Stad van barmhartigheid en vrede
Het Utrecht van Sint-Maarten Aan de hand van heiligen neemt De Verwondering u mee door verschillende steden. Journaliste Kalien Blonden loopt langs monumenten en bijzondere plekken die te maken hebben met het heilige in de stad. Deze keer wandelt zij door haar woonplaats Utrecht, een stad die nauw verbonden is met Sint-Maarten. TEKST: KALIEN BLONDEN FOTO’S: SHUTTERSTOCK/HOLLANDSE HOOGTE ILLUSTRATIE: KIRSTEN VERMEULEN
S
int-Maarten, Sint-Maarten, de koeien hebben staarten‌ Toen mijn kinderen klein waren, was dit het vertrouwde deuntje waarmee ze op 11 november, lampion in de hand, langs de deuren gingen om snoep op te halen. Een traditie die ik, opgegroeid in Zuid-Holland, niet kende. Lichies lope, zeggen echte Utrechters. Het herinnert aan de SintMaartentraditie uit de Middeleeuwen, toen de armen met fakkels langs de deuren van de rijken gingen, in de hoop iets te krijgen. Sint-Maarten staat immers bekend om zijn barmhartigheid, sinds hij op een koude dag in het jaar 353 zijn mantel doormidden sneed om de helft aan een naakte bedelaar te geven.
44
De Verwondering
Utrecht en Sint-Maarten zijn al vanaf de achtste eeuw onlosmakelijk verbonden. Toen wijdde de zendeling Willibrord een kerkje op het huidige Domplein aan deze bisschop van de Franse stad Tours. Een wandeling in het voetspoor van Sint-Maarten begint dan ook uiteraard op die plek!
Domplein Als inwoner van Utrecht ben ik hier honderden keren geweest. Vele middagen heb ik doorgebracht op de muziekschool aan het plein, waar mijn kinderen ploeterden op toonladders en notenschrift. Maar vandaag bekijk ik dit vertrouwde decor met andere ogen.
1
WANDELEN
1
Ik probeer de vrolijke terrasjes en de Domtoren weg te denken en me voor te stellen hoe het eruitzag toen Willibrord hier rond 777 het eerste Sint-Maartenskerkje liet bouwen. Dat lukt trouwens beter als je je onder het Domplein begeeft, in de unieke historische attractie DOMunder, een ondergrondse ontdekkingstocht door tweeduizend jaar geschiedenis. (Koop wel van te voren tickets via domunder.nl)
De Sint-Maartenshof Het is me nooit eerder opgevallen, maar vlak naast de VVV aan het Domplein bevindt zich een nauwe doorgang naar een pleintje dat door woonhuizen omgeven is. Hier zetelde eind negentiende eeuw de Sint-Martinusvereniging, die zich in de geest van Sint-Maarten ontfermde over de zieken en de armen.
2
De gevelsteen boven de deur van huisnummer 14 herinnert daaraan. In het midden van het hofje staat een hedendaagse verwijzing naar de beschermheilige. Een kunstwerk van drie natuurstenen objecten: rood, zwart en wit. Het rode staat voor de mantel van SintMaarten, het zwart voor het afgesneden deel en de witte zuil verwijst naar de hemel en geeft de goedheid weer van de daad waarmee Sint-Maarten zich onsterfelijk maakte.
De Dom- of Sint-Maartenstoren, Domplein 1 De trots van iedere Utrechter, met een hoogte van 112 meter de hoogste kerktoren van Nederland. Op de top een windvaan met Sint-Maarten. Ik heb deze toren al minstens drie keer beklommen, maar nu pas zie ik dat een van de veertien luidklokken is vernoemd naar Sint-Maarten. Ik, Martinus, staat er op de rand, met een stem van twee tonen hoger, beschermer van de vaderstad... Na een pittige klim (465 treden!) kijk ik op Utrecht neer, een schitterend uitzicht. De blik van Sint-Maarten heeft nooit zo ver kunnen reiken, maar zijn stem klinkt nog elke dag over de stad. Als ik nu het klokkenspel van de Dom hoor, denk ik aan zijn gerust-
3
De Verwondering
45
Utrecht
4
12-3
10
5
9
6
8
7
stellende woorden: ‘…ik zal voor mijn burgers een tweede muur zijn.’
De Domkerk, Achter de Dom 1 De huidige gotische kerk, gewijd aan Sint-Maarten, werd in 1254 als kathedraal gebouwd, maar is sinds de Reformatie (1580) een protestantse kerk. Ooit lagen hier relieken van Sint-Maarten: een ruggenwervel, stukjes van zijn schedel, een gedeelte van zijn armbot. Tijdens het Sint-Maartensfeest werden ze tentoongesteld op het hoogaltaar. De relieken zijn verspreid over Utrecht, net voordat in 1566 de beeldenstorm losbarstte. Veel van het interieur van de Domkerk is toen verloren gegaan of beschadigd. De sporen daarvan zijn bewust zichtbaar gehouden: beelden met afgehakte hoofden en beschadigde schilderingen van SintMaarten. Boven de bronzen toegangsdeur is een moderne versie (uit 1995) te zien van Sint-Maarten die
4
46
De Verwondering
zijn mantel deelt. Bijzonder: in de kerk is het DomCafé gevestigd waar je terecht kunt voor koffie met taart of een lunch.
