M001

A KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

2-32 AΦIEPΩMA H

κατάληψη της P δου.

Xρονικ της πολεμικής επιχείρησης των ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων.

ΦIEPΩMA

Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα πενήντα χρ νια απ την ενσωμάτωση

Tου Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα. Προσωρινή κατοχή και νομικές βλέψεις στην περίοδο 1912-23.

Tου Zαχαρία N. Tσιρπανλή Πλήρης κυριαρχία και εξιταλισμ ς.

H εικοσαετία, 1923-1943, στάθηκε η πιο επικίνδυνη για την ταυτ τητα των Δωδεκανήσων.

Tου Zαχαρία N. Tσιρπανλή H Eκκλησία των Δωδεκανήσων.

Tο κρίσιμο ζήτημα του Aυτοκεφάλου και η εθνική δράση κληρικών.

Tου Eμμανουήλ Δ. Παπαϊωάννου

Aρχιτεκτονική έκφραση.

Oι επεμβάσεις σε παλαιά κτίρια και η ανοικοδ μηση νέων απηχούσαν την ιταλική αποικιοκρατική πολιτική.

Tου Στέλιου Xριστοφυλάκη Oι αρχαι τητες στα Δωδεκάνησα.

Tο έργο των Iταλών αρχαιολ γων κατά την περίοδο της τριακονταετούς κατοχής.

Tου Γρηγ ρη Kωνσταντιν πουλου Tραγουδώντας τα δεινά.

O καημ ς και τα βάσανα της Iταλοκρατίας με μαντινάδες.

Tου Mαν λη Mαυρολέοντα O έντυπος αγώνας.

Eφημερίδες και περιοδικά των παροικιών στην πρώτη γραμμή για την απελευθέρωση.

Tου Nίκου Mαστροπαύλου Mεταβατική περίοδος 1945-1947.

Aπ το τέλος του Πολέμου έως την Eνωση των Δωδεκανήσων με την Eλλάδα

Tου Mαν. A. Hσυχου

Σκεύος Zερβ ς.

Eξέχουσα φυσιογνωμία της ιατρικής επιστήμης αλλά και του Δωδεκανησιακού Aγώνα.

Tης Mαρίας M. Zαΐρη Eξώφυλλο: H πιο διάσημη καρτ ποστάλ, αλλά και διαφημιστική αφίσα των Iταλών για τα Δωδεκάνησα. Tην υπογράφει ο γνωστ ς Iταλ ς αρχιτέκτονας Φλορεστάνο ντι Φάουστο. Στη σκηνογραφική παράσταση προβάλλει υπερτονισμένη η Θαλασσινή Πύλη του μεσαιωνικού τείχους. Aξιοποιείται ως ιδέα προπαγανδιστικά, για να τονισθεί η δήθεν διαχρονική παρουσία των Iταλών στα Δωδεκάνησα (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY

2

Tο έμβλημα τριών νησιών απ ταχυδρομική κάρτα. «Iταλικά νησιά του Aιγαίου», γράφει η κορδέλα. Oι Iταλοί, πάντα καλλιτεχνικές ιδιοσυγκρασίες, δούλεψαν τα τρία ομοι σχημα εμβλήματα, συνθέτοντας τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία του κάθε νησιού. Στης P δου, που βασίστηκε και το ιδεολ γημα της δήθεν αδιάλειπτης παρουσίας τους εκεί, δεσπ ζει το Παλάτι του Mεγάλου Mαγίστρου ή η Θαλασσινή Πύλη. H Kως τους δυσκ λεψε.

Eνώ στη βάση υπάρχει μνεία στη Nίσυρο, ως κύριο θέμα προβάλλει το σπείρωμα δύο φεων. Eίναι το γνωστ ιατρικ σήμα, αφού η Kως θεωρείται αφετηρία της επιστημονικής ιατρικής. Eμφανώς διπλ εμφανίζεται το τρίτο έμβλημα. Eπάνω η Λέρος, που σταδιακά μετασχηματίσθηκε σε μεγάλη στρατιωτική βάση και κάτω η Πάτμος με νύξεις στο μακρύ θρησκευτικ της παρελθ ν: ο δικέφαλος αετ ς των βυζαντινών και η λυχνία της Aποκάλυψης του Iωάννη. (φωτ.: αρχείο Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη).

ΣTA 1912, τα Δωδεκάνησα, αντί με τους νικηφ ρους Bαλκανικούς Πολέμους να ενσωματωθούν με την Eλλάδα, πέρασαν υπ ιταλική κατοχή και έμειναν μέχρι το 1943. Στο πρώτο στάδιο, η στρατιωτική παρουσία των Iταλών εμφανίστηκε ως δήθεν πρ σκαιρη ενέργεια. Γρήγορα μως η μάσκα έπεσε. H παρουσία τους στα Δωδεκάνησα μονιμοποιήθηκε. Πήρε πάγια μορφή ιταλικής αποικίας και με την ανατολή του Mεσοπολέμου μπήκε μεθοδικά σε εφαρμογή ένα ευρύ πρ γραμμα εξιταλισμού. Στοιχεία ταυτ τητας, πως η Παιδεία, η Eκκλησία, η Oικονομία και η δημογραφική εικ να, βάλλονται άσχημα. Mάλιστα, στην τελευταία φάση μεθοδευ ταν ο πλήρης αφελληνισμ ς του χώρου και η προσάρτηση του δωδεκανησιακού συμπλέγματος «υπ των πτερύγων των αετών της Pώμης». Aκριβώς σ’ αυτήν την περίοδο, με την παρουσία του Nτε Bέκκι, η κατάσταση μεταβλήθηκε στο χειρ τερο. Tο αποικιοκρατικ καθεστώς έχασε κάθε ελαστικ τητα και το μέλλον των Δωδεκανήσων διαγραφ ταν σκοτειν . Aμεση αίσια εξέλιξη δεν έβλεπε κανείς ούτε ο πιο ρομαντικ ς. M νο η έκρηξη του τελευταίου πολέμου και η

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

θέση των Iταλών στο στρατ πεδο των ηττημένων έλυσε τελεσίδικα το θέμα, με την τακτική του γ ρδιου δεσμού. Στη διάρκεια της Iταλοκρατίας, το κάθε ένα νησί ξεχωριστά έγραψε, σε τοπική κλίμακα, τη δική του ιδιαίτερη ιστορία. Ωστ σο, οι επιδιωκ μενοι στ χοι και οι μεθοδεύσεις των Iταλών είχαν, σε λες τις χρονικές φάσεις, ενιαίο χαρακτήρα. Mε Eπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ άλλα λ για, η ιταλική πολιτική αγκάλιαζε τα Δωδεκάνησα ως ενιαίο γεωγραφικ σύνολο, πως, αντίστοιχα, ενιαίο στη συγκρ τησή του εμφανίζεται και το μέτωπο του Δωδεκανησιακού Aγώνα κατά των Iταλών. Λογικ , λοιπ ν, ένα αφιέρωμα πως αυτ , να στοχεύει σε μια γενική εικ να. Στα μέχρι σήμερα αφιερώματα των «EΠTA HMEPΩN» σε νησιά των Δωδεκανήσων (Kάλυμνος, Σύμη, Kαστελλ ριζο, Kάσος, Kάρπαθος) υπάρχουν δημοσιεύσεις που αναπτύσσεται το θέμα της Iταλοκρατίας σε τοπική κλίμακα. Aυτές οι δημοσιεύσεις, καθώς και άλλες που μπορεί ν’ ακολουθήσουν στο

μέλλον, έχουν στο σημεριν αφιέρωμα, συμπληρωματικ χαρακτήρα. Aλλωστε, το λο θέμα, πέρα απ την έκταση και την πολυπλοκ τητα που παρουσιάζει, έχει πτυχές ακ μη «θερμές» ή και κάποιες άλλες, ακ μη «αδιερεύνητες». Στη διαπραγμάτευσή του, εμφανίζει εγγενείς δυσκολίες που ένα δημοσιογραφικ αφιέρωμα, πως αυτ , είναι δύσκολο να τις αντιμετωπίσει εξ ολοκλήρου.

Aνάλογος ισχυρισμ ς θα ήταν μάλλον αφέλεια.

Tο 1997 ανακηρύχθηκε, θεωρητικά τουλάχιστον, «Eτος Δωδεκανήσου». Aπ τις 29 Σεπτεμβρίου μέχρι 30 Nοεμβρίου λειτούργησε στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο έκθεση που οργάνωσε η Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών με τον ανώδυνο τίτλο «H Iταλική παρουσία στη Δωδεκάνησο την περίοδο 1912–1945». Σημειώνουμε, δε, τι στη μνημειώδη έκδοση που συνοδεύει την ιταλ γλωσση περιοδεύουσα έκθεση: Pώμη, P δο, Aθήνα, αντί του 1945 διαβάζουμε 1948.

Aκ μη για την επέτειο των 50 χρ νων απ την ενσωμάτωση, οργανώθηκε και λειτουργεί σχετική, πλην φτωχή, έκθεση σε αίθουσα της ελληνικής Bουλής.

H κατάληψη της P δου Xρονικ της πολεμικής επιχείρησης των ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων

P δος 5 Mαΐου 1912. Bερσαλλιέροι φτάνουν στην πλατεία Mανδρακίου. Eπικεφαλής προπορεύεται η στρατιωτική τους μπάντα.

P δος. Πρωιν Kυριακής, 5 Mαΐου 1912. O αντιστράτηγος Tζιοβάνι Aμέλιο φτάνει στην π λη της P δου με την ακολουθία του.

Tου Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη

τους Tούρκους στρατιώτες να υποχωρήσουν στην περιοχή του δάσους της Mέγγαβλης απ’ που τελικά αποσύρθηκαν στο χωρι Ψίνθος. Tραυματίστηκαν 7 Iταλοί στρατιώτες, απ τους οποίους 2 πολύ βαριά, και αιχμαλώτισαν 70 Tούρκους στρατιώτες. Στις 9.00 το πρωί της Kυριακής 5 Mαΐου άρχισε η είσοδος απ την πύλη του Aγίου Iωάννου στη μεσαιωνική π λη της P δου, 12.000 Iταλών στρατιωτών μέσω της διαδρομής Pοδίνι, Aγία Aναστασία. Προπορευ ταν η μπάντα και η ακολουθία του αντιστράτηγου Ameglio. O στρατ ς της κατοχής εγκαταστάθηκε μέσα στο Φρούριο στον τούρκικο στρατώνα

ΣTIΣ 29.9.1911 η Iταλία κήρυξε τον π λεμο κατά της Tουρκίας για να καταλάβει την Tριπολίτιδα και την Kυρηναϊκή. Tον Φεβρουάριο του 1912 προχώρησε στην προσάρτησή τους με Bασιλικ Διάταγμα, το οποίο η οθωμανική κυβέρνηση δεν αναγνώρισε. Για τον σκοπ αυτ η Iταλία αποφάσισε να καταλάβει μερικά νησιά του Aρχιπελάγους κοντά στις Mικρασιατικές ακτές. Eτσι, οι Tούρκοι δεν θα μπορούσαν να μεταφέρουν στρατεύματα και πολεμοφ δια στο συνεχιζ μενο π λεμο της Λιβύης και θα αναγκάζονταν να αναγνωρίσουν την ιταλική προσάρτηση. Στις 17.4.1912 η I και η II μοίρα του ιταλικού στ λου της Mεσογείου, υπ τη διοίκηση του ναυάρχου Leone Viale, αναχώρησαν απ τον Tάραντα της Iταλίας και συγκεντρώθηκαν στα νερά του Aρχιπελάγους των Nοτίων Σποράδων, δηλαδή τα Δωδεκάνησα. Στις 23.4.1912 μονάδες της μοίρας του αντιναυάρχου Ernesto Presbitero κατέλαβαν την Aστυπάλαια. Tα ξημερώματα του Σαββάτου 4 Mαΐου 1912 η υπ τον ναύαρχον Viale II μοίρα του ιταλικού στ λου που συν δευε και τα στρατεύματα του αντιστράτηγου Giovanni Ameglio της VI Mεραρχίας στρατού, που έρχονταν απ την Aφρική, περικύκλωσε την π λη της P δου απ τα BΔ έως τα NA παράλιά της, δηλαδή απ τον κ λπο των Tριαντών έως τον κ λπο των Kαλυθιών, και αποβίβασε στον κ λπο των Kαλυθιών δύναμη περίπου 12.000 ανδρών. H μοίρα αυτή ήταν 42 πολεμικά (12 θωρηκτά, 20 αντιτορπιλικά και 10 μεταγωγικά υπερωκεάνια). Στις 11.00 το πρωί μια ατμάκατος με λευκή σημαία φθάνει στην αποβάθρα μπροστά στο Διοικητήριο και ο υποναύαρχος Thaon de Revel δίδει στον Tούρκο νομάρχη Σουπχή Mπέη μήνυμα του αντιναύαρχου Amero d’ Aste Stella να παραδώσει την π λη, γιατί σε αντίθετη περίπτωση θα βομ-

βαρδιζ ταν. H απάντηση ήταν αρνητική και στις 3.00 το απ γευμα άρχισε ο βομβαρδισμ ς της π λης, που κράτησε 20 λεπτά. Bομβάρδισαν την περιοχή Monte Smith απ τον κ λπο των Tριαντών και τις περιοχές K βα, Kορακ νερο και Pοδίνι απ τον κ λπο της Aκαντιάς.

O στρατ ς που αποβιβάστηκε στις Kαλυθιές ήταν πεζοναύτες, βερσαλιέροι, αλπίνοι, καραβινιέροι, πυροβολικ ορειν και πεδιν , πολεμοφ δια, νοσοκομειακή μονάδα και τρ φιμα. Eδωσε τις πρώτες μάχες με τους Tούρκους στα υψώματα των περιοχών Kοσκινού, Aγίας Bαρβάρας και Aσγούρου, και ανάγκασαν

P δος 5 Mαΐου 1912. Στο νοσοκομείο των Iπποτών, μεταμορφωμένο απ τους Tούρκους σε στρατώνα, εγκαταστάθηκε το 34ο Σύνταγμα πεζικού. Aπ τους Iταλούς ονομάστηκε στρατώνας «BERCA».

και στο τούρκικο σχολείο Souleimanie. Eξω δε απ τα τείχη, στα τούρκικα δημ σια κτίρια, το τούρκικο γυμνάσιο Idadie και τους γύρω λ φους. Στη 1.00 το μεσημέρι ο ναύαρχρος Viale υποδέχθηκε τον αντιστράτηγο Ameglio στον εξώστη του τούρκικου Διοικητηρίου. Στις 3.00 το απ γευμα υψώθηκε επίσημα η ιταλική σημαία στον ιστ του Yγειονομικού, αφού προηγουμένως ο αντιστράτηγος Ameglio ανήγγειλε τι καταλαμβάνει τη νήσο P δο εν ον ματι του βασιλέως της Iταλίας Vittorio Emanuelle του τρίτου.

Tη Δευτέρα 6 Mαΐου άρχισε να γίνεται η αποβίβαση, στην πλατεία του Mανδρακίου, πυρομαχικών, πολεμοφοδίων, ζώων, φορτηγών αυτοκινήτων, τροφίμων και φαρμάκων, αφού προηγήθηκε η κατασκευή 2 μεγάλων αποβαθρών. Tο ιταλικ διοικητήριο, το τελωνείο, το ταχυδρομείο εγκαταστάθηκαν στα αντίστοιχα προϋπάρχοντα τουρκικά. H λέσχη των Nεοτούρκων «Eνωσις και Πρ οδος» μετατράπηκε σε λέσχη αξιωματικών και ονομάστηκε Circolo Militare «Italia». Tο απ γευμα της ίδιας ημέρας τοιχοκολλήθηκε το πρώτο διάγγελμα του αντιστράτηγου Ameglio στα ελληνικά, ιταλικά και τουρκικά.

Tην Tρίτη 7 Mαΐου έγινε η κηδεία του πρώτου Iταλού στρατιώτη που τραυματίστηκε πολύ βαριά στην πρώτη μάχη Iταλών και Tούρκων της 4ης Mαΐου.

Tην Tετάρτη 8 Mαΐου αναχώρησε το καταδρομικ «Duca Degli Abruzzi» μεταφέροντας στην Iταλία τον Tούρκο νομάρχη με τον αρχιγραμματέα και τον αρχιλογιστή της νομαρχίας, και τα μέλη της λέσχης των Nεοτούρκων. Tην ίδια ημέρα το καταδρομικ «Duca di Genova» κατέλαβε τη Xάλκη.

Tην Παρασκευή 10 Mαΐου συνέλαβαν μέσα στο Φρούριο στην τουρκική και εβραϊκή συνοικία λους τους ενήλικες μουσουλμάνους. Tο Σάββατο 11 Mαΐου συνελήφθησαν άλλοι 60 Tούρκοι. Tην Kυριακή 12 Mαΐου, Συνέχεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

3

P δος. Πρωιν Παρασκευής 17 Mαΐου 1912.

Tρεις Tούρκοι αξιωματικοί, επικεφαλής της τουρκικής δύναμης, η στιγμή που παραδίδονται στον αντιστράτηγο Aμέλιο μετά το τέλος της μάχης της Ψίνθου.

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

το μεταγωγικ «Verona» απέπλευσε για την Iταλία μεταφέροντας 500 Tούρκους αιχμαλώτους. Tην ίδια ημέρα καταλαμβάνουν τα περισσ τερα νησιά της Δωδεκανήσου. Tην Kάλυμνο το θωρηκτ «R. N. Pisa». Tην Kάσο το αντιτορπιλλικ «Alpino».

Tην Kάρπαθο πολεμικά της ναυτικής μοίρας «Corsi ». Tην Λέρο το θωρηκτ «R. N. San Marco». Tους Λειψούς το αντιτορπιλλικ «Nembro».

Tη Nίσυρο το θωρηκτ «R. N. Roma».

Tην Πάτμο το θωρηκτ «R. N. Amalfi», και την Tήλο το θωρηκτ «R. N. Napoli ».

Tη Δευτέρα και Tρίτη 13 και 14 Mαΐου άρχισε η προετοιμασία για την εκστρατεία στο εσωτερικ του νησιού στο χωρι Ψίνθος, που είχε καταφύγει ολ κληρος ο τουρκικ ς στρατ ς.

Tην Tετάρτη 15 Mαΐου τα ιταλικά στρατεύματα αναχώρησαν χωρισμένα σε 3 σώματα. Tο πρώτο και κύριο σώμα, το πεζικ , με τον αντιστράτηγο Ameglio, ακολουθώντας τη διαδρομή P δος – Aσγούρου – Kοσκινού – Aφάντου θα απέκλειε την Ψίνθο NA. Tο δεύτερο σώμα, με τους βερσαλιέρους και με διοικητή τον συνταγματάρχη Maldini με το μεταγωγικ πλοίο «Sannio» θα αποβιβαζ τανε στον κ λπο του χωριού Kαλαβάρδα και δια μέσου του χωριού Διμυλιά φθάνοντας στην περιοχή Kαλ πετρα θα απέκλειε την Ψίνθο BΔ και β ρεια. Tο τρίτο σώμα με τους αλπίνους και με διοικητή τοι συνταγματάρχη Ro με το μεταγωγικ πλοίο «Bulgaria» θα αποβιβαζ ταν στον κ λπο του χωριού Mαλώνα και διαμέσου του χωριού Πλατάνια φθάνοντας στο χωρι Aρχίπολη θα απέκλειε τους Tούρκους κατά την οπισθοχώρησή τους απ το χωρι Ψίνθος. Kαι τα 3 σώματα είχαν οδηγούς P διους χωρικούς, που γνώριζαν πάρα πολύ καλά τις δύσβατες αυτές περιοχές.

Tο πρωί της Πέμπτης 16 Mαΐου η κοιλάδα του χωριού Ψίνθος ήταν ήδη περικυκλωμένη απ τα 3 σώματα του ιταλικού στρατού. Στις 9.30 το πρωί άρχισε η μάχη και στις 11.00 το βράδυ της ίδιας ημέρας παρουσιάστηκε στον αντιστράτηγο Ameglio Tούρκος ταγματάρχης για να παραδώσει τα τουρκικά στρατεύματα.

Πράγματι, στις 7.30 το πρωί της επομένης 17 Mαΐου, ο διοικητής της τουρκικής δύναμης συνοδευ μενος απ τον συνταγματάρχη, αρχηγ της Xωροφυλακής του Aρχιπελάγους, τον χιλίαρχο και ακολουθούμενοι απ τον τουρκικ στρατ παραδ θηκαν.

Oι Tούρκοι αιχμάλωτοι ήταν περίπου 1.300, απ τους οποίους 38 ήταν αξιωματικοί. Kατά τη μάχη της 16ης Mαΐου οι απώλειες των Iταλών ήταν 9 νεκροί (1 αξιωματικ ς και 8 στρατιώτες) καθώς και 28 τραυματίες. Oι απώλειες των Tούρκων ήταν 200 νεκροί και πολλοί τραυματίες. Στις 10.00 το πρωί της 17ης Mαΐου άρχισε η επιστροφή για τη P δο. Στις 4.00 το απ γευμα έφθασε στο χώρο προ του Διοικητηρίου ο αντιστράτηγος Ameglio συνοδεύοντας τους αιχμαλώτους Tούρκους αξιωματικούς και ακολουθούσε ο ιταλικ ς στρατ ς συνοδεύοντας τους Tούρκους στρατιώτες. H υποδοχή που τους επιφυλάχθηκε απ τους Pοδίους ήταν πρωτοφανής.

Tο Σάββατο 18 Mαΐου επιβιβάστηκαν οι μεν αιχμάλωτοι Tούρκοι αξιωματικοί στο καταδρομικ «Duca di Genova» οι δε Tούρκοι στρατιώτες στο μεταγωγικ υπερωκεάνιο «Sannio» και αναχώρησαν για το Παλέρμο.

P δος. Kυριακή 2 Iουνίου 1912.

Iταλοί αξιωματικοί και P διοι στην πλατεία Mανδρακίου την ημέρα της εορτής του Iταλικού Συντάγματος.

Mε πάνδημη συμμετοχή και των Pοδίων η π λη πήρε εορταστική ψη.

4

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Tην Kυριακή 19 Mαΐου η τορπιλλάκατος «Pegaso» καταλαμβάνει τη νήσο Σύμη.

Tη Δευτέρα 20 Mαΐου τοιχοκολλήθηκε προκήρυξη του αντιστράτηγου Ameglio που έλεγε τι η τουρκική κυριαρχία έληξε στη P δο, τι εφρ ντισε για την κανονική λειτουργία λων των υπηρεσιών και καλούσε το λα της P δου να επιστρέψει ήσυχος στις εργασίες του και να επιδοθεί στις συναλλαγές του. Tην ίδια ημέρα το θωρηκτ «R.N. Napoli» καταλαμβάνει τη νήσο Kω.

Tην Tετάρτη 22 Mαΐου ο αντιστράτηγος Ameglio δέχθηκε τους Δημογέροντες της P δου και τον Aρχιερατικ Eπίτροπο και τους δήλωσε τι η ιταλική κατοχή στη P δο και τ’ άλλα νησιά είναι προσωρινή.

Tουρκικ ς δε κίνδυνος δεν υφίσταται πλέον.

Tη Δευτέρα 27 Mαΐου έγινε απ την ελληνική κοιν τητα της P δου στο Mητροπολιτικ να παρουσία του αντιστράτηγου Ameglio και του αντιναύαρχου Amero d’ Aste Stella, μνημ συνο υπέρ των πεσ ντων Iταλών στρατιωτών.

Tην Kυριακή 2 Iουνίου οι Iταλοί είχαν εθνική εορτή. Γι ρταζαν την ανακήρυξη του Συντάγματος που κηρύχθηκε πριν 64 χρ νια απ τον βασιλέα Carlo Alberto.

O δήμος P δου έβγαλε απ την προηγούμενη ημέρα προκήρυξη, που την υπέγραφε ο πρώτος δήμαρχος της P δου, Σάββας Παυλίδης, και ο κυβερνητικ ς επίτροπος Attilio Brizi, με την οποία εξέφραζε τον εγκάρδιο χαιρετισμ προς το λα της P δου και Iταλίας, και καλούσε τους Pοδίους να συμμετάσχουν στην αυριανή εθνική εορτή τους. Πράγματι, την Kυριακή 2 Iουνίου η π λη πήρε εορταστική ψη. Aψίδες, σημαίες και θυρεοί στα δημ σια κτίρια. Tα ελληνικά καταστήματα αναρτούσαν ελληνικές και ιταλικές σημαίες. Tα ελληνικά σχολεία αντιπροσωπεύτηκαν στη γιορτή με ελληνικές και ιταλικές σημαίες. Πολύς δε κ σμος συγκεντρώθηκε στην πλατεία Mανδρακίου απ την π λη και τα γύρω χωριά. Στις 8.30 το πρωί ο αντιστράτηγος Ameglio επιθεώρησε λο σχεδ ν τον ιταλικ στρατ που επρ κειτο να λάβει μέρος στην παρέλαση και που ήταν παρατεταγμένος στην πλατεία Mανδρακίου και την αμμώδη περιοχή KOYM–ΠOYPNOY. Στις 9.10 το πρωί, κάτω απ τους ήχους των μπαντών του 34ου και 57ου πεζικού Συντάγματος άρχισε η μεγαλοπρεπής παρέλαση στο χώρο προ του Διοικητηρίου 7.500 ανδρών.

Eπικεφαλής της παρέλασης ήταν ο υποστράτηγος De Marchi που είχε και το γενικ πρ σταγμα την ημέρα εκείνη. Παρήλασαν μια διμοιρία καραβινιέρων, ένας λ χος πεζοναύτες (4 διμοιρίες), ένα τάγμα του 34 Συντάγματος πεζικού (16 διμοιρίες), ένας λ χος μυδραλλιοβ λων, ολ κληρο το 57ο Σύνταγμα πεζικού (64 διμοιρίες), ένα τάγμα αλπινιστών (16 διμοιρίες), μία διλοχία μηχανικού (8 διμοιρίες), δύο τάγματα Bερσαλιέρων (32 διμοιρίες), 2 πεδινές και 3 ορεινές πυροβολαρχίες, μια ίλη ιππικού και, τέλος, ένας λ χος νοσοκ μων.

Mετά το τέλος της εντυπωσιακής αυτής παρέλασης, ο αντιστράτηγος Ameglio μετέβη στη λέσχη των αξιωματικών Circolo Militare «Italia» που και δέχθηκε λους τους ανώτερους Iταλούς αξιωματικούς και τους προύχοντες της P δου. Tο βράδυ φωταγωγήθηκαν λα τα δημ σια κτίρια.

Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα Προσωρινή κατοχή και νομικές βλέψεις στην περίοδο 1912–23 νησιών, στους ευαίσθητους τομείς της παιδείας, της Eκκλησίας, της οικονομίας, αγροτικής και εμπορικής, της τοπικής αυτοδιοίκησης, του πολιτισμού και του ιστορικού παρελθ ντος, της κοινωνικής συνοχής (για να θυμηθούμε τους μικτούς γάμους και τους ιταλ φιλους).

Tου Zαχαρία N. Tσιρπανλή Kαθηγητή της Eυρωπαϊκής Iστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Iωαννίνων

Xρονικ ς προσδιορισμ ς H EΞOYΣIA των Iταλών στα Δωδεκάνησα κράτησε περίπου 31 χρ νια, απ το 1912 ώς το 1943. Kατά τη χρονική αυτή διαδρομή, τα στρατιωτικά γεγον τα, το διπλωματικ παρασκήνιο, οι διακρατικές συναλλαγές, οι διεκδικήσεις των ίδιων των κατοίκων των νησιών, μορφοποίησαν θεσμικά πλαίσια με διαφορετικές κατά διαστήματα επιδιώξεις και με αυτοαναιρούμενα, κατά περίπτωση, αποτελέσματα. Mε άλλα λ για, τα 31 χρ νια της ιταλικής κατοχής δεν συγκροτούν ευθύγραμμη πορεία εξουσίας.

Xαρακτηρίζονται απ σοβαρές παλινδρομήσεις, απ βαθιές αναδιατάξεις και ριζικές ρυθμίσεις τ σο στον τομέα του διεθνούς νομικού καθεστώτος σο και στην εσωτερική διοίκηση της Δωδεκανήσου. Παρά την ταραγμένη και ασαφή εικ να προθέσεων και επιδιώξεων κατά την πρώτη τουλάχιστο δωδεκαετία, απ το 1912 ώς το 1923-24, έχουν γίνει αποδεκτές μερικές τομές που διευκολύνουν την εξέταση των γεγον των.

H ευρωπαϊκή διπλωματία

Oι κάτοικοι της Kαλύμνου υποδέχονται τους Iταλούς στρατιώτες που αποβιβάζονται στην αποβάθρα με τις ατμάκατους του καταδρομικού PISA που κατέλαβε το νησί την Kυριακή στις 12 Mαΐου. Tην ίδια μέρα κατελήφθησαν απ ιταλικά πολεμικά σκάφη τα περισσ τερα Δωδεκάνησα. H κατάληψη είχε, τουλάχιστον στην αρχή, προσωριν χαρακτήρα. Eπρ κειτο, ή, εμφανίστηκε ως στρατιωτική ενέργεια αντιπερισπασμού σε βάρος των Tούρκων. Aυτ ακριβώς δικαιολογεί και τον αρχικ ενθουσιασμ των Δωδεκανησίων που δέχτηκαν τους Iταλούς ως ελευθερωτές. Bέβαια η συνέχεια τους απογοήτευσε, οικτρά (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη).

H κατάληψη των νησιών Στα 1912, απ τις 28 Aπριλίου ώς τις 20 Mαΐου (ν.η.), οι Iταλοί κατέλαβαν, κατά χρονολογική σειρά, την Aστυπάλαια (28.4), τη P δο (4.5), τη Xάλκη (8.5), την Kάλυμνο, τη Λέρο, τους Λειψούς, τη Nίσυρο, την Πάτμο, την Tήλο, την Kάσο, την Kάρπαθο ( λα στις 12.5), τη Σύμη (19.5) και τελευταία την Kω (20.5). Πρ κειται δηλ. για 13 νησιά, στα οποία θα προστεθεί και το Kαστελλ ριζο (την 1.3.1921)· θα τους το παραδώσουν οι Γάλλοι που το είχαν πάρει το 1915.

Oι Iταλοί της εποχής ονομάζουν το νησιωτικ αυτ σύμπλεγμα απ το 1912 και έπειτα ως «νησιά του Aιγαίου» ή «νήσος P δος και οι Σποράδες», ή «νησιά του Aιγαίου κατεχ μενα απ τον ιταλικ στρατ » ή «Δεκατρείς Σποράδες» (εννοώντας και τους Λειψούς, πριν, βέβαια, απ την προσάρτηση του Kαστελλ ριζου). O ρος Δωδεκάνησα ή Δωδεκάνησος, μετά την ιταλική κατοχή, υιοθετείται ταχύτατα απ τους νησιώτες, περνά στην ελληνική και διεθνή ειδησεογραφία και χρησιμοποιείται στα επίσημα διπλωματικά έγγραφα. O αριθμ ς, βέβαια, των νησιών ξεπερνά τα 12, με τους Λειψούς και το Kαστελλ ριζο, απ το 1921, με πλήθος ακ μη άλλα μικρ τερα, κατοικημένα ή ακατοίκητα.

Aς υπομνησθεί τι η στρατιωτική αυτή ενέργεια των Iταλών εξελίχθηκε, αρχικά, ως αντιπερισπασμ ς εις

Παν ραμα της νήσου Λέρου που κατελήφθη την Kυριακή 12 Mαΐου 1912 απ το καταδρομικ R.N. San Marco (φωτ. συλ. Aντ. Σεβ. Mαΐλλη).

βάρος της Tουρκίας, κατά τη διάρκεια του γνωστού ιταλοτουρκικού πολέμου (απ τον Σεπτέμβριο του 1911) στη Λιβύη.

Στρατιωτική κατοχή Aπ τις 5 Mαΐου ώς τις 18 Oκτωβρίου 1912, επί πεντέμιση δηλ. μήνες, έχομε τη λεγ μενη occupatio bellica, πως την ορίζουν τα διεθνή ν μιμα. Eπρ κειτο για κατάληψη με προσωριν χαρακτήρα. Δεν άλλαζε το καθεστώς των νησιών.

Aυτά παρέμεναν υπ την κυριαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Oι ακραίες ημερομηνίες δηλώνουν την απ βαση των Iταλών στη P δο, απ τη μια, και την υπογραφή της ιταλοτουρκικής συνθήκης ειρήνης στο Oυσί της Λοζάνης, απ την άλλη.

H επ μενη περίοδος αρχίζει απ τις 18.10.1912 και τελειώνει την 20.8.1915, ταν η Iταλία κήρυξε τον

π λεμο κατά της Tουρκίας. Eίναι η περίοδος της επί ενεχύρω (in pignore) ιταλικής κατοχής.

Kατά την τριετία αυτή (1912-1915) ρίχτηκαν τα θεμέλια για το χτίσιμο εν ς στερεού οικοδομήματος που θα στεγάσει μ νιμα τους Iταλούς στα Δωδεκάνησα. T τε κατασκευάζονται επιχειρήματα που με εμμονή θα προβάλλονται στις διεθνείς συνδιασκέψεις. T τε επίσης επιβάλλεται καθεστώς διοικητικής ομοιομορφίας σ’ ένα νησιωτικ χώρο που επί αιώνες έζησε και αναδείχτηκε χάρη ακριβώς στους τοπικούς παρτικουλαρισμούς, στις ιδι μορφες δηλ. συνθήκες ζωής των τοπικών κοινωνιών. Στη διάρκεια των τριών αυτών χρ νων, ακ μη, ανευρίσκονται εν σπέρματι λες οι μέθοδοι και οι μεθοδεύσεις των νέων κατακτητών στον κ σμο της ευρωπαϊκής διπλωματίας, αλλά και οι ανελέητες επεμβάσεις τους στον μικρ κοσμο των

Aπ τον Mάιο του 1912, αμέσως μετά την ημέρα της κατάληψης, λα τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη εκδηλώνουν την ανησυχία τους και κατακρίνουν την επιχείρηση των Iταλών στο Aιγαίο. H Aυστροουγγαρία κυρίως, αν και φίλη και σύμμαχος, ως μέλος της Tριπλής Συμμαχίας, παρεμβάλλει σημαντικά και ενοχλητικά εμπ δια σε κάθε κίνηση του ιταλικού στ λου. Aκολουθεί η Γαλλία, που φροντίζει να υποκινεί το υποτονικ έστω ενδιαφέρον της βρετανικής κυβέρνησης· η Γερμανία και η Pωσία, τους πρώτους μήνες τουλάχιστον, παραμένουν σχεδ ν αδιάφορες. Πάντως, καμιά ευρωπαϊκή κυβέρνηση δεν επικροτεί την κατάληψη των νησιών. H αρνητική θέση των Eυρωπαίων απέναντι στην Iταλία δεν οφείλεται σε φιλελληνικά αισθήματα ή σε κάποια έγνοια για την τύχη των Δωδεκανησίων. Oύτε καν ίχνος τέτοιας σκέψης δεν επισημαίνεται στις αποφάσεις των οικείων κυβερνήσεων. Kάθε κράτος κινείται μέσα σε δύο άξονες: ή να μειώσει οποιαδήποτε αύξηση του κύρους της Iταλίας, για να μη διαταραχθεί η ισορροπία στις σφαίρες επιρροής των συμμαχικών συνασπισμών, ή να διασφαλίσει περισσ τερα συμφέροντα εδαφικά, οικονομικά ή και γοήτρου απ την επιχειρούμενη αλλαγή.

H θέση των Δωδεκανησίων O εκρηκτικ ς ενθουσιασμ ς των Δωδεκανησίων κατά το 1912 υπέρ των ελευθερωτών Iταλών, έπειτα υπέρ των Γάλλων και των Aγγλων, ως προστατών των ανθρωπίνων δικαίων και των καταπιεζ μενων λαών, αργ τερα υπέρ των Pώσων, ως ορθ δοξων–ομ δοξων, καταλήγει σε οικτρή απογοήτευση. O ερευνητής θα συναντήσει πολλές εκκλήσεις των κατοίκων των νησιών για συμπαράσταση προς υπουργούς, πρωθυπουργούς και μονάρχες της εποχής. Tα κείμενα αυτά, στην ουσία ανενεργά, είναι άξια μελέτης, γιατί αποτυπώνουν τις ψυχώσεις και τις νοοτροπίες τ σο των ταπεινών αποστολέων σο και των υψηλών αποδεκτών.

Oι Δωδεκανήσιοι απ τα τέλη Mαΐου ώς τα μέσα Iουνίου 1912, με τη συναίνεση και καθοδήγηση εκπροσώπων του υπουργείου των EξωΣυνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

Συνέχεια απ την 5η σελίδα

τερικών της κυβέρνησης Bενιζέλου, πως του Iωνα Δραγούμη, του υποπρ ξενου Σταύρου Λιάτη και άλλων, θα προσπαθήσουν να εκμεταλλευθούν το κεν εξουσίας κατά το σύντομο πέρασμα ανάμεσα στους Tούρκους και τους Iταλούς.

Aλλεπάλληλες οι οδηγίες της ελληνικής κυβέρνησης στο στήσιμο εν ς ικανού διοικητικού μηχανισμού σε λους σχεδ ν τους τομείς (στις θαλάσσιες μεταφορές, στον προσδιορισμ της σημαίας, στην τελωνειακή και ταχυδρομική υπηρεσία με τα δικά της ακ μη γραμματ σημα, στην απονομή του δικαίου, στη χρήση του νομίσματος, στην ονομασία ημιαυτ νομης κρατικής οντ τητας κ.λπ.).

Hταν μια ασθμαίνουσα προσπάθεια της Aθήνας και των νησιωτών να προλάβουν τα σχήματα της ιταλικής διοίκησης. Στο σημείο αυτ αξίζει να παρατηρήσει κανείς τι και οι ίδιοι οι Iταλοί συντηρούσαν τις αυτονομιστικές διαθέσεις των κατοίκων, τις οποίες προέβαλλαν ως εμπ διο για την άμεση επιστροφή των νησιών στην Tουρκία. Oταν, ωστ σο, διαπίστωσαν τι ήταν δύσκολο να κατευθύνουν τους Δωδεκανησίους προς αυτ νομο καθεστώς υπ ιταλική αποκλειστικά προστασία, σκλήρυναν τη στάση τους. Oι αποφάσεις των νησιωτών στο γνωστ Συνέδριο της Πάτμου, την 16-18 Iουνίου 1912 (ν.η.), για αυτ νομη πολιτεία και σε λίγο χρ νο ένωση με την Eλλάδα, εξ ργισαν την ιταλική διοίκηση. Tο ψήφισμα άλλωστε της Πάτμου είχε συνταχθεί πιο πριν στην Aθήνα.

H συνθήκη του Oυσί και οι συνέπειές της Στις 18 Oκτωβρίου 1912 υπογράφτηκε στο Oυσί η ιταλοτουρκική συνθήκη ειρήνης. Tα δύο συμβαλλ μενα μέρη, εκτ ς των άλλων, στο δεύτερο άρθρο συμφώνησαν: η Iταλία να επιστρέψει τα Δωδεκάνησα στην Tουρκία μ λις αυτή θα απέσυρε και τον τελευταίο στρατιώτη και αξιωματικ της απ τα εδάφη της Kυρηναϊκής και της Tριπολίτιδας.

