îáïàëèâ çåìëþ. Öå òâåðäæåííÿ çóìîâëåíå àæ í³ÿê íå áðàêîì ³íôîðìàö³¿. Íàâïàêè, ³ñòîð³ÿ Ãîëîêîñòó íàòåïåð äîáðå äîêóìåíòîâàíà. ßê ñêàçàíî â ä³àëîç³ Åë³ Â³çåëÿ, ç³áðàí³ äàí³ ñâ³ä÷àòü, ùî «íåáî ãåòü ÷îðíå, ÷îðí³ñ³íüêå â³ä ³ìåí». Òàêèé íàñë³äîê – çàéâå íàãàäóâàííÿ ïðî òå, ÿê âàæëèâî ñòàâèòè ïðàâèëüí³ çàïèòàííÿ. ², êð³ì òîãî, â³í íàâîäèòü íà äóìêó, ùî á³ëüø³ñòü äåòàëåé ùå ÷åêàþòü ñâîãî ðîçêðèòòÿ ³ ùî ³ñòîð³ÿ Ãîëîêîñòó, ìîæëèâî, íå ìàòèìå ê³íöÿ. Ïðîëîã³â äî Ãîëîêîñòó íå áðàêóº. ×èìàëî ¿õ çíàº, ïðèì³ðîì, ê³ëüêàñîòð³÷íå ðåë³ã³éíå ñóïåðíèöòâî õðèñòèÿí ³ ºâðå¿â, ðÿñí³þòü íèìè é õèòðîñïëåò³ííÿ ñóñï³ëüíîåêîíîì³÷íî¿ ³ñòîð³¿,

17

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

ÿêîþ êåðóâàëàñÿ ºâðîïåéñüêà ïîë³òèêà íàïåðåäîäí³ ñòð³ìêîãî ñõîäæåííÿ Àäîëüôà óòëåðà â ñ³÷í³ 1933. Îòæå, æîäåí ïðîëîã íå ìîæå íàëåæíèì ÷èíîì ïîçíà÷èòè ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó. ² âñå æ òàêè, ÿêùî ñïðàâä³ äîòðèìóâàòèñÿ çàäóìó ö³º¿ êíèæêè, ùî âèïëèâຠç ïîêëàäåíî¿ â ¿¿ îñíîâó ³ñòîð³¿, ïî÷èíàòè òðåáà ç ðîçäóì³â íàä ³ñòîðè÷íèìè çàïèòàííÿìè – õòî, ùî, äå, êîëè, ÿê? – êîòð³ âèçíà÷àþòü óñ³ ³íø³. Ïî䳿 ñàì³ ïî ñîá³ íå ìîæóòü áóòè ïåðå³íàêøåí³. Âîíè çàëèøàþòüñÿ òàêèìè, ÿê º. Íå òàêà ñïðàâà ç ¿õí³ì âèòëóìà÷åííÿì. Õî÷ áè íà ÿêó áåçñòîðîíí³ñòü ³ íåóïåðåäæåí³ñòü ïðåòåíäóâàëè äîñë³äíèêè ³ñòîð³¿, çàëèøàºòüñÿ âèð ñóïåðå÷íîñòåé, ó ÿêîìó ïåðåìàãàþòü áàæàííÿ òå àáî òå çàõèñòèòè ÷è ñïðîñòóâàòè, âèõîäÿ÷è ç æèòòºâèõ ³íòåðåñ³â. ͳäå öÿ çàêîíîì³ðí³ñòü íå ïðîÿâëÿºòüñÿ ç òàêîþ î÷åâèäí³ñòþ, ÿê ó äîñë³äæåííÿõ Ãîëîêîñòó; õî÷ áè ÿêå ïèòàííÿ ïîðóøóâàëîñÿ, ïî÷èíàþòüñÿ çàÿâè ïðî ñï³âó÷àñòü òà îï³ð, ïðîâèíó òà íåâèíí³ñòü, îìàíó òà ïðîçð³ííÿ; ç³òêíåííÿ íå áåç åìîö³éíîãî çàáàðâëåííÿ. Ó öüîìó íåìຠí³÷îãî äèâíîãî, îñê³ëüêè íåð³äêî íà êàðòó ïîñòàâëåíî ïèòàííÿ æèòòÿ ³ ñìåðò³ – öå ñòîñóºòüñÿ òàêîæ ñüîãîäí³øíüîãî ðîçóì³ííÿ ñâ íàëåæíîñò³, ÿêå çàëåæèòü â³ä ³ñòîðè÷íèõ ïîãëÿä³â çíà÷íî á³ëüøîþ ì³ðîþ, í³æ öå ³íîä³ óñâ³äîìëþþòü. Ñïðàâä³, òàêîãî íàñë³äêó ìîæíà áóëî á î÷³êóâàòè, ÿêùî ò³ëüêè íîâ³ âèòêè ã³ðêî¿ ïîëåì³êè íå çâ³ëüíÿòüñÿ â³ä íàïîëÿãàíü íà òîìó, ùî ëèøå îäèí ïîãëÿä, íà â³äì³íó â³ä óñ³õ ³íøèõ, ìຠâèêëþ÷íå ïðàâî íà âîëîä³ííÿ ³ñòèíîþ. Íåçâàæàþ÷è íà ñóïåðå÷íîñò³ – ³, âîäíî÷àñ, ç îãëÿäó íà íèõ – äîñÿãíóòî çãîäè ùîäî ÷èñëåííèõ ôàêò³â. Íàñàäæåíà Òðåò³ì ðåéõîì ñèñòåìà êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â, ãåòòî, åñêàäðîí³â ñìåðò³ òà çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â çàáðàëà ïîíàä äâàíàäöÿòü ì³ëüéîí³â áåççàõèñíèõ ëþäñüêèõ æèòò³â. ²ç íèõ â³ä ï’ÿòè äî øåñòè ì³ëüéîí³â ñòàíîâèëè ºâðå¿ – ç íèõ ïîíàä îäèí ì³ëüéîí ä³òè â³êîì äî äåñÿòè ðîê³â, – ³ âàðòî íàãàäàòè, ùî ºâðå¿ áóëè ºäèíîþ ãðóïîþ, ÿêà â³äêðèòî ïðèð³êàëàñÿ íàöèñòàìè íà âèíèùåííÿ. Õî÷ ³ íå êîæíà íàöèñòñüêà æåðòâà áóëà ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³, íàì³ð íàöèñò³â ïîëÿãàâ ó çâ³ëüíåíí³ ªâðîïè, ÿêùî íå âñüîãî ñâ³òó,

18

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

â³ä ºâðå¿â. Äàëåêî çàéøîâ óòëåð íà øëÿõó äî ö³º¿ ìåòè. Äâ³ òðåòèíè ºâðå¿â ó ïåðåäâîºíí³é ªâðîï³ ³ Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³ – ³ áëèçüêî îäí³º¿ òðåòèíè ºâðå¿â â óñüîìó ñâ³ò³ – çàãèíóëè íà ÷àñ çàê³í÷åííÿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Öå íàéâ³äîì³ø³ ³ íàéøèðøå âèçíàí³ êðèõ³òêè ³íôîðìàö³¿ ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó, àëå âñòàâëåíî é ³íø³ äàí³. Ïåðåâàæíà á³ëüø³ñòü ºâðåéñüêèõ æåðòâ – âèõ³äö³ ç³ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè, ïîíàä ïîëîâèíà – ç Ïîëüù³, äå íàì³ðè íàöèñò³â ùîäî âèíèùåííÿ âäàëèñÿ ¿ì íà äåâ’ÿíîñòî â³äñîòê³â. Íåçâàæàþ÷è íà ðîçá³æí³ñòü â îö³íêàõ, íàâ³òü çà ì³í³ìàëüíèìè ï³äðàõóíêàìè, â îäíîìó ëèøå Îñâåíö³ì³ (íàéá³ëüøîìó çíèùóâàëüíîìó öåíòð³, ðîçòàøîâàíîìó íà òåðèòî𳿠Ïîëüù³) ïîíàä îäèí ì³ëüéîí ºâðå¿â áóëî óìåðòâëåíî ãàçîì. Äîïîâíþâàòè öþ ñòàòèñòèêó ìîæíà äî íåñê³í÷åííîñò³. À ÿê³ æ ñèëè öüîìó âñüîìó ïðèñëóæèëèñÿ? Ó áåðåçí³ 1933 Ãåíð³õ óììëåð, ãëàâà ÑÑ, çàñíóâàâ ïåðøèé êîíöòàá³ð ÑÑ. ³í áóâ ðîçòàøîâàíèé â Äàõàó – ì³ñò³ íà ï³âäí³ Í³ìå÷÷èíè ïîáëèçó Ìþíõåíà. ×åðåç ø³ñòü ðîê³â ³ñíóâàëà âæå ìåðåæà òàêèõ òàáîð³â: Çàêñåíõàóçåí, Åñòåðâåãåí, Áóõåíâàëüä ³ Ðàâåíñáðþê (äëÿ æ³íîê), à òàêîæ Äàõàó ³ àâñòð³éñüêèé òàá³ð ó Ìàóòõàóçåí³. Áóäó÷è ñêëàäîâîþ ñèñòåìè, ùî âêëþ÷àëà ñïàëþâàííÿ êíèæîê, êîíòðîëþâàííÿ îñâ³òè é ïðîìèñëîâîñò³ ³ âòðó÷àííÿ äåðæàâè â óñ³ ñôåðè: â³ä íàóêîâèõ äîñë³äæåíü ³ ðîçâèòêó òåõíîëîã³é äî ë³òåðàòóðè òà ìèñòåöòâà, ö³ òàáîðè ñëóãóâàëè äëÿ çàëÿêóâàííÿ é óâ’ÿçíåííÿ ëþäåé, ÿêèõ äåðæàâà õîò³ëà ïîçáóòèñÿ – òèì÷àñîâî ÷è íàçàâæäè,– àëå ñòîñîâíî ÿêèõ áóëî âàæêî âæèòè çâè÷àéíèõ ïðîöåäóð êðèì³íàëüíîãî ïðàâà. Ìåòîþ áóëî ïðèìóñèòè ìîâ÷àòè âñ³õ íåçàäîâîëåíèõ íàöèñòñüêèì ðåæèìîì. Òîæ áàãàòî õòî ç êîìóí³ñò³â – ³ ñâÿùåíèê³â, à òàêîæ â³ðóþ÷èõ êîíôåñ³¿ «ñâ³äêè Åãîâè» áóâ ñïðîâàäæåíèé äî öèõ òàáîð³â ðàçîì ç ³íøèìè íåáàæàíèìè îñîáàìè. Ó êîíöòàáîðàõ ÑÑ ó 1930–õ ðîêàõ ó ͳìå÷÷èí³, õî÷ ¿õ ³ íå ìîæíà ïîð³âíÿòè ç Îñâåíö³ìîì 1943 ðîêó, áóëî óâ’ÿçíåíî òàêîæ áàãàòî ºâðå¿â. Âîíè òåæ ðîçãëÿäàëèñÿ ÿê çàãðîçà – õî÷à é ³íøîãî ãàòóíêó. Âèíîþ âñüîìó áóëè ðàñèçì òà àíòèñåì³òèçì, ³ – ñïðè÷èíåí³ íèìè

19

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

âèáóõîâ³ õâèë³ âñå ùå ñòðÿñàþòü ñâ³ò. ¯õíÿ ñèëà ïî÷àëà çðîñòàòè 30 ñ³÷íÿ 1933, êîëè óòëåð ñêëàâ ïðèñÿãó êàíöëåðà ïðåçèäåíòó Âåéìàðñüêî¿ ðåñïóáë³êè Ïàóëþ ôîí óíäåíáóðãó. ßê ñâ³ä÷èòü òâîð÷³ñòü Áðåõòà, Êëåå, Êàíäèíñüêîãî ³ ðóõ «áàóõàóç», âåéìàðñüêà ͳìå÷÷èíà ñòâîðþâàëà ñïðèÿòëèâ³ óìîâè äëÿ ìèñòåöòâà. Ïðîòå äåìîêðàòè÷íèì ïðèíöèïàì áóëî óãîòîâàíå ³íøå ìàéáóòíº. Âèáîðè â ëèñòîïàä³ 1932 ðîêó ïîêàçàëè, ùî äåìîêðàò³ÿ â ͳìå÷÷èí³ çàçíàëà óòèñêó â óìîâàõ ðîçáðàòó, ñïðè÷èíåíîãî ïîðàçêîþ í³ìö³â ó Ïåðø³é ñâ³òîâ³é â³éí³. Îäíèì ³ç ðóéí³âíèõ ÷èííèê³â áóëà åêîíîì³÷íà íåñòàá³ëüí³ñòü, ùî âèíèêëà ñïî÷àòêó ÿê íàñë³äîê ïîâîºííî¿ ðîçðóõè, âèìîã ðåïàðàö³¿ ³ çðîñòàþ÷î¿ ³íôëÿö³¿, à ï³çí³øå äî öüîãî äîäàëèñÿ ñâ³òîâà äåïðåñ³ÿ òà ìàñîâå áåçðîá³òòÿ. Äðóãèé ÷èííèê – öå ïñèõîëîã³÷íå íàïðóæåííÿ, ùî îõîïèëî âñþ ͳìå÷÷èíó ³ áóëî âèêëèêàíå íåáàæàííÿì ïðèìèðèòèñÿ ç ïîðàçêîþ âíàñë³äîê ïåðåâàãè â³éñüêîâî¿ ïîòóæíîñò³ ñîþçíèõ â³éñüê ñóïðîòèâíèêà é â³ä÷óòòÿì, ùî ïðîãðàø çàïëÿìóâàâ í³ìåöüêó ã³äí³ñòü, à òàêîæ ïîøèðåííÿì ó ïåâíèõ êîëàõ ïåðåêîíàííÿ, ùî í³ìåöüê³é ìîãóòíîñò³ áóëî çàâäàíî óäàðó ³çñåðåäèíè. Äî òîãî æ, ïîáóòóâàëî íåäîâ³ð’ÿ äî ðåñïóáë³êàíñüêîãî óðÿäó, îñîáëèâî ñåðåä â³éñüêîâîãî ïðîâîäó, ñòàðîâèííèõ àðèñòîêðàòè÷íèõ ðîäèí ³ ï³äïðèºìíèöüêèõ êîíöåðí³â – ìàëèõ ³ âåëèêèõ – ïðåäñòàâíèêè ÿêèõ çäåá³ëüøîãî ââàæàëè, ùî Âåéìàðñüêó ðåñïóáë³êó áóëî íàâ’ÿçàíî í³ìöÿì ³ççîâí³ ³ ùî ¿é íàâðÿä ÷è âäàñòüñÿ äîñÿãòè áàæàíî¿ ñòàá³ëüíîñò³. Çà òàêî¿ ñêëàäíî¿ ñèòóàö³¿ íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè (íàöèñòè) ä³ñòàëè 6 ëèñòîïàäà 1932 ðîêó áëèçüêî òðåòèíè ãîëîñ³â – ìåíøå, í³æ ðàí³øå, àëå âñå æ òàêè á³ëüøå, í³æ ñïðîìîãëàñÿ ç³áðàòè áóäüÿêà ³íøà ïàðò³ÿ. Íàö³îíàë³ñòè÷í³ óãðóïîâàííÿ ïðàâîãî ñïðÿìóâàííÿ, õî÷ ³ íåòâåðäîþ õîäîþ, àëå ï’ÿëèñÿ äî âëàäè, ³ âðåøò³ðåøò íà ¿¿ âåðõ³âö³ îïèíèâñÿ óòëåð. Âèáîðè, ÿê³ â³äáóëèñÿ 5 áåðåçíÿ 1933 ³ ÿêèì ïåðåäóâàâ ï³äïàë ðåéõñòàãó (27 ëþòîãî), ó ÿêîìó óòëåð ïðèìóäðèâñÿ çâèíóâàòèòè ñâî¿õ ïîë³òè÷íèõ îïîíåíò³â, íå ïðèíåñëè éîìó ö³ëêîâèòî¿ á³ëüøîñò³, îäíàê éîãî âëàäè âèÿâèëîñÿ äîñòàòíüî, àáè äîìîãòèñÿ çàòâåðäæåííÿ òàê

20

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

çâàíîãî Àêòà ïðî íàäàííÿ íàäçâè÷àéíèõ ïîâíîâàæåíü â³ä 23 áåðåçíÿ 1933. ³äòîä³ ñëîâî óòëåðà íàáóëî ñèëè çàêîíó.  óìîâàõ éîãî äèêòàòóðè íà ÷àñ 14 ëèïíÿ 1933 íàöèñòè çàëèøèëèñÿ ºäèíîþ ëåãàëüíîþ ïîë³òè÷íîþ ïàðò³ºþ â ͳìå÷÷èí³. Óïðîäîâæ òðèäöÿòèõ ðîê³â çàñóäæåííÿ íà àäðåñó íàöèçìó ïðîçâó÷àëî ëèøå ç ëàâ â³äíîñíî íåçíà÷íî¿ ìåíøîñò³. Ïðèì³ðîì, õî÷ «Ñïîâ³äàëüíà [Confessing] öåðêâà» ³ âèñëîâèëà îñóä ó ñâî¿é Áàðìåíñüê³é äåêëàðàö³¿ (òðàâåíü 1934), ÿê çðîáèëè öå ³ ¿¿ îêðåì³ ïðîâîäèð³, òàê³ ÿê ijòðèõ Áîíãîôôåð, Êàðë Áàðò, Ìàðòèí ͳìüîëëåð ³ Ãåíð³õ Ãðþáåð, á³ëüø³ñòü ïðîòåñòàíòñüêèõ ïàñòîð³â ³ ñâ³òñüêèõ ä³ÿ÷³â ñõâàëþâàëè, à â áàãàòüîõ âèïàäêàõ ³ ç åíòóç³àçìîì ï³äòðèìóâàëè ïàíóâàííÿ íàöèñòñüêî¿ äåðæàâè íàä öåðêâîþ. Ùî æ äî êàòîëèöüêî¿ öåðêâè, òî òàê³ ¿¿ îñîáèñòîñò³, ÿê Áåðíàðä ˳õòåíáåðã ³ êàðäèíàë Êëåìåíñ ôîí Ãàëåí, çàéíÿëè ÷³òêó ïîçèö³þ; îáèäâà âîíè â³ä³ãðàëè ïðîâ³äíó ðîëü ó ïðèïèíåíí³ «ïðîãðàìè åéòàíà糿» (1939–²941), õî÷ ³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê çà ö³ºþ ïðîãðàìîþ áóëî çíèùåíî òèñÿ÷³ í³ìö³â ³ç ðîçóìîâèìè ÷è ïñèõ³÷íèìè âàäàìè, ÿêèõ íàöèñòñüê³ ãåíåòèêè âèçíàëè lebensunwertes Leben («æèòòÿ, íå âàðòå æèòòÿ»). Îäíàê óñï³øí³ ïåðåãîâîðè óòëåðà ùîäî êîíêîðäàòó ç Âàòèêàíîì (ëèïåíü 1933) ñïðèéìàëèñÿ ÿê óçàêîíåííÿ éîãî ïðàâë³ííÿ, ÷åðåç ùî êàòîëèöüêèé îï³ð óòðèìóâàâñÿ â òàºìíèö³. Âîäíî÷àñ í³ êîíêîðäàò, í³ ïðîòåñòíà åíöèêë³êà Ïàïè ϳÿ XI «Mit brennender Sorge» [«²ç ãëèáîêèì çàíåïîêîºííÿì»] (1937) íå çàïîá³ãëè âòðó÷àííþ íàöèñò³â ó êàòîëèöüê³ ñïðàâè. Ì³æ ³íøèì, îêð³ì ïîñëàííÿ «Mit brennender Sorge», ÿêå ðîçëþòèëî íàöèñò³â ñâî¿ì çàñóäæåííÿì ¿õíüîãî «³äîëîïîêëîííèöüêîãî êóëüòó íàðîäó – Volk – ³ ðàñè», ϳé XI â³ääàâ ðîçïîðÿäæåííÿ ï³äãîòóâàòè åíöèêë³êó ³ç çàñóäæåííÿì ðàñèçìó, àíòèñåì³òèçìó é ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â ó ͳìå÷÷èí³. Ïðîåêò áóëî çàâåðøåíî çã³äíî ç ðîçïîðÿäæåííÿì, àëå ç ïåðåäàííÿì éîãî ϳþ XI óìèñíî çâîë³êàëè, ³ Ïàïà ïîìåð ó ëþòîìó 1939, òàê ³ íå ìàâøè ìîæëèâîñò³ éîãî ñõâàëèòè. Êîëè éîãî íàñòóïíèê ϳé XII ïðî÷èòàâ öåé äîêóìåíò, òî â³äõèëèâ éîãî. ßê ñâ³ä÷èòü öåé åï³çîä, íàâ³òü, ÿêùî é ñïðàâä³ âèíèêàâ ñïðîòèâ ùîäî óòëåðà â ëàâàõ õðèñòèÿíñòâà,

21

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

íàâðÿä ÷è âèçíà÷àëüíèì éîãî ìîòèâîì áóëà òóðáîòà ïðî ñòàíîâèùå ºâðå¿â. Òèì ÷àñîì íàð³æíèì êàìåíåì íàöèñòñüêî¿ ïëàòôîðìè áóëà ðàñîâà ÷èñòîòà. Ñòàâèëîñÿ çà ìåòó – ó ñâ³òë³ ïðèíöèï³â ñîö³àëäàðâ³í³çìó, ïðèðîäíîãî äîáîðó é âèæèâàííÿ íàéïðèñòîñîâàí³øîãî – çâ³ëüíèòè ïðîñò³ð äëÿ òàê çâàíî¿ íîðäè÷íî-àð³éñüêî¿ ðàñè, ïåðåäóñ³ì óîñîáëåíî¿ â í³ìåöüêîìó íàðîä³, ùîá âîíà ìàëà çìîãó äîñÿãòè íàëåæíîãî ¿é ïî ïðàâó ïàíóâàííÿ íà çåìë³. ²ç ö³º¿ ïðîãðàìè ðîáèëèñÿ äàëåêîñÿæí³ âèñíîâêè. Ïðèì³ðîì, íà ïåðåêîíàííÿ óòëåðà ³ çà íàöèñòñüêîþ òåîð³ºþ, ³ñíóþòü é ³íø³ ðàñîâ³ øòàìè, êîæíèé ç³ ñâî¿ì ñòóïåíåì íåïîâíîö³ííîñò³, àëå âñå îäíî âñ³ âîíè íèæ÷³ â³ä àð³éñüêî¿ ðàñè. Ïðîòå ñàìå ¿õíº ³ñíóâàííÿ ñïðè÷èíÿëîñÿ äî êîíôë³êòíî¿ ñèòóàö³¿, ÿêà ñòàâàëà íà çàâàä³ àð³éñüêî¿ çâåðõíîñò³ é âèìàãàëà áîðîòüáè («Mein Kampf») çàäëÿ ¿õíüîãî ï³äêîðåííÿ. ªâðå¿â áóëî âèîêðåìëåíî ÿê íàéíåáåçïå÷í³øó çàãðîçó, ùî äîçâîëèëî óòëåðó ñõàðàêòåðèçóâàòè ¿õ ÿê ðîçïàëþâà÷³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. ͳìåöüêà ïðîïàãàíäà çìàëüîâóâàëà ºâðå¿â ÿê ïàðàçèò³â, øê³äíèê³â, õèæèõ çâ³ð³â – îäíå ñëîâî, ÿê íåäîëþä³â. Çà ³íøèìè âåðñ³ÿìè, ïîñòàâàëè îáðàçè ðàñè, ïðåäñòàâíèêè ÿêî¿ îáëóäíî ìàñêóâàëè ñâîþ íåïîâíîö³íí³ñòü, âäàþ÷èñü äî ï³äñòóïíèõ õèòðîù³â, ÿê³ ¿ì íàñò³ëüêè âäàëèñÿ, ùî ñïðè÷èíèëèñÿ äî ðîçâàëó ïîë³òè÷íîãî é åêîíîì³÷íîãî æèòòÿ ͳìå÷÷èíè, îòæå, öÿ ðàñà íàñïðàâä³ íåñå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ïîðàçêó í³ìö³â ïîïåðåäíüîãî ïîêîë³ííÿ. Õî÷ îêðåì³ í³ìö³ é íå ìîãëè ïîâ³ðèòè â òå, ùî òàê³ õàðàêòåðèñòèêè â³äïîâ³äàþòü óñ³ì ºâðåÿì («Õ³áà íå áóâຠâèíÿòê³â?»), çàãàëüíèé åôåêò ïîëÿãàâ ó ðîçïàëþâàíí³ àíòèñåì³òèçìó, ùî ïðèçâ³â äî «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ». Òå, ùî òàê³ ïîãëÿäè ìîæóòü ³ñíóâàòè é ïîæèíàòè ñâîþ áóðþ, íå ïîâèííî âæå âèêëèêàòè íà¿âíîãî çäèâóâàííÿ, îñê³ëüêè ðàñèçì ³ àíòèñåì³òèçì ³ äàë³ çàìóëþþòü ëþäñüêèé äîñâ³ä. Àëå, âñå æ òàêè, âèíèêຠçàïèòàííÿ: ÷îìó íàöèñòè âèîêðåìèëè ºâðå¿â? Çðåøòîþ, â³äïîâ³äåé ìîæå áóòè áåçë³÷, ïðîòå íàïðîøóºòüñÿ òàêå ïðîñòå ïîÿñíåííÿ: ºâðå¿ áóëè ³íøèìè ³ áóëè ï³ä ðóêîþ. Ïîïðè

22

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

çíà÷íó àñèì³ëÿö³þ ºâðå¿â ó í³ìåöüêîìó ñóñï³ëüñòâ³, âîíè çàëèøàëèñÿ ðîçï³çíàâàííîþ é äîâîë³ ï³ääàòëèâîþ ìåíø³ñòþ; îòæå, âîíè ìîãëè âèñòóïèòè â ðîë³ æåðòâè äëÿ çàáåçïå÷åííÿ ïðîñòèõ ïîÿñíåíü, ÿêèõ ïîòðåáóº ðîçóì ó ñêëàäíèõ âèïàäêàõ. Îäíàê öå ïðèïóùåííÿ ñàìå ïî ñîá³ º íàäòî ïðîñòèì; í³ìåöüêà áþðîêðàò³ÿ í³êîëè íå îòðèìóâàëà ö³ëêîâèòîãî çàäîâîëåííÿ ó âèçíà÷åíí³, êèì àáî ÷èì ìîæå áóòè ºâðåé, õî÷ öå é áóëî íåîáõ³äíîþ óìîâîþ âèêîíàííÿ íàöèñòñüêèõ ïëàí³â. Óò³ì, ÿêùî íàâ³òü ºâðå¿ ³ íå áóëè çàãàëîì í³ ðîçï³çíàâàííèìè, í³ äîñòóïíèìè, ïðîöåñ âèñòåæóâàííÿ ¿õ ñïî÷àòêó â ͳìå÷÷èí³, à ïîò³ì ïî âñ³é ªâðîï³ í³êîëè íå ïîì’ÿêøóâàâñÿ, ïîêè çîâí³øíÿ ñèëà íå ïîêëàëà éîìó êðàé. Ùî ìîæå ï³äòðèìóâàòè òàêå çàïîâçÿòòÿ? Äîáðå â³äîìî, ùî áþðîêðàò³¿ º ñàìîäîñòàòí³ìè, ³ íå áóäå ïåðåá³ëüøåííÿì ñòâåðäæóâàòè, ùî Ãîëîêîñò ñòàíîâèâ ïðîäóêò áþðîêðàò³¿. Ç óñï³õîì ïðîïàãóâàòè ðàñîâó íåíàâèñòü, ³äåíòèô³êóâàòè é êëåéìóâàòè ì³ëüéîíè ëþäåé, ñèëîì³öü âèãàíÿòè ç äîì³âîê ³ äåïîðòóâàòè ¿õ, êîíô³ñêîâóâàòè ¿õíº ìàéíî íà êîðèñòü äåðæàâè ³ ê³íåöü-ê³íöåì âèíèùóâàòè ¿õ, ³ ñë³äó íå çàëèøàþ÷è â³ä ¿õí³õ îñòàíê³â, – òàê³ ä³¿ íå ìîæíà êâàë³ô³êóâàòè ÿê âèïàäêîâ³ àêòè íàñèëüñòâà é õóë³ãàíñòâà. Çà âñ³ì öèì îáîâ’ÿçêîâî ìຠñòîÿòè îðãàí³çàö³ÿ. Õî÷ áè ÿêîþ äåöåíòðàë³çîâàíîþ âîíà áóëà, íåîäì³ííî ìຠ³ñíóâàòè ìåðåæà óïðàâ ç³ ñâî¿ì ïåðñîíàëîì, ÿêà á îõîïëþâàëà êîæíó ÷àñòêó ñóñï³ëüñòâà. Íàöèñòè ñòâîðèëè òàêó îðãàí³çàö³þ. Á³ëüøå òîãî, öåé ðóéí³âíèé ïðîöåñ ï³ä îðóäîþ íàöèñò³â ïîâèíåí áóâ íîñèòè ïîñòóïîâèé õàðàêòåð. Ïîòð³áåí áóâ ÷àñ, àáè âèê³í÷èòè «ïåðåë³ê», îñîáëèâî êîëè íåîáõ³äíî âåñòè â³éíó íà äåê³ëüêîõ ôðîíòàõ îäíî÷àñíî. Äåÿê³ ä³¿ âèìàãàþòü ÷³òêî¿ ïîñë³äîâíîñò³ êðîê³â. Ìàñîâ³ âáèâñòâà ³ç çàñòîñóâàííÿì ãàçîâèõ êàìåð ³ êðåìàòîð³¿â ñòîÿòü ó ê³íö³ öüîãî ïåðåë³êó, àëå äî íèõ âäàâàëèñÿ äåäàë³ ð³øó÷³øå, êîëè íàñòàâ ¿õí³é ÷àñ. óòëåð ³ éîãî íàéáëèæ÷³ ïîïë³÷íèêè, ìîæëèâî, â³ä ïî÷àòêó ïåðåäáà÷àëè ô³çè÷íå çíèùåííÿ ºâðå¿â. Ïðîòå, íàâ³òü ÿêùî öå òàê, äåòàëüíîãî ãåíåðàëüíîãî ïëàíó, ÿêèé áè çàçäàëåã³äü âèçíà÷àâ ÷àñ äëÿ

23

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

êîæíîãî êðîêó ³ çàáåçïå÷óâàâ éîãî êîíòðîëü, íå áóëî. Øàëåíèé íàñòóï íà ºâðå¿â ìàâ ñâîþ ëîã³êó é ïîñë³äîâí³ñòü, àëå ïîñòóïîâå óñâ³äîìëåííÿ ö³º¿ ëîã³êè é ïîñë³äîâíîñò³ ïðèõîäèëî ëèøå ç ÷àñîì, ó ì³ðó ðîçãîðòàííÿ ïîä³é – óäàð çà óäàðîì. Îñîáëèâî äëÿ ðÿäîâèõ âèêîíàâö³â, ÿê³, ðîçðîáëÿþ÷è òà âò³ëþþ÷è â æèòòÿ êîíêðåòí³ çàõîäè, ùî ïðèâåëè äî Îñâåíö³ìà, çàçíàâàëè â³ä ö³º¿ ðóòèíè – õòî á³ëüø, à õòî ìåíø ïðèðîäíèì øëÿõîì – ïîñòóïîâèõ çì³í: êðîê çà êðîêîì, äåíü ó äåíü ³ ì³ñÿöü çà ì³ñÿöåì, ÿê öå ñòàºòüñÿ ç ëþäüìè, ùî âèêîíóþòü ñâîþ ðîáîòó. Îäíàê íàâ³ùî âèêîíóâàòè öþ ðîáîòó? Ñòðàõ ïîêàðàííÿ, äàâíÿ í³ìåöüêà òðàäèö³ÿ ïîê³ðíîñò³ âëàñòÿì, íåçäàòí³ñòü ïîáà÷èòè ìîæëèâ³ àëüòåðíàòèâè, ïåðåêîíàííÿ, ùî óñï³øí³ñòü âîºííèõ çóñèëü òàêè ñïðàâä³ çàëåæèòü â³ä çàïîá³ãàííÿ ïåðåäáà÷óâàí³é òàºìí³é çìîâ³ ºâðå¿â ³ êîìóí³ñò³â – óñ³ ö³ ïðè÷èíè â³ä³ãðàëè ñâîþ ðîëü. Ïðîòå º é ³íøà ïðè÷èíà, áåç óðàõóâàííÿ ÿêî¿ âçàãàë³ íå ìîæíà ñêëàñòè ïðàâèëüíî¿ îö³íêè: òðàäèö³ÿ íåíàâèñò³ äî ºâðå¿â, ùî â ͳìå÷÷èí³ áóëà äîñèòü òðèâêîþ, àáè ñôîðìóâàòè ó áàãàòüîõ í³ìö³â óÿâëåííÿ, ùî âîíè ðîáëÿòü ïîñëóãó ëþäñòâó, óñóâàþ÷è íåáàæàíó é íåïîòð³áíó íàðîäí³ñòü. ² íå âàæèòü, íàñê³ëüêè «çðîçóì³ëèìè» – âíàñë³äîê áåçïðèíöèïíîñò³ ÷è íåâ³ãëàñòâà – ìîæíà ââàæàòè àðãóìåíòè, âäàþ÷èñü äî ÿêèõ, íàìàãàþòüñÿ äàòè ðîçóìíå ïîÿñíåííÿ äëÿ ïîë³òèêè íåâòðó÷àííÿ ó ñòàâëåííÿ íàöèñò³â äî ºâðå¿â, ÿê ³ íå ìຠçíà÷åííÿ, ñê³ëüêè ðàç³â ìè ïåðåêîíóâàëèñÿ â òîìó, ùî íàáàãàòî ïðîñò³øå ñóäèòè ç ïîãëÿäó ïåðñïåêòèâè, í³æ â÷èíÿòè ìóäðî é â³äâàæíî íà ïîòî÷íèé ìîìåíò – âñå îäíî, ôàêòè ñâ³ä÷àòü. Îïð³÷ òîãî, ùî ºâðåéñüê³ á³æåíö³ áóëè ìàéæå ñêð³çü íåáàæàíèìè îñîáàìè, óòëåð ì³ã áè òàêîæ âò³øàòèñÿ òèì, ùî ïðÿìà ïðîòèä³ÿ éîãî ïîë³òèö³ ùîäî ºâðå¿â – íà áóäü-ÿêîìó åòàï³ – áóëà ðàäøå âèíÿòêîì, ÿêèé ï³äòâåðäæóâàâ ïðàâèëî, ùî ãëàñèòü: á³ëüø³ñòü íåºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ íà âñ³õ òåðåíàõ çàëèøàëàñÿ ïàñèâíîþ ³ áàéäóæîþ, ÿêùî íå ïîòàé ïðèõèëüíîþ äî çàì³ðó íàöèñò³â çíèùèòè ºâðîïåéñüêå ºâðåéñòâî. Ïîÿñíåííÿ òîìó, ÿê òàêå ñòàâëåííÿ ï³äøòîâõóâàëî í³ìåöüê³ óìè òà ºâðåéñüê³ ò³ëà äî êðåìàòîð³¿â, ïîòð³áíî øóêàòè â ³ñòîð³¿, ùî

24

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

â³äáóâàëàñÿ çàäîâãî äî XX ñòîë³òòÿ. Öÿ ³ñòîð³ÿ âèñóâຠíà ïåðåäí³é ïëàí ïåðåäóñ³ì ðåë³ã³þ. Õðèñòèÿíñòâî âèéøëî ç ëîíà þäà¿çìó. Êð³ì òîãî, îñê³ëüêè ðåë³ã³¿ ïåðåéìàþòüñÿ ãðàíè÷íèìè ìîìåíòàìè æèòòÿ ³, ç îãëÿäó íà öå, çíà÷íîþ ì³ðîþ íàñè÷åí³ åìîö³ÿìè, ³ñíóâàííÿ íàïðóæåííÿ ïîì³æ íèìè íå âèêëèêຠïîäèâó. ßêùî æ äî öüîãî äîäàþòüñÿ ùå é âçàºìèíè ì³æ äâîìà â³ðàìè, îäíà ç ÿêèõ â³äïàðîñòèëàñÿ â³ä ³íøî¿, – àëå ó òàêèé ñïîñ³á, ùî âîíè íå ìîæóòü ö³ëêîâèòî í³ óâ³áðàòè, í³ â³äêèíóòè îäíà îäíó ÿê òåðèòîð³àëüíî, òàê ³ äóõîâíî – âèíèêຠé çðîñòຠíåñòàá³ëüí³ñòü. ªâðåéñüêà âåðõ³âêà íå â³òàëà ðàíí³õ õðèñòèÿí ³ç â³äêðèòèìè îá³éìàìè. Âîðîæ³ñòü ïîì³æ ºâðåÿìè é õðèñòèÿíàìè, ùî ñÿãຠñâî¿ì êîð³ííÿì ó äîñâ³ä òèõ ÷àñ³â, ïðîäîâæóâàëà ïåâíîþ ì³ðîþ çàáàðâëþâàòè ¿õí³ âçàºìèíè ³ çíà÷íî ï³çí³øå, – êîëè õðèñòèÿíñòâî ïîçáóëîñÿ ñâîãî ñòàòóñó âîðîãóþ÷î¿ ºâðåéñüêî¿ ñåêòè ³ íàâ³òü ï³ñëÿ òîãî, ÿê âîíî äîñÿãëî êóëüòóðíîãî ïàíóâàííÿ íà Çàõîä³. Òàê ñàìî, õî÷ íàâ³òü ³ íàãîëîøóº õðèñòèÿíñüêèé Íîâèé Çàïîâ³ò íà ëþáîâ³ äî ñâîãî áëèæíüîãî, â³í òàêîæ ì³ñòèòü åëåìåíòè, ùî ñïðèÿþòü ôîðìóâàííþ «äîêòðèíè çíåâàãè». Öÿ äîêòðèíà ãëóçëèâî çìàëüîâóº þäà¿çì ÷àñ³â ²ñóñà ÿê ùîñü çâèðîäí³ëå. Á³ëüøå òîãî, âîíà ñòâåðäæóº, ùî ºâðå¿ íåñóòü êîëåêòèâíó â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà âáèâñòâî ²ñóñà, à îòæå, é çà â³äêèäàííÿ Áîãà øëÿõîì áîãîâáèâñòâà. ² äàë³, âîíà âèñóâຠòâåðäæåííÿ, ùî ðîçñ³ÿííÿ ºâðå¿â ³ç òåðèòî𳿠²çðà¿ëþ ï³ñëÿ þäåéñüêî-ðèìñüêî¿ â³éíè (66–70 ðð. í.å.), – à, ìîæëèâî, é âñ³ ¿õí³ ïîäàëüø³ á³äè – òî Áîæà êàðà çà ðîç³ïíåííÿ ²ñóñà íà õðåñò³. Çà óìîâè ³ñíóâàííÿ òàêîãî ñòàâëåííÿ íåäîâãî é äî ïîêàðàííÿ, ïðî ùî é ñâ³ä÷èòü äîâãîòðèâàëà ³ñòîð³ÿ ïåðåñë³äóâàíü, ³íêâ³çèö³¿, õðåñòîâèõ ïîõîä³â ³ ïîãðîì³â, îñâÿ÷åíèõ ðåë³ã³ºþ. ªâðåÿì íå ïîòð³áíî áóëî ùîñü ðîáèòè, àáè âèêëèêàòè â³äðàçó. Äîñòàòíüî áóëî ïðîñòî áóòè, õî÷à â óÿâ³ ³íîâ³ðö³â ìîãëè ç ëåãê³ñòþ âèíèêàòè êîíêðåòí³ø³ ïðèâîäè äëÿ äèñêðèì³íàö³¿ òà íàñèëüñòâà. Îòæå, íà÷å ïðèðå÷åí³ äîëåþ áóòè ðàçîì, ºâðåéñüêà ä³àñïîðà é ïîøèðåííÿ õðèñòèÿíñòâà íå â³äñòàâàëè îäíå â³ä îäíîãî, à ñàìà Ñâÿòà çåìëÿ çàëèøèëàñÿ äîìîì äëÿ íèõ îáîõ, à îòæå, ó ïåâíîìó ðîçóì³íí³ – äëÿ æîäíîãî. Êîëè ªâàíãå볺 â³ä Ìàòâ³ÿ íàâîäèòü

25

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

ñëîâà ²ñóñà «ß íå ìèð ïðèíåñòè ïðèéøîâ, à ìå÷à» (Ìàòâ³ÿ 10:34), ¿¿ àâòîð âèñëîâèâ á³ëüøå, í³æ éîìó áóëî â³äîìî. Íàïðóæåí³ ñòîñóíêè ì³æ ºâðåÿìè òà õðèñòèÿíàìè âèñíàæóâàëè ¿õ óïðîäîâæ ï’ÿòíàäöÿòè ñòîë³òü; ïåð³îäè ìèðíîãî ñï³â³ñíóâàííÿ ïåðåðèâàëèñÿ ïðèìóñîâèìè íàâåðíåííÿìè ó õðèñòèÿíñòâî ³ çàïðîâàäæåííÿì ïîë³òèêè ³çîëÿö³¿ òà âèãíàíü. Ïðîòåñòàíòñüêà Ðåôîðìàö³ÿ XVI ñòîë³òòÿ âíåñëà âåëèê³ çì³íè, àëå ñòàâëåííÿ õðèñòèÿí äî ºâðå¿â ñóòòºâî íå çì³íèëîñÿ. ßêùî, ïðèì³ðîì, îáâèíóâàëüí³ âèñòóïè Ìàðòèíà Ëþòåðà ç áàãàòüîõ ïèòàíü áóëè ãåðî¿÷íèìè é ñïðàâåäëèâèìè, òî éîãî ïîçèö³þ â îäíîìó ç éîãî òâîð³â, îçàãëàâëåíîìó íèì «ªâðå¿ òà ¿õíÿ ëæà» (1543) òàêîþ íå íàçâåø. Ïðîãîëîøåíà íèì òåçà ïðî òå, ùî îïð³÷ ñàìîãî äèÿâîëà, õðèñòèÿíèí «íå ìຠâîðîãà, íåñòåðïí³øîãî, çë³ñí³øîãî é ëþò³øîãî çà ³ñòèííîãî ºâðåÿ», íàâðÿä ÷è ñòàíîâèòü âç³ðåöü õðèñòèÿíñüêî¿ ëþáîâ³. Íà äîäàòîê, Ëþòåð êèäຠäóìêó, ÿêà ïîâñÿê÷àñ ñïîêóøຠõðèñòèÿíñüêèé ðîçóì, à ñàìå: òîé ôàêò, ùî íà ºâðå¿â çâàëþþòüñÿ íåùàñòÿ, âî÷åâèäü ï³äòâåðäæóº âèíÿòêîâó ³ñòèíí³ñòü õðèñòèÿíñüêî¿ â³ðè. ßêùî ÿêèéñü íàðîä íå âèçíຠìåñ³þ Áîãà, äî òîãî æ – ñâîãî îäíîìëåì³íöÿ, í³÷îãî äîáðîãî ³ç öüîãî íå âèéäå. Ùîíàéìåíøå – ðîáèòüñÿ ³ç öüîãî âèñíîâîê – ï³äóòü ñë³äîì îñóä ³ ïîêàðàííÿ. ×îòèðè ç ïîëîâèíîþ ñòîë³òòÿ ïî òîìó, çäàºòüñÿ, çàïàíóâàëà îñâ³÷åí³ñòü. Òð³óìô õðèñòèÿíñòâà ñïðàâåäëèâî âèçíàíî íåäîñòàòí³ì. Âëàøòîâóþòüñÿ ä³àëîãè ç ïðåäñòàâíèêàìè ³íøî¿ â³ðè. Âèïðàâëÿþòüñÿ ìîëèòîâíèêè, ðåë³ã³éí³ óõâàëè, êîìåíòàð³ äî Á³á볿, ïðîïîâ³ä³ ç ìåòîþ ïîë³ïøèòè õðèñòèÿíñüêèé îáðàç ºâðåéñòâà. Ïðîòå ö³íà çà ö³ êðîêè âèÿâèëàñÿ âåëè÷åçíîþ. Íàöèñòè âèêîðèñòîâóâàëè ðåë³ã³éí³ îïîâ³ä³, ç àíòèºâðåéñüêèìè ïîâ÷àííÿìè Ëþòåðà çîêðåìà, ùîá ä³ñòàòè ïðåöåäåíòè äëÿ áàãàòüîõ ñâî¿õ çàõîä³â, ó òîìó ÷èñë³ çíèùóâàëüíèõ, ùî ¿õ âîíè çàñòîñîâóâàëè ïðîòè ºâðå¿â. ßêùî æ íå âäàâàëîñÿ â³äøóêàòè â öèõ äæåðåëàõ ïðàâäîïîä³áíî¿ âêàç³âêè ùîäî âèíèùåííÿ, íå âåëèêà âàæíèöÿ – çíàõîäèëèñÿ ³íø³. Âîíè ìîãëè íàâ³òü ç óñï³õîì äîïîâíþâàòè ðåë³ã³éí³ ïðåöåäåíòè, ùî òàêè ï³äïèñóâàëè âèðîê ºâðåÿì. Çãàäàéìî, ïðèì³ðîì, àíòèºâðåéñüêèé ðàñèçì.

26

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

Õðèñòèÿíñüêèé àíòèñåì³òèçì ³ àíòèºâðåéñüêèé ðàñèçì ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ, àëå íå º òîòîæíèìè. Àíòèºâðåéñüêèé ðàñèçì ïî÷àâ ïðîÿâëÿòèñÿ â ͳìå÷÷èí³ â XIX ñòîë³òò³. ² ùî æ éîãî æèâèëî? Äî íàéâèð³øàëüí³øèõ ÷èííèê³â íàëåæàëè: ô³ëîñîôñüê³ òà ïîë³òè÷í³ òåîð³¿, ÿê³ ñòâåðäæóâàëè, ùî êóëüòóðíèé ðîçâèòîê ³ ñîö³àëüíà ïîâåä³íêà – äîáðà ÷è ïîãàíà – ïðîäóêòè ô³çè÷íèõ îçíàê (òîáòî «êðîâ³»); øèðîêî ðîçïîâñþäæåíå ïðàãíåííÿ äîñÿãòè íàö³îíàëüíî¿ ºäíîñò³ – ñòàòè «íàðîäîì» – ðîçïàëþâàíå ïîë³òè÷íèìè ñèëàìè, ÿê³ îáñòîþâàëè òåçó ïðî òå, ùî áóëî á ñîö³àëüíî íåáàæàíèì, ÿêùî íå á³îëîã³÷íî íåìîæëèâèì, ÿêáè ºâðå¿ áóëè ³ñòèííèìè í³ìöÿìè; ³ ï³äîçðà, ùî íåâðåãóëüîâàí³ åêîíîì³÷í³ çì³íè – â³ä ïåð³îäè÷íèõ äåïðåñ³é äî ïðîìèñëîâîãî ïðîãðåñó, ùî íå óçãîäæóâàâñÿ ç³ ñòàðèìè ìåòîäàìè ï³äïðèºìíèöòâà, ³ äî óðáàí³çàö³¿, ùî ï³äðèâàëà òðàäèö³éí³ ö³ííîñò³, – çóìîâëþâàëèñÿ ºâðåéñüêèì ë³áåðàë³çìîì ³ ºâðåéñüêèì êàï³òàëîì. Öåé ïåðåë³ê ìîæíà áóëî á íàâîäèòè é äàë³, àëå çðîçóì³ëî, ùî ïîçàðåë³ã³éí³ ÷èííèêè îá’ºäíóâàëèñÿ â òåî𳿠òà ìåòîäèêè çàäëÿ îáґðóíòóâàííÿ êóðñó óòëåðà. Ñïðàâä³, ¿õ îäíèõ âèñòà÷èëî á, àáè ïðîòîðóâàòè øëÿõ ìàñîâèì óáèâñòâàì äî ò³º¿ ì³ðè, ÿêî¿ á õðèñòèÿíñüêèé àíòèñåì³òèçì íàâðÿä ÷è ñïðîì³ãñÿ ñÿãíóòè ñàìîòóæêè. ² âñå æ òàêè ¿õí³é âïëèâ ó ͳìå÷÷èí³ áóâ íåâ³ää³ëüíèì â³ä ðåë³ã³éíîãî ÷èííèêà. Êîëè äâ³ òå÷³¿ îá’ºäíàëèñÿ, íåîáõ³äíà ïîçèö³ÿ áóëà íàïîãîòîâ³. Áðàêóâàëî äåùèö³: òðîõè á³ëüøå âèòîí÷åíîñò³ â çàñîáàõ ïðîïàãàíäè, ïîá³ëüøå õàîñó íà ïîë³òèêîåêîíîì³÷í³é àðåí³ é â³äïîâ³äíîãî ґàòóíêó êåð³âíèöòâî äëÿ ìîá³ë³çóâàííÿ ñèëè âîë³, òà âïðàâíîñò³ áþðîêðàò³¿. Íà ìîìåíò 1933 ðîêó öèõ «äð³áíèöü» óæå íå áðàêóâàëî. ßê íà ïåðøèé ïîãëÿä íåñõîæ³ ñèëè ñï³ëüíî óòâîðèëè ï³äґðóíòÿ äëÿ çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â. Êîëè íàöèñòè çì³öíèëè ñâî¿ ïîçèö³¿ é ïî÷àëè íàðîùóâàòè âîºííó ïîòóæí³ñòü, ïî÷àëà ïðîÿâëÿòèñÿ é ¿õíÿ ïîë³òèêà ùîäî ºâðå¿â. Âîíà âêëþ÷àëà: îáìåæåííÿ ãðîìàäÿíñüêèõ ñâîáîä ³ ïðîôåñ³éíèõ ìîæëèâîñòåé äëÿ ºâðå¿â; áîéêîòóâàííÿ ºâðåéñüêèõ ï³äïðèºìñòâ; äîâåäåííÿ äî çóáîæ³ííÿ øëÿõîì êîíô³ñêàö³¿

27

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

ìàéíà; íåãàéíà âèñèëêà ºâðå¿â-³íîçåìö³â; ï³äáóðþâàííÿ ãðîìàäñüêèõ íàñòðî¿â ñóïðîòè ºâðå¿â ³ç ìåòîþ ñòâîðåííÿ êë³ìàòó, íàñò³ëüêè íåñòåðïíîãî, ùîá åì³ãðàö³ÿ âèäàâàëàñÿ ºäèíèì ìîæëèâèì âèõîäîì. Íå çàáàðèëèñü ³ áåç÷èíñòâà òà íàñèëüñòâà ïðîòè ºâðå¿â, ÿê ï³ä ÷àñ Kristallnacht [“êðèøòàëåâî¿ íî÷³”] 9–10 ëèñòîïàäà 1938, êîëè ï³äïàëþâàëèñÿ ñèíàãîãè, ðîçãðàáîâóâàëèñÿ ºâðåéñüê³ êðàìíèö³, à òèñÿ÷³ í³ìåöüêèõ ³ àâñòð³éñüêèõ ºâðå¿â áóëè çààðåøòîâàí³ é âèñëàí³ äî êîíöòàáîð³â. ßêùî Kristallnacht áóëà áëèñêàâè÷íèì àíòèºâðåéñüêèì çàõîäîì ó äîâîºíí³é íàöèñòñüê³é ͳìå÷÷èí³, òî íèùåííÿ, çàïîä³ÿí³ çàêîíîäàâ÷èì óõâàëåííÿì ³ áþðîêðàòè÷íèì âïðîâàäæåííÿì âîë³ íàöèñò³â, õî÷ ³ ïîâ³ëüí³ø³ òà ìåíø âèäîâèùí³, â³äçíà÷àëèñÿ á³ëüøîþ ðóéí³âíîþ ñèëîþ òðèâàëî¿ ä³¿. «Íþðíáåðçüê³ çàêîíè», îäíîñòàéíî óõâàëåí³ ðåéõñòàãîì 15 âåðåñíÿ 1935, – ÿñêðàâèé òîìó ïðèêëàä. Âîíè ì³ñòèëè äâà îñíîâíèõ ïîëîæåííÿ. Ïåðøå ïîëîæåííÿ – «Çàêîí ïðî ãðîìàäÿíñòâî ðåéõó» – âñòàíîâëþâàëî, ùî í³ìåöüêå ãðîìàäÿíñòâî ìîæóòü ìàòè ëèøå îñîáè «í³ìåöüêî¿ àáî ñïîð³äíåíî¿ êðîâ³». Îòæå, ºâðå¿ ìîãëè áóòè ëèøå ï³ääàíèìè. Á³ëüøå òîãî, íàâ³òü êðîâ íå áóëà äîñòàòíüîþ óìîâîþ íàáóòòÿ ãðîìàäÿíñòâà. Äåðæàâà ï³äêð³ïëÿëà íàäàííÿ íåþ ãðîìàäÿíñòâà ñâ³äîöòâîì. Îòðèìàííÿ é çáåðåæåííÿ ãðîìàäÿíñòâà, ó òàêîìó ðàç³, çàëåæàëî íå òàê â³ä íåâ³ä’ºìíîãî ïðàâà, ÿê â³ä ñàíêö³îíîâàíî¿ ïîâåä³íêè. Äðóãå ïîëîæåííÿ – «Çàêîí ïðî çàõèñò í³ìåöüêî¿ êðîâ³ é ã³äíîñò³» – çàáîðîíÿâ îäðóæåííÿ é ñòàòåâ³ ñòîñóíêè ì³æ ºâðåºì ÷è ºâðåéêîþ òà îñîáîþ «í³ìåöüêî¿ àáî ñïîð³äíåíî¿ êðîâ³». Êð³ì òîãî, ïîçà çàêîíîì áóëî îãîëîøåíî ³ âëàøòóâàííÿ íà ðîáîòó çà íàéìîì í³ìåöüêèõ æ³íîê äî 45 ðîê³â äî ºâðåéñüêèõ ãîñïîäàðñòâ ³ ï³äíÿòòÿ ºâðåÿìè ³ìïåðñüêîãî ïðàïîðà. Òàê³ äåêðåòè çäàâàëè ºâðå¿â íà ìèë³ñòü í³ìåöüêî¿ äåðæàâè, àëå, çâ³ñíî, ö³ çàõîäè íå ìîãëè áóòè íàëåæíèì ÷èíîì âæèò³ áåç ÷³òêîãî âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòÿ ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³. Çà îñíîâíèì êðèòåð³ºì, ºâðåéñüêà íàö³îíàëüí³ñòü âèçíàâàëàñÿ çà òèì, õòî ìàâ ïðèíàéìí³ òðüîõ ÷èñòîêðîâíèõ ºâðåéñüêèõ ïðåäê³â ó ä³ä³âñüêîìó ïîêîë³íí³. Êð³ì òîãî, äî îñ³á ºâðåéñüêî¿

28

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

íàö³îíàëüíîñò³ çàðàõîâóâàëè òàêîæ òèõ, õòî ìàâ äâîõ ÷èñòîêðîâíèõ ºâðåéñüêèõ ïðåäê³â ó ä³ä³âñüêîìó ïîêîë³íí³ ³ äî òîãî æ îäíó ç òàêèõ îçíàê: íàëåæí³ñòü äî ºâðåéñüêî¿ ðåë³ã³éíî¿ ãðîìàäè íà ìîìåíò 15 âåðåñíÿ 1935 àáî ïðèºäíàííÿ äî íå¿ ï³ñëÿ ö³º¿ äàòè; îäðóæåííÿ ç îñîáîþ ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³ íà çàçíà÷åíó äàòó àáî ï³ñëÿ íå¿; íàðîäæåííÿ â³ä øëþáó, óêëàäåíîãî ï³ñëÿ 15 âåðåñíÿ 1935, â ÿêîìó ïðèíàéìí³ îäèí ³ç ÷ëåí³â ïîäðóææÿ áóâ ÷èñòîêðîâíèì àáî íà òðè ÷âåðò³ ºâðåºì; íàðîäæåííÿ ï³ñëÿ 31 ëèïíÿ 1936 ÿê íåçàêîííîíàðîäæåíîãî íàùàäêà â³ä ïîçàøëþáíèõ ñòîñóíê³â, ó ÿêèõ îäèí ³ç ïàðòíåð³â áóâ ÷èñòîêðîâíèì àáî íà òðè ÷âåðò³ ºâðåºì. ßê òðàêòóâàòè òèõ ºâðå¿â, ùî ìàëè ìåíøó ÷àñòêó ºâðåéñüêî¿ êðîâ³, çàëèøàëîñÿ ïðîáëåìîþ ³ ïîòðåáóâàëî ïîäàëüøî¿ êëàñèô³êàö³¿ é âèçíà÷åííÿ. Äîñòàòíüî ñêàçàòè, ùî ö³ í³ìåöüê³ Mischlinge [ìåòèñè] çàçíàëè äèñêðèì³íàö³¿ ÿê íåàð³éö³, àëå çäåá³ëüøîãî âîíè óíèêíóëè ñìåðò³ â ãàçîâèõ êàìåðàõ. Äîäàìî äâ³ âàæëèâ³ çàóâàãè. Êîíñòàòàö³ÿ ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³ äëÿ áàãàòüîõ ëþäåé áóëà ðàäøå ïèòàííÿì äîë³, í³æ âèáîðó; ö³é ñïðàâ³ â³äíîñíî ìàëî ÷èì ìîæíà áóëî çàðàäèòè. (Îñîáà ìàëà ìîæëèâ³ñòü âèáðàòè ºâðåéñüêó íàö³îíàëüí³ñòü, àëå ÿêùî õòîñü â³äïîâ³äàâ âèçíà÷åííþ ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³, öåé ôàêò áóâ íåîáîðîòíèì.) Êð³ì òîãî, õî÷à êàðäèíàëüíèì áóëî ïèòàííÿ êðîâ³, âèð³øàëüíó ðîëü ó âèçíà÷åíí³ ïðèðîäè ÷躿ñü êðîâ³ â³ä³ãðàâàâ ðåë³ã³éíèé êðèòåð³é. Âñòàíîâëåííÿ, ÷è áóëè ÷è¿ñü áàáóñ³ é ä³äóñ³ ºâðåéñüêî¿ êðîâ³, çä³éñíþâàëîñÿ íà ï³äñòàâ³ äîêóìåíò³â ïðî ¿õíþ (àáî ¿õí³õ ïðåäê³â) ðåë³ã³éíó íàëåæí³ñòü. Íàäàþ÷è ðåºñòðàö³éí³ çàïèñè ïðî íàðîäæåííÿ é õðåùåííÿ, õðèñòèÿíñüê³ öåðêâè â ͳìå÷÷èí³ ïîëåãøóâàëè äëÿ íàöèñò³â âèêîíàííÿ ³äåíòèô³êóâàëüíèõ ïðîöåäóð ³ â òàêèé ñïîñ³á â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó âèÿâèëèñÿ âïëóòàíèìè ó çíèùóâàëüíèé ïðîöåñ. Õî÷ ³ íå ï³äîçðþþ÷è â 1935 ðîö³ ïðî «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ», öåðêâè, îäíàê, ñòàëè ïðè÷åòíèìè äî öüîãî ïèòàííÿ. ˳òî 1939: âëàäà óòëåðà ñÿãíóëà ñâ íàéâèùî¿ òî÷êè. Éîãî àêö³ÿ, ùî ìàëà íà ìåò³ çðîáèòè âñþ êîíòðîëüîâàíó ͳìå÷÷èíîþ òåðèòîð³þ Judenrein (÷èñòîþ â³ä ºâðå¿â), áóëà ñàìå â ðîçïàë³. Çàâæäè íàñòîðîæ³ ùîäî ñâ³òîâî¿ äóìêè, óòëåð íå âèÿâëÿâ æîäíî¿

29

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

ðåàêö³¿ íà ïîðàäè íà éîãî àäðåñó â³äìîâèòèñÿ â³ä ñâ, àíòèºâðåéñüêî¿ ïîë³òèêè. Òàêèé ñàìî âèãëÿä ìàëà ñïðàâà ³ ç éîãî ïëàíàìè çäîáóòè äëÿ ͳìå÷÷èíè Lebensraum (æèòòºâèé ïðîñò³ð). Óñë³ä çà àíåêñ³ºþ Àâñò𳿠â áåðåçí³ 1938 â³äáóëàñÿ Ìþíõåíñüêà êîíôåðåíö³ÿ (29–30 âåðåñíÿ), çà ðåçóëüòàòàìè ÿêî¿ Ã³òëåð îòðèìàâ ÷àñòèíó ×åõîñëîâà÷÷èíè â îáì³í íà óõâàëè Íåâ³ëëà ×åìáåðëåíà ïðî «ìèð íà ïîòî÷íèé ìîìåíò». Ïàêò â³ä 23 ñåðïíÿ 1939 ïðî íåíàïàä òèì÷àñîâî íåéòðàë³çóâàâ Ðàäÿíñüêèé Ñîþç. Áóëî ï³äãîòîâëåíî ґðóíò äëÿ âòîðãíåííÿ â Ïîëüùó 1 âåðåñíÿ 1939. ²ñòîðèêè ñïåðå÷àþòüñÿ ùîäî ïîâîðîòíèõ ìîìåíò³â óïðîäîâæ â³éíè. Òàê ÷è ³íàêøå, íå áóäå ïîìèëêîþ â³äçíà÷èòè, ùî çà ºäèíèì ïîì³òíèì âèíÿòêîì íåâäàëî¿ ñïðîáè í³ìö³â ï³äêîðèòè Àíãë³þ çà äîïîìîãîþ àâ³àö³¿, í³ìåöüêà âîºííà ìàøèíà ðóõàëàñÿ íàì³÷åíèì êóðñîì, äîïîêè íå ñòàëèñÿ êàðäèíàëüí³ çì³íè â Åëü–Àëàìåéí³ òà Ñòàë³íãðàä³ â ëèñòîïàä³ 1942. Âèòðàâëþâàííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â òàêîæ ïðîñóâàëîñÿ âïåðåä, õî÷ ³ íå äîñèòü øâèäêî. Ñïðàâä³, ïðîòÿãîì ðîêó ï³ñëÿ ïî÷àòêó â³éíè íàöèñòñüê³ ïëàíè âñå ùå ïåðåäáà÷àëè âèìóøåíó åì³ãðàö³þ. Ïðîòå íå âèÿâèëîñÿ çàäîâ³ëüíèõ øëÿõ³â äëÿ âèâåçåííÿ ºâðå¿â ç êîíòðîëüîâàíî¿ Í³ìå÷÷èíîþ òåðèòîð³¿. Îäèí êðîê áóëî âè÷åðïàíî, íàñòóïíèé áóâ, ÿê çàâæäè, ðàäèêàëüí³øèì: ºâðå¿ ï³äëÿãàëè ë³êâ³äàö³¿. Îñâåíö³ì ïåðåòâîðèâñÿ íà êîíöòàá³ð çà íàêàçîì óììëåðà â³ä 27 êâ³òíÿ 1940. Âë³òêó 1941 éîãî áóëî ðîçøèðåíî é âèäîçì³íåíî. Óïðîäîâæ íàñòóïíîãî ðîêó Îñâåíö³ì – ïîðÿä ³ç ï’ÿòüìà ³íøèìè íàñåëåíèìè ïóíêòàìè Ïîëüù³: Õåëìíîì, Áåëæåöåì, Ñîá³áóðîì, Òðåáë³íêîþ òà Ìàéäàíåêîì – ñòàâ âèê³í÷åíèì Vernichtungslager (òàá³ð ìàñîâîãî çíèùåííÿ). Ó Õåëìíî çàñòîñîâóâàëèñÿ ãàçîâ³ âàãîíè. Ó Ìàéäàíåêó âäàâàëèñÿ ³ äî âîãíåïàëüíî¿ çáðî¿, òîä³ ÿê ó Áåëæåö³, Ñîá³áóð³ òà Òðåáë³íö³ â ãàçîâ³ êàìåðè ïóñêàâñÿ ÷àäíèé ãàç.  Îñâåíö³ì³ áóëî «âäîñêîíàëåíî» ìåòîä óìåðòâ³ííÿ çà äîïîìîãîþ ãàçó ö³àí³äó âîäíþ, ÿêèé íàäõîäèâ ó ôîðì³ ïîçáàâëåíîãî çàïàõó ïåñòèöèäó «öèêëîí Á». Ïîòóæí³ñòü Îñâåíö³ìà çðîñëà ùå á³ëüøå â 1943, êîëè ç’ÿâèëèñÿ íîâ³ êðåìàòîð³¿. Ïðîòå ñâî¿õ ìàêñèìàëüíèõ ïîêàçíèê³â

30

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

öÿ íàéá³ëüøà ôàáðèêà ñìåðò³ äîñÿãëà àæ âë³òêó 1944 – íà òîé ÷àñ í³ìö³ âæå íå ïåðøèé äåíü ÿê ïî÷àëè ïðîãðàâàòè Äðóãó ñâ³òîâó â³éíó, – êîëè ñòðà÷óâàëîñÿ ïî äåñÿòü òèñÿ÷ æåðòâ ïðîòÿãîì äíÿ. Âèá³ðê îâå ìàñ îâå âáèâñòâî ïîòðåáóº ÷àñó. Îäíàê âèñíîâîê ïîëÿãຠíå â òîìó, ùî íàöèñòè ìàëè äëÿ öüîãî ÷àñ. Ó ì³ðó òîãî ÿê ðîçðîáëÿëèñÿ ïëàíè ñòîñîâíî ºâðå¿â, â³äïîâ³äàëüí³ ôóíêö³îíåðè íàïîëåãëèâî é ìåòîäè÷íî ïðàöþâàëè çàäëÿ ¿õíüîãî âò³ëåííÿ. ² ÿê ò³ëüêè â ãðóäí³ 1941 áóëî çàïóùåíî ïåðøèé çíèùóâàëüíèé öåíòð – Õåëìíî – Àäîëüô Åéõìàí ç³ ñâî¿ìè ï³äëåãëèìè âèêîíóâàâ çàâäàííÿ ùîäî çíèùåííÿ ç òàêîþ øâèäê³ñòþ, ÿêó äîçâîëÿëè òåõíîëîã³ÿ òà îáñòàâèíè. Ñï³ðíèì º ïèòàííÿ ùîäî òîãî, â ÷îìó áóëè íàöèñòè á³ëüøå çàö³êàâëåí³, òîáòî, ùî ñàìå ñòàíîâèëî äëÿ íèõ íàéâèùèé ïð³îðèòåò: çàáåçïå÷åííÿ ñîá³ âèãðàøó òåðèòî𳿠òà ðåñóðñ³â ó ñîþçíèõ â³éñüê ïðîòèâíèêà ÷è çíèùåííÿ ºâðå¿â. Áåçóìîâíî, ³äåÿ ùîäî äðóãîãî âèíèêëà íå â îñòàíí³é ìîìåíò ³ âîºíí³ ö³ë³ íàöèñò³â çàâæäè áóëè íåâ³ää³ëüíèìè â³ä ¿õíüî¿ êàìïàí³¿ ñóïðîòè ºâðå¿â. ϳäíåâ³ëüíà ïðàöÿ ºâðå¿â õî÷ ³ çàáåçïå÷óâàëà âíåñîê ó âîºííó ³íäóñòð³þ, àëå âîäíî÷àñ âèìàãàëà â³äâîë³êàííÿ â³ä â³éñüêîâî¿ ïîòóãè ñóïðîòè ñîþçíèõ â³éñüê ïðîòèâíèêà ïåâíî¿ ÷àñòèíè òðàíñïîðòó, ìàòåð³àë³â ³ ëþäñüêèõ ñèë, ÿê³ çàì³ñòü âèêîðèñòàííÿ ó âîºííèõ ö³ëÿõ ñïðÿìîâóâàëèñÿ ïðîòè ºâðå¿â. Ðîçðàõóíîê ÷àñó òà ïîâ’ÿçàí³ñòü ïîä³é ³ðîí³ºþ äîë³ ïåðåáóâàëè íà÷å ó çìîâ³. Íàâ³òü êîëè ñõ³äíèé ôðîíò í³ìö³â çàçíàâ ö³ëêîâèòî¿ ïîðàçêè – îñê³ëüêè, ÿê â³äîìî, ¿õ çâ³äóñ³ëü âèò³ñíèëè – ¿õí³ çóñèëëÿ ùîäî çíèùåííÿ ºâðå¿â âèÿâèëèñÿ íàéóñï³øí³øèìè. Êîëè óììëåð â³ääàâ íàêàç ïðî çàâåðøåííÿ ñèñòåìàòè÷íîãî óìåðòâ³ííÿ â Îñâåíö³ì³ íàïðèê³íö³ 1944 ðîêó, çóìîâëåíî öå áóëî íå ëèøå áëèçüê³ñòþ ðàäÿíñüêèõ òàíê³â. ³í ì³ã áè ìîòèâóâàòè öå òèì, ùî ç óñ³õ ïðàêòè÷íèõ ì³ðêóâàíü «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ» áóëî â³äïîâ³ääþ íà ºâðåéñüêå ïèòàííÿ. Âèãíàííÿ é âèíèùåííÿ. ßêùî ïåðåõ³ä â³ä îäí³º¿ ïîë³òèêè äî ³íøî¿ áóâ ïîñòóïîâèì, òî ùî ìîæíà ñêàçàòè ïðî âèêîíàííÿ ñàìîãî «ðîçâ’ÿçàííÿ», òîáòî – âèíèùåííÿ? Çãàäàéìî, ùî ä³ÿëîñÿ

31

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

20 ñ³÷íÿ 1942 íà êîíôåðåíö³¿ ÷³ëüíèõ ïîñàäîâö³â Òðåòüîãî ðåéõó, ÿêà â³äáóëàñÿ ó ïåðåäì³ñò³ Áåðë³íà Âàíçåå. Öÿ êîíôåðåíö³ÿ, – à ãîëîâóâàâ íà í³é Ðàéíãàðä Ãåéäð³õ, ÿêèé íàêàçàâ ï³äãîòóâàòè «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ â í³ìåöüê³é ñôåð³ âïëèâó â ªâðîï³» – óçàêîíèëà íèçêó çàõîä³â, á³ëüø³ñòü ³ç ÿêèõ óæå áóëà ââåäåíà ó ïðàêòèêó. Âèñíîâîê öüîãî çá³ãîâèùà áóâ òàêèé: ºâðîïåéñüê³ ºâðå¿ ìàþòü áóòè åâàêóéîâàí³ äî öåíòð³â â îêóïîâàí³é Ñõ³äí³é ªâðîï³, ãîëîâíèì ÷èíîì ó Ïîëüù³. Òàì ³ç ÷èñëà ïðàöåçäàòíèõ ºâðå¿â óòâîðþâàòèìóòüñÿ òðóäîâ³ çàãîíè. Äî òèõ, õòî âèæèâå, – ³, ÿê ìîæíà çäîãàäàòèñÿ, äî îñ³á, ÿêèõ áóëî âèçíàíî íåïðèäàòíèìè, – «âæèâàòèìóòüñÿ â³äïîâ³äí³ çàõîäè» – òîãî÷àñíèé åâôåì³çì äëÿ ñëîâà «âáèâàòèìóòüñÿ». Íåâäîâç³ ïî÷àëàñÿ ìàñîâà äåïîðòàö³ÿ, ³ ïîòÿãè òà ³íøèé òðàíñïîðò ïîêîòèëèñÿ âñ³ºþ ªâðîïîþ. Øëÿõè ¿õí³ ñõîäèëèñÿ â Ïîëüù³, äå íàöèñòè ä³ÿëè çã³äíî ç äàâí³ì ïåðåêîíàííÿì óòëåðà: õîðîøèì ºâðåé ìîæå áóòè ëèøå òîä³, êîëè â³í ìåðòâèé. Íå ìåíø ïîêàçîâ³ é äâà ³íøèõ ïðîëîãè äî òàáîð³â ñìåðò³, ÿê³ îáèäâà ïåðåäóâàëè Âàíçåéñüê³é êîíôåðåíö³¿. Îäíà ç³ ñòðàòåã³é, ÿêà ðîçãëÿäàëàñÿ íà òîé ÷àñ, êîëè íàöèñòè ò³ëüêè–íî äîìîãëèñÿ êîíòðîëþ íàä Ïîëüùåþ òà ³íøèìè òåðèòîð³ÿìè ç ÷èñëåííèì ºâðåéñüêèì íàñåëåííÿì, ïîëÿãàëà ó çâ³ëüíåíí³ âñ³õ öèõ òåðåí³â â³ä ºâðå¿â øëÿõîì ³çîëÿö³¿ ¿õ ó ãåòòî. Íàéá³ëüø³ òàê³ ãåòòî áóëè ó Âàðøàâ³; â ÿêèéñü ÷àñ òàì íàðàõîâóâàëîñÿ ï³âì³ëüéîíà ºâðå¿â. Ëþäåé ñèëîì³öü âèñåëÿëè ç³ ñâî¿õ äîì³âîê, çãàíÿëè äîêóïè, ï³ääàâàëè òîðòóðàì, ìîðèëè ãîëîäîì, ïðèð³êàëè íà õâîðîáè, âáèâàëè ó òîé ÷è ³íøèé ñïîñ³á – ñòðàæäàííÿ â ãåòòî ìàëî ç ÷èì ìîæíà ïîð³âíÿòè. Õî÷à æèòåë³â ãåòòî ïðèìóøóâàëè ïðàöþâàòè íà íàöèñò³â, ñàì³ ïî ñîá³ ãåòòî ñòàíîâèëè ëèøå òèì÷àñîâ³ ôîðìóâàííÿ – ñïî÷àòêó ÿê ïðîì³æí³ ñòàíö³¿ äëÿ çä³éñíåííÿ äåïîðòàö³é. ϳçí³øå, îñîáëèâî íàâåñí³ 1942 ðîêó, ãåòòî ñòàëè â³äïðàâíèìè ïóíêòàìè äëÿ òàêèõ äåïîðòàö³é äî ñòâîðåíèõ íåçàäîâãî ïåðåä òèì çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â. Á³ëüø³ñòü ºâðå¿â, ùî ïîòðàïèëè äî ãåòòî, ó òîìó ÷èñë³ ÷ëåíè Judenrate [þäåíðàòè] (ðàäè ºâðåéñüêîãî ïðîâîäó, óòâîðåí³ íà âèìîãó íàöèñò³â ³ç ìåòîþ ñïðèÿííÿ ïîë³òèö³ íàöèñò³â ùîäî

32

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

ºâðå¿â), íå ìàëè ³íøîãî âèáîðó, ÿê ï³äêîðÿòèñÿ íàöèñòàì; âîíè ñïîä³âàëèñÿ, ùî â³äñóòí³ñòü ïðîâîêàö³é ïîñëàáèòü òåðîð àáî ïðèíàéìí³ çá³ëüøèòü øàíñè äî âèæèâàííÿ. Âèïàäêè äîñÿãíåííÿ ÿê ïåðøîãî, òàê ³ äðóãîãî ðåçóëüòàòó áóëè îäíàêîâîþ ì³ðîþ íå÷àñòèìè. À ïðîòå, áàãàòî õòî ç ºâðå¿â, ùî ïåðåáóâàëè â ãåòòî, ñàìîâ³ääàíî ïðèñâÿ÷óâàëè ñåáå ï³äòðèìàííþ â öèõ æàëþã³äíèõ óìîâàõ îñâ³òè, êóëüòóðè òà ºâðåéñüêî¿ òðàäèö³¿. Çíàõîäèëèñÿ é òàê³, õòî ÷èíèâ â³ä÷àéäóøíèé îï³ð, íàéçíà÷í³øèé ïðîòåñò áóëî âèÿâëåíî ï³ä ÷àñ ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî ó êâ³òí³ 1943 ðîêó. Óñå ùå òî÷àòüñÿ ñóïåðå÷êè ùîäî ìàñøòàá³â, 䳺âîñò³ òà âàãîìîñò³ ºâðåéñüêîãî îïîðó ó Âàðøàâ³ òà äå³íäå, çîêðåìà ³ â ñàìèõ òàáîðàõ ñìåðò³. Äåõòî íàãîëîøóº íà ºâðåéñüê³é ïàñèâíîñò³ òà äîâ³ðëèâîìó îïòèì³çì³, ùî º ðåë³ã³éíå âìîòèâîâàíèìè. Ò³, ùî äîòðèìóþòüñÿ ïîä³áíèõ ïîãëÿä³â, çìàëüîâóþòü ºâðå¿â ÿê ïîñò³éíèõ ñï³âó÷àñíèê³â, ìîæëèâî, íåâ³ëüíèõ, ñâîãî âèíèùåííÿ. ¯õí³ îïîíåíòè ïîäàþòü ºâðåéñüêèé îï³ð ÿê ð³çíîá³÷íèé òà ïîâñþäíèé, áåðó÷è äî óâàãè íå ëèøå àêòè ïðÿìîãî áóíòó – âðàæຠâçàãàë³, ÿê âîíè ìîãëè òðàïëÿòèñÿ çà òèõ óìîâ, ó ÿêèõ âîíè âèíèêàëè, – àëå é ð³øèì³ñòü ºâðå¿â äåíü ó äåíü äîëàòè â³ä÷àé. ßêùî ³ñòèíà é ëåæèòü äåñü ïîñåðåäèí³, ÿê âèñëîâëþþòü ïðèïóùåííÿ ñàì³ ó÷àñíèêè ïîä³áíèõ äèñêóñ³é, î÷åâèäíèì º ïðèíàéìí³ òàêå: ãåðî¿÷íîìó, ÿêèì â³í áóâ áåçóìîâíî, ³ ñèìâîë³÷íî âàæëèâîìó, ÿêèì â³í íàïåâíå çàëèøàºòüñÿ, ñèëîâîìó ºâðåéñüêîìó îïîðîâ³ – òàì, äå â³í òðàïëÿâñÿ – áðàêóâàëî ìàñîâîñò³, ðåñóðñ³â ³, îñîáëèâî, ï³äòðèìêè ³ççîâí³, äëÿ òîãî, àáè â³í ïåðåòâîðèâñÿ íà ùîñü á³ëüøå, í³æ íåçíà÷íà ïåðåøêîäà íà øëÿõó íàöèñò³â äî ¿õíüî¿ ìåòè. Äî ñåðåäèíè òðàâíÿ 1943 ðîêó âàðøàâñüêå ãåòòî áóëî çë³êâ³äîâàíî; òàêà ñàìà äîëÿ ÷åêàëà é íà óñ³ ³íø³ ãåòòî Ñõ³äíî¿ ªâðîïè. Õî÷à ãåòòî é ñïðè÷èíèëèñÿ äî çàãèáåë³ â îäí³é ëèøå Ïîëüù³ ï³âì³ëüéîíà ºâðå¿â, îêð³ì òèõ, ùî áóëè äåïîðòîâàí³ äî çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â, ð³øåííÿ ïðî âëàøòóâàííÿ ãåòòî äëÿ ºâðå¿â äèêòóâàëîñÿ íå ëèøå íàì³ðîì âèíèùèòè ¿õ. Åòàï âèíèùåííÿ ïî÷àâñÿ ò³ëüêè â³ä ÷àñó ôîðìóâàííÿ Einsatzgruppen [àéíçàöãðóïè].

33

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

Íàâåñí³ 1941 ðîêó, êîëè ãîòóâàëèñÿ ïëàíè âòîðãíåííÿ äî Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó, óòëåð ïðèéíÿâ ð³øåííÿ ïðî ôîðìóâàííÿ ìîá³ëüíèõ çíèùóâàëüíèõ çàãîí³â ñïåö³àëüíîãî ïðèçíà÷åííÿ. ¯õí³ì çàâäàííÿì áóëî ïåðåñóâàòèñÿ óñë³ä çà ïåðåäîâèìè í³ìåöüêèìè â³éñüêàìè, çãàíÿòè äîêóïè ºâðå¿â ³ âáèâàòè ¿õ. ×îòèðè òàê³ á³ëüøìåíø ñàìîñò³éí³ áðèãàäè ñóïðîâîäæóâàëè ñõ³äíèé íàñòóï 22 ÷åðâíÿ 1941. Êîæíà áðèãàäà íàðàõîâóâàëà äî òèñÿ÷³ ÷îëîâ³ê; ñåðåä ¿õí³õ êåð³âíèê³â áóëè äîêòîðè íàóê, þðèñòè òà ³íø³ ïðîôåñ³îíàëè. ¯õí³ ä³¿ ðåãëàìåíòóâàëèñÿ ÷³òêîþ ïðîöåäóðîþ. ßê ïðàâèëî, ç³áðàâøè ãðóïó ºâðå¿â, íàðÿäè îáñëóãè ïðèìóøóâàëè ñâî¿õ æåðòâ êîïàòè âåëèêó ìîãèëó äëÿ ìàñîâîãî ïîõîâàííÿ. Âèøèêóâàí³ âçäîâæ êðàþ ìîãèëè, ºâðå¿ ñïîâçàëè äîíèçó, ï³äêîøåí³ àâòîìàòíîþ ÷åðãîþ. Ïðèíàéìí³ 34 òèñÿ÷³ ºâðå¿â áóëî ðîçñòð³ëÿíî âïðîäîâæ äâîõ äí³â ó Áàáèíîìó ßðó ïîáëèçó Êèºâà ó âåðåñí³ 1941 ðîêó. Íà ñõ³äíîìó ôðîíò³ ëèøå ïðîòÿãîì òîãî ðîêó çàãèíóëî ó ïîä³áíèé ñïîñ³á áëèçüêî îäíîãî ì³ëüéîíà ºâðå¿â. Âòîðãíåííÿ ³ 䳿 Einsatzgruppen òðèâàëè, à òèì ÷àñîì æåðåá áóëî âæå êèíóòî: óòëåð ³í³ö³þâàâ «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ» â ìàñøòàá³ âñüîãî ºâðîïåéñüêîãî êîíòèíåíòó. Õî÷à äî Âàíçåéñüêî¿ êîíôåðåíö³¿ çàëèøàëîñÿ ùå áëèçüêî øåñòè ì³ñÿö³â, ïëàíè íàáèðàëè îáåðò³â. 31 ëèïíÿ 1941 ðîêó Ãåðìàí Ãåð³íã â³ääàâ íàêàç Ãåéäð³õîâ³ çðîáèòè âñå ìîæëèâå, àáè äî ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêî¿ ïðîáëåìè í³êîëè íå áóëî íåîáõ³äíîñò³ ïîâåðòàòèñÿ. ² íåçàáàðîì ç’ÿâèëèñÿ òàáîðè; âîíè âæå áóëè äîâåäåí³ äî ãîòîâíîñò³, êîëè òðàíñïîðòí³ çàñîáè ïî÷àëè äîñòàâëÿòè ñâî¿ âàíòàæ³. ßêùî ðàí³øå Einsatzgruppen çàáåçïå÷óâàëè äîñòàâêó óáèâöü äî ¿õí³õ æåðòâ, òåïåð ðîçïî÷àâñÿ äðóãèé åòàï àêö³¿: æåðòâè äîñòàâëÿëèñÿ äî ñâî¿õ óáèâöü. Ñëîâàìè äîñòåìåííî íå îïèñàòè, ÿê ³ ðîçóìîì äîñòîòó íå çáàãíóòè, ùî ä³ÿëîñÿ â òàáîðàõ ñìåðò³. Îáøèð ³ ñòóï³íü æîðñòîêîñò³, ñòðàæäàíü ³ ñêîðáîòè âèõîäÿòü çà ìåæ³ ëþäñüêîãî ðîçóì³ííÿ. ² âñå æ ìè ñïðîáóºìî âèñâ³òëèòè öå ê³ëüêîìà ðÿäêàìè. Æàõ, ÿêîãî áóëè ñïîâíåí³ òàáîðè ñìåðò³, ñóïðîâîäæóâàâ óñ³ çàë³çíè÷í³ êî볿, ùî âåëè ºâðå¿â äî ñìåðò³. Ó ïîíàáèâàíèõ óùåðòü âàãîíàõ ïî¿çäà â³äáóâàëè ñâîþ äîâãîòðèâàëó ïîäîðîæ ºâðåéñüê³

34

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

âèãíàíö³ â òàêèõ íåñòåðïíèõ óìîâàõ, ùî áàãàòî õòî ç íèõ íå äîæèâàâ äî ê³íöÿ ïî¿çäêè. Òèõ, õòî çàëèøàâñÿ â æèâèõ, ðîçâîçèëè â³ä çàë³çíèö³ çà ì³ñöåì ïðèçíà÷åííÿ. Äàë³ ïðîöåäóðà ìîãëà âèäîçì³íþâàòèñÿ çàëåæíî â³ä òàáîðó. Ó îêðåìèõ ³ç íèõ, íàïðèêëàä, Òðåáë³íö³, óâåñü òðàíñïîðò ñêåðîâóâàâñÿ áåçïîñåðåäíüî äî ãàçîâèõ êàìåð.  Îñâåíö³ì³, ùî áóâ âîäíî÷àñ ³ òðóäîâèì òàáîðîì, ³ çíèùóâàëüíîþ óñòàíîâîþ, ïðîöåäóðà áóëà ñêëàäí³øîþ. ×îëîâ³ê³â ³ æ³íîê ðîçä³ëÿëè. ijòè, ÿê ïðàâèëî äî ÷îòèðíàäöÿòè ðîê³â, çàëèøàëèñÿ ïðè ìàòåðÿõ. Çà â³äáîðîì ë³êàðÿ ïðèäàòí³ äî ïðàö³ ñêåðîâóâàëèñÿ ïðàâîðó÷, à õâîð³ òà ñòàð³ ëþäè, êàë³êè òà æ³íêè ç ä³òüìè – ë³âîðó÷. Ñôîðìîâàíà ë³âîðó÷ ãðóïà, ãíàíà íàöèñòñüêèìè îõîðîíöÿìè òà ïðàö³âíèêàìè-òàá³ðíèêàìè, âèðóøàëà äî ãàçîâèõ êàìåð ³ êðåìàòîð³¿â Á³ðêåíàó – çíèùóâàëüíîãî â³ää³ëåííÿ Îñâåíö³ìà. Æèâèìè ¿õ á³ëüøå í³êîëè íå áà÷èëè. Ðåøòà – òèì÷àñîâî âö³ë³ë³ – çàëèøàëèñÿ äëÿ ðîáîòè, áóäó÷è ïîâñÿê÷àñ çàëåæíèìè â³ä ïîäàëüøèõ «âèáðàêóâàíü», ùî âèçíà÷àëè ¿ì øëÿõ äî ãàçó òà âîãíþ. Òå, ùî çðåøòîþ â³äáóâàëîñÿ, ìîæå áóòè ñõàðàêòåðèçîâàíå ÿê ðàáñüêèé ñïîñ³á æèòòÿ, äîñ³ íå áà÷åíèé ó ëþäñüê³é ³ñòîð³¿: ëþäè ïðàöþâàëè, â áóêâàëüíîìó ñìèñë³, ñòîÿ÷è îäí³ºþ íîãîþ â ìîãèë³, íå ëèøå ÷åðåç õâîðîáó ÷è íåì³÷í³ñòü, à ÷åðåç òå, ùî ëþäåé áóëî á³ëüøå, í³æ ó òîìó áóëà ïîòðåáà. Çâè÷àéíî, 䳿 íàöèñò³â áóëè ÷àñîì íååôåêòèâíèìè, â òîìó ðîçóì³íí³, ùî âîíè âáèâàëè ôàõ³âö³â, ÿêèõ ìîæíà áóëî âèêîðèñòàòè ç ìàêñèìàëüíîþ âèãîäîþ. Îäíàê ñàìå ó çíèùóâàëüíèõ öåíòðàõ ïåðåâàæàëî óÿâëåííÿ ïðî «ðàá³â, âåäåíèõ íà ñìåðòü». Çàâæäè çíàõîäèëèñÿ ðàáè-çàñòóïíèêè, ãîòîâ³ âèêîíóâàòè ìàéæå áóäü-ÿêó ðîáîòó; ÷àñòî «ðîçóìíå» ð³øåííÿ ïîëÿãàëî â òîìó, ùîá ïîñëàòè çíîøåíó çàéâèíó íà ñìåðòü, ñïðè÷èíåíó ÿêùî íå ãàçîì, òî ïëàíîì³ðíèì âèñíàæåííÿì çàäëÿ îòðèìàííÿ ìàêñèìàëüíèõ ðåçóëüòàò³â ó ðîáîò³ çà ì³í³ìàëüíó ö³íó. Ïîòðåáà áóëà ãîëîâíèì ÷èíîì ó âàæê³é ô³çè÷í³é ïðàö³: âèêîíàííÿ ã³ðíè÷èõ ðîá³ò, áóäóâàííÿ äîð³ã ³ âèãîòîâëåííÿ çáðî¿, áóä³âíèöòâî çàâîä³â ².Ã. Ôàðáåíà àáî – íàéã³ðøèé âàð³àíò –

35

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

ïðèçíà÷åííÿ äî Sonderkommando [çîíäåðêîìàíäà] (çàãîíè îñîáëèâîãî ïðèçíà÷åííÿ, ùî áóëè çîáîâ’ÿçàí³ âèíîñèòè òðóïè ç ãàçîâèõ êàìåð, âèäîáóâàòè çîëîòî ³ç çóá³â, ñïàëþâàòè ò³ëà ³ ïðèáèðàòè ðåøòêè). ßê ³ çà áóäü-ÿêî¿ ôîðìè ðàáñòâà, ñòàòóñ ÷ëåíà ñï³ëüíîòè çàëåæàâ â³ä âèêîíóâàíèõ ôóíêö³é ³ ñïðè÷èíÿâ â³äïîâ³äíå ñòàâëåííÿ. Ïðîòå, ïðèíàéìí³ äëÿ ºâðå¿â, áóäü-ÿêà â³äñòðî÷êà â³ä ñìåðò³ áóëà, ïî ñóò³, ëèøå òèì÷àñîâîþ. Æèòëîâ³ é ñàí³òàðí³ óìîâè áóëè æàõëèâèìè. Ïîáèòòÿ, ñòðàòè ÷åðåç ïîâ³øàííÿ é ðîçñòð³ëè òðàïëÿëèñÿ çà íàéìåíøîãî ïðèâîäó àáî é âçàãàë³ áåç æîäíîãî. Õèìåðí³ ìåäè÷í³ åêñïåðèìåíòè, çä³éñíþâàí³ íà ëþäÿõ ÿê ï³ääîñë³äíèõ êðîëèêàõ, ñåêñóàëüí³ íàðóãè, õâîðîáè, êàòóâàííÿ òà ïîñò³éíèé ñòðàõ – áåçë³÷ ñòðàæäàíü: ô³çè÷íèõ ³ äóõîâíèõ ³ áåçïåðåðâíèõ. Îïð³÷ íå÷àñòèõ àêò³â ìèëîñåðäÿ ç áîêó ñòîðîíí³õ ëþäåé ³ ñï³â÷óòòÿ, ÿêå ìîãëè âèÿâèòè – ³ ÷àñòî âèÿâëÿëè – îäíå îäíîìó òàá³ðíèêè, ñìåðòü áóëà ºäèíèì ïîëåãøåííÿì. Ñìåðòü øèðèëàñÿ áàðàêàìè íåâáëàãàííî. ϳä çàãðîçîþ ïåðåáóâàâ êîæåí â’ÿçåíü, à îñîáëèâî ºâðå¿; ³ ïåðåäóñ³ì ò³, ÿêèì áóëî âèçíà÷åíî çà îáîâ’ÿçîê ïðàöþâàòè ÿêíàéáëèæ÷å äî ãàçîâèõ êàìåð ³ êðåìàòîð³¿â. Íàöèñòè ñâ³äîìî óíèêàëè ºâðåéñüêèõ ñâ³äê³â, ¿õí³é âëàñíèé òàá³ðíèé ïåðñîíàë òàêîæ ïðèñÿãàâñÿ ìîâ÷àòè, à äëÿ ïðèõîâóâàííÿ ôàêò³â óáèâñòâà âäàâàâñÿ äî åâôåì³çì³â. Êîëè í³ìåöüê³ àð쳿 â³äñòóïàëè, çóñèëëÿ í³ìö³â ð³âíîþ ì³ðîþ (ç ïîãëÿäó ÷àñó òà åíåð㳿) áóëè ñïðÿìîâàí³ ÿê íà ïåðåïðàâëåííÿ â’ÿçí³â äî òàáîð³â, ðîçòàøîâàíèõ äàë³ íà çàõ³ä, òàê ³ íà çíèùåííÿ ô³çè÷íèõ îçíàê òàáîð³â, ùî ¿õ âîíè ïîëèøàëè. Á³ëüø³ñòü ëþäåé, ùî ïîòðàïëÿëè äî çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â, í³êîëè çâ³äòè íå ïîâåðòàëèñÿ. Îäíàê áóëè é óö³ë³ë³ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó – òèñÿ÷³ òàêèõ – ôàêò äèâîâèæíèé, àëå âñå æ òàêè ïîÿñíåííèé. Íàöèñòñüêó ôàáðèêó ñìåðò³ áóëî çàïóùåíî ç³ çíàííÿì ñïðàâè. Îäíàê ¿¿ çàâäàííÿ áóëî êîëîñàëüíèì íàäçâè÷àéíî ñêëàäíèì, ³, êð³ì òîãî, âèêîíóâàëîñÿ âîíî çà îáñòàâèí íåð³äêî, ïåâíîþ ì³ðîþ, õàîòè÷íèõ. Ïðîòå, ùî ñòîñóºòüñÿ îêðåìî¿ ëþäèíè, øàíñè ¿¿ íà âèæèâàííÿ áóëè çäåá³ëüøîãî òàê³:

36

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

ñïðàâà âèïàäêó. Çâè÷àéíî, îêðåìèõ ëþäåé ï³äòðèìóâàëè âö³ë³ë³ ÷ëåíè ðîäèíè, äðóç³ – äàâí³ é ïî òàáîðó, ÷óæ³ ëþäè ò³º¿ æ íàö³îíàëüíîñò³; âèÿâè ìèëîñåðäÿ áóâàëè ÷àñîì íàâ³òü ç áîêó ì³ñöåâèõ ïîëÿê³â àáî í³ìåöüêèõ ñëóæáîâö³â. Îêðåìèì ºâðåÿì – ³ç ÷èñëà òèõ, ÿêèõ ïåðåõîâóâàëè ó ñåáå ôåðìåðè, ñåëÿíè, à ³íîä³ é ì³ñüê³ æèòåë³ – âçàãàë³ ïîùàñòèëî óíèêíóòè ãåòòî é òàáîð³â. Âèæèâàííÿ ÷àñòî çàëåæàëî â³ä îñîáèñòî¿ âèíàõ³äëèâîñò³; áóëè é ³íø³ ÷èííèêè: âèæèòè, ùîá ïàì’ÿòàòè ïðî ìåðòâèõ àáî, ùîá íå ïîêèäàòè æèâèõ. Óò³ì, íå òàê âàæëèâî áóëî, ÿêèõ çóñèëü äîêëàäàëà ëþäèíà, ÿê íàä³ÿëàñÿ é â³ðèëà àáî ÿêó ñèëó âîë³ âîíà ìàëà, âèð³øàëüí³ ÷èííèêè âèæèâàííÿ çäåá³ëüøîãî áóëè íåï³äâëàäí³ ÷èºìóñü îñîáèñòîìó êîíòðîëþ: ó âèïàäêó äåïîðòàö³¿ ëþäèíè àáî êîëè éøëîñÿ ïðî òå, ÷è áóäå âèçíàíî ¿¿ çäîðîâîþ; ÷è âäàñòüñÿ ¿é îòðèìàòè ïðèçíà÷åííÿ íà ðîáîòó, ÿêå á ïîòðåáóâàëî â³ä íå¿ ìåíøèõ çóñèëü àáî äîçâîëèëî á ñïîä³âàòèñÿ íà êðàùå õàð÷óâàííÿ; ÷è ïîùàñòèòü ¿é óíèêíóòè êàðàëüíîãî ñâàâ³ëëÿ îõîðîíè àáî ïðèìõ â³äáîðó; ÷è ìîæå âîíà ðîçðàõîâóâàòè íà ÷èþñü äîïîìîãó. Íàïðèê³íö³ 1944 ðîêó çíèùóâàëüí³ öåíòðè ïåðåâàæíî ïîçàêðèâàëè. ªâðîïåéñüêå ºâðåéñòâî, òå, ùî ³ñíóâàëî äî íàöèñòñüêî¿ åïîõè, áóëî, ôàêòè÷íî, çíèùåíî.  Îñâåíö³ì³ ùå çàëèøàëèñÿ â’ÿçí³, àëå ³ öåé òàá³ð áóëî åâàêóéîâàíî 17–18 ñ³÷íÿ 1945 ðîêó. ²ç ñàìîãóáñòâîì óòëåðà, ÿêå ñòàëîñÿ 30 êâ³òíÿ, ³ êàï³òóëÿö³ºþ ͳìå÷÷èíè, ùî â³äáóëàñÿ óñë³ä çà íèì – 7 òðàâíÿ, çàâåðøèâñÿ ïåâíèé ðîçä³ë ³ñòîð³¿. Îäíàê öå áóâ àæ í³ÿê íå ê³íåöü. Íàâ³òü ÿêùî ªâðîïà ³ íå ñòàëà ìîãèëîþ äëÿ êîæíîãî ºâðåÿ, ÿêèé ðàí³øå æèâ òàì, á³ëüø³ñòü òèõ, õòî âèæèâ, áóëà ïåðåêîíàíà, ùî â³äíèí³ ¿¿ íå ìîæíà ââàæàòè ñâî¿ì äîìîì. ³äíîâèëèñÿ ìàñîâ³ âè¿çäè, ïðè÷îìó ÷àñòî – äî Ïàëåñòèíè. Ëèøå ï³ñëÿ íîâèõ òÿãîò ³ êðîâîïðîëèòòÿ äîñÿã ²çðà¿ëü ó 1948 ðîö³ ñâ íåçàëåæíîñò³. Òèì ÷àñîì ³íø³ íàðîäè øóêàëè øëÿõ³â äî â³äðîäæåííÿ, ³ ñåðåä íèõ – í³ìö³, ÿê³ çðîçóì³ëè, ùî ¿õíÿ êðà¿íà çàçíàëà âòðàò âíàñë³äîê òîãî, ùî óòëåð ïîñòàíîâèâ ñîá³, ùî ͳìå÷÷èíà ìຠêîí÷å âèãðàòè â³éíó àáî çàãèíóòè. ϳäâîäÿ÷èñü ³ç ðó¿í, í³ìö³ äèâèëèñÿ íà çëåò ïàä³ííÿ Òðåòüîãî ðåéõó, – âèçíàþ÷è àáî çàïåðå÷óþ÷è,

37

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

íàìàãàþ÷èñü çáåðåãòè â ïàì’ÿò³ àáî ÿêíàéñêîð³øå çàáóòè – òàê ñàìî ÿê ³ áðèòàíö³, ôðàíöóçè, ³òàë³éö³ é àìåðèêàíö³. Ñïàäîê Ãîëîêîñòó íåìèíóùèé. ³í òÿãíåòüñÿ â³ä çàñóäæåííÿ âîºííèõ çëî÷èíö³â ó Íþðíáåðç³ â 1945–1946 äî ñóäó íàä Åéõìàíîì â ªðóñàëèì³ â 1961 ðîö³ ³ äî áåçïåðåðâíî¿ íèçêè äèëåì Áëèçüêîãî Ñõîäó, ùî ñÿãàþòü ñâî¿ì êîð³ííÿì ó çåìëþ Îñâåíö³ìà. Öåé ñïàäîê ðÿñí³º çàïèòàííÿìè, ùî âèõîäÿòü çà îáðèñè öüîãî ïðîëîãó, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó òà éîãî îñìèñëåííþ – ðåë³ã³éíîìó òà ô³ëîñîôñüêîìó – ñòîñîâíî ëþäñòâà é Áîãà. Ãîëîñè, ùî ïîðóøóþòü ö³ ïèòàííÿ íà íàñòóïíèõ ñòîð³íêàõ, íàëåæàòü, ïåðåâàæíî, ºâðåÿì. Ñåðåä íèõ áàãàòî î÷åâèäö³â. ¯õí³ ñëîâà íàäàþòü ïëîò³ é êðîâ³, îëþäíþþòü (çâåäåìî äî çàäàíîãî ìàñøòàáó) – òó íåçáàãíåííó öèôðó – ø³ñòü ì³ëüéîí³â, ùî òàê ÷àñòî ñòî¿òü çà ïèòàííÿì «Õòî?».  ³íøîìó ñåíñ³, âèñëîâëþâàííÿ, ùî íàëåæàòü òèì, õòî íå áóâ «òàì», òàêîæ íàëåæàòü ïîòåðï³ëèì. Êîæåí, õòî æèâå ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà, º ïîñòðàæäàëèì â³ä Ãîëîêîñòó. Ùîá ä³çíàòèñÿ, ÿêèì ÷èíîì, òðåáà ïðî÷èòàòè öþ êíèæêó. ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Bauer, Yeguda. A History of the Holocaust. New York. Franklin Watts, 1982.

Dawidowicz, Lucy S. The War against the Jews, 1933–1945. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1975.

Gilbert, Martin. The Holocaust: A History of the Jews of Europe during the Second World War. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1985.

Hilberg, Raul. The Destruction of the European Jews. 3 vols., rev. ed.

New York: Holmes & Meier, 1985.

Kren, George, and Leon Rappoport. The Holocaust and the Crisis of Human Behavior. New York: Holmes & Meier, 1980.

Littell, Franklin H. The Crucifixion of the Jews. New York: Harper and Row, 1975.

Marrus, Michael R. The Holocaust in History. Hanover, N.Y.: University Press of New England, 1987.

38

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ

Mayer, Arno J. Why Did the Heavens Not Darken? The «Final Solution» in History. New York: Pantheon Books, 1989.

Oliner, Samuel P., and Pearl M. Oliner. The Altruistic Personality: Rescuers of Jews in Nazi Europe. New York: The Free Press, 1988.

Rubenstein, Richard L, and John K. Roth. Approaches to Auschwitz: The Holocaust and Its Legacy. Atlanta: John Knox Press, 1987.

Wyman, David S. The Abandonment of the Jews: America and the Holocaust, 1941–1945. New York: Pantheon Books, 1984.

39

×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ «À ùî, ÿê Ãîëîêîñò º ñïðàâä³ óí³êàëüíîþ ïî䳺þ?» (Åì³ëü Ôàêåíãåéì «Çàëàãîäèòè ñâ³ò») — ßê òîá³ âäàºòüñÿ äîëàòè â³ä÷àé? ßê ÷èíèø òè éîìó îï³ð?

— Ïðîñòî. ßê ò³ëüêè òðàïëÿºòüñÿ ùîñü ïðèºìíå, ÿ çàïëþùóþ î÷³ òà çãàäóþ, ÿê ìåí³ âåëîñÿ òðèäöÿòü ðîê³â òîìó; ³ òå, ùî âèäàºòüñÿ ãàðíèì, º âðåøò³-ðåøò íå òàêèì óæå é ÷óäîâèì. À êîëè ñìóòîê ³ ðîç÷àðóâàííÿ âõîäÿòü ó ìîº æèòòÿ, ÿ çàïëþùóþ î÷³ òà çãàäóþ, ÿê ìåí³ âåëîñÿ òðèäöÿòü ðîê³â òîìó; ³ òå, ùî âèäàºòüñÿ æàõëèâèì, º, çðåøòîþ, íå òàêèì óæå é ñòðàøíèì. Åë³ Â³çåëü. «Áàòüêî ³ ñèí», ªâðåé ñüîãîäí³ Ó âñòóï³ äî ñâîãî âèäàòíîãî òâîðó «Çàëàãîäèòè ñâ³ò: ï³äґðóíòÿ ìàéáóòíüî¿ ºâðåéñüêî¿ äóìêè» Åì³ëü Ôàêåíãåéì ïèøå ïðî «ñèíäðîì çàïåðå÷åííÿ», ùî ñïîêóøຠ³íòåëåêòóàë³â ñòàâèòè ï³ä ñóìí³â óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó. «Âàæêî ïîâ³ðèòè», – âäàºòüñÿ äî ïðèïóùåííÿ Ôàêåíãåéì, – «ùî öÿ óí³êàëüíà ïîä³ÿ íàäçâè÷àéíî¿ âàãè ìîãëà òðàïèòèñÿ çà íàøîãî æèòòÿ». Îñîáëèâî, ÿêùî âîíà çà÷åïèëà êîãîñü áåçïîñåðåäíüî, ÿê öå ñòàëîñÿ ³ç Ôàêåíãåéìîì, ÿêèé áóâ â’ÿçíåì êîíöòàáîðó Çàêñåíõàóçåí. Ìîæëèâî, çàñòåð³ãຠÔàêåíãåéì, «ïî÷óòòÿ óí³êàëüíîñò³ º íàñë³äêîì ÷è¿õîñü âëàñíèõ òðàâì». Êð³ì òîãî, ÿêùî äëÿ ö³º¿ ïî䳿 ïîòð³áíî áóëî á ÿêåñü óÿâíå ïîð³âíÿííÿ, «òî, çäàºòüñÿ, ìîæíà áóëî á çíàéòè ïðèäàòíó êàòåãîð³þ: ó ô³ëîñîô³¿ – ïåðâ³ñíå çëî âçàãàë³, â ðåë³ã³¿ – ïîíÿòòÿ äåìîí³÷íîãî âçàãàë³». ßêùî òàê, ó íîâèõ êàòåãîð³ÿõ íåìຠïîòðåáè; öþ ïîä³þ ìîæíà êëàñèô³êóâàòè é ïîÿñíèòè çà äîïîìîãîþ ³ñíóþ÷èõ êàòåãîð³é òðàäèö³éíî¿ äóìêè. ϳäñóìîâóþ÷è, Ôàêåíãåéì çàçíà÷àº: «²ñíóº äîáðå â³äîìà ô³ëîñîôñüêà ïðîáëåìà ùîäî òîãî, ÷è ìîæëèâî âçàãàë³ óÿâèòè ñîá³ ïîíÿòòÿ óí³êàëüíîãî – óí³êàëüí³ñòü áóäü-ÿêîãî ðîäó».

40

À ÙÎ, ßÊ ÃÎËÎÊÎÑÒ ª ÑÏÐÀÂIJ ÓͲÊÀËÜÍÎÞ ÏÎIJªÞ?

«Îäíàê», – óñå æ òàêè çàçíà÷ຠâ³í, – «à ùî, ÿê Ãîëîêîñò º ñïðàâä³ óí³êàëüíîþ ïî䳺þ?». Õî÷à àðãóìåíòàö³ÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó ñêëàäíà é ìóäðîâàíà, â³í â³ðèòü, ùî ñàì³ ôàêòè Ãîëîêîñòó – ò³, ùî º íåçàïåðå÷íèìè, – çìàëüîâóþòü ÿâèùå, ÿêîìó íåìຠïðåöåäåíòó â ³ñòîð³¿. Õî÷ áè ÿêèì áîë³ñíèì ³ íåëåãêèì âèäàâàâñÿ âèñíîâîê, íà äóìêó Ôàêåíãåéìà, Ãîëîêîñò, áåçïåðå÷íî, º novum [íîâå ÿâèùå] â ³ñòîð³¿. Ôàêåíãåéì ïåðåðàõîâóº ñóòòºâ³ îçíàêè, ùî äîçâîëÿþòü éîìó â³äð³çíèòè Ãîëîêîñò â³ä ïîïåðåäí³õ çâ³ðñòâ. Ïåðåäóñ³ì, áåçïðåöåäåíòíèìè áóëè çàñíîâîê ³ ìàñøòàá Ãîëîêîñòó. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó çàìîðäîâàíî îäíó òðåòèíó ºâðå¿â, ³ âçàãàë³ ï³ä çàãðîçîþ áóëî âèæèâàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Ïåðâèííîþ ìåòîþ íàöèñò³â áóëî òîòàëüíå âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó (à íå âèõðåùåííÿ, óòèñêè, çàõîïëåííÿ çåìåëü ÷è ïîë³òè÷íî¿ âëàäè). Á³ëüøå òîãî, íàöèñòè íàìàãàëèñÿ çíèùèòè âåñü íàðîä – ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé – ëèøå íà ï³äñòàâ³ òîãî, ùî ¿õ ä³äóñ³ é áàáóñ³ áóëè ºâðåÿìè, áåç îãëÿäó íà ¿õíþ ðåë³ã³éíó íàëåæí³ñòü ÷è â³ðó. ªâðå¿â óáèâàëè íå çà òå, ÿêèìè âîíè áóëè, à ÷åðåç ñàì ôàêò, ùî âîíè áóëè ºâðåÿìè. «¯õí³ì çëî÷èíîì, – çàçíà÷ຠÔàêåíãåéì – áóëî ñàìå ¿õíº ³ñíóâàííÿ». Íèùåííÿ ºâðå¿â ñòàíîâèëî íå çàñ³á äëÿ äîñÿãíåííÿ ö³ë³, à ìåòó ñàìó ïî ñîá³. Ïðîâîäèðÿìè öèõ çëî÷èíö³â áóëè «³äåàë³ñòè, çà âèíÿòêîì òîãî, ùî ¿õí³ìè ³äåÿìè áóëè êàòóâàííÿ ³ âáèâñòâî». Á³ëüø³ñòü íàóêîâö³â, ïðàö³ ÿêèõ âêëþ÷åíî äî ö³º¿ êíèæêè, ïîä³ëÿþòü ïîãëÿä Ôàêåíãåéìà ñòîñîâíî òîãî, ùî Ãîëîêîñò – ïîä³ÿ åïîõàëüíà, äîñâ³ä, ùî ïîòðåáóº ïåðåãëÿäó òðàäèö³éíîãî ðîçóì³ííÿ Áîãà é ³ñòîð³¿. ×èòàþ÷è ¿õí³ åñå, âè ìîæåòå çàìèñëèòèñÿ íàä òèì, ó ÷îìó ïîëÿãຠóí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó. Æîäíèé ³ç öèõ àâòîð³â íå çàõîäèòü òàê äàëåêî, ÿê Åë³ Â³çåëü, ÿêèé â³äêèäຠìîæëèâ³ñòü áóäü-ÿêèõ ïîð³âíÿíü ³ç Ãîëîêîñòîì. ³í ââàæຠÃîëîêîñò ö³ëêîâèòî â³äì³ííèì â³ä óñ³õ ³íøèõ êàòàñòðîô. Íà éîãî äóìêó, âñ³ àíàëî㳿 ç Ãîëîêîñòîì º ñâÿòîòàòñòâîì. Çâåðí³ìîñÿ äî ³çåëåâî¿ êðèòèêè äîêóìåíòàëüíîãî òåëåâ³ç³éíîãî ñåð³àëó, îçàãëàâëåíîãî «Ãîëîêîñò», ùî çàçíàâ øèðîêî¿ ïîïóëÿðíîñò³ â 1978 ðîö³:

41

×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ

«Öåé ñåð³àë âèòëóìà÷óº Ãîëîêîñò òàê, íà÷åáòî öå áóëà ðÿäîâà ïîä³ÿ… ßê êóëüì³íàö³ÿ ³ñòî𳿠àáî æ ÿê â³äõèëåííÿ â³ä íå¿, Ãîëîêîñò ïåðåñòóïຠìåæ³ ³ñòîð³¿. Óñå, ïîâ’ÿçàíå ç íèì, âèêëèêຠæàõ ³ ñïîâíþº â³ä÷àþ. Ìåðòâ³ âîëîä³þòü òà¿íîþ, ÿêî¿ ìè, æèâ³, íå óäîñòîºí³ é íå çäàòí³ çáàãíóòè. Ìèñòåöòâî é Òåðåç³åíøòàäò áóëè, ìîæëèâî, ñóì³ñíèìè â Òåðåç³åíøòàäò³, àëå íå òóò – íå â òåëåñòó䳿. Òå ñàìå ñòîñóºòüñÿ ³ ìîëèòâè é Áóõåíâàëüäà, â³ðè é Òðåáë³íêè. Ô³ëüì ïðî Ñîá³áóð º àáî íå êàðòèíîþ, àáî íå ïðî Ñîá³áóð… Ãîëîêîñò? Íàäçâè÷àéíà ïîä³ÿ, íàéá³ëüøà òàºìíèöÿ, ÿêó í³êîëè íå îñÿãíóòè ³ íå ðîçêðèòè äëÿ ³íøèõ. Õî÷à ³çåëü ³ Ôàêåíãåéì êîðèñòóþòüñÿ âåëèêîþ ïîâàãîþ, ïîãëÿäè ¿õí³ ïîä³ëÿþòü íå âñ³. Ïåâíå êîëî ºâðåéñüêèõ ³äåîëîã³â ð³çíî¿ îð³ºíòàö³¿ åíåðã³éíî ñïðîñòîâóº ¿õíþ ïîçèö³þ; òàêîþ æ ì³ðîþ íåñõîæ³ ì³æ ñîáîþ ïðåäñòàâíèêè õðèñòèÿíñòâà òà íåðåë³ã³éíî¿ äóìêè ââàæàþòü ¿õíþ àðãóìåíòàö³þ âóçüêîãëÿäíîþ, óõèëüíîþ àáî õèáíîþ. Îñê³ëüêè ïðàêòè÷íî â óñ³õ åñå, çàïðîïîíîâàíèõ âàø³é óâàç³, âèçíàºòüñÿ óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, âàæëèâî, ùîá ìè äîñë³äèëè ðàçîì ñó÷àñíó ñóïåðå÷êó. Ó òîé ÷àñ, êîëè àêòèâíî ðîçðîáëÿþòüñÿ ïëàíè ùîäî íàö³îíàëüíîãî ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó, ³ òåìà Ãîëîêîñòó ðîçãëÿäàºòüñÿ â øêîëàõ òà óí³âåðñèòåòàõ, öÿ äèñêóñ³ÿ íàáóâຠïîë³òè÷íîãî çàáàðâëåííÿ. Öå ñòâîðþº ì³æåòí³÷íó íàïðóæåí³ñòü ³ ïîòåíö³éíî ìîæå ñïðè÷èíèòè çàãîñòðåííÿ. ͳõòî íå ìîæå çàïåðå÷óâàòè, ùî Ãîëîêîñò áóâ êàòàñòðîôîþ â æèòò³ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Çíèùåííÿ øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â, ó òîìó ÷èñë³ ïîíàä ï³âòîðà ì³ëüéîíà ä³òåé, º ñïðàâä³ íàäòî òðàã³÷íîþ ïî䳺þ, àáè ââàæàòè ¿¿ íåçíà÷íîþ. Òèì ÷àñîì îêðåì³ ºâðåéñüê³ ³äåîëîãè íàïîëÿãàþòü íà òîìó, ùî Ãîëîêîñò ñòàíîâèòü ëèøå ùå îäíó ïîä³þ â äîâãîìó ëàíöþãó ºâðåéñüêèõ ñòðàæäàíü – ìåíø âèð³øàëüíó, ÿê äåõòî ìîæå ñòâåðäæóâàòè, í³æ ðóéíóâàííÿ Ïåðøîãî é Äðóãîãî Õðàìó; õî÷, áåçóìîâíî, çíà÷í³øó, í³æ âèãíàííÿ ºâðå¿â ³ç ²ñïàí³¿ â 1492 ðîö³ àáî ìàñîâ³ âáèâñòâà â Óêðà¿í³ â 1648 ðîö³ çà ÷àñ³â Õìåëüíèöüêîãî. Çðåøòîþ, òâåðäÿòü ö³ ³äåîëîãè, ìó÷åíèöòâî òà çëèãîäí³ ÷àñòî ñóïðîâîäæóâàëè ºâðå¿â ïðîòÿãîì

42

À ÙÎ, ßÊ ÃÎËÎÊÎÑÒ ª ÑÏÐÀÂIJ ÓͲÊÀËÜÍÎÞ ÏÎIJªÞ?

¿õíüî¿ òðèâàëî¿ òà áàãàòîñòðàæäàëüíî¿ ³ñòîð³¿. ϳñëÿ êîæíî¿ êàòàñòðîôè ºâðåéñüêà â³ðà äîïîìàãàëà âèíåñòè çíåäîëåííÿ, ³ ºâðå¿ çàëèøàëèñÿ â³ðíèìè çàïîâ³òó. Á³ëüø³ñòü òèõ ºâðå¿â, ÿê³ ïðèìåíøóþòü óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, º â³ðóþ÷èìè, äëÿ ÿêèõ íàäòî áàãàòî ÷îãî ïîñòàâëåíî íà êàðòó, íàäòî âåëèêèé ðèçèê äîçâîëèòè ðàäèêàëüí³øèé ïåðåãëÿä çàñíîâê³â â³ðè. ²íø³ ºâðåéñüê³ ïðîâîäèð³ çàïåðå÷óþòü óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ³ç ñóòî ïîë³òè÷íèõ ì³ðêóâàíü; âîíè çàíåïîêîºí³ òèì, ùî ïàì’ÿòòþ ïðî Ãîëîêîñò ìàí³ïóëþþòü çàäëÿ çáèðàííÿ êîøò³â äëÿ ²çðà¿ëþ, âèïðàâäàííÿ ºâðåéñüêîãî ïàðòèêóëÿðèçìó, ïîçáàâëåíîãî ³ñòîòíîãî çì³ñòó, àáî äëÿ çàõèñòó ºâðåéñüêîãî ì³ë³òàðèçìó. Íàéñåðéîçí³øà êðèòèêà ç áîêó ºâðå¿â ñòîñîâíî íàãîëîøåííÿ íà óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó íàäõîäèòü â³ä ³äåîëîã³â, ÿê³ ïîáîþþòüñÿ, ùî ñïîãàäè ïðî íèùåííÿ íå çäàòí³ æèâèòè ºâðåéñüêå ìàéáóòíº. Ïðèì³ðîì, Ìàéêë Âèøîãðîä, ô³ëîñîô ³ç íüþéîðêñüêîãî ѳò³-óí³âåðñèòåòó, ÿêèé åì³ãðóâàâ ³ç ͳìå÷÷èíè íåçàäîâãî ïåðåä Äðóãîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ, íåîäíîðàçîâî ï³ääàâàâ êðèòèö³ ïîãëÿäè Ôàêåíãåéìà. Âèøîãðîä ïèøå: «Â³ðà ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó çàâæäè íàãîëîøóâàëà íà ñïàñåííèõ ä³ÿõ Áîãà: îáðàííÿ, âèõ³ä ç ªãèïòó, Õðàì ³ Ìåñ³ÿ. Õî÷ áè ÿê³ ùå ìàñøòàáí³ø³ íèùåííÿ â³äáóâàëèñÿ â ³ñòî𳿠³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó, âèïàäêè ðóéíàö³¿ øâèäêî â³äõîäèëè â ìèíóëå, ïîñòóïàþ÷èñü ì³ñöåì ïîä³ÿì óðÿòóâàííÿ – ðàä³ñíîìó ïðîãîëîøåííþ Ïàñõè, õðàì³â… Áîã ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó º ñïàñåííèì Áîãîì; öå – ºäèíà â³ñòü, ùî ¿¿ ìè ìàºìî ïðîãîëîøóâàòè». À ïðîòå ó òðåò³é ÷àñòèí³ ö³º¿ àíòîëî㳿 î÷åâèäö³, òåîëîãè é ðàáèíè çàïèòóþòü: «ßê ìîæíà ãîâîðèòè ïðî ñïàñåííîãî Áîãà ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà?». ßêîá Íîéñíåð, âèäàòíèé ó÷åíèé [Ungeleider] ó ãàëóç³ þäà¿êè ³ ïðîôåñîð Áðàóíñüêîãî óí³âåðñèòåòó, íå ñõâàëþº áåççì³ñòîâíîãî õàðàêòåðó ºâðåéñüêî¿ ñâ³äîìîñò³, ùî ñÿãຠñâî¿ì êîð³ííÿì ó Ãîëîêîñò. ³í ââàæàº, ùî òàêèé ñòàí, ³ç ïîãëÿäó òåîëî㳿, ïðèðå÷åíèé íà íåâäà÷ó. Íîéñíåð ïèøå: «Þäåéñüêà ñèñòåìà Ãîëîêîñòó ³ Âðÿòóâàííÿ [â³äðîäæåííÿ ºâðå¿â] çàëèøຠïîçà ìåæàìè ñâîãî âïëèâó áàãàòî ÿê³ àñïåêòè ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ ºâðåéñüêèõ àìåðèêàíö³â, – à öå ñêëàäîâà 䳺çäàòíîñò³ ö³º¿ ñèñòåìè». Êîëè

43

×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ

ëþäè øóêàþòü â³äïîâ³äåé ùîäî ð³çíîìàí³òíèõ ïðîáëåì ñâîãî æèòòÿ, âòîðèíí³ñòü íîâî¿ òåîëî㳿 àìåðèêàíñüêèõ ºâðå¿â çàâàæຠ¿é ïë³äíî ïðèñëóæèòèñÿ ¿ì. Íîéñíåð òàêîæ âèñëîâëþº æàëü ³ç ïðèâîäó çàíåïàäó ³íòåëåêòó â æèòò³ àìåðèêàíñüêîãî ºâðåéñòâà. Àìåðèêàíñüêèé þäà¿çì, ÿêèé íàãîëîøóº íà òåì³ Ãîëîêîñòó é âðÿòóâàííÿ, îïåðóº ëèøå «ñèðèìè ìàòåð³àëàìè, íàäàíèìè ñó÷àñíèì äîñâ³äîì, – åìîö³ÿìè, ç îäíîãî áîêó, ³ ïîë³òèêîþ – ç ³íøîãî. Âèõ³ä ïîçà ìåæ³ öüîãî ïîòðåáóº îá³çíàíîñò³ ç ë³òåðàòóðîþ – ºäèíèì äæåðåëîì ïîçà öàðèíîþ õâèëèííîãî». Íîéñíåð íàïîëÿãຠíà òîìó, ùî þäà¿çì Ãîëîêîñòó ³ âðÿòóâàííÿ ñòàíîâèòü ïðîäóêò íå ³íòåëåêòóàë³â, à áþðîêðàò³¿ – çàñíîâíèê³â ôîíä³â, àäì³í³ñòðàòîð³â ³ ìåíåäæåð³â ç³ çâ’ÿçê³â ³ç ãðîìàäñüê³ñòþ. «Âçàºìîçâ’ÿçîê ì³æ ìàñîâèì óáèâñòâîì ³ ðîçâèòêîì îðãàí³çàö³é, – òâåðäèòü â³í, – ÿñêðàâî çàñâ³ä÷óº: â³éíà ïðîòè ºâðå¿â ñïðè÷èíèëàñÿ äî ñòàíîâëåííÿ ¿õ ÿê íàðîäó, çäàòíîãî ñòâîðþâàòè ³íñòèòóö³¿ íà çàõèñò ºäíîñò³ ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó, òàê ùîá êîæíèé ì³ã ðîçðàõîâóâàòè íà ïîðÿòóíîê. Óíàñë³äîê öüîãî áàãàòî ÷îãî áóëî âðÿòîâàíî. Îäíàê áàãàòî áóëî ³ âòðàò». Ïðîòå, çðåøòîþ, íàâ³òü íàéâèäàòí³ø³ ³ñòîðèêè òà åìï³ðèêè çìóøåí³ ñòèêàòèñÿ ç ðåë³ã³éíèìè ïðîáëåìàìè Ãîëîêîñòó. Ïðèì³ðîì, Íîéñíåð ïèøå: «Ïåðøå ñòîë³òòÿ íàâ³êè çàêàðáóâàëîñÿ â ïàì’ÿò³ â îáðàç³ îäí³º¿ ëþäèíè íà ãîð³, ðîç³ï’ÿòî¿ íà õðåñò³; äâàäöÿòå – â îáðàç³ ø³ñòüîõ ì³ëüéîí³â ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé, ùî óòâîðþþòü ñâîþ Ãîëãîôó – êóðãàí ÷åðåï³â. Íå äèâíî, ùî þäà¿çì ö³º¿ äîáè äîêëàäàâ ãåðî¿÷íèõ çóñèëü, àáè âèáóäóâàòè þäåéñüêó ñèñòåìó, ÿêà á â³äïîâ³äàëà âèìîãàì ÷àñó. Íå äèâèíà, ùî öÿ ñïðîáà íå óâ³í÷àëàñÿ óñï³õîì. Õòî íàâàæèòüñÿ äîñÿãòè óñï³õó ó âèðîáëåíí³ ñâ³òîãëÿäó, àäåêâàòíîãî äîá³ ñìåðò³ ³ ñïîñîáó æèòòÿ, ïðèäàòíîãî äëÿ òàêî¿ äîáè». Ó â³äïîâ³äü ìè ìóñèìî çàïèòàòè, ÷è ìîæå áóäü-ÿêà òåîëîã³ÿ ïðåòåíäóâàòè íà â³ðîã³äí³ñòü çà ÷àñ³â ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà ³ ïîñòàëî¿ óñë³ä çà íèì ÿäåðíî¿ äîáè, ÿêùî âîíà íå òîðêàºòüñÿ âåëè÷åçíîãî ñïàäêó òà áëèçüêîñò³ ñìåðò³. Íàâ³òü ñåðåä òèõ ³äåîëîã³â, ÿê³ çãîäí³ ââàæàòè Ãîëîêîñò óí³êàëüíîþ ïî䳺þ, ³ñíóþòü ð³çí³ ïîãëÿäè íà òå, ÷îìó öÿ ïîä³ÿ óí³êàëüíà. Ó äèñêóñ³¿ ùîäî öüîãî ïèòàííÿ âîíè, ÿê ïðàâèëî,

44

À ÙÎ, ßÊ ÃÎËÎÊÎÑÒ ª ÑÏÐÀÂIJ ÓͲÊÀËÜÍÎÞ ÏÎIJªÞ?

ïîä³ëÿþòüñÿ íà ôóíêö³îíàë³ñò³â òà ³íòåíö³îíàë³ñò³â. Öþ äèñêóñ³þ íå ñë³ä ïëóòàòè ç ³íøîþ ïîëåì³êîþ ì³æ ôóíêö³îíàë³ñòàìè òà ³íòåíö³îíàë³ñòàìè, ùî íàáóëà çíà÷íîãî ïîøèðåííÿ â ñó÷àñí³é ³ñòîð³îãðàô³¿ Ãîëîêîñòó, â ÿê³é ³íòåíö³îíàë³ñòè ïîâ’ÿçóþòü Ãîëîêîñò ³ç âèê³í÷åíîþ ³äåîëî㳺þ, ùî ñòàíîâèëà íåâ³ää³ëüíó ñêëàäîâó íàöèçìó ³ç ñàìîãî ïî÷àòêó, òîä³ ÿê ôóíêö³îíàë³ñòè âáà÷àþòü ó Ãîëîêîñò³ ïîë³òèêó â ðîçâèòêó, ùî â³äïîâ³äàëà íîâèì, íåïåðåäáà÷åíèì óìîâàì. Ñòîñîâíî óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó ³íòåíö³îíàë³ñòè ãîâîðÿòü ïðî óí³êàëüíó ³äåîëîã³þ âèíóâàòö³â; íàöèñòè ìàëè íà ìåò³ âèíèùåííÿ âñüîãî íàðîäó, ùîá êàðäèíàëüíî çì³íèòè ëþäñüêó ñï³ëüíîòó. «Îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ» íåóõèëüíî âïðîâàäæóâàëîñÿ íàöèñòàìè â³ä 1919 ðîêó. Òîæ Ëþñ³ Äàâèäîâè÷ ïî÷èíຠñâîþ âàæëèâó ïðàöþ «Â³éíà ïðîòè ºâðå¿â» ³ç ðîçãëÿäó ïîãëÿä³â óòëåðà íà ºâðå¿â, áåçïîñåðåäíüî ïîâ’ÿçóþ÷è ãåíîöèäí³ ìàðåííÿ óòëåðà ïåð³îäó 1919 ðîêó ç ïîë³òèêîþ, âò³ëþâàíîþ íèì ³ éîãî ïîïë³÷íèêàìè äâà äåñÿòêè ðîê³â ïî òîìó. Êð³ì òîãî, ³íòåíö³îíàë³ñòè ñòâåðäæóþòü, ùî íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà âáà÷àëà ó âèíèùåíí³ ºâðå¿â ïåðåäóìîâó íàö³îíàëüíîãî ïîðÿòóíêó. Íàòîì³ñòü, õî÷à ôóíêö³îíàë³ñòè é íå çàïåðå÷óþòü ðîë³ ³äåîëî㳿, âîíè ï³äêðåñëþþòü, ùî óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó çóìîâëåíà áåçïðåöåäåíòíèìè ³íñòèòóö³ÿìè, ïîñòóïîâî ñòâîðþâàíèìè íàöèñòàìè, – ³íñòèòóö³ÿìè, ùî ê³íåöü ê³íöåì ïåðåòâîðèëèñÿ âèêëþ÷íî íà ôàáðèêè ñìåðò³. Ö³ òåîðåòèêè ðîáëÿòü îñîáëèâèé íàãîëîñ íà l’univers concentrationnaire – ñâ³ò³ òàáîð³â ìàñîâîãî çíèùåííÿ, ùî ðîçðîñòàëèñÿ é ïîãëèíóëè, ÿê ìè çíàºìî, ì³ëüéîíè æèòò³â. Ïîëåì³êè ùîäî óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó òîðêàþòüñÿ ó ñâî¿õ åñå é ³íø³ àâòîðè: ó äðóã³é ÷àñòèí³, êîëè îïèñóºòüñÿ æèòòÿ â òàáîðàõ, à òàêîæ ó òðåò³é ÷àñòèí³, êîëè éäåòüñÿ ïðî ïðèñóòí³ñòü (÷è â³äñóòí³ñòü) Áîãà â Ãîëîêîñò³. Îäíàê ïåðåäóñ³ì óâàãó ïðèâåðòàþòü ñòàòò³ òèõ íàóêîâö³â, ùî âèçíàþòü óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ÿê ³ç ôóíêö³îíàëüíîãî, òàê ³ ç ³íòåíö³îíàëüíîãî ïîãëÿäó. Ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó õâèëþº íå ëèøå ºâðåéñüêèõ äîñë³äíèê³â. Íàéãîñòð³øà êðèòèêà âèíÿòêîâîñò³ ö³º¿ ïî䳿 ëóíຠç

45

×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ

ëàâ òèõ ëþäåé, íà äóìêó ÿêèõ, íàãîëîøóâàòè íà ºâðåéñüêîìó äîñâ³ä³ – îçíà÷ຠçàëèøàòè ïîçà óâàãîþ ñìåðòü ì³ëüéîí³â ³íøèõ ëþäåé, ùî ñòðàæäàëè é ãèíóëè ïîðó÷ ³ç ºâðåÿìè. Äåõòî ñïðîñòîâóº òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî ºâðå¿ áóëè ãîëîâíèìè æåðòâàìè. Ìè íå ðîçãëÿäàòèìåìî íàéãðóá³øó ôîðìó òàêî¿ ïîçèö³¿, ïîä³áíó äî âèïàäêó íåõòóâàííÿ ðàäÿíñüêèìè àäì³í³ñòðàòîðàìè çãàäóâàííÿ ºâðå¿â ó ìåìîð³àë³ Áàáèíîãî ßðó, ñïîðóäæåíîãî íà òîìó ì³ñö³, äå áóëî çàìîðäîâàíå ºâðåéñüêå íàñåëåííÿ Êèºâà ó 1941 ðîö³. Íàïèñ íà ìîíóìåíò³ íàãàäóº ïðî æîðñòîêî âáèòèõ «ãðîìàäÿí ÑÐÑл, ñâ³äîìî çàìîâ÷óþ÷è ³ ºâðåéñüêó íàëåæí³ñòü æåðòâ. Òàê ñàìî ìè â³äõèëÿºìî êîëèøíº íàïîëÿãàííÿ ïîëÿê³â íà òîìó, ùî íàöèñòàìè áóëî âáèòî ø³ñòü ì³ëüéîí³â ïîëÿê³â, – òâåðäæåííÿ, â ÿêîìó íå çãàäóºòüñÿ ïðî 3,1 ì³ëüéîíà ºâðå¿â, ÿêèõ áóëî çíèùåíî ÿê ºâðå¿â, à íå âíàñë³äîê í³ìåöüêî¿ ïîë³òèêè ùîäî ïîëÿê³â. Êîëè ºâðå¿ îáñòîþþòü óí³êàëüí³ñòü íà ³ñòîðè÷íèõ çàñàäàõ, îêðåì³ ³äåîëîãè âáà÷àþòü ó öüîìó ñâ³ä÷åííÿ áåçï³äñòàâíî¿ ºâðåéñüêî¿ åòíîöåíòðè÷íîñò³. Ïðîôåñîð ßí Ãàíêîê, öèãàíñüêèé ó÷åíèé, çàïèòóâàâ: «Ùî îçíà÷ຠ«óí³êàëüí³ñòü»? Éäåòüñÿ ïðî òå, õòî ðàí³øå ñòàâ æåðòâîþ? ×è ïðî ì³ðó âèíåñåíèõ ñòðàæäàíü? ×è ïðî ê³ëüê³ñòü âòðàò? Âèäàºòüñÿ äîñèòü íåòàêòîâíèì âèä³ëÿòè îäíó ëþäí³ñòü ñåðåä ³íøèõ, êîëè éäåòüñÿ ïðî ñòðàæäàííÿ, àáî îïåðóâàòè â öüîìó âèïàäêó öèôðàìè». Äæîí Êàää³ã³ çàïðîïîíóâàâ ñîö³îëîã³÷íå, à íå ³ñòîðè÷íå äîñë³äæåííÿ ïðîáëåìè óí³êàëüíîñò³. «Çàëèøêîâà êàòåãîð³ÿ» íåºâðå¿â, ùî é äàë³ ïîä³ëÿº ñâ³ò, âèêîíóº òðè âèð³øàëüí³ ôóíêö³¿ äëÿ ºâðå¿â. Âîíà çáåð³ãຠñâÿùåííó îñîáëèâ³ñòü ºâðå¿â, çàëèøàþ÷è òàêîæ íåçì³ííîþ ïðèñóòí³ñòü â³ä÷óòòÿ àíòèñåì³òèçìó â ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³ ³ òàêèì ÷èíîì âèêëþ÷àþ÷è Ñàðòðîâñüêå ïèòàííÿ: «Íàâ³ùî çàëèøàòèñÿ ºâðåºì?» Âîíà é äàë³ âèîêðåìëþº ºâðå¿â ³ç ìàñè ³íøèõ ëþäåé íå íà îñíîâ³ ºâðåéñüêîãî â³ëüíîãî âèáîðó, à íà ï³äñòàâ³ ð³øåííÿ, íàâ’ÿçàíîãî óòëåðîì. Íàðåøò³, çà Êàää³ã³, óí³êàëüí³ñòü íå òàê ñïðèÿº çàïîá³ãàííþ ³ñòîðè÷í³é îáëóä³, ñàìîçðå÷åííþ ÷è äåþäà¿çàö³¿, ÿê ïðîäîâæóº ñëóãóâàòè çàñîáîì äëÿ íàäàííÿ ñòàòóñó. Êàää³ã³ ³ Ãàíêîê ñòàâëÿòü ãîñòð³ çàïèòàííÿ: «×îìó äîëÿ ºâðå¿â ìຠâèòëóìà÷óâàòèñÿ ³íàêøå, í³æ äîëÿ öèãàí ÷è ïîëÿê³â, ñâ³äê³â

46

À ÙÎ, ßÊ ÃÎËÎÊÎÑÒ ª ÑÏÐÀÂIJ ÓͲÊÀËÜÍÎÞ ÏÎIJªÞ?

ªãîâè ÷è ãå¿â, òàòàð ÷è ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, ÷è ì³ëüéîí³â ³íøèõ æåðòâ ñåðåä öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ, âáèòèõ íàöèñòàìè?.. ×îìó, – ïèòàþòü âîíè, – Ãîëîêîñò ìຠòðàêòóâàòèñÿ ³íàêøå, í³æ â³ðìåíñüêèé ãåíîöèä, ùî éîìó ïåðåäóâàâ, àáî êàìáîäæ³éñüêèé ãåíîöèä, ùî â³äáóâñÿ ï³ñëÿ íüîãî? ×îìó íå çãàäàòè ïðî ãåíîöèä êîð³ííèõ àìåðèêàíö³â ÷è ÷îðíîøê³ðèõ ðàá³â? Íàâ³ùî îáìåæóâàòèñÿ ëèøå Ãîëîêîñòîì?» ³äïîâ³äü áóäå äàíà â öèõ åñå. Àíäðå Íååð ïèøå ïðî ê³ëüêà ð³âí³â í³ìîòíîñò³, ùî õàðàêòåðèçóâàëè Ãîëîêîñò, – ïðî òó ö³ëêîâèòó í³ìîòó, ùî îõîïëþâàëà ëþäñòâî, ³ñòîð³þ òà áîæåñòâåíí³ñòü. Ãåðä Êîðìàí ðîçïîâ³äຠïðî ïîõîäæåííÿ ñëîâà «Ãîëîêîñò», ÿêå ïîçíà÷ຠóí³êàëüíó ïîä³þ â ³ñòî𳿠³ ïåðåäáà÷ຠ¿¿ íàéãðàíè÷í³øèé ñåíñ. ªãóäà Áàóåð îáñòîþº äóìêó ïðî òå, ùî Ãîëîêîñò â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ãåíîöèäó, â³ä òîãî, ùî ïåðåæèëè â³ðìåíè òà öèãàíè. Ëèøå ðîç³áðàâøèñü ó òîìó, ÷èì â³äð³çíÿºòüñÿ Ãîëîêîñò â³ä ³íøèõ ïîä³é, çìîæåìî ìè çóñòð³òèñÿ â³÷-íà-â³÷ ç ³ñòîð³ºþ é ðîçâ³ÿòè ñóìí³âè ùîäî éîãî âèíÿòêîâîñò³. Ëþñ³ Äàâèäîâè÷ ïåðåêîíëèâî äîâîäèòü, ùî óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó çóìîâëåíà éîãî ìåòîþ.  îäíîìó ç³ ñâî¿õ åñå Ìàéêë Áåðåíáàóì ñïðîñòîâóº ïîãëÿäè òèõ ºâðåéñüêèõ ³äåîëîã³â, òàêèõ ÿê Äàâèä Â. Âàéñ, ÿê³ çàïåðå÷óþòü óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó â ºâðåéñüê³é ³ñòî𳿠òà çãëàäæóþòü ãîñòðîòó éîãî êàðäèíàëüíèõ ðåë³ã³éíèõ ïðîáëåì.  ³íøîìó åñå Áåðåíáàóì ïîãîäæóºòüñÿ ç òèìè, õòî âáà÷ຠâèòîêè óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó â éîãî ìåò³, ³ âîäíî÷àñ çàóâàæóº, ùî öÿ ïîä³ÿ, áåçóìîâíî é äîêîð³ííî â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ³íøèõ – ñâîºþ ôîðìîþ, ìàñøòàáîì ³ ïðèðîäîþ. Ö³ âèì³ðè ìîæíà îñÿãíóòè, ëèøå çâåðíóâøèñü äî ðîçâàæëèâèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîð³âíÿíü. Áåðåíáàóì îá’ºäíóº îáèäâà ï³äõîäè – ôóíêö³îíàëüíèé òà ³íòåíö³îíàëüíèé – äî ðîçóì³ííÿ Ãîëîêîñòó ÿê óí³êàëüíî¿, äîëåíîñíî¿ ïî䳿 â çàõ³äí³é êóëüòóð³, ïîâîðîòíîãî ìîìåíòó, ³ãíîðóâàòè ÿêèé – îçíà÷ຠíàðàæàòèñÿ íà íåáåçïåêó. Òîí îêðåìèõ ñóïåðå÷îê äîâêîëà ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó ïðèíèæóº ïàì’ÿòü æåðòâ ³ íå â³äïîâ³äຠñåðéîçíîñò³ ïîñòàëèõ ³íòåëåêòóàëüíèõ ïðîáëåì. Íåð³äêî ïîä³áí³ äåáàòè âèðîäæóþòüñÿ â îáðàæàííÿ êîíêðåòíèõ îñ³á òà ì³æåòí³÷íó

47

×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ

ñâàðêó. Îäíàê àâòîðè ç³áðàíèõ ó ö³é àíòîëî㳿 åñå, äîñë³äæóþ÷è ïðîáëåìó, íàìàãàþòüñÿ äîòðèìóâàòèñÿ çì³ñòîâî¿ òà ìîðàëüíî¿ ñòðîãîñò³, àáè â³äïîâ³äàòè äóõîâ³ ä³àëîãó Åë³ Â³çåëÿ «Áàòüêî é ñèí», ÿêèì çà÷èíàºòüñÿ ïåðøà ÷àñòèíà. Ñèí, êîòðèé çàëèøèâñÿ â æèâèõ, â³äïîâ³äຠíà çàïèòàííÿ áàòüêà, ÿêîìó íå ïîùàñòèëî âèæèòè. Òå, ùî òðàïèëîñÿ «òîä³», äຠâñ³ ï³äñòàâè äëÿ â³ä÷àþ, àëå â³ä÷àþ ìîæíà é ïîòð³áíî ÷èíèòè îï³ð, òàê, ùîá ³ íå çàáóâàòè ïðî òå, ùî â³äáóâàëîñÿ «òîä³», àëå é íå çàëèøàòè çà íèì îñòàííº ñëîâî. Íåîáõ³äíî îáèðàòè æèòòÿ, âîäíî÷àñ íèì ïîòð³áíî âèáèðàòè ñâ³òëî ñóïðîòè òåìðÿâè Ãîëîêîñòó, ÿêèé çì³íèâ óñå, ùî áóëî äî íüîãî, ³ âñå, ùî áóäå ï³ñëÿ, – íàâ³òü, ÿêùî öåé ôàêò ³íîä³ ³ íå óñâ³äîìëþþòü. Ó öèõ åñå óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó â³äçíà÷àºòüñÿ ÿê ôàêò, à íå ëèøå ÿê ñèìâîë â³ðè. Ñèñòåìàòè÷íå é ìåòîäè÷íå âèíèùåííÿ ö³ëîãî íàðîäó – ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé – ëèøå íà ï³äñòàâ³ íàëåæíîñò³ ¿õ ä³äóñ³â ³ áàáóñü, áóëî ñàìîö³ëëþ, ìàñøòàáíîþ ñïðîáîþ çì³íèòè ëþäñüêèé ð³ä, âèêëþ÷àþ÷è ç íüîãî îäèí íàðîä. Öåé åêñïåðèìåíò âèëèâñÿ ó ñòâîðåííÿ âåëè÷åçíèõ çàêëàä³â ñìåðò³, ôàáðèê ìàñîâèõ óáèâñòâ, îáñëóãîâóâàíèõ åë³òîþ îäíîãî ç íàéöèâ³ë³çîâàí³øèõ çàõ³äíèõ ñóñï³ëüñòâ. Ñìåðòü ñòàëà ìåòîþ, à íå çàñîáîì, ïðè÷îìó â÷èíÿëàñÿ âîíà ³ç çàïîâçÿò³ñòþ, ÿêà çíà÷íî ïåðåâåðøóâàëà âîºíí³ çóñèëëÿ ñóïðîòè ñîþçíèê³â àíòèã³òëåð³âñüêî¿ êîàë³ö³¿. ªâðå¿ áóëè ãîëîâíîþ ö³ëëþ íàöèñòñüêîãî ðåæèìó. ßê ìè ïîáà÷èìî, Ãîëîêîñò áóâ áåçïðåöåäåíòíîþ ïî䳺þ. Ñï³ëüíèì äëÿ âñ³õ öèõ åñå º ïåðåêîíàííÿ â òîìó, ùî çàñòîñîâóâàíå äî Ãîëîêîñòó ïîíÿòòÿ «óí³êàëüíèé» æîäíîþ ì³ðîþ íå º çâåëè÷óâàëüíèì. ßê ³ íå ïåðåäáà÷ຠâîíî íàäàííÿ ñòàòóñó. Âñ³ ö³ àâòîðè ïîä³ëÿþòü íàä³þ, ùî Ãîëîêîñò çàëèøèòüñÿ óí³êàëüíîþ ïî䳺þ â ³ñòî𳿠ëþäñòâà, çàñòåðåæåííÿì ïðîòè íåëþäÿíîñò³, à íå íà÷åðêîì äî ìàéáóòíüîãî ãåíîöèäó.

48

Àíäðå Íååð Îäèí ³ç ïðîâ³äíèõ ³äåîëîã³â ñó÷àñíîãî þäà¿çìó Àíäðå Íååð (1914– 1988) íàðîäèâñÿ â Îáåðíî¿ (Ôðàíö³ÿ), à íàâ÷àâñÿ ó Ñòðàñáóðçüêîìó óí³âåðñèòåò³. ×àñè Ãîëîêîñòó â³í ïåðåæèâàâ íà ï³âäí³ Ôðàíö³¿. Íååð çàõèñòèâ äîêòîðñüêó äèñåðòàö³þ, ïðèñâÿ÷åíó ïðîðîêó Àìîñó, ³ ÷èòàâ á³áë³éí³ òà ºâðåéñüê³ íàâ÷àëüí³ êóðñè ó Ñòðàñáóðçüêîìó óí³âåðñèòåò³, äå äëÿ íüîãî áóëî â³äêðèòî êàôåäðó. Áóäó÷è äîáðå îá³çíàíèì ³ç ô³ëîñîôñüêîþ òà á³áë³éíîþ ë³òåðàòóðîþ òà ïîºäíóþ÷è â ñîá³ ñêðóïóëüîçí³ñòü ³ñòîðèêà ç âèòîí÷åí³ñòþ ³íòåëåêòóàëà (÷èì â³í íàãàäóº ñâî¿ì ÷èòà÷àì Ìàðòèíà Áóáåðà), Íååð äîñë³äæóº ô³ëîñîô³þ ³ç ïðèñòðàñòþ ïðîðîêà, à á³áë³þ – ç êðèòè÷í³ñòþ ô³ëîñîôà. Ó 1967 ðîö³ â³í ïåðå¿õàâ äî ªðóñàëèìà. Ñåðåä éîãî êíèæîê: «Ìîéñåé ³ ïîêëèêàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó», «Ïðîðî÷å ³ñíóâàííÿ», «Á³áë³éíà ³ñòîð³ÿ ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó», à òàêîæ «Ïîëîíåííÿ ñëîâà: â³ä í³ìîòíîñò³ á³á볿 äî í³ìîòè Îñâåíö³ìà» – òâ³ð, ùî îòðèìàâ ó 1978 ðîö³ Ïàì’ÿòíó íàãîðîäó â ªðóñàëèì³. Íàñòóïíèé óðèâîê – ³ç ö³º¿ â³äçíà÷åíî¿ íàãîðîäîþ ïðàö³. Îñâåíö³ì îïîâèòèé í³ìîòí³ñòþ. Ó öüîìó – âàæëèâèé åëåìåíò óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó. Æåðòâè ÷àñòî âîë³ëè ìîâ÷àòè, à âö³ë³ë³ – íàâ³òü, êîëè âîíè ïðîìîâëÿþòü – âèêëèêàþòü îí³ì³ííÿ. Ñâ³äêè áóëè ìîâ÷àçí³. Ìîâ÷êè ðîáèëè ñâîþ ñïðàâó é çëî÷èíö³. «Ó íàø³é ³ñòî𳿠öå ñòîð³íêà ñëàâè, ÿêî¿ í³êîëè íå áóëî é íå áóäå», – òàê ñõàðàêòåðèçóâàâ «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ» ãëàâà ÑÑ Ãåíð³õ óììëåð. Î÷åâèäíî í³ìîòñòâóâàâ íàâ³òü Áîã. Äëÿ Íååðà öå ìîâ÷àííÿ º çíà÷íî òðèâîæí³øèì, í³æ óñ³ ³íø³. Ìîæëèâî, ìîâ÷àííÿ Áîãà º òàêîæ ³ äîâãîòðèâàë³øèì. ͳìîòà Îñâåíö³ìà «Ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà …»* ×è ãîòîâà âæå ô³ëîñîô³ÿ äëÿ îö³íêè Îñâåíö³ìà ÿê ïðèêëàäó çàãàëüíîãî ëþäñüêîãî ñòðàæäàííÿ? Ñóäÿ÷è ç âèñòóï³â ïðåäñòàâíèê³â ô³ëîñîôñüêî¿ äóìêè óïðîäîâæ îñòàíí³õ òðèäöÿòè ðîê³â, íàâðÿä ÷è – òàêèìè ïîâåðõîâèìè, áîÿçêèìè òà íåàäåêâàòíèìè âîíè áóëè. Á³ëüø³ñòü íåäàâí³õ äîñë³äæåíü ñòðàæäàííÿ óíèêàëè áóäü-ÿêèõ ïîñèëàíü íà Îñâåíö³ì, âîë³þ÷è ³íîä³ çàì³ñòü ñòðàæäàíü Îñâåíö³ìà çãàäóâàòè ñòðàæäàííÿ Õ³ðîñ³ìè ÷è Äðåçäåíà.** Íå÷èñëåííèìè º ô³ëîñîôñüê³ ðîçâ³äêè, â ÿêèõ çä³éñíåíî ñïðîáó áåçïîñåðåäíüîãî äîñë³äæåííÿ Îñâåíö³ìà1.

49

ÀÍÄÐÅ ÍÅÅÐ

Çàðàç Îñâåíö³ì – öå, ïåðåäóñ³ì, í³ìîòí³ñòü. Öå êðàùå ðîçóì³þòü, ïîçà áóäü-ÿêèì ñóìí³âîì, ïîåòè, í³æ ô³ëîñîôè, îñê³ëüêè âîíè ñïîâíþþòüñÿ ìîâ÷àííÿ, ò³ëüêè-íî âèìîâèâøè: «Îñâåíö³ì». Îäèí ³ç íèõ – Óð³ Çâ³ Ãð³íáåðã, – íàìàãàþ÷èñü â³äøóêàòè îäíå-ºäèíå ñëîâî íà ïîçíà÷åííÿ ïðèðîäè òîãî, ùî â³äçíà÷ຠñòðàäíèê³â Îñâåíö³ìà â ÷àñ³ é ó â³÷íîñò³, âèáðàâ ñëîâî «í³ìîòà»: ìó÷åíèêè Îñâåíö³ìà º «Ñòðàäíèêàìè í³ìîòè»2. À Åë³ Â³çåëü ïîáóäóâàâ óâåñü ñâ³é òâ³ð äîâêîëà í³ìîòíîñò³; éîãî êíèæêè – öå íåñê³í÷åíí³ âàð³àö³¿ íà öþ òåìó. Ïî-ïåðøå, ³ñíóº í³ìîòí³ñòü «êîíöåíòðàö³éíîãî» ì³ñòà, çîñåðåäæåíîãî íà ñàìîìó ñîá³, ñâî¿õ æåðòâàõ ³ êàòàõ, â³äîêðåìëåíîãî â³ä çîâí³øíüîãî ñâ³òó êîíöåíòðè÷íèìè êîëàìè Íî÷³ é Òóìàíó («í³÷ ³ òóìàí» – âèðàç, ùî éîãî âæèâàëè íàöèñòè íà ïîçíà÷åííÿ ïîë³òèêè ñåêðåòíîñò³ é çàìîâ÷óâàííÿ, ÿêèìè áóëè îïîâèò³ êîíöòàáîðè). Ïðî öþ ïåðøó ôîðìó í³ìîòè, òàêó æ íåçäîëàííó, ÿê ³ áåçîäíÿ ì³æ Îñâåíö³ìîì òà ³íøèì ñâ³òîì, í³êîëè íå ñë³ä çàáóâàòè, çãàäóþ÷è Õ³ðîñ³ìó, Äðåçäåí ÷è Êîâåíòð³ àáî âèìîâëÿþ÷è ¿õí³ íàçâè â îäíîìó ðÿäó ç Îñâåíö³ìîì. Áóäü-ÿêå ïîä³áíå ïîð³âíÿííÿ íåäîðå÷íå; ìîæëèâî, Îñâåíö³ì íå ìîæíà ïîð³âíÿòè í³ ç ÷èì. Îñê³ëüêè ïî䳿 â Õ³ðîñ³ì³, Äðåçäåí³ é Êîâåíòð³ ìàëè ãó÷íèé ðîçãîëîñ, ³ çîéêè ¿õí³õ ñòðàæäàíü ñâî¿ì â³äëóííÿì óìèòü ñêîëèõíóëè âåñü ñâ³ò: ó âîºííèõ ïîâ³äîìëåííÿõ âîíè âèõâàëÿëèñÿ ÷è çàñóäæóâàëèñÿ, íà ì³ñö³ öèõ ïîä³é áóëè ñâ³äêè ç â³ëüíîãî ñâ³òó, à äîïîìîãà, 䳺âà ÷è ìàðíà (íå âàæèòü), â óñÿêîìó ðàç³ íå çàáàðèëàñÿ. À â Îñâåíö³ì³ âñå ä³ÿëîñÿ, äîñèòü íåïðèêðèòî, òèæíÿìè, ì³ñÿöÿìè, à, çðåøòîþ, é ðîêàìè â àòìîñôåð³ ö³ëêîâèòî¿ ìîâ÷àíêè, íà óçá³÷÷³ âåðñòîâîãî øëÿõó ³ñòîð³¿. Äàë³, º ùå í³ìîòí³ñòü òèõ íåáàãàòüîõ, õòî ê³íåöü-ê³íöåì ïðîçð³â, àëå ñõîâàâñÿ çà îáà÷í³ñòþ, ðîçãóáëåí³ñòþ é çíåâ³ðîþ. Öå áóëî ìîâ÷àííÿ ñïîñòåð³ãà÷à, êîòðèé ïåðåñòóïèâ çàë³çíèé çàêîí Ëåâ³òà (5:1). ² íàðåøò³ – öå ìîâ÷àííÿ Áîãà, ÿêå òðèâàº, êîëè ðîç³ìêíåíî âæå ³íø³ êîëà ìîâ÷àíêè, ³ ñàì öåé ôàêò ñòຠäåäàë³ çíà÷óù³øèì ³ òðèâîæí³øèì. Ðîçäóìè íàä ö³ºþ òðî¿ñòîþ í³ìîòí³ñòþ çàâîäÿòü, ÿêùî íå â ãëóõèé êóò, òî, ïðèíàéìí³, äî ö³ëêîâèòî¿ ïåðåîö³íêè ö³ííîñòåé, æîäíà ç ÿêèõ ÿê òàêà âæå íå ìîæå ïðåòåíäóâàòè íà â³ääçåðêàëåííÿ ðåàëüíîñò³ (õ³áà ùî äîêîð³ííî çì³íèâøè ñâ³é çì³ñò), îñê³ëüêè ïðîïîíóº ëþäèí³ òàê³ îð³ºíòèðè, ùî íå âåäóòü äî ³ñòèíè. Ñàìå öþ ³äåþ ðîçâèíóâ Òåîäîð Â. Àäîðíî, ùî îäíèì ³ç ïåðøèõ ñåðåä ô³ëîñîô³â ïî÷àâ âæèâàòè âèñëîâè íà êøòàëò «ï³ñëÿ Ãåãåëÿ é Îñâåíö³ìà». Ïðîìîâèñòîþ º ñàìà íàçâà éîãî òâîðó «Negative Dialectics» [«Íåãàòèâíà ä³àëåêòèêà»], ÿêà íàâîäèòü íà äóìêó, ùî «ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà» çâ’ÿçêè ì³æ ðå÷àìè º ìîæëèâèìè ëèøå â ïîðîæíå÷³, ó ñâîãî ðîäó ô³ëîñîôñüêîìó ïðîñòîð³, à íå â çåìíîìó.***

50

ͲÌÎÒÀ ÎÑÂÅÍÖ²ÌÀ

Îñâåíö³ì – ñëèâå êàðêîëîìíà ïð³ðâà, â ÿê³é êàòàñòðîô³÷íî óðâàâñÿ òèñÿ÷îë³òí³é ëåò ëþäñüêî¿ äóìêè. Âîíà ï³ðíóëà ó íåïðîãëÿäíó ï³òüìó, ÿêó íå ïðîð³çàâ ùîíàéìåíøèé ìàÿêîâèé ïðîì³í÷èê. Öå – ïîâåðíåííÿ äî õàîñó, â ÿêèé ìè ìóñèìî ñïî÷àòêó ìóæíüî óâ³éòè, ÿêùî õî÷åìî çíàéòè âèõ³ä ³ç íüîãî; ³íàêøå áëóêàòèìåìî ìàí³âöÿìè, ïåðåáóâàþ÷è â ïîëîí³ îìàíëèâèõ äóìîê, äàëåê³ â³ä îñÿãíåííÿ ðåàëüíîñò³. Áà á³ëüøå, ìîæëèâî, ïåðåñòóïèâøè ïîð³ã Îñâåíö³ìà, ìè íàäàìî â³äâàãè ñâî¿é äóìö³, ñïîâíèìî ¿¿ ð³øó÷îñò³ â³äæèâèòè ñåáå ÷åðåç âíóòð³øíº îíîâëåííÿ é çðîáèòè íàðåøò³ òîé ïåðøèé êðîê, ÿêèé îäèí ëèøå ³ ñòàíîâèòü ö³ëêîâèòó ñâîáîäó ³ ÿêèé ïîëÿãຠó â³äðîäæåíí³ ç íåáóòòÿ. Õ³áà ñâ³ò íàø íå âèíèê ex nihilo, âíàñë³äîê ïîä³áíîãî àêòó òâîð³ííÿ? Òîæ, ðîáëÿ÷è ïåðøèé êðîê ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà, ìè, ìîæëèâî, âñòóïàºìî ñàìå â òîé ìîìåíò, êîëè âñå âæå íà ñâ³ò³ ðîçâ³ÿëîñü ïîðîõîì, àëå º ùå íàä³ÿ, ùî ç ïðàõó ïîñòàíå âñå çíîâó. Öå ìèòü ͳìîòíîñò³, ò³º¿ ͳìîòè, ùî êîëèñü óäîñâ³òà âñåñâ³òó ïîãëèíóëà áóëà Ñëîâî, ÿêå â³äæèâèëîñÿ ïîòîìó â ¿¿ æ ëîí³; öå ìîìåíò í³ìîòè, ùî çîâñ³ì íåäàâíî â Îñâåíö³ì³ îòîòîæíþâàâñÿ ç ³ñòîð³ºþ ëþäñòâà. Ö³ëêîâèòèé çàíåïàä Áåçóìîâíî, Îñâåíö³ì ñòàíîâèâ ö³ëêîâèòèé çàíåïàä: ïåðåäóñ³ì, ïîêèíóòî íàïðèçâîëÿùå ëþäåé – ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé, – ÿê³ ïîìåðëè âî³ñòèíó ñòðàäíèöüêîþ ñìåðòþ, ïðî æàõëèâ³ñòü ÿêî¿ ñâ³ä÷àòü ñàì³ ¿¿ ìàñøòàáè. Ñàìå òîìó ºâðåéñüêîìó äîñâ³äîâ³ â Îñâåíö³ì³ òàê âàæêî äàòè îö³íêó. Íå ³ñíóâàëî, íàñïðàâä³, æîäíîãî ïîð³âíÿííÿ äëÿ Îñâåíö³ìà. سñòü ì³ëüéîí³â ëþäåé, ùî çàãèíóëè â Îñâåíö³ì³, Òðåáë³íö³, Ìàéäàíåêó òà Áåðãåí-Áåëüçåí³, âìèðàëè â íàéáåçæàëüí³ø³é ðåàëüíîñò³, ÿêó ò³ëüêè ìîæíà ñîá³ óÿâèòè. Áðóòàëüíå, ïëàíîì³ðíå â³äøë³ôîâóâàííÿ «êîíöåíòðàö³éíî¿» ñìåðò³ çàïî÷àòêóâàëî íîâèé ð³çíîâèä ñìåðò³ â ³ñòî𳿠ëþäñòâà. Ñìåðòü â Îñâåíö³ì³ íå ìîæíà ïîð³âíÿòè ç æîäíîþ ³íøîþ ôîðìîþ ñìåðò³, â³äîìîþ â³ä ïî÷àòêó ³ñòî𳿠³ äî íàøèõ äí³â. Äî äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ òàêà ñìåðòü áóëà íå÷óâàíîþ; íåëþäñüêîþ âîíà çàëèøèòüñÿ é íàçàâæäè. Îñâåíö³ì áóâ ö³ëêîâèòèì çàíåïàäîì, ³ éîãî àáñîëþòíèé õàðàêòåð ï³äòâåðäæóâàâñÿ òàêîæ ôàêòîì çàãàëüíî¿ ïðè÷åòíîñò³. Äîëþ ºâðå¿â ó Îñâåíö³ì³ ðîçä³ëèëè é ³íø³ – ñìåðòü çà÷åïèëà òóò ÷è íå óâåñü öèãàíñüêèé íàðîä, ïîñêîøóâàëà ÷èìàëî íåºâðå¿â, õðèñòèÿí ³ ìàðêñèñò³â, ÿê³ âìèðàëè ðàçîì ³ç ºâðåÿìè, ïîä³ëÿëè ñìåðòü ºâðå¿â. Çàãàëüíèé õàðàêòåð êàòàñòðîôè Îñâåíö³ìà çàñâ³ä÷óºòüñÿ óñåëþäñüêîþ òðàãå䳺þ, ùî óâ³éøëà â ³ñòîð³þ ëþäñòâà ðàçîì ç Îñâåíö³ìîì. ² âñå æ íà çãàðèù³ Îñâåíö³ìà ïóñòèëà ïàðîñòêè íàä³ÿ, òà íàä³ÿ, ÿêó, çà âëó÷íèì âèñëîâîì Òîéí³ññåíà, «áóëî ïðèïàñåíî âñ³ì ëþäîì íà äåíü

51

ÀÍÄÐÅ ÍÅÅÐ

çâèòÿãè íàä æóðáîþ»; ³ íàø ïîäèâ ùîäî óí³êàëüíîñò³ êàòàñòðîôè Îñâåíö³ìà ìîæå çð³âíÿòèñÿ ëèøå ç íàøîþ âò³õîþ ùîäî çíàìåííîñò³ íà䳿, ÿêó ºâðå¿ âèíåñëè ç Îñâåíö³ìà, íà÷å çîðþ æèòòÿ ç ðó¿íè... ²ìïðîâ³çàö³ÿ ó ïëîò³ é ³ñòî𳿠Ñòâîðþþ÷è ëþäèíó â³ëüíîþ ó ñâîºìó âèáîð³, Áîã âí³ñ òèì ñàìèì ó âñåñâ³ò åëåìåíò íàäçâè÷àéíî¿ íåâèçíà÷åíîñò³, ÿêó í³ áîæåñòâåííà ÷è ïðîðî÷à ìóäð³ñòü, í³ ìàòåìàòè÷í³ îá÷èñëåííÿ, í³ íàâ³òü ìîëèòâà íå ìîæóòü í³ ïåðåäáà÷èòè, í³ â³äâåðíóòè ÷è âðàõóâàòè â íàïåðåä âèçíà÷åíîìó ïëàí³. ³ëüíà ëþäèíà – öå ³ìïðîâ³çàö³ÿ ó ïëîò³ é ³ñòîð³¿; âîíà º ö³ëêîâèòî íåïåðåäáà÷óâàíîþ; ëþäèíà – öå òà ìåæà, íà ÿêó íàøòîâõóþòüñÿ íàïðÿìí³ ñèëè òâîð÷îãî ïëàíó, ³ í³õòî íå â çìîç³ ñêàçàòè íàïåðåä, ÷è ñïðîìîæóòüñÿ âîíè ¿¿ çäîëàòè, à ÷è – ç îãëÿäó íà ïîòóæíèé ñïðîòèâ, ùî éîãî âîíà ÷èíèòü ¿ì, – ö³ òâîð÷³ ñèëè çìóøåí³ áóäóòü â³äñòóïèòè, âíàñë³äîê ÷îãî ñèëîþ ö³º¿ ïðîòè䳿 ìîæå áóòè çâåäåíî íàí³âåöü óâåñü ïëàí òâîðåííÿ. ³ëüíà ëþäèíà – ÿê Áîæèé âîäîä³ë: íèæí³ âîäè, â³ää³ëåí³ â³ä âåðõí³õ, â³äíèí³ ìàþòü ³ñíóâàòè ñàìîòóæêè. Çã³äíî ç ºâðåéñüêîþ òðàäèö³ºþ, âèòîêè öüîãî Áîæîãî ðèçèêó ìîæíà çíàéòè â ö³êàâîìó âèðàç³ na’ase adam «ñòâîð³ìî ëþäèíó» â Áóòò³ (1:26). Äî êîãî çâåðòàºòüñÿ Áîã ó öåé âàæëèâèé ìîìåíò ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ, êîëè ïëàí ñòâîðåííÿ ëþäèíè íàâðÿä ÷è áóâ áè çä³éñíåííèì áåç îá’ºäíàííÿ çóñèëü ÿêèõîñü ñèë, îïð³÷ áîæåñòâåííî¿ òâîð÷î¿ ñèëè? Äî àíãåë³â? Äî ñâ³òó? Äî ñåáå? Íå â³äêèäàþ÷è ïîñï³õîì æîäíî¿ ³ç öèõ ìîæëèâîñòåé, ìóäðåö³, çðåøòîþ, âèñóíóëè çäîãàä, ùî çâåðíåííÿ Áîãà àäðåñîâàíî ëþäèí³, ïîòåíö³éíîìó Àäàìó, ÿêîãî áóëî ïåðåäáà÷åíî Áîæèì ïëàíîì, àëå ÿêèé ì³ã ç’ÿâèòèñÿ íà ñâ³ò ëèøå âíàñë³äîê ñï³âïðàö³ ëþäèíè ç Áîãîì. «Ñòâîð³ìî ëþäèíó» óäâîõ: òè, ëþäèíà, ³ ÿ, Áîã, – öèì Çàïîâ³òîì íàçàâæäè âñòàíîâëåíî ñâîáîäó ëþäèíè, ÿêó â³äíèí³ é íàâ³êè-â³ê³â âèçíàíî ñï³ëüíèêîì Áîãà. Îòæå, ïåðø³ àêòè ðîç³ãðóâàíî¿ äðàìè ³ñòî𳿠º åòàïàìè ó÷í³âñüêèõ âïðàâ ó ñâîáîä³. Áîã íà÷å âèïðîáîâóâàâ ëþäèíó, çìóøóþ÷è ¿¿ âèÿâèòè ñâîþ ñâîáîäó, ì³öíó, ÿê ñòàëü. Òâîðåöü íåíà÷å âèð³øèâ ïåðåâ³ðèòè ñâîº ñòâîð³ííÿ, ÿêå ³í íàä³ëèâ ñâîáîäîþ, ³, ï³ääàþ÷è ëþäèíó âèïðîáóâàííþ, íà÷å øóêàâ ñïîñîáó ¿¿ çàãàðòóâàííÿ é äåäàë³ áåçïîñåðåäí³øîãî îòîòîæíåííÿ ¿¿ ç³ ñâîáîäîþ. Ïðîòå áóâ ðèçèê, ùî ìîæå íàñòàòè ìîìåíò, êîëè ëþäèíà ö³ëêîâèòî ç³ëëºòüñÿ ç³ ñâîºþ ñâîáîäîþ, ³ ùî â³äòîä³ àíãåëüñüêèé ñòàí, òàê ñàìî, ÿê ³ òâàðèííèé, áóäóòü áåçïîâîðîòíî íåäîñòóïí³ äëÿ íå¿ – ç óñ³ìà íåìèíó÷èìè íàñë³äêàìè. Áóâ ðèçèê, ÿê ñëóøíî çàóâàæèâ Ìàéìîí³äåñ**** , ùî ñâîáîäà ñòàíå ô³çè÷íèì çàêîíîì

52

ͲÌÎÒÀ ÎÑÂÅÍÖ²ÌÀ

äëÿ ëþäèíè íå ëèøå ïîòåíö³éíî, àëå é ôàêòè÷íî, ùî öÿ ñâîáîäà, ÿêó Áîã ïåðåäáà÷èâ äëÿ ëþäèíè, ñòàíå äëÿ íå¿ ¿¿ ïðèðîäíèì ïîêðèâîì, ùî âîíà í³ íà ìèòü íå ïîëèøàòèìå ëþäèíó, ñóïðîâîäæóþ÷è ¿¿ â äóìêàõ, ³ñòî𳿠òà ñòðàæäàííÿõ, ³ ùî â³äíèí³ äëÿ ëþäèíè ³ñíóâàòèìå ëèøå îäíà ñïîíóêà, à ñàìå: áóòè â³ëüíîþ. Ó âñåñâ³ò³, äå äëÿ êîæíîãî ñòâîð³ííÿ ³ñíóº ñâ³é, ëèøå éîìó ïèñàíèé çàêîí, ëþäñüêèé çàêîí ãëàñèòü: áóòè â³ëüíèì. Íà íåñê³í÷åíí³é íèâ³ òâîðåííÿ ëþäèíà ðåïðåçåíòóº îñîáëèâèé ðåçåðâ ñâîáîäè. Íåïîðóøíèé, íàä³éíèé ³ çàõèùåíèé â³ä âïëèâó âñ³õ ³íøèõ, ñòîðîíí³õ ñèë, öåé ðåçåðâ ìîæå ³ñíóâàòè â³÷íî – òàêèé ñîá³, çàìêíåíèé ó ñîá³, ñóìèðíèé ïîòåíö³àë. Îäíàê â³í ìîæå òàêîæ ó áóäü-ÿêèé ìîìåíò ïåðåïîâíèòèñÿ, âèðâàòèñÿ ç áåðåã³â, âèáóõíóòè ³ äî ñêîíó â³ê³â òà é ïî â³íöÿ ïðîñòîðó çàãðîæóâàòè òâîð³ííþ çàõîïëåííÿì, ðóéíóâàííÿì ÷è ïåðåòâîðåííÿì, áóäó÷è çäàòíèì áðóòàëüíèì ðóøåííÿì âèðâàòè ç Áîæèõ ðóê Éîãî òâîð³ííÿ àáî ïîâåðíóòè íàçàä ö³ëêîâèòî çì³íåíèì, ïðèð³êàþ÷è éîãî íà îñóäæåííÿ ÷è ñïàñ³ííÿ. ² ñàìå öåé ðèçèê – öåé âåëè÷åçíèé ðèçèê ïðèïîðó÷åííÿ ëþäèí³, ³ âèêëþ÷íî ¿é, ñòðàõ³òëèâî ìîãóòí³õ êëþ÷³â âèáîðó – áåðå Áîã íà ñåáå, êîëè ³í çâåðòàºòüñÿ äî ëþäèíè, êîëè â³ä Àäàìà äî Àâðààìà ³ äàë³ äî Ìîéñåÿ òî÷èòüñÿ ç Íèì óÿâíèé ä³àëîã, ïåðåðèâàþ÷èñü òà ïîíîâëþþ÷èñü, êîëè, çà ïðîìîâèñòèì âèñëîâîì Åðíñòà Áëîõà, Áîã áà÷èòü ëþäåé â ðîë³ «ñòð³ëî÷íèê³â» ³ñòîð³¿. Ïðèì³òêè * Óçÿòî ç: André Neher, The Exile of the Word: from the Silence of the Bible to the Silence of Auschwitz, ïåð. David Maisel. Philadelphia: The Juwish Publication Society of America, 1981. Öåé ôðàãìåíò ³ç àíãë³éñüêîãî ïåðåêëàäó ç ôðàíöþçüêî¿ ìîâè ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó. ** Ó ñâîºìó ãðóáåçíîìó òîì³ Parousia (ç ï³äçàãîëîâêîì Hoffnung und Prophetie, Heidelberg, 1960), ïðîòåñòàíñüêèé òåîëîã Ïàóëü Øóòö ïîðóøóº ïåêó÷å ïèòàííÿ: «×è áóëî õðèñòèÿíñòâî íåäîñòîéíèì ñâ â³ñòêè íà䳿?». Â³í ґðóíòóº ñâîþ â³äïîâ³äü íà ðîçäóìàõ, ùî âèíèêàþòü ³ç ïðèâîäó ïîë³òè÷íîãî é ³äåîëîã³÷íîãî êîíôë³êò³â ì³æ Ñõîäîì ³ Çàõîäîì, àëå éîìó íå ñïàäຠíà äóìêó çãàäàòè Îñâåíö³ì ÿê ñâ³ä÷åííÿ ïîðàçêè Çàõîäó. ***Theodor W. Adorno, Negative Dialectics, ïåð. E.B. Ashton, New York, 1973. **** Moses Maimonides, Mishneh Torah: The Book of Knowledge, V, 5, 4.

1 Íàì í³áè õîò³ëîñÿ ïðèâåðíóòè óâàãó äî íåîðäèíàðíîãî äîñë³äæåííÿ êàòîëèöüêîãî ³äåîëîãà: Gerd H. Theunissen, Zwischen Gjlgotha und Auschwitz (Cologne, 1959) ³ íàòõíåííèõ òâîð³â ºâðåéñüêèõ ³äåîëîã³â Åì³ëÿ Ôàêåíãåéìà òà Åë³çåðà Áåðêîâ³ö.

2 Uri Zvi Greenberg, Rehovot ha-nahar, Jerusalem, 1956.

53

ªãóäà Áàóåð Óïðîäîâæ äâîõ îñòàíí³õ äåñÿòèë³òü ªãóäà Áàóåð çàâîþâàâ ðåïóòàö³þ âèäàòíîãî ³çðà¿ëüñüêîãî äîñë³äíèêà Ãîëîêîñòó. Íàðîäèâñÿ â³í ó Ïðàç³ â 1926 ðîö³; ïåðåä Äðóãîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ éîãî ðîäèíà åì³ãðóâàëà äî ²çðà¿ëþ. ßê þíèé halutz (ï³îíåð) â³í âñòóïèâ äî ëàâ Hashomer Hatzair (þíèõ îõîðîíö³â) – ñ³îí³ñòñüêîãî ñîö³àë³ñòè÷íîãî ìîëîä³æíîãî ðóõó. Íà ñüîãîäí³, ïîïðè éîãî âèçíà÷íå ñòàíîâèùå – â³í ïðîôåñîð äîñë³äæåíü Ãîëîêîñòó ³íñòèòóòó Éîíè Ì. Ìàõîâåðà ³ ãîëîâà ̳æíàðîäíîãî öåíòðó äîñë³äæåíü àíòèñåì³òèçìó â ªâðåéñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ªðóñàëèì³ – Áàóåð ³ äàë³ ìåøêຠâ ê³áóö³ Øîâàëü ó Íåãåâ³ – ïðîöâ³òàþ÷³é îáùèí³, äå âñÿ âëàñí³ñòü ³ ïðèáóòêè º ñï³ëüíèìè. Áàóåð – ðåäàêòîð æóðíàëó «Äîñë³äæåííÿ Ãîëîêîñòó é ãåíîöèäó» é ïðîâ³äíèé ³ñòîðèê, ïåðó ÿêîãî íàëåæàòü òàê³ êíèæêè: «Â³ä äèïëîìàò³¿ äî îïîðó: ³ñòîð³ÿ ºâðåéñüêî¿ Ïàëåñòèíè, 1939 – 1945», «Âîíè âèáðàëè æèòòÿ: ºâðåéñüêèé îï³ð ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó», «Îï³êóí ìîãî áðàòà: ³ñòîð³ÿ ñï³ëüíîãî àìåðèêàíî–ºâðåéñüêîãî ðîçïîä³ëü÷îãî êîì³òåòó», «Ãîëîêîñò â ³ñòîðè÷í³é ïåðñïåêòèâ³», «Âèõ³ä ºâðå¿â ç³ çíåñèëëÿ», «Àìåðèêàíñüêå ºâðåéñòâî ³ Ãîëîêîñò» òà «²ñòîð³ÿ Ãîëîêîñòó». Éîãî òâîðè â³äçíà÷àþòüñÿ äîêëàäí³ñòþ é òî÷í³ñòþ. Éîãî âèñíîâêè â³äïîâ³äíî âèâàæåí³ ³ ñòàíîâëÿòü ðåçóëüòàò áàãàòîð³÷íîãî ïðî÷³ñóâàííÿ àðõ³â³â ³ äîëàííÿ ³íôîðìàö³éíèõ õàù³â. Áàóåð íàâàæóºòüñÿ ñòàâèòè áåçë³÷ çàïèòàíü. Ó âèáðàíîìó íàìè åñå Áàóåð ç óñ³ºþ ïðèòàìàííîþ éîìó ñêðóïóëüîçí³ñòþ çîñåðåäæóºòüñÿ íà âèçíà÷åíí³ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó. ³äïîâ³äü éîãî ñóòî åìï³ðè÷íà. ªâðåéñüêèé íàö³îíàë³ñò ³ ïàëêèé ãóìàí³ñò, Áàóåð ðîçð³çíÿº ãåíîöèä òà Ãîëîêîñò ³ âáà÷ຠóí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó â ïðèðîä³ íàì³ðó âèíóâàòöÿ, ÿêèé çàì³ðÿâñÿ çìåñòè ç ëèöÿ çåìë³ âåñü íàðîä ëèøå òîìó, ùî ö³ ëþäè áóëè íàùàäêàìè ºâðå¿â. ×èíÿ÷è öå, íàöèñòè ïîâ’ÿçóâàëè âèíèùåííÿ ºâðå¿â ³ç ïîðÿòóíêîì ͳìå÷÷èíè. Ïîïðè âëàñòèâèé Áàóåðó åìï³ðèçì, â³í óäàºòüñÿ äî ðåë³ã³éíî¿ òåðì³íîëî㳿, çìàëüîâóþ÷è ïðèñòðàñòü íàöèñò³â äî âáèâñòâà: «Íàöèñòè âáà÷àëè ó çíèùåíí³ ºâðå¿â ìàéæå àïîêàë³ïñè÷íó ñïàñåííó ïîä³þ». Áàóåð àíàë³çóº â³äì³íí³ñòü ì³æ íàöèñòñüêîþ ïîë³òèêîþ ùîäî ñëîâ’ÿí, ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â, ãîìîñåêñóàë³ñò³â òà íåì³÷íèõ, à òàêîæ öèãàí, ÿê³ ðîçä³ëèëè áàãàòî â ÷îìó äîëþ ºâðå¿â, íå áóäó÷è, íà äóìêó Áàóåðà, «æåðòâàìè Ãîëîêîñòó». ³í, êð³ì òîãî, äîñë³äæóº äîëþ â³ðìåí, êîòð³ áóëè æåðòâàìè ãåíîöèäó íà îäíå ïîêîë³ííÿ ðàí³øå, à òàêîæ

54

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

«àâòîãåíîöèä» – òàê â³í ðîçö³íþº ñòàë³íñüêó ðîçïðàâó ç êóðêóëÿìè â 1930 ðîêàõ òà êðîâîïðîëèòòÿ â Êàìáîäæ³ â 1970 ðîêàõ. Ïðîâîäÿ÷è ðîçð³çíåííÿ, Áàóåð íå ìຠíà ìåò³ ñòâîðèòè ïîð³âíÿëüíèé ðàõóíîê ñêîðáîòè, â³äîêðåìèòè îäíó æåðòâó â³ä ³íøî¿ àáî ïðèìåíøèòè ñòðàæäàííÿ ÿêîãîñü íàðîäó. Ðàäøå â³í íàãîëîøóº íà íèõ, àáè çîñåðåäèòè íàøó óâàãó íà äîñòåìåíí³é ïðèðîä³ íàöèñòñüêîãî çàì³ðó òà áåçïðåöåäåíòí³é ìàñøòàáíîñò³ Ãîëîêîñòó. Ãåíîöèä, îáñòîþº Áàóåð, íàéòî÷í³øå ìîæíà âèçíà÷èòè ÿê «ñïëàíîâàíå çíèùåííÿ… ðàñîâî¿, íàö³îíàëüíî¿ ÷è åòí³÷íî¿ ãðóïè ÿê òàêî¿», à öå íå òå ñàìå, ùî «ñïëàíîâàíå, ô³çè÷íå âèíèùåííÿ, ç ³äåîëîã³÷íèõ ÷è ïñåâäîðåë³ã³éíèõ ïðè÷èí, óñ³õ ïðåäñòàâíèê³â íàö³îíàëüíî¿, åòí³÷íî¿ ÷è ðàñîâî¿ ãðóïè». Ãîëîêîñò â³äð³çíÿºòüñÿ ñàìå òèì, ùî éîãî ìåòîþ º «ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ íàðîäó». ²äåîëîã³ÿ âáèâö³ ìîæå áóòè ð³çíîþ. Äëÿ íàöèñò³â íèùåííÿ ºâðå¿â áóëî ìîðàëüíèì îáîâ’ÿçêîì í³ìåöüêî¿ íàö³¿; äëÿ òóðê³â óáèâàííÿ â³ðìåí ñïðèéìàëîñÿ ÿê ïðàêòè÷íà íåîáõ³äí³ñòü. Äëÿ æåðòâè, çâè÷àéíî, íàâðÿä ÷è º âò³õîþ ³äåîëîã³÷í³ íþàíñè â ìîòèâàõ, ÿêèìè êåðóþòüñÿ âáèâö³. Ç îãëÿäó íà öå Áàóåð çàñòåð³ãàº, ùî «ãëèáèííèé çì³ñò òåðì³íà «ãîëîêîñò», ÿêèé âæèâàºòüñÿ ÿê ó øèðîêîìó, òàê ³ ó âóçüêîìó çíà÷åíí³, ñòàíîâèòü óìîâèâ³ä: ÿêùî öÿ ïîä³ÿ òðàïèëàñÿ îäíîãî ðàçó, òî âîíà ìîæå â³äáóòèñÿ çíîâó – â æèòò³ áóäü-ÿêî¿ ãðóïè – çà íàÿâíîñò³ â³äïîâ³äíèõ óìîâ». ßê îá’ºêòèâíèé ³ñòîðèê Áàóåð îïèñóâàâ óìîâè, ùî ïðèçâîäÿòü äî ãåíîöèäó òà ãîëîêîñòó. ßê ëþäèíà ìîðàëüíà â³í áàãàòî ðîê³â ñâ ïðàö³ ïðèñâÿòèâ ðîçðîáö³ ñèñòåìè çàâ÷àñíîãî ïîïåðåäæåííÿ, ïðîãíîçóâàííÿ ãåíîöèäó òà âæèòòÿ ïðàêòè÷íèõ çàõîä³â äëÿ çàïîá³ãàííÿ éîìó. ̳ñöå Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ³ñòî𳿠*1 Ó íåäàâí³õ äèñêóñ³ÿõ ùîäî ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ³ñòî𳿠XX ñòîë³òòÿ ïðîñòåæóºòüñÿ ÷³òêà òåíäåíö³ÿ äî óçãîäæóâàííÿ ïîíÿòòÿ éîãî óí³êàëüíîñò³ ç ³äåºþ éîãî çàãàëüíî¿ âàæëèâîñò³. Á³ëüø³ñòü äîñë³äíèê³â â³ä÷óâàþòü, ùî îáèäâà ö³ ïîíÿòòÿ º ñëóøíèìè ³, íàñïðàâä³, íàâðÿä ÷è ìîæóòü ³ñíóâàòè îäíå áåç îäíîãî. Ïðîòå â öèõ ñïðîáàõ âèçíà÷åííÿ ð³äêî ґðóíòóþòüñÿ íà ³ñòîðè÷íîìó àíàë³ç³ ðåàëüíèõ ïîä³é Ãîëîêîñòó. Ç îãëÿäó íà öå âàæëèâî ïðèä³ëèòè óâàãó ïåðåäîâñ³ì ïèòàííÿì âèçíà÷åííÿ. Ó íàø³ äí³ òåðì³í «Ãîëîêîñò» â àíãë³éñüê³é ìîâ³ çàâåäåíî âæèâàòè íà ïîçíà÷åííÿ ñïëàíîâàíîãî ö³ëêîâèòîãî âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó

55

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

òà ôàêòè÷íî¿ çàãèáåë³ øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â â³ä ðóê íàöèñò³â ³ ¿õ ïîïë³÷íèê³â2 . ϳäñòàâîþ äëÿ âèä³ëåííÿ Ãîëîêîñòó ç ðÿäó ³íøèõ çëî÷èí³â, ó÷èíåíèõ íàöèñòàìè ÷è ¿ì ïîä³áíèìè ïðîòè áàãàòüîõ ì³ëüéîí³â ³íøèõ ëþäåé, áóëè íå ê³ëüê³ñòü æåðòâ ³ íå ñïîñ³á ¿õ óáèâñòâà ÷è ê³ëüê³ñíå ñï³ââ³äíîøåííÿ ì³æ çàãèáëèìè òà ïîòåíö³éíî ìîæëèâèìè æåðòâàìè. Íàöèñòàìè âáèòî íàáàãàòî á³ëüøå ðîñ³ÿí, í³æ ºâðå¿â.  ³ñòî𳿠òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè, êîëè âèíèùåíà ÷àñòêà ïåâíî¿ ñï³ëüíîòè áóëà çíà÷íî âèùîþ çà òðèäöÿòü ï’ÿòü â³äñîòê³â ºâðåéñüêîãî íàðîäó, ùî ñòàëè æåðòâîþ Ãîëîêîñòó. ² õî÷à ñåðåä æåðòâ ãàçîâèõ êàìåð ïåðåâàæàëè ºâðå¿, ïîðó÷ ç íèìè áóëè é ³íø³ – öèãàíè, ðàäÿíñüê³ â³éñüêîâîïîëîíåí³ òà ³íø³. Ñåðåä ³íøèõ âèïàäê³â òîãî, ùî çàãàëîì ïîçíà÷àþòü òåðì³íîì «ãåíîöèä», âèð³çíÿº Ãîëîêîñò éîãî ìîòèâàö³ÿ. Ö³ëêîì çðîçóì³ëî, ùî íàöèñòñüêà ³äåîëîã³ÿ âáà÷àëà â ºâðå¿ íåäîñòîéíó çâàííÿ ëþäèíè àíòèòåçó òîãî, ùî âîíà ââàæàëà çà ëþäñüêèé ³äåàë: í³ìåöüêîãî àð³éöÿ. Ó ïîëåì³ö³ ñòîñîâíî òîãî, ÷è ³ñíóâàëà âçàãàë³ íàöèñòñüêà ³äåîëîã³ÿ, áåçñóìí³âíèì âèäàºòüñÿ òå, ùî áóëî ê³ëüêà äîêòðèí, çàãàëîì ï³äòðèìóâàíèõ íàöèñòñüêîþ åë³òîþ, – íå âàæèòü, ÷è ñêëàäàþòü âîíè ³äåîëîã³þ. Ïåðåäóñ³ì áóâ ìàí³õåéñüêèé ï³äõ³ä, ÿêèé âáà÷àâ ó ñâ³òîâ³é ïåðåìîç³ ãåðìàíñüêîãî àð³éñòâà íå ëèøå ãåîïîë³òè÷íó íåîáõ³äí³ñòü äëÿ âèæèâàííÿ ãåðìàíñüêî¿ ðàñè òà ¿¿ íàðîä³â, àëå é ïåðåäóìîâó ïîäàëüøîãî ³ñíóâàííÿ ëþäñòâà. Íà ïðîòèëåæíîìó ïîëþñ³ âîíè áà÷èëè ºâðåÿ – ñàòàíèíñüêèé åëåìåíò, äî òîãî æ ïàðàçèòè÷íèé – ñëàáêèé òà æàëþã³äíèé, àëå, âîäíî÷àñ, ñòðàøåííî ìîãóòí³é òà íåâ³ää³ëüíèé â³ä àáñîëþòíîãî çëà. ªâðåé, õî÷ ³ ìàâ âèãëÿä ëþäèíè, íåþ íå áóâ. ³í ïàíóâàâ íàä ïåðåâàæíîþ ÷àñòèíîþ ñâ³òó, òðèìàþ÷è ï³ä êîíòðîëåì ÿê êàï³òàë³çì, òàê ³ ðîñ³éñüêèé á³ëüøîâèçì; ëèøå ͳìå÷÷èíà òà äî ïåâíî¿ ì³ðè Àíãë³ÿ ïîêè ùî íå áóëè ï³ä éîãî ï’ÿòîþ. Íàâèñëà çàãðîçà éîãî ïåðåìîãè, à, îòæå, é çàãèáåë³ íå ëèøå ͳìå÷÷èíè, à é âñüîãî ëþäñòâà. Òàêèì ÷èíîì, ͳìå÷÷èíà âåëà â³éíó ïðîòè ñâî¿õ âîðîã³â, äîìàãàþ÷èñü äâîõ âçàºìíî äîïîâíþâàëüíèõ ö³ëåé: «ïîçèòèâíî¿» – çàáåçïå÷åííÿ ïåðåìîãè ãåðìàíñüêèõ íàðîä³â ó ªâðîï³, à çãîäîì ³ â óñüîìó ñâ³ò³ – òà «íåãàòèâíî¿» – ïîâàëåííÿ Ñàòàíè ó ºâðåéñüê³é ïîäîá³ òà çâ³ëüíåííÿ öüîãî ñâ³òó â³ä éîãî ïðàâë³ííÿ. Äîñÿãíåííÿ ïåðøî¿ ö³ë³ áóëî íåìîæëèâèì áåç äîñÿãíåííÿ äðóãî¿3 . Àíàë³ç ïîä³é, ùî ñïðè÷èíèëèñÿ äî Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ³ ñàìî¿ â³éíè ñâ³ä÷èòü, ùî åêñïàíñ³îí³ñòñüêà ïîë³òèêà íàöèñòñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè ìîòèâóâàëàñÿ ïåðø çà âñå íå êîíêðåòíèìè ³íòåðåñàìè í³ìö³â – ïîë³òè÷íèìè, ñòðàòåã³÷íèìè ÷è åêîíîì³÷íèìè, – à ñêîð³ø, ³äåîëîã³÷íèìè

56

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

ì³ðêóâàííÿìè. Âèñëîâëþâàííÿ ùîäî öüîãî äîñèòü ÷àñòî áóëè àáñîëþòíî íåçàâóàëüîâàíèìè, àëå îêðåì³ ³ñòîðèêè ìàþòü ñõèëüí³ñòü íå çâàæàòè íà äîêóìåíòè, ÿê³ íå ï³äòâåðäæóþòü ¿õí³õ óïåðåäæåíèõ ïîãëÿä³â. Íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà øóêàëà «Lebensraum» [«æèòòºâèé ïðîñò³ð»] äëÿ ãåðìàíñüêèõ íàðîä³â (ïåðåäóñ³ì, àëå æîäíîþ ì³ðîþ íå ò³ëüêè äëÿ í³ìö³â), ùîá âîíè ìîãëè ïàíóâàòè íàä ªâðîïîþ òà ñâ³òîì; ³ç ö³ºþ ìåòîþ íåîáõ³äíî áóëî âåñòè â³éíó ïðîòè âîðîã³â, îá’ºäíàíèõ äîâêîëà ºâðåÿ – àðõ³âîðîãà, ÿêèé ïðèõîâóâàâñÿ çà âñ³ìà ³íøèìè. Áîðîòüáà ïðîòè ºâðå¿â áóëà îäíèì ³ç äâîõ ò³ñíî ïåðåïëåòåíèõ ìîòèâóâàíü, ùî ¿õ áóëî ïîêëàäåíî â îñíîâó ð³øåííÿ íàöèñò³â ðîçâ’ÿçàòè Äðóãó ñâ³òîâó â³éíó. Àíòèºâðåéñüêèé ïîõ³ä áóâ âèð³øàëüíîþ ñêëàäîâîþ íàöèñòñüêî¿ åñõàòîëî㳿, íàð³æíèì êàìåíåì ¿õíüî¿ ñâ³òîáóäîâè, à íå ëèøå îäí³ºþ ç ÷àñòèí ¿õíüî¿ ïðîãðàìè. Ìàéáóòòÿ ëþäñòâà çàëåæàëî â³ä ¿õíüî¿ ïåðåìîãè íàä ºâðåéñòâîì. Ç îãëÿäó íà öå ïñåâäîðåë³ã³éíå ìîòèâóâàííÿ 䳿 íàöèñò³â ïðîòè ºâðå¿â íàáóëè áåçïðåöåäåíòíîãî õàðàêòåðó. ²ç ìîìåíòó ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ ïðî çíèùåííÿ ºâðå¿â äëÿ ¿õ óáèâñòâà íå ³ñíóâàëî âèíÿòê³â, îñê³ëüêè Ñàòàíó íåîáõ³äíî âèêîð³íþâàòè äîùåíòó, à ³íàêøå â³í çíîâó çàÿâèòü ïðî ñåáå. Êîæåí, õòî ìàâ ó ä³ä³âñüêîìó ïîêîë³íí³ òðüîõ ïðåäê³â ºâðåéñüêî¿ êðîâ³, áóâ ïðèðå÷åíèé íà ñìåðòü, à òîìó, õòî ìàâ äâîõ òàêèõ ïðåäê³â, çàãðîæóâàëà, ÿê ïðàâèëî, àáî ñìåðòü, àáî ñòåðèë³çàö³ÿ. Âèíÿòêîâ³ñòü Ãîëîêîñòó ïîëÿãຠâ òîòàë³òàðíîìó õàðàêòåð³ éîãî ³äåîëî㳿 òà ó âò³ëåíí³ àáñòðàêòíî¿ ³äå¿ ó ñïëàíîâàíå, ìåòîäè÷íî âïðîâàäæóâàíå ìàñîâå âáèâñòâî. Êð³ì òîãî, Ãîëîêîñò áóâ ãîëîâíèì ìîòèâîì ðîçâ’ÿçàííÿ âåëèêîìàñøòàáíî¿ â³éíè, ÿêà çàáðàëà áëèçüêî 35 ì³ëüéîí³â ëþäñüêèõ æèòò³â4 çà äîâãèõ ø³ñòü ðîê³â. Ó öüîìó é ïîëÿãຠóí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó. À ùî çàñâ³ä÷óº çàãàëüíèé õàðàêòåð öüîãî äîñâ³äó? Ìàñîâ³ óáèâñòâà öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ ï³ä ÷àñ âîºí ³ íàâ³òü ó â³äíîñíî ñïîê³éí³ ïåð³îäè òðàïëÿëèñÿ ç äàâí³õ-äàâåí. Ëþäñüêà ³ñòîð³ÿ ðÿñí³º âèïàäêàìè, äîêóìåíòàëüíî ï³äòâåðäæåíèìè, çâ³ðÿ÷î¿ íàðóãè çàâîéîâíèê³â ÷è ìàðîäåð³â íàä öèâ³ëüíèì íàñåëåííÿì. Ïðîòå ñàìå ïîíÿòòÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà ñêëàäຠçíà÷íó ïðîáëåìó. ßêå âáèâñòâî ñë³ä ââàæàòè ìàñîâèì? Ìîæå, ç äåñÿòüìà æåðòâàìè? À ìîæå ³ç ñîòíåþ? ×è ç òèñÿ÷åþ? ßêùî õòîñü ñïðè÷èíÿº ìàñîâèé ãîëîä ÷è åï³äåì³þ, ÷è ìîæíà íàçâàòè öå ìàñîâèì óáèâñòâîì? ×è ìîæíà ñòàâèòè íà îäèí ùàáåëü ìàñîâó ñòðàòó â’ÿçí³â ³ âáèâñòâî öèâ³ëüíèõ îñ³á? ßê ïîòðàêòóâàòè ìàñîâó çàãèáåëü ñîëäàò³â â³ä ãàçó ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè: ÷è öå ìàñîâå âáèâñòâî, à ÷è ïðèéíÿòíèé ñïîñ³á óðàæåííÿ ïðîòèâíèêà â õîä³ â³éñüêîâèõ ä³é?

57

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

Äîêëàäíèé ïîð³âíÿëüíèé àíàë³ç òàêèõ âèïàäê³â ó ÕÕ ñòîë³òò³ º çàâäàííÿì íà ìàéáóòíº. Îäíàê – ìîæå âèíèêíóòè çàïèòàííÿ – ÷è íå º òàêèé ï³äõ³ä íàäòî ñõîëàñòè÷íèì? Íåìຠð³çíèö³, ÷è çàãèíóëà ëþäèíà ï³ä Âåðäåíîì â³ä í³ìåöüêîãî ãàçó, ÷è â Äðåçäåí³ – âíàñë³äîê íàëüîòó àíãë³éñüêèõ áîìáàðäóâàëüíèê³â, ÷è â Îñâåíö³ì³ – â ãàçîâ³é êàìåð³, ÷è â Õ³ðîñ³ì³ ï³ä ÷àñ àòîìíîãî âèáóõó, ÷è â ̳ Ëà¿ – â³ä àìåðèêàíñüêî¿ êóë³, à ÷è â XIII ñòîë³òò³ â ²ñôàõàí³ â³ä ìîíãîëüñüêîãî êèíäæàëà. ×è òàê öå? Ìè, çðåøòîþ, âñòàíîâëþºìî ð³çíîâèäè äîáðà. Ìè â³ä÷óâàºìî â³äì³íí³ñòü, õî÷ ÿê íåëåãêî áóâຠ¿¿ âèçíà÷èòè, ì³æ äîïîìîãîþ ë³òí³é ïàí³ ïåðåéòè âóëèöþ ³ âèíåñåííÿì ò³º¿ ñàìî¿ ë³òíüî¿ ïàí³ ç ïàëàþ÷îãî áóäèíêó. Ìè íàìàãàºìîñÿ ç’ÿñóâàòè ð³çíîâèäè – â öüîìó âèïàäêó – ã³äíèõ ãðîìàäñüêîãî ñõâàëåííÿ â÷èíê³â, ÿê³ ìè íàçèâàºìî äîáðèìè ç ïîãëÿäó ìîðàë³, îñê³ëüêè äîòðèìóºìîñÿ êàíò³àíñüêîãî ï³äõîäó, çã³äíî ç ÿêèì ïîä³áí³ â÷èíêè çàñëóãîâóþòü, â ³äåàë³, çàãàëüíîãî íàñë³äóâàííÿ. Äëÿ âïðîâàäæåííÿ öüîãî ï³äõîäó ìè âäàºìîñÿ äî ãðàäàö³¿ òà ðîçð³çíåííÿ. Ôàêòè÷íî ìè, çàçâè÷àé, òàê ñàìî ñòàâèìîñÿ é äî â÷èíê³â, ÿê³ á³ëüø³ñòü ³ç íàñ ââàæຠëèõèìè. Ó ëþäñüê³é ³ñòî𳿠ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ÷³òêå ðîçìåæóâàííÿ çëî÷èí³â â þðèäè÷íèõ çàêîíàõ, íà ï³äñòàâ³ ïðèéíÿòèõ ñóñï³ëüñòâîì êðèòåð³¿â, íà ñåðéîçí³ø³ òà ìåíø ñåðéîçí³. Àâòîð îáñòîþº äîö³ëüí³ñòü çàñòîñóâàííÿ ïîä³áíîãî ðîçð³çíåííÿ äî áóäü-ÿêîãî âèïàäêó â³ä³áðàííÿ æèòòÿ. Ùîïðàâäà, öå íå òàê óæå é âàæëèâî äëÿ æåðòâè ̳ Ëà¿, Îñâåíö³ìà ÷è Âåðäåíà, àëå öå ñêëàäຠñóòòºâó ð³çíèöþ äëÿ âö³ë³ëîãî. Îòæå, ñïðîáóºìî âèçíà÷èòè ð³çíèöþ. ϳñëÿ â³äíîñíî öèâ³ë³çîâàíîãî XIX ñòîë³òòÿ, â ÿêîìó â õîä³ áàãàòüîõ âîºí, ùî â³äáóëèñÿ â ïåð³îä ì³æ 1815 ðîêîì ³ àìåðèêàíñüêîþ ãðîìàäÿíñüêîþ â³éíîþ, ïîëÿãëî «ëèøå» äåñÿòü òèñÿ÷ ñîëäàò³â, ïî÷àëè ç’ÿâëÿòèñÿ ïîòóæí³ø³ ìåòîäè ìàñîâîãî âáèâñòâà, ùî ïðèçâåëî äî ï³äâèùåííÿ, òàê áè ìîâèòè, ð³âíÿ æîðñòîêîñò³. Öåé ïðîöåñ äîñÿã ñâîãî àïîãåþ ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ç ¿¿ âåëè÷åçíîþ ê³ëüê³ñòþ ñîëäàòñüêèõ æåðòâ. Ìîæíà, îäíàê, çàïåðå÷èòè, ùî ö³ ëþäè çàãèíóëè â õîä³ â³éíè, êîëè çâè÷àéí³ ñóñï³ëüí³ íîðìè íå çàñòîñîâóþòüñÿ äî àðì³é, ÿê³ âáèâàþòü îçáðîºíèõ ëþäåé. Ó 1914 – 1918 ðîêàõ âèïàäêè ìàñîâî¿ çàãèáåë³ öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ áóëè, ñêîð³øå, âèíÿòêîì ³ç ïðàâèëà. Íàéî÷åâèäí³øèì ³ç ïîä³áíèõ âèïàäê³â áóëî çíèùåííÿ â³ðìåíñüêîãî íàðîäó â Àíàòî볿, ³ ï³çí³øå ìè ùå ïîâåðíåìîñÿ äî öüîãî. Íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è ââàæàòè óáèâñòâî ì³ëüéîí³â ñîëäàò³â çà äîïîìîãîþ äåäàë³ âèãàäëèâ³øèõ çàñîá³â íèùåííÿ ìàñîâèì óáèâñòâîì

58

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

÷è íåùàñíîþ âîºííîþ ïî䳺þ – íà äóìêó àâòîðà, ïåðøå ïðèïóùåííÿ º â³ðîã³äí³øèì – çðîçóì³ëî, ùî ïðîâåäåíå Äæîðäæåì Ìîññå äîñë³äæåííÿ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ÿê êàòàë³çàòîðà àãðåñèâíîñò³, ÿêà âèÿâèëà ñåáå ó çðîñòàíí³ çàãàëüíî¿ æîðñòîêîñò³ ñó÷àñíî¿ öèâ³ë³çàö³¿, º äóæå ïåðåêîíëèâèì5 . Áåçóìîâíî, ñóòü ïîëÿãຠâ òîìó, ùî õî÷à ìàñîâå âáèâñòâî íå áóëî íîðìîþ ñóñï³ëüñòâà, ÿêå õèçóâàëîñÿ ñâî¿ì «ïðîãðåñîì», Ïåðøà ñâ³òîâà â³éíà âèÿâèëàñÿ ò³ºþ ìåæîâîþ ïî䳺þ, ï³ñëÿ ÿêî¿ ìàñîâå âáèâñòâî âïåðøå ñòàëî ïðèéíÿòíèì àáî, ìîæëèâî, ñòàëî çíîâó ïðèéíÿòíèì. Ìîæíà çãàäàòè, íàïðèêëàä, ïî䳿 ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè â Ðîñ³¿, êîëè áóëî âáèòî çîêðåìà ñîòíþ òèñÿ÷ ºâðå¿â, àáî æàõëèâ³ â³éíè, ÿê³ ñêîëèõíóëè Êèòàé ó äâàäöÿò³ ðîêè, íàâ³òü äî âòîðãíåííÿ ßïîí³¿ â 1931 ðîö³. Ãîëîêîñò, ïåâíà ð³÷, íåìîæëèâî óÿâèòè ñîá³ áåç ö³º¿ çì³íè ó ñòàâëåíí³ äî ìàñîâîãî çíèùåííÿ ëþäåé. Îòæå, ÿê ñï³ââ³äíîñÿòüñÿ ì³æ ñîáîþ ìàñîâå âáèâñòâî ³ òå, ùî ìè íàçèâàºìî «ãåíîöèäîì»? Áàãàòî âæå íàïèñàíî ïðî ïîõîäæåííÿ öüîãî ñëîâà òà éîãî çíà÷åííÿ. Äëÿ îô³ö³éíî¿ äóìêè, çâè÷àéíî, íå ³ñíóâàëî òðóäíîù³â ïðè âèçíà÷åíí³ òåðì³íà, ÿêèé áóëî âæèòî â çàïðîïîíîâàí³é Îðãàí³çàö³ºþ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é Êîíâåíö³¿ ùîäî ãåíîöèäó. Ó öüîìó äîêóìåíò³, óõâàëåíîìó 9 ãðóäíÿ 1948, çàçíà÷àëîñÿ: «Çà ö³ºþ Êîíâåíö³ºþ ãåíîöèä îçíà÷ຠîäèí ³ç íàñòóïíèõ àêò³â, çä³éñíåíèõ ³ç íàì³ðîì çíèùèòè ö³ëêîâèòî àáî ÷àñòêîâî (êóðñèâ àâòîðà) íàö³îíàëüíó, åòí³÷íó ÷è ðåë³ã³éíó ãðóïó, à ñàìå: (à) âáèâñòâî ÷ëåí³â ö³º¿ ãðóïè; (á) çàâäàííÿ ñåðéîçíî¿ ò³ëåñíî¿ ÷è ïñèõ³÷íî¿ øêîäè ÷ëåíàì ö³º¿ ãðóïè; (â) óìèñíå íàâ’ÿçóâàííÿ ö³é ãðóï³ óìîâ æèòòÿ, ùî, ÿê ïåðåäáà÷àºòüñÿ, ïðèçâåäóòü äî ¿¿ ô³çè÷íîãî çíèùåííÿ – ö³ëêîâèòîãî àáî ÷àñòêîâîãî; (ã) âæèâàííÿ çàõîä³â ³ç ìåòîþ ïåðåøêîäæàííÿ íàðîäæóâàíîñò³ â ö³é ãðóï³; (ä) íàñèëüíèöüêå ïåðåì³ùåííÿ ä³òåé ö³º¿ ãðóïè äî ³íøî¿ ãðóïè». ßê âèïëèâຠ³ç ôîðìóëþâàííÿ, ãåíîöèä îçíà÷àº, â êðàéíüîìó âèïàäêó, àêò, çä³éñíþâàíèé ç ìåòîþ ö³ëêîâèòîãî çíèùåííÿ ãðóïè. Ïðîòå ãðóïà ìîæå áóòè ö³ëêîâèòî çíèùåíà áåç óáèâñòâà âñ³õ ¿¿ ÷ëåí³â, îòæå, ñïëàíîâàíå ö³ëêîâèòå ô³çè÷íå âèíèùåííÿ ãðóïè íå îáîâ’ÿçêîâî ï³äïàäàòèìå ï³ä öå âèçíà÷åííÿ. Öåé âàð³àíò âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó ç’ÿâèâñÿ âíàñë³äîê çàïðîâàäæåííÿ ñàìîãî òåðì³íà, çàïðîïîíîâàíîãî éîãî àâòîðîì Ðàôàåëåì Ëåìê³íèì. Íà ïî÷àòêó 1943 ðîêó Ëåìê³í ï³ä âïëèâîì ³íôîðìàö³¿, îòðèìàíî¿ ç ªâðîïè ùîäî Ãîëîêîñòó, à òàêîæ ùîäî ïåðåñë³äóâàííÿ ïðåäñòàâíèê³â ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ñôîðìóëþâàâ ñóïåðå÷ëèâå âèçíà÷åííÿ. Ç îäíîãî áîêó,

59

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

â³í âèçíà÷èâ ãåíîöèä ÿê ö³ëêîâèòå «âèíèùåííÿ» íàðîäó, à ç ³íøîãî – ÿê íàäçâè÷àéíå ïðèãí³÷åííÿ, í³âå÷åííÿ íàâ÷àëüíèõ ³íñòèòóö³é, âòðó÷àííÿ â ðåë³ã³éíå æèòòÿ, çàãàëüíó äåíàö³îíàë³çàö³þ ³ íàâ³òü ìîðàëüíå ðîçêëàäàííÿ çà äîïîìîãîþ, íàïðèêëàä, ïîðíîãðàô³¿. Íàñïðàâä³, ìè ìàºìî òóò äâà âèçíà÷åííÿ, ÿê³ âî÷åâèäü âèêëþ÷àþòü îäíå îäíå: íåìîæëèâèì º âòðó÷àííÿ â ðåë³ã³éíå æèòòÿ ÷è í³âå÷åííÿ íàâ÷àëüíèõ ³íñòèòóö³é íàðîäó, ÿêèé áóëî âèíèùåíî. Íåìຠòàêîæ ï³äñòàâ óáà÷àòè â öèõ àêö³ÿõ êðîêè, ùî íåîäì³ííî âåäóòü äî âèíèùåííÿ, îñê³ëüêè ó âèïàäêó ùîäî áàãàòüîõ íàðîä³â çà óìîâ íàöèñòñüêîãî ïðàâë³ííÿ öüîãî íå ñòàëîñÿ. Ïåðøå âèçíà÷åííÿ â³äïîâ³äຠâèïàäêó ùîäî ºâðåéñüêîãî íàðîäó ï³ä ÷àñ â³éíè, òîä³ ÿê äðóãå õàðàêòåðèçóº, íàïðèêëàä, äîëþ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàö³é ÷àñ³â íàöèñòñüêî¿ îêóïàö³¿6 . Íà äóìêó àâòîðà ñòàòò³, äîö³ëüí³øå áóëî á äðóãå âèçíà÷åííÿ Ëåìê³íà ñï³ââ³äíåñòè ç òåðì³íîì «ãåíîöèä» – íåçàëåæíî â³ä ïîãëÿäó íà öå Îðãàí³çàö³¿ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é, òîä³ ÿê ïîíÿòòÿ, âèðàæåíå ïåðøèì âèçíà÷åííÿì, ìîæíà áóëî á ïîçíà÷àòè ñëîâîì «Ãîëîêîñò» àáî, òî÷í³øå, ³âðèòñüêèì òåðì³íîì Shoah («Êàòàñòðîôà»), ùî º âèïðàâäàí³øèì. Äðóãå âèçíà÷åííÿ, ùî éîãî äàâ Ëåìê³í ñâîºìó òåðì³íó, ñïðàâä³ â³äïîâ³äຠäîë³ ÷åõ³â, ïîëÿê³â, ñåðá³â òà ³íøèõ. ¯õí³ ³íñòèòóö³¿ ñàìîóïðàâë³ííÿ çàçíàëè ðóéíàö³¿, ñîö³àëüíó çãóðòîâàí³ñòü öèõ íàö³é áóëî ïîðóøåíî, ¿õíþ ³íòåë³ãåíö³þ çäåá³ëüøîãî âèãóáëåíî, ìîãóòí³ñòü ¿õí³õ öåðêîâ ï³ä³ðâàíî, à ìàñè äîâåäåíî äî ìåæ³ âèìèðàííÿ. Îäíàê ëèøå îäèí íàðîä áóâ ïðèðå÷åíèé íà ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ – ºâðå¿. Îêðåì³ ³ñòîðèêè ñïðîñòîâóþòü öå òâåðäæåííÿ ³ äîâîäÿòü, ùî â íàì³ðè íàöèñò³â âõîäèëî çíèùåííÿ âñ³õ ïðåäñòàâíèê³â ïåâíèõ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â, çîêðåìà ÷åõ³â ³ ïîëÿê³â. Îäíàê öå âî÷åâèäü íå â³äïîâ³äຠä³éñíîñò³. Ç îãëÿäó íà âàæëèâ³ñòü ïèòàííÿ äèôåðåíö³þâàííÿ çëà äîö³ëüíî äîêëàäí³øå äîñë³äèòè öþ ïðîáëåìó. Ùî ñòîñóºòüñÿ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â, òî, ÿê ñâ³ä÷àòü äîêóìåíòè, íàöèñòè ìàëè íàì³ð çíèùèòè ¿õí³é ïðîâ³ä, äåïîðòóâàòè ÷àñòèíó íàñåëåííÿ öèõ íàðîä³â ³ óÿðìèòè ðåøòó. ͳêîëè íå ³ñíóâàëî ïëàíó ìàñîâîãî ô³çè÷íîãî çíèùåííÿ áóäü-ÿêî¿ ³ç öèõ íàö³é. Íàïîëÿãàííÿ íà òîìó, ùî ïîë³òèêà íàöèñò³â íåìèíó÷å ìàëà á ïðèçâåñòè äî òàêîãî ö³ëêîâèòîãî çíèùåííÿ, íå ìàþòü ôàêòè÷íîãî ï³äґðóíòÿ ³ â êðàùîìó âèïàäêó ìîæóòü ââàæàòèñÿ ã³ïîòåçîþ. Öå áóëî á, êð³ì òîãî, íåëîã³÷íî, îñê³ëüêè Òðåò³é ðåéõ ïîòðåáóâàâ ì³ëüéîí³â ï³äíåâ³ëüíèõ òðóäàð³â, ³, ÿê ñâ³ä÷èòü ïåðåá³ã ïîä³é, ïîë³òèêà íàöèñò³â ïåðåäáà÷àëà ïåðåòâîðåííÿ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â íà â³÷íèõ ³ëîò³â, ÿê³ á ðàáñüêè ïðèñëóãîâóâàëè ñâî¿ì í³ìåöüêèì õàçÿÿì.

60

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

Òàêà ïîë³òèêà íàöèñò³â çóìîâëþâàëàñÿ ïîòðåáîþ óçãîäèòè ðàñîâó, åêîíîì³÷íó òà ïîë³òèêî-ñòðàòåã³÷íó ö³ë³ ìàéáóòíüî¿ ñâ³òîâî¿ ãåðìàíñüêî¿ ³ìïåð³¿. Ïðîòå ðàñîâî-³äåîëîã³÷íà ñêëàäîâà áåçïåðå÷íî äîì³íóº â îô³ö³éíèõ íàöèñòñüêèõ äîêóìåíòàõ, ÿê, çðåøòîþ, ³ â òâîðàõ ¿õí³õ ³äåîëîã³â. Íàöèñòè ââàæàëè ïðåäñòàâíèê³â ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â àð³éöÿìè, õî÷ ³ íèæ÷îãî ðàñîâîãî ð³âíÿ7 . ϳä öþ êàòåãîð³þ ï³äïàäàëè ÷åõè, ïîëÿêè, óêðà¿íö³, á³ëîðóñè òà ðîñ³ÿíè. Êð³ì òîãî, íàöèñòè ñâî¿ìè ïðîòèâíèêàìè ââàæàëè é òðè íåñëîâ’ÿíñê³ íàðîäè â Ïðèáàëò³éñüêèõ äåðæàâàõ: ëèòîâö³â, ëàòèø³â òà åñòîíö³â8 . Ñòàâèëîñÿ çà ìåòó âèîêðåìëåííÿ ñåðåä öüîãî íàñåëåííÿ «íîðäè÷íîãî» åëåìåíòó – øëÿõîì ðàñîâîãî îãëÿäó, âèõîäÿ÷è ïåðåâàæíî ³ç çîâí³øí³õ õàðàêòåðèñòèê, – ³ òàêà ñïîð³äíåíà (ç ïîãëÿäó ðàñè) ç í³ìöÿìè ÷àñòèíà ïîíåâîëåíîãî íàñåëåííÿ íàëåæàëà ãåðìàí³çàö³¿, äîáðîâ³ëüí³é ÷è ïðèìóñîâ³é. Öå ïåðåäáà÷àëî, ñåðåä ³íøîãî, âèâåçåííÿ «ö³ííèõ» ó ðàñîâîìó â³äíîøåíí³ ä³òåé íà âèõîâàííÿ äî ͳìå÷÷èíè. Ïðîâ³äíèêè íîðäè÷íîãî òèïó ñåðåä ïîëÿê³â, ÷åõ³â ³ ðîñ³ÿí ï³äëÿãàëè çíèùåííþ, îñê³ëüêè âîíè ìîãëè ïîñïðèÿòè âèíèêíåííþ àíòèí³ìåöüêèõ ðóõ³â îïîðó. Ðåøòó íàñåëåííÿ ïåðåäáà÷àëîñÿ ïîä³ëèòè íà äâ³ ÷àñòèíè, îäíó ç ÿêèõ ïëàíóâàëîñÿ âèâåçòè íà Ñõ³ä, à ç äðóãî¿ – ñôîðìóâàòè ï³äíåâ³ëüíó òðóäîâó ñèëó äëÿ çàáåçïå÷åííÿ ïðèñòîéíîãî æèòòÿ äëÿ ïàí³âíî¿ ðàñè. Äîïîêè íå íàáóâ ñâî¿õ îñòàòî÷íèõ îáðèñ³â ïëàí Áàðáàðîññà (ïëàí çàâîþâàííÿ ÑÐÑÐ), íàöèñòñüê³ ïðîæåêòè ùîäî ìàéáóòíüîãî ïîâèíí³ áóëè âðàõîâóâàòè òîé ôàêò, ùî íåìຠìîæëèâîñò³ âèñåëèòè íàÿâíå ñëîâ’ÿíñüêå íàñåëåííÿ – ÷åõ³â ³ ïîëÿê³â – ÿê³ ïðîæèâàëè íà ïîòî÷íèé ìîìåíò íà òåðèòîð³ÿõ, êîíòðîëüîâàíèõ í³ìöÿìè.  îáãîâîðåíí³, ùî â³äáóëîñÿ 17 æîâòíÿ 1939 ðîêó, óòëåð çàÿâèâ, ùî íàöèñòñüê³ ñëóæáîâö³ ³ç çàãàëüíîãî ïðàâë³ííÿ ìàþòü çàáåçïå÷èòè òóò «íèçüêèé ïðîæèòêîâèé ð³âåíü». Íàñ ö³êàâèòü «ëèøå îòðèìàííÿ òóò ðîáî÷î¿ ñèëè9». Ôþðåð ï³äòâåðäèâ ñâ³é íàì³ð 2 æîâòíÿ 1940 ðîêó, çàÿâëÿþ÷è, ùî â³í õî÷å âñòàíîâèòè çàãàëüíå ïðàâë³ííÿ ÿê «ïîëüñüêó ðåçåðâàö³þ – âåëèêèé ïîëüñüêèé òðóäîâèé òàá³ð»10 . Îòæå, äî âòîðãíåííÿ í³ìö³â äî ÑÐÑÐ ìè áà÷èìî, ùî îñíîâí³ íàïðÿìêè íàöèñòñüêî¿ ïîë³òèêè ùîäî ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â áóëè ÷³òêî îêðåñëåí³. Öå áóëà ñïðàâä³ ïðîãðàìà ãåíîöèäó – ïîíåâîëåííÿ, óñóíåííÿ ïðîâ³äíî¿ åë³òè øëÿõîì ¿¿ íèùåííÿ òà óïîñë³äæåííÿ, ãåðìàí³çàö³ÿ òà äåïîðòàö³ÿ – ïðîãðàìà, ÿêà ïåðåäáà÷àëà çíèùåííÿ öèõ íàö³é ÿê òàêèõ; öå íå áóëî ïðîãðàìîþ Ãîëîêîñòó – ñïëàíîâàíîãî ö³ëêîâèòîãî ô³çè÷íîãî âèíèùåííÿ.

61

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

ϳñëÿ ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ ïðî âòîðãíåííÿ íà òåðèòîð³þ ÑÐÑÐ âèíèêëà íîâà ñèòóàö³ÿ. Óïðîäîâæ â³äð³çêó ÷àñó ì³æ ïî÷àòêîì 1941 ³ çàê³í÷åííÿì 1942 â³äáóâàâñÿ ðîçâèòîê ïëàí³â ñòîñîâíî ìàéáóòíüî¿ äîë³ íàñåëåííÿ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè ï³ñëÿ ïåðåìîãè í³ìö³â. Ö³ ïëàíè ìàëè ñâî¿ì îñåðäÿì òàê çâàíèé ãåíåðàëüíèé ïëàí Îñò, ïåðøèé ïðîåêò ÿêîãî áóëî ïîäàíî óììëåðó íàïðèê³íö³ 194111 . ϳäãîòîâëåíèé Ìåºð-Ãåòë³íãîì ïëàí ïðèä³ëÿâ ãîëîâíó óâàãó ïðîáëåì³ ïåðåçàñåëåííÿ ñõ³äíèõ òåðåí³â, ÿê³ Ã³ììëåð ìàâ íàì³ð î÷èñòèòè â³ä ñëîâ’ÿíñüêîãî íàñåëåííÿ. ²ç ñîðîêà ï’ÿòè ì³ëüéîí³â «³íîçåìö³â» (Fremdvülkische), ÿê³ ïðîæèâàëè íà öèõ çåìëÿõ, ùî ñêëàäàëè òåðèòî𳿠Ïðèáàëò³éñüêèõ äåðæàâ, Ïîëüù³ òà çíà÷íî¿ ÷àñòêè çàõ³äíîãî ðåã³îíó ªâðîïåéñüêî¿ Ðîñ³¿ – âñ³º¿ Á³ëîðóñ³¿ òà Óêðà¿íè, òðèäöÿòü îäèí ì³ëüéîí íàëåæàâ äî äåïîðòàö³¿, à ðåøòó ïåðåäáà÷àëîñÿ ãåðìàí³çóâàòè. Öåé ïðîåêò íå áóâ äåòàë³çîâàíèì, îñê³ëüêè ãîëîâíó óâàãó â íüîìó áóëî çîñåðåäæåíî íà ïåðåñåëåíí³ í³ìö³â òà ³íøèõ «òåâòîíö³â» íà çåìë³, ùî ¿õ ïåðåäáà÷àëîñÿ î÷èñòèòè. Ùî æ äî íàöèñòñüêîãî ïëàíó ñòîñîâíî ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ, òî ïîòð³áíî çâåðíóòèñÿ äî òàêèõ äâîõ ãîëîâíèõ äæåðåë: êîìåíòàð³ ùîäî «ãåíåðàëüíîãî ïëàíó», íàäàí³ Ã³ììëåðó äîêòîðîì Åðõàðäîì Âåòöåëåì, ³ ïðîìîâè Ãåéäð³õà ùîäî «÷åñüêîãî ïèòàííÿ»12 . Âåòöåëü ïåðåäáà÷àâ çíà÷í³ òðóäíîù³ ó âò³ëåíí³ ïëàí³â ãåðìàí³çàö³¿ (Eindeutschung), çóìîâëåí³ ãîëîâíèì ÷èíîì áðàêîì í³ìåöüêèõ ëþäñüêèõ ðåñóðñ³â äëÿ çàñåëåííÿ òåðåí³â, ùî ¿õ ïëàíóâàëîñÿ çâ³ëüíèòè â³ä ³íøîãî íàñåëåííÿ. Êð³ì òîãî, â³í òàêîæ î÷³êóâàâ ñåðéîçíèõ ïîë³òè÷íèõ óñêëàäíåíü ó ðàç³ çä³éñíåííÿ ïîä³ëó íàñåëåííÿ, âíàñë³äîê ÿêîãî îäí³é éîãî ÷àñòèí³ áóëà óãîòîâàíà ñïðèÿòëèâ³øà äîëÿ, à äðóã³é çàãðîæóâàëà äåïîðòàö³ÿ. Ùî æ äî ïðèáàëò³éñüêèõ íàðîä³â, òî Âåòöåëü íàïîëÿãàâ íà â³äìîâ³ â³ä íàñèëüíèöüêî¿ äåïîðòàö³¿, ùîá ò³, êîãî í³ìö³ ñïîä³âàëèñÿ ãåðìàí³çóâàòè, íå â³ä÷óëè, «ùî òàêà ïðèìóñîâà åâàêóàö³ÿ ìîæå îáåðíóòèñÿ çàãèáåëëþ (Untergang) ¿õ áðàò³â ³ ñåñòåð». Îòæå, Âåòöåëü çàïðîïîíóâàâ ïðîãðàìó á³ëüø-ìåíø äîáðîâ³ëüíîãî ïåðåì³ùåííÿ «íåãåðìàí³çîâíèõ», ìîòèâîì äî ÿêîãî ìîãëà á áóòè ìîæëèâ³ñòü äëÿ åâàêóéîâàíèõ ñòàòè ñåðåäí³ì êëàñîì íà ñõ³äíèõ òåðåíàõ, ùî êîíòðîëþâàëèñÿ, àëå íå çàñåëÿëèñÿ í³ìöÿìè. ßêùî á, íà äóìêó Âåòöåëÿ, âäàëîñÿ âèêîðèñòàòè öèõ íåâàðò³ñíèõ ó ðàñîâîìó â³äíîøåíí³ ëþäåé çàäëÿ çáåðåæåííÿ í³ìåöüêèõ ëþäñüêèõ ðåñóðñ³â íà Ñõîä³, öå á äàëî «ñóòòºâèé âèãðàø ÿê ³ç «ðàñîâî-ïîë³òè÷íîãî», òàê ³ çàãàëüíîïîë³òè÷íîãî ïîãëÿä³â»13 . Íà â³äì³íó â³ä ïëàí³â ùîäî ïîëÿê³â ³ ÷åõ³â, öÿ ñòðàòåã³ÿ

62

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

ïåðåäáà÷àëà çíèùåííÿ ïðèáàëò³éñüêèõ íàðîä³â ÿê òàêèõ ³ ñòðàòåã³÷íîãî âèêîðèñòàííÿ ¿õí³õ ïðåäñòàâíèê³â â ³íòåðåñàõ í³ìåöüêî¿ ìîãóòíîñò³14 . Ñòîñîâíî ïîëÿê³â Âåíòöåëü âèñëîâèâ òàêó äóìêó, ùî âîíè, çäåá³ëüøîãî, íå íàäàâàëèñÿ äëÿ ãåðìàí³çàö³¿ ³ ¿õ íàëåæàëî äåïîðòóâàòè äî Çàõ³äíîãî Ñèá³ðó. Ðîçñ³ÿâøèñü òàì ñåðåä ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ, âîíè ñòàíîâèòèìóòü àíòèðîñ³éñüêèé åëåìåíò. Òðàíñïîðòóâàííÿ ñåìè ÷è âîñüìè ñîòåíü òèñÿ÷ ëþäåé ùîðîêó âïðîäîâæ íàñòóïíèõ òðèäöÿòè ðîê³â çàáåçïå÷èòü ðåàë³çàö³þ öüîãî ïëàíó. «Î÷åâèäíî, ùî ïîëüñüêå ïèòàííÿ íå ìîæå áóòè ðîçâ’ÿçàíå øëÿõîì âèíèùåííÿ ïîëÿê³â ó òàêèé ñàìèé ñïîñ³á, ÿê ³ ºâðå¿â. Òàêå ðîçâ’ÿçàííÿ ïîëüñüêîãî ïèòàííÿ âèêëèêàëî á ïîñò³éí³ çâèíóâà÷åííÿ íà àäðåñó í³ìåöüêîãî íàðîäó ó â³ääàëåíîìó ìàéáóòíüîìó ³ ëèøèëî á íàñ áóäüÿêî¿ ñèìïàò³¿, îñîáëèâî, ÿêùî ³íø³ ñóñ³äí³ íàö³¿ çðîáëÿòü âèñíîâîê, ùî ç íèìè áóäå â÷èíåíî òàê ñàìî, êîëè íàñòàíå ÷àñ.»15 Óêðà¿íö³â ïëàíóâàëîñÿ çîñåðåäèòè â ï³âí³÷í³é òà ñõ³äí³é ÷àñòèíàõ Óêðà¿íè, äå âîíè ïîâèíí³ áóëè ïðèñëóæèòèñÿ óêðà¿í³çàö³¿ ÷èñëåííî¿ ðîñ³éñüêî¿ ìåíøîñò³. Âåòöåëü âèñòóïàâ ïðîòè äåïîðòàö³¿ «íåãåðìàí³çîâàíèõ» (nicht eindeutschungsfohige) óêðà¿íö³â äî Ñèá³ðó. Òèõ, ùî áóëè «ãåðìàí³çîâíèìè», ÷åêàëà òà ñàìà äîëÿ, ùî áóëà óãîòîâàíà ïîä³áíèì ãðóïàì ñåðåä ³íøèõ íàðîä³â. Ñòîñîâíî á³ëîðóñ³â Âåòöåëü äîòðèìóâàâñÿ ò³º¿ äóìêè, ùî ¿õ ñë³ä çäåá³ëüøîãî çàëèøèòè íà ì³ñöÿõ ¿õíüîãî ïðîæèâàííÿ ³ âèêîðèñòîâóâàòè ÿê ðîáî÷ó ñèëó. ×èìàëî ãðóï, âèçíàíèõ ñîö³àëüíî çäîðîâèìè, ïåðåäáà÷àëîñÿ íàïðàâëÿòè ÿê äîâ³÷íèõ ï³äíåâ³ëüíèõ äî ͳìå÷÷èíè, äå âîíè ìàëè á âèò³ñíèòè ï³âäåííèõ ³ ï³âäåííî-ñõ³äíèõ ºâðîïåéö³â, ÿê³ ðèíóëè òîä³, â 1942 ðîö³, äî ͳìå÷÷èíè ³ â ðàñîâîìó â³äíîøåíí³ ïîñ³äàëè ùàáë³, â³ääàëåí³ø³ â³ä ïàí³âíî¿ ðàñè, í³æ ñëîâ’ÿíè. Ãîëîâíó ïðîáëåìó Âåòöåëü âáà÷àâ ó ðîñ³éñüêîìó ïèòàíí³. Ïðîâ³äíèé í³ìåöüêèé ³äåîëîã äîêòîð Âîëüôãàíã Àáåëü – ïðîôåñîð ³íñòèòóòó àíòðîïîëî㳿 ³ìåí³ êàéçåðà ³ëüãåëüìà â Áåðë³í³–Äàëåì³ çàïðîïîíóâàâ àáî âèíèùèòè ðîñ³ÿí in toto [ö³ëêîâèòî] (â³í âæèâ òåðì³í «Ausrottung»), àáî â³ä³áðàòè íîðäè÷íó ÷àñòèíó ðîñ³éñüêîãî íàðîäó äëÿ ãåðìàí³çàö³¿ (ìåí³ íå âäàëîñÿ ç’ÿñóâàòè, ùî ñàìå çáèðàâñÿ ðîáèòè öåé ïðîôåñîð ³ç íåãåðìàí³çîâàíèìè ðîñ³ÿíàìè, àëå íå òàê óæå é âàæêî çäîãàäàòèñÿ ïðî éîãî íàì³ðè). Âåòöåëü â³äõèëèâ ïðîïîçèö³þ Àáåëÿ: «Çàïðîïîíîâàíà Àáåëåì ïîë³òèêà çíèùåííÿ ðîñ³éñüêîãî íàðîäó º íåïðèéíÿòíîþ íå ëèøå ç îãëÿäó íà òå, ùî ¿¿ íàâðÿä ÷è ìîæëèâî áóäå âèêîíàòè, àëå é ç ïîë³òè÷íèõ òà åêîíîì³÷íèõ ïðè÷èí». ²íàêøå êàæó÷è, ¿¿ áóëî á âàæêî ðåàë³çóâàòè

63

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

òåõí³÷íî, ³ â òàê³é ñèòóàö³¿, çâè÷àéíî, ͳìå÷÷èíà áóëà á çàö³êàâëåíà â ðîñ³éñüê³é ðîáî÷³é ñèë³. Ïîë³òè÷í³ óñêëàäíåííÿ – ò³ ñàì³, ùî é ó âèïàäêó ç ïîëÿêàìè. Íàòîì³ñòü Âåòöåëü çàïðîïîíóâàâ çä³éñíèòè ïîä³ë ðîñ³éñüêî¿ òåðèòî𳿠íà íåçàëåæí³ îäíà â³ä îäíî¿ àäì³í³ñòðàòèâí³ îäèíèö³, ùîá ñòâîðèòè ñïðèÿòëèâå ï³äґðóíòÿ äëÿ ñåïàðàòèçìó. ³í âí³ñ òàêîæ ïðîïîçèö³þ íàäàòè àâòîíîì³þ â ìåæàõ öèõ îäèíèöü ô³íñüêèì òà òþðêñüêèì ãðóïàì ³ äîëó÷èâñÿ äî êîëà òèõ ïðåäñòàâíèê³â íàöèñòñüêî¿ âåðõ³âêè, ÿê³ îáñòîþâàëè ïîë³òèêó ïåðåøêîäæàííÿ çðîñòàííþ íàñåëåííÿ çà äîïîìîãîþ ð³çíîìàí³òíèõ êâàç³ìåäè÷íèõ ³ ïîë³òèêî-ã³ã³ºí³÷íèõ çàõîä³â. Âåòöåëü íàãàäàâ, ùî ðàñîâ³ åêñïåðòè íàöèñòñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè âèÿâèëè ñåðåä ðîñ³ÿí òàê çâàíó «ïðèì³òèâíó ºâðîïåî¿äíó ðàñó», ÿêà íå áóëà âðàõîâàíà Ãàíñîì Ãþíòåðîì. Áóëî òàêîæ ñåðåä ðîñ³ÿí ÷èìàëî ïðåäñòàâíèê³â íîðäè÷íîãî òèïó. Ñë³ä áóëî á ¿õ ãåðìàí³çóâàòè ³/àáî ñêîðèñòàòèñÿ ¿õíüîþ ïðàöåþ â ³íòåðåñàõ ðåéõó. ³äïîâ³äü óììëåðà ùîäî öèõ ³äåé áóëà çàãàëîì ïîçèòèâíîþ16 . Âîíè äîáðå óçãîäæóâàëèñÿ ç êîíöåïö³ºþ, ÿêó â³í ïîä³ëÿâ ðàçîì ³ç óòëåðîì ùîäî ìàéáóòíüîãî Ãåðìàíñüêîãî ñâ³òó ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, îïð³÷, çâè÷àéíî, çàãàëüíîãî ðîçïîðÿäæåííÿ ïðî íåãàéíèé ðîçñòð³ë òèõ, õòî ÷èíèòèìå í³ìöÿì ùîíàéìåíøèé îï³ð17 . Äëÿ íàøèõ ö³ëåé âèùåíàâåäåíèõ ì³ðêóâàíü, çäàºòüñÿ, äîñòàòíüî. Âîíè ñâ³ä÷àòü, ùî ³äå¿ ö³ëêîâèòîãî ìàñîâîãî âèíèùåííÿ âî÷åâèäü â³äêèäàëèñÿ – áåçóìîâíî, íå ç ìîðàëüíèõ ïðè÷èí – ³ íàòîì³ñòü ï³äòðèìóâàëèñÿ äàâí³ø³ ³äå¿ ïðî í³âå÷åííÿ íàö³é ÿê òàêèõ, ¿õíº óÿðìëåííÿ, ïðèìóñîâà ãåðìàí³çàö³ÿ òà äåïîðòàö³ÿ – ð³çíîþ ì³ðîþ ùîäî ð³çíèõ íàö³é. Ùî ñòîñóºòüñÿ ÷åõ³â, òî íàéïîâí³øå ðîçêðèâàþòü íàì íàöèñòñüê³ ïëàíè ïðîìîâè Ãåéäð³õà. ³í çàÿâèâ 2 æîâòíÿ 1941 ðîêó, ùî í³ìö³ ìàþòü âèêîðèñòîâóâàòè ÷åõ³â ÿê ðàá³â18 . À 2 ëþòîãî 1942 ðîêó Ãåéäð³õ äîäàâ äî öüîãî, ùî ïåðåì³ùåííÿ íåãåðìàí³çîâíèõ åëåìåíò³â ñë³ä ïîäàâàòè ÿê ïðàöþ çà ìåæàìè êðà¿íè, íàäàþ÷è ¿ì ìîæëèâ³ñòü âè¿æäæàòè ðàçîì ç³ ñâî¿ìè ðîäè÷àìè19 . Òå, ùî ö³ëêîì íåäâîçíà÷íî âèïëèâຠ³ç ïðîìîâ Ãåéäð³õà, çá³ãàºòüñÿ ç ïîë³òè÷íèì êóðñîì, çàïðîïîíîâàíèì Âåòöåëåì ùîäî ïîëÿê³â òà ³íøèõ: ãåíîöèä, à íå ãîëîêîñò. Íå ò³ëüêè íå ³ñíóâàëî æîäíîãî ïëàíó ô³çè÷íîãî âèíèùåííÿ âñ³õ àáî îêðåìèõ ³ç öèõ íàö³é, àëå é º ïðèêëàäè î÷åâèäíîãî â³äêèäàííÿ ïîä³áíî¿ ³äå¿ òèìè, õòî áóâ óïîâíîâàæåíèé ïðèéìàòè ð³øåííÿ. À îñü ñèòóàö³ÿ ³ç öèãàíàìè ñêëàäàëàñÿ çîâñ³ì ïî-³íøîìó. ͳõòî äîñòåìåííî íå çíຠòî÷íî¿ ê³ëüêîñò³ öèãàíñüêîãî ëþäó, ùî ìåøêàâ ó

64

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

ªâðîï³ â 1939 ðîö³. Çà ïåâíèìè îö³íêàìè, ê³ëüê³ñòü çàìîðäîâàíèõ íàöèñòàìè öèãàí ñêëàäàëà 810 òèñÿ÷20 , à ¿õíÿ ñüîãîäí³øíÿ ÷èñåëüí³ñòü îö³íþºòüñÿ â 6 ì³ëüéîí³â ó ªâðîï³ òà 10 ì³ëüéîí³â ó ö³ëîìó ñâ³ò³21 . Ïðîòå ç îãëÿäó íà ¿¿ àáñîëþòíî äèÿâîëüñüêó æîðñòîê³ñòü, â³ä ÿêî¿ õîëîíå êðîâ ó æèëàõ, òðàãåä³ÿ öèãàíñüêîãî íàðîäó º îäíèì ³ç íàéæàõëèâ³øèõ çëî÷èí³â íàöèñò³â. Òîé ôàêò, ùî ïðî ¿õíþ äîëþ ìàéæå í³êîëè íå çãàäóþòü ³ ùî ïîí³âå÷åíó öèãàíñüêó íàö³þ ³ äàë³ ïàïëþæàòü òà ïåðåñë³äóþòü, ìàâ áè âèêëèêàòè ñîðîì ó âñ³õ ïðîâ³äíèõ ºâðîïåéñüêèõ íàö³é. Çàòàâðîâàí³ é ïåðåñë³äóâàí³ ÿê çëî䳿, âîðîæáèòè é âèêðàäà÷³ ä³òåé, öèãàíè â ͳìå÷÷èí³ ïåðåâàæíî íàëåæàëè äî íàðîäíîñò³ ñ³íò³, à â Àâñò𳿠äî ëàëëåð³. ¯õíÿ ÷èñåëüí³ñòü îö³íþâàëàñÿ ó óììëåðîâîìó Runderlass [öèðêóëÿð³] â³ä 7 ñåðïíÿ 1941 ðîêó ÿê 28 òèñÿ÷ 607 ÷îëîâ³ê ó ͳìå÷÷èí³ òà 11 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê â Àâñòð³¿22 . ²ç íèõ ó ͳìå÷÷èí³ 2 òèñÿ÷³ 652 ÷îëîâ³êè çíà÷èëèñÿ ÿê «îñîáè, ùî âåäóòü óçâè÷àºíèé äëÿ öèãàí êî÷îâèé ñïîñ³á æèòòÿ»23 . Òî÷íèõ öèôð ùîäî çàìîðäîâàíèõ íåìàº, àëå â³äîìî, ùî 13 òèñÿ÷ 80 îñ³á äåïîðòóâàëè äî Îñâåíö³ìà (áåç óðàõóâàííÿ ê³ëüêîñò³ íåí³ìåöüêèõ öèãàí), à 5 òèñÿ÷ 7 àâñòð³éñüêèõ ëàëëåð³ äåïîðòóâàëè äî Ëîäç³ é çàìîðäóâàëè â Õåëìíî. Ùå òðè òèñÿ÷³ àâñòð³éñüêèõ öèãàí áóëî íàïðàâëåíî äî êîíöòàáîð³â, à äâ³ ç ïîëîâèíîþ òèñÿ÷³ äåïîðòîâàíî äî Ïîëüù³, çäåá³ëüøîãî äî ºâðåéñüêèõ ãåòòî. Á³ëüø³ñòü ³ç íèõ, ³ìîâ³ðíî, çàãèíóëè. ßêùî ï³äñóìóâàòè âñ³ ö³ äàí³ ïðî æåðòâè, îòðèìàºìî 23 òèñÿ÷³ 587 îñ³á ³ç çàçíà÷åíèõ âèùå 39 òèñÿ÷ 607 ó ö³ëîìó, á³ëüøà ÷àñòèíà ÿêèõ çàãèíóëà. ßê ïîáà÷èìî äàë³, 14 òèñÿ÷ 17 ÷îëîâ³ê ñ³íò³ òà ëàëëåð³ â³äïóùåí³ Ã³ììëåðîì íà ñâîáîäó. Öèôðè, çäàºòüñÿ, çá³ãàþòüñÿ. Òîæ íà ÿêèõ çàñàäàõ ôîðìóâàëîñÿ ñòàâëåííÿ äî öèãàí? Öèãàí ââàæàëè «artfremd» (àáñîëþòíî ÷óæèìè). Íþðíáåðçüê³ çàêîíè 1935 ðîêó ôàêòè÷íî çàñòîñîâóâàëèñÿ äî íèõ òàêèì ÷èíîì, ÿê öå ðîç’ÿñíþâàëîñÿ äâîìà íàöèñòñüêèìè åêñïåðòàìè – ³ëüãåëüìîì Øòóêàðòîì ³ Ãàíñîì Ãëîáêå24 . Îñê³ëüêè öèãàíè ââàæàëèñÿ àíòèñîö³àëüíèì åëåìåíòîì, íà ¿õí³é äîë³ â³äáèâàâñÿ íàêàç óììëåðà â³ä 14 ãðóäíÿ 1937 ðîêó, ÿêèé ïðèïèñóâàâ àðåøòîâóâàòè «àíòèñîö³àëüí³ åëåìåíòè», ùî âèçíà÷àëèñÿ ÿê îñîáè, «êîòð³, íå áóäó÷è çëî÷èíöÿìè, ñêëàäàþòü çàãðîçó ñï³ëüíîò³ ÷åðåç ñâîþ àíòèñîö³àëüíó ïîâåä³íêó»25 . Äîêëàäí³ø³ ïîÿñíåííÿ öüîãî äåêðåòó (4 êâ³òíÿ 1938) çàçíà÷àëè: «...íàïðèêëàä, æåáðàêè, áðîäÿãè (öèãàíè), ïî⳿ òîùî». Îñê³ëüêè ïîä³áíå âèäàâàëîñÿ íàäòî êðàéí³ì âèïàäêîì, óììëåð âèäàâ 1 ÷åðâíÿ 1938 ðîç’ÿñíåííÿ, â ÿêîìó äî «àíòèñîö³àëüíèõ åëåìåíò³â» áóëî â³äíåñåíî «öèãàí ³ îñ³á, ùî âåäóòü õàðàêòåðíèé äëÿ öèãàí êî÷îâèé ñïîñ³á æèòòÿ, ÿêùî âîíè íå âèÿâëÿþòü

65

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

æîäíîãî áàæàííÿ ðåãóëÿðíî ïðàöþâàòè àáî º ñóá’ºêòàìè êðèì³íàëüíîãî ñóäî÷èíñòâà»26. Îñîáèñòå ñòàâëåííÿ óììëåðà äî öèãàí áóëî íåéòðàëüíèì. Ó ñâîºìó Runderlass â³ä 8 ãðóäíÿ 1938 ðîêó â³í çàÿâëÿâ, ùî, âèõîäÿ÷è ç äîñâ³äó, íàêîïè÷åíîãî â õîä³ áîðîòüáè ç «öèãàíñüêèì áè÷åì» (Zigeunerplage), ³ ç îãëÿäó íà ðåçóëüòàòè ðàñîâî–á³îëîã³÷íèõ äîñë³äæåíü, öèãàíñüêó ïðîáëåìó ñë³ä ðîçâ’ÿçóâàòè ó ñâ³òë³ «âíóòð³øíüî¿ õàðàêòåðèñòèêè ö³º¿ ðàñè» («aus dem Wesen dieser Rasse heraus»). «Îòæå, äëÿ îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ öèãàíñüêî¿ ïðîáëåìè («endgültige Lusung der Ziegeunerfrage») âî÷åâèäü ñóòòºâèì º îêðåìå ïîòðàêòóâàííÿ ðàñîâî ÷èñòèõ öèãàí ³ ìåòèñ³â [Mischenlinge]». Ó ñâîºìó ðîç’ÿñíåíí³ ïðàâèëüíîãî ñòàâëåííÿ äî öèãàíñüêîãî ïèòàííÿ óììëåð ö³ëêîì ÷³òêî ñôîðìóëþâàâ î÷åâèäíó äèëåìó ðàñèñòñüêî¿ áîðîòüáè ì³æ òåîðåòè÷íèì ðàñèçìîì, ÿêèé íàäຠð³âíèé ñòàòóñ óñ³ì ÷èñòèì ëþäñüêèì ðàñàì, ³ ïðèéíÿòîþ íàöèñòàìè ñóêóïí³ñòþ âàð³àíò³â, ÿêà, áåçóìîâíî, âñòàíîâëþâàëà ³ºðàðõ³þ, î÷îëþâàíó íîðäè÷íèìè àð³éöÿìè: «Â îñíîâó áîðîòüáè ç öèãàíàìè ìຠáóòè ïîêëàäåíà çàñàäíè÷à òåçà ïðî òå, ùî í³ìåöüêèé Volk [íàðîä] ïîâàæຠòàêîæ êîæíó ðàñó, ùî º ÷óæîþ äëÿ éîãî völkisch [íàðîäíî¿] ñóòíîñò³, …[³ çàõèùàº] ðàñîâå â³äîêðåìëåííÿ öèãàíñòâà â³ä í³ìåöüêîãî Volk, îòæå, [âèíèêຠïîòðåáà] ó çàïîá³ãàíí³ çì³øàííþ ðàñ ³, çðåøòîþ, ó âïîðÿäêóâàíí³ æèòòÿ öèãàí: ðàñîâî ÷èñòèõ ³ çì³øàíîãî ïîõîäæåííÿ»27. óììëåð íàñïðàâä³ íàìàãàâñÿ ðîçâ’ÿçàòè öèãàíñüêó ïðîáëåìó â òàêèé ñïîñ³á. Çã³äíî ç éîãî «Regelung» [ðîçïîðÿäæåííÿì] â³ä 13 æîâòíÿ 1942 ðîêó, «ðàñîâî ÷èñò³» ñ³íò³ â³äîêðåìëþâàëèñÿ â³ä ðåøòè ³ äî íèõ ïðèºäíóâàëèñÿ «ïîðîäèñò³ ç öèãàíñüêîãî ïîãëÿäó Mischlinge [ìåòèñè]» (im zigeunerischen Sinne gute Mischlinge), ÿê³ á ìàëè â³äðîäèòè öèãàíñüêèé ð³ä (sollen einzelnen reinrassigen Sinte–Zigeunersippen wieder zugefürt). ³äïîâ³äíî äî ïîë³òèêè íàöèñò³â, áóëî ïðèçíà÷åíî äåâ’ÿòü öèãàí, ÿê³ á â³äïîâ³äàëè çà îðãàí³çàö³þ â³äîêðåìëåííÿ «÷èñòèõ» â³ä «àñèì³ëüîâàíèõ» ñ³íò³ òà ëàëëåð³ é íåîñ³ëîãî öèãàíñüêîãî æèòòÿ, ñõâàëþâàíîãî íàöèñòàìè. Òàê âîíî, çäàºòüñÿ, ³ ñòàëîñÿ, ³ 14 òèñÿ÷ 17 öèãàí áóëè â³äïóùåí³ íà ñâîáîäó. Äîëþ ³íøèõ öèãàí âèð³øèëè, çðåøòîþ â ïðÿì³é â³äïîâ³äíîñò³ äî çàãàëüíî¿ ðàñîâî¿ ïîë³òèêè íàöèñò³â. Òîæ 6 ãðóäíÿ 1942 çà íàêàçîì ÑÑ öèãàíè, ÿê³ íå ïåðåáóâàëè ï³ä çàõèñòîì, ìàëè ðóøàòè äî Îñâåíö³ìà, çà âèíÿòêîì êîëèøí³õ ñîëäàò³â âåðìàõòó, ñîö³àëüíî âëàøòîâàíèõ öèãàí ³ ïðàö³âíèê³â â³éñüêîâèõ çàâîä³â. Äëÿ òèõ, ùî ñêëàäàëè âèíÿòîê,

66

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

ïåðåäáà÷àëàñÿ ñòåðèë³çàö³ÿ. À íåçàäîâãî ïåðåä öèì öèãàíñüêèõ ñîëäàò³â áóëî óâ³ëüíåíî ç àð쳿. Âèêîíàííÿ ãðóäíåâîãî íàêàçó â³äçíà÷àëîñÿ ùå á³ëüøîþ æîðñòîê³ñòþ, í³æ ñàì íàêàç. Ó «Schnellbrief» [òåðì³íîâîìó ëèñò³] â³ä 29 ñ³÷íÿ 1943 ðîêó ÑÑ ïåðåäáà÷àâ â³äïðàâëåííÿ öèãàíñüêèõ Mischlinge, ïðåäñòàâíèê³â öèãàíñüêèõ ïëåìåí (î÷åâèäíî òèõ, êîòð³ ïðîæèâàëè íà òåðèòî𳿠ðåéõó) ³ «÷ëåí³â öèãàíñüêèõ ðîä³â áàëêàíñüêîãî ïîõîäæåííÿ, ÿê³ íå ìàëè í³ìåöüêî¿ êðîâ³», äî êîíöòàáîð³â28 . Íàñïðàâä³, ìè íå ìàºìî ïîâíî¿ ³íôîðìàö³¿ ñòîñîâíî òîãî, ùî äîñòåìåííî â³äáóâàëîñÿ, çà âèíÿòêîì òîãî ôàêòó, ùî äâ³ òðåòèíè í³ìåöüêèõ öèãàí áóëè çàìîðäîâàí³, – áàãàòî õòî ç íèõ (2 òèñÿ÷³ 897 îñ³á) çàãèíóâ ó ãàçîâèõ êàìåðàõ Îñâåíö³ìà – 2 ñåðïíÿ 1944 ðîêó. ³äîìî íàì ³ òå, ùî â îñòàíí³é ïåð³îä â³éíè áàãàòî õòî ç óö³ë³ëèõ çìóøåíèé áóâ ó í³ìåöüê³é óí³ôîðì³ âîþâàòè ó øòðàôíèõ áàòàëüéîíàõ, âèêîíóþ÷è íåáåçïå÷í³ çàâäàííÿ òîùî. ²íø³ ïîòðàïèëè â ðàáñüêå ñòàíîâèùå íà çàâîäàõ, ÿê³ âèãîòîâëÿëè çáðîþ. Ùå ìåíøå ìè çíàºìî ïðî òå, ùî ñòàëîñÿ ç ÷èñëåííèì öèãàíñüêèì íàñåëåííÿì íà Áàëêàíàõ ³ â Ñõ³äí³é ªâðîï³. Îäíàê íàì â³äîìî, ùî àéíçàòöãðóïîþ «D» ï³ä êîìàíäóâàííÿì Îòòî Îëåíäîðôà çàìîðäîâàíî âñ³õ öèãàí, âèÿâëåíèõ íåþ â çîí³ ñâ 䳿. Áàãàòî ïîëüñüêèõ öèãàí áóëî âáèòî íà ì³ñö³ – â ë³ñàõ, íà äîðîãàõ òà äå³íäå. Ïðèíàéìí³ ï’ÿòäåñÿò (à, ìîæëèâî, é äåâ’ÿíîñòî) òèñÿ÷ öèãàí çíèùåíî â Þãîñëà⳿. Îäíàê ïîïðè âñ³ ³í³ö³àòîðñüê³ çóñèëëÿ îêðåìèõ àâòîð³â, íàì óñå ùå áðàêóº äåòàëüíîãî îïèñó äîë³ âñüîãî öèãàíñüêîãî íàðîäó ªâðîïè29 . ² âñå æ òàêè âèðàçíî ïðîãëÿäàþòü ÿê ïîä³áí³ñòü, òàê ³ â³äì³íí³ñòü ó ñòàâëåíí³ íàöèñò³â äî öèãàí ³ äî ºâðå¿â. Îáèäâà ö³ íàðîäè ìàëè áàãàòî ñï³ëüíèõ ðèñ ó íàöèñòñüêèé ïåð³îä: âîíè îáèäâà íå ìàëè íàö³îíàëüíî¿ òåðèòî𳿠³ ñâîºþ çàñàäíè÷îþ êóëüòóðíîþ òðàäèö³ºþ â³äð³çíÿëèñÿ (êîæíèé ïî–ñâîºìó) â³ä ïàí³âíèõ ùîäî íèõ ºâðîïåéñüêèõ íàö³é. ϳäõ³ä ó ñòàâëåíí³ íàöèñò³â äî îáîõ öèõ íàðîä³â áóâ òîé ñàìèé ³ íå ëèøå ç ïîãëÿäó áþðîêðàò³¿ (íèìè çàéìàëèñÿ îäí³ é ò³ æ îðãàí³çàö³¿ ÑÑ), àëå é ç ³äåîëîã³÷íî¿ òî÷êè çîðó (óììëåð çàñòîñîâóâàâ äî íèõ îäíàêîâ³ ðàñèñòñüê³ òåîð³¿). Ùî æ äî â³äì³ííîñò³, òî âîíà ñïðàâä³ º âàæëèâîþ – öèãàí, ùî áóëè ðàñîâî «÷èñòèìè», â î÷àõ íàöèñò³â, àáî ìîãëè ïðèºäíàòèñÿ äî «öèãàíñüêîãî ðîäó», âîíè ùàäèëè. Öå ïîÿñíþâàëîñÿ òèì, ùî íàöèñòè ïðèïóñêàëè ìîæëèâ³ñòü æèòè ïîðó÷ ç ³íøîþ, õî÷ ³ íèæ÷îþ, ðàñîþ çà óìîâè, ùî íå áóäå «çì³øàíèõ øëþá³â». Òàêèì ÷èíîì, íà ñìåðòü áóëè ïðèðå÷åí³ «Mischlinge», àëå íå «÷èñò³» öèãàíè.

67

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

Çàãèíóëè íàâ³òü 2 òèñÿ÷³ 652 í³ìö³, ÿê³ äîòðèìóâàëèñÿ öèãàíñüêîãî ñïîñîáó æèòòÿ. Ùî æ äî ºâðå¿â, òî ëèøå ºâðå¿-êâàðòåðîíè ïåðåáóâàëè ó â³äíîñí³é áåçïåö³, îñê³ëüêè íà â³äì³íó â³ä öèãàí ºâðå¿ ñòàíîâèëè íå ëèøå ³íøó ðàñó, à, á³ëüøå òîãî, – àíòèðàñó, óîñîáëåííÿ Ñàòàíè, áàöèëó, îñêâåðíèòåë³â êóëüòóðè ³ ñìåðòåëüíèõ âîðîã³â àð³éñüêèõ íàðîä³â. Öèãàíè æ áóëè ëèøå ³íøîþ – íèæ÷îþ ðàñîþ, ïîâîäèòèñÿ ç ÿêîþ íàëåæàëî çã³äíî ç ïðàâèëàìè íàöèñòñüêî¿ ðàñîâî¿ ã³ã³ºíè.  îáîõ âèïàäêàõ ãèíóëà íåâèííà ëþäèíà, àëå ïðè öüîìó íàñ ö³êàâèòü ìîòèâàö³ÿ òà ¿¿ ïåðåäóìîâè, à âîíè ð³çí³. Ïîâåðí³ìîñÿ òåïåð äî îáãîâîðåííÿ ãåíîöèäó. Ñóïåðå÷ëèâ³ñòü, çàêëàäåíà â ïåðâ³ñíîìó Ëåìê³íîâîìó âèçíà÷åíí³, ùå âèðàçí³øå ïðîÿâëÿºòüñÿ â ðåçîëþö³¿, óõâàëåí³é Ãåíåðàëüíîþ Àñàìáëåºþ ÎÎÍ ó ãðóäí³ 1946 ðîêó.  í³é, ÿê ìè áà÷èëè, ãåíîöèä âèçíà÷àºòüñÿ ÿê «çàïåðå÷åííÿ ïðàâà íà ³ñíóâàííÿ ö³ëèõ [åòí³÷íèõ] ãðóï». Î÷åâèäíîþ º â³äì³íí³ñòü ì³æ çàïåðå÷åííÿì ïðàâà íà ³ñíóâàííÿ òà ôàêòè÷íèì ìàñîâèì óáèâñòâîì. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³ Êîíâåíö³ÿ ÎÎÍ º ö³ëêîì äîâ³ëüíèì äîêóìåíòîì, ùî ç’ÿâèâñÿ âíàñë³äîê ãàðÿ÷èõ ñóïåðå÷îê ì³æ äåëåãàòàìè äåðæàâ-÷ëåí³â ÎÎÍ30 . Ôàêòè÷íî íåìຠ÷³òêîãî âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó, îñê³ëüêè òàêå âèçíà÷åííÿ ìàëî á âèíèêíóòè ³íäóêòèâíèì, à íå äåäóêòèâíèì øëÿõîì, ÿê âîíî ñòàëîñÿ íàñïðàâä³, – òîáòî ÿê ðåçóëüòàò ïîë³òè÷íî é ³äåîëîã³÷íî âìîòèâîâàíèõ òèñê³â. Ëåìê³í ñïðàâä³ íàìàãàâñÿ äàòè ³íäóêòèâíå âèçíà÷åííÿ: â³í, ïðèðîäíî, ïåðåáóâàâ ï³ä âïëèâîì òîãî, ùî áóëî éîìó â³äîìî – íàïðèê³íö³ 1942 òà íà ïî÷àòêó 1943 ðîêó – ïðî ïîë³òèêó íàöèñò³â. ³í äàâ âèçíà÷åííÿ, ÿê ìè áà÷èëè, òîãî, ùî ñòàëîñÿ ç ÷åõàìè, ïîëÿêàìè òà ñåðáàìè. Êîëè æ Ëåìê³í çâåðíóâñÿ äî äîë³ ºâðå¿â, â³í, çäàºòüñÿ, íå ì³ã îñÿãíóòè, ùî ç íèìè â³äáóâàºòüñÿ. Ìîæëèâî, â³í òàêè «ðîçóì³â», ùî ¿õ ö³ëêîâèòî âèíèùóþòü. Îäíàê çáàãíóòè ÷è ïðèéíÿòè öå â³í áóâ íå â çìîç³. Îòæå, â³í ïîëèøèâ ñâîº «ïåðøå» âèçíà÷åííÿ, – â ÿêîìó éøëîñÿ ïðî ö³ëêîâèòå «âèíèùåííÿ» – ³ äàë³ ïî÷àâ îïèñóâàòè äåùî ³íøå. Âèíèêëà ñóïåðå÷êà ùîäî äîö³ëüíîñò³ âêëþ÷åííÿ ïîíÿòòÿ çíèùåííÿ ïîë³òè÷íèõ óãðóïîâàíü ó âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó. Ïåðøå, ïðî ùî, ìàáóòü, ñë³ä ïàì’ÿòàòè, öå òå, ùî ïîë³òè÷í³ îðãàí³çàö³¿ º äîáðîâ³ëüíèìè ³ ùî çíèùåííÿ ïîë³òè÷íèõ óãðóïîâàíü çóìîâëåíå ð³øåííÿì ïîòåíö³éíèõ æåðòâ íå â³äìîâëÿòèñÿ â³ä ñâî¿õ ïåðåêîíàíü – çà âèíÿòêîì, ìîæëèâî, ïðîâ³äíèõ åë³ò. Ñîö³àë-äåìîêðàò³â òà êîìóí³ñò³â íå âáèâàëè, çàãàëîì êàæó÷è, â ͳìå÷÷èí³. ̳ëüéîíè ¿õ â³äìîâèëèñÿ â³ä ñâî¿õ ïåðåêîíàíü àáî çàëèøèëè

68

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

¿õ ïðè ñîá³. Íàâ³òü êåð³âíèê³â ÷àñòî – ó òðèäöÿòèõ ðîêàõ – ñïî÷àòêó àðåøòîâóâàëè, à ÷åðåç ïåâíèé ÷àñ çâ³ëüíÿëè ç êîíöòàáîð³â. Áàãàòî õòî ç íèõ âèæèâ ó òàáîðàõ, çäîáóâøè òàì ñëàâó Prominenz [äîñòîéíèê³â]. Äðóãèé âàæëèâèé ìîìåíò ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â ðàç³ çíèùåííÿ ïîë³òè÷íèõ óãðóïîâàíü âèíèùåííÿ ¿õí³õ ñ³ìåé ñêëàäຠðàäøå âèíÿòîê, àí³æ ïðàâèëî. Çíèùåííÿ ïîë³òè÷íèõ óãðóïîâàíü – ÷è òî íàöèñòàìè, ÷è ðàäÿíñüêèì ðåæèìîì, ÷èë³éñüêèìè äèêòàòîðàìè, à ÷è êèòàéñüêèìè êîìóí³ñòàìè – õî÷ ³ çàñëóãîâóº ö³ëêîâèòîãî çàñóäæåííÿ, íå º ãåíîöèäîì, ùîïðàâäà â ¿õí³õ ìîòèâàõ ïîë³òè÷í³ é ðàñîâ³ ïèòàííÿ ÷àñîì ïåðåïë³òàþòüñÿ. ²íîä³, ÿê ó âèïàäêó ç êîìóí³ñòàìè â ²íäîíå糿 – çäåá³ëüøîãî åòí³÷íèìè êèòàéöÿìè, – ñòàâèëîñÿ çà ìåòó ö³ëêîâèòå ìàñîâå çíèùåííÿ, ÿê ïðàâèëî ðàçîì ³ç ñ³ì’ÿìè. Ãåíîöèäîì ñë³ä, ñïðàâä³, íàçèâàòè òå, ùî â³äïîâ³äຠåòèìîëî㳿 öüîãî ñëîâà, – çíèùåííÿ ðàñîâèõ, ïëåì³ííèõ, íàö³îíàëüíèõ ÷è åòí³÷íèõ ãðóï. Íàâ³òü ùîäî êâàë³ô³êóâàííÿ ôàêòó çíèùåííÿ ðåë³ã³éíèõ ãðóï ìîæóòü âèíèêàòè ñóìí³âè, îñê³ëüêè çíîâó æ òàêè ðåë³ã³éíà ïðèíàëåæí³ñòü º äîáðîâ³ëüíèì àêòîì. Áåçóìîâíî, º âèïàäêè, êîëè ïðîâåñòè ðîçð³çíåííÿ âàæêî: äðóçè ñêëàäàþòü ðåë³ã³éíó ñï³ëüíîòó, àëå, õî÷ âîíè é íàçèâàþòü ñåáå åòí³÷íèìè àðàáàìè, ïåðåñë³äóâàííÿ äðóç³â ìຠâî÷åâèäü âèðàæåíå ðåë³ã³éíî-åòí³÷íå çàáàðâëåííÿ. Ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â çà äàâí³õ ÷àñ³â ìàëî òó æ ñàìó ïðèðîäó. Ìàñîâå âáèâñòâî ºðåòèê³â ó Ôðàíö³¿ çà äîáè ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ íîñèëî çàãàëüíèé õàðàêòåð ³ ìàëî íà ìåò³ ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ ö³ëèõ ì³ñò (Áåç’ºð), ïðè÷îìó âèáîðó ñòîñîâíî òîãî, çð³êàòèñÿ ñâî¿õ ïåðåêîíàíü ÷è í³, íåùàñíèì ìåøêàíöÿì çäåá³ëüøîãî íå íàäàâàëîñÿ. Îäíàê òîä³, â äàâí³ ÷àñè, ïîíÿòòÿ åòí³÷íèõ, íàö³îíàëüíèõ ÷è ðàñîâèõ ãðóï áóëè çíà÷íîþ ì³ðîþ ìåíø ÷³òêèìè, àí³æ ó íàø³ äí³. Õðèñòèÿíè ââàæàëè ñåáå ó ïåâíîìó ñåíñ³ «íàö³ºþ», òàê ñàìî, ÿê ³ ìóñóëüìàíè.  ³íäóñòð³àëüíó äîáó, êîëè ñïîñòåð³ãàëîñÿ çðîñòàííÿ íàö³îíàë³çìó, ðåë³ã³ÿ ñòàâàëà äåäàë³ á³ëüøå ñïðàâîþ âèáîðó, ³ ðåë³ã³éí³ ãîí³ííÿ äåäàë³ á³ëüøå íàãàäóâàëè ïîë³òè÷í³ ïåðåñë³äóâàííÿ. Îòæå, ³ç öüîãî âèïëèâàº, ùî ç âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó ñë³ä ïðèáðàòè ïîíÿòòÿ ðåë³ã³éíîãî ïåðåñë³äóâàííÿ. Òàêèì ÷èíîì, ìè ä³éøëè äî çíà÷íî âóæ÷îãî âèçíà÷åííÿ, ³ çäàºòüñÿ, ùî òðåáà çîñåðåäèòèñÿ íà ñó÷àñí³é äîá³, òîáòî íà îñòàíí³é ñîòí³ ðîê³â, îñê³ëüêè ãåíîöèä äîñó÷àñíî¿ äîáè íå ìîæå, â ä³éñíîñò³, îõîïëþâàòèñÿ ò³ºþ ñàìîþ êàòåãîð³ºþ, ùî é ñó÷àñíà ðîçìà¿ò³ñòü. Âèïàäêè êðèâàâî¿ ð³çàíèíè òîä³, áåçóìîâíî, áóëè. Ö³ë³ ì³ñòà ìîãëè áóòè çð³âíÿí³ ³ç çåìëåþ (Êàðôàãåí – ðèìëÿíàìè). Àëå öå ðîáèëîñÿ çàäëÿ çäîáóòòÿ ïîë³òè÷íî¿

69

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

âëàäè. Òèõ, êîìó âäàâàëîñÿ âòåêòè, íå ïåðåñë³äóâàëè, ³, ÿê âèäàºòüñÿ, íå áóëî îñîáëèâèõ íàì³ð³â âèêîð³íþâàòè åòí³÷í³ ãðóïè ÷è êóëüòóðè ÿê òàê³, õ³áà ùî äëÿ öüîãî áóëè ïîâàæí³ ïðè÷èíè ïîë³òè÷íîãî õàðàêòåðó. Íàòîì³ñòü ñó÷àñíèé ãåíîöèä ìຠòàê³ äâ³ õàðàêòåðí³ ðèñè: â³í ìຠ³äåîëîã³÷íå çàáàðâëåííÿ ³ çà ñâîºþ ïðèðîäîþ º íåùàäíèì, îñê³ëüêè äîìàãàºòüñÿ çíèêíåííÿ ðàñîâî¿, íàö³îíàëüíî¿ ÷è åòí³÷íî¿ ãðóïè ÿê òàêî¿. Âóæ÷å, à, îòæå, ÿê âèäàºòüñÿ, é ðåàë³ñòè÷í³øå âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó ìîæíà ñôîðìóëþâàòè ïðèáëèçíî òàê: ñïëàíîâàíå çíèùåííÿ, çä³éñíåíå ï³ñëÿ ñåðåäèíè XIX ñòîë³òòÿ, ðàñîâî¿, íàö³îíàëüíî¿ ÷è åòí³÷íî¿ ãðóïè ÿê òàêî¿ ó òàêèé ñïîñ³á: (à) âèá³ðêîâå ìàñîâå âáèâñòâî åë³òíî¿ ÷è áóäü-ÿêî¿ ³íøî¿ ÷àñòèíè íàñåëåííÿ; (á) í³âå÷åííÿ íàö³îíàëüíî¿ (ðàñîâî¿, åòí³÷íî¿) êóëüòóðè òà ðåë³ã³éíîãî æèòòÿ ç ìåòîþ «äåíàö³îíàë³çàö³¿»; (â) ïîíåâîëåííÿ ç ò³ºþ ñàìîþ ìåòîþ; (ã) ðóéíàö³ÿ íàö³îíàëüíîãî (ðàñîâîãî, åòí³÷íîãî) åêîíîì³÷íîãî æèòòÿ ç ò³ºþ ñàìîþ ìåòîþ; (ä) á³îëîã³÷íå ïëþíäðóâàííÿ øëÿõîì âèêðàäàííÿ ä³òåé àáî ïåðåøêîäæàííÿ íîðìàëüíîìó ñ³ìåéíîìó æèòòþ ç ò³ºþ ñàìîþ ìåòîþ. Ãåíîöèä ³ç òàêèì âèçíà÷åííÿì âêëþ÷àòèìå, íàïðèêëàä, íàöèñòñüêó ïîë³òèêó ñòîñîâíî ÷åõ³â, ïîëÿê³â ÷è öèãàí, à òàêîæ ðàäÿíñüêó ïîë³òèêó ùîäî ÷å÷åíö³â, âîëçüêèõ í³ìö³â ÷è òàòàð. Òàêå âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó îõîïëþâàòèìå ïîë³òèêó àìåðèêàíñüêèõ êîëîí³ñò³â ùîäî áàãàòüîõ êîð³ííèõ àìåðèêàíñüêèõ ïëåìåí (ñåì³íîë³â, «÷îðíîíîãèõ», àðàïàõî, àïà÷³â òà ³íøèõ), õî÷à áóëè é âèïàäêè, ùî íå âêëàäàþòüñÿ â öå âèçíà÷åííÿ («ïðîêîëîò³ íîñè», ëàêîòà). Ìîæëèâî, öüîìó âèçíà÷åííþ â³äïîâ³äàòèìóòü òàêîæ âèïàäêè, ïîâ’ÿçàí³ ç íàðîäíîñòÿìè ãóòó, á³õàð³ òà ³áî. Âî÷åâèäü íå âêëàäàþòüñÿ â öå çàïðîïîíîâàíå âèçíà÷åííÿ äâà òàê³ âèïàäêè. Ïåðøèé – òàê çâàíèé àâòîãåíîöèä, êîëè é êàòè, é æåðòâè ìàñîâîãî âáèâñòâà íàëåæàòü äî ò³º¿ ñàìî¿ íàö³îíàëüíî¿ ãðóïè – ÿê ó âèïàäêó ç Êàìáîäæåþ àáî, ðàí³øå, ³ç ñòàë³íñüêîþ ðîçïðàâîþ ç êóðêóëÿìè. Ó âñ³õ ïîä³áíèõ âèïàäêàõ ìàñîâå âáèâñòâî º íàñë³äêîì æàõëèâîãî âíóòð³øíüîãî ïåðåâîðîòó ³ ìຠðîçãëÿäàòèñÿ ÿê îñîáëèâà êàòåãîð³ÿ. ³äíåñåííÿ òàêèõ òðàãåä³é äî êàòåãî𳿠âèçíà÷åíîãî òóò ãåíîöèäó íå ñïðèÿòèìå ¿õíüîìó ðîçóì³ííþ. Äðóãèé âèïàäîê – öå çàñòîñóâàííÿ ÿäåðíî¿ çáðî¿. Ïðè öüîìó â³éíà âåäåòüñÿ ç ìåòîþ ìàñîâîãî çíèùåííÿ íàñåëåííÿ ñóïðîòèâíèêà, àëå â³äñóòí³é íàì³ð «äåíàö³îíàë³çóâàòè». Ó ïåâíîìó ñåíñ³, çâè÷àéíî, çàñòîñóâàííÿ ÿäåðíî¿ çáðî¿ ñâ³ä÷èòü ïðî çàãðîçó òîãî, ùî ìîæå áóòè íàçâàíî òåðì³íîì «óðá³öèä», òîáòî ðóéíàö³ÿ öèâ³ë³çîâàíîãî æèòòÿ ÿê òàêîãî, ùî âèõîäèòü çà ìåæ³ ÿê ãåíîöèäó, òàê ³ ãîëîêîñòó.

70

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

Îòæå, ìè ïîâåðòàºìîñÿ äî ïåðåôîðìóëþâàííÿ «ïåðøîãî» âèçíà÷åííÿ Ëåìê³íà ó òàêîìó âèãëÿä³: ñïëàíîâàíå ô³çè÷íå âèíèùåííÿ, ç ³äåîëîã³÷íèõ ÷è ïñåâäîðåë³ã³éíèõ ïðè÷èí, óñ³õ ïðåäñòàâíèê³â íàö³îíàëüíî¿, åòí³÷íî¿ ÷è ðàñîâî¿ ãðóïè. Âîíî, çäàºòüñÿ, íàñïðàâä³ â³ääçåðêàëþº ³ñòèííèé çì³ñò ãîëîêîñòó. Ó ðàç³ òàêîãî âèçíà÷åííÿ öå ñëîâî ñòຠçàãàëüíèì òåðì³íîì, ùî íå îáìåæóºòüñÿ ºâðåéñüêèì äîñâ³äîì ó Äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³, õî÷à öåé äîñâ³ä íà ñüîãîäí³øí³é äåíü º íàéïîêàçîâ³øèì; öå ºäèíèé âèïàäîê, êîëè ñëîâî «ãîëîêîñò» (àáî «Shoah», ÿê ïðîïîíóâàëîñÿ ðàí³øå) çäàºòüñÿ ïîâí³ñòþ â³äïîâ³äíèì. Òîæ ìè îòðèìàëè ñâîãî ðîäó êîíòèíóóì çëà, ÿêèé ó íàø³ ÷àñè ïî÷èíàºòüñÿ «ìàñîâèì óáèâñòâîì», çà ÿêèì ³äå «ãåíîöèä», à çà íèì – «ãîëîêîñò» (shoah). Òàêèé êîíòèíóóì íå ïåðåäáà÷ຠîö³íêè ñòóïåíÿ ìîðàëüíîãî îñóäó, íà ï³äñòàâ³ ÿêîãî ìîæíà áóëî á ñòâåðäæóâàòè, ùî «ìàñîâå âáèâñòâî» º ïåâíîþ ì³ðîþ ìåíø îñóäíèì, í³æ «ãåíîöèä» ÷è «ãîëîêîñò». Áóäü-ÿêà îïèñóâàíà íàìè êîíêðåòíà ïîä³ÿ â êîíòåêñò³ íàøîãî âèçíà÷åííÿ ìຠçàéíÿòè ñâîº ì³ñöå íà öüîìó êîíòèíóóì³, ³ íå îáîâ’ÿçêîâî âîíà ïîâèííà òî÷íî çá³ãàòèñÿ ç îäí³ºþ ³ç öèõ òðüîõ îð³ºíòóâàëüíèõ òî÷îê. Ìîæíà âèñëîâèòè ïðèïóùåííÿ, ùî äåÿê³ ç íàéòðàã³÷í³øèõ ïîä³é öüîãî ñòîë³òòÿ ïîòð³áíî ïîì³ñòèòè ì³æ òåðì³íàìè «ãåíîöèä» òà «ãîëîêîñò». Äâîìà íàéðàçþ÷³øèìè ïðèêëàäàìè º äîëÿ öèãàí ³ â³ðìåí. Ïðî öèãàí ðîçïîâ³äàëîñÿ ðàí³øå. Òå, ùî â³äáóâàëîñÿ ç íèìè ïîçà ìåæàìè ͳìå÷÷èíè, ìîæå áóòè íàçâàíå áåçëàäíèì ³ ìàéæå òîòàëüíèì, àëå íå íàäòî îðãàí³çîâàíèì, óáèâñòâîì. Ìîòèâè áóëè ñêîð³øå ñîö³àëüíèìè, í³æ ïîë³òè÷íèìè. Ó Í³ìå÷÷èí³ ðàñèçì ïðîÿâèâ ñåáå çîâñ³ì ³íàêøå: áóëà ñïðîáà çáåðåãòè ðåøòêè (îäíó òðåòèíó) öèãàíñüêîãî íàðîäó. Óíèêíóòè çàãàëüíî¿ ó÷àñò³ ìîæíà áóëî àáî îòðèìàâøè âñòàíîâëåíèé ñòàòóñ, àáî ðîç÷èíèâøèñü ó íàòîâï³ íå öèãàí. Íàì íå â³äîì³ ÿê³ñü îñîáëèâ³ ãîí³ííÿ íà îêðåìèõ öèãàí, íàéá³ëüøå ïåðåñë³äóâàëèñÿ ìàíäð³âí³ ãðóïè. Ìàñîâå çíèùåííÿ – ÿâèùå ³íøîãî ïîðÿäêó, ïîð³âíÿíî ç âèá³ðêîâèì ìàñîâèì óáèâñòâîì, ³ âîíî, òàêèì ÷èíîì, íå îõîïëþºòüñÿ íàøèì âèçíà÷åííÿì ãåíîöèäó. Îäíàê ó ñàì³é ͳìå÷÷èí³ íå áóëî ñïðîá âèêîð³íåííÿ ñïîñîáó æèòòÿ çàõèùåíèõ, «ðàñîâî ÷èñòèõ» ðåøòîê. Îòæå, ìîæåìî ñòâåðäæóâàòè, òå, ùî âèïàëî íà äîëþ ºâðîïåéñüêèõ öèãàí çà íàöèñòñüêîãî ïðàâë³ííÿ, ìîæå áóòè ïîì³ùåíî íà íàøîìó êîíòèíóóì³ ì³æ ãåíîöèäîì ³ ãîëîêîñòîì. Äîëÿ â³ðìåí ìຠâèãëÿä ùå æàõëèâ³øèé. Áóëè âèïàäêè êðèâàâî¿ â³ðìåíñüêî¿ ð³çàíèíè â 1894 – 1896 ðîêàõ, ó òîìó ÷èñë³ âáèâñòâî òðüîõ òèñÿ÷ â³ðìåí, ùî çãîð³ëè ó â³ðìåíñüê³é öåðêâ³ â ì³ñò³ Óðôà 28 – 29 ãðóäíÿ 1895 ðîêó. Çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü æåðòâ íà òîé ìîìåíò îö³íþâàëàñÿ â òðèñòà

71

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

òèñÿ÷. Ïîïðè òå, ùî â³ðìåíñüê³ íàö³îíàë³ñòè êîðèñòóâàëèñÿ ïðèõèëüí³ñòþ ìîëîäîòóðê³â, ÿê³ ïðèéøëè äî âëàäè â Òóðå÷÷èí³ â 1908 ðîö³, òð³óìâ³ðàò Òàëààòà, Åíâåðà òà Äæåìàëÿ, ùî îïèíèâñÿ ïðè âëàä³ â 1913 ðîö³, îñòàòî÷íî ðîç³ðâàâ ñòîñóíêè ç â³ðìåíàìè. гçàíèíà â³äáóâàëàñÿ â 1909 (Àäàíà) òà 1912 ðîêàõ. ×èñåëüí³ñòü â³ðìåí ó Òóðå÷÷èí³ â 1914 ðîö³, çà îêðåìèìè äæåðåëàìè, ñòàíîâèëà îäèí ì³ëüéîí 850 òèñÿ÷ îñ³á. Âîíè áóëè õðèñòèÿíàìè, çäåá³ëüøîãî ñåëÿíàìè, àëå áóâ ³ ì³öíèé ñåðåäí³é êëàñ, à òàêîæ ïèòîìèé ïðîøàðîê ³íòåë³ãåíö³¿, ÿêà â³ä³ãðàâàëà âàæëèâó ðîëü â Îòòîìàíñüê³é äåðæàâ³. Ìîëîäîòóðêè íà÷åáòî ìàëè íàì³ð çíèùèòè â³ðìåí ç ìåòîþ ñòâîðåííÿ ïàíòþðêñüêî¿ ³ìïåð³¿, ÿêà á ñÿãàëà Öåíòðàëüíî¿ À糿. ³ðìåíè áóëè âàãîìîþ ñêëàäîâîþ íàñåëåííÿ ñõ³äíî¿ Àíàòî볿, ùî ââàæàëàñÿ òóðêàìè ÷àñòèíîþ îñåðäÿ Îòòîìàíñüêî¿ ³ìïåð³¿. ³ä³ãðàëè ñâîþ ðîëü ðîç÷àðóâàííÿ ÷åðåç âòðàòè Îòòîìàíñüêî¿ ³ìïå𳿠⠪âðîï³ ³ êðàéí³é íàö³îíàë³çì, ùî ç’ÿâèâñÿ âíàñë³äîê öüîãî.  ðîë³ ï³äáóðþâà÷³â òà îðãàí³çàòîð³â óáèâñòâ âèñòóïèëà ³íòåë³ãåíö³ÿ, ÿêà ä³ñòàëàñÿ âëàäè. Âîíà ñêîðèñòàëàñÿ âîºííîþ ñèòóàö³ºþ ³ çàäëÿ çä³éñíåííÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà âäàëàñÿ äî ïîñëóã íàéïðèì³òèâí³øèõ çà ð³âíåì ñâîãî ðîçâèòêó ïðîøàðê³â ñóñï³ëüñòâà òà êðèì³íàëüíèõ åëåìåíò³â, ïîéíÿòèõ ñàäèñòñüêèìè ³íñòèíêòàìè, ïîæàäëèâ³ñòþ òà õòèâ³ñòþ. Ðåë³ã³éí³ ÷èííèêè ñêëàäàëè çàãàëüíå òëî ³, ÿê âèïëèâàëî ç³ ñâ³ä÷åíü, ïåâíîþ ì³ðîþ ñëóãóâàëè ìîòèâóâàííÿì äëÿ âò³ëåííÿ äåðæàâíî¿ ïîë³òèêè. Îäíàê ñàì³ ìîëîäîòóðêè äîòðèìóâàëèñÿ íå ëèøå ñåêóëÿðèçàö³éíèõ, àëå é àíòèðåë³ã³éíèõ ïîãëÿä³â. Çãîäîì òóðåöüê³ àïîëîãåòè ñòâåðäæóâàëè, ùî ð³çàíèíà âèíèêëà âíàñë³äîê â³ðìåíñüêîãî ïîâñòàííÿ àáî æ éîãî çàãðîçè. Öå âî÷åâèäü íå â³äïîâ³äຠä³éñíîñò³. Ïî÷àâøèñü 24 –25 êâ³òíÿ 1915 ðîêó àðåøòîì äâîõñîò òðèäöÿòè ï’ÿòè ïðîâ³äíèõ â³ðìåíñüêèõ ³íòåë³ãåíò³â ³ ïðîâîäèð³â, ð³çàíèíà íàáóëà ïîøèðåííÿ â Àíàòî볿 ³ òðèâàëà äî ïî÷àòêó 1916 ðîêó. ³ðìåíñüêèõ ñîëäàò³â ñïî÷àòêó áóëî óâ³ëüíåíî ç àð쳿, ïîò³ì ¿õ âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³, ï³ñëÿ ÷îãî âáèâàëè. Ƴíîê, ä³òåé ³ ë³òí³õ ëþäåé «åâàêóþâàëè» ç ð³äíèõ ñ³ë ³ ì³ñò. Ó äîðîç³ á³ëüøó ÷àñòèíó ¿õ óáèâàëè ïî÷àñòè êóðäè àáî ÷åðêåñè. Ðåøòó çâîçèëè äî ñèð³éñüêî¿ ïóñòåë³, äå âîíè çäåá³ëüøîãî âìèðàëè31 . Äóæå âàæêî ç’ÿñóâàòè îñòàòî÷íó öèôðó ê³ëüêîñò³ æåðòâ. ͳìåöüêèé åêñïåðò ³ç â³ðìåíñüêîãî ïèòàííÿ Éîãàí Ëåïñ³óñ ñòâåðäæóº, ùî áóëî äåïîðòîâàíî 1,4 ì³ëüéîíà â³ðìåí. ²íø³ îö³íþþòü ê³ëüê³ñòü æåðòâ ó ä³àïàçîí³ â³ä âîñüìèñîò òèñÿ÷ äî ì³ëüéîíà é á³ëüøå. гçàíèíó áóëî

72

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

ñïëàíîâàíî öåíòðàëüíèìè îðãàíàìè, à äëÿ ¿¿ çä³éñíåííÿ âèêîðèñòîâóâàëèñÿ ñó÷àñí³ òåõíîëî㳿 (òåëåãðàô, òðàíñïîðòóâàííÿ â³éñüê çàë³çíèöåþ, íàéíîâ³ø³ çàñîáè ïðîïàãàíäè òà äåç³íôîðìàö³¿, ïåðåäîâ³ áþðîêðàòè÷í³ ïðîöåäóðè). Âò³ì íåìຠí³÷îãî äèâíîãî â ïîºäíàíí³ öüîãî âñüîãî ç íàéïðèì³òèâí³øèìè ìåòîäàìè – âáèâñòâîì çà äîïîìîãîþ ïàëèöü ³ íîæ³â, ìàñîâèì ãâàëòóâàííÿì, ïîçáàâëåííÿì âîäè òà ¿æ³. Âèð³øàëüíó ðîëü â³ä³ãðàëà îô³ö³éíà òåëåãðàìà ïðàâëÿ÷î¿ òóðåöüêî¿ âåðõ³âêè äî ïåðèôåð³éíèõ êåð³âíèê³â â³ä 28 ëþòîãî 1915 ðîêó. Ó í³é çàçíà÷àëîñÿ: «Äæå쳺ò ïðèéíÿâ ð³øåííÿ çâ³ëüíèòè áàòüê³âùèíó â³ä çàæåðëèâîñò³ ö³º¿ ïðîêëÿòî¿ ðàñè ³ íåñòè íà ñâî¿õ ïëå÷àõ òàâðî ãàíüáè, ùî ìîãëî á çàïëÿìóâàòè îòòîìàíñüêó ³ñòîð³þ. Áóäó÷è íå â çìîç³ çàáóòè áåç÷åñòÿ é ã³ðêîòó ìèíóëîãî, ñïîâíåíîãî åï³çîä³â ïîìñòè, Äæå쳺ò ³ç â³ðîþ ó ñâîº ìàéáóòíº, ïðèéíÿâ ð³øåííÿ çíèùèòè âñ³õ â³ðìåí, ùî ïðîæèâàþòü íà òåðèòî𳿠Òóðå÷÷èíè, íå çàëèøàþ÷è æîäíîãî â æèâèõ»32 . Íà ñóä³ íàä óáèâöåþ Òàëààò-áåºì ó Áåðë³í³ â 1921 ðîö³ áóëî çà÷èòàíî ³íøó òåëåãðàìó Òàëààò-áåÿ äî ïðåôåêòà Àëåïïî â³ä 9 âåðåñíÿ 1915 ðîêó: «Ïðàâî â³ðìåí íà ïðîæèâàííÿ òà ïðàöþ íà òóðåöüê³é òåðèòî𳿠ö³ëêîâèòî ñêàñîâóºòüñÿ. Óðÿä, ÿêèé áåðå íà ñåáå âñþ â³äïîâ³äàëüí³ñòü ùîäî öüîãî, íàêàçàâ íå çàëèøàòè íàâ³òü ä³òåé ó ¿õí³õ êîëèñêàõ. Ó áàãàòüîõ ïðîâ³íö³ÿõ º ï³äòâåðäæåííÿ âèêîíàííÿ öüîãî. ²ç íåâ³äîìèõ íàì ïðè÷èí áóëî çðîáëåíî âèíÿòêè äëÿ (òèõ) îñ³á, ÿêèì áóëî äîçâîëåíî çàëèøèòèñÿ â Àëåïïî çàì³ñòü òîãî, ùîá íàïðàâèòè ¿õ íà çàñëàííÿ, ùî ñïðè÷èíèëî íîâ³ òðóäíîù³ äëÿ óðÿäó. Ïðèìóøóéòå æ³íîê ³ ä³òåé – õî÷ áè õòî öå áóâ – âè¿õàòè áåç æîäíèõ ïîÿñíåíü, íàâ³òü òèõ, ùî íå â çìîç³ õîäèòè, ³ íå íàäàâàéòå íàñåëåííþ æîäíèõ ìîæëèâîñòåé äëÿ ñàìîçàõèñòó… Âèãàíÿéòå ç³ ñõ³äíî¿ ïðîâ³íö³¿ êîæíîãî â³ðìåíèíà, ÿêîãî âàì âäàñòüñÿ â³äøóêàòè íà âàø³é òåðèòî𳿻 (òåêñò ïðîöèòîâàíî çà îðèã³íàëîì)33 . Àíàëî㳿 ç Ãîëîêîñòîì íàäòî î÷åâèäí³ ³ íå ïîòðåáóþòü ïîÿñíåííÿ. Âíàñë³äîê êîðóìïîâàíî¿ òà áåçëàäíî¿ ïðèðîäè ðåæèìó ìîëîäîòóðê³â îêðåìèì â³ðìåíàì âäàëîñÿ âèæèòè: æ³íîê íàïðàâëÿëè äî òóðåöüêèõ ãàðåì³â àáî ¿õ âèâîçèëè ðîäè÷³; ä³òåé âèêðàäàëè é âèõîâóâàëè ÿê òóðê³â; îêðåìèõ çàëèøèëè â ñåëàõ, ³ íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü ëþäåé çàëèøèëèñÿ â æèâèõ ï³ñëÿ ñìåðòåëüíîãî ïåðåõîäó äî ñèð³éñüêî¿ ïóñòåë³. Ó Ñòàìáóë³ òà ²çì³ð³ â³äíîñíî âåëèêó ê³ëüê³ñòü â³ðìåí³â çàëèøåíî æèâèìè ãîëîâíèì ÷èíîì çàâäÿêè áëèçüêîñò³ ³íîçåìíèõ ïðåäñòàâíèê³â. Îäíàê, áåçóìîâíî, â íàì³ðè âõîäèëî ñïëàíîâàíå, ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ â³ðìåíñüêî¿ íàö³¿ â Òóðå÷÷èí³. Öå º íàéáëèæ÷îþ äî Ãîëîêîñòó àíàëî㳺þ.