De Pandhof Als een toerist in eigen stad voel ik me, als ik dit geheime plekje ontdek. Naast de Domkerk bevindt zich een oude houten deur waarachter een honderden jaren oude binnentuin met kloostergang schuilgaat. De geluiden van de stad verstommen in deze kleine groene oase waar in de 15e eeuw monniken wandelden en mediteerden, in de 16e eeuw omwonenden kippen hielden en bier dronken en in de 17e eeuw markten werden gehouden en kruit werd opgeslagen. En in de 21ste eeuw sta ik hier en kijk naar de stenen reliëfs boven de vensters, waarop het leven van Sint-Maarten wordt afgebeeld. Een eeuwenoud stripboek in steen.
5
WANDELEN
4 Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38 Op een steenworp afstand van de Pandhof ligt het Museum Catharijneconvent. In dit middeleeuwse kloostercomplex is het rijksmuseum voor christelijke kunst gevestigd. Het herbergt onder meer de vaste expositie ‘Feest, weet wat je viert’, met veel aandacht voor het Sint-Maartenfeest. Ook wordt hier de hamer van Sint-Maarten bewaard. Het verhaal gaat dat hij hiermee hoogstpersoonlijk heidense tempels en afgodsbeelden kapot sloeg. Zo krijg je even een ander beeld van deze barmhartige en als zeer bescheiden bekend staande bisschop!
6
Voormalige Martinuskerk, Oudegracht 403 ‘Wat een prachtige plek om te wonen’, denk ik, een tikkeltje jaloers op mijn stadsgenoten. Deze kerk uit 1901 is verbouwd tot appartementencomplex. Boven de deur een oorspronkelijk glas-in-loodraam met Sint-Maarten als bisschop van Tours. Op het pleintje voor de kerk het enige ruiterstandbeeld dat Utrecht van zijn beschermheilige heeft. Het werd onthuld in 1948. Uit dankbaarheid voor de zichtbare bescherming van de stad Utrecht gedurende de oorlogsjaren, lees ik op een plaquette aan de muur van de oude pastorie. Ik begin te begrijpen hoe diep het ‘Sint-Maartengevoel’ bij Utrechters zit.
11 novemberviering Utrecht
7
Centraal Museum, Agnietenstraat 1 8 Kunst en cultuur uit de wereld van Utrecht: daar hoort Sint-Maarten natuurlijk bij. Er staat hier een vijftiende-eeuwse beeldengroep met Sint-Maarten in het midden en er zijn allerhande schilderijen, munten en gedenkpenningen met de afbeelding van SintMaarten. Het museum is de afgelopen jaren ingrijpend verbouwd en ook het café is helemaal vernieuwd. Het is zonder entreebewijs toegankelijk en de perfecte plek voor een lekkere (biologische) lunch. Bij mooi weer in de binnentuin! Bakkerij Theo Blom, Zadelstraat 23 In een van de leukste (winkel) straatjes van Utrecht zit al sinds 1882 een bakkerij. De huidige banketbakker maakt Utrechtse specialiteiten, zoals Domtorentjes en Nijntjetaartjes. Je kunt er ook Sint-Maartenkoeken kopen, met een afbeelding van de schutspatroon op zijn paard. En, je verwacht het niet bij een bakker, er is Utrechtse bisschopsstadswijn te koop! Met op het etiket Sint-Maarten en de tekst: ‘Utrecht, oude bisschopsstad, ik heb nergens in mijn leven meer plezier gehad’.
9
10 Café Olivier, Achter Clarenburg 6a
Ik ben er vaker geweest maar het blijft een bijzondere ervaring. Je gaat de deur binnen van een negentiende-eeuws woonhuis en ineens sta je in… een kerk! Ooit was dit een schuilkerk, tegenwoordig een café. Toepasselijk om deze ‘wandeling-met Sint-Maarten-door-de tijd’ hier af te sluiten. Proost!
11 november in Utrecht
Sint-Maarten wordt gevierd op 11 november, de sterfdag van Martinus. Zeker in Utrecht gebeurt dat de laatste jaren steeds grootser. Er is een Sint-Maartenmarkt en een grote lichtparade op 10 november. Daarbij wordt een levensgroot verlicht Sint-Maartenspaard meegedragen. Verder zijn er activiteiten en muziek-acts. De waarden van Sint-Maarten staan centraal: barmhartigheid, delen, vrede en gerechtigheid. Daklozen krijgen een gratis maaltijd en er worden solidariteitsprijzen uitgereikt. In de museumwinkel van Museum Catharijneconvent is het stripboek Sint Maarten. Een levende legende te koop. Een driedelig stripboek van Utrechtse striptekenaars, over het leven en het erfgoed van Sint-Maarten.
De Verwondering
47