Kane book

ΣΥΜΕΩΝ ΝΙΚΟΛΙΔΑΚΗΣ - ΕΥΣΤΑΘΙΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ (ΓΛΩΣΣΙΚΗ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ)

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

2011

ΣΥΜΕΩΝ ΝΙΚΟΛΙΔΑΚΗΣ - ΕΥΣΤΑΘΙΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ (ΓΛΩΣΣΙΚΗ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ)

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

2011

Συμεών Νικολιδάκης - Ευσταθία Γεωργοπούλου

Συγγραφική ομάδα Καλογιάννη Σταυρούλα (Θαλής) Κάρουλα Μαρία (Δημόκριτος) Κωστέας Κωνσταντίνος (Σοφιστές) Μπάλλα Μαρίνα (Δημόκριτος) Ντελκή Νατάσσα (Αριστοτέλης) Πέτσα Αφροδίτη (Αναξιμένης) Σακκά Μαρκέλλα (Σωκράτης) Σαξιώνη Αργυρώ (Εμπεδοκλής) Σίσσας Κωνσταντίνος (Παρμενίδης) Σταθέα Μαρία (Σοφιστές) Στεφανής Γεώργιος (Ηράκλειτος) Ταμπάκη Ειρήνη (Αναξίμανδρος) Φουρναράκος Ξενοφών (Πλάτων, Ζήνων) Γεωργοπούλου Ευσταθία Νικολιδάκης Συμεών

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Περιεχόμενα Πρόλογος.................................................................... 7 Το χρονικό της συγγραφής ...................................... 8 Εισαγωγικό σημείωμα επιμορφωτών.................... 11 Παρατηρήσεις επιμελητών..................................... 12 Οδηγός διαπολιστισμικής εκπαίδευσης: ΜΙΑ ΣΠΟΥΔΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ...................... 13

Προσωκρατικοί Θαλής ........................................................................ 19 Αναξίμανδρος........................................................... 24 Αναξιμένης................................................................ 27 Ηράκλειτος............................................................... 29 Παρμενίδης............................................................... 35 Εμπεδοκλής .............................................................. 37 Ζήνωνας.................................................................... 41 Δημόκριτος ............................................................... 42

Σοφιστές Copyright © Γεωργοπούλου Ευσταθία, Νικολιδάκης Συμεών Copyright © K.A.NE. Καλαμάτα 2011 Κ.Α.ΝΕ. – Κοινωνική Ανάπτυξη Νέων Πλατεία Όθωνος 10, 24100, Καλαμάτα Τηλ. 2721110740, e-mail: info@ngokane.org www.ngokane.org Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

ISBN: 978-960-9715-02-7

4

Γενική εισαγωγή ...................................................... 49 Γοργίας ...................................................................... 53 Πρόδικος................................................................... 55 Πρωταγόρας............................................................. 56 Σωκράτης.................................................................. 61 Πλάτωνας ................................................................. 67 Αριστοτέλης ............................................................. 77 Πίνακας χωρίων ....................................................... 85 Γενική ενδεικτική βιβλιογραφία .......................... 124

5

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Πρόλογος Το Κέντρο Νέων Καλαμάτας είναι ένα πρόγραμμα του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Κοινωνική Ανάπτυξη Νέων (Κ.Α.ΝΕ.). Στηρίζεται στην ανταλλαγή γνώσεων μεταξύ των ενεργών πολιτών της πόλης μέσω της μη τυπικής και της άτυπης μάθησης και στην εθελοντική προσφορά τους. Το παρόν βιβλίο είναι το αποτέλεσμα του εργαστηρίου Φιλοσοφίας του Κέντρου Νέων Καλαμάτας. Συμμετέχοντες στο εργαστήριο ήταν άτομα κάθε ηλικίας από την τοπική κοινωνία, φοιτητές και εθελοντές από το εξωτερικό. Η πολύ-επίπεδη και διαπολιτισμική αυτή ομάδα εργάστηκε στο πλαίσιο της μη τυπικής μάθησης, προσεγγίζοντας τη φιλοσοφία με ένα διαδραστικό τρόπο και καταλήγοντας σε μια μελέτη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, αποτέλεσμα ομαδικής εργασίας και ανάλυσης. Η μη τυπική εκπαίδευση και η άτυπη μάθηση είναι πολύ σημαντική για την προσωπική εξέλιξη του εκπαιδευόμενου. Απαιτεί την ύπαρξη μιας ενεργής ομάδας εκπαιδευόμενων, οι οποίοι αποφασίζουν μια μέθοδο εργασίας που τους επιτρέπει την ανταλλαγή γνώσεων, εμπειριών και βιωμάτων. Όλα αυτά προσθέτουν στο τελικό αποτέλεσμα μια διαφορετική συγγραφική οπτική. Μπορεί η κάθε ενότητα που θα βρείτε εδώ να έχει γραφτεί από έναν συγγραφέα, ωστόσο είναι αποτέλεσμα της διάδρασής του με την ομάδα. Έτσι, το αποτέλεσμα ανήκει σε όλους και αποτελεί συνειδητή ή μη σύνθεση ιδεών. Η σημασία των επιμορφωτών στην καθοδήγηση των συμμετεχόντων είναι μεγάλη, εφόσον είναι αυτοί που δημιουργούν την κατάλληλη ατμόσφαιρα για την επίτευξη της μέγιστης διάδρασης μεταξύ των συμμετεχόντων. Οι διαδικασίες προσομοίωσης της αρχαίας ελληνικής αγοράς, η συζήτηση και η εκ βαθέων ανάλυση των κειμένων από μια ομάδα η οποία δεν έχει την “υποχρέωση” να παράγει εκπαιδευτικό έργο συμβάλλουν στο να συμβεί αυτό ως φυσικό επακόλουθο της συλλογικής διαδικασίας. Θα πρέπει να τονίσουμε πως η εθελοντική συμμετοχή τόσο των επιμορφωτών, όσο και των συμμετεχόντων τους προσέφερε μια εμπειρία διαφορετική από τη συνηθισμένη εκπαιδευτική διαδικασία, που βρίσκεται στα τυπικά πλαίσια του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Τους έδωσε την ευκαιρία να αναπτύξουν δεξιότητες παράλληλες με αυτές του κεντρικού στόχου, όπως τις κοινωνικές δεξιότητες, που περιλαμβάνουν την ικανότητα εργασίας σε ομάδα, τη σύνθεση διαφορετικών ιδεών και προτάσεων και την ενεργή κοινωνικοποίηση σε διαπροσωπικό επίπεδο. Εν κατακλείδι, η μελέτη αυτή, είναι μια ολοκληρωμένη δουλειά για τον αναγνώστη, αλλά και ένα μαθησιακό μονοπάτι για τους συγγραφείς της. Φιλάρετος Βούρκος

Συμεών Νικολιδάκης - Ευσταθία Γεωργοπούλου

Το χρονικό της συγγραφής

Α Π Ο Τ Η Δ Ι Δ Α Σ Κ Α Λ Ι Α Σ Τ Η Σ Υ Γ Γ ΡΑΦΗ Η διδασκαλία της Φιλοσοφίας με την μορφή που έχει λάβει τα τελευταία χρόνια ύστερα από μια περίοδο συνεχόμενων αλλαγών στο εκπαιδευτικό σκηνικό περιορίζεται μόνο στη δεύτερη τάξη του λυκείου, ως μάθημα κατεύθυνσης. Με αυτό ως δεδομένο και λαμβάνοντας υπόψη τη γενικότερη κρίση των ανθρωπιστικών επιστημών ξεκινήσαμε μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της Φιλοσοφίας στα πλαίσια της δια βίου μάθησης. Έτσι, αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε σεμιναριακό κύκλο που να απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό της Καλαμάτας, στο πλαίσιο των γενικότερων εκπαιδευτικών αναζητήσεων της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης Κοινωνική Ανάπτυξη Νέων (Κ.Α.ΝΕ). Σκοπός του σεμιναρίου ήταν η προσέγγιση θεμάτων φιλοσοφικού ενδιαφέροντος. Το σεμινάριο θα απευθυνόταν σε ένα ευρύτερο κοινό που το κίνητρό για την παρακολούθηση και συμμετοχή θα ήταν μόνο το ενδιαφέρον του για τη φιλοσοφία. Τα γεγονός ότι δεν υπήρχαν δεσμεύσεις ή προϋποθέσεις για το κοινό δημιουργούσε αυξημένη ευθύνη, συστηματική μελέτη και ειδική προετοιμασιία από τους επιμορφωτές, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ανάγκες της ανομοιογενούς ηλικιακά ομάδας των συμμετεχόντων, που χαρακτηριζόταν και από διαφορετικό μορφωτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα ξεκινήσαμε από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους ως σημείο αναφοράς, δεδομένου ότι είναι οι πρώτοι που ασχολήθηκαν συστηματικά με το φιλοσοφικό στοχασμό, ή τη διερεύνηση της αρχής του κόσμου και θεμελίωσαν ουσιαστικά την επιστήμη της Φιλοσοφίας αλλά και τις θετικές επιστήμες. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε την πολυπλοκότητα της ανάλυσης στην προσωκρατική Φιλοσοφία. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν θεμελίωσαν μόνο την επιστήμη της Φιλοσοφίας αλλά και την Αστρονομία, τα Μαθηματικά, τη Φυσική. Στη διάρκεια των δύο σεμιναριακών κύκλων που πραγματοποιήθηκαν προσπαθήσαμε να αντιληφθούμε τη Φιλοσοφία ως συνολικό πεδίο και να την εντάξουμε σε ένα τέτοιο κανονιστικό πλαίσιο που θα μας επιτρέψει μέσα από τις κορυφαίες αυτές φιλοσοφικές μορφές να περιηγηθούμε στη φιλοσοφική σκέψη και κάνοντας συγκρίσεις και αναγωγές στα προβλήματα της καθημερινής ζωής στην εποχή μας. Πρόκειται για μια διαδικασία χωρο-χρονικής σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν. Για την επίτευξη των στόχων που θέσαμε αναγκαστήκαμε να δημιουργήσουμε ένα ευέλικτο πρόγραμμα επιμόρφωσης, όπου οι συμμετέχοντες θα μπορούσαν να εκφράσουν τις απόψεις τους, ακόμη και να τροποποιήσουν τη διδακτική μέθοδο ή το περιεχόμενο και τη ροή του σεμιναρίου. Το γεγονός ότι επρόκειτο για διδασκαλία Φιλοσοφίας, που θεωρείται ένα δυσνόητο και απρόσιτο αντικείμενο, καθιστούσε το εγχείρημα δύσκολο με αβέβαια αποτελέσματα. Τελικά, οι διαλέξεις της Φιλοσοφίας τόσο από την αδιάλειπτη παρουσία των επιμορφούμενων, όσο και από τις παρατηρήσεις που έκαναν στις προσωπικές συνεντεύξεις που μας έδιναν φάνηκε ότι δημιούργησαν ερεθίσματα και προϋποθέσεις για περαιτέρω ενασχόληση με το αντικείμενο. Επειδή μιλάμε για δια βίου μάθηση που αποτελεί και στόχο της εκπαιδευτικής πολιτικής που ακολουθούμε σήμερα αναφερόμαστε στην απόκτηση δεξιοτήτων μέσω της κατάρτισης, είτε στην τυπική είτε στην άτυπη μορφή της. Για να γίνει κατανοητή η διαδικασία που ακολουθήθηκε στο σεμινάριο θα πρέπει να εξηγήσουμε τη δομή των διαλέξεων. Στην αρχή διαιρέσαμε τον κάθε σεμιναριακό κύκλο σε δέκα ανεξάρτητες διαλέξεις σε κάθε μία από τις οποίες θα παρουσιαζόταν το έργο δύο προσωκρατικών φιλοσόφων. Αρχικά, η παρουσίαση γινόταν με τη μέθοδο της διάλεξης, έτσι ώστε οι ακροατές να έρθουν σε επαφή με τα βασικά σημεία ενδιαφέροντος του κάθε φιλοσόφου, να κατανοήσουν τα κύρια σημεία της θεωρίας του και το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται ο φιλόσοφος, τόσο σε σχέση με την εποχή όσο και σε σχέση με το σήμερα. Στη συνέχεια κρίθηκε αναγκαία η κειμενοκεντρική προσέγγιση του κάθε φιλοσόφου. Διαλέξαμε αντιπροσωπευτικά κείμενα από 8

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ τα σωζόμενα αποσπάσματα που αφορούσαν τον κάθε φιλόσοφο και βάλαμε την ομάδα σε μια διαδικασία σχολιασμού και αξιολόγησης των πηγών αυτών, ώστε να κατορθώσουν να αποκτήσουν μια σφαιρική εικόνα για τον κάθε φιλόσοφο και να διεισδύσουν σταδιακά στον κόσμο της φιλοσοφικής αναζήτησης. Ακόμη προτείναμε ενδεικτική βιβλιογραφία για τον κάθε φιλόσοφο, έτσι, ώστε ο κάθε επιμορφούμενος να μπορεί μετά το πέρας της διάλεξης, να εντρυφήσει σε κάποιο φιλόσοφο των ενδιαφερόντων του. Στη συνέχεια, όπου κρίθηκε απαραίτητο, χρησιμοποιήθηκε οπτικοακουστικό υλικό για την καλύτερη κατανόηση του θέματος. Σκοπός της προσέγγισης αυτής ήταν όχι μόνο ο επιμορφούμενος να γνωρίσει τους φιλοσόφους αλλά με τη δική του κρίση να αξιολογήσει το έργο τους. Έτσι, κατόρθωνε και συνέδεε το παρελθόν με το παρόν και ουσιαστικά οι θεωρίες των προσωκρατικών λειτουργούσαν ως έναυσμα φιλοσοφικών αναζητήσεων που είχαν στόχο τη μελέτη κοινωνικοπολιτικών και πολιτισμικών διαστάσεων. Στο μέσο του σεμιναριακού κύκλου των συναντήσεων, και με δεδομένο το γενικότερο κλίμα συνεργασίας που είχε διαμορφωθεί ανάμεσα στα μέλη της ομάδας, οι συμμετέχοντες πρότειναν τη διαδοχική παρουσίαση περαιτέρω πληροφοριών από τους ίδιους για κάποιο φιλόσοφο του ενδιαφέροντός τους. Παρακινούμενοι από εμάς και με την κατάλληλη καθοδήγηση για βιβλιογραφική μελέτη άρχισαν να ασχολούνται με τον φιλόσοφο που είχαν επιλέξει, με σκοπό να ανακαλύψουν περισσότερες πτυχές της προσωπικότητάς του και σύγκριναν αξιακά πρότυπα με προβολή στην κουλτούρα της εποχής μας. Στη συνέχεια μετά τις προφορικές παρουσιάσεις, τις επιπλέον επισημάνσεις βελτίωσης από την ίδια την ομάδα, αλλά και την περαιτέρω αναζήτηση υλικού τόσο σε βιβλιοθήκες όσο και στο διαδίκτυο, τα κείμενα αυτά έφτασαν σε επίπεδο που θα επέτρεπε να συμπεριληφθούν στο συλλογικό αυτό έργο, ως προϊόν προσωπικής εργασίας των εκπαιδευόμενων, στο πλαίσιο μιας άτυπης εκπαίδευσης στη φιλοσοφία, ως σχεδίασμα μιας εκλαϊκευμένης εκδοχής σπουδής της. Σκοπός του έργου αυτού είναι ο απλός αναγνώστης να γνωρίσει την προσωπικότητα και το έργο του κάθε φιλοσόφου, να προσπαθήσει να διεισδύσει στον τρόπο σκέψης του και να γίνει μύστης της δικής του πραγματικότητας. Παράλληλα εκτιμάται ότι θα διευρυνθεί το κοινό που θα ασχοληθεί με τη φιλοσοφία και ίσως αποδυναμωθεί η ελιτίστικη θέση για τη φιλοσοφία ως πεδίο μόνο των «ειδικών». Το γεγονός ότι ο φιλοσοφικός κύκλος διοργανώνεται από ένα Κέντρο Νέων για ένα διαπολιτισμικό κοινό λειτουργεί ως «παράδειγμα» επιλογών και έργου για την τοπική κοινωνία. Το καινοτόμο αυτό αλλά και συνάμα τεραστίου ερευνητικού ενδιαφέροντος πρόγραμμα είχε ως έμμεσο στόχο την παρατήρηση των ατόμων στα πλαίσια της ομαδοσυνεργατικής εργασίας και την περαιτέρω παρατήρηση τους στη διάρκεια της βιβλιογραφικής αναζήτησης. Τελικά το έργο που διαμορφώθηκε δεν είναι ένα επιστημονικό εγχειρίδιο, δυσνόητο και απρόσιτο, εξαιρετικά δύσκολο στην προσέγγισή του, αλλά είναι ένα βιβλίο που παρέχει αναπτυγμένες τις βασικές αρχές Φιλοσοφίας, ώστε να είναι προσιτό και στους «ξένους» που αποτελούν ένα δύσκολο αναγνωστικό κοινό. Ο αναγνώστης μυείται στις βασικές φιλοσοφικές έννοιες, όπως αυτές αναλύθηκαν στο σεμινάριο, αλλά και εντοπίστηκαν στη βιβλιογραφία, ενώ ταυτόχρονα απαλείφονται δυσνόητες βιβλιογραφικές πηγές που θα δυσχέραιναν την πρόσληψη σημασιών και φιλοσοφικών αρχών. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι συμμετέχοντες στην πλειοψηφία τους είχαν κατανοήσει ακριβώς τους στόχους του σεμιναριακού κύκλου και έτσι βασισμένοι στις διαλέξεις δόμησαν τις εργασίες ακολουθώντας μια συγκεκριμένη μεθοδολογία. Αρχικά διαμόρφωσαν ένα πλάνο για τον κάθε φιλόσοφο, με τα βασικά βιογραφικά του στοιχεία, έπειτα διατύπωσαν, με τη διαδικασία της συνοπτικής σημειωτικής παρουσίασης, τις βασικές θεωρίες του κάθε φιλοσόφου, με σκοπό ο εκάστοτε αναγνώστης να έρθει σε επαφή με τις βασικές φιλοσοφικές θεωρίες, που μπορούν με την κατάλληλη επιστημονική καθοδήγηση να αποτελέσουν εναρκτήριο λάκτισμα μιας πληθώρας συζητήσεων σε προβλήματα και της παγκο9

Συμεών Νικολιδάκης - Ευσταθία Γεωργοπούλου σμιοποιημένης κοινωνίας και της εποχής μας. Στη συνέχεια οι ομάδες εργασίας ακολούθησαν τη μέθοδο της αναλυτικής παρουσίασης του κάθε φιλοσόφου. Βασισμένοι δηλαδή στη βιβλιογραφική αναφορά, τα αποσπάσματα των κειμένων που μας σώζονται και την κριτική επιλογή κατάλληλων εκπαιδευτικών διαδικτυακών τόπων, έγραψαν για τον φιλόσοφο τους και ενθαρρύνθηκαν να κάνουν παραπομπές σε βιβλιογραφία. Αξιοσημείωτο είναι, όπως ήδη αναφέραμε, ότι οι ομάδες εργασίας δεν ήταν ομοιογενείς. Σκόπιμα επιλέξαμε άτομα με σχετικά μεγάλη ηλικιακή απόκλιση και διαφορετικά επαγγέλματα, έτσι ώστε να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε πολύπλευρα το θέμα και να κατηγοριοποιήσουμε σκέψεις, προτάσεις και παρατηρήσεις που βασίζονταν στις διαφορετικές «αναγνώσεις» της φιλοσοφικής πραγματικότητας, με βάση το διαφορετικό πολιτισμικό και κοινωνικό κεφάλαιο των συμμετεχόντων. Μετά λοιπόν την αναλυτική έκθεση των ιδεών του κάθε φιλοσόφου παραθέτουμε και αποσπάσματα από τα κείμενα που διδάχθηκαν στο σεμινάριο, καθώς και μία προτεινόμενη βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη σε θέματα Φιλοσοφίας. Απρίλιος 2010 Συμεών Νικολιδάκης - Ευσταθία Γεωργοπούλου

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Εισαγωγικό σημείωμα επιμορφωτών Η σπουδή της Φιλοσοφίας μας άνοιξε νέους ορίζοντες στην προσέγγιση της γνώσης. Ως φοιτητές Φιλολογίας ξεκινήσαμε με κάποια επιφύλαξη τη μελέτη, βλέπετε υπήρχε εκείνη η αδόκιμη προ-γνώση στο Λύκειο. Αλήθεια, πόσες βεβαιότητες πρέπει να απορρίψει κανείς, δεδομένα, προκατασκευασμένα δεσμευτικά σχήματα να αποβάλει στην πορεία, ώστε να δοκιμαστεί στην αναζήτηση και στη διερεύνηση της ουσιαστικής γνώσης; Η Φιλοσοφία στη Μέση Εκπαίδευση αντιμετωπίζεται ως το «άλλο» μάθημα. Κανείς δεν έχει ασχοληθεί να γράψει ένα βιβλίο για νέους που να διαβάζεται και να δημιουργεί προϋποθέσεις εμβάθυνσης σε έννοιες και νοήματα. Επίσης, η αποσπασματική διδασκαλία από καθηγητές που, είτε δεν ενδιαφέρονταν να διδάξουν το συγκεκριμένο μάθημα, είτε δεν είχαν τις γνώσεις για να το υποστηρίξουν, λειτούργησε αρνητικά για τους μαθητές. Εντάσσεται ίσως στις «εκπαιδευτικές ευκαιρίες» που ποτέ δεν δημιουργήθηκαν. Θα μπορούσε η διδασκαλία της Φιλοσοφίας να είναι η αφορμή για στοχασμό, για διερεύνηση της εξέλιξης της σκέψης, των ιδεών, της συγκρότησης του πολιτισμού. Σε μια κοινωνία πολυ-πολιτισμική η Φιλοσοφία θα μπορούσε να συμβάλει ως κειμενική εκδοχή στην παροχή αξιακών προτύπων που λειτουργούν ως ασφαλιστικές δικλείδες για την απόρριψη των φαινομένων ρατσισμού, ανισοτήτων και αντιπαλότητας. Κάπως έτσι ξεκίνησε η ιδέα για ένα κύκλο σεμιναρίων σε ένα κοινό που θα ενδιαφερόταν για τη Φιλοσοφία. Ξέραμε ότι έπρεπε να αποφύγουμε να δημιουργήσουμε σκέψεις, στάσεις και συναισθήματα που οι ίδιοι είχαμε διαμορφώσει, μη σπουδάζοντας τη Φιλοσοφία στο Λύκειο. Οι επιμορφούμενοι, με διαφορετική κουλτούρα, ο «κύκλος των ενεργών» φιλοσόφων θα είχε ρόλο σε ένα διαδραστικό σεμινάριο, όπου κείμενο, σκέψη και λόγος θα ανασυνθέτουν την εποχή, προσδιορίζοντας φιλοσοφικές έννοιες και προβληματισμούς. Θεωρήθηκε απαραίτητη η παράλληλη μελέτη των κειμένων των φιλοσόφων στο γλωσσικό κώδικα της εποχής τους, προκειμένου να αποδοθεί και η βαθύτερη σημασιολογική έννοια της γλώσσας, ως εκφραστικού μέσου ενός πολιτισμού. Στο σημείο αυτό, ίσως να αισθανθήκαμε ότι αντιστεκόμαστε, ως πολίτες του έθνους-κράτους μας στον ισοπεδωτικό, περιοριστικό, απλοϊκό, παγκοσμιοποιημένο λόγο. Αυτό το βιβλίο το αφιερώνουμε στους μαθητές μας, τους επιμορφούμενους που μας βοήθησαν να διευρύνουμε τη σκέψη μας απαντώντας και στα δικά τους αιτήματα και στις απορίες τους. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τους «ξένους» εθελοντές μας -Teemu και Astrid- που με τη στοιχειώδη γνώση των αρχαίων ελληνικών επικοινωνήσαμε και τους αισθανθήκαμε δικούς μας. Ο κατάλογος των ανθρώπων που συνέβαλαν στην υλοποίηση του σεμιναρίου και του Οδηγού περιλαμβάνει και όλους τους καθηγητές της Σχολής μας, που αφιέρωσαν χρόνο δίνοντας κατευθύνσεις, υποδείξεις και επισημάνσεις για το «αέναη πορεία στη γνώση», ήταν όλοι τους συνοδοιπόροι μας! Απρίλιος 2010 Συμεών Νικολιδάκης - Ευσταθία Γεωργοπούλου

10

11

Συμεών Νικολιδάκης - Ευσταθία Γεωργοπούλου

Παρατηρήσεις επιμελητών Μετά από διάλογο με τους επιμορφούμενους αποφασίσαμε να δημοσιοποιήσουμε τα κείμενα τους. Οι συγγραφείς σε όλα τα στάδια επιλογής, των θεμάτων και οργάνωσης των κειμένων, συνεργάστηκαν αρμονικά με την ομάδα. Λειτούργησε το ατομικό κριτήριο στην επιλογή του στοχαστή με τον οποίο θα ασχοληθούν και το ομαδικό στην παρουσίαση του στην ομάδα. Η ομαδική επεξεργασία ήταν ιδιαίτερα εποικοδομητική, διότι οδήγησε αρκετές φορές στην αναθεώρηση των κειμένων και στον εμπλουτισμό των πηγών. Διατηρήσαμε τη δομή και το περιεχόμενο των κειμένων, ώστε το κείμενο να εκφράζει αυτό που επιδιώκαμε, την προσωπική τους γραφή. Η διόρθωση περιορίστηκε στη γλώσσα, σε συνεργασία με τους ίδιους, και στην απαλοιφή ανακριβειών ή ασαφειών. Όπως γίνεται αντιληπτό ακόμη και στη φάση πριν από την έκδοση συνεχιζόταν η αρμονική εκπαιδευτική διαδικασία. Πρέπει να παραθέσουμε δύο παρατηρήσεις. Πρώτον, περιορίσαμε στην ενότητα για τους προσωκρατικούς στη μελέτη σε αυτούς που επικεντρώθηκαν στη φύση και στις συνδηλώσεις της και δεν επεκταθήκαμε σε άλλους που θα μας παρέπεμπαν σε επιστημονικούς τομείς, με τους οποίους δεν είναι εξοικειωμένοι οι επιμορφούμενοι. Δεύτερον, ασχοληθήκαμε με τους σοφιστές εμμένοντας σε γενικά στοιχεία, προκειμένου να προβούμε σε συγκρίσεις με τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη. Η έκταση που καταλαμβάνουν οι διάφορες ενότητες καθορίστηκε αποκλειστικά από τους συγγραφείς, που προσδιόρισαν την έκταση του κειμένου τους. Θεωρήθηκε σκόπιμο να συμπεριληφθεί το χρονολόγιο που αξιοποιήθηκε και στις παραδόσεις. Τα κείμενα των συγγραφέων συνοδεύονται από ενδεικτική βιβλιογραφία, που χρησιμοποιήθηκε για τη συγγραφή των κειμένων, μια άλλη ίσως «μαθητεία» στην γραφή μιας επιστημονικής εργασίας. Στο τέλος του βιβλίου παραθέτουμε τα σημαντικότερα κείμενα που αξιοποιήθηκαν, αποτέλεσμα προσωπικής μας επιλογής, κάτι που έχει το ρίσκο της επιλογής αλλά και τη λειτουργικότητα στην προβολή των παραδόσεων και των μεθόδων εξοικείωσης των επιμορφούμενων με το Λόγο. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με μια γενική βιβλιογραφία για τους μελλοντικούς μελετητές της φιλοσοφικής σκέψης. Και σε αυτό το σημείο ευχαριστούμε συνεργάτες και φίλους για τις παρατηρήσεις και υποδείξεις τους. Ιδιαίτερα το «φίλο» και βαθύ γνώστη των Αρχαίων Ελληνικών Κ. Δρακόπουλο, που μας βοήθησε στην παράθεση των αποσπασμάτων των χωρίων στην Αρχαία Ελληνική και την Μ. Παυλή, για την πολύτιμη βοήθεια και συμπαράσταση στη διαδικασία της δακτυλογράφησης και ενοποίησης του έργου. Σημαντική είναι η προσφορά του φίλου και συνεργάτη που συμπλήρωσε με το εξώφυλλο τη δουλειά μας, «ντύνοντας» τα έργα των συγγραφέων με χρώματα. Τα σεμινάρια και η έκδοση δεν θα είχαν πραγματοποιηθεί, αν δεν είχε συμβάλει η ομάδα της ΚΑΝΕ και ιδιαίτερα ο Φιλάρετος Βούρκος. Απρίλιος 2010 Συμεών Νικολιδάκης - Ευσταθία Γεωργοπούλου

12

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Διαδραστική προσέγγιση και μελέτη των αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων Μ Ι Α Σ Π Ο ΥΔ Η Σ Τ Η ΦΙ ΛΟΣ Ο ΦΙ Α

Στόχος αυτής της μελέτης είναι να δημιουργήσει ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον που θα δώσει την ευκαιρία σε ένα κοινό διαφορετικού πολιτισμικού και κοινωνικού κεφαλαίου να μελετήσει ένα κανονιστικό σύστημα αξιών, όπως αυτό εκφράζεται, νοηματοδοτείται και οριοθετείται από τη Φιλοσοφία. Οι συγγραφείς του βιβλίου είναι μη ειδικοί επιστήμονες, ενήλικοι πολίτες που παρακολούθησαν μαθήματα φιλοσοφίας στους σεμιναριακούς κύκλους του ΚΑΝΕ. Η πρωτοτυπία του βιβλίου έγκειται στο ότι οι επιμορφούμενοι από το θεωρητικό πεδίο της παρακολούθησης των σεμιναρίων φιλοσοφίας περνούν σταδιακά σε ένα επόμενο εξελικτικό στάδιο, αυτό της συγγραφής. Οι προϋποθέσεις για την επιτυχία της προσπάθειας δημιουργήθηκαν και καλλιεργήθηκαν μέσα στον κύκλο των σεμιναρίων, ώστε οι επιμορφούμενοι να ενισχύσουν το ενδιαφέρον τους για την αρχαία ελληνική σκέψη και να δημοσιοποιήσουν βασικές έννοιες σε ένα κείμενο-άρθρο, μελέτης και παρουσίασης ενός φιλοσόφου που επέλεξαν οι ίδιοι. Φαίνεται οι συγγραφείς να έχουν περάσει σε ένα ανώτερο στάδιο επεξεργασίας φιλοσοφικών θέσεων και με προσωπική εμβάθυνση σε έννοιες και θεωρητικά σχήματα, συνδέουν αρχές και θέσεις των φιλοσόφων, μέσω της διαθεματικής και διεπιστημονικής προσέγγισης. Γίνεται προσπάθεια κατανόησης του προβληματισμού και των απόψεων των φιλοσόφων, ώστε με τη χρήση απλού κατανοητού γλωσσικού κώδικα να αποδοθούν τα νοήματα, με την ένταξη των φιλοσόφων μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτιστικό περιβάλλον, ώστε να αναδεικνύεται η διάσταση του χώρου και του χρόνου ταυτόχρονα με την κουλτούρα. Στην οπτική αυτή αναδεικνύουν τη συνάφεια φύσης-ανθρώπου-κοινωνίας, αναζητώντας το «είναι» με την υπαρξιακή, πολιτική και κοινωνική διάσταση. Το θεωρητικό ερώτημα είναι πώς μια διαφορετική ομάδα επιμορφούμενων μπορεί να διαμορφώσει ως τελικό προϊόν, αποτέλεσμα μελέτης και προβληματισμού, ένα βιβλίο που θα μπορούσε να ενισχύσει μία φιλοσοφική μαθητεία. Η απάντηση βρίσκεται στον ορισμό μιας άλλης εκπαιδευτικής επένδυσης, ενός άτυπου συστήματος, που λειτούργησε στη βάση σύγκλισης ηθικών αξιών με παράλληλες ατομικές, συλλογικές, πολιτισμικές και κοινωνικές παραμέτρους. Κάθε φιλόσοφος έγινε αντιληπτός μέσα από τις θεωρίες του, που κατηγοριοποιήθηκαν ως εσωτερικά γεγονότα, που ταξινομήθηκαν για να οριστεί ο «φιλοσοφικός τόπος» και να προβληθεί η πολλαπλότητα των θεωρητικών σχημάτων και των σχολών, μέσα από τις κριτικές δυνατότητες που διαμορφώθηκαν στο επίπεδο των προβληματισμών των επιμορφούμενων και των εναυσμάτων, που δίνονταν από τους επιμορφωτές στην παρουσίαση της εξέλιξης της φιλοσοφικής σκέψης. Η κειμενική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στα σεμινάρια έδωσε τη δυνατότητα κατασκευής ενός «ιστού νοημάτων», με την ενίσχυση εκπαιδευτικών διαδράσεων μεταξύ των επιμορφωτών και των επιμορφούμενων σε μια τελετουργική διαδικασία εκμαίευσης της «αλήθειας». Επειδή ακριβώς δεν επρόκειτο για μία καθορισμένη τυπική διαδικασία εκπαίδευσης αλλά μια άτυπη εκπαίδευση- όπου το εκπαιδευτικό έργο βασίστηκε στη σύστοιχη αντίληψη της εκπαίδευσης, δηλαδή της σχέσης και της αλληλόδρασης υποκειμένων με την πρόσληψη της κουλτούρας που διαπερνά την ανάλυση και το σχεδιασμό των φιλοσοφικών αναζητήσεων- προσδιορίστηκε η εννοιολόγηση όρων ως εργαλείων διερεύνησης. Στο πλαίσιο αυτό, το βιβλίο αυτό εκφράζει τη δυναμική πρόσληψη της έννοιας του εκπαιδευτικού αποτελέσματος, που αξιολογείται ως συλλογικό έργο αναπαράστασης της φιλοσοφίας, που ορίζεται μέσα από τη νοηματική επικοινωνία των υποκειμένων με το φιλοσοφικό έργο. Επιχειρείται μία σύνθεση, όπου ο διαφορετικός πολιτισμικός κώδικας των υποκειμένων λειτουργεί συμπληρωματικά στη βάση της μελέτης της Φιλοσοφίας που ενο13

Δρ. Ευαγγελία Καλεράντε ποιεί νοήματα και έργα ανθρώπων, ως συνδηλώσεις μιας κοινής πορείας στη δημιουργία παγκοσμιοποιημένων πολιτισμικών αξιών. Έτσι, το πεδίο της πολιτισμικής πολλαπλότητας εμπεριέχεται σε μια «αφήγηση» ενοποίησης. Επομένως, από τον κλειστό χαρακτήρα των πολιτισμικών κωδίκων που φέρουν οι εκπαιδευόμενοι, οδηγούνται, με βάση και το στόχο που έχουν θέσει για τη συγγραφή της διαδραστικής προσέγγισης και μελέτης που προτείνεται από τους ίδιους, σε πολιτισμικές ομοιογενοποιήσεις μέσω και της σύστοιχης αντίληψης, της σχέσης και της αλληλόδρασης των πολιτισμών. Τόσο η διαδικασία «μαθητείας» όσο και η συγγραφή του οδηγού με αντικείμενο τη Φιλοσοφία, κατασκευάζουν μια ενοποιητική αναπαράσταση της κουλτούρας μέσα στην οποία εντάσσονται και τα ίδια τα υποκείμενα συν-διαμορφώνοντας νοήματα στην εκτύλιξη της εκπαιδευτικής τους δράσης. Η φιλοσοφική μελέτη επικεντρώνεται σε μια «γενικεύουσα, ορθολογική γνώση», που επιτρέπει την κατανόηση της φιλοσοφικής σκέψης με βάση την κουλτούρα. Η δυνατότητα των επιμορφούμενων να διατυπώσουν γραπτά τις σκέψεις τους για ένα φιλόσοφο λειτούργησε ως έναυσμα για την εις βάθος μελέτη νοημάτων, σημείων και στοιχείων που χαρακτηρίζουν τη φιλοσοφική σκέψη. Μια τέτοια προσέγγιση προϋποθέτει την επεξεργασία κειμένων, συνυπολογισμό δεδομένων που προέρχονται από διαφορετικούς επιστημονικούς τομείς και τελικά διαμορφώνουν την ποικιλία και των ανταγωνισμό για την κατανόηση της Φιλοσοφίας μέσα στο ιστορικό παρόν. Οι αναγνώσεις αυτές των ατόμων χωρίς προπαιδεία, εστιάζονται και στο διαισθητικό λόγο των ατόμων που διερευνούν και μελετούν τη Φιλοσοφία. Η ίδια η ενασχόληση με τη Φιλοσοφία που έχει ταυτιστεί με μια ελιτίστικη αντίληψη της μελέτης της από τους λίγους, ανατρέπεται στη βάση μιας δημοκρατικής φιλελεύθερης οπτικής που δίνει στα υποκείμενα τη δυνατότητα να μελετούν, έτσι επαναδιαπραγματεύονται δικαιώματα πρόσβασης σε πληροφορίες, νοήματα και γνώσεις. Τους δίνεται η δυνατότητα να σκεφτούν να εμπλακούν σε ένα «παίγνιο» επαναδόμησης πραγματικοτήτων, μέσω της λογικής, ανατρέποντας προκαθορισμένα σχήματα στοχασμών, που προβάλλονται ως δεδομένα και αυτονόητα. Αυτή η μορφή άτυπης εκπαίδευσης, διαφοροποιείται από την άτυπη εκπαίδευση απόκτησης δεξιοτήτων για την αγορά εργασίας, και επικεντρώνεται σε μια μορφή εκπαίδευσης με ουμανιστικό περιεχόμενο, όπου τα υποκείμενα γίνονται κοινωνοί αξιών και οι γνωστικές ροές, πολυπληθείς και πυκνές, δομούν το αξιακό σύστημα των ανθρώπων. Σε μια περίοδο που η εκπαίδευση προετοιμάζει εργαζόμενους και το ενδιαφέρον των πολιτών εστιάζεται στην αναζήτηση πληροφοριών και δομών που έχουν άμεση σχέση με την αγορά εργασίας, η άτυπη εκπαίδευση στην Φιλοσοφία λειτουργεί ως αντίσταση, αντίδραση σε ένα αντι-ουμανιστικό, τεχνολογικά προσανατολισμένο κίνημα. Αν η εργαλειακότητα, ο εργαλειακός λόγος, ή διαφορετικά ο επιστημονισμός βασίζεται σε γνώσεις για την επίτευξη πρακτικών στόχων, η Φιλοσοφία επαναφέρει τη συζήτηση στο άτομο που πρέπει να καλλιεργηθεί. Μέσω της Φιλοσοφίας, επιτεύχθηκε το «ταξίδι» των επιμορφούμενων στον κόσμο των ιδεών. Ίσως ήταν για αυτούς ένα ανοιχτό βήμα διαλόγου, όπου η ελευθερία της σκέψης και της αναζήτησης λειτούργησε στη βάση μιας «διαχείρισης» των φιλοσοφικών κειμένων, ώστε να αναπτυχθεί μια κριτική φιλοσοφική στάση με την ανάπτυξη μεθόδων και ερμηνευτικών σχημάτων που προχωρούν πέρα από τη φιλοσοφική πραγματικότητα, με την ενδυνάμωση των κριτικών δυνατοτήτων. Η επίδραση της φιλοσοφικής γνώσης δημιούργησε ένα πλεόνασμα προβληματισμών το οποίο αποτυπώνεται στον Οδηγό που εκφράζει την ομάδα εργασίας ως ομάδα αναφοράς αλλά και τις προσδοκίες του κάθε ατόμου. Το βιβλίο αυτό προτείνεται σε ένα διευρυμένο κοινό που για διαφορετικούς λόγους θα επωφεληθεί, μελετώντας. Η ιδιότυπη πραγματολογική γλώσσα των συγγραφέων, η οργανωμένη παράθεση πληροφοριών και η ευσύνοπτη επισκόπηση των κυριότερων θεμάτων, καθιστούν τα κείμενα εύληπτα, αναγνώσιμα, αναδεικνύοντας την οπτική των «μυημένων» που επιδιώκουν με ευσυνειδησία και νοημοσύνη να εκτυλίξουν πτυχές της 14

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας. Η συμμετοχή των επιμορφούμενων στο συλλογικό αυτό έργο, φαίνεται ότι ενίσχυσε το ενδιαφέρον τους για τη Φιλοσοφία και εμπλούτισε τους θεωρητικούς τους προβληματισμούς, ώστε να δώσουν μια «αναζωογονητική» οπτική στη μελέτη ενός τομέα που δεν είναι δημοφιλής και επιλέξιμος ακόμη και από αυτούς που εκπαιδεύονται στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Το νέο, η καινοτομία βρίσκεται στην προσέγγιση και τη σκιαγράφηση της προσωπικότητας των φιλοσόφων, η «ευλάβεια», η «ευσυνειδησία» αλλά και ο «έρωτας» συνδημιουργούν ως προϋποθέσεις το περιβάλλον «αναστοχασμού». Θεωρείται σημαντικό το έργο των επιμορφωτών σε όλα τα στάδια των σεμιναρίων. Είναι απαιτητική η διαδικασία ενίσχυσης των προσπαθειών ανθρώπων χωρίς προπαίδεια να εξοικειωθούν με τη διαδικασία κατανόησης της εκφοράς λόγου που βασίζεται σε επιχειρήματα, ορθολογικές αναλύσεις εννοιών και σχέσεων και λογικές επεξεργασίες όρων και δομών. Στην ουσία πρόκειται για μια εξοικείωση με ένα σύστημα σκέψης, ώστε να γίνει αντιληπτή η δομή και το περιεχόμενο της σημειολογίας των φιλοσοφικών στοχασμών. Απρίλιος 2010 Δρ. Ευαγγελία Καλεράντε, Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας

15

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Θαλής • Γεννήθηκε στη Μίλητο της Ιωνίας περίπου τo 624/623 π.Χ. και πέθανε το 547/ 546 π.Χ.