73

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

Ïðîòå º é â³äì³ííîñò³. Âîíè ç î÷åâèäí³ñòþ ïðîñòóïàþòü ó íàâåäåí³é âèùå öèòàò³ ç òåëåãðàìè Òàëààò-áåÿ â³ä 28 ëþòîãî 1915 ðîêó. Çëî÷èíö³ îãîëîñèëè, ùî âîíè ïðèéíÿëè ð³øåííÿ «íåñòè íà ñâî¿õ ïëå÷àõ òàâðî ãàíüáè, ùî ìîãëî á çàïëÿìóâàòè îòòîìàíñüêó ³ñòîð³þ». ²íàêøå êàæó÷è, âîíè íàëåæàëè äî ìîðàëüíîãî ñâ³òó, ùî â³äêèäàâ ¿õí³é â÷èíîê, àëå ç ïîë³òèêî-³äåîëîã³÷íèõ ïðè÷èí âîíè âèð³øèëè âñå-òàêè íàïîëÿãàòè íà íüîìó. Âîíè ââàæàëè ñåáå, áåçñóìí³âíî, òóðåöüêèìè ïàòð³îòàìè é ðîçãëÿäàëè âáèâñòâî â³ðìåí ÿê â÷èíîê â ³íòåðåñàõ òóðåöüêîãî íàðîäó; àëå âîíè òàêîæ ðîçóì³ëè, ùî âáèâñòâî íå ìîæå áóòè âèïðàâäàíå ïîñèëàííÿì íà íàö³îíàëüí³ ³íòåðåñè, ³ âçÿëè íà ñåáå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà òå, ùî, íà ¿õí³é ïîãëÿä, âàæêî áóëî âèïðàâäàòè. Ïîð³âíÿéìî öå ç øèðîêî â³äîìîþ ïðîìîâîþ óììëåðà ó Ïîçåí³ 4 æîâòíÿ 1943 ðîêó: ãîâîðÿ÷è ïðî «âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó», â³í íàçâàâ öåé ôàêò «ñòîð³íêîþ ñëàâè, ÿêî¿ í³êîëè íå áóëî é íå áóäå â íàø³é ³ñòî𳿻. óììëåð äîòðèìóâàâñÿ äð³áíîáóðæóàçíî¿ ìîðàë³ (â ò³é ñàì³é ïðîìîâ³ â³í íàïîëÿãàâ íà òîìó, ùî âáèâö³ ÑÑ íå ïîâèíí³ òîðêàòèñÿ ÿêî¿ñü ºâðåéñüêî¿ âëàñíîñò³); â³í ïèøàâñÿ òèì, ùî çàãîíè ÑÑ «çàëèøàëèñÿ ã³äíèìè» ³ «íå çàâäàëè øêîäè íàøîìó âíóòð³øíüîìó ºñòâó, íàø³é äóø³ é íàøîìó õàðàêòåðó»34 . Âîäíî÷àñ â³í áóêâàëüíî ïåðåâåðòàâ äîãîðè íîãàìè óñòàëåíó ìîðàëü: çàì³ñòü «íå óáèé» â³í íàêàçóâàâ «óáèé». Óáèâñòâî ºâðåéñüêîãî ïðîòèâíèêà áóëî ìîðàëüíèì îáîâ’ÿçêîì, à íå, ÿê ó â³ðìåíñüêîìó âèïàäêó, ïðàêòè÷íîþ íåîáõ³äí³ñòþ, ÿêà ñóïåðå÷èëà íîðìàì, ïðèéíÿòèì íàâ³òü îðãàí³çàòîðàìè âáèâñòâà. ²ç öèì ì³ðêóâàííÿì ïîâ’ÿçàíå ³íøå, ìîæëèâî, î÷åâèäí³øå: íàöèñòè âáà÷àëè â ºâðåÿõ ãîëîâíó ïðîáëåìó ñâ³òîâî¿ ³ñòîð³¿. Â³ä ¿¿ ðîçâ’ÿçàííÿ çàëåæàëî ìàéáóòíº ëþäñòâà. ßêùî ì³æíàðîäíîìó ºâðåéñòâó íå áóäå çàâäàíî ïîðàçêè, ëþäñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ íå âèæèâå. Ñòàâëåííÿ äî ºâðå¿â íåñëî â ñîá³ âàãîì³ åëåìåíòè ïñåâäîðåë³ã³¿. Ó â³ðìåíñüêîìó âèïàäêó íå áóëî ïîä³áíîãî ìîòèâóâàííÿ; â³ðìåí íåîáõ³äíî áóëî çíèùèòè ç ïîë³òè÷íèõ ïðè÷èí ³ ëèøå â Òóðå÷÷èí³. Ó òâîðàõ òóðåöüêèõ ïðîâîäèð³â íå áóëî ðîçðîáëåíî æîäíî¿ àíòèâ³ðìåíñüêî¿ ³äåîëî㳿, ³ â³ðìåí íå ââàæàëè çàãàëüíîþ çàãðîçîþ. ²íàêøå êàæó÷è, ìîòèâóâàííÿ ó öèõ äâîõ âèïàäêàõ áóëè ð³çíèìè. ³äì³íí³ñòü ì³æ ãîëîêîñòîì ³ â³ðìåíñüêîþ ð³çàíèíîþ ìåíø âàæëèâà, í³æ ïîä³áí³ñòü – ³ íàâ³òü, ÿêùî â³ðìåíñüêèé âèïàäîê íå ìîæíà ââàæàòè ãîëîêîñòîì ó ò³é êðàéí³é ôîðì³, ùî â³äïîâ³äຠºâðåéñüêîìó âèïàäêó, â³í íàïåâíå º íàéáëèæ÷èì äî íüîãî. Íà êîíòèíóóì³ ö³ äâ³ ïî䳿 ñòîÿòü ïîðó÷.

74

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

Äâà âèçíà÷åííÿ ãîëîêîñòó âèÿâëÿþòü ä³àëåêòè÷íå ïðîòèñòîÿííÿ ì³æ óñåçàãàëüíèì ³ ÷àñòêîâèì àñïåêòàìè ö³º¿ ìåæîâî¿ ïî䳿: ãîëîêîñò ïîòð³áíî ðîçãëÿäàòè ÿê çàãàëüíó êàòåãîð³þ, ÿê êðàéí³é ïîëþñ íà êîíòèíóóì³ çëà; îäíàê âîäíî÷àñ ³ ÿê ïîä³þ, ùî (íàðàç³) òîðêíóëàñÿ ëèøå ºâðå¿â, – ³ç ïðè÷èí, ïîÿñíåííÿ ÿêèì òðåáà øóêàòè ïî÷àñòè â îñîáëèâ³é ïðèðîä³ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠òà ó âçàºìîñòîñóíêàõ ì³æ ºâðåÿìè òà íåºâðåÿìè óïðîäîâæ ñòîë³òü. Äâî¿ñòà ïðèðîäà òåðì³íà «ãîëîêîñò» – çàãàëüíà é êîíêðåòíà – äຠï³äñòàâó äëÿ óìîâèâîäó: îñê³ëüêè â³í ñòàâñÿ îäèí ðàç, â³í ìîæå ïîâòîðèòèñÿ çíîâó – ç áóäü-ÿêîþ ñï³ëüíîòîþ çà â³äïîâ³äíèõ óìîâ. Áåç óðàõóâàííÿ îáîõ ñêëàäîâèõ ö³º¿ äâî¿ñòîñò³ ³ñíóº ðèçèê âäàòèñÿ äî îìàíëèâèõ ³ õèáíèõ ïîð³âíÿíü Ãîëîêîñòó ç ³íøèìè ïîä³ÿìè. Áóäü-ÿêà ñåðéîçíà ñïðîáà âèçíà÷èòè ñó÷àñíå çíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó ìຠґðóíòóâàòèñÿ íà óñâ³äîìëåíí³ òîãî, ùî ³ñòîðè÷í³ àíàëî㳿 çàâæäè ìîæóòü ïðèçâåñòè äî âèêðèâëåíü ³ ùî ³ñòîð³ÿ íå ïîâòîðþºòüñÿ. Ñïðàâä³, îñê³ëüêè ïîë³òè÷í³ ë³äåðè, çîêðåìà, îñòàíí³ì ÷àñîì, äîõîäÿòü äî íîíñåíñó, ïðèð³âíþþ÷è êîæíèé âîºííèé åï³çîä ³ êîæíèé ïîîäèíîêèé òåðîðèñòè÷íèé àêò ç Îñâåíö³ìîì, Áåëçåíîì ³ Äàõàó35 , íå áóäå çàéâèì çàçíà÷èòè òóò, ùî ç ÷àñ³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ãîëîêîñòó íå áóëî. Òàê³ ïðèð³âíþâàííÿ º, ïåâíà ð³÷, îìàíëèâèìè ³ ÷àñòî íåáåçïå÷íèìè. Êð³ì òîãî, ºâðå¿ íå ìåíø ñõèëüí³ âïàäàòè â îìàíó õèáíèõ àíàëîã³é. ªâðåéñüê³ ³äåîëîãè ÷àñòî ïðèïóñêàþòüñÿ ³ñòîðè÷íèõ ïîìèëîê äâîÿêîãî ðîäó. Ðÿä ºâðåéñüêèõ ðåë³ã³éíèõ ïðîâîäèð³â ñòâåðäæóº, ùî Ãîëîêîñò íå º ÷èìîñü ïîñóòíüî íîâèì, â³í º ïðîäîâæåííÿì òèõ ïåðåñë³äóâàíü, ÿê³ âèïàäàëè íà äîëþ ºâðå¿â óïðîäîâæ äâîõ òèñÿ÷îë³òü. Ïîòðåáà äîëó÷èòè Ãîëîêîñò äî òðàäèö³¿ ºâðåéñüêîãî ìó÷åíèöòâà º çðîçóì³ëîþ ç ðåë³ã³éíîãî ïîãëÿäó, àëå ç ³ñòîðè÷íî¿ òî÷êè çîðó âîíà ïîìèëêîâà. Ïåðåäóñ³ì í³êîëè ðàí³øå íå ³ñíóâàëî ïëàíó ïîâñþäíîãî âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Ïåðåñë³äóâàííÿ íîñèëè ëîêàëüíèé õàðàêòåð – ºâðå¿ çàâæäè ìàëè ìîæëèâ³ñòü êóäèñü âòåêòè. Ïîãðîìè ³ âèãíàííÿ áóëè íàñë³äêîì ì³ñöåâèõ ñîö³àëüíèõ, ðåë³ã³éíèõ, åêîíîì³÷íèõ ÷è ïîë³òè÷íèõ íåãàðàçä³â. ² ºâðåÿì, ÿê ïðàâèëî, íàäàâàëîñÿ ïðàâî çðåêòèñÿ ñâ â³ðè – ³íîä³ ëèøå òèì÷àñîâî – ³ ÿêùî âîíè éøëè íà öå, ¿õíüîìó æèòòþ, çàçâè÷àé, í³÷îãî íå çàãðîæóâàëî. ͳêîëè íå òðàïëÿëîñÿ, ùîá ãîíèòåë³ âáà÷àëè â ö³ëêîâèòîìó âèíèùåíí³ ºâðåéñüêîãî íàðîäó ïàíàöåþ â³ä óñ³õ ëþäñüêèõ á³ä. Ó öüîìó ðîçóì³íí³ íàöèñòñüêèé àíòèñåì³òèçì áóâ íîâèì åòàïîì, îñê³ëüêè, õî÷ éîãî ñêëàäîâ³ áóëè çíàéîì³, ¿õ êîìá³íàö³ÿ áóëà ÿê³ñíî áåçïðåöåäåíòíîþ, òîòàëüíîþ é ñìåðòåëüíîþ. Îòæå, ç ïîãëÿäó ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿, Ãîëîêîñò, õî÷ ³ ìຠáàãàòî åëåìåíò³â, â³äîìèõ ³ç òðèâàëî¿ ³ñòî𳿠ºâðåéñüêîãî ìó÷åíèöòâà, âñå æ – ÿâèùå óí³êàëüíå.

75

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

Äî äðóãîãî òèïó õèáíèõ àíàëîã³é, ùî íàáóëè çàãàëüíîãî ïîøèðåííÿ, ìîæíà â³äíåñòè ïîñèëàííÿ íà Ãîëîêîñò ³ç ìåòîþ âèíåñåííÿ «óðîê³â» äëÿ çàñòîñóâàííÿ äî ì³ñöåâèõ ïîë³òè÷íèõ ñèòóàö³é. Íàïðèêëàä, íåìຠñåíñó ïîð³âíþâàòè (ÿê ðîáèâ äåõòî) ïðîõàííÿ äåìîêðàòè÷íîãî ôðàíöóçüêîãî óðÿäó ââàæàòè òåðîðèñòè÷í³ àêòè ç ïðîÿâàìè àíòèñåì³òèçìó âíóòð³øíüîþ ïðîáëåìîþ Ôðàíö³¿, ç ÿêîþ âîíà ð³øó÷å áîðîòèìåòüñÿ, ³ç çàÿâîþ íàöèñò³â ó òðèäöÿò³ ðîêè ïðî òå, ùî «ºâðåéñüêà ïðîáëåìà» – öå âíóòð³øíÿ ñïðàâà ͳìå÷÷èíè36 . Ìàºìî çîâñ³ì ³íøèé êîíòåêñò – ôðàíöóçüêå ñóñï³ëüñòâî â³ñ³ìäåñÿòèõ ðîê³â àæ í³ÿê íå íàãàäóº ͳìå÷÷èíó òðèäöÿòèõ ðîê³â. Îòæå, êîëè ³çðà¿ëüñüê³ ïîë³òèêè ïîñèëàþòüñÿ íà Ãîëîêîñò, çâèíóâà÷óþ÷è ³íîçåìíèõ äåðæàâíèõ ä³ÿ÷³â â àíòèñåì³òèçì³, ùî íàãàäóº íàöèñòñüêèé ïåð³îä, àáî âäàþòüñÿ äî ³íøèõ àíàëîã³é òàêîãî ðîäó, âîíè ÷àñòî ðîáëÿòü öå ï³ä âïëèâîì ñèëüíî¿ (³íîä³ îñîáèñòî¿) òðàâìè, ç ÿêîþ âîíè íå â çìîç³ âïîðàòèñÿ. Ãîëîêîñò çàëèøàºòüñÿ íåçàãîéíîþ äóøåâíîþ ðàíîþ. Ñï³ëüíèé á³ëü ñïðè÷èíèâñÿ òàêîæ äî ÿêî¿ñü îñîáëèâî¿ ºâðåéñüêî¿ ðåàêö³¿. Ïðåäñòàâíèêè ºâðåéñüêîãî íàðîäó òà éîãî ïðîâ³ä, îñîáëèâî â ²çðà¿ë³, ÿê âèäíî, îáñòîþþòü òåçó, çà ÿêîþ êîæíèé, õòî âèñòóïຠç êðèòèêîþ ä³ÿëüíîñò³ ºâðå¿â áóäü-äå, à îñîáëèâî â ²çðà¿ë³, ñòî¿òü íà àíòèºâðåéñüêèõ ïîçèö³ÿõ, ³, îòæå, ºäèíîþ ìîæëèâîþ ðåàêö³ºþ ºâðå¿â ìຠáóòè ñòàâëåííÿ äî âñ³õ íåºâðå¿â ÿê äî ìîæëèâèõ àáî ñïðàâæí³õ âîðîã³â ³ çàïîá³ãàííÿ êîæí³é ïîòåíö³éí³é íåáåçïåö³ ³ç çàñòîñóâàííÿì ñèëè. Òàêà ïîçèö³ÿ, î÷åâèäíî, ґðóíòóºòüñÿ íà äâîõ ïîìèëêîâèõ âèòëóìà÷åííÿõ ïîä³é Ãîëîêîñòó. Ç îäíîãî áîêó, äåõòî ïðèïóñêàº, ùî âñ³ íåºâðå¿ ÿê ³íäèâ³äè ³ âñ³ íàö³¿ (çà âèíÿòêîì äàíö³â ³ ïî÷àñòè áîëãàð) òàê ÷è ³íàêøå äîëó÷èëèñÿ äî ä³é íàöèñò³â. À ç ³íøîãî áîêó, ïðèïóñêàþòü, ùî ºâðåéñüêà ðåàêö³ÿ íà íàöèñòñüêó çàãðîçó áóëà ìàéæå ö³ëêîâèòî ïàñèâíîþ ³ ùî òàêèì ÷èíîì óðîê, ÿêèé òðåáà âèíåñòè, ïîëÿãຠâ òîìó, ùî ºâðå¿ í³êîëè íå ïîâèíí³ äàâàòè ïðèâ³ä äëÿ çâèíóâà÷åííÿ â ïàñèâíîñò³. Îáèäâà ö³ àðãóìåíòè º ïîìèëêîâèìè. ß ðîçãëÿäàâ ¿õ â ³íøèõ ñâî¿õ ïóáë³êàö³ÿõ37 ³ òóò íå áóäó äî íèõ ïîâåðòàòèñÿ. Áåëüã³éö³, ³òàë³éö³, ñåðáè òà ³íø³ íàðîäíîñò³, ÿê ³ îêðåì³ ³íäèâ³äè òà ãðóïè äå³íäå, âèÿâëÿëè ãîòîâí³ñòü, âçàãàë³ êàæó÷è, äîïîìàãàòè ºâðåÿì. Ùîïðàâäà, êàðòèíà öÿ º, ñïðàâä³, äîñèòü òåìíîþ, îñîáëèâî ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, àëå ÿêùî á íå äîïîìîãà öèõ ëþäåé, íå âäàëîñÿ á óðÿòóâàòèñÿ íàâ³òü ò³é äåùèö³ âö³ë³ëèõ.

76

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

Çâèíóâà÷åííÿ â ïàñèâíîñò³ ïðèòàìàííå âèíÿòêîâî ºâðåÿì – æîäíèé ³íøèé íàðîä íå âäàâàâñÿ äî ïîä³áíîãî ñàìîáè÷óâàííÿ (õî÷à ïåâí³ ç íèõ ìàëè äëÿ öüîãî ñëóøí³ ï³äñòàâè). ×åõè é óãîðö³ ïðîñëàâëÿþòü ìàéæå â³äñóòíº ï³äï³ëëÿ, ³ æîäíèé ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê íå çàäàâàâñÿ äîñ³ ïèòàííÿì, ÷îìó íå áóëî çíà÷íèõ ïîâñòàíü ñåðåä ì³ëüéîí³â ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, ÿê³ âìèðàëè â³ä ãîëîäó àáî â³ä íàöèñòñüêèõ êàòóâàíü.  ä³éñíîñò³, æèòòÿ ºâðå¿â çà ÷àñ³â íàöèñòñüêîãî ïðàâë³ííÿ ÿâëÿëî ïðèêëàäè àêòèâíîãî îïîðó ïîë³òèö³ íàöèñò³â, õî÷ ³ áåç çàñòîñóâàííÿ çáðî¿. Ó ªâðîï³ âçàãàë³ çáðîéíèé îï³ð ñêëàäàâ âèíÿòêè, îêð³ì õ³áà ùî Þãîñëà⳿ ³, ìîæëèâî, àëå íå áåçïåðå÷íî, â ÑÐÑÐ (îñîáëèâî â Á³ëîðóñ³); ³ âñå æ ºâðåéñüêèé çáðîéíèé îï³ð áóâ â³äíîñíî ïîøèðåíèì. Çíàìåííèì º òå, ùî ñàìà óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, íà ÿê³é íàïîëÿãàþòü ÷èñëåíí³ ºâðåéñüê³ ïðîâîäèð³, – ö³ëêîì ñëóøíî – ñïðîñòîâóº ïðèì³òèâí³ àíàëî㳿. Âò³ì, îñê³ëüêè Ãîëîêîñò ñòàíîâèòü íàïåâíå óí³êàëüíå ÿâèùå ³ âîäíî÷àñ çàéìຠñâîþ ïîçèö³þ íà êîíòèíóóì³, ïîòð³áíî çíàéòè ì³ñöå äëÿ âèâàæåíèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîð³âíÿíü. Òîé ôàêò, ùî íå ³ñíóº ëåãêèõ «óðîê³â», íå îçíà÷àº, ùî í³÷îãî íå ìîæíà íàâ÷èòèñÿ àáî ùî íà öþ ïîä³þ ñë³ä äèâèòèñÿ ïðîñòî ç í³ìèì æàõîì. Ïåðø çà âñå ìຠçíà÷åííÿ â³ä÷óòòÿ òðèâàëîñò³ ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿, â ÿê³é Ãîëîêîñò áóâ ìåæîâîþ ïî䳺þ, – öå, ìàáóòü, íàéãîëîâí³øå. ³ä÷óòòÿ òðèâàëîñò³ çîáîâ’ÿçóº íàñ øóêàòè â³äïîâ³ä³ íà çàïèòàííÿ «÷îìó» ³ «ÿê» ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó, îñê³ëüêè ìè º íàùàäêàìè öèâ³ë³çàö³¿ éîãî æåðòâ ³, âîäíî÷àñ, ÷åðåç òå, ùî ìè àáî íàø³ áàòüêè ìîãëè ñòàòè æåðòâàìè ç íåìåíøîþ éìîâ³ðí³ñòþ, í³æ ôàêòè÷í³ éîãî æåðòâè. Ïîâåä³íêà æåðòâ ñÿãàëà ñâî¿õ ä³àìåòðàëüíî ïðîòèëåæíèõ ïîëþñ³â. Ïî÷àñòè öÿ ïîâåä³íêà çóìîâëþâàëàñÿ ºâðåéñüêèì îòî÷åííÿì, ºâðåéñüêîþ îñâ³òîþ, ðåë³ã³ºþ, êóëüòóðîþ òà öèâ³ë³çàö³ºþ àáî ñóòî ºâðåéñüêèìè îñîáëèâîñòÿìè ðîäèííî¿ òà ñîö³àëüíî¿ ñòðóêòóðè. Ìè ìîæåìî ä³çíàòèñÿ, ÿêèìè áóëè ö³ âïëèâè ³ ÷è ôîðìóâàëè âîíè îñîáëèâ³ çðàçêè ïîâåä³íêè, â³äì³íí³ â³ä âç³ðö³â ³íøèõ íàðîä³â, òåæ ïåðåñë³äóâàíèõ íàöèñòàìè. Ìè ìîãëè á êðàùå çðîçóì³òè, õòî ìè º ÿê ºâðåéñüêà ñï³ëüíîòà, àíàë³çóþ÷è ³ñòîð³þ òèõ, õòî áóâ òàêèé, ÿê ³ ìè, ³ ÷èé íàáóòîê ìè óñïàäêóâàëè. Ìîæëèâî, ï³çíàþ÷è ¿õ, ìè ìîãëè á á³ëüøîþ ì³ðîþ âèÿâèòè ñï³â÷óòòÿ äî íèõ, ÿêå á ñïðèÿëî ïîãëèáëåííþ â³ä÷óòòÿ íàøî¿ òîòîæíîñò³ ç íèìè ³ ç ¿õí³ì æèòòÿì. Óñå öå íå îáîâ’ÿçêîâî ìຠîáìåæóâàòèñÿ ðîçóì³ííÿì ëèøå ºâðå¿â – õî÷à äëÿ îñÿãíåííÿ çàãàëüíîëþäñüêèõ ïðîáëåì íå ³ñíóº æîäíîãî øëÿõó, îêð³ì íàáëèæåííÿ äî íèõ ÷åðåç îêðåì³, êîíêðåòí³ ïðèêëàäè ðåàëüíèõ ëþäåé ó ïåâíèé ÷àñ.

77

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

Îïð³÷ öèõ çàñàäíè÷èõ ïèòàíü, âèíèêàþòü òàêîæ íàãàëüí³ø³ ³ñòîðè÷í³ é ïîë³òè÷í³ ïðîáëåìè, îñê³ëüêè êîíòåêñò Ãîëîêîñòó – öå òëî íàøîãî ñòîë³òòÿ é íàøî¿ äîáè, ³ ìè íå ìîæåìî óíèêíóòè éîãî. Îäí³ºþ ç ïðîáëåì º çáåðåæåííÿ â³ä÷óòòÿ ìîðàëüíèõ ö³ííîñòåé íà ïðîòèâàãó ³äåîëî㳿, îáñòîþâàíî¿ Ã³ììëåðîì, ó ñâ³ò³, äå äåäàë³ á³ëüøå çðîñòàþòü íàñèëüñòâî é öèí³çì. Äîñë³äæåííÿ ºâðåéñüêî¿ ïîë³òèêè, ðåàêö³¿ ºâðåéñüêîãî ïðîâîäó â ªâðîï³ òà ó â³ëüíèõ êðà¿íàõ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó, ñòàâèòü ñîá³ çà ìåòó íå âèñóâàííÿ çâèíóâà÷åíü ³ «âèíåñåííÿ óðîê³â», àëå çðîçóì³ííÿ òèõ çì³í, ÿêèõ çàçíàâ ïðîâ³ä çíà÷íîþ ì³ðîþ ðîçïîðîøåíîãî íàðîäó â ÷àñè ëèõîë³òòÿ, ç’ÿñóâàííÿ òîãî, ÷è ìàþòü òåíäåíö³þ äî ïîâòîðåííÿ ïåâí³ ³ñòîðè÷í³ çðàçêè ïîâåä³íêè ºâðå¿â ³ ÷è íå áóëî â åêñòðåìàëüíèõ óìîâàõ Ãîëîêîñòó ïî÷àòê³â íîâèõ ìîäåëåé ïîâåä³íêè, â³äì³ííèõ â³ä òðàäèö³éíèõ, ùî ñâ³ä÷èëî á ïðî íîâèé åòàï ðîçâèòêó, Ï³ä «ñòàðèìè» ìîäåëÿìè ìè ðîçó쳺ìî ñïðîáè ºâðåéñüêèõ ô³ëàíòðîï³÷íèõ òîâàðèñòâ (JDC, HIAS, ICA) íàäàòè äîïîìîãó æåðòâàì ïåðåñë³äóâàííÿ, íå âäàþ÷èñü äî ëåãàëüíèõ çàõîä³â ³ íå ïîðóøóþ÷è â³ääàíîñò³ ïàí³âíèì ñï³ëüíîòàì; ñóïåðíèöüê³ ÷âàðè ïîì³æ îêðåìèìè îñîáàìè òà ãðóïàìè ïðîâîäó; íàìàãàííÿ çä³éñíþâàòè âïëèâ íà óðÿäè â äóñ³ «òèõî¿ äèïëîìàò³¿» òîùî. ³äìîâà â³ä ïðèõèëüíîñò³ äî âèêëþ÷íî ëåãàë³çîâàíî¿ ïîçèö³¿, íàâ³òü ñåðåä êåð³âíèê³â JDC (â ªâðîï³); çðîñòàííÿ âïåâíåíîñò³ â ïîòðåá³ ãëàñíîñò³ òà 䳺âîñò³ ìàñîâèõ îðãàí³çàö³é ³ äåìîêðàòè÷íèõ ïðîöåäóð; â³äíîñíî øâèäêå ïðèñòîñóâàííÿ äî íîâèõ óìîâ ó ïåâíèõ ºâðåéñüêèõ êîëàõ ÿê â îêóïîâàí³é íàöèñòàìè ªâðîï³, òàê ³ ïîçà ¿¿ ìåæàìè – âñå öå ïðîÿâè íîâèõ íàïðÿì³â àáî ïðèíàéìí³ íîâèõ àêöåíò³â, ùî âïëèâàþòü íà ºâðåéñüêèé ñâ³ò â åïîõó ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. Ñó÷àñíå ºâðåéñüêå óñâ³äîìëåííÿ Ãîëîêîñòó íàñè÷åíå ä³àëåêòè÷íîþ ñóïåðå÷í³ñòþ ïîì³æ Ãîëîêîñòîì ÿê áîë³ñíîþ ïåðåðâîþ â ºâðåéñüê³é ³ñòî𳿠òà Ãîëîêîñòîì ÿê ÷àñòèíîþ, õî÷ ³ òðàã³÷íîþ, òðèâàëî¿ ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿. Ç îãëÿäó íà öå ñóïåðå÷êà ùîäî òîãî, ÷è íå çàíàäòî íàãîëîøóþòü çàðàç íà Ãîëîêîñò³, ÿê ñòâåðäæóº äåõòî, âòðà÷àº, íàïåâíå, ñåíñ. Ãîëîêîñò º âèð³øàëüíîþ é êàðäèíàëüíîþ ïî䳺þ çàãàëüíî¿ òà ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿. ³í âïèñàíèé â öþ ³ñòîð³þ. ³í ñïðàâëÿâ ³ ñïðàâëÿº âñåá³÷íèé âïëèâ íà íàøó îá’ºêòèâíó ñèòóàö³þ é íà íàøó ñóá’ºêòèâíó ðåàêö³þ íà ïî䳿. Îòæå, â³í ìຠáóòè ïîòðàêòîâàíèé ó êîíòåêñò³ ºâðåéñüêîãî æèòòÿ íàøî¿ äîáè ÿê ãîëîâíà éîãî ïîä³ÿ. Éîãî âèòëóìà÷åííÿ òàê ÷è ³íàêøå ïîâèííî ñïðàâëÿòè æèòòºäàéíèé âïëèâ.

78

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯

Ïðèì³òêè Öÿ ñòàòòÿ º ðåçóëüòàòîì äîâîë³ ïë³äíî¿ äèñêóñ³¿, ùî â³äáóëàñÿ 4 ñåðïíÿ 1977ð. â ªâðåéñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ªðóñàëèì³. Õàé öå íå äèâóº ó÷àñíèê³â, ÿêùî âîíè íàòðàïëÿòü òóò íà îêðåì³ ç³ ñâî¿õ òåç, õî÷à, çâè÷àéíî, ö³ëêîâèòà â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà âèñëîâëåí³ ïîãëÿäè ëåæèòü íà àâòîðîâ³. Ïîäàþ ïåðåë³ê ó÷àñíèê³â ³ ñêëàäàþ ¿ì âåëèêó ïîäÿêó: Ìîøå Äåâ³ñ, Åì³ëü Ôàêåíãåéì, ²çðàåëü Ãóòìàí, Äîâ Îòòî Êóëüêà, Ñåéìóð Ì. ˳ïñåò, Äåáîðà ˳ïøòàäò, Ìàëüêîëüì Ëîóå, Àâðààì Ìàðãàë³îò, Ìàéêë Ìåºð, Äæîðäæ Ìîññå, Ëåí³ Éÿã³ë. Ñèìïîç³óì ³ äîñë³äæåííÿ, ùî ëÿãëè â îñíîâó ö³º¿ ñòàòò³, â³äáóëèñÿ çà ñïðèÿííÿ Ôîíäó ñó÷àñíîãî ºâðåéñòâà Ô³ë³ïà Ì. Êëþöí³êà. ß âäÿ÷íèé ïàíó Ô³ë³ïó Ì. Êëþöí³êó çà éîãî ïîñò³éíó ï³äòðèìêó òà âåëèêèé îñîáèñòèé ³íòåðåñ äî ö³º¿ òåìàòèêè.

2 Ïîð³âí. Uriel Tal, «On the Study of the Holocaust and Genocide», Yad Vashem Studies XIII (1973) pp. 7–52.

3 Ïîð³âí. Hitler’s Secret Book (New York, 1961); Joshua Trachtenberg, The Devil and the Jews (New Haven, 1944); Norman Cohn, Warrant for Genocide (New York, 1967); Andreas Hillgruber, «Die Endlösung und das deutsche Ostimperium», Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte 1972, no. 2, pp. 133–53; Jacob Talmon, â êí.: The European Jewish Catastrophe (Jerusalem, 1974); Uriel Tal, «Anti–Christian Anti–Semitism», ibid. Alice L. And A. Roy Eckardt, «The Holocaust and the Enigma of Uniqueness», â êí.: Reflections on the Holocaust, The Annals of the American Academy of Political and Social Science (July 1980) pp. 165–78; Yehuda Bauer, «Genocide: Was It the Nazis’ Original Plan?», ibid., 35–45.

4 Ïîð³âí. Lucy S. Dawidowicz, The Holocaust and the Historians (Cambridge, Mass., 1981) pp. 5–11.

5 Íàïð. George L. Mosse, Nazism: A Historical and Comparative Analysis of National Socialism (New Brunswick, 1978) p. 55.

6 Raphael Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe (New York, 1943) pp. XI–XII. 7 Ñëîâ’ÿíè ââàæàëèñÿ ïîì³ññþ òîãî, ùî ðàñîâèé àíòðîïîëîã Ãàíñ Ãþíòåð âèçíà÷èâ ÿê «ñõ³äíó» òà «ñõ³äíîáàëò³éñüêó» ðàñîâ³ ï³äãðóïè, ç äîì³øêàìè ìîíãîëüñüêîãî òà ô³íñüêîãî íàðîä³â, ç ïåâíèìè íîðäè÷íèìè â³äáèòêàìè ³ íàâ³òü ïåâíèì ºâðåéñüêèì âïëèâîì.

8 Äî âñ³õ îáãîâîðåíü öüîãî ïèòàííÿ çàëó÷àëèñÿ äâà öåíòðè âëàäè, ùî ñïðàâëÿëè íàéá³ëüøèé âïëèâ íà ïðèéíÿòòÿ ïîë³òè÷íèõ ð³øåíü: Ostministerium [̳í³ñòåðñòâî Ñõîäó] Àëüôðåäà Ðîçåíáåðãà, óòâîðåíå ïåðåä âòîðãíåííÿì ͳìå÷÷èíè äî ÑÐÑÐ äëÿ âçàºìî䳿 ç öèâ³ëüíîþ àäì³í³ñòðàö³ºþ òåðèòîð³é, ÿê³ ïëàíóâàëîñÿ â³äòîðãíóòè â³ä Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó, ³ ð³çíîìàí³òí³ 1

79

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ âëàäí³ ñòðóêòóðè, êîíòðîëüîâàí³ Ãåéíð³õîì óììëåðîì. ²ç öèõ äâîõ öåíòð³â âèð³øàëüíå ïðàâî ãîëîñó íàëåæàëî íå «Ì³í³ñòåðñòâó õàîñó» (ÿê éîãî ì³æ ñîáîþ ³ìåíóâàëè îá³çíàí³ íàöèñòè), à óììëåðîâ³é ³ìïåð³¿. Çàñàäíè÷³ ³äå¿ Ã³ììëåðà ç öüîãî ïèòàííÿ áóëè âèñëîâëåí³ íèì ó òðàâí³ 1940 ðîêó â ìåìîðàíäóì³ ùîäî ïîâîäæåííÿ ç ÷óæîçåìíèìè íàðîäàìè, ÿêèé â³í ïîäàâ óòëåðó ³ ÿêèé áóëî ñõâàëåíî ôþðåðîì. (Îðèã³íàë í³ìåöüêîþ ìîâîþ íàäðóêîâàíî â Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte (VfZG) 1957. no. 2, pp. 196– 98; íà Íþðíáåðçüêîìó ïðîöåñ³ öå áóëè äîêàçè îáâèíóâà÷à 1314, NO–1880. ×àñòêîâèé àíãë³éñüêèé ïåðåêëàä – äèâ. ïðàöþ àâòîðà A History of the Holocaust [New York, 1982] p. 22).

9 PS–864; öèòóºòüñÿ çà: Martin Broszat, Nationalsozialistische Polenpolitik, 1939–1945 (Stuttgart, 1961) p. 22.

10 Ibid., p. 24; USSR–172. Íàâðÿä ÷è âèêëè÷å çäèâóâàííÿ ôàêò ïåðåâàæàííÿ ó âèïàäêó ç ÷åõàìè òîãî æ çàñàäíè÷îãî ñòàâëåííÿ. Ó äîïîâ³ä³ ùîäî ïðîìîâè äåðæñåêðåòàðÿ Êàðëà Ã. Ôðàíêà äî í³ìåöüêîãî íàì³ñíèêà («ïðîòåêòîðà») Áîãå쳿–Ìîðà⳿ â³ä 9 æîâòíÿ 1940 ìè ÷èòàºìî, ùî Ôðàíê âèñòóïèâ ïðîòè «íàéá³ëüø òîòàëüíîãî ðîçâ’ÿçàííÿ, ÿê-îò äåïîðòàö³¿ (Aussiedlung) óñ³õ ÷åõ³â (des Tschechentums). ³í çàïðîïîíóâàâ ïîãëèíåííÿ (Aufsaugen) í³ìöÿìè áëèçüêî ïîëîâèíè ÷åñüêîãî íàñåëåííÿ, îñê³ëüêè öåé íàðîä ñêëàäàâ ïåâíó ö³íí³ñòü ³ç ïîãëÿäó êðîâ³ òîùî. Öå ïåðåäáà÷àëîñÿ çä³éñíèòè øëÿõîì àêòèâí³øîãî çàëó÷åííÿ ÷åõ³â äî ðîáîòè íà òåðèòî𳿠ðåéõó (íå â ïðèêîðäîíí³é Ñóäåòñüê³é îáëàñò³), òîáòî ÷åðåç ðîçñ³þâàííÿ ù³ëüíî¿ ìàñè ÷åñüêîãî íàðîäó. Íà ³íøó ïîëîâèíó ÷åõ³â ÷åêàëà äîëÿ ïîíåâîëåíèõ, âèñëàíèõ (ausgeschaltet) òà äåïîðòîâàíèõ íàðîä³â… Åëåìåíòè, ùî ÷èíèòèìóòü ñïðîòèâ ãåðìàí³çàö³¿, ï³äëÿãàþòü ñóâîðîìó ïîêàðàííþ øëÿõîì âèñèëàííÿ… Ôþðåð ñõâàëèâ ïðîïîçèö³þ ïðî àñèì³ëÿö³þ». (PS–867. Äîïîâ³äü â³ä 15 æîâòíÿ 1940 óïîâíîâàæåíîãî âåðìàõòó Ôð³äåð³÷³ ïðè ïðîòåêòîð³ ðåéõó ùîäî ïðîìîâè Ôðàíêà â³ä 9 æîâòíÿ.)

11 Äèâ. Helmut Heiber, «Der Generalplan Ost», VfZG 1958, no. 2, pp. 281– 325; à òàêîæ Josef Ackerman, Himmler als Ideologe (Göttingen, 1970) pp. 222–31. Àâòîð îñòàòî÷íî¿ ðåäàêö³¿ öüîãî ïëàíó äîêòîð Êîíðàä Ìåºð-Ãåòë³íã áóâ íå ðÿäîâèì íàöèñòñüêèì ñëóæáîâöåì. ³í áóâ â³äïîâ³äàëüíèì ó ñïðàâàõ ùîäî íàñåëåííÿ â ³íøîìó îðãàí³ Ã³ììëåðà – «Reichskommissariat zur Festigung des deutschen Volkstums» [ðåéõñêîì³ñàð³àò ó ñïðàâàõ çì³öíåííÿ í³ìåöüêîãî íàðîäó], – ÿêèé çàéìàâñÿ ïëàíóâàííÿì ðàñîâî¿ òà äåìîãðàô³÷íî¿ ïîë³òèêè. Áóäó÷è ò³ñíî ïîâ’ÿçàíèì ³ç «Reichssicherheitshauptamt» [Ãîëîâíà ñëóæáà áåçïåêè ðåéõó], RKF ïðîïîíóâàâ ñâîþ ïîë³òèêó – ïëàí Ìåºðà-Ãåòë³íãà áóâ îäíèì ³ç ¿¿ çàõîä³â – çà ï³äòðèìêè Ãåéäð³õà.

80

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯ Äîêòîð Åðãàðä Âåòöåëü (â³í âèæèâ ó â³éíó) íàëåæàâ íå äî ñòàðîãî ïîêîë³ííÿ íàöèñò³â, à äî ï³çí³øîãî: â³í âñòóïèâ äî ïàðò³¿ 1 òðàâíÿ 1933. Äîã³äëèâèé ³ êì³òëèâèé ÷èíîâíèê, â³í ñòàâ ïðîâ³äíîþ ô³ãóðîþ â ñëóæá³ ðàñîâî¿ ïîë³òèêè íàöèñòñüêî¿ ïàðò³¿ (Rassenpolitisches Amt der Reichsleitung) ó 1939 ðîö³. Çãîäîì ñï³âïðàöþâàâ ç RSHA, îñîáëèâî ç ¿¿ â³ää³ëêîì «III B», ùî çàéìàâñÿ ðàñîâèìè ïðîáëåìàìè, à â 1941 ðîö³ îá³éíÿâ ïîñàäó â ì³í³ñòåðñòâ³ Ñõîäó.

13 VfZG 1958, no. 2, pp. 302–03.

14 Äî òîãî ÿê Âåòöåëü çàéíÿâñÿ ïðîáëåìîþ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â, â³í âèñëîâèâ äåê³ëüêà ö³êàâèõ ³äåé ñòîñîâíî ºâðå¿â. Âåòöåëü áóâ íå ëèøå ïî³íôîðìîâàíèé ïðî ìàñîâ³ âáèâñòâà, çä³éñíþâàí³ çàãîíàìè îñîáëèâîãî ïðèçíà÷åííÿ íà Ñõîä³, àëå é àêòèâíî ¿õ ï³äòðèìóâàâ â³ä ³ìåí³ ñâ ñëóæáè. Îòæå, äóæå ïîêàçîâèì áóâ òàêèé éîãî âèñë³â ñòîñîâíî ºâðå¿â: «Äåïîðòàö³ÿ (Aussiedlung) ºâðå¿â, ïåðåäáà÷åíà öèì ïëàíîì (òîáòî ïëàíîì Ìåºðà-Ãåòë³íãà – ª.Á.) ñòຠçàéâîþ ³ç ðîçâ’ÿçàííÿì ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ. Ìîæëèâå ïåðåâåçåííÿ (Aussiedlung) ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ â³éíè âö³ë³ëèõ ºâðå¿â äî òàáîð³â ïðèìóñîâî¿ ïðàö³ â ðàéîíè ï³âí³÷íî¿ Ðîñ³¿ ÷è Ñèá³ðó íå º âëàñíå «ïåðåì³ùåííÿì». Òóò ìè ìàºìî ÷³òêå çàçíà÷åííÿ òîãî, ùî òåðì³í «Aussiedlung» (âèñèëàííÿ, ïåðåì³ùåííÿ) ó çàñòîñóâàíí³ äî ºâðå¿â ìàâ ³íøå çíà÷åííÿ â ìîâ³ í³ìåöüêî¿ áþðîêðàò³¿, ïîð³âíÿíî ³ç çàñòîñóâàííÿì éîãî äî ³íøèõ íàðîä³â. ßê âèïëèâຠç êîíòåêñòó, ñòîñîâíî ºâðå¿â «Aussiedlung îçíà÷ຠâáèâñòâî, à íå ïðèìóñîâó äåïîðòàö³þ. (VfZG 1958, no. 2, p. 305).

15 Ibid., p. 308.

16 Ibid., p. 325.

17 Ibid., p. 221–26.

18 Vaclav Kral, Die Vergangenheit Warnt (Praha, 1961) Doc. 19, pp. 122–23. «Ìàºìî ð³çí³ âèäè ëþäåé. Äåÿê³ ç íèõ º õîðîøèìè ç ðàñîâîãî ïîãëÿäó ³ äîáðå íàëàøòîâàí³ – ç òàêèìè ñïðàâà âèð³øóºòüñÿ ïðîñòî: ìè ìîæåìî ¿õ ãåðìàí³çóâàòè. Àëå º é òàê³, ùî ñòàíîâëÿòü ³íøó êðàéí³ñòü: ç íèçüêèìè ðàñîâèìè õàðàêòåðèñòèêàìè ³ ïîãàíî íàëàøòîâàí³. Òàêèõ ÿ ìóøó âèñèëàòè. Íà Ñõîä³ º äîñòàòíüî ïðîñòîðó. ², íàðåøò³, çàëèøàºòüñÿ ñåðåäíÿ ãðóïà, äî ÿêî¿ ÿ ìàþ ïîñòàâèòèñÿ ïèëüí³øå. Ñåðåä íèõ º ã³ðø³ â ðàñîâîìó â³äíîøåíí³, àëå äîáðå íàëàøòîâàí³ ³ º êðàù³ ç ðàñîâîãî ïîãëÿäó, àëå ïîãàíî íàëàøòîâàí³. Ðàñîâî ã³ðøèõ ³ äîáðå íàëàøòîâàíèõ ìè, ìîæëèâî, âèêîðèñòîâóâàòèìåìî äëÿ ðîá³ò äåñü íà òåðèòî𳿠ðåéõó ³ ïîòóðáóºìîñÿ, ùîá âîíè íå ìàëè ä³òåé… Îäíàê íàì íå ñë³ä âîðîãóâàòè ç íèìè… ², íàðåøò³, – ðàñîâî êðàù³, àëå ïîãàíî íàëàøòîâàí³. Âîíè ñêëàäàþòü íàéá³ëüøó íåáåçïåêó, îñê³ëüêè öå ãðóïà ë³äåð³â ³ç íåïîãàíèìè ðàñîâèìè õàðàêòåðèñòèêàìè… ºäèíå, ùî çàëèøàºòüñÿ íàì ³ç íèìè çðîáèòè, öå… ïåðåñåëèòè ¿õ ó ìåæàõ ðåéõó ó âèêëþ÷íî í³ìåöüêå ñåðåäîâèùå òà ³äåîëîã³÷íî ïåðåâèõîâàòè ¿õ ³ ãåðìàí³çóâàòè, à ÿêùî íå 12

81

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ äîïîìîæå, ïîñòàâèòè ¿õ äî ñò³íêè, îñê³ëüêè ÿ íå ìîæó äåïîðòóâàòè ¿õ, áî âîíè ñôîðìóþòü ïðîâ³ä òàì íà Ñõîä³ ³ ä³ÿòèìóòü ïðîòè íàñ».

19 Ibid., Doc. 22, pp. 145–48. Äëÿ äåÿêèõ ³ç öèõ ëþäåé Ãåéäð³õ ïåðåäáà÷àâ ìîæëèâ³ñòü âèêîðèñòàííÿ ¿õ ÿê áðèãàäèð³â òðóäîâèõ çàãîí³â (Vorarbeiter) â àðêòè÷í³é çîí³, «äå êîíöòàáîðè ñòàíóòü ó ìàéáóòíüîìó ³äåàëüíîþ áàòüê³âùèíîþ îäèíàäöÿòè ì³ëüéîí³â ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â». Âèÿâëÿþ÷è åíòóç³àçì ùîäî ìîæëèâîñòåé ðîçâèòêó àðêòè÷íî¿ çîíè ç ìåòîþ âèêîðèñòàííÿ ¿¿ ñèðîâèíè, Ãåéäð³õ äîäàâàâ, ùî â³í õî÷å, àáè íåãåðìàí³çîâí³ ÷åõè ¿õàëè òóäè íå ÿê âîðîãè ðåéõó, à îòðèìóþ÷è ïðè öüîìó ïåâí³ ìàòåð³àëüí³ ïåðåâàãè, òàê ùîá âîíè ìîãëè â³ä³ãðàâàòè ðîëü ñòðàæ³â ºâðîïåéñüêî¿ êóëüòóðè. (Ibid., Doc. 22, pp. 145–48.) Ïðîìîâà Ãåéäð³õà â³äáóëàñÿ ïðèáëèçíî ÷åðåç äâà òèæí³ ï³ñëÿ Âàíçåéñüêî¿ êîíôåðåíö³¿ (20 ñ³÷íÿ 1942), íà ÿê³é â³í íàçâàâ öèôðó îäèíàäöÿòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â. Ó Âàíçå¿ ïðî àðêòè÷í³ êîíöòàáîðè íå çãàäóâàëîñÿ, àëå Âåòöåëü íàòÿêàâ íà íèõ (äèâ. ïðèì³òêó 14).

20 Tilman Zülch (ed.), In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt (Hamburg 1979) p. 382; Annegret Ehmann, «Gerechtigheit für Zigeuner», Zeichen no. 4 (Dec. 1970) p. 25; Ulrich Völklein, «Lästig ist das Zigeunerleben», Die Zeit, (7 March 1980) pp. 9ff.

21 Ibid.

22 In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt, p. 315.

23 «Nach Zigeunerart umherziehende Personen».

24 Kommentar zur Deutschen Rassengesetzgebung, 1 (Munich, 1936).

25 In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt, p. 76.

26 Ibid. Ó 1936 ðîö³ äîêòîð Ðîáåðò гòòåð î÷îëèâ ñïåö³àëüíå íàóêîâîäîñë³äíå â³ää³ëåííÿ ãåíåòèêè, ÿêå ïðèä³ëÿëî îñîáëèâó óâàãó äîñë³äæåííþ öèãàí («Erbwissenschaftliche Forschungsstelle»). Ó 1937 ðîö³ âîíî ïåðåòâîðèëîñÿ íà íàóêîâî-äîñë³äíå â³ää³ëåííÿ ðàñîâî¿ ã³ã³ºíè òà ïîïóëÿö³éíî¿ á³îëî㳿 («Rassenhygienische und bevölkerungsbiologische Forschungsstelle»). Íàñë³äêîì ¿õí³õ äîñë³äæåíü ó ãàëóç³ ðàñîâî¿ ÷èñòîòè öèãàí áóëà äîáðå âïîðÿäêîâàíà êàðòîòåêà, ÿêó áóëî ïåðåäàíî äî îðãàí³â îõîðîíè çäîðîâ’ÿ. Ïîä³áíî äî òîãî, ÿê â Îñâåíö³ì³ ð³øåííÿ ïðî âáèâñòâî ä³òåé ³ æ³íîê ïðèéìàëîñÿ ñàìå ë³êàðÿìè, òàê ³ äîëÿ öèãàí âèçíà÷àëàñÿ ïñåâäîíàóêîâöÿìè, ïîâ’ÿçàíèìè ç íàöèñòñüêèìè îðãàíàìè îõîðîíè çäîðîâ’ÿ. ×è âàðòî íàãàäóâàòè, ùî æîäíîãî ³ç öèõ íàöèñò³â – í³ æ³íîê, àí³ ÷îëîâ³ê³â – í³êîëè íå áóëî ïîêàðàíî?

27 Rd. Erl. Des RFSS u ChdDtPol, 12/8/38, S–Kr. I., No. 557 VIII 38–2026–6; In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt, p.78.

28 Ôîðìóëþâàííÿ íàêàçó º ñóïåðå÷ëèâèì. Âî÷åâèäü, öèãàíè íå áóëè «í³ìåöüêî¿ êðîâ³», îòæå, ÿê âèäíî, ìàëèñÿ íà óâàç³ öèãàíè áàëêàíñüêîãî

82

̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯ ïîõîäæåííÿ, ùî íå íàëåæàëè í³ äî ñ³íò³, í³ äî ëàëëåð³. RSHA VA2 Nr. 59/43g; In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt, pp. 327–28.

29 Ïîð³âí. Donald Kenrich and Grattan Puxon, The Destiny of Europe’s Gypsies (Londod, 1972); Siegfried Wölffling, «Zur Verfolgung und Vernichtung der Mitteldeuschen Zigeuner», Wissensch. Zeitsch. Der Martin–Luther Universität 1965. H.7.

30 Ïîð³âí. Leo Kuper, Genocide, Its Political Uses in the Twentieth Century (New Haven, 1981) pp. 24–39.

31 Íàâåäåí³ âèùå äàí³ â³ä³áðàí³ ç íèçêè äæåðåë: Richard G. Hovanissian, Armenia on the Road to Independence (Berkeley, 1967); Stanford J. Shaw and Ezel K. Sgaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (cambridge, Mass., 1976/77); Robert Melson, «A theoretical Enquiry into the Armenian Massacres of 1894–1896», Comparative Studies in Society and History XXIV, no. 3 (1982) pp. 481–509; Johannes Lepsius, Deutschland und Armenian, 1914– 1918 (Potsdam, 1919); Tessa Hofmann, Der Prozess Talaat Pascha (Berlin, 1921/Guttingen, 1980); St. Stephanian, «Deutsche Armenian Politik», Pogrom X (1964) pp. 22–28.

32 Öèòóºòüñÿ çà: Helen Fein, Acounting for Genocide (New York, 1979) p.15. Ïåðøîäæåðåëüíèé äîêóìåíò äèâ. The Memoirs of Naim Bey (Neuton Sq., Pa., 1966).

33 Stephanian, «Deutsche Armenian Politik», ïîð³âí. Hofmann, Der Prozess, p. 133ff.

34 Documents on the Holocaust (Jerusalem, 1981) pp. 344–45.

35  ³íòåðâ’þ íà ³çðà¿ëüñüêîìó òåëåáà÷åíí³ â³ä 8/02/82 ë³âàíñüêèé õðèñòèÿíñüêèé ë³äåð Äàí³ Øàìîí ïîñòàâèâ íà îäèí ùàáåëü â³äïîâ³äàëüí³ñòü Áàø³ðà Äæåìàºëÿ çà âáèâñòâî ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé òà â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà Áåëüçåí ³ Äàõàó.

36 Ïðåì’ºð-ì³í³ñòð Ìåíàõåì Áåã³í çàñòîñóâàâ öå ïîð³âíÿííÿ ó ïðîìîâ³ â êíåñåò³ 12 ñåðïíÿ 1982.

37 Yehuda Bauer, The Holocaust in Historical Perspective (Seattle, 1978) òà idem, The Jewish Emergence From Powerlessness (Toronto, 1979).

83

Ãåðä Êîðìàí ²ìåíóâàííÿ ðå÷åé – îäèí ³ç ñóòòºâèõ àêò³â ëþäñüêî¿ ä³ÿëüíîñò³. Öå íå ëèøå ñïîñ³á, ó ÿêèé ìè ³äåíòèô³êóºìî ðåàëüí³ñòü, àëå òàêîæ ³ çàñàäíè÷èé ïðîöåñ âèçíà÷àííÿ ñâ³òó, äî ÿêîãî íàëåæèìî. Íåíàçâàíå ìîæå âèêëèêàòè ñòðàõ ³ çàíåïîêîºííÿ. Ïðèì³ðîì, õâîðîáà, ÿê³é ë³êàð íå ìîæå äàòè íàçâó, âèäàºòüñÿ æàõëèâ³øîþ, í³æ òà, ÿêó âäàëîñÿ ÷³òêî ä³àãíîñòóâàòè. Íåñêàçàíå ìຠâëàñòèâ³ñòü ñïîâíþâàòè òðåïåòîì. Îòæå, «ß Òîé, õòî º» – öå âñå, ùî Áîã â³äêðèâ Ìîéñåþ, êîëè â³í çàïèòàâ ïðî ³ì’ÿ Áîãà. Áàãàòî çàëåæèòü â³ä òîãî, ÿê ìè âèð³øèìî ³äåíòèô³êóâàòè òå, ùî ³íñòîí ×åð÷³ëü êîëèñü íàçâàâ «çëî÷èíîì áåç íàçâè». Íàöèñòè âåëè ìîâó ïðî die Endlusung («îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ»). ßê ïðàâèëî, öÿ ïîä³ÿ â³äîìà íàì ï³ä ³íøîþ íàçâîþ – «Ãîëîêîñò». ×è òàê öå? Ñó÷àñíèé ñëîâíèê âèçíà÷ຠ«ãîëîêîñò» ÿê çíà÷íå ÷è ö³ëêîâèòå çðóéíóâàííÿ àáî çíèùåííÿ, çîêðåìà âîãíåì. Ñëîâíèêîâà ñòàòòÿ ìîæå çàçíà÷àòè ïîõîäæåííÿ öüîãî ñëîâà â³ä ëàòèíñüêîãî holocaustum, ÿêå, ó ñâîþ ÷åðãó, ïîõîäèòü â³ä ãðåöüêîãî holocaustos, ùî îçíà÷ຠ«óùåíò ñïàëåíèé». Òóò âàæëèâ³ á³áë³éí³ êîðåí³. Ó Ñåïòóàã³íò³ – ãðåöüêîìó ïåðåêëàä³ ºâðåéñüêîãî Ñòàðîãî Çàïîâ³òó, äàòîâàíîìó òðåò³ì ñòîë³òòÿì äî í.å., – â³äïîâ³äíèê holocaustos âæèòî äëÿ ñòàðîºâðåéñüêîãî olah, ùî áóêâàëüíî îçíà÷ຠ«òå, ùî ïðèíåñåíî». Çà êîíòåêñòîì, olah ñòîñóºòüñÿ ïîæåðòâè, ï³ä ÿêîþ ÷àñòî ìàºòüñÿ íà óâàç³ «æåðòâîïðèíîøåííÿ Áîãîâ³ ³ç çàñòîñóâàííÿì âîãíþ». Îòæå, ìîæåìî, íàïðèêëàä, ïîâ’ÿçàòè «ãîëîêîñò» ç Akedah, ùî çãàäóºòüñÿ â «Áóòò³ 22», êîëè Áîã íàêàçóº Àâðààìó ïðèíåñòè â æåðòâó ñâîãî ñèíà ²ñààêà. Íàâ³òü ÿêùî ö³ á³áë³éí³ êîðåí³ é íàäàþòü Ãîëîêîñòó îñîáëèâîãî ðåë³ã³éíîãî çàáàðâëåííÿ, íå êîæíèé ñïðèéìຠçíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà ñàìå òàê. Äåõòî ñòâåðäæóº, ùî íàçâà «Ãîëîêîñò» ìຠðåë³ã³éíèé ï³äòåêñò, ÿêèé º íåïðèéíÿòíèì. Âàëüòåð Ëàêåð, íàïðèêëàä, íå ñàìîòí³é ó íàïîëÿãàíí³ íà «àáñîëþòí³é íåïðèéíÿòíîñò³» öüîãî òåðì³íà, àðãóìåíòóþ÷è öå êîðîòêî òèì, ùî «â íàì³ðè íàöèñò³â íå âõîäèëî ïðèíåñåííÿ ïîä³áíî¿ æåðòâè, ³ ïîëîæåííÿ ºâðå¿â íå íàãàäóâàëî ñòàíîâèùà ðèòóàëüíî¿ æåðòâè». Òðèâຠïîøóê ïðèäàòíî¿ íàçâè, çóìîâëåíèé ïî÷àñòè â³ä÷óòòÿì, ùî «ãîëîêîñò» âèêîðèñòîâóâàâñÿ ñòîñîâíî ñò³ëüêîõ ðóéí³âíèõ àêö³é, ùî öåé òåðì³í âæå íå º äîñòàòíüîþ ì³ðîþ âèðàçíèì äëÿ ïîçíà÷åííÿ

84

ÃÎËÎÊÎÑÒ Ó ÏÐÀÖßÕ ÀÌÅÐÈÊÀÍÑÜÊÈÕ ²ÑÒÎÐÈʲÂ

óí³êàëüíîñò³ ö³º¿ ïî䳿. Ó ìîâ³ ¿äèø, ÿêîþ ðîçìîâëÿëè ºâðå¿ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè, ùî ïîñòðàæäàëè â³ä íàöèñòñüêîãî ðåæèìó, ö³é ïî䳿 äàíî íàçâó Khurbn – òåðì³í, ðàí³øå âèêîðèñòîâóâàíèé íà ïîçíà÷åííÿ çðóéíóâàííÿ Ïåðøîãî òà Äðóãîãî Õðàìó ó ñòàðîäàâíüîìó ªðóñàëèì³. Íàáóâຠïîøèðåííÿ ³âðèòñüêà íàçâà Shoah, ùî, ÿê ³ Khurbn îçíà÷ຠêàòàñòðîô³÷íå çíèùåííÿ. ßê ñâ³ä÷èòü Óð³åëü Òàëü, ñëîâî Shoah ïîëüñüê³ ºâðå¿ âæèâàëè âæå â 1949, ïîçíà÷àþ÷è íèì ñâîº ñòàíîâèùå çà ðåæèìó óòëåðà, àëå êîð³ííÿ öüîãî ñëîâà òàêîæ çíà÷íî äàâí³ø³. Âîíè òåæ á³áë³éí³. Ñëîâî Shoah çíàõîäèìî â Ïñàëìàõ, ó ïðîðîöòâàõ ²ñà¿ ³ â ïëà÷àõ Éîâè. Âîíî áàãàòîçíà÷íå. ²íîä³ âîíî îçíà÷ຠíåáåçïåêó, ùî çàãðîæóº ³çðà¿ëüñüêîìó íàðîäó ç áîêó íàâêîëèøí³õ íàö³é; â ³íøèõ âèïàäêàõ – îñîáèñòå ñòðàæäàííÿ é ðîçïà÷. Íàâ³òü ÿêùî â êîæíîìó ³ç öèõ âèïàäê³â ³ éäåòüñÿ ïðî êàòàñòðîô³÷íó ðóéíàö³þ, çàóâàæóº Òàëü, «ó âñ³õ á³áë³éíèõ çíà÷åííÿõ òåðì³íà Shoah íåäâîçíà÷íî ìàºòüñÿ íà óâàç³ Áîæèé îñóä ³ êàðà». Ïðîòå «îñòàòî÷íèì ðîçâ’ÿçàííÿì» áóëî ïîñòàâëåíî ï³ä ñóìí³â ö³ äàâí³ çíà÷åííÿ. Ó ñó÷àñíîìó âæèòêó Shoah îçíà÷ຠçíèùåííÿ, àëå çâ’ÿçîê ³ç ðåë³ã³éíîþ òðàäèö³ºþ çàëèøàºòüñÿ çíà÷íîþ ì³ðîþ íåç’ÿñîâàíèì. ×àñ ïîêàæå, ÷è áóäå âèò³ñíåíî íàçâó Ãîëîêîñò òåðì³íîì Shoah àáî ÿêèìñü ³íøèì. Ó áóäü-ÿêîìó âèïàäêó, ìîæå ñòàòèñÿ, ùî æîäíà íàçâà íå âèðàçèòü íàëåæíèì ÷èíîì çì³ñò ö³º¿ ïî䳿.  ²çðà¿ë³, â³äçíà÷àþ÷è äåíü ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîêîñòó, çãàäóþòü ïðî Shoah òà Gevurah (êàòàñòðîôà òà ãåðî¿çì) ³ çàçíà÷àþòü, ùî íå ìîæíà ïàì’ÿòàòè ïðî îäíå é çàáóâàòè ïðî äðóãå. Ëþñ³ Äàâèäîâè÷ ïèøå ïðî «â³éíó ñóïðîòè ºâðå¿â», òîä³ ÿê Ðàóëü óëüáåðã äîñë³äæóº «çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà». Çì³íþâàëèñÿ òàêîæ íàçâè íà ïîçíà÷åííÿ òèõ, õòî ïåðåæèâ öþ ïîä³þ. Ñïî÷àòêó ¿õ íàçèâàëè á³æåíöÿìè, à ï³çí³øå âö³ë³ëèìè àáî ñâ³äêàìè. Ùî æ äî çàãèáëèõ, òî äåõòî ïîçíà÷àâ ¿õ ñëîâîì «ìó÷åíèêè» àáî kedoshim (ñâÿò³), òîä³ ÿê ³íø³ âáà÷àëè â íèõ ïðîñòî æåðòâ, ÷èÿ áåçãëóçäà ñìåðòü çàñâ³ä÷óº áåçö³ëüí³ñòü òâîð³ííÿ. ²ñòîðèêè çàçíà÷àþòü, ùî íåñïðîìîæí³ñòü äàòè íàçâó çëî÷èíó â ìîìåíò éîãî â÷èíåííÿ, äຠçìîãó ìîæíîâëàäöÿì ëåãêîâàæèòè íèì, áà íàâ³òü ïîòóðàòè éîìó. Á³ëüøå òîãî, òå, ÿê ïîéìåíóþòü çëî÷èí ï³çí³øå, ìîæå çóìîâèòè òàêîæ ìàéáóòí³ ðåàêö³¿. ²ñòîðèê Ãåðä Êîðìàí, ïðîôåñîð Êîðíåëüñüêîãî óí³âåðñèòåòó, ðåòåëüíî äîñë³äæóº îêðåì³ ³ç öèõ íàïðÿìê³â ó íàñòóïíîìó ôðàãìåíò³. Àâòîð âèäàíèõ ðàí³øå ÷èñëåííèõ ïóáë³êàö³é ïðî Ãîëîêîñò, ó òîìó ÷èñë³ àíòîëî㳿 «Ãîíèòåëü ³ çàãíàíèé: ëþäñüêà ³ñòîð³ÿ Ãîëîêîñòó», ùî ç’ÿâèëàñÿ â 1973 ðîö³, â³í

85

ÃÅÐÄ ÊÎÐÌÀÍ

ïðàöþº çàðàç íàä êíèãîþ ïðî ïåðåäóìîâè Ãîëîêîñòó â ïåð³îä â³ä 1865 äî 1921 ðîêó. Ãîëîêîñò ó ïðàöÿõ àìåðèêàíñüêèõ ³ñòîðèê³â* ß âæèâ ó ö³é ñòàòò³ òåðì³í «Ãîëîêîñò», àëå â 1949 ðîö³ â àíãë³éñüê³é ìîâ³ öå ñëîâî íå âæèâàëîñÿ â òîìó ðîçóì³íí³, ÿêîãî éîìó íàäàíî â íàø³ äí³. Íàóêîâö³ é ïèñüìåííèêè âèêîðèñòîâóâàëè âèðàçè «ïåðìàíåíòíèé ïîãðîì» (òåðì³í, çàïðîïîíîâàíèé ßêîâîì Ëåù³íñüêèì ó 1941 ðîö³, ÿêèé îçíà÷àâ, ùî öåé ïîãðîì ìຠíà ìåò³ «íå òèì÷àñîâ³ ÷è îáìåæåíîãî õàðàêòåðó ïîë³òè÷í³ é åêîíîì³÷í³ çàõîäè, à âèêîð³íþâàííÿ, ô³çè÷íå âèíèùåííÿ ºâðåéñüêèõ ãðîìàäÿí») àáî «íåäàâíÿ êàòàñòðîôà» ÷è «íåäàâíÿ ºâðåéñüêà êàòàñòðîôà», àáî æ «âåëèêà êàòàñòðîôà», «disaster» ÷è «the disaster». Äåõòî ç àâòîð³â ïèñàâ ïðî âèíèùåííÿ òà ðóéíàö³þ, íå âæèâàþ÷è æîäíîãî ³ç öèõ òåðì³í³â. Óñ³ âîíè, ñâ³äîìî ÷è âèïàäêîâî, ïåðåêëàäàëè äîñë³âíî ³âðèòñüê³ òåðì³íè shoa òà khurban, îñê³ëüêè, íà ¿õíþ äóìêó, ö³ ñëîâà ìàëè ëèøå ìèðñüêå íàâàíòàæåííÿ. (¯äèø, ³íøà ìîâà, òàê ãëèáîêî ïîâ’ÿçàíà ³ç ö³ºþ êàòàñòðîôîþ, ìຠâ óæèòêó, îêð³ì khurbn, ùå é ñëîâî umkummen.)1 Ó 1953 ðîö³ äåðæàâà ²çðà¿ëü îô³ö³éíî ðîçïî÷àëà äîñë³äæåííÿ ³ñòî𳿠çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà ³ òàêèì ÷èíîì äîëó÷èëàñÿ äî ïðîöåñó òðàíñôîðìàö³¿. Îïëàêóþ÷è çàãèáëèõ ó ªâðîï³ ³ òèõ, õòî ïîë³ã ó áîðîòüá³ çà äåðæàâí³ñòü ó ñàìîìó ²çðà¿ë³, êíåñåò íàäàâ ïîñìåðòíî ãðîìàäÿíñòâî 6 ì³ëüéîíàì ³ çàñíóâàâ ï³ñëÿ îêðåìèõ äèñêóñ³é ßä Âàøåì ÿê «Ïîâíîâàæíèé îðãàí äëÿ óâ³÷íåííÿ ïàì’ÿò³ ìó÷åíèê³â ³ ãåðî¿â», äîäàþ÷è íàïó÷óâàííÿ, ùî íå íàäòî â³äïîâ³äàëè äóõó îá’ºêòèâíî¿ ó÷åíîñò³. «Õàé êîæåí â ²çðà¿ë³, êîæíèé ºâðåé, õî÷ áè äå â³í ïåðåáóâàâ, çíàº, ùî íàø íàðîä ìຠñâîþ âëàñíó ë³÷áó, ñâ³é â³äðàõóíîê ïîêîë³íü â³÷íîãî íàðîäó – ë³÷áó â³÷íîãî íàðîäó, âñÿ ³ñòîð³ÿ ÿêîãî º äîêàçîì ³ ñâ³ä÷åííÿì ïðîðî÷îãî îá³öÿííÿ: «² ñêàçàâ ß äî òåáå ó òâî¿é êðîâ³ – «Æèâè» [ªçå곿ëü, 16-6]». Äâà ðîêè ïî òîìó ßä Âàøåì ïåðåêëàâ ñëîâî shoa ÿê «Disaster» ³ ïîñòàíîâèâ äëÿ ñåáå ³ YIVO â Íüþ-Éîðêó, ùî â³äíèí³ äîñë³äæåííÿ ö³º¿ òðàãå䳿 áóäå ðîçïîä³ëåíå çã³äíî ç òðüîìà ïåð³îäàìè: «Íàáëèæåííÿ êàòàñòðîôè – 1920 – 1933», «Ïî÷àòîê êàòàñòðîôè – 1933 – 1939» ³ «Êàòàñòðîôà – 1939 – 1945»2. Îäíàê íåâäîâç³ ñòàëèñÿ çì³íè. Ñëîâî «êàòàñòðîôà» ³ äàë³ âæèâàëîñÿ ïîðÿä ³ç «disaster», îäíàê äåäàë³ ÷àñò³øå ïî÷àëî ç’ÿâëÿòèñÿ ñëîâî «ãîëîêîñò». Ïðèì³ðîì, ó 1951 ðîö³ ßê³â Øàöüêèé ç YIVO ïèñàâ ïðî «íàöèñòñüêèé ãîëîêîñò», àëå, î÷åâèäíî, â³í íå ìàâ íà óâàç³ ï³ä öèì

86

ÃÎËÎÊÎÑÒ Ó ÏÐÀÖßÕ ÀÌÅÐÈÊÀÍÑÜÊÈÕ ²ÑÒÎÐÈʲÂ

âèðàçîì êîíêðåòíî çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà. Ïðîòå â ïåð³îä ì³æ 1957 ³ 1959 ðîêàìè «Ãîëîêîñò» íàáóâ öüîãî âóçüêîãî çíà÷åííÿ. Ó öüîìó ðîçóì³íí³ âîíî âæèâàëîñÿ íà Äðóãîìó ñâ³òîâîìó êîíãðåñ³ ºâðåéñüêèõ äîñë³äæåíü, ùî â³äáóâñÿ â ªðóñàëèì³, ³ êîëè ßä Âàøåì âèäàâ ñâ³é òðåò³é ùîð³÷íèê, îäíà ç éîãî ñòàòåé íàçèâàëàñÿ «Ïðîáëåìè, ïîâ’ÿçàí³ ç îïèòóâàííÿì ùîäî Ãîëîêîñòó». ϳñëÿ öüîãî ßä Âàøåì ïî÷àâ âæèâàòè íå «Disaster», à «Ãîëîêîñò», õî÷à âîíî çàëèøèëîñÿ â íàçâ³ éîãî ùîð³÷íèê³â «Äîñë³äæåííÿ ßä Âàøåìà ñòîñîâíî ºâðåéñüêî¿ êàòàñòðîôè òà îïîðó»3. ²íàêøå êàæó÷è, ïåðåòâîðåííÿ ïîíÿòòÿ çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà ó ïîíÿòòÿ «Ãîëîêîñò» ïî÷àëîñÿ äî îïóáë³êóâàííÿ êíèãè [Ðàóëÿ] óëüáåðãà [The Destruction of the European Jews, 1961] ³ äî ï³éìàííÿ Åéõìàíà. Áóëè é òàê³, ùî íå ï³äòðèìóâàëè âæèâàííÿ öüîãî ñëîâà â òàêîìó âèêëþ÷íîìó çíà÷åíí³, íàïîëÿãàþ÷è, ùî âîíî á³ëüøå ï³äõîäèòü äî ïîíÿòòÿ ãðîìàäÿíñüêî¿, ñâ³òîâî¿ â³éíè – äðóãî¿ ÷è òðåòüî¿ (ÿäåðíèé ãîëîêîñò), àëå àêòèâíèõ îô³ö³éíèõ çàïåðå÷åíü íå âèíèêëî. Ó ºâðåéñüêîìó ñâ³ò³ öå ñëîâî ñòàëî çâè÷íèì, ïî÷àñòè âíàñë³äîê òîãî, ùî Åë³ Â³çåëü òà ³íø³ òàëàíîâèò³ ïèñüìåííèêè é ïðîìîâö³ ó âèñòóïàõ íà ãðîìàäñüêèõ ç³áðàííÿõ àáî ó ñòàòòÿõ äëÿ «Commentary» òà æóðíàë³â «Judaism» òà «Midstream» çðîáèëè éîãî çàãàëüíîïîøèðåíèì âèñëîâîì. Íà ìîìåíò 1968 ðîêó íàâ³òü Á³áë³îòåêà Êîíãðåñó ïîâèííà áóëà çâàæàòè íà öå. Êîëè ºâðåéñüê³ íàóêîâö³ â ð³çíèõ ÷àñòèíàõ ñâ³òó ³ ð³çíèìè ìîâàìè â³äêðèâàëè íà îñíîâ³ ºâðåéñüêèõ äæåðåë ó âñ³é ïîâíîò³ ñòðàæäàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó òà éîãî áîðîòüáó çà äóõîâíå é ô³çè÷íå âèæèâàííÿ, çàñòîñóâàííÿ ñëîâà «Ãîëîêîñò» ó ì³æíàðîäí³é ïåð³îäè÷í³é òà ìîíîãðàô³÷í³é ë³òåðàòóð³ ñòàëî íàñò³ëüêè ïîøèðåíèì, ùî ó â³ää³ë³ êàòàëîã³çàö³¿ ö³º¿ á³áë³îòåêè çìóøåí³ áóëè, ç îãëÿäó íà ïîäàëüøå êîðèñòóâàííÿ, ââåñòè êàðòêó ãîëîâíî¿ ðóáðèêè «Ãîëîêîñò – ºâðåéñüêèé, 1939 – 1945»4. Îòîæ, ñòàëîñÿ òàê, ùî ñëîâî, ïðèâíåñåíå â àíãë³éñüêó ìîâó õðèñòèÿíñüêèìè àâòîðàìè ñòîë³òòÿ òîìó, – âîíè çàïîçè÷èëè ãðåöüêå ñëîâî, âèêîðèñòîâóâàíå â Ñåïòóàã³íò³ âèêëþ÷íî äëÿ ïåðåêëàäó ñë³â «Òîðè», ùî îçíà÷àëè æåðòâîïàë³ííÿ, – ñòàëî ³ìåííèêîì, ùî ñèìâîë³çóº íîâå ÿâèùå â Çàõ³äí³é öèâ³ë³çàö³¿: çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà. Á³ëüøå òîãî, ÿ ãàäàþ, çì³íà ñëîâîâæèâàííÿ â àíãë³éñüê³é ìîâ³ ñïðèÿëà ïåðåíåñåííþ àêöåíòó ç âèíÿòêîâîñò³ ö³º¿ êàòàñòðîôè â ºâðåéñüê³é ³ñòî𳿠íà ¿¿ óí³êàëüí³ñòü ó ñó÷àñí³é ³ñòîð³¿. Ó ñâîþ ÷åðãó, öå ïåðåíàãîëîøåííÿ ïîëåãøèëî çãëàäæóâàííÿ âèïàä³â ïðèá³÷íèê³â âóçüêîì³ñíèöüêèõ ³íòåðåñ³â ñóïðîòè ïðèõèëüíèê³â ïîíÿòòÿ Ãîëîêîñò, ÿê³, ÿê ³ ÿ, çàçâè÷àé, íå ìîæóòü óÿâèòè

87

ÃÅÐÄ ÊÎÐÌÀÍ

ñîá³ Îñâåíö³ìà áåç íàöèñòñüêîãî àíòèñåì³òèçìó. Çðåøòîþ, Õàííà Àðåíäò çàâæäè íàïîëÿãàëà íà òîìó, ùî óí³êàëüí³ñòü Îñâåíö³ìà – â ÷îìóñü ³íøîìó! «Àíòèñåì³òèçì ñàì ïî ñîá³, – çàÿâëÿëà âîíà, – ìຠòàêó äîâãó é êðèâàâó ³ñòîð³þ, ùî ñàì ôàêò, ùî ö³ ôàáðèêè ñìåðò³ çàáåçïå÷óâàëèñÿ ãîëîâíèì ÷èíîì ºâðåéñüêèì «ìàòåð³àëîì», ïåâíèì ÷èíîì í³âåëþº óí³êàëüí³ñòü ö³º¿ àêö³¿.… Àíòèñåì³òèçì ëèøå ïðèãîòóâàâ ґðóíò, ïðèäàòíèé äëÿ òîãî, ùîá ïî÷àòè âèíèùåííÿ ç ºâðåéñüêîãî íàðîäó». Ïðîòå öÿ ðîçá³æí³ñòü ì³æ ïðèõèëüíèêàìè òåðì³íà «Ãîëîêîñò» ³ òèìè, õòî ïîä³ëÿº ïîãëÿäè ì³ñ Àðåíäò íà ì³ñöå àíòèñåì³òèçìó ó ðîçâèòêó çàñòîñîâóâàíèõ íàöèñòñüêîþ ͳìå÷÷èíîþ êîíêðåòíèõ ìåòîä³â ïàíóâàííÿ é âèíèùóâàííÿ, íå ïîâèííà çàò³íèòè á³ëüø çàñàäíè÷ó ïîãîäæåí³ñòü ì³æ íèìè. Çàãàëîì, ÿê çàçíà÷àëà âîíà òàêîæ ó 1949 ðîö³, í³ìåöüêèé âèïàäîê «ïîâèíåí çìóñèòè ñîö³îëîã³â òà ³ñòîðèê³â ïåðåãëÿíóòè ñâî¿ äîñ³ íåïîõèòí³ çàñàäíè÷³ óÿâëåííÿ ïðî ðîçâèòîê ñâ³òó é ëþäñüêî¿ ïîâåä³íêè»5. Ïðèì³òêè * Óçÿòî ç: Societas 2 (Summer 1972). Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

Jacob Lestschinsky, Erev Churbn (On the Eve of Destruction) (Buenos Aires, 1951); Samuel Gringanz, â êí.: Jewish Social Studies, XIV (October, 1952), 326– 327; Leo Schwartz, ibid., 378-379; Theodor Abel, ibid., V (January, 1943), 79; Werner J. Cahnman, «A Regional Approach to German Jewish History», ibid., (July, 1943), – 211 – 224; Oscar Karbach, «the Founder of Political Antisemitism», ibid., VII (January, 1945), 3 – 4; Adolf Kober, «Jewish Communities in Germany from the Age of Enlightenment to Their destruction by the Nazis», ibid., IX (July, 1947), 230-238; Lestschinsky, «The Anti-Jewish Program: Tsarist Russia, The Third Reich and Independent Poland», ibid., III (April, 1941), 147–148; Yad Vashem, Aims and Activities (Jerusalem, 1955); Friedman, «Research and Literature» – ö³ àâòîðè âæèâàëè á³ëüø³ñòü ³ç öèõ òåðì³í³â ÿê ñèíîí³ìè. Ïðèêëàäè âæèâàííÿ ñëîâà shoa â á³áë³éíèõ ïèñàííÿõ – äèâ. Ïñ. 35 – 8, 63 – 10, 35 – 17; Éîâ, 30 – 3, 14, 38 – 27; ªç. 38 – 9.

2 Yad Vashem, Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Authority (Jerusalem, 1955), pp. 7, 9, 17, 19; Jerusalem Post, August 20, 1953. ѳîí³ñòñüêèé êîíãðåñ îáãîâîðþâàâ òàêèé îðãàí ó ñåðïí³ 1945 ðîêó. Îðãàí ïàëåñòèíñüêîãî ºâðåéñòâà Va’ad Leumi ï³äòðèìàâ öþ ³äåþ. ϳñëÿ çàñíóâàííÿ ²çðà¿ëþ Áåí Ö³îí ijíóð, ³ñòîðèê ³ ì³í³ñòð îñâ³òè òà êóëüòóðè, áðàâ ó÷àñòü â³ä êíåñåòó ó ñêëàäàíí³ çàêîíîïðîåêòó, ÿêèé çàñíîâóâàâ ßä Âàøåì; ïðîôåñîð ijíóð ñòàâ éîãî ïåðøèì ãîëîâîþ. Ñóïåðå÷êà â êíåñåò³ ñòàëàñÿ ÷åðåç îïîçèö³þ îðãàíó Herut óðÿäó Ìîøå Øàðåòà ñòîñîâíî Óãîäè ïðî ðåïàðàö³¿ ç ͳìå÷÷èíîþ, à òàêîæ ÷åðåç òå, ùî äåÿê³ ÷ëåíè êíåñåòó ë³âîãî ñïðÿìóâàííÿ íàïîëÿãàëè íà ïî³ìåííîìó çãàäóâàíí³ â çàêîí³ êîíêðåòíèõ ãðóï áîðö³â.

1

88

ÃÎËÎÊÎÑÒ Ó ÏÐÀÖßÕ ÀÌÅÐÈÊÀÍÑÜÊÈÕ ²ÑÒÎÐÈʲ Jewish Social Studies, XIII (April, 1951), 175 – 176. Bernard Mark, «Problems Related to the Study of the Jewish Resistance Movement in the Second World War», Yad Vashem Studies, III (1959) 41 – 65; Zvi Bar-Or and Dov Levin, «Problems Relating to a Questionaire on the Holocaust», ibid., 91 – 117. Ö³ ñòàòò³ ³ íèçêà ³íøèõ, ÿê-îò Friedman «Problems of Research on the European Jewish Catastrophe», pp. 25 – 40, îïóáë³êîâàíèõ ó öüîìó òîì³, çà÷èòóâàëèñÿ íà Äðóãîìó ñâ³òîâîìó êîíãðåñ³ ºâðåéñüêèõ äîñë³äæåíü, ùî â³äáóâñÿ â ªðóñàëèì³ â 1957 ðîö³.  Yad Vashem Bulletin (April, 1957), p. 35 º ïîñèëàííÿ íà «Research on the Holocaust Period». Çâè÷àéíî, ñåðåä àâòîð³â áóëè é òàê³, ùî ïèñàëè ïðî íàöèñòñüêèé ãîëîêîñò ùå äî 1951 ðîêó, àëå âîíè âæèâàëè öå ñëîâî ñòîñîâíî ðóéí³âíèõ íàñë³äê³â íàöèçìó çàãàëîì. Ìîð³ñ Êîõåí âæèâàâ öåé âèðàç ó öüîìó ðîçóì³íí³ âæå â 1945 ðîö³. Cohen, A Dreamer’s Journey, pp. 256-257.

4 Higham, History, pp. 200, 204: Robert E. Osgood, Ideals and Self-Interest in America’s Foreign Relations (Chicago, 1964), p. 415; Lois L. Snyder, The War: A Concise History 1939-1945 (New York, 1960), ïåðåäìîâà òà ï³äïèñ ï³ä ôîòîãðàô³ºþ Õ³ðîñ³ìè ï³ñëÿ áîìáóâàííÿ – öÿ ôîòîãðàô³ÿ ðîçì³ùåíà íàâïðîòè ñòîð³íêè, íà ÿê³é çîáðàæåíî «Æàõëèâ³ ñöåíè â íàöèñòñüêîìó òàáîð³ ìàñîâîãî çíèùåííÿ». «Ãîëîêîñò!» Ïîëÿ Áåíçàêåíà [Paul Benzaquin Holocaust!, (New York, 1959)] – öå ðîìàí ïðî âîãîíü â Êîêîñîâîìó Ãàþ, àëå öå ñëîâî äåäàë³ á³ëüøå ñòàëî âæèâàòèñÿ â íàçâàõ àíòîëîã³é, ìåìóàð³â ³ îãëÿä³â íà òåìó çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà: Alexander Donat, The Holocaust Kingdom: A Memoir (New York, 1965); Sam E. Bloch (ed.), Holocaust and Rebirth (New York, 1965); Jack Kuper, Child of the Holocaust (London, 1967); Levin, Holocaust; Albert H. Friedlander, Out of the Whirlwind: A Reader of Holocaust Literature (New York, 1968); Jacob Glatstein, Anthology of Holocaust Literature (New York, 1969); Irving Halperin, Messengers from the Dead: Literature of Holocaust (Philadelphia, 1970). ²íôîðìàö³ÿ ïðî Á³áë³îòåêó Êîíãðåñó íàä³éøëà äî ìåíå òåëåôîíîì â³ä ×àðëçà Á³äà òà Òåîäîðà ³íåðà 10 ñåðïíÿ 1971. ³ää³ë êàòàëîã³çàö³¿ ìຠñâî¿õ êîðåñïîíäåíò³â, ÿê³ íàìàãàëèñÿ ç’ÿñóâàòè, ÷îìó âèêîðèñòîâóºòüñÿ íîâà êàòåãîð³ÿ. Äî 1968 Á³áë³îòåêà Êîíãðåñó êàòàëîã³çóâàëà êíèãè ùîäî Ãîëîêîñòó ï³ä ð³çíèìè ï³äðîçä³ëàìè, íàïðèêëàä, ðóáðèêè «Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà – îñîáèñò³ ðîçïîâ³ä³, ºâðåéñüê³» àáî æ ðóáðèêè «³ñòîð³ÿ ºâðå¿â çà îáùèíàìè».

5 Roland de Vaux, O.P., Ancient Israel Its Life and Institutions (New York, 1961), p. 415; Hannah Arendt, «Social Science Techniques and the Study of Concentration Camps», Jewish Social Studies 12 (January 1950); p. 49, p. 53; â îðèã³íàë³ ö³ ôðàãìåíòè éäóòü â ³íø³é ïîñë³äîâíîñò³. Çâè÷àéíî, â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó áàãàòî õòî âèñëîâëþâàâ ÷è óÿâëÿâ ñîá³ ðå÷³, ïðî ÿê³ çàÿâèâ ó 1945 ðîö³ ñóääÿ Ðîáåðò Ã. Äæåêñîí: «²ñòîð³ÿ… íå ïàì’ÿòຠïîä³áíîãî çëî÷èíó, â÷èíåíîãî ïðîòè òàêî¿ ê³ëüêîñò³ æåðòâ ÷è ç òàêîþ óìèñíîþ æîðñòîê³ñòþ…». Äèâ. Weinreich, Hitler’s Professors, p. 6. Äèâ. òàêîæ Holborn, War and Peace Aims, II, 216 – 218, 266.

3

89

Ëþñ³ Ñ. Äàâèäîâè÷ Ëþñ³ Ñ. Äàâèäîâè÷ ïî÷èíຠñâîþ âàæëèâó ïðàöþ íà òåìó Ãîëîêîñòó ç îïèñó óÿâëåíü Àäîëüôà óòëåðà ïðî ºâðåéñòâî; çàâåðøóº æ âîíà ñâîþ êíèæêó íàáëèæåííÿì ºâðå¿â äî òàáîð³â ñìåðò³, ÷àñîì, êîëè äëÿ æåðòâ ºâðåéñüêà ³ñòîð³ÿ óðâàëàñÿ. Äàâèäîâè÷ íàçâàëà ñâîþ ïðàöþ «Â³éíà ïðîòè ºâðå¿â 1933 – 1945 ðîê³â», íàãîëîøóþ÷è íà òîìó, ùî íàöèñòè âåëè ïî ñóò³ äâ³ â³éíè: îäíó – çà æèòòºâèé ïðîñò³ð ñóïðîòè «âîðîã³â» ç³ ñõîäó é çàõîäó, à äðóãó – âèíèùóâàëüíó, – àáè ñòåðòè îäèí íàðîä ç ëèöÿ çåìë³. Á³ëüøîþ ì³ðîþ, í³æ áóäü-ÿêèé ³íøèé ³ñòîðèê, Äàâèäîâè÷ çîñåðåäæóºòüñÿ íà çàì³ðàõ çëî÷èíöÿ. ªâðåéñüêèé íàðîä ââàæàâñÿ á³îëîã³÷íî – íå ðåë³ã³éíî – íàéãîëîâí³øèì âîðîãîì í³ìåöüêî¿ íàö³¿; ó ô³çè÷íîìó ³ñíóâàíí³ ºâðå¿â âáà÷àëàñÿ çàãðîçà ÷èñòîò³ àð³éñüêî¿ ðàñè. Íà â³äì³íó â³ä ñëîâ’ÿí, äî ÿêèõ ñòàâèëèñÿ, çã³äíî ç íàöèñòñüêîþ ïîë³òèêîþ, ÿê äî íåäîëþä³â, ³ ïåðåòâîðþâàëè ¿õ íà ðàá³â, ºâðå¿â ââàæàëè íåäîñòîéíèìè æèòòÿ ³ âèëó÷àëè ¿õ ³ç ñ³ì’¿ íàö³é. Óáèâñòâî øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â, ïèøå Äàâèäîâè÷, áóëî íå ïîá³÷íèì ïðîäóêòîì â³éíè, à, âëàñíå, ¿¿ ìåòîþ. Ñìåðòü ºâðå¿â ñòàíîâèëà ïîñóòíþ ö³ëü äðóãî¿ â³éíè óòëåðà, ÿêà óìîæëèâëþâàëàñÿ ³íøîþ éîãî â³éíîþ. Âèíèùåííÿ ºâðå¿â ïðàâèëî çà ê³íöåâó ìåòó íàö³îíàëñîö³àë³ñòè÷íî¿ äåðæàâè. Äàâèäîâè÷ ïðåçèðëèâî â³äãóêóºòüñÿ ïðî òèõ, õòî ïèøå ïðî òåõíîëîã³÷íó ïðîäóìàí³ñòü ïðîöåñ³â óìåðòâ³ííÿ. «Êàçàòè ïðî çàëó÷åííÿ ñó÷àñíî¿ òåõíîëî㳿 äî ìàñîâîãî âáèâñòâà – òî áåçãëóçäÿ, – ïèøå âîíà. — ªâðå¿â çàâàíòàæóâàëè íà âàãîâîçè àáî ïðèìóøóâàëè éòè ï³øêè äî ÿêèõîñü áåçëþäíèõ ì³ñöü… ¯õ ñ³êëè êóëåìåòíèì âîãíåì íà êðàþ òðàíøå¿ ÷è ÿðó, íà äíî ÿêèõ çâàëþâàëèñÿ ¿õí³ ò³ëà». Íàâ³òü òåõíîëîã³ÿ òàáîð³â ñìåðò³, äîâîäèòü âîíà, áóëà íå íàáàãàòî âèíàõ³äëèâ³øîþ çà òó, äî ÿêî¿ âäàâàëèñÿ Einsatzgruppen. Îäíàê íàéá³ëüøå îáóðåííÿ ó Äàâèäîâè÷ âèêëèêàþòü ò³, õòî âáà÷ຠâ Ãîëîêîñò³ ìåòàôîðó ÷è ñèìâîë âñåëåíñüêîãî çëà. Ãàíåáí³ñòü éîãî îñîáëèâîñòåé í³âåëþºòüñÿ ïðåòåíç³ÿìè íà âñåçàãàëüí³ñòü. Äàâèäîâè÷ íàðîäèëàñÿ â íüþ-éîðêñüêîìó ѳò³. Âîíà íàâ÷àëà íå îäíå ïîêîë³ííÿ ñòóäåíò³â ó ªøèâñüêîìó óí³âåðñèòåò³ é íàïèñàëà áàãàòî êíèæîê, çîêðåìà: «Çîëîòà òðàäèö³ÿ: æèòòÿ ³ äóìêè ºâðå¿â Ñõ³äíî¿ ªâðîïè», «ªâðåéñüêà ïðèñóòí³ñòü: åñå íà òåìó íàö³îíàëüíî¿ íàëåæíîñò³ òà ³ñòî𳿻, «Çà ð³âíèõ óìîâ», «ªâðå¿ â Àìåðèö³ âïðîäîâæ 1881 – 1981», à òàêîæ «Ãîëîêîñò òà ³ñòîðèêè», ç ÿêîãî âçÿòî íàñòóïíèé ôðàãìåíò.

90

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ

Ðîçäóìè ïðî ø³ñòü ì³ëüéîí³â: ôàêòè, öèôðè, ïåðñïåêòèâè* Íàðîä ïîìèðຠáåç çàïîâ³òó, éîãî áëàãîñëîâåííÿ âòðà÷åíî. À ìàéáóòíº íàðîäæóºòüñÿ áåçáàò÷åíêîì… ²ðâ³íã Ôåëüäìàí, «Ïñàëîì» Ðîçà Ëþêñåìáóðã – ºâðåéêà, êîòðà ïåðåéìàëàñÿ âñåñâ³òí³ì ìàéáóòòÿì, êîëèñü äîêîðÿëà äðóãîâ³ ³ç ºâðåéñüêèì ñâ³òîáà÷åííÿì: «×îìó òè çàéìàºøñÿ ñâî¿ìè îñ³áíèìè ºâðåéñüêèìè íåçãîäàìè? ß â³ä÷óâàþ òàêèé ñàìèé æàëü ³ äî íåùàñíèõ ³íä³àíñüêèõ æåðòâ ó Ïóòàìàéî, ³ äî íåãð³â Àôðèêè». Ó íàø³ äí³ ç ïîçèö³é òàêîãî ðîäó óí³âåðñàë³çìó ï³ääàþòü ñóìí³âó âèíÿòêîâ³ñòü øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â, çàìîðäîâàíèõ ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè í³ìöÿìè òà ¿õí³ìè ïîïë³÷íèêàìè. ×îìó – çàïèòóþòü ³íîä³ – ìàþòü áóòè ºâðå¿ âèîêðåìëåí³ ³ç çàãàëüíî¿ ñòàòèñòèêè çàãèáëèõ çà ÷àñ³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè? Àäæå, ïåâíà ð³÷, íåìຠùàáë³â ñòðàæäàíü, îñê³ëüêè âñ³ íàðîäè òà íàö³¿ çàçíàëè âåëè÷åçíèõ ëþäñüêèõ âòðàò. ², áåçïåðå÷íî, íàãîëîøåííÿ ëèøå íà âáèâñòâ³ øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â áóëî á ïðîÿâîì âóçüêîãëÿäíîñò³ é ì³ñíèöòâà, îñê³ëüêè òàêèì ÷èíîì çàòåìíþºòüñÿ âñåëþäñüêèé ñòàí ñòðàæäàííÿ é ñìåðò³. ² ñïðàâä³, æàõëèâà ñòàòèñòèêà íåçë³÷åííèõ ³ íåâðàõîâàíèõ ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ñïîâíþº íàñ øàíîáëèâèì ìîâ÷àííÿì îäíàêîâîþ ì³ðîþ ñòîñîâíî âñ³õ ìåðòâèõ. Â³ä ¿õíüî¿ ñòðàõ³òëèâî¿ ê³ëüêîñò³ ö³ïåí³º ëþäñüêèé ðîçóì ³ çàâìèðຠñåðöå. ßê îñÿãíóòè òó ïîðîæíå÷ó, ùî óòâîðèëàñÿ ï³ñëÿ â³äõîäó â íåáóòòÿ ì³ëüéîí³â çàãóáëåíèõ æèòò³â? Çà áåçëèêîþ é áåç³ìåííîþ ñòàòèñòèêîþ ïîåò áà÷èòü òðàãåä³þ îêðåìî¿ ëþäèíè: Íå òðåáà íàì ñòàòèñòèêè çàãèáëèõ… Õî÷ áè ³ ÿê òàì õòîñü ¿õ ðàõóâàâ, ʳíöåâèé ë³ê ¿õ çàâæäè îäèíèöÿ, Îäíå ³ì’ÿ, îñâÿ÷åíå ïîâ³ê...1 ² âñå æ, ³íòåëåêòóàëüíà ÷åñíîòà âèìàãຠçíàííÿ ö³º¿ æàõëèâî¿ ñòàòèñòèêè. Ñàì ïî ñîá³ ï³äñóìêîâèé ðÿäîê íå ïåðåäຠòî÷íî óñ³º¿ êàðòèíè. Ñòàòèñòè÷í³ äàí³ ìîæóòü çáóäèòè ³ñòîðè÷íó óÿâó. ϳäðàõóâàâøè âñ³õ çàãèáëèõ ³ âðàõóâàâøè âñ³ îáñòàâèíè ¿õíüî¿ ñìåðò³, ìè çìîæåìî êðàùå çáàãíóòè õ³ä â³éíè â ö³ëîìó ³ îö³íèòè âàæëèâ³ñòü ò³º¿ îêðåìî¿ ñòàòèñòèêè øåñòè ì³ëüéîí³â çàìîðäîâàíèõ ºâðå¿â.

91

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ×

Ñòàòèñòèêà ñìåðò³: â³éíà Çà ³ñíóþ÷èìè îö³íêàìè, ïðèíàéìí³ 35 ì³ëüéîí³â îñ³á, à ìîæëèâî, íàâ³òü ³ 50 ì³ëüéîí³â, áóëî âáèòî ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè íà âñ³õ ôðîíòàõ ó ªâðîï³, Àôðèö³, À糿 òà ï³âäåííîìó óçáåðåææ³ Òèõîãî îêåàíó – íà ñóø³, íà ìîð³ òà â ïîâ³òð³. Öå áóëè â³éñüêîâ³ é öèâ³ëüí³, ÷îëîâ³êè, æ³íêè é ä³òè, çàãèáë³ íà ïîë³ áîþ ³ âäîìà. Äëÿ îêðåìèõ ºâðîïåéñüêèõ íàðîä³â ñòàòèñòèêà çàãèáëèõ áóëà òàêîþ çíà÷íîþ, ùî ïåðåâèùóâàëà ê³ëüê³ñòü íàðîäæåíèõ ó íàñòóïíîìó ïîêîë³íí³. Ó ªâðîï³ â³éíà îõîïèëà òåðèòîð³þ â³ä Àòëàíòè÷íîãî îêåàíó äî ×îðíîãî ³ Áàëò³éñüêîãî ìîð³â. ³éíà ðîçïî÷àëàñÿ 1 âåðåñíÿ 1939, êîëè ͳìå÷÷èíà âòîðãëàñÿ â Ïîëüùó, à ïîò³ì çà çãîäîþ ³ ïðè äîïîìîç³ ñâîãî òîä³øíüîãî ñîþçíèêà – Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó – îêóïóâàëà é ïîãðàáóâàëà Ïîëüùó. Âåëèêîáðèòàí³ÿ é Ôðàíö³ÿ, ç îãëÿäó íà ñâîº çîáîâ’ÿçàííÿ äîïîìàãàòè Ïîëüù³, îãîëîñèëè â³éíó ͳìå÷÷èí³ 3 âåðåñíÿ. Óñÿ Çàõ³äíà ªâðîïà îïèíèëàñÿ âòÿãíåíîþ â öþ â³éíó, êîëè ïðîòÿãîì êâ³òíÿ é òðàâíÿ 1940 ðîêó ͳìå÷÷èíà âòîðãëàñÿ é îêóïóâàëà Íîðâåã³þ, Äàí³þ, ͳäåðëàíäè, Áåëüã³þ òà Ôðàíö³þ, à ²òàë³ÿ äîëó÷èëàñÿ äî âîºííèõ ä³é íà áîö³ ͳìå÷÷èíè. Äî âåñíè 1941 ðîêó á³ëüø³ñòü êðà¿í ï³âäåííîãî ñõîäó ªâðîïè ï³äïàëà ï³ä í³ìåöüêå ïðàâë³ííÿ òà âïëèâ – âèìóøåíî ÷è äîáðîâ³ëüíî. Ó ÷åðâí³ 1941 ðîêó, êîëè ͳìå÷÷èíà âäàëàñÿ äî íåñïîä³âàíîãî âòîðãíåííÿ íà òåðèòîð³þ ñâîãî ïàðòíåðà çà ïàêòîì ïðî íåíàïàä – Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó, â³éíà îõîïèëà âåñü ªâðîïåéñüêèé êîíòèíåíò. Âîþþ÷è ïðîòè ðîñ³ÿí íà ñõ³äíîìó ôðîíò³, í³ìö³ âåëè, çäåá³ëüøîãî, íàçåìí³ áîéîⳠ䳿 çà äîïîìîãîþ ìîòîðèçîâàíèõ ³ áðîíåòàíêîâèõ â³éñüê. Íà Çàõîä³ âîíè ïóñòèëè â õ³ä ãîëîâíèì ÷èíîì àâ³àö³þ, ñïî÷àòêó â íàñòóïàëüíèõ, à çãîäîì ïåðåâàæíî â îáîðîííèõ ö³ëÿõ. ϳñëÿ âèñàäêè ñîþçíèê³â â ²òà볿 – â 1943 ðîö³ òà â Íîðìàí䳿 – â 1944 ðîö³ ͳìå÷÷èíà áóëà çìóøåíà âåñòè áîéîⳠ䳿 íà ñóø³ é ó ïîâ³òð³ íà äâîõ ôðîíòàõ. Íà ïî÷àòêó 1945 ðîêó àð쳿 ñîþçíèê³â ³ ðàäÿíñüê³ â³éñüêà ïî÷àëè íàáëèæàòèñÿ äî êîðäîí³â ͳìå÷÷èíè ³ äî òðàâíÿ ïðèìóñèëè ¿¿ äî áåççàñòåðåæíî¿ êàï³òóëÿö³¿. Ç óñ³õ ºâðîïåéñüêèõ êðà¿í ÑÐÑÐ ïîí³ñ ó ö³é â³éí³ íàéá³ëüø³ ëþäñüê³ âòðàòè. Çã³äíî ç «Âåëèêîþ ðàäÿíñüêîþ åíöèêëîïå䳺þ», âòðàòè Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó ñåðåä â³éñüêîâèõ ³ öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ ñòàíîâëÿòü áëèçüêî 20 ì³ëüéîí³â. ²íø³ äæåðåëà îö³íþþòü âòðàòè Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó ïðèáëèçíî â 11 ì³ëüéîí³â âîþþ÷èõ ³ 7 ì³ëüéîí³â öèâ³ëüíèõ. (Ïîëüñüê³ äæåðåëà äàþòü íàéíèæ÷ó îö³íêó âòðàò Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó – ëèøå 7 ì³ëüéîí³â, ùî ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî ñòàòèñòèêà ìîæå ñëóãóâàòè ïîë³òè÷íèì ö³ëÿì ÿê çáðîÿ ñëàáîãî ñóïðîòè ñèëüíîãî.) Âòðàòè öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ

92

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ

ñêëàäàþòüñÿ ³ç çàãèáëèõ ï³ä ÷àñ ïîâ³òðÿíèõ íàëüîò³â ³ áîìáàðäóâàíü; ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó é íåäóã; ³ç ì³ëüéîí³â äåïîðòîâàíèõ äî ͳìå÷÷èíè äëÿ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³, ÿê³ ââàæàëèñÿ çíèêëèìè áåç â³ñò³, ³ ç ïðèáëèçíî ï³âòîðà ì³ëüéîíà çàìîðäîâàíèõ ðàäÿíñüêèõ ºâðå¿â2 . Á³ëüø³ñòü â³éñüêîâèõ âòðàò ñòàíîâèëè ïîëåãë³ íà ïîë³ áîþ, àëå áëèçüêî 3,5 ì³ëüéîíà ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, ÿê ïðèïóñêàþòü, çàãèíóëè â³ä êàòóâàíü – ó ãàçîâèõ êàìåðàõ Îñâåíö³ìà, ï³ä ÷àñ ìàñîâèõ ðîçñòð³ë³â ³ ñòðàò. Çà ì³ñÿöü ïåðåä âòîðãíåííÿì í³ìö³â äî Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó óòëåð âèäàâ äåêðåò, ùî ãàðàíòóâàâ éîãî çáðîéíèì ñèëàì çàõèñò â³ä ïîäàëüøîãî ïåðåñë³äóâàííÿ çà ðîçñòð³ëè öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ âîðîãà, «íàâ³òü, ÿêùî öåé â÷èíîê º â³éñüêîâèì çëî÷èíîì ÷è ïðîñòóïêîì». Âïðîâàäæóþ÷è öåé äåêðåò óòëåðà, âèùå í³ìåöüêå êîìàíäóâàííÿ âèäàëî 6 ÷åðâíÿ 1941 ñóìíîçâ³ñíèé Kommissarbefehl (êîì³ñàðñüêèé íàêàç), ÿêèé íàäàâàâ ïðàâî âîþþ÷èì â³éñüêàì âèîêðåìëþâàòè ñåðåä çàõîïëåíèõ íèìè ïîëîíåíèõ «ïîë³òè÷íèõ êîì³ñàð³â óñÿêîãî ãàòóíêó» ³ âáèâàòè ¿õ. Îòæå, ì³ëüéîíè ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ áóëè ïîçáàâëåí³ ïðàâ ³ çàõèñòó ì³æíàðîäíîãî ïðàâà ³ âáèòî3 . Ïîëüùà çàéìຠäðóãå ì³ñöå çà ê³ëüê³ñòþ âîºííèõ âòðàò. Áþðî âîºííèõ â³äøêîäóâàíü Ïîëüñüêî¿ Íàðîäíî¿ Ðåñïóáë³êè îïðèëþäíèëî îô³ö³éí³ äàí³ ïðî âîºíí³ âòðàòè Ïîëüù³, îö³íþþ÷è ¿õ ó 6 ì³ëüéîí³â 28 òèñÿ÷ çàãèáëèõ, ùî ñòàíîâèòü áëèçüêî 22 â³äñîòê³â â³ä äîâîºííîãî ñêëàäó íàñåëåííÿ 4 . (ßêùî âèîêðåìèòè âòðàòè ºâðå¿â, òî âîíè ñòàíîâèòèìóòü ïðèáëèçíî 3 ì³ëüéîíè àáî 12,5 â³äñîòêà â³ä ïîëüñüêîãî íàñåëåííÿ.) Çàãèáëèõ ï³ä ÷àñ â³éíè ðîçïîä³ëÿþòü çà ÷îòèðìà óìîâíèìè òà íåñèñòåìàòèçîâàíèìè ðóáðèêàìè, áåç áóäü-ÿêèõ ï³äðîçä³ë³â. Äî ïåðøî¿ êàòåãîð³¿, ÿêó êëàñèô³êóþòü ÿê «áåçïîñåðåäí³ â³éñüêîⳠ䳿», â³äíîñÿòü 644 òèñÿ÷³ çàãèáëèõ, ñåðåä ÿêèõ â³éñüêîâèé ñêëàä, ùî ïîë³ã ó áîÿõ, à òàêîæ öèâ³ëüíå íàñåëåííÿ, ùî çàãèíóëî ï³ä ÷àñ ïîâ³òðÿíèõ íàëüîò³â òà â³ä àðòèëåð³éñüêîãî âîãíþ. Äðóãó êàòåãîð³þ ñòàíîâëÿòü «æåðòâè òàáîð³â ñìåðò³, îáëàâ, êàòóâàíü, ìàñîâèõ çíèùåíü ó ãåòòî òîùî», ÿêèõ íàðàõîâóºòüñÿ çàãàëîì 3 ì³ëüéîíè 577 òèñÿ÷, ³ç íèõ 3 ì³ëüéîíè – ºâðå¿, õî÷à â ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ öå íå çàçíà÷àºòüñÿ. Òðåòÿ êàòåãîð³ÿ – «çàãèáë³ â ì³ñöÿõ óâ’ÿçíåííÿ â³ä åï³äåì³é, âèñíàæåííÿ, ïîãàíîãî ïîâîäæåííÿ òîùî» – íàðàõîâóº 1 ì³ëüéîí 286 òèñÿ÷ îñ³á, ïðè÷îìó íåìຠæîäíîãî äîäàòêîâîãî ïîÿñíåííÿ ùîäî òîãî, ÿêèì ÷èíîì áóëî îòðèìàíî òàêó öèôðó.  ÷åòâåðò³é êàòåãîð³¿, ïîçíà÷åí³é ðóáðèêîþ «çàãèáë³ ïîçà òþðìàìè òà òàáîðàìè â³ä ðàí, êàë³öòâà, íàäì³ðíî¿ ïðàö³ òîùî» çíà÷èòüñÿ 521 òèñÿ÷à îñ³á.

93

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ×

Íàâ³òü ÿêùî ö³ öèôðè çàâèùåí³, ÿê öå âèçíàþòü ó ïðèâàòíèõ áåñ³äàõ îêðåì³ ïîëüñüê³ íàóêîâö³, ïîëÿêè ñïðàâä³ çàçíàëè çíà÷íèõ âòðàò, îñê³ëüêè í³ìåöüê³ â³éñüêîâ³ é îêóïàö³éí³ âëàñò³ íåùàäíî ðîçïðàâëÿëèñÿ ç ïîëüñüêèì íàñåëåííÿì. Ó ïåðø³ ì³ñÿö³ í³ìåöüêîãî âòîðãíåííÿ îçáðîºí³ çàãîíè áåçïåêè ÑÑ çàõîïèëè é çàìîðäóâàëè òèñÿ÷³ ïðåäñòàâíèê³â ïîëüñüêî¿ åë³òè: ïîë³òè÷íèõ ³ â³éñüêîâèõ êåð³âíèê³â, öåðêîâíèõ ïðîâîäèð³â ³ ä³ÿ÷³â îñâ³òè âèùîãî ðàíãó. Ìåòîþ ¿õ óáèâñòâà áóëî ïîçáàâèòè ïîëÿê³â ïðîâîäó ³ â òàêèé ñïîñ³á çìåíøèòè éìîâ³ðí³ñòü ¿õíüîãî îïîðó í³ìåöüêèì çàãàðáíèêàì. Óïðîäîâæ ïåðøîãî ðîêó í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿ áóëî âáèòî áëèçüêî 10 òèñÿ÷ ïîëÿê³â. Ó ïîäàëüø³ ðîêè áëèçüêî 25 òèñÿ÷ ïîëÿê³â ñòàëè æåðòâàìè ìàñîâèõ ñòðàò, ïðè÷îìó áàãàòüîõ ³ç íèõ ïîêàðàíî çà ó÷àñòü ó ðóñ³ îïîðó5. Íåìຠõî÷ äî ïåâíî¿ ì³ðè òî÷íî¿ â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ, ñê³ëüêè òèñÿ÷, à, ìîæëèâî, é äåñÿòê³â òèñÿ÷ ïîëÿê³â çàãèíóëî â êîíöåíòðàö³éíèõ ³ òðóäîâèõ òàáîðàõ. Þãîñëàâ³ÿ òàêîæ çàçíàëà ï³ä ÷àñ â³éíè çíà÷íèõ âòðàò. Çàãèíóëî àáî çíèêëî áåç â³ñò³ áëèçüêî ï³âòîðà ì³ëüéîíà þãîñëàâ³â, òîáòî ïðèáëèçíî 9 â³äñîòê³â íàñåëåííÿ. ²ç íèõ áëèçüêî 1,2 ì³ëüéîíà îñ³á ñêëàäàëè âòðàòè öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ, ãîëîâíèì ÷èíîì öå áóëè æåðòâè êàðàëüíèõ àêö³é, ùî ¿õ ó÷èíÿëè í³ìö³ ó â³äïîâ³äü íà òðèâàëó ïàðòèçàíñüêó â³éíó, ÿêó âåëè þãîñëàâè ï³ä ÷àñ í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿. Ó Ãðåö³¿, äå áóëà, ïåðåâàæíî, ïîä³áíà ñèòóàö³ÿ, ëþäñüê³ âòðàòè îö³íþâàëèñÿ ïðèáëèçíî â 250 òèñÿ÷, òîáòî äåñü â³ä òðüîõ äî ÷îòèðüîõ â³äñîòê³â íàñåëåííÿ. Íà ïðîòèâàãó öüîìó â Çàõ³äí³é ªâðîï³ âòðàòè áóëè ìåíøèìè**. Ó Ôðàíö³¿, ïðèì³ðîì, ê³ëüê³ñòü ëþäåé, óáèòèõ ÷è çíèêëèõ áåç â³ñò³, îö³íþþòü ó 600 òèñÿ÷, ùî ñòàíîâèòü 1,5 â³äñîòêà íàñåëåííÿ. ²ç íèõ áóëî áëèçüêî 200 òèñÿ÷ âîþþ÷èõ ³ 400 òèñÿ÷ öèâ³ëüíèõ (ó òîìó ÷èñë³ áëèçüêî 90 òèñÿ÷ ºâðå¿â), ÿê³ áóëè âáèò³ ï³ä ÷àñ ïîâ³òðÿíèõ íàëüîò³â, ñòðà÷åí³ àáî äåïîðòîâàí³6 . Âòðàòè áåëüã³éö³â îö³íþþòüñÿ â 50 òèñÿ÷, ïðè ÷èñåëüíîñò³ íàñåëåííÿ äî 10 ì³ëüéîí³â. Ó Âåëèêîáðèòàí³¿ ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ áóëî îö³íåíî ïðèáëèçíî â 360 òèñÿ÷, ïðè÷îìó öÿ öèôðà, ùî â³äïîâ³äàëà ìåíø, í³æ îäíîìó â³äñîòêó íàñåëåííÿ, îõîïëþâàëà ÿê â³éñüêîâ³ âòðàòè, òàê ³ æåðòâè ñåðåä öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ, ÿêå ïîñòðàæäàëî â³ä ïîâ³òðÿíèõ íàëüîò³â. Àíãë³éö³ òà ôðàíöóçè, ìàáóòü, çàçíàëè á³ëüøèõ ëþäñüêèõ âòðàò ó áèòâ³ ïðè Âåðäåí³ ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, í³æ óïðîäîâæ óñ³º¿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïî âñ³é ªâðîï³, õî÷ áè äå í³ìåöüê³ ôàøèñòè ïðèõîäèëè äî âëàäè, âîíè íàñàäæóâàëè ñâîº òîòàë³òàðíå ïðàâë³ííÿ, âäàþ÷èñü äî ìàñîâèõ àðåøò³â ëþäåé, ùî ¿õ âîíè ââàæàëè ïîë³òè÷íî íåáåçïå÷íèìè, ñîö³àëüíî

94

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ

øê³äëèâèìè ÷è òàêèìè, ùî ñêëàäàþòü åêîíîì³÷íó çàãðîçó. Êàòåãî𳿠ï³äîçðþâàíèõ áóëè ð³çíîìàí³òíèìè: êîìóí³ñòè, ñîö³àë³ñòè òà ³íø³ ïîë³òè÷í³ ïðîòèâíèêè; àêòèâí³ ä³ÿ÷³ öåðêâè, îñîáëèâî ñåðåä ñâ³äê³â ªãîâè, ùî â³äìîâëÿëèñÿ âèçíàòè ñâ³òñüêèé ñóâåðåí³òåò íàö³îíàë-ñîö³àë³çìó; ïî⳿, ãîìîñåêñóàë³ñòè, ðîçïóñíèêè òà çàïåêë³ çëî÷èíö³. Àáè çàáåçïå÷èòè ì³ñöå äëÿ âñ³õ öèõ â’ÿçí³â, íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íèé ðåæèì âèáóäóâàâ øèðîêó ìåðåæó êîíöòàáîð³â. Çãîäîì äëÿ âèêîðèñòàííÿ ï³äïîðÿäêîâàíèõ ¿ì ëþäñüêèõ ðåñóðñ³â í³ìö³ çàïðîâàäèëè â òàáîðàõ ñèñòåìó ïðèìóñîâî¿ ïðàö³, ³ â îñòàíí³ ðîêè â³éíè, êîëè ïîòðåáè â ëþäñüê³é ñèë³ ñòàëè êîí÷å â³ä÷óòíèìè, ðàáñüêà ïðàöÿ öèõ â’ÿçí³â ç óñ³º¿ ªâðîïè ñêëàäàëà ï³äìóðîê í³ìåöüêî¿ âîºííî¿ åêîíîì³êè. ʳëüê³ñòü îñ³á, ùî ¿õ áóëî óâ’ÿçíåíî â öèõ òàáîðàõ, îö³íþþòü â 1 ì³ëüéîí 650 òèñÿ÷. Ïîíàä ì³ëüéîí ³ç íèõ ïîìåðëè àáî áóëè âáèò³. Ïîìèðàëè ç «ïðèðîäíèõ» ïðè÷èí: â³ä ãîëîäó, ÷åðåç âèñíàæåííÿ, õâîðîáè. Òèõ, õòî ëåäâå æèâîò³â, íåçäóæàâ, õâîð³â, áóâ ïðè ñìåðò³, íå ìàâ ñèëè ïðàöþâàòè, à îòæå, ç ïîãëÿäó íàöèñò³â, íå çàñëóãîâóâàâ íà æèòòÿ, â³äïðàâëÿëè äî ãàçîâèõ êàìåð, ÿê³ áóëè ìàéæå â êîæíîìó òàáîð³, ùîá ïîçáóâàòèñÿ â³ä òèõ, êîãî óòëåð íàçèâàâ «íåïîòð³áíèìè íàõë³áíèêàìè»7 . Ñòàòèñòèêà ñìåðò³: ìàñîâå âáèâñòâî Êîëè ͳìå÷÷èíà ïëàíóâàëà é âåëà çáðîéíó â³éíó, ùîá çäîáóòè Lebensraum – «æèòòºâèé ïðîñò³ð» – äëÿ í³ìåöüêîãî íàðîäó ³ ïàíóâàòè íàä óñ³ì ºâðîïåéñüêèì êîíòèíåíòîì, âîíà, âîäíî÷àñ, ïëàíóâàëà é çä³éñíþâàëà ñèñòåìàòèçîâàíó ïðîãðàìó ìàñîâîãî âáèâñòâà. Íàö³îíàëñîö³àë³ñòè âáà÷àëè â öüîìó ìàñîâîìó âáèâñòâ³ íå ùî ³íøå, ÿê ³äåîëîã³÷íó â³éíó, âåäåííÿ ÿêî¿ ïîºäíóâàëîñÿ ç³ çâè÷àéíîþ çáðîéíîþ â³éíîþ. Âèùå êîìàíäóâàííÿ í³ìåöüêèõ çáðîéíèõ ñèë ïðîâàäèëî âîºíí³ ä³¿, òîä³ ÿê ÑÑ – ñòðàõ³òëèâà çáðîéíà ïîë³ö³ÿ íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íîãî ðóõó – âåëà ³äåîëîã³÷íó â³éíó. Îáèäâ³ â³éíè âåëèñÿ îäíî÷àñíî é ñòðàòåã³÷íî òà ïðàêòè÷íî ïåðåïë³òàëèñÿ. Óñï³øí³ñòü òàêòèêè ìàñîâîãî âáèâñòâà çóìîâëþâàëàñÿ ïàðàçèòè÷íîþ çàëåæí³ñòþ ÑÑ â³ä â³éñüêîâî¿ âåðõ³âêè ͳìå÷÷èíè òà ¿¿ íàö³îíàëüíèõ âîºííèõ ðåñóðñ³â, à âåäåííÿ çáðîéíî¿ â³éíè çàáåçïå÷óâàëî ïðèêðèòòÿ äëÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà. Ìàñîâå âáèâñòâî ïîäàâàëîñÿ äëÿ óÿâè íàðîäó ÿê ñâÿùåííà â³éíà ç ìåòîþ çíèùåííÿ «ñìåðòåëüíîãî âîðîã໠ͳìå÷÷èíè. «Ñìåðòåëüíîãî âîðîãà» – öå áóâ âèðàç, ùî éîãî âæèâàâ óòëåð: Todfeind – óîñîáëþâàëè ºâðå¿, ÿê³, çã³äíî ç äîêòðèíîþ íàö³îíàë-ñîö³àë³çìó, áóëè ãîëîâíèìè ñóïðîòèâíèêàìè í³ìåöüêèõ «àð³éö³â». Çà íàöèñòñüêîþ ³äåîëî㳺þ, ºâðåé

95

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ×

áóâ äèÿâîëîì ó ïëîò³, íàéñòðàøí³øîþ äëÿ í³ìåöüêîãî ëþäó âðàæîþ ³ñòîòîþ, ñàìà ëèøå ô³çè÷íà ïðèñóòí³ñòü ÿêî¿, ÿê ñòâåðäæóâàëîñÿ, çàãðîæóâàëà ÷èñòîò³ é íàâ³òü ³ñíóâàííþ «àð³éñüêî¿» ðàñè8 . Æîäåí ³íøèé íàðîä, íàö³ÿ ÷è «ðàñà» íå ïåðåáóâàëè â òàêîìó ñòàíîâèù³. Ðàñîâà ÷èñòîòà áóëà íàñòèðëèâîþ ³äåºþ íàöèñò³â, ³ íåþ áóâ íàñè÷åíèé êîæíèé æèòòºâèé àñïåêò í³ìåöüêî¿ äèêòàòóðè. Ðàñîâà ºâãåí³êà ïåðåòâîðèëàñÿ íà ñïðàâó äåðæàâíî¿ ïîë³òèêè. «Ïîçèòèâíà» ðàñîâà ºâãåí³êà çàîõî÷óâàëà «÷èñòèõ» àð³éñüêèõ í³ìö³â ìàòè ä³òåé. «Íåãàòèâíà» ºâãåí³êà ïåðåøêîäæàëà – àæ äî âáèâñòâà òà ìàñîâîãî âáèâñòâà – â³äòâîðåííþ æèòòÿ, ÿêå ðàñèñòè ââàæàëè «íåâàðò³ñíèì». óòëåð âëàñíå çàïî÷àòêóâàâ ðàñîâî âìîòèâîâàíó ïðîãðàìó âáèâñòâà, ÿêà ìàëà åâôåì³ñòè÷íó íàçâó «åéòàíàç³ÿ». Ìåòîþ ö³º¿ ïðîãðàìè áóëî óìåðòâ³ííÿ ðîçóìîâî õâîðèõ «àð³éö³â» äîðîñëîãî â³êó, îñê³ëüêè ¿õí³ ðîçóìîâ³ â³äõèëåííÿ, ÿê ââàæàëîñÿ, ìîæóòü îñêâåðíèòè «àð³éñüêó» ðàñó ³ çàøêîäèòè çäîðîâ’þ íàö³¿. Ó ñàì³é ͳìå÷÷èí³ ïðîãðàìà åéòàíà糿 â³ä³áðàëà áëèçüêî 100 òèñÿ÷ æèòò³â. Ó âîºííèé ÷àñ êîíâîéîâàí³ êîëîíè ïàö³ºíò³â ïñèõ³àòðè÷íèõ ³íñòèòóò³â, ùî ïðèáóâàëè äî Îñâåíö³ìà ç ð³çíèõ êðà¿í, íàïðàâëÿëèñÿ ïðîñòî äî ãàçîâèõ êàìåð. Æîäíèõ çàïèñ³â ïðî ¿õíº íàäõîäæåííÿ ÷è âáèâñòâî íå ïðîâàäèëîñÿ; ¿õíÿ ê³ëüê³ñòü îö³íþâàëàñÿ òèñÿ÷àìè9 .  ³ºðàðõ³¿ íàöèñòñüêîãî ðåæèìó «àð³éö³» ââàæàëèñÿ âèùîþ ðàñîþ, ïîêëèêàíîþ ïðàâèòè ñâ³òîì ï³ñëÿ çíèùåííÿ ¿õíüîãî çàêëÿòîãî âîðîãà äèÿâîëüñüêî¿ ïðèðîäè – ºâðå¿â. Äî íèæ÷èõ ðàñ, íàä ÿêèìè í³ìö³ ïëàíóâàëè çä³éñíþâàòè ñâîº ïðàâë³ííÿ, íàëåæàëè ñëîâ’ÿíè: ïîëÿêè, ðîñ³ÿíè, óêðà¿íö³. Äåõòî ñòâåðäæóº, ùî í³ìö³ ïëàíóâàëè òàêîæ çíèùèòè ïîëÿê³â ³ ðîñ³ÿí íà ðàñîâ³é ï³äñòàâ³, îñê³ëüêè, çà ðàñîâîþ äîêòðèíîþ óòëåðà, ñëîâ’ÿíè ââàæàëèñÿ íåäîëþäàìè (Untermenschen). Îäíàê íåìຠæîäíèõ ñâ³ä÷åíü ïðî çàäóì ÷è ðîçðîáêó ïëàíó ùîäî âèíèùåííÿ ñëîâ’ÿí. ͳìåöüê³ ðàñèñòè ïðèñâî¿ëè ñëîâ’ÿíàì íàéíèæ÷èé ðàíã ëþäñüêîãî æèòòÿ, ç ÿêîãî ºâðå¿ âçàãàë³ âèêëþ÷àëèñÿ. Îòæå, í³ìö³ äèâèëèñÿ íà ñëîâ’ÿí, ÿê íà ëþäåé, íå çäàòíèõ í³ äî íàâ÷àííÿ, í³ äî ñàìîâðÿäóâàííÿ, à ïðèäàòíèõ ëèøå äëÿ ðîë³ ðàá³â, ³ñíóâàííÿ ÿêèõ ìîæíà áóëî âèïðàâäàòè ¿õí³ì ñëóæ³ííÿì ñâî¿ì í³ìåöüêèì ãîñïîäàðÿì. Ðàñîâà ïîë³òèêà óòëåðà ñòîñîâíî ñëîâ’ÿí, ó òîìó âèãëÿä³, ÿê ¿¿ áóëî ñôîðìóëüîâàíî, çâîäèëàñÿ äî «çìåíøåííÿ íàñåëåííÿ». Ñëîâ’ÿíàì çàãðîæóâàëè îáìåæåííÿ ùîäî ïðîäîâæåííÿ ðîäó, çà âèíÿòêîì çàáåçïå÷åííÿ íåîáõ³äíîãî ïîñò³éíîãî ïîñòà÷àííÿ ðàáñüêî¿ ðîáî÷î¿ ñèëè. ßê âèñëîâèâñÿ ñâîãî ÷àñó óììëåð, çâåðòàþ÷èñü

96

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ

äî ñâî¿õ âèùèõ îô³öåð³â ÑÑ, «íå âàæèòü», ÷è âèæèâóòü, à ÷è âèìðóòü ðîñ³ÿíè (àáî ³íø³ «íåàð³éñüê³» íàðîäè). Íà ïðîòèâàãó öüîìó, â³í âèïðàâäîâóâàâ çíèùåííÿ ºâðå¿â ³ íàâ³òü âèõâàëÿâñÿ öèì ÿê «ñòîð³íêîþ ñëàâè, ÿêî¿ í³êîëè íå áóëî é íå áóäå» â í³ìåöüê³é îô³ö³éí³é ³ñòîð³¿10. ªâðîïåéñüê³ öèãàíè òàêîæ çàçíàëè âåëè÷åçíèõ âòðàò â³ä ðóê í³ìö³â, ïðîòå íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íà äåðæàâà íå äîäåðæóâàëàñÿ ñòîñîâíî íèõ ÷³òêî îêðåñëåíî¿ ðàñîâî¿ ïîë³òèêè. óòëåð, çäàºòüñÿ, íå âçÿâ ¿õ äî óâàãè ó ñâî¿é ðàñîâ³é òåîð³¿. ͳìö³ âáà÷àëè â öèãàíàõ ïåðåäóñ³ì àíòèñîö³àëüíèé åëåìåíò, ùî ñêëàäàâñÿ ³ç çëî䳿â òà áðîäÿã, à íå ÷óæó ðàñîâó ãðóïó. Êîëè íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íèé ðåæèì ïî÷àâ âò³ëþâàòè ñâî¿ ðàñîâ³ ³äå¿ ó çàêîíîäàâñòâ³, ì³í³ñòð âíóòð³øí³õ ñïðàâ íàêàçàâ ïðîâåñòè äîñë³äæåííÿ òîãî, ÷è ïðèäàòí³ öèãàíè, ç ðàñîâîãî ïîãëÿäó, äî íàâ÷àííÿ. (³äïîâ³äü áóëà ïðåäñòàâëåíà íåãàòèâíà.) Îäíàê ëèøå â ñåðïí³ 1941 ðîêó í³ìåöüêà áþðîêðàòè÷íà ìàøèíà çä³éñíèëà ñèñòåìàòèçîâàíó ñïðîáó êëàñèô³êóâàòè öèãàí ³ç ðàñîâîãî ïîãëÿäó. Íà òîé ÷àñ íàöèñòñüê³ ñëóæáîâö³ âñòàíîâèëè äâ³ îñíîâîïîëîæí³ êàòåãîð³¿, â³ää³ëÿþ÷è êîð³íí³ öèãàíñüê³ ïëåìåíà â³ä ÷óæîçåìíèõ. Êîð³íí³ ïëåìåíà âèçíà÷àëèñÿ ÿê òàê³, ùî îñåëèëèñÿ íà òåðèòî𳿠ͳìå÷÷èíè â XV ñòîë³òò³ é â³äòîä³ îòðèìàëè ãðîìàäÿíñòâî é ïåðåáóâàëè ï³ä çàõèñòîì í³ìåöüêîãî çàêîíîäàâñòâà. Ïî÷àëè òàêîæ ðîçð³çíþâàòè «÷èñòèõ» öèãàí ³ «÷àñòêîâèõ» öèãàí (íàùàäê³â øëþá³â ì³æ öèãàíàìè òà í³ìöÿìè) – êëàñèô³êàö³¿, âñòàíîâëåí³ çà çðàçêîì Íþðíáåðçüêèõ çàêîí³â, ÿê³ áóëè îïðèëþäíåí³ â 1935 ðîö³ ³ íå ðàç óòî÷íþâàëèñÿ òà âïðîâàäæóâàëèñÿ. Êîëè â 1941 ðîö³ íàöèñòè ïðèñòóïèëèñÿ äî ôîðìóëþâàííÿ ðàñîâî¿ ïîë³òèêè ñòîñîâíî öèãàí, âåðõ³âêà íàöèñòñüêîãî ïðîâîäó íå ä³éøëà çãîäè ç öüîãî ïèòàííÿ. Íàïðèê³íö³ 1943 ðîêó í³ìåöüê³ îêóïàö³éí³ âëàñò³ íà ñõ³äíèõ òåðåíàõ ïîñòàíîâèëè, çà áëàãîñëîâåííÿì óììëåðà, ùî îñ³ë³ öèãàíè òà ¿õí³ íàùàäêè ìàþòü áóòè ïîòðàêòîâàí³ ÿê ãðîìàäÿíè êðà¿íè, òîä³ ÿê äî êî÷îâèõ öèãàí òà ¿õí³õ íàùàäê³â ïîòð³áíî ñòàâèòèñÿ ÿê äî ºâðå¿â (òîáòî âáèâàòè). Òàêå ðîçð³çíåííÿ ì³æ äâîìà ð³çíîâèäàìè öèãàí í³âåëþâàëî ¿õíþ êëàñèô³êàö³þ ÿê ðàñîâî¿ ãðóïè ³ íàãîëîøóâàëî íà ò³é ³äå¿, ùî êî÷îâ³ öèãàíè ñòàíîâëÿòü àíòèñîö³àëüíèé åëåìåíò. Ñèëè áåçïåêè ÑÑ, çä³éñíþþ÷è «çà÷èñòêó» îêóïîâàíî¿ òåðèòî𳿠â³ä «íåáåçïå÷íèõ åëåìåíò³â», âáèâàëè áàãàòüîõ öèãàí íà ò³é ï³äñòàâ³, ùî âîíè íåíàä³éí³, áåçðîá³òí³ é çëî÷èíí³. Ëèøå â îñòàíí³é ð³ê â³éíè íàöèñòñüê³ ³äåîëîãè òàêè ïî÷àëè ðîçãëÿäàòè öèãàí íå ò³ëüêè ÿê íåáàæàíèé ñîö³àëüíèé, àëå ³ ÿê íåáàæàíèé ðàñîâèé åëåìåíò.

97

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ×

Ïðîòÿãîì â³éíè äåñÿòêè òèñÿ÷ öèãàí, ùî ìåøêàëè â ͳìå÷÷èí³, Àâñò𳿠òà ³íøèõ îêóïîâàíèõ ͳìå÷÷èíîþ êðà¿íàõ, áóëè äåïîðòîâàí³ äî òàáîð³â íà òåðèòî𳿠Ïîëüù³, çîêðåìà äî Îñâåíö³ìà. Ñòàòèñòèêà çàìîðäîâàíèõ öèãàí º íåäåòàë³çîâàíîþ: áëèçüêî îäíîãî ì³ëüéîíà ç íèõ íàðàõîâóâàëîñÿ â òèõ êðà¿íàõ, ùî çàçíàëè í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿, ïðèáëèçíî ÷åòâåðòà ÷àñòèíà ³ç öüîãî ÷èñëà çàãèíóëà – â³ä ðîçñòð³ë³â àáî â ãàçîâèõ êàìåðàõ11. ªâðå¿: îñîáëèâèé âèïàäîê Äîëÿ ºâðå¿â çà ÷àñ³â íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íîãî ðåæèìó áóëà óí³êàëüíîþ. Äóìêà ïðî íèõ íå äàâàëà óòëåðó ñïîêîþ ïðîòÿãîì óñüîãî æèòòÿ, à ¿õíÿ ïðèñóòí³ñòü ó ͳìå÷÷èí³, ñàìå ¿õíº ³ñíóâàííÿ – öå ò³ ïèòàííÿ, ÿêèìè ïåðåéìàëèñÿ ïîë³òè÷í³ ³äåîëîãè í³ìåöüêî¿ äèêòàòóðè. Judenfrage – ºâðåéñüêå ïèòàííÿ – ïðèâåðòàëî äî ñåáå óâàãó âñ³º¿ ͳìå÷÷èíè. Îäâ³÷íèé ñïàäîê àíòèñåì³òèçìó, çàì³øàíèé íà õðèñòèÿíñüê³é óïåðåäæåíîñò³, åêîíîì³÷íîìó ñóïåðíèöòâ³ òà ñîö³àëüíèõ çàçäðîùàõ, áóëî ðîçïàëåíî íàöèñòñüêèì ðàñèçìîì. Êîæíå ì³ñòî, ì³ñòå÷êî é ñåëî äîêëàäàëî çóñèëü äî ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ ³ç øàëåíîþ åíåð㳺þ òà ïåäàíòè÷íîþ ïóíêòóàëüí³ñòþ ó äîòðèìàíí³ âèðîáëåíîãî çàêîíîäàâñòâà. ßê ò³ëüêè íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè ïðèéøëè äî âëàäè, âîíè ïî÷àëè âò³ëþâàòè ñâî¿ ðàñèñòñüê³ ïåðåêîíàííÿ â çàêîíîäàâ÷³ àêòè ³ âïðîâàäèëè â êîðîòêèé ïðîì³æîê ÷àñó îñíîâíèé êîäåêñ àíòèºâðåéñüêîãî çàêîíîäàâñòâà. Çàêîíè âñòàíîâëþâàëè þðèäè÷í³ âèçíà÷åííÿ ºâðåéñüêî¿ íàëåæíîñò³, äàë³, êðîê çà êðîêîì, ïîçáàâëÿëè ºâðå¿â ¿õí³õ ïðàâ, âëàñíîñò³ é çàñîá³â äî ³ñíóâàííÿ. Çãîäîì ºâðå¿ áóëè âèîêðåìëåí³ é âèãíàí³ ç í³ìåöüêîãî ñóñï³ëüñòâà, á³ëüøå òîãî – ïîçáàâëåí³ çàõèñòó çàêîíó – íàâ³òü òàêîãî, ÿêèé ³ñíóâàâ ó íàöèñòñüê³é ͳìå÷÷èí³. Îäíàê íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íà ͳìå÷÷èíà ïðÿìóâàëà äî ùå ðàäèêàëüí³øî¿, ÿê óæå çàçíà÷àëîñÿ, ìåòè ñòîñîâíî ºâðå¿â: ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ. ³éíà, ùî ¿¿ ðîçïî÷àâ óòëåð ó âåðåñí³ 1939 ðîêó, ìàëà íà ìåò³, êð³ì óñüîãî ³íøîãî, ñàìå öå, õî÷à í³ìö³ çàì³ðÿëèñÿ òàêîæ âò³ëèòè ñâî¿ àãðåñèâí³ çàãàðáíèöüê³ ïëàíè ñóïðîòè íàðîä³â ªâðîïè. Äëÿ âåäåííÿ âèíèùóâàëüíî¿ â³éíè ñóïðîòè ºâðå¿â í³ìåöüêîþ äèêòàòóðîþ áóëî âèíàéäåíî äâ³ ñòðàòå㳿: ìàñîâèé ðîçñòð³ë ³ ìàñîâå óìåðòâ³ííÿ ãàçîì. Çàãîíè ñïåö³àëüíîãî ïðèçíà÷åííÿ ñëóæáè áåçïåêè òà ïîë³ö³¿ áåçïåêè ÑÑ, ùî ìàëè íàçâó Einsatzgruppen [àéíçàöãðóïè], áóëè ïðè êîæí³é í³ìåöüê³é àð쳿, ùî íàñòóïàëà íà Ðàäÿíñüêèé Ñîþç. Éäó÷è ñë³ä ó ñë³ä çà çáðîéíèìè ñèëàìè ³ áóäó÷è çàëåæíèìè â³ä ¿õí³õ îñíîâíèõ ñëóæá, àéíçàöãðóïè ìàëè ñâî¿ì çàâäàííÿì âëàøòîâóâàòè îáëàâè íà

98

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ

ºâðå¿â òà âáèâàòè ¿õ. Ïðîöåäóðè, äî ÿêèõ âäàâàëèñÿ ïîâñþäè â òèëó ñõ³äíîãî ôðîíòó, áóëè æîðñòîêèìè é ïðèì³òèâíèìè. (Êàçàòè ïðî çàëó÷åííÿ ñó÷àñíî¿ òåõíîëî㳿 äî ìàñîâîãî âáèâñòâà – òî áåçãëóçäÿ.) ªâðå¿â çàâàíòàæóâàëè ó âàãîâîçè àáî ïðèìóøóâàëè éòè ï³øêè äî ÿêèõîñü áåçëþäíèõ ì³ñöü, äå áóëî âæå âèêîïàíî ïðîòèòàíêîâ³ òðàíøå¿ àáî ³ñíóâàëè ïðèðîäí³ ÿðóãè. Àáî æ ºâðå¿â çìóøóâàëè ñàìèì ñîá³ êîïàòè ìîãèëè äëÿ ìàñîâîãî ïîõîâàííÿ. Ïîò³ì ¿õ ñ³êëè êóëåìåòíèì âîãíåì íà êðàþ òðàíøå¿ ÷è ÿðó, íà äíî ÿêèõ çâàëþâàëèñÿ ¿õí³ ò³ëà. Çà îö³íêîþ ̳æíàðîäíîãî òðèáóíàëó â Íþðíáåðç³, àéíçàöãðóïàìè áóëî ñòðà÷åíî áëèçüêî 2 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â. Äëÿ îðãàí³çàö³¿ ñèñòåìàòè÷íîãî âáèâñòâà ðåøòè ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íîþ äåðæàâîþ áóëî ïîáóäîâàíî ø³ñòü óñòàíîâîê ³ç âåëèêîìàñøòàáíèìè ìîæëèâîñòÿìè óìåðòâ³ííÿ ãàçîì ³ ç êðåìàòîð³ÿìè äëÿ ñïàëþâàííÿ ò³ë. Óñ³ âîíè ì³ñòèëèñÿ íà òåðèòî𳿠Ïîëüù³: Îñâåíö³ì (á³ëüøå â³äîìèé ï³ä í³ìåöüêîþ íàçâîþ – Àóøâ³ö), Áåëæåöü, Õåëìíî, Ìàéäàíåê, Ñîá³áóð ³ Òðåáë³íêà. Çàñòîñîâóâàíà òóò òåõíîëîã³ÿ – íàïóñêàííÿ îòðóéíîãî ãàçó ÷åðåç îòâîðè ãîëîâêè äóøó â çà÷èíåíèõ êàìåðàõ – áóëà íå íàáàãàòî âèíàõ³äëèâ³øîþ çà áðóòàëüíå íàñèëüñòâî àéíçàöãðóï. Ïðîòå ìàòåð³àëüíî-òåõí³÷íå çàáåçïå÷åííÿ áóëî ðàçþ÷èì, ³ çà òðè ðîêè, âïðîäîâæ ÿêèõ ôóíêö³îíóâàëè ö³ óñòàíîâêè ñìåðò³, â íèõ áóëî çàìîðäîâàíî áëèçüêî 3,5 ì³ëüéîíà ºâðå¿â ç óñ³õ êðà¿í ªâðîïè***. (Ó öèõ òàáîðàõ, ïåðåâàæíî â Îñâåíö³ì³, áóëî ñòðà÷åíî òàêîæ ïðèáëèçíî 1,5 ì³ëüéîíà íåºâðå¿â.) ²ç 9 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â, ÿê³ ìåøêàëè â òèõ êðà¿íàõ ªâðîïè ³ íà òèõ òåðèòîð³ÿõ, ùî îïèíèëèñÿ çà ÷àñ³â â³éíè ï³ä âëàäîþ íàöèñò³â, áëèçüêî 6 ì³ëüéîí³â – òîáòî áëèçüêî äâîõ òðåòèí óñüîãî ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà – áóëî çàìîðäîâàíî12 . ¯õíÿ ê³ëüê³ñòü ³ çîñåðåäæåííÿ ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¿õí³ íåïåðåðâí³ êóëüòóðí³ òðàäèö³¿ íà öèõ òåðåíàõ óïðîäîâæ òèñÿ÷³ ðîê³â ñïðèÿëè ñòàíîâëåííþ ¿õ ÿê íàéæèòòºçäàòí³øî¿ ºâðåéñüêî¿ ñï³ëüíîòè, ÷èÿ æèâîäàéíà ñèëà ï³äòðèìóâàëà ºâðå¿â ïî âñ³õ óñþäàõ. Õî÷à Ðàäÿíñüêèé Ñîþç çàçíàâ á³ëüøèõ âòðàò, í³æ ºâðå¿ â àáñîëþòíèõ öèôðàõ, æîäåí ³íøèé íàðîä ó æîäí³é êðà¿í³ íå âòðàòèâ ê³ñòÿê ñâîãî íàñåëåííÿ é äæåðåëî ñâîãî êóëüòóðíîãî áàãàòñòâà. Æîäíèé ³íøèé íàðîä íå áóâ îáðàíèé äëÿ ö³ëêîâèòîãî âèíèùåííÿ. سñòü ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â íå áóëè ïîá³÷íèì ïðîäóêòîì â³éíè. ªâðå¿ âìèðàëè íå âíàñë³äîê áåçëàäíîãî áîìáàðäóâàííÿ ÷è àðòîáñòð³ëó àáî íåâèá³ðêîâîãî ñêèäàííÿ ñìåðòîíîñíî¿ çáðî¿. Íå áóëè âîíè é æåðòâàìè æîðñòîêèõ òà áðóòàëüíèõ ïðàêòè÷íèõ ì³ðêóâàíü, ùî ñïîíóêàëè íàöèñò³â óáèâàòè ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ ³

99

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ×

ïîëüñüêó åë³òó. Ö³ âáèâñòâà áóëè çàäóìàí³ ÿê çàñ³á äëÿ äîñÿãíåííÿ ïðàêòè÷íî¿ ìåòè: âîíè ìàëè çàõèñòèòè é çì³öíèòè ïîçèö³þ í³ìö³â ÿê íåçàïåðå÷íèõ ãîñïîäàð³â ªâðîïè. Óáèâñòâî ºâðå¿â ³ ðóéíàö³ÿ ºâðåéñüêîãî ãðîìàäñüêîãî æèòòÿ áóëè, íàòîì³ñòü, ñàìîö³ëëþ, ê³íöåâîþ ìåòîþ, äîñÿãíåííþ ÿêî¿ íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íà äåðæàâà ïðèñâÿòèëà ñåáå. Ïîñèëàííÿ íà âáèâñòâî 6 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â ÿê íà âèíÿòêîâó é óí³êàëüíó ïîä³þ íå º ñïðîáîþ í³ çá³ëüøèòè ìàñøòàáè êàòàñòðîôè, ùî âèïàëà íà ¿õíþ äîëþ, í³ âèêëèêàòè ñëüîçè é æàëîù³ äî íèõ. Öå íå ñâ³ä÷èòü ³ ïðî íàì³ðè ïðèìåíøèòè ôàêò çàãèáåë³ ì³ëüéîí³â íåºâðå¿â, äî ÿêî¿ ñïðè÷èíèëèñÿ í³ìö³, àáî íåäîîö³íèòè íåçì³ðíèõ ³ íåñòåðïíèõ ñòðàæäàíü ãðîìàäÿí ÑÐÑÐ, ïîëÿê³â, öèãàí òà ³íøèõ æåðòâ í³ìåöüêî¿ ñìåðòîíîñíî¿ ìàøèíè. Êàçàòè ïðî âèíÿòêîâ³ñòü óáèâñòâà 6 ì³ëüéîí³â ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â íå îçíà÷ຠâ³äêèäàòè òîé íåçàïåðå÷íèé ôàêò, ùî ãàçîâ³ êàìåðè ïîãëèíàëè íå ïåðåáèðàþ÷è âñ³ ëþäñüê³ æèòòÿ13 . Çíèùåííÿ 6 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â ñòî¿òü îñòîðîíü â³ä ðåøòè ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ íå ç îãëÿäó íà âèíÿòêîâ³ñòü ñèòóàö³¿, ÿêà âèïàëà íà äîëþ îêðåìèõ æåðòâ, à âíàñë³äîê â³äì³ííîñò³ íàì³ðó âáèâöü òà óí³êàëüíîñò³ íàñë³äêó âáèâñòâ. Çàì³ð í³ìåöüêî¿ äèêòàòóðè âèíèùèòè ºâðå¿â âèçð³â ó ¿¿ ïðåäñòàâíèê³â íà ґðóíò³ ¿õíüî¿ ïåðåêîíàíîñò³ â òîìó, ùî ºâðå¿ íå ìàþòü ïðàâà íà æèòòÿ, – âèðîê, ÿêèé íå äîçâîëåíî âèíîñèòè í³êîìó. ͳìåöüêèé ô³ëîñîô Êàðë ßñïåðñ ïîÿñíþâàâ óí³êàëüí³ñòü óáèâñòâà 6 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â òàêèì ÷èíîì: «Áóäü-õòî, ùî íà ï³äñòàâ³ òàêîãî ñóäæåííÿ çàìèøëÿº îðãàí³çîâàíèé çàá³é ëþäåé ³ áåðå ó÷àñòü ó éîãî âò³ëåíí³, â÷èíÿº ùîñü òàêå, ùî äîêîð³ííî â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä óñ³õ ³íøèõ çëî÷èí³â, ÿê³ ìàëè ì³ñöå â ìèíóëîìó»14 . Íàñë³äîê óáèâñòâà 6 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â óñå ùå ÷åêຠíà ñâîþ îö³íêó. Ùî æ äî ºâðåéñüêîãî ïîãëÿäó íà öþ òðàãåä³þ, òî íà ñüîãîäí³ ìè çíàºìî íàïåâíå îäíå. Áåçì³ð ºâðåéñüêèõ âòðàò çí³âå÷èâ á³îëîã³÷íó îñíîâó äëÿ òðèâàëîãî ãðîìàäñüêîãî ³ñíóâàííÿ ºâðå¿â ó ªâðîï³. Êîæíà êðà¿íà é íàðîä, ñïóñòîøåí³ â³éíîþ òà í³ìåöüêîþ îêóïàö³ºþ, âðåøò³-ðåøò ïîâåðíóëèñÿ äî íîðìàëüíîãî æèòòÿ. Óñ³ íàö³¿-æåðòâè ñòàëè òåïåð ïåðåìîæöÿìè, àãðåñîð³â ïîâàëåíî, êðà¿íè çíîâó çàéíÿëè ñâî¿ ïîçèö³¿ íà ïîë³òè÷í³é ìàï³. Îïëàêàâøè ñâî¿õ çàãèáëèõ, óâ³÷íèâøè ïàì’ÿòü ñâî¿õ ìó÷åíèê³â ³ ãåðî¿â, óñ³ íàðîäè ªâðîïè, é í³ìö³ çîêðåìà, çàë³êóâàëè ñâî¿ ðàíè, â³äáóäóâàëè çðóéíîâàí³ ì³ñòà. Ëîíäîí, Âàðøàâà é Ðîòòåðäàì, ÿê ³ Áåðë³í òà Äðåçäåí, ðåêîíñòðóéîâàí³. Âîíè ïîâåðíóëè äî æèòòÿ ñâî¿ çàâîäè é ðèíêîâ³ ïëîù³. Âîíè âîñêðåñèëè ñâî¿ íàâ÷àëüí³ é êóëüòóðí³ çàêëàäè. Âîíè â³äíîâèëè ñâî¿ çáðîéí³ ñèëè. Îäíàê âèíèùåííÿ 6 ì³ëüéîí³â ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â ïîêëàëî êðàé ³ç áåçïîâîðîòíîþ îñòàòî÷í³ñòþ òèñÿ÷îë³òí³é êóëüòóð³ é

100

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ

öèâ³ë³çàö³¿ ºâðåéñòâà Àøêåíàç³, ïîðóøèâøè íåïåðåðâí³ñòü ºâñüêî¿ ³ñòîð³¿****. Ó öüîìó ïîëÿãຠîñîáëèâèé ºâðåéñüêèé ñìóòîê. Îñü ÷îìó âö³ë³ë³ ºâðå¿ ïåðåáóâàþòü ó æóð³, ñóìóþ÷è ç ïðèâîäó âòðàòè ñâîãî ìèíóëîãî é íåïåâíîñò³ ñâîãî ìàéáóòíüîãî. Óçàãàëüíåííÿ Ãîëîêîñòó: ìåòàôîðà é àíàëîã³ÿ Óáèâñòâî 6 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â ³ç éîãî áåçïðåöåäåíòíèì ìàñøòàáîì, ðóéí³âíîþ ñèëîþ òà íåçáàãíåííèì íàì³ðîì çàõîïèëî çíåíàöüêà çäàòí³ñòü ëþäñüêî¿ óÿâè îñÿãíóòè çëî. Òàáîðè óìåðòâ³ííÿ, ³ìïåð³ÿ ñìåðò³ ç ¿¿ ãàçîâèìè êàìåðàìè é ïîâèòèìè äèìîì êðåìàòîð³ÿìè, ç ÿêèìè ñïðàâëÿâñÿ ãîëîâíèé ï³äðîçä³ë ñìåðò³ ÑÑ, çàòüìàðèëè ëþäñüêå óÿâëåííÿ ïåêëà. Íàçâè öèõ ôàáðèê ñìåðò³, – à îñîáëèâî íàçâà Îñâåíö³ì – âèò³ñíèëè Äàíòîâ³ äåâ’ÿòü ê³ë ïåêëà ÿê ñèìâîë êâ³íòåñåíö³¿ çëà, áî âîíè ì³ñòèëèñÿ íå â ë³òåðàòóðí³é öàðèí³ ñåðåäíüîâ³÷íî¿ ðåë³ã³éíî¿ óÿâè, à â ïîë³òè÷í³é ðåàëüíîñò³ ªâðîïè XX ñòîë³òòÿ. Íå âàæêî áóëî ïåðåäáà÷èòè, ùî Îñâåíö³ì ñòàíå ìåòàôîðîþ òà ïàðàäèãìîþ çëà. ßê ìîãëî áóòè ³íàêøå? Îäíàê íåñïîä³âàíîþ áóëà ñïðîáà, ùî ÷àñ â³ä ÷àñó âèíèêàëà, ïåðåòâîðèòè Îñâåíö³ì íà ìåòàôîðó «âñåñâ³òíüî¿ ïðèðîäè» â÷èíåíîãî òàì çëà àáî ïîäàòè çíèùåííÿ ºâðå¿â ëèøå ÿê çâ³ðñòâî, ö³ëêîâèòî ÿê ïîòÿã äî êðîâ³. Íåî÷³êóâàíîþ áóëà òàêîæ íåçäàòí³ñòü çðîçóì³òè – àáî âèçíàòè, – ùî öå çëî íå áóëî âñåñâ³òí³ì, ùî âáèâñòâî íå áóëî âèêëþ÷íî ïðîÿâîì ïîòÿãó äî êðîâ³, àëå ùî ³ çëî, ³ âáèâñòâî áóëè êîíêðåòíî ñïðÿìîâàíèìè ïðîòè îñ³áíèõ æåðòâ. Ïåðåòâîðåííÿ Îñâåíö³ìà íà ïàðàäèãìó âñåëåíñüêîãî çëà º, ïî ñóò³, ñïðîáîþ çàïåðå÷èòè ³ñòîðè÷íó ðåàëüí³ñòü òîãî, ùî í³ìåöüêà äèêòàòóðà ìàëà îñîáëèâèé íàì³ð ó âèíèùåíí³ ºâðå¿â*****. Îñâåíö³ì áóâ ñîö³àëüíîþ òà ïîë³òè÷íîþ ðåàëüí³ñòþ. ³í íå ñïðèéìàâñÿ é íå ñòâîðþâàâñÿ ÿê òåàòð æàõ³â äëÿ â³äòâîðåííÿ çäàòíîñò³ ëþäèíè ÷èíèòè çëå ÷è äëÿ çàäîâîëåííÿ çàãàëüíîãî ïîòÿãó äî âáèâñòâà. Îñâåíö³ì ïîñòàâ áåçïîñåðåäí³ì íàñë³äêîì êîíêðåòíî¿ é îñîáëèâî¿ ³ñòî𳿠ðàñèñòñüêîãî àíòèñåì³òèçìó. ³í áóâ âèíàéäåíèé ³ âèòâîðåíèé íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íîþ ͳìå÷÷èíîþ äëÿ çíèùåííÿ ñâîãî ñìåðòåëüíîãî âîðîãà – ºâðå¿â. ßê ò³ëüêè éîãî çíèùóâàëüí³ çàñîáè áóëî çàïðîâàäæåíî, ÿê ò³ëüêè Îñâåíö³ì ñòàâ ä³þ÷èì ï³äïðèºìñòâîì, ïðèçíà÷åíèì äëÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà ºâðå¿â, í³ìö³ ïîáà÷èëè, ùî öå îáëàäíàííÿ ¿ì çðó÷íî âèêîðèñòîâóâàòè ³ äëÿ çíèùåííÿ ëþäåé ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé «çàéâèõ» àáî «âîðîæèõ» äëÿ íàöèñòñüêî¿ ñèñòåìè ö³ííîñòåé. Ùî æ ñòî¿òü çà ñïðîáîþ ëèøèòè ºâðå¿â, òàê áè ìîâèòè, ¿õíüîãî æàõëèâîãî é óí³êàëüíîãî äîñâ³äó ÿê íàðîäó, ïðèðå÷åíîãî íà âèíèùåííÿ?

101

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ×

×è íå º âîíà íàñë³äêîì ïåâíîãî ðîäó çíåâàãè äî ºâðå¿â, ÿêîãîñü îñîáèñòîãî îáóðåííÿ ïðîòè íèõ àáî æ ïðîôåñ³éíîãî ñóïåðíèöòâà ç ºâðåÿìè òà ïî÷óòòÿ çàçäðîù³â äî íèõ, ëåäü óñâ³äîìëþâàíèõ ïðîÿâ³â àíòèºâðåéñüêî¿ âîðîæîñò³? Îö³íþþ÷è ºâðåéñüê³ âòðàòè â ðàìêàõ óñåçàãàëüíî¿ ÷è âñåñâ³òíüî¿ êëàñèô³êàö³¿ ëþäñüêèõ ñòðàæäàíü, ìîæíà âòðàòèòè âèðàçí³ñòü ºâðåéñüêî¿ äîë³, à îòæå, ìîæíà ïðèéòè äî çàïåðå÷åííÿ ³ñíóâàííÿ àíòèñåì³òèçìó, ÷è òî òë³þ÷îãî â òåìíèõ êðè¿âêàõ ÷èéîãîñü ðîçóìó, ÷è òàêîãî, ùî ïîñòຠâ áåçæàë³ñíîìó ñâ³òë³ ³ñòîð³¿. Òàêèì ÷èíîì, ìîæíà ç ëåãê³ñòþ óíèêíóòè ïîë³òè÷íî¿ ÷è ìîðàëüíî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà íàñë³äêè öüîãî àíòèñåì³òèçìó. Çàïåðå÷óþ÷è óí³êàëüí³ñòü äîë³ ºâðå¿â, ÿêèì áóëà âèçíà÷åíà ðîëü îáðàíèõ æåðòâ ìàñîâîãî âáèâñòâà, ïðèá³÷íèêè óçàãàëüíåííÿ Îñâåíö³ìà íå îáîâ’ÿçêîâî ñïðîñòîâóþòü óí³êàëüí³ñòü ìàñîâèõ óáèâñòâ. Ïðèíàéìí³ âîíè ðîçóì³þòü, ùî ìàñîâå âáèâñòâî, ÿêå â÷èíèëà íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íà äåðæàâà, âèîêðåìëþºòüñÿ â àííàëàõ ëþäñüêîãî êðîâîïðîëèòòÿ, ùî â ëþäñüê³é ³ñòî𳿠ñòàëîñÿ äîñ³ íåáóâàëå, êîëè ã³òëåð³âñüêà ͳìå÷÷èíà ïðèâëàñíèëà ñîá³ ïðàâî âèð³øóâàòè, õòî ìຠïðàâî æèòè íà ñâ³ò³, à õòî í³. Îäíàê çàíàäòî ÷àñòî î÷åâèäíà é ïîñóòíÿ â³äì³íí³ñòü ì³æ óáèâñòâîì 6 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â ³ ïðèòàìàííèì íàøîìó ÷àñîâ³ çðîñòàííÿì íàñèëüñòâà é òåðîðó çàòåìíþºòüñÿ, à ³íîä³ é çîâñ³ì ñòèðàºòüñÿ, ÷è òî íåçóìèñíî, ÷è ç ïåâíèì ïîë³òè÷íèì çàì³ðîì.****** ßêèì áàíàëüíèì ñòàëî â íàø³ äí³ ëåãêîâàæíå ïîð³âíÿííÿ âáèâñòâà ºâðå¿â ³ç áóäü-ÿêîþ êàòàñòðîôîþ ÷è æîðñòîê³ñòþ, ç áóäü-ÿêèì ñòàíîì ðå÷åé, ÿêèé ó êîãîñü âèêëèêຠâ³äðàçó àáî íàâ³òü ïðîñòî íå ïîäîáàºòüñÿ. ×îðíîøê³ð³ åêñòðåì³ñòè, âñóïåðå÷ ë³íãâ³ñòè÷í³é òî÷íîñò³ é ïîíÿò³éí³é ÷³òêîñò³, çëîâæèâàëè ñëîâàìè íà êøòàëò «ãåíîöèä», «Îñâåíö³ì», «ãîëîêîñò», âèêîðèñòîâóþ÷è ¿õ ³ç íàâìèñíèì ïàôîñîì ïðè çîáðàæåíí³ óìîâ ó ì³ñüêèõ íåòðÿõ. Äåÿê³ àìåðèêàíñüê³ ïðèá³÷íèêè ðóõó çà çàáîðîíó àáîðò³â äîõîäèëè äî ôàíàòèçìó ç³ëîò³â ó ñâî¿õ ïîð³âíÿííÿõ çàõèñíèê³â êîíòðîëþ çà íàðîäæóâàí³ñòþ ç íàöèñòàìè, ÿê³ âáèâàëè ºâðå¿â. Âîëîäèìèð Íàáîêîâ ñõàðàêòåðèçóâàâ öå ÿâèùå ÿê «ïîøëîñòü» – ðîñ³éñüêå ñëîâî, áàãàòîìàí³òí³ â³äò³íêè çíà÷åííÿ ÿêîãî â³í ïåðåäàâ ÿêîò: «çàÿëîæåíà òðèâ³àëüí³ñòü, âóëüãàðí³ øòàìïè, ô³ë³ñòåðñòâî ó âñ³õ éîãî ïðîÿâàõ, ³ì³òóâàííÿ ³ì³òàö³é, áåçîäíÿ ôàëüø³». Ïîøëîñòü, – êàçàâ â³í, – «ïðîçèðຠâ òàêèõ âèñëîâëþâàííÿõ, ÿê «Àìåðèêà íå êðàùà çà Ðîñ³þ» àáî «Ìè âñ³ ïîä³ëÿºìî âèíó ͳìå÷÷èíè… Âèìîâëÿòè íà îäíîìó ïîäèõó íàçâè Îñâåíö³ìà, Õ³ðîñ³ìè òà Â’ºòíàìó – òî çóõâàëà ïîøëîñòü»15 .

102

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ

Êðàéíîù³, â ÿê³ âïàäàþòü, ïðèð³âíþþ÷è áóäü-ÿêó ñêðèâäæåí³ñòü ó ñó÷àñíîìó æèòò³ äî âáèâñòâà 6 ì³ëüéîí³â ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â, – öå íå ëèøå êðèâëÿííÿ íåïðîãëÿäíèõ ïðîñòà÷ê³â àáî ë³òåðàòóðíèõ âèñêî÷îê. Ïî-ïåðøå, òàêîãî ðîäó ñïðîáè ìàñêóþòü ïðèõîâàíó çíåâàãó äî ºâðå¿â. Çàïåðå÷óþ÷è âèíÿòêîâ³ñòü ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó çà í³ìåöüêî¿ äèêòàòóðè, á³ëüøå òîãî – âåëè÷åçí³ñòü ºâðåéñüêèõ âòðàò, ³ ïðèð³âíþþ÷è ðóéíàö³þ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà äî ³íøèõ ïîä³é, âîíè ñïðèÿþòü çàòåìíåííþ ðîë³ àíòèñåì³òèçìó ó çä³éñíåíí³ öüîãî âáèâñòâà. Âñ³ æîðñòîêîñò³ çâîäÿòüñÿ äî òîãî ñàìîãî øòèáó. Ïî-äðóãå, ñïðîáè ïðèð³âíÿòè íàö³îíàëñîö³àë³ñòè÷íó ͳìå÷÷èíó äî Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â º âèÿâîì çëîáíîãî àíòèàìåðèêàí³çìó. Ìåòîþ òàêèõ ïðîÿâ³â º çîáðàçèòè äåðæàâó «America» ÿê «Amerika» – Ïðîôàøèñòñüê³ Ñïîëó÷åí³ Øòàòè, ÿê ñïàäêîºìöÿ òîãî íåïåðåáóòíüîãî çëà, ÿêå óîñîáëþâàëè íàöèñòè. Îòæå, Õ³ðîñ³ìà – ÿïîíñüêå ì³ñòî, íà ÿêå àìåðèêàíö³ ñêèíóëè ïåðøó àòîìíó áîìáó â ñåðïí³ 1945 ðîêó, ñòຠîáâèíóâàëüíîþ ïðèò÷åþ «âî ÿçèöåõ» ïðîòè ÑØÀ. Íàñê³ëüêè ïðàâîì³ðíîþ º òàêà îö³íêà? Ùî ñòîñóºòüñÿ ê³ëüêîñò³, òî àòîìíà áîìáà ñïðè÷èíèëàñÿ äî 130 òèñÿ÷ çàãèáëèõ, ïîðàíåíèõ ³ çíèêëèõ áåç â³ñòè. (Ó Íàãàñàê³, íà ÿêå ñêèíóòî äðóãó àòîìíó áîìáó, çàãèíóëî àáî áóëî ïîðàíåíî áëèçüêî 75 òèñÿ÷ îñ³á) Îäíàê ê³ëüê³ñòü – íå ºäèíèé ÷èííèê. гøåííÿ ÑØÀ âèêîðèñòàòè àòîìíó áîìáó ïðîòè ßïîí³¿ íå ìîòèâóâàëîñÿ áàæàííÿì ñòåðòè ç ëèöÿ çåìë³ ÿïîíñüêèé íàðîä. Ìåòîþ áîìáóâàííÿ áóëî ïðîäåìîíñòðóâàòè âèù³ñòü â³éñüêîâî¿ ìîãóòíîñò³ ÑØÀ ³, ÿê íàñë³äîê, ïðèìóñèòè ÿïîíö³â äî êàï³òóëÿö³¿, ïîêëàâøè â òàêèé ñïîñ³á êðàé â³éí³ òà ïîäàëüøèì óáèâñòâàì. Äîñòàòíüî ëèøå âñòàíîâèòè îáðèñè íàì³ð³â, ÿê³ ïîâ’ÿçóâàëèñÿ ç Õ³ðîñ³ìîþ ³ ÿê³ íàñïðàâä³ áóëî âò³ëåíî, ùîá âèÿâèòè íåñóì³ðí³ñòü ì³æ ñêèäàííÿì àòîìíî¿ áîìáè íà Õ³ðîñ³ìó òà ìàñîâèì óáèâñòâîì ºâðå¿â – íåñóì³ðí³ñòü íå ëèøå ç îãëÿäó íà çì³ñò öèõ ïîä³é, àëå, ùî âàæëèâ³øå, ç îãëÿäó íà íàì³ðè, ÿê³ ç íèìè ïîâ’ÿçóâàëèñÿ. (Ïðîòå öå òâåðäæåííÿ æîäíîþ ì³ðîþ íå îçíà÷ຠïðèíèæåííÿ æàõëèâèõ ëþäñüêèõ æåðòâ Õ³ðîñ³ìè ³ ñòðàøíèõ íàñë³äê³â ðàä³àö³éíîãî îïðîì³íåííÿ äëÿ âö³ë³ëèõ.) Îãèäíèé âèïàäîê ̳ Ëà¿, ùî òðàïèâñÿ â îñòàíí³ ðîêè àìåðèêàíñüêî¿ â³éíè ó Â’ºòíàì³, äàâ ïðèâ³ä äëÿ ùå îäí³º¿ ñóìí³âíî¿ àíàëî㳿 ç Îñâåíö³ìîì ³ç ìåòîþ ðîçïàëþâàííÿ àíòèàìåðèêàíñüêî¿ ïðîïàãàíäè. ̳ Ëàé – öå â’ºòíàìñüêå ñåëî, äå çàã³í àìåðèêàíñüêî¿ àð쳿 â õîä³ â³éñüêîâèõ îïåðàö³é ïðîòè â’ºòêîíã³âö³â ó 1968 ðîö³ ðîçñòð³ëÿâ 347 íåîçáðîºíèõ ãðîìàäÿí – ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé. Àðì³ÿ ïðèõîâàëà öåé âèïàäîê, àëå êîëè ð³ê ïî òîìó öÿ ³ñòîð³ÿ íàáóëà ðîçãîëîñó, çóñèëëÿìè îáóðåíî¿

103

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ×

ãðîìàäñüêîñò³ áóëî ç³í³ö³éîâàíî ðîçñë³äóâàííÿ, ³ çãîäîì â³äïîâ³äàëüíèé îô³öåð ïîñòàâ ïåðåä ñóäîì. Ïðîòèâíèêè àìåðèêàíñüêî¿ ïîë³òèêè, íàìàãàþ÷èñü âèïðàâäàòè ñâî¿ àíàëî㳿 ì³æ àìåðèêàíöÿìè â ̳ Ëà¿ òà íàöèñòàìè, âèñóâàëè çâèíóâà÷åííÿ â òîìó, ùî ð³øåííÿ îô³öåðà, ÿêèé â³ääàâ ñâî¿ì ï³äëåãëèì íàêàç âáèâàòè â’ºòíàìö³â, ìîòèâóâàëîñÿ ðàñèçìîì. (Ïåðåêîíëèâ³ø³ ñâ³ä÷åííÿ âêàçóâàëè íà òå, ùî ðîçïðàâà çóìîâëþâàëàñÿ ïîáîþâàííÿì, ùî ö³, íàñïðàâä³, ïåðåâàæíî áóëè â’ºòêîíã³âöÿìè.) Êð³ì òîãî, àðãóìåíò, ùî â÷èíåí³ ÑØÀ çëî÷èíè çà ñâîºþ ìàñøòàáí³ñòþ º ïîð³âíÿííèìè ç³ çëî÷èíàìè íàöèñò³â, ìîæå âèïðàâäàòè çâîðîòíå òâåðäæåííÿ: îñê³ëüêè Ñïîëó÷åí³ Øòàòè â÷èíèëè òàê³ ñàì³ çë³ñí³ çëî÷èíè, ÿê ³ íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà, òî íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà â÷èíèëà íå ñòðàøí³ø³ çëî÷èíè, í³æ ³íø³ äåðæàâè ³ áóëà íå ºäèíîþ ñåðåä ³íøèõ íàö³é ÿê âèêîíàâèöÿ çë³ñíèõ â÷èíê³â. Òàêèì ÷èíîì, óñ³ äåðæàâè é óñ³ ôîðìè ïðàâë³ííÿ çâîäÿòüñÿ äî ñïðîùåíî¿ îäíàêîâîñò³: â³äì³ííîñò³ ì³æ äåìîêðàò³ºþ é òîòàë³òàðèçìîì âòðà÷àþòü ñâîþ âàãîì³ñòü. Ñòèðàºòüñÿ ð³çíèöÿ ì³æ ñïðàâåäëèâîþ òà íåñïðàâåäëèâîþ â³éíîþ, ì³æ çíèùåííÿì 6 ì³ëüéîí³â ºâðå¿â ³, íàïðèêëàä, áîìáóâàííÿì Äðåçäåíà. Òàê, Êóðò Âîííåãóò ó «Áîéí³ íîìåð ï’ÿòü» ñì³ëèâî ñòâåðäæóº, ùî «íàéá³ëüøîþ ð³çàíèíîþ â ºâðîïåéñüê³é ³ñòî𳿻 áóëî ñêèäàííÿ çàïàëþâàëüíèõ áîìá íà Äðåçäåí16. ²ñòîðè÷íå í³ìåöüêå ì³ñòî Äðåçäåí áîìáèëè áðèòàíñüê³ é àìåðèêàíñüê³ ë³òàêè â ëþòîìó 1945 ðîêó ó â³äïîâ³äü íà çàïóñê ó íàïðÿìêó Ëîíäîíà í³ìåöüêèõ ðàêåò V-2. Ëþäñüê³ âòðàòè ï³ä ÷àñ äðåçäåíñüêîãî áîìáóâàííÿ îö³íþþòüñÿ â 35 òèñÿ÷; ì³ñòó áóëî çàâäàíî çíà÷íîãî ðóéíóâàííÿ. Õî÷à Âîííåãóò ñàì óòðèìóâàâñÿ í³ìöÿìè ÿê â³éñüêîâîïîëîíåíèé ó Äðåçäåí³ ï³ä ÷àñ áîìáóâàííÿ, â³í ñïðàâëÿâ çíà÷íèé òèñê íà îö³íþâàííÿ ö³º¿ ïî䳿 ³ íàâ³òü íà ìîðàëüíå îñóäæåííÿ áåçñîðîìíî õèìåðíî¿ àíòèñîþçíèöüêî¿ âåðñ³¿ äðåçäåíñüêîãî áîìáóâàííÿ, âèñóíóòî¿ Äåâ³äîì ²ðâ³íãîì – àíãë³éñüêèì æóðíàë³ñòîì, ÿêèé çàæèâ íåäîáðî¿ ñëàâè ÿê í³ìåöüêèé àïîëîãåò ³ íàâ³òü ÿê àïîëîãåò óòëåðà17 . Óðîê íàö³îíàë-ñîö³àë³çìó ßêîá Áóðêãàðäò – øâåéöàðñüêèé ³ñòîðèê XIX ñòîë³òòÿ – â³äçíà÷àâ, ùî «³ñòîð³ÿ – öå óâ³÷íåííÿ òîãî, ùî îäíà åïîõà ââàæຠâàðòèì óâàãè â ³íø³é». Âåëè÷åçíå íàãðîìàäæåííÿ ³ñòîðè÷íèõ îïîâ³äåé ïðî Äðóãó ñâ³òîâó â³éíó ³ îñîáëèâî ïðî ïåðåîáòÿæåíó ïîä³ÿìè äâàíàäöÿòèë³òíþ äîáó íàö³îíàë-ñîö³àë³çìó ñâ³ä÷èòü ïðî äîñÿãíåííÿ êîíñåíñóñó ñåðåä ³ñòîðèê³â, à òàêîæ ³ ¿õí³õ ÷èòà÷³â ùîäî òîãî, ùî öåé ïåð³îä áóâ âàðòèé óâ³÷íåííÿ.

104

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ

Ïî÷àòîê ³ ê³íåöü í³ìåöüêî¿ äèêòàòóðè ³ îñîáëèâî çëåò ³ ïàä³ííÿ ñàìîãî äèêòàòîðà é äàë³ ïðèâåðòàþòü óâàãó íàóêîâö³â ³ ãðîìàäñüêîãî çàãàëó. Ó ÷îìó ïîëÿãຠïðè÷èíà öüîãî? Íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íèé ðåæèì íå ñïðè÷èíèâñÿ äî ÿêèõîñü òðèâàëèõ òðàíñôîðìàö³é ñóñï³ëüñòâà âñåðåäèí³ Í³ìå÷÷èíè ÷è ïîçà ¿¿ ìåæàìè ³ íå çàëèøèâ ïî ñîá³ òðèâêèõ ìîíóìåíò³â íà ÷åñòü ñâ êîëèñü íåçäîëàííî¿ ïðèñóòíîñò³ íà ºâðîïåéñüêîìó êîíòèíåíò³. Áåçóìîâíî, êîëè óòëåð ïðèéøîâ äî âëàäè, âèáóõíóëà ðåâîëþö³ÿ ïîë³òè÷íî¿ òà ñîö³àëüíî¿ çíà÷óùîñò³, îäíàê, íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ðåâîëþö³é – ïîë³òè÷íèõ, ïðîìèñëîâèõ, íàóêîâèõ – íàö³îíàëñîö³àë³ñòè÷íà ðåâîëþö³ÿ íå çàëèøèëà ïî ñîá³ òðèâàëîãî ñïàäêó. Íàòîì³ñòü, ñêàæ³ìî, ðîñ³éñüêà ðåâîëþö³ÿ ñïðè÷èíèëàñÿ äî òàêèõ ïîë³òè÷íèõ çðóøåíü òà åêîíîì³÷íèõ ïîòðÿñ³íü, â³äãîì³í ÿêèõ óñå ùå â³äëóíþº ïî âñüîìó ñâ³òó. Êîìóí³ñòè÷íà ðåâîëþö³ÿ â Êèòà¿ âæå äîêîð³ííî çì³íèëà ñîö³àëüíå é ïîë³òè÷íå îáëè÷÷ÿ âñ³º¿ À糿. Ïðîáóäæåí³ Äðóãîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ, âèéøëè íà ì³æíàðîäíó àðåíó êðà¿íè òðåòüîãî ñâ³òó, ùîá âñòóïèòè â áîðîòüáó çà ñâ³òîâó âëàäó. Ùî ñòîñóºòüñÿ íàóêè é òåõí³êè, òî ¿õí³é ðîçâèòîê óïðîäîâæ îñòàíí³õ òðüîõ äåñÿòèë³òü ïîõèòíóâ çàñàäè íàøèõ ìèíóëèõ çíàíü, òàê ñàìî, ÿê ³ íàøîãî ìàéáóòíüîãî ³ñíóâàííÿ. Æàõëèâà çäàòí³ñòü íàóêîâî¿ äóìêè ðóéíóâàòè æèòòÿ ìîæå áóòè íåâäîâç³ ïåðåâåðøåíà ¿¿ ùå æàõëèâ³øîþ çäàòí³ñòþ âèãîòîâëÿòè æèòòÿ. Íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íà ͳìå÷÷èíà íå ñïðîìîãëàñÿ íà ïîð³âíÿíî äàëåêîñÿæíèé ÷è çàñàäíè÷èé âïëèâ íà ñóñï³ëüñòâî. Ïðîòå íàâ³òü ÿêùî ïî䳿 ¿¿ íåäîâãîãî ïðàâë³ííÿ ³ ¿¿ ùå êîðîòøîãî ïàíóâàííÿ íàä ªâðîïîþ â³äõîäÿòü ó ìèíóëå, ïðèìàðíå ¿¿ ³ñíóâàííÿ âñå ùå íàâèñຠíàä íàìè, ïðîéìàþ÷è íàø ïîë³òè÷íèé ³ ìîðàëüíèé âñåñâ³ò. Îñê³ëüêè íàöèçì, ÿê ìè ïåðåêîíàëèñÿ, ç’ÿâèâñÿ, ùîá ïðîäåìîíñòðóâàòè êâ³íòåñåíö³þ çëà, äåìîíà, â³äïóùåíîãî íà âîëþ ó ñóñï³ëüñòâî, Êà¿íà â êîëåêòèâíîìó âò³ëåíí³. «Çäîáóòêîì» íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íî¿ äåðæàâè áóëî íå ìåíø, í³æ âèê³í÷åííÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà íà äîãîäó ôàíàòè÷íîìó ðàñèçìó, áåçóìîâíèì ³ìïåðàòèâîì ÿêîãî áóëî: âèíèùèòè ºâðå¿â. Îäåðæèìà ñâîºþ ³äåºþ çíèùåííÿ ºâðå¿â, íàöèñòñüêà äåðæàâà ï³äêîðèëà ñîá³ åíåðã³þ ñâîãî íàðîäó òà ñâî¿õ ³íñòèòóö³é ó ñôåð³ óïðàâë³ííÿ, ïðîìèñëîâîñò³, íàóêè é òåõíîëîã³é, îñâ³òè, ìèñòåöòâà òà ðåë³ã³¿. ¯é âäàëîñÿ ñêîíñîë³äóâàòè é çîð³ºíòóâàòè ¿õ íà âèêîíàííÿ ö³º¿ ì³ñ³¿ âåëèêîìàñøòàáíîãî ìàñîâîãî âáèâñòâà. ͳêîëè ðàí³øå ïðèíöèïè é ìåòîäè ðàö³îíàëüíî¿ îðãàí³çàö³¿ íå âèêîðèñòîâóâàëèñÿ â ³íòåðåñàõ ³ððàö³îíàëüíîãî, äåìîí³÷íîãî. ͳêîëè ðàí³øå ìàñîâå âáèâñòâî íå áóëî òàêèì óðåãóëüîâàíèì òà óíîðìîâàíèì, îðãàí³çîâàíèì íà íàóêîâèõ çàñàäàõ ³íäóñòð³àëüíîãî óïðàâë³ííÿ ç éîãî

105

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ×

ñòàíäàðòèçîâàíèìè ïðîöåäóðàìè óìåðòâ³ííÿ, ðîçðîáëåíèìè íà îñíîâ³ ñèñòåìè äîñë³äíîãî òåñòóâàííÿ é ïðèçíà÷åíèìè äëÿ äîñÿãíåííÿ ìàêñèìàëüíî¿ åôåêòèâíîñò³ 䳿. ͳêîëè ðàí³øå â ³ñòî𳿠ëþäñòâà äåðæàâà òà ïîë³òè÷íèé ðóõ íå ïðèñâÿ÷óâàëè ñåáå çíèùåííþ ö³ëîãî íàðîäó. Âèíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà áóëî é çàëèøàºòüñÿ îñîáëèâîþ ºâðåéñüêîþ ñêîðáîòîþ. Îäíàê íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íà äåðæàâà ç ¿¿ çäàòí³ñòþ îðãàí³çóâàòè ìàñîâå âáèâñòâî íà ґðóíò³ ðàñèñòñüêîãî àíòèñåì³òèçìó áóëà é çàëèøàºòüñÿ âñåçàãàëüíîþ çàñòîðîãîþ, îñê³ëüêè âîíà º æàõëèâîþ ëàíêîþ â ëþäñüê³é ³ñòîð³¿. Ðå÷³, êîëèñü íåìèñëèì³, òåïåð íå ëèøå ìîæëèâ³, àëå é ôàêòè÷íî â³äáóâàþòüñÿ. Ó 1897 ðîö³, êîëè ñïðàâà Äðåéôóñà ðîçðèâàëà íàâï³ë Ôðàíö³þ, Áåðíàðä Ëàçàð – ôðàíöóçüêèé ºâðåé, ùî áðàâ àêòèâíó ó÷àñòü ó çàõèñò³ Äðåéôóñà, çâåðíóâñÿ äî ãðóïè ºâðåéñüêèõ ñòóäåíò³â ó Ïàðèæ³ ç ïðèâîäó àíòèñåì³òèçìó. «Ñåðåä õðèñòèÿíñüêèõ íàðîä³â, – çàçíà÷èâ â³í, – «â³ðìåíñüêå ðîçâ’ÿçàííÿ» º ïðåöåäåíòîì äëÿ ¿õí³õ ºâðåºíåíàâèñíèê³â». ³í ïîñèëàâñÿ íà ð³çàíèíó òóðêàìè â³ðìåí, ùî çà ñâî¿ì ìàñøòàáîì ³ æàõëèâ³ñòþ íàéá³ëüøå íàáëèæàëàñÿ äî çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà. «Îäíàê, – â³â äàë³ Ëàçàð, – ¿õíÿ ÷óòëèâ³ñòü íå ìîæå äîçâîëèòè ¿ì ï³òè íà öå»18 . Êîëèñü íåìèñëèìå «â³ðìåíñüêå ðîçâ’ÿçàííÿ» ñòàëî ó íàø ÷àñ äîñÿæíèì «îñòàòî÷íèì ðîçâ’ÿçàííÿì» – íàöèñòñüêà êîäîâà íàçâà äëÿ âèíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà. ßê ñêàçàâ Êàðë ßñïåðñ, òå, ùî ëþäè ðîáëÿòü ñüîãîäí³, ñòຠäæåðåëîì ¿õí³õ ìàéáóòí³õ ä³é. ͳùî, êð³ì íàé÷³òê³øîãî óñâ³äîìëåííÿ òîãî ñòðàõ³òòÿ, ùî ñòàëîñÿ, íå ìîæå äîïîìîãòè óíèêíóòè éîãî â ìàéáóòíüîìó: Òå, ùî ñòàëîñÿ, º ïîïåðåäæåííÿì. Çàáóòè ïðî öå – òî ïðîâèíà. Íåîáõ³äíî ïðî öå çàâæäè ïàì’ÿòàòè. ²ñíóâàëà ìîæëèâ³ñòü, ùîá öå ñòàëîñÿ, ³ çàëèøàºòüñÿ ìîæëèâèì, àáè öå ñòàëîñÿ çíîâó áóäü-êîëè. Ëèøå ÷åðåç óñâ³äîìëåííÿ ìîæíà öüîãî óíèêíóòè19 . Ïðèì³òêè * Óçÿòî ç: Lucy S. Dawidowicz, The Holocaust and the Historians. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1981. Àâòîðñüêå ïðàâî ©1981 çàñòåðåæåíî Ëþñ³ Ñ. Äàâèäîâè÷. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó âèäàâö³â.

1 Karl Shapiro, «Elegy for a Dead Soldier», Selected Poems (New York: Vintage, 1973), p. 105.

2 Ó ð³çíèõ äæåðåëàõ íàâåäåíî ð³çí³ ñòàòèñòè÷í³ äàí³, ðîçá³æíîñò³ ³ñíóþòü ó âñ³õ öèôðàõ. Ïîð³âí. «Great Patriotic War of the Soviet Union of 1941–45»,

106

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ Great Soviet Encyclopedia: A Translation of the Third Edition (New York: Macmillan, 1974), vol. 4; «World Wars», Encyclopedia Britannica.

3 Szymon Datner, Crimes Against POWS: Responsibility of the Wehrmacht (Warsaw: Zachodnia Agencja Prasowa, 1964), îñîáëèâî pp. 218–227; HansAdolf Jacobsen, «The Kommissarbefehl and the Mass Executions of Soviet Russian Prisoners of War», â êí.: Helmut Krausnick et al., Anatomy of the SS State (New York: Walker, 1968), p. 531.

4 Jan Szafranski, «Poland’s Losses in World War II», 1939–1945: War Losses in Poland, Stideies and Monographs (Poznań: Zachodnia Agencja Prasowa, 1960), îñîáëèâî pp. 44–49.

5 Central Commission for the Investigation of German Crimes in Poland, German Crimes in Poland, 2 (Warsaw, 1947), 49–50. ** ͳìö³, ÿê³ ðîçâ’ÿçàëè â³éíó, íàñë³äêîì ÿêî¿ º öÿ áåçïðåöåäåíòíà ñòàòèñòèêà çàãèáëèõ, ³ ÿê³ çìóøåí³ áóëè âîþâàòè íà äâîõ ôðîíòàõ: ñõ³äíîìó é çàõ³äíîìó, âòðàòèëè áëèçüêî 3,5 ì³ëüéîíà â³éñüêîâèõ ³ 430 òèñÿ÷ öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ (çäåá³ëüøîãî, öå æåðòâè ïîâ³òðÿíèõ íàëüîò³â), ùî äîð³âíþº ïðèáëèçíî 8 â³äñîòêàì í³ìåöüêîãî íàñåëåííÿ ó 1939 ðîö³.

6 Henri Michel, The Second World War (New York: Praeger, 1975), pp. 781– 782.

7 Central Commission for the Investigation of German Crimes in Poland, German Crimes in Poland, 1 (Warsaw, 1946), îñîáëèâî p. 45. Ùîäî ð³çíîìàí³òíîñò³ ïðè÷èí, ç ÿêèõ ëþäè ïîòðàïëÿëè äî Îñâåíö³ìà, äèâ. Bernd Naumann, Auschwitz: A Report on the Proceeding Against Robert Karl Ludwig Mulka and Others Before the Court at Frankfurt (London: Pall Mall, 1966). Ñòîñîâíî ґðóíòîâíîãî êðèòè÷íîãî àíàë³çó ³ñíóþ÷î¿ ñòàòèñòèêè ùîäî íàñåëåííÿ êîíöòàáîð³â, éîãî ïëèííîñò³ é ñìåðòíîñò³ äèâ. Joseph Billig, Les Camps de Concentration dans L’Economie du Reich Hitlerien (Paris: Presses Universitaires de France, 1973), pp. 68–99.

8 Ùîäî âèñâ³òëåííÿ ðàñîâîãî àíòèñåì³òèçìó â ³äåîëî㳿 òà ïðàêòèö³ íàö³îíàë-ñîö³àë³çìó äèâ. Lucy S. Dawidowicz, The War Against the Jews, 1933– 1945 (New York: Holt, Rinehart & Winston, 1975), îñîáëèâî pp. 3–22, 56–60, 63–69, 130–166.

9 Ota Kraus and Erich Kulka, The Death Factory: Document on Auschwitz (Oxford: Pergamon Press, 1966), pp. 205–206.

10 H[elmut] Kr[ausnick], «Denkschrift Himmlers über die Behandlung der Fremdovölkischen im Osten», Vierteljahshefte für Zeitgeschichte, 5 (1957), 197. Ùîäî ïðîìîâè óììëåðà â³ä 4 æîâòíÿ 1943 äèâ. Lucy S. Dawidowicz, ed., A Holocaust Reader (New York: Behrman House, 1976), pp. 131–132.

107

ËÞѲ Ñ. ÄÀÂÈÄÎÂÈ× Íàéíàä³éí³øèì äæåðåëîì ñòîñîâíî äîë³ öèãàí³â çà íàöèñòñüêîãî ðåæèìó º Donald Kenrick and Grattan Puxon, The Destiny of Europe’s Gypsies (London: Chatto Heineman for Sussex University Press, 1972), îñîáëèâî pp.

83–99, 144–149, à òàêîæ ñòàòèñòèêà íà pp. 183–184. *** Ïðè ï³äðàõóíêó ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ ùîäî 6 ì³ëüéîí³â çàìîðäîâàíèõ ºâðå¿â, áðàëîñÿ äî óâàãè, ùî, íà äîäàòîê äî 2 ì³ëüéîí³â, óáèòèõ àéíçàöãðóïàìè, ³ 3,5 ì³ëüéîíà çàãèáëèõ ó ãàçîâèõ êàìåðàõ, áëèçüêî 500 òèñÿ÷ ïîìåðëè â ãåòòî Ñõ³äíî¿ ªâðîïè â³ä ãîëîäó, õâîðîá ³ âèñíàæåííÿ àáî ñòàëè æåðòâîþ âèïàäêîâîãî òåðîðèçìó òà ðåïðåñ³é.

12 Ùîäî ñòàòèñòèêè ïðî çíèùåíèõ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â äèâ. Dawidowicz, The War Against the Jews, pp. 402-403.

13 Äèâ. William Styron, «Auschwitz’s Message», New York Times, June 25, 1974, à òàêîæ éîãî åñå «Hell Reconsidered», New York Review of Books, June 29, 1978, ÿêå ç’ÿâèëîñÿ â äåùî çì³íåí³é ôîðì³ ÿê âñòóï äî âèäàííÿ â ïàïåðîâ³é îáêëàäèíö³ êíèãè Rchard L. Rubenstein, The Cunning of History (New York: Harper Torchbook, 1978). Äèâ. òàêîæ Kurt Vonnegut, Jr., Slaughterhouse-Five (New York: Dell, 1971), p. 96, äå â³í íàâîäèòü çì³øàíèé ïåðåë³ê æåðòâ íàöèñòñüêî¿ äåðæàâè: «ªâðå¿ é öèãàíè, ãîìîñåêñóàë³ñòè é êîìóí³ñòè òà ³íø³ âîðîãè äåðæàâè».

14 Karl Jaspers and Rudolf Augstein, «The Criminal State and German Responsibility: A Dialogue», Commentary, 41 (February 1966), 35. **** ªâðåéñüêà ñï³ëüíîòà â ²çðà¿ë³ – äåðæàâ³, óçàêîíåííÿ ïîë³òè÷íîãî ³ñíóâàííÿ ÿêî¿ ñòàíîâèëî ñâîãî ðîäó â³äøêîäóâàííÿ çà çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà, âèáóäîâóº äîêîð³ííî â³äì³ííó ºâðåéñüêó êóëüòóðó, ïîð³âíÿíî ç ºâðîïåéñüêèì ºâðåéñòâîì. Ïîêè ùî íå î÷åâèäíî, ÷è ìîæå ²çðà¿ëü íàáóòè ò³º¿ òâîð÷î¿ êóëüòóðíî¿ åíåð㳿, ÿêà áóäå ñïðîìîæíîþ îá’ºäíàòè ºâðå¿â ïî âñ³õ óñþäàõ, çáåð³ãøè òðàäèö³¿ ìèíóëîãî òà ðîçâèíóâøè íîâ³. ***** ß íå çãàäóþ òóò òèõ, õòî âçàãàë³ ñïðîñòîâóº òîé ôàêò, ùî ºâðîïåéñüêå ºâðåéñòâî áóëî âèíèùåíî, ÿê íàïðèêëàä Àðòóð Ð. Áóòö – àâòîð âî÷åâèäü àíòèñåì³òñüêî¿ ïðàö³ ï³ä íàçâîþ «Ì³ñòèô³êàö³ÿ äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ». Òàê³ ëþäè º â³äâåðòèìè íàöèñòàìè àáî ¿õí³ìè àïîëîãåòàìè. Ìåí³ âàæêî ïîâ³ðèòè â òå, ùî ÿêàñü ëþäèíà äîáðî¿ âîë³, õî÷ áè ÿêîþ íåîá³çíàíîþ âîíà áóëà ç íåäàâí³ì ìèíóëèì, ìîæå â³ðèòè òàêèì òâåðäæåííÿì. Äåòàëüí³øå ùîäî ñïðîáè íåîíàöèñò³â çàïåðå÷èòè ³ñòîðè÷í³ñòü çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà äèâ. Lucy S. Dawidowicz, «Lies About the Holocoust», Commentary, 70, 6 (December 1980), 31–37. ****** Íà çâèíóâà÷åííÿ â áåçäóìí³é íåðîçá³ðëèâîñò³ çàñëóãîâóþòü òàêîæ ºâðå¿, ïîãëèíåí³ òóðáîòàìè ïðî ³ñíóâàííÿ ²çðà¿ëþ. Óïðîäîâæ äåñÿòê³â ðîê³â äåÿê³ ç íèõ ç ³ñòåðè÷íîþ ãàðÿ÷êîâ³ñòþ ïðèð³âíþâàëè àðàáñüêèõ ë³äåð³â äî óòëåðà. ªâðåéñüê³ ïîåòè, ïîä³áíî äî ïîë³òèê³â, ÷àñòî ïîð³âíþâàëè Îñâåíö³ì 11

108

ÐÎÇÄÓÌÈ ÏÐΠزÑÒÜ Ì²ËÜÉÎͲÂ: ÔÀÊÒÈ, ÖÈÔÐÈ, ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÈ ³ç Ìààëîòîì – ³çðà¿ëüñüêèì ïîñåëåííÿì, äå â 1974 ðîö³ àðàáñüê³ òåðîðèñòè âáèëè 20 ä³òåé ³ ïîðàíèëè ùå 70.

15 ²íòåðâ’þ Ãåðáåðòà Ãîëäà ç Âîëîäèìèðîì Íàáîêîâèì â êí.: George Plimpton, ed., Writers at Work: The Paris Review Interviews, 4th ser. (New York: Penguin, 1977), pp. 101–102. Çà öå ïîñèëàííÿ çàâäÿ÷óþ Íîðì³ Ðîçåí.

16 Vonnegut, Slaughterhouse-Five, p. 101 òà â ³íøèõ ì³ñöÿõ. Äèâ. òàêîæ Gabriel Habib, «A Statement» â êí.: Eva Fleischner, ed., Auschwitz: Beginning of a New Era? Reflections on the Holocaust (New York: Ktav, 1977): «Òðàãåä³þ Îñâåíö³ìà íå ìîæíà â³äîêðåìëþâàòè â³ä òðàãå䳿 Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïðèéíÿòòÿ òàêèõ ð³øåíü, ÿê áîìáóâàííÿ Äðåçäåíà, âèíèùåííÿ Õ³ðîñ³ìè, ïîðÿä ³ç íåäàâíüîþ ð³çàíèíîþ â’ºòíàìö³â, ìîæóòü áóòè ñõàðàêòåðèçîâàí³ ÿê îäíàêîâ³ áîæåâ³ëëÿ ç áîêó ðîçâèíåíèõ ó ïðîìèñëîâîìó â³äíîøåíí³ íàö³é» (p. 417). Ó êîæíîãî ñâîÿ «óëþáëåíà» òðàãåä³ÿ. Òàê, Ëó¿ñ Ìîðòîí, ôàõ³âåöü ç àìåðèêàíñüêî¿ â³éñüêîâî¿ òà äèïëîìàòè÷íî¿ ³ñòîð³¿, ïèñàâ ùîäî áëîêàäè Ëåí³íãðàäà: «Æîäíà ïîä³ÿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, çà âèíÿòêîì, ìîæëèâî, ãàçîâèõ êàìåð Îñâåíö³ìà é Áåëüçåíà, íå ìîæå çð³âíÿòèñÿ çà ñèëîþ ëþäñüêèõ ñòðàæäàíü ³ç ãåðî¿÷íîþ îáîðîíîþ Ëåí³íãðàäà». «World War II: A Survey of recent Writings», American Historical Review, 75 (December 1970), 1933.

17 Ùîäî ðîçãëÿäó ïðàö³ ²ðâ³íãà «Â³éíà óòëåðà» äèâ. ðîçä³ë 2. Âèá³ð Âîííåãóòîì ³ñòîðè÷íèõ äæåðåë ìîæå áóòè îáäóìàí³øèì, í³æ ìîæå çäàòèñÿ íà ïåðøèé ïîãëÿä, îñê³ëüêè â³í íå ïðîìèíóâ çàÿâèòè ïðî ñâîº í³ìåöüêå ïîõîäæåííÿ â «Áîéí³ íîìåð ï’ÿòü», ïîäàþ÷è ñåáå íà òèòóëüí³é ñòîð³íö³ ÿê «àìåðèêàíöÿ í³ìåöüêîãî ïîõîäæåííÿ â ÷åòâåðòîìó ïîêîë³íí³». Òàêà êîíñòàòàö³ÿ ñâ ïðèíàëåæíîñò³ â ö³é êíèç³ îçíà÷ຠâèêëèê ïîë³òè÷í³é ïîçèö³¿. Íàâ³òü çà ÷àñ³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè Âîííåãóò, çäàºòüñÿ, êàçàâ, ùî áóòè í³ìöåì ó ìîðàëüíîìó â³äíîøåíí³ íå ã³ðøå, í³æ áóòè àìåðèêàíöåì, îñê³ëüêè, íà éîãî äóìêó, á³ëüøîãî îñóäó çàñëóãîâóº áîìáóâàííÿ Äðåçäåíà, í³æ çíèùåííÿ 6 ì³ëüéîí³â ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â.

18 Bernard Lazare, Job’s Dungheap (New York: Schocken Books, 1948), p. 68.

19 Karl Jaspers, The Origin and Goal of History (New Haven: Yale University Press, 1953), p. 149.

109

Äàâèä Â. Âàéñ ³ Ìàéêë Áåðåíáàóì ªâðåéñüê³ ³äåîëîãè íå ä³éøëè çãîäè ùîäî ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿. Á³ëüø³ñòü íàóêîâö³â, ÷è¿ ïðàö³ óâ³éøëè äî ö³º¿ êíèæêè, ïîä³ëÿþòü ïîãëÿä, ùî Ãîëîêîñò áóâ åïîõàëüíîþ ïî䳺þ, äîñâ³äîì, ÿêèé âèìàãຠïåðåîñìèñëåííÿ ºâðåéñüêî¿ òðàäèö³¿ é óñòàëåíîãî ðîçóì³ííÿ Áîãà òà ³ñòîð³¿. Ïðîòå äëÿ ³íøèõ íàäòî áàãàòî ïðè öüîìó ïîñòàâëåíî íà êàðòó, íàäòî âåëèêèé ðèçèê âîíè âáà÷àþòü ó òîìó, ùîá äîçâîëèòè òàêèé ґðóíòîâíèé ïåðåãëÿä çàñíîâê³â â³ðè. Íàñòóïíèé ä³àëîã ì³æ Äàâèäîì Âàéñîì ³ Ìàéêëîì Áåðåíáàóìîì òîðêàºòüñÿ ïèòàííÿ âàæëèâîñò³ Ãîëîêîñòó ÿê ïî䳿 â ðàìêàõ çàïîâ³òíî¿ ³ñòî𳿠³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó. Âàéñ – ³çðà¿ëüñüêèé íàóêîâåöü ³ ðàáèí, ùî íàðîäèâñÿ ó ³äí³ ³ çäîáóâ îñâ³òó â Àìåðèö³, – îá³éìຠïîñàäó ãîëîâè Ëàóòåíáåðçüêîãî öåíòðó çàãàëüíî¿ òà ïóõëèííî¿ ³ìóíîëî㳿 â øïèòàë³ Õàäàññàõ ïðè ªâðåéñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ªðóñàëèì³. Âàéñ ñòî¿òü íà ò³é ïîçèö³¿, ùî, ç ïîãëÿäó â³ðè, Ãîëîêîñò íå ñòàíîâèòü ïîîäèíîêî¿ ïî䳿, áåçïðåöåäåíòíî¿ â ³ñòîð³¿, à º ïðîäîâæåííÿì íèçêè ïîä³áíèõ æîðñòîêîñòåé, ÿêå ìîæå áóòè âèòëóìà÷åíå â êîíòåêñò³ â³ðè ïîä³áíî äî ³íøèõ êàòàñòðîô ìèíóëîãî. Çàïîâ³ò çàëèøàºòüñÿ íåçì³ííèì äëÿ Âàéñà – ïîçà âïëèâîì åïîõàëüíèõ ïîä³é íàøî¿ äîáè. Ïîãëÿäè Âàéñà ïîä³ëÿº áàãàòî õòî ç â³ðóþ÷èõ, ÿê³ ãîâîðÿòü ïðî Áîãà ìèëîñåðäÿ é Áîãà ³ñòî𳿠òàê, íà÷åáòî ïîä³é 1933–1945 ðîê³â ³ íå áóëî. Ó ïåâíèõ êîëàõ, ÿê, íàïðèêëàä, ñåðåä ïîñë³äîâíèê³â ðàáèíà Äæîåëà Òàéòåëüáàóìà (ïîê³éíèé ó÷èòåëü Ñàòìàð-õàñèä³â) àáî ²ãíàöà Ìàéáàóìà (ðåôîðì³ñòñüêèé ðàáèí), íà ï³äòâåðäæåííÿ â³ðè ãîâîðÿòü ïðî Áîãà, ÿêèé êàðຠºâðåéñüêèé íàðîä çà éîãî ãð³õè. Ïîñë³äîâíèêè ³íøèõ îðòîäîêñàëüíèõ òðàäèö³é ðîçïîâ³äàþòü ³ñòî𳿠ïðî äèâîâèæíèé äîñâ³ä îêðåìèõ ºâðå¿â, ÿêèõ áóëî âðÿòîâàíî ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. ßôôà Åë³àõ – ïðîâ³äíèé ïðîôåñîð þäåéñüêèõ äîñë³äæåíü ïðè Áðóêë³íñüêîìó êîëåäæ³, ÿêà äèòèíîþ çàëèøèëàñÿ â æèâèõ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó – ç³áðàëà îêðåì³ ³ç öèõ ³ñòîð³é ó ñâî¿é ç âèøóêàíèì ñìàêîì îôîðìëåí³é ïðàö³ «Õàñèäñüê³ îïîâ³äàííÿ ïðî Ãîëîêîñò». Ìàéêë Áåðåíáàóì, ñï³âðåäàêòîð ö³º¿ àíòîëî㳿, äîòðèìóºòüñÿ ³íøèõ ïîãëÿä³â. Íàðîäèâñÿ â³í ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó, íàâ÷àâñÿ ³ â Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ, ³ â ²çðà¿ë³. ³í íàëåæèòü äî ïîêîë³ííÿ, äëÿ ÿêîãî Ãîëîêîñò º ³ñòîð³ºþ, à íå îñîáèñòèì äîñâ³äîì. Ñòóäåíò Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà, Áåðåíáàóì íàïèñàâ êíèãó ïðî Åë³ Â³çåëÿ ³ ïðèñâÿòèâ îñòàíí³ äåê³ëüêà ðîê³â ñòâîðåííþ àìåðèêàíñüêîãî íàö³îíàëüíîãî ìåìîð³àëó Ãîëîêîñòó.

110

ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ

Áåðåíáàóì íàðîäèâñÿ â 1945 ðîö³, âèõîâóâàâñÿ â òðàäèö³éí³é ºâðåéñüê³é ðîäèí³ ³ â³äâ³äóâàâ îðòîäîêñàëüí³ øêîëè. Éîãî ïåðøèìè ðåë³ã³éíèìè â÷èòåëÿìè áóëè âö³ë³ë³ ïåðåñåëåíö³, ÿêèì äîâîäèëîñÿ ïðèñòîñîâóâàòèñÿ äî æèòòÿ ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ Àìåðèêè. Ïîëåì³çóþ÷è ç Âàéñîì, â³í ñòâåðäæóº, ùî Ãîëîêîñò áóâ äîëåíîñíîþ ïî䳺þ ³ç äðàìàòè÷íèìè íàñë³äêàìè äëÿ ºâðåéñüêî¿ â³ðè é äîë³. Òðàäèö³éí³ êàòåãî𳿠íå ïðèäàòí³ äëÿ îñìèñëåííÿ âèñíîâê³â Ãîëîêîñòó; ïîðóøåíî ñàì çàïîâ³ò, ³ íàñòóïíå ïîêîë³ííÿ ïîâèííî â³äøóêàòè íîâ³ øëÿõè äëÿ ïîðîçóì³ííÿ ³ç òðàäèö³ºþ òà ïàì’ÿòòþ ïðî Áîãà. Ó ä³àëîç³ ì³æ Âàéñîì ³ Áåðåíáàóìîì â³äëóíþþòü ÷èñëåíí³ îáì³íè äóìêàìè, ùî â³äáóâàëèñÿ ì³æ òèìè, ÷躿 â³ðè íå ïîõèòíóëè âàãîâèò³ ïî䳿 öüîãî ñòîë³òòÿ, ³ òèìè, ÷èþ â³ðó áóëî ï³ä³ðâàíî ³ õòî øóêຠíîâèõ ðîçâ’ÿçàíü. Ïåðøèì äàðîâàíî ïîâíîòó íåñê³í÷åííî¿ â³ðè, äðóã³ âèáðàëè ä³àëåêòè÷íèé ñâ³ò ïàðàäîêñ³â ³ ñóïåðå÷íîñòåé. Âîíè êåðóþòüñÿ ñëîâàìè ðàáèíà Íàõìàíà Áðàöëàâñüêîãî: «Í³ùî íå º òàêèì ö³ë³ñíèì, ÿê ðîçáèòå ñåðöå». Ãîëîêîñò ³ çàïîâ³ò* I. Âàéñ: ϳñëÿ Ãîëîêîñòó – ³íøèé çàïîâ³ò? Óïðîäîâæ îñòàíí³õ òðèäöÿòè ðîê³â äåäàë³ íàñò³éëèâ³øå çàÿâëÿþòü ïðî íåîáõ³äí³ñòü äîêîð³ííî íîâî¿ þäåéñüêî¿ òåîëî㳿. Âèð³øàëüíèì àðãóìåíòîì, ÿêèé ïðè öüîìó âèñóâàþòü, º îáñòîþâàíà óí³êàëüí³ñòü ºâðîïåéñüêîãî Ãîëîêîñòó 1939–1945 ðîê³â. Ñòâåðäæóºòüñÿ, ùî ëèõî, ÿêå âèïàëî íà äîëþ ºâðåéñüêîãî íàðîäó â ö³ ðîêè, º ö³ëêîâèòî îêðåìèì, âèíÿòêîâèì âèïàäêîì – òàêèì, ùî çíàìåíóº ïî÷àòîê íîâî¿ äîáè. Êëàñè÷íèé þäåéñüêèé îïèñ âçàºìèí ì³æ Áîãîì ³ ðîäîì ²çðà¿ëåâèì âæå íå º â³ðîã³äíèì. Ìîæëèâî, íàñïðàâä³, â³í íå º òàêèì ùå ç ÷àñ³â çðóéíóâàííÿ äðóãîãî õðàìó ³ ºâðåéñüêî¿ äåðæàâè. Çàïîâ³ò – òîé, ùî áóâ, àáî éîãî ³ëþç³þ ñêàñîâàíî â í³ìåöüêèõ òàáîðàõ ñìåðò³. Òå, ÷îãî âèìàãàþòü âö³ë³ë³, – öå íîâèé çàïîâ³ò: îäíîñòîðîííº, ñòèõ³éíå âèÿâëåííÿ ðîäîì ²çðà¿ëåâèì áàæàííÿ ïðîäîâæóâàòè ºâðåéñüêå ³ñíóâàííÿ âñóïåðå÷ áàéäóæîìó, ì³íëèâîìó ÷è íå³ñíóþ÷îìó áîæåñòâó. ß ïîëèøàþ îñòîðîíü æàõëèâ³ âèñíîâêè çàïðîïîíîâàíî¿ íîâî¿ òåîëî㳿 ³ íå ðîáëþ ñïðîáè ïðîàíàë³çóâàòè ð³çíîìàí³òí³ ìîòèâóâàííÿ ¿¿ çàõèñíèê³â. ß ñòàâëþ çàïèòàííÿ: ÷è º ñëóøíèì öå òâåðäæåííÿ? Òàêèì âîíî íå º, ³ ìåí³ âàæêî çðîçóì³òè ì³ðêóâàííÿ ñåðéîçíèõ ³äåîëîã³â, ÿê³ äîòðèìóþòüñÿ öèõ ïîãëÿä³â. Ìîæëèâî, ÿ íå ìàþ ïðèâ³ëåþ

111

ÄÀÂÈÄ Â. ÂÀÉÑ ² ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

ñòâåðäæóâàòè ïîä³áíå. ß íå ïåðåæèâ îñîáèñòî ñòðàæäàíü ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â (õî÷à é æèâ ìàéæå ð³ê â Àâñò𳿠ï³ñëÿ Anschluss [àíøëþñ] äî âè¿çäó ³ âïðîäîâæ íàñòóïíîãî ïåð³îäó âòðàòèâ óñ³õ, îêð³ì âëàñíå ì ðîäèíè), ³, îòæå, ó ìåíå íåìàº í³ ïåâíîãî ïðàâà, í³ ïîâíîâàæåííÿ ãîâîðèòè ïðî òàê³ ðå÷³. Îäíàê, óñå æ òàêè, ìîæëèâî, çàðàç îáîâ’ÿçîê ãîâîðèòè ïðî öå ïåðåõîäèòü äî òèõ, õòî çà ñâî¿ì â³êîì ìîæå ùå âèñòóïàòè. Ãîëîêîñò 1939–1945 ðîê³â íå áóâ óí³êàëüíèì Ìîæëèâî, òå, ùî òðàïèëîñÿ, áóëî áåçïðåöåäåíòíèì çà ñâî¿ì ìàñøòàáîì, îðãàí³çàö³ºþ òà âèêîíàííÿì. Íåìîæëèâî áóëî óÿâèòè ñîá³, ùî òàêå ìîæå ñòàòèñÿ â ñåðåäèí³ XX ñòîë³òòÿ, ç âèíè êóëüòóðíî¿ íàö³¿ ³ çà áàéäóæîñò³ ðåøòè öèâ³ë³çîâàíîãî ñâ³òó. Îäíàê óí³êàëüí³ñòü íàâ³òü öèõ àñïåêò³â Ãîëîêîñòó º ñï³ðíîþ. Ðîçñóäëèâ³øà îö³íêà ïîâåä³íêè ðîçâèíåíèõ ó òåõíîëîã³÷íîìó â³äíîøåíí³ íàðîä³â ïåðåä, ï³ä ÷àñ ³ ï³ñëÿ çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà, à òàêîæ ùîäî ³íøèõ ïèòàíü äຠìåíøå ï³äñòàâ äëÿ çäèâóâàííÿ. Ëþäèíà çàâæäè çàñâ³ä÷óâàëà ñâîþ çäàòí³ñòü äî ëþäÿíîñò³ é ñï³â÷óòòÿ, àëå ïàí³âíèé ëåéòìîòèâ ¿¿ ³ñòîðè÷íî¿ ðåïóòàö³¿ àæ ³ äîíèí³ íåäàðìà çâó÷èòü, ÿê homo hominis lupus est. ªâðåéñüêèé íàðîä ïðèéíÿâ ÿê ÷àñòèíó ñâîãî ñòàðîãî çàïîâ³òó ñâ³ä÷åííÿ ùå á³ëüøèõ ñòðàõ³òü. ×åðåç öå ìè ñòðàæäàëè – æàõëèâî, íåçâè÷àéíî é íåîäíîðàçîâî – óïðîäîâæ óñ³º¿ ï³ñëÿá³áë³éíî¿ ³ñòîð³¿. Ö³ë³ ðåã³îíè çàçíàâàëè çà÷èùåíü â³ä ºâðåéñüêèõ îáùèí ï³ä ÷àñ ÷èñëåííèõ äàâí³øèõ ãîëîêîñò³â; ÿ íàâìèñíî âæèâàþ öåé òåðì³í. Ìåí³ âèäàºòüñÿ ñóìí³âíèì, ùî â³äáèòîê íà îêðåìèõ ºâðåÿõ ÷è îáùèíàõ, ÷è ¿õí³é êðà¿í³ â³ä ñïóñòîøåííÿ â ìåæàõ äîñÿæíîñò³ áóâ íàäòî â³äì³ííèì ó ìèíóëîìó, ïîð³âíÿíî ç íàñë³äêàìè äëÿ ñó÷àñíîãî ñâ³òîâîãî ºâðåéñòâà â³ä çíèùåííÿ á³ëüøî¿ ê³ëüêîñò³ ëþäåé ³ íà á³ëüø³é òåðèòîð³¿. Íåìຠâïåâíåíîñò³ òàêîæ ó òîìó, ùî í³ìåöüêå ñïóñòîøåííÿ áóëî íàñïðàâä³ ó ê³ëüê³ñíîìó ñï³ââ³äíîøåíí³ ñóòòºâî ³íøîãî ïîðÿäêó, í³æ äàâí³ø³ ðóéíóâàííÿ; º äàí³, ùî çàñâ³ä÷óþòü ïðîòèëåæíå. ²ç ïîãëÿäó òåîëî㳿, ðåë³ã³¿, âèäàºòüñÿ áåçãëóçäèì ñòâåðäæóâàòè, ùî âèêîð³íþâàííÿ ºâðå¿â Þäå¿, íà ðåéíñüê³é çåìë³ àáî íà ï³âäåííîìó ñõîä³ ªâðîïè áóëî ïðèéíÿòí³øèì äîñâ³äîì, í³æ òå, ùî ñòàëîñÿ â ïåð³îä ì³æ 1939 ³ 1945 ðîêàìè. Õ³áà îáðàç â³÷íîãî Áîãà ÿê çàõèñíèêà ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó áóëî ìåíøå ï³ä³ðâàíî âèíèùåííÿì ëèøå ì³ëüéîíà ºâðå¿â ðèìëÿíàìè àáî ëèøå ïî ê³ëüêà ñîòåíü òèñÿ÷ ºâðå¿â ï³ä ÷àñ õðåñòîâèõ ïîõîä³â, êîçàêàìè ³ ãàéäàìàêàìè, í³æ ø³ñòüìà ì³ëüéîíàìè çàãèáëèõ ó

112

ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ

í³ìåöüê³é ªâðîï³? Áîã, äëÿ ÿêîãî ìຠñåíñ òàêà ð³çíèöÿ, íå º Áîãîì þäà¿çìó. À þäà¿çì âèæèâ äî 1939 ðîêó, ÿê ³ âèæèâå â³í òåïåð, íå â³äêèäàþ÷è ñâîãî Áîãà ³ çàïîâ³òó ç Íèì. Îáèðàþòü ³íäèâ³äè; íàðîä îáèðàòè íå ìîæå Çâè÷àéíî, öå îñòàííº ïëþíäðóâàííÿ ïîòðåáóº ïîøóêó, ãëèáîêîãî ï³äòâåðäæåííÿ â³ðè é â³ääàíîñò³, ïîä³áíî äî òîãî, ÿê âèíèêàëè íàñò³éëèâ³ íàáëèæåííÿ äî îíîâëåíîãî çì³ñòó íà õâèë³ äàâí³øèõ ãîëîêîñò³â. Ïðàãíåííÿ íîâî¿ ïåðñïåêòèâè, îíîâëåíî¿ ñàìîñâ³äîìîñò³, ñïðàâä³, áóëî íåîäì³ííîþ âèìîãîþ äóõó äëÿ êîæíîãî ºâðåÿ ó âñ³ ÷àñè. Îäíàê «íîâèé çàïîâ³ò», «íîâà åðà» – öå çàêðèòòÿ êíèãè þäà¿çìó. Íåçâàæàþ÷è íà âñþ ñâîþ ùèð³ñòü, ñâîþ ëþáîâ äî ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó, ñâîþ â³ðí³ñòü ºâðåéñüê³é òðàäèö³¿, ïðîðîêè íîâîãî çàïîâ³òó çàêëèêàþòü íå äî â³äðîäæåííÿ, à äî çàïåðå÷åííÿ Áîãà ²çðà¿ëþ ³ ñêàñóâàííÿ raison d’etre [ñåíñ áóòòÿ] ºâðå¿â ó ñâ³ò³. Öå ÿâèùå òàêîæ íå º óí³êàëüíèì. Íå âñ³ ³äåéí³ áëóêàííÿ ï³ñëÿ ïîïåðåäí³õ ñïóñòîøåíü çáåð³ãàëè â³ðí³ñòü ³ñíóþ÷îìó çàïîâ³òó. Ò³, ùî íå äîòðèìóâàëèñÿ éîãî, âåëè äî â³ðîâ³äñòóïíèöüêèõ ðóõ³â ³ çíèêàëè. Ïðàãíåííÿ íîâèõ çàïîâ³ò³â ó íàø³ äí³ òàêîæ ïðèçâåäå äî ïîðàçêè, àáè ñëóãóâàòè íàãàäóâàííÿì ïðî òðàã³÷íèé â³äõ³ä â³ä ³ñòèíè. Îêðåìèé ºâðåé ìຠïðàâî âèáîðó. ³í ìîæå îáèðàòè ì³æ äîêîð³ííèìè àíòèïîäàìè: õàñèäèçìîì ³ çàáóòòÿì ñóáîòè [Sabbatean-Frankist oblivion], ìîæå äîäàâàòè íîâ³ âèì³ðè é â³äò³íêè äî ãîëîâíî¿ òå÷³¿ þäà¿çìó àáî â³ä³éòè â³ä íüîãî. Ð³ä ²çðà¿ë³â íå ìຠòàêîãî âèáîðó. Óêëàäåíèé îäíîãî ðàçó ç ïàòð³àðõàìè ³ ï³äòâåðäæåíèé ìàñîâèì ç³áðàííÿì íà Ñèíà¿, çàïîâ³ò íåñêàñîâíèé. Ó öüîìó ïîëÿãຠïðèíöèï â³ðè þäà¿çìó. ßê ïðîìîâèñòî âèñëîâëåíî â òëóìà÷åííÿõ Midrash Rabba ùîäî Âèõîäó 3:14: «ß Òîé, ùî º». Ð. Éîõàíàí ñêàçàâ: «ß Òîé, ùî º» – äëÿ ³íäèâ³ä³â, àëå äëÿ ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó: «ß ïðàâëþ íàä ëþäüìè íàâ³òü ïðîòè ¿õíüîãî áàæàííÿ é âîë³, íàâ³òü ÿêùî âîíè ñêðåãîòÿòü çóáàìè, ÿê ñêàçàíî: «ßê æèâèé ß, ãîâîðèòü Ãîñïîäü Áîã, – ðóêîþ ïîòóæíîþ é âèòÿãíåíèì ðàìåíîì òà âèëèâàíîþ ëþò³ñòþ áóäó öàðþâàòè íàä âàìè!» (ªç. 20:33). Êîìåíòàð äî ̳äðàø³â – Matnat Kehunah – ï³äñèëþº öþ äóìêó: «Äëÿ ëþäèíè, ùî áàæຠé îáèðຠìåíå, ß áóäó Áîãîì; ÿêùî æ âîíà íå áàæຠöüîãî, äàíî ¿é â³äìîâèòèñÿ â³ä öüîãî òÿãàðÿ; àëå äëÿ íàðîäó ³çðà¿ëüñüêîãî ß íå äàþ ìîæëèâîñò³ ïîçáóòèñÿ ÿðìà íåáåñíîãî». Ïðèá³÷íèêè íîâèõ çàïîâ³ò³â íå çóïèíÿòü ñïàñåííî¿ ³ñòî𳿠ºâðåéñüêîãî íàðîäó, àëå ìîæóòü çá³ëüøèòè ñòðàæäàííÿ öüîãî ñòîë³òòÿ. Îòæå, ¿ì

113

ÄÀÂÈÄ Â. ÂÀÉÑ ² ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

ïîòð³áíî äàòè â³äñ³÷. Íåîáõ³äíî íåäâîçíà÷íî çàÿâèòè: âîíè º çàõèñíèêàìè íå ï³äòâåðäæóâàíîãî þäà¿çìó, à ÷îãîñü ³íøîãî, â³äì³ííîãî â³ä â³÷íî¿ ðåë³ã³¿ â³÷íîãî Áîãà. Ïåðñïåêòèâà ãîëîêîñò³â ªâðå¿ ïîâèíí³ íàìàãàòèñÿ çáàãíóòè ñïóñòîøåííÿ é âòðàòè íà äâîõ ð³âíÿõ: íà ð³âí³ íàðîäó â ö³ëîìó ³ íà ð³âí³ îêðåìîãî ³íäèâ³äà. Äëÿ íàðîäó çàïîâ³ò º íåïîðóøíèì, ³ éîãî óìîâè ñôîðìóëüîâàíî: «Äèâèñÿ: ß ñüîãîäí³ äàâ ïåðåä òîáîþ æèòòÿ òà äîáðî, ³ ñìåðòü òà çëî… ß ñüîãîäí³ íàêàçóþ òîá³ ëþáèòè Ãîñïîäà, Áîãà ñâîãî, õîäèòè Éîãî äîðîãàìè, òà äîäåðæóâàòè çàïîâ³ä³ Éîãî… Ùîá òè æèâ… ³ ïîáëàãîñëîâèòü òåáå Ãîñïîäü, Áîã òâ³é, ó Êðà¿, êóäè òè âõîäèø… À ÿêùî ñåðöå òâîº â³äâåðíåòüñÿ… ³ ñòàíåø âêëîíÿòèñÿ ³íøèì áîãàì… ß ñüîãîäí³ ïðåäñòàâèâ âàì, ùî êîí÷å ïîãèíåòå âè, íåäîâãî æèòèìåòå íà ö³é çåìë³… Ñüîãîäí³ âçÿâ ß çà ñâ³äê³â ïðîòè âàñ íåáî é çåìëþ, – æèòòÿ òà ñìåðòü äàâ ß ïåðåä âàìè, áëàãîñëîâåííÿ òà ïðîêëÿòòÿ. ² òè âèáåðè æèòòÿ… ² ñêàçàâ Ãîñïîäü äî Ìîéñåÿ: Îñü òè ñïî÷èíåø ç áàòüêàìè ñâî¿ìè, à öåé íàðîä… áóäå áëóäîä³ÿòè ç áîãàìè… Êðàþ, êóäè â³í óâ³õîäèòü… ³ çëàìຠçàïîâ³òà Ìîãî, ùî ñêëàâ áóâ ß ç íèì. ² òîãî äíÿ… ß ïîêèíó ¿õ, ³ ñõîâàþ Ñâîº ëèöå â³ä íèõ, à â³í áóäå çíèùåíèé… ² ñêàæå â³í òîãî äíÿ: Õ³áà íå ÷åðåç òå, ùî íåìà â ìåíå ìîãî Áîãà, çíàéøëè ìåíå ö³ íåùàñòÿ? À ß òîãî äíÿ êîí÷å ñõîâàþ ëèöå Ñâîº ÷åðåç óñå òå çëî, ùî çðîáèâ â³í». (Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 30:15–20; 31:16–18). Öå ÷³òêà ïðîãðàìà ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠– â îá³öÿíí³ òà âò³ëåíí³. Ñëîâà çàïîâ³òó ïîâòîðþþòüñÿ çíîâ ³ çíîâ – ñêð³çü ó Á³á볿 é ó òàëìóäèñòñüê³é ë³òåðàòóð³, ³ ¿õíº çâåðøåííÿ – ³ñòîðè÷íèé ôàêò. Íàðîä, ùî îáðàâ ³ áóâ îáðàíèé áóòè ñâ³äêîì Áîãà, ÿêèé ïðîÿâëÿºòüñÿ ó ñïðàâàõ ëþäñüêèõ, íå ìîæå ëåãêî ïåðåæèòè ñâîþ çðàäó öüîìó Áîãîâ³ ³ òå, ùî â³í çìóñèâ Éîãî â³äâåðíóòè ñâîº ëèöå. Íàì äàíà ìîæëèâ³ñòü âèáèðàòè: ïîøèðþâàòè ïðèñóòí³ñòü Áîãà ó ñâ³ò³ ëþäèíè ÷è çðåêòèñÿ Shechinah, àëå ìè íå ìîæåìî óíèêíóòè íàñë³äê³â – çàëèøèòèñÿ ñàìîòí³ìè â áåçáîæíîìó ñâ³ò³. ³äðå÷åííÿ â³ä Áîãà ìîñòèòü øëÿõ äî ãîëîêîñò³â. Ó ºâðåéñüêîìó ì³ñòèöèçì³ êîæíèé ºâðåé ââàæàºòüñÿ ïðèðîäæåíèì ÷ëåíîì ò³ëà Shechinah. Æîäíèé íàðîä íå çàçíàâàâ òðèâàëîãî ïðîöâ³òàííÿ çà óìîâ áîæåñòâåííîãî çàòåìíåííÿ; ìè, ºâðå¿, ÿê ³ ðàí³øå, îñîáëèâî âðàçëèâ³, – àëå ìè é äàë³ æèâåìî ³ â íàøèõ ñòðàæäàííÿõ çàëèøàºìîñÿ äîâåðøåíèìè.

114

ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ

²ñòèíà çàïîâ³òó º â³÷íîþ ª ùå îäíå çàñòåðåæåííÿ â çàïîâ³ò³ äëÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó «² ñòàíåòüñÿ, êîëè ïðèéäóòü íà òåáå âñ³ ö³ ñëîâà, áëàãîñëîâåííÿ òà ïðîêëÿòòÿ… ³ òè íàâåðíåøñÿ äî Ãîñïîäà, Áîãà ñâîãî, ³ ñëóõàòèìåøñÿ Éîãî ãîëîñó… óñ³ì ñâî¿ì ñåðöåì òà âñ³ºþ ñâîºþ äóøåþ; òî ïîâåðíå ç íåâîë³ Ãîñïîäü, Áîã òâ³é, òåáå, ³ çìèëîñåðäèòüñÿ íàä òîáîþ, ³ çíîâó ïîçáèðຠòåáå çî âñ³õ íàðîä³â, êóäè ðîçïîðîøèâ òåáå Ãîñïîäü, Áîã òâ³é…» (Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 30:1–3). Öå îá³öÿííÿ òàêîæ â³äëóíþº ó âñ³õ çàô³êñîâàíèõ ä³àëîãàõ Áîãà ç ºâðåéñüêèì íàðîäîì. Çàïîâ³ò íå íàëåæèòü äî ïåðåãëÿäó, òàê ñàìî, ÿê ³ íåñê³í÷åíí³ñòü ºâðåéñüêîãî ³ñíóâàííÿ. Áîã ïåðåáóâຠó âèãíàíí³ ðàçîì ç³ ñâî¿ì íàðîäîì, ³ êîëè ëþäè äîçâîëÿþòü éîìó, â³í ïîâåðòàºòüñÿ ç âèãíàííÿ, à ç íèì çíîâó ïîâåðòàºòüñÿ é íàðîä. ªâðåéñüêå ñïàñ³ííÿ – â ºâðåéñüê³é ñïðàâåäëèâîñò³ é ïðàâåäíîñò³. Áåç öüîãî äâåð³ çàëèøàþòüñÿ çà÷èíåíèìè, à ñâ³òëî – çãàñëèì. Ïðèâ³ëåé áóòè çàïîâ³òíèì íàðîäîì äèâîâèæíèé. Íàñë³äêè ïåðåñòóïó áîë³ñí³. Áàãàòî õòî ç ºâðå¿â ïîîäèíö³ ï³äòâåðäæóâàâ ñâîþ â³ääàí³ñòü êîëåêòèâíîìó çàïîâ³òó, íàâ³òü ïåðåæèâàþ÷è ã³ðêèé äîñâ³ä éîãî óìîâ. ß çàïèòóþ ñåáå, ÷è ìàâ áè ÿ ñèëó äëÿ òàêîãî îñîáèñòîãî ï³äòâåðäæåííÿ, ÿêùî á ñïîâíà ïåðåæèâ ¿õ ó ìîºìó æèòò³. Îäíàê ÿ íàïåâíå çíàþ òàêå: çàïîâ³ò â³äêðèâàâñÿ äëÿ ëþäåé ³ ïðîäîâæóº ðîçêðèâàòèñÿ – â íàéÿñí³ø³é ³ñòèííîñò³. Áîã éîãî íå ïîðóøèâ, òàê ñàìî, ÿê ³ íå äîçâîëèâ ³í íàðîäó ç³ðâàòè éîãî. Äëÿ ³íäèâ³äà ïèòàííÿ òåîäèöå¿ – íåâèííèé òîé, õòî ñòðàæäàº, ãð³øíèêè ò³, ùî ïðîöâ³òàþòü, – çðåøòîþ, º òèì ñàìèì, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è ðîçãëÿäàºòüñÿ ñòðàæäàííÿ â ðàìêàõ êàòàñòðîôè, ùî éîãî ïîðîäèëà, à ÷è ñàìå ïî ñîá³. Çàïèòàííÿ äî Áîãà – ÷îìó? – º òèì ñàìèì, ÿê ó ðàç³ ïåðøîãî ïàä³ííÿ äèòèíè â ëþäñüê³é ³ñòîð³¿, òàê ³ â ðàç³ îñòàííüîãî çàãèáëîãî â Îñâåíö³ì³. Ó öüîìó – îäâ³÷íå ïðîòèáîðñòâî âñ³õ ëþäåé ³ç Áîãîì. Ð. Éîõàíàí – amorah, ùî âòðàòèâ ñâî¿õ ä³òåé, çâåðíåòüñÿ äî ïëàêàëüíèöü ³ ïîêàæå îñòàíêè ñâîãî äåñÿòîãî, îñòàííüîãî ñèíà. Ìîâ÷àçíå âèðàæåííÿ çàñïîêîºííÿ ÷åðåç ºäí³ñòü ó â³ð³. Ð. Éîõàíàí çàëèøàºòüñÿ ìóäðåöåì. Åë³øàõ á. Àáóÿõ – í³. Áåçë³÷ ëþäñüêèõ ³ñòîò – ºâðå¿â ³ íåºâðå¿â – çíàõîäèëè â ñîá³ ñèëè â òîé ÷è ³íøèé ñïîñ³á íàñë³äóâàòè Éîõàíàíà, ºâðå¿ – íàâ³òü ï³ñëÿ í³ìåöüêîãî âèïðîáóâàííÿ. Öå çàâæäè âèêëèê äëÿ ³íäèâ³äà. Äëÿ îêðåìîãî ºâðåÿ, äëÿ ÿêîãî î÷åâèäí³ñòü ³ñíóâàííÿ Áîãà –

115

ÄÀÂÈÄ Â. ÂÀÉÑ ² ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

òàêîãî, ÿêèì çíຠéîãî þäà¿çì, – º íàäòî ïåðåêîíëèâîþ, ùîá íåþ íåõòóâàòè; çà âñ³õ âèíåñåíèõ ñòðàæäàíü ïîøóê íîâèõ çàïîâ³ò³â – öå áëóêàííÿ ó õèáíîìó âèì³ð³, ³ëþç³ÿ.

II. Áåðåíáàóì: Íàø ñòàðèé çàïîâ³ò ïîðóøåíî Õîôåòö Õàéì ÿêîñü ñêàçàâ: «Äëÿ â³ðóþ÷îãî íåìຠçàïèòàíü, à äëÿ íåâ³ðóþ÷èõ íåìຠâ³äïîâ³äåé». Äàâèä Âàéñ óõèëÿºòüñÿ â³ä çàïèòàíü, ïîñòàâëåíèõ Ãîëîêîñòîì. ³í ï³äòâåðäæóº â³÷í³ñòü çàïîâ³òó, ùî íèì Áîã ïîâ’ÿçàíèé ç ³çðà¿ëüñüêèì íàðîäîì, àëå íå áåðåòüñÿ â³äïîâ³ñòè íà çàñàäíè÷å ïèòàííÿ. Ùî ìè ìîæåìî ñêàçàòè ïðî öåé çàïîâ³ò ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà? ×è íåîáõ³äíî íàì çì³íèòè ñâîº ðîçóì³ííÿ? ×è íàì ñë³ä ìåíøå ïîêëàäàòèñÿ íà Áîãà, à á³ëüøå íà íàøèõ ïðèÿòåë³â-ºâðå¿â ó áîðîòüá³ çà âèæèâàííÿ? ² íàðåøò³, ÿê ìîæíà ãîâîðèòè ïðî òàê³ ðèñè Áîãà, ÿê ñï³â÷óòòÿ òà ìèëîñåðäÿ ó ñâ³ò³ òàáîð³â ñìåðò³? Âèñíîâêè Âàéñà ìîæíà áóëî ïåðåäáà÷èòè. ßê ÷óäîâî ïðîäåìîíñòðóâàâ Öâ³ Âåðáëîâñüêèé, êàðäèíàëüíèì ïîíÿòòÿì äëÿ ñâ³òîãëÿäó ðåë³ã³éíîãî ºâðåÿ º bitachon (â³ðà). ß çãîäåí, ùî ó áåçáîæíîìó ñâ³ò³ ³ñíóº íåáåçïåêà. ª òàêîæ ïî÷óòòÿ ïóñòåëüíîñò³ é ñàìîòíîñò³ – ïîðîæíå÷à. ªâðåéñüêà ñïàñåííà ³ñòîð³ÿ íàðàæàºòüñÿ íà íåáåçïåêó: á³ëüø³ñòü ºâðå¿â íå æèâóòü ñïàñåííîþ ³ñòîð³ºþ (çà âèíÿòêîì ¿¿ íàéâ³äîêðåìëåí³øî¿ ôîðìè, ïðîÿâëåíî¿ â ²çðà¿ë³ òà ñ³îí³çì³), à áàãàòî õòî ç â³ääàíèõ ºâðå¿â ìàþòü ïîë³òèçîâàíå óÿâëåííÿ ïðî ñïàñåííó ³ñòîð³þ, îòîòîæíþþ÷è ¿¿ ç ïîðîçóì³ííÿì ì³æ Þäåºþ òà Ñàìàð³ºþ. Îäíàê çàäëÿ óíèêíåííÿ åêçèñòåíö³àëüíî¿ ïðîáëåìè, âèñóíóòî¿ Ãîëîêîñòîì, ïðîôåñîð Âàéñ çìóøåíèé çàïåðå÷óâàòè éîãî ³ñòîðè÷íó óí³êàëüí³ñòü òà òåîëîã³÷íó âèíÿòêîâ³ñòü. ³í òàêîæ ñòàâèòü ï³ä ñóìí³â ðåë³ã³éíó ÷èñòîòó íåíàçâàíèõ ³äåîëîã³â, ÿê³ ïîðóøóþòü ïèòàííÿ çàïîâ³òó ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà. Îáñÿã äàíî¿ ïóáë³êàö³¿ íå äîçâîëÿº ìåí³ íàâåñòè àðãóìåíòè íà ï³äòðèìêó óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó. ß íå ââàæàþ âäàëèì òåðì³í «Ãîëîêîñò» – olah (æåðòâîïðèíîøåííÿ Áîãîâ³ ó âèãëÿä³ ö³ëêîâèòîãî ñïàëåííÿ) – îñê³ëüêè ÿ ãàäàþ, ùî öå ñëîâî ïîì’ÿêøóº é âèêðèâëÿº çíà÷åííÿ ö³º¿ ïî䳿 ÷åðåç ïðèâíåñåííÿ ðåë³ã³éíîãî â³äò³íêó â ïîíÿòòÿ çíèùåííÿ. Ïðîòå ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ ìàñøòàáí³øå. ²äåîëîãè ð³çíîãî ñïðÿìóâàííÿ, ïîãëÿäè ÿêèõ ðîçõîäÿòüñÿ ç áàãàòüîõ ïèòàíü, ïîãîäæóþòüñÿ, ùî Ãîëîêîñò áóâ ñâîãî ðîäó ºäèíîþ òàêîþ, áåçïðåöåäåíòíîþ ïî䳺þ.

116

ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ

Éîãî óí³êàëüí³ñòü íå ìîæíà çàïåðå÷óâàòè ßê çàçíà÷ຠªãóäà Áàóåð, óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó çíàìåíóþòü äâà ³ñòîðè÷íèõ ôàêòè: ñïëàíîâàíå ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ íàðîäó ³ éîãî íà÷åáòî ðåë³ã³éíî-àïîêàë³ïñè÷íèé ñåíñ. Íåçì³ííèé åìï³ðèê, Áàóåð äîâîäèòü, ùî «íà ñüîãîäí³ öå òðàïèëîñÿ ëèøå ç ºâðåÿìè». Íàóêîâö³, òàê³ ÿê Óð³ Òàëü, Ëþñ³ Äàâèäîâè÷, Åì³ëü Ôàêåíãåéì ³ Äæîðäæ Ìîññå â ïðèíöèï³ ïîãîäæóþòüñÿ ç éîãî òâåðäæåííÿì. ²íø³ ³äåîëîãè ñòâåðäæóþòü, ùî óí³êàëüíèì ðîáëÿòü Ãîëîêîñò âíóòð³øí³é äîñâ³ä æåðòâè òà âö³ë³ëîãî àáî ìåõàí³çìè é ïðîöåñè çíèùåííÿ. (Ðàóëü óëüáåðã, Äæîçåô Áîðê³í, Õàííà Àðåíäò, Ëîðåíñ Ëàíãåð ³ Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òîþ ÷è ³íøîþ ì³ðîþ ïîä³ëÿþòü öåé ïîãëÿä.) Äîñòàòíüî çàçíà÷èòè, ùî º â³ðîã³äí³ ñâ³ä÷åííÿ, íàäàí³ ïðîâ³äíèìè íàóêîâöÿìè íà çàõèñò òîãî, ùî Ãîëîêîñò áóâ áåçïðåöåäåíòíèì íå ëèøå çà ñâî¿ì ìàñøòàáîì, îðãàí³çàö³ºþ, ïëàíàìè òà ê³ëüê³ñíèì ñï³ââ³äíîøåííÿì, àëå é çà ñâî¿ìè íàì³ðàìè, ñèëîþ, òðèâàë³ñòþ, ìåòîäîëî㳺þ òà íàñë³äêàìè. Ïðè÷èíè, ç ÿêèõ ïðîôåñîð Âàéñ ñïðîñòîâóº óí³êàëüí³ñòü ³ âðàæຠáàãàòüîõ, âæèâàþ÷è öå ñëîâî ó ìíîæèí³ ³ ç ìàëî¿ ë³òåðè (ãîëîêîñòè), íîñÿòü ðàäøå ðåë³ã³éíèé, í³æ íàóêîâèé õàðàêòåð. ³í íå îäèí çàéìຠòàêó ïîçèö³þ. Áàãàòî õòî ³ç òèõ, õòî âèñòóïຠïðîòè åìîö³éíèõ ÷è ïîë³òè÷íèõ àñïåêò³â óâ³÷íåííÿ Ãîëîêîñòó àáî ïðîòè íåïîì³ðíî âåëèêî¿ ðîë³, ÿêà íàäàºòüñÿ Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ºâðåéñüê³é òðàäèö³¿, ïðèñê³ïóþòüñÿ äî ïîíÿòòÿ óí³êàëüíîñò³, çàì³ñòü òîãî, ùîá ðîçïî÷àòè áåçïîñåðåäíüî ðîçâ’ÿçàííÿ íàáîë³ëèõ ïèòàíü. À òåïåð ùîäî ñóò³ ïèòàííÿ. Îäèí ãàðíèé ̳äðàø âàðòèé ³íøîãî. Ìîéñåé ñêàçàâ: «Âåëèêèé, ìîãóòí³é ³ âåëè÷íèé Áîã». ªðåì³ÿ ïðèéøîâ ³ ñêàçàâ: «×óæèíö³ íåñòÿìíî ðóéíóþòü Éîãî Õðàì. Äå æ Éîãî âåëè÷í³ñòü?» ³í á³ëüøå íå íàçèâàâ Áîãà âåëè÷íèì. Äàíè¿ë ó ñâîþ ÷åðãó ñêàçàâ: «Éîãî ä³òè – ðàáè ÷óæèíö³â. Äå æ Éîãî ìîãóòí³ñòü?» ³í á³ëüøå íå íàçèâàâ Áîãà ìîãóòí³ì. ×ëåíè Âåëèêîãî ñèíîäó â³äíîâèëè ñèëó åï³òåò³â Áîãà, ïî-íîâîìó âèòëóìà÷èâøè ìîãóòí³ñòü ³ âåëè÷í³ñòü Áîãà. Öÿ çì³íà ïîòðåáóâàëà ïåâíîãî ÷àñó. ² õî÷à ñëîâà çàëèøèëèñÿ òèìè ñàìèì, ¿õí³é çì³ñò ïîì³íÿâñÿ. Çàïîâ³ò ïåðåîö³íþâàâñÿ é ðàí³øå ªâðåéñüêà ³ñòîð³ÿ ñâ³ä÷èòü ïðî îíîâëåíå âèòëóìà÷åííÿ çàïîâ³òó ï³ñëÿ êîæíîãî äîëåíîñíîãî ³ñòîðè÷íîãî äîñâ³äó: Âèõ³ä, Ñèíàé,

117

ÄÀÂÈÄ Â. ÂÀÉÑ ² ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

çðóéíóâàííÿ Ïåðøîãî òà Äðóãîãî Õðàìó, ïîðàçêà â 135 ðîö³ í.å. òà ³ñïàíñüêà ³íêâ³çèö³ÿ. Õî÷à çàïîâ³ò ³ â³÷íèé, íàøå ðîçóì³ííÿ éîãî, à îòæå, é íàøå ñòàâëåííÿ äî Áîãà ³ñòî𳿠çì³íþâàëèñÿ ï³ä âïëèâîì êîæíî¿ ³ç öèõ ïîä³é. Êîëè ïîåò ïðîãîëîøóº: «Òîðó áóëî äàíî íà Ñèíà¿, à ïîâåðíåíî â Ëþáë³í³», – àáî êîëè ïèñüìåííèê çàÿâëÿº: «Âïåðøå çà âñþ ºâðåéñüêó ³ñòîð³þ çàïîâ³ò áóëî ïîðóøåíî… Ìè ìóñèìî ïî÷àòè âñå ñïî÷àòêó…», – âîíè çì³íþþòü ìîâó òðàäèö³¿, àáè çàñâ³ä÷èòè ñâ³é ³ñòîðè÷íèé äîñâ³ä. Ìîæëèâî, äî íàñòóïíîãî Âåëèêîãî ñèíîäó ìè áóäåìî íå â çìîç³ ãîâîðèòè ïðî ìîãóòí³ñòü Áîãà àáî Éîãî ìèëîñåðäÿ, õ³áà ùî íàéòèõ³øèìè ãîëîñàìè. Ñóäÿ÷è ç ïîâåä³íêè ºâðå¿â ÿê íàðîäó, ìîæåìî êîíñòàòóâàòè, ùî íàøå ðîçóì³ííÿ çàïîâ³òó çì³íèëîñÿ. ªâðå¿ â³ä Ãàøà Åìóí³ìà äî Õàøîìåðà Õàòöàéðà çàéìàëè ñâîº ì³ñöå â ³ñòî𳿠³ áîðîëèñÿ çà ñâîº âèæèâàííÿ, âäàþ÷èñü äî â³éñüêîâèõ ³ ïîë³òè÷íèõ çàñîá³â. Âîíè á³ëüøå íå ïîêëàäàþòü íàä³þ íà îá³öÿíèé Áîæèé ïîðÿòóíîê, ÿê ³ íå çãîäí³ âîíè î÷³êóâàòè íà Ìåñ³þ. Íàâ³òü ò³, õòî çàÿâëÿº ïðî ñâîþ â³ðó ó â³÷íèé çàïîâ³ò, çì³íèëè ñïîñ³á ñâîãî ïîâîäæåííÿ â ³ñòîð³¿. Ïðîôåñîð Âàéñ íå àïåëþº ïî³ìåííî äî ³äåîëîã³â íîâîãî çàïîâ³òó. Íåìຠìîæëèâîñò³ ðîç³áðàòèñÿ â ¿õí³õ ïîãëÿäàõ íà ï³äñòàâ³ éîãî õàðàêòåðèñòèêè. Àâòîðè, ç ÷è¿ìè òâîðàìè ÿ çíàéîìèâñÿ, äîòðèìóþòüñÿ òðüîõ îñíîâíèõ ïîãëÿä³â. Ïî-ïåðøå, Ãîëîêîñò çàâäàâ íèù³âíîãî óäàðó ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³ é óñêëàäíèâ êîðèñòóâàííÿ ðåë³ã³éíîþ ìîâîþ çã³äíî ³ç çàâåäåíîþ òðàäèö³ºþ. Ïðèíöèï ³ñòèííîñò³ ²ðâ³íãà Ãð³íáåðãà ïåðåäຠöþ ³äåþ ÿêíàéêðàùå. «Æîäíå òâåðäæåííÿ, òåîëîã³÷íå ÷è áóäüÿêå ³íøå, íå ìîæå ïðåòåíäóâàòè íà ³ñòèíó, ÿêùî éîãî íå ìîæíà ïðîãîëîñèòè ïåðåä ïàëàþ÷èìè ò³ëàìè ºâðåéñüêèõ ä³òåé». Ïî-äðóãå, ÿê ñòâåðäæóþòü ö³ àâòîðè, Ãîëîêîñò ïîêëàâ íîâó â³äïîâ³äàëüí³ñòü íà ºâðåéñüêèé íàðîä. Õî÷ ÿ é íå ïîä³ëÿþ ïîãëÿäó Ôàêåíãåéìà ïðî «êîìàíäíèé ãîëîñ Îñâåíö³ìà», âñå æ ââàæàþ, ùî â³í âëîâèâ ïî÷óòòÿ îáîâ’ÿçêó, ÿêèé áóëî ïîêëàäåíî Ãîëîêîñòîì íà ºâðåéñüêèé íàðîä. Ïî-òðåòº, ïîä³áí³ ïåðåêîíàííÿ íå ïåðåêðèâàþòü øëÿõó äî þäà¿çìó àáî äî ºâðåéñüêîãî çàñâ³ä÷åííÿ «÷îãîñü êðàùîãî». Á³ëüø³ñòü òåîëîã³â äîáè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó, çà ïîâàæíèì âèíÿòêîì ìîãî â÷èòåëÿ Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà, â³ðÿòü, ùî ðåàëüí³ñòü â³ä÷àþ ïîâèííà ïðîáóäèòè â íàñ íàä³þ. Ó ñâ³ò³ çëà ìè ìóñèìî òâîðèòè äîáðî. Ó ñâ³ò³ áåç Áîãà ìè ìàºìî â³äòâîðèòè Éîãî îáðàç. Öå íå º í³ â³äõèëåííÿì â³ä

118

ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ

³ñòèíè, í³ òðàã³÷íèì øëÿõîì äî àñèì³ëÿö³¿. Ðàäøå öå é ñòàíîâèòü ñóòü ñó÷àñíîãî ºâðåéñüêîãî ïîêëèêàííÿ, îñåðäÿ éîãî ñâ³ä÷åííÿ. Äëÿ Âàéñà ïèòàíü íå âèíèêàº. Áàãàòî õòî ç òåîëîã³â Ãîëîêîñòó âèçíàâ çà êðàùå ðîçïî÷àòè ðîçâ’ÿçàííÿ ñåðéîçíèõ ïèòàíü ³ íå óíèêàòè ¿õ ÷è äîâîäèòè, ùî ¿õ ïðîñòî íå ³ñíóº. * Óçÿòî ç: Sh’ma 14 (April 13, 1984). Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

119

×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ «×è ïðàâäà òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòîð³¿?» (Ïð³ìî Ëåâ³. «Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³») – Òè ìàºø êåïñüêèé âèãëÿä. Ìàáóòü, òîá³ çëå?

– Òà í³áè âñå ãàðàçä.

– Çàæóðèâñÿ , ìàáóòü?

– Ìîæëèâî. Àëå ÿêå öå ìຠçíà÷åííÿ?

– Ìóñèø äàòè ñîá³ ðàäó.

– Ìàºø ðàö³þ.

– Ìóñèø â÷èíèòè ùîñü, àáè ïîêëàñòè öüîìó êðàé.

– À ùî òóò ìîæíà çðîáèòè?

– Çâ³äêè ÿ çíàþ? Ïîãëÿíü äîâêîëà. Íà ðîçêâ³òë³ äåðåâà. Íà â³òðèíè êðàìíèöü. Íà ãàðíåíüêèõ ä³â÷àò. Íà ÿêîãî ä³äüêà òîá³ âñå öå ïîêèäàòè? Îá³öÿþ òîá³, ùî ï³ñëÿ …

– ϳñëÿ? Òè ñêàçàâ: ï³ñëÿ? Ùî òè ìàºø íà óâàç³? Åë³ Â³çåëü. «Ä³àëîãè II», Ïîêîë³ííÿ ïî òîìó Ïð³ìî Ëåâ³ ïîñòàâèâ çàïèòàííÿ, ÿêå âèêîðèñòàíî ÿê çàãîëîâîê äî äðóãî¿ ÷àñòèíè ö³º¿ êíèæêè. Âîíî âðàçèëî, «çâàëèëîñÿ» íà íüîãî îäðàçó ï³ñëÿ ïðè¿çäó äî Ìîíîâ³òö-Áóíè (ì³ñòå÷êî-ñóïóòíèê Îñâåíö³ìà), êóäè éîãî áóëî íàïðàâëåíî äëÿ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³ ï³ñëÿ äåïîðòàö³¿ ç ²òà볿 âçèìêó 1944 ðîêó. Êîëè Ëåâ³ âïåðøå ïî÷óâ, ùî ì³ñöåì éîãî ïðèçíà÷åííÿ áóäå Îñâåíö³ì, öÿ íàçâà «íå âèêëèêàëà â íüîãî í³ÿêèõ àñîö³àö³é». Ìèíå çîâñ³ì íåáàãàòî ÷àñó, ³ öåé õ³ì³ê-ºâðåé ä³çíàºòüñÿ ïðî â³äá³ð, ãàç ³ êðåìàòîð³¿, àëå äëÿ òèõ, êîòð³ ùîéíî ïðè¿õàëè, óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî 䳺òüñÿ â Îñâåíö³ì³, áóëî äîñèòü òóìàííèì. Íàâ³òü äëÿ òèõ, õòî ïåðåáóâàâ òàì, ïîòð³áåí áóâ ÷àñ, – õî÷ ³ òðàã³÷íî ìàëèé, – ùîá óñâ³äîìèòè, íàñê³ëüêè ñòðàøíîþ áóëà íàñïðàâä³ ä³éñí³ñòü Îñâåíö³ìà. Íàäòî ñêîðî äëÿ Ëåâ³ â³äïàëà íåîáõ³äí³ñòü çàäàâàòèñÿ ïèòàííÿì: «×è ïðàâäà òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòîð³¿?» ³í óæå çíàâ â³äïîâ³äü, îñê³ëüêè Îñâåíö³ì ñòàâ éîãî «äîìîì», äîïîêè íå íàñòàëî çâ³ëüíåííÿ â ñ³÷í³ 1945 ðîêó. Ó éîãî êíèæö³ «Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³», ç ÿêî¿ âçÿòî öå çàïèòàííÿ, îïèñóºòüñÿ æèòòÿ òà ñìåðòü ó öüîìó êîíöòàáîð³. Ëåâ³ íàïèñàâ ¿¿, ùîá â³äïîâ³ñòè íà çàïèòàííÿ, ÿêå âèíèêëî ó íüîãî äî òîãî, ÿê â³í ä³çíàâñÿ âñþ ïðàâäó. Áî öå ïèòàííÿ âèíèêຠé ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà – ó ³íøèõ, â òèõ ãîëîñàõ, ùî çàïèòóþòü, âðàæຠïðèêðà íîòêà.

120

×È ÏÐÀÂÄÀ ÒÅ, ÙÎ ×ÓªÌÎ ÏÐΠ²ÄÁ²Ð, ÃÀÇ, ÊÐÅÌÀÒÎв¯?

Äî Ãîëîêîñòó áàãàòüîì íå â³ðèëîñÿ, ùî òàêå ìîæå ñòàòèñÿ. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó áàãàòüîì íå â³ðèëîñÿ, ùî öå â³äáóâàºòüñÿ. ϳñëÿ Ãîëîêîñòó áàãàòüîì íå â³ðèëîñÿ, ùî öå ñòàëîñÿ ³ ùî ïîâòîðåííÿ ö³º¿ ïî䳿 ìîæëèâå. Ùîïðàâäà äåõòî íå áóâ äîñòàòíüî ïî³íôîðìîâàíèé ïðî Îñâåíö³ì – ïðî éîãî âèíèêíåííÿ òà íàñë³äêè. ª é òàê³, ùî é äîñ³ ëèøàþòüñÿ â íåâ³äàíí³ ñòîñîâíî òèõ ðåàë³é. Îäíàê íåäîâ³ð’ÿ òà íåçíàííÿ – íå îäíå é òå ñàìå, ³ îñåðäÿì íåäîâ³ðè äî ³íôîðìàö³¿ ïðî Ãîëîêîñò íå º íåîá³çíàí³ñòü. Ñâ³ä÷åííÿ ßíà Êàðñüêîãî, íàâåäåí³ â ³íòåðâ’þ, ÿêå â³í äàâ Êåíó Àäåëüìàíó â ÷àñîïèñ³ «Washingtonian», äîïîìàãàþòü ç’ÿñóâàòè ñòàí ñïðàâè. Éîãî ñïðàâæíº ïð³çâèùå Êîçåëåâñüêèé, àëå öåé ïîëÿê, êàòîëèê, ùî áóâ óäîñòîºíèé òèòóëó «äîáðî÷åñíèé íåºâðåé» ó ñòâîðåíîìó ßä Âàøåìîì ìåìîð³àë³ â ªðóñàëèì³, ñòàâ ßíîì Êàðñüêèì ³ áîðîâñÿ ïðîòè îêóïàö³¿ í³ìöÿìè éîãî áàòüê³âùèíè ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Íà ÷àñ ãîòóâàííÿ ö³º¿ êíèæêè äî äðóêó â³í – íàï³ââ³äñòàâíèé ïðîôåñîð Äæîðäæòàóíñüêîãî óí³âåðñèòåòó, â ÿêîìó âèêëàäàâ ïîíàä òðèäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â. À òîä³, êîëè éîìó áóëî äâàäöÿòü ³ç ïîëîâèíîþ ðîê³â, Êàðñüêèé áóâ ç 1939 äî 1943 ðîêó çâ’ÿçêîâèì ïîëüñüêîãî ï³äï³ëëÿ òà óðÿäó â åêçèë³. Ïîòðàïèâøè äî ðóê ãåñòàïî ³ çàçíàâøè òîðòóð, â³í ñïðîì³ãñÿ íà âòå÷ó ³ ïðîäîâæóâàâ âèêîíóâàòè íåáåçïå÷í³ çàâäàííÿ. Íàïðèê³íö³ âåðåñíÿ 1942 ðîêó Êàðñüêîãî íàïðàâëÿþòü äî Ëîíäîíà ç ìåòîþ ïåðåäà÷³ âàæëèâèõ ïîâ³äîìëåíü äëÿ ïîëüñüêîãî óðÿäó â åêçèë³. Íåçàäîâãî äî éîãî â³ä’¿çäó äâ³ ºâðåéñüê³ ï³äï³ëüí³ îðãàí³çàö³¿ çàïèòàëè éîãî, ÷è íå ì³ã áè â³í áóòè òàêîæ ³ ¿õí³ì çâ’ÿçêîâèì. Çîêðåìà, âîíè ïîïðîñèëè Êàðñüêîãî ïåðåäàòè â³äîìîñò³ ïðî òå, ùî íàöèñòè âò³ëþþòü ñâ³é íàì³ð çíèùåííÿ âñ³õ ºâðå¿â, ³ íàãîëîñèòè íà òîìó, ùî ëèøå áåçïîñåðåäíº âòðó÷àííÿ Ñîþçíèê³â ìîãëî á çóïèíèòè âïðîâàäæåííÿ «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ». Õî÷à Êàðñüêèé ïîãîäèâñÿ ïåðåäàòè öå ïîâ³äîìëåííÿ ñîþçíèêàì ç àíòèã³òëåð³âñüêî¿ êîàë³ö³¿, îäèí ³ç ºâðåéñüêèõ ïðîâîäèð³â, ïîáîþþ÷èñü, ùî òîé ìîæå íå ïîâ³ðèòè â éîãî çì³ñò, íàïîë³ã íà «äîäàòêîâèõ ñâ³ä÷åííÿõ». Íà éîãî ïåðåêîíàííÿ, ÿêùî á Êàðñüêèé íà âëàñí³ î÷³ ïîáà÷èâ òå ñòðàõ³òòÿ, ÿêå ñï³òêàëî ºâðîïåéñüêå ºâðåéñòâî, öå á äîïîìîãëî ðîçâ³ÿòè áóäü-ÿê³ ñóìí³âè ó áàãàòüîõ. Òàê ßí Êàðñüêèé ïîáóâàâ ó òàáîð³ ñìåðò³ â Áåëæåö³, à òàêîæ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî – ³ íå îäèí ðàç, à äâ³÷³. Õî÷à Êàðñüêèé âîë³â áè íå ïåðåïîâ³äàòè ò³ ãîñòð³ âðàæåííÿ, â³í ïðîõîïëþºòüñÿ: «ß áà÷èâ æàõëèâ³, æàõëèâ³ ðå÷³». Äåòàëüí³øå, îäíàê,

121

×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ

â³í çóïèíÿºòüñÿ íà ïèòàíí³ íåäîâ³ðè, ç ÿêîþ â³í ç³òêíóâñÿ, êîëè íàìàãàâñÿ ïåðåêîíàòè Ñîþçíèê³â âèçíàòè ðåàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ³ âæèòè áåçïîñåðåäí³õ çàõîä³â äëÿ ïîëåãøåííÿ ñòàíîâèùà ºâðå¿â. ³í ìàâ çóñòð³÷ ³ç ïðåçèäåíòîì Ôðàíêë³íîì Ä. Ðóçâåëüòîì ³ ì³í³ñòðîì çàêîðäîííèõ ñïðàâ Âåëèêîáðèòàí³¿ Åíòîí³ ²äåíîì. ³í ïåðåäàâàâ ³íôîðìàö³þ ³ ïðîâîäèðÿì àìåðèêàíñüêîãî ºâðåéñòâà. Çîêðåìà, â³í çâåðòàâñÿ äî ðàáèíà Ñò³âåíà Âàéçå òà ñóää³ Ôåë³êñà Ôðàíêôóðòåðà. Îäíàê ìàðíî – ñàìå òàê Êàðñüêèé ì³ã áè ï³äñóìóâàòè íàñë³äêè ñâ ïðèâàòíî¿ äèïëîìàò³¿ â ³íòåðåñàõ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ßê ñòâåðäæóº Êàðñüêèé, ïðè÷èíà òîãî, ùî ºâðå¿â òàê áåçæàë³ñíî ïîêèíóëè íàïðèçâîëÿùå ³ òèì ñàìèì çíà÷íî ïîëåãøèëè íàöèñòàì äîñÿãíåííÿ ¿õí³õ íàì³ð³â ùîäî ãåíîöèäó, êðèºòüñÿ, ïåðåäóñ³ì, íå â íåîá³çíàíîñò³. Ïðèêðèâàþ÷èñü íåäîâ³ðîþ, ùî äîçâîëÿëà â³äêèíóòè íåçðó÷í³ ñâ³ä÷åííÿ, äóæå áàãàòî õòî ³ç ñîþçíèöüêîãî ïðîâîäó çíàâ, ùî â³äáóâàëîñÿ, ³ âñå æ ¿ì áðàêóâàëî ïåðåêîíàíîñò³ é âîíè çàëèøàëèñÿ íåçâîðóøíèìè. ³äïîâ³äíî é ä³ÿëè, – à ÷è ïåðåáóâàëè â áåçä³ÿëüíîñò³. Ùîïðàâäà, Ñîþçíèêè çìîãëè âðåøò³-ðåøò ðîçãðîìèòè Òðåò³é ðåéõ, ³ â õîä³ öüîãî ïðîöåñó áóëî ïîêëàäåíî êðàé Ãîëîêîñòó. Ïðîòå öÿ àêö³ÿ íå áóëà äîêîíå÷íîþ, îñê³ëüêè Êàðñüêîìó – ³ òóò â³í àæ í³ÿê íå îäèí – ùå é äîñ³ íå äຠñïîêîþ òîé ôàêò, ùî «ø³ñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â çàãèíóëî. سñòü ì³ëüéîí³â ö³ëêîâèòî áåçïîì³÷íèõ ³ âñ³ìà ïîêèíóòèõ. Áåç êðà¿íè, áåç óðÿäó, áåç í³êîãî é áåç í³÷îãî». Íå âñ³ âèïàäêè íåäîâ³ðè, ç ÿêèìè çóñòð³÷àâñÿ ßí Êàðñüêèé, ìàëè îäíó é òó æ ïðèðîäó. ³í ïðèãàäóº, íàïðèêëàä, ñâîþ çóñòð³÷ ³ç Ôåë³êñîì Ôðàíêôóðòåðîì. Íà ïðîõàííÿ Ôðàíêôóðòåðà îïèñàòè, ùî â³äáóâàºòüñÿ â Ïîëüù³, Êàðñüêèé çàõîäèâñÿ äåòàëüíî ïåðåäàâàòè óñå, ùî áà÷èâ. Ôðàíêôóðòåð çîñåðåäæåíî ñëóõàâ, äîïîêè Êàðñüêèé íå ìàâ óæå á³ëüøå í³÷îãî äîäàòè. Êîëè ñóääÿ ïîðóøèâ ìîâ÷àííÿ, ùî çàïàëî ïî òîìó, â³í ñêàçàâ: «Ïàíå Êàðñüêèé, òàêà ëþäèíà, ÿê ÿ, â ðîçìîâ³ ç òàêîþ ëþäèíîþ, ÿê âè, ïîâèííà áóòè ö³ëêîâèòî â³äâåðòîþ. Òîæ êàæó âàì, ùî ÿ íå ìîæó âàì ïîâ³ðèòè». Ïîÿñíþþ÷è ñâîþ äóìêó, Ôðàíêôóðòåð íàãîëîñèâ, ùî â³í íå ï³äîçðþº Êàðñüêîãî â îëæ³. Ñóääÿ ùå ðàç ï³äêðåñëèâ: «Ïðîñòî ÿ íå ìîæó ïîâ³ðèòè â öå». Òîä³ é íàâ³òü òåïåð, ðîçïîâ³äຠÊàðñüêèé, òàêà ïîçèö³ÿ çàëèøèëàñÿ éîìó àæ í³ÿê íå çðîçóì³ëîþ ³ äîäàº: «Ìîÿ ñîâ³ñòü ï³äêàçóº ìåí³, ùî ÿ ìóøó ñâ³ä÷èòè, àáè ï³ñëÿâîºííå ïîêîë³ííÿ – ºâðå¿ é íåºâðå¿ – â³ä÷óëè, äî ÷îãî âåäóòü â³äñóòí³ñòü òåðïèìîñò³, àíòèñåì³òèçì, ðàñèçì ³ íåíàâèñòü».

122

×È ÏÐÀÂÄÀ ÒÅ, ÙÎ ×ÓªÌÎ ÏÐΠ²ÄÁ²Ð, ÃÀÇ, ÊÐÅÌÀÒÎв¯?

Íàâ³òü ÿêùî á ßí Êàðñüêèé ³ Ïð³ìî Ëåâ³ í³êîëè íå çóñòð³ëèñÿ, âîíè – ïîáðàòèìè, ÿê³ äîêëàäàþòü ñï³ëüíèõ çóñèëü äëÿ çäîëàííÿ ÷èñëåííèõ ð³çíîâèä³â íåäîâ³ð’ÿ, ùî ïðîçèðàþòü ó çàïèòàíí³ «×è ïðàâäà òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòîð³¿?» Îçáðî¿âøèñü àðãóìåíòàìè, âîíè âåäóòü áîðîòüáó ñóïðîòè íåäîâ³ðè òà ¿¿ âèïëîä³â – ³ëþ糿, áàéäóæîñò³ òà íåñïðàâåäëèâîñò³. Ó ñâîºìó ãåðö³ âîíè íå ïîîäèíîê³. Îäíàê ñëîâà ìàþòü îáìåæåíó ñèëó, îñîáëèâî êîëè éäåòüñÿ ïðî íåäîâ³ðó òà Ãîëîêîñò, ÿê ó òîìó äîâîäèëîñÿ ïåðåêîíóâàòèñÿ êîæíîìó, õòî íàìàãàâñÿ ñâ³ä÷èòè ïðî öþ ïîä³þ íà â³ñòð³ ÷óòëèâîñò³ é ïðîìîâèñòîñò³. Ñàìèõ ñë³â, ìîæëèâî, é çàìàëî, àáè ðîçâ³ÿòè íåäîâ³ðó ùîäî Ãîëîêîñòó, àëå áåç íèõ – ðåòåëüíî ä³áðàíèõ – íåäîâ³ðà êîðèñòàºòüñÿ ïåðåâàãîþ, ÿêó ëþäñòâî íàâðÿä ÷è ìîæå äîçâîëèòè. Óñ³ ç³áðàí³ â äðóã³é ÷àñòèí³ ö³º¿ êíèæêè òâîðè íàïèñàí³ ëþäüìè, ÿê³ ïðèñâÿòèëè ñåáå ïîäîëàííþ òàêî¿ íåäîâ³ðè. Ö³ àâòîðè ï³äõîäÿòü äî âèçíà÷åíî¿ ïðîáëåìè ó ð³çíèé ñïîñ³á. Äåõòî ñêðóïóëüîçíî çàíîòîâóº äåòàë³ ³ñòîð³¿. ²íø³ îïîâ³äàþòü ³ñòîð³¿. Õòîñü, çíîâó æ òàêè, ðîçïîâ³äຠïðî ïåðåæèòå, à õòîñü çàìèñëþºòüñÿ íàä íèì ³ âèòëóìà÷óº âñ³ ö³ ³ñòîð³¿, îïîâ³ä³ é àâòîá³îãðàô³¿. Òàê ñàìî, ÿê íàïèñàí³ ïðî Ãîëîêîñò ñâ³ä÷åííÿ îõîïëþþòü ð³çíîìàí³òí³ æàíðè, òàê ³ ¿õí³ àâòîðè ðåïðåçåíòóþòü ð³çí³ íàö³îíàëüíîñò³ ³ ïèøóòü ð³çíèìè ìîâàìè. Á³ëüø³ñòü ³ç íèõ, õî÷ ³ æîäíîþ ì³ðîþ íå âñ³, – ºâðå¿, àëå íàâ³òü öÿ ñï³ëüíà íàëåæí³ñòü äîïóñêຠøèðîêèé ñòèë³ñòè÷íèé ñïåêòð. Îäíàê ïîïðè òàêå ðîçìà¿òòÿ, ³ñíóþòü ïðîáëåìè, ÿê³ º ñï³ëüíèìè äëÿ öèõ àâòîð³â. Äî ïîäîëàííÿ öèõ ïåðåøêîä âîíè çàïðîøóþòü ³ ñâî¿õ ÷èòà÷³â. Ö³ àâòîðè, ïðèì³ðîì, â³ä÷óâàþòü ãëèáîêó ðîçäâîºí³ñòü. Íåìîæëèâî âè÷åðïíî íàïèñàòè ïðî Ãîëîêîñò, îäíàê ñòàâèòè öå ñîá³ çà ìåòó íåîáõ³äíî. Âîíè ââàæàþòü ñåáå íåäîñòàòíüî ï³äãîòîâëåíèìè äî âèêîíàííÿ öüîãî çàâäàííÿ, ïðîòå ââàæàþòü ñâî¿ì îáîâ’ÿçêîì âçÿòèñÿ çà íüîãî. Íà ÷èòà÷à, ïðèíàéìí³ íà òîãî, õòî íå áóâ «òàì», ïðèïàäàº, â³äïîâ³äíî, íàâàíòàæåííÿ, ÿêå ìîæíà îêðåñëèòè ÿê ùîñü ñåðåäíº ì³æ çóñèëëÿì çðîçóì³òè òà óñâ³äîìëåííÿì, ùî Ãîëîêîñò íå ï³ääàºòüñÿ ö³ëêîâèòîìó îñÿãíåííþ. Ö³ äèëåìè º áàãàòîâèì³ðíèìè. Ãîëîêîñò, íàïðèêëàä, íå âêëàäàºòüñÿ â ìåæ³ óÿâè. Îäíà ð³÷ – ïðîÿâè òâîð÷îñò³, êîëè â³äêðèò³ ïåðåä óÿâîþ ìîæëèâîñò³ ïåðåâåðøóþòü òå, ùî â³äáóâàëîñÿ ðåàëüíî. ² çîâñ³ì ³íøà ð³÷ – ç’ÿñóâàííÿ, ùî ðåàëüí³ñòþ âæå ïîðîäæåí³ òàê³ îñîáè, ì³ñöÿ é ïî䳿, ÿê³ óÿâà íå çäàòíà ñïðèéíÿòè. ßê âèñëîâèâñÿ ³ç öüîãî ïðèâîäó Äàâèä Ðóññå – îäèí ³ç àâòîð³â, óðèâîê ³ç òâîðó ÿêîãî ðåïðåçåíòîâàíî íà ïîäàëüøèõ ñòîð³íêàõ: «Íîðìàëüí³ ëþäè íå çíàþòü, ùî âñå ìîæëèâî».

123

×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ

²ñòîð³ÿ, ìàáóòü, ãîòóº óìè äîáè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó äî á³ëüøî¿ ñïðèéíÿòëèâîñò³ ñòîñîâíî ³äå¿ «âñå ìîæëèâî». Âò³ì ÿê ìîæíà çáàãíóòè òå, ùî íàöèñòñüêèé ðåæèì ñòîÿâ ïåâíîþ ì³ðîþ íà ïîçèö³ÿõ «³äåàë³çìó», ÿêèé íå ëèøå äîçâîëÿâ êàòóâàííÿ é óáèâñòâî, àëå é íàïîëÿãàâ íà çàïðîâàäæåíí³ ¿õ ïîâñÿê÷àñ. Îòæå, çàëèøàºòüñÿ âñå òà æ ïðîáëåìà: ÷è çäàòí³ ñëîâà äîïîìîãòè êîìóñü çðîçóì³òè, ùî ñòàëîñÿ, ³ çäîëàòè íàñë³äêè. Äëÿ Ãîëîêîñòó íå ³ñíóº í³ â³äïîâ³äíî¿ ìåòàôîðè, àí³ â³äïîâ³äíèõ àíàëîã³é. Òàê ñàìî Îñâåíö³ì íå ãîäåí áóòè ìåòàôîðîþ ÷è àíàëîãîì äëÿ ÷îãîñü ³íøîãî. ßêùî óñâ³äîìëåííÿ öüîãî ñïðè÷èíÿº ðîçäâîºí³ñòü òèõ, õòî ïèøå ïðî Ãîëîêîñò, âîíè âñå îäíî ïîâèíí³ â³ä÷óâàòè, ùî íàïèñàíå íèìè, ïðèíàéìí³ ïîòåíö³éíî, çäàòíå äîíåñòè äî ëþäåé ùîñü äîêîí÷å ïîòð³áíå, ùî íå ìîæå áóòè ïåðåäàíå æîäíèì ³íøèì øëÿõîì. Îäíàê öå ïåðåêîíàííÿ æîäíîþ ì³ðîþ íå ïîëåãøóº ¿õíüîãî çàâäàííÿ, ³ êîëè ÷èòà÷ ïðàãíóòèìå îñÿãíóòè, ùî íàìàãàëèñÿ âèñëîâèòè íàéâèäàòí³ø³ àâòîðè, êîòð³ ïèøóòü íà òåìó Ãîëîêîñòó, âîíè â³ä÷óþòü, ÿê Ãîëîêîñò çìóøóº öèõ ìàéñòð³â ïåðà çìàãàòèñÿ ç³ ñëîâîì. ßê ìîæóòü ñëîâà ïåðåêîíëèâî äîíîñèòè ³ñòèíó, çìàëüîâóâàòè òå, ùî ïîòðåáóº ïðàâäèâîãî â³äîáðàæåííÿ, âðàæàòè é âîäíî÷àñ ïðèòëóìëþâàòè åìîö³¿, àáè âèíèêàëî ÷³òêå óñâ³äîìëåííÿ, ÿêå á ñïîíóêàëî ëþäåé äî ïðàâèëüíîãî ñïðèéíÿòòÿ? Êîæíèé ñåðéîçíèé àâòîð çóñòð³÷àºòüñÿ ç ïîä³áíèìè ïðîáëåìàìè, îäíàê âîíè ñòàþòü, ÿê í³êîëè, ïåêó÷èìè, ÿêùî õòîñü áåðåòüñÿ çà òåìó Ãîëîêîñòó. Ó öüîìó âèïàäêó â³äáóâàºòüñÿ ñïðîòèâ ìàòåð³àëó, ñëîâà íåìîâáè ïðîòèä³þòü íàì³ðàì àâòîðà, îñê³ëüêè âîíè íåñïðîìîæí³ ïåðåäàòè âñå, ùî ïîòð³áíî, ³ âñå æ íåìຠ³íøîãî ñïîñîáó âèðàæåííÿ. Êîëè àâòîðè íàãîëîøóþòü íà íåìîæëèâîñò³ âè÷åðïíîãî âèðàæåííÿ ðåàë³é Ãîëîêîñòó çà äîïîìîãîþ ñë³â, ¿õ ³íîä³ çâèíóâà÷óþòü ó íàïîâíåíí³ ö³º¿ ïî䳿 ì³ñòèêîþ. Àðãóìåíòóþ÷è ö³ çàêèäè, ñòâåðäæóþòü, ùî ö³ àâòîðè àáî ðîáëÿòü Ãîëîêîñò íàñò³ëüêè âèíÿòêîâèì, ùî â³í âòðà÷ຠçâ’ÿçîê ³ç ðåøòîþ â³äïîâ³äíèõ ïîä³é ³ñòî𳿠ëþäñòâà, àáî çàòåìíþþòü ³ çàòóìàíþþòü éîãî ðèòîðèêîþ, êîòðà îïîâèâຠÎñâåíö³ì ì³ô³÷íîþ àóðîþ, ÿêà øêîäèòü ÷³òêîìó, ðàö³îíàëüíîìó àíàë³çîâ³. Òàê³ ì³ñòèô³êàö³¿, ìîæëèâî, é ³ñíóþòü, àëå ìè ïåðåêîíàí³, ùî ñòàòò³ ç ö³º¿ êíèæêè äî íèõ íå íàëåæàòü. Àæ í³ÿê íå âèðèâàþ÷è Ãîëîêîñò ³ç ðåàëüíîñò³ íàøîãî ñâ³òó é àáñîëþòíî íå çàòåìíþþ÷è é íå çàòóìàíþþ÷è ìèíóëå, âîíè äîïîâíþþòü ñóòî ³ñòîðè÷íå äîñë³äæåííÿ ³ íàâçàºì ÷åðïàþòü ³ç íüîãî ñèëó. Îáèäâà ö³ íàïðÿìè ñÿãàþòü ñâî¿ì êîð³ííÿì ó ñòðàõ³òòÿ ëþäñüêèõ âòðàò, ñïðè÷èíåíèõ Ãîëîêîñòîì, ³ æèâëÿòüñÿ ïîòðåáîþ â³äíàéòè òå, ùî, ìîæëèâî, ùå çáåðåãëîñÿ â³ä ëþäñüêîãî ìàéáóòòÿ ï³ñëÿ òîãî, ÿê Îñâåíö³ì âèÿâèâ ñïðàâæíþ ïðèðîäó íàäòî äáàéëèâî ïåùåíèõ ³ëþç³é.

124

×È ÏÐÀÂÄÀ ÒÅ, ÙÎ ×ÓªÌÎ ÏÐΠ²ÄÁ²Ð, ÃÀÇ, ÊÐÅÌÀÒÎв¯?

Íà äîäàòîê äî òâîðó Äàâèäà Ðóññå, â ÿêîìó â³í çàñòåð³ãàº, ùî «íîðìàëüí³ ëþäè íå çíàþòü, ùî âñå ìîæëèâî», ìàºìî óðèâîê ³ç ïðàö³ Ïð³ìî Ëåâ³, â ÿê³é â³í ïðîâîäèòü ïîäàëüøèé àíàë³ç «æàõëèâîñò³, à îòæå, é íåéìîâ³ðíîñò³ òîãî, ùî ä³ÿëîñÿ â òàáîðàõ». ²ñòîðèê Ðàóëü óëüáåðã ó ñâî¿é ðîçâ³äö³ âäàºòüñÿ äî ïîä³áíîãî äîñë³äæåííÿ, çîñåðåäæóþ÷èñü íà ºâðåéñüêîìó ãåòòî ÿê ôîðì³ ïðàâë³ííÿ, íàö³ëåí³é íà çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà. ²íøèé âèäàòíèé ³ñòîðèê – ªãóäà Áàóåð – âèçíàþ÷è, ÿê ³ óëüáåðã, ùî «ãîëîâíîþ îñîáëèâ³ñòþ ñòàíîâèùà ºâðå¿â çà ÷àñ³â âëàäè óòëåðà áóëà ïîë³òè÷íà áåçïîì³÷í³ñòü», àíàë³çóº ìîæëèâîñò³ ºâðåéñüêîãî îïîðó ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ³ äຠéîìó õàðàêòåðèñòèêó – äîñë³äæåííÿ, ùî âèÿâëÿº á³ëüøå âèïàäê³â ãåðî¿çìó – ó íåñïîä³âàíèé ÷àñ ³ â íåïåðåäáà÷åíèõ ì³ñöÿõ, í³æ ìîæíà áóëî î÷³êóâàòè ï³ä ÷àñ òèõ ñòðàõ³òëèâèõ ïîä³é. Òàäåóø Áîðîâñüêèé, ïåðåïîâ³äàþ÷è ïðî òå, ùî â³í ÿê ïîëÿê – ëþäèíà íåºâðåéñüêî¿ ïðèíàëåæíîñò³ – ïåðåæèâ ó Îñâåíö³ì³, âäàºòüñÿ äî æàíðó íîâåëè. Éîãî îïîâ³ä³, ïðîëèâàþ÷è ñâ³òëî íà ïðèõîâàí³ âèì³ðè Ãîëîêîñòó, äîïîìàãàþòü óÿâèòè ñîá³, ÿê ìîãëè äåÿê³ ëþäè ãðàòè ó ôóòáîë òîä³, êîëè ³íøèõ óìåðòâëÿëè â ãàçîâèõ êàìåðàõ. Æàí Àìåð³ òàêîæ ñâ³äîê Îñâåíö³ìà. Îäíàê öåé ºâðåé, ïåðåä òèì, ÿê òóäè ïîòðàïèòè, çàçíàâ ³ ãåñòàï³âñüêèõ òîðòóð. Ó ïåðåäðóêîâàíîìó â ö³é êíèæö³ åñå Àìåð³ íàìàãàºòüñÿ âèñâ³òëèòè, ÿêèé â³äáèòîê íàêëàâ öåé äîñâ³ä íà âñå éîãî ïîäàëüøå æèòòÿ, à ìîæëèâî, é íà æèòòÿ âñ³õ íàñ. ˳êàð-ïñèõ³àòð Ðîáåðò Äæåé ˳ôòîí íå áóâ «òàì». Óò³ì éîãî àíàë³ç ðîë³ ìåäèê³â ó Ãîëîêîñò³ äåìîíñòðóº, íàñê³ëüêè âàæëèâèì ìîæå áóòè íàóêîâå äîñë³äæåííÿ ö³º¿ ïî䳿, ïîðÿä ³ç ñâ³ä÷åííÿìè î÷åâèäö³â. Îñê³ëüêè ˳ôòîí òà ³íø³ ðîçãëÿäàþòü öþ ïîä³þ ï³ä òàêèì êóòîì çîðó, ÿêèé, ìîæëèâî, áóâ íåäîñòóïíèé äëÿ áóäü-êîãî, îêð³ì Áîãà, òîä³, êîëè, âëàñíå, â³äáóâàâñÿ Ãîëîêîñò. Ïðàöþ ˳ôòîíà äîïîâíåíî â ö³é êíèæö³ äîðîáêàìè íàóêîâö³â-ë³òåðàòîð³â Òåððåíñà Äå Ïðå òà Ëîðåíñà Ëàíãåðà. Âîíè äîñë³äæóþòü, â³äïîâ³äíî, ðåàëüíîñò³ «ôåêàëüíîãî øòóðìó» òà «ïðèìóñîâîãî âèáîðó» – äâ³ êîíöåïö³¿, ùî âèÿâèëèñÿ íåîö³íåííèìè ó ñïðîáàõ çðîçóì³òè ñóòí³ñòü Ãîëîêîñòó. Ö³ ðåàëüíîñò³ íå ëèøå ³ëþñòðóþòü òâåðäæåííÿ Äàâèäà Ðóññå ïðî òå, ùî «íîðìàëüí³ ëþäè íå çíàþòü, ùî âñå ìîæëèâî», âîíè òàêîæ çäàòí³ ï³äòâåðäèòè òåçó Æàíà Àìåð³ ïðî òå, ùî Ãîëîêîñò çðóéíóâàâ ³, ìîæëèâî, áåç íà䳿 íà â³äíîâëåííÿ òå, ùî â³í íàçèâຠ«äîâ³ðîþ äî ñâ³òó».  îñòàííüîìó åñå â äðóã³é ÷àñòèí³ ö³º¿ êíèæêè ô³ëîñîô Äæîí Ðîò äຠîö³íêó öüîìó çðóéíóâàííþ ³ çàäàºòüñÿ ïèòàííÿì, ÷è ³ñíóþòü óñå æ òàêè øëÿõè äî â³äíîâëåííÿ òàêî¿ äîâ³ðè.  óñ³õ öèõ

125

×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ

òâîðàõ àâòîðè íàìàãàþòüñÿ ðîçâ³ÿòè íåäîâ³ðó é ï³äòðèìàòè ïåðåêîíàí³ñòü, íåîáõ³äíó äëÿ òîãî, ùîá íå äîïóñêàòè çí³âå÷åííÿ ëþäñüêîãî æèòòÿ. Öþ ÷àñòèíó íàøî¿ êíèæêè, ÿê ³ âñ³ ³íø³, ìè ðîçïî÷àëè ä³àëîãîì Åë³ Â³çåëÿ. Ó íüîìó òåæ ³äåòüñÿ ïðî çäîëàííÿ íåäîâ³ðè òà ïðî ï³äáàäüîðþâàííÿ. ̳ñöå 䳿 íå êîíêðåòèçîâàíî. Òàê ñàìî, ÿê ³ ä³éîâ³ îñîáè ÷è îñîáà, îñê³ëüêè ïîä³áíèé ä³àëîã ëþäèíà ìîæå âåñòè ³ ñàìà ³ç ñîáîþ. Îäíàê ³ ñöåíà, ³ ä³àëîã íå çàëèøàþòü ñóìí³âó â òîìó, ùî âîíè ñòîñóþòüñÿ – ñâîºð³äíèì ÷èíîì – Ãîëîêîñòó. Ãîëîñ, ÿêèé çàïèòóº: «Ï³ñëÿ? Òè ñêàçàâ: ï³ñëÿ? Ùî òè ìàºø íà óâàç³?», ìîæå íàëåæàòè îäíîìó ç òèõ, õòî âèæèâ. Óö³ë³ë³ çíàþòü – êðàùå çà áóäüêîãî, – ùî «ï³ñëÿ» ïåðåäáà÷ຠ«äî òîãî». Âîíè òàêîæ çíàþòü, ùî «ï³ñëÿ» íå ìîæå îçíà÷àòè «çàëèøèòè “äî òîãî” â ìèíóëîìó». ßê íå ìîæå «ï³ñëÿ» îçíà÷àòè ïðîñòî: äèâèòèñÿ âïåðåä, æèòè äàë³ é î÷³êóâàòè ñâîãî ê³íöÿ. Äëÿ öüîãî íàäòî áàãàòî ïåðåæèòî ³ íàäòî âèñîêèé ñòóï³íü íåäîâ³ðè. Á³ëüø³ñòü ³ç ñó÷àñíèê³â, õòî ÷èòàòèìå ä³àëîã ³çåëÿ, íå íàëåæàòü äî òèõ, õòî ïåðåæèâ ðåà볿 Ãîëîêîñòó. Êîëèñü íå çàëèøèòüñÿ æîäíîãî ç íèõ. Îäíàê çàïèòàííÿ «Ï³ñëÿ?.. Ùî òè ìàºø íà óâàç³?», ÿêèìè çàâåðøóºòüñÿ öåé ä³àëîã, çîñòàíóòüñÿ ïåêó÷èìè é ñïîíóêàòèìóòü äî ïðîäîâæåííÿ ä³àëîãó. Êîæíèé, õòî çàìèñëèòüñÿ íàä ¿õí³ì çì³ñòîì, áóäå çìóøåíèé â³äøóêàòè ïðàâäó ïðî «òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòî𳿻. Òàêå â³äêðèòòÿ âèìàãຠìóæíîñò³ ³ ñïîâíþº íåþ çàäëÿ ñâ³ä÷åííÿ ïðîòè íåäîâ³ðè.

