INTENSE STAD, Oude Westen Rotterdam, Jurian Voets by jurbandesign

O U D E

W E S T E N

INTENSE STAD R

O T T E

D A M

EEN ODE AAN DE STADSWIJK EEN PLEIDOOI VOOR ZORGVULDIGE VERDICHTING

Jurian Voets | november 2017 | #2 ONDERZOEK

INTENSE STAD “De Intense Stad is het domein waar het samen leven en de ontmoeting tussen mensen centraal staat. Dit domein kent een hoge dichtheid aan voorzieningen en een rijkheid aan diverse mensen en doelgroepen. Deze rijkheid leidt tot specialisatie en zorgt voor een gemeenschappelijke dynamiek.” Jurian Voets

COLOFON

Afstudeeronderzoek INTENSE STAD OUDE WESTEN Een revisie van een stadswijk, een alternatief voor de woonvisie. 24 november 2017 Student Jurian Voets Master of Science Stedenbouw studentnummer 0870905 werkzaam bij Gemeente Amsterdam als Stedenbouwkundig Ontwerper Docent Jeroen Visschers Afstudeercommissie Mentor Externe criticus Tweede externe criticus Voorzitter

Ivar Branderhorst Reimar von Meding Endry van Velzen Margit Schuster

Ziegler Branderhorst KAW Architecten De Nijl Architecten Academie van Bouwkunst

0.0

VOORWOORD p. 11 0.1 0.2 0.3 0.4

INTRODUCTIE p. 13 OPGAVE p. 15 DOELSTELLING p. 17 PROBLEEMSTELLING p. 19

1.0

ACHTERGROND p. 21

2.0

STADSBUURTEN WERELDWIJD 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10

3.0

VOORBEELDEN p. 93 VERGELIJKINGEN p. 95 GSI, FSI & GNI p. 97 DE STADSBUURTEN p. 99 OVERZICHT ONDERZOEKSRESULTATEN p. 139 SELECTIE p. 141 FSI VERSUS GNI p. 143 GNI VERSUS DICHTHEID p. 145 DICHTHEID VERSUS BOUWLAGEN p. 147 CONCLUSIE p. 149

STAAT VAN DE STRAAT 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12

p. 91

p. 151

INTRODUCTIE p. 153 STRAATLEVEN p. 155 HIERARCHIE OPENBARE RUIMTE p. 157 SINGELS & LANEN p. 159 STADSTRATEN p. 161 DWARSSTRATEN p. 165 DOORBRAKEN p. 169 POORTEN p. 171 BUURTPLEINEN p. 173 WIJKPARK p. 175 CONCLUSIE p. 177

INHOUD

4.0

ATLAS OUDE WESTEN 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 4.12 4.10 4.11 4.12 4.10 4.11 4.12

5.0

p. 179

ATLAS OUDE WESTEN p. 181 VERDWENEN OUDE WESTEN p. 183 VOOROORLOGS ERFGOED p. 185 SITUATIE 1974 p. 187 IMPACT STADSVERNIEUWING p. 189 OPENBARE RUIMTE p. 191 STADSVERNIEUWING p. 193 BOUWPERIODE p. 195 FUNDATIE p. 197 EIGENAARSCHAP p. 199 TYPOLOGIE p. 201 DAKLANDSCHAP p. 203 BOUWLAGEN p. 205 WAARDERING ARCHITECTUUR p. 207 BESTEMMINGSPLAN p. 209 VOORZIENINGEN (GNI) p. 211 VERKEERSONTSLUITING p. 213 CONCLUSIE p. 215

REFLECTIE p. 217 5.1 5.2 5.3 5.4

REFLECTIE ONDERZOEK p. 219 SAMENVATTING p. 221 DANKWOORD p. 223 BRONNENLIJST p. 225

0 | VOORWOORD

0.1 | INTRODUCTIE

Rotterdam is een stad om van te leren houden en voor velen zeker geen liefde op het eerste gezicht. De stad heeft zich gepokt en gemazeld door de geschiedenis heen gewerkt. Grote successen werden afgewisseld oor grote transformaties. Ondanks tegenslagen uit het verleden is er in de stad een optimistische houding voelbaar die zich op een goede toekomst richt. Dit optimisme heeft een vernieuwingsdrang in zich met het idee dat alles beter kan én moet worden. Het geloof in de toekomst gaat gepaard met een houding van ‘niet lullen maar poetsen’ en niet van het achterover leunen en trots zijn wat bereikt is. Een blinde vlek van deze optimistische houding is dat een koestering van historisch erfgoed tot een ondergeschikt onderdeel heeft gemaakt. Dat alles vroeger beter was, geldt niet voor Rotterdam, maar dat al het nieuwe beter is, evenmin. De stedelijke vernieuwing op zichzelf binnen Nederland en daarbuiten heeft van Rotterdam een onderscheidende stad gemaakt. Het vernieuwen hield de stad scherp, maar heeft ook geleid voor het deels uitwissen van de geschiedenis van de stad, waardoor de tastbare elementen vaak niet verder gaat dan de meest recente ruimtelijke interventie. Omdat ik geloof in een afgewogen vernieuwing zonder al het bestaande overboord te gooien en daarmee voort te bouwen in plaats van de strategie van de verschroeide aarde te blijven hanteren, zie ik een kans voor Rotterdam om een nieuwe, subtielere weg in te slaan. Het is hiervoor ook een ultiem moment.

De vooroorlogse periode die het nog compacte Rotterdam tot een serieuze stad heeft doen uitgroeien, heeft de stad na de oorlog een periode gekend van heropbouw van het centrum, renovatie van de gordel hieromheen en enorme ruim opgezette uitbreidingen buiten de stad die als een smeulend papier steeds meer buiten de bestaande stad van het landschap heeft gevreten waarvan de vinex-wijken het laatste hoofdstuk zijn geweest. De kredietcrisis is een kantelpunt geweest in het nadenken over de ontwikkelingen en inrichting van de stad van de toekomst. Nieuwe Rotterdammers trokken naar de stad, daar waar werk en reuring is. De bestaande stad heeft behoefte aan een herijking die gepaard gaat met een centrale verdichting binnen een kleinschaliger soort ontwikkeling die zich richt op stedelijke gezinnen en een kleiner type stadswoningen voor starters in de goedkope en middeldure huur. De kredietcrisis zorgde voor een dip in de bouwproductie terwijl veel nieuwe Rotterdammers zich juist binnen de stad wilden vestigen en ook bestaande stadsbewoners graag binnen hun stadsbuurt willen blijven wonen. De huidige bouwproductie biedt alleen antwoord aan de nieuwkomers, maar laat de bestaande buurtbewoners in de steek. Het gegeven om zowel voor twee groepen te bouwen en daarmee tevens in te zetten op een verdere verdichting vormt huerbij de uitdagende ontwerpopgave op meerdere schaalniveaus tussen metropool en stadsbuurt.

0.2 | OPGAVE

Het Oude Westen is het perfecte laboratorium voor compact stedelijk wonen in de bestaande stad. 50 jaar na de stadsvernieuwing zijn er nieuwe behoeften en wensen en dus ook op gebied van wonen. Het ontwerponderzoek is een verdieping in de methode om deze levendige en complexe stadswijk voor de toekomst veilig te stellen en verder voort te bouwen op de kwaliteiten die het Oude Westen momenteel heeft. Ontwerpend onderzoek laat vervolgens een mogelijke eindbeeld zien dat moet beantwoorden aan de hoofdvraag: Op welke wijze is verdichting in de bestaande vooroorlogse stad mogelijk voor verschillende stedelijke doelgroepen en de lange termijn?

Oude Westen, ingeklemd tussen Middelland en Central District en onderdeel van centrum Rotterdam

0.3 | DOELSTELLINGEN

Op welke wijze is verdichting in de bestaande vooroorlogse stad mogelijk voor verschillende stedelijke doelgroepen en de lange termijn? Om deze hoofdvraag te kunnen beantwoorden vanuit het ontwerpend onderzoek, worden de volgende vier uitgangspunten gehanteerd: 1 Inzetten op verdichting, om te voorzien in groeiende vraag naar stedelijke gemengde woonmilieus en versterken draagkracht van hoogwaardige voorzieningen. 2 Behouden wat goed is, perceelsgewijs ontwikkelen waar mogelijk om kleinschaligheid in weefsel te behouden met de factor tijd als werkmiddel. 3 Slim meervuldig gebruik van openbare ruimte en kwaliteitsslag publieke leefruimte. 4 Focus op diversiteit van stadsbewoners als uitgangspunt en bieden stedelijk alternatief voor gezinnen in de stad.

0.4 | PROBLEEMSTELLING

Het Oude Westen in Rotterdam is een wijk met een hoge complexiteit. Ondanks de architectonische detaillering van de oorspronkelijke bouw is de wijk door speculatiebouw niet een voorbeeld van de geplande stad en kent de wijk een organische ontwikkeling vanaf de start. In de loop der tijd hebben diverse ingrepen de wijk drastisch veranderd, zoals de stadsvernieuwing in de jaren ’70 en ’80, ook wel ‘Stadsvernieling’ genoemd, vanwege de soms goedkope renovaties van vooroorlogse panden. Deze interventie zorgde voor betaalbare woningen die kwalitatief beter waren dan de uitgeleefde panden die destijds in slechte staat verkeerden. Veertig jaar na de stadsvernieuwing is een revisie van de wijk gewenst, zeker tegen het licht van het beleid dat in de Woonvisie is beschreven. Wat heeft de wijk en de stad momenteel nodig? Gentrificatie kan doorslaan op het moment dat het succes van een stuk stad bestaande bewoners financieel gaat uitsluiten, die essentieel zijn in de lokale economie. Het Oude Westen is nog lang niet in de buurt van dit stadium, maar het is wel zorgelijk dat gentrificatie wordt uitgelokt zonder een sociaal-economisch narratief over hoe de bestaande gemeenschap hier deel van zou kunnen uitmaken. De ‘social engineering’ van de Gemeente Rotterdam zou om te zetten moeten zijn in een transformatiestrategie die bestaande bewoners de kans geeft te verhuizen binnen de wijk en ook kans biedt op een lokale wooncarrière. De bewoners, de mensen die de stad maken, zouden centraal moeten staan in deze discussie, en niet door de focus op de nieuwkomers alleen. Daarnaast moet ruimte worden gemaakt voor nieuwkomers die in de stad willen wonen, aangezien de stad erg geliefd is bij degenen die voorzieningen en werk in de buurt willen hebben te midden van de stedelijke dynamiek.

Afbeelding (l.) | Morfologische structuur van de wijk Oude Westen.

1.0 | ACHTERGROND

1.1 | INTRODUCTIE

Rotterdam is een stad om van te leren houden en zeker geen liefde op het eerste gezicht. De stad heeft zich gepokt en gemazeld door de geschiedenis heen gewerkt. Ondanks de tegenslagen uit het verleden is er in de stad een optimistische houding voelbaar die zich op een goede toekomst richt. Dit optimisme heeft een vernieuwingsdrang in zich met het idee dat alles beter kan én moet worden. Het geloof in de toekomst gaat gepaard met een houding van ‘niet lullen maar poetsen’ en niet van het achterover leunen en trots zijn wat bereikt is. Een blinde vlek van deze optimistische houding is dat een koestering van historisch erfgoed tot een ondergeschikt onderdeel heeft gemaakt. De stedelijke vernieuwing op zichzelf is binnen Nederland en daarbuiten heeft van Rotterdam een onderscheidende stad gemaakt. Het vernieuwen hield de stad scherp, maar heeft ook geleid voor het deels uitwissen van de tastbare geschiedenis van de stad, waardoor de tastbare geschiedenis vaak niet verder gaat dan de meest recente ruimtelijke interventie. Omdat ik geloof in een afgewogen vernieuwing zonder al het bestaande overboord te gooien en daarmee voort te bouwen in plaats van de strategie van de verschroeide aarde te blijven hanteren, zie ik een kans voor Rotterdam om een nieuwe, subtielere weg in te slaan. Het is hiervoor ook een ultiem momentum.

Na de vooroorlogse periode die het nog compacte Rotterdam tot een serieuze stad heeft doen uitgroeien, heeft de stad na de oorlog een periode gekend van heropbouw van het centrum, renovatie van de gordel hieromheen en enorme ruim opgezette uitbreidingen buiten de stad die als een brandend papier steeds meer buiten de bestaande stad van het landschap heeft gevreten waarvan de vinex-wijken het laatste kapittel zijn geweest. De kredietcrisis is een kantelpunt geweest in het nadenken over de ontwikkelingen en inrichting van de stad van de toekomst. De bestaande stad heeft behoefte aan een herijking die gepaard gaat met een centrale verdichting en kleinschaliger soort ontwikkeling die zich richt op gezinnen en een kleiner type stadswoningen. Na een dip in de bouwproductie wordt direct zichtbaar dat veel nieuwe Rotterdammers zich graag binnen de stad willen vestigen en dat bestaande stadsbewoners graag binnen hun stadsbuurt willen blijven wonen, wat leidt tot een uitdagende ontwerpopgave op meerdere schaalniveaus.

afbeelding linkerpagina | Gedicht van Jules Deelder aan Nieuwe Binnenweg, Oude Westen, Rotterdam

1.2 | AANLEIDING

Daarnaast is het afstuderen ook een kritiek op de ‘Woonvisie 2030’ die de Gemeente Rotterdam in concept heeft geschreven. De obsessieve wijze waarmee het huidige College van Burgemeester en Wethouders veilige en vertrouwde typologieën voor gezinnen inzet om in het verleden verdwenen doelgroepen aan te trekken, bemerk ik als eenzijdige politiek. Als stedenbouwkundig ontwerper wil ik graag onderzoeken of er alternatieve wandelpaden mogelijk zijn die de voortbestaan van stadswijken kan garanderen. De twee beleidstukken lijken met elkaar in conflict te zijn op sommige punten, zoals blijkt uit onderstaand citaat. De prijsvraag voor gestapelde gezinsappartementen geeft de worsteling binnen de gemeente bij Dienst Stadsontwikkeling aan vanwege de focus op gezinnen en de suburbane typologie die hierbij automatisch wordt toegepast. Het beleid is een zoektocht naar antwoorden op de vraag of gezinnen ook in de stedelijke context kunnen leven met daarbij horende levenskwaliteit zonder direct te vervallen in grondgebonden strokenbouw.

Woonvisie 2030 Gemeente Rotterdam

Open Oproep Gezinsappartementen Gemeente Rotterdam

Afstudeeronderzoek Intense Stad Jurian Voets

Citaat uit de ‘Open Oproep Gezinsappartementen’ van de Gemeente Rotterdam: “ Appartementen voor gezinnen zijn goed voor de stad en voor de stadswijken. Toevoeging van teveel (nieuwe) grondgebonden woningen verandert het karakter en de sfeer van de stadswijken. Dit zorgt voor verdunning (door samenvoeging, sloop/nieuwbouw, etc.) en kan een negatieve invloed hebben op de zo hoog gewaardeerde stedelijke voorzieningen, dé reden om zich in de stad te vestigen. Deze voorzieningen hebben voldoende draagvlak en stedelijke dichtheid nodig om te kunnen functioneren/ overleven.”

afbeelding linkerpagina | “Planet Rotterdam” bolfoto van ‘Galerie Urban Photos’

1.3 | OPEN OPROEP GEZINSAPPARTEMENTEN

De Gemeente Rotterdam heeft op 30 oktober 2015 een Open Oproep Gezins- appartementen uitgeschreven, aangezien gezinnen in de stad huisvesten een prioriteit is geworden voor de stad. Veel gezinnen hebben in het verleden de stad ingeruild voor buitenwijken. Rotterdam zag dit proces als een verlies van de stad en heeft zich daarom ingespannen voor meer gezinswoningen, wat in de praktijk de introductie was van de klassieke Nederlandse eengezinswoning, ook wel rijwoning genoemd. Aangezien verdunning van de stad niet zonder consequenties is, werd er gezocht wordt naar een stedelijke vorm van gezinnen huisvesten, en is hiermee de Open Oproep Gezinsappartementen ontstaan. In november 2016 zijn er vijf finalisten bekendgemaakt. De ingezonden ontwerpen van de prijsvraag onderzoekend kan worden gesteld dat alle ontwerpen uitgaan van het bouwen van een hoekgebouw met een stapeling van gezinswoningen, in dit geval een locatie op de Lloydpier aan de noordelijke rivieroevers. De relatief ruime opzet van de woningen wordt in veel voorbeelden verdeeld over twee bouwlagen, waardoor maisonnettes ontstaan aan een gedeelde verkeersontsluiting. Door juist de collectieve elementen te versterken, kan de leefkwaliteit van alle bewoners worden verbeterd. Met meer bewoners is namelijk een groter draagvlak voor kwalitatieve woonvoorzieningen mogelijk. Ook wordt zorgvuldig gekeken naar de mogelijkheid om de buitenruimtes slimmer vorm te geven, waarbij de klassieke schuttingtuin een balkon wordt, met al dan niet een directe lichtrelatie met de gezamenlijke binnentuin.

1.4 | CONSEQUENTIES VAN INTERVENTIES

In stadswijk het Oude Westen is in de Gaffelstraat met een voorbeeld duidelijk wat de inzet op eengezinswoningen voor impact heeft op de kleinste schaal als het gaat om dichtheden. Hier zijn vierlaagse vooroorlogse benedenbovenwoningen gesloopt om plaats te maken voor een CPO-project (collectief particulier opdrachtgeverschap). Voor deze transformatie zijn 32 huurwoningen gesloopt, waar 9 grondgebonden eengezinswoningen voor terug zijn gekomen. Waar de huurwoningen van ca 80m2 nog een beztting kenden van 3personen maar momenteel 2,1 , zijn de eengezinswoningen gebouwd voor 4 bewoners, waarbij twee kinderen hebben ook geen zekerheid is. Op deze kavels tezamen is hierbij dus plek van (32x2=) 64 naar (9x4=) 36 bewoners, een netto verdunning van 44% inwoners op deze plek. De verdunning in het centrum staat haaks op doelstellingen van de gemeente zelf om van de huidige 31.000 nu naar 65.000 centruminwoners te gaan in 2040. De gemeente probeert hiermee de modernistische stedenbouw te ontmantelen die de stad voornamelijk als machine beschouwde met een een heldere rolverdeling als werkeiland van kantoren tussen de woonwijken die rondom de stad bedacht waren. Tegenwoordig stellen we andere en hogere eisen aan het centrum, met een grote menging van functies en eigen dynamiek waar ook wonen en leven een belangrijk onderdeel is, die van belang zijn voor de verblijfskwaliteit.

CPO Gaffelstraat. [b] Google Streetview, [o] foto Jurian Voets

1.5 | GENTRIFICATIE VAN BOVENAF

Momenteel wordt er geïnvesteerd in de wijken rondom het centrum. Tijdens de stadsvernieuwing waar destijds veel is ingezet op sociale woningbouw, zijn wijken zijn ontstaan met hoofdzakelijk een grote huurvoorraad. De bouw van eengezinswoningen in de stadswijken een instrument van Gemeente Rotterdam om op een geforceerde wijze een menging op gang te brengen en de stadsbuurten sociaaleconomisch te versterken. Echter gaat bij deze interventies niet alleen de voor stedelijke voorzieningen nodige aantal inwoners per km2 omlaag, maar ontstaat er voor bestaande bewoners ook een probleem omdat deze niet automatisch kunnen terugkeren in hun eigen buurt met dezelfde woonwensen. Door de focus op gezinnen en hogeropgeleiden met een hoger te besteden budget, is er nu feitelijk een gentrificatie op gang gekomen die actief gestuurd wordt door de lokale politiek, in tegenstelling tot populaire wereldsteden waar dit proces een automatische routine is waar de overheid juist de grip op kan verliezen wanneer de gentrificatie uit de hand lijkt te gaan lopen. Gentrificatie is een proces van revitalisering en opwaardering van een buurt op sociaal, cultureel en economisch gebied. Het aantrekken van kapitaalkrachtige nieuwe bewoners/gebruikers gaat daarbij vaak gepaard met verdrijving van de lagere klassen uit het stadsdeel. De opwaardering zorgt namelijk voor een stijging van de prijzen voor onroerend goed en de huurprijzen, die de woonmarkt voor bepaalde doelgroepen ontoegankelijk maakt. In engere zin heeft gentrificatie betrekking op het weer naar de stad terugkeren van midden- en hogere welstandsklassen. De grootste kritiek op gentrificatie in stadsbuurten is de toenemende financiële ontoegankelijkheid van bestaande bewoners. Daarnaast vloeit de meerwaarde van vastgoed niet automatisch

terug naar de stadsbuurt zelf, maar verdwijnt deze in handen van pandbazen projectontwikkelaars. Momenteel zien we in het Oude Westen dat onder andere de Aktiegroep Oude Westen zich sterk maakt voor de belangen van de bestaande bewoners, veelal huurders van sociale woningbouw. Ook de actiegroep heeft zich kritisch geuit tegen de plannen beschreven in de Woonvisie 2030. Bij navraag is vooral te horen dat veel bewoners zich gedwongen voelen om de wijk te moeten verlaten voor samenvoegingen van huizen en te dure sloop-nieuwbouw. Niet tegen de komst van nieuwe doelgroepen wordt gestreden, maar wel de gedwongen verhuizingen. Een aantal bewoners vroegen zich ook af waarom er ‘niet meer in de hoogte gebouwd wordt’. Daarmee werd aangegeven dat er voldoende plaats voor goede woningen voor ieder moet kunnen zijn als ook stapeling en verdichting zou worden onderzocht. Met die opmerking zit de noodkreet dat bewoners niet zozeer erg vinden om hun huis, maar wel om het Oude Westen te moeten verlaten. Met een goede vergelijkbare woning zouden de meesten gelukkig in de stad kunnen blijven wonen. De nieuwe doelgroepen aantrekken leidt nu tot verdringing en daardoor voor een begrijpelijke frustratie onder bestaande bewoners. Om iedereen te kunnen laten profiteren van de gestegen prijzen, zouden gestegen inkomsten deels moeten kunnen terugvloeien naar een wijkfonds die investeert in publieke en sociaal-maatschappelijke zaken.

1.6 | KLEINSCHALIGE GELAAGDHEID ALS KRACHT

Na de Tweede Wereldoorlog waren de wijken rond de voormalig binnenstad overbevolkt. Na het bombardement waren vele bewoners genoodzaakt om de stad te verlaten of elders onderdak te zoeken. De wijken stonden bij de gemeente als ‘te saneren’. Mede door de opstand van de Aktiegroep Oude Westen die in deze tijd ontstond is er uiteindelijk weinig van de sanering van de wijkstructuur terecht gekomen. De wijkstructuur bleef weliswaar intact, maar de veel vastgoed zou ten tijde van de stadsvernieuwing vervangen worden. Door opkoop van panden in hele bouwblokken ontstond een stedelijke ruilverkaveling, waardoor soms hele bouwblokken door 1 bouwproject werden vervangen.

Belangrijker is wat de ontwikkelstrategie doet met de sociale netwerken in de buurten. Het scheelt nogal of door sloop van 1 pand één buurman verdwijnt, of dat een heel bouwblok wordt vervangen, met alle overburen er allemaal bij. De impact die het op het kleinste schaalniveau, per blok en in de straat, heeft is schadelijk voor duurzame sociale structuren in een stadsbuurt. Met bouwen voor de buurt is het vooral belangrijk dat er een wederzijdse betrokkenheid is, maar de kleinschaligheid van de interventies speelt wel degelijk ook een rol. Hoe groter de interventie van sloop-nieuwbouw, hoe groter de impact voor de buurtrelaties.

De variatie in bouwvormen werd flink vergroot, ook mede door de renovaties en optoppingen. Echter ontstond er door de diverse projecten een minder versnipperde en kleinschalige eigendomskaart. Dat maakt interventies in de wijk enerzijds makkelijker, maar tegelijkertijd ook ingewikkelder bij onwelgevallige partijen. Het straatbeeld is eenduidiger geworden, maar wellicht daardoor ook saaier, de verticaliteit door de smalle opeenvolgende panden is niet overal meer in stand. En door de verschillende architectuur per bouwblok is het Oude Westen ook meer een lappendeken van verschillende sferen geworden.

1.7 | METROPOOL

Het hogere schaalniveau waarop ik graag opereer, is de schaal van de metropoolregio. Plannen zijn een verlengstuk van een visie op de grotere context. In dit geval speelt de Metropoolregio Rotterdam Den Haag een belangrijke rol. In deze achtergrond is de organisatie van het OV-netwerk en de ruimtelijke ontwikkeling hiervan cruciaal. Momenteel is er een belangrijke trend: leven in de stad is in opkomst. Uitwisseling van kennis is aantrekkelijker als er ook de stedelijke voorzieningen zijn zoals hoogwaardige restaurants en cafés. Daarnaast concentreren kenniswerkers zich in het centrum van de stad. Een snelweglocatie kan geen antwoord geven op deze kwalitatieve aspecten. Daarnaast is er al lange tijd veel geïnvesteerd in het aantrekkelijker maken van stations als poorten naar de stad, waarin ook de omgeving actief is betrokken. Het zogenaamde Stedenbaan-concept waarbij ontwikkeling en verdichting rond OV-knooppunten wordt gestimuleerd, past in deze trend van duurzame groei van stadsregio’s.

Met de ligging van het vernieuwde Centraal Station in de voortuin van het Oude Westen heeft de wijk een prominente rol voor de stad en het centrum specifiek. Het station vervult zowel een nationale als internationale rol. De Ontwikkeling van het Rotterdam Central District is hier een belichaming van, waarin zowel hoofdkantoren als veel nieuwe StartUps zitten. Met de verdere ontwikkeling van RTH Airport als regionale luchthaven zal ook de Europese vestigingspositie verder groeien. De aansluiting op de metro en het fijnmazige tramnetwerk ligt de wijk goed doorwaadbaar ten opzichte van het centrum en het vernieuwde OV-knooppunt. De nieuwe aantrekkelijk route die vanuit het station via het Kruisplein naar het Eendrachtsplein en Westersingel voert, zorgt voor een extra stroom richting de westflank van de binnenstad. Het Oude Westen profiteert hier ook van.

Oude Westen als poort naar de stad , rechterzijde

1.8 | OUDE WESTEN WIJK VAN CONTRASTEN

Experienc Rembran

at ade

jesk

mp Boo

JES

akk

wen

Steiger

Hang

Ter

BOO

Prin

s He Prins n

SMU

SBR

M Prineeuwen sen straa hoo t fd

Prins

Hend

rikka

ade

rik end

stra

traat

B. Gewinstraat

Leopoldstraat

Johan de Meesterstraat

Hoveniersstraat

J ON K E R F R A N S S T R .

Halstra

erij l n ge

esi

Wolfshoek

W20

ERA

ask

Slee phe llin laan gst

aat

ka lle m s

Wilhelminaple Prin

v Veerha

en Reu

Anto

Otto

we hlin

ine P

lat

send

am 29

end 15

de aka erik d Am P

Stat

lan Hol

elm

inak

ade

Eda

Wilh

Kon

e ekad

ingin

neh oofd

a ve n

ade

Rijnhavenbrug

tveer

tr.

traat

edijk

avens

Brede Hill

Maash

Staals

Silostraat

laan Walhalla e venkad a h s a Ma

Veerlaan

traat

ndrec P htseh oofd

aweg

Sumatr

tsehoo

Deliplein t Delistraa 39 raat st eh tj A

Maasha

ven Noo

rdzijde

Maasha

straat

ndrech

aat

d aten Tolhuis K laan

straat

3e Kate

aat

rech

tselaa

Wodan

Ertsstr

tsestr

drech Katen traat tses

uislaan

ndrech

Tolhuis

rec

d hoof htse Kate

Fruitla

Rechth

nd Kate

Lomboks

bes

e Ma

Overze

shaven

kade

Loods Cele

MAASTUNNEL

Lombardkade

Raampoortstr.

Gal

Baan Hoornbrekerstraat 1e Blekerhof

Schiedamse Vest

Gouvernestraat

str.

sen hus

Roc

aweg Wytem

Schiedamse Vest

Gouvernestraat

Josephlaan Josephstraat

Gaffelstraat Sint-Mariastraat Bloemkwekerstraat

Josephstraat

Bajonetstraat Adrianastraat

Sint-Mariastraat

H E NEGO UWE R L A A N

stra

loris

af F Gra

Schaatsbaan

Van Speykstraat

gel ensin Stat

VAN AERSSE

e rho f

Bellevoysstraat

drik

DROOGL

splein

Veerkad

Parkh

Mullerk

ade

Sint-Job

Sint-Jobsk

aven Sint-Jobsh t Lloydstraa

kade

Nieuw

ve n

Maash 0

Vlaska de

Sint-Janshaven

’S-GRAVENDIJKWAL

Bellevoysstraat

aat Jan Sonjéstraat

Jan Porcellisstr

SBR

Jan van Vuchtstraat

LEM 34

ade

48 17

rstra

wellaan

ven

Schiehaven

Bijlstraat

WIL

HEEMRAADSSINGEL

Gel

GDE

tek

e Kate

Willingestraat

LEN

ave

Her

en hav ers P

rugs

eep

rsh

g Wi jn b

Sch

ke ma

VER

Adrien Mildersstraat

IERSW

ROT

ake

Ha Sp a a n

Gelderseplein

ijnbru ndstr. W

aat Bierstr t traa traat rijs Juffers rhof ede Juffe aven R lash g G

ssebru

eep

Visste

traa

Zwarteho

Molstraat

Regente

pm hee

ve n

ven

a ve n e r i j h kade

Hoogs

Ove 173 r Kolk blaak 41

Wijnha

Rijstu

NEN

raat

P B

sstr

P wc

rpstraat

ornstr.