• Προσωκρατικός φιλόσοφος που δραστηριοποιήθηκε στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ.

• Ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας.

• Ιδρυτής της ιωνικής σχολής ή σχολής της Μιλήτου.

• Βασίστηκε στην παρατήρηση για την διατύπωση των θεωριών του.

• Πραγματοποίησε ταξίδια στην Αίγυπτο και τη Βαβυλωνία.

• Ασχολήθηκε με την φιλοσοφία, την αστρονομία, τα μαθηματικά και τη γεωμετρία.

Το έργο του

Σ Τ Η Ν Α Σ Τ Ρ Ο Ν Ο Μ Ι Α Κ Α Ι Σ ΤΑ Μ ΑΘ Η Μ ΑΤ Ι Κ Α : • Προέβλεψε την ηλιακή έκλειψη το 585π.Χ.

• Ανακάλυψε τις τροπές (ηλιοστάσια) και το ετερόφωτο της σελήνης.

• Ανακάλυψε τη χρήση του πολικού αστέρα ως οδηγό από τους ναυτικούς.

• Δίδαξε τον προσανατολισμό της μικρής Άρκτου, με τη μελέτη της έλξης του ήλεκτρου (κεχριμπάρι) και του ορυκτού μαγνήτη.

• Επινόησε την απόδειξη (μαθηματικά).

• Καθόρισε τη διάρκεια του έτους σε 365 ημέρες και βρήκε τις τέσσερις εποχές.

• Διατύπωσε τη θεωρία, σύμφωνα με την οποία το σχήμα της γης είναι σφαιρικό, καθώς και ότι τα άστρα αποτελούνται από το ίδιο υλικό με τη γη.

• Υπήρξε ο πρώτος που ισχυρίστηκε ότι η σελήνη αντλεί το φως της από τον ήλιο.

• Ανακάλυψε την ανισότητα μεταξύ των εξαμήνων (χειμερινού – θερινού).

• Μελέτησε τα μετεωρολογικά φαινόμενα.

• Παρατήρησε ότι ο μαγνήτης έλκει σιδερένια αντικείμενα.

• Έθεσε τα θεμέλια του ηλεκτρισμού και του μαγνητισμού.

• Πρώτος: α) ονόμασε τριακοστή την τελευταία ημέρα του μήνα, β) διατύπωσε τη άποψη ότι το μέγεθος του ήλιου και της σελήνης είναι ίσο με το ένα επτακοσιοστό της τροχιάς του.

• Έγραψε το έργο «Ναυτική Ἀστρολογία». Σ Τ Η Ν ΚΟΣ Μ ΟΛΟ Γ Ι Α : • Ανήγαγε τα πολλαπλά φαινόμενα του κόσμου σε μια ενιαία αρχή, το νερό.

• Διατύπωσε τη θεωρία ότι η γη έχει σχήμα κυκλικού δίσκου και στηρίζεται στο νερό.

• Προσπάθησε να εξηγήσει τον κόσμο των φαινομένων με τρόπο ορθολογικό. ΣΤ Η Γ Ε Ω Μ Ε ΤΡΙ Α : • Σύμφωνα με τον Πρόκλο, εισήγαγε στον ελληνικό χώρο επηρεασμένος από την Αίγυπτο, τη μελέτη της γεωμετρίας.

• Έχει χαρακτηριστεί ως «Πατέρας της Γεωμετρίας».

• Υπολόγισε το μέγεθος των πυραμίδων, αφού παρατήρησε το μήκος της σκιάς τους, τη στιγμή που η σκιά του είχε το ίδιο μήκος με το πραγματικό ύψος του • Η παράδοση αποδίδει στον Θαλή: α) την ισότητα των κατακόρυφων γωνιών, β) την κατασκευή περιγεγραμμένου κύκλου σε ορθογώνιο τρίγωνο, γ) την απόδειξη της πρότασης ότι η διάμετρος χωρίζει τον κύκλο σε δυο ίσα μέρη • Είναι ο εισηγητής του ομώνυμου θεωρήματος. «Θεώρημα του Θαλή» 19

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι • Ανακάλυψε το θεώρημα των τριών γωνιών του τριγώνου, καθώς και το θεώρημα της εγγεγραμμένης γωνίας σε ημικύκλιο • Βρήκε τα κριτήρια ισότητας και ομοιότητας τριγώνων Σ Τ Η Ν Θ Ε ΟΛΟ Γ Ι Α : • Ισχυριζόταν ότι η ψυχή είναι κάτι κινητικό και ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς (υλοζωισμός)

Βίος

Ο Θαλής γεννήθηκε στη Μίλητο της Ιωνίας το 624/623 π. Χ. Ήταν Έλληνας και γόνος αριστοκρατικής οικογενείας. Ο πατέρας του ονομαζόταν Εξαμύης και η μητέρα του Κλεοβουλίνη. Η παράδοση τον κατατάσσει ανάμεσα στους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Ανήκει στον κύκλο των Προσωκρατικών φιλοσόφων, οι οποίοι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της αρχής του κόσμου. Ο Θαλής θεωρείται ο πρώτος προσωκρατικός φιλόσοφος, καθώς και πατέρας της Ελληνικής φιλοσοφίας. Δραστηριοποιήθηκε στην Μίλητο στις αρχές του 6ου αιώνα και θεωρείται ο ιδρυτής της ιωνικής σχολής ή σχολής της Μιλήτου. Πραγματοποίησε ταξίδια στην Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία. Σύμφωνα με πληροφορίες δεν μαθήτευσε κοντά σε κάποιο δάσκαλο, ούτε σπούδασε σε κάποια σχολή. Ωστόσο, δέχθηκε επιρροές από ιερείς της Αιγύπτου, με τους οποίους είχε έλθει σε επαφή από τα ταξίδια του. Όσον αφορά την οικογενειακή του κατάσταση, άλλες πηγές τον παρουσιάζουν άγαμο, ενώ άλλες παντρεμένο. Ήταν μια πολύπλευρη προσωπικότητα. Ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, τα μαθηματικά, την αστρονομία, τη φυσική και τη γεωμετρία. Ήταν φιλόπατρις, συμμετείχε ενεργά στα πολιτικά δρώμενα της εποχής του και βοήθησε την πατρίδα του, τη Μίλητο, στον Περσικό κίνδυνο. Ιστοριογραφικές μαρτυρίες, κυρίως του Ηρόδοτου αναφέρουν ότι συμβούλευσε τις ιωνικές πόλεις να συμμαχήσουν εναντίων του περσικού κινδύνου. Επίσης απέτρεψε τη Μίλητο να συνάψει συμμαχία με τον βασιλιά Κροίσο κι έτσι την έσωσε, αφού ο Κροίσος ηττήθηκε από τους Πέρσες. Επίσης, ο Ηρόδοτος τον θέλει να είχε συνοδέψει σε εκστρατείες τον Κροίσο και μάλιστα να είχε εκτρέψει την κοίτη του ποταμού Άλυ για να διευκολύνει τα στρατεύματα του Κροίσου στη Διάβασή τους. Είναι γνωστός για την πρόβλεψη της ηλιακής έκλειψης το 585 π. Χ. καθώς και για το γεγονός ότι κατόρθωσε να υπολογίσει το ύψος των πυραμίδων. Επίσης, είναι γνωστός και για την πενία του. Ήταν παραδομένος στην παρατήρηση και στην ενασχόληση με την επιστήμη και την αστρονομία. Η πενία του αποτελούσε αντικείμενο χλευασμού για κάποιους από τους συγχρόνους του. Κάποτε μάλιστα μια γριά τον κορόιδεψε γιατί, ενώ παρατηρούσε τον ουρανό, δεν κοιτούσε το έδαφος και έπεσε μέσα σε μια τρύπα. Συμφώνα με το Διογένη το Λαέρτιο, κάποτε κέρδισε αρκετά χρήματα όταν προέβλεψε με επιτυχία, χάρη στη βοήθεια των αστρονομικών του γνώσεων, την καλή σοδειά της ελιάς και ενοικίασε όλα τα ελαιοτριβεία της Μιλήτου. Ο Θαλής δεν άφησε κανένα έργο παρά μόνο το έργο του με τίτλο «Ναυτική Ἀστρολογία», το οποίο σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο είναι του Φώκιου του Σάμιου. Σύμφωνα με την παράδοση πέθανε σε προχωρημένη ηλικία κατά την παρακολούθηση αγώνων, εξαιτίας της ζέστης, της έλλειψης νερού και της εξάντλησης. Στον τάφο του χαράχθηκαν τα εξής λόγια: «ΑΥΤΟΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΤΑΦΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΘΑΛΗ ΤΟΥ ΕΞΑΙΡΕΤΟΥ ΠΟΥ Η ΔΟΞΑ ΕΦΤΑΝΕ ΩΣ ΤΑ ΟΥΡΑΝΙΑ».

20

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Το έργο του

Σ Τ Η Ν ΦΙ ΛΟΣ Ο ΦΙ Α ( ΚΟΣ Μ ΟΛΟ Γ Ι Α ) Ο Θαλής ακολουθούσε τον ορθολογικό τρόπο σκέψης στην διατύπωση κάθε επιστημονικής του θεωρίας. Απέρριψε την μυθολογική ή μεταφυσική αιτιολόγηση των πραγμάτων και στράφηκε προς την παρατήρηση των φαινομένων του εξωτερικού κόσμου. Προσπάθησε, χρησιμοποιώντας ως γνώμονα τη λογική και την παρατήρηση, να προσδιορίσει την αρχή του κόσμου και ανήγαγε τα πολλαπλά φαινόμενα τουσε μια και ενιαία αρχή, το νερό1. Σε αυτό το συμπέρασμα οδηγήθηκε όταν παρατήρησε ότι από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης (νερό, φωτιά, αέρας, γη) αυτό που επικρατεί είναι το νερό. Πιο συγκεκριμένα, ορισμένες από τις παρατηρήσεις οι οποίες τον οδήγησαν στο παραπάνω συμπέρασμα ήταν οι εξής: παρατήρησε ότι η τροφή όλων των όντων είναι υγρή, τα σπέρματα όλων έχουν υγρή φύση και ότι η δημιουργία της θερμότητας οφείλεται στο νερό. Σύμφωνα με πληροφορίες που δίνονται από τον Αριστοτέλη, ο Θαλής θεωρεί το νερό ως, ανεξάρτητη, αυτοκινούμενη2, θεϊκή δύναμη και κινητική του ύδατος3 και το υπέτασσε στο πνεύμα. Πιστεύει ότι η ύλη από μόνη της και συγκεκριμένα το νερό δεν έχει ούτε θέληση, ούτε σκοπό, ούτε λογική. Θεωρεί ότι το νερό είναι η αρχή του κόσμου, όχι όμως η αιτία. Το κινούν αίτιο της ζωής είναι ο θεός, ο οποίος διαπερνά το νερό, το διαμορφώνει, το κινεί και τέλος το καθοδηγεί στην αρχέγονη γένεση του κόσμου. Επομένως, χωρίς την παρουσία της ψυχής η ύλη δεν μπορεί να νοηθεί. Για τον Θαλή η ύλη υποτάσσετε στην ψυχή, στο πνεύμα. Οι παραπάνω θεωρίες αποτελούν ισχυρή απόδειξη ότι ο Θαλής δεν υπήρξε υλιστής, καθώς δεν πίστευε ότι η ύλη αποτελεί γενεσιουργό δύναμη των πάντων, αλλά ότι αποτελεί το μέσο με το οποίο το πνεύμα πραγματώνει τους σκοπούς του. Για τον Θαλή, λοιπόν, η ψυχή είναι το κινούν και το νερό (ύλη) το κινούμενο. Επιπλέον, αποτυπώνει στο έργο του την θεωρία του υλοζωισμού, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος είναι ζωντανός και έχει ψυχή. Ο Θαλής πρεσβεύει την άποψη «πάντα πλήρη θεῶν εἶναι»4 δηλαδή ότι ολόκληρος ο κόσμος αποτελείται από θεούς και ότι η ψυχή κινείται «κινητικόν τι»5. Όμως, ο υλοζωισμός με την πιο σύγχρονη ερμηνεία θεωρεί, ότι η αρχή του κόσμου συντελέστηκε από ένα υλικό στοιχείο. Αντιθέτως, ο Θαλής πιστεύει ότι το νερό είναι μεν η αρχή του κόσμου, όχι όμως η αιτία. Η αιτία είναι ο θεός, ο οποίος χρησιμοποιεί την ύλη για να εκφράσει τους σκοπούς του. Τέλος, διατύπωσε την θεωρία ότι η γη έχει σχήμα δίσκου καθώς και ότι στηρίζεται πάνω στο νερό. Σ Τ Η Ν Α Σ Τ Ρ Ο Ν Ο Μ Ι Α , Σ ΤΑ Μ ΑΘ Η Μ ΑΤ Ι Κ Α Κ Α Ι Σ Τ Η Γ Ε Ω Μ Ε Τ Ρ Ι Α : Εκτός από φιλόσοφος υπήρξε και εξαίρετος αστρονόμος, μαθηματικός και γεωμέτρης. Η συμβολή του στους τρεις αυτούς επιστημονικούς κλάδους ήταν ιδιαίτερα σημαντική, καθώς υπήρξε ο πρώτος που διατύπωσε θεωρίες και εισήγαγε ορισμούς που χρησιμοποιούνται από τις παραπάνω επιστήμες έως και σήμερα. Όσον αφορά την αστρονομία, ανήκει στον κύκλο των μεγάλων αστρονόμων. Μάλιστα ο Ηράκλειτος γράφει χαρακτηριστικά «Θαλῆς πρῶτος ἀστρολογῆσαι». Πιο συγκεκριμένα, ήταν ο πρώτος ο οποίος ονόμασε την τελευταία ημέρα του μήνα τριακοστή, διατύπωσε την άποψη ότι το μέγεθος του ηλίου και της σελήνης είναι ίσο με το ένα επτακοσιοστό της τροχιάς του, ισχυρίστηκε ότι η σελήνη αντλεί φώς από τον ήλιο. Επίσης, λέγεται πως προσδιόρισε τις επο1 2 3 4 5

Αριστοτέλης, «Μετά τά Φυσικά» Α3. 983 b 22 Αριστοτέλης, «Μετά τά Φυσικά» Α3. 983 β 6 Αριστοτέλης, «Μετά τά Φυσικά» Αριστοτέλης, «Περί Ψυχῆς», 411 α7 Αριστοτέλης, «Περί Ψυχῆς» Α3 & Α5

21

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι χές του έτους και ότι το διαίρεσε σε 365 ημέρες. Είναι γνωστός για την επιτυχή πρόβλεψη της έκλειψης του ηλίου το 585 π.Χ. Μέσω της παρατήρησης, οδηγήθηκε σε μια σειρά καίριων για την επιστήμη της αστρολογίας ανακαλύψεων. Ανακάλυψε τις τροπές, δηλαδή τα ηλιοστάσια, το ετερόφωτο της σελήνης, την ανισότητα μεταξύ χειμερινού και θερινού εξαμήνου, καθώς και ότι ο πολικός αστέρας μπορεί να χρησιμεύσει ως οδηγός από τους ναυτικούς. Υπήρξε ο θεμελιωτής του μαγνητισμού και του ηλεκτρισμού. Χρησιμοποιώντας ως γνώμονα την παρατήρηση είδε ότι ο μαγνήτης έλκει σιδερένια αντικείμενα. Επίσης παρατηρώντας την έλξη μεταξύ του ορυκτού μαγνήτη και του ήλεκτρου δίδαξε τον προσανατολισμό της μικρής Άρκτου. Επιπλέον, ασχολήθηκε και με τη μελέτη των μετεωρολογικών φαινομένων και διατύπωσε την άποψη σύμφωνα με την οποία το σχήμα της γης είναι σφαιρικό και αποτελείται από το ίδιο υλικό με τα άστρα. Στη συνέχεια, ήταν ένας φιλόσοφος που διέθετε μέγιστη σοφία για τα πολιτικά ζητήματα και συμμετείχε ενεργά στη πολιτική ζωή της Μιλήτου, την οποία είχε βοηθήσει κατά τη διάρκεια του περσικού κινδύνου. Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, μέσω κατάλληλης διοχέτευσης των νερών στον Άλυ ποταμό, διευκόλυνε την διάβαση των στρατευμάτων του Κροίσου. Ο Θαλής ήταν παραδομένος στη μελέτη των μαθηματικών, της αστρονομίας και της γεωμετρίας. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την ενασχόλησή του με τα πολιτικά δρώμενα, πιθανώς να υπήρξε η αιτία που δεν άφησε κανένα γραπτό μνημείο, παρά μόνο ένα με τίτλο «Ναυτική αστρολογία», το οποίο σύμφωνα με το Διογένη το Λαέρτιο είναι έργο του Φώκιου του Σάμιου. Εκτός από σπουδαίος αστρονόμος, ο Θαλής υπήρξε εξαίρετος γεωμέτρης και μαθηματικός. Δυστυχώς οι γνώσεις μας για την επιστήμη των μαθηματικών του 6ου και 5ου π.Χ. αιώνα είναι περιορισμένες, καθώς τα κείμενα που έχουν διασωθεί είναι αποσπασματικά, και οι πληροφορίες που διαθέτουμε ανήκουν σε μεταγενέστερους συγγραφείς. Είχε πραγματοποιήσει πολλά ταξίδια στην Αίγυπτο, καθώς ήταν συνηθισμένο οι σοφοί του 6ου αιώνα να μεταβαίνουν στην Αίγυπτο και να μελετούν τον τρόπο ζωής και τις επιστήμες των εκεί λαών. Ο Θαλής από τα ταξίδια του, είχε έλθει σε επαφή με Αιγύπτιους ιερείς, από τους οποίους είναι λογικό να είχε δεχτεί επιρροές. Εισήγαγε τη μελέτη της γεωμετρίας από την Αίγυπτο στον ελληνικό χώρο. Μάλιστα έχει χαρακτηριστεί και ως ο πατέρας της γεωμετρίας. Λέγεται πως σε ένα από τα ταξίδια του, κατόρθωσε να υπολογίσει το ύψος των πυραμίδων. Αυτό το κατάφερε αφού παρατήρησε το μήκος της σκιάς τους, τη στιγμή που η δική του σκιά είχε το ίδιο μήκος με το πραγματικό του ύψος. Στα μαθηματικά ο Θαλής επινόησε την απόδειξη. Επίσης, είναι ο εισηγητής του ομώνυμου θεωρήματος, «Θεώρημα του Θαλή», σύμφωνα με το οποίο: «Αν τρεις ή περισσότερες παράλληλες ευθείες τέμνουν δύο άλλες ευθείες, τότε τα τμήματα που ορίζονται στη μία είναι ανάλογα προς τα αντίστοιχα τμήματα που ορίζονται στην άλλη». Η παράδοση αποδίδει στο Θαλή, την ισότητα των κατακόρυφων γωνιών, την κατασκευή περιγεγραμμένου κύκλου σε ορθογώνιο τρίγωνο, την ιδιότητα των παρά τη βάση γωνιών ισοσκελούς τριγώνου, καθώς και την απόδειξη ότι η διάμετρος χωρίζει τον κύκλο σε δύο ίσα μέρη. Βέβαια, δεν πρόκειται για αληθινές αποδείξεις, διότι την εποχή εκείνη δεν υπήρχε μια αξιωματική συγκρότηση για μια αυστηρά μαθηματική απόδειξη. Αυτό που μπορούμε να ισχυριστούμε, είναι ότι ο Θαλής μελέτησε κυρίως την ομοιότητα απλών σχημάτων με ίσες γωνίες, καθώς και την ισότητα και τις ιδιότητες των συμμετρικών σχημάτων. Ανακάλυψε επίσης, το θεώρημα της εγγεγραμμένης γωνίας σε ημικύκλιο, τα κριτήρια ισότητας και ομοιότητας των τριγώνων. Σε αυτόν οφείλεται, το θεώρημα των τριών γωνιών του τριγώνου, η θεωρία που θέλει να έχει ίσες γωνίες το τρίγωνο που σχηματίζεται εντός του κύκλου, το θεώρημα σύμφωνα με το οποίο οι γωνίες ενός ισοσκελούς τριγώνου είναι μεταξύ τους ίσες. Τέλος, ο Πρόκλος αποδίδει στο Θαλή πως ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε ότι ο κύκλος τέμνεται σε δύο ίσα μέρη.

22

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Οι πηγές

Ο Θαλής, όπως προαναφέραμε δεν έχει αφήσει κάποιο γραπτό μνημείο. Πληροφορίες για το βίο και το έργο του αντλούμε, από διάφορους συγγραφείς. Την πλέον αξιόπιστη πηγή για το Θαλή, αποτελούν τα κείμενα του Αριστοτέλη και των μαθητών του. Σημαντικά επίσης στοιχεία κυρίως για τη ζωή του, βρίσκουμε στα κείμενα του Διογένη του Λαέρτιου, όμως θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί. Εξίσου σημαντικές πληροφορίες για τον Θαλή, δίνουν τα έργα του Πλάτωνα, του Ηροδότου και του Πρόκλου. Τέλος, υπάρχουν έργα τα οποία ανήκουν σε συγγραφείς της ρωμαϊκής περιόδου, και τα οποία μπορούν να χρησιμεύσουν μονάχα ως βοηθητικά, διότι δεν παρέχουν ασφαλείς πληροφορίες και μάλιστα, έχουν αμφισβητηθεί από αρκετούς μελετητές.

Συμπέρασμα

Ο Θαλής, ήταν ένας απλός άνθρωπος, οποίος δεν ήταν άεργος, καθώς εκτός από την ασχολία του με τις επιστήμες της φιλοσοφίας, της αστρονομίας, της γεωμετρίας και της φυσικής, συμμετείχε και σε άλλες δραστηριότητες. Πήρε μέρος σε εκστρατείες, βοήθησε την Μίλητο την περίοδο κατά την οποία κινδύνευε από τους Πέρσες, παρακολουθούσε αθλητικούς αγώνες, έπαιρνε το λόγο στην αρχαία αγορά και δε δίσταζε να κάνει χρηματικές επενδύσεις και να ασχολείται με εμπορικές δραστηριότητες. Ως προς τις θεωρίες του στις επιστήμες, αν και φαίνονται πρωτόγονες συγκρινόμενες με τις σημερινές, για εκείνη την εποχή αποτέλεσαν ένα τεράστιο άλμα. Η συμβολή του στις επιστήμες είναι πολύτιμη. Υπήρξε ο ιδρυτής της φιλοσοφίας και της φυσικής. Μάλιστα στη φιλοσοφία η άποψη που διατύπωσε, ότι δηλαδή, το πρώτο στοιχείο από το οποία προήλθε ο κόσμος, είναι το νερό, δεν απέχει τόσο πολύ από την πραγματικότητα, καθώς πριν από μερικά χρόνια οι επιστήμονες διατύπωσαν την άποψη ότι πρωταρχικό στοιχείο είναι το υδρογόνο. Επιπλέον, εισήγαγε και μια σημαντική έννοια στο χώρο της επιστήμης, την έννοια της αρχής. Τέλος, ο Θαλής εισήγαγε τον ορθολογικό τρόπο σκέψης στη διατύπωση κάθε επιστημονικής θεωρίας και εξήγησης των φαινομένων του εξωτερικού κόσμου. Βέβαια, ήταν άνθρωπος που πίστευε στο Θεό, τον οποίο θεωρούσε την αιτία της δημιουργίας του κόσμου, καθώς και ότι ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς και ότι η ψυχή κινεί την ύλη.

23

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι

Αναξίμανδρος • Ήταν μαθητής, ίσως και συγγενής του Θαλή • Γεννήθηκε στη Μίλητο, περίπου το 610 π.Χ, τον τρίτο χρόνο της τεσσαρακοστής όγδοης Ολυμπιάδας • Γιος του Πραξιάδη, από την Μίλητο, με μητέρα Ελληνίδα • Οι πηγές τον αναφέρουν ως επιτυχημένο σπουδαστή της Αστρονομίας, της Γεωγραφίας,της Μετεωρολογίας, και της Βιολογίας

Φιλοσοφία και έργο

• Σχεδίασε πρώτος ένα γεωγραφικό χάρτη. Οι ναυτικοί χάρτες του Αναξίμανδρου ήταν χρήσιμοι στους εμπόρους της εποχής • Επινόησε το γνώμονα, δηλαδή το ηλιακό ρολόι και υπολόγισε τη λόξωσητης εκλειπτικής • Ίδρυσε μια αποικία στη Μαύρη θάλασσα, που ονομάστηκε, προς τιμήν του θεού, «Απολλωνία» • Σύμφωνα με μεταγενέστερες πηγές έγραψε τα βιβλία: «Περί φύσεως», «Γῆς Περίοδος», «Περι τῶν ἀπλανῶν», «Σφαῖρα». Δυστυχώς, όλα τα έργα του έχουν χαθεί.

• Αρχή του Σύμπαντος είναι το άπειρον • Αρχή του κόσμου δεν αποτελούν τα τέσσερα στοιχεία της φύσης (νερό-γη-φωτιά-αέρας), γιατί όποιο στοιχείο υπερτερήσει, θα απορροφήσει όλα τα υπόλοιπα. Συνεπώς, η αρχή πρέπει να αναζητηθεί σε κάποιο υπερ-στοιχείο. Αυτό ο Αναξίμανδρος το ονόμασε, άπειρο • Το άπειρο είναι αθάνατο, αιώνιο και άχρονο • Αστρονομία: ασχολήθηκε με το πλανητικό σύστημα και με τη μορφή της γης • Βιολογία: διατύπωσε την εξελικτική θεωρία, εισήγαγε τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών. Κατά την άποψη του, οι πρώτοι άνθρωποι είχαν τη μορφή ψαριού.

• Μετεωρολογία: Ήταν ο πρώτος που μίλησε για μετεωρολογικά φαινόμενα, όπως οι βροχές, οι αστραπές και οι βροντές

Βίος

Ο Αναξίμανδρος ήταν μαθητής, ίσως και συγγενής του Θαλή. Γεννήθηκε στη Μίλητο, περίπου το 610 π.Χ., τον τρίτο χρόνο της τεσσαρακοστής όγδοης Ολυμπιάδας. Ήταν γιος του Πραξιάδη και η μητέρα του ήταν Ελληνίδα. Οι πηγές τον αναφέρουν ως επιτυχημένο σπουδαστή Αστρονομίας, Γεωγραφίας, Μετεωρολογίας, και Βιολογίας.

Αστρονομία

Σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο, ο κόσμος ως «Ὅλον» έχει μορφή σφαίρας και στο κέντρο του είναι τοποθετημένη η Γη. Αυτή έχει μορφή κυλίνδρου και το πλάτος της είναι τριπλάσιο από το βάρος της. Αιωρείται στο σύμπαν και δεν μεταβάλλει ποτέ την θέση της. Έχει συμμετρική απόσταση στη σφαίρα του σύμπαντος. Ενώ η γη αιωρείται, ο ήλιος, η σελήνη και τα άστρα κινούνται κυκλικά. Επιπλέον, σχεδίασε πρώτος έναν γεωγραφικό χάρτη, γεγονός το οποίο χρησίμευσε στους εμπόρους της εποχής. Επίσης, όσο αφορά την Αστρονομίας, ο Αναξίμανδρος υπολόγισε την λόξωση της εκλειπτικής. Τέλος, επινόησε τον γνώμονα, δηλαδή το ηλιακό ρολόι και κατασκεύασε ηλιακά ρολόγια στην Σπάρτη.

24

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Βιολογία

Ο Αναξίμανδρος πέρα από τις ικανότητές του στην αστρονομία είναι και ο πρώτος βιολόγος. Διατύπωσε μια πρώιμη εξελικτική θεωρία βάσει της οποίας η ζωή εμφανίστηκε μέσω της αυτόματης γένεσης εξαιτίας της ηλιακής θερμότητας. Σύμφωνα με την θεωρία του «Περι γενέσεως τῶν ὀργανικῶν ὄντων», οι πρώτοι οργανισμοί γεννήθηκαν μέσα στο υγρό στοιχείο, όταν αυτό εξαιτίας της ηλιακής θερμότητας εξατμίστηκε. Συγκεκριμένα, τα πρώτα ζώα ήταν περιτυλιγμένα μέσα σε ένα αγκαθωτό φλοιό (ιχθυόμορφα). Έπειτα, έβγαιναν από το υγρό στοιχείο στην ξηρά και αφού έσπαγαν το κέλυφος τους προσαρμόζονταν στο καινούργιο περιβάλλον. Έτσι, ο άνθρωπος σύμφωνα με το φιλόσοφο, προήλθε από τα ψάρια και μόνο όταν ήταν σε θέση να επιβιώσει βγήκε στην στεριά.

Μετεωρολογία

Η Μετεωρολογία ήταν ένας ακόμη κλάδος, στον οποίο ο φιλόσοφος αποδείχθηκε πρωτοπόρος. Ειδικότερα, ασχολήθηκε με μετεωρολογικά φαινόμενα. Με γνώμονα την παρατήρηση ανέλυσε φαινόμενα όπως η βροχή, η βροντή και η αστραπή. Οι βροχές προέρχονται από τους ατμούς της γης, οι οποίοι δημιουργούνται από την εξάτμιση των υδάτων, λόγω της θερμότητας του ηλίου. Έπειτα, για την βροχή ισχυριζόταν πως όταν ο φυλακισμένος αέρας που βρισκόταν σε πυκνά σύννεφα, τα «έσκιζε» για να διαφύγει, προκαλώντας έτσι έντονο θόρυβο. Τέλος, όταν ο αέρας συγκρούεται με τα σύννεφα δημιουργούνται οι αστραπές.

Φιλοσοφία και έργο

Η μεγάλη τομή που έκανε ο Αναξίμανδρος στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι ότι πρώτος εισήγαγε την έννοια του απείρου. Ισχυρίζεται ότι η ζωτική αρχή του σύμπαντος δεν είναι το νερό, όπως πίστευε ο Θαλής. Η διαφωνία του στήριχθηκε στην ιδέα της δικαιοσύνης, η οποία διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην αρχαία ελληνική σκέψη. Γι αυτόν αρχή είναι το άπειρο, μια απροσδιόριστη ουσία, από την οποία προήλθαν όλα και στην οποία όλα τείνουν να καταλήξουν. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, δεν ήταν δυνατόν ένα από τα τέσσερα στοιχεία (νερό, αέρας, γη, φωτιά) να είναι η πρωταρχική ουσία του σύμπαντος. Αν συνέβαινε αυτό η υπεροχή του ενός στοιχείου από αυτά, θα καθόριζε την ταυτόχρονη εξαφάνιση των άλλων. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία λοιπόν ήταν περιορισμένες οντότητες και αυτό που τις κυβερνούσε ήταν ένα υπερ-στοιχείο, αιώνιο, άφθαρτο και άχρονο. Αναλυτικότερα, όταν ένα από αυτά τα όντα διαπράττει αδικία απέναντι στα άλλα, δηλαδή εισβάλλει στο χώρο του άλλου, το υπερστοιχείο (άπειρο), το εκδιώκει όμως αμέσως στα φυσικά σύνορα. Το άπειρο επιτηρούσε και φρόντιζε, ώστε καμία από τις δυο αντιτιθέμενες έννοιες όπως θερμό-ψυχρό, να μην αποκτήσει ποτέ υπεροχή. Εν συνεχεία, στο άπειρο απέδιδε θεϊκές ιδιότητες, το χαρακτήριζε αθάνατο, αιώνιο και άχρονο, άποψη την οποία υποστήριζε και ο Συμπλίκιος. Έπειτα, η αρχή αυτή του κόσμου, σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο, είναι κάτι το υλικό που κινείται, αλλά με τέτοιας φύσεως κίνηση, ώστε να μην υποπίπτει στις αισθήσεις μας. Ένα σύνολο ενεργειακών ιδιοτήτων ή κάτι σαν την ενέργεια χωρίς όρια. Επιπροσθέτως, στους κόλπους της πρώτης αυτής ουσίας γεννήθηκαν και διαμορφώθηκαν τα τέσσερα στοιχεία, τα οποία στη συνέχεια χωρίστηκαν απ’ αυτή, δηλαδή η γη, το νερό, ο αέρας και η φωτιά. Αναλυτικότερα, η φωτιά έκανε το νερό να εξατμιστεί και δημιουργήθηκε έτσι η γη. Οι ατμοί του νερού ανέβηκαν ψηλά κυκλώνοντας και κλείνοντας τη φωτιά σε σωλήνες ομίχλης. Τέλος, το άπειρο είναι το σύνολο όλων των αντιθέτων, δηλαδή του ψυχρού και του θερμού, του πυκνού και του αραιού. Όλα αυτά τα διέπει μια κοσμική δικαιοσύνη, η οποία εξασφαλίζει την ισορροπία τους μέσα στον κόσμο. Συμπερασματικά, η φιλοσοφία και το έργο του φιλοσόφου αυτού υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την διαμόρφωση ολόκληρης της προσωκρατικής σκέψης. Το επίθετο που ακολουθούσε συχνά το όνομά του, πρώτος, δίκαια του αποδόθηκε, εξαιτίας των καινοτόμων ιδεών του σε πολλούς κλάδους.

25

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι

Έργα

Τα γνωστά έργα του Αναξίμανδρου είναι: «Περί φύσεως», «Γῆς Περίοδος», «Τῶν ἀπλανῶν», «Σφαῖρα». Δυστυχώς, όλα τα έργα του έχουν χαθεί, αλλά πολλοί συγγραφείς, είτε κάνουν μνεία σ’ αυτά, είτε έχουν διασώσει περιλήψεις ή λίγα αποσπάσματα από τα έργα του.

Ενδεικτική βιβλιογραφία Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Β Ι Β Λ ΙΟ Γ ΡΑΦΙ Α

• Kahn, C. (1982), Ο Αναξίμανδρος και οι απαρχές της ελληνικής κοσμολογίας, μτφ. N. Γιανναδάκης, Αθήνα: Πολύτυπο

Ξ Ε Ν ΟΓΛ Ω Σ Σ Η Β Ι Β Λ ΙΟΓ ΡΑΦΙ Α • Conche, M. (1991), Anaximandre Fragments et témoignages, Paris: PUF • Kahn, C.H. (1994), Anaximander and the Origins of Greek Cosmology, Indianapolis and Cambridge: Hackett • Κahn, C.H. (1958),Anaximander and the Arguments Concerning the Apeiron at Physics 203b4-1,Hamburg: Festschrift E. Kapp • West, M.L.(1971), Early Greek Philosophy and the Orient, Oxford

Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Α Α Ρ Θ ΡΑ • Bodnar, I.M. (1988), “Anaximander’s Rings”, Classical Quarterly 38 • Heidel, W.A. The Frame of the Ancient Greek Maps. With a Discussion of the Discovery of the Sphericity of the Earth. New York 1937 • McKirahan, R. “Anaximander’s Infinite Worlds”, in A. Preus, ed., Essays in Ancient Greek Philosophy VI: Before Plato, Albany 2001 • O’Brien, D. (1967), “Anaximander’s Measurements”, The Classical Quarterly 17

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Αναξιμένης • Μαθητής του Αναξίμανδρου από την Μίλητο • Γεννήθηκε την εποχή της ακμής του Θαλή και πέθανε σε ηλικία 60 ετών. Για τον ίδιο και τις δραστηριότητές του δεν γνωρίζουμε πολλά • Ασχολήθηκε με την παρατήρηση των φυσικών φαινομένων και την αστρονομία • Έγραψε μια πραγματεία με τον τίτλο «Περι φύσεως», από την οποία σώθηκε ένα μόνο απόσπασμα • Η βαθύτερη φύση των πραγμάτων είναι μια και άπειρη, που προσδιορίζεται και ταυτίζεται με τον αέρα.