126

Æàí Àìåð³ Æàí Àìåð³ (1912–1978) – ºäèíà äèòèíà ó ìàòåð³-í³ìêåí³, êàòîëè÷êè, òà áàòüêà-ºâðåÿ – íàðîäèâñÿ ó ³äí³ (Àâñòð³ÿ), îòðèìàâøè ïðè íàðîäæåíí³ ³ì’ÿ Ãàíñ Ìàéºð. Ãîëîêîñò çì³íèâ íå ëèøå éîãî ³ì’ÿ. Ïðî òå, ÿê öå â³äáóâàëîñÿ, Àìåð³ ðîçïîâ³äຠâ êíèæö³ «Çà ìåæåþ ðîçóìó: ðîçäóìè âö³ë³ëîãî ïðî Îñâåíö³ì òà éîãî ðåàëüí³ñòü», ÿêà âïåðøå âèéøëà äðóêîì ó ͳìå÷÷èí³ â 1966 ðîö³. Çãîäîì â³í íàïèñàâ «Über das Altern» («Ïðî ñòàð³ííÿ») òà «Hand an sich legen: Diskurs über den Freitod» [«Íàêëàñòè íà ñåáå ðóêè: Áåñ³äè ïðî ñàìîãóáñòâî»] – ïðàöþ ïðî ñàìîãóáñòâî. Öÿ îñòàííÿ êíèæêà ñòàëà ïðîâ³ñíèöåþ âëàñíî¿ ñìåðò³ Àìåð³. ßê ³ äâîº ³íøèõ éîãî êîëåã, êîòð³ ïðèñâÿòèëè ñåáå îñìèñëåííþ Ãîëîêîñòó, – Ïð³ìî Ëåâ³ é Òàäåóø Áîðîâñüêèé, â³í ï³øîâ ³ç æèòòÿ çà âëàñíîþ âîëåþ. Íàì³ðè íàöèñò³â ùîäî ºâðå¿â, ÿê öå äîñèòü ðàíî çðîçóì³â Àìåð³, îçíà÷àëè, ùî «íàøèì ºäèíèì ïðàâîì, íàøèì ºäèíèì îáîâ’ÿçêîì áóëî çíèêíóòè ç ëèöÿ çåìë³». Çðîçóì³âøè, ùî â³í ñòàâ «ïîìåðëèì ó â³äïóñòö³, ëþäèíîþ, ÿêà ïðèðå÷åíà áóòè çàìîðäîâàíîþ ³ ÿêà ëèøå ç âîë³ âèïàäêó ïîêè ùî íå ïîòðàïèëà òóäè, äå ¿é íàëåæèòü áóòè», öåé ºâðåéñüêèé ìèñëèòåëü ðÿòóºòüñÿ âòå÷åþ äî Áåëü㳿 ³ âñòóïຠäî ëàâ Îïîðó, êîëè í³ìö³ îêóïóâàëè öþ êðà¿íó. Âðåøò³-ðåøò éîãî çààðåøòîâóþòü ³ âèñèëàþòü äî Îñâåíö³ìà. ³í âèæèâ, çì³íèâ ñâîº ³ì’ÿ – ó 1955 ðîö³ Ãàíñ Ìàéºð ñòຠÆàíîì Àìåð³ – ³ âèäàòíèì åñå¿ñòîì, ÿêèé ãîñòðî é ïðîìîâèñòî çàñóäæóâàâ ò³ óìîâè, ùî çìóñèëè éîãî âòðàòèòè òå, ùî â³í íàçèâຠ«äîâ³ðîþ äî ñâ³òó». ßê çàñâ³ä÷óþòü íàâåäåí³ íèæ÷å àâòîðñüê³ ñïîñòåðåæåííÿ ç ïðèâîäó «Òîðòóð», äëÿ Àìåð³ éîãî êíèæêà «Çà ìåæåþ ðîçóìó» º «îñîáèñòîþ ñïîâ³ääþ, çàëîìëåíîþ â ðîçäóìàõ». Ïîáîþþ÷èñü, ùî óòëåð çäîáóäå «ïîñìåðòíó ïåðåìîãó», ÿêùî Ãîëîêîñò ê³íåöü ê³íöåì áóäå çâåäåíî äî ê³ëüêîõ àáçàö³â ó ñâ³òîâ³é ³ñòîð³¿, Àìåð³ ÷àñòî áóâ çàñìó÷åíèé òèì, ùî â³í ñïðîì³ãñÿ «íå á³ëüø ÿê íà ñâ³ä÷åííÿ». Ìîæëèâî, ïî÷àñòè òàêå ðîç÷àðóâàííÿ ï³äøòîâõíóëî éîãî äî ñàìîãóáñòâà ÿê ô³íàëüíîãî àêòó ïðîòåñòó. Îï³ð Æàíà Àìåð³ òðèâàº. Ãîëîêîñò íå ïåðåòâîðèâñÿ íà ïðèì³òêó íà áåðåãàõ ³ñòî𳿠– ïðèíàéìí³ ïîêè ùî.

127

ÆÀÍ ÀÌÅв

Òîðòóðè* Êîæåí, õòî â³äâ³äóº Áåëüã³þ ÿê òóðèñò, ìîæå âèïàäêîâî ïîòðàïèòè äî Ôîðòó Áð³íäîíê, ðîçòàøîâàíîãî íà ï³âäîðîç³ ì³æ Áðþññåëåì ³ Àíòâåðïåíîì. Öÿ îáãîðîäæåíà òåðèòîð³ÿ ÿâëÿº ñîáîþ ôîðòåöþ, ùî çàëèøèëàñÿ ï³ñëÿ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. ßêîþ áóëà ¿¿ äîëÿ ïî ¿¿ çàê³í÷åíí³, ÿ íå çíàþ. Çà ÷àñ³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, óïðîäîâæ íåäîâãèõ â³ñ³ìíàäöÿòè äí³â îïîðó, ùî éîãî ÷èíèëà áåëüã³éñüêà àðì³ÿ â òðàâí³ 1940 ðîêó, Áð³íäîíê áóâ îñòàííüîþ øòàá-êâàðòèðîþ êîðîëÿ Ëåîïîëüäà. Òîä³, ï³ä ÷àñ í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿, â³í áóâ ïåðåòâîðåíèé ùîñü íà çðàçîê íåâåëè÷êîãî êîíöòàáîðó – «òàá³ð ïðèéìàííÿ ïîïîâíåíü», ÿê éîãî íàçèâàëè íà æàðãîí³ Òðåòüîãî ðåéõó. Òåïåð öå Áåëüã³éñüêèé íàö³îíàëüíèé ìóçåé. Íà ïåðøèé ïîãëÿä, ôîðòåöÿ Áð³íäîíê ñïðàâëÿº âðàæåííÿ äóæå ñòàðî¿, ìàéæå ³ñòîðè÷íî¿ ñïîðóäè. Îñê³ëüêè ñòî¿òü öÿ ôîðòåöÿ – ç ¿¿ ïîðîñëèìè òðàâîþ äàõàìè-áàíÿìè ³ òåìíî-ñ³ðèìè ñò³íàìè – ï³ä áåçïðîñâ³òíî ñ³ðèì ³ äîùîâèì íåáîì Ôëàíäð³¿, âîíà íàâ³þº òàêå â³ä÷óòòÿ, íåìîâ áà÷èø ïåðåä ñîáîþ ìåëàíõîë³éíó ãðàâþðó ÷àñ³â â³éíè 1870-õ ðîê³â. Íà äóìêó ñïàäàþòü Ãðàâåëîò ³ Ñåäàí, ³ çäàºòüñÿ, ùî â îäíèõ ³ç ¿¿ ìàñèâíèõ ³ ïðèçåìêóâàòèõ âîð³ò îñü-îñü ìຠç’ÿâèòèñÿ ïîñòàòü ñêèíóòîãî ³ìïåðàòîðà Íàïîëåîíà III ³ç êàðòóçîì ó ðóö³. Òðåáà ï³ä³éòè áëèæ÷å, àáè öÿ êàðòèíà ç ìèíóëèõ ÷àñ³â, ùî íà ìèòü ïðîïëèâëà â íàø³é óÿâ³, çì³íèëàñÿ ³íøîþ, çíàéîì³øîþ äëÿ íàñ. Íàä ôîðòå÷íèì ðîâîì, ùî ê³ëüöåì îòî÷óº çàìîê, âèñî÷àòü ïî ïåðèìåòðó ñòîðîæîâ³ âåæ³. Äîâêîëà íèõ – êîëþ÷èé äð³ò. Îôîðò â³ä 1870 ðîêó ðàïòîâî çíèêຠâ ï³òüì³, âèò³ñíåíèé æàõëèâèìè ôîòîãðàô³ÿìè, ùî âèïëèâàþòü ³ç ñâ³òó, ÿêèé Äàâèä Ðóññå íàçâàâ «l’Univers Concentrationnaire» [êîíöåíòðàö³éíèé âñåñâ³ò]. Çàñíîâíèêè öüîãî íàö³îíàëüíîãî ìóçåþ çàëèøèëè âñå òàê, ÿê âîíî áóëî â 1940 – 1944 ðîêàõ. Æîâòîãî êîëüîðó íàñò³íí³ òàáëè÷êè îïîâ³ùàþòü: «Êîæíèé, õòî âèéäå çà öþ ìåæó, áóäå ðîçñòð³ëÿíèé». Ïàòåòè÷íèé ìîíóìåíò íà ÷åñòü ðóõó îïîðó, ñïîðóäæåíèé íàâïðîòè ôîðòåö³, çîáðàæóº ÷îëîâ³êà ç íàïðî÷óä ñëîâ’ÿíñüêèìè ðèñàìè îáëè÷÷ÿ, ÿêèé ñòî¿òü íà êîë³íàõ, àëå ç ãîðäî ï³äíåñåíîþ ãîëîâîþ. Ïðîòå ³ áåç öüîãî ìîíóìåíòà â³äâ³äóâà÷åâ³ çðîçóì³ëî, äå â³í ïåðåáóâຠ³ ùî òóò óâ³÷íåíî. Âõîäèìî ÷åðåç ãîëîâí³ âîðîòà ³ íåâäîâç³ îïèíÿºìîñÿ ó ïðèì³ùåíí³, ÿêå â ò³ äí³ ìàëî çàãàäêîâó íàçâó «ä³ëîâèé êàá³íåò». Íà ñò³í³ – ïîðòðåò Ãåíð³õà óììëåðà, íà ïðîäîâãóâàòîìó ñòîë³ íåìîâ ñêàòåðòèíà – ïðàïîð ç³ ñâàñòèêîþ, ïîðó÷ – äåê³ëüêà ïðîñòèõ ñò³ëüö³â. Òàêèé-îò ä³ëîâèé êàá³íåò. Êîæåí ³ç òîä³øí³õ â³äâ³äóâà÷³â ïðèõîäèâ ó ñâî¿é ñïðàâ³, à ñïðàâîþ ¿õíüîþ áóëî âáèâñòâî. Äàë³ – âîãê³, íàï³âîñâ³òëåí³ êîðèäîðè ï³äâàëüíîãî òèïó ç

128

ÒÎÐÒÓÐÈ

òàêèìè ñàìèìè ñëàáåíüêèìè, ç ÷åðâîíóâàòèì ñâ³ò³ííÿì ëàìïî÷êàìè, ÿê³ çàçâè÷àé âèñ³ëè òàì. Â’ÿçíè÷í³ êàìåðè ³ç ù³ëüíî çà÷èíåíèìè äåðåâ’ÿíèìè äâåðèìà, òîâùèíîþ â äþéì. Ùå é ùå ðàç ïîòð³áíî ïðîéòè ÷åðåç âàæê³ ґðàò÷àñò³ âîðîòà, ïåðø í³æ, íàðåøò³, îïèíèøñÿ â ï³äâàë³ áåç â³êîí, äå ðîçêëàäåíî âñ³ëÿê³ çàë³çí³ çíàðÿääÿ. Çâ³äñ³ëÿ æîäíîãî çîéêó íå äîëèíàëî íàçîâí³. Òóò ÿ íà ñîá³ ï³çíàâ ¿õ – òîðòóðè. ßêùî ãîâîðèòè ïðî òîðòóðè, ãîëîâíå – íå âïàñòè â ïåðåá³ëüøåííÿ. Òå, ùî áóëî ìåí³ çàïîä³ÿíî â îãèäí³é êàò³âí³ Áð³íäîíêó, áóëî çîâñ³ì íå íàéñòðàøí³øèì ð³çíîâèäîì òîðòóð. Íå âãàíÿëè ìåí³ ï³ä í³ãò³ ðîçæàðåíèõ äî ÷åðâîíîãî ñâ³ò³ííÿ ãîëîê ³ íå ãàñèëè îá ìî¿ îãîëåí³ ãðóäè ïðèïàëåíèõ ñèãàð. Ïðî òå, ùî äîâåëîñÿ ïåðåòåðï³òè ìåí³ òàì, ÿ çáèðàþñÿ ðîçïîâ³ñòè ï³çí³øå. Öå áóëè â³äíîñíî íåâèíí³ òîðòóðè, ÿê³ íå çàëèøèëè ïîì³òíèõ ðóáö³â íà ìîºìó ò³ë³. ² âñå æ, äâàäöÿòü äâà ðîêè ïî òîìó, âèõîäÿ÷è ç äîñâ³äó, ÿêèé æîäíîþ ì³ðîþ íå îõîïèâ óñüîãî ðîçìà¿òòÿ ìîæëèâîñòåé, áåðóñÿ ñòâåðäæóâàòè, ùî òîðòóðè – öå íàéñòðàøí³øà ïîä³ÿ, ÿêó ëþäñüêà ³ñòîòà çäàòíà çáåð³ãàòè ó ñâî¿é ïàì’ÿò³. Îäíàê äóæå áàãàòî ëþäåé çáåð³ãàþòü ó ïàì’ÿò³ ïîä³áí³ ðå÷³, ³ ¿õ æàõëèâ³ñòü íå ñêëàäຠïîîäèíîêîãî âèïàäêó. Ó á³ëüøîñò³ êðà¿í Çàõîäó òîðòóðè áóëî âèêîð³íåíî ÿê ³íñòèòóö³þ é ìåòîä íàïðèê³íö³ â³ñ³ìíàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ. À ïðîòå é ñüîãîäí³ – äâ³ ñîòí³ ðîê³â ïî òîìó – âñå ùå º ÷îëîâ³êè é æ³íêè (í³õòî íå ñêàæå òî÷íî, ñê³ëüêè ¿õ), ÿê³ ìîæóòü ðîçïîâ³ñòè ïðî ïåðåíåñåí³ íèìè òîðòóðè. Êîëè ÿ ãîòóâàâ ìàòåð³àëè äî ö³º¿ ñòàòò³, ÿ íàòðàïèâ íà ãàçåòíó ñòîð³íêó ç ôîòîãðàô³ÿìè, íà ÿêèõ áóëè çîáðàæåí³ â³éñüêîâ³ ï³âäåííî-â’ºòíàìñüêî¿ àð쳿, ÿê³ çàâäàâàëè êàòóâàíü çàõîïëåíèì â’ºòêîíã³âñüêèì ïîâñòàíöÿì. Àíãë³éñüêèé ïèñüìåííèê Ãðåõåì Ãð³í íàä³ñëàâ ëèñòà ïðî öå äî ëîíäîíñüêî¿ ãàçåòè, â ÿêîìó â³í, çîêðåìà, ïèøå: «Äèâîâèæíîþ íîâèíîþ âðàæàþòü íàñ ôîòîãðàô³¿ ³ç çîáðàæåííÿìè êàòóâàíü, ÿê³ íåùîäàâíî ç’ÿâèëèñÿ â áðèòàíñüê³é òà àìåðèêàíñüê³é ïðåñ³, ³ ïîëÿãຠâîíà â òîìó, ùî ¿õ ïîäàíî ç³ ñõâàëåííÿì öèõ òîðòóð ³ îïóáë³êîâàíî ç ï³äïèñàìè, â ÿêèõ ³ íàòÿêó íåìຠíà çàñóäæåííÿ. Íà÷å ¿õ âçÿòî ç êíèæêè ïðî æèòòÿ êîìàõ... ×è íå îçíà÷ຠöå, ùî àìåðèêàíñüê³ âëàñò³ ñàíêö³îíóþòü òîðòóðè ÿê ñïîñ³á ä³çíàííÿ? Óì³ùåí³ ôîòîãðàô³¿ º, íàïåâíå, îçíàêîþ ÷åñíîòè, ñâ³ä÷åííÿì òîãî, ùî âëàñò³ íå çàïëþùóþòü î÷³ íà òå, ùî 䳺òüñÿ, îäíàê ìåíå ö³êàâèòü, ÷è íàñïðàâä³ ìàºìî â³ääàâàòè ïåðåâàãó òàêîãî øòèáó ÷åñíîò³, äàëåê³é â³ä ñóìë³ííÿ, íàä ñòàðèì ëèöåì³ðñòâîì».

129

ÆÀÍ ÀÌÅв

Êîæåí ³ç íàñ ìຠâ ñîá³ çíàéòè â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ Ãðåõåìà Ãð³íà. Äîïóùåííÿ òîðòóð, ñì³ëèâ³ñòü (õî÷à íåâæå â öüîìó âîíà ïîëÿãàº?), ç ÿêîþ áåðóòüñÿ îïðèëþäíþâàòè ïîä³áí³ ôîòîãðàô³¿, ìîæóòü áóòè âèïðàâäàí³, ëèøå ÿêùî ïðèïóñòèòè, ùî ïåðåâîðîòè â ãðîìàäñüê³é ñâ³äîìîñò³ íàñ óæå á³ëüøå íå ëÿêàþòü. Çäàºòüñÿ, ùî öÿ ñâ³äîì³ñòü ïðèçâè÷à¿ëàñÿ äî ïðàêòèêè òîðòóð. Çðåøòîþ, äî êàòóâàíü âäàâàëèñÿ ³ âäàþòüñÿ óïðîäîâæ îñòàíí³õ äåñÿòèë³òü íå ëèøå ó Â’ºòíàì³. ß íå áåðóñÿ ñóäèòè, ùî 䳺òüñÿ ó â’ÿçíèöÿõ ϳâäåííî¿ Àôðèêè, Àíãîëè òà Êîíãî. Àëå ÿ äîñòåìåííî çíàþ, ³ ÷èòà÷, ìàáóòü, òàêîæ ïðî öå ÷óâ, ùî â³äáóâàëîñÿ ó çàñò³íêàõ Ôðàíöóçüêîãî Àëæèðó. Ö³ ïî䳿 ³ç âðàæàþ÷îþ äî áîëþ ïðàâäèâ³ñòþ é òâåðåç³ñòþ îïèñàâ Àíð³ Àëëå ó ñâî¿é êíèæö³ «La question» [«Äîïèò ³ç òîðòóðàìè»] – òâ³ð, ðîçïîâñþäæåííÿ ÿêîãî áóëî çàáîðîíåíî ³ ÿêèé ÿâëÿº ñîáîþ ðåïîðòàæ ñâ³äêà, êîòðèé îñîáèñòî çàçíàâ òîðòóð é ñàì âèñòóïèâ ÿê ñâ³äîê öüîãî ñòðàõ³òòÿ – ñòðèìàíî ³ íå ç÷èíÿþ÷è îñîáëèâîãî ãàëàñó äîâêîëà ñâ ïåðñîíè. Ó 1960 ðîêè ç’ÿâèëîñÿ ÷èìàëî ³íøèõ êíèæîê ³ ïàìôëåò³â íà öþ òåìó: íàóêîâà êðèì³íîëîã³÷íà ðîçâ³äêà â³äîìîãî þðèñòà Àëåêà Ìåëëîðà, ïðîòåñòíà ñòàòòÿ ïóáë³öèñòà Ï’ºðà-Àíð³ Ñèìîíà, åòèêî-ô³ëîñîôñüêå äîñë³äæåííÿ òåîëîãà íà éìåííÿ ³àëàòó. Ïîëîâèíà ôðàíöóçüêî¿ íàö³¿ âèñòóïèëà ïðîòè êàòóâàííÿ â Àëæèð³. Íå ìîæíà áåç çàñòåðåæåíü ³ ç ïîâíîþ âïåâíåí³ñòþ ñòâåðäæóâàòè, ùî öèì ôðàíöóçè çàñëóæèëè ïîâàãó äî ñåáå. Ïðîòåñòóâàëè ë³â³ ³íòåëåêòóàëè. Êàòîëèöüê³ ïðîôñï³ëêîâ³ ä³ÿ÷³ òà ³íø³ ïðîøàðêè õðèñòèÿíñüêîãî íàñåëåííÿ çàñòåð³ãàëè ïðîòè òîðòóð ³ ç ðèçèêîì äëÿ ñâ áåçïåêè é æèòòÿ ÷èíèëè îï³ð êàòóâàííþ. Ëóíàëè ãîëîñè ïðîòåñòó ç ëàâ ñâÿùåíèê³â, õî÷, ÿê íà íàø ïîãëÿä, íàäòî íåâèðàçí³. Îäíàê ñàìå Ôðàíö³ÿ – âåëèêà é âîëåëþáíà – íàâ³òü ó ò³ òåìí³ ÷àñè äîâåëà, ùî âîíà íå ö³ëêîâèòî ïîçáàâëåíà ñâ ñâîáîäè. Âèãóêè ïðîòåñòó ç ³íøèõ ì³ñöü ìàéæå íå äîë³òàëè äî ñâ³òîâîãî çàãàëó, ÿê êîëèñü ³ ìî¿ âëàñí³ íåïðèðîäí³ é ìîòîðîøí³ çîéêè, ùî ëóíàëè ç êàò³âí³ Áð³íäîíê.  Óãîðùèí³ òåïåð ïðè âëàä³ ïåðøèé ñåêðåòàð ïàðò³¿, ïðî ÿêîãî ðîçïîâ³äàþòü, ùî éîìó çà ÷àñ³â ïðàâë³ííÿ îäíîãî ç éîãî ïîïåðåäíèê³â â êàò³âí³ âèðâàëè í³ãò³. À ñê³ëüêè ïî ñâ³òó ïîä³áíèõ æåðòâ êàòóâàííÿ, ïðî ÿêèõ ìè í³êîëè íå ÷óëè ³, ìàáóòü, í³÷îãî íå ä³çíàºìîñÿ? Íàðîäè, óðÿäè, âëàñò³, ïð³çâèùà, ÿê³ â³äîì³, àëå ÿê³ í³õòî íå âèìîâëÿº âãîëîñ.  ÿê³éñü êðà¿í³ ÿêàñü ëþäèíà ñòîãíå ï³ä òîðòóðàìè. Ìîæëèâî, ñàìå â öþ ãîäèíó, ö³º¿ ìèò³. À ùî ìåíå ñïîíóêàëî íàïèñàòè ïðî òîðòóðè ñàìå ó çâ’ÿçêó ç Òðåò³ì ðåéõîì? Áåçóìîâíî, ï³äñòàâîþ ïîñëóãóâàëî òå, ùî ÿ ñàì çàçíàâ ¿õ ï³ä ðîçïðîñòåðòèìè êðèëàìè öüîãî äóæå õèæîãî ïòàõà. Àëå íå ëèøå ç ö³º¿

130

ÒÎÐÒÓÐÈ

ïðè÷èíè; ðàäøå ÷åðåç ïåðåêîíàííÿ – îïð³÷ ñâîãî îñîáèñòîãî äîñâ³äó, – ùî òîðòóðè ñòàíîâèëè íå âèïàäêîâó îçíàêó öüîãî Òðåòüîãî ðåéõó, à éîãî ñóòü. ß ïåðåä÷óâàþ, ùî ìî¿ ñëîâà âèêëè÷óòü ãîñòð³ çàïåðå÷åííÿ, ³ çíàþ, ùî öå òâåðäæåííÿ ïåðåíîñèòü ìåíå íà õèñòêèé ґðóíò. Äàë³ ÿ ñïðîáóþ äîâåñòè ³ñòèíí³ñòü ñâ òåçè. Îäíàê ñïåðøó, ãàäàþ, ÿ ìóøó ïåðåïîâ³ñòè ì³é ôàêòè÷íèé äîñâ³ä ³ îïèñàòè, ùî â³äáóâàëîñÿ â ï³äâàëüí³é àòìîñôåð³ ôîðòåö³ Áð³íäîíê. Ó ëèïí³ 1943 ðîêó ìåíå çààðåøòóâàëî ãåñòàïî. Ïðè÷èíîþ ïîñëóæèëè ëèñò³âêè. Ãðóïà, äî ÿêî¿ ÿ íàëåæàâ, – íåâåëè÷êà í³ìåöüêîìîâíà îðãàí³çàö³ÿ â ëàâàõ áåëüã³éñüêîãî ðóõó îïîðó – ïîøèðþâàëà àíòèíàöèñòñüê³ ïðîêëàìàö³¿ ñåðåä ñëóæáîâö³â í³ìåöüêèõ îêóïàö³éíèõ â³éñüê. Ìè âèãîòîâëÿëè äîñèòü ïðèì³òèâí³ àã³òàö³éí³ ìàòåð³àëè, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ñïîä³âàëèñÿ ïåðåêîíàòè í³ìåöüêèõ âîÿê³â ó ñòðàøåííîìó áîæåâ³ëë³ Ã³òëåðà òà áåçóìñòâ³ éîãî â³éíè. Òåïåð ÿ ðîçóì³þ – ïðèíàéìí³ òàê ìåí³ çäàºòüñÿ – ùî ìè çâåðòàëèñÿ ç³ ñâî¿ìè íåâèãàäëèâèìè â³äîçâàìè äî ãëóõèõ. ß ìàþ âàãîì³ ï³äñòàâè äëÿ ïðèïóùåííÿ, ùî ñîëäàòè â ñ³ðèõ îäíîñòðîÿõ, ÿê³ çíàõîäèëè íàø³ âèäðóêóâàí³ íà ì³ìåîãðàô³ ëèñò³âêè ïîáëèçó ñâî¿õ áàðàê³â, íåãàéíî ïåðåäàâàëè ¿õ, êëàöíóâøè çàêàáëóêàìè, ñâî¿ì íà÷àëüíèêàì, ÿê³, ó ñâîþ ÷åðãó, ç òàêîþ æ ñàìîþ ñëóæáèñòñüêîþ ãîòîâí³ñòþ ñïîâ³ùàëè ïðî íèõ îðãàíàì áåçïåêè. ² òàêèì ÷èíîì ö³ îñòàíí³ äîâîë³ øâèäêî âèéøëè íà íàø ñë³ä ³ âëàøòóâàëè íà íàñ îáëàâó. Îäíà ç ëèñò³âîê, ÿê³ áóëè ïðè ìåí³ â ìîìåíò ìîãî àðåøòó, ì³ñòèëà çàêëèê, ÿêèé áóâ ³ ñòèñëèì, ³ òàêîþ æ ì³ðîþ ïðîïàãàíäèñòñüêè ìàðíèì – «Ñìåðòü åñåñ³âñüêèì áàíäèòàì ³ ãåñòàï³âñüêèì êàòàì!» Êîæíèé, õòî áóâ çàòðèìàíèé ³ç ïîä³áíèìè ïðîêëàìàö³ÿìè ëþäèíîþ â øê³ðÿíö³ ³ ç ï³ñòîëåòîì ó ðóö³, ì³ã íå ïëåêàòè æîäíèõ ³ëþç³é. ß òåæ íå äîçâîëÿâ ñîá³ í³ íà õâèëèíó ìàòè ¿õ. Îñê³ëüêè – ëèøå Áîãîâ³ â³äîìî, ÷îìó – ÿ ââàæàâ ñåáå (ïîìèëêîâî, ÿê ÿ ðîçóì³þ òåïåð) äîñâ³ä÷åíèì, çàãàðòîâàíèì çíàâöåì ö³º¿ ñèñòåìè, ¿¿ ëþäåé ³ ìåòîä³â. Áóäó÷è ÷èòà÷åì, ó ìèíóë³ ÷àñè, ïåð³îäèêè – «Neue Weltbühne» òà «Neues Tagebuch» – ³ ìàþ÷è äîñòóï â³ä 1933 ðîêó äî ë³òåðàòóðè í³ìåöüêî¿ åì³ãðàö³¿ íà êîíöòàá³ðíó òåìàòèêó, ÿ ãàäàâ, ùî ìîæó ïåðåäáà÷èòè, ùî íà ìåíå ÷åêàº. Óæå â ïåðø³ äí³ óòâîðåííÿ Òðåòüîãî ðåéõó ÿ ïî÷óâ ïðî ï³äâàëè áàðàê³â SA [øòóðìîâ³ çàãîíè] íà âóëèö³ ãåíåðàëà Ïàïå â Áåðë³í³. Íåâäîâç³ ï³ñëÿ öüîãî ÿ ïðî÷èòàâ ïåðøèé, íàñê³ëüêè ìåí³ â³äîìî, í³ìåöüêèé äîêóìåíò ïðî êîíöòàá³ð – ìàëåíüêó êíèæå÷êó Ãåðõàðòà Çåãåðñà «Îðàí³ºíáóðã». ³äòîä³ äî ìåíå äîõîäèëî òàê áàãàòî ïîâ³äîìëåíü â³ä êîëèøí³õ â’ÿçí³â ãåñòàïî, ùî ìåí³ çäàâàëîñÿ,

131

ÆÀÍ ÀÌÅв

ùî äëÿ ìåíå íå ìîæå áóòè í³÷îãî íîâîãî ³ç öüîãî ïèòàííÿ. Òå, ùî â³äáóâàºòüñÿ, ìຠáóòè çãîäîì â³ääçåðêàëåíî ó â³äïîâ³äí³é ë³òåðàòóð³, ÿê öå ³ ðîáèëîñÿ. Â’ÿçíèöÿ, äîïèò, ñòóñàíè, òîðòóðè; ê³íåöü ê³íöåì, íàé³ìîâ³ðí³øå, ñìåðòü. Îòæå, öå áóëî îïèñàíî ³, îòæå, òàê âîíî áóäå. Êîëè ï³ñëÿ ìîãî àðåøòó ãåñòàï³âåöü íàêàçàâ ìåí³ â³ä³éòè îä â³êíà – îñê³ëüêè, ÿê â³í ñêàçàâ, éîìó áóâ â³äîìèé öåé òðþê: ç³ìêíåíèìè ðóêàìè ðîç÷àõíóòè íàâñò³æ â³êíî ³ ñòðèáíóòè íà íàéáëèæ÷èé êàðíèç – ìåíå çâè÷àéíî âò³øèëî, ùî â³í ïðèïèñàâ ìåí³ òàêó ð³øó÷³ñòü ³ âïðàâí³ñòü, àëå, ñêîðÿþ÷èñü íàêàçîâ³, ÿ ÷åìíî äàâ éîìó æåñòîì çðîçóì³òè, ùî ïðî öå íå éäåòüñÿ. ß íå ìàâ í³ ô³çè÷íèõ äàíèõ, í³ íàâ³òü íàì³ðó óíèêíóòè ì äîë³ â òàêèé ïðèãîäíèöüêèé ñïîñ³á. ß çíàâ, ùî íà ìåíå ÷åêàº, ³ âîíè ìîæóòü ðîçðàõîâóâàòè íà ìîþ çãîäó íà öå. Àëå ÷è ñïðàâä³ ìè çíàºìî íàïåðåä? Ëèøå ïî÷àñòè. «Rien n’arrive ni comme on l’espère, ni comme on le craint», – ïèñàâ ó ÿêîìóñü ñâîºìó òâîð³ Ïðóñò. ͳùî íàñïðàâä³ íå â³äáóâàºòüñÿ í³ òàê, ÿê íà òå ñïîä³âàºìîñÿ, í³ òàê, ÿê òîãî áî¿ìîñÿ. Îäíàê íå òîìó, ùî âèïàäîê, ÿê êàæóòü, íà÷åáòî «âèõîäèòü çà ìåæ³ óÿâè» (öå íå ïèòàííÿ ê³ëüêîñò³), à ÷åðåç òå, ùî öå ðåàëüí³ñòü, à íå ôàíòàç³ÿ. Ìîæíà ïðèñâÿòèòè âñå ñâîº æèòòÿ ïîð³âíÿííþ óÿâíîãî é ðåàëüíîãî ³ âñå îäíî í³êîëè öèì í³÷îãî íå äîñÿãòè. Áàãàòî ðå÷åé, ñïðàâä³, â³äáóâàëîñÿ ïðèáëèçíî òàê, ÿê ïåðåäáà÷àëîñÿ â óÿâ³: ãåñòàï³âåöü ó øê³ðÿíö³ é ï³ñòîëåòîì, íàö³ëåíèì íà æåðòâó, – öå, áóö³ìòî, çá³ãàºòüñÿ. Îäíàê ðàïòîì, ìàéæå íàâäèâîâèæó, ïðèõîäèòü óñâ³äîìëåííÿ, ùî ö³ õëîïö³, ÿê ïðàâèëî, íå ëèøå áåç øê³ðÿíîê ³ ï³ñòîëåò³â, àëå é íå ç «ãåñòàï³âñüêèìè îáëè÷÷ÿìè» (ùî ¿õ ìè, íà÷èòàâøèñü êíèæîê, çâèêëè óÿâëÿòè ñîá³ ç âèêðèâëåíèìè íîñàìè, íåïîì³ðíèìè ï³äáîð³ääÿìè, â³ñïèíàìè òà øðàìàìè â³ä íîæîâèõ ïîðàíåíü), à ðàäøå ç ïðîñòèìè, çâè÷àéíèìè îáëè÷÷ÿìè, ÿê ó áóäü-êîãî ³íøîãî. À çàãîñòðåíà ÷óòëèâ³ñòü íà ï³çí³øîìó åòàï³, ÿêà ðóéíóº ãåòü óñþ àáñòðàêòíó óÿâó, äîïîìàãຠíàì çðîçóì³òè, ÿê ïðîñò³, çâè÷àéí³ îáëè÷÷ÿ ñòàþòü, çðåøòîþ, ãåñòàï³âñüêèìè ³ ÿê çëî ïåðåêðèâຠáàíàëüí³ñòü ³ áåðå íàä íèì ãîðó. Îñê³ëüêè íåìຠ«áàíàëüíîñò³ çëà», ³ Õàííà Àðåíäò, ÿêà ïèñàëà ïðî öå ó ñâî¿é êíèæö³ ïðî Åéõìàíà, çíàëà âîðîãà ëþäñòâà ëèøå ç ÷óòîê, áà÷èëà éîãî ëèøå ó ñêëÿí³é êë³òö³. Êîëè ÿêàñü ïîä³ÿ ñòàâèòü ïåðåä íàìè íàéãîñòð³ø³ çàïèòàííÿ, íå âàðòî ãîâîðèòè ïðî áàíàëüí³ñòü. Îñê³ëüêè â öåé ìîìåíò óæå çíèêຠàáñòðàêö³ÿ ³ íåìຠòàêî¿ ñèëè óÿâëåííÿ, ÿêà ìîãëà õî÷à á íàáëèçèòèñÿ äî ðåàëüíîñò³. Òå, ùî êîãîñü ó íàðó÷íèêàõ óâîçÿòü àâòîìàøèíîþ, º «ñàìîî÷åâèäíèì», ëèøå êîëè âè ÷èòàºòå ïðî öå â ãàçåò³ ³ ðîçñóäëèâî êàæåòå ñîá³ ñàìå â

132

ÒÎÐÒÓÐÈ

òîé ìîìåíò, êîëè ïàêóºòå ëèñò³âêè: íó, çâè÷àéíî, ÷îãî æ ³ùå ìîæíà ÷åêàòè? ßêîãîñü äíÿ ùîñü ïîä³áíå ìîæå òðàïèòèñÿ ³ ç³ ìíîþ. Îäíàê àâòî áóäå ³íøå, ³ òèñê íàðó÷íèê³â íå â³ä÷óºø íàïåðåä; íåçíàéîì³ âóëèö³, ³, õî÷à âè, ìîæëèâî, áåçë³÷ ðàç³â ïðîìèíàëè âîðîòà ãåñòàï³âñüêèõ óïðàâ, âîíè ìàþòü çîâñ³ì ³íøèé âèãëÿä, ³íø³ â³çåðóíêè é ìóðóâàííÿ, êîëè âàì äîâîäèòüñÿ ïåðåñòóïàòè ¿õí³é ïîð³ã ÿê â’ÿçíþ. Óñå º ñàìîî÷åâèäíèì ³ âîäíî÷àñ íåìຠí³÷îãî ñàìîî÷åâèäíîãî, ùîéíî âàñ êèäàþòü ó ðåàëüí³ñòü, ÿêà ñâî¿ì ñâ³òëîì çàñë³ïëþº ³ ïðîïàëþº äî ê³ñòîê. Òå, ùî çàâåäåíî íàçèâàòè «çâè÷àéíèì æèòòÿì», ìîæå çá³ãàòèñÿ ³ç çàñòåðåæíîþ óÿâîþ òà òðèâ³àëüíèìè òâåðäæåííÿìè. ß êóïóþ ãàçåòó ³ ÿ º «ëþäèíîþ, ùî êóïóº ãàçåòó». Öÿ ä³ÿ íå â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä òîãî îáðàçó, ÷åðåç ÿêèé ÿ ïåðåäáà÷àâ ¿¿, ³ ÿ íàâðÿä ÷è âèð³çíÿþ ñåáå îñîáèñòî ñåðåä ì³ëüéîí³â ³íøèõ ëþäåé, ùî âèêîíóâàëè ¿¿ äî ìåíå. Ìîæå, öå ïîÿñíþºòüñÿ òèì, ùî ì óÿâè áóëî íåäîñòàòíüî, àáè ö³ëêîì îñÿãíóòè òàêó ïîä³þ? ͳ, ïðè÷èíà ðàäøå ïîëÿãຠâ òîìó, ùî íàâ³òü áåçïîñåðåäíº ïåðåæèâàííÿ ïîâñÿêäåííî¿ ðåàëüíîñò³ ñòàíîâèòü íå ùî ³íøå, ÿê êîäèô³êîâàíó àáñòðàêö³þ. Ëèøå â ð³äê³ñí³ ìîìåíòè æèòòÿ ìè òàêè ñïðàâä³ îïèíÿºìîñÿ â³÷-íà-â³÷ ³ç ïî䳺þ é òèì, ùî çâåòüñÿ ðåàëüí³ñòþ. Öå íå îáîâ’ÿçêîâî ìຠáóòè ùîñü, òàêîþ æ ì³ðîþ íàäçâè÷àéíå, ÿê òîðòóðè. Àðåøòó ö³ëêîì äîñòàòíüî, àáî æ öå ìîæå áóòè ïåðøèé îòðèìàíèé íàìè óäàð. «ßêùî ç³çíàºøñÿ», – ñêàçàëè ìåí³ ò³ ÷îëîâ³êè, ç ïðîñòèìè, çâè÷àéíèìè îáëè÷÷ÿìè – «òî òåáå ïîñàäÿòü äî â’ÿçíèö³ â³éñüêîâî¿ ïîë³ö³¿. ßêùî æ òè ìîâ÷àòèìåø, îïèíèøñÿ ó Áð³íäîíêó, à òè çíàºø, ùî öå îçíà÷ົ. ß çíàâ ³ âîäíî÷àñ íå çíàâ. Ó áóäü-ÿêîìó âèïàäêó ÿ ä³ÿâ, ïðèáëèçíî ÿê ëþäèíà, ùî êóïóº ãàçåòó, ³ ãîâîðèâ, ÿê áóëî ñïëàíîâàíî. ßêíàéá³ëüøå ìåí³ á õîò³ëîñÿ óíèêíóòè Áð³íäîíêó, ç ÿêèì ÿ áóâ äîñèòü çíàéîìèé, ³ äàòè ïîêàçàííÿ, ÿê³ â³ä ìåíå âèìàãàëèñÿ. ßêùî íå çâàæàòè íà òå, ùî, íà æàëü, ÿ í³÷îãî àáî ìàéæå í³÷îãî íå çíàâ. Ñï³ëüíèêè? ß ì³ã íàçâàòè ëèøå ¿õí³ ïð³çâèñüêà. Êðè¿âêè? Àëå æ äî íèõ íàñ âåëè ëèøå âíî÷³, ³ òî÷íèõ àäðåñ íàì í³êîëè íå äîâ³ðÿëè. Ïðîòå äëÿ öèõ ÷îëîâ³ê³â öå áóëî íàäòî çíàéîìîþ áàëàêàíèíîþ, ³ âîíà íå âèêëèêàëà ó íèõ ³íòåðåñó. Âîíè ïðåçèðëèâî ðîçñì³ÿëèñÿ. ² ðàïòîì ÿ â³ä÷óâ – ïåðøèé óäàð. Íà äîïèò³ ñòóñàíè ìàþòü ëèøå íåçíà÷íå êðèì³íîëîã³÷íå çíà÷åííÿ. ³ä íèõ íå â³äìîâëÿþòüñÿ ³ ìîâ÷êè ¿õ ïðàêòèêóþòü, ââàæàþ÷è íîðìàëüíèì çàõîäîì, âæèâàíèì ïðîòè íåïîê³ðëèâèõ â’ÿçí³â, ÿê³ íå áàæàþòü ç³çíàâàòèñÿ. ßêùî â³ðèòè âèùåçãàäàíîìó þðèñòîâ³ Àëåêó Ìåëëîðó òà éîãî êíèæö³ «La Torture» [«Òîðòóðè»], ñòóñàíè çàñòîñîâóþòüñÿ â á³ëüø

133

ÆÀÍ ÀÌÅв

÷è ìåíø âàæêèõ äîçàõ ìàéæå âñ³ìà ïîë³öåéñüêèìè îðãàíàìè, â òîìó ÷èñë³ é ïîë³ö³ºþ äåìîêðàòè÷íèõ êðà¿í Çàõîäó, çà âèíÿòêîì Àíã볿 òà Áåëü㳿.  Àìåðèö³ ãîâîðÿòü ïðî «òðåò³é ñòóï³íü» ïîë³öåéñüêîãî ä³çíàííÿ, ÿêèé, ÿê ìîæíà çäîãàäàòèñÿ, ìຠó ñâîºìó àðñåíàë³ ùîñü ã³ðøå çà äåê³ëüêà óäàð³â êóëàêîì. Ó Ôðàíö³¿ íàâ³òü âèíàéäåíî æàðãîííèé âèðàç, ÿêèé óëåñëèâî ïîì’ÿêøóº ôàêò ïîáèòòÿ ïîë³ö³ºþ. Ãîâîðÿòü ïðî çàñòîñóâàííÿ äî â’ÿçíÿ «passage à tabac» [«çìèíàííÿ íà òþòþí»]. ϳñëÿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè îäèí âèñîêîïîñàäîâèé ôðàíöóçüêèé êðèì³íàë³ñò ó êíèæö³, ïðèçíà÷åí³é äëÿ éîãî ï³äëåãëèõ, ïîÿñíþâàâ ³ç ï³êàíòíèìè ïîäðîáèöÿìè, ùî íåìîæëèâî â³äìîâèòèñÿ îä ô³çè÷íîãî ïðèìóñó íà äîïèòàõ – «ó ìåæàõ çàêîííîñò³». Çäåá³ëüøîãî, çàõîäè, äî ÿêèõ âäàºòüñÿ ãðîìàäñüê³ñòü ó ðàç³ âèÿâëåííÿ ó ïîë³ö³éíèõ ä³ëüíèöÿõ ïîä³áíèõ âèïàäê³â ³ âèñâ³òëåííÿ ¿õ òî òóò, òî òàì ó ïðåñ³, º äîñèòü íåâèãàäëèâèìè. Ó êðàùîìó âèïàäêó öå ìîæå áóòè çàïèò äî ïàðëàìåíòó, âèñóíóòèé ÿêèìîñü äåïóòàòîì ë³âî¿ îð³ºíòàö³¿. Îäíàê çãîäîì ö³ ³ñòî𳿠ïóñêàþòü ó íåïàì’ÿòü. ß ùå í³êîëè íå ÷óâ, ùîá ñëóæáîâåöü ïîë³ö³¿, ÿêèé âäàâàâñÿ äî ïîáèòòÿ â’ÿçíÿ, íå áóâ áè íåçàáàðîì âèïðàâäàíèé ñâî¿ì íà÷àëüñòâîì. Ïðîñò³ ïîáèòòÿ, ùî íàñïðàâä³ º àáñîëþòíî íåñóì³ðíèìè ç³ ñïðàâæí³ìè òîðòóðàìè, ìàéæå í³êîëè íå ñòâîðþþòü äàëåêîñÿæíîãî ðîçãîëîñó ñåðåä ãðîìàäñüêîñò³, àëå äëÿ ëþäåé, ÿê³ çàçíàþòü ¿õ, âîíè âñå îäíî ñêëàäàþòü ïåðåæèâàííÿ, ÿê³ çàëèøàþòü ãëèáîêó â³äì³òèíó, – àáè íå âäàâàòèñÿ äî ïèøíîìîâíèõ ñë³â, ìîæíà ïðîñòî é ÷³òêî ñêàçàòè: âèäàþòüñÿ ìåðçîòîþ. Ïåðøèé óäàð ïðèíîñèòü â’ÿçíþ óñâ³äîìëåííÿ ñâ áåçïîðàäíîñò³, à, îòæå, â íüîìó, ÿê ó çàðîäêó, çîñåðåäæåíå âñå, ùî ìຠñòàòèñÿ. Ìîæíà çíàòè ïðî òîðòóðè òà ñìåðòü ó êàìåð³ ³ áåç öüîãî óñâ³äîìëåííÿ, ùî ìຠïðèñìàê æèòòÿ, àëå ç ïåðøèì óäàðîì âîíè ïîñòàþòü â óÿâ³ ÿê ðåàëüí³ ìîæëèâîñò³ – ñàìå òàê – ÿê ïåâí³ñòü. Âîíè äîçâîëÿþòü ñîá³ áèòè ìåíå â îáëè÷÷ÿ êóëàêîì – êîíñòàòóº æåðòâà ³ç ïðèãîëîìøëèâèì çäèâóâàííÿì ³ ðîáèòü âèñíîâîê ³ç òàêîþ æ ì³ðîþ ïðèãîëîìøëèâîþ ïåâí³ñòþ: âîíè çðîáëÿòü ç³ ìíîþ, ùî ¿ì çàìàíåòüñÿ. Õî÷ áè õòî ïîñï³øèâ â’ÿçíþ íà äîïîìîãó – äðóæèíà, ìàòè, áðàò ÷è äðóã – éîãî çóñèëëÿ áóäóòü ìàéæå ìàðíèìè. Ìàëî ùî íàì ãîâîðèòü åòè÷íî-ïàòåòè÷íà ôðàçà – ç âóñò ëþäèíè, ÿêà í³êîëè íå â³ä÷óëà íà ñîá³, ùî òàêå ïîáèòòÿ – ïðî òå, ùî ç ïåðøèì óäàðîì â’ÿçåíü âòðà÷ຠëþäñüêó ã³äí³ñòü. ß ìóøó ç³çíàòèñÿ, ùî íå çíàþ äîñòåìåííî, ùî öå îçíà÷àº: ëþäñüêà ã³äí³ñòü. Îäíà ëþäèíà ââàæàº, ùî âîíà âòðà÷ຠ¿¿, êîëè ïîòðàïëÿº â îáñòàâèíè, ÿê³ óíåìîæëèâëþþòü äëÿ íå¿ ùîäåííå ïðèéíÿòòÿ âàííè. ²íøà ïåðåêîíàíà, ùî âîíà âòðà÷ຠ¿¿,

134

ÒÎÐÒÓÐÈ

êîëè çìóøåíà ðîçìîâëÿòè ç ÿêèìîñü ïîñàäîâöåì ìîâîþ, â³äì³ííîþ â³ä ¿¿ ð³äíî¿.  îäíîìó âèïàäêó ëþäñüêó ã³äí³ñòü ïîâ’ÿçóþòü ³ç ïåâíîþ ô³çè÷íîþ âèãîäîþ, â ³íøîìó – ³ç ïðàâîì íà ñâîáîäó ìîâëåííÿ, ùå â ÿêîìóñü âèïàäêó, ìîæëèâî, ç íàÿâí³ñòþ ñåêñóàëüíèõ ïàðòíåð³â ò³º¿ ñàìî¿ ñòàò³. ß íå çíàþ, ÷è âòðà÷ຠîñîáà, ùî çàçíàëà ïîáèòòÿ â³ä ïîë³ö³¿, ëþäñüêó ã³äí³ñòü. Ïðîòå ÿ ïåâåí: ³ç íàéïåðøèì óäàðîì, ùî çâàëþºòüñÿ íà íå¿, âîíà âòðà÷ຠùîñü òàêå, ùî ìè, ìàáóòü, íàðàç³ íàçèâàòèìåìî «äîâ³ðîþ äî ñâ³òó». Äîâ³ðà äî ñâ³òó ì³ñòèòü óñ³ ð³çíîâèäè ðå÷åé: ³ððàö³îíàëüíó é ëîã³÷íî íåâèïðàâäàíó â³ðó â ìîæëèâ³ñòü àáñîëþòíî¿ ïðè÷èííîñò³, á³ëüøå òîãî – ñë³ïó â³ðó ó ïðàâèëüí³ñòü ³íäóêòèâíîãî âèâåäåííÿ. Îäíàê âàæëèâ³øèé åëåìåíò äîâ³ðè äî ñâ³òó, ÿêèé íàéá³ëüøå â³äïîâ³äຠíàøîìó êîíòåêñòîâ³, – öå âïåâíåí³ñòü, ùî íà ï³äñòàâ³ ïèñàíèõ ÷è íåïèñàíèõ ñóñï³ëüíèõ äîãîâîð³â ³íøà ëþäèíà çàõèùàòèìå ìåíå – òî÷í³øå êàæó÷è, ùî âîíà ïîâàæàòèìå ìîº ô³çè÷íå, à âîäíî÷àñ, ³ ìîº ìåòàô³çè÷íå ºñòâî. Ìåæ³ ìîãî ò³ëà º òàêîæ ìåæàìè ìåíå ñàìîãî. Ìîÿ øê³ðíà ïîâåðõíÿ ñëóãóº ìåí³ ùèòîì, ÿêèé çàõèùຠìåíå â³ä çîâí³øíüîãî ñâ³òó. ßêùî ÿ ìàþ äîâ³ðó, ÿ ïîâèíåí â³ä÷óâàòè íà í³é ëèøå òå, ùî ÿ âîë³þ â³ä÷óâàòè. Ïðîòå ç ïåðøèì óäàðîì öþ äîâ³ðó äî ñâ³òó çëàìàíî. ²íøà ëþäèíà, íàâïðîòè ÿêî¿ ÿ ³ñíóþ ô³çè÷íî â öüîìó ñâ³ò³ ³ ðàçîì ç ÿêîþ ÿ ìîæó ³ñíóâàòè, äîïîêè âîíà íå çà÷³ïàòèìå ì øê³ðíî¿ ïîâåðõí³ ÿê êîðäîíó, ñèëîì³öü ñïðÿìîâóº ïðîòè ìåíå ñâîþ ìàòåð³àëüí³ñòü, çàâäàþ÷è ïåðøîãî óäàðó. Öÿ ëþäèíà â÷èíèëà íàïàä íà ìåíå ³ â òàêèé ñïîñ³á ðóéíóº ìåíå. Öå íàãàäóº çґâàëòóâàííÿ – ñåêñóàëüíèé àêò áåç çãîäè îäíîãî ç ïàðòíåð³â. Çâè÷àéíî, ÿêùî ³ñíóº õî÷à á íàéìåíøà ïåðñïåêòèâà óñï³øíîñò³ îïîðó, çàïóñêàºòüñÿ â ä³þ ìåõàí³çì, ÿêèé íàäຠìåí³ çìîãó âèïðàâèòè ñèòóàö³þ ùîäî ïîðóøåííÿ êîðäîíó ³íøîþ ëþäèíîþ. dz ñâîãî áîêó, ÿ ìîæó íåãàéíî ïîñèëèòè ñâ³é ñàìîçàõèñò, çðåàë³çóâàòè ñâîþ âëàñíó ìàòåð³àëüí³ñòü ³ â³äíîâèòè â³ðó â ìîº íåïåðåðâíå ³ñíóâàííÿ. Ñóñï³ëüíèé äîãîâ³ð òîä³ ìàòèìå ³íøèé òåêñò, ³íø³ ñòàòò³: îêî çà îêî ³ çóá çà çóá. Ìîæíà âðåãóëþâàòè ñâîº æèòòÿ ³ çà öèì äîãîâîðîì. Îäíàê âè íå çìîæåòå çðîáèòè öüîãî, êîëè òà ³íøà ëþäèíà âèáèâຠâàì çóá, ï³äáèâຠâàì îêî, ³ âè ñàì³ â³ä÷óâàºòå íà ñâîºìó ò³ë³ ïðîòèâíèêà, íà ÿêîãî ïåðåòâîðèâñÿ âàø áëèæí³é. ßêùî íåìຠíà䳿 íà äîïîìîãó, òîä³ öå ô³çè÷íå ïåðåâàæàííÿ ³íøî¿ ëþäèíè ìຠñâî¿ì åêçèñòåíö³àëüíèì çàâåðøåííÿì ö³ëêîâèòå çíèùåííÿ. Î÷³êóâàííÿ äîïîìîãè, âïåâíåí³ñòü ó äîïîìîç³ íàëåæàòü, ïåâíà ð³÷, äî çàñàäíè÷èõ ïåðåæèâàíü ëþäñüêî¿ ³ñòîòè, à ìîæå, é òâàðèí. Öå áóëî

135

ÆÀÍ ÀÌÅв

äîñèòü ïåðåêîíëèâî âèñâ³òëåíî äåê³ëüêà äåñÿòê³â ðîê³â òîìó ñòàðèì Êðîïîòê³íèì, ÿêèé ïèñàâ ïðî «âçàºìîäîïîìîãó â ïðèðîä³», à òàêîæ ïðåäñòàâíèêîì ñó÷àñíîãî àí³ìàë³ñòè÷íîãî á³õåâ³îðèçìó Ëîðåíöîì. Î÷³êóâàííÿ äîïîìîãè ñòàíîâèòü òàêîþ æ ì³ðîþ îðãàí³÷íèé ïñèõ³÷íèé åëåìåíò, ÿê ³ áîðîòüáà çà ³ñíóâàííÿ. «Çà÷åêàé õâèëèíêó», – êàæå ìàòè ñâî¿é äèòèí³, ÿêà ñòîãíå â³ä áîëþ, – «çàðàç ïðèíåñó òîá³ ãð³ëêó, ñêëÿíêó ÷àþ, òîá³ îäðàçó ïîëåãøàº!» «ß ïðèçíà÷ó âàì ë³êè, – ãîâîðèòü ë³êàð ³ çàïåâíþº, – âîíè âàì äîïîìîæóòü». Íàâ³òü íà ïîë³ áîþ ñàí³òàðí³ êàðåòè ×åðâîíîãî Õðåñòà çíàõîäÿòü äîðîãó äî ïîðàíåíèõ. Ìàéæå ó âñ³õ æèòòºâèõ ñèòóàö³ÿõ, êîëè òðàïëÿºòüñÿ ò³ëåñíå óøêîäæåííÿ, âèíèêຠé î÷³êóâàííÿ äîïîìîãè; ïåðøå âð³âíîâàæóºòüñÿ äðóãèì. Îäíàê ³ç ïåðøèì óäàðîì, ÿêîãî çàâäຠâàì ñâî¿ì ï’ÿñòóêîì ïîë³öåéñüêèé ³ ïðîòè ÿêîãî íåìຠçàõèñòó (áî íåìຠðÿò³âíî¿ ðóêè, ÿêà ìîãëà á éîãî â³äâåñòè), ÿêèéñü â³äòèíîê âàøîãî æèòòÿ óðèâàºòüñÿ, ³ éîãî âæå í³êîëè íå â³äíîâèòè. Äî öüîãî, çâè÷àéíî, âàðòî äîäàòè, ùî ðåàëüí³ñòü ïîë³öåéñüêèõ óäàð³â íåîáõ³äíî ïåðåäîâñ³ì ïðèéíÿòè, îñê³ëüêè åêçèñòåíö³àëüíèé ñòðàõ ï³ñëÿ ïåðøîãî óäàðó øâèäêî âèïàðîâóºòüñÿ, ³ íàøà ïñèõ³êà ùå ãîòîâà âì³ñòèòè áåçë³÷ ïðàêòè÷íèõ ì³ðêóâàíü. Ìîæíà â³ä÷óòè íàâ³òü ðàïòîâó ïðèºìíó íåñïîä³âàí³ñòü, îñê³ëüêè ô³çè÷íèé á³ëü çîâñ³ì íå º íåñòåðïíèì. Óäàðè, ùî íà íàñ ïàäàþòü, ìàþòü ïåðåäîâñ³ì ïðîñòîðîâ³ é àêóñòè÷í³ âëàñòèâîñò³: ïðîñòîðîâ³ – îñê³ëüêè ó â’ÿçíÿ, ÿêîãî âäàðèëè â îáëè÷÷ÿ, òîáòî â ãîëîâó, ñêëàäàºòüñÿ âðàæåííÿ, ùî ê³ìíàòà òà âñ³ âèäèì³ îá’ºêòè â í³é çðóøèëè ç ì³ñöÿ, îòðèìàâøè øòîâõàíà; àêóñòè÷í³ – áî éîìó çäàºòüñÿ, ùî â³í ÷óº ïðèòëóìëåíèé ãóë, ÿêèé ïåðåðîñòຠâ ñóö³ëüíå ðåâèùå. Óäàð 䳺 ÿê àíåñòåçóþ÷èé çàñ³á äëÿ ñàìîãî ñåáå. ³ä÷óòòÿ áîëþ, ÿêèé ìîæíà áóëî á ïîð³âíÿòè ³ç ñèëüíèì çóáíèì áîëåì àáî ³ç ïåêó÷èì ñìèêàííÿì íàãíîºíî¿ ðàíè, íå âèíèêàº. ×åðåç òå ïîáèòà ëþäèíà ìèñëèòü ïðèáëèçíî òàê: íó ùî æ, öå ìîæíà ñòåðï³òè; áèéòå ìåíå, ñê³ëüêè çàâãîäíî, í³÷îãî öèì íå äîá’ºòåñÿ. Âîíè í³÷îãî íå äîáèëèñÿ ³ âòîìèëèñÿ áèòè ìåíå. ß âïåðòî ïîâòîðþâàâ ëèøå òå, ùî ÿ í³÷îãî íå çíàþ, îòæå, ÿê âîíè é ïîãðîæóâàëè, ìåíå â³äïðàâèëè íå äî áðþññåëüñüêî¿ â’ÿçíèö³, ï³äâëàäí³é àð쳿, à äî «òàáîðó ïðèéìàííÿ ïîïîâíåíü Áð³íäîíê», ÿêèé ï³äïîðÿäêîâóâàâñÿ ÑÑ. Âèíèêຠñïîêóñà çðîáèòè â öüîìó ì³ñö³ ïàóçó ³ ðîçïîâ³ñòè ïðî àâòîïåðå¿çä ³ç Áðþññåëÿ äî Áð³íäîíêó äîâæèíîþ äâàäöÿòü ï’ÿòü ê³ëîìåòð³â ôëàìàíäñüêîþ ñ³ëüñüêîþ ì³ñöåâ³ñòþ, ïðî òîïîë³, ÿê³ ãíóëèñÿ îä â³òðó ³ íà ÿê³ ïðèºìíî áóëî äèâèòèñÿ, íàâ³òü ÿêùî ïðè öüîìó íàðó÷íèêè âïèâàëèñÿ âàì ó çàï’ÿñòÿ. Àëå öå á çàâåëî íàñ óá³ê, à íàì òðåáà ìåðù³é

136

ÒÎÐÒÓÐÈ

äî ä³ëà. Äîçâîëþ ñîá³ çãàäàòè ëèøå öåðåìîí³þ ïðî¿çäó ÷åðåç ïåðø³ âîðîòà íà ï³äéîìíîìó ìîñòó. Òàì íàâ³òü åñåñ³âö³ ïîâèíí³ áóëè ïðåä’ÿâëÿòè ñâî¿ ïîñâ³ä÷åííÿ âàðòîâèì ÑÑ. ² ÿêùî, âñóïåðå÷ óñüîìó, â’ÿçåíü ñóìí³âàâñÿ ó ñåðéîçíîñò³ ñèòóàö³¿, òî òóò – ïîáëèçó ñòîðîæîâèõ âåæ ³ â îòî÷åíí³ àâòîìàò³â – ñïîñòåð³ãàþ÷è ðèòóàë â’¿çäó, ùî íå áóâ ïîçáàâëåíèé ïåâíî¿ ïîõìóðî¿ óðî÷èñòîñò³, â³í çìóøåíèé áóâ âèçíàòè, ùî ïðèáóâ íà êðàé ñâ³òó. Äóæå ñêîðî â’ÿçåíü ïîòðàïëÿâ äî «ä³ëîâîãî êàá³íåòó», ïðî ÿêèé ÿ âæå ðîçïîâ³äàâ. Ñïðàâè, ùî òóò âëàøòîâóâàëèñÿ, áóëè, áåçïåðå÷íî, ïðîöâ³òàþ÷èìè. ϳä ïîðòðåòîì óììëåðà ç õîëîäíèìè î÷èìà, îçáðîºíèìè ïåíñíå, ñíóâàëè òóäè é ñþäè, ãðþêàþ÷è äâåðèìà é êðåøó÷è ÷îá³òüìè, ÷îëîâ³êè ç íàøèâêàìè «SD» íà ÷îðíèõ âèëîãàõ îäíîñòðî¿â. Âîíè íå óäîñòîþâàëè é ñëîâîì íîâîïðèáóëèõ: í³ ãåñòàï³âö³â, í³ â’ÿçí³â. Ïðîñòî çàðåºñòðóâàëè äàí³ ç ìîãî ô³êòèâíîãî ïîñâ³ä÷åííÿ é øâèäêî ïîçáàâèëè ìåíå ìîãî äîâîë³ íåçíà÷íîãî ìàéíà. Êîíô³ñêóâàëè ãàìàíåöü, çàïîíêè é êðàâàòêó. Òîíåíüêèé çîëîòèé áðàñëåò âèêëèêàâ ñì³õîâèííèé ³íòåðåñ, ³ ôëàìàíäñüêèé åñåñ³âåöü, ùî áóâ ðàäèé ïðîÿâèòè ñåáå, ïîÿñíþâàâ ñâî¿ì í³ìåöüêèì êîëåãàì, ùî öå îçíàêà ïàðòèçàí. Óñå áóëî çàíîòîâàíî ç òî÷í³ñòþ, ÿêà â³äïîâ³äàëà àòìîñôåð³ ä³ëîâîãî êàá³íåòó. Áàòüêî óììëåð ïèëüíî âäèâëÿâñÿ ó ïðàïîð, ÿêèì áóëî íàêðèòî ãðóáèé äåðåâ’ÿíèé ñò³ë, ³ ñâåðäëèâ ïîãëÿäîì ñâî¿õ ëþäåé. Âîíè áóëè ï³äëåãëèìè. Íàñòàâ ñëóøíèé ìîìåíò âèêîíàòè äàíó ìíîþ îá³öÿíêó. ß ìàþ äîâåñòè, ÷îìó, íà ìîº ãëèáîêå ïåðåêîíàííÿ, òîðòóðè ñêëàäàëè ñóòü íàö³îíàë-ñîö³àë³çìó, à òî÷í³øå: ÷îìó ñàìå â òîðòóðàõ âèðàçèâ Òðåò³é ðåéõ ó âñ³é ïîâíîò³ ñâîº ºñòâî. Òå, ùî äî òîðòóð âäàâàëèñÿ ³ âäàþòüñÿ äå³íäå, – öå âæå çàãàëüíîâ³äîìî. Áåçïåðå÷íî. Ó Â’ºòíàì³ – ç 1964 ðîêó, â Àëæèð³ – â 1957 ðîö³. Ó Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³ – ïðèáëèçíî â³ä 1919 ³ äî 1953 ðîêó.  Óãîðùèí³ â 1919 ðîö³ äî êàòóâàííÿ âäàâàëèñÿ ³ «á³ë³», ³ «÷åðâîí³». Êàòóâàëè â ³ñïàíñüêèõ â’ÿçíèöÿõ: ÿê ôàëàíã³ñòè, òàê ³ ðåñïóáë³êàíö³. Ïîøèðåí³ áóëè òîðòóðè ³ â íàï³âôàøèñòñüêèõ äåðæàâàõ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè â ïåð³îä ì³æ äâîìà ñâ³òîâèìè â³éíàìè – Ïîëüù³, Ðóìóí³¿ òà Þãîñëà⳿. Òîðòóðè íå áóëè âèíàõîäîì íàö³îíàë-ñîö³àë³çìó. Îäíàê âîíè áóëè éîãî àïîôåîçîì. óòëåð³âñüêèé ïîñ³ïàêà ùå íå äîñÿãàâ ïîâíîòè ñâîãî âèðàæåííÿ, ÿêùî â³í áóâ ïðîñòî ïðóäêèì, ÿê ëàñèöÿ, òðèâêèì, ÿê øê³ðà, ³ òâåðäèì, ÿê ñòàëü ô³ðìè «Êðóïï». Íå ðîáèëè éîãî ïîâíîö³ííèì ïðåäñòàâíèêîì ôþðåðà òà éîãî ³äåîëî㳿 í³ çîëîòà ïàðò³éíà â³äçíàêà, í³ áóäü-ÿêèé îðäåí êðîâ³ [Blood Orden] ÷è çàë³çíèé õðåñò. ³í ïîâèíåí áóâ êàòóâàòè, çíèùóâàòè, ùîá ïðîÿâèòè ñâîþ çäàòí³ñòü âèòðèìóâàòè

137

ÆÀÍ ÀÌÅв

ñòðàæäàííÿ ³íøèõ. Éîìó íåîáõ³äíî áóëî ìàòè íàâè÷êó êîðèñòóâàòèñÿ çíàðÿääÿìè êàòóâàííÿ, àáè óììëåð ì³ã âðó÷èòè éîìó àòåñòàò çð³ëîñò³ ç ³ñòîð³¿; ìàéáóòí³ ïîêîë³ííÿ ìàëè á ïðèõîäèòè ó çàõâàò â³ä éîãî çäàòíîñò³ âèòðàâèòè â ñîá³ ïî÷óòòÿ ìèëîñåðäÿ. Çíîâó ìåí³ ç îáóðåííÿì çàïåðå÷óâàòèìóòü, äîâîäÿ÷è, ùî ïðè÷èíà çàïðîâàäæåííÿ òîðòóð – íå â óòëåð³, à ðàäøå â ÷îìóñü òàêîìó íåçðîçóì³ëîìó – â «òîòàë³òàðèçì³». Îñîáëèâî íàãîëîøóâàòèìóòü íà ïðèêëàä³ êîìóí³çìó. À õ³áà ÿ ñàì íå çàçíà÷èâ, ùî â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³ êàòóâàííÿ áóëî ñèñòåìîþ óïðîäîâæ òðèäöÿòè ÷îòèðüîõ ðîê³â? À õ³áà íå ïèñàâ óæå ïðî öå Àðòóð Êüîñòëåð?.. Î, òàê, ÿ ðîçóì³þ, çâè÷àéíî. Íåìຠìîæëèâîñò³ òóò äîêëàäíî îáãîâîðþâàòè «ôóíêö³îíàëüíó ïëóòàíèíó» [«Operation Bewilderment»] â ïîë³òèö³ ï³ñëÿâîºííî¿ äîáè, êîëè êîìóí³çì ³ íàö³îíàë-ñîö³àë³çì äëÿ íàñ âèçíà÷àëè ÿê äâ³, íå íàäòî â³äì³íí³ îäíà â³ä îäíî¿ ³äåîëî㳿. Ïîâñÿê÷àñ íà ñëóõó ó íàñ áóëè ñïîëó÷åííÿ «Ã³òëåð ³ Ñòàë³í», «Îñâåíö³ì ³ Ñèá³ð», «ñò³íà âàðøàâñüêîãî ãåòòî» ³ «áåðë³íñüêà Óëüáð³õòîâà ñò³íà», ùî óñòàëèëèñÿ òàê, ÿê âèðàçè «Ãåòå ³ سëëåð», «Êëîïøòîê ³ ³ëàíä». Ïîá³æíî äîçâîëþ ñîá³ ïîâòîðèòè òóò – â³ä ñâîãî ³ìåí³ ³ ç ðèçèêîì âèêëèêàòè íåâäîâîëåííÿ – òå, ùî Òîìàñ Ìàíí êîëèñü ñêàçàâ â îäíîìó ç ³íòåðâ’þ, ÿêå çàçíàëî ñóâîðèõ íàïàäîê, à ñàìå: õî÷ áè ÿêèì æàõëèâèì âèäàâàâñÿ ³íîä³ êîìóí³çì, â³í, óñå æ òàêè, ñèìâîë³çóº ³äåþ ëþäèíè, òîä³ ÿê ã³òëåð³âñüêèé ôàøèçì áóâ óçàãàë³ íå ³äåºþ – àìîðàëüí³ñòþ. Çðåøòîþ, íåçàïåðå÷íèì º ôàêò, ùî êîìóí³çì çì³ã äåñòàë³í³çóâàòèñÿ ³ ùî òåïåð ó ðàäÿíñüê³é ñôåð³ âïëèâó, ÿêùî â³ðèòè îäíîñòàéíèì ïîâ³äîìëåííÿì, äî êàòóâàííÿ âæå á³ëüøå íå âäàþòüñÿ.  Óãîðùèí³ ïîñò ïåðøîãî ñåêðåòàðÿ ïàðò³¿ ìîãëà îá³éìàòè ëþäèíà, ÿêà ñàìà áóëà êîëèñü æåðòâîþ ñòàë³íñüêèõ òîðòóð. À ÷è ìîæå õòî íàñïðàâä³ óÿâèòè ñîá³ äåã³òëåð³çîâàíèé íàö³îíàë-ñîö³àë³çì ³ ÿê ïðîâ³äíîãî ïîë³òèêà íîâîâïîðÿäêîâàíî¿ ªâðîïè ïîñë³äîâíèêà Ðüîìà, äî ÿêîãî â ò³ ÷àñè áóëè çàñòîñîâàí³ òîðòóðè? ͳõòî íå ìîæå óÿâèòè öüîãî. Öå áóëî á íåìîæëèâî. Îñê³ëüêè íàö³îíàë-ñîö³àë³çì (ÿêèé, ïåâíà ð³÷, áóâ íåñïðîìîæíèé âèñóíóòè æîäíî¿ ³äå¿, àëå, áåçóìîâíî, âîëîä³â ö³ëèì àðñåíàëîì ïëóòàíèõ, áîæåâ³ëüíèõ äîêòðèí) áóâ ºäèíîþ ïîë³òè÷íîþ ñèñòåìîþ â öüîìó ñòîë³òò³, ÿêà – ÿê ìè ìîæåìî ñóäèòè é ñüîãîäí³ – íå ëèøå çàïðîâàäæóâàëà íà ïðàêòèö³ ïðàâë³ííÿ àíòèëþäèíè (öå ðîáèëè òàêîæ ðåæèìè «÷åðâîíîãî» é «á³ëîãî» òåðîðó), à é â³äêðèòî ïðîãîëîñèëà éîãî çà ïðèíöèï. Ö³é ñèñòåì³ áóëî íåíàâèñíå ñëîâî «ãóìàíí³ñòü», ÿê áëàãî÷åñòèâ³é ëþäèí³ íåíàâèñíèé ãð³õ, ³ òîìó âîíà ãîâîðèëà ïðî «ñåíòèìåíòàëüíèé ãóìàí³çì». Íàö³îíàëñîö³àë³çì âèíèùóâàâ ³ ïîíåâîëþâàâ. Öå çàñâ³ä÷óºòüñÿ íå ëèøå

138

ÒÎÐÒÓÐÈ

ðå÷îâèìè äîêàçàìè, àëå é äîñòàòíüîþ ê³ëüê³ñòþ òåîðåòè÷íèõ ï³äòâåðäæåíü. Íàöèñòè âäàâàëèñÿ äî òîðòóð – ÿê ðîáèëè öå é ³íø³ – îñê³ëüêè õîò³ëè îòðèìàòè ³íôîðìàö³þ, âàæëèâó äëÿ äåðæàâíî¿ ïîë³òèêè. Îäíàê á³ëüøå òîãî, âîíè çàïðîâàäæóâàëè êàòóâàííÿ, äîáðå óñâ³äîìëþþ÷è éîãî àìîðàëüí³ñòü. Âîíè ìó÷èëè ñâî¿õ â’ÿçí³â çàäëÿ êîíêðåòíèõ ö³ëåé, ÿê³ â êîæíîìó âèïàäêó ìîæíà áóëî òî÷íî âèçíà÷èòè. Êð³ì òîãî, âîíè êàòóâàëè, òîìó ùî áóëè êàòàìè. Âîíè âäàâàëèñÿ äî êàòóâàííÿ ÿê äî ïîñëóãè. Îäíàê ç ³ùå á³ëüøîþ ðåâí³ñòþ âîíè âèñòóïàëè â ðîë³ éîãî ñëóã. Ïðèãàäóþ÷è ò³ ìèíóë³ ïî䳿, ÿ, ÿê çàðàç, áà÷ó ïåðåä ñîáîþ ÷îëîâ³êà, ÿêèé ðàïòîì óâ³éøîâ äî ä³ëîâîãî êàá³íåòó ³ ÿêèé, çäàâàëîñÿ, áóâ âàæëèâîþ ïåðñîíîþ â Áð³íäîíêó. Íà éîãî ñ³ðîãî êîëüîðó îäíîñòðî¿ áóëè ÷îðí³ âèëîãè ÑÑ, àëå äî íüîãî çâåðòàëèñÿ «ïàíå ëåéòåíàíò». Öå áóâ íåâèñîêèé, ïðèñàäêóâàòèé ÷îëîâ³ê ³ç ì’ÿñèñòèì, ñàíãâ³í³÷íèì îáëè÷÷ÿì, ÿêå â òåðì³íàõ íàðîäíî¿ ô³ç³îãíîì³êè ìîæíà áóëî íàçâàòè «ïîõìóðî– äîáðîäóøíèì». Ãîâîðèâ â³í ð³çêèì ñèïëóâàòèì ãîëîñîì; ó âèìîâ³ éîãî â³ä÷óâàâñÿ áåðë³íñüêèé ä³àëåêò. Íà çàï’ÿñò³ ó íüîãî áóâ íàêèíóòèé ïåòëåþ øê³ðÿíèé õëèñò äîâæèíîþ ïðèáëèçíî ç ìåòð. Àëå ÷îìó, âëàñíå, ìåí³ çàìîâ÷óâàòè éîãî ³ì’ÿ, ÿêå ï³çí³øå ñòàëî òàêèì çíàéîìèì ìåí³? Ìîæëèâî, ñàìå â öåé ìîìåíò éîìó íåïîãàíî âåäåòüñÿ äåñü ó ìàíäðàõ, ³, ïîâåðòàþ÷èñü äîäîìó ç íåä³ëüíî¿ åêñêóðñ³¿, â³í çàäîâîëåíèé ñâî¿ì çäîðîâèì, çàñìàãëèì ò³ëîì. Ó ìåíå íåìຠïðè÷èíè íå íàçâàòè éîãî ³ìåí³. Ïàíà ëåéòåíàíòà, ÿêèé âèñòóïàâ òóò ó ðîë³ ôàõ³âöÿ ç òîðòóð, çâàëè Praust.

P-R-A-U-S-T. «Íó, õîä³ìî», – ñêàçàâ â³í ìåí³ åíåðã³éíî é áåçòóðáîòíî. ² ïîâ³â ìåíå íàï³âîñâ³òëåíèìè êîðèäîðàìè, äå âèñ³ëè ÷åðâîíóâàò³ ëàìïî÷êè ³ äå ÷àñ â³ä ÷àñó â³ä÷èíÿëèñÿ é ç ãðþêîòîì çà÷èíÿëèñÿ ґðàò÷àñò³ äâåð³, äî ðàí³øå îïèñàíîãî ï³äâàëó – áóíêåðà. Ñóïðîâîäæóâàëè íàñ ãåñòàï³âö³, ùî çààðåøòóâàëè ìåíå. Íàâ³òü ÿêùî á ÿ, çðåøòîþ, ³ õîò³â áè âäàòèñÿ äî àíàë³çó òîðòóð, ÿ, íà æàëü, íå çì³ã áè íàäàòè ÷èòà÷åâ³ îá’ºêòèâíîãî îïèñó òîãî, ùî òàì â³äáóâàëîñÿ; ÿ ìîæó ëèøå ñïðîáóâàòè çðîáèòè éîãî ñòèñëèì. Ó áóíêåð³ ç³ ñêëåï³í÷àñòî¿ ñòåë³ çâèñàâ ëàíöþã, ÿêèé çâåðõó ïåðåì³ùàâñÿ íà ðîëèêó. Äî íèæíüîãî éîãî ê³íöÿ áóëî ïðèêð³ïëåíî âàæêèé çàë³çíèé êðþê ³ç øèðîêèì âèãèíîì. Ìåíå ï³äâåëè äî öüîãî çíàðÿääÿ. Íàêèíóëè êðþê íà íàðó÷íèêè, ùî ç÷³ïëþâàëè ìî¿ ðóêè çà ñïèíîþ. Ïîò³ì ìåíå ïî÷àëè ï³äí³ìàòè çà äîïîìîãîþ ëàíöþãà, ïîêè ÿ íå îïèíèâñÿ íà ìåòð â³ä ï³äëîãè. Ó òàêîìó ïîëîæåíí³, à, òî÷í³øå, â òàêîìó ï³äâ³øåíîìó ñòàí³, ç ðóêàìè çà ñïèíîþ, âè ìîæåòå óïðîäîâæ êîðîòêîãî ÷àñó âòðèìàòè ñåáå íàâê³ñ

139

ÆÀÍ ÀÌÅв

ñèëîþ ì’ÿç³â. Ïðîòÿãîì ê³ëüêîõ öèõ õâèëèí, êîëè âè âæå äîêëàäàºòå îñòàíí³õ çóñèëü, êîëè ï³ò óæå ïðîñòóïèâ ó âàñ íà ëîá³ òà íàä ãóáîþ ³ âè ïîõàïöåì õàïàºòå ïîâ³òðÿ, âè íå â³äïîâ³äàòèìåòå íà æîäíå ïèòàííÿ. Ñï³âó÷àñíèêè? Àäðåñè? ̳ñöÿ çóñòð³÷³? Äî âàñ ³ç òðóäîì äîõîäÿòü ö³ ñëîâà. Óñå âàøå æèòòÿ çîñåðåäæåíå çàðàç â ºäèí³é, îáìåæåí³é ä³ëÿíö³ ò³ëà – ïëå÷îâèõ ñóãëîáàõ, ³ âîíî íå ðåàãóº, îñê³ëüêè äîùåíòó âè÷åðïàëî ñåáå, âèòðàòèâøè ñïîâíà åíåðã³þ. Îäíàê öå íå ìîæå òðèâàòè äîâãî, íàâ³òü ÿêùî âè ëþäèíà ñèëüíî¿ ô³çè÷íî¿ ñòàòóðè. Ùî æ äî ìåíå, òî ÿ çìóøåíèé áóâ çäàòèñÿ äîñèòü øâèäêî. ² ÿê íàñë³äîê – ÿ â³ä÷óâ õðóñê³ò ó ïëå÷àõ (íà÷å ìåíå ðîçäèðàëè íà øìàòòÿ), ÿêèé ìîº ò³ëî ïàì’ÿòຠé äîòåïåð. Ñóãëîáè çðóøèëè ç³ ñâî¿õ ì³ñöü. Ìîº âëàñíå ò³ëî ñâîºþ âàãîþ ñïðè÷èíèëîñÿ äî âèâèõó; ÿ âïàâ ó ïîðîæíå÷ó é ïîâèñ íà âèâèõíóòèõ ðóêàõ, ùî ðîçäèðàëèñÿ äåñü óãîð³ çà ñïèíîþ, à ïîò³ì ïåðåêðóòèëèñÿ ó ìåíå íàä ãîëîâîþ. Òîðòóðè – òî â³ä ëàòèíñüêîãî ñëîâà torquere – ñêðó÷óâàòè. ßêà íàãëÿäíà âêàç³âêà â åòèìîëî㳿! Ò³º¿ æ ìèò³ íà ìîº ò³ëî ïîñèïàëèñÿ óäàðè õëèñòà, ³ äåÿê³ ç íèõ ãåòü-÷èñòî ðîçòèíàëè ëåãåíüê³ ë³òí³ øòàíè, â ÿêèõ ÿ áóâ äâàäöÿòü òðåòüîãî ëèïíÿ 1943. Ìîÿ ñïðîáà îïèñàòè òóò òîé á³ëü, ÿêîãî ìåí³ áóëî çàâäàíî, áóëà á ïîçáàâëåíà âñ³ëÿêîãî ñåíñó. ×è ìîæíà éîãî ïîð³âíÿòè ç «ðîçæàðåíèì çàë³çîì, ùî óâ³òêíóëîñÿ â ìî¿ ïëå÷³» àáî ç «òóïèì äåðåâ’ÿíèì ê³ëêîì, óâ³ãíàíèì ìåí³ â ïîòèëèöþ»? Îäíå ïîð³âíÿííÿ âàðòå ³íøîãî, ³ âðåøò³ðåøò ìè áóëè á óâåäåí³ â îìàíó òèì ÷è ³íøèì îáðàçîì ³ç áåçíàä³éíîãî êàëåéäîñêîïà ìåòàôîðè÷íîãî ìîâëåííÿ. Á³ëü áóâ òèì, ÷èì â³í áóâ. ² äî öüîãî íåìຠ÷îãî äîäàòè. Âëàñòèâîñò³ â³ä÷óòòÿ º òàêîþ æ ì³ðîþ íåïîð³âíÿííèìè, ÿêîþ âîíè º íåâèìîâíèìè. Âîíè çàçíà÷àþòü ìåæó êîìóí³êàòèâíèõ ìîæëèâîñòåé ìîâè. Ó âèïàäêó, ÿêùî õòîñü çàõî÷å ïåðåäàòè ñâîº â³ä÷óòòÿ ô³çè÷íîãî áîëþ, – çìóøåíèé áóäå çàâäàòè éîãî êîìóñü, ³ òàêèì ÷èíîì ñàìîìó ñòàòè êàòîì. Îñê³ëüêè ïèòàííÿ ÿêèì ÷èíîì ïåðåäàòè – ñòîñîâíî áîëþ îçíà÷ຠïîâ³äîìëåííÿ çà äîïîìîãîþ ìîâè, ìîæëèâî, ÿ ìîæó, ïðèíàéìí³ ïðèáëèçíî, ñôîðìóëþâàòè, ùî öå áóëî. ̳é á³ëü óì³ùàâ óñå, ùî âæå çàçíà÷àëîñÿ ðàí³øå ñòîñîâíî ïîáèòòÿ ïîë³ö³ºþ: ïîðóøåííÿ êîðäîí³â ì îñîáè ³íøèìè, ÿêå íå ìîæå áóòè í³ ïîì’ÿêøåíå î÷³êóâàííÿì äîïîìîãè, í³ êîìïåíñîâàíå øëÿõîì îïîðó. Êàòóâàííÿ – öå òå æ ñàìå ïîðóøåííÿ, àëå íà äîäàòîê – áàãàòî ÷îãî ³íøîãî. Êîæíèé, õòî çàçíàâ á³ëü òîðòóð, çíàº, ùî ò³ëî ïðè öüîìó ñòຠ÷óòëèâèì, ÿê í³êîëè. ×åðåç ñàìîçàïåðå÷åííÿ ïëîòü ñòຠö³ëêîâèòîþ ðåàëüí³ñòþ. Ïî÷àñòè, òîðòóðè ñêëàäàþòü îäèí ³ç òèõ æèòòºâèõ äîñâ³ä³â, ùî ó ïîì’ÿêøåí³é ôîðì³ ïðèñóòí³é òàêîæ ³ â

140

ÒÎÐÒÓÐÈ

ñâ³äîìîñò³ ïàö³ºíòà, ÿêèé ÷åêຠíà äîïîìîãó, ³ ïîïóëÿðíèé âèñë³â ïðî òå, ùî ìè ïî÷óâàºìîñÿ äîáðå, ïîêè íå â³ä÷óâàºìî ñâîãî ò³ëà, ñïðàâä³ âèðàæຠíåçàïåðå÷íó ³ñòèíó. Îäíàê ëèøå â ìîìåíò êàòóâàííÿ ïåðåòâîðåííÿ îñîáè ó ïëîòü íàáóâຠñâ çàâåðøåíîñò³. ³ä÷óâàþ÷è ñâîþ ñëàáê³ñòü ïåðåä ïðèñóòí³ñòþ ñèëè é ñêðèêóþ÷è â³ä áîëþ â î÷³êóâàíí³ äîïîìîãè ³ áóäó÷è íå â çìîç³ ÷èíèòè îï³ð, ëþäèíà, ÿêó âèïèòóþòü íà ìóêàõ, ñòຠëèøå ò³ëîì ³ í³÷èì ³íøèì ïîçà òèì. ßêùî ïðàâäà òå, ùî êîëèñü îïèñàâ Òîìàñ Ìàíí ó ñâîºìó òâîð³ «×àð³âíà ãîðà», à ñàìå, – ùî ÷èì á³ëüøîþ º áåçâèõ³äü, ç ÿêîþ ï³ääàºòüñÿ ñòðàæäàííþ ëþäñüêå ò³ëî, òèì á³ëüøîþ ì³ðîþ ô³çè÷íèì âîíî º, òî ç óñ³õ ïðîñëàâëÿíü ô³çè÷íîãî ò³ëà êàòóâàííÿ º íàéæàõëèâ³øèì. Ó âèïàäêó ñóõîòíèê³â Ìàííà òàê³ óñëàâëåííÿ áóëè ïðèñóòí³ ó ñòàí³ åéôîð³¿; äëÿ ñòðàäíèê³â çâåëè÷óâàëüíó ðîëü â³ä³ãðàþòü ðèòóàëè ñòðàòè. Âèíèêຠñïîêóñà ïðîäîâæèòè ðîçìèñëè. Á³ëü, ÿê ìè ñêàçàëè, ñêëàäຠíàïðóæåííÿ íàøîãî ò³ëåñíîãî ºñòâà â éîãî êðàéíüîìó âèðàæåíí³. À ìîæëèâî, íàâ³òü á³ëüøå òîãî, öå – ñìåðòü. Øëÿõè, ÿêèìè âåäå íàñ ëîã³êà, íå ïðèâîäÿòü äî ñìåðò³, àëå, ìîæëèâî, ïðèïóñòèìîþ º äóìêà ïðî òå, ùî ÷åðåç á³ëü äëÿ íàñ ïðîêëàäàºòüñÿ äî íå¿ ñòåæêà â³ä÷óòòÿ é ïåðåä÷óòòÿ. Âðåøò³-ðåøò ìè ïðèéäåìî äî ð³âíÿííÿ: Ò³ëî = Á³ëü = Ñìåðòü, à â íàøîìó âèïàäêó öå ìîæå áóòè çâåäåíî äî ã³ïîòåçè, ùî òîðòóðè, â ïåðåá³ãó ÿêèõ ìè ïåðåòâîðþºìîñÿ âíàñë³äîê ä³é ³íøèõ íà ò³ëî, ñòèðàþòü çàïåðå÷åííÿ ñìåðò³ ³ çóìîâëþþòü íàøå îñîáèñòå ïåðåæèâàííÿ ¿¿. Àëå öå â³äñòóï â³ä òåìè. ªäèíèì âèïðàâäàííÿì äëÿ öüîãî ñëóãóº íàø âëàñíèé äîñâ³ä, ³ ìè ìóñèìî äîäàòè äî ïîÿñíåííÿ, ùî êàòóâàííÿ ìຠíåïåðåáóòí³é õàðàêòåð. Êîæíèé, õòî çàçíàâ êàòóâàííÿ, çàëèøàºòüñÿ êàòîâàíèì. Òîðòóðè íàçàâøå âèïàëþþòü éîìó íóòðî, íàâ³òü ÿêùî ïðè öüîìó â³äñóòí³ êë³í³÷íî ï³äòâåðäæóâàí³ îçíàêè. Ïîçáóòí³ñòü òîðòóð äຠòîìó, õòî ¿õ çàçíàâ, ïðàâî íà ïðîðèâè â óñâ³äîìëåíí³, ÿê³ íåîáîâ’ÿçêîâî ìàþòü áóòè ï³äíåñåíèìè, àëå âñå æ òàêè ìîæóòü ïðåòåíäóâàòè íà ïåâíó ö³íí³ñòü. ß âåäó ìîâó ïðî ìó÷åíèê³â. Àëå íàñòàâ ÷àñ ñêàçàòè ùîñü ³ ïðî ìó÷èòåë³â. ̳æ ïåðøèìè é äðóãèìè ãëèáîêà ïð³ðâà é æîäíîãî ì³ñòêà. Ñó÷àñí³ ïîë³öåéñüê³ òîðòóðè ïîçáàâëåí³ òåîëîã³÷íîãî ï³äòåêñòó, ÿêèé, ïîçà ñóìí³âîì, â àêò³ ³íêâ³çèö³¿ ºäíàâ îáèäâ³ ñòîðîíè; â³ðà îá’ºäíóâàëà ¿õ íàâ³òü â àêò³ êàòóâàííÿ ³ â áîëþ â³ä çàçíàíèõ òîðòóð. Ìó÷èòåëü â³ðèâ, ùî â÷èíÿº Áîæó ñïðàâåäëèâ³ñòü, îñê³ëüêè â³í, çðåøòîþ, î÷èùàâ äóøó ãð³øíèêà; êàòîâàíèé ºðåòèê ÷è â³äüìà àæ í³ÿê íå â³äìîâëÿëè éîìó â öüîìó ïðàâ³. Áóëà òàêà-îò æàõëèâà é âèêðèâëåíà ñï³ëüí³ñòü. Ó íàø³ äí³

141

ÆÀÍ ÀÌÅв

êàòóâàííÿ íåìຠé íàòÿêó íà ïîä³áíå. Äëÿ êàòîâàíîãî ìó÷èòåëü – ëèøå ³íøèé, ³ òóò â³í ââàæàòèìåòüñÿ ñàìå òàêèì. Õòî âîíè áóëè – ò³ ³íø³, ùî ï³äòÿãóâàëè ìåíå çà âèâèõíóò³ ðóêè ³ øìàãàëè ìîº âèñÿ÷å ò³ëî õëèñòîì? Ñïåðøó ìîæíà çðîáèòè ïðèïóùåííÿ, ùî öå áóëè ïðîñòî îçâ³ð³ë³ ïðåäñòàâíèêè äð³áíî¿ áóðæóà糿 é íèçüêîãî ðàíãó ÷èíîâíèêè â³ä òîðòóð. Îäíàê, ÿêùî ìè ïðàãíåìî ïðîíèêíóòè â ïðèðîäó çëà, ÿêà º çîâñ³ì íå áàíàëüíîþ, íàì ñë³ä â³äðàçó æ â³äìîâèòèñÿ â³ä öüîãî ïîãëÿäó. Íó, òîä³, ìîæå, âîíè áóëè ñàäèñòè? Íà ìîº íåáåçï³äñòàâíå ïåðåêîíàííÿ, öå íå áóëè ñàäèñòè ó âóçüêîìó – ñåêñîïàòîëîã³÷íîìó – ñåíñ³. Çàãàëîì, íàñê³ëüêè ÿ ìîæó ñóäèòè, ÿ íå çóñòð³â æîäíîãî ïðèðîäæåíîãî ñàäèñòà òàêîãî øòèáó âïðîäîâæ äâîõ ðîê³â ìîãî óâ’ÿçíåííÿ â ãåñòàïî òà êîíöòàáîðàõ. Îäíàê óñå æ òàêè âîíè, î÷åâèäíî, áóëè ñàäèñòàìè. ßêùî, – ïîëèøèâøè îñòîðîíü ñåêñóàëüíó ïàòîëîã³þ, – ñïðîáóâàòè äàòè îö³íêó òîðòóðàì â³äïîâ³äíî äî êàòåãîð³é, ñêàæ³ìî, ô³ëîñîô³¿ ìàðê³çà äå Ñàäà. Ñàäèçì ÿê ðîçëàäíàíå ñâ³òîáà÷åííÿ öå íå òå æ ñàìå, ùî ñàäèçì, îïèñàíèé ó òðàäèö³éíèõ ï³äðó÷íèêàõ ³ç ïñèõîëî㳿, ÿê ³ íå ñõîæèé â³í íà âèòëóìà÷åííÿ, äàíå éîìó ó ïñèõîàíàë³ç³ Ôðåéäà. Ç îãëÿäó íà öå çâåðí³ìîñÿ äî ôðàíöóçüêîãî àíòðîïîëîãà Äæîðäæà Áàòàéÿ, ÿêèé äóæå ðåòåëüíî äîñë³äèâ åêñöåíòðè÷íîãî ìàðê³çà. Ìîæëèâî, ìè òîä³ çðîçó쳺ìî íå ëèøå òå, ùî ìî¿ ìó÷èòåë³ ïåðåáóâàëè íà ìåæ³ ñï³â³ñíóâàííÿ ñàäèñòñüêî¿ ô³ëîñîô³¿, àëå é òå, ùî íàö³îíàëñîö³àë³çì çàãàëîì á³ëüøîþ ì³ðîþ ïîçíà÷åíèé ïå÷àòòþ ñàäèçìó, àí³æ «òîòàë³òàðèçìó», ÿêèé âàæêî ï³ääàºòüñÿ âèçíà÷åííþ. Çà Äæîðäæåì Áàòàéÿ, ñàäèçì ñë³ä ðîçãëÿäàòè íå ó ñâ³òë³ ñåêñóàëüíî¿ ïàòîëî㳿, à ðàäøå ó ñâ³òë³ åêçèñòåíö³àëüíî¿ ïñèõîëî㳿, â ÿê³é â³í ïîñòຠÿê ö³ëêîâèòå çàïåðå÷åííÿ ³íøîãî, ÿê â³äêèäàííÿ ñîö³àëüíîãî ïðèíöèïó, òàê ñàìî, ÿê ³ ïðèíöèïó ðåàëüíîñò³. Ñâ³ò, ó ÿêîìó òîðæåñòâóþòü òîðòóðè, ðóéíóâàííÿ é ñìåðòü, áåçóìîâíî, íå ìîæå ³ñíóâàòè. Ïðîòå ñàäèñò íå äáຠïðî òðèâàëå ³ñíóâàííÿ ñâ³òó. Íàâïàêè, â³í íàìàãàºòüñÿ âèíèùèòè öåé ñâ³ò ³ øëÿõîì çàïåðå÷åííÿ ñâîãî áëèæíüîãî (ÿêèé â ñóòî ñïåöèô³÷íîìó ñåíñ³ º «ïåêëîì» äëÿ íüîãî) õî÷å ðåàë³çóâàòè ñâîþ âëàñíó àáñîëþòíó çâåðõí³ñòü. Áëèæí³é ³ç ëþäèíè ïåðåòâîðþºòüñÿ íà ïëîòü, ³ óæå â ö³é ³ïîñòàñ³ â³í ïåðåáóâຠ– âîëåþ ³íøîãî – íà ïîðîç³ ñìåðò³; ó íàéã³ðøîìó âèïàäêó â³í çìóøåíèé áóäå ïåðåñòóïèòè öåé ïîð³ã ³ ñÿãíóòè â ͳùî. Ó òàêèé ñïîñ³á ìó÷èòåëü ³ âáèâöÿ ðåàë³çóº ñâîº âëàñíå ðóéí³âíå ºñòâî, íàâ³òü íå áóäó÷è çìóøåíèì ïðè öüîìó, íà â³äì³íó â³ä çàìó÷åíî¿ íèì æåðòâè, ö³ëêîâèòî âòðà÷àòè ñàìîãî ñåáå. ³í ìîæå, çðåøòîþ, ïðèïèíèòè êàòóâàííÿ, ÿêùî öå âëàøòîâóâàòèìå éîãî. ³í ìຠâëàäó íàä êðèêîì

142

ÒÎÐÒÓÐÈ

â³ä áîëþ ³ ñìåðòþ ³íøîãî; â³í õàçÿ¿í íàä ïëîòòþ é äóõîì, æèòòÿì ³ ñìåðòþ. Ó òàêèé ñïîñ³á òîðòóðè ñòàþòü ö³ëêîâèòîþ ïðîòèëåæí³ñòþ ñîö³àëüíîãî ñâ³òó, â ÿêîìó ìîæíà æèòè ëèøå çà óìîâè, ÿêùî ìè äàðóºìî ñâîºìó áëèæíüîìó æèòòÿ, ïîëåãøóºìî éîãî ñòðàæäàííÿ, ïðèáîðêóºìî åêñïàíñèâí³ ïîòÿãè ñâîãî åãî. À ó ñâ³ò³ òîðòóð ëþäèíà ³ñíóº, ëèøå ðóéíóþ÷è ³íøó îñîáó, ùî ñòî¿òü ïåðåä íåþ. Ëåãåíüêîãî íàòèñêóâàííÿ îçáðîºíîþ çíàðÿääÿì ðóêîþ äîñòàòíüî, àáè ïåðåòâîðèòè ³íøîãî – çîêðåìà ç éîãî ãîëîâîþ, ÿêà, ìîæëèâî, âì³ùຠÊàíòà é Ãåãåëÿ, ³ âñ³ äåâ’ÿòü ñèìôîí³é, ³ «ñâ³ò ÿê âîëþ é óÿâëåííÿ» – íà ïîðîñÿ, ÷èº ïðîíèçëèâå âèùàííÿ ñïîâíþº áîéíþ. Êîëè öå äîñÿãàºòüñÿ, ³ êàò óæå çàïàíóâàâ íàä ò³ëîì ñâîãî áëèæíüîãî òà çàãàñèâ òå, ùî áóëî êîëèñü äóõîì, â³í ñàì ìîæå òîä³ çàêóðèòè ñèãàðåòó àáî ñ³ñòè äî ñí³äàíêó, àáî æ, ÿêùî ó íüîãî âèíèêíå òàêå áàæàííÿ, êèíóòè ïîá³æíèé ïîãëÿä íà «ñâ³ò ÿê âîëþ é óÿâëåííÿ». Ìî¿ õëîïö³ ó Áð³íäîíêó çàäîâîëüíÿëèñÿ ñèãàðåòîþ ³, ÿê ò³ëüêè âòîìëþâàëèñÿ â³ä êàòóâàííÿ, áåçñóìí³âíî, çãàäóâàëè ñòàðîãî Øîïåíãàóåðà. Âò³ì öå íå îçíà÷àº, ùî çëî, ÿêîãî âîíè ìåí³ çàâäàâàëè, áóëî áàíàëüíèì. Íå çàïåðå÷óâàòèìó, öå áóëè ÷èíîâíèêè â³ä òîðòóð. ² âñå æ âîíè áóëè ³ ÷èìîñü çíà÷íî ñóòòºâ³øèì. ß áà÷èâ öå ïî ¿õí³õ ñåðéîçíèõ, íàïðóæåíèõ îáëè÷÷ÿõ, ÿê³ íå áóëè ñïîâíåí³, ñêàæ³ìî, ñåêñóàëüíî-ñàäèñòñüêîãî çàäîâîëåííÿ, à çîñåðåäæóâàëèñÿ íà ñìåðòîíîñí³é ñàìîðåàë³çàö³¿. Äóøåþ é ñåðöåì âîíè ïåðåéìàëèñÿ ñâîºþ ñïðàâîþ, ³ì’ÿ ÿê³é – âëàäà, ïàíóâàííÿ íàä äóõîì ³ ïëîòòþ, ðîçãóë íåêîíòðîëüîâàíî¿ ñàìîåêñïàíñ³¿. ² ÿ ïàì’ÿòàþ, ùî áóëè ìîìåíòè, êîëè ÿ â³ä÷óâàâ ñâîãî ðîäó îãèäíå çàõîïëåííÿ â³ä ¿õíüîãî íåñòåðïíîãî âîëîäàðþâàííÿ íàä³ ìíîþ. Îñê³ëüêè, õ³áà íå º òîé, õòî ìîæå òàêîþ ì³ðîþ çâåñòè ëþäèíó ëèøå äî ò³ëà ³ çðîáèòè ç íå¿ âèñêó÷ó çäîáè÷ ñìåðò³, áîãîì àáî ùîíàéìåíøå íàï³âáîãîì? Îäíàê, çîñåðåäæóþ÷è ñâî¿ çóñèëëÿ íà êàòóâàíí³, ö³ ëþäè, ÿê ïðàâèëî, íå çàáóâàëè ïðî ñâîþ ïðîôåñ³þ. Âîíè áóëè «ïîë³öåéñüê³», à öå îçíà÷àëî íå ëèøå ôàõ, à é óçâè÷àºíó ïðàêòèêó. Îòîæ âîíè íåíàñòàííî ñòàâèëè ìåí³ ò³ æ ñàì³ çàïèòàííÿ: ñï³âó÷àñíèêè, àäðåñè, ì³ñöÿ çóñòð³÷³. Ùîäî öüîãî ç’ÿñóâàëîñÿ: ìåí³ ïðîñòî ïîòàëàíèëî, îñê³ëüêè, îñîáëèâî ñòîñîâíî âèïèòóâàííÿ ³íôîðìàö³¿, íàøà ãðóïà áóëà äîñèòü äîáðå îðãàí³çîâàíà. Òå, ùî â³ä ìåíå õîò³ëè ïî÷óòè ó Áð³íäîíêó, ìåí³ é ñàìîìó ïðîñòî áóëî íåâ³äîìå. ßêùî á çàì³ñòü ïð³çâèñüê ÿ ì³ã áè òîä³ íàçâàòè ñïðàâæí³ ïð³çâèùà, ìîæëèâî, ÷è íàïåâíå, ñòàëîñÿ á ëèõî, ³ ÿ çàðàç ïîñòàâ áè ïåðåä âàìè ÿê ëåãêîäóõà ëþäèíà (ÿêîþ ÿ, ñêîð³ø çà âñå, ³ º) ³ ÿê çðàäíèê

143

ÆÀÍ ÀÌÅв

(êèì ïîòåíö³éíî ÿ âæå ³ áóâ). Íå ìîæó ñêàçàòè, ùî ÿ îïèðàâñÿ ³ ãåðî¿÷íî çáåð³ãàâ ìîâ÷àííÿ, ÿê öå ëè÷èòü ñïðàâæíüîìó ÷îëîâ³êîâ³ â òàê³é ñèòóàö³¿ ³ ÿê ïðî öå ìîæíà ïðî÷èòàòè (ìàéæå çàâæäè, ì³æ ³íøèì, ó ðåïîðòàæàõ, íàïèñàíèõ òèìè, õòî ñàì òîãî íå çàçíàâ). ß ãîâîðèâ. ß çâèíóâà÷óâàâ ñåáå ó âèãàäàíèõ ìíîþ àáñóðäíèõ ïîë³òè÷íèõ çëî÷èíàõ ³ ÿ íàâ³òü äîñ³ íå çíàþ, ÿê âîíè ñïàäàëè ìåí³ íà äóìêó, êîëè ÿ òàì âèñ³â ëàíòóõîì. Î÷åâèäíî ÿ ìàâ íàä³þ, ùî ï³ñëÿ òàêèõ ñàìîîáâèíóâàëüíèõ ç³çíàíü ïîòóæíèì óäàðîì ó ãîëîâó áóäå ïîêëàäåíî êðàé ìî¿ì ñòðàæäàííÿì, ³ íå çàáàðèòüñÿ ñìåðòü àáî õî÷à á íåïðèòîìí³ñòü. Âðåøò³-ðåøò ÿ ñïðàâä³ çíåïðèòîìí³â, ³ íàñòàâ òèì÷àñîâèé ïåðåïî÷èíîê, îñê³ëüêè «ïîë³öåéñüê³» íå ïîñï³øàëè ïðèâåñòè äî òÿìè ïîáèòó íèìè æåðòâó, áî òà í³ñåí³òíèöÿ, ÿêó ÿ ¿ì íàòîðî÷èâ, äàëà ïîæèâó ¿õí³ì òóïèì ãîëîâàì. Îòæå, òîðòóðè ìî¿ íàðàç³ ïðèïèíèëèñÿ. Àëå ê³íöÿ ¿ì íåìຠé äîòåïåð. Äâàäöÿòü äâà ðîêè ïî òîìó ÿ âñå ùå â³ä÷óâàþ ñåáå ï³äâ³øåíèì çà âèâèõíóò³ ðóêè íàä ï³äëîãîþ, âàæêî äèõàþ÷èì ³ ç äîêîðàìè ñóìë³ííÿ. Ó öüîìó ïðèêëàä³ íåìຠ«ïðèíèæåííÿ». Õ³áà ïðèíèæóº íåïðèâàáëèâà ðîäèìêà? Ìîæíà çðîáèòè ïëàñòè÷íó îïåðàö³þ ³ ïîçáóòèñÿ ¿¿, àëå ïåðåñàäæåíà íà ¿¿ ì³ñöå øê³ðà íå º ïðèðîäæåíîþ, ³ ìè öå â³ä÷óâàºìî. Çàáóòè ïðî òîðòóðè òàê ñàìî âàæêî, ÿê ³ ïîçáóòèñÿ ïèòàííÿ ïðî ìîæëèâîñò³ é ìåæ³ ñèëè âîë³, çäàòíî¿ ïðîòèñòîÿòè ¿ì. ß ðîçïèòóâàâ ïðî öå áàãàòüîõ êîëåã ³ç íåùàñòÿ, íàìàãàþ÷èñü â³ä÷óòè âñ³ ð³çíîâèäè ïåðåæèâàíü. ×è çàâæäè ÷èíèòü îï³ð ñì³ëèâà ëþäèíà? ß òîãî íå ïåâåí. Áóâ, íàïðèêëàä, îäèí ìîëîäèé áåëüã³éñüêèé àðèñòîêðàò, ùî íàâåðíóâñÿ äî êîìóí³çìó ³ ââàæàâñÿ íà÷åáòî ãåðîºì, çîêðåìà, ï³ä ÷àñ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè â ²ñïàí³¿, äå â³í âîþâàâ íà áîö³ ðåñïóáë³êàíö³â. Àëå êîëè äî íüîãî çàñòîñóâàëè òîðòóðè ó Áð³íäîíêó, â³í ïî÷àâ «âèáîâêóâàòè», ÿê êàæóòü íà æàðãîí³ çâè÷àéíèõ çëî÷èíö³â, à îñê³ëüêè çíàâ â³í ÷èìàëî, òî âèäàâ óñþ îðãàí³çàö³þ. Öåé ñì³ëèâåöü çàéøîâ äóæå äàëåêî ó ñâî¿é ãîòîâíîñò³ ñï³âïðàöþâàòè. Â³í ¿çäèâ ³ç ãåñòàï³âöÿìè ïî äîì³âêàõ ñâî¿õ òîâàðèø³â ³ ç íàäçâè÷àéíîþ çàïîïàäëèâ³ñòþ çàîõî÷óâàâ ¿õ ó âñüîìó ç³çíàòèñÿ – ãåòü ó âñüîìó, ñòâåðäæóþ÷è, ùî äëÿ íèõ öå ºäèíèé øëÿõ äî ïîðÿòóíêó ³ ùî ¿ì ñë³ä çàïëàòèòè áóäü-ÿêó ö³íó, àáè óíèêíóòè òîðòóð. ² ÿ çíàâ ³íøó ëþäèíó – áîëãàðñüêîãî ðåâîëþö³îíåðà-ïðîôåñ³îíàëà, êîòðèé çàçíàâ òàêèõ òîðòóð, ïîð³âíÿíî ç ÿêèìè ìî¿ ìîæíà íàçâàòè õ³áà ùî âàæêèìè ñïîðòèâíèìè âïðàâàìè, ³ êîòðèé çáåð³ã ìîâ÷àííÿ, ïðîñòå é íåïîõèòíå. Äîðå÷íî òóò çãàäàòè òàêîæ íåçàáóòíüîãî Æàíà Ìóëåíà, ÿêîãî ïîõîâàíî â ïàðèçüêîìó ïàíòåîí³. Éîãî çààðåøòóâàëè ÿê ïåðøîãî êåð³âíèêà ôðàíöóçüêîãî ðóõó Îïîðó. ßêùî á â³í çàãîâîðèâ, Résistance áóëî á

144

ÒÎÐÒÓÐÈ

ö³ëêîâèòî çíèùåíî. Àëå â³í ñòî¿÷íî í³ñ ñâ³é ñòðàäíèöüêèé õðåñò äî ñàìî¿ ñìåðò³ ³ íå âèäàâ æîäíîãî ³ìåí³. Çâ³äêè áåðåòüñÿ ñèëà, çâ³äê³ëÿ ç’ÿâëÿºòüñÿ ñëàáê³ñòü? ß íå çíàþ. Öüîãî íå çíຠæîäåí. ͳêîìó ùå íå âäàâàëîñÿ ïðîâåñòè ÷³òêó ãðàíü ì³æ «ìîðàëüíîþ» ñèëîþ, çäàòíîþ ÷èíèòè îï³ð ô³çè÷íîìó áîëþ, é «ò³ëåñíèì» ñïðîòèâîì (ÿêèé, ìîæëèâî, òåæ ïîòð³áíî áóëî á íàâåñòè â ëàïêàõ). Áàãàòî õòî ç ôàõ³âö³â çâîäèòü óñþ ïðîáëåìó âèòðèìóâàííÿ áîëþ äî ñóòî ô³ç³îëîã³÷íîãî àñïåêòó. Ïðîöèòóºìî òóò ëèøå ôðàíöóçüêîãî ïðîôåñîðà õ³ðóð㳿 ³ ÷ëåíà Êîëåæ-äå-Ôðàíñ Ðåíå Ëåð³øà, ÿêèé âèñóíóâ òàêå òâåðäæåííÿ: «Ìè íå ð³âí³ ïåðåä ÿâèùåì áîëþ», – ñêàçàâ ïðîôåñîð. ² äàë³: «Îäíà ëþäèíà ìîæå âæå â³ä÷óâàòè ñòðàæäàííÿ, êîëè ³íø³ âî÷åâèäü âñå ùå ìàéæå í³÷îãî íå â³ä÷óâàþòü. Öå çàëåæèòü â³ä ³íäèâ³äóàëüíèõ âëàñòèâîñòåé íàøî¿ ñèìïàòè÷íî¿ íåðâîâî¿ ñèñòåìè ç õàðàêòåðíèìè äëÿ íå¿ ãîðìîíîì ïðèùèòîâèäíî¿ çàëîçè òà ñóäèíîçâóæóâàëüíîþ ðå÷îâèíîþ íàäíèðêîâèõ çàëîç. Êð³ì òîãî, ó âèïàäêó ô³ç³îëîã³÷íîãî äîñë³äæåííÿ áîëþ íàì íå óíèêíóòè ïîíÿòòÿ ³íäèâ³äóàëüíîñò³. ²ñòîð³ÿ ñâ³ä÷èòü, ùî ìè, òîáòî ñó÷àñí³ ëþäè, ÷óòëèâ³ø³ äî áîëþ, ïîð³âíÿíî ç íàøèìè ïðåäêàìè, ÿêùî îö³íþâàòè ÷óòëèâ³ñòü ³ç ñóòî ô³ç³îëîã³÷íîãî ïîãëÿäó. ß íå òîðêàþñÿ òóò æîäíîþ ì³ðîþ ã³ïîòåòè÷íî¿ ìîðàëüíî¿ ñèëè îïîðó, à ðîçãëÿäàþ öå ïèòàííÿ â ïëîùèí³ ô³ç³îëî㳿. Ìåäèêàìåíòè â³ä áîëþ ³ íàðêîç á³ëüøîþ ì³ðîþ ñïðè÷èíèëèñÿ äî íàøî¿ ï³äâèùåíî¿ ÷óòëèâîñò³, í³æ ìîðàëüí³ ÷èííèêè. Êð³ì òîãî, ðåàêö³ÿ íà á³ëü ó ð³çíèõ ëþäåé àáñîëþòíà ð³çíà. Äâ³ â³éíè äàëè íàì ìîæëèâ³ñòü ïîáà÷èòè, ÿê â³äð³çíÿþòüñÿ ì³æ ñîáîþ ô³çè÷í³ ÷óòëèâîñò³ í³ìö³â, ôðàíöóç³â ³ àíãë³éö³â. Êð³ì òîãî, ³ñíóº ñóòòºâà â³äì³íí³ñòü ó öüîìó â³äíîøåíí³ ì³æ ºâðîïåéöÿìè, ç îäíîãî áîêó, é àç³àòàìè òà àôðèêàíöÿìè, ç äðóãîãî. Îñòàíí³ çãàäàí³ ïåðåíîñÿòü ô³çè÷íèé á³ëü íåçð³âíÿííî êðàùå, í³æ ïåðø³...» Òàê ñòâåðäæóº àâòîðèòåòíèé õ³ðóðã. Íàâðÿä ÷è öå òâåðäæåííÿ ñóïåðå÷èòü ïðîñòîìó äîñâ³äîâ³ íåïðîôåñ³îíàëà, ÿêèé áà÷èâ áàãàòî îêðåìèõ îñ³á ³ ïðåäñòàâíèê³â ÷èñëåííèõ åòí³÷íèõ ãðóï, ùî ïîòåðïàëè â³ä áîëþ é íåñòàòê³â. Ó öüîìó çâ’ÿçêó â ìåíå ñêëàëîñÿ âðàæåííÿ – íà ï³äñòàâ³ òîãî, ùî ÿ ìàâ ìîæëèâ³ñòü ñïîñòåð³ãàòè çãîäîì ó êîíöòàáîð³ – ùî ñëîâ’ÿíè, çîêðåìà ðîñ³ÿíè, ïåðåíîñèëè ô³çè÷í³ íàðóãè ëåãøå é á³ëüø ñòî¿÷íî, í³æ, íàïðèêëàä, ³òàë³éö³, ôðàíöóçè, ãîëëàíäö³ ÷è ñêàíäèíàâè. Ìàþ÷è îäíàêîâ³ ò³ëà, ìè, ôàêòè÷íî, íå ð³âí³ ïåðåä áîëåì ³ òîðòóðàìè. Àëå öå íå ðîçâ’ÿçóº íàøî¿ ïðîáëåìè ùîäî ñèëè îïîðó ³ íå äຠîñòàòî÷íî¿ â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ ïðî ÷àñòêó ìîðàëüíîãî é ô³çè÷íîãî ÷èííèê³â ó í³é.

145

ÆÀÍ ÀÌÅв

ßêùî ìè ïîãîäèìîñÿ çâåñòè öå ïèòàííÿ äî ñóòî ô³ç³îëîã³÷íîãî, ìè íàðàæàòèìåìîñÿ íà ðèçèê âèáà÷åííÿ âðåøò³-ðåøò áóäü-ÿêîãî ð³çíîâèäó ëåãêîäóõî¿ ðåàêö³¿ òà ô³çè÷íîãî áîÿãóçòâà. Àëå ÿêùî ìè íàãîëîñèìî âèêëþ÷íî íà òàê çâàíîìó ìîðàëüíîìó îïîð³, òî çìóøåí³ áóäåìî îö³íþâàòè çà òèìè ñàìèìè êðèòåð³ÿìè ³ õèðëÿâîãî ñ³ìíàäöÿòèð³÷íîãî ã³ìíàçèñòà, ÿêèé, ìîæå, é íåçäàòíèé âèòðèìàòè òîðòóðè, ³ àòëåòè÷íî¿ ñòàòóðè ðîá³òíèêà, ïðèçâè÷àºíîãî äî ô³çè÷íî¿ ïðàö³ é òÿãîò æèòòÿ. Îòæå, ë³ïøå ïîëèø³ìî îñòîðîíü öå ïèòàííÿ, òàê ñàìî, ÿê ó ñâ³é ÷àñ ³ ñàì ÿ ïðèïèíèâ ïîäàëüøèé àíàë³ç ì çäàòíîñò³ ÷èíèòè îï³ð, êîëè, ïîáèòèé ³ âñå ùå ç êàéäàíàìè íà ðóêàõ, ëåæàâ ó êàìåð³ é ðîçì³ðêîâóâàâ. Îñê³ëüêè ëþäèíà ï³ñëÿ òîãî, ÿê çàçíàëà òîðòóð ³ êîëè ¿¿ áîë³ ïî÷èíàþòü ïîòðîõó âùóõàòè (ïåðåä òèì, ÿê çíîâó ñïàëàõíóòè), â³ä÷óâຠíåòðèâàëèé ñïîê³é, ÿêèé íàëàøòîâóº íà ðîçäóìè. Ç îäíîãî áîêó, êàòîâàíèé íåìâáè çàäîâîëåíèé, ùî â³í – öå ò³ëüêè ò³ëî, ³ ÷åðåç òå, ÿê éîìó çäàºòüñÿ, â³ëüíèé â³ä óñ³õ ïîë³òè÷íèõ òóðáîò. Âè òàì, ³ççîâí³, – ãîâîðèòü â³í, ìîæëèâî, ñàì ñîá³, – à ÿ òóò ó êàìåð³, ³ öå äຠìåí³ âåëèêó ïåðåâàãó ïåðåä âàìè. ß ïåðåæèâ íåâèìîâíå, ÿ ö³ëêîâèòî ïåðåïîâíåíèé íèì, à òåïåð äóìàéòå, ÿêùî ìîæåòå, ÿê âàì æèòè äàë³ ³ç ñîáîþ, ç³ ñâ³òîì ³ áåç ìåíå. Ïðîòå, ç ³íøîãî áîêó, ïîñòóïîâå âòèõîìèðåííÿ òîãî ô³çè÷íîãî ºñòâà, ÿêå ïðîÿâèëî ñåáå â áîëþ é òîðòóðàõ, çàòóõàííÿ âåëè÷åçíîãî çáåíòåæåííÿ, ùî îõîïèëî ò³ëî, ïîç³ðíå â³äíîâëåííÿ ñòàíó ð³âíîâàãè – âò³øàþòü ³ çàñïîêîþþòü. Áóâàþòü íàâ³òü ìîìåíòè åéôîð³¿, êîëè ïîâåðíåííÿ ñëàáêèõ ïðîáëèñê³â ðîçóìó â³ä÷óâàºòüñÿ ÿê íàäçâè÷àéíå ùàñòÿ. Êóïà ò³ëåñíîãî øìàòòÿ, ùî ñïðîêâîëà â³äíîâëþº ñâîþ ëþäñüêó ïîäîáó, â³ä÷óâຠíàãàëüíó ïîòðåáó âèñëîâèòè ïåðåæèòå çàñîáàìè ³íòåëåêòó – â³äðàçó, íåãàéíî, íå âòðà÷àþ÷è í³ õâèëüêè, áî ÷åðåç ê³ëüêà ãîäèí ìîæå âæå áóòè çàï³çíî. Ìèñëåííÿ öå âî÷åâèäü í³ùî ³íøå, ÿê âåëèêå çäèâóâàííÿ. Ç÷óäóâàííÿ òèì ôàêòîì, ùî âè ïåðåáóëè öå, ùî ïåðåæèòå âàìè ïîòðÿñ³ííÿ íå ïðèçâåëî äî íåãàéíîãî ðîçíåñåííÿ ò³ëà íà äðóçêè, ùî âè âñå ùå ìàºòå ëîáà, ìîæåòå ñòðóñíóòè ðóêàìè, êîòð³ ç÷åïëåí³ êàéäàíàìè, ðîçïëþùèòè é çàïëþùèòè î÷³, ïîáà÷èòè ïðè íàãîä³ ó äçåðêàë³ çâè÷àéí³ îáðèñè ðîòà. ßê? – çàïèòóºòå âè ñåáå – òà ñàìà ëþäèíà, ÿêà ÷åðåç çóáíèé á³ëü òðèìàëàñÿ íåïðèâ³òíî ç³ ñâîºþ ðîäèíîþ, ìîãëà âèñ³òè òóò íà âèâèõíóòèõ ðóêàõ ³ ï³ñëÿ öüîãî íå ïîìåðòè? Ëþäèíó, ùî ãîäèíàìè ïåðåáóâàëà â ïîãàíîìó íàñòðî¿ ÷åðåç òå, ùî çëåãêà îáïåêëà ïàëåöü ñèãàðåòîþ, áóëî â³äøìàãàíî òóò õëèñòîì, à òåïåð, êîëè âñå öå ïîçàäó, âîíà ìàéæå íå â³ä÷óâຠñâî¿õ ðàí? Áà á³ëüøå, çäèâóâàííÿ âèêëèêຠ³ òîé ôàêò, ùî ïåðåæèòå âàìè, ÿê çäàâàëîñÿ á çà ëîã³êîþ, ìàëî á â³äáóâàòèñÿ ëèøå ç òèìè, õòî ïèñàâ ïðî

146

ÒÎÐÒÓÐÈ

öå â îáâèíóâàëüíèõ áðîøóðàõ íà òåìó êàòóâàííÿ. Çëî÷èí ñêîºíî, àëå â³í º ñêëàäîâîþ ãàçåòè, ùî ïîâ³äîìèëà ïðî íüîãî. Çàçíàâ êàòàñòðîôè ë³òàê, àëå öÿ òðàãåä³ÿ ñòîñóºòüñÿ òèõ, õòî âòðàòèâ ó í³é ð³äíèõ. Ãåñòàï³âñüê³ òîðòóðè. Àëå äîòåïåð öå îáõîäèëî ëèøå äåêîòðèõ – òèõ, õòî çàçíàâ êàòóâàííÿ é äåìîíñòðóâàâ ñâî¿ øðàìè íà àíòèôàøèñòñüêèõ êîíôåðåíö³ÿõ. Òå, ùî ðàïòîì âè ñàì³ ïîòðàïëÿºòå äî ðîçðÿäó öèõ «äåêîòðèõ», óñâ³äîìèòè äóæå âàæêî. Êð³ì òîãî, öå º ñâîãî ðîäó â³ä÷óæåííÿì. ²ç ïåðåæèòîãî äîñâ³äó òîðòóð ÿêùî é çàëèøàºòüñÿ ÿêåñü çíàííÿ, â³äì³ííå â³ä ïðîñòîãî ìàðåííÿ, òî öå â³ä÷óòòÿ âåëèêîãî ïîäèâó é â³äñòîðîíåíîñò³ â³ä ñâ³òó, ÿêå íå ìîæå áóòè âð³âíîâàæåíå æîäíèì ïîäàëüøèì ñï³ëêóâàííÿì ³ç ëþäüìè. Ñïîâíåíà òàêîãî çà÷óäóâàííÿ, êàòîâàíà ëþäèíà â³ä÷óëà íà âëàñíîìó äîñâ³ä³, ùî â öüîìó ñâ³ò³ ìîæå ³ñíóâàòè õòîñü ³íøèé – ÿê àáñîëþòíèé âëàñòèòåëü, ÿê âåðõîâíà âëàäà, ùî âèÿâëÿº ñåáå ó âèãëÿä³ ñèëè, çäàòíî¿ çàâäàâàòè ñòðàæäàíü ³ ðóéíàö³¿. Ïàíóâàííÿ êàòà íàä ñâîºþ æåðòâîþ íå ìຠí³÷îãî ñï³ëüíîãî ³ç âëàäîþ, çä³éñíþâàíîþ íà ï³äñòàâ³ ñóñï³ëüíîãî äîãîâîðó, ÿêèì ìè çâèêëè éîãî ñîá³ óÿâëÿòè. Öå íå âëàäà ïîë³öåéñüêîãî-ðåãóëþâàëüíèêà íàä ïåðåõîæèì, ÷èíîâíèêà-ïîäàòê³âöÿ íàä ïëàòíèêîì ïîäàòê³â, ñòàðøîãî ëåéòåíàíòà íàä ìîëîäøèì ëåéòåíàíòîì. Öå é íå òà àáñîëþòíà, ñâÿùåííà âëàäà êîëèøí³õ âîæä³â ïëåìåí³ é êîðîë³â, îñê³ëüêè íàâ³òü ÿêùî ö³ é âñåëÿëè ñòðàõ, âîíè, âîäíî÷àñ, âèñòóïàëè ³ â ðîë³ çàõèñíèêà, íà ÿêîãî ïîêëàäàëèñÿ ï³äëåãë³. Êîðîëü ì³ã áóòè ñòðàøíèì ó ñâîºìó ãí³â³, àëå é äîáðèì ó ñâîºìó ìèëîñåðä³; éîãî àâòîêðàò³ÿ òðèìàëèñÿ íà àâòîðèòåò³. Ïðîòå âëàäà êàòà, â³ä ÿêî¿ ñòîãíå éîãî æåðòâà, º í³ùî ³íøå, ÿê ïåðåìîãà òîãî, õòî çàëèøàºòüñÿ â æèâèõ, íàä òèì, õòî ïîëèøຠöåé ñâ³ò ³ ïîðèíຠó íåñòåðïí³ ìóêè òà ñìåðòü. Ïîäèâ, âèêëèêàíèé ³ñíóâàííÿì ³íøîãî, ÿêèé áåçìåæíî óòâåðäæóº ñåáå øëÿõîì çàâäàííÿ òîðòóð, ³ çäèâóâàííÿ ç ïðèâîäó òîãî, íà ùî ìîæíà ïåðåòâîðèòèñÿ ñàìîìó, – íà ïëîòü ³ ñìåðòü. Ëþäèíà, ÿêà çàçíàëà òîðòóð, í³êîëè íå ïåðåñòàíå äèâóâàòèñÿ òîìó, ùî âñ³ ò³ ðå÷³, ÿê³, â³äïîâ³äíî äî âïîäîáàíü, ìîæíà íàçèâàòè ¿¿ äóøåþ, ðîçóìîì ÷è ñîâ³ñòþ àáî æ ¿¿ ³äåíòè÷í³ñòþ, âèãàñàþòü, êîëè ç’ÿâëÿºòüñÿ òîé õðóñê³ò ó ïëå÷îâèõ ñóãëîáàõ ³ â³ä÷óòòÿ ðîçäèðàííÿ ò³ëà íà øìàòòÿ. Òå, ùî æèòòÿ íåäîâãîâ³÷íå, º áàíàëüíîþ ³ñòèíîþ, ÿêó âîíà äàâíî çíàëà, ÿê ³ òå, ùî óâ³ðâàòè éîãî, çà âèñëîâîì Øåêñï³ðà, ìîæíà «ìàëåñåíüêîþ øïèëüêîþ». Îäíàê, ëèøå ïðîéøîâøè ÷åðåç òîðòóðè, ëþäèíà ïî÷èíຠóñâ³äîìëþâàòè, ùî ïîâíîö³ííó îñîáèñò³ñòü ìîæíà äîêîð³ííî ïåðåòâîðèòè íà ïëîòü, âíàñë³äîê ÷îãî, âñå ùå çàëèøàþ÷èñü æèâîþ, âîíà ñòຠïî÷àñòè çäîáè÷÷þ ñìåðò³.

147

ÆÀÍ ÀÌÅв

Êîæíèé, õòî çàçíàâ êàòóâàíü, íå ìîæå â³äòîä³ ïî÷óâàòèñÿ, ÿê óäîìà, íà öüîìó ñâ³ò³. Ãàíüáó íàðóãè íå ñòåðòè ç ïàì’ÿò³. Äîâ³ðà äî ñâ³òó, ÿêà ïî÷èíຠçãàñàòè âæå ç ïåðøèì óäàðîì, à íàïðèê³íö³ êàòóâàííÿ âèãàñຠäîùåíòó, íå íàäàºòüñÿ äî â³äíîâëåííÿ. Òå, ùî áëèæíüîãî áóëî ñïðèéíÿòî ÿê àíòèëþäèíó, íàçàâæäè çàëèøàºòüñÿ æàõëèâèì âàíòàæåì ó æåðòâ³ òîðòóð. Öåé íàêîïè÷åíèé æàõ çàâàæຠïîãëÿíóòè íà ñâ³ò ÿê íà òàêèé, ùî êåðóºòüñÿ ïðèíöèïîì íà䳿. Òîé, õòî çàçíàâ òîðòóð, ñòຠáåççàõèñíèì â’ÿçíåì ñòðàõó. Ñàìå ñòðàõ ïðàâèòü íèì â³äòîä³. Ñòðàõ ³, êð³ì òîãî, òå, ùî íàçèâàþòü ïî÷óòòÿì îáðàçè. Âîíè íåìèíóù³, ³ íàâðÿä ÷è ìîæíà î÷³êóâàòè, ùî âîíè ïåðåðîñòóòü ó âñåîñÿæíó, î÷èùóâàëüíó æàãó â³äïëàòè. * Óçÿòî ç: Jean Améry, At the Mind’s Limits: Contemplations by a Survivor on Auschwitz and Its Realities, trans. Sidney Rosenfeld and Stella P. Rosenfeld. New York: Schocken Books, 1986. Copyright © 1980 by Indiana University Press. Âñû ïðàâà çàñòåðåæåí³. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

148

Ìàéêë Áåðåíáàóì Ïåâí³ ñòàòò³ ïðèñâÿ÷óþòüñÿ ñóòî ³íòåëåêòóàëüíèì ïðîáëåìàì. Íàóêîâåöü ìîæå âçÿòèñÿ äî ðîçâ’ÿçàííÿ ïåâíî¿ ïðîáëåìè é äîñë³äæóâàòè ó ñâî¿õ ïðàöÿõ ïåêó÷å ïèòàííÿ. ²íø³ ñòàòò³ íå º âèêëþ÷íî ïðîäóêòîì ñïîãëÿäàëüíî¿ äóìêè, à íåñóòü íà ñîá³ â³äáèòîê ïîë³òè÷íî¿ é îðãàí³çàö³éíî¿ áîðîòüáè. Ïðîáëåìà íå ìîæå áóòè ðîçâ’ÿçàíà, äîïîêè íå áóäå çàêëàäåíî ÿêåñü íîâå ³íòåëåêòóàëüíå ï³äґðóíòÿ. Ñàìå öå ñïîíóêàëî Ìàéêëà Áåðåíáàóìà íàïèñàòè âïåðøå ïðî óí³êàëüí³ñòü òà çàãàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó. Ó 1979 ðîö³ Áåðåíáàóìà çàïðîñèëè íà ïîñàäó çàñòóïíèêà êåð³âíèêà ïðåçèäåíòñüêî¿ êîì³ñ³¿ ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó. ³í ïðàöþâàâ áåçïîñåðåäíüî ç ãîëîâîþ ö³º¿ êîì³ñ³¿ Åë³ Â³çåëåì (òâîðè ÿêîãî âì³ùåíî äî ö³º¿ àíòîëî㳿, à éîãî çàïèòàííÿ âèêîðèñòàíî â í³é ÿê íàïðÿìí³ ï³äçàãîëîâêè) òà ç ²ðâ³íãîì Ãð³íáåðãîì – ãîëîâîþ êîì³ñ³¿ ç Ãîëîêîñòó. ¯õí³ì ñï³ëüíèì çàâäàííÿì áóëî ðåêîìåíäóâàòè ïðåçèäåíòîâ³ íàëåæíó ñòðóêòóðó íàö³îíàëüíîãî ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó. Öÿ êîì³ñ³ÿ íåâäîâç³ çóñòð³ëàñÿ ³ç ñåðéîçíîþ ïðîáëåìîþ, ÿêà ìîãëà çâåñòè íàí³âåöü ¿õí³ çóñèëëÿ. Ìàëîñÿ íà óâàç³, ùî Ãîëîêîñò – öå ïîä³ÿ, ÿêà òðàïèëàñÿ ç ºâðåÿìè; âîíè áóëè æåðòâàìè, ïàì’ÿòü ïðî ÿêèõ ïåðåäáà÷àëîñÿ óâ³÷íèòè. Óïåðøå â ³ñòî𳿠ôåäåðàëüíèé óðÿä, à íå ºâðåéñüêà îáùèíà ÷è îêðåìà öåðêâà, ðîçâ’ÿçóâàâ ïèòàííÿ Ãîëîêîñòó. Îñê³ëüêè ìåìîð³àë ìàâ áóòè íàö³îíàëüíîãî ìàñøòàáó, âñ³ åòí³÷í³ ãðóïè, ùî ââàæàëè ñåáå æåðòâàìè Ãîëîêîñòó, ïðåòåíäóâàëè íà ïðè÷åòí³ñòü äî ìåìîð³àëó; òîä³ ÿê ºâðåéñüê³ î÷åâèäö³ ö³º¿ ïî䳿 áîÿëèñÿ, ùî â òàêîìó ðàç³ áóäå âèêðèâëåíî ñóòí³ñòü Ãîëîêîñòó, ÿêèé âòðàòèòü ºâðåéñüêèé õàðàêòåð. Åë³ Â³çåëü ó ïðèòàìàííîìó éîìó ñòèë³ çàïðîïîíóâàâ ïîåòè÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ. «Õî÷ ³ íå âñ³ æåðòâè áóëè ºâðåÿìè,– ñêàçàâ â³í ïðåçèäåíòîâ³ Äæèìì³ Êàðòåðó, – îäíàê óñ³ ºâðå¿ áóëè æåðòâàìè». Îäíàê ïðîáëåìà çàëèøàëàñÿ é íàäàë³; ÿê ìîæíà áóëî ãîâîðèòè ïðî ºâðåéñüêó óí³êàëüí³ñòü ó Ãîëîêîñò³, ÿêùî âêëþ÷èòè äî ìåìîð³àëó é ³íø³ æåðòâè íàöèñò³â? Íà ÷àñ íàïèñàííÿ Áåðåíáàóìîì åñå «Óí³êàëüí³ñòü ³ çàãàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó» â³í óæå íå âõîäèâ äî ñêëàäó í³ ö³º¿ ïðåçèäåíòñüêî¿ êîì³ñ³¿, í³ óðÿäîâîãî îðãàíó, – ðàäè ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó. Îòæå, â³í ì³ã äîñë³äæóâàòè öå ïèòàííÿ, íå çàçíàþ÷è ïîë³òè÷íîãî òèñêó.

149

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

Áåðåíáàóì äîâîäèòü, ùî óí³êàëüí³ñòü ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó – íå ìåòàô³çè÷íà â³ðà, à ³ñòîðè÷íèé ôàêò, ïðîòå öÿ óí³êàëüí³ñòü ìîæå áóòè äîâåäåíà ëèøå çàâäÿêè óâ³÷íåííþ â öüîìó ìåìîð³àë³ óñ³õ æåðòâ íàöèçìó. Ïðàöþþ÷è íèí³ äèðåêòîðîì ïðîåêòó äëÿ ìóçåþ ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó, Áåðåíáàóì îòðèìàâ ìîæëèâ³ñòü ïðîäåìîíñòðóâàòè, ùî éîãî òâîðè ìîæóòü ðîçâ’ÿçàòè ñêëàäíó ïðîáëåìó ïîë³òè÷íîãî åëåêòîðàòó é ÷óòëèâîñò³ âö³ë³ëèõ ïðîñòèì çâåðòàííÿì äî ³ñòèíè. Óí³êàëüí³ñòü ³ çàãàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó * Ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ é çàãàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó äåäàë³ ÷àñò³øå ïîðóøóºòüñÿ íå ëèøå â íàóêîâèõ êîëàõ ³ç íàãîëîøåííÿì íà ³ñòîð³îãðàô³¿, àëå é â îáùèíàõ ïîâñþäè ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ, äå ìåìîð³àëè Ãîëîêîñòó òà ñëóæáè óâ³÷íåííÿ ïàì’ÿò³ çáóäèëè óñâ³äîìëåííÿ Ãîëîêîñòó, ÿêèé òàêèì ÷èíîì âõîäèòü ó ð³÷èùå àìåðèêàíñüêî¿ êóëüòóðè.  õîä³ öüîãî ïðîöåñó ñëîâî «ãîëîêîñò», óæèâàíå áåç êîíêðåòíîãî ïîñèëàííÿ, ìîæå ïåðåòâîðèòèñÿ íà ñèìâîë ïîçíà÷åííÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà é çíèùåííÿ, íåçàëåæíî â³ä ¿õ ìàñøòàáíîñò³. Ñóïåðå÷êà ùîäî ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ³ñòî𳿠ëþäñòâà òî÷èòüñÿ â àêàäåì³÷íèõ çàêëàäàõ, íà âóëèöÿõ – ñåðåä ïîë³òè÷íèõ ä³ÿ÷³â òà ïðîâîäèð³â ºâðåéñüêèõ îáùèí, ó øêîëàõ – ñåðåä âèêëàäà÷³â, ùî óêëàäàþòü íàâ÷àëüí³ ïðîãðàìè, ñåðåä åë³òè â öàðèí³ ë³òåðàòóðè òà ìèñòåöòâà, à òàêîæ ó ðåë³ã³éíèõ òà ô³ëîñîôñüêèõ êîëàõ. Òå, ùî âèçíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó îïèíèëîñÿ â öåíòð³ óâàãè çàãàëó, áóëî çóìîâëåíå, î÷åâèäíî, ÿê îñîáèñò³ñíèì ÷èííèêîì, òàê ³ îáñòàâèíàìè. Ãîëîâí³ âèðàçíèêè ïðîòèëåæíèõ êîíöåïö³é – Åë³ Â³çåëü ³ Ñèìîí ³çåíòàëü – îáèäâà – ïîòåðï³ë³, îáèäâà – ïðåäñòàâíèêè ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà, ³ òîé, ³ òîé – âåëåòè çà ñâîºþ ñòàòóðîþ é çâåðøåííÿìè, çàâäÿêè ÿêèì äî Ãîëîêîñòó áóëî ïðèâåðíóòî óâàãó âñüîãî ñâ³òó. Ïðîòå îáèäâ³ ö³ ïîñòàò³ ñóòòºâî ð³çíÿòüñÿ ì³æ ñîáîþ íå ëèøå ñâî¿ìè äîñÿãíåííÿìè, àëå é ñâî¿ìè æèòòºâèìè øëÿõàìè, ñâî¿ì ñïàäêîì ³ äîëåþ. Äëÿ Ñèìîíà ³çåíòàëÿ òåðì³í «Ãîëîêîñò» àñîö³þºòüñÿ ç ìåòîäè÷íèì óáèâñòâîì îäèíàäöÿòè ì³ëüéîí³â ÷îëîâ³ê, ø³ñòü ì³ëüéîí³â ³ç ÿêèõ áóëè ºâðå¿, êîòðèõ çíèùóâàëè íà ï³äñòàâ³ ¿õíüî¿ ºâðåéñüêî¿ ïðèíàëåæíîñò³, à ï’ÿòü ì³ëüéîí³â ëþäåé ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé áóëî âáèòî ó êîíöòàáîðàõ ç ð³çíèõ ïðè÷èí – çà äîïîìîãîþ ò³º¿ ÷è ³íøî¿ ñìåðòîíîñíî¿ ìàøèíè, ïðèçíà÷åíî¿ äëÿ ìàñîâîãî âèíèùóâàííÿ: Einzatsgruppen, êîíöåíòðàö³éíîãî òàáîðó ÷è çíèùóâàëüíîãî öåíòðó. Íà äóìêó ³çåíòàëÿ, õî÷ âñ³ ºâðå¿ ³ áóëè æåðòâàìè,

150

ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

Ãîëîêîñò âèõîäèòü çà ìåæ³ ºâðåéñüêî¿ ñï³ëüíîòè. ²íø³ ëþäè ðîçä³ëèëè ç íèìè òðàã³÷íó äîëþ ïðèðå÷åíèõ íà çàêëàííÿ. ßê ëþäèíà, ³çåíòàëü óîñîáëþº äâ³ ñàìîõàðàêòåðèñòèêè ºâðåéñüêîãî íàðîäó: din (ñïðàâåäëèâèé) òà am kisheh oref (óïåðòèé íàðîä); â³í áóâ íåïîõèòíèì ó ñâîºìó äîòðèìàíí³ çàêîíó, âèìàãàþ÷è, ùîá ºâðîïåéñüê³ íàö³¿ ïðèòÿãíóëè äî ñóäó ñâî¿õ âîºííèõ çëî÷èíö³â-íàöèñò³â. ³í óïåðòî â³äìîâëÿâñÿ ïîëèøèòè ïèòàííÿ ïðî ïðèòÿãíåííÿ äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ ï³ñëÿ òðèäöÿòè ï’ÿòè ðîê³â ç ÷àñó ñïîºííÿ çëî÷èíó, ÿêùî ñêëàä çëî÷èíó çàòåìíþâàâñÿ ç îãëÿäó íà ì³æíàðîäíó íåçàö³êàâëåí³ñòü àáî ÷åðåç â³äñóòí³ñòü íàëåæíî¿ ñåðéîçíîñò³ âèðîê³â. (Îäíîãî âîºííîãî çëî÷èíöÿ íåùîäàâíî áóëî îñóäæåíî íà ñòðîê, ÿêèé óìîâíî îö³íþâàâñÿ, âèõîäÿ÷è ç ðîçðàõóíêó: ïî ï³âòîðè õâèëèíè òþðåìíîãî óâ’ÿçíåííÿ çà êîæíó âáèòó ëþäèíó.) ³í íå ïîãîäæóâàâñÿ òàêîæ âäàâàòèñÿ äî ïîìñòè – íåãàéí³øî¿, àëå é ïðèì³òèâí³øî¿ ôîðìè ïîêàðàííÿ. ³çåíòàëü ïåðåéìàâñÿ íå ëèøå òèì, àáè â³ääàòè êàòþç³ ïî çàñëóç³, àëå é òèì, ùîá ñóñï³ëüñòâî ïàì’ÿòàëî òà äáàëî ïðî ö³íí³ñòü ñïðàâåäëèâîñò³ ó ñâ³ò³, ùî âîë³â áè ïðî íå¿ çàáóòè. Ïðî ñïðèéíÿòòÿ ³çåíòàëåì Ãîëîêîñòó ìîæíà ñóäèòè, âèõîäÿ÷è ç íàéãîëîâí³øî¿ ñïðàâè, ÿê³é â³í ö³ëêîâèòî â³ääàâàâñÿ, – îáâèíóâà÷åííÿ íàöèñòñüêèõ âîºííèõ çëî÷èíö³â. Íàãàäóþ÷è çáàéäóæ³ëèì óðÿäàì ïðî òå, ùî ¿õí³õ ãðîìàäÿí íåºâðåéñüêîãî ïîõîäæåííÿ òàêîæ âáèâàëè, âäàºòüñÿ çàðó÷èòèñÿ á³ëüøîþ ï³äòðèìêîþ ç ¿õíüîãî áîêó. Çàâäÿêè øèðøîìó ïîòðàêòóâàííþ Ãîëîêîñòó, ³çåíòàëü ìຠçìîãó ïîñèëèòè ïîë³òè÷íèé òèñê, ùî éîãî â³í ñïðàâëÿº. Ïðî ïðèõèëüí³ñòü ³çåíòàëÿ äî âñåîõîïí³øîãî ñâ³òîãëÿäó ìîæå ñâ³ä÷èòè éîãî òåïåð³øí³é ñòàòóñ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåÿ, à ñàìå – íàëåæí³ñòü äî çí³âå÷åíî¿ îáùèíè, ÿêà ìîæå âèÿâèòèñÿ ïñèõîëîã³÷íî íåçäàòíîþ çàéíÿòè þäåîöåíòðè÷íó ïîçèö³þ â ãðîìàäñüê³é ñôåð³, âîë³þ÷è íàòîì³ñòü, çà àôîðèçìîì Ãîðäîíà, «áóòè ºâðåºì ó âëàñíîìó äîì³ ³ ëþäèíîþ – íà âóëèö³», – íàâ³òü ç îãëÿäó íà öå â³ääàííÿ ïåðåâàãè øèðøîìó âèçíà÷åííþ º íàéïë³äí³øèì. Ïðîòå, àáè íå âòðàòèòè â³ä÷óòòÿ çàãàëüíî¿ êàðòèíè, çãàäàºìî, ùî ñåðåä ïîíàä 200 ñòåíä³â ó ìóçå¿, çàñíîâàíîãî Ñèìîíîì ³çåíòàëåì Öåíòðó äîñë³äæåíü Ãîëîêîñòó â Ëîñ-Àíäæåëåñ³ ìåíø í³æ 7 â³äñîòê³â ³ç íèõ çãàäóþòü ïðî ï’ÿòü ì³ëüéîí³â íåºâðå¿â ³ â ïîëîâèí³ ³ç öèõ åêñïîçèö³é íàãîëîøóºòüñÿ íà äîáðî÷åñíîñò³ íàö³é, ùî ïðîæèâàëè ïîðó÷ ³ç ºâðåÿìè, áîðîëèñÿ ïë³÷î-ïë³÷ ³ç íèìè, äîïîìàãàëè ðÿòóâàòè ºâðå¿â ³, çðåøòîþ, ãèíóëè ðàçîì ³ç íèìè. Ò³, ùî çàÿâëÿþòü ïðî çíà÷íå ïîñëàáëåííÿ ºâðåéñüêîãî çàáàðâëåííÿ Ãîëîêîñòó, ÿêå ïðîÿâëÿºòüñÿ â ðîáîò³ Öåíòðó ³çåíòàëÿ, õàé êðàùå ïîøóêàþòü äå³íäå ïðèâ³ä äëÿ ñâî¿õ çâèíóâà÷åíü1 .

151

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

Ñë³ä äîäàòè, ùî ñàì ³çåíòàëü – íå ºäèíèé, õòî çàðàõîâóâàâ äî ÷èñëà çàãèáëèõ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ³ íåºâðå¿â; íå ñòàâ â³í ³ àêòèâíèì ó÷àñíèêîì äåáàò³â ùîäî âèçíà÷åííÿ. Ñêîð³øå éîãî çàãàëüíèé ñâ³òîãëÿä ³ ïîçèö³ÿ â ìèíóëîìó äàëè ïðèâ³ä äëÿ ³íøèõ óáà÷àòè â íüîìó ïðåäñòàâíèêà «óí³âåðñàë³ñòñüêîãî» íàïðÿìó, ùî äåõòî âèòëóìà÷èâ ÿê âèêëèê óí³êàëüíîìó äîñâ³äó ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Íàòîì³ñòü Åë³ Â³çåëü – ïîåòè÷íèé ëàóðåàò Ãîëîêîñòó, ëþäèíà, ÿêà, çà âèñëîâîì Ñò³âåíà Øâàðöøèëüäà, ñòàëà «äå ôàêòî íàéêðàùèì ïðîïîâ³äíèêîì íàøîãî ïîêîë³ííÿ», êîòðèé ÿêíàéâèðàçí³øå âèñëîâëþº â íàø ÷àñ íàø³ íà䳿 òà ïîáîþâàííÿ, íàø ðîçïà÷ ³ ïðîòåñò2 . ßêùî ³çåíòàëü óîñîáëþº ñïðàâåäëèâ³ñòü ³ çàòÿò³ñòü ºâðåéñüêî¿ äóø³, ³çåëü ÿâëÿº ñîáîþ âò³ëåííÿ shirah (ïîå糿) òà Rachamim (ñï³â÷óòòÿ). ³çåëü ñòàâèòüñÿ äî Ãîëîêîñòó, ÿê äî mysterium tremendum (ñâÿùåííî¿ òà¿íè), äî ÿêî¿ ìîæíà íàáëèæàòèñÿ, àëå í³êîëè íå ìîæíà ¿¿ çáàãíóòè, ÿê äî PARDES – ñâ³òó, ùî éîãî ìîæíà îñÿãíóòè ëèøå â ìîìåíò ñòðàøíî¿ íåáåçïåêè ³ äî ÿêîãî íå ñë³ä íàáëèæàòèñÿ áåç ï³äãîòóâàííÿ òà íàäçâè÷àéíî¿ îáåðåæíîñò³. Ó ñâî¿õ ³íøèõ ïðàöÿõ ÿ äåòàëüí³øå çóïèíÿâñÿ íà íåïðîìèíóùîìó çíà÷åíí³ Â³çåëÿ ÿê ³äåîëîãà ³ éîãî âïëèâ³ íà ñó÷àñíó ºâðåéñüêó ñâ³äîì³ñòü3 . Íå ìîæíà íåäîîö³íþâàòè é âíåñîê ³çåëÿ ÿê ïèñüìåííèêà é îïîâ³äà÷à ó ñïðàâó çáåðåæåííÿ ïàì’ÿò³ ïðî Ãîëîêîñò òà ïåðåäàííÿ ¿¿ ìîëîäøèì ïîêîë³ííÿì. ³çåëü ïîáîþºòüñÿ, ùî ³çåíòàëåâå âèçíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó ìîæå ñïðè÷èíèòèñÿ äî íåîáîðîòíîãî ïðîöåñó ñòèðàííÿ ïàì’ÿò³ ïðî ø³ñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â. Ñïî÷àòêó, ñòâåðäæóº â³í, ëþäè êàçàòèìóòü ïðî îäèíàäöÿòü ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ, ç ÿêèõ ø³ñòü ì³ëüéîí³â – ºâðå¿, çãîäîì – ïðî îäèíàäöÿòü ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ, äåÿê³ ç ÿêèõ áóëè ºâðåÿìè, ³ íàðåøò³, – ïðî îäèíàäöÿòü ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ, áåç æîäíî¿ çãàäêè ïðî ºâðå¿â. ³çåëü – ºäèíèé ³ç âèäàòíèõ àìåðèêàíñüêèõ àâòîð³â ºâðåéñüêîãî ïîõîäæåííÿ, õòî ïèøå âèêëþ÷íî ç ºâðåéñüêèõ ïîçèö³é ³ äëÿ êîãî ïðîöåñ àìåðèêàí³çàö³¿ í³êîëè íå áóâ íà ÷³ëüíîìó ì³ñö³ ó éîãî îïîâ³äÿõ ÷è ë³òåðàòóðíîìó äîðîáêó. Õî÷ ³çåëü ³ ìຠàìåðèêàíñüêå ãðîìàäÿíñòâî ïðîòÿãîì ìàéæå äâîõ äåñÿòèë³òü, â³í ³ äàë³ ïèøå ôðàíöóçüêîþ ìîâîþ ³, íà â³äì³íó â³ä ñâî¿õ ñó÷àñíèõ êîëåã-ë³òåðàòîð³â ³ ïèñüìåííèê³â, â³í ìàéæå íå çâåðòàºòüñÿ äî âèñâ³òëåííÿ ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó íà àìåðèêàíñüêîìó ґðóíò³. Éîãî òâîðè àïðîáóþòüñÿ ñïî÷àòêó â ªâðîï³ àáî ²çðà¿ë³, ³ ñåðåä ¿õ ãåðî¿â äóæå ìàëî àìåðèêàíö³â. (Éîãî òâ³ð «Àâàð³ÿ», ùî ñêëàäຠïîîäèíîêèé âèíÿòîê, áóëî ïîñòàâëåíî â Íüþ-Éîðêó, àëå ãåðîé éîãî ïåðåæèâ Ãîëîêîñò, ï³ñëÿ ÿêîãî çàëèøèëàñÿ íåìèíóùà ïñèõîëîã³÷íà

152

ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

òðàâìà, ³ â öüîìó ñåíñ³ àìåðèêàíñüêå òëî íå º ïîñóòí³ì.) Âò³ì ñàìå ÿê àìåðèêàíñüêîãî ä³ÿ÷à Åë³ Â³çåëÿ ïðèçíà÷èëè ãîëîâîþ ïðåçèäåíòñüêî¿ êîì³ñ³¿ ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó òà îðãàíó, ùî ïðèéøîâ ¿é íà çì³íó, – ðàäè ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó, – ä³ÿëüí³ñòü ÿêèõ áóëà ñïðÿìîâàíà íà ñòâîðåííÿ íàö³îíàëüíîãî ìóçåþ, ÿêèé áè âèñâ³òëþâàâ ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó ³ äîíîñèâ ïåðåæèò³ ºâðåÿìè ñòðàæäàííÿ äî øèðîêîãî àìåðèêàíñüêîãî çàãàëó. Íà ìîþ äóìêó, çàâäàííÿ ðàäè ìåìîð³àëó Ãîëîêîñòó ïåðåäáà÷ຠàìåðèêàí³çàö³þ Ãîëîêîñòó; òîáòî éîãî ³ñòîð³ÿ ìຠáóòè ïîäàíà â òàêèé ñïîñ³á, àáè âîíà çíàéøëà â³äãóê íå ëèøå ó íüþéîðê³âöÿ, ÿêèé ïåðåæèâ öþ ïîä³þ, ó éîãî ñèíà â Õüþñòîí³ àáî éîãî äî÷êè â Ñàí-Ôðàíöèñêî, àëå é ó ÷îðíîøê³ðîãî ïðîâîäèðÿ ç Àòëàíòè òà éîãî ñèíà – ôåðìåðà ³ç Ñåðåäíüîãî Çàõîäó, ïðîìèñëîâöÿ ç ϳâí³÷íîãî Ñõîäó òà ì³ëüéîí³â ³íøèõ àìåðèêàíö³â, ÿê³ ùîðîêó çä³éñíþþòü ïàëîìíèöòâà äî Âàøèíãòîíà, àáè â³äâ³äàòè ñâîþ ñòîëèöþ. Àìåðèêàí³çàö³ÿ Ãîëîêîñòó – áëàãîðîäíà ñïðàâà, çà óìîâè, ùî ïîäàíà ïðè öüîìó ³ñòîð³ÿ â³äïîâ³äàòèìå ³ñòèí³, ùî âîíà ïðàâèëüíî âèñâ³òëèòü öþ ³ñòîðè÷íó ïîä³þ ó ñïîñ³á, ïðèéíÿòíèé äëÿ àìåðèêàíñüêîãî ðîçóì³ííÿ. Êîæíà êóëüòóðà íåìèíó÷å çàëèøຠñâ³é â³äáèòîê íà óÿâëåíí³ ïðî ìèíóëå. ²çðà¿ëü, ïðèì³ðîì, ïåðåïîâ³äຠ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó ÿê Shoah ve Gevurah (Ãîëîêîñò ³ Îï³ð), íàãîëîøóþ÷è íà âèïàäêàõ çáðîéíîãî ïîâñòàííÿ ïîðÿä ³ç çíèùåííÿì, ÿêå íàñïðàâä³ ïåðåâàæàëî. Âçàºìîâïëèâ ³ñòîðè÷íî¿ ïî䳿 òà ñóñï³ëüíî¿ ïîòðåáè, ïðèðîäíèé ³ çðîçóì³ëèé, íàêëàäຠâ³äáèòîê ³ íà ³ñòîð³¿, ³ íà ñóñï³ëüñòâ³. Ñïðàâä³, öåé ïðîöåñ ïðèòàìàííèé ôîðìóâàííþ òîãî, ùî ñîö³îëîãè ïîçíà÷àþòü òåðì³íîì «ãðîìàäÿíñüêà ðåë³ã³ÿ» äàíîãî ñóñï³ëüñòâà. Îïîâ³äàþ÷è ïðî Ãîëîêîñò/Îï³ð, ³çðà¿ëüòÿíè ïîâ’ÿçóþòü ñâî¿ êîðåí³ ç ãåðî¿÷íèìè âî¿íàìè, ÿê³ êèäàëè âèêëèê ìîãóòí³é ïîòóç³, ùîá â³äñòîÿòè ÷åñòü ³ ã³äí³ñòü ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ×àðëç Ëåéáìàí, ÿêèé òàê ïðîìîâèñòî ïèñàâ ïðî ãðîìàäÿíñüêó ðîëü Ãîëîêîñòó â äîñÿãíåíí³ îäíîñòàéíîñò³ ì³æ ³çðà¿ëüòÿíàìè, ïðîäåìîíñòðóâàâ ñòóï³íü âïëèâó ñóñï³ëüíî¿ ïîòðåáè íà çìàëþâàííÿ êàðòèíè Ãîëîêîñòó. Çàâäàííÿ ïðîåêòóâàííÿ ìóçåþ, ïîñòàâëåíå ïåðåä ðàäîþ íàö³îíàëüíîãî ìåìîð³àëó â ÑØÀ, º çíà÷íî ñêëàäí³øèì, àí³æ òå, ùî ïîñòàëî â ²çðà¿ë³ ó çâ’ÿçêó ³ç ñòâîðåííÿì ßä Âàøåì (²çðà¿ëüñüêîãî ìåìîð³àëüíîãî ìóçåþ Ãîëîêîñòó), îñê³ëüêè ðàäà ïîâèííà áóëà îð³ºíòóâàòèñÿ íà çàãàë, ÿêèì, âëàñíå, öÿ îïîâ³äü ñïðèéìàëàñÿ ÿê ÷óæà, òàêîþ, ùî íå º áåçïîñåðåäíüîþ ñêëàäîâîþ àìåðèêàíñüêîãî äîñâ³äó. Ðàäà òàêîæ íàðàæàºòüñÿ íà ðèçèê ñòâîðåííÿ ïðåöåäåíòó äëÿ àíòèñåì³òèçìó, ÿêùî âñ³ ò³, ùî ââàæàþòü ñåáå – ïðàâîì³ðíî ÷è áåçï³äñòàâíî – æåðòâàìè

153

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

Ãîëîêîñòó, íå çíàéäóòü â³ääçåðêàëåííÿ öüîãî â ìåìîð³àë³ ³/àáî â³ä÷óþòü, ùî ¿õí³ ñòðàæäàííÿ íå áóëè íàëåæíèì ÷èíîì ïîö³íîâàí³. Ìóçåé ïîâèíåí âèÿâèòè òîíêå ðîçóì³ííÿ é ÷óòëèâ³ñòü, ðîçâ’ÿçóþ÷è ïèòàííÿ ïðî ñï³âïðàöþ ç íàöèñòàìè ó ñïðàâ³ çíèùåííÿ ºâðå¿â òèõ ëþäåé, ùî ñàì³ áóëè æåðòâàìè íàöèçìó, ³ ïîâèíåí çäîëàòè äèëåìó ñïîñòåð³ãà÷à ó ñïîñ³á, ÿêèé áè âðàõîâóâàâ ïåâí³ äîñÿãíåííÿ é ÷èñëåíí³ ïðîðàõóíêè àìåðèêàíñüêî¿ ïîë³òèêè ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó ï³ä ÷àñ â³éíè òà îï³ñëÿ. Çâåðí³ìîñÿ äî ³ñòîðèê³â. ªãóäà Áàóåð – âèäàòíèé ³ñòîðèê ³ ãîëîâà ²íñòèòóòó ñó÷àñíîãî ºâðåéñòâà ïðè ªâðåéñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ªðóñàëèì³ – ðîçð³çíÿâ äâà âèçíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó, ùî ïðîçâó÷àëè ó âèñòóïàõ òîä³øíüîãî ïðåçèäåíòà Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â Äæèìì³ Êàðòåðà. Êàðòåð äâ³÷³ çâåðòàâñÿ äî âèçíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó: óïåðøå, êîëè çãàäàâ ïðî ìåìîð³àë, ïðèñâÿ÷åíèé «ø³ñòüîì ì³ëüéîíàì ºâðå¿â ³ ì³ëüéîíàì ëþäåé ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé æåðòâ íàöèçìó ÷àñ³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè», à âäðóãå, êîëè îñóäèâ «ìåòîäè÷íå é ï³äòðèìóâàíå äåðæàâîþ âèíèùåííÿ øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â ³ ï’ÿòè ì³ëüéîí³â ëþäåé ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé». Áàóåð êîìåíòóº öå òàê: «Íà äóìêó ïðåçèäåíòà [íå êîì³ñ³¿], ìåìîð³àë ìຠóâ³÷íèòè âñ³õ æåðòâ íàöèçìó – ºâðå¿â, òàê ñàìî, ÿê ³ íåºâðå¿â, ³ çàíóðèòè îñîáëèâó ºâðåéñüêó òðàãåä³þ ó çàãàëüíå ìîðå æîðñòîêîñòåé, â÷èíåíèõ íàöèñòñüêèì ðåæèìîì» [âèä³ëåííÿ äîäàíî]4 . Áàóåð ïîÿñíþâàâ òó îáñòàâèíó, ÿêó â³í ïîòðàêòóâàâ ÿê çàíóðåííÿ îñîáëèâî¿ ºâðåéñüêî¿ òðàãå䳿, ³ñíóâàííÿì òèñêó ç áîêó åòí³÷íèõ ãðóï âñåðåäèí³ ÑØÀ ³ çàñòåð³ãàâ, ùî àìåðèêàí³çîâàíèé, íåºâðåéñüêèé ìåìîð³àë ñïðè÷èíèòüñÿ äî âèêðèâëåííÿ Ãîëîêîñòó. Ïðîôåñîð Áàóåð íàâîäèòü òðè âèùîþ ì³ðîþ åìîö³éíèõ àðãóìåíòè íà ï³äòðèìêó ñâîãî òâåðäæåííÿ. Ïî-ïåðøå, â³í çãàäóº ïðî ñïðîáó ôóíêö³îíåð³â ðàäÿíñüêî¿ âëàäè çí³âåëþâàòè ºâðåéñüêó ïðèðîäó Ãîëîêîñòó, ùî ïðîÿâèëàñÿ ó âèïàäêó ç ìåìîð³àëîì ó Áàáèíîìó ßðó, äå íåìຠæîäíîãî çãàäóâàííÿ ïðî ºâðå¿â í³ ó çì³ñò³ ñêóëüïòóðè, í³ â íàïèñ³ íà ïàì’ÿòíèêó. Ïî-äðóãå, Áàóåð ðîçö³íþº çàïåðå÷åííÿ Çàõîäîì îñîáëèâî¿ «Â³éíè ïðîòè ºâðå¿â» ÿê ïðè÷èíó ïîðàçêè ðÿòóâàëüíèõ àêö³é. Ïî-òðåòº, Áàóåð íàòÿêຠíà ì³æíàðîäíèé àíòèñåì³òèçì, ùî íàìàãàºòüñÿ âçàãàë³ ñïðîñòóâàòè Ãîëîêîñò. Ìè ïîâèíí³ â³äîêðåìèòè åìîö³éíå íàøàðóâàííÿ â ö³é àðãóìåíòàö³¿ â³ä ¿¿ ïîñóòí³õ ñêëàäîâèõ. Âîëåþ ³ðîí³¿ Áàóåð íàãîëîøóâàâ íà âèñëîâëþâàííÿõ ïðåçèäåíòà, â ÿêèõ Êàðòåð ïîêëàäàâ â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ïðîåêòóâàííÿ é â³äêðèòòÿ ìóçåþ íà ðàäó ìåìîð³àëó Ãîëîêîñòó, ÿêà ïîñë³äîâíî é âèðàçíî äîêëàäàëà çóñèëü, ùîá ï³äêðåñëèòè óí³êàëüí³ñòü

154

ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó òà îñîáëèâó âàãó ºâðåéñüêèõ ñòðàæäàíü. Äëÿ Áàóåðà, êîòðèé âèÿâëÿâ ëåäü íå ïîáîæíå ñòàâëåííÿ äî âëàäè ïðåçèäåíòà, ñëîâà Êàðòåðà â öåðåìîí³àëüí³é ïðîìîâ³ ÷è â ïîñëàíí³ äî êîíãðåñó áóëè íàéâàæëèâ³øèìè, òîä³ ÿê ì³ðêóâàííÿ êîì³ñ³¿, ¿¿ «Äîïîâ³äü ïðåçèäåíòó», ùî º ãîëîâíèì äîêóìåíòîì çàêîíîäàâ÷î¿ ³ñòî𳿠çàêîíîïðîåêòó ïðî ìåìîð³àë Ãîëîêîñòó, òà ñàìó ä³ÿëüí³ñòü ðàäè ³ç âïðîâàäæåííÿ ñâî¿õ ðåêîìåíäàö³é â³í ââàæàâ äðóãîðÿäíèìè. Çâåðí³ìî òàêîæ óâàãó, ùî âêëþ÷åííÿ, óâ³÷íåííÿ ³íøèõ (íåºâðå¿â) ïåðåòâîðèëîñÿ â óÿâ³ Áàóåðà íà çàíóðåííÿ â çàãàëüíå ìîðå æîðñòîêîñòåé. ×îìó, âëàñíå, âêëþ÷åííÿ (óâ³÷íåííÿ ³íøèõ) ìຠðîçóì³òèñÿ ÿê çàíóðåííÿ, ÿêùî (ÿê öå îáñòîþâàëîñÿ â äîïîâ³ä³ êîì³ñ³¿ ³ ïîÿñíþºòüñÿ äàë³ àâòîðîì) óí³êàëüí³ñòü ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó ìîæå áóòè äîêëàäíî âèÿâëåíà é çàô³êñîâàíà øëÿõîì ïîð³âíÿííÿ éîãî ç ïîâîäæåííÿì íàöèñò³â ñòîñîâíî ³íøèõ ïåðåñë³äóâàíèõ íèìè óïîñë³äæåíèõ íàðîäíîñòåé? Ëèøå çðîçóì³âøè äîëþ ³íøèõ ïîñòðàæäàëèõ, ¿¿ ïîä³áí³ñòü äî ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó ³, ùî âàæëèâ³øå, ¿¿ ïðèêìåòí³ ðèñè, çìîæåìî ìè âñòàíîâèòè âèíÿòêîâèé õàðàêòåð ºâðåéñüêî¿ äîë³ ÿê ³ñòîðè÷íèé ôàêò. Ùî æ äî âèñëîâëåíîãî Áàóåðîì ïîáîþâàííÿ àìåðèêàí³çàö³¿, òî íå ñë³ä ñïëóòóâàòè çîð³ºíòîâàí³ñòü íà ñïðèéìàííÿ ç³ çì³ñòîì. Ãîëîêîñò «àìåðèêàí³çóºòüñÿ» îñò³ëüêè, îñê³ëüêè â³í ïîäàºòüñÿ äëÿ àìåðèêàíö³â ³ ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç ¿õíüîþ ³ñòîð³ºþ òà ç ïåðñïåêòèâîþ ìàéáóòíüî¿ ïîë³òèêè. Äîñë³äæåííÿ Ãîëîêîñòó ìîæå äàòè ³íòó¿òèâíèé íàáóòîê, ÿêèé ìàòèìå çàãàëüíó çíà÷óù³ñòü äëÿ äîë³ âñüîãî ëþäñòâà. Ïðåçèäåíòñüêà êîì³ñ³ÿ, çàñíîâàíà êîøòîì ïëàòíèê³â ïîäàòê³â ³ç ìåòîþ ñïðîåêòóâàòè íàö³îíàëüíèé ìåìîð³àë, íå áóëà âïðàâ³ ñòâîðèòè âèêëþ÷íî ºâðåéñüêó ïàì’ÿòêó â îáìåæåíîìó ñåíñ³ öüîãî ñëîâà, îñîáëèâî ç ïîãëÿäó ãðîìàäñüêîãî ñïðèéìàííÿ. Òàêå çàâäàííÿ ñòî¿òü ïåðåä àìåðèêàíñüêîþ ºâðåéñüêîþ îáùèíîþ, ÿêà îïåðóº ïðèâàòíèìè êîøòàìè ³ íå îòðèìóº äåðæàâíî¿ äîòàö³¿. Ó ê³íöåâîìó ï³äñóìêó, ïðèâàòí³ ºâðåéñüê³ ìåìîð³àëè òà íàö³îíàëüíèé ìóçåé Ãîëîêîñòó (ïîðÿä ³ç ä³ÿëüí³ñòþ íàóêîâö³â, âèòâîðàìè ìèñòåöòâà òà ïðîäóêö³ºþ çàñîá³â ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿) íåñòèìóòü ïîñëàííÿ, ÿêå ìàòèìå çíà÷íî òðèâàë³øå æèòòÿ ó øòàòàõ, í³æ ñëîâà àìåðèêàíñüêîãî ïðåçèäåíòà. ²ñíóº äîêîð³ííèé ïàðàäîêñ, ÿêèé ïðîÿâëÿºòüñÿ ó ïåâí³é äâî¿ñòîñò³ îñîáëèâîñòåé ïåðåäàííÿ íàùàäêàì îïîâ³ä³ ïðî Ãîëîêîñò, ùî çàñâ³ä÷óþòü ÷èìàëî î÷åâèäö³â ³ ï³äòâåðäæóþòü ³íø³ ºâðå¿. Äëÿ òîãî, ùîá Ãîëîêîñò ñïðàâëÿâ ïîñóòí³é âïëèâ, â³í ïîâèíåí óâ³éòè â ð³÷èùå ì³æíàðîäíî¿ ñâ³äîìîñò³ ÿê ñèìâîë³÷íå ñëîâî íà ïîçíà÷åííÿ îñîáëèâî¿, áà á³ëüøå –

155

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

íàäçâè÷àéíî¿ ïî䳿 ç ÿñêðàâî âèðàæåíèì ìîðàëüíèì, ïîë³òè÷íèì ³ ñîö³àëüíèì çàáàðâëåííÿì. Ïðîòå â³ä ìîìåíòó éîãî ñïðàâæíüîãî âõîäæåííÿ ó öå ð³÷èùå â³í ñòຠ«÷åñíîþ ãðîþ» äëÿ ïóáë³öèñò³â, ðîìàí³ñò³â, ³ñòîðèê³â, òåîëîã³â ³ ô³ëîñîô³â áóäü-ÿêîãî ñïðÿìóâàííÿ òà ð³âíÿ ìàéñòåðíîñò³. Ìåíø âèäàòíèì óìàì ÷è íå íàäòî òîíêèì îáäàðîâàííÿì çàãðîæóþòü ðîç÷àðóâàííÿ, çàíåïàä ³ ôàëüø. Ïîøèðåííÿ ³íôîðìàö³¿ ïðî Ãîëîêîñò ïåðåäáà÷ຠïåâíîþ ì³ðîþ ¿¿ íåêîíòðîëüîâàí³ñòü. Ìè íå ìîæåìî âîäíî÷àñ ³ ï³äòðèìóâàòè âèùîþ ì³ðîþ ñâÿùåííó òåìó Ãîëîêîñòó íåäîòîðêàííîþ òà íåïîðóøíîþ, ³ ñêàðæèòèñÿ íà òå, ùî ñâ³ò íåîá³çíàíèé ³ç íåþ. Íàâ³òü äëÿ ³çåëÿ íàâàæèòèñÿ íà ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ ïðî îïóáë³êóâàííÿ éîãî òâîðó «Í³÷» ôðàíöóçüêîþ ìîâîþ ÷åðåç ï’ÿòü ðîê³â ï³ñëÿ âèäàííÿ îðèã³íàëó íà ¿äèø îçíà÷àëî ï³òè íà ðèçèê, ïîâ’ÿçàíèé ³ç âèõîäîì íà øèðîêèé çàãàë. Óò³ì Áàóåð ñïðàâä³ ïðîïîíóº ñâî¿ì ÷èòà÷àì âè÷åðïíå âèçíà÷åííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, â ÿêîìó âèîêðåìëþº äâ³ íàéâàæëèâ³ø³ ñêëàäîâ³: ñïëàíîâàíå, ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ âñ³º¿ ñï³ëüíîòè òà êâàç³àïîêàë³ïñè÷íå, ðåë³ã³éíå çàáàðâëåííÿ, çàâäÿêè ÿêîìó ñìåðòü æåðòâè ñòຠíåâ³ää³ëüíèì ñêëàäíèêîì äðàìè ñïàñ³ííÿ. Áàóåð äîäàº, ùî «íà ñüîãîäí³ ïîä³áíà àêö³ÿ ñïðÿìîâóâàëàñÿ ëèøå ñóïðîòè ºâðå¿â». ßê ìè ïåðåêîíàºìîñÿ, Áàóåð çíàéîìèòü íàñ ³ç äâîìà íåîáõ³äíèìè, àëå, ìîæëèâî, íåäîñòàòí³ìè óìîâàìè óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó. Áàóåð íå â³ä÷óâຠæîäíî¿ íåçðó÷íîñò³ ó âèêîðèñòàíí³ ñëîâà «Ãîëîêîñò», õî÷ ñàì öåé òåðì³í ïîçíà÷åíèé ïåâíèìè ïðîáëåìàìè. Çà ñâî¿ì ïîõîäæåííÿì «Ãîëîêîñò» – öå, ñêîð³øå, òåîëîã³÷íèé, í³æ ³ñòîðè÷íèé òåðì³í.  àíãë³éñüê³é ìîâ³ â³í º çàïîçè÷åííÿì ãðåöüêîãî â³äïîâ³äíèêà äëÿ ³âðèòñüêîãî ñëîâà olah, ÿêå îçíà÷ຠæåðòâîïðèíîøåííÿ Áîãîâ³ øëÿõîì îñòàòî÷íîãî ñïàëåííÿ. Îêðåì³ ñåðéîçí³ äîñë³äíèêè Ãîëîêîñòó äîòðèìóþòüñÿ äóìêè, ùî ñàìå öå ñëîâî ïîì’ÿêøóº é ïåðå³íàêøóº çì³ñò ö³º¿ ïî䳿 íàäàííÿì ¿é ðåë³ã³éíîãî â³äò³íêó5 . Ñëîâî churban ìîâîþ ¿äèø, ùî îçíà÷ຠ«çíèùåííÿ», º çíà÷íî äîðå÷í³øèì ³ ò³ñí³øå ïîâ’ÿçàíèì ³ç íàñë³äêàìè ñàìî¿ ö³º¿ ïî䳿. ²âðèòñüêå ñëîâî Shoah äóæå áëèçüêå çà ñâî¿ì çíà÷åííÿì äî ñâîãî àíàëîãà â ìîâ³ ¿äèø, â³ä ÿêîãî âîíî º ïîõ³äíèì. Ïîãëÿäè Áàóåðà ïîä³ëÿþòü ó ïðèíöèï³ (ç íåçíà÷íèìè â³äì³ííîñòÿìè) òàê³ íàóêîâö³, ÿê Ëþñ³ Äàâèäîâè÷, Óð³åëü Òàëü òà Äæîðäæ Ìîññå. ¯õí³ ïðàö³ ïðèñâÿ÷åí³ ãîëîâíèì ÷èíîì äîñë³äæåííþ íàì³ð³â òà ³äåîëî㳿. ²ñíóº é ³íøèé ï³äõ³ä äî îáґðóíòóâàííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, ÿêèé çîñåðåäæóº ñâîþ óâàãó íå íà ìåò³ ö³º¿ ïî䳿 ÷è ³äåîëî㳿, à íà ìåõàí³çìàõ çíèùåííÿ é çàïðîâàäæåííÿ êîíöòàáîð³â òà çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â. Öåé ñïîñ³á àðãóìåíòàö³¿ çàïî÷àòêîâàíî ïðàöÿìè Ðàóëÿ óëüáåðãà, ÿêèé ñïðÿìóâàâ

156

ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

ñâî¿ äîñë³äíèöüê³ çóñèëëÿ íå íà ô³ëîñîô³þ, ùî âèïðàâäîâóâàëà çíèùåííÿ, à íà ïðîöåñè, ùî ïðèñëóæèëèñÿ âèãóáëåííþ ºâðå¿â. Õàííà Àðåíäò, Ëîðåíñ Ëàíãåð, Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òà Äæîçåô Áîðê³í òàêîæ ïî÷àñòè çâåðòàþòüñÿ ó ñâî¿õ äîñë³äæåííÿõ äî öüîãî âèì³ðó Ãîëîêîñòó. Âàæëèâ³ñòü öüîãî âèì³ðó íå ìîæíà íåäîîö³íþâàòè, îñê³ëüêè íàñë³äêè éîãî íàäòî êðèòè÷í³. Äæîçåô Áîðê³í ñòâåðäæóâàâ, ùî Îñâåíö³ì ñòàíîâèâ âèê³í÷åíó çà ñâîºþ ïîðî÷í³ñòþ ôîðìó ðàáñòâà. Ìàéæå â óñ³õ ïîïåðåäí³õ ïðîÿâàõ ðàáñòâà ï³äíåâ³ëüíèé ïðàö³âíèê ââàæàâñÿ êàï³òàëîâêëàäåííÿì, ³ õàçÿ¿í ïîâèíåí áóâ çàõèùàòè é ãîäóâàòè éîãî òà äàâàòè éîìó ïðèòóëîê. Çàãàëîì ðàá çàáåçïå÷óâàâ ìîæëèâ³ñòü â³äòâîðþâàòè, à îòæå, é ïðèìíîæóâàòè äîáðîáóò ñâîãî ãîñïîäàðÿ. Íàòîì³ñòü çà óìîâ íàöèçìó ëþäñüêó ³ñòîòó áóëî çâåäåíî äî ïðèäàòíî¿ äëÿ âèêîðèñòàííÿ ñèðîâèíè, ÿêó âèòðà÷àëè ó ïðîöåñ³ âèðîáíèöòâà. ²ç íå¿ ìåòîäè÷íî âè÷àâëþâàëè âñ³ îçíàêè æèòòÿ, äîïîêè ò³ëî ¿¿ íå ïóñêàëè íà ïåðåðîáêó íà êîðèñòü íàöèñòñüêî¿ âîºííî¿ åêîíîì³êè: çîëîò³ çóáè – ÿê êîøòîâíîñò³, âîëîññÿ – íà ìàòðàöè, ïîï³ë – äëÿ óäîáðþâàííÿ. Ó êîíöåðí³ Îñâåíö³ìà ðàá æèâ ó ñåðåäíüîìó äåâ’ÿíîñòî äí³â, ó Áóí³ – òðèäöÿòü. Çà âèñëîâîì îäíîãî ³ç î÷åâèäö³â, «âîíè çìàùóâàëè ìàøèíè, àëå íå â³ä÷óâàëè ïîòðåáè ãîäóâàòè ëþäåé». ³äïîâ³äí³ îô³ö³éí³ ð³øåííÿ, ïîñï³øຠíàãàäàòè íàì Áîðê³í, ïðèéìàëèñÿ ó Ôðàíêôóðò³, à íå â ä³þ÷³é àð쳿 ³ ïðîäèêòîâàí³ âîíè áóëè «òâåðåçèìè» åêîíîì³÷íèìè ðîçðàõóíêàìè, à íå íàãàëüíèìè ïîòðåáàìè âåäåííÿ â³éíè. Ïðîòå ðàáñòâî – öå íå ºäèíå, ùî äîñÿãëî ñâîãî ìàéæå äåìîí³÷íîãî âèðàæåííÿ, ñâ âèê³í÷åíîñò³ â ³äå¿ ñòâîðåííÿ êîíöòàáîð³â. Ïîòðåáà ïîçáóòèñÿ çàéâîãî íàñåëåííÿ, ÿê ïîÿñíþº Ðóáåíøòåéí, òàêîæ íàáóëà ñâîãî ëîã³÷íîãî çàâåðøåííÿ. Áþðîêðàò³ÿ ãîòóâàëà ñåáå äî ðîçâ’ÿçàííÿ äåäàë³ ñêëàäí³øèõ ïðîáëåì, ùî ïîñòàâàëè ïåðåä öèì àïàðàòîì çíèùåííÿ. Ñï³â³ñíóâàííÿ â áþðîêðàòè÷íîìó ìåõàí³çì³ äåìîí³÷íîãî çëà ç³ çëîì áàíàëüíèì ñâ³ä÷èòü ïðî ùå îäèí óí³êàëüíèé âèì³ð Ãîëîêîñòó. Òàáîðè, âëàñíå, ÿâëÿëè ñîáîþ ñóñï³ëüñòâî òîòàëüíî¿ òèðàí³¿, ÿêå Ëàíãåð íàçâàâ ñâ³òîì ïðèìóñîâîãî âèáîðó. Ëàíãåð ïîÿñíþâàâ, ùî Îñâåíö³ì áóâ îêðåì³øí³ì ñâ³òîì, ÿêèé ðîçáèâຠâùåíò íàø³ óÿâëåííÿ ïðî ìîâó é çíà÷åííÿ ñë³â ³ çàëèøàºòüñÿ ç íàìè äåñÿòèë³òòÿ é äåñÿòèë³òòÿ, îñê³ëüêè éîãî íå ìîæíà ïîõîâàòè â ÿêîìóñü çàìêíåíîìó ïðîñòîð³ àáî ÷àñ³: «Ïðîáëåìà ïîëÿãຠíå â íàøîìó âëàñíîìó íåäîñêîíàëîìó áà÷åíí³, à â ïðèðîä³ ñàìîãî äîñâ³äó, ÿêèé ñòàâèòü ïåðåä íàøîþ óÿâîþ ìàéæå íåçä³éñíåííå çàâäàííÿ. dzòêíåííÿ ç ìîòèâàìè ïîâåä³íêè â òàáîðàõ ñìåðò³

157

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

â³äáóâàºòüñÿ íå ÿê ñïîìèíè çàãóáëåíîãî ÷àñó (³ç ñïîñòåð³ãà÷åì, ÿêèé íàêëàäຠïðóñò³âñüêèé ïîðÿäîê íà õàîòè÷íèé ìàòåð³àë), à ñêîð³øå, ÿê ñêóï÷åííÿ ìèíóëèõ ìèòòºâîñòåé, ïðèðîäæåíèé õàîñ ÿêîãî âèìàãຠâ³ä íàñ âèíàéòè íîâèé ìîðàëüíèé òà ÷àñîâèé âèì³ð äëÿ ïîñåëåííÿ éîãî æåðòâ»6 . Æîäíà òåîð³ÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, ÿêà íå áåðåòüñÿ äîñë³äèòè âíóòð³øí³ âèì³ðè ìåõàí³çì³â çíèùåííÿ, íå áóäå âè÷åðïíîþ, îñê³ëüêè ñàìå ó âíóòð³øíüîìó ñâ³ò³, ùî êðèºòüñÿ çà ñêîºííÿì öüîãî æàõëèâîãî çëî÷èíó, òàê ñàìî, ÿê ³ â éîãî çàäóì³ ÷è çíà÷åíí³, íåîáõ³äíî øóêàòè ðîçóì³ííÿ áåçïðåöåäåíòíîãî ñâ³òó Ãîëîêîñòó. ²ç Áàóåðîì ïîëåì³çóº âèäàòíèé ºâðåéñüêèé ³ñòîðèê ³ êåð³âíèê àñï³ðàíòñüêèõ äîñë³äæåíü ïðè ªâðåéñüêîìó òåîëîã³÷íîìó ñåì³íàð³ ïðîôåñîð ²çìàð Øîðø. ³í ñîë³äàðíèé ³ç òèìè, õòî â³äâîäèòü îáìåæåíó ðîëü Ãîëîêîñòó â ãðîìàäÿíñüê³é ðåë³ã³¿ àìåðèêàíñüêèõ ºâðå¿â, ïîáîþþ÷èñü ñë³çëèâî¿ òåî𳿠ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿7 . ²ñòîð³ÿ ºâðåÿ ÿê æåðòâè çàãðîæóº ïåðåòâîðèòèñÿ íà äîì³íàíòó â ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³, ùî îçíà÷àòèìå ïðèíèæåííÿ ³ñòî𳿠ºâðåéñòâà â ö³ëîìó, â ÿê³é ºâðå¿ áóëè òâîðöÿìè ñâ âëàñíî¿ äîë³, ³ ïðèòëóìëåííÿ æèòòºðàä³ñíîãî é æèâîäàéíîãî ïðîñëàâëÿííÿ æèòòÿ àáî íà䳿 íà ñïàñ³ííÿ. Êð³ì òîãî, íà äóìêó Øîðøà, íàäì³ðíå íàãîëîøåííÿ íà Ãîëîêîñò³ ïîðîäæóº «îäåðæèì³ñòü ³äåºþ óí³êàëüíîñò³ ö³º¿ ïî䳿, íåíà÷å â³äìîâà â³ä öüîãî òâåðäæåííÿ îçíà÷àëà á ïðèìåíøåííÿ æàõëèâîñò³ öüîãî çëî÷èíó»8 . ²ñòèíà ïîëÿãຠâ òîìó, äîâîäèòü Øîðø, ùî ºâðå¿ áóëè ºäèíèìè æåðòâàìè ãåíîöèäó ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. «Íàïîëÿãàòè íà á³ëüøîìó – îçíà÷ຠâèêëèêàòè ÷è âïàäàòè â îáðàçëèâ³ ïîð³âíÿííÿ», ïîñèëàþ÷èñü ó êîæíîìó âèïàäêó íà äàâí³øèé ÷è ï³çí³øèé ãåíîöèä. Îáñòîþâàííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, íàâ³òü ïîçáàâëåíå óïåðåäæåíîñò³, – öå ïîâåðíåííÿ äî ÷àñ³â ðåë³ã³éíî¿ ïîëåì³êè, ìèðñüêèé âàð³àíò îáðàíîñò³»9 . Ïîä³áíà àðãóìåíòàö³ÿ íàéâèðàçí³øå ïðîñòåæóºòüñÿ ó òâîðàõ îðòîäîêñàëüíîãî ºâðåéñüêîãî òåîëîãà Åë³çåðà Áåðêîâ³öà, ÿêèé ñòâåðäæóº: «Ìåòàô³çè÷íà ïðèðîäà íàöèñòñüêî-í³ìåöüêî¿ íåíàâèñò³ äî ºâðå¿â, òàê ñàìî, ÿê ³ äèÿâîëüñüêà, íàäëþäñüêà ïðèðîäà íàöèñòñüêî-í³ìåöüêîãî çëî÷èíó ñóïðîòè ºâðå¿â, ñàì³ ïî ñîá³ º ñâ³ä÷åííÿì òèõ òåìíèõ çíàíü, ÿê³ äîïîìàãàëè íàöèñòñüê³é ͳìå÷÷èí³ â³ä÷óâàòè ïðèñóòí³ñòü â ³ñòî𳿠ïðèõîâàíîãî Áîãà»10 . Äëÿ Øîðøà òâåðäæåííÿ ïðî óí³êàëüí³ñòü º íå ëèøå ³ñòîðè÷íî íåäîö³ëüíèì, àëå é ïîë³òè÷íî øê³äëèâèì, îñê³ëüêè âîíî «óñêëàäíþº

158

ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

ä³àëîã ³ â³äëÿêóº ïîòåíö³éíèõ ñîþçíèê³â ³ç ÷èñëà ³íøèõ æåðòâ îðãàí³çîâàíîãî áåç÷èíñòâà», òîáòî ³íøèõ æåðòâ íàöèçìó – â³ðìåí, öèãàí, ÷îðíîøê³ðèõ òîùî. Øîðø ðàäèòü ºâðåÿì òðàíñôîðìóâàòè ñâ³é äîñâ³ä ó æèòòºâ³ é ïîë³òè÷í³ ñèìâîëè, ñïîâíåí³ ñåíñó äëÿ íåºâðå¿â, íå «ï³äðèâàþ÷è äîâ³ðè äî íàñ». Òå, ùî Øîðø íàçèâຠïðîöåñîì òðàíñôîðìóâàííÿ, äëÿ Áàóåðà îçíà÷ຠàìåðèêàí³çàö³þ é äåþäà¿çàö³þ. Çà óìîâè ïðàâèëüíîãî âèñâ³òëåííÿ Ãîëîêîñòó â àìåðèêàíñüêîìó îñåðåäêó â³í çìîæå çàéíÿòè íàëåæíå éîìó ì³ñöå ÿê ïîä³ÿ â ³ñòî𳿠ëþäñòâà, ùî íåñå ó ñîá³ âåëè÷åçíèé ñèìâîë³÷íèé çàðÿä ³ ñïðàâëÿº çíà÷íèé âïëèâ íà íàøó ñï³ëüíó äîëþ. Õî÷à, íà ìîþ äóìêó, äàíà Áàóåðîì õàðàêòåðèñòèêà óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó º íåàäåêâàòíîþ, à ñïðîòèâ Øîðøà – íåäîðå÷íèì, ³ çàÿâè Áàóåðà, ³ çàñòåðåæëèâ³ñòü Øîðøà ìîæóòü áóòè ïåðåîñìèñëåí³ â ðàìêàõ ðåòåëüí³øîãî ïîð³âíÿëüíîãî ï³äõîäó äî ðîçóì³ííÿ Ãîëîêîñòó. Îçíàêàìè ïîä³áíî¿ òåíäåíö³¿ ðÿñí³þòü òàê³ âàæëèâ³ ïðàö³, ÿê «Â³ä³áðàííÿ æèòò³â» ²ðâ³íãà Ãîðîâ³öà – äîñë³äæåííÿ Ãîëîêîñòó òà â³ðìåíñüêîãî ãåíîöèäó, «Îáë³ê ãåíîöèäó» Ãåëåíè Ôåéí òà ë³òåðàòóðíèé îãëÿä Òåððåíñà Äå Ïðå. Ïîøóê óí³êàëüíîñò³ íå ïîâèíåí â³äëÿêóâàòè ïîòåíö³éíèõ ñîþçíèê³â, îñê³ëüêè â³í ìîæå íàëåæíèì ÷èíîì ïîãëèáèòè íàøå ïðîíèêíåííÿ ó öàðèíó, ÿêà ïîòðåáóº ñåðéîçí³øîãî äîñë³äæåííÿ é á³ëüøî¿ êîìïåòåíòíîñò³. Âò³ì, ñòðèìóâàëüí³ çàñòîðîãè Øîðøà, ÿê ³ íåäîðå÷í³ ïîáîþâàííÿ Áàóåðà ìàþòü áóòè âçÿò³ äî óâàãè ÿê ïîïåðåäæóâàëüí³ ñèãíàëè, ÿê³ íåîáõ³äíî âðàõóâàòè, ùîá çàáåçïå÷èòè â³äïîâ³äíèé ð³âåíü äîñë³äíèöüêî¿ òåî𳿠òà ïðàêòèêè. Ïðîôåñîð Äæîí Êàää³ã³ ç Ãàíòåð-êîëåäæó – îá³çíàíèé, áëèñêó÷èé, õî÷ ³ äåùî åêñöåíòðè÷íèé êðèòèê àìåðèêàíñüêîãî ºâðåéñòâà. Éîãî ³íòó¿ö³ÿ íåð³äêî âðàæຠñâîºþ áëèñêàâè÷í³ñòþ, íàâ³òü ÿêùî ¿é ³ áðàêóº òðèâàëîãî é ãëèáîêîãî ñàìîàíàë³çó. Éîãî ïî³íôîðìîâàí³ñòü âñåîñÿæíà, à éîãî çàñíîâàíå íà ïîð³âíÿëüíîìó ï³äõîä³ ðîçóì³ííÿ ñó÷àñíîñò³ òà ºâðåéñüêî¿ ñèòóàö³¿ îðèã³íàëüíå é íîâàòîðñüêå, çàõîïëþþ÷å, íàâ³òü ÿêùî âîíî º íå ö³ëêîì òî÷íèì ³ ïðèÿçíèì. Êàää³ã³ êðèòè÷íî àíàë³çóº íå ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó, à éîãî ³ñòîð³îãðàô³þ. Äîäຠéîìó ÷åñò³ òå, ùî â³í ìàâ ñì³ëèâ³ñòü ïîäàòè ïåðâ³ñíèé âàð³àíò îêðåìèõ ñâî¿õ òâîð³â íà ôàõîâèé ñåì³íàð äîñë³äíèê³â Ãîëîêîñòó ç ï³âí³÷íîãî ñõîäó ç ìåòîþ â³äøë³ôîâóâàííÿ ñâî¿õ ïîãëÿä³â ó ïðîöåñ³ ä³àëîãó òà â³äêðèòîãî îáì³íó äóìêàìè 11. Ñïåðøó Êàää³ã³ çâåðòàºòüñÿ äî íàóêîâö³â, ÿê³ âèñëîâëþþòü ñïîð³äíåí³ äóìêè ùîäî Ãîëîêîñòó ÿê óí³êàëüíî¿ ïî䳿 çà ñâî¿ì õàðàêòåðîì, ñâîºþ ìåòîäè÷íîþ, áåçäóøíîþ é ìàðíîòíîþ îðãàí³çàö³ºþ, ñâîºþ òîòàë³òàðíîþ ïðèðîäîþ

159

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

òà çîñåðåäæåí³ñòþ íà ñìåðò³. Íà äóìêó Ãåíð³ Ôåéíãîëüäà, ìîæëèâî, íàéâàãîì³øîãî (äëÿ ºâðå¿â) ³ñòîðèêà ç àäì³í³ñòðàö³¿ Ðóçâåëüòà, íåáåçïåêà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî ìè ìîæåìî ïîçáàâèòè Ãîëîêîñò éîãî ñòðàõ³òëèâî¿ îñîáëèâîñò³. Ìè ìîæåìî óçàãàëüíèòè é âèäîçì³íèòè íàöèçì, âèòëóìà÷óþ÷è éîãî íå ÿê ºäèíó ó ñâîºìó ðîä³ äåìîí³÷íó ñèëó, à ÿê òåìíèé á³ê ëþäñüêî¿ äóø³, ùî êðèºòüñÿ â êîæíîìó ç íàñ. Äëÿ À. Ðîÿ Åêêàðäòà – õðèñòèÿíñüêîãî òåîëîãà, ÿêèé ïèøå íà òåìó Ãîëîêîñòó, öÿ ïîä³ÿ º «óí³êàëüíî óí³êàëüíîþ» – êàòåãîð³ÿ, ùî âèîêðåìëþºòüñÿ íàâ³òü ³ç òèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîä³é, ÿê³ ìîæíà êëàñèô³êóâàòè ÿê óí³êàëüí³. Ó ñâî¿é êðèòè÷í³é ïðàö³ «Ï³äñòóïí³ñòü ³ñòî𳿻 Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí âèìàëüîâóº – ÿê çàçíà÷ຠ³ëüÿì Ñòàéðîí ³ ó ñâîºìó âñòóï³ äî òâîðó Ðóáåíøòåéíà, ³ ó ñâîºìó ðîìàí³ «Âèá³ð Ñîô³¿» – ïðîåêö³þ âèïàäêó Ãîëîêîñòó íà ïëîùèíàõ ñüîãîäåííÿ é ìàéáóòòÿ. ¯ì îáîì, – ³ Ðóáåíøòåéíó, ³ Ñòàéðîíó – Ãîëîêîñò ââèæàºòüñÿ íàéõèìåðí³øîþ òåõíîëîã³÷íîþ ìàðîþ, çëîâ³ñíèì âèÿâîì ïîòåíö³éíèõ ìîæëèâîñòåé Çàõ³äíî¿ öèâ³ë³çàö³¿. Åì³ëü Ôàêåíãåéì, íàòîì³ñòü, ïåðåêîíàíèé, ùî óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ïîëÿãຠâ óí³êàëüíîñò³ éîãî æåðòâ. Ãîëîêîñò áóâ ñïðÿìîâàíèé ïðîòè ºâðå¿â; âîíè ÿê æåðòâè áóëè «íå ïîá³÷íèì ïðîäóêòîì íàöèñòñüêîãî ñóñï³ëüñòâà, à éîãî ê³íöåâèì ïðîäóêòîì» 12 (êóðñèâ àâòîðà). Îãëÿäàþ÷è ö³ òâåðäæåííÿ ïðî óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, ïðîôåñîð Êàää³ã³ çàçíà÷àº, ùî ðîçð³çíåííÿ ì³æ ºâðåÿìè òà íåºâðåÿìè – êëþ÷îâèé åëåìåíò, ÿêèé îá’ºäíóº Ôàêåíãåéìà òà Ôåéíãîëüäà, Áàóåðà òà ³çåëÿ. «Çàëèøêîâà êàòåãîð³ÿ» íåºâðå¿â, ùî íå ïåðåñòຠïîä³ëÿòè ñâ³ò, âèêîíóº òðè âèð³øàëüí³ ôóíêö³¿ äëÿ ºâðå¿â. Ïî-ïåðøå, âîíà çáåð³ãຠñâÿùåííó îñîáëèâ³ñòü ºâðå¿â, çàëèøàþ÷è òàêîæ íåçì³ííîþ ïðèñóòí³ñòü â³ä÷óòòÿ àíòèñåì³òèçìó â ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³ ³ òàêèì ÷èíîì â³äêèäàþ÷è Ñàðòðîâñüêå ïèòàííÿ: «Íàâ³ùî çàëèøàòèñÿ ºâðåºì?» Ïî-äðóãå, âîíà é äàë³ âèîêðåìëþº ºâðå¿â ³ç ìàñè ³íøèõ ëþäåé íå âíàñë³äîê â³ëüíîãî âèáîðó ñàìèõ ºâðå¿â, à íà ï³äñòàâ³ ð³øåííÿ, íàâ’ÿçàíîãî óòëåðîì. Ïî-òðåòº, çà Êàää³ã³, óí³êàëüí³ñòü íå òàê ñòຠíà çàâàä³ ³ñòîðè÷í³é îáëóä³, ñàìîçðå÷åííþ ÷è äåþäà¿çàö³¿, ÿê ³ äàë³ ñëóãóº çàñîáîì äëÿ íàäàííÿ ñòàòóñó. ³ääàþ÷è íàëåæíå Êàää³ã³, ñë³ä íàãîëîñèòè, ùî â³í ïåðåéìàºòüñÿ íå ³ñòîð³ºþ, à ñîö³îëî㳺þ, ³ ùî éîãî òâîðè – öå ùîñü íà çðàçîê êðèïòîñîö³îëî㳿 ³ñòîð³îãðàô³¿. Íåð³äêî éîãî ïîãëÿäè äîñèòü ëåãêî ìîæíà ñïðîñòóâàòè, îñîáëèâî òîä³, êîëè éîãî ôîðìóëþâàííÿ çóõâàë³ é íåòî÷í³. Ïðîòå íåîáõ³äíî ðîç³áðàòèñÿ â éîãî çàÿâ³ ïðî òå, ùî áàæàííÿ äîâåñòè óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó – áåçâ³äíîñíî äî ïèòàííÿ ¿¿ ôàêòè÷íî¿ â³ðîã³äíîñò³, – ìîæå áóòè íåâ³ää³ëüíèì â³ä ïðàãíåííÿ ìèðñüêîãî ïåðåôîðìóëþâàííÿ

160

ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

òåçè ïðî ºâðåéñüêó îáðàí³ñòü, â ÿêîìó âèíÿòêîâ³ñòü íàðîäó, êîëèñü ïðîãîëîøåíà â òåðì³íàõ äóõîâíî¿ ñïàäùèíè, ÿêà ä³ñòàëàñÿ â³ä àäåïò³â áîæåñòâåííîãî îäêðîâåííÿ íà Ñèíà¿, âèêëàäàºòüñÿ òåïåð ÿê ñïàäîê, îòðèìàíèé â³ä òèõ, õòî ïîñòðàæäàâ â³ä âèïëîäêà ïåêëà, òàê áè ìîâèòè, àíòè-Áîãà, ùî ïðîÿâèâ ñåáå â Îñâåíö³ì³. Íàø îáîâ’ÿçîê – ó â³äïîâ³äü íà àðãóìåíòàö³þ Êàää³ã³ òà ³íøèõ ðîçãëÿíóòè ôàêòè÷í³ äîêàçè óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, à òàêîæ ïðîàíàë³çóâàòè òå íåñïðèéíÿòòÿ äîì³íóþ÷î¿ ðîë³ Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³, ÿêå â íàø ÷àñ ïðîçèðຠâ äèñêóñ³ÿõ ì³æ ºâðåéñüêèìè ³ñòîðèêàìè òà òåîëîãàìè. Ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ é çàãàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó ó ñâ³òîâ³é ³ñòî𳿠íåâ³ää³ëüí³ â³ä ïèòàíü ùîäî ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿. Ñó÷àñí³ äèñêóñ³¿ òî÷àòüñÿ äîâêîëà òðüîõ îñíîâíèõ ïèòàíü: ÷è íàñïðàâä³ Ãîëîêîñò º áåçïðåöåäåíòíèì â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿; ÷è íå çàéìຠâ³í íàäòî äîì³íóþ÷ó ïîçèö³þ â ñó÷àñí³é ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³, çàãðîæóþ÷è çàòåìíèòè, à, ìîæëèâî, íàâ³òü ³ âèò³ñíèòè îá³öÿííÿ Ñèíàþ, òîðæåñòâî ²çðà¿ëþ ³ âçàãàë³ âñþ ïîïåðåäíþ ºâðåéñüêó ³ñòîð³þ; ³, íàðåøò³, ÷è ìàþòü âèñíîâêè Ãîëîêîñòó íîðìàòèâíó ñèëó äëÿ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠òà òåîëî㳿. Ïåðåïîâ³äàííÿ îñíîâíèõ ìîìåíò³â öèõ äèñêóñ³é òà ï³äñóìîâóâàííÿ ïîëåì³êè, äî ÿêî¿ äîëó÷àëèñÿ ßêîá Íîéñíåð òà ²ðâ³íã Ãð³íáåðã, Ïàóëà Õàéìàí – ó ñâî¿é ñòàòò³ â «The New York Times», òåîëîã Ìàéêë Âèøîãðîä, Ðîáåðò Àëüòåð – ó ñâî¿õ òâîðàõ, à òàêîæ Àðíîëüä Âîëüôå òà àâòîð – ó ñâî¿õ ïóáë³÷íèõ ³ âèäàíèõ ä³àëîãàõ, áóëî á çà äàíèõ îáñòàâèí ïåâíèì â³äñòóïîì óá³ê13. Äîñòàòíüî áóäå ñêàçàòè, ùî ïîñóòí³ì äëÿ çàãàëüíîãî àðãóìåíòó íà êîðèñòü óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó º êîíêðåòí³øèé âèñíîâîê ïðî òå, ùî Ãîëîêîñò íå ëèøå â ê³ëüê³ñíîìó, àëå é ó ÿê³ñíîìó â³äíîøåíí³ â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ³íøèõ åï³çîä³â ïåðåñë³äóâàííÿ â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿, – òâåðäæåííÿ, ç ÿêèì íå ïîãîäæóþòüñÿ îêðåì³ äîñë³äíèêè ö³º¿ ïðîáëåìè, ìîòèâóþ÷è íåð³äêî ñâî¿ çàïåðå÷åííÿ ñêîð³øå ïîë³òè÷íèìè é åñòåòñüêèìè ì³ðêóâàííÿìè ùîäî óâ³÷íåííÿ ïàì’ÿò³ ïðî Ãîëîêîñò, í³æ êîíêðåòíèìè ³ñòîðè÷íèìè äàíèìè. Äå³íäå ÿ âèñëîâëþâàâ ñâîº âëàñíå ïåðåêîíàííÿ â òîìó, ùî Ãîëîêîñò – áåçïðåöåäåíòíà ïîä³ÿ â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿; éîãî íå ìîæíà ââàæàòè ïðîñòî ùå îäíèì âèÿâîì òðàäèö³éíîãî àíòèñåì³òèçìó ç ÷îòèðüîõ îñíîâíèõ ïðè÷èí. Ãîëîêîñò â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ïîïåðåäí³õ ïðîÿâ³â àíòèñåì³òèçìó òèì, ùî ö³ äàâí³ø³ âèïàäêè áóëè åï³çîäè÷í³, íåòðèâàë³ é íåóçàêîíåí³ (âîíè âèõîäèëè çà ðàìêè çàêîíó) ³ ìàëè, ñêîð³øå, ðåë³ã³éíå, í³æ á³îëîã³÷íå ï³äґðóíòÿ. (Òîáòî ºâðå¿â óáèâàëè ÷åðåç ¿õí³ ïåðåêîíàííÿ ÷è ä³ÿëüí³ñòü; ³ñíóâàëà ìîæëèâ³ñòü çàðàäè ñïàñ³ííÿ çì³íèòè â³ðó àáî

161

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

åì³ãðóâàòè.) Íàòîì³ñòü íàöèçì áóâ íåâáëàãàííèì; óïðîäîâæ äâàíàäöÿòè ðîê³â çíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó áóëî ïð³îðèòåòíèì çàâäàííÿì äëÿ í³ìö³â. Ïîòÿãè, ÿê³ ìîãëè âèêîðèñòîâóâàòèñÿ äëÿ äîïðàâëåííÿ ñîëäàò³â íà ôðîíò àáî äëÿ òðàíñïîðòóâàííÿ â òèë ïîðàíåíèõ â³éñüêîâèõ, íàäàâàëèñÿ äëÿ â³äïðàâëåííÿ ºâðå¿â íà ñìåðòü. Ó òåðèòîð³àëüíîìó â³äíîøåíí³ ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â ñÿãíóëî ìåæ óñ³º¿ ªâðîïè: â³ä öåíòðàëüíî¿ Ðîñ³¿ äî ³ñïàíñüêèõ êîðäîí³â. Á³ëüøå òîãî, âîíî çä³éñíþâàëîñÿ â ìåæàõ çàêîíó, ïðè÷îìó ïðàâíè÷à ñèñòåìà ñëóãóâàëà çíàðÿääÿì óòèñêó. Ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â ³ ¿õíº âèíèùåííÿ ñòàíîâèëè ïîë³òèêó äåðæàâè, çàäëÿ ÿêî¿ ïóñêàëèñÿ â õ³ä óñ³ âàæåë³ âëàäè. Ùîíàéâàæëèâ³øå, ºâðå¿â óáèâàëè íå ÷åðåç ¿õíþ ìåíòàëüíó â³äì³íí³ñòü, íå ÷åðåç ¿õíþ ä³ÿëüí³ñòü ÷è ñïîñ³á â³ðóâàííÿ, àëå ÷åðåç ñàì ôàêò ¿õíüîãî ³ñíóâàííÿ – äî çíèùåííÿ íàëåæàëè âñ³ ºâðå¿, à íå ïðîñòî ºâðåéñüêà äóøà. ªâðå¿ âæå íå ââàæàëèñÿ – ÿê öå áóëî â õðèñòèÿíñüê³é òåîëî㳿 – ñèìâîëîì çëà; âîíè, ñêîð³øå, ñòàëè éîãî âò³ëåííÿì ³ â òàê³é ³ïîñòàñ³ íàëåæàëè äî âèíèùåííÿ. Íàâ³òü òðàäèö³éíî¿ êàòåãî𳿠ºâðåéñüêîãî ìó÷åíèöòâà áóëè ïîçáàâëåí³ æåðòâè Ãîëîêîñòó, îñê³ëüêè ¿ì áðàêóâàëî ³ñòîòíî¿ ðèñè âèáîðó â îáñòàâèíàõ ¿õíüî¿ ñìåðò³. Ç îãëÿäó íà òå, ùî âîíè âìèðàëè íå ÷åðåç ñâîþ â³ðó, à âíàñë³äîê íåùàñíîãî âèïàäêó íàðîäèòèñÿ íà ñâ³ò ºâðåÿìè (àáî áóòè ä³òüìè ÷è îíóêàìè ºâðå¿â), ïîòð³áíî áóëî âèíàéòè íîâó êàòåãîð³þ ìó÷åíèöòâà, íîâó ìîâó. ªâðåéñüêà óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ìîæå òàêîæ ââàæàòèñÿ ñïðàâîþ ³ñòîðè÷íîãî ôàêòó, à íå ïðåäìåòîì òåîëîã³÷íî¿ â³ðè, ³ â³ðîã³äí³ñòü ¿¿ ñòຠíàâ³òü ùå î÷åâèäí³øîþ, ÿêùî âðàõóâàòè äîëþ ³íøèõ æåðòâ íàöèçìó, ïðèì³ðîì, ïîëÿê³â. Íåìຠñóìí³âó â òîìó, ùî íàöèñòè ïëàíóâàëè çíèùèòè ïîëüñüêó ³íòåë³ãåíö³þ òà ãåðìàí³çóâàòè åë³òíó ïîëüñüêó ìîëîäü, çàáåçïå÷èâøè ¿¿ âõîäæåííÿ â ïàí³âíó êóëüòóðó é àñèì³ëÿö³þ. Öåé ïëàí ùîäî çíèùåííÿ é àñèì³ëÿö³¿ áóâ ñêëàäîâîþ çàãàëüíèõ íàìàãàíü ïåðåòâîðèòè ïîëÿê³â íà óïîñë³äæåíå, ïðîòå êîðèñíå äëÿ ͳìå÷÷èíè íàñåëåííÿ. Äëÿ ºâðå¿â óïîñë³äæåí³ñòü áóëà íåäîñòàòíüîþ; çà ìåòó ñòàâèëîñÿ âèíèùåííÿ, âáèâñòâî êîæíî¿ ºâðåéñüêî¿ îñîáè, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÿêó êîðèñòü â³í ÷è âîíà ìîãëè á äàòè í³ìöÿì (ÿê, íàïðèêëàä, Ìîðäåõàé Õàéì Ðóìêîâñüêèé, êåð³âíèê þäåíðàòó â Ëîäç³, ÿêèé îáґðóíòîâóâàâ âèæèâàííÿ ñâîãî ãåòòî éîãî áåçóìîâíîþ êîðèñí³ñòþ òà àáñîëþòíîþ ï³äïîðÿäêîâàí³ñòþ íàöèñòàì é òåæ çàçíàâ ñâîãî ãðàíè÷íîãî æàõó). Íàöèñòè ïðàãíóëè çìåñòè ç ëèöÿ çåìë³ âñ³õ ºâðå¿â.

162

ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

ßêùî ìè ðîçãëÿíåìî äîëþ öèãàí, ÿêèì, ïîä³áíî äî ºâðå¿â, âèïàëî âèíÿòêîâå íåùàñòÿ áóòè ïðèðå÷åíèìè íà çíèùåííÿ, âèÿâèìî íîâ³ â³äì³ííîñò³ ì³æ äîëåþ ºâðå¿â òà ³íøèõ íàðîä³â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Öèãàí óáèâàëè ëèøå â îêðåìèõ êðà¿íàõ, òîä³ ÿê â ³íøèõ öå ëèõî ¿õ ìàéæå íå òîðêíóëîñÿ. Äîëÿ öèãàí ó ñ³ëüñüê³é ì³ñöåâîñò³ ÷àñòî áóëà ³íàêøîþ. Íàòîì³ñòü óáèâñòâî ºâðå¿â áóëî ïð³îðèòåòíîþ ñïðàâîþ â êîæí³é îêóïîâàí³é íàöèñòàìè êðà¿í³. Ïîñòóïîâî áþðîêðàòè÷í³ îðãàíè öèõ êðà¿í îïèíèëèñÿ âòÿãíóòèìè âîëåþ íàöèñò³â ó ïðîöåñ ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â çàäëÿ ö³ëêîâèòîãî âò³ëåííÿ çàäóìàíîãî íèìè «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ». Öèãàí âèêîð³íþâàëè ÿê àíòèñîö³àëüíèé åëåìåíò, òîä³ ÿê çíèùåííÿ ºâðå¿â ìàëî àïîêàë³ïñè÷íèé, ðåë³ã³éíèé õàðàêòåð ³ çàâäÿêè öüîìó ó ïñèõîëîã³÷íîìó â³äíîøåíí³ â³ä³ãðàâàëî çàãîëîâíó ðîëü ó íàöèñòñüê³é äðàì³ ñïàñ³ííÿ í³ìåöüêîãî íàðîäó. Õî÷ öèãàíàì òàêîæ çàãðîæóâàëè ãàçîâ³ êàìåðè òà ³íø³ ôîðìè âèíèùåííÿ, ê³ëüê³ñòü çàìîðäîâàíèõ öèãàí íå áóëà òàêîþ çíà÷íîþ, à óìåðòâ³ííÿ ãàçîì îêðåìî¿ îñîáè íå áóëî òàêèì íåâ³äâîðîòíèì, ÿê ó âèïàäêó ç ºâðåÿìè. ß íàãîëîøóþ íà öèõ ç³ñòàâëåííÿõ íå äëÿ òîãî, àáè ïðèìåíøèòè âòðàòè öèõ ñï³ëüíîò ÷è çíà÷åííÿ êîæíî¿ ñìåðò³. ªâðåéñüêà òðàäèö³ÿ â÷èòü, ùî êîæíà ñìåðòü âðàæຠòâîð³ííÿ. Ïðîòå âèíÿòêîâ³ñòü ºâðåéñüêî¿ äîë³ ìîæíà çðîçóì³òè, ëèøå ç³ñòàâëÿþ÷è òà ïîâ’ÿçóþ÷è ¿¿ ç äîëåþ ³íøèõ æåðòâ íàöèçìó. Ãîìîñåêñóàë³ñò³â, òàê ñàìî, ÿê ³ öèãàí, çààðåøòîâóâàëè é óâ’ÿçíþâàëè, à áàãàòüîõ óêðà¿íö³â â³äïðàâëÿëè äî êîíöòàáîð³â, äå ¿õ êèäàëè çà ґðàòè ÿê â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, ïðîòå óêðà¿íåöü ³ ãåé ìîãëè ñïîä³âàòèñÿ çäîëàòè íàöèñò³â ñàìèì ôàêòîì âèæèâàííÿ. Íàòîì³ñòü óñ³ ºâðå¿ æèëè ï³ä âèðîêîì ñìåðò³. Ïå÷³ é êàìåðè ïðèçíà÷àëèñÿ ïåðåäóñ³ì äëÿ ºâðå¿â. Àïàðàòóðà, ïåðâ³ñíî ñïðîåêòîâàíà äëÿ ðîçóìîâî â³äñòàëèõ ³ äóøåâíî õâîðèõ, ïîãëèíóëà ºâðå¿â, õî÷à, ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, âîíà á íå ïðèïèíèëà ñâîãî ôóíêö³îíóâàííÿ, ÿêùî á íàöèñòè âèãðàëè îáèäâ³ â³éíè: ñâ³òîâó é ïðîòè ºâðå¿â. Áîãäàí ³òâ³öüêèé – ìîëîäèé ô³ëîñîô ³ç Êîëóì᳿ – çàïðîïîíóâàâ ðàçþ÷èé îáðàç äëÿ îïèñó Ãîëîêîñòó, ïîð³âíþþ÷è éîãî ç ÷èñëåííèìè ïåêåëüíèìè êîëàìè Äàíòîâî¿ ãåºíè îãíåííî¿. ªâðå¿ ïîñ³äàþòü öåíòð ïåêëà, äîâêîëà ÿêîãî – áåçë³÷ êîíöåíòðè÷íèõ ê³ë ç ³íøèìè æåðòâàìè, òàêèõ, ùî íàãàäóþòü á³æó÷³ íàâñ³á³÷ ³ çãàñàþ÷³ íà âèäíîêîë³ õâèë³, ñïðè÷èíåí³ êàìåíåì, ùî ïðîð³çàâ ãëàä³íü îçåðà. Àáè çðîçóì³òè ºâðåéñüêèé öåíòð, íåîáõ³äíî âè÷åðïíî äîñë³äèòè åôåêòè óòâîðåííÿ õâèëü, òàê ñàìî, áåçóìîâíî, ÿê ³ ñàìå îñåðäÿ.

163

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ

Íàëàøòîâóþ÷èñü çàõèùàòè óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, áàãàòî õòî ç îáîðîíö³â â³ðè (ñêîð³øå, í³æ ôàêòó) óíèêຠïîð³âíÿíü ç ³íøèìè âèïàäêàìè ïîíåâîëåííÿ ÷è ìàñîâîãî âáèâñòâà. Ïîä³áíèì ç³ñòàâëåííÿì íå ïðèòàìàííå çàòåìíåííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó; íàâïàêè, âîíè ïðîÿñíþþòü ¿¿. Âðàõóâàííÿ, ïðèì³ðîì, â³ðìåíñüêîãî äîñâ³äó â óâ³÷íåíí³ Ãîëîêîñòó íå ïðèíèæóº óí³êàëüíîñò³ ö³º¿ ïî䳿, à ïîãëèáëþº íàøó ìîðàëüíó ÷óòëèâ³ñòü çàâäÿêè âèòîí÷åííþ íàøîãî â³ä÷óòòÿ. Êð³ì òîãî, òàêå âðàõóâàííÿ ìîæå ï³äíåñòè íàøó ìîðàëüíó ã³äí³ñòü, îñê³ëüêè âîíî ñâ³ä÷èòèìå ïðî áëàãîðîäñòâî äóø³ é åòè÷íó ö³ë³ñí³ñòü. Íåõàé êðàùå íàø³ ñï³ëüí³ ñòðàæäàííÿ, õî÷ áè ÿêèìè íåñóì³ðíèìè âîíè áóëè, ºäíàþòü íàñ ó íàøîìó çàñóäæåíí³ íåëþäñüêîñò³, í³æ âîíè ñïîíóêàòèìóòü íàñ äî çâåäåííÿ ðàõóíê³â ó ñêîðáîò³. Äîñë³äæåííÿ àíàëîã³é ì³æ â³ðìåíñüêèì ãåíîöèäîì ³ Ãîëîêîñòîì äîçâîëÿþòü âèîêðåìèòè ê³ëüêà âèñíîâê³â, ùî º êëþ÷îâèìè äëÿ ìîðàëüíèõ óðîê³â Ãîëîêîñòó. Ïðèì³ðîì, óòëåð ñêîðèñòàâñÿ áàéäóæ³ñòþ, âèÿâëåíîþ ñâ³òîì äî ñòðàæäàíü â³ðìåí, ÿê ïðèâîäîì, àáè ïðèìóñèòè çàìîâêíóòè îïîçèö³þ ñâîºìó êàá³íåòîâ³ òà îòðèìàòè äîçâ³ë íà âèð³øåííÿ íà ñâ³é ðîçñóä ïèòàííÿ ïðî çíèùåííÿ ºâðå¿â, íå áîÿ÷èñü ïîñò³éíèõ íåãàòèâíèõ íàñë³äê³â. ßêùî íàøà ìåòà ïîëÿãຠâ òîìó, àáè äîíåñòè äî íàùàäê³â, ùî ïàì’ÿòü ïðî Ãîëîêîñò ìîæå óíåìîæëèâèòè ìàéáóòíþ êàòàñòðîôó, ÿêà ñòîñóâàòèìåòüñÿ íå ëèøå ºâðå¿â, àëå é ³íøèõ íàðîä³â, òî ÷è ïîòð³áíî øóêàòè ïðåöåäåíò, äîðå÷í³øèé çà â³ðìåíñüêèé? Òàê ñàìî ïë³äí³ íàñë³äêè ìîæå äàòè äîñë³äæåííÿ âïëèâó Ãåíð³ Ìîðãåíòàó (ñòàðøîãî) – àìåðèêàíñüêîãî ïîñëà â Òóðå÷÷èí³ ÷àñ³â â³ðìåíñüêî¿ ð³çàíèíè íà ñâîãî ñèíà é òåçêà – ìóæíüîãî ì³í³ñòðà ô³íàíñ³â, ÿêèé íàäàâ ïðåçèäåíòó Ðóçâåëüòó íåñïðîñòîâí³ äîêàçè áåçä³ÿëüíîñò³ àìåðèêàíö³â, ÿêùî íå ñï³âó÷àñò³, ó ñïðàâ³ âèíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà. ªâðåéñüê³ á³éö³ îïîðó â Áÿëèñòîö³ íàãàäóþòü Ìåñóäàã – â³ðìåíñüêå ïîâñòàííÿ â ³ì’ÿ ñâîáîäè é ÷åñò³. Ñï³ëüíèìè äëÿ âñ³õ öèõ ïðèêëàä³â º òðè ïðèíöèïè âèòëóìà÷åííÿ ïîä³é, àíàëîã³÷íèõ, àëå íå òîòîæíèõ Ãîëîêîñòó. Ö³ àíàëî㳿 ïîâèíí³ âèïëèâàòè ç ³ñòîð³¿, âîíè ïîâèíí³ âèñâ³òëþâàòè ³íø³ âèì³ðè Ãîëîêîñòó ³/àáî ïîä³áíî¿ ïî䳿 ³, íàðåøò³, âîíè ìàþòü áóòè àâòåíòè÷íèìè. ßêùî öèõ òðüîõ ïðèíöèï³â äîòðèìàíî, òîä³ ìè ñì³ëèâî ìîæåìî âäàâàòèñÿ äî àíàëîã³é, ÿê³ îñâ³òëþþòü íàø³ çíàííÿ é íàøó ïàì’ÿòü. Âîíè íå ïðèì³òèâ³çóþòü Ãîëîêîñòó ³ íå ïîçáàâëÿþòü éîãî ºâðåéñüêîãî õàðàêòåðó.

164

ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Bauer, Yehuda. The Holocaust in Historical Perspective. Seattle: University of Washington Press, 1978.

Browning, Christopher. Fateful Months: Essays on the Emergence of the Final Solution. New York: Holmes & Meier, 1985.

Fein, Helen. Accounting for Genocide: National Responses and Jewish Victimization during the Holocaust. New York: The Free Press, 1979.

Garber, Zev, with Alan L. Berger and Richard Libowitz, eds. Methodology in the Academic Teaching of the Holocaust. Lanham, Md.: University Press of America, 1988.

Lemkin, Raphael, Axis Rule in Occupied Europe. Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International Peace, 1944.

Marrus, Michael R. The Unwanted: European Refugees in the Twentieth Century. New York: Oxford University Press, 1985.

Rosenberg, Alan, and Gerald E. Myers, eds. Echoes from the Holocaust: Philosophical Reflections on a Dark Time. Philadelphia: Temple University Press, 1988.

Rubenstein, Richard L. The Age of Triage: Fear and Hope in an Overcrowded World. Boston: Beacon Press, 1983.

Wallimann, Isidor, and Michael N. Dobkowski, eds. Genocide and the Modern Age: Etiology and Case Studies of Mass Death. Westport, Conn.: Greenwood Press, 1987.

Wytwycky, Bohdan. The Other Holocaust: Many Circles of Hell. Washington, D.C. Ïðèì³òêè * Óçÿòî ç: American Journal of Theology & Philosophy 2 (September 1981). Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

1 Oral Communication, the Simon Wiesenthal center for Holocaust Studies, Los Angeles, California.

2 Steven Schwarzschild, «Jewish Values in the Post-Holocaust Future», Judaism, Vol. 16, No. 3 (Summer, 1967), p. 157.

3 Michael Berenbaum, The Vision of the Void (Middletown: Wesleyan University Press, 1979).

4 Yehuda Bauer, «Whose Holocaust?» Midstream, Vol. XXVI, No. 9 (November 1980), p. 42.

165

ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ Walter Laqueur, The Terrible Secret (Boston: Little Brown and Company, 1980), p. 7.

6 Lawrence Langer, «The Dilemma of Choice in the Deathcamps» – ïîäàííÿ äëÿ Zachor (ôàõîâèé ñåì³íàð öåíòðó ³íôîðìàö³éíèõ äæåðåë ³ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó), ñ³÷åíü 1979 (íåîïóáë³êîâàíèé ðóêîïèñ), p. 19.

7 Ismar Schorsch, «The Holocaust and Jewish Survival», Midstream, Vol. XXVII, No. 1 (January 1981) pp. 38–42.

8 Ibid., p. 39.

9 Ibid.

10 Eliezer Berkovits, Faith after the Holocaust, (New York: Ktav, 1973), p.

118.

11 John Cuddihy, «The Holocaust: The Latent issue in the Uniqueness Debate»– ïîäàííÿ äëÿ Zachor (ôàõîâèé ñåì³íàð öåíòðó ³íôîðìàö³éíèõ äæåðåë ³ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó), ñ³÷åíü 1980 (íåîïóáë³êîâàíèé ðóêîïèñ).

12 Emil Fackenheim, The Jewish Return into History: Reflections in the Age of Auschwitz and a New Jerusalem (New York: Schocken Books, 1978), p. 93.

13 Robert Alter, «Deformations of the Holocaust», Commentary (February 1981). Arnold Jacob Wolfe and Michael Berenbaum, «The Centrality of the Holocaust: An Overemphasis?» The National Jewish Monthly (October 1980).

5

166

Äæîí Ê.Ðîò Äæîí Ê.Ðîò , ïðîôåñîð ô³ëîñîô³¿ êàôåäðè Ðàññåëà Ê. ϳòöåðà ó Êëåðìîíòñüêîìó êîëåäæ³ Ìàê-Êåííà ³ ñï³âðåäàêòîð ö³º¿ êíèãè, íàðîäèâñÿ â Ãðàíä Ãàâåí³ (øòàò ̳÷èãàí) ó 1940 ðîö³. Áóäó÷è õðèñòèÿíèíîì, Ðîò çîñåðåäæóº ñâîþ óâàãó íà òåì³ Ãîëîêîñòó ãîëîâíèì ÷èíîì ÷åðåç òå, ùî öÿ ïîä³ÿ âèñóâຠîáâèíóâà÷åííÿ õðèñòèÿíñüê³é òðàäèö³¿ ³ ìຠçàñàäíè÷³ íàñë³äêè äëÿ íå¿. Äî éîãî äîðîáêó, ùî íàðàõîâóº ñ³ìíàäöÿòü êíèæîê, âõîäÿòü, çîêðåìà, äîñë³äæåííÿ: «Ïîæèðàþ÷èé âîãîíü: çóñòð³÷³ ç Åë³ Â³çåëåì ³ Ãîëîêîñòîì» òà «Íàáëèæåííÿ äî Îñâåíö³ìà: Ãîëîêîñò òà éîãî ñïàäùèíà» (ó ñï³âàâòîðñòâ³ ç Ðè÷àðäîì Ë. Ðóáåíøòåéíîì). Ó 1982 ðîö³ â³í áóâ ïîçàøòàòíèì ïðîôåñîðîì äîñë³äæåíü Ãîëîêîñòó ó Õàéôñüêîìó óí³âåðñèòåò³ (²çðà¿ëü). Ó 1988 ðîö³ Ðîò îòðèìàâ – çíà÷íîþ ì³ðîþ çàâäÿêè ñâî¿é áàãàòîð³÷í³é âèêëàäàöüê³é ä³ÿëüíîñò³ òà ïóáë³êàö³ÿì, ïîâ’ÿçàíèì ³ç Ãîëîêîñòîì – çâàííÿ ïðîôåñîðà ðîêó ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ ³ Êàíàä³ â³ä Ðàäè ç ðîçâèòêó é ï³äòðèìêè îñâ³òè òà Ôîíäó Êàðíåã³ ç ï³äòðèìêè ðîçâèòêó íàâ÷àííÿ. Ó ñâîºìó åñå «Ïðî âòðàòó äîâ³ðè äî ñâ³òó» Ðîò ðîçì³ðêîâóº íàä ïèòàííÿì, ïîðóøåíèì ðàí³øå Æàíîì Àìåð³ ó ñâî¿õ ðîçäóìàõ ùîäî «Òîðòóð». Àìåð³ çàçíà÷àº: «Ùîäíÿ ÿ çàíîâî âòðà÷àâ äîâ³ðó äî ñâ³òó», – ³ íàâîäèòü ÿê îäíó ç ïðè÷èí: «Ùîðàíêó, ïðîêèäàþ÷èñü, ÿ áà÷èâ ó ñåáå íà ïåðåäðàìåíí³ îñâåíö³ìñüêèé íîìåð». Àìåð³ äîâîäèòü, ùî öþ äîâ³ðó äî ñâ³òó, ïîñòàâëåíó Ãîëîêîñòîì ï³ä çíàê çàïèòàííÿ, í³êîëè âæå íå â³äíîâèòè. Ìîæëèâî, Àìåð³ ³ ìຠðàö³þ, îäíàê Ðîò äîñë³äæóº ìîæëèâ³ñòü ïîâåðíåííÿ ö³º¿ äîâ³ðè. Ïðî âòðàòó äîâ³ðè äî ñâ³òó* Æàí Àìåð³ (Ãàíñ Ìàéºð) – íàðîäèâñÿ ó ³äí³ 31 æîâòíÿ 1912 ðîêó. Ðÿòóþ÷èñü â³ä íàöèçìó, â³í ïåðå¿çäèòü ó 1938 ðîö³ äî Áåëü㳿. Çãîäîì âñòóïຠòàì äî ëàâ ðóõó Îïîðó. Ñõîïëåíèé ãåñòàïî â 1943 ðîö³, çàçíຠòîðòóð ó êîíöòàáîðàõ, çîêðåìà ³ â Îñâåíö³ì³. Äî÷åêàâøèñü ó 1945 ðîö³ çâ³ëüíåííÿ ç Áåðãåí-Áåëüçåíà, Àìåð³ áåðåòüñÿ äî íàïèñàííÿ íèçêè åñå ïðî ñâîº ïåðåæèâàííÿ Ãîëîêîñòó. Îäíå ³ç íèõ îçàãëàâëåíå ïðîñòî «Òîðòóðè». Ó íüîìó Àìåð³ ä³ëèòüñÿ òàêèì ñâî¿ì ñïîñòåðåæåííÿì: «Î÷³êóâàííÿ äîïîìîãè, âïåâíåí³ñòü ó äîïîìîç³ íàëåæàòü, ïåâíà ð³÷, äî çàñàäíè÷èõ ïåðåæèâàíü ëþäñüêî¿ ³ñòîòè…» Îäíàê íàéâàãîì³øîþ âòðàòîþ, ñïðè÷èíåíîþ Ãîëîêîñòîì, áóëî, íà éîãî ïåðåêîíàííÿ, òå, ùî

167

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

â³í äîêîð³ííî çðóéíóâàâ òîé «åëåìåíò äîâ³ðè äî ñâ³òó… âïåâíåí³ñòü, ùî íà ï³äñòàâ³ ïèñàíèõ ÷è íåïèñàíèõ ñóñï³ëüíèõ äîãîâîð³â ³íøà ëþäèíà çàõèùàòèìå ìåíå – òî÷í³øå êàæó÷è, ùî âîíà ïîâàæàòèìå ìîº ô³çè÷íå, à âîäíî÷àñ ³ ìîº ìåòàô³çè÷íå ºñòâî»1 . Æàí Àìåð³ ïîðàõóâàâñÿ ç æèòòÿì 17 æîâòíÿ 1978 ðîêó. Öåé ôàêò, ïîðÿä ³ç íèçêîþ ³íøèõ îñîáëèâîñòåé, ïîðîäæåíèõ Ãîëîêîñòîì, çìóøóº âèçíàòè, ùî âòðàòà äîâ³ðè äî ñâ³òó ìîæëèâà. Íàâåñí³ 1942 ðîêó, êîëè Àìåð³ ÷èíèâ îï³ð íàöèçìîâ³, åñåñ³âñüêèé îô³öåð Åðíñò Á³áåðøòåéí ïðÿìóâàâ íà ñõ³ä. ³í óæå ìàâ äîñâ³ä ùîäî äåïîðòóâàííÿ ºâðå¿â äî çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â, àëå çã³äíî ç íîâèì ðîçïîðÿäæåííÿì éîãî óñóíóëè ç àäì³í³ñòðàòèâíîãî ïîñòà íà ö³é ä³ëÿíö³ é ïðèçíà÷èëè îô³öåðîì äî Einsatzgruppe [àéíçàòöãðóïè] C. Öå áóâ îäèí ³ç ÷îòèðüîõ ï³äðîçä³ë³â, ÿêèì ñòàâèëîñÿ â îáîâ’ÿçîê çíèùåííÿ ºâðå¿â ó òèëó í³ìåöüêîãî íàñòóïó íà Ðàäÿíñüêèé Ñîþç. Einsatzgruppe C ìàëà ñâî¿ì çàâäàííÿì çàïðîâàäæåííÿ ïîë³öåéñüêîãî êîíòðîëþ â Óêðà¿í³. Ñåðåä ¿¿ «çàñëóã» áóëî âáèâñòâî ïîíàä 33 òèñ. ºâðå¿â ó Áàáèíîìó ßðó ó âåðåñí³ 1941 – çàâäàííÿ, ç ÿêèì âîíà âïîðàëàñÿ âñüîãî óïðîäîâæ äâîõ äí³â. Á³áåðøòåéí âîëåþ äîë³ íå áóâ ïðè÷åòíèé äî Áàáèíîãî ßðó, òàê áè ìîâèòè «âëàñíîðó÷» îäíàê â³í íå äîêëàâ æîäíèõ çóñèëü, àáè çìåíøèòè «äîñÿãíåííÿ» ñâîãî çàãîíó â³äòîä³, ÿê ïåðåáðàâ íà ñåáå êîìàíäóâàííÿ íèì. ³äïàëà íåîáõ³äí³ñòü äåïîðòóâàòè òèñÿ÷³ ºâðå¿â, îñê³ëüêè éîãî ëþäè ïðàöþâàëè âïðàâíî. Ïðîòå öüîãî íàöèñòà íå ìîæíà íàçâàòè êðîâîæåðëèâèì. Íåìຠäîêàç³â, ÿê³ á ñâ³ä÷èëè, ùî â³í ïðàãíóâ î÷îëèòè êîìàíäó âáèâöü àáî ä³ñòàâàâ çàäîâîëåííÿ â³ä îïåðàö³é, âèêîíóâàíèõ ï³äëåãëèìè ï³ä éîãî îðóäîþ. Éîãî ä³ÿëüí³ñòü – ëèøå îäèí ïðèêëàä ³ç ä³àïàçîíó ä³é, ùî ñêëàäàëè íå ëèøå áåçïîñåðåäíþ ó÷àñòü ó âáèâñòâ³, àëå é áåçë³÷ ð³çíîâèä³â ñï³âó÷àñò³, íåîáõ³äíî¿ äëÿ òîãî, àáè ïðîöåñ çíèùåííÿ â³äáóâñÿ. ² âñå æ, êîëè ìè çàìèñëþºìîñÿ íàä âòðàòîþ äîâ³ðè äî ñâ³òó, âèïàäîê Á³áåðøòåéíà âèêëèêຠó íàñ ïîäèâ. Ïîÿñíþºòüñÿ öå òèì, ùî äî òîãî, ÿê îïèíèòèñÿ â ëàâàõ ÑÑ, Á³áåðøòåéí áóâ ïðîòåñòàíòñüêèì ïàñòîðîì. Êîëè Á³áåðøòåéí ïåðåêèíóâñÿ â³ä óáèâñòâà àäì³í³ñòðàòèâíèì ð³øåííÿì äî óáèâñòâ â³ääàííÿì ñâî¿ì ï³äëåãëèì êîìàíäè â³äêðèòè êóëåìåòíèé âîãîíü, îäèí ìîëîäèé í³ìåöüêèé ñîëäàò ïðèáóâ ³ç ñõ³äíîãî ôðîíòó äî Ìþíõåíà, çã³äíî ç íàêàçîì, çà ÿêèì éîãî áóëî ïåðåâåäåíî äî ì³ñöåâîãî óí³âåðñèòåòó ç ìåòîþ ìåäè÷íîãî ñòàæóâàííÿ. Ðàí³øå ó ñâî¿õ ëèñòàõ â³í íàòÿêàâ íà ïî䳿, ùî ïîòðÿñëè éîãî äî ãëèáèíè äóø³. «ß íå â çìîç³ íàâåñòè òîá³ äåòàë³, – ïèñàâ â³í, – ïðîñòî íå â³ðèòüñÿ, ùî òàê³ ðå÷³

168

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

ìîæëèâ³... ³éíà òóò, íà Ñõîä³, ñïðè÷èíèëà òàê³ æàõëèâ³ ðå÷³, ó ìîæëèâ³ñòü ÿêèõ ÿ í³êîëè íå ì³ã áè ïîâ³ðèòè»2 . ³ëë³ Ãðàô (öåé ìîëîäèé í³ìåöüêèé ñîëäàò-äîïèñóâà÷) ìàâ íà óâàç³ íå áèòâó ïðîòè ðàäÿíñüêèõ â³éñüê, à áîéíþ, çä³éñíþâàíó Einsatzgruppen [àéíçàòöãðóïàìè]. Ó Ìþíõåí³ äâîìà íàéáëèæ÷èìè ïðèÿòåëÿìè Ãðàôà áóëè Ãàíñ ³ Ñîô³ Øîëë³, ÿêèì áóëî òðîõè á³ëüøå, í³æ ïî äâàäöÿòü ðîê³â. Êåðóþ÷èñü ñâî¿ì ðîçóì³ííÿì õðèñòèÿíñòâà ³ ëþáîâ³ äî ͳìå÷÷èíè, ÿêå ðîçõîäèëîñÿ ç óÿâëåííÿìè óòëåðà, áðàò ³ ñåñòðà Øîëë³ âèð³øèëè ñïðîìîãòèñÿ íà á³ëüøå, àí³æ áåçïîðàäíî çàïèòóâàòè «Ùî ìè ìîæåìî âä³ÿòè?» ϳä ïðîâîäîì Ãàíñà âîíè ïî÷àëè âèÿâëÿòè ñâîþ ãðîìàäñüêó íåçãîäó. Õî÷ ¿ì íå áðàêóâàëî â³ä÷àéäóøíî¿ ñì³ëèâîñò³, âèíàõ³äëèâîñò³ òà âèñîêèõ ³äåàë³â, ¿õí³ ñèëè áóëè îáìåæåíèìè. Âò³ì, ðàçîì ç³ ñâî¿ì ïðîôåñîðîì ô³ëîñîô³¿ Êóðòîì Ãóáåðîì (ó â³ö³ ï’ÿòäåñÿò îäíîãî ðîêó) òà ïðèÿòåëÿìèñòóäåíòàìè Àëåêñîì Øìîðåëüºì, Êðèñòîôîì Ïðîáñòîì ³ ³ëë³ Ãðàôîì âîíè àòàêóâàëè íàöèçì ëèñò³âêàìè â³ä ³ìåí³ ñâîãî ðóõó îïîðó ï³ä íàçâîþ «Á³ëà òðîÿíäà». ͳìåöüêèé îï³ð óòëåðó çàëèøàâñÿ ðîçïîðîøåíèì. ³í íå çàâäàâàâ áàãàòî ïîì³òíèõ óäàð³â, ÿê öå âèäíî íà ïðèêëàä³ çóñèëü Øîëë³â. Öÿ ãðóïà ä³ÿëà óïðîäîâæ ïðèáëèçíî ðîêó; ¿¿ ïîòóæí³ñòü îáìåæóâàëàñÿ ê³ëüêîìà òèñÿ÷àìè êîï³é ñåìè ð³çíèõ ëèñò³âîê. Âîºííà ì’ÿñîðóáêà òðèâàëà ùå ïîíàä äâà ðîêè ï³ñëÿ òîãî, ÿê «Á³ëó òðîÿíäó» áóëî ðîçãðîìëåíî. Ðåçóëüòàòè âèäàþòüñÿ ì³çåðíèìè, àëå ò³ëüêè íà ïåðøèé ïîãëÿä. Ïåðåâàãà ó â³éí³ áóëà ùå íà áîö³ óòëåðà, êîëè â 1942 ðîö³ ðîçïî÷àâñÿ öåé ñòóäåíòñüêèé ïðîòåñò. Íà òîé ÷àñ, êîëè Øîëë³â ñõîïèëè, çì³íèâñÿ ïåðåá³ã ïîä³é ï³ä Ñòàë³íãðàäîì. Âáà÷àòè ÿê³ñü çàñëóãè «Á³ëî¿ òðîÿíäè» ó öüîìó ïîâîðîò³ íåìຠæîäíèõ ï³äñòàâ, àëå íàöèñòè ñåðéîçíî òðàêòóâàëè ¿¿ ä³ÿëüí³ñòü, ³ ñåðéîçí³ñòü öÿ äåäàë³ çðîñòàëà, â ì³ðó òîãî, ÿê âîºíí³ ïëàíè óòëåðà ïî÷àëè çàçíàâàòè ïîðàçêè. Íàöèñòñüêå ïðàâîñóääÿ ñïðàöüîâóâàëî øâèäêî. 22 ëþòîãî 1943 ðîêó, âæå íà ÷åòâåðòèé äåíü ï³ñëÿ àðåøòó, Øîëë³ òà Êðèñòîôåð Ïðîáñò ïîñòàëè ïåðåä ñóäîì. ×åðåç â³ñ³ì ãîäèí ¿ì â³äòÿëè ãîëîâè. Çíîâó íà äóìêó ñïàäຠçàïèòàííÿ: «Ùî ìîæå çðîáèòè õòîñü îäèí?» Ïîêàçàííÿ Ñîô³ Øîëëü, çàäîêóìåíòîâàí³ ñóäîì, ÿêèé çàñóäèâ ¿¿ äî ñòðàòè, çàñâ³ä÷óâàëè, ùî «õòîñü, çðåøòîþ, ïîâèíåí áóâ ïî÷àòè»3 . Æèòòÿ Æàíà Àìåð³, Åðíñòà Á³áåðøòåéíà òà Ãàíñà é Ñîô³ Øîëë³â ðîçãîðòàëîñÿ íà òë³ ìîäåðí³çîâàíèõ åêîíîì³÷íèõ ñèñòåì, òåõíîëîã³÷íèõ ìîæëèâîñòåé ³ ïîë³òè÷íèõ ñòðóêòóð, ùî ïîðîäèëè âäîñòàëü áëàã, àëå é ñïðè÷èíèëèñÿ äî íàäëèøêó ëþäåé, ñïåöèô³÷íèõ ôîðì ëþäñüêîãî

169

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

ïàíóâàííÿ ³ áåçïðåöåäåíòíî¿ ê³ëüêîñò³ ìàñîâèõ óáèâñòâ. ßê çàñâ³ä÷èâ Ãîëîêîñò, ñó÷àñíà ïîë³òè÷íà äåðæàâà íå îáõîäèòüñÿ áåç òîãî, ùîá íå çàïðîâàäèòè ñâîãî ìåõàí³çìó çíèùåííÿ. ßêùî ïðàâëÿ÷à åë³òà ùå çäàòíà óòðèìóâàòè êîíòðîëü íàä ö³ºþ ïàí³âíîþ âëàäîþ, òî ïåðåñ³÷íèé ãðîìàäÿíèí, çäàºòüñÿ, ïàäຠíèöü ïåðåä íåþ. Íåìîæëèâî íàáëèçèòèñÿ äî ï³çíàííÿ ïðàâäè ïðî Ãîëîêîñò, äîïîêè íå áóäå óñâ³äîìëåíèé òîé ôàêò, ùî äåðæàâè äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ ñõèëüí³ äåäàë³ á³ëüøå ïðèíåâîëþâàòè îñîáèñò³ñòü äî ïîêîðè, ëèøàþ÷è ¿¿ ìîæëèâîñò³ âèñëîâëþâàòè íåçãîäó. Îäíàê ÿê ò³ëüêè ëþäè óñâ³äîìëþþòü öþ ðåàëüí³ñòü, ó íèõ âèíèêຠñïîêóñà âòèñíóòè Ãîëîêîñò ó äåòåðì³í³ñòè÷íó ñõåìó. Òå, ùî òðàïèëîñÿ, âèäàºòüñÿ ôàòóìîì, îñîáèñòà â³äïîâ³äàëüí³ñòü âòðà÷ຠñâîþ çíà÷èì³ñòü, ³, ÿê íàñë³äîê, çàíåïàäຠäîâ³ðà äî ñâ³òó. Òàêèé äåòåðì³í³ñòè÷íèé ïîãëÿä º íàñò³ëüêè æ íåáåçïå÷íèì, íàñê³ëüêè é íåîáòÿæëèâèì, áî ñàìå íà öüîìó ґðóíò³ çðîñòຠáàéäóæ³ñòü. ϳçíàòè ïðàâäó ïðî Ãîëîêîñò ìîæëèâî, ëèøå çðîçóì³âøè íåîáõ³äí³ñòü ÷èíèòè îï³ð áàéäóæîñò³, à îòæå, é óñâ³äîìèâøè âàæëèâ³ñòü ïàì’ÿòàòè ïðî òå, ùî ÷àñ â³ä ÷àñó çàâäÿêè ñì³ëèâîìó îïîðó âäàâàëîñÿ òàêè ðÿòóâàòè ëþäåé ³ çàïîá³ãàòè íàéã³ðøîìó ç ìîæëèâèõ âèä³â íàöèñòñüêîãî çëà. Áàãàòî õòî ç ºâðå¿â ÷èíèâ îï³ð. Âèñòóïàëè ïðîòè òàêîæ ³ íåºâðå¿, íàâ³òü çñåðåäèíè ñàìî¿ í³ìåöüêî¿ ñèñòåìè. Çàñëóãà òîãî, ùî ºâðåéñüê³ âòðàòè íå ïåðåâèùèëè äâîõ òðåòèí ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà é îäí³º¿ òðåòèíè ºâðåéñüêîãî íàðîäó ó âñüîìó ñâ³ò³, íå íàëåæèòü âèíÿòêîâî â³éñüêîâ³é ïîòóç³ Ñîþçíèê³â. Âíåñëè ñâ³é âíåñîê òàêîæ ³ îêðåì³ îñîáè, ùî ä³ÿëè ñàìîñò³éíî àáî ó ñêëàä³ ìàëåíüêèõ ãðóï. Áåçì³ð Ãîëîêîñòó ñòຠíàäòî áåçëèêèì ³ íåâ³äâîðîòí³øèì, àí³æ â³í íàñïðàâä³ áóâ, ÿêùî çíåõòóâàòè òèì ôàêòîì, ùî êîíêðåòí³ ëþäè ïðèéìàëè ð³øåííÿ ³ âèêîíóâàëè íàêàçè, çã³äíî ç ÿêèìè çíèùóâàëèñÿ ì³ëüéîíè. Ç’ÿñóâàííÿ ö³º¿ ³ñòèíè º îäíèì ³ç íàéâàæëèâ³øèõ ô³ëîñîôñüêèõ îñÿãíåíü, ÿê³ ìàºìî âèíåñòè ç Ãîëîêîñòó. Á³ëüøå òîãî, äîñë³äæóþ÷è íà ðåàë³ñòè÷íîìó ґðóíò³, ÿê ëþäè ä³ÿëè àáî ùî âîíè ìîãëè âä³ÿòè çà óìîâ ïðîöåñó çíèùåííÿ, ìîæëèâî, ìè ïðîçð³ºìî ³ âèéäåìî íà øëÿõ âèÿâëåííÿ ïðèíàéìí³ õî÷ ÿêèõîñü óëàìê³â äîâ³ðè äî ñâ³òó, çðóéíîâàíî¿ Ãîëîêîñòîì. Îòîæ, ðîçãëÿíåìî çàïèòàííÿ, ïîñòàâëåíå óâ’ÿçíåíîìó Ôðàíöó Øòàíãëþ, êîëèøíüîìó êîìåíäàíòó Ñîá³áóðà é Òðåáë³íêè, 27 ÷åðâíÿ 1971 ðîêó æóðíàë³ñòêîþ óòòîþ Ñåðåí³. «Âè ãàäàºòå, – çàïèòàëà âîíà íàïðèê³íö³ äîâãî¿ íèçêè ³íòåðâ’þ, – ùî òîé ÷àñ ó Ïîëüù³ íàâ÷èâ âàñ ÷îìóñü?»4 Âèñëîâëþþ÷èñü êîíêðåòí³øå, êîí÷å âàæëèâî çàïèòàòè: ÷è ì³ã Ôðàíö Øòàíãëü ç³éòè ç òîãî øëÿõó, ÿêèé ïðèâ³â éîãî äî Òðåáë³íêè,

170

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

äå â³í îá³éìàâ ïîñàäó ñåðåäíüîãî ðàíãó êåð³âíèêà, ùî âèìàãàëà â³ä íüîãî íàãëÿäàòè çà òèì, ÿê ³íø³ âèêîíóâàëè ïîêëàäåí³ íà íüîãî ñìåðòîíîñí³ îáîâ’ÿçêè? ² ÿêùî â³í ì³ã öå çðîáèòè, çì³íèëîñÿ á ùîñü, ÿêáè â³í öå çðîáèâ? Ñèìîí ³çåíòàëü, â³äîìèé ïåðåñë³äóâà÷ íàöèñò³â, êîëèñü, ÿê ñòâåðäæóþòü, ñêàçàâ: «ßêùî á ÿ íå çðîáèâ ó æèòò³ í³÷îãî ³íøîãî, îêð³ì ÿê ñõîïèâ áè öþ ëèõó ëþäèíó Øòàíãëÿ, òî ÿ ïðîæèâ áè íåäàðåìíî» (ñ.351; ñòîð³íêîâ³ ïîñèëàííÿ ó öüîìó é íàñòóïíîìó àáçàöàõ ñòîñóþòüñÿ êíèæêè Ñåðåí³ «Into That Darkness» [«Çàíóðåííÿ â òó òåìðÿâó»]). Íà òîé ÷àñ Øòàíãëü ïåðåáóâàâ ï³ä ñóäîâèì ðîçãëÿäîì ó Äþññåëüäîðô³ (ͳìå÷÷èíà), êóäè öüîãî çëî÷èíöÿ áóëî äîïðàâëåíî ç Áðàçè볿, äå 28 ëþòîãî 1967 ðîêó éîãî çààðåøòóâàëè â Áðóêë³í³ – îäíîìó ç íàéêðàùèõ æèòëîâèõ ðàéîí³â Ñàí-Ïàóëó. Õî÷à Øòàíãëü í³êîëè íå àô³øóâàâ ñâîãî ìèíóëîãî, â³í í³êîëè é íå ïåðåõîâóâàâñÿ. Ó 1945 ðîö³ àìåðèêàíñüê³ âëàñò³ çíàëè ïðî éîãî ä³ÿëüí³ñòü ó Òðåáë³íö³, àëå Øòàíãëü çíàéøîâ ïðèòóëîê ó Ðèì³. Çà ï³äòðèìêè äóõ³âíèöòâà ó Âàòèêàí³ â³í îòðèìàâ ïàñïîðò ×åðâîíîãî Õðåñòà (â ÿêîìó áóëî çì³íåíî éîãî ³ì’ÿ ç Franz P. íà Paul F. Stangl) ³ ïåðå¿õàâ äî Äàìàñêà, ñêîðèñòàâøèñü øëÿõàìè, äî ÿêèõ âäàâàëèñÿ äî é ï³ñëÿ íüîãî ³íø³ åñåñ³âö³. Çàçäàëåã³äü â³í ïîòóðáóâàâñÿ ³ ïðî ïðè¿çä äî íüîãî äðóæèíè é ä³òåé, ÿê³ ïîäîðîæóâàëè ï³ä ñâî¿ìè âëàñíèìè ³ìåíàìè é ñïîâ³ñòèëè àâñòð³éñüêó ïîë³ö³þ ïðî ê³íöåâèé ïóíêò ñâ ïîäîðîæ³. Ó 1954 ðîö³ Øòàíãëü â³äêðèòî ïåðå¿õàâ äî Áðàçè볿, çàðåºñòðóâàâøèñü ó àâñòð³éñüêîìó êîíñóëüñòâ³ â Ñàí-Ïàóëó. Çãîäîì, âëàøòóâàâøèñü ó ô³ðìó «Ôîëüêñâàãåí», Øòàíãëü ïî÷àâ íîâå æèòòÿ. Õî÷à ìåíøèé ïîäèâ âèêëèêàëî òå, ùî Øòàíãëÿ áóëî çíàéäåíî, í³æ òå, ùî éîãî ñë³ä êîëèñü çàãóáèâñÿ, ïîñòàííÿ ïåðåä ñóäîì âèñâ³òëèëî òåìíå ìèíóëå öüîãî íàöèñòñüêîãî ôóíêö³îíåðà. 22 ãðóäíÿ 1970 ðîêó ñóä Çàõ³äíî¿ Í³ìå÷÷èíè âèí³ñ âèðîê íà éîãî äîâ³÷íå óâ’ÿçíåííÿ. Íà ïî÷àòêó êâ³òíÿ íàñòóïíîãî ðîêó óòòà Ñåðåí³ âïåðøå çóñòð³ëàñÿ ç íèì. Öÿ çóñòð³÷ â³äáóëàñÿ òîìó, ùî Ñåðåí³, ÿêà âèñâ³òëþâàëà â ïðåñ³ ïðîöåñ íàä Øòàíãëåì, áóëà ïåðåêîíàíà, ùî òîé áóâ «îñîáèñò³ñòþ, â ïåâíîìó ñåíñ³ ðîçóìíîþ» é «òå, ùî òðàïèëîñÿ ç íèì, òà çì³íè, ÿê³ â³äáóëèñÿ âñåðåäèí³ íüîãî, íàâðÿä ÷è ïåðåæèâàâ áóäü-êîëè õòîñü ³íøèé» (ññ.

13, 23). Øòàíãëü ñêîðèñòàâñÿ ïåðøèì ³íòåðâ’þ, ùîáè ñïðîñòóâàòè çâèíóâà÷åííÿ, âèñóíóò³ ïðîòè íüîãî, àëå Ñåðåí³ ÷åêàëà ÷îãîñü ³ùå, «ÿêîãîñü íîâîãî â³äêðèòòÿ, ÿêå á äîïîìîãëî çðîçóì³òè ðå÷³, äî òîãî ÷àñó íå ï³çíàí³» (ñ. 23). Âîíà çàîõî÷óâàëà Øòàíãëÿ äî ðîçìîâè, îá³öÿþ÷è: «çàïèøó â òî÷íîñò³ âñå, õî÷ áè ùî áóëî ñêàçàíî ³ ùî

171

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

íàìàãàòèìóñÿ – ïîïðè ìî¿ âëàñí³ ïî÷óòòÿ – íåóïåðåäæåíî çðîçóì³òè» (ññ. 23–24). ϳñëÿ ïåâíèõ âàãàíü Øòàíãëü ïîãîäèâñÿ. Ïðîòÿãîì ñ³ìäåñÿòè ãîäèí ðîçãîðòàëèñÿ â óðèâêàõ îñíîâí³ ïåð³îäè éîãî æèòòÿ â ïåðåá³ãó ä³àëîãó, ùî â³äáóâàâñÿ â êâ³òí³ òà ÷åðâí³ 1971 ðîêó. Óïåðøå îïóáë³êîâàí³ â «Daily Telegraph Magazine», ö³ ³íòåðâ’þ áóëè çãîäîì îïðàöüîâàí³ é âèäàí³ îêðåìîþ êíèæêîþ. Êð³ì òîãî, ùî Ñåðåí³ äîòðèìàëà îá³öÿíêè, äàíî¿ Øòàíãëþ, âîíà ñïðîìîãëàñÿ ï³äãîòóâàòè ìàòåð³àë, ö³íí³øèé, í³æ, ñêàæ³ìî, àâòîá³îãðàô³÷íèé îïèñ Ðóäîëüôîì Ãüîññîì ñâ êàð’ºðè íà ïîñòó êîìåíäàíòà Îñâåíö³ìà5 . Îñê³ëüêè, óêëàäàþ÷è ñâîþ îïîâ³äü, Ñåðåí³ ³íòåðâ’þâàëà òàêîæ ðîäèíó Øòàíãëÿ, áàãàòüîõ éîãî ñï³ëüíèê³â òà ÷èìàëî àâòîðèòåò³â ³ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó. Íàâ³òü ï³ñëÿ ïåðåõðåñíèõ ïåðåâ³ðîê äåòàë³ ðîçïîâ³ä³ Øòàíãëÿ çàëèøàþòü ì³ñöå äëÿ çäîãàä³â, àëå ïðàöÿ Ñåðåí³ ö³ííà ò³ºþ áàãàòîâèì³ðí³ñòþ, ÿêî¿ áðàêóº ñïîâ³ä³ Ãüîññà. Íàðîäèâñÿ Øòàíãëü ó 1908 ðîö³ â ìàëåíüêîìó àâñòð³éñüêîìó ì³ñòå÷êó Àëüòìþíñòåð. ³í ñòâåðäæóâàâ, ùî â äèòèíñòâ³ «ïåðåëÿêàâñÿ äî ñìåðò³» ÷åðåç ñâîãî áàòüêà, êîëèøíüîãî ñîëäàòà, êîòðèé ïîìåð â³ä íåäî¿äàííÿ, êîëè éîìó, Øòàíãëþ – ñèíîâ³ — áóëî â³ñ³ì ðîê³â6 . Çì³íèâøè â ï’ÿòíàäöÿòü ðîê³â øê³ëüíó ëàâó íà ì³ñöå òêà÷à-ï³äìàéñòðà, â³í áóâ ñóìë³ííèì ïðàö³âíèêîì ³ íåâäîâç³ éîìó äîðó÷èëè íàãëÿäàòè çà ³íøèìè. Ñåðåä éîãî ðîçâàã ïåðåâàæàëè ìóçèêà é â³òðèëüíèêè. Îçèðàþ÷èñü íàçàä, Øòàíãëü ãîâîðèòü ïðî ö³ ðîêè – «ì³é íàéùàñëèâ³øèé ÷àñ». Ïðîòå â 1930 ðîêè â Àâñò𳿠õëîïåöü ïîáà÷èâ, ùî áðàê âèùî¿ îñâ³òè ñòàíå íà çàâàä³ éîãî ïîäàëüøîìó ïðîñóâàííþ ïî ñëóæá³ â ãàëóç³ òåêñòèëüíî¿ ïðîìèñëîâîñò³. ßê ìîæëèâó àëüòåðíàòèâó ñâî¿é ä³ÿëüíîñò³ Øòàíãëü îáèðຠïîë³öåéñüêó ñëóæáó, çîêðåìà, ç îãëÿäó íà òå, ùî âîíà äîçâîëÿëà éîìó äîëó÷àòèñÿ äî âãàìîâóâàííÿ çàâîðóøåíü, ñïðè÷èíåíèõ ó éîãî êðà¿í³ åêîíîì³÷íîþ äåïðåñ³ºþ. ³í ñêëàâ íåîáõ³äíèé âñòóïíèé ³ñïèò ó 1931 ðîö³ é îòðèìàâ çàïðîøåííÿ ïðèáóòè äî áàðàê³â ó ˳íö³ äëÿ ï³äãîòîâêè. Ïîâ³äîìëÿþ÷è ïðî ñâ³é â³ä’¿çä, Øòàíãëü äîâ³äàâñÿ, ùî ðîáîòîäàâåöü-òåêñòèëüíèê ìàâ íàì³ð ïîñëàòè éîãî äî ³äíÿ ç ìåòîþ îòðèìàòè äîäàòêîâó îñâ³òó. Êîëè Ñåðåí³ çàïèòàëà, ÷è ì³ã â³í óñå ùå ñêîðèñòàòèñÿ ö³ºþ ìîæëèâ³ñòþ, Øòàíãëü â³äïîâ³â, ùî éîãî íà÷àëüíèê «íå ðîáèâ òàêî¿ ïðîïîçèö³¿» (ññ.

27, 28; ñòîð³íêîâ³ ïîñèëàííÿ òóò ³ â íàñòóïíèõ äåñÿòè àáçàöàõ ñòîñóþòüñÿ êíèæêè Ñåðåí³ «Into That Darkness»). Ðîçïîâ³äü Øòàíãëÿ ÷àñòî ñâ³ä÷èòü ïðî éîãî ïàñèâí³ñòü, ãîòîâí³ñòü êîðèòèñÿ íåï³äâëàäíèì éîìó îáñòàâèíàì. Çíàìåííó äåòàëü ñêëàäàþòü éîãî ðàíí³ çâ’ÿçêè ç íàöèñòàìè. Çàëèøàºòüñÿ íåç’ÿñîâàíèì, ÷è áóâ

172

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

Øòàíãëü íåëåãàëüíèì íàöèñòîì â Àâñò𳿠äî Anschluss (áåðåçåíü 1938), àëå â³í ðîçïîâ³â òàêó ³ñòîð³þ. Éîãî, ìîëîäîãî ïîë³öåéñüêîãî îô³öåðà, áóëî íàãîðîäæåíî îðäåíîì çà ñóìë³ííó ñëóæáó, çîêðåìà, îñîáëèâîãî âèçíàííÿ çäîáóâ â³í çàâäÿêè çàõîïëåííþ òàºìíîãî íàöèñòñüêîãî ñêëàäó çáðî¿ íåâäîâç³ ï³ñëÿ ï³äñòóïíîãî âáèâñòâà àâñòð³éñüêîãî êàíöëåðà Åíãåëüáåðòà Äîëüôóñà â ëèïí³ 1934 ðîêó. Öåé óñï³õ ì³ã áè çàâäàòè íåïðèºìíîñòåé Øòàíãëþ, àëå áåçïîñåðåäí³ì íàñë³äêîì áóëî ïðèçíà÷åííÿ éîãî äî ì³ñòà Âåëüñ ÿê ïîë³òè÷íîãî ñë³ä÷îãî «äëÿ âèêðèòòÿ àíòèóðÿäîâî¿ ä³ÿëüíîñò³» (ñ. 29). Øòàíãëü, ÿêèé áóâ íà òîé ÷àñ óæå îäðóæåíèé, íå â³ä÷óâàâ òîä³, ÿê â³í ñòâåðäæóº, æîäíèõ ñèìïàò³é äî íàöèñò³â, àëå â 1938 ðîö³ ñèòóàö³ÿ çì³íèëàñÿ. Ïåðåä òèì íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè ïðîâåëè ÷èñòêó â àâñòð³éñüê³é ïîë³ö³¿. Ñåðåä ïåðøèõ æåðòâ áóëè òðîº ñï³âðîá³òíèê³â Øòàíãëÿ, â³äçíà÷åíèõ ò³ºþ æ íàãîðîäîþ, ùî ¿¿ â³í îòðèìàâ ê³ëüêà ðîê³â òîìó çà ðåéä ïðîòè íàöèñò³â. Ñïîíóêóâàíèé ñòðàõîì, ÿê Øòàíãëü ñêàçàâ Ñåðåí³, â³í äîìîâëÿºòüñÿ ç äðóãîì, àáè éîãî ³ì’ÿ áóëî âíåñåíî äî ñïèñêó, ÿêèé ìàâ çàñâ³ä÷èòè éîãî ÷ëåíñòâî â íàöèñòñüê³é ïàðò³¿ ïðîòÿãîì ïîïåðåäí³õ äâîõ ðîê³â. ßê ïîÿñíþº Øòàíãëü, æåðåá áóëî êèíóòî: «Öå íå áóëî ïèòàííÿì âèáîðó – çàëèøàòèñÿ ÷è í³ â ö³é ïðîôåñ³éí³é ãàëóç³. Öå âæå ïåðåòâîðèëîñÿ – äóæå ñêîðî – íà ïèòàííÿ âèæèâàííÿ» (ñ. 35). Îòæå, Øòàíãëü çàëèøèâñÿ íà ñëóæá³ â ïîë³ö³¿ ï³ñëÿ òîãî, ÿê ó ñ³÷í³ 1939 ðîêó éîãî ïðîôåñ³éíà ãàëóçü áóëà ïîãëèíóòà ãåñòàïî. Ç îãëÿäó íà íåñõâàëåííÿ öüîãî êðîêó äðóæèíîþ, â³í ï³äïèñàâ òàêîæ ñòàíäàðòíå ôîðìóëþâàííÿ, ÿêå ³äåíòèô³êóâàëî éîãî ÿê Gottgläubiger – â³ðóþ÷èé ó Áîãà, àëå ðîç³ðâàâ ñâî¿ çâ’ÿçêè ç ðèìîêàòîëèöüêîþ öåðêâîþ. Íàñòóïíèé âèð³øàëüíèé êðîê íà øëÿõó äî Òðåáë³íêè áóëî çðîáëåíî â ëèñòîïàä³ 1940 ðîêó, êîëè Øòàíãëü îòðèìàâ íàêàç ïðèáóòè äî Áåðë³íà. Çã³äíî ³ç öèì íàêàçîì, ï³äïèñàíèì Ãåíð³õîì óììëåðîì, Øòàíãëÿ áóëî ïåðåâåäåíî äî Çàãàëüíî¿ óñòàíîâè ç ïèòàíü äîãëÿäó â ë³êóâàëüíèõ (áëàãîä³éíèõ) çàêëàäàõ (Gemeinnützige Stiftung für Heil und Anstaltspflege). Öÿ óñòàíîâà, ùî ÿâëÿëà ñîáîþ ëèøå îäíó ëàíêó ó âåëèê³é ìåðåæ³ ï³ä êîäîâîþ íàçâîþ T-4 (îñê³ëüêè ¿¿ øòàá-êâàðòèðè ì³ñòèëèñÿ çà àäðåñîþ Tiergartenstrasse, 4), ñïðèÿëà êåð³âíèöòâó âèêîíóâàíîþ T-4 ïðîãðàìîþ «ìèëîñåðäíå óìåðòâ³ííÿ» õâîðèõ íà ðîçóìîâ³ òà ô³çè÷í³ âàäè â ͳìå÷÷èí³ é Àâñòð³¿. Øòàíãëþ â ö³é òàºìí³é îïåðàö³¿ áóëî â³äâåäåíî ðîëü ïðîâ³äíîãî îô³öåðà ç ïèòàíü áåçïåêè. ³í ïîâ³äîìëÿº, ùî öå ïðèçíà÷åííÿ áóëî çàïðîïîíîâàíå éîìó íà âèá³ð, õî÷à îáåðåæí³ñòü óíåìîæëèâëþâàëà àëüòåðíàòèâó. Îòæå, êîëè Øòàíãëü ïîâåðíóâñÿ äî Àâñòð³¿, â³í îá³éíÿâ

173

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

íîâó, ÿê äëÿ ïîë³öåéñüêîãî, ïîñàäó â öåíòð³ åéòàíà糿 «Øëîññ Ãàðòãåéì» (íåïîäàë³ê â³ä ˳íöà), â ÿêîìó çãîäîì óáèâàëè ºâðå¿â ³ç êîíöòàáîðó, ïîáëèçó Ìàóòõàóçåíà. ijÿëüí³ñòü Ò-4 ïåðåáóâàëà ï³ä îñîáèñòèì êîíòðîëåì óòëåðà. Êð³ì òîãî, ïðîåêò åéòàíà糿, â ÿêîìó âèêîðèñòîâóâàâñÿ ÷àäíèé ãàç [îêèñ âóãëåöþ], îòðèìàâ áëàãîñëîâåííÿ âïëèâîâèõ í³ìåöüêèõ íàóêîâö³â ³ ìåäèê³â. Òðèâàâ â³í áàãàòî ì³ñÿö³â ³ âèð³øèâ äîëþ áëèçüêî 100 òèñÿ÷ æèòò³â. Ãðîìàäñüêèé ïðîòåñò, î÷îëþâàíèé âèäàòíèìè í³ìåöüêèìè õðèñòèÿíñüêèìè ä³ÿ÷àìè, äîïîì³ã çóïèíèòè öþ ñìåðòîíîñíó ìàøèíó â ñåðïí³ 1941 ðîêó, îäíàê íà òîé ÷àñ ìåòà ïðîåêòó áóëà ôàêòè÷íî äîñÿãíóòà. Ïðîãðàìó åéòàíà糿 áóëî çàäóìàíî, ìîæëèâî, íåóñâ³äîìëåíî, ÿê òðåíóâàëüíèé ïîë³ãîí äëÿ ïåðñîíàëó ïåðåä çàïðîâàäæåííÿì «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ», àëå íå ìîæå áóòè ïðîñòèì çá³ãîì òå, ùî ïåðñîíàë ³ç «Øëîññ Ãàðòãåéìà» òà ³íøèõ öåíòð³â ïåðåãðóïóâàëè â Ïîëüù³ äëÿ âèêîíàííÿ ïîä³áíèõ ôóíêö³é ó òàáîðàõ ñìåðò³. Ó ëþòîìó 1942 ðîêó, íàïðèêëàä, Ò-4 çàïðîïîíóâàëà Ôðàíöó Øòàíãëþ íîâèé âèá³ð: àáî ïîâåðíóòèñÿ íàçàä äî ˳íöà, äå éîìó äîâåëîñÿ á ïîòðàïèòè â ï³äïîðÿäêóâàííÿ äî íà÷àëüíèêà, ÿêîãî â³í ïîáîþâàâñÿ, àáî îá³éíÿòè ïîñàäó íà Ñõîä³, ïîáëèçó Ëþáë³íà. Öåé âèá³ð «àáî – àáî» íå áóâ æîäíîþ ì³ðîþ âèïàäêîâèì. Áåðë³íñüê³ ÷èíîâíèêè áóëè âïåâíåí³: Øòàíãëü âèáåðå Ïîëüùó, ùî â³í ³ çðîáèâ. Íåâäîâç³ ï³ñëÿ ïðèáóòòÿ íà ì³ñöå ïðèçíà÷åííÿ Øòàíãëü ä³çíàâñÿ, ùî éîãî êîìàíäóâà÷ – åñåñ³âñüêèé ãåíåðàë Îä³ëî Ãëîáî÷í³ê – öèòóºìî «...ìຠíàì³ð äîðó÷èòè ìåí³ áóä³âíèöòâî òàáîðó ï³ä íàçâîþ Ñîá³áóð» (ñ. 103). Ó íàì³ðè íàöèñò³â âõîäèëî ïðèºäíàòè äî ðåéõó ïåðåâàæíó ÷àñòèíó çàõ³äíî¿ Ïîëüù³ (à âò³ì, – ÿê ³ ï³âñâ³òó. – Ðåä.). ªâðå¿â ³ç öèõ òåðåí³â ïåðåäáà÷àëîñÿ äåïîðòóâàòè âãëèá Ïîëüù³ äî òàê çâàíîãî Generalgouvernement [ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâà], äå íà íèõ ÷åêàëî ïåðåáóâàííÿ â ãåòòî ðàçîì ³ç áåçë³÷÷þ ³íøèõ ºâðå¿â öüîãî ðåã³îíó ³ âðåøò³-ðåøò âèíèùåííÿ. Ó öüîìó Generalgouvernement Ãëîáî÷í³ê ³ç äîïîìîãîþ Êðèñò³àíà ³ðòà òà î÷îëþâàíî¿ íèì êîìàíäè åêñïåðò³â ³ç åéòàíà糿 â³ä Ò-4, çä³éñíþâàëè ïîâíèé êîíòðîëü íàä «Îïåðàö³ºþ Ðåéíãàðä», íàçâàíîþ òàê íà ÷åñòü ¿¿ íàòõíåííèêà Ðåéíãàðäà Ãåéäð³õà, âáèòîãî íàâåñí³ 1942 ðîêó ÷åñüêèìè ïàòð³îòàìè. Ïðèçíà÷åí³ äëÿ çíèùåííÿ ëþäåé òàáîðè ñìåðò³, ñòâîðåí³ Ãëîáî÷í³êîì ó Generalgouvernement ïðîòÿãîì 1942 ðîêó, – Áåëæåöü (áåðåçåíü), Ñîá³áóð (òðàâåíü) òà Òðåáë³íêà (ëèïåíü) – ïåðåáóâàëè â àäì³í³ñòðàòèâíîìó â³äàíí³ ñòðóêòóð, ùî âåëè áåçïîñåðåäíüî äî êàíöåëÿð³¿

174

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

óòëåðà. Íàòîì³ñòü Îñâåíö³ì ³ Ìàéäàíåê (îñòàíí³é òàêîæ ³ç ö³º¿ çîíè) çàëèøàëèñÿ ï³ä êåð³âíèöòâîì Ãîëîâíî¿ óïðàâè åêîíîì³÷íîãî óïðàâë³ííÿ (WVHA – Wirtschaft-Verwaltungshauptamt), îñê³ëüêè âîíè áóëè, äî òîãî æ, òðóäîâèìè çàêëàäàìè. óììëåð ÷àñòî íàìàãàâñÿ ï³äíÿòè åíòóç³àçì ñâî¿õ ï³äëåãëèõ øëÿõîì çìàãàííÿ ³ ç ö³ºþ ìåòîþ â³äâ³â Ãüîññó âèíÿòêîâó ðîëü â óïðàâë³íí³ Îñâåíö³ìîì. ßê íàñë³äîê, âèíèêëî ñóïåðíèöòâî, àëå, õî÷ Ãëîáî÷í³ê, ³ðò òà ¿õí³ ïîïë³÷íèêè ïîñòóïèëèñÿ ïåðø³ñòþ ïåðåä Ãüîññîì ÿê àðõ³òåêòîðîì ìàñîâî¿ ñìåðò³, âîíè, áåçóìîâíî, òåæ íå ïàñëè çàäí³õ. Äî òîãî ÿê Áåëæåöü, Ñîá³áóð ³ Òðåáë³íêà áóëè çàêðèò³ ìåíø ÿê ÷åðåç äâà ðîêè, â íèõ áóëî çíèùåíî áëèçüêî äâîõ ì³ëüéîí³â ºâðå¿â ³ òèñÿ÷³ öèãàí, ñåðåä ÿêèõ ä³òè ñêëàäàþòü äî îäí³º¿ òðåòèíè â³ä çàãàëüíî¿ ê³ëüêîñò³. Ñåðåí³ ïîâ³äîìëÿº, ùî âö³ë³ëèõ ó öèõ òàáîðàõ – «òðóäîâèõ ºâðå¿â», ÿê³ çìóøåí³ áóëè çàáåçïå÷óâàòè ¿õíº ôóíêö³îíóâàííÿ – íàðàõîâóâàëîñÿ äî îäí³º¿ ñîòí³. Øòàíãëü ñòâåðäæóº, ùî â³í ñïî÷àòêó íå çíàâ ïðî ïðèçíà÷åííÿ ñâîãî áóä³âåëüíîãî ïðîåêòó â Ñîá³áóð³, àëå òóìàí íåâ³äàííÿ ðîçâ³ÿâñÿ, êîëè éîìó äîâåëîñÿ áóòè ïðèñóòí³ì ó Áåëæåö³ íà ïåðøîìó âåëèêîìàñøòàáíîìó çíèùåíí³ ëþäåé ³ç âèêîðèñòàííÿì ñòàö³îíàðíèõ êàìåð ³ âèõëîïíîãî ãàçó. ³í ä³çíàâñÿ, ùî Ñîá³áóð âèêîíóâàòèìå ïîä³áíó ôóíêö³þ ³ ùî éîìó î÷îëþâàòè öþ ñïðàâó. Ïîâåðíóâøèñü äî Ñîá³áóðà, â³í îáãîâîðèâ ìîæëèâ³ âàð³àíòè ç³ ñâî¿ì äðóãîì: «Ìè ïåðåêîíàëèñÿ: òå, ùî ðîáèëîñÿ, áóëî çëî÷èíîì. Ìè îáãîâîðþâàëè ñïîñ³á äåçåðòèðñòâà – ðîçì³ðêîâóâàëè íàä öèì òðèâàëèé ÷àñ. Àëå ÿêèì ÷èíîì? Êóäè íàì ïîäàòèñÿ? Ùî áóäå ç íàøèìè ðîäèíàìè?» (ñ. 113). Øòàíãëü ïîäàâ çàÿâó ïðî ïåðåâåäåííÿ. Æîäíî¿ â³äïîâ³ä³ â³í íå îòðèìàâ, àëå â ÷åðâí³ éîìó íàä³éøîâ ëèñò â³ä äðóæèíè. Âîíà ïèñàëà, ùî êåð³âíèöòâî Øòàíãëÿ ñàìå òåïåð çàïðîïîíóâàëî ¿é ç ä³òüìè ïîáà÷èòèñÿ ç íèì ó Ïîëüù³. Ñîá³áóð â³äêðèëè â ñåðåäèí³ òðàâíÿ 1942 ðîêó, ³ ä³ÿâ â³í ïðîòÿãîì äâîõ ì³ñÿö³â. Ïîò³ì îáëàäíàííÿ âèéøëî ç ëàäó, ³ çíèùåííÿ ëþäåé ïðèïèíèëîñÿ äî æîâòíÿ. Òèì ÷àñîì ïðèáóëà ðîäèíà Øòàíãëÿ ³ ðîçì³ñòèëàñÿ ó ìàºòêó â òðüîõ ìèëÿõ â³ä òàáîðó. Äî òîãî ÷àñó Øòàíãëü òðèìàâ ó íåâ³äàíí³ ñâîþ äðóæèíó ùîäî îñîáëèâîñòåé éîãî ðîáîòè â öåíòð³ «Øëîññ Ãàðòãåéì» ³ çàãàëîì ó Ïîëüù³. Òåïåð âîíà ä³çíàëàñÿ ïðàâäó ïðî Ñîá³áóð â³ä îäíîãî ç ï³äëåãëèõ ñâîãî ÷îëîâ³êà. Î÷åâèäíî, äîâîäèòè äî â³äêðèòîãî êîíôë³êòó ç³ ñâîºþ äðóæèíîþ, âíàñë³äîê ÿêîãî âîíà ìîãëà ïîêèíóòè éîãî, áóëî íå â éîãî ³íòåðåñàõ. ³í íå ëèøå çàïåâíèâ ¿¿, ùî íå íåñå ïðÿìî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà æîäíå âáèâñòâî, àëå é ïîñïðèÿâ ïîñï³øíîìó â³ä’¿çäîâ³ ñâ ðîäèíè.