Oι πληρεξούσιοι των νησιών στη διάρκεια του Πανδωδεκανησιακού Συνεδρίου στην Πάτμο. Δύο μήνες μετά την κατάληψη των Δωδεκανήσων, απ 16 έως 18 Iουνίου 1912 (ν.η.), συνήλθε στη Mονή Iωάννου Θεολ γου το Συνέδριο των αντιπροσώπων των καταληφθέντων απ τους Iταλούς νήσων. Tο ψήφισμα του Συνεδρίου, ομ φωνο, διακήρυσσε την πλήρη Aυτονομία των Δωδεκανήσων και τα ον μαζε «Πολιτεία του Aιγαίου», μέχρι την ένωση με την Eλλάδα. Ως πληρεξούσιοι εκπρ σωποι υπέγραψαν το ψήφισμα οι: K. Aρβανιτ πουλος (Kάσος), Γεωρ. Δρακίδης (P δος), I. Aμπελας (Λέρος), Γ. Πρωτ παπας (Kάρπαθος), N. Πετρίδης (Σύμη), Σ. Kογι πουλος (Kως), M.M. Mαλανδράκης (Πάτμος), Π.I. Πιπίνος (Xάλκη), Iερομ ναχος Mακάριος (Tήλος), M. Oλυμπίτης (Kάλυμνος), N. Πετρίδης (Nίσυρος). Tο Συνέδριο της Πάτμου ήταν η πρώτη συλλογική αντίδραση των Δωδεκανησίων κατά των Iταλών. O Aμέλιο αρνήθηκε το αντίγραφο του ψηφίσματος που του δ θηκε, φανερώνοντας έτσι τις πραγματικές προθέσεις των Iταλών (φωτ.: «Kωακ Παν ραμα, 1900–1948», του Aλέκου Mαρκ γλου).

Hταν μια λαμπρή επιτυχία της ιταλικής διπλωματίας που εξυπηρετούσε πολύ καλά και τα μακροχρ νια συμφέροντα της Tουρκίας. Xρονικ ριο για την απ συρση των τουρκικών στρατευμάτων δεν ετίθετο. Kατά το γράμμα του άρθρου, τα νησιά θα επέστρεφαν στο status ante bellum. Kαι οι Tούρκοι και οι Iταλοί, πάντως, γνώριζαν τι δύσκολα θα έφευγαν απ τη Λιβύη οι αναρχοαυτ νομες και απείθαρχες μουσουλμανικές στρατιωτικές ομάδες. Eτσι, η Iταλία κρατούσε ως ενέχυρο και ομήρους τα νησιά και τους Δωδεκανησίους επ’ α ριστο, ενώ η Tουρκία δεν έχανε τα κυριαρχικά δικαιώματά της στο NA Aιγαίο, διασφαλίζοντάς τα μάλιστα απ μελλοντική τυχ ν διεκδίκηση εκ μέρους της Eλλάδας. Στην πραγματικ τητα, η ιταλο-

Iούνιος 1912. O Aμέλιο, πρώτος Στρατιωτικ ς Διοικητής Δωδεκανήσων, στην Kω. Mε συνοδεία επισήμων κατευθύνεται στο να του Aγ. Nικολάου για τη Δοξολογία. Aπ τ τε, θα μεσολαβήσουν 33 χρ νια σκληρής ιταλικής κατοχής και ένας ισοπεδωτικ ς σεισμ ς, για να ψαλεί, στο νε χτιστο σε άλλη θέση Aγ.

Nικ λαο, η Δοξολογία της Aπελευθέρωσης. (H καρτ ποστάλ με σφραγίδα του ιταλικού ταχυδρομικού γραφείου στο λιμάνι της Kω, ταχυδρομήθηκε στις 21.4.13 (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη).

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

τουρκική συμφωνία στρεφ ταν εναντίον των Δωδεκανησίων και της Eλλάδας. Προσέφερε εξάλλου στην Iταλία το ισχυρ επιχείρημα, τι το ζήτημα των νησιών δεν μπορούσε να διεθνοποιηθεί και να το λύσουν οι άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Hταν ένα κεφάλαιο που θα το εξέταζαν μ νο η Tουρκία και η Iταλία.

H δυστυχία των νησιωτών έφτασε στο αποκορύφωμά της, ταν ξέσπασε ο πρώτος βαλκανοτουρκικ ς π λεμος, στις 17 Oκτωβρίου 1912, μία ημέρα μ λις πριν απ την υπογραφή της συμφωνίας του Oυσί. Mε ακράτητη χαρά, αλλά και με συντριβή ψυχής, έβλεπαν τον νικηφ ρο ελληνικ στ λο να διώχνει τους Tούρκους και να ενώνει στον εθνικ κορμ τη Λήμνο (21.10.1912, ν.η.), την Iμβρο, τη Θάσο, τον Aγ. Eυστράτιο (31.10), τη Σαμοθράκη (1.11), τα Ψα-

ρά (3.11), την Tένεδο (6.11), την Iκαρία (17.11), τη Λέσβο (21.11), τη Xίο (24.11), τη Σάμο (15.3.1913). Tα θωρηκτά της Eλλάδας σταμάτησαν στην Iκαρία· η ιταλοτουρκική συνθήκη της 18.10.1912 δεν τους επέτρεπε την κάθοδο προς τα ν τια. Για τους Δωδεκανησίους ήταν ημέρες φοβερής ψυχικής οδύνης και πικρίας. Eβλεπαν το φως της λευτεριάς μπροστά στην π ρτα τους και δεν μπορούσαν να το βάλουν μέσα στο σπίτι τους.

Eτσι, η αρχική ευφορία απ τη συναδέλφωση Eλλήνων και Iταλών εξελίχθηκε σε αβυσσαλέο μίσος. Aπ τη στιγμή που ο στρατηγ ς Giovanni Ameglio, πρώτος κυβερνήτης της Δωδεκανήσου, κατάλαβε τι δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει ως ργανά του τους Eλληνες, βάλθηκε να συντρίψει θεσμούς και καν νες δικαίου που επί αιώνες συγκροτούσαν τον πυρήνα της εθνικής συνείδησης και της πίστης στην Oρθ δοξη Eκκλησία.

Aς διευκρινισθεί τι τ σο ο Ameglio, σο και οι διάδοχοί του, ώς τον τελευταίο κυβερνήτη το 1943, είχαν δικαιώματα και εξουσίες απερι ριστες, απολυταρχικές. Mπορούσαν να διοικούν και πραγματικά διοίκησαν, δημοσιεύοντας στρατιωτικές προκηρύξεις που είχαν ισχύ ν μου, μ νο, βέβαια, για τα Δωδεκάνησα.

Διώξεις των «διανοουμένων» Tα σκληρά χτυπήματα κατά της Δημογεροντίας, της Eκκλησίας, της παιδείας και του ελληνικού πολιτισμού θα τα δώσει ο Ameglio απ το φθιν πωρο κυρίως του 1912 και έπειτα. Δημογέροντες, οι τα πρώτα φέροντες της P δου και των νησιών, γιατροί, δικηγ ροι, έμποροι, εκπαιδευτικοί, θα συλληφθούν, μερικοί θα κακοποιηθούν, άλλοι θα φυλακισθούν ή βιαίως θα συρθούν και θα φορτωθούν σε πλοία για να εξορισθούν μακριά απ τα σπίτια και τις οικογένειές τους. Oσοι μιλούσαν για ένωση ή για Eλλάδα παρακολουθούνταν και αντιμετώπιζαν το φοβερ πρ σωπο της μυστικής αστυνομίας.

Kαστελλ ριζο, 1915. O Γάλλος ναύαρχος Mορ , απευθύνεται στους συγκεντρωμένους κατοίκους του νησιού. Tο Kαστελλ ριζο έμεινε στην κατοχή των Γάλλων 5 χρ νια και 2 μήνες. Tο κατέλαβαν στις 28 Δεκ. 1915 και το διατήρησαν ως ναυτική βάση, μέχρι την 1η Mαρτίου 1921. T τε παραχωρήθηκε έναντι «αδράς αμοιβής» στους Iταλούς. Mπήκε τελευταίο στην ιταλική κατοχή και στο εξής, η μοίρα του είναι κοινή με τα υπ λοιπα Δωδεκάνησα (φωτ.: αρχείο K. Xονδρού).

Παραβιάζεται το οικογενειακ άσυλο και κατάσχεται η αλληλογραφία των υπ πτων. Aρκετά απ τα κατασχεθέντα γράμματα Δωδεκανησίων πατριωτών διατηρούνται ακ μη στα ιταλικά αρχεία.

Tελικά, η πνευματική ηγεσία της P δου κυρίως, ο κύκλος των «intellettuali», η «intelligenzia», πως τους αποκαλούσε ο Ameglio, χτυπήθηκε θανάσιμα.

ρίας, του πολιτισμικού παρελθ ντος γενικά, είναι ένα φαιν μενο που συνέβαινε άλλοτε και που παρατηρείται ακ μη στις μέρες μας. Tο θέμα θα πάρει ευρύτερες διαστάσεις μετά το 1924.

Nα υπενθυμίσω τι με διατάγματά του ο Ameglio απέβλεψε στη διασφάλιση του αρχαιολογικού πλούτου της Δωδεκανήσου, θέλησε να ελέγξει τις ανασκαφές και να αποτρέψει τη λαθραία διακίνηση των ευρημάτων, τη στιγμή που ο ίδιος για λογαριασμ δικ του ή άλλων φυγάδευε στην Iταλία αρχαία αγάλματα απ τη Λίνδο.

Xρήση και κατάχρηση της ιστορίας και της αρχαιολογίας Aπ τις πρώτες κι λας ημέρες άρχισε να λειτουργεί ο μηχανισμ ς της ιδεολογικής επένδυσης της ιταλικής κατοχής. H πλαστογράφηση του ιστορικού παρελθ ντος αποδίδει, πως συμβαίνει συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, άμεσα και θεαματικά αποτελέσματα. Πάμπολλα τα δημοσιεύματα, εκλαϊκευτικά ή και επιστημονικοφανή, που κυκλοφ ρησαν τ τε στην Iταλία, με μοναδικ σκοπ να αποδείξουν τι οι Iταλοί στρατιώτες συνέχιζαν στη P δο και στα γύρω νησιά τα ένδοξα κατορθώματα των συμπατριωτών τους Iπποτών του Tάγματος του Aγ. Iωάννη της Iερουσαλήμ. Tέτοια βιβλία μοιράστηκαν δωρεάν σε πολίτες και στρατιωτικούς. H διαφώτιση είχε προχωρήσει σε τ σο παράλογο σημείο, ώστε αξιωματικοί του στρατού κατοχής να υποστηρίζουν ως επικείμενη την προσάρτηση των νησιών με βάση την κληρονομιά των τίτλων των Iπποτών της P δου απ τον Oίκο της Σαβοΐας.

Hταν μια προπαγάνδα με πειστική απήχηση ακ μη και σε ελληνικούς κύκλους, που αγνοούσαν τι οι Iωαννίτες Iππ τες κατάγονταν κυρίως απ την Aραγονία, την Kαταλανία, την Προβηγκία, τη Γαλλία, την Aγγλία, τη Σκωτία, τη Γερμανία, την Πορτογαλία, τη Bοημία και σε μικρή ποσ τητα απ την Iταλία. Hταν δηλαδή ένα διεθνές, διευρωπαϊκ τάγμα του ψιμου Mεσαίωνα.

Tα ιπποτικά μνημεία εξάλλου προσείλκυσαν αμέσως το ενδιαφέρον της Pώμης. Tρεις μ λις ημέρες μετά την απ βαση στη P δο, το υπουργείο Παιδείας της Iταλίας, την 7.5.1912, με τηλεγραφική εντολή κάλεσε τον Giuseppe Gerola, περίφημο μεσαιωνολ γο, να επισκεφθεί τα Δωδεκάνησα και να καταγράψει τη μνημειακή κληρονομιά των Iπποτών.

Bοηθούμενος στις μετακινήσεις του απ τον στρατ και το ναυτικ της πατρίδας του, ο Gerola εργάστηκε στα νησιά απ τις 20 Mαΐου ώς τις 11 Aυγούστου 1912 και δημοσίευσε, έπειτα, εκτενέστατη μελέτη, χρήσιμη ώς σήμερα στους επιστήμονες, ωφέλιμη μως και αναγκαία για τις πολιτικές σκοπιμ τητες της εποχής.

Oφείλω να τονίσω τι στα Δωδεκάνησα είχαν σταλεί διακεκριμένοι Iταλοί αρχαιολ γοι και αρχιτέκτονες, αφοσιωμένοι στην επιστήμη τους, οι οποίοι άφησαν έργο αξι λογο και θαυμαστ . Oρισμένοι απ’ αυτούς συνειδητά, άλλοι μη συνειδητά, υπηρέτησαν τα οράματα και τον επεκτατικ μεγαλοϊδεατισμ των κυβερνήσεών τους. H ιδεολογική χρήση ή κατάχρηση της αρχαιολογίας, της ιστο-

Στρατιωτική καρτ ποστάλ του 3ου Tάγματος Aλπίνων. Προπαγανδίζει τις μάχες που έλαβαν μέρος στον ιταλο–τουρκικ π λεμο του 1911–12. Mετά την Tρίπολη της B. Aφρικής, παρατάσσει τη συμμετοχή των Aλπίνων στην κατάληψη της P δου: Mάχες της 4ης Mαΐου στις Kαλυθιές και Aσγούρου καθώς και την εκστρατεία στις 16 Mαΐου στην Ψίνθο που αιχμαλωτίσθηκαν οι Tούρκοι.

Aυτή η προπαγανδιστική κάρτα μοιάζει άδολη μπρος στον προπαγανδιστικ οργασμ που θα ακολουθήσει αργ τερα. Στα μέτρα εξιταλισμού των Δωδεκανήσων, χρησιμοποιώντας κάθε τρ πο και μέσο, η ιταλική προπαγάνδα θα πάρει διαστάσεις, ιδίως στη δεκαετία του ’30 (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη).

Kαρτ ποστάλ με χάρτη του Aνατολικού Aιγαίου πως διαμορφώθηκε μετά τους Bαλκανικούς Πολέμους του 1912–13. Διακρίνεται καθαρά το σύμπλεγμα των Δωδεκανήσων, σημειωμένο το κάθε νησί με ιταλική σημαία. Aπ το χάρτη απουσιάζει το Kαστελλ ριζο. Aκ μη βάση των Γάλλων στην Aνατ. Mεσ γειο, παραδ θηκε στους Iταλούς την 1η Mαρτίου 1921. Oπως πάντα, η ισχύς, η διπλωματία και τα συμφέροντα των ισχυρών, ορίζουν τη γεωγραφία και ταυτ χρονα τη μοίρα των μικρών και αδύναμων λαών (φωτ.: συλ. Aντ. Σεβ. Mαΐλλη).

Tο διπλωματικ παζάρι Mετά την έναρξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου (Aύγ. 1914), οι δυνάμεις της Tριπλής Συνενν ησης (Triple Entente) επιδίωξαν να προσεταιρισθούν την Iταλία. Yστερα απ συζητήσεις και ανταλλαγή υπομνημάτων με προσφορές και αντιπροσφορές, υπογράφτηκε η μυστική συνθήκη του Λονδίνου, την 26.4.1915, σύμφωνα με την οποία η Iταλία, αφού εγκατέλειψε την Aυστρία και τη Γερμανία (την Tριπλή Συμμαχία), τασσ ταν στο πλευρ της Συνενν ησης, αποσπώντας απ τη Bρετανία, κυρίως, τη δέσμευση τι θα αναγνωριζ ταν πλήρως η ιταλική κυριαρχία στα Δωδεκάνησα.

Eτσι, η τρίτη περίοδος της ιταλοκρατίας άρχισε την 20.8.1915, ταν η Iταλία κήρυξε τον π λεμο κατά της Tουρκίας, και τέλειωσε με την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης την 24.7.1923 ή την 6.8.1924, ταν τίθενται σε ισχύ τα άρθρα της.

H περίοδος αυτή των εννέα ετών χαρακτηρίζεται επίσης ως πολεμική κατοχή. De facto μως η προσωριν τητα είχε μετεξελιχθεί σε μονιμ τητα των ιταλικών δυνάμεων στα Δωδεκάνησα. Aπ το 1915 ώς το 192324 τα γεγον τα είναι πυκνά σε τοπική κλίμακα, αλλά και στον διεθνή διπλωματικ στίβο. H ανάλυσή τους, με βάση την υπάρχουσα ήδη βιβλιογραφία και τα ανέκδοτα έγγραφα, απαιτεί χώρο που δεν διατίθεται εδώ.

Eπιγραμματικά, χωρίς πρ θεση υποτίμησης, επισημαίνω τα επισιτιστικά προβλήματα κατά τη διάρκεια του α΄ παγκοσμίου πολέμου, την πείνα και τον αποδεκατισμ του πληθυσμού απ την ασιτία, τα αυστηρά μέτρα του Iταλού κυβερνήτη το 1917, για να καταπνίξει την έκφραση των εθνικών αισθημάτων των ελλήνων κατοίκων, το αιματηρ Πάσχα του 1919 στη Bιλαν βα (Παραδείσι) της P δου με θύματα τον παπα-Λουκά και την Aνθούλα Zερβού, τη μη εφαρμογή εκ μέρους της Iταλίας των γνωστών συμφωνιών Tittoni – Bενιζέλου την 29.7.1919 και Σεβρών την 10.8.1920. Σημείωση Tο άρθρο αυτ πως και το επ μενο στηρίζονται σε στοιχεία που περιλαμβάνονται στα υπ έκδοση βιβλία του συγγραφέα με τίτλο: «1912–13. Tα Δωδεκάνησα απ τους Tούρκους στους Iταλούς» (δημοσίευση ανέκδοτων πηγών) και «Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα (1912-1943). Aλλοτρίωση του ανθρώπου και του περιβάλλοντος» (σύνθεση), που η αρχειακή και βιβλιογραφική τεκμηρίωση.

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

7

Πλήρης κυριαρχία και εξιταλισμ ς H εικοσαετία 1923–1943 στάθηκε η πιο επικίνδυνη για την ταυτ τητα των Δωδεκανήσων Tου Zαχαρία N. Tσιρπανλή Kαθηγητή της Eυρωπαϊκής Iστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Iωαννίνων

Eπικίνδυνη περίοδος

O Mάριο Λάγκο (αριστερά), προερχ μενος απ το διπλωματικ σώμα, ανέλαβε στρατιωτικ ς διοικητής Δωδεκανήσων, το Nοέμβριο του ’22 και είχε τη μακρύτερη θητεία, 14 χρ νια. Nοέμβριο πάλι, το ’36, παρέδωσε στον Nτε Bέκι (δεξιά), συνιδρυτή, τετράρχη του φασιστικού κινήματος στην Iταλία, ο οποίος αφού συνέβαλε στην εδραίωση του μουσολινικού καθεστώτος, πέρασε σε δυσμένεια και διορίστηκε στρατιωτικ ς διοικητής Δωδεκανήσων. H θητεία του Nτε Bέκι, τετραετής, έληξε μέσ’ τον Eλληνοϊταλικ Π λεμο, στις 9.12.1940. Παρέδωσε στον προτελευταίο στρατιωτικ διοικητή, τον στρατηγ E. Mπάστικο. Mακρ χρονη η παραμονή του Λάγκο, σχετικά σύντομη του Nτε Bέκι, αλλά, στην πολιτική εξιταλισμού που εφάρμοσαν στα Δωδεκάνησα, ήταν και οι δύο, το ίδιο επικίνδυνοι (φωτ.: «H Eκκλησία της Δωδεκανήσου κατά την Iταλοκρατία. Tο Aυτοκέφαλο» του Eμμ. Δ. Παπαϊωάννου και συλλογή Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη).

H ΣYNΘHKH της Λωζάνης σηματοδοτεί και τη de jure μ νιμη κατάληψη και πλήρη κυριαρχία. Aπ το 1923/24 έως την 11.9.1943 τα Δωδεκάνησα θα ζήσουν προσαρτημένα στο ιταλικ βασίλειο, χαρακτηριζ μενα ως «Kτήση» (Possedimento) του Kοινοβουλίου.

O λ γος θα πήγαινε σε μάκρος αν επέμενα στις ανεκπλήρωτες επιφυλάξεις της ελληνικής κυβέρνησης σχετικά με τα οικεία περί την προσάρτηση άρθρα της συνθήκης του 1923 ή αν εξέταζα το νομικ καθεστώς που περιβάλλει τώρα τα νησιά.

Eνδιαφέρει άμεσα, νομίζω, να σταθμίσει κανείς τον ρυθμ της ζωής των κατοίκων μέσα στην οικογένειά τους, στο χωρι τους και στα χωράφια τους, στην κοινοτική τους συσσωμάτωση, στη συσπείρωση γύρω απ την Eκκλησία και τον κλήρο, στη σχολική τους οργάνωση.

Nα διευκρινίσω, κατ’ αρχήν, τι θεωρώ ως τελευταία την περίοδο αυτή της ιταλοκρατίας. Mε τους Γερμανούς που εισβάλλουν στα Δωδεκάνησα τον Σεπτέμβριο του 1943 και τα κρατούν ώς την 8 Mαΐου 1945, οι ιταλικοί ν μοι επιβιώνουν τυπικά και η ιταλική διοίκηση καταντά σκιώδης.

Tα είκοσι, λοιπ ν, αυτά χρ νια (1923-1943) είναι τα πιο κρίσιμα και τα πιο επικίνδυνα για την εθνική, τη θρησκευτική, τη γλωσσική και την πολιτιστική ταυτ τητα των Δωδεκανησίων. Δύο είναι οι πιο σημαντικοί κυβερνήτες που θα καλύψουν την εν λ γω περίοδο, ο Mario Lago (Nοέμβριος 1922- Nοέμβριος 1936) και ο Cesare Maria De Vecchi conte di Val Cismon (Nοέμβριος 1936 - Δεκέμβριος 1940).

Kαι οι δύο έχουν τις ίδιες, ευρύτατες, απολυταρχικές, δικαιοδοσίες στην άσκηση της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας. Tο έργο τους μως διαφοροποιείται σε αρκετές λεπτομέρειες, αν και ο τελικ ς στ χος τους υπήρξε απαράλλαχτα ο ίδιος.

Eξιταλισμ ς της οικονομίας

«Oι αφιχθέντες χθες δραπέται Δωδεκανήσιοι» γράφει η λεζάντα της εφ. «Eλεύθερη Γνώμη» (10.7.36) για τους εικονιζ μενους που έφτασαν παράνομα στον Πειραιά με καΐκι. «Aπαντες ούτοι άμα την αγκυροβολία του σκάφους και τη αποβιβάσει των ωδηγήθησαν εις το αστυνομικ τμήμα ελέγχου διαβατηρίων επειδή δε εκρίθησαν τυπικώς ως λαθρεπιβάται παρεπέμφθησαν εις το αυτ φωρον Πταισματοδικείον υπ του οποίου κατεδικάσθησαν άπαντες εις 500δραχμον πρ στιμον» γράφει ο συντάκτης του ρεπορτάζ. Tο πιο ενδιαφέρον στο δημοσίευμα παρουσιάζει η ηλικία. Σύμφωνα με τον συντάκτη, στους 14 φυγάδες, που καταχωρεί ον μακα και ηλικία, οι δεκατρείς βρίσκονται μεταξύ 18 και 21 ετών. Oι διώξεις και η τρομοκρατία που ασκούσε η αστυνομία και, στη δεύτερη περίοδο, η φασιστική πολιτοφυλακή, οδηγούσε, ιδιαίτερα τις νεαρές ηλικίες, στη λαθραία φυγή. Tο μακριν αυτ ρεπορτάζ εμφανίζει απίστευτη συγγένεια με αντίστοιχα σημερινά. Eίναι αυτά που διαβάζουμε για τις καραβιές των ξεριζωμένων Kούρδων που αδειάζουν παράνομα Tούρκοι δουλέμποροι στις δωδεκανησιακές ακτές. Oμως ποιος συμμερίζεται τη μοίρα των ξεριζωμένων; Oι καιροί μπορεί να άλλαξαν αλλά οι τρ ποι εξαναγκασμού σε φυγή παραμένουν ασάλευτα ίδιοι (φωτ.: αρχείο Γιώργου Zεβελάκη).

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Στον τομέα της γεωργίας και κτηνοτροφίας, το κυβερνητικ διάταγμα του 1924 περί δασικής ζώνης των νησιών επέφερε την οικονομική εξαθλίωση των χωρικών. Mε το πρ σχημα της προστασίας των δασών και της αναδάσωσης, ο αγρ της υποχρεων ταν σε βαρύτατα πρ στιμα. Στο τέλος έχανε το κτήμα και τα ζώα του και κατέληγε εργάτης με εξευτελιστικ μεροκάματο στα δημ σια έργα των αστικών κέντρων. Eπίσης, το 1929, ταν καταρτίστηκε το κτηματολ γιο, η ιταλική διοίκηση κρατι-

κοποίησε αυθαίρετα λα τα δάση που ανήκαν σε κοιν τητες, στην Eκκλησία, σε μοναστήρια, σε ιδιώτες. Aπ τη μια μέρα στην άλλη, οι περιουσίες αυτές άλλαξαν χέρια.

Eξίσου καταθλιπτικά και εξοντωτικά υπήρξαν τα μέτρα του Mario Lago στον τομέα του εμπορίου και της βιομηχανίας. Tα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, πως το Banco di Roma, το Banco d’ Italia, το Banco di Sicilia, η Cassa di Credito Agrario, που άνοιξαν υποκαταστήματα στα Δωδεκάνησα, δεν ευνοούσαν την παροχή πιστώσεων σε Eλληνες εμπ ρους.

Aλλωστε, απ το 1926, οι Iταλοί αποφεύγουν να δίνουν άδειες άσκησης εμπορικού επαγγέλματος στους Δωδεκανησίους. Tο χοντρικ εμπ ριο είχε περάσει στα χέρια Iταλών, Eβραίων και Φραγκολεβαντίνων. Iταλικές εταιρίες, κατ’ αποκλειστικ τητα, διαχειρίζονταν τα προσοδοφ ρα μονοπώλια, πως του καπνού –η γνωστή TEMI: Tabacchi Egei.

Manifatture Italiane –, των ξηρών καρπών και της οινοπνευματοποιίας– η SAIFE: Società Anonima Italiana Fruttindustria Egea–, των εμπορικών συναλλαγών (η Compagnia Commerciale Italiana Egea), του λαδιού, του κρασιού και άλλων αγροτικών προϊ ντων (η CAIR: Compagnia Agricola Industriale Rodi), της ταπητουργίας (η SAITIR: Società Anonima Italiana. Tappetti. Industria Rodia), της αλευροβιομηχανίας, της κεραμοποιίας, της αγγειοπλαστικής (η γνωστή ICARO: Industria ceramiche artistiche Rodio – orientali) κ.ά. Aπ τις έντεκα γραμμές θαλασσίων μεταφορών και ακτοπλοΐας που εξυπηρετούσαν τα νησιά το 1928 οι έξι ήταν ιταλικές: οι δύο του Lloyd Triestino, δύο της Società Puglia, μία των Servizi Marittimi και μια της Società S. Marco. Aπ τις υπ λοιπες πέντε. μια ήταν γαλλική (των Messageries Maritimes), δύο τουρκικές (η Naim Bey και η Seiv Sefain) και δύο ελληνικές (η Aτμοπλοΐα Σάμος και η Eταιρεία Γιαννουλάτος). Eπίσης, λες οι κατασκευαστικές–οικοδομικές εται-

P δος, 1936. Eίσοδος του Διοικητηρίου. Στην εξέδρα δύο μέλη της τετρανδίας του φασισμού. O Iταλο Mπάλμπο, διαβ ητο πρ σωπο των μελανοχιτώνων, αγορεύει στη μεγάλη συγκέντρωση και δεξιά του παραστέκει ο Nτε Bέκι. Tην υψηλή ηγεμονία στη συνάθροιση κρατάει απ ψηλά ο Nτούτσε, σε πορτρέτο. Για την επικράτηση των φασιστικών ιδεών, οι Iταλοί, συχνά οργάνωναν παρ μοιες επιβλητικές συγκεντρώσεις. Mάλιστα, στις πολιτικές ή θρησκευτικές εορτές έπαιρναν μεγαλ σχημο χαρακτήρα. Παρίσταντο, ένστολοι, λοι οι τιτλούχοι, ο κλήρος λων των δογμάτων και βέβαια οι φασιστικές οργανώσεις με τα λάβαρα. Oι συγκεντρώσεις αυτές πύκνωσαν περισσ τερο στην περίοδο Nτε Bέκι, ο οποίος, σε επίσκεψή του το ’36 ως υπουργ ς Παιδείας (φωτογραφία), έμεινε ανικανοποίητος απ το έργο εξιταλισμού του Λάγκο και του έκανε αυστηρές συστάσεις, επειδή ο λα ς μιλούσε ακ μη ελληνικά. Σε λίγο επέστρεψε, αναλαμβάνοντας, ο ίδιος πλέον, στρατιωτικ ς διοικητής. Kαι η ειρωνεία, μερίδα του αθηναϊκού Tύπου έκρινε ευνοϊκά το διορισμ του. Mάλιστα, γνωστές πένες της εποχής υπογράμμιζαν τον φιλελληνισμ του. Eρχεται μερικές φορές και απορεί κανείς πώς, απομονωμένοι οι Δωδεκανήσιοι, διατήρησαν το εθνικ τους αίσθημα (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλη).

ρείες, αλλά και οι μεγάλες ξενοδοχειακές–τουριστικές μονάδες που ανεγέρθηκαν στη P δο κυρίως ( πως το Grande Albergo delle Rose και το Albergo delle Terme, τα Cevuo και Cerva στον Προφήτη Hλία) ανήκαν σε ιταλούς επιχειρηματίες. Δεν ετελεσφ ρησαν, βέβαια, οι προσπάθειες του Lago για την ίδρυση της Aυτοκέφαλης Eκκλησίας Δω-

Kως, το Mέγαρο του Διοικητηρίου (Palazzo d’ Governo), κτίσμα του 1928 σε σχέδια του Iταλού αρχιτέκτονα F. D. Fausto. Στον ροφο στεγαζ ταν ο διοικητής του νησιού και στο ισ γειο η ιταλική αστυνομία. Στη θητεία των δύο Iταλών στρατιωτικών διοικητών, Λάγκο και Nτε Bέκι, ο οικοδομικ ς οργασμ ς μετέτρεψε ριζικά την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των Δωδεκανήσων, ιδίως στη P δο, την Kω και τη Λέρο. Eικ να παράξενη, ψηλά λοφία της K. Eυρώπης, μεταναστευμένα, να λογχίζουν το τρυφερ γαλάζιο του Aιγαίου. Oι Iταλοί, αντιγράφοντας ρυθμούς, κυρίως βενετσιάνικους, ήθελαν, με την ξεχωριστή μεγαλοπρέπεια, να καταπλήξουν και συγχρ νως να υπογραμμίσουν τη συνέχεια δήθεν της ιπποτοκρατίας. Eπιπλέον, ήταν και ένα στοιχείο που φανέρωνε τις διαθέσεις για διαιώνιση της ιταλικής παρουσίας.

δεκανήσου, αν και οι τρεις μητροπολίτες (P δου, Kαλύμνου–Λέρου και Kαρπάθου–Kάσου) είχαν συμφωνήσει· λη μως αυτή η κίνηση προκάλεσε διχασμ και ηθική κρίση ανάμεσα στο ποίμνιο και τους εκκλησιαστικούς ηγέτες του.

Tα αίτια της αποτυχίας του Aυτοκεφάλου ανευρίσκονται στην παθητική και ενεργητική αντίσταση των

κατοίκων, στις δραστήριες παρεμβάσεις των Δωδεκανησίων της διασποράς (της Aθήνας πιο πολύ και της Aιγύπτου), στην αναβλητική τακτική του Oικουμενικού Πατριαρχείου, αλλά και στην υποβάθμιση του ζητήματος εκ μέρους του De Vecchi, ο οποίος έβλεπε τελικά ως άχρηστο έναν τέτοιο θεσμ . Oσο και αν η τελευΣυνέχεια στην 10η σελίδα

P δος. Πλάγια ψη του «Mεγάλου Ξενοδοχείου των P δων» την εποχή που κυβερνούσε ο Λάγκο. Στην περίοδο Nτε Bέκι υπέστη μετατροπές. Συνιστά χαρακτηριστικ δείγμα της ιταλικής αρχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα. Oι μεγάλες ξενοδοχειακές – τουριστικές μονάδες που ανεγέρθηκαν στη P δο, πως αυτ , ανήκαν σε Iταλούς επιχειρηματίες. Aλλωστε, απ το 1926, το ιταλικ καθεστώς παύει να χορηγεί ακ μη και άδειες άσκησης εμπορικού επαγγέλματος σε Δωδεκανήσιους. Eτσι, αποκλεισμένοι οι νησιώτες απ κάθε ζωτικ οικονομικ τομέα, οδηγούνται, σταδιακά στην προλεταριοποίηση: ανειδίκευτοι εργάτες κακοπληρωμένοι. H αμοιβή τους περιορίζεται απ’ το 1/2 έως το εξευτελιστικ 1/6 του αντίστοιχου Iταλού. Kαθαρά αποικιοκρατική αντίληψη και αντιμετώπιση. Aυτ ς ήταν ένας απ’ τους λ γους που οι νησιώτες εγκαταλείπουν τον τ πο τους, μεταναστεύοντας στις ήδη πολυπληθείες παροικίες των Δωδεκανησίων του εξωτερικού.

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

9

Συνέχεια απ την 9η σελίδα

ταία διαπίστωση ακούγεται παράξενα, έχει κάποια λογική βάση.

H Oρθ δοξη Eκκλησία είχε σιγά σιγά απογυμνωθεί απ τα προν μια και τα δικαιώματά της στην απονομή της δικαιοσύνης, στη λειτουργία των σχολείων, στην κοινοτική διοίκηση.

Oι Iταλοί την είχαν περιορίσει στον στεν κύκλο της λατρείας και την ήλεγχαν ασφυκτικά. Eπιπλέον, χειροτονίες ορθ δοξων κληρικών δεν επιτρέπονταν παρά μ νο ύστερα απ μακροχρ νιες και ανασταλτικές διαδικασίες. Nα αναφέρω την περίπτωση της Kω. Στη δεκαετία του 1930 δ θηκε μ νο μία άδεια χειροτονίας ιερέα. Aν έμεν κενή κάποια μητροπολιτική έδρα, η κατάληψή της απ νέο ιεράρχη συναντούσε άπειρα εμπ δια. Kαι πάλι το παράδειγμα της Kω είναι αρκετά διδακτικ . Mετά τον θάνατο του μητροπολίτη της Kω Aγαθάγγελου Aρχύτα, το 1924, ο διάδοχ ς του, ο Eμμανουήλ Kαρπάθιος, εκλέχτηκε 23 χρ νια αργ τερα, το 1947, ταν πια είχαν φύγει οι Iταλοί.

Aπ την άλλη μεριά, το Bατικαν επανιδρύει, στα 1928, τη λατινική αρχιεπισκοπή P δου και ονομάζει αρχιερέα, το 1929, τον Giammaria Castellani, για ολιγάριθμο ποίμνιο πιστών. Aπ το 1923 εξ άλλου τη θέση των Γάλλων παίρνουν Iταλοί φραγκισκανοί μοναχοί. Aυτοί, πως και οι καλ γριες (οι suore), μέσα απ έντονη φιλανθρωπική, νοσοκομειακή και διδακτική δραστηρι τητα, επιδίδονταν σε προπαγανδιστικ έργο υπέρ του καθολικισμού και του ιταλικού πολιτισμού. Eιδικ τερα, οι Φραγκισκανοί, με έδρα τη P δο και παραρτήματα στη Kώ και τη Λέρο, φρ ντιζαν για τις εκκλησιαστικές ανάγκες· στα δύο τελευταία νησιά διηύθυναν τα δημοτικά σχολεία αρρένων. O λεγ μενοι Aδελφοί των Xριστιανικών Σχολών κρατούσαν τα δημοτικά και

Iταλικά πολεμικά αεροπλάνα σε κάρτα που τύπωσαν οι Iταλοί για τη Λέρο. Aπ τις αρχές της δεκαετίας του ’20 άρχισαν στο νησί να γίνονται μεγάλα στρατιωτικά έργα. H Λέρος, σταδιακά, μεταμορφώθηκε στη μεγαλύτερη ναυτική βάση των Iταλών στο Aιγαίο. Στη διάρκεια του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν, απ κάθε άποψη, απ ρθητο οχυρ . Bρίσκονταν, σκορπισμένοι σ’ λο το νησί, πάνω απ 5.000 χιλ. Iταλοί, στρατιωτικοί και πολίτες, προσωπικ για τις ανάγκες της στρατιωτικής βάσης.

Aπ την επέμβαση των Iταλών στα Δωδεκάνησα, η Λέρος πρέπει να έρχεται πρώτη σε φυσιογνωμική αλλοίωση (φωτ.: «Tαχυδρομική Iστορία του Aιγαίου – Iταλικά Στρατιωτικά Tαχυδρομεία (1897 – 1943)» του Mιχ. Σ. Πετραδάκη).

τα γυμνάσια αρρένων στη P δο. H Oργάνωση των Aδελφών της Θείας Πρ νοιας του Don Orione συντηρούσε το ορφανοτροφείο της Aκαντιάς στη P δο. H Aδελφ τητα των Φραγκισκανών καλογριών της Gemona διηύθυνε στη P δο δύο νηπιαγωγεία και ένα βρεφοκομείο, ενώ προσέφερε υπηρεσίες και στο ορφανοτροφείο. H Aδελφ τητα των καλογριών της Aσπίλου Συλλήψεως της Ivrea είχε την ευθύνη των δημοτικών και

Kως, 12.10.1944. Mαθήτριες του «Kρυφού Σχολείου» της Kώας δασκάλας Tασίας Σεβαστού, γιορτάζουν την απελευθέρωση της Aθήνας, κρατώντας ελληνικές σημαίες. Θα περάσουν κοντά επτά μήνες για να γιορτάσουν πανηγυρικά, σε εκδηλώσεις, τη δικιά τους απελευθέρωση, έστω και κάτω απ την «υψηλή προστασία» των Eγγλέζων. Στο ευρύ και μακρύ πρ γραμμα εξιταλισμού, που επιχείρησαν οι Iταλοί στα Δωδεκάνησα, μπήκε και ο ευαίσθητος τομέας της παιδείας. Tο ’26, με σχολικ κανονισμ που επέβαλε ο Λάγκο, ξεκίνησε η άλωση της ελληνικής παιδείας. Tο 1933–34 εισήχθη η ιταλική ως υποχρεωτική γλώσσα και συγχρ νως διορίζονταν στην παιδεία πρ σωπα έμπιστα. Tο ’37, με διάταγμα του Nτε Bέκι, δ θηκε η χαριστική βολή. H ελληνική έγινε μάθημα προαιρετικ , διδασκ μενο χωρίς βιβλία. Tα υπ λοιπα μαθήματα παραδίδονταν στα ιταλικά και επιβλήθηκε ως υποχρεωτικ το μάθημα της φασιστικής αγωγής. T τε, δωδεκανήσιοι δάσκαλοι, θα αναβιώσουν παράνομα στα σπίτια τους, το γνωστ απ την Tουρκοκρατία Kρυφ Σχολείο (φωτ.: «Kωακ Παν ραμα 1900–1948» του Aλ. I. Mαρκ γλου).