• Αέρας ονομάζεται η πρωταρχική ουσία και βασική μορφή ύλης, αλλάζει σύμφωνα με τα φαινόμενα της αραίωσης και της πύκνωσης και τοποθετείται πριν το νερό • Ο αέρας είναι άπειρος και από αυτόν προέρχονται τα πάντα, όσα γεννήθηκαν, όσα γεννιούνται και όσα θα γεννηθούν. Η ουσία αυτή είναι ακαθόριστη, δηλαδή αλλάζει εμφάνιση, ανάλογα με την ποσότητά της και όχι με την ποιότητά της • Στον αέρα έχουν αποδοθεί θεϊκές ιδιότητες • Αστρονομία: ασχολήθηκε με έννοιες όπως η γη, ο ήλιος, τα αστέρια και το σύμπαν.

Βίος

Ο Αναξιμένης ήταν μαθητής του Αναξίμανδρου και καταγόταν από την Μίλητο. Γεννήθηκε την εποχή του Θαλή και πέθανε σε ηλικία εξήντα ετών. Τόσο για τον ίδιο, όσο και για τις δραστηριότητές του, δεν γνωρίζουμε πολλά. Ασχολήθηκε με την παρατήρηση των φυσικών φαινομένων και την αστρονομία.

Φιλοσοφία και έργο

Σύμφωνα με τον Αναξιμένη, η βαθύτερη φύση των πραγμάτων είναι μία και άπειρη. Σε αντίθεση με τον δάσκαλό του, Αναξίμανδρο, που την αφήνει απροσδιόριστη, ο ίδιος την προσδιορίζει και την ταυτίζει με τον αέρα. Ο αέρας λοιπόν, είναι η πρωταρχική ουσία και η κύρια μορφή ύλης. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι μεταβάλλεται ανάλογα με τα φαινόμενα της αραίωσης και της πύκνωσης. Τοποθετείται πριν από το νερό και τον θεωρεί αρχή των απλών σωμάτων. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, η θεμελιώδης αρχή είναι ο αέρας. Σύμφωνα με αυτήν προέρχονται, όσα γεννήθηκαν, όσα γεννιούνται, και όσα θα γεννηθούν. Επιπλέον, η πρωταρχική αυτή ουσία, αλλάζει εμφάνιση ανάλογα με την ποσότητά της και όχι την ποιότητά της, αφού όλα έχουν σχηματιστεί από την ίδια ουσία. Επίσης, ισχυρίζεται ότι ο αέρας κινείται συνεχώς γιατί τα πράγματα που αλλάζουν δεν θα άλλαζαν αν δεν υπήρχε κίνηση. Τέλος, ο φιλόσοφος Αναξιμένης, εξαιτίας της ενασχόλησής του και με την αστρονομία, προσέγγισε έννοιες όπως γη, ήλιος, αστέρια, σύμπαν. Με όπλο την παρατήρηση, η γη μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα πιάτο, που από κάτω στηρίζεται από τον αέρα και βρίσκεται αιωρούμενη στη μέση του Σύμπαντος. Δεν κόβει τον αέρα αλλά τον σκεπάζει. Έπειτα, ο ήλιος είναι ένα στρογγυλό τραπέζι που φέγγει στον ουρανό, περιστρέφεται γύρω από τη γη και ποτέ κάτω από αυτήν. Όσο αφορά τα αστέρια πίστευε ότι δημιουργήθηκαν από τη γη, εξαιτίας της υγρασίας και έπειτα πυρακτώθηκαν με διαδοχικές αραιώσεις. Κατά τον Αναξιμένη το σύμπαν δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια γυάλινη μπάλα. Η γη μέσα στην μπάλα αυτή είναι ένας επίπεδος δίσκος τοποθετημένος ακριβώς στην μέση μεταξύ των δύο ημισφαιρίων από τα οποία το κατώτερο είναι γεμάτο αέρα και το ανώτερο περιέχει τον ήλιο, τη σελήνη και τα άλλα αστέρια.

26

27

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι Συμπερασματικά, ο Αναξιμένης αν και επηρεάστηκε από το δάσκαλό του, συνέλαβε και προσδιόρισε την αρχή του σύμπαντος, σε αντίθεση με τον Αναξίμανδρο, που την άφησε απροσδιόριστη. Η θεωρία και το έργο του, αποτυπωμένα σε ελάχιστα σωζόμενα κείμενα, σχετικά με το πλανητικό σύστημα προώθησαν, όχι μόνο τη φιλοσοφική σκέψη, αλλά και την επιστημονική.

Έργο

Έγραψε μια πραγματεία με τον τίτλο «Περί φύσεως», από την οποία σώθηκε ένα μόνο απόσπασμα. Είναι πολύ πιθανό το έργο του να μη συνεχίστηκε πέρα από το 494π.Χ , που καταστράφηκε η Μίλητος.

Ενδεικτική βιβλιογραφία Ξ Ε Ν ΟΓΛ Ω Σ Σ Η Β Ι Β Λ ΙΟΓ ΡΑΦΙ Α

• Barnes, J.( 1982), The Presocratic Philosophers, London: Routledge & Kegan Paul • Guthrie, W. K. C.(1962), A History of Greek Philosophy, Vol. 1. ,Cambridge: Cambridge University Press • Kirk, G. S.& Raven, J. E.& Schofield, M. (1983),The Presocratic Philosophers, Cambridge: Cambridge University Press

Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Α Α Ρ Θ ΡΑ • Graham, D. W. (2003), “A New Look at Anaximenes,” History of Philosophy Quarterly, 20 • Graham, D. W. (2003), “A Testimony of Anaximenes in Plato, Classical Quarterly, 53

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Ηράκλειτος (544-484 π.Χ.)

• Έλληνας φιλόσοφος από την Έφεσο της Ιωνίας, τον αποκάλεσαν «σκοτεινό» λόγω του αινιγματικού ύφους του.

• Ασχολήθηκε με το ζήτημα της δομής του κόσμου, όπως ο Παρμενίδης και ο Δημόκριτος

Πόλεμος

• Πατέρας των πάντων-βασιλιάς των πάντων • Ο Πόλεμος είναι κοινός σε όλα, τα πάντα λαμβάνουν ύπαρξη με την έριδα και παρέχονται με την έριδα

Έριδα

• Συντηρείται μέσω της τάσης επικράτησης του ενός πράγματος πάνω στο άλλο στον κόσμο και εκφράζει: 1. τη συνεχή, 2. την αδιάλειπτη ανησυχία, 3. την αέναη κίνηση, 4. την ασταμάτητη μεταβολή των πραγμάτων του κόσμου σύμφωνα με το παρακάτω σχήμα:

αρχέγωνο ΠΥΡ

ΚΟΣΜΟΣ

• Η παραπάνω κυκλική πορεία υπαγορεύεται από: 1. το λόγο, λογική 2. την ειμαρμένη, πεπρωμένο 3. την δίκη, δικαιοσύνη

Τα πάντα ῥει

• Βασικό παράδειγμα αποτελεί η συνεχής ροή ενός ποταμού δηλαδή ότι ποτέ δεν μπαίνουμε στο ίδιο ποτάμι.

• Το σύμπαν είναι: 1. ασταθές 2. μεταβαλλόμενο - Όμως με ασταμάτητη μεταβολή θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε: 1. στη φθορά του κόσμου 2. στον εκφυλισμό του κόσμου - Αντιστάθμισμα της μεταβολής αυτής είναι η αρχή της δικαιοσύνης, που παρεμβαίνει σε όποια δύναμη θέλει να επικρατήσει.

• Η αρχή της δικαιοσύνης εξασφαλίζει την εξισορρόπηση των αντίθετων τάσεων, οι οποίες 28

29

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι συγκροτούν την «παλίντονον ἀρμονίαν», μια αρμονία αφανή αλλά και όμορφη.

• Η φράση «Τά πάντα ῥεῖ» δηλώνει μια αδιάλειπτη μεταβολή, παρουσιάζει όμως την εξής σοβαρή σοβαρή δυσκολία: • Αν το κάθετι μεταβαλλόταν, θα άλλαζε συνεχώς το νόημα των λέξεων με τις οποίες δηλώνουμε τα πράγματα και αυτό θα έκανε αδύνατη τη λειτουργία της γλώσσας.

• Παράδειγμα, «το δέντρο είναι ψηλό» Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο το δέντρο δεν είναι πια ψηλό, καθώς όλα αλλάζουν, επομένως η πρόταση δεν ισχύει.

• Μιλώντας λοιπόν κανείς για τον «συλλήβδην κόσμο» και για να έχουν νόημα οι λέξεις χρειάζεται ένα σταθερό σημείο αναφοράς, το οποίο εισάγει ο Παρμενίδης.

Κοσμολογία

• Ο κόσμος υπήρχε προαιώνια, ως ζωντανή φωτιά «ἀείζῳν πῦρ», που δυναμώνει και εξασθενεί εναλλάξ, ποτέ όμως δεν σβήνει εντελώς.

Θεωρία των αντιθέτων

• Οι φαινομενικά αντίθετες καταστάσεις, τάσεις και δυνάμεις συνδέονται με μία συνεκτική σχέση αρμονίας, δηλαδή «τα θερμά ψύχονται, τα ψυχρά θερμαίνονται, τα υγρά ξηραίνονται τα ξηρά υγραίνονται». Αυτή εκφράζεται μέσω του κοινού λόγου, αλλά και με τον πόλεμο που διέπει τα αντίθετα και παράγει μέσω των συγκρούσεων νέες ισορροπίες. Η χρήση του όρου πόλεμος συνδέεται με τη φράση «τά πάντα ῥεῖ», καθώς τα πάντα στον κόσμο είναι σε συνεχή κίνηση και διεργασία, δηλαδή σε πόλεμο. Οι δυνάμεις γύρω μας έχουν την φυσική τάση να αντιτίθενται η μία στην άλλη.

Βίος

Ο Ηράκλειτος, Έλληνας φιλόσοφος από την Έφεσο γεννήθηκε περίπου το 544 π.Χ. και γενικότερα ήκμασε γύρω στο 500 π.Χ. Έζησε περίπου εξήντα έτη. Σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο, ο οποίος αποτελεί την κύρια πηγή πληροφοριών σχετικά με τον Εφέσιο φιλόσοφο, ο Ηράκλειτος πίστευε από την παιδική του ηλικία ότι είχε εξερευνήσει τον εαυτό του, κάνοντάς του ερωτήσεις και παίρνοντας τις αντίστοιχες απαντήσεις. Μόνο και μόνο ο ισχυρισμός αυτός, ότι δηλαδή είχε μάθει τα πάντα από τον εαυτό του, τον διέκρινε από τους ανθρώπους της εποχής του. Το ύφος των έργων του, με πιο χαρακτηριστικό το σωζόμενο απόσπασμα από το έργο του «Περί φύσεως», χαρακτηρίζεται αινιγματικό, για το λόγο αυτή ονομάστηκε «σκοτεινός» από τους μεταγενέστερους. Η δομή και η σύνθεση των έργων του είναι λεπτομερειακά επεξεργασμένη και ο τόνος, όπως και ο χαρακτήρας των έργων του είναι αποφθεγματικός, δεδομένου ότι συχνά παρατίθενται γρίφοι ή χρησμοί με σκόπιμα ασαφή γλώσσα. Χρησιμοποιείται η ιωνική διάλεκτος με μοναδικό και περίτεχνο ύφος, καθώς σε αυτό ενυπάρχουν το καθημερινό λεξιλόγιο, οι χρησμικές ρήσεις, οι αντιφάσεις, το δηκτικό περιεχόμενο και η αφηγηματική αταξία. Ο Θεόφραστος υποστήριξε ότι έπασχε από μία μορφή μελαγχολίας, στην εποχή του αυτός ο όρος μεταφράζεται ως παρορμητικότητα, για αυτό το λόγο άφησε πολλά έργα του ημιτελή και υπέπεσε σε τόσες αντιφάσεις. Ο ίδιος πίστευε ότι είναι ανώτερος από τους «πολλούς» και από τους ποιητές, καθώς ερεύνησε τον εαυτό του («ἐδιζησάμην ἐμωυτόν») και επέκρινε στοχαστές, όπως τον Εκαταίο, τον Ξενοφάνη, τον Πυθαγόρα και γενικότερα βρισκόταν σε αντιπάραθεση με τους σύγχρονούς του, κάποιοι από τους οποίους μάλιστα υποστήριξαν ότι ήταν κοινωνικά περιθωριοποιημένος.

30

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Εμπειρισμός

Ο Ηράκλειτος πίστευε στις αισθήσεις («ὅσων ὄψις ἀκοή μάθησις, ταῦτα ἐγώ προτιμέω»). Επικαλούμενος λοιπόν τη γνώση της όρασης και της ακοής πίστεψε στην εμπειρία που αποκομίζει κανείς μέσα από τον αισθητό κόσμο, σε αντίθεση με τον Ξενοφάνη που απομυθοποίησε σιωπηρά το φυσικό κόσμο και τον Εκαταίο που προέβη σε ρητή απομυθοποίησή του. Όμως ισχυρίζεται ότι τα μάτια και τα αυτιά είναι κακοί μάρτυρες των αισθήσεων για εκείνους τους ανθρώπους που οι ψυχές τους δεν μιλούν τη σωστή γλώσσα, -αυτούς που είναι απαίδευτοι και δεν κατέχουν το Λόγο-, δηλαδή τη λογική. Ο Λόγος μπορεί να είναι κοινός σε όλους, όμως κάποιοι, κατά τον Ηράκλειτο, ζουν σαν να έχουν τη δική τους αντιληπτική ικανότητα, σαν να μην έχουν γνωρίσει το Λόγο. Απόρροια αυτού είναι η σύνεση, ο άνθρωπος λοιπόν, σκέφτεται και πράττει κατά περίπτωση. Ο φιλόσοφος παρομοιάζει το Λόγο με τους νόμους, διότι και τα δύο οφείλουν να είναι απρόσωπα, οικουμενικά, αμερόληπτα, καθώς όπως η πόλη πρέπει να στηρίζεται στους νόμους της, έτσι και ο άνθρωπος στο Λόγο. Σε αυτό το σημείο υπάρχει μία αντίφαση καθώς ο Ηράκλειτος αναφέρει ότι οι άνθρωποι δεν κατανοούν το Λόγο και ποτέ δεν θα τον κατακτήσουν, ακόμη κι αν τον ακούσουν, όχι επειδή δεν έχουν την απαιτούμενη εμπειρία, αλλά γιατί αυτός, ως μία αιώνια οντότητα προϋποθέτει λογική, ένα χαρακτηριστικό που μόνο ο ίδιος πίστευε ότι διέθετε.

Ενότητα των αντιθέτων

1 . Π Α ΡΑ Δ Ε Ι ΓΜ ΑΤΑ Α Π Ο Τ Η Ν Κ ΑΘ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Ο Τ Η ΤΑ Ο Ηράκλειτος πίστευε ότι κάθε πράγμα προϋποθέτει την ύπαρξη του αντίθετου του, για παράδειγμα αν δεν υπήρχε δίκαιο δεν θα υπήρχε ούτε το άδικο. Επίσης, θεωρεί δεδομένη τη σύνδεση και την αλληλεξάρτηση των αντιθέτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα για τη συνύπαρξη των αντιθέτων είναι τα παρακάτω. Ας αναλογιστούμε έναν ανηφορικό δρόμο («ὁδός ἄνω καί κάτω μία καί ωὐτή») ή την αρχή και το τέλος ενός κύκλου που συμπίπτουν («ξυνόν γάρ ἀρχή καί πέρας ἐπί κύκλου»).

2 . Γ Ε Ν Ι Κ Ε Υ Σ Η Π Α ΡΑ Δ Ε Ι ΓΜ ΑΤ Ω Ν Μ Ε ΑΦΗ Ρ Η Μ Ε Ν Η ΓΛ Ω Σ Σ Α Εστιάζοντας στην παραπάνω θεωρία μπορούμε να σχολιάσουμε τρείς τάσεις: • Η ενότητα είναι βασική αρχή • Τα αντίθετα είναι ουσιώδη γνωρίσματα της ενότητας, χωρίς αυτά δεν μπορεί να υπάρξει ενότητα. Η αρμονία και η παλίντροπος κίνηση προέρχονται από τις ιδιότητες των αντιθέτων. Με αυτό σχετίζεται η σύσταση του θαλασσινού νερού, αφού είναι ταυτόχρονα καθαρό για τα ψάρια και μιαρό για τους ανθρώπους. Τα ψάρια ζουν και εξαρτώνται από αυτό, είναι ζωογόνο στοιχείο, ενώ η κατάποσή του απο τον άνθρωπο επιφέρει το θάνατο, στη συγκεκριμένη δηλαδή περίπτωση λειτουργεί ως θανατηφόρο στοιχείο.

• Η εκδήλωση των αντιθέτων προκαλεί μία διαδικασία, όπου η ενότητα εκπληρώνει την ουσιώδη λειτουργία της.

Κοσμολογία

Πεποίθηση του Ηράκλειτου είναι ότι κανένας θεός ή άνθρωπος δεν έπλασε τον κόσμο, αλλά ο κόσμος υπήρχε προαιώνια, υπάρχει και θα συνεχίσει να υφίσταται, ως μια αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει και σβήνει με μέτρο. Ο κόσμος είναι ένας και το σύμπαν πεπερασμένο. Η θεωρία των αντιθέτων συναντάται και εδώ, καθώς από τα αντίθετα αυτό που οδηγεί στη γέννεση είναι ο πόλεμος και η έριδα. Αυτό που οδηγεί σε εκπύρωση, δηλαδή η μετατροπή σε φωτιά, ονομάζεται συμφωνία και ειρήνη. Πιστεύει ότι η φωτιά, σαν μία γενεσιουργός δύναμη, ελέγχει τον κόσμο και όλα ανταλλάσσονται και προέρχονται από αυτήν. Επίσης, ο φιλόσοφος παρομοιάζει το σύμπαν με έναν ποταμό που ρέει «ῥεῖν τά ὅλα ποταμοῦ δίκην».

31

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι Καθώς μάλιστα πίστευε στις αισθήσεις, ασπαζόταν την άποψη πως «κόσμος είναι καθετί που υπάρχει» και πως «ο αισθητός κόσμος είναι καθετί που καταλήγει να υπάρχει». Επομένως, συσχέτισε την εμπειρία με τη γνώση του φυσικού κόσμου. Οτιδήποτε υπερβαίνει τα όρια της ανθρώπινης εμπειρίας δεν είναι άξιο αναφοράς και αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι ο Ηράκλειτος δεν ασχολήθηκε με το τι μπορεί να υπάρχει πέρα του ορίου του κόσμου μας. Αναφορικά με τη φωτιά, το «ἀείζων πῦρ» χωρίζεται στο πυρ της αφής και σε αυτό της σβέσης. Τα τέσσερα κοσμικά στοιχεία, δηλαδή το θερμό, το ψυχρό, το υγρό και το ξηρό, μέσω της φωτιάς δημιουργούν άλλα θεμελιώδη στοιχεία του κόσμου, για παράδειγμα το ψυχρό μαζί με το ξηρό δημιουργούν τη γη και το ψυχρό σε συνδυασμό με το υγρό τη θάλασσα. Για τον Ηράκλειτο, το «ἀείζων πῦρ» είναι ο ίδιος ο θεός, στοιχείο αντιφατικό αν σκεφτούμε ότι δεν πίστευε στη δημιουργία του κόσμου από κάποιο θεό. Ο θεός συσχετίζεται με τα στοιχεία πολλαπλής περιοδικότητας, όπως την εναλλαγή ημέρας-νύχτας ή τον κύκλο του έτους, αφού «ὁ θεός ἡμέρη εὐφρόνη, χειμών θέρος, πόλεμος εἰρήνη, κόρος λιμός, τἀνάντια ἅπαντι, οὖτος ὁ νοῦς». Έτσι ο θεός διαθέτει νόηση (νου), αποβλέπει σε κάποιο σκοπό, όπως ο πόλεμος που κάποιους καθιστά δούλους, ενώ άλλους ελεύθερους και ασκεί έλεγχο καθώς είναι εκείνος που όλα τα καθορίζει, τα διοικεί «τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον». Όποιος το κατανοήσει αυτό είναι σοφός κατά τον Ηράκλειτο, αφού σοφία είναι να κατανοεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο κόσμος. Αυτό συνεπάγεται τη γνώση του «ἀείζωντος πυρός» το οποίο «ἕν πάντα εἶναι», περικλείει με άλλα λόγια ότι παρατηρούμε γύρω μας, συνθέτοντας έτσι την έννοια της ενότητας, πως όλα καταλήγουν να γίνονται ένα με τη συνδρομή των πρωταρχικών δυνάμεων (ψυχρό, ξηρό, υγρό, θερμό), όπως τις ονόμασε στις διδασκαλίες του ο Πυθαγόρας.

Θεωρία της ψυχής

Θεωρίες για την την ψυχή διατυπώθηκαν από την εποχή του Ομήρου. Τότε η επικρατούσα άποψη ήταν ότι η ψυχή έχει άξία μόνο μετά το θάνατο και όχι όσο ζει ο άνθρωπος, καθώς το σώμα «φυλακίζει» τη ψυχή και την καθιστά αδρανή. Αντιθέτως, ο Ηράκλειτος πίστευε ότι η ψυχή είναι ο φορέας της ανθρώπινης ταυτότητας, ο χαρακτήρας του, το οργανωτικό κέντρο δράσης και νόησης, με σημερινούς όρους το γενετικό του υλικό. Η θεωρία αυτή συμπίπτει με τη θεωρία για την ανθρώπινη φύση, διότι η ψυχή αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της. Σύμφωνα με την ετυμολογία της λέξης, «ψύχειν» σημαίνει καθιστώ κάτι ψυχρό. Όμως ο Ηράκλειτος πίστευε στην πύρινη φύση της ψυχής, συσχετίζοντάς την ίσως με το «ἀείζων πῦρ», γιατί η ζέστη συνδυάζεται με το ζωντανό σώμα και σε αυτό η ψυχή κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο, ενώ το νεκρό, άψυχο κορμί είναι κρύο. Η ψυχή στην ιδανική εκδοχή της είναι ξηρή («αὐγή ξηρή ψυχή σοφωτάτη καί ἀρίστη»). Από την άλλη, οι ψυχές όταν είναι υγρές πεθαίνουν με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό του μεθυσμένου ανθρώπου, ο οποίος έχει έλλειψη συνείδησης και πλήρη άγνοια, αδυνατώντας να σκεφτεί καθαρά, καθώς η ψυχή απουσιάζει και δεν υπάρχει κάποιος να τον οργανώσει. Επομένως, τα μεγέθη της ξηρότητας και της υγρότητας εξηγούν τη νόηση και το αντίθετό της. Ο Ηράκλειτος παραθέτει κάποια παραδείγματα αντιθετικών καταστάσεων, όπως της ζωής και του θανάτου, της εγρήγορσης και του ύπνου («ἐγρηγορός καί κάθεῦδον»), της νεότητας και των γηρατειών («νέον καί γηραιόν»), ακριβώς για να μας δείξει την ρευστότητα αυτών των καταστάσεων, πόσο εύπλαστα είναι όλα και πώς με την αλλαγή περνάμε σε αντίθετα πράγματα και αντιστρόφως. Σε αυτό το σημείο, ο Εφέσιος εμμένει στην ιδιότητα του θανάτου, που για αυτόν είναι μία διαδικασία υγροποίησης και όχι μία μόνιμη κατάσταση, αλλά στιγμιαία. Η ψυχή σε αυτή την περίπτωση έχει χάσει ή ελαχιστοποιήσει τις νοητικές και πρακτικές ικανότητες που παρέχει. Ο θάνατος είναι αλλιώς μία φυσική φθορά που επέρχεται στο νου με το πέρασμα των χρόνων σε αντίθεση με τον θάνατο που οφείλεται στον πόλεμο. Ειδικότερα, ο φιλόσοφος ισχυριζόταν ότι ο θάνατος που επέρχεται στην ακμή της ζωής ενός ανθρώπου κατά τη διάρκεια 32

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ μιας μάχης δεν θεωρείται θάνατος, αλλά ένας διαχωρισμός της ψυχής, που εκείνη την στιγμή βρίσκεται σε άριστη κατάσταση, από το σώμα. Για αυτό υπήρχε και η άποψη, που έβρισκε σύμφωνο και τον Ηράκλειτο, πως ο θάνατος σε μάχη έχει ως τιμητικό έπαθλο για τον πεσόντα την μετοίκησή του σε κάποιο αστέρι. Μάλιστα, το ανθρώπινο σώμα όταν πια είναι ξέχωρο από την ψυχή θεωρήθηκε ότι δεν έχει καμία απολύτως αξία και ο Ηράκλειτος είχε πει χαρακτηριστικά ότι έχει μικρότερη αξία και από κοπριά. Βέβαια, για κάποιους που δεν διαθέτουν νόηση ο θάνατος και η ζωή είναι το ίδιο πράγμα. Τέλος, για τον σκοτεινό φιλόσοφο ο χαρακτήρας του ανθρώπου διαδραμάτιζε καίριο ρόλο, όσο και ενός Θεού «ἤθος ἀνθρώπῳ δαίμων». Το ήθος που εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη μοίρα και τις προσωπικές επιλογές δημιουργεί την ίδια τη φύση του ανθρώπου και τις συνήθειες που θα καθορίσουν τον χαρακτήρα του. Ετυμολογικά η λέξη ήθος, δηλαδή χαρακτήρας, προέρχεται από τη λέξη ἔθος, που σημαίνει τη συνήθεια, τον εθισμό. Επιπροσθέτως, το ίδιο σημαίνουσα είναι και η υστεροφημία που κάνει ένα άτομο άξιο μνημοσύνης και άριστο, ισχύουσα άποψη τα χρόνια εκείνα. Η δόξα αυτή, το κλέος είναι που τους διαχωρίζει από τους «κοινούς θνητούς». Πάντως, οι διαστάσεις της ψυχής είναι αχανείς συγκριτικά με το άτομο «ψυχῆς πείρατα ἰών οὔκ ἀν ἐξεύροιο, πᾶσαν ἐπιπορευόμενος ὁδόν, οὔτω βαθύν λόγον ἔχει», που σημαίνει ότι τα όρια της ψυχής δεν θα τα βρεις όποιο δρόμο και αν πάρεις, τόσο βαθύ λόγο έχει.

Άνθρωπος

Ο Ηράκλειτος πίστευε στην ανωτερότητα των ανθρώπων από τα υπόλοιπα επίγεια όντα («πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρός ἀνθρώπων γένειν συμβάλλειν», που σημαίνει ότι ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχημος όταν συγκρίνεται με το γένος των ανθρώπων). Ενώ ο άνθρωπος μοιάζει με πίθηκο όταν συγκρίνεται με κάποιο Θεό σε όλους τους τομείς («ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρός θεόν πίθηκος φανεῖται καί σοφία καί κάλλει καί τοῖς ἄλλοις πᾶσιν»). Σημαντικότερο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης θεωρεί την ψυχή, κατάσταση που φαίνεται και από τη φράση «θυμῷ μάχεσθαι χαλεπόν, ὅ,τι γάρ ἄν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται», δηλαδή είναι δύσκολο να πολεμά κανείς την καρδιά του, γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει με την ψυχή. Ισχυριζόταν ότι ένας γενναίος θάνατος θα τύγχανε και καλύτερης μεταθανάτιας ζωής, όπως και μιας ευνοϊκότερης μοίρας («μόροι γάρ μέζονες μέζονας μοῖρας λαγχάνουσι»). Οι αντιφάσεις, όπως και οι δυσνόητες φράσεις υπήρξαν και εδώ («θάνατός ἐστιν ὀκόσα ἐγερθέντες ἐρέομεν, ὀκόσα δέ εὔδοντες ὕπνος», που μεταφράζεται θάνατος είναι όσα βλέπουμε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιμισμένοι, «ζῶν δέ ἄπτεται τεθνεῶτος εὖδων, ἀποσβεσθείς ὄψεις ἐγρηγορώς ἄπτεται εὔδοντος», που σημαίνει ζωντανός στον ύπνο του, όταν τα μάτια του κλείνουν, αγγίζει τον πεθαμένο, ξύπνιος, αγγίζει αυτόν που κοιμάται). Αναφορικά με την κατάσταση του ονειροπόλου και του ξύπνιου, ο Ηράκλειτος πιστεύει ότι ζουν σε δύο διαφορετικούς κόσμους, ο μεν ζει σε ένα κόσμο όπου κυριαρχούν τα βάσανα ή η έκσταση, αγνοώντας την κατάσταση του ξύπνιου και ξεχνώντας και ο ίδιος τι κάνει μέσα στον ύπνο του. Ενώ ο άλλος ζει σε ένα κοινό κόσμο, όχι ιδιαίτερο όπως ο πρώτος. Η επαγρύπνιση του ονειροπόλου θα επέλθει με τη βοήθεια της ατομικής σκέψης και σύμφωνα με τους κανόνες του Λόγου. Ονειρευόμαστε διότι δεν είμαστε σε συνάρτηση με το «Ὅλον», αλλά θέλουμε εξαιτίας του πνεύματος ατομικισμού, που πολλούς μας διακατέχει, να επιτύχουμε μόνο προσωπικούς στόχους και φιλοδοξίες.

Φύση

«Φύσις δέ καθ’ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ», η φύση λοιπόν αγαπά να κρύβεται. Οι Kirk και Raven, μελετητές της ιστορίας της φιλοσοφίας, σημειώνουν ότι πρέπει να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο ο Ηράκλειτος καθορίζει τη φύση, καθώς ετυμολογικά αυτή παράγεται από το 33

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι φύειν, που σημαίνει αυξάνω. Πολλές ερμηνείες δόθηκαν για το «τί ἐστι φύση», όπως το φαίνεσθαι, το ειναι, η πραγματική σύσταση ενός πράγματος. Ο Ηράκλειτος εξύψωσε τον ήλιο και τον κατέταξε σε εξέχουσα θέση ανάμεσα στα άλλα όντα της φύσης. Αν ο ήλιος δεν υπήρχε, θα ήταν νύχτα, παρά τα άλλα άστρα. Κατά συνέπεια η διάκριση μέρας και νύχτας, που μοιάζουν να αντιτίθενται η μία στην άλλη, δεν υφίσταται πλέον εφ’ όσον ο ήλιος είναι η μοναδική αιτία της μιας και της άλλης. Τα δύο φαινόμενα προέρχονται από έναν παράγοντα. Ο ήλιος, κύριος πάντων, ορίζει τις εποχές και τις μεταβολές. «ἥλιος γάρ οὔχ ὑπερβήσεται μέτρα, εἰ δέ μή Ἐρινύες μίν Δίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσι», που μεταφράζεται ο ήλιος δεν υπερβαίνει τα όρια του, αν συμβεί αυτό οι βοηθοί της Δικαιοσύνης, οι Ερινύες θα τον επαναφέρουν. Ο ήλιος μπορεί να είναι μοναδικός και κύριος των φυσικών πραγμάτων, επιβεβαιώνοντας το νόμο του Λόγου πως όλα είναι ένα, όμως η Δίκη δεν κάνει διακρίσεις και με πύρινη μορφή διαπερνά τα πάντα, κρίνει τους κακούς και επιτηρεί τον ήλιο δια μέσου των Ερινύων. Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι οι άνθρωποι στην εποχή του φιλοσόφου στερούνται επαρκών γνώσεων σε θέματα μετεωρολογίας, αστρολογίας και γενικότερα ζητημάτων που τους περιβάλλουν και εναπόκεινται στη φύση σύμφωνα με σημερινούς όρους.

Ενδεικτική βιβλιογραφία Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Β Ι Β Λ ΙΟ Γ ΡΑΦΙ Α

• Kirk, G. (1985), Ηράκλειτος. Τά κοσμολογικά αποσπάσματα, μτφ. Ν. Γιανναδάκης, Αθήνα: Πολύτυπο • Ρούσσος, Ε. (1987), Ηράκλειτος, εισ.-μτφ.-σχ., Αθήνα: Στιγμή • Ταμπάκης, Ν. (2006), Ηράκλειτος και σύγχρονος κόσμος, Αθήνα: Γκοβόστης

Ξ Ε Ν ΟΓΛ Ω Σ Σ Η Β Ι Β Λ ΙΟΓ ΡΑΦΙ Α • Conche, M. (1986), Héraclite. Fragments, traduction et commentaire, Paris: PUF • Davenport, G. (1979), Herakleitos and Diogenes, Bolinas: Grey Fox Press • Dilcher, R. (1995), Studies in Heraclitus, Hildesheim: Georg Olms • Graham, D. W. (2002), “Heraclitus and Parmenides.” In Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander Mourelatos, V. Caston and D. W. Graham (eds.), Aldershot: Ashgate • Heidegger, M.& Fink, E., Seibert (translator), (1993), Heraclitus Seminar, Evanston: Northwestern University Press.

• Hussey, E. (1982), “Epistemology and Meaning in Heraclitus.” In Language and Logos, M. Schofield and M. Nussbaum (eds.), Cambridge: Cambridge University Press.

• Kahn, C. H. (1979), The Art and Thought of Heraclitus, Cambridge: Cambridge University Press • Kahn, C. H. (1979), The Art and Thought of Heraclitus, Cambridge: Cambridge University Press • Kirk, G. S., Heraclitus: The Cosmic Fragments, Cambridge: Cambridge University Press • Kirk, G. S. (1954), Heraclitus: The Cosmic Fragments, Cambridge: Cambridge University Press • Marcovich, M. (1967), Heraclitus: Greek Text with a Short Commentary (Editio Maior), Merida, Venezuela: Los Andes University Press.

• Mouraviev, S. (1999), Heraclitea : Édition critique complète des témoignages sur la vie et l’oeuvre d’Héraclite d’Éphèse et des vestiges de son livre et de sa pensée, 9 vols., Sankt Augustin: Academia Verlag.