175

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

Íà ÷àñ ¿õíüîãî ïîâåðíåííÿ äî Àâñò𳿠Øòàíãëÿ áóëî ïåðåâåäåíî äî Òðåáë³íêè. Ôðàíö³øåê Çàáåöüêèé – îäèí ³ç òèõ, êîãî ³íòåðâ’þâàëà óòòà Ñåðåí³ – áóâ ÷ëåíîì ïîëüñüêîãî ï³äï³ëëÿ. Áóäó÷è øëÿõîâèì íàãëÿäà÷åì íà çàë³çíèö³ â Òðåáë³íö³, â³í ñòåæèâ çà í³ìåöüêèìè â³éñüêîâèìè ïåðåâåçåííÿìè ³, êð³ì òîãî, ñòàâ «ºäèíèì ñïîñòåð³ãà÷åì ³ç â³äïîâ³äíîþ ï³äãîòîâêîþ, ÿêèé ïåðåáóâàâ íà ñâîºìó ïîñòó ïðîòÿãîì óñüîãî ³ñíóâàííÿ òàáîðó â Òðåáë³íö³» (ñ. 149). Çàáåöüêèé ðàõóâàâ åøåëîíè ñìåðòíèê³â, çàíîòîâóþ÷è öèôðè, ïîçíà÷åí³ íà êîæíîìó âàãîí³. «Ê³ëüê³ñòü ëþäåé, óáèòèõ ó Òðåáë³íö³, ñòàíîâèëà 1 ì³ëüéîí 200 òèñÿ÷, – çàñâ³ä÷óº â³í, – ³ â öüîìó íåìຠæîäíîãî ñóìí³âó» (ñ. 250). Äîêòîð ²ðìôð³ä Åáåðëü, êîëèøí³é êåð³âíèê öåíòðó åéòàíà糿 â Áåðíáóðç³, ùî ïîáëèçó Ãàííîâåðà, áóâ òâîðöåì ³ ïåðøèì êîìåíäàíòîì Òðåáë³íêè. Éîãî ïðàâë³ííÿ áóëî íåçàäîâ³ëüíèì â î÷àõ Ãëîáî÷í³êà, ³ òàêèì ÷èíîì éîìó íà çàì³íó ïðèñëàëè Øòàíãëÿ, ÿêèé îïèñóº ñâ³é ïðè¿çä òóäè ÿê âõ³ä äî Äàíòîâîãî ïåêëà. ßê ïîÿñíþâàâ Øòàíãëü, ãîëîâíèì éîãî çàâäàííÿì áóëî ïîòóðáóâàòèñÿ ïðî êîøòîâíîñò³, ùî çàëèøàëèñÿ ï³ñëÿ òèõ, õòî ïîòðàïëÿâ äî ãàçîâèõ êàìåð. «²øëîñÿ ïðî âåëè÷åçí³ – íàâäèâîâèæó – áàãàòñòâà, ³ êîæíîìó õîò³ëîñÿ îòðèìàòè ÿêóñü éîãî ÷àñòêó, êîæíèé íàìàãàâñÿ òðèìàòè öå ï³ä êîíòðîëåì». (ñ. 162). ² ñïðàâä³, ïåðåêîíóâàâ Øòàíãëü, ãîëîâíîþ ïðè÷èíîþ çíèùåííÿ ºâðå¿â áóëî òå, ùî íàöèñòè ïîòðåáóâàëè ¿õí³õ êîøò³â. Ïðèíàéìí³ îäèí ³ç óö³ë³ëèõ ºâðå¿â – Àëåêñàíäåð Äîíàò – íå ñïðîñòîâóº áåççàñòåðåæíî öå òâåðäæåííÿ. ³í ââàæຠØòàíãëÿ «äîñòàòíüî ðîçñóäëèâîþ ëþäèíîþ, àáè çðîçóì³òè, ùî çà äèìîâîþ çàâ³ñîþ ïðîïàãàíäè é ðàñèñòñüêî¿ ì³ñòèêè ãîä³ øóêàòè æîäíî¿ ñâÿùåííî¿ ì³ñ³¿ – çà íèìè ñòîÿëà íåïðèõîâàíà ïîæàäëèâ³ñòü»7 . Ó áóäüÿêîìó ðàç³ Øòàíãëü íàìàãàâñÿ ïåðåêîíàòè ñåáå â òîìó, ùî éîãî ïðè÷åòí³ñòü äî «ôàáðèêè ñìåðò³». îáìåæóâàëàñÿ ðåãóëþâàííÿì ïîòîêó øàëåíèõ ïðèáóòê³â Òðåáë³íêè. Íàñïðàâä³ æ â³í î÷îëþâàâ óâåñü ïðîöåñ çíèùåííÿ, â õîä³ ÿêîãî ùîäåííî óìåðòâëÿëîñÿ â³ä ï’ÿòè äî øåñòè òèñÿ÷ ºâðå¿â. Ñèñòåìà ïðàöþâàëà, – ãîâîðèòü Øòàíãëü, «...³, îñê³ëüêè âîíà ïðàöþâàëà, òî áóëà íåçâîðîòíîþ». ²ç íåíàâìèñíîþ ³ðîí³ºþ â³í çíîâ ³ çíîâ ïîâòîðþº, ùî éîãî ðîáîòà áóëà «ñïðàâîþ âèæèâàííÿ – çàâæäè éøëîñÿ ïðî âèæèâàííÿ... Âîíà ñòàâàëà çâè÷íîþ», – äîäຠâ³í8. Øòàíãëü çàïðîâàäèâ äåê³ëüêà «âäîñêîíàëåíü» ó Òðåáë³íö³, îäíèì ³ç ÿêèõ áóëà ³ì³òàö³ÿ çàë³çíè÷íî¿ ñòàíö³¿ äëÿ ââåäåííÿ â îìàíó ïðèáóëèõ æåðòâ. ¯¿ óðî÷èñòî «â³äêðèëè» íà гçäâî 1942 ðîêó. Ó öåé ÷àñ Øòàíãëü ïåðåáóâàâ ó â³äïóñòö³ â Àâñòð³¿. ³í îòðèìóâàâ ìîæëèâ³ñòü êîðîòêîãî

176

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

â³äïî÷èíêó êîæí³ òðè-÷îòèðè ì³ñÿö³, àëå ñòîñóíêè ç äðóæèíîþ áóëè íàòÿãíóòèìè óïðîäîâæ óñüîãî éîãî ïåðåáóâàííÿ â Òðåáë³íö³. Óìåðòâ³ííÿ ãàçîì ³ ñïàëþâàííÿ òðèâàëè ï³ä êåð³âíèöòâîì Øòàíãëÿ ïðîòÿãîì ïåðøî¿ ïîëîâèíè 1943 ðîêó. Ïðîòå 2 ñåðïíÿ, ó ïîíåä³ëîê, ùî, çàçâè÷àé, ââàæàâñÿ ëåãêèì ðîáî÷èì äíåì, ç îãëÿäó íà òå, ùî åøåëîíè íå òàê ÷àñòî çàâàíòàæóâàëèñÿ ïî íåä³ëÿõ, ñìåðòîíîñíà ìàøèíà Òðåáë³íêè òèì÷àñîâî çàãàëüìóâàëà, êîëè ñåðåä ºâðåéñüêèõ ïðàö³âíèê³â âèáóõíóëî äàâíî ñïëàíîâàíå ïîâñòàííÿ. Õî÷à òàá³ð áóëî ï³äïàëåíî, ãàçîâ³ êàìåðè çàëèøèëèñÿ íåóøêîäæåíèìè. Åøåëîíè ç Áÿëèñòîêà âñå ùå íàïðàâëÿëèñÿ òóäè, îñòàíí³é ïðèáóâ 19 ñåðïíÿ. ϳñëÿ öüîãî ñàì òàá³ð áóëî ë³êâ³äîâàíî, à òåðèòîð³þ çàìàñêîâàíî íàñàäæåííÿìè é áóä³âëåþ ó âèãëÿä³ íåâåëè÷êî¿ ôåðìè, «ñïîðóäæåíî¿ ç öåãëè, ÿêà çàëèøèëàñÿ ï³ñëÿ äåìîíòóâàííÿ ãàçîâèõ êàìåð» (ñ. 249; ñòîð³íêîâ³ ïîñèëàííÿ òóò ³ â íàñòóïíèõ øåñòè àáçàöàõ ñòîñóþòüñÿ êíèæêè Ñåðåí³ «Into That Darkness»). Òèì ñàìèì гçäâîì 1942 ðîêó äàòóºòüñÿ îñòàòî÷íå ïîâ’ÿçàííÿ Øòàíãëåì ñâ äîë³ ç ÑÑ, à ïî çàê³í÷åíí³ â³éíè éîãî çààðåøòóâàëè àìåðèêàíö³ â àâñòð³éñüêîìó ñåëèù³ íà îçåð³ Àòòåðçåå. Äâà ðîêè ïî òîìó, êîëè àâñòð³éñüê³ ñëóæáîâö³ äîñë³äæóâàëè îïåðàö³þ åéòàíà糿, çä³éñíþâàíó â öåíòð³ «Øëîññ Ãàðòãåéì», Øòàíãëü îïèíèâñÿ â ïîë³ ¿õíüî¿ óâàãè. Âîíè çàæàäàëè þðèñäèêö³¿, ÿêó áóëî íàäàíî. ²íòåðíîâàíèé ó «â³äêðèò³é» â’ÿçíèö³ â ˳íö³, Øòàíãëü ïîêèíóâ ¿¿, êîëè òðèâàëî ñóäîâå ðîçñë³äóâàííÿ ùîäî ñïðàâè Ãàðòãåéìà. Ìèíóëî äâàäöÿòü ðîê³â, ïîêè é â³í ïîñòàâ ïåðåä ñóäîì. Ó ðîçìîâ³ ³ç Ñåðåí³ Øòàíãëü íàïîëåãëèâî ïîÿñíþâàâ ñâî¿é ñï³âáåñ³äíèö³ äóìêó, ùî é â³í ñàì – æåðòâà Ãîëîêîñòó. Øòàíãëü ââàæàâ, ùî éîãî áóëî îáïëóòàíî ïàâóòèííÿì, ç ÿêîãî â³í íå ì³ã âèïëóòàòèñÿ. ² âñå æ, éîãî âèïðàâäàííÿ áóëè íå íàäòî ïåðåêîíëèâèìè, íàâ³òü ó âëàñíèõ î÷àõ. ³äïîâ³äàþ÷è íà çàïèòàííÿ Ñåðåí³: «Âè ãàäàºòå, ùî òîé ÷àñ ó Ïîëüù³ íàâ÷èâ âàñ ÷îìóñü?» – ó ñâîºìó îñòàííüîìó ³íòåðâ’þ, Øòàíãëü ñåðåä ³íøîãî ñêàçàâ: «Òàê, ÿ çðîçóì³â, ùî âñå ëþäñüêå ñÿãຠñâî¿ì êîð³ííÿì ó ëþäñüêó ñëàáê³ñòü» (ñ. 363). Íå ìèíóëî é äâàäöÿòè ÷îòèðüîõ ãîäèí ï³ñëÿ ö³º¿ áåñ³äè, ÿê Ôðàíö Øòàíãëü ïîìåð â³ä ñåðöåâîãî íàïàäó. ×è ìîãëî ùîñü çì³öíèòè ñåðöå Øòàíãëÿ äîñòàòíüîþ ì³ðîþ, àáè âáåðåãòè éîãî â³ä òîãî øëÿõó, ÿêèé â³í îáðàâ? Öå ïèòàííÿ ñêëàäຠêóëüì³íàö³þ êíèæêè «Çàíóðåííÿ â òó òåìðÿâó», ³ òóò íà ïåðåäí³é ïëàí âèõîäèòü íå Ôðàíö, à Òåðåçà Øòàíãëü. Ó æîâòí³ 1971 ðîêó Ñåðåí³, çàâåðøóþ÷è ñâîþ îñòàííþ ðîçìîâó ³ç ôðàó Øòàíãëü, çàïèòàëà ¿¿:

177

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

«Ñêàæ³òü ìåí³, áóäü ëàñêà, ùî á, íà âàøó äóìêó, ñòàëîñÿ, ÿêáè âè ó ÿêèéñü ìîìåíò ïîñòàâèëè ñâîãî ÷îëîâ³êà ïåðåä áåçóìîâíèì âèáîðîì, ÿêáè âè ñêàçàëè éîìó: «Ïîñëóõàé, ÿ çíàþ, ùî öå ñòðàøåííî íåáåçïå÷íî, àëå – àáî òè âèïëóòàºøñÿ ³ç öüîãî ñòðàõ³òòÿ, àáî ìè ç ä³òüìè ï³äåìî â³ä òåáå». Ìåí³ á õîò³ëîñÿ çíàòè îñü ùî: ÿêùî á âè ïîñòàâèëè ïåðåä íèì öþ àëüòåðíàòèâó, ùî á â³í, íà âàøó äóìêó, âèáðàâ?» Òåðåçà Øòàíãëü äîâãî ðîçäóìóâàëà íàä öèì áîë³ñíèì çàïèòàííÿì. Íàðåøò³ âîíà âèñëîâèëà ñïîä³âàííÿ, ùî ç äâîõ çàçíà÷åíèõ ñêëàäîâèõ âèáîðó – Òðåáë³íêà àáî éîãî äðóæèíà – ÷îëîâ³ê, çà ¿¿ ñëîâàìè, «âèáðàâ áè â îñòàòî÷íîìó ï³äñóìêó ìåíå» (ñ. 361). Íàñòóïíîãî äíÿ Ñåðåí³ îòðèìàëà çàïèñêó â³ä ôðàó Øòàíãëü ç îö³íêîþ ¿¿ ïîïåðåäíüîãî òâåðäæåííÿ. Ôðàíö Øòàíãëü, ïèñàëà éîãî äðóæèíà, «...í³êîëè á íå çíèùèâ í³ ñåáå, í³ ñâ ðîäèíè» (ñ. 362). Ñåðåí³, ïðîòå, â³ðèòü, ùî ïåðøà îö³íêà â³ðîã³äí³øà, õî÷ áè ÿê âàæêî áóëî äëÿ ôðàó Øòàíãëü ïîãîäèòèñÿ ³ç öèì. ßêùî Ñåðåí³ ìຠðàö³þ, òî ïàâóòèííÿ â³äïîâ³äàëüíîñò³, à âîäíî÷àñ ³ç òèì ³ ëþäñüêî¿ ñëàáêîñò³, ïîøèðþºòüñÿ â³äïîâ³äíî äî ìàñøòàá³â çëà. Îäíàê ìóñèìî ïîñòàâèòè é äðóãå çàïèòàííÿ: «×è ñïðàâä³ îï³ð çì³íèâ áè ùîñü?» Ôðàíö Øòàíãëü, ïðèíàéìí³, ìàâ ùîäî öüîãî ñóìí³âè. Ó â³äïîâ³äü íà çàïèòàííÿ ïðî òå, ùî á òðàïèëîñÿ, ÿêáè â³í â³äìîâèâñÿ îä ñâî¿õ ïðèçíà÷åíü, Øòàíãëü ñêàçàâ: «ßêùî á ïðèí³ñ ñåáå â æåðòâó, ÿêùî á îïðèëþäíèâ òå, ùî ÿ â³ä÷óâàâ, ³ âìåð… öå á í³÷îãî íå çì³íèëî. ͳ íà éîòó. Óñå éøëî á ñâî¿ì çâè÷àºì, íà÷å í³÷îãî íå ñòàëîñÿ ³ íà÷å ñë³äó ìîãî íå áóëî». Ñåðåí³ ïîãîäèëàñÿ ç â³äïîâ³ääþ, àëå íàìàãàëàñÿ ç’ÿñóâàòè, ÷è ì³ã áè òàêèé â÷èíîê ïðèíàéìí³ äîäàòè ìóæíîñò³ ³íøèì. «Íàâ³òü öüîãî íå ñòàëîñÿ á, – íàïîëÿãàâ Øòàíãëü. – Öå ñïðè÷èíèëî á ñëàáåíüê³ áðèæ³ íà ÿêóñü ÷àñòêó ñåêóíäè – íå á³ëüøå» (ñ. 231–232). Íå ìîæíà íåõòóâàòè ïîä³áíèìè ñâ³ä÷åííÿìè. Ñòðàõ ³ íåáåçïåêà í³êîëè ëåãêî íå äîëàëèñÿ, ³ íàâ³òü ÿêùî á êîæíèé åñåñ³âåöü ïîä³ëÿâ ïðîãîëîøåíó Øòàíãëåì íåïåâí³ñòü ñòîñîâíî «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ», ïîîäèíîêå ïîðóøåííÿ ñòðóíêèõ øåðåã íàâðÿä ÷è çóïèíèëî á ðóéí³âíèé ïðîöåñ. Óò³ì, ö³ ³ñòèíè æîäíîþ ì³ðîþ íå ïðèìåíøóþòü ³íø³, íà ÿêèõ ñë³ä òàêîæ íàãîëîñèòè. Ïî-ïåðøå, Ñîá³áóð ³ Òðåáë³íêà çàñâ³ä÷óþòü, ùî ðîçïà÷ Øòàíãëÿ, õî÷ áè ÿêèì ïðàâäîïîä³áíèì â³í áóâ, íå çàñëóãîâóº íà òå, ùîá áóòè ³ñòèíîþ â îñòàíí³é ³íñòàíö³¿. Ïî-äðóãå, ö³ òàáîðè ñìåðò³, ÿê äîïîìîãëà ç’ÿñóâàòè Òåðåçà Øòàíãëü, çàñâ³ä÷óþòü òàêîæ, ùî öåé ðîçïà÷ çìèêàºòüñÿ ç ³íñòèíêòîì ñàìîçáåðåæåííÿ, ÿê ò³ëüêè ëþäè, îñîáëèâî íàéáëèæ÷³ òà íàéäîðîæ÷³, âèÿâëÿþòüñÿ íåçäàòíèìè íàäàòè îäíå îäíîìó

178

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

äîïîìîãó ó ïðîòèñòîÿíí³ ñëàáêîñò³, ÿêà äîçâîëÿº íàä³ëåíèì âëàäîþ ïðèð³êàòè áåççàõèñíèõ æåðòâ íà æèâîò³ííÿ é çàãèáåëü. Ïî-òðåòº, ÿêùî á çíà÷íà ê³ëüê³ñòü îñ³á ñïðîìîãëàñÿ çðîáèòè îäíå äëÿ îäíîãî òå, ùî áóëî íàïåâíå â ¿õí³õ ñèëàõ, à ñàìå: çàêëèêàòè îäíå îäíîãî äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà ñâî¿ â÷èíêè, Ãîëîêîñò, ìîæëèâî, íå ñÿãíóâ áè òàêîãî ìàñøòàáó. Ìè â³äïîâ³äàëüí³ – ³ öå íàø îáîâ’ÿçîê – îäíå çà îäíîãî, òàê ñàìî, ÿê ³ ñàì³ çà ñåáå. Ìè ìóñèìî íàðîäèòèñÿ íàíîâî ÿê ëþäè – ÷îëîâ³êè é æ³íêè, íàä³ëåí³ çãîðè çäàòí³ñòþ äèâèòèñÿ â îáëè÷÷ÿ îäíå îäíîìó é ï³êëóâàòèñÿ îäíå ïðî îäíîãî – òóò ³ òåïåð. Õî÷ ö³ ðå÷³ é î÷åâèäí³, áàíàëüíèìè ¿õ íå íàçâåø. Íå íàãîëîøóâàòè íà íèõ – îçíà÷ຠñïðèÿòè óòâîðåííþ àòìîñôåðè ìîâ÷àííÿ, â ÿê³é îñîáèñòî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ ìîæíà áóäå äóæå ëåãêî óíèêíóòè ³ â ÿê³é áåçïîì³÷íèõ ëþäåé äóæå ëåãêî ìîæíà áóäå âèçíàòè çàéâèìè é ã³äíèìè õ³áà ùî òîðòóð ³ ñìåðò³. Çóñòð³÷³ óòòè Ñåðåí³ ³ç Ôðàíöåì Øòàíãëåì âèÿâèëè äëÿ íå¿ «ôàòàëüíó âçàºìîçàëåæí³ñòü óñ³õ ëþäñüêèõ â÷èíê³â» (ñ. 15). ßêùî ö³ â÷èíêè ïîêëèêàí³ çàïîá³ãàòè ðîçâèòêîâ³ ïîä³é, òðàã³÷íîþ êóëüì³íàö³ºþ ÿêèõ º íåâ³äâîðîòíèé ôàòóì, 䳿 Òåðåçè Øòàíãëü ìàþòü òðàêòóâàòèñÿ íå ìåíø ñåðéîçíî, í³æ ä³ÿëüí³ñòü ¿¿ ÷îëîâ³êà, éîãî íà÷àëüíèê³â ³ ¿õí³õ ñëóõíÿíèõ ï³äëåãëèõ. Ç’ÿñóâàííÿ òîãî, ùî ñàìå âîíà òà ³íø³ ëþäè – òàê³ æ ïðîñò³, ÿê ³ ìè ç âàìè – ìîãëè, à ùî íå ìîãëè çðîáèòè, çîêðåìà é òîãî, ÿêèì ÷èíîì ¿¿ ñâ³ä÷åííÿ ðîçâ³þþòü îïòèì³ñòè÷í³ ³ëþ糿 ùîäî ö³íè îïîðó, º ïðåäìåòíèì óðîêîì ïðî äîâ³ðó, ÿêèé ìè ìàºìî âèíåñòè ç òèõ ïîä³é, ùî â³äáóâàëèñÿ â òîé ÷àñ ó Ïîëüù³.

9 æîâòíÿ 1974 ðîêó, ìàéæå ÷åðåç òðè ðîêè ï³ñëÿ òîãî, ÿê ó í³ìåöüê³é â’ÿçíèö³ ïîìåð Ôðàíö Øòàíãëü, ïðîãðåñóþ÷èé àòåðîñêëåðîç ï³äêîñèâ ³íøó ëþäèíó, ÿêà â³ä³ãðàâàëà ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ðîëü, ö³ëêîâèòî â³äì³ííó â³ä ò³º¿, ùî âèïàëà íà äîëþ êîìåíäàíòà Òðåáë³íêè. ×îðíîðèíêîâèé ãåíäëÿð ³ áîíâ³âàí, Îñêàð سíäëåð â³â ñïîñ³á æèòòÿ «çàâñ³äíèêà âå÷³ðîê», ÷åðåç ùî íåð³äêî çáèâàâñÿ íà ìàí³âö³ ïîäðóæíüî¿ çðàäè9 . Çà ïåâíèìè ìîðàëüíèìè íîðìàìè, Øòàíãëü áóâ êðàùîþ ëþäèíîþ, í³æ öåé âèñîêèé áëîíäèí ÷åñüêî-í³ìåöüêîãî ïîõîäæåííÿ, êîòðèé øóêàâ ñîá³ äîë³ â ïîëüñüêîìó ì³ñò³ Êðàê³â ó 1939 ðîö³. Ïåðåä â³éíîþ سíäëåð âñòóïèâ äî ïàðò³¿ ñóäåòñüêèõ í³ìö³â. Íîñèòè íà âèëîç³ åìáëåìó ç³ ñâàñòèêîþ âèÿâèëîñÿ íåïîãàíèì äëÿ á³çíåñó. Îòîæ öåé ïðîìèñëîâèé ä³ëîê ðóøèâ óñë³ä çà âåðìàõòîì äî Ïîëüù³ ³ ïåðåéíÿâ íà ñåáå êåð³âíèöòâî åêñïðîïð³éîâàíèì çàâîäîì åìàëåâèõ âèðîá³â. Íåçàáàðîì â³í ïî÷àâ îòðèìóâàòè ÷óäîâ³ ïðèáóòêè çàâäÿêè âèêîðèñòàííþ ºâðåéñüêèõ ïðàö³âíèê³â, ÿê³ îáõîäèëèñÿ éîìó ïðàêòè÷íî çàäàðìà – ñïî÷àòêó. Öå

179

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

óòî÷íåííÿ ïåâíèì ÷èíîì âèÿâëÿº ð³çíèöþ ì³æ êîëèøí³ì سíäëåðîì – ëþáèòåëåì ðîçâàã ³ ñïåêóëÿíòîì – òà ï³çí³øèì – ëþäèíîþ, çà ÷èºþ îñîáèñòîþ ³í³ö³àòèâîþ áóëî âðÿòîâàíî â³ä çíèùåííÿ ïîíàä òèñÿ÷ó ºâðå¿â. Òèðàí³ÿ, ùî çàïàíóâàëà ï³ñëÿ çàõîïëåííÿ óòëåðîì Áîãå쳿 òà Ìîðà⳿ â áåðåçí³ 1939 ðîêó, âîäíî÷àñ ³ çäèâóâàëà سíäëåðà, ³ ëèøèëà éîãî ïåâíèõ ³ëþç³é, îäíàê íå îñòàòî÷íî. Ñïðàâä³, سíäëåð íà òîé ÷àñ ³ äàë³ íàäຠñâî¿ ïîñëóãè ñòðóêòóð³ àäì³ðàëà ³ëüãåëüìà Êàíàð³ñà – Abwehr (â³ää³ë ðîçâ³äêè é êîíòððîçâ³äêè ïðè í³ìåöüêîìó âèùîìó êîìàíäóâàíí³). Ïî䳺þ, ÿêà äîêîð³ííî çì³íèëà ïîãëÿäè سíäëåðà, áóâ æîðñòîêèé íàïàä íà êðàê³âñüêèõ ºâðå¿â ñïåö³àëüíèõ ï³äðîçä³ë³â, íàáðàíèõ ³ç ñëóæáè áåçïåêè Ãåéäð³õà – Sicherheitsdienst, ñâ³äêîì ÿêîãî â³í áóâ. Îñê³ëüêè ïîä³áí³ àêö³¿ çà÷³ïàëè ïðàö³âíèê³â âèðîáíèöòâà, سíäëåð ââàæàâ ¿õ íàäçâè÷àéíî øê³äëèâèìè äëÿ âîºííîãî ïîòåíö³àëó. Á³ëüøå òîãî, òàêå ðîçòðà÷àííÿ ëþäñüêîãî æèòòÿ âðàæàëî éîãî ÿê äîêîð³ííå çëî ç åòè÷íîãî ïîãëÿäó. Âèð³øèâøè, ùî éîìó âäàñòüñÿ ïîñïðèÿòè ïîêðàùàííþ ñèòóàö³¿ ³çñåðåäèíè ñàìî¿ í³ìåöüêî¿ ñèñòåìè, سíäëåð óêëàâ ðèçèêîâàíó ê³ëüê³ñòü óãîä. ßêùî ñïî÷àòêó â³í ñòàâèâ ñîá³ çà ìåòó çáåðåãòè â çäîðîâîìó ñòàí³ ñâî¿õ ïðàö³âíèê³â, ÿê³ áóëè éîìó ïîòð³áí³ äëÿ ï³äòðèìêè ïðîäóêòèâíîñò³ éîãî çàâîäó, òî íàïðèê³íö³ â³éíè â³í áóâ ñïîíóêóâàíèé ãëèáøîþ ³äåºþ. ³í ïðèéíÿâ äëÿ ñåáå ð³øåííÿ, ùî ñîòí³ ïðàö³âíèê³â, ÿê³ áóëè ï³ä éîãî îï³êîþ, âèæèâóòü ³ ìàòèìóòü ìàéáóòíº. سíäëåð â³â ñïèñîê. ³í ì³ñòèâ ïð³çâèùà áëèçüêî 1300 ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê, ÿê³ ïî÷àëè íàçèâàòè ñåáå Schindlerjuden [ºâðå¿ Ø³íäëåðà]. Êîëè íàâåñí³ 1945 ðîêó íàáëèæàëîñÿ çâ³ëüíåííÿ, سíäëåð ïîîá³öÿâ: «³ äàë³ ðîáèòè äëÿ âàñ óñå, ùî çìîæó, ïîêè íå ïðîá’º ï’ÿòü õâèëèí ï³ñëÿ ï³âíî÷³» 10 . Îá³öÿíêè ñâ â³í òâåðäî äîòðèìóâàâñÿ, ÿê ðàí³øå – óïðîäîâæ ê³ëüêîõ ðîê³â – äàíîãî ñîá³ ñëîâà. Ïðîòÿãîì òîãî ÷àñó â Ïîëüù³, êîëè éîãî ºâðåéñüê³ ïðàö³âíèêè çìóøåí³ áóëè æèòè â òàáîð³ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³ ï³ä ï’ÿòîþ ñàäèñòà Àìîíà Ãåòà, سíäëåð âèòðà÷àâ ÷èìàë³ ñóìè íà ï³äêóïè, àáè ñòâîðèòè ñâ³é âëàñíèé ï³äòàá³ð-ïðèõèñòîê íà çàâîä³. Çàâäÿêè â³ääàí³é äîïîìîç³ äðóæèíè سíäëåðà Åì³ë³ çàâåäåíèé íèì ïîðÿäîê òðèâàâ ³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê â³í ñàì çìóøåíèé áóâ ïåðåì³ñòèòè ñâ³é çàâîä äî ×åõîñëîâà÷÷èíè, ç îãëÿäó íà íàñòóï ×åðâîíî¿ Àð쳿. سíäëåð ñïðîì³ãñÿ íàâ³òü âèòÿãíóòè ç Îñâåíö³ìà äåêîãî ç òèõ, ÷è¿ ïð³çâèùà áóëè çàíåñåí³ äî éîãî ñïèñêó æèòòÿ. Ïî çàê³í÷åíí³ â³éíè Îñêàðà òà Åì³ë³ سíäëåð³â ñï³òêàëà äîëÿ á³æåíö³â. Âîíè âòðàòèëè âñå, çà âèíÿòêîì òîãî, ùî ¿õ íå çàáóëè Schindlerjuden. ϳä ïðîâîäîì Ëåîïîëüäà òà ̳ëè Ïôåôôåðáåðã³â âîíè îá’ºäíàëè ñâî¿

180

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

çóñèëëÿ äëÿ íàäàííÿ سíäëåðó äîïîìîãè, ÿê ò³ëüê³ îáñòàâèíè äîçâîëèëè ¿ì çðîáèòè öå. Ñåðåä áàãàòüîõ ¿õí³õ äîáðèõ â÷èíê³â áóëî ñïðèÿííÿ âèêîíàííþ îñòàííüî¿ âîë³ Ø³íäëåðà – ïîõîâàòè éîãî â ªðóñàëèì³. Òåïåð ó ªðóñàëèì³ â ²çðà¿ëüñüêîìó ìåìîð³àë³ Ãîëîêîñòó – ßä Âàøåì³ – ðîñòå äåðåâî íà ÷åñòü Îñêàðà سíäëåðà. Âîíî çàñâ³ä÷óº, ùî â³í ïðèéíÿâ áëèçüêî äî ñåðöÿ ðÿäêè ³ç Òàëìóäà, ùî éîãî â³í ïî÷óâ ó 1939 ðîö³ â Êðàêîâ³ â³ä ºâðåÿ-áóõãàëòåðà ²öõàêà Øòåðíà: «Òîé, õòî ðÿòóº æèòòÿ îäí³º¿ ëþäèíè, ðÿòóº âåñü ñâ³ò». Ïðîòå íàâ³òü òåïåð Schindlerjuden íå çíàþòü äîñòåìåííî, ùî ñïîíóêàëî Îñêàðà سíäëåðà âèêîíàòè ñâîþ ì³ñ³þ ç ðÿòóâàííÿ ëþäåé. Ñïîä³âàþ÷èñü â³äæèâèòè õî÷à á ÿêîþñü ì³ðîþ òó äîâ³ðó, ÿêó âòðàòèâ Æàí Àìåð³, äåõòî ³ç ñîö³îëîã³â íàìàãàºòüñÿ ç’ÿñóâàòè, ÷îìó ïåâí³ ëþäè, íàïðèêëàä سíäëåð, äîïîìàãàëè áåççàõèñíèì, òîä³ ÿê áàãàòî ³íøèõ öüîãî íå ðîáèëè11 . Îñê³ëüêè, ÿê â³äîìî, äóæå ìàëî õòî ç ðÿò³âíèê³â ââàæຠñåáå ìîðàëüíèì ãåðîºì, íàñë³äêîì öèõ äîñë³äæåíü Ãîëîêîñòó ìîæå ñòàòè îáðàç «àëüòðó¿ñòè÷íî¿ îñîáèñòîñò³». Õî÷ áè ùî ìè ä³çíàâàëèñÿ ïðî òàê³ ðå÷³ – óñå º âàæëèâèì. Çãàäàéìî, ÿê âëó÷íî çàóâàæóº ç öüîãî ïðèâîäó ³íøèé óö³ë³ëèé ºâðåé – Ï’ºð Ñîâàæ: «ßêùî ìè çíàòèìåìî, ÿê ìîæíà ÷èíèòè äîáðî íàâ³òü çà íàéíåñòåðïí³øèõ îáñòàâèí, ìè äåäàë³ á³ëüøå ñóìí³âàòèìåìîñÿ â íàø³é çäàòíîñò³ ÷èíèòè äîáðî íàâ³òü çà ìåíø íåñòåðïíèõ îáñòàâèí. ßêùî ìè ïàì’ÿòàòèìåìî ëèøå æàõ Ãîëîêîñòó, ìè âòðàòèìî íàãîäó îñìèñëèòè, âëàñíå, öåé æàõ ³ ñêëàñòè äëÿ ñåáå íàóêó íà ìàéáóòíº. ßêùî ìè ïàì’ÿòàòèìåìî ëèøå ñòðàõ³òòÿ Ãîëîêîñòó, ñàìå ìè ïîíåñåìî â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñòâîðåííÿ íàéíåáåçïå÷í³øîãî àë³á³: ùî ëþäèíà áóëà íåçäàòíîþ îñÿãíóòè éîãî ³ ùîñü âä³ÿòè. ßêùî ºâðå¿ íå áóäóòü çíàòè, ùî âåñü ñâ³ò íå ñòîÿâ áåçä³ÿëüíî îñòîðîíü, êîëè íàì â÷èíèëè ð³çíþ, ìè ï³ä³ðâåìî íàøó çäàòí³ñòü êð³ïèòè äðóæáó é çâ’ÿçêè, ÿêèõ ïîòðåáóºìî é çàñëóãîâóºìî. ßêùî õðèñòèÿíè íå ä³çíàþòüñÿ, ùî íàâ³òü òîä³ ñåðåä íèõ áóëè òàê³, ùî ÷èíèëè ïî-õðèñòèÿíñüêè, âîíè áóäóòü ïîçáàâëåí³ íàòõíåííèõ ³ ïèòîìèõ ïðèêëàä³â ïðèðîäè é âèìîã ¿õíüî¿ â³ðè. ßêùî ïåðåêîíëèâ³ é íàä³éí³ ñâ³ä÷åííÿ ìîæëèâîñò³ äîáðà íà çåìë³ çà íàøèì ïîòóðàííÿì ïðîñëèçíóòü êð³çü íàø³ ïàëüö³ é ïåðåòâîðÿòüñÿ íà ïîðîõ, ïðèéäåøí³ ïîêîë³ííÿ áóäóòü çìóøåí³ áóäóâàòè ëèøå íà öüîìó òë³í³. ßêùî äîçâîëèòè, àáè íàä³ÿ âèäàâàëàñÿ íåðåàë³ñòè÷íîþ â³äïîâ³ääþ ñâ³òîâ³, ÿêùî ìè íå ï³äåìî øëÿõîì ðîçâèòêó âïåâíåíîñò³ â íàøîìó äóõîâíîìó áàãàòñòâ³, íà íàñ áóäå ïîêëàäåíî â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñòâîðåííÿ ó ñâ³é ÷àñ ñâ³òó, â ÿêîìó â³äñóòíÿ ëþäÿí³ñòü – ó áóêâàëüíîìó ðîçóì³íí³»12 .

181

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

ßêùî ìè âèçíàâàòèìåìî ðàíè íàøîãî ñòîë³òòÿ é âîäíî÷àñ íå áóäåìî ïàñèâíî äèâèòèñÿ íà øðàìè Ãîëîêîñòó, ùî í³âå÷àòü ëþäñòâî, íàì òîä³, ìîæëèâî, íå äîâåäåòüñÿ áóäóâàòè íà òë³í³. ³äíîâëåííÿ äîâ³ðè äî ñâ³òó çàëåæèòü â³ä ãîòîâíîñò³ ÷èíèòè îï³ð æàõàì öüîãî ñâ³òó ç ðîçñóäëèâîþ ÷³òê³ñòþ. Âí³ñ ñâîþ äåùèöþ â öþ ñïðàâó (³ íå ëèøå â öþ) ÿê ëàóðåàò Íîáåë³âñüêî¿ ïðå쳿 ìèðó é î÷åâèäåöü Ãîëîêîñòó òàêîæ ³ Åë³ Â³çåëü. Âåäó÷è ìîâó ïðî Ãîëîêîñò, ³çåëü ãîâîðèòü: «ß áîþñÿ, ùî ñòðàõ³òòÿ òîãî ïåð³îäó º íàäòî òåìíèì, ëþäè, íå çäàòí³ ðîçóì³òè, âòðàòèëè çäàòí³ñòü ñëóõàòè» 13 . Îäíàê äîðîáîê ³çåëÿ, ³ç òðèäöÿòüìà éîãî êíèãàìè, çàñâ³ä÷óº, ùî â³í íå ïåðåáóâຠâ ïîëîí³ â³ä÷àþ. Íåíàâèñòü, áàéäóæ³ñòü, íàâ³òü âëàñíå ³ñòîð³ÿ ìîæóòü ïîñòàâàòè ïåðåä íàìè ó ñâîºìó íàéã³ðøîìó âèãëÿä³, àëå òàêèé ñòàí ðå÷åé íå çàñëóãîâóº íà ðîëü ³ñòèíè â îñòàíí³é ³íñòàíö³¿. Ïîä³áíèìè òåìàìè íàñè÷åí³ âñ³ òâîðè ³çåëÿ. Ó éîãî íåäàâíî âèäàíîìó ðîìàí³ «Ï’ÿòèé ñèí», ùî â³í ïðèñâÿ÷óº ñâîºìó ñèíîâ³ Åë³øà «³ âñ³ì ³íøèì ä³òÿì óö³ë³ëèõ», öÿ òåìàòèêà íàáóâຠâ³äò³íêó îñîáëèâî¿ çíà÷óùîñò³ äëÿ ñòóäåíò³â ³ âèêëàäà÷³â, ÿê³ íàìàãàþòüñÿ âñëóõàòèñÿ é îñÿãíóòè äîáó ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà. Öÿ ³ñòîð³ÿ çíàéîìèòü íàñ ³ç Âîëüôãàíãîì Áåðãåðîì, àëå öå éîãî íàáóòå éìåííÿ. ³í ìàâ áè áóòè ìåðòâèì, îäíàê â³í æèâå. Öåé ÷îëîâ³ê, ñïðàâæíº ³ì’ÿ ÿêîãî Ðèõàðä Ëàíäåð, ìåøêຠâ í³ìåöüêîìó ì³ñòå÷êó Ðåñõàøòàäò³. Éîãî ð³äíèé êðàé, äå â³í ñòàâ â³äîìèé ÿê Angel, äàëåêî íà Ñõîä³. Ñê³ëüêè ëþäè ïàì’ÿòàþòü öþ ì³ñöèíó, âîíà íàçèâàëàñÿ Äàâàðîâñüê. Îäíàê òåïåð³øí³é Äàâàðîâñüê í³ñê³ëå÷êè íå íàãàäóº òó ì³ñöèíó, ÿêîþ âîíà áóëà êîëèñü. ßê ³ áóäü-ÿêå ³íøå ì³ñöå. ßê ³ áóäü-ÿêà ëþäèíà, çíຠâîíà ïðî òàê³ çì³íè ÷è í³. «Ï’ÿòèé ñèí» ðîçâèâຠöþ òåçó, âäàþ÷èñü äî äîñë³äæåííÿ «îíòîëîã³÷íî¿ Ïî䳿», ÿêó íå ìîæíà çâåñòè ïðîñòî äî ñëîâà – Ãîëîêîñò14 . Àð³¿ë – ï’ÿòèé ñèí. Àëå õòî òàêèé Àð³¿ë? Öå çàïèòàííÿ ñïîíóêຠéîãî äî ðîçäóì³â. Âîíî çàâäຠéîìó òàêîæ ñòðàæäàíü, ³ ÷èìàëèõ, îñê³ëüêè öÿ ïîñòàëà ïåðåä íèì äèëåìà ñêåðîâóº éîãî äî Ðåñõàøòàäòà, äå â³í ìຠíàì³ð áóòè «íîñ³ºì ïîñëàííÿ». Õî÷à Ðèõàðä Ëàíäåð «íå ìຠóÿâëåííÿ ïðî æîäíå ïîñëàííÿ é æîäíîãî ïîñëàíöÿ», Angel ìóñèòü çì³íèòè éîãî çâè÷íó ðîëü ³ îòðèìàòè îáèäâ³ ö³ ñóòíîñò³. ×è ä³éäå äî íüîãî òà ÷è ³íøà, çàëèøàºòüñÿ çàãàäêîþ. Ïðîòå íå çíàéäåòüñÿ, ìàáóòü, æîäíîãî ÷èòà÷à, ÿêîãî á íå çâîðóøèëè ñâ³ä÷åííÿ Àð³¿ëà. «Áóëî öå íà ñâ³òàíêó ÷è â íàäâå÷³ð’¿? ̳ñòå÷êî Ðåñõàøòàäò çäàºòüñÿ íàõíþïëåíèì ³ ïðèìàðíèì ï³ä äð³áíèì äîùèêîì, ùî íàêðàïຠáåçïåðåñòàíêó… Îñü âîêçàë. Ìåí³ í³ÿêîâî, àëå ÿ íå ïàì’ÿòàþ, ÷è ÿ âæå ïðèáóâ, à ÷è ò³ëüêè çáèðàþñÿ âèðóøèòè çíîâ ó äîðîãó. ×è öå ñîí, ÷è

182

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

ðåàëüí³ñòü?» (ñ. 13; ñòîð³íêîâ³ ïîñèëàííÿ òóò ³ â íàñòóïíèõ øåñòè àáçàöàõ ñòîñóþòüñÿ êíèæêè ³çåëÿ «The Fifth Son»). Ñïîð³äíåíà ñòèë³ñòè÷íî ³ç òâîðàìè Áîðõåñà, Êàìþ òà Êàôêè, öÿ îïîâ³äü ñòâîðþº íàïðóæåí³ îñîáèñò³ çóñòð³÷³. Ìèíóëå, òåïåð³øíº é ìàéáóòíº ïåðåïë³òàþòüñÿ â íèõ, êîëè ä³éîâ³ îñîáè çâåðòàþòüñÿ äî ïðèìàðè é ðåàëüíîñò³, àáè çðîçóì³òè, ÿêèé ñåíñ ìຠæèòòÿ ï³ä ÷àñ ³ ï³ñëÿ «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ». Òâîð÷èì íàñë³äêîì – ñêëàäíèì ³ âîäíî÷àñ ïðîñòèì – º ïåðåõ³ä îä â³ä÷àþ äî ð³øó÷îñò³ øëÿõîì ïåðåòâîðåííÿ áàæàííÿ ïîìñòè íà ïðàãíåííÿ äî â³äðîäæåííÿ. Íà ïî÷àòêó àâòîð íàãàäóº íàì ïðî ïðèïîâ³ñòêó ç Òîðè, â ÿê³é ³äåòüñÿ ïðî «÷îòèðüîõ ñèí³â: îäèí ðîçóìíèé, à äðóãèé – éîãî ïðîòèëåæí³ñòü; ùå îäèí – ïðîñòàê, à îñòàíí³é – òàêèé, ùî íå çäàòåí íàâ³òü çàïèòàòè ïðî ùîñü» (ñ. 9). Îäíàê òóò ³çåëü ïèøå ïðî ï’ÿòîãî ñèíà, – äî íüîãî ³ çàäëÿ íüîãî... Öåé ñèí ³íøèé – íå òîìó, ùî â íüîãî â³äñóòí³ ÿêîñò³, ïðèòàìàíí³ ³íøèì, à âíàñë³äîê òîãî, ùî â³í ïåðåáóâຠäåñü íå òóò. ³äñóòí³ñòü éîãî ïîÿñíþºòüñÿ ñìåðòþ, ³ âñå æ ïðè÷èíà íå â í³é, áî ñìåðòü í³÷îãî íå ç’ÿñîâóº. Á³ëüøå òîãî, íàâ³òü ÿêùî ñìåðòü ³ ïðè÷åòíà äî öüîãî, â³äñóòí³ñòü ï’ÿòîãî ñèíà íå º ëèøå ¿¿ íàñë³äêîì. Ï’ÿòèì ñèíîì º Àð³¿ë. Ó ä³àëåêòè÷íîìó ñåíñ³ â³í, âîäíî÷àñ, ³ ìåðòâèé, ³ æèâèé, îñê³ëüêè Àð³¿ë – öå íå îäèí ñèí, à äâà. Àð³¿ë, êîòðèé íàðîäèâñÿ â 1949 ðîö³ ³ ðîçøóêóº, à ïîò³ì íåñå ñâîº ïîñëàííÿ, îïîâ³äàþ÷è ³ñòîð³þ ³çåëÿ, ñüîãîäí³ îá³éìຠïîñàäó ïðîôåñîðà «â ìàëåíüêîìó óí³âåðñèòåò³ â øòàò³ Êîííåêòèêóò» (ñ.218). Âèðîñëèé ó Íüþ-Éîðêó, ñòóäåíò êîëåäæó ø³ñòäåñÿòèõ ðîê³â, â³í ïåðåæèâ àìåðèêàíñüêó âåðåì³þ ÷àñ³â â³éíè ó Â’ºòíàì³. ϳçíàííÿì òà¿íè æèòòÿ â³í çàâäÿ÷óâàâ ñâî¿é ïîäðóç³ Ë³ç³. Ñåêñ, íàðêîòèêè, ïîë³òèêà, êîõàííÿ – âîíè ðàçîì ïðîéøëè êð³çü óñå öå. Àëå ñàìå òîä³, êîëè, ÿê â³í êàæå: «Ë³çà ïîêèíóëà ìåíå», – õî÷à â òðèäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â éîìó ³ áðàêóâàëî ¿¿, Àð³¿ë ïî÷àâ ôîðìóâàòèñÿ ï³ä âïëèâîì íå Àìåðèêàíñüêî¿ ìð³¿, à ñêîð³øå, Öàðñòâà íî÷³, ÿêîãî â³í í³êîëè íå çàçíàâ ó Äàâàðîâñüêó (ñ. 217). Ó Àð³¿ëà º áðàò. Öåé ôàêò ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó áóâ éîìó íåâ³äîìèé, îñê³ëüêè éîãî áðàò, – òåæ Àð³¿ë, ï’ÿòèé ñèí. Õî÷à ïîä³áí³ ïåðèïåò³¿ é âèêëèêàþòü çàì³øàííÿ, ç íèõ ò³ëüêè ïî÷èíàºòüñÿ îïîâ³äü ³ñòîð³¿. Îñê³ëüêè çàãàäêîâ³ñòü ó ñòîñóíêàõ ì³æ Àð³¿ëîì ³ éîãî áðàòîì íå îáìåæóºòüñÿ ëèøå çá³ãîì ¿õí³õ ³ìåí. Ùîäî êîæíîãî ³ç öèõ äâîõ Àð³¿ë³â, ïðèì³ðîì, íå ìîæíà ç âïåâí³ñòþ ñêàçàòè, ÷è º îäèí àáî äðóãèé ñïðàâä³ – ñòàðøèì, à ÷è ìîëîäøèì áðàòîì. Õî÷à ïðîôåñîð íà îäèíàäöÿòü ðîê³â ñòàðøèé çà ñâîãî áðàòà, òîé íàçàâæäè çàëèøèòüñÿ øåñòèð³÷íèì. Ñò³ëüêè áóëî áðàòîâ³, êîëè Angel òà

183

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

éîãî åñåñ³âñüê³ ïîïë³÷íèêè ñõîïèëè Àð³¿ëà é óáèëè â Äàâàðîâñüêó. Éîãî áàòüêè-ºâðå¿ Ðàõèëü ³ Ðåéâåí Òàì³ðîâè äîêëàäàëè óñ³õ çóñèëü, àáè éîìó âåëîñÿ òàì ÿêíàéêðàùå, õî÷à íàéêðàùèì áóëî á íå áóòè â Äàâàðîâñüêó. Íàïðàâëåíèé äî ãåòòî ç ³íøèìè ºâðåÿìè, Ðåéâåí î÷îëèâ òàì ªâðåéñüêó ðàäó. ³í ÷èíèâ çà ñïðàâåäëèâ³ñòþ é ïîâîäèâñÿ ã³äíî – ³ çàïëàòèâ âèñîêó ö³íó. Êîëè Òàì³ðîâ ä³çíàâñÿ ïðî êðîâîæåðëèâ³ íàì³ðè Ðèõàðäà Ëàíäåðà òà íàöèñò³â, â³í â³äìîâèâñÿ â³ä ñâîãî ïîñòà ³ ðîçïîâ³â ìåøêàíöÿì ãåòòî âñå, ùî çíàâ. Angel çàëèøèâ Ðåéâåíà â æèâèõ, àëå çíèùèâ ø³ñòüîõ ÷ëåí³â Ðàäè é ï³ñëÿ öüîãî ï³äãîòóâàâ óñå ãåòòî äëÿ äåïîðòàö³¿ äî ãàçîâèõ êàìåð. Òàì³ðîâè ìóñèëè ¿õàòè ³ç öèì åøåëîíîì ñìåðò³. Ïåðåä òèì ÿê ñ³ñòè ó ïîòÿã, âîíè çðîáèëè äâ³ ðå÷³. Ïî-ïåðøå Ðåéâåí çóñòð³âñÿ ³ç Ñèìõîì Çåë³ãñîíîì, Àíàòîëåì Ôð³äìàíîì òà ðàáèíîì Ààðîí-Àøåðîì. ³í ç³áðàâ ¿õ ðàçîì, àáè äàòè òàºìíó êëÿòâó ïîìñòè: «Òîé, õòî ç-ïîì³æ íàñ âèéäå æèâèì ³ç öüîãî òÿæêîãî âèïðîáóâàííÿ, çàïðèñÿãàºòüñÿ ñâîºþ ÷åñòþ òà ñâÿò³ñòþ íàøî¿ ïàì’ÿò³ çðîáèòè âñå ìîæëèâå, ùîá çíèùèòè âáèâöþ, íàâ³òü ö³íîþ âëàñíîãî æèòòÿ» (ñ. 155). Óñ³, îêð³ì ðàáèíà, ïîãîäèëèñÿ. Ïî-äðóãå, Ðàõèëü ³ Ðåéâåí çíàéøëè «äîáðèõ ³ ã³äíèõ ëþäåé», ÿê³ ïåðåõîâóâàòèìóòü Àð³¿ëà â³ä óáèâöü (ñ. 184). ³äòàê âîíè çàëèøèëè éîãî ó íèõ. Çðåøòîþ, Ðåéâåí ä³çíàâñÿ, ùî Ëàíäåð òåæ äàâ êëÿòâó ³ äîòðèìàâ ¿¿. Çãîäîì â³í òàêîæ ïîâèíåí áóäå ïðàêòè÷íî äîâåñòè, ùî éîãî âëàñíà ð³øèì³ñòü óáèòè äîêîð³ííî â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä íàì³ðó öüîãî íàöèñòà. Ëàíäåð äóæå äîáðå çíàâ Òàì³ðîâèõ. Êîëè éîìó ñòàëî â³äîìî, ùî âîíè ïðè¿õàëè â êîíöòàá³ð áåç Àð³¿ëà, â³í íå ïîâ³ðèâ ¿õíüîìó ïîÿñíåííþ, ùî äèòèíà ïîìåðëà â ãåòòî â³ä åï³äå쳿. ² Ëàíäåð çëîâ³ñíî ïîîá³öÿâ Ðàõèë³ òà Ðåéâåíó, ùî ðîçøóêàº, äå ïåðåõîâóºòüñÿ ¿õí³é ñèí. Angel òàêè çíàéøîâ õëîï÷èêà. Ïîìñòà éîãî áóëà «æàõëèâîþ é æîðñòîêîþ; ëþäè ïåðåïîâ³äàëè ïðî íå¿ â óñ³õ ãåòòî, áëèæí³õ ³ äàëüí³õ». ijçíàâøèñü ïðî íå¿, íüþ-éîðêñüêèé áðàò Àð³¿ëà â³äòîä³ «íå ì³ã äèâèòèñÿ íà ãàðÿ÷å ìîëîêî» (ñ. 185). Çíàííÿ ïðî öå – º ñàìå òèì, ùî íå äຠñïîêîþ àìåðèêàíñüêîìó Àð³¿ëó, ï’ÿòîìó ºâðåéñüêîìó ñèíîâ³, ÿêèé æèâèé, àëå ïåðåáóâຠíå òóò, ó Íüþ-Éîðêó, ç áàòüêàìè, îñê³ëüêè â³í º ñèíîì î÷åâèäö³â Ãîëîêîñòó, êîòðèé íå âèæèâ ó Äàâàðîâñüêó. Õî÷à Ðàõèëü ³ Ðåéâåí ïåðåæèëè öå ëèõîë³òòÿ, çóñòð³ëèñÿ çíîâó é ïåðåòíóëè îêåàí, âîíè íå çìîãëè ïî÷àòè âñå ñïî÷àòêó, ÿê öå çàâåäåíî â Àìåðèö³ ³ ÷èì âîíà ñëàâèòüñÿ. Äî êðàþ îáòÿæåí³ ìèíóëèì, âîíè ïðàãíóëè íîâîãî æèòòÿ ³ íà ï³äòâåðäæåííÿ öüîãî íàâ³òü ïîäàðóâàëè æèòòÿ ùå îäíîìó Àð³¿ëó, ³ âñå æ òàêè çðîçóì³ëè, ùî äðóãèé

184

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

Àð³¿ë ìîæå, ñêîð³øå, ïîäâî¿òè ¿õí³é ñìóòîê, à íå ¿õíþ ðàä³ñòü. Îñê³ëüêè ÿêó ³íäèâ³äóàëüí³ñòü âîíè ìîãëè äàòè éîìó ³ ÿêó ³íäèâ³äóàëüí³ñòü âîíè äàëè éîìó, íàçâàâøè éîãî Àð³¿ëîì? ͳõòî íå ãîòîâèé äîñë³äèòè ïîä³áí³ ïèòàííÿ êðàùå çà Åë³ Â³çåëÿ. Îáèäâà Àð³¿ëè, ¿õí³ áàòüêè é ëþäè, ç ÿêèìè âîíè ñï³ëêóþòüñÿ, – óñ³ âîíè âèéøëè ç âëàñíîãî äîñâ³äó àâòîðà ðîìàíó. Öå çàñâ³ä÷óþòü ñëîâà Àð³¿ëà, ÿêèé â äàíîìó âèïàäêó, çäàºòüñÿ, ãîâîðèòü â³ä ³ìåí³ ñàìîãî ³çåëÿ: «Ìíîþ âæèòî «ÿ» çàì³ñòü «âîíè». ²íàêøå êàæó÷è, ÿ áóâ òèì àáî òèì» (ñ. 219). Âèæèâøè â äîáó ñâîãî ïîí³âå÷åíîãî äèòèíñòâà â Îñâåíö³ì³, ³çåëü çíàéøîâ ñâ³é øëÿõ äî Íüþ-Éîðêà, òàì îäðóæèâñÿ ³ ñòàâ áàòüêîì. Öåé ðîìàí – ñòîã³í éîãî äóø³. Ðàçîì ³ç ãîëîñîì àâòîðà âîíè ïðîðèâàþòü òó í³ìîòí³ñòü, ÿêà çàãðîæóº çàïàíóâàòè, êîëè ÷èºñü æèòòÿ ñòðàæäຠá³ëüøå, í³æ áóäü-õòî ìîæå âèòðèìàòè. Åë³ Â³çåëü æèâå. Æèâèé ³ Àð³¿ë. Òàê ñàìî, ïðàâî íà æèòòÿ îòðèìóº ³ «Ï’ÿòèé ñèí», áî öÿ ³ñòîð³ÿ ìຠáóòè ïî÷óòîþ. Íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî Ðåéâåíà Òàì³ðîâà ïåðåïîâíþº ìèíóëå, äðóãèé Àð³¿ë íå ìîæå âèòÿãíóòè ç íüîãî âñ³º¿ ³ñòîð³¿, äîïîêè íå ïîìèðຠìàòè ³ â³í íå çíàõîäèòü ëèñòè, ùî ¿õ ïèñàâ áàòüêî Àð³¿ëó, ÿêèé ïåðåáóâຠíå òóò, íå ç íèìè. Ö³ çíàéäåí³ ëèñòè ñòàþòü òàêîæ ³ éîãî ëèñòàìè, ³ âîíè ñïîíóêàþòü íüþ-éîðêñüêîãî Àð³¿ëà ðîçïî÷àòè ñâîº âëàñíå ëèñòóâàííÿ ç áðàòîì ³ç Äàâàðîâñüêà. Ïîøòîâõîì äî íàïèñàííÿ Àð³¿ëîì ëèñò³â äî íüîãî ïîñëóãóâàëî ùå é â³äêðèòòÿ ³íøîãî õàðàêòåðó. Ìåëàíõîë³ÿ Ðåéâåíà Òàì³ðîâà ïî÷àñòè íàâ³ÿíà âïåâíåí³ñòþ â òîìó, ùî ¿ì ³ç Ñèìõîì Çåë³ãñîíîì âäàâñÿ ¿õí³é çàìàõ íà Ðèõàðäà Ëàíäåðà â 1946 ðîö³. Âïðîäîâæ ðîê³â âîíè çóñòð³÷àþòüñÿ ùîòèæíÿ, àáè ïðîàíàë³çóâàòè é îáãîâîðèòè öåé ôàêò, íàìàãàþ÷èñü âèçíà÷èòè ç â³äñòàí³ ðîê³â, ÷è ä³éñíî ñïðàâåäëèâèì áóâ ¿õí³é â÷èíîê. Öå ðîçñë³äóâàííÿ íàâðÿä ÷è ïîì’ÿêøóº â³ä÷óòòÿ ïðîâèíè, ÿêå âñå ùå ïðèãí³÷óº ¿õ ó òîé ÷è ³íøèé ñïîñ³á. ³äêðèòòÿ Àð³¿ëà öèì íå îáìåæóºòüñÿ. Ñåðåä ³íøîãî º â³äîìîñò³ ïðî òå, ùî Angel æèâèé, ùî â³í ïðîöâ³òຠé ïî÷óâàºòüñÿ ùàñëèâèì â ëè÷èí³ Âîëüôãàíãà Áåðãåðà – ðåñõàøòàäòñüêîãî á³çíåñìåíà. Ñïðàâà, ÿêó çàïî÷àòêóâàâ Ðèõàðä Áåðãåð, íå ïîâèííà çàëèøèòèñÿ íåçàâåðøåíîþ. Òîæ Àð³¿ë Òàì³ðîâ âèðóøàº, ÿê íà ïîáà÷åííÿ ç³ ñìåðòþ, äî ͳìå÷÷èíè, ùîá çóñòð³òèñÿ ç ïàíîì äèðåêòîðîì. Àð³¿ë ïðèáóâຠíà ñòàíö³þ, äå ìຠïåðåñ³ñòè íà ïî¿çä äî Ðåñõàøòàäòà. Îòæå, â³í ó Ãðàóøòàäò³, òîìó ñ³ðîìó ì³ñòå÷êó, äå ìîæíà «êóïèòè áóäü-ùî: æ³íêó äî ðàíêó, ñòðàõîâèé ïîë³ñ íà âèïàäîê ñàìîãóáñòâà àáî æ äîâ³÷íèé êâèòîê, ÷èííèé ó âñ³é çàë³çíè÷í³é ñèñòåì³ Í³ìå÷÷èíè» (ñ. 200).

185

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ

Ùî òðàïèëîñÿ ó Ãðàóøòàäò³ é íåâäîâç³ ï³ñëÿ ïðèáóòòÿ ãåðîÿ – íå äëÿ ïåðåïîâ³äàííÿ ó ñòàòò³. Íå ö³ëêîì âèçíà÷åíèì öå, ìîæëèâî, çàëèøèëîñÿ ³ äëÿ Åë³ Â³çåëÿ. Ëèøå Àð³¿ë – ³ í³õòî ³íøèé – º Àð³¿ëîì. ² âñå æ òàêè ìè íå ìîæåìî ñàìå òóò ïîëèøèòè «Ï’ÿòîãî ñèíà», îñê³ëüêè ñóòü ïîñëàííÿ, ùî éîãî íåñå, çã³äíî ç ðîìàíîì, Àð³¿ë, ó òîìó, ùî â³í íå âáèâàâ. À ïîÿñíþºòüñÿ öå, ó ïåðøó ÷åðãó, ùî â³í ºâðåé, ùî â³í ï’ÿòèé ñèí, ùî â³í – ëþäèíà. ßêèì ÷èíîì óñå öå ïîñòàº? ³çåëü ðîçøèôðîâóº: Àð³¿ë, íàïðèêëàä, îòðèìóº ïîðàäó â³ä ñâîãî ñóñ³äà é äðóãà – ðàáèíà Çâ³-Ãåðøà, êîòðèé êàæå: «Êàðàòè âèííó ëþäèíó, ïîêàðàòè ¿¿ íà ñìåðòü – îçíà÷ຠçâ’ÿçàòè ñåáå ç íåþ íàçàâæäè: õ³áà òè öüîãî ïðàãíåø?»(ñ. 190). Îäíàê ó öüîìó âèïàäêó öå çàïèòàííÿ º òàêîþ æ ì³ðîþ âàæëèâèì, ÿê ³ òðàäèö³éíà ïîðàäà, ùî éîìó ïåðåäóº. ßêùî «òàê» íå º íàéêðàùîþ â³äïîâ³ääþ, «í³» íå ìîæíà âèìîâèòè áåç áîëþ. Äëÿ êîæíîãî, êîìó íå áàéäóæå, ÿêèé íàñë³äîê ìຠ«ñóìíå ï³äñóìîâóâàííÿ» Àð³¿ëà, ³ñòèíà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî æèòòÿ ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà, íå ìîæå áóòè ëèøå ÷èºþñü îñîáèñòîþ ñïðàâîþ – íàòîì³ñòü âîíî ìຠáóòè ïðîíèçàíå «ïàì’ÿòòþ ïðî æèòòºâèé äîñâ³ä ³ ì𳿠çàãèáëèõ» (ñ. 220). Öåé ôàêò ìîæå ïîÿñíþâàòèñÿ ³ìåíåì, ÿêèì Åë³ Â³çåëü íàãîðîäèâ äâîõ ï’ÿòèõ ñèí³â. Àð³¿ë – öå ³ì’ÿ á³áë³éíå. Âîíî íå ðàç çóñòð³÷àºòüñÿ ó Çàïîâ³ò³ ³ â³äò³íêè éîãî çíà÷åíü ð³çíÿòüñÿ. Öå ³ì’ÿ ìîæå îçíà÷àòè «ëåâ Áîãà», à òàêîæ «ñâ³òëî Áîãà», ³ òóò ìîæíà çíàéòè ïîÿñíåííÿ, ÷îìó çà ï³çí³øîþ òðàäèö³ºþ ñêëàëîñÿ óÿâëåííÿ ïðî Àð³¿ëà ÿê ïðî ÿíãîëà, äîêîð³ííî â³äì³ííîãî â³ä Angel. Íà æàëü, öå ³ì’ÿ ìຠòàêîæ ³ ñâ³é òåìíèé â³äò³íîê. Íàïðèêëàä, ó ïðîðîöòâ³ ²ñà¿ ìîæíà íàòðàïèòè íà òàê³ ñëîâà: «² ïðèòèñíó Àð³¿ëà, ³ ñòàíåòüñÿ ëåìåíò òà ïëà÷, ³ â³í ñòàíå íà ìåíå, ÿê îãíèùå Áîæå15 » (²ñ. 29:2). Ïåðøèé Àð³¿ë îçíà÷ຠªðóñàëèì; äðóãèé íàâîäèòü íà äóìêó, ùî Àð³¿ë ñòàíå ÿê â³âòàð, ê³í ãîëîêîñòó. Ïðîòå îðàêóë áà÷èòü á³ëüøå. Ó ñâ³é ÷àñ «þðáà âñ³õ íàðîä³â, ùî íà Àð³¿ëà âîþþòü», ñàìà áóäå çíèùåíà «îãíÿíèì ¿äêèì ïîëóì’ÿì» (²ñ. 29:6–7). Ìîæëèâî, òàê âîíî ³ º – ÷è áóäå – àëå, çóñòð³âøèñü ³ç Angel, Àð³¿ë Òàì³ðîâ ïðèãàäóº äàâíº ïðèñë³â’ÿ: «Áîã ìîæå âäàòèñÿ äî ïîêàðàííÿ – öå â Éîãî âëàä³, àëå â ìî¿é âëàä³ – â³äìîâèòèñÿ áóòè Éîãî ð³çêîþ» (ñ. 213). Çàðàäè ñâîãî áðàòà, ÿê ³ çàäëÿ ñàìîãî ñåáå, Àð³¿ë, ÷èº àìåðèêàíñüêå æèòòÿ òàêîæ íåíà÷å ê³í ãîëîêîñòó, îòîòîæíþâàòèìå ñåáå ç³ ñâî¿ì íàðîäîì, ç ªðóñàëèìîì, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî â³í çàëèøàºòüñÿ æèòè â ä³àñïîð³, à îòæå, é ç³ ùàñëèâèì ëþäñòâîì. Òàêèì ÷èíîì, â³í, çäàºòüñÿ, íàéá³ëüøå íàãàäóº ñâîãî òåçêó ç ³íøî¿ ÷àñòèíè Çàïîâ³òó.

186

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ

Ó á³áë³éí³é êíèç³ Åçäðè Àð³¿ë ëèøå çãàäóºòüñÿ. Ïðîòå éîãî ³ì’ÿ º âàãîìèì ³ ïîñóòí³ì. Îñê³ëüêè Àð³¿ëà íàçèâàþòü ó ÷èñë³ ÷îëîâèõ – «ãîë³â» (Åçä. 8:16). Éîãî íàëåæí³ñòü äî ïðîâîäó çîáîâ’ÿçóº çãàäàòè ïðî íüîãî é ïîâåðíóòè ç âèãíàííÿ. Öå îçíà÷ຠâ³äïîâ³ñòè íà ñïóñòîøåííÿ é ñìóòîê àêòàìè â³äíîâëåííÿ, â÷èíåíèìè ç ìåòîþ â³äáóäîâè ªðóñàëèìà, çàëàãîäæåííÿ ñâ³òó é ïîâåðíåííÿ äîâ³ðè. Ïåðåêîíëèâî ïåðåïîâ³äàþ÷è ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó òà éîãî íàñë³äê³â, «Ï’ÿòèé ñèí» òîðóº öåé øëÿõ. Îòæå, çíàìåííî, ùî ñåðåä ÷îëîâèõ – «ãîë³â» Åçäðè – º é Åë³çåð. Éîãî òåçêà – àâòîð öüîãî ðîìàíó – çàêëèêຠíàñ ó â³äïîâ³äü ñòàòè ïîä³áíèìè äî Àð³¿ëà – ëåâàìè, ÿêùî íå ÿíãîëàìè, ñâ³òëà, ùî íàìàãàþòüñÿ íå äîïóñòèòè âòðàòè äîâ³ðè – ïî䳿, ÿêó Æàí Àìåð³ ïðèð³âíþº äî íàñòàííÿ «ê³íöÿ ñâ³òó»16 . Íà ïî÷àòêó öèõ ðîçäóì³â ñòâåðäæóâàëîñÿ, ùî Ãîëîêîñò çìóøóº íàñ îö³íèòè, ùî ìîæå îçíà÷àòè âòðàòà äîâ³ðè äî ñâ³òó. Ñâ³ä÷åííÿ Æàíà Àìåð³ çàñòåð³ãàþòü, ùî â ðàç³ íåìîæëèâîñò³ ¿¿ â³äíîâëåííÿ – öÿ âòðàòà ïðîâ³ùàòèìå êîí÷èíó ëþäñòâà. Ñàìå ç îãëÿäó íà òå, ùî ìè, ìîæëèâî, íàáëèçèëèñÿ äî öüîãî âèñíîâêó áëèæ÷å, í³æ ìîæåìî ñîá³ óÿâèòè, íàð³æíèì êàìåíåì öüîãî åñå º íàãîëîøåííÿ íà òîìó, ùî çàëàãîäæåííÿ ñâ³òó âñå ùå ìîæëèâå. Ïðîòå öå çàëàãîäæåííÿ íå â³äáóäåòüñÿ, äîïîêè ìè íå âèéäåìî ç íàâ’ÿçàíî¿ íàì Åðíñòîì Á³áåðøòåéíîì, Ôðàíöåì Øòàíãëåì ³ «Angel» êî볿 ðóéíóâàííÿ äîâ³ðè íà ïðîòîðîâàíèé Øîëëÿìè, Îñêàðîì سíäëåðîì, Åë³ Â³çåëåì ³ «Ï’ÿòèì ñèíîì» øëÿõ ïëåêàííÿ äîâ³ðè. гøèì³ñòü çðîáèòè öåé êðîê ³ çâàæèòè, ùî ìîæå îçíà÷àòè âòðàòà äîâ³ðè äî ñâ³òó, ïðàâèòèìå çà ã³äíèé âèñíîâîê. Ïðèì³òêè * Óçÿòî ç: Alan Rosenberg and Gerald E. Myers, eds., Echoes from the Holocaust: Philosophical Reflections on a Dark Time. Philadelphia: Temple University Press, 1988. Copyright © 1986 by Temple University Press. Óñ³ ïðàâà çàñòåðåæåí³. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

1 Jean Améry, At the Mind’s Limits: Contemplations by a Survivor on Auschwitz and Its Realities, trans. Sidney Rosenfeld and Stella P. Rosenfeld (New York: Schocken, 1986), p. 28. Äèâ. òàêîæ éîãî Radical Humanism: Selected Essays, ed. and trans. Sidney Rosenfeld and Stella P. Rosenfeld (Bloomington: Indiana University Press, 1984).

2 Öèòàòà ç êí.: Richard Hanser, A Noble Treason: The Revolt of the Munich Students Against Hitler (New York: G.P. Putnam’s Sons, 1979), p. 152. Äèâ. òàêîæ Annette E. Dumbach and Jud Newborn, Shattering the German Night: The Story of the White Rose (Boston: Little, Brown, 1986).

187

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ Hanser, A Noble Treason, p. 274.

Gitta Sereny, Into That Darkness: An Examination of Conscience (New York: Vintage Books, 1983), p. 363.

5 Äèâ. Rudolf Hoess, Commandant of Auschwitz: The Autobiography of Rudolf Hoess, trans. Constantine Fitzgibbon (London: Pan Books, 1974).

6 Sereny, Into That Darkness, p. 25.

7 Alexander Donat, ed. The Death Camp Treblinka: A Documentary (New York: Holocaust Library, 1979), p. 14. Êíèæêà Äîíàòà, ÿêà ïîäຠñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â – óö³ë³ëèõ â’ÿçí³â Òðåáë³íêè, º ö³ííèì äîïîâíåííÿì äî ïðàö³ Ñåðåí³. Äèâ. òàêîæ êíèæêó Claude Lanzmann, Shoah: An Oral History of the Holocaust (New York: Pantheon, 1985), â ÿê³é ïîäàíî ïîâíèé òåêñò ³ç ê³íîåïîïå¿ Ëàíöìàíà ïðî Ãîëîêîñò.

8 Sereny, Into That Darkness, pp. 202, 164, 200. Ùîäî ñåðéîçíîãî äîñë³äæåííÿ íàöèñòñüêî¿ àðãóìåíòàö³¿, îñîáëèâî ñòîñîâíî çàõîä³â ³ç çàïðîâàäæåííÿ åéòàíà糿 é òàáîð³â ñìåðò³, â ÿêèõ áðàâ ó÷àñòü Øòàíãëü, – äèâ. Robert Jay Lifton, The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide (New York: Basic Books, 1986).

9 Äîêëàäí³øå ïðî Îñêàðà سíäëåðà – äèâ. Thomas Keneally, Schindler’s List (New York: Penguin Books, 1983). Íàçâà ö³º¿ ðîçâ³äêè º äóæå âäàëîþ, îñê³ëüêè í³ìåöüêîþ ìîâîþ ñëîâî List, îêð³ì ïîñèëàííÿ íà ñïèñîê سíäëåðà ç ïð³çâèùàìè éîãî ºâðåéñüêèõ ïðàö³âíèê³â, îçíà÷ຠ– «ñïðèòí³ñòü». سíäëåð áóâ íåàáèÿêèì ñïðèòíèêîì, ùî ä³ÿâ â ³íòåðåñàõ äîáðà. ²íøà ïðèì³òíà ³ñòîð³ÿ – ïðî Ãåðìàíà «Ôð³öà» Ãðåáå – Douglas K. Huneke, The Moses of Rovno (New York: Dodd, Mead, 1985). Ãðåáå – ºäèíèé í³ìåöüêèé ãðîìàäÿíèí, ùî äîáðîâ³ëüíî çãîëîñèâñÿ ñâ³ä÷èòè ïðîòè íàöèñò³â íà Íþðíáåðçüêîìó ïðîöåñ³, – ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè áóâ ³íæåíåðîì-áóä³âåëüíèêîì. Ïðèçíà÷åíèé óïðàâë³ííÿì çàë³çíèöü Òðåòüîãî ðåéõó â Óêðà¿íó, â³í ïðîéíÿâñÿ æàõîì â³ä óáèâñòâà áëèçüêî 1500 ºâðå¿â íàöèñòñüêèìè ï³äðîçä³ëàìè ñìåðò³. Ó â³äïîâ³äü íà öå â³í ñòâîðèâ ìåðåæó ïîðÿòóíêó, ÿêà çáåðåãëà æèòòÿ ñîòíÿì ºâðå¿â. Ïî çàê³í÷åíí³ â³éíè â³í ñêîðèñòàâñÿ âëàñíèì ïî¿çäîì äëÿ ïåðåïðàâëåííÿ äåñÿòê³â âðÿòîâàíèõ íèì ºâðå¿â ÷åðåç ñîþçíèöüê³ êîðäîíè íà ñâîáîäó.

10 Keneally, Schindler’s List, p. 371.

11 Ìîæëèâî, íàéá³ëüø ïðåòåíç³éíîþ òà áàãàòîîá³öÿþ÷îþ ïðàöåþ òàêîãî ґàòóíêó º Ïðîåêò ³ç äîñë³äæåííÿ àëüòðó¿ñòè÷íî¿ îñîáèñòîñò³, î÷îëþâàíèé Ñàìóåëåì Ï. Îë³íåðîì. Öåé ñîö³îëîã – î÷åâèäåöü Ãîëîêîñòó, ùî ïåðåõîâóâàâñÿ ïîëüñüêèìè êàòîëèêàìè ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïðî öå â³í ðîçïîâ³äຠó ґðóíòîâí³é àâòîá³îãðàô³¿: Restless Memories: Recollections of the Holocaust Years (Berkeley: Judah L. Magnes Museum, 1986). Îë³íåð ³íòåðâ’þâàâ ñîòí³ âðÿòîâàíèõ, ³ òèõ, õòî ïåðåæèâ öþ òðàãåä³þ, ç ìåòîþ ç’ÿñóâàòè ÷èííèêè é ìîòèâè, ùî ñïîíóêàëè ëþäåé ðÿòóâàòè æèòòÿ ºâðå¿â ï³ä ÷àñ íàöèñòñüêî¿ äîáè. ϳäñóìêè öüîãî äîñë³äæåííÿ îïóáë³êîâàíî â êíèæö³: The 3 4

188

ÏÐÎ ÂÒÐÀÒÓ ÄβÐÈ ÄΠѲÒÓ altruistic Personality: Rescuers of Jews in Nazi Europe (New York: The Free Press, 1988). Äî íàéâàæëèâ³øèõ âèñíîâê³â Îë³íåðà (ÿê³, âò³ì, íå ñêëàäàþòü âèíÿòê³â) íàëåæàòü òàê³: (1) Ðÿò³âíèêè – ÿê æ³íêè, òàê ³ ÷îëîâ³êè – ïîõîäèëè ç ð³çíèõ ñîö³àëüíèõ âåðñòâ ³ íàëåæàëè äî ð³çíîìàí³òíèõ ïðîôåñ³éíèõ ñôåð. (2) Âîíè âèõîâóâàëèñÿ íà òàêèõ ö³ííîñòÿõ, ÿê ãîòîâí³ñòü ïðèéòè íà äîïîìîãó, â³äïîâ³äàëüí³ñòü, ÷åñí³ñòü, ñïðàâåäëèâ³ñòü, ñï³â÷óòòÿ òà äðóæáà. (3) Âîíè ìàëè äðóç³â â îñåðåäêàõ, â³äì³ííèõ â³ä êîëà ¿õí³õ âëàñíèõ ðîäèí ÷è áëèçüêîãî îòî÷åííÿ. (4) Âîíè ìàëè âèñîêèé ð³âåíü ñàìîâïåâíåíîñò³ òà ñàìîïîâàãè ³ íå áîÿëèñÿ ï³òè íà îáäóìàíèé ðèçèê. (5) Âîíè ðîçóì³ëè, ùî 䳺òüñÿ äîâêîëà íèõ, ³, êð³ì òîãî, ¿ì äîïîìàãàëà àòìîñôåðà åìîö³éíî¿ ï³äòðèìêè – ¿õí³ ðÿòóâàëüí³ çàõîäè ñïðèéìàëèñÿ ç³ ñõâàëåííÿì ç áîêó ÷ëåí³â ðîäèíè ÷è äðóç³â, ÿêèì ìîæíà áóëî äîâ³ðÿòè. Îë³íåð ïåðåêîíàíèé, ùî ó âèïàäêó, ÿêùî á â³í ïîòðàïèâ ó á³äó ³ ì³ã ðîçï³çíàòè îñ³á ³ç òàêèìè ÿêîñòÿìè, â³í ìàâ áè âåëèêèé øàíñ îòðèìàòè äîïîìîãó.

12 Ï’ºð Ñîâàæ íàðîäèâñÿ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ó ôðàíöóçüêîìó ñåëèù³ Le Chambon (Haute-Loire), äå ïåðåõîâóâàëèñÿ é çíàéøëè ïîðÿòóíîê áàãàòî ºâðå¿â. Âèäàòíèé ê³íîðåæèñåð, àâòîð ô³ëüìó «Weapons of the Spirit» [«Çíàðÿääÿ äóõó»] (1987) – äîêóìåíòàëüíî¿ ñòð³÷êè ïðî öå ì³ñöå. ³í, êð³ì òîãî, î÷îëþº îðãàí³çàö³þ «Äðóç³ ñåëèùà Le Chambon», ÿêà âøàíîâóº òèõ, õòî ðÿòóâàâ ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Éîãî ñëîâà ïðîöèòîâàíî ç äîçâîëó.

13 Öèòàòà ç êí.: Richard Zoglin, «Lives of Spirit and Dedication», Time, October 27, 1986, p. 66.

14 Elie Wisel, The Fifth Son, trans. Marion Wiesel (New York: Summit Books, 1985) p. 208.

15 «Àð³¿ë – îãíèùå Áîæå.»

16 Améry, At the Mind’s Limits, p. 29. ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Czerniakow, Adam. The Warsaw Diary of Adam Czerniakow: Prelude to Doom.

Edited by Raul Hilberg, Stanislaw Staron, and Josef Kermisz. Translated by Stanislaw Staron et al. New York: Stein and Day, 1979.

Delbo, Charlotte. None of Us Will Return. Translated by John Githens. Boston: Beacon Press, 1978.

Dinur, Yehiel (Ka-tzetnik 135633). Star Eternal. Translated by Nina Dinur.

New York: Arbor House, 1971.

Eisen, George. Children and Play the Holocaust: Games Among the Shadows. Amherst: The University of Massachusetts Press, 1988.

Ezrahi, Sidra Dekoven. By Words Alone: The Holocaust in Literature. Chicago: The University of Chicago Press, 1980.

Furet, Francois, ed. Unanswered Questions: Nazi Germany and the Genocide of the Jews. New York: Schocken Books, 1989.

189

ÄÆÎÍ Ê. ÐÎÒ Hallie, Philip P. Lest Innocent Blood Be Shed: The Story of the Village of Le Chambon and How Goodness Happened There. New York: Harper & Row, 1979.

Hillesum, Etty. An Interrupted Life: The Diaries of Etty Hillesum, 1941–1943.

Translated by J.B. Gaarlandt. New York: Washington Square Press, 1985.

Lanzmann, Claude. Shoah: An Oral History of the Holocaust. New York: Pantheon Books, 1985.

Levi, Primo. Survival in Auschwitz: The Nazi Assault on Humanity. Translated

by Stuart Woolf. New York: Collier Books, 1958.

Müller, Filip. Eyewitness Auschwitz: Three Years in the Gas Chambers. Edited and translated by Suzanne Flatauer. New York: Stein and Day, 1979.

Müller-Hill, Benno. Murderous Science: Elimination by Scientific Selection of Jews, Gypsies, and Others, Germany 1933–1945. Translated by George R. Fraser.

Oxford and New York: Oxford University Press, 1988.

Proctor, Robert. Racial Hygiene: Medicine under the Nazis. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1988.

Rosenfeld, Alvin H. A Double Dying: Reflections on Holocaust Literature.

Bloomington: Indiana University Press, 1980.

Sereny, Gitta. Into That Darkness: An Examination of Conscience. New York: Vintage Books, 1983.

Young, James E. Writing and Rewriting the Holocaust: Narrative and the Consequences of Interpretation. Bloomington: Indiana University Press, 1988.

190

Äàâèä Ðóññå Äàâèä Ðóññå, çíàíèé, çäåá³ëüøîãî, ÿê æóðíàë³ñò, íàðîäèâñÿ â Ðîàíí³ (Ôðàíö³ÿ) ó 1912 ðîö³. Çäîáóâøè îñâ³òó, â³í ïèñàâ ñòàòò³ íà ïîë³òè÷íó é åêîíîì³÷íó òåìàòèêó äëÿ òàêèõ ïåð³îäè÷íèõ âèäàíü, ÿê «Time» òà «Fortune», à òàêîæ âèêëàäàâ ô³ëîñîô³þ â ïàðèçüêîìó Lycée [ë³öå¿]. Áåççàñòåðåæíèé ïðîòèâíèê ôàøèçìó, â³í ñòຠàêòèâíèì ó÷àñíèêîì ðóõó Îïîðó, êîëè Ôðàíö³ÿ îïèíèëàñÿ ï³ä ï’ÿòîþ ͳìå÷÷èíè ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Çîêðåìà, Ðóññå äîêëàäàâ çóñèëü äëÿ îðãàí³çàö³¿ àíòèíàöèñòñüêèõ ãðóï ñåðåä í³ìåöüêèõ ñîëäàò³â. Ãåñòàïî çààðåøòóâàëî Ðóññå â Ïàðèæ³ 16 æîâòíÿ 1943 ðîêó. ³í ïðîéøîâ ÷åðåç íàöèñòñüê³ êîíöòàáîðè â Áóõåíâàëüä³, Íîºíãàìì³ òà Ãåëüìøòåäò³, äå ïðàöþâàâ ïðîòÿãîì ðîêó íà ñîëÿíèõ êîïàëüíÿõ. Íåâäîâç³ ï³ñëÿ ïîâåðíåííÿ Ðóññå áåðåòüñÿ äî ïðàö³ íàä òâîðîì L’Univers Concentrationnaire [«Êîíöåíòðàö³éíèé âñåñâ³ò»]. Öÿ êíèæêà Ðóññå, ùî áóëà îäíèì ³ç ïåðøèõ äîñë³äæåíü íàöèñòñüêî¿ ñèñòåìè êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â, ïîáà÷èëà ñâ³ò ó Ôðàíö³¿ â 1946 ðîö³ (àíãë³éñüêèé ïåðåêëàä ï³ä íàçâîþ «²íøå öàðñòâî» [«The Other Kingdom»] ç’ÿâèâñÿ â 1947 ðîö³). Ðóññå, ïðîçà ÿêîãî â³äçíà÷àºòüñÿ ñòèñë³ñòþ é ëàêîí³÷í³ñòþ, ïðîïîíóº ÷èòà÷åâ³ íèçêó êîðîòêèõ, àëå ãîñòðèõ ³ âëó÷íèõ åñå, ùî ïî÷èíàþòüñÿ ³ðîí³÷íèì åï³ãðàôîì: «²ñíóº âèäàíèé Ãåð³íãîì äåêðåò íà çàõèñò æàá». Òàáîðè, ÿê çàñâ³ä÷óº Ðóññå, íå çàáåçïå÷óâàëè òàêèì çàõèñòîì ñâî¿õ ïðåäñòàâíèê³â ëþäñüêîãî ðîäó. Òàá³ðíà ìåðåæà ñòàíîâèëà «îêðåì³øí³é âñåñâ³ò», äå «çíà÷åííÿ ìàëà ò³ëüêè âëàäà – òà âëàäà, ùî òðèìàëàñÿ íà ô³çè÷í³é ñèë³ é ï³äñòóïíîñò³». Òóò íàâåäåíî îñòàíí³é ðîçä³ë ç «²íøîãî öàðñòâà» – ñàìå òîé, â ÿêîìó Ðóññå êàòåãîðè÷íî, ã³ðêî é ³ðîí³÷íî ñòâåðäæóº: «Íîðìàëüí³ ëþäè íå çíàþòü, ùî âñå ìîæëèâî». Óñÿ öÿ êíèæêà – íå ëèøå îäèí ³ç ïåðøèõ âèñòóï³â î÷åâèäö³â ïðîòè l’univers concentrationnaire, àëå, âîäíî÷àñ, ³ íàéïðîìîâèñò³øèé. Çãàñë³ ç³ðêè âñå ùå ïðîñòóþòü ñâî¿ì êóðñîì* Êîíöåíòðàö³éíèé âñåñâ³ò äèõຠíà ëàäàí. Ãåòü âèñîõëèé ³ â çìîðøêàõ, â³í ³ùå ïåðåáóâຠâ íàøèõ ñâ³òàõ, íàãàäóþ÷è çìåðòâ³ëó ïëàíåòó, âùåíò çàâàëåíó òðóïàìè. Íîðìàëüí³ ëþäè íå çíàþòü, ùî âñå ìîæëèâî. Íàâ³òü ÿêùî ðîçóì ¿õí³é ìຠâñ³ ï³äñòàâè ðîáèòè ïîä³áí³ ïðèïóùåííÿ, ¿õí³ ì’ÿçè â³äìîâëÿþòüñÿ â³ðèòè. Òàá³ðíèêè äîáðå öå çíàþòü. Ñîëäàò, ùî ïåðåáóâàâ íå îäèí ì³ñÿöü ï³ä âîãíåì ïðîòèâíèêà, çíຠñìåðòü â îáëè÷÷ÿ. Ñìåðòü

191

ÄÀÂÈÄ ÐÓÑÑÅ

âèòàëà íàä òàá³ðíèêàìè, íå â³äñòóïàþ÷èñü â³ä íèõ í³ íà õâèëèíó. Âîíà ïîñòàâàëà ïåðåä íèìè â ð³çí³é ïîäîá³. Âîíè âèâ÷èëè âñ³ ¿¿ çàáàãàíêè. Ñòðàõ ïåðåñë³äóâàâ ¿õ, ÿê ìàíà. Âîíè çàçíàëè ïðèíèæåííÿ â³ä ïîáèòòÿ, ï³çíàëè ñëàáê³ñòü ïëîò³ ï³ä áàòîãîì. Ö³ ëþäè íà ñîá³ â³ä÷óëè ê³ñòëÿâó ðóêó ãîëîäó. Óïðîäîâæ ðîê³â íà îñòàííüîìó ïîäèõó âîíè ïðîäèðàëèñÿ íàâïîìàöêè, îïèíèâøèñü íà öüîìó õèìåðíîìó êîíó, óñ³ÿíîìó ðåøòêàìè ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³. ³ä ðåøòè ñâ³òó ¿õ â³äòèíຠïåðåæèòå íèìè, ³ íåìຠñë³â, çäàòíèõ éîãî ïåðåäàòè. Ïðî çàãíèâàííÿ ñóñï³ëüñòâà òà âñ³õ éîãî êëàñ³â ¿ì â³äîìî íå ç ÷óòîê; çàäóøëèâèé ñìîð³ä ï³äãíèëèõ ñóñï³ëüíèõ ö³ííîñòåé âîíè â³ä÷óâàþòü ÿê áåçïîñåðåäíþ ðåàëüí³ñòü, ÿêà, íà÷å çëîâ³ñíà ò³íü, íàêðèëà âñþ ïëàíåòó ç íåâ³äâîðîòí³ñòþ äîë³, ÿêó ìàþòü ðîçä³ëèòè âñ³ – ³ ìàëèé, ³ ñòàðèé. Çëî òîï÷å ³ çíåâàæຠáóäü-ÿêó â³éñüêîâó çâèòÿãó. ³ä ãàíãðåíè êîíຠâñÿ ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íà ñèñòåìà. Öÿ ãèäîòà ïîøèðþºòüñÿ äàëåêî çà ìåæ³ çðóéíîâàíèõ ì³ñò. Ìàëî õòî ïîâåðíóâñÿ ç êîíöòàáîðó, ³ ùå ìåíøå òèõ, õòî íå âòðàòèâ òàì ñâîãî çäîðîâ’ÿ. ßê áàãàòî ñåðåä íèõ ëþäåé, êîòð³ ïî÷óâàþòü ñåáå æèâèìè òðóïàìè, ïðèðå÷åíèìè íà æèòòÿ áåç íà䳿 íà îäóæàííÿ! Ïðîòå ó êîæíîìó ì³ñò³ öüîãî õèìåðíîãî âñåñâ³òó áóëè òàê³, ùî â³äìîâëÿëèñÿ çäàâàòèñÿ. ß çãàäóþ Ãþâ³òòà. Ó ìî¿é ïàì’ÿò³ ïîñòàþòü ³ìåíà ³íøèõ ìî¿õ òîâàðèø³â: Ìàðñåëü, êîòðèé ïîìåð â Äîðà; Ðîëàíä Ô³ë³àòð ³ Ô³ë³ï, êîòð³ âèæèëè é âèéøëè ç òàáîð³â ³ç ïîí³âå÷åíèì ò³ëîì, àëå ç íåçëîìëåíèì äóõîì. Âàëüòåð, Åì³ëü, à ùå Ëîðåíö, ÿêîìó íå äàâàëà ñïîêîþ äóìêà ïðî òå, ùî éîãî äðóæèíà òàêîæ ïåðåáóâຠâ êîíöòàáîð³, ³ ÿêèé óñå æ òàêè çàëèøèâñÿ íåïîõèòíèì. ²âîííà, äîêòîð Ðüîìåð, Ëåñò³í òà Ìîð³ñ – êîìóí³ñò ³ç ³ëüæó¿ôà, âèñíàæåíèé ëèõîìàíêîþ, àëå çàâæäè òâåðäèé ³ ñïîê³éíèé. Ðàéìîíä, íà ÿêîìó â³ä ïîáèòòÿ íå çàëèøèëîñÿ æèâîãî ì³ñöÿ ³ ÿêèé óñå æ çáåð³ã â³ðí³ñòü ñâî¿ì ïåðåêîíàííÿì. Êëîä ³ Ìàðñåëü, ùî ïóõëè â³ä ãîëîäó, îäíàê íå ïðèíèçèëè ã³äíîñò³ ñâ þíîñò³. ϳäë³òîê ó ³ Ðîáåð Àíòåëüì – ì³é òîâàðèø ³ç ïàðèçüêîãî ï³äï³ëëÿ, – ÿêèé ïîâåðíóâñÿ äîäîìó, íåíà÷å ïðèâèä, àëå íå âòðàòèâ ëþáîâ³ äî æèòòÿ. Ïåêàð Áðîêå, ùî çàâæäè ëàäåí áóâ ó ïîøóêó ðîçðàäè ïîðèíóòè â äèòÿ÷³ ìð³¿. Ï’ºð, ÿêèé, àáè âèæèòè, âäàâàâñÿ äî ðèçèêîâàíèõ ñïðàâ. ³ÿð, ùî ïîìåð ó Íîºíãàìì³. Ïîëü Ôîð, òàêèé ïðîíèêëèâèé ³ âð³âíîâàæåíèé, ìàéñòåð ïðîäóìóâàòè ñïðàâè äî íàéòîíøèõ äåòàëåé. Êðåìüî, ÿêèé ó íàéïîõìóð³ø³ ìîìåíòè â³ä÷àþ í³êîëè íå çðàäæóâàâ ñâîãî ìèñòåöòâà. ² Ìàðòåí, ì³é íàéáëèæ÷èé ïðèÿòåëü ó äí³ ñìåðò³ – ë³òíÿ ëþäèíà ø³ñòäåñÿòè øåñòè ðîê³â, ÿêèé í³êîëè íå ñëàáóâàâ ³ âðåøò³-ðåøò âèéøîâ ïåðåìîæöåì.

192

ÇÃÀÑ˲ DzÐÊÈ ÂÑÅ ÙÅ ÏÐÎÑÒÓÞÒÜ ÑÂÎ¯Ì ÊÓÐÑÎÌ

Âñå öå íåìàëà âèíàãîðîäà. Ùîäî çäîáóòê³â – òî ùå íàäòî ðàíî îö³íþâàòè çíà÷åííÿ äîñâ³äó, çäîáóòîãî íàìè ÿê òàá³ðíèêàìè, àëå âæå çàðàç â³í îá³öÿº áóòè áàãàòèì. Óñâ³äîìëåííÿ ñèëè é êðàñè ³ñòèííîãî ôàêòó æèòòÿ – ñàìîãî ïî ñîá³, â éîãî ïåðâîçäàííîñò³, ö³ëêîâèòî ïîçáàâëåíîãî áóäü-ÿêèõ íàäáóäîâ, – æèòòÿ âñóïåðå÷ íàâ³òü íàéñòðàøí³øèì êàòàêë³çìàì ³ íàéêàòàñòðîô³÷í³øèì ïåðåøêîäàì. Õîëîäíèé ÷óòòºâèé äðîæ ðàäîñò³ â³ä öüîãî óñâ³äîìëåííÿ, âñóïåðå÷ ìîæëèâ³é çàãèáåë³, ³, ÿê ðåçóëüòàò – ãîñòðîòà ðåàêö³¿ é òâåðä³ñòü ó ïðèéíÿòò³ ð³øåíü, à â³äòàê – íàéìàñøòàáí³øà, íàéíàïðóæåí³øà òâîð÷à ïîòóãà. Äëÿ äåêîãî öå óñòàëåíà ³ñòèíà; äëÿ á³ëüøîñò³ – â³äêðèòòÿ, ³ äîñèòü âèð³øàëüíå: ñïîíóêà ³äåàë³çìó çàçíຠêðàõó, ó çëèäíÿõ êîíöåíòðàö³éíîãî âñåñâ³òó íàäòð³ñíóò³ ³ëþ糿 âèÿâëÿþòü çàëåæí³ñòü ñòàíîâèùà ëþäèíè â³ä åêîíîì³÷íèõ ³ ñîö³àëüíèõ ñòðóêòóð, ³ñòèíí³ ìàòåð³àëüí³ âçàºìèíè âèçíà÷àþòü ïîâåä³íêó. Ñïî÷àòêó íåâèðàçíå, öå â³ä÷óòòÿ ïðàãíå íàéòè ñâîº âèðàæåííÿ ó òî÷í³é ðåàêö³¿, ñâ³äîì³é òîãî, êóäè ñïðÿìóâàòè ñâîþ åíåðã³þ, ùî ðóéíóâàòè ³ ÿê ðîçáóäîâóâàòè. ², íàðåøò³, ÷àð³âíå â³äêðèòòÿ ãóìîðó – íå ÿê ñàìîâèðàæåííÿ îñîáèñòîñò³, à, ðàäøå, ÿê îá’ºêòèâíî¿ ìîäåë³ öüîãî âñåñâ³òó. Óáó ³ Êàôêà ïåðåñòàþòü áóòè ë³òåðàòóðíîþ ôàíòàñìàãîð³ºþ, âîíè – ñêëàäîâ³ åëåìåíòè ðåàëüíîãî ñâ³òó. ³äêðèòòÿ òàêî¿ âëàñòèâîñò³ ãóìîðó äîïîìîãëî áàãàòüîì ³ç íàñ âèæèòè. Áåç ñóìí³âó, â³í â³äêðèâàòèìå äëÿ íàñ íîâ³ îá𳿠ó â³äíîâëåíí³ æèòòºâèõ òåì ³ â ¿õíüîìó âèòëóìà÷åíí³. ²ñíóâàííÿ òàáîð³â – öå ïîïåðåäæåííÿ. ͳìåöüêå ñóñï³ëüñòâî – âíàñë³äîê, ÿê ìîãóòíîñò³ ñâ ñòðóêòóðè, òàê ³ ñèëè ò³º¿ êðèçè, ùî ðîç’¿ëà éîãî, – çàçíàëî ðîçêëàäó, âèíÿòêîâîãî íàâ³òü çà óìîâ ñó÷àñíîãî ñòàíó ðå÷åé ó ñâ³ò³. Îäíàê áóëî á íåñêëàäíî ïîêàçàòè, ùî íàéõàðàêòåðí³ø³ ðèñè, ïðèòàìàíí³ ÿê ìåíòàëüíîñò³ ÑÑ, òàê ³ ñîö³àëüíèì óìîâàì, ÿê³ ñïðè÷èíèëè âèíèêíåííÿ Òðåòüîãî ðåéõó, ìîæíà çíàéòè â áàãàòüîõ ³íøèõ êóòî÷êàõ ñâ³òîâîãî ñóñï³ëüñòâà – íå òàê ÿñêðàâî âèðàæåí³, ùîïðàâäà, ³ íå äîâåäåí³ äî òàêîãî ñòóïåíÿ, ÿê ó ðåéõó. Ïðîòå öå ëèø ñïðàâà îáñòàâèí. Áóëî á ñë³ïîòîþ – äî òîãî æ çëî÷èííîþ – â³ðèòè â òå, ùî, ç îãëÿäó íà ÿêóñü â³äì³íí³ñòü ó íàö³îíàëüíèõ õàðàêòåðàõ, ñïðîáà áóäü-ÿêî¿ ³íøî¿ êðà¿íè âäàòèñÿ äî ïîä³áíîãî åêñïåðèìåíòó º íåâ³ðîã³äíîþ. ͳìå÷÷èíà â³äðåàãóâàëà – ç õàðàêòåðíîþ äëÿ ¿¿ ³ñòî𳿠ñâîºð³äí³ñòþ – íà êðèçó, ùî ïðèâåëà ¿¿ äî êîíöåíòðàö³éíîãî âñåñâ³òó. Ïðîòå ³ñíóâàííÿ é ìåõàí³çì ö³º¿ êðèçè çóìîâëþâàëèñÿ åêîíîì³÷íèìè é ñîö³àëüíèìè çàñàäàìè

193

ÄÀÂÈÄ ÐÓÑÑÅ

êàï³òàë³çìó òà ³ìïåð³àë³çìó. ϳä íîâîþ ìàøêàðîþ ïîä³áí³ ÿâèùà ìîæóòü âèíèêíóòè é çàâòðà. Îòæå, òðèâຠäóæå ñïåöèô³÷íà â³éíà, ÿêó ìàºìî âåñòè. Óðîêè, âèíåñåí³ ç êîíöòàáîð³â, ñëóãóþòü íàì äèâîâèæíèì àðñåíàëîì ó ö³é â³éí³. ² í³ìåöüê³ àíòèôàøèñòè, ³íòåðíîâàí³ óïðîäîâæ ïîíàä äåñÿòè ðîê³â, ìàþòü áóòè íàøèìè íåîö³íåííèìè òîâàðèøàìè ³ç çáðî¿ â ö³é áîðîòüá³.

* Óçÿòî ç: David Rousset, The Other Kingdom, trans. Ramon Guthrie. New York: Reynal & Hitchcock, 1947. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

194

Ëîðåíñ Ë. Ëàíãåð Ëîðåíñ Ë. Ëàíãåð, ïðîôåñîð àíãë³éñüêî¿ ìîâè â êîëåäæ³ Ñ³ììåíñ ó Áîñòîí³ (Ìàñà÷óñåòñ), íàðîäèâñÿ â 1929 ðîö³ â íüþ–éîðêñüêîìó ѳò³. Ìàëî õòî ç ë³òåðàòîð³â òàêîþ ì³ðîþ ïîñïðèÿâ ïîøèðåííþ é îñìèñëåííþ ïèñüìîâèõ ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â Ãîëîêîñòó, òàê ñàìî, ÿê ³ ïðîçîâèõ òà ïîåòè÷íèõ òâîð³â, ÿêèìè â³äãóêíóëèñÿ íà öþ ïîä³þ ìèòö³ ñëîâà. Ïðî çóñèëëÿ Ëàíãåðà ìîæíà ñóäèòè ç òàêèõ éîãî òâîð³â: «Ãîëîêîñò ³ ë³òåðàòóðíà óÿâà», «Äîáà æîðñòîêîñò³: ñìåðòü ó ñó÷àñí³é ë³òåðàòóð³» òà «Âåðñ³¿ âèæèâàííÿ: Ãîëîêîñò ³ äóõ ëþäèíè».ßêùî Òåððåíñ Äå Ïðå, äîñë³äæóþ÷è Ãîëîêîñò, äîäຠäî ñëîâíèêà ëþäèíè âèðàç «ôåêàëüíèé íàñòóï», òî â ðîçâ³äö³ Ëàíãåðà ââîäèòüñÿ ³íøå âàæëèâå ïîíÿòòÿ: «ïðèìóñîâèé âèá³ð». Ó íàñòóïíîìó ôðàãìåíò³ Ëàíãåð íàìàãàºòüñÿ ïîêàçàòè, ÿê âëàäà Ãîëîêîñòó íàä îñîáèñò³ñòþ ñòàâèëà ëþäåé â òàê³ óìîâè, â ÿêèõ äåäàë³ á³ëüøå çâóæóâàëèñÿ ìåæ³ âèáîðó. Íå éäåòüñÿ íàâ³òü ïðî òîé âèá³ð, êîëè º ÿêèéñü ñåíñ ãîâîðèòè ïðî «ìåíøå ³ç çîë». ßê âèòëóìà÷óº öå ïîíÿòòÿ Ëàíãåð, «ïðèìóñîâèé âèá³ð... â³ääçåðêàëþº, âëàñíå, âèá³ð íå ì³æ æèòòÿì ³ ñìåðòþ, à ì³æ äâîìà ôîðìàìè íåíîðìàëüíî¿ â³äïîâ³ä³, íàâ’ÿçàíèìè ñèòóàö³ºþ, ÿêà íå º íàñë³äêîì âëàñíîãî âèáîðó æåðòâè». Äëÿ ñâî¿õ æåðòâ Ãîëîêîñò çðîáèâ «ïðèìóñîâèé âèá³ð» çâè÷àéíîþ ð³÷÷þ. Îäèí ³ç çäîáóòèõ Ëîðåíñîì Ëàíãåðîì óðîê³â ïîëÿãຠâ òîìó, ùî íå ìîæíà äîïóñòèòè, àáè áóäü-êîìó çíîâó äîâåëîñÿ ïîñòàòè ïåðåä òàêèì ñóìíèì âèáîðîì. Äèëåìà âèáîðó â òàáîðàõ ñìåðò³ ×è çíàºø òè, ÿê ñêàçàòè «í³êîëè» íà òàá³ðíîìó æàðãîí³?

Morgen früh – çàâòðà âðàíö³. Ïð³ìî Ëåâ³ Óÿâ³ìî ñîá³ ïðî÷àíèíà ç «Áîæåñòâåííî¿ êîìå䳿» Äàíòå, ùî ä³ñòàâñÿ âèõîäó ç Ïåêëà é øóêຠäîðîãè, à ¿¿ ïåðåêðèòî êîëþ÷èì äðîòîì, íà ÿêîìó ïî÷åïëåíî çàñòåðåæåííÿ: «Íå ïåðåñòóïàòè. Ïîðóøíèê³â áóäå çíèùåíî». ßêùî âèêëþ÷èòè ç ÷èñëà ëþäñüêèõ ìîæëèâîñòåé äóõîâí³ é ïñèõîëîã³÷í³ â³äïîâ³äíèêè ×èñòèëèùà é Ðàþ ³ çàì³íèòè ¿õ ùîäåííîþ çàãðîçîþ ñìåðò³ â ãàçîâ³é êàìåð³, òîä³ ìè çìîæåìî óÿâèòè ñîá³ íà ìèòü íåãàòèâí³ íàñë³äêè âèæèâàííÿ, îñîáëèâî äëÿ ºâðå¿â, ó íàöèñòñüêèõ çíèùóâàëüíèõ òàáîðàõ. ßêùî ç÷èñòèòè ç ïîâåðõí³ òÿæêîãî âèïðîáóâàííÿ, ùî éîãî çàçíàâ óö³ë³ëèé, çàõèñíå ïîêðèòòÿ ó âèãëÿä³ ã³äíî¿ ïîâåä³íêè,

195

ËÎÐÅÍÑ Ë. ËÀÍÃÅÐ

íà䳿, âçàºìíî¿ ï³äòðèìêè òà âíóòð³øíüî¿ ð³øèìîñò³ ÷èíèòè îï³ð çíóùàííþ, ïåðåä íàøèì çîðîì ïîñòàíå îãîëåíà é òðåìòÿ÷à àíàòîì³ÿ ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ, ïîä³áíî äî ÿêîãî íå áóëî â æîäíîìó ³ç çíàíèõ äîòåïåð ñóñï³ëüñòâ. Êîëè òàêå ³ñíóâàííÿ òðàíñôîðìóº æèòòºâèé ³íñòèíêò ³ çìóøóº ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê, ÿê³ á âîë³ëè çàëèøèòèñÿ â æèâèõ, òèì÷àñîâî â³äìîâèòèñÿ â³ä çîëîòîãî ïðàâèëà é îçáðî¿òèñÿ íàòîì³ñòü çàë³çíèì – «íàïàäàé íà ³íøîãî, ïîêè íå íàïàëè íà òåáå», ìè ïîâèíí³ áóòè ãîòîâèìè ïîáà÷èòè, ÿê ³ç ëþäñüêî¿ äóø³ îáñèïàºòüñÿ ³ðæà. Ìè îïèíÿºìîñÿ íàîäèíö³ ç òåàòðîì ðåàëüíîñò³, îñï³âóâàòè ÿêó íàâðÿä ÷è çíàéäóòüñÿ áàæàþ÷³, õ³áà ùî ò³, ÿê³ çìîæóòü ïðèìèðèòèñÿ ç³ ñâ³òîì, äå òàê³ ñëîâà, ÿê «ã³äí³ñòü» ³ «âèá³ð» òèì÷àñîâî âòðàòÿòü ñâîº òðàäèö³éíå çíà÷åííÿ, îñê³ëüêè íàöèñòñüêà æîðñòîê³ñòü ïîçáàâèòü ¿õ ëþäñüêî¿ ï³äòðèìêè. Îäíàê òàêèé ñâ³ò íàñò³ëüêè çàãðîæóº íàøîìó â³ä÷óòòþ äóõîâíî¿ íåïåðåðâíîñò³, ùî âîíî âïàäຠâ àãîí³þ, áóäó÷è íåçäàòíèì îñÿãíóòè ÷è ïðèéíÿòè ñâ³é ñòàí áåç ïðèâíåñåííÿ ïåâíèõ ñòâåðäæóâàëüíèõ ö³ííîñòåé äëÿ ï³äíåñåííÿ äóõó. Äëÿ òèõ, õòî, ïîä³áíî äî ³êòîðà Ôðàíêëà, óÿâëÿº ñîá³ æèòòÿ ÿê íàìàãàííÿ íàäàòè ñåíñó ³ñíóâàííþ, òîé ôàêò, ùî ñèòóàö³ÿ â Îñâåíö³ì³ ïîçáàâèëà áóòòÿ îñìèñëåíîñò³, ñòàíîâèòü íàéâèùèé ñòóï³íü áåçáîæíîñò³. ³í ãîâîðèòü ïðî òàá³ð ñìåðò³, ÿê ïðî «ëàáîðàòîð³þ æèòòÿ» àáî «âèïðîáóâàëüíèé ïîë³ãîí», äå, ÿê â³í çàñâ³ä÷óº, «äåÿê³ íàø³ òîâàðèø³ ïîâîäèëèñÿ, ÿê ñâèí³, òîä³ ÿê ³íø³ áóëè, ÿê ñâÿò³». Îäíàê öåé äîâ³ëüíèé ïîä³ë íà ãåðî¿â ³ íåã³äíèê³â º õèáíèì, îñê³ëüêè â³í àáñîëþòíî íå âðàõîâóº ùå äîâ³ëüí³øèé îñåðåäîê, ÿêèé ôîðìóâàâ ëþäñüêó ïîâåä³íêó â Îñâåíö³ì³. Ôðàíêë íå óíèêíóâ ñïîêóñè äîëó÷èòè äîñâ³ä òàáîðó ñìåðò³ äî ñâîãî ñâ³òîãëÿäó, àáè ïîñòàâèòè ò³ ïî䳿 íà ñëóæáó ñâî¿é òåî𳿠ïîâåä³íêè: «Ëþäèíà ìຠâ ñîá³ äâ³ ïîòåíö³éí³ ìîæëèâîñò³: ÿêà ç íèõ äîì³íóº – çàëåæèòü â³ä ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ, à íå â³ä îáñòàâèí»1 . Öå äîñòîòó ïåðåãóêóºòüñÿ ç îïèñîì õàðàêòåðó ëþäèíè â ðîìàí³ Äîñòîºâñüêîãî: ìè ïîáà÷èìî, ÿêîþ íèçêîþ äîêàç³â ïîâèíåí áóâ çíåõòóâàòè Ôðàíêë, çàõèùàþ÷è ñâ³é îáðàç ëþäèíè â òàáîðàõ ñìåðò³ ÿê ñàìîâèçíà÷àëüíîãî ñòâîð³ííÿ, íåçàëåæíî â³ä òîãî, íàñê³ëüêè ïðèíèçëèâèì º éîãî îñåðåäîê. Îñâåíö³ì ³ ñïðàâä³ áóâ ëàáîðàòîð³ºþ òà âèïðîáóâàëüíèì ïîë³ãîíîì, àëå ÿêùî ìè çàìèñëèìîñÿ íàä «äîñë³äîì» áåç æîðñòêèõ ìîðàëüíèõ óïåðåäæåíü, òî çðîçó쳺ìî, ùî ëþäåé íå ìîæíà ïðîñòî ïîä³ëÿòè íà «ñâÿòèõ» ³ «ñâèíåé» ³ ùî ñàìîðåàë³çàö³ÿ ÿê ïîíÿòòÿ ãåòü ùåçàº, êîëè íåñòåðïí³ óìîâè ïåðåêðåñëþþòü ìîæëèâ³ ð³øåííÿ, ùî ¿õ ìè çâèêëè â³òàòè. Ãîâîðèòè ïðî âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³ ÿê ïðî ÿêóñü

196

ÄÈËÅÌÀ ÂÈÁÎÐÓ Â ÒÀÁÎÐÀÕ ÑÌÅÐÒ²

ôîðìó ñàìîðåàë³çàö³¿ – îçíà÷ຠíàñì³õàòèñÿ íàä ìîâîþ é ëþäüìè, îñîáëèâî òèìè, õòî íå âèæèâ. ßêùî ìè íàïîëÿãàòèìåìî íà òîìó, ùî äåÿê³ ïëÿìè â äóø³ ³ñòîð³¿, – à Ãîëîêîñò º îäí³ºþ ç íèõ – íåçìèâí³, äî ÷îãî öå íàñ ïðèâåäå? Öå ïðèâåäå íàñ, íàïåâíå, äî íåçâè÷íî¿ âåðñ³¿ âèæèâàííÿ, äî âèñíîâêó, ùî ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà ³äåÿ ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³ íå ìîæå çàëèøàòèñÿ òàêîþ ñàìîþ, ÿê ðàí³øå. Öå çìóñèòü íàñ ïåðåîñìèñëèòè ìîâó ö³ííîñòåé, ÿêîþ ìè êîðèñòóâàëèñÿ äî ö³º¿ ïî䳿, ³ çðîáèòè ïðèïóùåííÿ, ùî êîëè éäåòüñÿ ÿêùî íå ïðî íàñë³äêè Ãîëîêîñòó, òî ïðèíàéìí³ ïðî éîãî îïèñ, òàêà ìîâà ìîæå çðàäèòè äóõ ³ ôàêòè öüîãî òÿæêîãî âèïðîáóâàííÿ. Ìîæëèâî, ñàìå öå íàìàãàâñÿ âèñëîâèòè Ïð³ìî Ëåâ³, ñàì î÷åâèäåöü, êîëè ïèñàâ ó êíèæö³ «Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³»: «Òàê ñàìî, ÿê íàøå â³ä÷óòòÿ ãîëîäó íå ïîð³âíÿòè ç òèì ñòàíîì, ÿêèé âèíèêàº, êîëè óòðèìóºøñÿ â³ä ¿æ³, òàê ³ íàøå â³ä÷óòòÿ õîëîäó ïîòðåáóº äëÿ ñâîãî âèðàæåííÿ íîâîãî ñëîâà. Ìè âèìîâëÿºìî ñëîâà «ãîëîä», «âòîìà», «ñòðàõ», «á³ëü», «çèìà», àëå öå íå ò³ ñëîâà. Öå â³ëüí³ ñëîâà, ñòâîðåí³ é óæèâàí³ â³ëüíèìè ëþäüìè, ÿê³ íàñîëîäæóâàëèñÿ é ñòðàæäàëè ó ñâî¿õ äîì³âêàõ. ßêùî á òàáîðè ïðîòðèìàëèñÿ ùå òðèâàëèé ÷àñ, íàðîäèëàñÿ á íîâà, æîðñòêà ìîâà. ² ëèøå âîíà ìîãëà á âèðàçèòè, ùî îçíà÷ຠãàðóâàòè âåñü äåíü ï³ä â³òðîì, êîëè òåìïåðàòóðà íèæ÷å íóëÿ ³ íà òîá³ ëèøå ñîðî÷êà, êàëüñîíè, ïîëîòíÿí³ øòàíè é ï³äæàê, à âñåðåäèí³ í³÷îãî, êð³ì ñëàáêîñò³, ãîëîäó é äóìêè ïðî áëèçüêèé ê³íåöü»2 . Öå âàãîâèòå ñïîñòåðåæåííÿ ïîëèøຠíàñ íàîäèíö³ ç ãëèáîêîþ äèëåìîþ, îñê³ëüêè í³õòî ùå íå âèíàéøîâ ëåêñèêîíó âèíèùåííÿ, àáè çì³íèòè ìîâó âèâèùåííÿ, âæèâàíó Ôðàíêëîì òà ³íøèìè, éîìó ïîä³áíèìè òëóìà÷àìè. ²ç ö³º¿ ïðè÷èíè ìóñèìî ïðèâíîñèòè â êîæíå «ïðî÷èòàííÿ» äîñâ³äó Ãîëîêîñòó îáà÷íå óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ÿê «â³ëüí³ ñëîâà» òà ¿õí³ ñïîëóêè ìîæóòü âèêðèâèòè ôàêòè ÷è ïåðåòâîðèòè ¿õ íà êåðîâàí³ ïî䳿. Íàñë³äêè öüîãî íåïðèºìíîãî ñòàíó ðå÷åé ìîæóòü âèäàòèñÿ çàãðîçëèâèìè äëÿ ³íòåë³ãåíö³¿, ùî ñïîâ³äóº êîíñåðâàòèâíó ìîðàëü, àëå ¿õ ïðîòå íå óíèêíóòè. Âîíè âèñâ³òëþþòü âåðñ³þ âèæèâàííÿ, ìåíø ëåñòèâó äëÿ ëþäñüêîãî ñòâîð³ííÿ, í³æ òðàäèö³éí³ø³ ïîãëÿäè, àëå ¿õí³ âèðàçíèêè – ÷îëîâ³êè é æ³íêè – çàñëóãîâóþòü íà òå, àáè ¿õ ïî÷óëè, õî÷à á äëÿ òîãî, ùîá íàì êðàùå óñâ³äîìèòè, ÿê äîêîð³ííî âèêðèâèëà íàöèñòñüêà ìåíòàëüí³ñòü ìîðàëüíó ðåàëüí³ñòü äëÿ æåðòâ. Êð³ì òîãî, òàêå ðîçøèðåííÿ íàøèõ ïîãëÿä³â ìîæå âèÿâèòèñÿ ïë³äíèì äëÿ ïîãëèáëåííÿ ðîçóì³ííÿ: ÿê ìàëî çàëåæàëî â³ä æåðòâ, êèíóòèõ ó ïð³ðâó îáñòàâèí, ùî ìîæóòü áóòè íàçâàí³ «ïðèìóñîâèì âèáîðîì», êîëè êðèòè÷íå ð³øåííÿ

197

ËÎÐÅÍÑ Ë. ËÀÍÃÅÐ

â³ääçåðêàëþº âèá³ð íå ì³æ æèòòÿì ³ ñìåðòþ, à ì³æ äâîìà ôîðìàìè «íåíîðìàëüíî¿» â³äïîâ³ä³, íàâ’ÿçàíèìè ñèòóàö³ºþ, ÿêà íå º íàñë³äêîì âëàñíîãî âèáîðó æåðòâè. Çâåðí³ìîñÿ äî íåâåëè÷êîãî åï³çîäó, îïèñàíîãî Äæóäèò Øòåðíáåðã Íüîìàí, ìåäè÷íîþ ñåñòðîþ çà ôàõîì, ÿêó áóëî äåïîðòîâàíî ç Áðåñëàó äî Îñâåíö³ìà ðàçîì ³ç 197 ³íøèìè ºâðåéñüêèìè æ³íêàìè: òðè òèæí³ ïî òîìó ëèøå â³ñ³ìíàäöÿòåðî ç íèõ ùå çàëèøàëèñÿ â æèâèõ: «×åðåç äâà äí³ ï³ñëÿ гçäâà â íàøîìó áëîö³ íàðîäèëîñÿ ºâðåéñüêå äèòÿ. ßêà ùàñëèâà ÿ áóëà, ïîáà÷èâøè öþ êðèõ³òêó. Öå áóâ õëîï÷èê, ³ éîãî ìàòåð³ ñêàçàëè, ùî ïðî íüîãî ïîòóðáóþòüñÿ. ×åðåç òðè ãîäèíè ÿ ïîì³òèëà íà äåðåâ’ÿí³é ëàâ³ ìàëåíüêèé ïàêóíî÷îê, çàìîòàíèé ó ìàðëþ. Ðàïòîì â³í çàâîðóøèâñÿ. ϳä³éøëà ºâðåéñüêà ä³â÷èíà, êîòðà ïðàöþâàëà â êîíòîð³, ç â³äðîì õîëîäíî¿ âîäè. Âîíà ïðîøåïîò³ëà ìåí³: «Òèõî. Ìîâ÷è. ²äè ãåòü!» Îäíàê ÿ çàëèøèëàñÿ, îñê³ëüêè íå ìîãëà çðîçóì³òè, ùî â íå¿ íà äóìö³. Âîíà ðîçìîòàëà ïàêóíî÷îê – öå áóëà, çâè÷àéíî, äèòèíà, ÿêà ïî÷àëà ïëàêàòè òîíåíüêèì ãîëîñî÷êîì. ijâ÷èíà âçÿëà äèòèíó íà ðóêè ³ çàíóðèëà ¿¿ ìàëåíüêå ò³ëî â õîëîäíó âîäó. Ìîº ñåðöå øàëåíî çàêàëàòàëî. Ìåí³ õîò³ëîñÿ êðèêíóòè: «Âáèâöÿ!», àëå ÿ çìóøåíà áóëà ìîâ÷àòè ³ í³êîìó íå ðîçïîâ³äàòè. Äèòèíà çàõëèíàëàñÿ âîäîþ ³ ïóñêàëà áóëüêè. ¯¿ ãîëîñî÷îê íàãàäóâàâ öâ³ð³íüêàííÿ ìàëåíüêî¿ ïòàøêè, äåäàë³ óðèâ÷àñò³øå. ijâ÷èíà òðèìàëà ãîëîâó äèòèíè ï³ä âîäîþ, ïîêè òîé ãîëîñî÷îê ³ çîâñ³ì íå óðâàâñÿ. ijâ÷èíà çíîâó çàãîðíóëà ò³ëî äèòèíè ³ ïîêëàëà éîãî ïîðÿä ç ³íøèìè òðóïàìè. Ïîò³ì âîíà ñêàçàëà ìåí³: «Íàì òðåáà âðÿòóâàòè ìàò³ð, ³íàêøå ¿é çàãðîæóº ãàçîâà êàìåðà». Öÿ ä³â÷èíà áàãàòî ÷îìó íàâ÷èëàñÿ â åñåñ³âö³â ³ ñàìà ñòàëà âáèâöåþ»3 . ßê ìîæíà âèíîñèòè âèðîê ùîäî òàêîãî åï³çîäó àáî ïîâ’ÿçóâàòè éîãî ³ç âíóòð³øíüîþ ñâîáîäîþ, îñï³âóâàíîþ ³íøèìè òëóìà÷àìè äîñâ³äó òàáîð³â ñìåðò³? ×è éäåòüñÿ òóò ïðî ìîðàëüíèé âèá³ð? Ñåðåä ä³éîâèõ îñ³á ö³º¿ äðàìè áåçïîì³÷íå íåìîâëÿ, äîëÿ ÿêîãî ö³ëêîâèòî â ÷óæèõ ðóêàõ (à äîëÿ äèòèíè íà ³ì’ÿ Åä³ï ëèøå íàãàäóº íàì, ÿê äàëåêî æèòòÿ â Îñâåíö³ì³ â³ä³éøëî â³ä ìîðàëüíîãî ïîðÿäêó, íå êàæó÷è âæå ïðî ìîðàëüíó ³ðîí³þ òà ìèñòåöòâî); â³äñóòíÿ ìàòè, ÿêà ìîæå âòðó÷àòèñÿ àáî íå âòðó÷àòèñÿ ó öåé â÷èíîê; «âèêîíàâèöÿ», ÿêà õîëîäíîêðîâíî æåðòâóº îäíèì æèòòÿì çàäëÿ ñïàñ³ííÿ ³íøîãî, ðîáëÿ÷è öå ç îãëÿäó íà íåâáëàãàííó íåîáõ³äí³ñòü, áåç ïîêëèêàííÿ, íå çà ìîðàëüíèì âèáîðîì, ³ íàðåøò³, àâòîðêà – ºäèíèé ñâ³äîê çëî÷èíó, ÿêèé, âîäíî÷àñ, º é àêòîì ìèëîñåðäÿ ³, ìîæëèâî, â áóêâàëüíîìó ðîçóì³íí³ – ìèðñüêèì ñïàñ³ííÿì äëÿ ìàòåð³. Òðàäèö³éíèé ñëîâíèê áåçñèëèé çà òàêî¿ ñèòóàö³¿, ÿêà íå ïåðåäáà÷àº

198

ÄÈËÅÌÀ ÂÈÁÎÐÓ Â ÒÀÁÎÐÀÕ ÑÌÅÐÒ²

æîäíîãî ãåðî¿÷íîãî â÷èíêó ó â³äïîâ³äü, æîäíîãî ïðèéíÿòíîãî â³äðóõó ïðîòåñòó, æîäíîãî ñïîñîáó 䳿, ÿê³ á äîçâîëèëè áóäü-êîìó ç ó÷àñíèê³â, ³ç â³äñóòíüîþ ìàò³ð’þ çîêðåìà, çáåðåãòè îñåðäÿ ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³. Ñàìà ïî ñîá³ ñèòóàö³ÿ âèêëþ÷ຠòàêó ìîæëèâ³ñòü, ðàçîì ³ç íàöèñòñüêèì «çàêîíîì», ÿêèé äèêòóº, ùî ò³ ìàòåð³, êîòð³ â³äìîâëÿþòüñÿ â³ääàâàòè ñâî¿õ íîâîíàðîäæåíèõ ä³òåé äëÿ óìåðòâ³ííÿ, ìóñÿòü ðàçîì ³ç íèìè éòè äî ãàçîâî¿ êàìåðè. Öåé õèæàöüêèé îáðèñ âèæèâàííÿ, êîëè ñòðàõ ïåðåä òàêîþ ñìåðòþ – íå ñòâåðäæåííÿ ïðèðîäíî¿ ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³ – ñïîíóêຠ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê ïîâîäèòèñÿ òàêèì ÷èíîì, ÿê íå ñïàëî á íà äóìêó çà íîðìàëüíèõ îáñòàâèí, ï³äòâåðäæóº é ³íøèé ìîìåíò, êîëè ðåàëüí³ñòü â³äáèðຠâîäíî÷àñ ³ ìîâó îñóäó, ³ ìîäåëü ìîðàëüíî¿ ïîâåä³íêè: «Ìåí³ õîò³ëîñÿ êðèêíóòè: «Âáèâöÿ!», àëå ÿ çìóøåíà áóëà ìîâ÷àòè ³ í³êîìó íå ðîçïîâ³äàòè». Çà â³äñóòíîñò³ îçíà÷åíèõ ëþäÿí³ñòþ àëüòåðíàòèâ (òîáòî àëüòåðíàòèâ, ÿê³ äàþòü ³íäèâ³äó çìîãó ïðèéìàòè ð³øåííÿ, ÷èíèòè çã³äíî ç íèì ³ ïîæèíàòè íàñë³äêè – ³ âñå öå íà çàñàäàõ, ùî æèâëÿòü îñîáèñòó ö³ë³ñí³ñòü ³ ñàìîïîâàãó) ëþäèíà ïîðèíຠó ìîðàëüíó ìåòóøíþ, ÿêà ìîæå ïðèòëóìèòè îñóä, ÿê ó íàâåäåíîìó ïðèêëàä³, àëå íå ñïðîìîæíà ïàðàë³çóâàòè âñ³ 䳿, ÿêùî öÿ ëþäèíà âñå ùå áàæຠçàëèøèòèñÿ æèâîþ. Åëëà ˳íãåíñ-Ðàéíåð, òåæ î÷åâèäåöü Îñâåíö³ìà, íàâîäèòü ãðóáèé, àëå ïîêàçîâèé ïðèêëàä òîãî, ÿê øâèäêî íåâ³äâîðîòí³ ñòðàæäàííÿ â òàáîð³ ñìåðò³ ìîãëè ïîçáàâèòè âèá³ð ã³äíîñò³.  ¿¿ áàðàêàõ áóëî îäíå îáìåæåíå äæåðåëî âîäè äëÿ ïðàííÿ òà çìèâàííÿ åêñêðåìåíò³â ó âáèðàëüíÿõ. ßêùî æ³íêè íàáèðàëè âîäó äëÿ ïðàííÿ, ïðèì³òèâíà êàíàë³çàö³éíà ñèñòåìà îïèíÿëàñÿ çàáëîêîâàíîþ, âíàñë³äîê ÷îãî ñòâîðþâàëèñÿ íåñòåðïíî áðèäê³ (³ íåçäîðîâ³) óìîâè. ßêùî á öå â³äáóâàëîñÿ íå â òàáîð³, òî çíàéøëîñÿ á áàãàòî âàð³àíò³â ðîçâ’ÿçàííÿ ö³º¿ ïðîáëåìè: ïîñêàðæèòèñÿ äîìîâëàñíèêó àáî çâåðíóòèñÿ äî â³ää³ëó îõîðîíè çäîðîâ’ÿ, âèêëèêàòè ñàíòåõí³êà ÷è çíàéòè íîâå äæåðåëî âîäè, àáî æ ïðîñòî çì³íèòè ì³ñöå ïðîæèâàííÿ.  Îñâåíö³ì³ âñå öå, áåçóìîâíî, óíåìîæëèâëþâàëîñÿ. ˳íãåíñ-Ðàéíåð äîñèòü ÷³òêî ï³äñóìîâóº óìîâè ïðèìóñîâîãî âèáîðó, êîëè âèáèðàòè äîâîäèòüñÿ ³ç äâîõ ïðèíèæåíü: «Æàõëèâî áóòè áåç âîäè; íåìîæëèâî äîçâîëÿòè ëþäÿì çàáèðàòè âñþ âîäó, êîëè â êàíàâàõ ãîðîþ âèñî÷àòü åêñêðåìåíòè»4 . Êîëè çìóøåíèé âàãàòèñÿ ì³æ «æàõëèâèì» ³ «íåìîæëèâèì», ïî÷èíàºø ãëèáøå óñâ³äîìëþâàòè ðåàëüí³ñòü òàáîð³â ñìåðò³, äå ìîðàëüíèé âèá³ð ó çâè÷íîìó äëÿ íàñ ðîçóì³íí³ âèÿâëÿâñÿ çàéâèì ³ ïåðåä â’ÿçíÿìè ïîñòàâàëî í³ê÷åìíå çàâäàííÿ ïåðåîçíà÷åííÿ ïîðÿäíîñò³ â àòìîñôåð³, ùî ¿¿ íå ïåðåäáà÷àëà.

199

ËÎÐÅÍÑ Ë. ËÀÍÃÅÐ

Íà ïðîòèâàãó òèì, õòî äîâîäèòü, ùî ºäèíèì øëÿõîì âèæèâàííÿ áóëî ëèøàòèñÿ â³ðíèì ö³ííîñòÿì öèâ³ë³çîâàíîãî æèòòÿ âñóïåðå÷ ðîçòë³ííîìó âïëèâó òàáîð³â ñìåðò³, ˳íãåíñ-Ðàéíåð ñòâåðäæóº, ùî ò³, õòî íàìàãàâñÿ âðÿòóâàòè öåé ìîðàëüíèé áàãàæ, çâàëþâàëè íà ñåáå íåï³äñèëüíèé òÿãàð. Ðîçïîâ³äàþ÷è ïðî âëàñíèé ã³ðêèé äîñâ³ä çâ³ëüíåííÿ â³ä òàêî¿ ñõèëüíîñò³, âîíà îïèñóº ñâ³é ñòàí íåâäîâç³ ï³ñëÿ ïðè¿çäó: «Ìåí³ âñå ùå çäàâàëîñÿ, ùî äëÿ ëþäåé â íàø³é ñèòóàö³¿ áóëî á ÿêíàéäîö³ëüí³øå ïîâîäèòèñÿ ç âèíÿòêîâîþ êîðåêòí³ñòþ. ß òàê ³ íå çìîãëà ö³ëêîâèòî ïîçáóòèñÿ öüîãî óÿâëåííÿ, õî÷ âîíî ³ áóëî äîâîë³ àáñóðäíèì. Íàñïðàâä³, âèæèòè â òàáîð³ ìàëè øàíñ ëèøå ò³ â’ÿçí³, – êð³ì òèõ, ùî ìàëè ïðèâ³ëå¿ çàâäÿêè ñâî¿é ïðîôåñ³¿ ÷è ³íøèì îñîáëèâî ñïðèÿòëèâèì îáñòàâèíàì, – ÿê³ ìàëè íàì³ð ÷èíèòè äîñòîòó âñóïåðå÷ òîìó, ÷îãî ¿õ êîëèñü íàâ÷àëè, òîáòî êåðóâàòèñÿ ïðèíöèïîì: ëàìàòè âñ³ íîðìè öèâ³ë³çîâàíîãî æèòòÿ»5 . Öåé æîðñòîêèé ïðàêòèöèçì íå ò³øèòü í³êîãî: í³ àâòîðêó, í³ ¿¿ ñï³ââ’ÿçí³â, àí³ ÷èòà÷à – âñ³ âîíè çàòèñíóò³ â ëàáåòàõ óìîâ, ùî çà ð³äê³ñíèì âèíÿòêîì çàáîðîíÿþòü ðåàë³çàö³þ íåçàìóëåíî¿ ìîðàëüíî¿ ñâîáîäè, à îòæå, é ñïîâ³äóâàííÿ òðàã³÷íî¿ ã³äíîñò³ äëÿ ïîì’ÿêøåííÿ ñóâîðîñò³ ëþäñüêî¿ äîë³ â Îñâåíö³ì³. ßê ìè ïåðåñâ³ä÷èëèñü, ñï³â÷óòòÿ, ùî ñòàíîâèòü ãðîìàäñüêèé ³äåàë ó íîðìàëüíèõ ñóñï³ëüñòâàõ, íåîáîâ’ÿçêîâî áóëî íàéêðàùîþ ³, ìàáóòü, íå çàâæäè ìîæëèâîþ ìîäåëëþ ïîâåä³íêè â òàáîðàõ ñìåðò³. Ùå ìåíø äîñÿæíîþ â öüîìó ïåêåëüíîìó ñåðåäîâèù³ áóëà ìîðàëüíà ³äåÿ, ùî óòâåðäæóº ã³äí³ñòü îñîáèñòîñò³ ÷åðåç ñâ³äîìèé âèá³ð. Çóïèí³ìîñÿ ïîêè ùî ó íàø³é ñïðîá³ â³äíàéòè åòèêó âèæèâàííÿ, çàñíîâàíó ÷è òî íà ìîðàëüíèõ ö³ííîñòÿõ, ÷è òî íà ñóñï³ëüíèõ ³ìïåðàòèâàõ, ³ íàáëèçüìîñÿ äî òàá³ðíîãî âèïðîáóâàííÿ, ÿê òàêîãî, ùî íå äຠìîæëèâîñò³ âèáóäóâàòè æîäíî¿ çíàéîìî¿ ÷è çàãàëüíîïðèéíÿòî¿ ñèñòåìè ìîòèâàö³¿ òà îïòèìàëüíî¿ ïîâåä³íêè. Íàñë³äêè âèõîäèòèìóòü äàëåêî çà ìåæ³ ìîðàëüíî¿ ³äåîëî㳿 é ñÿãàòèìóòü ðîë³ ÷àñó é ³ñòî𳿠â äîë³ ëþäñòâà, âçàºìîçàëåæíîñò³ ëþäñüêèõ æèòò³â òà ¿õí³é ºäíîñò³ â XX ñòîë³òò³. ²ñòîð³ÿ çàïåâíÿº íàñ ó òîìó, ùî ëþäèíà âèâèùóºòüñÿ íàä ÷àñîì, êîëè ç â³äñòàí³ ðîê³â ¿é âäàºòüñÿ ïîÿñíèòè íåñïîä³âàíå, çîêðåìà ÿê ó öüîìó âèïàäêó, – ïðè÷èíó âèíèùåííÿ íàðîäó, â³äíàéòè ñèñòåìó âèæèâàííÿ ³ òàêèì ÷èíîì çâåñòè öþ ïîä³þ äî ÷àñòêîâî ðîçóìíîãî ïîðÿäêó, ÿêèé ïåâíèì ÷èíîì òåîðåòè÷íî âð³âíîâàæóº òó ö³íó ëþäñüêèõ æèòò³â, ÿêó áóëî çàïëà÷åíî çà öåé ïîðÿäîê. Îäíàê ³ç ïîãëÿäó æåðòâ (ê³ëüê³ñòü ÿêèõ, çâè÷àéíî, íàáàãàòî ïåðåâèùóº âö³ë³ëèõ), áåçëàääÿ áåçãëóçäî¿ ñìåðò³ ñóïåðå÷èòü óïîðÿäêóâàëüíèì ñïîíóêàì ÷àñó. Ò³, ùî áåçíåâèííî çàãèíóëè ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó, çàëèøèëè æèâèõ íàîäèíö³ ç ïàðàë³çóþ÷îþ

200

ÄÈËÅÌÀ ÂÈÁÎÐÓ Â ÒÀÁÎÐÀÕ ÑÌÅÐÒ²

äèëåìîþ ñòèêàííÿ â³÷–íà–â³÷ ³ç íåïîçáóòíîþ æóðáîþ. Ìîæëèâîþ â³äïîâ³ääþ íà áåíòåæëèâå çàïèòàííÿ – ÷îìó çðîñòàº, ÿê çäàºòüñÿ, ³íòåðåñ äî Ãîëîêîñòó, êîëè ñàìà öÿ ïîä³ÿ â³äõîäèòü ó ìèíóëå, – º òàêà: íåìຠì³ñöÿ â íàø³é äóø³, àáè éîãî ïîõîâàòè. Åëëà ˳íãåíñ-Ðàéíåð äîïîìàãຠâèñâ³òëèòè öåé ïàðàäîêñ. ²ç ïëèíîì ÷àñó, êàæå âîíà, â³ä÷óòòÿ çîâí³øíüîãî ñâ³òó (íàøîãî âñå ùå ñâ³òó) âòðà÷ຠñâîþ âèðàçí³ñòü, âíóòð³øíº æèòòÿ òèõ ëþäåé, ùî âèòðèìàëè ì³ñÿö³ é ðîêè â òàáîðàõ, âèãàñëî. Òàê³ ëþäè «â³ääàëè âñ³ ñâî¿ óñòðåìë³ííÿ é ïî÷óòòÿ æèòòþ â òàáîð³. Òîæ âîíè îáñòîþþòü ñâî¿ ïîçèö³¿ íå ëèøå òîìó, ùî ìàëè íàì³ð âèæèòè, àëå é çàðàäè ñâî¿õ ³íòåðåñ³â, îñê³ëüêè öå çàäîâîëüíÿº ¿õíþ ïîòðåáó çäîáóâàòè âëàäó, âèçíàííÿ é íàñë³äóâàííÿ â ïåâíèõ ìåæàõ. Äåõòî ç íèõ ïðèñâÿòèâ ö³é ñïðàâ³ âñå ñâîº æèòòÿ ³ òàêèì ÷èíîì çìàðíóâàâ ñâ³é ðîçóìîâèé ïîòåíö³àë ³ íàâ³òü ðîçãóáèâ ñâî¿ ìîðàëüí³ îð³ºíòèðè». Ïèñàòè òàê ñïîíóêຠàâòîðêó íå çíåâàãà, à ñï³â÷óòòÿ, íàìàãàííÿ ïåðåäàòè, íàñê³ëüêè òîíêî òàá³ðíà ìîäåëü ïîâåä³íêè ìîæå ñïîòâîðèòè ïðèðîäíå ïî÷óòòÿ ã³äíîñò³ ³ òðàíñôîðìóâàòè óÿâëåííÿ æåðòâè ïðî ïîðÿäí³ñòü. Ïîö³íóâàâøè âåëè÷åçíå çàâîþâàííÿ, çäîáóòå îêðåìèìè æ³íêàìè ó çáåðåæåíí³ «ñâ îñîáèñòî¿ ÷åñíîñò³ âñóïåðå÷ óñüîìó», âîíà äîäຠç ö³ëêîâèòîþ â³äâåðò³ñòþ: «Íàñïðàâä³ ñòðàõ³òëèâîþ ð³÷÷þ áóëî òå, ùî æ³íêè, ÿê³ äîäåðæóâàëè ñâ ÷åñíîñò³ ³ ÿê³ âñå ùå ñïðèéìàëè æèòòÿ é ìîðàëü ñåðéîçíî, âèÿâëÿëèñÿ, çðåøòîþ, äóæå ñëàáêèìè ïåðåä ëèöåì ñâ âñåâëàäíî¿ äîë³, ³ í³êîëè íå ïîì³÷àëè, êîëè âîíè â÷èíÿëè çà ïðèíöèïàìè, ÿê³ íàñïðàâä³ â³äïîâ³äàëè äóõîâ³ íàö³îíàë-ñîö³àë³çìó»6 . Âîíà ìຠíà óâàç³ íå çàêîðåí³ëèõ çëî÷èíö³â ÷è åãî¿ñòè÷íèõ êîëàáîðàö³îí³ñò³â, à çâè÷àéíèõ æ³íîê, ùî â³ðèëè â ÷åñí³ñòü, àëå ó ñâî¿é ðåàêö³¿ íà ðåàëüí³ñòü çàçíàâàëè òèñêó «äîë³», ÿêà íå äîïóñêàëà æîäíî¿ îñìèñëåíî¿ ìîðàëüíî¿ ïðîòè䳿: çàãðîçè ñìåðò³ â Îñâåíö³ì³. Òàêà äîëÿ ñïðè÷èíèëàñÿ äî ñèòóàö³¿ ïî òîé á³ê äîáðà ³ çëà, ÿêó íàâ³òü ͳöøå íå ì³ã áè ñîá³ óÿâèòè. ßê ìîæíà îïèñàòè ÷è îö³íèòè çà ÿêèìèñü ìîðàëüíèìè êðèòåð³ÿìè òîé êëàñè÷íèé âèïàäîê ïðèìóñîâîãî âèáîðó, êîëè ìàòåð³ òðüîõ ä³òåé, ÿê ïåðåïîâ³äàþòü, áóëî ñêàçàíî íàöèñòàìè, ùî âîíà ìîæå âðÿòóâàòè â³ä ñòðàòè îäíîãî ç íèõ? Òîæ âîíà áóëà â³ëüíà «âèáèðàòè», àëå ÿê ìîæå ïîòðàêòóâàòè öþ âïðàâó ç ìîðàëüíîãî âèáîðó öèâ³ë³çîâàíèé ðîçóì àáî ÷è ìîæå â³í â³äøóêàòè â ñó÷àñí³é ³ñòî𳿠÷è ºâðåéñüê³é òðàäèö³¿ ÿêèéñü ì³ô äëÿ îáëàãîðîäæóâàííÿ ¿¿ äèëåìè? Ö³ àëüòåðíàòèâè íå ïðîñòî âàæê³, âîíè íåìîæëèâ³, ³ ïåðåä íàìè ïîñòຠæàõëèâå é íåâ³äâîðîòíå ïèòàííÿ, ùî éîãî íàì ÿâëÿº âñåñâ³ò, – òàêå, ùî áðàêóº óÿâëåííÿ, àáè éîãî îñÿãíóòè. ßê ìîæå ëþäèíà ïåðåæèòè áóäü-

201

ËÎÐÅÍÑ Ë. ËÀÍÃÅÐ

ÿêå ð³øåííÿ â òàêèé ñèòóàö³¿ ³ çáåðåãòè ÿêóñü ïîäîáó ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³? Ïðàãíåííÿ ëþäèíè, êîòðà ïåðåáóâຠïîçà ìåæàìè òàáîð³â ñìåðò³, ðîçãëÿäàòè Ãîëîêîñò ÿê ïåâíå ïðîäîâæåííÿ äóõîâíî¿ ³ñòî𳿠ëþäñòâà ïîâñÿê÷àñ íàøòîâõóºòüñÿ íà îáìåæåí³ñòü ìîâè, íå êàæó÷è âæå ïðî îáìåæåí³ñòü òðàäèö³éíî¿ åòèêè. Óâåñü åòè÷íèé ëåêñèêîí, ÿêèé óïðîäîâæ áàãàòüîõ ïîêîë³íü îçäîáëþâàâ â³âòàð ìîòèâàö³¿ é îö³íþâàííÿ â÷èíê³â, íåçàëåæíî â³ä òîãî, õî÷ áè ÿêèìè æàõëèâèìè áóëè çîâí³øí³ îáñòàâèíè, áóëî ñïîòâîðåíî ôàêòàìè ö³º¿ ïî䳿. Ïðèðîäíèé ïîòÿã äî Ìîìåíòó ²ñòèíè â òàáîðàõ ñìåðò³, êîëè ëþäñüêà âîëÿ óòâåðäæóâàëà ñåáå, à â³äðîäæåíà ã³äí³ñòü ïåðåìàãàëà, ìè ìóñèìî ç³ñòàâëÿòè ç ìîìåíòàìè ³ñòèíè ³íøîãî ґàòóíêó, íàïðèêëàä òàêèìè, ïðî ÿê³ éäåòüñÿ â îïîâ³ä³ Ãåðìàíà Ëàíãáåéíà «Ëþäè â Îñâåíö³ì³» ç³ çâ³òó Äàâèäà Ðóññå, ÿêèé îïèñóâàâ ãðóïó «â³ä³áðàíèõ», êîòðèõ âåëè äî ãàçîâî¿ êàìåðè: «ßêèéñü ñòàðèé, ùî âæå ëåäâå ïåðåñóâàâ íîãè, ñ³â íà óçá³÷÷³ äîðîãè. Êîíâî¿ð ãàðêíóâ íà íüîãî: «²äè, áî çàá’þ äî ñìåðò³!» Ñòàðèé øâèäåíüêî îçâàâñÿ: «Íå âáèâàé. ß âæå éäó, ³äó!» – ³ âëèâñÿ â ðÿäè êðîêóþ÷èõ äî ãàçîâî¿ êàìåðè»7 . Çíîâó æ òàêè, éäåòüñÿ ïðî âèá³ð íå ì³æ æèòòÿì ³ ñìåðòþ, îïîðîì ³ ïîêîðîþ, ñì³ëèâ³ñòþ òà áîÿãóçòâîì, à ì³æ äâîìà ôîðìàìè ïðèíèæåííÿ, êîæíà ç ÿêèõ, ÿê ó öüîìó âèïàäêó, âåäå äî âòðàòè æèòòÿ. ²íñòèíêòèâíî çàõèùàþ÷èñü â³ä îäí³º¿ áåçïîñåðåäíüî¿ çàãðîçè, æåðòâà íåâ³äâîðîòíî íàðàæàºòüñÿ íà íàñòóïíó: êîëè ÷èþñü äîëþ âèð³øåíî óáèâöÿìè íàïåðåä, – à äëÿ ºâðå¿â âèíèùåííÿ áóëî ¿õí³ì ïðèðå÷åííÿì â³ä òîãî ìîìåíòó, ÿê âîíè ïîòðàïëÿëè äî òàáîðó – ñâîáîäà ìîðàëüíîãî ð³øåííÿ çíèêàº, îñê³ëüêè ïðîòèâíèê òðèìຠï³ä ö³ëêîâèòèì êîíòðîëåì çàñîáè ï³äòðèìêè æèòòÿ ³ ñïîñîáè çàïîä³ÿííÿ ñìåðò³. Íåìîæëèâî óíèêíóòè ñâîãî ôàòàëüíîãî ê³íöÿ, íàâ³òü òèì÷àñîâî, ïåðåêîíóþ÷è ñåáå â òîìó, ùî â³äïîâ³ä³ ç íîðìàëüíîãî ñâ³òó ä³ñòàíóòüñÿ ãîòîâîãî ïî÷óòè âóõà. Ïðèêëàä Ëàíãáåéíà ïðîìîâèñòî ï³äòâåðäæóº öå. Ìîæëèâî, ñàìå öå ìàâ íà äóìö³ îäèí óö³ë³ëèé, êîëè ç ã³ðêîòîþ ïèñàâ: «Ëèøå âèæèòè, âèæèòè, ³ â öüîìó – âñå, à ñïîñîáè âèæèâàííÿ êðàéí³ é îãèäí³ [ekelhaft], òàê³, ùî íå âàðò³ ö³íè æèòòÿ»8 . Îìàíëèâå óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî çà íàéã³ðøèõ îáñòàâèí, – à â Îñâåíö³ì³, îñîáëèâî äëÿ ºâðå¿â òà ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, îáñòàâèíè áóëè, çà ð³äê³ñíèìè âèíÿòêàìè, ç «íàéã³ðøèõ» – ÷îëîâ³êè é æ³íêè ìîæóòü ñâ³äîìî ïðîâåñòè ìåæó ì³æ ñâî¿ìè â÷èíêàìè (÷è ñòðàæäàííÿìè) òà ñâî¿ì ñòàâëåííÿì äî íèõ, ï³äòðèìóºòüñÿ ðàäøå ñëîâåñíî, àí³æ ôàêòàìè. Çâ’ÿçîê ì³æ â÷èíêîì ³ ìîòèâîì, ì³æ äîëåþ ³ íàì³ðîì (òàêèé õàðàêòåðíèé äëÿ

202

ÄÈËÅÌÀ ÂÈÁÎÐÓ Â ÒÀÁÎÐÀÕ ÑÌÅÐÒ²

çíàéîìîãî íàì åòè÷íîãî äèñêóðñó) íàñò³ëüêè ÷àñòî óðèâàâñÿ â òàáîðàõ ñìåðò³, ùî â³í ïåðåñòàâ áóòè âò³ëåííÿì ìîðàëüíî¿ òâåðä³ äëÿ æåðòâ. «ß æèâ êðàùå çà áàãàòüîõ ìî¿õ äðóç³â, – ç³çíàâñÿ îäèí ³ç òàá³ðíèõ ôóíêö³îíåð³â, – ³ â ìåíå íå âèíèêàëî ïî÷óòòÿ, ùî öå àìîðàëüíî. Ó êîíöòàáîð³ æîäåí íå ìຠïðàâà ñóäèòè ñåáå çà ìîðàëüíèìè ì³ðêàìè, ùî â³äïîâ³äàþòü íîðìàëüíîìó æèòòþ»9 . Öåé óö³ë³ëèé íå ïèøàºòüñÿ ñâîºþ ïîâåä³íêîþ, ÿê ³ íå ò³øèòü éîãî í³âåëþâàííÿ ö³ííîñòåé, õàðàêòåðíå äëÿ çàãàëüíî¿ áîðîòüáè çà âèæèâàííÿ ó ñâ³ò³ Îñâåíö³ìà. Óÿâ³ìî ñîá³ ðîçïà÷ Ñàëìåíà Ëåâåíòàëÿ, ùîäåííèê ÿêîãî áóêâàëüíî âèäîáóëè ç ïîïåëó Îñâåíö³ìà â 1962 ðîö³, êîëè â³í íàìàãàºòüñÿ îïèñàòè, ÿê áàæàííÿ âèæèòè äî íåâï³çíàííîñò³ çì³íþâàëî â’ÿçí³â, ÿê³ çìóøåí³ áóëè æèòè – ï³ä òèñêîì ùîäåííî¿ ðóòèíè çíèùåííÿ – íàñò³ëüêè «ïîãàíî», ùî âàæêî ñîá³ óÿâèòè: «×îìó òè âèêîíóºø öþ ãàíåáíó ðîáîòó, çàäëÿ ÷îãî òè æèâåø, ùî ñòàâèø ñîá³ çà ìåòó ó æèòò³, ÿê³ òâî¿ áàæàííÿ… ÷îãî ñïîä³âàºøñÿ äîñÿãòè òàêèì æèòòÿì… À ùå – áîëþ÷å ïèòàííÿ… ñòîñîâíî íàøî¿ êîìàíäè, ÿêó â ö³ëîìó ÿ íå ìàþ íàì³ðó çàõèùàòè. ß ìóøó ç³çíàòèñÿ òóò, ùî äåõòî ç íàøî¿ ãðóïè ç ÷àñîì íàñò³ëüêè âòðàòèâ ñåáå, ùî íàì ñàìèì áóëî ïðîñòî ñîðîìíî. Âîíè ãåòü-÷èñòî çàáóâàëè, ùî âîíè ÷èíèëè… à ç ÷àñîì… âîíè òàê ïðèçâè÷à¿ëèñÿ äî öüîãî, ùî áóëî íàâ³òü äèâíî [ùî êîìóñü çàõîò³ëîñÿ] çàïëàêàòè òà ïîæàë³òèñÿ: ùî… òàê³ íîðìàëüí³, ïåðåñ³÷í³… ïðîñò³ é ñêðîìí³ ëþäè… îáîâ’ÿçêó äî òîãî çâèêëè äî âñüîãî, ùî ö³ ïî䳿 âæå íå ñïðàâëÿþòü íà íèõ æîäíîãî âðàæåííÿ. Äåíü ó äåíü âîíè ñòîÿëè ³ äèâèëèñÿ, ÿê ãèíóòü äåñÿòêè òèñÿ÷ ëþäåé, ³ í³÷îãî [íå ðîáèëè]10 . Öå îïèñ, íå çàñóäæåííÿ: ëþäèíà º òàêèì ñòâîð³ííÿì, ÿêå ïðèñòîñîâóºòüñÿ. Ñîðîì Ëåâåíòàëÿ íå ïåðåäáà÷ຠçâèíóâà÷åííÿ, òàê ñàìî, ÿê ³ éîãî çàïèòàííÿ ïðî ïðèçíà÷åííÿ é ìåòó íå ïîòðåáóþòü â³äïîâ³ä³. ³í óæå â³äïîâ³â íà ñâî¿ çàïèòàííÿ â ïîïåðåäíüîìó ôðàãìåíò³ ùîäåííèêà: «õî÷åòüñÿ æèòè, áî æèâåø, áî æèâå ö³ëèé ñâ³ò». ×ëåíè çîíäåðêîìàíäè íå âèáèðàëè âèðîäæåííÿ, â áóäü-ÿêîìó ðàç³ íå á³ëüøå, í³æ óäàòí³ø³ ïðàö³âíèêè êóõí³ ÷è ñàí³òàðè «âèáèðàëè» ïîðÿäí³ñòü. Çàòèñíóòà â ëàáåòàõ ïðèìóñîâîãî âèáîðó, ëþäñüêà ³ñòîòà ³ñíóº â³ä ãîäèíè äî ãîäèíè, à ÷àñòî é â³ä õâèëèíè äî õâèëèíè. «Ìîæå, âè äóìàºòå, ùî ÿ äîáðîâ³ëüíî ï³øîâ íà öþ ðîáîòó?» – ëóíຠñïîâíåíèé ðîçïà÷ó ãîëîñ ³íøîãî ÷ëåíà çîíäåðêîìàíäè, ÿêèé, ÿê ³ Ëåâåíòàëü, íå âèæèâ? «Ùî ìåí³ áóëî ðîáèòè?.. Âè ãàäàºòå, ùî ÷ëåíè çîíäåðêîìàíäè – öå âèðîäêè? Çàïåâíÿþ âàñ, ùî âîíè í³÷èì íå â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ³íøèõ, õ³áà ùî òèì, ùî íåâåçó÷³ø³»11 .

203

ËÎÐÅÍÑ Ë. ËÀÍÃÅÐ

Òàäåóø Áîðîâñüêèé ó çá³ðö³ «Ïðîøó äî ãàçîâî¿ êàìåðè» ðîçïîâ³äຠ³ñòîð³þ ïðî íåâåëè÷êèé êîíöòàá³ð, äî ÿêîãî ùîäíÿ ïðèáóâàëè íîâ³ â’ÿçí³. Òàá³ð ìàâ ó ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ îáìåæåíèé çàïàñ ïðîäîâîëüñòâà, à êîìåíäàíòó íå õîò³ëîñÿ, ùîá â’ÿçí³ ìåðëè ç ãîëîäó. Îäíàê ùîäíÿ âèÿâëÿëîñÿ, ùî â òàáîð³ íà ê³ëüêà äåñÿòê³â îñ³á á³ëüøå, í³æ ìîæíà áóëî íàãîäóâàòè. «Îòæå, ùîâå÷îðà, – ïèøå â³í, – â êîæíîìó áëîö³ òÿãíóëè æåðåá – íà êàðòàõ ÷è ñ³ðíèêàõ, ³ íàñòóïíîãî ðàíêó ò³, êîìó öå âèïàäàëî, íå âèõîäèëè íà ðîáîòó. Îï³âäí³ ¿õ âèâîäèëè çà êîëþ÷èé äð³ò ³ ðîçñòð³ëþâàëè»12 . Ìàëî çíàéäåòüñÿ ïðèêëàä³â, ÿê³ á ç òàêîþ ñèëîþ æèâîïèñàëè ïðèìóñîâèé âèá³ð. Æåðòâàì çàïðîïîíîâàíî âèá³ð, ÿêèé âèáîðîì âëàñíå íå º, îñê³ëüêè ðåçóëüòàòè æåðåáêóâàííÿ çàëåæàòü â³ä óäà÷³, à íå â³ä âèáîðó. ², ïåâíà ð³÷, òîé, õòî â³äìîâëÿâñÿ áðàòè ó÷àñòü ó ö³é ìàêàáðè÷í³é ãð³, ïðèð³êàâ ñåáå íà ñòðàòó íàñòóïíîãî äíÿ. ³äìîâà â³ä ó÷àñò³ â ðèòóàë³ çíèùåííÿ íå ñòàíîâèëà äëÿ æåðòâè ÿêî¿ñü çíà÷èìî¿ àëüòåðíàòèâè, îñê³ëüêè âîíà íå ïîä³ëÿëà â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà ñèòóàö³þ, ùî ïðèð³êàëà ¿¿ íà òàêå ³ñíóâàííÿ. Æåðòâà áóëà ïîçáàâëåíà ìîæëèâîñò³ ÷èíèòè ô³çè÷íèé îï³ð, ùîá â³äñòîÿòè ñâîº æèòòÿ, à áåç ö³º¿ ìîæëèâîñò³ (ÿêà ìîãëà áóòè ¿é äàðîâàíà âîëåþ äîë³ àáî îäåðæóâàëàñÿ íåþ ÿê âèíàãîðîäà çà çðàäíèöüêó ñï³âïðàöþ ÷è çóìîâëþâàëàñÿ âïëèâîâèìè çâ’ÿçêàìè) æîäí³ ïåðåêîíàííÿ ÷è ïî÷óòòÿ íåïîõèòíîñò³ äóõó ñàì³ ïî ñîá³ íå çäàòí³ âðÿòóâàòè ¿¿ ìîðàëüíå «ÿ». Îñê³ëüêè êîíöòàá³ðíèé âñåñâ³ò íå ïåðåäáà÷àâ óìîâ ï³äòðèìêè ã³äíîñò³, æåðòâà íå ìîãëà «âèáðàòè» çíèùåííÿ ³ çàëèøèòèñÿ ëþäèíîþ, à âö³ë³ëèé íå ì³ã «âèáðàòè» æèòòÿ ³ çàëèøèòèñÿ ëþäèíîþ. Æåðòâà ìîãëà íàìàãàòèñÿ âèæèòè, ³ â ðàç³, ÿêùî á ¿é ïîòàëàíèëî, ìîãëà çàëèøèòèñÿ â æèâèõ: îäíàê öå áóëà áîðîòüáà ì³æ ñòàíàìè ³ñíóâàííÿ, à íå âèáîðþâàííÿ ö³ííîñòåé. «Ïåðåñâ³ä÷èâøèñü» ó äåÿêèõ íåñòåðïíèõ äèëåìàõ, ùî ïîñòàâàëè ïåðåä â’ÿçíÿìè òàáîð³â ñìåðò³, ìè ìàºìî ìåíøå ïîêëàäàòèñÿ íà çàñïîê³éëèâ³ íàï³âïðàâäè íà êøòàëò íèæ÷åíàâåäåíèõ, ùî â³ääçåðêàëþþòü âåðñ³þ âèæèâàííÿ, îáñòîþâàíó ³êòîðîì Ôðàíêëîì: «Ïñèõîëîã³÷í³ ñïîñòåðåæåííÿ â’ÿçí³â ïîêàçàëè, ùî ëèøå ò³ ëþäè, ÿê³ äîçâîëèëè çàíåïàñòè ñâîºìó ìîðàëüíîìó é äóõîâíîìó íà÷àëó, ñòàâàëè ê³íåöü ê³íöåì æåðòâàìè äåìîðàë³çóþ÷îãî âïëèâó òàáîðó»13. ßê íàì çàñòîñóâàòè öåé ñâÿòåííèöüêèé ïîãëÿä äî æ³íêè, ùî çìóøåíà âòîïèòè äèòèíó, àáè âðÿòóâàòè ìàò³ð, àáî äî ³íøî¿ æ³íêè, ùî ìîãëà ëèøå ìîâ÷êè ñïîñòåð³ãàòè öå? ßê ìè áà÷èëè, çàõèñò îñåðåäêîì ÷èéîãîñü æèòòÿ â Îñâåíö³ì³ ÷àñòî áóëî ìîæëèâå ëèøå ö³íîþ æèòòÿ ³íøî¿ ëþäèíè – íå òîìó, ùî æåðòâè ðîáèëè íåïðàâèëüíèé âèá³ð àáî íå ðîáèëè âèáîðó

204

ÄÈËÅÌÀ ÂÈÁÎÐÓ Â ÒÀÁÎÐÀÕ ÑÌÅÐÒ²

âçàãàë³, à òîìó, ùî âìèðàííÿ áóëî «ïðèçíà÷åííÿì» æèòòÿ â öüîìó îñîáëèâîìó îñåðåäêó: öå áóëî ïðèðîäîþ Îñâåíö³ìà. Ïîòðåáà ïðèð³âíÿòè ìîðàëüíó àêòèâí³ñòü äî ïîäàëüøîãî ³ñíóâàííÿ, à ìîðàëüíó ïàñèâí³ñòü äî ñìåðò³ â³ääçåðêàëþº ðîçïà÷ëèâå áàæàííÿ çáåðåãòè ÿêóñü åòè÷íó ïîñë³äîâí³ñòü â õàîòè÷íîìó âñåñâ³ò³. Îäíàê «ð³øåííÿ âèæèòè» ñóïåðå÷èòü óìîâàì «ïðèìóñîâîãî âèáîðó» ³ ìîæå âèÿâèòè íå á³ëüø ÿê íåàäåêâàòíå âæèâàííÿ, çà âèðàçîì Ïð³ìî Ëåâ³, «â³ëüíèõ ñë³â»: âèêîðèñòàííÿ ìîâè äëÿ ñòâîðåííÿ ö³ííîñò³, ÿêî¿ íå ³ñíóº. Ðåàëüíà ïðîáëåìà, ùî ïîñòຠïåðåä íàìè, ïîëÿãຠó âèíàéäåíí³ ëåêñèêîíó âèíèùåííÿ, çäàòíîãî â³ääçåðêàëèòè äîñâ³ä òàáîð³â ñìåðò³; çà éîãî â³äñóòíîñò³ íàì ñë³ä ïðèíàéìí³ áóòè ãîòîâèìè äëÿ ïåðåîçíà÷åííÿ òåðì³íîëî㳿 âèâèùåííÿ – òîáòî ñë³â «ã³äí³ñòü», «âèá³ð», «ñòðàæäàííÿ» ³ «äóõ» – òàêèì ÷èíîì, ùîá âîíà á³ëüøîþ ì³ðîþ óçãîäæóâàëàñÿ ç³ ñïîñîáîì áóòòÿ â òàêèõ ì³ñöÿõ, ÿê Îñâåíö³ì, äå ñèòóàö³ÿ, çà ÿêî¿ áóëî çíèùåíî ñò³ëüêè ì³ëüéîí³â ëþäåé, íàâ’ÿçóâàëà íåìîæëèâ³ ð³øåííÿ æåðòâàì, ÿê³ íå áóëè â³ëüí³ çàçíàòè ðîçêîø³ ãåðî¿÷íîãî æèòòÿ. Ïðèì³òêè Viktor E. Frankl, Man’s Search for Meaning (New York: Pocket Books, 1963), pp. 212–213.

2 Primo Levi, Survival in Auschwitz: The Nazi Assault on Humanity, trans.

Stuart Woolf (New York: Collier Books, 1969), pp. 112–113.

3 Judith Sternberg Newman, In the Hell of Auschwitz (New York: Exposition Press, 1963), pp. 42–43.

4 Ella Lingens–Reiner, Prisoners of Fear (London: Victor Gollancz, 1948), p. 29.

5 Ibid., p. 22.

6 Ibid., p. 91.

7 Hermann Langbein, Menschen in Auschwitz (Wien: Europaverlag, 1972), p. 134. Ïåðåêëàä ì³é.

8 Ibid., p. 112.

9 Ibid., p. 166.

10 Jadwiga Bezwinska, ed., Amidst a Nightmare of Crime: Manuscripts of Members of Sonderkommando, trans. Krystyna Michalik (State Museum of Oœwiêcim, 1973), p. 139.

11 Langbein, p. 225.

12 Tadeusz Borowski, This Way for the Gas, Ladies and Gentlemen, trans.

Barbara Vedder (New York: Penguin Books, 1976), p. 119.

13 Frankl, p. 110.

1

205

Òåððåíñ Äå Ïðå Òåððåíñ Äå Ïðå (1939–1987) íàïèñàâ ëèøå îäíó êíèæêó ïðî Ãîëîêîñò, àëå âîíà ñòàëà êëàñèêîþ. Ïðàöÿ «Óö³ë³ëèé: àíàòîì³ÿ æèòòÿ â òàáîðàõ ñìåðò³», ùî ç’ÿâèëàñÿ â 1976 ðîö³, ïðèñâÿ÷åíà ґðóíòîâíîìó äîñë³äæåííþ ïèñüìîâèõ ñâ³ä÷åíü òèõ, õòî âèæèâ ó êîíöåíòðàö³éíîìó âñåñâ³ò³, ÿê íàçâàâ éîãî Äàâèä Ðóññå. ϳäñóìêîì ¿¿ º âëàñíå ñâ³ä÷åííÿ Äå Ïðå ïðî òå, ùî îçíà÷ຠáóòè âö³ë³ëèì. Éîãî âèòëóìà÷åííÿ îïîâ³äåé î÷åâèäö³â ñëóãóº äîêàçîì òîãî, ùî òàê³ ì³ñöÿ, ÿê Îñâåíö³ì âèÿâëÿëè íå ëèøå ïîðî÷í³ñòü ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ, àëå é âåëè÷ ïîäîëàííÿ â³ä÷àþ é ñìåðò³. Äîâåðøåíèé åñå¿ñò ³ ë³òåðàòîð, Äå Ïðå â³äçíà÷àâñÿ, çà âèñëîâîì Åë³ Â³çåëÿ, «ìåëàíõîë³éíèì ñïîñîáîì âèòëóìà÷åííÿ ñïîâíåíèõ ðîçïóêè îïîâ³äåé ³ ÷óòëèâèì ï³äõîäîì äî ñïîãàä³â ïðî ñìåðòü». Îäíàê ä³ÿëüí³ñòü ö³º¿ ëþäèíè – óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â â³í îá³éìàâ ïîñàäó ïðîôåñîðà àíãë³éñüêî¿ ìîâè â Êîëãåéòñüêîìó óí³âåðñèòåò³ – çàâæäè áóëà íà ñëóæá³ æèòòÿ. Ö³ õàðàêòåðèñòèêè âî÷åâèäü ï³äòâåðäæóþòüñÿ íàñòóïíèì ôðàãìåíòîì, ó ÿêîìó âæèòî âèíàéäåíèé Äå Ïðå âèðàç – «ôåêàëüíèé íàñòóï» – ÿêèé, áåçóìîâíî, çàëèøèòüñÿ, õî÷ ÿê öå ïðèêðî, íåâ³ää³ëüíîþ ñêëàäîâîþ ñëîâíèêà, ÿêîãî ïîòðåáóº ïîíÿòòÿ Ãîëîêîñò. Äå Ïðå äîâîäèòü, ùî çîâñ³ì íå âèïàäêîâî Îñâåíö³ì áóëî íàçâàíî anus mundi. «Ñóòü ïîëÿãຠâ òîìó, – ðîáèòü ñëóøíèé âèñíîâîê â³í, – ùî â’ÿçí³ áóëè çìóøåí³ ñèñòåìàòè÷íî ñòèêàòèñÿ ç ãèäîòîþ». Âîíè ñòàëè çóìèñíîþ ì³øåííþ ôåêàëüíîãî íàñòóïó, ìåòîþ ÿêîãî áóëî äîñÿãíåííÿ «ö³ëêîâèòîãî ïðèíèæåííÿ é óïîñë³äæåííÿ â’ÿçí³â». Óáèâöÿì öå âäàâàëîñÿ – äóæå ÷àñòî ³ çíà÷íîþ ì³ðîþ – àëå íå ö³ëêîâèòî. Óñâ³äîìëåííÿ öüîãî ñòàíîâèòü ùå îäèí êëþ÷îâèé ÷èííèê, ïðî ÿêèé Äå Ïðå õî÷å íàãàäàòè. Êîëè æåðòâè ðîçï³çíàâàëè ïðèðîäó ôåêàëüíîãî íàñòóïó, âîíè âäàâàëèñÿ äî îïîðó. Öåé îï³ð ïåðåäáà÷àâ ï³äêðåñëåíå íàìàãàííÿ, âñóïåðå÷ óñ³ì ïåðåøêîäàì, äîòðèìóâàòèñÿ ÷èñòîòè. Ñàìå öå íàäçâè÷àéíå çóñèëëÿ ìîãëî çíàìåíóâàòè â³äì³íí³ñòü ì³æ çáåðåæåííÿì óëàìê³â ã³äíîñò³, – ùî äîïîìàãàëî òåðï³òè íåâîëþ é íåäîëþ – ³ â³äìîâîþ â³ä áîðîòüáè, – ùî ìàëî ñâî¿ì íàñë³äêîì ñìåðòü. ͳùî, çâè÷àéíî, íå ãàðàíòóâàëî âèæèâàííÿ â òàáîðàõ ñìåðò³. Ïîäàíà Äå Ïðå àíàòîì³ÿ ôåêàëüíîãî íàñòóïó ïðîìîâèñòî ï³äòâåðäæóº öåé ôàêò. Âò³ì â³í ìຠðàö³þ, êîëè ïèøå: «Ñàìå æèòòÿ çàëåæèòü â³ä çáåðåæåííÿ ã³äíîñò³, ùî, ó ñâîþ ÷åðãó, çàëåæèòü â³ä ùîäåííî¿, íåíàñòàííî¿ áîðîòüáè çà òå, àáè íå âòðàòèòè ëþäñüêó ïîäîáó».

206

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

Íàïðèê³íö³ ë³òà 1976 ðîêó â³äáóëàñÿ êîíôåðåíö³ÿ, ïðèñâÿ÷åíà ä³ÿëüíîñò³ Åë³ Â³çåëÿ, ÿêó áóëî âëàøòîâàíî íà îñòðîâ³ Ëîíã–Àéëåíä. Íåçàäîâãî ïåðåä öèì âèéøëà äðóêîì êíèæêà Òåððåíñà Äå Ïðå «Óö³ë³ëèé», ³ â³í áóâ ïðèñóòí³é íà ö³é êîíôåðåíö³¿. Áóâ òàì ³ Åì³ëü Ôàêåíãåéì. Ó ïåðåá³ãó äèñêóñ³¿ ìîâà çàéøëà ïðî êíèæêó Äå Ïðå. ßê ïðèãàäóº Ãàðð³ Äæåéìñ Êàðãàñ, Ôàêåíãåéì ïîñèëàâñÿ, çîêðåìà, íà âàæëèâèé ðîçä³ë «Ôåêàëüíèé íàñòóï». Ñâî¿ì òèõèì ãîëîñîì â³í ñêàçàâ: «ß í³êîëè íå âæèâàþ ñëîâà «êàëÿòè», àëå òå, ÿê âæèâຠéîãî Òåððåíñ Äå Ïðå, ðîáèòü öå ñëîâî îñâÿ÷åíèì». Ôåêàëüíèé íàñòóï* Êîëè êîëîíà ïîâåðòàºòüñÿ ç ðîáîòè, ïðîïðàöþâàâøè ö³ëèé äåíü íà ïîâ³òð³, òàá³ðíèé ñìîð³ä âèäàºòüñÿ íåñòåðïíî áðèäêèì. ²íîä³, êîëè âè ùå íà â³äñòàí³ ê³ëüêîõ ê³ëîìåòð³â, îòðóºíå ïîâ³òðÿ çâàëþº âàñ ³ç í³ã. Ñåâåðèíà Øìàãëåâñüêà. Äèì íàä Á³ðêåíàó ³í ïðèïèíèâ óìèâàòèñÿ âæå äóæå äàâíî.., à çàðàç ó íüîìó âèãàñàëè îñòàíí³ çàëèøêè éîãî ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³. Ãóñòàâ Ãåðë³íã. Îêðåìèé ñâ³ò Öå ïî÷àëîñÿ â åøåëîíàõ, ó ïîçàáèâàíèõ òîâàðíèõ âàãîíàõ – ó êîæíîìó ç ÿêèõ â³ä â³ñ³ìäåñÿòè äî ñòà îñ³á, ùî ïåðåòèíàëè ªâðîïó, ïðÿìóþ÷è äî òàáîð³â ó Ïîëüù³: «Òåìïåðàòóðà ïî÷àëà çðîñòàòè, êîëè òîâàðíèé âàãîí áóëî çàáèòî íàãëóõî ³ äëÿ æàðó ëþäñüêèõ ò³ë íå áóëî â³ääóøèíè… ªäèíèì ì³ñöåì, äå ìîæíà áóëî ïîìî÷èòèñÿ, áóëà ù³ëèíà ó ñâ³òëîâîìó ëþêó, õî÷à ïîïðè âñ³ íàìàãàííÿ ð³äêî êîìó âäàâàëîñÿ öå çðîáèòè, íå ïðîëèâøè ñå÷³ íà ï³äëîãó… Êîëè íàðåøò³ ðîçâèäí³ëîñÿ… ìè âñ³ áóëè äîâîë³ âèìó÷åí³, íåíà÷å ïîáèò³ é ðîç÷àâëåí³, é íå ëèøå ï³ä âàãîþ âòîìè, à é ÷åðåç çàäóøëèâå, âîëîãå ïîâ³òðÿ é ñìåðäþ÷èé çàïàõ åêñêðåìåíò³â… Íå áóëî í³ âáèðàëüí³, àí³ õàð÷³â… Êð³ì óñüîãî ³íøîãî, áàãàòî õòî áëþâàâ íà ï³äëîãó. Ìè çìóøåí³ áóëè ö³ëèìè äíÿìè âäèõàòè ö³ áðèäê³ çàïàõè ³ íåâäîâç³ ïåðåáóâàëè âæå ïî ñàì³ñ³íüê³ âóõà ó ö³é ãèäîò³» (Kessel, 50–51). Óìîâè íà ïàðîïëàâàõ, ÿêèìè ïåðåïðàâëÿëè áàãàòüîõ ðàäÿíñüêèõ â’ÿçí³â, áóëè ùå ã³ðø³: «á³ëüø³ñòü ëþäåé ïîòåðïàëè â³ä ìîðñüêî¿ õâîðîáè ³ áóëè ïðîñòî çìóøåí³ áëþâàòè íà òèõ, õòî áóâ íà íèæí³é ïàëóá³. Öå áóâ äëÿ íèõ òàêîæ ºäèíèé ñïîñ³á â³äïðàâëÿííÿ ¿õí³õ ïðèðîäíèõ ïîòðåá»

207

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

(Knapp, 59). Îòæå, â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó íåâîë³ ñòèêàííÿ ç áðèäîòîþ áóëî íåâ³ää³ëüíîþ ñêëàäîâîþ òÿæêîãî âèïðîáóâàííÿ âö³ë³ëîãî. Ó íàöèñòñüêèõ òàáîðàõ – îñîáëèâî – áðóä ³ åêñêðåìåíòè áóëè íåîäì³ííèìè àòðèáóòàìè óìîâ ³ñíóâàííÿ. Ó áàðàêàõ, íàïðèêëàä, óíî÷³ «ïàðàø³» ñòîÿëè â ìàëåíüêîìó êîðèäîð÷èêó á³ëÿ âõîäó. ¯õ áóëî íåäîñòàòíüî. Íà ðàíîê óñÿ ï³äëîãà áóëà çàëèòà ñå÷åþ ³ âêðèòà ôåêàë³ÿìè. Ìè ðîçíîñèëè ãèäîòó ïî áàðàêó íà ñâî¿õ ï³äîøâàõ; â³ä ñìîðîäó ó ëþäåé áóëè çàïàìîðî÷åííÿ» (Birenbaum, 226). Õâîðîáè çíà÷íî ïîã³ðøóâàëè ñèòóàö³þ: «Ó áëîö³ êîæåí õâîð³â íà òèô… äî Áåëüçåí–Áåðãåíà â³í ä³éøîâ ó ñâî¿é íàéâàæ÷³é, íàéáîëþ÷³ø³é, ñìåðòåëüí³é ôîðì³. Ñïðè÷èíåíèé íèì ïðîíîñ ñòàâàâ íåêîíòðîëüîâàíèì. Ö³ âèä³ëåííÿ çàëèâàëè íàðè, ñò³êàþ÷è êðàïëÿìè ÷åðåç ù³ëèíè ïðîñòî íà îáëè÷÷ÿ æ³íîê, êîòð³ ëåæàëè íà íèæ÷èõ íàðàõ, ³ çì³øóâàëèñÿ ç êðîâ’þ, ãíîºì ³ ñå÷åþ, óòâîðþþ÷è ëèïêèé, ñìåðäþ÷èé íàë³ò íà ï³äëîç³ áàðàê³â» (Perl, 171). Òóàëåòè ñàì³ ïî ñîá³ áóëè âèäîâèùåì: Íà òðèäöÿòü–òðèäöÿòü äâ³ òèñÿ÷³ æ³íîê áóâ îäèí òóàëåò, ³ íàì äîçâîëÿëîñÿ êîðèñòóâàòèñÿ íèì ëèøå â ïåâí³ ãîäèíè äíÿ. Ìè âèñòîþâàëè ÷åðãè, ùîá ïîòðàïèòè äî öüîãî ìàëåíüêîãî áóäèíî÷êà, äå áóëî ïî êîë³íî ëþäñüêèõ åêñêðåìåíò³â. Îñê³ëüêè âñ³ ìè ñòðàæäàëè íà äèçåíòåð³þ, íàì ð³äêî âäàâàëîñÿ äî÷åêàòèñÿ, ïîêè ä³éäå íàøà ÷åðãà, ³ ìè îáêàëþâàëè íàø äðàíèé îäÿã, ÿêèé í³êîëè ³ç ñåáå íå çí³ìàëè, ùî ïîñèëþâàëî æàõ íàøîãî ³ñíóâàííÿ, áî íåñòåðïíèé çàïàõ îïîâèâàâ íàñ, íà÷å õìàðà. Òóàëåò ÿâëÿâ ñîáîþ ãëèáîêó êàíàâó, ÷åðåç ÿêó áóëî ïåðåêèíóòî íà ïåâí³é â³äñòàí³ äîøêè. Ìè ïðèñ³äàëè íà öèõ äîøêàõ – íà÷å ïòàõè íà òåëåãðàôíîìó äðîò³ – íàñò³ëüêè áëèçüêî îäíà äî îäíî¿, ùî íå ìîãëè íå çàáðóäíèòè îäíà îäíó» (Perl, 33). Â’ÿçí³â, ÿêèì ïîòàëàíèëî ïðàöþâàòè â îäíîìó ç òàá³ðíèõ øïèòàë³â ³ ÿê³, îòæå, êîðèñòóâàëèñÿ ïåâíîþ îñîáèñòîþ ñâîáîäîþ, òåæ íå îìèíóâ îñîáëèâèé æàõ, ïîâ’ÿçàíèé ³ç òóàëåòàìè: «ß çìóøåíà áóëà ñòóïàòè ó ëþäñüê³ âèä³ëåííÿ, ó çì³øàíó ç êðîâ’þ ñå÷ó, ó âèïîðîæíåííÿ ïàö³ºíò³â ³ç äóæå çàðàçíèìè õâîðîáàìè. Ëèøå òàê ìîæíà áóëî ä³ñòàòèñÿ ä³ðêè, äîâêîëà ÿêî¿ áóëî ñò³ëüêè íå÷èñòîò, ùî âàæêî îïèñàòè» (Weiss, 69). Ïîñâÿ÷åííÿ â’ÿçíÿ–íîâà÷êà ó òàá³ðíå æèòòÿ ââàæàëîñÿ çàâåðøåíèì, êîëè â³í «óñâ³äîìëþâàâ, ùî òóàëåòíîãî ïàïåðó íåìົ: «Ùî ïàïåðó íåìຠâ óñüîìó Îñâåíö³ì³ ³ ùî ìåí³ äîâåäåòüñÿ «øóêàòè ³íøèé âèõ³ä». ß â³ä³ðâàâ øìàòîê â³ä øàðôà ³ ïðàâ éîãî ï³ñëÿ âæèòêó. ß çáåð³ã öåé ìàëåíüêèé øìàòî÷îê óïðîäîâæ âñüîãî ìîãî ïåðåáóâàííÿ â Îñâåíö³ì³; ³íø³ ðîáèëè òàê ñàìî» (Unsdorfer, 102).

208

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

Ïðîáëåìè òàêîãî ґàòóíêó óñêëàäíþâàëèñÿ òèì ôàêòîì, ùî ðàíî ÷è ï³çíî êîæíèé çàõâîðþâàâ íà äèçåíòåð³þ àáî ïðîñòî ñòðàæäàâ ïðîíîñîì. À äëÿ âèñíàæåíèõ ãîëîäîì ³ âòîìîþ â’ÿçí³â öå ìàéæå çàâæäè îçíà÷àëî ôàòàëüíèé ê³íåöü: «Ò³, ùî õâîð³ëè íà äèçåíòåð³þ, òàíóëè íà÷å ñâ³÷êè; âèïîðîæíÿþ÷èñü ó ñâ³é îäÿã, âîíè øâèäêî ïåðåòâîðþâàëèñÿ íà îãèäí³ ñìåðäþ÷³ ñêåëåòè, ÿê³ âìèðàëè â áàãíþö³ ñâî¿õ åêñêðåìåíò³â» (Donat, 269). ²íîä³ íà öå ñëàáóâàëè âñ³ ìåøêàíö³ òàáîðó, ³ òîä³ öåé æàõ áóâ íåñòåðïíèì. ×îëîâ³êè é æ³íêè îáêàëþâàëè íå÷èñòîòàìè ñåáå é îäíå îäíîãî. Ò³, ùî ÷åðåç âåëèêó ñëàáê³ñòü íå çäàòí³ áóëè ïåðåñóâàòèñÿ, âèïîðîæíÿëèñÿ ï³ä ñåáå. Ò³, ùî íå âèäóæóâàëè, ïîñòóïîâî îáðîñòàëè êóïîþ ãíîþ: «Äåÿê³ ïàö³ºíòè âìèðàëè ³ áåç ãàçîâèõ êàìåð. Áàãàòî õòî ç íèõ îïèíÿâñÿ ïîõîâàíèì ï³ä åêñêðåìåíòàìè, îñê³ëüêè íå áóëî íàëåæíèõ ñàí³òàðíèõ óìîâ ³ âîíè íå ìîãëè äîäåðæóâàòè ÷èñòîòè ò³ëà» (Newman, 39). Ïðîíîñ íå ëèøå áóâ íåñòåðïíîþ õâîðîáîþ ³ äæåðåëîì ïîñò³éíîãî áðóäó, â³í ïðèõîâóâàâ ó ñîá³ íåáåçïåêó é ³íøîãî ðîäó, çìóøóþ÷è â’ÿçí³â ïîðóøóâàòè ïðèïèñè: «Áàãàòî õòî ç æ³íîê, ùî ñòðàæäàëè íà ïðîíîñ, âèïîðîæíÿëèñÿ â ñóïîâ³ ìèñêè àáî ÷àøêè äëÿ «êàâè»; ïîò³ì âîíè õîâàëè öåé ïîñóä ï³ä ìàòðàö, ùîá óíèêíóòè ïîêàðàííÿ çà â÷èíåíå: ¿ì çàãðîæóâàëî äâàäöÿòü ï’ÿòü óäàð³â ïî ãîë³é ñ³äíèö³ àáî ñòîÿííÿ íà êîë³íàõ ïðîòÿãîì ö³ëî¿ íî÷³ ³ç öåãëèíàìè â ðóêàõ. Ö³ ïîêàðàííÿ ÷àñòî çàê³í÷óâàëèñÿ ñìåðòþ «âèíóâàòèö³» (Birenbaum, 102). Îïèñóþòü òàêîæ âèïàäîê, êîëè ãðóïó ÷îëîâ³ê³â òðèìàëè äåíü ó äåíü ï³ä çàìêîì ó ê³ìíàò³ áåç âåíòèëÿö³¿ ³ áóäü-ÿêèõ ñàí³òàðíèõ óìîâ. Á³ëÿ â³êíà, ïîâç ÿêå ïðîõîäèëè âàðòîâ³, ÷îëîâ³êè ïîì³òèëè ä³ðêó â ï³äëîç³. Îäíàê ñêîðèñòàòèñÿ íåþ ÷îëîâ³ê ì³ã ëèøå ç ðèçèêîì äëÿ æèòòÿ, îñê³ëüêè ñï³éìàíèõ íà öüîìó çàáèâàëè íà ñìåðòü. «Âèäîâèùå öèõ íåùàñíèõ, ùî, äðèæà÷è ç³ ñòðàõó, ïîâçëè íà ðóêàõ ³ êîë³íàõ äî ö³º¿ ä³ðêè ³ ëåæà÷è âèïîðîæíÿëèñÿ, º ìî¿ì íàéæàõëèâ³øèì ñïîìèíîì ïðî Çàêñåíõàóçåí» (Szalet, 51). Ìóêè ³ñíóâàííÿ â òàáîðàõ, òàêèì ÷èíîì, ïîñèëþâàëèñÿ ïåðåá³ãîì îðãàí³÷íèõ ïðîöåñ³â ñàìîãî æèòòÿ. Ñìåðòü çâîäèëàñÿ ó ïîòðåáó, ÿêó íå ìîæíà áóëî, íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ïîòðåá, í³ ïðèòëóìèòè, í³ â³äêëàñòè íà ïîò³ì, àí³ ïàñèâíî òåðï³òè. Âèìîãè íóòðîù³â º àáñîëþòíèìè, ³ çà òàêèõ îáñòàâèí ÷îëîâ³êè é æ³íêè çìóøåí³ áóëè çàòàìîâóâàòè ÷è ÿêîñü óãàìîâóâàòè ñâî¿ íàé³íòèìí³ø³ ïîòðåáè: «Óÿâ³ìî ñîá³, ùî ìîæå îçíà÷àòè çàáîðîíà õîäèòè äî òóàëåòó; óÿâ³ìî òàêîæ, ùî âè ñòðàæäàºòå íà äåäàë³ æîðñòîê³øó äèçåíòåð³þ, âèêëèêàíó

209

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

é ï³äñèëþâàíó êàïóñòÿíîþ þøêîþ, à òàêîæ ïîñò³éíèì õîëîäîì. Ïðèðîäíî, âè íàìàãàòèìåòåñü âñå æ òàêè âèéòè çà ïîòðåáîþ. ²íîä³ âàì öå ìîæå âäàòèñÿ. Îäíàê âàøó â³äñóòí³ñòü ìîæóòü ïîì³òèòè, ³ âàñ ïîá’þòü, çâàëÿòü ³ç í³ã ³ ùîñèëè òîïòàòèìóòü. Õî÷ âè òåïåð ³ çíàºòå, ùî öå íåáåçïå÷íî, àëå íàãàëüí³ñòü çîáîâ’ÿçóâàòèìå âàñ ïîâòîðèòè ñïðîáó, õî÷ áè ÷îãî âàì öå êîøòóâàëî… ß øâèäêî íàâ÷èëàñÿ äàâàòè ðàäó ïðîÿâàì äèçåíòå𳿠– ïåðåâ’ÿçóâàëà ìîòóçêîþ õîëîø³» (Maurel, 38–39). Ïñèõîàíàë³òè÷í³ äîñë³äæåííÿ òàá³ðíîãî äîñâ³äó ñòâåðäæóþòü (ëèøå çà ïåâíèì âèíÿòêîì, íàñê³ëüêè ìåí³ â³äîìî), ùî â³í â³äçíà÷àºòüñÿ ïîâåðíåííÿì äî «äèòèíÿ÷èõ» ÷è «³íôàíòèëüíèõ» ð³âí³â ïîâåä³íêè. Öåé âèñíîâîê ґðóíòóºòüñÿ ïåðåäóñ³ì íà òîìó ôàêò³, ùî ÷îëîâ³êè é æ³íêè â êîíöòàáîðàõ «íåíîðìàëüíî» ïåðåéìàëèñÿ ¿æåþ òà ôóíêö³ÿìè âèä³ëåííÿ. Íåìîâëÿòà âèÿâëÿþòü ïîä³áíó çàêëîïîòàí³ñòü, ³ öå ïîð³âíÿííÿ ïåðåäáà÷àº, ùî ÷îëîâ³êè é æ³íêè ðåàãóþòü íà åêñòðåìàëüíó ñèòóàö³þ «ðåãðåñ³ºþ, òîáòî ïîâåðíåííÿì äî äîåä³ï³âñüêèõ ñòàä³é ðîçâèòêó é çàòðèìêîþ íà íèõ» (Hoppe, 77). Ïðè öüîìó, ÿê çàãàëîì äëÿ ïñèõîàíàë³çó, êîíòåêñò íå âàæèòü. Òîé ôàêò, ùî ñèòóàö³ÿ ïîòåðï³ëèõ áóëà ñàìà ïî ñîá³ íåíîðìàëüíîþ, ïðîñòî íå áåðåòüñÿ äî óâàãè. Íå âðàõîâóºòüñÿ, ùî çàêëîïîòàí³ñòü ¿æåþ çóìîâëþâàëàñÿ áóêâàëüíèì âèìèðàííÿì â³ä ãîëîäó; òàê ñàìî, ÿê íå íàäàºòüñÿ îñîáëèâî¿ âàãè òîìó ôàêòîâ³, ùî â’ÿçí³ áóëè çìóøåí³ æèòè ïî âóõà â ãèäîò³. Òåçà ïðî «³íôàíòèë³çì» íàéïîñë³äîâí³øå îáñòîþºòüñÿ Áðóíî Áåòòåëüãåéìîì. Ãîëîâíà ³äåÿ éîãî êíèæêè «Îá³çíàíå ñåðöå» ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â åêñòðåìàëüíèõ ñèòóàö³ÿõ ÷îëîâ³êè é æ³íêè ïåðåòâîðþþòüñÿ íà ä³òåé; à â ðîçä³ë³, îçàãëàâëåíîìó «Äèòèíÿ÷à ïîâåä³íêà», â³í ïðîñòî ïðèð³âíþº îá’ºêòèâíî ñêðóòíå ñòàíîâèùå â’ÿçí³â äî âíóòð³øíüî ðåãðåñèâíî¿ ïîâåä³íêè. Áåòòåëüãåéì çàóâàæóº, íàïðèêëàä, – ³, çâè÷àéíî, ö³ëêîì ñëóøíî, – ùî òàá³ðí³ ïîðÿäêè ìàëè íà ìåò³ ïåðåòâîðåííÿ ôóíêö³é âèä³ëåííÿ íà ìîìåíòè êðèçè. Â’ÿçí³ çìóøåí³ áóëè ïèòàòè äîçâîëó äëÿ âèïîðîæíåííÿ ñâîãî îðãàí³çìó, â òàêèé ñïîñ³á ñòèêàþ÷èñü ç óáèâ÷èì ñâàâ³ëëÿì åñåñ³âñüêîãî âàðòîâîãî, äî ÿêîãî âîíè çâåðòàëèñÿ. Ïîíàä òå, ìàþ÷è äâàíàäöÿòèãîäèííèé ðîáî÷èé äåíü, â’ÿçí³ ÷àñòî áóëè ïîçáàâëåí³ ìîæëèâîñò³ ñïðàâëÿòè ñâî¿ ïðèðîäí³ ïîòðåáè àáî æ çìóøåí³ áóëè ñïðàâëÿòè ¿õ ï³ä ÷àñ ðîáîòè ³ áåçïîñåðåäíüî íà òîìó ì³ñö³, äå âîíè ïðàöþâàëè. ßê êàæå îäíà ç óö³ë³ëèõ: «ßêùî îäíà ç íàñ, ñïîíóêóâàíà ñâî¿ì øëóíêîì, ñïðîáóâàëà á â³ä³éòè äî íàéáëèæ÷î¿ êàíàâè, âàðòîâ³ íàïóñòèëè á íà íå¿ ñâî¿õ ñîáàê. Ïðèíèæåí³ é çíåðâîâàí³ â³ä íåòåðï³ííÿ æ³íêè íå ïîëèøàëè ñâî¿õ ì³ñöü – âîíè ãðóçíóëè ó ñâî¿õ åêñêðåìåíòàõ»

210

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

(Zywulska, 67). Íàéã³ðøèìè áóëè äí³, êîëè â³äáóâàëèñÿ ìàðø³ ñìåðò³, ï³ä ÷àñ ÿêèõ â’ÿçí³â, ùî ç áóäü-ÿêèõ ïðè÷èí çóïèíÿëèñÿ, ðîçñòð³ëþâàëè íà ì³ñö³. Ùîáè âèæèòè, âîíè ìóñèëè, íåçâàæàþ÷è í³ íà ùî, éòè: «Ñå÷à é âèä³ëåííÿ õëþïàëè ó â’ÿçí³â ï³ä íîãàìè, à ç íàñòàííÿì ñóò³íîê åêñêðåìåíòè, ùî ïðèìåðçàëè äî íàøèõ í³ã, íåñòåðïíî ñìåðä³ëè. Íàñïðàâä³ ìè âæå ïåðåñòàëè áóòè ëþäñüêèìè ³ñòîòàìè â óçâè÷àºíîìó ðîçóì³íí³ öüîãî ïîíÿòòÿ. Ìè íàâ³òü íå òâàðèíè, à ãíèþ÷³ òðóïè, ùî ïåðåñóâàþòüñÿ íà äâîõ íîãàõ» (Weiss, 211). Çà òàêèõ óìîâ àêò âèä³ëåííÿ ñïðàâä³ ñòàº, çà âèñëîâîì Áåòòåëüãåéìà, «âàæëèâîþ ùîäåííîþ ïî䳺þ»; îäíàê ³ç öüîãî íå âèïëèâຠçðîáëåíèé íèì âèñíîâîê ïðî òå, ùî â’ÿçí³, òàêèì ÷èíîì, îïóñòèëèñÿ «äî ð³âíÿ, íà ÿêîìó âîíè ïåðåáóâàëè äî íàáóòòÿ íèìè íàâè÷êè êîðèñòóâàòèñÿ òóàëåòîì» (132). Íà ïîç³ð – òàê, ÷îëîâ³êè é æ³íêè çíà÷íîþ ì³ðîþ ïåðåéìàëèñÿ âèä³ëüíèìè ôóíêö³ÿìè, ÿê ðîáëÿòü óñ³ ä³òè, ³, ïîä³áíî äî ä³òåé, â’ÿçí³ «âèìóøåíî áóëè ìîêðèìè é çàêàëÿíèìè» – çà âèíÿòêîì òîãî, ùî ä³òåé äî öüîãî íå ïðèìóøóþòü. Áåòòåëüãåéì äîõîäèòü âèñíîâêó, ùî äëÿ â’ÿçí³â òàáîð³â âèïðîáóâàííÿ ôåêàëüíîþ êðèçîþ «ñïðè÷èíèëî òå, ùî âîíè âæå íå ìîãëè á³ëüøå ñïðèéìàòè ñåáå ö³ëêîì äîðîñëèìè» (134). ³í íå ðîçð³çíÿº ïîâåä³íêó çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ³ öèâ³ë³çîâàíó ïîâåä³íêó; îñê³ëüêè, çâè÷àéíî, ÿêùî â öèâ³ë³çîâàíèõ óìîâàõ äîðîñëó ëþäèíó íå òóðáóº ñòàí ¿¿ á³ëèçíè àáî âîíà âáà÷ຠâ ïîõîä³ äî òóàëåòó ïåâíîãî ðîäó âèïðîáóâàííÿ, òî íåâðîç î÷åâèäíèé. Îäíàê ó êîíöòàáîðàõ ïîâåä³íêà äèêòóâàëàñÿ áåçïîñåðåäíüîþ çàãðîçîþ ñìåðò³; ä³ÿ áóëà íå âèÿâîì ³íôàíòèëüíèõ áàæàíü, à ðåàêö³ºþ íà ïîòâîðíó íåîáõ³äí³ñòü. Ñóòü ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â’ÿçí³ áóëè çìóøåí³ ñèñòåìàòè÷íî ñòèêàòèñÿ ç ãèäîòîþ. Âîíè áóëè óìèñíîþ ì³øåííþ ôåêàëüíîãî íàñòóïó. Îáêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè ñêëàäàëî ïîñò³éíó çàãðîçó, óìîâó æèòòÿ äåíü çà äíåì, ³ â áóäü-ÿêèé ìîìåíò âîíî ìîãëî íàáóòè íàäòî îãèäíî¿, à òî é ôàòàëüíî¿ ôîðìè. Óëþáëåíèì çàíÿòòÿì îäíîãî êàïî áóëî çóïèíÿòè â’ÿçí³â ñàìå â òîé ìîìåíò, êîëè âîíè ä³ñòàâàëèñÿ òóàëåòó. ³í ïðèìóøóâàâ â’ÿçíÿ ñòîÿòè â ïîëîæåíí³ «ñòðóíêî», â³äïîâ³äàþ÷è íà çàïèòàííÿ; ïîò³ì íàêàçóâàâ éîìó «ñèä³òè íàâïî÷³ïêè, äîïîêè á³äíèé ÷îëîâ³ê íå ì³ã á³ëüøå êîíòðîëþâàòè ñâ³é ñô³íêòåð ³ «âèáóõàâ»; ïîò³ì â³í áèâ á³äîëàõó ³ ëèøå ï³ñëÿ öüîãî «çàêàëÿíà ñâî¿ìè åêñêðåìåíòàìè æåðòâà îòðèìóâàëà äîçâ³ë äîïëåíòàòèñÿ äî òóàëåòó» (Donat 178).  ³íøîìó âèïàäêó â’ÿçí³â ïðèìóøóâàëè ëåæàòè íà çåìë³ øòàáåëÿìè, ³ êîæíèé ÷îëîâ³ê, êîëè éîìó íàðåøò³ áóëî äîçâîëåíî ï³äíÿòèñÿ, «çìóøåíèé áóâ ìî÷èòèñÿ ÷åðåç ãîëîâè ³íøèõ»; à ÿêîñü «îäí³º¿ íî÷³ âîíè âäîñêîíàëèëè ñâîº çíóùàííÿ

211

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

é ïðèìóøóâàëè êîæíîãî ÷îëîâ³êà ìî÷èòèñÿ â ðîò ³íøîãî» (Wells, 91). Ó Á³ðêåíàó ñóïîâ³ ìèñêè ïåð³îäè÷íî çàáèðàëè ó â’ÿçí³â ³ êèäàëè ¿õ äî òóàëåòó, çâ³äêè ¿õ ïîò³ì ïðèíîñèëè: «Êîëè âè ï³äíîñèòå ìèñêó âïåðøå äî ãóá³â, ï³äîçð³ëîãî çàïàõó íå â³ä÷óâàºòå. ²íø³ ïàðè òðåìòÿ÷èõ ðóê ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàþòü òîãî ìîìåíòó, êîëè âè çàê³í÷èòå ïèòè, ùîá âèõîïèòè ¿¿ ç âàøèõ ðóê. Ëèøå ï³çí³øå, çíà÷íî ï³çí³øå â³äðàçëèâèé çàïàõ óäàðÿº âàì ó í³çäð³» (Szmaglewska, 154). ², ÿê óæå çàçíà÷àëîñÿ, â’ÿçí³, õâîð³ íà äèçåíòåð³þ, ÷àñòî ïîðóøóâàëè òàá³ðí³ ïðèïèñè ³, íàìàãàþ÷èñü íå îáêàëÿòèñÿ, âèêîðèñòîâóâàëè ñâ³é âëàñíèé êóõîííèé ïîñóä: «Ó ïåðø³ äí³ íàø³ øëóíêè ïîâñòàâàëè ïðîòè äóìêè âèêîðèñòîâóâàòè ÿê ïîñóä äëÿ ¿æ³ òå, ùî ôàêòè÷íî áóëî ê³ìíàòíèì í³÷íèì ãîðùèêîì. Îäíàê ãîëîä ïðàâèâ ñâîº, ³ ìè, áóäó÷è íàñò³ëüêè âèñíàæåíèìè, ãîòîâ³ áóëè ñïîæèâàòè áóäü-ÿêó ¿æó. ² çàðàäèòè òîìó, ùî âîíà ïîäàâàëàñÿ â òàêèõ ìèñêàõ, íå áóëî ìîæëèâîñò³. Ïðîòÿãîì íî÷³ áàãàòî õòî ç íàñ ñàì òàºìíî êîðèñòóâàâñÿ ö³ºþ ìèñêîþ. Íàì äîçâîëÿëîñÿ õîäèòè äî òóàëåòó ëèøå äâ³÷³ íà äåíü. ßê ìîæíà áóëî âèòðèìàòè òàêå? Íåçàëåæíî â³ä íàãàëüíîñò³ íàøî¿ ïîòðåáè, â ðàç³, ÿêùî ìè âèõîäèëè ñåðåä íî÷³, íàì çàãðîæóâàëî áóòè ñõîïëåíèìè åñåñ³âöÿìè, ÿê³ ìàëè íàêàç ñïî÷àòêó ñòð³ëÿòè, à ïîò³ì ñòàâèòè çàïèòàííÿ» (Lengyel, 26). Ïîä³áí³é äåãðàäàö³¿ íå áóëî ìåæ. Ñìåðäþ÷èé çàïàõ åêñêðåìåíò³â çì³øóâàâñÿ ç³ ñìîðîäîì, ùî éøîâ â³ä êðåìàòîð³¿â ³ ãíèþ÷î¿ ïëîò³. Â’ÿçí³ íàöèñòñüêèõ òàáîð³â ôàêòè÷íî ïîòîïàëè ó ñâî¿õ íå÷èñòîòàõ, ³ íàñïðàâä³ ñìåðòü â³ä åêñêðåìåíò³â áóëà äîñèòü ïîøèðåíîþ. Ó Áóõåíâàëüä³, íàïðèêëàä, òóàëåòè ÿâëÿëè ñîáîþ â³äêðèò³ ðîâè çàâäîâæêè ó äâàäöÿòü ï’ÿòü ôóò³â ³ ïî äâàíàäöÿòü ôóò³â çàâãëèáøêè ³ çàâøèðøêè. ×åðåç öåé ð³â áóëè ïåðåêèíóò³ äîøêè, ùîá íà íèõ ñòàâàòè, ³ «îäíèì ç óëþáëåíèõ çàíÿòü åñåñ³âö³â, ÿêèì âîíè ðîçâàæàëè ñåáå óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â» áóëî ï³äëîâèòè ìîìåíò, êîëè ëþäè âëàñíå âèïîðîæíÿëèñÿ, ³ ç³øòîâõíóòè ¿õ ó ð³â: «Ó Áóõåíâàëüä³ ëèøå â æîâòí³ 1937 ðîêó çàõëèíóëèñÿ â³ä åêñêðåìåíò³â çà ïîä³áíèõ îáñòàâèí äåñÿòåðî â’ÿçí³â» (Kogon, 56). Ö³ ðîâè, ùî çàâæäè áóëè ïåðåïîâíåí³, î÷èùàëè âíî÷³ â’ÿçí³, ³ çà çíàðÿääÿ ¿ì ñëóãóâàëè ëèøå ìàëåíüê³ â³äåðöÿ: «Ì³ñöå áóëî ñëèçüêå é íåîñâ³òëåíå. ²ç òðèäöÿòè ÷îëîâ³ê³â, ÿêèõ ïðèçíà÷àëè ñþäè, ùîíî÷³ â ñåðåäíüîìó äåñÿòåðî ïàäàëè â ð³â ï³ä ÷àñ âèêîíàííÿ ö³º¿ ðîáîòè. ²íøèì íå äîçâîëÿëè âèòÿãóâàòè ïîòåðï³ëèõ. Êîëè ðîáîòó áóëî âèêîíàíî ³ ð³â áóâ ïîðîæí³é, òîä³ é ëèøå òîä³ âîíè îòðèìóâàëè êîìàíäó ä³ñòàòè òðóïè» (Weinstock, 157–58).

212

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

Ùå ðàç íàãîëîøóºìî, ïîä³áí³ óìîâè áóëè íåâèïàäêîâèìè; âîíè âèçíà÷àëèñÿ óìèñíîþ ïîë³òèêîþ, íàö³ëåíîþ íà òîòàëüíå ïðèíèæåííÿ é óïîñë³äæåííÿ â’ÿçí³â. Íà ïåðøèé ïîãëÿä âèäàºòüñÿ íåçðîçóì³ëèì, ÷îìó öå áóëî íåîáõ³äíî, àäæå æîäíà ç ö³ëåé òàá³ðíî¿ ñèñòåìè – ïîøèðåííÿ òåðîðó, çàïðîâàäæåííÿ ðàáñüêî¿ ïðàö³ òà âèíèùåííÿ íàðîäíîñòåé – íå çä³éñíþâàëàñÿ òàê ðåòåëüíî, ÿê íàñàäæóâàëèñÿ óìîâè îáêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè. Îäíàê ïîïðè âñþ áîæåâ³ëüí³ñòü öüîãî çàì³ðó â³í ìàâ ³ ñâ³é ìåòîä, ³ ñâîþ ïðè÷èíó. Öåé îñîáëèâèé ð³çíîâèä çëà º ïðèðîäíèì ïðîÿâîì âëàäè, êîëè âîíà ñòຠàáñîëþòíîþ, à â òîòàë³òàðíîìó ñâ³ò³ òàáîð³â âëàäà ìàéæå òàêîþ ³ áóëà. Åñåñ³âö³ ìîãëè âáèòè áóäü-êîãî, õòî ¿ì òðàïëÿâñÿ. Êàïî – ö³ çëî÷èíö³ – ìàëè çâè÷êó çáèðàòèñÿ êóïêàìè – äâ³éêî-òð³éêî – é óêëàäàòè ì³æ ñîáîþ ïàð³ ùîäî òîãî, õòî çìîæå âáèòè â’ÿçíÿ îäíèì óäàðîì. Ïàòîëîã³÷íà ëþòü öèõ ëþäö³â, ¿õí³é íåñàìîâèòèé ãí³â ó ðàç³ ïîðóøåííÿ ïðèïèñ³â çàñâ³ä÷óþòü áåçìåæíå áàæàííÿ âèíèùóâàòè, ðóéíóâàòè, òðîùèòè âñå, ùî çàñòóïຠ¿ì øëÿõ äî âëàäàðþâàííÿ. ², íåìèíó÷å, ñàìî¿ ä³¿ âáèâàííÿ ¿ì íåäîñòàòíüî, îñê³ëüêè, ÿêùî ëþäèíà âìèðຠíåñêîðåíîþ, ÿêùî ó íå¿ âñåðåäèí³ ùîñü çàëèøàºòüñÿ äî ê³íöÿ íå çëàìàíèì, òî âëàäà, ÿêà çíèùèëà ¿¿, îòæå, íå ñïðîìîãëàñÿ, çðåøòîþ, ñïóñòîøèòè ¿¿ äîùåíòó. Äåùî çàëèøèëîñÿ ¿é íåï³äâëàäíèì, ³ ñàìå öå äåùî – íàçâåìî éîãî «ã³äí³ñòþ» – ìຠâìåðòè, ÿêùî ò³, õòî ïðè âëàä³, áàæàþòü äîñÿãòè îðãàçìîâîãî ï³êó ñâîãî ïîòåíö³éíîãî ïàíóâàííÿ. Ó ì³ðó ñâîãî çðîñòàííÿ âëàäà ñòຠäåäàë³ âîðîæ³øîþ äî âñüîãî íàâêîëèøíüîãî ñâ³òó. Ëîã³êà ¿¿ çà ñâîºþ ñóòòþ íåãàòèâíà, ³ òîìó âîíà ìຠñâî¿ì íàñë³äêîì ñàìîðóéíóâàííÿ (â íàø ÷àñ öå íàâðÿä ÷è êîãî ìîãëî á âò³øèòè, îñê³ëüêè ïåðèìåòð àòîìíîãî ðóéíóâàííÿ íåñê³í÷åííèé). Çàïðîâàäæåííÿ òîòàë³òàðíî¿ âëàäè â áóäü-ÿêîìó âèïàäêó íå îáìåæóºòüñÿ âèìîãîþ çîâí³øíüî¿ ï³ääàòëèâîñò³. Âîíî âèìàãຠá³ëüøîãî – çëàìàòè äóõ, âèðâàòè ç êîðåíåì òîé ä³éîâèé âíóòð³øí³é ïðèíöèï, ñèëà ÿêîãî çóìîâëåíà éîãî íåçàëåæí³ñòþ â³ä âïëèâó çîâí³øí³õ ñèë. À çâ³äñè – ïðèòàìàííà âñ³ì, íàä³ëåíèì âåëèêîþ âëàäîþ, ëþäÿì ñïîíóêà âèÿâëÿòè é ïðèäóøóâàòè áóäü-ÿêèé îï³ð, áóäü-ÿê³ ïðîÿâè äóõîâíî¿ ñàìîñò³éíîñò³, âñ³ îçíàêè ã³äíîñò³ ó ïîíåâîëåíèõ. Áóëî íåäîñòàòíüî ïðîñòî ðîçñòð³ëÿòè ñòàðèõ á³ëüøîâèê³â; Ñòàë³íó ïîòð³áí³ áóëè ïîêàçîâ³ ñóäèëèùà. ³í äîìàãàâñÿ ïóáë³÷íî¿ äåìîíñòðàö³¿ òîãî ôàêòó, ùî ö³ ëþäè, ÿê³ â³äçíà÷àëèñÿ âåëè÷åçíîþ åíåð㳺þ ³ íàäçâè÷àéíîþ ñèëîþ äóõó, íàñò³ëüêè, çðåøòîþ, çëàìàëèñÿ âíóòð³øíüî, ùî ãîòîâ³ áóëè â³äêðèòî çðåêòèñÿ ñåáå é óñüîãî òîãî, çà ùî áîðîëèñÿ. Òå æ ñàìå â³äáóâàëîñÿ ³ â

213

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

òàáîðàõ. Äóõîâíå çíèùåííÿ ñòàëî ñàìîö³ëëþ, äîñèòü â³äîêðåìëåíîþ â³ä çàì³ðó ìàñîâîãî âáèâñòâà. Çà ìåòó ñòàâèëîñÿ çàêëàííÿ äóø³. Ó çä³éñíåíí³ öüîãî ìàëè ïðèñëóæèòèñÿ òåðîð ³ çëèãîäí³, à ïî÷àòîê áóëî ïîêëàäåíî íåìèëîñåðäíèì íàñòóïîì íà ïåðâ³ñí³ ö³ííîñò³ ïîòåðï³ëèõ – ïî÷óòòÿ ÷èñòîòè é ã³äíîñò³. Ôåêàëüíèé íàñòóï, ô³çè÷íå íàñàäæóâàííÿ ïî÷óòòÿ îãèäè, ñàìîçíåâàãè áóëè çàñàäíè÷èì ìåòîäîì. Îäíàê îáêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè ìàëî é ïðîñò³øå ïîÿñíåííÿ. «Ó Áóõåíâàëüä³, – çàñâ³ä÷óº îäèí ³ç î÷åâèäö³â, – áóëî ï³äíåñåíî ó ïðèíöèï çâåäåííÿ ìîðàë³ â’ÿçí³â äî íàéíèæ÷îãî ð³âíÿ, ùîá ó òàêèé ñïîñ³á óíåìîæëèâèòè âèíèêíåííÿ ñåðåä æåðòâ ïî÷óòòÿ òîâàðèñüêîñò³ òà ºäíàííÿ çóñèëü» (Weinstock, 92). ßê ìîæíà çáåðåãòè ñàìîïîâàãó ³ ÿê ìîæíà áóòè ãîòîâèì ³ç ïîâàãîþ â³äðåàãóâàòè íà ïîòðåáè ³íøîãî, ÿêùî îáèäâà ñìåðäÿòü, âèìàùåí³ áðóäîì ³ ôåêàë³ÿìè. Ìè ñõèëüí³ çàáóâàòè, ÿêèé âèãëÿä ìàëè â’ÿçí³ òàáîð³â ³ ÿê âîíè ïàõíóëè, îñîáëèâî ò³, õòî âòðà÷àâ áàæàííÿ æèòè, ³ ÿêî¿ ñèëè â³äðàçà é îãèäà ïðèðîäíî âèíèêàëè âíàñë³äîê öüîãî ó â’ÿçí³â. Öå áóâ ä³éîâèé ìåõàí³çì ïîñèëåííÿ é áåç òîãî ÷èìàëî¿ ðîçäðàòîâàíîñò³, ÿêó â³ä÷óâàëè îäíå äî îäíîãî óâ’ÿçíåí³, à, îòæå, é ïðèäóøåííÿ, à òî é âçàãàë³ âèêîð³íåííÿ ïîòÿãó äî ñîë³äàðíîñò³. Òàêèì ÷èíîì, ó òàá³ðíîìó ñâ³ò³ âñ³ çîâí³øí³ îçíàêè ëþäñüêî¿ êðàñè, ò³ëåñíî¿ ãîðäîñò³ òà äóõîâíîãî ñÿÿííÿ íàëåæàëè äî âèíèùåííÿ â ñåðåäîâèù³ â’ÿçí³â. Óâ’ÿçíåíèé çìóøåíèé áóâ ïî÷óâàòèñÿ íåäîëþäêîì, áà÷èòè ñâ³é âëàñíèé îáðàç ó áðóä³ é ñìîðîä³ ñâîãî ñóñ³äà. Åñåñ³âö³ íàòîì³ñòü çäàâàëèñÿ âèùèìè íå ëèøå çàâäÿêè ñâî¿ì àâòîìàòàì ³ âïåâíåíîñò³ ó ñîá³, àëå é ÷åðåç ¿õíþ âèðàçíó â³äîñîáëåí³ñòü îä ñâ³òó â’ÿçí³â.  Îñâåíö³ì³ â’ÿçí³â ïðèìóøóâàëè ìàðøèðóâàòè â áàãí³, òîä³ ÿê ÷èñò³ áðóê³âêè çàëèøàëèñÿ äëÿ åñåñ³âö³â. ², íàðåøò³, îñòàííÿ, âåëüìè ïîñóòíÿ ïðè÷èíà òîãî, ÷îìó â òàáîðàõ â’ÿçí³ òàê äåãðàäóâàëè. Öå ïîëåãøóâàëî åñåñ³âöÿì âèêîíàííÿ ¿õíüî¿ ðîáîòè. Ìàñîâå âáèâñòâî çà öèõ îáñòàâèí âèäàâàëîñÿ íå òàêèì æàõëèâèì äëÿ óáèâöü, îñê³ëüêè æåðòâè ïîñòàâàëè â îáðàç³ ñòâîð³íü, íèæ÷èõ â³ä ëþäèíè. Âîíè ìàëè ìåíøîâàðò³ñíèé âèãëÿä. Ó íèçö³ ³íòåðâ’þ óòòè Ñåðåí³ ç Ôðàíöîì Øòàíãëåì, êîìåíäàíòîì Òðåáë³íêè, íàòðàïëÿºìî íà ìîìåíòè ñòðàøíîãî ïðîçð³ííÿ. Íàâåäåìî îäèí ³ç íàéïðîìîâèñò³øèõ: «Íàâ³ùî? – çàïèòàëà ÿ Øòàíãëÿ, – ÿêùî âîíè âñå îäíî çáèðàëèñÿ ¿õ âáèâàòè, ÿêèé ñåíñ áóâ ó âñ³õ öèõ ïðèíèæåííÿõ; íàâ³ùî òàêà æîðñòîê³ñòü?»

– «Ùîá ñòâîðèòè óìîâè äëÿ òèõ, êîìó ôàêòè÷íî äîâîäèëîñÿ çàïðîâàäæóâàòè öþ ïîë³òèêó, – â³äïîâ³â â³í. – Çàäëÿ óìîæëèâëåííÿ äëÿ íèõ òîãî, ùî âîíè ÷èíèëè» (101).

214

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

Íà îäí³é ³ç ëåêö³é ó Íîâ³é øêîë³ (Íüþ-Éîðê, 1974) Õàííà Àðåíäò çàçíà÷èëà, ùî ëåãøå âáèòè ñîáàêó, í³æ ëþäèíó, à ùå ëåãøå âáèòè ïàöþêà ÷è æàáó, ³ íå ñòàíîâèòü æîäíî¿ ïðîáëåìè âáèâàòè êîìàõ – «Óñå öå ïîãëÿäîì, î÷èìà». Âîíà ìຠíà óâàç³, ùî ñïðèéìàííÿ ñóá’ºêòèâíî¿ ³ñòîòè â æåðòâ³ âèêëèêຠäî ïåâíî¿ ì³ðè ïî÷óòòÿ îòîòîæíåííÿ ó íàïàäíèêà ³ óñêëàäíþº òèì ñàìèì âèêîíàííÿ íèì öüîãî àêòó ïðÿìî ïðîïîðö³éíî éîãî çäàòíîñò³ â³ä÷óâàòè ñòðàæäàííÿ é ïðèêð³ñòü. Æàë³ñòü ³ ïî÷óòòÿ ïðîâèíè óñêëàäíþþòü âèêîíàííÿ àêòó âáèâñòâà ³ çàâäàþòü ïñèõîëîã³÷íî¿ øêîäè ñàìîìó âáèâö³. ßêùî æ, â ³íøîìó âèïàäêó, æåðòâà äåìîíñòðóº ñàìîçíåâàãó, ÿêùî âîíà íå ìîæå ï³äâåñòè î÷åé â³ä ïðèíèæåííÿ àáî ÿêùî âîíà ¿õ ï³äâåëà, à â íèõ ëèøå ïîðîæíå÷à, – òîä³ ¿¿ ñìåðòü ëåãøå ñàíêö³îíóºòüñÿ ³ íàâ³òü äëÿ öüîãî çíàõîäèòüñÿ âèïðàâäàííÿ, áóö³ìòî ç ò³ëà æèòòÿ âèäàëåíî ÷èìàëèé øìàò ïðîãíèëî¿ ìàòåð³¿. ² öå âæå âñòàíîâëåíèé ôàêò, ùî â òàáîð³ ïðîöåäóðà «ñåëåêö³¿» (ë³âîðó÷ – æèòòÿ, ïðàâîðó÷ – ñìåðòü) îñíîâóâàëàñÿ íà ô³çè÷í³é çîâí³øíîñò³ ³ íà ïåâíîãî ðîäó âíóòð³øí³é íàäëîìëåíîñò³ àáî æ ñò³éêîñò³ ìàéáóòíüî¿ æåðòâè. Îäèí ³ç î÷åâèäö³â Îñâåíö³ìà ïèøå ïðî öå òàê: «Òàê, òóò ãíèþòü çàæèâî, â öüîìó íåìຠæîäíîãî ñóìí³âó, ñàìå òàê, ÿê ïåðåäð³êàâ åñåñ³âåöü ó Á³òòåðô³ëä³. Ïðîòå áóëî æèòòºâî âàæëèâèì äîòðèìóâàòèñÿ ÷èñòîòè ò³ëà… Êîæíèé [íà «ñåëåêö³¿»] ïîâèíåí áóâ ðîçäÿãíóòèñÿ ³ ïî îäíîìó ïðîéòèñÿ ïåðåä íèìè îãîëåíèì. Ìåíãåëü ó ñâî¿õ áåçäîãàííèõ á³ëèõ ðóêàâè÷êàõ ñòîÿâ ³ âêàçóâàâ ñâî¿ì âåëèêèì ïàëüöåì òî ïðàâîðó÷, à òî ë³âîðó÷. Êîãîñü ³ç ïëÿìàìè íà ò³ë³, à òàêîæ ÿêîãîñü õóäîðëÿâîãî ìóñóëüìàíèíà íàïðàâëåíî ïðàâîðó÷. Öåé íàïðÿìîê îçíà÷àâ ñìåðòü, ïðîòèëåæíèé îçíà÷àâ, ùî äîçâîëåíî ùå òðîõè ãíèòè» (Hart, 65). Çà óìîâ ïîñò³éíî¿ íåñòà÷³ âîäè, ïåðåïîâíåíèõ íå÷èñòîòàìè òóàëåò³â, ïîøèðåíîñò³ ïðîíîñ³â ³ ïîâñþäíîãî áðóäó ÷èñòîòà â ñòðîãîìó ðîçóì³íí³ áóëà ïðîñòî íåìîæëèâà. Âñüîãî-íà-âñüîãî íàìàãàííÿ äîòðèìóâàòèñÿ ÷èñòîòè âèìàãàëî íàäçâè÷àéíèõ çóñèëü. ßê çàñâ³ä÷óº îäèí ³ç î÷åâèäö³â: «Ï³äíÿòèñÿ, óìèòèñÿ ³ ïî÷èñòèòèñÿ – íàéïðîñò³ø³ ðå÷³ ó ñâ³ò³, ÷è íå òàê? ² âñå æ öå áóëî íå òàê.  Îñâåíö³ì³ âñå áóëî îðãàí³çîâàíî òàê, ùîá óíåìîæëèâèòè ö³ ðå÷³. Íå áóëî äå ïðèõèëèòèñÿ, íå áóëî ì³ñöÿ äëÿ ìèòòÿ. Íå áóëî òàì ³ ÷àñó» (Lewinska, 43). Ç’ÿñóâàííÿ òîãî, ùî ïîä³áí³ óìîâè ñïåö³àëüíî «òàê îðãàí³çîâàíî» ñêëàäàëî æàõëèâå â³äêðèòòÿ: «Ñïî÷àòêó æèòëà, êàíàâè, áðóä, êóïè åêñêðåìåíò³â ïîçàäó áëîê³â âðàæàëè ìåíå ñâîºþ æàõëèâîþ áðèäîòîþ… À ïîò³ì íàñòàëî ïðîçð³ííÿ! ß çðîçóì³ëà, ùî ñóòü ïîëÿãຠíå â áåçëàä³ ÷è íåäîë³êàõ îðãàí³çàö³¿, à,

215

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

íàâïàêè, â äóæå ðåòåëüíî ïðîäóìàí³é, ðîçñóäëèâ³é ³äå¿, ÿêà ñòîÿëà çà òàá³ðíèì ³ñíóâàííÿì. Âîíè ïðèð³êàëè íàñ âìèðàòè ó ñâî¿õ âëàñíèõ íå÷èñòîòàõ, òîíóòè â áàãí³ ñâî¿õ åêñêðåìåíò³â. Âîíè íàìàãàëèñÿ ïðèíèçèòè íàñ, çíèùèòè íàøó ëþäñüêó ã³äí³ñòü, ñòåðòè âñ³ îçíàêè ëþäÿíîñò³, çâåñòè íàñ äî ð³âíÿ äèêèõ òâàðèí, ñïîâíèòè íàñ æàõîì ³ çíåâàãîþ äî ñàìèõ ñåáå ³ íàøèõ òîâàðèø³â (Lewinska, 41–42). Óñâ³äîìèâøè öå, â’ÿçåíü àáî çäàâàâñÿ, àáî ïðèéìàâ ð³øåííÿ ÷èíèòè îï³ð. Äëÿ áàãàòüîõ óö³ë³ëèõ öåé ìîìåíò çíàìåíóâàâ íàðîäæåííÿ ó íèõ áàæàííÿ ïîñòîÿòè çà ñåáå: «Îäíàê ³ç ìîìåíòó, êîëè ÿ çðîçóì³ëà ìîòèâóâàëüíèé ïðèíöèï… ÿ íà÷åáòî ïðîêèíóëàñÿ ç³ ñíó… ß â³ä÷óëà âíóòð³øíþ ð³øèì³ñòü âèæèòè… ² ÿêùî á ìåí³ íå äîâåëîñÿ âèæèòè â Îñâåíö³ì³, ÿ âìåðëà á ÿê ëþäñüêà ³ñòîòà, ÿ á â³äñòîþâàëà ñâîþ ã³äí³ñòü. ß íå õîò³ëà ïåðåòâîðèòèñÿ íà æàëþã³äíó é îãèäíó òâàðèíó, ÿêîþ õîò³â ìåíå áà÷èòè ì³é âîðîã… Òàê ïî÷àëàñÿ ñòðàøíà áîðîòüáà, ùî òðèâàëà âäåíü ³ âíî÷³» (Lewinska, 50). Àáî, ÿê ïèøå ³íøà âö³ë³ëà: «Ñàìå òîä³ ÿ ïðèéíÿëà ð³øåííÿ, ùî â ðàç³, ÿêùî ÿ íå âïàäó â³ä êóë³ àáî ÿêùî ìåíå íå ïîâ³ñÿòü, ÿ äîêëàäó âñ³õ çóñèëü, àáè âèòðèìàòè öå. ³äòîä³ ÿ âæå íå ï³ääàâàëàñÿ àïàò³¿. Ìî¿ì ïåðøèì íàì³ðîì áóëî çîñåðåäèòèñÿ íà ïîêðàùàíí³ ñâîãî çîâí³øíüîãî âèãëÿäó. Çà òèõ îáñòàâèí öå ìîãëî âèäàòèñÿ ñì³õîâèííèì – ÿêèé ðåàëüíèé çâ’ÿçîê áóâ ì³æ ìî¿ì ùîéíî â³äíàéäåíèì äóõîâíèì îïîðîì ³ íåïðèâàáëèâèì ëàõì³òòÿì, ùî áóëî íà ìåí³? Îäíàê ãëèáèííèé ñìèñëîâèé çâ’ÿçîê ì³æ íèìè òàêè áóâ, ³ ñàìå ç òîãî ìîìåíòó âïðîäîâæ óñüîãî ìîãî æèòòÿ â òàáîð³ ÿ çíàëà öå íàïåâíå. ß ïî÷àëà ïðèãëÿäàòèñÿ äî ³íøèõ ³ ïîì³÷àëà ïåðåäóìîâè ñóìíîãî ê³íöÿ äëÿ òèõ æ³íîê, ÿê³, ìîæëèâî, ìàëè íàãîäó ïîìèòèñÿ ³ íå ñêîðèñòàëèñÿ íåþ, àáî æ òèõ, ÿê³ ââàæàëè çàâ’ÿçóâàííÿ øíóðê³â íà âçóòò³ ãàÿííÿì ÷àñó» (Weiss, 84). Óìèâàííÿ, íàâ³òü ÿê ðèòóàë, – ïîëèøàþ÷è îñòîðîíü éîãî âàæëèâå çíà÷åííÿ äëÿ çäîðîâ’ÿ, – áóëî ÷èìîñü òàêèì, ÷îãî â’ÿçí³ ïîòðåáóâàëè. Âîíè âèçíàâàëè éîãî íåîáõ³äíèì äëÿ âèæèâàííÿ, õî÷ áè ÿêèì äèâíèì öå çäàâàëîñÿ, ³ ò³, õòî â³äìîâëÿâñÿ â³ä íüîãî, íåâäîâç³ âìèðàëè: «Î 4–é ãîäèí³ 30 õâèëèí ðîçäàâàëè «êàâó» – áë³äîãî êîëüîðó ì’ÿòíèé íàñò³é, íåïîæèâíèé ³ â³äðàçëèâèé íà ñìàê. Ìè ÷àñòî ðîáèëè ê³ëüêà êîâòê³â, à ðåøòó âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ óìèâàííÿ, îäíàê íå âñ³ ç íàñ ìîãëè îáõîäèòèñÿ áåç öüîãî æàëþã³äíîãî çàì³ííèêà êàâè, ³, òàêèì ÷èíîì, áàãàòî õòî ç â’ÿçí³â ïåðåñòàâàâ ìèòèñÿ. Öå áóëî ïåðøèì êðîêîì äî ìîãèëè. Òàêèé áóâ ìàéæå çàë³çíèé çàêîí: ò³, êîìó íå âäàâàëîñÿ ùîäíÿ

216

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

ìèòèñÿ, íåâäîâç³ âìèðàëè. Íå çíàþ, ÷è áóëî öå ïðè÷èíîþ, à ÷è íàñë³äêîì âíóòð³øíüîãî íàäëîìó, àëå ñèìïòîìîì öå áóëî áåçïîìèëêîâèì» (Donat, 173). Ùå îäèí óö³ë³ëèé îïèñóº ïåðø³ îçíàêè çíèêíåííÿ ï³êëóâàííÿ ïðî ñâ³é âèãëÿä ³ ïîñòóïîâå óñâ³äîìëåííÿ, ùî áåç òàêî¿ òóðáîòè â³í áè íå âèæèâ: «Íàâ³ùî ìåí³ ìèòèñÿ? Õ³áà ÷åðåç òå ïîêðàùຠìîº ñòàíîâèùå? ² õ³áà êîìóñü áóäå ïðèºìí³øå ÷åðåç òå? ×è ÿ ïðîæèâó íà äåíü àáî íà ãîäèíó äîâøå? ³ðîã³äí³øå, ùî ÿ ïðîæèâó ìåíøå, áî ìèòòÿ ïîòðåáóº çóñèëü, âèòðà÷àííÿ åíåð㳿 é òåïëà… Îäíàê ï³çí³øå ÿ çðîçóì³â… Çàäëÿ ÷èñòîòè é çäîðîâ’ÿ òóò ïðàêòè÷íî ìàðíà ð³÷ ìèòèñÿ ùîäíÿ â êàëàìóòí³é âîä³ áðèäêîãî óìèâàëüíèêà, îäíàê öå íàéâàæëèâ³øà îçíàêà çáåðåæåííÿ ñâ æèòòºçäàòíîñò³ é íåîáõ³äíà ïåðåäóìîâà ìîðàëüíîãî âèæèâàííÿ» (Levi, 35). Ïðîéøîâøè â òàáîðàõ ÷åðåç äåãðàäàö³þ, âö³ë³ë³ çðîçóì³ëè, ùî çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ïî÷óòòÿ ã³äíîñò³ º ÷èìîñü òàêèì, ùî ÷îëîâ³êè é æ³íêè íå ïîâèíí³ âòðà÷àòè. Âàæêèì áóëî ¿õíº âèïðîáóâàííÿ, âåëè÷åçíî¿ íàðóãè çàçíàâàëè âîíè. Îäíàê â ÿêèéñü ìîìåíò âîíè ìóñèëè ðîçïî÷àòè íàïîëåãëèâó áîðîòüáó ïðîòè ïðèíèæåííÿ ¿õ ÿê ëþäñüêèõ ³ñòîò. Êð³ì òîãî, âîíè çðîçóì³ëè, ùî êîëè îãèäí³ óìîâè ïðîñòî âïðîâàäæóþòüñÿ, çàáðóäíåííÿ ò³ëà ïåðåæèâàºòüñÿ ÿê îñêâåðíåííÿ äóø³. ² âîíè íàðåøò³ óñâ³äîìèëè, ùî êîëè öå îñîáëèâå ïî÷óòòÿ – ÿêî¿ñü âíóòð³øíüî¿ íåäîòîðêàííîñò³ – âùåíò ðóéíóºòüñÿ, âìèðຠáàæàííÿ æèòè. Òóðáîòà ïðî ñâ³é çîâí³øí³é âèãëÿä, òàêèì ÷èíîì, ñòຠàêòîì îïîðó ³ íåîáõ³äíèì ìîìåíòîì ó çàãàëüíîìó êîíòåêñò³ âèæèâàííÿ. Ñàìå æèòòÿ çàëåæèòü â³ä çáåðåæåííÿ ã³äíîñò³, ùî, ó ñâîþ ÷åðãó, çàëåæèòü â³ä ùîäåííî¿, íåíàñòàííî¿ áîðîòüáè çà òå, ùîá íå âòðàòèòè ëþäñüêó ïîäîáó. «Îòæå, ìè îáîâ’ÿçêîâî ìóñèìî óìèâàòè îáëè÷÷ÿ áåç ìèëà, â áðóäí³é âîä³ ³ âèòèðàòèñÿ ñâî¿ìè ï³äæàêàìè. Ìè ïîâèíí³ ÷èñòèòè ñâîº âçóòòÿ, ³ íå òîìó, ùî òîãî âèìàãຠïðèïèñ, àëå çàäëÿ ï³äòðèìàííÿ ã³äíîñò³ é äîäåðæàííÿ ïðèñòîéíîñò³. Ìè ìàºìî õîäèòè ñòðóíêî, íå âîëî÷à÷è í³ã, ³ íå ç îãëÿäó íà ïðóñüêó äèñöèïë³íó, àëå äëÿ òîãî, ùîá çàëèøèòèñÿ æèâèì, ùîá íå ïî÷àòè âìèðàòè» (Levi, 36). Çàñàäíè÷èì ïîíÿòòÿì çàõ³äíî¿ öèâ³ë³çàö³¿, à, ìîæëèâî, ³ áóäü-ÿêî¿ öèâ³ë³çàö³¿ âçàãàë³ (îñê³ëüêè ïðîöåñè êóëüòóðè òà äóõîâíîãî âèâèùåííÿ ºäèí³) º ðîçð³çíåííÿ ì³æ ò³ëîì ³ äóõîì, ì³æ êîíêðåòíèì ³ñíóâàííÿì ³ ñèìâîë³÷íèìè ìîäåëÿìè áóòòÿ. Ïðîòå çà óìîâ åêñòðåìàëüíîñò³ ïîä³áí³ ïîä³ëè âòðà÷àþòü ñåíñ. Ïðèíöèï â³äîêðåìëåííÿ âæå á³ëüøå íå âàæèòü, îðãàí³çì ñòຠáåçïîñåðåäíüîþ îñåëåþ îñîáèñòîñò³. Êîëè öå òðàïëÿºòüñÿ,

217

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

ò³ëî é äóõ ñòàþòü ï³äґðóíòÿì îäíå îäíîãî, êîæíà ³ç öèõ ³ïîñòàñåé ïîä³ëÿº ïîòðåáè é ñòðàæäàííÿ ³íøî¿, à òàêîæ ðåàãóº íåãàéíî íà çàãàëüíèé ñòàí ³íøî¿. ßêùî äóõîâíà ñò³éê³ñòü çàíåïàäå, òàêà ñàìà äîëÿ ñï³òêຠé ô³çè÷íó âèòðèâàë³ñòü. ßêùî ò³ëî íåçäóæàº, äóõ òåæ ïî÷èíຠâòðà÷àòè ñâîþ íåïîõèòí³ñòü. ²ñíóâàííþ çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ïðèòàìàííà äèâîâèæíà äâî¿ñò³ñòü: óö³ë³ë³ çáåð³ãàþòü ñâîþ ã³äí³ñòü äëÿ òîãî, ùîá «íå ïî÷àòè âìèðàòè»; âîíè ââàæàþòü òóðáîòó ïðî ñâîº ò³ëî ñïðàâîþ «ìîðàëüíîãî âèæèâàííÿ». Äëÿ áàãàòüîõ ³ç íàñ ñëîâî «ã³äí³ñòü» âæå ìàéæå í³÷îãî îñîáëèâîãî íå îçíà÷àº; ïîðÿä ç³ ñëîâàìè íà êøòàëò «ñîâ³ñòü» ³ «äóõ» âîíî ñòàëî íåïåâíèì, ³ éîãî ð³äêî âæèâàþòü â àíàë³òè÷íîìó äèñêóðñ³. ², áåçóìîâíî, ÿêùî ï³ä «ã³äí³ñòþ» ìè ðîçó쳺ìî ïðîåêö³þ ïðåòåíç³éíîñò³ é ìàðíîòè, àáî ñïîñîáè, äî ÿêèõ âäàºòüñÿ âëàäà äëÿ íàáóòòÿ áëèñêó é ïðèêðàøàííÿ ñåáå îáðÿäîâîþ ïèøíîòîþ, òîáòî, ÿêùî ìè ìàºìî íà óâàç³ ïàðîä³éí³ ôîðìè ö³º¿ ³äå¿, êîëè ëþäè çëîâæèâàþòü íåþ çàäëÿ âèïðàâäàííÿ ÷è çèñêó – ïîä³áíî äî òîãî, ÿê âèêîðèñòîâóþòü ó ñâî¿õ ³íòåðåñàõ ³ ïðîôàíóþòü ïîíÿòòÿ «÷åñòü» ³ «ñîâ³ñòü», ñàì³ ïî ñîá³ ðåàëüí³ – òîä³, çâè÷àéíî, ïîñèëàííÿ íà ã³äí³ñòü º ëèöåì³ðñòâîì. Îäíàê, ÿêùî ìè ìàºìî íà óâàç³ âíóòð³øí³é îï³ð äèêòàòó çîâí³øí³õ ñèë, ÿêùî ïîñèëàºìîñÿ íà ïî÷óòòÿ ìîðàëüíî¿ ÷èñòîòè òà ñàìîïîâàãè, íà ùîñü òàêå, ùî, ÿê ìè â³ä÷óâàºìî, ìຠáóòè íåïîðóøíèì, íåçàëåæíèì ³ íåäîòîðêàííèì ³ ùî ñòຠíàéíåïîõèòí³øèì, êîëè âîíî çàçíຠíàéá³ëüøî¿ çàãðîçè, òîä³ (ÿê ó âèïàäêó âö³ë³ëèõ) éäåòüñÿ ïðî îäíó ç³ ñêëàäîâèõ ëþäÿíîñò³, îäèí ³ç äîêîíå÷íèõ ïåðâí³â îñîáèñòîñò³. óäí³ñòü ó öüîìó ðàç³ ïðîÿâëÿºòüñÿ ÿê ðèñà ñàìîñâ³äîìîñò³ òà ñàìîâèçíà÷åíîñò³ – ð³÷, ïðèçíà÷åííÿì ÿêî¿ º íàïîëÿãàííÿ íà âèçíàíí³ ñåáå ÿê òàêî¿. Áåçóìîâíî, åñåñ³âö³ âèçíàâàëè öþ ðèñó, ³ ¿õíÿ ñïðîáà çëàìàòè ¿¿ – õî÷ ó âèïàäêó âö³ë³ëèõ âîíè çàçíàëè ïîðàçêè – áóëà îäíèì ³ç íàéã³ðøèõ ïðîÿâ³â òàá³ðíîãî âèïðîáóâàííÿ. Êîëè ÷èñòîòà ò³ëà ñòຠíåìîæëèâîþ, ³ ëþäñüê³ ³ñòîòè çìóøåí³ æèòè ñåðåä ñâî¿õ åêñêðåìåíò³â, ¿õí³é á³ëü ñÿãຠàãîí³¿. Øîê îä ô³çè÷íîãî îñêâåðíåííÿ ñïðè÷èíÿº äóõîâíèé ñòðóñ, à (ñóäÿ÷è õî÷à á ³ç ñâ³ä÷åíü òèõ, õòî öå ïåðåæèâ) òÿãàð ãèäîòè íåð³äêî âèêëèêຠá³ëüø³ ìóêè, í³æ ãîëîä ÷è ñòðàõ ñìåðò³. «Öåé âèì³ð íàøîãî òàá³ðíîãî æèòòÿ, – ãîâîðèòü îäíà ç î÷åâèäèöü, – áóâ íàéæàõëèâ³øèì âèïðîáóâàííÿì, ÿêîãî ìè çàçíàëè» (Weiss, 69). ²íøèé óö³ë³ëèé îïèñóº ñòàí ëþäåé, çìóøåíèõ ëåæàòè ó ñâî¿õ åêñêðåìåíòàõ: âîíè «ñòîãíàëè é ïëàêàëè â³ä í³ÿêîâîñò³ é îãèäè. ¯õíÿ ìîðàëüíà íåì³÷í³ñòü áóëà íèù³âíîþ» (Szalet, 78). Ó íàéõèìåðí³øèõ âèïàäêàõ çàáðóäíåííÿ íå÷èñòîòàìè

218

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

ñïðè÷èíÿëî â³ä÷àé, ùî ìåæóâàâ ³ç áåçóìñòâîì, íàïðèêëàä, êîëè ãðóïó â’ÿçí³â ïðèìóñèëè «ïèòè ç òóàëåòíèõ ãîðùèê³â»: «×îëîâ³êè íå ìîãëè ïðèìóñèòè ñåáå âèêîíàòè öåé äèÿâîëüñüêèé íàêàç. Âîíè ëèøå ðîáèëè âèãëÿä, ùî ïèëè. Îäíàê ñòàðø³ áëîê³â âðàõîâóâàëè öå ³ ñèëîþ çàíóðþâàëè ãîëîâè ÷îëîâ³ê³â ó ãîðùèêè, ïîêè ¿õí³ îáëè÷÷ÿ íå ïîêðèëèñÿ åêñêðåìåíòàìè. Ïðè öüîìó æåðòâè ìàéæå âòðà÷àëè ðîçóì – îñü ÷îìó âîíè êðè÷àëè, ÿê áîæåâ³ëüí³» (Szalet, 42). Îäíàê ÷îìó äîòîðê äî åêñêðåìåíò³â º òàêèì íåñòåðïíèì? Õî÷à ôàêòè÷íà íåçðó÷í³ñòü ³ º íåçíà÷íîþ, ÷îìó æ òàêà áóðõëèâà ðåàêö³ÿ? ² ÷îìó â ïîä³áíîìó âèïàäêó ïî÷óòòÿ ã³äíîñò³ çàçíຠíàéá³ëüøî¿ çàãðîçè? Íàâåäåíèé âèùå ïðèêëàä ³ç òóàëåòíèìè ãîðùèêàìè áóâ îáñòåæåíèé ³ç ïîãëÿäó ïñèõîàíàë³çó; âèñíîâîê áóâ òàêèé: «Äèòÿ÷³ çàäîâîëåííÿ… ìîæóòü äîñÿãàòèñÿ ëèøå ó òàê³ ñïîñîáè, íà ÿê³ êóëüòóðîþ íàêëàäåíî ñóâîðó çàáîðîíó… Ïðèñèëóâàíå ïîðóøåííÿ öèõ áàð’ºð³â ìîãëî ïðèâåñòè â’ÿçíÿ íà ãðàíü ðîçóìîâî¿ äåç³íòåãðàö³¿» (Bluhm, 15). Îòæå, íàäçâè÷àéí³ ñòðàæäàííÿ öèõ ëþäåé áóëî ñïðè÷èíåíî ïîðóøåííÿì êóëüòóðíîãî òàáó. ¯õí³ áîæåâ³ëüí³ ñêðèêóâàííÿ áóëè íàñë³äêîì ðîçðèâó ï³äñâ³äîìèõ ñòðóêòóð ó â³äïîâ³äü íà ïîðóøåííÿ òèõ «íàâè÷îê ÷èñòîòè», ÿê³ «ïðèùåïëþþòüñÿ áóäü-ÿêîþ êóëüòóðîþ íà ðàííüîìó åòàï³ âèõîâàííÿ»(17). Áîðîòüáà âö³ë³ëèõ ïðîòè ôåêàëüíîãî ôàòóìó º, ïðîñò³øå êàæó÷è, ôóíêö³ºþ «òóàëåòíîãî âèõîâàííÿ», – õî÷ öåé òåðì³í ³ íå âæèâàºòüñÿ â öèòîâàí³é ìíîþ ñòàòò³, îñê³ëüêè îïèñàíèé â í³é ñòóï³íü ðåãðåñ³¿ ïîâåä³íêè, íàâ³òü ç ïîãëÿäó ïñèõîàíàë³çó, âèäàºòüñÿ çàãàëîì íåñóì³ðíèì ³ç ñèëîþ ïåðåæèâàííÿ â’ÿçí³â. Ïðîòå â ö³é ñòàòò³ äàë³ ñòâåðäæóºòüñÿ, ùî ãëèáèíà, íà ÿê³é çàðîäæóºòüñÿ êðèê, ìîæå âèÿâëÿòè, êð³ì â³äíîñíèõ ³ ãíó÷êèõ âèìîã êóëüòóðè, ïîðóøåííÿ êðàéíüî¿ ìåæ³ ÷è îáìåæåíü, ÿê³ â³äíîñíèìè íå º: «Ïðîòå íîðìàëüíèé äîðîñëèé íàøî¿ öèâ³ë³çàö³¿ â³ä÷óâຠîãèäó âíàñë³äîê äîòîðêó äî åêñêðåìåíò³â òàê ñàìî, ÿê ³ ÷ëåíè ïëåìåí, ùî çà ñïîñîáîì ñâîãî æèòòÿ ñòîÿòü íà íèæ÷èõ ð³âíÿõ êóëüòóðè. Öÿ îãèäà, î÷åâèäíî, º äåìàðêàö³éíîþ ë³í³ºþ, ïåðåñòóï ÿêî¿ ìîæå ïðèçâåñòè äî çíà÷íîþ ì³ðîþ ðóéí³âí³øèõ íàñë³äê³â, í³æ ïîÿâà á³ëüø-ìåíø ëîêàëüíèõ ðåãðåñèâíèõ ñèìïòîì³â» (17). ²ç ïîãëÿäó ïñèõîàíàë³çó ìîðàëüíå ñòðàæäàííÿ º íàñë³äêîì êîíôë³êòó ì³æ âèìîãàìè êóëüòóðè éðåãðåñèâíèì áàæàííÿì ïîðóøèòè ¿õ. Îäíàê ÿêùî ìè ïðèãàäàºìî, ùî áóäü-ÿêà ðåãðåñ³ÿ ñëóãóº çàäîâîëåííþ ÷è çâ³ëüíåííþ â³ä áîëþ (ùî â³äïîâ³äຠâèçíà÷åííþ çàäîâîëåííÿ çà

219

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

Ôðåéäîì), òî çàãàëîì óñÿ òåîð³ÿ ³íôàíòèëüíî¿ ðåãðåñ³¿ ó âèïàäêó âö³ë³ëèõ ïåðåòâîðþºòüñÿ íà àáñóðä. Ñêðèêóâàííÿ òèõ ÷îëîâ³ê³â, êîòð³ ïåðåáóâàëè íà ìåæ³ â³ä÷àþ, ñïðàâä³ áóëè çàõèñòîì ïðîòè ðóéíàö³¿, àëå çâîäèòè ¿õí³ íàäçâè÷àéí³ ìóêè äî ïîðóøåííÿ òàáó ÷è ÿêîãîñü ïðîñòî íàâ’ÿçàíîãî îáìåæåííÿ – îçíà÷àº, íàïåâíå, ö³ëêîâèòî âòðàòèòè ñóòü. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³ ñòðèìóþ÷èé äèêòàò òóàëåòíîãî âèõîâàííÿ íå º íàñò³ëüêè çàñàäíè÷èì äëÿ «åãî», ùîá éîãî ïîðóøåííÿ ìîãëî ñïðè÷èíèòèñÿ äî ðîçïàäó îñîáèñòîñò³. Çàõ³äíà êóëüòóðà çíຠëèøå îäèí âèïàäîê, êîëè öå ïèòàííÿ ðîçãëÿäàëîñÿ â òåðì³íàõ ïñèõ³÷íî¿ êðèçè – ñåðåä áóðæóàçíèõ êëàñ³â ó XIX ñòîë³òò³ ç ¿õí³ì ö³ëêîâèòèì ïîêëàäàííÿì íà ô³çè÷íó æîðñòîê³ñòü ³ ÿê íàñë³äîê – ç ¿õí³ìè ïîõ³òëèâèìè ôîðìàìè ñåêñóàëüíîãî çàäîâîëåííÿ; ³ íà ìîþ äóìêó, çðåøòîþ, òàêå âèõîâàííÿ ñòàíîâèòü ðèòóàëüíó îðãàí³çàö³þ ïðèðîäíîãî á³îëîã³÷íîãî ïðîöåñó. ×èìàëî òàáó â³äêèäàëîñÿ â êîíöòàáîðàõ, îäíàê íå öå – òîáòî íå ïåðåñòóï «äåìàðêàö³éíî¿ ë³í³¿», ÿêà ïðîëÿãຠãëèáøå çà êóëüòóðí³ ïðèïèñè. Òå, äî ÷îãî ëþäñüê³ ³ñòîòè ñòàâèòèìóòüñÿ òåðïèìî ÷è íåòåðïèìî, çàëåæèòü ïåâíîþ ì³ðîþ â³ä òîãî ÷è ³íøîãî ñïîñîáó âèõîâàííÿ. Êð³ì òîãî, îäíàê, ³ñíóþòü ðå÷³ àáñîëþòíî íåïðèéíÿòí³, îñê³ëüêè ùîñü – ïîâåðí³ìîñÿ äî ñëîâà «ã³äí³ñòü» – ó íàø³é ãëèáèíí³é ïðèðîä³ ïîñòຠïðîòè öüîãî. ² ñàìå â³ä öüîãî ïðîòåñòó çàëåæèòü æèòòÿ çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ. Ó êíèæö³ «Ñèìâîë³çì çëà» Ïîëü гêåð âèçíà÷ຠ«ãëèáèííèé ñòðàõ ïåðåä ãèäêèì» ÿê îñîáëèâèé ð³çíîâèä ñòðàõó, ùî éîãî ìè â³ä÷óâàºìî ó â³äïîâ³äü íà «çàãðîçó, ÿêà, îêð³ì òîãî, ùî âîíà êðèº â ñîá³ íåáåçïåêó ñòðàæäàííÿ é ñìåðò³, ñïðè÷èíÿº é íåïîâíîö³ííå ³ñíóâàííÿ, âòðàòó ³íäèâ³äóàëüíîãî îñåðäÿ ÷èéîãîñü áóòòÿ» (41). Öå, íà ì³é ïîãëÿä, âëó÷íèé îïèñ òîãî, ùî â³ä÷óâàëè âö³ë³ë³, êîëè ¿ì çàãðîæóâàâ ôåêàëüíèé íàñòóï. гêåð äàë³ äîâîäèòü, ùî ïî÷óòòÿ çàêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè ëåæèòü â îñíîâ³ òàêèõ ïîíÿòü, ÿê «ãð³õ» ³ «ïðîâèíà» ³ ùî, çðåøòîþ, îñêâåðíåííÿ ÿê «íàéäàâí³øèé ³ç ñèìâîë³â çëà» «ìîæå îçíà÷àòè çà àíàëî㳺þ âñ³ ñòóïåí³ ïåðåæèâàííÿ çëà» (336). Ñïðàâä³, ÷îìó óÿâëåííÿ ïðî îáìèâàííÿ é ô³çè÷íå î÷èùåííÿ ñëóãóº ï³äìóðêîì íàøèõ ïîíÿòü ñâÿòîñò³ é äóõîâíî¿ ÷èñòîòè? ×îìó ìè âèêîðèñòîâóºìî ïîâ’ÿçàí³ ç íå÷èñòîòàìè îáðàçè – óÿâëåííÿ ïðî ðîçêëàä ³ çàãíèâàííÿ, ïðî áðóä ³ çàðàçó, ïðî ðå÷³ çàòõë³, ãíèþ÷³ é ç³ïñîâàí³ – äëÿ âèðàæåííÿ íàøîãî â³ä÷óòòÿ çëà? гêåð äîõîäèòü âèñíîâêó, ùî áóäü-ÿêå ³ç öèõ óÿâëåíü º ëèøå ñèìâîë³÷íèì ³ ùî âîíî â³ääçåðêàëþº âíóòð³øí³ ñòàíè ³ñòîòè, – ³ ñòîñîâíî íàñ â³í áåçóìîâíî ïðàâèé. Îäíàê ó êîíöòàáîðàõ çàêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè áóëî ñòàíîì, ôàêòè÷íî çíàéîìèì äëÿ çîðó, äîòèêó é íþõó, îòæå, âèíèêຠçàïèòàííÿ: êîëè âö³ë³ë³ ðåàãóþòü òàê áóðõëèâî íà ñòèêàííÿ ç íå÷èñòîòàìè, ÷è

220

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

â³äïîâ³äàþòü âîíè íà òå, ùî ö³ îñòàíí³ ñèìâîë³çóþòü, à ÷è ¿õíº âèïðîáóâàííÿ ÿâëÿº ñîáîþ êîíêðåòíèé ïðèêëàä, íà ґðóíò³ ÿêîãî ôîðìóþòüñÿ íàø³ ñèìâîëè çëà? Âèñíîâîê àíàë³çó гêåðà òàêèé: «...ñàìîóñâ³äîìëåííÿ, î÷åâèäíî, óòâåðäæóºòüñÿ íà ñâîºìó íàéíèæ÷îìó ð³âí³ çà äîïîìîãîþ ñèìâîë³çìó, à àáñòðàêòó ìîâó âîíî âèðîáëÿº ëèøå çãîäîì» (9). ßêùî öå é òàê, òî âñå æ òàêè çâ³äêè ïîõîäèòü ñàì ñèìâîë³çì? ßê íå÷èñòîòè ïî÷àëè ñèìâîë³çóâàòè çëî? гêåð ìîæå ëèøå â³äïîâ³ñòè, ùî ñïî÷àòêó áóâ ñèìâîë – ùî ëþäñüêà îñîáèñò³ñòü óñâ³äîìëþº ñåáå ÷åðåç ñèìâîë³÷íå óðå÷åâëåííÿ ñâ âëàñíî¿ ñòðóêòóðè é ñòàíó. Ïðîòå òàêîãî ðîäó âèñõ³äíà òî÷êà º âîäíî÷àñ ³ êóëüì³íàö³ºþ; öå íå ìåíø ÿê ìåòà öèâ³ë³çàö³¿, íàñë³äîê ïðîöåñó î÷èùåííÿ, ÷è âèâèùåííÿ, ÷è çíåò³ëåííÿ (íàçâ³òü éîãî, ÿê âàì äî âïîäîáè), øëÿõîì ÿêîãî ôàêòè÷í³ ïî䳿 òà îá’ºêòè ïåðåòâîðþþòüñÿ íà îáðàçè, ì³ôè òà ìåòàôîðè, ùî ñêëàäàþòü äóõîâíèé âñåñâ³ò ëþäèíè. Òðàíñôîðìóâàííÿ öüîãî ñâ³òó ó ñèìâîë º íåíàñòàííèì; ó òàêèé ñïîñ³á ìè âáèðàºìî â ñåáå ðåàëüí³ñòü ³ çàëèøàºìîñÿ â äóõîâíîìó, ÿêùî âæå íå â êîíêðåòíîìó, ºäíàíí³ ç òèìè ïåðâ³ñíèìè ïåðåæèâàííÿìè, â³ä ÿêèõ ìè ÿê öèâ³ë³çîâàí³ ³ñòîòè â³äîñîáèëèñÿ. Îäíàê öåé ïðîöåñ ìîæå ìàòè çâîðîòíèé íàïðÿìîê. Êîëè öèâ³ë³çàö³ÿ çàíåïàäàº, ÿê öå áóëî â êîíöòàáîðàõ, «ñèìâîë³÷íà ãàíüáà» ïåðåòâîðþºòüñÿ íà ñòàí ô³çè÷íîãî îñêâåðíåííÿ, à çëî ñòຠòèì, ùî ñïðè÷èíÿº ôàêòè÷íó «âòðàòó ³íäèâ³äóàëüíîãî îñåðäÿ ÷èéîãîñü áóòòÿ». Çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ëþäèíà îïèíÿºòüñÿ ïîçáàâëåíîþ ñâ áàãàòî¿ äóõîâíî¿ ³äåíòè÷íîñò³. Çàëèøàþòüñÿ ëèøå êîíêðåòí³ ôîðìè ³ñíóâàííÿ, ðåàëüíå æèòòÿ é ðåàëüíà ñìåðòü, ôàêòè÷íèé á³ëü ³ ôàêòè÷íå îñêâåðíåííÿ, ³ ñàìå âîíè òåïåð ñêëàäàþòü ñåðåäîâèùå ìîðàëüíîãî òà äóõîâíîãî áóòòÿ. Äóõ íå ïðîñòî çíèêàº, êîëè óíåìîæëèâëþºòüñÿ î÷èùåííÿ. Çäåá³ëüøîãî ö³íîþ ñâ ñâîáîäè â³í ïàäຠäîëó, ïîâåðòàþ÷èñü äî ï³äґðóíòÿ é âèòîê³â ñåíñó – ïîâåðòàºòüñÿ íàçàä, òîáòî äî ô³çè÷íîãî äîñâ³äó ò³ëà. ²íàêøå êàæó÷è, çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ñèìâîëè ìàþòü òåíäåíö³þ ïåðåòâîðþâàòèñÿ íà ðåàëüí³ñòü. Îòæå, ìîæåìî êîíñòàòóâàòè, ùî çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ñèìâîë³çì ÿê ñèìâîë³çì âòðà÷ຠñâîþ ñàìîñò³éí³ñòü. Àáî æ, ùî îçíà÷ຠòå æ ñàìå, ùî â öüîìó îñîáëèâîìó âèïàäêó âñå â³ä÷óâàºòüñÿ äîñòîòó ñèìâîë³÷íèì, âíóòð³øíüî çíà÷óùèì. Òàê ÷è ³íàêøå, ñåíñ óæå íå ³ñíóº ïîíàä ñâ³òîì ³ ïîçà íèì; â³í ïðîíèçóº êîíêðåòíèé äîñâ³ä, ñòຠ³ìàíåíòíèì ³ íàäຠêîæíîìó â÷èíêó ³ êîæí³é ìèò³ íàäçâè÷àéíî¿ ãëèáèíè. À çâ³äñè – íàâäèâîâèæó «ë³òåðàòóðíèé» õàðàêòåð äîñâ³äó çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ…

221

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

Íåíà÷å ïîñåðåä ñìîðîäó ïàëàþ÷èõ ò³ë ó æàõëèâîìó ä³éñòâ³ áóëî «çàä³ÿíî» ìîãóòí³ ìåòàôîðè ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè – ñìåðòü ³ âîñêðåñ³ííÿ, ïðîêëÿòòÿ é ñïàñ³ííÿ, âñåëåíñüêà òóãà é ðàä³ñòü, ùî ðîç³ãðóþòü ïåðåõîäîâó ì³ñòåð³þ â ñóò³íêàõ äóø³. Íàñòóïíà ïîä³ÿ, íàïðèêëàä, âèäàºòüñÿ íàâäèâîâèæó ë³òåðàòóðíîþ. Òàêîãî ðîäó âèïàäîê á³ëüøå ñõîæèé íà êóëüì³íàö³þ ðîìàíó. Öå ïðèêëàä, ÿêèé ö³ííèé íå ñàì ïî ñîá³, à, ñêîð³øå, ÿê íîñ³é âèãàäàíîãî çì³ñòó, ³, îòæå, ñïðèéìàºòüñÿ â³í ÿê âèðàæåíèé íèì ñèìâîë³÷íèé ñåíñ, ÿê âò³ëåíà â íüîìó ïñèõ³÷íà äðàìà. Ïðîòå öÿ ïîä³ÿ ö³ëêîì ðåàëüíà. Âîíà â³äáóëàñÿ â îñòàíí³ äí³ ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî ³ ñòàëà äîëåþ áàãàòüîõ ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê. Îçáðîºí³ ðó÷íîþ âîãíåïàëüíîþ çáðîºþ òà ïëÿøêàìè ³ç çàïàëþâàëüíîþ ñóì³øøþ, ïîâñòàíö³ ãåòòî âïðîäîâæ ñîðîêà äâîõ äí³â îáîðîíÿëèñÿ ïðîòè òàíê³â, ïîëüîâî¿ àðòèëå𳿠òà ïîâ³òðÿíèõ óäàð³â. Âîíè òðèìàëèñÿ ç òàêîþ çàòÿò³ñòþ, ùî í³ìö³ âðåøò³-ðåøò âäàëèñÿ äî ñïàëåííÿ ãåòòî – áóäèíêó çà áóäèíêîì, âóëèö³ çà âóëèöåþ, äîïîêè íå çàëèøèëîñÿ í³÷îãî – æîäíîãî ïðîÿâó æèòòÿ, æîäíî¿ îçíàêè ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ. Îñòàíí³ì øàíñîì âòå÷³ áóëà ìîæëèâ³ñòü âèáðàòèñÿ êð³çü êàíàë³çàö³éí³ òðóáè, ³ â öþ ñìåðäþ÷ó òåìðÿâó ñïóñòèëèñÿ ðåøòêè ìåøêàíö³â ãåòòî: «Íàñòóïíîãî äíÿ – öå áóëà íåä³ëÿ, 25 êâ³òíÿ – ÿ ñïóñòèâñÿ ï³ä çåìëþ êàíàë³çàö³éíîþ òðóáîþ, ÿêà âåëà äî «àð³éñüêîãî» êâàðòàëó. ß í³êîëè íå çàáóäó ò³º¿ êàðòèíè, ÿêà ïîñòàëà ïåðåä ìî¿ìè î÷èìà â ïåðøèé ìîìåíò, êîëè ÿ ïîòðàïèâ äî öüîãî êàíàëó. Äåñÿòêè á³æåíö³â… øóêàëè ïðèõèñòêó â öèõ òåìíèõ ³ âóçüêèõ êàíàëàõ, çàëèòèõ áðóäíîþ âîäîþ, ùî ñò³êàëà ç ì³ñüêèõ òóàëåò³â, ³ âêðèòèõ îãèäíèìè íå÷èñòîòàìè, ùî íàäõîäèëè ç ïðèâàòíèõ êâàðòèð. Ó öèõ íèçüêèõ ³ âóçüêèõ êàíàëàõ, âèñîòà é øèðèíà ÿêèõ äîçâîëÿëè ïðîáðàòèñÿ â íàï³âç³ãíóòîìó ñòàí³ ëèøå îäí³é ëþäèí³, ëåæàëè, ïðèòèñíóâøèñü îäíå äî îäíîãî, â áàãí³ é ãèäîò³ äåñÿòêè ëþäåé» (Friedman, 284). Âîíè çàëèøàëèñÿ ï³ä çåìëåþ óïðîäîâæ ê³ëüêîõ äí³â, ïðîñóâàþ÷èñü äî «â³ëüíîãî» êâàðòàëó é ï³äí³ìàþ÷èñü ÷àñ â³ä ÷àñó, àáè ïîäèâèòèñÿ, äå ïåðåáóâàþòü, ³ ïðîñòî âè÷³êóþ÷è. Áàãàòî ç íèõ ïîìåðëè, àëå ïîîäèíîêèì âäàëîñÿ âðÿòóâàòèñÿ é âèæèòè çàâäÿêè ñï³ëüíèì çóñèëëÿì ºâðåéñüêèõ ³ ïîëüñüêèõ ïàðòèçàí³â: «10 òðàâíÿ 1943 ðîêó î äåâ’ÿò³é ãîäèí³ ðàíêó ëþê êàíàë³çàö³éíî¿ òðóáè íàä íàøèìè ãîëîâàìè ðàïòîì â³äêðèâñÿ, ³ ïîò³ê ñîíÿ÷íîãî ñâ³òëà ðèíóâ ó ñìåðäþ÷³ ñóò³íêè. Á³ëÿ êàíàë³çàö³éíîãî îòâîðó ñòîÿâ Êøà÷åê [ó÷àñíèê ïîëüñüêîãî ðóõó îïîðó] ³ çàêëèêàâ óñ³õ íàñ, ùî ïðîáóëè â êàíàë³çàö³éí³é òðóá³ ïîíàä òðèäöÿòü ãîäèí, âèõîäèòè íà ïîâåðõíþ. Ìè ïî÷àëè âèëàçèòè ïî îäíîìó é â³äðàçó ñ³äàëè ó âàíòàæ³âêó. Áóâ ÷óäîâèé âåñíÿíèé äåíü, ³

222

ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ

ñîíöå ç³ãð³âàëî íàñ. ßñêðàâå ñâ³òëî çàñë³ïèëî íàì î÷³ – àäæå ìè íå áà÷èëè äåííîãî ñâ³òëà óïðîäîâæ áàãàòüîõ òèæí³â ³ æèëè â ö³ëêîâèò³é òåìðÿâ³. Íà âóëèöÿõ þðìèëèñÿ ëþäè, ³ êîæåí… çóïèíÿâñÿ é äèâèâñÿ, ÿê ÿê³ñü äèâí³ ³ñòîòè, â ÿêèõ íàñèëó ìîæíà áóëî ðîçï³çíàòè ëþäåé, âèïîâçàëè ç êàíàë³çàö³¿» (Friedman, 290). ßêùî á öå áóâ óðèâîê ç ðîìàíó, ÿê ëåãêî ìîæíà áóëî á ãîâîðèòè ïðî ïåâí³ àòðèáóòè é ñèìâîë³êó ì³ñòåð³é, ïðî ñõîäæåííÿ â ïåêëî, ïðî ïîäîðîæ ï³äçåìíèì öàðñòâîì ñìåðò³. Ìè ìîãëè á âèòëóìà÷èòè – ó òåðì³íàõ ñèìâîë³çìó òåìðÿâè é ñâ³òëà, â³äðîäæåííÿ é íîâîãî æèòòÿ – òå, ÿê âêðèò³ ñëèçîì ñòâîð³ííÿ, îòðèìàâøè áëàãîñëîâåííÿ âåñíè é ñîíöÿ, âèõîäÿòü ³ç íàäð çåìë³. ² ìè á íå ïîìèëèëèñÿ. Îñê³ëüêè, íåçâàæàþ÷è íà æàõ, óñå öå âèäàºòüñÿ çíàéîìèì ³ äóæå íàãàäóº àðõåòèïè, â³äîì³ íàì ³ç ìèñòåöòâà ³ ñí³â. Äëÿ âö³ë³ëîãî, â áóäü-ÿêîìó ðàç³, çàíóðåííÿ â åêñêðåìåíòè çíàìåíóº íàéíèæ÷ó òî÷êó éîãî ïåðåõîäó ÷åðåç åêñòðåìàëüí³ñòü. Ñòðàøí³øîãî íàñòóïó íà ìîðàëüíå áóòòÿ íå ìîæíà ñîá³ óÿâèòè. ² âñå æ òàêè íàâ³òü òóò áóëî æèòòÿ é ñèëà âîë³, íåíà÷å ö³ çàêàëÿí³ ò³ëà ñòàíîâèëè òî÷í³ îáðàçè òîãî, ÿêó íàðóãó ìîæå òåðï³òè ëþäñüêèé äóõ ³ ïðîòå çáåð³ãàòè â³ä÷óòòÿ ÷îãîñü âíóòð³øíüî ÷èñòîãî é âèñîêîãî âñóïåðå÷ çíåâàæåííþ, îñêâåðíåííþ é ïåðåæèòîìó æàõó. «Ëèøå ãàðÿ÷êîâèé áëèñê íàøèõ î÷åé, – ñêàçàâ îäèí ³ç óö³ë³ëèõ, ó÷àñíèê ïåðåõîäó êàíàë³çàö³éíèìè òðóáàìè, – çàñâ³ä÷óâàâ, ùî ìè áóëè âñå ùå æèâèìè ëþäñüêèìè ³ñòîòàìè» (Friedman, 289). * Óçÿòî ç: Terrence Des Pres, An Anatomy of Life in theDtath Camps. Oxford and New York: Oxford University Press, 1976. Copyright © 1976 by Oxford University Press, Inc. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

Ïîñèëàííÿ (Íîìåðè ñòîð³íîê ó öüîìó åñå Òåððåíñà Äå Ïðå ñòîñóþòüñÿ ïåðåë³÷åíèõ íèæ÷å âèäàíü.)

Bettelheim, Bruno. The Informed Heart. Glencoe, Ill.: Free Press, 1960.

Birenbaum, Halina. Hope Is the Last to Die, trans. David Welsh. New York: Twayne, 1971.

Bluhm, Hilde O. «How Did They Survive?» American Journal for Psychotherapy 2 (1948): pp. 3–32.

Donat, Alexander. The Holocaust Kingdom. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1965 Friedman, Philip. Martyrs and Fighters. London: Routledge & Kegan Paul, 1954.

223

ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ

Hart, Kitty. I Am Alive. London and New York: Abelard–Schuman, 1962.

Herling, Gustav. A World Apart, trans. Joseph Marek. New York: Roy, 1951.

Hoppe, Klaus D. «The Psychodynamics of Concentration Camps Victims», The Psychoanalytic Forum 1 (1966); pp. 76–85.

Kessel, Sim. Hanged at Auschwitz, trans. Melville and Delight Wallace.

New York: Stein and Day, 1972.

Knapp, Stefan. The Square Sun. London: Museum Press, 1956.

Kogon, Eugen. The Theory and Practice of Hell, trans. Heinz Norden.

New York: Farrar, Straus, 1953.

Lengyel, Olga. Five Chimneys: the Story of Auschwitz, trans. Paul P. Weiss. Chicago: Ziff–Davis, 1947.

Levi, Primo. Survival in Aischwitz, trans. Stuart Woolf. New York: Collier, 1969.

Lewinska, Pelagia. Twenty Months at Auschwitz, trans. Albert Teichner.

New York: Lyle Stuart, 1968.

Maurel, Micheline. An Ordinary Camp, trans. Margaret S. Summers.

New York: Simon & Schuster, 1958.

Newman, Judith Sternberg. In the Hell of Auschwitz. New York: Exposition, 1964.

Perl, Gisella. I Was a Doctor in Auschwitz. New York: International Universities Press, 1948.

Ricoeur, Paul. The Symbolism of Evil, trans. Emerson Buchanan. New York: Harper & Row, 1967.

Sereny, Gitta. Into That Darkness. New York: McGraw–Hill, 1974.

Szalet, Leon. Experiment «E», trans. Catherine Bland Williams. New York: Didier, 1945.

Szmaglewska, Seweryna. Smoke over Birkenau, trans. Jadwiga Rynas.

New York: Henry Holt, 1947.

Unsdorfer, S.B. The Yellow Star. New York and London: Thomas Yoseloff, 1961.

Weinstock, Eugene. Beyond the Last Path, trans. Clara Ryan. New York: Boni and Gaer, 1947.

Weiss, Reska. Journey Through Hell. London: Vallentine, Mitchell, 1961.

Wells, Leon. The Janowska Road. New York: Macmillan, 1963.

Zywulska, Krystyna. I Came Back, trans. Krystyna Cenkalska. London: Dennis Dobson, 1951.

224

Ðîáåðò Äæåé ˳ôòîí Ðîáåðò Äæåé ˳ôòîí, ïðîâ³äíèé ïðîôåñîð ïñèõ³àò𳿠òà ïñèõîëî㳿 êîëåäæó Äæîíà Äæåÿ òà àñï³ðàíòóðè ïðè ìóí³öèïàëüíîìó óí³âåðñèòåò³ Íüþ-Éîðêà, íàðîäèâñÿ â Áðóêë³í³ â 1926 ðîö³. Îäåðæàâ íàö³îíàëüíó ë³òåðàòóðíó ïðåì³þ çà êíèæêó «Ñìåðòü ó æèòò³: î÷åâèäö³ Õ³ðîñ³ìè», ùî ç’ÿâèëàñÿ â 1968 ðîö³. Äî ³íøèõ éîãî êíèæîê, ÿê³ íàáóëè øèðîêîãî ðîçãîëîñó, íàëåæàòü: «Äîäîìó ç â³éíè», «Æèòòÿ âíóòð³øíüîãî «ÿ», «Ðîç³ðâàíèé çâ’ÿçîê» òà «Ìàéáóòòÿ íåâìèðóùîñò³». Ïðîòå æîäíà ç íèõ íå ñïðàâëÿëà òàêîãî äîâãîòðèâàëîãî âïëèâó, ÿê «Íàöèñòñüê³ ë³êàð³: ìåäè÷íå óìåðòâ³ííÿ òà ïñèõîëîã³ÿ ãåíîöèäó», ùî ñòàëà ï³äñóìêîì áàãàòîë³òíüîãî äîñë³äæåííÿ ³ áóëà îïóáë³êîâàíà â 1986 ðîö³. ßêùî Ðàóëü óëüáåðã íàìàãàºòüñÿ ïîêàçàòè, ùî Ãîëîêîñò – öå íå ðîçãóë õóë³ãàíñòâà é ñòèõ³éíîãî òåðîðó, à íàòîì³ñòü – ïëîòü â³ä ïëîò³ áþðîêðàòè÷íî¿ îðãàí³çàö³¿, òî ˳ôòîí íàãîëîøóº, ùî ðîçïàëþâàëè Ãîëîêîñò àæ í³ÿê íå íåóêè, ÿê ³ ï³äòðèìóâàëè öå ïåêåëüíå âîãíèùå àæ í³ÿê íå áåçäàðè. Íàâïàêè, éîãî êåðìàíè÷àìè áóëè âèñîêîîñâ³÷åí³ ïðîôåñ³îíàëè – íå ìåíø ÿê ïðîâ³äí³ ôàõ³âö³ ç ìåäè÷íî¿ ñôåðè òà ñóì³æíèõ ãàëóçåé. Äîñâ³ä÷åíèé ìåäèê ³ ïñèõ³àòð, ˳ôòîí ïîäຠâ äåòàëÿõ, ÿê ë³êàð³, çîêðåìà, äîêëàëè çóñèëü äî áåçæàë³ñíîñò³ Ãîëîêîñòó. ßê ïðèïóñêàºòüñÿ â íàñòóïíîìó óðèâêó, «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ» ìàëî ñâî¿ìè âèòîêàìè ³, çðåøòîþ, óâ³í÷óâàëî «á³îìåäè÷íó äîêòðèíó». Öåé ñâ³òîãëÿä çàêëèêàâ äî âèäàëåííÿ lebensunwertes Leben («æèòòÿ, íå âàðòîãî æèòòÿ») ç «âèùîãî» ñóñï³ëüñòâà íàöèñòñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè. Çàäëÿ âò³ëåííÿ öüîãî ïðè÷åòí³ äî ãåíîöèäó íàöèñòñüê³ ë³êàð³ çðîáèëè ñëîâî «healing» [«çö³ëåííÿ»] ñèíîí³ìîì ñëîâà «killing» [«óìåðòâ³ííÿ»], çâ³âøè îñòàííº ç íèõ ó ðàíã «òåðàïåâòè÷íîãî ³ìïåðàòèâó». Õî÷à ˳ôòîí çàóâàæóº, ùî «ãîä³ ñïîä³âàòèñÿ âèéòè ç òàêîãî ðîäó äîñë³äæåííÿ äóøåâíî íåóøêîäæåíèì», ³ç íå ìåíøîþ âïåâíåí³ñòþ â³í ñòâåðäæóº: «Â³äìîâà â³ä äîñë³äæåííÿ âèòîê³â öüîãî çëà âèäàëàñÿ ìåí³, çðåøòîþ, â³äìîâîþ ìîá³ë³çóâàòè íàøó çäàòí³ñòü êèíóòè âèêëèê éîìó òà çäîëàòè éîãî». Öåé ñâ³ò íå º öèì ñâ³òîì* ß îòðèìàâ ïîñóòíº óÿâëåííÿ ïðî Îñâåíö³ì â³ä ³çðà¿ëüñüêîãî äàíòèñòà, ÿêèé ïðîâ³â òðè ðîêè â öüîìó òàáîð³. Ìè çàâåðøóâàëè òðèâàëå ³íòåðâ’þ, âïðîäîâæ ÿêîãî â³í ðîçïîâ³â ìåí³ áàãàòî ðå÷åé, ñåðåä ÿêèõ – ïîäðîáèö³ çä³éñíþâàíîãî åñåñ³âñüêèìè äàíòèñòàìè íàãëÿäó çà òèì, ÿê â’ÿçí³

225

ÐÎÁÅÐÒ ÄÆÅÉ Ë²ÔÒÎÍ

âèéìàëè çîëîò³ êîðîíêè ³ç çóá³â ñâî¿õ ïðèÿòåë³â-ºâðå¿â, ùî çàãèíóëè â ãàçîâèõ êàìåðàõ. ³í îáâ³â ïîãëÿäîì çàòèøíó ê³ìíàòó ñâîãî áóäèíêó ç ÷óäîâèì êðàºâèäîì íà Õàéôó, ãëèáîêî ç³òõíóâ ³ ñêàçàâ: «Öåé ñâ³ò íå º öèì ñâ³òîì». Íà ìîþ äóìêó, â³í ìàâ íà óâàç³ òå, ùî ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà çâè÷àéí³ ðèòìè òà çîâí³øí³ ïðîÿâè æèòòÿ, õî÷ áè ÿêèìè íåâèííèìè ÷è ïðèºìíèìè âîíè áóëè, º íàäòî äàëåêèìè â³ä ³ñòèíè ëþäñüêîãî áóòòÿ. Çà öèìè ðèòìàìè òà çîâí³øí³ìè ïðîÿâàìè ïðè÷à¿ëèñÿ òåìðÿâà é çàãðîçà. Öÿ çàóâàãà ïîðóøóº òàêîæ ïèòàííÿ ïðî íàøó çäàòí³ñòü íàáëèçèòèñÿ äî Îñâåíö³ìà. ³ä ñàìîãî ïî÷àòêó ÷èíèâñÿ øàëåíèé îï³ð ç áîêó ïðàêòè÷íî êîæíîãî ïðè÷åòíîãî ùîäî â³äîìîñòåé ïðî òå, ùî ðîáèëè òàì íàöèñòè ³ ùî íèìè áóëî ñêîºíî. Íàâðÿä ÷è öåé îï³ð ïîñëàáøàâ ³ç ðîêàìè, õî÷ çàðàç ³ øèðèòüñÿ ³íòåðåñ äî òîãî, ùî ìè íàçèâàºìî «Ãîëîêîñòîì». Íå âäàëîñÿ âèñâ³òëèòè éîãî é ï³çí³øèìè åï³çîäàìè ìàñîâî¿ á³éí³. Áî äîáðîâ³ëüíî ñÿãíóòè ñâîºþ óÿâîþ ó ñìåðòîíîñíó íàöèñòñüêó ìàøèíó, òîáòî ïî÷àòè ñïðèéìàòè ¿¿ ó ñâî¿õ â³ä÷óòòÿõ, îçíà÷ຠçì³íèòè ñâî¿ âçàºìèíè ç óñ³ì âèùèì óÿâëåíÿì ùîäî ëþäèíè. Íå âèíèêຠáàæàííÿ ä³çíàâàòèñÿ ïðî òàê³ ðå÷³. ²ç ïîãëÿäó ïñèõîëî㳿, âàæêî óÿâèòè ùîñü ÷îðí³øå ÷è çàãðîçëèâ³øå, àáî âàæ÷å äëÿ ñïðèéíÿòòÿ, í³æ ó÷àñòü ë³êàð³â ó ìàñîâîìó âáèâñòâ³. Õî÷ áè ÿêèì òåõí³çîâàíèì ÷è êîìåðö³àë³çîâàíèì ñòàâ ñó÷àñíèé ë³êàð, óñå æ òàêè ïåðåäáà÷àºòüñÿ, ùî â³í ÷è âîíà º ïåðåäóñ³ì ö³ëèòåëÿìè, ùî â³äïîâ³äàþòü òðàäèö³¿ ö³ëèòåëüñòâà, ÿêó øàíóþòü ³ â³ä ÿêî¿ çàëåæàòü óñ³ êóëüòóðè. Âèÿâëåííÿ òîãî, ùî ë³êàð äîëó÷èâñÿ äî çãðà¿ âáèâöü, äîäຠçëîâ³ñíîãî âèì³ðó òîìó â³ä÷óòòþ, ùî «öåé ñâ³ò íå º öèì ñâ³òîì». ϳä ÷àñ ì ðîáîòè ó ìåíå ñêëàëîñÿ âðàæåííÿ, ùî ñåðåä í³ìö³â ³ áàãàòüîõ ³íøèõ öÿ ñóìíîçâ³ñíà ïðè÷åòí³ñòü ë³êàð³â ââàæàëàñÿ íàéãàíåáí³øèì ôàêòîì óñüîãî íàöèñòñüêîãî ïåð³îäó. Êîëè ìè çãàäóºìî ïðî çëî÷èíè íàöèñòñüêèõ ë³êàð³â, íà äóìêó ñïàäຠïåðåäóñ³ì ¿õíÿ æîðñòîê³ñòü, à òàêîæ çãóáí³ äîñë³äè íàä ëþäüìè. Ö³ äîñë³äè, ùî ïðîâîäèëèñÿ ç ïðÿìèì ³ ö³ëêîâèòèì ïåðåñòóïîì êëÿòâè óïîêðàòà, º ïðîôàíàö³ºþ òà âèêðèâëåííÿì ñàìî¿ ³äå¿ ìîðàëüíîãî ìåäèêà – ë³êàðÿ, ÿêèé ïðèñâÿòèâ ñåáå áëàãîïîëó÷÷þ ïàö³ºíò³â. ß ðîçãëÿäàòèìó ö³ äîñë³äè íàä ëþäüìè ç òî÷êè çîðó ìåäè÷íî¿ òà ïîë³òè÷íî¿ ³äåîëî㳿 öüîãî ðåæèìó. Ïðîòå êîëè ìè ïîðóøóºìî ïèòàííÿ ïðî ðîëü íàöèñòñüêèõ ë³êàð³â â Îñâåíö³ì³, íàéñòðàøí³øèìè áóëè íå ö³ äîñë³äè. Ðàçþ÷³øîþ, ñêîð³ø, º ó÷àñòü ë³êàð³â ó ïðîöåñ³ óìåðòâ³ííÿ, à ñàìå – ¿õí³é íàãëÿä çà ìàñîâèì óáèâñòâîì â Îñâåíö³ì³ â³ä ïî÷àòêó äî ê³íöÿ. Öåé àñïåêò ïîâåä³íêè

226

ÖÅÉ ÑÂ²Ò ÍÅ ª ÖÈÌ Ñ²ÒÎÌ

íàöèñòñüêèõ ìåäèê³â âèïàâ ³ç íàøîãî ïîëÿ çîðó ³ íå îòðèìàâ íàëåæíî¿ îö³íêè, õî÷à íàì ³ â³äîì³ òàê³ ôîòîãðàô³¿: íàöèñòñüê³ ë³êàð³ ñòîÿòü íà ïëàòôîðì³ ³ çä³éñíþþòü ñâî¿ ñóìíîçâ³ñí³ «ñåëåêö³¿» ùîäî ïðèáóëèõ ºâðå¿â, âèð³øóþ÷è, õòî ìຠéòè áåçïîñåðåäíüî äî ãàçîâî¿ êàìåðè, à õòî çàëèøèòüñÿ â æèâèõ, ïðèíàéìí³ òèì÷àñîâî, ³ ïðàöþâàòèìå â òàáîð³. Îäíàê öå ìåäè÷íå óìåðòâ³ííÿ íå ëèøå ñêëàäຠçíà÷óùèé åëåìåíò òåî𳿠òà ïîâåä³íêè íàöèñò³â, àëå õàðàêòåðíèé ³ äëÿ ³íøèõ ïðîÿâ³â ãåíîöèäó. Ó ö³é êíèæö³ ÿ ïðîàíàë³çóþ ³ íàöèñòñüêó «á³îìåäè÷íó äîêòðèíó» â ö³ëîìó – ÿê ãîëîâíèé ïñèõî³ñòîðè÷íèé ïðèíöèï öüîãî ðåæèìó, ³ ïñèõîëîã³÷íó ïîâåä³íêó îêðåìèõ íàöèñòñüêèõ ë³êàð³â. Íåîáõ³äíî äîñë³äèòè îáèäâà ö³ âèì³ðè, ÿêùî ìè ìàºìî íàì³ð ç’ÿñóâàòè, ÿê íàöèñòñüê³ ë³êàð³ – ³ çàãàëîì íàöèñòè – ä³éøëè äî òàêîãî. Ñàìà íàäçâè÷àéí³ñòü Îñâåíö³ìà òà ïîä³áíèõ íàöèñòñüêèõ çëî÷èí³â ìåæóº ç íåðåàëüí³ñòþ. Îäèí ïðîâ³äíèé ºâðîïåéñüêèé ìåäèê, ùî áîðîâñÿ ïðîòè íàöèñòñüêî¿ æîðñòîêîñò³ óïðîäîâæ ñîðîêà ðîê³â – ñïî÷àòêó ÿê â’ÿçåíü Îñâåíö³ìà òà ³íøèõ òàáîð³â, à ïîò³ì ÿê âèçíàíèé åêñïåðò ³ç ìåäè÷íèõ íàñë³äê³â òàêîãî óâ’ÿçíåííÿ – ñêàçàâ ìåí³ íàïðî÷óä ñïîê³éíî íàïðèê³íö³ äîâãîãî ³íòåðâ’þ: «Çíàºòå, ÿ, íàñïðàâä³, âñå ùå íå ìîæó ïîâ³ðèòè â òå, ùî öå ñòàëîñÿ, – ùî ÿêàñü ãðóïêà ëþäåé ìîæå âèëîâèòè âñ³õ ºâðå¿â ªâðîïè ³ ç³ãíàòè ¿õ äî îäíîãî ïðèçíà÷åíîãî ì³ñöÿ, ùîá óáèòè ¿õ». Çà éîãî ñëîâàìè, «³íøèé ñâ³ò» Îñâåíö³ìà âèõîäèòü çà ìåæ³ ëþäñüêî¿ óÿâè. Äèâóº òå, ùî âàæêî óÿâèòè ñîá³ á³ëüøó, í³æ ³ñíóº òåïåð, ñõèëüí³ñòü ïîãîäæóâàòèñÿ ç â³äâåðòî õèáíèì òâåðäæåííÿì, ùî íàöèñòñüêîãî ìàñîâîãî âáèâñòâà âçàãàë³ íå áóëî. Âàðòèì íàøî¿ óâàãè ïðè öüîìó º òàêîæ ïèòàííÿ íàëåæíîñò³ íàöèñòñüêèõ ë³êàð³â äî ðîäó ëþäñüêîãî. ²íøèé î÷åâèäåöü Îñâåíö³ìà, ÿêèé çíàâ äåùî ïðî íèõ, çàïèòàâ ìåíå: «×è âîíè áóëè òâàðèíàìè, êîëè ðîáèëè öå? À ÷è ëþäñüêèìè ³ñòîòàìè?» Éîãî íå çäèâóâàëà ìîÿ â³äïîâ³äü: âîíè áóëè ³ º ëþäüìè, ùî é äຠìåí³ ï³äñòàâó äëÿ ¿õ äîñë³äæåííÿ, à ¿õíÿ ïîâåä³íêà – âëàñíå Îñâåíö³ì – áóëà ïðîäóêòîì âèêëþ÷íî ëþäñüêî¿ âèíàõ³äëèâîñò³ é æîðñòîêîñò³. ² ÿ øèðøå ðîçïîâ³äàâ öüîìó âö³ë³ëîìó ïðî òå, ùî á³ëüø³ñòü íàöèñòñüêèõ ë³êàð³â, ÿêèõ ìåí³ äîâåëîñÿ ³íòåðâ’þâàòè, öå çâè÷àéí³ ëþäè. Íå â³äçíà÷àþòüñÿ âîíè í³ áëèñêó÷èì ðàçóìîì, àí³ îñîáëèâîþ òóï³ñòþ, òàê ñàìî, ÿê ³ íå ïðèòàìàííà ¿ì í³ ÿêàñü âèíÿòêîâà ñõèëüí³ñòü äî çëà, àí³ íàäçâè÷àéíà åòè÷íà ÷óòëèâ³ñòü. Öå áóëè àæ í³ÿê íå äåìîí³÷í³ ïîñòàò³ – ñàäèñòñüê³, ôàíàòè÷í³, ç æàäîáîþ äî âáèâñòâà, – ÿêèìè ¿õ ÷àñòî óÿâëÿþòü ñîá³ ëþäè. ̳é ïðèÿòåëü â³äïîâ³â: «Àëå äåìîí³÷íèì º òå, ùî âîíè íå

227

ÐÎÁÅÐÒ ÄÆÅÉ Ë²ÔÒÎÍ

áóëè äåìîí³÷íèìè». ³í ì³ã áè äàë³ ïîñòàâèòè äðóãå çàïèòàííÿ, ÿêå íàñïðàâä³ õâèëþâàëî éîãî íàñàìïåðåä: «ßê âîíè ñòàëè âáèâöÿìè?» Öå ïèòàííÿ çàñëóãîâóº íà óâàãó, ³ öÿ êíèæêà – íàìàãàííÿ äàòè íà íüîãî â³äïîâ³äü. Ïðîòè ÷îãî ïîñòàâàâ ì³é óö³ë³ëèé ïðèÿòåëü – ³ ÿêîìó ÿâèùó íàìàãàâñÿ ÿ äàòè á³é ó öüîìó äîñë³äæåíí³ – öå õâèëþþ÷à ïñèõîëîã³÷íà ³ñòèíà ïðî òå, ùî ó÷àñòü ó ìàñîâîìó âáèâñòâ³ íå âèìàãຠÿêèõîñü íàäçâè÷àéíèõ ÷è äåìîí³÷íèõ åìîö³é, ÿê³ çàçâè÷àé àñîö³þþòüñÿ ç òàêèì çãóáíèì íàì³ðîì. Àáî æ, ³íàêøå êàæó÷è, çâè÷àéí³ ëþäè çäàòí³ íà äåìîí³÷í³ â÷èíêè. Îäíàê öå íå îçíà÷àº, ùî íàöèñòñüê³ ë³êàð³ áóëè áåçëèêèìè áþðîêðàòè÷íèìè âèêîíàâöÿìè ÷è àâòîìàòàìè. ßê ëþäñüê³ ³ñòîòè âîíè âèñòóïàëè â ðîë³ ä³ÿ÷³â ³ ó÷àñíèê³â, êîòð³ äåìîíñòðóâàëè ïåâíîãî ðîäó ïîâåä³íêó, çà ÿêó âîíè íåñóòü â³äïîâ³äàëüí³ñòü ³ ÿêó ìè ìàºìî ³äåíòèô³êóâàòè. Îòîæ ïîñòຠäåê³ëüêà âèì³ð³â äîñë³äæåííÿ. Éîãî îñåðäÿì º òðàíñôîðìàö³ÿ ë³êàðÿ – ñàìîãî ìåäè÷íîãî çàêëàäó – ç ö³ëèòåëÿ íà âáèâöþ [ç õ³ëåðà íà ê³ëåðà]. Öÿ òðàíñôîðìàö³ÿ ñïîíóêຠíàñ ïðîàíàë³çóâàòè âçàºìîä³þ íàöèñòñüêî¿ ïîë³òè÷íî¿ òà á³îìåäè÷íî¿ ³äåîëîã³é ó ¿õíüîìó âïëèâ³ íà ³íäèâ³äóàëüíó òà êîëåêòèâíó ïîâåä³íêó. Öå, ó ñâîþ ÷åðãó, âåäå íàñ äî ç’ÿñóâàííÿ çíà÷åííÿ ìåäè÷íîãî óìåðòâ³ííÿ äëÿ íàöèñòñüêîãî ìàñîâîãî âáèâñòâà âçàãàë³, à òàêîæ äëÿ âåëèêîìàñøòàáíîãî âáèâñòâà é ãåíîöèäó â ³íøèõ âèïàäêàõ. ² íàðåøò³, öå äîñë³äæåííÿ ìîæå ñòàòè â ïðèãîä³ â ðàç³ ïîøóêó â³äïîâ³ä³ íà ãëîáàëüí³ø³ ïèòàííÿ ëþäñüêîãî êîíòðîëþ íàä æèòòÿì ³ ñìåðòþ – äëÿ ë³êàð³â ó âñüîìó ñâ³ò³, äëÿ íàóêè é íàóêîâö³â òà çàãàëîì äëÿ âñ³õ ³íøèõ ôàõ³âö³â ³ äëÿ áóäü-ÿêèõ çàêëàä³â – à òàêîæ äëÿ ï³çíàííÿ ëþäñüêî¿ ïðèðîäè òà âèùèõ ëþäñüêèõ ö³ííîñòåé. ß çìîæó õ³áà ùî ä³òêíóòèñÿ á³ëüøîñò³ ³ç öèõ ïèòàíü çàãàëüíîãî õàðàêòåðó, ïîñòàâèâøè ñîá³ çà ìåòó çîñåðåäèòè óâàãó íà íàöèñòñüêèõ ë³êàðÿõ ³ ìåäè÷íîìó óìåðòâ³íí³, à òàêîæ íà ïèòàííÿõ ìàñîâîãî âáèâñòâà. Îäíàê ò³øó ñåáå íà䳺þ, ùî ³íø³ çìîæóòü çàïîçè÷èòè ³ç öüîãî ïåâíèé äîñâ³ä äëÿ ñåáå, ÿêùî â³í äîïîìîæå ¿ì äîñë³äèòè áóäü-ÿêó ç òèõ ïåêó÷èõ ìîðàëüíèõ ïðîáëåì, ùî ¿õ ìàâ íà óâàç³ àâòîð ö³º¿ ðîçâ³äêè. Öÿ íàä³ÿ ñïîíóêຠïîðóøèòè âàæëèâå ïèòàííÿ ïðî ñïåöèô³÷í³ñòü ³ çàãàëüí³ñòü. ß ââàæàþ, ùî íåîáõ³äíî íàãîëîñèòè íà ñïåöèô³÷íîñò³ íàöèñòñüêî¿ ïðîãðàìè óìåðòâ³ííÿ, çîêðåìà ùîäî ºâðå¿â: íà ¿¿ óí³êàëüíèõ õàðàêòåðèñòèêàõ òà îñîáëèâèõ ñèëàõ, ÿê³ ¿¿ çä³éñíþâàëè. Îäíàê âîäíî÷àñ íåîáõ³äíî òàêîæ â³äíàéòè çàãàëüí³ø³ ïðèíöèïè, êîíêðåòíèì ïðîÿâîì

228

ÖÅÉ ÑÂ²Ò ÍÅ ª ÖÈÌ Ñ²ÒÎÌ

ÿêèõ º öÿ óí³êàëüíà ïðîãðàìà. Æîäíà ³íøà ïîä³ÿ ÷è çàêëàä íå ìîæóòü ³ íå ïîâèíí³ ïðèð³âíþâàòèñÿ äî Îñâåíö³ìà; îäíàê íå ñë³ä íàì ³ â³äìîâëÿòèñÿ â³ä ìîæëèâîñò³ äîñë³äèòè éîãî çàãàëüíó ðîëü ó çä³éñíåíí³ ãåíîöèäó ³ äëÿ ñèòóàö³é çîâñ³ì ³íøîãî ïîðÿäêó, â ÿêèõ ïñèõîëîã³÷í³ é ìîðàëüí³ ïèòàííÿ ìîæóòü âèÿâèòèñÿ ùå á³ëüø íåîäíîçíà÷íèìè… Ìåäè÷íå óìåðòâ³ííÿ Ùîäî íàöèñòñüêîãî ìàñîâîãî âáèâñòâà ìîæíà ñòâåðäæóâàòè: áóëî ïðèáðàíî áàð’ºð, ïåðåñòóïëåíî ìåæó: òó ãðàíü ì³æ íàñèëüíèöüêèì óÿâëåííÿì ³ ïåð³îäè÷íèìè âáèâñòâàìè æåðòâ (íàïðèêëàä, ºâðå¿â ï³ä ÷àñ ïîãðîì³â), ç îäíîãî áîêó, òà ñèñòåìàòè÷íèì ãåíîöèäîì â Îñâåíö³ì³ é äå³íäå – ç ³íøîãî. Ó ö³é ñâî¿é ðîçâ³äö³ ÿ íàìàãàþñÿ äîâåñòè, ùî ìåäè÷íèé ï³äõ³ä äî âáèâñòâà – óÿâëåííÿ ïðî óìåðòâ³ííÿ â ³ì’ÿ çö³ëåííÿ – áóâ âèð³øàëüíèì ïîøòîâõîì äî öüîãî æàõëèâîãî êðîêó. Îòîæ, íàð³æíèì êàìåíåì íàöèñòñüêîãî íàì³ðó º çðóéíóâàííÿ ìåæ³ ì³æ çö³ëåííÿì òà óìåðòâ³ííÿì. Ó ïåðøèõ îïèñàõ Îñâåíö³ìà òà ³íøèõ òàáîð³â ñìåðò³ éøëîñÿ, ãîëîâíèì ÷èíîì, ïðî ñàäèçì ³ ïîðî÷í³ñòü íàöèñòñüêèõ âàðòîâèõ, îô³öåð³â òà ë³êàð³â. Îäíàê ï³çí³ø³ äîñë³äíèêè öüîãî ïðîöåñó çðîçóì³ëè, ùî ñàäèçì ³ ïîðî÷í³ñòü ñàì³ ïî ñîá³ íå ìîæóòü ïîÿñíèòè âáèâñòâî ì³ëüéîí³â ëþäåé. Òîæ çãîäîì íàãîëîñ ïåðåì³ñòèâñÿ íà áþðîêðàò³þ âáèâñòâà: áåçëèêó, â³ä÷óæåíó áþðîêðàòè÷íó ôóíêö³þ, ïåðâ³ñíî îïèñàíó Ìàêñîì Âåáåðîì, òåïåð çàñòîñîâóþòü äî ìàñîâîãî âèíèùåííÿ.1 Öå íàãîëîøåííÿ íà çàö³ïåí³ëîìó íàñèëüñòâ³ º íàäçâè÷àéíî âàæëèâèì ³ óçãîäæóºòüñÿ ç òèì, ùî, ÿê ìè ïîáà÷èìî, ñòàíîâèòèìå áþðîêðàòè÷íå óñòàëåííÿ âñ³º¿ ôóíêö³¿ Îñâåíö³ìà. Ïðîòå ö³ íàãîëîñè ñàì³ ïî ñîá³ íå º äîñòàòí³ìè. ¯õ òðåáà ðîçãëÿäàòè ó çâ’ÿçêó ç óÿâíîþ ìîòèâàö³ºþ, ïîâ’ÿçàíîþ ç ³äåîëî㳺þ, à òàêîæ ðàçîì ³ç îñîáëèâèìè ³íäèâ³äóàëüíî-ïñèõîëîã³÷íèìè ìåõàí³çìàìè, ÿê³ äîçâîëÿþòü ëþäÿì óáèâàòè. Òå, ùî ÿ íàçèâàþ «ìåäè÷íèì óìåðòâ³ííÿì», îõîïëþº ö³ ìîòèâàö³éí³ ïðèíöèïè òà ïñèõîëîã³÷í³ ìåõàí³çìè ³ äຠíàì çìîãó óÿâèòè çëî÷èíö³â Îñâåíö³ìà, – à ñàìå: íàöèñòñüêèõ ë³êàð³â – âîäíî÷àñ ÿê ñêëàäîâó áþðîêðàò³¿ âáèâñòâà ³ ÿê îêðåìèõ ó÷àñíèê³â, ïîãëÿäè é ïîâåä³íêó ÿêèõ ìîæíà äîñë³äèòè. Ìåäè÷íå óìåðòâ³ííÿ ìîæíà ðîçãëÿäàòè ó äâîõ øèðøèõ àñïåêòàõ. Ïåðøèé ³ç íèõ – öå «õ³ðóðã³÷íèé» ìåòîä óìåðòâ³ííÿ âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ ëþäåé ç äîïîìîãîþ êåðîâàíî¿ òåõíîëî㳿 âèêîðèñòàííÿ âèñîêî îòðóéíîãî ãàçó; çàñòîñóâàííÿ öüîãî ìåòîäó çàáåçïå÷èëî äîòðèìàííÿ â³äñòàí³ ì³æ óáèâöÿìè òà æåðòâàìè. Öå äèñòàíö³þâàííÿ ìàëî âåëèêå çíà÷åííÿ äëÿ

229

ÐÎÁÅÐÒ ÄÆÅÉ Ë²ÔÒÎÍ

íàöèñò³â, îñê³ëüêè âîíî ïîëåãøóâàëî ïñèõîëîã³÷í³ ïðîáëåìè, ÿê³ âèíèêàëè (ÿê ïðî òå ñâ³ä÷èòü äåäàë³ á³ëüøà ê³ëüê³ñòü íàöèñòñüêèõ äîêóìåíò³â) ó çàãîí³â Einsatzgruppen, ùî áóëè áåçïîñåðåäí³ìè âèêîíàâöÿìè ðîçñòð³ë³â ºâðå¿â ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, – ïðîáëåìè, ÿê³ âò³ì íå ñòàëè íà çàâàä³ âáèâñòâà öèìè çàãîíàìè 1 400 òèñÿ÷ ºâðå¿â2 . ß ìàâ ìîæëèâ³ñòü îòðèìàòè áåçïîñåðåäíº ñâ³ä÷åííÿ ç öüîãî ïðèâîäó ï³ä ÷àñ ³íòåðâ’þ ç êîëèøí³ì ïñèõîíåâðîëîãîì ³ç Wermachtà, ÿêèé ë³êóâàâ âåëèêó ê³ëüê³ñòü îñîáîâîãî ñêëàäó Einsatzgruppen ³ç ïñèõîëîã³÷íèìè ðîçëàäàìè. ³í ðîçïîâ³â ìåí³, ùî ö³ ðîçëàäè íàãàäóâàëè ðåàêö³¿ íà á³é, õàðàêòåðí³ äëÿ çâè÷àéíèõ çàãîí³â: ñòðàøíå çàíåïîêîºííÿ, ìàðåííÿ, òðåìîðè òà ÷èñëåíí³ ò³ëåñí³ ñêàðãè. Îäíàê ó öèõ «çàãîíàõ óáèâöü», ÿê â³í íàçâàâ ¿õ, ö³ ñèìïòîìè ìàëè òåíäåíö³þ òðèâàòè äîâøå ³ áóòè âèðàæåí³øèìè. Çà éîãî îö³íêîþ, 20 â³äñîòê³â ôàêòè÷íèõ âèêîíàâö³â óáèâñòâ ïåðåæèëî ö³ ñèìïòîìè ïñèõîëîã³÷íî¿ äåêîìïåíñàö³¿. Ïðèáëèçíî ïîëîâèíà ³ç öèõ 20 â³äñîòê³â ïîâ’ÿçóâàëè ñâî¿ ñèìïòîìè ãîëîâíèì ÷èíîì ³ç «íåïðèºìí³ñòþ» òîãî, ùî ¿ì äîâîäèëîñÿ ðîáèòè, òîä³ ÿê äðóãó ïîëîâèíó, ÿê çäàºòüñÿ, õâèëþâàâ ìîðàëüíèé á³ê íèùåííÿ ëþäåé ó òàêèé ñïîñ³á. ×îëîâ³êè ïåðåæèâàëè âåëèê³ ïñèõîëîã³÷í³ òðóäíîù³ ÷åðåç ðîçñòð³ëè æ³íîê ³ ä³òåé, îñîáëèâî ä³òåé. Áàãàòî õòî ïåðåæèâàâ ïî÷óòòÿ ïðîâèíè ó ñâî¿õ ñíàõ, ÿê³ ìîãëè ì³ñòèòè òàêîæ ³ ð³çí³ ôîðìè ïîêàðàííÿ ÷è â³äïëàòè. Òàê³ ïñèõîëîã³÷í³ òðóäíîù³ ñïîíóêàëè íàöèñò³â øóêàòè ìåòîä ìàñîâîãî âèíèùåííÿ ëþäåé íà â³äñòàí³, àáî «õ³ðóðã³÷íèé». Îäíàê ³ñíóº ùå é ³íøèé àñïåêò ðîçãëÿäó ìåäè÷íîãî óìåðòâ³ííÿ, ÿêèé, íà ìîþ äóìêó, íå çíàéøîâ íàëåæíîãî âèçíàííÿ: óìåðòâ³ííÿ ÿê òåðàïåâòè÷íèé ³ìïåðàòèâ. Öåé ð³çíîâèä ìîòèâàö³¿ ïðîÿâèâñÿ ó ñëîâàõ íàöèñòñüêîãî ë³êàðÿ, ÿêîãî ïðîöèòóâàëà â³äîìèé ìåäèê (ñàìà ³ç óö³ë³ëèõ) äîêòîð Åëëà ˳íãåíñ-Ðåéíåð. Ïîêàçóþ÷è â á³ê äèìàð³â, ùî âèäí³ëèñÿ íà â³äñòàí³, âîíà çàïèòàëà ó íàöèñòñüêîãî ë³êàðÿ Ôð³öà Êëåéíà: «ßê âè ìîæåòå ïðèìèðèòè îöå ç³ ñâîºþ [ã³ïîêðàòîâîþ] êëÿòâîþ, äàíîþ âàìè ÿê ë³êàðåì?» Ïî÷óòà â³ä íüîãî â³äïîâ³äü áóëà òàêà: «Çâè÷àéíî, ÿ ë³êàð ³ ÿ õî÷ó çáåðåãòè æèòòÿ. ² ç ïîâàãè äî ëþäñüêîãî æèòòÿ ÿ âèäàëÿòèìó ãàíãðåíîçíèé àïåíäèêñ ³ç õâîðîãî ò³ëà. ªâðåé – öå ãàíãðåíîçíèé àïåíäèêñ ó ò³ë³ ëþäñòâà»3 . Ìåäè÷íå óÿâëåííÿ ñÿãàëî ùå øèðøèõ ìåæ. Òàê ñàìî, ÿê òóðêà ó XIX ñòîë³òò³ (ç îãëÿäó íà çíà÷íèé çàíåïàä Îòòîìàíñüêî¿ ³ìïåð³¿) ³ìåíóâàëè «õâîðîþ ëþäèíîþ ªâðîïè», òàê ³ ïîïåðåäíèêè óòëåðà â öàðèí³ ³äåîëî㳿 ³ ñàì óòëåð âèòëóìà÷óâàëè õàîñ ³ äåìîðàë³çàö³þ, ùî îõîïèëè ͳìå÷÷èíó ï³ñëÿ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ÿê «õâîðîáó», îñîáëèâî

230

ÖÅÉ ÑÂ²Ò ÍÅ ª ÖÈÌ Ñ²ÒÎÌ

ñòîñîâíî àð³éñüêî¿ ðàñè. óòëåð ïèñàâ óñåðåäèí³ 1920 ðîê³â ó «Mein Kampf», ùî «êîæíèé, õòî õî÷å âèë³êóâàòè öþ äîáó, ÿêà íàñêð³çü ïðîãíèëà é óðàæåíà õâîð³ñòþ, ìóñèòü ïåðø çà âñå íàáðàòèñÿ ñì³ëèâîñò³ é ç’ÿñóâàòè ïðè÷èíè ö³º¿ õâîðîáè»4 . ijàãíîç ìàâ ðàñîâó ïðèðîäó. ªäèíà ãåí³àëüíà, «êóëüòóðîòâîð÷à» ðàñà – àð³éö³ – äîçâîëèëè îñëàáèòè ñåáå é äîâåñòè äî ñòàíó íà ìåæ³ âèæèâàííÿ, ï³ääàâøèñü «ðóéí³âíèêàì êóëüòóðè», îçíà÷åíèì ÿê «ºâðå¿». ªâðå¿ áóëè âèíóâàòöÿìè «ðàñîâîãî çàáðóäíåííÿ» é «ðàñîâîãî òóáåðêóëüîçó», ïîä³áíî äî òîãî, ÿê ïàðàçèòè é áàêòå𳿠ñïðè÷èíÿþòü õâîð³ñòü, âèðîäæåííÿ é ñìåðòü ñåðåä þðìèùà ëþäåé, ÿêèõ âîíè îáñ³äàþòü. Âîíè áóëè «îäâ³÷íèìè êðîâîïèâöÿìè», «âàìï³ðàìè», «áàöèëîíîñ³ÿìè», «ïàðàçèòàìè íà ò³ë³ ëþäèíè» òà «òðóïíèìè ÷åðâ’ÿêàìè»5 . ˳êóâàííÿ ìàëî áóòè ðàäèêàëüíèì: òîáòî (çà âèñëîâîì îäíîãî íàóêîâöÿ) øëÿõîì «âèäàëåííÿ “ãðèáêà ïë³ñíÿâè”, ïîøèðåííÿ âàðò³ñíèõ åëåìåíò³â ³ äîâåäåííÿ ìåíø ö³ííèõ äî âèìèðàííÿ, …[òà] “âèêîð³íåííÿ âñ³õ òèõ êàòåãîð³é ëþäåé, ÿêèõ âèçíàíî íåâàðò³ñíèìè ÷è íåáåçïå÷íèìè»6 . Ìåäè÷íà ìåòàôîðà ñïîëó÷àëàñÿ ç êîíêðåòíîþ á³îìåäè÷íîþ ³äåîëî㳺þ íà øëÿõó íàöèñò³â â³ä ïðèìóñîâî¿ ñòåðèë³çàö³¿ äî áåçïîñåðåäíüîãî ìåäè÷íîãî óìåðòâ³ííÿ é òàáîð³â ñìåðò³. Çàñàäíè÷èì ïðèíöèïîì ö³º¿ á³îìåäè÷íî¿ ³äåîëî㳿 áóëà òåçà ïðî ñìåðòåëüíó ðàñîâó õâîðîáó – õâîð³ñòü àð³éñüêî¿ ðàñè, ë³êè â³ä ÿêî¿ – âáèâàííÿ âñ³õ ºâðå¿â. Îòæå, äëÿ Ãàíñà Ôðàíêà – þðèñòà é ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðà Ïîëüù³ ï³ä ÷àñ íàöèñòñüêî¿ îêóïàö³¿ – «ºâðå¿ áóëè íèæ÷îþ ôîðìîþ æèòòÿ, ñâîãî ðîäó ïàðàçèòàìè, ÿê³ êîíòàêòíèì øëÿõîì ïîøèðþâàëè ñåðåä í³ìåöüêîãî íàðîäó ñìåðòåëüí³ õâîðîáè». Êîëè íà ï³äâëàäí³é éîìó òåðèòî𳿠áóëî çíèùåíî ºâðå¿â, â³í îãîëîñèâ, ùî «òåïåð õâîðà ªâðîïà ñòàíå çíîâó çäîðîâîþ»7 . Öå áóëà ðåë³ã³ÿ âîë³ – âîë³ ÿê «âñåîñÿæíîãî ìåòàô³çè÷íîãî ïðèíöèïó»8 , à òå, ÷îãî «âîë³ëè» íàöèñòè, áóëî íå ìåíø ÿê ö³ëêîâèòèé êîíòðîëü íàä æèòòÿì ³ ñìåðòþ. Õî÷à öþ ³äåîëîã³þ ÷àñòî íàçèâàþòü «ñîö³àëüíèì äàðâ³í³çìîì», öåé òåðì³í ëèøå ïðèáëèçíî âèðàæຠ¿¿ ñóòü, ïåðåäóñ³ì – íàãîëîøåííÿ íàöèñòàìè íà ïðèðîäí³é «áîðîòüá³» òà íà «âèæèâàíí³ íàéïðèñòîñîâàí³øîãî». Íàñïðàâä³, öåé ðåæèì â³äêèíóâ áàãàòî ÷îãî ç äàðâ³í³çìó; îñê³ëüêè åâîëþö³éíà òåîð³ÿ á³ëüø-ìåíø äåìîêðàòè÷íà ó ñâîºìó ïðèïóùåíí³ ùîäî ñï³ëüíèõ âèòîê³â äëÿ âñ³õ ðàñ, âîíà, òàêèì ÷èíîì, ñóïåðå÷èòü íàöèñòñüêîìó ïðèíöèïîâ³ ïðèðîäæåíî¿ ðàñîâî¿ ïåðåâàãè àð³éö³â9 . Ùå õàðàêòåðí³øèìè äëÿ á³îìåäè÷íî¿ äîêòðèíè áóëè ïðèì³òèâí³ ãåíåòè÷í³ óÿâëåííÿ â ïîºäíàíí³ ç ³ùå ïðèì³òèâí³øèìè ºâãåí³÷íèìè

231

ÐÎÁÅÐÒ ÄÆÅÉ Ë²ÔÒÎÍ

ïîãëÿäàìè. ϳä öèì êóòîì çîðó Ãåíð³õ óììëåð ÿê âèùèé æðåöü ãîâîðèâ ïðî çàâäàííÿ ïðîâîäó, óïîä³áíþþ÷è ïðîâîäèðÿ «ôàõ³âöþ-ñåëåêö³îíåðó, ÿêèé, ïîñòàâèâøè ñîá³ çà ìåòó âèâåñòè ÷èñòèé íîâèé ñîðò ³ç âèïðîáóâàíèõ âèä³â, âèñíàæåíèõ íàäì³ðíèì ñõðåùóâàííÿì, ïåðø çà âñå éäå â ïîëå, ùîá â³äáðàêóâàòè íåáàæàí³ ðîñëèíè»10 . Òîæ íàöèñòñüê³ ïëàíè àæ í³ÿê íå âêëàäàëèñÿ â Äàðâ³íîâó ÷è ñîö³àëäàðâ³í³ñòñüêó òåîð³þ, áóäó÷è óìîãëÿäíèì âèñíîâêîì äîêòðèíè ö³ëêîâèòîãî êîíòðîëþ íàä åâîëþö³éíèì ïðîöåñîì, íàä á³îëîã³÷íèì ìàéáóòòÿì ëþäèíè. Øèðîêî âèêîðèñòîâóþ÷è Äàðâ³íîâèé òåðì³í «ñåëåêö³ÿ», íàöèñòè íàìàãàëèñÿ ïåðåáðàòè íà ñåáå ôóíêö³¿ ïðèðîäè (ïðèðîäíîãî äîáîðó) ³ Áîãà (Ãîñïîäü äຠ³ Ãîñïîäü çàáèðàº) â õîä³ âëàøòîâàíèõ íèìè ñâî¿õ âëàñíèõ «â³äáîð³â» – ñâîãî âëàñíîãî âàð³àíòó ëþäñüêî¿ åâîëþö³¿. Íàöèñòñüê³ äîêòðèíè óâ³áðàëè â ñåáå íå ëèøå âàð³àíòè ñåðåäíüîâ³÷íîãî ì³ñòè÷íîãî àíòèñåì³òèçìó, àëå é íîâ³ø³ (XIX òà XX ñòîë³òü) ïðåòåí糿 íà «íàóêîâèé ðàñèçì». Íåáåçïå÷í³ ºâðåéñüê³ õàðàêòåðèñòèêè áóëî ïîºäíàíî ç ãîëîñë³âíèìè äàíèìè íàóêîâèõ äèñöèïë³í, ³ â³äòàê óòâîðèâñÿ «ãîëîâíèé ïîò³ê ðàñèçìó» – ÿê «ñïëàâ àíòðîïîëî㳿, ºâãåí³êè òà ñîö³àëüíî¿ äóìêè»11 . Ç îãëÿäó íà ï³äñóìêîâó «ðàñîâó é ñîö³àëüíó á³îëîã³þ», çàãðîçëèâ³ ôîðìè àíòèñåì³òèçìó ìîãëè ïîñòàòè â î÷àõ îñâ³÷åíèõ ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê òàêèìè, ùî çàñëóãîâóþòü íà ïîâàãó â ³íòåëåêòóàëüíîìó â³äíîøåíí³. Ïðî íàöèñòñüêó äåðæàâó ìîæíà ãîâîðèòè ÿê ïðî «á³îêðàò³þ». ßê ìîäåëü ïðè öüîìó âèêîðèñòàíî òåîêðàò³þ – ñèñòåìó ïðàâë³ííÿ íà ÷îë³ ç æåðöÿìè ñâÿùåííîãî îðäåíó ç ïðåòåí糺þ íà áîæåñòâåííó ïðåðîãàòèâó. Ó âèïàäêó ç íàöèñòñüêîþ á³îêðàò³ºþ áîæåñòâåííà ïðåðîãàòèâà ïîëÿãàëà â ë³êóâàíí³ øëÿõîì î÷èùåííÿ é îæèâëåííÿ àð³éñüêî¿ ðàñè: «²ç íåñïðàâíîãî ìåõàí³çìó, ùî ëèøå ïåðåéìàºòüñÿ ïðîáëåìîþ ñâîãî âèæèâàííÿ, ìຠïîñòàòè æèâèé îðãàí³çì ³ç âèíÿòêîâîþ ìåòîþ ñëóæ³ííÿ âèù³é ³äå¿». Òàê ñàìî, ÿê â òåîêðàò³¿, äåðæàâà ñàìà ïî ñîá³ íå á³ëüøå, í³æ çàñ³á äëÿ âò³ëåííÿ áîæåñòâåííîãî çàäóìó, òàê ³ çà óìîâ íàöèñòñüêî¿ á³îêðàò³¿ äåðæàâà áóëà âñüîãî ëèøå çíàðÿääÿì âèêîíàííÿ «ì³ñ³¿ í³ìåöüêîãî íàðîäó íà çåìë³», à ñàìå: «çáèðàííÿ é çáåðåæåííÿ íàéö³íí³øèõ ðîä³â îñíîâíèõ ðàñîâèõ åëåìåíò³â ó öüîìó [àð³éñüêîìó] íàðîäîâ³… [òà] …ï³äíåñåííÿ ¿õ äî ðàíãó äîì³íóþ÷èõ»12 . Íàöèñòñüêà á³îêðàò³ÿ â³äð³çíÿëàñÿ â³ä êëàñè÷íî¿ òåîêðàò³¿ òèì, ùî æåðö³ â³ä á³îëî㳿 ôàêòè÷íî íå ïðàâèëè. Íàñïðàâä³ ïðàâèòåëÿìè áóëè Àäîëüô óòëåð ³ éîãî ïîïë³÷íèêè – àæ í³ÿê íå òåîðåòèêè á³îëî㳿 ³, çâè÷àéíî, íå ë³êàð³. (³äì³íí³ñòü, ïðîòå, ñêîð³ø â³äíîñíà: íàâ³òü ó ðàç³ òåîêðàò³¿ íàäòî

232

ÖÅÉ ÑÂ²Ò ÍÅ ª ÖÈÌ Ñ²ÒÎÌ

çàïîë³òèçîâàí³ ïðàâèòåë³ ìîæóòü ó òîé ÷è ³íøèé ñïîñ³á ïðåòåíäóâàòè íà ðîëü æðåöüêîãî àâòîðèòåòà.) Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³, íàöèñòñüêà ïðàâëÿ÷à âåðõ³âêà ï³äòðèìóâàëàñÿ â ³ì‘ÿ âèùîãî á³îëîã³÷íîãî ïðèíöèïó. Ïîì³æ á³îìåäè÷íèìè àâòîðèòåòàìè, ïîêëèêàíèìè ïðîãîëîøóâàòè òà âò³ëþâàòè «íàóêîâèé ðàñèçì» – ³ç ô³çè÷íèìè àíòðîïîëîãàìè, ãåíåòèêàìè òà âñ³ëÿêîãî øòèáó ðàñîâèìè òåîðåòèêàìè âêëþ÷íî – ë³êàð³ íåìèíó÷å ïîñ³ëè îñîáëèâå ì³ñöå. Ñàìå âîíè ïðàöþâàëè íà ìåæ³ æèòòÿ é ñìåðò³. Öå âîíè ÿêíàéá³ëüøå áóëè îïîâèò³ íàäïðèðîäíî æàõëèâîþ àóðîþ ïðèì³òèâíîãî øàìàíà é çíàõàðÿ, çäàòíèõ âèêëèêàòè ñìåðòü, à ³íîä³ é âèñòóïàòè ïîñåðåäíèêîì ì³æ íåþ òà ñìåðòíèìè. Áóäó÷è íîñ³ÿìè öüîãî øàìàíñüêîãî ñïàäêó ³ âîäíî÷àñ ñó÷àñíèìè ïðàêòèêàìè òàºìíè÷îãî ìèñòåöòâà çö³ëåííÿ, ìîæëèâî, ñàìå âîíè ïîêëèêàí³ áóëè ñòàòè á³îëîã³÷íèìè àêòèâ³ñòàìè. ß âæå çàçíà÷àâ, ùî äëÿ ìåíå ³íòåðåñ ñêëàäຠïåðåäóñ³ì ó÷àñòü íàöèñòñüêèõ ë³êàð³â ó ìåäè÷íîìó ÷è á³îëîã³÷íîìó óìåðòâ³íí³. Ìè ðîçãëÿäàòèìåìî ¿õí³ äîñë³äè íàä ëþäüìè ó çâ’ÿçêó ç ïðîöåñîì óìåðòâ³ííÿ òà ç íàöèñòñüêîþ á³îìåäè÷íîþ äîêòðèíîþ â ö³ëîìó. Íà Íþðíáåðçüêîìó ïðîöåñ³ ë³êàð³â ñóäèëè ëèøå çà ¿õíþ ïðè÷åòí³ñòü äî óìåðòâ³ííÿ, ïî÷àñòè ÷åðåç òå, ùî çàãàëîì ¿õíÿ ðîëü íå áóëà ùå óñâ³äîìëåíà13 .  Îñâåíö³ì³ íàöèñòñüê³ ë³êàð³ çä³éñíþâàëè êîíòðîëü íàä óáèâñòâîì ïåðåâàæíî¿ ÷àñòèíè òèõ, õòî çàãèíóâ ó öüîìó òàáîð³, ê³ëüê³ñòü ÿêèõ îö³íþþòü â îäèí ì³ëüéîí. ˳êàð³ áðàëè ó÷àñòü ó â³äáèðàííÿõ – ÿê íà ïëàòôîðì³ ñåðåä â’ÿçí³â ³ç ïðèáóëèõ åøåëîí³â, òàê ³ ï³çí³øå â òàáîðàõ ³ â ìåäè÷íèõ áëîêàõ. ˳êàð³ íàãëÿäàëè çà óìåðòâ³ííÿì ó ãàçîâèõ êàìåðàõ ³ âñòàíîâëþâàëè ôàêò ñìåðò³ æåðòâ. ˳êàð³ çàéìàëèñÿ ñìåðòîíîñíîþ åï³äåì³îëî㳺þ, ïîñèëàþ÷è äî ãàçîâî¿ êàìåðè ãðóïè ëþäåé ³ç ³íôåêö³éíèìè õâîðîáàìè, çîêðåìà é òèõ, õòî ì³ã áè ïåðåáóâàòè â ìåäè÷íîìó áëîö³. ˳êàð³ â³ääàâàëè íàêàçè é çä³éñíþâàëè íàãëÿä, à ÷àñîì áóëè áåçïîñåðåäí³ìè âèêîíàâöÿìè óìåðòâ³ííÿ âèñíàæåíèõ ïàö³ºíò³â ó ìåäè÷íèõ áëîêàõ, ðîáëÿ÷è ¿ì ó âåíó ÷è â ñåðöå ³í’ºêö³¿ ôåíîëó. Ùîäî âñ³õ öèõ óìåðòâ³íü ë³êàð³ ðîáèëè âèãëÿä äîòðèìàííÿ çàêîííîñò³: äëÿ çàãèáëèõ, ùî áóëè â’ÿçíÿìè Îñâåíö³ìà àáî áóëè ïðèâåçåí³ òóäè ç ìåòîþ âáèâñòâà, âîíè ï³äïèñóâàëè ôàëüøèâ³ ñâ³äîöòâà ïðî ñìåðòü ³ç ïåðåë³êîì âèãàäàíèõ õâîðîá. ˳êàð³ àêòèâíî îáãîâîðþâàëè ïèòàííÿ âäîñêîíàëåííÿ ïðîöåäóðè â³äáîðó, äèñêóòóâàëè ùîäî ê³ëüêîñò³ ëþäåé, ÿêèõ íåîáõ³äíî áóëî çàëèøèòè â æèâèõ, àáè çàäîâîëüíèòè ïîòðåáè ó ðàáñüê³é ïðàö³ íà ï³äïðèºìñòâ³ ².Ã. Ôàðáåíà â Îñâåíö³ì³, ðàäèëèñÿ ñòîñîâíî òîãî, ÿê ñïàëþâàòè âåëè÷åçíó ê³ëüê³ñòü ò³ë ç óðàõóâàííÿì òåõí³÷íèõ ìîæëèâîñòåé êðåìàòîð³¿â.