10

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

1926 ιδρύθηκε στη P δο το ιταλικ διδασκαλείο (Istituto Magistrale), στο οποίο έπρεπε απαραιτήτως να φοιτήσουν σοι Δωδεκανήσιοι ήθελαν να γίνουν δάσκαλοι. Eπίσης αναγνωρίζονταν τα πτυχία μ νο των ιταλικών πανεπιστημίων. Oι Δωδεκανήσιοι κατευθύνονταν απ τις αρχές προς το Πανεπιστήμιο της Πίζας, που φοιτούσαν κάτω απ το άγρυπνο μάτι της μυστικής ιταλικής αστυνομίας.

Δημογραφική αλλοίωση

γυμνασίων θηλέων της P δου. H Aδελφ τητα των Φραγκισκανών καλογριών της Aιγύπτου υπηρετούσε το νοσοκομείο της P δου. Tέλος, η Aδελφ τητα των Zηλωτριών καλογριών της Iεράς Kαρδίας είχε εγκατασταθεί στην Kω και στη Λέρο, που εργαζ ταν διευθύνοντας τα νηπιαγωγεία, τις σχολές θηλέων και τα νοσοκομεία.

Eπέμβαση στην εκπαίδευση Tο 1926, με τον σχολικ κανονισμ (Ordinamento delle scuole elementari e medie), που επέβαλε ο Lago, ξεκίνησε η άλωση των ελληνικών σχολείων. Στην αρχή, η επέμβαση υπήρξε συντηρητική. Πιεστική και ανυποχώρητη απ το 1932–1933.

Tρεις ήταν οι άξονες του ιταλικού προγράμματος: πρώτα, η εισαγωγή της ιταλικής γλώσσας ως μαθήματος υποχρεωτικού σε λες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης· έπειτα, η εισαγωγή προπαγανδιστικών αναγνωστικών βιβλίων· και τρίτο, ο διορισμ ς προσώπων απ λυτης εμπιστοσύνης των Iταλών για τη διδασκαλία των ιταλικών και των λατινικών.

Tα ελληνικά κοινοτικά σχολεία δεν μπ ρεσαν να αντέξουν την οικονομική ασφυξία που τους επέβαλε η ιταλική διοίκηση. Σιγά σιγά μετατράπηκαν σε επιχορηγούμενα, δηλαδή σε ελεγχ μενα και κατευθυν μενα απ τους Iταλούς.

H χαριστική βολή δ θηκε απ τον De Vecchi, με το διάταγμα του 1937.

H ελληνική γλώσσα χαρακτηρίστηκε ως «lingua locale» (τοπική γλώσσα).

Eγινε μάθημα προαιρετικ και διδασκ ταν χωρίς βιβλία. Oλα τα μαθήματα γίνονταν στα ιταλικά. Eπιπλέον εισήχθη το μάθημα της «cultura fascista» (της φασιστικής αγωγής).

Nα προσθέσω ακ μη τι απ το

Tο μεταναστευτικ και προσφυγικ ζήτημα της Δωδεκανήσου επί ιταλοκρατίας δεν έχει απασχολήσει σοβαρά την έρευνα ώς σήμερα. Eπί Lago υπολογίζεται τι εγκατέλειψαν τα νησιά 30.000 περίπου Eλληνες.

Aπ το 1912 ώς το 1940 εκτιμάται τι 80–100 χιλ. Δωδεκανήσιοι δημιούργησαν πολυπληθείς παροικίες στον Πειραιά, την Aθήνα, την Aμερική, τη Pοδεσία, την Aίγυπτο, την Aυστραλία. Oι εκτοπίσεις και οι εξορίες, οι ψυχικοί και οικονομικοί καταναγκασμοί ευνοούσαν την πληθυσμιακή αιμορραγία και φυγή. Tην ίδια στιγμή ο αριθμ ς των Iταλών μεγάλωνε με συστηματικούς εποικισμούς και ίδρυση αγροτικών χωριών, με τις οικογένειες στρατιωτικών και πολιτικών υπαλλήλων. Tο 1935 ο ιταλικ ς στρατ ς στα Δωδεκάνησα είχε φτάσει τις 7.000, οι υπάλληλοι τους 550 και οι έποικοι τους 7.000. Σε εκτάσεις απ υποχρεωτικές απαλλοτριώσεις, χωρίς αποζημίωση των Eλλήνων ιδιοκτητών, χτίσθηκαν για τους Iταλούς εποίκους τέσσερις υποδειγματικοί αγροτικοί οικισμοί στη P δο: το Peveragno, κατά το 1928–30, στη θέση του χωριού Kαλαμώνας· το San Benedetto ή Savona, το 1936, πάνω σε κτήματα του χωριού Aρχάγγελος (σημ. Kολύμπια)· το Campochiaro, το 1935-36, σε δασική έκταση στο χωρι Διμυλιά (σημ. Eλεούσα)· το San Marco, το 1935, στην πεδιάδα της Kατταβιάς. Στην Kω δημιουργήθηκαν, κατά τα μέσα της δεκαετίας του ’30, δύο παρ μοιοι οικισμοί· ο ένας στις παρυφές της πρωτεύουσας, στη γνωστή περιοχή της Λάμπης· ονομάστηκε Torre di Lambi· ο δεύτερος στην περιοχή του Λινοπ τη και πήρε διάφορες ονομασίες (στην αρχή Anguillara, έπειτα Pvimavera, αργ τερα La Fiorenza). Για τους οικισμούς αυτούς δεν ίσχυαν οι απαγορεύσεις περί δασικών ζωνών. Στη Λέρο εξάλλου, σχεδιάστηκε απ το 1923 και χτίστηκε ένα εντελώς καινούργιο, αστικ , οικιστικ σύνολο, μια μικρή π λη, το Portolago, στην περιοχή Λακκί.

Aλλοτρίωση του χώρου O Mario Lago ακολούθησε τη λεγ μενη «πολιτική του λίθου». Πρ κειται για την επιβεβαίωση και τη διαιώνιση της εξουσίας μέσα απ κτίρια και μνημεία, που ο χρ νος δύσκολα μπορεί να εξαφανίσει. Kατ’ εξοχήν στη P δο, στην Kω (ιδίως μετά τον σεισμ του 1933) και στη Λέρο, παρατηρείται ένας εντυπωσιακ ς οργασμ ς οικοδομικών έργων, ρυθμιστικών σχεδίων, κτηματογραφήσεων, διάνοιξης οδών και ασφαλτο-

O Mητροπολίτης P δου Aπ στολος Tρύφωνος. Eμεινε στην μητροπολιτική έδρα απ το 1913 έως το 1946. Στο στ χαστρο των Iταλών μπήκε και η Oρθ δοξη Eκκλησία. O Λάγκο, κατέβαλε επίμονες προσπάθειες για την αυτοκεφαλοποίηση της Eκκλησίας στα Δωδεκάνησα. Aν και οι τρεις Mητροπολίτες είχαν συμφωνήσει, η κίνηση για το Aυτοκέφαλο βρήκε μεγάλες αντιστάσεις και έφερε διχασμ και ηθική κρίση ανάμεσα στο ποίμνιο και την εκκλησιαστική ηγεσία. Tο ζήτημα υποβιβάστηκε και έληξε οριστικά στην περίοδο Nτε Bέκι. Ωστ σο, η στάση του Mητροπολίτη P δου στην υπ θεση του Aυτοκεφάλου, παραμένει θέμα επίμαχο στην ερμηνεία του μέχρι σήμερα.

Aλλωστε, αρκετές πτυχές, σχετικές με την παρουσία των Iταλών στα Δωδεκάνησα, παραμένουν αδιερεύνητες. (φωτ. «H Eκκλησία της Δωδεκανήσου κατά την Iταλοκρατία. Tο Aυτοκέφαλο» του Eμμ. Δ. Παπαϊωάννου, P δος, 1997).

Kασιώτικο καΐκι, ναυλωμένο απ Iταλούς καραμπινιέρους, ετοιμάζεται ν’ αποπλεύσει απ το λιμανάκι της Mπούκας. Στο βάθος, το ιταλικ εθν σημο στολίζει το Tελωνείο της εποχής (φωτ.: αρχείο Eταιρείας Kασιακών Mελετών).

στρώσεων. H μελέτη και ο σχεδιασμ ς του χώρου γίνονται απ ικανούς αρχιτέκτονες και πολεοδ μους που ο Lago μετακαλεί απ την Iταλία. H P δος μετατρέπεται σε μια απέραντη κηπούπολη και η Kως σε έναν δροσερ ανθ κηπο. Oφείλομε να αναγνωρίσομε την υποδειγματική δουλειά των Iταλών, την οποία σε πολλά θα άξιζε να την είχαμε συνεχίσει. Tο τίμημα, ωστ σο, για τα δημ σια έργα υπήρξε τεράστιο. Eννοώ τις απλήρωτες αναγκαστικές απαλλοτριώσεις και την εκμετάλλευση των φτωχών Eλλήνων εργατών. Σ’ αυτούς καταβαλλ ταν το 1/2 ώς και 1/6 του ημερομισθίου του ανειδίκευτου Iταλού εργάτη. Eπειτα, ο βενετσιάνικος ρυθμ ς που εφαρμ στηκε, κατ’ επιθυμία του Lago, σε μερικά δημ σια κτίρια ( πως στο Διοικητήριο της P δου) αποδείχτηκε αταίριαστος και με την ιπποτική αρχιτεκτονική και με την οικοδομική παράδοση των νησιών. Kατά την άποψη του διακεκριμένου αρχαιολ γου Xρήστου Kαρούζου, τα οικοδομήματα στο Mαντράκι της P δου και αλλού ήθελαν να ξαφνιάσουν τον θεατή, να καταπλήξουν τον υπήκοο, να δείξουν τη συνέχεια τάχα της ιπποτοκρατίας. Oι Iταλοί, με τον εκλεκτισμ που τους διέκρινε, αντιγράψανε παλιούς ιταλικούς ρυθμούς και φτιάξανε μέγαρα επιδεικτικά και άμετρα.

Aυτά σήμερα, αμετακίνητοι μάρτυ-

Oι Kώοι ήταν υποχρεωμένοι να επιδεικνύουν τον «πατριωτισμ » τους και την αφοσίωσή τους στον φασισμ , έχοντας κρεμασμένο το πορτρέτο του Mουσολίνι στα σπίτια και στις προθήκες των μαγαζιών τους. Mεσολαβεί σήμερα ο χρ νος και αντίστοιχες φωτογραφίες φαντάζουν πλέον γραφικές. Ωστ σο, αποτυπώνουν μία αλήθεια για την εποχή τους οδυνηρή. Oι Δωδεκανήσιοι καταστηματάρχες, σοι απ αυτούς κατ ρθωσαν με τον οικονομικ π λεμο να επιβιώσουν, θέλοντας και μη πλήρωναν το προπαγανδιστικ υλικ για να προβάλλουν έτσι επιτακτικά τον αγύρτη της Pώμης. H ιταλική προπαγάνδα, ιδίως στη δεύτερη περίοδο, προσπαθώντας να εξομοιώσει τα Δωδεκάνησα με την Iταλία, γιν ταν αδίστακτη (φωτ.: «Kωακ Παν ραμα. 1900-1948» του Aλέκου I. Mαρκ γλου).

ρες εκείνης της εποχής, προκαλούν το ενδιαφέρον ειδικών ερευνητών, οι οποίοι συχνά τα περιγράφουν, αλλά δεν ερμηνεύουν και τον λ γο της ύπαρξής τους. Tα έχομε πάντως συνηθίσει τα κτίρια αυτά, βλέπομε να συνεχίζουν τον λειτουργικ χαρακτήρα τους και να δένονται με περιστατικά της δημ σιας και ιδιωτικής ζωής των Δωδεκανησίων. Aναμφισβήτητα αποτελούν μέρος του παρελθ ντος μας. Γι’ αυτ και πρέπει να τα σεβ μαστε και να τα συντηρούμε.

H μακροπρ θεσμη αισιοδοξία του Lago Tο πολύπλευρο έργο του Lago απέβλεψε στη σιωπηρή υπον μευση μακροχρ νιων θεσμών, στη διάβρωση του ψυχικού κ σμου των νησιωτών, στην αλλοίωση του παραδοσιακού τρ που ζωής. O εξιταλισμ ς προχωρούσε καλπάζοντας. H προ-

σπάθεια επικουρείται και απ το νέο δικαιικ καθεστώς που επιβάλλεται.

O Iταλ ς διοικητής και η φασιστική κυβέρνηση της Pώμης εισάγουν απ την 1 Iανουαρίου 1932 τους ιταλικούς νομοθετικούς κώδικες, τον αστικ , τον εμπορικ και της πολιτικής Δικονομίας. Σύμφωνα μ’ αυτούς αναδιαρθρώνονται οι δικαστικές υπηρεσίες των νησιών. Tα πολιτικά δικαιώματα μως των Δωδεκανησίων απ το 1925 και το 1933, με τη διάκριση σε πλήρη ή μητροπολιτική και μικρή ιθαγένεια, παρέμεναν ασαφή και υπ αμφισβήτηση. Eπειτα, η διάκριση αυτή επέφερε σημαντικά ρήγματα στην κοινωνική συνοχή, ακ μη και οικογενειακά δράματα.

Tα σχέδια του Lago, κατά τη γνώμη μου, ευνοήθηκαν αποφασιστικά απ την αποκατάσταση φιλικών σχέσεων της Iταλίας με την Tουρκία και την Eλλάδα. Συγκεκριμένα, οι διαφορές με την Tουρκία για την κυρι τητα στα νησάκια του Kαστελλ ριζου

και στον προσδιορισμ των θαλάσσιων συν ρων κατά μήκος των Δωδεκανήσων και της μικρασιατικής ακτής, ρυθμίστηκαν οριστικά το 1932 με τη συμφωνία της Aγκυρας (την 4η Iανουαρίου). Tα 37 γεωγραφικά σημεία που με λεπτομέρεια καθορίζουν τη συνοριακή υδάτινη γραμμή περιλαμβάνονται στο πρωτ κολλο της 28.12.1932. Πρ κειται για τη συμφωνία που απ τον Γενάρη του 1996 έχει αποκτήσει πιεστική επικαιρ τητα στην Eλλάδα και στην Tουρκία.

Aλλά η θανάσιμη μοναξιά των Δωδεκανησίων ολοκληρώθηκε την 23.9.1928, ταν ο Eλληνας πρωθυπουργ ς Eλευθέριος Bενιζέλος, υπέγραψε στη Pώμη με τον Mουσολίνι το πενταετούς ισχύος σύμφωνο «φιλίας, συνδιαλλαγής και δικαστικού διακανονισμού». H δήλωση του Bενιζέλου τι Δωδεκανησιακ Zήτημα δεν υφίσταται μεταξύ Eλλάδας και Iταλίας, αλλά μ νο μεταξύ Iταλίας και Δωδεκανήσου, επιτάχυνε τον εξιταλισμ . Oι Δωδεκανήσιοι δεν είχαν στον ήλιο μοίρα. Oλοι τούς είχαν εγκαταλείψει, τουλάχιστον επίσημα. Eίναι να απορεί κανείς με τα τεράτια ψυχικά αποθέματα του δωδεκανησιακού λαού, ο οποίος συνέχισε τον αγώνα της επιβίωσης και της αντίστασης.

O Lago, ικανοποιημένος απ τα αποτελέσματα των προσπαθειών του, διαβεβαίωνε το υπουργείο των Eξωτερικών την 15 Δεκεμβρίου 1934, τι ο εκκαθολικισμ ς και ο εξιταλισμ ς των Δωδεκανησίων θα είχαν συντελεσθεί μέσα σε μια γενιά, εφ σον δεν άλλαζε το πρ γραμμά του. Πίστευε τι το εθνικ και κοινωνικ περιβάλλον των νησιών θα μεταλλασσ ταν χάρη στον συνεχιζ μενο ιταλικ εποικισμ , στα κοινά και συγγενικά συμφέροντα, στην πολιτική και οικονομική διείσδυση του μητροπολιτικού καθεστώτος (της Pώμης).

H ασυγκράτητη βιασύνη του De Vecchi O διάδοχος του Lago, ο γνωστ ς τετράρχης του φασισμού De Vecchi, θα ανατρέψει τη σταθερή προσπάθεια του προγράμματος. Bίαιος, παρορμητικ ς και βιαστικ ς δεν μπορούσε να περιμένει μια γενιά. Hθελε άμεσα και δυναμικά αποτελέσματα.

Eπενέβη και επέβαλε ριζικές αλλαγές στην παιδεία με τον νέο σχολικ κανονισμ (της 21.7.1937), πως σημείωσα και πιο πάνω, στη διοίκηση με τον διορισμ στις κοιν τητες των podesta και των κυβερνητικών κομισαρίων, στην απονομή του δικαίου (ιδίως του οικογενειακού) και στην εισαγωγή του ιταλικού ρατσιστικού ν μου του 1938. Oπως ο ίδιος διεκήρυξε, μοναδικ ς στ χος του ήταν να εξομοιώσει το πρ σωπο της Δωδεκανήσου με το πρ σωπο της Iταλίας.

Mε άλλα λ για, ο εκφασισμ ς στην πιο στυγνή μορφή του.

Tην τελική λύση στο δράμα των νησιών θα τη φέρει ο β΄ παγκ σμιος π λεμος. M νο αυτ ς, πως σωστά είχε διαβλέψει ο Bενιζέλος, μπ ρεσε να ρυθμίσει ένα ζήτημα, το οποίο η διεθνής διπλωματία επί σειρά ετών το χρησιμοποιούσε ως προϊ ν επ’ ανταλλαγή.

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

11

H εκκλησία των Δωδεκανήσων Tο κρίσιμο ζήτημα του Aυτοκεφάλου και η εθνική δράση κληρικών Aρχιμανδρίτης Mελέτιος Φωτίου απ τις Kαλυθιές.

Kατά τα τέλη Δεκεμβρίου 1935, σε ένα κατάστημα της Mεσαιωνικής π λεως, για να τον πειράξει κάποιος, καρφίτσωσε στο ράσο του μία κονκάρδα (κουμπί) του Iταλικού Φασιστικού K μματος.

O Mελέτιος το ξεκρέμασε, το πέταξε κατά γης και το ποδοπάτησε. Για την πράξη του αυτή η ιταλική κυβέρνηση τον εκτ πισε στις 30 Iανουαρίου 1936 στην Iταλία, σε ένα χωρι κοντά στην Περούτζια, που παρέμεινε έως τις 14 Iουνίου 1936.

Tου Eμμανουήλ Δ. Παπαϊωάννου Δικηγ ρου – Συγγραφέα

OTAN η Iταλία κατέλαβε τη P δο, Mητροπολίτης ήταν ο Bενιαμίν, ο μετέπειτα Oικουμενικ ς Πατριάρχης (1936–1945), ο οποίος είχε απομακρυνθεί απ τη P δο γιατί παρεξηγήθηκε για ιταλοφιλία, και μετατέθηκε σε άλλη Mητρ πολη. Tον διαδέχθηκε ο Aπ στολος Tρύφωνος, Aρχιγραμματέας της I. Συν δου του Oικουμενικού Πατριαρχείου. Για την ενίσχυση της Eλληνικής Aντιπροσωπείας κατά τη συζήτηση του Δωδεκανησιακού ζητήματος στη διάσκεψη της Eιρήνης μετά τον A΄ Παγκ σμιο Π λεμο, οργανώθηκαν κατά το Πάσχα του 1919 (7 Aπριλίου 1919) συλλαλητήρια στη P δο και σε λη τη Δωδεκάνησο. Στα συλλαλητήρια αυτά, τα οποία τελούσαν υπ την αιγίδα των κατά τ πους εκκλησιαστικών αρχηγών, εγκρίθηκαν ψηφίσματα με τα οποία ο Δωδεκανησιακ ς Λα ς ζητούσε την ένωσή του με την Mητέρα Πατρίδα. Tα συλλαλητήρια εκείνα είχαν δραματική έκβαση στο Παραδείσι (τ τε Bιλλαν βα) που εφονεύθησαν με λογχισμ ο Παπά Λουκάς και η Aνθούλα Zερβού.

Mε τη συμφωνία Bενιζέλου – Tιττ νι (1919), η Iταλία ανελάμβανε την υποχρέωση να παραχωρήσει τη Δωδεκάνησο στην Eλλάδα, εκτ ς απ τη P δο, στην οποία θα διεξαγ ταν δημοψήφισμα, ύστερα απ μερικά χρ νια. Mέχρι την εποχή εκείνη δεν είχε δημιουργηθεί εκκλησιαστικ ζήτημα, και ειδικ τερα ζήτημα ανεξαρτητοποίησης της Eκκλησίας της Δωδεκανήσου. H μ νη ανάμιξη της Iταλικής κυβερνήσεως στα εκκλησιαστικά κατά την πρώτη δεκαετία της κατοχής (1912–1922), ήταν η εξορία των Mητροπολιτών P δου Aποστ λου και Kαρπάθου – Kάσου Γερμανού, για την εθνική τους δράση. Eπέστρεψαν μως απ την εξορία, πειθήνια ργανα, «ιματισμένοι και σωφρονούντες».

Παγκ σμιο Π λεμο και είχε εκδηλώσει με κάθε τρ πο τα ανθελληνικά του αισθήματα. Aυτ το προσ ν εβάρυνε, πιθαν τατα, για να τοποθετηθεί κυβερνήτης Δωδεκανήσου, σε μια κρίσιμη καμπή του εθνικού μας ζητήματος. Στην παραπάνω επιστολή του, εκτ ς άλλων, γράφει: «M λις έφθασα εδώ άρχισα να μελετώ ψύχραιμα και αντικειμενικά τα δύο πολιτικά προβλήματα που μου είχε θέσει ο κ μης Σφ ρτσα. H συμφωνία Mπονίν – Bενιζέλου μου φάνηκε ευ-

θύς εξ αρχής παράλογη και ανεφάρμοστη. Γιατί να χαρίσουμε στην Eλλάδα, χωρίς κανεν ς είδους αντάλλαγμα, τ σα νησιά, μερικά απ τα οποία χι χωρίς αξία; Γιατί να εξαρτήσουμε την κατοχή μας στη P δο απ ένα δημοψήφισμα που ασφαλώς έμελλε να αποβεί σε βάρος μας; Γιατί να κρατούμε την εκκλησία της P δου υποτελή στην εξουσία του Πατριάρχη Kωνσταντινουπ λεως, που δεν ημπορεί και νομικά και πραγματικά να την ασκήσει παρά επί

Θέμα αυτοκεφαλοποίησης Για πρώτη φορά γίνεται λ γος για αυτοκεφαλοποίηση της Eκκλησίας της Δωδεκανήσου μετά τη Mικρασιατική καταστροφή (Aύγουστος 1922). Tο ζήτημα έθεσε πρώτος ο τ τε Γενικ ς Διοικητής Δωδεκανήσου κ μης Aλένανδρος Nτε Mποσδάρι, ο οποίος για να εξασφαλίσει την εύνοια της φασιστικής κυβερνήσεως, η οποία είχε σχηματισθεί απ τον Mουσολίνι στις 28 Oκτωβρίου 1922 και να παραμείνει στη θέση του έστειλε μια μακροσκελή επιστολή: «Στον πρ εδρο του υπουργικού συμβουλίου και υπουργ των Eξωτερικών Mουσολίνι» χρον. 6 Nοεμβρίου 1922. O Nτε Mποσδάρι, μισέλλην, είχε υπηρετήσει στην Aθήνα ως πρεσβευτής της Iταλίας κατά τον πρώτο

Aρχιμανδρίτης Παρθένιος, απ το χωρι Aπ λλωνα. Στις αρχές Φεβρουαρίου 1936 μαζί με άλλους κατέβασε την ιταλική σημαία απ το κοινοτικ κατάστημα Aπολλώνων. Συνελήφθη και απ έρευνα στο σπίτι του βρέθηκαν πλα. Kαταδικάστηκε σε θάνατο, η ποινή αυτή μετετράπη σε ισ βια και μεταφέρθηκε για να την εκτίσει στην Kαλαβρία, που και βασανίστηκε.

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Oρθοδ ξων που ανήκουν στην Oθωμανική Aυτοκρατορία».

Στ χοι H αποκοπή της διοικητικής εξάρτησης της Δωδεκανησιακής Eκκλησίας απ το Oικουμενικ Πατριαρχείο παρουσιάστηκε εντον τερη μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, στις 24 Iουλίου 1923, η οποία επικυρώθηκε στις 6 Aυγούστου 1924 και την ανάληψη των καθηκ ντων του ως κυβερνήτη της Δωδεκανήσου, του Mάριο Λάγκο. Θα πρέπει να σημειωθεί τι με την παραπάνω Συνθήκη, η Tουρκία παραιτήθηκε των δικαιωμάτων της στη Δωδεκάνησο, υπέρ της Iταλίας. Aφού λοιπ ν η Iταλία εσταθεροποίησε πολιτικά τη θέση της στα νησιά μας, απέβλεψε στον αφελληνισμ τους. Ως πρ σφορο μέσο για τον σκοπ αυτ ν, έκρινε την ανεξαρτητοποίηση της Eκκλησίας για να γίνει πιο ευάλωτη στον εκκαθολικισμ . O σκοπ ς αυτ ς θα επιτυγχαν ταν με το Aυτοκέφαλο.

Aυτ είναι ένα απ τα ζητήματα στο οποίο είχε επικεντρωθεί το ενδιαφέρον της ιταλικής κυβερνήσεως, του Δωδεκανησιακού λαού, του Oικουμενικού Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβερνήσεως, μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης. Γύρω απ το ζήτημα αυτ έγιναν πολλές συζητήσεις και διαπραγματεύσεις σε ανώτερα κλιμάκια, εκκλησιαστικά και κυβερνητικά, ασχολήθηκε με αυτ ο Tύπος και οι Δωδεκανησιακές Oργανώσεις των Aθηνών και του εξωτερικού. Στο αντεθνικ αυτ πρ γραμμα η ιταλική κυβέρνηση, ατυχώς βρήκε πρ θυμο συμπαραστάτη τον Mητροπολίτη P δου Aπ στολο Tρύφωνος, ο οποίος για να επιτύχει την επιστροφή του απ την εξορία, προσέφερε στον κατακτητή «γην και ύδωρ». Aυτ προκύπτει απ τις ιδι γραφες επιστολές O Πρωτοσύγκελλος Aπ στολος (ο μετέπειτα Mητροπολίτης Kαρπάθου – Kάσου), με τα κηρύγματά του απ τον άμβωνα, μετέδιδε στον υπ δουλο κ σμο πατριωτικά μηνύματα, διοργάνωσε πολυμελή βυζαντιν μουσικ χορ , ο οποίος περιήρχετο τους ιερούς ναούς της π λεως και της υπαίθρου και έψαλλε κατά τις μεγάλες ακολουθίες της Eκκλησίας μας.

H ιταλική αστυνομία τον παρακολουθούσε στενά και οι σταθμάρχες των χωριών ενημέρωναν την Kεντρική Aσφάλεια της P δου για κάθε του κίνηση.

Oμως για ένα κήρυγμά του στην εκκλησία της Παναγίας της Kρεμαστής, στις 23 Aυγούστου 1940, το οποίο ήτο καθαρά πατριωτικ , συνελήφθη και ενεκλείσθη επί ημέρες στο κρατητήριο της Aσφάλειας, ως κοιν ς εγκληματίας.

Kως, 9 Mαΐου 1945. Hμέρα ιστορική για το νησί. O Aρχιμανδρίτης Φιλήμονας, ο οποίος ασκούσε καθήκοντα θρησκευτικού ηγέτη μετά το θάνατο του Mητροπολίτη Aγαθάγγελου Aρχύτα το ’24, ευλογεί ελληνικές σημαίες. Aμέσως μετά τις παρέδωσε σε ομάδες και άρχισε η κατάληψη δημοσίων κτιρίων και υπηρεσιών. Πρώτη σημαία υψώθηκε στη Mητρ πολη. Aκολούθησαν το Nοσοκομείο, το Γυμνάσιο, το Δημαρχείο και στη σειρά, ένα ένα λα τα δημ σια κτίρια. Yψώθηκαν συνολικά 20 σημαίες τις οποίες ο Φιλήμονας φύλαξε κρυμμένες απ το 1920, σταλμένες απ’ την κυβέρνηση Bενιζέλου που πρ βλεπε την προσάρτηση των Δωδεκανήσων μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών. Tην ίδια μέρα εξελέγη και ο πρώτος δήμαρχος της ελεύθερης Kω, ο δικηγ ρος Γιώργος Kουτσουράδης. H είδηση της συνθηκολ γησης των Γερμανών έφτασε στην Kω την προηγούμενη, 8 Mαΐου, και λος ο ενθουσιασμ ς και οι προετοιμασίες ήταν για την υποδοχή αγγλικής τορπιλάκατου που θα έφτανε εκείνη την ημέρα (φωτ.: «Kωακ Παν ραμα. 1900 – 1948», του Aλέκου I. Mαρκ γλου).

O παπα–Nικήτας Παπαντωνίου, ιερέας στον Aϊ–Γιάννη, μητροπολιτικ να της Σύμης, βρισκ ταν σε διαρκή ρήξη με τις ιταλικές αρχές. Φυσιογνωμία ασυμβίβαστου και χαρακτηρισμένος ως φανατικ ς αντιφασίστας, έφτανε συχνά στα ρια της πρ κλησης.

Eίχε στα ιερά του άμφια κεντημένες τις ελληνικές σημαίες. Φθιν πωρο του 1938, αφού καταδικάστηκε «κεκλεισμένων των θυρών» στη P δο, θεωρήθηκε επικίνδυνος και εξορίστηκε στο M ντε Mούρο, στη B. Iταλία. Aνάλογη φυσιογνωμία ιερέα – αντάρτη ήταν και ο παπα–Mιχαήλ Tσουγκράνης στην Kάλυμνο που έδρασε στον γνωστ πετροπ λεμο με τους Iταλούς στο νησί. Aπ το ηθικ κύρος και τη στάση παρ μοιων ιερέων κρατήθηκε ο απλ ς δωδεκανησιακ ς λα ς στα δύσκολα χρ νια της Iταλοκρατίας.

O ηγούμενος της Mονής Πανορμίτη Σύμης, Xρύσανθος Mαρουλάκης και ο ασυρματιστής Φλώρος Zουγανέλης, που υπηρετούσε στις συμμαχικές δυνάμεις καταδρομών. Aπ τον Mάιο του ’43, με ευθύνη του ηγουμένου, το μοναστήρι «φιλοξενούσε» παράνομο ασύρματο. Mε δίκτυο κατασκ πων συγκέντρωσε πληροφορίες για την κίνηση των νηοπομπών του Aξονα και τις μετέδιδε στη Mέση Aνατολή! Eπειτα απ δ λια προδοσία Iταλών, δήθεν αντιφασιστών, οι Γερμανοί εντ πισαν την κρύπτη. Στις 11 Φεβρ. ’44 συνέλαβαν τον ηγούμενο, τον ασυρματιστή Φλώρο Zουγανέλη και τον οικον μο της Mονής Mιχ. Λάμπρου. Iταλική φρουρά τους μετέφερε απ’ τον Πανορμίτη στην π λη της Σύμης για να δικαστούν. Eχοντας ως βέβαιη τη θανατική ποινή, στη διαδρομή αποπειράθηκαν ν’ αφοπλίσουν τη φρουρά. Στη συμπλοκή, που έγινε δίπλα στο ξωκκλήσι της Στρατερής, εκτελέστηκαν εν ψυχρώ. Στη μνήμη τους έχει στηθεί γλυπτ μνημείο στη Mονή Πανορμίτη, έργο του Συμαίου καλλιτέχνη Kώστα Bαλσάμη (φωτ.: περ. «H Σύμη»).

του απ την Kωνσταντινούπολη προς τον κυβερνήτη Mάριο Λάγκο (1923–1924).

Oι επιστολές αυτές βρέθηκαν στο φάκελο της ιταλικής διοικήσεως με την επικεφαλίδα «Governo delle isole italiane dell egeo». Στην επιστολή του της 29 Mαρτίου 1924, γράφει: «Tο επ’ εμοί προτιμώ πάντοτε την P δον, χι μ νον δια το κλίμα και τας γνωριμίας μου, αλλά κυρίως δι τι έχω και εγώ ως αρχιερεύς την ευγενή φιλοδοξίαν να γίνω αρχηγ ς ανεξαρτήτου ορθοδ ξου εκκλησίας και να εργασθώ ανεπηρεάστως ως πρ εδρος ιδικής μου συν δου». Στην επιστολή του της 28 Aπριλίου 1924, πως και σε άλλες επιστολές, ζητεί απ τον Λάγκο οι απαντήσεις του να στέλνονται στην Kωνσταντινούπολη διά

της ιταλικής πρεσβείας πάντοτε απ’ ευθείας και χι διά του Πατριαρχείου.

Yστερα απ μακρ χρονες διαπραγματεύσεις, το Πατριαρχείο αποφάσισε να εκχωρήσει το Aυτοκέφαλο. Πριν μως υπογραφεί ο τ μος του Aυτοκεφάλου, ο Πατριάρχης Bασίλειος ο Γ΄ απεβίωσε, τον Σεπτέμβριο 1929, και τον διαδέχθηκε ο Φώτιος ο B΄, τον Oκτώβριο 1929. O νέος Πατριάρχης, για να υπογράψει τον τ μο, και ύστερα απ συνενν ηση με την κυβέρνηση Bενιζέλου, έθεσε στον Iταλ αντιπρ σωπο Πέτρο Mαγκούζο, τον ρο, να ζητηθεί η γνώμη του Δωδεκανησιακού λαού, με δημοψήφισμα. Bέβαια η φασιστική ιταλική κυβέρνηση δεν ήτο δυνατ ν να δεχθεί την διεξαγωγή δημοψηφίσματος, το οποίο θα

απέβαινε εις βάρος του Aυτοκεφάλου και το ζήτημα εθεωρήθη λήξαν.

Kατά τα τέλη Σεπτεμβρίου 1934, με πρωτοβουλία του Mητροπολίτη P δου Aποστ λου Tρύφωνος, οι Eκκλησιαστικοί Aρχηγοί των Mητροπ λεων Δωδεκανήσου, αφού υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους στο Πατριαρχείο, μετέβησαν στην Iερά Mονή του Πανορμίτη Σύμης, αφού εμερίμνησαν να εξαπολύσουν στα χωριά ργανά τους τα οποία ζητούσαν απ τους Kοινοτάρχες και τους ιερείς να υπογράψουν δηλώσεις με τις οποίες ζητούσαν την επιστροφή των Mητροπολιτών στις έδρες τους. Oι υπογραφές αυτές, κατά τους Mητροπολίτες, θα επείχαν θέση δημοψηφίσματος και ύστερα απ αυτ , θα ανεκήρυτταν το Aυτοκέφαλο πραξικοπηματικά. O λα ς μας, μως, ο οποί-

ος διέγνωσε τον προορισμ των υπογραφών, αρνήθηκε να υπογράψει και έτσι η σκηνοθεσία εματαιώθη.

Mε την ανάληψη της Διοικήσεως της Δωδεκανήσου απ τον Nτε Bέκκι, τον Δεκέμβριο 1936, ο οποίος ήταν ένας απ τους Tετράρχες του Φασιμού και στη συνέχεια την κήρυξη του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το ενδιαφέρον για το ζήτημα του Aυτοκεφάλου, ατ νησε και το εκκλησιαστικ καθεστώς της Δωδεκανήσου έμεινε αμετάβλητο. Tο 1940 απεβίωσε ο Mητροπολίτης Kαρπάθου – Kάσου Γερμαν ς, χωρίς να τοποθετηθεί διάδοχ ς του και μετά την απελευθέρωση, τον Iούνιο 1946, παρητήθησαν οι Mητροπολίτες P δου Aπ στολος Tρύφωνος και Kαλύμνου – Λέρου και Aστυπαλαίας Aπ στολος Kαβακ πουλος.

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

13

Aρχιτεκτονική έκφραση Oι επεμβάσεις σε παλαιά κτίρια και η ανοικοδ μηση νέων απηχούσαν την ιταλική αποικιοκρατική πολιτική Tου Στέλιου Xριστοφυλάκη Aρχιτέκτονα

H EPEYNA και ο προβληματισμ ς για τη δημιουργία μιας αρχιτεκτονικής έκφρασης της αποικιοκρατικής Iταλίας στο χώρο της Δωδεκανήσου ακολούθησε μια πορεία η οποία οριοθετείται σχηματικά μέσα στις δύο πολιτικές κυβερνήσεις του Mario Lago (1923–1936) και του Cesare Maria de Vecchi (1936–1940).

Περίοδος Mάριο Λάγγο H περίοδος του Mario Lago είναι η πλέον σημαντική, γιατί κατά τα 14 χρ νια που διήρκεσε έγιναν λα τα προγράμματα ανάπτυξης και ένα μεγάλο μέρος υλοποιήθηκε. O Mario Lago βρισκ ταν σε στενή συνεργασία κατ’ αρχήν με τον αρχιτέκτονα Florestano di Fausto, που αναδείχθηκε σε πρωταγωνιστική μορφή της ιταλικής αποικιακής αρχιτεκτονικής κατ’ αρχήν στα Δωδεκάνησα και στη συνέχεια στην Aλβανία και τη Λιβύη, και στη συνέχεια με τον Pietro Lombardi. Kαι οι δύο είχαν σχέσεις με το υπουργείο Eξωτερικών και το υπουργείο των Aποικιών. Στα νησιά εργάσθηκαν και άλλοι αρχιτέκτονες, πως ο Armando Bernabiti, o Rodolfo Petracco, o Giorgio Francisi, o Giovani Batista Ceas, o Mario Paolini, o Oriolo Frezzotti (γνωστ ς και απ τις νέες π λεις της Iταλίας Littoria, Pontinia), καθώς και οι πολιτικοί μηχανικοί M. Platania, A. Torasso, Carlo Buscaglione, G. Tacconi, άλλοι ως υπάλληλοι του γραφείου δημοσίων έργων, άλλοι ως συνεργάτες και άλλοι ως επιβλέποντες των κατασκευαστικών ιταλικών εταιριών (G. Spaini e C., Gasperini, M. Urban κ.ά.) που δραστηριοποιήθηκαν στα Δωδεκάνησα. Γύρω στο τέλος της δεκαετίας του ’20, οπ τε έχουν οργανωθεί οι τεχνικές υπηρεσίες, αναδεικνύονται δύο νέα ον ματα, ο Rodolfo Petracco και ο Armando Bernabiti, που γίνονται οι δημιουργοί του μεγαλύτερου μέρους των κτιρίων της δεκαετίας του ’30.

H πρώτη αυτή περίοδος μπορεί να χαρακτηρισθεί ως εκλεκτική, επειδή άντλησε τα μορφολογικά στοιχεία των κτιρίων απ την ιπποτική αρχιτεκτονική, την κλασική ιταλική αρχιτεκτονική (αναγέννηση, μπαρ κ, βενετσιάνικη) και απ την αρχιτεκτονική της ανατολικής Mεσογείου γενικ τερα.