• Mourelatos, A. (1973), “Heraclitus, Parmenides, and the Naive Metaphysics of Things.” Exegesis and Argument, Ed. E. N. Lee et al. Assen: Van Gorcum, 1973 • Nehamas, A. (2002) “Parmenidean Being/ Heraclitean Fire.” In Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander Mourelatos, V. Caston and D. W. Graham (eds.), Aldershot: Ashgate • Nussbaum, M. C. (1972), Psyche in Heraclitus, Phronesis • Polito, R. (2004), The Sceptical Road: Aenesidemus’ Appropriation of Heraclitus, Leiden: Brill • Robinson, T. M. (1987), Heraclitus: Fragments, Toronto: University of Toronto Press

Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Α Α Ρ Θ ΡΑ • Vlastos, G.(1955), “On Heraclitus.”, American Journal of Philology 76 • Granger, H. (2004), “Heraclitus’ Quarrel with Polymathy and Historie, Transactions of the America Philological Association, Volume 134 • Graham, D. W. (1997) “Heraclitus’ Criticism of Ionian Philosophy.”, Oxford Studies in Ancient Philosophy 15 • Tarán, L.(1999), “Heraclitus: The River Fragments and Their Implications”: Elenchos, 20

34

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Παρμενίδης O Παρμενίδης γεννήθηκε στην Ελέα της κάτω Ιταλίας το 540 -450 π.Χ. Ήταν επιφανής φιλόσοφος της Ελεατικής Σχολής. Έζησε και ήκμασε περίπου το 500 π.Χ και νομοθέτησε στην πατρίδα του την Ελέα. Ο Παρμενίδης ήταν φίλος του Ξενοφάνους, που συνδεόταν με τους Πυθαγόρειους. Ήρθε στην Αθήνα σε ηλικία 65 ετών, όπως μας πληροφορεί ο Πλάτων. Κοντά στον Παρμενίδη συναναστρεφόταν ο νεαρός Σωκράτης. Ο Αριστοτέλης πολεμούσε τις θεωρίες του Παρμενίδη και γενικά ήταν αντίθετος στις θεωρίες της Ελεατικής Σχολής. Σαν έργο του αναφέρεται το «Περί φύσεως» που είναι γραμμένο σε εξάμετρους στίχους και χρησιμοποιείται η ιωνική διάλεκτος. Μεγάλα αποσπάσματα του έργου έχουν σωθεί χάρη στον Σέξτο Εμπειρικό και τον Σιμπλίκιο. Οι αρχαίοι και οι σύγχρονοι μελετητές συμφωνούν ότι ο Παρμενίδης δεν είχε σπουδαία χαρίσματα ως συγγραφέας. Το ύφος του είναι δύσκαμπτο και η προσπάθεια του να εκφράσει δύσκολες και εξαιρετικά αφηρημένες φιλοσοφικές ιδέες καταλήγει συχνά σε αξεπέραστη ασάφεια. Από την άλλη σε άλλα εδάφια του ποιήματος πετυχαίνει μια άκομψη επιβλητικότητα. Βασικές θεωρίες του 1. Ψυχή και Νους ταυτίζονται 2. Οι άνθρωποι γεννήθηκαν από τον Ήλιο 3. Κριτήριο αντιληψιμότητας είναι η λογική, διότι οι αισθήσεις παραπλανούν 4. Στο παρόν υπάρχει ενιαίο και αδιαίρετο το μοναδικό. Ο Παρμενίδης ανήκει στην κατηγορία των λεγόμενων προσωκρατικών φιλοσόφων. Στους φυσιολόγους αντιτάχθηκε η λεγόμενη σχολή της Ελέας της Κάτω Ιταλίας. Ο κυριότερος εκπρόσωπός της, ο Παρμενίδης, υποστήριζε ότι η ενότητα των πραγμάτων του κόσμου δεν βασίζεται σε μια κοινή υποκειμενική φυσική ουσία, αλλά στην ίδια την οντότητα. Με τον Παρμενίδη εγκαινιάζεται ο υλοζωισμός των φυσιολόγων και η οντολογία. Ο Παρμενίδης δε ρωτά το «τί» των όντων αλλά στρέφει την προσοχή μας στο «είναι». Σ’ άλλο απόσπασμα αντιδιαστέλλει το «είναι», με το μηδέν και το απορρίπτει μη αποδεχόμενος τη σύλληψη του απόλυτου μηδενός, ως αντίθετου στο «είναι». Η νόηση δεν εξαρτάται βέβαια από τις αισθήσεις. Ο Παρμενίδης δέχεται ότι μπορούν να συμβούν κοσμολογικές αλλαγές στη δομή των πραγμάτων της πόλης. Στην πραγματικότητα όμως αυτό που πιστεύει είναι ότι η ουσία, το «είναι» αυτών των πραγμάτων θα παραμείνει το ίδιο, καθώς «είναι» και «νοείν» είναι ταυτόσημα και θα συνεχίσουν να υπάρχουν όμηροι των αισθήσεων. Ο Παρμενίδης αρνήθηκε την πολλαπλότητα και ποικιλομορφία του αισθητού κόσμου. Η βασική θέση του Παρμενίδειου στοχασμού είναι ότι «το ον είναι αγέννητο και ανώλεθρο, πλήρες και ενιαίο, ατάραχο και τέλειο». Σύμφωνα με τον Παρμενίδη έχουμε τους παρακάτω κανόνες. Πρώτον δεν υπάρχουν μισές αλήθειες. Καμία πρόταση δεν είναι συνάμα και αληθής και ψευδής. Κανένα ερώτημα δεν επιδέχεται συνεπώς απάντηση που να είναι ταυτόχρονα θετική και αρνητική. Ο Παρμενίδης μπορεί να στοχασθεί μόνο πάνω στο απόλυτο μη όν. Η απόπειρα των θνητών να προσδιορίζουν τι είναι ένα πράγμα, σημαίνει επίσης ότι έμμεσα προσδιορίζουν τι δεν είναι, με αποτέλεσμα να παραβαίνουν φυσικά τον πρώτο Παρμενίδειο κανόνα. Ο δεύτερος κανόνας του Παρμενίδη είναι ότι καμία πρόταση δεν ήταν και ούτε θα είναι ποτέ αληθής, αν υποθέσουμε ότι, για κάθε Χ, ισχύει «το Χ δεν είναι και είναι». Το όν δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερο προς μία κατεύθυνση απ’ ότι προς μια άλλη, δεν μπορεί 35

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι δηλαδή να είναι ασύμμετρο, καθώς τίποτε δεν είναι σε θέση να καταστήσει μια ακτίνα βραχύτερη από μία άλλη. Έτσι, πρώτον δεν υφίσταται κανένα μη όν που να καθιστά μια ακτίνα εξαρχής βραχύτερη, δεύτερον αποκλείεται κάθε συρρίκνωση που θα διατάρασσε την ισορροπία του, καθώς λόγω της ισόποσης παρουσίας του όντος μέχρι των ορίων του, τίποτε δεν λείπει από αυτό. Σύμφωνα με τον Παρμενίδη δεν υφίστανται ξεχωριστά υποκείμενα στη νόηση. Όλη η νόηση δεν είναι παρά η νόηση του ίδιου του εἶναι η οποία εξαντλείται μόνο σε σχέση με αυτό. Ο Παρμενίδης ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους, υποστήριζε ότι οι αισθήσεις μας απατούν. Ο ίδιος ο Παρμενίδης θεωρούσε ότι όλες αυτές οι πληροφορίες που μας παρέχουν οι αισθήσεις είναι ψεύτικες. Ισχυρίστηκε ο ίδιος ότι ο αισθητός κόσμος κυριαρχείται από τη μεταβολή. Έτσι, ο αισθητός αυτός κόσμος δε μπορεί κατά τον Παρμενίδη να αποτελέσει αντικείμενο γνώσης ούτε είναι δυνατό να πούμε ή να ισχυριστούμε κάτι γι’ αυτόν με βεβαιότητα. Αναγκαία προϋπόθεση για να γνωρίσουμε την πραγματικότητα είναι η σταθερότητα. Ο Παρμενίδης ταυτίζει τη σκέψη με την πραγματικότητα. Μια γνωστή φράση του Παρμενίδη που διασώθηκε είναι η παρακάτω: «Εκείνο που σκεφτόμαστε και εκείνο που υπάρχει είναι το ένα και το αυτό» Οι έννοιες κατά τον Παρμενίδη κατοικούν-βρίσκονται μέσα στην ίδια μας τη σκέψη. Οι έννοιες παραμένουν αναλλοίωτες, ενώ τα αισθητά πράγματα, τα οποία συλλαμβάνουμε μέσω των αισθήσεων μας, υπόκεινται σε μεταβολές. Ο Παρμενίδης φέρνει το παράδειγμα με τις γάτες, δηλαδή ότι μία γάτα κατά τη διάρκεια της ζωής της αλλάζει συνεχώς. Έτσι κάθε στιγμή που εμφανίζεται και μία αλλαγή στη γάτα, αυτό σημαίνει και το τέλος της ζωής γι’ αυτή τη γάτα. Όμως κάποιος θα μπορούσε να αναρωτηθεί αν η συγκεκριμένη γάτα υπήρξε πράγματι από τότε που γεννήθηκε ως τη στιγμή που πέθανε. Βέβαια, πρόκειται για πολύ μεγάλο αριθμό από γάτες και έτσι δε θα μπορέσουμε να ξέρουμε ποια από αυτές τις γάτες αντιπροσωπεύει την πραγματική γάτα. Η έννοια της γάτας, βέβαια, είναι παρούσα σε καθεμιά γάτα χωριστά και παραμένει η ίδια όσες μεταβολές και αν υποστεί αυτή στη φυσικής της κατάσταση. Επίσης, ο Παρμενίδης ισχυρίζεται ότι η έννοια της γάτας είναι το μέσο με το οποίο μπορεί πράγματι να διασφαλιστεί η ύπαρξη της γάτας. Γιατί η γάτα λογικό είναι να γεννηθεί και να πεθάνει κάποια στιγμή. Εμείς όμως, ακόμα και αν έχει πεθάνει αυτή η γάτα, ακόμα και στην περίπτωση που δε θα υπήρχε καμία γάτα στον κόσμο θα κουβαλούσαμε στη σκέψη μας ότι πρόκειται για ένα ζώο θηλαστικό. Το ίδιο ο Παρμενίδης ισχυρίζεται ότι συμβαίνει και με τους δεινόσαυρους. Ο ίδιος ο Παρμενίδης τονίζει ότι η ύπαρξη ή η πραγματικότητα ταυτίζεται με τη νοημοσύνη μας. Τέλος, ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι ο προηγούμενος ισχυρισμός του Παρμενίδη οδήγησε τον μαθητή του, Ζήνωνα, σ’ ένα μεγάλο ισχυρισμό. Ο Ζήνωνας από την πλευρά του υποστήριζε ότι κάτι που συμβαίνει έξω από τη σκέψη μας είναι ψευδαίσθηση και ότι είναι αληθινό μόνο αυτό που εκδηλώνεται εντός των ορίων του νου μας, αυτό που μπορεί με άλλα λόγια να υποστηριχτεί λογικά.

36

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Εμπεδοκλής (495-435 π.Χ.) Βίος

Ήταν ένας από τους επιφανέστερους φιλοσόφους πριν από τον Σωκράτη. Γεννήθηκε στον Ακράγαντα της κάτω Ιταλίας και πατέρας του ήταν ο Μέτωνας. Σπούδασε σε σχολές των Αθηνών, του Κράτωνα και της Ελέας. Ο Εμπεδοκλής υπήρξε ιδιαίτερα δραστήριος πολιτικός ειδικά υπέρ του λαού. Όταν παρατήρησε ότι οι ολιγαρχικοί οδεύουν προς την επανάκτηση της δύναμής τους, αποφάσισε να τους επιτεθεί και τελικά να επαναφέρει την δημοκρατία. Αργότερα όμως, εξαιτίας της αστάθειας των απόψεων του λαού αναγκάστηκε να καταφύγει στην Πελοπόννησο, όπου και πιθανά έχασε την ζωή του κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, καθώς δεν έχει βρεθεί κάποια ακριβής μαρτυρία για τον θάνατό του. Βέβαια, ο θρύλος που είχε περισσότερο επικρατήσει τότε για τον θάνατο του αναφέρει ότι είχε πηδήξει στο ηφαίστειο της Αίτνας και εξαϋλώθηκε από την φωτιά. Απόδειξη αυτής της δοξασίας αποτελεί το υπόδημά του, το οποίο ξεβράστηκε με την έκρηξη του ηφαιστείου. Φυσικά, όλα αυτά αποτελούν απλώς μυθικές δοξασίες, χωρίς ιστορική βάση. Επίσης, λέγεται ότι ήταν δεινός ρήτορας -συγκεκριμένα από τον Αριστοτέλη χαρακτηρίζεται ως ευρετής της ρητορικής- εξέχων μηχανικός, ιατρός, μουσικός, θαυματοποιός, ραψωδός και υμνωδός. Ο ίδιος ξεχώριζε για τον σεμνό αλλά και ταυτόχρονα μεγαλόπρεπο βίο του, ενώ συχνά αποσπούσε και τιμητικές διακρίσεις. Ο επιφανής φιλόσοφος έγραψε το έργο του σε στίχους, αφού τον ενδιέφερε ιδιαίτερα ο ποιητικός λόγος. Ο Παρμενίδης και οι Πυθαγόρειοι υπήρξαν πρότυπο για τον Εμπεδοκλή, ο οποίος τους μιμήθηκε, ενώ από την άλλη ο Λουκρήτιος υπήρξε μαθητής και ένας από τους πιο πιστούς οπαδούς του Εμπεδοκλή.

Έργα

Τα κυριότερα έργα του είναι δύο φιλοσοφικά ποιήματα, το «Περί φύσεως τῶν ὄντων» και «οἱ Καθαρμοί». Για το «Περί φύσεως» από τους 5.000 στίχους που συνολικά έγραψε σώζονται οι 350, ενώ για το έργο του «Καθαρμοί» σώζονται μόνο 100. Επίσης του αποδόθηκαν ιατρικά και ρητορικά βιβλία, καθώς και ένας ιατρικός λόγος.

Βασικές αρχές

• Συνδυάζει την ηρακλείτεια φιλοσοφία (αέναη ροή) με την ελεατική, που θεωρεί τον κόσμο ως έκφραση ενός σταθερού και αμετάλλακτου είναι.

• Γένεση και φθορά δεν υπάρχει αλλά τα όντα γεννιούνται, φθείρονται και μεταβάλλονται, ενώ και οι καταστάσεις του σύμπαντος μεταβάλλονται συνεχώς.

• Ύπαρξη τεσσάρων άφθαρτων και στοιχειωδών ουσιών: αέρας, νερό, φωτιά και γη, τα οποία αποκαλούσε «ριζώματα πάντων».

• Η γένεση των όντων είναι η ένωση των στοιχείων που προαναφέρθηκαν και η φθορά αντίστοιχα ο χωρισμός τους.

• Ύπαρξη δύο κινητήριων δυνάμεων: «ἡ Φιλότης», η οποία ενώνει και «τό Νεῖκος», το οποίο χωρίζει. «Ἡ Φιλότης» μετατρέπει τον κόσμο σε ένα μόνο πράγμα, ενώ αντίθετα «τό Νεῖκος» διασπά το ένα και δημιουργεί τα πολλά.

• Οι διάφορες προσμίξεις των τεσσάρων στοιχείων με την επίδραση της Φιλότητας αποτελούν «τό Σφαῖρον», όπως το αποκαλούσε ο Εμπεδοκλής, το οποίο συμβόλιζε την αρμονία και την μακαριότητα στον κόσμο.

• Όργανο της νόησης είναι το αίμα και όχι μόνο το μυαλό και η καρδιά.

• Θρησκευτικές δοξασίες-«Καθαρμοί»: ο θεός είναι πνεύμα απροσπέλαστο και άφθαρτο. Επί37

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι σης, οι άδικοι μετεμψυχώνονται αέναα παίρνοντας όλες τις θνητές μορφές με σκοπό να εξαγνισθούν.

• Θεωρία περί πόρων • Ο κόσμος είναι άναρχος και άπειρος και στην κυκλική του πορεία εναλλάσσεται συνεχώς το ένα με τα πολλά και τα πολλά με το ένα αντιστρόφως. Α Ν Α ΛΥ Σ Η Τ Ω Ν Θ Ε Ω Ρ Ι Ω Ν Τ Ο Υ ΦΙ ΛΟΣ Ο ΦΟ Υ

«Περί φύσεως τῶν ὄντων»

Α) Γ Ε Ν Ι Κ Ε Σ Α ΡΧ Ε Σ Σ’ αυτό το έργο ο Εμπεδοκλής μιλάει για την ύπαρξη τεσσάρων στοιχείων στην φύση, τα οποία ονομάζει «ριζώματα» και υποστηρίζει ότι από αυτά δημιουργούνται τα πάντα. Στην αρχή, τα στοιχεία αυτά τα χαρακτηρίζει θεούς, για να δηλώσει ότι σε αυτά ενυπάρχουν δυνάμεις άγνωστες, τις οποίες ο άνθρωπος φοβάται και έτσι αναγκάζεται να τα σεβαστεί. Έτσι, «ἡ Νήστις» ήταν το νερό, ενώ σύμφωνα με τον Θεόφραστο ο Δίας συνδυαζόταν με την φωτιά, η Ήρα με τον αέρα και ο Αιδωνέας με την γη. Ο Εμπεδοκλής υποστήριζε την δημιουργία του ενός από τα πολλά και των πολλών από το ένα. Αυτό επιτυγχανόταν κατά βάση από την ύπαρξη δύο κινητήριων δυνάμεων, της Φιλότητας (Αγάπη) και του Νείκους (Φιλονικία). Η Φιλότητα είχε την ιδιότητα να ενώνει τα τέσσερα στοιχεία, ενώ το Νείκος να τα διαχωρίζει. Έτσι, μέσω της εναλλασσόμενης δράσης της Φιλότητος και του Νείκους, η διαδικασία της δημιουργίας του ενός από τα πολλά και το αντίστροφο επαναλαμβάνεται ασταμάτητα. Τα πράγματα μέσα σε αυτή την αέναη επανάληψη, η οποία ονομάζεται και «κοσμικός κύκλος του Εμπεδοκλή», παραμένουν αμετάβλητα. Συνεπώς, ο Ακραγαντίνος δεν πιστεύει ούτε στην δημιουργία από το μηδέν, ούτε και στην κατάληξη στο μηδέν από την φθορά, γι’ αυτό και καταδίκασε τους όρους «γέννηση» και «θάνατος» σ’ αυτό το έργο του. Β) Σ ΦΑ Ι ΡΑ Κ Α Ι ΚΟΣ Μ ΟΣ Ο φιλόσοφος φαίνεται να δείχνει μεγαλύτερη εκτίμηση στη Φιλότητα, καθώς αυτή επιφέρει την αρμονία ανάμεσα στα πράγματα, ενώ η φιλονικία βρίσκεται σε διάσταση με τα στοιχεία. Όταν λοιπόν τα τέσσερα στοιχεία ενώνονται ολοκληρωτικά με την επίδραση της Φιλότητας, τότε σχηματίζεται «ἡ σφαῖρα», την οποία ο Εμπεδοκλής αποθεώνει με ιδιαίτερο θαυμασμό. «Ἡ σφαῖρα» αποτελεί την αρμονία και την συμφιλίωση των όντων και είναι θνητή σύμφωνα με τον φιλόσοφο, αφού μπορεί να καταστραφεί από το Νείκος, αλλά και να αναδημιουργηθεί. Η φάση της δίνης λοιπόν αποτελεί την ασταμάτητη επικράτηση της μίας κινητήριας δύναμης επάνω στην άλλη. Έτσι, όταν η Αγάπη φτάσει στο μέγιστο της δύναμης της, δηλαδή «εἰς τήν σφαῖρα», επιδρά πάνω της η Φιλονικία και την εξασθενεί μέχρι να συμβεί η αντίστροφη διαδικασία, δηλαδή να αποκτήσει η φιλονικία το υπέρτατο της δύναμης της και αντίστοιχα η Αγάπη ν’ αρχίσει να την διαλύει. Η Φιλότητα επιτυγχάνει τελικά τη ζωογονία, ενώ το Νείκος, διαχωρίζοντας τα ριζώματα, επιτυγχάνει την κοσμογονία, ακόμα και στην μορφή που την γνωρίζουμε σήμερα. Όσον αφορά λοιπόν την κοσμογονία, ο Εμπεδοκλής υποστηρίζει ότι από τα στοιχεία πρώτος ξεχώρισε ο αέρας, έπειτα η φωτιά, η γη και τέλος από την περίσφιγξη της γης προέκυψε το νερό. Αρχικά, ο αέρας χύθηκε γύρω-γύρω σε έναν κύκλο και κατόπιν από αυτόν αποσπάστηκε η φωτιά, η οποία ξεχύθηκε προς τα πάνω, κάτω από το στερεοποιημένο περίβλημα του αέρα. Σταδιακά φανερώνονται και τα υπόλοιπα στοιχεία μέσα από την λειτουργία της δίνης στη φάση κυριαρχίας του Νείκους. Στην κοσμογονία σχετικά με τον σημερινό κόσμο, ο φιλόσοφος σημειώνει ότι ο αέρας προ38

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ήλθε από το νερό, μέσω της εξάτμισής του, ο ουρανός από τον αέρα και ο ήλιος από την φωτιά. Έτσι, υπάρχουν δύο ημισφαίρια με κέντρο τη γη από τα οποία το ένα αποτελείται από φωτιά και το άλλο από αέρα και λίγη φωτιά6. Η κίνηση στον κόσμο οφείλεται στην υπερβολική συγκέντρωση φωτιάς σε μία περιοχή. Ο ήλιος είναι αντανάκλαση της φωτιάς, ενώ η σελήνη δημιουργήθηκε από τον αέρα που τον απέκλεισε η φωτιά. Το φώς της, η σελήνη το αντλεί από τον ήλιο. Στη ζωογονία που προκύπτει από την επίδραση του Νείκους στα στοιχεία, ο Εμπεδοκλής παρατήρησε ότι στον χώρο των οργανικών όντων όλα στην αρχή ήταν ατελή και έπειτα εξελίχθηκαν. Τα γένη (αρσενικό-θηλυκό) και τα είδη προκαλούνται από τις αντιθέσεις των φαινομένων (θερμό-ψυχρό, υγρό-ξηρό). Παράλληλα, παρατηρεί ότι η νόηση και λογική του ανθρώπου εδράζεται στο αίμα του. Έτσι, όσον αφορά στη γένεση των όντων ο φιλόσοφος διακρίνει τέσσερις περιόδους. Στην πρώτη, η γη γεννά τα μέλη του σώματος των ζώων, στη δεύτερη τα μέλη αυτά σχηματίζουν τερατόμορφα πλάσματα, στην τρίτη εμφανίζονται φυσιολογικά ζώα, ενώ στην τελευταία δημιουργούνται τα οργανικά όντα το ένα από το άλλο (ανάμειξη). Γ ) Β ΙΟΛΟ Γ Ι Α Το τελευταίο κομμάτι του έργου αναλύει λεπτομερειακά θέματα σχετικά με την βιολογία. Τέτοια θέματα ήταν η αναπαραγωγή των φυτών και των ζώων, καθώς και θέματα σχετικά με την αναπνοή και τις αισθήσεις. Ο Εμπεδοκλής αναγνώριζε στα βιολογικά φαινόμενα και τον παράγοντα τύχη και όχι μόνο οργανωτικές αρχές, γι αυτό και ξεχώρισε για τις απόψεις του περί βιολογίας. Τέλος, στο έργο αυτό ο Εμπεδοκλής ανέπτυξε και το θέμα «περί πόρων». Σύμφωνα με τον φιλόσοφο τα οργανικά όντα (ζώα και φυτά), καθώς και τα ανόργανα αποτελούνται από μικρότερα μέρη, τα μόρια. Ανάμεσα στα μόρια αυτά υπάρχουν οι πόροι, δηλαδή το κενό. Μέσα από τους πόρους εξέρχονται δυνάμεις, οι οποίες ονομάζονται απορροές και από αυτές σχηματίζονται τα διάφορα σώματα. Ο φιλόσοφος υποστήριζε ότι μόνο τα όμοια μπορούν να έχουν συμμετρικούς πόρους και απορροές. Μέσω της θεωρίας των πόρων και των απορροών εξηγείται η λειτουργία των αισθήσεων και το φαινόμενο του μαγνητισμού. Χρησιμοποιώντας λοιπόν την πολύ έξυπνη θεωρία των πόρων, ο Εμπεδοκλής ήταν ο πρώτος έλληνας φιλόσοφος που έδωσε διεξοδικές ερμηνείες για την αίσθηση και για πολλά άλλα φαινόμενα.

«Οι καθαρμοί»

Α ) Ο Κ Υ Κ ΛΟΣ Τ Η Σ Ε Ν Σ Α Ρ Κ Ω Σ Η Σ Σε αυτό το έργο ο Εμπεδοκλής γράφει από την ξενιτιά και απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό, φανερώνοντας γενικά τα πιστεύω του σε σχέση με την θρησκεία. Το έργο του αυτό είναι μεταγενέστερο από το «περί φύσεως». Στους καθαρμούς υποστήριζε ότι όπως και άλλα «θεῖα», έτσι και αυτός καταδικάστηκε να είναι θνητός, αλλά ο οποιοσδήποτε μπορεί να ξαναγίνει «θεῖος», έπειτα από έναν κύκλο μετενσαρκώσεων. Έπειτα, μιλούσε για το αμάρτημα που οδηγούσε στην έκπτωση από την θεία χάρη (ο άνθρωπος μετατρέπεται σε δαίμονα), καθώς και τις αναγκαίες τελετές της θρησκείας. Σ’ αυτό το έργο ο φιλόσοφος χρησιμοποίησε εσχατολογικό μύθο, στον οποίο ανέφερε την κάθοδό του σε ένα μέρος δυστυχίας μαζί με άλλους έκπτωτους και στη συνέχεια την είσοδο του σε μια σπηλιά στην οποία βασανίζονταν οι δαίμονες από τις αλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις που κυβερνούν τα θνητά όντα. Έτσι, υπάρχει η θεωρία πως ένας δαίμονας, ακολουθώντας την μια μετενσάρκωση μετά την άλλη, ανεβαίνει συνεχώς τα σκαλοπάτια της φυσικής δημιουργίας (φυτά, ζώα, άνθρωπος) μέχρι ο δαίμονας να διαπράξει τελικά το δίκαιο, να φτάσει δηλαδή στην τελειότερη μορφή για κάθε είδος και να ξαναγίνει Θεός, όπως 6 Το δεύτερο υποθέτει ότι είναι η νύχτα.

39

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι στην αρχή. Αξιοσημείωτο είναι ότι εδώ ο Εμπεδοκλής δανείζεται αναφορές από την θρησκεία των Πυθαγορείων. Β) Ο Ι Θ Υ Σ Ι Ε Σ Σε ένα τμήμα «τῶν καθαρμῶν», ο Εμπεδοκλής μιλάει για τις θυσίες και τη θεογονία. Υποστηρίζει ότι αρχικά υπέρτατη θεότητα ήταν η Αγάπη (Φιλότητα) και όχι ο Κρόνος. Στο έργο, σαν πρωταρχικά αμαρτήματα εμφανίζονται οι αιματηρές θυσίες και η κατανάλωση κρέατος. Σ’ ένα σημείο ο φιλόσοφος μιλά για τα αμαρτήματα που τον οδήγησαν στην πτώση, αλλά και για την ακολουθία των μετενσαρκώσεων του. Είναι πιθανό οι καθαρμοί να τελείωναν με οδηγίες για διάφορες καθαρτήριες τελετές, από τις οποίες σώζονται μόνο πολύ λίγες.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Martin, A. & Primavesi, Ο. (1999), L’ Empédocle, Berlin: Walter de Gruyter • O’Brien, D. (1968) “The Relation of Anaxagoras and Empedocles”, Journal of Hellenic Studies 88 • Wright, M. R. (1981), Empedocles: The Extant Fragments, New Haven: Yale University Press.

40

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Ζήνων ο Ελεάτης Βίος

Ο Ζήνων γεννήθηκε γύρω στο 488 π.Χ στην Ελέα (σημερινή Velia) της Ιταλίας και πέθανε ηρωικά αγωνιζόμενος εναντίον ενός τυρράνου. Σύμφωνα δε με τον Πλάτωνα, υπήρξε ο αγαπημένος μαθητής του Παρμενίδη.

Έργο και βασικές αρχές

Αναφορικά με την ζωή και το έργο του δεν μας σώζονται πολλές πληροφορίες. Σε φιλοσοφικό επίπεδο, η πιο γνωστή του τοποθέτηση υπήρξε το παράδοξο του Αχιλλέα και της χελώνας, σύμφωνα με το οποίο, αν έχουμε έναν αγώνα δρόμου μεταξύ του Αχιλλέα και μιας χελώνας, και η χελώνα ξεκινήσει με προβάδισμα, για παράδειγμα, ενός σταδίου, ο Αχιλλέας (που ήταν ο καλύτερος δρομέα της μυθολογίας), δεν θα μπορέσει ποτέ να φτάσει τη χελώνα. Αν θεωρήσουμε ότι ο Αχιλλέας είναι 100 φορές πιο γρήγορος από τη χελώνα, τότε όταν ο Αχιλλέας θα έχει διανύσει ένα στάδιο, η χελώνα θα έχει διανύσει ένα στάδιο και ένα εκατοστό του σταδίου. Όταν ο Αχιλλέας διανύσει ένα στάδιο και ένα εκατοστό του σταδίου, η χελώνα θα έχει διανύσει ένα στάδιο και ένα εκατοστό και ένα εκατοστό του εκατοστού του σταδίου κ.ο.κ. Επομένως, η χελώνα πάντα θα προπορεύεται, άρα ο Αχιλλέας δε μπορεί να την φτάσει. Ο Ζήνων θεωρούσε την κίνηση ως μία ψευδαίσθηση, αφού η εξέτασή της με την χρήση της λογικής κατ’ αυτόν την καθιστούσε αδύνατη. Φυσικά ο Ζήνων έσφαλε, όμως το παράδοξο που διατύπωσε αποτέλεσε αφορμή για να αναπτυχθεί η διαλεκτική, αλλά και για να διερευνηθούν ζητήματα τα οποία είχαν να κάνουν με τον χώρο, τον χρόνο και την κίνηση.

41

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι

Δημόκριτος • Γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης, περίπου το 460 π.Χ.

• Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας με δημοκρατικά πιστεύω.

• Προσωκρατικός φιλόσοφος.

• Μαθητής του Λεύκιππου.

• Δέχτηκε επιδράσεις από τη φιλοσοφία του Θαλή, του Ηράκλειτου, του Παρμενίδη, του Εμπεδοκλή και του Πυθαγόρα.

• Πατέρας της σύγχρονης ατομικής θεωρίας.

• Ίδρυσε σχολή στα Άβδηρα.

• Ασχολήθηκε με όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης.

• Σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα από τα έργα του.

• Ονομάστηκε Γελασινός (γελαστός).

• Πέθανε το 370 π.Χ. σε μεγάλη ηλικία.

Βίος

Ο Δημόκριτος γεννήθηκε το 460 π.Χ. στα Άβδηρα της Θράκης, που ήταν Ιωνική αποικία. Είχε αριστοκρατική καταγωγή, με δημοκρατικές αρχές. Αντιμετώπιζε τη ζωή με αισιοδοξία, γαλήνη και καρτερία, γι’ αυτό και ονομάστηκε «Γελασίνος», δηλαδή γελαστός, και πίστευε ότι η ευθυμία αποτελεί στόχο για τη ζωή του κάθε ανθρώπου. Από νεαρός ο Δημόκριτος είχε κλίση στη μελέτη και την έρευνα της φύσης. Πίστευε ότι η ύλη αποτελείται από αδιάσπαστα, αόρατα στοιχεία, τα άτομα. Ο πατέρας του Δημόκριτου δέχτηκε στο σπίτι τους τον Ξέρξη, ο οποίος είχε φέρει κάποιους Μάγους, που με τη σειρά τους επηρέασαν με τη φιλοσοφία τους δογματικά τον Δημόκριτο, ο οποίος αργότερα την ενστερνίστηκε. Ήταν ένας από τους κοσμογυρισμένους ανθρώπους της εποχής του, ο οποίος μέσα από τα ταξίδια του αναζητούσε τη γνώση. Ταξίδεψε σε Αίγυπτο, Περσία, Βαβυλώνα και είναι αμφιλεγόμενο αν είχε ταξιδέψει σε Αιθιοπία και Ινδία. Ο ίδιος αναφέρει: «Εγώ, λοιπόν περιπλανήθηκα σε περισσότερους τόπους της γης απ’ τους ανθρώπους της εποχής μου, ερευνώντας τα πιο μακρινά μέρη, και γνώρισα πάρα πολλές χώρες και κλίματα και άκουσα πάρα πολλούς μορφωμένους ανθρώπους, αλλά στη σύνθεση σχημάτων που συνοδεύονται από απόδειξη κανείς ως τώρα δε με ξεπέρασε, ούτε ακόμη και αυτοί που από τους Αιγυπτίους ονομάζονται Αρπεδονάπτες. Μαζί και με την παραμονή μου σ’ αυτούς, έζησα συνολικά οχτώ χρόνια σε ξένη χώρα». Ο Δημόκριτος επισκέφτηκε μεγάλα πνευματικά κέντρα της Ιωνίας, όπως την Έφεσο και τη Μίλητο, στα οποία ήρθε σε επαφή με τη φιλοσοφία του Θαλή, του Αναξίμανδρου, του Αναξιμένη και του Ηράκλειτου. Ακόμη, ήταν γνώστης της φιλοσοφίας του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Αντισθένη, του Αρίστιππου και του Αναξαγόρα. Ο Λεύκιππος υπήρξε ο άνθρωπος που επηρέασε τον Δημόκριτο και του δίδαξε τη φιλοσοφία του Παρμενίδη, του Εμπεδοκλή και του Πυθαγόρα. Ένας σημαντικός σταθμός στη πορεία του Δημόκριτου ήταν η Αθήνα, το μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο της Ελλάδας, εκείνης της εποχής. Σύμφωνα με τον ίδιο, η παρουσία του εκεί περνούσε απαρατήρητη, επειδή για τους αθηναίους δεν ήταν γνωστός φιλόσοφος. Ο Αντισθένης αναφέρει ότι ο Δημόκριτος ζούσε συχνά απομονωμένος και κοντά σε τάφους, για να πειραματιστεί στις νοητικές του ικανότητες. Τέλος, υπάρχουν διάφορες εκδοχές σχετικά με τον τρόπο που ήθελε να πεθάνει. Μία από αυτές ήταν ότι, όντας σε βαθιά γεράματα, ήθελε να αυτοκτονήσει με αποχή από την τροφή. Ενώ, ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει την εξής εκδοχή: «Ήταν ήδη πολύ γερός και η ώρα του θανάτου του πλησίαζε. Η αδερφή του στεναχωριόταν πως θα 42

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ πέθαινε κατά τη διάρκεια της γιορτής των Θεσμοφορίων και έτσι δεν θα μπορούσε να εκπληρώσει το καθήκον της προς τη θεά. Εκείνος της είπε να μη στεναχωριέται και της ζήτησε να του πηγαίνει καθημερινά ζεστά ψωμιά. Τα κρατούσε κοντά στα ρουθούνια του και έτσι κατάφερε να ζήσει μέχρι που τελείωσε η γιορτή. Πέθανε σε μεγάλη ηλικία και κατατάσσεται στους μακροβιότερους Έλληνες στοχαστές. Η χρονολογία θανάτου του τοποθετείται συμβατικά στο 370 ή 360 π.Χ.»

Τα έργα του

Στα Άβδηρα αφοσιώθηκε στη διδασκαλία και τη συγγραφή των έργων του. Ασχολήθηκε με τομείς της ανθρώπινης γνώσης, όπως: μαθηματικά, φυσική, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, γεωγραφία, λογική, ηθική, θεολογία, αισθητική, ιστορία και παιδεία. Η συγγραφική του δραστηριότητα εκτεινόταν σε μια μεγάλη χρονική περίοδο. Μεταγενέστεροι μελετητές κατέταξαν τα έργα του σε δεκατρείς τετραλογίες που κατανέμονται στους εξής τομείς: 1. Φυσική (4 τετραλογίες), 2. Μαθηματικά (3), 3. Μουσική(2), 4. Τεχνικά Θέματα(2) και 5. Ηθική(2). Ο Διογένης ο Λαέρτιος μας παραδίδει κατάλογο των έργων του Δημόκριτου, ενώ σώζονται κάποιοι τίτλοι στο λεξικό «Σούδα». Ο Δημόκριτος τιμήθηκε με πεντακόσια τάλαντα και είκοσι χάλκινα αγάλματα, για το σημαντικότερο έργο του: «Μέγας Διάκοσμος». Όλα τα υπόλοιπα έργα του σώζονται σε αποσπάσματα και είναι παρμένα από τα «Ηθικά», τα οποία ανευρίσκονται σε μεταγενέστερους συγγραφείς ως παραθέματα ή παραφράσεις. Πολλοί απέδωσαν την απώλεια των έργων του στην τύχη, άλλοι στους Επικούρειους. Κύριες πηγές για τη φιλοσοφία του Δημόκριτου είναι ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος, ο Σέξτος ο Εμπειρικός, ο Αλέξανδρος από την Αφροδισιάδα, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος και ο Σιμπλίκιος. Οι ερμηνείες της φιλοσοφίας του Δημόκριτου, οι οποίες δίνονται από αυτούς τους συγγραφείς, αποτελούν οδηγό για την σύγχρονη έρευνα.

Η θεωρία του

Ο Δημόκριτος αναφέρεται ως ο πατέρας της σύγχρονης ατομικής θεωρίας. Θεωρούσε πολύτιμες τις εντυπώσεις των αισθήσεων, ως πρώτη ύλη για την ερμηνεία της φύσης, αρκεί αυτές οι εντυπώσεις να συνδυάζονται με την κριτική ικανότητα του ανθρώπινου νου. Λέγεται ότι πέρασε δέκα χρονιά παρατηρώντας τις αλλαγές ενός δέντρου, καταγράφοντας όλες τις φυσικές του αλλαγές και καταλήγοντας σε συμπεράσματα που στη συνέχεια αποτέλεσαν τη βάση της ατομικής του θεωρίας. Προσπάθησε να συγκεράσει στο πλαίσιο της ατομικής θεωρίας του, τη θεωρία του Ηράκλειτου, ότι ο κόσμος βρίσκεται κάτω από την διαδικασία μίας ακατάπαυστης αλλαγής, και τη θεωρία του Παρμενίδη, ότι πέρα και πίσω από το μεταβαλλόμενο κόσμο υπάρχει σταθερότητα. Κατά τον Δημόκριτο η διαίρεση ενός σώματος πρέπει να σταματά σε ένα απειροελάχιστο και αδιαίρετο μόριο, το άτομο («α» στερητικό και τέμνω, δηλαδή κάτι το οποίο δεν επιδέχεται τομή, διαίρεση). Το μη διαιρετό των ατόμων αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη διατήρηση της αιωνιότητας της ύπαρξής τους. Τα άτομα, είτε βαριά, είτε ελαφριά, έχουν την ίδια ταχύτητα, όταν κινούνται μέσα στο κενό και τίποτα δεν ανακόπτει την πορεία τους. Τίποτα δεν είναι σταθερό, αλλά μεταβάλλεται ανάλογα με την κατάσταση του σώματος και την φύση των εξωτερικών επιδράσεων και αντεπιδράσεων. Το μόνο που στην πραγματικότητα είναι σταθερό είναι τα 43

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι άτομα και το κενό. Τα άτομα είναι πολύ μικρά, σχεδόν αγκιστροειδή σωματίδια, άπειρα στο πλήθος και το σχήμα και διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το μέγεθος και το σχήμα. Το μη διαιρετό των δημοκρίτειων ατόμων μπορεί να εννοηθεί ότι είναι φυσικώς αδύνατο να διαιρέσουμε ένα άτομο, έτσι είναι αδύνατο λογικά ή νοητικά να διαιρέσουμε ένα άτομο. Το κενόν, αν και αναφέρεται στον Αριστοτέλη ως «μη όν», θεωρείται υπαρκτό και δεν είναι απλά ένας χώρος ή απλά μια περιοχή, που βρίσκονται τα αγκιστροειδή άτομα, αλλά μια σύνθετη και υπαρκτή οντότητα. Αντίθετα, ο Σιμπλίκιος αναφέρει ότι τα άτομα του Δημόκριτου έχουν μέγεθος και σχήμα (άλλα είναι αγκιστροειδή, άλλα κυρτά, άλλα κοίλα).

Χρόνος και άτομα

Ο χρόνος είναι αδημιούργητος, δεν έχει ούτε αρχή, ούτε τέλος. Αυτό αποτελεί φυσικό συνεπακόλουθο του ορισμού της έννοιας των ατόμων, αφού και αυτά είναι αναλλοίωτα και άφθαρτα.

Θεωρία για το σύμπαν

Ο Δημόκριτος θεώρησε το σύμπαν άπειρο και αμετάβλητο. Όλα όσα συμβαίνουν σε αυτό διέπονται από την ανάγκη. Ο ήλιος και η σελήνη έχουν δημιουργηθεί, έχουν δική τους κίνηση, δεν έχουν πιο θερμή ή πιο λαμπρή φύση από αυτή της γης. Ως προς το δικό μας κόσμο αρχικά δημιουργήθηκε η γη μετά τα άστρα, η σελήνη, ο ήλιος και τέλος οι απλανείς αστέρες. Ακόμη αξιοσημείωτο είναι ότι κανένα από τα παραπάνω πρωταρχικά στοιχεία δεν σχηματίζεται από κάποιο άλλο. Επειδή τα άτομα και το κενό είναι άπειρα σε αριθμό και έκταση, και η κίνηση αέναη, πρέπει να υπήρχε πάντοτε ένας άπειρος αριθμός κόσμων.