233

ÐÎÁÅÐÒ ÄÆÅÉ Ë²ÔÒÎÍ

ϳäñóìîâóþ÷è, ìè ìîæåìî êîíñòàòóâàòè, ùî íà ë³êàð³â áóëî ïîêëàäåíî ãîëîâíó â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñìåðòîíîñíó åêîëîã³þ Îñâåíö³ìà – â³äá³ð æåðòâ, çàïðîâàäæåííÿ ô³çè÷íèõ ³ ïñèõîëîã³÷íèõ ïðîöåäóð óìåðòâ³ííÿ òà âð³âíîâàæåííÿ ôóíêö³é óìåðòâ³ííÿ é ïðèìóñîâî¿ ïðàö³ â òàáîð³. Õî÷ ë³êàð³ æîäíîþ ì³ðîþ íå êåðóâàëè Îñâåíö³ìîì, âîíè, áåçóìîâíî, äîäàëè éîìó çëîâ³ñíî¿ ìåäè÷íî¿ àóðè. ßê âèñëîâèâñÿ îäèí óö³ë³ëèé, ùî çáëèçüêà ñïîñòåð³ãàâ çà öèì ïðîöåñîì, «Îñâåíö³ì íàãàäóâàâ ìåäè÷íó îïåðàö³þ», ³ «ïðîãðàìîþ óìåðòâ³ííÿ êåðóâàëè â³ä ïî÷àòêó äî ê³íöÿ ë³êàð³». Ìè ìîæåìî äîäàòè, ùî ë³êàð, ÿêèé ñòîÿâ íà ïëàòôîðì³, áóâ óîñîáëåííÿì ñâîãî ðîäó ê³íöåâîãî ïóíêòó, ì³ô³÷íîãî ÷àòîâîãî á³ëÿ áðàìè, êîòðà ðîçä³ëÿëà ñâ³òè ìåðòâèõ ³ æèâèõ, îñòàííüî¿ ñòåæèíè, íà ÿêó âèâåëà íàöèñòñüêà äîêòðèíà òåðàﳿ øëÿõîì ìàñîâîãî âáèâñòâà. Ïðèì³òêè

* Óçÿòî ç: Robert Jey Lifton, The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide. New York: Basic Books, Inc., 1986. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó âèäàâö³â ç “Basic Books, Inc”.

1 Äèâ. Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews (Chicago: Quadrangle, 1967); Richard L. Rubenstein, The Cunning of History: Mass Death and the American Future (New York: Harper & Row, 1976); Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil (New York: Viking, 1961). Äîïîâíåíå âèäàííÿ óëüáåðãîì éîãî êëàñè÷íî¿ ïðàö³ áóëî íàäòî íåäàâí³ì, àáè ñêîðèñòàòèñÿ íèì äëÿ âè÷åðïíî¿ êîíñóëüòàö³¿ ï³ä ÷àñ íàïèñàííÿ ö³º¿ êíèæêè; äèâ. The Destruction of the European Jews, 3 vols., rev. and definitive ed. (New York: Holmes & Meier, 1985).

2 Hilberg, Destruction, p. 256.

3 Äåùî â³äì³ííèé, îïóáë³êîâàíèé âàð³àíò – äèâ. Ella Lingens–Reiner, Prisoners of Fear (London: Gollancz, 1948), pp. 1–2.

4 Adolf Hitler, Mein Kampf (Boston: Houghton Mifflin, 1943), p. 435.

5 Ibid., pp. 150, 300–308, 312–13. Ùîäî íàóêîâîãî âèòëóìà÷åííÿ óòëåðîâèõ (³ ðàí³øèõ) ìåòàôîð ñòîñîâíî ºâðå¿â – äèâ. Eberhard Jäckel, Hitler’s Weltanschauung: A Blueprint for Power (Middletown, Conn.: Wesleyan University Press, 1972); Rudolph Binion, Hitler Among the Germans (New York: Elsevier, 1976); Lucy S. Dawidowicz, The War Against the Jews, 1933–1945 (New York: Holt, Rinehart & Winston, 1975), pp. 19–21, 55–56; Uriel Tal, Christians and Jews in Germany: Religion, Politics and Ideology in the Second Reich, 1870– 1914 (Ithaca: Cornell University Press, 1975), pp. 259–89.

234

ÖÅÉ ÑÂ²Ò ÍÅ ª ÖÈÌ Ñ²ÒÎÌ Ãàíñ Áóõãàéì, ïðîöèòîâàíèé ó ñòàòò³.: Helmut Krausnick, «The Persecution of the Jews», in Krausnick et al., Anatomy of the SS State (New York: Walker, 1968), p. 15.

7 Hilberg, Destruction, p. 12.

8 J.P. Stern, Hitler: The Führer and the People (Glasgow: Fontana/Collins, 1971), p. 70. Àïîôåîçîì ïðîñëàâëÿííÿ öüîãî ðåë³ã³éíîãî ï³äíåñåííÿ ñòàëî âåëåëþäíå íþðíáåðçüêå çá³ãîâèñüêî â 1934 ðîö³, òåìà ÿêîãî «Òð³óìô âîë³» ñòàëà çàãîëîâêîì çíàìåíèòîãî ô³ëüìó Ëåí³ Ð³ôåíøòàëü. ²ç ³íòåðâ’þ ìîãî àñèñòåíòà ç гôåíøòàëü ñòàëî çðîçóì³ëî, ùî öåé äåâ³ç çàïðîïîíóâàâ ñàì óòëåð.

9 George L. Mosse, The Crisis of German Ideology: Intellectual Origins of the Third Reich (New York: Grosset & Dunlap, 1964), p. 103.

10 óììëåð, ïðîöèòîâàíî â Krausnick, «Persecution», p. 14.

11 George L. Mosse, Toward the Final Solution: A History of European Racism (New York: Fertig, 1978), p. 77.

12 Hitler, Mein Kampf, pp. 397–98.

13 Nuremberg Medical Case, îñîáëèâî vol. I, pp. 8–17 (îáâèíóâà÷óâàëüíèé àêò) òà pp. 27–74 (âñòóïíà çàÿâà ãîëîâíîãî ïðîêóðîðà Òåëôîðäà Òåéëîðà â³ä 9 ãðóäíÿ 1946); îñîáèñòå ³íòåðâ’þ ç Äæåéìñîì Ì. ÌàêÃàí³, îáâèíóâà÷åì ó ñïðàâ³ ë³êàð³â.

6

235

Òàäåóø Áîðîâñüêèé Òàäåóø Áîðîâñüêèé (1922–1951), òàëàíîâèòèé ïîëüñüêèé íîâåë³ñò, ïîåò, åñå¿ñò, ³ñòîðèê ³ æóðíàë³ñò, áóâ â’ÿçíåì Îñâåíö³ìà é Äàõàó ç 1943 ïî 1945 ð³ê. ϳñëÿ òîãî ÿê í³ìö³ îêóïóâàëè Ïîëüùó â 1939 ðîö³, íàâ÷àòèñÿ ïîëÿêàì çàáîðîíèëè. Áîðîâñüêèé çàâåðøèâ ñâîþ ñåðåäíþ îñâ³òó ó âàðøàâñüêîìó ï³äï³ëë³, à ïîò³ì â³äâ³äóâàâ òàºìí³ ëåêö³¿ ó Âàðøàâñüêîìó óí³âåðñèòåò³. Îêð³ì ïîå糿, Áîðîâñüêèé ïèñàâ ìàòåð³àëè äëÿ ï³äï³ëüíî¿ ïðåñè – ä³ÿëüí³ñòü, ùî êàðàëàñÿ, ÿêùî íå ñìåðòþ, òî êîíöòàáîðîì. Ãåñòàïî ñõîïèëî Áîðîâñüêîãî. Â’ÿçíèöÿ, â ÿê³é â³í ïåðåáóâàâ óïðîäîâæ äâîõ ì³ñÿö³â, áóëà ðîçòàøîâàíà ïîáëèçó âàðøàâñüêîãî ãåòòî. ²ç â³êíà ñâ êàìåðè â³í ñïîñòåð³ãàâ ïîâñòàííÿ, ÿêå â³äáóëîñÿ òàì ó êâ³òí³ 1943, àëå íàïðèê³íö³ òîãî ì³ñÿöÿ éîãî â³äïðàâèëè äî Îñâåíö³ìà, äå Áîðîâñüêèé ñòàâ â’ÿçíåì 119198. Çà òðè òèæí³ ïåðåä òèì óìåðòâ³ííÿ ãàçîì íåºâðå¿â ïðèïèíèëè. Òîæ Áîðîâñüêîãî íàïðàâèëè ïðàöþâàòè ñàí³òàðîì øïèòàëþ. ßêùî öÿ ðîáîòà é âðÿòóâàëà éîìó æèòòÿ, âîíà æ ³ îòðó¿ëà éîìó äóøó. Ùå òðèâàëèé ÷àñ ï³ñëÿ çâ³ëüíåííÿ Áîðîâñüêèé ïåðåæèâàâ äîêîðè ñóìë³ííÿ ÷åðåç òå, ùî ³ éîãî âïëóòàëè â ñèñòåìó, ÿêà çíèùèëà òàêó ê³ëüê³ñòü áåççàõèñíèõ ëþäåé. ϳñëÿ çâ³ëüíåííÿ â 1945 ðîö³ ç Äàõàó Áîðîâñüêèé ïîâåðòàºòüñÿ äî Ïîëüù³ ³ ïðîäîâæóº ñâîþ ïèñüìåííèöüêó ä³ÿëüí³ñòü. Ïîëüñüêå âèäàííÿ éîãî íàéâ³äîì³øî¿ êíèæêè – çá³ðêè íîâåë ï³ä íàçâîþ «Ïðîøó äî ãàçîâî¿ êàìåðè» – ç’ÿâèëîñÿ â 1948 ðîö³. Ñòèðàþ÷è ÷³òêå ðîçìåæóâàííÿ ì³æ çëî÷èíöÿìè é æåðòâàìè – ïî ñóò³, ì³æ äîáðîì ³ çëîì – Áîðîâñüêèé ïîêàçóº, íåâáëàãàííî é ñàðêàñòè÷íî, ÿê Îñâåíö³ì ñòàâèòü ï³ä çíàê çàïèòàííÿ òàê³ òðàäèö³éí³ êàòåãîð³¿, ÿê «ãåðîé» àáî íàâ³òü «òðàãåä³ÿ». ßê ³ â ³íøèõ îïîâ³äàííÿõ çãàäàíî¿ çá³ðêè, â íîâåë³ «Ëþäè, ùî éøëè íåñê³í÷åííèì ïîòîêîì», ÿêó ïîäàíî â öüîìó âèäàíí³, îïîâ³äü âåäåòüñÿ â³ä ³ìåí³ ôîðàðáàéòåðà Òàäåóøà, ïîì³÷íèêà êàïî. Öÿ ëþäèíà, ÿê ³ ñàì Áîðîâñüêèé, – ïðåäñòàâíèê, çà âèñëîâîì Ïð³ìî Ëåâ³, «ñ³ðî¿ çîíè». Áóäó÷è â’ÿçíåì, â³í, âîäíî÷àñ, º ³ òèì ãâèíòèêîì, ùî ï³äòðèìóº ôóíêö³îíóâàííÿ òàá³ðíî¿ ³íôðàñòðóêòóðè. Ôîðàðáàéòåð Òàäåóø ïåðåáóâຠòàì íå çà ñâîºþ âîëåþ, àëå â³í òàì, ³ Áîðîâñüêèé çîáðàæóº – ÷àñòî ³ç êðèæàíîþ áåçñòîðîíí³ñòþ, ÿêà â³äïîâ³äຠáðóòàëüíîñò³ Îñâåíö³ìà, – ùî öå îçíà÷àº. Àâòîð âäàºòüñÿ äî êðàéíüî¿ ³ðîí³¿. Âðàæåíèé Ãîëîêîñòîì ³, âî÷åâèäü, ïðèãí³÷åíèé êîìóí³çìîì, ùî â³í áóëî ï³äòðèìóâàâ ï³ñëÿ Äðóãî¿

236

ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ

ñâ³òîâî¿ â³éíè, 1 ëèïíÿ 1951 ðîêó Òàäåóø Áîðîâñüêèé â³äêðèâ ãàçîâèé âåíòèëü ³ ïîðàõóâàâñÿ ç æèòòÿì. Ëþäè, ÿê³ éøëè íåñê³í÷åííèì ïîòîêîì* Áóëà ðàííÿ âåñíà, êîëè ìè ðîçïî÷àëè ñïîðóäæåííÿ ôóòáîëüíîãî ïîëÿ íà ïóñòèðèù³ ïîçà øïèòàëüíèìè áàðàêàìè. ̳ñöèíà áóëà ïðåãàðíà: ë³âîðó÷ – öèãàíè ç ä³òëàõàìè-øâåíäÿìè, ç ÷àð³âíèìè é ðîç÷åïóðåíèìè æ³íêàìè-ñàí³òàðêàìè òà ïðèáèðàëüíèöÿìè; ç òèëüíîãî áîêó – êîëþ÷èé äð³ò, à çà íèì – âàíòàæíà ïëàòôîðìà ç øèðîêîêîë³éíèì çàë³çíè÷íèì ïîëîòíîì ³ íåñê³í÷åííîþ âåðâå÷êîþ ïî¿çä³â, ùî ïðèáóâàëè é â³äáóâàëè; çà ö³ºþ ïëàòôîðìîþ – æ³íî÷èé òàá³ð – Frauen Konzentration Lager. ͳõòî é í³êîëè, ïåâíà ð³÷, íå âæèâàâ éîãî ïîâíî¿ íàçâè. Êàçàëè ïðîñòî FKL – öüîãî áóëî äîñòàòíüî. Ïðàâîðó÷ â³ä ïîëÿ áóëè ðîçòàøîâàí³ êðåìàòîð³¿; äåÿê³ ç íèõ ì³ñòèëèñÿ ïîçàäó ïëàòôîðìè, îá³÷ FKL, ³íø³ – áëèæ÷å, ïðîñòî á³ëÿ êîëþ÷îãî äðîòó. Ìàñèâí³ ñïîðóäè, ùî âãðóçàëè â çåìëþ. À çà êðåìàòîð³ÿìè – ãàéî÷îê, ÷åðåç ÿêèé ïðîëÿãëà äîðîãà äî ãàçîâèõ êàìåð. Íà öüîìó ôóòáîëüíîìó ïîë³ ìè ïðàöþâàëè ïðîòÿãîì óñ³º¿ âåñíè, ³ ùå äî çàâåðøåííÿ ðîáîòè âçÿëèñÿ ñàäèòè êâ³òè ï³ä â³êíàìè áëîê³â é îïîðÿäæóâàòè êîðïóñè âèãàäëèâèìè, çèґçàґóâàòèìè áîðäþðàìè ç ïîòîâ÷åíî¿ ÷åðâîíî¿ öåãëè. Ïîñ³ÿëè øïèíàò ³ ñàëàò-ëàòóê, ñîíÿøíèêè é ÷àñíèê. Çàêëàëè ìàëåíüê³ çåëåí³ ãàçîíè ç òðàâîþ, ïåðåñàäæåíîþ ç êðàéêè ôóòáîëüíîãî ïîëÿ ³ ïîëèâàëè ¿õ ùîäíÿ âîäîþ, ïðèíåñåíîþ â ä³æêàõ ç óìèâàëåíü. Ñàìå òîä³, êîëè êâ³òè ìàëè îñü-îñü çàöâ³ñòè, ôóòáîëüíå ïîëå áóëî ãîòîâå. ³äòîä³ êâ³òè ðîñëè ñàì³ ïî ñîá³, ïîêèíóò³ õâîð³ ëåæàëè â øïèòàëüíèõ ë³æêàõ, à ìè ãðàëè ó ôóòáîë. Ùîâå÷îðà, ò³ëüêè-íî çàê³í÷óâàëîñÿ âå÷³ðíº ãîäóâàííÿ, õòî-íåáóäü – êîìó öå ñïàäàëî íà äóìêó – âèõîäèâ íà ïîëå ³ ãàíÿâ ì’ÿ÷à. ²íø³ ñòîÿëè êóïêàìè á³ëÿ êîëþ÷îãî äðîòó ³ ïåðåêèäàëèñÿ ñëîâîì ÷åðåç óñþ ñïîðóäó ïëàòôîðìè ç ä³â÷àòàìè ³ç FKL. Îäíîãî äíÿ ÿ ñòîÿâ íà âîðîòàõ. ßê çàâæäè â íåä³ëþ, ïîñïîñòåð³ãàòè çà ãðîþ ç³áðàâñÿ ÷èìàëèé íàòîâï ñàí³òàð³â ³ç øïèòàëþ òà âèäóæóþ÷èõ. Çàõèùàþ÷è âîðîòà, ÿ ñòîÿâ ñïèíîþ äî ïëàòôîðìè. Ì’ÿ÷ âèéøîâ çà ìåæ³ ïîëÿ ³ äîêîòèâñÿ àæ äî êîëþ÷îãî äðîòó. ß ïîá³ã çà íèì ³, ï³äí³ìàþ÷è éîãî ç çåìë³, îêèíóâ ïîãëÿäîì ïëàòôîðìó. Ùîéíî ïðèáóâ ïîòÿã. ²ç òîâàðíèõ âàãîí³â âèõîäèëè ëþäè é ïðîñòóâàëè äî ãàéî÷êà. Çäàëÿ ÿ ì³ã ïîáà÷èòè ëèøå ÿñêðàâ³ áàðâèñò³ ïëÿìè. Ƴíêè, ìàáóòü, áóëè âæå â ë³òíüîìó âáðàíí³ – óïåðøå â öüîìó ñåçîí³. ×îëîâ³êè

237

ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ

áóëè áåç ï³äæàê³â, ³ ¿õí³ á³ë³ ñîðî÷êè ÷³òêî âèð³çíÿëèñÿ íà çåëåíîìó òë³ äåðåâ. Ïðîöåñ³ÿ ïîâ³ëüíî ðóõàëàñÿ âïåðåä, ïîñòóïîâî ðîçðîñòàþ÷èñü, ó ì³ðó òîãî, ÿê â íå¿ âëèâàëèñÿ íîâ³ ëþäè ç âàãîí³â. ² îñü âîíà çóïèíèëàñÿ. Ëþäè ïîñ³äàëè íà òðàâó, çâåðòàþ÷è ñâî¿ ïîãëÿäè ó íàø á³ê. ß ïîâåðíóâñÿ ç ì’ÿ÷åì ³ âêèíóâ éîãî â ïîëå. ³í ïåðåõîäèâ â³ä îäíîãî ôóòáîë³ñòà äî ³íøîãî ³, âèïèñàâøè âåëè÷åçíó äóãó, ïîâåðíóâñÿ äî âîð³ò. ß â³äáèâ éîãî íà êóòîâèé. Ì’ÿ÷ çíîâó ïîêîòèâñÿ ïî òðàâ³. ß ùå ðàç ïîá³ã çà íèì. À íàçäîãíàâøè é ï³äíÿâøè éîãî, ÿ çàêëÿê, íà÷å âêîïàíèé – ïëàòôîðìà çáåçëþäí³ëà. ³ä óñ³º¿ áàðâèñòî¿ ë³òíüî¿ ïðîöåñ³¿ íå çàëèøèëîñÿ æîäíî¿ ëþäèíè. Ïîòÿã òàêîæ â³ä³éøîâ. Çíîâó âèäí³ëèñÿ áàðàêè FKL, ³ çíîâó ñàí³òàðè é ïàö³ºíòè ïîñòàâàëè óçäîâæ êîëþ÷îãî äðîòó, ãóêàþ÷è äî ä³â÷àò, à ò³ â³äïîâ³äàëè ¿ì ç äðóãîãî áîêó ïëàòôîðìè. ̳æ äâîìà âêèäàííÿìè ì’ÿ÷à ó ôóòáîëüí³é ãð³, ÿêðàç çà ìîºþ ñïèíîþ òðè òèñÿ÷³ ëþäåé áóëî â³äïðàâëåíî íà ñìåðòü. Óïðîäîâæ íàñòóïíèõ ì³ñÿö³â ïðîöåñ³¿ â íàïðÿìêó ãàþ ðóõàëèñÿ äâîìà øëÿõàìè: îäèí ïðîëÿãàâ ïðîñòî â³ä ïëàòôîðìè, ³íøèé – ïîï³ä ñò³íîþ øïèòàëþ. Îáèäâà øëÿõè âåëè äî êðåìàòîð³¿â, àëå äåêîìó âèïàäàëà ùàñëèâà äîëÿ îá³éòè ¿õ ñòîðîíîþ, ïðÿìóþ÷è äî «ñàóíè», à öå îçíà÷àëî íå ëèøå ïîìèòèñÿ â ëàçí³, ïîçáóòèñÿ âîøåé, ïîáóâàòè ó öèðóëüíèêà òà îòðèìàòè íîâèé òþðåìíèé îäÿã. Öå îçíà÷àëî – çàëèøèòèñÿ â æèâèõ. Ó êîíöòàáîð³, ùîïðàâäà, àëå – â æèâèõ. Ùîðàíêó, êîëè ÿ âñòàâàâ, ùîáè ìèòè ï³äëîãó â øïèòàë³, ëþäè éøëè – îáîìà òèìè øëÿõàìè. Ƴíêè, ÷îëîâ³êè, ä³òè. Íåñëè ñâî¿ êëóíêè. Êîëè ÿ ñ³äàâ îá³äàòè – à îá³äè áóëè íåïîãàí³, – ëþäè âñå éøëè. Íàø áàðàê ñòîÿâ íà îñîíí³; ìè â³ä÷èíÿëè íàâñò³æ äâåð³ é â³êíà ³ çáðèçêóâàëè ï³äëîãó âîäîþ, ùîáè ïðèáèòè ïèëþêó. ϳñëÿ ïîëóäíÿ ÿ äîñòàâëÿâ ïîñèëêè, ÿê³ âðàíö³ ïðèâîçèëè ç ïîøòîâî¿ ñëóæáè Îñâåíö³ìà. Êëåðê ðîçíîñèâ ëèñòè. ˳êàð³ ïåðåâ’ÿçóâàëè ðàíè é ðîáèëè óêîëè. Ùîïðàâäà, äëÿ ö³ëîãî áëîêó áóâ ëèøå îäèí øïðèö. Òåïëèìè âå÷îðàìè ÿ ñ³äàâ á³ëÿ âõîäó äî áàðàêó ³ ÷èòàâ êíèæêó «Mon frére Yves» [«Ì³é áðàò ²â»] Ï’ºðà Ëîò³ – òîä³ ÿê ëþäè âñå éøëè – îáîìà òèìè øëÿõàìè. ×àñòî ñåðåä íî÷³ ÿ âèõîäèâ íà ïîâ³òðÿ ïðîéòèñÿ. Åëåêòðè÷íå ñâ³òëî ÿñêðàâî îñâ³òëþâàëî êîëþ÷èé äð³ò. Äîðîãè áóëè â íåïðîãëÿäí³é ï³òüì³, àëå ÿ âèðàçíî ÷óâ â³ääàëåíèé ãîì³í òèñÿ÷³ ãîëîñ³â – ðóõ ïðîöåñ³¿ íå ïðèïèíÿâñÿ. ² ðàïòîì îñÿÿëîñü ãåòü óñå íåáî; íàä ãàºì çä³éíÿëîñÿ ïîëóì’ÿ… ³ ïðîëóíàëè ïðîíèçëèâ³ ëþäñüê³ çîéêè. ß âòóïèâñÿ â í³÷ – îòóï³ëèé, îí³ì³ëèé ³ çàêëÿêëèé â³ä æàõó. Óñå ìîº ºñòâî òðåìò³ëî, à âñåðåäèí³ âñå ïåðåâåðòàëîñÿ, ÿêîñü íàâ³òü ïîçà ìîºþ

238

ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ

âîëåþ. ³äòàê ÿ âòðàòèâ âëàäó íàä ñâî¿ì ò³ëîì, õî÷ ³ â³ä÷óâàâ éîãî êîæíèé â³äðóõ. Ðîçóì ì³é ïåðåáóâàâ ó ñòàí³ ö³ëêîâèòîãî ñïîêîþ, ëèøå ò³ëî íåìîâáè ïðîòåñòóâàëî. Íåâäîâç³ ï³ñëÿ òîãî ÿ ï³øîâ ç³ øïèòàëþ. Ò³ äí³ ïåðåïîâíþâàëèñÿ âàæëèâèìè ïîä³ÿìè. ³éñüêà Ñîþçíèê³â âèñàäèëèñÿ íà óçáåðåææ³ Ôðàíö³¿. Ðîñ³éñüêèé ôðîíò, ÿê ìè ïðî÷óëè, ïðîñóâàâñÿ íà çàõ³ä ó íàïðÿìêó Âàðøàâè. Îäíàê ó Á³ðêåíàó äîâæåëåçí³ âàëêè ïîòÿã³â, çàâàíòàæåíèõ ëþäüìè, âäåíü ³ âíî÷³ ÷åêàëè ñâ ÷åðãè íà ñòàíö³¿. Äâåð³ âàãîí³â â³ä÷èíÿëèñÿ, ³ ëþäè ðóøàëè – îáîìà òèìè øëÿõàìè. Ïîðó÷ ³ç òðóäîâîþ çîíîþ òàáîðó ì³ñòèëàñÿ ïóñòåëüíà, íåäîáóäîâàíà çîíà «C». Ãîòîâ³ áóëè òóò ëèøå áàðàêè òà äîâêîëà íèõ – êîëþ÷èé äð³ò ï³ä âèñîêîþ åëåêòðè÷íîþ íàïðóãîþ. Ïðîòå äàõè ùå íå áóëè ïîêðèò³ ëèñòàìè òîëþ, à â äåÿêèõ áëîêàõ íå áóëî é íàð. ßê ïðàâèëî, áëîê ó Á³ðêåíàó, îáëàäíàíèé òðüîìà ÿðóñàìè íàð, âì³ùàâ äî ï’ÿòè ñîòåíü îñ³á. Îäíàê ó çîí³ «C» ó êîæíèé áëîê ïî÷àëè òåïåð íàáèâàòè ³ç òèñÿ÷ó àáî é á³ëüøå ìîëîäèõ æ³íîê, íàáðàíèõ ³ç ÷èñëà òèõ ëþäåé, ùî áóëè íà ïëàòôîðì³... Äâàäöÿòü â³ñ³ì áëîê³â – öå ïîíàä òðèäöÿòü òèñÿ÷ æ³íîê. Âîíè áóëè ãîëîìîç³, â ëåãåíüêîìó ë³òíüîìó îäÿç³ áåç ðóêàâ³â. Îäíàê ñï³äíüî¿ á³ëèçíè ¿ì íå âèäàëè. À òàêîæ í³ ëîæîê, í³ ìèñîê, àí³ íàâ³òü ãàí÷³ð’ÿ äëÿ ò³ëà. Á³ðêåíàó ðîçòàøîâàíèé íà áîëîòàõ, êîëî ï³äí³ææÿ ã³ðñüêîãî ïàñìà. Óäåíü ïîâ³òðÿ áóëî òåïëèì ³ òàêèì ïðîçîðèì, ùî âèðàçíî ìîæíà áóëî áà÷èòè ãîðè, îäíàê çðàíêó âîíè áóëè îïîâèò³ ãóñòèì, êðèæàíèì òóìàíîì. Ðàíêè áóëè õîëîäí³ é ïðîíèçëèâ³. Äëÿ íàñ öå îçíà÷àëî âñüîãî-íà-âñüîãî îñâ³æàþ÷èé ïåðåïî÷èíîê ïåðåä ñïåêîòíèì ë³òí³ì äíåì, à æ³íêè, êîòð³ ëèøå çà äâàäöÿòü ìåòð³â ïðàâîðó÷ îä íàñ ñòîÿëè ç ï’ÿòî¿ ðàíêó íà ïåðåêëè÷ö³, ñèí³ëè â³ä õîëîäó é ãîðíóëèñÿ îäíà äî îäíî¿, ÿê çãðàÿ êóð³ïîê. Ìè íàçèâàëè öåé òàá³ð «Ïåðñüêèì áàçàðîì». Ó ïîãîæ³ äí³ æ³íêè âèñèïàëè íà ïîâ³òðÿ é ñíîâèãàëè øèðîêèìè ïðîõîäàìè ì³æ áëîêàìè. ¯õí³ áàðâèñò³ ë³òí³ ñóêí³ ³ ñòðîêàò³ õóñòî÷êè íà ïîãîëåíèõ ãîëîâàõ ñïðàâëÿëè âðàæåííÿ ãàì³ðëèâîãî, ï³ñòðÿâîãî ðèíêó – ïåðñüêîãî áàçàðó, ç îãëÿäó íà éîãî åêçîòè÷íèé õàðàêòåð. Çäàëÿ ö³ æ³íêè ìàëè âèãëÿä áåçëèêèé, áåç ïåâíîãî â³êó. Íå á³ëüø ÿê á³ë³ ïëÿìè òà ðîçìèò³ ïîñòàò³. «Ïåðñüêèé áàçàð» áóâ ùå íåäîáóäîâàíèì òàáîðîì. Êîìàíäà «Âàãíåð» ðîçïî÷àëà ìîñòèòè ÷åðåç öþ çîíó äîðîãó, óòðàìáîâóþ÷è ¿¿ âàæêèì êîòêîì. ²íø³ âîâòóçèëèñü ³ç êàíàë³çàö³ºþ é ïðàöþâàëè íà óìèâàëüíÿõ, ùî ìàëè áóòè îáëàäíàí³ ó âñ³õ çîíàõ Á³ðêåíàó. Ùå õòîñü

239

ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ

áóâ çàêëîïîòàíèé çàáåçïå÷åííÿì ìåøêàíîê «Ïåðñüêîãî áàçàðó» îñíîâíèì òàá³ðíèì ïðè÷àíäàëëÿì – êîâäðàìè, ìåòàëåâèìè ÷àøêàìè òà ëîæêàìè – óñå öå àêóðàòíî ðîçêëàäàëè â ãàðäåðîáàõ ï³ä îðóäîþ ãîëîâíîãî íàãëÿäà÷à, óïîâíîâàæåíîãî åñåñ³âöÿ. Çâè÷àéíî, ÷èìàëà ÷àñòêà öèõ ðå÷åé ìèòòþ «âèïàðîâóâàëàñÿ» çàâäÿêè ïðàö³âíèêàìñïðèòíèêàì. dz ñâî¿ìè òîâàðèøàìè ÿ êðèâ äàõè íàä õàëóïàìè äëÿ ñòàðîñò áëîê³â ïî âñüîìó «Ïåðñüêîìó áàçàðó». Ðîáèëîñÿ öå íå çà îô³ö³éíîþ âêàç³âêîþ ³ íå ç ïî÷óòòÿ îáîâ’ÿçêó. Òå, ùî ñïîíóêàëî íàñ äî öüîãî, íå áóëî òàêîæ ³ ñîë³äàðí³ñòþ ç â³ä³áðàíèìè çà ïåâíèìè êðèòåð³ÿìè – æ³íêàìè ç³ FKL, ÿê³ îá³éíÿëè òóò âñ³ â³äïîâ³äàëüí³ ïîñàäè. Íàñïðàâä³, ìè âèêîðèñòîâóâàëè «ïëàíîâèé» òîëü ³ ðîçòîïëþâàëè «ïëàíîâó» ñìîëó, à çà êîæíèé ðóëîí òîëþ é çà êîæíó öåáåðêó ñìîëè ñòàðîñòà ìàëà ïëàòèòè. Âîíà ìóñèëà ñïëàòèòè êàïî, êîìàíäîôþðåðîâ³, âñ³ëÿêèì «òóçàì» êîìàíäè. Ðîçðàõîâóâàòèñÿ ìîãëà â áóäü-ÿêèé ñïîñ³á: êîøòîâíîñòÿìè, ïðîäîâîëüñòâîì, æ³íêàìè ç³ ñâîãî áëîêó àáî âëàñíèì ò³ëîì. Çàëåæíî â³ä îáñòàâèí. Íà ïîä³áíèõ çàñàäàõ ìîíòåðè ïðîâîäèëè åëåêòðèêó, òåñëÿð³ áóäóâàëè é îïîðÿäæóâàëè õàëóïè, âèêîðèñòîâóþ÷è çàïëàíîâàí³ äëÿ ³íøèõ ïîòðåá ë³ñîìàòåð³àëè, ìóëÿðè ðîçäîáóâàëè ìåòàëåâ³ ãðóáêè ³ ñòàâèëè ¿õ òàì, äå òðåáà. Ñàìå òîä³ ÿ áëèæ÷å ïîçíàéîìèâñÿ ç ïîáóòîì öüîãî äèâíîãî òàáîðó. Ìè ïðèáóâàëè òóäè âðàíö³, øòîâõàþ÷è ïåðåä ñîáîþ â³çîê, çàâàíòàæåíèé òîëåì ³ ñìîëîþ. Íà âîðîòÿõ ñòîÿëà æ³íî÷à âàðòà ÑÑ – ñòåãíàñò³ áëîíäèíêè â ÷îðíèõ øê³ðÿíèõ ÷îáîòàõ. Âîíè îáøóêóâàëè íàñ ³ âïóñêàëè. Ïîò³ì ñàì³ ðîáèëè îáõ³ä áëîê³â. ×àñòåíüêî âîíè ìàëè êîõàíö³â ñåðåä ìóëÿð³â ³ òåñëÿð³â. ³ääàâàëèñÿ ¿ì ó íåäîáóäîâàíèõ óìèâàëüíÿõ òà õàëóïàõ ñòàðîñò. Âêîòèâøè â òàá³ð â³çîê, ìè ïðîñóâàëèñÿ äàë³ ì³æ áàðàêàìè. Òàì, íà ìàëåíüêîìó ìàéäàí÷èêó ðîçêëàäàëè áàãàòòÿ, ðîçòîïëþâàëè ñìîëó. Âìèòü íàñ îòî÷óâàëè æ³íêè. Âîíè ïðîñèëè íàñ äàòè ¿ì ùî-íåáóäü: ñêëàäàíèé í³æ, íîñîâè÷îê, ëîæêó, îë³âåöü, øìàò ïàïåðó, ïîâîðîçêó ÷è êóñåíü õë³áà. «Àäæå âè çàâæäè ìîæåòå ÿêîñü óëàøòóâàòèñÿ», – êàçàëè âîíè. «Âè âæå äàâíî â òàáîð³ ³ âèæèëè. Ïåâíà ð³÷, ó âàñ º âñå, ùî ïîòð³áíî. ×îìó á âàì íå ïîä³ëèòèñÿ ç íàìè?» Ñïî÷àòêó ìè ðîçäàâàëè ¿ì óñå, ùî íàì òðàïëÿëîñÿ ìàòè ïðè ñîá³, âèâåðòàþ÷è ïðè öüîìó ñâî¿ êèøåí³, àáè ïîêàçàòè, ùî í³÷îãî á³ëüøå íåìàº. Çí³ìàëè ³ç ñåáå ñîðî÷êè é â³ääàâàëè ¿ì. Àëå ïîñòóïîâî ìè ïî÷àëè ïðèõîäèòè ç ïîðîæí³ìè êèøåíÿìè é íå äàâàëè ¿ì í³÷îãî.

240

ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ

Ö³ æ³íêè íå áóëè ñõîæ³ îäíà íà îäíó, ÿê öå çäàâàëîñÿ, êîëè äèâèòèñÿ íà íèõ ³ç ³íøî¿ çîíè – íà â³äñòàí³ äâàäöÿòè ìåòð³â. Ñåðåä íèõ áóëè é ìàëåíüê³ ä³â÷àòêà ç íåïîãîëåíèìè ãîëîâàìè – çàáëóêàë³ ìàëåíüê³ õåðóâèìè ç êàðòèíè îñòàííüîãî ñóäó. Áóëè ìîëîä³ ä³â÷àòà, ÿê³ ç ïîäèâîì âèäèâëÿëèñÿ íà æ³íîê, êîòð³ þðìèëèñÿ äîâêîëà íàñ, ³ ç³ çíåâàãîþ ïîãëÿäàëè íà ïðèáóëèõ, ãðóáèõ ³ áðóòàëüíèõ ÷îëîâ³ê³â. Áóëè é çàì³æí³ æ³íêè, êîòð³ ðîçïà÷ëèâî ðîçïèòóâàëè íàñ ó íà䳿 ïî÷óòè ùîñü ïðî ñâî¿õ çíèêëèõ ÷îëîâ³ê³â, à òàêîæ ìàòåð³, ÿê³ íàìàãàëèñÿ â³äøóêàòè ñâî¿õ ä³òåé. «Ìè òàê³ íåùàñí³, òàê³ çìåðçë³ é ãîëîäí³, – ñêàðæèëèñÿ âîíè. Ñêàæ³òü íàì, ìîæå, ¿ì õî÷ òðîøêè ëåãøå?» «Ìàáóòü, – ÿêùî ³ñíóº Áîæà ñïðàâåäëèâ³ñòü», – ïîâàæíî â³äïîâ³äàëè ìè, áåç ò³í³ ãëóçóâàííÿ é ï³ääðàæíþâàííÿ. «Àäæå æ âîíè æèâ³?» – äîïèòóâàëèñÿ æ³íêè, ïðîíèêëèâî âäèâëÿþ÷èñü ó íàø³ îáëè÷÷ÿ. Ìè ìîâ÷êè éøëè â³ä íèõ, âîë³þ÷è ïîâåðíóòèñÿ äî ðîáîòè. Ñòàðîñòàìè íà «Ïåðñüêîìó áàçàð³» áóëè, ïåðåâàæíî, ñëîâàöüê³ ä³â÷àòà, ÿê³ ðîçóì³ëè ìîâó íîâèõ ìåøêàíîê. Êîæíà ³ç öèõ ä³â÷àò ìàëà çà ñîáîþ ê³ëüêàð³÷íèé äîñâ³ä êîíöåíòðàö³éíîãî òàáîðó. ² êîæíà ïàì’ÿòàëà ïåðø³ äí³ â FKL, êîëè òðóïè æ³íîê çâàëþâàëè äîêóïè ïîï³ä ñò³íàìè áàðàê³â, à íåâèíåñåí³ – ãíèëè íà øïèòàëüíèõ ë³æêàõ, ³ êîëè ëþäñüê³ åêñêðåìåíòè ïîòâîðíîþ êó÷óãóðîþ âèñî÷³ëè ïîñåðåä áàðàê³â. Óñóïåðå÷ ñâî¿ì ãðóáèì ìàíåðàì, âîíè çáåðåãëè ïðèòàìàííó ¿ì æ³íî÷í³ñòü ³ äîáðîòó. Ìîæëèâî, ó íèõ òåæ áóëè êîõàíö³ ³, ìîæëèâî, âîíè òàêîæ êðàëè ìàðãàðèí ³ êîíñåðâí³ áëÿøàíêè, ùîáè çàïëàòèòè çà êîâäðè òà ñóêí³, àëå… …àëå ÿ ïðèãàäóþ ̳ðêó – íåâèñîêó íà çð³ñò, êðåìåçíó, «ðîæåâåíüêó» ä³â÷èíó. ¯¿ õàëóïà òåæ áóëà âñÿ â ðîæåâèõ òîíàõ, ³ç ðîæåâèìè ô³ðàíêàìè íà â³êí³, ÿêå âèõîäèëî íà òîé á³ê, äå áóâ áëîê. Ðîæåâå ñâ³òëî âñåðåäèí³ õàëóïè êèäàëî ðîæåâèé â³äñâ³ò íà îáëè÷÷ÿ ä³â÷èíè, ÷åðåç ùî âîíà ìàëà âèãëÿä îïîâèòî¿ òîíåíüêèì ñåðïàíêîì. Ó íàø³é êîìàíä³ áóâ ºâðåé ³ç ãíèëèìè çóáàìè, çàêîõàíèé ó ̳ðêó. ³í çàâæäè á³ãàâ ïî òàáîðó, àáè êóïèòè ñâ³æèõ ÿºöü äëÿ íå¿, à ïîò³ì ïåðåêèäàâ ¿õ, çàãîðíóò³ ó ì’ÿêó îáãîðòêó, ÷åðåç êîëþ÷èé äð³ò. ³í ïðîâîäèâ ³ç íåþ íå îäíó ãîäèíó, ìàéæå íå çâåðòàþ÷è óâàãè í³ íà åñåñ³âîê, ùî îáõîäèëè áàðàêè, í³ íà íàøîãî øåôà, êîòðèé ïîõîäæàâ, ìàþ÷è ïðè ñîá³ âåëè÷åçíîãî ðåâîëüâåðà, ïðèòîðî÷åíîãî äî á³ëîãî ë³òíüîãî îäíîñòðîþ.

241

ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ

Îäíîãî ðàçó ̳ðêà ïðèá³ãëà äî òîãî áàðàêó, äå ìè íàñòèëàëè äàõ. Âîíà ñõâèëüîâàíî ðîáèëà ÿê³ñü çíàêè ºâðåþ ³, çâåðòàþ÷èñü äî ìåíå, êðèêíóëà: «Ñïóñò³òüñÿ, áóäü ëàñêà! Ìîæå, é âè ÷èìîñü äîïîìîæåòå». Çë³çøè ç äàõó íà äâåð³ áàðàêà, ìè ñòðèáíóëè äîäîëó. ̳ðêà ñõîïèëà íàñ çà ðóêè ³ ïîòÿãíóëà äî ñâ õàëóïè. Òàì âîíà ïðîâåëà íàñ ì³æ íàðàìè ³, âêàçóþ÷è íà êóïó êîëüîðîâèõ ïîêðèâàë ³ êîâäð, íà ÿêèõ ëåæàëà äèòèíà, çáóäæåíî ïðîêàçàëà: «Ïîäèâ³òüñÿ, äèòèíà âìèðàº! Ñêàæ³òü, ùî ðîáèòè? ×îìó âîíà çàõâîð³ëà òàê ðàïòîâî?» Äèòèíà ñïàëà, àëå äóæå íåñïîê³éíî. Âîíà ìàëà âèãëÿä òðîÿíäè â çîëîò³é îïðàâ³ – ¿¿ ïàëàþ÷³ ù³÷êè áóëè îòî÷åí³ â³í÷èêîì ñâ³òëîãî âîëîññÿ. «ßêå ãàðíåñåíüêå äèòÿ», – ïðîøåïîò³â ÿ. «Ãàðíåñåíüêå!» – âèãóêíóëà ̳ðêà. «Óñå, íà ùî âè ñïðîìîãëèñÿ, öå ñêàçàòè, ùî âîíî ãàðíåñåíüêå! À âîíî ìîæå âìåðòè áóäü-ÿêî¿ ìèò³! ß ìóñèëà ïåðåõîâóâàòè éîãî, àáè âîíî íå ïîòðàïèëî äî ãàçîâî¿ êàìåðè! À ðàïòîì åñåñ³âêà çíàéäå éîãî? Äîïîìîæ³òü ìåí³!» ªâðåé ïîêëàâ ¿é ðóêó íà ïëå÷å. Âîíà â³äøòîâõíóëà éîãî é íåâòðèìíî çàðèäàëà. ß ñòåíóâ ïëå÷èìà é âèéøîâ ³ç áàðàêà. Çäàëåêó ÿ ïîáà÷èâ âàãîíè, ùî ðóõàëèñÿ óçäîâæ ïëàòôîðìè. Âîíè ïðèâåçëè íîâèõ ëþäåé, ÿê³ ï³äóòü ó íàïðÿìêó ãàþ. Îäíà ãðóïà – «Êàíàäà» ùîéíî ïîâåðòàëàñÿ ï³ñëÿ ðîçâàíòàæåííÿ âàãîí³â, à øèðîêîþ òàá³ðíîþ äîðîãîþ âæå ðóõàëàñÿ ïîâç íå¿ ³íøà ãðóïà, ùî çáèðàëàñÿ çàéíÿòè ¿¿ ì³ñöå. Íàä âåðõ³âêàìè äåðåâ çä³éìàâñÿ äèì. ß ïðèìîñòèâñÿ á³ëÿ öåáåðêè ç êèïëÿ÷îþ ñìîëîþ ³, ïîì³øóþ÷è ¿¿, äîâãî ñèä³â, çàìèñëèâøèñü. ßêî¿ñü ìèò³ ó ìî¿é ãîëîâ³ íåñïîä³âàíî ìàéíóëà øàëåíà äóìêà: ÿ òåæ õîò³â áè ìàòè äèòèíó ç ðîæåâèìè ù³÷êàìè é ðîçñèïàíèì ðóñÿâèì âîëîññÿì. ß ãîëîñíî ðîçñì³ÿâñÿ ç òàêî¿ ïðèìàðíî¿ ³äå¿ é ïîë³ç íà äàõ, ùîá çìàñòèòè éîãî ðîçòîïëåíîþ ñìîëîþ. À ùå ÿ ïðèãàäóþ ³íøó ñòàðîñòó – äåáåëó é ðóäîâîëîñó, ç øèðîêèìè ñòóïíÿìè é ïîðåïàíèìè ðóêàìè. Ó íå¿ íå áóëî îêðåìî¿ õàëóïè, à ëèøå äåê³ëüêà êîâäð, ðîçêëàäåíèõ íà ë³æêó, à çàì³ñòü ïåðåãîðîäêè – ùå ê³ëüêà, ïåðåêèíóòèõ ÷åðåç ãðóáèé ìîòóçîê. Âîíà ÿêîñü ñêàçàëà, ïîêàçóþ÷è íà æ³íîê, ÿê³ ïîêîòîì ëåæàëè íà íàðàõ: «ß íå õî÷ó, àáè âîíè â³ä÷óâàëè, ùî ÿ íà÷åáòî â³äîñîáëåíà îä íèõ. Ìîæëèâî, ÿ íå â çìîç³ äàòè ¿ì ùîñü, àëå ÿ íå õîò³ëà á ³ â³äáèðàòè ùîñü ó íèõ». «À òè â³ðèø ó çàãðîáíå æèòòÿ?» – ðàïòîì çàïèòàëà âîíà ó ìåíå ï³ä ÷àñ ÿêî¿ñü ëåãêîâàæíî¿ ðîçìîâè.

242

ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ

«²íêîëè, – â³äïîâ³â ÿ îáåðåæíî. – Îäíîãî ðàçó ÿ ïîâ³ðèâ ó öå, êîëè ïåðåáóâàâ ó â’ÿçíèö³, à âäðóãå – âæå òóò, ó òàáîð³, êîëè ìàëî íå âìåð. «À ÿêùî ëþäèíà ÷èíèòü çëî, âîíà áóäå ïîêàðàíà, ÷è íå òàê?» «Ââàæàþ, ùî òàê, ÿêùî íå ³ñíóº ÿêèõîñü ³íøèõ âèùèõ êðèòåð³¿â ñïðàâåäëèâîñò³, â³äì³ííèõ â³ä òèõ, ùî ¿õ âèðîáèëè ëþäè. Ðîçó쳺ø… òàêîãî ðîäó êðèòåð³¿â, ÿê³ âèñâ³òëþþòü ïðè÷èíè é ìîòèâè ³ çãëàäæóþòü ïðîâèíó ó ñâ³òë³ çàãàëüíî¿ ãàðìîí³¿ âñåñâ³òó. ×è ìîæå çëî÷èí, â÷èíåíèé íà ïëîùèí³, áóòè ïîêàðàíèé ó ïðîñòîð³?» «Àëå ÿ ìàþ íà óâàç³ – ó çâè÷àéíîìó, ëþäñüêîìó ðîçóì³íí³!» – âèãóêíóëà âîíà. «Çëî ìຠáóòè ïîêàðàíå. Ïîçà áóäü-ÿêèì ñóìí³âîì». «À òè ðîáèâ áè äîáðî, ÿêùî á ìàâ çìîãó?» «ß íå øóêàþ âèíàãîðîäè. ß áóäóþ äàõè ³ áàæàþ âèéòè ç êîíöòàáîðó æèâèì». «Àëå òè ãàäàºø, ùî âîíè, – ä³â÷èíà êèâíóëà ï³äáîð³ääÿì ó íåâèçíà÷åíîìó íàïðÿìêó, – íå çàñëóãîâóþòü êàðè?» «Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî äëÿ òèõ, õòî íåñïðàâåäëèâî ïîñòðàæäàâ, ñàìî¿ ñïðàâåäëèâîñò³ çàìàëî. Âîíè õî÷óòü, àáè âèíóâàòö³ òàêîæ íåñïðàâåäëèâî ïîñòðàæäàëè. Ëèøå öå âîíè ñïðèéìóòü ÿê ñïðàâåäëèâ³ñòü». «Òè õëîïåöü ðîçóìíèé! Àëå íå ìàºø íàéìåíøîãî óÿâëåííÿ, ÿê ïîä³ëèòè ñïðàâåäëèâî õë³á, ùîá íå äàòè ïðè öüîìó á³ëüøèé êóñåíü ñâî¿é êîõàíö³!» – óùèïëèâî ïðîìîâèëà âîíà é ï³øëà äî áàðàêà. Ƴíêè ëåæàëè âïðèòóë îäíà äî îäíî¿ íà ê³ëüêàÿðóñíèõ íàðàõ. Îáëè÷÷ÿ ó æ³íîê áóëè çàñòèãë³, ëèøå î÷³ – âåëèê³ é ãàðÿ÷êîâ³ – çäàâàëèñÿ æèâèìè. Ó ö³é ÷àñòèí³ òàáîðó âæå ïî÷àâñÿ ãîëîä. Ðóäîâîëîñà ñòàðîñòà ñíóâàëà â³ä íàð äî íàð, çàãîâîðþþ÷è äî æ³íîê, àáè â³äâîë³êòè ¿õ â³ä ¿õí³õ äóìîê. Ñòÿãóâàëà ç íàð ñï³âà÷îê ³ íàêàçóâàëà ¿ì ñï³âàòè, òàíöþðèñò³â ïðèìóøóâàëà òàíöþâàòè, ïîåò³â – äåêëàìóâàòè â³ðø³. «Ïîâñÿê÷àñ, íåíàñòàííî âîíè çàïèòóþòü ìåíå ïðî ñâî¿õ ìàòåð³â ³ áàòüê³â. Âîíè ïðîñÿòü ìåíå íàïèñàòè ¿ì». «Ìåíå âîíè òåæ ïðîñèëè. Öå íåñòåðïíî». «Òåáå! Òè ïðèõîäèø ³ çíîâ ³äåø ñîá³, à ìåí³ ÿê? ß ïðîñèëà ¿õ, áëàãàëà: ÿêùî ÿêàñü ³ç íèõ çàâàã³òí³º, íå çãîëîøóâàòèñÿ äî ë³êàðÿ, ÿêùî õòîñü çàíåäóæàº, çàëèøàòèñÿ â áàðàö³! ² òè äóìàºø, âîíè â³ðÿòü ìåí³? Àí³òðîõè íå âàæèòü, ùî ÿ ùîñèëè íàìàãàþñÿ çàõèñòèòè ¿õ. Ùî ìîæíà âä³ÿòè, ÿêùî âîíè ñàì³ ïðóòüñÿ äî ãàçîâèõ êàìåð?» Îäíà ç ä³â÷àò, ñòîÿ÷è íà ïëèò³, íàñï³âóâàëà ÿêèéñü øëÿãåð. Êîëè âîíà ñê³í÷èëà, æ³íêè íà íàðàõ çààïëîäóâàëè ¿é. ijâ÷èíà, ïîñì³õàþ÷èñü,

243

ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ

êëàíÿëàñÿ. Ðóäîâîëîñà ñòàðîñòà çàêðèëà îáëè÷÷ÿ ñâî¿ìè ìîçîëÿñòèìè ðóêàìè. «Íå ìîæó á³ëüøå âèòðèìàòè! Öå òàê ìåðçåííî! – ïðîøåïîò³ëà âîíà. ² ðàïòîì ñêî÷èëà íà íîãè ³ ñàìà âèë³çëà íà ïëèòó. Çëàçü!» – íàêàçàëà âîíà ñï³âà÷ö³. Ƴíêè çàìîâêëè. Âîíà çä³éíÿëà ðóêó. «Òèõî! – êðèêíóëà ñòàðîñòà, õî÷à í³õòî íå âèìîâèâ æîäíîãî ñëîâà. – Âè çàïèòóâàëè ìåíå ïðî âàøèõ áàòüê³â ³ ä³òåé. ß íå ãîâîðèëà âàì, æàë³þ÷è âàñ. Àëå çàðàç ÿ ñêàæó, ùîá âè çíàëè, áî âîíè â÷èíÿòü òå ñàìå ³ ç âàìè, ÿêùî âè çàíåäóæàºòå! Âàø³ ä³òè é ÷îëîâ³êè, âàø³ áàòüêè çîâñ³ì íå â ³íøîìó òàáîð³. ¯õ çàøòîâõíóëè â êàìåðó é ïóñòèëè òóäè ãàç! ¯õ çàäóøèëè ãàçîì, ðîçó쳺òå? ßê ³ ì³ëüéîíè ³íøèõ ëþäåé, ÿê ³ ìîþ ìàò³ð ³ ìîãî áàòüêà. Âîíè ãîðÿòü ó ãëèáîêèõ ðîâàõ ³ â ïå÷àõ… Äèì, ùî éîãî âè áà÷èòå íàä âåðõ³âêàìè äàõ³â, âèõîäèòü çîâñ³ì íå ç öåãëÿíîãî çàâîäó, ÿê âàì êàæóòü. Öå äèì îä âàøèõ ä³òåé! À òåïåð ³äè ³ ñï³âàé», – çàê³í÷èëà âîíà ñïîê³éíî, çâåðòàþ÷èñü äî ïåðåëÿêàíî¿ ñï³âà÷êè. ϳñëÿ öüîãî âîíà ðîçâåðíóëàñÿ é âèéøëà ³ç áëîêó. Ïåâíà ð³÷, óìîâè ÿê â Îñâåíö³ì³, òàê ³ â Á³ðêåíàó ïîñòóïîâî ïîêðàùóâàëèñÿ. Íàïî÷àòêó ïîáèòòÿ é óáèâñòâà áóëè çâè÷àéíîþ ð³÷÷þ, îäíàê ï³çí³øå âîíè ñêëàäàëè ëèøå ïîîäèíîê³ âèïàäêè. Ñïî÷àòêó äîâîäèëîñÿ ñïàòè íà ï³äëîç³, ëåæà÷è íà îäíîìó áîö³ ÷åðåç áðàê â³ëüíîãî ì³ñöÿ é ìàþ÷è çìîãó ïåðåâåðíóòèñÿ ëèøå çà êîìàíäîþ; ï³çí³øå ìîæíà áóëî, çà áàæàííÿì, ñïàòè íà íàðàõ, à ³íîä³ íàâ³òü ³ â ë³æêó. Íàïî÷àòêó âè ìóñèëè ñòîÿòè íà ïåðåêëè÷êàõ äî äâîõ ä³á çà îäèí ðàç, ï³çí³øå – ëèøå äî äðóãîãî ãîíãà, òîáòî äî äåâ’ÿòî¿ ãîäèíè. Ó ïåðø³ ðîêè ïîñèëêè áóëè çàáîðîíåí³, çãîäîì ¿õ äîçâîëèëè: ñïî÷àòêó âàãîþ äî 500 ãðàì³â, à ïîò³ì – áóäü-ÿêî¿ âàãè. Áóäü-ÿêîãî çðàçêà êèøåí³ áóëè ñïî÷àòêó ï³ä ñóâîðîþ çàáîðîíîþ, àëå íàïðèê³íö³ äîâêîëà Á³ðêåíàó ìîæíà ³íîä³ áóëî ïîáà÷èòè äåêîãî íàâ³òü ³ â öèâ³ëüíîìó îäÿç³. ϳñëÿ ïåðøèõ òðüîõ ÷è ÷îòèðüîõ ðîê³â æèòòÿ â òàáîð³ ñòàâàëî äåäàë³ «êðàùèì ³ êðàùèì». Ìè áóëè ïåâí³, ùî æàõ ïåðøèõ ðîê³â í³êîëè âæå íå ïîâòîðèòüñÿ ³ áóëè ãîðä³ ç òîãî, ùî âèæèëè. Ùî ã³ðøå í³ìöÿì âåëîñÿ íà áîéîâèõ ôðîíòàõ, òî á³ëüøå êðàùàëî íàøå ñòàíîâèùå. À îñê³ëüêè ¿ì âåëîñÿ äåäàë³ ã³ðøå é ã³ðøå… À íà «Ïåðñüêîìó áàçàð³» ÷àñ, çäàâàëîñÿ, ïëèíóâ ó çâîðîòíîìó íàïðÿìêó. Çíîâó ïåðåä íàøèìè î÷èìà ïîñòàâàâ Îñâåíö³ì 1940 ðîêó. Ƴíêè æàä³áíî êîâòàëè þøêó, äî ÿêî¿ â íàøèõ áëîêàõ í³õòî íàâ³òü ³ íå ïîäóìàâ áè äîòîðêíóòèñÿ. Âîíè ñìåðä³ëè â³ä ïîòó é ì³ñÿ÷íèõ. Ñòîÿëè íà ïåðåêëè÷êàõ ³ç ï’ÿòî¿ ðàíêó. Êîëè ¿õ íàðåøò³ ïåðåðàõîâóâàëè, áóëà

244

ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ

ìàéæå äåâ’ÿòà. Òîä³ ¿ì äàâàëè ïðîñòèãëî¿ êàâè. Î òðåò³é ï³ñëÿ ïîëóäíÿ ïî÷èíàëàñÿ âå÷³ðíÿ ïåðåêëè÷êà, ³ âîíè îòðèìóâàëè îá³ä: õë³á ³ ùîñü äî õë³áà. Îñê³ëüêè âîíè íå ïðàöþâàëè, ¿ì íå âèä³ëÿâñÿ Zulage – äîäàòêîâèé òðóäîâèé ïàéîê. ²íîä³ ¿õ âèãàíÿëè ç áàðàê³â ñåðåä äíÿ íà äîäàòêîâó ïåðåêëè÷êó. Âîíè øèêóâàëèñÿ ç³ìêíóòèìè øåðåãàìè é êðîêóâàëè âçäîâæ äîðîãè ðÿä ó ðÿä. Äåáåë³ áëîíäèíêè-åñåñ³âêè ó øê³ðÿíèõ ÷îáîòàõ âèñìèêóâàëè ç ¿õí³õ ðÿä³â óñ³õ õóäþ÷èõ, áðèäêèõ àáî ÷åðåâàòèõ ³ øòîâõàëè âñåðåäèíó «îêà». Òàê çâàíå «îêî» ÿâëÿëî ñîáîþ çàìêíåíå êîëî, óòâîðåíå ç³ìêíåíèìè ðóêàìè âàðòîâèõ. Çàïîâíåíå æ³íêàìè, öå êîëî ðóõàëîñÿ ÿêèìîñü ìàêàáðè÷íèì òàíêîì äî òàá³ðíèõ âîð³ò, ùîáè òàì áóòè ïîãëèíóòèì á³ëüøèì, çàãàëüíîòàá³ðíèì «îêîì». Ï’ÿòñîò, ø³ñòñîò, òèñÿ÷à â³ä³áðàíèõ æ³íîê. ³äòàê ïî÷èíàâñÿ ¿õí³é õ³ä – îáîìà òèìè øëÿõàìè. ×àñîì åñåñ³âêà âõîäèëà äî áëîêó. Âîíà îãëÿäàëà íàðè: æ³íêà, ÿêà ïîæèðàëà î÷èìà ³íøèõ æ³íîê. Ðîçïèòóâàëà, ÷è íå ïîòðåáóº ÿêàñü ³ç íèõ ë³êàðÿ àáî, ìîæå, º âàã³òí³. Ó øïèòàë³, çà ¿¿ ñëîâàìè, âîíè îòðèìóâàòèìóòü ìîëîêî òà á³ëèé õë³á. Ò³, ùî çãîëîøóâàëèñÿ, çëàçèëè ç íàð ³, âòÿãíåí³ âñåðåäèíó «îêà», éøëè äî âîð³ò – ó íàïðÿìêó ãàþ. Àáè çìàðíóâàòè äåííèé ÷àñ (îñê³ëüêè ó íàñ ìàéæå íå áóëî ðîáîòè â òàáîð³), ìè ÷àñòåíüêî ïîäîâãó áóâàëè íà «Ïåðñüêîìó áàçàð³» – àáî â õàëóïàõ ó ñòàðîñò, àáî ïîï³ä ñò³íàìè áàðàê³â, àáî â óáèðàëüíÿõ. Ó ñòàðîñòè ìîæíà áóëî ïîïèòè ÷àéêó àáî ïîäð³ìàòè ãîäèíêó-äâ³ â ¿¿ ë³æêó. Ñèäÿ÷è ïîï³ä áàðàêàìè, ìîæíà áóëî ïîòåðåâåíèòè ç òåñëÿìè òà ìóëÿðàìè. Äîâêîëà íèõ çàâæäè ñíîâèãàëî ê³ëüêà æ³íîê – ó ãàðíåíüêèõ ñâåòðàõ òà â ïàí÷îõàõ-ïàâóòèíêàõ. Áóäü-ÿêà ç íèõ ëàäíà áóëà äî âàøèõ ïîñëóã çà øìàò ï³ñòðÿâîãî øîâêó ÷è áëèñêó÷ó ïðèêðàñó. Çà ì ïàì’ÿò³ ùå íå áóëî òàêî¿ äåøåâèçíè íà æ³íîê. Áóä³âëÿ âáèðàëüí³ áóëà ñï³ëüíîþ äëÿ ÷îëîâ³ê³â òà æ³íîê ³ ìàëà äâà â³ää³ëåííÿ, ùî ðîçä³ëÿëèñÿ ëèøå äåðåâ’ÿíîþ ïåðåãîðîäêîþ. Íà æ³íî÷³é ïîëîâèí³ çàâæäè ëþäíî é ãàëàñëèâî, íà íàø³é – òèøà é ïðèºìíà ïðîõîëîäà â³ä öåìåíòíî¿ ï³äëîãè. Ìîæíà ñèä³òè òóò ãîäèíàìè, ðîçâîäÿ÷è àìóðí³ òåðåâåí³ ç ãàðíåíüêîþ, ì³í³àòþðíîþ ïðèáèðàëüíèöåþ Êàòðåþ. ²íòåð’ºð í³ ó êîãî íå âèêëèêàâ ÿêî¿ñü í³ÿêîâîñò³ ÷è íåçðó÷íîñò³. Çðåøòîþ, ëþäèíà òóò òàêîãî íàáà÷èëàñÿ… Òî áóëî â ÷åðâí³. Îáîìà òèìè øëÿõàìè ³ âäåíü, ³ âíî÷³ éøëè ëþäè. Ñïîçàðàíêó äî ãëèáîêî¿ íî÷³ âåñü «Ïåðñüêèé áàçàð» ñòîÿâ íà ïåðåêëè÷ö³. Äí³ áóëè ïîãîæ³, é ñìîëà ïëàâèëàñÿ íà äàõàõ. Ïîò³ì çàðÿäèëè äîù³, é

245

ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ

ïðèíåñëè ³ç ñîáîþ ïðîíèçëèâ³ â³òðè. Ðàíêàìè òÿãíóëî õîëîäîì ³ ñèð³ñòþ. Àëå íåâäîâç³ çíîâó ðîçïîãîäèëîñÿ. Äî ïëàòôîðìè áåçóïèííî ï³ä’¿æäæàëè ïîòÿãè, ³ ëþäè âñå éøëè ³ éøëè… ×àñòî ìè çìóøåí³ áóëè ñòîÿòè é ÷åêàòè, íå â çìîç³ ä³ñòàòèñÿ äî ðîáîòè, îñê³ëüêè âîíè çàñòóïàëè íàì äîðîãó. Âîíè éøëè ñïðîêâîëà, ðîçòÿãíóòèìè ãðóïàìè, ³íîä³ òðèìàþ÷èñü çà ðóêè. Ƴíêè, ïîõèëîãî â³êó ÷îëîâ³êè é ä³òè. Ïðîõîäÿ÷è ïîâç íàñ çà êîëþ÷èì äðîòîì, ïîâåðòàëè ìîâ÷àçí³ îáëè÷÷ÿ.  ¿õí³õ î÷àõ ñòîÿëè ñëüîçè ñï³â÷óòòÿ äî íàñ, ³ âîíè êèäàëè íàì ÷åðåç êîëþ÷èé äð³ò õë³á. Ƴíêè çí³ìàëè ç ðóê ãîäèííèêè é êèäàëè ¿õ íàì ï³ä íîãè, çíàêàìè çàîõî÷óþ÷è ï³ä³áðàòè ¿õ. Á³ëÿ âîð³ò ãðàâ îðêåñòð – ôîêñòðîòè é òàíãî. Òàá³ðíèêè âäèâëÿëèñÿ â êðîêóþ÷èõ. Ëþäèíà ìຠíàäòî îáìåæåíó åìîö³éíó ïàë³òðó äëÿ âèðàæåííÿ ñèëüíèõ ïî÷óòò³â ³ øàëåíèõ ïðèñòðàñòåé ³ âäàºòüñÿ äî òèõ ñàìèõ âèðàæàëüíèõ çàñîá³â, ÿê ³ â ðàç³ ïåðåñ³÷íèõ ³ áóäåííèõ ïî÷óòò³â. Âîíà âæèâຠò³ ñàì³ çâè÷àéí³ ñëîâà. «Ñê³ëüêè âæå ¿õ ïðîéøëî? ³ä ñåðåäèíè òðàâíÿ ìèíóëî ìàéæå äâà ì³ñÿö³. ßêùî ðàõóâàòè ïî äâàäöÿòü òèñÿ÷ ùîäíÿ… òî áëèçüêî ì³ëüéîíà!» «Àëå æ âîíè íå ìîãëè çàãàíÿòè ñò³ëüêè äî ãàçîâèõ êàìåð ùîäíÿ. À âò³ì… ä³äüêî ¿õ çíàº, ó íèõ ÷îòèðè ïå÷³ ³ ê³ëüêà ðîâ³â…» «Òîä³ ðàõóéìî ³íàêøå: ç Êîøèöå é Ìóêà÷åâà áóëî ìàéæå 600 òèñÿ÷. Ïîçà áóäü-ÿêèì ñóìí³âîì, ¿õ óñ³õ ïåðåâåçëè. À ñê³ëüêè ç Áóäàïåøòà? Òèñÿ÷ 300 áóäå çàïðîñòî.» «ßêà âæå ð³çíèöÿ?»

«Ja, àëå, ìàáóòü, ñêîðî áóäå öüîìó ê³íåöü. Âèíèùàòü âñ³õ äî îäíîãî». «Íå õâèëþéñÿ, íå çàáðàêíå». Ëþäèíà ñòåíຠïëå÷èìà é äèâèòüñÿ íà äîðîãó. Çà þðìèùåì ëþäåé ñïðîêâîëà ³äóòü åñåñ³âö³, ñïîíóêàþ÷è ñâî¿ìè ïðèõèëüíèìè ïîñì³øêàìè ïðîñóâàòèñÿ äàë³. Âîíè ïîÿñíþþòü, ùî âæå íåäàëåêî, ³ ïîïëåñêóþòü ïî ðàìåíó ÿêîãîñü ä³äêà, ÿêèé, êóìåäíî ÷èì÷èêóþ÷è, ïîñï³øຠäî òðàíøå¿, øâèäåíüêî ñïóñêຠøòàíè é ïðèñ³äຠíàâïî÷³ïêè. Åñåñ³âåöü ãóêຠäî íüîãî ³ âêàçóº íà þðáó, ùî â³ääàëÿºòñÿ. ijäîê êèâຠãîëîâîþ, íàòÿãóº øòàíè ³, êóìåäíî ÷èì÷èêóþ÷è, íàìàãàºòüñÿ íàçäîãíàòè þðáó. Ëþäèíà, ÿêà ñïîñòåð³ãຠöå, ëåäü ñòðèìóº óñì³øêó, ðîçâàæåíà âèãëÿäîì ³íøî¿ ëþäèíè, ÿêà òàê ïîñï³øຠäî ãàçîâî¿ êàìåðè. Ïîò³ì ìè ïðàöþâàëè íà ñêëàäàõ: òåæ ñìîëèëè äàõè, ùî ïðîò³êàëè. Ó ñêëàäñüêèõ ïðèì³ùåííÿõ çáåð³ãàëèñÿ êóïè ð³çíîãî ìîòëîõó òà íåâèïîòðîøåíèõ êëóíê³â. Ñêàðá, â³ä³áðàíèé ó òèõ ëþäåé, ùî éøëè äî ãàçîâèõ êàìåð, áåçëàäíî íàãðîìàäæóâàâñÿ òóò, íå ïðèêðèòèé â³ä ñîíöÿ é äîùó.

246

ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ

Ùîäíÿ, ðîçêëàâøè áàãàòòÿ ï³ä öåáåðêîþ ç³ ñìîëîþ, ìè çàõîäæóâàëèñÿ «îðãàí³çîâóâàòè» ï³äîá³ä. Îäèí ïðèíîñèâ â³äðî âîäè, äðóãèé – òîðáó ñóøåíèõ âèøåíü àáî ñëèâ, òðåò³é – öóêîð. Ìè âàðèëè óçâàð ³ â³äíîñèëè éîãî òèì íàøèì ñï³ëüíèêàì, ùî íà äàõó ñòâîðþâàëè âèäèì³ñòü ðîáîòè. ²íø³ ñìàæèëè ãðóäèíêó ç öèáóëåþ ³ ¿ëè ¿¿ ç êóêóðóäçÿíèì õë³áîì. Ìè íàìàãàëèñÿ ïîöóïèòè âñå, ùî ïîòðàïëÿëî äî ðóê, ³ íåñëè íàãðàáîâàíå äîáðî äî òàáîðó. dz ñêëàäñüêèõ äàõ³â äóæå äîáðå ïðîãëÿäàëèñÿ ïàëàþ÷³ âîãíèùà òà êðåìàòîð³¿, ùî ïðàöþâàëè íà ïîâíó ïîòóæí³ñòü. Âèäíî áóëî, ÿê ëþäè âõîäèëè âñåðåäèíó ³ ðîçäÿãàëèñÿ. Ïîò³ì åñåñ³âö³ øâèäêî é íàãëóõî çà÷èíÿëè â³êíà. ×åðåç ê³ëüêà õâèëèí, óïðîäîâæ ÿêèõ ìè íàâ³òü íå âñòèãàëè, ÿê ñë³ä, ïðîñìîëèòè ëèñò òîëþ, âîíè âæå ðîç÷èíÿëè íàâñò³æ â³êíà é áîêîâ³ äâåð³, àáè ïðîâ³òðèòè ïðèì³ùåííÿ. ³äòàê ç’ÿâëÿëàñÿ êðåìàòîðíà êîìàíäà – Sonderkommando , ÿêà çíîñèëà òðóïè äî ïàëàþ÷èõ âîãíèù ³ êèäàëà ¿õ â îãîíü. ² òàê òðèâàëî çðàíêó äî íî÷³ ³ ïîâñÿêäåíü. ²íîä³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê ïîä³áíèé åøåëîí óæå áóëî â³äïðàâëåíî íà ñìåðòü äî ãàçîâî¿ êàìåðè, ï³ä’¿æäæàëè çàï³çí³ë³ àâòîìàøèíè ³ç õâîðèìè. Âèòðà÷àòè íà íèõ ãàç áóëî åêîíîì³÷íî íåâèã³äíî. ¯ì íàêàçóâàëè ðîçäÿãàòèñÿ äîãîëà, ³ îáåðøàðôþðåð Ìîëü ðîçñòð³ëþâàâ ¿õ ³ç ãâèíò³âêè àáî ç³øòîâõóâàâ æèâèìè äî ðîâó, íàä ÿêèì çä³éìàëîñÿ ïîëóì’ÿ. Îäíîãî ðàçó ïðèâåçëè ìàøèíîþ ìîëîäó æ³íêó, ÿêà â³äìîâèëàñÿ ðîçëó÷èòèñÿ ç³ ñâîºþ ìàò³ð’þ. Îáîõ çìóñèëè ðîçäÿãíóòèñÿ, ³ ìàòè ï³øëà ïåðøîþ. ×îëîâ³ê, ùî ìàâ ñóïðîâîäæóâàòè ìîëîäøó, ãåòü îñòîâï³â, óðàæåíèé âèòîí÷åíîþ êðàñîþ ¿¿ ò³ëà, ³ â³ä çäèâóâàííÿ é çàõâàòó ïî÷óõàâ ïîòèëèöþ. Ïîì³òèâøè öåé ïðèðîäí³é, õî÷ ³ ïðîñòåöüêèé æåñò, æ³íêà òðîõè îòÿìèëàñÿ. Ïî÷åðâîí³âøè, âîíà ñõîïèëà öüîãî ÷îëîâ’ÿãó çà ðóêó. «Ñêàæè, ùî âîíè ç³ ìíîþ çðîáëÿòü?» «Íàáåðèñÿ â³äâàãè», – âèìîâèâ öåé ÷îëîâ³ê, íå âèâ³ëüíÿþ÷è ðóêè. «ß â³äâàæíà! Òè æ áà÷èø, ÿ íàâ³òü íå ñòèäàþñÿ òåáå! Ãîâîðè!» «Ãîëîâíå, áóäü â³äâàæíîþ. Õîä³ìî. ß ïðîâåäó òåáå. Òè ò³ëüêè íå äèâèñÿ». ³í óçÿâ ¿¿ çà ðóêó ³ ïîâ³â, çàòóëèâøè ¿é äîëîíåþ î÷³. Øêâàð÷àííÿ é ñìîð³ä â³ä ïàëåíîãî ò³ëà é æàð, ùî âèâåðãàâñÿ ç ÿêîãîñü ðîâó, âæàõíóâ ¿¿. Âîíà ñïðîáóâàëà âèñìèêíóòèñÿ. Îäíàê â³í ëàã³äíî ïðèõèëèâ ¿é ãîëîâó, â³äêðèâàþ÷è ïîòèëèöþ. ² â òó æ ìèòü îáåðøàðôþðåð âèñòð³ëèâ, ìàéæå íàâìàííÿ. ×îëîâ³ê ç³øòîâõíóâ ìîëîäó æ³íêó äî ðîâó, â ÿêîìó ïàëàõêîò³ëî ïîëóì’ÿ, ³, êîëè âîíà ïàäàëà, ïî÷óâ ¿¿ íåñàìîâèòèé, óðèâèñòèé êðèê.

247

ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ

Êîëè «Ïåðñüêèé áàçàð», öèãàíñüêèé òàá³ð òà FKL áóëè âùåðòü çàïîâíåí³ æ³íêàìè, â³ä³áðàíèìè ç òèõ, êîòð³ ïðèáóâàëè íà ïëàòôîðìó, íàâïðîòè «Ïåðñüêîãî áàçàðó» áóëî â³äêðèòî íîâèé òàá³ð. Ìè ïðîçâàëè éîãî «Ìåêñèêà». ³í òåæ áóâ ïîêè ùî íå îïîðÿäæåíèé, îòæå, òàì òàêîæ ïî÷àëè áóäóâàòè õàëóïè äëÿ ñòàðîñò, ïðîâîäèëè åëåêòðèêó é ñêëèëè â³êíà. Ìèíàëè äí³, ïîä³áí³ îäèí äî îäíîãî. Ëþäè âèõîäèëè ç òîâàðíèõ âàãîí³â ³ éøëè – òèìè äâîìà øëÿõàìè. Òàá³ðíèêè ïåðåéìàëèñÿ êîæåí ñâî¿ìè ïðîáëåìàìè: ÷åêàëè íà ïîñèëêè é ëèñòè ç äîìó, ùîñü «îðãàí³çîâóâàëè» äëÿ ñâî¿õ ïðèÿòåë³â ³ êîõàíîê, ïóñêàëèñÿ íà ð³çí³ àâàíòþðè. Íî÷³ çàñòóïàëè äí³, íà çì³íó ñïåêîò³ ïðèõîäèëè äîù³. Íàïðèê³íö³ ë³òà ïîòÿãè ïåðåñòàëè ïðèáóâàòè. Äåäàë³ ìåíøå é ìåíøå ëþäåé ³øëî äî êðåìàòîð³¿â. Ñïî÷àòêó â òàá³ðíèê³â âèíèêëî òàêå â³ä÷óòòÿ, ùî ¿ì ÷îãîñü áðàêóº. Àëå ïîò³ì ïðèçâè÷à¿ëèñÿ. Çðåøòîþ, â³äáóâàëèñÿ ³íø³ âàæëèâ³ ïî䳿: íàñòóï ÷åðâîíèõ â³éñüê, ïîâñòàëà é ïàëàþ÷à Âàðøàâà, åøåëîíè, ùî â³äïðàâëÿëèñÿ ùîäíÿ ç òàáîðó ó çàõ³äíîìó íàïðÿìêó íàçóñòð³÷ íåâ³äîìîñò³, íîâèì íåäóãàì ³ ñìåðò³; áóíò ó êðåìàòîð³ÿõ ³ âòå÷à çîíäåðêîìàíäè, ÿêà çàê³í÷èëàñÿ ðîçñòð³ëîì óñ³õ óò³êà÷³â. Ïîò³ì â’ÿçí³â ïî÷àëè ïåðåêèäàòè ç îäíîãî òàáîðó äî ³íøîãî – áåç ëîæîê, áåç ìèñîê ³ áåç ãàí÷³ð’ÿ äëÿ ò³ëà. Ïàì’ÿòü ëþäèíè çáåð³ãຠëèøå îáðàçè. ² ñüîãîäí³, êîëè ÿ ïðèãàäóþ îñòàííº ë³òî â Îñâåíö³ì³, ó ìåíå ïåðåä î÷èìà ïðîïëèâຠíåñê³í÷åííèé ñòðîêàòèé ïîò³ê ëþäåé, ùî âðî÷èñòî ïðîñòóþòü òèìè äâîìà øëÿõàìè; æ³íêà, êîòðà ñòî¿òü ³ç ïîõèëåíîþ ãîëîâîþ íàä ðîâîì, ç ÿêîãî øóãຠïîëóì’ÿ; äåáåëà ðóäîâîëîñà ä³â÷èíà íà òåìíîìó òë³ âñåðåäèí³ áàðàêà, ÿêà íåòåðïëÿ÷å âèãóêóº: «Òè ìåí³ ñêàæè, ÷è áóäå çëî ïîêàðàíå? Ó çâè÷àéíîìó, ëþäñüêîìó ðîçóì³íí³!» À ùå ÿ áà÷ó ïåðåä ñîáîþ ºâðåÿ ³ç ãíèëèìè çóáàìè, ÿêèé ñòî¿òü ùîâå÷îðà ïåðåä ìî¿ìè íàðàìè ³, çàäåðøè ãîëîâó, äîïèòóºòüñÿ: «Òè îòðèìàâ ñüîãîäí³ ïîñèëêó? Ìîæå, ïðîäàñè ìåí³ ÿºöü äëÿ ̳ðêè? Çàïëà÷ó ìàðêàìè. Âîíà òàê ëþáèòü ÿéöÿ…» * Óçÿòî ç: Tadeusz Borowski, This Way for the Gas, Ladies and Gentlemen. New York: Penguin Books, 1979. Copyright © 1959 by Maria Borowski. English translation copyright © 1967 by Penguin Books Ltd. Óñ³ ïðàâà çàñòåðåæàíî. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó Viking Penguin Inc.

248

ªãóäà Áàóåð ªãóäà Áàóåð óæå çíàéîìèé íàì ³ç ïåðøî¿ ÷àñòèíè ö³º¿ êíèæêè. ßê ³ Ðàóëü óëüáåðã, â³í â³äçíà÷àºòüñÿ ïðèòàìàííîþ ³ñòîðèêàì ñõèëüí³ñòþ äî äåòàë³çóâàííÿ. Àëå ÿêùî óëüáåðã çàãîñòðþº ñâîþ óâàãó íà ïîñòàòòÿõ çëî÷èíö³â, òî Áàóåð çîñåðåäæóºòüñÿ ïåðåâàæíî íà ¿õí³õ æåðòâàõ. Éîãî íàóêîâèé ï³äõ³ä òÿ泺 äî óíèêíåííÿ óçàãàëüíåíü ³, íàòîì³ñòü, âèð³çíÿºòüñÿ óâàãîþ äî ðîçá³æíîñòåé, ÿê³ ïðîÿâëÿþòüñÿ, ÿêùî ðîçãëÿäàòè çáëèçüêà îáóìîâëåí³ ì³ñöåì ³ ÷àñîì îñîáëèâîñò³. Òàêèé ñâ³òîãëÿä ñïîíóêຠÁàóåðà ëàìàòè ñòåðåîòèïè ùîäî Ãîëîêîñòó, çîêðåìà ùîäî ïîâåä³íêè ºâðå¿â çà òèõ òðàã³÷íèõ îáñòàâèí. ²ç-ïîì³æ öèõ ñòåðåîòèï³â íàéá³ëüøîãî ïîøèðåííÿ íàáóâ òîé, ùî çìàëüîâóº ºâðå¿â ÿê ïàñèâíèõ ³ áåçáîðîííèõ æåðòâ, ÿê³ éøëè, ÿê «â³âö³ íà çàá³é». Ó ñâî¿é ãðóíòîâí³é ïðàö³ ïðî îï³ð ºâðå¿â «Âèõ³ä ºâðå¿â ³ç áåçñèëëÿ», ôðàãìåíò ÿêî¿ ïîäàíî òóò, Áàóåð ïîêàçóº, íàñê³ëüêè îìàíëèâèì ìîæå áóòè öåé ñòåðåîòèï. Ôîðìè ºâðåéñüêîãî îïîðó ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó* ßê áóëî ïîêàçàíî, çàãàëüíèì ñòàíîâèùåì ºâðå¿â ÷àñ³â ã³òëåð³âñüêî¿ äîáè áóëî ïîë³òè÷íå áåçñèëëÿ. Ïåðåãîâîðè ùîäî ¿õíüîãî ñïàñ³ííÿ, ÿêùî âçàãàë³ é âåëèñÿ, ìàëè á ï³äòðèìóâàòèñÿ îäí³ºþ ÷è ê³ëüêîìà ãîëîâíèìè ïîë³òè÷íèìè ñèëàìè; áåç öüîãî áóëî á ìàëî øàíñ³â íà óñï³õ. ªâðå¿ ìîãëè çâåðíóòèñÿ äî öèõ ñèë, ó íèõ áóëà ìîæëèâ³ñòü ñïðîáóâàòè âïëèíóòè íà ãðîìàäñüêó äóìêó â êðà¿íàõ çàõ³äíî¿ äåìîêðàò³¿, àëå âðåøò³-ðåøò âîíè íàäòî çàëåæàëè â³ä ìèëîñò³ ³íøèõ. Ó â³ëüíîìó ñâ³ò³ ºâðå¿ ìîãëè çàêëèêàòè ÷è ïðîñèòè íàäàòè ¿ì äîïîìîãó; ïåðåáóâàþ÷è çà êîëþ÷èì äðîòîì ã³òëåð³âñüêîãî ïåêëà, âîíè ìîãëè âîëàòè â íà䳿, ùî ïðèãëóøåíèé â³äãîëîñ äîñÿãíå çîâí³øíüîãî ñâ³òó. ×è ìîãëè çðîáèòè ùîñü ïîíàä òå çàõîïëåí³ â ïàñòêó ºâðå¿ ªâðîïè? ßêùî òàê, ÷è çðîáèëè âîíè öå? ßêîþ áóëà ðåàêö³ÿ æåðòâ íà íàéæàõëèâ³øèé òåðîð ³ç âñ³õ áóäü-êîëè çàïðîâàäæåíèõ ïðàâëÿ÷èì ðåæèìîì? Íàäçâè÷àéíî âàæëèâî, ÿêîþ áóëà ðåàêö³ÿ ºâðå¿â íà íàöèñòñüêèé ðåæèì, – òàê ñàìî ÿê ³ íåºâðå¿â. ªâðåé ïðàãíå çíàòè òðàäèö³þ, ÿêó â³í íàñë³äóº. ßê öÿ òðàäèö³ÿ, óâåñü öåé îáøèð ³ñòîðè÷íî âèðîáëåíèõ ö³ííîñòåé ïðîÿâèëè ñåáå çà íàéâèùîãî âèïðîáóâàííÿ – ñìåðòíîãî âèðîêó, âèíåñåíîãî óòëåðîì ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³? À ìîæå, ºâðåéñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ, ïðèãí³÷åíà óäàðàìè æîðñòîêîãî âîðîãà é îòî÷åíà íà Ñõîä³ ïåðåâàæíî áàéäóæèì, à òî é âîðîæèì íàñåëåííÿì, ïðîñòî çàãèíóëà?

249

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

Îòðèìàòè â³äïîâ³ä³ íà ö³ çàïèòàííÿ òàê ñàìî âàæëèâî ³ äëÿ íåºâðå¿â. ͳ÷îãî ïîä³áíîãî äî Ãîëîêîñòó ðàí³øå íå òðàïëÿëîñÿ, îäíàê íåìຠãàðàíò³¿, ùî â³í íå ïîâòîðèòüñÿ çíîâó. ² ïîòåíö³éíèìè æåðòâàìè ãåíîöèäó º íå ëèøå ºâðå¿. Äîêîí÷å ïîòð³áíî òàêîæ çíàòè, ÿê âçàãàë³ ðåàãóþòü ëþäè çà òàêèõ åêñòðåìàëüíèõ îáñòàâèí, ³ ç’ÿñóâàòè, ÿê ðåàãóâàëè ºâðå¿, êîëè öå ñòàëîñÿ ç íèìè. Ùî òàêå îï³ð? Ùî êîíêðåòíî ðîçó쳺ìî ìè ï³ä öèì òåðì³íîì ó êîíòåêñò³ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè? Ùî îçíà÷ຠöå ïîíÿòòÿ, êîëè ìè ïîâ’ÿçóºìî éîãî ç ºâðåÿìè? Ãåíð³ ̳÷åë – ìîæëèâî, íàéâ³äîì³øèé ñó÷àñíèé ³ñòîðèê àíòèôàøèñòñüêîãî ðóõó îïîðó – âèçíà÷ຠîï³ð í³ã³ë³ñòè÷íî: îï³ð áóâ ï³äòðèìêîþ ñàìîïîâàãè. ³í ïèøå: «Ïðèéíÿòè ïîðàçêó, êîëè çäàòåí ³ùå áîðîòèñÿ, îçíà÷àëî âòðàòó ñàìîïîâàãè; ñàìîïîâàãà ñïîíóêàëà êîæíîãî íå çäàâàòèñÿ íà óìîâëÿííÿ ïðî ñï³âïðàöþ ç âîðîãîì»1. Îäíàê ïðàêòè÷íî íåìຠñåíñó àíàë³çóâàòè ºâðåéñüêèé îï³ð çà öèìè êàòåãîð³ÿìè – àäæå íàöèñòè, ÿê â³äîìî, íå âäàâàëèñÿ ñòîñîâíî ºâðå¿â äî æîäíèõ óìîâëÿíü ïðî ñï³âïðàöþ. Ïðîôåñîð Ðàóëü óëüáåðã, ç ³íøîãî áîêó, ñõèëüíèé ââàæàòè ºäèíîþ àáî ìàéæå ºäèíîþ çàêîííîþ ôîðìîþ ñïðàâæíüîãî îïîðó çáðîéíèé îï³ð. Ó ñâî¿é ôóíäàìåíòàëüí³é êíèç³ «Çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â» (×èêàãî, 1961) â³í êàòåãîðè÷íî çàÿâëÿº ³, íà ì³é ïîãëÿä, ïîìèëêîâî, ùî â³äñóòí³ñòü çáðîéíîãî ºâðåéñüêîãî îïîðó ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó áóëà íàñë³äêîì òîãî ôàêòó, ùî ºâðå¿ ïðîòÿãîì òðèâàëîãî æèòòÿ â ä³àñïîð³ íå ìàëè íàãîäè îïàíóâàòè ìèñòåöòâî ñàìîçàõèñòó2. Äîçâîëþ ñîá³ ïî÷àòè ³ç âëàñíîãî âèçíà÷åííÿ, à ïîò³ì ïåðåâ³ðèìî éîãî íà â³äîìèõ ôàêòàõ. ß âèçíà÷àòèìó ºâðåéñüêèé îï³ð ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ÿê áóäü-ÿêó ãðóïîâó ä³ÿëüí³ñòü, ñâ³äîìî çä³éñíþâàíó ïðîòè â³äîìèõ ÷è ï³äîçðþâàíèõ çàêîí³â, ä³é ÷è íàì³ð³â, ñïðÿìîâàíèõ í³ìöÿìè òà ¿õí³ìè ïîïë³÷íèêàìè ïðîòè ºâðå¿â. ß íå ìîæó ïîãîäèòèñÿ ³ç âèçíà÷åííÿì ̳÷åëà, îñê³ëüêè ôàêòè÷íî áóëî çîâñ³ì íåáàãàòî ºâðå¿â, ÿê³ ñâ³äîìî ñï³âïðàöþâàëè ç í³ìöÿìè àáî áàæàëè ïîñïðèÿòè ͳìå÷÷èí³ ó çäîáóòò³ ïåðåìîãè â íà䳿 äîïîìîãòè ñîá³ ³ ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³. Áóëè, çâè÷àéíî, é îïëà÷óâàí³ ºâðåéñüê³ àãåíòè ãåñòàïî òà ³íø³, ÿê³ äîïîìàãàëè í³ìöÿì ó â³äïîâ³äü íà îá³öÿíêó çáåðåãòè ¿ì æèòòÿ, – òàêèõ äîâîë³. Îäíàê ìåí³ â³äîìî ëèøå ïðî îäèí òàêèé ÿñêðàâî âèÿâëåíèé âèïàäîê ³ îäèí ìåíø ïðîìîâèñòèé: ÿ ìàþ íà óâàç³ ãðóïó Àâðààìà Ãàíöâàéõà, â³äîìó ï³ä íàçâîþ 13 (Dos Dreizentl), ó Âàðøàâ³, òà Þäåíðàò Ìîøå ̺òåêà Ìåð³íà â Çàãëåìáº. ²ç âèçíà÷åííÿì ÷è îïèñîì óëüáåðãà ÿ íå ìîæó ïîãîäèòèñÿ ³ç äâîõ ïðè÷èí. Ïî-ïåðøå, íà ì³é ïîãëÿä, â³í ïðèïóñêàºòüñÿ ³ñòîðè÷íî¿

250

ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

íåòî÷íîñò³. ªâðå¿ âñå æ òàêè çàõèùàëè ñåáå óïðîäîâæ ñòîë³òü ³ç çáðîºþ â ðóêàõ, êîëè öå áóëî ìîæëèâî ÷è êîëè íå áóëî ³íøîãî âèáîðó – ó ïîëüñüêèõ ìàºòíîñòÿõ â Óêðà¿í³ ïðîòè âàòàã Õìåëüíèöüêîãî â 1648 ðîö³; ó Ïàëåñòèí³ ïðîòè õðåñòîíîñö³â; ó ñåðåäíüîâ³÷íîìó Éîðêó. Ìîæíà íàâåñòè áàãàòî ïîä³áíèõ ïðèêëàä³â. Á³ëüøå òîãî, ïåðåä 1939 ðîêîì ó Ïîëüù³ ñîö³àë³ñòè÷íà ïàðò³ÿ Áóíä ìàëà ñïåö³àëüí³ çàãîíè çàõèñòó, ùî áîðîëèñÿ íà âóëèöÿõ ³ç õóë³ãàíàìè-àíòèñåì³òàìè. Íà ïî÷àòêó öüîãî ñòîë³òòÿ ºâðåéñüêèìè ñòóäåíòàìè ó Ïðàç³, ³äí³ òà Áåðë³í³ áóëè çàñíîâàí³ ñòóäåíòñüê³ áðàòñòâà, ÿê³ âëàøòîâóâàëè äóåë³ ïðîòè àíòèñåì³ò³â òîùî. Ïî-äðóãå – ³ öÿ ïðè÷èíà, áåçóìîâíî, º âàãîì³øîþ – çáðîéíèé îï³ð ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó áóâ ìîæëèâèì ëèøå çà óìîâ, ÿêèõ á³ëüø³ñòü ºâðå¿â íå ìàëà. Çáðîþ àáî ìàþòü, àáî í³; ºâðå¿ çäåá³ëüøîãî ¿¿ íå ìàëè. Ïðîòå ïðèðîäà ºâðåéñüêîãî çáðîéíîãî îïîðó áóëà íàáàãàòî ñêëàäí³øîþ, í³æ ìîæíà î÷³êóâàòè. Ó ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâ³ (öåíòðàëüíà ÷àñòèíà Ïîëüù³, ùî ïåðåáóâàëà ï³ä íàöèñòñüêèì ïðàâë³ííÿì), çà âè÷åðïíèìè ³ñòîðè÷íèìè ï³äðàõóíêàìè,3 áóëî áëèçüêî 5 òèñÿ÷ ºâðåéñüêèõ á³éö³â. ²ç íèõ áëèçüêî 1 òèñÿ÷³ áðàëè ó÷àñòü â áóíò³ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî, ùå 1 òèñÿ÷à – ó Âàðøàâñüêîìó ïîâñòàíí³ ïîëÿê³â ó 1944 ðîö³, à ðåøòà – öå ïàðòèçàíè â ë³ñàõ ³ ïîâñòàíö³ ðÿäó ³íøèõ ãåòòî ³ òàáîð³â. Ó 1939 ðîö³ íà ö³é òåðèòî𳿠ïåðåáóâàëî áëèçüêî 1,5 ì³ëüéîíà ºâðå¿â, òîæ ìàºìî, ùî ÷àñòêà á³éö³â îïîðó ñêëàäàëà 0,33 â³äñîòêà, – íå íàäòî âðàæàþ÷à öèôðà – ³ ìîæåìî çðîáèòè âèñíîâîê, ùî ºâðåéñüêèé çáðîéíèé îï³ð íîñèâ îáìåæåíèé õàðàêòåð. Ó Ñõ³äí³é Ïîëüù³, äå ïåðåä â³éíîþ ïðîæèâàëî áëèçüêî 1 ì³ëüéîíà ºâðå¿â, íà ìîìåíò âèçâîëåííÿ ç ë³ñ³â âèéøëî 15 òèñÿ÷ îçáðîºíèõ ºâðå¿â – òîáòî 1,5 â³äñîòêà – ùî òàêîæ íàâðÿä ÷è ìîæå çì³íèòè íàøó îö³íêó. Îäíàê ó òîé ÷àñ, êîëè ºâðå¿ îðãàí³çîâóâàëè áîðîòüáó, òîáòî â 1942 é 1943 ðîêàõ, âîíè ñêëàäàëè ïîëîâèíó âñ³õ ïàðòèçàí³â ó ïîëüñüêèõ ë³ñàõ. Äðóãó ïîëîâèíó – áëèçüêî 2500 îñ³á – ñêëàäàëè ïîëÿêè. Ó ãåíåðàëãóáåðíàòîðñòâ³ ïðîæèâàëî ïîíàä 20 ì³ëüéîí³â ïîëÿê³â, îòæå, ÷àñòêà á³éö³â îïîðó ñêëàäàòèìå 0,125 â³äñîòêà. Ïîä³áí³ ï³äðàõóíêè ìîæåìî ïðîâåñòè ³ ùîäî ³íøèõ íàö³é íàöèñòñüêî¿ ªâðîïè. Ïî÷èíàºø ðîçóì³òè àôîðèçì Ìàðêà Òâåíà, ùî º áðåõíÿ, îãèäíà áðåõíÿ ³ ñòàòèñòèêà. Òîæ íå íàäàâàòèìåìî îñîáëèâî¿ âàãè öèì ìàðíèì âïðàâàì ³ äîñë³äèìî ðåàëüí³ ôàêòè ùîäî ºâðåéñüêîãî çáðîéíîãî îïîðó â Ïîëüù³, à òàêîæ ³ äå³íäå. Çàãàëüíî âèçíàíèì º òîé ôàêò, ùî âåëèêîìàñøòàáí³ îïåðàö³¿ çàëåæàëè, ãîëîâíî, â³ä äâîõ ÷èííèê³â: íàÿâíîñò³ çáðî¿ òà ï³äòðèìêè öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ, çäàòíîãî äîïîìàãàòè ï³äï³ëüíèêàì. Æîäíî¿ ³ç öèõ

251

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

ïåðåäóìîâ íå ³ñíóâàëî äëÿ ºâðå¿â. Âîíè íå ìàëè äîñòóïó äî çáðî¿, çàõîâàíî¿ ðîçáèòîþ ïîëüñüêîþ àð쳺þ â 1939 ðîö³. Ó ö³é àð쳿 áóëî äóæå ìàëî ºâðåéñüêèõ îô³öåð³â, îñîáëèâî âèñîêîãî ðàíãó (áóâ, íàïðèêëàä, 1 ãåíåðàë), à òàºìíèö³ çàõîâàííÿ çáðî¿ çíàëè îô³öåðè ïðàâîãî ñïðÿìóâàííÿ, êîòð³ ï³øëè â ï³äï³ëëÿ. ϳäï³ëëÿ ïîëüñüêîãî óðÿäó – Àðì³ÿ Êðàéîâà (ÀÊ) – ïî÷àëî êóïóâàòè ÿêóñü çáðîþ ó í³ìåöüêèõ ñîëäàò³â-äåçåðòèð³â ëèøå íàïðèê³íö³ â³éíè. Äî 1943 ðîêó íèì íå áóëî çàñíîâàíî æîäíîãî ä³éîâîãî ïàðòèçàíñüêîãî çàãîíó, ³ ìàëî òîãî, ùî ºâðå¿â íå ïðèéìàëè äî ëàâ ÀÊ, äî òîãî æ äåÿê³ çàãîíè ÀÊ àêòèâíî çàëó÷àëèñÿ äî ïåðåñë³äóâàííÿ é çíèùåííÿ ºâðå¿â. Îòæå, êîëè ó 1942 ðîö³ ºâðå¿ óñâ³äîìèëè, ùî ¿ì çàãðîæóº ìàñîâå âáèâñòâî, ùå íå áóëî æîäíîãî çàãîíó ÀÊ, äî ÿêîãî âîíè ìîãëè á ïðèëó÷àòèñÿ. À êîëè òàê³ çàãîíè ç’ÿâèëèñÿ, á³ëüø³ñòü ºâðå¿â áóëî âæå âáèòî, ³ òàê ÷è ³íàêøå, à óö³ë³ëèõ âñå ùå íå ïðèéìàëè äî öèõ çàãîí³â. Êîìóí³ñòè÷íà Ãâàðä³ÿ Ëþäîâà, ï³çí³øå Àðì³ÿ Ëþäîâà (ÀË), áóëà ñòâîðåíà íàâåñí³ 1942 ðîêó. Òîä³ âîíà áóëà äóæå ñëàáêîþ, ìàëà çîâñ³ì íåáàãàòî çáðî¿, ³ áëèçüêî ïîëîâèíè ¿¿ ïàðòèçàíñüêèõ óãðóïîâàíü ôàêòè÷íî ñêëàäàëè ºâðåéñüê³ çàãîíè â ë³ñàõ Ëþáë³íñüêîãî âîºâîäñòâà é äå³íäå. Íà òîé ÷àñ, êîëè ÀË íàáóëà ñèëè (ó 1943 ðîö³), âåëèêà ê³ëüê³ñòü ºâðå¿â óæå çàãèíóëà, àëå âö³ë³ë³ âñòóïàëè äî ëàâ ÀË. Çáðîþ ÀË êóïóâàëà ÷è â³äáèðàëà ó ñåëÿí àáî, â á³ëüøîñò³ âèïàäê³â, ¿¿ ñêèäàëà íà ïàðàøóòàõ ðàäÿíñüêà àâ³àö³ÿ. Çàìêíåí³ â ãåòòî, ºâðå¿ âçàãàë³ íå ìàëè ìîæëèâîñò³ ä³ñòàâàòè çáðîþ. ÀÊ íå çáèðàëàñÿ çàáåçïå÷óâàòè ¿õ çáðîºþ; êîìóí³ñòè æ òîä³ ¿¿ íå ìàëè. Êîíòðîëü íà âõîä³ áóâ òàêèé ñóâîðèé, ùî ïðàêòè÷íî íåìîæëèâî áóëî ïðîíåñòè ó ãåòòî õî÷ ÿêóñü çáðîþ, êîòðó âäàâàëîñÿ ä³ñòàòè. Íàéâ³äîì³øèé âèíÿòîê ñêëàäàâ ³ëüíþñ, äå ºâðå¿ ïðàöþâàëè íà í³ìåöüêèõ çáðîéîâèõ çàâîäàõ. Òàì, íåçâàæàþ÷è íà äóæå ñóâîð³ çàõîäè áåçïåêè, çáðîþ ïåðåäàâàëè äî ãåòòî ç ì³ñòà. Òàê³ ñàì³ çàãàëüí³ óìîâè áóëè ³ â ×åíñòîõîâ³, ÷èì ïîÿñíþºòüñÿ òå, ùî ì³ñöåâå ï³äï³ëëÿ ä³ñòàëî çáðîþ, íåçâàæàþ÷è íà ïåðåøêîäè. Çâåðí³ìîñÿ òåïåð äî òðüîõ îñíîâíèõ îñåðåäê³â çáðîéíîãî îïîðó íà Ñõîä³, ÿêèìè áóëè ãåòòî, ë³ñè é òàáîðè. Ó ãåòòî ºâðåéñüêå íàñåëåííÿ ïåðåáóâàëî íà ìåæ³ âèìèðàííÿ â³ä ãîëîäó, õâîðîá ³ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³. Á³ëüøå òîãî, âîíî æèëî â îòî÷åíí³ íåºâðå¿â, ðåàêö³ÿ ÿêèõ íà ñòðàæäàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó âàð³þâàëàñÿ â³ä áàéäóæîñò³, ïåðåâàæíî ç â³äò³íêîì íåïðèÿçí³, äî â³äêðèòî¿ âîðîæîñò³ ùîäî æåðòâ. Ùî æ äî ãåòòî, òî òåçà óëüáåðòà âèäàºòüñÿ ïðàâèëüíîþ. Òîáòî, ÿêùî ò³ëüêè ºâðå¿ ñïîä³âàëèñÿ,

252

ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

ùî ïåðåæèâóòü íàöèñòñüêèé ðåæèì ³ â³éíó, öå ìîãëî ñïîíóêàòè ¿õ âäàòèñÿ äî ìîäåëåé ïàñèâíî¿ ïîâåä³íêè, ÿê³ â ìèíóëîìó çàáåçïå÷óâàëè âèæèâàííÿ îáùèíè, ³ âîíè, â³äïîâ³äíî, íåîõî÷å ïðèñòàâàëè äî çáðîéíîãî îïîðó. Îï³ð áóâ áè çóñòð³íóòèé íåñõâàëüíî, ³ íå ëèøå ïîëüñüêèì íàñåëåííÿì, àëå íàâ³òü ³ ïîëüñüêèì ï³äï³ëëÿì – ÀÊ. Ñòåôàí Ðîâåöüêèé, ãîëîâíîêîìàíäóâà÷ ÀÊ, âèäàâ íàêàç (¹ 71) â³ä 10 ëèñòîïàäà 1942 ðîêó, â ÿêîìó ïðÿìî êîíñòàòóâàëîñÿ: «Ùå íå íàñòàâ ÷àñ äëÿ íàøîãî ïîâñòàííÿ». Ãîëîâíîêîìàíäóâà÷ çãàäàâ òîé ôàêò, ùî «îêóïàíòè âèíèùóþòü ºâðå¿â», ³ çàñòåð³ã ñâî¿õ ëþäåé íå âñòðÿâàòè ó «ïåðåä÷àñí³» (!) 䳿 ïðîòè í³ìö³â4. Äîñë³äæåííÿ çáðîéíèõ ï³äï³ëüíèõ îðãàí³çàö³é ó ãåòòî äîâîë³ ÷³òêî çàñâ³ä÷óþòü, ùî íàñïðàâä³ ºâðå¿ ââ³éøëè ó ôàçó ïðàêòè÷íî¿ ï³äãîòîâêè çáðîéíîãî îïîðó ëèøå ï³ñëÿ ïåðøî¿ òàê çâàíî¿ Aktion, òîáòî îïåðàö³¿ ìàñîâîãî çíèùåííÿ, çä³éñíåíî¿ íàöèñòàìè. Áóíòè â ãåòòî í³êîëè íå â³äáóâàëèñÿ, ïîêè ìîæíà áóëî ïëåêàòè íàä³þ íà âèæèâàííÿ. Âîíè ïî÷àëèñÿ, ç ÷àñó, êîëè âðåøò³-ðåøò ïðèéøëî óñâ³äîìëåííÿ, ùî âñ³õ ºâðå¿â òàê ÷è ³íàêøå ïëàíóâàëîñÿ âáèòè. Óñ³ ³íø³ çáðîéí³ áóíòè ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ґðóíòóâàëèñÿ íà ïðèïóùåíí³, ùî º ÿêèéñü øàíñ íà óñï³õ. Ó ãåòòî ãîä³ áóëî é ñïîä³âàòèñÿ ÿêîãîñü óñï³õó; ºäèíèì ìîæëèâèì íàñë³äêîì áóíòó â ãåòòî áóëî âèíèùåííÿ âñ³õ ºâðåéñüêèõ ìåøêàíö³â ³ â³äòàê – ðîçêðàäàííÿ ñïóñò³ëèõ ºâðåéñüêèõ îñåëü ì³ñöåâèì íàñåëåííÿì – çâè÷àéíî, ÿêùî í³ìö³ ñàì³ íå ïîãðàáóâàëè á ¿õ. Òàêå ïîãðàáóâàííÿ, äî ðå÷³, ãàðàíòóâàëî ñï³âó÷àñòü ì³ñöåâèõ æèòåë³â ó âáèâñòâ³ ºâðå¿â ³, êð³ì òîãî, óíåìîæëèâëþâàëî âòå÷ó âö³ë³ëèõ: ì³ñöåâå íàñåëåííÿ áóëî çàö³êàâëåíå ó â³äñóòíîñò³ ñâ³äê³â. Íà ÷àñ ïåðøî¿ âåëèêî¿ õâèë³ íàöèñòñüêèõ óáèâñòâ ó 1942 ðîö³ ëèøå íåâåëè÷êèé çàëèøîê ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ (ïðèáëèçíî â³ä 15 äî 20 â³äñîòê³â) ³ äàë³ æèâ ó ãåòòî. Öÿ ðåøòêà çìóøåíà áóëà çãîäîì óòâîðèòè îðãàí³çàö³þ, ÿêà ìàëà á àáî ïðîòèñòàâèòè ñåáå Þäåíðàòó, àáî, ÿêùî á â³í ï³äòðèìóâàâ áóíò, êîîðäèíóâàòè ç íèì ÿêèìîñü ÷èíîì ñâî¿ ïëàíè ³ çäîáóâàòè çáðîþ, äîëàþ÷è íàäçâè÷àéí³ òðóäíîù³. Á³ëüøå òîãî, ó çàõ³äí³é ³ öåíòðàëüí³é ÷àñòèíàõ Ïîëüù³ íå áóëî ë³ñ³â, äå á ïàðòèçàíè ìîãëè ïåðåõîâóâàòèñÿ, îòæå, òàêèé âèõ³ä áóâ íåìîæëèâèé. Óë³òêó 1942 ðîêó âàðøàâñüêå ï³äï³ëëÿ òàêè ïî÷àëî íàïðàâëÿòè ºâðåéñüê³ çàãîíè â ë³ñè íåïîäàë³ê â³ä ñòîëèö³, àëå âîðîæå ñòàâëåííÿ ïîëÿê³â, êàðàëüí³ àêö³¿ ÀÊ ³ í³ìåöüê³ ïàòðóë³ øâèäêî çâåëè ö³ ñïðîáè íàí³âåöü. Íà ñõîä³ Ïîëüù³, ó çàõ³äí³é Á³ëîðóñ³ òà â ñõ³äí³é ÷àñòèí³ Ëèòâè ñèòóàö³ÿ ñêëàäàëàñÿ ³íàêøå. Òóò áóëè ãóñò³ ë³ñè, àëå â 1942 ³ íà ïî÷àòêó

253

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

1943 ðîêó â íèõ ä³ÿëî äóæå ìàëî ðàäÿíñüêèõ ïàðòèçàíñüêèõ çàãîí³â. Ó Ì³íñüêó, äå â ãåòòî ïåðåáóâàëî 84 òèñÿ÷³ ºâðå¿â, Þäåíðàò ï³ä êåð³âíèöòâîì Åë³àõó ̳øê³íà áóâ ñêëàäîâîþ ï³äï³ëüíîãî ðóõó, ùî íàìàãàâñÿ âèâåñòè ºâðå¿â ³ç ãåòòî äî ë³ñó. Äîáðå, ùî Þäåíðàòó âäàëîñÿ ðîçäîáóòè òðîõè çáðî¿, áî ì³ñöåâ³ ðàäÿíñüê³ ïàðòèçàíè íå ïðèéíÿëè á ºâðå¿â áåç çáðî¿. Ïðîòå ëèøå íåâåëè÷êà ãðóïà îñ³á çìîãëà íàëåæíèì ÷èíîì åê³ï³ðóâàòèñÿ ç-ïîì³æ òèõ áàãàòüîõ, êîãî áóëî â³äïðàâëåíî. Ó ñàìîìó ì³ñò³ òðèâàëèé ÷àñ áóëè â³äñóòí³ ä³éîâ³ íåºâðåéñüê³ ï³äï³ëüí³ óãðóïîâàííÿ, é äîïîìîãè â³ä á³ëîðóñ³â òàêîæ íå íàäõîäèëî; íàâïàêè, êåð³âíèêàì ãåòòî äîâîäèëîñÿ ïåðåõîâóâàòè àíòèôàøèñò³â, ùî íå ìîãëè óòðèìàòèñÿ â ì³ñò³. Íàì ùå íå â³äîìî, ñê³ëüêè ºâðå¿â áóëî ïåðåïðàâëåíî äî ë³ñó ç ̳íñüêà; âåäåòüñÿ ï³äðàõóíîê é óêëàäàºòüñÿ ñïèñîê, ³ ìèíå ùå áàãàòî ÷àñó, ïîêè ðîáîòó áóäå çàâåðøåíî. ß ñõèëüíèé îö³íþâàòè öþ ê³ëüê³ñòü ó ìåæàõ â³ä 6 äî 10 òèñÿ÷. Áëèçüêî 5 òèñÿ÷ âèæèëî ï³ä ÷àñ â³éíè ó ë³ñàõ, ùî ñòàëè ïðèõèñòêîì äëÿ òèõ, õòî âèáðàâñÿ ç ãåòòî ³ áóâ çäàòíèé íîñèòè çáðîþ. À òåïåð çâåðí³ìîñÿ äî ³íøî¿ ïðîáëåìè: êîëåêòèâíà â³äïîâ³äàëüí³ñòü. Íàöèñòè ñòðà÷óâàëè âåëèêó ê³ëüê³ñòü ëþäåé ó â³äïîâ³äü íà áóíòàðñüê³ àêòè ÷è çà ï³äîçðþâàíó ï³äðèâíó ðîáîòó îäèíèöü. Ïðèì³ðîì, ó Äîëãèíîâ³, ïîáëèçó ³ëüíþñà, áóëî çàòðèìàíî äâîõ õëîïö³â ïðè ñïðîá³ âèáðàòèñÿ ç ãåòòî, îäíàê çãîäîì ¿ì óäàëîñÿ âòåêòè ³ ñõîâàòèñÿ. ͳìö³ ïîâ³äîìèëè Þäåíðàò, ùî â ðàç³, ÿêùî ö³ îñîáè íå ïîâåðíóòüñÿ é íå çäàäóòüñÿ, âñå ãåòòî áóäå íåãàéíî çíèùåíî. Ö³ äâîº â³äìîâèëèñÿ ïîâåðíóòèñÿ, õî÷à é çíàëè, ùî ÷åðåç òå çàãèíóòü ñîòí³ ³íøèõ ëþäåé. Íàñòóïíîãî ðàíêó æèòåë³â öüîãî ãåòòî ðîçñòð³ëÿëè. ßê áè â÷èíèëè ìè íà ì³ñö³ öèõ ìîëîäèê³â?5 Ïðîòå ãîëîâíîþ âíóòð³øíüîþ ïðîáëåìîþ äëÿ ºâðå¿â áóëà íå òàê êîëåêòèâíà â³äïîâ³äàëüí³ñòü, çóìîâëåíà í³ìåöüêèìè ðåïðåñ³ÿìè, ÿê ðîäèííà â³äïîâ³äàëüí³ñòü. Íàëåæàòè äî ðóõó îïîðó – îçíà÷àëî ïðèð³êàòè ñâîþ ðîäèíó íà ñìåðòü, à íå ïðîñòî íàðàæàòè íà ïåâíèé ðèçèê, ÿê öå áóâàëî ó âèïàäêó ç ó÷àñíèêàìè íåºâðåéñüêîãî îïîðó. Ìîëîäîìó ºâðåºâ³ äîâîäèëîñÿ ïðèéìàòè áåçïîâîðîòíå ð³øåííÿ ïðî â³äõ³ä â³ä ñâî¿õ áàòüê³â, áðàò³â, ñåñòåð, ðîäè÷³â òà êîõàíèõ ³, ïåðåáóâàþ÷è ó ëàâàõ îïîðó, ìîâ÷êè é áåçïîì³÷íî ñïîñòåð³ãàòè, ÿê âåçóòü ¿õ íà ñòðàòó. Àááà Êîâíåð, âåëèêèé ³çðà¿ëüñüêèé ïîåò ³ êîëèøí³é ãîëîâà FPO (Farainikte Partisaner Organizacje) – ðóõó îïîðó ó â³ëüíþñüêîìó ãåòòî, ðîçïîâ³äàâ, ÿê â³í íàêàçàâ ñâî¿ì ëþäÿì ç³áðàòèñÿ íà ïðèçíà÷åíó ãîäèíó: âîíè çìóøåí³ áóëè çàëèøàòè ãåòòî ÷åðåç êàíàë³çàö³éí³ òðóáè, ùîá ïðîäîâæóâàòè áîðîòüáó â ë³ñàõ. Êîëè íàñòàâ ÷àñ, ³ â³í ñòîÿâ íåïîäàë³ê âõîäó äî ï³äçåìíîãî êîëåêòîðà, ï³ä³éøëà éîãî ñòàðà ìàòè é ïîïðîñèëà ïîêàçàòè

254

ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

¿é òóäè äîðîãó. ³í çìóøåíèé áóâ ñêàçàòè, ùî íå çíàº. ² â³äòîä³, ç³çíàâñÿ Êîâíåð, â³í íå ïåâåí, ÷è çàñëóæèâ àâòîðèòåò ïàðòèçàíà-àíòèôàøèñòà, à ÷è òàâðî íåâ³ðíîãî ñèíà6. Ç’ÿñóºìî äîêëàäí³øå, íà ïðîòèâàãó öèì ôàêòàì, ÿê ìîæíà ê³ëüê³ñíî îö³íèòè çáðîéíèé îï³ð ºâðå¿â íà Ñõîä³. Ó ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâ³ â³äáóëîñÿ òðè çáðîéíèõ áóíòè – ó Âàðøàâ³, ×åíñòîõîâ³ é Òàðíóâ³; ÷îòèðè ñïðîáè áóíòó – â Êåëüö³, Îïàòóâ³, Ïèë³ö³ òà Òîìàøîâ³ Ëþáë³íñüêîìó; ³, êð³ì òîãî, íàðàõîâóºòüñÿ ñ³ìíàäöÿòü ì³ñöü, ç ÿêèõ ãðóïè îçáðîºíèõ ºâðå¿â ï³øëè ó ë³ñè: Õìåëüíèê, Êðàê³â, ²âàíñüêà, Þçåôóâ, Êàëüâàð³ÿ, Ìàðêóøåâ, Ìåäçèæåöü ϳäëÿñüêèé, Îïî÷íî, Ðàäîì, Ðàäçèí, Æåøóâ, Ñîêîëóâ ϳäëÿñüêèé, Ñîñíîâåöü, Òîìàøóâ Ëþáë³íñüêèé, Òàðíóâ, Âëîäàâà òà Çåëåõóâ. Áóëè áóíòè ³ â ø³ñòüîõ êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîðàõ ³ òàáîðàõ ñìåðò³: Êðóøèíà, Êðèõóâ, ̳íñüê, Ìàçîâåöüêèé («Êîïåðíèê»), Ñîá³áóð ³ Òðåáë³íêà; øèðîêî â³äîìèé òàêîæ ºâðåéñüêèé áóíò ó ãàçîâèõ êàìåðàõ Îñâåíö³ìà íàïðèê³íö³ 1944 ðîêó. Öå áóëè ºäèí³ áóíòè, ùî áóäü-êîëè â³äáóâàëèñÿ â íàöèñòñüêèõ òàáîðàõ, çà âèíÿòêîì áóíòó ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ â Åáåíçåå íàïðèê³íö³ â³éíè. Áóëè òàêîæ çáðîéí³ ³íòåðíàö³îíàëüí³ ï³äï³ëëÿ – íàïðèêëàä, ó Áóõåíâàëüä³ é Îñâåíö³ì³, – àëå äî àêòèâíèõ ä³é âîíè í³êîëè íå âäàâàëèñÿ. (Ó Áóõåíâàëüä³ ï³äï³ëüíèêè çàâîëîä³ëè òàáîðîì, êîëè åñåñ³âö³ âæå ï³øëè.) ³äîìî òàêîæ ïðî ³ñíóâàííÿ 30 ºâðåéñüêèõ ïàðòèçàíñüêèõ çàãîí³â ó ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâ³, ³, êð³ì òîãî, ìàºìî ñïèñîê 21 çàãîíó, äå ºâðå¿ ñêëàäàëè ïîíàä 30 â³äñîòê³â ïàðòèçàí³â. Ö³ îñòàíí³ çãàäàí³ çàãîíè íàëåæàëè âèêëþ÷íî äî ÀË, îñê³ëüêè, ÿê ÿ ïîÿñíþâàâ, ÀÊ íå ïðèéìàëà ºâðå¿â. Îêðåì³ ºâðå¿ âèêîíóâàëè âàæëèâ³ ôóíêö³¿ â ÀÊ, àëå âîíè çìóøåí³ áóëè ïðèõîâóâàòè ñâîþ íàö³îíàëüí³ñòü ³ æèòè ï³ä âèãàäàíèìè ³ìåíàìè. Ùå 1 òèñÿ÷à ºâðå¿â áðàëà ó÷àñòü ó Âàðøàâñüêîìó ïîâñòàíí³ ïîëÿê³â ó ñåðïí³ 1944 ðîêó. Çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü öèõ á³éö³â ñòàíîâèëà áëèçüêî 5 òèñÿ÷, ç ÿêèõ 4 òèñÿ÷³ çàãèíóëè. Ñèòóàö³ÿ â Ëèòâ³, ñõ³äí³é Ïîëüù³ òà Á³ëîðóñ³ íàáàãàòî ñêëàäí³øà, ³ ÿ íå ìîæó â³äòâîðèòè ïîâíó êàðòèíó. Çáðîéí³ áóíòè áóëè ùîíàéìåíøå ó 60 ãåòòî (â òàêèõ, ÿê Òó÷èí, Ëÿõâà òà Ìèð); áóëè òàêîæ ñïðîáè áóíòó (ÿê ó ³ëüíþñ³) àáî çáðîéí³ ï³äï³ëüí³ ðóõè, ÿê³ ïîñèëàëè ëþäåé ó ë³ñè (ÿê ó Êàóíàñ³, Çåòë³ òîùî). Ó îêðåìèõ ãåòòî îï³ð íå îáìåæóâàâñÿ îäí³ºþ ôîðìîþ, íàïðèêëàä ó Íåñâ³æ³, äå çáðîéíèé áóíò çàê³í÷èâñÿ âòå÷åþ äî ë³ñó7. Îö³íèòè ê³ëüê³ñòü ºâðåéñüêèõ ïàðòèçàí³â íà ö³é òåðèòî𳿠íàéâàæ÷å, õî÷à çíîâó æ òàêè, ìè ïðàöþºìî çàðàç íàä ñïèñêîì. ³äîìî, ùî íà ö³é

255

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

òåðèòî𳿠áóëî áëèçüêî 15 òèñÿ÷ ºâðåéñüêèõ ïàðòèçàí³â íàïðèê³íö³ â³éíè ³, î÷åâèäíî, çíà÷íî á³ëüøå ¿õ çàãèíóëî äî òîãî. Ó ðàç³ ï³äðàõóíêó ñòîñîâíî Ñõ³äíî¿ ªâðîïè íåîáõ³äíî äîäàòè ùå áëèçüêî 2 òèñÿ÷ ºâðåéñüêèõ ïàðòèçàí³â, ùî âîþâàëè ó ñëîâàöüêèõ Òàòðàõ. Äâ³ äîäàòêîâ³ çàóâàãè. Ïî-ïåðøå, íå òàê ïðîñòî äàòè âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòþ «ºâðåéñüêèé ïàðòèçàí». ×è â³äíîñèòè äî ö³º¿ êàòåãî𳿠ëèøå òèõ ºâðå¿â, ùî áîðîëèñÿ â ºâðåéñüêèõ çàãîíàõ? ×è ìîæåìî ìè âêëþ÷àòè ñþäè îêðåìèõ ºâðå¿â, ùî áîðîëèñÿ â íåºâðåéñüêèõ óãðóïîâàííÿõ, òàêèõ ÿê ðàäÿíñüê³ ïàðòèçàíñüê³ çàãîíè? Á³ëüøå òîãî, ÿê áóòè ç òèìè ºâðåÿìè, ùî ïðèõîâóâàëè ñâîþ íàö³îíàëüí³ñòü ³ âîþâàëè ÿê ïîëÿêè ÷è ðîñ³ÿíè? Çðåøòîþ, áóëè òàê³ êîìóí³ñòè (íàïðèêëàä, Þðã³ñ-dzìàíàñ, êîìàíäèð ëèòîâñüêèõ ïàðòèçàí³â), ÿê³ íàãîëîøóâàëè íà ñâîºìó ðàäÿíñüêîìó ÷è ïîëüñüêîìó ãðîìàäÿíñòâ³, â³äìîâëÿþ÷èñü â³ä ñâî¿õ ºâðåéñüêèõ êîðåí³â. Öå ñàìå ìîæíà ñêàçàòè é ïðî ïîîäèíîêèõ ºâðå¿â â ÀÊ ³ ïðî îêðåì³ êåð³âí³ ïîñòàò³ â ÀË. Ïðîòå ö³ âèïàäêè áóëè çàãàëîì ð³äê³ñíèìè ³ íå õàðàêòåðíèìè, îñê³ëüêè â³ä ºâðå¿â âèìàãàëîñÿ çàçíà÷àòè ñâîþ íàö³îíàëüíó íàëåæí³ñòü íåçàëåæíî â³ä ñïîâ³äóâàíî¿ íèìè ïîë³òè÷íî¿ ³äåîëî㳿. Íàñïðàâä³ ñòàâëåííÿ äî ºâðå¿â, ÿê³ âîë³ëè ³äåíòèô³êóâàòè ñåáå ëèøå ÿê ïîëÿêè ÷è êîìóí³ñòè, áóëî ÷àñòî íåãàòèâíèì, òàê ùî çàëèøàºòüñÿ â³äêðèòèì ïèòàííÿ, ÷è º ï³äñòàâè âèêëþ÷àòè íàâ³òü êîìóí³ñòè÷íèõ êåð³âíèê³â ³ ïðèá³÷íèê³â àñèì³ëÿö³¿ ç àíàë³çó ºâðåéñüêîãî îïîðó. Õ³áà íå ïîäàâëÿëàñÿ ¿õíÿ îñîáèñòà ñàìîáóòí³ñòü íàâ’ÿçóâàíîþ ¿ì äîëåþ ºâðåéñüêî¿ ñï³ëüíîòè, íàëåæí³ñòü äî ÿêî¿ âîíè â³ä÷óâàëè ëèøå çà íàðîäæåííÿì? Ïî-äðóãå, ìè íå ìîæåìî íå çâàæàòè íà àíòèñåì³òèçì, ÿêèé ïîáóòóâàâ íàâ³òü ó ðàäÿíñüêèõ ïàðòèçàíñüêèõ çàãîíàõ. Çàäîêóìåíòîâàíî ÷èìàëî ïîä³áíèõ âèïàäê³â, ³ äåÿê³ ç íèõ ìàëè ôàòàëüí³ íàñë³äêè äëÿ ºâðåéñüêèõ á³éö³â. Öÿ íåïðèÿçíü áóëà ñïðÿìîâàíà íå ëèøå ïðîòè ºâðåéñüêèõ çàãîí³â çàãàëîì – ÿê³ ðàäÿíñüêå ïàðòèçàíñüêå êîìàíäóâàííÿ ðîçôîðìîâóâàëî, – àëå é ïðîòè îêðåìèõ ºâðå¿â ó ³íøèõ çàãîíàõ. Ó äåÿêèõ óãðóïîâàííÿõ ³ç çíà÷íîþ ê³ëüê³ñòþ ºâðå¿â áîðîòüáà ç àíòèñåì³òèçìîì áóëà ìîæëèâîþ, àëå òàì, äå ºâðå¿â áóëî ìàëî, äàâàòè â³äñ³÷ äëÿ íèõ áóëî çíà÷íî âàæ÷å. Òåïåð, õî÷à á ïîá³æíî, òîðêíåìîñÿ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè. Òóò ³ñòîð³ÿ ìຠíå òàêèé äðàìàòè÷íèé âèãëÿä. Ïî-ïåðøå, ÷åðåç òå ùî çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü ºâðå¿â ó Ôðàíö³¿, Áåëü㳿 òà Ãîëëàí䳿 ñêëàäàëà ìåíøå îäí³º¿ øîñòî¿ ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ ó ïåðåäâîºíí³é Ïîëüù³, à ïî-äðóãå, òîìó ùî ðóõ çáðîéíîãî îïîðó íå íàáóâ òóò ïîì³òíîãî ðîçìàõó àæ äî 1943 ðîêó. Íà òîé ÷àñ çàëèøèëîñÿ âîþâàòè âæå íåáàãàòî ºâðå¿â. Íà Çàõîä³, çâè÷àéíî, òàêî¿ âîðîæîñò³ äî ºâðå¿â, ÿê íà Ñõîä³, íå áóëî, àëå òðàïëÿëèñÿ

256

ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

é ïîì³òí³ âèíÿòêè. Ó Ôðàíö³¿, íàïðèêëàä, äî àíòèºâðåéñüêèõ çàõîä³â âäàâàëàñÿ, ïåðåâàæíî, ôðàíöóçüêà ïîë³ö³ÿ. Ó Ôðàíö³¿ ºâðåéñüê³ çáðîéí³ çàãîíè áóëè â OJC (Organisation juive de combat – Áîéîâà ºâðåéñüêà îðãàí³çàö³ÿ) ³ MOI (Êîìóí³ñòè÷íèé çàã³í); äâà çàãîíè ä³ÿëè íà òåðèòî𳿠Áåëü㳿 ³ äâà çàãîíè ºâðåéñüêèõ êîìóí³ñò³â – ó ͳìå÷÷èí³. Ïðîòå çäåá³ëüøîãî ºâðå¿ áðàëè ³íäèâ³äóàëüíó ó÷àñòü ó íåºâðåéñüêèõ îðãàí³çàö³ÿõ, îñê³ëüêè â Çàõ³äí³é ªâðîï³ ãåòòî íå óòâîðþâàëèñÿ. ×è ìàºìî ìè ðîçãëÿäàòè ¿õ ÿê ºâðåéñüêèõ á³éö³â îïîðó, ÷è ÿê áåëüã³éñüêèõ àáî ôðàíöóçüêèõ? ß ãàäàþ, ùî â³äïîâ³äü çàëåæèòü â³ä ìîòèâ³â ïîâåä³íêè ºâðå¿â. ×è êåðóâàëèñÿ âîíè ó ñâî¿õ ä³ÿõ ïåðåâàæíî ºâðåéñüêèìè ³íòåðåñàìè, ÷è í³? ³äïîâ³äü º âàæëèâîþ, îñê³ëüêè â³ä íå¿ çàëåæàòèìå íàøà îö³íêà ãëèáèíè ºâðåéñüêî¿ ³äåíòè÷íîñò³ ñåðåä çàõ³äíèõ ºâðå¿â. Âîíà òàêîæ äîïîìîæå íàì âèÿâèòè ñòóï³íü ³íòåãðàö³¿ ì³æ ºâðåÿìè òà íåºâðåÿìè. Íàø³ äîñë³äæåííÿ ùå òðèâàþòü, àëå ÿ íàâàæóñÿ çðîáèòè çàãàëüíèé âèñíîâîê, ùî ö³ ºâðå¿ âñòóïàëè â áîðîòüáó, ÿê ïðàâèëî, ç «ºâðåéñüêèõ» ïðè÷èí. Ñê³ëüêè æ ºâðå¿â âîþâàëî? Ó Ôðàíö³¿ ¿õ íàðàõîâóâàëîñÿ ðàäøå òèñÿ÷³, í³æ ñîòí³, à â Áåëü㳿, éìîâ³ðíî, áëèçüêî òèñÿ÷³. Á³ëüøå òîãî, ºâðå¿, ÿê ïðàâèëî, âèñòóïàëè â ïåðøèõ ðÿäàõ: íàïðèêëàä, ïåðø³ ì³ñüê³ ïàðòèçàíè, ùî áîðîëèñÿ ïðîòè íàöèñò³â ó Ïàðèæ³ íàâåñí³ 1942 ðîêó, áóëè ÷ëåíàìè ºâðåéñüêîãî çàãîíó ïðîêîìóí³ñòè÷íî¿ îðãàí³çàö³¿ Ìβ. Ó Áåëü㳿 çàã³í Guttfreud âçÿâ ó ðóêè çáðîþ ùå ó âåðåñí³ 1941 ðîêó, êîëè éîãî á³éö³ çíèùèëè ºâðåéñüêîãî àãåíòà ãåñòàïî ³ ïîãðàáóâàëè çàâîä, ùî ïðàöþâàâ íà í³ìö³â, à çãîäîì ñïàëèëè êàðòîòåêó ºâðå¿â ó øòàá-êâàðòèð³ Þäåíðàòó â Áðþññåë³. ² íàðåøò³, òèñÿ÷³ ºâðå¿â áîðîëèñÿ ó ï³âí³÷í³é ²òà볿 â 1943– 1944 ðîêàõ, ³ ùå òèñÿ÷³ âîþâàëè ðàçîì ³ç àð쳺þ Ò³òî â Þãîñëà⳿. ϳäñóìóéìî. Îòæå, ºâðåéñüêèé çáðîéíèé îï³ð áóâ çíà÷íî ïîøèðåí³øèì, í³æ öå çàâåäåíî áóëî ââàæàòè. Ó Ñõ³äí³é ªâðîï³ ïåðåâàæíà ÷àñòèíà òèõ, õòî âèæèâ ó ïåðøó õâèëþ íèùåííÿ, áðàëà ó÷àñòü ó çáðîéíîìó ðóõîâ³. ªâðåéñüê³ áóíòè ó Âàðøàâ³ òà äå³íäå áóëè ïåðøèìè ïðîÿâàìè áîðîòüáè ì³ñöåâèõ æèòåë³â ïðîòè í³ìö³â ïî âñ³é ªâðîï³, à ºâðåéñüê³ áóíòè â òàáîðàõ âçàãàë³ áóëè ºäèíèìè ïîä³áíèìè âèñòóïàìè. Âèñíîâîê ̳÷åëà ïðî òå, ùî â³äñîòêîâèé ïîêàçíèê, ÿêèé õàðàêòåðèçóº çáðîéíèé îï³ð, ó ºâðå¿â áóâ âèùèé, í³æ ó ³íøèõ íàðîä³â, çà îêðåìèìè âèíÿòêàìè º â³ðîã³äíèì. Öå âðàæàþ÷èé ôàêò, ç îãëÿäó íà òå, ùî ºâðåÿì äîâîäèëîñÿ çóñòð³÷àòèñÿ ç á³ëüøèìè òðóäíîùàìè, ³ çà â³äñóòíîñò³ ó íèõ ñó÷àñíî¿ â³éñüêîâî¿ òðàäèö³¿. Áåçóìîâíî, äàëàñÿ âçíàêè ðåàëüí³ñòü

257

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

íàöèñòñüêî¿ çàãðîçè äëÿ ºâðåéñüêî¿ ñï³ëüíîòè. Îäíàê ïåðåñë³äóâàííÿ íå ïîÿñíþº îïîðó, îñîáëèâî, ÿêùî âîíî ñóïðîâîäæóºòüñÿ õèìåðíèìè ôîðìàìè óòèñêó é íàñèëüñòâà. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³, äîñë³äèòè, ÿêèì ÷èíîì ºâðåÿì ó Ïàëåñòèí³, à ïîò³ì ³ â ²çðà¿ë³ äîâîäèëîñÿ äîëàòè ñâî¿ â³éñüêîâ³ ïðîáëåìè, çäàºòüñÿ, ëåãøå ó ñâ³òë³ ùîéíî âèêëàäåíîãî àíàë³çó, í³æ ³ç ïîçèö³é óëüáåðãà, ÿêèé ãîâîðèòü ïðî â³äñóòí³ñòü îñîáëèâî¿ áîðîòüáè â ªâðîï³ ³ âîäíî÷àñ ïðî ðàïòîâå é íåçðîçóì³ëå ï³äâèùåííÿ â ²çðà¿ë³ â³éñüêîâîãî âèøêîëó, ÿêèé äàâ çìîãó ºâðåÿì áîðîòèñÿ çà ñâîº ³ñíóâàííÿ. ß ðîçãëÿíóâ ñïî÷àòêó çáðîéíèé îï³ð, îñê³ëüêè ä³éîâèé áåççáðîéíèé îï³ð êðàùå ïîÿñíþâàòè íà òë³ ïåðøîãî. Òîæ çâåðí³ìîñÿ òåïåð äî ïðîáëåìè îïîðó áåç çàñòîñóâàííÿ çáðî¿. Áåççáðîéíà áîðîòüáà ïî÷àëàñÿ çàäîâãî äî ñóìíîçâ³ñíèõ êàðàëüíèõ àêö³é. Çà òèõ îáñòàâèí, ùî ºâðå¿ íå óñâ³äîìëþâàëè íàöèñòñüêèõ íàì³ð³â çíèùèòè ¿õ, ¿õíþ ïîâåä³íêó ìîæíà ïðèð³âíÿòè, ïðèíàéìí³ ïåâíîþ ì³ðîþ, äî ïîâåä³íêè íåºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ çà íàöèñòñüêîãî ðåæèìó. Òàêå ïîð³âíÿííÿ âàæëèâå ÿê ç³ñòàâëåííÿ ç ïåâíèì ì³ðèëîì ïîâåä³íêè íàñåëåííÿ, êîòðå ïåðåáóâàëî ï³ä ãí³òîì òåðîðó. Ç ³íøîãî áîêó, â³äì³íí³ñòü ì³æ ñòàíîâèùàìè ºâðå¿â ³ íåºâðå¿â ÷åðåç ïåâíèé ÷àñ ñòàëà î÷åâèäíîþ, ³ ìè íå ìîæåìî, îö³íþþ÷è ÿê ïîð³âíÿíí³, òàê ³ íåïîð³âíÿíí³ ñèòóàö³¿, óíèêíóòè íàøîãî çíàííÿ ïðî òå, ùî ºâðå¿ ïåðåæèâàòèìóòü Ãîëîêîñò, òîä³ ÿê ³íø³ íàö³¿ – í³. Òîæ ùî ðîáèëè ³íø³ ï³äêîðåí³ íàö³¿ ªâðîïè? ×è ï³äêîðÿëèñÿ âîíè í³ìåöüêèì çàêîíàì, íàâ³òü ÿêùî ö³ îñòàíí³ çàáîðîíÿëè îñâ³òó â Ïîëüù³ é íà òåðåíàõ ÑÐÑÐ? Òàê, ï³äêîðÿëèñÿ. À ÷è îïèðàëèñÿ âîíè òÿãàðåâ³ ðàáñüêî¿ ïðàö³ íà ͳìå÷÷èíó? ͳ, íå îïèðàëèñÿ. Ç ³íøîãî áîêó, ºâðå¿, çäåá³ëüøîãî, äîâåëè ñâîþ íåïîê³ðí³ñòü. ²ñòîð³ÿ íàâ÷èëà ¿õ ìèñòåöòâó ãíó÷êîñò³, ³ âîíè âèÿâèëè ñåáå â³ðòóîçíèìè ïðàêòèêàìè. Ïåðåäóñ³ì, óñóïåðå÷ òðàäèö³éí³é ìóäðîñò³, á³ëüø³ñòü í³ìåöüêèõ òà àâñòð³éñüêèõ ºâðå¿â – áëèçüêî 41 òèñÿ÷³ ³ç 70 òèñÿ÷ – òàêè çìîãëè ïîêèíóòè Òðåò³é ðåéõ. (Îêðåì³ ç íèõ, íà æàëü, áóëè ñõîïëåí³ çíîâó ï³ä ÷àñ ïðîñóâàííÿ í³ìåöüêî¿ àð쳿.) Ó Ïîëüù³, ùîéíî ïî÷àëàñÿ â³éíà, í³ìåöüêèé ðåæèì áóâ íàñò³ëüêè æîðñòîêèì, ùî â ðàç³, ÿêáè ºâðå¿ ìîâ÷êè êîðèëèñÿ, – õî÷ êîæíå ïîðóøåííÿ íàöèñòñüêèõ ïîðÿäê³â ³ êàðàëîñÿ íà ñìåðòü – âîíè âçàãàë³ á íåâäîâç³ âñ³ âèìåðëè. Íàâåäó äåê³ëüêà ïðèêëàä³â. Îô³ö³éí³ í³ìåöüê³ õàð÷îâ³ ïàéêè, ùî ðîçïîä³ëÿëèñÿ âàðøàâñüêèì Þäåíðàòîì, ó 1941 ðîö³ îö³íþâàëèñÿ ó 336 êàëîð³é íà äåíü. Íàâðÿä ÷è âàðøàâñüê³ ºâðå¿ çìîãëè á ïðîæèòè íà òàêîìó ðàö³îí³ á³ëüøå ê³ëüêîõ ì³ñÿö³â. Àëå çàâäÿêè

258

ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

êîíòðàáàíä³, íåëåãàëüíîìó âèðîáíèöòâó, ùî íàáóëè çíà÷íîãî ðîçìàõó, à òàêîæ âåëèê³é âèíàõ³äëèâîñò³, ùîäåííèé ðàö³îí âäàëîñÿ äîâåñòè â ñåðåäíüîìó äî 1125 êàëîð³é. Íà æàëü, âåëèêà ÷àñòèíà áåçðîá³òíèõ ºâðåéñüêèõ á³æåíö³â, ÿêèõ í³ìö³ ç³ãíàëè ç ¿õí³õ äîì³âîê íà ïåðèôå𳿠äî Âàðøàâè, ïîìèðàëè ïîâ³ëüíîþ ñìåðòþ, îñê³ëüêè ¿õíº ïðîäîâîëü÷å çàáåçïå÷åííÿ áóëî íèæ÷èì â³ä öüîãî ñåðåäíüîãî ïîêàçíèêà. Ïðîòå áàãàòüîì ³íøèì âäàëîñÿ âèæèòè íà òàêîìó ðàö³îí³8. ß ñõèëüíèé ââàæàòè öþ âïåðò³ñòü, ð³øèì³ñòü âèæèòè âñóïåðå÷ íàöèñòñüê³é âëàä³ àêòîì îïîðó – â òîìó ðîçóì³íí³, ÿêîãî ÿ íàäàâ öüîìó ïîíÿòòþ ó çàïðîïîíîâàíîìó íà ïî÷àòêó öüîãî åñå âèçíà÷åíí³. Ó Êàóíàñ³ ïîä³áíîþ êîíòðàáàíäîþ çàéìàëèñÿ çàãîíè ï³ä êîíòðîëåì Þäåíðàòó òà ºâðåéñüêî¿ ïîë³ö³¿ – ïîë³ö³ÿ òóò ñòàíîâèëà îñåðäÿ îðãàí³çàö³¿ çáðîéíîãî îïîðó. Îòæå, öå áóëà îðãàí³çîâàíà ä³ÿëüí³ñòü, çä³éñíþâàíà ïåâíîþ ì³ðîþ ï³ä ãðîìàäñüêèì íàãëÿäîì, ìåòîþ ÿêî¿, ïîçà áóäü-ÿêèì ñóìí³âîì, áóâ îï³ð ôàøèñòñüêîìó ðåæèìîâ³. Ðîçãëÿíåìî ïèòàííÿ îñâ³òè. Äî ê³íöÿ îñåí³ 1941 ðîêó áóäü-ÿêà îñâ³òà äëÿ ºâðå¿â ó Âàðøàâ³ áóëà çàáîðîíåíà. Àëå âîíà ³ñíóâàëà òàºìíî, â òàê çâàíèõ complets, äå çáèðàëèñÿ ìàëåíüê³ ãðóïè ó÷í³â – ó áåçêîøòîâíèõ ¿äàëüíÿõ ÷è âäîìà ó â÷èòåëÿ. Ìè íàñïðàâä³ çíàõîäèìî äîêàçè öüîãî ó áàãàòüîõ êóòî÷êàõ Ïîëüù³. ²ñíóâàëè òàêîæ òàºìí³ âèù³ øêîëè ó Âàðøàâ³, ÿê³ îòðèìóâàëè ïåâíó ãðîøîâó äîïîìîãó ³ç äæåðåë íåëåãàëüíîãî êîì³òåòó JDC (American Jewish Joint Distribution Committee – Àìåðèêàíñüêèé ºâðåéñüêèé îá’ºäíàíèé ðîçïîä³ëü÷èé êîì³òåò). ijÿëüí³ñòü òàêèõ øê³ë çàäîêóìåíòîâàíà. Ñòàðø³ ñòóäåíòè â íèõ çäàâàëè îô³ö³éí³ ³ñïèòè çà òàêèõ, ì’ÿêî êàæó÷è, íåçâè÷àéíèõ îáñòàâèí. Êð³ì òîãî, ÿê ñòâåðäæóº гíãåëüáëþì, ó ñàì³é ëèøå Âàðøàâ³ íàðàõîâóâàëîñÿ áëèçüêî 600 íåëåãàëüíèõ minyanim – ãðóï ºâðå¿â, ùî ìîëèëèñÿ ðàçîì ó òîé ÷àñ, êîëè âñ³ ãðîìàäñüê³ ðåë³ã³éí³ îáðÿäè áóëî çàáîðîíåíî9. Ïîë³òè÷í³ ïàðò³¿, çâè÷àéíî, ïåðåáóâàëè ïîçà çàêîíîì, ÿê ³ ïåð³îäè÷íà ïðåñà. Ïðîòå íà ñüîãîäí³ íàì â³äîì³ ïîíàä 50 íàçâ ï³äï³ëüíèõ ãàçåò ëèøå ó Âàðøàâ³. Á³ëüø³ñòü ïîë³òè÷íèõ ïàðò³é òàêîæ ïðîäîâæóâàëà ³ñíóâàòè â óìîâàõ ï³äï³ëëÿ. Äåõòî ñõèëüíèé âáà÷àòè ùîñü òèïîâî ºâðåéñüêå – òî÷í³øå, òðàäèö³éíî ºâðåéñüêå – â òîìó, ùî â òàêèé ÷àñ óòâîðþâàëèñÿ êóëüòóðí³ óñòàíîâè. ²ñíóâàâ, íàïðèêëàä, YIVO – Íàóêîâèé ³íñòèòóò ¿äèøó ó ³ëüíþñ³, äå Êîâíåð ³ ïîåò Àáðàõàì Ñóòöêåâåð äîêëàäàëè âåëèêèõ çóñèëü äëÿ çáåðåæåííÿ ìàòåð³àë³â, îðãàí³çóâàëè á³áë³îòå÷íó ñèñòåìó ³ çàîõî÷óâàëè âèäàííÿ ë³òåðàòóðè, ñâ³äîìî ìàþ÷è íà ìåò³ ï³äòðèìêó

259

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

ìîðàë³. Íå âèïàäêîâî, ùî ãðóïà YIVO ñòàëà ï³äґðóíòÿì äëÿ ôîðìóâàííÿ FPO – ðóõó îïîðó ó ³ëüíþñ³. Íàéâ³äîì³øèì ôîðìóâàííÿì êóëüòóðè áóëà ãðóïà «Îíåã Øàááàò» ó Âàðøàâ³. Çàñíóâàâ ¿¿ é î÷îëþâàâ äîêòîð Åììàíóåëü гíãåëüáëþì, ³ñòîðèê ³ ãðîìàäñüêèé ä³ÿ÷. Öÿ ãðóïà ìåòîäè÷íî çáèðàëà çâ³òè é ùîäåííèêè ³ ïðîâîäèëà äîñë³äæåííÿ ç ìåòîþ çáåðåæåííÿ äîêóìåíòàëüíèõ ñâ³ä÷åíü ïðî æèòòÿ ºâðå¿â ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî. Ñåðåä âèêîíàíèõ ö³ºþ ãðóïîþ ðîá³ò áóëè â³äîì³ ìåäè÷í³ äîñë³äæåííÿ ï³ä êåð³âíèöòâîì äîêòîðà ̳ëåéêîâñüêîãî ïðî âïëèâ ãîëîäó íà ëþäñüêèé îðãàí³çì, ÿê³ áóëî îïóáë³êîâàíî â Ïîëüù³ ï³ñëÿ â³éíè – ó 1946 ðîö³. Ãðóïà «Îíåã Øàááàò» íå çíàëà ïðî âèñòóï óììëåðà â 1943 ðîö³ â Ïîçíàí³, â ÿêîìó â³í íàõâàëÿâñÿ, ùî ïðî «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ» í³÷îãî é í³êîëè íå áóäå â³äîìî. Îäíàê çàñàäíè÷à ³äåÿ, ÿêîþ êåðóâàëàñÿ ãðóïà «Îíåã Øàááàò», ïîëÿãàëà â òîìó, ùî çíàííÿ é äîêóìåíòàö³ÿ º ôîðìàìè ïðîòåñòó ïðîòè íàì³ð³â íàöèñò³â. ² íà öüîìó øëÿõó ãðóïà ìàëà çíà÷í³ çäîáóòêè. Íåçâàæàþ÷è íà òîé ôàêò, ùî ï³ñëÿ â³éíè áóëî çíàéäåíî ëèøå äâ³ òðåòèíè àðõ³â³â ãðóïè «Îíåã Øàááàò», âîíè º íàøèì ãîëîâíèì äæåðåëîì ³íôîðìàö³¿ ùîäî ºâðåéñüêîãî æèòòÿ â Ïîëüù³ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. ²ç-ïîì³æ óñ³õ ä³éîâèõ óãðóïîâàíü áåççáðîéíîãî îïîðó íàéá³ëüøèé ³íòåðåñ, íà ìîþ äóìêó, âèêëèêຠ«Äæîéíò» (Îá’ºäíàíèé ðîçïîä³ëü÷èé êîì³òåò) – àìåðèêàíñüêà àãåíö³ÿ ñîö³àëüíîãî çàáåçïå÷åííÿ. Öå áóëà, âëàñíå, ïðîñòî êîíòîðà, ÿêà â Ïîëüù³ ðîçïîä³ëÿëà àìåðèêàíñüê³ ãðîø³ ñåðåä ì³ñöåâèõ ºâðåéñüêèõ àãåíö³é, òàêèõ ÿê TOZ – àãåíö³ÿ îõîðîíè çäîðîâ’ÿ, Centos – òîâàðèñòâî îï³êóâàííÿ ñèðîòàìè, Cekabe – ìåðåæà áàíê³â â³ëüíèõ ïîçèê, Toporol – òîâàðèñòâî ïðîôåñ³éíî¿ ï³äãîòîâêè â ãàëóç³ ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Íà ïåðøèé ïîãëÿä, âàæêî âèãàäàòè ùîñü ñóìèðí³øå. Îäíàê êîëè ðîçïî÷àëàñÿ â³éíà, ïðåäñòàâíèöòâà «Äæîéíò» ó Âàðøàâ³ îïèíèëèñÿ ï³ä êåð³âíèöòâîì ãðóïè ëþäåé ë³âî¿ ïîë³òè÷íî¿ îð³ºíòàö³¿, ñåðåä ÿêèõ äîêòîð гíãåëüáëþì, ìîæëèâî, íèí³ íàéâ³äîì³øèé. Âîíè îäðàçó çðîçóì³ëè, ùî ¿õíüîþ ðîáîòîþ áóäå áîðîòüáà ³ç ñïðè÷èíåíèì íàöèñòàìè ãîëîäîì, ïðèíèæåííÿì ³ ñâàâ³ëüíîþ æîðñòîê³ñòþ. Äî ê³íöÿ 1941 ðîêó ïåâí³ ñóìè âñå ùå íàäõîäèëè ³ç ÑØÀ ÷åðåç ñêëàäíó ñèñòåìó ïåðåäà÷³; õî÷ äîëàð³â ïðàêòè÷íî íå íàäñèëàëè íà îêóïîâàíó íàöèñòàìè òåðèòîð³þ, çàëèøåí³ ºâðåéñüêèìè åì³ãðàíòàìè í³ìåöüê³ ìàðêè íàäõîäèëè äî Âàðøàâè ç Áåðë³íà òà ³äíÿ. Ó ãðóäí³ 1941 ðîêó íàäõîäæåííÿ ïðèïèíèëèñÿ, ³ «Äæîéíò» ñòàâ íåëåãàëüíîþ óñòàíîâîþ. Àëå é äî öüîãî äîäàòêîâ³ ãðîø³ äîáóâàëèñÿ íåëåãàëüíèì øëÿõîì. Ó 1941 ðîö³ «Äæîéíò» ãîäóâàâ 260 òèñÿ÷ ºâðå¿â ó ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâ³,

260

ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

çîêðåìà áëèçüêî 42 òèñÿ÷ ä³òåé10. Centos ³ TOZ, ñàì³ ïî ñîá³ íåëåãàëüí³, ä³ÿëè ï³ä ïðèêðèòòÿì îô³ö³éíî¿ îðãàí³çàö³¿ ñîö³àëüíîãî çàáåçïå÷åííÿ. ¯äàëüí³ òà äèòÿ÷³ çàêëàäè ñòàëè öåíòðàìè íåëåãàëüíî¿ ïîë³òè÷íî¿ ä³ÿëüíîñò³, ³ç ïàðò³éíèìè çáîðàìè, òàºìíîþ ïðåñîþ òà íàâ÷àííÿì. Óñå öå ñâ³äîìî ï³äòðèìóâàâ êîì³òåò «Äæîéíò». Òàê ñàìî «Äæîéíò» íàäàâàâ ï³äòðèìêó òàê çâàíèì äîìîâèì êîì³òåòàì, ïîíàä òèñÿ÷à ç ÿêèõ ä³ÿëà ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî. Æèòëà ó Ñõ³äí³é ªâðîï³ çàçâè÷àé áóäóâàëè íàâêîëî äâîðó, îòæå â êîæíîìó âèïàäêó «ä³ì» îõîïëþâàâ ÷îòèðè áàãàòîêâàðòèðíèõ áóäèíêè – áëèçüêî 200 ÷è 300 ñ³ìåé. Ó òàêèõ îñåðåäêàõ óòâîðþâàëèñÿ ñòèõ³éí³ – ïîçà ñòðóêòóðîþ Þäåíðàòó – óãðóïîâàííÿ ç ìåòîþ íàäàííÿ âçàºìîäîïîìîãè, íàâ÷àííÿ ä³òåé, êóëüòóðíî¿ ä³ÿëüíîñò³ òîùî. (Íà æàëü, ö³ óãðóïîâàííÿ âêëþ÷àëè ò³ëüêè âàðøàâñüêèõ ºâðå¿â; á³æåíö³ ó ïåðåïîâíåíèõ ïðèòóëêàõ çàëåæàëè â³ä ñòðàøåííî ì³çåðíîãî õàð÷óâàííÿ â áåçïëàòíèõ ¿äàëüíÿõ êîì³òåòó «Äæîéíò», ÿêå ðîçãëÿäàëîñÿ ëèøå ÿê äîäàòêîâå.) Äîìîâ³ êîì³òåòè âèíèêëè «çíèçó», àëå «Äæîéíò» øâèäêî óñâ³äîìèâ ¿õí³é ïîòåíö³àë, ³ гíãåëüáëþì çàñíóâàâ îðãàí³çàö³þ ï³ä íàçâîþ Zetos, ÿêà ñëóãóâàëà äëÿ íèõ ïðèêðèòòÿì. Öå ñòðóêòóðíå óòâîðåííÿ íàìàãàëîñÿ ñòâîðèòè öåíòðàëüíèé ôîíä, ÷åðåç ÿêèé áàãàòø³ äîìîâ³ êîì³òåòè ìîãëè äîïîìàãàòè á³äí³øèì, ³, êð³ì òîãî, âîíî çàîõî÷óâàëî ä³ÿëüí³ñòü, âñóïåðå÷ ôóíêö³ÿì Þäåíðàòó. Êåð³âíèé êîì³òåò Zetos ñòàâ ïîë³òè÷íèì ï³äґðóíòÿì ðóõó îïîðó. «Äæîéíò» ñïðèÿâ òàêîæ ï³äãîòóâàííþ áóíòó ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî ³ çíà÷íîþ ì³ðîþ ô³íàíñóâàâ öå ïîâñòàííÿ. óòåðìàí – ãîëîâíèé äèðåêòîð êîì³òåòó «Äæîéíò» – äîïîìàãàâ òàêîæ ô³íàíñóâàòè ðóõè îïîðó â Áÿëèñòîêó é äå³íäå, íàäñèëàþ÷è ¿ì ãðîø³ áåçïîñåðåäíüî äëÿ ö³ºþ ñïðàâè. ijÿëüí³ñòü «Äæîéíòà» íîñèëà ìàñîâèé õàðàêòåð, ³ îõîïëþâàëà âîíà ñîòí³ òèñÿ÷ ºâðå¿â. ² âñå æ òàêè, âîíà, áåçóìîâíî, íå ìîãëà ïðîòèñòîÿòè ìàñîâîìó íèùåííþ. óòåðìàíà áóëî âáèòî 19 ñ³÷íÿ 1943 ðîêó ó Âàðøàâ³, à гíãåëüáëþìà – ó áåðåçí³ 1944 ðîêó, êîëè í³ìö³ íàðåøò³ íàòðàïèëè íà éîãî êðè¿âêó. Îáèäâà âîíè çàçíàëè äîë³ ì³ëüéîí³â, ÿêèõ íàìàãàëèñÿ íàãîäóâàòè, ï³äáàäüîðèòè é ïîâåñòè çà ñîáîþ. Îäíàê ìè íå ìàºìî òóò ìîæëèâîñò³ çóïèíÿòèñÿ íà îáñòàâèíàõ ¿õíüî¿ çàãèáåë³, íàñ ïåðåäóñ³ì ö³êàâèòü ¿õíÿ ä³ÿëüí³ñòü. Ìè õî÷åìî çíàòè, íàñê³ëüêè ïîøèðåíîþ áóëà áåççáðîéíà áîðîòüáà ïðîòè íàöèñòñüêîãî ðåæèìó ñåðåä ºâðå¿â; ³ â³äêðèâàºìî äëÿ ñåáå, ùî çàâäÿêè ä³ÿëüíîñò³ òàêèõ ëþäåé, ÿê гíãåëüáëþì ³ óòåðìàí, ðîçìàõ òàêîãî îïîðó áóâ çíà÷íèì. Òîðêíåìîñÿ òåïåð ïîá³æíî ïèòàííÿ Þäåíðàò³â – ªâðåéñüêèõ ðàä – òîáòî îðãàíó, çàïðîâàäæåíîãî òà ï³äòðèìóâàíîãî í³ìöÿìè. Ïåðåäóñ³ì

261

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

ñë³ä â³äçíà÷èòè, ùî ¿õíÿ ä³ÿëüí³ñòü íå íàëåæèòü äî ÿêîãîñü óçàãàëüíåííÿ. ̳íñüê, ïðî ÿêèé ÿ çãàäóâàâ, áóâ íå ºäèíèì âèïàäêîì âèÿâó íåïîêîðè ç áîêó Þäåíðàòó. ²íø³ Ðàäè òåæ íàìàãàëèñÿ ïîâñòàòè ïðîòè í³ìö³â, ³ ÿê íàñë³äîê, ¿õí³õ ÷ëåí³â áóëî âáèòî. Áóëè é òàê³, ùî ðîáèëè ñïðîáó ä³ÿòè â îáõ³ä í³ìåöüêèõ êëàí³â ³ ðîçïîðÿäæåíü ³ çìîãëè ïðîòðèìàòèñÿ ïåâíèé ÷àñ: Þäåíðàòè Êàóíàñà, Øÿóëÿÿ, Ñåäëüöå, Êîñîâà, Ïüîòðêîâà Òðèáóíàëüñüêîãî, Ôðàíö³¿, Ñëîâà÷÷èíè òîùî íàëåæàòü äî ö³º¿ êàòåãîð³¿. Ïåâí³ Þäåíðàòè êîðèëèñÿ í³ìåöüêèì íàêàçàì, àëå é çà òàêèõ óìîâ íàìàãàëèñÿ äîïîìîãòè ñâî¿ì îáùèíàì. Òèïîâèì ïðèêëàäîì º âàðøàâñüêèé Þäåíðàò ï³ä êåð³âíèöòâîì Àäàìà ×åðíÿêîâà, ÿêèé âèçíàâ çà êðàùå ïîê³í÷èòè æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì, àí³æ áóòè â³äïîâ³äàëüíèì çà çäà÷ó ºâðå¿â í³ìöÿì äëÿ âáèâñòâà. ² íàðåøò³, îñòàííþ êàòåãîð³þ, íà ìîþ äóìêó, ñêëàäàëè ò³, õòî íå áà÷èâ àëüòåðíàòèâè ö³ëêîâèòîìó ï³äêîðåííþ í³ìöÿì, ³ç ïåðåäà÷åþ ºâðå¿â äî ðóê íàöèñò³â äëÿ äåïîðòàö³¿, íàâ³òü ÿêùî âæå íå áóëî æîäíèõ ³ëþç³é ùîäî íàñë³äê³â. Íà öåé øëÿõ ñòàëè Þäåíðàòè Ëîäç³, ³ëüíþñà òà Ëþáë³íà. Îäíàê ó âèïàäêó ç Þäåíðàòàìè Ëîäç³ é ³ëüíþñà ö³ëêîâèòå ï³äêîðåííÿ çóìîâëþâàëîñÿ ïåðåêîíàííÿì, ùî ºäèíîþ ìîæëèâ³ñòþ âèæèòè õî÷à á ÷àñòèí³ ºâðå¿â º âèêîíàííÿ í³ìåöüêèõ íàêàç³â òà ðàáñüêà ïðàöÿ íà íèõ. Ó Ëþáë³í³ âçàãàë³ íå ³ñíóâàëî ÿêî¿ñü ïîë³òè÷íî¿ ñïðÿìîâàíîñò³ – áóâ ëèøå òåðîð ³ ïîêîðà ï³ä ñòðàõîì ñìåðò³. Ôàêòè÷íî, ñåðåä Þäåíðàò³â íå çíàéòè é äâîõ ïîä³áíèõ çà ¿õí³ìè ïîë³òè÷íèìè îð³ºíòàö³ºþ é ä³ÿëüí³ñòþ. Ïðîòå ó äîñèòü áàãàòüîõ âèïàäêàõ ìè çíàõîäèìî ãðóïè îïîðó â ñåðåäîâèù³ Þäåíðàò³â, à òàêîæ îêðåìèõ ä³ÿ÷³â îïîðó. ß ðîçãëÿäàâ ñòàíîâèùå ºâðå¿â ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, àëå áóëî á ïîìèëêîþ íåõòóâàòè 500 òèñÿ÷àìè ºâðå¿â Çàõ³äíî¿ ªâðîïè ÷è, âëàñíå, ºâðåÿìè ͳìå÷÷èíè, Àâñò𳿠é ×åõîñëîâà÷÷èíè. «Äæîéíò», Zetos é ÷èñëåíí³ êóëüòóðí³ çàêëàäè ìîæíà ââàæàòè ñàìîâðÿäóâàëüíèìè óñòàíîâàìè, ùî âêëèíþâàëèñÿ ì³æ Þäåíðàòîì ³ ºâðåéñüêîþ ìàñîþ. Ïîä³áí³ óãðóïîâàííÿ é îðãàí³çàö³¿ ³ñíóâàëè ³ â Çàõ³äí³é òà Öåíòðàëüí³é ªâðîï³. ³çüìåìî äëÿ ïðèêëàäó OSE11. Öå áóëà çàãàëüíîºâðåéñüêà îðãàí³çàö³ÿ îõîðîíè çäîðîâ’ÿ, ùî ìàëà äîñèòü ñêðîìíó ô³ë³þ ó äîâîºíí³é Ôðàíö³¿. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó OSE ñòàëà ãîëîâíîþ ºâðåéñüêîþ îðãàí³çàö³ºþ, ÿêà îï³êóâàëàñÿ ä³òüìè. Ó Ôðàíö³¿, çâè÷àéíî, íåºâðåéñüêå íàñåëåííÿ ñòàâèëîñÿ äî ºâðå¿â çíà÷íî êðàùå, í³æ, çäåá³ëüøîãî, ó Ïîëüù³. ͳìåöüêèé ðåæèì òóò áóâ â³äíîñíî ìåíø äåñïîòè÷íèé; íàöèñòñüêà ïîë³ö³ÿ òà ÑÑ íå òàê³ ÷èñëåíí³, òîä³ ÿê ³íòåðåñè í³ìåöüêî¿ àð쳿, ùî íå çàâæäè çá³ãàëèñÿ ç ³íòåðåñàìè SS, áóëè çíà÷íî âàæëèâ³øèìè. Çà öèõ óìîâ OSE

262

ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

òà ê³ëüêîì ³íøèì ãðóïàì âäàëîñÿ ñõîâàòè áëèçüêî 7 òèñÿ÷ ºâðåéñüêèõ ä³òåé: äåêîãî â êàòîëèöüêèõ ³ ïðîòåñòàíòñüêèõ çàêëàäàõ, àëå ïåðåâàæíó ê³ëüê³ñòü – ñåðåä ñåëÿí, ³ íàì íå â³äîìî æîäíîãî âèïàäêó, êîëè á ä³òåé âèäàëè ò³, õòî ¿õ ïåðåõîâóâàâ. OSE, ºâðåéñüêèé ñêàóòñüêèé ðóõ òà îêðåì³ ³íø³ ãðóïè çìîãëè ïåðåïðàâèòè 2 òèñÿ÷³ îñ³á äî Øâåéöà𳿠³ òðîõè ìåíøó ê³ëüê³ñòü – äî ²ñïàí³¿. Ó Áåëü㳿 Comit³ de d³fence des juifs [Êîì³òåò ³ç çàõèñòó ºâðå¿â], î÷îëþâàíèé ºâðåéñüêèìè ÷ëåíàìè áåëüã³éñüêîãî ï³äï³ëëÿ, òàêîæ ïåðåõîâóâàâ òèñÿ÷³ ºâðå¿â. Òåïåð ïðîïîíóþ êîðîòåíüêî ðîçãëÿíóòè ìîæëèâî íàéâàæëèâ³øó, à âîäíî÷àñ, ³ íàéðîçïëèâ÷àñò³øó ôîðìó îïîðó, à ñàìå – íàðîäíó, ìàñîâó ïðîòèä³þ. Òóò ìè îïèíÿºìîñÿ íà õèñòêîìó ï³äґðóíò³, îñê³ëüêè öÿ ôîðìà îïîðó ëåäü ÷è âêëàäàºòüñÿ â íàøå âëàñíå âèçíà÷åííÿ. ×è ìîæåìî ìè ãîâîðèòè ïðî íåîðãàí³çîâàíó, ñòèõ³éíó ä³ÿëüí³ñòü ºâðå¿â ÿê ïðî ñïðàâæí³é îï³ð íàöèñòñüêîìó ðåæèìîâ³? Ùî æ, äî ïåâíî¿ ì³ðè, çäàºòüñÿ, ìîæåìî. Íàâåäåìî äåê³ëüêà ïðèêëàä³â. Ó Ãîëëàí䳿, äå Þäåíðàò áóâ òàêîãî æ çðàçêà, ÿê ó Ëîäç³, ºâðåéñüê³ òðóä³âíèêè Àìñòåðäàìà ïåðåêîíëèâî çðåàãóâàëè â ëþòîìó 1941 ðîêó íà ïðîâîêàö³¿ ãîëëàíäñüêèõ íàöèñò³â. Îäèí ãîëëàíäñüêèé íàöèñò çàãèíóâ ó á³éö³, ³íøèõ íàöèñò³â æèòåë³ ºâðåéñüêîãî êâàðòàëó – ºâðå¿ òà íåºâðå¿ – âèãíàëè. Öå áóëî áåçïîñåðåäí³ì ïðèâîäîì äëÿ â³äîìîãî ñòðàéêó ãîëëàíäñüêèõ ðîá³òíèê³â íà ï³äòðèìêó ºâðå¿â. ³í çàçíàâ ïîðàçêè, ãîëîâíèì ÷èíîì ÷åðåç âòðó÷àííÿ ºâðåéñüêèõ ïðîâîäèð³â, ÿêèõ íàöèñòè ïîïåðåäèëè ïðî òå, ùî â ðàç³, ÿêùî ñòðàéê íå ïðèïèíèòüñÿ, âåëèê³é ê³ëüêîñò³ ºâðå¿â çàãðîæóâàòèìå â³äïðàâëåííÿ äî êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â ³ ñìåðòü. Ãîëëàíäö³ ïðèïèíèëè ñòðàéê, à ò³ æ òàêè ºâðåéñüê³ ïðîâîäèð³ ñòàëè îñåðäÿì ãîëëàíäñüêîãî Þäåíðàòó. Àëå íàñ òóò ìຠö³êàâèòè ïåðåäóñ³ì íàðîäíà ºâðåéñüêà ïðîòèä³ÿ, òèì á³ëüøå, ùî ³ñòîð³ÿ àíòèôàøèñòñüêèõ àêò³â â Àìñòåðäàì³ ìàëà ñâîº ïðîäîâæåííÿ. Íàöèñòñüê³ äîêóìåíòè çàñâ³ä÷óþòü, ùî ï³ñëÿ ïåðøèõ äåïîðòàö³é ³ç Ãîëëàí䳿 â ëèïí³ 1942 ðîêó ºâðå¿ ïåðåñòàëè ç’ÿâëÿòèñÿ çà âèêëèêîì ó ïðèçíà÷åíèé ÷àñ ³ ì³ñöå. Ç ë³òà 1942 ðîêó íàöèñòñüêà òà ãîëëàíäñüêà ïîë³ö³¿ çìóøåí³ áóëè âèëîâëþâàòè ºâðå¿â. Öå áóâ ïðîÿâ áåççáðîéíîãî íàðîäíîãî îïîðó. ³äîìî, çâè÷àéíî, ùî öÿ òàêòèêà íå äîñÿãëà óñï³õó, ïðîòå ãîëîâíèì â îö³íö³ îïîðó º íå éîãî óñï³õ, à éîãî ïîøèðåí³ñòü. ×è áóëî çëàìàíî ìîðàëüíèé äóõ ãîëëàíäñüêî-ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ? Âèäàºòüñÿ ðàäøå, ùî ¿õíº áàæàííÿ â³ä÷óâàòè ñåáå â³ëüíèìè ëþäñüêèìè ñòâîð³ííÿìè çì³öíèëîñÿ.

263

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ

Ðîçãëÿíåìî ³íøèé ïðèêëàä, ùî ñòîñóºòüñÿ Ñõîäó. Òàê çâàíå Ñëîâàöüêå íàö³îíàëüíå ïîâñòàííÿ âèáóõíóëî íà óçã³ð’ÿõ Ñëîâà÷÷èíè â ñåðïí³ 1944 ðîêó. Ñþäè âò³êàëà âåëèêà ê³ëüê³ñòü ºâðå¿â ³ç ñëîâàöüêèõ ì³ñò ³ òàáîð³â. Ò³, õòî ì³ã, áîðîâñÿ, õòî íå ì³ã, íàìàãàâñÿ ñõîâàòèñÿ. Êîëè í³ìåöüê³ â³éñüêà ïîñóíóëè ó ñëîâàöüê³ ãîðè, ïðèäóøóþ÷è ïîâñòàííÿ, ºâðå¿ â³äìîâèëèñÿ âèêîíóâàòè íàöèñòñüê³ íàêàçè ³ çàçâè÷àé óíèêàëè çáèðàòèñÿ â ì³ñöÿõ, äå á ¿õ ìîãëè çàõîïèòè í³ìö³. Öå ïðèêëàä òèïîâîãî áåççáðîéíîãî îïîðó. Äåùî ç íàðîäíèõ íàñòðî¿â, õàðàêòåðíèõ äëÿ òàêîãî ðîäó îïîðó, ïåðåäàíî â ùîäåííèêàõ, ÿê³ çáåðåãëèñÿ: þíàê, ÿêèé çíàº, ùî áàòüêà çàáðàëè ³ òîé í³êîëè íå ïîâåðíåòüñÿ, ïèøå ïðî ñâîþ ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî éîãî ì³ñöå ïîðÿä ³ç áàòüêîì; ³íøèé þíàê, ÿêèé âèñòðèáóº ç â³êíà ïî¿çäà ï³ä ÷àñ äåïîðòàö³¿ ëèøå òîä³, êîëè éîãî âæå ðîç’ºäíàëè ç ìàò³ð’þ, ÿêó äîòè â³í íå ì³ã çàëèøèòè, çíàþ÷è ïðî äîëþ ùî ¿é çàãðîæóº; Õàéì À. Êàïëàí ³ç Âàðøàâè, êîòðèé æàëêóº, ùî íå ïîáà÷èòü ïîâàëåííÿ íàöèñò³â, ÿêå, â³í ïåâåí, íàñòàíå. Çðîçóì³ëî, ùî òàê³ â÷èíêè é äóìêè âèõîäÿòü çà ìåæ³ íàøîãî âèçíà÷åííÿ îïîðó, àëå âîíè ñòâîðþþòü òëî äëÿ òèõ ïðîÿâ³â îáåðåæíîãî áåççáðîéíîãî ñïðîòèâó, ïðî ÿê³ ÿ íàìàãàâñÿ ðîçïîâ³ñòè. Íå áóäåìî ïåðåá³ëüøóâàòè. Áóëè òàê³ îáùèíè, ùî çàíåïàëè äóõîì. Ó ïåâíèõ ðåàêö³ÿõ ºâðå¿â íå çíàéòè íàâ³òü ã³äíîñò³ òèõîãî ñïðîòèâó. Ó Êîïåíãàãåí³, íàïðèêëàä, óñþ ºâðåéñüêó îáùèíó áóëî âðÿòîâàíî, õî÷à ñàìà âîíà é ïàëüöåì íå ïîâîðóõíóëà, àáè ñîá³ çàðàäèòè. Ó Â³äí³, çà âèíÿòêîì ê³ëüêîõ ñîòåíü ëþäåé, ùî ïåðåõîâóâàëèñÿ, çà ïðàâèëî áóëà ïðèíèçëèâà ïîêîðà. Íà æàëü, íåìîæëèâî òóò äîñë³äèòè ïðè÷èíè, ùî çóìîâëþâàëè òàêó î÷åâèäíó ïàñèâí³ñòü. ßê ÿ ïîêàçàâ, ðîçìàõ ºâðåéñüêîãî îïîðó áóâ çíà÷íèì: çáðîéíèé, áåççáðîéíèé, àëå îðãàí³çîâàíèé, íàï³âîðãàí³çîâàíèé ÷è íàï³âñòèõ³éíèé. Äîçâîëþ ñîá³ òåïåð çâåðíóòèñÿ äî òîãî ð³çíîâèäó îïîðó, ùî éîãî ÿ çàëèøèâ íàîñòàíîê, îñê³ëüêè â³í íàéáîëþ÷³øèé. Éäåòüñÿ ïðî Îñâåíö³ì, ³, ðîçïîâ³äàþ÷è ïðî öåé ïðèêëàä, ÿ ïîñèëàþñü íà ïîê³éíîãî Éîññåëÿ Ðîçåíñàôòà, ãîëîâó Àñîö³àö³¿ ïåðåæèâö³â Áåðãåí-Áåëüçåíà. Éîññåëü áóâ òàêîæ «âèïóñêíèêîì» Îñâåíö³ìà é ðîçïîâ³äàâ, ùî â ãðóäí³ 1944 ðîêó â³í ðàçîì ³ç ãðóïîþ â’ÿçí³â âèðàõóâàâ, êîëè ìຠíàñòàòè Õàíóêêà. Âîíè âèéøëè ç áëîê³â ³ ðîçøóêàëè øìàòîê äåðåâà â ñí³ãó. Çà äîïîìîãîþ ñâî¿õ ëîæîê âîíè âèäîâáàëè â³ñ³ì ä³ðî÷îê ³ âêëàëè â íèõ øìàòî÷êè êàðòîíó. Ïîò³ì çàïàëèëè ¿õ òà çàñï³âàëè õàíóêêàëüíó ï³ñíþ «Ma Oz Tsur Yeshuati».

264

ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ

Æîäåí ³ç òèõ ëþäåé, õòî áðàâ ó öüîìó ó÷àñòü, íå áóâ ðåë³ã³éíèì. Àëå íà ïîðîç³ ñìåðò³ – â ïåêë³ Îñâåíö³ìà – âîíè ïðîâåëè ðåë³ã³éíó äåìîíñòðàö³þ. Âîíè îáñòîþâàëè ñâî¿ ïðèíöèïè, à ñàìå: ùî âñóïåðå÷ íàöèñòñüê³é äîêòðèí³, âîíè ëþäè; ùî ºâðåéñüê³ òðàäèö³ÿ, ³ñòîð³ÿ é ö³ííîñò³ ìàþòü äëÿ íèõ çíà÷åííÿ íàâ³òü â Îñâåíö³ì³; ùî âîíè õî÷óòü óòâåðäæóâàòè ñâîþ ëþäÿí³ñòü, ÿê öå çàâåäåíî ó ºâðå¿â. Ìè çíàõîäèìî áàãàòî òàêèõ ïðèêëàä³â ó êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîðàõ ³ òàáîðàõ ñìåðò³. Çâè÷àéíî, áóëî áåçë³÷ âèïàäê³â äåìîðàë³çàö³¿ ó çàïåêë³é áîðîòüá³ çà âèæèâàííÿ: âèñíàæåí³ ãîëîäîì â’ÿçí³ êðàëè îäíå ó îäíîãî õë³á, ñïàëàõóâàëè æîðñòîê³ á³éêè çà þøêó, çà êîâäðó, çà ðîáî÷³ äåòàë³ – á³éêè, ÿê³ äóæå ÷àñòî çàê³í÷óâàëèñÿ ñìåðòþ. Çà òàá³ðíèõ óìîâ ïîä³áí³ ³íöèäåíòè íå º äèâíèìè ÷è íåçâè÷àéíèìè, à íàâåäåí³ ìíîþ ïðèêëàäè òàê³. Òà íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü ºâðå¿â, êîòð³ âèæèëè, íå ìîãëè á çðîáèòè öå áåç äîáðîçè÷ëèâîñò³ é çãóðòîâàíîñò³ äðóç³â. Ñàìà ïî ñîá³ äðóæáà çà öèõ óìîâ º çíà÷íèì äîñÿãíåííÿì. Íà ìîþ äóìêó, ³ñòîð³þ â Êîñîâ³ òàêîæ áóäå ïðèíàã³äíî çãàäàòè. Öåé ïðèêëàä ÿêíàéÿñêðàâ³øå çàñâ³ä÷óº â³äìîâó äîñèòü áàãàòüîõ ºâðå¿â âòðà÷àòè ëþäñüêó ã³äí³ñòü ïåðåä îáëè÷÷ÿì íàâèñëî¿ ñìåðò³. Êîñ³â – öå ìàëåíüêå ì³ñòå÷êî ó ñõ³äí³é Ãàëè÷èí³, ³ òàì áóâ Þäåíðàò, ÿêèé ìàéæå í³÷èì íå â³äð³çíÿâñÿ â³ä ³íøèõ. Íà ºâðåéñüêó Ïàñõó â 1942 ðîö³ ãåñòàïî îãîëîñèëî ïðî ñâ³é ïðè¿çä äî ãåòòî.  Þäåíðàò³ çðîçóì³ëè, ùî öå áóâ ñèãíàë äî ë³êâ³äàö³¿ ãåòòî ³ çàïðîïîíóâàëè âñ³ì ºâðåÿì ñõîâàòèñÿ ÷è âòåêòè. ²ç äâàäöÿòè ÷îòèðüîõ ÷ëåí³â Þäåíðàòó ÷åòâåðî âèð³øèëè çóñòð³òè í³ìö³â ³ çàïðîïîíóâàòè ñåáå ÿê æåðòâ, àáè ïîì’ÿêøèòè ãí³â âîðîãà.  îïóñò³ëîìó é ìîâ÷àçíîìó ãåòòî ñèä³ëî ÷åòâåðî ÷îëîâ³ê³â é ÷åêàëè íà ñâî¿õ êàò³â. Ïîêè âîíè ÷åêàëè, ð³øó÷³ñòü îäíîãî ç íèõ ïîõèòíóëàñÿ. Òðîº ³íøèõ ïîðàäèëè éîìó âòåêòè12. Îòæå, òðîº ÷îëîâ³ê³â Êîñîâà ïðèãîòóâàëèñÿ çóñòð³òè íàöèñò³â íà Ïàñõó ó 1942 ðîö³. Õ³áà ¿õí³é â÷èíîê ìåíøå âàæèòü, àí³æ â³äêðèòòÿ âîãíþ? * Óçÿòî ç: Yehuda Bauer, The Jewish Emergence from Powerlessness, Toronto: University of Toronto Press, 1979. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó University of Toronto Press. © University of Toronto Press 1979.

1 Henri Michel, The Shadow War, London 1965, p. 247.

2 Ùîäî ³íøèõ âèçíà÷åíü «îïîðó» – äèâ. Jewish Resistance During the Holocaust, Jerusalem 1971, çîêðåìà ïðàö³ ßã³ëà, Áëþìåíòàëÿ òà Öóêåðìàíà.

3 Shmuel Krakowsky, Jewish Resistance in Poland, Jerusalem 1977.

265

ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ Ireneusz Caban and Zygmunt Mankowski, Zwi¹zek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w okrêgu Lubelskim, 1939–1944, vol. 2, Lublin 1968, pp. 504–5.

5 Moreshet Archive, D. 331.

6 Abba Kovner, ó ñòàòò³ äëÿ êîíôåðåíö³¿ «Ãîëîêîñò – ïîêîë³ííÿ ïî òîìó», áåðåçåíü 1975, Íüþ-Éîðê.

7 Shalom Cholawski, Ir Vaya’ar Bamatzor, Tel-Aviv 1974 ³ «Armed Jewish Resistance in West Byelorussian Ghettoes», PHD thesis, Hebrew University 1978.

8 Artur Eisenbach, Hitlerowska Politika Zag³ady Żydów, Warsaw 1961, pp.

228–9.

9 Jacob Sloan, ed., Notes From the Warsaw Ghetto: the Journal of Emmanuel Ringelblum, New York 1958, p. 47.

10 Yad Vashem, AJDC Krakow, 345–145, Bericht fuer’s erste Halbjahr 1942.

11 Nili Keren Patkin, OSE Rescue Operations in France, 1939–1944, unpublished MA thesis, Institute of Contemporary Jewry, Jerusalem 1975.

12 Aharon Weiss, «Ledarkam shel Ha’Judenratim bidrom-mizrach Polin», in Yalkut Moreshet, no. 15, 1972, p. 98.

4

266

Ðàóëü óëüáåðã Ðàóëü óëüáåðã, ÷èÿ òðèòîìíà ìàã³ñòåðñüêà ïðàöÿ «Çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà» ââàæàºòüñÿ (õî÷ ³ íå áåçïåðå÷íî) ºäèíîþ íàéâàãîì³øîþ êíèæêîþ ïðî Ãîëîêîñò, íàðîäèâñÿ ó ³äí³ (Àâñòð³ÿ) ó 1926 ðîö³. Òàì â³í ñïîñòåð³ãàâ çëåò Òðåòüîãî ðåéõó; ó 1939 ðîö³ åì³ãðóâàâ äî Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â; ó 1944 ðîö³ ñòàâ íàòóðàë³çîâàíèì ãðîìàäÿíèíîì ³ áóâ ñâ³äêîì ïàä³ííÿ ͳìå÷÷èíè ÿê àìåðèêàíñüêèé ñîëäàò. Áóäó÷è ÷ëåíîì ïðîåêòó ç âîºííî¿ äîêóìåíòàö³¿, â³í äîêëàäíî âèâ÷àâ í³ìåöüê³ äîêóìåíòè. Éîãî êîìïåòåíòí³ñòü ó ö³é ãàëóç³ âî÷åâèäü ïðîÿâèëàñÿ â êíèæö³ «Çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà», ðîáîòó íàä ÿêîþ óëüáåðã ðîçïî÷àâ ó 1948 ðîö³. Öå ºäèíèé ó ñâîºìó ðîä³ ñêðóïóëüîçíèé, ðåòåëüíî çàäîêóìåíòîâàíèé àíàë³ç òîãî, ùî óëüáåðã ïîäຠÿê «áþðîêðàòè÷íèé çíèùóâàëüíèé ïðîöåñ». ²ç 1956 ðîêó óëüáåðã âèêëàäຠâ óí³âåðñèòåò³ Âåðìîíòà, äå îá³éìຠïîñàäó ïðîôåñîðà ïîë³òîëî㳿 ³íñòèòóòó Äæîíà Ã. Ìàê-Êóëëîõà. Áóäó÷è ÷ëåíîì ðàäè ìåìîð³àëó Ãîëîêîñòó ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ, â³í òàêîæ íåîäíîðàçîâî äàâàâ ñâ³ä÷åííÿ äëÿ ì³í³ñòåðñòâà þñòèö³¿ ó ñïðàâàõ, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç Ãîëîêîñòîì. Ïðî ìåòîäîëîã³þ óëüáåðãà ÿê íàóêîâöÿ ìîæíà ñóäèòè ç íàâåäåíîãî òóò åñå. ³í ïèøå: «Ó âñ³õ ìî¿õ ïðàöÿõ ÿ í³êîëè íå ðîçïî÷èíàâ ç âåëèêèõ çàïèòàíü, îñê³ëüêè çàâæäè ïîáîþâàâñÿ, ùî çäîáóäóñü íà ìàëåíüê³ â³äïîâ³ä³, à ïåðåäîâñ³ì çâåðòàâñÿ äî òèõ ðå÷åé, ùî ñêëàäàþòü äð³áíèö³ ÷è äåòàë³, àáè ïîò³ì ìàòè ìîæëèâ³ñòü çâåñòè ¿õ äîêóïè ³ ñôîðìóâàòè ãåøòàëüò – îáðàç, ÿêèé ñëóãóâàòèìå ÿêùî íå ïîÿñíåííÿì, òî, ïðèíàéìí³, îïèñîì – ïîâí³øèì îïèñîì òîãî, ùî â³äáóâàëîñÿ». Ãåòòî ÿê ôîðìà ïðàâë³ííÿ* Ó 1972 ðîö³, á³ëüø í³æ ÷åðåç ÷âåðòü ñòîë³òòÿ ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ Ãîëîêîñòó ²ñàéÿ Òðóíê îïóáë³êóâàâ ñâîþ êíèæêó «Þäåíðàò», ùî áóëà ïåðøîþ ñåðéîçíîþ ñïðîáîþ äàòè ñèñòåìàòèçîâàíèé îïèñ ³íñòèòóö³é òà óìîâ ºâðåéñüêîãî æèòòÿ â ð³çíèõ ãåòòî íà òåðåíàõ íàöèñòñüêî¿ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè1. Öå ãðóáåçíèé òîì, ùî íàðàõîâóº áëèçüêî 700 ñòîð³íîê. Óò³ì, ïîïðè òàêèé îáñÿã, éîãî ïðàöÿ º íåäîîö³íåíîþ, îñê³ëüêè Òðóíê – îäèí ³ç òèõ ð³äê³ñíèõ àâòîð³â, ùî îá³öÿþòü ìåíøå, í³æ äàþòü.  éîãî ïåðåäìîâ³ îêðåñëåíî ïàðàìåòðè ðîçãëÿäó, ïîäàºòüñÿ íà÷åðê ä³ÿëüíîñò³ íàöèñòñüêî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ íà Ñõîä³ é íàâåäåíî ïåðåë³ê âèêîðèñòàíèõ äæåðåë. Âñòóï, íàïèñàíèé íå Òðóíêîì, à ßêîâîì Ðîá³íñîíîì, íîñèòü ïî÷àñòè ô³ëî-

267

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

ñîôñüêèé, ïî÷àñòè ïîëåì³÷íèé õàðàêòåð ³ æîäíîþ ì³ðîþ íå ïðîâ³ùຠîáðèñ³â çì³ñòó. Ñóòòºâ³ ðå÷³ Òðóíê âèêëàäຠçâè÷àéíîþ, áóäåííîþ ìîâîþ, áåç ïðåòåíç³éíîñò³ ÷è ï³äíåñåíîñò³. Ïðîíèêàþ÷è äóìêîþ ó íàäçâè÷àéíî øèðîêèé ïðîñò³ð – â³ä øê³ë äî ñèíàãîã, â³ä ïðàö³ äî äåïîðòàö³é, â³í íå ì³íÿº ñâîãî ñòðèìàíîãî òîíó. Ïðîòå çà ö³ºþ ñòðèìàí³ñòþ Òðóíêà ïðî÷èòóþòüñÿ ³ ä³àïàçîí, ³ ãëèáèíà ìèñëåííÿ, é ïåâí³ â³äêðèòòÿ ó äîñë³äæóâàí³é òåì³. Íàçâà ö³º¿ êíèæêè – «Þäåíðàò», ùî îçíà÷ຠ«ªâðåéñüêà Ðàäà», à, òî÷í³øå, ñîòí³ ¿õ ó ÷èñëåííèõ ãåòòî Ñõ³äíî¿ ªâðîïè. Òðóíê ñòàâèâ ñîá³ çà ìåòó «äîñë³äèòè îá’ºêòèâíó ³ñòîð³þ Ðàä» ³ òèì ñàìèì «â³äíàéòè êëþ÷ äî âíóòð³øíüî¿ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠çà óìîâ íàöèñòñüêîãî ïðàâë³ííÿ»2 . Îäíàê ó éîãî êíèç³ éäåòüñÿ íå ëèøå ïðî öåé êëþ÷, à é ïðî âñþ ñïîðóäó, îñê³ëüêè öå ïîâíîìàñøòàáíà ïîë³òè÷íà, åêîíîì³÷íà é ñîö³àëüíà ³ñòîð³ÿ ãåòòî ÿê òàêîãî. ×èñëåíí³ çàãîëîâêè ðîçä³ë³â ³ ï³äðîçä³ë³â îêðåñëþþòü ñôåðó ðîçãëÿäó, ÿêà îõîïëþº âñå ðîçìà¿òòÿ òåì: îðãàí³çàö³éí³ çì³íè â áþðîêðàòè÷íîìó àïàðàò³ ãåòòî, êîì³ñ³ÿõ ³ ïîë³òèö³; ïðîáëåìí³ ïèòàííÿ, ïîâ’ÿçàí³ ç ô³íàíñàìè, ïîäàòêàìè, âèðîáíèöòâîì ³ çàêóïêàìè; ïðîãðàìè, ùî îõîïëþþòü ôóíêö³îíóâàííÿ ïîáóòîâèõ óñòàíîâ, áëàãîä³éí³ñòü ÷è ìåäè÷íó äîïîìîãó. Íå ïîñòóïàºòüñÿ ñâî¿ì áàãàòñòâîì ³ äîá³ðêà äîêóìåíò³â. Õî÷à Òðóíê ðîáèòü ó ïåðåäìîâ³ îñîáëèâèé íàãîëîñ íà îãëÿä³, â ÿêîìó îïðàöüîâàíî â³äïîâ³ä³ 927 ðåñïîíäåíò³â ñòîñîâíî 740 êîëèøí³õ ÷ëåí³â Ðàäè òà 112 ñï³âðîá³òíèê³â ïîë³ö³¿ ãåòòî, àíêåòíèé ìàòåð³àë ñòàíîâèòü ëèøå áëèçüêî 5 â³äñîòê³â â³ä 2 òèñÿ÷ öèòàò ó ïðèì³òêàõ, ÿê³ ì³ñòÿòü ïîñèëàííÿ íà íàêàçè, âèäàí³ í³ìåöüêèìè íàãëÿäîâèìè îðãàíàìè, çâ³òè ªâðåéñüêèõ Ðàä ïåðåä í³ìöÿìè, ïðîòîêîëè çáîð³â Ðàä, ãàçåòè, ùîäåííèêè, ñïîãàäè òà êíèãè ïàì’ÿò³. Òåêñòè é äæåðåëà âèÿâëÿþòü îáñÿã Òðóíêîâèõ çóñèëü, à ñêëàäíèé ôàêòè÷íèé ìàòåð³àë íà êîæí³é ñòîð³íö³ â³ääçåðêàëþº òðèâàëå îïðàöþâàííÿ ÷èñëåííèõ àñïåêò³â æèòòÿ â ãåòòî3 . Òðóíê çàñòåð³ãຠïðîòè íàäì³ðíîãî óçàãàëüíåííÿ. Íà ïî÷àòêó â³í íàãîëîøóº íà âàæëèâîñò³ ì³ñöåâèõ óìîâ òà îñîáèñò³ñíèõ ÿêîñòåé ïðîâîäèð³â ºâðåéñüêèõ îáùèí4 . Ïðîòå â³í íå ðîçãëÿäຠâàðøàâñüêå ãåòòî â îäíîìó ðîçä³ë³, ëîäçèíñüêå – â ³íøîìó, à ³íø³ ãåòòî – äàë³ ïî ÷åðç³. Ôðàãìåíòàðíà ïðèðîäà äæåðåëüíîãî ìàòåð³àëó íå äîçâîëèëà á â³ääàòè ïåðåâàãó òàêîìó ï³äõîäîâ³. Íàòîì³ñòü â³í íàö³ëåíèé íà çðîçóì³ííÿ ñóò³ ãåòòî, òîáòî ñïîñîáó ¿õíüîãî ³ñíóâàííÿ â àñïåêò³ òàêèõ íàñêð³çíèõ ïðîáëåì, ÿê òèñíÿâà, ãîëîä àáî âèìîãè í³ìö³â, ³ ðîáèòü â³í öå îïîñåðåäêîâàíî, âèêîðèñòîâóþ÷è ìàéæå êîæíèé ôðàãìåíò ³íôîðìàö³¿

268

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß

ïðî êîíêðåòíå ãåòòî ÿê ³ëþñòðàö³þ çàãàëüíî¿ ñèòóàö³¿, õàðàêòåðíî¿ äëÿ íèõ óñ³õ. Ó òàêèé ñïîñ³á â³í âèáóäîâóº ìîçà¿êó, ùî ÿâëÿº ñîáîþ par excellence [ïåðåâàæíî] óçàãàëüíåííÿ. Êð³ì òîãî, âñÿ éîãî êíèæêà – öå ï³äòâåðäæåííÿ (à íå ëèøå êîíñòàòàö³ÿ) òîãî, ùî ïîïðè íåñõîæ³ñòü âíóòð³øí³õ ñòðóêòóð ºâðåéñüêèõ îáùèí ÷è ðîçìà¿òòÿ îñîáèñòîñòåé ó ªâðåéñüêèõ Ðàäàõ, îïîâ³äü ïðî âñ³ ãåòòî ìຠáóòè ïðî÷èòàíà ÿê îäíà ³ñòîð³ÿ. ³ä÷óòòÿ ºâðå¿â ³ ¿õí³ ðåàêö³¿ áóëè íàïðî÷óä ïîä³áíèìè íà âñ³õ îêóïîâàíèõ òåðèòîð³ÿõ, íåçâàæàþ÷è íà â³äíîñíó ³çîëÿö³þ îáùèí òà ¿õí³õ Ðàä îäíà â³ä îäíî¿. Ó ï³äñóìêó, â³äì³ííîñò³ ì³æ ãåòòî º íå òàêèìè âèçíà÷àëüíèìè, ÿê ñï³ëüí³ñòü ïîì³æ íèìè. Òàê ñàìî, ïåðåäîâñ³ì âàæèòü íå êëàñèô³êàö³ÿ ãåòòî â òåðì³íàõ äåìîãðàô³÷íèõ ÷è åêîíîì³÷íèõ ÷èííèê³â, à â³äì³òí³ñòü ïîíÿòòÿ, âèðàæåíîãî âëàñíå ñëîâîñïîëó÷åííÿì «ºâðåéñüêå ãåòòî», ïîð³âíÿíî ç óñ³ì ³íøèì, ùî â³äáóâàëîñÿ îñòàíí³ì ÷àñîì ïî âñüîìó ñâ³òîâ³. ßêùî á Òðóíê çäîáóâñÿ ëèøå íà òå, ùîá óêëàñòè êîìïåíä³óì ôàêò³â ó âèãëÿä³ ïðåäìåòíèõ êàòåãîð³é, âñå îäíî â³í áè çàáåçïå÷èâ íàñ ñóòòºâèì äîïîâíåííÿì äî íàøèõ çíàíü, àëå, îïð³÷ ïåâíî¿ êîìï³ëÿö³¿, â³í çàïðîïîíóâàâ íèçêó ñóäæåíü ùîäî ïðèðîäè ãåòòî òà îñîáëèâîñòåé çä³éñíþâàíîãî Ðàäàìè ïðàâë³ííÿ â íèõ. Ö³ ñóäæåííÿ ì³ñòÿòüñÿ â îäíîìó ç îñòàíí³õ ðîçä³ë³â. Òðóíê óíèêຠâ³äêðèòò³â ³ íå ôîðìóëþº ïðèê³íöåâèõ âèñíîâê³â. Éîãî ï³äñóìîê îáìåæóºòüñÿ ï’ÿòüìà ñòîð³íêàìè, íà ÿêèõ â³í ðîçãëÿäຠâèêëþ÷íî ïèòàííÿ, âèñóíóòå ßêîâîì Ðîá³íñîíîì ó âñòóï³: ïèòàííÿ ïðî «ñï³âïðàöþ» Ðàä ³ç í³ìöÿìè. Îòæå, Òðóíêîâà äîá³ðêà ñïîñòåðåæåíü ³ âèñíîâê³â ðîçñèïàíà ïî âñüîìó òåêñòîâ³: îêðåìèì ³ç íèõ ïðèñâÿ÷åíî äîâæåëåçí³ â³äòèíêè òåêñòó, ³íø³ âèñëîâëåíî â îêðåìèõ ðå÷åííÿõ àáî ïîòî÷íèõ òåìàõ ÷è õàðàêòåðèñòèêàõ. Äëÿ îãëÿäó íà òåìó Judenrat íàéâàæëèâ³øèì âèäàºòüñÿ ïîäàííÿ öèõ ñóäæåíü â àíàë³òè÷í³é ôîðì³. Äàë³ â ö³é ñòàòò³ ïîãëÿäè Òðóíêà âïîðÿäêîâàíî ï³ä ÷îòèðìà çàãîëîâêàìè ³ âèêëàäåíî ïî÷àñòè ó ñòèñëîìó âèãëÿä³, à ïî÷àñòè ç äîïîâíåííÿìè, àëå ґðóíòóºòüñÿ öåé âèêëàä, ãîëîâíî, íà ç³áðàíîìó íèì ôàêòè÷íîìó ìàòåð³àë³5 . Ãåòòî ÿê ïîë³òè÷íå óòâîðåííÿ Çàñàäíè÷îþ õàðàêòåðèñòèêîþ ãåòòî áóëî â³äîêðåìëåííÿ éîãî ìåøêàíö³â â³ä ³íøîãî íàñåëåííÿ. ªâðåéñüêå ãåòòî ñêëàäàëî çàìêíåíå ñóñï³ëüñòâî, éîãî âîðîòà áóëè ïîñò³éíî çà÷èíåí³, ùî óíåìîæëèâëþâàëî â³ëüíèé ðóõ íàñò³ëüêè, ùî Òðóíê íàçèâຠâ³äíîñíî «â³äêðèòèìè» ò³ ç îáùèí ãåòòî (â ìàëåíüêèõ ì³ñòå÷êàõ), ÿê³ íàïðàâëÿëè ùîäåííî òðóäîâ³

269

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

êîëîíè äî îá’ºêò³â ïîçà ìåæàìè ãåòòî6 . Öå íå îçíà÷ຠö³ëêîâèòî¿ â³äñóòíîñò³ êîíòàêò³â ³ç í³ìöÿìè ÷è ïîëÿêàìè. Áóëè åëåêòðè÷í³, òåëåôîíí³ òà ãàçîâ³ êîìóí³êàö³¿, âîäîã³í; âèäàëÿëèñÿ íå÷èñòîòè, âèâîçèëèñÿ âèðîáëåí³ òîâàðè, ââîçèëèñÿ âóã³ëëÿ, ïðîäîâîëüñòâî òà ñèðîâèíà, çä³éñíþâàëèñÿ ëèñòîâí³ é ïîñèëêîâ³ â³äïðàâëåííÿ ÷åðåç ïîøòîâ³ â³ää³ëåííÿ, ðîáèëèñÿ ïîçèêè â áàíêàõ, îðåíäí³ ïëàòåæ³ òîùî. Àíàë³çóþ÷è ö³ êîíòàêòè, ñë³ä, îäíàê, çàâæäè ðîçð³çíÿòè óñòàíîâó âçàºìî䳿, íåîáõ³äí³ äëÿ ï³äòðèìàííÿ ôóíêö³îíóâàííÿ ãåòòî, òà ïðèâàòí³ çâ’ÿçêè, ùî âñòàíîâëþâàëèñÿ âñóïåðå÷ êîðäîíàì ³ íå ìîãëè â³äòåïåð äîçâîëÿòèñÿ, îñê³ëüêè âîíè áóëè íåñóì³ñí³ ³ç ïðèçíà÷åííÿì öüîãî óòâîðåííÿ. Íàâ³òü îô³ö³éíà êîðåñïîíäåíö³ÿ ì³æ âëàñòÿìè ºâðåéñüêîãî ãåòòî òà ñóñ³äí³ìè í³ìåöüêèìè ÷è ïîëüñüêèìè àãåíö³ÿìè é ô³ðìàìè áóëà, çäåá³ëüøîãî, ï³ä ñóâîðèì êîíòðîëåì, ³ ïîò³ê íàêàç³â òà çâ³ò³â îáìåæóâàâñÿ ïî ìîæëèâîñò³, õî÷ ³ íå çàâæäè, êàíàëîì, âñòàíîâëåíèì ì³æ í³ìåöüêèìè íàãëÿäà÷àìè òà ªâðåéñüêîþ Ðàäîþ. Ãîðèçîíòàëüí³ âçàºìîçâ’ÿçêè, íà ÿê³ òàêå áàãàòå ñó÷àñíå æèòòÿ, áóëî, çðåøòîþ, âèò³ñíåíî ìàéæå âñåîñÿæíîþ âåðòèêàëüíîþ ³ºðàðõ³ºþ, ³íîä³ ñêëàäíîþ, ÿê ó âèïàäêó ç ãåòòî Âàðøàâè òà Ëîäç³, íåð³äêî ïðîñòîþ, ÿê ó â³ääàëåíèõ ì³ñöåâîñòÿõ, îäíàê çàâæäè ó äèêòàòîðñüêèé ñïîñ³á óíîðìîâàíîþ7. ²ºðàðõ³÷íó ñèñòåìó í³ìåöüêîãî íàãëÿäó áóëî çàäóìàíî â àáñîëþòèñòñüêèõ ö³ëÿõ. ͳìåöüê³ íàêàçè áóëè áåççàñòåðåæíèìè, ³ â³ä ÷ëåí³â Ðàäè âèìàãàëîñÿ ¿õ íåãàéíå òà íåóõèëüíå âèêîíàííÿ. Òðóíê íàãîëîøóº íà òîìó ôàêò³, ùî ÷ëåíè Ðàä íå áóëè ïðèõèëüíèêàìè íàöèñò³â: ïîïðè òå, ùî äåõòî ç íèõ íå áóâ ïîçáàâëåíèé ÷åñòîëþáñòâà ³ áàãàòî áóëî ââåäåíèõ â îìàíó, ¿õ íå ìîæíà ââàæàòè í³ìåöüêîþ ³íñòèòóö³ºþ8 .Îäíå ñëîâî, âîíè áóëè ºâðå¿ ³ íå ìîãëè íå â³ä÷óâàòè äîëþ ºâðåéñòâà ÿê ñâîþ âëàñíó9 . Òîæ òèì ã³ðê³øèì áóëî ¿õíº çàâäàííÿ – îòðèìóâàòè é óïðîâàäæóâàòè í³ìåöüê³ íàêàçè. Îäíàê ðîçïîðÿäæåííÿ í³ìö³â ñêëàäàëè ëèøå ïîëîâèíó ¿õíüî¿ ïðîáëåìè. Ìåíø íåïðèºìíîþ, àëå òàê ñàìî îáòÿæëèâîþ áóëà íåîáõ³äí³ñòü ïèòàòèñÿ äîçâîëó íà âèêîíàííÿ êîæíî¿ óïðàâë³íñüêî¿ ôóíêö³¿, çîêðåìà î÷³êóâàíèõ â³ä íèõ îáîâ’ÿçê³â. Ðàäè áóëè çìóøåí³ îòðèìóâàòè ïîâíîâàæåííÿ äëÿ áåçë³÷³ ô³íàíñîâèõ çàõîä³â; ¿ì äîâîäèëîñÿ «ïîçè÷àòè» ºâðåéñüêèé êàï³òàë, ðàí³øå ñåêâåñòðîâàíèé ÷è êîíô³ñêîâàíèé íà ï³äñòàâ³ îêóïàö³éíèõ óêàç³â; â³ä íèõ íàâ³òü âèìàãàëîñÿ ïðîñèòè äîçâîëó äëÿ â³äïðàâëåííÿ ïîøòîþ í³ìåöüêèõ íàêàç³â. ßêùî Ðàäè ïåðåáóâàëè, ÿê çàçíà÷åíî, â òàê³é ö³ëêîâèò³é ï³äëåãëîñò³ é çàëåæíîñò³ ó ñâî¿õ ñòîñóíêàõ ³ç í³ìöÿìè, â³äïîâ³äíîãî ñòàòóñó áóëî íàäàíî ³ ºâðåéñüêîìó íàñåëåííþ, ÿêå ï³äïîðÿäêîâóâàëîñÿ âëàä³ Ðàäè.

270

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß

Ñòàâëåííÿ í³ìö³â äî ö³º¿ ñïðàâè áóëî íåäâîçíà÷íî âèðàæåíå îäíèì ³ç ïîñàäîâö³â, ÿêèé ñòâåðäæóâàâ: «Â ³íòåðåñàõ ñêëàäíîãî àäì³í³ñòðóâàííÿ ºâðåéñüêîãî äèñòðèêòó – çà áóäü-ÿêèõ îáñòàâèí ï³äòðèìóâàòè é çì³öíþâàòè âëàäó ªâðåéñüêî¿ Ðàäè»10. ªâðåéñüê³ âèêîíàâ÷³ îðãàíè, ÿê ³ óïîâíîâàæåí³ í³ìö³, ìîãëè âäàòèñÿ äî ïðèìóñó é ñêîðèñòàòèñÿ ç áåçïîðàäíîñò³. Ïîäàòëèâ³ñòü ³ ïîê³ðí³ñòü çàáåçïå÷óâàëèñÿ ºâðåéñüêîþ ïîë³ö³ºþ, ÿêà ìàëà ïðàâî àðåøòîâóâàòè é óòðèìóâàòè â’ÿçí³â11. Íàäàâàòè äîïîìîãó ìîæíà áóëî çàâäÿêè òîìó, ùî Ðàäè òðèìàëè ï³ä êîíòðîëåì ïðîäîâîëüñòâî òà ïðîñò³ð: í³ìåöüê³ âàíòàæ³ ç áîðîøíîì, öóêðîì òà âóã³ëëÿì ðîçïîä³ëÿëèñÿ ÿê äîïîìîãà â óìîâàõ äåäàë³ çðîñòàþ÷îãî çóáîæ³ííÿ12. Âëàäà â óñ³é ö³é ñèñòåì³ çä³éñíþâàëàñÿ íà ÷èñëåííèõ ð³âíÿõ âïëèâó, ïðè÷îìó êîæíèé ð³âåíü óñ³ëÿêî çì³öíþâàâ ñâî¿ ïîçèö³¿. ²ëþñòðàö³ºþ òàêîãî çì³öíåííÿ ìîæå ñëóãóâàòè ïðèíöèï îáìåæåííÿ ëèñòóâàííÿ é ñï³ëêóâàííÿ äëÿ áåçïîñåðåäí³õ íà÷àëüíèê³â ³ ï³äëåãëèõ. ªâðåéñüêà Ðàäà ìîãëà çâåðòàòèñÿ ëèøå äî í³ìåöüêèõ íàãëÿäîâèõ âëàñòåé ó ñâî¿é ì³ñöåâîñò³; âîíà ìîãëà, éìîâ³ðíî, íàïîëÿãàòè íà òîìó, ùîá êîìåíäàíò ì³ñòà àáî ñïåö³àëüíèé óïîâíîâàæåíèé ãåòòî ïåðåäàâ ïðîõàííÿ äî âèùèõ ïîñàäîâèõ îñ³á13, àëå âîíà íå ìàëà ïðàâà íàäñèëàòè ïîâ³äîìëåííÿ áåçïîñåðåäíüî äî ðåã³îíàëüíèõ ïðàâèòåë³â ÷è ¿õíüîãî ïåðñîíàëó. Ìåøêàíö³ ãåòòî, ó ñâîþ ÷åðãó, ìîãëè äîñòóïèòèñÿ äî «ñòàðøîãî» Ðàäè, àëå íå ìàëè çà ðåãëàìåíòîì ìîæëèâîñò³ çâåðòàòèñÿ äî í³ìåöüêèõ îðãàí³â. Íàñïðàâä³, º ï³äñòàâè ïðèïóñêàòè, ùî Ðàäè ìàëè çàö³êàâëåí³ñòü ó âñòàíîâëåíí³ ñåáå ºäèíèìè ïðåäñòàâíèêàìè ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ ïåðåä í³ìåöüêèì ÷èíîâíèöòâîì. Âîíè, íàïåâíå, â³ä÷óâàëè ñåáå óïîâíîâàæåíèìè êåðóâàòè ºâðåÿìè ³ â îêðåìèõ ãåòòî îãîëîñèëè, ùî îñîáè, ÿê³ óõèëÿþòüñÿ â³ä ñïëàòè ïîäàòê³â ÷è íàäàííÿ çâ³ò³â ïðî òðóäîâó ä³ÿëüí³ñòü, áóäóòü ïåðåäàí³ ç îãëÿäó íà ¿õíþ íåñëóõíÿí³ñòü äî í³ìåöüêîãî îðãàíó14. Äëÿ ºâðåéñüêèõ áþðîêðàò³â, íå ìåíø, í³æ äëÿ í³ìåöüêèõ, âëàäà áóëà ïîíàä óñå. Ô³çè÷í³ é àäì³í³ñòðàòèâí³ óòèñêè ºâðåéñòâà çìåíøèëè éîãî ïðîñò³ð ³ çâóçèëè éîãî îáð³¿, àëå, âîäíî÷àñ, àêòèâ³çóâàëè îðãàí³çàö³éíó ä³ÿëüí³ñòü. Òîä³ ÿê í³ìö³ çàëèøèëèñÿ ³ççîâí³ é çíèêëè ç ïîëÿ çîðó15, ºâðåéñüêèé îáùèííèé ìåõàí³çì ïåðåòâîðèâñÿ íà óðÿä ïîíåâîëåíîãî ì³ñòà-äåðæàâè. Òðóíê ïîÿñíþº öþ òðàíñôîðìàö³þ äâîìà î÷åâèäíèìè ïðè÷èíàìè: ïåðøà ç íèõ ïîëÿãàëà â íåîáõ³äíîñò³ çàáåçïå÷óâàòè ò³ çâè÷àéí³ ìóí³öèïàëüí³ é åêîíîì³÷í³ ïîñëóãè, â³ä ÿêèõ îáùèíà áóëà òåïåð â³äð³çàíà ³ áåç ÿêèõ âîíà íå çìîãëà á âèæèòè; ðîëü äðóãî¿ ïðè÷èíè â³ä³ãðàâàâ òîé òÿãàð, ùî

271

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

éîãî áóëî ïîêëàäåíî íà Ðàäè í³ìöÿìè, ÿê³ âèêîðèñòîâóâàëè ¿õ ó ñâî¿õ ³íòåðåñàõ16. ×èñëåíí³ñòü çàâäàíü, çóìîâëåíà òàêîþ äâî¿ñòîþ åâîëþö³ºþ, ó ïîºäíàíí³ ³ç òðèâàëèì áåçðîá³òòÿì òà æèòòÿì ï³ä ñòðàõîì êàòàñòðîôè, ñïðè÷èíèëèñÿ äî ðîçäóòèõ áþðîêðàòè÷íèõ àïàðàò³â ãåòòî, ÿê³ áóëè ïåðåïîâíåí³ äð³áíèìè ôóíêö³îíåðàìè òà êëåðêàìè, ÿê îïëà÷óâàíèìè, òàê ³ íåîïëà÷óâàíèìè. Ó ãåòòî ç ìàñîâèì ï³äïðèºìñòâîì (çîêðåìà â Ëîäç³ òà ³ëüíþñ³) ïëàò³æí³ â³äîìîñò³ Ðàäè íà ïî÷àòêó 1942 ðîêó îõîïëþâàëè ìàéæå ï’ÿòó ÷àñòèíó ïðàöåçäàòíîãî17 íàñåëåííÿ. Õî÷à óïðàâë³íñüêèé ïåðñîíàë ãåòòî ÷àñòî áóâ íåïåðåîáòÿæåíèé ðîáîòîþ, ïåâí³ ñëóæáîâö³ ìàëè â ðóêàõ âëàäó – ³íîä³ ìàéæå íåîáìåæåíó – â îñîáëèâèõ ñôåðàõ þðèñäèêö³¿. Îäèí îñåðåäîê îñîáëèâî âèð³çíÿâñÿ òèì, ùî Òðóíê íàçèâàº, õî÷ ³ âäàþ÷èñü ïðè öüîìó äî ëàïîê, ñàìîâðÿäóâàííÿì ãåòòî. Öåé îñòð³âîê ºâðåéñüêî¿ ñâîáîäè ì³ñòèâñÿ â ñóäàõ, äå ñóïåðå÷êè ì³æ ºâðåéñüêèìè ïîçèâà÷àìè ðîçâ’ÿçóâàëèñÿ ºâðåéñüêèìè ñóääÿìè áåç âòðó÷àííÿ í³ìö³â18 . Îòæå, ãåòòî áóëè ïîë³òè÷íèìè óòâîðåííÿìè ç àòðèáóòàìè ïðàâë³ííÿ, ÿê³ çà ñâî¿ì îáñÿãîì ³ íàïîâíåííÿì çíà÷íî ïåðåâåðøóâàëè ò³ ñîö³àëüí³, êóëüòóðí³ ÷è ðåë³ã³éí³ ôóíêö³¿, ùî ¿õ âèêîíóâàëè ïåðåäâîºíí³ îáùèíè. Îäíàê íåâäîâç³ ªâðåéñüê³ Ðàäè ïîâñþäíî âïðèòóë ç³òêíóëèñÿ ç îñíîâíèì ïàðàäîêñîì, ïðèòàìàííèì ¿õí³é ðîë³ îáîðîíö³â ºâðåéñüêîãî æèòòÿ â ìåæàõ âèíèùåííÿ éîãî í³ìöÿìè. Âîíè íå ìîãëè äî ê³íöÿ ñëóæèòè ºâðåÿì, âîäíî÷àñ ï³äêîðÿþ÷èñü í³ìöÿì. Ëåâîâó ÷àñòêó òîãî, ùî Òðóíê íàçèâຠ«ñòðàòå㳺þ é òàêòèêîþ» Ðàä19, ñêëàäàëà ¿õíÿ ïë³äíà ñïðîáà ðîçâ’ÿçàòè öþ ñóïåðå÷í³ñòü. ªâðåéñüêèé ïðîâ³ä áóâ àáñîëþòíî íå ïðîâîêàö³éíèì: â³í íå áîðîâñÿ ñóïðîòè í³ìö³â, ð³äêî ÷èíèâ óñóïåðå÷ íàêàçàì, à, ïåðåáóâàþ÷è â ñòàí³ ðîçïà÷ó, ÷àñòî ðîáèâ ÷èñëåíí³ ïîæåðòâè. ×àñ â³ä ÷àñó Ðàäè çâåðòàëèñÿ äî í³ìåöüêî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ ç ïåòèö³ÿìè, ïðîïîíóâàëè ãðîø³, ñâîþ ïðàöþ ³, âðåøò³-ðåøò, æèòòÿ. Çâåðíåííÿ áóëè, ìàáóòü, íàéïîøèðåí³øèì çàñîáîì, äî ÿêîãî âäàâàëèñÿ Ðàäè. Ïîøòîâõîì äî íèõ íåð³äêî ñëóãóâàëè ð³çê³ çì³íè, îñîáëèâî íà ïî÷àòêó í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿, êîëè óòâîðþâàëèñÿ ãåòòî, à òàêîæ ï³ä ÷àñ ïåðøèõ äåïîðòàö³é, àëå çì³ñò öèõ çâåðíåíü áóâ äîñèòü ð³çíîìàí³òíèé. Ðàäè ïðîñèëè, íàïðèêëàä, äîçâîëó âìèêàòè ñâ³òëî ï³ñëÿ 8 ãîäèíè âå÷îðà (Ëþáë³í), çìåíøåííÿ êîíô³ñêàö³é (Áÿëèñòîê) àáî ïîâåðíåííÿ çàðó÷íèê³â (Âàðøàâà). «Ð³äêî äîñÿãàëè óñï³õó ºâðåéñüê³ ïåòèö³¿», – êîíñòàòóº Òðóíê, îäíàê, ÷èòàþ÷è òàê³ äîêóìåíòè, ÿê ùîäåííèê ×åðíÿêîâà, â³ä÷óâàºø, ùî ð³äê³ñí³ àáî ÷àñòêîâ³ ïîñòóïêè ç áîêó í³ìö³â, íàâ³òü ÿêùî éøëîñÿ ëèøå ïðî ïîì’ÿêøåííÿ ÷è â³äêëàäåííÿ ÿêîãîñü

272

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß

æîðñòîêîãî çàõîäó, íàäèõàëè çíîâ ³ çíîâ íà íîâ³ êëîïîòàííÿ. Âîíè ïîâñÿê÷àñ çàëèøàëèñÿ ñòðàòå㳺þ ïåðøîãî ðÿò³âíîãî çàõîäó. Òðóíê â³äâîäèòü äîâîë³ ì³ñöÿ äëÿ ðîçãëÿäó ï³äêóï³â, ÿê³, íà éîãî äóìêó, áóëè äîñèòü ïîøèðåí³, àëå, áåçóìîâíî, äî íèõ ìîæíà áóëî âäàâàòèñÿ ëèøå çà ïåâíèõ óìîâ. Âîíè ìàëè á áóòè çíà÷íî 䳺â³øèìè, í³æ êëîïîòàííÿ, îäíàê êîëî ïèòàíü, ÿê³ âäàâàëîñÿ âëàäíàòè çà äîïîìîãîþ õàáàðà, áóëî âî÷åâèäü îáìåæåíèì, à íàñë³äêè òàêîãî çàëàãîäæóâàííÿ – ñêîðîìèíóùèìè. Íàé÷àñò³øå öå áóëè ï³äêóïè ç ìåòîþ ïåðåâåäåííÿ ÿêèõîñü îñîáëèâî íåñòåðïíèõ ñëóæáîâö³â ÷è ïîë³öà¿â, âèêóïè ìîëîäèõ ä³â÷àò çàäëÿ âðÿòóâàííÿ ¿õ îä âèìóøåíî¿ ïðîñòèòóö³¿ (ïðàêòèêà, ÿêó, çà í³ìåöüêèì çàêîíîì ïðî «îñêâåðíåííÿ ðàñè» ó áóäüÿêîìó âèïàäêó áóëî çàáîðîíåíî) àáî ïðîïîíóâàííÿ ãðîøåé, ùîá óíèêíóòè «ïåðåì³ùåííÿ». Íàéá³ëüøó óâàãó Òðóíê çîñåðåäæóº íà ðîçãëÿäîâ³ ñòðàòå㳿 «âðÿòóâàííÿ, çàâäÿêè ðîáîò³»20 , ÿêà â³ääçåðêàëþâàëà çàëåæí³ñòü í³ìö³â â³ä ºâðåéñüêîãî âèðîáíèöòâà, îñîáëèâî âîºííî¿ ïðîäóêö³¿, àëå òàêîæ ³ ïðîñòèõ ðå÷åé, ÿê, íàïðèêëàä, ù³òîê, ÿê³ â ªâðîï³, ùî â³ä÷óâàëà äåô³öèò ðîáî÷î¿ ñèëè, íåëåãêî áóëî âèðîáëÿòè â äîñòàòí³é ê³ëüêîñò³. Ó Ëîäç³, ³ëüíþñ³ òà ×åíñòîõîâ³ òàêà çàëåæí³ñòü ñïðè÷èíèëàñÿ äî ïîáóäîâè ñàìèìè Ðàäàìè äîñèòü âåëèêîìàñøòàáíèõ âèðîáíèöòâ. ϳäïðèºìñòâà äàëè çìîãó âèãðàòè ÷àñ äåñÿòêàì òèñÿ÷ ëþäåé, àëå ºâðå¿ ïðè öüîìó âåëè âèð³øàëüíó ãðó, â ÿê³é ðåçóëüòàò áóâ çàâæäè ï³ä êîíòðîëåì í³ìö³â21. Ìàñîâ³ äåïîðòàö³¿ çìóøóâàëè ºâðå¿â óäàâàòèñÿ äî êðàéíîù³â ïðè âèáîð³ ìîæëèâèõ âàð³àíò³â. Á³ëüøå íå áóëî âæå ïðîì³æíî¿ ïîçèö³¿ ì³æ îïîðîì ³ ö³ëêîâèòîþ ïîñòóïëèâ³ñòþ: ºâðåéñüêèì îáùèíàì äîâîäèëîñÿ âèáèðàòè îäíå ÷è äðóãå. Òðóíê íàâîäèòü äåê³ëüêà ïðèêëàä³â, êîëè Ðàäè, âèÿâëÿëè «ïîçèòèâíå ñòàâëåííÿ» äî ðóõó îïîðó. Ïðîòå á³ëüø³ñòü ïðîÿâ³â òàêî¿ ñõèëüíîñò³ çâîäèëèñÿ äî ó÷àñò³ îêðåìèõ ÷ëåí³â Ðàä ó ñïðèÿíí³ âòå÷³ àáî âñòàíîâëåííþ êîíòàêò³â ³ç ïàðòèçàíàìè22. Ïàí³âíèì âç³ðöåì áóëî àêòèâíå âïðîâàäæåííÿ í³ìåöüêèõ ðîçïîðÿäæåíü. Îòæå, ñàì³ Ðàäè îðãàí³çîâóâàëè êîíô³ñêàö³¿ òà ïðèìóñîâó ïðàöþ. Ó á³ëüøîñò³ ãåòòî âîíè ñàì³ äîñòàâëÿëè æåðòâ äî åøåëîí³â ñìåðò³. Çâè÷àéíî, í³ìö³ íåð³äêî âèìàãàëè ëèøå ïåâíó ê³ëüê³ñòü äåïîðòîâàíèõ. Ñàìå ö³ çàìîâëåííÿ æèâèëè âíóòð³øíþ àðãóìåíòàö³þ ºâðå¿â ùîäî íàñë³äêó: ÿêùî áóäå âèäàíî 1 òèñÿ÷ó ºâðå¿â, òî 10 òèñÿ÷ ºâðå¿â áóäå âðÿòîâàíî, àëå ÿêùî íå ïîæåðòâóâàòè æîäíèì, ìîæíà âòðàòèòè âñ³õ. Âèäàþ÷è ÷àñòèíó îáùèíè, Ðàäè ìîãëè òàêîæ â³äáèðàòè íàéìåíø âàðò³ñíèõ23. Òðóíê öèòóº Çàëìàíà Øàçàðà – ïðåçèäåíòà ²çðà¿ëþ, ÿêèé

273

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

â³äçíà÷àâ ó 1964 ðîö³, ùî íåãàòèâí³ â³äáîðè â ãåòòî ìàëè ïðåöåäåíò ó öàðñüê³ ÷àñè, êîëè ïðîâ³ä ºâðåéñüêî¿ îáùèíè áóâ çìóøåíèé ïðèçíà÷àòè þíàê³â íà 25-ð³÷íó ñëóæáó â àð쳿 Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿. Òîä³ òàê ñàìî ºâðåéñüê³ ïðîâîäèð³ âèáèðàëè ïðîñòîëþäö³â24. Þäåíðàò, ç îãëÿäó íà éîãî óãîäîâñüêó ñòðàòåã³þ, ì³ã ïåðåòâîðèòèñÿ íà íåáåçïå÷íó îðãàí³çàö³þ ñàìå òîä³, êîëè â³í ôóíêö³îíóâàâ ãëàäåíüêîð³âíåíüêî. Áåçñòîðîíí³ñòü, ÿê ó ðàç³ â³äáîðó ëþäåé äëÿ âàæêî¿ ïðàö³ ³ ïîä³ëó ¿õ íà ñèëüíèõ ³ ñëàáêèõ àáî çäîðîâèõ ³ õâîðèõ, ìîãëà îáåðíóòèñÿ æîðñòîê³ñòþ. Ïîðÿäîê, ÿê çàñâ³ä÷óº ïðèêëàä Ëîäç³, äå êîíòðàáàíäó áóëî âèêîð³íåíî, ì³ã ïîñèëèòè çëèäåíí³ñòü. Ðåçóëüòàòèâí³ñòü, ÿê ó ðàç³ çáèðàííÿ ïîäàòåé ÷è õóòðà, ìîãëà ñïðè÷èíèòèñÿ äî á³ëüøèõ ñòðàæäàíü. Îòæå, ÷åñíîòè óðÿäó â ºâðåéñüêîìó ãåòòî îáåðòàëèñÿ ïîðîêàìè; â³äïîâ³äàëüí³ñòü ïåðåòâîðþâàëàñÿ íà íå÷óéí³ñòü, à ïîðÿòóíîê – íà âòðàòó. Ãåòòî ÿê ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íà ñòðóêòóðà ªâðåéñüê³ ãåòòî çíàìåíóþòü ïðîì³æíèé ñòàí ì³æ ïåðåäâîºííîþ ñâîáîäîþ òà çíèùåííÿì âîºííî¿ äîáè. Ö³ îñòàíí³ ìîìåíòè îðãàí³çîâàíîãî ³ñíóâàííÿ ºâðåéñüêî¿ îáùèíè ¿é äîâåëîñÿ ïðîæèòè â ëåùàòàõ äåäàë³ ìåíøîãî ïðîñòîðó ³ íåâïèííî çðîñòàþ÷îãî ãîëîäó. Òîä³ ÿê ñîö³àëüíîåêîíîì³÷íà ïîë³òèêà ó çâè÷àéíèõ ñóñï³ëüñòâàõ ìîæå ìàòè äîâãîòðèâàëèé âïëèâ íà âåëèê³ ãðóïè ëþäåé, ùî ïðàãíóòü êîìôîðòó, áåçïåêè ÷è ÿêîãîñü çàäîâîëåííÿ â æèòò³, âíóòð³øí³ çàõîäè òà ïîë³òèêà Ðàä ãåòòî çóìîâëþâàëèñÿ íåîáõ³äí³ñòþ íåãàéíîãî é ìàñîâîãî ðÿòóâàííÿ íàñåëåííÿ, çàâèñëîãî ì³æ æèâîò³ííÿì ³ ñìåðòþ. Ìè ìîæåìî ³ç âïåâíåí³ñòþ ïðèïóñòèòè, ùî îáìåæåí³ ðåñóðñè, ÿê³ ìàëè ó ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ Ðàäè, ñïðÿìîâóâàëèñÿ íà çàáåçïå÷åííÿ ïîòðåá îáùèíè. Ó áàãàòüîõ ãåòòî ³ñíóâàëè ïðîôåñ³éí³ ï³äãîòîâ÷³ ïðîãðàìè, ìàéñòåðí³, ïðîäîâîëü÷³ êàðòêîâ³ ñèñòåìè, æèòëîâ³ óïðàâë³ííÿ, øïèòàë³, ñàí³òàðí³ êàðåòè òà ³íø³ ïîñëóãè. Ñàì ôàêò ¿õíüîãî ³ñíóâàííÿ ñâ³ä÷èâ, ùî ºâðåéñüêèì áþðîêðàòàì ³ òåõíîêðàòàì óäàâàëîñÿ âèêîíóâàòè ñâî¿ ôóíêö³¿ íàâ³òü çà öèõ óìîâ. Âîäíî÷àñ Òðóíê íàâðÿä ÷è çàëèøຠñóìí³â ó òîìó, ùî ãåòòî â ö³ëîìó íå ÿâëÿëè ñîáîþ çðàçê³â ñîö³àëüíî¿ ð³âíîñò³ òà åêîíîì³÷íî¿ ñïðàâåäëèâîñò³. Ãåòòî çàçíàëè âñ³õ ôîðì êîðóïö³¿, ç õàáàðíèöòâîì, ôàâîðèòèçìîì ³ ñ³ìåéùèíîþ âêëþ÷íî. Á³ëüøå òîãî, â êðèòè÷íèõ ñôåðàõ, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç ïðàöåþ, õàð÷óâàííÿì ³ ïîäàòêàìè, ïàí³âí³ íàñòàíîâ÷³ ïðèíöèïè áóëè îñîáëèâî æîðñòêèìè äëÿ á³ëüøîñò³ íóæäåííèõ ðîäèí.

274

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß

Ïðèêëàäè íå÷åñíîñò³ âàæêî äîêóìåíòóâàòè, îäíàê Òðóíê öèòóº â³äïîâ³äí³ ñâ³ä÷åííÿ âö³ë³ëèõ ³ç ê³ëüêîõ ãåòòî. ×ëåíè Ðàäè îñîáèñòî áðàëè õàáàð³ çà çâ³ëüíåííÿ â³ä òðóäîâî¿ ïîâèííîñò³ (Çàìîñöü) ³ äåïîðòàö³¿ (Ãîðîäåíêà òà ³íø³ ãåòòî)25. Áðàëèñÿ õàáàð³, ÿê çàñâ³ä÷óþòü, ³ çà ïðèçíà÷åííÿ äî ïîë³ö³¿ ãåòòî (Âàðøàâà òîùî)26. Ïðîòåãóâàííÿ íåäîñâ³ä÷åíèõ ïðåòåíäåíò³â ïðè ðîçïîä³ë³ ïðàö³, ÿêå ³íîä³ ïðèçâîäèëî äî íàéìàííÿ ö³ëèõ ñ³ìåé, áóëî âî÷åâèäü ïîøèðåíå ó Âàðøàâ³, Ëîäç³, Áÿëèñòîêó, Ëþáë³í³ òà äå³íäå27. Ïðèÿòåëüñüê³ çâ’ÿçêè ìàëè òàêîæ âåëèêå çíà÷åííÿ ³ â áåçïëàòíèõ ¿äàëüíÿõ Ëîäç³, äå ãîëîâà – Ðóìêîâñüêèé, ÿê ïîâ³äîìëÿþòü, âèäàâàâ äîäàòêîâ³ ìàðêè íà ïðîäîâîëü÷³ ïàéêè «çà ïðèìõîþ», â³ääàþ÷è îñîáëèâó ïåðåâàãó îðòîäîêñàëüíèì ãðóïàì ³ ðàáèíàì28. Çëîâæèâàííÿ ó ïðèâàòíèõ ö³ëÿõ ìîæíà ââàæàòè ïðàâîïîðóøåííÿìè îêðåìèõ îñ³á, òîä³ ÿê ðåæèì åêñïëóàòàö³¿ çà ñëóæáîâèì ðîçïîðÿäêîì ìîæå áóòè îïèñàíèé ëèøå ÿê ñèñòåìàòè÷íèé. гçíèöÿ âàãîìà, îñê³ëüêè ïðèõîâàí³ õàáàð³ é ïðîòåêö³îí³çì íå ìîãëè áóòè â ïðèíöèï³ âèïðàâäàí³, òîä³ ÿê ãëàñí³ ðîçïîðÿäæåííÿ é ð³øåííÿ, ùî äóæå ÷àñòî êðèâäèëè ³íòåðåñè íàéíåçàõèùåí³øî¿ ÷àñòèíè íàñåëåííÿ, îáñòîþâàëèñÿ ªâðåéñüêèìè Ðàäàìè ÿê íàéîïòèìàëüí³ø³ çàõîäè çà äàíèõ îáñòàâèí. Íàé÷³òê³øå â³ääçåðêàëåííÿ ïîä³áíèõ ïðîÿâ³â ìîæíà â³äíàéòè â îô³ö³éíèõ çàÿâàõ, ëèñòóâàíí³ òà ùîäåííèêó Àäàìà ×åðíÿêîâà – ãîëîâè ªâðåéñüêî¿ Ðàäè ó Âàðøàâñüêîìó ãåòòî, â ÿêîìó ïðîâàäèëàñÿ ïîë³òèêà íåâòðó÷àííÿ. Ó ïåðø³ äí³ ×åðíÿêîâ çâ³ëüíÿâ çàìîæíèõ â³ä ïðèìóñîâî¿ ïðàö³ çà ïëàòó, àáè íàäàòè êîìïåíñàö³þ á³äíèì ñ³ì’ÿì, ÷è¿ ÷îëîâ³êè êîïàëè îêîïè äëÿ í³ìö³â29. ϳçí³øå, êîëè â³í íàìàãàâñÿ ïîäîëàòè íåçáàëàíñîâàí³ñòü áþäæåòó Ðàäè, òî çàïðîïîíóâàâ ÿê îñíîâíå äæåðåëî ïðèáóòêó ùîì³ñÿ÷íèé ïîäàòîê íà õë³á30. Ùå ï³çí³øå, êîëè Ðàä³ çàãðîæóâàëî äåäàë³ ì³çåðí³øå ïîñòà÷àííÿ í³ìöÿìè ïðîäîâîëüñòâà, ÿê äî çàïîá³æíîãî çàõîäó âäàëèñÿ äî ãîò³âêîâèõ íàêîïè÷åíü, ùî ñòâîðþâàëèñÿ øëÿõîì çá³ëüøåííÿ äîïëàò çà õë³áí³ òà öóêðîâ³ êàðòêè31. Îäíèì ³ç íàñë³äê³â ³ñíóâàííÿ êëàñîâî¿ ñòðóêòóðè ãåòòî áóëî âèíèêíåííÿ òîãî, ùî Òðóíê íàçèâຠ«ïðîäîâîëü÷îþ ï³ðàì³äîþ». ßñíà ð³÷, âëàñíå, ñîö³àëüíà ï³ðàì³äà ñòàâàëà äåäàë³ ðåàëüí³øîþ, îñîáëèâî áóäó÷è âèðàæåíîþ â ê³ëüêîñò³ ñïîæèòèõ êàëîð³é. Òàê, çâ³ò ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî çà ãðóäåíü 1941 ðîêó çàñâ³ä÷èâ, ùî ïðàö³âíèêè Ðàäè îòðèìóâàëè 1 òèñ.

665 êàëîð³é, ðåì³ñíèêè – 1 òèñ. 407, ïðîäàâö³ – 1 òèñ. 225, à «çàãàëüíå» íàñåëåííÿ – 1 òèñ. 12532. Ïîä³áíó êàðòèíó ïðàêòè÷íîãî ãîëîäóâàííÿ ìîæíà áóëî ñïîñòåð³ãàòè ³ â ëîäçèíñüêîìó ãåòòî, äå äèôåðåíö³éíå íîðìóâàííÿ ïðîäóêò³â – çàëåæíî â³ä ðîäó çàéíÿòîñò³ – áóëî îô³ö³éíîþ ïîë³òèêîþ33.

275

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

Îñü òàê ñîö³àëüíèé ð³âåíü ñòàâ ÷èííèêîì âèæèâàííÿ. ×åðíÿêîâ ñàì ïîá³÷íî ä³òêíóâñÿ öüîãî ïèòàííÿ íàïðèê³íö³ 1941 ðîêó, êîëè çàçíà÷èâ, ùî ³íòåë³ãåíö³ÿ ïåðåáóâàëà òîä³ â ñòàí³ âèìèðàííÿ34. Êèäàþ÷è ïîãëÿä óãëèá ðîê³â, ìè íå ïîâèíí³ íàäòî äèâóâàòèñÿ ³ñíóâàííþ ïðèâ³ëåéîâàíèõ ïðîøàðê³â ó ñóñï³ëüñòâ³ ãåòòî. Æèòòÿ â ãåòòî âèíàãîðîäæóâàëî òàê³ ñïåöèô³÷í³ òàëàíòè, ÿê çäàòí³ñòü äî êîíòðàáàíäèñòñüêèõ âèëàçîê òà óñ³ëÿêèõ îáîðóäîê. Âîíî äàâàëî ìîæëèâ³ñòü ïðèñòîñîâóâàòèñÿ ³ ëþäÿì ³ç çâè÷í³øèìè ïðîôåñ³ÿìè – ë³êàðÿ òà ðåì³ñíèêà, à òàêîæ òèì, õòî âîëîä³â í³ìåöüêîþ ìîâîþ. Ãåòòî çàõèùàëî ³ ñâî¿õ ðàáèí³â, áî ºâðå¿ òðèìàëèñÿ çà ñâîº ìèíóëå ³, øóêàþ÷è âèð³øåííÿ ñâî¿õ âèùîþ ì³ðîþ íàäçâè÷àéíèõ ïðîáëåì, çâåðòàëèñÿ ïî äîïîìîãó äî âñ³ëÿêèõ òðàäèö³éíèõ çàñîá³â. ², íàðåøò³, ºâðåéñüêîìó ÷èíîâíèêó, ÿêèé äîëó÷àâñÿ äî óïðàâë³ííÿ ãåòòî ï³ä ÷àñ éîãî óòâîðåííÿ ³ ïåðåáóâàâ ó ëàâàõ ïðîâîäó â ìîìåíò éîãî ë³êâ³äàö³¿, áóëî äàðîâàíî òèì÷àñîâó â³äñòðî÷êó. Îäíàê â ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ âèïàäê³â îñòàííüîþ ëàíêîþ íàâ³òü íàéçàõèùåí³øîãî ³ñíóâàííÿ áóëà áðóòàëüíà ñìåðòü. Ãåòòî ÿê ì³ðàæ Àäàì ×åðíÿêîâ áóâ òàêîãî øòèáó ëþäèíîþ, ÿêà âîë³ëà íå îòðèìóâàòè çàðïëàòè, äîïîêè íå áóëî äîñòàòíüî ãðîøåé äëÿ âèïëàòè ¿¿ éîãî ïåðñîíàëó.35 Çà ÷àñ³â ãîëîäóâàííÿ â³í óíèêàâ ¿æ³ ç áàãàòüîõ ñòðàâ, ñóïó íà äðóãèé ñí³äàíîê ó ñâî¿é êîíòîð³36. ϳä ÷àñ çâóæåííÿ êîðäîí³â ãåòòî â³í â³äìîâèâñÿ îä ïðîïîçèö³¿ í³ìö³â çáåðåãòè ñâîþ êâàðòèðó íà âóëèö³, ç ÿêî¿ ºâðå¿â âèãàíÿëè37. Ó ëèïí³ 1942 ðîêó, êîëè çðîçóì³â, ùî ºâðåÿì çàãðîæóº äåïîðòàö³ÿ en masse [â ìàñîâîìó ïîðÿäêó], â³í ïîðàõóâàâñÿ ç æèòòÿì. À ùå â ëþòîìó 1942 ðîêó, ëèøå ïðèáëèçíî çà ø³ñòü ì³ñÿö³â äî öüîãî ôàòàëüíîãî äíÿ, ×åðíÿêîâ âèð³øèâ çðîáèòè â ê³ìíàòàõ Ðàäè â³êíà ç â³òðàæíèì ñêëîì38. ×åðíÿêîâ, ÿê ³ á³ëüø³ñòü ³íøèõ ºâðåéñüêèõ êåð³âíèê³â, ó ñâî¿õ ä³ÿõ âèõîäèâ ³ç òîãî, ùî º íàä³ÿ íà ìàéáóòíº. Ñïî÷àòêó ÷ëåíè Ðàäè íà ñâîºìó ðîáî÷îìó ì³ñö³ â íàòîâï³ íà âóëèöÿõ íåñëè ñâ³é âàæêèé òÿãàð ÿê òèì÷àñîâå ñòðàæäàííÿ, ùî éîãî íåîáõ³äíî ïåðåòåðï³òè äî çâ³ëüíåííÿ. ² äî ñàìîãî ôàòàëüíîãî çàâåðøåííÿ ºâðåéñüê³ øïèòàë³ íàìàãàëèñÿ ë³êóâàòè õâîðèõ, øêîëè – íàâ÷àòè ìîëîäü, à êóõí³ ï³äãîäîâóâàëè ãîëîäóþ÷èõ. Íå áóëî ³íøîãî âèáîðó. ijÿëüí³ñòü áàãàòüîõ ãåòòî, îñîáëèâî ó ñôåð³ îñâ³òè é êóëüòóðè, íàãàäóâàëà âèõ³ä çà ìåæ³ ðåàëüíîñò³ – ãåòòî ó ³ëüíþñ³, íàïðèêëàä, â³äêðèëî ìóçè÷íó øêîëó âë³òêó 1942 ðîêó39. Ìåøêàíö³ Âàðøàâñüêîãî

276

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß

ãåòòî, ÷èòàþ÷è ðîìàí «Â³éíà ³ ìèð» Òîëñòîãî, çíàõîäèëè, ÿê ¿ì çäàâàëîñÿ, íà éîãî ñòîð³íêàõ ïðîâ³ùåííÿ íåìèíó÷îñò³ êðàõó ͳìå÷÷èíè40. Ó âåðõí³õ åøåëîíàõ êåð³âíèöòâà ãåòòî ïîïðè âñþ ³ëþçîðí³ñòü òàêîãî ³ñíóâàííÿ íàáðàëà ôîðìè «áîðîòüáà çà âëàäó» ó øòàáàõ Ðàä ³ äîâêîëà íèõ. Ïèòàííÿ ðîçïîä³ëó ïîâíîâàæåíü ñòîÿëè â öåíòð³ óâàãè êåð³âíèê³â ãåòòî. Ñàìå ³ç öüîãî ïðèâîäó âèíèêëà ñóïåðå÷êà ì³æ Ðàäàìè òà öåíòðàë³çîâàíîþ ªâðåéñüêîþ ñëóæáîþ ñîö³àëüíîãî çàáåçïå÷åííÿ (JSS), ÿêà ï³äïîðÿäêîâóâàëàñÿ â³ää³ëêó ó ñïðàâàõ í³ìåöüêîãî íàñåëåííÿ òà ñîö³àëüíîãî çàáåçïå÷åííÿ êðàê³âñüêîãî ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâà é ï³äòðèìóâàëà ì³ñöåâ³ êîì³òåòè â ãåòòî41. Ñêëàäíà ôåäåðàëüíà ñòðóêòóðà, ðîç’¿äåíà âíóòð³øí³ìè ÷âàðàìè, ñôîðìóâàëàñÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî, äå ïîíàä òèñÿ÷ó «äîìîâèõ êîì³òåò³â» ïî÷àëè âèêîíóâàòè äîáðîâ³ëüíî ÷è çà ïðèçíà÷åííÿì áåçë³÷ ôóíêö³é, çîêðåìà é íàäàííÿ ïðèòóëêó äëÿ á³æåíö³â, ïîñòàíîâêó îäíîàêòíèõ ï’ºñ, íåâ³äêëàäíó äîïîìîãó, âèäà÷ó áþëåòåí³â íåïðàöåçäàòíîñò³ òà çáèðàííÿ ïîäàòê³â42. Ó òîìó ñàìîìó ãåòòî ÿê êîíêóðåíò Ðàä âèñòóïèëà îðãàí³çàö³ÿ «Íàãëÿäîâå áþðî ç áîðîòüáè ³ç ÷îðíèì ðèíêîì ³ ñïåêóëÿö³ºþ â ªâðåéñüêîìó äèñòðèêò³», î÷îëþâàíà Àáðàìîì Ãàíöâàéõîì. ×åðíÿêîâ âèãðàâ öåé ïîçîâ, òîä³ ÿê àïàðàò Ãàíöâàéõà ðîçïóñòèëè ç íàäàííÿì ìîæëèâîñò³ äëÿ éîãî ïðàö³âíèê³â âñòóïèòè äî ëàâ ðåãóëÿðíî¿ ºâðåéñüêî¿ «ñëóæáè ïîðÿäêó» (ïîë³ö³¿)43. Ùå îäíà ³ñòîð³ÿ, ÿêó ïåðåïîâ³äຠ×åðíÿêîâ ó ñâîºìó ùîäåííèêó, ³ëþñòðóº õàðàêòåð ³íòåðåñ³â àäì³í³ñòðàòîð³â ó Âàðøàâñüêîìó ãåòòî ³ ì³ðó ¿õíüî¿ çàêëîïîòàíîñò³ ïðîáëåìàìè ñâî¿õ ïîâíîâàæåíü. Óïðàâë³ííÿ ïîñòà÷àííÿ áóëî óòâîðåíå ÿê íàï³âíåçàëåæíèé îðãàí âë³òêó 1941 ðîêó äëÿ ïîäîëàííÿ ïðîäîâîëü÷î¿ êðèçè, ùî íàáëèæàëàñÿ. Ó âëàñíîìó ï³äðîçä³ë³ Ðàäè – â³ää³ë³ ïðàö³ – éîãî êåð³âíèê õîò³â, ùîá ì³ñöåâå í³ìåöüêå áþðî ïðàö³ çàòâåðäèëî êàíäèäàòóðè íà ïîñàäè â öüîìó óïðàâë³íí³. Îáóðåíèé ×åðíÿêîâ ïèñàâ 15 ëþòîãî 1942: «Öå âî÷åâèäü îçíà÷ຠïðèíèæåííÿ àâòîðèòåòó Ðàäè ³ îáìåæåííÿ ¿¿ ïðåðîãàòèâ. Çà ñâ³ä÷åííÿìè þðèäè÷íîãî â³ää³ëó [Ðàäè], äëÿ öüîãî ïðàâîâîãî ïîëîæåííÿ íåìຠï³äñòàâ»44. ²ç ÷àñîì ïðàâë³ííÿ ãåòòî ïåðåòâîðèëîñÿ íà æàëþã³äíó ïîäîáó æèòòºçäàòíî¿ ïîë³òè÷íî¿ ñèñòåìè. Ïîë³òèêà â àäì³í³ñòðàòèâíèõ ïðîöåñàõ ãåòòî ìîæå âðàæàòè íàñ ÿê ïàðîä³ÿ, îñê³ëüêè áàãàòüîì ôóíêö³îíåðàì ñïàäàëî íà äóìêó, ùî æèòòÿ â í³ìåöüêîìó îòî÷åíí³ ìîæå íàãàäóâàòè ñòàá³ëüí³ óìîâè ³ñíóâàííÿ. Âîíè íå ëèøå ïðåòåíäóâàëè íà ÿêóñü ïàéêó ¿æ³, ïðîñòîðó ÷è ìåäè÷íèõ ïîñëóã äëÿ ñåáå òà ñâî¿õ ðîäèí, àëå é âèáîðþâàëè ïåâíó ÷àñòêó âëàäè â ö³é «õèìåðí³é, ñïîòâîðåí³é ñòðóêòóð³». Òàê, íàâ³òü ó öüîìó çíîøåíîìó ìåõàí³çì³, ÿêèé óæå íå ì³ã óïîðàòèñÿ ç³

277

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

ñâî¿ìè íàéáëèæ÷èìè çàâäàííÿìè, âîíè âîë³ëè âèêîíóâàòè áîäàé ÿêóñü ôóíêö³þ. Òðóíê äîêëàäíî çóïèíÿºòüñÿ íà «Í³ìåöüê³é ïîë³òèö³ îáìàíó é øàõðàéñòâà»45. ͳìö³, – ïèøå â³í, – òðèìàëè ºâðå¿â ó íåâ³äàíí³ ùîäî ñâî¿õ íàì³ð³â. Ñïðàâä³, í³ìåöüê³ çëîâìèñíèêè íå çàïðîâàäèëè ïîïåðåäæóâàëüíî¿ ñèñòåìè â ãåòòî. Âîíè íå çáèðàëèñÿ âèÿâëÿòè øëÿõåòí³ñòü ùîäî ñâî¿õ æåðòâ. Ç ³íøîãî áîêó, ºâðåéñüê³ ïðîâîäèð³ íå ðîáèëè ñïðîáè ñèñòåìàòè÷íî çäîáóâàòè ³íôîðìàö³þ ïðî íàì³ðè í³ìö³â ³ íå çìîãëè â÷àñíî îñìèñëèòè òðèâîæí³ íîâèíè. Ñïî÷àòêó ïîëüñüê³ ºâðå¿ ñïðèéìàëè ãåòòî ÿê îñòàòî÷íó ìåòó í³ìåöüêèõ ïëàí³â. ¯ì íå ñïàäàëà íà äóìêó ìîæëèâ³ñòü íàñòóïíî¿, ðàäèêàëüí³øî¿ ñòà䳿 ïðîöåñó çíèùåííÿ. Ùîäåííèê Àäàìà ×åðíÿêîâà – êåð³âíèêà íàéá³ëüøîãî ãåòòî â ªâðîï³ – º íàéäåòàëüí³øèì â³ääçåðêàëåííÿì òîãî õàðàêòåðíîãî õîäó äóìîê ïåðåä ëèöåì çàãèáåë³. Êîæíèé, õòî ãëèáîêî ö³êàâèòüñÿ Âàðøàâñüêèì ãåòòî, ìîæå, áåçóìîâíî, ï³ä³éòè äî öüîãî ùîäåííèêà ç íèçêîþ êîíêðåòíèõ çàïèòàíü: ÿê³ áóëè ïåðåäáà÷åííÿ ×åðíÿêîâà? ßê³ â³í ìàâ ïëàíè? Ùî, íà éîãî äóìêó, çáèðàëèñÿ ðîáèòè í³ìö³ âðåøò³-ðåøò ³ ÿêó àëüòåðíàòèâó â³í áà÷èâ äëÿ ñåáå? Íà æîäíå (ìàéæå æîäíå) ïîä³áíå ïèòàííÿ â³äïîâ³ä³ â öèõ íîòàòêàõ íå â³äøóêàòè. ×åðíÿêîâ íå ðîáèòü ïðîãíîç³â. ³í íå çóïèíÿºòüñÿ íà ìîìåíòàõ âèáîðó. ³í íå çãàäóº ïðî í³ìö³â ÿê ïðî âîðîã³â. ²ç æîâòíÿ 1941 äî âåñíè 1942 ðîêó â³í âèñëîâëþºòüñÿ ëèøå ó ñòðèìàíèõ òîíàõ, äóæå êîðîòêî é ìèìîõ³äü ïðî çàãðîçëèâ³ çâ³òè. Óæå 4 æîâòíÿ 1941 â³í öèòóº íåîäíîçíà÷íå é çàãàäêîâå âèñëîâëþâàííÿ í³ìåöüêîãî ÷èíîâíèêà: «ªïèñêîï ó÷îðà îáìîâèâñÿ, ùî Âàðøàâà – öå ëèøå òèì÷àñîâå ïðèñòàíîâèùå äëÿ ºâðå¿â»46. Çàïèñ â³ä 27 æîâòíÿ ô³êñóº: «Òðèâîæí³ ÷óòêè ïðî äîëþ ºâðå¿â ó Âàðøàâ³ íàñòóïíî¿ âåñíè». 17 ñ³÷íÿ â³í ö³êàâèòüñÿ, ÷è ïðèáóâຠëèòîâñüêà âàðòà. Íîâ³ ÷óòêè 16 ëþòîãî. Õâèëþþ÷³ íîâèíè íàä³éøëè äî íüîãî 18 áåðåçíÿ ç³ Ëüâîâà (30 òèñÿ÷ ïåðåì³ùåíèõ) ³ ç ̳ëåöÿ òà Ëþáë³íà. 1 êâ³òíÿ â³í ä³çíàºòüñÿ, ùî 90 â³äñîòê³â ºâðå¿â Ëþáë³íà ìàþòü çàëèøèòè ñâîº ãåòòî óïðîäîâæ ê³ëüêîõ íàñòóïíèõ äí³â. Óñå öå áóëî çàïèñàíî â ùîäåííèêó îäíèì-äâîìà ðå÷åííÿìè, â ñåðåäèí³ àáçàö³â, ùî ì³ñòèëè ³íôîðìàö³þ íà ³íø³ òåìè. ×åðíÿêîâ ââàæàâ, ùî â³í óçÿâ íà ñåáå íåçä³éñíåííå çàâäàííÿ, ÿêîìó íåîáõ³äíî â³ääàâàòèñÿ ç ðàíêó äî íî÷³ â óìîâàõ äåäàë³ íåñïðèÿòëèâ³øèõ îáñòàâèí. ³í æèâ ó ùîäåííèõ æàõ³òòÿõ ³ç çàáëîêîâàíèìè êàï³òàëàìè, òðóäîâèìè êîëîíàìè, ðîçïîä³ëîì æèòëà, öåãëîþ äëÿ ìóðó, õóòðîì äëÿ í³ìö³â, ñóïîì äëÿ á³äíèõ. Ìàáóòü, íå áóëî ÷îãîñü òàêîãî, ùî ìîæíà

278

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß

áóëî á â³äêëàñòè, – âñ³ ñïðàâè áóëè íàãàëüíèìè. Îñü ÷îìó, ï³ñëÿ òîãî, ÿê í³ìö³ óõâàëèëè éîãî çàêîí ïðî ïðèáóòêè, ÿêèé íàêëàäàâ ïîäàòîê íà õë³á, â³í â³ä÷óâ, ùî ÷îãîñü éîìó âäàëîñÿ äîñÿãòè ³ ùî â³í ãîòîâèé çóñòð³òè çàâòðàøí³é äåíü. Ñàìå òîìó ñêðîìíå çáèðàííÿ ãðîøåé äëÿ ä³òåé ðîçö³íþâàëîñÿ íèì ó ùîäåííèêó ÿê çíà÷íå äîñÿãíåííÿ. ² ñàìå öèì ïîÿñíþºòüñÿ òîé ôàêò, ùî â ëþòîìó 1942 ðîêó, êîëè á³ëüø³ñòü ìåøêàíö³â Âàðøàâñüêîãî ãåòòî ùå íå áóëè íà ìåæ³ âèìèðàííÿ â³ä ãîëîäó, â³í ì³ã çíàõîäèòè äëÿ ñåáå ÿêåñü âèïðàâäàííÿ. Éîìó, ÿê ³ ñîòíÿì ³íøèõ ñï³âðîá³òíèê³â ªâðåéñüêèõ Ðàä ïî âñ³é Ñõ³äí³é ªâðîï³, áóëî íàâ’ÿçàíî òàêèé ðèòì æèòòÿ, ÿêèé íå äàâàâ ìîæëèâîñò³ ãëèáîêî çàìèñëèòèñÿ íàä ðåàëüíîþ ñóòòþ ãåòòî â íàöèñòñüê³é ñèñòåì³ ðå÷åé. Ôàêòè÷íî, áóäü-ÿêà íåäáàë³ñòü ÷è íåçäàòí³ñòü í³ìö³â ëèøå ñïðè÷èíÿëàñÿ äî ïîñèëåííÿ åôåêòèâíîñò³ ä³ÿëüíîñò³ ºâðåéñüêèõ ÷èíîâíèê³â, ÿê³ ïðàöþâàëè â ïàð³ ç³ ñâî¿ìè í³ìåöüêèìè íàãëÿäà÷àìè, íàäñèëàþ÷è ¿ì çâ³òè, çâåðòàþ÷èñü äî íèõ çà ïîÿñíåííÿìè ³ ïèòàþ÷èñü ñàíêö³¿. Îòæå, àäì³í³ñòðàòèâíîåêîíîì³÷íà çàëåæí³ñòü ïîñòóïîâî ñòàâàëà òàêîæ ³ ïñèõîëîã³÷íîþ. Öå áóëà ïàñòêà, äî ÿêî¿ ºâðåéñüêèé ïðîâ³ä íå ç÷óâñÿ, ÿê ³ ïîòðàïèâ, ³ ç ÿêî¿ â³í íå ì³ã âèâ³ëüíèòèñÿ.

20 ëèïíÿ 1942 ðîêó çàãðîçà äåïîðòàö³é ó Âàðøàâ³ ñòàëà î÷åâèäíîþ. Òðóíê íàâîäèòü óðèâêè ç³ ùîäåííèêà ×åðíÿêîâà, â ÿêèõ îïèñàíî öåé äåíü47. ϳä ÷àñ ö³º¿ ïàí³êè, ùî îõîïèëà âàðøàâñüêå ãåòòî, ×åðíÿêîâ õîäèâ ó â³ä÷à¿ â³ä îäíîãî ãåñòàï³âöÿ äî ³íøîãî é çàïèòóâàâ, íàñê³ëüêè ïðàâäîïîä³áíèìè º ÷óòêè ïðî «ïåðåì³ùåííÿ». ͳìö³ çàïåâíÿëè éîãî, ùî âîíè í³÷îãî íå çíàþòü-íå â³äàþòü ³ ùî ïîâ³äîìëåííÿ, ÿê³ íàäõîäèëè, áóëè ö³ëêîâèòîþ í³ñåí³òíèöåþ (Quatsch und Unsinn). Öÿ ïðèãîäà – äîâîë³ ïîêàçîâèé ïðèêëàä òîãî, íàñê³ëüêè æîðñòîêèìè ìîãëè áóòè í³ìö³ ó ñâî¿é ïîë³òèö³ «îáìàíó é øàõðàéñòâà». Âèíèêຠâ³ä÷óòòÿ, ùî ¿õí³ íåìóäðÿù³ ñïðîñòóâàííÿ áóëè ò³ëüêè ïðîñòîþ â³äìîâêîþ. Çîâñ³ì íå òàêèì áóëî íåñàìîâèòå ïðàãíåííÿ ×åðíÿêîâà îòðèìàòè çàïåâíåííÿ. ³í íå áóâ íà¿âíîþ ëþäèíîþ. Ó ñâîºìó ùîäåííèêó çàçíà÷àº, ùî âèéøîâ â³ä ãåñòàï³âöÿ Ìåíäå «íåïåðåêîíàíèì», à ï³çí³øå òîãî æ äíÿ â³í áóâ âèìóøåíèé ïðîñèòè äîçâîëó ïåðåäàòè ñïðîñòóâàííÿ í³ìö³â ºâðåéñüêîìó íàñåëåííþ. ͳìö³ íå áà÷èëè â öüîìó øêîäè ³ ââå÷åð³ â ïðèéìàëüí³ ñïåö³àëüíîãî óïîâíîâàæåíîãî Àóåðñâàëüäà ïîîá³öÿëè çàéíÿòèñÿ «ðîçñë³äóâàííÿì» ÷óòîê. ×åðåç òðè äí³ ï³ñëÿ ö³º¿ çóñòð³÷³ áóäü-ÿê³ îêîçàìèëþâàííÿ ïðèïèíèëèñÿ, ³ ×åðíÿêîâ ïîðàõóâàâñÿ ç æèòòÿì, ïðèéíÿâøè îòðóòó. Ìè íå çíàºìî, ÿê äîâãî â³í òðèìàâ öþ ï³ãóëêó ó ñâî¿é øóõëÿä³.