Red

rkad

BIN

n Scha

Postho

Van der Palmstraat

rshof

MARIN

Bot

Ds. Ja

traat

straat

aat koekstr Panne wemarkt Nieu oot ersl

elenza

raat

Marinie

hof

ert

Juffe

N PLEI EMS WILLalmstraat

ers West

B 3

Eekhoutstraat

sen

Opp

Keizers

De Jager-

t ra a

Bredest

Willem

lein

Maa

ade

Parkk

Hoo

i Libr

Vog

eeg jest

at Wijnstra en Wijnhav

Zalm straa

Westp

anstra

H ade

i s se

traat

laan

Nieuwst

Sch

aan euvell

a r lo

arba

wc Mullerhoo

Spa

BLAAK

Leuvehaven

rakels

Parkha

Baden Po

terk

have

Hout

Wi Veerdam

aven

Rivie

stra

aat

. kstr

Herman Ro

Bredestraathof

koeks

en s t r a a

lestr.

Leuvehaven

l inge

Veerh Zeem

traat Java

Wes

rlaan

ENDIJKW

Weste

’S-GRAV

Cala

at ndstra

170

Parks

an Parkla

nstr

a ve n Bierh

Baan land Vaste wc

alm pte Z

l aan W

ne agij

Pan n e

ENT

GOUDSE

e w ag

Pierre Bay

ses

Gede

me r m a n s

slaan

Parklaa

estp

mba

de rdka

Wijnka

SCHIEDAMSEDIJK

enstr. S c h i e dam

laan

Van B

p st i m

aaslaa

lein

Korte Hoogstraat

Booth

Boshoek

D ELAN

cob

raat

Blekerstraat

Vas n have Zalm

S c he e

ol l e

stra

Westm

ven

ats

William

e Paard

traat

Van V

zeedij

Koningin Emmaplein

t Ja

8 20 23 25

aat

TRAAT

Zwart

gaards

GEL IJK

RW EG

J. van Loonsln.

West

Rodeza

GEL in rchillple

ansstr

Boom

West

n ho

Sin

er seve Delft gseveer Haa

COOLSIN

Hartm

24 Chu

9 Plein 1940 20

chtss

chtsw

ERSIN

UYTE

Prin

f d

Keerwe

straa

Eendra

WEST

rs rtenae

traat

SE SING

cobpla

Churchillplein

AK ESTBLA

16 18

rott

wer Rodezan

plaats

rman

LE I N

E WIT

Sint Ja

lden Raam

INGEL

Bulgersteyn

l Doo

CH T SP

EED ESTZ

Kievit

rmo

aat

COOLS

LIJNBA

Kare

straat Maurits straat Jacobus

boog

GOUD

str.

MEEN

plein nenweg

171

Stad

Zand

BEURSTR

jnstr.

aat

nen

Noo

Doelstr

Henneki

Mauritsstr

Bin

D WITTE

weg

ochwe

ijnst

URG

Bin

at huisstra

VAST teland

PL TUYN EIN

Jongh

P Crisp

e Elle Kromm

raat 10

traat

Grien

aat

w eg

thoofd

8 20

NB MPE

DE R DM .

brug Kratten 21 21 Grotekerkplein enstr. w u e 23 wc e L 40 aat 24 P Hoogstr rotemarkt 3 G Zijl Beursplein Hang AVERSE

da Schie

t straa Lloyd Lloydkade

LIJNBA

ormanst

r m an

raat

Karel Do

Zimm

Burg

Sta ciaSint-Lu

raat

levenstraat

bple ’Jaco

Dr. Molewaterplein

K EED I J

eveltstr

er Doelwat

in dhuisple

SSTRA VAN NE

AERT

enbarn

K 30

ijnbaan Korte L anstr. Zoutm

RF EEVE OR

G.J. de

de Ho

bsw

Poortst

Poort

nerst

UMPA

Breit

straa

KWAL

Pieter

t-Jo

de Kruiska

e kad

eer

7 8

laan

WEG

eg r s t r. 13

OFPLEI

ruis

eg innenw hof Oude B Boomgaard

E E ND RA

Tuind e

raat

ENWE

e n st

nerst

Van Old

E BINN

Strov

nden

VONDEL

terw Delftse

MAURITSWEG L W ESTERS I N GE 19

Ho b o k

Breit

ts auritsplaa

Vrie

12:48

ordijk

Stroveer

nwa

Wee

Schouwburgplein

G WE18-03-15

Couwenburg

estraat

na-Zuid

24 21 23

MUSE

Saft-

ervelt

4 25

WEENA

LEIN

ingel

B HEER

Katshoek

Mole

KRU I SP

ownastra

nstraat

Anna Paul

denstra Drievrien aat

ISKADE

NIEUW

VENDIJ

Lloydkade

Bataviere

Coolsestr at Bloemstra straat

lstraa

Kratonka

Sin

ESTZ

Sint-Jobss

ardes

OKEL

ADE

Delfts

plein

aat

Kape

ve n

gaalstr

BRUG

T TRAA

Punte

OOCH

erstr.

Schieha

GHW E G

EGS YTEW

bsweg

in Multiple

Lloydhoofd

M WILLE

2e IJz

aven

hstraat

Sint-Jo

R DE H

Hooc ieter de ad

lein

aven

Coolhaven Coolh

Dierga

49 P 25 t 8 Kruisstraa 7 4

Gaffeldwarsstraat G.Sterkmanplein

’S-GRA

aven

mieple

U ROCH G. J . D E JON

AAT

Delftse

Stationsplein

Weena

RU WEST-K

Doorbraak

aat aanstr

Ocht

Acade

PIETE

Coolh

A AT

STR SSEN

t rstraa

Zijdewinde

Hennewierstraat

ckstra

ingel

ein

NEL

CLAES DE VRIESELAAN

Joost van Geelstraat

fst

raat

traat

gel Diergaa r d esin

168

I NNE N IEUWE B

at roonstra

P r o v e n i ers s

IEK

aat Schiestr

LAAN

straat

Snellin

GEL raat

Kerkep

Hof

erstra

kDirc

ullaertp

dijk

ties re. n .

AADSSIN

1e IJz

D Heiman

e e Vlieg

ierstra

t nstraa

iastra

DIJK

Schieh

n lhave

Dunantst

STRAAT

Colon

1e IJzerstr

UYTEWEG

traat

erschu

traat Coo

Lloyd

ofd

ssens

Coolhaven

us t Oostko ostraa nderlo Schoo at nstra Have Kapiteinsbuurt plein

Lieve V

Bataviakade

enwe

Rochu

ve Coolha

Waaldijk

adssing

at weistra

ENSTRAA

Heemra

traat

Osse

WILLEM B

de Beerkade

Zwaerd

ergerweg

lstraat

Coolhaven

nge Dijkstraat Kort V.O.C.-

SSER MATHENE

Con

Ko g elvangerstraat

Schietb

straat

Hondiuss

ND S T R

Schietbaanlaan

Heemraadsplein

at 4

Passere

Duysts

ROCHUSS

boskade

Volmarijn

EG NW P NNE

S ch er m l a a n

S SIN GE

SCH

Proveniersplein

40 44 33 38 t radstraa

Palmdwarsstraat n Zijdewindeplei in Tiendple t aa tr Tiends

E LLA 1E M ID D

rstraat

inge ierss

Oostervantstraat

Volmarijn

Schoneb

straat

LEI N

R o b er t F r u i n s t r a a t

HEEMR

rsstra aardwa

DP E LL AN

splein

straat

UW NIE

Aleidis

t straa

Heemraad

ar-

aat

Korena

Ruilstr

Koren

r aa t

aem

Schietbaanlaan

traat mraadss

an H

Hendrick Sorchstraat

Tiele

Van der Poelstraat

C.P.

HEEMRAADSSINGEL

idri

te v

M I DD

23 24

Heemraadssingel

traa

Hee

nstraat aat

tstr

des

ER L A A

LAA

Nozema

her

eus

N ES S

Wit

Duivenvoordestraat

ESZ

ssc raat

an H

idst

Hoo

Jan van Avennesstraat

Dav

lde

rsele Beatrijsstraat nstr ijns aat traa t

ve Harddra

n Prove

WEENA

Henegouwerplein

n Bo

2015-nr10.indd 1

aat -Coolstr

38 40

IJK

Klein

S T ATIO N

Statenp

Essenburgsingel

Velsenluststraat

EIN

traat

R A AT aa rstr

F. va

Pers

BEUKELSD

tr a at edes

G. M

rplein G.W.Burge

S.Groenewegln.

lstra

ein

STATENTUN

NEL

Wee

Bentinckpl

Hoevestraa

44 alenbur g W raat 33 penninckst

Bentinckla

DIERGAARDETUN

BUR

naars go Mole

Van

Werkhoef- straat

LSDIJ

de Lindestra

efstraa

tstraat

fs t r a a t

Veelzig

BEUKE

Pluimho

M id d e n h oe

nburgsingel

gstraat

Schimmel-

tstra

Spoors

Nie

uwpo

Boiso

raat ortst

Baljuwpl

BENTINCKLA

sstra

NLAAN

Paet

172

A whole world awaits you...

250 m.

BRIELSE

LAAN

ave

1.9 | ROL IN CENTRUM

Het Oude Westen speelt steeds een belangrijker rol in het centrumstedelijke milieu. Sterker nog, na het bombardement was het Oude westen het centrum toen de oude stad in puin lag en veel ondernemers en winkelketens de puinhopen verruilden voor de stadstraten in de wijken rondom het centrum. Toen waren met name de Hoogstraat, Coolsingel, West Kruiskade en Schiedamsesingel Door de komst van de Lijnbaan als winkelpromenade speciaal voor voetgangers konden eind jaren ‘50 de ketens en ondernemers weer terug in het centrum. Tientallen jaren later kwam daar de Beurstraverse bij die beter bekend staat als de ‘Koopgoot’. Sinds de jaren ‘00 zien we een verschuiving ontstaan van de stadstraten die weer worden herontdekt.

(b) Winkelvoorzieningen na het bombardement tijdelijk aan zuidzijde Nieuwe Binnenweg. Beeld | H.A. Voet (l) Toeristenkaart van Rotterdam Info

1.11 | VOOROORLOGSE STAD

Het vooroorlogse stedelijke gebied is het gebied waar mijn onderzoek zich op richt binnen Rotterdam. Niet alleen door de complexiteit, maar ook door de te ervaren historie die hier nog aanwezig is, structuren om in de toekomst op te kunnen voortbouwen. Het gebied binnen de Brandgrens is door de wederopbouw te veel aangetast om het historische verhaal te dragen, maar ook hier zijn kansen om op voort te bouwen. Mijn onderzoek ontziet de focus op het centrum aangezien er in navolging van de wederopbouw altijd een concentratie is geweest op ontwikkeling van het centrum, waar de krans rond het centrum nog een eenduidige ontwikkelingsstrategie ontbeert en de risico groot is waardevol hoog stedelijk weefsel te verliezen door eenzijdige politieke doeleinden in de stadsvernieuwing.

Deze zone in de stad heeft lange tijd weinig aandacht gehad in de langetermijnvisies omdat het in de schaduw stond van ontwikkelingen zoals de wederopbouw van het binnenstad en de volgende uitbreidingen aan de rand van de stad. Juist deze zone heeft een lange geschiedenis en vormt een interessante proeftuin voor veel nieuwe stedelijke bouwvormen van wonen en leven.

De vooroorlogse ‘donut’ is een waardevol stedelijk weefsel die lang Rotterdam de ruggengraat vormde van Rotterdam zowel voor en zeker na de oorlog, toen de centrumfunctie naar de flanken buiten te binnenstad verplaatste. De bebouwing bestond grotendeels uit gesloten bouwblokken van 4-5 bouwlagen met geparcelleerde bouw enerzijds en later bloksgewijze ontwikkelingen, zoals in Blijdorp.

(b) Atlantic Huis, Provenierssingel en Bergpolder (l) Rotterdam, situatie 1940 voor bombardement

Oude Westen, gepositioneerd aan westzijde van het Rotterdamse centrum, schaal 1: 80 000

Het Oude Westen met geheel intacte vooroorlogse structuur (geel) De brandgrens en de latere invulling door van der Traa (zwart)

1.12 | CENTRUMOPGAVE

Hoewel de keuze voor de ontwikkellocatie van de ‘Open Oproep Gezinsappartementen’ inmiddels is gevallen op de Lloydpier, ben ik in deze testcase geïnteresseerd geraakt in een meer stedenbouwkundige benadering van de bestaande stad. Mijn interesse werd gewekt door het Oude Westen: wat mij betreft de meest stedelijke wijk van Rotterdam. Ingeklemd tussen twee lange Hier zijn de twee stadste straten van Rotterdam: Nieuwe Binnenweg en West Kruiskade te vinden en een China Town in spe. Dit is een stadswijk die momenteel een reëel scenario heeft af te glijden naar een suburbaan woonmilieu dat nota bene binnen de contouren van het centrum ligt. Historisch gezien is dit deel van het centrum morfologisch intact, hoewel er buiten de stadsstraten weinig van de authentieke architectuur meer over is. De wijk heeft veel veranderingen meegemaakt en heeft daardoor een rijke historische gelaagdheid. De vraag is echter hoe duurzaam de stadsvernieuwingen uit de jaren ’70 en ’80 werkelijk zijn. Er is veel sociale woningbouw neergezet die slechts een enkele doelgroep diende waardoor de diversiteit in de wijk uitzonderlijk laag is.

CIJFERS: stadsdeel

Centrum

oppervlak hectare inwoners inwoners/km2 adressen/km2 woningen

493 31.200 7.548 6.173 19.565

wijk Oude Westen oppervlak hectare inwoners inwoners/km2 adressen/km2 woningen

57 9.360 16.525 6.050 4.411

1.13 | HISTORIE

Rotterdam is rond 1260 ontstaan als een nederzetting tussen de getijdenrivier en de ingedamde Rotte. Waar de Hoogstraat de Binnenrotte kruist (op de dam) is het historische middelpunt van de stad. Rotterdam ontleent hier zijn naam aan. Eerst als vissershaven, later groeide de stad door handel. Later groeide de stad als een driehoek buitendijks naar de rivier. de binnendijkse driehoek was eerder met stadspoorten een gesloten stad. De stad was grotendeels organisch gegroeid maar kende ook een helderheid door gesloten bouwblokken en onderliggend grid per gebied. Dat grid

werd na de oorlog in zijn rooilijnen volledig losgelaten in de naoorlogse stad. Het startenpatroon werd min of meer gerespecteerd maar complexe knopen zoals het Hofplein werden geruduceerd tot kruisingen van verkeerswegen. Ook de morfologie van de nieuwe bebouwing laat een groot contrast zien met het oorspronkelijke en omliggende bebouwing. Omdat het Oude Westen een helder onderdeel uitmaakt van het breukvlak van deze twee werelden, maakt de stadswijk tot een spannend onderzoeksgebied.

(l.b.) Stadsaanzicht in de 17e eeuws, (l.o.) luchtfoto van de stadsdriehoek in 1940, (b) Contrast tussen Oude Westen en de wederopbouw van de binnenstad 1970. Stadsarchief Gemeente Rotterdam

1.14 | LANDSCHAP

De wijk is ontstaan aan het eind van de 19e eeuw toen het grondgebied van de wijk toebehoorde aan de toenmalige gemeente Delfshaven. Dat was ooit ontstaan als Haven van Delft en het grondgebied reikte tot aan de Westersingel. De weilanden die tegen de stad Rotterdam gelegen waren, werden geschikt gemaakt voor de bouw van stadsuitbreiding. Hierin werd de onderliggende landschappelijke structuur grotendeels intact gelaten en was de structuur van gedempte sloten de grondlegger van het huidige stratenplan. Het landschap is te kenmerken als veenweide slagenlandschap. Delfshaven legde grondexploitanten weinig eisen op, waardoor een wijk gevuld raakte met speculantenbouw. In 1886 werd het Oude Westen door de annexatie van Delfshaven een deel van Rotterdam-West. De gemeente Rotterdam hanteerde een structurelere aanpak m.b.t. stadsuitbreiding dan Delfshaven, wat er onder meer voor zorgde, dat de wijk verharde wegen kreeg en riolering. Toen de stad groeide, reikte het westelijke deel van de stad tot aan Schiedam. Sindsdien wordt het oudste deel van de wijk Oude Westen genoemd.

(l.b.) Plattegrond van Rotterdam in het jaar 1886. Stadsarchief Gemeente Rotterdam. (l.o.) Veenweide landschap in lange slagen zoals de Coolsche Polder er waarschijnlijk ooit heeft uitgezien.

1.15 | 19e EEUWS STADSBLOK

De gesloten stadsblokken hebben in het Oude Westen geen vaste afmetingen, maar waren veelal een product van de onderliggende veenweideslagen die in veel gevallen lang en smal en in de hoofdrichting noordzuid gelegen waren. Kenmerkend aan de bebouwing die op de bouwblokken stond, is de gemiddelde hoogte van 4 bouwlagen. Deze wijkt soms naar beneden of boven af, maar in de regel bestaan de blokken uit 1 entreelaag, met ruimte voor winkeld, werkruimtes, opslag of een woning. Daarna volgen er twee of drie woonlagen, waarboven nog een dwars-zadelkap of een dwars-schilddak wordt toegepast of een combinatie hiervan aan de voor- en achterzijde. De benedenboven-woningen hebben twee of drie aparte entrees, met de voor Nederland kenmerkende lange smalle steile trappen omhoog. Dit is vooral een efficientie-afweging geweest omdat woongebouwen een smalle beukmaat van gemiddeld 5,5 meter hebben. De smalle kopse gevelwanden zijn dominant aan de lange gevelwanden van de dwarsstraten. Dit kwam een optimale bezetting aan de stadsstraten ten goede zodat de stadstraten veel aanloop hadden en dit benutten.

1.16 | OUDE WESTEN BLOKKENSTAD

1.17 | FASCINATIE

De stad heeft mij al van kinds af aan getrokken als jongen uit het dorp. Het begon met imponerende architectuur zoals kathedralen die ik op reizen tegen kwam en wolkenkrabbers van spiegelglas. De Delftse Poort was lange tijd mijn favoriete gebouw, zeker als ik er jaarlijks weer voor stond. Later begon ik me meer te interesseren voor de diverse wijzen waarop dezelfde stad zich kan manifesteren in diverse culturen en klimaat die steden elk een eigen karakter geven. Op reis probeerde ik grip op deze eigenheid te krijgen door straatbeelden te tekenen en soms zelfs met verzonnen plattegronden en striptekeningen van wat je allemaal zou kunnen tegenkomen als ik mijn eigen navigatie zou volgen.

Hoge dichtheden aan mensen van allersoort achtergrond en de mogelijkheid om van elkaars talenten gebruik te maken zijn voor mij essentiële onderdelen van de stad. De wijze waarop we de mogelijkheid hebben elkaar te ontmoeten is een verantwoordelijkheid voor degenen die de stad vormgeven, een eerbare dienst om te kunnen doen.

Daarna ben ik me gaan verdiepen in de geschiedenis en evolutie van de steden. Door te graven in de historie komen verassende gegevens naar boven die de context van een bepaalde plek volledig op zijn kop zetten. De stad van de glimmende wolkenkrabbers werd de stad van het verloren hart. Door te graven in archieven kwamen er veel oude schatten naar boven waar ik bijna nostalgisch van zou worden. Dat de mensen de stad maken besefte ik pas goed door de ontwikkelingen die momenteel in Londen plaatsvinden. Er worden waanzinnige projecten uit de grond gestampt. Tegelijkertijd worden deze nieuwbouwprojecten regelmatig gebruikt als belegging en daardoor nooit of in ieder geval niet intensief bewoond. De hiermee gepaard gaande stijging van de huizenprijzen in hele delen van de stad, zorgt er in dit geval ook voor dat grote groepen woonkosten niet meer kunnen betalen en de stadsbevolking hiermee minder divers wordt. ¬ afbeelding (l.) | GemeenteArchief Rotterdam “Rotterdam omstreeks 1930”

Sociëteitsgebouw Diergaarde

Rijkskweekschool voor Vroedvrouwen, Henegouwerlaan

Nieuw Hervormde Kerk, ‘s-Gravendijkwal

VERDWENEN OUDE WESTEN

Sint-Jozefkerk, West Kuriskade

Rooms-Katholieke Arm en Weeshuis Simeon, West Kruiskade

Voormalige Sint-Mariastraat

1.18 | EEN NIEUW CENTRUM

Het bombardement van de binnenstad van Rotterdam op 14 mei 1940 en de brand die erop volgde kostte naar schatting 850 mensenlevens en ongeveer 80.000 mensen raakten dakloos, 13% van de bevolking. Deze catastrofe betekende de vernietiging van 25.479 woningen, 31 warenhuizen, 2320 kleinere winkels, 31 fabrieken, 1319 werkplaatsen, 675 pakhuizen en vemen, 1437 kantoren, 13 bankgebouwen, 19 consulaten, 69 schoolgebouwen, 13 ziekenhuisinrichtingen, 24 kerkgebouwen, 10 inrichtingen van liefdadigheid, 25 gemeentelijke- en rijksgebouwen, 4 stationsgebouwen, 4 dagbladbedrijven, 2 musea, 517 cafés en restaurants, 22 feestgebouwen, 12 bioscopen, 2 schouwburgen en 184 overige bedrijfsruimten. Ongeveer 80.000 mensen werden dakloos, 13% van de bevolking. De brandgrens van het verwoeste gebied met een oppervlakte van 258 ha is sinds 2007 in de stad gemarkeerd. Op 15 mei was de capitulatie van Nederland een feit. Na het bombardement was de stad in rouw, maar niet voor lang. Op 18 mei 1940, vier dagen na het bombardement, kreeg stadsarchitect Willem Gerrit Witteveen (1891-1979) van het gemeentebestuur de opdracht een plan voor een geheel nieuwe binnenstad te maken. Binnen enkele weken had Witteveen zijn plan klaar. Witteveen bleef in zijn Wederopbouwplan, dat in juli 1940 in hoofdlijnen klaar was, dicht bij de vooroorlogse situatie. Hij probeerde vooral oplossingen te vinden voor de actuele problemen van de stad: een betere verkeersdoorstroming met brede parkways en een hogere esthetische kwaliteit van de bebouwing. Stedenbouwkundig bleef hij vasthouden aan gesloten bouwblokken en een monumentaal straatbeeld. De architectoni-

sche uitwerking was traditioneel; er werden gevelbeelden geschetst met individuele panden en pakhuizen. In september 1940 presenteerde hij zijn plannen aan rijkscommissaris Seyss-Inquart. Die vond de plannen voor een stad met een miljoen inwoners nogal bekrompen. In 1941 werd het Stadsplan voor den Wederopbouw toch officieel vastgesteld. In oktober 1941 werd het Wederopbouwplan in het Museum Boijmans Van Beuningen tentoongesteld. Onder Van Traa veranderde het Wederopbouwplan van Witteveen in een flexibel schema, een juridisch kader. Witteveen dacht vooral driedimensionaal en ontwierp de nieuwe stad met behulp van perspectieftekeningen; Van Traa legde in het Basisplan de infrastructuur en de bestemmingen vast. Een belangrijkste ingreep was de scheiding van functies wonen, werken en recreëren. Het centrum werd primair bestemd voor werken, winkelen en uitgaan. Bedrijven en fabrieken verdwenen naar speciale industrieparken buiten het centrum, zoals de Spaanse Polder. Woningbouw werd vooral in de buitenwijken gedacht: Overschie, Schiebroek en de nieuwe zuidelijke tuinsteden Pendrecht en Zuidwijk. De Club Rotterdam onder leiding van directeur van Van Nelle C.H. van der Leeuw drong aan op toevoeging van een tweede, moderne ontwerper: Cornelis van Eesteren en Mart Stam. https://www.wederopbouwrotterdam.nl/nl/ tijdlijn/wederopbouwplan-witteveen/ https://www.wederopbouwrotterdam.nl/nl/ tijdlijn/basisplan-van-traa/

(b) Basisplan herbouw binnenstad Rotterdam uit 1941, W.G. Witteveen (o) Basisplan herbouw binnenstad Rotterdam uit 1946, Cornelis van Traa

1.19 | SANERINGSPLANNEN

Na het bombardement leunde centrumstedelijk Rotterdam op de wijken eromheen. Niet alleen wat betreft winkeliers en andere ondernemers, maar ook wat betreft wonen. Noodgedwongen leefden mensen bij elkaar en dat leidde tot een hoge woonbezetting en wederom voor slechte leefomstandigheden. Bij gebrek aan beter was het natuurlijk een tijdelijke oplossing maar de gemeentelijke diensten hadden in 1953 naar modernistische idealen andere ideeen over waar het in het Oude Westen naartoe moest gaan. Grote instellingen zoals een nieuwe ‘Economische Hogeschool’ moesten midden in de kleinschalige stadswijk landen, waarbij de stedenbouwkundigen geen raad wisten met de de te kiezen configuratie binnen de context, die met een denkbeeldige marge diende te worden gesaneerd. Uiteindelijk heeft het plan door protesten uit de buurt geen doorgang kunnen vinden.

(b) Plan uit 1953 voor een nieuwe Economische Hogeschool, ‘ingepast’ aan de Bloemkwekerstraat (o) Plan uit 1953 voor een nieuwe Economische Hogeschool, ‘ingepast’ aan de Schietbaanstraat

1.20 | STADSVERNIEUWING

De gemeente Rotterdam wilde de wijk slopen om hier een kantorencentrum van te maken. Tot dan toe dacht men bij oude wijken vooral in termen als sanering en krotopruiming. In de wederopbouwperiode lag de aandacht vooral op het bestrijden van de woningnood. Er werden nieuwe uitbreidingswijken gebouwd, maar de oude wijken werden verwaarloosd. Daarnaast had het versterken van de bereikbaarheid en de cityfunctie van het centrum prioriteit. De steeds grootschaliger projecten leidden in veel steden tot twijfel en protesten. Volgens de Saneringsnota van 1969 moesten maar liefst 4.200 woningen worden gesloopt. Zo bestonden er plannen het Oude Westen geheel te slopen en te vervangen door middelhoge flats in het groen.

1974-1984 In de eerste periode, later wel de ‘klassieke stadsvernieuwing’ genoemd, lag de aandacht vooral bij de organisatie van het proces. Hiervoor ontwikkelde Van der Ploeg het ‘Rotterdamse model’, waarbij bewoners en ambtenaren decentraal samenwerkten in projectgroepen. Onder het motto ‘Bouwen voor de buurt’ werd de waarde van de bestaande wijken erkend.

De bewoners wilden hier blijven wonen. Toen is de Aktiegroep Oude Westen opgericht om strijd te voeren voor behoud van de wijk. Dat heeft geresulteerd in de stadsvernieuwing van de jaren 80 en 90. Bestrijding van de enorme heroïneoverlast in deze jaren, was het tweede gezamenlijke belang. Ook is de Aktiegroep zich in die tijd gaan bezighouden met onderwijs, voorzieningen en woonomgeving. In de eerste jaren was de Aktiegroep vooral een beweging van een relatief kleine voorhoede met een enorme achterban. Het Oude Westen is een belangrijk laboratorium voor de stadsvernieuwing, waarbij de Aktiegroep Oude Westen een belangrijke rol speelt. De Aktiegroep krijgt in 1980 zelfs de Rotterdam-Maaskantprijs. In deze periode wordt nabij het centrum op onder andere het Heliport-terrein betaalbare kleinschalige nieuwbouw gerealiseerd. De economische crisis van de jaren tachtig bemoeilijkt de financiering van de stadsvernieuwing. (b) Fasering Gaffelblok, beschreven in ‘Stedebouw en Volkshuisvesting 1981 editie 10 (l.b.) Voormalige Sint-Mariastraat, (l.o.) Zelfde locatie als binnenruin Gaffelblok

‘Bewijsmateriaal’ van de Gemeente Rotterdam om aan te tonen dat Rotterdam een grote groep scheefwoners heeft.

Prognose van de Gemeente Rotterdam voor de krimpende doelgroep en de afname van het aandeel sociale (huurwoningen).

1850 - 1960 Rotterdam groeit als industriele stad, vanuit platteland trekt de stad mensen voor arbeid aan.

1960 - 2008 Suburbanisatie door andere wooncultuur en vervoermogelijkheden.

Bestaande inwoners weg, nieuwe inwoners terug.