H ελαστικ τητα του εκλεκτισμού ως εκφραστικής επιλογής έδωσε μεγάλη ποικιλία μορφολογικών στοιχείων στα δημ σια, πως και στα ιδιωτικά, κτίρια. Aξιοσημείωτη δημιουργία αποτελεί το ενιαίο κτίριο του Διοικητηρίου – Eπισκοπής – Eκκλησίας Aγίου Iωάννου που δεσπ ζει στην είσοδο του λιμανιού του Mα-

14

P δος: Foro Italico την περίοδο του διορισμένου κυβερνήτη Mάριο Λάγκο (δεκαετία του ’20). Aπ αριστερά διακρίνονται: α) H στρατιωτική λέσχη, μετέπειτα Iταλική Λέσχη. Tο κτίριο υπήρχε απ την εποχή της Tουρκοκρατίας και λειτουργούσε ως λέσχη των νεοτούρκων «Eνωσις και Πρ οδος». Tροποποιήθηκε απ τον Florestano di Fausto. β) Tο δικαστικ μέγαρο (1924) εμπνευσμένο απ την κλασική αρχιτεκτονική του 1500, έργο και αυτ του Fl. di Fausto. H ψη του τροποποιήθηκε εντελώς την περίοδο Nτε Bέκι, 1937–’38. Tο αρχικ κτίριο ήταν επί Tουρκοκρατίας διοικητήριο και διατηρήθηκε σε χρήση ώς τα πρώτα χρ νια της Iταλοκρατίας. γ) Στο βάθος δεξιά η εκκλησία του Aγίου Iωάννη με το καμπαναρι και τις στοές των σαρκοφάγων των μεγάλων μαγίστρων, έργο και αυτ του Fl. di. Fausto το 1925. O καθολικ ς καθεδρικ ς να ς υπήρχε απ την Iπποτοκρατία αλλά είχε καταστραφεί το 1856. δ) Στο βάθος αριστερά διακρίνεται ο τρούλος του ξενοδοχείου των «P δων» που κατασκευάστηκε το 1926–27 απ τον αρχιτέκτονα Fl. di Fausto και τον πολιτικ μηχανικ M. Platania. Kαι αυτού του κτιρίου οι ψεις τροποποιήθηκαν την περίοδο Nτε Bέκι (φωτ.: συλλογή Xρήστου Γκουντίδη).

ντρακίου, προτείνοντας επιβλητικά τον Πύργο του Kαμπαναριού και το υπ στεγο των σαρκοφάγων των Mεγάλων Mαγίστρων (il chiostro dei sarcofagi dei grandi maestri). Συνδυάζει την πολιτική και θρησκευτική εξουσία του κυρίαρχου έθνους, ανακαλώντας μνήμες μορφολογικές της περι δου των Iπποτών και της θαλάσσιας κυριαρχίας της Bενετίας στη λεκάνη της Mεσογείου, αποτελώντας έτσι κάτι μοναδικ στο λεξιλ γιο της αποικιακής αρχιτεκτονικής. Aυτή η περίοδος μπορούμε να πούμε τι χαρακτηρίσθηκε απ μία λογική που εκφράζεται ξεκάθαρα σε ένα σημείωμα της σύνταξης δημοσιευμένο στο περιοδικ «Rassegna di architettura» (n.9, 1933, p. 384) υποστηρίζοντας: «Aυτή –η αρχιτεκτονική– πρέπει να αποτελεί ένα ξεκάθαρο και διαρκές σημείο της κυρίαρχης αποικιοκρατικής φυλής και συγχρ νως να διαθέτει, σε μια βαθιά και ζωντανή συνένωση, εκείνα τα στοιχεία της αισθητικής και των τοπικών παραδ σεων, που αποτελούν στοιχείο αρμονίας και ισορροπίας».

O Pietro Lombardi κατά την παραμονή του στη P δο άφησε ένα αρκετά αξι λογο έργο, που αφορούσε

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

την αρχιτεκτονική του τοπίου, τις «θέρμες της Kαλλιθέας».

O Mario Lago τα τελευταία χρ νια της διακυβέρνησής του χρησιμοποίησε και τη ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική για τα γεωργικά χωριά και την π λη του Porto Lago.

Περίοδος Nτε Bέκι H περίοδος της διακυβέρνησης de Vecchi (10/1936 – 11/1940), παρ’ λη τη μικρή διάρκειά της, είναι πολύ σημαντική για την αισθητική παρουσία των κτιρίων που βλέπουμε σήμερα.

Aναπτυξιακά προγράμματα δεν έγιναν, απλώς περιορίσθηκε στην ολοκλήρωση των προγραμμάτων του προκατ χου του. O αυταρχικ ς de Vecchi, ένα απ τα βασικά στελέχη της τετραρχίας του φασιστικού κινήματος και του καθεστώτος στη συνέχεια, έφθασε σε μία περίοδο σκλήρυνσης του καθεστώτος (εκστρατεία κατά της Aιθιοπίας, ανακήρυξη της Aυτοκρατορίας, επιβολή κυρώσεων στην Kοινωνία των Eθνών, ρατσιστικοί ν μοι κατά των Eβραίων, προετοιμασία του πολέμου, είσοδος της Iταλίας στον π λεμο στο πλευρ της ναζιστικής Γερμανίας) και ασχολήθηκε κυρίως με την αναδιοργάνωση

της διοίκησης και της εκπαίδευσης, αφαιρώντας κάθε στοιχείο ελαστικ τητας του προκατ χου του.

H απέχθειά του για την ανατολίτικη αισθητική τον οδήγησε στην απ φαση ν’ αλλάξει τη μορφή της καρδιάς της «Nέας P δου». Oι ψεις των κτιρίων καλύφθηκαν μ’ ένα επίχρισμα «που μοιάζει με πέτρα» (pietra finta) για να επιτευχθεί μια παρουσία που να θυμίζει την περίοδο των Iπποτών. Tα παλαιά κτίρια που δέχθηκαν επεμβάσεις άλλαξαν εντελώς μορφή (δικαστικ μέγαρο, ξενοδοχείο των P δων) και σα κτίσθηκαν ήταν σύμφωνα με τη φασιστική αρχιτεκτονική (ξενοδοχείο Θέρμαι, Palazzo Littorio στη P δο – σήμερα Δημαρχείο).

H φασιστική αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται απ σχηματοποιημένα ρωμαϊκά στοιχεία, μνημειακά μεγέθη, επίπεδες και μορφολογικά μον τονες ψεις με διάκοσμο σχετικ με την ιδεολογία και τα σύμβολα του φασισμού (ανάγλυφες παραστάσεις, λατινικές φραστικές παραθέσεις και χρονολογίες), δημιουργώντας το αίσθημα του απρ σιτου και του καταθλιπτικά επιβλητικού μιας φετιχιστικά ιεραρχικής εξουσίας, που άγγιζε

τα ρια του απάνθρωπου. Γι’ αυτή την περίοδο μπορούμε να πούμε τι χαρακτηρίσθηκε απ μια λογική που εκφράζεται στο περιοδικ «Rassegna di Architettura», άρθρο του O’ Cabiati «Orientamenti nella moderna architettura Italiana in Libia», (στο τχ. 4 σελίδα 34): «H αρχιτεκτονική των δημοσίων κτιρίων φειλε να επιβάλλει σεβασμ στους αυτ χθονες». Oλες οι κατασκευές που δεν είναι ιδιωτικές αλλά δημ σιες ή θρησκευτικές εν ς αποικιοκρατικού λαού σε μια γη που υπ κειται στην ηγεμονία του, πρέπει να εκφράζουν ένα ιδίωμα ξεκάθαρο και για τους υποτελείς λαούς και για τους φιλοξενούμενους. Δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία για το χαρακτήρα της κουλτούρας και του πολιτισμού του έθνους που έκτισε εκείνα τα κτίρια. Oπως μιλάμε την ιταλική γλώσσα, στην Tρίπολη και τη Bεγγάζη, πως στη Pώμη, έτσι πρέπει να χρησιμοποιούμε εκεί την ιταλική αρχιτεκτονική».

H οργάνωση του χώρου Oι π λεις και τα χωριά που αναπτύχθηκαν στα νησιά της P δου, της Kω και της Λέρου τις δύο αυτές περι δους (των M. Lago και C. de Vecchi) αποκωδικοποιούν το ιδεολογικ υπ βαθμο και τα αποικιακά συμφέροντα της τ τε φασιστικής Iτα-

O αρχιτέκτονας Φλορεστάνο Nτι Φάουστο (1890 – 1965). Oλοκλήρωσε τις σπουδές του στην Aρχιτεκτονική Σχολή της Pώμης και το 1922 τις σπουδές του ως πολιτικ ς μηχανικ ς. Aδελφ ς του πολιτικού Amando di Fausto, ο οποίος ήταν στενά συνδεδεμένος με το φασιστικ καθεστώς, άρχισε την επαγγελματική του δραστηρι τητα σε π λεις της Iταλίας με ένα σημαντικ αριθμητικά έργο και συνέχισε σε πολλά κράτη της Mεσογείου που ήταν κάτω απ την ιταλική κατοχή ή την ιταλική επιρροή. Aπ το 1921 ως τεχνικ ς σύμβουλος του υπουργείου Eξωτερικών μελετά πολλά κτίρια των διπλωματικών αντιπροσωπειών στο Bελιγράδι, το Kάιρο, το Aλγέρι και την Tυνησία. Tο 1923 καλείται απ τον Mάριο Λάγκο στη P δο για να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Eίναι ο δημιουργ ς του ρυθμιστικού σχεδίου της π λης της P δου το 1923 και των περισσοτέρων κτιρίων της παραλίας του Mαντρακίου (νέα αγορά 1924 – 1925, ξενοδοχείο των P δων 1925 με τον M. Platania, Φασιστική Λέσχη 1925 – 1926, δυο στρατώνων 1925 – 1926, κυβερνείο – επισκοπή – εκκλησία Aγίου Iωάννη 1925 – 1927, Iταλική Λέσχη 1924 – 1925, ταχυδρομείο 1926 – 1928, ναυτική διοίκηση και δικαστικ μέγαρο 1924).

Eκτ ς απ τη P δο δραστηριοποιήθηκε και στην Kω μελετώντας το συγκρ τημα κυβερνείο – δικαστήριο – διοίκηση καραμπινιέρων 1925, τον καθεδρικ να «Aμν ς του Θεού» 1926 – 1927, το δημαρχείο 1926 – 1928, τα σχολεία αρρένων και θηλέων 1926 – 1927. O Nτι Φάουστο είναι ακ μη ο δημιουργ ς στο Kαστελ ριζο του κτιρίου κυβερνείο – δημαρχείο 1926 – 1927. Mετά το 1926 συνεχίζει τη δραστηρι τητά του στην Aλβανία (Tίρανα) και στη Λιβύη (Tρίπολη, Kυρηναϊκή) δημιουργώντας και εκεί μια σειρά κυβερνητικών και δημ σιων κτιρίων. Γενικώς δεν συμμετέχει στις αναζητήσεις των άλλων αρχιτεκτ νων για τον προσδιορισμ της αποικιακής αρχιτεκτονικής, αλλά αναπτύσσει τον δικ του χαρακτηριστικ εκλεκτισμ , μίγμα ιταλικού κλασικισμού και μοτίβου της Aνατολής (φωτ.: «Kωακ Παν ραμα» του Aλέκου Mαρκ γλου).

λίας στο χώρο του Aιγαίου. O διαχωρισμ ς των αυτ χθονων πληθυσμών απ εκείνους της «μητρ πολης» (Iταλούς εποίκους), η δημιουργία εν ς κέντρου (πολιτικού, στρατιωτικού, θρησκευτικού) κατά μήκος της παραλίας των λιμανιών ή γύρω απ μια πλατεία, η μορφολογική και ρυθμολογική διαφοροποίηση των κτιρίων απ τις έως τ τε εκφραστικές επιλογές που είχαν σχέση με τη λαϊκή αρχιτεκτονική και τον τοπικ νεοκλασικισμ (αποτέλεσμα της δραστηρι τητας των Δωδεκανησίων της διασποράς και κυρίως των παροικιών της Aιγύπτου) αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της νέας αισθητικής και οργάνωσης που επιβλήθηκε. Xαρακτηριστική είναι η ριζική αλλαγή των ψεων, και χι η ένταξη, δύο νεοκλασικών κτιρίων που υπήρχαν απ την εκτ ς των τειχών επέκταση της π λης της P δου των τελευταίων χρ νων της τουρκοκρατίας (τουρκική διοίκηση, Λέσχη «Eνωση και Πρ οδος»). H αισθητική και η οργάνωση του χώρου στάθηκαν πιστές στις κατευθύνσεις της κεντρικής εξουσίας για την ολική επιβολή της «κυρίαρχης εθν τητας» στο χώρο.

H π λη της P δου ξεπερνά το τείχος των ιπποτών με τη δημιουργία της «νέας P δου» (ανοικτής π λης) διαχωρισμένης ως προς τον ιστορικ πυρήνα και τα γύρω χωριά (Nεοχώρι, Συνέχεια στην 16η σελίδα

Tο Λακκί της Λέρου: μια π λη εποίκων Λακκί (Porto Lago) Λέρος (φωτογρ. απ «L’ Italia a Rodi», Roma 1946).

Mερική άποψη του κέντρου της νέας π λης του Porto Lago. Διακρίνονται: α) H κυκλική αγορά (επάνω δεξιά) με το κυκλικ αίθριο στο κέντρο και τις τέσσερις εισ δους. β) O πύργος με το ρολ ι (κατασκευάστηκε το 1934 – 1936). γ) H πλατεία που σχηματίζεται (αριστερά) το συγκρ τημα Casa Littoria – δημαρχείο. Στο ισ γειο στεγαζ ταν το ταχυδρομείο, το φαρμακείο, οι φασιστικές αρχές (Fascio, Dopo–lavoro, Milizia) και στον ροφο το δημαρχείο (κατασκευάστηκε το 1935 – 1936). δ) Tο άλλο συγκρ τημα του ξενοδοχείου Pώμη (αργ τερα ξενοδοχείου Λέρος) και του κινηματοθεάτρου (κατασκευάστηκε και αυτ το 1935 – 1936). ε) Tο τελωνείο κάτω αριστερά (σημερινή αστυνομία) 1933 και δίπλα η Casa Balilla του αρχιτέκτονα Armando Bernabiti 1933 (φασιστική λέσχη για παιδιά μικρής ηλικίας). Tο Λακκί είναι το μοναδικ παράδειγμα δημιουργίας «νέας π λης» για Iταλούς εποίκους με χαρακτήρα καθαρά στρατιωτικ .

Bρισκ ταν δίπλα στη μεγαλύτερη βάση της Aνατολικής Mεσογείου. Παρ λο τι οι προσπάθειες για τη δημιουργία της στρατιωτικής βάσης άρχισαν το 1923, μ νο το 1929 πήραν συγκεκριμένη μορφή με το ναύσταθμο στον Aγιο Γεώργιο και την αεροναυτική βάση στα Λέπιδα.

H απαλλοτρίωση των χωραφιών συνοδεύτηκε απ μια επιχείρηση α-

ποξήρανσης και ενίσχυσης του εδάφους με πασσάλους και τσιμέντο. Aκολούθησαν έργα υποδομής, ύδρευσης, αποχέτευσης και η κατασκευή των κτιρίων της νέας π λης. Aπ το 1935 άρχισαν να κτίζονται κατοικίες για Iταλούς υπαλλήλους. Tο ρυθμιστικ σχέδιο της π λης και πολλά κτίρια έγιναν απ το

γραφείο δημοσίων έργων της P δου που εργάζονταν οι αρχιτέκτονες Petracco και Bernabiti. Kάποια κτίρια κατασκευάστηκαν απ τις τεχνικές υπηρεσίες του ναυτικού. H οργάνωση της π λης κινήθηκε στη λογική δημιουργίας εν ς κέντρου (στρατιωτικές, πολιτικές και εμπορικές υπηρεσίες) και περιφερεια-

κής ανάπτυξης των κατοικιών. Tα περισσ τερα κτίρια ανήκουν στη ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική, αλλά ανιχνεύονται και στοιχεία φασιστικής αρχιτεκτονικής ( πως στην είσοδο του κτιρίου Caserma Regina στην είσοδο του κινηματοθεάτρου και στη γωνία του κτιρίου Casa Balilla).

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

15

Tο Mουσείο της Kω. Kτίσθηκε το 1934 – 1936 και στέγασε το Aρχαιολογικ Mουσείο. Eίναι μίγμα ρασιοναλιστικής και φασιστικής αρχιτεκτονικής. H είσοδος βρίσκεται προς την πλατεία Eλευθερίας, της οποίας καταλαμβάνει και τη μια πλευρά. Eργο του γραφείου δημοσίων έργων που εργαζ ταν ο R. Petracco.

Casa Balilla στη P δο. Eργο του αρχ. Pietro Lombardi του 1928. Xαρακτηριστικ της εκλεκτικής αρχιτεκτονικής της δεκαετίας του ’20. O Pietro Lombardi διορίζεται το 1927 απ το υπουργείο Aποικιών ως υπεύθυνος αρχιτέκτονας για τα νησιά του Aιγαίου. Tο 1928 σχεδιάζει στη P δο τις «Θέρμες της Kαλλιθέας» και το περίπτερο «των νησιών του Aιγαίου» στη διεθνή αποικιακή έκθεση στο Tορίνο. Tέλος, το 1931 σχεδιάζει το περίπτερο της P δου μαζί με τον Brasini στη διεθνή έκθεση του Παρισιού. Συνέχεια απ την 15η σελίδα

Aγ. Aνάργυροι, Aγ. Aναστασία, Aγ. Γεώργιο, Aγ. Iωάννη, Mητρ πολη) και μετατρέπεται σε μια αποικιακή πρωτεύουσα.

H π λη της Kω μετά τους σεισμούς του 1933 αναδιοργανώνεται α) με τη μεταφορά των αυτ χθονων πληθυσμών δυτικά και βορειοδυτικά σε μια συνοικία με πυκνή δ μηση, εμφανώς διαχωρισμένη απ την ιταλική συνοικία και β) με την ένταξη των αρχαιολογικών χώρων στον ιστ της νέας χάραξης.

H π λη του Λακκιού (Porto Lago) της Λέρου δημιουργείται δίπλα στη Nαυτική Bάση, αποτελώντας ταυτ χρονα τον ιταλικ αντίποδα στον πυρήνα των αυτ χθονων Πλα-

16

τάνου - Aγ. Mαρίνας, στον οποίο δεν υπήρχε δυνατ τητα επέμβασης που ν’ ανταποκρίνεται στις φιλοδοξίες της κυβέρνησης.

Tα νέα αγροτικά κέντρα πως το Peveragno (Kαλαμώνας), San Benedetto (Kολύμπια), Campochiaro (Eλεούσα), San Marco (Aγ. Παύλος) στη P δο και Torre di Lambi (Λάμπι) και Aquillara ή Fiorenza (Λινοπ τι) στην Kω δημιουργούνται και εποικίζονται με πληθυσμούς απ την Iταλία. Στα υπ λοιπα νησιά δημιουργούνται μεμονωμένα συγκροτήματα κτιρίων που στεγάζουν τις διοικητικές υπηρεσίες, δεσπ ζοντας στους υπάρχοντες ιστούς (Kάλυμνος, Kάρπαθος, Σύμη κ.ά.).

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Tο διοικητήριο στα Πηγάδια Kαρπάθου διο για τα Πηγάδια της Kαρπάθου. O R. καραμπινιέρων – δικαστηρίου – ταχυδρ που βρίσκεται αριστερά της προκυμαία

Aγροικία εποίκων στο γεωργικ χωρι San Bendetto (σήμερα Kολύμπια). Tο χωρ νιάστηκε το 1936. Oι έποικοι έφθασαν απ την περιοχή της Tοσκάνης. Στο κέντρο ριού τοποθετήθηκαν η εκκλησία, η κατοικία του ιερέα, το σχολείο, τα διαμερίσμ δασκάλων, τα γραφεία, τα καταστήματα και το δημαρχείο. Kατασκευάστηκαν τρε αγροικιών (διέθεταν σταύλο, φούρνο, υπ στεγο και δεξαμενή νερού), εν ς και δ φων. Στις αγροικίες ανιχνεύονται έντονα στοιχεία απ τη λαϊκή αρχιτεκτονική, δημ σια κτίρια του κέντρου στοιχεία απ τη ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική. Tα σ γιναν απ το γραφείο δημοσίων έργων για το κέντρο απο τον A. Bernabiti και γ γροικίες απ τον R. Petracco.

Mε το τέλος του B΄ παγκοσμίου πολέμου το 1945 και της αγγλικής κατοχής που ακολούθησε έως την ενσωμάτωση το 1947–1948, η κληρονομιά της Iταλοκρατίας ως εμπειρία κατοχής αλλά και ως υποδομή, ανεξάρτητη απ τους σκοπούς και τις αιτίες που τη δημιούργησαν, πέρασε στους Δωδεκανήσιους.

Oι καταστροφές του πολέμου και η εξαθλίωση του πληθυσμού ήταν η τελική προσφορά του επεκτατισμού της αυτοπροβαλλ μενης ως «εκσυγχρονιστικής» φασιστικής Iταλίας.

Xρειάστηκαν πολλά χρ νια για να κατορθώσουν τα νησιά, απαλλαγμένα απ ξένες εξαρτήσεις και συμφέροντα, να βρουν και να χαράξουν το

δικ τους δρ μο, που ουσιαστικά δεν είχε τίποτα το κοιν με τους στ χους και τις φιλοδοξίες της αποικιοκρατίας.

Tα κτίρια έχασαν τα σύμβολα, την αίγλη και το κύρος τους, επαναπροσδιορίστηκαν εν μέρει λειτουργικά και αισθητικά που στάθηκε δυνατ ν, συνεχίζοντας μως πάντα να σηματοδοτούν με τον γκο τους και τη σκηνογραφικ τητά τους μια επιπλέον ανολοκλήρωτη προσπάθεια ξένης επιβολής στην περιοχή. * O Στ. Xριστοφυλάκης εκτ ς απ σπουδές αρχιτεκτονικής, έχει σπουδάσει Πλαστικές Tέχνες στο 8ο Παν/μιο του Παρισιού και παρακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές Πολεοδομίας και Iστορίας στο Mιλάνο και το Παρίσι.

BÎšÎ˛ÎťÎšÎżÎłĎ ÎąĎ†ÎŻÎą

Ď…. ΣτΚς ÎąĎ Ď‡Î­Ď‚ τΡς δξκιξτίις του ’30 Ď„Îż ÎłĎ ÎąĎ†ÎľÎŻÎż Î´ÎˇÎźÎżĎƒÎŻĎ‰Î˝ Î­Ď ÎłĎ‰Î˝ ΟξΝξτΏ ένι Ď Ď…Î¸ÎźÎšĎƒĎ„ÎšÎş ĎƒĎ‡Î­R. Petracco ΟξΝξτΏ Ď„Îż ÎşĎ„ÎšĎ ÎšÎąÎş ĎƒĎ…ÎłÎşĎ Ď„ÎˇÎźÎą τΡς ÎąÎ˝Ď„ÎšĎ€Ď ÎżĎƒĎ‰Ď€ÎľÎŻÎąĎ‚ τΡς ÎşĎ…Î˛Î­Ď Î˝ÎˇĎƒÎˇĎ‚ – ĎƒĎ„ÎąÎ¸ÎźÎżĎ? Ď ÎżÎźÎľÎŻÎżĎ…, Ď„Îż οποίο ÎşÎąĎ„ÎąĎƒÎşÎľĎ…ÎŹÎśÎľĎ„ÎąÎš ÎłĎ?Ď Ď‰ ĎƒĎ„Îż 1934. TÎż 1935 ÎşÎąĎ„ÎąĎƒÎşÎľĎ…ÎŹÎśÎľĎ„ÎąÎš κιΚ Ď„Îż τξΝωνξίο ίις.

Ď Îš ξγκιΚο του Ď‡Ď‰ĎƒÎźÎąĎ„Îą των Ď ÎľÎšĎ‚ Ď„Ď?ποΚ δυο ÎżĎ , ξνώ ĎƒĎ„Îą ĎƒĎ‡Î­Î´ÎšÎą έγΚι τΚς Îą-

H ÎľÎşÎşÎťÎˇĎƒÎŻÎą ĎƒĎ„Îż ÎşÎ­Î˝Ď„Ď Îż του ÎłÎľĎ‰Ď ÎłÎšÎşÎżĎ? Ď‡Ď‰Ď ÎšÎżĎ? San Marco ĎƒĎ„Îˇ P δο κιΚ Ρ κιτοΚκίι του ÎšÎľĎ Î­Îą. ÎŁĎ‡ÎľÎ´ÎšÎŹĎƒĎ„ÎˇÎşÎľ ĎƒĎ„ÎšĎ‚ ÎąĎ Ď‡Î­Ď‚ τΡς δξκιξτίις του ’20 ιπ τον ποΝ. ΟΡχινΚκ Torasso (ξίχξ ĎƒĎ‡ÎľÎ´ÎšÎŹĎƒÎľÎš κιΚ Ď„Îż ÎłĎ…ÎźÎ˝ÎŹĎƒÎšÎż θΡΝέων P δου ΟιΜί Οξ τον Fl. di Fausto που ξίχξ ĎƒĎ‡ÎľÎ´ÎšÎŹĎƒÎľÎš τΚς ĎˆÎľÎšĎ‚), ιΝΝΏ Ρ ÎşÎąĎ„ÎąĎƒÎşÎľĎ…ÎŽ έγΚνξ ποΝĎ? ÎąĎ Îł Ď„ÎľĎ Îą. TÎą ξγκιίνΚι τΡς ÎľÎşÎşÎťÎˇĎƒÎŻÎąĎ‚ έγΚνιν Ď„Îż 1937.

:

1. Alinari F., Rodi e le isole minori – Soc. I.D.E.A. Firenze (7) via nazionale 8. Catalogo delle fotograqfie di opere e vedute – Firenze gennaio 1936.

2. AντωνΚΏδΡς AντώνΡς: ÂŤAγνοΡΟένος Î´ÎšÎľÎ¸Î˝ÎšĎƒÎź Ď‚: Ρ ÎąĎ Ď‡ÎšĎ„ÎľÎşĎ„ÎżÎ˝ÎšÎşÎŽ του ΛικκΚοĎ?Âť, ĎƒĎ„Îż Ď€ÎľĎ ÎšÎżÎ´ÎšÎş ÂŤAÎ˝Î¸Ď Ď‰Ď€ÎżĎ‚ κιΚ Ď‡ĎŽĎ ÎżĎ‚Âť, IÎżĎ?ΝΚος 1983.

3. Antoniadis Antonis: ÂŤItalian Architecture in the Dodecanese: A Preliminary AssessmentÂť in ÂŤJournal of Architectural Education n. 38/1 1984.

4. AντωνΚΏδΡς AντώνΡς: ÂŤIτιΝΚκΎ AĎ Ď‡ÎšĎ„ÎľÎşĎ„ÎżÎ˝ÎšÎşÎŽ ĎƒĎ„Îą Î”Ď‰Î´ÎľÎşÎŹÎ˝ÎˇĎƒÎąÂť, ĎƒĎ„Îż ΔξΝτίο ΣυΝΝ γου AĎ Ď‡ÎšĎ„ÎľÎşĎ„ νων, TÎľĎ?χος 4/5 IÎżĎ?ΝΚος–OÎşĎ„ĎŽÎ˛Ď ÎšÎżĎ‚ 1985.

5. Architettura Italiana d’ oltremare 1870-1940 a cura di Gresleri G., Massaretti P.G. Zagnoni S. Marsilio Editori – Venezia 1993.

6. Baraffa M., Visintin L.: Atlante delle colonie, con notizie geografiche e economiche – Novara, 1938.

7. Benevolo Leonardo: ÂŤL’ arte e la cita contemporaneaÂť Corso di Disegno 5 Editori Laterza, 1975, Roma – Bari, ĎƒÎľÎť. 35-98.

8. Bertarelli V.: Guida d’ Italia del touring club Italiano – Possedimenti e colonie – Isole Egeo, Tripolitania, Cirenaica, Eritrea, Somalia. Milano 1929 – Anno VII. 9. Caderna Antonio: Musolini Urbanista, Lo sventramento di Roma negli anni del consenso Ed. Laterza Bari 1981.

10. Ciacci Leonardo: Rodi Italiana 1912-1923, Come si inventa una citta, 1991. Marsillo Editori – Venezia.

11. Comune di Milano: Gli anni trenta – Guida della mostra, Nuove edizioni Gabriele –Milano 1982.

12. Christofilakis Stylianos: a) Urbanisme et construction dans les iles italiennes de l’ Egee (1912-1945). Memmoire de D.E.A. en histoire et civilisation – Ecole des hautes etudes en sciences sociale, Annee universitaire1982-1983. b) Organisation de l’ Espace et Architecture dans la onie italienne du Dodecanese.

University de Paris VIII – Vincennes a Saint–Denis. Memoire de Maitrise en Arts Plastique. Annee universitaire 1985-1986.

13. Di Fausto – Architetto: Florestano de Fausto con prefazione di Mechele Biancale, Serie des Grands Architectes, 1932, a editrice Les Archives.

14. K.A. ΔοΞΚΏδΡς: ÂŤÎ”Ď‰Î´ÎľÎşÎŹÎ˝Î˝ÎˇĎƒÎżĎ‚Âť, του YĎ€ÎżĎ…Ď ÎłÎľÎŻÎżĎ… AÎ˝ÎżÎšÎşÎżÎ´ÎżÎźÎŽĎƒÎľĎ‰Ď‚.

YĎ€ÎżĎ…Ď ÎłÎľÎŻÎż AÎ˝ÎżÎšÎşÎżÎ´ÎżÎźÎŽĎƒÎľĎ‰Ď‚. A΄ T Οος 1947 κιΚ B΄ T Οος 1950.

15. Gianni G.: Le isole italiane dell’ Egeo – Publicazione dell’ Istituto geografico militare – Firenze – 1928 – VII. 16. Gori F.: Egeo fascista – Unione editoriale d’ Italia. Roma – 1939.

17. HĎƒĎ…Ď‡ÎżĎ‚ Mιν ΝΡς. ÂŤTÎż Πιν Ď ÎąÎźÎą τΡς Î›Î­Ď ÎżĎ…Âť, Î›Î­Ď ÎżĎ‚, 1989.

18. KιΜΏβΡ Iικώβου: ÂŤTÎą EΝΝΡνΚκΏ Î”Ď‰Î´ÎľÎşÎŹÎ˝ÎˇĎƒÎąÂť, The national Herald – 140 west 26th St. New York – 1941.

19. Lofredo R.: Le isole felici – Licinio Cappelli – Editore – Bologna – 1939 – XVII. 20. L’ Italia a Rodi – Istituto poligrafico dello stato. 1946 Roma.

21. Luciani Roberto: Pietro Lombardi architetto Presentazione di Paolo Portoghesi – 1987 officina Edizioni. Roma.

22. MÎąĎ Îş γΝου AΝέκου: ÂŤKωικ Πιν Ď ÎąÎźÎąÂť 1900 – 1948, ΛξĎ?κωΟι Γξγον των Ď‡ĎŽĎ Ď‰Î˝ κιΚ AĎ„ Οων, Î­ÎşÎ´ÎżĎƒÎˇ ΠνξυΟιτΚκοĎ? KÎ­Î˝Ď„Ď ÎżĎ… ΔΎΟου Kω – 1992.

23. Mariani Riccardo: Fascismo e citta nuove. Feltrinelli Editore – Milano – 1976.

24. MÎąĎ ÎšÎŹĎ‚ MΚχιΎΝ: ÂŤAĎ€ÎżÎšÎşÎšÎżÎşĎ ÎąĎ„ÎšÎşÎŽ ποΝΚτΚκΎ των IτιΝών ĎƒĎ„Îą Î”Ď‰Î´ÎľÎşÎŹÎ˝ÎˇĎƒÎą – H Ď€ÎľĎ ÎŻĎ€Ď„Ď‰ĎƒÎˇ του PeveraginoÂť ĎƒĎ„Îż Ď€ÎľĎ ÎšÎżÎ´ÎšÎş ÂŤO Î”Ď ÎźÎżĎ‚Âť, AĎ . ÎŚĎ…Îť. 16, ÎŚÎľÎ˛Ď ÎżĎ…ÎŹĎ ÎšÎżĎ‚ 1983.

25. Mercadino Cesare e Augusto: Storia del territorio e delle cita d’ Italia.

1976 – G, Mazzotta – Milano.

26. Migliorini Elio: Ricerche antropogeografiche escquite nelle isole Italiane dell’ Egeo. Aprile giugno 1936 – Roma.

27. Mioni Alberto: Urbanistica fascista. Franco Angeli Editore – Milano – 1980.

28. Messaggero di Rodi 19/2/1933, Î ÎąÎ˝ÎˇÎłĎ…Ď ÎšÎş Ď„ÎľĎ?χος γΚι τΡ δξκιξτίι του Mario Lago.

29. Papani Dean Elena: ÂŤLa dominazione Italiana e l’ attivita urbanistica ed edilizia nel Dodecaneso 1912 – 1943Âť ĎƒĎ„Îż Ď€ÎľĎ ÎšÎżÎ´ÎšÎş ÂŤStoria UrbanaÂť NÎż 8 1979.

30. Î ÎąĎ€ÎąĎ‡Ď ÎšĎƒĎ„ÎżÎ´ÎżĎ?Νου X. ÂŤIĎƒĎ„ÎżĎ ÎŻÎą τΡ P δου AθΎνι, 1972.

31. XÎąĎ„ÎśÎˇÎ˛ÎąĎƒÎšÎťÎľÎŻÎżĎ… BÎąĎƒÎŻÎťÎˇĎ‚: ÂŤIĎƒĎ„ÎżĎ ÎŻÎą τΡς Î˝ÎŽĎƒÎżĎ… Kω. AĎ Ď‡ÎąÎŻÎą – MÎľĎƒÎąÎšĎ‰Î˝ÎšÎşÎŽ – NÎľĎŽĎ„ÎľĎ ÎˇÂť. EÎşÎ´ÎżĎƒÎˇ ΔΎΟου Kω – 1990 – Kως.

32. XĎ ÎšĎƒĎ„ÎżĎ†Ď…ÎťÎŹÎşÎˇĎ‚ ΣτυΝΚιν Ď‚: Îą) ÂŤOĎ ÎłÎŹÎ˝Ď‰ĎƒÎˇ του Ď‡ĎŽĎ ÎżĎ… κιΚ ÎąĎ Ď‡ÎšĎ„ÎľÎşĎ„ÎżÎ˝ÎšÎşÎŽ Î­ÎşĎ†Ď ÎąĎƒÎˇ ĎƒĎ„Îą Î”Ď‰Î´ÎľÎşÎŹÎ˝ÎˇĎƒÎą, τΡν Ď€ÎľĎ ÎŻÎżÎ´Îż τΡς IĎ„ÎąÎťÎżÎşĎ ÎąĎ„ÎŻÎąĎ‚Âť ĎƒĎ„Îą ÂŤÎ›ÎľĎ ÎšÎąÎşÎŹ Nέι – MΡνΚιίι ÎľĎ†ÎˇÎźÎľĎ ÎŻÎ´Îą του ĎƒĎ…ÎťÎť γου ιπιντιχοĎ? Î›ÎľĎ ÎŻĎ‰Î˝. AĎ ÎšÎ¸Îź. φĎ?ΝΝων 148, 149, 150 – 151, 152 – 153, 154 (ιπ Î”ÎľÎşÎ­ÎźÎ˛Ď ÎšÎż του 1988 έως IÎżĎ?νΚο 1989). AĎ ÎšÎ¸Îź. φĎ?ΝΝου 169, ÎŁÎľĎ€Ď„Î­ÎźÎ˛Ď ÎšÎżĎ‚ 1990. β) ÂŤOĎ ÎłÎŹÎ˝Ď‰ĎƒÎˇ του Ď‡ĎŽĎ ÎżĎ… ĎƒĎ„Îą Î”Ď‰Î´ÎľÎşÎŹÎ˝ÎˇĎƒÎą. H ÎąĎ Ď‡ÎšĎ„ÎľÎşĎ„ÎżÎ˝ÎšÎşÎŽ Î­ÎşĎ†Ď ÎąĎƒÎˇ κιτΏ τΡν Ď€ÎľĎ ÎŻÎżÎ´Îż τΡς IĎ„ÎąÎťÎżÎşĎ ÎąĎ„ÎŻÎąĎ‚Âť ĎƒĎ„ÎˇÎ˝ ÂŤÎ Ď ÎżÎ´ÎżÂť, ÎşÎąÎ¸ÎˇÎźÎľĎ ÎšÎ˝ÎŽ ÎľĎ†ÎˇÎźÎľĎ ÎŻÎ´Îą τΡς P δου. AĎ ÎšÎ¸Îź. φĎ?ΝΝων: 12227, 12228, 12229, 12230, 12231, 12232, 12233 (ιπ 8 OÎşĎ„Ď‰Î˛Ď ÎŻÎżĎ… έως 15 OÎşĎ„Ď‰Î˛Ď ÎŻÎżĎ… 1989).

33. XĎ ÎšĎƒĎ„ÎżĎ†Ď…ÎťÎŹÎşÎˇĎ‚ ΣτυΝΚιν Ď‚: ÂŤAĎ Ď‡ÎšĎ„ÎľÎşĎ„ÎżÎ˝ÎšÎşÎŽ Î­ÎşĎ†Ď ÎąĎƒÎˇ ĎƒĎ„Îą Î”Ď‰Î´ÎľÎşÎŹÎ˝ÎˇĎƒÎą τΡν Ď€ÎľĎ ÎŻÎżÎ´Îż τΡς IĎ„ÎąÎťÎżÎşĎ ÎąĎ„ÎŻÎąĎ‚ 1912-1945Âť (Ď€ÎľĎ ÎšÎżÎ´ÎšÎş The World Building, Ď„ÎľĎ?χος 11, Ď„ÎľĎ„Ď ÎŹÎźÎˇÎ˝Îż Ď€ÎľĎ ÎšÎżÎ´ÎšÎş ÎąĎ Ď‡ÎšĎ„ÎľÎşĎ„ÎżÎ˝ÎšÎşÎŽĎ‚ κιΚ δ ÎźÎˇĎƒÎˇĎ‚ 1996).

34. Î“ÎľĎ‰Ď ÎłÎšÎŹÎ´ÎˇĎ‚ MΚχιΎΝ: ÂŤMνΎΟξς ιπ τΡν ΚτιΝΚκΎ, ÎłÎľĎ ÎźÎąÎ˝ÎšÎşÎŽ κιΚ ιγγΝΚκΎ κιτοχΎ τΡς Î˝ÎŽĎƒÎżĎ… Kω, Ď‡Ď ÎżÎ˝ÎšÎşÎŽ Ď€ÎľĎ ÎŻÎżÎ´ÎżĎ‚ 1912-1948. EÎşÎ´ÎżĎƒÎˇ ΠνξυΟιτΚκοĎ?

KÎ­Î˝Ď„Ď ÎżĎ… ΔΎΟου Kω, AθΎνι 1997.

35. KογΚ πουΝος KĎŽĎƒĎ„ÎąĎ‚: ÂŤÎ”Ď‰Î´ÎľÎşÎŹÎ˝ÎˇĎƒÎą, 50 Ď‡Ď Î˝ÎšÎą ιπ τΡν ÎľÎ˝ĎƒĎ‰ÎźÎŹĎ„Ď‰ĎƒÎˇÂť (Î ÎľĎ ÎšÎżÎ´ÎšÎş EΝΝΡνΚκ Πιν Ď ÎąÎźÎą, Ď„ÎľĎ„Ď ÎąÎźÎˇÎ˝ÎšÎąÎŻÎą Î­ÎşÎ´ÎżĎƒÎˇ, Ď„ÎľĎ?χος 5Îż, AĎ€Ď ÎŻÎťÎšÎżĎ‚ 1997).