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ • Furley, D. J. (1993), ‘Democritus and Epicurus on Sensible Qualities,’ in J. Brunschwig and M.C. Nussbaum (eds), Passions and Perceptions, Cambridge • Giglioni, G. (1996) “Anatomist Atheist? The ‘Hylozoistic’ Foundations of Francis Glisson’s Anatomical Research,” in O.O. Grell and A. Cunningham (eds.), Religio Medici: Medicine and Religion in SeventeenthCentury England. Aldershot, UK: Scolar Press • Gracia, J.J.E. & Noone(2003), T.B. (eds), A Companion to Philosophy in the Middle Ages, Blackwell Publishing, Oxford • Guthrie, W. K. (1979), A History of Greek Philosophy – The Presocratic tradition from Parmenides to Democritus, Cambridge University Press.

• Mourelatos, A.(2004), Intrinsic and Relational Properties of Atoms in the Democritean Ontology (forthcoming) • Taylor, C.C.W.(1999), The Atomists: Leucippus and Democritus. Fragments, A Text and Translation with Commentary , Toronto • Taylor, C.C.W. (1999), ‘The atomists,’ in A.A. Long (ed.), The Cambridge Companion to Early Greek Philosophy, Cambridge • Vlastos, G. (1975), ‘Ethics and physics in Democritus,’ in D.J. Furley & R.E. Allen (eds), Studies in Presocratic Philosophy, vol. 2: Eleatics and Pluralists, London • Warren, J. (2002), Epicurus and Democritean Ethics: An Archaeology of Ataraxia, Cambridge Ενδεικτικά άρθρα • Balme, D. (1941), ‘Greek Science and Mechanism II. The Atomists,’ Classical Quarterly • Baldes, R. W. (1975), Democritus on Visual Perception: Two Theories or One?,’ Phronesis • Hirsch, U. (1990), ‘War Demokrits Weltbild mechanistisch und antiteleologisch?’ Phronesis 35 • O’Keefe, T. (1997), ‘The Ontological Status of Sensible Qualities for Democritus and Epicurus,’ Ancient Philosophy 17

Ύφος

Το ύφος του Δημόκριτου επαινείτο πολύ στην αρχαιότητα και αξιολογείτο στο ίδιο επίπεδο με αυτό του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ήταν ποιητικό, αν και όχι σε στίχο, γοργό, και με σαφή εκφραστικά μέσα διακρινόταν για τη μορφική του τελειότητα, την εύστοχη χρήση των λέξεων και τη σαφήνεια.

Δημόκριτος και ατομικοί φιλόσοφοι ενδεικτική βιβλιογραφία Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Β Ι Β Λ ΙΟ Γ ΡΑΦΙ Α

• Federigo, E. & Mazzioti, Μ.(1982), Οι θεωρίες του Δημοκρίτου του Αβδηρίτη, μτφ. A. A. Παπαϊωάννου, Ξάνθη: Διεθνές Δημοκρίτειο Ίδρυμα

Ξ Ε Ν ΟΓΛ Ω Σ Σ Η Β Ι Β Λ ΙΟΓ ΡΑΦΙ Α • Annas, J. (2002), ‘Democritus and Eudaimonism,’ in V. Caston and D. Graham (eds.), Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander Mourelatos, London • Bailey, C.(1964), The Greek Atomists and Epicurus, New York: Russell & Russell • Barnes, J. (1987), Early Greek Philosophy, Penguin.

• Barnes, J. (1982), The Presocratic Philosophers, Routledge • Berryman, S. (2002), ‘Democritus and the explanatory power of the void,’ in V. Caston and D. Graham (eds.), Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander Mourelatos, London • Cherniss, H. (1935), Aristotle’s Criticism of Presocratic Philosophy, Baltimore • Cole, Thomas, 1967, Democritus and the Sources of Greek Anthropology, Cleveland • Furley, D.J. (1987), The Greek Cosmologists: The Formation of the Atomic Theory and Its Earliest Critics, vol 1, Cambridge: Cambridge University Press • Furley, D. J. (1967), Two Studies in the Greek Atomists, Princeton • Furley, D. J. (1989), Cosmic Problems: Essays on Greek and Roman Philosophy of Nature, Cambridge

44

45

Σοφιστές

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Η σοφιστική κίνηση και οι σοφιστές H Σοφιστική αποτελεί πνευματική και κοινωνική κίνηση, η οποία εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα τον 5ον αι. π.Χ. Οι σοφιστές κατάγονταν από διάφορα κέντρα του ελληνισμού και ήταν σύγχρονοι του Σωκράτη. Κατά ορισμένους μελετητές αποτελούσαν αρχικά «μάλλον επαγγελματική τάξη κι όχι ξεχωριστή φιλοσοφική σχολή» (Guthrie, 1984: 69-70). Οι γνώσεις μας γι’ αυτούς είναι αποσπασματικές, έμμεσες και συχνά παραποιημένες από τους αντιπάλους τους, αφού ως στοχαστές έθιξαν ζητήματα σχετικά με την ανθρώπινη φύση, τη συμπεριφορά και τις κοινωνικές αντιδικίες του καιρού τους και γι’ αυτό απέκτησαν πολλούς εχθρούς. Η δράση τους παρατηρείται, κυρίως στην Αθήνα, την εποχή ανάμεσα στους Περσικούς και στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Μετά τις αλλαγές που επέφεραν στις ελληνικές πόλεις και ιδιαίτερα στην Αθήνα οι Περσικοί πόλεμοι, οι πολίτες συνειδητοποιούσαν όλο και περισσότερο την ανάγκη συστηματικής μόρφωσης, ώστε να καταστούν ικανοί να ασχοληθούν με την πολιτική. Η πολιτική δεν θεωρείτο πια προνόμιο που πήγαζε από την αριστοκρατική καταγωγή αλλά δικαίωμα- υποχρέωση. Σε μια ευνομούμενη πολιτεία η πολιτική σχετίζεται με την παιδεία, ώστε η ενασχόληση των μορφωμένων με την πολιτική να είναι επωφελής για το κοινωνικό σύνολο. Για την πολιτική χρειάζεται δομημένος λόγος και πειθώ, σε αυτό τον τομέα της διδαχής, που μάλλον ήταν το «τεχνικό» κομμάτι δραστηριοποιούνταν οι σοφιστές. Έτσι, οι σοφιστές, ως περιφερόμενοι δάσκαλοι κέρδιζαν τα προς το ζην καθοδηγώντας τον κόσμο και ειδικότερα τους νέους, που επιθυμούσαν να κατατοπιστούν σε πρακτικά ζητήματα, ώστε να καταστούν ικανοί να λάβουν μέρος στην πολιτική ζωή και δράση. Η μέθοδος διδασκαλίας τους στηριζόταν στη ρητορική και στη διαλεκτική, δηλαδή στην τεχνική της ρητορικής αντιπαράθεσης επιχειρημάτων για την αντιμετώπιση διαφόρων θεμάτων. Η εμφάνιση των σοφιστών συμπίπτει με τη στροφή του αρχαίου ελληνικού κόσμου στον ανθρωποκεντρισμό. Ταυτόχρονα διαφαινόταν μια ανερχόμενη δυσαρέσκεια προς τους φυσικούς φιλοσόφους, καθώς και σκεπτικισμός απέναντι στο κύρος της παραδοσιακής θρησκευτικής διδασκαλίας με την υπερβολή στις ανθρωπομορφικές παραστάσεις των θεών. Οι αισθήσεις, ως όργανα της γνώσης, αντιμετωπίζονταν αυστηρά, τίποτε άλλο δεν τις είχε αντικαταστήσει και δεν «είχε αναδυθεί ακόμα η άποψη ότι μπορεί να υφίσταται μια μόνιμη και προσιτή στη γνώση πραγματικότητα έξω και πέρα από τον φυσικό κόσμο» (Guthrie,1984: 69-70). Παράλληλα με το αδιέξοδο, στο οποίο είχε φθάσει η φυσική φιλοσοφία, οι σοφιστές έδειχναν έλλειψη εμπιστοσύνης στη δυνατότητα της απόλυτης γνώσης. Αρχικά η λέξη «σοφιστής» χρησιμοποιείτο για τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας. Στη συνέχεια σήμαινε τον ικανό σε μια επιστήμη ή τέχνη, τον πρακτικό δάσκαλο της σοφίας, το δάσκαλο δηλαδή κάθε είδους γνώσης και ειδικά της γνώσης των πολιτικών πραγμάτων. Από την αντιδημοτικότητα όμως των σοφιστών του 5ου π.Χ. αιώνα δημιουργήθηκε η προσβλητική σημασία της λέξης, αφού στην εποχή τους οι σοφιστές επαινέθηκαν αλλά και κατακρίθηκαν για πολλούς λόγους, με αποτέλεσμα στο τέλος του 5ου π.Χ. αιώνος η λέξη «σοφιστής» να σημαίνει το αντίθετο του φιλοσόφου και ο Σωκράτης να χαρακτηρίζεται φιλόσοφος, ενώ οι άλλοι δάσκαλοι της σοφίας να ονομάζονται σοφιστές. Ο όρος «σοφιστής» εξάλλου προέρχεται από το ρήμα σοφίζομαι, αποθετικό ρήμα, που σημαίνει: α) μηχανεύομαι ευφυή τεχνάσματα, επινοώ, σχεδιάζω και β) απατώ, εξαπατώ (Σταματάκος, 1972: 905). Από τον 5ον αιώνα π.Χ. ο όρος χρησιμοποιείτο για όσους παρείχαν ανώτερη μόρφωση, τους δασκάλους της γραμματικής, της ρητορικής, της ευγλωττίας κ.ά. Οι ίδιοι οι σοφιστές, επειδή φοβούνταν την κριτική για το εκπαιδευτικό τους έργο αλλά και τον φθόνο, δεν εμφανίζονταν ως σοφιστές αλλά ως Μουσικοί, Γυμναστές κτλ., χρησιμοποιώντας τις τέχνες αυτές σαν προ49

Σοφιστές σχήματα. Ισχυρίζονταν ότι με τη μόρφωση που πρόσφεραν, βοηθούσαν τους ανθρώπους να ανταπεξέρχονται στις ανάγκες της ιδιωτικής και κοινωνικής ζωής και ότι παρείχαν γνώσεις απαραίτητες και ανάπτυξη πειστικής επιχειρηματολογίας, μέσω της εκμάθησης της ρητορικής τέχνης, ώστε να ακολουθήσουν – ιδιαίτερα οι νέοι – πολιτική σταδιοδρομία. Το έργο των σοφιστών είναι γνωστό από λίγα δικά τους αποσπάσματα, τα οποία σώθηκαν. Ο Πλάτων αποτελεί την κυριότερη πηγή πληροφόρησης για τους σοφιστές, αφού στους ομώνυμους διαλόγους του (Πρωταγόρας, Γοργίας, Ιππίας Μείζων) και σε άλλα έργα του (Πολιτεία, Θεαίτητος, Σοφιστής), άμεσα και έμμεσα, εκθέτει τις απόψεις των σοφιστών. Αναφέρει πως ο Πρωταγόρας, από τα Άβδηρα της Θράκης, πρώτος υιοθέτησε τον χαρακτηρισμό «σοφιστής» και πως ζητούσε αμοιβή απ’ αυτούς, στους οποίους παρείχε εκπαίδευση. Επίσης, γνωρίζουμε τους σοφιστές- από το έργο του Αριστοτέλη (Ρητορική και Σοφιστικοί Έλεγχοι), αναφορές του Ισοκράτη και του Ξενοφώντος, κείμενα των αττικών ρητόρων και αντίστοιχες αναφορές σε τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, όπως και από κωμωδίες του Αριστοφάνη- ενώ ο Φιλόστρατος (2ος-3ος μ.Χ. αι.), με το έργο του «Βίοι Σοφιστών», αποτελεί σημαντική πηγή πληροφόρησης γι’ αυτούς. Ο σοφιστής Πρωταγόρας θεωρείται ο ιδρυτής της σοφιστικής κίνησης. Στο ομώνυμο νεανικό έργο τού Πλάτωνος, τον διάλογο «Πρωταγόρας», στον οποίο το θέμα είναι η δυνατότητα να διδαχθεί ή όχι η αρετή, και ειδικότερα η πολιτική αρετή, ο Πρωταγόρας υποστηρίζει το επάγγελμα που ασκεί, την σοφιστική τέχνη. Η επαγγελματική δραστηριότητα των σοφιστών ήταν κυρίως η διδασκαλία της ρητορικής και η εξάσκηση, ιδιαίτερα των νέων, στον πολιτικό λόγο. Υποστήριξαν την αξία της αγωγής και της παιδείας, ενδιαφέρθηκαν για τον άνθρωπο, την κοινωνία, τον πολιτισμό, τα ηθικά, πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα. Τα κυριότερα ζητήματα, τα οποία τους απασχόλησαν ήταν: • η μόρφωση και η συμπεριφορά των νέων • η διδασκαλία της αρετής, της ηθικής και της πολιτικής • η έννοια της δικαιοσύνης και η αντίθεση «φύσης» και «νόμου» • η σχετικότητα γνώσης και αλήθειας (σχετικισμός), που οφείλεται στην πλάνη των αισθήσεων και την υποκειμενικότητα των αισθημάτων • η θρησκεία, η προέλευσή της και η ερμηνεία των θρησκευτικών δοξασιών από κοινωνιολογική άποψη. Ο Πλάτων, αναφέροντας τις απόψεις των σοφιστών, κύριο σκοπό έχει να τις ανασκευάσει και να αναδείξει ήρωα της πνευματικής αντιπαράθεσης το Σωκράτη. Επιδιώκει «νά καταδειχθῇ ἡ Σοφιστική ὡς ἐπιχείρησις διδασκαλική» και ότι οι σοφιστές είχαν «ἀφετηρίαν καί κατεύθυνσιν ἀτομιστικήν», ώστε «νά διαχωρισθῇ τῆς φιλοσοφίας καί οὔτω νά κατενεχθῇ τό τελειωτικόν κτύπημα κατά τῆς Σοφιστικῆς». Με αυτόν τον τρόπο θα καταδεικνυόταν ότι μόνον «ὁ τρόπος τῆς διανοήσεως τοῦ Σωκράτους, ἡ ἐν μέσῳ τῆς πολιτικῆς κοινωνίας διαλεκτική,[…] εἶναι ὁ γνήσιος καί κατά παράδοσιν ἑλληνικός τρόπος τοῦ φιλοσοφεῖν». Επομένως, θα καθίστατο δυνατό να «ἀπομακρύνῃ τήν νεότητα ἐκ τῆς παραπλανητικῆς παιδείας, τήν ὁποίαν ἐπεχείρουν οἱ Σοφισταί, καί ἵνα ἐπαναγάγῃ αὖτήν εἰς τήν ἐκ παλαιοτάτου χρόνου διαμορφωθεῖσαν οἰκείαν εἰς τούς Ἕλληνας ἀγωγήν, τήν οἰκείαν ξύν καί τόν οἰκεῖον τρόπον τῆς φιλοσοφίας», αφού «οἱ Σοφισταί ἰσχυρίζοντο κατά τούς χρόνους ἑκείνους, ὅτι εἶχον ἀναλάβει ἀγῶνα κατά τῆς παλαιᾶς φιλοσοφίας» (Πατριαρχέας, 1969: 38, 39). Ο ίδιος ο Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνος, αναφερόμενος σε άλλους σοφιστές, ισχυρίζεται ότι εκείνοι «λωβῶνται τούς νέους», διότι παρέχουν ειδικές γνώσεις και όχι παιδεία, η οποία αρμόζει στον ελεύθερο άνθρωπο (Πλάτων, Πρωταγόρας 318 D 5 κ. εξ.). Ο Πλάτων επίσης αναφέρει για τους σοφιστές πως ήταν «έμποροι ή κάπηλοι» παιδείας, συνεπώς δεν ήταν επιστήμονες ερευνητές και δεν ζητούσαν τη γνώση για τη γνώση αλλά το να μεταδώσουν γνώσεις στους νέους, ώστε να τους κάνουν να αποκτήσουν πολιτική και κοινω50

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ νική δύναμη. Επιθυμώντας να δικαιώσουν την παρουσία τους στην κοινωνία της εποχής τους και να επιβιώσουν οι ίδιοι «χρησιμοποίησαν με τον τρόπο τους όλο τον πνευματικό θησαυρό του παρελθόντος και τον μετέτρεψαν σε μέσο μορφώσεως και συνάμα παραμορφώσεως των νέων[…] Η κοινωνιολογική και πολιτική κατεύθυνση που είχε η διδασκαλία τους απομάκρυνε από τα προβλήματα της φύσεως, από τη φιλοσοφία της φύσεως, με την οποία κατέγιναν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, και τους οδήγησε στα προβλήματα της ζωής του ανθρώπου και του πολιτισμού, δηλαδή στα ανθρωπολογικά προβλήματα. Αν οι προσωκρατικοί είναι οι πρώτοι φιλόσοφοι της φύσεως, οι σοφισταί είναι οι πρώτοι κοινωνιολόγοι και ανθρωπολόγοι» (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήναι 1972: 453). Οι σοφιστές κατηγορήθηκαν για στυγνό επαγγελματισμό, λόγω της επ’ αμοιβή διδασκαλίας που ασκούσαν, για αμφισβήτηση των παραδοσιακών αξιών, καθώς και για θρησκευτικό αγνωστικισμό. Ο Πρωταγόρας, μάλιστα, εξέφρασε ως εξής τις απόψεις του για τη θρησκεία: «Για τους θεούς, δεν μπορώ να ξέρω αν υπάρχουν ή όχι ούτε πώς είναι. γιατί πολλά με εμποδίζουν να το μάθω, μεταξύ των οποίων και το σκοτεινό τού πράγματος και η συντομία της ανθρώπινης ζωής». Η αρχή της υποκειμενικότητας, με τον επακόλουθο κλονισμό της αντικειμενικότητας, η ταύτιση τού δικαίου με το δίκαιο του ισχυρότερου, τα οποία εισηγούνταν οι σοφιστές, θεωρήθηκε ότι υπονομεύουν τις βάσεις της ηθικής και τα θεμέλια της κοινωνίας. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Πλάτωνος και του Αριστοτέλη οι σοφιστές προοδευτικά διατύπωσαν σειρά σοφισμάτων, μέσω των οποίων υποστήριζαν παράδοξες απόψεις, παραβιάζοντας συγκαλυμμένα τους νόμους της λογικής, με αποτέλεσμα η λέξη «σόφισμα» να λάβει αρνητικό περιεχόμενο στη νεοελληνική σημαίνοντας το «τέχνασμα», δηλαδή την επιχειρηματολογία που έχει ως σκοπό της την εξαπάτηση κι όχι την αρτιότερη τεκμηρίωση μιας θέσης («τόν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν»), δηλαδή το πιο αδύνατο επιχείρημα να το κάνει κανείς πιο δυνατό). Βεβαίως, παρ’ όλη την αρνητική κριτική που δέχθηκαν, κυρίως από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, οι σοφιστές άσκησαν μεγάλη επίδραση στην εποχή τους, με αποτέλεσμα κατά τον 19ον μ.Χ. αιώνα να χαρακτηρισθούν από τους μελετητές «Διαφωτιστές» και η Σοφιστική κίνηση «Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός». Επιπλέον, οι σοφιστές είχαν μεγάλη εγκυκλοπαιδική μόρφωση και θεωρήθηκαν καινοτόμοι για τις απόψεις τους. Δημιούργησαν και ανεκίνησαν διάλογο ανάμεσα στους στοχαστές της εποχής τους για κύρια φιλοσοφικά προβλήματα, στηρίχθηκαν στην εμπειρία και στον λόγο, ενδιαφέρθηκαν και άσκησαν κριτική στη θρησκεία, στην κοινωνία και στους θεσμούς, διακρίθηκαν για τον ορθολογισμό και την κριτική τους ικανότητα. Εξέφρασαν τη δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει- με τη βοήθεια των αισθήσεων, μέσα από την παρατήρηση, τη σύγκριση και την επαγωγή και χωρίς την επέμβαση του υπερφυσικού παράγοντα- τον υλικό κόσμο και εισήγαγαν στη φιλοσοφία τη γνωσιολογία. Διαμόρφωσαν την άποψη ότι η γνώση, η αλήθεια και άλλες αξίες είναι σχετικές έννοιες, βρίσκοντας ανταπόκριση στους οπαδούς της εριστικής τέχνης, που ανήκαν στη Μεγαρική σχολή. Χαρακτηριστική ήταν και η άποψη των σοφιστών ενάντια στον θεσμό τής δουλείας, ζήτημα το οποίο τους έφερε σε αντίθεση με τα μεγάλα συμφέροντα της εποχής τους. Ο σοφιστής Αλκιδάμας διακήρυττε ότι «ἐλευθέρους ἀφῆκε πάντας θεός, οὐδένα δοῦλον ἡ φύσις πεποίηκεν», δηλαδή «ελεύθερους άφησε ο θεός τους ανθρώπους και κανένας δεν είναι εκ φύσεως δούλος». Οι σοφιστές εισήγαγαν στη Φιλοσοφία τον ανθρωποκεντρισμό, αφού αντικείμενο της έρευνάς τους ήταν ο άνθρωπος και τα δημιουργήματά του, καθώς και η μελέτη τού κατά πόσον επιδέχονται διαφοροποίηση και βελτίωση. Για την Σοφιστική ο Heinrich Maier υποστηρίζει ότι «παρά τον επαγγελματικόν και χρησιμοθηρικόν χαρακτήρα διαφαίνεται και υψηλότερος σκοπός» σ’ αυτήν και ότι «οἱ Σοφισταί ἐν τέλει συνετέλουν εἰς προοδευτικήν ἀναμόρφωσιν τῶν πολιτικῶν καί κοινωνικῶν συνθηκῶν τῆς ἐποχῆς των» ( Πατριαρχέας, 1969: 75).

51

Σοφιστές

Οι σπουδαιότεροι σοφιστές της αρχαιότητας ήταν οι:

Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης, 490/85 – 420/15 π.Χ. Γοργίας ο Λεοντίνος, 483 – 376 π.Χ. Πρόδικος ο Κείος, 470/60 – (;)π.Χ. Ιππίας ο Ηλείος, 5ος αι. π.Χ. Αντιφών ο Αθηναίος, 5ος αι. π.Χ. Κριτίας ο Αθηναίος, 460/55 – 403 π.Χ. Θρασύμαχος ο Χαλκηδόνιος, τέλος του 5ου αι. π.Χ. η ακμή του Εύηνος ο Πάριος, 5ος αι. π.Χ. Ανώνυμος του Ιαμβλίχου, 5ος αι. π.Χ. Ευθύδημος ο Χίος, 5ος αι. π.Χ. Διονυσόδωρος ο Χίος, 5ος αι. π.Χ. Καλλικλής ο Αθηναίος, 5ος – 4ος π.Χ. αι. Καλλίας ο Ιππονίκου, 5ος – 4ος π.Χ. αι. Αλκιδάμας ο Ελαΐτης, 5ος – 4ος π.Χ. αι. Λυκόφρων, 5ος – 4ος π.Χ. αι. Ξενιάδης ο Κορίνθιος, 5ος αι. π.Χ. Πώλος ο Ακραγαντίνος, 4ος αι. π.Χ. Φαλέας ο Χαλκηδόνιος, 5ος – 4ος αι. π.Χ.

Βιβλιογραφία

• Βώρος, Φ.(1982), Δοκίμια Φιλοσοφίας, Αθήνα • Guthrie, W.(1984), Οι Έλληνες Φιλόσοφοι, Από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη, Αθήνα: Παπαδήμας • Ιστορία του Ελληνικού Έθνους(1972), «Κλασσικός Ελληνισμός», τόμ. Γ2, Αθήναι: «Εκδοτική Αθηνών» Α.Ε • Πατριαρχέας, Π.(1969), Αρχή και γένεσις της Φιλοσοφίας, Αθήνα • Πελεγρίνης, Θ. (2004), Λεξικό της Φιλοσοφίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα • Σταματάκος, Ι.(1972), Λεξικόν Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Aθήναι: Φοίνιξ

52

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Γοργίας ο Λεοντίνος • Καταγόταν από τους Λεοντίνους της Σικελίας • Από τους σημαντικότερους σοφιστές • Πρωτοπόρος της Ρητορικής • Συνδέθηκε με την Αθήνα των κλασικών χρόνων • Θιασώτης της λογικής σκέψης • Πρόγονος του Σκεπτικισμού Καταγόταν από τους Λεοντίνους της Σικελίας, γεννήθηκε μεταξύ 490 και 480 π.χ., ήταν ένας από τους σημαντικότερους σοφιστές και δασκάλους ρητορικής της κλασικής αρχαιότητας. Μορφώθηκε σύμφωνα με τη σικελική παράδοση, όπου κυριαρχούσε η σκέψη των Ελεατών φιλοσόφων και του Εμπεδοκλή του Ακραγαντίνου, με τον οποίο μάλιστα συνδέθηκε. Η σκέψη του τελευταίου άσκησε σημαντική επίδραση στο Γοργία που ακόμα και στα χρόνια της ωριμότητας του δεν απαλλάχτηκε από αυτήν. Επίδραση για τον Γοργία αποτέλεσε και ο ελεατικός στοχασμός του Παρμενίδη και του Ζήνωνα, αλλά και το αντιθετικό του ύφος, το οποίο γονιμοποιήθηκε από τους πρωτεργάτες της ρητορικής Κόρακα και Τεισία συγγενεύει με το αντιθετικό ύφος των ηρακλείτειων κειμένων. Σ’ αυτό το υποβλητικό και ελκυστικό αντιθετικό ύφος οφείλεται η φήμη του Γοργία, ο οποίος με τα περίτεχνα λεκτικά του παιχνίδια που περιελάμβαναν μεταφορές, εικόνες και άλλα καλλωπιστικά στοιχεία μάγευε τους συνομιλητές του. Μάλιστα όταν το 427 π.Χ. ο Γοργίας σε ώριμη ηλικία στάλθηκε στην Αθήνα από την πατρίδα του ως αρχηγός διπλωματικής αποστολής για να ζητήσει βοήθεια από τους Αθηναίους στον πόλεμο εναντίον των Συρακούσιων, όχι μόνο έπεισε τους Αθηναίους, αλλά και «ἐθαυμάσθη» από αυτούς και τους εξέπληξε, τόσο με τη γεμάτη ποιητικά ευρήματα και συμμετρικούς συλλογισμούς δομή του λόγου του, όσο και για την εξωτική προφορά του Ελληνισμού της Δύσης. Επίσης άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι οι επιδεικτικοί λόγοι του χρησίμευαν σαν πρότυπα στη ρητορική και εκείνοι που διδάσκονταν ή ασκούσαν τη ρητορική μιμούνταν αυτούς τους λόγους ή τους χρησιμοποιούσαν ως υποδείγματα για τη σύνταξη των δικών τους. Μάλιστα, η σημασία του Γοργία για την εξέλιξη της ρητορικής ήταν αντίστοιχη με αυτήν του Αισχύλου για την εξέλιξη της τραγωδίας. Ωστόσο, με το πέρασμα του χρόνου τα γοργίεια σχήματα με τον καιρό κατάντησαν κοινοί τόποι, με αποτέλεσμα οι πιο σοβαροί συγγραφείς να τα αποφεύγουν. Παρόλα αυτά όμως, το αντιθετικό ύφος του Σωκράτη κατόρθωσε να επισημάνει επίδραση σε σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο ιστορικός Θουκυδίδης, ο γιατρός Ιπποκράτης, οι Τραγικοί Αγάθωνας και Ευριπίδης (ιδιαίτερα στην Ελένη και τις Τρωάδες), οι σοφιστές Πρόδικος και Κριτίας, οι ρήτορες Ισοκράτης και Αλκιδάμας, οι σωκρατικοί φιλόσοφοι Αντισθένης και Αισχίνης, οι ειδικοί ακόμα παρατηρούν επίδραση και στον ίδιο τον Πλάτωνα, κυρίως στους διαλόγους Παρμενίδης και Απολογία του Σωκράτη. Για τις μετακινήσεις του δε γνωρίζουμε πολλά, ωστόσο ο Γοργίας ως σοφιστής ήταν ένας περιφερόμενος δάσκαλος από τόπο σε τόπο. Το αποκορύφωμα βέβαια της δράσης του το βίωσε στην Αθήνα, καθώς άσκησε μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση της αττικής πεζογραφίας και ποίησης. Στην Αθήνα, ο Γοργίας μπήκε ως δάσκαλος στο περιβάλλον του Κριτία, του Θουκυδίδη, του Αλκιβιάδη και του Αγάθωνα. Η πληροφορία πως ο σοφιστής είχε συσχετιστεί με τον Περικλή δεν επαληθεύεται γιατί όπως είδαμε ο Γοργίας επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Αθήνα το 427 π.Χ. δυο χρόνια μετά τον θάνατο του μεγάλου πολιτικού άντρα της Αθήνας. Ίσως όμως να είχε έρθει σε επαφή με την Ασπασία, γυναίκα του Περικλή, η οποία μιμήθηκε σε κάποια ομιλία της γνωρίσματα του λόγου του. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου 53

Σοφιστές βλέποντας τις ελληνικές πόλεις να αλληλοσπαράζονται άρχισε να μιλά σε πανελλήνιες συγκεντρώσεις σε κέντρα όπως η Ολυμπία (Ὀλυμπικός) και οι Δελφοί (Πυθικός) υπέρ της ομόνοιας των Ελλήνων. Σύμφωνα με πηγές, εκτός από την Αθήνα και τη Σικελία δίδαξε στο Άργος, τη Βοιωτία και τη Θεσσαλία, όπου παρακολούθησαν τα μαθήματα του ανάμεσα σε άλλους ο Αρίστιππος ο Λαρισαίος , ο Μένων ο Θετταλός και ο Ισοκράτης, που γι αυτό το σκοπό ταξίδεψε στη Λάρισα από την Αθήνα. Την τελευταία περίοδο της ζωής του την πέρασε στη Λάρισα και στις Φερρές, όπου πέθανε υπέργηρος (105 ή 109 χρονών ) σε καλή σωματική και πνευματική κατάσταση. Από το έργο του Λεοντίνου στοχαστή σώζονται ακέραια το «Ἑλένης Ἐγκώμιον» και η «Ὑπέρ Παλαμήδους Ἀπολογία». Οι λόγοι αυτοί αποτελούν καθρέφτη του γλωσσικού του όλβου και καθιστούν το φιλόσοφο αυθεντία της ρητορικής. Επίσης, σώζονται δύο μορφές του έργου του «Περί τοῦ μή ὄντος» ή «περί φύσεως», που πιθανότατα αποτελούν περιλήψεις του αρχικού κειμένου και δίνουν μια ιδέα του προβληματισμού του Γοργία γύρω από γενικά θεωρητικά ζητήματα, όπως είναι η πραγματικότητα και η γνώση της και αποτελούν μια ειρωνική απάντηση στο έργο του Μέλισσου «Περί τοῦ ὄντος» ή «περί φύσεως» με στόχο την αναίρεση των επιχειρημάτων των Ελεατών φιλοσόφων. Ακόμα είναι γνωστά από αποσπάσματα και μαρτυρίες ο «Ἐπιτάφιος», ο «Ὀλυμπικός», ο «Πυθικός», το «Ἐγκώμιον εἰς Ἡλείους» (επιδεικτικοί λόγοι) και η «Τέχνη», που αποτελεί εγχειρίδιο ρητορικής. Ο Γοργίας, όπως και ο σύγχρονος του Πρωταγόρας, αντέδρασε βίαια στη νοοκρατία της ελεατικής φιλοσοφίας που στο όνομα ενός μεταφυσικού όντος παρουσίασε τα φυσικά γεγονότα ως φαντασιώσεις και παραισθήσεις και υπερασπίστηκε την κοινή λογική και την καθημερινή πείρα των ανθρώπων, ως μοναδικό κριτήριο για τη γνώση αρνούμενος κάθε αλήθεια πέρα από τα φυσικά πράγματα και τις σχέσεις τους. O Γοργίας διατύπωσε την άποψη ότι τίποτε δεν υπάρχει κι ότι κι αν ακόμα υπάρχει δεν μπορούμε να το γνωρίσουμε, κι αν μπορούμε να το γνωρίσουμε, δε μπορούμε να το κάνουμε γνωστό στους άλλους. Επίσης κρίνοντας πως ο άνθρωπος έχει μόνο γνώμη και όχι γνώση για την πραγματικότητα έστρεψε το ενδιαφέρον του στη ρητορική που ήταν για αυτόν μέθοδος, ώστε ο άνθρωπος να διατυπώνει την άποψή του με τρόπο πειστικό και να επιτυγχάνει τον εκάστοτε σκοπό του. Έτσι, ως δάσκαλος, επιδίωκε να κάνει τους μαθητές του δεξιοτέχνες του λόγου, ώστε να πείθουν για αυτό που μιλούν. Επίσης ο Γοργίας ασχολήθηκε με ένα ζήτημα που απασχόλησε πολλούς στοχαστές της εποχής του, το ζήτημα της αρετής. Διέκρινε το γεγονός πως η αρετή είναι μια συγκεκριμένη ποσότητα συμπεριφοράς, συνδεδεμένη με τη ρευστή πραγματικότητα όπου ανήκει και με την κοινωνική ομάδα ή κατηγορία που στα ενδιαφέροντά της ανταποκρίνονται ακριβώς οι ηθικές ιδέες που κάθε φορά επικαλείται κανείς. Έτσι ο Γοργίας δεν ασχολούταν με το πρόβλημα τι ήταν γενικά η αρετή, γιατί πίστευε ότι γενικά και αφηρημένα αυτή δεν υπήρχε. Αντίθετα υπήρχαν συγκεκριμένες αρετές όπως για παράδειγμα η αρετή του άνδρα και η αρετή της γυναίκας. Γενικά στο Γοργία αρετή θεωρείται ένα ταλέντο που αναπτύσσεται και εκδηλώνεται μέσα από κάποιους φορείς. Από το παραπάνω φαίνεται πως ο Γοργίας δεν ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία για να αναδείξει την αξία της σοφιστικής και να μπορεί να παρουσιάζει το ασθενές επιχείρημα ως ισχυρό, αλλά ανέπτυξε αληθινά φιλοσοφικά κριτήρια και μάλιστα από τον Σέξτο τον Εμπειρικό θεωρήθηκε πρόγονος του.σκεπτικισμού.

54

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Πρόδικος • Καταγόταν από την Κέα • Δημοφιλής στην Αθήνα της εποχής του • Πραγματεύτηκε το θέμα της θρησκείας και της ύπαρξης θεών • Ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία της γλώσσας • Συνέβαλε στη δημιουργία της πλατωνικής διαλεκτικής Γεννήθηκε στην Ιουλίδα της Κέας μεταξύ 470 και 460 π.Χ. και πέθανε στην Αθήνα μετά το 399 π.Χ. Ήταν ένας από τους πρωτοπόρους του σοφιστικού κινήματος και σύγχρονος του Σωκράτη. Παρά την πολύ ασθενική κράση του συμμετείχε σε διπλωματικές αποστολές στην Αθήνα, όπου σύμφωνα με τους Όρνιθες και τις Νεφέλες του Αριστοφάνη ήταν γνωστός στο αθηναϊκό περιβάλλον. Στη διάρκεια αυτών των αποστολών ο Πρόδικος παρουσίαζε σε δημόσιες επιδείξεις τα έργα του και δίδασκε τους νέους. Ο Πλάτων αφήνει έμμεσα να εννοηθεί ότι τα μαθήματα του κόστιζαν πολύ ακριβά. (50 δραχμές), ότι ήταν άνθρωπος που αγαπούσε την πολυτέλεια και ότι ο Σωκράτης τον θεωρούσε αξιόλογο άνθρωπο. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές ανάμεσα στους μαθητές του συγκαταλέγονταν μεταξύ άλλων ο Ισοκράτης, ο Ευριπίδης και ο ολιγαρχικός πολιτικός Θηραμένης. Σύμφωνα με το κείμενο της Πλατωνικής Απολογίας ζούσε ακόμη κατά τα χρόνια της θανατικής καταδίκης του Σωκράτη. Η πληροφορία ότι πέθανε στην Αθήνα πίνοντας κώνειο με την κατηγορία ότι διέφθειρε τους νέους οφείλεται σίγουρα σε σύγχυση με το Σωκράτη, εξαιτίας κάποιας αναφοράς στον Πλατωνικό διάλογο «Εὐρυξίας», κατά την οποία ο Πρόδικος εκδιώχθηκε με το αιτιολόγικό ότι συζητούσε με τους νέους πράγματα ακατάλληλα. Είναι πάντως πολύ πιθανόν, η σκεπτικιστική στάση του Κείου στοχαστή στα ζητήματα της θρησκείας και της ύπαρξης των θεών να τον έφερε σε απευθείας αντίθεση με τους πολίτες και το κράτος των Αθηνών. Ο Πρόδικος ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία της γλώσσας, ειδικότερα με την ορθή χρήση της των λέξεων και τις λεπτές σημασιολογικές διακρίσεις των συνωνύμων. Στους πλατωνικούς διαλόγους βρίσκουμε πολλά παραδείγματα, όπως στον Πρωταγόρα, όπου ο Πρόδικος διακρίνει το «ἀμφισβητεῖν» από το «ἐρίζειν», το «εὐφραίνεσθαι» από το «ἡδέσθαι» και το «βουλεύεσθαι» από το «ἐπιθυμεῖν» ή στον Ευθύδημο, όπου επισημαίνονται δυο διαφορέτικες σημασίες του ρήματος «μανθάνω». Αυτές οι γλωσσικές διακρίσεις σχετίζονται με τη σωκρατική διαλεκτική αλλά και με την πλατωνική διαίρεση των ιδεών. Έχει μάλιστα υποστηριχτεί πως ο Πρόδικος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πλατωνικής διαλεκτικής. Από το φιλοσοφικό του έργο σώθηκαν ελάχιστες προτάσεις υπό μορφή ηθικών συμβουλών και εξέφραζαν μια αρνητική μεταφυσική διάθεση. Έτσι πίστευε για τους θεούς ότι είναι σύμβολα που προσωποποιούν πράγματα, απαραίτητα για την ανθρώπινη επιβίωση, όπως το κρασί, η φωτιά, το σιτάρι και όχι υπερφυσικές δυνάμεις, ενώ δεν αποδέχονταν την ύπαρξη μεταθανάτιας ζωής. Ένα από τα συγγράμματα του έφερε τον τίτλο «Ὧραι» και περιείχε το μύθο του Ηρακλή το σχετικό με την Αρετή και την Κακία που θεωρείται επινόηση του στοχαστή. Μ’ αυτόν το μύθο ο Πρόδικος απέτρεπε τους νέους από τη ζωή της ηδονής και της μαλθακότητας και τους παρακινούσε να προσπαθούν παίρνοντας ως παράδειγμα τον μυθικό ήρωα και να ξεπερνούν τις δυσκολίες της ζωής.