279

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

ªâðåéñüê³ îáùèíè áóëè çàêîëèñàí³ òðèâàííÿì áóäåííî¿ ðóòèíè, ÿêîò: íåñê³í÷åííèì ïåðåáóäîâóâàííÿì ìóð³â òà îãîðîæ, ïåð³îäè÷íèìè ñòÿãíåííÿìè, êîíô³ñêàö³ÿìè òà àðåøòàìè é íàâ³òü áåçëàäíîþ ñòð³ëÿíèíîþ í³ìåöüêèõ âàðòîâèõ ó ãåòòî. Ïðîòå ¿ì íå áðàêóâàëî îçíàê íåáåçïåêè. Óñÿ åêîíîì³÷íà ñèñòåìà ãåòòî íå áóëà ðîçðàõîâàíà íà äîâãîòðèâàëå ôóíêö³îíóâàííÿ. ²ñíóâàëî âåëèêîìàñøòàáíå é õðîí³÷íå áåçðîá³òòÿ, ³, ÿê â³äçíà÷ຠÒðóíê, âèñëîâëþþ÷è îäíó ç³ ñâî¿õ âàæëèâèõ çäîãàäîê, – äëÿ äîïîâíåííÿ íåäîñòàòíüî¿ ïðîäóêö³¿ áóëî âèêîðèñòàíî îáìåæåíèé çàïàñ îñîáèñòèõ ðå÷åé, àáè çàïëàòèòè çà çàêîííî ÷è íåçàêîííî ââåçåíå ïðîäîâîëüñòâî48. Çàâîä ìåõàí³çìó ãîäèííèêà çàê³í÷óâàâñÿ, é íåâäîâç³ ç’ÿâèëèñÿ îçíàêè ìàñîâîãî í³ìåöüêîãî íàñèëüñòâà. ßê ò³ëüêè í³ìåöüê³ àð쳿 ïåðåòíóëè ð³êè Áóã ³ Ñÿí ó ÷åðâí³ 1941 ðîêó ç ìåòîþ íàïàäó íà ÑÐÑÐ, ìîá³ëüí³ çàãîíè ÑÑ òà ïîë³ö³¿ ïî÷àëè âáèâàòè ºâðå¿â ñîòíÿìè òèñÿ÷ ó ñõ³äí³é Ïîëüù³, äåðæàâàõ Áàëò³¿, ó Á³ëîðóñ³ òà Óêðà¿í³. Íàâåñí³ 1942 ðîêó äåïîðòàö³¿ äî òàáîð³â ñìåðò³ ïî÷àëèñÿ â öåíòðàëüí³é ÷àñòèí³ Ïîëüù³. Æîäíî¿ â³ñòêè â³ä äåïîðòîâàíèõ ºâðå¿â íå íàäõîäèëî. Ó ãåòòî, ùî çàëèøèëèñÿ äî 1943 ðîêó, âæå íå ìîæíà áóëî óíèêíóòè ïèòàííÿ ïðî æèòòÿ ³ ñìåðòü. Âèñóâàëèñÿ é îáãîâîðþâàëèñÿ àëüòåðíàòèâí³ âàð³àíòè: ñïëàíóâàòè âòå÷ó, ï³äãîòóâàòè ïîâñòàííÿ àáî ïîñèëèòè çóñèëëÿ äëÿ âèðîáíèöòâà òîâàð³â äëÿ í³ìö³â. Íàâ³òü ó òàê³é ãîñòð³é ñèòóàö³¿ ïåðåâàæàëà òåíäåíö³ÿ – óíèêàòè ïîñë³äîâíî¿, ðîçïîðîøåíî¿ ÷è îðãàí³çîâàíî¿, áîðîòüáè, îñê³ëüêè äëÿ âñüîãî íàñåëåííÿ íå áóëî ìîæëèâîñò³ áðàòè ó÷àñòü â àêòàõ íåïîêîðè, òîä³ ÿê äëÿ êîæíîãî ³ñíóâàëà éìîâ³ðí³ñòü ïîñòðàæäàòè â³ä íàñë³äê³â49. Ñàìå òàê äîêòðèíà «âðÿòóâàííÿ çàâäÿêè ðîáîò³» ñòàëà âèð³øàëüíîþ íà âñüîìó ïðîñòîð³ â³ä Âåðõíüî¿ Ñ³ëå糿 äî ³ëüíþñà. Âîíà áóëà – ³ç áàãàòüîõ òî÷îê çîðó – ñòðàòå㳺þ íàéìåíøîãî îïîðó ³ ґðóíòóâàëàñÿ íà ïðèïóùåíí³, ùî í³ìö³ – ðàö³îíàë³ñòè ³ ¿ì íåìà ñåíñó çíèùóâàòè ðîáî÷ó ñèëó, ÿêà áóëà çíà÷íîþ ì³ðîþ çàëó÷åíà äî íåîáõ³äíîãî äëÿ íèõ âîºííîãî âèðîáíèöòâà. Öå ì³ðêóâàííÿ áóëî, áåçóìîâíî, õèáíèì. ªâðå¿ êîëèñü ïîâ³ðèëè â íîðìè é çàêîíè ÿê çàõèñò ïðîòè ðóéí³âíî¿ ä³¿ òîòàë³òàðèçìó; òåïåð âîíè ñõèëÿëèñÿ äî óãîä ³ ïîñòàâîê çàäëÿ óáåçïå÷åííÿ â³ä çíèùåííÿ. Òîæ, ºâðå¿ â ×åíñòîõîâ³ áóëè çáåíòåæåí³ ïîâ³äîìëåííÿì ïðî òå, ùî ó Âàðøàâñüêîìó ãåòòî ïðàö³âíèê³â âèâîë³êàëè ç ¿õí³õ ìàéñòåðåíü50. ² âñå æ ³äåÿ ïðî ìîæëèâ³ñòü çàñëóæèòè ïîðÿòóíîê ïðàöåþ íå ðîçâ³ÿëàñÿ. ßêùî ãèíóëè íåêâàë³ô³êîâàí³ ïðàö³âíèêè, áóëà íàä³ÿ, ùî äîñâ³ä÷åí³ ôàõ³âö³ çàëèøàòüñÿ â æèâèõ, à êîëè çíèêàëè äåêîòð³ ïðîôåñ³îíàëè, çíàõîäèëîñÿ ïîÿñíåííÿ, ùî îáëàâè òðàïëÿþòüñÿ íå òàê ÷àñòî. Ó òàêèé

280

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß

ñïîñ³á ºâðåéñòâî æåðòâóâàëî äåäàë³ á³ëüøèì çàðàäè äåäàë³ ìåíøîãî é ìåíøîãî, äîïîêè íå áóëî âèíèùåíî. Ãåòòî ÿê ñàìîçíèùóâàëüíèé ìåõàí³çì Îòæå, ÿê ìè ùîéíî ç’ÿñóâàëè, ºâðåéñüêå ãåòòî áóëî ³ âèêîíàâöåì àäì³í³ñòðàòèâíèõ ôóíêö³é, ³ ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íèì ïîë³ãîíîì, ³ ñòàíîì äóø³. Áóëî âîíî òàêîæ ³ ôîðìîþ îðãàí³çîâàíîãî ñàìîçíèùåííÿ. Âàðòî ùå ðàç íàãîëîñèòè íà òîìó, ùî ªâðåéñüê³ Ðàäè íå áóëè äîáðîâ³ëüíèìè ñï³ëüíèêàìè í³ìö³â. Îäíàê ó ðàìêàõ í³ìåöüêî¿ íàäñòðóêòóðè âîíè áóëè ¿¿ íåçàì³ííèìè âèêîíàâöÿìè. Íàâ³òü òîä³, êîëè ¿õíÿ ä³ÿëüí³ñòü íàãàäóâàëà áëàãîä³ÿííÿ, ÿê ó ðàç³ íàäàííÿ æèòëà á³æåíöÿì àáî ïîë³ïøåííÿ ñàí³òàðíèõ óìîâ, âîíè ìîãëè ñïðèÿòè äîñÿãíåííþ çàãàëüíèõ ö³ëåé ³ îñòàòî÷íî¿ ìåòè ñâî¿õ í³ìåöüêèõ íàãëÿäà÷³â. Ñàì ³íñòèòóò âïîðÿäêîâàíîãî ãåòòî, çðåøòîþ, ñêëàäàâ ñóòòºâó ëàíêó â íèçö³ ðóéí³âíèõ êðîê³â. Âèáóäîâóþ÷è öåé ïîðÿäîê ³ äîòðèìóþ÷èñü éîãî, Ðàäè íå ìîãëè íå ðîáèòè ïîñëóãè ñâîºìó âîðîãîâ³. Íàì â³äîìî, çâè÷àéíî, ùî í³ìö³ î÷³êóâàëè â³ä ñâî¿õ ºâðåéñüêèõ çàñòóïíèê³â çíà÷íî á³ëüøîãî, í³æ çàãàëüíå êåðóâàííÿ. Ïîë³òèêà í³ìö³â ïîëÿãàëà â òîìó, ùîáè ïåðåêëàñòè íà ºâðåéñüêèõ ïîñåðåäíèê³â ëåâîâó ÷àñòêó ô³çè÷íîãî é ïñèõîëîã³÷íîãî òÿãàðÿ çíèùåííÿ ì³ëüéîí³â ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé. Îäèí ³ç àñïåêò³â öüîãî íàâ’ÿçàíîãî çîáîâ’ÿçàííÿ ñòàíîâèëè ô³íàíñè, äðóãèé – â³äá³ð, à òðåò³é – ïðèìóñ. Ðîçãëÿíåìî ¿õ ïî ÷åðç³. Çíèùåííÿ ºâðåéñòâà ñïðè÷èíÿëîñÿ äî àäì³í³ñòðàòèâíèõ âèäàòê³â, ³ ñêð³çü ó ªâðîï³ í³ìåöüê³ àãåíö³¿ íàìàãàëèñÿ îòðèìàòè ïåâíó ÷àñòêó íåîáõ³äíèõ êîøò³â â³ä ñàìèõ ºâðå¿â. Íàñê³ëüêè ìîæëèâî, ïðîöåñ çíèùåííÿ ìàâ ґðóíòóâàòèñÿ íà ñàìîô³íàíñóâàíí³. Ó Ïîëüù³ òåæ áóëî çðîáëåíî ñïðîáó äîòðèìàòè ô³íàíñîâîãî áàëàíñó, íå çâåðòàþ÷èñü äî áþäæåòó í³ìåöüêîãî ðåéõó. Òðóíê íàâîäèòü ôàêò, ÿê í³ìåöüêà àäì³í³ñòðàö³ÿ ëîäçèíñüêîãî ãåòòî (Gettoverwaltung) ïîêðèëà âèäàòêè, ââ³âøè îïîäàòêóâàííÿ äëÿ ïîñòà÷àëüíèê³â ãåòòî51. Ó Âàðøàâ³ áóäóâàëè ìóð. Äî öüîãî áóä³âíèöòâà çàëó÷èëè ÷èñëåííó áðèãàäó ºâðåéñüêèõ ïðàö³âíèê³â íà ÷îë³ ç ºâðåéñüêèì ³íæåíåðîì Ìàðåêîì ˳õòåíáîéìîì (ÿêèé çàñòóïèâ ×åðíÿêîâà íà ïîñàä³ ãîëîâè Ðàäè), à ô³íàíñîâó â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ïîáóäîâó ìóðó áóëî ïîêëàäåíî íà ºâðåéñüêó îáùèíó52. Ïîá³÷íî âàðøàâñüê³ ºâðå¿, î÷åâèäíî, ñóáñèäóâàëè Òðåáë³íêó. ²ç ëèñòà, íàä³ñëàíîãî ñïåö³àëüíîìó óïîâíîâàæåíîìó Âàðøàâñüêîãî ãåòòî Àóåðñâàëüäó ïåðøèì êîìåíäàíòîì Òðåáë³íêè äîêòîðîì Åáåðëåì, ç’ÿñîâóºòüñÿ, ùî ñïåö³àëüíèé óïîâíîâàæåíèé ïîâèíåí áóâ çàáåçïå÷èòè

281

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

ð³çíèìè ìàòåð³àëàìè êîíöòàá³ð, ó ÿêîìó íåâäîâç³ ï³ñëÿ öüîãî ìåøêàíö³â ãåòòî ïëàíóâàëîñÿ óìåðòâëÿòè ãàçîì53. (Öå íå îçíà÷àº, ùî ºâðåéñüêèé ïðîâ³ä ìàâ çìîãó çäîãàäàòèñÿ ïðî ïðèçíà÷åííÿ Òðåáë³íêè ï³ä ÷àñ ¿¿ ñòâîðåííÿ)54. Êð³ì òîãî, ô³íàíñóâàííÿ åøåëîí³â ñìåðò³, ìîæëèâî, çä³éñíþâàëîñÿ îïîñåðåäêîâàíî ç ºâðåéñüêèõ äæåðåë. ³äîìî, íàïðèêëàä, ùî í³ìåöüê³ çàë³çíèö³ â Ëîäç³ âèïèñóâàëè äëÿ ãåñòàïî â öüîìó ì³ñò³ ðàõóíîê çà êâèòêè â îäèí á³ê. Ãåñòàïî ïåðåäàëî öåé ðàõóíîê äî ëîäçèíñüêîãî Gettoverwaltung äëÿ îïëàòè55. Ìè ìîæåìî ëèøå çäîãàäóâàòèñÿ, ñê³ëüêè áóëî â ï³äñóìêó çàïëà÷åíî. Ñïî÷àòêó ªâðåéñüê³ Ðàäè ïåðåäàâàëè ãðîø³, ïîò³ì âîíè ïî÷àëè ñàì³ äîñòàâëÿòè ëþäåé. Ïðèãàäàéìî, îäíàê, ùî ïðîöåñ â³äáîðó æåðòâ ïî÷àâñÿ ³ç ñîö³àëüíîãî ðîçøàðóâàííÿ íàñåëåííÿ ãåòòî. ßê ìè áà÷èëè, â³ä ÷àñó ñâîãî óâ’ÿçíåííÿ ºâðå¿ çàçíàâàëè î÷åâèäíîãî ïîä³ëó â³äïîâ³äíî äî ¿õí³õ æèòòºâèõ ïåðåâàã ³ ïðèâ³ëå¿â. Íåìຠñóìí³âó â òîìó, ùî òîä³ ìàëî ó êîãî âèíèêàëà ï³äîçðà, ùî öå ðîçøàðóâàííÿ íàáóäå îñîáëèâîãî çíà÷åííÿ ï³ä ÷àñ «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ». Ïðîòå çðîñë³ ï³äîçðè òà çëîâ³ñí³ ïåðåä÷óòòÿ äåäàë³ á³ëüøå ïîñèëþâàëè öþ äèôåðåíö³àö³þ. Êîæåí òåïåð ïåðåéìàâñÿ ïîâñÿê÷àñ ñâî¿ì ïîëîæåííÿì, ³ íåâäîâç³ ïåðåïóñòêè òà îñîáîâ³ ïîñâ³ä÷åííÿ, âèãîòîâëåí³ Ðàäàìè, ñòàëè ð³çíîìàí³òí³øèìè é áàðâèñò³øèìè56. Äîêóìåíòè çàñâ³ä÷óâàëè ð³âåíü çàõèùåíîñò³, àáî æ âðàçëèâîñò³. Çðåøòîþ, ðîçìåæóâàííÿ íåìèíó÷å ïåðåòâîðèëîñÿ íà âëàñíå â³äá³ð, îñê³ëüêè â õîä³ îáëàâ íåîáõ³äíó ê³ëüê³ñòü ëþäåé ÷àñòî íàáèðàëè ç íàÿâíèõ ë³òí³õ ëþäåé, ãîñï³òàë³çîâàíèõ õâîðèõ ÷è ä³òåé57.  îñòàòî÷íîìó ï³äñóìêó, Ðàäè çìóøåí³ áóëè, – àáè âðÿòóâàòè îêðåìèõ – ïðèð³êàòè íà ñìåðòü óñ³õ ³íøèõ. Äîëó÷àþ÷èñü òàêèì ÷èíîì äî ä³é í³ìö³â ÷åðåç ô³íàíñîâ³ ìåõàí³çìè ³ âèøèêîâóþ÷è ñâ³é âëàñíèé íàðîä çà ðàíæèðîì çàõèùåíîñò³ ÷è âðàçëèâîñò³, ºâðåéñòâî ñòàëî ïðèíàéìí³ ïàñèâíèì ó÷àñíèêîì ñâîãî çíèùåííÿ. Îäíàê ºâðå¿ áóëè ïðè÷åòí³ ³ â àêòèâí³øèé òà æîðñòîê³øèé ñïîñ³á äî ñàìîçíèùåííÿ, êîëè ¿õíþ ïîë³ö³þ áóëî çàëó÷åíî äî âò³ëåííÿ íàì³ð³â í³ìö³â. Òðóíê â³äâîäèòü ö³ëèé ðîçä³ë «ñëóæá³ ïîðÿäêó»58. ªâðåéñüêà ïîë³ö³ÿ çàâæäè ïðèâåðòàëà äî ñåáå îñîáëèâó óâàãó, ç îãëÿäó íà òó ðîëü, ÿêó ö³ í³ìåöüê³ ïîïë³÷íèêè â íàï³âîäíîñòðîÿõ â³ä³ãðàëè ó âèð³øàëüíèõ ïîä³ÿõ 1941 òà 1942 ðîê³â. «Ñëóæáà ïîðÿäêó» âèêîíóâàëà âñ³ ïðèòàìàíí³ äåïàðòàìåíòó ðåãóëÿðíî¿ ïîë³ö³¿ ôóíêö³¿, ÿê-îò: êåðóâàííÿ ðóõîì òðàíñïîðòó ³ ïåðåñë³äóâàííÿ äð³áíèõ çëî䳿â. Á³ëüøå òîãî, âîíà âèêîíóâàëà çàâäàííÿ, ÿê³ áóëè «íîðìîþ» ëèøå â íåíîðìàëüíîìó ñóñï³ëüñòâ³: â³ä ñòÿãóâàííÿ ïîäàòê³â

282

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß

ó ãåòòî äî âïðîâàäæåííÿ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³ é äî çàõîïëåííÿ ðîäèí äëÿ äåïîðòàö³¿, ³ç âèñòåæóâàííÿì ì³ñöü ¿õíüîãî ïåðåõîâóâàííÿ âêëþ÷íî. Ó äåÿêèõ âåëèêèõ ãåòòî îðãàí³çàö³ÿ ºâðåéñüêî¿ ïîë³ö³¿ âèÿâëÿëà âèðàçí³ îçíàêè ñõîæîñò³ ç â³äïîâ³äíîþ í³ìåöüêîþ ñëóæáîþ (çîêðåìà, ïîä³ë íà çâè÷àéíó ³ òàºìíó ïîë³ö³¿), àëå ùå ïîì³òí³øèì áóëî çàïîçè÷åííÿ í³ìåöüêèõ ìåòîä³â, òàêèõ ÿê àðåøò áàòüê³â, ÷è¿ ñèíè íå íàäàâàëè çâ³ò³â ùîäî òðóäîâî¿ ïîâèííîñò³59, àáî îïå÷àòóâàííÿ áóäèíê³â, ó ÿêèõ îêðåì³ ìåøêàíö³ íå ñïëàòèëè ïîäàòê³â60. ªâðåéñüêà ïîë³ö³ÿ àðåøòîâóâàëà ëþäåé ñåðåä íî÷³ é âèëîâëþâàëà êîíòðàáàíäèñò³â ³ òèõ, õòî óõèëÿâñÿ îä â³äïðàâëåííÿ åøåëîíàìè ñìåðò³. Ïîë³öà¿ ÷àñòî é ñïîâíà íàáèâàëè ñâî¿ êèøåí³ õàáàðàìè òà âèïàäêîâèìè ñïëàòàìè çàëÿêàíèõ ïðèÿòåë³â-ºâðå¿â. Âèïàäêè íåïðèêðèòî¿ áðóòàëüíîñò³ é êîðóïö³¿ áóëè íàñò³ëüêè ÷èñëåííèìè, ùî Òðóíê òåðïëÿ÷å, ôàêò çà ôàêòîì, ïåðåðàõîâóº âèíÿòêè. Ïðîòå ñàìèé ñêëàä «ñëóæáè ïîðÿäêó» ïîãëèáëþâàâ ïàðàäîêñ ä³é ºâðå¿â ïðîòè ºâðå¿â. Äåõòî ³ç íàéìàíö³â ïîë³ö³¿, ìîæëèâî, ³ áóâ âèõ³äöåì ³ç «äíà» ñóñï³ëüñòâà (à гíãåëüáëþì âèñëîâëþº æàëü ³ç ïðèâîäó òîãî, ùî áëèçüêî ñîòí³ âèõðåùåíèõ ºâðå¿â òåæ îá³éìàëè âèñîê³ ïîñàäè â ïîë³ö³¿ Âàðøàâñüêîãî ãåòòî)61, äåêîãî çàëó÷àëè ç îãëÿäó íà éîãî êîëèøí³é â³éñüêîâèé äîñâ³ä; áàãàòî õòî ìàâ äîñèòü íåïîãàíó îñâ³òó ³ áóëî ÷èìàëî ³äåàë³ñò³â62. Êð³ì òîãî, òóò ï³ä³áðàëèñÿ çäîðîâ³ ìîëîä³ õëîïö³, âèíÿòêîâî ïðèäàòí³ äëÿ âèêîíàííÿ ìåòèêóâàòèõ îïåðàö³é ÷è âåäåííÿ ïñèõîëîã³÷íî¿ â³éíè ïðîòè í³ìö³â àáî çäàòíèõ íàäàòè äîïîìîãó â ðàç³ âòå÷³ ÷è íàâ³òü ó÷èíèòè ô³çè÷íèé îï³ð. Ó ïîîäèíîêèõ âèïàäêàõ ºâðåéñüêà ïîë³ö³ÿ, ìîæëèâî, ÷èíèëà ñàìå òàê, àëå çäåá³ëüøîãî âîíà áóëà íàéïîì³òí³øèì ºâðåéñüêèì ìåõàí³çìîì ó í³ìåöüê³é çíèùóâàëüí³é ìàøèí³. гíãåëüáëþì ïèñàâ ó ñâî¿õ íîòàòêàõ 19 ëþòîãî 1941ðîêó, ùî ºâðåéñüêå íàñåëåííÿ ³ç ðîçóì³ííÿì ñòàâèëîñÿ äî íåëåãêîãî ïîëîæåííÿ ºâðåéñüêîãî ïîë³öàÿ. ªâðåÿì áóëî âàæêî âñåðéîç ñïðèéìàòè ºâðåéñüêîãî ïîë³öàÿ ³ ÷àñòî â ò³ äí³ «ñëóæáà ïîðÿäêó» ñõèëüíà áóëà óòðèìóâàòèñÿ â³ä òîãî, ùîá íàâîäèòè ïîðÿäîê ó ñâîºìó îñåðåäêó, ³ âîë³ëà íàòîì³ñòü «áàëàêàòè» ç ëþäüìè. Òàê, â îäí³é ³ç òàêèõ ðîçìîâ ïðîçâó÷àëî: «Àäæå æ âè çâàæàºòå íà ïîëüñüêîãî ïîë³öàÿ, òîæ ÷îì áè âàì íå âèçíàâàòè ºâðåéñüêîãî!»63 Ïðîòå ñàìå öÿ äîâ³ðà äî ºâðåéñüêî¿ ïîë³ö³¿ îáåðíóëàñÿ îäíèì ³ç íàéá³ëüøèõ ìîðàëüíèõ ðîç÷àðóâàíü Ãîëîêîñòó, äîñâ³äîì, â³ä ÿêîãî ºâðåéñòâî ùå é äîòåïåð íå ïðèéøëî äî òÿìè. ²ðâ³íã Ëþ³ñ Ãîðîâ³ö, ðåöåíçóþ÷è êíèæêó Òðóíêà «Þäåíðàò», ðîáèòü âèñíîâîê: «ªâðåéñüê³ ïîë³öà¿ Ëîäç³, ³ëüíþñà òà Âàðøàâè áóëè âðåøò³-ðåøò âñå æ òàêè ïîë³öàÿìè»64.

283

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ

Îòæå, çàâ³ñó òàºìíèö³ íàä ºâðåéñüêèì ãåòòî â³äõèëåíî, ³ ìè áà÷èìî òåïåð öå óòâîðåííÿ ç óñ³ìà éîãî ³íñòèòóö³ÿìè òà ïðîöåñàìè. Ó öüîìó – íåìèíóùà çàñëóãà Òðóíêà. Ç ³íøîãî áîêó, ìîðàëüí³ ïèòàííÿ, ùî âèíèêàþòü áàãàòî ðîê³â ïî òîìó, íå çíÿòî; âîíè ëèøå ñòàþòü ñêëàäí³øèìè. Ìè çíàºìî, ùî ñàì³ ïðîâîäèð³ ãåòòî áóëè ö³ëêîì ñâ³äîì³ ñâ äèëåìè, ùî äëÿ äåêîòðèõ âîíà áóëà íåçì³ííîþ ñóïóòíèöåþ ¿õí³õ äóìîê. Íåâåëè÷êà, ïðîíèêëèâà êíèæêà Ëåîíàðäà Òóøíåòà ïåâíèì ÷èíîì âèñâ³òëèëà æèòòÿ ëèøå òðüîõ ³ç íèõ: Ðóìêîâñüêîãî ç Ëîäç³, ×åðíÿêîâà ç Âàðøàâè òà ґåíñà ç ³ëüíþñà65. Öå áóëè ð³çí³ çà ñâîºþ îñâ³òîþ òà ñâ³òîãëÿäîì ëþäè, àëå ê³íåöü ê³íöåì óñ³ òðîº â³äìîâèëèñÿ âðÿòóâàòè ñåáå, ÿê ò³ëüêè çðîçóì³ëè, ùî ¿ì íå âäàºòüñÿ âðÿòóâàòè ñâ³é íàðîä. Ïðèì³òêè * Óçÿòî ç: Yehuda Bauer and Nathan Rotenstreich, eds., The Holocaust as Historical Experience: Essays and a Discussion. New York: Holmes & Meier, 1981. Ïåðâ³ñíî åñå óëüáåðãà áóëî âèäàíî ï³ä íàçâîþ «The Ghetto as a Form of Government», The Annals of the American Academy of Political and Social Science 450 (July 1980). Copyright © 1980 by American Academy of Political and Social Science. Âñ³ ïðàâà çàñòåðåæåíî. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

1 Isaiah Trunk, Judenrat: The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation (New York: Macmillan, 1972 and Scarborogh, 1977). Ïîñèëàííÿ íà ïîäàëüøèõ ñòîð³íêàõ, ÿêùî íå çàçíà÷åíî ³íàêøå, ñòîñóþòüñÿ êíèæêè Òðóíêà.

2 P. XVIII. 3 Òðóíê, íàñïðàâä³, çîñåðåäæóº ñâîþ óâàãó íà ãåòòî, ÿê³ áóëè ðîçòàøîâàí³ íà òåðèòî𳿠Ïîëüù³ òà Ëèòâè â ¿õí³õ äîâîºííèõ êîðäîíàõ. Íàâåäåíî îêðåì³ äåòàë³, ÿê³ ñòîñóþòüñÿ Ðèãè (Ëàòâ³ÿ) òà ̳íñüêà (Á³ëîðóñü), àëå ãåòòî, ùî áóëè äàë³ íà ñõ³ä, à òàêîæ ºâðåéñüê³ îáùèíè ì³æ Äí³ñòðîì ³ Áóãîì, ÿê³ ïåðåáóâàëè ï³ä âëàäîþ ðóìóíñüêî¿ àäì³í³ñòðàö³¿, çàëèøèëèñÿ ìàéæå ö³ëêîâèòî, õî÷à é ³ç çðîçóì³ëèõ ïðè÷èí, ïîçà éîãî óâàãîþ.

4 Pp.XVII, XVIII. 5 ²ç ìåòîþ ãëèáøîãî ðîçãëÿäó îêðåìèõ ïðîáëåì öåé âèêëàä ³ëþñòðóâàòèìåòüñÿ ïðèêëàäàìè, ãîëîâíèì ÷èíîì, ³ç æèòòÿ Âàðøàâñüêîãî ãåòòî.

6 Ñ. 104.

7 Òðóíê äîñèòü äîêëàäíî çóïèíÿºòüñÿ íà ñóïåðíèöòâ³ ì³æ í³ìöÿìè çà êîíòðîëü íàä ãåòòî (ññ. 264–76). Ïîë³ö³ÿ, çîêðåìà, äîìàãàëàñÿ âëàäè íàä ºâðåÿìè. Äèâ., íàïðèêëàä, ëèñò êåð³âíèêà ÑÑ ³ ïîë³ö³¿ ó Âàðøàâ³ (Wigand), â³ä 11 ëèñòîïàäà 1941, â ÿêîìó â³í âèìàãຠâ³ääàòè ï³ä þðèñäèêö³þ éîãî «çàõèñíî¿ ïîë³ö³¿» (Schupo) «ñëóæáó íàêàç³â» Âàðøàâñüêîãî ãåòòî. Yad Vashem microfilm JM 1112 (YIVO microfilm MKY 76).

284

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß Cc. 572–74. ßê ñâ³ä÷èòü ñòàòèñòèêà, ÷ëåíñòâî â ªâðåéñüêèõ Ðàäàõ áóëî, íàñïðàâä³, íåáåçïå÷íîþ ñïðàâîþ. Òðóíê ñòâåðäæóº, íà ï³äñòàâ³ ñâî¿õ îïèòóâàíü, ùî â³äñîòîê âèïàäê³â íàñèëüíèöüêî¿ ñìåðò³ ñåðåä ÷ëåí³â Ðàä ó ïåð³îä, ÿêèé ïåðåäóâàâ äåïîðòàö³ÿì, áóâ äîñèòü âèñîêèì. Ó éîãî ãðóï³, ùî íàðàõîâóâàëà 720 ÷ëåí³â, ïðèáëèçíî êîæíîãî ÷åòâåðòîãî óáèëè â ãåòòî, á³ëüø³ñòü áóëè äåïîðòîâàí³ ³ ëèøå îäèí ³ç äåâ’ÿòè âèæèâ (ññ. 326–28). Ïðîòå 99 Ðàä, îõîïëåí³ â éîãî îãëÿä³, â ñóêóïíîñò³ ïîâèíí³ íàðàõîâóâàòè â äåê³ëüêà ðàç³â á³ëüøå ÷ëåí³â, í³æ ñêëàäຠê³ëüê³ñòü çãàäàíèõ ïð³çâèù. ßêùî çðîáèòè ïðèïóùåííÿ, ùî âèïóùåí³ ïîìåðëè â ãàçîâèõ êàìåðàõ, ñï³ââ³äíîøåííÿ áóäóòü íå òàêèìè âðàæàþ÷èìè.

10 Mohns (Deputy Chief of the Resettlement Division in the office of the Governor of the Warsaw District) to Leist (Plenipotentiary of the Governor for the City of Warsaw), January 11, 1941, Yad Vashem microfilm JM 1113 (YIVO microfilm MKY77).

11 Trunk, ññ. 82–83.

12 Ñ. 99.

13 Ùîäî ïðèêëàäó ïîä³áíîãî ïðîõàííÿ äèâ. ùîäåííèê Àäàìà ×åðíÿêîâà (ãîëîâè ªâðåéñüêî¿ Ðàäè ó Âàðøàâñüêîìó ãåòòî), çàïèñ â³ä 7 ñ³÷íÿ 1942 â êí.: The Warsaw Diary of Adam Czerniakow, eds. Raul Hilberg, Stanislaw Staron and Josef Kermisz. (New York: Stein and Day, 1979), ññ. 312–13 (äàë³ öèòóºòüñÿ ÿê Diary of Czerniakow ).

14 Ùîäî Ëþáë³íà, Áåäç³íà, Çàìîñüöÿ, ³ëüíþñà äèâ. Trunk, p. 484.

15 Ùîäî ïñèõîëîã³÷íèõ íàñë³äê³â ö³º¿ çì³íè äèâ. Trunk, ññ. 528–29.

16 Ñ. 44.

17 Ññ. 50–51. Òàêîæ ïðàöÿ Òðóíêà «The Organizational Structure of the Jewish Councils in Eastern Europe», Yad Vashem Studies 7 (1968), 147–64.

18 Ññ. 180–81, 185. ²íøèìè ñôåðàìè àâòîíî쳿 áóëè ñóáîòà ÿê äåíü â³äïî÷èíêó ³ âæèâàííÿ ³âðèòó ÷è ¿äèøó â øêîëàõ òîùî (ññ. 189, 196–215).

19 Ññ.390–95.

20 Ññ. 400–420.

21 Òðóíê ò³øèòü ñåáå äóìêîþ, ùî, ÿêáè â ñåðïí³ 1944 ðîêó ×åðâîíà Àðì³ÿ íå çóïèíèëàñÿ ïðèáëèçíî â 75 ìèëÿõ â³ä Ëîäç³, áëèçüêî 70 òèñÿ÷ ºâðå¿â ó öüîìó ãåòòî ìîãëè á áóòè âðÿòîâàí³ (ñ. 413). Òàêå æ ïðèïóùåííÿ áóëî âèñóíóòî Ðîá³íñîíîì ó éîãî âñòóï³ (ñ. XXIX) ³ ïîâòîðåíî ç ³íøî¿ íàãîäè ªãóäîþ Áàóåðîì (Holocaust Conference at the Hebrew College, Boston, 1973). Ïðîòå öå ïèòàííÿ º ñóïåðå÷ëèâèì. Íàñòóïè ×åðâîíî¿ Àð쳿, õî÷ ³ ïðîâàäèëèñÿ øèðîêèì ôðîíòîì, ìàëè íà ìåò³ â³äâîþâàííÿ îáìåæåíî¿ òåðèòî𳿠äëÿ ïîïîâíåííÿ çàïàñ³â ³ ïåðåãðóïóâàííÿ. Çóïèíåííÿ ðàäÿíñüêîãî íàñòóïó íà òàê³é âåëèê³é â³äñòàí³ â³ä Ëîäç³ â æîäíîìó ñåíñ³ íå áóëî «íåùàñíèì âèïàäêîì». Ùàñëèâèì âèïàäêîì áóëà á éîãî ïðîòèëåæí³ñòü – øâèäêå ïàä³ííÿ ͳìå÷÷èíè.

8 9

285

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐÃ Ó Ì³íñüêîìó ãåòòî ªâðåéñüêà Ðàäà â ïîâíîìó ñêëàä³, âèÿâëÿºòüñÿ, ñòàâèëàñÿ ïðèõèëüíî äî çâ’ÿçêó ç ïàðòèçàíàìè (ñ. 466). ²íòåðåñ ñêëàäàþòü òàêîæ Ðàäè â Áÿëèñòîêó òà ³ëüíþñ³, ÿê³ âèÿâëÿëè «äâî¿ñòå» ñòàâëåííÿ (ññ.

467–71).

23 Ùîäî ëîäçèíñüêî¿ êîì³ñ³¿ ç ïåðåì³ùåííÿ äèâ.Trunk (p. 52).

24 Ññ. 435-36.

25 Ññ. 385-87.

26 Ibid.

27 Ñ. 354.

28 Ñ. 385.

29 Czerniakow to the Plenipotentiary of the Warsaw District for the City of Warsaw, May 21, 1940: Yad Vashem microfilm JM 1113 (YIVO Institute microfilm MKY 77). Ïðàâèòåëåì Âàðøàâñüêîãî äèñòðèêòó áóâ ãóáåðíàòîð Ô³øåð, éîãî ì³ñüêèì óïîâíîâàæåíèì – Ëåéñò. Ùîäî ïðèêëàä³â òðóäîâîãî äîáîðó â ³íøèõ ãåòòî – äèâ. Trunk, ññ. 379–80.

30 Czerniakow to the Warsaw District Chief/Resettlement Division/Exchange, January 8, 1941: JM 1113. (³ää³ëîê ïåðåì³ùåííÿ î÷îëþâàâ Øüîí.) Êðàê³â òàêîæ çàïðîâàäèâ ïîäóøíèé ïîäàòîê (Trunk, p. 381). Îïîäàòêóâàííÿ äîõîä³â ââàæàëîñÿ ïðîáëåìàòè÷íèì, îñê³ëüêè â ãåòòî, ïîä³áíèõ âàðøàâñüêîìó, êîíòðàáàíäà âèçíàâàëàñÿ âàæëèâèì ïðèáóòêîì.

31 ³äîçâà óïðàâë³ííÿ ïîñòà÷àííÿ âàðøàâñüêîãî ãåòòî, ï³äïèñàíà ×åðíÿêîâèì (31 ñåðïíÿ 1941) – Diary of Czerniakow, ññ. 273–74. 2 ëþòîãî 1942 ×åðíÿêîâ çàíîòóâàâ ó ñâîºìó ùîäåííèêó, ùî ðåçåðâ óìîæëèâèâ áåçêîøòîâíèé ðîçïîä³ë õë³áà é öóêðó.

32 Trunk, ññ. 356, 382. Ùîäî äîêëàäíîãî ðîçãëÿäó ìåäè÷íèõ àñïåêò³â íåñòà÷³ ïðîäîâîëüñòâà ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî – äèâ. Leonard Tushnet, The Uses of Adversity (New York, 1966). Äèâ. òàêîæ Trunk, ññ. 146–48.

33 Trunk, ñ. 383. Ó áàãàòüîõ ãåòòî (Êóòíî, Êîëîìèÿ, Õåëì òîùî) ñîö³àëüíà ï³ðàì³äà áóëà îñîáëèâî ïîì³òíîþ â æèòëîâ³é ñôåð³ (ññ. 374–77).

34 Diary of Czerniakow – çàïèñ â³ä 4 ãðóäíÿ 1941 (ñ. 305).

35 Çàïèñ â³ä 24 òðàâíÿ 1941.

36 Çàïèñ â³ä 23 ÷åðâíÿ 1941.

37 Çàïèñ â³ä 6 æîâòíÿ 1941.

38 Çàïèñè â³ä 4 òà 10 ëþòîãî 1942.

39 Ñ. 227.

40 Emmanuel Ringelblum, Notes from the Warsaw Ghetto (New York, 1958), ñ. 300.

41 Ññ. 332–42.

42 Ññ. 343–45. Diary of Czerniakow, çàïèñè â³ä 27 ÷åðâíÿ òà 3 ãðóäíÿ 1941, 22

286

ÃÅÒÒÎ ßÊ ÔÎÐÌÀ ÏÐÀÂ˲ÍÍß ññ. 252–53, 304–5. Òðóíê çãàäóº ïðî ³ñíóâàííÿ äîìîâèõ êîì³òåò³â ³ â Áÿëèñòîêó (ññ. 515–16).

43 Ññ. 505, 644. Òåêñò ïîãîäæåííÿ ì³æ Ðàäîþ òà «Íàãëÿäîâèì áþðî», äàòîâàíèé 5 ñåðïíÿ 1941, îïóáë³êîâàíî â Diary of Czerniakow, ññ. 265–67.

44 Diary of Czerniakow, ññ.325–26.

45 Ññ.413–36.

46 Öå âèñëîâëþâàííÿ öèòóºòüñÿ Òðóíêîì â ³íøîìó êîíòåêñò³ (ñ. 292).

47 Ñ. 414.

48 Ññ. 101–2.

49 Äèâ. ññ. 451–74.

50 Ñ. 404.

51 Ññ. 282–83. Äèâ. òàêîæ ùîäî ìàéíîâèõ ðåêâ³çèö³é òîùî – ññ. 66–67, 296. Êð³ì òîãî, Diary of Czerniakow, çàïèñè â³ä 22 ëèïíÿ òà 28 ëèñòîïàäà, 1941, ññ. 260, 302.

52 Äîêóìåíòè â Yad Vashem microfilm JM 1112 (YIVO film MKY 76). Ëèñò ×åðíÿêîâà â³ä 8 ñ³÷íÿ 1941. Ùîäåííèê ×åðíÿêîâà – çàïèñè â³ä 5 ëèïíÿ òà 30 ãðóäíÿ 1941. Ó Âàðøàâ³, Ëîäç³ òà Êàóíàñ³ Ðàäè çìóøåí³ áóëè áóäóâàòè ìîñòè äëÿ ç’ºäíàííÿ ñåêòîð³â ãåòòî, ðîçä³ëåíèõ âóëèöÿìè äëÿ àð³éö³â (Trunk, p.

110).

53 Eberl to Auerswald, June 26, 1942. Facsimile in Jüdisches Historisches Institut Warschau, Faschismus-Getto-Massenmord (2nd ed., Berlin, 1961), ñ. 304.

54 Õî÷à ×åðíÿêîâ äîâ³äàâñÿ ïðî «ïåðåì³ùåííÿ» ³ ÷óâ ïðî Òðåáë³íêó, â³í íå ïîâ’ÿçàâ ö³ äâà ôàêòè. 17 ñ³÷íÿ 1942 â³í ðîçïèòóâàâ, ÷è ñïðàâä³ ïðèáóâຠëèòîâñüêà âàðòà, ³ éîãî çàïåâíèëè, ùî öÿ ÷óòêà áóëà ïîìèëêîâîþ. Òîãî æ äíÿ â³í ðîçìîâëÿâ ç Àóåðñâàëüäîì, ÿêèé ïîâ³äîìèâ éîìó ïðî ñâîþ ðîçìîâó ç ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðîì Ôðàíêîì, ç ÿêî¿ âèïëèâàëî, ùî ºâðåéñüê³ â’ÿçí³, óòðèìóâàí³ ó âàðøàâñüê³é â’ÿçíèö³ Ïàâ’ÿê, ó ðàç³ ¿õíüî¿ òðóäîâî¿ ïðèäàòíîñò³, íàïðàâëÿòèìóòüñÿ íà ðîáîòè äî Òðåáë³íêè. Äâà äí³ ïî òîìó ×åðíÿêîâ çàíîòóâàâ, ùî Àóåðñâàëüä ïî¿õàâ äî Áåðë³íà. Ó öüîìó ùîäåííèêîâîìó çàïèñó ×åðíÿêîâ âèñëîâëþº òàêîæ ñâî¿ ïîáîþâàííÿ ùîäî ìîæëèâîñò³ ìàñîâîãî ïåðåì³ùåííÿ. (Ñïðàâä³, êîíôåðåíö³ÿ ÷èíîâíèê³â ùîäî «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ» â³äáóëàñÿ â Áåðë³í³ 20 ñ³÷íÿ 1942. Êîìåíòàð³ Òðóíêà ùîäî íåïðàâäèâèõ â³äîìîñòåé, îòðèìàíèõ íèì â³ä Àóåðñâàëüäà, – äèâ. ññ. 295–96. 19 ëþòîãî 1942 ×åðíÿêîâ ñêàðæèâñÿ íà òå, ùî í³ìåöüê³ ä³ëîâîäè íå ñïðîìîãëèñÿ ï³äãîòóâàòè íàëåæíèõ äîêóìåíò³â äëÿ «â³äïóùåííÿ» â’ÿçí³â äî Òðåáë³íêè. Äíåì ï³çí³øå â’ÿçí³ â³ä’¿õàëè. 10 áåðåçíÿ â³í çðîáèâ çàïèñ ïðî â³ä’¿çä äî òàáîðó ï’ÿòüîõ ºâðåéñüêèõ ÷èíîâíèê³â, à â êâ³òí³ òóäè áóëî íàïðàâëåíî áëèçüêî 160 ìîëîäèõ í³ìåöüêèõ ºâðå¿â, íåùîäàâíî ïðèáóëèõ ³ç ðåéõó. Diary of Czerniakow, ññ.

316–17, 323–24, 333, 344.

287

ÐÀÓËÜ Ã²ËÜÁÅÐà Îáèäâà ôðàãìåíòè êîðåñïîíäåíö³¿, äàòîâàí³ 19 òà 27 òðàâíÿ 1942, ðîçì³ùåíî íà îäíîìó àðêóø³ ïàïåðó. Facsimile, Getto-FaschismusMassenmord (op. cit.), p. 214.

56 Trunk, pp. 175–77. Õàðàêòåðíèì ïðèêëàäîì º ³ëüíþñ.

57 Ññ. 507–8, 514.

58 Ññ. 475–527; òàêîæ ôðàãìåíòè â ³íøèõ ðîçä³ëàõ.

59 Áåäçèí, Ñîñíîâåöü, Çàâåðöº, Áÿëèñòîê (ñ. 584). Ó Âàðøàâ³ ÷ëåí³â äîìîâèõ êîì³òåò³â áðàëè ÿê çàðó÷íèê³â ó ðàç³, ÿêùî ÿêèéñü ìåøêàíåöü íå çãîëîøóâàâñÿ äî ðîáîòè. Ringelblum, Notes (op. cit., âèùåíàâåäåíà ïðèì³òêà 40), ñ. 176.

60 Czerniakow, Radom, etc. (Trunk, ñ. 483).

61 Ringelblum, Notes, ññ. 138.

62 Trunk, ññ. 489–98. Ö³êàâèì º âñòàíîâëåíèé ôàêò, ùî ºâðåéñüê³ âîÿêè (Áåòàð òà ³íø³) áóëè øèðîêî ïðåäñòàâëåí³ â ïîë³ö³¿.

63 Ringelblum, Notes, ññ. 125–26.

64 Horowitz, Israeli Ecstasies/Jewish Agonies (New York, 1974), ñ. 197.

65 Tushnet, The Pavement of Hell (New York, 1972).

55

288

Ïð³ìî Ëåâ³ Ïð³ìî Ëåâ³ (1919–1987) íàðîäèâñÿ â Òóð³í³ (²òàë³ÿ), îòðèìàâ ñòóï³íü áàêàëàâðà ç õ³ì³¿ â Òóð³íñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â 1941 ðîö³. 13 ãðóäíÿ 1943 áóâ çààðåøòîâàíèé çà ó÷àñòü â àíòèôàøèñòñüêîìó ðóñ³ îïîðó. Ïðèáëèçíî ì³ñÿöü ïî òîìó, áóäó÷è äåïîðòîâàíèì ç ²òà볿, ïîòðàïèâ äî Îñâåíö³ìà. Éîãî ïðîôåñ³ÿ õ³ì³êà, â ÷îìó í³ìö³ áóëè çàö³êàâëåí³, ìîæëèâî, âðÿòóâàëà éîìó æèòòÿ. Çâ³ëüíåíèé íàïðèê³íö³ ñ³÷íÿ 1945, Ëåâ³, çðåøòîþ, ïîâåðíóâñÿ äî ²òà볿, äå ïðîäîâæèâ êàð’ºðó â ãàëóç³ õ³ì³¿ ³ ñòàâ òàêîæ â³äîìèé ñâî¿ìè ïóáë³êàö³ÿìè. Äî éîãî ïîì³òíèõ òâîð³â íàëåæàòü: «Ùå îäíå ïðîáóäæåííÿ», «Ïåð³îäè÷íà òàáëèöÿ», «ßêùî íå òåïåð, òî êîëè?», «Ìîìåíòè ïåðåïî÷èíêó» òà «Ìàâï’ÿ÷³ êðèâëÿííÿ». Ïðîòå íàéâ³äîì³øèì º éîãî ïåðøèé òâ³ð – «Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³: íàöèñòñüêèé íàñòóï íà ëþäñòâî» (óïåðøå îïóáë³êîâàíèé ï³ä íàçâîþ «ßêùî öå ëþäèíà»). Ó öèõ êëàñè÷íîãî çðàçêà ñïîãàäàõ ïðî ð³ê â Îñâåíö³ì³ îïèñóºòüñÿ, çà âèñëîâîì Ëåâ³, «ïîäîðîæ ó í³êóäè». Ìîâà Ëåâ³ – ëàêîí³÷íà, íàòóðàë³ñòè÷íà é ³ðîí³÷íà – ïåðåêîíëèâî çàñâ³ä÷óº, ùî âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³ âèìàãàëî çàáóòè ò³ çðàçêè ïîâåä³íêè, ÿê³ äî Îñâåíö³ìà çäàâàëèñÿ ö³ëêîì ïðèðîäíèìè. Ëþäèíà íàäçâè÷àéíî ÷åñíà, Ëåâ³ ³ç äîêóìåíòàëüíîþ òî÷í³ñòþ îïèñóº, ÿê öÿ ðåàëüí³ñòü íåð³äêî ïðèìóøóâàëà â’ÿçí³â äî ³ñíóâàííÿ â «ñ³ð³é çîí³» – öàðèí³ ñïðàâæíüî¿ ìîðàëüíî¿ ðîçäâîºíîñò³. Öÿ òåìà çàéíÿëà îñîáëèâå ì³ñöå â éîãî îñòàíí³é êíèæö³ – «Ïîòîïëåí³ é âðÿòîâàí³», ïåðåäìîâó äî ÿêî¿ òóò ïåðåäðóêîâàíî. ×åðåç ñîðîê ðîê³â ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà Ëåâ³ çàïèòóº ó ö³é ñâî¿é îñòàíí³é êíèæö³: ÷è áàãàòî óðîê³â Ãîëîêîñòó çàñâîºíî? Ëåâ³ áóâ æèòòºñòâåðäæóþ÷èì àâòîðîì, ³ âñå æ íà îñòàíí³ éîãî ñëîâà ëÿãëà ò³íü òåìðÿâè. 11 êâ³òíÿ 1987 ðîêó â³í ïîìåð, ï³ðíóâøè ó ñõîäîâèé êîëîäÿçü, âî÷åâèäü ó ñïðîá³ ñàìîãóáñòâà. Ïîòîïëåí³ é âðÿòîâàí³ * Ïåðø³ ÷óòêè ïðî íàöèñòñüê³ òàáîðè çíèùåííÿ ïî÷àëè ïîøèðþâàòèñÿ â êðèòè÷íîìó 1942 ðîö³. Öå áóëè íåïåâí³ óðèâêè ³íôîðìàö³¿, ÿê³, îäíàê, íå ñóïåðå÷èëè îäèí îäíîìó: âîíè çìàëüîâóâàëè ð³çàíèíó òàêîãî êîëîñàëüíîãî ìàñøòàáó, òàêó æîðñòîêó ³ ç òàêîþ çàïëóòàíîþ ìîòèâàö³ºþ, ùî ãðîìàäñüê³ñòü áóëà ñõèëüíà â³äêèäàòè ¿õ ÷åðåç ¿õíþ íàäçâè÷àéíó æàõëèâ³ñòü. Ïðèì³òíî òå, ùî ñàì³ âèíóâàòö³ ïåðåäáà÷àëè òàêå â³äêèäàííÿ çàäîâãî íàïåðåä: áàãàòî õòî ç óö³ë³ëèõ (ñåðåä íèõ Ñèìîí ³çåíòàëü íà

289

ÏвÌÎ ËŲ

ïðèê³íöåâèõ ñòîð³íêàõ ñâ êíèæêè «Âáèâö³ ñåðåä íàñ») ïðèãàäóº, ùî åñåñ³âö³ ³ç öèí³÷íèì çàäîâîëåííÿì âèõâàëÿëèñÿ ïåðåä â’ÿçíÿìè: «Õî÷ áè ÿê öÿ â³éíà çàê³í÷èëàñÿ, ìè âñå îäíî âèãðàëè â³éíó ïðîòè âàñ; æîäíîãî ç âàñ íå çàëèøàòü ó æèâèõ, îòæå, íå áóäå ³ ñâ³äê³â, àëå íàâ³òü ÿêùî õòîñü ³ âèæèâå, ñâ³ò éîìó íå ïîâ³ðèòü. Ìîæëèâî, áóäóòü ÿê³ñü ï³äîçðè, îáãîâîðåííÿ, äîñë³äæåííÿ ³ñòîðèê³â, àëå íå áóäå âïåâíåíîñò³, îñê³ëüêè ìè çíèùèìî ï³äòâåðäæåííÿ ðàçîì ³ç âàìè. ² íàâ³òü ÿêùî îêðåì³ äîêàçè çàëèøàòüñÿ é äåõòî ç âàñ âèæèâå, ëþäè ñêàæóòü, ùî îïèñóâàí³ âàìè ïî䳿 íàäòî ñòðàõ³òëèâ³, ùîá ó íèõ ìîæíà áóëî ïîâ³ðèòè; âîíè íàçâóòü ¿õ ïåðåá³ëüøåííÿìè ñîþçíèöüêî¿ ïðîïàãàíäè ³ ïîâ³ðÿòü íå âàì, à íàì, à ìè âñå çàïåðå÷óâàòèìåìî. Ìè äèêòóâàòèìåìî ³ñòîð³þ òàáîð³â». Õî÷ ÿê äèâíî, öÿ æ äóìêà («íàâ³òü ÿêùî á íàì äîâåëîñÿ ðîçïîâ³ñòè ïðî öå, íàì áè íå ïîâ³ðèëè») ïðîíèçóº í³÷í³ ìàðåííÿ ñïîâíåíèõ â³ä÷àºì â’ÿçí³â. Ìàéæå óñ³ âö³ë³ë³ – ó ñâî¿õ ïðîìîâàõ ÷è äðóêîâàíèõ ìåìóàðàõ – ïðèãàäóþòü ñîí, ùî ÷àñòåíüêî íàâ³äóâàâ ¿õ íî÷àìè ï³ä ÷àñ óâ’ÿçíåííÿ, – ðîçìà¿òèé ó äåòàëÿõ, àëå ïîñóòíüî íåçì³ííèé: âîíè ïîâåðòàëèñÿ äîäîìó ³ ãàðÿ÷êîâî òà ³ç ïîëåãøåííÿì ðîçïîâ³äàëè ñâî¿ì ð³äíèì ïðî ñâî¿ ìèíóë³ ñòðàæäàííÿ, à ¿ì íå â³ðèëè, âëàñíå, ¿õ íàâ³òü ³ íå ñëóõàëè. Ó íàéòèïîâ³øîìó òà íàéæîðñòîê³øîìó âàð³àíò³ ñï³âðîçìîâíèê â³äâåðòàâñÿ ³ ìîâ÷êè éøîâ ãåòü. Äî ö³º¿ òåìè ìè ùå ïîâåðíåìîñÿ, àëå òóò âàæëèâî ï³äêðåñëèòè, ùî îáèäâ³ ñòîðîíè – ³ æåðòâè, ³ ãíîáèòåë³ – ãîñòðî â³ä÷óâàëè âñþ æàõëèâ³ñòü, à îòæå, é íåéìîâ³ðí³ñòü òîãî, ùî ä³ÿëîñÿ â êîíöòàáîðàõ, – à ìè ìîæåìî äî öüîãî äîäàòè, ùî íå ëèøå â òàáîðàõ, àëå é ó ãåòòî, â òèëàõ Ñõ³äíîãî ôðîíòó, ó â³ää³ëêàõ ïîë³ö³¿ òà â ïðèòóëêàõ äëÿ äóøåâíî õâîðèõ. Íà ùàñòÿ, íå ñòàëîñÿ òàê, ÿê ïðèâèäæóâàëîñÿ ó ñòðàøíèõ ñíàõ æåðòâàì òà ÿê ñïîä³âàëèñÿ íàöèñòè. Íàâ³òü íàéäîñêîíàë³ø³ îðãàí³çàö³¿ íå çàõèùåí³ â³ä íåäîë³ê³â, à ã³òëåð³âñüêà ͳìå÷÷èíà, îñîáëèâî â îñòàíí³ ì³ñÿö³ ïåðåä ñâî¿ì êðàõîì, áóëà àæ í³ÿê íå äîñêîíàëèì ìåõàí³çìîì. Á³ëüø³ñòü ìàòåð³àëüíèõ äîêàç³â ìàñîâîãî óìåðòâ³ííÿ áóëî çíèùåíî àáî, òî÷í³øå, áóëî çä³éñíåíî á³ëüø ÷è ìåíø âäàëó ñïðîáó çíèùèòè ¿õ: âîñåíè 1944 ðîêó íàöèñòè âèñàäèëè â ïîâ³òðÿ ãàçîâ³ êàìåðè òà êðåìàòî𳿠â Îñâåíö³ì³, àëå ðåøòêè ¿õ óñå ùå çàëèøèëèñÿ, ³, íåçâàæàþ÷è íà õèòðîìóäðîù³ åï³ãîí³â, íåìîæëèâî âèïðàâäàòè ôóíêö³þ öèõ ñïîðóä, âäàþ÷èñü äî âèãàäëèâèõ ã³ïîòåç. Âàðøàâñüêå ãåòòî ï³ñëÿ â³äîìîãî ïîâñòàííÿ íàâåñí³ 1943 ðîêó çð³âíÿëè ³ç çåìëåþ, àëå çàâäÿêè íàäëþäñüêèì çóñèëëÿì ðÿäó ³ñòîðèê³â-ó÷àñíèê³â ïîâñòàííÿ (³ñòîðèê³â

290

ÏÎÒÎÏËÅͲ É ÂÐßÒÎÂÀͲ

ñâ äîë³!) ³íø³ ³ñòîðèêè çìîæóòü çãîäîì â³äøóêàòè âìóðîâàí³ â ñò³í³ – ÷àñòî íà ãëèáèí³ áàãàòüîõ ìåòð³â – àáî ïåðåêèíóò³ ÷åðåç ìóð ñâ³ä÷åííÿ ïðî òå, ÿê æèëî é óìèðàëî äåíü çà äíåì öå ãåòòî. Óñ³ àðõ³âè â êîíöòàáîðàõ áóëè ñïàëåí³ â îñòàíí³ äí³ â³éíè (ñïðàâä³, íåïîïðàâíà âòðàòà), òàê ùî íàâ³òü äîòåïåð òî÷èòüñÿ ñóïåðå÷êà ùîäî ê³ëüêîñò³ æåðòâ – ñê³ëüêè ¿õ áóëî: ÷îòèðè, ø³ñòü ÷è â³ñ³ì ì³ëüéîí³â, õî÷à âñå ùå éäåòüñÿ ïðî ì³ëüéîíè. ×èñëåíí³ îñòàíêè æåðòâ, çóìèñíî âáèòèõ ÷è ï³äêîøåíèõ íåçãîäàìè òà õâîðîáàìè, ìîãëè ñêëàäàòè äîêàçè, ³ äî òîãî, ÿê íàöèñòè âèáóäóâàëè äåê³ëüêà ã³ãàíòñüêèõ êðåìàòîð³¿â, ó íèõ âèíèêàëà ïîòðåáà ÿêèìñü ÷èíîì ¿õ ïîçáóòèñÿ. Ïåðøèì ðîçâ’ÿçàííÿì, æàõëèâèì íàñò³ëüêè, ùî â³äáèðຠìîâó ïðè éîãî çãàäóâàíí³, áóëî ïðîñòî çâàëþâàííÿ òðóï³â – ñîòåíü òèñÿ÷ òðóï³â – ó âåëè÷åçí³ áðàòñüê³ ìîãèëè, ³ òàê ðîáèëîñÿ, çîêðåìà â Òðåáë³íö³ òà ³íøèõ ìåíøèõ êîíöòàáîðàõ, à òàêîæ óñë³ä çà ïðîñóâàííÿì í³ìåöüêî¿ àð쳿 íà òåðèòî𳿠Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó. Öå áóëî òèì÷àñîâå ðîçâ’ÿçàííÿ, çä³éñíåíå ç îãèäíîþ íåäáàë³ñòþ íà òîé ÷àñ, êîëè í³ìåöüê³ àð쳿 îäåðæóâàëè ïåðåìîãó íà âñ³õ ôðîíòàõ ³ îñòàòî÷íèé òð³óìô âèäàâàâñÿ áåçñóìí³âíèì: ¿ì âèð³øóâàòè îï³ñëÿ, ÿê ìຠáóòè, ³ â áóäü-ÿêîìó âèïàäêó ïåðåìîæåöü – âîëàäàð, íàâ³òü ñòîñîâíî ³ñòèíè, ³ ìîæå ìàí³ïóëþâàòè íåþ, ÿê éîìó çàìàíåòüñÿ. Áðàòñüê³ ìîãèëè ìîæíà áóäå ÿêîñü âèïðàâäàòè àáî çíèùèòè ¿õí³ ñë³äè, àáî ïåðåêëàñòè âèíó çà íèõ íà ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâèõ (ÿê³, äî ðå÷³, ÿê çàñâ³ä÷óº Êàòèíü, íå íàäòî â³äñòàëè â öüîìó). Îäíàê ï³ñëÿ Ñòàë³íãðàäà ç’ÿâèëîñÿ ³íøå ð³øåííÿ: íàéêðàùå ïðèáèðàòè ñë³äè íåãàéíî. Â’ÿçí³â ïðèìóøóâàëè âëàñíîðó÷ âèêîïóâàòè ³ç çåìë³ ò³ ìíîãîñòðàæäàëüí³ îñòàíêè é ñïàëþâàòè ¿õ ïðîñòî íåáà, íà÷åáòî òàêà íåçâè÷íà îïåðàö³ÿ ìîãëà ìèíóòè ö³ëêîì íåïîì³÷åíîþ. ϳñëÿ öüîãî êîìàíäí³ ïîñòè ÑÑ òà ñëóæáè áåçïåêè âæèëè íàéðåòåëüí³øèõ çàõîä³â äëÿ çàáåçïå÷åííÿ òîãî, àáè æîäíîãî ñâ³äêà íå çàëèøèëîñÿ â æèâèõ. Öèì ïîÿñíþþòüñÿ (âàæêî áóëî á ïðèäóìàòè ³íøå ïîÿñíåííÿ) óáèâ÷³ é âî÷åâèäü áåçãëóçä³ ïåðåâåçåííÿ, ÿêèìè çàê³í÷èëàñÿ ³ñòîð³ÿ íàöèñòñüêèõ òàáîð³â ó ïåðø³ ì³ñÿö³ 1945 ðîêó: âö³ë³ëèõ â’ÿçí³â Ìàéäàíåêà – äî Îñâåíö³ìà, â’ÿçí³â Îñâåíö³ìà – äî Áóõåíâàëüäà é Ìàóòõàóçåíà, â’ÿçí³â Áóõåíâàëüäà – äî Áåðãåí-Áåëüçåíà, æ³íîê ³ç Ðàâåíñáðþêà – äî Øâåð³íà. Êîðîòøå êàæó÷è, êîæíîãî â³ääàëÿëè â³ä çâ³ëüíåííÿ, äåïîðòóâàëè çíîâó â ãëèá ͳìå÷÷èíè, íà ÿêó éøîâ íàñòóï ³ç çàõîäó òà ñõîäó. Áóëî áàéäóæå, ÷è ïîìðóòü âîíè â äîðîç³; ãîëîâíå, – àáè âîíè íå ðîçïîâ³ëè ñâ ³ñòîð³¿. Ñïðàâä³, ÷åðåç òå ùî òàáîðè âèêîíóâàëè ôóíêö³¿ öåíòð³â ïîë³òè÷íîãî òåðîðó, ïîò³ì – ôàáðèê ñìåðò³, à ùå çãîäîì (÷è âîäíî÷àñ) – âåëè÷åçíèõ, ïîñò³éíî ïîïîâíþâàíèõ ðåçåðâ³â

291

ÏвÌÎ ËŲ

ðàáñüêî¿ ïðàö³, âîíè ñêëàäàëè çàãðîçó äëÿ àãîí³çóþ÷î¿ Í³ìå÷÷èíè, îñê³ëüêè çáåð³ãàëè òàºìíèöþ ñàìèõ êîíöòàáîð³â – íàéá³ëüøîãî çëî÷èíó â ³ñòî𳿠ëþäñòâà. Àðì³ÿ ïðèâèä³â, ÿê³ âñå ùå æèâîò³ëè â íèõ, ñêëàäàëàñÿ ç Geheimnisträger – íîñ³¿â òàºìíèöü, ÿêèõ íåîáõ³äíî áóëî ïîçáóòèñÿ; çíèùóâàëüí³ ôàáðèêè – òàêîæ äóæå ïðîìîâèñò³ – ï³äëÿãàëè äåìîíòóâàííþ òà ïåðåâåçåííþ â ãëèáîêèé òèë. Òàêå áóëî ïðèéíÿòî ð³øåííÿ – â àáñóðäí³é íà䳿 íà òå, ùî ùå ìîæíà áóäå óâ’ÿçíèòè ö³ ïðèâèäè â òèõ òàáîðàõ, ÿêèì ìåíøå çàãðîæóâàëè íàñòóïàëüí³ ôðîíòè, òà âè÷àâèòè ç íèõ îñòàíí³ ñèëè âèñíàæëèâîþ ïðàöåþ. Ïðèéìàþ÷è öå ð³øåííÿ, í³ìö³ ïëåêàëè ùå îäíó íàä³þ – ìåíø àáñóðäíó, – ùî ñòðàæäàííÿ, ÿêîãî çàçíàâàòèìóòü ö³ ïðèâèäè ï³ä ÷àñ ïîä³áíèõ á³áë³éíèõ ïåðåõîä³â, çìåíøàòü ¿õíþ ê³ëüê³ñòü. ² ñïðàâä³, ¿õíÿ ÷èñåëüí³ñòü êàòàñòðîô³÷íî çìåíøèëàñÿ, âò³ì äåêîìó ïîùàñòèëî ÷è âèñòà÷èëî ñèëè âèæèòè òà çàëèøèòèñÿ, àáè äîíåñòè ñâ³ä÷åííÿ. Ìåíø â³äîìèì ³ íå íàñò³ëüêè âèâ÷åíèì º òîé ôàêò, ùî â ïðîòèëåæíîìó – í³ìåöüêîìó – îñåðåäêó òåæ áóëî ÷èìàëî íîñ³¿â òàºìíèöü, õî÷à áàãàòî õòî ç íèõ çíàâ äóæå ìàëî ³ ëèøå äåõòî çíàâ óñå. ͳõòî é í³êîëè íå çìîæå òî÷íî ç’ÿñóâàòè, ñê³ëüêè ïðàö³âíèê³â íàöèñòñüêîãî àïàðàòó íå ìîãëè íå çíàòè ïðî ò³ æàõëèâ³ çâ³ðñòâà, ùî ÷èíèëèñÿ, ñê³ëüêè – çíàëè äåùî, àëå âèçíàâàëè çà êðàùå âäàâàòè, ùî âîíè íå çíàþòü, ³, íàðåøò³, ñê³ëüêè – ìàëè ìîæëèâ³ñòü çíàòè âñå, àëå îáèðàëè îáåðåæí³øèé øëÿõ ³ òðèìàëè çàøîðåíèìè ñâî¿ î÷³ òà âóõà (à ïîíàä óñå – ñâî¿ óñòà). Ó áóäü-ÿêîìó âèïàäêó, îñê³ëüêè áóëî á íåïðàâîì³ðíî ïðèïóñêàòè, ùî á³ëüø³ñòü í³ìö³â ëåãêîâàæíî ñõâàëþâàëè öþ á³éíþ, ñòຠî÷åâèäíèì, ùî íåñïðîìîæí³ñòü îáíàðîäóâàòè ïðàâäó ïðî êîíöòàáîðè º îäíèì ³ç íàéòÿæ÷èõ êîëåêòèâíèõ çëî÷èí³â í³ìåöüêîãî íàðîäó ³ âîäíî÷àñ íàéïåðåêîíëèâ³øèì ñâ³ä÷åííÿì ò³º¿ ëåãêîäóõîñò³, äî ÿêî¿ äîâ³â éîãî ã³òëåð³âñüêèé òåðîð: ëåãêîäóõîñò³, ÿêà ñòàëà íåâ³ää³ëüíîþ ÷àñòèíîþ çâè÷à¿â ³ òàê ãëèáîêî ðîç’¿ëà äóøó, ùî ÷îëîâ³êè óíèêàëè çâ³ðÿòèñÿ ñâî¿ì äðóæèíàì, à áàòüêè – ñâî¿ì ä³òÿì. ßêáè íå öÿ ëåãêîäóõ³ñòü, äî òàêèõ ñòðàõ³òëèâèõ êðàéíîñòåé íå ä³éøëî á, ³ ªâðîïà, ³ ñâ³ò áóëè á òåïåð ³íøèìè. Íåìຠñóìí³âó â òîìó, ùî ò³, õòî çíàâ ñòðàøíó ïðàâäó, – áî íåñëè (÷è ìàëè á íåñòè) çà íå¿ â³äïîâ³äàëüí³ñòü – ìàëè íåçäîëàíí³ ïðè÷èíè çáåð³ãàòè ìîâ÷àííÿ; àëå, áóäó÷è íîñ³ÿìè òàºìíèö³, âîíè – íàâ³òü ó ðàç³ äîòðèìàííÿ ìîâ÷àííÿ – íå çàâæäè ìîãëè áóòè âïåâíåíèìè â òîìó, ùî çîñòàíóòüñÿ æèâèìè: ïðèêëàäîì ìîæå ñëóãóâàòè âèïàäîê Øòàíãëÿ òà ³íøèõ êàò³â Òðåáë³íêè, ÿêèõ ï³ñëÿ ïîâñòàííÿ â’ÿçí³â ³ äåìîíòóâàííÿ öüîãî òàáîðó íàïðàâèëè äî îäí³º¿ ç íàéíåáåçïå÷í³øèõ çîí ïàðòèçàíñüêîãî ðóõó.

292

ÏÎÒÎÏËÅͲ É ÂÐßÒÎÂÀͲ

Ñâ³äîìà íåïî³íôîðìîâàí³ñòü ³ ñòðàõ òàêîæ áóëè ïðè÷èíàìè òîãî, ùî ÷èìàëî ïîòåíö³éíèõ «öèâ³ëüíèõ» ñâ³äê³â òàá³ðíèõ ñòðàõ³òü çáåð³ãàëè ìîâ÷àííÿ. Îñîáëèâî â îñòàíí³ ðîêè â³éíè òàáîðè ñêëàäàëè ðîçëîãó é ñêëàäíó ñèñòåìó, ÿêà ãëèáîêî ïðîíèçàëà ùîäåííå æèòòÿ êðà¿íè; º âñ³ ï³äñòàâè êàçàòè ïðî univers concentrationnaire [êîíöåíòðàö³éíèé âñåñâ³ò], îäíàê öå íå áóâ çàìêíåíèé ñâ³ò. Ìàë³ é âåëèê³ ïðîìèñëîâ³ êîìïàí³¿, ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüê³ îá’ºäíàííÿ, àãåíö³¿ òà çáðîéîâ³ çàâîäè ìàëè çèñê â³ä ïðàêòè÷íî äàðìîâî¿ ïðàö³, çàáåçïå÷óâàíî¿ òàáîðàìè. Äåÿê³ ï³äïðèºìñòâà íåùàäíî åêñïëóàòóâàëè â’ÿçí³â, äîòðèìóþ÷èñü íåãóìàííîãî (³ äî òîãî æ – áåçãëóçäîãî) ïðèíöèïó ÑÑ, çã³äíî ç ÿêèì îäèí â’ÿçåíü áóâ âàðòèé ³íøîãî, ³, ÿêùî ïðàöÿ âáèâàëà éîãî, çàì³ñòü íüîãî íåãàéíî ç’ÿâëÿâñÿ íîâèé; ³íø³ æ – òàêèõ áóëî íåáàãàòî – íàìàãàëèñÿ îáåðåæíî ïîëåãøèòè ñòðàæäàííÿ â’ÿçí³â. Ùå îäíà êàòåãîð³ÿ ï³äïðèºìñòâ – à, ìîæå, é ò³ æ ñàì³ ï³äïðèºìñòâà – îòðèìóâàëè ïðèáóòêè, ïîñòà÷àþ÷è ïðîäóêö³þ ñàìèì òàáîðàì: äåðåâèíó òà ³íø³ áóä³âåëüí³ ìàòåð³àëè, îäÿã äëÿ â’ÿçí³â ó âèãëÿä³ ñìóãàñòîãî îäíîñòðîþ, çáåçâîäíåí³ îâî÷³ äëÿ ñóï³â òîùî. Âëàñíå ïå÷³ äëÿ êðåìàòîð³¿â ïðîåêòóâàëèñÿ, âèãîòîâëÿëèñÿ, ìîíòóâàëèñÿ é âèïðîáîâóâàëèñÿ í³ìåöüêîþ êîìïàí³ºþ «Topf» ³ç ³ñáàäåíà (âîíà âñå ùå ôóíêö³îíóâàëà â 1975 ðîö³, áóäóþ÷è êðåìàòî𳿠äëÿ öèâ³ëüíîãî êîðèñòóâàííÿ, ³ íå ââàæàëà çà ïîòð³áíå çì³íèòè ñâîþ íàçâó). Âàæêî ïîâ³ðèòè â òå, ùî ïåðñîíàë ïîä³áíèõ êîìïàí³é íå óñâ³äîìëþâàâ ïðèçíà÷åííÿ é îáñÿã ïîñòàâîê òîâàð³â òà îáëàäíàííÿ, ùî çàìîâëÿëèñÿ êîìàíäíèìè çàãîíàìè ÑÑ. Òå ñàìå ìîæíà ñêàçàòè (³ ãîâîðèëîñÿ) ùîäî ïîñòà÷àííÿ îòðóòè, çàñòîñîâóâàíî¿ â ãàçîâèõ êàìåðàõ â Îñâåíö³ì³: ö³ îòðóéí³ ðå÷îâèíè (ãîëîâíèì ÷èíîì ñèíèëüíà êèñëîòà) âæå âèêîðèñòîâóâàëèñÿ óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â ÿê ïåñòèöèäè â òðþìàõ ñóäåí, îäíàê ð³çêå çðîñòàííÿ çàìîâëåíü, ÿêå ïî÷àëîñÿ â³ä 1942 ðîêó, íàâðÿä ÷è ìîãëî áóòè íåïîì³÷åíèì. Âîíî ìàëî á âèêëèêàòè ï³äîçðè ³, íàïåâíå, âèêëèêàëî, àëå âîíè ïðèòëóìëþâàëèñÿ ñòðàõîì ³ êîðèñëèâ³ñòþ, ñë³ïîòîþ òà ñâ³äîìîþ íåäîóìêóâàò³ñòþ, ïðî ÿê³ ìè âæå çãàäóâàëè, à òàêîæ ³ – ôàíàòè÷íèì ïîñëóõîì ó ñòàâëåíí³ äî íàöèñò³â. Ö³ëêîì ïðèðîäíèì ³ î÷åâèäíèì º òå, ùî íàéñóòòºâ³øèì ìàòåð³àëîì äëÿ â³äòâîðåííÿ ïðàâäè ïðî òàáîðè ñëóãóþòü ñïîãàäè î÷åâèäö³â. Îêð³ì òîãî, ùî ö³ ñïîìèíè âèêëèêàþòü ñï³â÷óòòÿ é îáóðåííÿ, âîíè ïîòðåáóþòü òàêîæ êðèòè÷íîãî ïðî÷èòàííÿ. Äëÿ çðîçóì³ííÿ ïðèðîäè êîíöòàáîð³â ñàì³ òàáîðè íå çàâæäè áóëè íàéêðàùèì ñïîñòåðåæíèì ïóíêòîì: ó òèõ íåëþäñüêèõ óìîâàõ, â ÿêèõ ïåðåáóâàëè â’ÿçí³, îñòàíí³ íàâðÿä ÷è ìîãëè ñïðîìîãòèñÿ íà çàãàëüíå áà÷åííÿ ñâîãî âñåñâ³òó. Â’ÿçí³, ïåðåäîâñ³ì ò³,

293

ÏвÌÎ ËŲ

ùî íå ðîçóì³ëè í³ìåöüêî¿ ìîâè, ìîãëè íàâ³òü íå çíàòè, äå ñàìå â ªâðîï³ ðîçòàøîâàíèé ¿õí³é òàá³ð, îñîáëèâî ï³ñëÿ íåñòåðïíîãî, íåð³äêî âáèâ÷îãî ïîäîðîæóâàííÿ â íàãëóõî çàáèòèõ òîâàðíèõ âàãîíàõ. Âîíè íå çíàëè ïðî ³ñíóâàííÿ ³íøèõ òàáîð³â, íàâ³òü òèõ, ùî áóëè âñüîãî-íà-âñüîãî â ê³ëüêîõ ê³ëîìåòðàõ â³ä ¿õíüîãî. Âîíè íå çíàëè, íà êîãî âîíè ïðàöþþòü. Âîíè íå çäîãàäóâàëèñÿ ïðî ïðè÷èíè ïåâíèõ ðàïòîâèõ çì³í â óìîâàõ óòðèìóâàííÿ àáî ïðî ïðè÷èíè ìàñîâèõ ïåðå¿çä³â. Îòî÷åíèé ñìåðòþ, äåïîðòîâàíèé áóâ íåð³äêî íå â çìîç³ îö³íèòè ìàñøòàáè ò³º¿ á³éí³, ùî ðîçãîðòàëàñÿ ïåðåä éîãî î÷èìà. Íàïàðíèê, ³ç ÿêèì â³í ïë³÷-î-ïë³÷ ïðàöþâàâ ñüîãîäí³, ì³ã çàâòðà çíèêíóòè: â³í ì³ã îïèíèòèñÿ â ñóñ³äíüîìó áàðàêó àáî íàçàâæäè ïîêèíóòè öåé ñâ³ò – ä³çíàòèñÿ ïðî öå íå áóëî æîäíî¿ ìîæëèâîñò³. Êîðîòøå êàæó÷è, â’ÿçåíü ïî÷óâàâñÿ ïðèäóøåíèì ìàõèíîþ íàñèëüñòâà é çàãðîçè, îäíàê íå ì³ã ñêëàñòè äëÿ ñåáå âè÷åðïíîãî óÿâëåííÿ ïðî íå¿, îñê³ëüêè ïîãëÿä éîãî ï³ä ãí³òîì ùîõâèëèííèõ òóðáîò áóâ óòóïëåíèé â çåìëþ. Öåé íåäîë³ê ïðèòàìàííèé óñíèì òà ïèñüìîâèì ñâ³ä÷åííÿì «çâè÷àéíèõ» â’ÿçí³â, òèõ íåïðèâ³ëåéîâàíèõ, ÿê³ áóëè îñåðäÿì òàáîð³â ³ ÿêèì âäàëîñÿ óíèêíóòè ñìåðò³ ëèøå çàâäÿêè çá³ãîâ³ íåéìîâ³ðíèõ îáñòàâèí. Âîíè ñêëàäàëè á³ëüø³ñòü ó êîíöòàáîð³ é ì³çåðíó ìåíø³ñòü ñåðåä òèõ, õòî çàëèøèâñÿ æèòè: ïîì³æ óö³ë³ëèìè çíà÷íî á³ëüøå òàêèõ, õòî êîðèñòóâàâñÿ ïåâíîãî ðîäó ïîïóñòîì. ²ç â³äñòàí³ ðîê³â ìîæíà ñüîãîäí³ ³ç âïåâíåí³ñòþ ñòâåðäæóâàòè, ùî ³ñòîð³þ òàáîð³â íàïèñàíî ìàéæå âèíÿòêîâî òèìè, õòî, ÿê ³ ÿ, í³êîëè íå îñÿãàâ ¿õ äîñòîòó. Ò³, õòî ïîçíàéîìèâñÿ ç íèìè ö³ëêîâèòî, íå ïîâåðíóëèñÿ, àáî æ ¿õíþ çäàòí³ñòü äî ñïîñòåðåæåíü áóëî ñïàðàë³çîâàíî ñòðàæäàííÿì ³ íåðîçóì³ííÿì. Ç ³íøîãî áîêó, «ïðèâ³ëåéîâàí³» ñâ³äêè ìîãëè ñêîðèñòàòèñÿ ç áåçóìîâíî ïðèäàòí³øî¿ äëÿ ñïîñòåðåæåíü ïîçèö³¿, õî÷à á çàâäÿêè òîìó, ùî âîíà â³äïîâ³äàëà âèùîìó ð³âíþ, à îòæå, é ñÿãàëà øèðøèõ îáð³¿â; îäíàê ¿õí³é ñòàí áóâ âîäíî÷àñ ³ á³ëüøîþ ÷è ìåíøîþ ì³ðîþ ñïîòâîðåíèé öèì ñàìèì ïðèâ³ëåºì. Äèñêóñ³ÿ äîâêîëà ïðèâ³ëå¿â (³ íå ëèøå â òàáîðàõ) º ñïðàâîþ äåë³êàòíîþ, ³ ÿ ñïðîáóþ òîðêíóòèñÿ ö³º¿ òåìè ï³çí³øå, ï³äõîäÿ÷è äî íå¿ ÿêîìîãà îá’ºêòèâí³øå. Òóò ÿ ëèøå çãàäàþ òîé ôàêò, ùî âèíÿòêîâî ïðèâ³ëåéîâàí³, òîáòî ò³, õòî îòðèìàâ ñâî¿ ïðèâ³ëå¿ çàâäÿêè òîìó, ùî ñòàâ ïðèñëóæíèêîì òàá³ðíèõ âëàñòåé, âçàãàë³ íå âèñòóïàëè, ç î÷åâèäíèõ ïðè÷èí, ó ðîë³ ñâ³äê³â àáî çàëèøèëè íåïîâí³ ÷è ñïîòâîðåí³, à ÷è ö³ëêîâèòî ôàëüøèâ³ ñâ³ä÷åííÿ. Îòæå, íàéêðàù³ ³ñòîðèêè òàáîð³â âèéøëè ç ðÿä³â òèõ âåëüìè íåáàãàòüîõ, õòî ìàâ çìîãó é íàãîäó ïîòðàïèòè äî ïðèâ³ëåéîâàíîãî ñïîñòåðåæíîãî ïóíêòó, íå éäó÷è íà êîìïðîì³ñè, ³, äî òîãî æ, ìàâ çä³áíîñò³ ïåðåïîâ³äàòè òå, ùî áà÷èâ òà âèñòðàæäàâ, ³ ðîáèâ öå ³ç

294

ÏÎÒÎÏËÅͲ É ÂÐßÒÎÂÀͲ

ñìèðåíí³ñòþ ³ñòèííîãî ë³òîïèñöÿ, òîáòî áåðó÷è äî óâàãè âñþ ñêëàäí³ñòü ÿâèùà òàáîð³â ³ ðîçìà¿òòÿ ëþäñüêèõ äîëü, ùî âèãàñàëè íà öüîìó êîíó. Çà ëîã³êîþ ðå÷åé, ö³ ³ñòîðèêè ìàéæå âñ³ ìàëè á áóòè ïîë³òè÷íèìè â’ÿçíÿìè, îñê³ëüêè, ïî-ïåðøå, òàáîðè áóëè ÿâèùåì ïîë³òè÷íèì; ïî-äðóãå, ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ çíà÷íî á³ëüøîþ ì³ðîþ, í³æ ºâðå¿ òà çëî÷èíö³ (ÿê ìè çíàºìî, öå òðè ãîëîâí³ êàòåãî𳿠â’ÿçí³â) áóëè îá³çíàí³ ç êóëüòóðíèì òëîì, ùî äîçâîëÿëî ¿ì âèòëóìà÷óâàòè ïî䳿, ÿê³ ðîç³ãðóâàëèñÿ ïåðåä ¿õí³ìè î÷èìà; ïî-òðåòº, ñàìå òîìó, ùî ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ áóëè êîëèøí³ìè âîÿêàìè àáî æ àíòèôàøèñòàìè íàâ³òü ³ òåïåð, âîíè óñâ³äîìëþâàëè, ùî ñâ³ä÷åííÿ – öå â÷èíîê áîðîòüáè ïðîòè ôàøèçìó; ïî-÷åòâåðòå, âîíè ìàëè á³ëüøå äîñòóïó äî ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ; ³ íàðåøò³, îêð³ì òîãî, ùî ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ îá³éìàëè âàæëèâ³ ïîñòè â òàáîð³, âîíè íåð³äêî áóëè ÷ëåíàìè òàºìíèõ çàõèñíèõ îðãàí³çàö³é. Ïðèíàéìí³ â îñòàíí³ ðîêè ¿õí³ æèòòºâ³ óìîâè áóëè òåðïèìèìè, ùî äîçâîëÿëî ¿ì, íàïðèêëàä, ïèñàòè é çáåð³ãàòè çàïèñè – íåìèñëèìà ðîçê³ø äëÿ ºâðå¿â ³ íåö³êàâà ð³÷ äëÿ çëî÷èíö³â. Ç óñ³õ çãàäàíèõ òóò ïðè÷èí, ïðàâäà ïðî òàáîðè éøëà äî ñâ³òëà äîâãîþ äîðîãîþ ³ ÷åðåç âóçüê³ äâåð³, ³ áàãàòî ÿê³ àñïåêòè univers concentrationnaire âñå ùå ïîòðåáóþòü äîêëàäíîãî äîñë³äæåííÿ. Íà ñüîãîäí³ ìèíóëî âæå ïîíàä ñîðîê ðîê³â ï³ñëÿ çâ³ëüíåííÿ íàöèñòñüêèõ òàáîð³â (íà ÷àñ íàïèñàííÿ òâîðó. – Ðåä.). Öåé çíà÷íèé òåðì³í âèÿâèâ ó ïðîöåñ³ ç’ÿñóâàííÿ ³ñòèíè ñóïåðå÷ëèâ³ íàñë³äêè, ÿê³ ÿ ñïðîáóþ ïåðåðàõóâàòè. Íàñàìïåðåä â³äáóâàâñÿ íåîáõ³äíèé ³ ïðèðîäíèé ïðîöåñ ô³ëüòðóâàííÿ, çàâäÿêè ÿêîìó ³ñòîðè÷í³ ïî䳿 íàáóâàþòü ñâ êîíòðàñòíîñò³ é ïåðñïåêòèâè ëèøå ê³ëüêà äåñÿòèð³÷ ï³ñëÿ ñâîãî çàâåðøåííÿ. Íàïðèê³íö³ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè âåëèêèé îáñÿã äàíèõ ùîäî âëàøòîâàíèõ íàöèñòàìè äåïîðòàö³é òà êðîâîïðîëèòü – ó òàáîðàõ ³ äå³íäå – íå áóâ äîñòóïíèé, ÿê ³ íåëåãêî áóëî çðîçóì³òè ¿õíþ âàæëèâ³ñòü ³ ñïåöèô³÷í³ñòü. Ëèøå óïðîäîâæ ê³ëüêîõ îñòàíí³õ ðîê³â ç’ÿâèëîñÿ ðîçóì³ííÿ, ùî íàöèñòñüêà á³éíÿ áóëà «çðàçêîâîþ» ó ñâî¿é æàõëèâîñò³, ³, ÿêùî í³÷îãî ã³ðøîãî íå ñòàíåòüñÿ â íàñòóïí³ ðîêè, ïðî íå¿ áóäóòü çãàäóâàòè, ÿê ïðî íàéâàæëèâ³øó ïîä³þ – íàéá³ëüøå ëèõî íàøîãî ñòîë³òòÿ. Ç ³íøîãî áîêó, ïëèí ÷àñó ïðèçâîäèòü äî ³íøèõ â ³ñòîðè÷íîìó â³äíîøåíí³ íåãàòèâíèõ íàñë³äê³â. Ïåðåâàæíî¿ á³ëüøîñò³ ñâ³äê³â – ÿê ç áîêó çàõèñòó, òàê ³ ç áîêó îáâèíóâà÷åííÿ – íà ñüîãîäí³ íåìຠâ æèâèõ, à ò³, õòî çàëèøèâñÿ ³ õòî (ïðèòëóìëþþ÷è ñâî¿ äîêîðè ñóìë³ííÿ àáî, íàâïàêè, ñâî¿ îáðàçè) ùå ïîãîäæóºòüñÿ íàäàâàòè ñâ³ä÷åííÿ, ñïðîìàãàþòüñÿ íà äåäàë³ ðîçïëèâ÷àñò³ø³ é ñòèë³çîâàí³ ñïîãàäè, ÷àñòî ñàì³ íå óñâ³äîìëþþ÷è, ùî ïåðåáóâàþòü ï³ä âïëèâîì ³íôîðìàö³¿, çàïîçè÷åíî¿ ç ï³çí³øèõ

295

ÏвÌÎ ËŲ

äðóêîâàíèõ äæåðåë ÷è ç ðîçïîâ³äåé ³íøèõ î÷åâèäö³â. Ó îêðåìèõ âèïàäêàõ, çâè÷àéíî, çàáóòëèâ³ñòü º âäàâàíîþ, àëå ç îãëÿäó íà òå, ùî ìèíóëî âæå áàãàòî ðîê³â, â íå¿ ïî÷èíàºø â³ðèòè. Êð³ì òîãî, âèñëîâëþâàííÿ íà êøòàëò: «ß íå çíàþ» àáî «ß íå çíàâ», ùî ëóíàþòü ñüîãîäí³ ç âóñò áàãàòüîõ í³ìö³â, âæå íå øîêóþòü íàñ, ÿê öå áóëî àáî ìàëî á áóòè òîä³, êîëè ïî䳿 áóëè íåäàâí³ìè. Ó ñòèë³çàö³¿ ³íøîãî ðîäó àáî â ¿¿ ðîçâèòêó âèíí³ ìè ñàì³, ìè – î÷åâèäö³ ò³º¿ ïî䳿 àáî, òî÷í³øå, ò³ ç íàñ, õòî â ñüîãîäí³øí³õ óìîâàõ âèð³øèâ æèòè ÿê óö³ë³ëèé ó íàéïðîñò³øèé ³ íàéìåíø êðèòè÷íèé ñïîñ³á. Öå íå îçíà÷àº, ùî öåðåìîí³¿ òà ñâÿòêóâàííÿ, ïàì’ÿòíèêè òà ïðàïîðè çàâæäè é ïîâñþäíî ñë³ä ââàæàòè çàéâèìè. Ðèòîðèêà â ïåâíèõ ìåæàõ, ìîæëèâî, º êîí÷å íåîáõ³äíîþ äëÿ çáåðåæåííÿ ïàì’ÿò³. Òå, ùî ìîãèëè – «óðíè ìóæí³õ» – íàäèõàþòü ñåðöÿ íà áëàãîðîäí³ â÷èíêè àáî ïðèíàéìí³ íà çáåðåæåííÿ ïàì’ÿò³ ïðî â÷èíåí³ ïîäâèãè, áóëî ñïðàâåäëèâî â ÷àñè Ôîñêîëî, çàëèøèëîñÿ âîíî òàêèì ³ äîòåïåð, îäíàê íåîáõ³äíî ñêëàäàòè ñîá³ çâ³ò ó ìîæëèâ³é ïðîôàíàö³¿. Êîæíà æåðòâà ìຠáóòè îïëàêàíîþ, à êîæíèé óö³ë³ëèé çàñëóãîâóº íà äîïîìîãó é ñï³â÷óòòÿ, àëå íå âñ³ ¿õí³ â÷èíêè ìàþòü ïîäàâàòèñÿ çà ïðèêëàä. Âíóòð³øí³é ñâ³ò òàáîðó ñêëàäàâ çàïëóòàíèé ³ ðîçøàðîâàíèé ì³êðîêîñì. «Ñ³ðà çîíà» (¿¿ ÿ òîðêíóñÿ ï³çí³øå), ùî îõîïëþâàëà â’ÿçí³â, ÿê³ äî ïåâíî¿ ì³ðè ³, ìîæëèâî, ç äîáðèìè íàì³ðàìè ñï³âïðàöþâàëè ç âëàñòÿìè, íå áóëà ì³çåðíîþ. Íàñïðàâä³, âîíà áóëà ÿâèùåì ³ñòîòíî âàæëèâèì äëÿ ³ñòîðèêà, ïñèõîëîãà òà ñîö³îëîãà. Íåìຠâ’ÿçíÿ, ÿêèé áè íå ïàì’ÿòàâ ïðî öå ³ ÿêèé áè íå çãàäóâàâ ïðî ñâîº çäèâóâàííÿ ó ñâ³é ÷àñ: ïåðø³ ïîãðîçè, ïåðø³ îáðàçè é óäàðè ïîõîäèëè íå â³ä ÑÑ, à â³ä ³íøèõ â’ÿçí³â – «êîëåã», â³ä òèõ çàãàäêîâèõ îñ³á, ÿê³, âò³ì, íîñèëè ò³ æ ñìóãàñò³ îäíîñòðî¿, ùî ¿õ âîíè – íîâîïðèáóë³ – ùîéíî îäÿãëè. Öÿ êíèæêà ïîêëèêàíà äîëó÷èòèñÿ äî ïðîÿñíåííÿ ïåâíèõ àñïåêò³â òàá³ðíîãî ôåíîìåíà, ÿêèé óñå ùå çàëèøàºòüñÿ íåçðîçóì³ëèì. Âîíà òàêîæ ñòàâèòü ñîá³ çà ìåòó äàëåêîñÿæí³øå çàâäàííÿ – ñïðîáóâàòè â³äïîâ³ñòè íà íàéíàãàëüí³ø³ çàïèòàííÿ – ò³, ùî õâèëþþòü óñ³õ òèõ, êîìó òðàïëÿëîñÿ ïðî÷èòàòè íàø³ îïîâ³ä³: ÿêà ÷àñòêà ñâ³òó êîíöòàáîð³â â³ä³éøëà â ìèíóëå ³ á³ëüøå íå ïîâåðíåòüñÿ, ïîä³áíî äî ðàáñòâà é òðàäèö³¿ äóåëåé? ßêà éîãî ÷àñòêà ìîæå ïîâåðíóòèñÿ àáî âæå ïîâåðòàºòüñÿ? Ùî ìîæå êîæíèé ³ç íàñ çðîáèòè, àáè â íàøîìó ñâ³ò³, ñïîâíåíîìó ïîãðîç, ïðèíàéìí³ öÿ ïîãðîçà íå âèíèêàëà? ß íå ñòàâèâ ñîá³ çà ìåòó, òà é íå ñïðîì³ãñÿ á íàïèñàòè ³ñòîðè÷íó ðîçâ³äêó, òîáòî âè÷åðïíî äîñë³äèòè äæåðåëà. ß ìàéæå âèêëþ÷íî ïðèñâÿòèâ ñâîþ óâàãó íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íèì òàáîðàì, îñê³ëüêè ì³é

296

ÏÎÒÎÏËÅͲ É ÂÐßÒÎÂÀͲ

áåçïîñåðåäí³é äîñâ³ä áóâ ïîâ’ÿçàíèé ëèøå ç íèìè. ß íàáóâ òàêîæ ùîäî íèõ çíà÷íîãî îïîñåðåäêîâàíîãî äîñâ³äó, ÷èòàþ÷è ñïîãàäè ³íøèõ, ñëóõàþ÷è âèñòóïè ³ çóñòð³÷àþ÷èñü ³ç ÷èòà÷àìè äâîõ ïåðøèõ ìî¿õ êíèæîê. Á³ëüøå òîãî, íà ÷àñ íàïèñàííÿ ö³º¿ êíèæêè ñèñòåìà íàöèñòñüêèõ êîíöòàáîð³â é íàäàë³ çàëèøàºòüñÿ óí³êàëüíèì ÿâèùåì – ÿê çà ñâî¿ì ìàñøòàáîì, òàê ³ çà ñâîºþ ïðèðîäîþ, õî÷à ìàºìî âæå æàõ Õ³ðîñ³ìè é Íàãàñàê³, ãàíüáó Ãóëàã³â, áåçãëóçäó é êðîâîïðîëèòíó â’ºòíàìñüêó â³éíó, êàìáîäæ³éñüêèé ñàìîãåíîöèä, desaparecidos [çíèêëèê] Àðãåíòèíè, à òàêîæ áàãàòî ³íøèõ æîðñòîêèõ ³ íåñóñâ³òíèõ â³éí, ùî â³äáóëèñÿ â³äòîä³. Ó æîäíîìó ³íøîìó ì³ñö³ ³ â æîäíèé ³íøèé ïåð³îä íå ñïîñòåð³ãàëîñÿ ÿâèùà, íàñò³ëüêè íåî÷³êóâàíîãî é ñêëàäíîãî: í³êîëè íå áóëî âèãóáëåíî ñò³ëüêè ëþäñüêèõ æèòò³â çà òàêèé êîðîòêèé ÷àñ ³ çà óìîâè òàêîãî âèðàçíîãî ïîºäíàííÿ òåõíîëîã³÷íî¿ âèíàõ³äëèâîñò³, ôàíàòèçìó òà æîðñòîêîñò³. ͳõòî íå çáèðàºòüñÿ âèïðàâäîâóâàòè ³ñïàíñüêèõ êîíê³ñòàäîð³â, ùî âëàøòîâóâàëè á³éí³ íà àìåðèêàíñüêèõ êîíòèíåíòàõ óïðîäîâæ óñüîãî XVI ñòîë³òòÿ. Çäàºòüñÿ, âîíè âèð³çàëè ùîíàéìåíøå ø³ñòäåñÿò ì³ëüéîí³â ³íä³àíö³â, àëå âîíè ä³ÿëè íà ñâ³é ðîçñóä, íå çà âêàç³âêàìè ñâîãî óðÿäó ÷è ñóïðîòè íèõ ³ ðîçòÿãíóëè ñâîº ëèõîä³éñòâî – íå íàäòî «ñïëàíîâàíå», ïî ïðàâä³ êàæó÷è, – íà ïåð³îä ó ïîíàä ñòî ðîê³â, ³, äî òîãî æ, ïðè öüîìó â³ä³ãðàëè ñâîþ ðîëü ³ åï³äå쳿, äî ÿêèõ âîíè íåíàâìèñíå ñïðè÷èíÿëèñÿ. ² íàðåøò³, õ³áà ìè íå íàìàãàëèñÿ çàáóòè ïðî íèõ, çàÿâëÿþ÷è, ùî âîíè áóëè «ÿâèùåì ³íøî¿ äîáè»? * Óçÿòî ç: Primo Levi, The Drowned and the Saved, trans. Raymond Rosenthal. New York: Summit Books, 1988. Copyright © 1986 by Giulio Einaudi editore s.p.a. Torino. Translation copyright © 1988 by Simon & Schuster, Inc. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó âèäàâíèöòâà «Summit Books» – â³ää³ëêó ô³ðìè «Simon & Schuster, Inc.».

297

×ÀÑÒÈÍÀ ÒÐÅÒß Åë³ Â³çåëü – Êóäè ìè éäåìî?

– Äî ê³íöÿ ñâ³òó, ä³â÷èíêî. Ìè éäåìî äî ê³íöÿ ñâ³òó.

– Öå äàëåêî?

– ͳ, íå äóæå.

– Ðîçó쳺ø, ÿ äóæå âòîìèëàñÿ. Öå ïîãàíî, ñêàæè ìåí³, öå ïîãàíî, ùî ÿ òàê óòîìèëàñÿ?

– Óñ³ âòîìèëèñÿ, ìîÿ ä³â÷èíêî.

– Íàâ³òü Áîã?

– Íå çíàþ. Çàïèòàºø ó íüîãî ñàìà. Åë³ Â³çåëü. «Ìàòè é äî÷êà». ªâðåé ñüîãîäí³ Äåÿê³ ïèòàííÿ äàâí³, ÿê ñâ³ò: ó ÷îìó ïîëÿãຠçàäóì òâîð³ííÿ? ²íø³ – äàâí³, ÿê ëþäñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ: ÷îìó ïðàâåäí³ ñòðàæäàþòü, à ãð³øí³ ãàðàçäóþòü? Äåêîòð³ ïèòàííÿ íîâ³ é íå ìàþòü ïðåöåäåíò³â: ÷è ïîê³í÷àòü ëþäè ç òèì ñâ³òîì, ÿêèé ìè çíàºìî, çà äîïîìîãîþ ÿäåðíî¿ çáðî¿? ×è ïðîÿâèìî ìè ñâîþ çäàòí³ñòü çíèùóâàòè ñåáå é óñå æèâå íà çåìë³? ϳñëÿ Ãîëîêîñòó äàâí³ ïèòàííÿ ñòàâëÿòüñÿ ïî-íîâîìó, à íîâ³ – ç á³ëüøîþ íàãàëüí³ñòþ òà ³íòåíñèâí³ñòþ. Ïèòàííÿ ç «Íî÷³» Åë³ Â³çåëÿ: «Äå òåïåð Áîã?» – ñâ³ä÷èòü ñàìå ïðî öå. Ó íüîìó ìè ÷óºìî â³äëóííÿ á³áë³éíîãî Éîâà, àëå öå â³äëóííÿ ëóíຠñâî¿ì âëàñíèì, ñó÷àñíèì ãîëîñîì. Þäà¿çì ³ õðèñòèÿíñòâî ñòâåðäæóþòü, ùî Áîã ìèëîñåðäèé, âñåìîãóòí³é òà ³ìàíåíòíèé (Áîã, õî÷ Â³í ³ òðàíñöåíäåíòíèé, º òàêîæ ³ òâîðöåì ³ñòîð³¿). Á³áë³éí³ ðåë³ã³¿ çàïåðå÷óþòü àáñóðäí³ñòü ÷è áåçãëóçä³ñòü ³ñòîð³¿. Ö³ â³ðîâ÷åííÿ ðîçãëÿäàþòü ³ñòîð³þ ÿê öàðèíó, â ÿê³é áîæåñòâåííå âèñëîâëþº ñâ³é ïëàí ùîäî ëþäñòâà òà âñ³º¿ ñâ³òîáóäîâè. Á³áë³éí³ ïðîðîêè ãîâîðèëè ïðî âèíàãîðîäó é ïîêàðàííÿ òà ïðî ñïðàâåäëèâîãî Áîãà. Âîíè ãîâîðèëè ïðî ëþáëÿ÷å é ñï³â÷óòëèâå áîæåñòâî òà ïðî óí³êàëüíèé çâ’ÿçîê, ùî ïîºäíóº Áîãà ç ²çðà¿ëåì. Ïîë³òè÷í³ ïîðàçêè, âîºíí³ ïåðåìîãè, ãîëîäîìîðè é áëàãîäåíñòâà ïðèéìàëèñÿ ÿê âèðàç áîæåñòâåííî¿ âîë³. Âñå ìàëî ñâ³é ñåíñ çà íåñê³í÷åííî¿ òå÷³¿ Áîæîãî ÷àñó. ² ëèøå îáìåæåí³, ñêîðîìèíóù³ óÿâëåííÿ ëþäñòâà âèÿâëÿëèñÿ íåñïðîìîæíèìè çáàãíóòè ³ñòîðè÷íèé ïëàí Ãîñïîäà é íàøå óí³êàëüíå ì³ñöå â ö³é äðàì³.

298

ÓÐÈÂÊÈ Ç “ÍÎײ”

Îäíàê ³ íàéùèð³øèé â³ðóþ÷èé áóâ íå ïîçáàâëåíèé ñóìí³â³â ³ ñòðàæäàíü. Ïñàëìîñï³âåöü çàïèòóâàâ: «Äëÿ ÷îãî ñòî¿ø Òè, î Ãîñïîäè, çäàëåêà, â ÷àñ íåäîë³ õîâàºøñÿ?.. Áî æàäàííÿì ñâ äóø³ íå÷åñòèâèé ïèøàºòüñÿ, à ëàñóí ïðîêëèíàº, çíåâàæຠâ³í Ãîñïîäà... Áåçáîæíèé ãîâîðèòü ó ñåðö³ ñâî¿ì: “Áîã çàáóâ, çàõîâàâ ³í îáëè÷÷ÿ Ñâîº, íå ïîáà÷èòü í³êîëè” (Ïñ. 10). Éîâ ñïåðå÷àâñÿ ç³ ñâî¿ìè äðóçÿìè, ÿêèì í³áèòî áóëà â³äîìà ïðèðîäà çàâäàíî¿ éîìó íåñïðàâåäëèâîñò³, ïðè÷èíà éîãî ñòðàæäàíü. Îäíàê çðåøòîþ Éîâ ïîñòóïèâñÿ – íå òîìó, ùî ïî÷óâ çðîçóì³ëå ïîÿñíåííÿ, à òîìó, ùî çáàãíóâ òîé ñåíñ ïðèñóòíîñò³ Áîãà, ùî íàäàâàâ äîö³ëüíîñò³ éîãî ñòðàæäàííÿì. Þäà¿çì ³ õðèñòèÿíñòâî ðîç³éøëèñÿ â ïîãëÿäàõ ùîäî ñâîãî ðîçóì³ííÿ óãîäè ì³æ Áîãîì òà ²çðà¿ëåì, ùîäî çíà÷åííÿ íàðîäó ²çðà¿ëþ, çì³ñòó îäêðîâåííÿ, îñîáèñòîñò³ ²ñóñà é âèçíà÷åííÿ ÷àñó â³äêóïëåííÿ. Îäíàê îáèäâ³ ðåë³ã³¿ âïåâíåí³ â ³ñíóâàíí³ íàéâèùîãî ñåíñó êîñìîñó é ³ñòîð³¿. Äëÿ þäà¿çìó Ñèíàéñüêèé çàïîâ³ò, îãîëîøåíèé ñòàðîäàâí³ì ³çðà¿ëüòÿíàì, íàêëàäàâ îáìåæåííÿ íà ºâðå¿â ³ç ïîêîë³ííÿ â ïîêîë³ííÿ. Ö³ çàïîâ³ä³ â³ääçåðêàëþâàëèñÿ â ñïîñîá³ æèòòÿ, ÿêèé ïåðåäàâàâñÿ â³ä áàòüêà ñèíîâ³. Öå îäêðîâåííÿ áóëî äàíî äî ê³íöÿ äí³â, äî ê³íöÿ ³ñòîð³¿. Ìåñ³ÿ ùå íå ïðèéøîâ. Äëÿ õðèñòèÿíñòâà ì³ñöå Ñèíàþ ïîñ³ëà Ãîëãîôà, â÷èòåëÿ Ìîéñåÿ çàì³íèâ ñèí Áîæèé ²ñóñ, à çàïîâ³ò íàðîäó ²çðà¿ëþ (íàùàäêàì òèõ, õòî ñòîÿâ íà Ñèíà¿) – çàïîâ³ò íîâîìó ²çðà¿ëþ (òèì, õòî ïðèéíÿâ ²ñóñà ÿê Õðèñòà é íàñë³äóâàâ éîãî â÷åííÿ). Çã³äíî ç õðèñòèÿíñòâîì, ºâðå¿â ÿê íàðîä çàïîâ³òó çàñòóïèëè õðèñòèÿíè. Âîíè òàêîæ æèëè â î÷³êóâàíí³ ïîðÿòóíêó – ïîâåðíåííÿ â³äêóïèòåëÿ, ùî êîëèñü áóâ ³ ìàâ ïðèéòè çíîâó äëÿ âèêîíàííÿ ñâ ìåñ³àíñüêî¿ ì³ñ³¿. Íåçâàæàþ÷è íà ö³ âåëè÷åçí³ ðîçá³æíîñò³, ùî ñòàëè äæåðåëîì àíòèñåì³òèçìó, êîíôë³êò³â ³ âáèâñòâ óïðîäîâæ áàãàòüîõ ñòîë³òü íåñïîê³éíîãî ñï³â³ñíóâàííÿ, ³ õðèñòèÿíñòâî, ³ þäà¿çì áóëè îäíîñòàéí³ ó ñâîºìó ïîãëÿä³ íà ³ñòîð³þ ÿê íà â³ääçåðêàëåííÿ ïëàíó Áîãà ùîäî ñâ³òîáóäîâè. ²ñòîð³ÿ áóëà ìàïîþ, íà ÿê³é ëþäè ìàëè ïðî÷èòóâàòè â³äáèòêè Áîæî¿ âîë³. Ïîïðè âñ³ â³äì³ííîñò³ ó ñïîñîáàõ æèòòÿ, ðåë³ã³éíèõ çâè÷àÿõ, ðîçóì³íí³ ìèíóëîãî é ñïîä³âàííÿõ ìàéáóòíüîãî, ³ ïîáîæíèé ºâðåé, ³ â³ðóþ÷èé õðèñòèÿíèí âèõîäèëè ç ïðèïóùåííÿ (õî÷ ïåðøèé íåð³äêî ñòàâàâ æåðòâîþ äðóãîãî), ùî âîíè æèâóòü ó ñâ³ò³, íàïîâíåíîìó ïðèñóòí³ñòþ Áîãà. Öåé ñâ³ò áóâ àáñîëþòíî é äîêîð³ííî ðîçóìíèì.

299

Å˲ ²ÇÅËÜ

Ö³ëêîì ïðèðîäíî, ùî Ãîëîêîñò áóâ øîêîì äëÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. سñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â – òðåòèíó âñ³º¿ ñóêóïíîñò³ íàðîäó ²çðà¿ëþ – áóëî âáèòî; ï³âòîðà ì³ëüéîíà ³ç öèõ çàìîðäîâàíèõ – ä³òè. Âèãèáëè ö³ë³ ðåë³ã³éí³ îáùèíè, çîêðåìà íàéïîáîæí³ø³ é íàéäîáðî÷åñí³ø³; âñüîãî ïî ñâ³òó áóëî âáèòî â³ñ³ìäåñÿò â³äñîòê³â ðàáèí³â ³ äåâ’ÿíîñòî â³äñîòê³â ñòóäåíò³â ñòàö³îíàðó, ùî ñïåö³àë³çóâàëèñÿ íà âèâ÷åíí³ Òîðè. Ïñèõ³êà ºâðå¿â áóëà âðàæåíà íå ëèøå ñàìèì ôàêòîì, à é ñïîñîáîì óáèâñòâà: æåðòâè ïðîõîäèëè ÷åðåç ïðîöåñ äåãóìàí³çàö³¿ ³ áþðîêðàòè÷íîãî çíèùåííÿ, ÿêèé, ïåðø í³æ óáèòè, ëèøàâ ¿õ áóäü-ÿêî¿ ³íäèâ³äóàëüíîñò³ òà ïëþíäðóâàâ ¿õíþ ëþäñüêó ñóòí³ñòü. ²ñòîð³ÿ ºâðå¿â áà÷èëà áàãàòî ñòðàæäàíü – â³ä æåðòâîïðèíîøåííÿ ²ñààêà äî ìó÷åíèöòâà Õàííè òà ¿¿ ñåìè ñèí³â; â³ä õðåñòîíîñö³â ñåðåäíüîâ³÷íî¿ ªâðîïè äî êîçàê³â Ðîñ³¿ ê³íöÿ XVIII ñòîë³òòÿ. Àëå í³ùî ç ìèíóëîãî íå ìîæíà ïîð³âíÿòè ç Ãîëîêîñòîì. Ó ºâðåéñüêîìó öåðêîâíîìó ðèòóàë³ ïðî Áîãà ãîâîðèòüñÿ ÿê ïðî ìèëîñòèâîãî áàòüêà, àëå æîðñòîê³ñòü íàöèñò³â çíèùèëà íàâ³òü ïàì’ÿòü ïðî ìèëîñåðäÿ. ªâðåéñüê³ ìîëèòâè ðîçïîâ³äàþòü ïðî Áîãà, ÿêèé â³äãóêóºòüñÿ íà ïîêëèê ñâîãî íàðîäó â éîãî íóæäåíí³ ÷àñè, àëå í³êîëè ºâðå¿ íå ïîòðåáóâàëè Áîãà á³ëüøå é í³êîëè Áîã ²çðà¿ëþ íå áóâ ¿ì ìåíø êîðèñíèì, í³æ ó ïåð³îä ì³æ 1939 ³ 1945 ðîêàìè. ªâðåéñüê³ ïðîâîäèð³ ìîãëè âîëàòè äî òàêî¿ íåâ³ä’ºìíî¿ âëàñòèâîñò³ Áîãà, ÿê ñïðàâåäëèâ³ñòü, àëå öÿ ñïðàâåäëèâ³ñòü âòðà÷ຠñåíñ, êîëè ïåðåñë³äóâà÷³ ìàéæå äîñÿãàþòü ñâ ìåòè çíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî ðîäó, íàëåæí³ñòü äî ÿêîãî âèçíà÷àºòüñÿ íàö³îíàëüíîþ íàëåæí³ñòþ ä³ä³â ³ áàáóñü ëþäèíè. ªâðåÿì, ùî æèâóòü ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó, ñòàëî âàæ÷å ââàæàòè Áîãà äîáðèì, ëþáëÿ÷èì, ìèëîñåðäèì ³ ìîãóòí³ì ³ ùå âàæ÷å – ãîâîðèòè ïðî ðîçóìíó ³ñòîð³þ ëþäñòâà, ùî â³ääçåðêàëþº ÿêèéñü áîæåñòâåííèé ïëàí ùîäî íàðîäó ²çðà¿ëþ. Ãîëîêîñò çìóøóº þäà¿çì (³ õðèñòèÿíñòâî) ïåðåãëÿíóòè ñâî¿ íàéçàñàäíè÷³ø³ ïåðåêîíàííÿ. Çà òâåðäæåííÿì Ëîóðåíñà Ëàíãåðà, «ç ïîãëÿäó æåðòâ (ê³ëüê³ñòü ÿêèõ íàáàãàòî ïåðåâåðøóº âö³ë³ëèõ), áåçëàääÿ áåçãëóçäî¿ ñìåðò³ ñóïåðå÷èòü óïîðÿäêóâàëüíèì ñïîíóêàì ÷àñó. Ò³, ùî áåçíåâèííî çàãèíóëè ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó, çàëèøèëè æèâèõ íàîäèíö³ ³ç ïðèãîëîìøëèâîþ äèëåìîþ ñòèêàííÿ â³÷-íà-â³÷ ³ç íåïîçáóòíüîþ æóðáîþ». ßê ÿâèùå Ãîëîêîñò íåìîæëèâî çâåñòè äî ÿêîãîñü ïîðÿäêó, äî ÿêî¿ñü ñèñòåìè âèæèâàííÿ ÷è íàâ³òü ÿêîãîñü â³ä÷óòòÿ âèùîãî ñåíñó. Äëÿ áàãàòüîõ Ãîëîêîñò º âèêëèêîì áóäü-ÿêîìó ñåíñó é çàïåðå÷åííÿì áóäü-

300

ÓÐÈÂÊÈ Ç “ÍÎײ”

ÿêî¿ íà䳿. Ìàñøòàá öèõ æåðòâîïðèíîñèí òàêèé, ùî í³âåëþºòüñÿ ñàìå ïîíÿòòÿ âèæèâàííÿ. Íàïðèê³íö³ Êíèãè “Ïëà÷ ªðå쳿” – ñóâîþ, ÿêèé ÷èòàºòüñÿ â ñèíàãîç³ íà äåâ’ÿòèé äåíü Àâà (ð³÷íèö³ çðóéíóâàííÿ Ïåðøîãî òà Äðóãîãî Õðàìó, â³äïîâ³äíî 586 ðîêó äî í.å. òà 70 ðîêó í.å., òà âèãíàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó) – äåêëàìóþòüñÿ äâà â³ðø³: «Ïðèâåðíè íàñ äî Ñåáå, î Ãîñïîäè, – ³ âåðíåìîñü ìè, â³äíîâè íàø³ äí³, ÿê äàâí³øå áóëî. Õ³áà Òè ö³ëêîì íàñ â³äêèíóâ, ïðîãí³âàâñü çàíàäòî íà íàñ?» Çã³äíî ç òðàäèö³ºþ, ÷èòàííÿ ö³º¿ Êíèãè ìຠçàâåðøóâàòèñÿ ïîâòîðåííÿì öüîãî â³ðøà ïðî ïîâåðíåííÿ, ùîáè íå íàãîëîøóâàòè íà ö³ëêîâèò³é ïîêèíóòîñò³, à äàòè ìîæëèâ³ñòü íà䳿. Ó ö³é ÷àñòèí³ àíòîëî㳿 ïîäàíî òâîðè ï’ÿòüîõ ºâðåéñüêèõ òåîëîã³â – ï’ÿòüîõ ìèñëèòåë³â, ÿêèì äîâîäèòüñÿ áîðîòèñÿ ³ç ïðîáëåìîþ ïîêèíóòîñò³ é â³äñóòíîñò³ Áîãà. ßê çíàéòè ñïîñ³á çàâåðøèòè ïëà÷ ìîæëèâ³ñòþ íà䳿? ßê ãîâîðèòè ïðî Áîãà, ïðî ºâðåéñüêèé íàðîä ³ ëþäÿí³ñòü çà ÷àñ³â â³ä÷àþ? ³äïîâ³ä³ öèõ ëþäåé áóäóòü äîêîð³ííî â³äì³ííèìè, ÿê âîíî é ìຠáóòè, áî íà ö³ áîë³ñí³ çàïèòàííÿ íå ìîæíà äàòè ïðîñòèõ â³äïîâ³äåé. Åë³ Â³çåëü, ó ÷è¿õ ä³àëîãàõ ñôîðìóëüîâàí³ çàïèòàííÿ, ÿê³ ìè ñòàâèìî, ãîâîðèòü ãîëîñîì òîãî õëîï÷èêà, ÿêèì â³í áóâ, êîëè éîãî áóëî ïåðåâåçåíî ç³ ñâ³òó ªøèâè äî âîð³ò Á³ðêåíàó. Ìè ÷óºìî éîãî äóìêè ïðî Áîãà â òàáîðàõ, êîëè â³í ñïîñòåð³ãຠçà ç³áðàííÿì ìîë³ëüíèê³â ï³ä ÷àñ Âåëèêèõ ñâÿò – Ðîø-à-Øàíà ³ Éîì-ʳïóð, êîëè âäèâëÿºòüñÿ ó âìèðàþ÷ó äèòèíó íà øèáåíèö³. Ìè ÷èòàºìî ïðî ìîìåíò çì³íè ðåë³ã³éíèõ ïåðåêîíàíü ó æèòò³ Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà, êîëè â³í îïèíèâñÿ ïåðåä ôàêòîì ö³ëêîâèòî¿ ïðè÷åòíîñò³ ñòàðîçàâ³òíî¿ â³ðè äî ñâ³òó Ãîëîêîñòó. Ìè ÷óºìî òàêîæ, ÿê Åì³ëü Ôàêåíãåéì íàìàãàºòüñÿ ïåðåäàòè “êîìàíäíèé ãîëîñ Îñâåíö³ìà” ó ñâ³ò³, äå Áîã áóâ â³äñóòí³é. Åë³³çåð Áåðêîâ³ö ìàëþº ïîðòðåòè òèõ, ùî âèæèëè é ìàþòü â³äíîâèòè Áîãà òà ºâðåéñüêó ³ñòîð³þ íàïðèê³íö³ äí³â. À ²ðâ³íã Ãð³íáåðã ãîâîðèòü ïðî ä³àëåêòèêó â³ðè, ïðîïîíóþ÷è êðèòåð³é ³ñòèííîñò³ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. “Æîäíå òâåðäæåííÿ, òåîëîã³÷íå ÷è áóäü-ÿêå ³íøå íå ìîæå ïðåòåíäóâàòè íà ³ñòèíó, ÿêùî âîíî íå ïðîçâó÷èòü â³ðîã³äíî ó ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé”. Ïðè÷èíà òîãî, ùî â íàø³é êíèæö³ ç³áðàíî çàñàäíè÷³ åñå ïðîâ³äíèõ ºâðåéñüêèõ ìèñëèòåë³â, ïîëÿãຠíå â òîìó, ùî ïèòàííÿ ïðèñóòíîñò³ Áîãà â ³ñòî𳿠õâèëþº ëèøå ºâðå¿â ³ íå â òîìó, ùî âèêëèêàí³ Ãîëîêîñòîì òåîëîã³÷í³ ïðîáëåìè ñòîñóþòüñÿ ëèøå îäí³º¿ ðåë³ã³éíî¿ ñï³ëüíîòè, à

301

Å˲ ²ÇÅËÜ

â³ðóþ÷èõ ³íøèõ êîíôåñ³é íå îáõîäÿòü. Íàâïàêè, Ãîëîêîñò ïîñòàâèâ íå ìåíøå çàïèòàíü ïåðåä õðèñòèÿíñüêèì â³ðîâ÷åííÿì, í³æ ïåðåä þäà¿çìîì. ªâðåéñüê³ ³äåîëîãè, äîðîáîê ÿêèõ òóò ïîäàíî, àïåëþþòü íå âèêëþ÷íî äî ñâî¿õ îäíîâ³ðö³â, ÿê ³ íå îáìåæóþòü âîíè ñâîº ï³çíàííÿ ñâ³òîì ºâðåéñüêîãî áóòòÿ. Ìîìåíò ³ñòèíè â ðîçóì³íí³ Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà ñóïåðå÷èòü óìîâèâîäàì Ãåíð³õà Ãðþáåðà, íàñòîÿòåëÿ ªâàíãåë³÷íî¿ öåðêâè Ñõ³äíîãî é Çàõ³äíîãî Áåðë³íà, â³äâàæíîãî àíòèôàøèñòà, ÿêèé ÿê ïîñë³äîâíèé ïîáîðíèê ñïðàâåäëèâîñò³ äàâàâ ñâ³ä÷åííÿ ïðîòè Àäîëüôà Åéõìàíà â ªðóñàëèì³, ³ âîäíî÷àñ, çóìîâëåíèé õðèñòèÿíñüêèìè ïåðåêîíàííÿìè, íå âàãàþ÷èñü, ñòâåðäæóâàâ, ùî Îñâåíö³ì ñòàâñÿ âîëåþ Áîãà. “Ç ÿêî¿ñü ïðè÷èíè çàãèáåëü ºâðå¿â áóëà ñêëàäîâîþ Áîæîãî çàäóìó. Áîã âèìàãຠíàøî¿ ñìåðò³ ùîäíÿ. ³í íàø Ãîñïîäü, ³í íàø Ïàí, âñå çà Éîãî âîëåþ é ðîçìèñëîì”, – ïèøå Ãðþáåð. Ðàáèí ³ ïàñòîð çàìèñëþþòüñÿ íàä íàéâèùèì ñåíñîì ìàñîâîãî âáèâñòâà ³ ìåòîäè÷íîãî, áþðîêðàòè÷íîãî ãåíîöèäó; ïàñòîð â³äøóêóº éîãî ó ñâîºìó â³ðîâ÷åíí³, à ðàáèí – í³. Ðóáåíøòåéí çð³êàºòüñÿ ñâ â³ðè â Áîãà ³ñòîð³¿. ²ðâ³íã Ãð³íáåðã, îðòîäîêñàëüíèé ðàáèí, ïèøå ïðî âèêëèê, ùî éîãî áóëî êèíóòî Ãîëîêîñòîì õðèñòèÿíñüêîìó â³ðîâ÷åííþ. ³í çàïèòóº, ÷è çàñëóãîâóþòü ðåë³ã³¿ â³äêóïëåííÿ íà äîâ³ðó ó ñâ³ò³, äå, çà âèñëîâîì Ãåãåëÿ, ³ñòîð³ÿ íàãàäóº “ñò³ë ð³çíèêà, íà ÿêîìó ïðèíîñÿòüñÿ â æåðòâó ùàñòÿ íàðîä³â, ìóäð³ñòü äåðæàâ ³ äîáðî÷åñí³ñòü ³íäèâ³ä³â”. Ãð³íáåðã äîïèòóºòüñÿ, ùî îçíà÷ຠâ³ðà â ²ñóñà ó ñâ³ò³, íàñò³ëüêè äàëåêîìó â³ä â³äêóïëåííÿ. ϳñëÿ Ãîëîêîñòó õðèñòèÿíñüê³ ³äåîëîãè çìóøåí³ çâàæàòè íà õðèñòèÿíñüêèé àíòèñåì³òèçì ³ íà òîé ôàêò, ùî Ãîëîêîñò ñòàâñÿ â îñåðä³ õðèñòèÿíñüêî¿ ªâðîïè. Çëî÷èíö³ áóëè õðèñòèÿíàìè, âîíè â÷èíÿëè ïî÷àñòè ï³ä âïëèâîì ïîãëÿä³â, ÿêùî íå â³äêðèòî ïðîãîëîøóâàíèõ, òî çàâóàëüîâàíî ïðèñóòí³õ â ¿õí³é òðàäèö³¿. Âàãîìèé âíåñîê ñêëàäàþòü äîñë³äæåííÿ òåîëîã³÷íèõ êîðåí³â õðèñòèÿíñüêîãî àíòèñåì³òèçìó, çä³éñíþâàí³ òàêèìè õðèñòèÿíñüêèìè â÷åíèìè, ÿê Äæåéìñ Ïàðêåñ, Àë³ñà òà À. Ðîé Åêõàðò, Ôðàíêë³í ˳òòåëü, Ðîçìàð³ Ðóòåð ³ Ïîëü âàí Áóðåí. Ó Âàòèêàí³ II ðèìî-êàòîëèöüêà öåðêâà ð³øó÷å ïåðåîö³íèëà ñâî¿ ïîãëÿäè ùîäî ºâðå¿â, çì³íþþ÷è ñâÿùåííó ë³òóðã³þ, ïåðåîñìèñëþþ÷è ðîçïèíàííÿ íà õðåñò³ ³ âçàºìèíè ì³æ äî÷³ðíüîþ ðåë³ã³ºþ òà ìàòåðèíñüêîþ â³ðîþ. Ó ä³àëîç³ Åë³ Â³çåëÿ “Ìàòè é äî÷êà”, ÿêèì ïî÷èíàºòüñÿ òðåòÿ ÷àñòèíà, ìàëåíüêà ä³â÷èíêà ö³êàâèòüñÿ, êóäè âîíè éäóòü. Âîíà âòîìëåíà. Ó íå¿ âèíèêຠïèòàííÿ, ÷è ïî÷óâຠñåáå âòîìëåíèì ³ Áîã?

302

ÓÐÈÂÊÈ Ç “ÍÎײ”

Ïèòàííÿ ç âóñò äèòèíè, ³ çâó÷èòü âîíî – íà øëÿõó äî Îñâåíö³ìà, íà øëÿõó äî ê³íöÿ ñâ³òó – áåçóìîâíî, ïî-äèòÿ÷îìó. Ìàòè ìàëåíüêî¿ ä³â÷èíêè íå çíຠâ³äïîâ³ä³, àëå âîíà â³ä÷óâàº, ùî çàïèòàííÿ öå ñëóøíå ³ ùî íàä íèì âàðòî çàìèñëèòèñÿ. ßê ìè áà÷èìî, áóäü-ÿêå ä³òêíåííÿ äî Ãîëîêîñòó çäàòíå ïîðóøèòè íàéçàñàäíè÷³ø³ ïèòàííÿ: íàâ³ùî ñòâîðåíî ñâ³ò? ×îìó ³ñíóº çëî? ßê ìè óÿâëÿºìî ñîá³ Áîãà ³ ùî ìè ïðîìîâëÿºìî äî Áîãà? ×è îñÿãàºòüñÿ ðåë³ã³éíà ö³ë³ñí³ñòü çã³äíî ç ÷èìîñü, à ÷è âñóïåðå÷ ÷îìóñü? Ó ÷îìó ïîëÿãຠðåë³ã³éíå ïîêëèêàííÿ öüîãî ïîêîë³ííÿ: ó òîìó, ùîá çíàõîäèòè â³äïîâ³ä³ ÷è â òîìó, àáè âèñóâàòè íàãàëüí³ ïèòàííÿ – òàê³, ùî íå ìàþòü â³äïîâ³ä³? Îñê³ëüêè íàéçàñàäíè÷³ø³ ïèòàííÿ ïîñòàâëåíî, õðèñòèÿíè òà ºâðå¿ ìîæóòü çíàéòè äëÿ ñåáå ñï³ëüíå ï³äґðóíòÿ, áî âîíè ïîòðåáóþòü îäíå îäíîãî. Âèáîðþâàííÿ ³ñòèíè ëèøຠêîæíó â³ðó ãîðäèí³ ñàìîâïåâíåíîñò³. Ñìèðåíí³ñòü – ïåðåäóìîâà ä³àëîãó. Ùå çàäîâãî äî òîãî, ÿê Åë³ Â³çåëü îòðèìàâ ó 1986 ðîö³ Íîáåë³âñüêó ïðåì³þ ìèðó, îáèäâà ðåäàêòîðè ö³º¿ àíòîëî㳿 íàïèñàëè êíèæêó ïðî çíà÷åííÿ éîãî ÿê ìèñëèòåëÿ. Òîæ íàì âèäàºòüñÿ íåïðèðîäíèì ïèñàòè êîðîòåíüêèé âñòóï ëèøå äî íåâåëè÷êîãî óðèâêà ç ïåðøî¿ éîãî êíèæêè. Öÿ ëþäèíà òà ¿¿ ä³ÿëüí³ñòü çàñëóãîâóþòü á³ëüøîãî â³äãóêó, í³æ âè çíàéäåòå òóò – çíà÷íî á³ëüøîãî. Îäíàê êîæíèé ÷èòà÷ òâîð³â ³çåëÿ ìຠç ÷îãîñü ïî÷àòè. Íàéêðàùå ïî÷èíàòè ç “Íî÷³”. ³çåëü ïî÷àâ ïèñàòè ëèøå ï³ñëÿ äåñÿòèë³òíüîãî äîáðîâ³ëüíîãî ìîâ÷àííÿ. Íàñë³äêîì ñòàëà éîãî ïåðøà êíèæêà “Un di Velt Hot Geshvign” (“À ñâ³ò í³ìóâàâ”). Ìàòåð³àë ö³º¿ êíèæêè, íàïèñàíî¿ íà ¿äèø, ï³ñëÿ éîãî ñòèñíåííÿ, óòî÷íåííÿ òà ï³äñèëåííÿ (òàê áè ìîâèòè î÷èùåííÿ) àâòîðîì ïåðåòâîðèâñÿ íà äîâåðøåí³ ñïîãàäè, ÿê³ áóëî âèäàíî ôðàíöóçüêîþ ìîâîþ ï³ä íàçâîþ “La Nuit”. Âñòóï äî öüîãî âèäàííÿ íàïèñàâ ïðîâ³äíèé ôðàíöóçüêèé ³ ðèìî-êàòîëèöüêèé ïèñüìåííèê Ôðàíñóà Ìîð³àê. Ïðî ñâî¿ äåñÿòü ðîê³â ìîâ÷àííÿ ³çåëü ãîâîðèòü òàê: “ß â³ä÷óâàâ, ùî ïîòð³áíî äåñÿòü ðîê³â, àáè ç³áðàòè äîêóïè ñëîâà ³ â³äáèòå â íèõ ìîâ÷àííÿ”. Çà âèçíàííÿì ñàìîãî ³çåëÿ, “ͳ÷” – ºäèíà êíèæêà, â ÿê³é â³í ïèøå áåçïîñåðåäíüî ïðî Ãîëîêîñò. Éîãî äîñâ³ä ó “öàðñòâ³ íî÷³” âêàðáîâàíî â ëàâèí³ ñë³â, íàïèñàíèõ ³ ïðîãîëîøåíèõ íèì ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ ïåð³îäó ìîâ÷àííÿ. Óí³êàëüí³ñòü öüîãî òâîðó ³çåëÿ ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â³í çíàéîìèòü ÷èòà÷à ³ç áåçïðåöåäåíòíèì äîñâ³äîì, çàíóðþþ÷è éîãî â ï³òüìó

303

Å˲ ²ÇÅËÜ

Ãîëîêîñòó ³ â ò³ ñóò³íêè, ÿêèìè îïîâèò³ éîãî íàñë³äêè. Ñâÿùåííà òà¿íà íàøîãî ÷àñó ìîæå ÿâëÿòè íàì íå Áîæèé ëèê, à ïèñîê àíòè-Áîãà ³ “òåìíèé á³ê ëþäèíè”. Çíàéîìëÿ÷èñü ³ç òâîðîì ³çåëÿ ³ ç îñîáèñò³ñòþ ñàìîãî àâòîðà, íåî÷åâèäåöü ìîæå íà ÿêóñü ìèòü óÿâèòè òå, ùî áóëî ³ çàëèøèëîñÿ â ìèíóëîìó, òîé ìîðîê íåâèìîâíîãî æàõó ³ ï³òüìó áîë³ñíîãî, àëå æèâîäàéíîãî ïðîöåñó â³äðîäæåííÿ ç ðó¿í. Ñïîãàäè ïðî öàðñòâî ï³òüìè – “ͳ÷” – öå îïîâ³äü ïðî ìàëåíüêîãî õëîï÷èêà, ÿêèé âèõîâóâàâñÿ â äóñ³ Òîðè ³ íà ÿêîãî ñïðàâèëî âåëèêå âðàæåííÿ óñâ³äîìëåííÿ â³÷íîñò³ ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó. Õëîï÷èê çàçíàâ ïðèãîëîìøëèâîãî óäàðó ³ñòîð³¿, êîëè éîãî áóëî ïåðåâåçåíî åøåëîíîì ³ç ѳãåòà äî Îñâåíö³ìà – ³ç ñâ³òó, ñïîâíåíîãî Áîæî¿ ïðèñóòíîñò³, äî îêðåì³øíüîãî âñåñâ³òó – ñâ³òó áåç Áîãà ³ áåç ëþäñòâà. Ó íàâåäåíèõ òóò óðèâêàõ ³çåëü ïåðåäîâñ³ì ïåðåäຠñâîº â³ä÷óòòÿ íåóçãîäæåíîñò³ ì³æ äîêòðèíàìè ºâðåéñüêî¿ òðàäèö³¿ òà äîñâ³äîì Îñâåíö³ìà. Ó ïåðåá³ãó “Íî÷³” ³çåëü æèâîïèøå, ÿê éîãî â³ðó ïîæèðàëî, çàâäàþ÷è íåñòåðïíîãî áîëþ, ïîëóì’ÿ, â ÿêîìó â³äë³òàëè â íåáåñíó äàëå÷³íü ò³ëà ìîëîäèõ ³ áåçíåâèííèõ. ³çåëü ïèøå ïðî ïðîéäåíèé íèì øëÿõ â³ä ðåë³ã³éíîãî áóíòó äî çíåâàãè ³ â³ä çíåâàãè äî çóñòð³÷³ ç ïóñòêîþ – òàêîþ, ùî çóìîâëåíà â³äñóòí³ñòþ Áîãà â ³ñòî𳿠òà îñîáèñòîìó æèòò³ àâòîðà, ïîðîæíå÷åþ, ùî êîëèñü áóëà ñïîâíåíà Éîãî ïðèñóòíîñò³. Ðàíí³ òâîðè ³çåëÿ â³ääçåðêàëþþòü íàñò³éëèâå ïðàãíåííÿ àâòîðà â³äíàéòè ñåíñ ó ñâî¿õ ñòðàæäàííÿõ, íàäàòè òðàíñöåíäåíòàëüíîãî çì³ñòó ñâî¿é äîë³ é ³ñòî𳿠ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Âäàºòüñÿ öå éîìó ëèøå â ÷åòâåðò³é ïðàö³ – “̳ñòî çà ìóðîì”. Ãîëîâíèé ãåðîé öüîãî òâîðó – ìîëîäèé î÷åâèäåöü Ãîëîêîñòó, ç ÿêèì ìè çóñòð³÷àºìîñÿ ï³ñëÿ â³éíè íà éîãî øëÿõó äî Ïàðèæà. Éîãî íàñòàâíèê – ëþäèíà, ÿêà ðîçêðèâຠéîìó ñåíñ âèæèâàííÿ – íå ºâðåé, ñïîâíåíèé ïàì’ÿò³ Ñèíàþ é Îñâåíö³ìà, à ³ñïàíåöü, ùî ï³çíàâ çàêîíè ñìåðò³ é ëþáîâ³ ï³ä ÷àñ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè â ²ñïàí³¿. ³ä Ïåäðî ìîëîäèé ïåðåæèâåöü íàâ÷àºòüñÿ äâîõ óðîê³â, âïëèâ ÿêèõ â³ä÷óâàºòüñÿ íà âñ³õ ïîäàëüøèõ òâîðàõ ³çåëÿ. Ïåäðî ïîÿñíþº ìîëîäîìó õëîïöåâ³: “Òè ëÿêàºø ìåíå. Õî÷åø ïîçáóòèñÿ ñòðàæäàííÿ, äîâîäÿ÷è éîãî äî ãðàíè÷íîãî ñòàíó – áåçóìñòâà. Êàçàòè: “ß ñòðàæäàþ, îòæå, ÿ ³ñíóþ” – îçíà÷ຠñòàòè âîðîãîì ëþäèíè. “ß ñòðàæäàþ, îòæå, òè ³ñíóºø”, – îñü ùî òè ìàºø ñêàçàòè. Êàìþ â ÿêîìóñü ñâîºìó òâîð³ ïèñàâ, ùî äëÿ òîãî àáè ïîñòàòè ïðîòè âñåñâ³òó íåùàñòÿ, òè ìóñèø ñòâîðèòè ùàñòÿ. Öå äîðîãîâêàç, ³ âåäå â³í äî ³íøî¿ ëþäñüêî¿ ³ñòîòè. À íå ÷åðåç àáñóðäí³ñòü”.

304

ÓÐÈÂÊÈ Ç “ÍÎײ”

³çåëü çíàº, ùî ñòðàæäàííÿ ìîæå íàäëîìèòè ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê àáî æ ¿õ çö³ëèòè. Âîíî ìîæå ïðèñëóæèòèñÿ ÷è òî îá’ºäíàííþ ëþäåé, ÷è ¿õ ðîç’ºäíàííþ. ªäèíèé øëÿõ äëÿ ïîðÿòóíêó â³ä ñòðàæäàííÿ é íàäàííÿ éîìó îñìèñëåíîñò³ – öå ïîòðàêòóâàííÿ ïàì’ÿò³ ïðî íüîãî ÿê äæåðåëà çö³ëåííÿ. Ó ñâî¿é ãðîìàäñüê³é ä³ÿëüíîñò³ ³çåëü çàëèøàºòüñÿ â³ðíèì öüîìó ïåðåêîíàííþ. Íåçàëåæíî â³ä òîãî, ïèøå ³çåëü ïðî áîðîòüáó ðàäÿíñüêèõ ºâðå¿â ÷è ïðî çì³ñò Á³á볿 àáî æ çìàëüîâóº ïîáîæíîãî õàñèäà ÷è çíåâ³ðåíîãî ìîëîäîãî ºâðåÿ, ïèñüìåííèê í³êîëè íå çóïèíÿºòüñÿ íà ñòðàæäàíí³. Íàòîì³ñòü â³í çâåðòàºòüñÿ äî ïàì’ÿò³ ïðî íüîãî, àáè äàòè ïîðàäó, âèâåñòè ç³ ñòàíó çáàéäóæ³ëîñò³, íàäèõíóòè íà ïîäàëüø³ çâåðøåííÿ, âèêëèêàòè ó ºâðå¿â ïî÷óòòÿ âëàñíî¿ ã³äíîñò³ òà ëþäñüêî¿ ñîë³äàðíîñò³, çàñóäèòè ñàìîâïåâíåí³ñòü. ³çåëü – ìàéñòåð ðîçìîâíîãî ñëîâà. ³í íàéâèäàòí³øèé ºâðåéñüêèé îðàòîð íàøîãî ÷àñó, ìàíäð³âíèé maggid, ùî ç’ÿâëÿºòüñÿ â ñèíàãîãàõ òà óí³âåðñèòåòàõ, íà òåëåáà÷åíí³ òà íàóêîâèõ ôîðóìàõ ³ç ïîñëàííÿì, ÿêå çâó÷èòü ç îñîáëèâîþ ïðèâàáëèâ³ñòþ. Éîãî ìàíåðè é ãîëîñ âèêëèêàþòü ñëüîçè òà ñì³õ, íàâ³þþòü ìåëàíõîë³éí³ñòü òà íîñòàëüã³þ. ³çåëü íàðîäèâñÿ â ѳãåò³ (Ðóìóí³ÿ) â äåíü Ñèìõàò Òîðà â 1928 ðîö³. Íåâäîâç³ ïî òîìó, ÿê éîãî ð³äíå ì³ñòî (âîíî óâ³éøëî â 1940 ðîö³ äî ñêëàäó Óãîðùèíè) áóëî îêóïîâàíî íàâåñí³ 1944 ðîêó í³ìöÿìè, ³çåëÿ òà éîãî ðîäèíó äåïîðòóâàëè äî Îñâåíö³ìà. Éîãî ìàòè é ìàëåíüêà ñåñòðè÷êà Ö³ïîðà òàì çàãèíóëè, à áàòüêî ïîìåð ó Áóõåíâàëüä³. Çâ³ëüíåíèé ç Áóõåíâàëüäà ó êâ³òí³ 1945 ðîêó, ³çåëü îáèðຠñâîºþ ï³ñëÿâîºííîþ îñåëåþ Ôðàíö³þ, äå íàâ÷àºòüñÿ â Ñîðáîíí³ é ïðàöþº æóðíàë³ñòîì äëÿ ³çðà¿ëüñüêî¿ ãàçåòè. Ó 1956 ðîö³ â³í ïåðå¿çäèòü äî Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ùîá äàâàòè â ïðåñó ðåïîðòàæ³ ïðî Îðãàí³çàö³þ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é, ³ ñòຠâ 1963 ðîö³ àìåðèêàíñüêèì ãðîìàäÿíèíîì. ³çåëü ³ äàë³ ïèøå ôðàíöóçüêîþ ìîâîþ, àíãë³éñüêîþ éîãî òâîðè âèõîäÿòü ó ïåðåêëàäàõ, íàé÷àñò³øå – äðóæèíè Ìàð³îí. Çàðàç â³í ïðîôåñîð (Óí³âåðñèòåò Åíäðþ Ìåëëîíà) ãóìàí³òàðíèõ íàóê ó Áîñòîíñüêîìó óí³âåðñèòåò³ é ãîëîâà Ðàäè ìåìîð³àëó Ãîëîêîñòó ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ. Íàãîðîäè ³çåëÿ íàäòî ÷èñëåíí³, àáè ¿õ ïåðåðàõîâóâàòè. Îêð³ì Íîáåë³âñüêî¿ ïðå쳿 ìèðó, ïðèñóäæåíî¿ éîìó â 1986 ðîö³, ³çåëü îòðèìóâàâ äåðæàâí³ ìåäàë³ ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ ³ Ôðàíö³¿, à òàêîæ ïî÷åñí³ çâàííÿ ïîíàä äâàäöÿòè óí³âåðñèòåò³â íà òðüîõ êîíòèíåíòàõ.

305

Å˲ ²ÇÅËÜ

Êîëè â÷èòóºøñÿ â éîãî ñëîâà, ïîòðàïëÿºø äî ñâ³òó, ÿêèé âñåëÿº ñòðàõ. Ëîðåíñ Êàí³íãåì ñõàðàêòåðèçóâà⠓ͳ÷” ÿê àíòè-Âèõ³ä, ÿê øëÿõ â³ä ñâîáîäè äî ðàáñòâà, â³ä ñâ³òëà äî ï³òüìè, â³ä Áîãà äî àíòè-Áîãà. Ðóøàéìî â äîðîãó ³ç ³çåëåì. ³í áóâ ïðîâ³äíèêîì äëÿ ñò³ëüêîõ ïðåäñòàâíèê³â öüîãî ïîêîë³ííÿ. Óðèâêè ç “Íî÷³” * Òèæäåíü òîìó, ïîâåðòàþ÷èñü ç ðîáîòè, ìè ïîì³òèëè â öåíòð³ òàáîðó íà ïëàöó ÷îðíó øèáåíèöþ. Íàì ïîâ³äîìèëè, ùî þøêó ðîçäàâàòèìóòü ëèøå ï³ñëÿ ïåðåêëè÷êè. Öÿ îñòàííÿ òðèâàëà äîâøå, í³æ çàâæäè. Íàêàçè â³ääàâàëèñÿ ð³çê³øèì òîíîì, í³æ â ³íø³ äí³, ³ â ïîâ³òð³ âèòàëè ÿê³ñü ï³äîçð³ë³ íåäîìîâêè. “Çíÿòè ãîëîâí³ óáîðè!” – ðàïòîì ñêîìàíäóâàâ ïðîíèçëèâèì ãîëîñîì ñòàðîñòà òàáîðó. Äåñÿòü òèñÿ÷ øàïîê ìèòòþ çëåò³ëî ç ãîëîâè. “Íàä³òè ãîëîâí³ óáîðè!” Äåñÿòü òèñÿ÷ øàïîê áëèñêàâè÷íî ïîâåðíóëèñÿ íà ñâîº ì³ñöå. Òàá³ðí³ âîðîòà â³ä÷èíèëèñÿ. Ç’ÿâèâñÿ ï³äðîçä³ë ÑÑ ³ îòî÷èâ íàñ ê³ëüöåì: ïî îäíîìó åñåñ³âöþ ñòîÿëî ÷åðåç êîæí³ òðè êðîêè. Êóëåìåòè, âñòàíîâëåí³ íà îãëÿäîâèõ âåæàõ, áóëè íàâåäåí³ íà òàá³ðíèé ïëàö. “Âîíè ïîáîþþòüñÿ çàâîðóøåííÿ”, – ïðîøåïîò³â Þëåê. Äâîº åñåñ³âö³â ðóøèëè â á³ê êàðöåðó. Íåâäîâç³ âîíè ïîâåðíóëèñÿ ðàçîì ³ç çàñóäæåíèì äî ñòðàòè ÷îëîâ³êîì. Öå áóâ ìîëîäèê ³ç Âàðøàâè, êîòðèé ìàâ çà ïëå÷èìà òðè ðîêè òàá³ðíîãî æèòòÿ. ̳öíèé, êðåìåçíî¿ ñòàòóðè õëîïåöü, ïîð³âíÿíî ç³ ìíîþ – âåëåòåíü. Ñòîÿâ â³í ñïèíîþ äî øèáåíèö³, à îáëè÷÷ÿì – äî òîãî, õòî âåðøèâ íàä íèì ñóä, – äî ñòàðîñòè òàáîðó. Õëîïåöü áóâ áë³äèé, àëå ìàâ âèãëÿä ñêîð³øå ñõâèëüîâàíèé, í³æ íàëÿêàíèé. Î÷³ âï’ÿëèñÿ õîëîäíèì ïîãëÿäîì ó ñîòí³ åñåñ³âñüêèõ âàðòîâèõ, ó òèñÿ÷³ â’ÿçí³â, êîòð³ ñòîÿëè êðóã íüîãî. Ñòàðîñòà òàáîðó ïî÷àâ çà÷èòóâàòè âèðîê, êàðáóþ÷è êîæíó ôðàçó: “²ìåíåì óììëåðà… â’ÿçåíü íîìåð… âêðàâ ï³ä ÷àñ òðèâîãè… Çã³äíî ³ç çàêîíîì… ïàðàãðàô… â’ÿçåíü íîìåð… çàñóäæóºòüñÿ äî ñìåðòíî¿ êàðè. Õàé öå ñëóãóº ïîïåðåäæåííÿì ³ îñòðàøêîþ äëÿ âñ³õ â’ÿçí³â”. ͳõòî íå ïîâîðóõíóâñÿ. Ìåí³ áóëî ÷óòíî, ÿê áèëîñÿ ìîº ñåðöå. Òèñÿ÷³ ëþäåé, ÿê³ ùîäíÿ ãèíóëè â ïå÷àõ êðåìàòîð³¿â Îñâåíö³ìà é Á³ðêåíàó, âæå íå õâèëþâàëè ìåíå. Îäíàê öåé õëîïåöü, êîòðèé ñòîÿâ, ïðèòóëèâøèñü äî âãîòîâàíî¿ éîìó øèáåíèö³, çâîðóøèâ ìåíå.

306

ÓÐÈÂÊÈ Ç “ÍÎײ”

“ßê òè ãàäàºø, äîâãî ùå òðèâàòèìå öÿ ïðîöåäóðà? ß çãîëîäí³â…” – ïðîøåïîò³â Þëåê. Çà çíàêîì, ùî éîãî ïîäàâ ñòàðîñòà òàáîðó, òàá³ðíèé êàïî âèâ³â çàñóäæåíîãî âïåðåä. Äâà â’ÿçí³ äîïîìàãàëè éîìó âèêîíàòè öå çàâäàííÿ – çà äâ³ òàð³ëêè þøêè. Êàïî õîò³â çàâ’ÿçàòè ñìåðòíèêó î÷³, àëå òîé â³äìîâèâñÿ. ϳñëÿ äîâãîòðèâàëîãî âè÷³êóâàííÿ êàò íàêèíóâ íà øèþ æåðòâè çàøìîðã. ³í óæå çáèðàâñÿ ïîäàòè ñâî¿ì ïîì³÷íèêàì çíàê, ùîáè âîíè âèáèëè îñë³íåöü ç-ï³ä í³ã â’ÿçíÿ, êîëè îñòàíí³é âèêðèêíóâ, ñïîê³éíî é ãîëîñíî: “Õàé æèâå ñâîáîäà! Áóäü ïðîêëÿòà ͳìå÷÷èíà! Áóäü ïðîêëÿòà …! Áóäü ïðî...“. Êàòè âïîðàëèñÿ ç³ ñâî¿ì çàâäàííÿì. ßê ëåçî, ðîçñ³êëà ïîâ³òðÿ êîìàíäà: “Çíÿòè ãîëîâí³ óáîðè!” Äåñÿòü òèñÿ÷ â’ÿçí³â âèêàçàëè ñâîþ îñòàííþ ïîøàíó. “Íàä³òè ãîëîâí³ óáîðè!” Ïîò³ì óâåñü òàá³ð, áëîê çà áëîêîì, ìóñèâ ïðîéòèñÿ ìàðøåì ïîâç ïîâ³øåíîãî, âäèâëÿþ÷èñü ó çãàñë³ î÷³, ó âèñîëîïëåíèé ÿçèê ñìåðò³. Óñ³ êàïî é ñòàðîñòè áëîê³â ïðèìóøóâàëè êîæíîãî äèâèòèñÿ ïðîñòî â îáëè÷÷ÿ ïîâ³øåíîãî. ϳñëÿ ìàðøèðóâàííÿ íàì äîçâîëèëè ïîâåðíóòèñÿ äî ñâî¿õ áëîê³â íà âå÷åðþ. Ïàì’ÿòàþ, ùî þøêà çäàëàñÿ ìåí³ â òîé âå÷³ð ÷óäîâîþ… ß áóâ ïðèñóòí³ì ³ íà ³íøèõ ïîâ³øàííÿõ. ß í³êîëè íå áà÷èâ, ùîá õî÷ îäíà æåðòâà ïëàêàëà. Íà äîâãèé ÷àñ ö³ âèñîõë³ ò³ëà çàáóëè ã³ðêèé ïðèñìàê ñë³ç. Çà îäíèì âèíÿòêîì. Ñòàðøèì êàïî 52 çàãîíó òåëåãðàô³ñò³â áóâ âåëåòåíñüêîãî çðîñòó – ïîíàä ø³ñòü ôóò³â – ãîëëàíäåöü. ϳä éîãî îðóäîþ ïðàöþâàëî ñ³ìñîò â’ÿçí³â, ³ âñ³ âîíè ëþáèëè éîãî, ÿê áðàòà. ͳêîãî é í³êîëè â³í íå óäàðèâ, ³ æîäíå ñëîâî îáðàçè íå çëåò³ëî ç éîãî âóñò. Ó éîãî ðîçïîðÿäæåíí³ áóâ ìàëåíüêèé õëîï÷èê – òàê çâàíèé ï³ïåëü – äèòèíà ç âèòîí÷åíèìè é ïðàâèëüíèìè ðèñàìè îáëè÷÷ÿ.  óñüîìó òàáîð³ ïîä³áíîãî êðàñåíÿ íå áóëî. ( Áóí³ ï³ïåë³â íå ïåðåíîñèëè; íåð³äêî âîíè áóëè æîðñòîê³ø³ çà äîðîñëèõ. ßêîñü ÿ áà÷èâ, ÿê îäèí òðèíàäöÿòèð³÷íèé õëîïåöü áèâ ñâîãî áàòüêà çà òå, ùî òîé íåäáàëî çàïðàâèâ ñâîþ ïîñò³ëü. ˳òí³é ÷îëîâ³ê òèõåíüêî ñõëèïóâàâ, òèì÷àñîì ÿê õëîïåöü êðè÷àâ: “ßêùî íå ïðèïèíèø çàðàç æå ðþìñàòè, ÿ á³ëüøå íå ïðèíîñèòèìó òîá³ õë³áà. Çðîçóì³â?” Àëå

307

Å˲ ²ÇÅËÜ

ìàëåíüêèé ñëóæêà ãîëëàíäöÿ áóâ çàãàëüíèì óëþáëåíöåì. Îáëè÷÷ÿì â³í íàãàäóâàâ ñóìíîãî ÿíãîëà.) Îäíîãî ðàçó â Áóí³ âèáóõíóëà åëåêòðîñòàíö³ÿ. Ãåñòàï³âö³, ùî ïðèáóëè íà ì³ñöå ïî䳿, çàï³äîçðèëè ñàáîòàæ. Âîíè íàòðàïèëè íà ñë³ä, ÿêèé âèâ³â ¿õ çðåøòîþ íà ñòàðøîãî êàïî – ãîëëàíäöÿ. À â íüîãî ï³ñëÿ îáøóêó âîíè çíàéøëè ÷èìàëèé çàïàñ çáðî¿. Ñòàðøîãî êàïî íåãàéíî çààðåøòóâàëè. Óïðîäîâæ ê³ëüêîõ òèæí³â éîãî êàòóâàëè, îäíàê íàìàðíî. ³í íå âèäàâ æîäíîãî ïð³çâèùà. Éîãî áóëî ïåðåâåäåíî äî Îñâåíö³ìà. Á³ëüøå ïðî íüîãî ìè í³÷îãî íå ÷óëè. Ïðîòå éîãî ìàëåíüêîãî ñëóæêó çàëèøèëè â òàá³ðí³é â’ÿçíèö³. ² éîãî ï³ääàâàëè òîðòóðàì, àëå â³í òåæ í³êîãî íå âèäàâ. Çãîäîì åñåñ³âö³ çàñóäèëè éîãî äî ñìåðòíî¿ êàðè, ðàçîì ³ç äâîìà ³íøèìè â’ÿçíÿìè, ÿêèõ âèçíàëè ïðè÷åòíèìè äî ïåðåõîâóâàííÿ çáðî¿. Îäíîãî ðàçó, ïîâåðòàþ÷èñü ³ç ðîáîòè, ìè ïîáà÷èëè, ùî íà òàá³ðíîìó ïëàöó âèñî÷àòü òðè øèáåíèö³ – òðè ÷îðíèõ âîðîíè. Ïåðåêëè÷êà. Åñåñ³âö³ ñêîïîì îòî÷èëè íàñ; êóëåìåòè íàö³ëåíî íà ïëàö: çâè÷àéíà ïðîöåäóðà. Òðè â’ÿçí³ â êàéäàíàõ, ³ ñåðåä íèõ – ìàëåíüêèé ñëóæêà, ÿíãîë ³ç ñóìíèìè î÷èìà. Çäàâàëîñÿ, åñåñ³âö³ áóëè çàêëîïîòàí³ø³ é çàíåïîêîºí³ø³, í³æ çâè÷íî. Ïîâ³ñèòè ìàëåíüêîãî õëîï÷èêà íà î÷àõ áàãàòüîõ òèñÿ÷ ãëÿäà÷³â áóëî íåëåãêîþ ñïðàâîþ. Ñòàðîñòà òàáîðó çà÷èòàâ âèðîê. Óñ³ âï’ÿëèñÿ î÷èìà â äèòèíó. ³í ñòîÿâ áë³äèé, íàâ³òü ñèíþâàòî-ñ³ðèé, áóâ ìàéæå ñïîê³éíèé ³ êóñàâ ãóáè. Ò³íü â³ä øèáåíèö³ ïàäàëà ïðîñòî íà íüîãî. Öüîãî ðàçó òàá³ðíèé êàïî â³äìîâèâñÿ âèêîíóâàòè ðîëü êàòà. Éîãî çàñòóïèëè òðè åñåñ³âö³. Òðè æåðòâè âîäíî÷àñ çàéíÿëè ñâî¿ ì³ñöÿ íà îñë³íöÿõ. Òðè øè¿ îïèíèëèñÿ âîäíî÷àñ ó ïåòëÿõ. “Õàé æèâå ñâîáîäà!” – âèêðèêíóëè äâîº äîðîñëèõ. À äèòèíà ìîâ÷àëà. “Äå æ Áîã? Äå ³í?” – çàïèòàâ õòîñü çà ìîºþ ñïèíîþ. Çà çíàêîì, ùî éîãî ïîäàâ ñòàðîñòà òàáîðó, òðè îñë³íö³ áóëî âèáèòî çï³ä í³ã â’ÿçí³â. Íàä ö³ëèì òàáîðîì çàïàëà òèøà. Çàõîäèëî çà îáð³é ñîíöå. “Çíÿòè ãîëîâí³ óáîðè!” – ïðîíèçëèâèì ãîëîñîì ñêîìàíäóâàâ ñòàðîñòà òàáîðó. Ãîëîñ éîãî çðèâàâñÿ. Ìè ïëàêàëè. “Íàä³òè ãîëîâí³ óáîðè!” Ïîò³ì ïî÷àâñÿ ìàðøîâèé ïðîõ³ä ïîâç ïîâ³øåíèõ. Äâîº äîðîñëèõ óæå íå ïîäàâàëè îçíàê æèòòÿ. ¯õí³ âèñîëîïëåí³ ÿçèêè áóëè ðîçïóõë³ é

308

ÓÐÈÂÊÈ Ç “ÍÎײ”

ñèíþâàòîãî êîëüîðó. Îäíàê òðåò³é çàøìîðã âñå ùå êîíâóëüñèâíî çäðèãàâñÿ; ÷åðåç ñâîþ ëåãêó âàãó äèòèíà áóëà ùå æèâà… Ïîíàä ï³âãîäèíè â³í çàëèøàâñÿ â òàêîìó ñòàí³, ðîç³ï’ÿòèé ì³æ æèòòÿì ³ ñìåðòþ, ïîâ³ëüíî âìèðàþ÷è íà íàøèõ î÷àõ. ² ìè çìóøåí³ áóëè äèâèòèñÿ éîìó ïðîñòî â îáëè÷÷ÿ. ³í áóâ ùå æèâèé, êîëè ÿ ïðîõîäèâ ïîâç íüîãî. ßçèê ó íüîãî áóâ ùå ÷åðâîíèé, à ïîãëÿä ùå íå áóâ çàñòèãëèé. Çà ñâîºþ ñïèíîþ ÿ çíîâó ïî÷óâ òîé ñàìèé ÷îëîâ³÷èé ãîëîñ, ùî çàïèòóâàâ:“Äå òåïåð Áîã?” ² ÿ ïî÷óâ, ÿê ì³é âíóòð³øí³é ãîëîñ â³äïîâ³â íà öå: “Äå ³í, ïèòàºòå? ³í òóò – ³í âèñèòü íà ö³é øèáåíèö³…” Âå÷åðÿ â òîé äåíü â³äãîíèëà òðóïàìè. ˳òî äîá³ãàëî ê³íöÿ. Íàáëèæàâñÿ ºâðåéñüêèé Íîâèé ð³ê. Ó ïåðåääåíü Ðîø-àøàíè – â îñòàíí³é äåíü òîãî ïðîêëÿòîãî ðîêó – âåñü òàá³ð áóâ íà÷å íàåëåêòðèçîâàíèé â³ä çáóäæåííÿ, ÿêèì áóëè ïîéíÿò³ íàø³ ñåðöÿ. Âñóïåðå÷ óñüîìó, öåé äåíü â³äð³çíÿâñÿ â³ä óñ³õ ³íøèõ. Îñòàíí³é äåíü ðîêó. Ñëîâî “îñòàíí³é” çâó÷àëî äóæå çàãàäêîâî. À ùî, êîëè é ñïðàâä³ â³í áóäå îñòàíí³ì äíåì? Íàì ðîçäàëè íà âå÷åðþ äóæå ãóñòèé ñóï, àëå æîäíèé ³ç íàñ ³ ëîæêè íå óìî÷èâ. Ìè õîò³ëè ïî÷åêàòè, ïîêè áóäóòü ïðî÷èòàí³ ìîëèòâè. Íà òàá³ðíîìó ïëàöó, îòî÷åíîìó êîëþ÷èì äðîòîì ï³ä åëåêòðè÷íîþ íàïðóãîþ, ç³áðàëèñÿ òèñÿ÷³ ìîâ÷àçíèõ ºâðå¿â ³ç âèñíàæåíèìè îáëè÷÷ÿìè. Çàõîäèëà í³÷. Äî ãóðòó ïðèºäíóâàëèñÿ ³íø³ â’ÿçí³, ç êîæíîãî áëîêó, ãîòîâ³ íàðàç çäîëàòè ïðîñò³ð ³ ÷àñ òà ï³äïîðÿäêóâàòè ¿õ ñâî¿é âîë³. “Ùî Òè º, ì³é Áîæå, – ïîäóìàâ ÿ ãí³âíî, – ó ïîð³âíÿíí³ ç ö³ºþ äîâåäåíîþ äî ðîçïà÷ó þðáîþ, ùî âèãîëîøóº äî Òåáå ñâîþ â³ðó, ñâ³é ãí³â ³ ïðîòåñò? Ùî îçíà÷ຠÒâîÿ ìèë³ñòü, Ãîñïîäè âñåñâ³òó, ïåðåä ëèöåì óñ³º¿ ö³º¿ ñëàáêîñò³, ö³º¿ ðó¿íè é öüîãî çàíåïàäó? ×îìó Òè âñå ùå õâèëþºø ¿õí³ õâîð³ äóø³ é ñêàë³÷åí³ ò³ëà?” Äåñÿòü òèñÿ÷ â’ÿçí³â ïðèéøëè íà öþ óðî÷èñòó ñëóæáó, òóò ³ ñòàðîñòè áëîê³â, óñ³ êàïî – ïîïë³÷íèêè ñìåðò³. “Áëàãîñëîâåííèé õàé áóäå Ïåðåäâ³÷íèé…” Ãîëîñ ñëóæèòåëÿ òåïåð óæå ñòàâ ÷óòí³øèì. Ñïî÷àòêó ÿ áóëî äóìàâ, ùî öå øåëåñò â³òðó. “Áëàãîñëîâåííèì íåõàé áóäå ³ì’ÿ Ïåðåäâ³÷íîãî!” Òèñÿ÷³ ãîëîñ³â âòîðèëè öþ îñàííó; òèñÿ÷³ ÷îëîâ³ê³â ïàäàëè íèöü, ÿê ñòåëÿòüñÿ ïåðåä áóðå⳺ì äåðåâà. “Áëàãîñëîâåííèì íåõàé áóäå ³ì’ÿ Ïåðåäâ³÷íîãî!”

309

Å˲ ²ÇÅËÜ

Îäíàê ÷îìó, ÷îãî ðàäè ÿ ïîâèíåí áëàãîñëîâëÿòè Éîãî? ß ïîñòàâàâ ïðîòè öüîãî âñ³ìà ñèëàìè ì äóø³. Íåâæå ÿ ìàþ ñëàâèòè Éîãî çà òå, ùî ³í äîçâîëèâ çãîð³òè â Éîãî ïåêåëüíèõ ïå÷àõ òèñÿ÷àì ä³òåé? ×è çà òå, ùî ³í ïîòóðàâ òîìó, ùîá óäåíü ³ âíî÷³, ó íåä³ë³ òà ñâÿòà ïðàöþâàëè ø³ñòü êðåìàòîð³¿â? À ìîæå, çà òå, ùî ³í, ñïîâíåíèé ñâ ìîãóòíüî¿ âëàäè, ñòâîðèâ Îñâåíö³ì, Á³ðêåíàó, Áóíó òà áàãàòî ³íøèõ ôàáðèê ñìåðò³? ßê ÿ ìîæó ñêàçàòè Éîìó: “Áëàãîñëîâåííèì õàé áóäå òâîð³ííÿ Òâîº, Ïåðåäâ³÷íèé, Âîëîäàðþ âñåñâ³òó, ÿêèé îáðàâ íàñ ïîì³æ óñ³õ íàðîä³â, ùîá â³ääàòè íà ïîòàëó, íà áåçíàñòàíí³ òîðòóðè, ùîáè ìè áà÷èëè, ÿê êîíàþòü ó êðåìàòîð³ÿõ íàø³ áàòüêè, ìàòåð³ é áðàòè? Õâàëà Òâîºìó Ñâÿòîìó ²ìåí³, Òîá³, ÿêèé îáðàâ íàñ íà çàêëàííÿ íà Ñâîºìó â³âòàð³?” Áóëî ÷óòíî, ÿê çðèíàâ ãîëîñ ñëóæèòåëÿ, ãó÷íèé ³ âîäíî÷àñ íàäëîìëåíèé, ñåðåä ñë³ç, ðèäàíü ³ ç³òõàíü óñüîãî ç³áðàííÿ: “Óñÿ çåìëÿ ³ Âñåñâ³ò – Òâî¿, Ãîñïîäè!” Ñëóæèòåëü ùîìèò³ ïðèçóïèíÿâñÿ, íåíà÷å éîìó áðàêóâàëî ñèë â³äíàõîäèòè ñåíñ âèãîëîøóâàíèõ ñë³â. Íàñï³â çàñòðÿãàâ ó íüîãî â ãîðë³. ² ÿ, ïîéíÿòèé ì³ñòè÷íèì ïî÷óòòÿì, ïîäóìàâ: “Òàê, ëþäèíà äóæå ñèëüíà, ìîãóòí³øà çà Áîãà. Êîëè Àäàì ³ ªâà îøóêàëè Òåáå, Òè âèãíàâ ¿õ ³ç Ðàþ. Êîëè ð³ä Íîÿ çàâäàâ ïðèêðîù³â Òîá³, Òè íàñëàâ Ïîòîï. Êîëè Ñîäîì ï³äóïàâ ó Òâî¿õ î÷àõ ³ âòðàòèâ Òâîþ ïðèõèëüí³ñòü, Òè âîãíÿíèì äîùåì ³ç ñ³ðêîþ ïðîëèâñÿ ç íåáà. À öåé ëþä, ùî éîãî Òè çðàäèâ, â³ääàâ íà ïîòàëó é çàêëàííÿ, íà óäóøåííÿ ãàçîì ³ ñïàëåííÿ, ùî æ â³í íà öå? Ö³ ëþäè ñêëàäàþòü Òîá³ ìîëèòâó! Ñëàâëÿòü Òâîº ³ì’ÿ!” “Óñ³ëÿêå ñòâîð³ííÿ çàñâ³ä÷óº Âåëè÷ Áîãà!” Êîëèñü Íîâîð³÷íèé äåíü ïðàâèâ ìî¿ì æèòòÿì. ß çíàâ íàïåâíå, ùî ìî¿ ãð³õè çàñìó÷óþòü Ïåðåäâ³÷íîãî; ÿ áëàãàâ Éîãî ïðîñòèòè ìåíå. Êîëèñü ÿ ãëèáîêî â³ðèâ ó òå, ùî â³ä îäíîãî-ºäèíîãî ìîãî â÷èíêó, â³ä îäí³ñ³íüêî¿ ì ìîëèòâè çàëåæèòü ñïàñ³ííÿ ñâ³òó. Ó òîé äåíü ÿ â³äìîâèâñÿ â³ä áëàãàíü. ß âæå íå ëàäåí áóâ ïóñêàòèñÿ ó ïëà÷. Íàâïàêè, ÿ â³ä÷óâàâ ó ñîá³ âåëèêó ñèëó. ß áóâ îáâèíóâà÷åì, à Áîã îáâèíóâà÷åíèì. ß ïîäèâèâñÿ íàâê³ë øèðîêî ðîçêðèòèìè î÷èìà é â³ä÷óâ ñàìîòí³ñòü, íåçì³ðíó ñàìîòí³ñòü ó ñâ³ò³ áåç Áîãà é ëþäèíè. Áåç ëþáîâ³ é ìèëîñåðäÿ. ß ïåðåòâîðèâñÿ ãåòü ÷èñòî íà ïîðîõ, ³ ïîïðè öå ïî÷óâàâ ñåáå ñèëüí³øèì çà Âñåìîãóòíüîãî, ç ÿêèì ÷èìàëèé ÷àñ áóëî ïîâ’ÿçàíå ìîº æèòòÿ. ß ñòîÿâ ïîñåðåä òîãî ç³áðàííÿ ìîë³ëüíèê³â, ñïîñòåð³ãàþ÷è çà íèìè ÿê ÷óæàê. Ñëóæáà çàê³í÷óâàëàñÿ êàäèøåì. Êîæíèé ïðî÷èòóâàâ öþ ìîëèòâó çà ñâî¿õ áàòüê³â, ñâî¿õ ä³òåé, ñâî¿õ áðàò³â ³ çà ñåáå ñàìîãî.

310

ÓÐÈÂÊÈ Ç “ÍÎײ”

Ìè äîâãî çàëèøàëèñÿ íà ïëàöó. Æîäåí íå íàâàæóâàâñÿ â³ääàëèòèñÿ â³ä öüîãî ì³ðàæó. Òà íàñòàâ ÷àñ ëÿãàòè ñïàòè, ³ â’ÿçí³ ñïðîêâîëà íàïðàâèëèñÿ äî ñâî¿õ áëîê³â. ×óòíî áóëî, ÿê ëþäè â³òàëè îäíå îäíîãî ç Íîâèì ðîêîì. ß ïîá³ã ðîçøóêóâàòè ñâîãî áàòüêà. ² âîäíî÷àñ ÿ ïîáîþâàâñÿ áàæàòè éîìó ùàñëèâîãî Íîâîãî ðîêó, êîëè ÿ âæå íå â³ðèâ ó öå ñâÿòî. Áàòüêî ñòîÿâ á³ëÿ ñò³íè, íàõèëèâøèñü, ³ç îáâèñëèìè ïëå÷èìà, íåíà÷å â³ä÷óâàþ÷è íà ñîá³ âàæêèé òÿãàð. ß ï³ä³éøîâ äî íüîãî ³ ïîö³ëóâàâ éîãî â ðóêó. Íà íå¿ âïàëà ñëüîçèíêà. Ç ÷è¿õ î÷åé âîíà ñêîòèëàñÿ? Ìî¿õ? ×è éîãî? ß íå ñêàçàâ í³÷îãî. ³í òàêîæ. Ìè ðîçóì³ëè îäèí îäíîãî òàê, ÿê í³êîëè. Çâóêè ãîíãà âðàç ïîâåðíóëè íàñ äî ðåàëüíîñò³. Ìè ìóñèëè ëÿãàòè ñïàòè. Äîðîãà íàçàä áóëà äîâãîþ. ß çâ³â î÷³, àáè ïîäèâèòèñÿ íà ëèöå áàòüêà, ùî ñõèëèëîñÿ íàä ìîºþ ãîëîâîþ, â íà䳿 â³äøóêàòè ÿêùî íå óñì³øêó, òî áîäàé ÿêóñü ¿¿ ïîäîáó íà öüîìó ç³â’ÿëîìó, ãåòü âèñîõëîìó îáëè÷÷³. Àí³÷îã³ñ³íüêî. Íå áóëî é ñë³äó ÿêèõîñü åìîö³é. Ö³ëêîâèòà âòîìà. Éîì ʳïóð. Äåíü Ñïîêóòóâàííÿ. ×è ìàºìî ìè ïîñòèòèñÿ? Öå ïèòàííÿ âèêëèêàëî ïàëêó äèñêóñ³þ. Ïîñòóâàííÿ îçíà÷àëî á ñêîð³øó ñìåðòü. Ìè ïîñòèëè òóò óâåñü ð³ê. Ö³ëèé ð³ê – Éîì ʳïóð. Îäíàê ³íø³ çàïåðå÷óâàëè, äîâîäÿ÷è, ùî íàì ñë³ä ïîñòèòèñÿ ç ò³º¿ ïðîñòî¿ ïðè÷èíè, ùî áóëî á íåáåçïå÷íî íå äîäåðæàòè öüîãî. Ìè ìàºìî çàñâ³ä÷èòè Áîãîâ³, ùî íàâ³òü òóò, ó öüîìó çàìêíåíîìó ïåêë³ ìè çäàòí³ ñï³âàòè Éîìó îñàííó. ß íå ïîñòèâ, ïåðåäóñ³ì, àáè íå çàñìó÷óâàòè áàòüêà, ÿêèé çàáîðîíèâ ìåí³ ðîáèòè öå. Îäíàê, á³ëüøå òîãî, ó ìåíå âæå íå áóëî ìîòèâ³â äëÿ ïîñòóâàííÿ. ß íå ì³ã óæå ìèðèòèñÿ ç ìîâ÷àííÿì Áîãà. Êîëè ÿ êîâòàâ ñâîþ þøêó, ÿ âáà÷àâ ó öüîìó â÷èíêó àêò íåïîêîðè é ïðîòåñòó ïðîòè Íüîãî. ² ÿ çà¿â ñâîþ þøêó øêóðèíêîþ õë³áà. Ó ãëèáèí³ äóø³ ÿ â³ä÷óâàâ ñòðàøåííó ïóñòêó. * Óçÿòî ç: Elie Wiesel, Night, trans. Stella Rodway. New York: Bantam Books, 1986. Copyright © 1960 by MacGibbon & Kee. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó Hill and Wang – ï³äðîçä³ëó Farrar, Srtaus and Giroux, Inc.

311

Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí ª ãàðí³ êíèæêè – âîíè ãàðàíòóþòü óñï³õ ³ ö³ëêîì âàðò³ ïðî÷èòàííÿ, àëå ò³ëüêè îêðåì³ – âèäàòí³ òâîðè ñòàþòü êëàñèêîþ, ÿêà ôîðìóº ³íòåëåêòóàëüíó ñïàäùèíó ïîêîë³íü. Äåêîòð³ çàñàäíè÷³ ïðàö³ º ðåâîëþö³éíèìè. Âîíè çì³íþþòü ï³äõ³ä äî îáãîâîðåííÿ ïðîáëåì ³ îêðåñëþþòü ïîäàëüø³ íàïðÿìè äîñë³äæåííÿ. Êíèæêà Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà “Ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà: Ðàäèêàëüíà òåîëîã³ÿ òà ñó÷àñíèé þäà¿çì” â³ääçåðêàëþº ïåðåá³ã ïîëåì³êè â öàðèí³ ºâðåéñüêî¿ òåîëî㳿 óïðîäîâæ îñòàííüî¿ ÷âåðò³ ñòîë³òòÿ. Ãîëîâíèé çàñíîâîê Ðóáåíøòåéíà – çäàºòüñÿ, òàêèé î÷åâèäíèé íèí³ – ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî ºâðåéñüêà òåîëîã³ÿ ìຠçíàéòè âèòëóìà÷åííÿ äëÿ äâîõ êàðäèíàëüíèõ ïîä³é ñó÷àñíîãî ºâðåéñüêîãî æèòòÿ: Ãîëîêîñòó ³ ïîñòàííÿ äåðæàâè ²çðà¿ëü. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà, ñòâåðäæóº Ðóáåíøòåéí, â³ðà â Áîãà-â³äêóïèòåëÿ – àêòèâíîãî ðå÷íèêà ³ñòîð³¿, çäàòíîãî ïîêëàñòè êðàé ì³íëèâîñòÿì ëþäñüêî¿ äîë³ – âòðàòèëà ñâîþ ïåðåêîíëèâ³ñòü. ³ðà â òàêîãî Áîãà ìàëà á, çðåøòîþ, äîïóñêàòè, ùî óòëåð áóâ ñêëàäîâîþ áîæåñòâåííîãî çàäóìó ³ ùî ºâðåéñüêèé íàðîä áóëî ïîêàðàíî çà éîãî ãð³õè. ×åðåç äâà äåñÿòèë³òòÿ, ÿê³ â³ää³ëÿþòü íàñ â³ä îïóáë³êóâàííÿ ö³º¿ êíèæêè, ïîãëÿäè Ðóáåíøòåéíà ìîãëè âòðàòèòè ïî÷àñòè ñâîþ ïåðâ³ñíó ãîñòðîòó; óñâ³äîìëåííÿ Ãîëîêîñòó òà éîãî ðóéí³âíèõ íàñë³äê³â ñòàëî êâ³íòåñåíö³ºþ ºâðåéñüêî¿ ³äåíòè÷íîñò³. ² ÿê ðåçóëüòàò, ²çðà¿ëü ³ ºâðåéñüêà îáùèíà, – à íå ñèíàãîãà òà Áîã – ïî÷àëè â³ä³ãðàâàòè ïðîâ³äíó ðîëü ó ºâðåéñüêîìó æèòò³. Îäíàê ó 1966 ðîö³ ñëîâà Ðóáåíøòåéíà ïðîçâó÷àëè, ÿê âèáóõ. Óïðîäîâæ ïåðøîãî äåñÿòèë³òòÿ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó ºâðå¿ â³äïîâ³äàëè íà êàòàñòðîôó ìîâ÷àííÿì. Î÷åâèäö³ ö³º¿ ïî䳿 áóëè ïðèãîëîìøåí³ òà âáèò³ ãîðåì. Çäàâàëîñÿ, ùî ïîáà÷åíå íèìè íå íàäàºòüñÿ äî ïåðåäàííÿ. Á³ëüøå òîãî, ìàëî áóëî áàæàþ÷èõ ïî÷óòè ¿õíþ îïîâ³äü. Ïåðåæèâö³ ³íòó¿òèâíî â³ä÷óâàëè, ùî îçèðàòèñÿ â ìèíóëå çàíàäòî ðàíî ³ ùî çàíàäòî ïèëüíå âäèâëÿííÿ â íüîãî ìîæå âèÿâèòèñÿ íåáåçïå÷íèì. Àìåðèêàíñüêå ºâðåéñòâî, çîêðåìà, áóëî íå ãîòîâå âèñëóõàòè ïåðåæèâöÿ (á³æåíöÿ, ÿê êàçàëè âîíè) àáî áðàòè íà ñåáå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà éîãî òåïåð³øíº ÷è ìèíóëå. Ïî÷óòòÿ òðàã³÷íîãî àáñîëþòíî ñóïåðå÷èëî àìåðèêàíñüêîìó ñïðèéíÿòòþ ïîâîºííîãî ïîêîë³ííÿ åì³ãðàíò³â. Áóëè ñïðîáè ïðîëîìèòè ñò³íó ìîâ÷àííÿ, àëå íå ÷èñëåíí³. Ç’ÿâèëèñÿ ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â, áóëî íàïèñàíî ê³ëüêà ë³òåðàòóðíèõ òâîð³â, ÿê-

312

ÍÀÑÒÎßÒÅËÜ ÖÅÐÊÂÈ ÒÀ ÎÁÐÀÍÈÉ ÍÀÐÎÄ

îò: ñïîãàäè Åë³ Â³çåëÿ “ͳ÷”, ³ ïîáà÷èëà ñâ³ò îäèíîêà íàóêîâà ðîçâ³äêà, à ñàìå: êëàñè÷íà ïðàöÿ Ðàóëÿ óëüáåðãà “Çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â”. Îäíàê ö³ ðå÷³ áóëè íàáóòêîì ëèøå îáìåæåíî¿ ÷èòàöüêî¿ àóäèòîð³¿. Òèì÷àñîì ïðîâ³íö³éíå ðåë³ã³éíå æèòòÿ ïðîñóâàëîñÿ ñåìèìèëüíèìè êðîêàìè. Íåíà÷å í³÷îãî òàêîãî, â³ä ÷îãî ìîãëà çäðèãíóòèñÿ çåìëÿ ³ ùî ìàëî á ï³ä³ðâàòè ðåë³ã³éíó â³ðó, íå ñòàëîñÿ – í³ â Îñâåíö³ì³, í³ â ªðóñàëèì³. Êðèãà ìîâ÷àííÿ ñêðåñëà ç âèõîäîì êíèæêè “Ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà”. Öÿ ïðàöÿ ïðèâåðíóëà óâàãó çíà÷íî¿ íåºâðåéñüêî¿ àóäèòîð³¿, îñê³ëüêè Ðóáåíøòåéíà ñïðèéìàëè ÿê ºâðåéñüêîãî ó÷àñíèêà ìîäíî¿ íà òîé ÷àñ äèñêóñ³¿ ïðî ñìåðòü Áîãà. ³í áóâ ïðåäñòàâëåíèé ó æóðíàë³ “Time”, ³ íåâäîâç³ òåìà Áîãà é Ãîëîêîñòó ñòàëà íàäòî íàñóùíîþ, àáè ¿¿ íå òîðêàòèñÿ. Íàâ³òü ÿêùî ïîñëàíöÿ â³äìîâèâñÿ âèñëóõàòè éîãî íàðîä, ñàìå ïîñëàííÿ ñïîíóêàëî äî ðîçäóì³â. Ïðîòå ñâî¿ì äîâãîòðèâàëèì âèçíàííÿì êíèæêà “Ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà” ìຠçàâäÿ÷óâàòè ïåðåäóñ³ì ³ñòîð³¿, à íå ë³òåðàòóðí³é âïðàâíîñò³ Ðóáåíøòåéíà. Íå ìèíóëî é ðîêó â³ä äíÿ îïóáë³êóâàííÿ ö³º¿ êíèæêè, ÿê âèáóõíóëà Øåñòèäåííà â³éíà. ² ²çðà¿ëü, ³ Ãîëîêîñò ðàïòîâî é áåçïîâîðîòíî íàäàëè âàãó ºâðåéñüê³é ñàìîñâ³äîìîñò³. Ó 1967 ðîö³ äåðæàâà ²çðà¿ëü, à ðàçîì ³ç íåþ é ºâðåéñüêèé íàðîä, çíîâó îïèíèëèñÿ ï³ä çàãðîçîþ çíèùåííÿ. Õî÷à ïðèãîëîìøëèâà ïåðåìîãà, ³ç çâèòÿæíèì âîçç’ºäíàííÿì ªðóñàëèìà çîêðåìà, òðîõè ïîì’ÿêøèëà íàïðóæåí³ñòü, àìåðèêàíñüê³ ºâðå¿ íàçàâæäè çàïàì’ÿòàëè óðîêè íåçàõèùåíîñò³ é ïîêèíóòîñò³. ²ç ÷àñîì çâ’ÿçîê ì³æ ²çðà¿ëåì ³ Ãîëîêîñòîì íå óðèâàâñÿ, à íàâïàêè ï³äñèëþâàâñÿ. Êíèæêà “Ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà” áóëà ïåðøîþ ïðàöåþ, â ÿê³é íàãîëîøóâàëîñÿ íà îáîõ öèõ ïîä³ÿõ ÿê íà ðåâîëþö³éíèõ ìîìåíòàõ, ÿê³ âèìàãàëè ïåðåîñìèñëåííÿ òðàäèö³éíî¿ ìóäðîñò³ òà ïåðåîð³ºíòàö³¿ ºâðåéñüêîãî, – à âò³ì ³ õðèñòèÿíñüêîãî, – ðåë³ã³éíîãî æèòòÿ. ×èòàþ÷è óðèâêè, ïîäàí³ â ö³é ÷àñòèí³ àíòîëî㳿, ìîæíà ñêëàñòè óÿâëåííÿ ïðî âïëèâ Ðóáåíøòåéíà íà ºâðåéñüêó òåîëîã³þ. Êîæíèé ìèñëèòåëü – Åì³ëü Ôàêåíãåéì, Åë³³çåð Áåðêîâ³ö, ²ðâ³íã Ãð³íáåðã òà Åë³ Â³çåëü – â³ä÷óâຠñåáå çîáîâ’ÿçàíèì ïðèéíÿòè âèêëèê, êèíóòèé Ðóáåíøòåéíîì. Õî÷à éîãî ïðàöÿ, ìîæëèâî, ³ íå äຠâ³äïîâ³äåé, ÿêèõ øóêàþòü äëÿ ñâîãî ðåë³ã³éíîãî æèòòÿ áóäü òî ºâðå¿ ÷è õðèñòèÿíè, Ðóáåíøòåéí, áåçóìîâíî, ïîðóøóº ïèòàííÿ, ÿê³ íå çàëèøàþòü ¿õ áàéäóæèìè.

313

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ

Çíàìåííÿì íàøî¿ åêóìåí³÷íî¿ äîáè º òå, ùî çì³íà ðåë³ã³éíèõ ïåðåêîíàíü íàðîäæåíîãî â Àìåðèö³ ðàáèíà ñòຠîá’ºêòîì äîñë³äæåííÿ í³ìåöüêîãî ñâÿùåíèêà, îñê³ëüêè îáèäâà âîíè íàìàãàþòüñÿ çíàéòè ñï³ëüíå ï³äґðóíòÿ â íåáåçïå÷íèé ìîìåíò, – êîëè çâîäèòüñÿ Áåðë³íñüêà ñò³íà ³ âïëèâîâ³ ñèëè ïåðåáóâàþòü íà ãðàí³ êîíôë³êòó. Ðàáèí ³ ïàñòîðàíòèôàøèñò ðîçëó÷àþòüñÿ äðóçÿìè. Àëå, ÿêùî ïåðåêîíàííÿ îñòàííüîãî, ÿê âèäíî, çàëèøàþòüñÿ íåçì³ííèìè ï³ñëÿ ö³º¿ áåñ³äè, â³ðà ïåðøîãî, çäàºòüñÿ, ëàäíà ïîõèòíóòèñÿ. ³äëóííÿ ö³º¿ çóñòð³÷³ â³äáèâàºòüñÿ íà ôîðìóâàíí³ ºâðåéñüêî¿ äóìêè é äîíèí³. Ðóáåíøòåéí, ïðîâ³äíèé ïðîôåñîð (êàôåäðà Ðîáåðòà Î. Ëîòîíà) ðåë³ã³¿ ó Ôëîðèäñüêîìó äåðæàâíîìó óí³âåðñèòåò³, íàðîäèâñÿ â íüþéîðêñüêîìó ѳò³ â 1924 ðîö³. ³í îá³éìຠïîñàäó ðåêòîðà Âàøèíãòîíñüêîãî ³íñòèòóòó äîñë³äæåííÿ ö³ííîñòåé ãðîìàäñüêî¿ ïîë³òèêè (Âàøèíãòîí, Ôåäåðàëüíèé îêðóã Êîëóìá³ÿ). Ïëîäîâèòèé àâòîð, Ðóáåíøòåéí ìຠó ñâîºìó äîðîáêó áàãàòî ³íøèõ êíèæîê, äî íàéá³ëüø çíàíèõ ñåðåä ÿêèõ íàëåæàòü: “Ðåë³ã³éíà óÿâà”, “Ìîðàëü ³ åðîñ”, “ϳäñòóïí³ñòü ³ñòî𳿔, “Äîáà âèáðàêóâàííÿ” òà “Íàáëèæåííÿ äî Îñâåíö³ìà” (ó ñï³âàâòîðñòâ³ ç Äæîíîì Ê. Ðîòîì), à òàêîæ éîãî àâòîá³îãðàô³ÿ “Áîðîòüáà çà âëàäó”. Íàñòîÿòåëü öåðêâè òà îáðàíèé íàðîä * Ó ñåðïí³ 1961 ðîêó ÿ ïðèáóâ äî ͳìå÷÷èíè íà çàïðîøåííÿ Bundespresseamt [Ôåäåðàëüíî¿ àãåíö³¿ ïðåñè], ùîá óïðîäîâæ äâîõ òèæí³â çðîáèòè îãëÿä îñíîâíèõ òåíäåíö³é ðåë³ã³éíîãî òà êóëüòóðíîãî æèòòÿ. Ïëàíóâàëîñÿ, ùî ÿ ïîòðàïëþ äî ͳìå÷÷èíè 13 ÷èñëà, ó íåä³ëþ – â äåíü çàêðèòòÿ êîðäîíó ì³æ Ñõ³äíèì ³ Çàõ³äíèì Áåðë³íîì. Ç îãëÿäó íà ì³æíàðîäíèé ñòàí, ÿ çì³íèâ ñâî¿ ïëàíè ³ ïðèáóâ äî Áåðë³íà ç òàêèì ðîçðàõóíêîì, àáè ìàòè çìîãó áåçïîñåðåäíüî ñïîñòåð³ãàòè öåé êðèçîâèé ìîìåíò. Ñï³âðîá³òíèêè Bundespresseamt íàäàëè ìåí³ âñåá³÷íó ï³äòðèìêó. Öÿ àãåíö³ÿ îðãàí³çóâàëà äëÿ ìåíå íèçêó ³íòåðâ’þ ç ïðîâ³äíèìè ä³ÿ÷àìè ðåë³ã³¿ òà êóëüòóðè. ß í³êîëè íå çàáóäó ìîãî ä³àëîãó ç Ãåíð³õîì Ãðþáåðîì, íàñòîÿòåëåì ªâàíãåë³÷íî¿ öåðêâè Ñõ³äíîãî é Çàõ³äíîãî Áåðë³íà. ³í ÿñêðàâî âèòëóìà÷óâàâ ó ñâ³òë³ òàáîð³â ñìåðò³ íàñë³äêè ïðèéíÿòòÿ òðàäèö³éíî¿ þäåî-õðèñòèÿíñüêî¿ òåîëî㳿 ùîäî ³ñòîð³¿. ϳñëÿ öüîãî ³íòåðâ’þ ÿ áåçïîâîðîòíî ä³éøîâ òàêîãî òåîëîã³÷íîãî âèñíîâêó: ÿêùî á ÿ â³ðèâ ó Áîãà ÿê ó âñåìîãóòíüîãî òâîðöÿ ³ñòîðè÷íî¿ äðàìè ³ â òå, ùî ²çðà¿ëü º

314

ÍÀÑÒÎßÒÅËÜ ÖÅÐÊÂÈ ÒÀ ÎÁÐÀÍÈÉ ÍÀÐÎÄ

Éîãî îáðàíèì íàðîäîì, ÿ ìàâ áè ïðèéíÿòè òåçó íàñòîÿòåëÿ Ãðþáåðà ïðî òå, ùî óòëåð ïîñëàâ íà á³éíþ ø³ñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â âîëåþ Áîæîþ. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà ÿ íàïåâíå íå ì³ã áè â³ðèòè í³ â òàêîãî Áîãà, àí³ â ²çðà¿ëü ÿê îáðàíèé Áîãîì íàðîä. Íàâåñí³ 1965 ðîêó íàñòîÿòåëü Ãðþáåð íàä³ñëàâ äî æóðíàëó “Christianity and Crisis” ñïðîñòóâàííÿ ùîäî òèõ ñë³â, ÿê³ ÿ éîìó íà÷åáòî ïðèïèñàâ. ß â³äïîâ³â íà öå, ùî ÿ íå íàä³ëÿâ íàñòîÿòåëÿ ÿêîþñü âîðîæ³ñòþ ³ ùî ÿ íå ìàâ æîäíèõ ïðè÷èí ïåðåêðó÷óâàòè éîãî ñëîâà. Òâåðäæåííÿ íàñòîÿòåëÿ ïðî âëàäó Áîãà íàä òàáîðàìè ñìåðò³ îçíà÷àº, ïî ñóò³, òå, ùî â³í íå íàöèñò ÷è àíòèñåì³ò, à âèùîþ ì³ðîþ ã³äíà ëþäèíà, ÿêà â³ðèòü â ³ñòîðè÷í³ äîêòðèíè ïðî îáðàí³ñòü ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó òà ïðî Áîãà ÿê âèð³øàëüíîãî òâîðöÿ ³ñòîðè÷íî¿ äðàìè. Ó ªâðåéñüêîìó ³ñòîðè÷íîìó ìóçå¿ â Àìñòåðäàì³ º çá³ëüøåíà ôîòîãðàô³ÿ, ÿêà âèðàçíî ï³äñóìîâóº òå, ÿê ºâðå¿ óÿâëÿþòü ñîá³ ðîëü õðèñòèÿíñòâà â “îñòàòî÷íîìó ðîçâ’ÿçàíí³”. Çðîáëåíà âîíà áóëà â êîíöòàáîð³ Âåñòåðáðüîê ó ͳäåðëàíäàõ ï³ä ÷àñ ñâÿòêóâàííÿ гçäâà åñåñ³âöÿìè â êîë³ ñâî¿õ ïîäðóã. ³äïîâ³äàëüí³ çà ñìåðòü ñòà äåñÿòè òèñÿ÷ ãîëëàíäñüêèõ ºâðå¿â âèêîðèñòîâóþòü ñâ³é â³ëüíèé â³ä âèñíàæëèâî¿ ïðàö³ ÷àñ, àáè â³äçíà÷èòè íàðîäæåííÿ ñâîãî – ºâðåéñüêèõ êîðåí³â – Áîãà íà òîìó ñàìîìó ì³ñö³, äå âîíè âèð³øóâàëè äîëþ êîæíîãî âèëîâëåíîãî íèìè ºâðåÿ. г÷ ó ò³ì, ùî ò³, õòî êàòóâàâ ºâðå¿â, áóëè ÿêùî íå ðåâíèìè âèðàçíèêàìè õðèñòèÿíñüêîãî â³ðîâ÷åííÿ, òî ïðèíàéìí³ ÷îëîâ³êàìè òà æ³íêàìè, ÷è¿ ðåë³ã³éí³ ïåðåêîíàííÿ ïîõîäèëè âèêëþ÷íî ³ç õðèñòèÿíñüêèõ äæåðåë. Á³ëüøå òîãî, ëþäè, áåçïîñåðåäíüî ïðè÷åòí³ äî ôàáðèêè ñìåðò³, àæ í³ÿê íå áóëè ïîêèäüêàìè ñóñï³ëüñòâà. Çäåá³ëüøîãî öå áóëè ôàõ³âö³, ùî ìàëè çà ïëå÷èìà óí³âåðñèòåòñüêó ÷è ïðîôåñ³éíó îñâ³òó.  îêðåìèõ âèïàäêàõ àêòèâíèìè ðå÷íèêàìè ñïðàâè ñìåðò³ âèñòóïàëè êîëèøí³ ïàñòîðè. Õðèñòèÿíñüê³ ìèñëèòåë³ äóæå ÷àñòî õàðàêòåðèçóþòü íàöèçì ÿê àíòèõðèñòèÿíñüêèé âèáóõ, ÿêèé â³äçíà÷àºòüñÿ ö³ëêîâèòèì â³äõîäîì â³ä õðèñòèÿíñüêî¿ ìîðàë³. Öÿ òåçà º íåçàïåðå÷íîþ ³ñòèíîþ. Îäíàê âîíà íå ïîÿñíþº ð³çíèö³ ì³æ òèìè àíòèõðèñòèÿíñüêèìè ïî÷óòòÿìè, ùî âêîð³íåí³ â êîíêóðóþ÷³é ñèñòåì³ ö³ííîñòåé, òàê³é ÿê ²ñëàì, ³ àíòèõðèñòèÿíñüêèì âèáóõîì, ó÷èíåíèì õðèñòèÿíàìè ñóïðîòè ñâ âëàñíî¿ ñèñòåìè ö³ííîñòåé. Íàöèçì áóâ àíòèõðèñòèÿíñüêîþ òå÷³ºþ. Ïðîòå, â³í áóâ ä³àëåêòè÷íî ïîâ’ÿçàíèé ³ç õðèñòèÿíñòâîì. ³í ñòàíîâèâ çàïåðå÷åííÿ õðèñòèÿíñòâà – çàïåðå÷åííÿ â ðîçóì³íí³ Ãåãåëÿ é Ôðåéäà. ³í òàê ñàìî áóâ ìàëîéìîâ³ðíèé áåç õðèñòèÿíñòâà, ÿê ÷îðíà ìåñà ñåðåäíüîâ³÷íîãî ñàòàí³çìó – áåç ìåñè êàòîëèöüêî¿. Ïåâíà ð³÷, êëàñè÷í³ âðàæ³ äóø³

315

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ

õðèñòèÿíñòâà – ºâðå¿ – ñòàëè ïåðøèìè æåðòâàìè àíòèõðèñòèÿíñüêèõ õðèñòèÿí – íàöèñò³â. ×èì á³ëüøå äîñë³äæóºø êëàñè÷í³ çàÿâè õðèñòèÿíñòâà ùîäî ºâðå¿â òà þäà¿çìó, âîäíî÷àñ ïîì’ÿòàþ÷è ïðî æàõëèâó ³ñòîð³þ íàöèñòñüêî¿ äîáè, òèì ñèëüí³øèì ñòຠáàæàííÿ çàìèñëèòèñÿ íàä òèì, ÷è íåìຠ÷îãîñü ó ëîã³ö³ õðèñòèÿíñüêî¿ òåîëî㳿, – ÿêùî îö³íþâàòè ¿¿ ç âèñîòè ìåòàô³çèêè, – ùî ñëóãóâàëî á ï³äґðóíòÿì äëÿ âèïðàâäàííÿ, ÿêùî íå äëÿ çàîõî÷óâàííÿ, âáèâàííÿ ºâðå¿â. Ïîïðè íàäçâè÷àéíó áîëþ÷³ñòü äîñë³äæåííÿ öüîãî ïèòàííÿ, í³ õðèñòèÿíèíó, í³ ºâðåþ éîãî íå óíèêíóòè. Ïîñòàâèâøè ñîá³ çà ìåòó äîñë³äèòè çâ’ÿçîê ì³æ õðèñòèÿíñòâîì ³ Ãîëîêîñòîì, ÿ äóæå çðàä³â, êîëè âë³òêó 1961 ðîêó, ï³ä ÷àñ ìîãî â³çèòó äî Çàõ³äíî¿ Í³ìå÷÷èíè Bundespresseamt – Àãåíö³ÿ ïðåñè é ³íôîðìàö³¿ Ôåäåðàòèâíî¿ Ðåñïóáë³êè ͳìå÷÷èíè – íàäàëà ìåí³ ìîæëèâ³ñòü â³äâ³äàòè òà ïîáåñ³äóâàòè ç äîêòîðîì Ãåíð³õîì Ãðþáåðîì, íàñòîÿòåëåì ªâàíãåë³÷íî¿ öåðêâè â Áåðë³í³, ó íüîãî âäîìà â Áåðë³í-Äàëåì³. Öå áóâ ì³é òðåò³é ïðè¿çä äî ͳìå÷÷èíè âïðîäîâæ òðèíàäöÿòè ì³ñÿö³â. Ïåðø³ äâà â³çèòè áóëè ïðèâàòíèìè. Öüîãî ðàçó Bundespresseamt äîïîìîãëà ìåí³ çðîçóì³òè äåùî ç ò³º¿ ñêëàäíî¿ ðåàëüíîñò³, ÿêîþ º ñó÷àñíà ͳìå÷÷èíà. Òèñÿ÷³ í³ìö³â ãîòîâ³ áóëè äàâàòè ïîêàçàííÿ ïðîòè Åéõìàíà ³ ïðîïîíóâàëè â³äïîâ³äí³ ñâ³ä÷åííÿ. Ëèøå îäèí ³ç íèõ ôàêòè÷íî áðàâ ó÷àñòü ó ñóäîâîìó ïðîöåñ³ â ªðóñàëèì³. Íàñòîÿòåëü Ãðþáåð – ïðîòåñòàíòñüêèé ñëóæèòåëü, ùî â³â äîâãó é ãåðî¿÷íó áîðîòüáó ïðîòè íàöèçìó ³ç õðèñòèÿíñüêèõ ïîçèö³é ³ âèÿâëÿâ äðóæíº ñòàâëåííÿ äî ãîëîâíèõ æåðòâ íàöèçìó òà íàäàâàâ ¿ì äîïîìîãó. ʳíåöü ê³íöåì ÷åðåç ñâîþ â³äâàæíó ä³ÿëüí³ñòü â³í ïîòðàïèâ äî Äàõàó ³ ëåäü íå áóâ ïðèðå÷åíèé íà ìó÷åíèöòâî. Éîãî îï³ð çàñëóãîâóâàâ íà îñîáëèâå ïîøàíóâàííÿ, îñê³ëüêè öÿ ëþäèíà íàðàæàëà íà âåëèêó íåáåçïåêó íå ëèøå ñàìó ñåáå, à é äðóæèíó òà ä³òåé. ϳñëÿ â³éíè íàñòîÿòåëü Ãðþáåð ïðèñâÿòèâ ñåáå ñïðàâ³ ë³êóâàííÿ ïîòåðï³ëèõ ³ ïðèìèðåííÿ. ³í äîêëàâ âåëè÷åçíèõ çóñèëü äëÿ çàñíóâàííÿ Áóäèíêó Ãåíð³õà Ãðþáåðà â Áåðë³í-Äàëåì³ – äîìó ïåðåñòàð³ëèõ äëÿ æåðòâ íþðíáåðçüêèõ çàêîí³â. Äî íèõ íàëåæàëè ëþäè í³ìåöüêî¿ òà ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñòåé, êîòð³ ìàëè ñï³ëüí³ øëþáè; íàâåðíåí³ ó õðèñòèÿíñòâî ºâðå¿, à òàêîæ íåâåëè÷êà êóïêà ë³òíüîãî â³êó ºâðå¿â, ÿê³ âñóïåðå÷ ò³é íàâàë³, ùî çðóéíóâàëà ¿õíº æèòòÿ, áàæàëè çàê³í÷èòè ñâî¿ äí³ â Áåðë³í³. Çàâäÿêè ãðîìàäñüê³é òà äåðæàâí³é ï³äòðèìö³ äëÿ öèõ ëþäåé, ùî ïåðåáóâàëè ï³ä îñîáëèâîþ îï³êîþ íàñòîÿòåëÿ, áóâ çáóäîâàíèé ïðîñòîðèé ³ ïðèâàáëèâèé áóäèíîê.

316

ÍÀÑÒÎßÒÅËÜ ÖÅÐÊÂÈ ÒÀ ÎÁÐÀÍÈÉ ÍÀÐÎÄ

Îêð³ì òîãî, ùî íàñòîÿòåëü Ãðþáåð äàâàâ ïîêàçàííÿ íà ñóä³ íàä Åéõìàíîì, â³í çðîáèâ âåëèêèé âíåñîê ó ñïðàâó ïðèìèðåííÿ ì³æ ͳìå÷÷èíîþ òà ²çðà¿ëåì íà ïîë³òè÷íîìó ð³âí³, ³ ì³æ í³ìåöüêèì õðèñòèÿíñòâîì òà þäà¿çìîì ó ðåë³ã³éí³é ïëîùèí³. Íà ïðîïîçèö³þ Ãðþáåðà, ç íàãîäè éîãî ñ³ìäåñÿòèë³òíüîãî þâ³ëåþ í³ìåöüê³ äðóç³ òà ïðèõèëüíèêè íàñòîÿòåëÿ ç³áðàëè ïîíàä ñòî òèñÿ÷ ìàðîê äëÿ çàêëàäåííÿ â ²çðà¿ë³ ë³ñó íà éîãî ÷åñòü. ³í â³äìîâëÿâñÿ â³ä áóäü-ÿêèõ ïîäàðóíê³â. Íàòîì³ñòü â³í íàïîëÿãàâ íà òîìó, ùîá ãðîø³ ïåðåäàâàëèñÿ íà ðîçáóäîâó ²çðà¿ëþ. Àêòèâíî ñï³âðîá³òíè÷àâ â³í ³ â í³ìåöüêî-³çðà¿ëüñüê³é îðãàí³çàö³¿, ùî âëàøòîâóâàëà îáì³í ìîëîä³æíèìè äåëåãàö³ÿìè öèõ äâîõ êðà¿í. Ñàì â³í òðè÷³ â³äâ³äóâàâ ²çðà¿ëü. Íàñòîÿòåëþ ïîíàä ñ³ìäåñÿò, àëå â³äðàçó âïàäàþòü â îêî éîãî çäîðîâèé âèãëÿä ³ ÷óéí³ñòü éîãî äóø³. Ó íüîãî äîâîë³ ïðèºìíèé ³ ïðîñòîðèé áóäèíîê, ùî òðàïëÿºòüñÿ äóæå ð³äêî â íàø³ äí³ â Áåðë³í³, äå ÷åðåç íåñòàòêè, ïðîæèâàííÿ â áàãàòîêâàðòèðíîìó áóäèíêó – öå âñå, íà ùî ìîæóòü ðîçðàõîâóâàòè á³ëüø³ñòü ëþäåé. ³í çóñòð³â ìåíå á³ëÿ ïîðîãà ³ ïðîâ³â äî ñâîãî êàá³íåòó, ÿêèé áóâ ïîçàñòàâëåíèé êíèæêàìè, à òàêîæ óñ³ëÿêîãî ðîäó ïàì’ÿòíèìè ðå÷àìè é ñóâåí³ðàìè, ùî íàãàäóâàëè ïðî éîãî äîâãó é âèäàòíó êàð’ºðó. Áóëà òóò ³ äîâîë³ íåïîãàíà êîï³ÿ “Ôëîðè” Ðåìáðàíäòà. Êð³ì òîãî, â îäíîìó ç êóò³â ñòîÿâ ñêóëüïòóðíèé ïîðòðåò íàñòîÿòåëÿ, ÿêèé ñïðàâëÿâ äîñèòü ñèëüíå âðàæåííÿ. ²ç äîñâ³äó ñâî¿õ ÷èñëåííèõ ³íòåðâ’þâàíü í³ìö³â ³ç ð³çíèõ ñôåð ä³ÿëüíîñò³ ÿ çíàâ, ùî íà ïî÷àòêó ³íòåðâ’þ ïîòð³áíî ïðîâåñòè äåÿêó ðîçìèíêó, àáè äàòè ëþäèí³ âèéòè ç³ ñòàíó ïåðâèííî¿ ñêóòîñò³. Ó âèïàäêó ³ç íàñòîÿòåëåì öå áóëî íåïîòð³áíî. Ó éîãî ìàíåð³ ñï³ëêóâàòèñÿ â³ä÷óâàëèñÿ äèâîâèæíà ïðÿìîë³í³éí³ñòü ³ ùèð³ñòü, êîòð³ ñâ³ä÷èëè: ó ö³º¿ ëþäèíè íà äóìö³ ñàìå òå, ùî âîíà ãîâîðèòü. Òàêîþ äî áîëþ áåçêîìïðîì³ñíîþ ÷åñí³ñòþ â³äçíà÷àëîñÿ âñå íàøå ³íòåðâ’þ. Öÿ ÷åñíîòà áóëà íå ç òèõ, ùî ö³íóâàëèñÿ íàöèñòàìè. Íàéïðèðîäí³øîþ â³äïðàâíîþ òî÷êîþ ä³àëîãó áóâ ñóä íàä Åéõìàíîì. Íàñòîÿòåëü ïîÿñíèâ, ùî â³í ¿õàâ äî ªðóñàëèìó ç âåëè÷åçíèì íåáàæàííÿì ³ çâàæèâñÿ íà öå ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê éîãî ³ì’ÿ ïî÷àëè çãàäóâàòè íàñò³ëüêè ÷àñòî, ùî â³í â³ä÷óâ, ùî íå ìຠã³äíî¿ àëüòåðíàòèâè. ³í ñòâåðäæóâàâ òàêîæ, ùî ïî¿õàâ ÿê í³ìåöü – ïðåäñòàâíèê íàðîäó, ÿêèé óâ³÷íèâ íåñïðàâåäëèâ³ñòü – ³ ÿê ÷ëåí õðèñòèÿíñüêî¿ öåðêâè, ÿêà îá³éøëà öåé ôàêò ìîâ÷àííÿì. “×è ìàâ ÿê³ñü íåãàòèâí³ íàñë³äêè âàø âèñòóï ³ç ñâ³ä÷åííÿìè â ñóä³ äëÿ âàøèõ ñòîñóíê³â ³ç âëàñíèì íàðîäîì?” – çàïèòàâ ÿ.

317

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ

³í â³äïîâ³â çàïåðå÷íî ³ äîäàâ, ùî, ïî ñóò³, íå áà÷èòü âåëèêî¿ ð³çíèö³ ì³æ ñîáîþ òà Åéõìàíîì ³ ùî íà íüîãî òåæ ëÿãຠïðîâèíà, ÿêó íàñïðàâä³ ìàëè á ðîçä³ëèòè âñ³ í³ìö³, à íå îäèí Åéõìàí. “ßêùî á êîæíèé â³ä÷óâàâ õî÷à á òð³øå÷êè á³ëüøó â³äïîâ³äàëüí³ñòü, ïåðåá³ã ïîä³é áóâ áè ³íøèé”. Íàñòîÿòåëü ñêàðæèâñÿ íà òå, ùî óðÿäè ïðàêòè÷íî êîæíî¿ öèâ³ë³çîâàíî¿ êðà¿íè â³äâåðíóëèñÿ â³ä ºâðå¿â, ëèøàþ÷è ¿õ ìîæëèâîñò³ âè¿õàòè. ³í ðîçïîâ³â ïðî ñâî¿ âëàñí³ çóñèëëÿ ³ç çàáåçïå÷åííÿ ³ìì³ãðàö³éíèõ â³ç ³ âèñëîâèâ ã³ðêèé æàëü ³ç ïðèâîäó òîãî, ùî éîãî ñòàðàííÿ ð³äêî óâ³í÷óâàëèñÿ óñï³õîì. ß çàïèòàâ íàñòîÿòåëÿ ïðî Áóäèíîê Ãåíð³õà Ãðþáåðà. ³í ïîÿñíèâ, ùî äîïîì³ã ñîòíÿì ëþäåé, ÿê³, çäåá³ëüøîãî, áóëè æåðòâàìè íþðíáåðçüêèõ çàêîí³â, ïîêèíóòè ͳìå÷÷èíó.  îñòàíí³ ðîêè äåõòî ç íèõ âèñëîâèâ áàæàííÿ ïîâåðíóòèñÿ. Ñïî÷àòêó â³í çàñíóâàâ ñâ³é áóäèíîê äëÿ äâàäöÿòè îñ³á, á³ëüø³ñòü ç ÿêèõ áóëè õðèñòèÿíàìè, ùî âòðàòèëè ï³ä ÷àñ ïåðåñë³äóâàíü ºâðåéñüêèõ ðîäè÷³â. ³í â³ä÷óâàâ, ùî ö³ ëþäè çàñëóãîâóâàëè íà êîìôîðòí³ø³ óìîâè íàïðèê³íö³ ñâîãî æèòòÿ, í³æ ³íø³ ë³òí³ ëþäè. Êð³ì òîãî, áóëî íàäçâè÷àéíî íåëåãêî âäàëî ðîçì³ñòèòè ¿õ ó çâè÷àéíèõ í³ìåöüêèõ áóäèíêàõ äëÿ ïåðåñòàð³ëèõ ç îãëÿäó íà òå, ùî í³ìö³ ïîõèëîãî â³êó çäåá³ëüøîãî òàê ³ çàëèøèëèñÿ â³äâåðòèìè àíòèñåì³òàìè ³ âèñëîâëþâàëè íåçãîäó íà öå. Çàäëÿ ðîçâ’ÿçàííÿ öèõ ïðîáëåì â³í ïîáóäóâàâ çà çíà÷íî¿ ãðîìàäñüêî¿ ï³äòðèìêè öåé àáñîëþòíî óí³êàëüíèé ³ äóæå ãàðíèé áóäèíîê. Íå ÷åêàþ÷è ìîãî çàïèòàííÿ, íàñòîÿòåëü ïîâ³äîìèâ, ùî â³í í³êîëè íå íàìàãàâñÿ íàâåðíóòè ºâðå¿â ó ñâîþ â³ðó ³ íå ìຠíàì³ðó ðîáèòè öå òåïåð. Íàâïàêè, â³í âîë³â áè, ùîá õðèñòèÿíè ñòàâàëè êðàùèìè õðèñòèÿíàìè, à þäå¿ – êðàùèìè þäåÿìè. Íåâäîâç³ ÿ ä³çíàâñÿ, ùî íàñòîÿòåëü ìຠäóæå ÷³òê³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ÿêèìè ìàþòü áóòè ºâðå¿ ³ ÿê ¿ì ñë³ä ïîâîäèòèñÿ. Çíîâó æ òàêè, ïðîäîâæóþ÷è ñâîþ ðîçïîâ³äü áåç ìî¿õ ïîïåðåäí³õ çàïèòàíü íà öþ òåìó, íàñòîÿòåëü ïîâ³äîìèâ, ùî ºâðå¿ Í³ìå÷÷èíè ïåðåáóâàþòü çàðàç ó âåëèê³é íåáåçïåö³. ³í ñêàçàâ, ùî ºâðå¿ çíîâó çàéíÿëè âïëèâîâ³ ïîçèö³¿ â áàíê³âñüê³é ä³ÿëüíîñò³, â öàðèí³ ïðåñè òà â ³íøèõ ñôåðàõ ãðîìàäñüêîãî ³íòåðåñó. Öå òâåðäæåííÿ çäèâóâàëî ìåíå, îñê³ëüêè, ÿê ìåí³ ïîâ³äîìèëè, íàðàõîâóâàëîñÿ ëèøå â³ñ³ì òèñÿ÷ ºâðå¿â, ÿê³ ïðàöþâàëè çà íàéìîì àáî íà ñàìèõ ñåáå, â êðà¿í³ ç ï’ÿòäåñÿòèì³ëüéîííèì íàñåëåííÿì. “Ó Í³ìå÷÷èí³ ïðîáëåìà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî ºâðå¿ íå âèíåñëè æîäíîãî óðîêó ç òîãî, ùî òðàïèëîñÿ ç íèìè, – ñêàçàâ â³í ìåí³. – ß çàâæäè êàæó

318

ÍÀÑÒÎßÒÅËÜ ÖÅÐÊÂÈ ÒÀ ÎÁÐÀÍÈÉ ÍÀÐÎÄ

ñâî¿ì ºâðåéñüêèì äðóçÿì, ùîá âîíè íå ñòàâàëè íà çàâàä³ íàø³é áîðîòüá³ ç àíòèñåì³òèçìîì”. Ç îãëÿäó íà äàâíþ äðóæáó íàñòîÿòåëÿ ç ºâðåéñüêèì íàðîäîì ÿ ïîïðîñèâ éîãî ïîÿñíèòè âèñëîâëåíå íèì òâåðäæåííÿ. ³í â³äïîâ³â, ùî çàðàç, íàïðèêëàä, áàãàòî ÿê³ áóäèíêè ðîçïóñòè òà ñóìí³âí³ í³÷í³ êëóáè – îñîáëèâî ò³, ùî ðîçòàøîâàí³ â áåçïîñåðåäí³é áëèçüêîñò³ äî àðì³éñüêèõ òàáîð³â – ïåðåáóâàþòü ó ðóêàõ ºâðå¿â. “Óïðîäîâæ ñîòåíü ðîê³â ñåðåä í³ìö³â ³ñíóâàëà íåáåçïå÷íà òðàäèö³ÿ àíòèñåì³òèçìó. óòëåð ñêîðèñòàâñÿ ö³ºþ òðàäèö³ºþ çàäëÿ ñâî¿õ âëàñíèõ ö³ëåé. Íàì äóæå âàæêî ïîêëàñòè ¿é êðàé. ϳñëÿ ñóäó íàä Åéõìàíîì ó öüîìó ÿ âáà÷àþ îäíå ç³ ñâî¿õ çàâäàíü. ß áåðó ó÷àñòü â îäíîìó-äâîõ ì³òèíãàõ íà òèæäåíü, àáè ñïðèÿòè âèêîð³íåííþ àíòèñåì³òèçìó, àëå ñïðàâà öÿ äóæå íåëåãêà, ³ óñêëàäíþþòü ¿¿ ò³ ºâðå¿, ùî ïîñ³äàþòü ïðîâ³äí³ ïîçèö³¿, ³ ò³, ùî ïîãëèíåí³ ãîíèòâîþ çà ãðîøèìà ³ íå ïåðåá³ðëèâ³ ó ñïîñîáàõ ¿õ çäîáóâàííÿ”. Ó â³äïîâ³äü ÿ ðîçïîâ³â íàñòîÿòåëþ ïðî ïåðåêîíàí³ñòü áàãàòüîõ ³çðà¿ëüòÿí ó òîìó, ùî íàéäèâîâèæí³øà îñîáëèâ³ñòü ²çðà¿ëþ ïîëÿãຠâ òîìó, ùî òàì ºâðå¿ ìàþòü ïðàâî áóäóâàòè ñâîº æèòòÿ çà ñâî¿ì áàæàííÿì áåç îãëÿäó íà ºâðåéñüêó ïðîáëåìó. ß âèñâ³òëèâ öå ïèòàííÿ â òåðì³íàõ ñâîáîäè êîæíî¿ ëþäèíè ðîáèòè âëàñíèé æèòòºâèé âèá³ð ³ çàïëàòèòè â³äïîâ³äíó ö³íó çà ñâîº îñîáèñòå ð³øåííÿ. “Ïåðåïðîøóþ, ÿ íå ðîçóì³þ, ÷îìó âè òàê ïåðåéìàºòåñÿ ì³çåðíîþ êóïêîþ ºâðå¿â, ÿê³ îðóäóþòü ó ò³íüîâ³é ñôåð³ àáî ö³êàâëÿòüñÿ ëèøå íàêîïè÷åííÿì ãðîøåé, çàì³ñòü òîãî, àáè äîäåðæóâàòèñÿ áëàãî÷åñòèâèõ íàñòàíîâ. Íà ìîþ äóìêó, êîæíà ëþäèíà ðîçïëà÷óºòüñÿ ñïîâíà çà òîé ñïîñ³á æèòòÿ, ÿêèé âîíà âåäå. Õ³áà îáõîäèòèìóòü í³ìö³â æèòòºâ³ ð³øåííÿ öèõ ºâðå¿â, ÿêùî ö³ ïåðø³ ñàì³ íå áóäóòü çàíàäòî çàçäð³ñíèìè ÷è íå â ì³ðó ö³êàâèìè ùîäî æèòòÿ ³íøèõ ëþäåé? ×è ìîæå êîæåí ºâðåé ïîâèíåí ïåðåòâîðèòèñÿ íà ùîñü òàêå íåâèðàçíå, íà òàêó íåïîêàçíó é íåïðèì³òíó îñîáó, ÿêà í³êîãî íå ñêðèâäèòü? ×è íå ïîëÿãຠòîé óðîê, ÿêèé ìàþòü âèíåñòè ºâðå¿ ç òàáîð³â ñìåðò³, â òîìó, ùî âîíè ìóñÿòü äîâåñòè í³ìöÿì ñâîþ íàäçâè÷àéíó çäàòí³ñòü äî äîáðî÷åñíîñò³? À ÷è íå áóäå çíà÷íî êðàùèì ð³øåííÿì äëÿ âñ³õ ºâðå¿â, ùî çàëèøèëèñÿ â ͳìå÷÷èí³, âè¿õàòè é ïîäàòèñÿ òóäè, äå âîíè çìîæóòü áóòè òàêèìè, ÿêèìè âîíè çàõî÷óòü, íå ïåðåéìàþ÷èñü òèì, ùî ïîäóìàþòü ïðî íèõ í³ìö³ àáî ÿê âîíè ¿õ ñïðèéìàòèìóòü? ϳñëÿ òîãî, ùî òðàïèëîñÿ, íàâ³ùî òîìó ÷è ³íøîìó ºâðåþ çàëèøàòèñÿ òóò ³ õâèëþâàòèñÿ ïðî ñõâàëåííÿ éîãî â÷èíê³â í³ìöÿìè?”

319

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ

Íàñòîÿòåëü íå áóâ ëàäåí ïîãîäèòèñÿ íà âè¿çä ºâðå¿â. Éîãî çàíåïîêî¿ëà äóìêà ïðî òå, ùî òà íåâåëè÷êà êóïêà ºâðå¿â, ùî çàëèøèëèñÿ, ìàþòü ïîêèíóòè ͳìå÷÷èíó. ³í â³ä÷óâàâ, ùî ÿ ìàâ ðàö³þ, äîâîäÿ÷è, ùî ºâðå¿ ìàþòü òàê³ ñàì³ ïðàâà áóòè òàêèìè, ÿê ¿ì çàìàíåòüñÿ, ÿê ³ í³ìö³, àëå â³í áóâ òàêîæ ïåðåêîíàíèé, ùî ï³ñëÿ òîãî, ùî ñòàëîñÿ, ¿ì íå ñë³ä öüîãî ðîáèòè, îñê³ëüêè öå á íàäòî óñêëàäíèëî ñïðàâó âèêîð³íåííÿ àíòèñåì³òèçìó. Áóëî î÷åâèäíî, ùî â éîãî óÿâëåííÿõ ³ñíóâàâ îá’ºêòèâíèé çâ’ÿçîê ì³æ ïîâåä³íêîþ ºâðå¿â òà àíòèñåì³òèçìîì. Ïîãîäèâøèñü áóëî ç òèì, ùî ºâðå¿ ìàþòü ñò³ëüêè æ ïðàâ ïîðîäæóâàòè íåðîá ³ íåã³äíèê³â, ÿê ³ áóäü-ÿêèé ³íøèé íàðîä, íàñòîÿòåëü øâèäêî â³äñòóïèâñÿ â³ä öüîãî. ³í çàãîâîðèâ ïðî äàâí³é çàïîâ³ò ì³æ Áîãîì òà ³çðà¿ëüñüêèì íàðîäîì ³ ïðî òå, ùî íà ²çðà¿ë³ ÿê íà îáðàíîìó Áîãîì íàðîäîâ³ ëåæàòü îñîáëèâ³ çîáîâ’ÿçàííÿ ïîâîäèòèñÿ òàê, ùîá öå äóõîâíî óçãîäæóâàëîñÿ ç áîæåñòâåííèì ðîçìèñëîì. “Öå íå ÿ êàæó ïðî ²çðà¿ëü; Áîã ãîâîðèòü öå â Á³á볿, à ÿ â³ðþ â öå!” – íàïîëÿãàâ â³í äîâîë³ åìîö³éíî. Íàñòîÿòåëü áóâ íå ïåðøèì ç-ïîì³æ äóõîâíèõ îñ³á ͳìå÷÷èíè, õòî ãîâîðèâ ç³ ìíîþ ïîä³áíèì ÷èíîì. Ðàí³øå ìåí³ äîâîäèëîñÿ çóñòð³÷àòèñÿ ç áàãàòüìà ³íøèìè – ó Áåðë³í³ òà Áîíí³. Âñ³ âîíè íàãîëîøóâàëè íà ³ñíóâàíí³ âåëüìè îñîáëèâîãî, ïîñëàíîãî ïðîâèä³ííÿì çâ’ÿçêó ì³æ ²çðà¿ëåì, ³ç éîãî äîëåþ ³ Áîæîþ âîëåþ; äîâîäèëè, ùî öå ñïðàâäæóâàëîñÿ ó á³áë³éí³ ÷àñè, ³ ùî Heilsgeschichte – “³ñòîð³ÿ ñïàñ³ííÿ” – ºâðåéñüêîãî íàðîäó ðîçãîðòàºòüñÿ é äîíèí³. Íàñïðàâä³, ñë³ä â³äçíà÷èòè, ùî öå ïåðåêîíàííÿ ïîä³ëÿëîñÿ ïåðåâàæíîþ á³ëüø³ñòþ ðåë³ã³éíèõ ºâðå¿â óïðîäîâæ óñ³º¿ ³ñòîð³¿. Òåîëîã³÷íå çíà÷åííÿ ñ³îí³ñòñüêîãî ðóõó òà çàñíóâàííÿ äåðæàâè ²çðà¿ëü ïîëÿãຠïåðåäóñ³ì ó â³äêèäàíí³ Heilsgeschichte ³ ñòâåðäæåíí³, ùî ºâðåéñüê³ á³äè ñïðè÷èíåíî ëþäüìè, à îòæå, é óñóíóòè ¿õ ìîæóòü ëþäè. Ïàñòîðè çàëèøàþòüñÿ ïåðåêîíàíèìè – ñë³ä çàçíà÷èòè, ùî ¿õíÿ ïåðåêîíàí³ñòü çðîñòຠ– â òîìó, ùî í³äå ó ñâ³ò³ ïëîäè Áîæî¿ ä³ÿëüíîñò³ â ³ñòî𳿠íå áóëè î÷åâèäí³øèìè, í³æ ó æèòò³ é äîë³ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Ùîðàçó ÿ íåãàéíî çàïåðå÷óâàâ, ùî òàêèé çàñíîâîê ìຠñâî¿ì íåìèíó÷èì âèñíîâêîì òå òâåðäæåííÿ, ùî íàöèñòñüêà ð³çàíèíà ºâðå¿â áóëà, â ïåâíîìó ñåíñ³, Áîæîþ âîëåþ, òîáòî Áîã ñïðàâä³ õîò³â, ùîá ºâðåéñüêèé íàðîä áóëî âèíèùåíî. ² ùîðàçó – äî çóñòð³÷³ ç äîêòîðîì Ãðþáåðîì – ÿ ñòèêàâñÿ ³ç çí³ÿêîâ³ííÿì ³ çàïåðå÷åííÿì. Ãðàôèíÿ äîêòîð ôîí гòáåðã – ïðåäñòàâíèöÿ ªâàíãåë³÷íî¿ öåðêâè â Áîííñüêîìó óðÿä³, ÷àð³âíà é îñâ³÷åíà æ³íêà – îäíà ç òèõ í³ìåöüêèõ ðåë³ã³éíèõ ïðîâîäèð³â, ç ÿêèìè ÿ îáãîâîðþâàâ öå ïèòàííÿ. Âîíà âèñóíóëà

320

ÍÀÑÒÎßÒÅËÜ ÖÅÐÊÂÈ ÒÀ ÎÁÐÀÍÈÉ ÍÀÐÎÄ

òðàäèö³éíå âèòëóìà÷åííÿ äîë³ ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó ÿê òàêî¿, ùî ñêåðîâàíà îñîáëèâèì áîæåñòâåííèì ïðîâèä³ííÿì, îäíàê âîíà ÷àñòêîâî â³äñòóïèëàñÿ â³ä öüîãî ïîãëÿäó ï³ñëÿ ìîãî çàêèäó. “Ç ïîãëÿäó òåîëî㳿 öå, ìîæëèâî, é ïðàâèëüíî, àëå ÿê ëþäèíà ³ â æîäíîìó çðîçóì³ëîìó äëÿ ìåíå àñïåêò³ ÿ íå ìîæó ïîâ³ðèòè â òå, ùî Áîã õîò³â, àáè íàöèñòè çíèùèëè ºâðå¿â”, – ñêàçàëà âîíà. ¯¿ íåáàæàííÿ éòè çà ëîã³êîþ ñâ òåîëî㳿 äî õèìåðíîãî âèñíîâêó, çã³äíî ç ÿêèì íàöèñòè áóëè ñï³ëüíèêàìè ïðàâåäíîãî Áîãà, ïî-ëþäñüêè ìîæíà áóëî çðîçóì³òè. ß ñòèêàâñÿ ç ïîä³áíèì íåáàæàííÿì ³ ó âèïàäêàõ ç ³íøèìè äóõîâíèìè îñîáàìè, ç ÿêèìè ìåí³ äîâåëîñÿ ðîçìîâëÿòè, õî÷à ÷åðåç òå, ùî ÿ ðàáèí ³ ïðè¿õàâ ÿê ã³ñòü, ³ñíóâàëà â³ä÷óòíà éìîâ³ðí³ñòü òîãî, ùî ÿ íå îòðèìàâ ñïðàâä³ ïîêàçîâî¿ âèá³ðêè òåîëîã³÷íî¿ äóìêè. Òó ñàìó â³äêðèò³ñòü ³ â³äñóòí³ñòü ëóêàâèõ äóìîê, ÿêèìè ç ïåðøîãî æ ìîìåíòó â³äçíà÷àâñÿ íàø ä³àëîã ³ç íàñòîÿòåëåì Ãðþáåðîì, áóëî ïðîäåìîíñòðîâàíî íèì ³ â éîãî ðåàêö³¿ íà ìîº çàïèòàííÿ ùîäî ðîë³ Áîãà ó ñìåðò³ øåñòè ì³ëüéîí³â – ïèòàííÿ, ÿêå, ÿ ãàäàþ, º âèð³øàëüíèì äëÿ ñó÷àñíî¿ ºâðåéñüêî¿ òåîëî㳿. “×è áóëî Áîæîþ âîëåþ òå, ùî óòëåð çíèùóâàâ ºâðå¿â?” – ïîâòîðèâ ÿ çàïèòàííÿ. “×è ñòîñóºòüñÿ âàøå â³ðîâ÷åííÿ ïåðåæèòèõ íàìè ïîä³é?” Äîêòîð Ãðþáåð ï³äíÿâñÿ ç³ ñâîãî ñò³ëüöÿ ³ äîâîë³ òåàòðàëüíèì æåñòîì âèéíÿâ ³ç øóõëÿäè Á³áë³þ, ðîçãîðíóâ ¿¿ é çà÷èòàâ: “Um deinetwillen werden wir getotet den ganzen Tag… Íàñ ïîáèâàþòü çà Òåáå ùîäåííî…” (Ïñ.44:22). “Êîëè Áîã çàæàäຠì ñìåðò³, ÿ âèêîíàþ Éîãî âîëþ! – ñêàçàâ â³í äàë³. – Êîëè ÿ ïî÷àâ ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü ïðîòè íàöèñò³â, ÿ çíàâ, ùî ìåíå ìîæóòü óáèòè àáî â³äïðàâèòè äî êîíöòàáîðó. Åéõìàí çàïèòàâ ìåíå: “×îìó òè äîïîìàãàºø öèì ºâðåÿì? ³ä íèõ òè íå äî÷åêàºøñÿ ïîäÿêè”. Ó ìåíå áóëà ñ³ì’ÿ: äðóæèíà ³ òðîº ä³òåé. Ïðîòå ÿ ñêàçàâ: “Âèêîíàþ Òâîþ âîëþ, íàâ³òü ÿêùî Òè çàæàäàºø ì ñìåðò³”. Ç ÿêî¿ñü ïðè÷èíè çàãèáåëü ºâðå¿â áóëà ñêëàäîâîþ Áîæîãî çàäóìó. Áîã âèìàãຠíàøî¿ ñìåðò³ ùîäíÿ. ³í íàø Ãîñïîäü, ³í íàø Ïàí, âñå çà Éîãî âîëåþ é ðîçìèñëîì”. Ñëóõàþ÷è íàñòîÿòåëÿ, ÿ çãàäàâ îïèñè àâòîðèòàðíî¿ îñîáèñòîñò³ ç êíèæêè Åð³õà Ôðîììà “Âòå÷à â³ä ñâîáîäè”. Óñ³ äóõîâí³ îñîáè íàãîëîøóâàëè íà àáñîëþòíîìó õàðàêòåð³ âëàäè Áîãà íàä ëþäñòâîì ³ íà îáîâ’ÿçêó ëþäåé áåççàïåðå÷íî êîðèòèñÿ ö³é âëàä³, îäíàê æîäíà ç íèõ íå çàõîäèëà óñë³ä çà ëîã³êîþ ö³º¿ òåîëî㳿 òàê äàëåêî, ÿê íàñòîÿòåëü. Òàêà ðèçèêîâàíà ïîñë³äîâí³ñòü íàñòîÿòåëÿ, áåçñóìí³âíî, ìàëà ñâî¿ îñîáëèâ³ ïåðåâàãè. Æîäíå ì³ðêóâàííÿ ùîäî îñîáèñòî¿ áåçïåêè íå ìîãëî

321

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ

óòðèìàòè íàñòîÿòåëÿ â³ä ö³ëêîâèòî¿ ïîêîðè ñâîºìó íåáåñíîìó Ãîñïîäàðåâ³. Ó öüîìó â³í ðàçþ÷å â³äð³çíÿâñÿ â³ä áàãàòüîõ ñâî¿õ ñï³ââ³ò÷èçíèê³â, ÿê³ íà ñëîâàõ âèçíàâàëè ïîä³áíèé ³äåàë, àëå â ìîìåíòè êðèçè çíàõîäèëè çðó÷í³ø³ äëÿ ñåáå øëÿõè. Âò³ì, ³ñíóâàâ ³ ³íøèé á³ê ö³º¿ ïîçèö³¿, àæ í³ÿê íå òàêèé ïðèºìíèé. Åéõìàí òåæ ñëóæèâ ñâîºìó ãîñïîäàðåâ³ ³ç ö³ëêîâèòîþ ³ âêðàé áåççàïåðå÷íîþ â³ääàí³ñòþ. Íàâ³òü ÷åðåç ø³ñòíàäöÿòü ðîê³â ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ âîºííèõ ä³é íå ëèøå Åéõìàí, àëå ³ éîãî àäâîêàò çàõèñòó, çäàâàëîñÿ, ââàæàëè, ùî òàêèé ñåðâ³ë³çì áóâ ñàìîâèïðàâäíèì. Á³ëüøå òîãî, ³ â ðàç³ íàñòîÿòåëÿ, ³ â ðàç³ éîãî äåìîí³÷íîãî àíòàãîí³ñòà âîëÿ ãîñïîäàðÿ (ó ïåðøîìó âèïàäêó – Áîãà, à â äðóãîìó – Ã³òëåðà) íå áóëà âèêîíàíà åìï³ðèçìîì ñïàñ³ííÿ. ͳ òîé, í³ ³íøèé ñëóæèòåëü íå â³ääàâ ïåðåâàãó íåïîñë³äîâíîñò³ â ëîã³ö³ íàä ïîñë³äîâí³ñòþ ïðèéíÿòòÿ áåçïðè÷èííîãî âáèâñòâà øåñòè ì³ëüéîí³â. Ó æîäíîãî ³íäèâ³äà íå áóëî é ñë³äó îñîáèñòî¿ ñàìîñò³éíîñò³. Êîëè äîêòîð Ãðþáåð ïîêëàâ ó øóõëÿäó ñâîþ Á³áë³þ, â³í í³ÿê íå ì³ã çóïèíèòèñÿ. Ðîçïîâ³äàâ ìåí³, ùî äèâèòüñÿ íà Ãîëîêîñò ç á³áë³éíîãî ïîãëÿäó. Ó ìèíóëîìó ºâðå¿ çàçíàâàëè óäàð³â â³ä öàðÿ Íàâóõîäîíîñîðà òà ³íøèõ “ð³çîê Áîæîãî ãí³âó”. óòëåð áóâ ïðîñòî ùå îäíîþ òàêîþ ð³çêîþ. Íåâ³äïîâ³äí³ñòü óòëåðà ÿê Áîæîãî çíàðÿääÿ, çäàâàëîñÿ, í³êîëè íå ñïàäàëà éîìó íà äóìêó. Çâè÷àéíî, â³í âèçíàâàâ: òå, ùî â÷èíèâ óòëåð, áóëî àìîðàëüíèì ³ çàïåâíÿâ, ùî ïîïë³÷íèêè óòëåðà çàçíàþòü çàðàç ïîêàðàííÿ â³ä Áîãà. “Ó ð³çí³ ÷àñè, – ñêàçàâ â³í – Áîã âèêîðèñòîâóº ð³çí³ íàðîäè ÿê Ñâ³é áàò³ã ïðîòè Ñâîãî âëàñíîãî íàðîäó – ºâðå¿â, – àëå ò³, êîãî ³í âèêîðèñòîâóº, áóäóòü ïîêàðàí³ çíà÷íî äóæ÷å, í³æ íàðîä Áîãà. Âè áà÷èòå öå ñüîãîäí³ òóò, ó Áåðë³í³. Ìè ïåðåáóâàºìî çàðàç ó ò³é ñàì³é ñèòóàö³¿, ùî é ºâðå¿. Ìîÿ öåðêâà ó Ñõ³äíîìó ñåêòîð³. Ìèíóëî¿ íåä³ë³ (13 ñåðïíÿ 1961 – äåíü çàêðèòòÿ êîðäîíó) ÿ ïîáóäóâàâ ñâîþ ïðîïîâ³äü íà îñíîâ³ Îñ³¿ 6:1 (“Õîä³òü, ³ âåðí³ìîñü äî Ãîñïîäà, áî ³í ïîøìàòóâàâ – ³ íàñ âèë³êóº, óäàðèâ – ³ íàñ ïåðåâ’ÿæå!”). Áîã ïîáèâ íàñ çà íàø³ æàõëèâ³ ãð³õè; ÿ ñêàçàâ íàøîìó íàðîäîâ³ ó Ñõ³äíîìó Áåðë³í³, ùî âîíè íå ïîâèíí³ âòðà÷àòè â³ðè â òå, ùî ³í îá’ºäíຠíàñ”. ß â³ä÷óâ, ÿê õîëîäîê ïðîá³ã ïî ìåí³ â öåé ìîìåíò. Ñòðàõ³òëèâîþ ³ðîí³ºþ ïîâ³ÿëî â³ä òâåðäæåííÿ íàñòîÿòåëÿ ïðî òå, ùî äîëÿ í³ìö³â íàãàäóº òåïåð äîëþ ºâðå¿â. ß ñëóõàâ âèòëóìà÷åííÿ í³ìåöüêîþ äóõîâíîþ îñîáîþ ïîðàçêè ͳìå÷÷èíè ³ ïîð³âíþâàâ éîãî ç òèì, ÿê òðàêòóâàëè ðàáèíè ïàä³ííÿ ªðóñàëèìà áëèçüêî äâîõ òèñÿ÷îë³òü òîìó. Äëÿ ðàáèí³â ïàä³ííÿ ªðóñàëèìà ïîÿñíþâàëîñÿ ãð³õàìè ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ²ç ïîãëÿäó

322

ÍÀÑÒÎßÒÅËÜ ÖÅÐÊÂÈ ÒÀ ÎÁÐÀÍÈÉ ÍÀÐÎÄ

íàñòîÿòåëÿ Ãðþáåðà, Áåðë³í óïàâ ÷åðåç ãð³õè í³ìåöüêîãî íàðîäó. Êîëè â³í ï³äáèðàâ ñëîâà ðîçðàäè, àáè ïîì’ÿêøèòè ñòðàæäàííÿ ñâ óâ’ÿçíåíî¿ öåðêâè, â³í çâåðíóâñÿ äî òèõ ñàìèõ â³ðø³â ³ç Îñ³¿, ÿêèìè âò³øàëèñÿ íåçë³÷åíí³ ïîêîë³ííÿ ²çðà¿ëþ. ³í ïðîäîâæèâ àíàëîã³þ ì³æ ͳìå÷÷èíîþ òà ²çðà¿ëåì: “ß çíàþ, ùî Áîã êàðຠíàñ, îñê³ëüêè ìè áóëè áàòîãîì äëÿ ²çðà¿ëþ. Ó 1938 ðîö³ ìè ðóéíóâàëè ñèíàãîãè; ó 1945 ðîö³ áóëî çðóéíîâàíî áîìáàìè íàø³ öåðêâè. ³ä 1938 ðîêó ìè âèãàíÿëè ºâðå¿â ç ¿õí³õ äîì³âîê; ç 1945 ðîêó áåçäîìí³ñòü ïåðåæèëè ï’ÿòíàäöÿòü ì³ëüéîí³â í³ìö³â”. Ïî÷óòòÿ ïðîâèíè áóëî î÷åâèäíèì; òàê ñàìî, ÿê ³ òîé ôàêò, ùî, ç ïîãëÿäó íàñòîÿòåëÿ, ñòðàæäàííÿ í³ìö³â çàãîþâàëè é òàìóâàëè öå ïî÷óòòÿ. Âñå, ùî â³í ãîâîðèâ, ï³äòâåðäæóâàëî éîãî ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî Áîã áóâ, çðåøòîþ, â³äïîâ³äàëüíèì çà ñìåðòü ºâðå¿â. Ìîæëèâî, öå áóëî çàãàäêîþ äëÿ íüîãî, à ïðîòå ñïðèéìàëîñÿ íèì ÿê íåçàïåðå÷íèé ôàêò. Íàñòîÿòåëü ñòâåðäæóâàâ, ùî Áîã ÷èíèâ ñóä ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. ³í íå óòî÷íèâ ïðèðîäó çëî÷èíó, çà ÿêèé Áîã, ÿê ìîæíà ïðèïóñòèòè, ìàâ áè ïîáèâàòè ºâðå¿â.  õîä³ ñóäó íàä Åéõìàíîì äîêòîð Ðîáåðò Ñåðâàò³óñ, àäâîêàò çàõèñòó, âèñóíóâ ïðèïóùåííÿ, ùî ñìåðòü øåñòè ì³ëüéîí³â áóëà ñêëàäîâîþ “âèùîãî çàäóìó” ³ â³äïëàòîþ çà äàâí³øèé ³ ñåðéîçí³øèé çëî÷èí ïðîòè Áîãà, ïîâ’ÿçàâøè ó òàêèé ñïîñ³á ñó÷àñíèé ñóä â ªðóñàëèì³ ç òèì, ùî â³äáóâñÿ äâàäöÿòü ñòîë³òü òîìó. ×àñó â ìåíå áóëî îáìàëü. ß íå ìàâ ìîæëèâîñò³ ðîçïèòàòè íàñòîÿòåëÿ Ãðþáåðà ïðî ïðèðîäó æàõëèâîãî çëî÷èíó, çà ÿêèé ïîâèíí³ áóëè ïîïëàòèòèñÿ ø³ñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â. Éîãî ìèñëåííÿ áóëî íàñò³ëüêè ïðîíèçàíå Íîâèì çàïîâ³òîì ³ Ïðîðî÷èìè êàòåãîð³ÿìè, ùî íåìຠîñîáëèâèõ ï³äñòàâ ñïîä³âàòèñÿ, ùî â³í áè íå ïîãîäèâñÿ ç òåçîþ äîêòîðà Ñåðâàò³óñà. Ñôîðìóëüîâàíà ç òåîëîã³÷íîþ âèê³í÷åí³ñòþ, öÿ òåçà íå íàäòî â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ïðîñòîð³÷íîãî òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî õðèñòîïðîäàâö³ îòðèìàëè ïî çàñëóç³. Íà áàãàòüîõ ñåì³íàðàõ àìåðèêàíñüêèõ ïðîòåñòàíò³â ðîáèëèñÿ ñïðîáè äîñë³äèòè é ïîì’ÿêøèòè îêðåì³ ç íàéâ³äâåðò³øèõ àíòèñåì³òñüêèõ äîêòðèí ó ðåë³ã³éíèõ ïîñ³áíèêàõ ³ ë³òåðàòóð³. Ïîä³áíèõ çóñèëü ó íàø³ äí³ äîêëàäàþòü ³ ïðåäñòàâíèêè êàòîëèöèçìó. Ïðîìîâèñòèé ïðèêëàä òîìó – ªâðåéñüêà äåêëàðàö³ÿ Âàòèêàíñüêî¿ Ðàäè. Áàãàòî õòî ç ìèñëÿ÷èõ õðèñòèÿí ñòâåðäæóº, ùî âñ³ ëþäè, îñê³ëüêè âîíè º ãð³øíèêàìè, ðîç³ï’ÿëè Õðèñòà ³ ùî ïðîâèíà, òàêèì ÷èíîì, ïîâèííà ëÿãàòè íå ëèøå íà ºâðå¿â. Ïåðåä ëèöåì òàêîãî îãèäíîãî çëî÷èíó, ÿê Ãîëîêîñò, ïîðÿäí³ ëþäè â³ä÷óâàþòü â³äðàçó ³ íàìàãàþòüñÿ çðîáèòè âñå â³ä íèõ çàëåæíå äëÿ âèêîð³íåííÿ çáóäíèê³â ïîòåíö³éíîãî çëà. Òàê³ ñïðîáè áóëî ÿê íàëåæèòü

323

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ

ïîö³íîâàíî â ºâðåéñüêèõ êîëàõ. Ïðîòå âèíèêຠçàïèòàííÿ, íàñê³ëüêè ïë³äíèìè º ö³ çóñèëëÿ. Çàñàäíè÷èé ìîìåíò âèõîäèòü çà ìåæ³ ïèòàííÿ, ÷è ââàæàòè ºâðå¿â õðèñòîâáèâöÿìè. Îñåðäÿ ö³º¿ ïðîáëåìè ïîëÿãຠâ òîìó, ÷è ìîæëèâî õðèñòèÿíàì çàëèøàòèñÿ õðèñòèÿíàìè, íå ñïðèéìàþ÷è ºâðå¿â ó ì³ô³÷íèõ, ìàã³÷íèõ ³ òåîëîã³÷íèõ êàòåãîð³ÿõ. ªâðå¿ – ºäèíà ç óñ³õ íàðîä³â ñâ³òó ñï³ëüíîòà, ÿêó çàâåäåíî ââàæàòè ó÷àñíèöåþ áîæåñòâåííî¿ äðàìè ãð³õà é íåâèííîñò³, ïðîâèíè é ñïàñ³ííÿ, â³÷íèõ ìóê ³ ïîðÿòóíêó. ßêùî ºâðå¿ – ö³ëêîì íîðìàëüíèé íàðîä, ÿê óñ³ ³íø³, ³ ¿ì ïðèòàìàíí³ ò³ ñàì³ ÷åñíîòè é ïîðîêè, òîä³ íåìຠï³äñòàâ ñòâåðäæóâàòè, ùî ²ñóñ ìàâ á³ëüø í³æ ëþäñüêå çíà÷åííÿ. Õðèñòèÿíñüêà öåðêâà çìóøåíà íàãîëîøóâàòè íà îêðåì³øíüîìó é îñîáëèâîìó õàðàêòåð³ ºâðåéñüêîãî íàðîäó, äëÿ òîãî ùîá áóëè â³ðîã³äíèìè ¿¿ çàÿâè ùîäî çíà÷åííÿ ²ñóñà. Äîïîêè ºâðå¿ ââàæàòèìóòüñÿ âèîêðåìëåíèìè Áîãîì ç-ïîì³æ ëþäñòâà, âîíè ïðèðå÷åí³ áóòè îá’ºêòîì ÿê îñîáëèâî¿ ïðèñê³ïëèâîñò³, òàê ³ íåíàâèñò³, ïðî ÿê³ ãîâîðèâ íàñòîÿòåëü. Ìîæå ñòàòèñÿ, ùî äîïîêè ³ñíóâàòèìå õðèñòèÿíñòâî, ºâðå¿ ñêëàäàòèìóòü ïîòåíö³éíèé îá’ºêò îñîáëèâî¿ òà íàäçâè÷àéíî çãóáíî¿ óâàãè, ÿêà çàâæäè ìîæå âèáóõíóòè íàñèëüñòâîì. ßêùî á íàâ³òü áóëî “âèïðàâëåíî” âñ³ ðåë³ã³éí³ ïîñ³áíèêè, çàëèøèëèñÿ á ùå ºâàíãå볿, â ÿêèõ äîñèòü áàãàòî ì³ñöü, ó ÿêèõ ñòâåðäæóºòüñÿ, ùî ºâðå¿ º õðèñòîâáèâöÿìè, – à, îòæå, é áîãîâáèâöÿìè – ³ öüîãî äîñòàòíüî äëÿ æèâëåííÿ ïîñò³éíî¿ çàãðîçè âáèâ÷î¿ íåíàâèñò³ äî ºâðå¿â ç áîêó õðèñòèÿí. Íàâ³òü êîëè õðèñòèÿíè ïðîãîëîøóþòü, ùî âñ³ ëþäè âèíí³ ó ñìåðò³ Õðèñòà, âîíè ìàþòü íà óâàç³ ïðîâèíó, îãèäí³øó â³ä óñ³õ â³äîìèõ íàì ³ç áóäü-ÿêî¿ ³íøî¿ ðåë³ã³¿, – âáèâñòâî óí³êàëüíîãî ò³ëåñíîãî óîñîáëåííÿ Áîãà Íåáà é Çåìë³. Ç ºâðåéñüêîãî ïîãëÿäó, íå ëèøå ºâðå¿ íå âèíí³ â öüîìó ãàäàíîìó áîãîâáèâñòâ³, àëå é æîäíà ëþäèíà íå âèííà, áî éîãî í³êîëè íå áóëî. Òóò çíîâó âèíèêຠíåçäîëàííà ñò³íà. Íàéêðàùå, ùî ìîæóòü çðîáèòè õðèñòèÿíè äëÿ ºâðå¿â, öå ïîøèðèòè ïðîâèíó, çáåð³ãàþ÷è âò³ì ïîñò³éíó ìîæëèâ³ñòü çíîâó ïîêëàñòè ¿¿ ö³ëêîâèòî íà ºâðå¿â. Öå íå º ïðèéíÿòíèì âèð³øåííÿì äëÿ ºâðå¿â, îñê³ëüêè âîíè ìóñÿòü äîâîäèòè, ùî â ðåàëüíîñò³ öåé âèì³ð ïðîâèíè íå ³ñíóº äëÿ æîäíî¿ ëþäèíè, õî÷ âîíè é âîë³ëè á ïðèïóñêàòè, ùî â³í ³ñíóº äëÿ êîæíî¿ ëþäèíè â óÿâ³. ³çèò äî íàñòîÿòåëÿ Ãðþáåðà âèÿâèâñÿ òàêèì íåçàáóòí³ì ³ ö³êàâèì çàâäÿêè òîìó, ùî ïåðåä³ ìíîþ áóâ õðèñòèÿíèí, ÿêèé ëåäü íå çàãèíóâ ÷åðåç ñâî¿ íàìàãàííÿ ðÿòóâàòè ºâðå¿â – íàöèñòè âèáèëè éîìó çóáè ³ â ÿêèéñü ìîìåíò ïîëèøèëè éîãî âìèðàòè â Äàõàó, – îäíàê â³í íå ì³ã óÿâèòè ñîá³ ºâðå¿â ïðîñòî ÿê çâè÷àéíèõ ëþäñüêèõ ³ñòîò ç òàêèìè ñàìèìè

324

ÍÀÑÒÎßÒÅËÜ ÖÅÐÊÂÈ ÒÀ ÎÁÐÀÍÈÉ ÍÀÐÎÄ

ñëàáêîñòÿìè é ÷åñíîòàìè, ÿê ³ â ³íøèõ ëþäåé. Ìåí³ ìîæóòü çàïåðå÷èòè, ùî óÿâëåííÿ íàñòîÿòåëÿ í³÷îãî íå äîâîäÿòü; ùî â³í ïðîäåìîíñòðóâàâ òèïîâî í³ìåöüêó íåçäàòí³ñòü â³ääàâàòè ïð³îðèòåò êîíêðåòíèì, åìï³ðè÷íèì ôàêòàì ñüîãîäí³øíüîãî æèòòÿ, à íå ïàí³âí³é ³äåîëî㳿.  öüîìó º, ïåâíà ð³÷, äåùèöÿ ³ñòèíè. Ïðîòå, ïîãëÿäè íàñòîÿòåëÿ, îñîáëèâî ç îãëÿäó íà çðîáëåíå íèì, çàãîñòðþþòü ïèòàííÿ õðèñòèÿíñüêî¿ òåîëî㳿 òà âèíèùåííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â. ̳é â³çèò ìîæíà óñå æ ââàæàòè òàêèì, ùî âñåëÿº íàä³þ. Á³ëüø³ñòü àìåðèêàíö³â ³ áðèòàíö³â ïðîñòî íå ìèñëÿòü òàê, ÿê íàñòîÿòåëü Ãðþáåð. Âî÷åâèäü, ùîñü òàêå ìຠáóòè â í³ìåöüê³é ìåíòàëüíîñò³, ùî âèìàãຠâèùî¿ ìåòàô³çè÷íî¿ ïîñë³äîâíîñò³. ×àñòî öå ïðèíîñèòü äóæå äîáð³ ïëîäè. ßê íàñë³äîê ìè ìàºìî ïðèêëàäè íàéïîòóæí³øèõ ³ íàéá³ëüø òâîð÷èõ çëåò³â ëþäñüêîãî ³íòåëåêòó. Íà äóìêó â³äðàçó ñïàäຠñèñòåìà Ãåãåëÿ. Ïðîòå åêçèñòåíö³àë³ñòñüêèé òà ïðàãìàòè÷íèé ïðîòåñòè ìàþòü ö³íí³ñòü, ÿêà çíàõîäèòü ñîá³ âèïðàâäàííÿ ïðèíàéìí³ íà ëþäñüêîìó ґðóíò³. Ëþäñüê³ ñòîñóíêè íå ìîæóòü, íå ïîâèíí³ áóòè ö³ëêîâèòî óçãîäæåíèìè ç ³äåîëîã³÷íîþ íåîáõ³äí³ñòþ. ²íàêøå æèòòÿ âòðà÷ຠñâ³é ñåíñ ³ ìåðò⳺, âáèâ÷à ëîã³êà ðóéíóº òå, ùî íå ìîæå ñõâàëèòè. dz ñâîãî ³íòåðâ’þ ÿ âèí³ñ çàïèòàííÿ äëÿ ºâðåéñüêî¿ îáùèíè. ×è ìîæåìî ìè ñïðàâä³ çâèíóâà÷óâàòè õðèñòèÿíñüêó ñï³ëüíîòó çà òå, ùî âîíà äèâèòüñÿ íà íàñ ÷åðåç ïðèçìó ì³ôîëî㳿 ³ñòîð³¿, êîëè ìè ïåðø³ îáñòîþâàëè öþ ñâîþ ³ñòîð³þ? Äîïîêè ìè é äàë³ òðèìàòèìåìîñÿ äîêòðèíè îáðàíîñò³ ²çðà¿ëþ, ìè ï³äñòàâëÿòèìåìî ñåáå ï³ä âîãîíü ³äåîëî㳿, âèñëîâëåíî¿ íàñòîÿòåëåì Ãðþáåðîì, à ñàìå: îñê³ëüêè ºâðå¿ îáðàíèé Áîãîì íàðîä, Áîã âîë³â, àáè óòëåð ïîêàðàâ ¿õ. Âèõ³ä ³ñíóº. Ðåë³ã³éíà óí³êàëüí³ñòü íå îáîâ’ÿçêîâî ïîì³ùຠíàñ ó öåíòð³ áîæåñòâåííî¿ äðàìè â³÷íèõ ìóê, â³äêóïëåííÿ é ñïàñ³ííÿ ëþäñòâà. Âñå, ùî ïîòð³áíî íàì äëÿ çäîðîâîãî ðåë³ã³éíîãî æèòòÿ, – öå âèçíàòè, ùî ìè, çà íîðìàëüíèõ îáñòàâèí, íå á³ëüøîþ é íå ìåíøîþ ì³ðîþ, ïîð³âíÿíî ç óñ³ìà ³íøèìè ëþäüìè, ðîçä³ëÿºìî á³ëü, ðàä³ñòü ³ âãîòîâàíó äîëþ, ÿê³ îäíà ëèøå Çåìëÿ ïðèä³ëÿº âñ³ì ñâî¿ì ä³òÿì. Ìè ïî÷àëè ³ç çàïèòàííÿ: ÷è ñïðàâä³ ñòàâëåííÿ õðèñòèÿíñüêî¿ öåðêâè äî ºâðå¿â òà þäà¿çìó º âòÿãíóòèì ó ïðîöåñ, ÿêèé ó ìîìåíò íàäçâè÷àéíîãî íàïðóæåííÿ ìîæå ïðèâåñòè äî âáèâñòâà ºâðå¿â? Òåïåð ìè ìàºìî äîäàòè äî öüîãî é ³íøå çàïèòàííÿ: ÷è íå ñëóãóº öüîìó æàõëèâîìó ïðîöåñîâ³ òå, ÿê ó ðåë³ã³éíîìó ïëàí³ ñïðèéìàþòü ñåáå ºâðå¿? Ñõèëüí³ñòü öåðêâè ðîçãëÿäàòè ºâðå¿â ó ìàã³÷íîìó é òåîëîã³÷íîìó êîíòåêñòàõ æèâèòü óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ì³íëèâ³ñòü ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠– ðåçóëüòàò Áîæî¿ âîë³.

325

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ

ßêùî ïðèéíÿòè òåîëîã³÷í³ çàñíîâêè íàñòîÿòåëÿ Ãðþáåðà, íàì íå óíèêíóòè éîãî âèñíîâêó ïðî òå, ùî óòëåðà ïîñëàâ Áîã. Îäíàê ÿê ìîæåìî ìè âèìàãàòè â³ä õðèñòèÿí, ùîáè âîíè â³äêèíóëè ö³ çàñíîâêè, ÿêùî ìè, ºâðå¿, ñàì³ ïðîäîâæóºìî ââàæàòè ñåáå îáðàíèì íàðîäîì ³ îñîáëèâèì îá’ºêòîì Áîæî¿ óâàãè â ³ñòîð³¿? Æîäíà ëþäèíà íå â çìîç³ ïåðåäáà÷èòè, ÷èì öå çàê³í÷èòüñÿ. Ïðîòå íåìຠñóìí³âó â òîìó, ùî ïðîñòà çäàòí³ñòü ºâðåÿ é õðèñòèÿíèíà ñïðèéìàòè ñâîþ âëàñíó ëþäÿí³ñòü ³ ëþäñüêó ïðèðîäó ³íøîãî, ñêëàäຠï³äìóðîê ìîæëèâîñò³ çàìèðåííÿ ì³æ öèìè äâîìà âåëèêèìè â³ðàìè Çàõ³äíîãî ñâ³òó. * Óçÿòî ç: Richard L. Rubenstein, After Auschwitz: Radical Theology and Contemporary Judaism. Indianapolis: Bobbs-Merrill, 1966. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

326

Åì³ëü Ôàêåíãåéì Óïðîäîâæ ïîíàä äâàäöÿòè ðîê³â Åì³ëü Ôàêåíãåéì íàìàãàâñÿ äîâåñòè: í³ùî – â³ä îäêðîâåííÿ íà ãîð³ Ñèíàé äî Ìåñ³àíñüêîãî ñïàñ³ííÿ – íå ìîãëî äîêîð³ííî ïîõèòíóòè ºâðåéñüêó â³ðó. Ïîä³áíî äî Ôðàíöà Ðîçåíöâåéãà, âèäàòíîãî í³ìåöüêîãî ô³ëîñîôà ºâðåéñüêîãî ïîõîäæåííÿ, ùî æèâ íà ïî÷àòêó äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ, Ôàêåíãåéì ðîáèâ ñïðîáó â³äîêðåìèòè ºâðåéñüêó â³ðó â³ä ³ñòîð³¿. Çà éîãî âëàñíèì âèçíàííÿì, â³í çàçíàâ ïîðàçêè. Ôàêåíãåéì áóâ íå â çìîç³ óáåçïå÷èòè ºâðåéñüêó â³ðó â³ä ïîïåëó Îñâåíö³ìà ÷è ðóìîâèùà ªðóñàëèìà.  ñåðåäèí³ äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ ºâðåéñüêà ³ñòîð³ÿ áóëà ï³ä³ðâàíà ïîä³ÿìè, ùî çà ñâî¿ì ðîçìàõîì íå ìàëè ñîá³ ïîä³áíèõ çà ÷àñ³â áóäü-ÿêîãî ³íøîãî ïîêîë³ííÿ – õ³áà ùî çà âèíÿòêîì ïîêîë³ííÿ íåâ³ëüíèê³â, ÿê³ âòåêëè ç ªãèïòó, ïåðåòíóëè ìîðå é îñ³ëè íà Ñèíà¿. ßê ò³ëüêè Ôàêåíãåéì óñâ³äîìèâ ïîðàçêó ñâ òåîëîã³÷íî¿ ñïðîáè óòâåðäæåííÿ ïîçà³ñòîðè÷íî¿ â³ðè, â³í âäàâñÿ äî òðèâàëîãî é ïðîìîâèñòîãî ïðîòèáîðñòâà ç ºâðåéñüêîþ äîëåþ. Íàñë³äêîì öüîãî ñòàëà íèçêà âàæëèâèõ ïðàöü: “Ïðèñóòí³ñòü Áîãà â ³ñòî𳿔; “Ïîâåðíåííÿ ºâðå¿â â ³ñòîð³þ: ðîçäóìè äîáè Îñâåíö³ìà òà Íîâîãî ªðóñàëèìà” – òåîëîã³ÿ äëÿ ïîêîë³ííÿ, ùî ïåðåæèëî ÿê òðàãåä³þ, òàê ³ òð³óìô – ³ “Çàëàãîäèòè ñâ³ò: ï³äґðóíòÿ ìàéáóòíüî¿ ºâðåéñüêî¿ äóìêè” – çð³ë³ âèñíîâêè ñîë³äíîãî â÷åíîãî, ÿêèé âèçíàâ ïåðåëîìíèé õàðàêòåð Ãîëîêîñòó. ²ç â³äñòàí³ ðîê³â, ïî÷àòêîâ³ ñïðîáè Ôàêåíãåéìà â³ää³ëèòè â³ðó â³ä ³ñòî𳿠çäàþòüñÿ íåçðîçóì³ëèìè. Íàðîäèâñÿ â³í ó Ãàëëå (ͳìå÷÷èíà) â 1916 ðîö³, îòðèìàâ îñâ³òó ðåôîðìîâàíîãî ðàáèíà. Â’ÿçåíü êîíöòàáîðó Çàêñåíõàóçåí, êóäè â³í ïîòðàïèâ ó â³ö³ 22 ðîê³â. ×åðåç äâà ðîêè ï³ñëÿ Kristallnacht [Êðèøòàëåâî¿ íî÷³] (ï³äïàëåííÿ ñèíàãîã, ºâðåéñüêèõ ï³äïðèºìñòâ ³ æèòëà, ùî â³äáóâàëîñÿ 9-10 ëèñòîïàäà 1938) â³í ïåðå¿çäèòü äî Êàíàäè. Ïðîñëóæèâøè âïðîäîâæ ê³ëüêîõ ðîê³â ðàáèíîì, Ôàêåíãåéì ¿äå äî Òîðîíòñüêîãî óí³âåðñèòåòó, äå â³í øâèäêî çàðåêîìåíäóâàâ ñåáå ÿê íåïåðåâåðøåíèé ºâðåéñüêèé ô³ëîñîô ³ áëèñêó÷èé òëóìà÷ Ãåãåëÿ – í³ìåöüêîãî ìèñëèòåëÿ ðåâîëþö³éíîãî ñêëàäó, ÿêèé îá’ºäíàâ ô³ëîñîô³þ é ³ñòîð³þ. Ó 1983 ðîö³ Ôàêåíãåéì ç³çíàâàâñÿ: “Ùå ïî÷èíàþ÷è ç 1933 ðîêó àáî ³ç òðîõè ï³çí³øîãî ÷àñó ÿ íàìàãàþñÿ çíàéòè ïîÿñíåííÿ – ó ñâ³òë³ ô³ëîñîôñüêèõ êàòåãîð³é ³ ºâðåéñüêî¿ ðåë³ã³éíî¿ äóìêè – òîìó, ùî çãîäîì

327

Å̲ËÜ ÔÀÊÅÍÃÅÉÌ

ïðîÿâèëîñÿ ÿê áåçïðåöåäåíòíà êàòàñòðîôà, – íàöèñòñüêîìó íàñòóïó íà Áîãà é Ëþäèíó, çàãàëîì íà ëþäñüêèé ð³ä ³, çîêðåìà, íà ºâðåéñüêèé íàðîä – ÿê íàéá³ëüø âèîêðåìëåíó æåðòâó. ² ï’ÿòäåñÿò ðîê³â ïî òîìó ÿ â³ä÷óâàþ, ùî á³ëüøà ÷àñòèíà çàâäàííÿ âñå ùå ïîïåðåäó”. Ó ïîäàíîìó òóò åñå Ôàêåíãåéì óïåðøå ôîðìóëþº ñâîº áà÷åííÿ óìîâèâîä³â Ãîëîêîñòó. Çà óÿâëåííÿìè þäà¿çìó, Áîã ïðèñóòí³é â ³ñòîð³¿. Îäíàê Ôàêåíãåéì çàïèòóº, ÿê ìîæíà êàçàòè ïðî ïðèñóòí³ñòü Áîãà â Îñâåíö³ì³ ÷è Òðåáë³íö³? ßêùî æ ó òàáîðàõ ñìåðò³ Áîã áóâ â³äñóòí³é, ìîæëèâî, çàñíîâêè þäåéñüêî¿ â³ðè íåïðàâèëüí³. Õî÷à òàêèì º âèñíîâîê Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà â éîãî ïðàö³ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà” ³ Åë³ Â³çåëÿ ó òâî𳠓ͳ÷”, Ôàêåíãåéì ç íèìè íå ïîãîäæóºòüñÿ. Ðîçãëÿäàþ÷è ïèòàííÿ ïðî ïðèñóòí³ñòü Áîãà â ³ñòîð³¿, Ôàêåíãåéì çâåðòàºòüñÿ äî òðàäèö³¿ ̳äðàø³â – çàñàä äàâíüîºâðåéñüêî¿ ëåãåíäè, ì³ôó, àëåãî𳿠òà åêçåãåçè – ÿêà â³äâàæíî ñòâåðäæóº ïðèñóòí³ñòü Áîãà â ³ñòîð³¿, “ö³ëêîì óñâ³äîìëþþ÷è, ùî òàêå ñòâåðäæåííÿ º äèâíèì, íàäçâè÷àéíèì ³ íàâ³òü ïàðàäîêñàëüíèì”. Ôàêåíãåéì ðîçð³çíþº äâà ïèòîìèõ äîñâ³äè ºâðåéñüêîãî íàðîäó: Âèõ³ä ³ Ñèíàé. ϳä ÷àñ Âèõîäó ²çðà¿ëü (ºâðåéñüêèé íàðîä) â³ä÷óâ ñïàñåííó ïðèñóòí³ñòü Áîãà; íà Ñèíà¿ ²çðà¿ëü ñòàâ ñâ³äêîì êîìàíäíî¿ ïðèñóòíîñò³ Áîãà, ÿêèé ïðîãîëîñèâ äåñÿòü çàïîâ³äåé. Áåçóìîâíî, ñïàñåííà ïðèñóòí³ñòü Áîãà, òðàã³÷íèì ÷èíîì, íå â³ä÷óâàëàñÿ â Îñâåíö³ì³, îäíàê âíàñë³äîê öüîãî ºâðåéñüêèé íàðîä â³ä÷óâ îáîâ’ÿçîê, ÿêèé ñïîíóêຠéîãî ñë³äóâàòè òîìó, ùî Ôàêåíãåéì íàçèâຠ“êîìàíäíèì ãîëîñîì Îñâåíö³ìà”. Ôàêåíãåéì âëîâèâ, – ìîæëèâî, ÷³òê³øå, í³æ áóäü-õòî ç éîãî ñó÷àñíèê³â – ñüîãîäåííó â³äïîâ³äü ºâðå¿â íà Ãîëîêîñò. ³í ñôîðìóëþâàâ ³íòåëåêòóàëüíå âèïðàâäàííÿ ³äåîëî㳿 âèæèâàííÿ. “ªâðåÿì çàáîðîíåíî æàëóâàòè óòëåðà ïîñìåðòíèìè ïåðåìîãàìè”, – ïðîãîëîøóº Ôàêåíãåéì. Ó íàñòóïíîìó åñå, âïåðøå îïðèëþäíåíîìó íàïðèê³íö³ ø³ñòäåñÿòèõ ðîê³â íà ñèìïîç³óì³ íà òåìó: “ªâðåéñüê³ ö³ííîñò³ ìàéáóòíüîãî ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó”, Ôàêåíãåéì âèòëóìà÷óº óìîâèâîäè ö³º¿ çàïîâ³ä³. Çãîäîì Ôàêåíãåéì ñòàâ íà øëÿõ, ÿêèé ïðèâ³â éîãî ç Òîðîíòî äî ªðóñàëèìà, â³ä ïîë³òè÷íîãî é ðåë³ã³éíîãî ë³áåðàë³çìó äî âîéîâíè÷îãî ñ³îí³çìó òà îðòîäîêñàëüíîãî þäà¿çìó.

614 çàïîâ³äü * Íàøà ñüîãîäí³øíÿ òåìà ïîòðåáóº äâîõ ïðèïóùåíü, ÿê³ ÿ ïðîïîíóþ íå ï³ääàâàòè ñóìí³âó, à ïðîñòî ïðèéíÿòè íà â³ðó. Ïî-ïåðøå, ìàºìî óí³êàëüíó é áåçïðåöåäåíòíó êðèçó â íàø ïåð³îä ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿, ÿêà

328

614 ÇÀÏβÄÜ

ïîâèííà ïðèâåðíóòè äî ñåáå óâàãó âñ³õ ºâðå¿â: â³ä îðòîäîêñ³â íà îäíîìó ïîëþñ³ äî ïðèá³÷íèê³â ñåêóëÿðèçìó – íà ³íøîìó. (Îòæå, ÿ âèõîäæó ç òîãî, ùî ìè íå îáãîâîðþâàòèìåìî ÷èñëåíí³ ð³çíîâèäè þäà¿çìó òà ºâðåéñòâà, ìîâ ³ íå áóëî í³÷îãî.) Ïî-äðóãå, õî÷ áè ÿêîþ áóëà íàøà â³äïîâ³äü íà òåïåð³øíþ êðèçó, ìè âèÿâèìî, â áóäü-ÿêîìó ðàç³, çàâçÿòó ñò³éê³ñòü ó íàøîìó ºâðåéñòâ³, ³ íå áóäå ñïðîáè çðåêòèñÿ éîãî ÷è âòåêòè â³ä íüîãî. (Îòæå, ÿ âèõîäæó ç òîãî, ùî ìè â³äêëàäåìî ä³àëîãè ç òèìè ºâðåÿìè, ÿê³ íå õî÷óòü áóòè ºâðåÿìè, äî ³íøîãî äíÿ.) ßê ìè ïîâèíí³ ðîçóì³òè êðèçó ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠íàøî¿ äîáè? ß ãàäàþ, ùî ìè ç³á’ºìîñÿ íà ìàí³âö³, ÿêùî â íàøèõ ì³ðêóâàííÿõ ï³äåìî øëÿõîì ñóñï³ëüíèõ íàóê, ÿê³ íàìàãàþòüñÿ îñÿãíóòè ÷àñòêîâå â òåðì³íàõ çàãàëüíîãî. Ó òàêîìó ðàç³ ìè á – ó êðàùîìó âèïàäêó – çðîçóì³ëè ñó÷àñíó ºâðåéñüêó êðèçó ëèøå â òåðì³íàõ çàãàëüíî¿ Çàõ³äíî¿ ÷è âñåëþäñüêî¿ êðèçè, âòðà÷àþ÷è, òàêèì ÷èíîì, ìîæëèâ³ñòü óëîâèòè ¿¿ óí³êàëüí³ñòü, à â ã³ðøîìó âèïàäêó – ñêîìïðîìåòóâàëè òàêå ðîçóì³ííÿ ÿê çàñ³á âòå÷³ â³ä ðåàëüíîñò³ â óìîâè ñó÷àñíî¿ ëþäèíè âçàãàë³. Çàì³ñòü òîãî, ùîá ïîêëàäàòèñÿ íà ñîö³îëîã³÷íèé ðîçóì, ìè ïîâèíí³ ñïèðàòèñÿ íà ³ñòîðè÷íèé ðîçóì, ÿêèé ðóõàºòüñÿ â³ä ÷àñòêîâîãî äî çàãàëüíîãî. Îäíàê ³ñòîðè÷íèé ðîçóì òàêîæ ìຠñâî¿ îáìåæåííÿ. Òàêèì ÷èíîì, í³õòî ç ºâðåéñüêèõ ³ñòîðèê³â, ùî æèëè ï³ä ÷àñ ðóéíóâàííÿ Ïåðøîãî òà Äðóãîãî Õðàìó, íå ì³ã äîñòåìåííî çðîçóì³òè âñåñâ³òíüî-³ñòîðè÷íîãî çíà÷åííÿ ò³º¿ ïî䳿, õî÷à á òîìó, ùî, ïåðåáóâàþ÷è â åï³öåíòð³ êðèçè, â³í íå áóâ ïî ³íøèé á³ê ¿¿. Ìè òåæ ïåðåáóâàºìî â åï³öåíòð³ ñó÷àñíî¿ êðèçè, à, îòæå, é íå çäàòí³ óïîâí³ îñÿãíóòè ¿¿. Ùî æ äî íàøîãî ñòàâëåííÿ äî ìàéáóòíüîãî, íå ìîæå éòèñÿ ïðî ðîçóì³ííÿ ÷è ïåðåäáà÷åííÿ, àëå ëèøå ïðî çîáîâ’ÿçàííÿ ³, ìîæëèâî, â³ðó. ßê íàì äîñÿãòè òàêîãî ïîëîâèí÷àñòîãî ðîçóì³ííÿ íàøî¿ òåïåð³øíüî¿ êðèçè, ÿêå ìîæëèâå, êîëè ìè ïåðåáóâàºìî ùå â ¿¿ åï³öåíòð³? Êðèçó, ÿêà ùå íå âè÷åðïàëà ñåáå, ìîæíà çðîçóì³òè ëèøå â òåðì³íàõ ñóïåðå÷íîñòåé – ùå íå ðîçâ’ÿçàíèõ. ªâðåéñüêå ³ñíóâàííÿ ñüîãîäí³ ïðîíèçàíå òðüîìà ãîëîâíèìè ñóïåðå÷íîñòÿìè: 1) Àìåðèêàíñüêèé ºâðåé ñüîãîäí³ º “óí³âåðñàë³ñòîì”, õî÷à á òîìó, ùî â³í íàáëèçèâñÿ áëèæ÷å äî ö³ëêîâèòîãî äîñÿãíåííÿ ð³âíîãî ñòàòóñó â ñóñï³ëüñòâ³, í³æ áóäü-ÿêèé ³íøèé ºâðåé â ³ñòî𳿠ä³àñïîðè; ïðîòå öå äîñÿãíåííÿ ñï³â³ñíóº ç íàðîñòàííÿì ºâðåéñüêîãî “ïàðòèêóëÿðèçìó”, ÿêèé ïðîÿâëÿºòüñÿ ó â³äðîäæåíí³ ºâðåéñüêî¿ íàö³¿.

2) ªâðåé ñüîãîäí³ òÿ泺 äî ñó÷àñíîãî “ñåêóëÿðèçìó” ÿê äæåðåëó ñâîãî çâ³ëüíåííÿ; ïðîòå éîãî ìàéáóòíº âèæèâàííÿ ÿê ºâðåÿ çàëåæèòü â³ä

329

Å̲ËÜ ÔÀÊÅÍÃÅÉÌ

ðåë³ã³éíèõ äæåðåë ìèíóëîãî. Òîæ íàâ³òü íàéîðòîäîêñàëüí³øèé ºâðåé ñüîãîäí³ º ïðèá³÷íèêîì ñåêóëÿðèçìó, îñò³ëüêè é íàñò³ëüêè, îñê³ëüêè â³í áåðå ó÷àñòü ó ïîë³òè÷íèõ ³ ñîö³àëüíèõ ïðîöåñàõ ñóñï³ëüñòâà. À íàâ³òü íàéçàïåêë³øèé ïðèá³÷íèê ñåêóëÿðèçìó ñåðåä ºâðå¿â º ðåë³ã³éíèì, îñò³ëüêè é íàñò³ëüêè, îñê³ëüêè â³í ìóñèòü ñïèðàòèñÿ íà ðåë³ã³éíå ìèíóëå ó ñâî¿é áîðîòüá³ çà ºâðåéñüêå ìàéáóòíº.

3) Íàðåøò³ – ³ öå ñêëàäຠíàéðàäèêàëüí³øó ñóïåðå÷í³ñòü, ÿêà çàãðîæóº ïîãëèíóòè ³íø³ äâ³ – ºâðåé ó äâîõ ³ç òðüîõ ãîëîâíèõ ñó÷àñíèõ öåíòð³â ºâðåéñòâà – Àìåðèö³ é ²çðà¿ë³ – ïî÷óâàºòüñÿ ÿê óäîìà â íîâ³òíüîìó ñâ³ò³, îñê³ëüêè â³í îòðèìàâ ñâîáîäó é ñàìîñò³éí³ñòü, íåìîæëèâ³ ó ñòàðîìó ñâ³ò³. Ïðîòå ëèøå äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â â³ää³ëÿþòü éîãî â³ä êàòàñòðîôè (íà ÷àñ íàïèñàííÿ òâîðó. – Ðåä.), áåçïðåöåäåíòíî¿ â óñ³é ºâðåéñüê³é ³ñòî𳿠– êàòàñòðîôè, ÿêà çà ñâî¿ìè â³äì³òíèìè îçíàêàìè ìຠíîâ³òíþ ïðèðîäó. Òàê³ òðè ãîëîâí³ ñóïåðå÷íîñò³. Âæå ñàìà êîíñòàòàö³ÿ ¿õ îçíà÷àº, íàñê³ëüêè õèáíèì äëÿ íàñ áóëî á ðîçãëÿäàòè íàøó òåïåð³øíþ ºâðåéñüêó êðèçó âñüîãî-íà-âñüîãî ÿê ³ëþñòðàö³þ çàãàëüíî¿ Çàõ³äíî¿ ÷è âñåëþäñüêî¿ êðèçè. Íà äîäàòîê äî öèõ çàãàëüíèõ çàóâàã íàâåäó ëèøå äâà êîíêðåòí³ ïðèêëàäè. Ïî-ïåðøå, ó íàñ ìîæå âèíèêíóòè ïðîáëåìà ³ç “ñåêóëÿðèçîâàí³ñòþ”, ÿê ³ â íàøèõ õðèñòèÿíñüêèõ ñóñ³ä³â. Îäíàê íàøà ïðîáëåìà â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ¿õíüî¿, õî÷à á òîìó, ùî äëÿ íàñ – ÿê³ “â³òàëè” ñâ³òñüêå ì³ñòî ï³ñëÿ ôðàíöóçüêî¿ ðåâîëþö³¿ – ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó ÷àñ äëÿ òàêîãî â³òàííÿ âæå ìèíóâ. Ïî-äðóãå, õî÷à ìè ìàºìî ïðîáëåìè ç àòå¿çìîì ³ àãíîñòèöèçìîì, ùî çðîñòàþòü íà àêàäåì³÷íîìó ґðóíò³, âîíè º âèð³øàëüíèìè ùîíàéá³ëüøå ëèøå äëÿ òèõ ºâðå¿â, êîòð³ âîë³þòü áóòè ëþäüìè âçàãàë³. Äëÿ ³ñòèííîãî ºâðåÿ, ÿêèé ïðèéìຠñâîþ âèîêðåìëåíó ºâðåéñüêó äîëþ – íàâ³òü äëÿ ºâðåÿ, ùî º òèïîâèì àãíîñòèêîì ÷è àòå¿ñòîì – ñàì ïî ñîá³ àêàäåì³÷íîãî øòèáó ñóìí³â â ³ñíóâàíí³ Áîãà ìຠçäàâàòèñÿ ïðèì³òèâíèì øêîëÿðñòâîì, çà óìîâ, êîëè ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà éîìó äîâîäèòüñÿ äîëàòè â³ä÷àé. Îòæå, ìè ìóñèìî ïðîÿâèòè îáà÷í³ñòü, àáè íå ñòóïèòè íà õèáíèé øëÿõ, â³äïîâ³äàþ÷è íà íàøó òåïåð³øíþ êðèçó. Ïåðåäóñ³ì ìè ïîâèíí³ óñâ³äîìèòè íàøó âèîêðåìëåíó ºâðåéñüêó äîëþ ³ áóòè ãîòîâèìè äî íå¿. Ëèøå òîä³ é òàêèì ÷èíîì ìîæåìî ìè ñïîä³âàòèñÿ íà äîñÿãíåííÿ ³ñòèííîãî ðîçóì³ííÿ ³íøèõ ïðîÿâ³â ñó÷àñíî¿ êðèçè â óñ³õ ¿õí³õ âçàºìîçâ’ÿçêàõ – êðèçè, ùî, áåç ñóìí³âó, íîñèòü çàãàëüíèé õàðàêòåð. Øóêàþ÷è íàâïîìàöêè àäåêâàòíèõ â³äïîâ³äåé íà íàøó òåïåð³øíþ ºâðåéñüêó êðèçó, ìè á çðîáèëè íåïîãàíèé âèá³ð, ÿêùî á ïî÷àëè ç

330

614 ÇÀÏβÄÜ

â³äïîâ³äåé, ÿê³ âæå ñòàëè ðåàëüí³ñòþ. Íà ìîþ äóìêó, ³ñíóþòü äâ³ òàê³ â³äïîâ³ä³: ïî-ïåðøå, çîáîâ’ÿçàííÿ ùîäî âèæèâàííÿ ºâðå¿â; ïî-äðóãå, çîáîâ’ÿçàííÿ ùîäî ºäíîñò³ ºâðå¿â. dzçíàþñÿ, ðàí³øå ÿ çàâæäè íàäçâè÷àéíî êðèòè÷íî ñòàâèâñÿ äî òèõ ºâðåéñüêèõ äîêòðèí, â ÿêèõ îáñòîþâàëîñÿ íå á³ëüø ÿê âèæèâàííÿ çàäëÿ ñàìîãî âèæèâàííÿ. ß çì³íèâ ñâ³é ïîãëÿä íà öå. Çàðàç ÿ ãàäàþ, ùî â òåïåð³øíþ, íåéìîâ³ðíó äîáó íàâ³òü ïðîñòå êîëåêòèâíå çîáîâ’ÿçàííÿ ùîäî âèæèâàííÿ ºâðåéñüêî¿ ñï³ëüíîòè ñàìî ïî ñîá³ º ñåðéîçíîþ â³äïîâ³ääþ ç âàæëèâèìè íàñë³äêàìè. ß ïåðåêîíàíèé, ùî ìàéáóòí³ ³ñòîðèêè ðîçóì³òèìóòü öå çîáîâ’ÿçàííÿ íå â äóñ³ íàøèõ ñó÷àñíèõ íàêëåïíèê³â, ÿê³ âáà÷àþòü ó íüîìó äîïîòîïíèé ìåõàí³çì ïëåì³ííîãî ³íñòèíêòó, à ðàäøå ÿê ãëèáîêèé, õî÷ ³ ïîëîâèí÷àñòèé àêò â³ðè â ÷àñè êðèçè, â³äïîâ³ääþ íà ÿêó ç âåëèêîþ éìîâ³ðí³ñòþ ìîãëî á áóòè âïàäàííÿ â ö³ëêîâèòå çàì³øàííÿ ÷è áåçìåæíèé â³ä÷àé. Äðóãà çíàéäåíà íàìè â³äïîâ³äü – öå çîáîâ’ÿçàííÿ äî ºäíîñò³ ºâðå¿â. Âîíî íå º, áåçóìîâíî, ö³ëêîâèòèì, ³ òàêèì ìàº, î÷åâèäíî, çàëèøàòèñÿ. À ïðîòå âîíî ðåàëüíå. Òîæ Àìåðèêàíñüêà ðàäà þäà¿çìó º àíàõðîí³çìîì, ÿê ³, íàâàæóñÿ ñêàçàòè, ³çðà¿ëüñüêèé íàö³îíàë³çì, ÿêèé ñõèëüíèé ïîðâàòè âñ³ çâ’ÿçêè ç ä³àñïîðîþ. Íå ìåíø àíàõðîí³÷íèì º é ºâðåéñüêèé ñåêóëÿðèçì: â³í òàêèé ñë³ïèé ó ñâîºìó ïîêëîí³íí³ ñó÷àñíîìó ìèðñüêîìó ñâ³òîâ³, ùî ëàäåí ö³ëêîâèòî â³äêèäàòè ðåë³ã³éí³ äæåðåëà ºâðåéñüêîãî ìèíóëîãî; òàê ñàìî, ÿê îðòîäîêñè: âîíè òàê³ áàéäóæ³ äî ñó÷àñíîãî ìèðñüêîãî ñâ³òó, ùî ãîòîâ³ çàëèøèòèñÿ ó ñòàðîìó ãåòòî. Îòæå, òàêèìè º â³äïîâ³ä³ íà òåïåð³øíþ êðèçó â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿, ùî ¿õ óæå çíàéäåíî â ïðèíöèï³, õî÷ áè ÿêèìè íåäîëóãèìè íà ïðàêòèö³ âîíè áóëè. ² ¿õí³ íàñë³äêè íàâ³òü òåïåð º çàãàëîì âàæëèâèìè. Ñâ³äîì³ ñâîãî âèáîðó ÷è í³, ìè ïðèéíÿëè ñï³ëüíå ð³øåííÿ âèòðèìàòè ñóïåðå÷íîñò³ òåïåð³øíüîãî ³ñíóâàííÿ ºâðå¿â. Ìè ðàçîì â³äêèíóëè àëüòåðíàòèâó áóäüòî “âèïðîáóâàííÿ” ºâðåéñüêîãî ³ñíóâàííÿ çàãàëîì, ÷è óíèêíåííÿ òåïåð³øí³õ ñóïåðå÷íîñòåé ³ç çàãðîçîþ ãåòü-÷èñòî ðîçøìàòóâàòè ºâðåéñüêå ³ñíóâàííÿ. Îäíàê çàðàç ïèòàííÿ ïîëÿãຠâ òîìó, ÷è çäàòí³ ìè âèéòè çà ìåæ³ òàêîãî ïîëîâèí÷àñòîãî çîáîâ’ÿçàííÿ. Ó òåïåð³øí³é ñèòóàö³¿ öå ïèòàííÿ íàáóâຠòàêîãî ôîðìóëþâàííÿ: ÷è ìîæåìî ìè îñìèñëþâàòè Ãîëîêîñò, íå âïàäàþ÷è ïðè öüîìó ó â³ä÷àé? Íå âèïàäêîâî íàì áóëî äàíî äâàäöÿòü ðîê³â, ùîá ï³äñòóïèòèñÿ äî öüîãî ïèòàííÿ, ³ íåìຠâïåâíåíîñò³, ùî ìè âæå äî íüîãî ãîòîâ³. Ñóïåðå÷í³ñòü ïîñòຠäóæå ãîñòðî, ³ áóäü-ÿêèé ïðèðîäíèé âèõ³ä íàòèêàºòüñÿ íà ïåðåïîíè. Îòæå, â³ä íàñ âèìàãàºòüñÿ

331

Å̲ËÜ ÔÀÊÅÍÃÅÉÌ

ñïîïåëèòè íàøå ñüîãîäåííÿ é ìàéáóòòÿ, ñïëàòèâøè òèì ñàìèì ö³íó óâ³÷íåííÿ ïàì’ÿò³ ïðî ñìåðòü â Îñâåíö³ì³. ² âîäíî÷àñ ìè íå ìàºìî ïðàâà óòâåðäæóâàòè íàøå òåïåð³øíº é ìàéáóòíº æèòòÿ ö³íîþ çàáóòòÿ Îñâåíö³ìà. Ìè æèëè â óìîâàõ ö³º¿ ñóïåðå÷íîñò³ âïðîäîâæ äâàäöÿòè ðîê³â, íå ñïðîìîæí³ ïîãëÿíóòè ¿é â îáëè÷÷ÿ. ßêùî ÿ íå ïîìèëÿþñÿ, çàðàç ìè ïî÷èíàºìî óñâ³äîìëþâàòè ¿¿, õî÷ áè ÿê áåçñèñòåìíî é íåïîñë³äîâíî ìè öå ðîáèëè. ² ç öüîãî â³äïðàâíîãî óñâ³äîìëåííÿ âèïëèâຠòå, ùî ÿ â³çüìó íà ñåáå ñì³ëèâ³ñòü íàçâàòè 614 çàïîâ³ääþ: ³ñòèííîìó ºâðåþ ñüîãîäí³ çàáîðîíåíî æàëóâàòè óòëåðà ùå îäí³ºþ, ïîñìåðòíîþ ïåðåìîãîþ. (Öå ôîðìóëþâàííÿ âêðàé íåäîëóãå, ³ âñå æ ÿ çìóøåíèé ñêîðèñòàòèñÿ íèì, ïîêè íå âèíàéäåíî âäàë³øîãî. Ïî-ïåðøå, õî÷à â öüîìó íåìຠæîäíîãî àíòèîðòîäîêñàëüíîãî ï³äòåêñòó – òàê, íà÷åáòî 613 çàïîâ³äåé îáîâ’ÿçêîâî ïîòðåáóþòü çì³í – ìè ìóñèìî çâàæàòè íà òîé ôàêò, ùî â³äáóëîñÿ ùîñü äîêîð³ííî íîâå. Ïî-äðóãå, õî÷à öÿ çàïîâ³äü ìຠáóòè ñêîð³øå ïîçèòèâíîþ, í³æ íåãàòèâíîþ, ìè íå ìîæåìî íå âðàõîâóâàòè òîãî ôàêòó, ùî óòëåð òàêè çäîáóâ ïðèíàéìí³ îäíó ïåðåìîãó – âáèâñòâî øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â. Ïî-òðåòº, õî÷à ñàìå ³ì’ÿ óòëåðà ìຠáóòè ðàäøå ñòåðòå, í³æ óâ³÷íåíå, ìè íå ìîæåìî ïðèõîâóâàòè óí³êàëüí³ñòü éîãî çëà ï³ä çðó÷íèìè çàãàëüíèêàìè, ÿê-îò: ïåðåñë³äóâàííÿ âçàãàë³, òèðàí³ÿ âçàãàë³ ÷è íàâ³òü ïîíÿòòÿ äåìîí³÷íîãî âçàãàë³.) Íà ìîþ äóìêó, ³ñòèííèé ºâðåé ñüîãîäí³ ïî÷èíຠïðèñëóõàòèñÿ äî 614 çàïîâ³ä³. ² â³í ÷óº ¿¿ ÷è òî ÿê àãíîñòèê – òîä³ â³í á³ëüøå í³÷îãî íå ÷óº, àáî æ ÿê â³ðóþ÷èé – òîä³ â³í ÷óº ãîëîñ metzaveh (ïîâåëèòåëÿ) ó mitzvah (çàïîâ³ä³). Á³ëüøå òîãî, ö³ëêîì ìîæëèâî, ùî òèïîâèé ºâðåéñüêèé àãíîñòèê ³ ïðàâîâ³ðíèé ºâðåéñüêèé â³ðóþ÷èé ñüîãîäí³ áëèæ÷å îäèí îäíîìó, í³æ áóäü-êîëè. Ïåâíà ð³÷, àãíîñòèê ÷óº ëèøå mitzvah. Ïðîòå, ÿêùî â³í ³ñòèííèé ºâðåé, â³í íå ìîæå íå â³ä÷óâàòè ïîëîâèí÷àñòîñò³ ñâîãî ñëóõàííÿ. ³í íå ìîæå, ïîä³áíî äî âñ³õ ³íøèõ àãíîñòèê³â ³ àòå¿ñò³â, ââàæàòè öþ mitzvah ïðîäóêòîì ñàìîäîñòàòíüî¿ ëþäñüêî¿ ïðè÷èíè, ÿêà ðåàë³çóº ñåáå â íåíàñòàííî ïðîãðåñóþ÷³é ³ñòî𳿠àâòîíîìíî¿ ëþäñüêî¿ îñâ³÷åíîñò³. 614 çàïîâ³äü ìຠáóòè äëÿ íüîãî ðàïòîâî é àáñîëþòíî äàíîþ, îòðèìàíîþ ÿê îäêðîâåííÿ ïîñåðåä ö³ëêîâèòî¿ êàòàñòðîôè. Ç ³íøîãî áîêó, â³ðóþ÷èé, äëÿ ÿêîãî çâó÷èòü ãîëîñ metzaveh ó mitzvah, íàâðÿä ÷è ìîæå ïî÷óòè ùîñü, êð³ì mitzvah. Ïðè÷èíè, ÿê³ çìóñèëè Ìàðòèíà Áóáåðà ãîâîðèòè ïðî çàòüìàðåííÿ Áîãà, âñå ùå íåçäîëàíí³. ²

332

614 ÇÀÏβÄÜ

ÿêùî, âò³ì, ó ö³é áåçîäí³ ìîæíà â³ä÷óòè çâ’ÿçîê ì³æ ²çðà¿ëåì ³ Áîãîì ²çðà¿ëþ, öå íàâðÿä ÷è áóäå ùîñü ³íøå, ÿê ñàìà mitzvah. Íàñë³äêè íàâ³òü òàêîãî ñëàáêîãî çâ’ÿçêó º âàãîìèìè. ßêùî 614 çàïîâ³äü ñòຠçîáîâ’ÿçàííÿì ³ñòèííîãî ºâðåÿ, òîä³ íàì äàíî êîìàíäó, ïî-ïåðøå, âèæèòè ÿê ºâðåÿì, ùîáè íå äîïóñòèòè çàãèáåë³ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Ïî-äðóãå, íàì íàêàçàíî ïàì’ÿòàòè óñ³ì ñâî¿ì íóòðîì ìó÷åíèê³â Ãîëîêîñòó, ùîáè íå êàíóëà â íåáóòòÿ ïàì’ÿòü ïðî íèõ. Ïî-òðåòº, ìè íå ìîæåìî â³äêèäàòè Áîãà ÷è çíåâ³ðÿòèñÿ â íüîìó, õî÷ áè ÿêèì ñèëüíèì áóâ íàø ñóìí³â ³ õî÷ áè ÿêîþ õèñòêîþ áóëà íàøà â³ðà, ùîá íå çàãèíóâ þäà¿çì. ², íàðåøò³, ìè íå ìàºìî ïðàâà çíåâ³ðÿòèñÿ ó ñâ³ò³ ÿê ó ì³ñö³, ùî ìຠñòàòè öàðñòâîì Áîæèì, ùîá íå ïåðåòâîðèòè éîãî íà í³ñåí³òíèöþ, íà ñâ³ò, äå Áîãà íåìຠ÷è ³í íå ïîòð³áíèé, äå âñå äîçâîëåíî. ³äìîâà â³ä áóäü-ÿêîãî ³ç öèõ ³ìïåðàòèâ³â – ó â³äïîâ³äü íà ïåðåìîãó óòëåðà â Îñâåíö³ì³ – îçíà÷àëà á óìîæëèâëåííÿ äëÿ íüîãî ùå é ³íøèõ, ïîñìåðòíèõ ïåðåìîã. ßê íàì ïðèñëóõàòèñÿ äî öèõ ³ìïåðàòèâ³â? Äëÿ öüîãî íåîáõ³äíî âèòðèìàòè íåñòåðïí³ ñóïåðå÷íîñò³. Òàêå âèòðèìóâàííÿ íåìîæëèâå áåç âñåîñÿæíî¿ â³ðè. ßêùî ìè çäàòí³ ïðîÿâèòè òàêó âèòðèìêó, òîä³ öÿ â³ðà, ùî ¿¿ æèâèòü, ìîæå ñïðàâä³ ìàòè ³ñòîðè÷íå çíà÷åííÿ. Ïðèíàéìí³ äâ³÷³ â ³ñòî𳿠– ï³ä ÷àñ çðóéíóâàííÿ Ïåðøîãî òà Äðóãîãî Õðàìó – ºâðåéñüêà âèòðèìêà çà êàòàñòðîô³÷íèõ îáñòàâèí äîïîìîãëà çì³íèòè ñâ³ò. Íàì íå äàíî çíàòè ìàéáóòíº, õî÷à á òîìó, ùî òåïåð³øíº íå ìຠïðåöåäåíò³â. Îäíàê öå íàøå íåçíàííÿ ìîæå é íå â³äáèâàòèñÿ íà íàøèõ òåïåð³øí³õ ä³ÿõ. Íåâïåâíåí³ñòü ó ïðèéäåøíüîìó íå ïîâèííà ïîõèòíóòè íàøî¿ âïåâíåíîñò³ â òîìó, ùî ìè ìàºìî ðîáèòè. * Óçÿòî ç: «Jewish Values in the Post-Holocaust Future: A Symposium», Judaism 16 (Summer 1967). Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.