36. Πιπιξυτυχίου IουΝίι: ÂŤH ÎşÎťÎˇĎ ÎżÎ˝ÎżÎźÎšÎŹ τΡς IĎ„ÎąÎťÎżÎşĎ ÎąĎ„ÎŻÎąĎ‚ (1912-1943)Âť (ÎľĎ†ÎˇÎźÎľĎ ÎŻÎ´Îą ÂŤKÎąÎ¸ÎˇÎźÎľĎ ÎšÎ˝ÎŽÂť, KĎ…Ď ÎšÎąÎşÎŽ 6 OÎşĎ„Ď‰Î˛Ď ÎŻÎżĎ… 1995, ĎƒÎľÎť. 38).

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

17

Oι αρχαι τητες στα Δωδεκάνησα Tο έργο των Iταλών αρχαιολ γων κατά την περίοδο της τριακονταετούς κατοχής Tου Γρηγ ρη Kωνσταντιν πουλου

ανελέητος συνιδρυτής του ιταλικού φασισμού Nτε Bέκι. O φασίστας αυτ ς έθεσε ως φανερ σκοπ την «τελική λύση του ελληνικού ζητήματος», πριν αρχίσει την πραγματοποίηση του «εβραϊκού ζητήματος», ο ομογάλακτ ς του Xίτλερ, εξαπολύοντας απηνή διωγμ με κάθε είδους βία: κλείσιμο των ελληνικών σχολείων, φυλακίσεις, δημιουργία στρατοπέδων συγκεντρώσεως, εξορίες, κατάργηση λων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για σους Eλληνες δεν εδέχοντο να πάρουν την ιταλική υπηκο τητα.

Eπίτιμου Γενικού Eφ ρου Aρχαιοτήτων – τέως Eφ ρου Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσων

«... ως μη... τα γεν μενα εξ ανθρώπων τω χρ νω εξίτηλα γένηται...».

Hροδ του Iστοριών A,1

ΓNΩPIZONTAΣ γενικά και α ριστα τις λίαν δυσμενείς συνθήκες στην αγγλοκρατούμενη Δωδεκάνησο κατά τα έτη 1945 – 1947, ήταν φυσικ έγκυροι και υπεύθυνοι κρατικοί λειτουργοί, αλλά και σοβαροί πολίτες της Aθήνας να διατυπώνουν έντονες ανησυχίες για την τύχη των πολλαπλών Aρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου. Aπ αυτούς ο πλέον αρμ διος, νέος τ τε στην ηλικία, διευθυντής του Eθνικού Aρχαιολογικού Mουσείου, κορυφαίος και διεθνώς αναγνωρισμένου κύρους Eλληνας Aρχαιολ γος, αλλά και ένας απ τους αξιολογ τερους, σοβαρούς πνευματικούς ανθρώπους της δύσκολης εκείνης εποχής, Xρήστος Kαρούζος, ο οποίος κατά την προπολεμική περίοδο, με επί τ που μετάβαση και μελέτη, είχε άμεση και πλήρη γνώση του αρχαιολογικού έργου των Iταλών στη Δωδεκάνησο και ιδίως στη P δο1 με κατατοπιστική, σε έντονο ύφος γραμμένη αναφορά του2 προς το μ νο κατά ν μον αρμ διο για τα αρχαιολογικά θέματα Aρχαιολογικ Συμβούλιο του υπουργείου Παιδείας, που υπήγοντο τ τε οι Aρχαι τητες, είχε συστήσει λεπτομερέστατα τι έπρεπε να γίνει για να μην υστερήσει η Eλληνική Aρχαιολογική Yπηρεσία της Iταλικής. H γραπτή αυτή διατύπωση των ανησυχιών του Kαρούζου κατέστησε γνωστή τη σπουδαι τητα που είχαν για την Eλλάδα οι αρχαι τητες της Δωδεκανήσου, ενώ συγχρ νως αποδείκνυε τι οι Iταλοί Aρχαιολ γοι κατά την τριακονταετή

Tο έργο των Iταλών αρχαιολ γων Kως. Aεροφωτογραφία του Aσκληπιείου της Kω.

Στρατιωτική Kατοχή είχαν επιτελέσει στη Δωδεκάνησο αξι λογο, σοβαρ , εντυπωσιακ , σωστικ , ερευνητικ , αναστηλωτικ και συγγραφικ έργο. Oλα αυτά, βέβαια, προαναφέρονται εδώ ως διαπιστώσεις της φιλ τιμης δραστηρι τητας της πλειοψηφίας των Iταλών Aρχαιολ γων και χι ως αξιολ γηση των διαθέσεων της πολιτικής των Iταλών διοικητών.

H ιταλική πολιτική στη Δωδεκάνησο H ιταλική διοίκηση και πολιτική στη Δωδεκάνησο πέρασε τρία στάδια, που αντιπροσωπεύθηκαν απ τους τρεις κύριους Διοικητές (κυβερνήτες) της. O πρώτος ο De Boscari, συνέχισε μέχρι τη Mικρασιατική Kαταστροφή την επιφανειακά ουδέτερη στάση της δήθεν συμμάχου της

O νεαρ ς Mario Segre, εβραϊκής καταγωγής, εξαιρετικής ευφυίας και οξυδέρκειας, βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, ιστορίας, φιλολογίας, κυρίως μως του ελληνικού πολιτισμού, εξαίρετος επιγραφολ γος και ερευνητής της ροδιακής, κωακής και καλυμνιακής επιγραφικής, επέζησε στη γερμανική κατοχή της Iταλίας εργαζ μενος ως φιλοξενούμενος της Σουηδικής Πρεσβείας της Pώμης, μέχρι τη στιγμή που καταδ θηκε και συνελήφθη σε ηλικία σαράντα ετών για να οδηγηθεί στα γερμανικά κρεματ ρια. Προώθησε ουσιαστικά και πρωτοποριακά τη δωδεκανησιακή και χι μ νο, επιγραφική, αρχαιολογική και ιστορική έρευνα. Περισυνέλεξε και μελέτησε πλήθος επιγραφών απ τη P δο, την Kάμιρο, την Kάλυμνο και την Kω, τις οποίες μως δεν πρ λαβε να δημοσιεύσει. Tο καθήκον αυτ προς την επιστήμη και προς το συνάδελφ του εξεπλήρωσε μετά το φρικτ θάνατο του Segre ο φίλος και συνεργάτης του Giovani Pugliese Carratelli, η ιταλική δε Σχολή των Aθηνών τιμώντας τον εξαίρετον νέον επιστήμονα δημοσίευσε το τεράστιο έργο του στο επίσημο αρχαιολογικ περιοδικ της «Annuario della Schola Archeologica di Atene» με τους τίτλους «Supplemento Epigrafico Rhodio I, II», «Tittuli Camirenses I, II» και «Tituli Calimnioi». Tις επιγραφές της Kω μως εξέδωσε η Σχολή σε ιδιαίτερο τ μο.

18

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Eλλάδος, στον π λεμο κατά της Tουρκίας, πολιτική που είχε ασκήσει ήδη ο ίδιος και προ της κατοχής, ως διπλωματικ ς τ τε αντιπρ σωπος.

Oυσιαστικά μως έθεσε τις θεωρητικές βάσεις τής μετέπειτα ως φασιστικής ασκηθείσης αποικιακής ιταλικής πολιτικής στη Δωδεκάνησο. Διευρύνοντας, τροποποιώντας και διαπλαταίνοντας την πολιτική του προκατ χου του, άρχισε, μετά τη συνθήκη της Λωζάννης του 1924, να εφαρμ ζει, με αυξημένες αρμοδι τητες και με απερι ριστες οικονομικές δυνατ τητες, ο δεύτερος διοικητής, κυβερνήτης Mario Lago, ένα σταδιακ διπλωματικ τατο, ήπιου χαρακτήρα, σχέδιο αφελληνισμού της Δωδεκανήσου. Για να κερδίσει τη συμπάθεια των «ιθαγενών», χρησιμοποίησε την ελληνικ τατη ευρυμάθεια και τις αισθητικές ευαισθησίες του, επιβλέποντας, θεατρικικ τατα, προσωπικά την απ’ αρχής πολεοδομική διαμ ρφωση της P δου και της Kω, ενέτεινε τις εργασίες διαμορφώσεως της μεσαιωνικής π λης και ανεπαισθήτως, χωρίς να στερήσει απ τον πληθυσμ τα στοιχειώδη δικαιώματα ελευθερίας, γλώσσας και θρησκείας, έθεσε σε εφαρμογή συγκαλυμμένη εκστρατεία υπερεξάρσεως και μυθοποιητικής προβολής της μεγάλης, γεμάτης αίγλη, και λαμπρ πολιτισμ ιστορίας και δ ξας της Iταλίας. Παρείχε εκ παραλλήλου απλ χερα στους νέους υποτροφίες σπουδών και σταδιοδρομίας στην αστική Iταλία, που θα αποκτούσαν οι νέοι αυτοί, μετά τη μιζέρια της τοπικής τουρκοκρατίας, ελπίδες επιτεύξεως μιας άλλης, δηλαδή αστικής, ιταλικής ζωής στη Δωδεκάνησο. Στα 1936 μως δεν ήταν τυχαίο τι εστάλη απ το Mουσολίνι ως εξ ριστος, απ λυτος μως αφέντης των ιταλικών νήσων του Aιγαίου (isole italiane dell Egeo), ο γεμάτος χολή και έκδηλο μίσος, ορκισμένος εχθρ ς του ελληνισμού, σκληρ ς και

Mέσα σ’ αυτ το κλίμα της τριακονταετούς κλιμακωτής ιταλικής πολιτικής κατοχής, που είχε βαθύτερες επιδιώξεις χι την απ κτηση εκ μέρους της Iταλίας μιας αποικίας, αλλά την επέκταση της ιταλικής επικράτειας με τη δημιουργία π λεων προβολής στο Aιγαίο του ιταλικού φασισμού, ήταν φυσικ να κληθούν να εργασθούν και οι Iταλοί αρχαιολ γοι. Δεν πρέπει να ξεχνάμε μως τι το σωστικ αρχαιολογικ πρ γραμμα προστασίας και αναδείξεως των αρχαιοτήτων σε ένα πρωτ γονο σχεδ ν τ πο, πως ήταν η τουρκοκρατούμενη Δωδεκάνησος και κυρίως η P δος και η Kως, είναι για κάθε τ πο και χρ νο σχεδ ν στερε τυπα κοιν και περιλαμβάνει: Mε κάθε τρ πο αυστηρή απαγ ρευση των λαθρανασκαφών και της αρχαιοκαπηλίας, εντατικοποίηση των κρατικών ανασκαφών και δημιουργία Mουσείων. Στον τομέα της μνημειακής και γενικ τερα της περιβαλλοντολογικής μέριμνας περιλαμβάνει τη συντήρηση, επισκευή μνημείων και, αναλ γως της καταστάσεως στην οποία βρίσκονται, τις απαραίτητες αναστηλώσεις. Πρέπει να τονισθεί απ τώρα το γεγον ς τι οι αναστηλώσεις που χρηματοδοτούσε το φασιστικ καθεστώς πήραν σχεδ ν αμέσως εθνικοπολιτικ και επιδεικτικ χαρακτήρα. Δεν αποσκοπούσαν δηλαδή στην αναστήλωση των πεσμένων απ τη θέση τους μερών που είχαν βρεθεί κατά τις ανασκαφές με προσθήκη ελαχίστων νέων στοιχείων, που θα ήσαν απαραίτητα για τη στερέωση του μνημείου. Aπεναντίας οι αναστηλώσεις αποσκοπούσαν να εντυπωσιάσουν τον αφελή και ανίδεο επισκέπτη, αδιαφορώντας για την αρχαιολογική επιστημονική δεοντολογία. Προ της ιταλικής κατοχής, μια επίσημη Δανική Aρχαιολογική Aποστολή είχε πραγματοποιήσει τις πρώτες συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές σκάβοντας απ το 1902 μέχρι το 1914 σε διάφορα σημεία της P δου και μοιραζ μενη, πως ήταν φυσικ , την αρχαιολογική λεία με το οθωμανικ κράτος της Kωνσταντινούπολης. Tα ανασκαμμένα δε ακί-

νητα αρχιτεκτονικά αρχαία είχαν μείνει απροστάτευτα στη Λίνδο. Παρ’ λα αυτά υπήρξε μεγάλο κέρδος το γεγον ς τι εν συνεχεία Δανοί αρχαιολ γοι μεγάλου αναστήματος δημοσίευσαν πλήθος αρχαιολογικών εργασιών, κυρίως μως τι εκδ θηκαν απ το 1931 και μέχρι το 1992 τα αποτελέσματα των ανασκαφών της Λινδιακής ακροπ λεως σε έξι μεγάλους τ μους.

H παρουσία των Tζερ λα και Mαγιούρι Συγχρ νως με την κατάληψη της Δωδεκανήσου απ τον ιταλικ στρατ κατοχής τα ιταλικά υπουργεία Eξωτερικών και Παιδείας ανέθεσαν στο γνωστ απ την αξιολογ τατη δημοσίευση των βενετσιάνικων μνημείων της Kρήτης, μηχανικ και αρχιτέκτονα Giuseppe Gerola, τη μελέτη και δημοσίευση των ιπποτικών μνημείων της P δου και λων των νησιών της Δωδεκανήσου, ενώ εκ παραλλήλου η Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών συνεπικουρούμενη απ το στρατ προέβαινε στη μελέτη και λήψη στοιχείων για την εκπ νηση Kαταλ γων των μνημείων της P δου και των λοιπών νησιών. Στα 1914 τα ως άνω ιταλικά υπουργεία ίδρυσαν μ νιμη Aρχαιολογική Aποστολή στη P δο και απέσπασαν απ τη Nεάπολη και την Kρήτη, που εργαζ ταν τ τε, ως πρώτο διευθυντή της, το νεαρ , γεμάτο ρομαντισμ και αγάπη για το Aιγαίο, τη P δο και τους απλούς ανθρώπους, που, πίστευε τι, «ακατάπαυστα απ τα μυκηναϊκά χρ νια ζούσαν σ’ αυτή», γνώστη της αρχαίας, αλλά και άριστο χειριστή της νέας ελληνικής γλώσσας, αρχαιολ γο Amedeo Maiuri. Mε το Mαγιούρι άρχισε η πρώτη, γεμάτη ενθουσιασμούς, περίοδος της Aρχαιολογικής ζωής της P δου3. H τ τε Πολιτική Διοίκηση και ο Στρα-

H ν τια πλευρά των Kαστέλων μετά την καταστροφή απ την ανατίναξη των πυρομαχικών, που επί τρεις αιώνες βρίσκονταν στα υπ γεια του ιπποτικού ναού του Aγ. Iωάννου της Iερουσαλήμ (φωτ.: «H μεσαιωνική π λη της P δου και το παλάτι του Mεγάλου Mάγιστρου», Hλίας K λλιας, εκδ. TAΠ, 1994).

τ ς συμπαραστάθηκαν και βοήθησαν το Mαγιούρι στο δύσκολο έργο της περισυλλογής των αρχαίων κυρίως απ τα σπίτια μουσουλμάνων ροδιτών της παλιάς π λης4 και στην προσπάθεια των ανασκαφών στους τ πους, τους οποίους μέχρι τ τε ελυμαίνοντο οι αρχαιοκάπηλοι. O Mαγιούρι εισηγήθη και επέτυχε έκδοση απαγορευτικού διατάγματος κατοχής και εμπορίας αρχαίων, προχώρησε στην αγορά σων αρχαίων υπήρχαν στα παλαιοπωλεία και τα καταστήματα, επειδή επωλούντο, σχεδ ν ελεύθερα αρχαι τητες5. Ως νέος ο Mαγιούρι, φύσει ήπιος και γαλήνιος, συμπεριφέρθηκε πολύ φιλικά στους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι τον αγάπησαν και τον συνέντρεξαν στο έργο του6, ενώ απ την αλληλογραφία του συνάγεται τι είχε τακτική επικοινωνία και με τον εξαίρετο Συμιακ Γυμνασιάρχη Φιλ λογο και Aρχαιοδίφη, Δημοσθένη Xαβιαρά.

O Mαγιούρι διενήργησε συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή της Iαλυσσού και στις θέσεις, στις οποίες είχαν επισημάνει νεκροταφεία οι ημιεπίσημοι λαθρανασκαφείς του

Tοπογραφικ σχέδιο της π λης της Kω μετά τους σεισμούς του 1933.

19ου αιώνα, πως ο πρ ξενος της M. Bρετανίας στη P δο M. Biliotti και ο Aug. Salzmann, που έσκαβαν ο πρώτος για το Bρετανικ Mουσείο και ο δεύτερος για το Λούβρο. Συστηματικ τερα έσκαψε κατεξοχήν στο Φιλέρημο, που αποκάλυψε τη θεμελίωση του ναού της Iαλυσίας Aθηνάς και τους αποθέτες με τα σπουδαία ευρήματα. Eφερε επίσης στο φως την ωραία δωρική κρήνη και ανίχνευσε τη διαχρονική μνημειακή ιστορία μεγάλου μέρους απ το οροπέδιο του Φιλερήμου. H ανασκαφική του μως δραστηρι τητα στην ακρ πολη της π λης P δου αποτέλεσε το κυρι τερο κατ ρθωμά του, επειδή εκεί αποκαλύφθηκαν τα πρώτα απτά στοιχεία του Σταδίου, το Ωδείο και άλλα δημ σια κτίρια. Eσκαψε επίσης στα κοντινά προς την π λη σημεία της εκτεταμένης νεκρ πολης της P δου, απ που προέρχονται αρκετά επιτύμβια ανάγλυφα και πλήθος επιγραφών.

Eκτ ς P δου, με τη βοήθεια του σπουδαίου Kώου Φιλολ γου, λογίου και αρχαιοδίφη της Kω, Iάκωβου Zαρράφτη, γνώρισε τις θέσεις των

αρχαιοτήτων αυτού του νησιού και συνέλεξε επιγραφικ υλικ , ενώ στη Xάλκη έσκαψε ένα κλασικ νεκροταφείο με πρώτης ποι τητας αττικά αγγεία. Tέλος έδωσε αρχαιολογικές πληροφορίες και σύντομες περιγραφές των ανασκαφών και των ευρημάτων στα ιταλικά Aρχαιολογικά Περιοδικά, δημοσίευσε δε επίσης στα 1918 (B΄ έκδοση στα 1920) τον πρώτο οδηγ της P δου. Δημοσίευσε τέλος στα 1925 σε ειδικ τ μο το πλήθος επιγραφών, τις οποίες είχε συλλέξει στη P δο και την Kω. Oύτε για μια στιγμή μως δεν παρέλειψε τη συνέχιση των επισκευών και της αναστηλώσεως του παλαιού νοσοκομείου των Iπποτών, την οποία είχε αρχίσει ο Gerola. Tο κτίριο αυτ την 1η Iανουαρίου 1915 εγκαινιάσθηκε ως το Mουσείο της P δου. Στα 1924 έληξε η πρώτη, αλλά πολύ σπουδαία εποχή της αρχαιολογικής δραστηρι τητας της ιταλικής Aποστολής. O Mαγιούρι μετατέθηκε στη Nεάπολη, στη P δο δε έμεινε διευθυντής, ο μέχρι τ τε βοηθ ς του G. Jacopi, για τον οποίο, ως άνθρωπο, δεν είχα ακούσει κολακευτικά λ για απ το Morricone. Ως αρχαιολ γος μως ο Jacopi εργάσθηκε συστηματικά τ σο στις ανασκαφές σο και στη συνέχιση των έργων συντηρήσεως και αναστηλώσεως των κτιρίων της μεσαιωνικής π λης και στην τελική τακτοποίηση του Mουσείου. Eσκαψε, συντήρησε και δημοσίευσε και στο περιοδικ Clara Rhodos και σε ιδιαίτερο φυλλάδιο τις παλαιοχριστιανικές Bασιλικές της Kαρπάθου, ήταν δε ο μ νος αρχαιολ γος που έσκαψε στη Nίσυρο και δημοσίευσε το αρχαίο νεκροταφείο του Aγίου Iωάννου. Kατά τη δεύτερη αυτή περίοδο της δραστηρι τητας των Iταλών αρχαιολ γων ο Jacopi έσκαψε και ερεύνησε γενικ τερα την αρχαία Kάμιρο, στη νεκρ πολη της οποίας το 1939 βρήκε την περίφημη επιτύμβια στήλη του 5ου π.X. αιώνα, με την παράσταση της μητέρας Tιμαρίστας και της κ ρης της Kριτώς. Kαθώς δε εν τω μεταξύ ο Mario Lago είχε μετακαλέσει απ την Iταλία αρχιτέκτονες και τεχνικούς για την εξ αρχής σχεδ ν στο σύνολ της πολεοδομική και αρχιτεκτονική οικοδ μηση της νέας P δου, Kω και γενικ τερα λης της Δωδεκανήσου για να τις μετατρέψει σε καθαρώς ιταλικές π λεις και περιοχές, ο Jacopi χρησιμοποίησε κάποιους απ αυτούς για τη συνέχιση του ευπρεπισμού και την προώθηση των αναστηλώσεων της ερειπωμένης, ύστερα μάλιστα απ τη μεγάλη πυρκαγιά που αποτέφρωσε το σύνολο των άθλιων παραπηγμάτων, μεσαιωνικής π λης. Στα 1933 μετατέθηκε ως διευθυντής της Yπηρεσίας Δωδεκανήσου στη P δο απ την Kω, που είχε εργασθεί με πολλή επιτυχία, ο Laurenzi, ο οποίος εκτ ς απ τη συνέχιση των ανασκαφών στην π λη, ακρ πολη και νεκρ πολη της P δου, προχώρησε με ταχύτητα τις ανασκαφές στην Kάμιρο, κυρίως μως εκτέλεσε, κατ’ επιθυμία, απ φαση και εντολή του Nτε Bέκι, μεγάλης εκτάσεως αναστηλώσεις: την ολοκληρωτική, βεβιασμένη, για να έχει γρήγορα στο βασίλει του μια Aκρ πολη, Συνέχεια στην 20η σελίδα

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

19

Συνέχεια απ την 19η σελίδα

αναστήλωση της Λίνδου, την αναστήλωση του εκτεταμένου ερειπιώνα της Kαμίρου, για να προσθέσει μια «Δήλο» στον αρχαιολογικ πλούτο του και ένα, γεμάτο μνήμες απ νίκες Iπποτών, Διοικητήριο και πολυτελή προσωπική και της φρουράς του κατοικία, το Aνάκτορο του Mεγάλου Mαγίστρου. Oλες αυτές τις «αναστηλώσεις» τις αποφάσισε, τις διέταξε και τις επέβλεψε προσωπικά ο υπερφίαλος εκείνος δικτάτορας, ο Nτε Bέκι.

Στην Kω Eίδαμε τι, παρά τη μεγάλη απασχ λησή τους με τη P δο οι Iταλοί αρχαιολ γοι, δεν παραμέλησαν την Kω. H προϊστορία της αρχαιολογικής έρευνας στην Kω ήταν σοβαρή, επειδή, εκτ ς απ τους περιηγητές, στα τέλη του 19ου αιώνα τη μελέτησαν δύο σπουδαίοι ευρωπαίοι επιστήμονες, ο Aγγλος Paton, ο οποίος συνέλεξε και εξέδωσε το 1891 λες τις ώς τ τε γνωστές, αλλά και άγνωστες επιγραφές, και ο Γερμαν ς ερευνητής Herzog, ο οποίος μ νο ταν ακολούθησε τις οδηγίες του Kώου Aρχαιοδίφη, Φιλ λογου και γνώστη διαχρονικά της Kω, του Iάκωβου Zαρραύτη, κατ ρθωσε να εντοπίσει και εν συνεχεία να ανασκάψει μεγάλο μέρος του, έξω απ την π λη, ονομαστού Aσκληπιείου της Kω. Πρώτος Iταλ ς αρχαιολ γος, που έμεινε την περίοδο 1922–1933 και οργάνωσε την υπηρεσία στην Kω, ήταν ο Luziano Laurenzi, ο οποίος, κατ’ εντολή βέβαια του Mario Lago, ανέπτυξε πολύ μεγάλη ανασκαφική και αναστηλωτική δραστηρι τητα.

Eσκαψε, εκτ ς π λεως ένα κλασικ ιερ στη θέση Kυπαρίσσι, κοντά στο χωρι Πυλί, διάφορα άλλα ιερά και αξι λογα κατάλοιπα της αρχαι τητας στην Kέφαλο και αλλού. Kυρίως μως έσκαψε στην άκτιστη ακ μη τ τε, αλλά και σήμερα έκταση εκτ ς του Kάστρου, που εξετείνετο στην αρχαι τητα η αρχαία π λη Kως και βρήκε αλλεπάλληλες οικοδομικές φάσεις, Kατ’ ετολήν μως του Mario Lago, αναστήλωνε εσπευσμένα και σχεδ ν ολοκληρωτικά, χωρίς την πλήρη σε βάθος και έκταση μελέτη, πολλά, αλλά ανεξάρτητα απ τη σημασία τους για την ιστορία της π λης, ρωμαϊκά κτίρια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε τι την ίδια εποχή, ο Mario Lago και ο διάδοχ ς του αρχιφασίστας Nτε Bέκι στο πλαίσιο του τ τε ιταλικού φαμφαρονισμού έφερναν στα παράλια και στα νησιά του Aιγαίου, που επικρατούσε η απλή αρχοντιά του εκπνέοντος νεοκλασικού ρυθμού, αραμπέσκ και ιταλ φερτα αρχιτεκτονικά στοιχεία του τοτινού προϊ ντως της ισοπεδωτικής διανοουμενίστικης αρχιτεκτονικής είτε του γερμανικού Bauhaus ή του διεθνούς νεωτερισμού, που προανάγγελλαν την επέλαση των φασιστικών καθεστώτων, ανεγείροντας εκ θεμελίων διοικητικά και δημ σια κτίρια για μια νέα π λη της ιταλικής αυτοκρατορίας σε ιδι ρρυθμο, ξένο και άγνωστο αρχιτεκτονικά ρυθμ . Mε τον τρ πο αυτ πίστευαν οι φασιστογενείς Governatori τι θα έσβηναν το αρχαίο και πρ σφατο ελληνικ παρελθ ν της Kω και τι με τις

20

H ολοκληρωτική, σχεδ ν, καθ’ ύψος και έκταση αναστήλωση του ναού της Aθηνάς, της μεγάλης στοάς και των εντυπωσιακών κλιμακοστασίων του συν λου σχεδ ν απ την αρχιτεκτονική προβολή των φιλοδοξιών του Nτε Bέκι στην ακρ πολη της Λίνδου αποτέλεσε σίγουρα σημείο αντιλεγ μενο ανάμεσα στον αρχαιολογικ επιστημονικ χώρο. O χρ νος μως κάλυψε το τ λμημα αυτ με τη δική του πατίνα τ σο, ώστε σήμερα αναγκαζ μαστε να επισκευάζουμε και να επιδιορθώνουμε τις πρ σφατες φθορές του χρ νου. H ανάγκη της επίστεψης του ριγμένου στη θάλασσα λινδιακού αυτού βράχου, με ένα τέτοιο ανθρώπινο έργο καταντά επιτακτική ακ μη και για τους αρνητές των ποσοτικών αναστηλώσεων. (φωτ.: «P δος» H.B. Tατάκη, «Eκδοτική Aθηνών», 1994).

ρωμαϊκές μαζικές αναστηλώσεις θα δικαίωναν απ πάσης πλευράς την ιταλική κατοχή στη Δωδεκάνησο.

Oι ανασκαφές του Laurenzi έφεραν στο φως το ρωμαϊκ Ωδείο, στα ερείπια του οποίου βρέθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση ελληνιστικά και ρωμαϊκά ολ σωμα αγάλματα εξαιρετικής ποι τητας7.

O Laurenzi στα 1933 ανέλαβε τη Διεύθυνση της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας Δωδεκανήσου, έφυγε για τη P δο αφήνοντας τη Διεύθυνση της Kω στον Morricone.

H θητεία του Morricone συνέπεσε με το μεγάλο σεισμ του 1933, ο οποίος κατέστρεψε σχεδ ν ολοσχερώς ανάμεσα στα άλλα και την παλιά π λη της Kω. Πολύ σωστά οι Iταλοί εισάκουσαν εισήγηση του Morricone και αφήνοντας ελεύθερες πολλές αρχαιολογικές ζώνες, με λη την έκταση των ελληνιστικών τειχών, οικοδ μησαν με μεγάλη ταχύτητα τη νέα καλ γουστη μον ροφη και δι ροφη π λη. O Morricone σε χρονικ διάστημα τριών χρ νων ολοκλήρωσε το τεράστιο έργων των ανασκαφών, οι οποίες έφεραν στο φως εξαιρετικά τμήματα της ελληνιστικής, της ρωμαϊκής και της παλαιοχριστιανικής π λης, που βρίσκονταν κάτω απ την καταστρεμμένη απ το σεισμ τοτινή π λη. Π τε άραγε θα αποφασίσουμε να περατώσουμε το τεράστιο έργο των ανασκαφών στις δεσμευμένες αρχαιολογικές ζώνες

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

της π λης αυτής, που μας εμπιστεύθηκε η μοίρα μας. Π τε θα συντηρήσουμε εμείς τα ήδη ανεσκαμμένα και θα καταπιαστούμε με την ανάδειξη και συντήρηση των μωσαϊκών; O Morricone συνέχισε επίσης τις ανασκαφές του Laurenzi και αναστήλωσε σε μεγάλη έκταση το κυρι τερο ιερ της Kω, το Aσκληπιείο, το οποίο απ σωρ ς ανεσκαμμένων ερειπίων πήρε υπ σταση επισκέψιμου και κατανοητού αρχαιολογικού χώρου, κυρίως μως τ που γαλήνης και ιάσεως, πως προσφυώς έλεγε στην ξενάγησή του ο μακαρίτης Mιλτιάδης Nικολαΐδης, επειδή απ το Aσκληπιείο και μ νον «ενατενίζει ο επισκέπτης τη γαλήνη» της απέναντι αρχαίας ελληνικής Δωρίδος. Aρχισε ο Mirricone, αλλά δεν πρ λαβε, να αναστηλώσει σχεδ ν εξ ολοκλήρου το ρωμαϊκ ναΐσκο του μεσαίου ανδήρου.

Eν τω μεταξύ, το πλήθος των αγαλμάτων, τα αγγεία, που καλύπτουν διαχρονικά απ τη μυκηναϊκή λες τις μετέπειτα περι δους του βίου της αρχαίας π λης Kω και τα εξαίρετης τέχνης αρχιτεκτονικά τεμάχια, τα οποία αργ τερα ο Kοντής άρχισε να εκθέτει στο Mουσείο του Kάστρου, αποτέλεσαν το αρχαιολογικ υλικ του πλουσι τατου Mουσείου της Kω, του οποίου το κτίριο έχτισαν οι Iταλοί σε δεσπ ζουσα θέση της πλατείας. Πρέπει να προσθέσω ακ μη τι οι

Iταλοί αρχαιολ γοι πέρα απ το καθαρά αρχαιολογικ έργο, φρ ντισαν γενικ τερα να προστατεύσουν, με διατάγματα των Governotori τ σο τα αρχαία, σο και τις περιοχές που περιέβαλαν αρχαία, ή σες υπήρχαν βεβαι τητες τι περιέχουν αρχαία, κηρύσσοντας αρχαιολογικές και μνημειακές ζώνες προστασίας με απαγορευτικές, ως προς την οικοδ μηση, διατάξεις. Tο νομικ αυτ καθεστώς, το οποίο υιοθέτησε το ελληνικ κράτος κατά την εισαγωγή του ελληνικού αρχαιολογικού ν μου στη Δωδεκάνησο, με εισήγηση του πρώτου Eλληνα Eφ ρου Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου Γιάννη Kοντή, αποτέλεσε αργ τερα, ταν ο Kοντής υπηρέτησε ως διευθυντής Aρχαιοτήτων στο υπουργείο, την αρχή καθορισμού αρχαιολογικών προστατευτικών ζωνών σε πολλές περιπτώσεις και για τις αρχαι τητες της υπ λοιπης Eλλάδας. Συμπερασματικά οι Iταλοί αρχαιολ γοι υπηρετούντες κάτω απ τις ντιρεκτίβες, του φασιστικού, αποικιακού και φαμφαρ νικου ιταλικού καθεστώτος, στο οποίο ώφειλαν ως υπάλληλοι του ιταλικού κράτους να υπακούουν, επετέλεσαν κατά την περίοδο της Iταλοκρατίας στη Δωδεκάνησο παραδειγματικά σωστικ έργο για τις αρχαι τητες κυρίως της P δου και της Kω, τις οποίες ανέδειξαν, έστω και με υπερτονισμ της ρωμαϊκής περι δου και τις κατέστησαν γνωστές σε λο τον κ σμο. Προάσπισαν τα αρχαία της Δωδεκανήσου με ζήλο και δεν έπαψαν να τα συντηρούν σο βρίσκονταν στη Δωδεκάνησο. Tέλος δεν επέτρεψαν να φυγαδευθεί ούτε ένα κομματάκι απ τα αρχαία της Δωδεκανήσου.

Oσο για την οκλάζουσα Aφροδίτη του Mουσείου της P δου και μερικά άλλα αρχαία, που είχαν μεταφέρει οι Iταλοί για κάποια έκθεση στη Nεάπολη, τα επανέφερε στη P δο μετά την ενσωμάτωση ο τ τε διευθυντής Aρχαιοτήτων του υπουργείου και καθηγητής Σπ. Mαρινάτος.

Oι προ της ενσωματώσεως συνθήκες Eίχαν απ λυτα δίκιο οι γνωρίζοντες στην Aθήνα με π ση προνοητικ τητα, τραχύτητα και διπλωματία οι Aγγλοι προάσπιζαν χι μ νον τα παρ ντα αλλά κυρίως τα προσδοκώμενα συμφέροντά τους, να έχουν ζωηρές ανησυχίες για σα συνέβαιναν στη Δωδεκάνησο επί αγγλοκρατίας κατά το, πριν και αμέσως μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, χρονικ διάστημα, αλλά και μετά την παραχώρηση της Δωδεκανήσου στην Eλλάδα. Oι αντίθετες, ή φανερά εχθρικές προς τα ελληνικά δίκαια διαθέσεις των Aγγλων ήταν, βέβαια, γνωστές στον Tσιγάντε, ο οποίος είχε αναλάβει τη λεπτ τατη αποστολή της συμμετοχής των ελληνικών δυνάμεων της M. Aνατολής μαζί με τους Aγγλους στη Δωδεκάνησο. Tου ήταν ακ μη γνωστ τι μετά την αποτυχία τους κατά τη διάρκεια του πολέμου να πείσουν την Tουρκία να λάβει μέρος στον π λεμο, με αντάλλαγμα την παραχώρηση σε αυτήν της Δωδεκανήσου8, ο-

Kως. Aεροφωτογραφία του συν λου της ανασκαφής της συνοικίας του λιμένος.

Στα χώματα του ισογείου χώρου του Ωδείου της Kω βρέθηκε πλήθος τεμαχίων μαρμαρίνων αγαλμάτων και μερικά ολ σωμα, πως αυτή η αρχ ντισσα. Aνήκει στην υστεροελληνιστική εποχή και φαίνεται τι και αυτή και μια άλλη ισάξιά της σε σοβαρ τητα και καλλιτεχνική αξία θα ήταν κάπως ορατές για πολλά χρ νια. Aυτ τουλάχιστον προκύπτει απ τις επιδράσεις της σε κάποια επιτύμβια ταπεινά έργα της διπλανής στην Kω Nισύρου.

πωσδήποτε καθώς η Δωδεκάνησος γειτνίαζε με την υπ την κατοχή τους Kύπρο, οι Aγγλοι έθεσαν σε ενέργεια, στο Kάιρο, σοβαρή και πολυδάπανη προσπάθεια δημιουργίας αυτονομιστικού κινήματος. Aυτή μως είχε αποτύχει παταγωδώς, επειδή στο Δωδεκανησιακ λα , ο οποίος το 1940 χι μ νο ψυχικά, αλλά και ουσιαστικά είχε λάβει ενεργ μέρος με το Σύνταγμα των Eθελοντών Δωδεκανησίων στα βουνά της Πίνδου, δεν ήταν δυνατ να βρεθούν ούτε έστω δύο Δωδεκανήσιοι πρ θυμοι να προσχωρήσουν στην κίνηση αυτή9.

Hταν επίσης γνωστ τι οι προ της καταλήψεως της P δου, αεροπορικοί βομβαρδισμοί του λιμανιού και της μεσαιωνικής π λης δεν ήταν απαραίτητοι, επειδή η P δος δεν θα κατελαμβάνετο με απ βαση. Aπλούστατα με τους βομβαρδισμούς εκείνους, τις καταστροφές των οποίων χι μ νο δεν κατήγγειλαν, αλλά τεχνιέντως απέκρυψαν οι Aγγλοι αρχαιολ γοι στο ραπ ρτο10, που έδωσαν στη δημοσι τητα, αναφέροντας απλώς τις καταστροφές, χωρίς να αναγράφουν τι τις προκάλεσαν οι Aγγλοι, η Aγγλία αποσκοπούσε να συμβάλει, ώστε να επισωρευθούν και στη Δωδεκάνησο δυσκολίες για τη ρημαγμένη μεταπολεμική Eλλάδα11. Kατά τη διάρκεια της αγγλοκρατίας στη Δωδεκάνησο, οι

Aγγλοι διέπραξαν ή επέτρεψαν να γίνουν και άλλα «αρχαιολογικά ανεπίτρεπτα». Mε λαϊκίστικο τρ πο π.χ. συνέβαλαν στην καταστροφή των σπιτιών του Kάστρου της Aστυπαλαίας, δίνοντας επίσημα άδειες να αφαιρούν οι ιδιοκτήτες τις ξύλινες οροφοστέγες των σπιτιών, με συνέπεια να γκρεμιστούν σχεδ ν λα τα σπίτια του Kάστρου, το οποίο οι Iταλοί λ γω της ιδιαιτερ τητάς του, είχαν συντηρήσει και προστατέψει. Πέρα απ’ αυτ είναι μάλλον βέβαιο τι κατ’ αυτή την περίοδο, κάποια διεθνής αρχαιοκαπηλική σπείρα έκλεψε απ το Mουσείο της P δου, αν και ήταν κρυμμένη για προστασία απ τις πολεμικές επιχειρήσεις, τη μεγάλη, πλουσι τατη Nομισματική Συλλογή και λα τα χρυσά του Mουσείου και της Eθνολογικής Συλλογής της P δου. Aκ μη και κατά την τελευταία στιγμή της αναχωρήσεώς των ο Aγγλος υπεύθυνος για την ασφάλεια των αρχαιοτήτων, κάποιος αξιωματικ ς Braun, ετοίμασε να μεταφέρει στην Aγγλία, ως λεία πολέμου, τα, απ αρχαιοπωλεία της Iταλίας αγορασμένα, έπιπλα της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας, τα οποία σώθηκαν την τελευταία στιγμή, μέσα στη

νύχτα στο λιμάνι της P δου, μετά απ έντονο διάβημα στον Braun του, κατά την αγγλοκρατία υπεύθυνου του ελληνικού κράτους για τα αρχαία της Δωδεκανήσου, Aκαδημαϊκού Aναστ. Oρλάνδου.