Bestaande inwoners maken wooncarriere nieuwe inwoners krijgen kans.

2008 - 2040 Mensen kiezen bewust voor de stad om te wonen, voor hogere kwaliteit (culturele) voorzieningen en hogere kansen op een baan.

Lange tijd krimpscenario tot 570.000 10 jaar later 630.000 [feb 2016].

1.21 | STATISTIEKEN

In mijn laatste ateliers is mijn focus geweest op het stedelijk wonen. Daarbij heb ik diverse buitenlandse methodes mogen ontdekken die inzichten hebben gegeven in de rijkdom van de mogelijkheden van stedelijk wonen. Tijdens een stage lang geleden bij KAW heb ik onderzoek gedaan naar typologieën in Nederlandse steden, waaruit bleek dat deze op een hand te tellen zijn, welke een beperking geven voor het maatwerk als antwoord op de diversiteit aan woonwensen. Het wonen binnen de stedelijke collectief, het traditioneel bouwblok, heb ik zowel vanuit stedenbouwkundig als architectonisch aspect bestudeerd. Om tot een concreet en tastbaar niveau te komen als ontwerper, is dit een prettige schaal om te werken.

Kritiek van wooncorporaties Havensteder, Vestia, Woonbron en SOR: “Prognoses voor Rotterdam laten zien dat de doelgroep voor de goedkope woningvoorraad in 2030 ongeveer gelijk is aan de huidige 125.000 huishoudens. Voor de Rotterdamse woningcorporaties is het van belang dat er ruim voldoende goedkope huurwoningen beschikbaar zijn voor de doelgroep, ondanks een afname van deze voorraad.”

De wens om hogeropgeleiden en gezinnen naar de stad te trekken, gaat gepaard met typologieën en dichtheden die haaks staan op de kwaliteiten van de vooroorlogse stadsweefsels, toen de auto nog niet de ruimte kon afdwingen zoals in de rurale ontwikkelingen. Hiermee was het een optie geweest in te haken op de prijsvraag voor ‘Gestapelde Gezinsappartementen’ die de Gemeente in februari 2016 heeft opgestart. Het is een interne reactie op het eigen beleid, waarbij de vorm van de huidige praktijk tot essentiële vragen kan leiden. Waar elders in de wereld de ‘triomf van de stad’ wordt gevierd, lijkt hier eerder een omgekeerde ‘Triumph of Suburbia’. Grondgebonden woningen met een eigen tuin en de mogelijkheid van twee auto’s voor de deur op plaatsen waar gestapelde woningen van 4-5 lagen stonden met de daarbij horende stedelijke voorzieningen.

Afbeeldingen (boven l. en r.) | Bron | Maaskoepel, CFV, OBI, CBS en bewerking Stadsontwikkeling Rotterdam

1.21 | VERTIMMERDE STAD

In mijn werk begeef ik mij graag in de bestaande stad. Als ontwerper bouw ik voort op de kwaliteiten die vaak van straat te rapen zijn. Hiermee ga ik wegen vol weerstand niet uit te weg, hoewel dit wel in contrast moet staan met de praktische uitvoering van projecten. Soms kan de bestaande stad een inspiratie zijn om het plan een vorm te geven, hoewel ik het liefst zo authentiek mogelijk aan het werk ga. Daarnaast is een visionaire rol met een verbeeldende kracht essentieel om een denkrichting af te stemmen. Een beleid-kritische houding is soms noodzakelijk om denkpatronen te doorbreken, hoewel dit vaak het ‘tegen de stroom in zwemmen’ betekent en daarmee meer energie vraagt. De aantrekkingskracht van de compacte stad is voor mij een drijfveer om met deze intense stedelijkheid bezig te blijven met als doel een plek voor mensen te creëren met totale diversiteit die tot bijzondere menselijke interactie kan leiden. Het Oude Westen is het levende bewijs dat hhet vinden van creatieve oplossingen met de oorspronkelijke structuur nieuwe mogelijkheden biedt, ook al lijken de fundamenten in eerste instantie niet ideaal. De stad is een plek die zich evolueert en aantoont nooit ‘af’ te zijn. De staat van de wijk na de grote stadsvernieuwing in de jaren ‘70 bevestigd voor mij dat de wijk een nieuwe wind mag waaien om in de toekomst een waardige stadswijk te kunnen blijven.

Afbeelding (l.) | Beeldmateriaal waarop de historische gelaagdheid duidelijk zichtbaar is gemaakt Bron | site http://code.waag.org/buildings/

1.22 | RENOVATIE BAJONETSTRAAT IV

Renovatiejaar 1982 Aantal woningen Voor renovatie: 251, na renovatie: 190 Straat Bajonetstraat en Adrianastraat Speciaal tweede renovatie 1991-1992 voor gevelisolatie Ontwerpbureau Nuyt en Heikens Architect J. Nuyt en H. Kreuger Opdrachtgever Stichting Volkswoningen

[!] Renovatie leidt op dit kavel tot een reductie van 61 woningen op 251, meer dan eenvijfde.

Bron | Het Oude Westen , Laboratorium van de stadsvernieuwing, Uitgeverij 010, Rotterdam 1993

1.23 | RENOVATIE JOBLOK

Renovatiejaar 1985 Aantal woningen Voor renovatie: 64, na renovatie: 29 Straat Josephplein Speciaal loggia’s binnen gevelbeeld en stucwerk baakstenen gevel Ontwerpbureau Leo de Jonge architecten b.v. Architect Rinus Roovers Opdrachtgever Stichting Volkswoningen

[!] Renovatie lheeft op dit kavel geleid tot een reductie van meer dan de helft van het aantal woningen.

Bron | Het Oude Westen , Laboratorium van de stadsvernieuwing, Uitgeverij 010, Rotterdam 1993

1.24 | RENOVATIE QUISPELBLOK

Renovatiejaar 1987 Aantal woningen Voor renovatie: 63, na renovatie: 33 Straat Adrianastraat, Kogelvangerstraat Speciaal programma gevelrestauratie en binnenhofje Ontwerpbureau Pieter Weeda b.v. Architect Pieter Weeda en Paul van der Weijden Opdrachtgever Stichting Volkswoningen

[!] Renovatie heeft op dit kavel geleid tot een reductie van bijna de helft van het aantal woningen.

Bron | Het Oude Westen , Laboratorium van de stadsvernieuwing, Uitgeverij 010, Rotterdam 1993

1.25 | VOORRANG VOOR WIJKBEWONERS

Ondanks de verdunning die in ieder geval bij de renovatieprojecten plaatsvond tijdens de stadsvernieuwing, werden bestaande bewoners WEL op de eerste plaats gezet als het gaat om herhuisvesting. dat gebeurt nu uitdrukkelijk niet en geen bewoner heeft recht op een terugkeerregeling. Daarmee slaat de huidige woonvisie een totaal andere weg in, een weg die minder sociaal is. Het gemeentelijk beleid lijkt er ook op uit om doelbewust nieuwkomers juist een voorrangspositie te geven om hun ‘balans in de stad’ te kunnen bereiken.

Bron | http://aktiegroepoudewesten.nl/assets/uploads/2014/12/1984_04_01_Buurtkrant.pdf

1.25 | DRIELUIK VERHAAL VAN ROTTERDAM

Rotterdam heeft een lange historie die feitelijk start in de 12e eeuw, toen er een nederzetting op een afdamming van de Rotte aan de zeedijk werd gebouwd. Later in 1340 kreeg de stad stadsrechten waarbij een formele status bevochten was om in 1360 stadsmuren te kunnen bouwen. De stad liep nog ver achter op steden als Utrecht, Delft, Amsterdam, Leiden en Dordrecht. Die groeide en veranderde in drie grote stappen, ook de wijze van woningbouw plegen. In 1872 vond de eerste grote verandering voor Rotterdam plaats, de aanleg van de Nieuwe Waterweg door ingenieur Pieter Caland. De stad was voorheen al een belangrijke haven maar onbetrouwbaar door de verzanding bij de riviermond, waardoor een lange omweg naar zee via het Haringvliet noodzakelijk was. De vernieuwingen en de industrialisatie brachten de ontwikkeling van de stad in een stroomversnelling en zorgde voor een onstuimige vraag naar havenarbeiders die op Zuid veelal uit Zeeland en Noord-Brabant kwamen. Overal in de stad werden op steenworp afstand van de havens wooncomplexen gebouwd in compacte woonvorm binnen gesloten bouwblokken die uit beneden-bovenwoningen bestonden. Oorspronkelijk compacte rug-aan-rugwoningen, die later door de Woningwet voor voldoende daglicht en ventilatiemogelijkheden verboden werden. Het modernisme en de wederopbouw na het bombardement zorgden voor een grote invloed op de stad. Men zag de stad als machine en dus als pragmatisch orgaan. Al voor de oorlog werd er getekend aan een nieuw centrum, waarbij functiescheiding centraal stond. Dit was deels een reactie op onhygiënische toestanden in wijken waarbij slachtbedrijven en zware industrie midden in de stad stonden naast woningen. De functiescheiding werd streng van leer en

daardoor ontstonden wijken als Blijdorp die sec voor wonen waren bedoeld en het centrum dat in Plan van der Traa enkel bedoeld was als administratieve kantoorfunctie. Door automatisering van de haven zien we een trend van verminderde arbeidsintensiviteit, waarbij praktisch geschoolde inwoners per direct van sociale vangnetten afhankelijk zijn geworden. Door de grote arbeidersklasse wordt er in de stadsvernieuwing ingezet op nieuwe woonvormen van sociale huurwoningen. Suburbanisatie speelde een grote rol en de trek uit de stad werd iets voor mensen die het zich konden veroorloven. Momenteel zien we een nieuwe economische energie in de stad die zich richt op andere sectoren, zoals medical cluster, offshore sustainability, architecture, water management en food etc. Hoewel de sociaaleconomische binding en de activiteiten zich steeds meer van de stad terugtrekken, presenteert ze zich als een no-nonsense stad met gedurfde architectuur, hoogbouw en als stedelijk laboratorium. Daarnaast is de stad door diverse inspanningen over een kantelpunt gekomen en populairder geworden, waardoor internationale studenten en ook gezinnen Rotterdam kiezen als woonbestemming maar ook het aantal bezoekers enorm is gestegen. Dat is goed voor de kwaliteit en aanbod van stedelijke voorzieningen. Echter wordt deze vraag naar gezinswoningen gebaseerd op prognoses uit het verleden en op traditionele woonvormen die suburbaan te noemen zijn. In een verdichtende stad gericht op de toekomst zou het goed zijn als de oplossingen buiten bestaande kaders worden gevonden en er meer experiment zou worden toegelaten, met voorbeelden uit het buitenland om van te leren. Rotterdam heeft zijn iconen goed op orde, maar de stad als basis blijft hierin achter. Met de komende bouwhausse liggen er kansen om het roer om te gooien. 77

1.26 | WONINGAANBOD IN CIJFERS

Deze vergelijking laat zien welke verschillen er zijn te vinden tissen de verschillende periodes. De ltrend is een steeds verder verdunning. De Woonvisie heeft dit niet zozeer als doel op zich, maar zal door de strategie voorzetten op zelfde voet leiden tot een suburbaan woonmilieu. De huidige woningvoorraad is 4.411 (2016).

Vooroorlogs weefsel 97 woningen per hectare 5640 woningen Toelichting: Speculanten bouwden het vastgoed destijds zonder regelgeving. Na de oorlog en net voor de stadsvernieuwing waren er bijna 6000 woningen. Met de schaarste na de oorlog was de woningbezetting waarschijnlijk ook nog hoog. Stadsvernieuwing 65 woningen per hectare 4400 woningen Toelichting: 3700 woningen was de kritieke ondergrens om wijkvoorzieningen te kunnen dragen. Uiteindelijk kwam het peil op 4500 woningen te liggen na de Stadsvernieuwing. Hiervan zijn er 2600 van de periode hierboven gesloopt, bijna de helft dus. Woonvisie 2030 30 woningen per hectare 1710 woningen is de verdunningspotentie Toelichting: Alle nieuwbouw telt woningbouw met 30 woningen per hectare, met als enig doel het creeren van ‘balans’ in de stadswijken. Lees: suburbane woonvormen iom gezinnen vast te houden, ongeacht urbane context.

Cijfers over de Stadsvernieuwing, Stedebouw & Volkshuisvesting, katern 10 oktober 1981

Huidige situatie 4 - 5 lagen Stedelijke gestapelde wooneenheden

Beoogde situatie Gemeente Rotterdam 2 lagen + kap Grondgebonden gezinswoningen

Een stadswoongebouw 3 - 4 wooneenheden Mogelijk gemengd programma

Een grondgebonden gezinswoning 1 wooneenheid Enkel woonbestemming

Oplossing om dichtheid te behouden in wijk: Stapelen van gezinswoningen? [Prijsvraag Gemeente Rotterdam]

Niet alleen dichtheid als uitgangspunt Ook diversiteit van woningen voor diverse bevolking [Uitgangspunt afstuderen]

1.27 | MAATSCHAPPELIJKE RELEVANTIE

Te veel goedkope sociale huurwoningen geconcentreerd bij elkaar. ‘Te’ is nooit goed, zo heb ik van mij ouders geleerd, wat dat betreft heeft verantwoordelijk wethouder Schneider van Stedelijke Ontwikkeling en Integratie gelijk. De ‘balans’ moet terugkomen in de stad, met dito inwoners en daarmee een diversiteit aan woontypologieën. Want hoe meer woonwensen, hoe meer woontypologieën, zouden we denken. Verschil met mijn ontwerpend onderzoek is dat ik op zoek ga naar een mogelijkheid om bestaande bewoners te laten terugkeren, woon-carrière te maken en me op meer doelgroepen focus dan enkel de door de gemeente zo gewaardeerde hoogopgeleide gezinnen. Een goed functionerende stad bestaat niet uit enkel deze doelgroep, dus zal er geen focus moeten zijn op een doelgroep maar naar het functioneren van het geheel, de stedelijke samenleving. Daarbij zijn inwoners die gebruik maken van de sociale huursector niet te vangen in één afgebakende groep, waarbij het moeilijk hard te maken is waarom de betaalbare basis zou moeten verkleinen, juist wanneer de stad in trek raakt in zijn algemeenheid. De strategie is al eerder in Crooswijk uitgevoerd. De fysieke en sociale wijk is verdwenen. Waar de mensen naartoe zijn gegaan is het onderzoeken waard. Blijft over waarom het nodig was om een gehele wijk van de kaart te vegen en een ‘Nieuw Crooswijk’ hiervoor in de plaats te zetten, met een enorme tussentijd dat het gebied er braak bij lag.

1.28 | CENTRA IN CIJFERS

Binnen Nederland kennen we grote verschillen binnen de opbouw van steden. Met een vergelijkend onderzoek tussen de centra van de drie grootste steden wordt getoond waarin Rotterdam en het Oude Westen specifiek opvalt. Vergeleken met het totaal aantal inwoners als tweede stad van het land, heeft Rotterdam zowel in absolute grootte van oppervlak en aantal inwoners de kleinste afmetingen, maar ook de dichtheden en en het percentage dat woonachtig is in het centrum, ligt achter. Op het geheel van de gemeente valt het op dat maar 4,9% van de Rotterdammers in het centrum woont, versus 10,2% in Amsterdam en 19,2% in Den Haag. Ook de dichtheden in het centrum zijn van verschillende omvang. Het Oude Westen in Rotterdam is meteen de meest dichtbevolkte wijk van Rotterdam en het Centrum: 16.525 inwoners per vierkante kilometer. De centrumwijk de Jordaan is met 23.135 inw p/km2 de dichtstbewoonde wijk in het centrum van Amsterdam, maar niet de dichtstbewoonde van Amsterdam. Met 21.656 inw p/km is de Schilderswijk de dichtsbewoonde centrumbuurt van Den Haag. Conclusie Het Rotterdamse Centrum is op bijna elk vlak ondergeschikt aan de andere steden wat betreft wonen. Het is dan ook belangrijk om te leren van klassieke historische steden die van oudsher een gebalanceerde verhouding hadden tussen wonen en werken, welke nu ook van belang zijn bij de kwaliteit van de gemengde stad. Voor de oorlog woonden er ruim 80.000 mensen in het centrum.

AMSTERDAM arbeidsplaatsen inwoners verhouding +/-

84.000 80.000 1:1

cijfers

2009

ROTTERDAM

arbeidsplaatsen inwoners verhouding +/-

88.000 28.300 1:3

cijfers

2009

1.29 | WONEN EN WERKEN

In vergelijking met organisch gegroeide binnensteden, waar Rotterdam voor de oorlog ook toe behoorde, valt op dat de verhouding tussen het aantal inwoners en de werkgelegenheid in arbeidplaatsen in balans is met een verhouding van grofweg 1:1. Als voorbeeld het centrum Amsterdam met een intacte historische kern. Hier werken 84.000 mensen tegenogev 80.000 inwoners. In Rotterdam is dit anders met 88.000 arbeidsplaatsen en sinds kort meer dan 30.000, dat een totaal andere balans geeft met 1:3. De cijfers dateren uit 2009, bij uitgifte van de Stadsvisie. De natuurlijke onbalans resulteert uit het modernistische denken van vorige eeuw, waarin werd uitgegaan van het centrum van de stad als ‘werkeiland’ als product van de ultieme functiescheiding. Wonen zou in de wijken rondom het centrum moeten geschieden met het automobiel als vervoersmiddel. Momenteel verwachten we meer van een centrum dan slechts de rol als werkeiland. Het concept van de CityLounge speelt bijvoorbeeld in op de verblijfskwaliteit en er wordt ingezet op het toevoeggen van woningen in het centrum. In de Stadsvisie 2030 wordt uitgegeaan van verdichting van het centrum en hier horen meer inwoners bij. Als dat in een zelfde evenwicht als de huidige werkgelegenheid wordt teruggebracht, een natuurlijke balans, dan zou het groei van 60.000 inwoners binnen het Rotterdamse centrum betekenen. Ook het dichtbebouwde Oude Westen zou hiervan een deel van deze groei kunnen faciliteren.

Stadsvisie Gemeente Rotterdam, 2009

1.30 | DEMOGRAFIE 2009-2016

Opvallende cijfers wat betreft de bevolkingscijfers van het oude Westen, afgezet tegen het centrum en de stad in zijn geheel. We zien dat de stad in de periode van 20092015 de bevolking met 6,3% is gestegen van 587.161 inwoners naar 623.956. Het Centrum van de stad groeide nog harder met 9,2% [!] van 29.421 naar 32.125 inwoners. Ondanks de groei van het aantal inwoners van bijna 10% is het Oude Westen in dezelfde periode 2009-2015 gekrompen met 2,3% van 9.567 inwoners naar 9.356. De groei werd dus volledig opgevangen door de rest van het centrum. Conclusie De ruimtelijke ingrepen van afgelopen periode hebben consequenties voor de demografie in de wijk. Vooral de sloop-nieuwbouw van andersoortige typologieen en doelgroepen zorgt voor een gestage krimp in de wijk.

(l.b.) Demografische ontwikkeling van gemeente Rotterdam en het Centrum, met 2009 als 100% (l.o.) Demografische ontwikkeling van Centrum en Oude Westen specifiek, met 2009 als 100%

1.31 | CONCLUSIE

2.0 | STADSBUURTEN WERELDWIJD

Sunset District | San Francisco Doemscenario verdunning

Upper East Side | New York Zelfde structuurschaal

Jordaan | Amsterdam Heldere blokken en hierarchie

Oude Westen | Rotterdam Grote diversiteit typen blokken

Prenzlauerberg | Berlin Overgangszones publiek-privaat

La Barceloneta | Barcelona Smalle bloktypologie

Soho | London Rol als uitgaansdistrictienin

Schinkelzone I | Amsterdam Hoge dichtheid met 4 bouwlagen

Schinkelzone II | Amsterdam Langwerpige bouwblokken

Eixample | Barcelona Flexibiliteit van bouwblokken

18e Arrondissement | Parijs Ultieme dichtheid van bouwblok

Nob Hill | San Francisco Voorzieningenpatroon blokken

De Pijp | Amsterdam Langwerpige bouwblokken

Ginza | Tokyo Concentratie van voorzieningen

Yaletown | Vancouver Laagbouw en hoogbouw

de Bijlmer | Amsterdam Hoogbouw met lage dichtheid

Greenwich Village | New York Organische bouwstructuur

Chukagai | Yokohama Chinese buurt in de stad

2.1 | VOORBEELDEN

Met het onderzoek naar diverse stukken aangename stad wil ik condities destilleren die ik kan gebruiken voor het ontwerpend onderzoek in het Oude Westen. Dichtheid, diversiteit en vitale openbare ruimte zijn kernpunten voor het onderzoek. Deze drie condities worden gekoppeld aan de structuur, aantal inwoners per vierkante kilometer en voorzieningenpatronen in de stadswijken. Dit onderzoek is in samenwerking gedaan met collega afstudeerder Jerryt Krombeen, student stedenbouw aan de Amsterdamse Academie van Bouwkunst. Een selectie van de voor het Oude Westen geselecteerde te vergelijken stadsbuurten : 1 Sunset District San Francisco Verenigde Staten

10 Barcelona

Eixample Spanje

2 Upper East Side New York Verenigde Staten

11 Paris

18e Arondissement Verenigd Koninkrijk

3 de Jordaan Amsterdam Nederland

12 San Francisco

Nob Hill Verenigde Staten

4 Oude Westen Rotterdam Nederland

13 Amsterdam

de Pijp Nederland

5 Winsviertel Berlijn Duitsland

14 Vancouver

Yaletown Canada

6 La Barceloneta Barcelona Spanje

15 New York

Greenwich Village Verenigde Staten

7 Soho Londen Verenigd Koninkrijk

16 Tokyo

Ginza Japan

8 Schinkelzonde 1 Amsterdam Nederland

17 Amsterdam

de Bijlmer Nederland

9 Schinkelzonde 2 Amsterdam Nederland

18 Yokohama

Chukagai Japan 93

Sunset District | San Francisco

Upper East Side | New York

De Jordaan | Amsterdam

Oude Westen | Rotterdam

Winsviertel | Berlin

La Barceloneta | Barcelona

Soho | London

Schinkelzone 1 | Amsterdam

Schinkelzone 2 | Amsterdam

Eixample | Barcelona

18e Arrondisement | Paris

Nob Hill | San Francisco

De Pijp | Amsterdam

Yaletown | Vancouver

Greenwich Village | New York

Ginza | Tokyo

De Bijlmer | Amsterdam

Chukagai | Yokohama

2.2 | VERGELIJKEND ONDERZOEK

De verschillende buurten zijn onderzocht op fysieke kenmerken in relatie met kengetallen van de buurten. De stadsbuurten zijn voorbeeldig door hun iconische imago, meestal positief, soms veelbesproken. Door verbanden van zachte factoren te combineren met harde cijfers kunnen uitspraken worden gedaan op verschillende facetten van wat stadsbuurten aantrekkelijk maakt.

Ground Space Index [FSI]

Floor Space Index [FSI]

Groundfloor Non-residential Index [GNI]

2.3 | GSI, FSI & GNI

GSI = Ground Space Index Deze index bepaalt hoeveel oppervlak van de wijk werkelijk is bebouwd. Dit zegt nog niets over de beschikbare hoeveelheid publieke ruimte, maar wel over de som van alle grondplattegronden van gebouwen. Een GSI van 0,5 betekent in de praktijk dat 50% van het beschikbare land is bebouwd. FSI = Floor Space Index Deze index vertelt met welke factor de bebouwde aantal vierkante meters bruto vloer oppervlak het gemeten plangebied overstijgt. GNI = Groundfloor Nonresidential Index Het GNI wordt berekend met het doel om een een inzicht te krijgen van het kwantitatief voorzieningenniveau in een stadsbuurt. Daarbij worden hotels, woningen, kantoren, zorginstellingen en scholen niet meegerekend, deze vormen samen de ‘leeffactor’ in de wijken. Zo worden de servicevoorzieningen onderscheiden. Het GNI kan niet boven de 1 uitkomen, want 1 staat voor 100% van het plint-oppervlak.

Area: 6.051 m2 Bebouwd: 4.795 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.79 FSI: 2.43

Oude Westen, Rotterdam BLOK 68/240m x 17/75m 1.156/ 18.000 m2 = 0,12/ Oude1,80ha Westen, Rotterdam STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 9m BLOK 68/240m x 17/75m 1.156/ 18.000 m2 = 0,12/ 1,80ha Area: 5.140 m2 Schaal 1 : 5 000 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 9m Bebouwd: 3.978 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.77 FSI: 2.43

Area: 6.051 m2 Oude Westen, Rotterdam Oude Westen, Rotterdam Bebouwd: 4.795 m2 BLOK 68/240m x 17/75m 1.156/ 18.000 m2 = 0,12/ 1,80ha Area: 5.140 m2 Area: 6.051 m2 STRAAT 9m 18.000 m2 = Gemiddelde bouwhoogte:Bebouwd: 5 lagen3.978 m2 BLOK[stadstraat, 68/240mwoonstraat] x 17/75m30m, 1.156/ Bebouwd: 4.795 m2 GSI: 0.79 Area: 5.140 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 9m Bebouwd: 3.978 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI:m2 0.77 FSI: 2.43 FSI: 2.43 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.79 FSI: 2.43 GSI: 0.77 FSI: 2.43

A3 1:500

Area: 6.051 m2 Bebouwd: 4.795 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.79 FSI: 2.43

Gemiddeld bouwlagen Bebouwd

Niet wonen m2 GNI begane Dichtheid per grond GSI Gemiddeld km2 bouwlagen 1.76 14. 610 m2 0,18

oppervlakte 4

83. 114 m2

A3 1:500

FSI

Gemeten 16.229 Bebouwd oppervlakte oppervlakte 189.000 m2

83. 114 m2

Dichtheid per 0,44 4

GSI

km2

16.229

0,44

FSI Gemiddeld 1.76 bouwlagen 4

A3 1:5

Niet wonen m2 GNI begane grond FSI 14. 1.76

610Niet m2wonen m2 begane grond 14. 610 m2

0,12/ 1,80ha

GNI 0,18 0,18

2.4.1 | OUDE WESTEN | ROTTERDAM

Het Oude Westen wordt getypeerd door een blokkenstructuur zonder helder orthogonaal grid door de organische ontwikkeling van het onderliggende landschap. De voorzieningen concentreren zich langs radialen van en naar het centrum langs stadsstraten. Sporadisch zijn in binnen de wijk aan de dwarsstraten ook diverse voorzieningen te vinden.