333

Åë³³çåð Áåðêîâ³ö Òâ³ð Åë³³çåðà Áåðêîâ³öà ”Ñïî÷àòêó áóâ çîéê: ì³äðàø äëÿ íàøî¿ äîáè” âïåðøå ç‘ÿâëÿºòüñÿ äðóêîì ó ö³é àíòîëî㳿. Ïîä³áíî äî ñâîãî àâòîðà, öåé ñó÷àñíèé ì³äðàø ñïîâíåíèé ñèëè é ñì³ëèâîñò³, ÿê³ äîïîìàãàþòü çâåðíóòèñÿ äî äâîõ çàñàäíè÷èõ ïèòàíü ºâðåéñüêîãî ì³ñòèöèçìó: íàâ³ùî Áîã ñòâîðèâ ñâ³ò ³ ÷îìó ïðàâåäí³ ñòðàæäàþòü? Öèìè ïèòàííÿìè Áåðêîâ³ö ïåðåéìàâñÿ ïðîòÿãîì ÷âåðò³ ñòîë³òòÿ. Óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â öåé ðóìóíñüêîãî ïîõîäæåííÿ â÷åíèé â³â ó ªâðåéñüêîìó òåîëîã³÷íîìó êîëåäæ³ â Ñêîê³ (²ë³íîéñ) îðòîäîêñàëüíèé ðàáèíñüêèé ñåì³íàð, ùî îᑺäíóº ñâ³òñüêó îñâ³òó ³ òðàäèö³éíèé òàëìóäèñòñüêèé êóðñ. Ïðîâ³äíèé òàëìóäèñò ³ äîñë³äíèê ºâðåéñüêîãî ïðàâà, Áåðêîâ³ö òàê ñàìî äîáðå îá³çíàíèé ³ ç ºâðåéñüêîþ ô³ëîñîô³ºþ. ²íø³ â³äîì³ éîãî òâîðè: “Ùîäî ³ñòîðè÷íîãî þäà¿çìó”, “Áîã, ëþäèíà òà ³ñòîð³ÿ”, “Ãîëîâí³ òåìè ñó÷àñíî¿ ºâðåéñüêî¿ äóìêè”, – ÿêèé îòðèìàâ ó 1975 ðîö³ íàö³îíàëüíó ïðåì³þ â öàðèí³ ºâðåéñüêî¿ êíèæêè – òà “Ç Áîãîì ó ïåêë³”. Áåðêîâ³ö áóâ ïåðøèì ç îðòîäîêñàëüíèõ ìèñëèòåë³â, õòî â³äïîâ³â íà òâ³ð Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà “Ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà” ñîë³äíîþ êíèãîþ ç àíàë³çîì òðàäèö³éíî¿ ºâðåéñüêî¿ ³äå¿ áîãîâèïðàâäàííÿ. Ó êíèæö³ “³ðà ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó” Áåðêîâ³ö ïèøå: “Ëþäèíà ìîæå ³ñíóâàòè ëèøå òîìó, ùî Áîã â³äìîâëÿºòüñÿ â³ä çàñòîñóâàííÿ ñèëè äî íå¿… ²ñòîð³ÿ – öå àðåíà â³äïîâ³äàëüíîñò³ ëþäèíè òà ¿¿ ïðîäóêò”. Äëÿ Áåðêîâ³öà ïèòàííÿ, ïîñòàâëåíå Ãîëîêîñòîì, ïîëÿãຠíå â òîìó, “äå áóâ Áîã?”, àëå “ùî òàêå ëþäèíà?” ßê ìîæíà â³ðèòè â ëþäñüêó äîáðîòó ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà? Ëþäèíà – íå Áîã – ìຠíåñòè ãîëîâíó â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà öþ ïîä³þ. ßê æå òîä³ íàì ðîçóì³òè áîæåñòâåííó âñåìîãóòí³ñòü? Íà ïåðåêîíàííÿ Áåðêîâ³öà, Áîã ñòðèìóº Ñâîþ ì³öü, äàþ÷è ìîæëèâ³ñòü â³äáóòèñÿ ³ñòîð³¿. Äëÿ Áåðêîâ³öà ³ñòîð³ÿ – öàðèíà ëþäñüêèõ ó÷èíê³â: “Ïðîòå âñå öå íå çí³ìຠòÿãàðÿ âèíè ç Áîãà çà âñ³ ñòðàæäàííÿ íåâèííèõ â ³ñòîð³¿. Áîã â³äïîâ³äຠçà òå, ùî ñòâîðèâ ñâ³ò, â ÿêîìó ëþäèíà â³ëüíà òâîðèòè ³ñòîð³þ”. Áåðêîâ³ö îáñòîþº äóìêó, ùî ìóñèòü ³ñíóâàòè ïîçà³ñòîðè÷íèé âèì³ð, â ÿêîìó âñ³ ñòðàæäàííÿ çíàõîäÿòü ñâîº â³äêóïëåííÿ ÷åðåç Áîãà. Òèì÷àñîì ÿê â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ³ñòîð³þ ëåæèòü íà ëþäñòâ³, â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñòâîðåííÿ ³ñòî𳿠íåñå íà ñîá³ Áîã. Ôàêòè÷íî, Áåðêîâ³ö â³äêëàâ ïðîáëåìó ³ñòî𳿠íà ê³íåöü äí³â. Éîãî ñòàâëåííÿ äî

334

ÑÏÎ×ÀÒÊÓ ÁÓ ÇÎÉÊ

öüîãî ê³íöÿ âèðàæàºòüñÿ â äîâ³ð³ é î÷³êóâàíí³. ³í â³ðèòü, “ùî â Áîãîâ³ òðàãåä³ÿ ëþäèíè ìîæå çíàéòè ñâîº ïåðåòâîðåííÿ”. Ïîíàä äâà äåñÿòèë³òòÿ ï³ñëÿ íàïèñàííÿ “³ðè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó” Áåðêîâ³ö óíàî÷íþâàâ îáðàç ê³íöÿ äí³â. Öåé ì³äðàø äຠïîæèâó äëÿ âèòëóìà÷åííÿ. ßê ³ â áàãàòüîõ ó÷åíèõ, ÿê³ çàéìàþòüñÿ ïðîáëåìàìè Ãîëîêîñòó, ñòâîðåí³ Áåðêîâ³öåì îáðàçè ñêëàäíî¿ äëÿ Áîãà é ëþäèíè ñèòóàö³¿ ñòàþòü ³ç ÷àñîì äåäàë³ ïîõìóð³øèìè. ×èòàþ÷è éîãî ñó÷àñíèé ì³äðàø, çàìèñë³ìîñÿ íàä ïèòàííÿìè ùîäî ê³íöÿ ³ñòîð³¿: ÷îìó âîñêðåñ³ííÿ íå º â³äïîâ³ääþ? Ó ÷îìó ïîëÿãຠîáìåæåí³ñòü âëàäè Áîãà? ßêó ðîëü â³ä³ãðàþòü ò³, õòî ïåðåæèâ àáñóðäí³ñòü ³ñíóâàííÿ? Ùî ìóñÿòü âîíè çðîáèòè äëÿ ëþäñòâà é Áîãà? Ñïî÷àòêó áóâ çîéê * Íàðåøò³ íàñòàâ ê³íåöü. Aharit hayamin. Íå çîâñ³ì òîé “ê³íåöü äí³â”, ïðî ÿêèé ãîâîðèëè ïðîðîêè ²çðà¿ëþ, à ê³íåöü æèòòÿ íà Çåìë³. Íàóêîâö³ òàê ³ íå ç‘ÿñóâàëè, ÷è ñïðàâä³ ñâ³ò óòâîðèâñÿ âíàñë³äîê “âåëèêîãî âèáóõó”, îäíàê æèòòÿ íà Çåìë³ íàïåâíå çíèêëî ï³ñëÿ âåëèêîãî âèáóõó. Ëþäñüêèé ãåí³é ïðîíèêíóâ ó íàéãëèáø³ òàºìíèö³ ïðèðîäè é â³äøóêàâ ¿¿ äæåðåëà åíåð㳿. Ëþäèíà çäîáóëà êîíòðîëü íàä íåîáìåæåíèì åíåðãåòè÷íèì ïîòåíö³àëîì.  ¿¿ ðóêàõ áóâ âèá³ð: âèêîðèñòîâóâàòè öþ ïîòóãó íà äîáðî, à ÷è íà çëî. Ñïëóòàâøè íàóêîâèé ïîñòóï ³ç ëþäñüêèì ïðîãðåñîì, ëþäèíà ñòàâàëà äåäàë³ â³ä÷óæåí³øîþ â³ä ëþäñüêèõ àñïåêò³â ñâîãî ³ñíóâàííÿ. Íåìèíó÷å âîíà ñïðè÷èíèëàñÿ äî âåëèêîãî âèáóõó, à ç íèì ³ äî âëàñíîãî çíèùåííÿ. Ðîçïî÷èíàþ÷è ñòâîðåííÿ ëþäèíè, Áîã çâåðíóâñÿ çà ïîðàäîþ äî Ñâî¿õ àíãåë³â. Ç îãëÿäó íà òå çëî, ÿêå, ÿê ïðèïóñêàëè àíãåëè, ìîæå êîðåíèòèñÿ â ëþäñüê³é ïðèðîä³, âîíè â³äðàäèëè Éîìó ïóñêàòè ëþäèíó ó ñâ³ò. Îäíàê Áîã íå ïðèñëóõàâñÿ äî ¿õíüî¿ ïîðàäè. ² ïîÿñíèâ, ùî Â³í – Íåñê³í÷åííèé – ïîòðåáóº Äîáðà, ÿêå íå ìîæå áóòè çíàéäåíå â íåáåñíèõ ñôåðàõ ³ ÿêå ìîæå çàáåçïå÷èòè ëèøå ëþäèíà. ³äðàçó íåëåãêî áóëî çðîçóì³òè öå áîæåñòâåííå ïîÿñíåííÿ, àëå Áîã íàïîëÿãàâ – Éîãî Äîáðî áóëî Éîãî áîæåñòâåííèì ªñòâîì. Âîíî ³ñíóâàëî, îñê³ëüêè áóâ ³í. ² ³íàêøå áóòè íå ìîãëî. Òàêà ñàìà ð³÷ ³ ç Éîãî ²ñòèíîþ. ¯¿ í³êîëè íå ìîæíà áóëî âçÿòè ï³ä ñóìí³â. Áîãà í³êîëè íå ìîæíà áóëî ñïîêóñèòè. Îäíàê Éîìó çàõîò³ëîñÿ ³íøîãî Äîáðà – âðàçëèâîãî äî Çëà. Áîã âîë³â ³ñòèíè, çäàòíî¿ â³äñòîþâàòè ñåáå ñóïðîòè âñ³õ ñóïðîòèâíèê³â. ³í ïîòðåáóâàâ Äîáðà é ²ñòèíè, ÿê³ áóëè á ïëîäàìè Çåìë³. Òîæ ³í

335

Å˲²ÇÅÐ ÁÅÐÊβÖ

ñêîðèñòàâñÿ íàãîäîþ ³ ñòâîðèâ ëþäèíó. Òåïåð, êîëè öå ñòàëîñÿ, ðèçèê âèäàâñÿ Éîìó íàäòî âåëèêèì. Ìîæå, êðàùå Éîìó áóëî á ïðèñëóõàòèñÿ äî ïîðàäè àíãåë³â ³ íå ñòâîðþâàòè ëþäèíó? Îäíàê íå âñå áóëî âòðà÷åíî. Áóëî ùå â çàïàñ³ Âîñêðåñ³ííÿ. Áîã óìîíòóâàâ çàïîá³æíèê ó ðèçèêîâàíó ñïðàâó ñòâîðåííÿ ëþäèíè. Ïåðåêàç ëþäèíè ïðî ñàìîçíèùåííÿ ùå ì³ã áóòè â³äêóïëåíèé. Âîñêðåñ³ííÿ ïîâèííî áóëî ñëóãóâàòè Íîâèì Ïî÷àòêîì, ïîêëèêàíèì âèÿâèòè é âèïðàâäàòè ñåíñ ³ ïðèçíà÷åííÿ ñòàðîãî Áîæîãî òâîð³ííÿ. ϳñëÿ òðèâàëî¿ äîáè òåìðÿâè é ñìåðò³ Áîã óäìóõíóâ â çåìí³ ðó¿íè íîâå æèòòÿ. Çíîâó Ñâ³òëî Òâîð³ííÿ îñâ³òèëî íåáî. Íîâ³ êóù³ é äåðåâà âêðèëè çåìëþ. Ïîòåêëà çíîâó â³äæèâëåíà âîäà â ð³êàõ. Ïòàõè é òâàðèíè ïîâåðíóëèñÿ äî â³äáóäîâàíèõ ãí³çä ³ í³ð. Òîä³ ïðîñóðìèëè òðóáè ³ ñïðîêâîëà â³äêðèëèñÿ ìîãèëè. ² âñòàëè ç íèõ ì³ëüéîíè ëþäåé, îäÿãíåíèõ ó øàòè íîâî¿ ã³äíîñò³. ×è ñïîâíÿòüñÿ òåïåð óñ³ íà䳿 ëþäèíè? Ðàïòîì çàïàëà òèøà. Âîíà íàãàäóâàëà ìîâ÷àííÿ Ñòàðîãî Ñâ³òó, êîëè âñÿ ïðèðîäà çàòàìóâàëà ñâ³é ïîäèõ, î÷³êóþ÷è ñëîâà ³ç Ñèíàþ. Òåïåð íà çì³íó âèãóêàì “àë³ëóÿ!” Íîâîìó Ñâ³òîâ³ ïðèéøëà òèøà âè÷³êóâàííÿ. Óñ³ ÷åêàëè íà Íîâèé Ñâ³ò, ʳíöåâå Îäêðîâåííÿ. Îäíàê ïîñòóïîâî òèøó Íîâî¿ Íà䳿 âèò³ñíèëà òèøà áîæåñòâåííîãî ñóì’ÿòòÿ. Íîâîãî Ñâ³òó íå áóëî ÷óòíî. Íåâæå Âîñêðåñ³ííÿ áóëî òàêîæ ïîìèëêîþ? Íîâà Ëþäèíà óâàæíèì îêîì ïîãëÿíóëà äîâêîëà. Ïîò³ì âîíà ïîì³òèëà ãàíåáíó ïëÿìó íà âñ³é ö³é íîâ³é ñëàâ³. Îñü âîíè ñòîÿëè – ijâ÷èíà, Ñåñòðà, Ìàòè, ×îëîâ³ê – íåðóõîì³, âêðàé â³äîñîáëåí³, áàéäóæ³ äî íîâîãî æèòòÿ, äî éîãî íà䳿 òà îá³öÿííÿ. Ö³ ×åòâåðî âèêëèêàëè îáóðåííÿ. Âîíè çàòðèìóâàëè çàâåðøåííÿ ñïðàâè. Îñê³ëüêè âñ³ âîíè òàê ³ ñòîÿëè íàð³çíî, îáóðåííÿ ïåðåðîñëî ó ãí³â. Ìîæå, öå áóëî ïî÷àòêîì íåíàâèñò³? Ìîæå, ïðîáóäæåíå äî íîâîãî æèòòÿ ëþäñòâî ïîâåðòàºòüñÿ äî ïîðîê³â ñòàðîãî Àäàìà? Ïîòð³áíî ùîñü ðîáèòè, àáè ðîçãàäàòè öþ òàºìíèöþ. Êîëè íàïðóæåííÿ ñÿãíóëî ñâîãî àïîãåþ, íåáåñíèé ñóä çâåðíóâñÿ äî àðõ³â³â. Õòî áóëè ö³ ×åòâåðî? Ìîæå, ÿêèéñü äîñâ³ä òðèâîæèòü ¿õíþ ïàì‘ÿòü? Ìîæå, ¿õ ìó÷àòü ñïîãàäè ïðî ìîìåíò ñìåðò³? ϳäíÿëè àðõ³âè, ³ ÷ëåíè ñóäó ïî÷àëè ÷èòàòè. ijâ÷èí³ áóëî ø³ñòíàäöÿòü ðîê³â. Âîíà çàãèíóëà â í³ìåöüêîìó òàáîð³ ñìåðò³ â³ä êóë³, ïóùåíî¿ ¿é â ãîëîâó ÷ëåíîì çîíäåðêîìàíäè. ²ç-ïîì³æ ì³ëüéîí³â â³äïðàâëåíèõ äî ãàçîâèõ êàìåð âîíà îäíà âèæèëà. Âîëåþ äîë³ ¿¿ øòîâõíóëè îáëè÷÷ÿì óíèç äî ÿìè ç âîäîþ, ³ öå âðÿòóâàëî ¿¿ â³ä îòðóéíèõ ïàð³â. Âîíà âñå öå ÷óëà é áà÷èëà. Êðèêè, â³ä÷àé, ñóì‘ÿòòÿ. Êîëè äîâêîëà íå¿ óòâîðèëàñÿ êóïà ò³ë, âîíà áà÷èëà, ÿê ñèëüí³ø³

336

ÑÏÎ×ÀÒÊÓ ÁÓ ÇÎÉÊ

ïîâèëàçèëè íà ñëàáøèõ, âèïèíàþ÷èñü äî ïîêè ùî íåîòðóºíîãî ïîâ³òðÿ. Áàãàòî õòî âòðàòèâ êîíòðîëü íàä ôóíêö³ÿìè ñâîãî ò³ëà, ³ ¿õí³ åêñêðåìåíòè âêðèâàëè ò³ëà òèõ, õòî ëåæàâ ï³ä íèìè. Êîëè âñå ñê³í÷èëîñÿ é çîíäåðêîìàíäà ïðèéøëà, ùîá âèíåñòè ò³ëà, âîíè ïîáà÷èëè, ùî ijâ÷èíà ùå äèõàº. Âîíè âçÿëè ¿¿ é ïåðåõîâóâàëè ê³ëüêà äí³â, àëå íàñòàâ ìîìåíò, êîëè âîíè çìóøåí³ áóëè ïîçáóòèñÿ öüîãî íåáåçïå÷íîãî äëÿ íèõ òÿãàðÿ. Ñåñòðà æèëà ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî. Ç óñ³º¿ ¿õíüî¿ ðîäèíè âèæèëè ëèøå âîíà òà ¿¿ Áðàò. Óäâîõ âîíè çíàéøëè ñîá³ ïðèòóëîê íà ãîðèù³. Âäåíü âîíè øóêàëè ¿æó; âíî÷³ – ïðèòóëÿëèñÿ îäíå äî îäíîãî, íàìàãàþ÷èñü çàõèñòèòèñÿ â³ä õîëîäó. ßêîñü óäåíü, êîëè âîíè çëàçèëè ç³ ñâ ñõîâàíêè, Áðàòó çðîáèëîñÿ çëå ³ â³í ïîìåð. Òðàïèëîñÿ öå íàïðèê³íö³ äíÿ ó ï‘ÿòíèöþ – Åðåâ Øàááàò. Ëþäåé, ÷è¿ì çàâäàííÿì áóëî çáèðàòè ò³ëà ïîìåðëèõ, âæå íå áóëî ìîæëèâîñò³ ïîêëèêàòè. Ïîìåðëèé õëîïåöü çàëèøèâñÿ ëåæàòè íà âóçüêèõ ñõîäàõ äî íåä³ë³. Ùîðàçó, êîëè Ñåñòðà çëàçèëà ç ãîðèùà â ïîøóêàõ ¿æ³, ¿é äîâîäèëîñÿ ïåðåñòóïàòè ÷åðåç ìåðòâîãî Áðàòà. Îäíîãî ðàçó íàñòàëà ³ ¿¿ ÷åðãà. Ìàòè ç íåìîâëÿì ïåðåõîâóâàëàñÿ â áóíêåð³ ðàçîì ³ç ê³ëüêîìà ³íøèìè ºâðåÿìè. ͳìåöüêà ïîë³ö³ÿ âëàøòóâàëà íà íèõ îáëàâó. Êîëè ïîë³öà¿ íàáëèæàëèñÿ äî áóíêåðà, äèòèíà ïî÷àëà êðè÷àòè. ²íøîãî âèõîäó íå áóëî. Ìàòè çàäóøèëà ñâîº äèòÿ. ×îëîâ³ê ïðîéøîâ ÷åðåç òå æ ñàìå ïåêëî, ÿêîãî çàçíàëè ì³ëüéîíè ³íøèõ. Ïðî ïåðåæèòå íèì ä³çíàëèñÿ ç³ ùîäåííèêîâèõ çàïèñ³â, íåðîçá³ðëèâî íàïèñàíèõ íà îáêëàäèíêàõ ñòàðîãî ìîëèòîâíèêà. Ùîäåííèê íå ì³ñòèâ í³÷îãî òàêîãî, ùî íå áóëî á â³äîìî ç áåçë³÷³ ïîä³áíèõ äîêóìåíò³â. ³í çàê³í÷óâàâñÿ ñëîâàìè: “ß ñòîþ çà êîëþ÷èì äðîòîì, ïî ÿêîìó ïðîïóùåíî åëåêòðè÷íèé ñòðóì. Ïåðåä ñîáîþ áà÷ó äîðîãó íà Âàðøàâó. Äèâëþñÿ íà äîðîãó…” Ìîæå, ñàìå öÿ äèâíà ïîâåä³íêà ×îòèðüîõ çàâàæàëà çä³éñíåííþ ÷óäà Âîñêðåñ³ííÿ? Íîâèé Ñâ³ò ³ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàâ Íîâîãî Ñâ³òó, áåç ÿêîãî âñå áóëî á ìàðíîòîþ. ×îãî õîò³ëè ö³ ×åòâåðî? Ñïðàâä³, ijâ÷èíà áóëà ñâ³äêîì æàõó, íåäîñòóïíîãî äëÿ ëþäñüêîãî ðîçóì³ííÿ, àëå õ³áà âîíà íå áà÷èëà, ùî âñ³ ñìåðò³ â³äêóïëåíî, ùî ç ãëèáèí çàíåïàäó ëþäèíà ñÿãíóëà âèñîòè íîâî¿ ã³äíîñò³ é êðàñè, ùî îæèëè äîâêîëà íå¿ ò³, õòî áóâ ³ç íåþ â ãàçîâ³é êàìåð³? ² ÷îìó Ñåñòðà âèÿâëÿº òàêó áàéäóæ³ñòü äî Áðàòà? ³í ñòî¿òü òàì, íàä³ëåíèé íîâîþ ñèëîþ, ÷åêàþ÷è çíàêó ðàä³ñíîãî ïðèâ³òàííÿ. Àëå í³õòî íå ï³ä³éøîâ. À Ìàòè – ÿêîþ áåçñåðäå÷íîþ âîíà çäàºòüñÿ! ¯¿ äèòèíó ïîâåðíóòî – ç óñ³ìà ðàäîùàìè äèòèíñòâà, ñÿþ÷îãî ó äîçð³âàþ÷³é êðàñ³. Äèòÿ ÷åêຠìàòåðèíñüêèõ îá³éì³â. ßê ìîæå Ìàòè íå ïîì³÷àòè ñâ

337

Å˲²ÇÅÐ ÁÅÐÊβÖ

äèòèíè! Àëå íàéá³ëüøà ïëÿìà ïàäàëà â³ä ×îëîâ³êà. ³í ñòîÿâ çà êîëþ÷èì äðîòîì, ùî áóâ ï³ä âèñîêîþ íàïðóãîþ. Íàâ³ùî ïàì‘ÿòàòè òàêó áàíàëüí³ñòü? Íîâîãî Ñâ³òó âñå ùå íå áóëî ÷óòíî. Áîã í³ìóâàâ. Íàïðóæåííÿ ñòàâàëî íåñòåðïíèì. Ðàïòîì îòåöü Àâðààì âèñòóïèâ óïåðåä, íàáëèçèâøèñü äî áîæåñòâåííîãî òðîíó ç òàêîþ ñì³ëèâ³ñòþ, ÿêà çäèâóâàëà íåáåñíèé ñóä. ³í, ùî êîëèñü â³äâàæíî âèñòóïèâ íà çàõèñò ó ñïðàâ³ Ñîäîìó, çíîâó ï³äõîäèòü ³ç ïðîõàííÿì. “Âñåìîãóòí³é Áîæå, íåâæå Òè íå ðîçó쳺ø? Ö³ ×åòâåðî íå ïîìåðëè â³ä êóëü, îòðóéíèõ ãàç³â ÷è ò³ëåñíèõ óøêîäæåíü. Âîíè ïîìåðëè â³ä çíåâàãè äî òîãî, ùî çâèêëè íàçèâàòè æèòòÿì – ÿê òîé ×îëîâ³ê, êîòðèé ñòîÿâ çà êîëþ÷èì äðîòîì, áà÷ó÷è ïåðåä ñîáîþ äîðîãó íà Âàðøàâó. “ß äèâèâñÿ íà äîðîãó”, – ïèñàâ â³í. ×îìó öå çàïàì‘ÿòàëîñÿ éîìó? Ìîæëèâî, öå áóëî âàæëèâî çàïàì‘ÿòàòè, àáè çáåðåãòè éîãî îñòàíí³ ñëîâà äëÿ ïîêîë³ííÿ, ÿêå âèæèëî? Ùî â³í òîá³ ñêàçàâ, Áîæå? Õ³áà íå öå? “ß äèâèâñÿ íà äîðîãó. Ìî¿ì ºäèíèì áàæàííÿì áóëî ìàòè ìîæëèâ³ñòü ïðîéòèñÿ ö³ºþ äîðîãîþ äî Âàðøàâè. Ùî æ öå çà ñâ³ò, Áîæå, äå ÷åðåç ëþäñüêó çëîñòèâ³ñòü íå ìîæíà é ïðîãóëÿòèñÿ?” Îòæå, â³í ïîìåð, ïðèãîëîìøåíèé ö³ëêîâèòîþ áåçãëóçä³ñòþ æèòòÿ. Âîíè öüîãî äîìàãàëèñÿ? Ùî ìîæåø òè, Áîæå, äàòè òèì, õòî í³÷îãî íå õî÷å? Ö³ ×åòâåðî íå õî÷óòü í³÷îãî. Âîíè âòðàòèëè áóäü-ÿêèé ³íòåðåñ äî æèòòÿ, äî ³ñíóâàííÿ, íàâ³òü äî Âîñêðåñ³ííÿ. Âñåìîãóòí³é Áîæå, òè âñåñèëüíèé. Òè ïîâåðíóâ æèòòÿ ïîìåðë³é Çåìë³. Òè âîñêðåñèâ ëþäñüê³é ð³ä, ÿêèé çàñåëÿâ Çåìëþ âïðîäîâæ áàãàòüîõ ïîêîë³íü. Òâî¿ ñëîâà “Õàé áóäóòü!” ïîâåðíóëè äî æèòòÿ ì³ëüéîíè ºâðå¿â, ÷èé ïîï³ë ðîçâ³ÿíî âñ³ìà â³òðàìè ÷àñó. Îäíàê ö³ ×åòâåðî ìåðòâ³, îñê³ëüêè ¿õí³ äóø³ âìåðëè. Âîíè ïîìåðëè ÷åðåç áåçãëóçä³ñòü. Âñåìîãóòí³é Áîæå. Òè âñåñèëüíèé! Àëå ÷è çìîæåø òè âîñêðåñèòè ïîìåðë³ äóø³?” Çíîâó çàïàíóâàëà òèøà ó âñåñâ³ò³. Íàðåøò³ Áîã ñêàçàâ: “Àâðààìå, ì³é óëþáëåíèé ñèíó, ÿ íå ìîæó”. Òóãà âèïîâíèëà Íîâå Òâîð³ííÿ. Çîéê Áîãà ñÿãíóâ ×îòèðüîõ, íåíà÷å áëàãàëüí³ îá³éìè. Äèòèíà, çëÿêàâøèñü, çâåðíóëàñÿ äî ìàòåð³: “Ìàìî, òè ÷óºø? Õòî öå ïëà÷å?” Ìàòè, íà÷å âïåðøå ïîáà÷èâøè ñâîþ äèòèíó, îáíÿëà é ïîö³ëóâàëà ¿¿ ³ ïîÿñíèëà: “Öå á³äíèé Áîæåíüêà ïëà÷å. Àëå íå ëÿêàéñÿ, äèòÿ ìîº. Áóäå äåíü, ùå é ùå îäèí, ³ âñ³ ìè òàêè äî÷åêàºìîñÿ éîãî óñì³øêè”. * Åñå, ùî ðàí³øå íå äðóêóâàëîñÿ, îïóáë³êîâàíî ç äîçâîëó àâòîðà.

338

²ðâ³íã Ãð³íáåðã Ñòðèæíåì ä³ÿëüíîñò³ ²ðâ³íãà Ãð³íáåðãà º â³ä÷àéäóøíå ïðîòèáîðñòâî ç Ãîëîêîñòîì. ßê í³õòî ³íøèé ç-ïîì³æ îðòîäîêñàëüíèõ ìèñëèòåë³â íàøî¿ äîáè, Ãð³íáåðã äîêëàäຠçóñèëü äëÿ çäîëàííÿ íàñë³äê³â ö³º¿ â³êîïîìíî¿ ïî䳿 â ³ñòî𳿠ëþäñòâà. ³í íå â³äñòóïຠïåðåä öèì çàâäàííÿì ³ òîä³, êîëè íà öüîìó øëÿõó çàâäàºòüñÿ óäàð éîãî â³ð³ ³ â³í îïèíÿºòüñÿ ó ñêëàäíèõ ñòîñóíêàõ ç³ ñâîºþ îáùèíîþ. Ñï³âðåäàêòîð (ðàçîì ³ç Îëâ³íîì Ã. Ðîçåíôåëüäîì) âèäàííÿ "Ïðîòèáîðñòâî ç Ãîëîêîñòîì: âïëèâ Åë³ Â³çåëÿ", Ãð³íáåðã ÿêíàéáëèæ÷å ï³ä³éøîâ äî âèçíà÷åííÿ ïèòàííÿ ïëþðàë³çìó â ºâðåéñüêîìó æèòò³. Éîãî âèäàíå âåëèêèì íàêëàäîì ³ â³äçíà÷åíå ïðå쳺þ åñå "×è áóäå â 2000 ðîö³ îäèí ºâðåéñüêèé íàðîä?" âèñóíóâ ïðîáëåìó ºâðåéñüêî¿ ºäíîñò³ íà ïåðåäí³é ïëàí ç-ïîì³æ îáùèííèõ òóðáîò. Õî÷à â³í ³ íå ïåðøèé íàãîëîñèâ íà íåáåçïåö³ ðîçêîëó, éîãî åñå ïðèâåðíóëî çíà÷íó óâàãó. ³äìîâèâøèñü â³ä ïåðåâàã íàä³éíî¿ àêàäåì³÷íî¿ ïîñàäè, ÿêó â³í îá³éìàâ ó ѳò³-êîëåäæ³ Íüþ-Éîðêà, Ãð³íáåðã ñòâîðèâ CLAL – Íàö³îíàëüíèé ºâðåéñüêèé öåíòð íàâ÷àííÿ é êåð³âíèöòâà – çàäëÿ ñïðèÿííÿ âíóòð³øíüîìó ºâðåéñüêîìó ä³àëîãîâ³. Ïîïðè ïîïóëÿðí³ñòü Ãð³íáåðãà – òåîëîãà, ñòèëü áàãàòüîõ éîãî ïóáë³êàö³é íåð³äêî çàñâ³ä÷óº íàñò³éëèâ³, ïîñë³äîâí³ òåîëîã³÷í³ íàìàãàííÿ ñôîðìóëþâàòè ïî-íîâîìó ºâðåéñüêó äóìêó ó ñâ³òë³ íàñë³äê³â Ãîëîêîñòó òà ïîñòàííÿ äåðæàâè ²çðà¿ëü. Çà îêðåìèìè âèíÿòêàìè, ÿê-îò, "Êëóáè äèìó, ñòîâï âîãíþ" (ñêîðî÷åíèé âàð³àíò ö³º¿ ïë³äíî¿ ïðàö³ ïîäàíî äàë³), îñíîâíà ìàñà òâîð³â Ãð³íáåðãà ç'ÿâèëàñÿ ó âèãëÿä³ ïàìôëåò³â, óñíèõ âèñòóï³â ³ ãàçåòíèõ ñòàòåé, – à öå, õî÷ ³ âèïàäêîâà, àëå âàæëèâà àóäèòîð³ÿ äëÿ ñåðéîçíîãî òåîëîã³÷íîãî äèñêóðñó. Ó êîæí³é íîâ³é ïóáë³êàö³¿ Ãð³íáåðã óòî÷íþº óìîâèâîäè ñâîãî ïåðâ³ñíîãî ïðîçð³ííÿ ñòîñîâíî òîãî, ùî Ãîëîêîñò ³ äåðæàâà ²çðà¿ëü çàïî÷àòêóâàëè òðåòþ âåëèêó åïîõó ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿. Íà äóìêó Ãð³íáåðãà, íà íàøèõ î÷àõ çì³íþºòüñÿ ñàìà ïðèðîäà âçàºìîçâ'ÿçêó ì³æ áîæåñòâåííèì ³ ëþäñüêèì. Íàâ³òü ÿêùî çì³ñò çàïîâ³òó çì³íåíî ³ òðàíñôîðìóþòüñÿ ñòîñóíêè ì³æ Áîãîì ³ ºâðåéñüêèì íàðîäîì, çàëèøàºòüñÿ íåïåðåðâí³ñòü çàïîâ³òó, ÿêèé çâ'ÿçóº ²çðà¿ëü ³ Áîãà. Íàùàäîê â³äîìî¿ äèíàñò³¿ ðàáèí³â, Ãð³íáåðã íàðîäèâñÿ â íüþéîðêñüêîìó ѳò³ â 1933 ðîö³. Âèñâÿ÷åíèé ðàáèí, Ãð³íáåðã, êð³ì òîãî, ³ àìåðèêàíñüêèé ³ñòîðèê ³ç ãàðâàðäñüêîþ îñâ³òîþ. Íà â³äì³íó â³ä á³ëüøîñò³ ñâî¿õ îðòîäîêñàëüíèõ êîëåã, ÿê³ ãîâîðÿòü ïðî îäíî÷àñí³ñòü

339

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

á³áë³éíèõ ³ òàëìóäèñòñüêèõ ó÷åíü – ïèñüìîâîãî é óñíîãî îáâ'ÿâëåííÿ – Ãð³íáåðã ñì³ëèâî ïèøå ïðî çì³íè é ïåðåðèâ÷àñò³ñòü, ïðî ì³íëèâèé çâ'ÿçîê ì³æ ²çðà¿ëåì ³ Áîãîì ³ ïðî ðåâîëþö³éíèé âïëèâ ³ñòîð³¿. Çà Ãð³íáåðãîì, ó á³áë³éí³ ÷àñè Áîã àêòèâí³øèé. Áîæåñòâåííå âòðó÷àííÿ ïðîÿâëÿºòüñÿ ÿê çàïîâ³äü é ³ñòîðè÷íà â³äïëàòà. Ðîëü ëþäèíè ³ñòîòíî ïàñèâíà ³ ïðîÿâëÿºòüñÿ ÿê ïîêîðà. Ñèìâîë çàïîâ³òó – îáð³çàííÿ – "íàêëàâ â³äáèòîê íà ºâðåéñüêå ô³çè÷íå ³ñíóâàííÿ ³, òàêèì ÷èíîì, ïåðåæèâàºòüñÿ ïî÷àñòè ÿê "ìèìîâ³ëüíèé". Ó òàëìóäèñòñüêó äîáó ºâðå¿ áóëè ïîêëèêàí³ Áîãîì ï³äíÿòèñÿ íà íîâèé ùàáåëü çàïîâ³òíîãî áóòòÿ. "Áîã ïî÷àâ ñòðèìóâàòèñÿ ÷è âäàâñÿ äî ñàìîîáìåæåííÿ, àáè äîçâîëèòè ºâðåÿì äîñÿãòè ïðàâèëüíèõ âçàºìîâ³äíîñèí ó çàïîâ³ò³". Ãð³íáåðã äîâîäèòü, ùî ïðÿì³ îäêðîâåííÿ ïðèïèíèëèñÿ, "ïðîòå, õî÷ áîæåñòâåííà ïðèñóòí³ñòü ñòàëà ïðèõîâàí³øîþ, âîíà âèÿâëÿëàñÿ é â³ä÷óòí³øîþ; ðîçøèðåííÿ ðèòóàëüíîãî ñï³ëêóâàííÿ ç áîæåñòâåííèì â³äáóâàºòüñÿ âîäíî÷àñ ³ç çðîñòàþ÷èì ïðèõîâóâàííÿì". Áîæåñòâåííó ïðèñóòí³ñòü òðåáà øóêàòè ó âèâ÷åíí³ Òîðè òà â÷èíêàõ äîáðîòè é áëàãîä³éíîñò³. Áîã íå ëèøå ó Õðàì³, àëå é ó â³ääàëåíîìó, íà ïîç³ð, â³ä ðåë³ã³¿ ñåðåäîâèù³. Ãð³íáåðã ãîâîðèòü òàêîæ ïðî ðîçëàäíàí³ñòü çàïîâ³òó â äîáó Ãîëîêîñòó. Óñë³ä çà Åë³ Â³çåëåì ³ ßêîâîì Ãëàòøòåéíîì, Ãð³íáåðã âèçíàº, ùî Ãîëîêîñò çì³íèâ íàø³ óÿâëåííÿ ïðî Áîãà é ëþäñòâî. ³í ïðîïîíóº ïîòóæíèé ïðèíöèï âåðèô³êàö³¿, ÿêèé ìຠñòàòè âèïðîáóâàííÿì ðåë³ã³éíî¿ ö³ë³ñíîñò³ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. "Æîäíå òâåðäæåííÿ, òåîëîã³÷íå ÷è áóäü-ÿêå ³íøå íå ìîæå ïðåòåíäóâàòè íà ³ñòèíó, ÿêùî âîíî íå ïðîçâó÷èòü â³ðîã³äíî â ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé". Ãð³íáåðã ñòâåðäæóº, ùî çàïîâ³ò áóëî çëàìàíî ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó, àëå ºâðåéñüêèé íàðîä ëàäíèé â³äíîâèòè éîãî. "Ìè ïåðåæèâàºìî äîáó îíîâëåííÿ çàïîâ³òó. Áîã óæå íå â³ääຠêîìàíäè, àëå ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³ íàñò³ëüêè áëèçüêà ìð³ÿ ïðî â³äêóïëåííÿ, ùî â³í äîáðîâ³ëüíî ãîòîâèé íåñòè ñâîþ ì³ñ³þ". Âèá³ð çàëèøàòèñÿ ºâðåÿìè, äîâîäèòü Ãð³íáåðã, º â³äïîâ³ääþ íà çàïîâ³ò, óêëàäåíèé ì³æ Áîãîì ³ ïîêîë³ííÿìè ºâðå¿â. Ãð³íáåðã íàäຠíîâîãî ñåíñó ðåë³ã³éíîìó ïîêëèêàííþ íàøî¿ äîáè. Çàâäàííÿ ºâðåéñüêîãî ³ñíóâàííÿ – ³ âñüîãî ³ñòèííîãî ðåë³ã³éíîãî áóòòÿ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó – â³äòâîðèòè áîæåñòâåííèé ³ ëþäñüêèé îáðàçè, ùî ¿õ áóëî çðóéíîâàíî â äîáó Ãîëîêîñòó, â³äïîâ³ñòè íà ñìåðòü æèâëåííÿì æèòòÿ ³ ïðîäîâæèòè ïîäîðîæ ºâðåéñüêîãî íàðîäó â ³ñòîð³¿. ªâðå¿ ìóñÿòü äîêëàäàòè çóñèëü, àáè çàáåçïå÷èòè â³äêóïëåííÿ.

340

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

Íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ºâðåéñüêèõ òåîëîã³â, ÿê³ çàñóäæóþòü õðèñòèÿíñòâî çà éîãî áàéäóæ³ñòü ³ ïðè÷åòí³ñòü äî Ãîëîêîñòó, Ãð³íáåðã äîñë³äæóº âèñíîâêè Ãîëîêîñòó ³ äëÿ õðèñòèÿíñüêîãî áà÷åííÿ Áîãà, ëþäñòâà ³ â³äêóïëåííÿ. Òàêå òåîëîã³÷íå ïîòðàêòóâàííÿ ñòâîðþº ï³äґðóíòÿ äëÿ ³ñòèííîãî õðèñòèÿíñüêîãî ï³äõîäó äî îñìèñëåííÿ Ãîëîêîñòó, ïðèêëàäè ÿêîãî ìîæíà çíàéòè â ïðàöÿõ Ïàóëÿ âàí Áóðåíà òà Ðîáåðòà ÌàêÀô³ Áðàóíà. Íàâåäåíå äàë³ åñå áóëî ïåðâ³ñíî ÷³ëüíîþ ïðîìîâîþ íà ì³æíàðîäíîìó ñèìïîç³óì³ ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó, ç³áðàíí³, ïðîâåäåíîìó â Ñîáîð³ ²îàííà-áîãîñëîâà ó Íüî-Éîðê-ñ³ò³ ç 3 ïî 6 ÷åðâíÿ 1974 ðîêó. Ïàóëü Ò³ëë³õ êîëèñü ïèñàâ, ùî òåîëîã ïîâèíåí ïåðåáóâàòè ³ â òåîëîã³÷íîìó êîë³ â³ðè, ³ ïîçà íèì. ³í ìóñèòü îïèñàòè äóõîâí³ñòü, ÿêà º íàéâàæëèâ³øîþ îçíàêîþ ðåë³ã³éíî¿ òðàäèö³¿, âîäíî÷àñ â³ä÷óâàþ÷è ñâ³ò, ùî ïåðåáóâຠïîçà êîëîì â³ðè. Ìåøêàíåöü äâîõ ñâ³ò³â, òåîëîã ìຠñòàòè äëÿ íèõ òëóìà÷åì. Ãð³íáåðã ÷³òêî äîòðèìóºòüñÿ öüîãî ñóäæåííÿ Ò³ëë³õà. ³í îïèñóº ñèëó, ïðèñòðàñòü ³ ð³çê³ñòü òðàäèö³éíîãî þäà¿çìó, çâåðòàþ÷èñü äî àñèì³ëüîâàíèõ ºâðå¿â ³ íåºâðå¿â – éîãî âèäàíà â 1988 ðîö³ êíèæêà "ªâðåéñüêèé øëÿõ: ïåðåæèâàííÿ ñâÿò" º ÷óäîâèì òîìó ïðèêëàäîì, – à òàêîæ âèòëóìà÷óº ïðèâàáëèâ³ñòü ³ íåáåçïå÷í³ñòü ñó÷àñíîñò³ äëÿ òèõ, õòî ïåðåáóâຠâñåðåäèí³ êîëà â³ðè. ×åñòü Ãð³íáåðãó ðîáèòü òå, ùî â³í ïðîìîâëÿº äî îáîõ ñï³ëüíîò, íå âòðà÷àþ÷è çäàòíîñò³ îñìèñëåíî æèòè â êîæíîìó ³ç öèõ ñâ³ò³â. Êëóáè äèìó, ñòîâï âîãíþ* Ïàì'ÿò³ ìîãî áàòüêà, ðàáèíà Åë³ÿõó Õàéìà Ãð³íáåðãà, (1894 – 1975) I. Þäà¿çì ³ õðèñòèÿíñòâî: ðåë³ã³¿ â³äêóïëåííÿ òà âèêëèê ³ñòî𳿠ßê þäà¿çì, òàê ³ õðèñòèÿíñòâî, º ðåë³ã³ÿìè â³äêóïëåííÿ. Îáèäâ³ ö³ ðåë³ã³¿ äîòðèìóþòüñÿ öüîãî òâåðäæåííÿ ïðî ëþäñüêó äîëþ, âèõîäÿ÷è ç ãîëîâíèõ ïîä³é ³ñòîð³¿. Äëÿ ºâðå¿â îñíîâíîþ äîëåíîñíîþ ïî䳺þ áóâ Âèõ³ä. ²ç ïåðåâàæíîãî äîñâ³äó çâ³ëüíåííÿ Áîãîì Ñâîãî íàðîäó âèïëèâຠñóäæåííÿ ïðî òå, ùî âèùîþ ïðàâäîþ º íå òîé ôàêò, ùî á³ëüø³ñòü ëþäåé æèâå îãèäíèì òà ãîðüîâàíèì æèòòÿì ³ âìèðຠâ çëèäíÿõ ³ ãíîáëåíí³. Íàòîì³ñòü, ïîñóòíüîþ ³ñòèíîþ º òå, ùî ëþäèíà ñòàíîâèòü íåçì³ðíó ö³íí³ñòü ³ ¿¿ áóäå â³äêóïëåíî. Êîæíèé ìîìåíò æèòòÿ ìຠáóòè ñïîâíåíèé öüîãî óñâ³äîìëåííÿ.

341

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

Äëÿ õðèñòèÿí íàéâèùèì óîñîáëåííÿì öüîãî ñåíñó º æèòòÿ, ñìåðòü ³ âîñêðåñ³ííÿ ²ñóñà Õðèñòà. Îñìèñëåííÿì öüîãî ñïîâíåíå âñå ¿õíº æèòòÿ. Ãîëîâí³ ïî䳿 îáîõ ðåë³ã³é â³äáóâàþòüñÿ é ñïðàâëÿþòü âïëèâ íà ëþäåé â ³ñòîð³¿. Ðàçþ÷èé êîíòðàñò ì³æ ïî䳺þ ñïàñ³ííÿ òà æîðñòîêèìè ðåàë³ÿìè ôàêòè÷íîãî ³ñòîðè÷íîãî ³ñíóâàííÿ ñïîêóøàâ õðèñòèÿí øóêàòè çâ³ëüíåííÿ â³ä çåìíîãî áóòòÿ. Îäíàê îáèäâ³ ðåë³ã³¿, çðåøòîþ, îáñòîþþòü òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî â³äêóïëåííÿ ñïðàâäèòüñÿ â ðåàëüí³é ëþäñüê³é ³ñòîð³¿. Òàêèé ïîãëÿä ñïðàâèâ âåëè÷åçíèé âïëèâ íà çàõ³äíå é çàãàëîì ñó÷àñíå ñâ³òîáà÷åííÿ é ñôîðìóâàâ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî çâ³ëüíåííÿ ëþäèíè ìîæå ³ áóäå äîñÿãíóòå òóò ³ òåïåð. Íåâî÷åâèäü ïðèñóòí³ì â îáîõ ðåë³ã³ÿõ º óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî ïî䳿 â³äáóâàþòüñÿ â ³ñòîð³¿, ÿêà çì³íþº íàøå â³ä÷óòòÿ ëþäñüêî¿ äîë³ òà ïîä³é, íà ï³äñòàâ³ ÿêîãî ìè îêðåñëþºìî íîðìè, çà ÿêèìè ÷èíèìî é îö³íþºìî òå, ùî ç íàìè òðàïèëîñÿ. Îäí³ºþ ç òàêèõ âèçíà÷àëüíèõ ïîä³é º Ãîëîêîñò – çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà â ïåð³îä ç 1933 ïî 1945 ð³ê. Âèêëèê, êèíóòèé Ãîëîêîñòîì Îáèäâ³ ðåë³ã³¿ çàâæäè íàìàãàëèñÿ â³ää³ëèòè ñâî¿ âèð³øàëüí³ ïî䳿 – Âèõ³ä ³ Ïàñõó – â³ä ïîäàëüøèõ îäêðîâåíü ÷è â³ä âèêëèêó ç áîêó äåìîí³÷íîãî êîíòðäîñâ³äó çëà â ³ñòîð³¿. Çàãàëîì îáèäâ³ ðåë³ã³¿ é äàë³ ï³ñëÿ 1945 ðîêó, ðîçâèâàþòü ñâîº çàñàäíè÷å óÿâëåííÿ, íåìîâáè í³÷îãî é íå òðàïèëîñÿ. Äåäàë³ î÷åâèäí³øèì ñòຠòå, ùî öå íåìîæëèâî, ùî Ãîëîêîñò íå ìîæíà íå áðàòè äî óâàãè. Çà ñàìîþ ñâîºþ ïðèðîäîþ Ãîëîêîñò º, áåçóìîâíî, âèð³øàëüíîþ ïî䳺þ äëÿ ºâðå¿â. Ðóéíàö³ÿ çàëèøèëà òàêèé ãëèáîêèé ñë³ä, ùî ïîñòຠïèòàííÿ, ÷è âèïðîñòàºòüñÿ ï³ñëÿ íüîãî îáùèíà. Êîëè Àäîëüô Åéõìàí ó 1945 ðîö³ âäàâñÿ äî ïåðåõîâóâàííÿ, â³í ñêàçàâ ñâîºìó ñï³ëüíèêó ijòåðó ³ñë³öåí³, – ÿêùî éîãî ñõîïëÿòü, â³í ëÿãàòèìå â ìîãèëó ç ïîñì³øêîþ. Íà éîãî ïåðåêîíàííÿ, õî÷ â³í ³ íå äîâ³â äî ê³íöÿ ñïðàâó ö³ëêîâèòîãî âèíèùåííÿ ºâðå¿â, ãîëîâíî¿ ñâ ìåòè â³í äîñÿã, îñê³ëüêè ºâðå¿ âæå í³êîëè íå çìîæóòü ï³äíåñòèñÿ äóõîì ï³ñëÿ çðóéíóâàííÿ ¿õíüîãî æèòòºâîãî îñåðäÿ. Ñïðàâä³, Åéõìàí çíèùèâ 90 â³äñîòê³â ñõ³äíîºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà, äóõîâíèé ³ ãåíåòè÷íî âàæëèâèé öåíòð ïåðåäâîºííîãî ñâ³òîâîãî ºâðåéñòâà. Áóëî âáèòî ø³ñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â – áëèçüêî 30 â³äñîòê³â ºâðåéñüêîãî íàðîäó íà ìîìåíò 1939 ðîêó; ñåðåä çàãèáëèõ áóëî ïîíàä 80 â³äñîòê³â ºâðåéñüêèõ ó÷åíèõ, ðàáèí³â, ñòóäåíò³â ñòàö³îíàðó òà âèêëàäà÷³â, ùî ñïåö³àë³çóâàëèñÿ íà âèâ÷åíí³ Òîðè, â³ä ê³ëüêîñò³ ¿õ íà ìîìåíò 1939 ðîêó. Îñê³ëüêè íå ìîæå áóòè ìîâè ïðî çàïîâ³ò áåç çàïîâ³òíîãî

342

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

íàðîäó, öèì ãåíîöèäîì áóëî ïîñòàâëåíî ï³ä ñóìí³â ñàìå ³ñíóâàííÿ ºâðå¿â òà þäà¿çìó. Ç îäí³º¿ ö³º¿ ïðè÷èíè, òðàâìà Ãîëîêîñòó íå ìîæå áóòè ïåðåæèòà áåç ïåâíî¿ ïîñóòíüî¿ ïåðåîð³ºíòàö³¿ ó ñâ³òë³ ö³º¿ ïî䳿 ºâðåéñüêî¿ îáùèíè, ùî çàëèøèëàñÿ æèòè… Ãîëîêîñò ÿê äîêîð³ííå êîíòðñâ³ä÷åííÿ äëÿ þäà¿çìó òà õðèñòèÿíñòâà Äëÿ õðèñòèÿí ëåãøå é äàë³ æèòè òàê, íà÷åáòî öÿ ïîä³ÿ íå ñïðàâèëà æîäíîãî âïëèâó, íà÷åáòî öåé çëî÷èí ñòîñóºòüñÿ ³ñòî𳿠³íøîãî íàðîäó é ÷óæî¿ â³ðè. Îäíàê òàêèé âèñíîâîê ìîæå áóòè ³, áåçóìîâíî, º ñóùèì ñàìîîáìàíîì. Ìàñøòàáè ñòðàæäàííÿ ³ ïðîäåìîíñòðîâàíà áåçö³íü ëþäñüêîãî æèòòÿ äîêîð³ííî ñóïåðå÷àòü çàñàäíè÷èì òâåðäæåííÿì ïðî ëþäñüêó ö³íí³ñòü ³ áîæåñòâåííó òóðáîòó â îáîõ ðåë³ã³ÿõ. Íåñïðîìîæí³ñòü çäîëàòè é ïîÿñíèòè öå çëî, â òàêîìó ðàç³, îáåðíå îáèäâ³ ðåë³ã³¿ íà í³ùî, íà ãîëîñë³âíèé îïòèì³çì íà êøòàëò ñóäæåíü Ïîëë³àííè [ç îäíîéìåííîãî ðîìàíó Åëåîíîðè Ïîðòåð], â ÿê³ ìîæíà â³ðèòè, ëèøå â³äêèíóâøè ðåàëüí³ñòü ëþäñüêî¿ ³ñòîð³¿. Öå ìîæíà áóëî á ïîð³âíÿòè ç ïðîïîâ³äóâàííÿì òîãî, ùî öå íàéêðàùèé ³ç óñ³õ ìîæëèâèõ ñâ³ò³â äëÿ âãîäîâàíî¿, ñàìîâäîâîëåíî¿ ïàñòâè, òèì÷àñîì ÿê çà ñóñ³äí³ìè äâåðèìà ìàëåíüê³ ä³òëàõè ïîâîë³ êîíàþòü ãîëîäíîþ ñìåðòþ. Þäà¿çì ³ õðèñòèÿíñòâî íå ïðîñòî ïðîãîëîøóþòü ëþáîâ Áîãà äî ëþäèíè, à ñòîÿòü íà ñìåðòü, îáñòîþþ÷è ñâ³é çàñàäíè÷èé âèñíîâîê ïðî òå, ùî ëþäñüêà ³ñòîòà ñêëàäຠíåçì³ðíó é ö³ëêîâèòó ö³íí³ñòü. ("Òîé, õòî ñïàñຠæèòòÿ îäí³º¿ ëþäèíè, ñïàñຠâåñü ñâ³ò" – â³ðø ³ç Òàëìóäà Ñèíåäð³îí [B.T. Sanhedrin] 37a; "Òàê áî Áîã ïîëþáèâ ñâ³ò, ùî äàâ ñèíà ñâîãî Îäíîðîäæåíîãî" – ²â. 3:16.) ²ñíóº ñóïåðå÷í³ñòü ì³æ ö³ºþ ïðèðîäæåíîþ ö³íí³ñòþ é ðåàëüí³ñòþ ëþäñüêîãî ñòðàæäàííÿ, ÿêà ï³äñèëþº ö³ëêîâèòó âèð³øàëüí³ñòü ³ íåîáõ³äí³ñòü â³äêóïëåííÿ, ìåñ³àíñüêî¿ íà䳿... Êîðîòøå êàæó÷è, Ãîëîêîñò âèñóâຠíàéäîêîð³íí³øå êîíòðñâ³ä÷åííÿ ÿê äëÿ þäà¿çìó, òàê ³ äëÿ õðèñòèÿíñòâà. Åë³ Â³çåëü ñôîðìóëþâàâ öå íàéãëèáøå: «Í³êîëè íå çàáóäó êðèõ³òíèõ îáëè÷ ä³òåé, ÷è¿ ò³ëüöÿ ÿ áà÷èâ îïîâèòèìè â³íî÷êîì äèìó ï³ä ìîâ÷àçíèì áëàêèòíèì íåáîì. ͳêîëè íå çàáóòè ìåí³ òîãî ïîëóì'ÿ, ÿêå íàâ³êè çæåðëî ìîþ â³ðó. ͳêîëè íå çàáóäó ò³º¿ í³÷íî¿ í³ìîòè, ùî ïîâ³ê ïîçáàâèëà ìåíå áàæàííÿ æèòè. ͳêîëè íå çàáóòè ìåí³ òèõ ìîìåíò³â, ÿê³ âáèëè ìîãî Áîãà, óìåðòâèëè ìîþ äóøó ³ îáåðíóëè íà ïîðîõ ìî¿ ìð³¿. ͳêîëè íå çàáóäó öèõ ðå÷åé, íàâ³òü ÿêùî ÿ ïðèðå÷åíèé áóäó æèòè â³÷íî, ÿê ñàì Áîã. ͳêîëè»1.

343

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

Æîðñòîê³ñòü ³ âáèâñòâî äàþòü ïðèâ³ä äëÿ çàïèòàííÿ: ÷è ìîæóòü ï³ñëÿ òàêî¿ ïî䳿 íàâ³òü ò³, õòî â³ðèòü, íàâàæèòèñÿ ãîâîðèòè ïðî Áîãà ëþáëÿ÷îãî é äáàéëèâîãî, íå áîÿ÷èñü, ùî öå ïðîçâó÷èòü íàñì³øêîþ íàä òèìè, õòî ïîñòðàæäàâ. Ùå îäèí âèêëèê Ãîëîêîñòó íà àäðåñó õðèñòèÿíñòâà ÌÎÐÀËÜÍÀ ÏÎÐÀÇÊÀ É ÇËÎ×ÈÍÍÀ ÑϲÂÓ×ÀÑÒÜ ÀÍÒÈÑÅ̲ÒÈÇÌÓ. Íà æàëü, Ãîëîêîñò âèñóâຠùå ïåêó÷³øå çàïèòàííÿ äî õðèñòèÿíñòâà: ÿê ñïðèÿëî õðèñòèÿíñòâî óìîæëèâëåííþ Ãîëîêîñòó? Ó ïðàöÿõ Æþëÿ ²ñààêà, Íîðìàíà Êîíà, Ðàóëÿ óëüáåðãà, Ðîÿ Åêêàðäòà òà ³íøèõ öå ïèòàííÿ ïîðóøóºòüñÿ â ÷èñëåííèõ âàð³àíòàõ. Ó 1942 ðîö³ ðàáèí ͳòðè ïðèéøîâ äî àðõ³ºïèñêîïà ͳòðè Êàìåòêî, ùîáè ïîïðîñèòè êàòîëèê³â âòðóòèòèñÿ ó ñïðàâó äåïîðòàö³¿ ñëîâàöüêèõ ºâðå¿â ³ ïåðåøêîäèòè ¿¿ âèêîíàííþ. Ò³ñî, ãîëîâà ñëîâàöüêîãî óðÿäó, áóâ óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â ñåêðåòàðåì Êàìåòêî, ³ ðàáèí ñïîä³âàâñÿ, ùî òîé çìîæå ïåðåêîíàòè Ò³ñî â íåîáõ³äíîñò³ ñòàòè íà çàâàä³ äåïîðòàö³ÿì. Îñê³ëüêè ðàáèí íå çíàâ ³ùå ïðî ãàçîâ³ êàìåðè, â³í íàãîëîøóâàâ íà íåáåçïåö³ ãîëîäó é õâîðîá, îñîáëèâî äëÿ æ³íîê, ë³òí³õ ëþäåé ³ ä³òåé. Àðõ³ºïèñêîï â³äïîâ³â: «Ð³÷ íå ëèøå â äåïîðòàö³¿. ³ä ãîëîäó é õâîðîá âè òàì íå ïîìðåòå. Âîíè òàì â³äðàçó ïîâáèâàþòü âàñ óñ³õ: ñòàðèõ ³ ìîëîäèõ, æ³íîê ³ ä³òåé; ³ öå ïîêàðàííÿ, ùî éîãî âè çàñëóæèëè çà ñìåðòü íàøîãî Ãîñïîäà ³ Ñïàñèòåëÿ, ²ñóñà Õðèñòà, ³ ó âàñ ëèøå îäèí âèõ³ä. Ïåðåõîäüòå â íàøó â³ðó, ³ ÿ íàìàãàòèìóñÿ ñêàñóâàòè öåé óêàç»2. ²ñíóþòü áóêâàëüíî ñîòí³ ïîä³áíèõ àíòèñåì³òñüêèõ ñóäæåíü, âèñëîâëåíèõ îêðåìèìè ëþäüìè, ïðî ùî çàñâ³ä÷óº ë³òåðàòóðà ïðî Ãîëîêîñò. Óæå â áåðåçí³ 1941 ðîêó – ìîæëèâî, ùå äî òîãî, ÿê áóëî çàïóùåíî ìàøèíó òîòàëüíîãî çíèùåííÿ, – àðõ³ºïèñêîï Ãðîáåð (ͳìå÷÷èíà) â ïàñòîðñüêîìó ïîñëàíí³ çâèíóâàòèâ ºâðå¿â ó ñìåðò³ Õðèñòà ³ äîäàâ, ùî «ïðîêëÿòòÿ, íàêëàäåíå íà ñåáå ñàìèìè ºâðåÿìè, – «Éîãî êðîâ âïàäå íà íàñ ³ íà íàøèõ ä³òåé» – ñïðàâäæóºòüñÿ ó æàõëèâèé ñïîñ³á àæ äîòåïåð, àæ äî ñüîãîäí³3» . Ïîä³áíèì ÷èíîì â³äïîâ³â Âàòèêàí íà çàïèò â³ä óðÿäó ³ø³ ùîäî çàêîíó â³ä 2 ÷åðâíÿ 1941 ðîêó, ÿêèé ñïðè÷èíÿâñÿ äî ³çîëþâàííÿ é ïîçáàâëåííÿ ïðàâ ºâðå¿â: «Ó ïðèíöèï³, ó öèõ çàõîäàõ íåìຠí³÷îãî òàêîãî, ùî íàéñâÿò³øèé ïðåñòîë ââàæàâ áè çà íåîáõ³äíå ñêðèòèêóâàòè»4. Çàãàëîì, ³ñíóº çâîðîòíà çàëåæí³ñòü ì³æ ïðèñóòí³ñòþ ôóíäàìåíòàë³ñòñüêîãî õðèñòèÿíñòâà òà âèæèâàííÿì ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Öåé ôàêò º îñîáëèâî ïðèêðèì, îñê³ëüêè ñòàâëåííÿ ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ äî íàöèñòñüêîãî íàñòóïó íà ºâðå¿â, çäàºòüñÿ, ñêëàäຠâèð³øàëüíèé ÷èííèê ó âèæèâàíí³ ºâðå¿â. (ßêùî ì³ñöåâå íàñåëåííÿ íå ñõâàëþâàëî ãåíîöèä

344

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

àáî âèÿâëÿëî ñèìïàò³þ äî ºâðå¿â, âîíî íàé÷àñò³øå ïåðåõîâóâàëî ºâðå¿â ÷è äîïîìàãàëî ¿ì, ÷èíèëî îï³ð àáî çàñóäæóâàëî íàöèñò³â, ùî ï³äðèâàëî ïðîöåñ çíèùåííÿ àáî çëî÷èíí³ íàì³ðè éîãî âèêîíàâö³â.) Ìóñèìî âèçíàòè ³ñíóâàííÿ ³íøèõ ÷èííèê³â, ùî ä³ÿëè ïðîòè ºâðå¿â ó êðà¿íàõ ³ç ôóíäàìåíòàë³ñòñüêèì õðèñòèÿíñòâîì. Äî öèõ ÷èííèê³â íàëåæàòü: â³äñóòí³ñòü ó íàðîä³â Ïîëüù³ òà Áàëò³¿ ïîíÿòòÿ ñó÷àñíîñò³ (ñó÷àñí³ñòü = òåðïèì³ñòü, ³äåîëîã³÷íå íåñõâàëåííÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà, ïðèñóòí³ñòü ºâðå¿â, ÿê³ ìîæóòü çíèêíóòè òîùî); ³çîëÿö³ÿ òà ñêóï÷åí³ñòü ºâðå¿â ó öèõ êðà¿íàõ, ùî ïîëåãøóâàëè ¿õíº âèÿâëåííÿ é çíèùåííÿ; íàöèñòè ââàæàëè ñëîâ'ÿí ìåíøîâàðò³ñíèìè ëþäüìè ³ äîñèòü â³ëüíî âäàâàëèñÿ äî ïîêàðàííÿ ñìåðòþ çà áóäü-ÿêó äîïîìîãó, íàäàíó ºâðåÿì; ó öèõ êðà¿íàõ í³ìö³ çîñåðåäèëè ó ñâî¿õ ðóêàõ á³ëüøå àäì³í³ñòðàòèâíî¿ âëàäè. Ïðîòå íàâ³òü óðàõóâàííÿ âñ³õ öèõ îáñòàâèí íå çìåíøóº î÷åâèäíîñò³ òîãî ôàêòó, ùî àíòèñåì³òèçì â³ä³ãðàâ ðîëü ó ïðèéíÿòò³ ð³øåííÿ íå çàõèùàòè ºâðå¿â – àáî ôàêòè÷íî âèäàâàòè ¿õ. ßêùî áóëà âç³ðöåì "äîêòðèíà çíåâàãè" – ÷è òî âîíà ôîðìóâàëà ñòåðåîòèïè, ÿê³ çàîõî÷óâàëè í³ìö³â íàêèäàòèñÿ íà ºâðå¿â ïåðåäóñ³ì ÿê íà á³áë³éíó æåðòâó, ÷è ñòâîðþâàëà ñïàäîê àíòèñåì³òèçìó â ªâðîï³, ÿêèé âïëèâàâ íà ñòàâëåííÿ ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ äî ºâðå¿â, ÷è äàâàëà ï³äñòàâè äåêîìó ç õðèñòèÿí â³ä÷óâàòè, ùî âîíè âèêîíóþòü îáîâ'ÿçîê ïåðåä Áîãîì, äîïîìàãàþ÷è âáèâàòè ºâðå¿â àáî íå ÷èíÿ÷è îï³ð öüîìó – òîä³ õðèñòèÿíñòâî ìîæå âèÿâèòèñÿ íåìèíó÷å é íåâèïðàâíî ñêîìïðîìåòîâàíèì. Ôàêòè÷íî ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó öåðêâà ñòàâàëà íà çàõèñò ïåðåäóñ³ì íàâåðíåíèõ ºâðå¿â. Íàïðèê³íö³ â³éíè Âàòèêàí ³ áëèçüê³ äî íüîãî êîëà äîïîìîãëè âòåêòè òèñÿ÷àì âîºííèõ çëî÷èíö³â, ó òîìó ÷èñë³ Ôðàíöó Øòàíãëþ, êîìåíäàíòó Òðåáë³íêè – íàéæîðñòîê³øîãî ç óñ³õ âèíèùóâàëüíèõ òàáîð³â – òà ïîä³áíèì äî íüîãî. Íàðåøò³, ó 1948 ðîö³ ͳìåöüêà ºâàíãåë³÷íà êîíôåðåíö³ÿ ó Äàðìøòàäò³ – ç³áðàííÿ â êðà¿í³, ÿêà ùîéíî çä³éñíèëà öåé ãåíîöèä – ïðîãîëîñèëà, ùî æàõëèâ³ ñòðàæäàííÿ ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó áóëè Áîæîþ êàðîþ ³ çàêëèêàëà ºâðå¿â â³äìîâèòèñÿ â³ä ñâîãî íåïðèéíÿòòÿ é ïîäàëüøîãî ðîçïèíàííÿ Õðèñòà. ×è ìîæíà ï³ñëÿ öüîãî êàçàòè ïðî ìîðàëüí³ñòü õðèñòèÿíèíà?5 ÍÀ²ÒÜ ÄÅÕÒÎ ²Ç ÕÐÈÑÒÈßÍ, ÙÎ ÂÈÑÒÓÏÀËÈ ÏÐÎÒÈ Ã²ÒËÅÐÀ, ÑÕÈÁÈËÈ ÍÀ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÌÓ ÏÈÒÀÍͲ. Íàâ³òü âèäàòí³ ïîñòàò³ ñåðåä õðèñòèÿí, ÿê³ âèçíàâàëè íåáåçïåêó ³äîëîïîêëîíñòâà é ö³íîþ âåëè÷åçíîãî ñàìîïîæåðòâóâàííÿ é ðèçèêó áîðîëèñÿ ïðîòè âïëèâó íàöèñòñüêîãî óðÿäó íà ïîçèö³þ ͳìåöüêî¿ ºâàíãåë³÷íî¿ öåðêâè, íå âèñëîâëþâàëèñÿ ùîäî

345

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ6. Óñå öå äîçâîëÿº çðîáèòè ïðèïóùåííÿ: ùîñü ó õðèñòèÿíñüêîìó â÷åíí³ æèâèòü ï³äòðèìêó ÷è ñòâîðþº ïîçèòèâíèé êîíòåêñò äëÿ àíòèñåì³òèçìó ³ íàâ³òü óáèâñòâà. ×è íå º, îòæå, öÿ â³ðà ïðî ºâàíãå볺 ëþáîâ³ ôàòàëüíî çàïëÿìîâàíîþ ñâîºþ ïðè÷åòí³ñòþ äî ãåíîöèäó – ñâ³äîìîþ ÷è íåñâ³äîìîþ? ²íàêøå êàæó÷è: ÿêùî Ãîëîêîñò êèäຠâèêëèê çàñàäíè÷èì ðåë³ã³éíèì òâåðäæåííÿì õðèñòèÿíñòâà (³ þäà¿çìó), òî ïåâíà çàïëÿìîâàí³ñòü õðèñòèÿí çëî÷èííîþ ñï³âó÷àñòþ ìîæå êèäàòè âèêëèê ïðàâîìî÷íîñò³ õðèñòèÿíñòâà âèñóâàòè ö³ òâåðäæåííÿ. ×È ÍÅ ÏÐÎÃÐÀÍÎ ÇÀÊËÀÄ ÕÐÈÑÒÈßÍÑÜÊί ²ÐÈ? ª ùå é òðåò³é ñïîñ³á ñôîðìóëþâàòè öþ ïðîáëåìó. Âèòîêè õðèñòèÿíñòâà ñïèðàþòüñÿ íà çàêëàä â³ðè. Âèðîñëèé ó ëîí³ þäà¿çìó òà éîãî ìåñ³àíñüêî¿ íà䳿, ²ñóñ (ÿê ³ ³íø³) ïîñòàâàâ àáî ÿê óäàâàíèé ìåñ³ÿ, àáî ÿê íîâèé âèÿâ Áîæî¿ ëþáîâ³ òà îäêðîâåííÿ ëþáîâ³ é ñïàñ³ííÿ äëÿ ëþäñòâà. Ò³, õòî óâ³ðóâàëè â ²ñóñà ÿê ó Õðèñòà, íàñïðàâä³, çàêëàäàëèñÿ ñâî¿ì æèòòÿì â ³ì'ÿ òîãî, ùî íîâå ñïðÿìóâàííÿ íå áóëî í³ îìàíîþ, í³ çëîì, à ùå îäíèì åòàïîì íà øëÿõó äî ñïàñ³ííÿ òà ïðîâ³äíèêîì ëþáîâ³ äëÿ ëþäñòâà. "Ïðèéíÿòòÿ… ²ñóñà ÿê ìåñ³¿ îçíà÷ຠâèçíàííÿ â íüîìó òîãî, õòî çì³íþº òà çì³íþâàòèìå ñâ³ò"7. ßê ³ â ðàç³ áóäü-ÿêîãî ïðîâ³äíèêà, áîæåñòâåííîãî òà ëþäñüêîãî, äóõîâíèé íàáóòîê öüîãî çàêëàäó â³ðè ìຠäâî¿ñòó ïðèðîäó: îòðèìàíî âåëè÷åçíèé äàð ëþáîâ³ ³ ñïðè÷èíåíî áåçì³ð çëà. ª íàä³ÿ, ùî äîáðî ïåðåâàæຠçëî. Îäíàê ÷åðåç òå, ùî íà øàëüêó òåðåç³â êèíóòî ñò³ëüêè çëà é ïðîâèíè, âèíèêຠïèòàííÿ, ÷è íå áóäå ïîðóøåíî òåïåð ð³âíîâàãó, ÷è íå ìàºìî ä³éòè âèñíîâêó, ùî áóëî á êðàùå, àáè ²ñóñ íå ïðèõîäèâ, í³æ ïåðåæèâàòè òàê³ ñöåíè ø³ñòü ì³ëüéîí³â ðàç³â. ² ùå. ×è íå ïðîãðàíî çàêëàä â³ðè â ²ñóñà?..

II. Âèêëèê ñó÷àñí³é êóëüòóð³ …Äëÿ ñâ³òó òàêîæ Ãîëîêîñò º ïî䳺þ, ÿêà çì³íþº çàñàäíè÷³ â³ä÷óòòÿ. Ìåæó ïåðåñòóïëåíî, áóäü-ÿê³ çàñòîðîãè ðîçáèòî íà äðóçêè ³ íàçàä íåìຠâîðîòòÿ. Òîæ ëþäñòâî ìóñèòü æèòè, æàõàþ÷èñü ñâ³òó, â ÿêîìó ³ñíóþòü âç³ðö³ íåîáìåæåíîãî çëà… Äåìîí³çì ñó÷àñíîãî ñâ³òó …Æîäíà îö³íêà ñó÷àñíî¿ êóëüòóðè íå ìîæå îá³éòè ìîâ÷àííÿì òîé ôàêò, ùî íàóêà é òåõí³êà – çàãàëüíîâèçíàí³ êâ³ò ³ ñëàâà ñó÷àñíîñò³ – òåïåð ä³éøëè ñâîãî àïîãåþ íà ôàáðèêàõ ñìåðò³, à òàêîæ íå çâàæàòè íà òå, ùî íåîáìåæåíå, áåçäóõîâíå âèêîðèñòàííÿ çíàíü ³ íàóêè, â ÿêèõ ìè

346

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

âáà÷àºìî ïîòóæí³ âàæåë³ ïîêðàùàííÿ æèòòºâèõ óìîâ ëþäèíè, ï³äãîòóâàëî ґðóíò äëÿ áþðîêðàòè÷íî-íàóêîâî¿ êàìïàí³¿ ñìåðò³. Íå ìîæåìî íå çäðèãíóòèñÿ, óñâ³äîìëþþ÷è, ùî ãóìàí³ñòè÷íà ðåâîëþö³ÿ, êîòðó ìè âøàíîâóâàëè ÿê çâ³ëüíåííÿ ëþäñòâà, ÿêå óïðîäîâæ ñòîë³òü ïðàãíóëî óíåçàëåæíèòè ëþäèíó â³ä Áîãà é ïðèðîäè, òåïåð, ÿê âèÿâëÿºòüñÿ – â ñàìîìó ðîçïàë³ öüîãî çàì³ðó – âèñòóïຠíà áîö³ ñìåðò³ é äåìîí³÷íîãî çëà... Íàéâðàæàþ÷îþ ð³÷÷þ ùîäî ïðîâîäó àéíçàòöãðóï º òå, ùî â éîãî ëàâàõ ïåðåâàæàëè îñâ³÷åí³ ëþäè, ôàõ³âö³, îñîáëèâî ïðàâíèêè, äîêòîðè íàóê ³, ëåëå, íàâ³òü äóõîâíèé ñëóæèòåëü8. ßêèé íà¿âíèé âèãëÿä ìຠç â³äñòàí³ ðîê³â ïîëåì³êà ç ðåë³ã³ºþ, ùî â³äáóâàëàñÿ â XIX ñòîë³òò³; ÿêèìè ïðîñòîäóøíèìè âèäàþòüñÿ ïîãëÿäè Ôåéºðáàõà, ͳöøå òà áàãàòüîõ ³íøèõ. Óñÿ ñòðóêòóðà îêðåìî¿ ëîã³êè òà íåçàëåæíîãî ëþäñüêîãî ðîçóìóâàííÿ íàáóâຠçàðàç çëîâ³ñíîãî õàðàêòåðó... Çà âèñëîâîì Òîéíá³, "Çàõ³äíà íàö³ÿ, ÿêà, âîëåþ äîáðà ÷è çëà, â³ä³ãðàâàëà òàêó ïðîâ³äíó ðîëü ó çàõ³äí³é ³ñòî𳿅 íàâðÿä ÷è ñêî¿ëà á ö³ æàõëèâ³ çëî÷èíè, ÿêùî á âîíè íå âèçð³ëè ñìåðäþ÷èì ãíîºì ó ëîí³ æèòòÿ â íåí³ìåöüêèõ ðåã³îíàõ çàõ³äíîãî ñâ³òó… ßêùî í³ìåöü äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ áóâ ìîíñòðîì, òî, çà ò³ºþ ñàìîþ àíàëî㳺þ, íà çàõ³äí³é öèâ³ë³çàö³¿ äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ ëåæèòü Ôðàíêåíøòåéíîâà ïðîâèíà çà ñòâîðåííÿ ö³º¿ ³ñòîòè – «í³ìåöüêîãî ìîíñòðà»9. Öþ â³äïîâ³äàëüí³ñòü ìàþòü ðîçä³ëèòè íå ëèøå õðèñòèÿíñòâî, àëå é ïðîñâ³òíèöòâî10, òàê ñàìî ÿê ³ äåìîêðàòè÷í³ êóëüòóðè. ¯õíÿ áàéäóæ³ñòü ³ ïîòóðàííÿ ïîñèëþâàëè áàæàííÿ é çäàòí³ñòü óáèâö³â çä³éñíþâàòè ãåíîöèä, òèì÷àñîì ÿê ìîðàëüíèé îï³ð ³ çàñóäæåííÿ ñïðîìàãàëèñÿ ïîñëàáèòè öþ çäàòí³ñòü. Ìîðàëüíà ïîðàçêà é çëî÷èííà ñï³âó÷àñòü óí³âåðñàë³çìó Õîò³ëîñÿ á, ùîáè ë³áåðàë³çì, äåìîêðàò³ÿ òà ³íòåðíàö³îíàë³çì âèÿâèëèñÿ ìîðàëüíî áåçäîãàíí³øèìè. Îäíàê, ôàêòè÷íî, êðà¿íè äåìîêðàò³¿ çà÷èíèëè ñâî¿ äâåð³ ïåðåä ì³ëüéîíàìè æåðòâ, ÿêèõ ìîæíà áóëî âðÿòóâàòè. Àìåðèêà ïðîÿâèëà íåâèðàçíèé ³ ñëàáêèé ³íòåðåñ äî æåðòâ, ùî äîçâîëèëî àíòèñåì³òàì ³ ïðîâ³íö³éíèì åêîíîì³÷íèì òà ïàòð³îòè÷íèì ñèëàì êåðóâàòè äîïóùåííÿì – à òî÷í³øå íåäîïóùåííÿì – á³æåíö³â. Ñïðàâä³, ³äåîëîã³ÿ óí³âåðñàëüíèõ ëþäñüêèõ ö³ííîñòåé íå çàáåçïå÷èëà íàâ³òü äîñòàòíüî¿ ìîòèâàö³¿ äëÿ áîìáóâàííÿ çàë³çíè÷íèõ êîë³é ³ ãàçîâèõ êàìåð Îñâåíö³ìà, êîëè âîíè ôóíêö³îíóâàëè íà ïîâíó ïîòóæí³ñòü ³ êîëè ¿õíº çðóéíóâàííÿ ìîãëî ùîäåííî ðÿòóâàòè ïî äåñÿòü òèñÿ÷ æèòò³â. Òîæ ôàáðèêó ñèíòåòè÷íîãî êàó÷óêó â Áóí³, ùî âõîäèëà äî îñâåíö³ìñüêîãî êîìïëåêñó, áîìáóâàëè, à ôàáðèêà ñìåðò³ íà òàêó óâàãó íå çàñëóãîâóâàëà11. ²äåîëîã³ÿ

347

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

óí³âåðñàë³çìó âñå æ òàêè ìàëà ñâî¿ íàñë³äêè. Âîíà ñïðè÷èíèëàñÿ äî çàáëîêóâàííÿ âèîêðåìëåííÿ ºâðå¿â ÿê æåðòâ çâ³ðñòâ íàöèñò³â, íàïðèêëàä, ó äàòîâàí³é ñ³÷íåì 1942 ðîêó äåêëàðàö³¿ Ñîþçíèê³â, â ÿê³é íàöèñò³â áóëî ïîïåðåäæåíî, ùî âîíè ïîíåñóòü â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñâîþ æîðñòîêó â³éíó ïðîòè öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ. Ó öüîìó ïîïåðåäæåíí³ ºâðå¿â íå çãàäàíî îêðåìî, íà ò³é ï³äñòàâ³, ùî âîíè áóëè, çðåøòîþ, ëþäüìè, ³ íå ïðîñòî ºâðåÿìè, à ãðîìàäÿíàìè òèõ êðà¿í, äå âîíè ìåøêàëè. Çàïåðå÷åííÿ ºâðåéñüêî¿ îñîáëèâîñò³ – ïåðåä ëèöåì äóæå ñïåöèô³÷íî¿ íàöèñòñüêî¿ â³éíè ïðîòè ºâðå¿â – ïðèçâåëî äî ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ áîìáèòè ïðîìèñëîâ³ îá'ºêòè ç ìåòîþ âèãðàòè â³éíó çàäëÿ äåìîêðàò³¿, àëå âèêëþ÷èòè ôàáðèêè ñìåðò³, – ùîáè öå íå áóëî âèòëóìà÷åíî ÿê ºâðåéñüêà â³éíà! Ñàìå âèêëþ÷åííÿ îêðåìîãî çàçíà÷åííÿ ºâðå¿â ³ç ïîïåðåäæåíü ³ ïåðåë³êó â³éñüêîâèõ îá'ºêò³â áóëî âèòëóìà÷åíî íàöèñòàìè ÿê ñèãíàë ïðî òå, ùî ºâðå¿â ìîæíà áóëî ïóñêàòè â ðîçõ³ä. Âîíè, î÷åâèäíî, ïðàâèëüíî çðîçóì³ëè öåé ñèãíàë. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³ ë³áåðàë³çì òà ³íòåðíàö³îíàë³çì ñâ³ä÷èëè ïðî ñïîä³âàííÿ, à öå ñïðè÷èíèëîñÿ äî ïîñëàáëåííÿ ó æåðòâ â³ä÷óòòÿ òîãî, ùî ¿ì çàãðîæóþòü, ³ äî ïàðàë³çóâàííÿ ä³é, íåîáõ³äíèõ äëÿ âðÿòóâàííÿ ¿õíüîãî æèòòÿ12... Îñîáëèâî çãóáíîþ áóëà â³ðà æåðòâ â óí³âåðñàë³çì òà ñó÷àñí³ ãóìàí³ñòè÷í³ ö³ííîñò³. Öå îáåççáðîþâàëî ¿õ. [ßê ïèñàâ Îëåêñàíäð Äîíàò:] "Îñíîâíèì ÷èííèêîì ó íåï³äãîòîâëåíîñò³ ãåòòî äî çáðîéíîãî îïîðó áóâ ïñèõîëîã³÷íèé; ñïî÷àòêó ìè íå â³ðèëè, ùî "îïåðàö³ÿ ïåðåñåëåííÿ" áóäå òèì, ÷èì âîíà ôàêòè÷íî áóëà, – ñèñòåìàòè÷íîþ ð³çíåþ âñüîãî ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ. Îñê³ëüêè ïîêîë³ííÿ ñõ³äíîºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â äèâèëèñÿ íà Áåðë³í ÿê íà ñèìâîë çàêîíó, ïîðÿäêó é êóëüòóðè. Íàì âàæêî áóëî òåïåð ïîâ³ðèòè, ùî Òðåò³é ðåéõ – öå óðÿä áàíäèò³â, ùî âçÿâñÿ çà âèêîíàííÿ ïðîãðàìè ãåíîöèäó "äëÿ ðîçâ'ÿçàííÿ ºâðåéñüêî¿ ïðîáëåìè â ªâðîï³". Ìè âïàëè æåðòâîþ íàøî¿ â³ðè â ëþäñòâî, íàøîãî ñïîä³âàííÿ, ùî ãóìàíí³ñòþ âñòàíîâëåíî ìåæ³ äåãðàäàö³¿ é ïåðåñë³äóâàííÿ ÿêî¿ñü ñï³ëüíîòè13...

III. Ãîëîêîñò ÿê âèçíà÷àëüíà ïîä³ÿ é îäêðîâåííÿ Íå áîðîòèñÿ – îçíà÷ຠíàðàæàòèñÿ âäðóãå ² äëÿ þäà¿çìó, ³ äëÿ õðèñòèÿíñòâà (òà ³íøèõ ðåë³ã³é ñïàñ³ííÿ – ÿê ñâ³òñüêèõ, òàê ³ ñâÿùåííèõ) íå çàëèøàºòüñÿ í³÷îãî, îêð³ì ÿê áîðîòèñÿ ç Ãîëîêîñòîì, îñê³ëüêè â³í ñòàâñÿ ³ îñê³ëüêè ïåðøèé Ãîëîêîñò íàéòÿæ÷èé. Ïðåöåäåíò Ãîëîêîñòó çá³ëüøóº éìîâ³ðí³ñòü ïîâòîðåííÿ ö³º¿ ïî䳿 – ìåæó ïåðåñòóïëåíî, ïðèìóñ ÷è ñòðàõ ïîäîëàíî, – à ïðîöåäóðà âáèâàííÿ º òåïåð îêðåñëåí³øîþ òà çðîçóì³ë³øîþ. Íåçäàòí³ñòü áîðîòèñÿ ùå á³ëüøå ï³äâèùóº

348

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

éìîâ³ðí³ñòü ïîâòîðåííÿ ö³º¿ ïî䳿. Ãîëîêîñò – öå òàêå âåëè÷åçíå çëî ³ òàêèé ïîòóæíèé âèêëèê, êèíóòèé óñ³ì íîðìàì æèòòÿ, ùî â³í çìóøóº, õî÷-íåõî÷, äàòè â³äïîâ³äü. ³äìîâëÿòèñÿ îä â³äïîâ³ä³, îçíà÷ຠñïðèÿòè éîãî ïîâòîðåííþ. Òàêà ³ðîí³ÿ ëþäñüêî¿ ³ñòîð³¿, ùî âæå ñêëàëàñÿ, ï³äñèëþºòüñÿ ñòðàøåííîþ ïîòóãîþ Ãîëîêîñòó. Îñê³ëüêè ñâ³ò íå âèçíà÷èâ Ãîëîêîñò ãîëîâíîþ â³äïðàâíîþ òî÷êîþ ñâîãî ìîðàëüíîãî òà ïîë³òè÷íîãî êóðñó, î÷åâèäö³ Ãîëîêîñòó ³ ¿õí³é íàðîä ³ äàë³ æèâóòü óïðîäîâæ îñòàíí³õ òðèäöÿòè ðîê³â ï³ä ïðÿìîþ çàãðîçîþ äðóãîãî Ãîëîêîñòó. Ìóñóëüìàíè, ÿê³ â³ä÷óâàþòü, ùî öÿ ïîä³ÿ º ïðîáëåìîþ Çàõîäó ³ ùî ïðîâèíà õðèñòèÿí ¿ì íàâ'ÿçàíà, ìîæóòü ñïîêóñèòèñÿ ñïðîáîþ ïîâòîðíî ç³ãðàòè öþ äðàìó. Ó íèõ íåìຠâ³ä÷óòòÿ ïðîâèíè é çàíåïîêîºííÿ, à öå ñàìî ïî ñîá³ âåäå äî ãð³õà. ³äïëàòîþ çà çðå÷åííÿ º âèíí³ñòü. Ïàïà ²îàíí XXIII, ÿêèé ïîñë³äîâíî íàìàãàâñÿ ðÿòóâàòè ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó (â³í ðîáèâ çàÿâè é ïðîòåñòè, âèäàâàâ ôàëüøèâ³ äîêóìåíòè ïðî õðåùåííÿ, äîïîìàãàâ ºâðåÿì âò³êàòè), â³ä÷óâàâ ïðîâèíó é ãëèáîêî æàëêóâàâ ç ïðèâîäó êîëèøíüîãî ñòàâëåííÿ êàòîëèöüêî¿ öåðêâè äî ºâðå¿â. Öåé Ïàïà çðîáèâ á³ëüøå çà áóäü-ÿêîãî ³íøîãî Ïàïó äëÿ óíåìîæëèâëåííÿ ïîâòîðåííÿ âèíèùåííÿ (øëÿõîì ïðèéíÿòòÿ Äåêëàðàö³¿ Âàòèêàíó II, â ÿê³é áóëî ïåðåãëÿíóòî ïåâí³ çàñàäè êàòîëèöüêî¿ îñâ³òè òà ë³òóðã³þ ³ç çãàäóâàííÿì ºâðå¿â14, âëàøòóâàííÿ ä³àëîã³â òîùî)** . Ïàïà Ïàâëî VI, ÿêèé çàïåðå÷óâàâ ïðè÷åòí³ñòü ϳÿ XII äî ïîä³é Ãîëîêîñòó, à îòæå, ³ éîãî ïðîâèíó, áóâ óòÿãíóòèé òàêèì ÷èíîì ó íèçêó ³íòðèã (â³í çãëàäèâ Äåêëàðàö³þ, çãàäóâàâ ïðî ºâðå¿â ó ñòàð³é òåðì³íîëî㳿 îïîâ³ä³ ïðî Ñòðàñò³ Ãîñïîäí³, â³äìîâëÿâñÿ âèçíàâàòè ïîë³òè÷íå ³ñíóâàííÿ – äå-þðå – ²çðà¿ëþ, îáõîäèâ ìîâ÷àíêîþ çàãðîçó ãåíîöèäó), ùî çíà÷íî ïîñèëèëî ñòðàøíó ïðîâèíó â ïðè÷åòíîñò³ äî ãåíîöèäó. Òàêèé ï³äõ³ä õàðàêòåðíèé ³ äëÿ ñâ³òñüêèõ ðåë³ã³é ñïàñ³ííÿ. Òàê, ͳìåöüêà Äåìîêðàòè÷íà Ðåñïóáë³êà (Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà) íå âçÿëà íà ñåáå áóäüÿêî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà Ãîëîêîñò, íà ò³é ï³äñòàâ³, ùî â³í çä³éñíþâàâñÿ ôàøèñòàìè òà êîëàìè ïðàâî¿ îð³ºíòàö³¿, òîä³ ÿê Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà º ñîö³àë³ñòè÷íîþ. ßê íàñë³äîê, âîíà ùå á³ëüøîþ ì³ðîþ, í³æ Çàõ³äíà ͳìå÷÷èíà äîçâîëèëà íàöèñòàì áåçêàðíî ïîâåðíóòèñÿ äî óðÿäó. Òèì÷àñîì ÿê Çàõ³äíà ͳìå÷÷èíà ïîâåðíóëà ì³ëüÿðäè äîëàð³â ºâðåéñüêèõ ãðîøåé ó ôîðì³ ðåïàðàö³é (çà ³ñíóþ÷èìè îö³íêàìè, çíà÷íî á³ëüøó ñóìó áóëî áåçïîñåðåäíüî ðîçêðàäåíî é çíèùåíî), ÍÄÐ, íå óñâ³äîìëþþ÷è ñâ ïðîâèíè, í³ÿê íå â³äøêîäóâàëà íàãðàáîâàíå ï³ä ÷àñ ìàñîâèõ óáèâñòâ. Ôàêòè÷íî, Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà òà ¿¿ "ñîö³àë³ñòè÷í³" ñîþçíèêè ïðîâàäèëè ïîë³òèêó, ùî ïîòóðàëà çáåðåæåííþ é äîíèí³ ðåàëüíî¿ çàãðîçè ãåíîöèäó ºâðåéñüêîãî íàðîäó â ²çðà¿ë³. Òîæ íåñïðîìîæí³ñòü â³äïîâ³ñòè

349

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

íà Ãîëîêîñò îáåðòຠîñï³âàíó ³äåîëîã³þ ñâîáîäè íà ïðèêðèòòÿ äëÿ íåïîâåðíåííÿ íàãðàáîâàíîãî äîáðà ³ äëÿ æèâëåííÿ õâîðîáëèâî¿ ì𳿠ïðî ùå îäíå ìàñîâå âáèâñòâî… Ãîëîêîñò íå ìîæíà âèêîðèñòîâóâàòè çàäëÿ òîðæåñòâà. Êèíóòèé íèì ìîðàëüíèé âèêëèê ïîâèíåí ñòîñóâàòèñÿ ³ ºâðå¿â. Ò³ ºâðå¿, ùî íå â³ä÷óâàþòü ïðîâèíè çà Ãîëîêîñò, òåæ õèáóþòü íà ìîðàëüíó áàéäóæ³ñòü. Ðåë³ã³éí³ ºâðå¿, êîòð³ âèêîðèñòîâóþòü Ãîëîêîñò äëÿ ìîðàëüíîãî çàñóäæåííÿ óñ³õ ³íøèõ ðåë³ã³éíèõ ãðóï, îáìèíàþ÷è ñàìèõ ñåáå, âïàäàþòü òèì ñàìèì ó ãð³õ áàéäóæîñò³ äî Ãîëîêîñòó, ÿêèé òðàïëÿºòüñÿ ç ³íøèìè (ïîð³âíÿé çàãàëüíó ïîë³òèêó àìåðèêàíñüêèõ îðòîäîêñàëüíèõ ðàáèí³â ùîäî â'ºòíàìñüêî¿ ïîë³òèêè Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â). Ò³ ³çðà¿ëüòÿíè, ùî íàìàãàþòüñÿ ÿêîìîãà ï³äêðåñëèòè â³äñòàíü ì³æ ñëàáêèìè, áåçä³ÿëüíèìè æåðòâàìè ç ä³àñïîðè òà "ìîãóòí³ìè ñàáðàìè [óðîäæåíö³ ²çðà¿ëþ]", ïðèïóñêàþòüñÿ ïîìèëêè áåçëàäíîãî âèêîðèñòàííÿ ïîòóæíîñò³ ²çðà¿ëþ (òîáòî ïîíàä ì³ðó òîãî, ùî àáñîëþòíî íåîáõ³äíî äëÿ ñàìîçàõèñòó òà âèæèâàííÿ), à öå ïðèõîâóº ó ñîá³ íåáåçïåêó ïåðåòâîðèòè ³íøèõ ëþäåé íà æåðòâ ºâðå¿â. Æîäíà â³ðà ÷è ìîðàëü íå çàõèùåí³ â³ä ñåðéîçíîãî âèêðèâëåííÿ ïîãëÿä³â, íàâ³òü ³ç çàãðîçîþ ïðèñëóæèòèñÿ äåìîí³çìîâ³, ÿêùî âîíè íå îñâ³òëåí³ âîãíåì Îñâåíö³ìà òà Òðåáë³íêè. ijàëåêòè÷íå îäêðîâåííÿ Ãîëîêîñòó Ãîëîêîñò êèäຠâèêëèê óñ³ëÿêîãî øòèáó äîêòðèíàì, ÿê³ âèáîðþþòü â³ääàí³ñòü ñó÷àñíî¿ ëþäèíè. Íå äຠâ³í ³ ïðîñòèõ, ÷³òêèõ â³äïîâ³äåé ÷è ãîòîâèõ ðîçâ'ÿçê³â. Ñòâåðäæóâàòè ïðîòèëåæíå – îçíà÷ຠíå ñïðèéìàòè âñåðéîç ïàëàþ÷èõ ä³òåé. Òàêà ³ððàö³îíàëüí³ñòü çâåðãíå – ³ òàê ìຠáóòè – íàéâèùó àäåêâàòí³ñòü áóäü-ÿêî¿ êàòåãîð³¿, ÿêùî íå çíàéäåòüñÿ òàêî¿ (ðåë³ã³éíî¿, ïîë³òè÷íî¿ ÷è ³íòåëåêòóàëüíî¿), ÿêà á ïîñë³äîâíî âèðîáèëà íàëåæíó â³äïîâ³äü – ñïîâíåíó îïîðó é æàõàííÿ – íà Ãîëîêîñò. Íàñê³ëüêè ìåí³ â³äîìî, æîäíî¿ òàêî¿ êàòåãî𳿠íå ³ñíóº. Âèêîðèñòîâóâàòè êàòàñòðîôó äëÿ îäíîñòàéíîãî çàòâåðäæåííÿ ö³ííîñò³ ÿêî¿ñü êàòåãî𳿠îçíà÷ຠîáåðíóòè ¿¿ íà ïîìåë äëÿ ïðîïàãàíäèñòñüêèõ ìëèí³â. Íàöèñòè ïåðåðîáëÿëè ñâî¿õ ºâðåéñüêèõ æåðòâ ï³ñëÿ ¿õ óìåðòâ³ííÿ íà ìèëî é äîáðèâî. Ïîä³áíå ìîðàëüíå æåðëî çàç³õຠíà ïåðåòâîðåííÿ ¿õ íà çíàðÿääÿ ïðîïàãàíäè. Ãîëîêîñò ïðîïîíóº íàì ëèøå ä³àëåêòè÷í³ â÷èíêè é ðîçóì³ííÿ – ÷àñòî òàê³ â÷èíêè, ùî ãðàíè÷íî ðîçøèðþþòü íàø³ ìîæëèâîñò³ é ìó÷àòü íàñ ñâîºþ íåðîçâ'ÿçíîþ íàïðóæåí³ñòþ. Ó ïåâíîìó ñåíñ³, öå ºäèíèé, ç ìîðàëüíîãî ïîãëÿäó, ïðèéíÿòíèé ñïîñ³á æèòòÿ äëÿ ïîòåðï³ëèõ ³ òèõ, ùî áóëè áàéäóæèìè ñïîñòåð³ãà÷àìè. Ãîðå òèì ëåãêîâàæíèì, õòî íå â³ä÷óâàº

350

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

í³ ïðîâèíè, í³ íàïðóæåíîñò³. Íåð³äêî öå îçíàêà çàãèáåë³ äóø³. ß çóñòð³÷àâ áàãàòüîõ í³ìö³â, ÿêèõ ïðîâèíà ñïîíóêàëà ïðè¿õàòè äî ²çðà¿ëþ íà ïðîùó. ß áóâ âðàæåíèé òèì, ùî ÷àñòî öå áóëè ìîëîä³ ëþäè, íàäòî ìîëîä³, ùîáè áðàòè ó÷àñòü ó ãåíîöèä³, àáî, ùå ÷àñò³øå, àíòèôàøèñòè ÷è êîëèøí³ â'ÿçí³ ðóõó îïîðó àáî æ ¿õí³ ä³òè. Õî÷à ÿ ìàâ áè çóñòð³òè òàêîãî ïîêàÿííîãî ãð³øíèêà, ÿêèé ñàì áóâ åñåñ³âöåì ÷è íàâ³òü çàë³çíè÷íèì ñëóæáîâöåì, ÿêèé òðàíñïîðòóâàâ ºâðå¿â. Æèòòÿ çà ä³àëåêòèêîþ ñòຠîäíèì ³ç ïðèíöèï³â âåðèô³êàö³¿ äëÿ àëüòåðíàòèâíèõ òåîð³é ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. Òîæ çàïðîïîíóéìî ÿê ðîáî÷èé ïðèíöèï òàêèé: æîäíå òâåðäæåííÿ, òåîëîã³÷íå ÷è áóäü-ÿêå ³íøå íå ìîæå ïðåòåíäóâàòè íà ³ñòèíó, ÿêùî âîíî íå ïðîçâó÷èòü â³ðîã³äíî â ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé. Ó ñâîºìó ðîìàí³ "Íåùàñíèé âèïàäîê" Åë³ Â³çåëü ïèñàâ ïðî çóñòð³÷ ïåðåæèâöÿ ³ç Ñàðîþ – ïî⳺þ, ÿêà òàêîæ áóëà î÷åâèäèöåþ ö³º¿ ïî䳿. Âîíà ðîçïî÷àëà ñâîþ "êàð'ºðó" ó äâàíàäöÿòü ðîê³â, êîëè ¿¿ â³äîêðåìèëè â³ä áàòüê³â ³ ïîñëàëè äî ñïåö³àëüíèõ áàðàê³â äëÿ âò³õè òàá³ðíèõ îô³öåð³â. Æèòòÿ ¿é ïîùàäèëè, îñê³ëüêè áóëè í³ìåöüê³ îô³öåðè, ÿê³ ïîëþáëÿëè ëþáîâí³ âò³õè ç ä³â÷àòêàìè ¿¿ â³êó. Ùîíî÷³ âîíà â³äòâîðþº ñöåíó ïåðøîãî íàñèëüñòâà, â÷èíåíîãî ï'ÿíèì îô³öåðîì íàä äâàíàäöÿòèð³÷íîþ ä³â÷èíêîþ. Îäíàê âîíà ïðîäîâæóº æèòè ç ïðèòàìàííèìè ¿é âîäíî÷àñ â³ä÷óòòÿì æèòòÿ ³ ñàìîçíåâàãîþ. ² öüîãî â³ä÷óòòÿ ¿é âèñòà÷àº, àáè çàïðîïîíóâàòè ñåáå ñîðîì'ÿçëèâîìó õëîïöþ-ïåðåæèâöþ áåçïëàòíî. "Òè ñâÿòà", – êàæå â³í. "Òè ç ãëóçäó ç'¿õàâ!", – âèãóêóº âîíà. ³í ðîáèòü âèñíîâîê: "Êîæåí, õòî ñëóõຠÑàðó ³ íå ì³íÿºòüñÿ, õòî âõîäèòü ó Ñàðèí ñâ³ò ³ íå âäàºòüñÿ äî âèíàéäåííÿ íîâèõ áîã³â ³ íîâèõ ðåë³ã³é, òîé çàñëóãîâóº íà ñìåðòü ³ çàáóòòÿ. Ëèøå Ñàðà ìຠïðàâî âèð³øóâàòè, ùî º äîáðî, à ùî – çëî, â³äð³çíÿòè ³ñòèíó â³ä òîãî, ùî ëèøå âäຠ³ç ñåáå ¿¿ ïîäîáó"15. Ó ö³é ³ñòî𳿠³çåëü ïîäຠíàì íàäçâè÷àéíó ôåíîìåíîëîã³þ ä³àëåêòèêè, çà ÿêîþ ìè æèâåìî ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. Æèòòÿ ïî⳿ Ñàðè, ðåë³ã³éíî é ìîðàëüíî íåãàòèâíå ç êëàñè÷íîãî ïîãëÿäó, çàñëóãîâóº çì³íè êàòåãî𳿠íà ïðîòèëåæíó. Êîíòåêñò ¿¿ æèòòÿ òà ¿¿ áåçïåðåðâíà â³äïîâ³äü íà äîñâ³ä Ãîëîêîñòó ñïîâíåí³ ñòðàäíèöüêî¿ ñâÿòîñò³. Ïðîòå öÿ ñöåíà íå äàðóº íàì ëåãêî¿ äîêòðèíè ñóáîòè [Sabbatianism], äå êîæåí â÷èíîê ï³ä ïîêðèâîì Ãîëîêîñòó º âèïðàâäàíèé, à âñ³ äàâí³ êàòåãî𳿠âæå âòðàòèëè ö³íí³ñòü. ijàëåêòè÷íå íàïðóæåííÿ ñÿãຠñâîãî íàéâèùîãî ð³âíÿ; íå îá³éäåíî óâàãîþ é òó ìîðàëüíó â³äðàçó, ÿêó âèêëèêຠó Ñàðè (³ ó ³çåëÿ? ³ ó íàñ?) ¿¿ âëàñíå æèòòÿ. ×èì äîâøå ìè àíàë³çóºìî öåé åï³çîä, òèì ñèëüí³øå â³ä÷óâàºìî ñâî¿ ïåðåêèäàííÿ ì³æ ïîëþñàìè â íåñê³í÷åíí³é íàïðóç³. Ñàìà öÿ â³äðàçà ìîæå, ôàêòè÷íî, áóòè íàñë³äêîì ïîìèëêîâîãî Ñàðèíîãî

351

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

ñóäæåííÿ; âîíà é äàë³ ñóäèòü ñåáå çà êàòåãîð³ÿìè, íà ÿêèõ ґðóíòóâàëîñÿ ¿¿ âèõîâàííÿ äî ö³º¿ ïî䳿. ϳäñòàâîþ äëÿ òàêîãî ïðèïóùåííÿ º òå ïî÷óòòÿ çàõîïëåííÿ é ëþáîâ³, ÿêå âèêëèêຠâîíà â îïîâ³äà÷à. Îäíàê â³í ñàì ïåðåáîðþâàâ ó ñîá³ ìîðàëüíó îãèäó, – à ìîæå öå áóëà æàë³ñòü? – ÷è ïðîòåñò? – àæ ïîêè íå ñòàëî çàíàäòî ï³çíî ³ Ñàðà áóëà âòðà÷åíà. Íåìຠìèðó, í³ ïåðåäèõó ÷è ÿêî¿ñü ëåãêîçðîçóì³ëî¿ íàñòàíîâè äî 䳿 ó öüîìó ñâ³ò³. Âõîäæåííÿ ó Ñàðèí ñâ³ò ³ç ïî÷óòòÿì ñòðàõó é òðåìò³ííÿì ³ ïåðåáóâàííÿ òàì ó ñâî¿õ ïîìèñëàõ, ó÷èíêàõ ³ âèñëîâàõ – îñü ó ÷îìó ñóòü ðåë³ã³éíî¿ â³äïîâ³ä³ ñüîãîäí³. ² öå çíà÷íîþ ì³ðîþ àíàëîã³÷íî òîìó, ÿê íîðìàòèâíèé þäà¿çì ïðèïèñóº íàì óâ³éòè â ïîä³þ Âèõîäó, à õðèñòèÿíñòâî çàïðîøóº íàñ óâ³éòè â Ïàñõó ³ ïåðåáóâàòè òàì ó ñâî¿õ ïîìèñëàõ, ó÷èíêàõ ³ âèñëîâàõ. Ñàì³ ïî ñîá³ êëàñè÷í³ íîðìàòèâí³ íàáóòêè ³çåëü íå â³äêèäàº. Âîíè çàçíàþòü âèïðîáóâàííÿ – ïðîõîäÿ÷è êð³çü âîãîíü ñïîâíåíî¿ íîâîãî îäêðîâåííÿ ïî䳿 – ³ çì³íþºòüñÿ ¿õíº ôîðìóëþâàííÿ – âíàñë³äîê ä³àëåêòè÷íîãî éîãî çàïåðå÷åííÿ òà ñòâåðäæåííÿ16. Îï³ð íîâîìó îäêðîâåííþ: ºâðåéñüêèé òà õðèñòèÿíñüêèé Êëàñè÷íà ºâðåéñüêà òà õðèñòèÿíñüêà òðàäèö³¿ ñïðîñòîâóâàòèìóòü òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî â íàø ÷àñ â³äáóâàþòüñÿ ïî䳿, ñïîâíåí³ íîâîãî îäêðîâåííÿ. Þäà¿çì çàëèøèâñÿ â³ðíèì çàïîâ³òó Ñèíàþ ³ â³äêèíóâ òâåðäæåííÿ ïðî íîâå îäêðîâåííÿ, âèðàæåíå â æèòò³ ²ñóñà ³ ñôîðìóëüîâàíå â ðîçóì³íí³ Ñâ. Ïàâëà òà õðèñòèÿíñüêî¿ öåðêâè, àáî â ä³ÿëüíîñò³ Ñàááàòàÿ Çåâ³ [Sabbatai Zevi]17 òà ³íøèõ ... Ñàìà ïðèðîäà â³ðíîñò³ çàïîâ³òó ïðîòèñòî¿òü ïðèéíÿòòþ íîâîãî îäêðîâåííÿ – ÿê ³ ìຠáóòè. Ïðèõèëüí³ñòü ëþäñüêî¿ íàòóðè äî çíàíîãî, âîäíî÷àñ ³ç ç ïî÷óòòÿì â³ðíîñò³, ñòâîðþþòü çàñë³í íîâèì íîðìàì. Îäíàê í³õòî íå ñòâåðäæóº, ùî Ãîëîêîñò ìຠáóòè ëåãêî çàñâîþâàíèì. Íå áðàòè äî óâàãè ÷è ñïðîñòîâóâàòè âñþ çíà÷óù³ñòü ö³º¿ ïî䳿, îçíà÷àëî á äëÿ òðàäèö³éíèõ ºâðå¿â çð³êàòèñÿ çàñàä â³ðè ³ òâåðäæåíü Ñèíàéñüêîãî çàïîâ³òó ïðî òå, ùî ³ñòîð³ÿ ñïîâíåíà ñåíñó ³ ùî îñòàòî÷íå çâ³ëüíåííÿ òà âñòàíîâëåííÿ âçàºìîçâ'ÿçêó ç Áîãîì â³äáóäóòüñÿ â öàðñòâ³ ëþäñüêèõ ïîä³é. Òðàäèö³ÿ Âèõîäó-Ñèíàþ áóëà á òîä³ ³çîëüîâàíîþ â³ä óñ³õ ñóïåðå÷ëèâèõ ïîä³é – ö³íîþ óñóíåííÿ ¿¿ ç öàðñòâà ðåàëüíîñò³ – öàðñòâà, íà ÿêå íåþ áóëî çðîáëåíî âñþ ñòàâêó; öàðñòâî ¿¿ âèòîê³â ³ äîêàç³â. Õî÷ áè ÿê ñïîêóøàâñÿ ñåðåäíüîâ³÷íèé þäà¿çì ³äåºþ ïåðåíåñåííÿ â³äêóïëåííÿ ó öàðñòâî â³÷íîãî æèòòÿ, â³í í³êîëè íå â÷èíÿâ öüîãî ñâÿòîòàòñòâà. ³í íàïîëÿãàâ íà òîìó, ùî ìåñ³àíñüêå öàðñòâî Áîãà â öüîìó ñâ³ò³ íå áóëî äîñÿãíóòå ñïàñ³ííÿì ïðèéäåøíüîãî ñâ³òó18... ²ñíóº àëüòåðíàòèâà äëÿ òèõ, ÷èÿ â³ðà ìîæå ïðîéòè êð³çü äåìîí³÷íå, ïîæèðàþ÷å ïîëóì'ÿ êðåìàòîð³þ: öå ãîòîâí³ñòü ³ çäàòí³ñòü ïî÷óòè íàñòóïíå îäêðîâåííÿ

352

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

é ïåðåîð³ºíòóâàòèñÿ. Öå øëÿõ äî ö³ë³ñíîñò³. Ðàáèí Íàõìàí ³ç Áðàöëàâà êîëèñü ñêàçàâ, ùî í³ÿêå ñåðöå íå º òàêèì ö³ë³ñíèì, ÿê ðîçáèòå ñåðöå. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà íåìຠâ³ðè íàñò³ëüêè ö³ë³ñíî¿, ÿê â³ðà ïîøìàòîâàíà – ³ ïåðåïëàâëåíà – â òèõ ïå÷àõ. Îñê³ëüêè öå íîâå îäêðîâåííÿ çðîñòຠâ ëîí³ þäà¿çìó, ìîæå âèíèêíóòè çàïèòàííÿ, ÷è ïðèçíà÷åíå âîíî ëèøå äëÿ ºâðå¿â, à ÷è òàêîæ ³ äëÿ õðèñòèÿí. Êëàñè÷íå õðèñòèÿíñòâî íàìàãàºòüñÿ ñïðîñòóâàòè ìîæëèâ³ñòü ïîäàëüøèõ îäêðîâåíü ï³ñëÿ Ïàñõè. Ïðîãîëîøåííÿ é ïîáóäîâà õðèñòèÿíñòâà ґðóíòóâàëèñÿ íà îñòàòî÷íîñò³ îäêðîâåííÿ, äàíîãî â æèòò³ é ó÷åíí³ Õðèñòà. Ïðîòå íàð³æíèì êàìåíåì õðèñòèÿíñòâà º òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî Áîã ïîñëàâ äðóãå îäêðîâåííÿ, ÿêå çðîñëî íà ґðóíò³ âèçíàííÿ çàïîâ³òó, ïåðåâåðøèëî àâòîðèòåò ïåðøîãî îäêðîâåííÿ é íàâ³òü îíîâèëî é ïîãëèáèëî ðîçóì³ííÿ ïåðøî¿ ïî䳿. Õðèñòèÿíñüê³ ïîëåì³ñòè îñì³þâàëè é êðèòèêóâàëè íàðîä ²çðà¿ëþ çà òàêó éîãî çàñë³ïëåí³ñòü ïðèõèëüí³ñòþ äî äàâí³øîãî îäêðîâåííÿ òà ãîðäîâèòîþ âïåâíåí³ñòþ â éîãî îñòàòî÷íîñò³, ÿêà íå äîçâîëèëà ²çðà¿ëþ ðîçï³çíàòè ÷àñ íàñòàííÿ íîâîãî îäêðîâåííÿ. Ïîïðè âñþ íåñïðàâåäëèâ³ñòü ïîëåì³êè ïðîòè þäà¿çìó (à ÿ ââàæàþ, âîíà òàêîþ áóëà), âîíà çàâàæàëà õðèñòèÿíñòâó âèêëþ÷èòè àïð³îð³ ìîæëèâ³ñòü íàñòóïíîãî îäêðîâåííÿ – íå êîïàé ³íøîìó ÿìè, áî ñàì óïàäåø. Çà ñâî¿ì âëàñíèì â³ðîâ÷åííÿì, õðèñòèÿíñòâî ìຠäîòðèìóâàòèñÿ ïîãëÿäó, ùî Áîã íå íàëåæèòü êîìóñü îäíîìó ³ ùî äóõ âèòàº, äå â³í çàáàæàº. Ò³ ãí³âí³ é ñóâîð³ çâèíóâà÷åííÿ, ùî ¿õ Ãîëîêîñò âèñóâຠíà àäðåñó õðèñòèÿíñòâà (äèâ. âèùå â ðîçä. I), â³äêðèâàþòü ìîæëèâ³ñòü çâ³ëüíåííÿ ºâàíãåë³ÿ ëþáîâ³ â³ä òÿãàðÿ çëà é íåíàâèñò³. Áàæàííÿ ðó÷àòèñÿ àáñîëþòíèì ñïàñ³ííÿì ³ ðîçóì³ííÿì çàãàëîì º íàäòî ëþäñüêèì óñòðåìë³ííÿì, ÿêîìó îáèäâ³ ðåë³ã³¿ ïîâèíí³ ïðîòèâèòèñÿ ÿê ïàñòö³ òà ñïîêóñ³. Ïîä³áíî äî òîãî ÿê â³äìîâà ïîãëÿíóòè â îáëè÷÷ÿ Ãîëîêîñòó çàãðîæóº â³äïëàòîþ ó âèãëÿä³ ìîðàëüíî¿ òà ðåë³ã³éíî¿ íåñïðîìîæíîñò³, òàê ³ â³äêðèò³ñòü òà ãîòîâí³ñòü ïðîéòè ÷åðåç òÿæêå âèïðîáóâàííÿ – çàçíàòè ïåðåîð³ºíòàö³¿ ï³ä âïëèâîì ö³º¿ ïî䳿 – ìîãëè á ç óñï³õîì âðÿòóâàòè ÷è îñâ³òèòè ñêàðá, íà ÿêèé ùå áàãàòà êîæíà òðàäèö³ÿ…

IV. ªâðåéñüê³ òåîëîã³÷í³ â³äïîâ³ä³ íà Ãîëîêîñò Êðèòèêà ²ñíóº ê³ëüêà âàðòèõ óâàãè ºâðåéñüêèõ â³äïîâ³äåé, ÿê³ ïðàâèëüíî âëîâèëè êàðäèíàëüíèé âïëèâ Ãîëîêîñòó íà ºâðåéñüêó äóìêó òà â³ðó. Äâ³ îñíîâí³ ïîçèö³¿ ä³àìåòðàëüíî ïðîòèëåæí³. Íà îäíîìó ïîëþñ³ îáñòîþºòüñÿ Áîã ³ñòîð³¿. Åì³ëü Ôàêåíãåéì îïèñàâ "êîìàíäíèé ãîëîñ Îñâåíö³ìà", ÿêèé

353

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

çàêëèêຠíàñ íå æàëóâàòè óòëåðà æîäíèìè ïîñìåðòíèìè ïåðåìîãàìè, ÿê-îò: â³äêèäàííÿ çàïîâ³òó òà ðîçö³íþâàííÿ ïîïåðåäíüîãî íàáóòêó þäà¿çìó ÿê îìàíè. Åë³³çåð Áåðêîâ³ö íàãîëîñèâ íà òîìó, ùî âèæèâàííÿ ºâðå¿â çàñâ³ä÷óº Ãîñïîäà Áîãà ³ñòîð³¿. Íà äðóãîìó ïîëþñ³ çàñâ³ä÷óºòüñÿ ñìåðòü Áîãà òà âòðàòà âñ³õ íàä³é. Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí ïèñàâ: "Ìè çðîçóì³ëè ï³ä ÷àñ ö³º¿ êðèçè, ùî áóëè ö³ëêîâèòî é áåçíàä³éíî ñàìîòí³ ³ íå ìîãëè î÷³êóâàòè ÿêî¿ñü äîïîìîãè ÷è ï³äòðèìêè í³ â³ä Áîãà, í³ â³ä ñâî¿õ áëèæí³õ. Òîæ ñâ³ò íàçàâæäè çàëèøèòüñÿ ì³ñöåì áîëþ, ñòðàæäàííÿ, â³ä÷óæåííÿ é îñòàòî÷íî¿ ïîðàçêè"19. Öå ³ñòèííî âàæëèâ³ â³äïîâ³ä³ íà Ãîëîêîñò, îäíàê ó íèõ â³äñóòí³é ä³àëåêòè÷íèé ï³äõ³ä. Îáèäâ³ ö³ ïîçèö³¿ äàþòü ÷³òêî âèçíà÷åíå âèòëóìà÷åííÿ Ãîëîêîñòó, êâàë³ô³êóþ÷è éîãî çã³äíî ç â³äîìèìè êëàñè÷íèìè êàòåãîð³ÿìè. ͳ êëàñè÷íèé òå¿çì, àí³ àòå¿çì íå çäàòí³ îõîïèòè íåçì³ðí³ñòü Ãîëîêîñòó, ÿê ³ íå ñïðîìîæí³ âîíè âèðîáèòè ³ñòèííî ïðàâèëüíî¿ â³äïîâ³ä³. ² æîäíà ç íèõ ïîîäèíö³ íå ïðîçâó÷èòü â³ðîã³äíî – ó ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé. Âèçíà÷åí³ñòü Ðóáåíøòåéíà ñêëàäຠîäíó ç ðîçá³æíîñòåé ì³æ íèì ³ àâòîðîì öèõ ðÿäê³â. Ðóáåíøòåéí äîõîäèòü âèñíîâêó, ùî "ºâðåéñüêà ³ñòîð³ÿ âïèñàëà îñòàòî÷íèé ðîçä³ë â æàõëèâó îïîâ³äü ïðî Áîãà ³ñòîð³¿", ùî "ñâ³ò íàçàâæäè çàëèøèòüñÿ ì³ñöåì áîëþ… òà îñòàòî÷íî¿ ïîðàçêè" ³ ùî "ñïîâíåíà ïàôîñó íàä³ÿ (íà îñÿãíåííÿ Îñâåíö³ìà ç ïîçèö³é òðàäèö³éíîãî þäà¿çìó) í³êîëè íå áóäå âò³ëåíà" (êóðñèâ äîäàíî)20. ϳñëÿ Ãîëîêîñòó íå ìîæå éòèñÿ í³ ïðî æîäí³ îñòàòî÷í³ ðîçâ'ÿçàííÿ, íàâ³òü òåîëîã³÷í³. Ùèðî ñèìïàòèçóþ÷è ïîãëÿäàì Ðóáåíøòåéíà, ð³øó÷å íå ìîæó ïîãîäèòèñÿ ç éîãî âèñíîâêàìè. Òå, ùî Îñâåíö³ì ³ â³äðîäæåííÿ ²çðà¿ëþ º ïîä³ÿìè âèð³øàëüíèìè ³ ùî ³ñíóþòü ïåâí³ òðàäèö³éí³ ïîãëÿäè, ÿê³ Îñâåíö³ì ïðèìóøóº íàñ â³äêèíóòè (òàê³ ÿê "íàñ áóëî ïîêàðàíî çà íàø³ ãð³õè"), ñïðèéìàºòüñÿ ÿê ö³ëêîì ïðèðîäíà ºâðåéñüêà â³äïîâ³äü. Çàÿâëÿòè æ, ùî çíèùåííÿ íàçàâæäè ïîõîâàëî íàøó íàä³þ, îòæå, ïðåòåíäóâàòè íà áîæåñòâåííå âñåâ³äàííÿ ³ âèêîðèñòîâóâàòè Ãîëîêîñò ÿê òåîëîã³÷íèé ïîìåë. Çàïåðå÷óþ÷è Ðóáåíøòåéíó, ÿ õîò³â áè â³äçíà÷èòè, ùî ð³÷ íå â ò³ì, ùî ÿê³ñü òâåðäæåííÿ (÷è ñïðîñòóâàííÿ) íåïðèïóñòèìî ðîáèòè, à â ò³ì, ùî ³ñòèííèìè âîíè ìîæóòü áóòè ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê âáåðóòü ó ñåáå äîñâ³ä Îñâåíö³ìà. Ïðîòå, â òîìó ñàìîìó ñåíñ³, ñòàâëåííÿ äî Áîãà çàïîâ³òó íå ìîæå íå çàçíàâàòè âïëèâó. ijàëåêòè÷íà â³ðà àáî "ìîìåíòè â³ðè" ³ðà – öå æèòòÿ â ïðèñóòíîñò³ Ñïàñèòåëÿ, íàâ³òü ÿêùî ñâ³ò íå â³äêóïëåíèé. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà â³ðà ïî÷óâàºòüñÿ ó ïåâí³ ìîìåíòè çíåñèëåíîþ. Áóáåð ïèñàâ ïðî "ìîìåíòè Áîãà": Áîã â³äîìèé ëèøå â òîé ìîìåíò,

354

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

êîëè Éîãî ïðèñóòí³ñòü ³ óñâ³äîìëåííÿ Éîãî çëèâàþòüñÿ â îäóõîòâîðåíîìó æèòò³. Öå áîãîçíàííÿ ïåðåìåæîâóºòüñÿ ç ìîìåíòàìè, êîëè â³äáóâàºòüñÿ ïðîöåñ çâè÷àéíîãî, ñàìîäîñòàòíüîãî ³ñíóâàííÿ. Òåïåð º ñåíñ ãîâîðèòè ïðî "ìîìåíòè â³ðè" – êîëè ïðèñóòí³ Ñïàñèòåëü ³ óÿâëåííÿ ïðî â³äêóïëåííÿ – ÿê³ ïåðåìåæîâóþòüñÿ ç ìîìåíòàìè, êîëè ïîëóì'ÿ é äèì â³ä ïàëàþ÷èõ ä³òåé ñïîïåëÿþòü ³ ðîçâ³þþòü â³ðó, õî÷ âîíà é ñïàëàõóº çíîâó. Òàêèé ìîìåíò îïèñàíî ó âðàæàþ÷îìó åï³çîä³ ç "Íî÷³", êîëè ìàëåíüêèé õëîï÷èê, çàñóäæåíèé íà ñìåðòü, âèÿâëÿºòüñÿ íàäòî ëåãêèì, àáè çàøìîðã â³äðàçó çäóøèâ éîìó øèþ, ³ äèòèíà ùå äîâãî áîðñàºòüñÿ â íüîìó ì³æ æèòòÿì ³ ñìåðòþ. Åë³ Â³çåëü çðåøòîþ â³äïîâ³äຠíà çàïèòàííÿ ÷îëîâ³êà "Äå òåïåð Áîã?", ñòâåðäæóþ÷è: "³í òóò – ³í âèñèòü íà ö³é øèáåíèö³…21" Öå ïîêëàäຠêðàé ïðîñò³é äèõîòî쳿 àòå¿ñò/òå¿ñò, ñïëóòóâàííþ â³ðè ç äîêòðèíîþ ÷è ïîêàçîâ³ñòþ. Ñòຠçðîçóì³ëèì, ùî â³ðà – öå æèòòºâà â³äïîâ³äü óñ³º¿ ñóòíîñò³ ëþäèíè íà ïðèñóòí³ñòü Áîãà â æèòò³ é ³ñòîð³¿. Ïîä³áíî äî æèòòÿ, öÿ â³äïîâ³äü òî çãàñàº, òî ðîçêâ³òàº. гçíèöþ ì³æ ñêåïòèêîì ³ â³ðóþ÷èì ñêëàäຠ÷èñòîòà â³ðè, à íå ïåâí³ñòü ïîçèö³¿. Ñïðîñòóâàííÿ, ùî éîãî çàêèäຠâ³ðóþ÷èé íåâ³ðóþ÷îìó, öå, âëàñíå, çàïåðå÷åííÿ ÷è ñïðîáà çàãëóøèòè òå, ùî çãîëîøóºòüñÿ â íüîìó ñàìîìó. Çäàòí³ñòü ïåðåæèâàòè ìîìåíò â³ðè – öå æèòòºâèé òàëàíò ïëþðàë³çìó, ïîçáàâëåíèé ñàìîâäîâîëåííÿ, åãîöåíòðè÷íèõ ðîçâ'ÿçê³â, ÿê³ ñïîòâîðþþòü ðåë³ã³þ àáî ðîáëÿòü ¿¿ äæåðåëîì íåíàâèñò³ äî ³íøèõ. ×îìó ä³àëåêòè÷íà â³ðà âñå ùå ìîæëèâà ÒÐÈÂÀ˲ÑÒÜ ÂÈÕÎÄÓ. Çâè÷àéíî, ìîæå âèíèêíóòè çàïèòàííÿ: ÷îìó íå â³äáóâàºòüñÿ ïîñò³éíîãî íèùåííÿ â³ðè â ïðèñóòíîñò³ çàìîðäîâàíèõ ä³òåé? Îäíà ç ïðè÷èí ïîëÿãຠâ òîìó, ùî âñå ùå òðàïëÿþòüñÿ ìîìåíòè, êîëè ðåàëüí³ñòü Âèõîäó â³äòâîðþºòüñÿ íàíîâî ³ âõîäèòü ó íàøå æèòòÿ. ²ñíóþòü ìîìåíòè, êîëè ÷ëåí îáùèíè ²çðà¿ëþ ñï³âïåðåæèâຠðåàëüí³ñòü äèòèíè, ÿêó áóëî âìóðîâàíî â ñò³íó, îäíàê â³ä÷óâàþ÷è ïðè öüîìó çâ³ëüíåííÿ òà ã³äí³ñòü Âèõîäó (òóò ìàºòüñÿ íà óâàç³ òàëìóäèñòñüêà ëåãåíäà ïðî òå, ùî â ªãèïò³ ºâðåéñüêèõ ä³òåé çàìóðîâóâàëè â ñò³íó, ÿêùî ¿õí³ áàòüêè íå âèêîíóâàëè ñâîþ äåííó íîðìó êëàäêè öåãëè.) Òàêå òðàïëÿºòüñÿ íàâ³òü ³ç òèìè, õòî ³ â ïðÿìîìó, ³ â ïåðåíîñíîìó ðîçóì³íí³ ïåðåæèâ Ãîëîêîñò. ³çåëü îïèñóº äëÿ ñâî¿õ ÷èòà÷³â ïîä³áíèé ìîìåíò â êíèç³ "Âîðîòà ë³ñó", êîëè Ãðåãîð "÷èòຠêàäèø – óðî÷èñòå ï³äòâåðäæåííÿ…, â ÿêîìó ëþäèíà ïîâåðòຠÁîãîâ³ éîãî êîðîíó é ñê³ïåòð"22. ͳ Âèõ³ä, í³ Ïàñõà íå çäîáóëè ïåðåìîãè, ÿê ³ íå áóëè âîíè ãåòü-÷èñòî ñòåðò³

355

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

âíàñë³äîê Áóõåíâàëüäà. Íàòîì³ñòü ìè ìàºìî äâà ä³àìåòðàëüíî ïðîòèëåæí³ äîñâ³äè, ³ æèòòÿ â³ðè â³äáóâàºòüñÿ ì³æ íèìè. ² òàêà ä³àëåêòèêà çóìîâëþº, ÿê áóäå ïîêàçàíî äàë³, íîâ³ ìîäåë³ â³äïîâ³ä³ Áîãîâ³. ÏÎÂÀËÅÍÍß Ñ²ÒÑÜÊÎÃÎ ÀÁÑÎËÞÒÓ. Äðóãà ïðè÷èíà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî ìè ïåðåáóâàºìî íå â ïîðîæíå÷³, êîëè â³ðà íàøòîâõóºòüñÿ íà êðåìàòîð³¿. Íàñïðàâä³ ìè çàâæäè âèáèðàºìî ì³æ àëüòåðíàòèâíèìè â³ðîâ÷åííÿìè, êîëè ïðèéìàºìî ð³øåííÿ ùîäî íàéâèùîãî ñåíñó. Ó íàø³é êóëüòóð³ àëüòåðíàòèâîþ ðåë³ã³¿ º ïåðåäóñ³ì ìèðñüêà ëþäèíà ó ñâ³ò³, ïîçáàâëåíîìó â³ä÷óòòÿ òðàíñöåíäåíòíîãî, òîáòî áîæåñòâåííîãî ïðîíèêíåííÿ. ²íòåëåêòóàëüíèì ï³äґðóíòÿì äëÿ òàêîãî ñâ³òó ñëóãóþòü íàóêà, ô³ëîñîô³ÿ òà ñîö³îëîã³ÿ, ³äå¿ ðàö³îíàë³çìó òà çâ³ëüíåííÿ ëþäèíè – òå, ùî ñêëàäຠê³ñòÿê ñó÷àñíîñò³. Öÿ ñèñòåìà ö³ííîñòåé áóëà – ³ º – îñíîâíîþ àëüòåðíàòèâíîþ â³ðîþ, äî ÿêî¿ ïðèñòàâàëè â ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ ºâðå¿ òà õðèñòèÿíè âïðîäîâæ äâîõ îñòàíí³õ ñòîë³òü, çì³íþþ÷è ñâîþ â³ðí³ñòü Ãîñïîäó Áîãó ³ñòî𳿠òà îäêðîâåííþ íà â³ääàí³ñòü Ãîñïîäó Áîãó íàóêè òà ãóìàí³çìîâ³. ²ç áàãàòüîõ ïîãëÿä³â, Ãîëîêîñò º ïðÿìèì íàñë³äêîì ³ âîëåâèÿâëåííÿì ö³º¿ àëüòåðíàòèâè. Ñó÷àñí³ñòü ñïðèÿëà ïðîöâ³òàííþ ðàö³îíàë³çìó òà óòèë³òàðíèõ ñòîñóíê³â, ùî ïîñëóæèëî ïîøòîâõîì òà ï³äñèëèëî ñïðèéíÿòëèâ³ñòü äî òîòàë³òàðíèõ ìàñîâèõ ðóõ³â ³ çíèçèëî àâòîðèòåò ìîðàëüíîãî ñóäæåííÿ. Ñâ³òñüêå ì³ñòî ï³äòðèìóâàëî íàñàìïåðåä ðîçâèòîê áåçäóõîâíèõ íàóê ³ íàãîëîøóâàëî íà îá'ºêòèâíîñò³, ùî ñïðèÿëî ôîðìóâàííþ áåçïðåöåäåíòíî¿ çà ñâî¿ìè ïîâíîâàæåííÿìè âëàäè, àëå, âîäíî÷àñ, íåãàòèâíî â³äáèëîñÿ íà ìîðàëüíèõ çàñàäàõ ö³º¿ âëàäè. (Áåçóìîâíî, íå âèïàäêîâî ïåðåâàæíó á³ëüø³ñòü ñêëàäó àéíçàòöãðóï ñòàíîâèëè êâàë³ô³êîâàí³ ôàõ³âö³.) Áóðõëèâèé ðîçâèòîê çàñîá³â çâ'ÿçêó òà óí³âåðñàë³çàö³ÿ ö³ííîñòåé ïîñëàáèëè îï³ð öåíòðàë³çîâàí³é âëàä³ é ñëóãóâàëè ïðèêðèòòÿì, äî ÿêîãî âäàâàëèñÿ, àáè ñïðîñòóâàòè óí³êàëüíó íåáåçïåêó, ÿêà çàãðîæóâàëà îêðåìîìó, òîáòî ºâðåéñüêîìó ³ñíóâàííþ. Ó ñâ³òë³ Îñâåíö³ìà, ñâ³òñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ XX ñòîë³òòÿ íå âàðòà ö³º¿ çì³íè íàøî¿ íàéâèùî¿ â³ääàíîñò³… ͳùî â íàáóòêó ñâ³òñüêî¿ êóëüòóðè ùîäî Ãîëîêîñòó íå âèïðàâäîâóº ¿¿ ïðåòåíç³é íà àâòîðèòåò. Æåðòâè ïðîñÿòü íàñ, ïîíàä óñå, íå äîïóñòèòè ñòâîðåííÿ ùå îäíî¿ ìàòðèö³ ö³ííîñòåé, ÿêà ìîãëà á ï³äòðèìàòè íîâó ñïðîáó ãåíîöèäó. ³äñóòí³ñòü ïîòóæíî¿ àëüòåðíàòèâíî¿ ñèñòåìè ö³ííîñòåé äຠìîðàëüíó ìîíîïîë³þ ðå÷íèêàì âëàäè é àâòîðèòåòó. Íåêîíòðîëüîâàíèé ñâ³òñüêèé àâòîðèòåò ñòຠàáñîëþòíèì. ³äíîñí³ ö³ííîñò³, îòæå, ñòàþòü ðîçñàäíèêîì àáñîëþòíèõ ïðåòåíç³é, à öå ³äîëîïîêëîíñòâî. Ïîä³áíà ïîðîæíå÷à áóëà ãîëîâíîþ ïåðåäóìîâîþ çîñåðåä-

356

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

æåííÿ âëàäè â ðóêàõ íàöèñò³â ³ çä³éñíåííÿ íèìè çàì³ðó çíèùåííÿ áåç âèÿâ³â ïðîòåñòó ÷è îïîðó. (Ïåðøèìè îñåðåäêàìè îïîðó áóëè ñèñòåìè àáñîëþòíèõ àëüòåðíàòèâíèõ ö³ííîñòåé – Áàðìåíñüêà êîíôåðåíö³ÿ Êîíôåñ³éíî¿ öåðêâè, Ñâ³äêè ªãîâè òîùî23.) ϳñëÿ Ãîëîêîñòó äåäàë³ íàãàëüí³øîþ ñòຠíåîáõ³äí³ñòü ÷èíèòè îï³ð òàê³é àáñîëþòèçàö³¿ ñâ³òñüêèõ ö³ííîñòåé… Êîëè íå çíàéøëîñÿ í³÷îãî, ùî ìîãëî á ï³ä³ðâàòè öå àáñîëþòíå òâåðäæåííÿ ïðî íåçáàãíåíí³ñòü áîæåñòâåííîãî, ñàìå âïåâíåí³ñòü ó â³äñóòíîñò³ îáìåæåíü ÷è ïîáîþâàíü ñóäíîãî äíÿ ³ ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî ëþäèíà ìîæå, òàêèì ÷èíîì, ñòàòè Áîãîì, ëÿãëè â îñíîâó ñòðóêòóðè l'univers concentrationnaire [êîíöåíòðàö³éíîãî âñåñâ³òó]. Ìåíãåëü òà ³íø³ âèêîíàâö³ ñåëåêö³é â Îñâåíö³ì³ â³äêðèòî ãëóçóâàëè ç öüîãî ïðèâîäó. ß äàë³ ñïðîáóþ äîâåñòè, ùî íàìàãàííÿ â³äêèíóòè Áîãà âåäå áåçïîñåðåäíüî äî ïðèïóùåííÿ ïðî ñâîþ âñåìîãóòíþ âëàäó íàä æèòòÿì ³ ñìåðòþ. Áàæàííÿ çä³éñíþâàòè êîíòðîëü íàä ëþäüìè íåâ³äâîðîòíî çóìîâëþº ðóéíóâàííÿ îáðàçó Áîãà â íèõ, ³ òîä³ òþðåìíèê ñòຠÁîãîì. Òîæ íå ìîæíà ëåãêîâàæíî ï³ääàâàòèñÿ ñïîêóñ³ â³äâåðíóòèñÿ â³ä òðàíñöåíäåíòíîãî ³ ñë³ä îáîâ'ÿçêîâî äîñë³äèòè àëüòåðíàòèâè. Áåçóìîâíî, íåâèïàäêîâî âïðîäîâæ îñòàíí³õ ñîðîêà ðîê³â ìîâîçíàâö³ (íàïðèêëàä, ³òãåíøòåéí), êðèòèêè áåçäóõîâíèõ ïðèðîäíè÷èõ òà ñóñï³ëüíèõ íàóê, åêçèñòåíö³àë³ñòè, à òàêîæ ºâàíãåë³÷í³ òà êîíòðêóëüòóðí³ ðóõè íàìàãàëèñÿ âñòàíîâèòè îáìåæåííÿ äëÿ àáñîëþòíèõ ïðåòåíç³é íàóêîâîãî çíàííÿ òà ðîçóìó ³ çàáåçïå÷èòè ñâîáîäó äëÿ íîâî¿ çóñòð³÷³ ç òðàíñöåíäåíòíèì. ËÎòÊÀ ²ÐÈ ×ÀѲ ϲÑËß ÃÎËÎÊÎÑÒÓ, À ÎÒÆÅ, É ÍÎÂÎ×ÀÑÍί ÄÎÁÈ. Ðîëü òðåòüî¿ ïðè÷èíè, ÿêà ñïîíóêຠíàñ îïèðàòèñÿ â³äêèäàííþ áîæåñòâåííîãî, â³ä³ãðຠìîðàëüíà ïîòðåáà, ÿêà âèçð³ëà â ëîí³ Ãîëîêîñòó é âèìàãຠïðèñóòíîñò³ Ãîñïîäà Áîãà ³ñòîð³¿. Åì³ëü Ôàêåíãåéì ñôîðìóëþâàâ öåé ïîñòóëàò ÿê çàáîðîíó æàëóâàòè óòëåðà ïîñìåðòíèìè ïåðåìîãàìè. ß â³ääàþ ïåðåâàãó íàâ³òü ³ùå òðàäèö³éí³ø³é êàòåãî𳿠³ ñõèëüíèé íàïîëÿãàòè íà òîìó, ùî ìîðàëüíà íåîáõ³äí³ñòü ïðèéäåøíüîãî ñâ³òó ³ íàâ³òü âîñêðåñ³ííÿ ç óñ³ºþ íåâ³äâîðîòí³ñòþ âèïëèâຠ³ç ç³òêíåííÿ ç Ãîëîêîñòîì. Ðóáåíøòåéí òà ³íø³ ìîæóòü çàïåðå÷èòè ìåí³, ùî ç áàæàííÿ íå çàâæäè ïîñòຠôàêò ³ ùî ïîä³áíà ³ëþç³ÿ ìîæå ñêëàäàòè ùå á³ëüøó çàãðîçó æèòòþ. Íà ùî ÿ ì³ã áè â³äïîâ³ñòè, ùî ïðàâèëüíå ïåðåêîíàííÿ âðÿòóº, à íå â³äáåðå æèòòÿ… Ìîðàëüíà íåîáõ³äí³ñòü ñòຠíà çàõèñò ïîøóêó ðåë³ã³éíîãî äîñâ³äó, à íå ñë³äóâàííÿ ïðèíàã³äí³é ëîã³ö³ áåçâ³ð'ÿ. Òîæ ÿêùî Ãîëîêîñò çàâäàº

357

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

óäàðó â³ðîã³äíîñò³ â³ðîâ÷åííÿ, îñîáëèâî íåðåôîðìîâàíîãî, âíàñë³äîê ä³àëåêòèêè â³í ðîçâ³þº é ïåðåêîíëèâ³ñòü ñâ³òñüêî¿ àëüòåðíàòèâè. ßêùî êîìóñü äîâîäÿòü, ùî ç íèçêè àðãóìåíò³â ïîñòຠâèñíîâîê ïðî òå, ùî â³í íå ïîâèíåí ³ñíóâàòè, òî íå áóäå íåñïîä³âàíêîþ, ÿêùî æåðòâà ìîæå çàïåðå÷èòè, ùî, î÷åâèäíî, ìàþòü ³ñíóâàòè ³íø³ ô³ëîñîôñüê³ çàñàäè. Îñê³ëüêè Ãîëîêîñò çð³ñ íà ґðóíò³ çàõ³äíî¿ öèâ³ë³çàö³¿, òî – ïðèíàéìí³ äëÿ ºâðå¿â – ³ñíóº â³ä÷óòíà ñïîíóêà îñòåð³ãàòèñÿ ìîæëèâîñò³ çàçíàòè âïëèâó ³íòåëåêòóàëüíèõ çàñíîâê³â ö³º¿ êóëüòóðè ³ áàæàííÿ øóêàòè ³íøèõ ô³ëîñîôñüêèõ ³ ³ñòîðè÷íèõ çàñàä… Ìîðàëüíå ñâ³òëî, ïðîëèòå Ãîëîêîñòîì íà ïðèðîäó çàõ³äíî¿ êóëüòóðè, ï³äòâåðäæóº ñëóøí³ñòü ñêåïòèöèçìó ùîäî ñó÷àñíèõ ïðàãíåíü – íàâ³òü äî ïîÿâè ô³ëîñîôñüêî¿ êðèòèêè, ÿêà âçÿëàñÿ á îáґðóíòóâàòè öåé ñêåïòèöèçì. Äîñòàòíüî òîãî, ùî öÿ öèâ³ë³çàö³ÿ ñòàëà àðåíîþ Ãîëîêîñòó. Ãîëîêîñò çàêëèêຠºâðå¿â, õðèñòèÿí òà ³íøèõ ÷èíèòè áåççàñòåðåæíèé îï³ð òîòàëüíîìó àâòîðèòåòîâ³ öüîãî êóëüòóðíîãî ìîìåíòó. Äîñâ³ä äຠ¿ì çìîãó ï³òè çà ñâî¿ì âëàñíèì ïîêëèêîì, ÿêèé âèíèê ïîçà ìåæàìè ö³º¿ öèâ³ë³çàö³¿, àáè âñòàíîâèòè çâ'ÿçîê ³ç áîæåñòâåííèì ³íøèì – òèì, õòî âñòàíîâëþº îáìåæåííÿ ³ ïðàâèòü ñóä íàä àáñîëþòíèìè ïðåòåíç³ÿìè ñó÷àñíèõ ô³ëîñîôñüêèõ, íàóêîâèõ òà ïîë³òè÷íèõ ñèñòåì. Äîòðèìóâàòèñÿ öüîãî íàïðÿìêó – îçíà÷ຠñòàòè çíîâó â³äêðèòèì äëÿ ìîæëèâîñòåé Âèõîäó òà â³÷íîñò³. Öå âàæëèâèé ìîìåíò. Ãîëîêîñò ñòàâñÿ ï³ñëÿ äâîõñîòë³òíüîãî äåäàë³ â³ä÷óòí³øîãî ïàíóâàííÿ íàä þäà¿çìîì ³ ºâðåÿìè äóõó åìàíñèïàö³¿. Ñàìîóñâ³äîìëåííÿ Ðóáåíøòåéíà ÿê ðàäèêàëà, ùî ïîðèâàº ç ºâðåéñüêèì ìèíóëèì, º, íà ìîþ äóìêó, îìàíëèâèì. Ïðàâèëüí³øå áóëî á ñòâåðäæóâàòè, ùî â³í ïîâòîðþº â³äêèäàííÿ Áîãà ³ñòî𳿠òà îáðàíîñò³, íà ÿêîìó íàãîëîøóâàëè ìîäåðí³ñòñüê³ øêîëè, íàïðèêëàä, ïðèá³÷íèêè òåî𳿠ðåîðãàí³çàö³¿. Òàêà ïîçèö³ÿ ñòàëà íàð³æíèì êàìåíåì ö³ííîñòåé ³ ïîãëÿä³â á³ëüøîñò³ ºâðå¿â. Ãàñëî "éòè â íîãó ³ç ñó÷àñí³ñòþ" (ÿêå êîæíîþ ãðóïîþ ðîçóì³ëîñÿ ³íàêøå) ï³ñëÿ 1750 ðîêó ñòàâàëî ïàí³âíîþ íîðìîþ ö³ííîñòåé äëÿ äåäàë³ øèðøîãî êîëà ºâðå¿â, òàê ñàìî, ÿê ³ äëÿ õðèñòèÿí. Ïîïðè ôîíîâó ä³ÿëüí³ñòü îðòîäîêñàëüíîãî þäà¿çìó, ðèìî-êàòîëèê³â (äî 1960 ðîê³â) ³ ôóíäàìåíòàë³ñòñüêèõ ãðóï, ñó÷àñíèé íàïðÿì ïîñò³éíî áóâ íà çëåò³. Çäàòí³ñòü ÷èíèòè îï³ð öèì ìîäåëÿì, êðèòèêóâàòè ¿õ àáî â³äìîâëÿòèñÿ â³ä íèõ º ñâîãî ðîäó ëàêìóñîâèì ³íäèêàòîðîì Ãîëîêîñòó ÿê ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó íîâî¿ îð³ºíòàö³¿ ³ ïîêàçíèê òîãî, ùî ðîçïî÷àëàñÿ íîâà åðà ºâðåéñüêî¿ öèâ³ë³çàö³¿. Öÿ íîâà åðà íå â³äâåðòàòèìåòüñÿ â³ä áàãàòüîõ àñïåêò³â ñó÷àñíîñò³, àëå âî÷åâèäü âîíà áóäå â³ëüí³øîþ ó

358

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

â³äêèäàíí³ ïåâíèõ ¿¿ ñêëàäîâèõ ³ çíà÷íî ïîâí³øå âáèðàòèìå â ñåáå ìèíóëå (é ìàéáóòíº). ÎÄÊÐÎÂÅÍÍß Ó Â²ÄÊÓÏËÅÍͲ ²ÇÐÀ¯ËÞ. ß ïðèáåð³ã íàîñòàíîê íàéâàæëèâ³øó ïðè÷èíó òîãî, ÷îìó ìîìåíò â³ä÷àþ òà çíåâ³ðè ó â³äêóïëåíí³ íå ìîæå áóòè çàâåðøàëüíèì, ïðèíàéìí³ â îáùèí³ ²çðà¿ëþ öüîãî ïîêîë³ííÿ. Óïðîäîâæ íàøîãî æèòòÿ â³äáóëàñÿ ùå îäíà ïîä³ÿ íàäçâè÷àéíîãî ìàñøòàáó é äîëåíîñíîãî çíà÷åííÿ – â³äðîäæåííÿ äåðæàâè ²çðà¿ëü. Öÿ ïîä³ÿ – ïî-ñâîºìó íå ìåíø ñêëàäíà äëÿ îñÿãíåííÿ, í³æ Ãîëîêîñò, ³ òàê ñàìî îáðàçëèâà äëÿ áàãàòüîõ òðàäèö³éíèõ ºâðåéñüêèõ ³ õðèñòèÿíñüêèõ êàòåãîð³é – º íåóíèêíîþ ñêëàäîâîþ ºâðåéñüêîãî ³ñòîðè÷íîãî äîñâ³äó íàøîãî ÷àñó. ² õî÷ âîíà º ïðîäîâæåííÿì ³ ïëîäîì ïåâíèõ â³äïîâ³äåé íà Ãîëîêîñò, öå âîäíî÷àñ ³ ä³àëåêòè÷íà ïðîòèëåæí³ñòü áàãàòüîì ³ç éîãî íàñë³äê³â. ßêùî äîñâ³ä Îñâåíö³ìà ñèìâîë³çóº òå, ùî íàñ ïîçáàâëåíî Áîãà é íà䳿 ³ ùî çàïîâ³ò ìîæå áóòè ç³ðâàíèé, òî äîñâ³ä ªðóñàëèìà çíàìåíóº òå, ùî îá³öÿííÿ Áîãà çàëèøàþòüñÿ â ñèë³ ³ ùî Éîãî íàðîä æèòâå. Ïàëàþ÷³ ò³ëà ä³òåé ñâ³ä÷àòü ïðî â³äñóòí³ñòü óñ³õ ö³ííîñòåé – ëþäñüêèõ ³ áîæåñòâåííèõ; ïîâåðíåííÿ äî æèòòÿ ï³âì³ëüéîíà î÷åâèäö³â Ãîëîêîñòó â ²çðà¿ë³ çàñâ³ä÷óº â³äíîâëåííÿ ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³ é âåëè÷åçíèõ äóõîâíèõ ö³ííîñòåé. ßêùî Òðåáë³íêà ïåðåòâîðþº íà ïîï³ë ëþäñüêó íàä³þ, òî çàõ³äíà ñò³íà ñòâåðäæóº, ùî ëþäñüê³ ñïîä³âàííÿ ðåàëüí³ø³ çà ñèëó é ôàêòè. ³ðà ²çðà¿ëþ â Áîãà ³ñòî𳿠âèìàãàº, àáè áåçïðåöåäåíòíó ïîä³þ çíèùåííÿ áóëî âð³âíîâàæåíî íå÷óâàíèì àêòîì â³äêóïëåííÿ, ³ öå â³äáóëîñÿ24. Öå íå ëèøå ïèòàííÿ ïàì'ÿò³ ïðî Âèõ³ä ñóïðîòè äîñâ³äó Îñâåíö³ìà. ßêùî á ð³÷ áóëà ëèøå ó Âèõîä³, òî ò³ ºâðå¿, ùî âæå â³äð³çàí³ â³ä Âèõîäó ÷åðåç çóñòð³÷ ³ç ñó÷àñíîþ êóëüòóðîþ, ìàëè á áóòè âèêëþ÷åí³, à ñåðåä â³ðóþ÷èõ çàëèøàëèñÿ á ëèøå "ðåë³ã³éí³" ºâðå¿. Îäíàê ìàéæå âñ³ ºâðå¿ âèçíàþòü öå ÿâèùå – ïîä³þ â³äêóïëåííÿ òà ïîä³þ êàòàñòðîôè ³ ¿õí³é ä³àëåêòè÷íèé âçàºìîçâ'ÿçîê – ³ âîíî òîðêíóëîñÿ ¿õíüîãî æèòòÿ. Äîñë³äæåííÿ ïîêàçóþòü, ùî ê³ëüê³ñòü òèõ, õòî ñïðèéìຠöå ÿâèùå ÿê âèð³øàëüíå (õàé íàâ³òü ³ íå â òåîëîã³÷íèõ êàòåãîð³ÿõ), çðîñòຠç ðîêó â ð³ê; ùî éîãî âïëèâ çàðàç ïðîÿâëÿºòüñÿ ìàéæå ÿê óñåçàãàëüíèé ñåðåä òèõ, õòî âèçíຠñåáå ºâðåºì, ³ ùî éîãî ïîòóæí³ñòü ïåðåâåðøèëà ïåâí³ ³ºðàðõ³¿ ö³ííîñòåé, ùî íàáóëè ñèëè, â³äòîä³ ÿê ñó÷àñí³ñòü çàïàíóâàëà ó ºâðåéñüêîìó æèòò³25. Íàñïðàâä³, ðåë³ã³éíà ñèòóàö³ÿ º âèáóõîâîþ ³ íàãàäóº ïðîöåñ áðîä³ííÿ íà ãëèáøîìó ð³âí³, í³æ öå áóäü-õòî ëàäåí âèçíàòè íà öåé ìîìåíò. Óâåñü ºâðåéñüêèé íàðîä ïåðåáóâຠâ çàâèñëîìó

359

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

ñòàí³ ì³æ çàíóðåííÿì ó í³ã³ë³çì ³ íàâåðíåííÿì äî â³äêóïëåííÿ – îáèäâà âîíè ïðîÿâëÿþòüñÿ ÿê áåçïîñåðåäí³é äîñâ³ä, à íå ëèøå ÿê ³ñòîðè÷íà ïàì'ÿòü. ³äêèäàòè ÿêèéñü îäèí ³ç öèõ äâîõ ïîëþñ³â ó íàø ÷àñ îçíà÷ຠïîçáàâèòè ñåáå ³ñòîðè÷íîãî ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó. Ìè ïðèðå÷åí³ æèòè, áîðñàþ÷èñü ó íåéìîâ³ðí³é ä³àëåêòè÷í³é íàïðóç³ ì³æ öèìè ïðîòèëåæíîñòÿìè. Á³áë³éíèé òåîëîã óæå âèñëîâëþâàâ çäîãàä, ùî íàñòàíå ÷àñ, êîëè óñâ³äîìëåííÿ Áîãà ÷åðåç â³äíîâëåííÿ ²çðà¿ëþ ïåðåâàæèòü óñâ³äîìëåííÿ Áîãà ÷åðåç Âèõ³ä. Ñëîâàìè ªðå쳿: "Òîìó íàñòóïàþòü îñü äí³, – ãîâîðèòü Ãîñïîäü, – ³ íå áóäóòü óæå ãîâîðèòè: "ßê æèâèé Ãîñïîäü, ùî âèâ³â ñèí³â ²çðà¿ëåâèõ ³ç êðàþ ºãèïåòñüêîãî", à ò³ëüêè: "ßê æèâèé Ãîñïîäü, ùî âèâ³â ñèí³â ²çðà¿ëåâèõ ³ç ï³âí³÷íîãî êðàþ, ³ çî âñ³õ òèõ êðà¿â, êóäè áóâ ðîç³ãíàâ ¿õ"… Òà ß ¿õ ïîâåðíó íà ¿õíþ çåìëþ, ÿêó ß áóâ äàâ áàòüêàì ¿õí³ì". (ªð. 16:14 – 15). ÍÅÇÂÀÆÀÞ×È ÍÀ ²ÄÊÓÏËÅÍÍß, ²ÐÀ ÇÀËÈØÀªÒÜÑß Ä²ÀËÅÊÒÈ×ÍÎÞ. Ïðîòå, ÿêùî ²çðà¿ëü òàêèé ñïàñåííèé, ÷îìó òîä³ â³ðà çìóøåíà ïðîÿâëÿòèñÿ ÿê "ìîìåíò â³ðè" ³ ÷îìó ìຠâñå ùå ïàíóâàòè äîñâ³ä íåáóòòÿ? ³äïîâ³äü ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â³ðà – öå æèòòÿ â ïðèñóòíîñò³ Ñïàñèòåëÿ, à â ìîìåíò íàéâèùîãî õàîñó – ãåíîöèäó – íå ìîæíà æèòè â Éîãî ïðèñóòíîñò³. Íåîáõ³äíî áóòè â³ðíèì ðåàëüíîñò³ íåáóòòÿ. ³ðà – öå ìîìåíò ³ñòèíè, àëå ³ñíóþòü ìîìåíòè, êîëè öå íå â³äïîâ³äຠ³ñòèí³. Ç îñîáëèâîþ íàî÷í³ñòþ öå ïðîÿâëÿºòüñÿ â ä³àëåêòè÷íèõ ³ñòèíàõ, êîëè àïåëþâàííÿ äî ³ñòèíè ó íåâ³äïîâ³äíèé ìîìåíò º îëæåþ. Äîçâîëèòè, ùîá Îñâåíö³ì ïåðåâàæèâ ªðóñàëèì îçíà÷ຠïðèïóñòèòèñÿ íåïðàâäè (òîáòî âèãîëîøóâàòè ³ñòèíó íå â íàëåæíèé ìîìåíò), à äîçâîëèòè, ùîá ªðóñàëèì çàïåðå÷èâ Îñâåíö³ì, îçíà÷ຠâïàñòè â îìàíó ç ò³º¿ ñàìî¿ ïðè÷èíè. Á³áë³ÿ çàñâ³ä÷óº, ùî ïîñò³éíå çðå÷åííÿ çàïîâ³òó òàêîæ ìîãëî áóòè îáëóäîþ. "Îñü âîíè êàæóòü: ïîâèñèõàëè íàø³ êîñò³, ³ çàãèíóëà íàøà íàä³ÿ, íàì ê³íåöü!" (ªç. 37:11). Áàãàòî áóëî òàêèõ, õòî âèáðàâ öþ â³äïîâ³äü, àëå ¿õíÿ ëîã³êà ñïðè÷èíèëàñÿ äî ðîç÷èíåííÿ ó ïîãàíñüêîìó ñâ³ò³, ùî ¿õ îòî÷óâàâ. Âòðàòèâøè â³ðó â Ãîñïîäà Áîãà ³ñòîð³¿, âîíè âïàëè â ³äîëîïîêëîíñòâî – â³ðó â áîã³â òîãî ìîìåíòó. Ó õîä³ ðîçâ'ÿçàííÿ êðèçè á³áë³éíî¿ â³ðè ò³, ùî âòðà÷àëè íàä³þ, ïðèïèíÿëè ñâ³ä÷èòè. Õî÷ áè ÿêîþ ïåðåêîíëèâîþ áóëà íà òîé ÷àñ òàêà ðåàêö³ÿ, êîæíå ïîä³áíå ð³øåííÿ â ³ñòî𳿠²çðà¿ëþ – äî Îñâåíö³ìà – áóëî ïîñï³øíèì ³ íàâ³òü íåïðàâèëüíèì. Ïðîòå ó âðàæàþ÷îìó òàëìóäèñòñüêîìó âèòëóìà÷åíí³ ðàáèíè ñòâåðäæóþòü, ùî Äàíè¿ë òà ªðåì³ÿ â³äìîâèëèñÿ âæå íàçèâàòè Áîãà âåëè÷íèì ³ ìîãóòí³ì ó ñâ³òë³ çðóéíóâàííÿ Õðàìó26. Çâ'ÿçîê ì³æ çðå÷åííÿì Áîãà

360

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

çàïîâ³òó òà ðåàêö³ºþ Äàíè¿ëà – ªðå쳿 º íàñò³ëüêè òîíêèì, ùî öå çðå÷åííÿ ìຠââàæàòèñÿ ³ñòèííîþ ðåàêö³ºþ, íàâ³òü ÿêùî ìè ¿¿ â³äêèäàºìî. ª ïðîÿâ â³ðíîñò³ â òàêîìó çðå÷åíí³; ñåðéîçíèé òå¿çì ìຠâèêàçàòè çàíåïîêîºííÿ ï³ñëÿ òàêî¿ ïî䳿…

V. Äîñë³äæåííÿ ç âèêîðèñòàííÿì òåîëîã³÷íèõ ìîäåëåé äîáè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó Éîâ òà íîâà çóñòð³÷ ³ç áîæåñòâåííèì Îòæå, ùî ÿâëÿþòü ñîáîþ íàéâ³äîì³ø³ òåîëîã³÷í³ ìîäåë³, ùî ¿õ âèêîðèñòîâóþòü â äîáó ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó äëÿ âèòëóìà÷åííÿ âçàºìîçâ'ÿçêó ì³æ Áîãîì ³ ëþäèíîþ? Îäíà ç íèõ – öå ìîäåëü Éîâà, áëàãî÷åñòèâîãî ÷îëîâ³êà, ó ÿêîãî â³ä³áðàíî âñå: ìàéíî, ð³äíÿ, çäîðîâ'ÿ. Ö³êàâî, ùî éîãî äðóæèíà ðàäèòü Éîâó: "Ïðîêëÿíè Áîãà ³ ïîìðè"; éîãî ïðèÿòåë³ âèñóâàþòü çäîãàäè, ùî éîãî ïîêàðàíî çà ãð³õè. Éîâ â³äêèäຠîáèäâà ö³ ñóäæåííÿ. (Íàïðèê³íö³ Áîã ãí³âíî âè÷èòóº äðóçÿì Éîâà çà ¿õíþ "â³äïîâ³äü".) ʳíåöü ö³º¿ êíèãè, â ÿêîìó îïîâ³äàºòüñÿ, ùî Áîã ïîâåðòຠÉîâó äîáðîáóò, äຠíîâó äðóæèíó é ïîñèëຠä³òåé, º, áåçóìîâíî, íåïðèéíÿòíèì ç íàøîãî ïîãëÿäó. سñòü ì³ëüéîí³â çàìîðäîâàíèõ ºâðå¿â íå ïîâåðíóòî ³ íå ìîæå áóòè ïîâåðíóòî äî æèòòÿ. Îäíàê Éîâ ïðîïîíóº íàì ùå é ³íøå ðîçóì³ííÿ. Éîãî ñòðàæäàííÿ íå âèïðàâäàíå Áîãîì, ÿê ³ íå âò³øåíèé â³í ñëîâàìè ïðî âåëè÷ Áîãà ³ ãðàíä³îçí³ñòü âñåñâ³òó, ùî âèõîäÿòü çà ìåæ³ ëþäñüêîãî ðîçóì³ííÿ. Ïðîòå íàéâàæëèâ³øèì ó äîñâ³ä³ Éîâà º òå, ùî â öüîìó âèð³ ïîä³é â³äíîâëåíî çâ'ÿçîê ³ç Áîãîì. Öå â³ä÷óòòÿ Ïðèñóòíîñò³ íàäຠñèëè ïðîäîâæóâàòè æèòòÿ çà óìîâ ñóïåðå÷íîñò³27. Òåîëîã³÷íèìè âèñíîâêàìè Éîâà º, òàêèì ÷èíîì, â³äêèäàííÿ ïðîñòî¿ ïîáîæíîñò³ àáî æ ïðîòåñò³â ³ ä³àëåêòè÷íà â³äïîâ³äü, ÿêà ïîëÿãຠó ïðàãíåíí³ é î÷³êóâàíí³ íàñòóïíèõ ÿâëåíü Ïðèñóòíîñò³. Òàêèì º ïåðâèííèé ðåë³ã³éíèé âèì³ð â³äðîäæåíî¿ äåðæàâè ²çðà¿ëü äëÿ âñ³õ ðåë³ã³éíèõ ëþäåé. Êîëè ñòðàæäàííÿ ëåäü íå ïîãëèíóëî ºâðå¿â ³ ìàéæå âèò³ñíèëî Áîæó Ïðèñóòí³ñòü, çíàê ³ç öüîãî âèðó äîäàâ íàì ñèëè ïðîäîâæèòè æèòòÿ ³ ïðàâî äîñòåìåííî ãîâîðèòè ïðî íåìèíóùó Áîæó Ïðèñóòí³ñòü. Ðàáèí ²îñèô Á. Ñîëîâåé÷èê îïèñàâ ñïîð³äíåíèé îáðàç – "ñòóê ó äâåð³" ³ñòîð³¿. Îáðàç óçÿòî ç "ϳñí³ íàä ï³ñíÿìè". Ñóëàì³ò áóëî âçÿòî äî öàðñüêîãî äâîðó ³ òàê íàäîâãî ðîçëó÷åíî ç êîõàíèì, ùî âîíà ïðîéíÿëàñÿ âàãàííÿìè é ñóìí³âîì ùîäî ðåàëüíîñò³ ¿¿ êîëèøíüîãî êîõàííÿ. Ðàïòîì ïðîëóíàâ ñòóê ó äâåð³. Öå ìຠáóòè ¿¿ êîõàíèé, àëå âîíà íå íàâàæóºòüñÿ â³äïîâ³ñòè: íàäòî âòîìèëàñÿ âîíà â³ä òðèâàëî¿ ðîçëóêè é ìàðíèõ ñïîä³âàíü. Òà îñü

361

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

ñåðöå ¿é ïðîéìຠâ³ä÷óòòÿ, ùî öå, ìîæëèâî, ¿¿ êîõàíèé, ³ îêðèëåíà ö³ºþ äóìêîþ, âîíà éäå äî äâåðåé. Íà òîé ìîìåíò, êîëè âîíà â³ä÷èíÿº äâåð³, éîãî íå âèäíî (ϳñíÿ íàä ï³ñíÿìè 5:1 ³ äàë³). Óâåñü öåé åï³çîä íàñò³ëüêè íåïåâíèé, ùî, çðåøòîþ, éîãî ìîæíà âèòëóìà÷èòè ÿê ðåàêö³þ ðîçïàëåíî¿ óÿâè ³ ðîìàíòè÷íèõ áàæàíü. Îäíàê ñòóê ó äâåð³ ç òàêîþ ñèëîþ â³äíîâëþº ãîñòðîòó ¿¿ ïî÷óòòÿ äî êîõàíîãî, ùî âîíà âæå í³êîëè íå çðàäèòü ¿õíüîãî êîõàííÿ28. Ó ðàç³ ïîä³áíî¿ íåïåâíîñò³ – ÿê-îò: ñåêóëÿðèçîâàí³ñòü ³ ï³äóïàëèé õàðàêòåð â³äðîäæåíî¿ äåðæàâè – äîñòàòíüî ï³äòâåðäèòè ð³øèì³ñòü íå "ïðîäàâàòèñÿ äî äâîðó" ³ íå çðàäæóâàòè êîëèøí³õ (÷è ìàéáóòí³õ) ñòîñóíê³â ³ç êîõàíèì. Ñòàâëåííÿ ²çðà¿ëþ äî Ãîëîêîñòó íàäçâè÷àéíî ï³äñèëþº òåîëîã³÷íó çíà÷óù³ñòü îáîõ ïîä³é ³ ¿õí³ ñâ³ä÷åííÿ. Ó ñâîþ ÷åðãó, öå ïîãëèáëþº ³ðîí³þ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠òà ¿¿ ä³àëåêòè÷íèé âïëèâ íà õðèñòèÿíñòâî. Íåïðèÿçíü õðèñòèÿí äî ìîæëèâîñò³ ñïîâíåíèõ íîâîãî îäêðîâåííÿ ïîä³é â ³ñòî𳿠þäà¿çìó ґðóíòóºòüñÿ íà áàæàíí³ çáåðåãòè â³ðí³ñòü îñòàòî÷íîñò³ Õðèñòà. Îäíàê íåçäàòí³ñòü ïî÷óòè íîâå îäêðîâåííÿ ìîæå áóòè îäí³ºþ ç îçíàê çàãèáåë³ äóø³. (Âèñë³â "ìîæå áóòè îäí³ºþ ç îçíàê çàãèáåë³ äóø³" âæèòî ÿê çàñòåðåæåííÿ. Ìîæå áóòè, íàñïðàâä³, ùî í³ÿêîãî îäêðîâåííÿ â äàíîìó ðàç³ é íåìàº. Ò³, ùî âáà÷àþòü â ÷îìóñü îäêðîâåííÿ, ìîæóòü ïîìèëÿòèñÿ àáî æ éîãî ìîæóòü ïî÷óòè ëèøå ò³, êîìó âîíî ïðèçíà÷åíå; ò³, ùî íå ñïðèéìàþòü îäêðîâåííÿ, ìîæóòü íå ÷óòè éîãî ÷åðåç òå, ùî âîíî âçàãàë³ ¿ì íå àäðåñîâàíå.) Îäíèì ³ç êëàñè÷íèõ ïðèêëàä³â õðèñòèÿíñüêîãî ñàìîñòâåðäæåííÿ áóëà çàÿâà ïðî òå, ùî Ñòàðèé çàïîâ³ò óæå âè÷åðïàíî; ñòàðå îëèâêîâå äåðåâî âñîõëî ³ âæå íå ïëîäîíîñèòü. Íîâå îäêðîâåííÿ â þäà¿çì³ ñïðèéìàºòüñÿ ÿê íåñóì³ñíå ç ïðèðîäîþ õðèñòèÿíñòâà, ÿêå â³ä³ãðຠðîëü íîâîãî â³ðîâ÷åííÿ, ùî ïðèõîäèòü íà çàì³íó ñòàðîìó. Ïðèïóùåííÿ ìîæëèâîñò³ íîâîãî îäêðîâåííÿ ìîãëî á çðóéíóâàòè áóäîâó õðèñòèÿíñüêîãî àâòîðèòåòó. Ïðîòå âèçíàííÿ õðèñòèÿíàìè ïîäàëüøîãî æèòòÿ þäà¿çìó ³ ïðèéíÿòòÿ ³ç âäÿ÷í³ñòþ íîâîãî óæèíêó îäêðîâåíü ìîãëî á, îäíèì ìàõîì, âèêîðåíèòè âñþ òðàäèö³þ "äîêòðèíè çíåâàãè" ó õðèñòèÿíñòâ³… Ó ñâ³òë³ Ãîëîêîñòó êëàñè÷íå õðèñòèÿíñòâî ïîêëèêàíå "âìåðòè", ùîáè â³äðîäèòèñÿ äëÿ íîâîãî æèòòÿ, àáî æ âîíî çàëèøàòèìåòüñÿ íåçì³ííèì, ùîáè âìåðòè äëÿ Áîãà é ëþäèíè. Ñòðàæäåííèé ñëóãà ³ ìåæ³ ñó÷àñíîñò³ ²ñíóº é äðóãà òåîëîã³÷íà ìîäåëü, ÿê³é, ÿê çäàºòüñÿ, ïðèçíà÷åíî â³ä³ãðàòè á³ëüøó ðîëü â ºâðåéñüê³é òåîëî㳿 ³, íàñì³ëþñÿ ñêàçàòè, â íîâîìó îñìèñëåíí³ õðèñòèÿíñòâà: ñòðàæäåííèé ñëóãà. Äîñ³ çíà÷åííÿ öüîãî îáðàçó

362

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

ïðèìåíøóâàëîñÿ ºâðåÿìè, ç îãëÿäó íà éîãî îñîáëèâå ì³ñöå â õðèñòèÿíñüê³é òåîëî㳿. Ìè çàâäÿ÷óºìî Äæ. Êåðòó Ðàéëàðñäàìó çà òå, ùî â³í â³äêðèâ íàì î÷³ íà öþ ïðèçàáóòó ìîäåëü. Ðàéëàðñäàì êîëèñü ñêàçàâ, ùî ÿêùî áóòè õðèñòèÿíèíîì – îçíà÷ຠíåñòè ñâ³é õðåñò ³ áóòè ðîç³ï'ÿòèì çà Áîãà, òî òîä³ ºäèíèìè õðèñòèÿíàìè, ùî âò³ëþþòü öå íà ïðàêòèö³, º ºâðå¿. Îïèñ ñòðàæäåííîãî îòðîêà â ²ñà¿ 53 çâó÷èòü íåíà÷å óðèâîê ³ç ë³òåðàòóðè ïðî Ãîëîêîñò. Éîãî âåäóòü ÿê â³âöþ íà á³éíþ (âèðàç, ÿêèé ÷àñòî ³ íåñïðàâåäëèâî âæèâàþòü ³ç ïîñèëàííÿì íà Ãîëîêîñò). ³í ïîãîðäæåíèé ³ ïîêèíóòèé ëþäüìè. Ñëîâî "ïîãîðäæåíèé" ïîâòîðþºòüñÿ äâ³÷³ ó â³ðø³ 3. Êð³ì òîãî, ùî äî íüîãî ñòàâëÿòüñÿ ç³ çíåâàãîþ, â³í ìຠâëàñòèâ³ñòü, ùî âèêëèêຠâ³äðàçó: éîãî ò³ëî ñìåðäèòü. ³í óâåñü – á³ëü ³ õâîð³ñòü, ëþäèíà, ïîçáàâëåíà áóäü-ÿêî¿ ïðèíàäè. Ëþäè â³äâåðòàþòü îáëè÷÷ÿ â³í íüîãî. (Öåé ðîçä³ë íàãàäóº ñâ³ä÷åííÿ ïðî â'ÿçí³â êîíöòàáîð³â, ùî ìàëè çà ïëå÷èìà ì³ñÿöü – äâà òàá³ðíîãî æèòòÿ.) Ñòðàæäåííèé ñëóãà çàçíຠìóê â³ä Áîãà, àëå íå ÷åðåç ñâî¿ ãð³õè. Éîãî ïîáèòî çà ãð³õè âñ³õ ëþäåé. (Á³áë³éíîþ ìîâîþ, â ÿê³é ëþäñüê³ â÷èíêè ñÿãàþòü ñâî¿ì äæåðåëîì Áîãà, öå ñôîðìóëüîâàíî òàê: "Íà íüîãî Ãîñïîäü ïîêëàâ ãð³õ óñ³õ íàñ".) Çâåðí³ìîñÿ äî ìåòàôîðè ç æèòòÿ. Íà ñòàðèõ âóã³ëüíèõ êîïàëüíÿõ íå áóëî äåòåêòîð³â ãàçó. Íàòîì³ñòü ó øàõòàõ òðèìàëè êàíàðîê ³ ïàïóã. Êîëè òðàïëÿëèñÿ âèõîäè âóã³ëüíîãî ãàçó, â³ä íüîãî îäðàçó ãèíóëè ïòàõè, îñê³ëüêè âîíè çíà÷íî ÷óòëèâ³ø³ äî íüîãî, í³æ ëþäèíà. Ùîéíî òàêå ñòàâàëîñÿ ç ïòàõàìè, øàõòàð³ çíàëè, ùî òðåáà íåãàéíî ïåðåõîäèòè äî ³íøî¿ æèëè àáî ðóõàòèñÿ â ³íøîìó íàïðÿìêó. Ãîëîêîñò – öå äàíå çàçäàëåã³äü ïîïåðåäæåííÿ ïðî äåìîí³÷íèé ïîòåíö³àë ó ñó÷àñí³é êóëüòóð³. ßêùî íà ìèòü óÿâèòè ñîá³ ïðèõ³ä óòëåðà äî âëàäè íå â 1933, à â 1963 ðîö³, ï³ñëÿ âèíàéäåííÿ ÿäåðíî¿ òà âîäíåâî¿ áîìá, òî Ãîëîêîñò ïîñòàâ áè ÿê ïîä³ÿ ñïðàâä³ âñåñâ³òíÿ. Öå ñâîãî ðîäó îñòàííº ïîïåðåäæåííÿ ïðî òå, ùî â ðàç³, ÿêùî ëþäèíà âèÿâèòü ³ çäîëຠïðîÿâè äåìîí³çìó â ñó÷àñí³é êóëüòóð³, ñâ³ò ìîæå âèæèòè. ²íàêøå, íàñòóïíèé Ãîëîêîñò îõîïèòü óâåñü ñâ³ò. Íà æàëü, ñ³ì'ÿ çëà ïóñòèëî ãëèáîêå êîð³ííÿ â íàéêðàùèõ çäîáóòêàõ ñó÷àñíîñò³. Çàáðóäíåííÿ àòìîñôåðè – ó ïðèçíà÷åíèõ äëÿ âèâ³ëüíåííÿ ëþäèíè òåõíîëîã³ÿõ; îäíîìàí³òí³ñòü – ó ïîòóæíîìó âèáóõó â ãàëóç³ êîìóí³êàö³é ³ êóëüòóðè; ìàñîâå âáèâñòâî – â åôåêòèâí³é áþðîêðàò³¿. Öå çóìîâëþº íàðîäæåíó ç ðîçïà÷ó ïîòðåáó ïîêëàñòè êðàé íàäì³ðíèì ïðåòåíç³ÿì íàøî¿ êóëüòóðè íà àâòîðèòåò. Îäíàê äåÿê³ íàéïðèâàáëèâ³ø³ ¿¿ îñîáëèâîñò³ ìîæóòü âèÿâèòèñÿ òàêèìè, ùî ç³á'þòü íàñ íà øëÿõ, ç ÿêîãî íå áóäå âîðîòòÿ.

363

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

²ç öüîãî ôàêòó âèïëèâຠçàêëèê äî ºâðå¿â ³ õðèñòèÿí íå ñïîêóøàòèñÿ ïðèãîëîìøëèâèìè ïðèíàäàìè ñâ³òñüêîãî ì³ñòà, íàâ³òü ó êðàùîìó éîãî âàð³àíò³. Áî òàê ñàìî, ÿê ëþäñòâî ïîòðåáóº çàíóðåííÿ ó ïëþðàë³çì êîìóí³êàö³é, ÿê³ ñïðèÿþòü ðîçâèòêîâ³ ëþäÿíîñò³; ñâîáîäè â³ä ô³êñîâàíèõ ðîëåé íàäçâè÷àéíèõ ìîæëèâîñòåé öüîãî ðîçìà¿òòÿ ³ ïðèçíà÷åíîãî äëÿ âèâ³ëüíåííÿ ëþäèíè ìàòåð³àë³çìó ì³ñòà, ïîòð³áí³ éîìó é óãðóïîâàííÿ, ÿê³ á çàëèøàëèñÿ â äóõîâíîìó íàïðóæåíí³ ³ç öèìè ñèëàìè. Àíàëî㳺þ ìîæå ñëóãóâàòè Óë³ñ, ÿêèé çìóøåíèé áóâ ïðèâ'ÿçàòè ñåáå äî ùîãëè, àáè, ïîïðè âñþ êðàñó ñï³âó ñèðåíè, íå ïîðèíóòè ó âîäîâåðòü ö³ëêîâèòî¿ çàâîðîæåíîñò³ é íå çàçíàòè êîðàáåëüíî¿ àâàð³¿. Õðèñòèÿíè é ºâðå¿ ïîêëèêàí³ çáåðåãòè ñâîþ âíóòð³øíþ îáùèíó òà ¿¿ ñêðèæàë³ – ç ìèíóëîãî é ìàéáóòíüîãî. ¯õíº çàâäàííÿ âàæ÷å çà Óë³ñîâå, áî âîíè ìàþòü ùå îäíå ïîêëèêàííÿ, çàïîâ³äàíå ¿ì Ãîëîêîñòîì: âèïðàâèòè ïîìèëêè íà öèõ ñêðèæàëÿõ, äîëó÷àþ÷èñü äî íîâî¿, â³äêðèòî¿ öèâ³ë³çàö³¿. Õàé ïðîâåäåí³ Ãþíòåðîì Ëåâ³ òà Ãîðäîíîì Öàíîì äîñë³äæåííÿ ä³ÿëüíîñò³ êàòîëèê³â ó ͳìå÷÷èí³ ïîñëóæàòü ïîïåðåäæåííÿì29. Ö³íîþ â³ääàíîñò³ Kulturreligion ìîæå áóòè íåçäàòí³ñòü ÷èíèòè îï³ð íàéã³ðøèì ìîðàëüíèì ïðîÿâàì ó íåïîãàíîìó ç ³íøîãî ïîãëÿäó ñóñï³ëüñòâ³. Êîëè öåíòð â³ääàíîñò³ ïåðåáóâຠâ çàçíà÷åí³é ñòðóêòóð³ é ³ñíóº ö³ëêîâèòà çàõîïëåí³ñòü ö³ííîñòÿìè òàêîãî ñóñï³ëüñòâà, òî ðåë³ã³ÿ òîä³ íåñïðîìîæíà êîíòðîëþâàòè íàäì³ðíîñò³. Ãîëîêîñò ïîïåðåäæຠíàñ, ùî íàø³ ñó÷àñí³ ö³ííîñò³ ïîðîäæóþòü çëî ÿê ñâîþ â³äïëàòó, êîëè âîíè íå êîíòðîëüîâàí³ – òàê íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà âèçð³ëà â ëîí³ ñó÷àñíîñò³. Äëÿ òîãî ùîá óáåðåãòè ñåáå â³ä ïîä³áíî¿ ïîìèëêè, ìè ïîâèíí³ îñÿãíóòè óðîêè äîñâ³äó ñòðàæäåííîãî ñëóãè. Ãîëîêîñò äຠíàì ï³äñòàâó äëÿ äîêîð³ííîãî ñêåïòèöèçìó ñòîñîâíî âñ³õ ñóñï³ëüíèõ ðóõ³â: ë³âèõ ³ ïðàâèõ, ïîë³òè÷íèõ ³ ðåë³ã³éíèõ – ñàìå ñòîñîâíî íàøî¿ ó÷àñò³ â íèõ. ͳùî íå ìîæå âèìàãàòè â³ä íàñ ö³ëêîâèòî¿ é áåççàñòåðåæíî¿ â³ääàíîñò³, íàâ³òü íàø Áîã, îñê³ëüêè öå óìîæëèâëþº åñåñ³âñüêó â³ääàí³ñòü. Ðåéõñôþðåð óìëåð ì³ã ãîâîðèòè ïðî "÷åñòü" ³ "ã³äí³ñòü", çä³éñíþþ÷è ð³çíþ ì³ëüéîí³â. "Ïðîòå çàãàëîì ìè ìîæåìî ñêàçàòè, ùî âèêîíóâàëè öå çàâäàííÿ ç ëþáîâ'þ äî íàøîãî íàðîäó. ² ìè íå â³ä÷óâàëè, ùî çàâäàºìî öèì øêîäè íàøîìó âíóòð³øíüîìó "ÿ", ÷è íàø³é äóø³, ÷è íàøîìó õàðàêòåðó"30. Âîäíî÷àñ Ãîëîêîñò âèìàãຠíîâîãî âèòëóìà÷åííÿ ìîäåë³ ñòðàæäåííîãî ñëóãè, îñîáëèâî äëÿ õðèñòèÿí, ÿê³ ñõèëüí³ áóëè çâåëè÷óâàòè öþ ðîëü. Ó í³é âèñëîâëåíî ïîïåðåäæåííÿ ïðî òå, ùî â ðàç³, ÿêùî ñòðàæäàííÿ º ïåðåâàæàþ÷èì, ñëóãà ìîæå áóòè çìóøåíèé â³äñòóïèòè ïåðåä çëîì… Ñïîêóòíà ïðèðîäà ñòðàæäàííÿ ïîâèííà âñòóïàòè â àáñîëþòíî íàïðóæåíó

364

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

âçàºìîä³þ ç ä³àëåêòè÷íîþ ðåàëüí³ñòþ, âíàñë³äîê ÷îãî âîíà ìຠçàçíàâàòè óäàð³â òà óòèñê³â ³ óñóâàòèñÿ. Êîëèñü ÿ â³äâ³äàâ âåëèêîãî õðèñòèÿíèíà, ÿêèé ïî¿õàâ äî ²í䳿 ³ ïðèñâÿòèâ ñâîº æèòòÿ îáùèí³, ÿêà ç íàäçâè÷àéíî æåðòîâíîþ ëþáîâ'þ ï³êëóâàëàñÿ ïðî ìàëåíüêèõ ä³òåé ³ç ðîçóìîâèìè âàäàìè. Ïðîòå ÷ëåíàì ö³º¿ îáùèíè í³êîëè íå ñïàäàëî íà äóìêó çàïðîñèòè ë³êàðÿ, ÿêèé áè âñòàíîâèâ ä³àãíîç ³ ïîðåêîìåíäóâàâ íàëåæíå ë³êóâàííÿ äëÿ ïîêðàùàííÿ ñòàíó ä³òåé. Ñóïåðå÷í³ñòü ³ç Áîãîì – ³ ç ºâàíãåë³ÿìè Îäíàê º é òðåòÿ òåîëîã³÷íà ìîäåëü, ùî íàáóâຠâàãè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. ß íàçâàâ áè ¿¿ ìîäåëëþ "Ïëà÷ 3" (çíàõîäèìî ¿¿ â ðîçä³ë³ 3 "Ïëà÷ó ªðå쳿"). Öå ïàí³âíà òåìà ó òâîðàõ Åë³ Â³çåëÿ. Ïîïåðåäí³ ðîçä³ëè "Ïëà÷ó ªðå쳿" ñïîâíåí³ "î÷åâèäíîãî" á³áë³éíîãî ðîçâ'ÿçêó: ïîêàðàííÿ çà ãð³õè. Ó ðîçä³ë³ 3 çâó÷èòü ³íøèé ìîòèâ: "ß òîé ìóæ, ÿêèé áà÷èâ á³äó â³ä æåçëà Éîãî ãí³âó". "³í [Áîã] âèñíàæèâ ò³ëî ìîº é ìîþ øê³ðó". "³í äëÿ ìåíå âåäìåäåì ÷àñòóþ÷èì ñòàâ, íåìîâ ëåâ òîé ó ñõîâèù³…" Ñòðàæäàííÿ çàâäàí³ Áîãîì, àëå íåìຠçãàäêè ïðî ãð³õîâí³ñòü. ª ëèøå ðîçäðàòóâàííÿ é á³ëü. "² ñêàçàâ ÿ: "Çàãóáëåíà ñèëà ìîÿ òà ìîº ñïîä³âàííÿ íà Ãîñïîäà". Êóëüì³íàö³ºþ º íå ïî÷óòòÿ ïðîâèíè, à ñàìîâëàäàííÿ, ãí³â ³ â³ä÷óòòÿ â³äð³çàíîñò³ â³ä Áîãà. Ñëîâà ³çåëÿ ç ïðèâîäó ñâÿòà Ðîø-à-Øàíà: "Ó òîé äåíü ÿ â³äìîâèâñÿ â³ä áëàãàíü… Íàâïàêè, ÿ â³ä÷óâàâ ó ñîá³ âåëèêó ñèëó. ß áóâ îáâèíóâà÷åì, à Áîã îáâèíóâà÷åíèì… ß ïåðåòâîðèâñÿ ãåòü-÷èñòî íà ïîðîõ, ³ ïîïðè öå ïî÷óâàâ ñåáå ñèëüí³øèì çà Âñåìîãóòíüîãî…" ² ùå: "Ëþäèíà äóæå ñèëüíà, ìîãóòí³øà çà Áîãà. Êîëè Àäàì ³ ªâà îøóêàëè Òåáå, Òè âèãíàâ ¿õ ³ç Ðàþ… À öåé ëþä, ùî éîãî Òè çðàäèâ, â³ääàâ íà ïîòàëó é çàêëàííÿ, íà óäóøåííÿ ãàçîì ³ ñïàëåííÿ, ùî æ â³í íà öå? Ö³ ëþäè ñêëàäàþòü Òîá³ ìîëèòâó! Ñëàâëÿòü Òâîº ³ì'ÿ!31" Ó "Ïëà÷³ ªðå쳿" îïîâ³äà÷ íàãîëîøóº íà íåñïîä³âàí³é çãàäö³ ïðî êîëèøíþ äîáðîòó Áîãà. "Îöå ÿ íàãàäóþ ñåðöåâ³ ñâîºìó, òîìó òî ÿ ìàþ íàä³þ: öå ìèë³ñòü Ãîñïîäíÿ, ùî ìè íå ïîãèíóëè". Ïàì'ÿòü ïðî Âèõ³ä º æèâîäàéíîþ. ³çåëü äຠíàì çðîçóì³òè, ùî, âëàñíå, öåé ãí³â ³ ñàìà öÿ ñóïåðå÷ëèâ³ñòü º ïåðøèì êðîêîì äî íîâèõ ñòîñóíê³â ³ç Áîãîì, ³ öå, ìàáóòü, ºäèíî ìîæëèâèé ð³çíîâèä òàêèõ ñòîñóíê³â íà öåé ìîìåíò â ³ñòîð³¿. Ìîæå, áàíàëüí³ñòü ìîë³ííÿ â íàø ÷àñ ïîÿñíþºòüñÿ òèì ôàêòîì, ùî íå âèñòà÷ຠìîëèòîâ, ÿê³ á ìè ìîãëè ïðîìîâëÿòè ó ãí³â³? À ìîæå, ïîÿñíåííÿ â òîìó, ùî íàì áðàêóº ìîëèòâè ïðî Ãîëîêîñò, â ÿê³é áóëî á âèñëîâëåíî ãí³â,

365

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

ïðèíàéìí³ äîêîðè íà àäðåñó Áîãà? Ãí³â ñóì³ñí³øèé ³ç ëþáîâ'þ òà ñêðóòîþ, í³æ áëàãîñíà çàïîïàäëèâ³ñòü ³ ñòàðà õâàëà. Çíîâó æ òàêè, öå âèñíîâêè, ùî áåçïîñåðåäíüî âèïëèâàþòü ³ç ö³º¿ ìîäåë³. Ãîëîâíå ïîëÿãຠâ òîìó, ùî âîíà ìຠíà ìåò³ âèïðàâäàòè ëþäåé – íå Áîãà. Ó í³é ïðîïîíóºòüñÿ âñåá³÷íà é áåçêîìïðîì³ñíà ñàìîêðèòèêà, ÿêà ìຠî÷èñòèòè òðàäèö³éíó ðåë³ã³þ â³ä åìîö³éíî¿ çàëåæíîñò³ é ñàìîïðèíèæåííÿ òà ¿¿ õèáíî¿ îïîðè ó âèãëÿä³ âïåâíåíîñò³ é áåçïåêè. Âîíà ïðîéíÿòà ãîòîâí³ñòþ âèçíàòè òà âèïðàâèòè âèêðèâëåí³ñòü îáðàçó Áîãà (æ³íîê, ºâðå¿â, ÷îðíîøê³ðèõ òîùî) â íàøèõ ö³ííîñòÿõ ³ ãîòîâí³ñòþ çäîëàòè çàâåäåíó çâè÷êó æåðòâóâàòè Áîãîì ó âëàñíèõ ³íòåðåñàõ. (Îäèí ³ç àðãóìåíò³â íà çàõèñò ìîâ÷àííÿ ϳÿ XII ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â³í â³ä÷óâàâ, ùî íå ïîâèíåí íàðàæàòè íà íåáåçïåêó öåðêâó ³ â³ðíèõ, âèñòóïàþ÷è çà ïðèïèíåííÿ ãåíîöèäó32. ßêùî ³ñòèííà â³ðà îçíà÷ຠíåñòè õðåñò çà Áîãà, òî õ³áà ìîæíà óÿâèòè ñîá³ ñëóøí³øèé ÷àñ áóòè ðîç³ï'ÿòèì, ÿêùî öå íåîáõ³äíî? Íàâ³òü ÿêùî ñïðîáà íàäàòè äîïîìîãó ³ ïðèðå÷åíà íà ïîðàçêó, õ³áà áóäå êîëèñü â³äïîâ³äí³øèé ìîìåíò, àáè ï³ääàòè ðèçèêó ñâîº æèòòÿ ÷è æèòòÿ öåðêâè, í³æ òîä³, êîëè òðåáà çóïèíèòè ðîçïèíàííÿ ä³òåé?) Âèïðàâäàííÿ ëþäåé îçíà÷ຠíàéïîâí³øó ãîòîâí³ñòü – ÿê â þäà¿çì³, òàê ³ â õðèñòèÿíñòâ³ – â³äñòîÿòè ïðîòåñò ïðîòè Áîãà é â³ðó, ÿêà âèðîñòຠç áàæàííÿ çâ³ëüíèòè ëþäèíó. Ïðîòå ³ â öüîìó Ãîëîêîñò âèìàãຠâ³ä íàñ ä³àëåêòè÷íîãî ï³äõîäó. Áóíòàð³ íå çàâæäè ãîäÿòüñÿ äëÿ ïðîäîâæåííÿ ñïðàâè, îäíàê ÿêùî ìè ïðîñòî ï³äòâåðäæóâàòèìåìî ñó÷àñíèé ñòàí, ìè âïàäåìî â ³äîëîïîêëîíñòâî ³ ñòâîðèìî ґðóíò äëÿ óçàêîíåííÿ íîâîãî Ãîëîêîñòó. Ó ö³é ìîäåë³ ìè çíàõîäèìî äæåðåëî äëÿ îäíîãî ç êàðäèíàëüí³øèõ êðîê³â, ÿê³ õðèñòèÿíñòâî ìຠçðîáèòè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó: îñóäèòè ñàì³ ºâàíãå볿 ÿê äæåðåëî àíòèñåì³òèçìó. Äëÿ ïîáîæíîãî õðèñòèÿíèíà Íîâèé çàïîâ³ò – öå ñëîâî Áîãà. Ïðîòå íàâ³òü ñëîâî Áîãà ìຠáóòè ïðèòÿãíóòå äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà ðîçïàëþâàííÿ íåíàâèñò³, à òàêîæ çà âèíó àáî ïðè÷åòí³ñòü äî ôàêòó ãåíîöèäó. Ñàìå çàñàäíè÷à êðèòèêà òà î÷èùåííÿ ºâàíãåë³é ìîæóòü ïîêëàñòè ïî÷àòîê âèâ³ëüíåííþ õðèñòèÿíñòâà â³ä çàðîäê³â íåíàâèñò³. Ãîëîêîñò âèÿâëÿº, ùî õðèñòèÿíñòâî ñòî¿òü ïåðåä âèáîðîì: àáî ìóæíº ç³çíàííÿ, ïîêàÿííÿ òà ñàìîî÷èùåííÿ, àáî ïîñò³éíå ñïîêóøàííÿ äîëó÷èòèñÿ äî ãåíîöèäó ÷è ï³äãîòóâàòè äëÿ íüîãî ґðóíò. ßêùî õðèñòèÿíñòâî ëåäü âèæèëî â ÷àñè ïåðøîãî Ãîëîêîñòó, ÿ íå ïåâåí, ùî âîíî çìîæå ïåðåæèòè äðóãèé, çáåð³ãøè õî÷ ÿêèéñü ðåàëüíèé ìîðàëüíèé ïîòåíö³àë. Õî÷ áè ÿêîþ áîë³ñíîþ âèäàâàëàñÿ ïåðñïåêòèâà çäà÷³ ì³ñ³îíåðñüêî¿ ñïðàâè ºâðåþ ÷è êðèòèêè ºâàíãåë³é, ïðîéòè ÷åðåç öå

366

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

ìîæëèâî äëÿ â³ðè, î÷èùåíî¿ ïîëóì'ÿì Ãîëîêîñòó. Çðåøòîþ, öå âèïðîáóâàííÿ áóäå ìåíø áîë³ñíèì, í³æ àëüòåðíàòèâà – áóòè ïðè÷åòíèì äî êîëèøíüîãî é ìàéáóòíüîãî ôàêòó ãåíîöèäó. Äîñÿãíåííÿ öüîãî ïîòðåáóâàòèìå íàäçâè÷àéíèõ æåðòîâíèõ çóñèëü. Îäíàê íåçâè÷àéíèì êàòàñòðîôàì íå çàðàäèø ðóòèííèìè ä³ÿìè ÷è â³äìîâêàìè. Ëèøå äèâîâèæí³ âèáóõè æèòòÿ ÷è òâîð÷îñò³ ìîæóòü çäîëàòè ¿õ. Íà ïðèãîëîìøëèâó ñìåðòü íåîáõ³äíî â³äïîâ³äàòè âñåïåðåìàãàþ÷èì æèòòÿì…

VI. Ãîëîâíå ðåë³ã³éíå ñâ³ä÷åííÿ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó ³äíîâëåííÿ ëþäñüêîãî æèòòÿ Êîëè ìîâ÷èòü Áîã ³ òåîëîã³ÿ, ìîæíà âñå æ òàêè äàòè îäíå çàñàäíè÷å ñâ³ä÷åííÿ – ïðî ñàìå ëþäñüêå æèòòÿ. Öå çàâæäè áóëî îñíîâîïîëîæíèì äîêàçîì, àëå ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà éîãî âàæëèâ³ñòü íåéìîâ³ðíî çðîñëà. Ôàêòè÷íî öå ºäèíå ñâ³ä÷åííÿ, ÿêå ùå ìîæíà ïî÷óòè. Âåëè÷åçíà ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ ³ ìîðàëüíî çíèùåíèõ º ôåíîìåíîëî㳺þ àáñóðäíîñò³ é äîêîð³ííîãî çëà, òðèâàëèì ñòâåðäæóâàííÿì ëþäñüêî¿ í³ê÷åìíîñò³ é áåçãëóçäîñò³, ÿêå çâîäèòü íàí³âåöü óñ³ ðîçìîâè ïðî Áîãà òà ëþäñüêó âàðò³ñòü. Ãîëîêîñò – öå òî÷íà ìîäåëü ³ íàñòàíîâà äëÿ ìàéáóòí³õ ïîêîë³íü, ÿê³ äàþòü óÿâëåííÿ ïðî òå, ÿê ìîæíà áåçêàðíî çä³éñíèòè ãåíîöèä – òðåáà íå áîÿòèñÿ í³ Áîãà, í³ ëþäèíè. Íà òàêó ïðèãîëîìøëèâó òðàãåä³þ ³ñíóº îäíà â³äïîâ³äü: çàíîâî óòâåðäèòè æèòòÿ, éîãî îñìèñëåí³ñòü ³ âàðò³ñí³ñòü – ÷åðåç àêòè ëþáîâ³ òà äàðóâàííÿ æèòòÿ. Òâîðåííÿ æèòòÿ ÷è ï³äíåñåííÿ éîãî ã³äíîñò³ – öå ñâ³ä÷åííÿ íà ïðîòèâàãó Îñâåíö³ìó. Ãîâîðèòè ïðî ëþáîâ ³ äáàéëèâîãî Áîãà â ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé áåçñîðîìíî é íåïåðåêîíëèâî; ñòðèáíóòè â ÿìó ³ âèòÿãíóòè çâ³äòè äèòèíó, îìèòè ¿¿ îáëè÷÷ÿ ³ çö³ëèòè ¿¿ ò³ëî – îçíà÷ຠñïðîìîãòèñÿ íà íàéñèëüí³øå òâåðäæåííÿ – ºäèíå ñóäæåííÿ, ÿêå âàæèòü. Ó ïåðøèé ìîìåíò ï³ñëÿ Ïîòîïó, ÿêèé çàñâ³ä÷èâ áåçãëóçäó é ìàñîâó ñìåðòü ëþäåé, Íîþ áóëî äàíî äâ³ íàñòàíîâè – äâà ºäèíî ìîæëèâèõ ï³ñëÿ òàêî¿ ïî䳿 ñâ³ä÷åííÿ. "Ïëîä³òüñÿ é ðîçìíîæóéòåñÿ, òà íàïîâíþéòå çåìëþ" (Áóòòÿ 9:1-7) ³ "...à ò³ëüêè ÿ áóäó æàäàòè âàøó êðîâ ³ç äóø âàøèõ" – "õòî âèëëº êðîâ ëþäñüêó ç ëþäèíè, òî âèëëÿòà áóäå éîãî êðîâ, áî ³í ó÷èíèâ ëþäèíó çà îáðàçîì Áîæèì" (Áóòòÿ 9:5-6). Êîæíèé àêò òâîðåííÿ æèòòÿ, êîæíèé ó÷èíîê ³ç çá³ëüøåííÿ ê³ëüêîñò³ ÷è çáåðåæåííÿ ëþäåé, â³äïîâ³äàëüíèõ çà ëþäñüêå æèòòÿ, ìíîæàòüñÿ â³äëóííÿì, ñóïåðå÷à÷è áðàòñüêèì ìîãèëàì á³áë³éíîãî Øèíàðó – ÷è Òðåáë³íêè.

367

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

³äíîâëåííÿ îáðàçó Áîãà Öå ñòຠâèð³øàëüíèì ðåë³ã³éíèì ä³éñòâîì. Ëèøå ì³ëüéîí ÷è ì³ëüÿðä òàêèõ àêò³â çäàòí³ ïîêëàñòè ïî÷àòîê â³äíàéäåííþ ð³âíîâàãè ñâ³ä÷åííÿ, òàê òðàã³÷íî ïîðóøåíî¿ òÿãàðåì øåñòè ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ. Ó äîáó, êîëè ñîðîìíî ÷è í³ÿêîâî ãîâîðèòè ïðî Áîãà â ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé, îáðàç Áîãà, ùî âèõîäèòü çà ñâî¿ ìåæ³ ³ ñÿãຠòðàíñöåíäåíòàëüíîãî ð³âíÿ, – öå ºäèíî ìîæëèâå òâåðäæåííÿ ïðî Áîãà. ² ñàìå ëþäñüêå æèòòÿ ðîáèòü öå òâåðäæåííÿ – ñëîâà òóò áåçñèë³. ²íàêøå êàæó÷è: ïðèãîëîìøëèâå ñâ³ä÷åííÿ øåñòè ì³ëüéîí³â º íàñò³ëüêè ïîòóæíèì, ùî âîíî ìàéæå ïàðàë³çóº ðåë³ã³éíó ìîâó. Îòæå ðåë³ã³éíà ñïðàâà ï³ñëÿ ö³º¿ ïî䳿 ìîæå ìàòè ïðàâî íà ³ñíóâàííÿ ëèøå ÿê â³ä÷àéäóøíà ñïðîáà ñòâîðèòè, âðÿòóâàòè òà çö³ëèòè îáðàç Áîãà, äå ò³ëüêè â³í ³ùå ³ñíóº – ³íàêøå íàñòóïíå ñâ³ä÷åííÿ áåçãëóçäîñò³ ê³íåöü ê³íöåì áåçïîâîðîòíî îïóñòèòü øàëüêó òåðåç³â. Ïîêè íå áóäå âèêîíàíî öå çàâäàííÿ, áóäü-ÿêà ³íøà "ðåë³ã³éíà" ä³ÿëüí³ñòü ïðèïèíÿºòüñÿ. Îäíàê äå çíàéòè ñèëè ìàòè äèòèíó ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà? Íàâ³ùî ïðèâîäèòè äèòÿ ó ñâ³ò, äå ìîæëèâèé Îñâåíö³ì? Äëÿ ÷îãî çíîâó ï³ääàâàòè éîãî òàêîìó ðèçèêîâ³? Çàãðîçà Îñâåíö³ìà ïî-íîâîìó âèñâ³òëþº ïðèðîäó íàðîäæåííÿ ä³òåé ³ â³ðè. Âèá³ð òâîðåííÿ ÷è íàâ³òü ïðîäîâæåííÿ æèòòÿ ïîòðåáóº âåëè÷åçíî¿ â³ðè â îñòàòî÷íå â³äêóïëåííÿ é îñìèñëåí³ñòü áóòòÿ. Ôàêòè÷íî â³ðà âèÿâëÿº ñåáå òèì ñàìèì íå ÿê ïåðåêîíàííÿ ÷è íàâ³òü ïî÷óòòÿ, à ÿê îíòîëîã³÷íà æèòòºâà ñèëà, ÿêà çàíîâî ñòâåðäæóº òâîð³ííÿ é æèòòÿ â ïàçóðàõ ïðèãîëîìøëèâî¿ ñìåðò³. Äëÿ òîãî ùîá ìàòè äèòèíó, íåîáõ³äíî ïîäóìêè âèçíàòè ñïàñ³ííÿ, à äàòè æèòòÿ äèòèí³ – îçíà÷ຠóòâåðäèòè ñïàñ³ííÿ… Êîíòåêñò îáðàçó Áîãà Ó ñâ³ò³ ç ïåðåíàñåëåííÿì, ìàñîâèì âèìèðàííÿì â³ä ãîëîäó ³ íóëüîâèì ïðèðîñòîì íàñåëåííÿ ñë³ä çãàäàòè ùå ïðî îäíó ð³÷. ß, îñîáèñòî ïåðåêîíàíèé, ùî ó ñâ³òë³ êðåìàòîð³¿â ºâðå¿ ïîêëèêàí³ â³äíîâèòè æèòòÿ. Òàêèé âèá³ð äàºòüñÿ íåëåãêî. ³äîìî, íà ÿêèé ðèçèê íàðàæàþòüñÿ ä³òè. Îäíàê ³äåòüñÿ íå ëèøå ïðî ôàêò òâîðåííÿ æèòòÿ. Íàðîäèòè äèòÿ ó ñâ³ò³, äå âîíî áóäå ãîëîäóâàòè, ñòðàæäàòè â³ä õâîðîá ³ â³ä÷óâàòèìå çíåâàãó äî ñåáå, îçíà÷ຠçàâäàòè çíóùàííÿ é ïðèíèæåííÿ îáðàçó Áîãà. Ìè ïîñòàºìî òàêîæ ïåðåä íåîáõ³äí³ñòþ ñòâîðèòè óìîâè, çà ÿêèõ ëþäñüê³ ³ñòîòè âèðîñòàòèìóòü ÿê îáðàç Áîãà; ïîáóäóâàòè ñâ³ò, â ÿêîìó íàêîïè-

368

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

÷óþòüñÿ é ðîçïîä³ëÿþòüñÿ ìàòåð³àëüí³ ðåñóðñè äëÿ çàáåçïå÷åííÿ óìîâ ³ñíóâàííÿ ëþäèíè ÿê îáðàçó Áîãà. Íàãàëüíîþ º òàêîæ íåîáõ³äí³ñòü óíåìîæëèâèòè áóäü-ÿê³ ïðîÿâè ñòåðåîòèïíî¿ äèñêðèì³íàö³¿, ÿêà ïðèíèæóº – ³ çàïåðå÷óº – öåé îáðàç â ³íøèõ. Ñàìå ïðàãíåííÿ ïîä³ëèòè ëþäåé íà âèùèõ ³ íèæ÷èõ çà ñâî¿ì ðîçâèòêîì äàëî ï³äñòàâó íàöèñòàì âèîêðåìèòè, à ïîò³ì ³ íèùèòè "íåäîðîçâèíåíèõ ëþäåé" (ºâðå¿â, öèãàí, ñëîâ'ÿí). Ñïðîáà ðîçð³çíèòè ÷óæîçåìíèõ ºâðå¿â òà ºâðå¿â, íàðîäæåíèõ ó Ôðàíö³¿, ï³äãîòóâàëà ґðóíò äëÿ äåïîðòàö³¿ ñïî÷àòêó ÷óæîçåìíèõ ºâðå¿â, à ïîò³ì ì³ñöåâèõ – ôðàíöóçüêèõ. Òàêà äèôåðåíö³àö³ÿ ïðèãëóøóâàëà ãîëîñ ñîâ³ñò³; ïðèìóñèëà çàìîâêíóòè öåðêâó ³ íàâ³òü çàñïîêîþâàëà äåÿêèõ ôðàíöóçüêèõ ºâðå¿â. Íåïîä³ëüí³ñòü ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³ òà ð³âíîñò³ ñòຠíàä³éíèì îïëîòîì ïðîòè çàãðîçè íîâîãî Ãîëîêîñòó. Òàêèé íàêàç, ïðîäèêòîâàíèé Îñâåíö³ìîì. Öå ïåðåäáà÷ຠñóâîðó ñàìîêðèòèêó é ïåðåãëÿä óñ³õ êóëüòóðíèõ ³ ðåë³ã³éíèõ çàñàä, ÿê³ ìîæóòü æèâèòè ïåâíó íåäîîö³íêó ÷è çàïåðå÷åííÿ ö³ëêîâèòî¿ é ð³âíî¿ ã³äíîñò³ ³íøîãî. Öå ãîëîâíèé íàêàç ³ ñóòòºâèé êðèòåð³é ðåë³ã³éíîãî æèòòÿ, õî÷ áè äî êîãî â³í äîë³òàâ ³ç ñâ³òëîì ïîëóì'ÿ. Áåç öüîãî ñâ³ä÷åííÿ ³ â÷èíê³â, ùî íàäàþòü éîìó ïåðåêîíëèâîñò³, ðåë³ã³éí³é ñïðàâ³ ïðîñòî áðàêóâàòèìå â³ðîã³äíîñò³. Ó ì³ðó òîãî, ÿê ðåë³ã³ÿ ïîòóðຠçëó, ïðîÿâëåíîìó ÿê çíåâàæàííÿ ã³äíîñò³ ÷è âèïðàâäîâóº éîãî, âîíà ñòຠñâ³ä÷åííÿì äèÿâîëà. Õî÷ áè õòî ïðèñòàâàâ äî ñïðàâè ñòâîðåííÿ é â³äíîâëåííÿ îáðàçó Áîãà, â³í äîëó÷àºòüñÿ òàêèì ÷èíîì äî "ïîâåðíåííÿ Áîãó Éîãî ñê³ïåòðà é êîðîíè". Êîæíèé, õòî íå íàäàâàòèìå ï³äòðèìêè – àáî ÷èíèòèìå îï³ð – öüîìó ïðîöåñîâ³, âòÿãíóòèé â îñòàòî÷íèé íàñòóï íà Áîæó ïðèñóòí³ñòü ó ñâ³ò³. Ó öüîìó ìàþòü âáà÷àòèñÿ ãîëîâí³ ðåë³ã³éí³ àêòè. Âîíè áåçæàë³ñíî âèñâ³òëþþòü 䳿 ³ ïîçèö³þ ñâÿùåíèê³â, ÿê³ çàáîðîíÿþòü êîíòðîëü íàðîäæóâàíîñò³, ïðèð³êàþ÷è ì³ëüéîíè íà âèìèðàííÿ â³ä ãîëîäó ç îãëÿäó íà íåîáõ³äí³ñòü çáåðåãòè àâòîðèòåò ðåë³ã³¿ ÿê íàñòàâíèêà, òàê ñàìî, ÿê ³ íà ðàáèí³â, ùî íå âèçíàþòü æ³íî÷î¿ ã³äíîñò³, âèõîäÿ÷è ç â³ääàíîñò³ áîæåñòâåíí³é òðàäèö³¿.

VII. Ïîíÿòòÿ ðåë³ã³éíîãî é ñâ³òñüêîãî ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó ʲÍÅÖÜ ÄÈÕÎÒÎ̲¯ "ѲÒÑÜÊÅ – ÐÅ˲òÉÍÅ". Öåé àðãóìåíò ïðèìóøóº âèÿâèòè ãëèáîêó äîâ³ðó äî òàêîãî âèòëóìà÷åííÿ. Ãîëîêîñò çðóéíóâàâ ñåíñ êàòåãîð³é "ñâ³òñüêå" ³ "ðåë³ã³éíå". Ó ñâ³òë³ êðåìàòîð³¿â ö³ êàòåãî𳿠âòðàòèëè ñâî¿ êîíòóðè ³ íåð³äêî âèÿâèëèñÿ âèâåðíóòèìè íàâèâîð³ò.

369

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

Ìè ìóñèìî ïàì'ÿòàòè ïðî áàãàòüîõ "ðåë³ã³éíèõ" ëþäåé, ïðè÷åòíèõ äî Ãîëîêîñòó. Áóëè âáèâö³ é êàòè, ùî ñïîâ³äóþòü îðãàí³çîâàíó ðåë³ã³þ, çîêðåìà é õðèñòèÿíñòâî. Áóëî íåìàëî "äîáðèõ õðèñòèÿí", áóëè ì³ëüéîíè “ïîðÿäíèõ ëþäåé”, ÿê³ ðîçøóêóâàëè, çãàíÿëè â îäíå ì³ñöå ³ òðàíñïîðòóâàëè ì³ëüéîíè ºâðå¿â. Äåõòî ñèìïàòèçóâàâ, à õòîñü áóâ áàéäóæèé äî ïðîöåñó âáèâñòâà, âîäíî÷àñ â³ä÷óâàþ÷è ñåáå äîãëÿäà÷åì ðåë³ã³¿ òà ¿¿ â³ðíèì – òàêèìè áóëè é ò³, ùî âæèâàëè îñîáëèâèõ çàõîä³â ³ç â³äëîâëþâàííÿ ºâðå¿â àáî âèäàâàëè ¿õ ç îãëÿäó íà òå, ùî âáà÷àëè â öüîìó â³äïîâ³äíå âèðàæåííÿ õðèñòèÿíñüêî¿ òåîëî㳿. Áàãàòî õòî â òîé ïåð³îä çàéìàâñÿ ðåë³ã³éíîþ ä³ÿëüí³ñòþ, àëå íå â³ä÷óâàâ ïîòðåáè çàñóäèòè ïðîöåñ çíèùåííÿ àáî ÷èíèòè éîìó îï³ð… ßÊÙÎ "ÂÑÅ ÄÎÇÂÎËÅÍÎ", ÒÎ ÙÎ ÒÎIJ ÎÇÍÀ×Àª "ÑÒÐÀÕ ÁÎÆÈÉ"? Ãîëîêîñò º ïðèãîëîìøëèâèì ñâ³ä÷åííÿì òîãî, ùî "âñå äîçâîëåíî". ³í ïðîäåìîíñòðóâàâ, ùî íå ³ñíóº âàæåë³â ñâÿòîñò³ ÷è ã³äíîñò³, çäàòíèõ çóïèíèòè ñìåðòîíîñíèé ïðîöåñ. Íå áóëî í³ ãðîìó íåáåñíîãî, í³ áîæåñòâåííèõ ïðîêëÿòü, àáè ïðèïèíèòè ìàñîâå âáèâñòâî ÷è òîðòóðè. Ãîëîêîñò ïîêàçàâ òàêîæ, ùî ìîæíà áóêâàëüíî âòåêòè â³ä ïîêàðàííÿ çà âáèâñòâî. ϳñëÿ â³éíè êóïêó âáèâöü áóëî ïîêàðàíî, àëå ïåðåâàæíà ¿õ á³ëüø³ñòü íå çàçíàëà ïîêàðàííÿ. Êàòîëèöüê³ ñâÿùåíèêè äîïîìàãàëè âèêîíàâöÿì ìàñîâèõ óáèâñòâ çì³íþâàòè çîâí³øí³ñòü ³ çàáåçïå÷óâàëè ¿õ ïàñïîðòàìè, ñïðèÿþ÷è óíèêíåííþ íèìè ïîêàðàííÿ. ͳìåöüê³ é àâñòð³éñüê³ âëàñò³ âèçíàâàëè ¿õ íåâèííèìè àáî æ çàñóäæóâàëè íà ê³ëüêà ðîê³â óâ'ÿçíåííÿ çà âáèâñòâî äåñÿòê³â òèñÿ÷ ëþäåé. Îñîáè, â³äïîâ³äàëüí³ çà óçàêîíåíå ï³ääàâàííÿ ºâðå¿â îñòðàê³çìó, ïðîâåäåííÿ ÷èñòîê ³ çíèùåííÿ, ñòàëè ñåêðåòàðÿìè â êàá³íåò³ ì³í³ñòð³â. Êîëèøí³ì âëàñíèêàì êîìïàí³é, ùî âèðîáëÿëè ãàç ³ áóäóâàëè êðåìàòîð³¿, ïîâåðíóòî â ïîâíîìó îáñÿç³ ¿õí³ ïðàâà íà âëàñí³ñòü ³ ìàòåð³àëüí³ ö³ííîñò³. Òðèäöÿòü ðîê³â ïî òîìó îäíó àíòèôàøèñòêó áóëî óâ'ÿçíåíî çà ñïðîáó âèêðàäåííÿ é äîñòàâëåííÿ äëÿ âèäà÷³ ³íîçåìí³é äåðæàâ³ âèêîíàâöÿ ìàñîâèõ óáèâñòâ, òîä³ ÿê â³í çàëèøèâñÿ íà ñâîáîä³. Àâñòð³éñüê³ ñóää³ âèïðàâäàëè àðõ³òåêòîð³â ãàçîâèõ êàìåð Îñâåíö³ìà. ßêùî âñå äîçâîëåíî, ÷îìó ìຠõòîñü â³äìîâëÿòèñÿ â³ä âòå÷³ ç óñ³ì, ùî ìîæíà ïðèõîïèòè? Íàä ðîçñóäëèâ³ñòþ, ÿêà ï³äêàçóº, ùî êðàùå öüîãî íå ðîáèòè, áåçóìîâíî, áåðå ãîðó óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî ìîæíà âòåêòè ³ç áóäü-ÿêèì ñêàðáîì. À ïðèêëàä ì³ëüéîí³â ïðîäîâæóº ñâ³ä÷èòè ïðîòè ÿêîãîñü ïî÷óòòÿ ïîáîæíîñò³ ÷è ã³äíîñò³, íåîáõ³äíîãî äëÿ êîíòðîëþâàííÿ ïîòåíö³éíîãî çëà.

370

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

ß ïðèïóñêàþ, ùî öüîìó ³ñíóº ïîÿñíåííÿ; òóò ìîæå áóòè çàñòîñîâàíà á³áë³éíà êàòåãîð³ÿ. Òîé, õòî ïîñë³äîâíî óòðèìóºòüñÿ â³ä óáèâñòâà ÷è åêñïëóàòàö³¿ ëþäèíè (êîëè íàâ³òü ìîæå áåçêàðíî ÷èíèòè ¿õ) àáî æ êîæíåí, õòî áåççàñòåðåæíî ïðèñâÿ÷óº ñåáå ïîáîæíîñò³, òóðáîòëèâîñò³ òà çàõèñòó áîæåñòâåííîãî îáðàçó, âò³ëåíîãî â ëþäèí³ (ïîíàä òó ì³ðó, ÿêà ìîæå áóòè éîìó íàâ'ÿçàíà), âèÿâëÿº ïðèñóòí³ñòü â äóø³ îäâ³÷íîãî áëàãîãîâ³éíîãî ñòðàõó – "ñòðàõó Áîæîãî" – òîãî ºäèíîãî ïî÷óòòÿ, ÿêå ìîæå âèêëèêàòè òàêó ðåàêö³þ. Á³áë³éíà êàòåãîð³ÿ ïåðåäáà÷àº, ùî ñòðàõ Áîæèé ïðèñóòí³é òîä³, êîëè ëþäè ïðîñòî íå ìîæóòü ÷èíèòè ïåâíèõ ðå÷åé. Öå, ÿê ³ ðàí³øå, ïîëå ñèëè, ÿêà çàïîá³ãຠïåâíèì ó÷èíêàì… Êîëè ñòðàõ Áîæèé â³äñóòí³é, íåìຠí³ÿêèõ îáìåæåíü. ÐÅ˲òÉÍÅ É Ñ²ÒÑÜÊÅ ÑÀÌÎÂÈÇÍÀ×ÅÍÍß Ó Ñ²Ò˲ ÎÑÂÅÍÖ²ÌÀ. Ñàìîâèçíà÷åííÿ òåæ íå ìîæíà ñïðèéìàòè ñåðéîçíî. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó ÷àñòî (çäåá³ëüøîãî) öåðêâè âèñòóïàëè ç ïðîòåñòàìè â ³íòåðåñàõ ºâðå¿â, íàâåðíåíèõ ó õðèñòèÿíñòâî. Çàìèñëèìîñÿ íàä òèì, ùî öå îçíà÷àº. Âàæëèâèé íå ñàì ïî ñîá³ ïðîòåñò ïðîòè âáèâñòâà ºâðå¿â; ó íüîìó âèíèêຠìîðàëüíà ïîòðåáà ëèøå òîä³, êîëè éäåòüñÿ ïðî äîëþ ëþäèíè, ÿêà â³ðèòü â ²ñóñà Õðèñòà ÿê Ãîñïîäà ³ Ñïàñèòåëÿ33. ×è ìîæåìî ìè ñïðèéìàòè òàê³ ñàìîâèçíà÷åííÿ ðåë³ã³éíèõ ëþäåé ÿê â³ääçåðêàëåííÿ â³ðè â Áîãà? Êîëè ó òðàâí³ òà ÷åðâí³ 1967 ðîêó ç'ÿñóâàëîñÿ, ùî ïîñòàëà çàãðîçà íîâîãî Ãîëîêîñòó, ëþäè Áîæ³ çáåð³ãàëè ìîâ÷àííÿ. Ïàïà Ïàâëî VI, ñïîíóêóâàíèé óñ³ëÿêîãî ðîäó ïîâàæíèìè ÷è çâè÷àéíèìè ì³ðêóâàííÿìè (òóðáîòà ïðî àðàá³â-õðèñòèÿí ³ ïðî ñâÿò³ ì³ñöÿ, òåîëîã³÷í³ ïðîáëåìè, ïîâ'ÿçàí³ ç³ ñâ³òñüêèì õàðàêòåðîì ²çðà¿ëþ) òåæ çáåð³ãàâ ìîâ÷àííÿ. Ëþäèíà, ÿêà ñàìà âèçíàâàëà ñåáå àòå¿ñòîì, ³ çíà÷íîþ ì³ðîþ çàêëàëà ï³äâàëèíè ñó÷àñíîãî àòå¿çìó – Æàí-Ïîëü Ñàðòð – âèñòóïèâ ïðîòè ìîæëèâîãî ãåíîöèäó, íåçâàæàþ÷è íàâ³òü íà òå, ùî çìóøåíèé áóâ ïîðâàòè ç³ ñâî¿ìè íàéáëèæ÷èìè ñîþçíèêàìè ³, ìîæëèâî, çàøêîäèòè ñâîºìó îáðàçó, ÿêèé ñêëàâñÿ ï³ä âïëèâîì éîãî çâ'ÿçê³â ç àðàáàìè òà êðà¿íàìè "òðåòüîãî ñâ³òó". ³í çíàâ, ùî º ëèøå îäèí íàêàç: íå äîïóñòèòè äðóãîãî Ãîëîêîñòó. Ùî îçíà÷ຠëþäèíà Áîæà ³ ùî òàêå àòå¿ñò? ²ç á³áë³éíîãî ïîãëÿäó? ×è ç ïîãëÿäó Îñâåíö³ìà? Õ³áà òèòóëè, ñàìîâèçíà÷åííÿ, îô³ö³éíå âáðàííÿ, ãðîìàäñüêà äóìêà – íàâ³òü ùèð³, í³áèòî, îñîáèñò³ çàïåâíåííÿ – âàæàòü á³ëüøå â³ä ó÷èíê³â? ßêùî á õòîñü ïî÷àâ äóøèòè âàñ, ïîâñÿê÷àñ ïðè öüîìó ãîëîñíî é ñåðäå÷íî çàïåâíÿþ÷è: "ß âàñ ëþáëþ!", â ÿêèé ìîìåíò ó âàñ çì³íèòüñÿ óÿâ-

371

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

ëåííÿ ïðî ùèð³ñòü ö³º¿ ëþäèíè?  ÿêèé ìîìåíò âè ñêàæåòå: "Â÷èíêè êðàñíîìîâí³ø³ çà ñëîâà"? Ïîñèí³âøè, âè âèìîâëÿºòå: "Î…, ïåðåïðîøóþ, âè âïåâíåí³, ùî ÿ òà îñîáà, ÿêó âè ìàëè íà äóìö³…, êîëè ãîâîðèëè: "ß âàñ ëþáëþ?" Íåîáõ³äíî ö³ëêîâèòî ïîâàæàòè ïðàâî àòå¿ñòà íà âëàñíå ñàìîâèçíà÷åííÿ. Îäíàê ³ç ðåë³ã³éíîãî ïîãëÿäó â÷èíîê ïðîìîâëÿº ñàì çà ñåáå. Çàïåðå÷åííÿ â³ðè ïîòð³áíî ðîçãëÿäàòè ÿê ó÷èíîê òîãî, õòî âèð³øèâ áóòè òàºìíèì ñëóãîþ, â³äìîâëÿþ÷èñü â³ä ïåðåâàã âèçíàíî¿ â³ðè ç îãëÿäó íà òå, ùî íà äàíèé ìîìåíò ö³ ïåðåâàãè º áîãîõóëüñòâîì. Ìîæëèâî, òàêå çàïåðå÷åííÿ âèÿâëÿº ãëèáøó ðåë³ã³éíó ñâ³äîì³ñòü, ÿêà â³ä÷óâàº, ùî ïðî Áîãà òðåáà ìîâ÷àòè, àáè íå äîïóñòèòè, ùîá â³ðó â íüîãî áóëî ïîí³âå÷åíî âíàñë³äîê Ãîëîêîñòó ³ ÷åðåç çëîâæèâàííÿ â³ðîþ â Áîãà, ïðîäåìîíñòðîâàíå óìëåðîì. Îòæå, àòå¿ñò – ÿêèé ïîñë³äîâíî âèêàçóº áëàãîãîâ³ííÿ ïåðåä îáðàçîì Áîãà, àëå çàïåðå÷óº, ùî â³í ðîáèòü öå ÷åðåç òå, ùî â³í º â³ðóþ÷èì, – ïðîéøîâøè êð³çü âèïðîáóâàííÿ âîãíåì, çàñâ³ä÷óº, ùî â³í º îäíèì ³ç òèõ òðèäöÿòè øåñòè ïðàâåäíèõ – ïðèòàºíèõ ïðàâåäíèõ – ñòîñîâíî ÿêèõ ºâðåéñüêà òðàäèö³ÿ ñòâåðäæóº, ùî âîíè º íàéïðàâåäí³ø³ – ò³, çàðàäè êîãî ³ñíóº ñâ³ò. ¯õíÿ â³ðà – ö³ëêîâèòî âíóòð³øíÿ, ³ âîíè â³äìîâëÿþòüñÿ â³ä àòðèáóò³â ïðèëþäíî¿ â³ðè. Öå ò³, çàðàäè êîãî Áîã òåðïèòü ñâ³ò çëà34. ÄÅÐÆÀÂÀ ²ÇÐÀ¯ËÜ: ÄÎÑ˲ÄÆÅÍÍß ÑÅÊÓËßÐÈÇÀÖ²¯ ÒÀ ÐÅ˲ò¯ ϲÑËß ÎÑÂÅÍÖ²ÌÀ. Çà öèì ñòàíäàðòîì, "ñâ³òñüêà" äåðæàâà ²çðà¿ëü çàñâ³ä÷óº ñâîþ ãëèáîêó ðåë³ã³éí³ñòü. ² ¿¿ ôîðìàëüíî âèçíàíà íåðåë³ã³éíà á³ëüø³ñòü, ³ ¿¿ ôîðìàëüíà é ôàêòè÷íà ðåë³ã³éíà ìåíø³ñòü öüîìó ñóäæåííþ íå â³äïîâ³äàþòü. Ñóòü ó ò³ì, ùî ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà ³ñíóâàííÿ ºâðå¿â º çíà÷óùèì ñòâåðäæåííÿì ³ àêòîì â³ðè. ³äòâîðåííÿ ò³ëà íàðîäó – ²çðà¿ëþ – öå îíîâëåíå ñâ³ä÷åííÿ ùîäî Âèõîäó ÿê âèùî¿ ðåàëüíîñò³ ³ ùîäî áåçíàñòàííî¿ ïðèñóòíîñò³ Áîãà â ³ñòîð³¿, ï³äòâåðäæåíî¿ òèì ôàêòîì, ùî éîãî íàðîä, âñóïåðå÷ ñïðîá³ âèíèùåííÿ éîãî, ïðîäîâæóº æèòè. Á³ëüøå òîãî, õòî çàñâ³ä÷óº ñâîº óñâ³äîìëåííÿ, ùî Áîæèé çàïîâ³ò íåîáõ³äíî çàòâåðäèòè øëÿõîì â³äòâîðåííÿ éîãî íàðîäó? Õòî ïî÷óâ öåé âèð³øàëüíèé çàêëèê ³, çàáóâøè ïðî âëàñíèé ³íòåðåñ ³ ð³çêî îáìåæèâøè ñâî¿ îñîáèñò³ æèòòºâ³ ñòàíäàðòè, â³ääàâ æèòòÿ, çäîðîâ'ÿ òà åíåðã³þ ñïðàâ³ â³äðîäæåííÿ ç ðó¿íè çàïîâ³òíîãî íàðîäó? Õòî íåíàñòàííî æåðòâóº ñâî¿ì æèòòÿì íà â³éñüêîâ³é ³/àáî îõîðîíí³é ñëóæá³, ùîáè çàõèñòèòè ³íøèõ? Áåçóìîâíî, íåðåë³ã³éí³ ºâðå¿ ²çðà¿ëþ òàê ñàìî (à ìîæå, é á³ëüøîþ ì³ðîþ), ÿê ³ ðåë³ã³éí³ ºâðå¿ ÷è íåºâðå¿ äå³íäå.

372

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

Ïàðàäîêñ ïðîòèñòàâëåííÿ "ðåë³ã³éíå – ñâ³òñüêå" äåäàë³ á³ëüøå ïîãëèáëþºòüñÿ. Çàì³ñòü òîãî, ùîá áóäü-ÿêîþ ö³íîþ â³äöóðàòèñÿ æàõëèâî¿ äîë³ çàçíàííÿ ãåíîöèäó àáî æ âèòðàòèòè âñþ ñâîþ åíåðã³þ é ãðîø³ íà çàáåçïå÷åííÿ ñîá³ çàòèøíîãî é â³äëþäíîãî ³ñíóâàííÿ, ºâðå¿ âñüîãî ñâ³òó – ç íåðåë³ã³éíèìè ºâðåÿìè çîêðåìà – â³äíîâèëè é ïîæâàâèëè ñâîº ºâðåéñüêå áóòòÿ ³ ïðîäîâæóþòü íàðîäæóâàòè é âèõîâóâàòè ä³òåé. Óñâ³äîìëþþ÷è çóìîâëåíó öèì âèáîðîì äîëþ (à âîíà ç îñîáëèâèì äðàìàòèçìîì ïðîÿâëÿºòüñÿ â ²çðà¿ë³, äå ð³ê ó ð³ê àðàáè ïðîïîâ³äóþòü âèíèùåííÿ) ³ ðîçóì³þ÷è, ÿê ìàëî öå íàñïðàâä³ îáõîäèëî ÷è îáõîäèòü ñâ³ò ³ ÿê âàæêî áóòè â ïåðøèõ ðÿäàõ, ìè çàìèñëþºìîñÿ íàä ïèòàííÿì: ùî ìîæíà ñêàçàòè ïðî â³ðó òèõ, õòî ïðèéíÿâ öå ð³øåííÿ ³ õòî âò³ëþº éîãî ùîäíÿ, îñîáëèâî â ²çðà¿ë³? Íàéïðîìîâèñò³øó â³äïîâ³äü äàâ Åì³ëü Ôàêåíãåéì. Âèõîâàòè ºâðåéñüêó äèòèíó ñüîãîäí³ – îçíà÷ຠçâ'ÿçàòè äèòÿ ³ éîãî íàùàäêà ³ ïðèíåñòè íà â³âòàð, òàê ñàìî, ÿê áàòüêî Àâðààì çâ'ÿçàâ ²ñààêà. Îäíàê ò³, õòî ÷èíèòü òàê ñüîãîäí³, çíàþòü, ùî íåìàº í³ àíãåëà, ÿêèé áè çóïèíèâ öå ä³éñòâî, ³ í³ á³áë³éíî¿ æåðòâè, ÿê³ á çàñòóïèëè ïîíàä ï³âòîðà ì³ëüéîíà ºâðåéñüêèõ ä³òåé íàøî¿ äîáè. Îòæå, òàêèé ó÷èíîê ìîæå ìàòè ñâî¿ìè âèòîêàìè ëèøå â³ðó, âèùèé ñåíñ áóòòÿ é äîâ³ðó äî Âèõîäó, ñÿãàþ÷è ð³âíÿ (à ìîæå, é ïåðåâåðøóþ÷è éîãî) â÷èíê³â áàòüêà Àâðààìà â íàéõàðàêòåðí³øèé ïåð³îä éîãî æèòòÿ ÿê óëþáëåíöÿ Áîãà é ðåâíîãî âèêîíàâöÿ çàïîâ³òó. Ïåðåä òàêîþ â³ðîþ õòî ñòàíå âäàâàòèñÿ äî âèä³ëåííÿ êàòåãîð³é, íàìàãàþ÷èñü âêëàñòè â ïðîñòó êëàñèô³êàö³þ íåðåë³ã³éíîãî òà ïîáîæíîãî ³çðà¿ëüòÿíèíà ÷è ºâðåÿ? Êëàñè÷íå âèÿâëåííÿ ãëèáøèõ ð³âí³â ìîæíà çíàéòè â ïîëåì³ö³ "Õòî º ºâðåºì" ³ â ³çðà¿ëüñüêîìó "Çàêîí³ ïðî ïîâåðíåííÿ", ÿêèé ãàðàíòóº êîæíîìó ºâðåþ àâòîìàòè÷íèé äîçâ³ë íà â'¿çä äî ²çðà¿ëþ. Öåé çàêîí âèêîðèñòîâóâàëè ïðîòè ²çðà¿ëþ, çàêèäàþ÷è éîìó çâèíóâà÷åííÿ â "ðàñèçì³", ò³, õòî çàÿâëÿþòü, ùî ëèøå â òîìó ðàç³, ÿêùî äåðæàâà ²çðà¿ëü ïîê³í÷èòü ³ç ñ³îí³çìîì ³ ñêàñóº öåé çàêîí, âîíà ìàòèìå ìèð ³ç ñâî¿ìè àðàáñüêèìè ñóñ³äàìè, à òàêîæ ³ç õðèñòèÿíàìè òà ³íøèìè íåºâðåÿìè, ÿê³ çâèíóâà÷óþòü ²çðà¿ëü ó ðåë³ã³éí³é äèñêðèì³íàö³¿. Ïîä³áí³ çàÿâè äîðîãî êîøòóþòü íåðåë³ã³éíèì ³çðà¿ëüòÿíàì – íå ëèøå òîìó, ùî áóäü-ÿêå ïîñëàáëåííÿ ãðîìàäñüêî¿ ï³äòðèìêè îçíà÷ຠçðîñòàííÿ çàãðîçè ãåíîöèäó äëÿ íèõ ³ ¿õí³õ ä³òåé. Ó ñâîþ ÷åðãó, íåðåë³ã³éí³ ³çðà¿ëüòÿíè çàçíàþòü ð³çêî¿ êðèòèêè ç áîêó ïðàâîâ³ðíèõ ºâðå¿â çà òå, ùî âîíè íå ñë³äóþòü ïðîñòî òðàäèö³éíîìó âèçíà÷åííþ, êîãî ââàæàòè ºâðåºì. Ó 1974 ðîö³ ÷åðåç öå ïèòàííÿ áóëî íàâ³òü ç³ðâàíî ñïðîáó ñôîðìóâàòè óðÿä â òîé ÷àñ, êîëè çàâèñàëè â ïîâ³òð³ ïåðåãîâîðè, â³ä ÿêèõ çàëåæàëî æèòòÿ ëþäåé. ×îìó â

373

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

òàêîìó ðàç³ öåé çàêîí òàê óïåðòî îáñòîþâàâñÿ ïåðåâàæíîþ á³ëüø³ñòþ íåðåë³ã³éíèõ ³çðà¿ëüòÿí? Ó öüîìó ïðîÿâèëèñÿ íàéãëèáø³ òàéíèêè ¿õíüî¿ äóø³. Âîíè â³äìîâëÿþòüñÿ ôîðìàëüíî äàòè ñâ³òñüêå âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòÿ "³çðà¿ëüòÿíèí" ³ òèì ñàìèì ðîç³ðâàòè çâ'ÿçîê ì³æ çàïîâ³òíèì íàðîäîì ³ñòî𳿠òà ïîë³òè÷íîþ áóäîâîþ ñó÷àñíîãî ²çðà¿ëþ – âñóïåðå÷ ¿õí³é âëàñí³é íåçäàòíîñò³ ï³äòâåðäèòè çàïîâ³ò ÷è íàâ³òü ¿õíüîìó ð³øó÷îìó éîãî â³äêèäàííþ! Âîíè ââàæàþòü Îñâåíö³ì òàêî¿ æ ñèëè îäêðîâåííÿì, íàïó÷óâàííÿì ³ íàêàçîì, ÿêó ìàëè é âèäàòí³ ïî䳿 çàïîâ³òíî¿ ³ñòîð³¿, ³ âîíè ñïîâíåí³ ð³øó÷îñò³ ãàðàíòóâàòè àâòîìàòè÷íèé äîçâ³ë äëÿ êîæíîãî ºâðåÿ, çíàþ÷è íàïåâíå, ùî éîìó çàâæäè çàãðîæóº (çà çàïîâ³òíèì áóòòÿì) ìîæëèâ³ñòü äðóãîãî Ãîëîêîñòó ³ íåìຠì³ñöÿ, äå á â³í ì³ã çíàéòè ïîðÿòóíîê. Óðîê Îñâåíö³ìà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî êîæí³é ëþäñüê³é ³ñòîò³ ìຠáóòè ãàðàíòîâàíî ì³ñöå äëÿ ïðèõèñòêó, òàê ñàìî, ÿê óðîê Âèõîäó îçíà÷àâ, ùî æîäíîãî ðàáà-âò³êà÷à íå òðåáà ïîâåðòàòè äî ñâîãî õàçÿ¿íà (Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 23:16). (Íåìຠïîòðåáè çãàäóâàòè ïðî òå, ùî íå îá³éøëîñÿ òóò ³ áåç ñâîºêîðèñëèâîñò³ – ³ç çá³ëüøåííÿì ÷èñåëüíîñò³ ºâðå¿â â ²çðà¿ë³ çðîñòຠáåçïåêà ö³º¿ äåðæàâè. Îäíàê äîì³øêà ñâîºêîðèñëèâîñò³ º íåâ³ää³ëüíîþ ÷àñòèíîþ ò³º¿ ðåàëüíîñò³, â ÿê³é âò³ëþþòüñÿ âñ³ìà ëþäñüêèìè ³ñòîòàìè ðåë³ã³éí³ ³ìïåðàòèâè.) Ó ñâ³òë³ ñêàçàíîãî, ñ³îí³çì, ÿêèé êâàë³ô³êóºòüñÿ äåÿêèìè ïîáîæíèìè ºâðåÿìè ÿê ñâ³òñüêèé áóíò ïðîòè ðåë³ã³¿, à ³íøèìè ïðàâîâ³ðíèìè ºâðåÿìè çâèíóâà÷óºòüñÿ çà éîãî íåñïðîìîæí³ñòü ñòâîðèòè äåðæàâó, ÿêà á ö³ëêîâèòî äîòðèìóâàëàñÿ ºâðåéñüêî¿ òðàäèö³¿, âèêîíóº ãîëîâíó ðåë³ã³éíó ôóíêö³þ ºâðåéñüêîãî íàðîäó ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà. ²ðîí³ÿ íà ³ðîí³¿ ñèäèòü òà ³ðîí³ºþ ïîãàíÿº! ³äòâîðåííÿ äåðæàâè çàñâ³ä÷óº íàéãëèáøó ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî îá³öÿííÿ Áîãà íàä³éí³ ³ çàëèøàþòüñÿ â ñèë³. Òàêèì ÷èíîì, ÿâèùå ñåêóëÿðèçìó çàáåçïå÷óº ñüîãîäí³ ãîëîâíå ðåë³ã³éíå ñâ³ä÷åííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó áàãàòî õòî ç ðàáèí³â ñòâåðäæóâàâ, ùî êîæíèé ºâðåé, óáèòèé çà ñâîþ ºâðåéñüêó íàëåæí³ñòü, óìåð çà îñâÿ÷åííÿ ³ìåí³ Áîãà. Ó ñìåðò³, ÿê ³ â æèòò³, äèõîòîì³ÿ "ðåë³ã³éíå – ñâ³òñüêå" ïî ñóò³ çíèêàº. ijàëåêòè÷í³ ðîçäóìè íàä çíèêíåííÿì ïðîòèñòàâëåííÿ "ñâ³òñüêå – ðåë³ã³éíå" ÏÐÎÒÈ ÃÓÌÀͲÇÌÓ. Ùîéíî ìè íàãîëîñèìî íà áëàãîãîâ³éíîìó ñòàâëåíí³ äî Áîãà ³ âèçíàºìî ôàêò ðîçìèòîñò³ äèõîòî쳿 "ñâ³òñüêå – ðåë³ã³éíå" ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà, â³äðàçó ñòàíå î÷åâèäíîþ ä³àëåêòèêà Ãîëîêîñòó. Òàê³ ïîãëÿäè ìîæóòü ëåãêî íàéòè ñâîº âò³ëåííÿ ó çâè÷àéíîìó

374

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

ãóìàí³çì³ ÷è â íîâîìó óí³âåðñàë³ñòñüêîìó çâ³ëüíåíí³, ÿêèìè ö³ëêîâèòî ïðîíèçàíèé ñó÷àñíèé ñâ³òñüêèé íàïðÿì. Ïîðàçêîþ öüîãî âèáîðó áóëî á çàïðîâàäæåííÿ ìîæëèâîñò³ íîâîãî ³äîëîïîêëîíñòâà. Çâè÷àéíî, ³äîëîïîêëîíñòâî ñòàë³í³ñòñüêîãî çðàçêà âèäàºòüñÿ ìåíøèì ëèõîì, í³æ ôàøèçì, îäíàê ³ âîíî â³äêðèâຠìîæëèâ³ñòü êîíöåíòðàö³¿ âëàäè ³ ïîâíîâàæåíü, ÿê³ çäàòí³ çàïðîâàäèòè íîâèé Ãîëîêîñò. Íàì çàïîâ³äàíî ÷èíèòè îï³ð ö³é ñïîêóñ³. Ñïðàâä³, ùîäî öüîãî ³ñíóº çàãàëüíèé ïðèíöèï. Êîæíèé ðîçâ'ÿçîê, ÿêèé â³ääຠö³ëêîâèòó ïåðåâàãó ïàí³âí³é òåíäåíö³¿, ìຠââàæàòèñÿ ñïðîáîþ óíèêíóòè ä³àëåêòè÷íîãî ñòðàæäàííÿ â³ä ïåðåæèâàííÿ Ãîëîêîñòó. Ó ðàç³, ÿêùî öÿ ñïðîáà âèÿâèòüñÿ óñï³øíîþ, âè ðèçèêóºòå ïðîêëàñòè øëÿõ äëÿ ïîâåðíåííÿ Ãîëîêîñòó. Äîêîð³ííèé ñàìîêðèòè÷íèé ãóìàí³çì, ÿêèé çðîñòຠíà ґðóíò³ Ãîëîêîñòó, çàñòåð³ãຠïðîòè íåáåçïåêè ïåðåòâîðèòèñÿ íà äåìîí³â Îñâåíö³ìà. Ñâÿòêóâàííÿ ñìåðò³ Áîãà ÷è ìèðñüêî¿ ëþäèíè îçíà÷ຠñï³âïðàöþ ³ç öèìè äåìîíàìè. ÏÐÎÒÈ Ì²ÍËÈÂί ËÞÄÈÍÈ. Áåçóìñòâî Ãîëîêîñòó ï³äðèâຠòàêîæ ïåðåêîíëèâ³ñòü é ³íøîãî ñó÷àñíîãî çàõîïëåííÿ – ïî÷óòòÿ ìîæëèâîñò³ âèáîðó ³ñíóâàííÿ. Öå ïî÷óòòÿ íåîáìåæåíî¿ ñâîáîäè ó âèáîð³ ³äåíòè÷íîñò³ òà íåçíà÷íîñò³ á³îëîã³÷íîãî ÷è óñïàäêîâàíîãî ñòàòóñó ïîñ³äຠîäíå ç ÷³ëüíèõ ì³ñöü ñåðåä ö³ííîñòåé ñó÷àñíî¿ êóëüòóðè. Âîíî, áåçóìîâíî, çàâäÿ÷óº ñâî¿ì âèíèêíåííÿì âåëè÷åçíîìó çðóøåííþ â ìîæëèâîñòÿõ ëþäèíè ³ â îïàíóâàíí³ íèì ïðèðîäè çà äîïîìîãîþ ìåäèöèíè òà òåõíîëîã³é, ï³äòðèìóâàíîìó äåìîêðàòè÷íèìè òà óí³âåðñàë³ñòñüêèìè íîðìàìè. Öå ïî÷óòòÿ ïðîÿâèëîñÿ ÿê ïðîòåñò ïðîòè óñïàäêîâàíèõ íåäîë³ê³â ³ íàâ³òü ãåíåòè÷íèõ ÷è á³îëîã³÷íèõ îáìåæåíîñòåé. Ñâîáîäà òàêî¿ ìàéæå àáñîëþòíî¿ ì³íëèâîñò³ îö³íþºòüñÿ ïîçèòèâíî – ÿê äæåðåëî çâ³ëüíåííÿ é ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³. Ó ñâ³òë³ Ãîëîêîñòó ìè ìóñèìî ï³ä³éòè äî öüîãî ïèòàííÿ ïî-íîâîìó. ×è íå º ïîðóøåííÿ îðãàí³÷íèõ çâ'ÿçê³â ³ âèðèâàííÿ ñâî¿õ êîðåí³â äæåðåëîì ïàòîëî㳿, ùî âèíèêëà â ñåðö³ ñó÷àñíîñò³? Åð³õ Ôðîìì òîðêíóâñÿ öüîãî ïèòàííÿ â êíèç³ "Âòå÷à â³ä ñâîáîäè". Îòòî Îëåíäîðô – êåð³âíèê àéíçàòöãðóïè D ³ îäèí ³ç ì³çåðíî¿ êóïêè âîºííèõ çëî÷èíö³â, ãîòîâèõ â³äâåðòî ç³çíàòèñÿ â òîìó, ùî âîíè ÷èíèëè ³ ÷îìó – íàãîëîñèâ íà ïðàãíåíí³ â³äíîâëåííÿ àâòîðèòåòó òà âêîð³íåíîñò³ (íàïðèêëàä, íåñïðîìîæí³ñòü çáåðåãòè îòðèìàíå, òàê ñàìî, ÿê ³ â³ëüíî âèáðàíå â ñó÷àñí³é êóëüòóð³) ÿê íà ãîëîâíîìó ÷èííèêîâ³, ÿêèé çóìîâèâ ðîçìàõ ³ àáñóðäí³ñòü ñìåðòîíîñíîãî çàäóìó íàöèñò³â. Îñê³ëüêè íàñòóï, ïåðøîþ æåðòâîþ ÿêîãî ñòàâ ºâðåéñüêèé íàðîä, ïëàíóâàëîñÿ ïîøèðèòè íà ñëîâ'ÿí òà ³íø³ ñï³ëüíîòè, âèíèêຠêàðäèíàëüíå çàïèòàííÿ ïðî äîâ³ðó äî ñàìî¿

375

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

ñó÷àñíî¿ êóëüòóðè. Ïîêè ùî íåìຠäîñòàòí³õ òåîðåòè÷íèõ ³ ïðàêòè÷íèõ äîñë³äæåíü öüîãî ïèòàííÿ â ñâ³òë³ Ãîëîêîñòó, àëå â³í ïåðåäâ³ùຠñåðéîçíå âèâ÷åííÿ é íåãàéíèé ïåðåãëÿä óÿâëåííÿ ïðî ïåðåêîíëèâ³ñòü îäíîãî ç ìîæëèâèõ âèáîð³â ñó÷àñíîñò³ – "ñâîáîäè áóòòÿ". Öå ïîíÿòòÿ çíà÷íîþ ì³ðîþ ïîñòàâëåíî ï³ä ñóìí³â ºâðåéñüêèì äîñâ³äîì ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó35. Îñê³ëüêè äåìîí³÷íèé íàïàä íà íàðîä ²çðà¿ëþ íå âèçíàâàâ ìîæëèâîñò³ òàêîãî âèáîðó. Íà â³äì³íó â³ä ñèòóàö³¿, ùî ïåðåâàæàëà çà ÷àñ³â ñåðåäíüîâ³÷íèõ ïåðåñë³äóâàíü, çàðàç íå ìîæíà áóëî ïåðåñòàòè áóòè ºâðåºì, âäàâøèñü äî íàâåðíåííÿ. Îãëÿäàþ÷èñü íàçàä, ìîæåìî êîíñòàòóâàòè, ùî çâ³ëüíåííÿ îáåðíóëîñÿ ³ëþ糺þ, ÿêà ïîñëàáèëà çäàòí³ñòü æåðòâ âèçíàâàòè ñâîþ äîëþ ÷è òîé ôàêò, ùî ñâ³ò íå âðÿòóº ¿õ – áî âîíè ºâðå¿. ÏÐÎÒÈ ÂÈÙÎÑÒ² ÄÓÕÓ ÍÀÄ ÏËÎÒÒÞ. Îñÿãíåííÿ öüîãî òàêîæ çì³íþº íàøå óÿâëåííÿ ïðî ³ñòîðè÷íó ïðîñòîäóøíó õðèñòèÿíñüêó ïîëåì³êó íà òåìó "²çðà¿ëü ïëîò³" ñóïðîòè "²çðà¿ëþ äóõó". À é ñïðàâä³, õ³áà ²çðà¿ëü äóõó íå º óí³âåðñàëüí³øîþ òà ³äåéí³øîþ êàòåãîð³ºþ, îñìèñëåí³øèì, ó äóõîâíîìó â³äíîøåíí³, ñòàíîì, ïîð³âíÿíî ç òèì, â ÿêîìó ìè ïåðåáóâàºìî âîëåþ âèïàäêó íàðîäæåííÿ? Óò³ì Ãîëîêîñò çàñâ³ä÷óº çâîðîòíå. Êîëè âèíèêëà àáñîëþòíà ñèëà ³ çàÿâèëà ïðî ñâîþ ïðåòåíç³þ íà ðîëü Áîãà, òîä³ ³ñíóâàííÿ ²çðà¿ëþ ñòàëî àíòèòåçîþ äî ¿¿ âëàñíîãî ³ñíóâàííÿ. ²çðà¿ëü ïëîò³ ïðîñòèì ôàêòîì ñâîãî ³ñíóâàííÿ íàäຠñâ³ä÷åííÿ, à öå îçíà÷àº, ùî â³í áóâ "îá'ºêòèâíî" âîðîãîì òîòàë³òàðíî¿ äåðæàâè. Çà ò³ºþ ñàìîþ àíàëî㳺þ, í³ â³ääàí³ñòü ñåêóëÿðèçìó, àòå¿çìó ÷è áóäü-ÿê³é ³íø³é â³ð³, í³ íàâ³òü íàâåðíåííÿ äî õðèñòèÿíñòâà, íå ìîãëè í³âåëþâàòè âíóòð³øíüî ïðèòàìàííîãî ñòàòóñó áóòè ºâðåºì ³ áóòè çìóøåíèì âèñòîÿòè é çàñâ³ä÷èòè. Ôàêåíãåéì, Áåðêîâ³ö, Ðóáåíøòåéí òà ³íø³ ïèñàëè ïðî çàïåðå÷åííÿ çíà÷óùîñò³ îêðåìîãî ºâðåÿ òèì ôàêòîì, ùî éîãî äîëþ âèð³øåíî éîãî íàðîäæåííÿì – õî÷ áè ÿêèìè áóëè éîãî âïîäîáàííÿ. Îäíàê êëàñè÷í³ ºâðåéñüê³ òëóìà÷³ ïî-³íøîìó ³íòåðïðåòóâàëè öå. Âæå ñàì ôàêò, ùî ³ñíóâàííÿ ºâðåÿ çàïåðå÷óº àáñîëþòí³ ïðåòåí糿 ³íøèõ, îçíà÷àº, ùî ºâðåé çàñâ³ä÷óº. Àêò æèòòÿ ïðîìîâèñò³øèé â³ä çðå÷åííÿ íàì³ðó ñâ³ä÷èòè, ÿê ÿ çàçíà÷àâ ðàí³øå, êîëè ïèñàâ ïðî ñòðàõ Áîæèé. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó ðàáèíè ïî÷àëè çãàäóâàòè ïðèïèñóâàíó Ìàéìîí³äó íàñòàíîâó ïðî òå, ùî ºâðåé, óáèòèé áàíäèòàìè (ÿêèì, ìîæëèâî, ðóêè ðîçâ'ÿçóâàëî òå, ùî â³í ºâðåé), âìåð çàäëÿ îñâÿ÷åííÿ Áîæîãî ²ìåí³, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è ïðèìóøóâàëè éîãî ïåðåä ñìåðòþ çðåêòèñÿ þäà¿çìó òà ñâîãî Áîãà36. Öå ñâ³ä÷åííÿ, äàíå ñâ³äîìî ÷è íåñâ³äîìî, âèÿâëÿº ïðèõîâàíå çíà÷åííÿ "²çðà¿ëþ ïëîò³".

376

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ

Æèòòÿ ºâðåÿ íà ãðàí³ ðèçèêó, ³, îòæå, áóäü-õòî ç ºâðå¿â äຠñâ³ä÷åííÿ â óñ³ ÷àñè. ²çðà¿ëü äóõó ñâ³ä÷èòü ïðîòè òîãî æ ñàìîãî ³äîëîïîêëîíñòâà òà çëà. Áåçóìîâíî, áóëè ùèð³ õðèñòèÿíè, êîòð³ íå ïîñòóïàëèñÿ ñâî¿ìè ïðèíöèïàìè, ÷åðåç ùî ¿õ áóëî âèçíàíî íåáåçïå÷íèìè ³ âèñëàíî äî êîíöòàáîð³â. Ïðîòå ²çðà¿ëü äóõó ìຠëèøå âèá³ð ìîâ÷àòè; ñï³âïðàöþþ÷è ç âîðîãîì ó òàêèé ñïîñ³á, â³í ìîæå æèòè â áåçïåö³ é ñïîêî¿. Íå äèâíî, ùî çíà÷íà á³ëüø³ñòü â³ääàâàëà ïåðåâàãó áåçïåö³. ßê ïèøå Ôðàíêë³í ˳òòåëü, êîëè ÿçè÷íèöòâî ïåðåõîäèòü ó íàñòóï, õðèñòèÿíè "ìîæóòü çëèòèñÿ ç íèì ³ çíîâó ñòàòè ïðîñòî ÿçè÷íèêàìè, òîä³ ÿê ºâðå¿, â³ðóþ÷³ ÷è íåâ³ðóþ÷³, çàëèøàþòüñÿ ïðåäñòàâíèêàìè ³íøî¿ ³ñòîð³¿, ³íøîãî ïðîâèä³ííÿ"37. Öå ïåðåäáà÷àº, ùî â³äíèí³ îäíèì ³ç íàéâàãîì³øèõ ÷èííèê³â ñâ³ä÷åííÿ ïåðåä ëèöåì íàäçâè÷àéíî ïîòóæíèõ ñèë çëà áóäå ðîëü çàðó÷íèê³â, ïîçèö³ÿ íà ãðàí³ ðèçèêó, çóìîâëåíà áåçïîâîðîòíîþ ïðèâ'ÿçàí³ñòþ ëþäèíè äî ö³º¿ äîë³. Ôîðìóâàííÿ ïðèä³ëåíîãî âèáîðó ìຠñòàòè îäíèì ³ç çàâäàíü ìîðàëüíî¿ ïåäàãîã³êè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. Ó öüîìó ïîëÿãຠñåíñ îáðàíîñò³ â ºâðåéñüê³é â³ð³. Õðèñòèÿíñüêîþ àíàëî㳺þ öüîãî äîñâ³äó ìîæå áóòè â³äìîâà öåðêâè â³ä óí³âåðñàë³ñòñüêî¿ ðèòîðèêè, íåð³äêî îáëóäíî¿ äëÿ íå¿ ñàìî¿, ³ ôîðìóâàííÿ óÿâëåííÿ ïðî ñåáå ÿê ïðî ëþäåé Áîãà – âèðàçíó îáùèíó â³ðíèõ ³ç ïåâíèìè îçíàêàìè, – ÿê³ ìóñÿòü ñâ³ä÷èòè ñâ³òîâ³…

VIII. Æèòè çà ä³àëåêòèêîþ Æèòè çà ä³àëåêòèêîþ, ÿêó ÿ îêðåñëèâ, íàäçâè÷àéíî ñêëàäíî. ßê ìîæíà ïðèìèðèòè òàê³ íàäçâè÷àéí³ ëþäñüê³ é ìîðàëüí³ íàïðóæåíîñò³? Êëàñè÷í³ òðàäèö³¿ þäà¿çìó òà õðèñòèÿíñòâà ïðîïîíóþòü: øëÿõîì íåíàñòàííîãî â³äòâîðåííÿ ïî䳿, ã³äíî¿ íàñë³äóâàííÿ òà ñïîâíåíî¿ îäêðîâåííÿ. Ëèøå ò³, ùî ïåðåæèâàþòü òàêó âç³ðöåâó ïîä³þ âñ³ìà ô³áðàìè ñâ äóø³ – ÷åðåç îáùèíó â³ðíèõ – æèòèìóòü çã³äíî ç íåþ38. Òîæ, íà ì³é ïîãëÿä, â íàñòóïí³ äåñÿòèë³òòÿ é ñòîë³òòÿ ºâðå¿ òà íåºâðå¿, ùî âèáèðàþòü ñâî¿ì îð³ºíòèðîì Ãîëîêîñò, âèéäóòü íà íîâèé ñàêðàëüíèé âèòîê. ×îëîâ³êè é æ³íêè çáåðóòüñÿ ðàçîì, àáè ñêóøòóâàòè ïîöâ³ëîãî õë³áà Îñâåíö³ìà ³ êàðòîïëÿíîãî ëóøïèííÿ Áåðãåí-Áåëüçåíà. Âîíè ðîçïîâ³äàòèìóòü ä³òÿì, ÿê³ ïðèéäóòü, ïðî çëèäí³ é ãîëîä ãåòòî, ïðî âãàñàííÿ ñâ³òëà â î÷àõ "ìóñóëüìàí". ³äòâîðèòè é íàíîâî ïåðåæèòè Îñâåíö³ì äîïîìîæóòü äîêóìåíòè, ôîòîãðàô³¿ ³ íàâ³òü ô³ëüìè – çðîáëåí³ ÿê óáèâöÿìè, òàê ³ æåðòâàìè. Øêîäà, ùî öåé á³ëü ñòàíå íåâ³ää³ëüíîþ ÷àñòêîþ öüîãî

377

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ

æèòòºâîãî âèòêà, ïðîòå ìîæíà ñïîä³âàòèñÿ, ùî â³í íå çðóéíóº íàä³þ, à ðàäøå ïîñèëèòü â³äïîâ³äàëüí³ñòü, âîëþ é â³ðó. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà íåîáõ³äíî îñòåð³ãàòèñÿ ïðîñòî¿ íà䳿. ²çðà¿ëü º ÷óäîâèì ñèìâîëîì öüîãî. Ç îäíîãî áîêó, â³í ï³äòâåðäæóº ïðàâî íàä³ÿòèñÿ ³ ãîâîðèòè ïðî îíîâëåíå æèòòÿ ï³ñëÿ çíèùåííÿ. Ç ³íøîãî æ áîêó, éîìó ïîñò³éíî çàãðîæóº ãåíîöèä. Íàðàç³ â³í íå íà âèñîò³, îäíàê íåñïîä³âàíî ç'ÿâëÿþòüñÿ ³ ïåðñïåêòèâè äëÿ ìèðó. Áóäü-ÿêà íàä³ÿ ìຠáóòè òâåðåçîþ, ïîáóäîâàíîþ íà ï³ñêó â³ä÷àþ ³ â³ëüíîþ â³ä ³ëþç³é. Ïðîòå ºâðåéñüêà ³ñòîð³ÿ óòâåðäæóº íàä³þ. Äîçâîëþ ñîá³ ñêîðèñòàòèñÿ ùå îäíèì á³áë³éíèì îáðàçîì. Êëóáè äèìó â³ä ò³ë óäåíü ³ ñòîâï âîãíþ êðåìàòîð³¿â óíî÷³ ìîæóòü ³ùå ñïðÿìóâàòè ëþäñòâî äî ìåòè ³ äîâåñòè éîãî äî òîãî äíÿ, êîëè ëþäñüê³ ³ñòîòè áóäóòü ïðèâ'ÿçàí³ îäíå äî îäíîãî, òàêîþ çíà÷íîþ ì³ðîþ ðîçä³ëÿòèìóòü á³ëü îäíå îäíîãî ³ íàñò³ëüêè î÷èñòÿòüñÿ é ñòàíóòü ñàìîêðèòè÷íèìè, ùî í³êîëè çíîâ Ãîëîêîñò íå çìîæå ïîâòîðèòèñÿ. Ìîæëèâî, íàì ñë³ä ìîëèòèñÿ, ùîáè ç æàõó, ñïîâíåíîãî êðîâ³ é áîëþ, âèéøëî îíîâëåíå ëþäñòâî é â³ðà, ÿê³ çìîæóòü çðîáèòè âçàºìí³ ïðîáí³ êðîêè äî ñïàñ³ííÿ. Òîä³ íàñïðàâä³ ìåñ³ÿ áóäå ñåðåä íàñ. Ìîæëèâî, òîä³ ìîâ÷àííÿ áóäå ïîðóøåíî. Îäíàê ùîäî ïåðñïåêòèâè òàêî¿ íà䳿, çâè÷àéíî â íàø ÷àñ, êðàùå ïîìîâ÷àòè. Ïðèì³òêè * Ïðàöÿ íàä ö³ºþ ñòàòòåþ çä³éñíþâàëàñÿ çà ï³äòðèìêè ïðåäñòàâíèê³â Íàö³îíàëüíîãî áëàãîä³éíîãî ôîíäó ãóìàí³òàðíî¿ äîïîìîãè â 1974-1975 ðîêàõ, à òàêîæ çà íàóêîâî¿ ï³äòðèìêè Ôîíäó Ìåéíãàðäòà Øï³ëüìàíà ïðè ³ää³ëåíí³ ºâðåéñüêèõ ñòóä³é â ѳò³-êîëåäæ³ (CUNY). Àâòîð âèñëîâëþº ïîäÿêó ïðîôåñîðîâ³ Îë³â³íó Ðîçåíôåëüäó ç ²íä³àíñüêîãî óí³âåðñèòåòó çà éîãî óâàæíå ïðî÷èòàííÿ öüîãî òåêñòó òà ÷èñëåíí³ êîðèñí³ çàóâàãè ðåäàêòîðñüêîãî õàðàêòåðó, à òàêîæ íèçêó áåñ³ä â ªðóñàëèì³, ùî ñïðàâèëè âïëèâ íà îñòàòî÷íèé çì³ñò öüîãî åñå. Óçÿòî ç: Eva Fleischner, Auschwitz: Beginning of a New Era? Reflections on the Holocaust. New York: Ktav, 1977. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó. ** Âèñòóïàþ÷è ï³ä ïñåâäîí³ìîì, ÿêèéñü ñâÿùåíèê, ùî áóâ ôàêòè÷íèì àâòîðîì òåêñò³â Ïàïè ²îàííà, îïóáë³êóâàâ çâ³ò ïðî Âàòèêàí II, â ÿêîìó ñòâåðäæóâàëîñÿ, ùî Ïàïà ²îàíí ñêëàâ ìîëèòâó ïðî ºâðå¿â. Òåêñò, ÿêèé ïîâèíåí áóâ çà÷èòóâàòèñÿ â óñ³õ êàòîëèöüêèõ öåðêâàõ, ãëàñèâ: «Ìè ñâ³äîì³ ñüîãîäí³ òîãî, ùî ÷åðåç ñë³ïîòó, ÿêà âïðîäîâæ áàãàòüîõ ñòîë³òü ïåëåíîþ ëåæàëà íà íàøèõ î÷àõ, ìè âæå íå çäàòí³ áà÷èòè êðàñó îáðàíîãî Òîáîþ íàðîäó… Ìè óñâ³äîìëþºìî, ùî Êà¿íîâà ïå÷àòü â³äáèòà íà íàøèõ ÷îëàõ. Óïðîäîâæ ñòîë³òü íàø Áðàò Àâåëü ëåæàâ ó êðîâ³, ÿêó ìè ïðîëèâàëè, àáî

378

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ çàëèâàâñÿ ñë³çüìè, äî ÿêèõ ìè ñïðè÷èíÿëèñÿ, çàáóâàþ÷è ïðî Òâîþ ëþáîâ. Ïðîñòè íàñ çà ðîçïèíàííÿ Òåáå âäðóãå â ¿õí³é ïëîò³. Áî íå çíàëè, ùî òâîðèëè…»14 Õî÷ öÿ ìîëèòâà º àïîêðèô³÷íîþ (æîäíèõ ñë³ä³â ¿¿ â äîêóìåíòàõ ²îàííà íå çíàéäåíî), ïîâñþäíå âèçíàííÿ ¿¿ àâòîðñòâà çà Ïàïîþ â³ääçåðêàëþº øèðîêî çíàíèé ôàêò âèñëîâëþâàííÿ íèì æàëþ é ñòóðáîâàíîñò³.

1 Elie Wiesel, Night (New York: Hill & Wang, 1960), pp. 43–44.

2 Michael Dov Weissmandl, Min Hametzar (1960; reprint ed., Jerusalem, n.d.) p. 24. Äèâ. òàêîæ çâ³ò Âàéñìàíäëÿ ïðî éîãî áåñ³äó ç ïàïñüêèì íóíö³ºì ó 1944 ðîö³. ³í öèòóº òàêå âèñëîâëþâàííÿ íóíö³ÿ: «Íåìຠó ñâ³ò³ íåâèííî¿ êðîâ³ ºâðåéñüêèõ ä³òåé. Íà âñ³é ºâðåéñüê³é êðîâ³ ëåæèòü ïðîâèíà. Âè ìóñèòå âìåðòè. Öå ïîêàðàííÿ, ùî ÷åêàëî íà âàñ çà âàø ãð³õ [áîãîâáèâñòâî]». Äîêòîð ˳â³ÿ Ðîòê³ðõåí ³ç ßä Âàøåìó çâåðíóëà ìîþ óâàãó íà òîé ôàêò, ùî ïàïñüêèé íóíö³é íàìàãàâñÿ ïîñïðèÿòè ïîðÿòóíêó ºâðå¿â ³ ñêîðèñòàâñÿ äëÿ öüîãî ñâî¿ì àâòîðèòåòîì. Öèòàòà Âàéñìàíäëÿ âèäàºòüñÿ íåñóì³ñíîþ ³ç öèì îáðàçîì ïàïñüêîãî íóíö³ÿ. Äîêòîð Ðîòê³ðõåí çàóâàæóº, ùî Âàéñìàíäëü ÷åðåç áàãàòî ðîê³â ïîìèëêîâî ïðèïèñàâ öå âèñëîâëþâàííÿ íå ò³é îñîá³. Ó áóäü–ÿêîìó âèïàäêó ïîáóòóâàííÿ ïîä³áíîãî ñóäæåííÿ ïðî òå, ùî ºâðå¿ çàñëóæèëè ñâîþ äîëþ ÿê ïîêàðàííÿ çà áîãîâáèâñòâî ÷è íåïðèéíÿòòÿ Õðèñòà, ñêëàäຠõàðàêòåðíå é ïîøèðåíå ÿâèùå. Ùîäî ä³ÿëüíîñò³ ïàïñüêîãî íóíö³ÿ äèâ. Livia Rotkirchen, «Vatican Policy and the Jewish ‘Independent’ Slovakia (1939–1945)», Yad Vashem Studies 6 (1967): pp. 27–54.

3 Ïàñòîðñüêå ïîñëàííÿ â³ä 25 áåðåçíÿ 1941 – A.B. Freiburg, no. 9, March 27, 1941, p. 388; öèòóºòüñÿ â êí.: Günter Lewy, The Catholic Church and Nazi Germany (New York: McGraw–Hill, 1964), p. 294.

4 Saul Friedländer, Pius XII and the Third Reich: A Documentation (New York: Knopf, 1966), p. 97. Ïîð³âí. çàãàëîì îáãîâîðåííÿ óêàç³â Âàòèêàíîì – ibid., pp.

92–99.

5 «Ein Wort zur Judenfrage, der Reichsbruderrat der Evangelischen Kirche in Deutschland» – îïóáë³êîâàíî 8 êâ³òíÿ 1948 â êí.: Dietrich Goldschmidt and Hans-Joachim Kraus, eds., Der Ungekundigte Bund: Neue Begegund von Juden und christlicher (Stuttgart, 1962), pp. 251–54. Ìàñøòàáè ñïðèÿííÿ áëèçüêèõ äî Âàòèêàíó ê³ë âòå÷³ íàöèñòñüêèõ âîºííèõ çëî÷èíö³â ëèøå òåïåð ñòàþòü î÷åâèäíèìè. Äèâ. ùîäî öüîãî Gitta Sereny, Into That Darkness (London: Andre Deutsch, 1974), pp. 289–323. Äèâ. òàêîæ Ladislav Farago, Aftermath: Martin Bormann and the Fourth Reich (New York: Simon & Schuster, 1974).

6 Ïîð³âí. ìåìîðàíäóì, ïîäàíèé êàíöëåðó óòëåðó 4 ÷åðâíÿ 1936 – â êí.: Arthur C. Cochrane, The Church’s Confession Under Hitler (Philadelphia: Westminster Press, 1962), pp. 268–79; J.S. Conway, The Nazi Persecution of the Churches (London: Weidenfeld & Nicolson, 1968), pp. XX, XXII, 84–85, 261–65.

7 A. Roy Eckardt, Elder and Younger Brothers (New York: Schribner’s, 1967), p. 107.

8 Ìàòåð³àëè ñóäó íàä êåð³âíèêàìè àéíçàòöãðóï çàñâ³ä÷óþòü, ùî ç-ïîì³æ

379

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐà äâàäöÿòè ÷îòèðüîõ îáâèíóâà÷åíèõ Øóáåðò, ˳íäîâ, Øóëüö, Áëþìå, Áðàóíå, Çàíäáåðãåð, Ãåíø, Øòðàóõ òà Êë³íãåëüãüîôåð áóëè ïðàâíèêàìè. Ñåðåä ³íøèõ ôàõ³âö³â áóëè àðõ³òåêòîð Áëîáåëü, åêîíîì³ñò dzáåðã, ïðîôåñîð dzêñ, áàíê³ð Íîñêå, âèêëàäà÷ ñåðåäíüî¿ øêîëè Øòàéìëå, åêîíîì³ñò Îëåíäîðô, äàíòèñò Ôåíäëåð ³ îñòàíí³é, àëå íå ìåíø âàæëèâèé – äóõîâíèé ñëóæèòåëü Á³áåðøòåéí.

9 Arnold Toynbee, A Study of History, vol. 60, p. 433, öèòóºòüñÿ â êí.: Eliezer Berkovits, Faith After the Holocaust (New York: Ktav, 1973), p. 18.

10 Arthur Herzberg, The French Enlightenment and the Jews (New York: Columbia University Press, 1968); Uriel Tal, Yahadut V’Natzrut BaReich Ha-Sheni [ªâðå¿ òà õðèñòèÿíè çà ÷àñ³â Äðóãîãî ðåéõó], 1870–1914 (Jerusalem: Magnes Press, 1969); Eleanore Sterling, Er Ist Wie Du: Fruh Geschichte des Anti Semitismus in Deutschland, 1915–1850 (Munich: Chr. Kaiser, 1956). Ñë³ä òàêîæ çàçíà÷èòè ãîñòð³ âèñëîâè Åë³ Â³çåëÿ ïðî ìîðàëüíèé çàíåïàä ó òàáîðàõ «³íòåëåêòóàë³â, ë³áåðàë³â, ãóìàí³ñò³â, ïðîôåñîð³â ñîö³îëî㳿 ³ ¿ì ïîä³áíèõ».

Elie Wiesel, «Talking and Writing and Keeping Silent» â êí.: Franklin H. Littell and Hubert G. Locke, The German Church Struggle and the Holocaust (Detroit: Wayne State University Press, 1974), p. 273. Ìîæëèâî, ùî ðåëÿòèâ³çì ³ òåðïèì³ñòü, ñàì³ ïî ñîá³ ãàðí³ àáî æ íåéòðàëüí³ ìîðàëüí³ ÿêîñò³, â ïîºäíàíí³ ç íàäì³ðíèì ðàö³îíàë³çìîì ³ ôóíêö³îíàë³çìîì ñïðè÷èíÿþòüñÿ äî ïîñëàáëåííÿ çäàòíîñò³ äàâàòè áåçêîìïðîì³ñíó â³äñ³÷ çëó: çà ¿õí³ìè ïîãëÿäàìè, âñå â³äíîñíå ³ íåìຠíåîáõ³äíîñò³ ñêàçàòè í³! áóäü–ÿêîþ ö³íîþ.

11 Henry Feingold, The Politics of Rescue (New Brunswick: Rutgers University Press, 1970), âñþäè ³ ðåçþìå, pp. 295–307; David Wyman, Paper Walls (Amherst: University of Massachusetts Press, 1968).

12 Punishment for War Crimes: The Inter-Allied Declaration Signed at St. James’s Palace, London on 13th January, 1942 and Relative Documents (New York: United Nations Information Office, [1943], p. 5–6. Äèâ. òàêîæ U.S. Department of State, Foreign Relations of the United States: Diplomatic Papers, 1942 (Washington: Government Printing Office, 1960), vol. 1, p. 45; Foreign relations of the United States: Diplomatic Papers, 1941 (Washington: Government Printing Office, 1958), vol. 1, p. 447.

13 Alexander Donat, The Holocaust Kingdom: A Memoir (New York: Rinehart. 1965), p. 103.

14 F.E. Cartus [pseud.], «Vatican II and the Jews», Commentary, January 1965, p. 103.

15 Elie Wiesel, The Accident (New York: Hill & Wang, 1962), p. 91.

16 Elie Wiesel, «The Death of My Father», â êí.: Legends of the Forest (New York: Holt, Rinehart & Winston, 1968), pp. 2, 4, 5, 6, 7; idem, The Gates of the Forest (New York: Holt, Rinehart & Winston, 1966), pp. 194, 196, 197, 198, 224, 225–26.

17 Gershom Scholem, Sabbatai Zevi: The Mystical Messiah (Princeton: Princeton University Press, 1973).

380

ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ Ïîð³âí. Maimonides, Commentary on the Mishnah, Sanhedrin, chap. 10, mishnah 1.

19 Eliezer Berkovits, Faith after the Holocaust (New York: Ktav, 1973); Emil Fackenheim, God’s Presence in History (New York: New York University Press, 1970); Richard Rubenstein, After Auschwitz (Indianapolis: Bobbs-Merrill, 1968), çîêðåìà pp. 128–29.

20 Richard Rubenstein, «Homeland and Holocaust», â êí.: The Religious Situation 1968 (Boston: Beacon Press, 1969), pp. 39–111.

21 Wiesel, Night, p. 71.

22 Wiesel, The Gates of the Forest, pp. 225–26.

23 Ïîð³âí. Rudolf Hoess, Commandant of Auschwitz (London: Weidenfeld & Nicolson, 1959), pp. 88–91; Saul Friedlander, Counterfeit Nazi: The Ambiguity of Good, (London: Weidenfeld & Nicolson, 1969); pp.21–22, 36, 59, 64.

24 Ïîð³âí. I. Greenberg, The Rebirth of Israel: Event and Interpretation (ãîòóºòüñÿ äî äðóêó).

25 Äëÿ ïîð³âíÿííÿ é ïðîòèñòàâëåííÿ äèâ. Marshall Sklare (with Joseph Greenblum), Jewish Identity on the Suburban Frontier (New York: Basic Books, 1967), çîêðåìà pp. 214–49, 322–26, òà T.I. Lenn and Associates, Rabbi and Synagogue in reform Judaism (Hartford: Lenn and Associates, 1972), çîêðåìà chap. 13, pp. 234–52. Çâåðí³òü îñîáëèâó óâàãó íà çðóøåííÿ ñåðåä ìîëîä³ – p. 242. Ïîð³âí. òàêîæ, ÿêèé íèçüêèé ðåéòèíã çàéìຠ²çðà¿ëü ÿê «ñóòòºâà» êàòåãîð³ÿ îö³íþâàííÿ ïîíÿòòÿ «õîðîøèé ºâðåé» ó â³äïîâ³äÿõ ðåñïîíäåíò³â ó êí. Sklare, p. 322.

26 Ïîð³âí. B.T. Yoma 68b.

27 Jose Faur, «Reflections on Job and Situation Morality», Judaism 19, no. 2 (Spring 1970): 219–25, çîêðåìà p. 220; André Neher, «Job: The Biblical Man», Judaism 13, no. 1 (Winter 1964): 37–47; Robert Gordis, «The Lord Out of the Whirlwind», ibid., çîêðåìà pp. 49–50, 55–58, 62–63. Äèâ. òàêîæ Margarethe Susman, Das Buch Hiob und das Schicksal des jüdischen Volkes (Zurich: Steinberg, 1946).

28 Joseph B. Soloveichik, «Kol Dodi Dofek», in Torah U’Meluchah, ed. Simon Federbush (Jerusalem: Mossad Harav Kook, 1961), pp. 11–44, çîêðåìà pp.

21–25.

29 Günter Lewy, The Catholic Church and Nazi Germany; Gordon C. Zahn, German Catholics and Hitler’s Wars: A Study in Social Control (New York: Sheed & Ward, 1962); idem, In Solitary Witness: The Life and Death of Franz Jägerstätter (London: Chapman, 1966).

30 Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal (Nuremberg, 1947–49), vol. 29, 1919. Ïîñòñêðèïòóì íàäðóêîâàíî â Nazi Conspiracy and Aggression vol. 4, pp. 518–72, çîêðåìà pp. 559, 563–64, 566 ³ äàë³, öèòóºòüñÿ â Joachim C. Fest, The Face of the Third Reich (London: Weidenfeld & Nicolson, 1970), p. 119.

31 Wiesel, Night, pp. 73–74.

32 Falconi, The Silence of Pius XII (Boston: Little, Brown, 1970), pp. 74–80; 18

381

²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐà Saul Friedländer, Pius XII and the Third Reich, pp. 123, 139 ³ äàë³.

33 J. S. Conway, The Nazi Persecution of the Churches, pp. 261–65; Saul Friedlander, Counterfeit Nazi, pp. 37, 38, 145–49; Falconi, Silence of Pius XII, p.

87; Friedlander, Pius XII and the Third Reich, pp. 92–102, îäíàê äèâ. òàêîæ pp.

114 ³ äàë³; Gitta Sereny, Into That Darkness, pp. 276 ³ äàë³, 292–303. Äèâ. òàêîæ Weissmandl, Min Hametzar, pp. 21–22, 23–24. Ïîð³âí. òàêîæ mea culpa Êàðëà Áàðòà ñòîñîâíî ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ â ëèñò³ äî Åáåðãàðäòà Áåòãå, öèòîâàíîìó â E. Bethge, «Troubled Self–Interpretation and Uncertain response in the Church Struggle», in Littell and Locke, German Church Struggle, p. 167.

34 Ïîð³âí. Irving Greenberg, «A Hymn to Secularists» (ijàëîã ²ðâ³íãà Ãð³íáåðãà òà Ëåîíàðäà Ôåéíà íà Ãåíåðàëüí³é Àñàìáëå¿ â ×èêàãî 15 ëèñòîïàäà 1974 [êàñåòà, ðîçïîâñþäæóâàíà Ðàäîþ ºâðåéñüêèõ ôåäåðàö³é òà áëàãîä³éíèõ ôîíä³â, Íüþ-Éîðê, 1975]).

35 Ïîð³âí. Erich Fromm, The Fear of Freedom (Àìåðèêàíñüêà íàçâà: Escape from Freedom), 1st ed. (London; Routledge & Kegan Paul, 1942). Äèâ.

George Stein, The Waffen SS (Ithaca: Cornell University Press, 1970); ùîäî ñâ³ä÷åííÿ Îëåíäîðôà äèâ. Trials of War Criminals Before the Nuremberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 10, October 1946 – April 1949 (Washington: Government Printing Office, 1952), vol. 4; United States of America v. Otto Ohlendorf et al., case No. 9, pp. 384–91.

36 Ïðèïèñóâàíà Ìàéìîí³äó íàñòàíîâà öèòóºòüñÿ â íàðèñ³ ðàáèíà Ñèìîíà Ãóáåðáàíäà ïðî ʳääóø Ãàøåì (îñâÿ÷åííÿ Áîæîãî ³ìåí³), çíàéäåíîìó â ç³áðàíí³ éîãî òâîð³â íà òåìó Ãîëîêîñòó, âèäàíîìó â³ä íàçâîþ Kiddush Hashem (Tel Aviv: Zachor 1969), p. 23. Ðàáèí Ìåíàõåì dzºìáà, âèäàòíèé òàëìóäèñòñüêèé äîñë³äíèê ³ç Âàðøàâè, öèòóâàâ öþ ñàìó íàñòàíîâó Ìàéìîí³äà â êí.: Hillel Seidman, Yoman Ghetto Varsha (New York: Jewish Book, 1959), p. 221. Âè÷åðïíå îáñòåæåííÿ òâîð³â Ìàéìîí³äà (â òîìó ÷èñë³ êîíñóëüòàö³ÿ ç äîêòîðîì Õàéìîì Ñîëîâåé÷èêîì, ÿêèé âèäàâ ì³ìåîãðàô³÷íå ç³áðàííÿ òâîð³â Ìàéìîí³äà ïðî ʳääóø Ãàøåì äëÿ ªâðåéñüêîãî óí³âåðñèòåòó) ïîêàçàëî, ùî òàêî¿ íàñòàíîâè ó Ìàéìîí³äà íåìàº. Îáñòîþâàííÿ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ïîãëÿäó, ùî Ìàéìîí³ä âèäàâ òàêó íàñòàíîâó – íàâ³òü òàêèì äîñë³äíèêîì Ìàéìîí³äà, ÿê dzºìáà – ñâ³ä÷èòü ïðî íàãàëüíó ïîòðåáó â òàê³é íàñòàíîâ³. Ðàáèíè ³íñòèíêòèâíî âèçíàëè, ùî êîæíèé ºâðåé äàâàâ ñâ³ä÷åííÿ, êîëè éîãî âáèâàëè ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó – ñàìå òå ñâ³ä÷åííÿ, ÿêå íàöèñòè òàê íåñàìîâèòî íàìàãàëèñÿ çàãëóøèòè, âáèâàþ÷è âñ³õ ºâðå¿â. Öå ñóïåðå÷èòü çàóâàãàì Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà – äèâ. «Some Perspectives on Religious Faith After Auschwitz», in Littell and Locke, German Church Struggle, p. 263.

37 Franklin H. Littell, The German Phoenix: Men and Movements in the Church in Germany (Garden City, N.Y., 1960), p. 217.

38 Õàããàäà–Ïåñàõ; Âèõ³ä 12:13, 20:1–14á 22:21; Ëåâ³ò 11, çîêðåìà â³ðø 45, 19:33–36, 23:42–43, 25:34–55; Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 4:30–45, 5:6–18, 15:12– 18, 16:1–12; ªãîøó¿ 24; Ñóää³â 2:1–5, 11–12; ªðå쳿 2:1–9, 7:22–27, 11:1–8, 16:14–15, 22:7–8, 31:3–33, 32:16–22, 34:8–22; ªçå곿ëÿ 20; Íåå쳿 9.