55

Σοφιστές

Πρωταγόρας • Καταγόταν από τα Άβδηρα της Θράκης • Αγνωστικιστής ως προς την πίστη στους θεούς • Περιφερόμενος δάσκαλος της αρετής • Πρωτοπόρος των σημερινών διαλέξεων • Κατηγορήθηκε για αθεΐα • Επέδρασε σημαντικά σε συγχρόνους και μεταγενέστερους Ο Πρωταγόρας, ο μεγαλύτερος σοφιστής και από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους της αρχαιότητας καταγόταν από τα Άβδηρα και ήταν σύγχρονος του συντοπίτη του Δημόκριτου. Γεννήθηκε περίπου το 480 π.Χ. και όταν πέθανε σύμφωνα με την παράδοση ήταν εβδομήντα χρονών, όταν κατά την αρχαία παράδοση πνίγηκε σε ναυάγιο, καθώς ταξίδευε στη Σικελία, ύστερα από καταδίκη του στην Αθήνα για αθεΐα, αφού προηγουμένως είχαν καεί όλα τα συγγράμματα του. Το πιο πιθανόν όμως είναι η παραπάνω πληροφορία για το θάνατο του να είναι επινόηση κάποιου μεταγενέστερου χρονογράφου. Σύμφωνα με το Διογένη το Λαέρτιο ο πατέρας του Πρωταγόρα ήταν πλούσιος και ονομαζόταν Μαιάνδριος ή σύμφωνα με άλλους Αρτέμων. Ενώ, από τον Φιλόστρατο μαθαίνουμε ότι είχε αναπτύξει καλές σχέσεις με τον Πέρση βασιλιά Ξέρξη και ο Πρωταγόρας, ύστερα από ειδική άδεια του Ξέρξη μαθήτευσε κοντά στους μάγους που ακολούθησαν τον Ξέρξη κατά την εκστρατεία του στην Ελλάδα το 480 π.Χ. Από αυτήν την μαθητεία πηγάζει σύμφωνα με το Φιλόστρατο η αγνωστικιστική στάση του Αβδηρίτη στοχαστή όσον αφορά την πίστη στους θεούς δεδομένου ότι ο Πρωταγόρας είχε γράψει στο έργο του «Περί Θεῶν» τα εξής: «Για τους θεούς δεν μπορώ με βεβαιότητα να γνωρίζω, ούτε ότι υπάρχουν, ούτε ότι δεν υπάρχουν, ούτε ποια γνωρίσματα έχουν ως προς τη μορφή τους. Γιατί, υπάρχουν πολλά που εμποδίζουν τη γνώση για αυτούς, όπως από τη μια το άδηλο του ζητήματος κι από την άλλη η συντομία της ανθρώπινης ζωής». Πολλοί ερευνητές υποστήριξαν ότι αυτή η ρήση εκφράζει ένα συγκεκαλυμμένο αθεϊσμό. Το πιο σωστό όμως θα ήταν να υποστηρίζουμε πως ο σοφιστής αρνείται να προχωρήσει στη μεταφυσική σκοπιά και δεν θεολογεί γιατί πιστεύει ότι η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να συλλάβει μη αισθητά πράγματα. Δεν απορρίπτει και δεν αποδέχεται τη θεία ύπαρξη γιατί πιστεύει πως δεν έχει τα μέσα για να την προσεγγίσει. Οι πρωτόγνωρες αυτές απόψεις όμως, σκανδάλισαν τους Αθηναίους και ο Πυθόδωρος δε δίστασε να τον κατηγορήσει για αθεΐα. Ο Πρωταγόρας άσκησε το επάγγελμα του σοφιστή για σαράντα χρόνια μάλιστα ήταν ο πρώτος που αυτοκλήθηκε σοφιστής. Επισκεπτόταν τις ελληνικές πόλεις και υποσχόταν να διδάξει στους νέους την αρετή και λάμβανε ως δίδακτρα από κάθε μαθητή του εκατό μνες. Οι μέθοδοι διδασκαλίας του ήταν πρόγονοι των σημερινών διαλέξεων και είχαν ως περιεχόμενο ανάλυση ποιημάτων, συζητήσεις για τα νοήματα και τις σωστές χρήσεις των λέξεων και γενικούς κανόνες ρητορικής. Επισκεπτόταν πολύ συχνά στην κλασική Αθήνα και συνδέθηκε με τον Περικλή, ο οποίος του ανέθεσε να συντάξει νόμους για την πανελλήνια αποικία των Θουρίων, που ιδρύθηκε στα 444-443 π.Χ. Όπως είναι φυσικό οι μαθητές του ήταν πλούσιοι και ευκατάστατοι Αθηναίοι με σημαντική θέση στην Αθηναϊκή κοινωνία του 5ου π.Χ. αιώνα, όπως ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης, στο έργο του οποίου φαίνεται η επίδραση του μεγάλου σοφιστή. Από το έργο του σώζονται μόνο ελάχιστα αποσπάσματα, ορισμένες πληροφορίες για τη ζωή και τη διδασκαλία του διασώθηκαν από διάφορους συγγραφείς, ενώ σημαντικότερη πηγή είναι ο Πλάτωνας που του αφιέρωσε τον ομώνυμο διάλογο. Με τον Πρωταγόρα εισάγεται το ρεύμα του σκεπτικισμού και του υποκειμενισμού στη φιλο56

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ σοφία. Ο Πρωταγόρας πίστευε ότι η γνώση δεν προσδιορίζεται αντικειμενικά, αλλά με τις αισθήσεις μας. Δηλαδή, ο άνθρωπος γνωρίζει τα αντικείμενα, όχι όπως αυτά καθ’ αυτά υπάρχουν, αλλά όπως τα προσλαμβάνει με τις αισθήσεις του. Επίσης ο Πρωταγόρας εισάγαγε και την έννοια του ανθρωποκεντρισμού με το απόφθεγμα από το έργο του «Ἀλήθεια»: «πάντων χρημάτων μέτρο ἄνθρωπος». Τούτο σημαίνει ότι δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, αλλά ο κόσμος είναι όπως φαίνεται, ότι παντού κυριαρχεί η ανθρώπινη εμπειρία, η οποία παραμένει πάντα εξατομικευμένη και δεν μπορεί να μεταβληθεί σε κανονική γνώση. Το παραπάνω σοφιστικό δόγμα καταπολεμήθηκε σφοδρά από τον Σωκράτη. Ο σοφιστής στο έργο του «Ἀντιλογίαι» υποστήριξε μεταξύ άλλων ότι για κάθε αντικείμενο μπορούν να υποστηριχθούν δύο διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Αυτή η άποψή του συμβαδίζει με την κεντρική σχετικιστική άποψη του σοφιστή ότι ο άνθρωπος είναι το μέτρο για όλα τα πράγματα. Από τα παραπάνω προκύπτει πως ο ρήτορας μπορεί να υπερασπίζεται σε ένα ζήτημα και τα υπέρ και τα κατά στο δικαστήριο και στην Εκκλησία του Δήμου, προκειμένου να επικρατήσει ο πιο πειστικός, ακόμα και αν δεν είναι ο αληθινός. Ο στόχος του ρήτορα δεν είναι επομένως η επικράτηση της αλήθειας, αλλά η πειθώ και η νίκη. Όπως προαναφέρθηκε, ο Πρωταγόρας δίδασκε την αρετή, καθώς πίστευε πως η αρετή μπορεί να διδαχθεί, αρκεί ο άνθρωπος να είναι κατάλληλα προικισμένος από τη φύση και να επιμένει στην άσκηση της. Επίσης, πολλή συζήτηση γίνεται για το αν οι απόψεις του Πρωταγόρα στον Πλατωνικό διάλογο, με το όνομα του σοφιστή ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα ή επινοήθηκαν από τον Πλάτωνα για να εξυπηρετήσουν την οικονομία του διαλόγου. Στον κοσμογονικό μύθο, που διηγείται ο σοφιστής ισχυρίζεται ότι ο Δίας έστειλε με τον αγγελιοφόρο των θεών Ερμή στους ανθρώπους την Αιδώ και τη Δίκη . Σύμφωνα με την ερμηνεία αυτού του χωρίου ο Πρωταγόρας παρουσιάζεται να πιστεύει ότι το Δίκαιο δεν είναι αποτέλεσμα εμπειρίας και εξέλιξης, αλλά θείο επίτευγμα που παραχωρήθηκε στο ανθρώπινο γένος από τη θεία πρόνοια. Έτσι ο Αβδηρίτης στοχαστής εγκαταλείπει την εμπειρική ιδεολογία και φαίνεται να αντιφάσκει, εκτός αν δεχτούμε πως τα λεγόμενα του σοφιστή έχουν τροποποιηθεί από τον Πλάτωνα. Μπορούμε επίσης να υποστηρίξουμε πως ο Πρωταγόρας είχε μετριάσει το σκεπτικισμό του και είχε αποδεχτεί, όπως είδαμε τις συμβατικές ηθικές αξίες (δίκη, αιδώ) και συνιστούσε στα άτομα να τηρούν τον ηθικό κώδικα της κοινωνίας. Επίσης, υπάρχουν θραύσματα από μια θεωρία του Πρωταγόρα για τη ρητορική και για έρευνες του για την ορθή χρήση των λέξεων. Ο Πρωταγόρας υπήρξε ένας πολυσχιδής στοχαστής, καθώς ασχολήθηκε συστηματικά με την επιστημολογία, τη ρητορική, τη θρησκειολογία και πολλές άλλες επιστήμες. Η διανόηση του έχει απασχολήσει τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Τέλος, έχει επιδράσει στο νεότερο συμπολίτη του Δημόκριτο, στον Αντισθένη και στους σκεπτικούς φιλοσόφους.

Ενδεικτική βιβλιογραφία Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Β Ι Β Λ ΙΟ Γ ΡΑΦΙ Α

• Guthrie, W. K. C.(1991), Οι σοφιστές, μτφρ. Δ. Τσεκουράκης, Αθήνα: ΜΙΕΤ • Kerferd, G. Β.(1986), Η σοφιστική κίνηση, μτφ. Π. Φαναράς, Αθήνα: Καρδαμίτσα • Κύρκος, Β.(1992), Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική, Αθήνα: Παπαδήμας • Σκουτερόπουλος, Ν.(1992), H αρχαία Σοφιστική. Tα σωζόμενα αποσπάσματα, Aθήνα: Γνώση

Ξ Ε Ν ΟΓΛ Ω Σ Σ Η Β Ι Β Λ ΙΟΓ ΡΑΦΙ Α

• De Romilly, J.(1992), The Great Sophists In Periclean Athens, Oxford: The Clarendon Press • Guthrie, W. K. C.(1971), The Sophists, Cambridge: Cambridge University Press • Kennedy, G.(1963), The Art Of Persuasion In Greece, Princeton: Princeton University Press • Kerferd, G. B. (1981), The Sophistic Movement, Cambridge: Cambridge University Press • Rankin, H. D. Sophists, Socratics & Cynics. London: Croom Helm, 1983.

• Schiappa, E.(1991), Protagoras and Logos, Columbia SC: University of South Carolina Press • Sprague, R. K.(1972)( ed.), The Older Sophists: A Complete Translation by Several Hands, Columbia SC: University of South Carolina Press • Untersteiner, M.(1954), The Sophists, Oxford: Blackwell

57

Σωκράτης

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Σωκράτης Πριν αρχίσουμε να αναλύουμε την βιογραφία του μεγάλου φιλοσόφου Σωκράτη, θεωρούμε απαραίτητο να υπενθυμίσουμε τον χρησμό εκείνο του αρχαίου μαντείου «Σοφός ὁ Σοφοκλῆς, σοφώτερος ὁ Εὐριπίδης, ἀνδρῶν δ’ ἁπάντων Σωκράτης σοφώτατος». Ο Σωκράτης γεννήθηκε περίπου το 470 π.Χ. Πατέρα είχε τον Σωφρονίσκο, ο οποίος ήταν λιθοξόος και μητέρα την Φαιναρέτη, η οποία ήταν μαμή. Θεωρείται ότι ήταν ένας από τους κορυφαίους φιλοσόφους της αρχαιότητας, που συνέδεε το όνομά του με μία νέα εποχή στοχαστικών αναζητήσεων. Η διδασκαλία του, που θεμελίωσε την λεγόμενη Αττική φιλοσοφία δεν καταγράφηκε ποτέ από τον ίδιο, αλλά από τους μαθητές του και κυρίως από τον Πλάτωνα. Η Σωκρατική σκέψη «κατέβασε την φιλοσοφία από τον Ουρανό στη Γή», όπως έγραψε χαρακτηριστικά ο λατίνος Κικέρων, ακριβώς για να επισημάνει ότι ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος φιλόσοφος – δάσκαλος που ασχολήθηκε με την ανθρώπινη συμπεριφορά σε συνάρτηση με τα πράγματα. Σε αντίθεση με τους σοφιστές, που στα ζητήματα ηθικής έδιναν προτεραιότητα στο «πῶς», ο Σωκράτης έβαλε πάνω από όλα το «τί». Σε αυτήν την αρχή θεμελίωσε και τα τρία γνωστά αξιώματά του.

Η γνώση είναι αρετή

Κανένας δεν επιλέγει το κακό από επίγνωση, αλλά από άγνοια. Προϋπόθεση για την σωστή ζωή είναι η επιμέλεια της ψυχής, την οποία ταύτιζε με το νου. Μετά από αυτόν τον μικρό πρόλογο θα ερευνήσουμε την ζωή του. Η μόρφωση που πήρε στη νεαρή του ηλικία δεν φαίνεται να ξεπερνούσε το συνηθισμένο μέτρο της εποχής. Ο Σωκράτης ασχολήθηκε αρχικά με το επάγγελμα του πατέρα του, ο οποίος ήταν λιθοξόος. Στα 17 του γνώρισε τον φιλόσοφο Αρχέλαο, που του μετέδωσε το πάθος για την φιλοσοφία και τον έπεισε να αφιερωθεί σε αυτήν. Τα αντίθετα υποστηρίζει ο Πλάτωνας, που στην απολογία του παρουσιάζει τον Σωκράτη να θεωρεί την φιλοσοφική ενασχόληση ως θεία εντολή. Ο Σωκράτης ως προς την εξωτερική του εμφάνιση δεν έμοιαζε με φιλόσοφο με την παραδοσιακή έννοια. Υπήρξε μάλλον λαϊκός σοφός, που ο τρόπος ζωής και η συμπεριφορά του άφηναν όχι λιγότερη εντύπωση από ότι το περιεχόμενο των λόγων του. Εκείνο που ξεχώριζε τον Σωκράτη από τους άλλους πνευματικούς ανθρώπους ήταν, μέσα από το σύνολο της φιλοσοφικής του σκέψης, τα περίφημα αποφθέγματά του, βασικός κορμός της φιλοσοφίας του. Με τα σπουδαιότερα από τα αποφθέγματά να απηχούν την φιλοσοφία του που είναι το «τό γνῶθι σαὐτόν» και «ἐν οἶδα ὅτι οὐδέν οἶδα». Περνώντας μεγάλο μέρος του ελεύθερου του χρόνου στην αγορά, στα γυμναστήρια κ.λ.π, άρχιζε συζητήσεις με οποιονδήποτε ήθελε να μιλήσει μαζί του. Το ύφος και ο χαρακτήρας των συζητήσεων αυτών εκφράζονται καθαρά στους διαλόγους του Πλάτωνα (ιδιαίτερα στους πρώιμους). Τόσο ο Σωκράτης, όσο και ο Ξενοφών μας πληροφορούν ότι ο τηρούσε αρνητική στάση απέναντι στις προγενέστερες θεωρίες της φιλοσοφίας της φύσης, θεωρώντας άξια προσοχής μόνο τα καθαρά ανθρώπινα προβλήματα. Ταυτόχρονα, θεωρούσε απαράδεκτο το γνωσιολογικό και ηθικό συσχετισμό των σοφιστών, με τους οποίους κρίνοντας από τον Πλάτωνα είχε επανειλημμένως διαμάχες. Συζητώντας το νόημα διαφόρων ηθικών εννοιών (αγαθό, σοφία, δικαιοσύνη). Ο Σωκράτης κατά τα λεγόμενα του Αριστοτέλη άρχισε για πρώτη φορά να χρησιμοποιεί τους επαγωγικούς ( επακτικούς) λόγους και να δίνει γενικούς ορισμούς Στην Ηθική ήταν οπαδός του αυστηρού ορθολογισμού, υποστηρίζοντας ότι η Αρετή είναι 61

Σωκράτης ταυτόσημη με τη Γνώση και ότι ο άνθρωπος που γνωρίζει ποιο είναι το αγαθό δεν προβαίνει σε ανόητες πράξεις. Οι πολιτικές του απόψεις βασίζονταν στην πεποίθηση ότι η εξουσία σε ένα κράτος πρέπει να ανήκει στους «Βέλτιστους», τους «καλύτερους», δηλαδή στους ηθικούς, τους δίκαιους και τους έμπειρους στην τέχνη της διοίκησης πολίτες. Ξεκινώντας από αυτή την αρχή επέκρινε δριμύτατα τις ελλείψεις της σύγχρονης Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Η σπουδαιότερη υπηρεσία που προσέφερε ο Σωκράτης στην ιστορία της φιλοσοφίας συνίσταται στο ότι στην πρακτική του δράση ο διάλογος έγινε βασική μέθοδος ανεύρεσης της αλήθειας. Ενώ οι πρώιμοι στοχαστές αντιμετώπιζαν δογματικά τις βασικές αρχές των θεωριών τους, ο Σωκράτης προσπαθούσε να συζητήσει κριτικά όλες τις πιθανές απόψεις χωρίς να ταχθεί υπερβολικά με καμία από αυτές. Ο αντιδογματισμός του εκφραζόταν ειδικότερα στην άρνηση, στην άρνηση του να διεκδικήσει την κατοχή θετικών γνώσεων. Γι’ αυτό το λόγο δεν θεωρούσε τον εαυτό του δάσκαλο της σοφίας αλλά απλώς ανθρώπινο, ικανό να διεγείρει στους άλλους την τάση προς την αλήθεια. Η μορφή του Σωκράτη που ο Πλάτων περιέγραψε με θαυμαστή καλλιτεχνική μαεστρία, μπήκε στην συνείδηση των επόμενων γενεών ως ύψιστο παράδειγμα ανεξάρτητου στοχαστή με κρυσταλλική εντιμότητα που έθεσε την αναζήτηση της αλήθειας πάνω από κάθε παρόρμηση.

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ τασης ώστε να μειωθεί η ποινή, αλλά ο Σωκράτης με περίσσιο θάρρος δήλωσε πως αν ήταν να επιλέξει την ποινή που του ταίριαζε, θα επέλεγε την σίτιση του στο «Πρυτανεῖον», τιμή που άξιζε στους ευεργέτες της πόλης. Το γεγονός αυτό, εξόργισε τους δικαστές, που τελικά αποδέχθηκαν την πρώτη ποινή, δηλαδή την θανάτωσή του με κώνειο.

Eπειδή όμως το ιερό πλοίο των Αθηνών, η Πάραλος, βρισκόταν στην Δήλο, η ποινή δεν μπορούσε να εκτελεσθεί και έτσι ο Σωκράτης έμεινε φυλακισμένος περίπου ένα μήνα. Ενώ δεχόταν τις επισκέψεις των φίλων του, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Κρίτωνας, που σχεδίαζε την απόδραση του, την οποία και αρνήθηκε να πραγματοποιήσει αφού θα ερχόταν αντιμέτωπος με τις ιδέες του. Ο Σωκράτης πέθανε τελικά το 399 π.Χ.

Επίλογος

Ο μέγιστος αυτός φιλόσοφος μας δίδαξε τον δύσκολο και σωστότερο δρόμο της ζωής. Η εξέλιξη της ψυχής (θείο) και του ανθρώπου γίνεται ταυτόχρονα, μέσα από τις διαδοχικές εμψυχώσεις. Ο Σωκράτης λοιπόν υπογραμμίζει πόσο απλά είναι τα πράγματα στη ζωή. Αντίθετα, εμείς τα έχουμε κάνει τόσο δύσκολα και πολύπλοκα.

Σωκρατικές σχολές - σωκρατική μέθοδος

Συμβατικής ονομασίας σειράς φιλοσοφικών κατευθύνσεων που ανάγονται στους μαθητές του Σωκράτη. Ορισμένες από αυτές παρέθεταν τις αντιλήψεις τους με την μορφή Σωκρατικών διαλόγων. Κύριος ομιλητής στους διαλόγους αυτούς όπως και στους διαλόγους του Πλάτωνα ήταν ο Σωκράτης. Είναι γνωστές τέσσερις τέτοιες κατευθύνσεις.

1) Κυνική 2) Κυρηναϊκή 3) η Μεγαρική σχολή 4) η Ηλειοερετρική σχολή. Εισήγαγε την Μαιευτική μέθοδο στην αναζήτηση της αλήθειας. Η μαιευτική ήταν η μέθοδος η οποία σε συνδυασμό με τη χρήση της ειρωνείας αποτελούσε χαρακτηριστικό της Σωκρατικής διδασκαλίας. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή ο Σωκράτης κατά τις συζητήσεις του προσποιούμενος την πλήρη άγνοια για το θέμα που συζητούσε κάθε φορά προσπαθούσε μέσα από ερωτήσεις να εκμαιεύσει την αλήθεια από τον συνομιλητή του. Ουσιαστικά, ο Σωκράτης επωμιζόταν τον ρόλο της συνείδησης και μέσα από αυτήν την διαδικασία ερωτοαπαντήσεων δημιουργούσε ένα πνεύμα διαλόγων στην συζήτηση. Ο συνομιλητής λοιπόν απαντώντας σε αυτές τις ερωτήσεις έφθανε σε ένα συμπέρασμα – στην αλήθεια για τον Σωκράτη από μόνος του. Η μέθοδος ονομάστηκε μαιευτική διότι, όπως η μαία (επάγγελμα που έκανε η μητέρα του Φαιναρέτη) φέρνει στον κόσμο το νεογνό, έτσι και ο Σωκράτης εξάγει από τον συνομιλητή του την αλήθεια.

Το τέλος του σωκράτη

Το 339 π.Χ ο Σωκράτης παραπέμφθηκε σε δίκη με την κατηγορία της ασέβειας κατά των Θεών και της διαφθοράς των νέων. Πρωτεργάτης της μήνυσης του, ήταν ο πολιτικός Άνυτος (ένας από τους δυο αρχηγούς των δημοκρατικών που επανήλθαν με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 403π.Χ), που ασκούσε εκείνην την εποχή μεγάλη επιρροή. Κατήγορος ήταν ακόμη ο άσημος Μέλητος. Ο Σωκράτης που αντιμετώπισε την κατηγορία με περιφρόνηση, απήγγειλε την απολογία του με τέτοιο τρόπο ώστε να δικαιωθεί ο τρόπος σκέψης του. Εν τούτοις καταδικάστηκε σε θάνατο με 280 ψήφους υπέρ και 220 κατά. Οι δικαστές όμως του έδωσαν το δικαίωμα της αντιπρό62

63

Πλάτωνας

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Πλάτωνας Τα πρώτα χρόνια

Ο Πλάτων (427-347 π.Χ.) ήταν αρχαίος έλληνας φιλόσοφος από την Αθήνα, ο πιο γνωστός μαθητής του Σωκράτη και δάσκαλος του Αριστοτέλη. Πατέρας του Πλάτωνα ήταν ο Αρίστωνας, ο οποίος καταγόταν από το γένος του βασιλιά Κόδρου και μητέρα του η Περικτιόνη, με καταγωγή από το γένος του νομοθέτη Σόλωνα. Επιπλέον, η μητέρα του ήταν αδερφή του Χαρμίδη, ενός από τους Τριάκοντα τυράννους και ανιψιά του Κριτία, που ήταν επίσης μέλος των Τριάκοντα. Το αρχικό όνομα του Πλάτωνα ήταν Αριστοκλής. Την ονομασία Πλάτωνας εικάζεται πως την απέκτησε κατά την εφηβεία του, εξαιτίας του πλάτους του στήθους και μετώπου του.

Η γνωριμία με τον σωκράτη

Ως γόνος αριστοκρατικής και οικονομικά ευκατάστατης οικογένειας, ο Πλάτων έλαβε όλη εκείνη την παιδεία που θα μπορούσε να λάβει ένας χαρισματικός νέος της εποχής του. Η πρώτη βαθιά εντύπωση στην ζωή του που έμελλε ν’ αλλάξει ριζικά τον τρόπο σκέψης του, προκλήθηκε από την γνωριμία του με τον Σωκράτη σε ηλικία 20 ετών, με αποτέλεσμα να καταστρέψει όλα τα νεανικά ποιητικά του έργα και να στραφεί εξ’ ολοκλήρου στην φιλοσοφία. Κοντά στον Σωκράτη, ο Πλάτωνας μαθήτευσε για εννέα χρόνια και χάρη στον ανθρωποκεντρικό στοχασμό του Σωκράτη, από πολύ νωρίς συνειδητοποίησε την σπουδαιότητα του, η οποία στάθηκε θεμέλια λίθος αργότερα και για την δική του φιλοσοφική σκέψη. Ο Σωκράτης όμως δεν δίδαξε τον Πλάτωνα μόνο με την ζωή του. Η καταδίκη σε θάνατο του αγαπημένου του δασκάλου και η ατάραχη αποδοχή της καταδίκης, υπήρξε για τον Πλάτωνα το τελευταίο και συγκλονιστικότερο «μάθημα» πίστης και αγάπης προς την πατρίδα που του παραδόθηκε από τον μεγάλο δάσκαλο.

Η μετέπειτα περίοδος της φιλοσοφικής δράσης

Μετά τη θανάτωση του Σωκράτη κατέφυγε για σύντομο διάστημα στα Μέγαρα, κοντά στον συμμαθητή του Ευκλείδη, και επιστρέφοντας ξανά στην Αθήνα ασχολήθηκε για μια δεκαετία με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων. Στη συνέχεια, προκειμένου να διευρύνει τους διανοητικούς του ορίζοντες ταξίδεψε στην Αίγυπτο και την Κυρήνη, όπου γνωρίστηκε με τον μαθηματικό Θεόδωρο και τέλος στον Τάραντα της Ιταλίας, όπου ήρθε σε επαφή με την φιλοσοφική σκέψη της Πυθαγόρειας Σχολής. Στην αυλή του βασιλιά των Συρακουσών Διονυσίου Α΄ γνώρισε τον βασιλικό γυναικάδελφο Δίωνα, με τον οποίο συνδέθηκε με δυνατή φιλία, η οποία προκάλεσε τις υποψίες του Διονυσίου για συνωμοσία, γι’ αυτό και έδιωξε τον Πλάτωνα από τη Σικελία. Στην επιστροφή ο φιλόσοφος αποβιβάστηκε στην Αίγινα, η οποία εκείνον τον καιρό βρισκόταν σε πόλεμο με την Αθήνα, με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να πουληθεί ως δούλος, αλλά για καλή του τύχη τον εξαγόρασε ο Κυρηναίος φίλος του Αννίκερης. Επιστρέφοντας στην Αθήνα άνοιξε τη φιλοσοφική σχολή του, την Ακαδημία (387 π.Χ.), η οποία και πήρε το όνομά της από το ιερό που ήταν αφιερωμένο στον αρχαίο ήρωα Ακάδημο. Ύστερα από την αλλαγή βασιλιά στην Σικελία, ο Πλάτων ταξίδεψε άλλες δύο φορές εκεί. Την πρώτη φορά (367 π.Χ) με την ελπίδα να μεταδώσει τις ιδέες του στο νέο ηγεμόνα Διονύσιο Β΄, προσπάθεια που τέλειωσε με απογοήτευση. Το τελευταίο ταξίδι (361 π.Χ) σαν σκοπό είχε την συμφιλίωση του φίλου του Δίωνα με τον Διονύσιο, ο οποίος και είχε εξορίσει τον Δίωνα από την Αυλή. Για τρίτη φορά οι προσπάθειές του δεν είχαν αποτέλεσμα. Ο Πλάτωνας επέστρεψε 67

Πλάτωνας απογοητευμένος. Από τότε και κυρίως μετά την δολοφονία του Δίωνα, o Πλάτωνας εγκατέλειψε οριστικά κάθε προσπάθεια για την εφαρμογή των πολιτικών του θεωριών και αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στην διδασκαλία και στην συγγραφή μέχρι τον θάνατό του.

Μεθοδολογία συγγραφής και κατάταξη του πλατωνικού έργου

Το συγγραφικό έργο του Πλάτωνα, ακολουθεί την διαλεκτική μέθοδο, αναπαριστά δηλαδή τον καθιερωμένο τρόπο φιλοσοφικής διδασκαλίας της εποχής του. Το μόνο έργο του Πλάτωνα που δεν έχει την μορφή φιλοσοφικού διαλόγου είναι η Απολογία του Σωκράτη, που παρά τα όποια εκφραστικά στοιχεία της Πλατωνικής φρασεολογίας που αναπόφευκτα περιέχει, σε νοηματικό επίπεδο θεωρείται μία σχετικά ακριβής ιστορική καταγραφή της Σωκρατικής απολογίας. Το σύνολο του πλατωνικού έργου διακρίνεται σε τρεις περιόδους με βάση την χρονική τους σειρά, οι οποίες είναι η περίοδος νεότητας (400 π.Χ. - 387 π.Χ.), η περίοδος ωριμότητας (386 π.Χ. - 367 π.Χ.) και η περίοδος γήρατος. Ο διαχωρισμός των περιόδων αυτών επιτυγχάνεται κυρίως μέσω δύο μεθόδων, της φιλολογικής και της φιλοσοφικής. Κατά την φιλολογική εξέταση, το αντικείμενο που εξετάζεται είναι αποκλειστικά η μορφή της γλώσσας, από γραμματολογική και συντακτική άποψη, με αποτέλεσμα οι πιο απλοί διάλογοι να τοποθετούνται στην πρώτη περίοδο, οι συντακτικά και γραμματολογικά πιο σύνθετοι στην περίοδο της ωριμότητας, ενώ οι πλέον σύνθετοι να κατατάσσονται στην τρίτη και πιο ώριμη συγγραφική περίοδο του Πλάτωνα, δηλαδή στην περίοδο του γήρατος. Η φιλοσοφική εξέταση του Πλατωνικού έργου σχετίζεται με την εννοιολογική μελέτη των κειμένων και τον τρόπο που βλέπουμε να εξελίσσεται η σκέψη του φιλοσόφου. Έτσι λοιπόν, στην περίοδο της νεότητας δεν συναντάμε καμία αναφορά για τον κόσμο των ιδεών. Αυτή η περίοδος φέρει τον τρόπο σκέψης του Σωκράτη. Στην περίοδο της ωριμότητας, διαπιστώνουμε πως ο Πλάτων έχει απαγκιστρωθεί πλέον από την Σωκρατική σκέψη. Στην περίοδο αυτή συναντάμε την άποψή του σχετικά με τον κόσμο των ιδεών, αλλά και τοποθετήσεις πολιτικής φύσεως σχετικά με την ορθή οργάνωση μίας πολιτείας, της λεγόμενης ιδανικής πολιτείας. Στην τελευταία συγγραφική περίοδο, παρατηρούμε μία υποχώρηση της οντολογικής για χάρη της λογικής πλευράς στην θεωρία των ιδεών, αλλά και μία προσεχτικότερη ενασχόληση με τα επίγεια. Καίρια θέση σε αυτήν την συγγραφική περίοδο θα μπορούσαμε να λέγαμε πως καταλαμβάνουν «οἱ Νόμοι», ένα έργο του Πλάτωνα με θέμα του την ορθή νομοθετική ρύθμιση μίας πόλης. Κλείνοντας αυτή την σύντομη αναφορά σχετικά με τον τρόπο συγγραφής και την ταξινόμηση του πλατωνικού έργου, κρίνεται αναγκαία η επισήμανση πως η φιλολογική και η φιλοσοφική μέθοδος ταξινόμησης δε συμπίπτουν απόλυτα.

Φιλοσοφία

Η Πλατωνική φιλοσοφία, η οποία θα μπορούσε κάλλιστα να παραλληλιστεί με ένα περίτεχνο νοητό οικοδόμημα, παρουσιάζει μία αξιοθαύμαστη συνοχή στην αρχιτεκτονική της, παρ’ όλη την διανοητική της πολυπλοκότητα, τόσο στην σύνθεση, όσο και στην διαφορετικότητα των υλικών με τα οποία δημιουργήθηκε. Πιο συγκεκριμένα, τα θεμέλια της πλατωνικής φιλοσοφίας αποτελούνται από τρία διαφορετικά στοιχεία, βάσει των οποίων συνεχίζεται και η περαιτέρω οικοδόμηση του φιλοσοφικού στοχασμού, τα οποία είναι: το μεταφυσικό στοιχείο, η απόλυτη εμπιστοσύνη στην λογική και η παραδοχή πως ανώτερη αξία από το αγαθό δεν μπορεί να υπάρξει.

68

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Ο κόσμος των ιδεών

Το μεταφυσικό στοιχείο στην πλατωνική φιλοσοφία εισάγεται με την άποψη σχετικά με τον κόσμο των ιδεών. Σύμφωνα με την μεταφυσική του Πλάτωνα, ο κόσμος διαχωρίζεται σε δύο πεδία ύπαρξης, στον αιώνιο και αμετάβλητο κόσμο των ιδεών και στον επίγειο, με τον δεύτερο ν’ αποτελεί μια διαρκώς μεταβαλλόμενη απεικόνιση του πρώτου. Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, οι Ιδέες είναι τα αιώνια αρχέτυπα των υλικών πραγμάτων, οι οποίες μπορούν να γίνουν αντιληπτές μόνο με τη λογική και όχι με τις αισθήσεις. Ως εκ τούτου, η γνωσιολογία του Πλάτωνα δεν βασίζεται στην γνώση μέσω των αισθήσεων στις οποίες δεν έχει καθόλου εμπιστοσύνη, αλλά μόνο στην λογική διερεύνηση ενός ζητήματος. Ο αισθητός κόσμος για τον Πλάτωνα αποτελείται από υλικά και φθαρτά είδωλα των ιδεών, οι οποίες τα μορφοποιούν. Για παράδειγμα, κάθε ζώο ή αντικείμενο είναι ένα υλικό στιγμιότυπο της αιώνιας ιδέας, η οποία συγκεντρώνει τα αναλλοίωτα και κοινά χαρακτηριστικά όλων των όμοιων ζώων και αντικειμένων, ή ακόμα και των αφηρημένων εννοιών, όπως ο έρωτας και η δικαιοσύνη. Μέσα σε αυτό το ιδεοκρατικό φιλοσοφικό σύστημα, ως υψηλότερη ιδέα ο Πλάτωνας κατονομάζει την ιδέα του αγαθού, θεωρώντας την πηγή για όλες τις άλλες και συνάμα ως την προσποίηση του ίδιου του θείου. Ουσιαστικά, ο κόσμος των ιδεών πρόκειται για μία απόπειρα προσέγγισης του θείου με την χρήση της φιλοσοφίας και γι’ αυτό κατά κάποιον τρόπο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα είδος φιλοσοφικής θρησκείας.

Η θέση της λογικής στον πλατωνικό στοχασμό

Η νοησιοκρατία ως τάση κυριάρχησε σε όλη την περίοδο της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και δεδομένου ότι η φιλοσοφία του Πλάτωνα αποτελεί σημείο συνάντησης πολλών μεταγενέστερων φιλοσοφικών ρευμάτων και τάσεων, ο συγκερασμός της στο θέμα αυτό ήταν μάλλον αναμενόμενος. Σύμφωνα λοιπόν με τον Πλάτωνα, ο άνθρωπος πρέπει ν’ ακολουθεί την λογική του, όπου κι αν τον οδηγεί, γιατί αυτή είναι το ανώτερο γνωστικό εργαλείο που έχει στην διάθεσή του. Αλλά για να μην υπάρξουν παρανοήσεις σχετικά με τις ηθικές επιπτώσεις που θα είχε μία τέτοια πρακτική, οφείλουμε να επισημάνουμε πως κατά τον Πλάτωνα, η λογική μόνο στο αγαθό θα μπορούσε να οδηγήσει, διότι αυτό ήταν η ανώτερη και τελειότερη ιδέα.

Η ιδέα του αγαθού

Η ιδέα του αγαθού αποτελεί τον πυρήνα όλης της πλατωνικής φιλοσοφίας. Όλα γίνονται αποσκοπώντας στο αγαθό. Η οργάνωση της ιδανικής πολιτείας, «οἱ Νόμοι», αλλά και τα υπόλοιπα έργα του Πλάτωνα, είτε πολιτικής φύσεως, είτε φιλοσοφικής, δεν αποκλίνουν ποτέ από τον κοινό προορισμό τους που είναι πάντα το αγαθό. Όμως, πρόκειται για το αγαθό το οποίο στέκεται απαλλαγμένο από συναισθηματικά φορτία. Ο άνθρωπος που πράττει το αγαθό δεν το πράττει παρακινημένος από το αίσθημα της αγάπης, αλλά βασιζόμενος στην γνώση πως ανώτερος σκοπός και αξία από το αγαθό δεν μπορεί να υπάρξει. Κατά συνέπεια, αυτό που αποτελεί την πεμπτουσία της πλατωνικής σκέψης είναι μία ορθολογιστική ηθική βασιζόμενη στην γνώση και στο καθήκον. Ε Π Ι Μ Ε Ρ Ο Υ Σ Τ Ο Π ΟΘ Ε Τ Η Σ Ε Ι Σ Σ Τ Η Ν Π Λ ΑΤ Ω Ν Ι Κ Η ΦΙ ΛΟΣ Ο ΦΙ Α

Η γνώση ως ανάμνηση

Ο κόσμος των ιδεών αποτελεί μία φιλοσοφική προσέγγιση του μεταφυσικού, κατά την οποία ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να μην αποτελεί μέρος του. Επομένως, ο άνθρωπος, όπως και όλα 69

Πλάτωνας τα όντα, υπήρχε και αυτός στον επουράνιο τόπο των ιδεών πριν από την ενσάρκωσή του, αλλά με τον ερχομό του στον επίγειο κόσμο ξέχασε εκείνη την γνώση. Σύμφωνα με την τοποθέτηση του Πλάτωνα, ο μόνος τρόπος για να ανακτήσει ο άνθρωπος την χαμένη γνώση ήταν να την θυμηθεί εκ νέου, αφού για τον Πλάτωνα κάθε μορφή μάθησης δεν ήταν τίποτα άλλο παρά η ενθύμηση της λησμονημένης γνώσης.