168.1 168.1

168.1

61.761.7

61.7 61.7

61.7

Area: 10.260 m2 Area: Area: Area: Area: 10.260 10.260 10.260 10.260 m2 m2 m2 m2 Bebouwd: 6.293 m2 Bebouwd: Bebouwd: Bebouwd: Bebouwd: 6.293 6.293 6.293 6.293 m2 m2 m2 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 2 lagen Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde bouwhoogte: bouwhoogte: bouwhoogte: bouwhoogte: 22 lagen lagen 22 lagen lagen GSI: 0.61 GSI: GSI: 0.61 GSI: GSI: 0.61 0.61 0.61 FSI: 1.23 FSI: FSI: 1.23 FSI: FSI: 1.23 1.23 1.23

Sunset District, San Francisco BLOK 180m x 78m = 14.040m2 = 1,40ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 34m, 16m

gebied

Area: 440.000 m2 Gemiddelde straatprofiel: straat 18-25m, avenue 24-27m Bebouwd: 134.858 m2 Gemiddelde afstand tussenstraten: Sunset District, San Francisco Sunset District, Gemiddelde bouwhoogte: 2 lagenSan Francisco BLOK 180m x 78m = 14.040m2 = 1,40ha GSI: 0.31 BLOK 180m x 78m = 14.040m2 = 1,40ha gebied FSI: 0,61 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 34m,[stadstraat, 16m STRAAT woonstraat] 34m, 16m

Schaal

1 : 5 000

Gemiddelde straatprofiel: straat 18-25m, avenue 24-27m straat 18-25m, avenue 24-27m Area: 440.000 m2 Gemiddelde straatprofiel: 168.1 Sunset District, San Francisco m2 Gemiddelde afstand tussenstraten: Bebouwd: 134.858 m2 Gemiddelde afstand tussenstraten: oogte: 2 lagen BLOK 180m San x 78m = 14.040m2 = 1,40ha Gemiddelde bouwhoogte: 2 lagen Sunset District, Francisco Sunset Sunset Sunset Sunset District, District, District, District, San San Francisco San San Francisco Francisco Francisco gebied GSI: 0.31 BLOK 180m x 78m = 14.040m2 = 1,40ha BLOK BLOK BLOK BLOK 180m 180m 180m 180m x x78m 78m xx 78m = 78m =14.040m2 14.040m2 == 14.040m2 14.040m2 = =1,40ha 1,40ha == 1,40ha 1,40ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 34m, 16m ebied bied gebied gebied gebied FSI: 0,61 STRAAT STRAAT [stadstraat, STRAAT STRAAT STRAAT [stadstraat, [stadstraat, [stadstraat, [stadstraat, woonstraat] woonstraat] woonstraat] woonstraat] 34m, 34m, 34m, 34m, 16m 16m 16m 16m woonstraat] 34m, 16m Area: 440.000 m2 Gemiddelde Gemiddelde straatprofiel: straat 18-25m, avenue 24-27m Area: 440.000 m2 a: ea: Area: Area: 440.000 440.000 440.000 440.000 m2 m2 m2 m2 Gemiddelde straatprofiel: straat 18-25m, avenue 24-27m Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde straatprofiel: straatprofiel: straatprofiel: straatprofiel: straat straat straat straat 18-25m, 18-25m, 18-25m, 18-25m, avenue avenue avenue avenue 24-27m 24-27m 24-27m 24-27m 61.7 Bebouwd: 134.858 m2 Gemiddelde afstand tussenstraten: Bebouwd: 134.858 m2 ebouwd: ouwd: Bebouwd: Bebouwd: 134.858 134.858 134.858 134.858 m2 m2 m2 m2 Gemiddelde afstand tussenstraten: Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde afstand afstand afstand afstand tussenstraten: tussenstraten: tussenstraten: tussenstraten: 168.1 Gemiddelde bouwhoogte: 2 lagen middelde emiddelde Gemiddelde Gemiddelde bouwhoogte: bouwhoogte: bouwhoogte: bouwhoogte: 22 lagen lagen 22 lagen lagen Gemiddelde bouwhoogte: 2 lagen GSI: 0.31 SI: : 0.31 GSI: GSI: 0.31 0.31 0.31 GSI: 0.31 FSI: 0,61 SI: 0,61 FSI: FSI: 0,61 0,61 0,61 FSI: 0,61 Area: 10.260 m2 Bebouwd: 6.293 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 2 lagen 7 61.7 168.1 GSI: 0.61 FSI: 1.23

San Fransisco Sunset District ransisco San Fransisco San San Fransisco Fransisco Fransisco San Fransisco tSan District Sunset District San Fransisco Sunset Sunset Sunset District District District Sunset District Sunset District Gemeten Bebouwd Dichtheid per GSI 168.1 168.1

168.1 168.1

61.761.7

168.1

61.7 61.7

61.7

0.260 m2 Area: 10.260 m2 wd: 6.293 m2 Bebouwd: 6.293 m2 61.7 Area: 10.260 m2 Area: Area: Area: Area: 10.260 10.260 10.260 10.260 m2 m2 m2 m2 delde bouwhoogte: 2m2 lagen Gemiddelde 2 lagen Bebouwd:bouwhoogte: 6.293 m2 Bebouwd: Bebouwd: Bebouwd: Bebouwd: 6.293 6.293 6.293 6.293 m2 m2 m2 61 GSI: 0.61 Gemiddelde bouwhoogte: 2 lagen Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde Gemiddelde bouwhoogte: bouwhoogte: bouwhoogte: bouwhoogte: 22 lagen lagen 22 lagen lagen GSI: 0.61 GSI: GSI: 0.61 GSI: GSI: 0.61 0.61 0.61 3 FSI: 1.23 FSI: 1.23 FSI: FSI: 1.23 FSI: FSI: 1.23 1.23 1.23 oppervlakte km2 Area: 10.260 m2oppervlakte Bebouwd: 6.293 m2 Sunset District 440.000 134. 858 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 2 lagenm2 GSI: 0.61 Gemeten Bebouwd Dichtheid per FSI GSI Gemiddeld FSI ten ten Bebouwd Bebouwd Bebouwd Bebouwd Dichtheid Dichtheid Dichtheid Dichtheid per per per GSI GSIGSI GSI Gemiddeld Gemiddeld Gemiddeld Gemiddeld FSI FSI FSI Niet Niet wonen Niet Niet wonen wonen wonen m2 m2m2 m2 GNI GNI GNI GNI FSI:per 1.23

Gemiddeld bouwlagen

FSI

5.709

0.31

Niet wonen m2 GNI begane grond 2

A3 A3 A3 1:500 1:500 1:500A3 1:500 A3 1:500

Niet wonen m2 GNI

wd Dichtheid per Niet wonen m2 begane GNI Bebouwd Dichtheid per FSIGSI Gemiddeld FSI grond Niet wonen m2 GNI oppervlakte oppervlakteGemiddeld km2 bouwlagen kte vlakte evlakteGemeten oppervlakte oppervlakte oppervlakte oppervlakte km2 km2 km2 km2 GSI bouwlagen bouwlagen bouwlagen bouwlagen begane begane begane begane grond grond grond grond akte km2 bouwlagen begane grond oppervlakte oppervlakte km2 begane grondm2 Sunset 440.000 m2 134. 858 m2 0.31 10.029 210.029 et istrict trict t District District 440.000 440.000 440.000 440.000 m2 m2District m2 m2 134. 134. 858 134. 134. 858m2 858 858 m2m2 m2 5.709 5.709 5.709 5.709 0.31 0.310.31 0.312 2 5.709 22 bouwlagen 0,61 0,610,61 0,61 10.029 10.029 m2 m2m2 m2 0,61 0,07 0,070,07 0,0710.029

440.000 m2 District 134. 858 m2 440.000 m2 5.709 134. 858 m2 0.31 Sunset Gemeten 100 oppervlakte Sunset District

Bebouwd oppervlakte

Dichtheid per km2

440.000 m2

GSI

134. 858 m2

5.709 Gemiddeld bouwlagen 5.709

0,61

0,61 0.31 10.029 2 m2 FSI 0.31

0,07 0,61

0,07

10.029 m2

Niet wonen m2 GNI begane grond 2

0,61

10.029 m2

2.4.2 | SUNSET DISTRICT | SAN FRANCISCO

Sunset District is gelegen aan de westzijde aan de Grote Oceaan en vormt een ruim opgezette stadswijk van San Francisco. Hier is een rationeel grid uitgerold met een suburbaan woonmilieu van gemiddeld 2 bouwlagen. de buurt kent een lage dichtheid, bijna 3 keer lager dan Oude Westen, zien we ook een lager voorzieningenaanbod terug binnen de wijk. Sunset District is hiermee een signaal of de ingezette ‘ontdichting’ van het stedelijke woonmilieu wel een gewenste ontwikkeling is, als dit de neveneffecten zijn en een verslechterde wijkeconomie kan betekenen.

101

FSI: 12.2 60.2

189.4

Area: 11.255 m2 Bebouwd: 8.050 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 17 lagen GSI: 0.72 FSI: 12.2

Upper East Side, NYC Upper130/185m East Side,xNYC BLOK 60m = 7.800/11,100m2 = 0,78/1,11ha BLOK 130/185m x 60m = 7.800/11,100m2 = 0,78/1,11ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 24m, 17m Area: 11.014 m2 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 24m, 17m Schaal 1 : 5 000 Area: 11.014 m2m2 Bebouwd: 8.997 Upper East Side, NYC

YC BLOK 130/185m x 60m = 7.800/11,100m2 = 0,78/1,11ha = 7.800/11,100m2 = woonstraat] 0,78/1,11ha =0m 0,78/1,11ha STRAAT [stadstraat, 24m, 17m , woonstraat] 24m, 17m m

Bebouwd: 8.997 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 17 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 17 lagen GSI: 0.82 Area: 11.014 m2 GSI:13.89 0.82 FSI: Bebouwd: 8.997 m2 Area: 11.014 m2 Area: 11.014 m2 FSI: 13.89 Gemiddelde bouwhoogte: 17 lagen Bebouwd: 8.997 GSI:m2 0.82 Bebouwd: 8.997 m2 FSI: 13.89 Gemiddelde 17 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 17 lagen bouwhoogte: 59.5 GSI: 0.82 GSI: 0.82 59.5 FSI: 13.89 FSI: 13.89 59.5

60.2 59.5

60.2

189.4

189.4 189.4

189.4

Area: 11.255 m2 Bebouwd: 8.050 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 17 lagen Area: 11.255 m2 GSI: 0.72 Area: 11.255 m2m2 Bebouwd: 8.050 FSI: 12.2

Bebouwd: 8.050 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 17 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 17 lagen GSI: 0.72 GSI:12.2 0.72 FSI: FSI: 12.2

Area: 11.255 m2 11.255 m2 Bebouwd Dichtheid per GSI Bebouwd: 8.050 m2 uwd: 8.050 m2 Gemeten oppervlakte oppervlakte km2 Gemiddelde ddelde bouwhoogte: 17 lagen bouwhoogte: 17 lagen GSI:m2 0.72212. 568 m2 0.72 East Side 440.000 46.000 0.48 FSI: 12.2 2.2

uurt uurt

A3 1:500

Gemeten Bebouwd Gemeten Bebouwd oppervlakte oppervlakte 102 oppervlakte oppervlakte pper East Side 440.000 m2 212. 568 m2 pper Bebouwd East Side 440.000 m2 212. 568 m2 per GSI Dichtheid per GSI Dichtheid Gemiddeld FSI

Gemiddeld bouwlagen

FSI

8.21

Niet wonen m2 begane grond

A3 1:500 92.212 m2

Dichtheid per Dichtheid per km2 km2 46.000 46.000 Gemiddeld FSI Niet wonen m2

GSI GSI

A GNI

A3 1:500 0,43

Gemiddeld FSI Gemiddeld FSI bouwlagen bouwlagen 0.48 22 8.21 0.48 22 m2 8.21 Niet wonen GNI GNI

Niet wonen m2 Niet wonen m2 begane grond begane grond 92.212 m2 92.212 m2

2.4.3 | UPPER EAST SIDE | NEW YORK

Upper East Side is een populaire woonlocatie op Manhattan in New York. De ligging vlakbij Midtown en Central Park zorgt voor een aangename dichtheid aan voorzieningen met werklocaties binnen handbereik, alsmede de recreatieve voorzieningen als het park en de oevers van de East River. Binnen de stadswijk, ook met het bekende Manhattan Grid, wordt de hierarchie tussen verbindingen bepaald tussen ‘streets’ en ‘avenues’. De avenues zijn te vergelijken met de stadstraten in het Oude Westen. Deze hebben voornamelijk een verkeerskundige rol van het verbinden van de verschilende kernen op Manhattan. Aan deze verbindingen zitten dan ook de meeste voorzieningen. De streets zijn te vergelijken met de dwarsstraten die eerder het bestemmingsverkeer dienen. Het grid oogt rigide maar levert juist enorme vrijheid in ontwikkeling en de hoge dichtheid maakt een hoge GNI-waarde mogelijk.

103

152.9

39.4

Amsterdam Jordaan

Jordaan, Amsterdam BLOK 132m x 46m = 6.072m2 = 0,61ha gebied[Gracht, woonstraat] 31m, 7m STRAAT Schaal 1 : 5 000

Area: 150.000 m2 Bebouwd: 72.863 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Jordaan, Amsterdam GSI: 0.49 Jordaan, Amsterdam FSI: 2.43= 6.072m2 = 0,61ha BLOK 132m x 46m

Area: 5.948 m2 Bebouwd: 4.580 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.77 FSI: 3.85

Gemiddelde straatprofiel: 9m Hoofdstraat/ voormalige gracht: 33m Prinsengracht: 54m

BLOK 132m x 46m = 6.072m2152.9 = 0,61ha gebied 39.4 STRAAT [Gracht, woonstraat] 31m, 7m gebied STRAAT [Gracht, woonstraat] 31m, 7m

Area: 150.000 m2 Gemiddelde straatprofiel: 9m Area: 150.000 m2 Gemiddeldevoormalige straatprofiel: 9m 33m Bebouwd: 72.863 m2 Hoofdstraat/ gracht: Bebouwd: 72.863 m2 Hoofdstraat/ voormalige gracht: 33m Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Prinsengracht: 54m Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Prinsengracht: 54m GSI: 0.49 GSI: 0.49 FSI: 2.43 Jordaan, Amsterdam Area: 5.948 m2 FSI: 2.43 152.9 39.4 BLOK 132m x 46m = 6.072m2 = 0,61ha Bebouwd: 4.580 m2 152.9 39.4 gebied STRAAT [Gracht,5woonstraat] 31m, 7m Gemiddelde bouwhoogte: lagen GSI: 0.77 Area: 150.000 m2 Gemiddelde straatprofiel: 9m FSI: 3.85 Bebouwd: 72.863 m2

Amsterdam Jordaan

Amsterdam Amsterdam sterdam Jordaan Jordaan daan

dam rdam nn

ebouwd pervlakte

. 863 m2

Hoofdstraat/ voormalige gracht: 33m Prinsengracht: 54m

Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.49 FSI: 2.43 152.9

Area: 5.948 m2 Area: 5.948 m2m2 Bebouwd: 4.580 Bebouwd: 4.580 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.77 GSI: 0.77 FSI: 3.85 FSI: 3.85 Area: 5.948 m2 39.4

Amsterdam Jordaan

Bebouwd: 4.580 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.77 FSI: 3.85

Amsterdam Dichtheid per GSI Gemiddeld Jordaan km2 bouwlagen 23.135

0.49

Dichtheid per GSIBebouwdGemiddeld FSI Gemeten Dichtheid per Dichtheid per GSI Gemiddeld FSI oppervlakte oppervlakte km2 km2 bouwlagen km2 150.000 m2 72. 863 m2bouwlagen 23.135 23.135 0.49 5 2.43 23.135 0.49 5 2.43

104

GSI 0.49

FSI

Niet wonen m2 begane grond

GNI

2.43

18.796 m2

0,26

Niet wonen FSI m2 Gemiddeld Niet wonen bouwlagen begane grondm2 begane grond 5 2.43 18.796 m2 18.796 m2

A3 A31:500 1:500

A3 1:50

GNI Niet wonen m2 GNI grond begane

GNI

18.796 m2

0,26

0,26 0,26

2.4.4 | JORDAAN | AMSTERDAM

De Jordaan aan de westzijde van Amsterdam kent een heldere blokkenstructuur, gevormd op het oude landschap, zoals dat bij het Oude Westen is gegaan. Net als het Oude Westen is de Jordaan voornamelijk een woonwijk met hoge dichtheid. Groot verschil is de aanwezigheid van water door grachten in de wijk, Rotterdam-west kent van noord naar zuid slechts een aantal singels die lommerrijk zijn aangelegd. De straten met de voorzieningen liggen haaks op de grachten, maar hebben niet een breder straatprofiel. Met een hogere dichtheid is ook het voorzieningenniveau een stuk hoger. Met 5 bouwlagen gemiddeld zou het Oude Westen al een hoger voorzieningenniveau kunnen bereiken.

105

Winsviertel, Berlijn Winsviertel, Berlijn

Prenzlauer Berg BRL BLOK 145m x 120m = 17.400m2 = 1,74ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 45m, 18m Schaal 1 : 5 000 renzlauer Berg BRL LOK 145m x 120m = 17.400m2 = 1,74ha TRAAT [stadstraat, woonstraat] 45m, 18mm2 Area: 30.757

Bebouwd: 18.398 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.60 FSI: 2.43 Area: Area:150.000 30.757 m2 m2 Area: 30.757 m2 Bebouwd: Bebouwd:68.430 18.398m2 m2 Bebouwd: 18.398 m2 Gemiddelde Gemiddelde bouwhoogte: lagen Gemiddeldebouwhoogte: bouwhoogte:5 5 5lagen lagen GSI: GSI:0.46 0.60 Prenzlauer PrenzlauerBerg BergBRL BRL GSI: 0.60 FSI: 2.43 FSI: 2.43 BLOK BLOK145m 145mxx120m 120m==17.400m2 17.400m2==1,74ha 1,74ha FSI: 2.43 ea: 150.000 m2 ea: 150.000 m2 STRAAT STRAAT[stadstraat, [stadstraat,woonstraat] woonstraat]45m, 45m,18m 18m bouwd: 68.430 m2 bouwd: 68.430 m2 emiddelde bouwhoogte: bouwhoogte: 5 5 lagen lagen emiddelde SI: SI: 0.46 0.46 I: 2.43 2.43 I: Area: Area:30.757 30.757m2 m2

Winsviertel, Winsviertel, Berlijn Berlijn

A3 1:50

Bebouwd: Bebouwd:18.398 18.398m2 m2 Gemiddelde Gemiddeldebouwhoogte: bouwhoogte:55lagen lagen GSI: GSI:0.60 0.60 FSI: 2.43 FSI: 2.43 Area: Area:150.000 150.000m2 m2 Bebouwd: Bebouwd:68.430 68.430m2 m2 Gemiddelde Gemiddeldebouwhoogte: bouwhoogte:55lagen lagen GSI: GSI:0.46 0.46 FSI: FSI:2.43 2.43

A3 1:500 A3 A3 1:500 1:500

Bebouwd oppervlakte

Dichtheid per km2

GSI

Gemiddeld bouwlagen

68. 430 m2 14.617 0,46 5-6 GSI Dichtheid per Gemiddeld FSI Gemeten Bebouwd Dichtheid Gemeten Bebouwd Dichtheidper per GSI GSI kte km2 oppervlakte bouwlagen oppervlakte km2 oppervlakte oppervlakte km2 150.000 150.000m2 m2 14.617

106

68. 68.430 430m2 m2 0,46

5-6

14.617 14.617

0,46 2,740,46

FSI

Niet wonen m2 GNI begane grond

2,74 37.033 m2 Niet wonen m2 GNI Gemiddeld FSI Niet Gemiddeld FSI Nietwonen wonenm2 m2 begane grond bouwlagen begane bouwlagen beganegrond grond 5-6 5-6 37.033

2,74 m22,74

37.033 m2 37.033 m2 0,54

0,54 GNI GNI 0,54 0,54

2.4.5 | WINSVIERTEL | BERLIJN

Het Winsviertel binnen Prenzlauer Berg in Berlijn bestaat uit zogenaamde ‘Mietskasernen’, huurkazernes die eind 19e eeuw voor voldoende betaalbare huisvesting moesten zorgen. De opbouw van de blokken is een typologie die we in Nederland niet kennen, opgebouwd uit ‘Vorderhaus’, ’Seitenfluegel, en ‘Hintenhauser’ bestaan. De reeks achterhuizen kan in aantallen verschillen, in de regel zijn het er twee. Hoewel de bouwhoogte beduidend hoger is dan in het Oude Westen is de dichtheid net lager, wat kan liggen aan de breder opgezette straten en allees. Bijzonder is dat inwoners een indirect adressysteem hebben aan de straat en dat de binnenruimtes in het blok normaliter gebruikt werden voor fabrieken en onderwijs. Ondanks de gelijke dichtheid is het voornzieningenniveau een stuk hoger.

107

Barceloneta, Barcelona BLOK 88m x 23m = 2.024m2 = 0,20ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 16m, 6m Schaal 1 : 5 000 Barceloneta,Barcelona Barcelona Barceloneta, BLOK88m 88mxx23m 23m==2.024m2 2.024m2==0,20ha 0,20ha BLOK Area: 13.834 m2 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 16m, 6m STRAAT [stadstraat, woonstraat] Bebouwd: 8.307 m2 16m, 6m

Barceloneta

Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.60 FSI: 2.43 Area:13.834 13.834m2 m2 Area: Bebouwd: 8.307 m2 Area: 164.000 m2m2 Barceloneta, Barcelona Bebouwd: 8.307 BLOK 88m x 23m = 2.024m2 = 0,20ha Bebouwd: 72.863 m2 Gemiddelde bouwhoogte: lagen Gemiddelde bouwhoogte: 55lagen [stadstraat, woonstraat] 16m, 6m GSI:0.60 0.60 bouwhoogte:STRAAT Gemiddelde 5 lagen GSI: FSI:0.38 2.43 GSI: FSI: 2.43 FSI: 2.43 Area:164.000 164.000m2 m2 Area: Area: 13.834 m2 Bebouwd: 72.863 m2 Bebouwd: 8.307 m2 Bebouwd: 72.863 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.60 GSI: 0.38 GSI: 0.38 FSI: 2.43 FSI: 2.43 FSI: 2.43 Area: 164.000 m2

Barceloneta Barceloneta

ebouwd ppervlakte

Barceloneta

A3 1:500

Bebouwd: 72.863 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.38 FSI: 2.43

A3 1:500 1:500 A3

A3 1:500

Dichtheid per km2

GSI

863 m2 64.404 Gemeten Bebouwd wd Dichtheid per oppervlakte GSI oppervlakte wd Dichtheid per GSI vlakte km2 akte km2164.000 m2 72. 863 m2 m2 64.404 0,38 2 64.404 0,38

108

Gemiddeld bouwlagen

0,38 6 Dichtheid per Gemiddeld km2 Gemiddeld bouwlagen 64.404 bouwlagen 66

FSI

GSI

FSI FSI 0,38

2.67 2.67

2.67

Niet wonen m2 GNI begane grond 27.218 m2

0,37

Gemiddeld FSI Niet wonen m2 GNI Nietwonen wonenm2 m2begane GNI grond bouwlagen Niet GNI 6

beganegrond grond 2.67 begane 27.218m2 m2 27.218

27.218 m2

0,37 0,37

0,37

2.4.6 | LA BARCELONETA | BARCELONA

La Barceloneta is het vissersdorp van Barcelona, opgebouwd uit een mini-grid met smalle bouwblokken die in de praktijk deels uit losse stroken met zowel voor- als achterkanten aan de publieke ruimte grenzen. De ruimte tussen de blokken en ook aan de straat is identiek, waardoor een uniek stadsmilieu is ontstaan. Ondanks de hoge dichtheid aan inwoners is het voorzieningenniveau niet bovengemiddeld hoog, maar dat zal eerder met de niet-centrale ligging te maken kunnen hebben. Wel is een hoog aandeel aan horeca te vinden binnen de voorzieningen.

109

Area: 4.524 m2 Bebouwd: 3.365 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.74 FSI: 2.43

Soho, London BLOK 90m x 50m = 4.500m2 = 0,45ha Soho, London STRAAT BLOK [stadstraat, 20m,= 8m 90m xwoonstraat] 50m = 4.500m2 0,45ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 20m, 8m Schaal 1 : 5 000 Area: 5.224 m2 Soho, London Bebouwd:Area: 4.666 m2 BLOK 5.224 m2 90m x 50m = 4.500m2 = 0,45ha Gemiddelde bouwhoogte: 5 [stadstraat, lagen STRAAT woonstraat] 20m, 8m Bebouwd: 4.666 m2 GSI: 0.89Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen FSI: 2.43 GSI: 0.89 FSI: 2.43

Area: 5.224 m2 Bebouwd: 4.666 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.89 FSI: 2.43

A3 1:500 A3 1: A3 1:500

Area: 4.524 m2 Bebouwd:Area: 3.365 m2 m2 4.524 Area: 4.524 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Bebouwd: 3.365 m2 Bebouwd: 3.365 m2 bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.74GemiddeldeGemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.74 FSI: 2.43 GSI: 0.74 FSI: 2.43

Gemeten

Bebouwd

Dichtheid per

GSI

FSI: 2.43

Gemiddeld

FSI

Niet wonen m2 GNI

oppervlakte peroppervlakte km2 begane grond ouwd Dichtheid GSI Gemiddeld FSIbouwlagen Niet wonen m2 GNI ervlakte bouwlagen begane grond Bebouwdkm2 Dichtheid per GSI Gemiddeld FSI Niet wonen 150.000 m2 120. 853 m2 12.000 0,80 5 4,83 100. 603m2 m2 GNI 0,83 oppervlakte km2 bouwlagen begane grond 53 m2 12.000 0,80 5 4,83 100. 603 m2 0,83 120. 853 m2 12.000 0,80 5 4,83 100. 603 m2 0,83 110

2.4.7 | SOHO | LONDEN

Soho is vergelijkbaar met het Oude Westen omdat de wijk ook een organische groei heeft gekend en ook praktisch aan de kern van de stad vast ligt. Ook de dichtheid is redelijk vergelijkbaar, met het verschil dat Soho een waanzinnig hoog percentage voorzieningen en uitgaansgelegenheden kent. Van oorsprong ook prostitutie en pubs. Momenteel is Soho een bekend uitgaansdistrict in Londen door de hoge dichtheid aan horeca. Ook kent de wijk veel

111

30.5

Area: Area: 18.663 m2 m2 18.663 Bebouwd: 12.108 m2 m2 Bebouwd: 12.108 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0,65 GSI: 0,65 FSI: 3.24 FSI: 3.24

Amsterdam Amsterdam Schinkelzone Schinkelzone

am 0m2 = 1,80ha onstraat] 30m, 12m Gemiddelde straatprofiel: 18-25m

5 lagen

90.4

Schinkelzone2, Schinkelzone2,Amsterdam Amsterdam BLOK BLOK300m 300mx x6060= =19.000m2 19.000m2= =1,80ha 1,80ha gebied STRAAT [stadstraat, gebied STRAAT [stadstraat,woonstraat] woonstraat]30m, 30m,12m 12m Schaal 1 : 5 000 Schinkelzone2, Amsterdam Schinkelzone2, Amsterdam

am zone 294.7

BLOKBLOK 300m300m x 60 =x 19.000m2 = 1,80ha 60 = 19.000m2 = 1,80ha

Area: 400.000 m2 Gemiddelde Area: 400.000 m2 300.4 Gemiddeldestraatprofiel: straatprofiel:18-25m 18-25m gebied STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 30m, 12m 12m gebied STRAAT [stadstraat, woonstraat] Bebouwd: Bebouwd:87.210 87.210m2 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen 90.4 Area: Area: 400.000 m2 m2 90.4straatprofiel: 18-25m 400.000 GSI: 0.22 Gemiddelde Gemiddelde straatprofiel: 18-25m GSI: 0.22 Bebouwd: 87.210 m2 m2 Bebouwd: 87.210 FSI: 1.09 bouwhoogte: 5 lagen FSI:Gemiddelde 1.09 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen 90.4

GSI: 0.22 GSI: 0.22 FSI: 1.09 FSI: 1.09

Amsterdam Amsterdam Amsterdam Amsterdam Schinkelzone Schinkelzone Schinkelzone Schinkelzone

90.4

30.5

294.7

Area: 18.663 m2 Bebouwd: 12.108 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0,65 FSI: 3.24

294.7 294.7

30.5

Dichtheid per km2 24.453

GSI 0.22

Gemiddeld bouwlagen 5

300.4

A3 1:500

300.4 300.4

30.5

FSI 1,09

300.4

Niet wonen m2 GNI begane grond

Area: Area: 18.663 m2 m2 18.663 30.5 30.5 Bebouwd: 12.108 m2 m2 Bebouwd: 12.108 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0,65 GSI: 0,65 FSI: 3.24 FSI: 3.24

21.883 m2

A3 A3 1:500 1:500

0,25

Area: Amsterdam Amsterdam Area:18.663 18.663m2 m2 Bebouwd: Bebouwd:12.108 12.108m2 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Schinkelzone Gemiddelde bouwhoogte: lagen Schinkelzone Gemeten per per GSI Gemiddeld FSI FSI5 Niet wonen m2 m2 GNI GNI Gemeten Bebouwd Bebouwd Dichtheid Dichtheid GSI Gemiddeld Niet wonen GSI: 0,65

Amsterdam Amsterdam Schinkelzone Gemeten Bebouwd Schinkelzone Gemeten Bebouwd 112 oppervlakte oppervlakte

oppervlakte oppervlakteoppervlakte oppervlaktekm2 km2

400.000 m2 m2 87.21087.210 m2 m2 400.000

oppervlakte

400.000 400.000m2 m2

oppervlakte

87.210 87.210m2 m2

24.453 24.453

GSI: 0,65 bouwlagen bouwlagen FSI: FSI:3.24 3.24

0.22 0.225

Dichtheid Dichtheidper per GSI GSI km2 km2 24.453 24.453

0.22 0.22

1,09 1,09

begane grondgrond begane

21.883 m2 m2 21.883

Gemiddeld Gemiddeld bouwlagen bouwlagen 55

FSI FSI

1,09 1,09

0,25 0,25

Niet Nietwonen wonenm2 m2 GNI GNI begane grond begane grond 21.883 21.883m2 m2

0,25 0,25

2.4.8 | SCHINKELZONE I | AMSTERDAM

De Schinkel is een kleine gekanaliseerde rivier in Amsterdam. De rivier loopt van de Overtoomse Sluis naar de Nieuwe Meer. Aan het eind van de Overtoomse Vaart was bij het begin van de Amstelveenseweg al sinds de Middeleeuwen een buurtje bij de Schinkel. Rond 1900 ontstond op een driehoekig stuk grond ten zuiden hiervan een buurt die met zijn revolutiebouw afstak tegen de luxueuze bebouwing aan de andere kant van de Amstelveenseweg. Met een hoge dichtheid is hier te zien dat voorzieningen in de buurt liggen, maar dat de wijk weet te prifiteren van de aanwezigheid van de Overtoom aan de overzijde. Daarnaast zien we sporadisch op de hoeken een functie van de buurt verschijnen en langs de invalswegen.