382

Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òà Åë³ Â³çåëü Á³ëüø³ñòü âàðò³ñíèõ äîñë³äæåíü îá’ºêòèâí³ é íåóïåðåäæåí³. Îá’ºêò äîñë³äæåííÿ îáñòåæóºòüñÿ ï³ä ì³êðîñêîïîì àáî ç ïåâíî¿ â³äñòàí³. Ó êàá³íåò³ ÷è ëàáîðàòî𳿠íàóêîâåöü ðîçì³ðêîâóº íàä ïðåäìåòîì, â³äêèäຠóïåðåäæåííÿ ³ øóêຠÿñíîñò³ òà ³ñòèíè. ijàëîãè òàêèõ ó÷åíèõ, âèäðóêóâàí³ â íàóêîâèõ ôîë³àíòàõ, – öå ñêðóïóëüîçíèé îáì³í íàóêîâèìè äîñÿãíåííÿìè. ¯õí³ ïðàö³ âèêëèêàþòü çàõîïëåííÿ. ²íîä³ â ä³àëîç³ ïðîÿâëÿºòüñÿ ³íøà ôîðìà ï³çíàííÿ. Ëþäè, ÿê³ á’þòüñÿ íàä ðîçâ’ÿçàííÿì ÿêîãîñü ïèòàííÿ âïðîäîâæ ðîê³â, ä³ëÿòüñÿ ñâî¿ìè íàéãëèáøèìè, íàéñîêðîâåíí³øèìè ÷è íàéïåêó÷³øèìè äóìêàìè â íà䳿 íà òå, ùî ¿õí³é âíóòð³øí³é ïîøóê ñïðèÿòèìå ïðîñâ³òëåííþ ïîãëÿä³â ¿õíüî¿ àóäèòîð³¿, âèÿâëåííþ é óñóíåííþ ñóïåðå÷íîñòåé ç ³ñòèíîþ. Ó ïîä³áíèõ âèïàäêàõ òåîëîã³÷íèé ä³àëîã ñòຠñïîâ³ääþ, êàòàðñèñíèì î÷èùåííÿì. Îäèí òàêèé ä³àëîã â³äáóâñÿ íà ïåðø³é ̳æíàðîäí³é íàóêîâ³é êîíôåðåíö³¿ íà òåìó “Áîðîòüáà í³ìåöüêî¿ öåðêâè ³ Ãîëîêîñò”, ïðîâåäåí³é ó Âåéíñüêîìó [Wayne] äåðæàâíîìó óí³âåðñèòåò³ â 1970 ðîö³. Îðãàí³çîâàíà Ôðàíêë³íîì Ã. ˳òòåëåì, Ãóáåðòîì Ã. Ëîêêå òà ³íøèìè, öÿ ùîð³÷íà êîíôåðåíö³ÿ ïðîäîâæóº çíàéîìèòè ç íåîðäèíàðíèìè ðîçâ³äêàìè ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó. Ïðîòå æîäíà ç äîïîâ³äåé, ïðîãîëîøåíèõ íà öèõ ç³áðàííÿõ, íå âèêëèêàëà á³ëüøî¿ óâàãè, í³æ çóñòð³÷ çà ó÷àñò³ äâîõ âåëåò³â ó öàðèí³ äîñë³äæåíü Ãîëîêîñòó: Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà, ÷èÿ ïðàöÿ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà: Ðàäèêàëüíà òåîëîã³ÿ òà ñó÷àñíèé þäà¿çì” ñïîíóêàëà ºâðåéñüêó îáùèíó çàìèñëèòèñÿ íàä òåîëîã³÷íèìè ïèòàííÿìè, ùî ïîñòàëè ó çâ’ÿçêó ç Ãîëîêîñòîì òà ²çðà¿ëåì, é Åë³ Â³çåëÿ, òîä³ ùå ìîëîäèì ïèñüìåííèêîì, ÿêèé ðàïòîì ñòàâ çíàìåíèòèì ï³ñëÿ äåñÿòèë³òíüîãî ìîâ÷àííÿ é íàñòóïíèõ ï’ÿòíàäöÿòè ðîê³â â³äíîñíî¿ áåçâ³ñíîñò³, âèñòóïàþ÷è â³ä ³ìåí³ æåðòâ Ãîëîêîñòó. Îáèäâà âîíè çàñâ³ä÷óâàëè ³ñòèíó, ÿêó ïåðåæèëè. Îäèí ³ç ó÷àñíèê³â öüîãî ä³àëîãó ãîâîðèâ ïðî çîâí³øí³é âèì³ð Ãîëîêîñòó – ïðî âëàäó é ïàíóâàííÿ, ïîë³òèêó òà òåõíîëîã³þ. Äðóãèé ãîâîðèâ ïðî âíóòð³øí³é ñâ³ò êîíöòàáîðó – ïðî íåïîêîðó ³ äóõîâíèé îï³ð, ïðî áîæåñòâåíí³ñòü ³ ëþäÿí³ñòü, ïðî â³ä÷àé ³ ºâðåéñüêó æèòòºçäàòí³ñòü. Çóñòð³÷ áóëà áåçïîñåðåäíüîþ ³ íåî÷³êóâàíîþ. ˳òòåëü ³ Ëîêêå – ðåäàêòîðè êíèæêè, ó ÿê³é âïåðøå îïóáë³êîâàíî ä³àëîã ì³æ Ðóáåíøòåéíîì ³ ³çåëåì – ïèøóòü: “Ó ñåðåäó, íà âå÷³ðíüîìó çàñ³äàíí³ êîíôåðåíö³¿

383

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

âèäàòíèé ïèñüìåííèê Åë³ Â³çåëü ïîâèíåí áóâ âèñòóïèòè ç äîïîâ³ääþ “˳òåðàòóðà ïðî Ãîëîêîñò”. ßê çàçíà÷èâ ó ñâî¿õ âñòóïíèõ çàóâàãàõ ïàí ³çåëü, â³í ïåðåäóìàâ äîïîâ³äàòè íà îãîëîøåíó òåìó, à íàòîì³ñòü âèð³øèâ çâåðíóòèñÿ ïî÷àñòè äî ìàòåð³àëó, ïîäàíîãî ðàí³øå äîêòîðîì Ðè÷àðäîì Ðóáåíøòåéíîì, à òàêîæ òîðêíóòèñÿ øèðøèõ, á³ëüø çàñàäíè÷èõ ïèòàíü ïðî Ãîëîêîñò: ïðî ùî ìîæíà ñêàçàòè, à ïðî ùî – íàïèñàòè; äå äîðå÷í³øå ìîâ÷àííÿ, à ùî ìîæíà çàñâ³ä÷èòè ëèøå æèòòÿì?” Ò³, ùî ïîáóâàëè íà ö³é êîíôåðåíö³¿, ïðîäîâæóþòü çãàäóâàòè öåé ä³àëîã. Òàêèé îáì³í ïîãëÿäàìè ñêëàäຠñóòü ³íòåëåêòóàëüíîãî ïîøóêó. Öå ñêëàäîâà íàóêîâèõ çíàíü ïðî Ãîëîêîñò. Ïðèì³ðîì, ó 1987 ðîö³ õðèñòèÿíñüêèé òåîëîã Ìàéêë Ä. Ðàºí, îäèí ³ç íàéìîëîäøèõ ó÷åíèõ, ïðèñóòí³õ íà ö³é êîíôåðåíö³¿, çãàäóº ïðî ñâî¿ “áëèñêó÷³ é çì³ñòîâí³ ðîçìîâè ³ç ñóñ³äîì çà îá³äí³ì ñòîëîì ðàáèíîì Ðè÷àðäîì Ðóáåíøòåéíîì…” ³í ïèøå: “Öå çíàìåííî, ç ïîãëÿäó òîãî, ùî ÿ õî÷ó ïîâ³äîìèòè: ñàìå Ðóáåíøòåéí áóâ ïåðøèì, õòî ðîçïîâ³â ìåí³ ïðî òâîðè Åë³ Â³çåëÿ. Ñåðåä ³íøîãî â³í ñêàçàâ, ùî öå íàéâàæëèâ³øèé ãîëîñ, äî ÿêîãî ñë³ä ïðèñëóõàòèñÿ ñüîãîäí³”. Ðàºí ïðîäîâæóº ðîçïîâ³äàòè, ÿê âèñòóï Ðóáåíøòåéíà íà ÷åòâåðòèé äåíü êîíôåðåíö³¿, ïî îá³ä³, çàëèøèâ “íàñòð³é ïåâíîãî íåñïîêîþ”, ÿêèé áóâ ùå “ïîì³òíèé â àóäèòîð³¿, êîëè Åë³ Â³çåëü âèéøîâ äëÿ âèñòóïó â òîé âå÷³ð”. Ïîëèøèâøè îñòîðîíü á³ëüø³ñòü ³ç ï³äãîòîâëåíîãî íèì ìàòåð³àëó, ³çåëü âäàâñÿ äî äèíàì³÷íî¿ îäïîâ³ä³ Ðóáåíøòåéíó. Áàãàòî õòî â àóäèòî𳿠– çîêðåìà é äåÿê³ ïðèÿòåë³ Ðàºíà ³ç õðèñòèÿí – ó ö³é ïîëåì³ö³ áóëè íà áîö³ ³çåëÿ, îäíàê Ðàºí çàñòåð³ã, çîêðåìà õðèñòèÿí: “Íå âèêîðèñòîâóéòå â³ðó ³çåëÿ ÿê àðãóìåíò äëÿ â³äêèäàííÿ òîãî çàêëèêó äî ñóìí³âó, ùî Ðóáåíøòåéí ó ñâîºìó âèñòóï³ àäðåñóâàâ âàì. Âè íå ïîâèíí³ óíèêàòè éîãî, áî öå òîé âîãíåííèé ïîò³ê, ÿêèé âè ìàºòå çäîëàòè íà ñâîºìó øëÿõó äî ïîãëèáëåíî¿ â³ðè”. Íà äóìêó Ðàºíà, “âèñëîâëåíèé ºâðåºì [Ðóáåíøòåéíîì] ñóìí³â ùîäî ³ñíóâàííÿ Áîãà Òîðè ÿê Áîãà ³ñòî𳿠º íàâ³òü çàãðîçëèâ³øèì [äëÿ õðèñòèÿíñüêî¿ òðàäèö³¿ òà ïåðåêîíàíü], í³æ ºâðåéñüê³ ï³äòâåðäæåííÿ â³ðè, áî â³í êðèòèêóº îñíîâîïîëîæíèé çàñíîâîê óñ³º¿ á³áë³éíî¿ â³ðè”. Ðàºí íå îäèíîêèé ó ñâî¿õ ç³çíàííÿõ ó òîìó, ùî â³í âñå ùå ðîçì³ðêîâóº íàä “ïèòàííÿì, ùî ïîñòàëî ì³æ ³çåëåì, ÿêèé ãîâîðèâ ³ç ïåðåêîíëèâ³ñòþ î÷åâèäöÿ, ³ Ðóáåíøòåéíîì, ÿêèé ãîâîðèâ ç àâòîðèòåòí³ñòþ áåççàñòåðåæíî¿ ÷åñíîñò³ é âèõîäÿ÷è ç³ ñâîãî âëàñíîãî ðàö³îíàëüíîãî â³ä÷óòòÿ ³ððàö³îíàëüíîãî âñåñâ³òó”. Ðàºí ï³äñóìîâóº: “Ïðèìèðåííÿ

384

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà ç æèòòÿì ó öüîìó àáñóðäíîìó ñâ³ò³ âëàäè áåç äàðîâàíîãî òðàäèö³éíîþ ðåë³ã³éíîþ â³ðîþ ïðèâ³ëåþ ðîçðàäè º òàê ñàìî ³ñòèííèì, ÿê ³ ï³äòâåðäæåííÿ ³çåëåì ðåë³ã³éíî¿ â³ðè ÿê ã³äíîãî íàøî¿ äîáè áëàãî÷åñòèâîãî áåçóìñòâà”. Ò³, ùî íå ïîáóâàëè íà ö³é êîíôåðåíö³¿, ìàþòü ³ùå íàãîäó îçíàéîìèòèñÿ ç ïîãëÿäàìè öèõ äâîõ äîñòîéíèê³â. ×èòà÷ ìîæå ï³äòðèìàòè òîãî ÷è òîãî ç íèõ àáî âèñòóïèòè ïðîòè îáîõ. Ó ö³é êðèòè÷í³é ïîëåì³ö³ áóëî îõîïëåíî âñ³ ïèòàííÿ, õàðàêòåðí³ äëÿ ðåë³ã³éíèõ äèñêóñ³é íà òåìó Ãîëîêîñòó. Ìîæëèâî, â³äïîâ³ä³ – òàêîæ, àëå òå, ùî âñ³ ïèòàííÿ, – òî íàïåâíå. Îáì³í äóìêàìè * I. Ðóáåíøòåéí: Äåÿê³ ïåðñïåêòèâè ðåë³ã³éíî¿ â³ðè ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà Îäíå ç íàéäàâí³øèõ çàâäàíü, ùî ïîñòàþòü ïåðåä áàòüêîì ó ºâðåéñüê³é òðàäèö³¿, – ç’ÿñóâàòè, ùî æ â³í ïåðåäàñòü ñâî¿ì ä³òÿì. Îñîáèñò³ñòü – öå çíà÷íîþ ì³ðîþ êâ³íòåñåíö³ÿ ïàì’ÿò³. Ôîðìóâàííÿ îñîáèñòîñò³ ó ä³òåé çàëåæèòü â³ä òîãî, ùî âîíè îòðèìóþòü â³ä ñâîãî áàòüêà. Îòæå, ðîçïî÷èíàþ÷è öþ áåñ³äó íà òåìó òåîëî㳿, ÿ õî÷ó ïîä³ëèòèñÿ ç àóäèòîð³ºþ îêðåìèìè ôàêòàìè, ùî ìàëè ì³ñöå â ìîºìó ðîäèííîìó êîë³. Ñïîíóêຠìåíå äî öüîãî ìîº ïåðåêîíàííÿ â òîìó, ùî òåîëîã³ÿ âæå íå ìîæå áóòè âèòëóìà÷åííÿì îòðèìàíîãî Ñëîâà Áîæîãî. Êîëèñü âîíà ìîãëà áóòè öèì. ²ç Ñüîðåíîì Ê’ºðêåãîðîì äî ö³º¿ äèñöèïë³íè óâ³éøëà ïåâíà äåùèöÿ ñóá’ºêòèâíîñò³. Òåîëîã ìóñèòü ïîä³ëèòèñÿ ç³ ñâî¿ìè ÷èòà÷àìè äîñâ³äîì îñîáèñòîãî ðåë³ã³éíîãî áóòòÿ. Âæå ìèíóëè ÷àñè, êîëè òåîëîã áóâ ïåðåäîâñ³ì ðå÷íèêîì ÷è çàõèñíèêîì ³íñòèòóö³éíî âèçíà÷åíî¿ â³ðè. ßêùî õòîñü õî÷å â íàø ÷àñ áóòè òåîëîãîì, â³í ïîâèíåí ïî÷àòè ç îñîáèñòî¿ óçãîäæåíîñò³. Âë³òêó 1960 ðîêó ÿ âïåðøå â³äâ³äàâ ªâðîïó. ß ïðîâ³â ë³òî ÷àñòêîâî â Àìñòåðäàì³, à ÷àñòêîâî íà ãîëëàíäñüêîìó êóðîðò³ ³ê-àí-Çåå, íà óçáåðåææ³ Ï³âí³÷íîãî ìîðÿ. ß ùîéíî îòðèìàâ ñòóï³íü äîêòîðà ³ õîò³â â³äâ³äàòè áàòüê³âùèíó äðóæèíè. Âîíà áóëà â òîìó æ â³ö³, ÿêîãî á äîñÿãëà Àííà Ôðàíê, ÿêùî á âîíà âèæèëà. Âîíà âòåêëà ç Ãîëëàí䳿 ï³ä ÷àñ ÷îòèðèäåííîãî âòîðãíåííÿ í³ìö³â ó òðàâí³ 1940 ðîêó. ×ëåíè ¿¿ ðîäèíè – ç ÷èñëà òèõ íåáàãàòüîõ ãîëëàíäñüêèõ ºâðå¿â, ÿê³ âö³ë³ëè ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Ó íàøèõ ïëàíàõ áóëî â³äâ³äàòè áóäèíîê, â ÿêîìó ìèíóëî ¿¿ äèòèíñòâî, à òàêîæ ïîçíàéîìèòèñÿ ç òèìè ¿¿ ðîäè÷àìè, êîìó ïîùàñòèëî âèæèòè.

385

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

Ñïî÷àòêó ìåí³ íå ñïàäàëî íà äóìêó, ùî áóëî á ö³êàâî çóñòð³òèñÿ ç í³ìöÿìè àáî â³äâ³äàòè ͳìå÷÷èíó, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ä³ñòàòèñÿ äî íå¿ ìîæíà áóëî ëèøå çà ê³ëüêà ãîäèí. Çãîäîì ÿ ñòàâ ïîì³÷àòè ïðè¿æäæèõ ³ç ͳìå÷÷èíè, îñîáëèâî íà êóðîðò³ ³ê-àí-Çåå. Ïîâñþäè áóëè òàáëè÷êè ç íàïèñàíèì í³ìåöüêîþ ìîâîþ ïîâ³äîìëåííÿì “Zimmer frei” –“çäàºòüñÿ êâàðòèðà”. ß ïðèãàäóþ ñâ³é ïåðøèé êîíòàêò ³ç í³ìöÿìè. Öå áóëà ë³òíÿ ëþäèíà, ÿêà ïîäóìàëà, ùî ÿ ãîëëàíäåöü, ³ çàïèòàëà äîðîãó. ß íå çíàâ, ÷è ïðîÿâèòè ââ³÷ëèâ³ñòü, à ÷è â³äïîâ³ñòè ç îáóðåííÿì. Íà òîé ìîìåíò ÿ ì³ã äèâèòèñÿ íà í³ìö³â ëèøå ÿê íà õîëîäíîêðîâíèõ ìàñîâèõ óáèâöü ìîãî íàðîäó. Ñèòóàö³ÿ óñêëàäíèëàñÿ íà ïëÿæ³. Ìî¿ ä³òè ÷àñòî ãðàëè â ì’ÿ÷à ç³ ñâî¿ìè ãîëëàíäñüêèìè äâîþð³äíèìè áðàòàìè é ñåñòðàìè. ×àñ â³ä ÷àñó ì’ÿ÷ â³äêî÷óâàâñÿ äî í³ìåöüêî¿ ðîäèíè. Âîíè íåçì³ííî ïîâåðòàëè éîãî. Âðåøò³-ðåøò ïåðåä³ ìíîþ ïîñòàëî ïèòàííÿ: ÷è ìîæó ÿ äîçâîëÿòè ìî¿ì ä³òÿì ãðàòè ç í³ìöÿìè? Öå çàïèòàííÿ ìîæå âèäàòèñÿ òðèâ³àëüíèì, àëå íà òîé ÷àñ âîíî áóëî æèòòºâî âàæëèâèì äëÿ ìåíå. ² ÿ íå ì³ã ðîçâ’ÿçàòè éîãî ó çàäîâ³ëüíèé ñïîñ³á. Ó ñåðïí³ òîãî æ ðîêó ÿ ïî¿õàâ ç³ ñâî¿ì îäèíàäöÿòèð³÷íèì ñèíîì Àðîíîì äî ͳìå÷÷èíè, ùîá ïîáà÷èòè êðà¿íó, ÿêà ïðèíåñëà ñò³ëüêè ëèõà íàø³é ðîäèí³ ³ íàøîìó íàðîäîâ³. Êîëè ÿ âïåðøå ïåðåòèíàâ êîðäîí, ó ìåíå áóëî âèðàçíå â³ä÷óòòÿ, ùî ÿ ñòóïàþ íà âîðîæó òåðèòîð³þ. Ïåðøèì ì³ñòîì, ÿêå ìè â³äâ³äàëè, áóâ Äþññåëüäîðô. Âèïàäêîâî ìè çóñòð³ëè äîêòîðà Ãàíñà Ëàììà òà ðåäàêòîð³â òèæíåâèêà “Allgemeine Wochenzeitung der Juden in Deutschland”. Çàâäÿêè êëîïîòàííÿì äîêòîðà Ëàììà íàñ çàïðîñèëè íà áðèô³íã, ÿêèé áóâ óëàøòîâàíèé Bundespresseamt – Àãåíö³ºþ ïðåñè é ³íôîðìàö³¿ Ôåäåðàòèâíî¿ ðåñïóáë³êè – â Áîíí³. Áðèô³íã ïðîâîäèâñÿ ñë³äàìè õâèë³ “Schmiererei” – îñêâåðíåííÿ ñèíàãîã – ÿêà ùîéíî ïðîêîòèëàñÿ ïî âñ³é Çàõ³äí³é ͳìå÷÷èí³. ̳é ñèí óâàæíî ñëóõàâ âèñòóïè íà áðèô³íãàõ. Éîìó, áåçóìîâíî, áóëî äóæå ö³êàâî. Êîëè ìè ïîâåðíóëèñÿ äî Ãîëëàí䳿, â³í ïî÷àâ ðîçïèòóâàòè ìåíå ïðî Îñâåíö³ì. Öå áóëè íåñïîä³âàí³ äëÿ ìåíå çàïèòàííÿ. ß ãàäàâ, ùî ñèí ðîçïèòóâàòèìå ïðî í³ìö³â. Àëå â³í íå ïîñòàâèâ ìåí³ òàêîãî çàïèòàííÿ. ³í ââàæàâ òàêèì, ùî íå ïîòðåáóº äîêàçó, òîé ôàêò, ùî âáèâñòâà çä³éñíþâàëèñÿ ç âîë³ í³ìåöüêîãî íàðîäó òà ¿õíüîãî çàêîííî âñòàíîâëåíîãî óðÿäó. Á³ëüø³ñòü éîãî çàïèòàíü ñòîñóâàëèñÿ Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â. “Òàòó, – ñêàçàâ â³í, – õ³áà àìåðèêàíö³ íå çíàëè ïðî Îñâåíö³ì?” “Òàê, âîíè çíàëè”, – â³äïîâ³â ÿ.

386

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

“À íåâæå âîíè â òàêîìó ðàç³ íå ìîãëè ÿêîñü çàðàäèòè öüîìó?” “ß íå ïåâåí öüîãî”. “Íó, à õ³áà ó íàñ íå áóëî í³ìåöüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ?” “Òàê, áóëè”. “Íåâæå íå ìîæíà áóëî âèêîðèñòàòè ¿õ ÿê çàðó÷íèê³â, àáè âèñóíóòè âèìîãè äî í³ìö³â?” – çàïèòàâ â³í. ß íå çì³ã éîìó â³äïîâ³ñòè, ³ ÿ é äîñ³ íå çíàþ, ÷è ìîãëè ìè 䳺âî ñêîðèñòàòèñÿ í³ìåöüêèìè â’ÿçíÿìè ÿê çàðó÷íèêàìè, âèìàãàþ÷è â³ä íàöèñò³â ãàðíî¿ ïîâåä³íêè. Âàæëèâèì áóëî òå, ùî ì³é ñèí â³ä÷óâ, ùî Ãîëîêîñò áóâ ñïðàâîþ íå ëèøå íàöèñò³â ³ ¿õí³õ æåðòâ. ßê ÿ ïèñàâ ó êíèæö³ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà”, öåé îäèíàäöÿòèð³÷íèé õëîïåöü â³ä÷óâ ó ñîá³ ò³íü â³ä÷óæåííÿ, ³ öå â³ä÷óòòÿ í³êîëè éîãî íå ïîêèäàëî. Îäíèì ³ç âàãîì³øèõ ðåçóëüòàò³â íàøî¿ ñï³ëüíî¿ ³ç ñèíîì ïî¿çäêè äî ͳìå÷÷èíè áóëî òå, ùî ìè îáèäâà â³ä÷óëè íàãàëüí³ñòü ïèòàííÿ: ÿêîãî ðîäó ëþäñüêà ñï³ëüí³ñòü ìîæëèâà äëÿ íüîãî, ³ íå ëèøå ç í³ìöÿìè, à é ç éîãî ïðèÿòåëÿìèàìåðèêàíöÿìè. ² ÿ, ³ ñèí çìóøåí³ áóëè çàïèòàòè ñåáå, ùî ìîæå ºäíàòè íàñ ³ç íàøèìè ïðèÿòåëÿìè, îñîáëèâî ï³ñëÿ òîãî, ÿê ìè ïîçáóëèñÿ îìàíëèâîãî óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ëèøå í³ìö³ äóìàëè, ùî ñâ³ò áóâ áè êðàùèì áåç ºâðå¿â. Ïîíàä óñå ÿ íå õîò³â áè, ùîá â³í çíåíàâèä³â í³ìö³â – íå çàðàäè í³ìö³â, à çàðàäè íüîãî ñàìîãî. ß ðîçóì³â, ùî íåíàâèñòü – öå îòðóòà, ùî ðîç’¿äຠäóøó. ßêùî íåíàâèñòü íå ìîæå áóòè ñïðÿìîâàíà ïðîòè çîâí³øíüîãî îá’ºêòà ÿê ðåàëüíà ä³ÿ, âîíà ðàíî ÷è ï³çíî îáåðíåòüñÿ ïðîòè ëþäèíè, ùî ïîéíÿòà íåíàâèñòþ. ß àæ í³ÿê íå õîò³â áà÷èòè, ÿê ì³é ñèí âèðîñòàòèìå, ìàþ÷è â äóø³ íåíàâèñòü äî í³ìö³â, ÿêó â³í áóäå çìóøåíèé ñïðÿìóâàòè ïðîòè ñåáå. Íå õîò³â ÿ é òîãî, ùîáè â éîãî óñâ³äîìëåíí³ ñåáå ºâðåºì äîì³íóâàâ îáðàç áåçïîì³÷íî¿ æåðòâè, ÿêà â³äë³òຠó êëóáàõ äèìó. Öå æîäíîþ ì³ðîþ íå º ãàíüáîþ ÷è ïðèíèæåííÿì – ñòàòè æåðòâîþ. Ïðîòå öå íå òà ³äåíòè÷í³ñòü, îáèðàòè ÿêó ìຠïðàãíóòè áóäü-ÿêà ëþäèíà, ÿêùî ¿¿ íå ïðèìóøóº äî öüîãî äîëÿ. Ïðîáëåìà ðîçâèòêó ñàìîóñâ³äîìëåííÿ ó ìî¿õ ä³òåé óñêëàäíþâàëàñÿ ùå é òèì ôàêòîì, ùî âîíè çíàëè: ¿õíÿ ìàòè âðÿòóâàëàñÿ áóêâàëüíî ÷óäîì. Îäíîãî ðàçó ï³ä ÷àñ ò³º¿ ïî¿çäêè â 1960 ðîö³ ÿ âèïàäêîâî çóñòð³âñÿ ç³ ñâîºþ äåâ’ÿòèð³÷íîþ äî÷êîþ Ãàííîþ. Âîíà ïðîãóëþâàëàñÿ ïîáëèçó öåðêâè Âåñòåðêåðê íàâïðîòè Áóäèíêó Àííè Ôðàíê. ß ïîáà÷èâ, ùî âîíà ùîñü ÷èòàëà ³ í³÷îãî äîâêîëà ñåáå íå ïîì³÷àëà. “Ùî òè ÷èòàºø, Ãàííî?” – çàïèòàâ ÿ.

387

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

“Ùîäåííèê Àííè Ôðàíê”. Ó ÷åðâí³ 1969 ðîêó, äåâ’ÿòü ðîê³â ïî òîìó, ÿ çíîâó â³äâ³äàâ ͳìå÷÷èíó, íà öåé ðàç ó ñïðàâ³ îòðèìàííÿ íîâîãî ôîëüêñâàãåíà íà çàâîä³ ó Âîëüôñáóðç³. Ìè òîä³ ïåðåáóâàëè â Ïàðèæ³. Íàïåðåäîäí³ òîãî äíÿ, íà ÿêèé ÿ çàïëàíóâàâ â³ä’¿çä, ì³é ìîëîäøèé ñèí Äæåðåì³, ÿêîìó âèïîâíèëîñÿ òîä³ îäèíàäöÿòü, òîáòî ñò³ëüêè æ, ñê³ëüêè áóëî éîãî ñòàðøîìó áðàòó äåâ’ÿòü ðîê³â òîìó, çàïèòàâ: “Òàòó, ìîæíà ìåí³ ïî¿õàòè ç òîáîþ?” Òðîõè ïîäóìàâøè, ÿ â³äïîâ³â: “Òàê, Äæåðåì³, ìîæíà”. Óäâîõ ìè ïî¿õàëè í³÷íèì ïî¿çäîì äî Ãàííîâåðà, à çâ³äòè äî Âîëüôñáóðãà, äå îòðèìàëè àâòîìîá³ëü. Íàñ âðàçèëè âåëè÷åçí³ ïðîìèñëîâ³ äèìàð³, ùî âèñî÷³ëè íàä çàâîäîì «Ôîëüêñâàãåí», àëå ÷îìóñü âîíè íàãàäàëè íàì äèìàð³ êðåìàòîð³¿â ³ç ìèíóëîãî. Ïîâåðòàëèñÿ äî Ïàðèæà ÷åðåç Êåëüí, äå ³ çàíî÷óâàëè. Òàì, ó Êåëüí³ Äæåðåì³ ïî÷àâ ñòàâèòè ìåí³ ìàéæå ò³ ñàì³ çàïèòàííÿ, ùî ³ éîãî áðàò äåâ’ÿòü ðîê³â òîìó. Äæåðåì³ çíàâ ³ñòîð³þ ðîäèíè. Ïðîòå éîãî ðåàêö³ÿ áóëà äåùî â³äì³ííîþ. Êîëè ìè ñòîÿëè íà ðèíêîâ³é ïëîù³ ïåðåä âåëè÷åçíèì Êåëüíñüêèì ñîáîðîì áëèçüêî äåâ’ÿòî¿ ãîäèíè âå÷îðà, Äæåðåì³ ðàïòîì îáåðíóâñÿ äî ìåíå ³ âèêðèêíóâ: “Òàòó, çàáåðè ìåíå çâ³äñè. ß íå õî÷ó áóòè ïîðó÷ ³ç öèìè ëþäüìè!” ß çðîçóì³â éîãî ðåàêö³þ. ³í çäðèãíóâñÿ â³ä æàõó, êîëè óñâ³äîìèâ êîëîñàëüí³ ìàñøòàáè òîãî, ùî ñêî¿â öåé íàðîä, ñåðåä ÿêîãî â³í îïèíèâñÿ. Ïðîòå ÿê áàòüêî ÿ áóâ çîáîâ’ÿçàíèé äîïîìîãòè éîìó âèðîñòè îñîáèñò³ñòþ, ïîçáàâëåíîþ íå ëèøå íåíàâèñò³, à é îáðàçè – áåçïë³äíî¿ àãðåñèâíîñò³ áåçñèëèõ – òàê, ùîáè â ìàéáóòíüîìó â³í ì³ã íà ðåàëüí³é îñíîâ³ áóäóâàòè ñâî¿ âçàºìèíè íå ëèøå ç í³ìöÿìè, àëå é ç óñ³ìà íåºâðåÿìè. Íà æàëü, º ùå äîäàòêîâ³ óñêëàäíåííÿ. ß íåïîãàíî çíàþ ³ñòîð³þ íàöèñòñüêîãî ïåð³îäó. Õî÷ ÿ, çâè÷àéíî, ïîñòóïàþñÿ ³ñòîðèêàì – ôàõ³âöÿì ³ç öüîãî ïåð³îäó, êîëè éäåòüñÿ ïðî äåÿê³ òî÷í³ äåòàë³, ìåí³ äî áîëþ çíàéîì³ ñòîñóíêè îáîõ öåðêîâ – ºâàíãåë³÷íî¿ òà êàòîëèöüêî¿ – ç íàöèñòàìè. Òðàïëÿëèñÿ, áåçóìîâíî, âèïàäêè ³íäèâ³äóàëüíîãî é ãðóïîâîãî îïîðó, àëå çàãàëîì ïîçèö³ÿ õðèñòèÿíñüêî¿ öåðêâè ç îñîáëèâîãî ïèòàííÿ çíèùåííÿ ºâðå¿â áóëà àæ í³ÿê íå ãåðî¿÷íîþ. Òàºìíèöÿ äîâêîëà ðåàêö³¿ Ïàïè ϳÿ XII íà ö³ ïî䳿 çàëèøàºòüñÿ áîë³ñíèì ïèòàííÿì äîòåïåð. Ïåâíà ð³÷, ïîíòèô³ê çíàâ äîâîë³ äîêëàäíî, ùî â³äáóâàëîñÿ. Ç ì³ðêóâàíü, ÿê³ íå ïðîÿñíèëèñÿ é äîñ³, â³í áóâ íåñõèëüíèé âèñëîâëþâàòè áóäü-ÿêèé ïðîòåñò. ßê ìåí³ âèòëóìà÷èòè öå ñâî¿ì ä³òÿì? Ìîæå, ïðîñòî ñêàçàòè, ùî áðàòåðñüê³ çâ’ÿçêè ì³æ ºâðåÿìè òà õðèñòèÿíàìè, ÿê³ âèÿâëÿëèñÿ ïðîáëåìàòè÷íèìè âïðîäîâæ

388

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

óñ³º¿ ³ñòîð³¿, îñòàòî÷íî ðîç³ðâàí³? ×è, ìîæå, ìåí³ íàëàøòóâàòè ñâî¿õ ä³òåé íà ñïîä³âàííÿ ïðèìèðåííÿ â ìàéáóòíüîìó íà ґðóíò³ õðèñòèÿíñüêîãî ïîêàÿííÿ òà ïðèéíÿòòÿ ºâðåÿìè õðèñòèÿíñüêîãî ñèìâîëó â³ðè? Ñïîä³âàòèñÿ òàêîãî íâñë³äêó áóëî á íå ëèøå íåðåàëüíèì, à íàâ³òü ³ íåáàæàíèì. ßêùî ïðèìóñèòè õðèñòèÿí â³ä÷óòè ïðîâèíó, ó íèõ ìîæå êîëèñü âèíèêíóòè áàæàííÿ âèïðàâäàòè òó ð³÷, ÿêà ñïîíóêàëà ¿õ äî ñòðàæäàííÿ. Áóäü-ÿê³ ëþäñüê³ âçàºìèíè, ÿê³ ґðóíòóþòüñÿ íà ³äå¿ ïðî òå, ùî îäíà ñòîðîíà íåñå íà ñîá³ ñâîãî ðîäó êà¿íîâó ïå÷àòü ³ ìóñèòü â³÷íî ðîçêàþâàòèñÿ ïåðåä äðóãîþ ñòîðîíîþ, çàâàæàþòü ³ñòèííîìó ïðèìèðåííþ, îñîáëèâî ì³æ êîíêóðóþ÷èìè ðåë³ã³éíèìè òðàäèö³ÿìè. ²íøèé øëÿõ ðîçâ’ÿçàííÿ ö³º¿ ïðîáëåìè ìîæå ïîëÿãàòè â òîìó, ùî ºâðå¿ áóäóòü ïðîñòî óíèêàòè, çà áóäü-ÿêî¿ íàãîäè, ÿêèõîñü ñòîñóíê³â ³ç õðèñòèÿíàìè. Îäèí ïðîâ³äíèé ºâðåéñüêèé òåîëîã, ÿê ðîçïîâ³äàþòü, îãîëîñèâ, ùî â³í óòðèìóâàòèìåòüñÿ â³ä ä³àëîãó ç õðèñòèÿíàìè, ïîêè âîíè íå ðîçêàþòüñÿ. Âàæêî ñïðèéíÿòè òàêó ïîçèö³þ ñåðéîçíî. Çãàäóâàíèé òåîëîã îõî÷å ïðèéìàâ ÷èñëåíí³ çàïðîøåííÿ âèñòóïèòè ïåðåä õðèñòèÿíñüêîþ àóäèòîð³ºþ. Òàê³ âèñòóïè – öå âæå àêò ä³àëîãó é âçàºìèí. Ó÷èíêè ö³º¿ ëþäèíè ïðîñòî ðîçõîäÿòüñÿ ç ¿¿ ñëîâàìè. Ðîç³ðâàòè ä³àëîã ì³æ ºâðåºì ³ õðèñòèÿíèíîì òàê ñàìî íåìîæëèâî, ÿê ÷èñëåííèì ÷ëåíàì ëþäñüêî¿ ðîäèíè ñòàòè çàìêíóòèìè, ðîçð³çíåíèìè, àòîìàðíèìè îäèíèöÿìè. Öå ïðîñòî íå ñïðàöþº. ²ç ðîçâ’ÿçàííÿì ïèòàííÿ ïðî òå, ùî ÿ ÿê áàòüêî ìîæó ïåðåäàòè ñâî¿ì ñèíàì ³ äî÷ö³, ïîâ’ÿçàíèé ì³é äðóãèé â³çèò äî ͳìå÷÷èíè, ÿêèé ÿ îïèñóþ â êíèæö³ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà”. 15 ñåðïíÿ 1961 ðîêó, ÷åðåç äâà äí³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê ÍÄÐ (ͳìåöüêà Äåìîêðàòè÷íà Ðåñïóáë³êà) ïîáóäóâàëà ñò³íó ì³æ Ñõ³äíèì ³ Çàõ³äíèì Áåðë³íîì, ÿ ïðè¿õàâ äî Áîííà ç Àìñòåðäàìà äëÿ îçíàéîìëåííÿ ç òåíäåíö³ÿìè ïîë³òè÷íîãî é êóëüòóðíîãî ðîçâèòêó â Çàõ³äí³é ͳìå÷÷èí³. Çà íàïîëÿãàííÿì ìî¿õ ãîñïîäàð³â – Bundespresseamt (Àãåíö³ÿ ïðåñè é ³íôîðìàö³¿ Ôåäåðàòèâíî¿ ðåñïóáë³êè) – ÿ âèð³øèâ íåãàéíî âèëåò³òè äî Áåðë³íà.

17 ñåðïíÿ 1961 ðîêó î 4:30 äíÿ ÿ ìàâ äâîãîäèííó áåñ³äó ç äîêòîðîì (Probst) Ãåíð³õîì Ãðþáåðîì ó íüîãî âäîìà â Áåðë³í-Äàëåì³. Íàñòîÿòåëü Ãðþáåð – ºäèíèé í³ìåöü, ÿêèé äàâàâ ñâ³ä÷åííÿ â ªðóñàëèì³ ïðîòè Àäîëüôà Åéõìàíà íà â³äîìîìó ñóä³, ùî â³äáóâàâñÿ òîãî æ ë³òà, íåçàäîâãî ïåðåä öèì. ³í íàäàâ ïðîìîâèñòèé äîêàç íà çàõèñò ïðàâ ºâðå¿â àáî ïðèíàéìí³ ïðàâ õðèñòèÿí “íåàð³éñüêîãî” ïîõîäæåííÿ â ïåð³îä íàöèçìó. ³í ñàì áóâ â’ÿçíåì êîíöòàáîðó. Íàøà áåñ³äà â³äáóâàëàñÿ çà ìàéæå àïîêàë³ïñè÷íèõ îáñòàâèí. Òàíêè àìåðèêàíñüêî¿ àð쳿 ãóðêîò³ëè

389

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

ï³ä â³êíàìè éîãî áóäèíêó. ³í áóâ ïàñòîðîì öåðêâè ó Ñõ³äíîìó Áåðë³í³. Ìåøêàþ÷è ó Çàõ³äíîìó Áåðë³í³, â³í áóâ äóæå çàñìó÷åíèé ñâîºþ â³äð³çàí³ñòþ â³ä ïàñòâè. Îïèñóþ÷è òå, ùî â³äáóâàëîñÿ, ïàñòîð óäàâàâñÿ äî îáðàçíîñò³, ïðèòàìàííî¿ á³áë³éí³é òåîëî㳿 ³ñòîð³¿. “Áîã êàðຠãð³øíîãî í³ìöÿ”, – ïðîãîëîñèâ â³í. Äàë³ â³í ñòâåðäæóâàâ, ùî Áîã ðîáèòü í³ìö³â á³æåíöÿìè, òàê ñàìî, ÿê í³ìö³ çðîáèëè áåçäîìíèìè ³íøèõ. Ïî÷àâøè ç³ ñâîãî âèòëóìà÷åííÿ â á³áë³éíîìó äóñ³ íåäàâíüî¿ ³ñòîð³¿, â³í òàêèì ÷èíîì ä³éøîâ äî òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî çà Áîæîþ âîëåþ áóëî ïîñëàíî Àäîëüôà óòëåðà äëÿ âèíèùåííÿ ºâðå¿â. Ó òîé ìîìåíò, êîëè ÿ ïî÷óâ ³ç âóñò Ãðþáåðà öþ òåçó, ÿ ïåðåæèâ, ìîæëèâî, íàéâàæëèâ³øèé ó ìîºìó æèòò³ ïðîÿâ êðèçè â³ðè. ß ðîçóì³â, ùî Ãðþáåð íå àíòèñåì³ò ³ ùî éîãî òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî Áîã çàïîâ³òó áóâ ³ º îñàòî÷íèì Àâòîðîì âåëèêèõ ïîä³é ³ñòî𳿠²çðà¿ëþ, íå ñóïåðå÷èòü â³ð³ áóäü-ÿêîãî òðàäèö³éíîãî ºâðåÿ. Ãðþáåð çàñòîñîâóâàâ ëîã³êó çàïîâ³òíî¿ òåîëî㳿 äî ïîä³é äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ. ß ïîö³íóâàâ éîãî áåççàñòåðåæíó ÷åñí³ñòü. ³í âèçíàâàâ, ùî â ðàç³, ÿêùî ñïðèéìàòè á³áë³éíó òåîëîã³þ ³ñòî𳿠ñåðéîçíî, Àäîëüô óòëåð òàêèé ñàìèé ³íñòðóìåíò Áîæîãî ãí³âó, ÿê ³ Íàâóõîäîíîñîð. ßêùî á ÿ áóâ õðèñòèÿíèíîì-ôóíäàìåíòàë³ñòîì, ó ìåíå, ìàáóòü, âèíèêëà á ñïîêóñà ïðîìîâèòè äî ºâðåéñüêî¿ îáùèíè: “Ïîñëóõàéòå, âè, ñïàíòåëè÷åí³ ëþäè. Êîëè æ âè âæå ïîáà÷èòå ñâ³òëî? Êîëè æ âè ïåðåñòàíåòå äàâàòè Áîãó ïðèâ³ä äëÿ ïîêàðàííÿ ³ ïðèéìåòå éîãî íàéâèùèé, óãîòîâàíèé âàì äàð, âèçíàâøè, ùî ²ñóñ Õðèñòîñ – Ñïàñèòåëü ²çðà¿ëþ?” Òîæ ÿ íå âáà÷àþ àíòèñåì³òèçìó â òàêîìó çàïèòàíí³ ç âóñò õðèñòèÿíèíàºâàíãåë³ñòà. ßêùî ïðèéìàòè äîêòðèíó ïðî òå, ùî Áîã áåçïîñåðåäíüî ïðè÷åòíèé äî ³ñòî𳿠²çðà¿ëþ, ôóíäàìåíòàë³ñò â³ä õðèñòèÿíñòâà, ñïðàâä³, ìîæå áóòè âïðàâ³ ñòâåðäæóâàòè, ùî ñòðàæäàííÿ ºâðå¿â ïîñëàíî íà íèõ çà â³äêèäàííÿ ²ñóñà. Íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è º ëþäèíà õðèñòèÿíèíîìôóíäàìåíòàë³ñòîì, à ÷è òðàäèö³éíèì ºâðåºì, âîíà íå ìîæå ðîçãëÿäàòè ñòðàæäàííÿ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠ïðîñòî ÿê ³ñòîðè÷í³ âèïàäêè. Âîíè ìóñÿòü ó ïåâíîìó ñåíñ³ âèðàæàòè âîëþ Áîãà ÿê ñïðàâåäëèâîãî é ïðàâåäíîãî Òâîðöÿ. Àáî òàêèé Áîã íàâìèñíå çàâäຠáîëþ, ùîá, ïîä³áíî äî ñàäèñòà, îòðèìàòè â³ä öüîãî çàäîâîëåííÿ, àáî â³í ìຠïðè÷èíó äëÿ çàïîä³ÿíèõ íèì íåùàñòü. ªäèíèì ìîðàëüíî âèïðàâäàíèì ìîòèâîì äëÿ âèùîãî çàâäàòè áîëþ íèæ÷îìó ìîãëî á áóòè ïîâ÷àëüíå ïîêàðàííÿ, ìåòîþ ÿêîãî º çì³íèòè õàðàêòåð ïîâåä³íêè æåðòâè. ßêùî ñïðèéìàòè çàïîâ³òíó òåîëîã³þ ñåðéîçíî, ÿê öå ðîáèâ íàñòîÿòåëü Ãðþáåð, Îñâåíö³ì íåîáõ³äíî ðîçãëÿäàòè ÿê âèáðàíèé Áîãîì ñïîñ³á ïîêàðàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó äëÿ

390

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

òîãî, ùîá âîíè ìîãëè êðàùå ðîçãëåä³òè ñâ³òëî – ñâ³òëî Õðèñòà äëÿ õðèñòèÿíèíà, ³ ñâ³òëî Òîðè – äëÿ òðàäèö³éíîãî ºâðåÿ. ß ÷àñòî ñòâåðäæóâàâ, ùî ³äåÿ ïðî òå, ùî Áîã, ã³äíèé ëþäñüêîãî ïîêëîí³ííÿ, ì³ã çàïîä³ÿòè Îñâåíö³ì òèì, êîãî íàçèâàëè éîãî íàðîäîì, º íåïîäîáíîþ. Îäíàê çâåðí³ìî óâàãó íà òå, ÿêó ñòðàøíó ö³íó òðåáà áóëî á çàïëàòèòè â ðàç³ â³äêèäàííÿ Áîãà çàïîâ³òó. ßêùî Áîã çàïîâ³òó ³ñíóº, â Îñâåíö³ì³ ì³é íàðîä îòðèìàâ íàéñòðàøí³øå ïðîêëÿòòÿ, ÿêå Áîã êîëèíåáóäü ïîñèëàâ. ßêùî Áîãà ³ñòî𳿠íå ³ñíóº, òîä³ êîñìîñ º íàäçâè÷àéíî àáñóðäíèì çà ñâî¿ì ïîõîäæåííÿì ³ áåçãëóçäèì çà ñâî¿ì ïðèçíà÷åííÿì. Íàñ çàêèíóòî ó ñâ³ò, â ÿêîìó æèòòÿ çàðîäæóºòüñÿ ³ ìຠñâ³é ðå÷åíåöü, ³ âñå äëÿ òîãî, àáè ëèøå çíèêíóòè ñåðåä ïîäàëüøèõ çàðîäæåíü æèòòÿ. ßê ëþäñüê³ ³ñòîòè ìè ïîä³ëÿºìîñÿ âîëåþ ³ñòîðè÷íîãî òà ãåîãðàô³÷íîãî âèïàäêó íà ëþäñüê³ ïëåìåíà, áåç âèùî¿ íà òå ïðè÷èíè ÷è ìåòè. Ìè ïðîñòî ç’ÿâëÿºìîñÿ òàì íà ìèòü, àáè ëèøå ðîç÷èíèòèñÿ â îï³âí³÷í³é òèø³ ³÷íîãî Õàîñó. ßê ³ Ê’ºðêåãîð, ÿ ìàâ âèáèðàòè ì³æ ñâ³òîì áåç á³áë³éíîãî Áîãà ³ ñòðèáêîì ó â³ðó. Ó ìåíå áóëà äåùî ³íøà àëüòåðíàòèâà “àáî-àáî”, í³æ ó Ê’ºðêåãîðà. ß ìóñèâ âèð³øèòè, ÷è ñòâåðäæóâàòè ³ñíóâàííÿ Áîãà, ÿêèé çàïîä³ÿâ Îñâåíö³ì ñâîºìó íàðîäîâ³, ùî çàâèíèâ, àáî íàïîëÿãàòè íà òîìó, ùî ºâðå¿ í³÷îãî íå ñêî¿ëè òàêîãî, çà ùî âîíè á³ëüøîþ ì³ðîþ çàñëóãîâóâàëè á íà Îñâåíö³ì, àí³æ áóäü-ÿêèé ³íøèé íàðîä; ùî Îñâåíö³ì æîäíîþ ì³ðîþ íå áóâ ïîêàðàííÿì ³ ùî Áîãà, ÿêèé ì³ã áè ÷è õîò³â áè âäàòèñÿ äî òàêîãî ïîêàðàííÿ, íå ³ñíóº. ²íàêøå êàæó÷è, ÿ âèáðàâ ïðèéíÿòòÿ òîãî, ùî Êàìþ ïðàâîì³ðíî íàçâàâ ñì³ëèâ³ñòþ àáñóðäó, – ñì³ëèâ³ñòþ æèòè â áåçãëóçäîìó é áåçö³ëüíîìó êîñìîñ³, à íå â³ðó â Áîãà, ÿêèé çàïîä³ÿâ Îñâåíö³ì ñâîºìó íàðîäîâ³. ß â÷èíèâ ó òàêèé ñïîñ³á ÿê ðàáèí ³ òåîëîã, áóäó÷è ö³ëêîâèòî ñâ³äîìèé òîãî, ùî ì³é âèá³ð áóäå â³äêèíóòèé ìî¿ì íàðîäîì. Ïðîòå ÿ ãîòîâèé ðàäøå áóòè íåñïðèéíÿòèì ìî¿ì íàðîäîì, àí³æ ï³äòâåðäèòè éîãî ïðîâèíó â Îñâåíö³ì³. ² öåé ì³é ïîãëÿä íå çì³íèâñÿ ï³ä âïëèâîì ïåðåìîãè ²çðà¿ëþ â Øåñòèäåíí³é â³éí³ â 1967 ðîö³. Ìîæíà çàïåðå÷èòè, ùî òîé ñàìèé Áîã, ÿêèé äîñòàâëÿâ ºâðå¿â äî ïå÷åé, ïîäàðóâàâ ¿ì òàêîæ ªðóñàëèì ó 1967 ðîö³. Êîëè ÿ ñòîÿâ á³ëÿ Ñò³íè âë³òêó 1967 ðîêó – âïåðøå â³ä ïî÷àòêó òîãî ë³òà – ëþäè, ùî çíàëè ìåíå, ï³äõîäèëè é çàïèòóâàëè: “Ùî âè òåïåð ñêàæåòå? Áîã äàâ íàì óñ³ì ªðóñàëèì!” “Áîã íå íà áîö³ ºâðå¿â, – â³äïîâ³â ÿ, – ³ â³í íå ïðîòè àðàá³â. ² ºâðå¿, ³ àðàáè ëþáëÿòü öå ì³ñöå ³ ââàæàþòü éîãî ñâî¿ì. Öå ñòðàøíèé êîíôë³êò. Àëå óÿâëÿòè ñîá³ àðàáà ðàäøå ÿê ëèõîä³ÿ, à íå ÿê ñóïðîòèâíèêà, îçíà÷àº

391

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

õèáíî ðîçóì³òè ïðèðîäó öüîãî êîíôë³êòó. ß â³äìîâëÿþñÿ ïðîãîëîøóâàòè Gott mit uns [“Ç íàìè Áîã”] çà áóäü-ÿêèõ îáñòàâèí. Øåñòèäåííà â³éíà, õî÷ áè ÿêèìè óÿâëÿëèñÿ ¿¿ âèñíîâêè, íå º âåëè÷íîþ äîðîãîþ íàçàä äî Áîãà ³ñòîð³¿. Íå áà÷ó ÿ òàêîæ ñåíñó â òîìó, ùîá ââàæàòè Îñâåíö³ì îñòàííüîþ ëàíêîþ â äîâãîìó ëàíöþãó àíòèñåì³òñüêèõ àêò³â, ó÷èíåíèõ õðèñòèÿíàìè ïðîòè ºâðå¿â. Îñâåíö³ì ñòàíîâèòü ùîñü àáñîëþòíî íîâå é ô³çè÷íî â³äì³ííå â³ä äàâí³øèõ ºâðåéñüêèõ á³ä. ²ñíóº, ïðèì³ðîì, ð³çíèöÿ ì³æ “öèâ³ë³çîâàíèì” àíòèñåì³òèçìîì ïîïåðåäí³õ ñòîë³òü ³ òèì, ùî ìຠáóòè íàçâàíî àíòèñåì³òèçìîì îçáðîºíèõ òåõíîëî㳺þ âàðâàð³â äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ. Õî÷ áè ÿêîþ íåñòåðïíîþ áóëà âîðîæ³ñòü Ôåðäèíàíäà òà ²çàáåëëè – êàòîëèöüêèõ ìîíàðõ³â ²ñïàí³¿ â 1492 ðîö³ – ïðîòè ºâðå¿â, ¿õ ïîòð³áíî ðîçãëÿäàòè ÿê öèâ³ë³çîâàíèõ àíòèñåì³ò³â. Âîíè ïðàâèëè â òîé ÷àñ, êîëè íàñòàâàâ ê³íåöü ïðèñóòíîñò³ ³ñëàìó íà ϳðåíåéñüêîìó ï³âîñòðîâ³, ùî òðèâàëà 781 ð³ê. Êîëè ìàâðè âè¿õàëè, ïåðåä ìîíàðõîì íåâ³äâîðîòíî ïîñòàëà ïðîáëåìà, ÷è äîñÿãëè âîíè ðåë³ã³éíî¿ ºäíîñò³, çà ÿêó áîðîâñÿ ¿õí³é íàðîä. Äîïîêè â ²ñïàí³¿ áóëè íåõðèñòèÿíè, òàêîãî çàãàëüíîíàö³îíàëüíîãî ñâÿùåííîãî êîíñåíñóñó äîñÿãòè íå âäàâàëîñÿ. Íà òîé ÷àñ ïîíÿòòÿ ñâ³òñüêîãî ñóñï³ëüñòâà áóëî àáñîëþòíî íåìèñëèìèì â ö³é êðà¿í³.  ²ñïàí³¿ áóëî äåê³ëüêà ñîòåíü òèñÿ÷ ºâðå¿â. Ñïîñ³á, ó ÿêèé ìîíàðõè îá³éøëèñÿ ç íèìè, âèñâ³òëþº ð³çíèöþ ì³æ öèâ³ë³çîâàíèì ³ ñó÷àñíèì àíòèñåì³òèçìîì. Ìîíàðõè íàäàëè ºâðåÿì íà âèá³ð òðè ìîæëèâîñò³. Ïåðøà – îõðåñòèòèñÿ é ñòàòè ñêëàäîâîþ õðèñòèÿíñüêî¿ ²ñïàí³¿; äðóãà – ïîêèíóòè êðà¿íó â ðàç³ â³äìîâè â³ä ïðèéíÿòòÿ õðåùåííÿ. ªâðåÿì, ÿê³ âè¿æäæàëè ç êðà¿íè, äîçâîëÿëîñÿ âçÿòè ç ñîáîþ âñå, ùî âîíè ñïðîìîæí³ áóëè óâåçòè. Âèá³ð áóâ âàæêèì, îäíàê âàæëèâî òå, ùî ìè ðîçó쳺ìî: Ôåðäèíàíä òà ²çàáåëëà íå áóëè çàö³êàâëåí³ ó çíèùåíí³ ºâðå¿â ëèøå ÷åðåç òå, ùî âîíè ºâðå¿. ¯õí³é ³íòåðåñ ñêëàäàëî ñòâîðåííÿ õðèñòèÿíñüêî¿ ²ñïàí³¿, à íå âèíèùåííÿ ºâðå¿â. Ó ºâðå¿â áóâ ³ òðåò³é, òðàã³÷íèé âàð³àíò âèáîðó: âîíè ìîãëè çàëèøèòèñÿ íà ³ñïàíñüê³é çåìë³ ÿê ºâðå¿, àëå â òàêîìó ðàç³ íà íèõ ÷åêàëà ñìåðòü. Óò³ì öåé êðàéí³é âàð³àíò íå áóâ ïîçáàâëåíèé ã³äíîñò³. Óÿâ³ìî ñîá³, ÿê ºâðåé ïðîìîâëÿº äî ñåáå: “ß í³êîëè íå çìîæó í³ ïîêèíóòè öå ì³ñöå, ÿêå ÿ ëþáëþ, í³ ñòàòè õðèñòèÿíèíîì”. Öÿ ëþäèíà ñâ³äîìî îáèðàëà ñòðàäíèöòâî. Éîãî ñìåðòü áóëà íàñë³äêîì â³ëüíîãî âèáîðó. Âîíà çàñâ³ä÷óâàëà âîäíî÷àñ éîãî ëþáîâ ³ äî ì³ñöÿ ïðîæèâàííÿ, ³ äî ºâðåéñüêî¿ â³ðè. Ó öüîìó ïîëÿãຠðàçþ÷èé êîíòðàñò ³ç òèì, ùî â³äáóâàëîñÿ â íàöèñòñüêèõ òàáîðàõ ñìåðò³. Îäí³ºþ ç íàéá³ëüøèõ

392

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

ïåðåìîã óòëåðà áóëî òå, ùî â³í ïîçáàâèâ ºâðå¿â áóäü-ÿêî¿ ìîæëèâîñò³ ñòàòè ìó÷åíèêàìè. Áåç â³ëüíîãî âèáîðó ñòðàäíèöòâî íåìîæëèâå. Ó òàáîðàõ íå ñêëàäàëî æîäíî¿ ð³çíèö³, ÷è âè äîêòîð Åä³ò Øòåéí, ùî ñòàëà ìîíàõèíåþ-êàðìåë³òêîþ, à ÷è âè õàñèäñüêèé ðàáèí. Çíèùóâàëè âñ³õ ºâðå¿â, íå ïåðåáèðàþ÷è. Íàâ³òü õðåùåííÿ íå ãàðàíòóâàëî óíèêíåííÿ öüîãî. ²ç ñóìîì ìóñèìî êîíñòàòóâàòè, ùî ïàòåòè÷í³ ñïðîáè ºâðåéñüêî¿ îáùèíè ââàæàòè ø³ñòü ì³ëüéîí³â ìó÷åíèêàìè – öå òðàã³÷íà, õî÷ ³ ö³ëêîì çðîçóì³ëà îìàíà. Íà æàëü, Îñâåíö³ì ìîæíà ðîçãëÿäàòè ÿê ïåðøèé òð³óìô òåõíîëîã³÷íî¿ öèâ³ë³çàö³¿ ó ç³òêíåíí³ ç òèì, ùî ìîæå ñòàòè íàñò³éëèâîþ ëþäñüêîþ ïðîáëåìîþ, à ñàìå: âèäàëåííÿ â³äõîä³â ó âèãëÿä³ çàéâèõ ëþäñüêèõ ³ñòîò ó ïåðåíàñåëåíîìó ñâ³ò³. Ñïîä³âàþñÿ, íå çàëèøèòüñÿ íåïîì³÷åíèì ì³é íàðî÷èòèé ìîâíèé ñòèëü ³ç çíåâàæàííÿì ìîðàëüíîãî âèì³ðó. ß ñïðîáóâàâ óäàòèñÿ äî ìîâè, ÿêîþ êîðèñòóâàëèñÿ íàöèñòè, êîëè ãîâîðèëè ïðî âèíèùóâàííÿ ëþäåé ÿê ïðî Sonderbehandlung – ñïåö³àëüíó îáðîáêó. Òåõíîëîã³ÿ ìàñîâîãî çíèùåííÿ ïåðåäáà÷ຠíàâìèñíå âèõîëîùåííÿ ìîâè, âèêîðèñòîâóâàíî¿ äëÿ îïèñó öüîãî ïðîöåñó, òàê, ùîá â³í âèäàâàâñÿ òåõíîëîã³÷íîþ ïðîáëåìîþ, à íå àêòîì âçàºìî䳿 ëþäñüêèõ ³ñòîò. Êîëè ÿ â³äâ³äóâàâ Ïîëüùó â 1965 ðîö³, äëÿ ìåíå â³äðàçó ñòàâ î÷åâèäíèì òîé ôàêò, ùî íåçâàæàþ÷è íà âñþ ¿õíþ íåïðèÿçíü äî ºâðå¿â, ïîëÿêè íå ìîãëè á óòâîðèòè Îñâåíö³ì. ¯ì áè ïðîñòî áðàêóâàëî òåõíîëîã³÷íî¿ âïðàâíîñò³, íåîáõ³äíî¿ äëÿ ðàö³îíàë³çîâàíèõ, áþðîêðàòè÷íèõ ñòðóêòóð, ç òàêèì óñï³õîì âèêîðèñòîâóâàíèõ í³ìöÿìè. Ñàìå ÷åðåç òå, ùî í³ìö³ äóæå ïðèðîäíî ïî÷óâàëèñÿ â òåõíîëîã³÷í³é öèâ³ë³çàö³¿, âîíè âèÿâèëèñÿ çäàòíèìè íà òàêó âïðàâí³ñòü ó ñâîºìó åêñïåðèìåíò³ ç âèäàëåííÿ ëþäñüêèõ â³äõîä³â. óòëåð ïðîäåìîíñòðóâàâ, ÿê ìîæíà çíèùóâàòè çàéâèõ ëþäåé ³ç íàäçâè÷àéíîþ åêîíî쳺þ çàñîá³â. Êð³ì òîãî, â³í äîâ³â, ùî òàêèé ïðîåêò ïîòðåáóº õ³áà ùî íåçíà÷íèõ îðãàí³çîâàíèõ ³ íåïðèºìíèõ çóñèëü â³ä ãðóïè âèêîíàâö³â. ͳìö³ ñüîãîäí³ – öå çäîðîâà, ïðîöâ³òàþ÷à ñï³ëüíîòà. ßê ÷àñòîãî â³äâ³äóâà÷à ö³º¿ êðà¿íè ìåíå íå ðàç âðàæàëî, íàñê³ëüêè çäîðîâîþ º ͳìå÷÷èíà – äëÿ í³ìö³â. Ïîçáóâøèñü íàáðèäëèâî¿ ïðèñóòíîñò³ ºâðå¿â, í³ìö³ ðîçâ’ÿçàëè ïðîáëåìó, ÿêà íàäîêó÷àëà ¿ì â³ä ÷àñ³â íàö³îíàëüíîãî çâ³ëüíåííÿ. Ñüîãîäí³ Í³ìå÷÷èíà áëèæ÷å ï³ä³éøëà äî îìð³ÿíîãî íàöèñòàìè Volksgemeinschaft – îäíîð³äíîãî íàðîäíîãî ñóñï³ëüñòâà, í³æ áóäü-êîëè â³ä ÷àñ³â íàö³îíàëüíîãî çâ³ëüíåííÿ. ßêùî â³äêèíóòè âñ³ ìîðàëüí³ ì³ðêóâàííÿ, ÿê öå ðîáèëè ñàì³ í³ìö³, ïðîåêò óòëåðà ìîæíà ââàæàòè âèùîþ ì³ðîþ óñï³øíèì. Äî òîãî æ â³í íàäèõຠíà ïîâòîðåííÿ, ÿêùî íå

393

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

ñóïðîòè ºâðå¿â, òî ñóïðîòè ³íøèõ ìåíøèí, ùî çàâàæàþòü ãàðìîí³éíîìó ³ñíóâàííþ ïàí³âíî¿ á³ëüøîñò³. Êð³ì òîãî, ÿê çàçíà÷èëà Õàííà Àðåíäò ó êíèæö³ “Êîð³ííÿ òîòàë³òàðèçìó”, ñüîãîäí³ âæå íå ³ñíóº ÿêîãîñü â³ðîã³äíîãî ³íòåëåêòóàëüíîãî ï³äґðóíòÿ äëÿ ï³äòâåðäæåííÿ ³ñíóâàííÿ ëþäñüêèõ ïðàâ. Òàê³ ïðàâà â àáñòðàêö³¿ ïîçáàâëåí³ ñåíñó. ªäèíèìè ïðàâàìè ³íäèâ³äà º ò³, ÿêèìè â³í âîëî䳺 âíàñë³äîê ñâ íàëåæíîñò³ äî êîíêðåòíî¿ ñï³ëüíîòè, ÿêà ñïðîìîæíà ãàðàíòóâàòè éîìó ö³ ïðàâà. Áåç òàêî¿ ñï³ëüíîòè ëþäèíà íå ìîæå ïîêëàäàòèñÿ íà æîäíèé ñïàäîê çàãàëüíî ïðèéíÿòèõ ëþäñüêèõ ïðàâ. Òàê³ ³çîëüîâàí³ ³íäèâ³äè ìîæóòü ëåãêî ïîòðàïèòè â ñèòóàö³þ ö³ëêîâèòîãî áåçïðàâ’ÿ, ÿê ó ðàç³ â’ÿçí³â òàáîð³â ñìåðò³. Ñïîñòåðåæåííÿ ì³ñ Àðåíäò íàäçâè÷àéíî âàæëèâ³ ç ïîãëÿäó òåîëî㳿. ßêùî ³íäèâ³ä íå ìຠïðàâ ïîçà òèìè, ùî éîìó ãàðàíòîâàí³ éîãî ïîë³òè÷íîþ ÷è ðîäîâîþ ñï³ëüíîòîþ, òîä³ âñ³ ðîçìîâè ïðî ïðèðîäíå, ìîðàëüíå ïðàâî àáî ïðî Áîãà, ÿêèé íàä³ëÿº ëþäèíó ïåâíîþ íåâ³ä’ºìíîþ ã³äí³ñòþ, âèÿâèëèñÿ, ÿê áóëî ïðîäåìîíñòðîâàíî í³ìöÿìè, íå³ñòîòíèìè â òîé ìîìåíò, êîëè âîíè ñïðààâä³ ìîãëè ìàòè çíà÷åííÿ. Òåîëîãè ÷è ìîðàë³ñòè ìîæóòü çàïåðå÷èòè, ùî êîæí³é ëþäèí³ äàðîâàíà Áîãîì íåâ³ää³ëüíà ì³ðà ã³äíîñò³; àëå òàê³ äîâîäè íå ñïðîìîæí³ í³ ñòðèìàòè ìàéáóòí³õ íàñë³äóâà÷³â íàöèñò³â, í³ çàñïîêî¿òè ïî-ñïðàâæíüîìó ¿õí³õ æåðòâ. ͳìö³ äîâåëè ñëóøí³ñòü ñâî¿õ ïîãëÿä³â ó ÿêíàé䳺â³øèé ñïîñ³á, óñï³øíî çíèùóþ÷è ñâî¿õ æåðòâ çà â³äñóòíîñò³ æîäíî¿ ïðîòèä³þ÷î¿ ñèëè, çäàòíî¿ ñòàòè ¿ì íà çàâàä³, àæ ïîêè âæå áóëî çàíàäòî ï³çíî. Íå ïðîëóíàëî íàâ³òü ñëîâåñíîãî çàñóäæåííÿ íàöèñò³â ç áîêó òèõ ðåë³ã³éíèõ àâòîðèòåò³â, ÿê³ ïðîÿâëÿëè íàéá³ëüøó íàñò³éëèâ³ñòü â îáñòîþâàíí³ ³ñíóâàííÿ ïðèðîäíîãî ïðàâà ³ ðåàëüíîñò³ ëþäñüêèõ ïðàâ ï³ä âëàäîþ Áîãà. Ëþäñüê³ ïðàâà â³äêèíóòî íå ìíîþ. Óñï³øí³ ä³¿ í³ìö³â ó çä³éñíåíí³ ñâîãî íàì³ðó ïîçáóòèñÿ íåáàæàíèõ, ç ¿õíüîãî ïîãëÿäó, åëåìåíò³â íàñåëåííÿ çðîáèëè ö³ ïðàâà òàêèìè, ùî íå âèêëèêàþòü óæå äîâ³ðè. ̳ñ Àðåíäò íàâîäèòü äóæå ö³êàâèé ïðèêëàä íà ï³äòâåðäæåííÿ ñâîãî àðãóìåíòó ñòîñîâíî òîãî, ùî ëþäñüê³ ïðàâà âæå íå âèêëèêàþòü äîâ³ðè. Íàïðèê³íö³ â³éíè, â 1945 ðîö³ ³òàë³éñüêèé óðÿä çàïðîïîíóâàâ óñ³ì ºâðåÿì íà ³òàë³éñüêèõ òåðåíàõ ìîæëèâ³ñòü íåãàéíîãî îòðèìàííÿ ³òàë³éñüêîãî ãðîìàäÿíñòâà. Ìàéæå âñ³ ºâðå¿, ÿêèõ öå ñòîñóâàëîñÿ, ³íñòèíêòèâíî çðîçóì³ëè, ùî òàêà ïðîïîçèö³ÿ, õî÷ áè ÿêîþ âåëèêîäóøíîþ òà äîáðîçè÷ëèâîþ âîíà âèäàâàëàñÿ, âñå îäíî áóëà ³ëþçîðíèì ðîçâ’ÿçàííÿì ¿õíüî¿ ïðîáëåìè. Âîíè çíàëè, ùî ¿ì íå âäàñòüñÿ â³äðàçó äîëó÷èòèñÿ äî îäí³º¿ ç áàãàòüîõ ïåðâèííèõ ñï³ëüíîò, ÿê³ ðàçîì óòâîðþþòü ³òàë³éñüêå

394

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

ñóñï³ëüñòâî. Ó äîáð³ ÷àñè ¿õíº ãðîìàäÿíñòâî òà ïåðåäáà÷óâàí³ íèì ïðàâà ìîæóòü áóòè íåïîðóøíèìè; â ëèõ³ ÷àñè ¿õíº ãðîìàäÿíñòâî ìîæå âèÿâèòèñÿ òàê ñàìî äàðåìíèì, ÿê ³ ó ºâðå¿â ͳìå÷÷èíè. Íàéâàãîì³øèì àðãóìåíòîì íà êîðèñòü âñòàíîâëåííÿ äåðæàâè ²çðà¿ëü äëÿ êîëèøí³õ â’ÿçí³â òàáîð³â ñëóãóâàëî ¿õíº óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî í³ áîæåñòâåííèé ðîçìèñåë, í³ óìîãëÿäí³ òâåðäæåííÿ ïðî ãðîìàäÿíñüêó ð³âí³ñòü ³ ëþäñüêó ã³äí³ñòü âæå á³ëüøå íå ìàëè ïðàêòè÷íî¿ çíà÷èìîñò³ äëÿ áóäü-ÿêî¿ ãðóïè ëþäåé. Öå âæå íå º ïåðåäóñ³ì ºâðåéñüêîþ ïðîáëåìîþ. Ëþäñüê³ ïðàâà é ã³äí³ñòü ìîæóòü áóòè ðåàë³çîâàí³ ëèøå ÷åðåç íàëåæí³ñòü äî ñï³ëüíîòè, ÿêà íàä³ëåíà âëàäîþ äëÿ ãàðàíòóâàííÿ öèõ ïðàâ. Íà æàëü, íà ñëîâ³ âëàäà íåîáõ³äíî íàãîëîñèòè. Õî÷ ÿê ïàðàäîêñàëüíî, óñâ³äîìëåííÿ öüîãî äîïîìîãëî ìåí³ ³, ñïîä³âàþñÿ, ìî¿ì ä³òÿì çóñòð³òè íåºâðåéñüêèé ñâ³ò, çîêðåìà õðèñòèÿíñüêèé, áåç ïî÷óòòÿ ãí³âó ÷è îáðàçè: ìè ìîãëè á ãí³âèòèñÿ ÷è îáðàæàòèñÿ ëèøå â òîìó ðàç³, ÿêùî á î÷³êóâàëè â³ä õðèñòèÿíñüêîãî ñâ³òó ïåâíî¿ íîðìè ïîâåä³íêè, ÿêî¿ éîìó íå âäàâàëîñÿ äîäåðæóâàòèñÿ. Îäíàê ÿêùî Îñâåíö³ì ³ íàâ÷èâ íàñ ÷îãîñü, òî öå òîãî, ùî â ÷àñè ëèõîë³òòÿ ïðàâà é ã³äí³ñòü íàéâ³ðîã³äí³øå ìîæóòü áóòè ðåàë³çîâàí³ â ìåæàõ ÿêî¿ñü ïåðâèííî¿ ÷è ðîäîâî¿ ãðóïè, ÿêùî âçàãàë³ ìîæëèâà ¿õíÿ ðåàë³çàö³ÿ. ß ùèðî áàæàâ áè, ùîáè áóëî ³íàêøå. ß ïåðåêîíàíèé, ùî â ñóñï³ëüñòâàõ, ÿê³ ïåðåäóâàëè ñóñï³ëüñòâó íîâ³òíüî¿ äîáè, ÷àñòî áóâàëî ³íàêøå. Ïðîòå ÿ íå áà÷ó, ÿê ìîæíà óíèêíóòè ñóìíîãî âèñíîâêó ïðî òå, ùî ëèøå òîé ìຠïðàâà é ïî÷óòòÿ âëàñíî¿ ã³äíîñò³, õòî ìຠâëàäó äëÿ çàáåçïå÷åííÿ öèõ ïðàâ, àáî íàëåæèòü äî ãðóïè, ÿêà âîëî䳺 òàêîþ âëàäîþ. Âîëîä³ííÿ âëàäîþ º îáîâ’ÿçêîâèì äëÿ ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³. Ó 1967 ðîö³ â ºâðåéñüê³é îáùèí³ ïàíóâàëè ðîç÷àðóâàííÿ é íàâ³òü ãí³â ÷åðåç òå, ùî á³ëüø³ñòü õðèñòèÿí íå ðîçä³ëèëè ¿õí³ ïîáîþâàííÿ çà çáåðåæåííÿ ²çðà¿ëþ. ß ïåðåêîíàíèé, ùî ðåàêö³ÿ ºâðå¿â áóëà àáñîëþòíî íåïðàâèëüíîþ. Âíàñë³äîê ñâ îñâ³òè òà ðåë³ã³éíî¿ â³ääàíîñò³, ÿ â³ä÷óâàþ, ùî äîëÿ ²çðà¿ëþ º íàäçâè÷àéíî âàæëèâîþ äëÿ ìåíå. Ïðîòå ÿ íå ìàþ ïðàâà î÷³êóâàòè, í³áè òå, ùî º âèð³øàëüíèì äëÿ ìåíå, º òàê ñàìî âèð³øàëüíèì ³ äëÿ õðèñòèÿí. Äëÿ ²çðà¿ëþ çàñàäíè÷èì º ïèòàííÿ, ÷è çäàòíèé â³í âñòîÿòè. Áåç îñîáëèâîãî íà òå áàæàííÿ ÿ ä³éøîâ âèñíîâêó, ùî â ìàéáóòíüîìó ²çðà¿ëü âèæèâå ëèøå â òîìó ðàç³, ÿêùî â³í ïîêëàäàòèìåòüñÿ íà ñâîþ çäàòí³ñòü äî öüîãî ³ íå ÷åêàòèìå ñòîðîííüî¿ äîïîìîãè ç áîêó ÿêî¿ñü ³íøî¿ ñèëè. Áåç òàêî¿ çäàòíîñò³ íå áóäå íàä³éíîãî ìîðàëüíîãî çàñîáó ñòðèìóâàííÿ çíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ ö³º¿ äåðæàâè ñóñ³äí³ìè àðàáàìè â ðàç³ ¿õíüî¿ ïåðåìîãè.

395

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

Õî÷ áè ÿêèì ïîõìóðèì áóâ öåé ïîãëÿä, â³í óìîæëèâëþº äðóæí³ â³äíîñèíè ç ëþäüìè äëÿ ìåíå ³ çíîâó æ òàêè, ñïîä³âàþñÿ, äëÿ ìî¿õ ä³òåé. ß äàëåêèé â³ä íåðåàëüíîãî î÷³êóâàííÿ, ùî ëþäè ÷èíèòèìóòü ñóïðîòè ñâ ïðèðîäè. ß â³ðþ â ïñèõîô³çè÷íó ðåàëüí³ñòü Ïàä³ííÿ. Êîëè ëþäè ÷èíÿòü ó ïåðåäáà÷óâàíèé ³ çã³äíèé ç ¿õíüîþ ïðèðîäîþ ñïîñ³á, öå íå âèêëèêຠó ìåíå í³ ðîç÷àðóâàííÿ, í³ îáóðåííÿ. Ó ÷àñè ëèõîë³òòÿ íå äîâîäèòüñÿ î÷³êóâàòè îñîáëèâî¿ äîáðî÷åñíîñò³ ÷è âåëèêîäóøíîñò³ â³ä á³ëüøîñò³ ëþäåé, íå âàæèòü, ÿêîþ ïîõâàëüíîþ ìîæå áóòè òà ïîâåä³íêà, êîëè âîíà ïðîÿâëÿºòüñÿ íåñïîä³âàíî. Öå íå îçíà÷àº, ùî óòëåð ïðàâèëüíî êåðóâàâ í³ìåöüêèì íàðîäîì. Íàâïàêè, ÿêùî á óòëåð ñïðàâä³ ñåðéîçíî ñòàâèâñÿ äî âëàäè, â³í áè âèçíàâ ìåæ³ í³ìåöüêî¿ âëàäè. ßêùî á â³í ä³ÿâ îáà÷í³øå, ͳìå÷÷èíà íå áóëà á ñüîãîäí³ ïîä³ëåíîþ (íà ÷àñ íàïèñàííÿ òâîðó.– Ðåä.) êðà¿íîþ, çàòèñíóòîþ ì³æ Ðîñ³ºþ òà ñïîëó÷åíèìè Øòàòàìè. ͳìåöüêà êàòàñòðîôà ñòàëàñÿ òîìó, ùî ó óòëåðà íå áóëî äàâíüîãî ïîãàíñüêîãî óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî áóäü-ÿê³ ä³¿, ÿê³ âèõîäÿòü çà ñâî¿ ìåæ³ – áóäü-ÿêà çâåðõí³ñòü – ðàíî ÷è ï³çíî îñàäæóþòüñÿ âñåìîãóòíüîþ Íåìåçèäîþ. ͳìåöüêà êàòàñòðîôà, ÿ ââàæàþ, áóëà ïåðåäóñ³ì ñïðè÷èíåíà òèì ôàêòîì, ùî íàöèçì í³êîëè íå áóâ ñïðàâæí³ì ÿçè÷íèöòâîì, à ðàäøå ð³çíîâèäîì þäåî-õðèñòèÿíñüêî¿ ºðåñ³. Ó êíèæö³ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà” ÿ öèòóþ ñïîñòåðåæåííÿ Æàí-Ïîëÿ Ñàðòðà ç éîãî òâîðó-á³îãðàô³¿ “Áîäëåð”, ùî º äîðå÷íèìè â äàíîìó âèïàäêó. Ñàðòð ñòâåðäæóº, ùî ñâÿùåíèê, ÿêèé ñëóæèòü ÷îðíó ìåñó, ïåðåêðó÷óþ÷è òèì ñàìèì õðèñòèÿíñüêèé ðèòóàë ³ â³ðîâ÷åííÿ, íå º æîäíîþ ì³ðîþ áàéäóæèì äî õðèñòèÿíñòâà, ÿêèì ì³ã áè áóòè ³ñòèííèé ïîãàíèí. ³í íåíàâèäèòü õðèñòèÿíñòâî, àëå ñàì â³í ä³àëåêòè÷íî ïîâ’ÿçàíèé ³ç ö³ºþ ðåë³ã³éíîþ ñèñòåìîþ, ÿêó âîäíî÷àñ ³ ñïðèéìàº, ³ â³äêèäàº. Îòæå, íàöèçì íå ìîæíà ðîçóì³òè ÿê íåîÿçè÷íèöòâî, ÿê öå ðîáèòü ïðîâ³äíèé ºâðåéñüêèé òåîëîã Åì³ëü Ôàêåíãåéì. Íàöèçì ä³àëåêòè÷íî çàïåðå÷óâàâ ºðåòè÷íå õðèñòèÿíñòâî. ßêùî á í³ìö³ áóëè ³ñòèííèìè ÿçè÷íèêàìè, âîíè á êåðóâàëèñÿ äàâí³ìè ïîãàíñüêèìè ÷åñíîòàìè âð³âíîâàæåíîñò³ é ïîâàãè äî ³ñíóþ÷èõ ìåæ. Íà çàê³í÷åííÿ ÿ õîò³â áè çàïðîïîíóâàòè ìîº âëàñíå ñïîâ³äóâàííÿ â³ðè ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà. ß ïîãàíèí. Áóòè ïîãàíèíîì – îçíà÷ຠâ³äøóêàòè ñâî¿ êîðåí³ ÿê äèòÿòè Çåìë³ ³ ïîáà÷èòè ñâîº âëàñíå ³ñíóâàííÿ ÿê ö³ëêîì ³ ïîâí³ñòþ çåìíå áóòòÿ. Öå îçíà÷àº, çíîâó æ òàêè, çðîçóì³òè, ùî äëÿ ëþäñòâà ³ñòèííèìè áîæåñòâàìè º áîãè Çåìë³, à íå âèù³ áîãè íåáà; áîãè ïðîñòîðó é ì³ñöÿ, à íå áîãè ÷àñó; áîãè äîì³âêè é âîãíèùà, à íå áîãè ìàíäð³â, õî÷ ìè ³ çìóøåí³ áóòè ìàíäð³âíèêàìè. Õî÷à ºâðåéñüêèé òåîëîã

396

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

êîæíî¿ îêðåìî¿ îð³ºíòàö³¿ ³ â³äêèäຠöþ ïîçèö³þ, ºâðåéñüêèé íàðîä ïðèéíÿâ ¿¿ – ñâî¿ìè íîãàìè. ªâðå¿ ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Íàéêðàùà ÷àñòèíà íàðîäó â³äìîâèëàñÿ â³ä ìàíäðóâàííÿ. Ö³ ëþäè â³äíàéøëè ñâîº âëàñíå ì³ñöå íà ö³é çåìë³. Îñü öå – ÿçè÷íèöòâî. Âñóïåðå÷ óÿâëåííÿì ºâðåéñüêîãî òåîëîã³÷íîãî çàãàëó, ÿçè÷íèöòâî íå îçíà÷ຠâ³äêèäàííÿ óñïàäêîâàíîãî ÿêèìñü íàðîäîì â³ä ñâî¿õ ïðåäê³â òàíöþ, éîãî â³äì³òíîãî ðèòóàëó ÷è éîãî ðîäîâî¿ îïîâ³ñòêè. ² òàíåöü, ³ îïîâ³ñòêà çíàéøëè ñâîº ì³ñöå â îíîâëåíîìó óòâåðäæåíí³ çåìíîãî áóòòÿ. Äî ïîâåðíåííÿ ºâðå¿â äî ²çðà¿ëþ öÿ îïîâ³ñòêà, çäàâàëîñÿ, çàñâ³ä÷óâàëà ë³í³éíèé ïîñòóï ºâðåéñüêîãî íàðîäó ó âèãíàíí³. Íàñïðàâä³ öÿ îïîâ³ñòêà â³ääçåðêàëþâàëà öèêë³÷íèé ðóõ. Âèãíàí³ ç³ ñâ çåìë³ íà äâ³ òèñÿ÷³ ðîê³â, ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà âîíè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Îñâåíö³ì áóâ íàñïðàâä³ ãðàíè÷íèì âèðàæåííÿì âèãíàííÿ. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà ó ºâðå¿â ªâðîïè íå áóëî ³íøîãî æèòòºçäàòíîãî âèáîðó, îêð³ì ïîâåðíåííÿ äîäîìó, ÿêùî âîíè õîò³ëè âèæèòè ç íàëåæíîþ ã³äí³ñòþ. Íàéãëèáøèì ³ íàéêàðäèíàëüí³øèì ç óñ³õ óñòðåìë³íü îêðåìî¿ ëþäèíè ³ ãðóïè íàñïðàâä³ ìîæå áóòè ïðàãíåííÿ ïîâåðíóòèñÿ äî ì³ñöÿ ñâîãî ïîõîäæåííÿ. ²ç ïîãëÿäó òåîëî㳿, òàêå ïðàãíåííÿ ìîæå ïîºäíóâàòèñÿ ç ïîâåðíåííÿì äî àðõà¿÷íèõ áîã³â, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç ì³ñöåì ïîõîäæåííÿ. Íà çàâåðøåííÿ ñâîãî âèñòóïó ÿ õîò³â áè ðîçïîâ³ñòè ïðî ñâîþ áàáóñþ ç áîêó ìàòåð³. Ó ìîëîäîìó â³ö³ âîíà ïðè¿õàëà äî Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â ³ç Ëèòâè. Öå áóëà îðòîäîêñàëüíà ºâðåéêà, ÿêà í³êîëè íå âèâ÷àëà àíãë³éñüêî¿ ìîâè. Îñåëèâøèñü îäíîãî ðàçó â íüþ-éîðêñüêîìó ѳò³, âîíà í³êîëè íå âè¿çäèëà ç òîä³øíüîãî ºâðåéñüêîãî ãåòòî â Lower East Side. Ïàì’ÿòàþ, ÿê îäíîãî ðàçó â 1936 ðîö³, êîëè ìåí³ áóëî äâàíàäöÿòü ðîê³â, ÿ ï³øîâ â³äâ³äàòè ¿¿. Äëÿ ìåíå öå áóëî íå ëåãêî, îñê³ëüêè ÿ íå ðîçìîâëÿâ íà ¿äèø. Ìè çìóøåí³ áóëè ñï³ëêóâàòèñÿ ç íåþ ìàéæå âèêëþ÷íî áåç ñë³â. ß âèïàäêîâî âèñóíóâ îäíó ç øóõëÿä ³ ïîáà÷èâ òàì ïàïåðîâèé ì³øå÷îê ³ç çåìëåþ. ²ççîâí³ íà ì³øå÷êó áóëà ïðèêëåºíà ìàðêà áðèòàíñüêîãî óðÿäó Ïàëåñòèíè. Öåé ì³øå÷îê ³ç çåìëåþ áóëî íàä³ñëàíî ¿é ç³ Ñâÿòî¿ çåìë³. Ìîº ºâðåéñüêå âèõîâàííÿ áóëî íàäçâè÷àéíî îáìåæåíèì, àëå ìåí³ âèñòà÷èëî çäîðîâîãî ãëóçäó íå ðîçïèòóâàòè ¿¿ ïðî ì³øå÷îê. ß çàñóíóâ øóõëÿäó ³ â³äòîä³ ê³ëüêà ðîê³â íå áà÷èâ öüîãî ì³øå÷êà. Êîëè æ îïóñêàëè â äîìîâèíó òðóíó ì áàáóñ³, ¿¿ ñòàðøèé ñèí âçÿâ ì³øå÷îê, â ÿêîìó áóëà íàä³ñëàíà ç ²çðà¿ëþ çåìëÿ, ³ âèñèïàâ ¿¿ íà â³êî òðóíè â ãîëîâàõ. Ó òîé ìîìåíò ÿ âïåðøå çðîçóì³â äåùî ïðî ñâîþ áàáóñþ. Âîíà ïðîæèëà óñå ñâîº æèòòÿ ÿê ìàíäð³âíà ºâðåéêà, àëå íå õîò³ëà ìàíäðóâàòè â³÷íî. Äåñü ãëèáîêî ó ñâî¿é äóø³ âîíà ïðàãíóëà ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó. ¯¿ øëÿõ äîäîìó, ïðèíàéìí³

397

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

ñèìâîë³÷íî, áóâ ïîâåðíåííÿì íà çåìëþ ¿¿ ïåðâ³ñíîãî ì³ñöÿ ïîõîäæåííÿ ÿê ºâðåéêè – íà Ñâÿòó çåìëþ. Âîíà áóëà äèòÿì çåìë³. Âîíà õîò³ëà, ùîá ï³ñëÿ ñìåðò³ ¿¿ ïðàõ çì³øàâñÿ ç ïîðîõîì äîìó ¿¿ ïðåäê³â. ß ïåðåêîíàíèé òàêîæ, ùî âîíà ïîâåðòàëàñÿ äî Âåëèêî¿ Áîãèí³ ò³º¿ çåìë³. Íà ñâ³é ëàä, ìîÿ áàáóñÿ áóëà òàêîþ æ ì³ðîþ äîêîð³ííîþ ÿçè÷íèöåþ, ÿê ³ ÿ.

II. ³çåëü: Ãîâîðèòè, ïèñàòè ³ çáåð³ãàòè ìîâ÷àííÿ Íàñïðàâä³, ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî ÿ í³êîëè íå ãîâîðèâ ïðî Ãîëîêîñò, çà âèíÿòêîì îäí³º¿ êíèæêè – “ͳ÷” – íàéïåðøî¿, äå ÿ íàìàãàâñÿ áåçïîñåðåäíüî ðîçïîâ³ñòè, ÿê áóëî, çàçèðíóòè, òàê áè ìîâèòè, â î÷³ äîñâ³äîâ³. Óñ³ ìî¿ ïîäàëüø³ êíèæêè ïîáóäîâàí³ äîâêîëà çì³ñòó ïåðøî¿. ß íàìàãàâñÿ ðîçêðèòè òàºìíèöþ, ñâîãî ðîäó çàòåìíåííÿ. À ÿê çàñâ³ä÷óº Êàôêîâà òðàäèö³ÿ, íàâ³òü çàòåìíåííÿ º çàòåìíåíèì. Òàºìíèöÿ ñàìà ïî ñîá³ º òàºìíèöåþ. Òîæ äîçâîëüòå ìåí³ íå âèñâ³òëþâàòè çàÿâëåíó ìíîþ òåìó, à ïåðåïîâ³ñòè âàì ê³ëüêà ³ñòîð³é. Îäíó ç íèõ, íàñê³ëüêè ìåí³ â³äîìî, ðîçïîâ³äàâ íå ºâðåé, à Æàí Êîêòî, ôðàíöóçüêèé ñþððåàë³ñò. Öå âñüîãî-íà-âñüîãî àíåêäîò, àëå â³í äóæå äîðå÷íèé â íàøîìó ç âàìè âèïàäêó. Æàíà Êîêòî çàïèòàëè: “Ïàí Êîêòî, ÿêùî á âàø áóäèíîê áóâ ó âîãí³, ùîá âè âèíåñëè ç íüîãî?” ² â³í â³äïîâ³â: “Çâè÷àéíî, âîãîíü”. Íà ìîþ äóìêó, òå, ùî ìè âèíåñëè ç íàøèõ îïîâ³äåé ³ ç íàøèõ ïàëàþ÷èõ áóäèíê³â â ºâðîïåéñüê³é ³ñòîð³¿, áóâ âîãîíü. Äðóãà ³ñòîð³ÿ ïî÷óòà íå â³ä Êîêòî, ³ âîíà íå ïðî íüîãî, à ïðî shammes. Ñëîâî shammes, àíãë³éñüêîþ “beadle”, îçíà÷ຠñëóæêó, ÿêèé âèêîíóº ïåâí³ çàâäàííÿ â ñèíàãîç³.  àìåðèêàíñüêèõ ñèíàãîãàõ íåìຠñëóæêè – òàì âñ³ ñëóæíèêè âèùîãî ðàíãó, äóæå âèøóêàíî îäÿãíåí³. Shammes – öå òèïàæ, ÿêèé ö³ëêîâèòî çíèê ³ç æèòòºâîãî êîíó àìåðèêàíñüêèõ ºâðå¿â. ßê ïðàâèëî, shammes – ñëóæêà – öå íóæäåííà ëþäèíà, ÷àñòî ãîðáàíü, ìàéæå çàâæäè ìîâ÷óí. Òàêèì º îáðàç ñëóæêè â ìî¿é êíèæö³ “Ìîéøàñëóæêà”. ª ùå é ³ñòîð³ÿ ïðî ðåàëüíó ëþäèíó. Äåñü ó Ðîñ³¿, â ãåòòî, shammes íà ³ì’ÿ Ìîéøà çáîæåâîë³â; äåíü ó äåíü â³í ïðèõîäèâ äî ñèíàãîãè, ñõîäèâ íà bima (ð³çíîâèä ïîä³óìó), ñòóêàâ êóëàêîì ïî êàôåäð³ ³ ïðîìîâëÿâ äî Áîãà: – “Ribbono shel Olam – Ãîñïîäè âñåñâ³òó, ÿ õî÷ó, ùîá òè çíàâ, ùî ìè ùå òóò”. Äåíü ó äåíü. Ïîò³ì ïî÷àëèñÿ åøåëîíè. Ãåòòî âèãèáàëî; çàëèøàëîñÿ äåäàë³ ìåíøå é ìåíøå ºâðå¿â. Ñëóæêà ïðîäîâæóâàâ ïðèõîäèòè – íåñàìîâèòèé, ÿê ³ ðàí³øå, ³ ç ãí³âîì, à ìîæå, òî áóâ ñì³õ, áèâ êóëàêîì ïî ñòîëó, ïðîìîâëÿþ÷è: “Ãîñïîäè âñåñâ³òó, ÿ õî÷ó, ùîá òè çíàâ, ùî ìè ùå òóò”. Íàðåøò³ ïðèéøîâ îñòàíí³é åøåëîí,

398

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

³ â³í áóâ ºäèíèì ºâðåºì, êîòðèé çàëèøèâñÿ â ãåòòî. ²ç ÿêî¿ñü ïðè÷èíè áîæåâ³ëüíèõ çàëèøàëè, òàê ñàìî, ÿê ³ â ìîºìó ð³äíîìó ì³ñò³. Îäíèì îäèí â³í áóâ ó ãåòòî. Ïðèõîäèâ äî ñèíàãîãè, çíîâó ñõîäèâ íà bima, â³ä÷èíÿâ ñâÿòàÿ ñâÿòèõ ³ ñòóêàâ êóëàêîì ïî â³âòàðþ: “Ãîñïîäè âñåñâ³òó, ÿ õî÷ó, ùîá òè çíàâ, ùî ÿ âñå ùå òóò”. Ïîò³ì â³í ïðèïèíèâ ñòóêàòè ³ ïðîáóðìîò³â ëèøå: “Àëå òè – äå òè?”. ß íå çíàþ, ùî ñòàëîñÿ ç Ìîéøåþ-ñëóæêîþ. Ìåí³ íåâ³äîìî íàâ³òü, ùî ñòàëîñÿ ç Íèì, Òèì, äî êîãî â³í çâåðòàâñÿ. ² ÿ íàâ³òü íå çíàþ, ÷è ÿ òóò. ß êàæó öå, òîìó ùî ÷àñîì, êîëè ÿ ïîâåðòàþñÿ ïîäóìêè íà äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â íàçàä – îäíå ïîêîë³ííÿ, ÷âåðòü â³êó – ÿ çàìèñëþþñÿ íàä òèì, ÷è òà ëþäèíà, ùî âñåðåäèí³ ìåíå, ÿêà áóëà äèòèíîþ ï³ä ÷àñ â³éíè, ïîõîäèòü ç òîãî æ êîð³ííÿ, ùî é ÿ, ïåðåæèëà ò³ ñàì³ ïî䳿, áà÷èëà òå ñàìå, ùî é ÿ. ß çàïèòóþ ñåáå, ÷è áóâ óçàãàë³ Ãîëîêîñò. Ïåðø³ òðè äí³ â³éíè – â 1944 ðîö³ – êîëè äèòèíà ïîòðàïèëà äî öàðñòâà Íî÷³, ÿ ïàì’ÿòàþ, ùî âîíà íå â³ðèëà – âïðîäîâæ òðüîõ äí³â âîíà íå â³ðèëà, ùî áóëà â³éíà, ùî áóëà òàêà ð³÷, ÿê â³éíà. ² ïðîòÿãîì òðüîõ äí³â ÿ íå â³ðèâ, ùî ºâðå¿â óáèâàëè. ß âñå ùå ïàì’ÿòàþ ñîí, ÿêèé, ÿê ìåí³ çäàâàëîñÿ, ÿ áà÷èâ: ÿ ðàçîì ³ç òàòîì, ³ ïðîòÿãîì òðüîõ äí³â ³ òðüîõ íî÷åé äèòèíà, ÿêîþ áóâ ÿ, çíîâó é çíîâó ïîâòîðþº áàòüêîâ³: “Öå íå ïðàâäà, öüîãî íå ìîæå áóòè. Íåìîæëèâî, ùîá ºâðå¿â óáèâàëè òàêèì ÷èíîì. À ñâ³ò çáåð³ãຠìîâ÷àííÿ?” Öå áóëî ìî¿ì çàïèòàííÿì: íåâæå ñâ³ò ìîæå çáåð³ãàòè ìîâ÷àííÿ? Çãîäîì ÿ çðîçóì³â, ùî ñâ³ò ìîâ÷àâ ³ ùî ðå÷³, ïðî ÿê³ ÿ äóìàâ, ùî âîíè â³äáóâàëèñÿ, ñïðàâä³ â³äáóâàëèñÿ. Îäíàê ï³ä ÷àñ â³éíè âñ³ ºâðå¿, êîòð³ ïåðåáóâàëè â ïàñòö³, íå â³ðèëè, í³áè çîâí³øí³é ñâ³ò ìîæå çíàòè ïðî òå, ùî â³äáóâàëîñÿ. ß ñëóõàâ ñüîãîäí³ Ä³êà Ðóáåíøòåéíà. Áåçóìîâíî, ÿ ðîçä³ëÿþ éîãî ãí³â ³ éîãî â³ä÷àé. Íàñïðàâä³, âè ïîâèíí³ çíàòè, ùî öå äîáðå, ùî ºâðå¿ â òàáîðàõ íå óÿâëÿëè, ùî â³äáóâàëîñÿ â ñâ³ò³. ßêùî á ºâðåÿì ó òàáîðàõ áóëî â³äîìî, ùî Ðóçâåëüò, ³ ×åð÷³ëü, ³ äå Ãîëëü, ³ Ïàïà, ³ âñ³ çíàëè, àëå í³õòî íå áèâ íà ñïîëîõ, âîíè á, ÿ äóìàþ, â÷èíÿëè ñàìîãóáñòâî. Íà ìîþ äóìêó, âîíè á íå íàö³ëþâàëèñÿ íà âèæèâàííÿ. ªäèí³, õòî ñïðàâä³ çíàâ, öå ò³, ÿê³ éøëè íà ñìåðòü. Ìîæå, âàì êîëèñü òðàïëÿëàñÿ íàãîäà áà÷èòè ôîòîàëüáîìè – àëüáîìè ç ôîòîãðàô³ÿìè, ÿê³ ðîáèëèñÿ íà çãàäêó í³ìåöüêèìè îô³öåðàìè, – ëþáèòåëüñüê³ ñâ³òëèíè, ÿêèìè ðîçâàæàþòü ãîñòåé. Íåéìîâ³ðíî: âîíè ôîòîãðàôóâàëèñÿ. ß ãîäèíàìè âäèâëÿâñÿ â ö³ ôîòîãðàô³¿, íàìàãàþ÷èñü çáàãíóòè, ÿê ëþäèíà ìîãëà ðîáèòè ¿õ ³ ñê³ëüêè æèòòÿ â öèõ çàñòèãëèõ â³äáèòêàõ.

399

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

Êîëè äèâèøñÿ íà ö³ ôîòîçí³ìêè, íàéá³ëüøå âðàæàþòü î÷³. À ïîò³ì, êîëè ïðèäèâëÿºøñÿ äî î÷åé, ïî÷èíàºø ðîçóì³òè, ïðî ùî äóìàëè ö³ ëþäè. Âîíè éøëè íà ñìåðòü áåç ãí³âó, áåç íåíàâèñò³, áåç ñìóòêó ³ áåç ñîðîìó. ß ãàäàþ, âîíè éøëè íà ñìåðòü ³ç æàõëèâèì ïî÷óòòÿì æàëîñò³. Âîíè áóëè ñïîâíåí³ æàëþ – æàëîñò³ äî òèõ ó çîâí³øíüîìó ñâ³ò³, õòî ì³ã ³ äàë³ æèòè, çíàþ÷è ïðî òå, ùî â³äáóâàëîñÿ âñåðåäèí³. ² òóò ÿ çìóøåíèé êîíñòàòóâàòè, ùî íàø³ ç ijêîì ïîãëÿäè ðîçõîäÿòüñÿ. Ó ñâî¿é äèíàì³÷í³é, ÿñêðàâ³é ³ õâèëþþ÷³é ïðîìîâ³ â³í íàìàãàâñÿ ïîÿñíèòè ñâîþ ô³ëîñîô³þ âèæèâàííÿ ÷è æèòòÿ â æîðñòîêîìó, õîëîäíîìó ñâ³ò³ àáñóðäó, ÿêèé â³í íàçâàâ “ñâ³òîì, â ÿêîìó Áîã óìåð”. ß í³êîëè íå ãîâîðèâ ïðî Áîãà â òàêîìó äóñ³, ijê. ß âçàãàë³ í³êîëè íå ãîâîðèâ ïðî Áîãà. Ìîæëèâî, òîìó, ùî ÿ âèõîâóâàâñÿ â íåâåëè÷êîìó shtetl ³ òîìó, ùî ÿ áóâ Yeshiva Bocher – ³ âñå ùå çàëèøàþñÿ íèì, ó ïåâíîìó ñåíñ³. À ìîæëèâî, ÷åðåç òå, ùî â äèòèíñòâ³ ð³ê ó ð³ê ìåíå ïîâ÷àëè, ùî ïåðåä òèì, ÿê ñêàçàòè “Áîã æèâèé”, ÿ ìóøó áóòè ãîòîâèì äî öüîãî. ß ïàì’ÿòàþ, ùî ìè ïîâèíí³ áóëè ñõîäèòè íà Mikvah – ðèòóàëüíå îáìèâàííÿ – äëÿ òîãî, ùîá ìàòè ïðàâî ñòâåðäæóâàòè ùîñü âàæëèâå, ÿê-îò: “Áîã áëàãîñëîâåííèé”; Áîã öå Áîã. Îòæå, ÿ ³ òåïåð í³êîëè íå ãîâîðþ ïðî Áîãà. Ðàäøå ÿ êàæó ïðî ëþäåé, ÿê³ â³ðÿòü ó Áîãà, àáî æ ïðî ëþäåé, ÿê³ â³äêèäàþòü Áîãà. Ö³êàâî, ùî ô³ëîñîô³ÿ, ÿêà çàïåðå÷óº Áîãà, ïîõîäèòü íå â³ä ïåðåæèâö³â. Æîäåí ³ç òèõ, õòî äîòðèìóºòüñÿ òàê çâàíî¿ òåîëî㳿 “Áîã óìåð”, íå áóâ â Îñâåíö³ì³. Ò³, ùî áóëè òàì, í³êîëè òàêîãî íå êàçàëè. Ïîâ³ðòå ìåí³, ó ìåíå º ïðîáëåìè ç Áîãîì. ß â³ä÷óâàþ ãí³â, âñòóïàþ â ñóïåðå÷êè ³ ìåíå ìó÷àòü æàõè. Îäíàê ìîÿ ïîëåì³êà, ìîº çáåíòåæåííÿ, ìîº çäèâóâàííÿ ñòîñóþòüñÿ ëþäåé. ß íå ðîçóì³þ, ÿê ëþäè ìîæóòü áóòè òàêèìè “âàðâàðàìè”, ÿê âè ¿õ íàçâàëè, ijê. ß âñå ùå öüîãî íå ðîçóì³þ. Ìîæëèâî òîìó, ùî ÿ âèõîâàíåöü ºøèâè, ³ âñå, ÷îãî ÿ íàâ÷àâñÿ â Ñîðáîíí³, íå éäå â æîäíå ïîð³âíÿííÿ ç òèì, ùî ÿ âèâ÷àâ â ºøèâ³. ß íå ðîçóì³þ òàêîæ ³ òîãî, ÿê âäàëîñÿ ñò³ëüêîì ºâðåÿì çàëèøèòèñÿ ëþäüìè â òàáîðàõ. Öüîãî ÿ í³êîëè íå çðîçóì³þ. Âè ãîâîðèòå ïðî íåíàâèñòü: íå õî÷åòå, ùîá âàø³ ä³òè çíåíàâèä³ëè. Çàïåâíÿþ âàñ, ijê, ºâðåé íå çäàòíèé íåíàâèä³òè. Ó á³á볿 âñþäè, äå çãàäóºòüñÿ íåíàâèñòü, çàâæäè éäåòüñÿ ïðî íåíàâèñòü äî ñåáå. ªäèíà íåíàâèñòü, íà ÿêó çäàòíèé ºâðåé, öå – íà æàëü – ñàìîíåíàâèñòü. Óò³ì öå éîìó âäàºòüñÿ. Ìè íå ìîæåìî íåíàâèä³òè íàøèõ ñóñ³ä³â, ìè íå çäàòí³ íàâ³òü íåíàâèä³òè íàøèõ âîðîã³â. Ïîäèâ³òüñÿ íà ²çðà¿ëü; ³çðà¿ëüòÿíè íå ïðîÿâëÿþòü íåíàâèñò³ äî àðàá³â. Äîçâîëüòå ìåí³ ùå ùîñü âàì ñêàçàòè. Õî÷ ÿê öå äèâíî ïðîçâó÷èòü, ó ñòîñóíêàõ ì³æ ºâðåºì ³ í³ìöåì íå áóëî íåíàâèñò³. Ìè íå â³ä÷óâàëè

400

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

íåíàâèñò³ äî í³ìö³â, à í³ìö³ – äî íàñ. Áóëî ùîñü ã³ðøå. Íåíàâèä³òè ìîæíà ëèøå ëþäñüêó ³ñòîòó. Äëÿ íèõ ìè áóëè ðå÷àìè. Ëþäèíà íå âèÿâëÿº íåíàâèñò³ äî ðå÷åé. À ìè íå ìàëè äî íèõ íåíàâèñò³, òîìó ùî ìè íå çäàòí³ íà íåíàâèñòü. Îñîáëèâî ç îãëÿäó íà òå, ùî âîíè òîä³ óîñîáëþâàëè Malach Hamavet – àíãåëà ñìåðò³. ßê ìîæíà íåíàâèä³òè ñìåðòü? ßê ìîæíà â³ä÷óòè íåíàâèñòü äî ÷îãîñü, ùî âèùå âàøîãî ðîçóì³ííÿ ³ ùî ³íîä³ íàáóâຠëè÷èíè Áîãà? Âè á çìîãëè? Ìè íå ìîãëè. Á³ëüøå òîãî, êîëè ÿ äóìàþ ïðî ºâðå¿â ó òàáîðàõ, íàéá³ëüøå äèâóº ìåíå òå, ùî òàê áàãàòî ç íèõ çáåðåãëè ëþäñüêó ïîäîáó âñóïåðå÷ óñüîìó. ß íàâåäó âàì ïðèêëàä. ßê ÿ âæå êàçàâ, ÿ íàâ÷àâñÿ â ºøèâ³, äå ìåíå â³ä³ðâàëè ïðîñòî â³ä òàëìóäà. Óñ³õ íàñ – ÿ áóâ íå îäèí; êîëè ÿ êàæó “ÿ”, ÿ ìàþ íà óâàç³ âñ³õ, êîãî çàáðàëè ç ºøèâè, â³ä òàëìóäà, ïðîñòî â Á³ðêåíàó. ² âïðîäîâæ òðüîõ äí³â ÿ ïåðåáóâàâ ó ñòàí³ çàö³ïåí³ííÿ, ÿ íå ì³ã ïîâ³ðèòè â òå, ùî áà÷èâ. Ïîò³ì îòÿìèâñÿ ³, ïðèãàäóþ, ÿê íåâäîâç³ ï³ñëÿ öüîãî, î÷åâèäíî, íà ÷åòâåðòèé ÷è ï’ÿòèé äåíü, ìåíå íàïðàâèëè â êîìàíäó. ß í³êîëè íå ðîçïîâ³äàâ ö³º¿ ³ñòîð³¿, áî ââàæàþ ¿¿ íàäòî îñîáèñòîþ. Ìåíå â³äïðàâèëè â êîìàíäó íîñèòè êàì³ííÿ. ×îëîâ³ê, ç ÿêèì ÿ íîñèâ êàì³ííÿ – ÿ í³êîëè íå áà÷èâ éîãî îáëè÷÷ÿ, ò³ëüêè øèþ, ³ ïàì’ÿòàþ ëèøå éîãî ãîëîñ – ïåðøîãî æ äíÿ çàïèòàâ ìåíå: “Çâ³äêè òè?” ß â³äïîâ³â éîìó. “×èì òè çàéìàâñÿ âäîìà?” ß ñêàçàâ, ùî ÿ áóâ Yeshiva Bocher – íàâ÷àâñÿ. ³í çàïèòàâ: “ßêèé òðàêòàò âè âèâ÷àëè?” ß â³äïîâ³â éîìó. ³í ïèòàº: “ßêà ñòîð³íêà?” ß íàçâàâ ñòîð³íêó. À â³í ìåí³: “Ïðîäîâæèìî çàíÿòòÿ”. ß êàæó éîìó: “Âè ùî, ç ãëóçäó ç’¿õàëè? Òóò? Áåç êíèæîê, áåç óñüîãî ³ íàâ³ùî? ³í â³äïîâ³â: “Ìè ïîâèíí³ ïðîäîâæóâàòè. Öå ºäèíèé âèõ³ä”. ² â³ðèòå ÷è í³, ìè ïðîäîâæèëè. Öå áóâ çíàíèé Rosh Yeshiva, â³äîìèé äèðåêòîð çíàìåíèòî¿ òàëìóäèñòñüêî¿ øêîëè ºøèâè â Ãàëè÷èí³. ³í, ÿê ïðàâèëî, öèòóâàâ ôðàãìåíò, à ÿ ïîâòîðþâàâ éîãî, äåíü ó äåíü. Ìè âèâ÷èëè òàëìóä äî ñàìîãî ê³íöÿ. Òå, ùî òàêà, ÿê â³í, ëþäèíà íå ëèøå ñàìà âèâ÷àëà, à é äîïîìàãàëà ³íøèì âèâ÷àòè òàëìóä â Îñâåíö³ì³, íå ïåðåñòຠâèêëèêàòè ó ìåíå çäèâóâàííÿ. ßê ³ òîé ôàêò, ùî â³í áóâ íå ïîîäèíîêèì. Áóâ, ñêàæ³ìî, ÷îëîâ³ê, ÿêèé êîíòðàáàíäíèì øëÿõîì ä³ñòàâ ïàðó tefillin – àìóëåò³â. Öå êîøòóâàëî éîìó âàæêî ñêàçàòè ñê³ëüêîõ ðàö³îí³â – ïîðö³é õë³áà. ³í ñïåö³àëüíî ðîçäîáóâ ¿õ, ³ çíàéøëîñÿ ïðèíàéìí³ äâ³ ñîòí³ ºâðå¿â, ÿê³ ùîðàíêó ï³äí³ìàëèñÿ íà îäíó ãîäèíó ðàí³øå, ùîáè âèøèêóâàòèñÿ ³ âèêîíàòè ì³òöâàõ. Ñì³õîâèíà! Òàê, áóëî àáñóðäîì íàä³âàòè àìóëåòè. Çíàºòå, áóëè ºâðå¿, êîòð³ ñâÿòêóâàëè Éîì ʳïóð! Áóëè ºâðå¿, êîòð³ ÷èòàëè ìîëèòâè! Áóëè ºâðå¿, ùî îñâÿ÷óâàëè ³ì’ÿ ²çðà¿ëþ – ¿õíüîãî íàðîäó, ïðîñòî çàëèøàþ÷èñÿ ëþäèíîþ!

401

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

Ó ñèñòåì³ êîíöòàáîð³â â³äáóâàëàñÿ ÿêàñü íàäçâè÷àéíî äèâíà ð³÷. Ïåðøèìè, õòî çäàâàâñÿ, õòî ñï³âïðàöþâàâ ³ç âîðîãîì, – ùîá âðÿòóâàòè ñâîº æèòòÿ – áóëè ³íòåëåêòóàëè, ë³áåðàëè, ãóìàí³ñòè, ïðîôåñîðè ñîö³îëî㳿 òîùî. ×åðåç òå, ùî âñÿ ¿õíÿ êîíöåïö³ÿ ñâ³òó ðàïòîâî ðîçáèâàëàñÿ íà äðóçêè. Âîíè íå ìàëè íà ùî ñïåðòèñÿ. Ñåðåä êîìóí³ñò³â áóëî ìàëî òàêèõ, ùî çäàâàëèñÿ. Çíàõîäèëèñÿ òàê³, àëå äóæå ìàëî. Ó íèõ áóëà ñâîÿ îðãàí³çàö³ÿ íà êøòàëò öåðêîâíî¿ – ñâ³òñüêà öåðêâà, àëå äóæå äîáðå îðãàí³çîâàíà. Âîíè áóëè çäàòí³ ÷èíèòè îï³ð. Ñåðåä êàòîëèöüêèõ ñâÿùåíèê³â áóëî íàâ³òü ³ùå ìåíøå òàêèõ, õòî çäàâàâñÿ. Äóæå ìàëî áóëî ñâÿùåííîñëóæèòåë³â, ÿê³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê ³ç íèõ “çäèðàëè ñòðóæêó”, çäàâàëèñÿ ³ ñï³âïðàöþâàëè ç êàòîì. Ïðîòå áóëè é âèíÿòêè. Îäíàê âè á íå çíàéøëè æîäíîãî ðàáèíà – çàïåâíÿþ âàñ – ñåðåä óñ³õ êàïî ÷è ñåðåä òèõ, õòî îá³éìàâ âëàäí³ ïîñàäè â òàáîðàõ. Âè êàæåòå, ijê, ùî óòëåð ïîçáàâèâ ºâðåÿ ìó÷åíèöòâà. Öå íå ïðàâäà. Áàãàòî ÿê³ ç ºâðå¿â, îñîáëèâî ðàáèíè, ìîãëè âðÿòóâàòè ñâîº æèòòÿ. Ó ìîºìó ì³ñò³ âñ³ ðàáèíè ìàëè ìîæëèâ³ñòü âðÿòóâàòèñÿ, ³ çíàºòå, õòî õîò³â ¿õ óðÿòóâàòè? Ñâÿùåíèêè. Öå íå ïåðøèé ðàç â ³ñòîð³¿, êîëè âîíè õîò³ëè ìàòè àë³á³. Ñâÿùåíèêè ïðèéøëè äî íàøèõ ðàáèí³â – ó íàøîìó öåíòð³ ¿õ áóëî áëèçüêî òðèäöÿòè – ïðîïîíóþ÷è ¿ì ïðèõèñòîê ó ìîíàñòèð³, â öåðêâ³. Îäíàê, çâè÷àéíî, ÿêèé ðàáèí ì³ã ï³òè íà öå? Íàñê³ëüêè ÿ çíàþ, áóëî äâîº – ïðèíàéìí³ ç ï’ÿòäåñÿòè òèñÿ÷ ðàáèí³â ó Ñõ³äí³é ªâðîï³ – äâîº òàêèõ, ùî âèáðàëè øëÿõ ³íäèâ³äóàëüíîãî ñïàñ³ííÿ. Óñ³ ³íø³ çâîë³ëè äîáðîâ³ëüíî é ñâ³äîìî ï³òè ç³ ñâî¿ìè ºâðåÿìè. ßê ö³ ðàáèíè çáåðåãëè ñâîº ºâðåéñòâî ³ ñâîþ ãóìàíí³ñòü? Îñü ùî ã³äíå ïîäèâó! Àäæå öÿ ñèñòåìà áóëà äóæå ì³öíîþ ³ óâåñü ñâ³ò áóâ ¿¿ ñï³ëüíèêîì! Ó íàì³ðè í³ìö³â âõîäèëî íå ëèøå ô³çè÷íå âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó; ïåðåäóñ³ì âîíè õîò³ëè çíèùèòè ¿õ äóõîâíî. Îòæå, âîíè âèíàéøëè öåé âñåñâ³ò – ùî éîãî ìè ó Ôðàíö³¿ íàçèâàºìî univers concentrationnaire – ³ç éîãî ïðàâèòåëÿìè é ñâÿùåíèêàìè òà ïåðâîñâÿùåíèêàìè. ͳìö³ õîò³ëè ïðèíèçèòè ºâðåÿ, ïîçáàâèòè éîãî ïðàâ, ïðèìóñèòè éîãî çðåêòèñÿ âñ³õ ö³ííîñòåé ³ âáèòè â íüîìó ëþäèíó. Öå áóëî ¿õí³ì ïåðøîðÿäíèì çàâäàííÿì. Íàâ³òü òàá³ðíà ìîâà, – ùî æ òî çà ìîâà áóëà? Íàéíåïðèñòîéí³øà ìîâà, ÿêó ëèøå ìîæíà ñîá³ óÿâèòè. ² âñå öå äëÿ ñòâîðåííÿ â³äïîâ³äíî¿ àòìîñôåðè, äëÿ íàâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³ íåëþäñüêîãî îáðàçó ëþäèíè é âñåñâ³òó. Ïðèãàäóþ îäèí àíåêäîò, ÿêèé ñì³øíèì íå íàçâåø. Çì³ñò éîãî òàêèé: â îäíîìó ãåòòî åñåñ³âåöü êàòóâàâ ºâðåÿ, ³ â ÿêèéñü ìîìåíò â³í ñòóêíóâ ñâîþ æåðòâó ïî ãîëîâ³, çðîáèâøè âîäíî÷àñ õîëîñòèé ïîñòð³ë. Êîëè ºâðåé

402

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

îïðèòîìí³â, åñåñ³âåöü, ñì³þ÷èñü, êàæå éîìó: “Òè ìåðòâèé. Àëå òè öüîãî íå çíàºø. Òè ãàäàºø, ùî âò³ê â³ä íàñ? Ìè òâî¿ õàçÿ¿, íàâ³òü â ³íøîìó ñâ³ò³”. Öå æàõëèâèé æàðò, àëå â íüîìó º äåùèöÿ ³ñòèíè. Ó ïëàíè í³ìö³â ùîäî ºâðåéñüêîãî íàðîäó âõîäèëà ï³äì³íà ñîáîþ ºâðåéñüêîãî Áîãà. Óñ³ òåðì³íè, âñÿ ëåêñèêà çàñâ³ä÷óþòü öå. ² âñóïåðå÷ óñüîìó – ö³ òàá³ðíèêè, ùî çàëèøàëèñÿ ëþäüìè é ºâðåÿìè, ïðîäîâæóâàëè ìîëèòèñÿ Áîãîâ³. À çàðàç ÿ ñêàæó âàì, ijê, ùî âè íå ðîçó쳺òå ¿õ, êîëè ãîâîðèòå, í³áè âàæ÷å æèòè ñüîãîäí³ ó ñâ³ò³ áåç Áîãà. Ͳ! ßêùî íå áî¿òåñÿ òðóäíîù³â, îáåð³òü æèòòÿ ç Áîãîì. ×è ìîæíà ïîð³âíÿòè ñüîãîäí³ òðàãåä³þ â³ðóþ÷îãî ç òðàãå䳺þ íåâ³ðóþ÷îãî? Ñïðàâæíÿ òðàãåä³ÿ, ñïðàâæíÿ äðàìà – öå äðàìà â³ðóþ÷îãî. Íà íàïèñàííÿ ïåðøî¿ êíèæêè ÿ âèòðàòèâ äåñÿòü ðîê³â. Öå íå áóëî âèïàäêîâ³ñòþ; ÿ ðîáèâ öå óìèñíî. Ó 1945 ðîö³ ÿ äàâ îá³òíèöþ ìîâ÷àííÿ ç ò³ºþ ìåòîþ, àáè, âèæäàâøè äåñÿòü ðîê³â, ïåðåêîíàòèñÿ â òîìó, ùî òå, ïðî ùî çáèðàâñÿ ñêàçàòè, º ïðàâäîþ. Ñïî÷àòêó ëþäè íå ðîçïîâ³äàëè ïðî òå, ùî òàì â³äáóâàëîñÿ. Ò³, õòî âèæèâ, â³äìîâëÿëèñÿ âèíîñèòè íà ñâ³òëî òó òåìðÿâó, ÿêó âîíè áà÷èëè. Ñüîãîäí³ ó íàñ º ïèñüìåííèêèðîìàí³ñòè é ñîö³îëîãè, áàãàòî õòî ïèøå ïðî öå. Ó ïåðø³ äí³ ò³, ùî áóëè òàì, íå òîðêàëèñÿ ö³º¿ òåìè: öå áóâ âîãîíü. ×îìó âîíè ìîâ÷àëè? Íà öå áóëî áàãàòî ïðè÷èí. Ïî-ïåðøå, òîìó ùî âîíè ïîáîþâàëèñÿ: ó ïðîöåñ³ ðîçïîâ³ä³ âîíè ìîæóòü ñïîòâîðèòè ñóòü ñàìî¿ îïîâ³ä³. Äåÿê³ îïîâ³ä³ íåîáõ³äíî ïåðåäàâàòè óñíî àáî âçàãàë³ íå ïîøèðþâàòè; ¿õ òðåáà ðîçïîâ³äàòè ÿê òàºìíèö³, â ñóêóïíîñò³, ç âóñò â óñòà, ïîøåïêè – ÿê ñïðàâæíþ óñíó òðàäèö³þ, ùî í³êîëè íå ïîøèðþâàëàñÿ, í³êîëè íå ïåðåäàâàëàñÿ íà ïèñüì³, ÿê ñòâåðäæóº ðàáèí Êîöêåð. Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî öå Áðàêå ñêàçàâ, ùî ë³òåðàòóðà – öå ïåðåòâîðåíà íà âîãîíü ðàíà; òîæ ìè áîÿëèñÿ âèêëèêàòè öåé âîãîíü. Âè ïàì’ÿòàºòå Á³áë³þ: ùî ñòàëîñÿ ç äâîìà ä³òüìè Ààðîíà Õàêîåíà – ïåðâîñâÿùåíèêà? Íå ìîæíà ãðàòè ç âîãíåì! Òîæ ìè íå ãîâîðèëè ïðî öå, òîìó ùî áîÿëèñÿ âïàñòè â ãð³õ. Íàâ³òü çàðàç óñ³ ìî¿ äðóç³ â³ä÷óâàþòü, ùî êîëè ìè ïèøåìî êíèæêè ³ ïóáë³êóºìî ¿õ, ìè â÷èíÿºìî ãð³õ. Íå çàïèòóéòå ìåíå, ÷îìó. Öå ï³äñâ³äîìå â³ä÷óòòÿ. Ùîñü íå òàê, ùîñü íåïðàâèëüíî. Ðåàëüíó ³ñòîð³þ, ìîæëèâî, íå ìîæíà ïåðåêàçàòè. Ñïðàâæíÿ ³ñòèíà íå ïåðåäàºòüñÿ. Ðåàëüíå óÿâëåííÿ íå ìîæíà í³ ç êèì ðîçä³ëèòè, òîæ íàâ³ùî ãîâîðèòè ïðî íüîãî? ß ìîæó ñêàçàòè íàâ³òü á³ëüøå. Ñüîãîäí³, ÷åðåç äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â ï³ñëÿ ö³º¿ ïî䳿, ÿ çàìèñëþþñÿ íàä òèì, ÷è íå ñë³ä áóëî íàì îáðàòè òîä³ ìîâ÷àííÿ. ×îìóñü ÿ â³ðþ, ÿêùî á óñ³ î÷åâèäö³ ö³º¿ ïî䳿 ç³áðàëèñÿ íà

403

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

òàºìíó íàðàäó, äåñü ó ë³ñ³, ³ âèð³øèëè ðàçîì – ÿ çíàþ, öå ïîåòè÷íèé, íåðåàëüíèé îáðàç, àëå ìåí³ íå äຠñïîêîþ â³ä÷óòòÿ âòðàòè ö³º¿ ìîæëèâîñò³ – ÿêùî á ìè âñ³ òîä³ âèð³øèëè í³êîëè íå âèìîâèòè é ñëîâà ïðî öþ ïîä³þ, ÿ ãàäàþ, ìè ìîãëè á çì³íèòè ëþäèíó ñàìîþ çíà÷èì³ñòþ íàøîãî ìîâ÷àííÿ. Îäíàê òîä³, ÿ òàêîæ ïåðåêîíàíèé, ëþäñòâî áóëî á íå â çìîç³ âèòðèìàòè öüîãî. Öå ïðèâåëî á ëþäèíó ³ íàðîäè íà ãðàíü áåçóìñòâà. Îñü ÷îìó, ÿ ãàäàþ, ìè çàãîâîðèëè. Òîä³ ìè çàãîâîðèëè ùå é ç ³íøî¿ ïðè÷èíè. ßêèìîñü ÷èíîì ºâðåéñüêà íàòóðà â íàñ ïðîÿâëÿºòüñÿ íàñò³ëüêè ñèëüíî, ùî ìè â³ðèìî â ñï³ëêóâàííÿ, â³ðèìî â ïåðåäàííÿ, â ïîðîçóì³ííÿ. Íà ìîº ïåðåêîíàííÿ, ãîëîâíèé ÷èííèê ºâðåéñüêîãî áóòòÿ – öÿ ïîòðåáà â ñï³ëêóâàíí³. Òîìó ìè ïî÷èíàºìî çàâæäè ç ³ìåí; á³áë³ÿ óñ³ÿíà ³ìåíàìè. Íàâ³ùî íàì óñ³ ö³ ³ìåíà – áàòüêî ³ ñèí, áàòüêî ñèíà – íàâ³ùî? Ùîá äàòè íàì â³ä÷óòòÿ çâ’ÿçàíîñò³, íåîáõ³äíîñò³ ïðîäîâæåííÿ. Ìè ïîâèíí³ ï³äòðèìóâàòè çâ’ÿçîê. Öå ãîëîâíà òåìà ºâðåéñüêîãî áóòòÿ, ³ âîíà áóëà òàêîþ çàâæäè – âïðîäîâæ óñ³º¿ íàøî¿ ³ñòîð³¿, ùî íàðàõîâóº ÷îòèðè òèñÿ÷³ ðîê³â. ϳä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè öå ïðîÿâèëîñÿ ç ³ùå á³ëüøîþ ñèëîþ. Ñîòí³ ëþäåé â ãåòòî æåðòâóâàëè ñîáîþ, ùîá äîïîìîãòè îäíîìó ç íèõ âèáðàòèñÿ ç ãåòòî ³ ðîçïîâ³ñòè ¿õíþ ³ñòîð³þ. Êîëè Ñèìîíà Äóáíîâà, ìîæëèâî, íàéâèäàòí³øîãî íàøîãî ³ñòîðèêà, ï³äâåëè äî áðàòñüêî¿ ìîãèëè â Ðèç³ ðàçîì ç ³íøèìè ºâðåÿìè, â³í ãîëîñíî ïðîìîâèâ: “ªâðå¿, íàñòîðîæòå ñâî¿ âóõà ³ ðîçïëþùòå øèðøå î÷³! Âáèðàéòå êîæíó õìàðèíêó; âáèðàéòå êîæíó óñì³øêó; âáèðàéòå êîæíåí çâóê. Çàïàì’ÿòàéòå!” ³í íàâ³òü òîä³, íàâ³òü òàì â³ä÷óâàâ ãîñòðó ïîòðåáó ïîâ³äîìëÿòè, ðîçïîâ³äàòè íàì ³ñòîð³¿.  Îñâåíö³ì³ – íàâ³òü ³ Á³ðêåíàó, â çîíäåðêîìàíä³ (êîìàíäà, ùî ïðàöþâàëà â êðåìàòîð³ÿõ) – áóëè ëþäè, ùî çàïèñóâàëè äåíü ó äåíü, ôàêò çà ôàêòîì – õî÷ áè ÿêèì æàõëèâèì â³í áóâ – ñòèñëî é ñòðèìàíî. Âîíè áóëè ïåðåêîíàí³ â íåîáõ³äíîñò³ ïåðåäàòè ö³ äàí³. ×îìó? ×îìó âîíè ðîáèëè öå? ² íàâ³ùî? Ó êîãî âîíè ìîãëè â³ðèòè?  ëþäèíó? Ùî ìåíå âî÷åâèäü äèâóº ³ âðàæàº, – öå òå, ùî âîíè ìîãëè ùå äóìàòè ïðî ëþäèíó ³ ïðî Áîãà, à òàêîæ ïðî íàñ, òèì÷àñîì ÿê æèëè ³ âìèðàëè â òó äîáó, êîëè ³ ºâðåÿ, ³ ëþäèíó áóëî çðàäæåíî ëþäèíîþ ³ Áîãîì. Öÿ ³ñòîð³ÿ ïðî äóõîâíó ñèëó (ÿ íå íàçèâàòèìó ¿¿ “îïîðîì”, îñê³ëüêè ñàìå öå ñëîâî áóëî çíåö³íåíî), ïðî ºâðåÿ ìຠáóòè ðîçêàçàíà. Öå òå, ÿ ââàæàþ, ùî ðîáèòü íàñ òàêèìè ïîê³ðëèâèìè. Îäíàê ïðè öüîìó ìè òîðêàºìîñÿ, ÿ ïåðåêîíàíèé, ñàìî¿ ïðèðîäè òîãî, ùî ÿ íàçèâàþ ºâðåéñòâîì [Jewishness], îñê³ëüêè ìåí³ íå ïîäîáàºòüñÿ ñëîâî þäà¿çì. Çàáàãàòî “³çì³â” ó öüîìó ñâ³ò³. Ùî ÿ íàçèâàþ ºâðåéñòâîì?

404

ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ

ª â òàëìóä³ îäíà îïîâ³äêà – äóæå ãàðíà. ² âîíà äîðå÷íà, îñê³ëüêè âè ãîâîðèëè ïðî ìó÷åíèê³â ³ ìè ãîâîðèìî ïðî ìó÷åíèê³â. Îïîâ³äêà òàêà. Êîëè ðàáèíà ²ñìà¿ëà, îäíîãî ç äåñÿòè ìó÷åíèê³â çà â³ðó â ÷àñè Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿, âåëè íà ñòðàòó, ïî÷óâñÿ ãîëîñ ³ç íåáåñ, ÿêèé ïðîìîâëÿâ: “²ñìà¿ëå, ²ñìà¿ëå, ÿêùî ç òâî¿õ î÷åé óïàäå õî÷ îäíà ñëüîçà, ÿ ïîâåðíó âñåñâ³ò ó ñòàí ïåðâèííîãî õàîñó”. Ðàáèí ²ñìà¿ë, ÿê ãîâîðèòüñÿ â ì³äðàø³, áóâ áëàãîðîäíîþ ëþäèíîþ ³ íå çàïëàêàâ. ² ÿ òðèâàëèé ÷àñ íå ì³ã çðîçóì³òè, ÷îìó â³í íå çàïëàêàâ? Òà õàé éîìó ãðåöü! ßêùî äîâîäèòüñÿ ïëàòèòè òàêó ö³íó, êîìó â³í ïîòð³áåí, òàêèé ñâ³ò? Êîìó â³í ñïîäîáàºòüñÿ? Õòî çàõî÷å æèòè â íüîìó? Àëå íà òå áàãàòî ïðè÷èí, ÷îìó â³í íå çàïëàêàâ. Ïî-ïåðøå, â³í áóâ ìó÷åíèêîì. Ïî-äðóãå, â³í êîðèâñÿ. Ïî-òðåòº – ³ öå îñòàííÿ é íàéïîåòè÷í³øà ïðè÷èíà òîãî, ÷îìó â³í íå çàïëàêàâ – â³í õîò³â äàòè íàì óðîê þäà¿çìó. Ðàáèí ²ñìà¿ë – íà â³äì³íó â³ä ñâîãî êëàñè÷íîãî îïîíåíòà ðàáèíà Àê³áà – áóâ ðàö³îíàë³ñòîì. Íàâ³òü óìèðàþ÷è, â³í õîò³â äàòè íàì óðîê: òàê, ÿ ìîæó çíèùèòè öåé ñâ³ò, ³ ñâ³ò íà öå çàñëóãîâóº. Àëå áóòè ºâðåºì – îçíà÷ຠìàòè âñ³ ï³äñòàâè ó ñâ³ò³ äëÿ çíèùåííÿ ³ íå çíèùóâàòè! Áóòè ºâðåºì, îçíà÷ຠìàòè âñ³ ï³äñòàâè ó ñâ³ò³ íåíàâèä³òè í³ìö³â ³ íå çíåíàâèä³òè ¿õ! Áóòè ºâðåºì – öå ìàòè âñ³ ï³äñòàâè ó ñâ³ò³ çíåâ³ðèòèñÿ â öåðêâ³ ³ íå çíåíàâèä³òè ¿¿! Áóòè ºâðåºì – öå îçíà÷ຠìàòè âñ³ ï³äñòàâè ó ñâ³ò³ íå â³ðèòè â ìîâó, ñï³âè, ìîëèòâè ³ â Áîãà, àëå ïðîäîâæóâàòè îïîâ³äü, ïðîäîâæóâàòè ä³àëîã ³ ìàòè âëàñí³ (ÿê ó ìåíå) ìîâ÷àçí³ ìîëèòâ³ é ñóïåðå÷êè ç Áîãîì. Îñü òàêèé óðîê äàâ ìåí³ ðàáèí ²ñìà¿ë, êîëè âìèðàâ; àëå æ â³í áóâ ðàáèíîì ²ñìà¿ëîì, à ÿ ëèøå îïîâ³äà÷ éîãî îïîâ³äåé. ² âñå æ, ìîæëèâî, ó öüîìó ñåíñ ºâðåéñüêîãî áóòòÿ, îñîáëèâî äëÿ îïîâ³äà÷à ³ñòîð³é: ðîçïîâ³äàòè ³ñòîð³¿, ïåðåæèò³ áåçë³÷ ðàç³â ³ áàãàòüìà ºâðåÿìè, ³ ÿ ëèøå îäèí ³ç íèõ. Ïîñòñêðèïòóì 29 âåðåñíÿ 1988 ðîêó Ãàð³ Äæåéìñ Êàðãàñ îðãàí³çóâàâ ñèìïîç³óì íà òåìó “Åë³ Â³çåëü: ëþäèíà ³ ïèñüìåííèê”. Âëàøòîâàíèé ó Âåáñòåðñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â Ñåí-Ëó¿ (̳ññóð³), ñèìïîç³óì âøàíîâóâàâ âîäíî÷àñ òðèäöÿòó ð³÷íèöþ âèõîäó ó ñâ³ò òâîðó ³çåëÿ “ͳ÷” ³ ø³ñòäåñÿòèð³÷÷ÿ ïèñüìåííèêà. Ïðàö³ ñèìïîç³óìó ì³ñòèëè ñòàòòþ Ôðàíêë³íà ˳òòåëÿ, ÿêèé ïîñèëàâñÿ íà äàâí³é îáì³í äóìêàìè ì³æ Ðóáåíøòåéíîì ³ ³çåëåì. Êîëè íàñòàëà ÷åðãà äëÿ â³äïîâ³ä³ ³çåëÿ íà âèñòóïè, ùî ¿õ â³í ïðîñëóõàâ óïðîäîâæ äíÿ, â³í ðîçïîâ³â òàêó ³ñòîð³þ ïðî òó ïåðøó êîíôåðåíö³þ â 1970 ðîö³.

405

ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ

ϳñëÿ òîãî ÿê ³çåëü çàê³í÷èâ ñâîþ â³äïîâ³äü Ðóáåíøòåéíó òîãî âå÷îðà, Ðóáåíøòåéí âñòàâ ³ âèñëîâèâ áàæàííÿ ùîñü ñêàçàòè. ³çåëü î÷³êóâàâ, ùî Ðóáåíøòåéí ñïðîáóº ñïðîñòóâàòè éîãî òâåðäæåííÿ. Íàòîì³ñòü â³äïîâ³äü Ðóáåíøòåéíà ³çåëþ áóëà ïðîñòîþ: “ß ÿê ðàáèí õî÷ó äàòè âàì ñâîº áëàãîñëîâåííÿ”. * Óçÿòî ç: Franklin H. Littell and Hubert G. Locke, eds., The German Church Struggle and the Holocaust. Detroit: Wayne State University Press, 1974. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó Ôðàíêë³íà Ã. ˳òòåëÿ òà Ãóáåðòà Ã. Ëîêêå. ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Brown, Robert McAfee. Elie Wiesel: Messenger to All Humanity. Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press, 1983.

Brenner, Reeve Robert. The Faith and Doubt of Holocaust Survivors.

New York: The Free Press, 1980.

Cargas, Harry James. Harry James Cargas in Conversation with Elie Wiesel. New York: Paulist Press, 1976.

Cohen, Arthur A. The Tremendum: A Theological Interpretation of the Holocaust. New York: Crossroad Publishing Company, 1981.

Eckardt, A. Roy. For Righteousness’ Sake: Contemporary Moral Philosophies. Bloomington: Indiana University Press, 1987.

Eckardt, Alice L., and A. Roy Eckardt. Long Night’s Journey into Day, A Revised Retrospective on the Holocaust. Detroit: Wayne State University Press, 1988.

Eliach, Yaffa. Hasidic Tales of the Holocaust: The First Original Hasidic Tales in a Century. New York: Vintage Books, 1988.

Haas, Peter J. Morality after Auschwitz: The Radical Challenge of the Nazi Ethic. Philadelphia: Fortress Press, 1988.

Katz, Steven T. Post-Holocaust Dialogues: Critical Studies in Modern Jewish Thought. New York: New York University Press, 1983.

Maybaum, Ignaz. The Face of God after Auschwitz. Amsterdam: Polak & Van Gennep, 1965.

Rosenbaum, Irving J. The Holocaust and Halakhah. New York: Ktav, 1976.

Roskies, David G. Against the Apocalypse: Responses to Catastrophe in Modern Jewish Culture. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1984.

Van Buren, Paul M. A Theology of the Jewish-Christian reality. 4 vols.

New York: Harper and Row, 1980 – 89.

406

Åï³ëîã ×îìó?

– Ùå îäíà ð³÷.

– Ùî òè ìàºø íà óâàç³?

– Êîëè òè ðîçïîâ³äàºø ïðî ñâîþ ìàëåíüêó ñåñòðó, ÿêà ïîëèøຠòåáå îñü òàê, – íå îáíÿâøè, íå ñêàçàâøè “äî ïîáà÷åííÿ”, íå ïîáàæàâøè òîá³ äîáðî¿ äîðîãè, ÷è òè ìîæåø ñêàçàòè, ùî â òîìó áóëà íå ¿¿ ïðîâèíà?

– Öå áóëà íå ¿¿ ïðîâèíà.

– Òîä³ ÷èÿ öå áóëà âèíà?

– ß ç‘ÿñóþ öå. ² ñêàæó. Êëÿíóñü òîá³, ìîÿ ìàëåíüêà ñåñòðî. Îáîâ‘ÿçêîâî. Åë³ Â³çåëü. “×îëîâ³ê ³ éîãî ìàëåíüêà ñåñòðà”, ªâðåé ñüîãîäí³ Òðàâåíü 1944: åøåëîí ïðèáóâຠäî Îñâåíö³ìà-Á³ðêåíàó. Çáåíòåæåí³ ºâðå¿ ç ѳãåòà òà ³íøèõ ì³ñò Òðàíñ³ëüâàí³¿ âèõîäÿòü ç³ ñâîãî óâ‘ÿçíåííÿ â çàë³çíè÷íèõ âàãîíàõ, ³ ¿õ îãîðòຠîï³âí³÷íå ïîâ³òðÿ ³ç ïðèñìàêîì ãîð³ëèõ ò³ë. Ñåðåä íèõ – Åë³ Â³çåëü, ÿêîìó ï‘ÿòíàäöÿòü, éîãî áàòüêî, ìàòè ³ ìàëåíüêà ñåñòðè÷êà Ö³ïîðà. ³ä³ïõíóòèé åñåñ³âöåì, õëîïåöü ãóáèòü ç î÷åé ñâîþ ìàò³ð ³ç ñåñòðîþ, íå óñâ³äîìëþþ÷è ö³ëêîì, ùî öå ðîçñòàâàííÿ íàçàâæäè. Òàê, ðîçñòàâàííÿ áóëî íàâ³êè. Îòæå, íàâåäåíèé âèùå ä³àëîã, ÿê ³ îêðåì³ ³íø³ ä³àëîãè Åë³ Â³çåëÿ, íà ÿê³ ÷èòà÷ íàòðàïëÿº â ö³é àíòîëî㳿, íå â³äáóâàëèñÿ – âîíè é ñïðàâä³ íå ìîãëè â³äáóâàòèñÿ. ² âñå æ òàêè âîíè â³äáóâàëèñÿ ³ ìóñÿòü â³äáóâàòèñÿ – íåîäíîðàçîâî. Ç‘ÿñóâàòè, “÷èÿ öå áóëà âèíà”, íåëåãêî. Âè÷åðïíà â³äïîâ³äü íà öå ïèòàííÿ çàëåæèòü â³ä ÷îãîñü á³ëüøîãî, í³æ â³äîìîñò³ ïðî òå – õòî, ùî, äå, êîëè ³ ÿê. Âîíà çóìîâëåíà òàêîæ ³ ðîçóì³ííÿì òîãî, ÷îìó. ×îìó ñòàâñÿ Ãîëîêîñò? Õî÷à öÿ êíèæêà ³ áàãàòî ³íøèõ â³äïîâ³äàþòü íà öå çàïèòàííÿ, â íèõ íàãîëîøóºòüñÿ íà òîìó, ùî âàæëèâî ïîñòàâèòè ï³ä çàïèòàííÿ êîæíó â³äïîâ³äü. Ñïðàâä³, çàïèòàííÿ “÷îìó?” ñòàâèòüñÿ íåíàñòàííî, ³ éîãî ìîæíà ïîðóøóâàòè ïîâñþäè. Àæ í³ÿê íå çàòåìíþþ÷è ñåíñ çðîçóì³ëîãî, òàêèé ïåðåá³ã ðîçäóì³â àáñîëþòíî íå ââîäèòü â îìàíó. Íàâïàêè, â³í ñïîíóêຠïîâåðíóòèñÿ íàçàä äî ³ñòîð³¿, äî íåìèíó÷î¿ âçàºìîçàëåæíîñò³ âñ³õ ëþäñüêèõ ó÷èíê³â ³ äî òîãî, ùî â³äîìî ïðî öå. Ó ðîìàí³ “Áóíòàð” ôðàíöóçüêèé ïèñüìåííèê-ô³ëîñîô Àëüáåð Êàìþ äîðå÷íî çàóâàæóº: “Íå ìîæíà çâèíóâà÷óâàòè â óñüîìó ëþäèíó; íå âîíà çàïî÷àòêóâàëà ³ñòîð³þ; òàê ñàìî íå º âîíà ³ áåçíåâèííîþ, îñê³ëüêè âîíà

407

ÅϲËÎÃ

ïðîäîâæóº ¿¿”. Ëþäñüê³ â÷èíêè, ÿê, ìîæëèâî, ³ äåÿê³ ä³¿ Áîãà ïðèâåëè ñâ³ò äî Îñâåíö³ìà é äàë³. Àëå íàñê³ëüêè äàë³, çàëèøàºòüñÿ íåç‘ÿñîâàíèì, îñîáëèâî ÿêùî ïàì‘ÿòü íå íàãàäóº ïðî òå, ùî Ãîëîêîñò ñòàâñÿ ïåðåäóñ³ì ÷åðåç òå, ùî ëþäñüêèé ðîçóì â³ä÷óâ óïåâíåí³ñòü ó òîìó, ùî â³í ìîæå óÿâèòè ñîá³ âñå ³ çðîçóì³òè ïðè÷èíó. Ó ñâî¿é êíèæö³ “Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³” Ïð³ìî Ëåâ³ îïèñóº ñâîþ òàá³ðíó ïðèãîäó. Îäíîãî ðàçó â³í âèë³ç ó â³êíî, ùîá ç³ðâàòè áóðóëüêó ³ âãàìóâàòè ñòðàøåííó ñïðàãó. Åñåñ³âñüêèé îõîðîííèê íåãàéíî â³ä³áðàâ ¿¿ ó íüîãî. “Warum?” – çàïèòàâ Ëåâ³ é îòðèìàâ ëèøå ñòóñàíà ó â³äïîâ³äü: “Hier ist kein warum”. (“Òóò íåìຠæîäíîãî “÷îìó?”) Çàïèòàííÿ Ëåâ³ “÷îìó?” ïîòðåáóâàëî ïîÿñíåííÿ. ³í éîãî íå îòðèìàâ, áî çàïèòàííÿ ïðî æèòòÿ é ñìåðòü áóëè âæå òàì âèð³øåí³. Ðîçïèòóâàòè íå äîçâîëÿëîñÿ òàêèì, ÿê Ëåâ³; â Îñâåíö³ì³ æîäíîãî “÷îìó” íå ³ñíóâàëî – í³ ÿê çàïèòàííÿ, í³, çâè÷àéíî, ÿê çàäîâ³ëüíå ïîÿñíåííÿ. Õî÷ Îñâåíö³ì âèêëèêຠáàãàòî “÷îìó?”, â³í íå äîïóñêàâ çàïèòàíü, ïîä³áíèõ òîìó, ùî éîãî ïîñòàâèâ Ëåâ³. Õî÷ ÿê äèâíî, Ãîëîêîñò óíèêàâ çàïèòàííÿ “÷îìó?”, îñê³ëüêè óìàì, ÿê³ éîãî ïîðîäèëè, çäàâàëîñÿ, ùî âîíè “çíàþòü” ïðè÷èíó. Âîíè “âèçíàâàëè”, ùî îäíà ðåë³ã³ÿ ïðèéøëà íà çì³íó ³íø³é. Âîíè “ðîçóì³ëè”, ùî îäíà ðàñà áóëà âèùîþ çà âñ³ ³íø³. Âîíè “áà÷èëè”, ùî çàêîíè ïðèðîäè äèêòóâàëè, çîêðåìà, ùî áóëî lebensunwertes Leben (“æèòòÿ, íå âàðòå æèòòÿ”). Òàêèì ÷èíîì, âîíè “óÿâëÿëè ñîá³”, õòî çàñëóãîâóâàâ æèòòÿ, à õòî – ñìåðò³. óòëåð ³ éîãî íàöèñòñüê³ ïîïë³÷íèêè íå ñïðèéìàëè çàïèòàííÿ “÷îìó?”, áî âîíè “çíàëè”, ÷îìó. ¯õíº “çíàííÿ” òîãî, ùî âîíè “ïðàâ³”, çðîáèëî ¿õ óáèâöÿìè. Ìîæíà çàïåðå÷èòè, çâè÷àéíî, ùî òàêå “çíàííÿ” âèêðèâëÿëî ðåàëüí³ñòü. Òàê âîíî ³ áóëî. Îäíàê ïðîñòî êîíñòàòóâàòè öå – îçíà÷ຠñêàçàòè íàäòî ìàëî, îñê³ëüêè íåîáõ³äíî çàäàòèñÿ ïèòàííÿì ïðî äæåðåëà òàêîãî âèêðèâëåííÿ. Ìîæëèâîþ â³äïîâ³ääþ íà òàêå çàïèòàííÿ º ôàêò ³ñíóâàííÿ ñõèëüíîñò³ ëþäñüêîãî ðîçóìó ïðèïóñêàòè, ùî â³í íàñïðàâä³ çäàòíèé, ïðèíàéìí³ â ïðèíöèï³, óÿâèòè ñîá³ âñå ³ çðîçóì³òè ïðè÷èíó. Ëþäè ìåíø ñõèëüí³ äî æîðñòîêîãî ïîâîäæåííÿ îäíå ç îäíèì ³ âçàºìíîãî çíèùåííÿ, êîëè âîíè çàäàþòüñÿ ïèòàííÿì “÷îìó?” çàì³ñòü òîãî, ùîá çàÿâëÿòè ïðî ñâîº “çíàííÿ” ïðè÷èíè; êîëè ¿õí³é ðîçóì íå çàøîðåíèé, à â³äêðèòèé ³ äîïèòëèâèé. Ïðîâèíà çà Ãîëîêîñò ëåæèòü ïåðåäóñ³ì íà òèõ, õòî íå çàìèñëþâàâñÿ íàä ïðè÷èíîþ àáî ïðèíàéìí³ íå çàïèòóâàâ “÷îìó?” – â÷àñíî ³ ïîñò³éíî. Ïîêè íå ñòàëî çàï³çíî, çàïèòàííÿ “÷îìó?” ìîãëî âðÿòóâàòè òèõ, õòî ñòàâ óáèâöÿìè, ³ ¿õí³õ æåðòâ. Öå º íàéâàãîì³øèì âèñíîâêîì ùîäî

408

×ÎÌÓ?

íåìèíó÷î¿ âçàºìîçàëåæíîñò³ âñ³õ ëþäñüêèõ ó÷èíê³â, âèíåñåíèì ³ç ä³àëîãó Åë³ Â³çåëÿ ç éîãî ìàëåíüêîþ ñåñòðîþ ³, âëàñíå, ç êîæíî¿ ñòîð³íêè ö³º¿ êíèæêè. ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Arad, Yitzhak, Yisrael Gutman, and Abraham Margaliot, eds. Documents on the Holocaust. Oxford: Pergamon Press, 1987.

Cargas, Harry James. The Holocaust: An Annotated Bibliography. 2nd ed. Chicago: American Library association, 1985.

Charny, Israel W. et al., eds. Genocide: A Critical Bibliographic Review.

London: Mansell, 1988.

Dawidowicz, Lucy S., ed. A Holocaust Reader. New York: Behrman House, 1976.

Edelheit, Abraham J., and Hershel Edelheit, eds. Bibliography on Holocaust Literature. Boulder, Colo.: Westview Press, 1986.

Hilberg, Raul, ed. Documents of Destruction: Germany and Jewry 1933– 1945. Chicago: Quadrangle Books, 1971.

Laska, Vera. Nazism, Resistance & Holocaust in World War II: A Bibliography. Metuchen, N.J.: Scarecrow Press, 1985.

Remak, Joachim, ed. The Nazi Years: A Documentary History. New York: Simon and Schuster, 1986.

Shermis, Michael. Jewish-Christian Relations: An Annotated Bibliography and Resource Guide. Bloomington: Indiana University Press, 1988.

Szonyi, David M., ed. The Holocaust: An Annotated Bibliography and Resource Guide. New York: Ktav, 1985.

409

Äîäàòîê 1 ̳õà³ë Ãåôòåð ̳õà³ë Ãåôòåð – îäèí ç íàéñåðéîçí³øèõ ³ñòîðèê³â XX ñòîë³òòÿ. Çðîçóì³òè, âèòëóìà÷èòè, äîìèñëèòè (³ç âàð³àíòàìè «äî òîãî ùå òðåáà äîòîðêíóòèñü», «ñïðîáóºìî ïðîáëåìíî ïðîïàëüïóâàòè...» ³ ³í.) – ïðèðîäí³ ñòàíè Ãåôòåðà. Àëå âèõ³äíå – ïèòàííÿ, òî÷í³øå – ìíîæèíí³ñòü ¿õ, ïó÷êè – óãîëîñ ñï³âðîçìîâíèêó, íà ïàïåð³ – ó çàïèñíèêàõ, ó òåêñòàõ, ÷åðíåòêàõ. Çàïèòàííÿ – ïåðåäîâñ³ì äî ñåáå. ² çàâæäè – ³ç áåçêîìïðîì³ñíèì òåêñòîì íà ï³äòâåðäæåííÿ øóêàíî¿ â³äïîâ³ä³ âëàñíèì â÷èíêîì. Öèì Ãåôòåð ðàçþ÷å â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä áàãàòüîõ, äëÿ êîãî íå òå ùî òîëåðîâàíî, à âëàñíå ³ñíóþ÷å ð³çíîáóòòÿ ³äå¿ ³ áóäåííèõ ä³é. Ãîëîêîñò, çà Ãåôòåðîì, íå çâîäèòüñÿ ëèøå äî ðîáîòè ïàì'ÿò³ çàñâîºííÿ íàéñòðàøí³øîãî çíàííÿ ëþäèíè ïðî ñåáå. Öå ³ íå âèîêðåìëåííÿ òðàãå䳿 êîíöåíòðàö³ºþ óâàãè íàâêîëî «òåõíîëîã³é» âèíèùåííÿ ³ ìîðàëüíî¿ áåçâèõîä³ òâîðö³â êðåìàòîð³¿â äëÿ æèâèõ. Ãîëîêîñò º ÒÐȪÄͲÑÒÜ – ÇÀÃÈÁÅ˲, ÎÏÎÐÓ ² ÐßÒÓÂÀÍÍß. «Ó ö³é ö³ë³ñíîñò³ – óðîê, ùî ïðîñòÿãàºòüñÿ äîíèí³ ³ ï³äòâåðäæóºòüñÿ áàãàòî ÷èì ³ç òîãî, ùî òðàïèëîñÿ ï³çí³øå ³ â³äáóâàºòüñÿ íèí³, âèêëèêàþ÷è æàõ ³ â³äðàçó, ³ âîäíî÷àñ ïðîáóäæóþ÷è ñèëó çð³ëîãî îïîðó». Ãåôòåð ñàìèì ñîáîþ ³ ó ñîá³ ñõîïëþâàâ ð³çí³ â³äãóêè íà Êàòàñòðîôó íå îäíîãî íàðîäó, àëå âñ³õ ãíàíèõ ³ ïðèãíîáëåíèõ – ð³âíîþ ì³ðîþ â³äêèäàþ÷è ³ ïîçèö³þ âèáðàíîñò³ â ñòðàæäàíí³, ³ íåâèçíà÷åí³ñòü õî÷à á îäíîãî ç â³ääàëåíèõ ³ ìàëîïîì³òíèõ íàñë³äê³â – äåôîðìàö³é ó ëþäèí³ é ó Ñâ³ò³ Êàòàñòðîôè. Íàïîëÿãàâ: ó òàêîìó Ñâ³ò³ íå ìîæíà ³ñíóâàòè, ÿê æèëè ÄÎ. ² äóìàòè áåçòÿìíî â ñëîâàõ ³ ëîã³êàõ ÄÎ-ѲÒÓ-ÃÎËÎÊÎÑÒÀ. Íàéâàæëèâ³øå êðåäî àâòîðà: íåìຠãåíîöèäó ïðîòè «êîãîñü», ÃÅÍÎÖÈÄ ÇÀÂÆÄÈ ÏÐÎÒÈ ÂѲÕ. Òîìó éîãî îñîáèñòèé â³äãóê íà ïîä³áíîãî êøòàëòó çëî÷èíè – áóâ ³ âèïðîáóâàííÿì äóìêè, ³ ìîðàëüíèì, ô³çè÷íèì ñòðàæäàííÿì. Ñâ³ò Ãîëîêîñòó XX ñòîë³òòÿ 1. Òðè ³ìåí³ – òðè ãðàí³ òðàãå䳿 XX ñòîë³òòÿ. óðêîòà ³âðèòó – Øîà: êàòàñòðîôà. Êàòàñòðîôà, ÿêà ñï³òêàëà ºâðå¿â; íå ïåðøà â ðÿäó çàãèáåëåé, ùî ï³äñòåð³ãàëè ¿õ ³ç á³áëåéñüêèõ ÷àñ³â; íå ïåðøà, – à ÷è îñòàííÿ?.. Íàöèñòñüêèé êàò³âñüêèé òàéíîïèñ – Endlösung: îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ; îñòàòî÷íå äëÿ ºâðå¿â – âèêðåñëåííÿì ³ç ðåºñòðó æèâîãî; îñòàòî÷íå äëÿ í³ìö³â – óâ³÷íåííÿì “ðàñè ïàí³â”; îñòàòî÷íå äëÿ Ñâ³òó – ïåðåòâîðåííÿì éîãî íàðîä³â ó ³ºðàðõ³þ ïàð³¿â... ², íàðåøò³, òå, ùî îòðèìàëî ïëàíåòàðíó ïðîïèñêó Holocaust – óñåñïàëåííÿ: êðåìàòîð³é äëÿ æèâèõ; ÿçè÷íèöüêèé æåðòîâíèé îáðÿä,

410

ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß

ïîâåðíåíèé ó íîâîºâðîïåéñüêó öèâ³ë³çàö³þ íà ìåæ³ ñàìîâòðàòè – çëàìó ¿¿ ïðîãðåñèñòñüêîãî ³ìïåðàòèâó; ïîï³ë, ùî íàãàäóº ëþäÿì ïðî ¿õí³ íåçíèùåíí³ “íà÷àëà” ³ ïðî ¿õí³é ìîæëèâèé (ó íàéáëèæ÷³é ïåðñïåêòèâ³) ʳíåöü. Ó íàéóçàãàëüíåí³øîìó âèãëÿä³ – äóõîâíèé ã³ðêèé äîñâ³ä, ïðÿìî ³ ïîá³÷íî ïðèñóòí³é â óñ³õ ïðîáëåìàõ, ÿê³ îõîïèëè íèí³ Çåìëþ.

2. Çâè÷àéíî, îñòàííº ñòâåðäæåííÿ ñï³ðíå. Àëå ÿêùî îäðàçó â³äõèëèòè áàíàëüíîñò³ “ðåâ³ç³îí³çìó”, òî îãîëþºòüñÿ ïðåäìåò ñïðàâæíüîãî ð³çíîäóìñòâà: óí³âåðñàë³çì äîë³ ºâðå¿â. Öå íå ò³ëüêè òåîëîã³÷íèé ñþæåò, ùî òîðêàºòüñÿ êðîâíî ³ þäà¿çìó, ³ õðèñòèÿíñòâà. Öå ³ çâåðíåííÿ äî ïðèõîâàíèõ ãëèáèí ëþäèíè, ÿê³ äîñë³äæóþòüñÿ ñó÷àñíèì ïñèõîàíàë³çîì áåç øàíñó áóòè âè÷åðïàíèìè ëèøå íèì. Öå òàêîæ çàêëèê äî êðèòè÷íîãî àíàë³çó òðàäèö³éíèõ ñïîñîá³â ðîçóì³ííÿ ³ñòî𳿠ÿê ïðîöåñó, «âèñõ³äíà» ïðèðîäà ÿêîãî íåçì³ííà ïðè âñ³õ ñòàä³àëüíèõ ïåðåòâîðåííÿõ (³ áóäü-ÿêèõ çì³íàõ ñóá’ºêòà öüîãî ïðîöåñó). Ñàìå öåé àñïåêò ìåíå ö³êàâèòü çàðàç.

3. Äåÿê³ âèõ³äí³ ïðèïóùåííÿ: à) ³ñòîð³ÿ â ñòðîãîìó ñåíñ³ íàëåæèòü ëèøå ëþäèí³; á) ³ñòîð³ÿ âèíèêàº: íå ëèøå ðàçîì ³ç ëþäèíîþ, àëå é âñåðåäèí³ ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ; â) òîìó ñïåöèô³÷íó àêòóàëüí³ñòü îòðèìóº (òî éäó÷è ãåòü, òî ïîâåðòàþ÷èñü) ïðîáëåìà ìåæ³ ³ñòî𳿠â ÷àñ³ é ïðîñòîð³; ã) ³ñòîð³ÿ – â îäíèí³: íå â³ä “îêðåìèõ” ³ñòîð³é äî ñóêóïíî¿, ³íòåãðàëüíî¿, – à â³ä íå¿, óæå â ïåðøîôåíîìåí³ âñåñâ³òíüî¿, ÷åðåç îä³ñåþ ñâ³òîâîãî ³ìïóëüñó ³ “ïðîåêòó” – äî ³ñòîð³é – åìàíàö³é øóêàíîãî ö³ëîãî; ä) ³ñòîð³ÿ, òàêèì ÷èíîì, ñèíîí³ì³÷íà ëþäñòâó ³ ïîä³ëÿº ó÷àñòü öüîãî çä³éñíþâàíîãî çàìèñëó.

4. XX ñòîë³òòÿ çðîáèëî ï³äñóìîê ïîíÿòòÿ ²ñòîð³¿. Çà âèäèìèìè îçíàêàìè âîíà äîñÿãëà êîðäîí³â îéêóìåíè, àëå ÿêðàç ó öèõ “îñòàòî÷íèõ” êîðäîíàõ âèÿâèëàñÿ ¿¿ íåçàâåðøåí³ñòü – ó ëþäñòâ³. Íåçàâåðøåí³ñòü ÷è íåçàâåðøóâàí³ñòü? ³äïîâ³ä³ íåìàº, àëå ïèòàííÿ íå ìîæíà óíèêíóòè, ïðè âñüîìó òîìó, ùî âîíî íå àáñòðàêòíå, à ö³ëêîì ðåàëüíå: ³ â ïîçèòèâíîìó ñåíñ³, ³ – íå ìåíøå, ÿêùî íå á³ëüøå – â ñåíñ³ ïàñèâíîìó. Íå çàâåðøóâàíå ëþäñòâî – êàïêàí ³äåé ³ ïðîâîêàö³ÿ ä³é, ùî ñòèõ³éíî ³ çà óìèñëîì çíåñèëþþòü ëþäèíó é ïðèìóøóþòü ¿¿ äî çãîäè ñòàòè àáî êàòîì, àáî æåðòâîþ – àáî íàâ³òü ³ òèì, ³ ³íøèì. Ìîæíà áóëî á îö³íèòè öþ ñèòóàö³þ ÿê êîðîòêî÷àñíó, òàêó, ùî âèêîðèñòîâóºòüñÿ ðóéí³âíèêàìè òà àãðåñèâíèìè ñèëàìè ³ç âî÷åâèäü âèðàæåíîþ íàö³îíàë³ñòè÷íîþ ÷è ðàñèñòñüêîþ ñõèëüí³ñòþ. Àëå òàêà îö³íêà âñå æ íåäîñòàòíÿ. Íåþ íàâðÿä ÷è âäàñòüñÿ ïîÿñíèòè ìàñøòàá ³ ïàôîñ óáèâñòâà, ùî âèðâàëîñÿ ó íàøîìó ñòîë³òò³ íà ïëàíåòàðíèé ïðîñò³ð: çàãàëüíîãî çëî÷èíó, âèð³øàëüíèé ìîòèâ ÿêîãî íàáóâàºòüñÿ âñåðåäèí³ ñàìîãî ñåáå, ïåðåòâîðþþ÷èñü ç «³íñòðóìåíòó» ³ñòî𳿠ó ïðè÷èíó âëàñíèõ áåçïîñåðåäí³õ ïðè÷èí.

5. Ïàíóáèâñòâî – ³ç íàäð ëþäèíè. Öå éîãî âèçâîëåííÿ â³ä äîâ³ëüíî¿ ñâîáîäè é äîâ³ëüíî¿ çàãèáåë³ – âèñîêèõ çàâîþâàíü ³ñòîð³¿. Öå é íèù³âíà ð³âí³ñòü, ÿêà òðîùèòü ïðîäóêòèâíó íåð³âí³ñòü öèâ³ë³çàö³é “çàãàëüíîãî åêâ³âàëåíòà”. ²øëîñÿ, äî òîãî íàáëèæàëîñÿ – ñòîë³òòÿìè é äåñÿòèë³òòÿìè,

411

̲ÕÀ²Ë ÃÅÔÒÅÐ

àëå âñå-òàêè íå ôàòàëüíî, à âíàñë³äîê ñõðåùóâàííÿ îáñòàâèí ³ç íåîäíàêîâèì ðîäîâîäîì. Åêîíîì³÷íà êðèçà ³ ñîö³àëüíèé ðîçïà÷ 1930 çàñòàëè ñâ³ò “ðîçâèíóòèõ” íåï³äãîòîâëåíèì, âèìàãàþ÷è òîãî ÷è ³íøîãî â³äõîäó â³ä êëàñè÷íî¿ ïðèâàòíî¿ âëàñíîñò³ é äåðæàâè â ðîë³ “í³÷íîãî ñòîðîæà”. Ôàøèçì âèïåðåäèâ ó öüîìó â³äíîøåíí³ ºâðîïåéñüêó äåìîêðàò³þ. Äóõîâíèé ïëàã³àò, çä³éñíåíèé íèì, ÿê ³ éîãî ³äåîëîã³÷íà åêëåêòèêà, ïàðàäîêñàëüíèì ÷èíîì ì³ñòèëè ôàëüøèâó ³, îäíàê, 䳺âó â³äïîâ³äü íà ïðîáëåìè, ùî ùå íå âèéøëè ç³ ñâ “çàïèòàëüíî¿” ôàçè. Äî íèõ íàëåæèòü, çîêðåìà é îñîáëèâî, çíÿòòÿ ïóò ç³ øâèäêîïëèííî¿ ñàìîðåàë³çàö³¿ “ïðèíèæåíèõ ³ ñêðèâäæåíèõ” – çà ðàõóíîê ïåðåâåðòàííÿ ñîö³àëüíî¿ ï³ðàì³äè é âèáóõîâî¿ â³äìîâè â³ä ð³çíîëèêîãî ³ àðèòì³÷íîãî Ñâ³òó. ²ñòîòíî, ùî êàòàêë³çì, ÿêèé ïðèãîëîìøèâ Çàõ³ä, çá³ãñÿ ç³ çëîìîì òðàäèö³éíèõ çâ’ÿçê³â, ó íàäðàõ ñåëÿíñüêî¿ ³ áàãàòîåòí³÷íî¿ Ðîñ³¿, ñòâîðèâøè òèì ñàìèì “àíòðîïîëîã³÷íó” îñíîâó ñòàë³íñüêî¿ ñèñòåìè, ùî òàêîæ âèïåðåäèëà ïîòÿã äî ãðîìàäÿíñüêîãî ìèðó âñåðåäèí³ ³ ççîâí³. Íàâ³òü ÿêùî óÿâèòè, ùî öåé çá³ã ñïî÷àòêó ìàâ âèíÿòêîâî êàëåíäàðíèé õàðàêòåð, â³í – çà êîðîòêèé òåðì³í – ïåðåòâîðèâñÿ íà äâîºäí³ñòü. óòëåð³âñüêà åãàë³òàðíî-ðàñèñòñüêà òîòàëüí³ñòü, ÿê ³ ñòàë³íñüêèé ñèìá³îç âèòîïòóâàííÿ â³äì³ííîñòåé ³ ñâ³òîäåðæàâíîãî ³çîëÿö³îí³çìó, ñï³ëüíî «áóäóâàëè» àíòèëþäñòâî, çäàòíå çàïîâíèòè ñîáîþ òåðåíè, óñïàäêîâàí³ â³ä áëèçüêî¿ äî çàâåðøåííÿ ³ñòîð³¿.

6. Ãîëîêîñò – ïðåäìåòí³ñòü àíòèëþäñòâà. Öÿ éîãî çàãàäêà íåïîêî¿òü äî öüîãî ÷àñó. Áàíêðîòñòâî íàöèçìó, ïåðåìîãà çáðîºþ, ï³äêð³ïëåíà Íþðíáåðçüêèì âèðîêîì, ïîñòàâèëè ãåíîöèä ïîçà çàêîíîì, à âðÿòîâàí³ ºâðå¿ çä³éñíèëè ïîäâèã ñàìîâ³äíîâëåííÿ, óîñîáëåíèé â íîâ³é êðà¿í³ íà çåìë³ ïðàùóð³â. Îäíàê ïðèìàðà àíòèëþäñòâà íå ëèøå íå çàëèøèëà ñâ³ò. Âîíà âêîð³íèëàñÿ “õîëîäíîþ â³éíîþ”, ðîçïîâçëàñÿ ïî îáëè÷÷þ Çåìë³, âäàþ÷èñü äî ì³ì³ê𳿠òà ðîçáåùóþ÷è äîñâ³äè ñâ³æîíàáóòî¿ ñóâåðåííîñò³. Âîíà – âñåðåäèí³ åêîëîã³÷íî¿ êàòàñòðîôè, äå æåðòâîþ ëþäèíè ñòຠïåðø çà âñå ñàìà ëþäèíà. ×è º ïîâòîðîì Àïîêàë³ïñèñó ïðîãíîç, ùî óíåìîæëèâëþº òîðæåñòâî àíòèëþäñòâà ïðîñòèì ïîâåðíåííÿì äî ³äå¿ ëþäñòâà â î÷èùåíîìó â³ä ñêâåðíè âèãëÿä³? ×è íå ïðàâèëüí³øå: öå ³äåÿ, ÿêà íàçàâæäè çàëèøຠïëàíåòó? Íå â “³äåàëüí³é” êîíâåðãåíö³¿ âáà÷àþ ÿ ïîðÿòóíîê, à ó Ñâ³ò³ ð³âíîð³çíèõ ñâ³ò³â. Homo historicus, ùî çì³íèâ Homo miphicus, ó ñâîþ ÷åðãó, ïðèðå÷åíèé íà çàì³ùåííÿ ³íøîþ ëþäèíîþ, ÿêó ìè ìîæåìî ñüîãîäí³ ëèøå óìîâíî ³ìåíóâàòè ïîñò³ñòîðè÷íîþ àáî çàíîâî åâîëþö³éíîþ.

II Íèí³øí³é ³ñòîðèê òàê ñàìî, ÿê ³ éîãî ïðàùóðè, ïîòåðïຠâ³ä óáîãîñò³ é íåäîñòàòíîñò³ äæåðåë, íå êàæó÷è âæå ïðî òó, çîâñ³ì áëèçüêó, “ð³äíó” íàì ñèòóàö³þ, êîëè ÔÀÊÒ ï³ä çàìêîì ³ íåâñèïóùèì êàçåííèì íàãëÿäîì. Ùîïðàâäà, ïî ì³ð³ íàáëèæåííÿ äî äíÿ ñüîãîäí³øíüîãî êàðòèíà í³áè çì³íþºòüñÿ. Àæ í³ÿê íå âñ³ çàáîðîíè ñêàñîâàí³, àëå âñå æ áàãàòî ÿê³. Íà ìî¿õ

412

ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß

ñï³ââ³ò÷èçíèê³â áóêâàëüíî îáðóøèëàñÿ ëàâèíà äîêóìåíòàëüíèõ ñâ³ä÷åíü, îá³éòè ÿê³ áóëî á íå÷åñíî, îñâî¿òè æ – çîâñ³ì íåïðîñòî. Âèêðèâíà ³ ðåçîíóþ÷à îäíîá³÷í³ñòü òîðæåñòâóº. Ïðèìêíóòè äî íå¿ ìîäíî ³ ïðèáóòêîâî. Îïèðàòèñÿ?! Àëå – ÿê? ß íå âäàâàòèìóñÿ çàðàç äî àíàë³çó âèâåðò³â ñó÷àñíî¿ äîâ³ëüíîñò³. ß õî÷ó ðàçîì ³ç âàìè ïðîíèêíóòè ó çáåíòåæåíó äóøó, ÿêà íå ÷åðåç êîðèñòü ÷è áàíàëüíå áîÿãóçòâî ÷èíèòü îï³ð ïîâíîìó çíàííþ ³ íàâ³òü â³äêèäຠéîãî. Áî âàæêî âèçíàòè âëàñíó ñë³ïîòó. Àëå íå ìåíø, ÿêùî íå á³ëüø âàæêî ç³çíàòèñÿ ó áåçïîðàäíîñò³ ïåðåä îáëè÷÷ÿì æàõëèâîãî: áåçïîðàäíîñò³ ñïîìèíó, ùî ï³äòâåðäæóºòüñÿ é àòàêóºòüñÿ ïðèìàðàìè ó ïëîò³. Ó÷îðàøí³ àáî ùå é çàâòðàøí³, âîíè çàíîâî ïðèìóøóþòü äî çãîäè ç íèìè, äî ñëóãóâàííÿ ¿ì?! Ìîæëèâî, âîíè íå òàê³ ñòðàøí³, í³æ ¿õí³ ïðåäòå÷³. Àëå ³ñíóâàòè ðàçîì ³ç íèìè âî³ñòèíó íåñòåðïíî. ×è ñòîñóºòüñÿ öå òåìè, ïðî ÿêó ÿ ñüîãîäí³ ãîâîðèòèìó? ß â³äïîâ³äàþ – ÒÀÊ ³ çîáîâ’ÿçóþñü ïîÿñíèòè, ùî ìàþ íà óâàç³. Íåìຠïîòðåáè ðîç’ÿñíþâàòè ñëîâî Ãîëîêîñò (Holocaust). Åëë³íñüêå çà ïîõîäæåííÿì, âîíî êîðîòåíüêî îçíà÷ຠ– óñåñïàëåííÿ. Äî çàêëàííÿ íàëåæàëî ËÞÄÑÒÂÎ, óîñîáëåíå â íàðîä³-çà÷èíàòåë³. Òóò ïðèõîâàíà ñóòü, ðàí³øå çà ãðåê³â, ³ òå, ùî â³ä íèõ – ³ âñóïåðå÷ ¿õíüîìó âì³ííþ âð³âíîâàæèòè ìóäð³ñòþ âè÷åðïóþòüñÿ ñïîñîáè, ÿê³ ïóñòèëè â õ³ä íàöèñòè äëÿ çíèùåííÿ ºâðå¿â. Àëå â ãåíîöèä³ XX ñòîë³òòÿ äèì ³ ïîï³ë êðåìàòîð³¿â ñèìâîë³çóþòü çàäóì óñåçàãàëüíîñò³ é áåçïîâîðîòíîñò³: ô³íàë³çì, ïðèñòðàñòü – òå, ùî ïðèéøëî ó Ñâ³ò ðîçêîëîì íà òðàäèö³þ ³ ïåðåíà÷àòòÿ. Òå, ùî çà ìåæàìè íå ëèøå çäîáóòîãî ³ âêîð³íåíîãî, àëå é ïîçà «âòðà÷åíèìè ìîæëèâîñòÿìè». Òàºìíè÷å çà ñâî¿ì âèíèêíåííÿì, íåïåðåäáà÷óâàíå ó ñâî¿õ âèÿâàõ. Ñêàçàâøè, ùî Ãîëîêîñò çà÷àòèé ó ÷åðåâ³ Íåìîæëèâîñò³, ÷è íàáëèæóñÿ äî ðîçóì³ííÿ çëî÷èíó, áàíàëüí³ñòü ÿêîãî ïåðåáóâຠâ íàñò³ëüêè ðàçþ÷îìó êîíòðàñò³ ç éîãî ðîçì³ðàìè? ×è ïîòð³áíî çðîáèòè ùå îäèí êðîê ³ ðîçãëåä³òè ó ñèñòåìàòè÷íîìó âáèâñòâ³ çàðàäè âáèâñòâà ïðèìàðó îñòàòî÷íî¿ â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ, ùî ëþäèíà ñòàâèòü ïåðåä ñîáîþ: «Õòî ÿ º?». Òàê, âè âïðàâ³ çàïåðå÷èòè ìåí³, íàãàäàâøè, ùî éäåòüñÿ âñå-òàêè ïðî ïîä³þ, ÿêà ìàëà ïåâíó õðîíîëîã³þ ³ äîñèòü ÷³òêî ïîçíà÷åíèé ïðîñò³ð. ß ïîãîäèâñÿ á ³ç öèì, ÿêùî á ìè ç³áðàëèñÿ â ðîö³ 1945, ÿêùî á ï³äòâåðäèëàñü íàøà òîãî÷àñíà (þíà, íåçâàæàþ÷è íà øðàìè â³éíè) âïåâíåí³ñòü ó íåìîæëèâîñò³ ïîâòîðåííÿ. Àëå ñüîãîäí³, ó öüîìó âðàæàþ÷îìó ñâî¿ìè çì³íàìè Ñâ³ò³, õòî, íàâ³òü ³ÄÊÈÄÀÞ÷È ïðÿìó ðåñòàâðàö³þ ñâàñòèêè, ùî ïðåä’ÿâëÿº âñåëåíñüêó çàÿâêó, çâàæèòüñÿ âèêëþ÷èòè íåáåçïåêó êàòàñòðîôè, ÿêà óíåìîæëèâëþº ëþäèíó âñåðåäèí³ ñàìî¿ ñåáå? Ìåí³ âàðòî äîäàòè äî öüîãî ç³çíàííÿ: Ãîëîêîñò äëÿ òàêèõ, ÿê ÿ, öå ùå é á³îãðàô³ÿ. ßêî¿ñü ñòðàøíî¿ ìèò³ Ñâ³ò ñòèñíóâñÿ â îñòàíí³ äí³, ãîäèíè, õâèëèíè ì ìàìè ³ áðàòà, ùîá ïîò³ì çíîâó ðîç³éòèñÿ, ñÿãíóâøè êðàéíüî¿ ìåæ³.

413

̲ÕÀ²Ë ÃÅÔÒÅÐ

À ùî òàì – çà íèì? Ïð³ðâà? ×è, ìîæëèâî, íîâèé âèòîê îëþäíåííÿ ëþäèíè? ß çíàâ, ùî ñòàëîñÿ. Çíàâ, àëå íå çàïèòóâàâ. Ìîæëèâî, íåâèðàçíî çäîãàäóþ÷èñü, ùî ïèòàííÿ öå ðàíî ÷è ï³çíî çëàìຠá³îãðàô³þ, âèìàãàþ÷è çì³íèòè íå ïîãëÿä íà æèòòÿ, à ñàìå æèòòÿ. «Ðàíî ÷è ï³çíî» ìîãëî áóòè ëèøå îñîáèñòèì. Ñàìîñïîâ³ääþ, áëèçüêîþ äî ñàìîäîïèòó. Õòî æ áåç íàãàëüíî¿ ïîòðåáè çâàæèòüñÿ íà öå?.. «Õòî ÿ º?» ͳ, íå òàê ÿ çàïèòóâàâ. ² ÿêùî ó ï³äñóìêó òàê, òî, äîëàþ÷è íå îäíó ñïîêóñó çóïèíèòèñÿ íà äîðîç³. Àäæå ÿ ç òîãî âèãóáëåíîãî ïîêîë³ííÿ, ÿêå íå â³äáóëîñÿ, ÿêå ðîêàìè â³äó÷óâàëè ñòàâèòè ïèòàííÿ áåç â³äïîâ³äåé, ò³ ñàì³, ÿêèìè ò³ëüêè é äàíî ïîð³äíèòèñÿ ç ³íøèìè, – òèìè, õòî òåæ çàïèòóº. Âò³ì, ³ öå íå çîâñ³ì òî÷íî. «Â³äó÷óâàëè» íå îêðåìî â³ä «ïðèâ÷àëè», à ðàçîì. Áî âñå áóòòÿ íàøå áóëî ïðèó÷åííÿì äî â³äïîâ³äåé, ùî âèïåðåäæàëè çàïèòàííÿ ³ íåâî÷åâèäü ì³ñòèëèñÿ ó êîæíîìó çàïèòàíí³, ó áóäü-ÿêîìó ïðîÿâ³ äîïèòëèâîñò³ ³ íàâ³òü ó ñóìí³â³. ² öå âæå íå çîâí³øíº ïðèâ÷àííÿ áóëî, íå ëèøå âîíî, àëå é âëàñíå âñåðåäèí³ ñåáå, ðóõ íàçóñòð³÷ öüîìó. Ìîæíà ñêàçàòè – íàçóñòð³÷ ³ñòîð³¿. Íàñïðàâä³, ÿêùî ³ñòîð³ÿ – ÂÑÅ, ³ öå âñå, õî÷ áè ÿêèì çâèâèñòèì âîíî âèÿâëÿëîñÿ â ìèíóëîìó ³ ñüîãîäåíí³, º ðåàë³çàö³ÿ ó ÷àñ³ òîãî, ùî çàçäàëåã³äü çàêëàäåíî ó í³é ³ îñÿãàºòüñÿ ñâ³äîì³ñòþ ÿê ö³ëü, òî õ³áà æèòè â ³ñòî𳿠íå îçíà÷ຠáóòè âèêîíàâöåì ó íàéïðÿì³øîìó, àëå òàêîæ ³ â íàéâèùîìó ñåíñ³? Ñüîãîäí³ ÿ, ö³ëêîì çíàþ÷è âñ³ äîâîäè ïðîòè íàïåðåä âèçíà÷åíîñò³, âñ³ ñïðîñòóâàííÿ öüîãî ïîíÿòòÿ, íå ìîæó, îäíàê, âò³øèòè ñåáå öèì. Ïåðåøêîäà – ìåðòâ³ îäíîë³òêè, ÿê³ äîâ³ðÿëè ³ñòî𳿠é äîâ³ðèëè ¿é ñåáå. Öå âîíè ñâîºþ ñìåðòþ çóïèíèëè óòëåðà ó 1941–42. Â÷èíèëè á ³íàêøå, çíåâ³ðèâøèñü ó òîìó, ùî âèâ÷àëè ï’ÿòü ïåðåäâîºííèõ óí³âåðñèòåòñüêèõ ðîê³â? Âèêëþ÷àþ. Ìåí³ ñêàæóòü: ó íèõ ïðîñòî íå áóëî âèáîðó. ß ïîãîäæóñÿ, äîäàâøè: öå òàêîþ æ ì³ðîþ ñóòü ³ñòîð³¿, ÿê ³ òå, ùî âîíà ñïîíóêóâàíà ëþäèíîþ, ÿêà âèìàãຠâèáîðó, îñê³ëüêè ¿¿ ³ñòèííèé ïîêëèê – âèá³ð, ðîçâ’ÿçêîþ ÿêîãî º éîãî çãóáíà âòðàòà. Îòæå, ÿ ìàþ âèçíàòè, ùî öÿ òåìà óâ³éøëà â ìåíå – íåçâàæàþ÷è íà âåëèêó ê³ëüê³ñòü á³îãðàô³÷íèõ ìîìåíò³â, ùî çîáîâ’ÿçóâàëè âíèêíóòè â íå¿ ç âåëèêèì çàï³çíåííÿì. Âîíà ñòî¿òü ïîðÿä ³ç íèçêîþ ³íøèõ, öå íå ºäèíà òðàãåä³ÿ, ÿêà âðàçèëà çà áàãàòî ðîê³â ìîº æèòòÿ ³ ìîþ ïðîôåñ³éíó ã³äí³ñòü ³ñòîðèêà. ß â³ä÷óâàâ, ùî ä³éòè ïåâíî¿ ïîâíîòè çíàíü ó ö³é ñôåð³ – îçíà÷ຠçì³íèòè ñâ³é ïîãëÿä íà ñâ³ò, íà ëþäèíó ³ íà ³ñòîð³þ. Ïðèíàéìí³ âèçíàòè, ùî ïåðåêîíàííÿ, ï³ä çíàêîì ÿêîãî ìèíóëà ìîÿ þí³ñòü ³ íàâ³òü çð³ë³ ðîêè, ïåðåêîíàííÿ ó íåâáëàãàííîñò³ ñõîäæåííÿ ëþäñòâà âïåðåä ³ âèùå, ïî â³äíîøåííþ äî ÿêîãî âñå ñóïåðå÷ëèâå ìîæå ðîçãëÿäàòèñÿ ó êðàùîìó âèïàäêó ÿê ðóõ íàçàä, öå óÿâëåííÿ – íåïîâíå, âðàçëèâå, à ìîæëèâî, é íåïðàâèëüíå. Áî â òîìó, ùî ìè íàçèâàºìî ³ñòîð³ºþ, áóâàþòü íå ëèøå çâîðîòí³ êðîêè, íå ïðîñòî ðóõ íàçàä, – àëå é ³íâîëþö³ÿ – ðîçâèòîê óíèç – óïåðòà, íåâ³äì³ííà ³ ìîãóòíÿ ñêëàäîâà ³ñòîðè÷íîãî ïðîöåñó. Ìîæëèâî, òèì, õòî çà íàìè, à òàêîæ ³ íèí³øí³ì ìîëîäèì áóäå íàáàãàòî

414

ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß

ëåãøå, í³æ ëþäÿì ìîãî â³êó é ïîêîë³ííÿ, âèçíàòè öåé ðîçâèòîê íàçàä, íàâ÷èòèñÿ ç íèì áîðîòèñÿ, íèì êåðóâàòè, çðåøòîþ – çàïðîâàäæóâàòè éîãî â ëþäñüêèé ïîáóò, ï³äêîðÿòè çàêîíàì íîðìàë³çàö³¿ ëþäñüêîãî æèòòÿ. Íàì öå âàæêî. Îäèí ³ç äîêàç³â – öå Ãîëîêîñò. Íå ïîîäèíîêå â ³ñòîðè÷íîìó ðÿäó îáðàç, ðîçòîïòóâàííÿ ã³äíîñò³ ³ íèùåííÿ ëþäèíè. Àëå íàâ³òü ó ñâî¿é íåïîîäèíîêîñò³, â ÿê³é ìè, íà æàëü, äåäàë³ á³ëüøå ïåðåêîíóºìîñÿ, Ãîëîêîñò – ÿâèùå âèíÿòêîâå. Ïèòàííÿ, ÿêå çàðàç âèíèêຠïåðåä êîæíèì, õòî òîðêàºòüñÿ ö³º¿ òåìè, – ÷è ôàòàëüíèì áóëî öå îðãàí³çîâàíå, ñïëàíîâàíå ³ ç íåñòÿìíîþ ðåòåëüí³ñòþ ìàëî íå äî îñòàííüîãî äíÿ â³éíè âèêîíóâàíå çíèùåííÿ íàðîäó, íàïåâíå, ºäèíîãî íà Çåìë³, ÷èñåëüí³ñòü ÿêîãî íå ìîãëà, íå ìîæå ïîâåðíóòèñÿ äî ð³âíÿ 1939–1940 ðîê³â? ßêùî æ öÿ «ïîä³ÿ» íå áóëà ôàòàëüíîþ, òî íà ïîðîç³ ïèòàííÿ íàñòóïíå: ÷îìó öüîãî íå ìîæíà áóëî óíåìîæëèâèòè? Íå çàáóâàþ – çàïëàíîâàíîìó ö³ëêîâèòîìó âèíèùåííþ çàâàäèâ âîºííèé ðîçãðîì ͳìå÷÷èíè, â ÿêîìó âåëèêèõ æåðòâ çàçíàëè ìî¿ ñï³ââ³ò÷èçíèêè. Îäíàê ïèòàííÿ íå çíèêàº. Ìè ïåðåãîðòàºìî ñòîð³íêè ³ñòî𳿠íàðîä³â, ùî ñêëàäàþòüñÿ ç ÷èñëåííèõ âèêðåñëåíü ³ â³äíîâëåíü, ³ íå ìîæåìî äàòè âè÷åðïíî¿ â³äïîâ³ä³. Ìè âäèâëÿºìîñÿ ó ïåðåá³ã ðàñèçìó é àíòèñåì³òèçìó, ðîçó쳺ìî, ùî Ãîëîêîñò êîð³ííÿì çâ³äòè, àëå íàâ³òü ó ìåæàõ ïàðíîñò³, ºäíîñò³ ñïîëó÷åíèõ ïîñóäèí ðàñèçìó é àíòèñåì³òèçìó â Ãîëîêîñò³ çàëèøàºòüñÿ ùîñü íåâëîâèìå. Çà ïîÿñíåííÿì – çíîâó ³ çíîâó äî ôåíîìåíó íàöèçìó. Ïðèòîìó, íå ëèøå äî éîãî ïîõîäæåííÿ, íå ëèøå äî âñüîãî, ùî ïðèí³ñ â³í ó ëþäñüêå æèòòÿ, àëå é òàêîæ äî ïèòàííÿ, ÿê, ÷îìó ôåíîìåí öåé áóâ äîïóùåíèé, ÷îìó ïèøíî ðîçð³ññÿ, îõîïèâøè ìàëî íå óâåñü êîíòèíåíò, ÷îìó çàëó÷èâ äî 䳿 ì³ëüéîíè ëþäåé? ×è äîñòàòíüî âèçíàòè, ùî íàöèçì – ïîðîäæåííÿ êîìá³íàö³¿, ÿêó ìîæíà ³ñòîðè÷íî ïîÿñíèòè ïîºäíàííÿì ôàëüñèô³êîâàíîãî íàö³îíàëüíîãî ïî÷óòòÿ, îáðàæåíîãî Âåðñàëåì, ³ç íåéìîâ³ðíèì ñòóïåíåì ñîö³àëüíîãî â³ä÷àþ, ùî îõîïèâ ðîá³òíè÷èé ïðîøàðîê ͳìå÷÷èíè ïåð³îäó ñâ³òîâî¿ êðèçè. ³ä÷óòòÿ, ùî ðàíÿòü, âäàëîñÿ óòèë³çóâàòè, ïåðåâ³âøè ñîö³àëüíèé â³ä÷àé â îáðàæåíå íàö³îíàëüíå ïî÷óòòÿ. Çðóøåííÿ â ëþäèí³ âèÿâèëîñÿ äîñòàòí³ì äëÿ ôîðìóâàííÿ íîâî¿ ëþäñüêî¿ ïîðîäè, ÿêó ìîæíà íàçâàòè óìîâíî «åñåñ³âñüêîþ». Âîíè, ðàïòîâî ïîçáàâëåí³ ðîáîòè, äîñòàòêó, çàâòðàøíüîãî äíÿ â ïîðó ñîö³àëüíî¿ êðèçè ê³íöÿ 20, í³áè áåç çóïèíêè, áåç ïåðåðâè, áåç âíóòð³øíüîãî ïåðåêîâóâàííÿ ñòàâëåííÿ äî æèòòÿ ³ äî áëèæíüîãî áóëè ðàïòîì ïåðåòâîðåí³ íà âîëîäàð³â ³íøèõ ëþäñüêèõ æèòò³â ³ äîëü. ¯ì, íîâîÿâëåíèì ðîçïîðÿäíèêàì, áóëî íàäàíî òåïåð ïðàâî ðîçòîïòóâàòè ³ çíèùóâàòè. Òàê, äëÿ öüîãî ïîòð³áåí áóâ óòëåð. Íå âèçíà÷åíèé íàïåðåä, àëå ïðèãîëîìøëèâèé ñâîºþ íåâ³äâîðîòí³ñòþ. Ó ãàçîâèõ êàìåðàõ ³ êðåìàòîð³ÿõ

415

̲ÕÀ²Ë ÃÅÔÒÅÐ

Ïîëüù³, äå ñïàëþâàëè æèâèõ, ó ðîçñòð³ëüíèõ ÿìàõ Ðîñ³¿ Ãîëîêîñò óïåðøå ñòàâ ðåàëüí³ñòþ. ²ç ö³º¿ òî÷êè çîðó, íàâ³òü ÿêùî íå ìàòè íà óâàç³ ñïåö³àëüíî¿ “çìè÷êè”, ìè â çîí³ òåìè â³äïîâ³äàëüíîñò³ ³ çãóáíîñò³ â³éñüêîâîãî ñîþçó óòëåðà ³ Ñòàë³íà, ç ÿêîãî îðãàí³÷íî âèïëèâàëè ³ íàø³ ïîðàçêè 41 ðîêó, é ìîæëèâîñò³ ëþäèíîíèùåííÿ, îãîëîøåí³ Ãîëîêîñòîì. Òå, ùî íàöèñòè íàçèâàëè Endlösung – îñòàòî÷íèì ðîçâ’ÿçàííÿì, áóëî òàêîæ ïðèðîäíèì äëÿ Ñòàë³íà, ùî âèçíàâàâ ëèøå «îñòàòî÷í³ ð³øåííÿ». ² öÿ íàâàëà «îñòàòî÷íèõ» íå ï³øëà ç æèòòÿ, âîíà ùå äî öüîãî ÷àñó ïàíóº â äóìêàõ. ×è óñâ³äîìëåíà é íèí³ ïîâíîþ ì³ðîþ âñÿ æèòòºñêàñîâóþ÷à ïîòåíö³ÿ áóäü-ÿêî¿ çàÿâè íà îñòàòî÷íå ð³øåííÿ ùîäî ëþäñüêèõ äîëü ³ æèòòÿ?! Íåïåðåáîðíå ïèòàííÿ, ùî çàñëóãîâóº ñïåö³àëüíî¿ óâàãè: ÿê ð³çí³ çà ñâî¿ì ïîõîäæåííÿì ðåæèìè çä³éñíþâàëè ïåâíîãî ðîäó êîíâåðãåíö³þ, ïîçà ÿêîþ ìè íå çðîçó쳺ìî í³ íåùàñòü Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, í³ íèùåííÿ íàðîä³â, í³ áàãàòüîõ çãóáíèõ íàñë³äê³â òîãî, ùî çàëèøèëî øðàìè ó ëþäñüêèõ äóøàõ ³ ó ñâ³äîìîñò³, ³ ñòðàøíèìè êîð÷àìè âèõîäèòü íàçîâí³ äåñÿòèë³òòÿìè – é ïîíèí³. ß êàæó íå ëèøå ïðî êðà¿íó, ç ÿêî¿ ÿ ðîäîì, àëå é ïðî ͳìå÷÷èíó, äå íåùîäàâíî ïîáóâàâ ³ äå ö³ ñòðàøí³ êîð÷³ ïîâåðíåííÿ â³ä÷óâàâ áåçïîñåðåäíüî. Ïðîäîâæèìî äàë³ äîñë³äæåííÿ íèçêè óìîâ, ùî çðîáèëè ìîæëèâèì Ãîëîêîñò. Ìè òîðêàºìîñÿ òóò áîë³ñíî¿ òåìè ïðè÷åòíîñò³. ß â³äêèäàþ ð³øó÷å ÿê íåòî÷íå ³ íåáåçïå÷íå ïîíÿòòÿ – ñóä ³ñòîð³¿. ß äóæå ñóìí³âàþñÿ ó ñïðàâåäëèâîñò³ é äîö³ëüíîñò³ ïðèíöèïó ãîëîâíî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³, òèì ïà÷å, ÿêùî ïðîáëåìà – íå ïîëå àêàäåì³÷íèõ äèñêóñ³é, àëå âîíà áëèçüêà äî ì³ííîãî ïîëÿ. Íåîáõ³äíî â³äð³çíÿòè ïðè÷åòí³ñòü ïðÿìó (ïðè÷åòí³ñòü-àêö³þ) â³ä ïðè÷åòíîñò³ ÷åðåç ÁÀÉÄÓƲÑÒÜ. ² íåìîæëèâî çàáóâàòè ïðî ùå îäíó ïðè÷åòí³ñòü – ïðè÷åòí³ñòü ÍÅϲÄÃÎÒÎÂËÅÍÎÑÒ². ×è ìîæåìî, äóìàþ÷è ïðî Ãîëîêîñò, îáìèíàòè ïèòàííÿ, ïîâ’ÿçàíå ç íàøèì ðîñ³éñüêèì – 30 ÷è 37 ðîêàìè, ÿêå íåâ³äâîðîòíå ó çâ’ÿçêó ³ç Ñóìãà¿òîì ÷è Ñàðàºâîì: ùî æ ïðèõîâóºòüñÿ ó ñåðöåâèí³ íåï³äãîòîâëåíîñò³ ëþäåé äî êàòàñòðîô³÷íèõ çðèâ³â ó íåáóòòÿ? ßê ³ñòîðèêè ìè íå ìàºìî ïðàâà îáìèíàòè öå ïèòàííÿ. ² íàâ³òü çíàþ÷è, ùî íå â çìîç³ íà íüîãî â³äïîâ³ñòè ó ïîâíîìó îáñÿç³, ïîêëèêàí³ çíîâó é çíîâó øóêàòè â³äïîâ³äü. Ó ÷óäîâ³é êíèç³-³íòåðâ’þ, îäíîìó ç íàéêðàùèõ òâîð³â, ïðèñâÿ÷åíèõ Ãîëîêîñòó ³ ïðîòèñòîÿííÿ éîìó, íàïèñàí³é Ìàðåêîì Åäåëìàíîì, îäíèì ³ç êåð³âíèê³â ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî, ÿ ïðî÷èòàâ ïðî ïðèãîëîìøëèâèé ôàêò. Êîëè ïî÷àëè ïîâåðòàòèñÿ ïîðîæí³ìè åøåëîíè, ùî â³äâîçèëè ºâðå¿â íà çàêëàííÿ, ïîëüñüê³ ºâðåéñüê³ ï³äï³ëüíèêè ïåðåäàâàëè ðàä³îïîâ³äîìëåííÿ â Ëîíäîí ïðî òå, ùî â³äáóâàºòüñÿ. Àëå âñ³ çàëèøàëèñÿ ãëóõèìè – íå ò³ëüêè ç êîðèñò³, íå ò³ëüêè ÷åðåç íåäîñòàòí³ñòü ðåñóðñ³â, à ÷åðåç íåäîâ³ðó. Ëþäèíà áóëà íåï³äãîòîâëåíà äî ñïðèéíÿòòÿ ïîä³áíîãî. Òà ùî êàçàòè ïðî Ëîíäîí? Íå â³ðèëè ñòðàøí³é ïðàâä³ ³ ñàì³ â’ÿçí³ ãåòòî!

416

ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß

Ñüîãîäí³ ÿ ï³äêðåñëþþ öåé îñòàíí³é ñþæåò. ³í íå ºâðåéñüêèé. Â³í – âñåëþäñüêèé. Ïðîáëåìà íåï³äãîòîâëåíîñò³ ìຠáóòè ðîçêðèòîþ íå ëèøå íà ð³âí³ ñîö³àëüíî¿ ïñèõîëî㳿 àáî ³ñòîðè÷íèõ àñîö³àö³é, âîíà ìຠñòàòè ïðåäìåòîì êîëåêòèâíèõ ðîçãëÿä³â ãóìàí³òàð³¿â ð³çíîãî ð³âíÿ. ² äàë³ ìîæå áóòè ïåðåêëàäåíà ìîâîþ ïîë³òèêè, äå ¿é ñüîãîäí³ íå ìîæíà íå â³äâåñòè îäíå ç ãîëîâíèõ ì³ñöü. Ó öüîìó çâ’ÿçêó ÿ îñòåð³ãàþñÿ, êàæó÷è ïðî ÿâèùà, ïîä³áí³ äî Ãîëîêîñòó, ³ ïðî ò³, ÿê³ ïåðåæèâàºìî, íàâ³òü âèêîðèñòîâóâàòè ñëîâî òðàãåä³ÿ. ß çãàäóþ ñëîâà Ìàíäåëüøòàìà: òðàãå䳿 íå ïîâåðíóòè. Ìîæëèâî, ÿ ïîìèëÿþñÿ, àëå ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî êëàñè÷íà òðàãåä³ÿ, ÿêà ñóïðîâîäæóâàëàñÿ, êàòàðñèñîì-î÷èùåííÿì, óæå çàëèøèëà ñâ³ò. Ïîòð³áíî á³ëüøå, í³æ êàÿòòÿ, íàâ³òü ÿêùî çðîáèòè ïðèïóùåííÿ, ùî ìè âèêëþ÷èëè ç íüîãî óäàâàííÿ é ðîçïðîäàæ ãð³õ³â, òîðã³âëþ ³íäóëüãåíö³ÿìè, êîòð³ âèíèêëè çíîâó. Íàâ³òü ó ÷èñòîìó âèãëÿä³ êàÿòòÿ çàìàëî. Ç’ÿâëÿºòüñÿ ïðîñòå ñëîâî – äîñâ³ä, çóñòð³÷ äîñâ³ä³â. ß âèìîâëÿþ ö³ ñëîâà íå áåç ñóì’ÿòòÿ ³, ìîæëèâî, âè ñêàæåòå, ùî öå íàâ³òü ëèöåì³ðñòâî. Íåâæå ì³ëüéîíè ëþäåé ìàëè çàãèíóòè, àáè íàñòóïí³ ïîêîë³ííÿ íàáóëè ïåâíîãî äîñâ³äó?! Àëå, ç³çíàþñÿ, ³íøèõ ñë³â ó ìåíå íåìàº. Äîñâ³ä – öå çóñòð³÷ òèõ, êîòð³ æèâóòü, ³ç æèâèìè ìåðòâèìè. Íàì ïîòð³áíî âèçíàòè ¿õíº ³ñíóâàííÿ – æèâèõ ìåðòâèõ. Íàì ïîòð³áíî ââåñòè ó ñâîþ ñâ³äîì³ñòü ¿õí³ ñòèõë³ ãîëîñè. À âîíè – ð³çí³, ïî-ëþäñüêè áàãàòîãîëîñ³. ß çóñòð³âñÿ ó Ìîñêâ³ ç îäíèì, óæå ïîõèëîãî â³êó ÷îëîâ³êîì, ÿêèé õëîï÷èêîì ïðîéøîâ êð³çü ãåòòî, äèâîì óíèêíóâøè çàãèáåë³. À êîëè âèð³ñ, íàïèñàâ ñïåö³àëüíó ðîáîòó ïðî çâóêè, êîëüîðè ³ çàïàõè ãåòòî... ß çàïèòóþ ñåáå ³ íå ñì³þ âàì â³äïîâ³ñòè, ùî âàæèòü íà òåðåçàõ ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ á³ëüøå – áåçïîâîðîòí³ âòðàòè ÷è íàáóòèé òàêèì ÷èíîì ëþäñüêèé äîñâ³ä? Ìè ìîæåìî ñêàçàòè ò³ëüêè îäíå: ÿêðàç öåé äîñâ³ä, öåé ä³àëîã òèõ, êîòð³ æèâóòü, ³ç æèâèìè ìåðòâèìè ³, ìîæëèâî, ò³ëüêè â³í â³äó÷èòü íàñ â³ä äèâíî¿, õî÷à ³ ï³äòâåðäæåíî¿ ïåðåá³ãîì ³ñòîð³¿, äóìêè, ùî çä³éñíåíå ñüîãîäí³ ìîæå áóòè âèïðàâëåíå çàâòðà. Ìåí³ çäàºòüñÿ, – ìè ùå íå óñâ³äîìèëè: Ñâ³ò âñòóïèâ ó ³íøó ñìóãó, êîëè íåçä³éñíåíå àáî çãóáëåíå ñüîãîäí³, çàâòðà íå ïîâåðíåòüñÿ. Ìîæå íå ïîâåðíóòèñÿ í³êîëè. Ìåòîä ñïðîá ³ ïîìèëîê ìຠï³òè íàçàâæäè ç ëþäñüêîãî æèòòÿ. ³í âè÷åðïàâ ñâî¿ ðåñóðñè. Ñâ³ò Ãîëîêîñòó – â÷îðà? Àáî òàêîæ ³ çàâòðà? ß ì³ã áè òàêîæ ñêàçàòè: ñâ³ò Êàìïó÷³¿, ñâ³ò Êàðàáàõó, ñâ³ò Ñàðàºâî. ß õî÷ó çàïèòàòè âàñ, ÷è óñâ³äîìëþºìî ìè ïîâíîþ ì³ðîþ ïðè÷èíó òîãî, ùî âáèâñòâî ëþäèíîþ ëþäèíè çíîâó íàáóëî òàêîãî ã³ãàíòñüêîãî ìàñøòàáó, ùî öå êåðóº íàøèì ³ñíóâàííÿì, íàìàãàþ÷èñü ïåðåòâîðèòè ïëàíåòó íà ïîë³ãîí íèùåííÿ. ×îìó ïàíóáèâñòâî ñòàëî íàïðèê³íö³ XX ñòîë³òòÿ âèçíà÷àëüíèì ïóíêòîì óñ³õ êîë³ç³é – äóõîâíèõ, ìîðàëüíèõ, ïîë³òè÷íèõ, çàëó÷àþ÷è âñ³ ³íø³ ïðîáëåìè àæ äî õë³áà íàñóùíîãî? Ìè ãîâîðèìî ïðî ãåíîöèä. Ìè çàïèòóºìî ñåáå, ÷è ãåíîöèä – àòàâ³çì, ùî âèðâàâñÿ, ÿê ìàãìà, ³ç ãëèáèí ëþäñüêèõ, à ÷è â³í – íîâîóòâîðåííÿ, êàíöåð XX ñòîë³òòÿ, ãîäîâàíèé

417

̲ÕÀ²Ë ÃÅÔÒÅÐ

íåãîòîâí³ñòþ ëþäåé äî âèð³øåííÿ ïðîáëåì áåç ïðåöåäåíòà? Óñåðåäèí³ ãåíîöèäó ïðèõîâàíà íåçàñâîºíà íàìè ïðîáëåìí³ñòü. Òàê ïîâåëîñÿ â ëþäñüê³é ³ñòîð³¿, ùî âáèâö³ âèïåðåäæàþòü ³íøèõ ³ ùî âáèâñòâî ìîæå ñèãíàë³çóâàòè íàì ïðî ³ñíóâàííÿ ïðîáëåì, ÿêèì ìè ùå íå çíàºìî âèð³øåííÿ. Ñâ³ò ñòàâ ò³ñíèì äëÿ ëþäåé. Ëþäèíà ïðàãíå æèòè â íåâåëèêîìó, éîìó íàëåæíîìó, éîãî îêîì îõîïëåíîìó ïðîñòîð³, à âîäíî÷àñ ìè íàïåðåäîäí³ ïåâíîãî âåëèêîãî ïåðåñåëåííÿ íàðîä³â, ùî ñòàâèòü ï³ä ñóìí³â óñ³ ìåæ³ é êîðäîíè. ×è çàñòîñîâíå ñëîâî «á³æåíåöü» äî öüîãî íîâîãî ÿâèùà? ×è âè÷åðïóº âîíî äîëþ ìàéæå 20 ì³ëüéîí³â ëþäåé, ÿê³ ðîçìîâëÿþòü ðîñ³éñüêîþ é îïèíèëèñÿ ïîçà Ðîñ³ºþ? Êîëè ÿ ÷óþ ïðî òå, ùî ºâðîïåéñüê³ óðÿäè íàìàãàþòüñÿ ñòâîðèòè îãîðîæó ³ çàáîðîíó íà ³ìì³ãðàö³þ äî ªâðîïè, âèêëþ÷àþ÷è ç ïîíÿòòÿ «ïåðåñë³äóâàííÿ» âòðàòó ïðèòóëêó, çґâàëòóâàííÿ, ðîçðèâ ñ³ìåé, òî áà÷ó íà ãîëîãðàì³ öå çëîâ³ñíå íàöèñòñüêå ñëîâî Endlösung. Êîëè ÿ äóìàþ ïðî ñòàòòþ Ôðåíñ³ñà Ôóêóÿìè, ùî îá³éøëà ñâ³ò, â ÿê³é äîñèòü áàíàëüíà ³äåÿ Pax Americana îáãîðíóòà ó çâàáíå íàéìåíóâàííÿ ê³íöÿ ³ñòîð³¿; êîëè ÿ ÷èòàþ ñëîâà, ùî ñêëàäàþòü ñåðöåâèíó òåêñòó («Ìè ïðèñóòí³ íå ïðîñòî ïðè ê³íö³ õîëîäíî¿ â³éíè, àëå é áëèçüê³ äî ê³íöÿ ³ñòîð³¿, â çàãàëüí³øîìó ñåíñ³ – íàïðèê³íö³ åâîëþö³¿ ëþäèíè, êîëè çàõ³äíà ë³áåðàëüíà äåìîêðàò³ÿ ñòâåðäæóº ñåáå ïîâñþäíî ÿê îñòàòî÷íà ôîðìà ñóñï³ëüíîãî óñòðîþ»), ïðèêëàäàþ÷è ñëîâî ïîâñþäíî äî ñëîâà îñòàòî÷íà ôîðìà, ÿ âñóïåðå÷ áàæàííÿì öüîãî àâòîðà – òàêîæ áà÷ó ÿê ñïàëàõóº íà òàáëî öå ñòðàøíå íàöèñòñüêå ñëîâî Endlösung. Ìè íå ìîæåìî íå âèçíàòè, ùî ï³ä çàãðîçîþ ïåðåáóâຠíå ÷àñòêîâ³ñòü, íå îãð³õè, íå ïîìèëêè. ϳä çàãðîçîþ ïåðåáóâຠñàìà ³äåÿ, ñàì ïðîåêò ëþäñòâà. ß ïðàãíó äî ÷³òêîãî âæèâàííÿ öüîãî ïîíÿòòÿ. Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî âîíî àæ í³ÿê íå îçíà÷ຠ– «âñ³ ëþäè ðàçîì», íå çá³ãàºòüñÿ ç³ ñëîâàìè «ð³ä» àáî «âèä» ëþäèíè. Âîíî çíà÷íî ìîëîäøå, âîíî ï³çí³øå. Âîíî – ³ç ÷àñ³â ðîçêîëó âñåðåäèí³ ìàëåíüêîãî íàðîäó, êîëè ìàíäð³âíèé ïðîïîâ³äíèê ³ç Ãàë³ëå¿ ï³äíÿâ çàêîëîò ïðîòè åòíîñó é ñåêòè, à éîãî ïîñë³äîâíèê âèìîâèâ: «Í³ åëë³íà, í³ þäåÿ...», – íèì áóëà çàïóùåíà ³äåÿ òàêîãî ïîâñþäíîçàãàëüíîãî, òàêîãî óí³òàðíî-ïëàíåòàðíîãî óñòðîþ ëþäåé, ÿêèé áóâ áè ºäèíî³ñòîòíèì, ºäèíîîñíîâíèì, îäíîìàí³òíèì. Ïî â³äíîøåííþ äî òàêîãî – ïîïðè âñþ ð³çíîìàí³òí³ñòü – ³íø³ ëþäñüê³ ñï³ëüíîòè, ñòà䳿 åâîëþö³¿ òà ðîçâèòêó – íå á³ëüøå, í³æ âàð³àö³¿. Ñõèëèìî ãîëîâó ïåðåä ö³ºþ âåëèêîþ ³äåºþ, çãàäóþ÷è ¿¿ ã³ãàíòñüêó Îä³ñåþ, ¿¿ åêñïàíñ³þ, êîòðó íîâîºâðîïåéñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ çä³éñíþâàëà íà Çåìë³ ³ ó âèãëÿä³ êîëîí³àë³çìó, ³ ó âèãëÿä³ àíòèêîëîí³àë³çìó, åêñïàíñ³¿ ðå÷îâî¿ ³ åêñïàíñ³¿ äóõîâíî¿, åêñïàíñ³¿ ñâ ñàìîðåôëåêñ³¿, åêñïàíñ³¿ êðèòèêè ñàìî¿ ñåáå... ²äåÿ öÿ äîñÿãëà ñâ íàéâèùî¿ ãîñòðîòè ó ïðàöÿõ ìèñëèòåëÿ, ÿêèé òàêîæ íàëåæèòü ìèíóëîìó, ÿê ³ ìàéáóòíüîìó. ß ìàþ íà óâàç³ Ìàðêñà. ϳäòâåðäèëèñÿ ÷è í³ éîãî ïðèïóùåííÿ,

418

ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß

àëå ó âèùèé ì³ð³ ïîâ÷àëüíî, ÿê áóäóâàëàñÿ íèì (â éîãî ñèñòåì³ ³äåé) ïðîãðàìà ëþäñòâà, ÿêèõ ïåðåòâîðåíü çàçíàâàâ ïðîåêò, ïðèâ³âøè àâòîðà «Êàï³òàëó» íàïðèê³íö³ éîãî æèòòÿ äî ïåðåðâè â ðîáîò³ íàä ãîëîâíîþ ñâîºþ ïðàöåþ. ² – äî âèíèêíåííÿ êîíöåïö³¿ áàãàòîâåêòîðíèõ ðîçâèòê³â, êîëè âèÿâèëàñÿ óñâ³äîìëåíîþ ïðîáëåìà, ùî ïîñòàëà ç óñ³ºþ ãîñòðîòîþ, ç’ºäíàííÿ ð³çíîíàïðÿìëåíî¿ äèíàì³êè, ùî çì³íþº çâè÷àéí³ óÿâëåííÿ ïðî ñèìá³îç ïðîãðåñó ³ â³äñòàëîñò³. Òàê ùî ÷àñ çàïèòàòè ñåáå ñüîãîäí³: ìîæëèâî, íåâäà÷à ïðîåêòó, ÿêà ç òàêîþ ã³ãàíòñüêîþ ñèëîþ ÿâèëàñÿ íàì, ïîâ’ÿçàíà ç éîãî ïåðåä÷àñí³ñòþ? ßêùî ³ òàê, ÿêùî âèçíàòè, ùî ìè ðîçïëà÷óºìîñÿ çà éîãî ïåðåä÷àñí³ñòü, òî âñå îäíî ïîâèíí³ ìàòè ìóæí³ñòü âèçíàòè: ïîíîâëåííÿ ïðîåêòó â êîëèøíüîìó ³ êëàñè÷íîìó âèãëÿä³ (³ â íåêëàñè÷íîìó íàâ³òü) âæå íåìîæëèâî. Áî çàãèáåë³ ëþäåé ìàþòü óâ³éòè â ñàìèé ïðåäìåò êîìóí³çìó, ÿêùî íàìàãàþòüñÿ éîãî çáåðåãòè ³ ÿêùî ó ïðîåêòà º øàíñ æèòè ñåðåä ëþäåé, íàäèõàþ÷è àáî äîïîìàãàþ÷è ¿ì âèð³øóâàòè ïîòî÷í³ çàâäàííÿ, â³äâîäÿ÷è ¿õ â³ä áåçîäåíü ³ ïð³ðâ. Àëå ìîæëèâî öå ëèøå ó âèïàäêó, ÿêùî êîìóí³çì ó ñàìèé ïðåäìåò ñâ³é ââåäå ñìåðòü ³ çàãèáåëü, ÿêùî êîìóí³çì óñåðåäèí³ ñåáå ÿê ïðåäìåò äóìêè â³çüìå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà æåðòâè, ùî ïîíåñëè ëþäè íà øëÿõó äî ëþäñòâà. Àëå íàâ³òü ÿêùî öÿ ³äåÿ çàëèøຠíèí³ Çåìëþ, òî öå íå îçíà÷àº, ùî âîäíî÷àñ ³ç íåþ ï³äå é ëþäèíà. Áóâ Homo miphicus – òèñÿ÷îë³òòÿ, áóâ Homo historicus – æèâ ïðîòÿãîì ñòîë³òü... Ìîæëèâî, éäåòüñÿ ïðî òðåòüîãî Homo, ÿêèé ïîâåðòàºòüñÿ â åâîëþö³þ. Àëå ïîâåðíåííÿ íåìîæëèâå áåç òîãî, ùîá öÿ òðåòÿ ³ øóêàíà, íàì ùå íåâ³äîìà ëþäèíà, ïàì’ÿòàëà ïðî òå, ùî ¿é ïåðåäóâàëî. Ëþäè áåç ñïàäùèíè ìàéáóòíüîãî íå ìàþòü. Ó öüîìó ïðåêðàñíîìó ì³ñò³ Áàðñåëîí³ ÿ ïåðø çà âñå ÷óþ ãîëîñ Îðóåëà â éîãî ÷óäîâ³é êíèç³ «Ïàì’ÿò³ Êàòàëîí³¿». ß äóìàþ â öüîìó ì³ñò³ ³ ïðî Ðîñ³þ. Ãîëîêîñò – íå ëèøå ºâðåéñüêèé, á³ëüøå òîãî, Ãîëîêîñò, âçÿòèé ó ñâîºìó ô³ëîñîôñüêî-³ñòîðè÷íîìó ³ â åêçèñòåíö³àëüíîìó îá’ºì³ – öå ðîñ³éñüêà òåìà, ðîñ³éñüêå ïèòàííÿ. Ìè ó íàñ âäîìà ïîòåðïàºìî ÷åðåç òå, ùî äåñÿòèë³òòÿìè öå áóëà äëÿ íàñ çàêðèòà òåìà. Ôàêòè áóëè â³äîì³, àëå í³ìà ïàì’ÿòü – ïîãàíèé, íåíàä³éíèé ñîþçíèê ëþäåé. Ìè ìàºìî ðîçãîâîðèòè öþ òåìó, ìè ìàºìî áóòè â³äâåðòèìè ïðè ¿¿ îáãîâîðåíí³, ìè íå ïîâèíí³ áîÿòèñÿ ãîñòðîòè âèíèêàþ÷èõ ïèòàíü. Ìè ïîâèíí³ çíàéòè ó ñîá³ òâåðä³ñòü, àáè ïîäîëàòè òå ñòðàøíå, ùî ëþäèíà çíàéøëà â ñîá³.

1992-1993 ̳õà³ë Ãåôòåð «Ýõî Õîëîêîñòà è ðóññêèé åâðåéñêèé âîïðîñ» Ìîñêâà, 1995

419

Äîäàòîê 2 ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ? Ó êàòàñòðîô³ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà XX ñòîë³òòÿ º ñâî¿ ñèìâîëè. Îäèí ³ç íèõ – Áàáèí ßð. Æîäíîãî ñåðéîçíîãî íàóêîâîãî äîñë³äæåííÿ ö³º¿ òðàãå䳿 íå ³ñíóº. Íàâ³òü ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ íàçèâàºòüñÿ â³ä 34 äî 200 òèñÿ÷. Öå ºâðîïåéö³ çíàþòü óñ³õ ñâî¿õ çàãèáëèõ ïî³ìåííî, ìè æ ³ äîñ³ ê³ëüê³ñòü æåðòâ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè íà òåðåí³ êîëèøíüîãî Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó âèçíà÷àºìî â³ä 20 äî 40 – 50 ì³ëüéîí³â. Áàáèí ßð äëÿ ñâ³òó ñòàâ ñèìâîëîì òðàãå䳿. Äëÿ âëàäè â³í áóâ îäíèì ç «îá’ºêò³â», ÿêîãî äóæå õîò³ëè ïîçáóòèñÿ (ÿê ³ Áèêîâí³, ÿê ³ Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿, ÿê ³ Êàòèí³...) À ÷îãî âàðòà áóëà áîðîòüáà ñóñï³ëüñòâà çà ïàì’ÿòíèê ó Áàáèíîìó ßðó, íåõòóâàííÿ âëàäîþ íèçêè áëèñêó÷èõ ïðîåêò³â ³ âñòàíîâëåííÿ, íàðåøò³, ñèìâîëó ç³ ñêóëüïòóðíî¿ êëàñèêè ñòàë³í³çìó, ÿêèé íå ìຠæîäíî¿ îçíàêè ºâðåéñüêîñòè ö³º³ òðàãå䳿? À ïîò³ì áóëè ñïðîáè çàáóäîâè íà ê³ñòêàõ çàãèáëèõ ïàðêó ðîçâàã – ÷óäîì íå ïîáóäóâàëè. À ùå ïîò³ì – öèí³÷í³ ðîçãîíè ëþäåé, ÿê³ ïðèõîäèëè â ðîêîâèíè ðîçñòð³ëó íà öå ì³ñöå... Áîæå, ÿ ïèøó öþ õðîíîëîã³þ öèí³çìó, ïàïëþæåííÿ ïàì’ÿò³ íàðîäó, çíóùàííÿ íàä íàéñâÿò³øèì – ïðàõîì çàãèáëèõ, – ³ ðîçóì³þ, ùî â òîé æîðñòîêèé ÷àñ â öüîìó íå áóëî í³÷îãî îñîáëèâîãî... ×è íå òàê ñòðàøíî âáèâàëè ïàì’ÿòü ó ³íøèõ íàðîä³â, êîëè ³ äëÿ óêðà¿íö³â «íå áóëî» òðàãå䳿 ãîëîäó 1933 ðîêó, í³ ñâ ³ñòî𳿠÷è ë³òåðàòóðè, êîëè âáèâàëè íå ô³ãóðàëüíî, à ô³çè÷íî òèñÿ÷³ ëþäåé, ÿê³ íå ïîãîäæóâàëèñÿ áóòè ìàíêóðòàìè. À ÿêà æàõëèâà ³ñòîð³ÿ âèñåëåíèõ – äåïîðòîâàíèõ Ñòàë³íèì – íàðîä³â: êðèìñüêèõ òàòàð, í³ìö³â ç Óêðà¿íè òà Ðîñ³¿, êàëìèê³â... Óñå òàê. ß íå âèîêðåìëþþ ñâîãî áîëþ, áîëþ ìîãî íàðîäó. Àëå ÿ õî÷ó, ÿ ìóøó ïðî öå çíàòè. ² ìî¿ ä³òè ìàþòü çíàòè. ² âè, ³ âàø³ ä³ò³, ÷èòà÷ó. Ùîá öå í³êîëè íå ïîâòîðèëîñÿ. ͳêîëè! ²ç æîäíèì íàðîäîì ñâ³òó. ²ëþ糿, ÿêèìè æèëè ëþäè íà ïî÷àòêó XX ñòîë³òòÿ, ùî îñü-îñü ïðèéäå ãàðìîí³ÿ íàö³é, äåðæàâ, åêîíîì³êè, ðîçâ³ÿëèñÿ íàäòî øâèäêî. Æîäåí ç åòàï³â ëþäñüêîãî æèòòÿ íå áóâ òàêèì ñòðàõ³òëèâèì ³ ëþäèíîíåíàâèñíèöüêèì, ÿê öå ñòîë³òòÿ. Éîãî áîæåâ³ëëÿ Ïåðøî¿ òà Äðóãî¿ ñâ³òîâèõ âîºí, ÃÓËÀÃó òà Êàìïó÷³¿, ãåíîöèäó â³ðìåí òà ºâðå¿â, øòó÷íîãî ãîëîäó â Óêðà¿í³ ³ ñòðàõ³òü ìàî¿çìó ñüîãîäí³ òðèâຠâ ×å÷í³, Àçåðáàéäæàí³, ³ðìåí³¿, Þãîñëà⳿. Íåâæå öå íåìèíó÷èé øëÿõ ðîçâèòêó ïþäñòà? Íåâæå íà ïî÷àòêó íîâîãî òèñÿ÷îë³òòÿ ìè íå ñïðîìîæí³ çóïèíèòè öþ ëàíöþãîâó ðåàêö³þ âèíèùåííÿ îäíå îäíîãî?

ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?

ß ö³ëêîì ðîçóì³þ, ùî íåìຠóí³âåðñàëííî¿ â³äïîâ³ä³ íà öå ïèòàííÿ. Êîæíó ïðîáëåìó, êîæíó ñóïåðå÷í³ñòü òðåáà ðîçâ’ÿçóâàòè ïî-ñâîºìó. ² íå âèïàäêîâî, àáè âèæèòè, ùîá ÿêîñü êîîðäèíóâàòè 䳿 ð³çíèõ äåðæàâ ³ íàðîä³â, ñòâîðåíî Îðãàí³çàö³þ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é, çàïî÷àòêîâàíî Ãåëüñ³íñüêèé ïðîöåñ ç³ ñï³âðîá³òíèöòâà òà áåçïåêè â ªâðîï³, â³äáóâàþòüñÿ ³íòåíñèâí³ ïîøóêè ³íøèõ øëÿõ³â ïîðîçóì³ííÿ íà Çåìë³. À ïîøóêè íîâèõ øëÿõ³â ëþäñòâà ñêëàäàþòüñÿ ç ïîøóê³â êîæíîãî ç íàðîä³â, íà êîæíîìó êîíêðåòíîìó åòàï³ éîãî ³ñòîð³¿. Íà åòàï³ ñòâîðåííÿ íàðîäîì Óêðà¿íè ñâ äåðæàâè, êîëè òðàã³÷íèé äîñâ³ä ìèíóëîãî ìຠáóòè óñâ³äîìëåíèé ÿêíàéãëèáøå, êîëè âèíèêëà íàä³ÿ â³äðîäæåííÿ êóëüòóð íàðîä³â Óêðà¿íè, à ñåðåä íèõ ³ ºâðåéñüêî¿, ÿ ïèòàþ ëþäåé. Ïðî Ãîëîêîñò, ïðî Áàáèí ßð, ïðî çäàòí³ñòü ëþäñòâà âðàõîâóâàòè òðàã³÷í³ óðîêè ìèíóëîãî, ïðî ñïîä³âàííÿ, ÿêùî íå íà ùàñòÿ â ìàéáóòíüîìó, òî íà âèæèâàííÿ. ß âåëüìè âäÿ÷íèé óñ³ì, õòî â³äïîâ³â ìåí³ íà àíêåòó. ×àñòèíó òèõ â³äïîâ³äåé ÿ ïðîïîíóþ óâàç³ ÷èòà÷³â (ïîâí³ñòþ â³äïîâ³ä³ âèäðóêîâàí³ â «Ñó÷àñíîñò³», ¹ 8, 1992 ð.). Àëå ñïî÷àòêó ïèòàííÿ. Ëåîí³ä Ô²ÍÁÅÐà 1. ÙÎ ÎÇÍÀ×Àª ÄËß ÂÀÑ ÁÀÁÈÍ ßÐ? ßÊ Â²Í Ó²ÉØΠÄÎ ÂÀØÎÃÎ ÄÎѲÄÓ ÆÈÒÒß? ×È ÆÈÂÀ ÄËß ÂÀÑ ÏÀÌ’ßÒÜ ÁÀÁÈÍÎÃÎ ßÐÓ?

2. ßÊ ÂÈ ÃÀÄÀªÒÅ, ×È ª  ÍÀÐÎIJ ÓÊÐÀ¯ÍÈ, ѲÒÓ ÏÀÌ’ßÒÜ ÏÐÎ ÒÐÀÃÅÄ²Þ ÁÀÁÈÍÎÃÎ ßÐÓ ßÊ ÏÐÎ ÃÅÍÎÖÈÄ ªÂÐůÂ, ÓÁÈÂÑÒÂÎ ÁÅÇÍÅÂÈÍÍÈÕ Ä²ÒÅÉ, ƲÍÎÊ, ˲ÒÍ²Õ ËÞÄÅÉ? ×È ÏÎÑÅÐÅÄ ÁÅÇ˲ײ ÁÎÆŲËÜ XX ÑÒÎ˲ÒÒß ÖÅ ÌÎÐÅ ÊÐβ ÂÆÅ ÍÅÏÎ̲ÒÍÅ?

3. ÓÐÎÊÈ ÎÑÂÅÍÖ²ÌÀ, ÒÐÅÁ˲ÍÊÈ, ÁÀÁÈÍÎÃÎ ßÐÓ... ×È ÍÅ ÌÅÒÀÔÎÐÀ ÖÅ? ÀÄÆÅ ÍÅ ÒÀÊ ÄÀÂÍÎ ÁÓËÈ ÊÀÌÏÓײß, ÑÓÌÃÀ¯Ò, ÁÀÊÓ... ×È ÇÀÑÂίËÈ ÌÈ ÓÐÎÊÈ ²ÑÒÎв¯? ßÊÙΠͲ, ÒÎ ×È ÙÅ ÌÀªÌÎ ÍÀÄ²Þ ÍÀ ÖÅ?

4. ßÊ ÍÀ ÂÀØÓ ÄÓÌÊÓ, – ×È ÇÄÀÒÍÅ ËÞÄÑÒÂÎ ÍÀ ÏÎÐÎDz ÒÐÅÒÜÎÃÎ ÒÈÑß×Î˲ÒÒß ÇÀÕÈÑÒÈÒÈ ÑÅÁÅ Â²Ä ÑÀÌÎÃÓÁÑÒÂÀ? ×È ÑÒÂÎÐßÒÜ ËÞÄÈ ÁÀÐ’ªÐ ÁÎÆŲËËÞ ÑÀÌÎÇÍÈÙÅÍÍß? ÍÀ ÙÎ Æ ÍÀIJß?

²ÄÏβIJ ÍÀ ÀÍÊÅÒÓ Îëåêñàíäð ÁÎÐÙÀÃÎÂÑÜÊÈÉ, ïèñüìåííèê (Ìîñêâà) ²ç Áàáèíèì ßðîì ìåíå ïîâ’ÿçóº òàê áàãàòî, ùî ìåí³ êðàùå íå âäàâàòèñÿ â ïîäðîáèö³, âîíè ïîòðåáóþòü áàãàòüîõ ñòîð³íîê. Çà íåîáõ³äí³ñòþ â³äïîâ³äàþ êîðîòêî. Äîðîãîþ äî Áàáèíîãî ßðó éøëà ìîÿ äðóæèíà Âàëåíòèíà (ìîëîäà æ³íêà, ÿêà ñòàëà ìîºþ äðóæèíîþ 1946 ðîêó) ç ìàëåíüêîþ äîíå÷êîþ íà ðóêàõ (Ñâ³òëàíîþ Êàðìàëèòîþ, íèí³ – ê³íîñöåíàðèñòêîþ, äðóæèíîþ ðåæèñåðà Îëåêñ³ÿ Ãåðìàíà), éøëà äîâãî, áëàãàþ÷è ñâîþ ñóñ³äêó çàëèøèòè ¿é íà äåÿêèé ÷àñ ìàëåíüêîãî ñèíà, çàëèøèòè äî áëàãîïîëó÷íîãî âëàøòóâàííÿ ºâðå¿â íà íîâîìó ì³ñö³, êóäè... âèâåçóòü ¿õ í³ìö³. Àäæå òàêîþ áóëà çàãàëüíà òðàã³÷íà ïîìèëêà. Âàëåíòèíó ç³ Ñâ³òëàíîþ ïðîãíàâ ³ç íàòîâïó í³ìåöüêèé îô³öåð (ÿêùî á âîíè çðîáèëè ùå õî÷ ñîòíþ êðîê³â ïî Ëüâ³âñüê³é, âîíè á óæå í³êîëè íå ïîâåðíóëèñÿ). Íà ñâ³òàíêó 7 ëèñòîïàäà 1943 ðîêó ÿ ïîíòîíîì ïîì³æ â³éñüêîâîþ òåõí³êîþ, ùî ðóõàëàñÿ ÷åðåç Äí³ïðî, òàê áè ìîâèòè, íå óâ³éøîâ, à «âá³ã» äî Êèºâà, ð³äíîãî ìîãî ì³ñòà. ×åðåç ãîäèíó â ðàéîí³ æèòëîâîãî áóäèíêó ïèñüìåííèê³â (Ëåí³íà, 68) ìåíå ãóêíóâ ñèâèé, ïîõèëîãî â³êó, ÿê ìåí³ çäàëîñÿ, ÷îëîâ³ê, íàçâàâøè Øóðîþ – ïî ³ìåí³ ìîãî á³ëîöåðê³âñüêîãî äèòèíñòâà. ß ëåäâå âï³çíàâ éîãî, ÷îëîâ³êà, ÿêèé íàðîäèâñÿ óñüîãî íà äâà-òðè ðîêè ðàí³øå â³ä ìåíå, àëå íà âèãëÿä çíà÷íî ñòàðøîãî. ³í áóâ ñàìå ó ò³é ïîõîðîíí³é êîìàíä³, êîòðà õîâàëà, à ïîò³ì íàïðèê³íö³ ë³òà 1943 ðîêó ñïàëþâàëà îñòàíêè æåðòâ Áàáèíîãî ßðó; ÷àñòèíà ïðèðå÷åíèõ (íåâåëèêà) âðÿòóâàëàñÿ ðàïòîâîþ âòå÷åþ ó íàïðÿìêó Ïîäîëó. Òîä³, 7 ëèñòîïàäà 1943 ðîêó, ÿ âïåðøå ïî÷óâ ïðî òðàãåä³þ Áàáèíîãî ßðó. Ãàäàþ, ùî ïàì’ÿòü ïðî Áàáèí ßð æèâå â ëþäÿõ, æèâå ñàìå òàê, ÿê ³ ìຠæèòè âèñîêà òðàãåä³ÿ: íå ãí³òÿ÷è ùîãîäèíè, íå ïåðåòâîðþþ÷è íà ïåêëî âíóòð³øíº íàøå æèòòÿ (öå áóëî á æàõëèâî!), ³ñíóþ÷è â íàñ âåëèêèì ³ ìèëîñåðäíèì íàáàòîì, òî ñòèõàþ÷è äî íå÷óòíîãî, òî çíîâ âèáóõàþ÷è ïîêàÿííÿì ³ â³ä÷àºì. Áàáèí ßð ìîæíà âèîêðåìèòè íàâ³òü ³ç ò³º¿ âàêõàíà볿 æîðñòîêîñò³, ÿêîþ ïîçíà÷åíå XX ñòîë³òòÿ, àëå áóäåìî ñïðàâåäëèâèìè ³ äîçâîëèìî ³íøèì íàðîäàì, íà ³íøèõ ìåðèä³àíàõ âèðàçí³øå ÷óòè ³íø³ ãîëîñè, â³ä÷àé ñâî¿õ æåðòâ, ñâî¿õ ìàòåð³â ³ ä³òåé. Ó öüîìó ñâ³òîâîìó òðàã³÷íîìó îðêåñòð³ çâó÷àòü ñîòí³ «³íñòðóìåíò³â», ñâ³é íàì ÷óòè êðàùå, àëå ÿê âàæëèâî íå âèïóñêàòè ç ïîëÿ çîðó ³ âåñü îðêåñòð! Ìè ç âàìè ùîéíî ñòàëè ñâ³äêàìè áåççàïåðå÷íîãî ³ ìîãóòíüîãî ïîâåðíåííÿ ³ñòîðè÷íî¿ ïàì’ÿò³ ïðî Áàáèí ßð, ïîâåðíåííÿ íå âèïóùåíîãî, à òàêîãî, ùî

ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?

óáåçïå÷óº. Ïðîòå íå ìîæó ñêàçàòè, ùîá ÿ â³ðèâ ó ïîâíå çö³ëåííÿ, ó òàêå çàñâîºííÿ óðîê³â ³ñòîð³¿, êîòðå ö³ëêîì óíåìîæëèâèòü (àáî íàäòî óòðóäíèòü) ïîâòîðåííÿ ïîä³áíèõ òðàãåä³ÿ. Âàæêî íå áà÷èòè áîëÿ÷îê íèí³øíüîãî ñâ³òó, íå ÷óòè ñìîðîäó øîâ³í³ñòè÷íîãî, ôàøèñòñüêîãî ãíèòòÿ. Øëÿõ äî ðîçóì³ííÿ, çëàãîäè, ìèëîñåðäÿ íàäòî ñêëàäíèé ³ âåëüìè äîâãèé, àëå ÿêèì êîðîòêèì, ÿêèì øâèäêèì ³ ðàïòîâèì áóâຠíàçàäí³é øëÿõ – äî íåíàâèñò³, âîðîæíå÷³, ïîãðîìó, áðàòîâáèâñòâà... Ñóìí³âàºòåñÿ? Ïîãëÿíüòå íà êàðòó ñâ³òó òà êðà¿íè. Íå íàãàäóâàòèìó ïðî íàï³âáîæåâ³ëüöÿ ³ íàï³âôàøèñòà Çâ³àäà Ãàìñàõóðä³à, çãàäàéòå ϳâí³÷íó ²ðëàíä³þ, òàìòåøí³ âáèâñòâà ³ ãåíîöèä íà ðåë³ã³éíîìó ґðóíò³. Øîâ³í³çì – íàéíåçíèùåíí³øà, íàéïîïóëÿðí³øà, íàéñòðàøí³øà çà «áàêòåð³àëüíèì» ñàìîïðîäóêóâàííÿì ç óñ³õ îòðóéëèâèõ, ñìåðòîíîñíèõ ðå÷îâèí. ² ÿêùî â þíîñò³ ì³é çàòÿòèé êîñìîïîë³òèçì áóâ ñòèõ³éíèì, â³ä óðîê³â áàòüêà ³ ñàìî¿ ïðèðîäè, òî ñüîãîäí³ â³í ó ìåíå ñòîêðàò ñèëüí³øèé. Àë³ê ÁÀÁÜÎÍÈØÅÂ, ³ñòîðèê (ÑØÀ) 1. Áàáèí ßð (ÿê ³ Îñâåíö³ì, ³ Êîëèìà, Êàìáîäæà Ïîë Ïîòà) – öå îäíà ç ÷îðíèõ ä³ð âñåñâ³òó, ùî çàãðîæóº ïîãëèíóòè ëþäñüêó ³ñòîð³þ, ïàñòêà íà øëÿõó ðîçâèòêó öèâ³ë³çàö³¿, ÿêà áåðå ï³ä ñóìí³â ñàì ôàêò ïîñòóïó ó ðîçâèòêîâ³ ëþäñòâà. Äëÿ ìåíå º âàæëèâîþ ³ñòîð³ÿ áîðîòüáè çà ïàì’ÿòü ïðî íüîãî â õðóùîâñüêî-áðåæíºâñüê³ ÷àñè: ç³áðàííÿ ëþäåé â ð³÷íèö³, ñïðîòèâ âëàäè, ñïðîáè çàìèòè ÿð ï³ñêîì ³, íàðåøò³, ïîòâîðíèé ïàì’ÿòíèê. Óñå öå äîëÿ ì ãåíåðàö³¿, óñâ³äîìëåííÿ íåþ â³äïîâ³äàëüíîñò³.

2. Ãàäàþ, íå ïîâèííî áóòè çëî÷èíó òàêîãî ґàòóíêó, ÿêèé íå ìຠïàì’ÿòíèêà (ïàì’ÿò³). ßêùî íèí³ çäàºòüñÿ, ùî ïåðåä íàìè ñóö³ëüíå ìîðå êðîâ³ ³ íàñèëüñòâà, áîðã ³ñòîðèê³â â³äòâîðèòè ñïðàâæíþ êàðòèíó, çãàäàòè êîæíó æåðòâó, íåçàëåæíî â³ä íàö³îíàëüíî¿ íàëåæíîñò³.

3. Ëþäñòâî çàãàëîì ä³ñòàëî ç Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ñåðéîçíèé óðîê. Àëå éîãî ö³ëêîì çðîçóì³ëè ëèøå â ðîçâèíóòèõ êðà¿íàõ. Êðà¿íè òðåòüîãî ñâ³òó éîãî íå çàñâî¿ëè, áî íàö³îíàë³çì âèäàâàâñÿ ¿ì âëàñíèì øëÿõîì ðîçâèòêó. Öå ñòîñóºòüñÿ ³ íàðîä³â êîëèøíüîãî ÑÐÑÐ, à ïî÷àñòè ³ íàðîäó ²çðà¿ëþ.

4. Ìåõàí³çìîì âèæèâàííÿ çäàºòüñÿ ðåàëüíå ïåðåîö³íþâàííÿ âàðòîñòåé, ùî íåìèíó÷å â³äáóâàºòüñÿ ó ñâ³ò³ ç ï³äâèùåííÿì ð³âíÿ öèâ³ë³çîâàíîñò³. Ñó÷àñíó ³ºðàðõ³þ ö³ííîñòåé ìîæíà óìîâíî ïîçíà÷èòè òàê; ëþäèíà (îñîáèñò³ñòü), íàðîä (êóëüòóðà, ³ñòîð³ÿ), äåðæàâà (ñóñï³ëüñòâî). Âèçíàííÿ àáñîëþòíî¿ áåçêîíå÷íî¿ âàðòîñò³ îñîáèñòîñò³ º ìîðàëüíîþ ïåðåïîíîþ äî ñàìîçíèùåííÿ ëþäñòâà ó íàéáëèæ÷îìó ìàéáóòíüîìó. Ìåõàí³çìîì áóäå âåëè÷åçíèé íàóêîâî-åêîíîì³÷íèé ïîòåíö³àë ðîçâèíóòèõ êðà¿í.

À. ÁÀÁÜÎÍÈØÅ / Ò. ÂÎÇÍßÊ

Òàðàñ ÂÎÇÍßÊ, ô³ëîñîô (Ëüâ³â) 1. Áàáèí ßð ÿê ìîðàëüíà ìàêñèìà ïîñòàâàâ ïåðåä³ ìíîþ ïîñòóïîâî ïðè÷îìó íå áåçïîñåðåäíüî ÿê ñàìå Áàáèí ßð, áî òàêèõ áóëî äîâîë³. Ùîíàéïåðøå ïîâèííà áóëà óñâ³äîìèòèñÿ íàÿâí³ñòü ñàìîãî ºâðåéñüêîãî íàðîäó, ùî çîâñ³ì íå º òàêèì çðîçóì³ëèì, ÿê äåêîìó çäàºòüñÿ. Äëÿ íàðîäæåíîãî â Ãàëèöüê³é ïðîâ³íö³¿ õëîï÷èíè ºâðåéñòâî òà ºâðå¿ áóëè ðàäøå ñòàðîçàâ³òíèì íàðîäîì òà ùå, ìîæå, â³äãîëîñêîì гçäâÿíèõ Ñâÿò. Òîáòî ÷èìîñü ðàäøå êàçêîâèì, í³æ ðåàëüíèì. Âæå ïîò³ì âîíè ç’ÿâëÿëèñÿ ç á³áëåéñüêî¿ íåâèçíà÷åíîñò³: â ðîçìîâàõ ñòàðøèõ ëþäåé, óñ³ ñïîãàäè ÿêèõ, ÿê ³ ñüîãîäåííÿ, çàëèøèëèñÿ â ðîêàõ äâàäöÿòèõ-òðèäöÿòèõ ì³æâîºííî¿ Ïîëüù³. ² ò³ëüêè ïîò³ì ïî ÿêîìóñü óìîâ÷óâàííþ ³ çãàäóâàíí³ êîãîñü â ñåðåäíüîìó ðîä³ ÿê äèòèíè ÷è áåçñëîâåñíî¿ ³ñòîòè ïðîñòóïàâ ÿêèéñü íå÷³òêèé êîíòóð. Âàæêî áóëî ñêëàñòè äî êóïè âåñåëèé ³ ñì³øíèé îáðàç Âåðòåïó ³ òå ìîâ÷àííÿ. ² ò³ëüêè íà ÿêîìóñü òàì êóðñ³ âèùî¿ øêîëè ç³ çäèâóâàííÿì ç’ÿñóâàëîñÿ, ùî íå âñ³, õòî ðîçìîâëÿâ ïî-ðîñ³éñüêîìó, áóëè ðîñ³ÿíàìè. Îäíàê, ùî âàæëèâî ó ö³é ïðîâ³íö³éí³é ³ñòîð³¿? Ãàäàþ, ñàìå öå ñêóïå ìîâ÷àííÿ. Ìîâ÷àííÿ ÿê óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî ñòàëîñÿ, ÿêå íå äîïóñêຠäåøåâîãî âóëè÷íîãî êàÿòòÿ ³ ÿê ïåâíà òàáóéîâàíà ïàì’ÿòü äຠùå îäèí øàíñ æèòè äàë³. ² âîäíî÷àñ, óñå æ â³ä÷óâàòè ñï³ëüíó âèíó ³ íàø âñåëþäñüêèé çàíåïàä.

2. Ïàì’ÿòü º ð³çíîþ. ª ñêîðáîòà, à º ³ ïàì’ÿòü ÿê êîíñòàòàö³ÿ. Ïðîñòà êîíñòàòàö³ÿ òàêîãî ôàêòó ó ñâ³äîìîñò³ ì³ëüéîí³â, çà â³äñóòíîñò³ ìîðàëüíî¿ îö³íêè, º ñâîºð³äíèì öèí³çìîì, ÿêîãî íå ïîçáàâëåí³ áàãàòî õòî, ïðè÷îìó ÿê ó íàø³é êðà¿í³, òàê ³ ïîçà íåþ. ²íêîëè äîâîë³ íåïðèºìíî çóñòð³÷àòèñÿ ç äîñë³äíèêàìè òàêîãî ґàòóíêó. Òàê ñàìî, ÿê ³ ç ã³ïåðòðîôîâàíèìè, à ÷àñòî ïðîôåñ³éíèìè ñêîðáîòíèêàìè, ¿õí³é ìîðàëüíèé ñòîñóíîê äî òîãî, ùî â³äáóëîñÿ, òåæ ÷àñòî íåùèðèé ³ º ñòåðåîòèïîì ìàñîâî¿ ñâ³äîìîñò³. Âàæëèâî, ùîá ïàì’ÿòü ñòàëà àêòîì îñîáèñòèì, á³ëüøå òîãî – ³íòèìíèì. Íå ìîæå áóòè ãðóïîâîãî êàÿòòÿ ÷è ñêîðáîòè. Òîìó äî ïèòàííÿ ïàì’ÿò³ ïðî Áàáèí ßð ÿ ï³ä³éøîâ áè ðàäøå ÿê³ñíî, í³æ ê³ëüê³ñíî – ÷è ïðîïóñòèëè ìè éîãî ÷åðåç ñâîº ñåðöå, àáî â õðèñòèÿíñüê³é ïàðàäèãì³ – ÷è ñï³â÷óâàºìî ìè ìóêàì Õðèñòîâèì? ×è ä³éøîâ õî÷à á îäèí ³ç íàñ òîãî ïîêàÿííîãî ñï³â-÷óòòÿ ÿê ñï³ëüíîãî çàçíàâàííÿ éîãî ñòðàñòåé, êîëè ïàëèòü ñîðîì çà òå, ùî òè òóò, à â³í òàì, íà õðåñò³. ×è â áàãàòüîõ ³ç íàñ êðîâîòî÷àòü ñòèãìàòè â³ðè? À îòæå, é ëþáîâ³ òà êàÿòòÿ. Îòîæ – ñê³ëüêè â íàñ ïàì’ÿò³ ÿê ñï³â÷óâàþ÷îãî ñòèãìàòèçìó? Íå çíàþ.

3.  ïåðøîìó æ ñëîâ³ çàïèòàííÿ êðèºòüñÿ ³ â³äïîâ³äü. Ùî º óðîê? Öå ùîñü, ùî â³äáóëîñÿ ³ çàô³êñóâàëîñÿ ÿê â³äïîâ³äü íà çàïèòàííÿ. Ïîâòîðåííÿ ï³ñëÿ Îñâåíö³ìó Êàìïó÷³¿ ³ Ñóìãà¿òà ìàëî á íàøòîâõíóòè íàñ íà êîíñòàòàö³þ, ùî ³ñòîð³ÿ íàñ ó÷èòü òîãî, ùî í³÷îãî íå ó÷èòü. Îäíàê – õòî ä³ñòàâ öåé óðîê? Ìè çâèêëè â³äïîâ³äàòè – ìè. À ùî º öå ìè – íàðîä. Òàê, ó ñóñï³ëüí³é ñâ³äîìîñò³ º ìîðàëüíà íåãàö³ÿ ãåíîöèä³â. Àëå âîíà ïðàöþº ò³ëüêè íà ð³âí³ ñâ³äîìîñò³. ßê

424

ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?

íàðîä ÷è ñóñï³ëüíà ñâ³äîì³ñòü ìè çàïåðå÷óºìî âñå, ùî ñòàëîñÿ. Àëå êîæåí ³ç íàñ çîêðåìà ó ãëèáèí³ ñâ äóø³ ÷è ìຠäîñâ³ä öüîãî çàïåðå÷åííÿ? ×è çàñâî¿â â³í ÿê îñîáà öåé óðîê? ×è ñòàâ öåé óðîê ³íòèìíèì? Áàãàòî õòî ïðîñòî íå çàäóìóâàâñÿ. Íå äî òîãî. Áàãàòî õòî òàê ³ íå ðîçâèíóâ ó ñîá³ ñâîº ³íòèìíå é òàê ³ æèâå â ñóñï³ëüíîìó, à, îòæå – ïîâåðõíåâîìó – òàê ³ íå çíàþ÷è, ùî â íüîãî â äóø³ ³ íà ùî â³í çäàòíèé. Îòàêà íåäîðîçâèíóò³ñòü äóø³ ³ º ïðè÷èíîþ òàêîãî ÷àñòîãî ïîâòîðåííÿ ãåíîöèäó. ×è ìàºìî ìè íàä³þ íà çàñâîºííÿ óðîêó? Àëå æ, ùîá çàñâî¿òè éîãî, ïîòð³áíà íå ïàñèâíà íàä³ÿ, à ùîäåííèé äóøåâíèé òðóä. Ìîæëèâî, ñâîãî ðîäó «âèõîâàííÿ ïî÷óòò³â». Òîìó íàä³þ ÿ á âèçíà÷èâ ÿê òðóä äóø³ ³ ïðàöþ ÿê íàä ñâîºþ, òàê ³ íàä ³íøîþ äóøåþ.

4. ²ç âèíàéäåííÿì àòîìíî¿ áîìáè ëþäñòâî, ÿê ïèñàâ Ðàññåë, âïåðøå îïèíèëîñÿ â ñèòóàö³¿, ùî âîíî ñóòî ô³çè÷íî ìîæå ñåáå çíèùèòè. Òåõí³êà, íàä ÿêîþ ëþäèíà äîì³íóâàëà, çàäîì³íóâàëà íàä ëþäèíîþ. Ç îäíîãî áîêó, öå çðîáèëî ëþäñòâî ñìåðòíèì, àëå âîäíî÷àñ ³ â³äïîâ³äàëüíèì çà ñâîº æèòòÿ. Òîáòî âîíî ñòàëî äîðîñëèì. Ñìåðòí³ñòü – öå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà äàðîâàíå òîá³ æèòòÿ ïðè íàãîä³ öèì äàðîì çíåõòóâàòè. Òå æ ñàìå ñòîñóºòüñÿ âñ³õ íàðîä³â, ÿê³ òåæ ³ç ñóòî òåõí³÷íîãî áîêó, íå òàê âàæêî, ïðèíàéìí³, ìîæëèâî, âèíèùèòè. Îòîæ, ïèòàííÿ ñòî¿òü òàê: êîìó äàëè äî ðóê çáðîþ ñàìîçíèùåííÿ – íåñâ³äîì³é äèòèí³ ÷è ìóæó, ùî ïðèéíÿâ äàð æèòòÿ, àáè éîãî çáåð³ãàòè. Ðàíî ÷è ï³çíî á³ëÿ êíîïêè, ùî çàïóñêຠðàêåòó, ìîæå îïèíèòèñÿ é äîðîñëà äèòèíà ç íåðîçâèíóòîþ âäÿ÷í³ñòþ, ÿê â³äïîâ³äü íà «äàð æèòòÿ». Îòæå, íàøîþ íà䳺þ ìîæå áóòè ò³ëüêè ôîðìóâàííÿ ö³º¿ âäÿ÷íîñò³, ÿêà ìîæëèâà ëèøåíü çà óìîâè ðîçâèíóòî¿ äóõîâíîñò³ â êîæíîìó ç íàñ. Ñåìåí ÃËÓÇÌÀÍ, ë³êàð (Êè¿â) 1. Ïåðøà ïàì’ÿòü ïðî Áàáèí ßð – ðîçïîâ³äü áàòüêà. Òàì çàãèíóâ éîãî áàòüêî, àæ í³ÿê íå êîì³ñàð, ÷è åíêàâåäèñò, ñòàðèé, ðàí³øå – ðîá³òíèê íà çàâîäàõ. Ïåðøå çíàííÿ ïðî Áàáèí ßð áóëî á³ëüøå «³íôîðìàö³éíèì» (ñïåöèô³êà ìîãî â³êó òîä³ – äèòèíñòâî, «³ñòîðè÷í³ñòü» ñàìîãî ôàêòó). Ó ì³é âëàñíèé æèòòºâèé äîñâ³ä Áàáèí ßð óâ³éøîâ âåëüìè êîíêðåòíî â þíîñò³ (60 ðîêè). Îñê³ëüêè â³äâ³äèíè Áàáèíîãî ßðó 29 âåðåñíÿ äëÿ òîãî ÷àñó áóëè â÷èíêîì ìàéæå ãåðî¿÷íèì, ïîºäíàíèì ³ç êàð’ºðíèìè íåïðèºìíîñòÿìè äëÿ áàãàòüîõ (ì³é áëèçüêèé çíàéîìèé, ÷ëåí ÊÏÐÑ, áîëÿ÷å ïåðåæèâàâ, ùî íå ìîæå ³òè òóäè ç êâ³òàìè ñàìå ÷åðåç ïîáîþâàííÿ çàøêîäèòè ñâî¿ì êàð’ºðíèì ïëàíàì). Òàì – ³ ïåðøå âëàñíå âðàæåííÿ ïðî ì³ñöå, ðîëü ³ ñïðÿìîâàí³ñòü ðîáîòè ÊÄÁ, ³ ïåðøå âëàñíå ñïîñòåðåæåííÿ äåðæàâíîãî àíòèñåì³òèçìó â 䳿. Íàïðèê³íö³ 60-õ ðîê³â ³êòîð Ïëàòîíîâè÷ Íåêðàñîâ â îäèí ³ç òèõèõ çèìîâèõ âå÷îð³â äîêëàäíî ðîçïîâ³â ìåí³ ïðî æàõè ï³ñëÿîêóïàö³éíîãî Áàáèíîãî ßðó, ïîêàçàâ ôîòîãðàô³¿, çðîáëåí³ íèì òîä³.

425

Ò. ÂÎÇÍßÊ / Ñ. ÃËÓÇÌÀÍ

Óæèâàþñü ç óñ³ì òèì äîñèòü ëåãêî. ×îìó? Òîìó ùî äàâíî çðîçóì³â: ïðîáëåìà íå â òèõ í³ìöÿõ (óêðà¿íöÿõ, ðîñ³ÿíàõ, ÷óâàøàõ, íîâîçåëàíäöÿõ...), ùî ðîçñòð³ëþâàëè â Áàáèíîìó ßðó (òàê ñàìî, ÿê ³ â ³íøîìó ðîçóì³íí³, ïðîáëåìà íå â òèõ ºâðåÿõ, ÿê³ ñëóæèëè â ×Ê–ÍÊÂÑ–ÌÄÁ). Ïðîáëåìà – â îáñòàâèíàõ, â ³ñòîð³¿, òîáòî â ñèñòåì³ òîòàë³òàðèçìó.  áðåæíºâñüê³ ÷àñè ÿ ïîä³ëÿâ òàá³ðí³ áóäí³ ç ïîë³öàÿìè, â òîìó ÷èñë³ ³ òèìè, õòî ñòð³ëÿâ ç³ ñò³íè Âàðøàâñüêîãî ãåòòî; çâèêíóòè äî öüîãî áóëî âàæêî, àëå äîêîí÷å ïîòð³áíî. Äîïîìîãëî ÷³òêå áà÷åííÿ òîãî, ùî ö³ ñòàð³ ëþäè íèí³ â³ðíî ñëóæàòü íîâîìó Ìîëîõó, êîìóí³ñòè÷íîìó. Æàëþã³äí³ ãâèíòèêè ²ñòîð³¿... ×îìó ÿ ïîâèíåí ¿õ íåíàâèä³òè, òèõ, õòî ÷óæèìè ñìåðòÿìè ïëàòèâ çà âëàñíå æèòòÿ (ïîëîí, ãîëîä, âèá³ð «àáî-àáî»), ÿêùî àáñîëþòíî ñïîê³éíî æèâó ñåðåä ëþäåé, ÿê³ ìåíå ìó÷èëè, ÿê³ âáèëè ìîãî äðóãà Âàëåð³ÿ Ìàð÷åíêà... Ðîçóì³þ, ùî ç ïîãëÿäó ðîìàíòè÷íî¿ ë³òåðàòóðíîñò³ öå ìîæíà çàñóäèòè, àëå öå – æèòòÿ. Ùèðî ââàæàþ: ç óñ³ì öèì ïîòð³áíî çæèâàòèñÿ ñïîê³éíî, ³íàêøå – íîâà êðîâ, íîâèé ïðèâ³ä äëÿ ïîìñòè. Ïàì’ÿòàòè – çîâñ³ì íå îçíà÷ຠíåíàâèä³òè.

2. Ãàäàþ, ïàì’ÿòü ïðî Áàáèí ßð ó êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ ì³í³ìàëüíà. Öüîãî ïðàãíóëè íàøà êîëèøíÿ âëàäà, à âîíè â óñüîìó, êð³ì åêîíîì³êè, ïðàöþâàëè äîñèòü ðåçóëüòàòèâíî. Ñïîòâîðåíà, íà æàëü, íå ëèøå ³ñòîð³ÿ, ñïîòâîðåí³ ò³ ôóíêö³îíàëüí³ ñèñòåìè ìîçêó, ÿêèìè ãîìî òîòàë³òàð³óñ ñïðèéìຠíàâêîëèøí³é ñâ³ò, îö³íþº éîãî. ² òóò, çâè÷àéíî, ïðîáëåìà íå ëèøå ó ñòàâëåíí³ äî ºâðå¿â...

3. Øàíñ çàñâî¿òè óðîêè ñâ ³ñòî𳿠º. Àëå â³í – íå â ñóäàõ, íå â ïóáë³êàö³ÿõ àðõ³âíèõ äîêóìåíò³â. Íå ïèøå â íèõ. Â³í ³ â òîìó, ÿê æèòèìóòü ëþäè ñüîãîäí³. ² çàâòðà. ² – ÷è áóäå íåçàëåæíà Óêðà¿íà ñïðàâä³ ïðàâîâîþ äåðæàâîþ. Ôóíäàìåíòàë³çì (íåõàé ³ ñõ³äíîºâðîïåéñüêîãî ґàòóíêó) ÿê çàñàäà äåðæàâíî¿ íåçàëåæíîñò³ íå ìîæå ïðèçâåñòè í³ äî ÷îãî ³íøîãî, ÿê äî íîâèõ ñòðàæäàíü, íîâèõ ð³ê êðîâ³. Íå ðîçóì³òè öüîãî – áåçóìñòâî.

4. Òóò â³äïîâ³äü çàâæäè áóäå çàõîâàíà íà îñîáèñòèõ ïîãëÿäàõ òîãî, õòî â³äïîâ³äàº, éîãî æèòòºâîìó äîñâ³äîâ³, íàä³ÿõ... ß, ñêîð³øå çà âñå, ðåàë³ñò (ñèíîí³ì – ïåñèì³ñò). ×è âèðîáèòü... íå çíàþ. Õî÷ó â³ðèòè, äóæå õî÷ó â³ðèòè. Íà ùî ñïîä³âàòèñÿ? Íà ñåáå. Ò³ëüêè íà ñåáå. Íà ñâîþ ùîäåííó ïðàöþ. ßê íà ìåíå, íàéñòðàøí³øèé ãð³õ íàøîãî ñóñï³ëüñòâà, íàøèõ ëþäåé – áàéäóæ³ñòü. ²ñòîð³ÿ ñë³ïà, ìàéáóòíº çàëåæèòü â³ä íàñ. Áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä íàñ. ßêùî ìè ïîáóäóºìî äåðæàâó, ùî ìàêñèìàëüíî äîòðèìóâàòèìåòüñÿ ïðàâ ëþäèíè. Êðàùîãî ðåöåïòó íåìàº, ïîêè ùî íå ïðèäóìàëè. Þð³é ÊÀÐÀÁײªÂÑÜÊÈÉ, ïèñüìåííèê (Ìîñêâà) 1. ª òàê³ ÿâèùà íà çåìë³, ÿê³ ðîáëÿòü æèòòÿ íåñòåðïíèì. Íå â äàíèé ìîìåíò, íå äëÿ êîãîñü êîíêðåòíî, à âçàãàë³ – æèòòÿ. Áàáèí ßð – ç òàêèõ. Æèòè íà ñâ³ò³ â òîé ÷àñ, êîëè ³ñíóº Áàáèí ßð – íåìîæëèâî, ñîðîìíî ³ íåäîñòîéíî.

426

ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?

Àëå ìè æèâåìî. Íå çíàþ, ÷îìó.  íàñ ïðàöþº ÿêèéñü íåçàëåæíèé â³ä íàñ ìåõàí³çì, ùî âñòàíîâëþº ãàíåáíó ð³âíîâàãó ïîãàíîãî ³ äîáðîãî, õî÷à íàñïðàâä³ í³ÿêî¿ ð³âíîâàãè áóòè íå ìîæå, öå ö³ëêîì î÷åâèäíî. Áàáèí ßð, íàâ³òü ÿêùî á â³í áóâ îäèí, ÿêáè öå áóâ ºäèíèé âèïàäîê ìàñîâîãî çàìîðäîâóâàííÿ ëþäåé, ïåðåâàæèâ áè âñå äîáðî çà âñ³ ÷àñè. Àëå öå ÿ ãîâîðþ çàðàç, íåêâàïíî ðîçì³ðêîâóþ÷è. À òîä³, êîëè ÿ ïðî íüîãî ä³çíàâñÿ, à òèì á³ëüøå, êîëè ïîáà÷èâ òîé ñòðàõ³òëèâèé ïàì’ÿòíèê, ç ìóñêóëÿñòèì ìàòðîñîì ³ ìóæí³ì ïàðòèçàíîì, òî äóìàâ, ÷åñíî êàæó÷è, íå ñò³ëüêè íàâ³òü ïðî ìóêè òèõ, êîãî òàì óáèâàëè (íå çîâñ³ì òàì, â ³íøîìó ì³ñö³, ÿ çíàþ...), ñê³ëüêè ïðî ìåðçåíí³ñòü íàøîãî íèí³øíüîãî â³äíîñíî ìèðíîãî ³ñíóâàííÿ. Òàì áóëî íàïèñàíî, ÿêùî íå ïîìèëÿþñÿ: «Íà öüîìó ì³ñö³ í³ìåöüêèìè ôàøèñòàìè áóëî âáèòî 100 òèñÿ÷ ðàäÿíñüêèõ ãðîìàäÿí». Îñü öå «ðàäÿíñüêèõ ãðîìàäÿí» – áóëî íàéñòðàøí³øèì. Öå áóëî ïîâòîðíå çíèùåííÿ òèõ òèñÿ÷ óæå ÿêîñü óáèòèõ ºâðå¿â, ìåíø, ìîæëèâî, æîðñòîêå, àëå íå ìåíø öèí³÷íå. ªâðå¿ ïðèõîäèëè ñþäè – ïîì’ÿíóòè ºâðå¿â, àíòèñåì³òè ïðèõîäèëè ñþäè – ïðîêëÿñòè ºâðå¿â, àëå ºâðå¿â ïðè öüîìó íà÷åáòî ³ íå áóëî, – ¿õ íå ïðîñòî îäèí ðàç ðîçñòð³ëÿëè ³ ïîñêèäàëè äî ðîâó îäíå íà îäíîãî – ¿õ ïåðìàíåíòíî ñòèðàëè ç ïàì’ÿò³, âèãàíÿëè óæå íå ç æèòòÿ – ç³ ñìåðò³. Îñü, ïî-ìîºìó, íàéñòðàøí³øå â ö³é ³ñòîð³¿. Ìåí³ íå äóæå ïîäîáàëîñÿ òå, ùî òîä³, ðîê³â òðèäöÿòü òîìó, íàïèñàâ ªâòóøåíêî, àëå íèí³ ÿ äî öüîãî â³ðøà ñòàâëþñÿ ³íàêøå. Öå òîé âèïàäîê, êîëè ïîåòè÷í³ äîñòî¿íñòâà ñòàþòü äðóãîðÿäíèìè, à íàïåðåä âèõîäÿòü ñîâ³ñòü, ïîðÿäí³ñòü ³ ìóæí³ñòü. ß âçàãàë³ ïî-ð³çíîìó äî íüîãî ñòàâëþñÿ, àëå òóò ñàìå òîé âèïàäîê, êîëè â³í ñïðàâä³ «ñêàçàâ çà âñ³õ»... À æèòè âñå îäíî – íåìîæëèâî.

2. Ó ìåíå äóæå ìàëî îïòèì³çìó â ïèòàíí³ ñï³â÷óòòÿ îäíîãî íàðîäó ³íøîìó. Ëþäèíà ëþäèí³ – òàê, ìîæå ñï³â÷óâàòè, ³íîä³ – äî ñàìîâ³ääàíîñò³ ³ æåðòîâíîñò³. Àëå íàðîä íàðîäîâ³... Öå íàäòî âàæê³, íàäòî ³íåðòí³ ³ íàäòî åãîöåíòðè÷í³ êîíñòðóêö³¿. Ëþäèíà ìîæå áóòè ñàìîâ³ääàíîþ, íàðîä – í³. ³í çàâæäè çàìêíåíèé íà âëàñí³ ïîòðåáè ³ í³êîëè ñâ³äîìî íå çàøêîäèòü ñîá³, ³ á³ëü ÷óæèé ÿê ñâ³é – íå â³ä÷óº.

3. ß áóâ ó ³ðìåí³¿ çà ÷àñ³â Ñóìãà¿òà, ³ Õîäæàë³, ³ Áàêó, ³ ʳðîâàáàäà. Ðîçìîâëÿâ ³ç ä³â÷èíêîþ, ÿêó çґâàëòóâàëè â³ñ³ìíàäöÿòü ÷îëîâ³ê, à ñåñòðà ¿¿ õîâàëàñÿ ï³ä ë³æêîì. ² ç áðàòàìè, íà î÷àõ ÿêèõ ïðîëàìàëè ãîëîâó ¿õíüîìó áàòüêîâ³, ³ âîíè íà ìàòðàö³ â³äòÿãóâàëè éîãî ç ê³ìíàòè äî ê³ìíàòè, çàëèòîãî êðîâ’þ, â³äñòóïàþ÷è ïåðåä íàòîâïîì ïîãðîìíèê³â, à êîëè â³äñòóïàòè ñòàëî í³êóäè, êèíóëèñÿ íà íàïàäàþ÷èõ ç íîæàìè, ³ ò³ ðàïòîâî â³äñòóïèëè... Öå áóëî 1988 ðîêó. À íåäàâíî ó â³ðìåíñüêîìó ñåë³ â Êàðàáàñ³ âáèëè òðèíàäöÿòèë³òíüîãî õëîï÷èêà, ïîïåðåäíüî â³äð³çàâøè éîìó âóõà... ͳ, ÿ íå â³ðþ í³ â ÿê³ óðîêè. Óðîêè ä³ñòàþòü ëèøå ò³, õòî ³ òàê íàâ÷åíèé, ³ – íàâ÷èòè ìîæíà ëèøå òîãî, õòî âî볺 â÷èòèñÿ. Íàì õî÷åòüñÿ áà÷èòè çëî ï³ä îêðåìîþ âèâ³ñêîþ, ùîá ÷³òêî çíàòè, ñâ³äîìî: îñü âîíî òàì. À âîíî âèíèêຠó çîâñ³ì íåñïîä³âàíîìó ì³ñö³. Íàïðèêëàä, ìè êàæåìî ñîá³: «Çðîçóì³ëî, ³ñëàì – ñïåöèô³÷íà ðåë³ã³ÿ, îñîáëèâà åòíîïñèõîëîã³ÿ... Àëå îò ãðóçèíñüê³ áîéîâèêè- õðèñòèÿíè çíóùàþòüñÿ ç

427

Þ. ÊÀÐÀÁײªÂÑÜÊÈÉ

ìóñóëüìàí-îñåòèí³â – ³ âñ³ íàø³ ïîáóäîâè ëàìàþòüñÿ. À ïîò³ì óçáåêèìóñóëüìàíè ð³æóòü ìóñóëüìàí-òóðê³â... ² âñå æ òàêè, ìàáóòü, ó âñ³õ öèõ âèïàäêàõ ìè ìàºìî ä³ëî ç âèÿâîì òîãî, ùî ìîæíà áóëî á, í³ÿê íå îáðàæàþ÷è àí³ îêðåìèõ ëþäåé, àí³ ö³ëèõ íàðîä³â, íàçâàòè àç³àò÷èíîþ. Ìîæëèâî, â öüîìó îá’ºäíàíí³ – êëþ÷ ³ ÿêàñü óñå æ íàä³ÿ? ß ìàþ íà óâàç³ – â ºâðîïå¿çàö³¿.

4. Çâè÷àéíî, ìîæíà çàïåðå÷èòè, ùî í³ìö³... Àëå òóò, ìàáóòü, âñå-òàêè º áåçñóìí³âíà åâîëþö³ÿ. ªâðîïà, çà âñ³õ â³äõèëåíü, íåçð³âíÿííî á³ëüøå íèí³ çàõèùåíà â³ä ñïëåñê³â íàðîäíîãî ³ä³îòèçìó. Íåìຠïîòðåáè ãîâîðèòè, ùî «ªâðîïà» – ïîíÿòòÿ âæå íå ñò³ëüêè ãåîãðàô³÷íå, ñê³ëüêè ïðàâîâå ³ ñîö³îêóëüòóðíå. Àíãë³ÿ, Ôðàíö³ÿ, ßïîí³ÿ, Òàéâàíü, Ãîëëàíä³ÿ ³ òàê äàë³... ßêùî º øëÿõ – òî â³í â ºâðîïå¿çàö³¿, àëå öå øëÿõ òåîðåòè÷íèé, ñïîãëÿäàëüíèé. ³äâåðòî êàæó÷è, ÿ íå äóìàþ, ùî â íàéáëèæ÷îìó ìàéáóòíüîìó íèì ï³äóòü óñ³ íàðîäè ³ êðà¿íè. Âñå-òàêè íàøå – êîæíîãî – ñïàñ³ííÿ â öüîìó æèòò³ – â îáìåæåíîñò³ íàøî¿ óÿâè. ßêáè íå öåé çàõèñíèé ðåôëåêñ, ìè âñ³ ìàëè á ïîê³í÷èòè ç ñîáîþ, ëåäâå ä³çíàâøèñü ïðî Îñâåíö³ì, Ñóìãà¿ò àáî Áàáèí ßð. «Ñòðàøíî æèòè íà ö³ì ñâ³ò³ – ó íüîìó â³äñóòí³é çàòèøîê. ³òåð âèº íà ñâ³òàíêó, âîâêè çàé÷èêà ãðèçóòü». Àëå ìè, çàì³ñòü òîãî, ùîá ïîâåðíóòè á³ëåò, ÿê ²âàí Êàðàìàçîâ, ñòàâèìî íà ñò³ë ïåðåä òåëåâ³çîðîì òàð³ëêó ç êàðòîïëåþ ³ êóðêîþ, æóºìî ³ äèâèìîñÿ, ÿê òÿãíóòü ÷åðãîâèé ïîí³âå÷åíèé òðóï, íå çàáóâàþ÷è, ïðîòå, ñêðóøíî õèòàòè ãîëîâîþ. Íå çíàþ, ìàáóòü, êîëè ìè âæå òàê³ æèâó÷³, òðåáà õî÷à á ãîâîðèòè, íå ìîâ÷àòè, ³ íå ëèøå äî äàò, ³ íå ò³ëüêè ìàñîâî, ³ íå ëèøå ï³ñëÿ, à êðàùå á ó òîé æå ìîìåíò... Ïàì’ÿòàºòå, Þð³é Âëàñîâ ðîêè òðè-÷îòèðè òîìó íà çàïèòàííÿ ç çàëó, ùî â³í íåíàâèäèòü ïîíàä óñå, â³äïîâ³â êîðîòêî: «Êîëåêòèâíå ïðîçð³ííÿ!..» Ìèðîñëàâ ÌÀÐÈÍÎÂÈ×, ô³ëîñîô (Äðîãîáè÷) 1. Áàáèí ßð óâ³éøîâ â ìîº æèòòÿ ùå â þíàöüêîìó â³ö³ ÿê òðàãåä³ÿ «ç ïîäâ³éíèì äíîì»: îô³ö³éíî – ÿê áðàòñüêà ìîãèëà ÐÀÄßÍÑÜÊÈÕ ãðîìàäÿí – ³ íåîô³ö³éíî, ïðî ùî ãîâîðèëîñÿ òðîõè íå ïîøåïêè, ç ïðèñìàêîì ïðîòåñòó ùîäî âëàäè, – ÿê êðèâàâèé ñë³ä ãåíîöèäó ªÂÐůÂ. Áàáèí ßð ïîðÿä ç ³íøèìè ñèìâîëàìè ñàòàíèíñüêî¿ æîðñòîêîñò³ ñòàâ äëÿ ìåíå ñâ³ä÷åííÿì òîãî, ùî ëþäñòâî íàñïðàâä³ òÿæêî õâîðå îñîáëèâèì âèäîì åï³ëåïñ³¿. ×àñ â³ä ÷àñó ç ñóìíîþ ðåãóëÿðí³ñòþ âîíî ìóñèòü ç³ðâàòèñÿ, âïàñòè (çãàäàéìî, åï³ëåïñ³þ â íàðîä³ íàçèâàþòü ïàäó÷îþ) ó êîíâóëüñ³¿ òåðîðó, ñàäèçìó ³ æàõó, ùîá ïîò³ì îòÿìèòèñÿ ³, âèòèðàþ÷è êðèâàâó ï³íó, ñïîêóòóâàòè òÿæêèé ãð³õ. Ñëîâî «ìóñèòü» òóò – äàíèíà ³ñòîð³¿, àëå íå ôàòàëüíèé ïðîãíîç íà ìàéáóòíº.

2. Òàê, Áàáèí ßð – öå ñèìâîë ïåðåäóñ³ì ãåíîöèäó ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ² áóäü-ÿêå çàìîâ÷óâàííÿ öüîãî ôàêòó íå ò³ëüêè âèïîâíþº äóøó ºâðå¿â æàëåì òà îáðàçîþ, à é ñïîòâîðþº ñâ³òîâó ³ñòîð³þ. Ïðèïóñêàþ, ïðîòå, ùî ó ñâ³äîìîñò³

428

ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?

ùå áàãàòüîõ ãðîìàäÿí êîëèøíüîãî Ñîþçó ñëîâî «ðàäÿíñüêèé» çàòóëÿº âèðàçíó íàö³îíàëüíó ñïðÿìîâàí³ñòü ìàñàêðè â Áàáèíîìó ßðó. Àëå ãîñòðîòà óñâ³äîìëåííÿ íàö³îíàëüíîãî ãîðÿ ÷àñòî ñòຠïðè÷èíîþ ³íøî¿ àáåðàö³¿ ³ñòî𳿠– óñâ³äîìëåííÿ ñåáå «íàéá³ëüø ñêðèâäæåíèì íàðîäîì». Òàêà ïðîáëåìà ñòî¿òü ïåðåä áàãàòüìà íàðîäàìè, à íå ò³ëüêè ïåðåä ºâðåÿìè. Äëÿ ïðèêëàäó, õî÷ áè ÿêó ìóêó â³ä÷óâàëî ìîº ñåðöå óêðà¿íöÿ â³ä ôîòîãðàô³é íàï³âðîçêëàäåíèõ òðóï³â æåðòâ ãîëîäó 33-ãî ÷è â³ä óñâ³äîìëåííÿ êðèâàâèõ ïîêîñ³â ó ìîºìó íàðîä³ â ÷àñ ãóëàã³âñüêèõ æíèâ, ÿ íå ìàþ ïðàâà çàáóâàòè í³ Áàáèíîãî ßðó, í³ òðàã³÷íî¿ ïðîìåòå¿âñüêî¿ ïðèêóòîñò³ â³ðìåí äî Êàâêàçüêèõ ã³ð ³ æàõó ¿õí³õ íå ìåíø ðåãóëÿðíèõ ãåíîöèä³â. Íå ñì³þ çàáóâàòè ïðî êàìïó÷³éñüê³ åêñïåðèìåíòè ³ ïðî ïîøìàòîâàíå ò³ëî êóðäñüêîãî íàðîäó. ª ùîñü ïðîòèâíå Áîãîâ³ ó ñïðîáàõ âèâèùèòè ñâî¿ ñòðàæäàííÿ ïîíàä ñòðàæäàííÿ ³íøèõ. Òàê ìîæíà íå ïîì³òèòè íàï³âçîòë³ëî¿ óêðà¿íñüêî¿ âèøèâàíêè â ðîâàõ Áàáèíîãî ßðó ³ ìàëåíüêî¿ ç³ðêè Äàâèäà, íàïðèêëàä, ó Äðîãîáèöüê³é êàò³âí³ ÍÊÂÑ.

4. ³äïîâ³äàþ÷è íà ïèòàííÿ, ÿê çàõèñòèòè ñåáå â³ä ñàìîãóáñòâà, ÿ âñå æ íå ìîæó îá³éòè ðåë³ã³éíó ïåðñïåêòèâó ñâ³òó, ÿê³é äîâ³ðÿþñÿ ³ áåç ÿêî¿ íå ìèñëþ ñîá³ ìàéáóòíüîãî. Ëþäñòâî íå áàðîí Ìþíõãàóçåí ³ íå âèòÿãíå ñåáå ç òðÿñîâèííÿ çà êîì³ð. Ôåíîìåí ñòîðîííüî¿ äîïîìîãè, Áàòüê³âñüêî¿ ðóêè ìóñèòü âèÿâèòèñÿ îáîâ’ÿçêîâî. Àëå äëÿ öüîãî ïîòð³áíà îäíà ïåðåäóìîâà: ëþäñòâî ìຠçäîáóòèñÿ íà ïîòóæíå âîëüîâå çóñèëëÿ â á³ê Äîáðà, íà ÿêå â³äãóêíåòüñÿ Íåáî. ßêùî ïîêëàäàòèìåìî ñâî¿ íà䳿 íà Çëî, ÿêå â íàø ÷àñ âèÿâëÿºòüñÿ ó ì³æíàö³îíàëüí³é ÷è ì³æêîíôåñ³éí³é íåíàâèñò³, â³éñüêîâ³é àãðåñ³¿ òà íàñèëüñòâ³, òî äî íàñ ³ â³äãóêíåòüñÿ Çëî. Àëå öå áóäóòü îñòàíí³ ñóò³íêè ñâ³òó, ï³ñëÿ ÿêèõ çàïàäå í³÷. ßêùî æ ïðàãíåìî òîðæåñòâà Äîáðà, òî ìóñèìî éîãî âèÿâèòè â ñîá³, ëþäÿõ ³ â ìóäðèõ ôîðìóëàõ ñï³âæèòòÿ. Êîæåí ìóñèòü ñàì ñîá³ ñòàòè ìåñ³ºþ ³ äîâ³ðèòèñÿ çàêîíàì Äîáðà, íå îçèðàþ÷èñü íà òå, ÷è áàãàòî ëþäåé äîâêîëà ï³øëî òèì æå øëÿõîì. Íà æàëü, öå çàâäàííÿ íå ìîæíà ðîçêëàñòè íà ÷³òê³ ïàðàãðàôè ïîë³òè÷íî¿ ïðîãðàìè. ³ä êàòàñòðîôè íàñ ïîðÿòóº íå ïîë³òè÷íà ïàðò³ÿ, à ëþäñüêå ñåðöå. Ãðèãîð³é ÏÎÌÅÐÀÍÖ, ô³ëîñîô (Ìîñêâà) 1. Áàáèí ßð – öå ì³ñöå, äå ìîãëà ëåæàòè ìîÿ ìàìà. Âîíà ñâîº÷àñíî âè¿õàëà, àëå ìîãëà á ³ íå âñòèãíóòè. Öå ì³ñöå, äå êè¿âñüêà íîìåíêëàòóðà õîò³ëà âëàøòóâàòè ñòàä³îí.

2. ͳÿêî¿ çàãàëüíî¿ ïàì’ÿò³ ãåíîöèäó íåìàº. ͳìö³ âæàõíóëèñÿ òîìó, ùî çðîáèëè ¿õí³ áàòüêè é ä³äè. Òóðêè íå âæàõíóëèñÿ ³, ÿê ³ çàâæäè, íåíàâèäÿòü â³ðìåí. ß òðîõè ñïðîùóþ, àëå òàêà ïîçèö³ÿ óðÿäó ³ ïðîâ³äíèõ ãàçåò.

429

Ì. ÌÀÐÈÍÎÂÈ×

Ó XX ñòîë³òò³ áóëî ÷èìàëî ìàñîâèõ óáèâñòâ, óáèâñòâ ö³ëèõ êàòåãîð³é ëþäåé, øê³äëèâèõ ç ïîãëÿäó íàï³âíàóêè. ²íîä³ âáèâàëè çà åòí³÷íîþ îçíàêîþ, ³íîä³ – çà ñîö³àëüíîþ. Îñòàííº âàðòî áóëî á íàçâàòè íå ãåíîöèäîì, à ñòðàòî-öèäîì (íàïðèêëàä, ë³êâ³äàö³ÿ êóðêóëüñòâà ÿê êëàñó). ß íå áåðóñÿ ñóäèòè, ùî ã³ðøå. Ïî-ìîºìó, ïðî öå íàéâäàë³øå íàïèñàâ Âàñèëü Ãðîññìàí: òå é ³íøå îäíàêîâî æàõëèâå.

3.Óñ³ ìàñîâ³ âáèâñòâà çàñíîâàí³ íà ³äå¿, ùî îñîáèñò³ñòü íå ìຠçíà÷åííÿ, ùî êëàñ, àáî íàðîä, àáî íàö³ÿ, àáî ðàñà íàéâàæëèâ³øå. Öå íàäòî äàâíÿ ³ºðàðõ³ÿ ö³ííîñòåé. Ïëåì’ÿ, ÿêå ïåðåìîãëî ³íøå ïëåì’ÿ, ìîãëî ö³ëêîì âèáèòè éîãî. Òîä³ öå íå íàçèâàëîñÿ ãåíîöèäîì. Ñë³äè ïëåì³ííèõ â³éí çáåðåãëèñÿ ³ â Á³á볿, ³ ó ñëîâ’ÿíñüêîìó ë³òîïèñ³: «...ïîãèáîøà àêè îáðå, èõ æå íåñòü íè ïëåìåíè, íè íàñëåäêà». ×àñ â³ä ÷àñó òàêà ³äåÿ ³ ï³çí³øå îâîëîä³âàëà ìàñàìè (íàïðèêëàä, ãàéäàìàêàìè, ÿê³ çäîáóëè Óìàíü). Íèí³, ó çâ’ÿçêó ç ðîçïàäîì êîìóí³ñòè÷íî¿ íàääåðæàâè òà çðîñòàííÿì íàö³îíàëüíî¿ ñàìîñâ³äîìîñò³ â³äáóâàºòüñÿ ïîâåðíåííÿ äî òðèáàë³çìó. Ëþäÿì çäàºòüñÿ, ùî ³çãîÿìè âîíè áóëè ó ïîçàíàö³îíàëüí³é äåðæàâ³, à ó íîâ³é, åòí³÷íî ÷èñò³é, âîíè çíàéäóòü ñàìèõ ñåáå. Òàê ìð³ÿëè êîìóí³ñòè – çíàéòè ñåáå ó ñïðàâåäëèâ³é ïðîëåòàðñüê³é äåðæàâ³, áåç çàéâèõ, åêñïëóàòàòîðñüêèõ êëàñ³â. Íîâèé ñâ³ò í³÷èì íå êðàùèé â³ä ñòàðîãî. Ñïðàâæíº çâ³ëüíåííÿ â³ä á³ëüøîâèçìó – öå çâ³ëüíåííÿ â³ä äóõó íåíàâèñò³. Öå íå â ò³é àáî ³íø³é ³äå¿, à â íåíàâèñò³ äî ÷óæîãî, ñîö³àëüíî ÷óæîãî àáî íàö³îíàëüíî ÷óæîãî – âñå îäíî. Ñïðàâæíº çâ³ëüíåííÿ â³ä òîòàë³òàðèçìó – â ³ºðàðõ³¿ ö³ííîñòåé, ÿêà áóëà óòâåðäæåíà ùå 2000 ðîê³â òîìó: «ß ïðèí³ñ íå ìèð, à ìå÷. Ðîçëó÷ó áàòüêà ç ñèíîì...» Îñîáèñò³ñòü áóòòºâî ãëèáøà, í³æ íàðîä. Îñîáèñò³ñòü áåçïîñåðåäíüî âêîð³íåíà â Áîãîâ³, ³ íàéãëèáøèé êîð³íü îñîáèñòîñò³ – íå â íàö³îíàëüíîìó ãðóíò³, à â Íåá³. Öå íå îçíà÷àº, ùî íàö³ÿ àáî ñ³ì’ÿ íå ìàþòü çíà÷åííÿ, àëå ¿õíº çíà÷åííÿ íèæ÷å, í³æ ã³äí³ñòü îñîáèñòîñò³. Äîòè, äîêè öå íå çðîçóì³ëî, ñòð³ëÿíèíà â Êàðàáàñ³, â Îñåò³¿, ó Ïðèäí³ñòðîâ’¿ íå ïðèïèíèòüñÿ. Êîíôë³êò ó Êðèìó – ïîìñòà çà ãðóáå ïîðóøåííÿ ïðàâ òàòàð, çàñóäæåíèõ íå ÿê ³íäèâ³ä³â, íå çà îêðåì³ çëî÷èíè, à ãóðòîì – âåñü íàðîä. Íèí³ äâà íàðîäè, ÿê³ ïîä³ëèëè òàòàðñüê³ äîì³âêè, îïèíèëèñÿ ï³ä âëàäîþ íåíàâèñò³. Áåç âèõîäó ç íåíàâèñò³ íå áóäå ìèðó.

4. Ìè ñòî¿ìî íà ïîðîç³ íàéá³ëüøî¿ êðèçè â ³ñòî𳿠ëþäñòâà. Âïåðøå ó ðóêàõ ëþäåé º çàñîáè ïîãóáèòè âñþ á³îñôåðó. Íàøå ïî÷óòòÿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ íèæ÷å, í³æ íàø³ òåõí³÷í³ ìîæëèâîñò³. Íàö³¿ ñõîæ³ íà ï³äë³òê³â, ÿê³ íàâ÷èëèñÿ ñòð³ëÿòè. Íà ùî ñïîä³âàòèñÿ? Íà óñâ³äîìëåííÿ íåáåçïåêè ³ çðîñòàííÿ ïî÷óòòÿ â³äïîâ³äàëüíîñò³. Íà çðîñòàííÿ ãëîáàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³. ßêùî íå áóäå ãëîáàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³, ÿêùî âàðò³ñòü ëþäèíè ³ ëþäñòâà ñòîÿòèìóòü íèæ÷å â³ä íàö³îíàëüíèõ ³íòåðåñ³â, íàö³îíàëüíîãî ïðåñòèæó ³ íàö³îíàëüíî¿ ïèõè, – ìè íåîäì³ííî çàãèíåìî. Öå ñòîñóºòüñÿ ³ ïëàíåòè çàãàëîì, ³ ò³º¿ ¿¿ ÷àñòèíè, ÿêà êîëèñü áóëà Ðîñ³éñüêîþ ³ìïåð³ºþ.

430

Çì³ñò Ñëîâî äî óêðà¿íñüêîãî ÷èòà÷à Ëåîí³ä Ô³íáåðã .............................................. 5 Ïåðåäìîâà Äæîí Ê. Ðîò, Ìàéêë Áåðåíáàóì .................................................... 7 Õðîíîëîã³ÿ ........................................................................................................... 9 Ïðîëîã ................................................................................................................17 ×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ «À ùî, ÿê Ãîëîêîñò º ñïðàâä³ óí³êàëüíîþ ïî䳺þ?» .................................... 40 Àíäðå Íååð. ͳìîòà Îñâåíö³ìà ..................................................................... 49 ªãóäà Áàóåð. ̳ñöå Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ³ñòî𳿠...................................... 54 Ãåðä Êîðìàí. Ãîëîêîñò ó ïðàöÿõ àìåðèêàíñüêèõ ³ñòîðèê³â ..................... 84 Ëþñ³ Ñ. Äàâèäîâè÷. Ðîçäóìè ïðî ø³ñòü ì³ëüîí³â: ôàêòè, öèôðè, ïåðñïåêòèâè ......................................................................... 90 Äàâèä Â. Âàéñ ³ Ìàéêë Áåðåíáàóì. Ãîëîêîñò ³ Çàïîâ³ò ......................... 110 ×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ «×è ïðàâäà òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòîð³¿?» ......................... Æàí Àìåð³. Òîðòóðè ..................................................................................... Ìàéêë Áåðåíáàóì. Óí³êàëüí³ñòü ³ çàãàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó .................. Äæîí Ê.Ðîò. Ïðî âòðàòó äîâ³ðè äî ñâ³òó .............................................. Äàâèä Ðóññå. Çãàñë³ ç³ðêè âñå ùå ïðîñòóþòü ñâî¿ì êóðñîì .................. Ëîðåíñ Ë. Ëàíãåð. Äèëåìà âèáîðó â òàáîðàõ ñìåðò³ ............................. Òåððåíñ Äå Ïðå. Ôåêàëüíèé íàñòóï ......................................................... Ðîáåðò Äæåé ˳ôòîí. Öåé ñâ³ò íå º öèì ñâ³òîì ................................... Òàäåóø Áîðîâñüêèé. Ëþäè, ÿê³ éøëè íåñê³í÷åííèì ïîòîêîì ............... ªãóäà Áàóåð. Ôîðìè ºâðåéñüêîãî îïîðó ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó .................. Ðàóëü óëüáåðã. Ãåòòî ÿê ôîðìà ïðàâë³ííÿ ........................................... Ïð³ìî Ëåâ³. Ïîòîïëåí³ é âðÿòîâàí³ ...........................................................

120 127 149 167 191 195 206 225 236 249 267 289

×ÀÑÒÈÍÀ ÒÐÅÒß Åë³ Â³çåëü. Óðèâêè ç “Íî÷³” ............................................................................ Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí. Íàñòîÿòåëü öåðêâè òà îáðàíèé íàðîä ........... Åì³ëü Ôàêåíãåéì. 614 çàïîâ³äü .................................................................. Åë³³çåð Áåðêîâ³ö. Ñïî÷àòêó áóâ çîéê ......................................................... ²ðâ³íã Ãð³íáåðã. Êëóáè äèìó, ñòîâï âîãíþ ................................................. Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òà Åë³ Â³çåëü. Îáì³í äóìêàìè ..............................

298 312 327 334 339 383

Åï³ëîã ............................................................................................................... 407 Äîäàòîê 1. ̳õà³ë Ãåôòåð. Ñâ³ò Ãîëîêîñòó XX ñòîë³òòÿ ................... 410 Äîäàòîê 2. Áàáèí ßð: æèâà ïàì’ÿòü... Óðîêè ìèíóëîãî?...............................420

ÖÅÍÒÐ ÄÎÑ˲ÄÆÅÍÍß ²CTOP²¯ ÒÀ ÊÓËÜÒÓÐÈ ÑÕ²ÄÍΪÂÐÎÏÅÉÑÜÊÎÃÎ ªÂÐÅÉÑÒÂÀ Óêðà¿íà, Êè¿â 70, 04070, âóë. Âîëîøñüêà, 8/5, êîðï. 5.

E-mail: judaicacenter@ukma.kiev.ua Internet: judaicacenter.kiev.ua Òåë./ôàêñ: + 38(044) 463 57 89

Âèäàâíèöòâî «ÄÓÕ I ËIÒÅÐÀ» Óêðà¿íà, Êè¿â-70, 04070, âóë. Âîëîñüêà, 8/5. Òåë./ôàêñ: + 38(044) 425-60-20 E-mail: duh-i-litera@ukr.net – â³ää³ë çáóòó Internet: http://duh-i-litera.kiev.ua Íàäàºìî ïîñëóãè “Êíèãà – ïîøòîþ”