Η τριμερής διάκριση της ψυχής

Στην ψυχή ο Πλάτωνας διακρίνει τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Αλλά οι τρεις αυτές αρετές πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά, ώστε το λογιστικό ως θείο να κυβερνά, το θυμοειδές, να υπακούει σε αυτό ως βοηθός και τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, για να μην επιχειρεί να άρχει αυτό, αφού είναι το πιο άπληστο και το κατώτερο μέρος της ψυχής.

Η πολιτεία ως μεγέθυνση της ψυχής

Επειδή μια πολιτεία αποτελείται από ένα πλήθος ανθρώπων, ο Πλάτωνας θεωρούσε πως εξετάζοντας μία πόλη μπορούν να γίνουν πιο ορατά τα στοιχεία που διέπουν την προσωπικότητα ενός μεμονωμένου ανθρώπου και ως εκ τούτου, μία ανάλογη τριμερής διάκριση θα έπρεπε να ισχύει και για την κοινωνική δομή μίας ιδανικής πολιτείας, προκειμένου να λειτουργεί αρμονικά, δηλαδή με δικαιοσύνη. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στην πόλη πρέπει να υπάρχει δικαιοσύνη, δηλαδή αρμονία, που επιτυγχάνεται όταν και στην πόλη το καθένα από τα γένη, εκτελεί αποκλειστικά και μόνο το δικό του έργο.

Η παιδεία ως θεμέλια λίθος της ιδανικής πολιτείας

Η άδικη θανάτωση του Σωκράτη έκανε τον Πλάτωνα να κατανοήσει από νωρίς πως οι αιτίες που οδήγησαν σε θάνατο μία προσωπικότητα όπως αυτή του δασκάλου του, είχαν τις ρίζες τους βαθιά μέσα στην ψυχοσύνθεση των ανθρώπων, που σήμαινε πως η όποια αλλαγή του πολιτεύματος ή του πολιτικού σκηνικού, μόνο επιφανειακά θα επηρέαζε την ηθική σύσταση της κοινωνίας. Έχοντας αυτά υπ’ όψη του, ο Πλάτωνας έφτασε στην απλή και εύστοχη διαπίστωση, πως η ηθική αναμόρφωση μίας κοινωνίας, μόνο μέσα από την παιδεία και την πνευματική καλλιέργεια θα μπορούσε να επιτευχθεί. Σε αυτό το θέμα ο Πλάτωνας προέβλεψε εξειδικευμένη παιδεία για τους πολίτες, ανάλογα με τις δυνατότητές και τις κλίσεις τους. Πιο συγκεκριμένα, οι νέοι των οποίων το επικρατέστερο μέρος της ψυχής τους είναι το επιθυμητικό, θα επικεντρωθούν στην εκμάθηση πρακτικών τεχνών για να εφοδιάζουν την ιδανική πολιτεία με τα αναγκαία αγαθά και τεχνικές υπηρεσίες. Στην δεύτερη τάξη πολιτών ο Πλάτων κατέτασσε τους νέους στους οποίους το κυρίαρχο μέρος της ψυχής τους θα ήταν το θυμοειδές. Αυτοί, με την έμφυτη γενναιότητα και ορμή που θα τους χαρακτήριζε, θα είχαν επωμιστεί την ευθύνη να προστατεύουν την πολιτεία από εξωτερικούς ή εσωτερικούς εχθρούς. Η παιδεία φυσικά δεν έπαυε να είναι γι’ αυτούς κάτι αναγκαίο και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι η τάξη των τεχνιτών. Επομένως, θα σπούδαζαν μαθηματικά και άλλες επιστήμες. Σημαντική θέση μέσα στην παιδεία τους θα καταλάμβανε και η μουσική, ώστε με την πνευματική καλλιέργεια που θα τους προσέφερε, να μην παρασύρονταν από την ορμητική τους φύση εις βάρος των νομοταγών πολιτών. Τέλος, η τρίτη και ανώτερη τάξη θα ήταν αυτή των φιλοσόφων, οι οποίοι και θα αποτελούνταν από τους διανοητικά προικισμένους νέους της πολιτείας και θα λάμβαναν την ανώτερη δυνατή μόρφωση, δηλαδή την εκμάθηση του φιλοσοφικού στοχασμού, ώστε κάποια στιγμή να καταστούν ικανοί να κυβερνήσουν με σύνεση και σοφία.

70

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Η θέση της ποίησης και των ποιητών στην ιδανική πολιτεία

Μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες απόψεις του Πλάτωνα για την ηθική διαμόρφωση μιας ιδανικής πολιτείας, είναι ο τρόπος που η ποίηση και γενικότερα η τέχνη επηρεάζει τους πολίτες. Κατά τον Πλάτωνα η καλλιτεχνική δημιουργία δεν έπρεπε να αφηνόταν ανεξέλεγκτη, γιατί αυτό θα οδηγούσε τους δημιουργούς της σε σοβαρά σφάλματα, τα οποία στην συνέχεια θα συμπαρέσυραν και τους αποδέκτες της ποίησης. Έτσι λοιπόν, βλέπουμε τον Πλάτωνα μέσω του Σωκράτη να αντιτίθεται ακόμα και στον ίδιο τον Όμηρο, ο οποίος μέσα από την ποίησή του παρουσιάζει τους θεούς να διακατέχονται από εκδικητικότητα.

Ο μύθος του σπηλαίου

Ο μύθος του σπηλαίου αποτελεί έναν παραστατικό τρόπο για την καλύτερη κατανόηση του κόσμου των ιδεών και είναι πράγματι αξιομνημόνευτος. Εκεί, υπάρχουν άνθρωποι αλυσοδεμένοι από την παιδική τους ηλικία και με τέτοιον τρόπο, ώστε τους είναι αδύνατο να κουνηθούν ή να κοιτάξουν δίπλα ή πάνω παρά μόνο ευθεία, ενώ ταυτόχρονα είναι τοποθετημένοι έχοντας γυρισμένη την πλάτη τους στην είσοδο της σπηλιάς και στραμμένοι προς το τοίχωμα του σπηλαίου. Πίσω τους καίει μία φωτιά, και ανάμεσα στην φωτιά και σε αυτούς αντιπαραβάλλεται ένα μικρό τείχος. Πίσω από το τείχος άνθρωποι πηγαινοέρχονται βαστώντας στα χέρια τους ανδριάντες και άλλα αντικείμενα τα οποία σηκώνουν ψηλά, με αποτέλεσμα οι δεσμώτες να βλέπουν μόνο τις σκιές των αντικειμένων. Κάποια στιγμή όμως, ορισμένοι από τους δεσμώτες καταφέρνουν να σπάσουν τα δεσμά τους και διστακτικά στην αρχή, με περισσότερη αποφασιστικότητα στην συνέχεια, αρχίζουν να κατευθύνονται προς την έξοδο του σπηλαίου. Από αυτούς, κάποιοι τυφλώνονται από το ξαφνικό φως, δηλαδή την αλήθεια, και επιστρέφουν πίσω στην σπηλιά μη αντέχοντας τη λάμψη του, όμως, κάποιοι άλλοι, σιγά σιγά συνηθίζουν το φως και τότε βλέπουν τον αληθινό κόσμο. Καθήκον λοιπόν αυτών των ανθρώπων είναι να επιστρέψουν στην σπηλιά και να παρακινήσουν και άλλους να ελευθερωθούν. Αυτή η προσπάθεια κρύβει νέους κινδύνους, όπως το σκοτάδι της σπηλιάς να τυφλώσει τον άνθρωπο, ή να αναγκαστεί να αντιμετωπίσει το χλευασμό των δεσμωτών, οι οποίοι δεν θα τον πιστεύουν. Η επεξήγηση των συμβολισμών που υπάρχουν στο σπήλαιο θα μπορούσε να ήταν η ακόλουθη. Το ίδιο το σπήλαιο συμβολίζει τον αισθητό κόσμο, ενώ οι αλυσίδες τις αισθήσεις, οι οποίες κρατάνε δέσμιους τους ανθρώπους στην απατηλότητα των φαινομένων. Η φωτιά εντός του σπηλαίου συμβολίζει την ψεύτικη, επίγεια γνώση. Τέλος, οι άνθρωποι που μεταφέρουν αντικείμενα με υψωμένα τα χέρια θα μπορούσαν να παρομοιαστούν με τους εκάστοτε δημαγωγούς, οι οποίοι επιδιώκουν την εξαπάτηση των ανθρώπων. Γενικά, ο μύθος του σπηλαίου επιδέχεται αρκετή ανάλυση αναφορικά με το ζήτημα των συμβολισμών του και υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες έχει αποτελέσει αντικείμενο έντονων διαφωνιών, όμως καλό είναι να γίνει κατανοητό πως ο μύθος του σπηλαίου διαδραματίζει περισσότερο τον ρόλο μίας διανοητικής εκγύμνασης και παράλληλα εργαλείο για την πληρέστερη κατανόηση του κόσμου των ιδεών, παρά μία καίρια φιλοσοφική τοποθέτηση του Πλάτωνα πάνω στην ζωή και τους ανθρώπους.

Επίλογος

Η Πλατωνική φιλοσοφία υπήρξε ο νοητός τόπος συνάντησης ολόκληρου του αρχαιοελληνικού στοχασμού, και αποτέλεσε την πηγή της μετέπειτα δυτικής ευρωπαϊκής σκέψης. Κατά τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα, ο πλατωνισμός επιβίωσε υπογείως κρυμμένος σε μυστηριακά ρεύματα, έως ότου οι πρωτότυπες ιδέες του ανακαλύφθηκαν και σχολιάστηκαν εκ νέου κατά την Αναγέννηση. Έτσι, ούτε η νεότερη φιλοσοφική σκέψη δεν έμεινε ανεπηρέαστη από αυτόν.

71

Πλάτωνας

Ενδεικτική βιβλιογραφία Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Β Ι Β Λ ΙΟ Γ ΡΑΦΙ Α

• Καστοριάδης, Κ.(2001), Ο ‘Πολιτικός’ του Πλάτωνα, μτφ. Ζ. Καστοριάδη, Αθήνα: Πόλις • Μπάλλα, Χ. (1997), Πλατωνική πειθώ: Από τη ρητορική στην πολιτική, Αθήνα: Πόλις • Παπαγιώργης, Κ. (1980), Ο νομοθέτης που αυτοκτονεί: Μία πολιτική ανάγνωση του πλατωνικού έργου, Αθήνα: Καστανιώτης, 1995

Ξ Ε Ν ΟΓΛ Ω Σ Σ Η Β Ι Β Λ ΙΟΓ ΡΑΦΙ Α • Annas, J. (1985), Self-knowledge in early Plato, Catholic University of America Press • Blondell, R. (2002), The Play of Character in Plato’s Dialogues, Cambridge: Cambridge University Press.

• Bobonich, C.(2002), Plato’s Utopia Recast: His Later Ethics and Politics, Oxford University Press • Brickhouse, T.C. & Smith N.D. (1994), Plato’s Socrates, New York: Oxford University Press • Cooper, J. M. (ed.) (1997), Plato: Complete Works, Indianapolis: Hackett Publishing.

• Dover, K.J., Plato, Symposium (Cambridge Greek and Latin Classics), Cambridge: Cambridge University Press • Frede, M. (1992), “Plato’s Arguments and the Dialogue Form.” In Oxford Studies in Ancient Philosophy, Oxford University Press • Gadamer, H.-G (1991), Plato’s Dialectical Ethics: Phenomenological Interpretations Relating to the Philebus, tr. from the German by Robert M. Wallace, New Haven: Yale University Press.

• Griswold, C. L.(1988), Platonic Writings, Platonic Readings, New York: Routledge • Grube, G.M.A.(2002), Plato. Five Dialogues, Hackett Publishing Company • Guthrie, W.K.C.(1978), A History of Greek Philosophy, Cambridge University Press • Heidegger, M.(1997), Plato’s Sophist, Bloomington: Indiana University Press.

• Hyland, D. A.(2004), Questioning Platonism: Continental Interpretations of Plato, Albany: State University of New York Press.

• Irwin, T.(1995), Plato’s Ethics, Oxford University Press • Kahn, C. H.(1996), Plato and the Socratic Dialogue: The Philosophical Use of a Literary Form, Cambridge University • Kraut, R. (ed.) (1992), The Cambridge Companion to Plato, Cambridge University Press • McCabe, M. (2000), Plato and His Predecessors: The Dramatisation of Reason, Cambridge: Cambridge University Press • McCabe, M.(1994), Plato’s Individuals, Princeton University Press • Nails, D. (1995), Agora, Academy, and the Conduct of Philosophy, Dordrecht: Kluwer Academic Publishing

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Π Ε Ρ Ι Χ Ρ Ο Ν ΟΛΟ Γ Η Σ Η Σ Τ Ω Ν Δ Ι Α ΛΟ Γ Ω Ν • Brandwood, L.(1990), The Chronology of Plato’s Dialogues, Cambridge University Press • Griswold (ed.) (1988), Platonic Writings/Platonic Readings, Boston: Routledge & Kegan Paul.

• Klagge, J. C. & Smith N. D. (eds.) (1992), Methods of Interpreting Plato and His Dialogues, Oxford: Clarendon Press • Ledger, G. R.(1989), Re-Counting Plato: A Computer Analysis of Plato’s Style, Oxford University Press • Thesleff, H.(1982), Studies in Platonic Chronology, Helsinki: Societas Scientiarum Fennica

Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Α Α Ρ Θ ΡΑ • Bruell, C. (1994), ‘On Plato’s Political Philosophy’, Review of Politics, 56 • Devereux, D.T. (1977), ‘Courage and wisdom in Plato’s Lache’, Journal of the History of Philosophy 15 • Devereux, D.T. (1992), ‘The unity of the virtues in Plato’s Protagoras and Lache’, Philosophical Review 101 • Graham, D.W. (1992), ‘Socrates and Plato’, Phronesis 37 • Irwin, T.H. (1986), ‘Socrates the Epicurean’, Illinois Classical Studies 11 • Irwin, T.H. (1992), ‘Socratic puzzles: a review of Gregory Vlastos, Socrates: Ironist and Moral Philosopher’, Oxford Studies in Ancient Philosophy 10 • Kahn, C.H. (1983), ‘Drama and dialectic in Plato’s Gorgias’, Oxford Studies in Ancient Philosophy 1 • Kahn, C.H. (1988), ‘On the relative date of the Gorgias and the Protagoras’, Oxford Studies in Ancient Philosophy 6 • Kahn, C.H. (1988), ‘Plato’s Charmides and the proleptic reading of Socratic dialogues’, Journal of Philosophy 85 • Kahn, C.H. (1986), ‘Plato’s methodology in the Laches’, Revue Internationale de Philosophie 40 • Nails, D. (1992), ‘Platonic chronology reconsidered’, Bryn Mawr Classical Review 3 • Nails, D. (1993), ‘Problems with Vlastos’ Platonic developmentalism’, Ancient Philosophy 13 • Nehamas, A. (1975), ‘Confusing universals and particulars in Plato’s early dialogues’, The Review of Metaphysics 29 • Nehamas, A. (1982), ‘Socratic intellectualism’, Philosophical Studies 13 • Press, G. A. (1996), “The State of the Question in the Study of Plato,” Southern Journal of Philosophy 34

• Nails, Debra, 2002, The People of Plato: A Prosopography of Plato and Other Socratics, Indianapolis: Hackett Publishing • O’Conner, D. (ed.) (2002), The Symposium of Plato: The Shelley Translation, South Bend: St. Augustine’s Press • Press, G. A. (2000) (ed), Who Speaks for Plato? Studies in Platonic Anonymity, Rowman & Littlefield, • Robinson, R. (1953), Plato’s Earlier Dialectic, Oxford: Clarendon Press • Rowe, C. & Schofield, M.(2000), Greek and Roman Political Thought, Cambridge University Press • Santas, G., (1979), Socrates: Philosophy in Plato’s Early Dialogues, Boston: Routledge & Kegan Paul.

• Sayre, K. (1995), Plato’s Literary Garden, University of Notre Dame Press • Shorey, P.(1903), The Unity of Plato’s Thought, Chicago: University of Chicago Press.

• Silverman, A.(2002), The Dialectic of Essence: A Study of Plato’s Metaphysics, Princeton: Princeton University Press.

• Silverman, A. (2002), The Dialectic of Essence: A Study of Plato’s Metaphysics, Princeton University Press, 2002.

• Vlastos, G.(1995), Studies in Greek Philosophy, Vol. 2: Socrates, Plato, and Their Tradition. Ed. by Daniel W. Graham. Princeton University Press • White, N. P.(1976), Plato on Knowledge and Reality, Hackett

72

73

Αριστοτέλης

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Αριστοτέλης • Γεννήθηκε στα Στάγειρα και πέθανε στη Χαλκίδα.

• Έζησε μεταξύ 384- 322 π.Χ.

• Δάσκαλός του ήταν ο Πλάτωνας.

• Ασχολείται με τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη της Δύσης και την ξεπερνά.

• Φιλόσοφος, φυσιοδίφης, δημιουργός της λογικής, ασχολείται και με τη διαλεκτική.

• Έγραψε πολλά και σπουδαία έργα.

• Επηρεάστηκε από τον Παρμενίδη, τον Εμπεδοκλή, τον Πλάτωνα και τον Ιππία.

• Διαπαιδαγωγεί το γιο του Φίλιππου, Αλέξανδρο.

Η ζωή και η δράση του

• Πατέρας του ήταν ο Νικόμαχος.

• Το 335 π.Χ. ιδρύει τη δική του σχολή, την «Περιπατητική».

• Κατηγορείται για ασέβεια και το 323 π.Χ. φεύγει απ’ την Αθήνα και πηγαίνει στην Εύβοια.

• Τη σχολή του αναλαμβάνει ο Θεόφραστος, που ήταν μαθητής του.

• Το 322 π.Χ. πεθαίνει από στομαχικό νόσημα.

• Χτίστηκε βωμός πάνω στον τάφο του, για τη μνήμη του καθιέρωσαν μια γιορτή τα «Αριστοτέλεια» και ένας απ’ τους μήνες ονομάστηκε «Αριστοτέλειος».

Προσωπικότητα

• Είχε φίλους και αντιπάλους • Κυριαρχία μέτρου σε όλους τους τομείς • Ήταν φιλάνθρωπος, ευγενής, με τρυφερή ψυχή

Συγγραφικό έργο

• Έγραψε περίπου 400 βιβλία από τα οποία σώθηκαν μόνο τα 47 • Τα συγγράμματά του διαιρούνται σε: Λογικά, Φυσικά, Βιολογικά, Ψυχολογικά, Μεταφυσικά, Ηθικά, Πολιτικά, Τεχνικά Ο Αριστοτέλης, ένας από τους κορυφαίους φιλοσόφους της αρχαιότητας, έζησε την περίοδο μεταξύ 384 και 322 π.Χ. Κατάγεται από τη Θράκη. Γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής και πέθανε στη Χαλκίδα. Δε μπόρεσε να εκπαιδευτεί στον τομέα της ιατρικής από τον πατέρα του, έδειχνε όμως ενδιαφέρον για τις βιολογικές επιστήμες. Ο πατέρας του, Νικόμαχος, ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Γ΄ και η μητέρα του Φαιστίς καταγόταν από τη Χαλκίδα. Από μικρός έχασε και τους δυο γονείς του και ανέλαβε τη φροντίδα του ο φίλος του πατέρα του, ο Πρόξενος. Ο Αριστοτέλης υπήρξε μαθητής στην Ακαδημία του Πλάτωνα, στην Αθήνα, όπου τον έστειλε ο Πρόξενος. Αν και επηρεάστηκε αρκετά απ’ το δάσκαλό του, διατύπωσε τις δικές του ιδέες σχετικά με ορισμένα πνευματικά ζητήματα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έπαψε να υπάρχει η αγάπη και ο σεβασμός προς το πρόσωπό του. Όταν έλειπε ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας έλεγε ότι το ακροατήριό του ήταν «βουβό». Ακόμη επηρεάστηκε από Παρμενίδη, Εμπεδοκλή και Ιππία. Η διδασκαλία του Αριστοτέλη ξεπερνά τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη της Δύσης. Είναι φιλόσοφος, φυσιοδίφης, δημιουργός της λογικής και ο σημαντικότερος από τους διαλεκτικούς φιλοσόφους της αρχαιότητας. Δημιούργησε οικογένεια, αφού παντρεύτηκε την Πυθιά77

Αριστοτέλης δα, με την οποία απέκτησε και μία κόρη. Μετά τον θάνατο της γυναίκας του ξαναπαντρεύτηκε τη Σταγειρίτισσα Ερπυλλίδα, με την οποία έκανε ένα γιο, το Νικόμαχο. Ενδιαφέρεται για τα πάντα, είναι λογικός άνθρωπος και εισάγει τη θεωρία του συλλογισμού ως μέθοδο αφαιρετικής επίδειξης και τη φορμαλιστική7 λογική. Επιπλέον, μερικές φορές, αντί να πάει στη σχολή, έμενε στο σπίτι για να μελετήσει και συγκεντρώσει παρατηρήσεις. Γι’ αυτό και ο Πλάτωνας τον αποκαλούσε «ἀναγνώστη». Είναι γνωστό πως ακολουθεί συγκεκριμένη μέθοδο, όταν διαλεκτικά εξετάζει ένα πρόβλημα. Αρχικά, χωρίζει ένα γένος στα είδη του, προκειμένου να εντοπίσει τις σχετικές διδασκαλίες και να εκθέσει τις διαφωνίες, έτσι ώστε να ασκήσει κριτική και να τις προωθήσει. Ο Πλάτωνας τον έχει χαρακτηρίσει «νοῦ τῆς διατριβῆς» και το σπίτι του «οἴκο ἀναγνώστου». Επίσης, έτρεφε μεγάλο πάθος για την τραγωδία. Τα έργα του είναι πολλά και σπουδαία. Μετά το θάνατο του Πλάτωνα (347 π.Χ.) τέθηκε το ζήτημα διαδόχου για τη διεύθυνσης της σχολής. Οι επικρατέστεροι ήταν ο Αριστοτέλης, ο Ξενοκράτης και ο Σπεύσιππος, ο οποίος και τελικά την ανέλαβε, αφού οι άλλοι δυο πήγαν στην Άσσο, κοντά στον τύραννο Ερμία. Αφού παρέμεινε εκεί για τρία χρόνια, ο Αριστοτέλης δίδαξε στην Μυτιλίνη της Λέσβου και το 342, γνωστός πια για τη μόρφωση και το φιλοσοφικό του στοχασμό, καλείται από τον Φίλιππο, βασιλιά της Μακεδονίας, να γίνει δάσκαλος στο παιδί του, τον Αλέξανδρο. Ο Αριστοτέλης δέχτηκε την πρόταση και έτσι για έξι χρόνια διαπαιδαγώγησε τον Αλέξανδρο και του μετέδωσε αρκετές από τις γνώσεις του. Έτσι ο Αλέξανδρος λέει ότι στον πατέρα του χρωστάει τη ζωή, το «ζῆν», ενώ στο δάσκαλό του την αληθινή ζωή, το «εὖ ζῆν». Το 341 αποκεφαλίστηκε ο Ερμίας στα Σούσα, απ’ το βασιλιά των Περσών, και ο Αριστοτέλης, συγκινημένος από τον τραγικό θάνατο του φίλου του, έγραψε ένα ποίημα για την αρετή, δείχνοντας έτσι την αγάπη του. Το ποίημα αυτό έχει σωθεί. Ακόμη, έχτισε βωμό προς τιμή του και γι’ αυτό και τον κατηγόρησαν γι’ ασέβεια. Αφού παρέμεινε στην Μακεδονία, μέχρι να γίνει βασιλιάς ο Αλέξανδρος, γύρισε στην Αθήνα και ίδρυσε τη δική του φιλοσοφική σχολή το 335 π.Χ. Αυτή βρισκόταν στο Λύκειο, ανάμεσα στο Λυκαβηττό και τον Ιλισσό. Η σχολή του ονομάστηκε «Περιπατητική», επειδή τα οικήματα και οι στοές όπου διδάσκονταν τα μαθήματα λέγονταν «περίπατοι» και οι μαθητές του περιπατητικοί φιλόσοφοι. Η σχολή δημιουργήθηκε σύμφωνα με τα πρότυπα της ακαδημίας του Πλάτωνα. Η πρωινή διδασκαλία (για προχωρημένους) ήταν φιλοσοφική, ενώ η απογευματινή (για αρχάριους) ρητορική και εξωτερική. Διέθετε μεγάλη και οργανωμένη βιβλιοθήκη που αποτέλεσε πρότυπο για τις βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας και της Περγάμου. Η σχολή θεωρείται κέντρο επιστημονικής έρευνας. Μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, το 323 π.Χ., ο Αριστοτέλης έφυγε απ’ την Αθήνα, κυνηγημένος από τους εχθρούς των Μακεδόνων. Πήγε στην Εύβοια, στη Χαλκίδα, όπου το 322 π.Χ. πεθαίνει από στομαχικό νόσημα, σε ηλικία 63 χρόνων. Τη σχολή του αναλαμβάνει ο Θεόφραστος, που ήταν και μαθητής του. Το σώμα του μεταφέρθηκε στα Στάγειρα, στην πατρίδα του, όπου θάφτηκε με τις πρέπουσες τιμές. Οι συμπολίτες του τον αποκάλεσαν «οικιστή» της πόλης και έχτισαν ένα μαρμάρινο βωμό πάνω στον τάφο του. Για να τον τιμήσουν, καθιέρωσαν ακόμη μια γιορτή, τα «Αριστοτέλεια» και ονόμασαν έναν από τους μήνες «Αριστοτέλειο». Ο Αριστοτέλης κέντρισε το ενδιαφέρον πολλών και ως προσωπικότητα. Είχε κοντά του πολλούς φίλους αλλά και αντιπάλους, οι οποίοι τον χαρακτήριζαν φιλάργυρο και φιλήδονο. Το μέτρο κυριαρχούσε σε όλους τους τομείς της ζωής του. Ήταν φιλάνθρωπος (φαίνεται από το γεγονός ότι στη διαθήκη του λέει να ελευθερωθούν οι δούλοι που τον υπηρετούσαν, μόλις αυτοί ενηλικιωθούν και να μην πωλούνται), ευγενής, με τρυφερή ψυχή. Τα βιβλία του δε δημοσιεύτηκαν, παρά μόνο οι διάλογοι. Ακόμη, σώζονται οι σημειώσεις από μαθήματα, που ήταν όμως μόνο για χρήση των μαθητών του. Κάποια απ’ τα έργα του έχει στην 7 Φορμαλισμός σημαίνει τυπολατρία.

78

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ κατοχή του ο Θεόφραστος, άλλα ο Στράβωνας και ο Πλούταρχος. Το συγγραφικό του έργο είναι τεράστιο. Έγραψε περίπου 400 βιβλία, απ’ τα οποία σώθηκαν μόνο τα 47. Μέσα σε αυτά είναι και η «Αθηναίων Πολιτεία», η οποία σώθηκε σ’ ένα πάπυρο στην Αίγυπτο. Τα συγγράμματα διαιρούνται σε: • Λογικά («Περί Ερμηνείας», «Κατηγορίαι», «Ἀναλυτικά Πρότερα», «Ἀναλυτικά Ὕστερα», «Τοπικοί και Σοφιστικοί Ἔλεγχοι»): μ’ αυτά τα έργα διατύπωσε πρώτος τους νόμους της ανθρώπινης νόησης και τους τρόπους συλλογισμού.

• Φυσικά («Φυσική ἀκρόαση», «Περί οὐρανοῦ», «Περί γενέσεως και φθορᾶς», «Μετεωρολογικά», «Περί κόσμου»): μ’ αυτά τα έργα μελετά τις γενικές αρχές της κίνησης.

• Βιολογικά («Περί ζῴων ἱστορίας», «Περί ζῴων μορίων», «Περί ζῴων πορείας», «Περί ζῴων κινήσεως», «Περί ζῴων γενέσεως», «Περί φυτῶν»): χάρη σ’ αυτά έγινε ο δημιουργός της φυσικής επιστήμης, της ζωολογίας και της συγκριτικής ανατομίας.

• Ψυχολογικά («Περί ψυχῆς», «Περί αἰσθήσεως καί αἰσθητῶν», «Περί μνήμης καί ἀναμνήσεως», «Περί ὕπνου καί ἐγρηγορήσεως», «Περί ἐνυπνίων», «Περί μαντικῆς τῆς ἐν τοῖς ὕπνοις», «Περί μακροβιότητος καί βραχυβιότητος», «Περί ζωῆς καί θανάτου», «Περί ἀναπνοῆς», «Περί πνεύματος»): στην πραγματεία του «Περί ψυχῆς» ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι αρχαίοι φιλόσοφοι και πιο συγκεκριμένα ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής ταύτιζαν την αίσθηση με τη σκέψη. Εκτός απ’ το πρώτο, τα υπόλοιπα είναι γνωστά με το όνομα «Μικρά Φυσικά».

• Μεταφυσικά: είναι 12 βιβλία που περιλαμβάνουν και τη διατριβή «Περί Μελίσσου, Ξενοφάνους καί Γοργίου». Στα βιβλία αυτά εξετάζει τις πρώτες αρχές όλων των όντων, κινουμένων και ακινήτων.

• Ηθικά («Ἠθικά Εὐδήμεια», «Ἠθικά μεγάλα», «Ἠθικά Νικομάχεια»): τα τίμησαν οι θεολόγοι, περιλαμβάνουν παραδείγματα πρακτικών κειμένων.

• Πολιτικά («Πολιτικά», «Ἀθηναίων Πολιτεία», «Οἰκονομικά»): σύνθετο κείμενο, τα τμήματα του οποίου ανήκουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Χωρίζονται σε 8 βιβλία και ασχολούνται περισσότερο με την ιστορία των πόλεων και το καθεστώς τους, παρά με τη συμπεριφορά των ανθρώπων.

• Τεχνικά («Ῥητορική», «Ποιητική» η οποία δε σώθηκε ολόκληρη) Στα ποιητικά κείμενα ανήκει η «Ῥητορική», όπου μελετά τα μέσα που διαθέτει ο ρήτορας, προκειμένου να πείσει το κοινό του, καθώς και η «Ποιητική». Ήταν περίεργος για τα πάντα και απορρίπτει την πλατωνική θεωρία των ιδεών. Για τον Αριστοτέλη, οι πραγματικότητες του γήινου κόσμου «μιμούνται» τις πραγματικότητες του θεϊκού. Έτσι η φιλοσοφία των πραγμάτων αυτού του κόσμου, των ανθρωπίνων ζητημάτων είναι ανεξάρτητη απ’ την επιστήμη που αναφέρεται στο αναγκαίο. Ηθική, πολιτική, ρητορική και ποιητική χρησιμοποιούνται για να προσδιορίσουν τους κανόνες μιας ορθής δράσης στο πεδίο της κοινωνικής ζωής και νομοθεσίας. Η πολιτική φιλοσοφία του δεν είναι ανεξάρτητη απ’ την ηθική. Το καλύτερο πολίτευμα κατά τον Αριστοτέλη, είναι ένα μίγμα ολιγαρχίας και δημοκρατίας που το ονομάζει «Πολιτεία». Η αρετή είναι η μεσότητα ανάμεσα στα δυο άκρα. Η «Ῥητορική» είναι κείμενο πολύπλοκο με διάφορες ερμηνείες και έχει ασαφή χρονολόγηση. Υπάρχει και εδώ ρήξη μεταξύ Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Είναι εμφανής η προσπάθεια να οριστεί το πεδίο της ρητορικής, που διακατέχεται από λογική και διαλεκτική, αφού κυριαρχεί όχι το αληθές, αλλά το αληθοφανές. Χωρίζει τη ρητορική σε: συμβουλευτική (αναφέρεται στο μέλλον και ασχολείται με το χρήσιμο και το βλαβερό), δικανική (αναλύει το παρελθόν και ασχολείται με το δίκαιο και το άδικο) και επιδεικτική (αναφέρεται στο παρόν και πραγματεύεται το ωραίο και το άσχημο). Στο ρήτορα υπάρχει το ήθος, ο χαρακτήρας που προσδιορίζει το λόγο, ενώ στον ακροατή το πάθος, δηλαδή η συγκίνηση που δημιουργεί ο λόγος. Στο λόγο υπάρχει ακόμη η ρητορική απόδειξη ή ενθύμημα. Το ύφος του ρήτορα δεν πρέπει να συγχέεται με το ποιητικό 79

Αριστοτέλης ύφος, το οποίο στοχεύει στην τέρψη. Οφείλει να εξυπηρετεί την πειθώ. Στην «Ποιητική», στα κεφάλαια 1 με 5 ο Αριστοτέλης ασχολείται γενικά με την ποίηση και τη θεωρεί μιμητική τέχνη. Στα κεφάλαια 6 με 22 ο φιλόσοφος προσδιορίζει τα μέρη της ποίησης, διατυπώνει τη σημασία του μύθου, προσδιορίζει το «ἔλεος» και το «φόβο» και παρουσιάζει τις συνέπειες για τους χαρακτήρες των προσώπων του δράματος. Στα κεφάλαια 23με 26 συγκρίνει έπος με την τραγωδία και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η τραγωδία είναι ανώτερη. Τέλος, δίνεται και ο ορισμός της τραγωδίας, ο οποίος συνενώνει τη μίμηση με την κάθαρση. Ο Αριστοτέλης θεωρεί την τραγωδία μέσο εκπαίδευσης. Επομένως, η ποίηση είναι μίμηση, διότι βασίζεται στο πραγματικό. Όμως αυτή η μίμηση αποτελεί δημιουργία, αφού δεν περιορίζεται στο να αναπαραγάγει ένα πρότυπο. Η μίμηση δεν παραμορφώνει το αντικείμενο, όπως πίστευε ο Πλάτωνας, αλλά το ερμηνεύει. Δεν είναι τεχνική απάτης, αλλά ένα παιδευτικό μέσο. Ο Πλάτωνας προσπαθούσε να ερμηνεύσει τον αισθητό κόσμο μέσω του νοητού, του κόσμου των ιδεών. Ο Αριστοτέλης δε μπορεί να πιστέψει στην ύπαρξη αυτού του κόσμου και θεωρούσε ότι δεν υπήρχε γνώση χωρίς την αίσθηση. Σε τοιχογραφία στο Βατικανό -αναπαριστά την Αθηναϊκή Σχολή- παριστάνεται ο ιδεαλιστής Πλάτωνας να δείχνει με το δάχτυλό του προς τον ουρανό, ενώ ο Αριστοτέλης να τείνει το χέρι του προς το δικό μας γήινο κόσμο. Όσον αφορά τη φιλοσοφία του, ο Αριστοτέλης δεν αρνείται την ύπαρξη της ηδονής, προτιμά όμως αυτή που προέρχεται από τη διάνοια. Οι πράξεις των ανθρώπων στοχεύουν στην ευδαιμονία, με απώτερο σκοπό την αρετή, η οποία είναι το μέτρο στα πάθη και τις ορμές. Άρα, ευτυχισμένος είναι αυτός που πράττει σύμφωνα με την αρετή και έχει μερίδιο και στα άλλα αγαθά. Υποστηρίζει ότι η ύλη είναι παθητική, είναι η δυνατότητα του πράγματος, ενώ το πνεύμα είναι ενεργητικό και είναι η μεταβολή της δυνατότητας σε πραγματικότητα. Έτσι κάθε πράγμα αποτελείται από ύλη και πνεύμα, τα οποία είναι αδιάσπαστα ενωμένα. Ο κόσμος που ζούμε, όπως λέει ο Αριστοτέλης, είναι ενιαίος και αιώνιος. Ακόμη διατύπωσε την άποψη ότι η αντικειμενική πραγματικότητα είναι «στατική» και δεν μεταβάλλεται. Ανάμεσα στα στοιχεία της φύσης, γη, νερό, φωτιά, αέρας προσθέτει και ένα άλλο στοιχείο, τον αιθέρα, που είναι όπως τον αποκαλεί, η πέμπτη ουσία, η πεμπτουσία. Το στοιχείο αυτό είναι αγέννητο, άφθαρτο, αγήρατο, αναλλοίωτο και βρίσκεται στον «άνω τόπο», εκεί όπου κατοικεί η θεότητα. Επομένως, ο Αριστοτέλης ήταν μία εξέχουσα προσωπικότητα, στο πρόσωπο του οποίου, συναντά κανείς ένα μεγάλο φιλόσοφο, τον «αρχηγό εκείνων που ξέρουν», το αιώνιο ελληνικό ακατάλυτο πνεύμα.

Αριστοτέλης ενδεικτική βιβλιογραφία Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Β Ι Β Λ ΙΟ Γ ΡΑΦΙ Α

• Adler, M. J.(1996), Ο Αριστοτέλης για όλους: Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή, μτφ. Π. ΚοτζιάΠαντελή, Αθήνα: Παπαδήμας • During, I.(1991), Ο Αριστοτέλης, μτφ. Π. Κοτζιά-Παντελή & Α. Γεωργίου-Κατσιβέλα, Αθήνα: ΜΙΕΤ • Kullmann, W.(1996), Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη, μτφ. Α. Ρεγκάκος, Αθήνα: ΜΙΕΤ • Ross, D. (1993), Αριστοτέλης, μτφ. Μ. Μητσού. Αθήνα: ΜΙΕΤ • Σκαλτσάς, Θ.(1993), Ο χρυσούς αιών της αρετής: Αριστοτελική ηθική, Αθήνα: Αλεξάνδρεια

Ξ Ε Ν ΟΓΛ Ω Σ Σ Η Β Ι Β Λ ΙΟΓ ΡΑΦΙ Α • Ackrill, J. L. (2001), Essays on Plato and Aristotle, USA: Oxford University Press, • Adler & Mortimer J. (1978), Aristotle for Everybody. New York: Macmillan. A • Aristotle. (1993), Aristotle’s De Anima in Focus, M. Durrant (ed.). London: Routledge.

80

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ • Bakalis, N. (2005), Handbook of Greek Philosophy: From Thales to the Stoics Analysis and Fragments, Trafford Publishing • Barnes J. (ed.) (1995), The Cambridge Companion to Aristotle. Cambridge: Cambridge University Press.