113

blok blok

47.2 47.2 59.2

Area: 10.260 m2 6.240 m2 Area:Bebouwd: 10.260 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 Bebouwd: 6.240 m2 GSI: 0.61 Gemiddelde bouwhoogte: 5 FSI: 3.04 GSI: 0.61 FSI: 3.04

59.2 114.3 114.3

Area: 21.010 m2 15.541 m2 Area:Bebouwd: 21.010 m2 Gemiddelde 5 Bebouwd: 15.541 bouwhoogte: m2 GSI: 0.74 Gemiddelde bouwhoogte: 5 FSI: 3.70 GSI: 0.74 FSI: 3.70

Amsterdam Amsterdam Schinkelzone Schinkelzone

Schinkelzone1, Amsterdam BLOK 217m x 47m = 10.199m2 = 1,02ha gebied STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 12m Area: 412.500 m2

Gemiddelde straatprofiel: 30m - 35m

Bebouwd: 156.028 m2 Schinkelzone1, Amsterdam Gemiddelde 5 BLOK 217m x 47m = 10.199m2 =bouwhoogte: 1,02ha gebied GSI: 0.38 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 12m Schinkelzone1, Amsterdam FSI: 1.89 Schinkelzone1, Amsterdam BLOK x 47m = 10.199m2 = 1,02ha Schaal 1gebied : 5 217m 000

32.9

67.2

61.1

BLOK 217m x[stadstraat, 47m = 10.199m2 = 1,02ha STRAAT woonstraat] 30m, 12m gebied Area: 412.500 m2 Gemiddelde straatprofiel: 30m - 35m STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 12m 32.9 61.1 67.2 Bebouwd: 156.028 m2 Area: 412.500 m2 Gemiddelde straatprofiel: 30m - 35m GemiddeldeArea: bouwhoogte: 5 217.3 Bebouwd: 156.028 m2 412.500 m2 Gemiddelde straatprofiel: 30m - 35m GSI: 0.38 Bebouwd: Gemiddelde 5 156.028bouwhoogte: m2 GSI: 0.38 Gemiddelde bouwhoogte: 5 FSI: 1.89

Amsterdam Schinkelzone Amsterdam blok Amsterdam Amsterdam Schinkelzone Schinkelzone Schinkelzone 67.2

32.9

67.2

61.1

FSI: 1.89 GSI: 0.38 FSI: 1.89

217.3

283.2

286.8

217.3

47.2

283.2

283.2 283.2

Area: 10.260 m2 blok Bebouwd: 6.240 m2 blok Gemiddelde bouwhoogte: 5 47.2 Area: 10.260 GSI: m2 0.61 6.240 m2 Area:Bebouwd: 10.260 m2 FSI: 3.04 Gemiddelde bouwhoogte: 5 Bebouwd: 6.240 m2

286.8 286.8

59.2

286.8

47.2

114.3

47.2

blok

59.2

GSI: 0.61 Gemiddelde bouwhoogte: 5 Area: 10.260 m2 FSI: 3.04 GSI: 0.61 FSI: 3.04 Bebouwd: 6.240 m2

Gemiddelde bouwhoogte: 5 GSI: 0.61 FSI: 3.04

114.3

Area: 21.010 m2 Bebouwd: 15.541 m2 Area: 21.010 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 15.541 m2 Area:Bebouwd: 21.010 114.3 m2 GSI: 0.74 Gemiddelde 5 Bebouwd: 15.541 bouwhoogte: m2 GSI: 0.74 Gemiddelde bouwhoogte: 5 FSI: 3.70 114.3

Amsterdam Bebouwd: 15.541 m2 Amsterdam Amsterdam Gemiddelde bouwhoogte: 5 Gemeten Bebouwd Dichtheid per GSI Gemiddeld FSI Niet wonen m2 GNI Gemeten Bebouwd Dichtheid per Gemiddeld GSI: 0.74 GSI Schinkelzone Gemeten Bebouwd GSI Gemiddeld Niet wonen GNI FSI oppervlakte oppervlakte Dichtheid km2 per bouwlagen FSI beganem2 grond FSI: 3.70 Schinkelzone Schinkelzone oppervlakte oppervlakte km2 bouwlagen oppervlakte

oppervlakte

Area: 21.010 m2

km2

Amsterdam 412.500 m2 156.028 m2 Gemeten Bebouwd Dichtheid per 114 Schinkelzone ppervlakte oppervlakte km2 412.500 m2 156.028 m2 412.500 m2 156.028 m2

FSI: 3.70 GSI: 0.74 FSI: 3.70

11.220 11.220

A3 1:500 A3 1:500

bouwlagen

0,38

11.220

GSI

begane grond

1,89

0,38

Gemiddeld bouwlagen

26.190 m2 26.190 m2

FSI

0,43

1,89

Niet wonen m2 GNI begane grond

0,43

26.190 m2

Niet wonen m2 GNI begane grond

0,43

2.4.9 | SCHINKELZONE II | AMSTERDAM

De Schinkel is een kleine gekanaliseerde rivier in Amsterdam. De rivier loopt van de Overtoomse Sluis naar de Nieuwe Meer. Aan het eind van de Overtoomse Vaart was bij het begin van de Amstelveenseweg al sinds de Middeleeuwen een buurtje bij de Schinkel. Deze buurt werd ook wel Dubbele Buurt genoemd. Het gebied ten oosten van de Schinkel behoorde tot 1896 tot de gemeente Nieuwer-Amstel en daarna tot de gemeente Amsterdam, terwijl het gebied ten westen van de Schinkel tot 1921 in de gemeente Sloten lag. De Dubbele Buurt werd in de jaren dertig afgebroken voor de verbreding van de Schinkel en de Amstelveenseweg. Met een beduidend lagere dichtheid dan Schinkel I is hier te zien dat ook het voorzieningenpatroon hier direct op reageert met een dunnere bezaaiing van het aanbod.

115

Bebouwd: 11636 m2 Bebouwd: 11636 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lag Gemiddelde bouwhoogte: lagen GSI: 7 0.69 GSI: 0.69 FSI: 4.85 FSI: 4.85

Bebouwd: 11693 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.69 GSI: 0.69 Area: 11709 m2 FSI: 7 FSI: 7 Bebouwd: 11709 m2 109.9

Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen 109.9 GSI: 0.69 FSI: 4.85

110.0

Area: 11636 m2 Bebouwd: 11636 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.69 FSI: 4.85

109.9

Area: 11693 m2 Area: 11693 m2 Bebouwd: 11693 m2 Bebouwd: 11693 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen Gemiddelde bouwhoogte: lagen GSI: 7 0.69 GSI: 0.69 FSI: 7 FSI: 7 Area: 11693 m2 Bebouwd: 11693 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.69 FSI: 7

Area: 67.600 m2 Bebouwd: 46.836 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.69 FSI: 4.85

Area: 11636 m2 Bebouwd: 11636 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.69 FSI: 4.85

Area: 67.600 m Area: 67.600 Bebouwd: 46.8 Bebouwd: 46 Gemiddelde bo Gemiddelde GSI: 0.69 GSI: 0.69 FSI: 4.85 FSI: 4.85 Area: 67.600 m2 Bebouwd: 46.836 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.69 FSI: 4.85

Eixample, Barcelona Area: 11709 m2 Area: 11709 m2 Bebouwd: 11709xm2 BLOK 120m Bebouwd: 11709100m m2 = 12.000m2 = 1,20ha Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen STRAAT [stadstraat, woonstraat] 60m, 18m Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.69 Area: 67.60 GSI: 0.69 Schaal FSI: 4.85 11709 m21 : 5 000 Area: 67.600 m2 Bebouwd: 4 FSI: Area: 4.85 110.0 Bebouwd: 11709 m2 110.0 Bebouwd: 46.836 m2 Gemiddelde Area: Gemiddelde 525.000 m2 Gemiddelde straatprofiel: 19 m bouwhoogte: 7 lagen Area: 11636 m2 Area: 525.000 m2 Gemiddelde straatprofiel: 19 m Gemiddelde lage GSI: 0.69 Bebouwd: 324.200 m2 Area: 11636 m2bouwhoogte: GSI: 7 0.69 Bebouwd: 11636 m2 Bebouwd: FSI: 4.85324.200 m2 GSI: 0.69 Bebouwd: 11636 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen FSI: 4.85 Gemiddelde 7 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen Area: 525.000 m2 Gemiddelde straatprofiel: 19 m FSI: 4.85bouwhoogte: GSI: 0.63 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen Area: 11636 m2 324.200 m2 GSI: 0.69 GSI:Bebouwd: 0.63 Bebouwd: 11636 m2 FSI: 4.38 GSI: 0.69 bouwhoogte: 7 lagen FSI: 7 4.85 FSI: Gemiddelde 4.38 Gemiddelde bouwhoogte: GSI: 0.63 FSI:lagen 4.85 109.9 GSI: 0.69

A3 1:500

110.0

FSI: 4.38

109.9

FSI: 4.85

Barcelona Barcelona Barcelona Eixample Cerda blokken Eixample Cerda blokken Eixample Cerda blokken

Area: 11709 m2 11709 m2 Bebouwd: 11709 m2 wd:FSI 11709 m2Niet Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen wonen m2 GNI Eixample, Barcelona delde bouwhoogte: lagen Eixample, Barcelona Eixample, Barcelona GSI: 7 0.69 begane grond BLOK 120m x 100m = 12.000m2 BLOK 120m x 100m = 12.000m2 = 1,20ha .69 FSI: 4.85 BLOK 120m x 100m = 12.000m= 110.0 STRAAT [stadstraat,STRAAT woonstraat] 60m, 18m .85 [stadstraat, woonstraat] Area: 11693 m2 4,38 121.526 m2110.0 m2Area: 0,37 Area: 525.000 Gemiddelde straatprofiel: 19 m STRAAT [stadstraat, woonstraa 11693 m2 Area: 11636 m2 Bebouwd: 11693 m2 Area: 11693 m2 525.000 m2 Gemiddelde 19 m Bebouwd: 324.200 m2 Bebouwd: 11693 m2 7straatprofiel: Gemiddelde bouwhoogte: lagen Area: 11636 m2 Bebouwd: 11636 m2 Bebouwd: 11693 m2 uwd: 324.200 m2Gemiddelde bouwhoogte: GSI: 0.69 7 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen Bebouwd: 11636 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen FSI: 7 ddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.63 GSI: 0.69 A3 1:500 Gemiddelde bouwhoogte: lagen GSI: 7 0.69 GSI: 0.69 0.63 FSI: 4.38 FSI: 7 GSI: 0.69 FSI: 4.85 FSI: 7 .38 109.9 FSI: 4.85 109.9

109.9

Barcelona Eixample, Barcelona arcelona Eixample, BarcelonaBLOK 120m x 100m = 12.000m BLOK FSI 120m x 100m = 12.000m2 = 1,20hawoonstra Gemeten Bebouwd Dichtheid per Gemiddeld Niet wonen m2 Eixample Cerda blokken STRAAT [stadstraat, Gemeten Bebouwd Dichtheid per GSI GSI Gemiddeld FSI Niet wonen m2GNI GNI xample Cerda blokken STRAAT [stadstraat, woonstraat] 60m, 18m oppervlakte oppervlakte km2 bouwlagen begane grond oppervlakte oppervlakte km2 bouwlagen begane grond Gemeten oppervlakte

525.000 m2

Bebouwd oppervlakte

324. 200 m2

Dichtheid per km2 36.000

GSI

0,63

Gemiddeld bouwlagen 7

Area: 11693 m2 Area: 11693 m2 Bebouwd: 11693 m2 Bebouwd: 11693 m2 Gemiddelde 36.000 bouwhoogte: 7 lagen 525.000 m2 324. 200 m2 0,63 116 525.000 m2 324. 200 m2 0,63 Gemiddelde bouwhoogte: lagen 36.000 GSI: 7 0.69 GSI: 0.69 FSI: 7 FSI: 7

FSI

4,38

Niet wonen m2 GNI begane grond 121.526 m2

4,38 4,38

0,37

121.526 m2 121.526 m2

0,37 0,37

2.4.10 | EIXAMPLE | BARCELONA

In de jaren 1850 staat Barcelona op het punt om de stad uit te breiden. Het plan zou worden uitgevoerd naar het grote grid-plan voor de Eixample (de Stadsuitbreiding), van Ildefons Cerdà. Hij werd ook beïnvloed door de problemen van El Raval, die zich bezighield met de krappe en ongezonde omstandigheden van arbeiderswoningen en het hoge sterftecijfer en de criminaliteit die hij zag, hieruit voortkwamen. Zijn centrale doel was sociale problemen te overwinnen door vierhoekige blokken van een standaardformaat te gebruiken, met strikte bouwcontroles. Elk district zou uit twintig blokken bestaan met alle winkels en diensten van de gemeenschap. De reguliere straten werden 20 meter breed gebouwd. De Gran Via was 50 meter breed en de Passeig de Gracia was maar liefst 60 meter breed. Voor Cerdà was de functie van de straat voor ontmoeting en de passeig voor verkeer.

Het meest karakteristieke kenmerk van het plan van Cerdà is de hoek van elk blok van 45º (afschuiningen). Het idee hierachter was om meer vloeiend verkeer in alle richtingen te krijgen, vooral voor het openbaar vervoer in de vorm van een stoomtram.

117

Area: 4.949 m2 Bebouwd: 4.005 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.81 FSI: 5.67

115.8

103.5 116.1

Area: 11.673 m2 Bebouwd: 8.815 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.76 FSI: 5.29

18e Arondissement Arondissement ,, Paris Paris Rue Rue St St Eugene Eugene Sue, Sue, Paris Paris 18e gebied gebied BLOK 170m xx 63m 63m == 10.710m2 10.710m2 == 1,07ha 1,07ha BLOK 170m STRAAT [stadstraat, [stadstraat, woonstraat] woonstraat] 30m, 30m, 13m 13m STRAAT

Area: 5.847 5.847 m2 m2 Area: Bebouwd: 4.940 4.940 m2 m2 Bebouwd: Gemiddelde bouwhoogte: 77 lagen lagen Gemiddelde13m bouwhoogte: Gemiddelde straatprofiel: straten, grotere straten 21-35m Gemiddelde straatprofiel: GSI: 0.85 0.85 13m straten, grotere straten 21-35m GSI: FSI: 5.91 5.91 FSI:

Area: 600.000 600.000 m2 m2 Area:

Bebouwd: 298.636 298.636 m2 Schaal 1:7 500 Bebouwd: m2 18e Arondissement , Paris Rue St Eugene Sue, Paris Gemiddelde bouwhoogte: bouwhoogte: 77 gebiedGemiddelde GSI: 0.50 BLOK 170m 63m = 10.710m2 = 1,07ha GSI:x0.50 FSI: 3.48 3.48 FSI: Area: 7.696 7.696 m2 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 13m Area: m2

Area: 5.847 m2 Bebouwd: 4.940 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen Gemiddelde straatprofiel: 13m straten, grotere straten 21-35m GSI: 0.85 FSI: 5.91 172.4 172.4

Bebouwd: 6.055 6.055 m2 m2 Area: 600.000 m2 Bebouwd: Gemiddelde bouwhoogte: 77 lagen lagen Gemiddelde Bebouwd: 298.636 m2 bouwhoogte: GSI: 0.79 0.79 GSI: Gemiddelde bouwhoogte: 7 FSI: 5.51 5.51 FSI: 1 : 5 000 GSI: 0.50Schaal Area: 4.949 4.949 m2 m2 Area: FSI: 3.48 Bebouwd: 4.005 4.005 m2 m2 Bebouwd: 7.696 m2 172.4 18e Area: Arondissement , Paris Rue St Eugene Sue, Paris Gemiddelde bouwhoogte: 77 lagen lagen gebied Gemiddelde bouwhoogte: Area: 5.847 m2 Bebouwd: 6.055 m2 BLOK 170m x 63m = 10.710m2 = 1,07ha GSI: 0.81 0.81 Bebouwd: 4.940 m2 GSI: Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen FSI:7 5.67 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 13m FSI: 5.67 Gemiddelde bouwhoogte: lagen Area: 600.000 Gemiddelde straatprofiel: 13m straten, grotere straten 21-35m GSI: 0.79 m2 GSI: 0.85 146.6 Bebouwd: 298.636 m2 FSI: 5.91 FSI: 5.51 Gemiddelde bouwhoogte: 7

Parijs Rue St Eugiene sue 146.6 146.6

115.8 115.8

Parijs Rue St Eugiene sue 103.5 103.5

GSI: 0.50 FSI: 3.48 Area: 7.696 m2 Bebouwd: 6.055 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.79 FSI: 5.51

116.1 116.1

Area: 11.673 11.673 m2 m2 Area: 172.4 Bebouwd: 8.815 8.815 m2 m2 Bebouwd: Gemiddelde bouwhoogte: lagen Gemiddelde bouwhoogte: 77 lagen GSI: 0.76 0.76 GSI: 146.6FSI: 5.29 FSI: 5.29

Parijs Rue St Eugiene sue 103.5

Gemeten Gemeten oppervlakte oppervlakte

600.000 m2 m2 600.000

Bebouwd Bebouwd oppervlakte oppervlakte

298. 636 636 m2 m2 298.

Dichtheid per per Dichtheid km2 km2

115.8

Area: 4.949 m2 A3 A3 Bebouwd: 4.005 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen GSI: 0.81 FSI: 5.67

Area: 4.949 m2 Bebouwd: 4.005 m2 Gemiddelde 7 lagen Gemiddeld FSI bouwhoogte: Niet wonen wonen m2 Gemiddeld FSI Niet m2 GSI: 0.81 bouwlagen begane grond bouwlagen begane grond FSI: 5.67

1:500 1:500

115.8

116.1

GSI GSI

103.5

31.000 11.6730,50 0,50 3,48 Area: m2 31.000 77 3,48 Bebouwd: 8.815 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen Area: 11.673 m2 GSI:8.815 0.76 Bebouwd: m2 FSI: 5.29 Gemiddelde bouwhoogte: 7 lagen 116.1

GNI GNI

74.574 m2 m2 74.574

0,25 0,25

A3 1:500

GSI: 0.76 FSI: 5.29

Gemeten Gemeten oppervlakte oppervlakte 600.000 m2

600.000 m2

118

Bebouwd Bebouwd oppervlakte oppervlakte 298. 636 m2

298. 636 m2

Dichtheid per Dichtheid per GSI km2km2 31.000

31.000

0,50

GSI Gemiddeld bouwlagen 7

0,50

Gemiddeld FSI FSI Niet wonen m2 begane grond bouwlagen 3,48

74.574 m2

3,48

GNI

Niet wonen m2 GNI begane grond 0,25

74.574 m2

0,25

2.4.11 | 18E ARRONDISSEMENT | PARIJS

Het 18e arrondissement (Montmartre) is een van de 20 arrondissementen van Parijs. Dit arrondissement ligt in het noorden van Parijs en ligt tegen een heuvel van kalksteen die la Butte wordt genoemd. De oppervlakte bedraagt 6,01 km 2. In dit arrondissement ligt het beroemde plein Place du Tertre en de witte basiliek Sacré Coeur. Het district ondergaat gentrificatie door de toegenomen populariteit van deze stedelijke wijk. Het specifieke voorbeeld laat zien hoe de Franse versie van de woonkazerne is vormgegeven met een uitgangspunt van verbindende straten die leidend waren voor de invullen van de stadsblokken. De vele boulevard en diagonale maakten het noodzakelijk om de invulling orthoganaal uit te werken en denkbeeldig te spiegelen waar de verkaveling in vouwsnedes bij elkaar kwam. Hoewel er ooit 49.000 inw p/pm2 woonden, is het met 32.000 p/km2 nog altijd het dubbele van het Oude Westen. Voorzieningen weten zich sporadisch te nestelen in de plint.

119

116.7

79.5

117.2

Area: 9.008 m2 Bebouwd: 6.732 m2 Gemiddelde bouwhoogte: GSI: 0.75 FSI: 2,99

Area: 9.008 m2 Bebouwd: 6.732 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen 4 lagen GSI: 0.75 FSI: 2,99

Nob Hill, San Francisco

rea: 8.444 m2 BLOK 130m x 82m = 10.660m2 = 1,07ha ebouwd: 6.142 m2 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 37m, 18m emiddelde bouwhoogte: 4 lagen SI: 0.73 SI: m22.91 Gemiddelde straatprofiel: straten 18 m, avenues 30m 575 m2 uwhoogte: 4 lagen Nob Hill, San Francisco

Nob Hill, San Francisco

Area:m2 8.444 m2 BLOKx130m x 10.660m2 82m = 10.660m2 = 1,07ha Area: 8.444 BLOK 130m 82m = = 1,07ha Bebouwd: 6.142 m2 gebied Bebouwd: 6.142 m2 Hill, San Francisco 71.5 gebied Nob Hill, San Francisco Nob STRAAT STRAAT [stadstraat, woonstraat] 37m, 18m [stadstraat, woonstraat] 37m, 18m Gemiddelde 4 lagen Area:bouwhoogte: 8.444 m2bouwhoogte: Area: 8.444 m2 BLOK x 82m = 10.660m2 = 1,07ha Area: m2 130m Gemiddelde 4 BLOK lagen130m x 82m8.690 = 10.660m2 = 1,07ha Bebouwd: 6.142 m2 gebied Bebouwd: 6.142 m2 GSI: 0.73 gebied STRAAT [stadstraat, 37m, 18m Bebouwd: 6.429 m2 GSI:117.50.73Gemiddelde bouwhoogte:STRAAT Schaal 1 : 5 000 woonstraat] 37m, 18m woonstraat] 4 lagen [stadstraat, Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen FSI: 2.91 Area: 440.000 m2 Gemiddelde straatprofiel: straten 18 m, avenues 30m FSI: Area: 440.000 m22.91 Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen GSI: 0.73 Gemiddelde straatprofiel: straten 18 m, avenues 30m GSI: 0.73 Bebouwd: 218.575 m2 Area: 440.000 m22.91 straten 18 m, avenues 30m FSI: Area: 440.000 m22.91 straten m,straatprofiel: avenues 30m 77.9 Gemiddelde straatprofiel: Gemiddelde Bebouwd: 218.575 m2FSI: GSI: 18 0.74 Bebouwd: bouwhoogte: 218.575 m2 ebouwd: 218.575 m2 Gemiddelde 4 lagen FSI: 2.96 Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen GSI: 0.50 GSI: 0.50 116.7 GSI: 0.50 GSI: 0.50 FSI: 1,99 FSI: 1,99 SI: 1,99 FSI: 1,99

Fransisco Hill 71.5

71.5

117.5

Area: 8.690 m2 Bebouwd: 6.429 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 77.9 GSI: 0.74 FSI: 2.96 77.9

117.5

San Fransisco San Fransisco San Fransisco Fransisco Hill NobSan Hill Nob 77.9

77.9

116.7

Nob Hill Nob Hill

Area: 8.690 m2 Area:m2 8.690 m2 Area: Bebouwd: 6.4298.690 m2 Bebouwd: 6.429 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen m2 4 lagenBebouwd: 6.429 GSI: 0.74 Gemiddelde bouwhoogte: Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen4 FSI: 2.96

GSI: 0.74 GSI: 0.74 FSI: 2.96 FSI: 2.96

116.7

79.5

117.2

A3 1:500

79.5

Area: 9.008 m2 Bebouwd: 6.732 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen Area: 9.008 m2 Area: 9.008 m2 79.5 GSI: 0.75 79.5 Bebouwd: 6.732 m2 Bebouwd: 6.732 m2 FSI: 2,99 Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen 117.2

117.2

GSI: 0.75 FSI: 2,99

A3 1:500

Nob Hill

440.000 m2

440.000 m2 218. 575 m2 440.000 m2 218. 575 m2

120

218. 575 m2 25.000

25.000

0.50

Gemeten Bebouwd Bebouwd Dichtheid Dichtheid per Gemeten per GSI oppervlakte oppervlakte km2 oppervlakte oppervlakte km2

25.000

4 0.50

A3 1:500

117.2

Area:m2 9.008 m2 Area: 9.008 Bebouwd: 6.732 m2 Bebouwd: 6.732 m2 bouwd Bebouwd Dichtheid per Gemiddeld Niet wonen m2wonen GNIm2 GNI Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen Gemeten Bebouwd Dichtheid per GSI Niet en Dichtheid per GSI GSI Gemiddeld FSI FSI Niet wonen m2FSI GNI Gemiddelde bouwhoogte: 4Gemiddeld lagen GSI: 0.75 oppervlakte km2 bouwlagen begane grond pervlakte km2 km2 oppervlakte bouwlagen begane grond akte oppervlakte bouwlagen begane grond GSI: 0.75 FSI: 2,99 FSI: 2,99

lagen

0.50 1,99

459.955 m2

GSI GemiddeldFSI Gemiddeld bouwlagen bouwlagen

1,99

A3 59.955 m2

0,27 59.955 m2

0,27

FSINiet wonen Niet wonen m2 GNI m2 GNI begane grond begane grond

2.4.12 | NOB HILL | SAN FRANCISCO

Nob Hill is gelegen aan de kruising van California Street en Powell Street. Het is een van de oorspronkelijke “Seven Hills.” Voor1850 heette Nob Hill California Hill. Het werd vernoemd naar de door de Big Four van de Central Pacific Railroad - de Nobs-gebouwde herenhuizen. Het gebied verstedelijkte eind 19e eeuw. Vanwege het uitzicht en de centrale ligging werd het een exclusieve enclave van de rijken en beroemdheden aan de westkust die grote herenhuizen in de buurt bouwden. De buurt werd verwoest tijdens de aardbeving en het vuur van 1906. Terwijl de wijk weer opgebouwd werd na de aardbeving, vertrokken de oorspronkelijke herenhuis-eigenaren zich naar elders. De voorzieningen concentreren zich rond een assenkruis in de stad langs ov-assen en belangrijke stadstraten.

121

Area: 9.154 m2 Bebouwd: 6.159 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.67 FSI: 2.43

De Pijp, Amsterdam BLOK 200m x 50m = 10.000m2 = 1,00ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 8m De Pijp, Amsterdam BLOK 200m De x 50m 10.000m2 = 1,00ha Pijp,=Amsterdam STRAAT [stadstraat, woonstraat] 8m = 1,00ha BLOK 200m x 50m = 30m, 10.000m2 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 8m Schaal 1 : 5 000

De Pijp, Amsterdam BLOK 200m x 50m = 10.000m2 = 1,00ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 8m

Area: 5.657 m2 Bebouwd: 4.997 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.88 FSI: 2.43

Area: 5.657 m2 Bebouwd: 4.997 m2 Area: 5.657 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Bebouwd: 4.997 m2 GSI: 0.88 Area: 5.657 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen FSI: 2.43 Bebouwd: 4.997 m2 GSI: 0.88 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen FSI: 2.43 GSI: 0.88 FSI: 2.43

A3 1:500 A3 1:500 A3 1:5

Area: 9.154 m2 Bebouwd: 6.159 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Area: 9.154 m2 GSI: 0.67 Bebouwd: 6.159 m2 FSI: 2.43

Area: 9.154 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Bebouwd: 6.159 m2 GSI: 0.67 Area: 9.154 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen FSI: 2.43 Bebouwd: 6.159 m2 GSI: 0.67 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen FSI: 2.43 GSI: 0.67 FSI: 2.43

Gemeten Gemeten oppervlakte oppervlakte 202.500 m2

Bebouwd Bebouwd oppervlakte oppervlakte 93. 421 m2

Dichtheid per Dichtheid per GSI km2 km2

GSI Gemiddeld bouwlagen

25.454

0,46

202.500 m2 93. 421 m2 25.454 Dichtheid per GSI Gemiddeld FSI e Bebouwd km2 122 Dichtheid per bouwlagen GSI Gemiddeld oppervlakte 25.454

km2 0,46

bouwlagen 2.31

Gemiddeld FSI FSI Niet wonen m2 begane grond bouwlagen 2.31

39.694 m2

GNI 0,42

0,46 5 2.31 Niet wonen m2 GNI begane FSI grond Niet wonen m2 GNI 39.694 m2

begane 0,42grond

Niet wonen m2 GNI begane grond 39.694 m2

0,42

2.4.13 | DE PIJP | AMSTERDAM

VOLKSBUURT De Pijp geldt nu als een voorbeeld van 19e-eeuwse goedkope revolutiebouw, een nieuw plan werd opgesteld directeur van Publieke Werken (plan-Kalff, 1876). Hij handhaafde slechts het ophogen van het poldergebied met ongeveer anderhalve meterHet invullen van de bebouwing liet Kalff over aan de vrije markt, die vooral bestond uit kleine ‘eigenbouwers’ die met geleend geld werkten en die snel winst wilden maken. De Pijp werd een wijk van lange straten met een karakteristiek straatwandbeeld: meestal vier bouwlagen met kap, hoogte van de woonlagen verspringend tussen de bouwpercelen, elk pand bekroond door een witte daklijst met een kap en hijsbalk, en elke woning drie vensters breed. Aan stadstraten en marktstraten concentreerde de voorzieningen, maar ondertussen zitten deze ook in de dwarsstraten

123

Area: 9.020 m2 Bebouwd: 5.090 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.56 FSI: 2.43

Area: 4.755 m2 Bebouwd: 4.755 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 1 FSI: 2.43

DT, Vancouver BLOK 140m x 75m = 10.500m2 = 1,05ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 23m, 6m

Area: 9.020 m2 Schaal 5.090 1m2 : 5 000 Bebouwd: DT, Vancouver Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen BLOK 140m x 75m = 10.500m2 = 1,05ha GSI: 0.56 FSI: 2.43 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 23m, 6m DT, Vancouver Area: 9.020 m2 BLOK 140m x 75m = 10.500m2 = 1,05ha Bebouwd: 5.090 m2 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 23m, 6m Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Area: 9.020 m2 GSI: 0.56 Bebouwd: 5.090 m2 Area: 280.000 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen FSI: 2.43 Bebouwd: 125.580 GSI: m2 0.56 FSI: 2.43 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.45 FSI: 2.43 Area: 280.000 m2 Area: 280.000 m2 4.755 m2 Area: 4.755 m2 125.580 m2 Bebouwd: 125.580Bebouwd: m2 uwd: 4.755 m2 Bebouwd: Gemiddelde5bouwhoogte: 5 lagen 4.755 m2 Gemiddelde bouwhoogte: lagen GSI: 0.45 ddelde bouwhoogte: 5 lagen Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.45 FSI: 2.43 1 GSI: 1 FSI: 2.43 4.755 m2 .43 FSI: 2.43 Area: Bebouwd: 4.755 m2 Area: 4.755 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Bebouwd:GSI: 4.755 m2 1 FSI: bouwhoogte: 2.43 Gemiddelde 5 lagen GSI: 1 FSI: 2.43

Vancouver

A3 1:500

Gemiddeld Niet wonen Bebouwd FSI Dichtheid per m2 GSIGNI Gemiddeld FSI Gemeten Bebouwd Dichtheid per GSI Gemiddeld bouwlagen begane grond te oppervlakte km2 bouwlagen oppervlakte oppervlakte km2 bouwlagen

kte

20125. 580280.000 m2 m2 8,97 Bebouwd oppervlakte

124

125. 580 m2

89.934, 125. 580 m2 11.577

Dichtheid per km2 11.577

11.577 0,45

GSI 0,45

0,7220 0,45

Gemiddeld bouwlagen 20

FSI

8,978,97 FSI 8,97

Niet wonen m2 GNI Niet wonen m2 GNI begane grond begane grond 89.934, 46 89.934, 46

0,72

Niet wonen m2 GNI begane grond 89.934, 46

0,72

A3 1:5 A3 1:500

A3 1:

2.4.14 | YALETOWN | VANCOUVER

HOOGBOUW IN STADSBLOKKEN Vanaf het begin hadden de stadsplanners strikte richtlijnen voor de ontwikkeling. De aanpassing van de stad van nieuwe bestemmingsplannen in het Central Area Plan (1991) heeft bijgedragen aan het proces van verjonging door doelstellingen m.b.t. leefbaarheid en het beschikbaar stellen van kantoorruimte en behoud van de erfgoed. Zo is er ruimte toegankelijkheid van gemeenschapscentra en scholen. De meeste andere architectuur in Yaletown, verspreid over de centrale kern van Hamilton en de straten van het vasteland, is nieuw gebouwd op de oude braakliggende terreinen, de overgrote meerderheid in een uniforme glazen en betonnen hoogbouwstijl. De meeste van deze gebouwen zijn flatgebouwen die in een schaakbordmotief zijn geplaatst voor betere ruimtelijke beleving op hoogte. Hoewel er ook woningen op

straatniveau zijn te vinden, zijn veel plinten gevuld met stedelijke voorzieningen, ontmoetingscentra, hotels en werkruimtes.