Aλλά και μετά την απ φαση παραδ σεως της Δωδεκανήσου στην Eλλάδα κάτι θα είχε υποψιασθεί ο Aντιβασιλεύς και αρχιεπίσκοπος Δαμασκην ς, ταν κρυφά απ τους Aγγλους, επιτηρητές μας τ τε, φοβούμενος τις καθυστερήσεις, ήδη προ της αφίξεως στην Eλλάδα του Bασιλέως Γεωργίου B΄, πήρε μαζί του στον «Aβέρωφ» τους επιτελείς του και κατέβηκε «πειρατικά» στη P δο, καθιερώνοντας την ενσωμάτωση. Φαίνεται επίσης τι δεν ήταν δυνατ ν, ή δεν ήθελαν οι Aγγλοι να μείνει μυστικ τι ως Στρατιωτική Διοίκηση, προτάσσοντας το ν μο της εποχής των αγγλικών πειρατειών, καταβύθισαν στη θάλασσα λο το βαρύ ιταλικ πολεμικ υλικ , φυσικά για να μην περιέλθει σε ελληνικά χέρια. Oι ίδιοι επίσης ως διοίκηση φ ρτωσαν και έστειλαν με τα καράβια τους στην Aγγλία λους τους πολυτελείς τάπητες, τα αγορασμένα σε επίσημα παλαιοπωλεία της Iταλίας

H Kως στάθηκε η μεγάλη και μοναδική, για τ τε, αγάπη του Morricone, ο οποίος, ως βοηθ ς του προηγούμενου λάτρη της, του Laurenzi, με τη στρατιωτική ακ μη περιβολή υπηρέτησε επί χρ νια την τ σο ελκτική αγαπημένη του Kω. Eκτ ς απ τις αξεπέραστες βιωτικές δυσκολίες των καιρών, η αρχαιολογική σαγήνη του νησιού αυτού ήταν ουσιώδης αιτία που ο Morricone παντρεύτηκε πολύ αργ τερα και σε μεγάλη ηλικία τη γλυκιά του Φιορεντίνα. Eκτ ς μως απ τους δύο νέους, Laurenzi και Morricone, και ο τ τε διευθυντής της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών, ο εξαίρετος με τραγικ τέλος, αρχαιολ γος Alessandro Della Setta είχε επιδείξει απ’ αρχής, ταν συν δευσε τον Doro Levi στην προϊστορική ανασκαφή της σπηλιάς άσπρη πέτρα, θερμ τατο ενδιαφέρον για την αρχαιολογική έρευνα της Kω. Tο χαριτωμένο αυτ νησί «η γλυκεία Kως» κατά τον Kάλβο, είχε τ τε την εξαιρετική τύχη να αγαπηθεί περιπαθώς και να ανασκαφτεί σε μεγάλη έκταση απ τους δύο νέους, ενθουσιώδεις εραστές του, αρχαιολ γους.

μεγάλα επιτύχια παλαιά, με κεντητές παραστάσεις διακοσμημένα, παραπετάσματα (γκομπλέν) και τους αξι λογους ιταλικούς ζωγραφικούς πίνακες12, αφήνοντας ασίδοτους τους στρατιώτες να συλήσουν ,τι είχε απομείνει στο Aνάκτορο του M. Mαγίστρου (γράφε το πολυτελές παλάτι του φασίστα, τυράννου και διώκτου των Eλλήνων Δωδεκανησίων) απ τα έπιπλα, τα πολυτελή ασημένια σκεύη και τον υπ λοιπο πλούτο του.

Kαθώς δε οι στρατιώτες τα χάρισαν στις κοινές γυναίκες του Kάστρου, σπασμένα και μισοκαταστρεμμένα τα συμμάζεψε ο Aκαδημαϊκ ς Aναστ. Oρλάνδος, σε συνεργασία με τον τελευταίο διευθυντή της ιταλικής Aρχαιολογικής Yπηρεσίας, Luigi Morricone, ο οποίος παρέμεινε στη P δο επί αρκετά χρ νια και παρέδωσε στον πρώτο Eλληνα έφορο αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου Γιάννη Kοντή την υπηρεσία, τη βιβλιοθήκη και λα τα αρχαία τα οποία ήταν ευτυχώς πάρα πολλά.

Oπως είναι γνωστ , κατά την παρούσα περίοδο η Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών, ύστερα απ πολύχρονη προσπάθεια του διευθυντή της καθηγητή κ. Antonio Di Vita παρουσιάζει στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο μια παραδειγματική έκθεση του έργου των Iταλών αρχαιολ γων στη Δωδεκάνησο. Συγχρ νως η Iταλική Σχολή εξέδωσε ένα ογκώδες κατατοπιστικ τατο, πολυτιμ τατο επιστημονικά και καλαισθητικ τατο βιβλίο με χάρτες, πολλά σχέδια των αρχιτεκτ νων και σχεδιαστών, οι οποίοι είχαν εργασθεί τ τε στη P δο και την Kω και πολλές ασπρ μαυρες και έγχρωμες φωτογραφίες. Oλα αυτά δίνουν παραστατική εικ να του έργου των Iταλών αρχαιολ γων στη P δο, την κω και τη Δωδεκάνησο13. Σημειώσεις: 1. O Kαρούζος επισκέφθηκε και μετά την ενσωμάτωση τη P δο, πριν γράψει τον αξεπέραστο, σε κάποια σημεία, ώς σήμερα «Oδηγ της P δου, Aθήνα 1949». Σημειώνω εδώ τι παρ μοιες ανησυχίες είχε διατυπώσει διά της διπλωματικής οδού ο εξαίρετος, εξ ριστος τ τε στην Aμερική, Συνέχεια στην 22η σελίδα

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

21

Συνέχεια απ την 21η σελίδα λ γω της εβραϊκής καταγωγής του Doro Levi, διαπρεπής Iταλ ς καθηγητής της Aρχαιολογίας, ανασκαφέας της Φαιστού στην Kρήτη και του προϊστορικού Xώρου στη θέση Aσπρη Πέτρα στην Kω.

2. Tο πρωτ τυπο του εγγράφου εκείνου είχα ανακαλύψει, ταν υπηρετούσα ως γενικ ς διευθυντής στο Eθνικ Mουσείο και κοινοποίησα φωτοαντίγραφ του στην αρμ δια Eφορεία Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου.

3. Δεν πρέπει να ξεχνάμε τι τ τε η κατάληψη της Δωδεκανήσου απ τους ιταλούς εθεωρήθη ως μέρος της γενικ τερης επιθέσεως των Eυρωπαίων κατά της Mωαμεθανικής Aυτοκρατορίας, ενώ απ μερικούς Eλληνες είχε θεωρηθεί ως το πρώτο βήμα της πορείας προς ενσωμάτωσή της στη μητέρα Eλλάδα.

4. O M. Παπαϊωάννου στο βιβλίο του «P δος και νεώτερα κείμενα, 3. Amedeo Maiuri, Dall Egeo al Tirreno, σ. 117» περιγράφει πως ο Maiuri με λίγες τουρκικές λέξεις και με ένα πλουσι τερο ελληνικ λεξιλ γιο (προ πάντων μως) με τσιγάρα, καπν , σακίδια ρυζιού και κιβωτίδια μακαρονιών (τα οποία του προμήθευε ο στρατ ς) άρχισε τις ειρηνικές του επιδρομές για περισυλλογή των αρχαιοτήτων.

5. Aν και επί τουρκοκρατίας ήταν απαγορευμένη σε λη την επικράτεια η εμπορία αρχαίων, μη υπάρχοντος ελέγχου, και οι λαθρανασκαφές και η πώληση αρχαίων ήταν λίαν διαδεδομένες. O σεβαστ ς παλαι ς δάσκαλος και εκδ της της εφημερίδας «Pοδιακή» μακαρίτης Eμμανουήλ Kαλαμπίχης στη δεκαετία του ’60 σύχναζε στη βιβλιοθήκη του Aρχαιολογικού Iδρύματος P δου, που έγραφε τα σχ λια της εφημερίδας του, και πολλές φορές μου μιλούσε για τα προ και κατά την Iταλοκρατία συμβάντα. Mου είχε λοιπ ν αναφέρει τι οι χωρικοί έβρισκαν τα αρχαία στα χωράφια ή στους τ πους των επισημασμένων αρχαίων νεκροταφείων και ταν είχαν μαζέψει αρκετά, τα μετέφεραν σε ένα καλάθι για πούλημα στο παζάρι μαζί με τα λαχανικά και τα φρούτα τους. Kαι ο Mαγιούρι περιγράφει στο βιβλίο του πβλ.

M. Παπαϊωάννου, .π.π.σ. 34, τι παρ μοια έκανε και ο φίλος του Aγαπητ ς Λουκάς, τον οποίο αργ τερα χρησιμοποίησε στις ανασκαφές του. H τελευταία αποθήκη αρχαίων αποκαλύφθηκε απ τους αγγλικούς βομβαρδισμούς στη P δο κατά τη γερμανική κατοχή. Oι Γερμανοί παρέδωσαν στον τ τε διευθυντή του Mουσείου Morricone, λα, περισσ τερα απ εκατ μυκηναϊκά αγγεία. O Morricone μέχρι το 1959, ερχ ταν κάθε καλοκαίρι στη P δο, τα μελετούσε και τα δημοσίευσε αργ τερα.

6. Στο πιο πάνω βιβλίο του ο Maiuri περιγράφει πώς ο φίλος του Aγαπητ ς Λουκάς απ τις Φάναις, απ «τυμβωρύχος» μεταμορφώθηκε κοντά του σε έξοχο, τιμι τατο ανασκαφέα, και πως ο μωαμεθαν ς Xουσεΐν Eφέντη απ «αρχαιοκάπηλος» μετατράπηκε σε τιμι τατο υπάλληλο της Aρχαιολογίας. Παπαμανώλης, ο.π.π.σ. 34 και 227.

7. Aπ τους τοτινούς Kώους είχα ακούσει ως ανέκδοτο τι ένας απ τους Governatori ρώτησε μια ημέρα το διευθυντή των ανασκαφών ποιον διάσημο άνδρα είχε αναδείξει η Kως και ταν εκείνος του είπε τον Iπποκράτη ο Governatori τον ξαναρώτησε «δεν βρήκατε ακ μα το άγαλμά του»; T τε συνέπεσε να βρεθεί το ωραίο, ολ σωμο, υστεροελληνιστικ ανδρικ άγαλμα που σήμερα δεσπ ζει στο Mουσείο της Kω. O διευθυντής των ανασκαφών παρουσιάσθηκε στο διοικητή και του ανέφερε: «Eccelenza Ippokrates é trovato, Eξοχ τατε ο Iπποκράτης βρέθηκε…».

8. Aν και διατυπώθηκαν και αντίθετες γνώμες επί του θέματος αυτού, κυρίως σον αφορά τις διαθέσεις του Tσ ρτσιλ επί του θέματος αυτού, δεν πρέπει να λησμονούμε τι κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών ο ίδιος ο Tσ ρτσιλ είχε ζητήσει απ την Tουρκία να στείλει αστυνομία στη Xίο και τη Mυτιλήνη.

9. Δεν πρέπει εξάλλου να λησμονούμε τι ο πρώτος νεκρ ς ανθυπολοχαγ ς του αλβανικού μετώπου, τον οποίο κράτησε άσβεστο στη μνήμη του ο Oδυσσέας Eλύτης,

22

Στα ν τια του μικρού λιμένος που σήμερα ονομάζεται Mανδράκι μέσα απ τα ιπποτικά τείχη, απ το 1925 είχαν έλθει στο φως σοβαρές ενδείξεις υπάρξεως αξιολογ τατων αρχαίων, για την ανασκαφή των οποίων χρειάστηκε να γίνουν μεγάλης εκτάσεως απαλλοτριώσεις. Γι’ αυτ μ νον στα 1940 κατέστη δυνατ ν ο Morricone να ανασκάψει πλήρως την περιοχή. Oι αγγλικές μως β μβες μετέτρεψαν σε άμορφη, σχεδ ν, μάζα τον αρχαιολογικ αυτ ερειπιώνα. Yστερα απ σαράντα πέντε σχεδ ν χρ νια, χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Διευθυντού της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών καθηγητού κ. Antonino Di Vita, η αρχιτέκτων κ. Matilde Cante συνέταξε πλήρη αρχιτεκτονική μελέτη των αρχαίων ρωμαϊκών καταλοίπων, με τα οποία αποκαταστάθηκε ο γκος και η μορφή των οικοδομημάτων εκείνων, τα οποία ανήκαν σε ένα πομπικ ρωμαϊκ τετράπυλο και σε ένα πλακ στρωτο πομπικής λεωφ ρου (Decumanus Maximus) πλάτους δέκα μέτρων. H πομπική αυτή λεωφ ρος πλαισιούμενη απ κιονοστοιχίες στοών με καταστήματα, ξεκινούσε απ το τετράπυλο και έφθανε στην αρχαία Aγορά. σαν νοηματική και συναισθηματική θρυαλίδα, ταν συνέθετε το ποίημα «άσμα ηρωικ και πένθιμο...» ήταν ο Δωδεκανήσιος, Xαλκίτης, Aλέξανδρος Διάκος.

10. Mε τον τίτλο: Works of art in Greece the Greek islands and the dodecanese. Losses and survivals in the war. London his majesty’s stationery office 1946, σ. 55–63.

11. Mε την ευκαιρία αυτή καταχωρίζω τα κατωτέρω, τα οποία άκουσα απ τον τ τε Eφορο Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου Γιάννη Kοντή, που, ως επίσημος ενταταλμένος του «εθνικ φρονος ελληνικού κράτους» είχε πληροφορηθεί πολλά μυστικά απ το δάσκαλ του ακαδημαϊκ , καθηγητή της αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών, τ τε διευθυντή αρχαιοτήτων του υπουργείου Παιδείας, που υπήγετο η αρχαιολογία, πρ εδρο της εν Aθήναις Aρχαιολογικής Eταιρίας και επί το χρονικ διάστημα υπουργ Παιδείας, Γεώργιο Oικον μο, τι σε αθηναϊκ σαλ νι είχε ακουσθεί ο τ τε διευθυντής της αγγλικής αρχαιολογικής σχολής να λέει ειρωνικά στους περί αυτ ν: «Tώρα θα πάνε οι Eλληνες στη P δο, θα μεταφέρουν μερικά αγάλματα απ τα Mουσεία P δου και Kω στο Eθνικ Mουσείο Aθηνών, και λα τα άλλα, προ πάντων η μεσαιωνική π λη, θα έχουν την τύχη των κάστρων του Mωριά μετά την επανάσταση...». Oφείλω μως να ομολογήσω τι ο ίδιος Aγγλος διευθυντής μετά τη γιγαντιαία επιχείρηση αναστηλώσεως της μεσαιωνικής π λης απ τον Kοντή και τον επιμελητή Παύλο Λαζαρίδη, επισκέφθηκε τη P δο, συνεχάρη τον Kοντή για το κατ ρθωμά του και δημοσίευσε εκτενή περιγραφή του ίδιου του Kοντή για την αποκατάσταση των ζημιών στο επίσημο περιοδικ της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών (BSA 47, 1952, σ.213 κ.π.). Bλέπε και το άρθρο μου στα Πρακτικά του συνεδρίου «ιστορία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής π λης της P δου 1992, σ. 71–76». O ίδιος επίσης αρχαιολ γος στη Γερμανία το 1961, ταν με σύστησε σ’ αυτ ν ο καθηγητής Möbius στο Πανεπιστήμιο του Würzburg, μου είπε ελληνικά τι χάρηκε ιδιαίτερα για την αποκατάσταση των καταστροφών της P δου. Kάτι τέτοια τα συνηθίζουν οι Aγγλοι.

12. Δυστυχώς λα αυτά οι ηγήτορές μας τα ξεχνούν ταν πρ κειται να παίξουν, και εκτ ς σκηνής θεάτρου, παράσταση... Θυμ σαστε τη Mελίνα που κήρυσσε Urbi et Orbi, τι οι Aγγλοι εργατικοί θα επέστρεφαν στην Eλλάδα τα «Eλγίνεια»; χάθηκε να τολμήσει τ τε ένας συμποσιαστής σφουγγοκολάριος να της πει: «ας μας επιστρέψουν δέκα απ τους είκοσι τ ννους χαλιών που έκλεψαν απ το Παλάτι της P δου...» «και τούτ’ εξήρκει αν ημίν;». Tα παρατιθέμενα μως σε παρ μοιες περιπτώσεις πολυτελή εδέσματα είναι πάντοτε προτιμ τερα των οιονδήποτε «τοιούτων επικινδύνων» προτάσεων...

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

13. Δεν γνωρίζω απ ποιον ειδικ , δημοσιογράφο απογευματινής εφημερίδας πήρε πληροφορίες και προκαταλαμβάνει τον αναγνώστη με τον υπ τιλο του σημειώματ ς του και με κάποιες ανακρίβειες για την έκθεση αυτή. Tο σημείωμα αυτ και άλλες διαδ σεις με υποχρεώνουν να σημειώσω εδώ μερικά για το μεγάλο θέμα «Kαστέλλο»: Eίναι γνωστ τι ο Pietro Lojacono, που είχε αναλάβει την εκπ νηση μελέτης αναστηλώσεως του Kαστέλλου, είχε μελετήσει προγενέστερη πρ ταση του A. Gabriel στο βιβλίο του La Cite de Rhodes, II, Paris 1921 Bλ. Aντ. K. Aντωνιάδη «Iταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα» Δελτίο Συλλ γου Aρχιτεκτ νων N. 4–5, Iούλιος – Oκτώβριος 1985 σ. 16 και υποσ. 27. H κατάσταση, στην οποία είχε περιέλθει μετά την έκρηξη στον παρελθ ντα αιώνα των αποθηκευμένων στο υπ γειο του γειτονικού ιπποτικού ναού του Aγ. Iωάννου πυρομαχικών, το μεγαλύτερο αρχιτεκτονικ μνημείο της τελευταίας οικοδομικής περι δου της ιπποτοκρατίας, ήταν φοβερή, προκαλούσε ντροπή και προσέβαλλε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. O Mario Lago είχε πολύ δίκιο ταν συνέλαβε την ιδέα της αποκατάστασής του, δεν γνωρίζω βέβαια, αν και αυτού η φιλοδοξία ήταν να το μετατρέψει σε κατοικία και διοικητήριο. Hταν μως μεγάλη εύνοια της τύχης τι ο Nτε Bέκι μέσα σε μια νύχτα συνέλαβε την ιδέα να το αναστηλώσει για κατοικία δική του και της φρουράς του, για πολυτελή ξενώνα, που θα φιλοξενούντο υψηλοί ξένοι εξ Iταλίας και για διοικητήρι του, ξοδεύοντας το τεράστιο χρηματικ ποσ , που είχε πάρει απ τον Mουσολίνι για την εκβάθυνση του μεγάλου λιμένος και για να κατασκευάσει εκεί σύγχρονες αποβάθρες. Eάν δεν υπήρχε αυτ ς ο μισ τρελος υπερφίαλος, ποτέ δεν θα είχε αναστηλωθεί το Kαστέλλο. Στη μομφή τι τ τε δε σκάφτηκε σε βάθος για να ερευνηθεί αρχαιολογικά το υπέδαφος, πιστεύω τι απάντησαν οι πρ σφατες έρευνες, που εξετέλεσε ο χαλκέντερος Eφορος Bυζαντινών Aρχαιοτήτων κ. Hλ.

K λλιας, ταν η σοσιαλιστική κυβέρνηση του Παπανδρέου σκέφθηκε να στεγάσει εκεί τις συσκέψεις της Eνωμένης Eυρώπης.

H μεγαλομανία των πολιτικών και των κομπάρσων λων των κυβερνήσεων υπήρξε στο θέμα του Kαστέλλου μια και η αυτή: Oλοι θέλουν το Kαστέλλο δι’ ιδίαν χρήση, έστω και εάν θα ήτο πιθαν ν τέτοια ευκαιρία να παρουσιασθεί άπαξ του βίου των.

Aλλοι θέλησαν να το μετατρέψουν σε πολυτελές ξενοδοχείο, άλλοι σε Kαζίνο, άλλοι σε Kέντρο Συνεδρίων... τι να πει κανείς; Eμένα μως προσωπικά ως επί εικοσαετία υπεύθυνου των Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου τούτο με δίδαξε η άμεση επαφή μου τ σο με το Kαστέλλο σο και με παρ μοιες περιπτώσεις στην Eυρώπη. Πρώτον τι το Kαστέλλο είναι μοναδικ

κτίριο στον Eλλαδικ χώρο και χρειάζεται ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή. Δεύτερον τι το Kαστέλλο πρέπει να μείνει εσαεί μ νον Mουσείο – δεδομένου τι οι εισπράξεις απ τα εισιτήρια εισ δου έρχονται σε πρώτη σειρά ή στην ίδια σειρά με των εισιτηρίων της Λίνδου. Σε ορισμένους χώρους του θα υπάρξει, πιθαν ν, δυνατ τητα στεγάσεως, ανεξαρτήτως χρονολογίας, κατ’ επιλογή, κάποιων απ τα τ σα στιβαγμένα στις αποθήκες αρχαία. Oσο για το «παστίτσιο» των μωσαϊκών, που «μάρανε» το συντάκτη του σημειώματος της απογευματινής εφημερίδας καλ θα είναι να πληροφορηθεί ο ελληνικ ς λα ς τι οι Iταλοί στέγασαν κατά αισθητικά άριστο τρ πο τ σα ψηφιδωτά, η δε Iταλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών διέθεσε κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’50 τον ίδιο εξαίρετο αρχισυντηρητή, τον Toti, ο οποίος απεκ λλησε, μετέφερε και τοποθέτησε στο αίθριο του Mουσείου της Kω το ψηφιδωτ του Iπποκράτη.

Tο γεγον ς μως τι δεν ελήφθη μέχρι σήμερα μέριμνα ουσιαστικής προστασίας και αναδείξεως του πλήθους των περίφημων ψηφιδωτών τ σο της Kω, σο και της P δου, πρέπει να αποδοθεί στη δική μας αδικαιολ γητη «ίνα μη τι τούτου χείρον, πλην αληθές, είπω» αβελτηρία.

Eπιλογή Γενικής Bιβλιογραφίας: Scuola Archeologica Italiana Di Atene, «LA PRESENZA ITALIANA NEL DODECANESO TRA IL 1912 IL 1948» Bασίλη Xατζηβασιλείου, Iστορία της Kω, Eκδοση Δήμου Kω, 1990.

Works of Art in Greece and Dodecanese, Losses and Servivals in the War. London, His Majesty’s Stationery Office 1946.

Mανώλη Δ. Παπαϊωάννου, RODOS 2, Annuario Amministrativo e Statistico per l’ Anno 1922.

Tου αυτού. POΔOΣ 3. Amedeo Maiuri, Dall Al Tirreno.

Bασιλική Eλευθερίου, Aρχιτέκτων, μελετήτρια και υπεύθυνη για τις επισκευές και την εκ νέου αναστήλωση της Λινδιακής Aκρ πολης. TO IEPO THΣ ΛINΔIAΣ AΘHNAΣ 1988. (Mηχαν γραφο).

ITAΛIKA ΠEPIOΔIKA Bolletino d Arte απ το 1916 και εξής.

Annuario della R. Scuola Archeologica di Atene, απ το 1921 και εξής.

Clara Rhodos, Aπ το 1928 και εξής 10 τ μοι.

Memorie dell Istituto Storico – Archeologico FERT I–III, μέχρι το 1938. Σημείωση: Oι φωτογραφίες των Mορικονέ και Σέγκρε είναι απ το «La presenza italiana nel Dodecanesotra il 1912 e il 1948» εκδ. της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών, 1996.

Tραγουδώντας τα δεινά O καημ ς και τα βάσανα της Iταλοκρατίας με μαντινάδες Aνδριάντας του Aλέξανδρου Διάκου, έργο του γλύπτη Kώστα Bαλσάμη στην παραλία της P δου. O Διάκος είναι ο πρώτος νεκρ ς αξιωματικ ς στον ελληνοϊταλικ π λεμο. Mε βαθμ υπολοχαγού της Σχολής Eυελπίδων, έπεσε μαχ μενος το πρωί της 1ης Nοεμβρίου 1940. Tον ηρωικ αξιωματικ , γεννημένο στη Xάλκη το 1907, τραγούδησε η λαϊκή μούσα της γενέτειράς του: Eίμαι η Xάλκη ’γω η μικρή κι η πολυξακουσμένη / που γέννησε τους ήρωες Διάκο και Διογένη (φωτ.: K. Λι ντης).

Tου Mαν λη Mαυρολέοντα μνήμη Iωάννη Zίγδη ...απ κακ εις χειρ τερον επέσασιν οι μαύροι και δεν κατέχουσι να πουν Tούρκ’ ειν’ καλλιά για Φράγκοι

AΠO την εποχή, ακ μη, των διαρκών... κατοχικών παλινδρομήσεων ανάμεσα στη βενετοκρατία των Kορνάρων και την τουρκοκρατία των Mπαρμπαρ σα (1572), ο Kρητικ ς ποιητής Mαρίνος Tζάνε Mπουνιαλής θα αποδώσει με τους παραπάνω στίχους τα βάσανα των κατοίκων του δωδεκανησιακού συμπλέγματος, δημιουργώντας έτσι μια εν πολλοίς άγνωστη μα άκρως ενδιαφέρουσα παραλλαγή του «Kάλιο Tούρκος παρά Φράγκος!...»

Aυτ που φαίνεται να «βραχυκύκλωνε» απ μιας αρχής τις σκέψεις των Δωδεκανησίων ήταν το γεγον ς τι, παλαι τερα, οι Bενετοί ή οι Γενουάτες, και στα νεώτερα χρ νια οι Iταλοί εν γένει, σαν Eυρωπαίοι, χριστιανοί –άρα: και εξ ορισμού– πολιτισμένοι, θα τους απελευθέρωναν απ τους βαρβάρους ασιάτες του Iσλάμ!... H ιστορία βέβαια καθ λου δεν δικαίωσε, για μιαν ακ μη φορά, την ποια επαγωγική σκέψη...

Eτσι, με δυο λ για: Mια συγκυριακή κατάληψη των Δωδεκανήσων το 1912 απ τους Iταλούς, για λ γους αντιπερισπασμού σ’ ένα μακροχρ νιο π λεμο με τους Tούρκους στην Tριπολίτιδα, ανοίγει την ρεξη για νέες κτήσεις, παρ’ λες τις αρχικές διακηρύξεις περί του «ύψιστου σεβασμού της θρησκείας, των εθίμων και των παραδ σεων του φίλου, ειρηνικού και φιλήσυχου πληθυσμού...»1. Mε δυο λ για: Στους Tούρκους υποφέραμε μεγάλη τυραννία αλλά εδιαντηρούσαμε και γλώσσα και θρησκεία Mα ο Mουσολίνι θέλησε να μας εξιταλίσει στου φασισμού τον ποταμ ούλους να μας βαφτίσει2 Yστερα απ 390 χρ νια αδιάλειπτης τουρκικής κυριαρχίας στα Δωδεκάνησα (1552–1912), αρχίζει η υπερτριαντάχρονη ιταλική κατοχή.

Mια κατοχή που, αν υπερβούμε κάποιες «τουριστικού» τύπου προσεγγίσεις περί... «ωραίων κτιρίων», θα διαπιστώσουμε π σο σκληρή και καταστρεπτική ήταν. Aναφερ μαστε σε μια περίοδο κατά την οποία ο λα ς των νησιών αυτών υπέφερε, εξορίσθηκε, βιάσθηκε, φυλακίσθηκε. Σε μια περίοδο κατά την οποία επιχειρήθηκε ο αφελληνισμ ς του, μέσα απ διαδικασίες διωγμών, καταστροφών αφαίμαξης π ρων και φυσικού πλούτου, παραχάραξης της ιστορίας και οικειοποίησης της πνευματικής του κληρονομιάς.

O λα ς των νησιών αυτών κατέ-

γραψε στις μαντινάδες και στα τραγούδια του με τον πιο απλ , ώριμο και παραστατικ τρ πο τα δεινά της κατοχής, της πείνας, της μαύρης αγοράς, της επιχείρησης εξιταλισμού αλλά και των αγώνων για απελευθέρωση και ένωση με τον εθνικ του κορμ . Mε αστείρευτη σκωπτική διάθεση αν και σε δεινή θέση οι Δωδεκανήσιοι βρίσκουν τη δύναμη να τραγουδήσουν, κάποτε να αστειευτούν ή και να παίξουν με τον ίδιο τον π νο τους. Σ’ αυτούς που δεν λύγισαν σε τ σους εισβολείς αλλά και σε σους σήμερα δεν καταλαβαίνουν τι ο μεγαλύτερος, ο χειρ τερος και πιο επικίνδυνος εισβολέας –η πολιτιστική διείσδυση και η αλλοίωση της συνείδησης– βρίσκεται ήδη «εντ ς των τειχών», είναι αφιερωμένοι οι παρακάτω και πολλοί ακ μη3 στίχοι…

Tα τραγούδια της πείνας H πείνα στα Δωδεκάνησα δεν ήταν μ νο (έτσι… γενικά κι αφηρημένα) αποτέλεσμα του πολέμου και της κατοχής. Hταν, σε μεγαλύτερο ίσως βαθμ , αποτέλεσμα της καταστροφής ή της εμπ δισης της γεωργικής παραγωγής αλλά και των εγκληματικών επιλογών των κατακτητών. Oταν κηρύχθηκε ο π λεμος οι Iταλοί επέβαλαν δελτίο στα βασικά είδη διατροφής. Kάθε κάτοικος των νησιών είχε δικαίωμα αγοράς 120 γραμμαρίων σε κάθε είδος ανά δεκαπενθήμερο!4 Eίναι ακ μη χαρακτηριστικ τι προς το τέλος του πολέμου, ταν οι Γερμανοί ετοιμάζονταν να φύγουν απ τα νησιά, έβαλαν φωτιά σε πολλές δικές τους αποθήκες με τρ φιμα για να μην πέσει ούτε ψίχουλο στα χέρια του πεινασμένου λαού. Oμως η αναχώρησή τους αναβλήθηκε και μετά έπρεπε οι ντ πιοι να θρέψουν και τους καταστροφείς–κατακτητές!

Nα, πώς περιγράφουν τα δεινά οι χωρικοί της P δου: Oι βάρβαροι καταχτητές κι οι άναντροι προδ τες πολλά βασανιστήρια κάμνουσι στους νησιώτες Tο σιταράκιν έφυγε ’π μέσα ’π

τους πάγκους κι ο π λεμος μας ήκαμεν να τρώμεν αμαράγκους Λίγο πιο κάτω, στη Xάλκη, οι γυναίκες καθώς γυρίζουν με κ πο τον χερ μυλο, σιγομουρμουρίζουν κάποια ανάλογα δίστιχα: Hρθε και νέα διαταγή απ το Mουσολίνι γάδαρος, σκύλος κι ρνιθα και γάτης να μη μείνει Kι άμα δεν είχεν σκύλους πλιο, τρώγαμεν ατσουκνούδες μολ χα δεν αφήναμεν ούτε και σκυλαρούδες5 Στην Kω, τον καιρ του θερισμού οι καραμπινιέροι περιμένουν τους φτωχούς ξοχάρηδες να μαζέψουν τα λίγα τους γεννήματα και τους τα αρπάζουν αμέσως με την απειλή των πλων: Mέσα στους δρ μους στέκουνται με πλα και κοιτάζουν κι σον καρπ στα χέρια μου κρατώ, μου τον αρπάζουν.

Mα και το στάχυ του καρπού στα χέρια μου αν δούσι στη φυλακή με πάγουσι κι εκεί με τυραγνούσι. Στην Kάρπαθο, ακ μη και σήμερα, σ’ ένα τραγούδι του γλεντιού, στην «κούπα τη μονοβασιά» που γυρίζει απ στ μα σε στ μα μέχρι «να βρει η κορφή τον πάτο...», η ανάμνηση της πείνας είναι ιδιαίτερα ζωντανή: Πιείτε λοι να ’ρθουμε εις ενθουσιασμ

την πείνα να ξεχάσουμε και τον αποκλεισμ ...6

Mε τα ίδια μελανά χρώματα η λαϊκή μούσα περιγράφει την πείνα στην Πάτμο, την Kάσο, τη Nίσυρο και σε λα σχεδ ν τα νησιά.

Oι μάχες που έγιναν στη Λέρο δεν έγιναν ίσως σε κανένα άλλο νησί της Δωδεκανήσου. Oμως ακ μη και μέσα στη φωτιά και την αντάρα η πείνα και η δίψα δεν ξεχνιούνται: Oλα τα υποφέραμε, την πείνα και τις σφαίρες μα η δίψα μας ετρέλανε μέσα σε τρεις ημέρες, γιατί δεν μας αφήνασι ούτε νερ να πιούμε κι ας βλέπανε να πέφτουμε και να λιγοθυμούμε.

Tα... κάλαντα της πείνας!

Oταν ξημέρωνε παραμονή Xριστουγέννων στην Kάλυμνο, τον καιρ της πείνας, τα παιδιά, αντί για κάλαντα (ή μαζί με τα κάλαντα) τραγουδούσαν και τα παρακάτω: Xριστούγενν’, αδερφάκια μου, Φωτών παραμονή στο σπίτι μας δε βρίσκεται ούτε μπουκιά ψωμί.

Aπ μέρες κι απ νύχτες λεν πως θα μας δώσουνε απ δυο κιλά πατάτες, ίσως και μας σώσουνε.

O Θε ς να τους φωτίσει λους τους εμπ ρους μας να μας δώσουν και να σώσουν λους τους ανθρώπους μας Kι επειδή βέβαια ούτε έως την Πρωτοχρονιά τα πράγματα είχαν καλυτερεύσει, τα... κάλαντα της πείνας συνεχίζονταν: Aρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, χαρούπια ήρθανε πολλά, στα γουδιά τα κοπανούμε, και την πείνα μας ξεχνούμε...

Tης μαύρης αγοράς...

H πείνα δεν ήταν μ νο προάγγελος και πρ ξενος συμφορών αλλά και κακ ς σύμβουλος. Tο φαιν μενο της μαύρης αγοράς χι μ νο έκανε κι εδώ την εμφάνισή του αλλά και... τραγουδήθηκε πως του άξιζε!...

Eνας αυθεντικ ς λαϊκ ς στιχουργ ς (στην κυριολεξία: ένας βάρδος του πολέμου και της πείνας) υπήρξε ο Kασιώτης Nικ λας Mητροσμπάρας7. Γλεντζές, πηγαίος και ανεξάντλητος στιχοπλ κος, χωρατατζής με σπάνια αίσθηση του αστείου που πηγάζει μέσα απ το τραγικ , τραγούδησε σο κανένας άλλος την πείνα αλλά και τη μαύρη αγορά: Eπούλησα τις τέζερες και τα χρυσαφικά μου να πάρω παλιοκρίθαρο να ζήσω τα παιδιά μου Eδίναμε τις τέζερες και παίρναμε κριθάρι Συνέχεια στην 24η σελίδα

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

Tου Aγγλους ’ποδεχτήκαμε με ρ δα και λουλούδια και τα παιδιά εψάλανε ελληνικά τραγούδια.

και πάλι μας εβρίζανε πως μας εκάνα’ χάρη...

Oύλοι τη μαύρην αγορά εμάθασι κι εκάνα «Πράμα!» Mας εγυρεύγανε. Tα φράγκα δεν τα πιάνα!...

Tα ίδια φαίνεται τι γίνονταν και στη γειτονική Kάρπαθο. Στα σπίτια δεν μένει πια τίποτε πολύτιμο: Oύλες οι τούμπλες οι χρυσές κι οι παλαιές αντίκες ούλες εθυσιάσθηκαν και των κορών οι προίκες Aλλά και στην Πάτμο η λαϊκή μούσα απαθανατίζει, φωτογραφικά σχεδ ν, τους μαυραγορίτες: Oσ’ είχαν μερικές ελιές και μερικ

λαδάκι μέσα σ’ αυτ τον π λεμο κάναν τον κουτσαβάκη.

Tη φτώχεια οπού τράβηξαν τώρα τη λησμονήσαν γιατί σ’ αυτ τον π λεμο παράδες εκερδίσαν.

Tου εξιταλισμού...

Mέσα σε τριάντα χρ νια και κάτι, σο και αν ακούγεται υπερβολικ , έγιναν πολύ σημαντικ τερες προσπάθειες αφελληνισμού του πληθυσμού των Δωδεκανήσων απ’ ,τι τα προηγούμενα 390 χρ νια! Oι προσπάθειες εξιταλισμού αλλά και αυτές της αλλαγής του θρησκευτικού δ γματος ακολούθησαν, ιδιαίτερα την περίοδο του φασισμού, δρ μους και μεθ δους που οι... «βάρβαροι Aσιάτες» ούτε θα είχαν ποτέ φαντασθεί! Oι δάσκαλοι διώκονται, τα ελληνικά σχολεία κλείνουν κι ανοίγουν στη θέση τους ιταλικά. Σιγά σιγά απαγορεύεται στα παιδιά ακ μη και να μιλούν την ελληνική γλώσσα στο σχολείο. Nα, πώς τραγουδάει τα γεγον τα αυτά ο Aντωνής Kαστελλοριζι ς, σε κάποιο γλέντι που γίνεται την εποχή που οι Iταλοί διέταξαν την «παύση» των 4 δασκάλων της Oλύμπου στην Kάρπαθο, Γιάννη Xαλκιά, Nικολή Bασιλαράκη, Mηνά Φιλιππάκη και Hλία Zωγραφίδη. H μαντινάδα, απ σπασμα απ μια ολ κληρη «μουσική συνομιλία», τραγουδήθηκε παρουσία των Iταλών γι’ αυτ και λα λέγονται αλληγορικά: Tετράγωνο του μηδεν ς, ισούται με κουάρτο ’π ’δώ και πέρα το σχολει θα είναι πάντα σκάρτο!...

Aκ μη και στα «τραγούδια του χερ μυλου» της Xάλκης βρίσκουμε στίχους για τα βάσανα των Δωδεκανησίων απ τις προσπάθειες εξιταλισμού: Πρώτα μας κ ψαν το ψωμί κι ύστερα το σχολείο σκληρ ς ήταν ο φασισμ ς εις το σαράντα δυο.

Oλα τα υποφέραμεν τα βάσανά μας κείνα μα το σχολει δεν κλείσαμε, μ’ λη την άγρια πείνα. Στην Kάρπαθο, ο Mιχάλης Λειβαδιώτης περιγράφει με τα πιο μελανά χρώματα ιδίως την εποχή που στα Δωδεκάνησα ήταν διοικητής ο φασίστας Nτε Bέκι (1936 – 1940): Mίσος κι οργή ανθελληνική διέταξ’ ο Nτε Bέκι

24

Kάρπαθος. Eνωματία Iταλών στρατιωτών, περιστοιχισμένη απ ντ πιους, στο λιμάνι των Πηγαδιών. Φωτογραφία του 1912. Aκ μη αρχή, παρθενική η παρουσία των Iταλών, δεν έχουν εκδηλώσει ανοιχτά τις προθέσεις τους. Oι δοκιμασίες, αυτές που θα καταγράψουν σε μαντινάδες και τραγούδια οι Δωδεκανήσιοι, θα εμφανισθούν σε λίγο. Σταδιακά θα πάρουν διαστάσεις και προς το τέλος της δεκαετίας του ’30 θα υπερβούν κάθε ριο (φωτ.: συλλογή Aντ. Σεβ. Mαΐλλη).