125

Area: 4.751 m2 Bebouwd: 3.178 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.67 FSI: 2.43

Area: 4.702 m2 Bebouwd: 3.506 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.75 FSI: 2.43

Greenwich Village , NYC BLOK 130m x 60m = 7.800m2 = 0,78ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 11m

Schaal 1 : 5 000 Greenwich Village

Area: 280.000 m2 Bebouwd: 123.565 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.44 Greenwich Village , NYC FSI: 2.43 BLOK 130m x 60m = 7.800m2 = 0,78ha

Bebouwd oppervlakte

Dichtheid per km2

123. 565 m2

30.380

Gemeten oppervlakte 280.000 m2

126

GSI

Gemiddeld bouwlagen

Greenwich 0,44 5 Village

Area: 280.000 m2 Bebouwd: 123.565 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.44 FSI: 2.43

Bebouwd oppervlakte 123. 565 m2

FSI

STRAAT [stadstraat, woonstraat] 30m, 11m

Dichtheid per km2 30.380

GSI

0,44

2.21

Gemiddeld bouwlagen 5

Niet wonen m2 GNI begane grond 61.091 m2

FSI

2.21

0,49

A3 1:500

Niet wonen m2 GNI begane grond 61.091 m2

0,49

A3 1:500

2.4.15 | GREENWICH | NEW YORK

ORGANISCH VERSUS GRID Aangezien Greenwich Village ooit een landelijk, geïsoleerd gehucht was ten noorden van de 17de-eeuwse Europees dorp op het eiland Manhattan, is de lay-out van de straat meer organisch dan het geplande rasterpatroon van het 19e-eeuwse rasterplan, dat resulteerde in een wijk waarvan de straten dramatisch anders dan de nieuwere delen van Manhattan. Een groot deel maakt deel uit van een historisch district dat is opgericht door de New York City Landmarks Preservation Commission. Herontwikkeling in dat gebied is aan strenge beperkingen onderhevig en ontwikkelaars moeten tijdens de renovatie de voorgevel en de acrhitectuur van de gebouwen behouden. De meeste gebouwen in Greenwich Village zijn middelgrote appartementen, 19e-eeuwse rijtjeshuizen en af en toe een herenhuis, een schril contrast met het hoogbouwlandschap in Midtown en Downtown Manhattan. 127

FSI: 2.43

Area: 2.459 m2 Bebouwd: 2.251 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.92 FSI: 2.43

Ginza, Tokyo BLOK 115m x 35m = 4.025m2 = 0,40ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 38m, 13m Schaal

1 : 5 000

Ginza, Tokyo Ginza, Tokyo Area: 2.352 m2

Bebouwd: BLOK 115m x2.145 35m m2 = 4.025m2 = 0,40ha Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen STRAAT [stadstraat, woonstraat] 38m, 13m

GSI: 0.91 Area: 150.000 FSI: 2.43 m2 Bebouwd: 67.367 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.45 Area: 2.352 m2 FSI: 2.43 Bebouwd: 2.145 m2 Ginza, Tokyo Gemiddelde bouwhoogte: lagen BLOK 115m 5 x 35m = 4.025m2 = 0,40ha GSI: 0.91 STRAAT [stadstraat, woonstraat] 38m, 13m Area: 150.000 FSI: 2.43 m2 Bebouwd: 67.367 m2 Area: 2.459 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Bebouwd: 2.251 m2 GSI: 0.45 Area: 2.352 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen Bebouwd: 2.145 m2 FSI: 2.43 GSI: 0.92 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.91 FSI: 2.43

Ginza, Tokyo

A3 1:50

Area: 150.000 FSI: 2.43 m2 Bebouwd: 67.367 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.45 Area: 2.459 FSI: 2.43

m2 Bebouwd: 2.251 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.92 FSI: 2.43 Area: 2.459 m2

A3 1:50 A3 1:500

Bebouwd: 2.251 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.92 FSI: 2.43

Bebouwd oppervlakte 67. 367 m2

Dichtheid per km2 58.620

Gemeten Dichtheid Bebouwd Bebouwd per oppervlaktekm2oppervlakte oppervlakte 150.000 m2

67. 367 m2

128

67. 367 m2

58.620

GSI 0,45

Gemiddeld bouwlagen

FSI

6,29

Dichtheid per GSI Gemiddeld GSI Gemiddeld FSI km2 bouwlagenbouwlagen 58.620

0,45

Niet wonen m2 GNI begane grond

0,45

6,29

62.848 m2

FSI 6,29

0,93

wonenm2 m2 GNI NietNiet wonen GNI begane grond begane grond 62.848 m2

62.848 m2

0,93

2.4.16 | GINZA | TOKYO

WINKELHART Ginza is een stadsbuurt waarin een centrale winkelstraat in de nabijheid van Tokyo Station gelegen is. In deze hoofdstraat zijn vele zogenaamde flagshipstores gebouwd waar winkelketens zich binnen Japan met hun beste producten willen profileren met hoogstaande of opvallende architectuur. De dichtheid is er gigangtisch, met zowel een hoge dichtheid aan woningen als aan vloeroppervlak en plintvulling met allerlei voorzieningen, waarvan de meeste meerlaagse winkel voorzieningen betreffen. Opvallend is de kleine en smalle opzet van de bouwblokken, waarbij kleine kavels tegen elkaar zijn uitgeruild om schaalvergroting mogelijk te maken, met regelmatig een orientatie aan weerszijden. Een gezamenlijke onderbouw en wonen er boven laten zien dat hoge dichtheden mogelijk zijn.

129

ogte: 5 lagen Area: 1.345 m2 Bebouwd: 1.166 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.87 FSI: 2.43

Area: 1.167 m2 Bebouwd: 881 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.76 FSI: 2.43

2 hoogte: 5 lagen

Chukagai, Yokohama BLOK 45m x 40m = 1.800m2 = 0,18ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 8m, 3m Schaal 1 : 5 000 Yokohama, Chukagai Chinatown Area: 150.000 m2 Bebouwd: 72.943 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.49 FSI: 2.43

Bebouwd oppervlakte 72. 943 m2

Dichtheid per km2 25.500

GSI

Gemiddeld bouwlagen

0,49

FSI

A3 1:500

Niet wonen m2 GNI begane grond

1,46

51.089 m2

0,70

Chukagai, Yokohama BLOK 45m x 40m = 1.800m2 = 0,18ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 8m, 3m

Yokohama, Chukagai Chinatown Area: 150.000 m2 Bebouwd: 72.943 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.49 FSI: 2.43

Gemeten oppervlakte 150.000 m2

130

Bebouwd oppervlakte 72. 943 m2

Dichtheid per km2 25.500

GSI 0,49

Gemiddeld bouwlagen 3

FSI 1,46

A3 1:500

Niet wonen m2 GNI begane grond 51.089 m2

0,70

2.4.17 | CHUKAGAI | YOKOHAMA

DORP IN EEN STAD Chukagai is het ChinaTown van Yokohama. Hier is van oorsprong de grootste gemeenschap Chinezen in Japan te vinden. Deze heeft een directe relatie met de havenstad die Yokohama is in de Baai van Tokyo en de zeevarenden die tijdelijk in de havensteden verbleven om te handelen. De buurt onderscheidt zich door de onregelmatige blokken die anders zijn georienteerd en de kleine korrelgrootte die in lengte der dagen nog is behouden. In de omgeving is de schaal van de bebouwing met de stad meegegroei.De identiteitvan de buurt wordt versterkt door een eigen onderscheidende inrichting van de openbare ruimte en de poorten die de entrees markeren.

131

De Bijlmer, Amsterdam BLOK 218m x 120m = 26.160m2 = 2,61ha De Bijlmer, Amsterdam STRAAT [stadstraat, woonstraat] 65m, 12m BLOK 218m x 120m = 26.160m2 = 2,61ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 65m, 12m Gemeten Bebouwd Dichtheid per GSI oppervlakte gebied 1.650.000 m2

oppervlakte

km2

250.139 m2

7.045

1 : 10 000

Schaal Gemeten oppervlakte gebied

Area: 1.650.000 m2 Bebouwd: 250.139 m2 Gemiddelde bouwhoogte: GSI: 0.15 FSI: 0.6

0.15

Gemiddeld bouwlagen

FSI

3-12

0,60

Niet wonen m2 GNI begane grond 23.769 m2

0,09

Gemiddelde straatprofiel: straat 16m, wijkontsl 60m

Bebouwd oppervlakte

Amsterdam 250.139 m2 Bijlmer

1.650.000 m2

Dichtheid per km2

GSI

Gemiddeld bouwlagen

FSI

7.045

0.15

3-12

0,60

Area: 1.650.000 m2 Bebouwd: 250.139 m2 Gemiddelde bouwhoogte: GSI: 0.15 FSI: 0.6

Niet wonen m2 GNI begane grond

Gemiddelde straatprofiel: straat 16m, wijkontsl 60m

A3 1:500

Amsterdam Bijlmer

De Bijlmer, Amsterdam BLOK 218m x 120m = 26.160m2 = 2,61ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 65m, 12m

Gemeten

Bebouwd oppervlakte

Dichtheid per km2

GSI

Gemiddeld bouwlagen

FSI

250.139 m2

7.045

0.15

3-12

0,60

oppervlakte gebied 1.650.000 m2

Area: 1.650.000 m2 Bebouwd: 250.139 m2 Gemiddelde bouwhoogte: GSI: 0.15 FSI: 0.6

132

Gemiddelde straatprofiel: straat 16m, wijkontsl 60m

Niet wonen m2 GNI begane grond 23.769 m2

0,09

23.769 m2

0,09

2.4.18 | DE BIJLMER | AMSTERDAM

MODERNE UTOPIE Dat de Bijlmer een hoge dichtheid heeft is een fabel. De bewoners wonen dan wel letterlijk op elkaar, maar met 7000 inw p/km2 is de Bijlmer niet eens de helft van de dichtheid van het Oude Westen. De grote hoeveelheid groen maakt de netto verdichting negatief. Wel is de Bijlmer met grote moderne visie ontstaan, waarvan ondanks de toepassing met andere omstandigheden wel gesteld kan worden dat de praktijk anders is gelopen dan men van te voren voorzien had. Oa de grootschaligheid en anonimiteit van de complexen heeft gezorgd voor vervreemding. De ruimte voor iedereen werd een ruimte voor niemand. Ook de voorzieningen lijden onder het ijle stadsklimaat, die zich momenteel rond winkelcentra concentreren. Sommige flats zoal Kleijburg worden herontdekt door de binding met de grond opnieuw te definieren.

133

blok Area: 120.268 m2 Bebouwd: 30.746 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 3 lagen GSI: 0,26 FSI 0,77

Schaal

1 : 5 000

195.7 71.0

138.1

61.5

60.0 61.4

blok Area: 71.516 m2 Bebouwd: 18.324 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 3 lagen GSI: 0,25 FSI 0,78

Schaal

195.7

134

1 : 5 000

2.4.18 | DE BIJLMER | AMSTERDAM

22.2 148.2

20.2 146.0 187.3

16.7

121.7

185.9

111.2 104.1

256.6

20.2

140.3

212.2

15.8

133.1 121.7 133.1

169.1 113.6 924.5

169.1 140.3

121.8

164.1

218.1 65.6

479.0

Area: 443.822 m2 Bebouwd: 63.770 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 22m, 12 lagen GSI: 0,14 FSI 1.34

Schaal

1 : 5 000

60.9

149.5

Area: 443.822 m2 Bebouwd: 63.770 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 22m GSI: 0,14 FSI 1.34

135

Area: 3.326 m2 Bebouwd: 2.578 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.78 FSI: 2.43

Area: 1.345 m2 Bebouwd: 1.166 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.87 FSI: 2.43

Area: 1.167 m2 Bebouwd: 881 m Gemiddelde bou GSI: 0.76 FSI: 2.43

Area: 3.944 m2 Bebouwd: 3.205 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.81 FSI: 2.43

Otamachi, Yokohama BLOK 95m x 45m = 4.275m2 = 0,43ha STRAAT [stadstraat, woonstraat] 35m, 9m 1 : 5 000

Schaal

Yokohama, Otamachi

Yokohama, Chukagai C

Area: 150.000 m2 Bebouwd: 66.022 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen GSI: 0.44 FSI: 2.43

Area: 150.000 m2 Bebouwd: 72.943 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.49 FSI: 2.43

Bebouwd oppervlakte

Dichtheid per GSI Gemiddeld km2 Otamachi, Yokohama bouwlagen

66. 022 m2

Gemeten oppervlakte 150.000 m2

136

FSI

Niet wonen m2 GNI begane grond

BLOK 95m x 45m = 4.275m2 = 0,43ha

35m, 9m 3,96 48.000STRAAT [stadstraat, 0,44 woonstraat] 11

0,82

Yokohama, Otamachi

Yokohama, Chukagai Chinat

Area: 150.000 m2 Bebouwd: 66.022 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 4 lagen GSI: 0.44 FSI: 2.43

Area: 150.000 m2 Bebouwd: 72.943 m2 Gemiddelde bouwhoogte: 5 lagen GSI: 0.49 FSI: 2.43

Bebouwd oppervlakte 66. 022 m2

54.346 m2

Dichtheid per km2 48.000

GSI 0,44

Gemiddeld bouwlagen 11

FSI 3,96

Niet wonen m2 GNI begane grond 54.346 m2

0,82

2.4.19 | OTAMACHI | YOKOHAMA

CENTRAAL DISTRICT Otamchi is het centrale district van Yokohama. De buurt kent een hoog voorzieningenniveau, een smal straatprofiel met eenrichtingsverkeer, langsparkeren en een smalle stoep aan weerszijden, vergelijkbaar met de dwarsstraten in het Oude Westen zoals deze er nu ook bij liggen. Een vergelijkbaar klimaat laat zien wet een hogere bouwhoogte doet met de beleving van de straten. Soms zitten er zelfs stegen tussen die als ‘backstreets’ kunnen fungeren.

137

ddeld lagen

Gebied studies

FSI

Niet wonen m2 begane grond

GNI

Stad

Buurt

Gemeten oppervlakte

Bebouwd oppervlakte

Dic h km2

Berlijn

Prenzlauer Berg

150.000 m2

68. 430 m2

14.6

Vancouver

Down Town

280.000 m2

125. 580 m2

11.57

Londen

Soho

150.000 m2

120. 853 m2

12.0

Tokyo

Ginza

150.000 m2

67. 367 m2

58.6

Hong Kong

Mong Kok

130.

Yokohama

Otamachi

150.000 m2

66. 022 m2

48.0

Chukagai

150.000 m2

72. 943 m2

25.5

Barceloneta

164.000 m2

72. 863 m2

64.4

Eixample

525.000 m2

324. 200 m2

36.0

Parijs

18e arrondissement

600.000 m2

298. 636 m2

31.00

San Fransisco

Nob Hill

440.000 m2

218. 575 m2

25.0

Sunset District

440.000 m2

134. 858 m2

5.70

Upper East Side

440.000 m2

212. 568 m2

46.0

Greenwich Village

280.000 m2

123. 565 m2

30.3

De Pijp

202.500 m2

93. 421 m2

25.4

Barcelona

New York

FSI

39. 694, 27 m2

0,42

FSI

26. 189, 78 m2

0,17

Schinkelzone 1

412.500 m2

156.028 m2

11.22

FSI

21. 883, 38 m2

0,25

Schinkelzone 2

400.000 m2

87.210 m2

24.4

FSI

18. 795, 74 m2

0,26

Jordaan

150.000 m2

72. 863 m2

23.1

1,34

23. 587, 33 m2

0,09

De Bijlmer totaal

1.650.000 m2

250.139 m2

7.045

0,78

849 m2

0,03 Rotterdam

Oude Westen

189.000 m2

83. 114 m2

16.2

Den Haag

Vaillantlaan/ Paletplein

21.65

Paul Krugerlaan

19.0

Zuidwal

8.90

138

Amsterdam

2.5 | OVERZICHT ONDERZOEKSRESULTATEN

(Groundfloor Non-residential Index)

Gemeten oppervlakte

Bebouwd oppervlakte

D i c h th e i d p e r GSI km2

Gemiddeld bouwlagen

FSI

Niet wonen m2 begane grond

GNI

150.000 m2

68. 430 m2

14.617

0,46

5-6

2,74

37.033 m2

0,54

280.000 m2

125. 580 m2

11.577

0,45

8,97

89.934, 46

0,72

150.000 m2

120. 853 m2

12.000

0,80

4,83

100. 603 m2

0,83

150.000 m2

67. 367 m2

58.620

0,45

6,29

62.848 m2

0,93

130.000

achi

150.000 m2

66. 022 m2

48.000

0,44

3,96

54.346 m2

0,82

agai

150.000 m2

72. 943 m2

25.500

0,49

1,46

51.089 m2

0,70

loneta

164.000 m2

72. 863 m2

64.404

0,38

2.67

27.218 m2

0,37

525.000 m2

324. 200 m2

36.000

0,63

4,38

121.526 m2

0,37

rrondissement

600.000 m2

298. 636 m2

31.000

0,50

3,48

74.574 m2

0,25

Hill

440.000 m2

218. 575 m2

25.000

0.50

1,99

59.955 m2

0,27

et District

440.000 m2

134. 858 m2

5.709

0.31

0,61

10.029 m2

0,07

r East Side

440.000 m2

212. 568 m2

46.000

0.48

8.21

92.212 m2

0,43

nwich Village

280.000 m2

123. 565 m2

30.380

0,44

2.21

61.091 m2

0,49

202.500 m2

93. 421 m2

25.454

0,46

2.31

39.694 m2

0,42

kelzone 1

412.500 m2

156.028 m2

11.220

0,38

1,89

26.190 m2

0,43

kelzone 2

400.000 m2

87.210 m2

24.453

0.22

1,09

21.883 m2

0,25

150.000 m2

72. 863 m2

23.135

0.49

2.43

18.796 m2

0,26

jlmer totaal

1.650.000 m2

250.139 m2

7.045

0.15

3-12

0,60

23.769 m2

0,09

Westen

189.000 m2

83. 114 m2

16.229

0,44

1.76

14. 610 m2

0,18

ntlaan/ Paletplein

21.656

Krugerlaan

19.077

wal

8.909

lauer Berg

n Town

g Kok

mple

139

Upper East Side | New York Zelfde structuurschaal

Oude Westen | Rotterdam Grote diversiteit typen blokken

Prenzlauerberg | Berlin Overgangszones publiek-privaat

Soho | London Rol als uitgaansdistrictienin

De Pijp | Amsterdam Langwerpige bouwblokken

140

Yaletown | Vancouver Laagbouw en hoogbouw

2.6 | SELECTIE

1 De Pijp Amsterdam Deze Amsterdamse Wijk kent zowel een hogere bewoningsdichtheid, een intenser fysieke bebouwing en een hoger GNI, wat de Pijp een stedelijker voorbeeldbuurt uit eigen land maakt. 2 Prenzlauer Berg Berlijn Deze inmiddels voor jonge gezinnen hippe wijk is een mooi voorbeeld voor het Oude Westen als het gaat om hoe Mietskasernen (huurkazernes) een populaire wijk kunnen worden die ook een aantrekkingskracht op gezinnen kent. Met 7-8 bouwlagen vormt de wijk ook een blik op de schaalvergroting van het stadsweefsel en een relatief hoog voorzieningenniveau. 3 Soho Londen Deze buurt fascineert door de organische opbouw, met kleinschalige blokken met buurtpleinen en een gefragmenteerde opbouw zoals ook het Oude Westen deze kent. Ook de bevolkingsdichtheid is vergelijkbaar, met het verschil dat het een hoge voorzieningendichtheid heeft, aangezien Soho een belangrijke uitgaansbuurt van Londen is. Het Oude Westen doet voorzichtig mee op dit vlak als onderdeel van het centrum.

4 Upper E.S. NewYork Het onderscheid tussen avenues en streets is ook op het Oude Westen te projecteren; stadstraten en dwarsstraten. Deze wijk laat zien hoe klein bouwblokken kunnen zijn en hoe hoog er tegelijkertijd kan worden gebouwd, zonder direct van de leefbaarheid in te boeten. De ligging tussen East River en Central Park draagt bij aan de populariteit. De wijk scort op bijna alle vlakken hoog en vormt een goed voorbeeld voor hyperstedelijkheid. 5 Yaletown Vancouver Het centrum van Vancouver kan ons veel leren als het gaat om de positionering van hoogbouw en de combinatie van hoogbouw in een basisopzet van medium hoogte. Met name de kunst om hoogbouw als verdichtingsmiddel en als derde dimensie in de wijk te gebruiken is voor het Oude Westen een cruciale stap om te zorgen dat buurtbewoners binnen boord te houden en nieuwkomers ook een plek te geven. Het wonen met zicht op en wonen IN de skyline kan het wonen voor veel mensen in het oude Westen geweldig maken. De stadsvernieuwing zette nog in op een rigide toepassing van 4 bouwlagen van 2,6 meter, dat kan anders om verdichting mogelijk te maken.

141

142

2.7 | FSI VERSUS GNI

Het FSI staat voor het gebouwde aantal vierkante meter (Floor Space Index). Onderzoek toont aan dat het aantal gebouwde vierkante meters per hectare en daarmee het voorzieningenpatroon met elkaar samenhangen, hoewel dit niet 1:1 het geval is. Het Oude Westen heeft een gemiddelde balans tussen bebouwd oppervlak en voorzieningen, maar scoort kwantitatief laag in de groep van onderzochte stadsbuurten. Alleen de Bijlmer en Sunset District scoren hierin lager. Soho valt er feitelijk buiten omdat deze wijk ondanks dichtheid een sterke rol in Londen heeft als uitgaansdistrict, waardoor het niet alleen programma is wat gedragen wordt door de eigen factoren. Voor de dichtheid aan bebouwd programma die het Oude westen heeft, zou het voorzieningenniveau hoger kunnen zijn dan nu het geval is, mits dit niet ten koste gaat van het bebouwde aan vierkante meters. De Pijp heeft net als Prenzlauer Berg gekeken naar het aantal gebouwde vierkante meter een bovengemiddeld voorzieningenniveau.

143

144

2.8 | GNI VERSUS DICHTHEID

Afgezet tegen het aantal inwoners per vierkante kilometer valt op dat het Oude Westen laag scoort wat betreft voorzieningenniveau. Ook is de algemene relatie tussen de dichtheid in aantal inwoners en het voorzieningenniveau er wel degelijk, maar niet hard aan elkaar te koppelen als het gaat om de factor die dit oplevert. Een verklaring is dat wonen slechts een vorm van dichtheid van mensen weergeeft en dat de dichtheid aan voorzieningen de werkelijke dichtheid van mensen beter weergeeft dan slechts het wonen. Opnieuw springt Soho eruit vanwege het grote aandeel bezoekers die de wijk uit de hele stad krijgt. Het Oude Westen lijkt eerder het tegenovergestelde te doen: veel bezoekers gebruiken voorzieningen elders en lokale bewoners gaan wel naar de winkels in eigen buurt. Upper East Side lijkt met een hogere dichtheid een zelfde verhouding voorzieningen op na te houden, uiteraard wel gedeeld door een veel grotere groep bewoners per vierkante kilometer.

145

146

2.9 | DICHTHEID VERSUS BOUWLAGEN

De meeste stadswijken zitten tussen de 4 en 8 bouwlagen. Hoewel het Oude Westen gemiddeld een bouwlaag minder heeft, heeft Soho minder inwoners, maar het Oude Westen manifesteert zich meer als stadswijk om in te wonen. De Pijp heeft meer bouwlagen maar ook een hogere dichtheid aan inwoners. Prenzlauer Berg heeft gemiddeld meer bouwlagen maar kent ook een opzet met brede lanen en straten, die de netto dichtheid weer teniet doen. Upper East Side kent met hoogbouw ook een hoge dichtheid, wat bij Yale Town discutabel is. Hoogbouw als aanvulling op stadsblokken kan wel degelijk de dichtheid van een wijk omhoog brengen. In het Oude Westen is ruimte voor middelhoogbouw rond de buurtpleinen.

147

148

2.10 | CONCLUSIE

Stadsbuurten wereldwijd zijn onderzocht om verbanden te leggen tussen opbouw, dichtheid en voorzieningenpatronen. Met een nieuwe methode zijn de voorzieningenniveaus te vergelijken door middel van het ‘GNI’ (Groundfloor Non-residential Index). Ook is typologisch onderzoek verricht naar compacte woonvormen die als bouwstenen dienen voor de Intense Stad. Daarnaast zijn stedelijke woonvormen voor gezinnen onderzocht om antwoord te bieden op de vragen en wensen die uit de Woonvisie gedestilleerd kunnen worden. Daarnaast zijn ook compacte woonvormen door middelhoogbouw onderzocht die weer antwoord kunnen bieden op op de woonvraag van bestaande inwoners, starters en studenten. Dichtheid van bewoners, het aantal gebouwde vierkante meters, het aantal bouwlagen en voorzieningeniveau zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Echter niet met een harde formule, maar de verbanden zijn wel aangetoond.

149

150

3.0 | STAAT VAN DE STRAAT

151

152

Afbeelding (l.) | Nieuwe Binnenweg - van Speykstraat, jaren ‘70

3.1 | STAAT VAN DE STRAAT

De openbare ruimte is de ruimte waar mensen elkaar ontmoeten. ‘De omgeving van de mens is de medemens’, aldus Jules Deelder op de Nieuwe Binnenweg. Ik ben het volledig met hem eens. Zonder het wooncollectief is er geen enkele andere ruimte dan de straat waar mensen elkaar tegen het lijf zouden kunnen lopen. In conflict of in vredige vriendschap, broederschap. Doordat we samen leven kunnen we samenleven, blijven we elkaar zien en daardoor begrijpen. Het leuke van de Rotterdamse straat is dat de verschillende achtergronden in een straat te vinden zijn en dat groepen niet duidelijk per wijk zijn aan te wijzen.

Verhouding hoogte versus breedte Welke straten prettig ervaren worden heeft met een balans tussen intimiteit en overzicht te maken. Is er nog lucht zichtbaar, staan de straatwanden te ver van elkaar af om nog een ruimte te vormen? Hiërarchie van ruimte Is de openbare ruimte te definiëren naar diverse stedelijke ruimte, zoals park, buurtplein, ontsluitingsweg, woonerf, stadsstraat? Ontsluiting Hoe kom ik op mijn bestemming? Is er ruimte voor de auto, is er goed openbaar vervoer. Zijn er fiets- en voetpaden?

Openbare ruimte versus uitgegeven grond Door te zien of er een natuurlijke druk ontstaat op de openbare ruimte, kan een sociale veiligheid, een leesbare gedefinieerde stedelijke ruimte ontstaan, waardoor buurtpleinen/ parken goed functioneren. Blokgrootte Door de grootte van stadsblokken te vergelijken wordt het inzichtelijk welke maten goed functioneren en of er een correlatie te vinden is tussen de verschillende steden.

153

Westerpaviljoen aan kruising stadstraat en laan

Binnentuin Bajonetstraat

Hoek Jezephstraat en West-Kruiskade

Nieuwe Binnenweg

154

Hoek Gaffeldwarsstraat en Gouvernestraat

3.2 | STRAATLEVEN

Bewoners Ochterveltstraat

Beheerder en bezoekers Wijktuin

Ontmoeting Nederlandse Kaapverdianen

Beheerder Speelkeet Adrianaplein

Ontmoeting op Toni Koopmanplein

Leden van Aktiegroep Oude Westen

155

156

3.3 | HIERARCHIE VAN DE OPENBARE RUIMTE

Over het algemeen is het Oude Westen helder van opzet. Primair ligt de wijk, bestaande uit langwerpige gesloten bouwblokken van divers formaat aan een stelsel van verkeerslanen en stadstraten. Hieraan zitten dwarsstraten gekoppeld die bestemmingsverkeerontsluiten. Daarnaast zijn er doorbraken die voor voetgangers en fietsers een beteres doorwading van oost en west verzorgen. Binnen de wijk zijn een park en buurtpleinen te vinden die ruimte bieden aan sport, spel en ontmoeting.

LEGENDA Kernwinkelgebied (stadsvoorzieningen) Stadstraat (wijkvoorzieningen) Verkeerslaan (wijkontsluiting) Dwarsstraat (bestemmingsverkeer) Doorbraak (voor voetgangers) Wijkpark Buurtplein Binnenhof Bebouwing Oude Westen

Dwars

157

158

Mathenesserlaan

Westersingel richting Rotterdam Central District

Oude MBS aan ‘s-Gravendijkwal

Belangrijke fietsroute naar station op de Weena

Lage voetgangerskade Westersingel met kunst

‘s-Gravendijkwal als stadsautoweg Maastunneltrace’

3.4 | SINGELS EN LANEN

Grofweg zijn het de Westersingel, Weena, Rochussenstraat en ‘s-Gravendijkwal die de wijk als verkeerslanen omsluiten. De Mathenesserlaan is wat dat betreft een vreemde eend in de bijt, die als oostwest-verbinding kruist met de Rochussenstraat. De Westersingel heeft van deze verkeerslanen nog de meeste verblijfselementen en een groene lommerrijke inrichting. Het Weena en de ‘s-Gravendijkwal zijn echter ontworpen stadsnelwegen.

159

Horeca op trottoir bij Nieuwe Binnenweg

Horeca diverse culturen bij Kruisplein-W.Kruiskade

Tiendplein als horecaplein aan de W. Kruiskade

Straatdynamiek aan de West-Kruiskade

Nieuwe ondernemers aan de Nwe Binnenweg.

West Kruiskade met zicht op wooncomplex Calypso

160

3.5.1 | STADSTRATEN

De stadstraten zijn de lineaire voorzieningenclusters voor dagelijkse behoeften. Veel winkels en voorzieningen zijn afhankelijk van de aanloop vanuit de dichtbevolkte dwarsstraten. Door concentratie langs specifieke straten ontstaat een supergrid van voorzieningen. Deze concentreren zich nu vooral langs de radialen. In verschillende Amsterdamse buurten is het grid in meedere windrichtingen te herkennen. Het kernwinkelgebied heeft een andere opzet met een hogere concentratie winkelvoorzieningen in een dichter netwerk.

161

162

3.5.2 | STADSTRATEN

De West-Kruiskade is een van de twee belangrijkste stadstraten van het Oude Westen. De voetgangerszone bestaat uit twee delen, een overgang van 1,5 meter naar de winkels en een loopstrook van 3 meter. Daarnaast is een 2,5 meter brede strook waar allerlei gebruik in terecht komt: bomen, parkeren, armaturen fietsnietjes, vuilnisbakken. Dan volgt een 3,5 meter brede rijstrook waar ook fietsers op rijden (zonder eigen reservering!). Daarnaast ligt een trambaan met in het midden van de as een vangrail vanonderbroken buizen, die het keren van autoverkeer moet tegengaan. De kade is symmetrisch van opbouw aan zowel noordals zuidzijde. 9% van het oppervlak is gereserveerd voor straatparkeren.

(l) 3d aanzicht van inrichting Weste Kruiskade (r) 100m West-Kruiskade is onderzocht op inrichting: 9% van straatoppervlak is bestemd voor parkeren.

163

164

Bajonetstraat ri. noorden

Bloemstraat ri. zuiden

Van Speykstraat ri. zuiden

Gaffelstraat ri. zuiden

Sint-Mariastraat ri. noorden

Ochterveltstraat ri. westen

3.6.1 | DWARSSTRATEN

Aan de dwarsstraten wordt gewoond, en de dwarsstraten dienen ter ontsluiting van bestemmingsverkeer. Veel bewoners wonen niet aan de straat maar aan een langwerpig parkeerterrein. In de straten zijn gezamenlijk 2023 parkeerplaatsen in de openbare ruimte te vinden. Dat is 28.000m2 opgeooferde ruimte aan parkeerplaatsen in de buitenlucht. In de meeste gevallen wordt in de 10 meter brede straten aan weerszijden geparkeerd, ondanks de aanwezigheid van 12 wijkgarages met een gezamenlijke capaciteit van 726 parkeerplaatsen, aangevuld door twee private parkeergarages (399 + 760) en twee grote gemeentelijke garages op 500 meter afstand (1154 + 730 + 1884) zouden het parkerenop straat in het centrum minder vanzelfsprekend moeten gaan maken. Eenrichtingsverkeer, eenzijdig langsparkeren, asymmetrische planting van bomen buiten multifunctionele kabelgoot voor ondergrondse infrastructuur en aanplanting van laag groen bij de gevels kunnen bijdragen aan leefbaarder straten die ook minder klimaatstress veroorzaken.

165

166

3.6.2 | DWARSSTRATEN

Momenteel vormt eenderde van de oppervlak van de straat een straatparkeren in (!). Dat is een gigantische claim op de nauwe straten. Eenrichtingsverkeer, eenzijdig langsparkeren, asymmetrische planting van bomen buiten multifunctionele kabelgoot voor ondergrondse infrastructuur en aanplanting van laag groen bij de gevels kunnen bijdragen aan leefbaarder straten die ook minder klimaatstress veroorzaken. In de herinrichting van de straten wordt hiervoor al gekozen.

(l) Sint Mariastraat als voorbeeld van in richting van een dwarsstraat (r) 100 meter van de Sint Mariastraat is onderzocht.

167

Doorbraak West

Drievriendendwarsstraat Oost

Doorbraak thv. Augustinus School bij Gaffelstraat

Drievriendendwarsstraat West

Doorbraak Oost

Doorbraak Gaffelstraat -Bloemkwekerstraat

168

3.7 | DOORBRAKEN

Tijdens de Stadsvernieuwing zijn diverse routes door de wijk ontstaan van oost naar west. De interne ontsluiting is daarmee versterkt. De doorbraken zien er allemaal anders uit. Toch zijn er overeenkomsten: De breedte ligt op 9-10 meter, er zijn zelden woonadressen, de routes zijn bedoeld voor voetgangers of fietsers en de inrichting is veelal stenig, met incidenteel een paar bomen. In diverse doorbraken zijn al initiatieven om geveltuinen en perken te gebruiken om de hoeveelheid stenigheid tot een minimale hoeveelheid te beperken. Dit zorgt daarmee ook voor een extra zone tussen publiek (voetganger) en privaat (bewoners).

169

Verdwenen: Poort in R. K. Verpleeghuis Anthonis

Verdwenen: Poort in Weeshuis Simeon

Poort Palmstraat tussen Tiend- en Zijdewindeplein

Poort Weena met toegang ri. Diergaardesingel

Te benutten: oort naar gymzaal van voormalige MBS

Te benutten: Poort bij Westersingel 37

170

3.8 | POORTEN

In het Oude Westen zijn bij de gesloten bouwblokken diverse poorten te vinden. Sommige zijn verdwenen, sommige zijn nieuw en sommige zijn verborgen en te benutten voor toekomstige verbeteringen in de toegankelijkheid.

171

172

Plein aan fietsroute Kogelvangerstraat

Zijdewindeplein met vooral achterkanten

Rijnhoutplein met palmbomen

Speeltoestellen aan stenig Adrianaplein

Gerrit Sterkmanplein

Toni Koopmanplein

3.9 | BUURTPLEINEN

De meeste buurtpleinen zijn goedgbedoelde interventies om meer lucht in de stadswijken te brengen. Dat is wellicht gelukt, want de pleinen worden gebruikt voor ontmoeting, sport en spel. Echter is de algemene verblijfskwaliteit matig te noemen. Vaak is de inrichting stenig, met in sommige gevallen wat groenelementen. Op sommige pleinen zijn bomen uitgegroeid tot volwassen exemplaren, bij andere worden deze voor dit stadium al gerooid. Diverse klimaatproblemen op lokale schaal zijn nu ook onder de aandacht gebracht met het boek ‘Klimaten’, specifiek geschreven voor het Oude Westen. Hierin wordt hittestress en wateroverlast genoemd als aan te pakken zaken. Gecombineerd met gedeeld gebruik van de pleinen in de toekomst zou een plan opgesteld kunnen worden voor een kwaliteitsimpuls.

173

‘Verborgen Parel’ Wijkpark Oude Westen

Wilde konijnen

Buurttuin in Wijkpark

Diverse festiviteiten in Wijkpark, zoals Hop, Keti Koti, Veganistisch festival etc

Buurttuin in Wijkpark

174

Chinese Yoga bij de ingang van Wijkpark

3.10 | WIJKPARK

Het Wijkpark is in 1987 ontstaan tijdens de periode van Stadsvernieuwing. Op de plek van het grote veld stond ooit Weeshuis Simeon aan de West-Kruiskade. Buurtbewoners hebben mede vormgegeven aan de totstandkoming ervan en hiermee vormt de invulling een voorbeeld van planning met een hoge betrokkenheid. Momenteel wordt het Wijkpark geregeld gebruikt als plek voor festiviteiten, en doorgaans juist voor de rust. Binnen het park is een buurttuin’de Verborgen Parel’ te vinden die wordt beheerd door buurtbewoners. De groene inrichting heeft een grote aantrekkingskracht als verblijfsruimte. Het park wordt in de avond met een hek afgesloten.

175

176

3.11 | CONCLUSIE

In de Staat van de Straat is de nadruk op de analyse van de bestaande stad. Uit welke verschillende stedelijke publieke ruimten bestaat het Oude Westen en welke kwaliteiten, kansen en rol kunnen deze ruimten hebben in de zoektocht naar duurzame verdichting. De buurtpleinen hebben veel potentie maar kennen een lage kwaliteit. Dat geldt ook voor de dwarsstraten,die momenteel hoofdzakelijk als parkeerterreinen worden gebruikt. Het Wijkpark heeft een hoge waardering en kent een diverse en flexibele programmering. Nadeel is dat het groen niet om de hoek is voor veel bewoners. Ook zijn er nog vele achterkanten te vinden. de stadstraten vormen het hart van de wijk, de lanen de grenzen.

177

178

4.0 | ATLAS OUDE WESTEN

179

180

4.1 | ATLAS

De Atlas Oude Westen is een eigen onderzoek naar verschillende aspecten van de wijk, waarvan geen directe informatie beschikbaar was, of slechts deels. Deze kaarten bieden duidelijkheid die met het blote oog niet altijd zichtbaar zijn. De Atlas Oude Westen is in zijn geheel te vinden in het naslagwerk waar een bundeling van het onderzoek en achtergrond informatie te vinden is. De kaarten tonen overigens uitsnedes van de volgende onderwerpen. Van links naar rechts en van boven naar onder:

Historie 1930 Historie 1974 Waardering architectuur Dakenlandschap Bouwlagen

Parkeren en ontsluiting Uniformiteit Bestemmingsplan Bouwperiode Stadsvernieuwing

Waardering openbare ruimte Toestand fundatie Voorzieningen Bouwtypologie Eigenaarschap

181

182

4.2 | VERDWENEN OUDE WESTEN

Hoewel de structuur van voor de oorlog grotendeels intact is, is er veel vastgoed verloren gegaan. Iconische gebouwen die er nu niet meer zijn: Diergaarde met romantische architectuur, o.a. Sociëteitsgebouw. Ook de Sint-Jozefkerk en de Nieuw Hervormde Kerk zijn verdwenen. Verpleeghuis Anthonis is deels gesloopt en Weeshuis Simeon is geheel gesloopt. Deze kaart toont ons hoe compact de speculatiebouw uit die tijd is geweest.

Diergaarde, Sociëteitsgebouw Dieergaarde

183

184

4.3 | VOOROORLOGS ERFGOED

Iconische gebouwen van voor de oorlog die er momenteel nog staan zijn de Paradijskerk, de Industrieschool aan de Schietbaanstraat, de MBS aan de ‘s-Gravendijkwal, een deel van het Sint Anthonisgesticht en het Rooms Katholieke Lyceum. Deze kaart laat overigens ook goed zien welke gebouwen er zijn verdwenen ten behoeve van de Stadsvernieuwing. Goed is te zien dat het Weena ook een deel van het Oude Westen heeft afgesnoept en dat er op de voormalige Diergaarde plek ontstond voor het ‘Bouwcentrum’ van direct na de oorlog.

LEGENDA

LEGENDA Overgebleven vooroorlogse bebouwin Bebouwing het jaar 1930 Gesloopt in ten behoeve van stadsvernie

Huidige (2017) Alsnogbebouwing gesloopt na stadsvernieuwing

Paradijskerk aan de Nieuwe Binnenweg

185

186

4.4 | SITUATIE 1974

Zoals in deze kaart goed is te zien, heeft de Stadsvernieuwing een grote impact gehad op het vooroorlogse vastgoed. Op deze kaart is de situatie te zien uit het jaar 1974, toen de donkergele panden nog overeind stonden. Gele vlekken was al sloopnieuwbouw voor het jaar 1974. Hier is nog goed te zien hoe lang de straten waren in noord-zuidrichting.

LEGENDA LEGENDA Intacte vooroorlogse bouw Overgebleven vooroorlogse bebouwin

Gesloopt vooroorlogs Gesloopt ten behoeve van stadsvernie vastgoed Alsnog gesloopt na stadsvernieuwing Sloop-nieuwbouw voor 1974

187

188

4.5 | IMPACT STADSVERNIEUWING

Deze kaart laat duidelijk zien hoeveel vastgoed uit de stadsvernieuwing er is te vinden in de huidige situatie. Goed is te zien dat alle geeltinten vooral in de kern van de wijk dominant aanwezig zijn. Aan de randen en in de stadstraten is de vooroorlogse aanblik nog goeddeels intact, die een monumentale waarde heeft voor behoud. Dat er zo veel uit deze korte periode aanwezig is, laat ook zien dat hier aanknooppunten zijn te vinden die bijna 50 jaar later voor een herijking in aanmerking komen.

LEGENDA Intacte vooroorlogse bebouwing Interventies van de Stadsvernieuwing Gerenoveerd vooroorlogs vastgoed parkeergarages

189

190

4.6 | OPENBARE RUIMTE

West 8 heeft voor de stadsvernieuwing een hierarchie voor de openbare ruimte geschetst aan de hand van deze kaart die een onderscheid maakt tussen buurtpleinen, doorbraken, wijkpark, en schoolpleinen.

LEGENDA Buurtplein intern Plein aan netwerk Doorbraak

Wijkpark

Schoolplein

Schematische tekening hierarchie openbare ruimte door West 8 Bron | Het Oude Westen, Laboratorium van de Stadsvernieuwing

191

192

4.7 | STADSVERNIEUWING

De totale impact van de Stadsvernieuwing wordt duidelijk aan de hand van deze kaart, waarin gecombineerd de openbare ruimte ingrepen staan als de ingrepen in het vastgoed.

Openbare ruimtes ontstaan in Stadsvernieuwing

193

194

4.8 | BOUWPERIODE

Zoals is te zien is het Oude Westen een verzameling van diverse bouwperioden. Opvallend is dat aan de randen van de wijk en aan de stadstraten het vooroorlogse straatbeeld intact is gebleven. Binnen de wijk is vooral de stempel van de stadsvernieuwing te herkennen.

LEGENDA < 1800

1960 - 1975

1800 - 1850

1975 - 1985

1850 - 1900

1985 - 1995

1900 - 1930

1995 - 2005

1930 - 1940

2005 - 2015

1945 - 1960

2015> 195

196

4.9 | FUNDATIE

Fundatie is niet een directe aanleiding voor sloop maar kan wel in de overweging worden meegenomen. Waardevolle oude panden lopen niet altijd gevaar. Wel is van de Stadsvernieuwing een risico omdat veel gebouwen op oude fundatie gebouwd zijn. Niet elk pand van na de oorlog is dus zeker.

LEGENDA Risicogebied fundatie

Oude funderinghersteld

Geen fundatie

Onbekende status

Oude fundatie

Nieuwe fundatie

197

M / WONEN (2011)

198

4.10 | EIGENAARSCHAP

Er zijn diverse soorten eigenaarschap te vinden in het Oude Westen. Veel vastgoed is in bezit van Woonstad, wat deze partij dan ook een belangrijke onderhandelaar maakt.

LEGENDA Privaat Privaat -publiek Publiek Publiek-privaat Geen woning Onbekende status woning

199

100

200

300

400

500

4.11 | TYPOLOGIE

In woningtypologie zijn er grote verschillen, maar deze lijken weer samen te hangen met de bouwperiode. De meeste beeneden-bovenwoningen kwamen van voor de oorlog. Portieken werden in het begin van de stadsvernieuwing veel gebouwd, later de galerijen. Momemteel bouwt men vooral grondgebonden huizen voor gezinnetjes.

LEGENDA Beneden Bovenwoning Portiekflat Gestapeld maisonnette Galerijflat Grondgebonden Hoogbouw [centrale kern] 201

202

4.12 | DAKENLANDSCHAP

Hoewel voor de stadsvernieuwing er veel dwarskappen waren te vinden in het Oude Westen, zijn dat momenteel veel platte daken. dat heeft het dakenlandschap een stuk minder verrassend gemaakt. Momenteel zijn er veel problemen met het koelen van de daken met warm weer. dat heeft te maken met de bitumen die als deklaag worden gebruikt. Platte daken bieden echter wel veel kansen om deze in te richten als dakterras als een extra bouwlaag, een groen dak dat voor waterberging en koeling kan zorgen en voor energiebehoefte door middel van plaatsing van zonnepanelen.

LEGENDA schuin dak/ dakkappen gedeeltelijk plat dak plat dak groen dak daktuin/dakterras 203

M / WONEN (2011)

204

4.13 | BOUWLAGEN

Het gemiddelde aantal boulagen ligt in het oude westen op iets meer dan 4 bouwlagen. In het verleden werd er regelmatiger hoger gebouwd, vooral langs de invalswegen. En op dit moment is het hoogste gebouw van het Oude Westen First met een een hoogte van 128 meter, deze vormt daarmee een poort in het Rotterdam Central District van het station naar het centrum. Tijdens de stadsvernieuwing lijkt de vier bouwlagen een constante te zijn geweest. Ik denk dat er op sommige plaatsen een hoogteaccent prima kan worden gebouwd. In het verleden ztonden er immers ook kerktorens die voor orientatie in de wijk zorgden.

LEGENDA > 15 6-15 5 4 3 2 1 205

206

4.14 | WAARDERING ARCHITECTUUR

De Waardering van de architectuur is deels gebaseerd op Rijksmonumenten, Gemeentemonumenten, beschermd stadsgezicht en een eigen inschatting van de toekomstwaarde. Selectie van behoud en inwisselbare panden zorgt voor eerste waterscheiding.

LEGENDA Lage architectuurwaarde Matige architectuurwaarde Gerenoveerd, te herstellen Hoge architectuurwaarde Gemeentelijk monument Rijksmonument

207

208

4.15 | BESTEMMINGSPLAN

Het bestemmingsplan lijkt een heldere structuur te kiezen van detailhandel aan de stadsstraten en incidenteel gemengd programma in de buurt. Ook de vele kantoren bij het station, Westersingel en de rond de ‘s-Gravendijkwal vallen op.

LEGENDA

209

210

4.16 | VOORZIENINGEN (GNI)

Het voorzieningenniveau wordt gemeten aan de hand van een eigen ‘Groundfloor-Nonresidential-Index’ die de voorzieningen in kaart brengt, en in beeld brengt in hoeverre er sprake is van een gemengde stad. Kijkend naar de historie van de voorzieningenkaarten is te zien dat ten tijde van de stadsernieuwing alle voorzieningen grotendeels de buurt uitgewerkt zijn en in de randen en de stadstraten zijn ondergebracht. Daarvoor waren winkels en voorzieningen veelal in de wijk zelf te vinden. Daarmee hebben de stadstraten wellicht aan belang gewonnen, maar heerst in de dwarsstraten ook een andere dynamiekvan hoofdzakelijk wonen, waardoor het contrast ook is vergroot.

LEGENDA Wijkvoorzieningen Overige bebouwing 1975

1993

211

212

4.17 | VERKEERSONTSLUITING

In het Oude Westen geldt veel capaciteit voor straatparkeren. daarnaast is er veel capaciteit voor parkeren in wijkgarages. Er zijnmaar liefst 13 wijkgarages te vinden in de wijk. Dat biedt kansen om parkeren van de toch al nauwe straten te halen, waarbij nieuwe straatinrichting het dubbelzijdeig langsparkeren heeft losgelaten. Zo veranderen de dwarsstraten langzaam van langgerekte parkeerterreinen in woonstraten. Ook buiten het Oude Westen is een gigantisch capaciteit binnen ongeveer 5-10 minuten lopen. Die ondergrondse restcapaciteit kan worden benut door gunstige regelingen en het flink verhogen van de vergunningen in de straat.

Bestemmingsverkeer(dwarsst.)

Wijkontsluiting

Privaat eigendom

Private Parkeergarage

Wijkgarage

Gemeentegarage

213

214

4.18 | CONCLUSIE

De Atlas laat de complexiteit van de het Oude Westen goed zien, zeker wanneer gegevens gecombineerd worden. Bouwwerken en de straat zien er op het oog soms hetzelfde uit, maar hebben vaak toch andere eigenschappen. Dat legt verrassingen bloot die kunnen helpen in het zoeken naar de juiste ontwikkelstrategie. op basis hiervan is een selectie van vijf typen interventies op basis van gecombineerde gegevens worden onderbouwd. Twee typen interventies zijn in het ontwerpend onderzoek verder uitgewerkt.

215

5.0 | REFLECTIE

217

5.1 | REFLECTIE ONDERZOEK

Historisch onderzoek is gedaan om het narratief van het Oude Westen beter te leren kennen. Het Oude Westen dat eerst een veenweidelandschap met landbouw op slagenkavels had. Daarna de vooroorlogse geschiedenis als een belangrijke tijdslaag, waarin speculanten van toentertijd de Gemeente Delfshaven woningbouw lieten verrijzen aan gedempte sloten die de straten vormden. Na de oorlog ving het Oude Westen de klappen op van het gemiste centrum, zowel voor bewoners als de voorzieningen. De stadsvernieuwing die er later op volgde, heeft een metamorfose teweeg gebracht van 50% nieuwe woningen. De Woonvisie 2030 zorgt voor een nieuw hoofdstuk, waarbij het de vraag is of dit past binnen de bescherming van de stadwijken. Stadsbuurten wereldwijd zijn onderzocht om verbanden te leggen tussen opbouw, dichtheid en voorzieningenpatronen. Met een nieuwe methode zijn de voorzieningenniveaus te vergelijken door middel van het ‘GNI’ (Groundfloor Non-residential Index). Ook is typologisch onderzoek verricht naar compacte woonvormen die als bouwstenen dienen voor de Intense Stad. Daarnaast zijn stedelijke woonvormen voor gezinnen onderzocht om antwoord te bieden op de vragen en wensen die uit de Woonvisie gedestilleerd kunnen worden. Daarnaast zijn ook compacte woonvormen door middelhoogbouw onderzocht die weer antwoord kunnen bieden op op de woonvraag van bestaande inwoners, starters en studenten.

In de Staat van de Straat is de nadruk op de analyse van de bestaande stad. Uit welke verschillende stedelijke publieke ruimten bestaat het Oude Westen en welke kwaliteiten, kansen en rol kunnen deze ruimten hebben in de zoektocht naar duurzame verdichting. Daarnaast is wijkonderzoek gebundeld in de ‘Atlas Oude Westen’, waarin diverse kaarten zijn gemaakt. De Atlas laat de complexiteit van de het Oude Westen goed zien, zeker wanneer gegevens gecombineerd worden. Bouwwerken en de straat zien er op het oog soms hetzelfde uit, maar hebben vaak toch andere eigenschappen. Dat legt verrassingen bloot die kunnen helpen in het zoeken naar de juiste ontwikkelstrategie. op basis hiervan is een selectie van vijf typen interventies op basis van gecombineerde gegevens worden onderbouwd. Twee typen interventies zijn in het ontwerpend onderzoek verder uitgewerkt.

219

220

5.2 | SAMENVATTING

INTENSE STAD OUDE WESTEN Pleidooi voor zorgvuldige verdichting van vooroorlogse stadswijken De Rotterdamse centrumwijk Oude Westen is door metropolitane vraagstukken en de complexe vooroorlogse structuur een logisch transformatiegebied voor verdichting. Dit afstudeerproject vormt een alternatief op de ‘Woonvisie 2030’, waar de gemeente gentrificatie toepast zonder visie te tonen op passende stedelijke woonvormen voor bestaande én toekomstige wijkbewoners. Sinds de wederopbouw doen anti-stedelijke moderne idealen afbreuk aan de straatdynamiek. Herstel is nodig van de Intense Stad; het domein waar samenleven en ontmoeting centraal staan. In dit domein leidt de hoge dichtheid en diversiteit van mensen tot specialisatie, een rijk voorzieningenniveau en daardoor tot een gezonde lokale economie. Essentieel in deze visie is de verweving van het Oude Westen met de binnenstad en de wijk Middelland, via een nieuwe voetgangersroute die voortbouwt op bestaande stadsvernieuwingsdoorbraken met een schakeling van buurtparken en woonstegen. Daarmee ontstaat een ander type verbinding in de luwte van de stadstraten. Door een slimme fasering in verplaatsing van programma ontstaat ruimte voor compacte scholen en nieuwe bouwgrond. Twee typen interventies zijn in het ontwerpend onderzoek verder uitgewerkt.

Stenige doorbraken worden groene woonstegen voor diverse woongroepen, waar voetgangers en spelen centraal staan. De buurtbewoners delen ruimtes zoals dakterras, garage en binnentuin, maar krijgen hier een hogere kwaliteit leefomgeving en sociale binding onderling voor terug. Daarmee leent deze woonvorm zich ook goed voor stadsgezinnen. Middelhoogbouw geeft buurtparken een gezicht én oriëntatie binnen de wijk. De compacte betaalbare woningen hebben collectieve voorzieningen in de plint die zorgen voor interactie op straatniveau. Op termijn is ruimte voor twee keer zoveel inwoners. Wonen en leven met meer kwaliteit, meer voorzieningen en zonder uitplaatsing van de huidige bewoners. De Intense Stad vormt hiermee een voorbeeld hoe zorgvuldig verdicht kan worden in vooroorlogse wijken buiten de brandgrens.