για κάθε τι ελληνικ

ρθιο να μη στέκει. Θρησκεία και τα γράμματα και γλώσσα μας να αλλάξουν δασκάλους στα ελληνικά ’μποδίζαν να διδάξουν H προσπάθεια μεταστροφής στο θρησκευτικ δ γμα επιχειρήθηκε, κατ’ αρχήν, να περάσει απ το σχολείο. Mαζί με τα φασιστικά παιδικά τραγουδάκια, άρχισαν να ψάλλονται και τα πρώτα «Ave Maria» ενώ απαγορεύτηκε στα παιδιά να κάνουν την προσευχή τους –Filioqυe γαρ– με τα τρία δάχτυλα ενωμένα. Mέσα απ δαιδαλώδεις ίντριγκες και τεχνάσματα περί του δήθεν «αυτοκέφαλου» της τοπικής εκκλησίας επιχειρήθηκε –ευτυχώς χωρίς επιτυχία, χάρη σε αγώνες συχνά αιματηρούς8– το πέρασμα απ την ορθοδοξία στον καθολικισμ . O... χερ μυλος της Xάλκης σχολιάζει: Kι αφ του δεν ημπ ρεσαν να κλείσουν τα σχολεία μας έδωσαν διαταγή ν’ αλλάξουμε θρησκεία.

O Δούρειος Iππος του «αυτοκέφαλου» παρ’ τι άνοιξε τις ορέξεις ορισμένων για εξουσίες και οφίτσια γίνεται αντιληπτ ς απ τη συντριπτική πλειον τητα του δωδεκανησιακού λαού αλλά και των περισσ τερων κληρικών. Δι τι: Tου Mουσολίνι η κεφαλή, που φ ρειε μαύρη σκούφια στο τέλος αποδείχτηκε πως ήταν μέσα κούφια.

O Mουσολίνι ν μιζε πως ήταν η Eλλάδα κανένα πιάτο αχνιστ με τη μακαρουνάδα!...

Oταν πια οι Iταλοί είναι εκτ ς πολέμου ο λα ς των νησιών μας διαισθάνεται τι το τέλος της κατοχής είναι κοντά. Aλλά η σύντομη γερμανική κατοχή που ακολούθησε ήταν ( πως ακριβώς και στην παροιμία της ουράς με το β δι...) η πιο σκληρή απ’ λες. Nα, πώς περιγράφει την «αλλαγή φρουράς» η Σταματίνα Nτηνιακού απ την Kάρπαθο: ...και με τα τ σα έγινε των Iταλών ειρήνη που ας ήταν η κακ μοιρη καθ λου να μη γίνη.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Hρταν Tεντέσκοι κι ηύρα μας απ

τη Γερμανία μα αυτοί ’ναι πιο χειρ τεροι απ

την Iταλία Oι αγρ τες της P δου παρακαλούν την Παναγία: Ω Παναγιά μου Σκιαδενή που ’σαι μέσα στους πεύκους ως έδιωξες τους Iταλούς διώξε και τους Tεντέσκους.

Kαι βέβαια, αυτ που έχει πλέον ανθίσει στις καρδιές λων είναι ο π θος της απελευθέρωσης και της ένωσης. Nα, τι τραγουδήθηκε σ’ ένα καρπάθικο γλέντι εκείνης της εποχής στον Πειραιά απ τον Oλυμπίτη Kωσταντή Nικολαΐδη: Kάτω στα Δωδεκάνησα, μπροστά στις εκκλησίες στάθηκες, γαλαν λευκη, μα αίμα και θυσίες O Aλέξανδρος Διάκος, για τον οποίο ο Oδυσσέας Eλύτης έγραψε το «Aσμα ηρωικ και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγ της Aλβανίας,» αλλά και ο ήρωας της αντίστασης Διογένης Φανουράκης τραγουδήθηκαν και απ τη λαϊκή μούσα της γενέτειρας Xάλκης: Eίμαι η Xάλκη ’γώ η μικρή κι η πολυξακουσμένη που γέννησα τους ήρωες Διάκο και Διογένη Στην Tήλο, ο Nικ λας Nικολής τραγουδά τους αγώνες και τις θυσίες των Eλλήνων κατασκ πων: Πολέμησαν οι Tηλιακοί και οι κατάσκοποί μας μ’ αυτούς πολέμησα κι εγώ κι εσώθη το νησί μας Σαν αποζημίωση τ σων αιώνων σκλαβιάς μερικά απ τα Δωδεκάνησα ελευθερώνονται πρώτα αυτά απ’ λη την Eλλάδα. Στις 17 Oκτωβρίου 1944 δύο εγγλέζικα αντιτορπιλικά, το «Tερψιχ ρη» και το «Kλίβελαντ» ελευθερώνουν την Kάσο και την Kάρπαθο9. O Nικ λας Mητροσμπάρας στην Kάσο, δεν ξέρει με τι να πρωτοχορτάσει: με τα τρ φιμα των συμμάχων ή με την ελευθερία: Hρτανε τα πολεμικά, μπροστά στη Mπούκα αράξα τους άναντρους τους Iταλούς τους εμονοσυνάξα.

Oσα κι αν υποφέραμε, ούλα τα λησμονούμε μ νο με την Eλλάδα μας πρέπει να ενωθούμε.

Tα ίδια γεγον τα διαδραματίζονται και στην Πάτμο: Mας ελυπήθη κι ο Θε ς ακ μα κι η Aγγλία, κι ήρθαν του Eρυθρού Σταυρού στην Πάτινο δυο πλοία Φέρανε τρ φιμα πολλά για μας προορισμένα και φάγαμεν λ’ οι φωχοί κι λα τα πεινασμένα Στην Aστυπάλαια, λίγες ημέρες μετά την αναχώρηση των Γερμανών, αποφασίζεται η ίδρυση της «Eλληνικής Nεολαίας Aστυπάλαιας». Nα ένα απ σπασμα απ τον ύμνο της: Aπ της σκλαβιάς τον ύπνο, ξύπνα, ξύπνα, νεολαία της Aστυπαλιάς καμάρι, Kλεομήδη τα παιδιά, και το λάβαρο στο χέρι, σφίξετε με περηφάνεια, και με στήθος και με χάρη τραγουδήστε: Λευτεριά!

Σαν επίλογος... Σήμερα, σαν πάντα, τα Δωδεκάνησα πλέουν στον σορ κο του Aιγαίου αρχιπελάγους, τραγουδώντας τους τωρινούς τους καημούς χωρίς να ξεχνάνε ποτέ την πορεία τους μέσα στα φουρτουνιασμένα κύματα της ιστορίας. Συχνά, το κοντιν αλλά και το απώτερο ιστορικ παρελθ ν χι μ νο ζωντανεύει αλλά δένει άρρηκτα με το παρ ν, με τον μοναδικ τρ πο που μ νον οι ποιητάρηδες του τ που αυτού γνωρίζουν. Nα, τι τραγούδησε ο υπερογδοντάχρονος σήμερα λυριστής –αλλά κυρίως: αυθεντικ ς λαϊκ ς ποιητής– Σάββας Περσελής στην επέτειο του Oλοκαυτώματος της Kάσου το 1996, μπροστά στους βουλευτάδες, τους στρατιωτικούς και τους υπουργούς, λυπημένος αλλά και θυμωμένος που τα έργα ανάπτυξης του νησιού δεν προχωρούν με αποτέλεσμα λο και περισσ τεροι Kασιώτες να μεταναστεύουν: Eίχαμε Tούρκους, φύγανε, και Iταλούς προδ τες!

Tώρ’ ήρτασιν οι Eλληνες και φύγαν οι Kασιώτες... Σημειώσεις 1. Aπ το «Διάγγελμα Kατοχής» του στρατηγού Aμέλιο προς τους κατοίκους της P δου στις 6–5–1912 (X.I. Παπαχριστοδούλου: «Iστορία της P δου» σελ. 529–530).

2. Mαντινάδες της P δου (Aθηνάς Tαρσούλη: «Δωδεκάνησα» τ μ. A΄, σελ. 78).

3. H εργασία αυτή είχε προγραμματισθεί αρχικά να παρουσιασθεί στον I΄ Πολιτιστικ

Συμπ σιο της Δωδεκανήσου, το περασμένο καλοκαίρι στην Kω. Σήμερα δημοσιεύουμε μια εκτεταμένη περίληψή της. Aρχίσαμε ήδη προσπάθεια συγκέντρωσης και ταξιν μησης του σχετικού υλικού...

4. Bλ. και: Eμμ. Περσελή, «H Kάσος την περίοδο της κατοχής» Eπτά Hμέρες, 9–6–97, σελ. 9.

5. αγρι χορτα 6, 7, 8, 9: Bλ. Mαν λης Mαυρολέων: «Nα σου κάμω την ιστορία μου...» εκδ σεις Kέδρος, 1997 (ιστορίες 23, 16, 11, 19).

O έντυπος αγώνας Eφημερίδες και περιοδικά των παροικιών στην πρώτη γραμμή για την απελευθέρωση Tου Nίκου Mαστροπαύλου Δημοσιογράφου

AΠO την πρώτη στιγμή της εκδήλωσής του, ο δωδεκανησιακ ς αγώνας επικεντρώθηκε στην διά της διπλωματικής οδού πραγματοποίηση του στ χου του. Σε καμιά φάση του δεν φαίνεται να κυριαρχεί άλλη σκέψη, απ την απελευθέρωση των νησιών και την αποκαστάσταση μιας ιστορικής επιταγής με την άσκηση πίεσης απ τους ίδιους τους Δωδεκανήσιους, απ τους Eλληνες της ελεύθερης Eλλάδας και απ ολ κληρη την κοινωνία των εθνών, μηδέ του ίδιου του ιταλικού έθνους εξαιρουμένου. Oμως, σο κι αν τα δίκαια των Δωδεκανησίων συγκλ νιζαν και πυρπολούσαν την ψυχή τους, δεν ήταν αυτον ητα για τη διεθνή κοιν τητα. Eτσι έπρεπε να ανασείρουν απ τη μακραίωνη διαδρομή τους στο χρ νο την ιστορία τους και να την αφήσουν να μιλήσει τη μοναδική γλώσσα που γνώριζε, την ελληνική. Eπρεπε να διαδηλώσουν τον προαιώνιο π θο τους, να μην αναγνωρίσουν την κατοχή αλλά και να δημοσιοποιήσουν τις μεθοδεύσεις της Iταλίας. Eτσι δεν μπορούσε παρά η γραφίδα να αποτελέσει την αιχμή του δ ρατος του δωδεκανησιακού αγώνα. Kαι η ιδιομορφία αυτού του αγώνα είναι ακριβώς αυτή. Tα χαρακώματα δεν ήσαν στρατιωτικά, αλλά κυρίως πνευματικά: οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα βιβλία. «H μ νη αληθής οδ ς» έγραφε ο Σκεύος Zερβ ς «προς καταν ησιν του ζητήματος των Δωδεκανήσων και της φύσεως του δικαίου των είνε η ιστορία των.

Kαι το ζήτημα τούτο δεν δύναται να συζητηθή άλλως και δικαίως λυθή, παρά μ νον, ταν ληφθώσιν υπ΄ ψιν η διά των αιώνων μέχρι σήμερον εθνική εξέλιξις των Δωδεκανησίων, ήτις είνε μία και μ νον μία, η ελληνική».

Tεκμήρια για το μέλλον O έντυπος δωδεκανησιακ ς αγώνας δεν συνέβαλε τα μέγιστα μ νο στην ευ δωση του αντικειμενικού σκοπού, ο οποίος ήταν η ένωση των νησιών με την Eλλάδα, αλλά κατέγραψε το χρονικ μιας απ τις σπουδαι τερες σελίδες της ιστορίας των Δωδεκανησίων και πλούτισε σο σε καμιά άλλη περίοδο την ιστορική και λαογραφική κυρίως βιβλιογραφία του κάθε νησιού χωριστά και ολοκλήρου του συμπλέγματος γενικ τερα, με σπουδαία έργα τα οποία ανά πάσα στιγμή τεκμηριώνουν το ελληνικ παρελθ ν των νησιών. Tα τεκμήρια αυτής της πτυχής του δωδεκανησιακού αγώνα είναι ετοιμοπ λεμο οπλοστάσιο, το οποίο οι σύγχρονες και οι μελλοντικές γενιές μπορούν να το ανασύ-

H εφημερίδα «Δωδεκάνησος» της Aλεξανδρείας.

ρουν απ τις βιβλιοθήκες και να το στρέψουν αποτελεσματικά εναντίον κάθε επιβουλής.

H εμφάνιση των ιταλικών πολεμικών πλοίων τη 18η Aπριλίου 1912 στα νερά της P δου, δεν ήταν η αιτία αλλά η αφορμή να εκδηλωθούν οι π θοι των Δωδεκανησίων. Δύο μ λις μήνες μετά την έναρξη της κατάληψης των Δωδεκανήσων, την 4η Iουνίου 1912, συνήλθε στην Πάτμο, στη μονή του Iωάννου του Θεολ γου, το συνέδριο των αντιπροσώπων των καταληφθέντων νησιών του Aρχιπελάγους, οι οποίοι με ομ φωνο ψήφισμά τους διακήρυξαν «τον προαιώνιον εθνικ ν των νησιωτών π θον της ενώσεως μετά της μητρ ς Eλλάδος» και κήρυξαν την πλήρη αυτονομία των νησιών.

Aυτή η πατριωτική πράξη των κατοίκων των νησιών σηματοδοτεί την έναρξη τ σο του γενικ τερου δωδεκανησιακού αγώνα σο και του έντυπου. Tον επ μενο χρ νο, το 1913, ο Γεράσιμος Δ. Δρακίδης τύπωσε στην Aθήνα ένα θαυμάσιο εικονογραφημένο βιβλίο, το «Λεύκωμα των Δωδεκανήσων». Eίναι χαρακτηριστικ τι τα κείμενα αρκετών νησιών τα είχαν γράψει οι αντιπρ σωποί τους στο Συνέδριο της Πάτμου.

Σκεύος Zερβ ς Mετά τις Eπιτροπές Aιγαιοπελαγιτών, η πρώτη δωδεκανησιακή οργάνωση ιδρύθηκε το 1917 με την επωνυμία «Δωδεκανησιακ ς Σύλλογος Aθηνών» με σκοπ τον εθνικ αγώνα της απελευθέρωσης των νησιών. Mία απ τις πρωτοβουλίες

του συλλ γου ήταν η αποστολή σε ευρωπαϊκές χώρες πληρεξουσίων του αγώνα. Mεταξύ αυτών ήταν και μία απ τις μεγαλύτερες προσωπικ τητες του δωδεκανησιακού αγώνα, ο Σκεύος Zερβ ς.

O λαμπρ ς αυτ ς αγωνιστής εγκαταστάθηκε το 1918 στο Λονδίνο, που εκτ ς απ τις διαλέξεις που έδιδε, άρχισε και την έκδοση αρτίων απ επιστημονική αλλά και τυπογραφική άποψη βιβλίων για το δωδεκανησιακ ζήτημα. Tο 1919 εκδ θηκε το «White Book the Dodecanese», το οποίο πραγματοποίησε και δεύτερη έκδοση την ίδια χρονιά. Tον ίδιο χρ νο κυκλοφ ρησαν επίσης το «The Dodecanese and the British Press» και το «The Dodecanese» με 322 εικ νες. Tο τελευταίο βιβλίο τυπώθηκε το 1920 στα Γαλλικά και στα Eλληνικά. Tην ίδια χρονιά δημοσιεύτηκαν στο Παρίσι το «Le Dodecanese devant le Congres de la Paix», το « Le Dodecanese ensanglante demande sa liberte» και το «Rhodes capitale du Dodecanese». Aργ τερα, το 1926, κυκλοφ ρησε στην Aθήνα το βιβλίο «La Question du Dodecanese et ses documents diplomatiques» και σε δεύτερη έκδοση με ελληνικ και γαλλικ κείμενο με τον τίτλο «Tο Δωδεκανησιακ ν Zήτημα και τα διπλωματικά αυτού έγγραφα». Tο 1930 τυπώθηκε στην Aθήνα ο ογκώδης τ μος «Eικονογραφημένη η Δωδεκάνησος και η Δ΄ Συντακτική των Eλλήνων Eθνοσυνέλευσις».

Aξίζει να σημειωθεί τι για να εξασφαλίσει ο συγγραφέας κατάλληλες γι’ αυτή την έκδοση φωτογρα-

φίες, περι δευσε τα σκλαβωμένα Δωδεκάνησα μεταμφιεσμένος σε καλ γηρο.

H νεολαία H ίδρυση της Δωδεκανησιακής Nεολαίας Aθηνών, στις 5 Δεκεμβρίου 1926, συνέβαλε ιδιαίτερα και στη συνεχή παρουσία του θέματος της Δωδεκανήσου στις σελίδες των ημερήσιων εφημερίδων της πρωτεύουσας.

H νεολαία δεν άφηνε ούτε την παραμικρή ευκαιρία να περάσει χωρίς να ακουστεί η φωνή των σκλαβωμένων νησιών. Hταν τ ση η εγρήγορσή της και τ σο οργανωμένη και άμεση η παρέμβαση της στον Tύπο, που δεν παρέλειψε να εκδώσει διαμαρτυρία και να προκαλέσει δημοσιεύματα ακ μα και για μια διαφήμιση του Ξενοδοχείου των P δων του Mάριο Λάγκο, η οποία έκανε την εμφάνισή της στο «Eθνος», το 1928. Hδη η Δωδεκανησιακή Nεολαία είχε εκδώσει μ νο μέσα στο 1927: SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h H Δωδεκάνησος υπ την ιταλικήν κατοχήν, φυλλάδιο οκτώ σελίδων το οποίο μοιράστηκε δωρεάν έως και στην Aμερική.

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h Διαμαρτυρία της Δωδεκανησιακής Nεολαίας, επίσης φυλλάδιο οκτώ σελίδων το οποίο μοιράστηκε δωρεάν.

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h Προκήρυξη προς τους Iταλούς δοκίμους, στα Eλληνικά, Iταλικά και Γαλλικά, η οποία δημοσιεύτηκε και στο «Bήμα» (19/9/1927).

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h Eκκληση των Δωδεκανησίων προς Συνέχεια στην 26η σελίδα

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

25

Tο «Hμερολ γιον των Δώδεκα» του K. Φραγκούλη, το οποίο εκδ θηκε στο Πορτ Σάιντ το 1936. Συνέχεια απ την 25η σελίδα

τους Eλληνες βουλευτές, η οποία εκτυπώθηκε σε ολοσέλιδα φύλλα και δημοσιεύθηκε στην «Kαθημερινή» (3/12/1927).

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \h Προκήρυξη με την ευκαιρία των εορ-

τών του Φωσκ λου, η οποία δημοσιεύθηκε στην «Eλληνική» (4/12/1927).

Eπίσης η Δωδεκανησιακή Nεολαία δημοσίευσε στις 28 και 29 Φεβρουαρίου 1928 στην εφημερίδα «Eλληνική» πραγματεία με τίτλο «Tο ιστορικ ν της εξελίξεως του ζητήματος

Tο εξώφυλλο του βιβλίου «Eικονογραφημένη η Δωδεκάνησος», του Σκεύου Zερβού.

των Δωδεκανήσων, η σειρά των παρασπονδιών της Iταλίας» και την επ μενη χρονιά, το 1929, εκτύπωσε στο Πατριαρχικ Tυπογραφείο της Aλεξάνδρειας τις ομιλίες που έγιναν στο μνημ συνο υπέρ των πεσ ντων στους πολέμους Δωδεκανησίων, το

οποίο διοργάνωσε στη Mητρ πολη των Aθηνών.

Oμως, οι Δωδεκανήσιοι των Aθηνών είχαν και τον δικ τους Tύπο. Ως το αρχαι τερο πανδωδεκανησιακ ργανο αναφέρεται η δεκαπενθήμερος εφημερίδα «Aυγή Δωδεκανησιακή», η οποία εκδ θηκε αρχικώς απ τον Mιλτιάδη Παπαμανώλη, απ την 1η Aπριλίου 1911 έως την 5η Iουνίου 1914, ως «Aυγή της Kαρπάθου». H εφημερίδα αυτή εκδιδ ταν μέχρι και την ενσωμάτωση των νησιών στην Eλλάδα. Oργανο του Συλλ γου Δωδεκανησίων Aθηνών ήταν η «Φωνή της Δωδεκανήσου», την οποία εξέδιδε ο Γ. Oικον μου απ το 1922 έως το 1924. H Δωδεκανησιακή Nεολαία Aθηνών κυκλοφ ρησε επίσης τη δική της εφημερίδα, τη δεκαπενθήμερη «Δωδεκανησιακή», η οποία εμφανίστηκε στις 25 Mαρτίου 1933. Kυκλοφορούσε ακ μη στις αρχές της δεκαετίας του 1930 στην Aθήνα η δεκαπενθήμερος εφημερίδα «O Aγών της Δωδεκανήσου» του I.E. Mοσχονά, ο οποίος εξέδωσε και το φυλλάδιο «Ποία η πραγματική κατάστασις εν Δωδεκανήσω», το 1932.

Στην Aίγυπτο

Φυλλάδια και βιβλία που εξέδωσαν οι Δωδεκανήσιοι των HΠA στη διάρκεια του αγώνα.

26

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Kαθώς το κέντρο βάρους του δωδεκανησιακού αγώνα μετατοπιζ ταν προς την Aίγυπτο, πλήθαιναν οι οργανώσεις των Δωδεκανησίων αλλά και οι έντυπες δραστηρι τητες για το δωδεκανησιακ ζήτημα. H Kεντρική Eπιτροπή Δωδεκανησιακών Eνώ-

σεων, η οποία είχε συσταθεί το 1923, προχώρησε στην έκδοση της εφημερίδας «Δωδεκάνησος» το πρώτο φύλλο της οποίας κυκλοφ ρησε στις 12 Σεπτεμβρίου 1925. H εφημερίδα αποτέλεσε τον συνδετικ κρίκο των Δωδεκανησίων της διασποράς και των οργανώσεων του στην Aίγυπτο, την Eλλάδα, την Aμερική, την Aυστραλία και αλλού. Eίναι χαρακτηριστικ τι οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής είχαν απαγορεύσει την είσοδο της εφημερίδας στα νησιά, αλλά παρά τα αυστηρά μέτρα αυτή έφτανε εκεί. Στην Aλεξάνδρεια επεστράφη φύλλο της «Δωδεκανήσου» απ τη P δο στα λευκά περιθώρια του οποίου υπήρχαν οι υπογραφές 500 κατοίκων που την διάβασαν. Tο 1934, ταν η έκδοση της εφημερίδας διακ πηκε για οικονομικούς λ γους, ανέλαβε να την εκδίδει κάθε εβδομάδα η Δωδεκανησιακή Nεολαία Aιγύπτου, η οποία είχε ιδρυθεί το 1928.

Hδη απ το 1924 ο Π. Kαστρουνής είχε αρχίσει να εκδίδει στην Aλεξάνδρεια κάθε χρ νο το «Δωδεκανησιακ Hμερολ γιο». Eως το 1932 που σταμάτησε η έκδοσή του, βγήκαν εννέα τεύχη. Στην Aλεξάνδρεια επίσης τυπώθηκε το «Δωδεκανησιακ ν Πασχαλιν ν Λεύκωμα» του I. Λερ πουλου. Xαρακτηριστικ αυτού του λευκώματος είναι τι τον «άναρχο και ατέρμονα» πρ λογο έγραψαν 18 αγωνιστές και φίλοι της Δωδεκανήσου, οι Aπ. Kωνσταντινίδης, N. Mαυρής, N. Xαβιαράς, Eυγ. Mιχαηλίδης, Φ. Γκίκας, K. Aτζέμης, Z. Eμίρης, Z. Xαλκιάδης, K. Φραγκούλης, A. Σκουφ πουλος, Γ. Nικολάου, E. Zαχάρης, K. Zαχάρης, M. Aρετ ς, Γ. Mαυρίκιος, Θ. Γεράκης, K. Aρβανιτ πουλος και Π. Kαστρουρής. Στο Πορτ Σάιντ τυπώθηκε το 1936 και το «Hμερολ γιον των Δώδεκα» απ τον K. Φραγκούλη. Δύο επίσης εφημερίδες, των οποίων οι εκδ τες ήσαν Δωδεκανήσιοι, συνέβαλαν σημαντικά στον αγώνα.

Hταν η «Nέα Hχώ» του Πορτ Σάιντ, την οποία εξέδιδε απ το 1912, δύο φορές την εβδομάδα, ο Γεώργιος Σουλτανάκης, και η ημερήσια «Aνατολή» της Aλεξανδρείας του Zαχαρία Xαλκιάδη.

O αγωνιστής Nικ λαος Mανούσης και η σύζυγ ς του Aννα κοιτούν ένα φύλλο του «Δωδεκανήσιου», της εφημερίδας της Δωδεκανησιακής Nεολαίας Aμερικής (Aρχείο Nικολάου Στ. Mανούση).

κού Συμβουλίου σε συνδυασμ με την παρουσία σε αυτ του Nικ λαου Mαυρή, μετέπειτα πρώτου πολιτικού διοικητή της ελεύθερης Δωδεκανήσου.

H Δωδεκανησιακή Nεολαία Aμερικής εξέδιδε απ το 1934 το μηνιαίο δημοσιογραφικ της ργανο, τον «Δωδεκανήσιο». Kυκλοφορούσε στα Eλληνικά και Aγγλικά και συνολικά εκδ θηκαν 76 φύλλα. H Δωδεκανησιακή Nεολαία εξέδωσε επίσης τα φυλλάδια «The Dodecanesians are not enemy aliens» το 1942 και «Sforza vs Sforza» του Nικολάου Mαυρή το 1943, το οποίο έκανε τρείς εκδ σεις μέσα στην ίδια χρονιά.

Tο Eθνικ Δωδεκανησιακ Συμβούλιο εξέδωσε τα φυλλάδια «The dodecanese islands» το 1941 και το

1943, «Eίναι φιλέλλην ο κ μης Σφ ρτα;» του Nικολάου Mαυρή το 1944 και το βιβλίο «The Greek Dodecanese» του ίδιου συγγραφέα, την ίδια χρονιά. O N. Mαυρής κυκλοφ ρησε επίσης το 1946 το φυλλάδιο «Certain misconceptions in relation to the eastern Mediterranean and Greece».

Eφημερίδες Oι δύο ελληνικές εφημερίδες της Nέας Y ρκης, ο «Eθνικ ς Kήρυξ» και η «Aτλαντίδα», προσέφεραν ιδιαίτερη προβολή στις θέσεις των Δωδεκανησίων και ενίσχυσαν σημαντικά τον αγώνα τους. Eξάλλου η δημοσιογραφική εκστρατεία την οποία είχε εγκαινιάσει στις 16 Φε-

βρουαρίου 1934 μέσω της «Aτλαντίδος» ο Mανώλης Aθανασιάδης, δημιούργησε το κατάλληλο κλίμα για την ίδρυση της Δωδεκανησιακής Nεολαίας Aμερικής.

Iδιαίτερα εύγλωττο παράδειγμα για τον ρ λο του Tύπου στον δωδεκανησιακ αγώνα αποτελεί η επιστολή εν ς Δωδεκανήσιου, του Eμμανουήλ Aσλανίδη απ το Γκάλβεστον του Tέξας, η οποία δημοσιεύθηκε στην «Aτλαντίδα»: «Mετ’ ενδιαφέροντος παρακολουθούμεν τα απ των στηλών της εριτίμου εφημερίδος σας άρθρα του κ. Eμμ. Σ. Aθανασιάδου ως και των λοιπών Δωδεκανησίων και σας συγχαίρομεν και ευχαριστούμεν διά τα ευγενή και φιλοπάτριδα υμών αισθήματα και δι τι διαθέτετε τον χώρον της πολυτίμου και αγαπητής “Aτλαντίδος” υπέρ της Δωδεκανήσου. Γράφω εξ ον ματος λων των τη παροικία μας Δωδεκανησίων, πέντε εν λω, ίνα εκφράσω την προς υμάς ευγνωμοσύνην μας αφ’ εν ς και αφ’ ετέρου ίνα διαβεβαιώσωμεν τον συμπατριώτην μας κ. E. Aθανασιάδην, καθώς και κάθε άλλον Δωδεκανήσιον, τι είμεθα πρ θυμοι πως έλθωμεν αρωγοί καθ’ οιανδήποτε τρ πον αυτοί μας χρειασθούν!»

Aλλά και μετά το αίσιο πέρας του δωδεκανησιακού αγώνα, η πένα των Δωδεκανησίων δεν σίγησε. M νο που τώρα πλέον άρχιζε ένας νέος αγώνας, αυτ ς της ανοικοδ μησης, και η επιθυμία τους ήταν να συμβάλουν και να τον κερδίσουν και αυτ ν. Xαρακτηριστικές είναι οι εργασίες του A.Γ. Tσοπανάκη «Yπ μνημα για τα Δωδεκάνησα», η οποία τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1946, του Σωτ. I. Aγαπητίδη «H κατάστασις εις την Δωδεκάνησον», η οποία τυπώθηκε στην Aθήνα την ίδια χρονιά, και «H Δωδεκάνησος εις την Συνθήκην της Eιρήνης», του ίδιου συγγραφέα, η οποία κυκλοφ ρησε στην Aθήνα πάλι, το 1947.

Στην Aμερική H τελευταία φάση του δωδεκανησιακού αγώνα διαδραματίστηκε στις HΠA μετά την έκρηξη του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Hδη απ το 1918 είχε ιδρυθεί εκεί η Eθνική Eνωσις Δωδεκανησίων Aμερικής και το 1924 η επιτροπή Δωδεκανησίων Aμερικής. Πρ εδρος της επιτροπής ήταν ο Iάκωβος Kαζαβής, μία απ τις σθεναρ τερες πένες του έντυπου δωδεκανησιακού αγώνα. Mεταξύ των άλλων ο Iάκωβος Kαζαβής είχε εκδώσει στα Aγγλικά έργα πως τα, «Italy and the Unredeemed Isles of Greece» το 1935, «Italian Atrocities in Grecian Dodecanece» το 1936, «The Religion of the Dodecanesians, and its persecution dy Italy» το 1937, «A Symposium on the Dodecanese, protesting Italion oppressions» το 1938, κά.

Iδιαίτερη ώθηση στον αγώνα στις HΠA έδωσε η ίδρυση στη Nέα Y ρκη της Δωδεκανησιακής Nεολαίας Aμερικής το 1934 και η συγκρ τηση το 1940 του Eθνικού Δωδεκανησια-

H ενσωμάτωση βρήκε τη δωδεκανησιακή οικονομία κατεστραμμένη. Mετά τον αγώνα για την απελευθέρωση άρχιζε ο αγώνας για την οικονομική αν ρθωση.

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

27

Mεταβατική περίοδος 1945–47 Aπ το τέλος του Πολέμου έως την Eνωση των Δωδεκανήσων με την Eλλάδα

Nοέμβριος 1943. Tο Nοσοκομείο της Λέρου βομβαρδισμένο απ γερμανικά αεροπλάνα. Aπ τις 26 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 18 Nοεμβρίου ’43, τα γερμανικά βομβαρδιστικά έσπειραν την ερήμωση. Σπίτια και καταστήματα της Λέρου ισοπεδ θηκαν. Mετά την ανακωχή των Iταλών, που υπέγραψε ο στρατηγ ς Mπαντ λιο στις 8 Σεπτεμβρίου του ’43, άρχιζε για τα Δωδεκάνησα η σκληρή γερμανική κατοχή. Σ’ αυτή τη μεταβατική φάση, προσπαθώντας οι Γερμανοί να εδραιώσουν τις θέσεις τους στα Δωδεκάνησα, δε δίσταζαν να βομβαρδίσουν οποιοδήποτε στ χο θεωρούσαν εχθρικ .

Tου Mαν. A. Hσυχου Φιλολ γου – Προϊσταμένου Tοπικού Iστορικού Aρχείου Λέρου

THN ANOIΞH του 1945 είχε σχεδ ν τελειώσει ο Δεύτερος Παγκ σμιος στην ηπειρωτική Eυρώπη, συνεχιζ ταν μως έντονος στη Mεσ γειο και ειδικ τερα στο Aιγαίο. Eκεί δρούσαν οι ελληνικές δυνάμεις και ιδιαίτερα ο Iερ ς Λ χος, υπ τον Συνταγματάρχη Xριστ. Tσιγάντε, μαζί με λίγους Aγγλους κομάντος.

Tην 1η και 2α Mαΐου 1945, ταν σε ολ κληρη την Eυρώπη έχει σιγήσει ο π λεμος, ο Iερ ς Λ χος με λίγους Aγγλους κομάντος συνέτριψε τις γερμανικές δυνάμεις στη νησίδα Aλιμνιά και στην ακτή Mονολίθου P δου. H αυτοκτονία του Xίτλερ την 1η Mαΐου και η, άνευ ρων, παράδοση της Γερμανίας απ τον νέο αρχηγ της RAEDER, υποχρέωσαν τον διοικητή των γερμανικών δυνάμεων Δωδεκανήσου, υποστράτηγο Wagener να παραδοθεί στις υπ τον Aγγλο Tαξίαρχο M φατ συμμαχικές δυνάμεις. Tο πρακτικ παράδοσης των εκεί γερμανικών φρουρών στους αντιπροσώπους των συμμάχων Aγγλίας, Γαλλίας και Eλλάδας υπεγράφη στη Σύμη στις 8 Mαΐου 1945.

Παράδοση Στις 9 το πρωί της 9ης Mαΐου 1945 συμμαχικά σκάφη αποβίβασαν στο Λακκί της Λέρου τον Bρεταν αντισυνταγματάρχη Turnbul και τον αντισυνταγματάρχη του Iερού Λ χου Φώτιο Mεσσιν πουλο με 12 κομάντος. Aνάμεσά τους και ο Λερι ς έφεδρος αξιωματικ ς του Iε-

28

ρού Λ χου Θεολ γος Aγγέλου.

O Γερμαν ς στρατιωτικ ς διοικητής Λέρου, συνταγματάρχης Kοσέλα είχε λάβει διαταγή του στρατηγού Wagener να παραδώσει τη Λέρο, που παρέλαβε στις 17 Nοεμβρίου 1943 ο Γερμαν ς στρατηγ ς Wolf απ τον Aγγλο ταξίαρχο Tilney, μετά την επιτυχή έκβαση για τους Γερμανούς της Mάχης της Λέρου.

Tο ίδιο πρωιν , 40 Eλληνες Iερολοχίτες υπ τον ταγματάρχη του Iερού Λ χου K. Παπαγεωργ πουλο έφθασαν στο λιμάνι της Kαλύμνου έπειτα απ ένα περιπετειώδες ταξίδι με μικρ ξύλινο σκάφος, αφού το αντιτορπιλλικ Kρήτη που τους μετέφερε έπεσε σε ναρκοπέδιο και κατάφερε να ξεφύγει ευτυχώς χωρίς απώλειες.

O Γερμαν ς διοικητής Kαλύμνου, ταγματάρχης Veiss ανέφερε τι δεν γνώριζε για την παράδοση και ο Παπαγεωργ πουλος πρ τεινε να μεταβούν στο τηλεγραφείο της π λεως για να επικοινωνήσει με τον συνταγματάρχη διοικητή Λέρου, στον οποίο υπαγ ταν η γερμανική φρουρά Kαλύμνου.

Mετά τη λήψη της διαταγής ο Veiss ετέθη μετά του τμήματ ς του υπ τας διαταγάς του Παπαγεωργ πουλου, ο οποίος στη συνέχεια αναχώρησε για Λέρο μαζί με τους Γερμανούς αιχμαλώτους και τον Veiss, που γνώριζε τη Λέρο, αφού παλαι τερα είχε υπηρετήσει ως διοικητής του βορείου τομέα της. O Veiss κατέληξε πεζοπορώντας στο στρατ πεδο αιχμαλώτων στα Λέπιδα Λέρου.

Tην ίδια μέρα το ίδιο σκηνικ επαναλαμβάνεται και στην Kω. Στις 10.30 ένα αγγλικ ML αποβιβάζει τον Aγγλο ταγματάρχη Bladgen και 12 Iε-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Σύμη, 8 Mαΐου 1945. Φωτογραφία απ μια ιστορική στιγμή για τα Δωδεκάνησα. H υπογραφή της παράδοσης των γερμανικών φρουρών. Tη συμφωνία παράδοσης υπέγραψε ο Γερμαν ς στρατηγ ς Oτο Bάγκενερ, διοικητής των γερμανικών δυνάμεων νοτιοανατολικού Aιγαίου και για τους Συμμάχους ο Aγγλος ταξίαρχος, J. Moffatt. Aπ ελληνικής πλευράς παρίστατο ο Διοικητής του Iερού Λ χου, Συνταγματάρχης Xριστοδ. Tσιγάντες. Tο 1943, με την κατάρρευση του φασιστικού καθεστώτος στην Iταλία και τη συνθηκολ γηση των Iταλών, τα Δωδεκάνησα πέρασαν στα χέρια των Γερμανών. H ιταλική παρουσία επιβίωνε τυπικά μ νο στη δημ σια διοίκηση.

ρολοχίτες με επικεφαλής τον υπολοχαγ Στέφανο Kαζούλη και τον ανθυπολοχαγ Γεώργιο Mακρή.

O Iερ ς Λ χος, ελευθερωτής των νησιών, στη συνέχεια ως Eλληνική Στρατιωτική Aποστολή Δωδεκανήσου (EΣAΔ) ήταν ο εκπρ σωπος της Eλληνικής Kυβερνήσεως και σύνδεσμος με τη Bρετανική Στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου.

Bρετανική διοίκηση Oι Bρετανοί, μετά την παράδοση των Γερμανών έσπευσαν να απαλλαγούν απ τους Iερολοχίτες, οι οποίοι αντελήφθησαν τι οι Aγγλοι δεν είχαν πρ θεση να θεωρήσουν τα Δωδεκάνησα Eλληνικ έδαφος. Mετά την αποχώρηση του Iερού Λ χου, τα νησιά πέρασαν προσωρινά σε βρετανική στρατιωτική διοίκηση υπ την ηγεσία του στρατηγού Paget. Eνω το διάδοχο κράτος καταλάμβανε κατευθείαν τις εκχωρούμενες διά των συνθηκών περιοχές, τα Δωδεκάνησα, παρά την ενεργ συμμετοχή των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στην εκδίωξη των δυνάμεων του Aξονα απ την περιοχή, παρέμειναν υπ βρετανική κατοχή για δύο περίπου χρ νια.

O στρατηγ ς Paget ακολούθησε σε γενικές γραμμές το παλι διοικητικ και φορολογικ σύστημα της φασιστικής Iταλίας, προκαλώντας τη δυσαρέσκεια των Δωδεκανησίων. Διατηρήθηκαν οι Iταλοί υπάλληλοι στις θέσεις τους, ενώ έδειξαν απροθυμία στην παλινν στηση των Δωδεκανήσων που ζούσαν στην Eλλάδα και το εξωτερικ .

Aποτέλεσμα της απογοήτευσης των Δωδεκανησίων πατριωτών ήταν

και η δημιουργία της αριστερής οργάνωσης EMΠA (Eθνικ Mέτωπο Πανδωδεκανησιακής Aπελευθέρωσης) με στ χο την άμεση ένωση με την Eλλάδα και τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών.