221

222

5.3 | DANKWOORD

Graag wil ik Ivar Branderhorst danken voor zijn intensieve begeleiding. Hij heeft mij in het gehele proces goed ondersteund. Hij heeft mij als een ervaren sherpa de paden gewezen waar ik het nodig had en hij gaf me telkens het aanstekelijke enthousiasme mee waarmee ik direct na de bijeenkomst weer aan de slag ging. Ook wil ik mijn vriendin Heléne Binder danken voor haar geduld en het meedenken vanuit haar eigen professie, theaterregie, zodat mijn presentaties en geschreven stukken sterker zijn geworden en dat zij mij een zachte landing gaf als ik het overzicht verloren had. In het bijzonder dank ik Jerryt Krombeen waarmee ik samen een waardevol onderzoek heb mogen doen over de samenhangvan dichtheden, GSI, FSI en voorzieningenpatronen in een nieuw geformuleerde GNI. Het geeft ons handvatten om de relevantie voor het behoud van stadsbuurten met hun unieke leefmilieu te kunnen beargumenteren zonder enkel de zachte factoren. Ook wil ik mijn vrienden bedanken die mijn werkzaamheden hebben bijgestaan als ik hun spiegel, hersens of handen nodig had. Dit zijn Sharmila Nasheed, Frank den Boer, Jarno Schellenberg, Koen Hezemans, Barend Mense, Tim de Bruijn, Stefan Klingens, Dirk Schennink, Michel de Gooyert, Wessel Klootwijk, Veerle Vogels, Gijs Burg en Maarten van der Eerden.

Ook dank ik mijn familie Hans, Hanneke en mijn zus Lotte die mij de kracht op afstand hebben gegeven om de hele rit uit te zingen. Ook zonder de familie Binder had mijn maquette er niet zo mooi uitgezien met de handigheid van houtbewerking en ik ben ze dankbaar vanwege de bereidheid om hun auto als mijn logistieke werkpaard te verklaren. Gyz la Riviere heeft mij veel geleerd over de (verloren) uitgaanswereld in het Oude Westen. Carrie Jansen heeft mij veel verteld over de prostitutie die in de wijk zat en het eigen maken van een (voor haar) nieuwe stadswijk als woonomgeving van toen tot nu. Alma Brevé heeft mij veel over de cultuurhistorie in de wijk kunnen vertellen en Petra van den Berg van Aktiegroep Oude Westen heeft mij wegwijs gemaakt in waar de beweging voor staat en mij uitgenodigd voor interessante momenten met activiteiten over/voor de wijk. A3 Architecten ben ik dank verschuldigd voor het delen van hun kennis die zij hebben opgebouwd over het vastgoed in het Oude Westen. Kennis over de staat van onder andere de funderingen heeftt mij belangrijke inzichten gegeven die van buitenaf onmogelijk te doen waren. In het Oude Westen wil ik alle mensen op straat bedanken voor hun openhartige gesprekken, al ging het soms gepaard met een wantrouwen tegen onderzoekers vanaf de start. De vele bezoeken gaven mij de inzichten die die voor bijsturing in de doelstellingen hebben gezorgd. Ik heb jullie verhalen in vertrouwen meegewogen en op subtiele wijze geprobeerd te verwerken in mijn ontwerpen, want het is ten slotte jullie buurt

223

TV PROGRAMMA’S

ONDERZOEKSCASE OUDE WESTEN http://rotterdam70.nl/onderzoeklocaties/oude_westen-1.html

Macht aan de Stad | Tegenlicht | NPO2 | zo 28 september 2014

Wijkvisie Oude Westen 2030 http://www.rotterdam.nl/Centrumraad/Document/vergaderingen%202010/11%20oktober/Agendapunt%205a%20gebiedsvisies%20oude%20westen.pdf

LITERATUUR Maak Niklas, (2015). LIVING COMPLEX - From Zombie City to the New Communal. Berlin Hirmer Stahl Caroline (2010). The Urban Housing Handbook – John Wiley & Amp Sons Inc Typology Plus The Urban Masterplanning Handbook The Urban Towers Handbook Life Between Buildings | Jan Gehl Top 100 City-making books http://www.planetizen.com/node/66462 De Vloeibare Stad Willem Hartman Death and life of great American Cities Jane Jacobs

Beleid Binden en verleiden | Gemeente Rotterdam http://www.rotterdam.nl/Centrumraad/Document/vergaderingen%202010/11%20oktober/Agendapunt%205a%20gebiedsvisies%20oude%20westen.pdf Geschiedenis Oude Westen https://nl.wikipedia.org/wiki/Oude_Westen Woonstad Wijkboek http://sms.woonstadrotterdam.nl/Pub/Woonstad-Rotterdam/Afbeeldingen-en-Documenten/Wijkboekje-Het-Oude-Westen.pdf Statistiek Oude Westen http://drimble.nl/buurten/5990111/oude-westen.html WOW: Werelds Oude Westen http://www.wow-rotterdam.nl/ Aktiegroep Oude Westen http://aktiegroepoudewesten.nl/2016/07/west-kruiskade-tv/ ROTTERDAM WOONVISIE Schneider: 20 000 woningen te veel https://www.rijnmond.nl/nieuws/135534/Rotterdam-wil-20-duizend-minder-sociale-huurwoningen

Steden voor mensen Jan Gehl

Raad Rotterdam kritisch https://www.rijnmond.nl/nieuws/135997/Raad-Rotterdam-kraakt-sloopplannen-huurhuizen

corner typology book – digibook ‘Urban Design – Ornament & Decoration’ Cliff Moughtin, Taner OC, Styeven Tiesdell

Huurdersverenigingen kritisch https://www.rijnmond.nl/nieuws/135731/Veel-kritiek-op-sloop-sociale-huurwoningen-in-Rotterdam

OUDE WESTEN

Rotterdam Woont http://www.rotterdamwoont.nl/items/view/49/Parklaanflat https://nl.wikipedia.org/wiki/Parklaanflat

https://wijkprofiel.rotterdam.nl/nl/2016/rotterdam/rotterdam-centrum/oude-westen huisvesting http://aktiegroepoudewesten.nl/assets/uploads/2014/12/1984_04_01_Buurtkrant.pdf¬ Aktiegroep Oude Westen – Woonvisie http://aktiegroepoudewesten.nl/2016/01/2912/ Plintenstragie kaartenatlas Gemeente Rotterdam – Rotterdam Centrum https://www.slideshare.net/Stipoteam/definitieve-kaartenatlas-plintenstrategie-binnenstad-rotterdam Architectuur Maken | dezeen http://www.dezeen.com/2016/09/19/architectuur-maken-15-tonnes-rubble-recycled-rotterdam-house/

224

Rotterdam Tweederopbouw Winy Maas | 1:10:00 uur [Oude Westen als tweede Jordaan] http://www.airrotterdam.eu/architectuur-maand/verslag-openingsdebat-tweederopbouw/ Winy Maas Versbeton https://versbeton.nl/2016/05/winy-maas-over-het-gehele-territorium-en-daarbuiten/ NPO Nieuwsuur Woonreferendum 19 augustus 2016 http://www.npo.nl/nieuwsuur/19-08-2016/VPWON_1248560 NPO EenVandaag Woonvisie Rotterdam 04 maart 2016 http://binnenland.eenvandaag.nl/tv-items/65495/onrust_rotterdam_over_voorgenomen_sloop_huurwoningen gentrification Rotterdam http://www.nrc.nl/handelsblad/2016/01/29/een-katendrecht-heft-

5.4 | BRONNENLIJST

tweedeling-nog-niet-op-1582539 Follow The Money. Artikel Kritiek Woonvisie https://www.ftm.nl/artikelen/ondanks-wachtlijst-wil-rotterdam-minder-sociale-woningen gentrification Rotterdam http://www.vn.nl/gentrificatie-nu-is-rotterdam-aan-de-beurt/?utm_ content=buffer7fbe3&utm_medium=social&utm_source=twitter. com&utm_campaign=buffer Gentrification liberale steden [marketdriven] – Battle of Brooklyn https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/in-brooklyn-vechten-arme-huurders-en-projectontwikkelaars-om-iedere-vierkante-meter~bd9b1f36/ niet in de wei bouwen. http://www.mdbs.nl/nieuws/nietinhetweiland alternatieve woonvisie rtm-xl http://www.rtm-xl.nl/2015/09/alternatieve-woonvisie-rotterdam/ Suburbia Oud-Beijerland en Spijkenisse [Nissewaard] http://www.ad.nl/dossier-rotterdam/perfect-plaatje-in-de-polder~a0fcd167/ NPRZ [Nationaal Programma Rotterdam Zuid] http://www.rotterdam.nl/Clusters/Stadsontwikkeling/Document%202015/NPRZ/NPRZ-uitvoeringsprogramma%2020152018.pdf Rotterdam: bouwen voor families http://www.rotterdam.nl/kansrijkewijken Mariëlle Heijmink mbt.heijmink@rotterdam.nl Oude Westen Specifiek https://issuu.com/stadsontwikkeling/docs/gebiedsonderzoek_oudewesten_website_02-2012/34

Rotterdam Partners https://rotterdampartners.nl/pers/persberichten/persbericht-15-2-2016/ C&A pand http://www.mauricedumas.nl/architectuur/het-nieuwe-gebouwvan-c-en-a-brenninkmeyer/ Vlasmarkt-Hoogstraat Pand van Meddens https://www.flickr.com/photos/jansluijter/5264620224/ WOONREFERENDUM Officiële site Woonvisie 2030 [Gemeente Rotterdam] http://www.rotterdam.nl/stadsreferendum2016 Woonreferendum https://woonreferendum.nl Rotterdam moet bouwen, niet slopen [Woonreferendum] NRC Elsje Jorritsma 7 november 2016 https://www.nrc.nl/nieuws/2016/11/07/rotterdam-trekt-aan-nunog-de-woningen-5138854-a1530663 NRC Elsje Jorritsma 6 oktober 2016 https://www.nrc.nl/nieuws/2016/10/06/verbeten-woordenstrijd-om-woonreferendum-4664695-a1525368 Brief Havensteder over Woonvisie https://www.havensteder.nl/Images/Publicatieshavensteder/ Nieuws/brief_wethouder_schneider_woonvisie.pdf Referendum Woonvisie http://www.rijnmond.nl/nieuws/140061/Referendum-sloop-huurhuizen-Rotterdam-gaat-door Woonvisie Ronald Schneider, Leefbaar Rotterdam, EenVandaag http://binnenland.eenvandaag.nl/tv-items/65495/onrust_rotterdam_over_voorgenomen_sloop_huurwoningen

ROTTERDAM IN DE MEDIA Vroeger was alles beter, niet in Rotterdam hoor! https://revu.nl/columns/erecties-van-het-grootkapitaal Nieuw Crooswijk https://vastgoedjournaal.nl/news/29993/-lsquo-wat-we-destijdsvoor-ogen-hadden-is-gelukt-gezinnen-willen-weer-wonen-in-rotterdam-rsquoKluspanden https://www.youtube.com/watch?v=y94H1LAeaRk Column optoppen en afdalen https://www.metronieuws.nl/rotterdam/2018/06/20e-eeuw-optoppen-21e-eeuw-afdalen Aerial Photography Siebe Swart http://www.siebeswart.nl/ Wall Street Journal http://www.wsj.com/articles/an-insiders-guide-to-rotterdam-1476200736# Rotterdam Reconstructie http://rotterdam-reconstructie.blogspot.nl/

225

ROTTERDAM STATISTIEK Cijfers maand Augustus: Amsterdam: 842.343 (+8.743 | +1352) Rotterdam: 634.645 (+5.039 | +1676) Den Haag: 522.545 (+2.557 | 516) Utrecht: 340.458 (+1986 | 495) bron: WWW.cbs.nl

Bouwjaar gebouwen Interactief Digitaal Overzicht http://code.waag.org/buildings/ Oude beelden rotterdam http://www.rotterdamkaart.nl/albums/ stadspoorten rotterdam http://www.engelfriet.net/Alie/Hans/stadspoorten.htm

Rotterdam Buurten in Cijfers https://rotterdam.buurtmonitor.nl/jive/report/?id=bevolking&openinputs=true

oude ingekleure foto’s rotterdam http://www.froot.nl/posttype/froot/oude-fotos-van-rotterdam-van-voor-de-tweede-wereldoorlog-ingekleurd/

woningen/inwoners http://www.funda.nl/buurtinfo/rotterdam/oude-westen/?ref=49554228#

industrieel erfgoed-nostalgie http://kanaalridder.blogspot.nl/2012/07/fabrieken-van-vroeger. html

statistieken Rotterdam http://www.waarstaatjegemeente.nl/dashboard/

Ahmed Aboutaleb – verhaal Rotterdam http://www.citylab.com/politics/2015/11/in-a-city-of-immigrantsrotterdams-muslim-mayor-leads-by-example/417075/

Wijkcijfers Rotterdam http://www.oozo.nl/cijfers/rotterdam http://www.oozo.nl/cijfers/rotterdam/rotterdam-centrum/oude-westen http://www.oozo.nl/cijfers/rotterdam/rotterdam-centrum woningvoorraad naar eigendom http://www.rotterdam.nl/COS/standaardtabellen/wonen/W05%20 Woningvoorraad%20in%20Rotterdam%20naar%20eigendomsverhouding,%201-1-2000-2011.pdf nieuwbouw naar achtergrond 2000-2010 http://www.rotterdam.nl/COS/standaardtabellen/wonen/W02%20 Opgeleverde%20nieuwbouwwoningen%20in%20Rotterdam%20 naar%20eigendomsverhouding,%20in%202000-2010.pdf gebouwen naar tijd van bouwen http://code.waag.org/buildings/ ROTTERDAM GESCHIEDENIS Rotterdam van Toen Twitter https://twitter.com/Rotterdamvntoen Rotterdam Toen en Nu [thematisch] https://www.gesprekmetdestad.nl/toen-en-nu/37 Historische Kaarten http://www.topotijdreis.nl/ kerken https://nl.pinterest.com/lansingerland1/rotterdam-kerken/ Verbouwplan lijnbaan Klaus en Kaan http://www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/article/detail/1328409/2007/11/12/Lijnbaan-wil-gewoon-verbouwen.dhtml http://rotterdam.christenunie.nl/k/news/view/148526/43766/masterplan-lijnbaanhoven.html http://www.rotterdamkaart.nl/albums/ Archiefbeelden http://www.oud-rotterdam.nl/pagina6.html

226

Ronald Schneider Sloopvisie http://www.ad.nl/ad/nl/1038/Rotterdam/article/detail/4256004/2016/03/03/Slopen-uiteindelijk-het-best-voor-alle-Rotterdammers.dhtml GROTE STEDEN STATISTIEK [VERGELIJK] Ontwikkeling huizenprijzen per regio | interactieve kaart http://nos.nl/artikel/2136245-hoe-gaat-het-met-de-huizenmarkt-injouw-regio.html Holland city marketing http://nbtc.nl/nl/homepage/hollandmarketing/hollandcity.htm CBS G4 http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=37230 ned&D1=0-2,4-5,7-8,13,17&D2=121,262,483,548&D3=12,25,38, 51,64,77,90,103,116,129,142,155,168,180-181&LA=EN&HDR=G2 &STB=G1,T&VW=T groei G4 steden http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/bevolking/publicaties/ bevolkingstrends/archief/2012/2013-bevolkingstrends-groei-grote-steden-art.htm?RefererType=RSSItem Binnenlands migratiesaldo rotterdam en G4 http://www.rijnmond.nl/nieuws/138942/Grote-steden-lopen-leeg-behalve-Rotterdam Leefbarometer http://www.leefbaarometer.nl/kaart/?indicator=0&schaalniveau=0&periode=0&referentiekaart=1&locatie=rotterdam&latitude=&longitude=#kaart Werkgelegenheid G5 NL http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=81402 NED&D1=0&D2=0&D3=100,193,221,410,465&D4=a&HDR=T,G 3&STB=G2,G1&VW=T werkgelegenheid andere stad G5 http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=81251 NED&D1=0&D2=74,170,198,397,454&D3=0,74,170,198,397,454 &D4=a&HDR=T,G2&STB=G1,G3&VW=T

new york soho data http://www.city-data.com/neighborhood/Soho-New-York-NY.html

photos-and-postcards-are-now-free-for-public-use/423252/

soho london data http://www.bealondoner.com/en/areas/soho

Plattegronden APARTMENT HOUSES http://digitalcollections.nypl.org/collections/apartment-houses-of-the-metropolis#/?tab=about

cijfers Barcelona en barceloneta http://www.bcn.cat/estadistica/castella/dades/barris/tpob/ine/ a2013/ine01.htm

statistieken Amsterdam http://www.stadindex.nl/amsterdam

stedenbouw Barcelona https://es.wikipedia.org/wiki/Urbanismo_de_Barcelona Vancouverism [en uppsalaism?] https://en.wikipedia.org/wiki/Vancouverism ANDERE STEDEN Schaduwval New York – Interactieve kaart https://www.nytimes.com/interactive/2016/12/21/ upshot/Mapping-the-Shadows-of-New-York-City.html?mabReward=A6&recp=0&moduleDetail=recommendations-0&action=click&contentCollection=N.Y.%20%2F%20 Region&region=Footer&module=WhatsNext&version=WhatsNext&contentID=WhatsNext&src=recg&pgtype=article&_r=0 Vandaag niet meer te bouwen NYC https://www.nytimes.com/interactive/2016/05/18/upshot/ which-buildings-in-manhattan-couldnt-be-built-again-today. html?action=click&contentCollection=The%20Upshot&region=Footer&module=WhatsNext&version=WhatsNext&contentID=WhatsNext&moduleDetail=undefined&pgtype=Multimedia Verdichten, houten optoppingen http://www.dearchitect.nl/nieuws/2016/11/03/verrassende-ontwerpen-city-above-the-city.html De stad als Achtertuin, openbare bbq http://www.mo.be/reportage/de-stad-als-achtertuin Grid Plan – Buenos Aires http://www.social-life.co/blog/post/losing-the-plot-in-Buenos-Aires/ Bouwjaar gebouwen Interactief Digitaal Overzicht http://code.waag.org/buildings/

http://www.oozo.nl/cijfers/amsterdam/stadsdeel-zuidoost Holland Park http://www.hollandpark.nl/wp-content/uploads/2014/10/HOLLAND-PARK-magazine-kleiner.pdf http://www.hollandpark.nl/nl/holland-park/ontwerp/ nederland 2050 http://www.nrc.nl/handelsblad/2015/12/01/zo-ziet-nederland-erstraks-uit-1562730 Ringzone A10 http://stad-forum.nl/actueel/week-van-de-stad-2014/ Urban Hybrid | Blokverdichting Emmen MVRDV http://www.architectour.net/opere/index_singola.php?contenuto=galleria&id=6605&width=1683&height=926&tipo=1 Bouwvisie London http://england.shelter.org.uk/__data/assets/pdf_ file/0003/1239330/2016_02_29_When_Brownfield_isnt_enough. pdf STEDELIJK WONEN & DICHTHEID Microappartement http://xsdeluxe.nl/ KLEINE SLIMME WONINGEN https://www.behance.net/gallery/11831853/Students-apartment-25m2 IKEA, KLEINE RUIMTES http://www.ikea.com/ms/nl_NL/rooms_ideas/small_spaces/

http://waag.org/nl/project/smart-citysdk

Hoogstedelijk zonder stapelen http://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/achtergrond/ achtergrond/hoogstedelijk-zonder-stapelen.114609.lynkx

Bouwjaar Brooklyn http://bklynr.com/block-by-block-brooklyns-past-and-present/

Choosing a grid, or not? http://www.planetizen.com/node/54477

Krapte huizenmarkt http://www.floris.nu/funda/

Urban Omnibus http://urbanomnibus.net/2011/06/living-in-the-endless-city-mumbai-sao-paulo-and-istanbul/

Woningbouwplannen Amsterdam http://maps.amsterdam.nl/woningbouwplannen/?LANG=nl Hoge dichtheid laagbouw http://architizer.com/blog/low-rise-high-density/ Groei london http://www.bbc.co.uk/iplayer/episode/p00sydsh/a-city-crownedwith-green

City Geographics https://citygeographics.org/tag/visualisation/page/2/ Vancouverism http://vancouver.ca/home-property-development/planning-zoning-development.aspx

Historische kaarten Steden http://www.citylab.com/design/2016/01/180000-historic-maps-

227

STEDELIJK WONEN CITY PLOTS | Studio Nine Dots http://www.studioninedots.nl/projects/007_cityplot How to keep millennials in the city http://www.citylab.com/housing/2016/03/keeping-millennials-in-cities-dowell-myers/473061/?utm_source=SFTwitter What Millenials want http://www.citylab.com/housing/2014/05/what-millennials-wantand-why-cities-are-right-pay-them-so-much-attention/9032/ Kleinschalig grootstedelijk wonen https://versbeton.nl/2015/12/grootstedelijke-woonwensen-op-kleine-schaal/

Woningplattegronden Canada Condomiums http://nexthome.yp.ca/ Toronto Condomiums http://condolifemag.com/ OPENBARE RUIMTE & LEEFKWALITEIT Gentrification Rotterdam https://www.vn.nl/gentrificatie-nu-is-rotterdam-aan-de-beurt/ Otto Snoek Fotografie http://www.ottosnoek.com/

Skyscraperette http://www.skyscraperdictionary.com/?project=skyscraperette

Happy city – UK http://www.academyofurbanism.org.uk/journal-happy-city/

Verband dichtheid, beweging inkomen http://www.nu.nl/gezondheid/4153852/groter-verband-tussen-leefomgeving-en-gezond-gedrag-dan-gedacht.html

Gezonde stad https://www.academyofurbanism.org.uk/journal-health-happiness-and-wellbeing-in-focus/

https://www.managementsite.nl/kennisbank/interne-communicatie

Bomen groeien sneller http://www.scientias.nl/bomen-groeien-wereldwijd-steeds-sneller/

Architect Bas Liesker van Heren 5 Architecten http://www.dearchitect.nl/nieuws/2015/10/27/gezinnen-verdienen-een-beter-appartement.html

Trees on buildings http://www.archdaily.com/346374/can-we-please-stop-drawingtrees-on-top-of-skyscrapers

Masterplannen OMA http://oma.eu/projects?tags=masterplan

http://persquaremile.com/2012/05/17/urban-trees-reveal-income-inequality/

Hoogbouw London http://www.telegraph.co.uk/men/thinking-man/dont-listen-to-thenimbies--skyscrapers-can-make-london-great-ag/

Color encyclopedie kleuren http://encycolorpedia.nl/ffff00

hongkong photos http://www.andyyeungphotography.com/UrbanJungle/?utm_content=bufferd09e5&utm_medium=social&utm_source=twitter. com&utm_campaign=buffer Binnenrotte Sint Jacobsplaats - Bahar Akkoclu http://ravb.nl/baharakkoclu/hub-hybrid-urban-block Nieuw Leyden http://www.nieuwleyden.nl/ Den Haag in cijfers http://www.denhaag.buurtmonitor.nl/ DICHTHEID INTERNATIONAAL Soho http://www.bealondoner.com/en/areas/soho http://data.london.gov.uk/dataset/land-area-and-populationdensity-ward-and-borough/resource/77e9257d-ad9d-47aa-aeed59a00741f301 New York, plan your city https://planyourcity.net/2015/08/29/nyc/ Shui Wei Villaga, Shenzhen http://www.mascontext.com/issues/19-trace-fall-13/the-chengzhongcun-urban-traces-of-the-village/

228

How highways wrecked American Cities https://www.youtube.com/watch?v=odF4GSX1y3c plinten winkelpuien klassiek ontwerp 129. Henri & Oscar Leeuw - Album van Winkelpuien. Verzameling van (94 van de) 100 practische ontwerpen voor aannemers, timmerlieden, bouwkundigen enz. - ca. 1900 architectuurboekenveiling: http://veiling.catawiki.nl/architectuur-boeken?utm_medium=email&utm_source=marketing&utm_term=nl_auction+close_v3&utm_campaign=Vandaag%20vanaf%2020%3A00%20 uur%20loopt%20de%20Architectuur%20boekenveiling%20 af_nl&utm_content=lot_button#h-th-wijdeveld-frank-lloydwright-1994-2932753 Station voormalige spoorwegstations http://www.wikiwand.com/nl/Lijst_van_voormalige_spoorwegstations_in_Nederland Openbare ruimte http://www.studiomaks.nl/#!dubai-development http://www.openfabric.eu/category/projects/ Schouwburg plein duurzaam http://www.7square-endeavour.nl/ Atlas http://www.gemeentenatlas.nl/ Metro http://www.inat.fr/world/

Rounded Corners | Metro | Illustrator [Effect –stileren –afgeronde hoeken- 10pt] https://www.youtube.com/watch?v=CcoZQiVFp0Q Tegen verkiezingen Boek: lange termijn vs korte termijnpolitiek http://www.debezigebij.nl/web/Zojuist-verschenen/ Boek/9789023474593_Tegen-verkiezingen.htm LEZINGEN JAN GEHL - CITIES FOR PEOPLE 7 SEPTEMBER 2016 KRITERION https://www.bnsp.nl/lezing-van-jan-gehl/#video ALLERLEI Bernd & Hilla Becher Typologist photography http://tallisalevelphoto.weebly.com/typologies.html Berlijn vroeger en nu http://www.morgenpost.de/themen/vorher-nachher/ Panorama Streetline http://panoramastreetline.com/ Louis Sullivan (“form ever follows function”) Frank Lloyd Wright Leefbarometer http://www.leefbaarometer.nl/kaart/?indicator=0&schaalniveau=0&periode=0&referentiekaart=1&locatie=rotterdam&latitude=&longitude=#kaart Werkgelegenheid G5 NL http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=81402 NED&D1=0&D2=0&D3=100,193,221,410,465&D4=a&HDR=T,G 3&STB=G2,G1&VW=T TED TALK Amanda Burden: How public spaces make cities work https://www.youtube.com/watch?v=j7fRIGphgtk Werkgelegenheid andere stad G5 http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=81251 NED&D1=0&D2=74,170,198,397,454&D3=0,74,170,198,397,454 &D4=a&HDR=T,G2&STB=G1,G3&VW=T

Groei london http://www.bbc.co.uk/iplayer/episode/p00sydsh/a-city-crownedwith-green Statistieken Amsterdam http://www.stadindex.nl/amsterdam Holland Park http://www.hollandpark.nl/wp-content/uploads/2014/10/HOLLAND-PARK-magazine-kleiner.pdf http://www.hollandpark.nl/nl/holland-park/ontwerp/ Nederland 2050 http://www.nrc.nl/handelsblad/2015/12/01/zo-ziet-nederland-erstraks-uit-1562730 Ringzone A10 http://stad-forum.nl/actueel/week-van-de-stad-2014/ Urban Hybrid | Blokverdichting Emmen MVRDV mvrdv.com http://www.architectour.net/opere/index_singola.php?contenuto=galleria&id=6605&width=1683&height=926&tipo=1 DICHTHEID ALGEMEEN CITY PLOTS | Studio Nine Dots http://www.studioninedots.nl/projects/007_cityplot How to keep millennials in the city http://www.citylab.com/housing/2016/03/keeping-millennials-in-cities-dowell-myers/473061/?utm_source=SFTwitter What Millenials want http://www.citylab.com/housing/2014/05/what-millennials-wantand-why-cities-are-right-pay-them-so-much-attention/9032/ kleinschalig grootstedelijk wonen https://versbeton.nl/2015/12/grootstedelijke-woonwensen-op-kleine-schaal/ skyscraperette http://www.skyscraperdictionary.com/?project=skyscraperette Verband dichtheid, beweging inkomen http://www.nu.nl/gezondheid/4153852/groter-verband-tussen-leefomgeving-en-gezond-gedrag-dan-gedacht.html https://www.managementsite.nl/kennisbank/interne-communicatie

ALGEMEEN ANDERE STEDEN Bouwjaar gebouwen Interactief Digitaal Overzicht http://code.waag.org/buildings/ http://waag.org/nl/project/smart-citysdk Bouwjaar Brooklyn http://bklynr.com/block-by-block-brooklyns-past-and-present/ Krapte huizenmarkt http://www.floris.nu/funda/

architect Bas Liesker van Heren 5 Architecten http://www.dearchitect.nl/nieuws/2015/10/27/gezinnen-verdienen-een-beter-appartement.html Masterplannen OMA http://oma.eu/projects?tags=masterplan Hoogbouw London http://www.telegraph.co.uk/men/thinking-man/dont-listen-to-thenimbies--skyscrapers-can-make-london-great-ag/

Woningbouwplannen amsterdam http://maps.amsterdam.nl/woningbouwplannen/?LANG=nl Hoge dichtheid laagbouw http://architizer.com/blog/low-rise-high-density/

229

230

231

232

INTENSE STAD, Oude Westen Rotterdam, Jurian Voets

Articles inside

5.2 SAMENVATTING

5.1 REFLECTIE ONDERZOEK

4.2 VERDWENEN OUDE WESTEN

4.7 STADSVERNIEUWING

4.12 BESTEMMINGSPLAN

3.10 BUURTPLEINEN

3.11 WIJKPARK

3.1 INTRODUCTIE

2.3 GSI, FSI & GNI

2.8 GNI VERSUS DICHTHEID

0.2 OPGAVE

0.3 DOELSTELLING

0.1 INTRODUCTIE

2.9 DICHTHEID VERSUS BOUWLAGEN

2.6 SELECTIE

2.7 FSI VERSUS GNI