Tο πρώτο χαρμ συνο και επιβεβαιωτικ απ ελληνικής πλευράς μήνυμα για την ένωση της Δωδεκανήσου με την Eλλάδα ήταν η επίσκεψη του αντιβασιλέως Aρχιεπισκ που Δαμασκηνού στη P δο, στις 15 Mαΐου 1945 με το θωρηκτ ABEPΩΦ. H επίσκεψη αυτή ήταν, απ ελληνικής πλευράς, διπλωματική ενέργεια ύψιστης σημασίας και έγινε στην πιο κατάλληλη στιγμή, την ώρα που προβάλλονταν απαιτήσεις για τη Δωδεκάνησο στα τραπέζια των διαπραγματεύσεων.

Oι Aγγλοι και οι Iταλοί της P δου έμειναν κατάπληκτοι απ τις εκδηλώσεις ενθουσιασμού των Δωδεκανησίων που βρέθηκαν στην υποδοχή. O συνταγματάρχης Xριστ. Tσιγάντες μ λις ανέλαβε τη διοίκηση της EΣAΔ έστειλε τον ταγματάρχη K. Παπαγεωργ πουλο στο β ρειο συγκρ τημα Δωδεκανήσου (Λέρος, Πάτμος, Λειψοί, Aστυπάλαια, Kάλυμνος) με έδρα τη Λέρο.

Eτσι καταμεριζ ταν η εργασία της EΣAΔ και μπορούσαν να αντιμετωπίζονται επιτ που και άμεσα τα επείγοντα και δύσκολα προβλήματα των νησιών στην πιο δύσκολη στιγμή της αλλαγής. Σε λα τα νησιά οι συνθήκες απ οικονομικής πλευράς ήταν πολύ κακές, αλλά ειδικά στη Λέρο ήταν απελπιστικές: οι γερμανικοί βομβαρδισμοί απ τις 26 Σεπτεμβρίου μέχρι και τις 16 Nοεμβρίου 1943 σκ ρπισαν την ερήμωση και την ανεργία στο μαρτυρικ νησί. Σπίτια

και καταστήματα γκρεμισμένα, εργασία ανύπαρκτη, αφού οι ειδικευμένοι τεχνίτες που εργάζονταν στα συνεργεία και στη δεξαμενή πλοίων του Aγίου Γεωργίου και γενικά στα στρατιωτικά έργα, πως και οι ανειδίκευτοι εργάτες έμειναν χωρίς εργασία.

Tο εμπ ριο που βρισκ ταν στα χέρια των Eβραίων της P δου υπέστη ολοκληρωτική καταστροφή και άρχιζε ουσιαστικά απ την αρχή, αφού υπήρξαν θύματα της ναζιστικής θηριωδίας.

P δος, Mανδράκι 15 Mαΐου 1945. Aπ την παλλαϊκή υποδοχή του Aντιβασιλέα – Aρχιεπισκ που Δαμασκηνού. H επίσκεψη αυτή στάθηκε το πρώτο χαρμ συνο μήνυμα για την ένωση.

Eίναι ο πρώτος επίσημος αρχηγ ς του ελληνικού Kράτους που επισκέπτεται τα Δωδεκάνησα. Eν τούτοις, η αιφνιδιαστική επίσκεψη του Δαμασκηνού, διπλωματικά, ήταν «άκομψη». Παραβίαζε νομιμ τητες. Oμως, κάποιες υπ νοιες θα είχε γύρω απ’ τα μαγειρέματα και τις βλέψεις των Eγγλέζων. Πάντως η συνέχεια, με τις διπλωματικές μανούβρες και την ιδιοτέλεια που έδειξε η αγγλική πολιτική, τον επιβεβαίωσε.

Oικονομική στήριξη Oπως για λους τους λαούς της Eυρώπης, που καταστράφηκαν οικονομικά απ το B΄ Παγκ σμιο Π λεμο, έτσι και για τους Δωδεκανήσιους ο βασικ ς παράγοντας που στήριξε την προσπάθεια για οικονομική αν ρθωση και αποκατάσταση μετά τον π λεμο ήταν η διεθνής οργάνωση για περίθαλψη και αποκατάσταση Hνωμένων Eθνών UNRRA (United Nation Relief Reabilitation Administration). Συστήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1943 απ αντιπροσώπους 45 Hνωμένων Eθνών, μεταξύ των οποίων και η Eλλάδα.

Yστερα απ συμφωνία με την UNRRA η χώρα μας τροποποίησε την αρχή «οι διανομές θα γίνονται σε λες τις τάξεις του πληθυσμού άσχετα με την αγοραστική τους δύναμη» και ορίστηκε οι διανομές να γίνονται με βάση τις ανάγκες των κατοίκων.

Eτσι, συντάχτηκαν πίνακες απ ρων που έπαιρναν δωρεάν τρ φιμα, ρουχισμ και άλλα είδη. Tα έσοδα απ την πώληση των εφοδίων και τα δημ σια έσοδα αποτελούσαν τους π ρους που κινούσαν τη διοικητική μηχανή.

H UNRRA εκτ ς απ τρ φιμα πρ σφερε στη Λέρο και τεχνική βοήθεια.

Aνοιξε δρ μους, που είχαν αχρηστευθεί απ τα ερείπια των βομβαρδισμών και άλλους στενούς τους διαπλάτυνε. Kατασκεύασε ανασχετικά φράγματα στους χειμάρρους που κατέβαιναν μέσα στην π λη απ το Aπιτύκι και το Mεροβίγλι. H «βρύση της UNRRA» και σήμερα είναι τοπωνύμιο στη Λέρο.

Iδρύθηκαν Kέντρα Kοινωνικής Προνοίας με τοN ν μο 389/1945 και οργανώθηκε με ορθολογιστικ σύστημα η μέθοδος για την εξακρίβωση των αναγκών και ο τρ πος για την ενίσχυση των απ ρων.

H Eλληνική Kυβέρνηση μέσω του Iερού Λ χου στην αρχή και αργ τερα μέσω της EΣA. Δωδεκανήσου που την αποτελούσαν βασικά τα ίδια στελέχη του Iερού Λ χου, συμπλήρωνε τα κενά του προϋπολογισμού της Δωδεκανήσου. Oι Δωδεκανησιακές οργανώσεις απ την Aθήνα και την Aίγυπτο πρ σφεραν με ενθουσιασμ την υλική και ηθική τους βοήθεια.

Kρίσιμη περίοδος H χρονική περίοδος Mαΐου 1945–Mαρτίου 1947 ήταν κρίσιμη κοινωνικά και πολύ δύσκολη οικονομικά. Tο πρ βλημα της ανεργίας δημιουργούσε προβλήματα. Oι άνεργοι εργατοτεχνίτες έβρισκαν εργασία κατεδαφίζοντας τις κτιριακές εγκαταστάσεις των πυροβολαρχιών για να πάρουν τα σίδερα, τα ξύλα κ.τ.λ.

Aλλοι ξεπουλούσαν πολεμικ υλι-

P δος, μεσημέρι τις 31.3.1947. Διοικητήριο. Aριστερά η υποστολή της αγγλικής σημαίας και δεξιά η έπαρση της ελληνικής. Aριστερά του ιστού, ο Bρεταν ς διοικητής, ταξίαρχος Δ. Σ. Πάρκερ και δεξιά, ο Eλληνας αντιναύαρχος Περικλής Iωαννίδης σε στάση χαιρετισμού. O Bρεταν ς αξιωματικ ς, εκτελώντας απ φαση των Συμμάχων, παραδίδει επισήμως την Στρατιωτική Διοίκηση των Δωδεκανήσων στον Eλληνα αντιναύαρχο Περ. Iωαννίδη. H Eλληνική Στρατιωτική Διοίκηση είχε μεταβατικ χαρακτήρα. Παρέμεινε μέχρι να επικυρωθεί η συνθήκη με την Iταλία στις 21.10.1947. Mε την επικύρωση, έγινε η προσάρτηση και απ τις 28 Oκτωβρίου 1947 τα Δωδεκάνησα ανήκουν στην ελληνική επικράτεια.

κ και οι πιο ειδικοί και ριψοκίνδυνοι ασχολούνταν με την αποσυναρμολ γηση μηχανικών εγκαταστάσεων και την εξαγωγή των μηχανημάτων.

Aλλη απασχ ληση των ανέργων, μοιραία πολλές φορές ήταν η απογ μωση ναρκών και οβίδων για την πώληση εκρηκτικού υλικού ή καλύκων.

Aρκετοί σκοτώθηκαν ή έμειναν ανάπηροι. H Bρετανική Στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου άρχισε την καταστροφή πολεμικού υλικού και των πυροβολαρχιών ξεπουλώντας «άχρηστο» υλικ . Στα Λέπιδα Λέρου συγκεντρώθηκαν μεγάλες ποσ τητες υλικών κάθε είδους (επιβατικά και φορτηγά αυτο-

κίνητα, μηχανήματα οδοποιίας, ανταλλακτικά αυτοκινήτων και μηχανών, σιδηρικά κ.τ.λ.). Oλα αυτά ξεπουλήθηκαν σε πλειστηριασμούς, ενώ επί εβδομάδες φορτων ταν σε φορτηγίδες πολεμικ υλικ και μηχανήματα και ποντίζονταν απ τους Aγγλους σε μεγάλο βάθος στη θαλάσσια περιοχή έξω απ το λιμάνι του Λακκίου Λέρου.

Oι Bρετανοί ανατίναξαν ειδικά τις κτιριακές εγκαταστάσεις των πυροβολαρχιών της Λέρου προκαλώντας σεισμικές δονήσεις.

Tην ασφάλεια της Δωδεκανήσου ανέλαβε η BMA (British Military Administration=Bρετανική Στρατιω-

τική Διοίκηση). Oι άνδρες της ήταν εκτ ς των αξιωματικών, Δωδεκανήσιοι, Eλληνοκύπριοι και Tουρκοκύπριοι. O λα ς τους έλεγε «Mπιεμέδες» απ τα αρχικά γράμματα στην αγγλική.

H Eλληνική Στρατιωτική Aποστολή έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στο θέμα της Παιδείας. H Bρετανική Στρατιωτική Διοίκηση ίδρυσε γραφείο Παιδείας με διευθυντή τον ταγματάρχη Gilbert, ενώ η EΣAΔ ίδρυσε Διεύθυνση Παιδείας. Διορίστηκε γενικ ς επιθεωρητής των σχολείων της Δωδεκανήσου με έδρα τη P δο ο καθηγητής Λαγκάνης. Eπειδή υπήρχε μεγάΣυνέχεια στην 30η σελίδα

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

29

«Kοίτα τι έφερα πίσω» φέρεται να λέει ο φεσοφ ρος Tσώρτσιλ καθώς δείχνει ένα αναμνηστικ τουρκικ χαλί, επιστρέφοντας απ μυστικ ταξίδι στην Aγκυρα. Στον B΄ Παγκ σμιο Π λεμο η Tουρκία έμεινε ουδέτερη. Eν τούτοις, τον Iανουάριο του ’45, ταν ο π λεμος είχε οριστικά κριθεί, δήλωσε πως συμπαρατάσσεται με τους Συμμάχους κι αυτ , μ νο και μ νο για να σταθεί, πως και έγινε, δίπλα στους νικητές. O P. Nτένισον, συγγραφέας του «Mυστικού Πολέμου του Tσώρτσιλ – Διπλωματικά απ ρρητα. Tο Φ ρεϊν Oφις και η Tουρκία» ύστερα απ μελέτη άκρως απορρήτων φακέλων, αποκαλύπτει το φιλ δοξο σχέδιο του τ τε Bρετανού πρωθυπουργού να οδηγήσει την Tουρκία στο πλευρ των Συμμάχων. Aκριβώς γι’ αυτ ν το λ γο πραγματοποίησε μυστικ ταξίδι στην Aγκυρα και δεν δίστασε να υποσχεθεί στους Tούρκους τα Δωδεκάνησα. Mετά το ’45, με τη νικηφ ρα λήξη του Πολέμου, παίχτηκε δ λια απ’ τους Bρετανούς το χαρτί της αυτονομίας των Δωδεκανήσων. Oμως, ανίσχυρο μπρος στις πιέσεις και τις επιθυμίες του δωδεκανησιακού λαού, δεν ευτύχησε. (Πηγή πληροφοριών THE SANDAY TIMES και TA NEA). Συνέχεια απ την 29η σελίδα

Aναμνηστικ γραμματ σημο (σχεδ.

B. Kωσταντινέα – K. Mιχώτας) που κυκλοφ ρησε προς τιμήν των Iερολοχιτών. O Συνταγματάρχης Xριστοδ. Tσιγάντες, διοικητής του Iερού Λ γου, είχε αναλάβει τη λεπτή αποστολή της συμμετοχής των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων της M. Aνατολής μαζί με τους Aγγλους στα Δωδεκάνησα. H πολεμική δράση του Iερού Λ χου στο Aιγαίο και ιδίως στα Δωδεκάνησα, στα 1943–45, καθώς και ο σημαίνων ρ λος του στη μεταβατική φάση 1945–47, είναι εθνική προσφορά ανεκτίμητη. H δράση των Iερολοχιτών στον B΄ Παγκ σμιο Π λεμο αξιώνει σελίδες ολ κληρου αφιερώματος, πράγμα που δεν αποκλείεται στο μέλλον.

30

λος αριθμ ς αναλφαβήτων απ το κλείσιμο των στολείων απ τους Iταλούς το 1937, ιδρύθηκαν και νυκτερινά σχολεία. Σύμφωνα με την επίσημη στατιστική των σχολείων λειτούργησαν στη Δωδεκάνησο κατά το σχολικ έτος 1946-1947 104 ελληνικά σχολεία με διδακτικ προσωπικ 379 (243 άρρενες, 136 θήλεις) και μαθητές 17.836 (άρρενες 9.819, θήλεις 8.017). Σύμφωνα με τα αρχεία της Γενικής Eπιθεωρήσεως Δωδεκανήσου την 21-7-1946 ο ισολογισμ ς Tαμείου είχε συνολική δαπάνη 18.291.200 ιταλικά φράγκα. H πληρωμή γιν ταν σε ιταλικά. Στο ποσ αυτ συμπεριλαμβαν ταν η μισθοδοσία των εκπαιδευτικών, οι δαπάνες επισκευών των κτιρίων, η προμήθεια βιβλίων, η γραφική ύλη κ.τ.λ. Προς το τέλος του 1946 στη Διεύθυνση Eκπαιδεύσεως Δωδεκανήσου διορίστηκε ο πανεπιστημιακ ς καθηγητής Nικ. Bλάχος για την τελική ρύθμιση των εκπαιδευτικών ζητημάτων και την προετοιμασία για

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

H γελοιογραφία του Mίμη Παπαδημητρίου (Mίμ. Πάπ.) εξώφυλλο στο σατυρικ έντυπο «O Φαν ς των Συντακτών» δημοσιευμένη στις 11 Iουλίου 1945, καθρεφτίζει την αξίωση του ελληνικού λαού, ο οποίος σε διαπραγματευτικ διάλογο με τον Tσώρτσιλ, θεωρεί ως δεδομένη την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων. Aπαίτηση δίκαιη, ώστε να ισοσταθμίσει την προσφορά του στον κοιν αγώνα κατά των δυνάμεων του Aξονα. Aπ το 1945 μέχρι τις 22 Mαρτίου 1947, που η προσάρτηση επικυρώνεται με υπογραφή των Iταλών, θα μεσολαβήσει ένα έντονο διπλωματικ παρασκήνιο, με ύποπτες ταλαντεύσεις και παλινωδίες των Eγγλέζων. Eν τούτοις, παρά τις μανούβρες της αγγλικής πολιτικής, ο ζωηρ ς π θος των δωδεκανησίων ικανοποιήθηκε. Oμως, απ’ αυτήν ακριβώς την ιστορική φάση, στο διπλωματικ επίπεδο, θα μείνει αλύτρωτη να «ματώνει» η Kύπρος και ως θέμα εθνικ να υποτροπιάζει μέχρι σήμερα. Aυτ ακριβώς αποκαλύπτει το πώς συνυφαίνονται μεταξύ τους τα εθνικά θέματα και ταυτ χρονα, το π σο λυμφατική και ανερμάτιστη είναι η ελληνική διπλωματία.

την υπαγωγή της Παιδείας της Δωδεκανήσου στο υπουργείο Eθνικής Παιδείας.

Bρετανική πολιτική H βρετανική πολιτική του «διαίρει και βασίλευε» τηρούσε ίσες αποστάσεις εκεί που δεν έπρεπε να τηρηθούν. Προσπάθησε να αναμείξει την Tουρκία στο ζήτημα της Δωδεκανήσου. Tο Foreign Office συζητούσε να δοθεί το Kαστελλ ριζο στην Tουρκία, χωρίς να υπάρχει ανάλογο, επίσημο τουρκικ αίτημα.

Oπως γράφουν οι Iταλοί ναύαρχοι στην Iστορία του Iταλικού Nαυτικού (σελ. 338), η Tουρκία δεν παρητείτο απ τις διεκδικήσεις της στο Aιγαίο.

H εξέλιξη των γεγον των, η αναβίωση του ελληνικού αλυτρωτισμού έξι ημέρες μετά την κατάληψη της Δωδεκανήσου απ τη Συμμαχική Διοίκηση με την άφιξη στη P δο του Aρχιεπισκ που Δαμασκηνού με το θωρηκτ Aβέρωφ, η αδυναμία της Tουρκίας, επειδή δεν είχε προσχωρήσει στη συμμαχική υπ θεση κατά τη διάρκεια του πολέμου, οδήγησαν

το ζήτημα στη λύση του που με τις υπάρχουσες συνθήκες ήταν η πιο φυσική, δηλαδή η παραχώρηση στην Eλλάδα λων των νησιών εκτ ς εκείνων που αντίκρυζαν τα στενά των Δαρδανελλίων, που παραχωρήθηκαν στην Tουρκία.

Nέος διεκδικητής πρ βαλε την περίοδο αυτή και η Pωσία. Aπαιτούσε βάσεις για το εμπορικ της ναυτικ στο Aιγαίο. Eίναι γνωστ τι δεν ήταν τ σο εύκολη η αναγνώριση των δικαίων του Δωδεκανησιακού λαού.

Oι τέσσερις υπουργοί Eξωτερικών των μεγάλων δυνάμεων (Aγγλίας, HΠA, Γαλλίας, Pωσίας), συνέχιζαν τις συζητήσεις τους στο Παρίσι με βάση τα συμφέροντά τους για την τύχη των λαών. O υπουργ ς Eξωτερικών της Pωσίας Mολ τοφ, είχε επιφυλάξεις για την παραχώρηση της Δωδεκανήσου στην Eλλάδα, ενώ οι υπ λοιποι συνάδελφοί του (Aγγλίας, HΠA, Γαλλίας) ήταν σύμφωνοι.

Oπως φαίνεται, την πρωτοβουλία για τη λύση του Δωδεκανησιακού Zητήματος είχε ο YΠ.EΞ. των HΠA James Byrnes στις 27 Iουνίου 1946,

H Eλληνική Διοίκηση, παραλαμβάνοντας τα Δωδεκάνησα απ τους Eγγλέζους, είχε να αντιμετωπίσει το οξύ και επείγον πρ βλημα του επισιτισμού. Eτσι συντάχθηκαν κατάλογοι απ ρων που με δελτία έπαιρναν δωρεάν τρ φιμα, ρουχισμ και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Kατά επάλληλα κύματα οι ξένες κατοχές: ιταλική, γερμανική, αγγλική, αφάνισαν τη δωδεκανησιακή οικονομία, ακ μη και την πρωτογενή. Mε την απελευθέρωση και ενσωμάτωση, έληγε ένας αγώνας αλλά αυτ ματα άρχιζε ένας άλλος: O αγώνας για την οικονομική αν ρθωση (φωτ.: «Kωακ Παν ραμα. 1900 – 1948» του Aλέκου I. Mαρκ γλου).

P δος, 7 Mαρτίου 1948. Aπ τις επίσημες εκδηλώσεις για την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων. Δωδεκανήσιες, ντυμένες με τοπικές ενδυμασίες, η κάθε μια αντιπροσωπευτικά για το νησί της, περιμένουν την άφιξη του Bασιλέως και μελών της Kυβέρνησης. Στο γενικ τερο πολιτικ κλίμα κ ρωνε την ίδια εποχή το διχαστικ σύνδρομο. Στα ορεινά της Πίνδου έκαιγε η φωτιά του Eμφυλίου (φωτ.: «Kωακ Παν ραμα. 1990 – 1948» του Aλέκου I. Mαρκ γλου).

οπ τε υπέκυψε ο Mολ τοφ στις απαιτήσεις του Aμερικανού ομολ γου του.

H επικύρωση της συμφωνίας έγινε στο Παρίσι στις 10 Φεβρουαρίου 1947 και αναγνωρίστηκε με τον πιο επίσημο τρ πο η ελληνικ τητα της Δωδεκανήσου. Στο άρθρο 14 της Συνθήκης Eιρήνης μεταξύ Iταλίας και των Συμμάχων Δυνάμεων αναφέρεται τι η Iταλία παραχωρεί στην Eλλάδα σε πλήρη κυρι τητα τα νησιά της Δωδεκανήσου (Aστυπάλαια, P δο, Xάλκη, Kάρπαθο, Kάσο, Eπισκοπή (Tήλο, Nίσυρο, Kάλυμνο, Λέρο, Πάτμο, Λειψούς, Σύμη, Kω και Kαστελλ ριζο), καθώς επίσης και τας παρακειμένας νησίδας.

H διαδικασία και οι τεχνικές συνθήκες της μεταβίβασης των νησιών στην Eλλάδα θα καθοριστούν απ

συμφώνου μεταξύ των κυβερνήσεων του Hνωμένου Bασιλείου και της Eλλάδος και θα συμφωνηθεί η απομάκρυνση των ξένων στρατευμάτων χι πέραν των 90 ημερών απ της ισχύος της συνθήκης.

H Eλληνική Στρατιωτική Aποστολή Δωδεκανήσου είχε θέσει σε πλήρη ετοιμ τητα λειτουργίας τη διοικητική μηχανή. Oι Aγγλοι ήταν έτοιμοι να παραδώσουν τη Δωδεκάνησο πριν λήξει η προθεσμία που ορίζει η Συνθήκη Eιρήνης. H EΣA Δωδεκανήσου είχε εκπληρώσει την αποστολή της.

Tο Yπουργικ Συμβούλιο με την αριθ. 177/29-3-1947 πράξη του αναγνώρισε και τίμησε το έργο της Aποστολής επί τη αναχωρήσει του αρχηγού της EΣAΔ Tαξιάρχου Xριστ. Tσιγάντε.

Tην 31η Mαρτίου 1947 υπεστάλη η αγγλική σημαία απ τον ιστ του Δι-

Kως, 31 Mαρτίου 1947. Aφού η Iταλία εκχώρησε στην Eλλάδα την πλήρη κυριαρχία των Δωδεκανήσων, έφτασε η πολυπ θητη ημέρα της οριστικής απελευθέρωσης. Kοπέλες μεταφέρουν το γαλαν λευκο σύμβολο στο χώρο, μπροστά στο Δημαρχείο της π λης. O Aγγλος ταγματάρχης Σμιθ, παραδίδει τη διοίκηση στον Eλληνα ομ βαθμ του, του I. Λ χου, Kώστα Kρεκούκια. H αγγλική σημαία υποστέλλεται και μέσα σε παραλήρημα ενθουσιασμού γίνεται έπαρση της ελληνικής. O N μος 518 «Περί προσαρτήσεως της Δωδεκανήσου εις την Eλλάδα» δημοσιευμένος στις 9 Iανουαρίου 1948 στην «Eφημερίδα της Kυβερνήσεως» θα είναι η ληξιαρχική πράξη της ενσωμάτωσης (φωτ.: «Kωακ Παν ραμα, 1900 – 1948», του Aλέκου I. Mαρκ γλου).

O Nικ λαος Mαυρής, πρώτος πολιτικ ς διοικητής της ελεύθερης πλέον Δωδεκανήσου, εκφωνεί λ γο σε συγκέντρωση στην πατρίδα του την Kάσο. O ν μος «περί διοικήσεως της Δωδεκανήσου» δημοσιευμένος στην «Eφημερίδα της Kυβερνήσεως» (39A, 14.2.1948) πρ βλεπε τέσσερις νησιωτικές επαρχίες: α) P δου, β) Kαλύμνου, γ) Kαρπάθου, και, δ) Kω. Mετά τη δημοσίευση του ν μου, στις 5 Mαΐου 1948, ο N. Mαυρής, ηγετική μορφή στον αγώνα των δωδεκανησίων του εξωτερικού, ορκίστηκε πρώτος Γενικ ς Διοικητής Δωδεκανήσων (φωτ.: Eταιρία – Kασιακών Mελετών).

οικητηρίου στη P δο και υπεγράφη το πρωτ κολλο παράδοσης της Δωδεκανήσου απ τον ταξίαρχο Parker.

Aπ ελληνικής πλευράς παρέλαβε τη διοίκηση των νησιών της Δωδεκανήσου ο αντιναύαρχος Περικλής Iωαννίδης.

Aνάλογες εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν την ίδια ημέρα και στα υπ λοιπα νησιά της Δωδεκανήσου.

Mε την έπαρση της ελληνικής σημαίας τερματιζ ταν δουλεία 6½ περίπου αιώνων και μια νέα εποχή δημιουργικής προσπάθειας ξεκινούσε στα ακριτικά νησιά της Δωδεκανήσου.

Bιβλιογραφία 1. Mιχ. Σαμάρκου: «Λέρος, η Mάλτα του Aιγαίου», Aθήνα 1974.

2. Δωδεκάνησος, η μακρά πορεία προς την ενσωμάτωση, υπουργείο Eξωτερικών Πανεπιστήμιο Aθηνών - Tομέας Διεθνών

Σπουδών Nομικού Tμήματος, Eκδ σεις Kαστανιώτη, Aθήνα 1996.

3. H απελευθέρωση της Δωδεκανήσου, Πολιτιστικ Iδρυμα Δωδεκανήσου, Aθήνα 1997.

4. H μάχη της Λέρου, Mαν. A. Hσυχου, 1993, έκδοση Πανελλήνιας Eνωσης Λερίων.

5. Περιοδικ «Δωδεκανησιακή Eπιθεώρησις» T. 4 και 5, Aπρίλιος - Mάιος 1947.

Στο αφιέρωμα αυτ ποικιλ τροπη ήταν η συμβολή του Kαθηγητή κ.

Zαχ. N. Tσιρπανλή, του συγγραφέα Mαν. Mαυρολέοντα και του κ. Φίλιππου Kαλούδη, Προέδρου της Oμοσπονδίας Δωδεκανησιακών Σωματείων Aττικής. Για την εικονογράφηση οφείλουμε ιδιαίτερες ευχαριστίες στο γιατρ – συλλέκτη Aντώνη Σεβ. Mαΐλλη πως και στον Aλέκο I. Mαρκ γλου συγγραφέα του βιβλίου – λευκώματος «Kωακ Παν ραμα. 1900 – 1948».

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

31

Σκεύος Zερβ ς Eξέχουσα φυσιογνωμία της ιατρικής επιστήμης αλλά και του Δωδεκανησιακού Aγώνα Tης Mαρίας M. Zαΐρη Φιλολ γου

O ΣKEYOΣ Γ. Zερβ ς, ο «αρχηγ ς του μαρτυρικού της Δωδ/νήσου αγώνος» πως τον χαρακτήρισε η Aκαδημία Aθηνών ταν στις 25 Mαρτίου 1948 τον εβράβευσε σε πανηγυρική συνεδρία με το αργυρ μετάλλιο, γεννήθηκε στην Kάλυμνο το 1875 απ πατέρα σφουγγαρά. Σπούδασε Iατρική στην Aθήνα και Γερμανία.

Mιλούσε Γερμανικά, Aγγλικά, Γαλλικά, Iταλικά, Tουρκικά, υπήρξε ερευνητής, συνέγραψε πλήθος βιβλίων, διετέλεσε βουλευτής, πήρε μέρος σε διπλωματικές αποστολές ως εκπρ σωπος των Δωδ/νησίων, συνεργάστηκε με τον Bενιζέλο (με παρ τρυνση του Zερβού και χρηματοδ τηση του Δημ. Θεολογίτη ιδρύθηκε η Λέσχη των Φιλελευθέρων) είδε τη Δωδ/νησο Eλεύθερη και απέθανε πάμπτωχος και μ νος το 1966.

«Mία απίστευτος ζωή», ως και ο τίτλος εν ς βιβλίου του.

Mε την άφιξη των Iταλών στη Δωδ/νησο το 1912 και ευθύς ως διαλύθηκαν οι φρούδες ελπίδες για παράδοση των Δωδ/νήσων στην Eλλάδα αρχίζει η δράση του.

Iδρύει τον Aιγαιοπελαγίτικο Σύλλογο και το 1917 το Δωδεκανησιακ Σύλλογο, ενώ επικεφαλής νησιωτών κάνει παραστάσεις και δίδει ψηφίσματα στο Yπ. Eξωτερικών και τις Πρεσβείες των Mεγ. Δυνάμεων και δημιουργεί δίκτυο συνεργασίας με το Eλληνικο Προξενείο της P δου. Στους Bαλκανικούς πολέμους στρατεύεται εθελοντικά, υπηρετεί ως Λοχαγ ς στο 10ο ορειν χειρουργείο και παρασημοφορείται με το χρυσ σταυρ του Παναγίου Tάφου και αργυρ του Σωτήρος. Στον Eυρωπαϊκ π λεμο επίσης πήρε μέρος, ανακάλυψε τη β μβα βυθού και παρασημοφορήθηκε με το παράσημο των αξιωματικών της Bρετ. Aυτοκρατορίας. Στο μεταξύ η κατά της Iταλίας δράση του είχε ως αποτέλεσμα να χάσει τη θέση του απ το Παν/μιο Aθηνών (υπηρετούσε ως Yφηγητής της Mαιευτικής – Γυναικολογίας και Iστορίας της Iατρικής ήδη απ το 1902). «Mεταξύ της Tυραννουμένης Πατρίδος μου και της υπ ανάπτυξιν Eλληνικής Iατρικής επιστήμης, σας δηλώ επισήμως τι προτιμώ την πρώτην και λυπούμαι βαθύτατα αποχωριζ μενος της δευτέρας», ήταν η απάντησή του προς τον Πρύτανη Σπυρ. Λάμπρου, που του ζήτησε να ξεκαθαρίσει τη θέση του προς αποφυγήν διπλωματικών παρεξηγήσεων με την Iταλία.

Oταν κηρύχθηκε ο A΄ Παγκ σμιος π λεμος και φάνηκε καθαρά η διαφωνία Bασιλιά Kων/νου και Bενιζέλου, κατά τα επεισ δια που ακολούθησαν ο Zερβ ς φυλακίζεται και διαρπάζεται η Kλινική του στη γωνία Bαλαωρίτου και Bουκουρεστίου 9.

32

Aπ την επίσκεψη του βασιλικού ζεύγους στην Kάλυμνο, το 1948. Στη συνοδεία των επισήμων και ο Σκεύος Zερβ ς, δεξιά με το λευκ κοστούμι. O αγώνας τρεισήμισι δεκαετιών ικανοποιήθηκε. Bρίσκεται στην ελεύθερη πλέον πατρίδα του, την Kάλυμνο. Πριν απ αυτή την επίσκεψη, μαζί με τον καθηγητή Bολονάκη, είχε παραταχθεί στην υποδοχή των επισήμων στη P δο. Hταν οι δύο επικεφαλής του δωδεκανησιακού αγώνα που συμμετείχαν στον πανηγυρικ εορτασμ της ενσωμάτωσης, που πραγματοποιήθηκε στην π λη της P δου, 7 Mαρτίου 1948. H φωτογραφία, μαζί με άλλες απ την πολιτική και επιστημονική δράση του Zερβού, κοσμεί σήμερα το Aναγνωστήριο «Aι Mούσαι», στην Kάλυμνο.

Mετά την επικράτηση του Bενιζέλου, επιστρέφει απ τη Σαλαμίνα που ήταν περιορισμένος και αφοσιώνεται στον υπέρ της Δωδ/νήσου αγώνα. Ως εκλεγμένος αντιπρ σωπος των Δωδεκανησίων βρίσκεται το 1918 στο Λονδίνο, που προκηρύσσει διαγωνισμ για τη συγγραφή της Iστορίας της Δωδ/νήσου με έπαθλο 1.000 χρυσές λίρες και δημοσιεύει τη Λευκή βίβλο των Δωδ/νήσων.

Tον Aύγουστο–Σεπτέμβριο 1919 παρακάθεται στο Συνέδριο της Eιρήνης. Παρευρίσκεται στην υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών γεμάτος υπερηφάνεια και ενθουσιασμ και ο Bενιζέλος του χαρίζει το χρυσ του στυλογράφο, «μαζί με την απελευθέρωση της προσφιλούς και πεφιλημένης του Δωδ/νήσου». Γι’ αυτ ο ίδιος σημειώνει στο βιβλίο του «Mια απίστευτος ζωή» σελ. 199 «Aντιπροσωπεύσας τη Δωδ/νησον εις τα Διεθνή συνέδρια του Λονδίνου και των Παρισίων, εις την Kοινωνίαν των Eθνών, εις το Διεθνές Συνέδριον των Mειονοτήτων της Γενεύης, εις το Aντιφασιστικ ν Συνέδριον των Iταλών Σοσιαλιστών εν Παρισίοις, εις το Oικουμενικ ν Πατριαρχείον της Aλεξανδρείας, αλλά και εις πολλάς Aκαδημίας και Πολιτικά Συνέδρια, διεξήγαγον τας μάλλον λεπτάς διαπραγματεύσεις, τας μάλλον δυσκ λους και εξαντλητικάς κατηχήσεις και διαφωτήσεις... διπλωματικών κύκλων... της τε Eυρώπης και της Bορείου Aμερικής.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

Tα γεγον τα που ακολούθησαν (απ πειρα κατά του Bενιζέλου, οι χαμένες εκλογές του 1920, Mικρασιατική Kαταστροφή) απομάκρυναν την απελευθέρωση της Δωδ/νήσου.

Tο 1924 ο Zερβ ς στη Δ΄ Συντακτική Eθνοσυνέλευση πήρε μέρος ως εκλεγμένος εκπρ σωπος. «Πρ εδρος ων της Kοινής Eπιτροπείας των αλυτρώτων, υπέβαλα υποψηφι τητα τη προτροπή του Πλαστήρα. Eπί 69.603 ψηφισάντων πήρα 60.891 ψήφους». Στις 2 Iανουαρίου 1924 έγινε η πανηγυρική έναρξη των εργασιών.

Aργ τερα, το 1930 εξέδωσε το ογκώδες βιβλίο η Δωδ/νησος και η Δ΄ Συντακτική Eθνοσυνέλευση, που μαζί με τις αγορεύσεις του συμπεριέλαβε στην πολύτιμη έκδοση ιστορία, αρχαιολογία και πληθώρα άλλων θεμάτων απ την Πάτμο, την Kάλυμνο και άλλα νησιά, με θαυμάσιες φωτογραφίες που ο ίδιος τράβηξε, ταν μεταμφιεσμένος σε καλ γηρο περιήλθε τη Δωδ/νησο επί στυγνής Iταλοκρατίας.

Διαφωνία με τον Bενιζέλο Aπ το 1928, ταν η επίσημη πολιτική της Eλλάδος ως προς το Δωδεκανησιακ μετεβλήθη μετά την επίσκεψη του Bενιζέλου στην Iταλία, ο Zερβ ς πήγε στα Xανιά και τον συνάντησε. «Eίναι ξηρά και άγονα νησιά» του είπε ο μεγάλος

Kρητικ ς, «δεν αξίζει τον κ πο».

Mετά τη διαφωνία αυτή ο Bενιζέλος τον απέκλεισε απ τις βουλευτικές και γερουσιαστικές εκλογές και του απαγ ρευσε να μιλήσει στα αποκαλυπτήρια του αγάλματος του Ξάνθου, που ο ίδιος φρ ντισε να στηθεί στο Kολωνάκι.

O Zερβ ς πικράθηκε τ τε, αλλά δεν κατέθεσε τα πλα. Για να αποτρέψει το αυτοκέφαλο, που τ τε βρισκ ταν σε κρίσιμη καμπή, ταξίδεψε στην Kων/πολη. Eκεί μετά τις επαφές που είχε με το Πατριαρχείο ζήτησε ακρ αση και απ τον Kεμάλ Aτατούρκ, που ωστ σο δεν πραγματοποιήθηκε. Για την αλλαγή στάσης του Bενιζέλου πήρε πίσω την πίκρα του, ταν μετά την απελευθέρωση της Δωδ/νήσου, τηλεγράφησε στο Δήμαρχο Xανίων Mουντάκη να κάνει λειτουργία και μετά να πάει στο Aκρωτήρι στον τάφο του Bενιζέλου και να του διαβάσει το εξής τηλεγράφημα: «H Δωδ/νησος ηλευθερώθη, ηλευθερώθη η Δωδ/νησος, ακούτε κύριε Πρ εδρε; Hλευθερώθη η Δωδ/νησος, μου τηλεγραφεί ο Σκεύος Zερβ ς για να χαρείτε».

Tο 1941 φεύγει απ την Eλλάδα.

Eρχεται στην Aίγυπτο, που έκανε πολλές ραδιοφωνικές ομιλίες και δημοσίευσε το βιβλίο «Δάκρυα εν ς εξ Eλλάδος πρ σφυγα μετά εικ νων» πριν συνεχίσει το ταξίδι του για την αφρικανική ζούγκλα.

Mετά το τέλος του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου το Δωδεκανησιακ ήταν, πως λέει ο ίδιος, «Παγκοσμίως και διεθνώς έτοιμο προς λύσιν».

«Eις το συνεδριάζον εν Παρισίοις διά την Eιρήνην συνέδριον των συμμάχων νικητών, απέστειλα τ τε μακροσκελέστατα τηλεγραφήματα υπέρ της απελευθερώσεως της Δωδ/νήσου μη δυνάμενος, ελλείψει μέσων, να μεταβώ αυτοπροσώπως εκεί.

Eκ των τεσσάρων συμμάχων η Aγγλία μου απήντησεν εγγράφως δι’ αυτού τούτου του Bασιλέως της».

H επίσημη απελευθέρωση της Δωδ/νήσου έγινε στις 28 Oκτωβρίου 1947. O Zερβ ς, επιβαίνων του πολεμικού Aβέρωφ, επισκέπτεται τη Δωδ/νησον. «Tο βαρύ πυροβολικ του Aβέρωφ και της Δωδ/νήσου», πως είπε ο Δαμασκην ς, ή «Σκεύος Zερβ ς θα πει Δωδ/νησος και Δωδ/νησος θα πει Σκεύος Zερβ ς», πως είπε ο Γεώργιος ο B΄ ταν του απένειμε τον ταγματάρχη του Tάγματος του Σωτήρος.

H υποδοχή που του έγινε στα νησιά, και μάλιστα στην πολυαγαπημένη Kάλυμνο που τον ετίμησε και με το χρυσ της μετάλλιο ως άξιο της Πατρίδος, είναι κάτι το ανεπανάληπτο.

Tιμήθηκε σο λίγοι τ σο για την εθνική σο και για την επιστημονικη του δράση. Kαι ακολούθησε την κατά καν να κοινή μοίρα· μετά τη δ ξα, η λησμονιά. Tο έργο μως μένει.