• Barnes, J. (ed.) (1984), The Complete Works of Aristotle, Princeton& NJ: Princeton University Press • Bekker, I. (ed.) (1831), Aristoteles Graece, Berlin: George Reimer • Bocheński, I. M. (1951), Ancient Formal Logic, Amsterdam: North-Holland Publishing Company.

• Bolotin, D. (1998), An Approach to Aristotle’s Physics: With Particular Attention to the Role of His Manner of Writing, Albany: SUNY Press • Burnyeat, M. F. ( 1979), Notes on Book Zeta of Aristotle’s Metaphysics, Oxford: Sub-faculty of Philosophy • Cherniss & Harold (1935), Aristotle’s Criticism of Presocratic Philosophy, Baltimore • Devereux, D. & Pellegrin, P. (eds.) (1990), Biologie: logique et métaphysique chez Aristote, Paris: Éditions du Centre National de la Recherche Scientifique • Frede, M. (1985) “Substance in Aristotle’s Metaphysics,” in A. Gotthelf, ed. Aristotle on Nature and Living Things, Pittsburgh, PA: Mathesis.

• Frede, M. (1987), Essays in Ancient Philosophy, Minneapolis: University of Minnesota Press • Freudenthal, G. (1995), Aristotle’s Theory of Material Substance: Heat and Pneuma, Form and Soul, Oxford: Clarendon Press.

• Gill, M. L. (1989), Aristotle on Substance: The Paradox of Unity, Princeton: Princeton University Press • Gotthelf, A. (ed.) (1985), Aristotle on Nature and Living Things, Pittsburgh: Mathesis Publications & Bristol, UK: Bristol Classical Press.

• Gotthelf, A. & Lennox, J.G. (eds.) (1987), Philosophical Issues in Aristotle’s Biology, Cambridge: Cambridge University Press.

• Guthrie, W. K. C. (1981), A History of Greek Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press.

• Halper, E. (2005), One and Many in Aristotle’s Metaphysics, Parmenides Publishing • Halper, E. (2007), One and Many in Aristotle’s Metaphysics, Parmenides Publishing • Heath, T. (1949), Mathematics in Aristotle, Oxford: Clarendon Press • Irwin, T. H. ( 1988), Aristotle’s First Principles, Oxford: Clarendon Press • Jori, A. (2003), Aristotele, Milano: Bruno Mondadori Editore • Knight, K. (2007), Aristotelian Philosophy: Ethics and Politics from Aristotle to MacIntyre, Polity Press.

• Kullmann, W. & Föllinger, S. (eds.) (1997), Aristotelische Biologie, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.

• Lewis, F.A. (1991), Substance and Predication in Aristotle, Cambridge: Cambridge University Press.

• Lloyd, G. E. R.(1968), Aristotle: The Growth and Structure of his Thought, Cambridge: Cambridge University press • Lord, C. (1984), Introduction to The Politics by Aristotle, Chicago: Chicago University Press.

• Loux, M. J. (1991), Primary Ousia: An Essay on Aristotle’s Metaphysics Ζ and Η. Ithaca, NY: Cornell University Press • Mann, W.R. (2000) , The Discovery of Things: Aristotle’s Categories and their Context, Princeton: Princeton University Press.

• McLeish, Kenneth (1999), Aristotle: The Great Philosopher, Routledge • Nussbaum, M.C. & Rorty, A.O. (eds.) (1995), Essays on Aristotle’s De Anima, Oxford: Clarendon Press.

• Pangle, L. S. (2003), Aristotle and the Philosophy of Friendship, Cambridge: Cambridge University Press • Reeve, C. D. C.( 2000), Substantial Knowledge: Aristotle’s Metaphysics, Indianapolis: Hackett.

• Rose, L.E. (1968), Aristotle’s Syllogistic, Springfield: Charles Thomas Publisher.

• Ross, D. (1995), Aristotle, London: Routledge • Scaltsas, T. (1994), Substances and Universals in Aristotle’s Metaphysics, Ithaca: Cornell University Press.

• Strauss, L. (1964), Aristotle’s Politic, Chicago: Rand McNally • Swanson, J. (1992), The Public and the Private in Aristotle’s Political Philosophy, Ithaca: Cornell University Press.

• Veatch, H. B. (1974), Aristotle: A Contemporary Appreciation, Bloomington: Indiana University Press.

• Woods, M. J. (1991), Universals and Particular Forms in Aristotle’s Metaphysics, Oxford: Oxford University Press

Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Α Α Ρ Θ ΡΑ • Owen, G. E. L. (1965), The Platonism of Aristotle, Proceedings of the British Academy 50 125-150. Reprinted in J. Barnes, M. Schofield, and R. R. K. Sorabji (eds.), Articles on Aristotle, Vol 1. Science. London: Duckworth (1975).

• Pagel, W. (1986), “The Reaction to Aristotle in Seventeenth-Century Biological Thought,” in W. Pagel, From Paracelsus to Van Helmont: Studies in Renaissance Medicine and Science, M. Winder (ed.). London: Variorum.

(Reprint; originally published in E.A. Underwood (ed.), Science, Medicine and History, vol. I. Oxford: Oxford University Press, 1953).

81

Αποσπάσματα

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Θαλής 8 Δ ΙΟ Γ Ε Ν Η Σ Λ Α Ε Ρ Τ ΙΟΣ δοκεῖ δέ κατά τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι καί ἡλιακάς ἐκλείψεις καί τροπάς προειπεῖν, ὧς φησιν Εὔδημος ἐν τῆι περί τῶν ἀστρολογουμένων ἱστορίαι ὅθεν αὐτόν καί Ξενοφάνης καί Ἡρόδοτος θαυμάζει. μαρτυρεῖ δ’ αὐτῶι καί Ἡράκλειτος καί Δημόκριτος.

Ορισμένοι, πιστεύουν πως είναι ο πρώτος που μελέτησε τα άστρα και πρόβλεψε εκλείψεις του ήλιου και ηλιοστάσια, όπως λέει ο Εύδημος στο έργο του «Περί των αστρολογουμένων» γι’ αυτό τον θαυμάζουν και ο Ξενοφάνης και ο Ηρόδοτος και αναφέρονται σε αυτόν ο Ηράκλειτος και ο Δημόκριτος.

ἔνιοι δέ καί αὐτόν πρῶτον εἰπεῖν φασιν ἀθανάτους τάς ψυχάς ὧν ἐστι Χοιρίλος ὁ ποιητής. πρῶτος δέ καί τήν ἀπό τροπῆς ἀπό τροπήν πάροδον εὗρεν, καί πρῶτος τό τοῦ ἡλίου μέγεθος «τοῦ ἡλιακοῦ κύκλου ὥσπερ καί τό τῆς σελήνης μέγεθος» τοῦ σεληναίου ἑπτακοσιοστόν καί ε/κοστόν μέρος ἀπεφήνατο κατά τινας. πρῶτος δέ καί τήν ὑστάτην ἡμέραν τοῦ μηνός τριακάδα εἶπεν. πρπωτος δέ καί περί φύσεως διελέχθη, ὥς τινες.

Κάποιοι λένε πως αυτός πρώτος είπε ότι οι ψυχές είναι αθάνατες ένας από αυτούς είναι ο ποιητής Χοιρίλος. Πρώτος ο Θαλής βρήκε ακόμα την πορεία του ήλιου από ηλιοστάσιο σε ηλιοστάσιο και πρώτος, σύμφωνα με μερικούς, διατύπωσε την άποψη ότι το μέγεθος του ήλιου, όπως και το μέγεθος της σελήνης, είναι το ένα επτακοσιοστό εικοστό της τροχιάς τους. Πρώτος επίσης ονόμασε την τελευταία ημέρα του μήνα τριακοστή. Και πρώτος ασχολήθηκε, όπως λένε μερικοί, με τη φύση.

Ἀριστοτέλης δέ καί Ἱππίας φασίν αὐτόν καί τοῖς ἀψύχοις μεταδιδόναι ψυχῆς τεκμαιρόμενον ἐκ τῆς λίθου τῆς μαγνήτιδος καί τοῦ ἠλέκτρου. παρά τε Αἰγιπτίων γεωμετρεῖν μαθόντα φησί Παμφίλη πρῶτον καταγράψαι κύκλου τό τρίγωνον ὀρθογώνιον καί θῦσαι βοῦν.

Ο Αριστοτέλης κι ο Ιππίας λένε ότι αυτός υποστήριξε πως και τα άψυχα έχουν ψυχή, συμπεραίνοντάς το από τους φυσικούς μαγνήτες κι από το ήλεκτρο. Η Παφίλη λέει πως έμαθε γεωμετρία από τους Αιγύπτιους και πως πρώτος ενέγραψε ορθογώνιο τρίγωνο σε κύκλο, και πως γι’ αυτό πρόσφερε θυσία ένα βόδι.

ἀρχήν δέ τῶν πάντων ὕδωρ ὑπεστήσατο καί τόν κόσμον ἔμψυχον καί δαιμόνων πλήρη. τάς τε ὥρας του ἐνιαυτοῦ φασιν αὑτόν εὑρεῖν καί εἰς τριακοσίας ἐξήκοντα πέντε ἡμέρας διελεῖν. οὐδείς δέ αὐτοῦ καθηγήσατο, πλήν ὅτι εἰς Αἰγυπτον ἐλθών τοῖς ἱερεῦσι συνδιέτριψεν.

Αρχή των όλων θεώρησε το νερό, καί γιά το σύμπαν έλεγε ότι είναι έμψυχο και γεμάτο θεούς. Λένε πως αυτός βρήκε τις εποχές του χρόνου και πως τον διαίρεσε σε τριακόσιες εξήντα πέντε μέρες. Δάσκαλός του δεν υπήρξε κανείς, μόνο στην Αίγυπτο πήγε κι έζησε ένα διάστημα μαζί με τους ιερείς

8 Οι μεταφράσεις βασίζονται στα πρότυπα των εκδόσεων Κάκτος, Ζήτρος και Ζαχαρόπουλος για τους Προσωκρατικούς και το πρωτότυπο κείμενο στην έκδοση των Diels, H. & Kranz, W.(1952), Die Fragmente der Vorsokratiker, Berlin

85

Αποσπάσματα

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

φέρεται δέ καί ἀποφθέγματα αὐτοῦ τάδε πρεσβύτατον τῶν ὄντων θεός ἀγένητον γάρ. κάλλιστον κόσμος ποίημα γάρ θεοῦ. μέγιστον τόπος ἅπαντα γάρ χωρεῖ. τάχιστον νοῦς διά παντός γάρ τρέχει. ἰσχυρότατον ἀνάγκη κρατεῖ γάρ πάντων. σοφώτατον χρόνος ἀνευρίσκει γάρ πάντα.

Του αποδίδονται επίσης τα παρακάτω αποφθέγματα: Το παλαιότερο από τα όντα είναι ο θεός, γιατί είναι αγέννητος. Το πιο όμορφο είναι ο κόσμος, γιατί είναι έργο του θεού. Το πιο μεγάλο είναι ο χώρος γιατί χωράει τα πάντα. Το πιο γρήγορο είναι ο νους γιατί τρέχει παντού. Το πιο ισχυρό είναι η ανάγκη, γιατί τα νικάει όλα. Το πιο σοφό είναι ο χρόνος, γιατί βρίσκει τα πάντα

Α Ρ Ι Σ Τ. Ι Ι . Ο ὐ ρ . Β . 1 3 . 2 9 4 a 2 8 οἱ δ’ ἐφ’ ὕδατος κεῖσθαι. τοῦτον γάρ ἀρχαιότατον παρειλήφαμεν τόν λόγον, ὅν φασιν εἰπεῖν Θαλῆν τόν Μιλήσιον ὡς διά τό πλωτήν εἶναι μένουσαν ὥσπερ ξύλον ἤ τι τοιοῦτον ἕτερον (καί γάρ τούτων ἐπ’ ἀέρος μέν οὐθέν πέφυκε μένειν, ἀλλ’ ἐφ’ ὕδατος), ὥσπερ οὐ τόν αὐτόν λόγον ὄντα περί τῆς γῆς καί τοῦ ὕδατος τοῦ ὀχοῦντος τήν γῆν.

οὐδέν ἔφη τόν θάνατον διαφέρειν τοῦ ζῆν «σύ οὖν» ἔφη τις «διά τί οὐκ ἀποθνήισκεις»; «ὅτι», ἔφη, «οὐδέν διαφέρει»

Έλεγε πως ο θάνατος δε διαφέρει σε τίποτα από τη ζωή. «κι εσύ λοιπόν» του είπε κάποιος, «γιατί δεν πεθαίνεις;». «Επειδή» απάνυησε, «δεν έχει καμιά διαφορά»

τίς εὐδαίμων, «ὁ τό μέν σῶμα ὑγιής, τήν δέ ψυχήν εὔπορος, τήν δέ φύσιν»

ποιός είναι ευτυχισμένος «αυτός που έχει σώμα υγιές μυαλό εφευρετικό και έμφυτη κλίση προς τη μόρφωση»

Σ Υ Μ Π Λ . Ο ὐ ρ . 5 2 2 , 14 Θαλοῦ τοῦ Μιλησίου τίθησιν εφ’ ὕδατος λέγοντος ὀχεῖσθαι τήν γῆν ὥσπερ ξύλον ἤ ἄλλο τι των ἐπινήχεσθαι τωι ὕδατι πεφυκότων προς ταύτην δέ τήν δόξαν ὁ Ἀριστοτέλης ἀντιλέγει μᾶλλον ἴσως ἐπικρατοῦσαν διά τό παρ’ Αἰγυπτίοις οὕτως ἐν μύθου σχήματι λέγεσθαι καί τόν Θαλῆν ἴσως ἐκεῖθεν τόν λόγον κεκομικέναι.

Π Λ Ι Ν Ν.Η . Ι Ι 53 apud Graecos autem investigavit primus omnium Thales Milesius olympiadis XLVIII anno quarto praedicto solis defectu, qui Alyatte rege factus est urbis conditae CLXX

Σ Υ Μ Π Λ Φ υ σ. 2 3, 2 5 τό δέ ὕδωρ ἀρχή τῆς ὑγρᾶς φύσεώς ἐστι καί συνεκτικόν πάντων διό πάντων ἀρχήν ὑπέλαβον εἶναι τό ὕδωρ καί τήν γῆν εφ’ ὕδατος ἀπεφήνατο κεῖσθαι. 458., 23 οἱ μέν ἕν τι στοιχεῖον ὑποτιθέντες τοῦτο ἄπειρον ἔλεγον τῶι μεγέθει, ὥσπερ Θ. μέν ὕδωρ Α Ε Τ ΙΟΣ Ι Ι 1 2 , 1 Θαλής, Πυθαγόρας καί οἱ απ’ αὐτοῦ μεμερίσθαι τήν τοῦ παντός οὐρανοῦ σφαῖραν εἰς κύκλους πέντε, οὕστινας προσαγορεύουσι ζώνας. καλεῖται δ’ αὐτῶν ὁ μέν ἀρκτικός καί ἀειφανής, ὁ δέ θερινός τροπικός, ὁ δέ ἰσημερινός, ὁ δέ χειμερινός τροπικός, ὁ δέ ἀνταρκτικός τε καί ἀφανής. λοξός δέ τοῖς τρισί μέσοις ὁ καλούμενος ζωδιακός ὑποβέβληται παρεπιψαύων τῶν μέσων τριῶν. πάντας δέ αὐτούς ὁ μεσημβρινός πρός ὀρθάς ἀπό τῶν ἄρκτων ἐπί τό ἀντίξουν τέμνει.

86

-Πρώτος ανάμεσα σε όλους τους Έλληνες ερε;τνησε (το λόγο της έκλειψης) ο Θαλής ο Μιλήσιος, την τέταρτη χρονιά της τεσσαρακοστής όγδοης Ολυμπιάδας (585/4 πχ) με την πρόβλεψη της έκλειψης ηλίου, που έγινε όταν ήταν βασιλιάς ο Αστυάγης, 170 χρόνια από την ίδρυση της Ρώμης. Το νερό τώρα είναι η αρχή του υγρού στοιχείου και συνέχει τα πάντα, γι’ αυτό θεώρησαν το νερό αρχή των πάντων και αποφάνθηκαν ότι η γη επιπλέει πάνω σε νερό. Αυτοί που υποστήριζαν πως αρχή ήταν ένα οποιοδήποτε στοιχείο έλεγαν πως είναι άπειρο σε μέγεθος, όπως ο Θαλής για το νερό Ο Θαλής, ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του διαιρούν τη σφαίρα ολόκληρου τ’ ουρανού σε πέντε κύκλους τους οποίους αποκαλούν ζώνες. Ο ένας απ’ αυτούς ονομάζεται αρκτικός και φανερός πάντα, ο άλλος θερινός τροπικός, ο άλλος ισημερινός, ο άλλος χειμερινός τροπικός, ο άλλος ανταρκτικός και αόρατος. Λοξά κάτω από τους τρεις μεσαίους είναι ο αποκαλούμενος ζωδιακός, που εφάπτεται στους τρεις μεσαίους. Όλους αυτούς τους τέμνει κάθετα ο μεσημβρινός από την αρκτική ως την ανταρκτική.

Άλλοι λένε πως (η γη) βρίσκεται πάνω σε νερό. Αυτή είναι αρχαιότατη άποψη, που παραδόθηκε σ’ εμάς και τη διατύπωσε ο Θαλής ο Μιλήσιος. Υποτίθεται πως μένει ακίνητη επειδή επιπλέει σαν ξύλο η κάτι τέτοιο (διότι κανένα απ’ αυτά δε μένει από τη φύση του ακίνητο στον αέρα αλλά στο νερό) λές και δεν ισχύει το ίδιο για τη γη και το νερό που στηρίζει τη γη. (ο Αριστοτέλης) αναφέρει (την άποψη) του Θαλή του Μιλησίου που υποστηρίζει πως η γη κρατιέται πάνω στο νερό σαν ξύλο ή κάτι άλλο απ’ αυτά που επιπλέουν από τη φύση τους. Ο Αριστοτέλης διαφωνεί με τούτη την άποψη που ισως επεκράτησε επειδή και οι Αιγύπτιοι τη διατυπώνουν με τον ίδιο τρόπο, με τη μορφή μύθου, και ίσως ο Θαλής από εκεί έφερε αυτή την αντίληψη.

Αναξίμανδρος Δ ΙΟ Γ. Ι Ι 1-2 Ἀναξίμανδρος Πραξιάδου Μιλήσιος οὗτος ἔφασκεν ἀρχήν καί στοιχεῖον τό ἄπειρον, οὐ διορίζων ἀέρα ἤ ὕδωρ ἤ ἄλλο τι. καί τά μέν μέρη μεταβάλλειν, τό δέ πᾶν ἀμετάβλητον εἶναι. μέσην τε τήν γῆν κεῖσθαι κέντρου τάξιν ἐπέχουσαν, οὖσαν σφαιροειδῆ (τήν τε σελήνην ψευδοφαῆ καί ἀπό ἡλίου φωτίζεσθαι, ἀλλά καί τόν ἥλιον οὐκ ἐλάττονα τῆς γῆς καί καθαρώτατον πῦρ)

εὗρεν δέ καί γνώμονα πρῶτος καί ἔστησεν ἐπί τῶν σκιοθήρων ἐν Λακεδαίμονι, καθά φησι Φαβωρῖνος ἐν Παντοδαπῆι ἱστορίαι, τροπάς τε καί ἰσημερίας σημαίνοντα καί ὡροσκοπεῖα κατεσκεύασε. καί γῆς καί θαλάσσης περίμε-

Ο Αναξίμανδρος ήταν γιος του Πραξιάδη και καταγόταν από τη Μίλητο. Θεωρούσε πρωταρχικό στοιχείο το άπειρο χωωρίς να προσδιορίζει αν είναι αέρας ή νερό ή κάτι άλλο. Έλεγε ότι τα μέρη μεταβάλλονται, αλλά το σύνολο παραμένει αμετάβλητο. Και ότι η γη βρίσκεται στο μέσο, έχοντας τη θέση του κέντρου καθώς έχει σχήμα σφαιρικό (η σελήνη είναι ετερόφωτη και φωτίζεται από τόν ήλιο όσο γιά τον ήλιο δεν είναι μικρότερος από τη γη και είναι φωτιά καθαρότατη) Πρώτος επινόησε το γνώμονα και τον έστησε στα ηλιακά ρολόγια στη Σπάρτη, όπως λέει ο Φαβωρίνος στο έργο του Παντοδαπή ιστορία, που έδειχνε τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες επίσης κατασκεύασε και ωροδει-

87

Αποσπάσματα τρον πρῶτος ἔγραψεν, ἀλλά καί σφαῖραν κατεσκεύασε. Ι Π Π ΟΛ Α ἰ ρ . ἔ λ ε γ χ . Ι 6 , 1-7 Θαλοῦ τοίνυν Ἀναξίμανδρος γίνεται ακροατής οὗτος ἀρχήν ἔφη τῶν ὄντων φύσιν τινά τοῦ ἀπείρου, ἐξ ἧς γίνεσθαι τούς οὐρανούς καί τόν ἐν αὐτοῖς κόσμον. ταύτην δ’ ἀίδιον εἶναι καί ἀγήρω, ἥν καί πάντας περιέχειν τούς κόσμους. λέγει δέ χρόνον ὡς ὡρισμένης τῆς γενέσεως καί τῆς οὐσίας καί τῆς φθορᾶς.

κτικά όργανα. Ακόμα ήταν ο πρώτος που σχεδίασε το περίγραμμα της ξηράς και της θάλασσας αλλά έφτιαξε και μια ουράνια σφαίρα ο Αναξίμανδρος λοιπόν ήταν μαθητής του Θαλή αυτός είπε πως αρχή των όντων είναι κάποια ουσία, «το άπειρο», και πως από αυτή γίνονται οι ουρανοί και ο κόσμος που υπάρχει σε αυτούς. Αυτή είναι αιώνια κι αγέραστη και περιέχει όλους τους κόσμους. Μιλάει και για το χρόνο εννοώντας ότι η γένεση, η ύπαρξη και η φθορά είναι περιορισμένες.

οὗτος μέν ἀρχήν καί στοιχεῖον εἴρηκε τῶν ὄντων τό ἄπειρον, πρῶτος τοὔνομα καλέσας τῆς ἀρχῆς. πρός δέ τούτωι κίνησιν ἀίδιον εἶναι, ἐν ἧι συμβαίνει γίνεσθαι τούς οὐρανούς. τήν δέ γῆ εἶναι μετέωρον ὑπό μηδενός κρατουμένην, μένουσαν δέ διά τήν ὁμοίαν πάντων ἀπόστασιν. τό δέ σχῆμα αὐτῆς γυρόν, στρογγύλον, κίονι λίθωι παραπλήσιον τῶν δέ ἐπιπέδων ὧι μέν ἐπιβεβήκαμεν, ὅ δέ ἀντίθετον ὑπάρχει.

Αυτός είπε ότι η αρχή καί το στοιχείο όλων των όντων είναι «το άπειρο», κι ήταν ο πρώτος που έδωσε αυτό το όνομα στην αρχή. Επιπλέον είπε ότι η κίνηση εντός της οποίας γεννιούνται οι ουρανοί είναι αιώνια. Η γη, κατά τη γνώμη του, είναι μετέωρη και δε στηρίζεται πουθενά, αλλά μένει ακίνητη λόγω της ίσης απόστασής της απ’ όλα τ’ άλλα. Το σχήμα της είναι κυρτό, στρογγυλό, παρόμοιο με το σπόνδυλο ενός κίονα στη μια από τις επίπεδες επιφάνειές της είμαστε εμείς, ενώ η άλλη είναι στην αντίθετη πλευρά

τά δέ ἄστρα γίνεσθαι κύκλον πυρός, ἀποκριθέντα τοῦ κατά τόν κόσμον πυρός, περιιληφθέντα δ’ ὑπό ἀέρος.ἐκπνοάς δ’ ὑπάρξαι πόρους τινάς αὐλώδεις, καθ’ οὕς φαίνεται τά ἄστρα διό καί ἐπιφρασσομένων τῶν ἐκπνοῶν τάς ἐκλείψεις γίνεσθαι. τήν δέ σελήνην ποτέ μεν πληρουμένην φαίνεσθαι, ποτέ δέ μειουμένην παρά τήν τῶν πόρων ἐπίφραξιν ἤ ἄνοιξιν. εἶναι δέ τόν κύκλον τοῦ

Τα ουράνια σώματα δημιουργούνται σαν πύρινοι κύκλοι, που αποχωρίζονται από το πυρ του κόσμου και περιβάλλονται από αέρα. Σ’ αυτούς τους πύρινους κύκλους υπάρχουν έξοδοι εκπνοής, κάποιοι πόροι σαν αυλάκια, μέσα από τους οποίους φαίνονται τα ουράνια σώματα γι’ αυτό, όταν φράζουν οι έξοδοι συμβαίνουν οι εκλείψεις. Η σελήνη φαίνεται άλλοτε να γεμίζει κι άλλοτε να φθίνει, ανάλογα με το αν οι πόροι φράζουν ή ανοίγουν. Ο δίσκος του ήλιου

εἶναι δέ τόν κύκλον τοῦ ἡλίου ἐπτακαιεικοσαπλασίονα τῆς σελήνης καί ἀνωτάτω μέν εἶναι τόν ἥλιον κατωτάτω δέ τούς τῶν ἀπλανῶν ἀστέρων κύκλους. τά δέ ζῶα γίνεσθαι «ἐξ ὑγροῦ» ἐξατμιζομένου ὑπό τοῦ ἡλίου. τόν δέ ἄνθρωπον ἑτέρωι ζώιωι γεγονέναι, τουτέστι ἰχθύι, παραπλήσιον κατ’ ἀρχάς.

88

Ο δίσκος του ήλιου είναι είκοσι εφτά φορές μεγαλύτερος από τη γη (ενώ ο κύκλος) της σελήνης είναι (δεκαοχτώ φορές μεγαλύτερος από τη γη) Ο ήλιος είναι ψηλότερα απ’ όλα τα ουράνια σώματα ενώ οι κύκλοι των απλανών αστέρων χαμηλότερα. Τα ζώα δημιουργήθηκαν από το υγρό στοιχείο που εξατμίστηκε από τον ήλιο. Οσο για τον άνθρωπο αρχικά έμοιαζε μ’ έναν άλλο οργανισμό, δηλαδή με ψάρι.

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ἀνέμους δέ γίνεσθαι τῶν λεπτοτάτων ἀτμῶν τοῦ ἀέρος ἀποκρινομένων καί ὅταν ἀθροισθῶσι κινουμένων, ὑετούς δέ ἐκ τῆς ἀτμίδος τῆς ἐκ γῆς ὑφ’ ἥλιον ἀναδιδομένης ἀστραπάς δέ, ὅταν ἄνεμος ἐμπίπτων διιστᾶι τάς νεφέλας. οὗτος ἐγένετο κατά ἔτος τρίτον τῆς τεσσαρακοστῆς δευτέρας ὀλυμπιάδος.

Α Ε Τ. Π ε ρ ί τ . ἀ ρ ε σ κ . Ι 3 , 3 Ἀναξίμανδρος δέ Πραξιάδου Μιλήσιός φησι τῶν ὄντων ἀρχήν εἶναι τό ἄπειρον ἐκ γάρ τούτου πάντα γίγνεσθαι καί εἰς τοῦτο πάντα φθείρεσθαι. διό καί γεννᾶσθαι ἀπείρους κόσμους καί πάλιν φθείρεσθαι εἰς τό ἐξ οὗ γίγνεσθαι. λέγει γοῦν διότι ἀπέραντόν ἐστι, ἵνα μηδέν ἐλλείπηι ἡ γένεσις ἡ ὑφιστάμενη. ἁμαρτάνει δέ οὗτος μή λέγων τί ἐστι τό ἄπειρον, πότερον ἀήρ ἐστιν ἤ ὕδωρ.

Οι άνεμοι οφείλονται στο ότι αποχωρίζονται οι αραιότεροι ατμοί του αέρα, κι αφού συγκεντρωθούν αρχίζουν να κινούνται. Οι βροχές προκαλούνται από από τους ατμούς που αναδίδονται από τη γη κάτω από τον ήλιο. Οι αστραπές πάλι γίνονται όταν ο άνεμος πέφτει πάνω στα σύννεφα και τα σχίζει. Ο Αναξίμανδρος γεννήθηκε κατά το τρίτο έτος της τεσσαρακοστής δεύτερης Ολυμπιάδος (610 πχ) Ο Αναξίμανδρος, ο γιός του Πραξιάδη, ο Μιλήσιος, λέει πως η αρχή των όντων είναι το άπειρο διότι από αυτό γίνονται τα πάντα και σε αυτό καταλήγουν όλα με τη φθορά τους. Γι’ αυτό γεννιούνται άπειροι κόσμοι, που, όταν πεθαίνουν, γυρίζουν σε αυτό από το οποίο γίνονται. Λέει πως είναι απέραντο, για να μη λείψει ποτέ η γένεση που υπάρχει. Κάνει λάθος όμως που δε λέει τι είναι το άπειρο αέρας, χώμα ή νερό.

Αναξιμένης Α Ρ Ι Σ Τ Μ .τ . φ Α 3 9 8 4 a 5 Ἀναξιμένης δέ ἀέρα καί Διογένης πρότερον ὕδατος καί μάλιστ’ ἀρχήν τιθέασι τῶν ἀπλῶν σωμάτων

ο Αναξιμένης κι ο Διογένης τοποθετούν τον αέρα πριν από το νερό και τον θεωρούν ως αρχή των απλών σωμάτων

Σ Υ Μ Π Λ Φ υ σ. 2 4 , 2 6 Ἀ. Δέ Εὐρυστράτου Μιλήσιος, ἑταῖρος γεγονώς Ἀναξιμάνδρου, μίαν μέν καί αὐτός τήν ὑποκειμένην φύσιν καί ἄπειρόν φησιν ὥσπερ ἐκεῖνος, οὐκ ἀόριστον δέ ὥσπερ ἐκεῖνος, ἀλλά ὡρισμένην, ἀέρα λέγων αὐτήν διαφέρειν δέ μανότητι καί πυκνότητι κατά τάς οὐσίας. καί ἀραιούμενον μέν πῦρ γίνεσθαι, πυκνούμενον δέ ἄνεμον, εἶτα νέφος, ἔτι δέ μᾶλλον ὕδωρ, εἶτα γῆν, εἶτα λίθους, τά δέ ἄλλα ἐκ τούτων. κίνησιν δέ καί οὗτος ἀίδι-

ο Αναξιμένης ο γιός του Ευρύστρατου από τη Μίλητο, που υπήρξε φίλος του Αναξίμανδρου, λέει κι αυτός, όπως εκείνος, πως η θεμελιώδης ουσία είναι μία και άπειρη, όχι όμως απροσδιόριστη, όπως τη θέλει εκείνος, αλλά προσδιορισμένη, ταυτίζοντάς τη με τον αέρα ο χαρακτήρας της μεταβάλλεταιμε την πύκνωση και την αραίωση. Όταν αραιώνεται γίνεται φωτιά, όταν πυκνώνει αέρας, έπειτα σύννεφο, όταν πυκνώσει ακόμα πιο

89

Αποσπάσματα ον ποιεῖ, δι’ ἥν καί τήν μεταβολήν γίνεσθαι.

Ι Π Π ΟΛ Α ἰ ρ . ἐ λ ε γ χ . Ι 7 τό δέ εἶδος τοῦ ἀέρος τοιοῦτον ὅταν μέν ὁμαλώτατος ἦι, ὄψει ἄδηλον, δηλοῦσθαι δέ τῶι ψυχρῶι και τῶι θερμῶι καί τῶι νοτερῶι καί τῶι κινουμένωι. κινεῖσθαι δέ ἀεί οὐ γάρ μεταβάλλειν ὅσα μεταβάλλει, εἰ μή κινοῖτο.

τήν δέ γῆν πλατεῖαν εἶναι ἐπ’ ἀέρος ὀχουμένην, ὁμοίως δέ καί ἥλιον καί σελήνην καί τά ἄλλα ἄστρα πάντα πύρινα ὄντα ἐποχεῖσθαι τῶι ἀέρι διά πλάτος. Κ Ι Κ Ac a d . II 37 - - d e n a t . D. I 10, 2 6 post A. aera deum statuit eumque gigni esseque immensum et infinitum et semper in motu, quasi aut aer sine ulla forma deus esse possit, ...aut non omne quod ortum sit montalitas consequatur. ΑΥ Γ Ο Υ Σ Τ Ι Ν . C . D V I I I 2 iste Anaximenem discipulum et successorem reliquit, qui omnes rerum causas aeri infinito dedit, nec deos negavit aut taquit; non tamen ab ipsos aerem factum, sed ipsos ex aere ortos credidit. Α Ε Τ. Ι Ι Ι 10, 3 Ἀ. Τραπεζοειδῆ [την γῆν] Α Ρ Ι Σ Τ Π . ο ὐ ρ . Β1 3 . 2 9 4 b 1 3 Ἀ καί Ἀναξαγόρας καί Δημόκριτος τό πλάτος αἴτιον εἶναί φασι τοῦ μένειν αὐτήν οὐ γάρ τέμνειν, ἀλλ’ επιπωματίζειν τόν αέρα τόν κάτωθεν, ὅπερ φαίνεται τά πλάτος ἔχοντα τῶν σωμάτων ποιεῖν ταῦτα γάρ καί πρός τούς ἀνέμους ἔχει δυσκινήτως διά τήν ἀντέρεισιν. ταὐτό δή τοῦτο ποιεῖν τῶι πλάτει φασί τήν γῆν πρός τόν ὑποκείμενον ἀέρα. τόν δ’ οὐκ ἔχοντα τοῦ μεταστῆναι τόπον ἰκανόν ἀθρόον τῶι κάτωθεν ἠρεμεῖν, ὥσπερ τό ἐν 90

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

πολύ νερό, έπειτα χώμα, μετά πέτρες και τα υπόλοιπα υλικά προέρχονται από αυτά. Και ο Αναξιμένης επίσης θεωρεί την κίνηση αέναη και λέει ότι εξ αιτίας της υπάρχει μεταβολή.

ταῖς κλεψύδραις ὕδωρ Ἀ διά τό πλάτος ἐποχεῖσθαι τῶι ἀέρι

Η μορφή του αέρα είναι τέτοια ώστε όταν είναι απολύτως ομοιόμορφα κατανεμημένος, είναι αόρατος, αλλά φανερώνεται από το κρύο, τη ζέστη, την υγρασία και την κίνησή του. Ο αέρας κινείται συνέχεια διότι όσα αλλάζουν δεν αλλάζουν, αν δεν υπάρχει κίνηση.

Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ. Μ ε τ ε ω ρ . Β 7. 3 6 5 b ὁ Ἀ. Δέ φησι βρεχομένην τήν γῆν καί ξηραινομένην ῥήγνυσθαι καί ὑπό τούτων τῶν ἀπορρηγνυμένων κολωνῶν ἐμπιπτόντων σείεσθαι διό καί γίγνεσθαι τούς σεισμούς ἔν τε τοῖς αὐχμοῖς καί πάλιν ἐν ταῖς ὑπερομβρίαις ἔν τε γάρ τοῖς αὐχμοῖς, ὥσπερ εἴρηται, ξηραινομένην ῥήγνυσθαι καί ὑπό τῶν ὑδάτων ὑπερυγραινομένην διαπίπτειν.

Η γη είναι πλατιά και στηρίζεται στον αέρα, και το ίδιο συμβαίνει με τον ήλιο, τη σελήνη, και όλα τα άλλα ουράνια σώματα, που είναι όλα πύρινα κι επιβαίνουν στον αέρα λόγω του πλάτους τους. Μετά ο Αναξιμένης δήλωσε πως ο αέρας είναι θεός και είπε ότι γίνεται και ότι είναι αχανής, άπειρος και αεικίνητος σαν να μπορούσε ο άμορφος αέρας να είναι θεός… ή σαν να μην ακολουθεί η θνητότητα οτιδήποτε γίνεται. Αυτός δε (ο Αναξίμανδρος) άφησε στη θέση του μαθητή και διάδοχό του, τον Αναξιμένη, που απέδιδε τις αιτίες όλων των πραγμάτων στον άπειρο αέρα, χωρίς ν’ αρνείται τους θεούς ή να αποσιωπά την ύπαρξή τους όμως δεν πίστευε ότι ο αέρας έγινε απ’ αυτούς, αλλά ότι αυτοί οι ίδιοι έγιναν από τον αέρα. Ο Αναξιμένης λέει πως [η γη] είναι τραπεζοειδής Ο Αναξιμένης, ο Αναξαγόρας κι ο Δημόκριτος λένε πως αιτία της ακινησίας της γης είναι το πλάτος της διότι δε σκίζει τον αέρα που είναι από κάτω της, αλλά τον σκεπάζει σάν καπάκι, πράγμα που φαίνεται να κάνουν τα σώματα με πλάτος διότι αυτά δυσκολεύονται να τα κινήσουν ακόμα και άνεμοι, λόγω της αντίστασης που προβάλλουν. Αυτό ακριβώς λένε κάνει και η γη, λόγω του πλάτους της στον από κάτω της αέρα. Κι αυτός επειδή δεν

έχει αρκετό χώρο για να μετακινηθεί μένει ακίνητος, μαζεμένος αποκάτω της όπως το νερό στις κλεψύδρες ο Αναξιμένης λέει πως λόγω του πλάτους της φέρεται πάνω στον αέρα. Ο Αναξιμένης λέει πως η βρεγμένη γη ραγίζει όταν ξεραίνεται, και η πτώση των σπασμένων τοιχωμάτων την κάνει να τρέμει γι’ αυτό γίνονται σεισμοί κατά τις περιόδους ανομβρίας, καθώς επίσης και στις υπερβολικές βροχοπτώσεις. Διότι κατά την ανομβρία, όπως είπαμε η γη ξεραίνεται και σκάζει, ενώ, όταν είναι πολύ βρεγμένη παρασύρεται από τα νερά.

Ηράκλειτος Δ ι ο γ Λ α έ ρ τ ι ο ς Ι Χ , 1- 17 καί τά ἐπί μέρους δέ αὐτῶι ὧδ’ ἔχει τῶν δογμάτων πῦρ εἶναι στοιχεῖον καί πυρός ἀμοιβήν τά πάντα, ἀραιώσει καί πυκνώσει [τά] γινόμενα σαφῶς δέ οὐδέν ἐκτίθεται. γίνεσθαί τε πάντα κατ’ ἐναντιότητα καί ῥεῖν τά ὅλα ποταμοῦ δίκην πεπεράνθαι τε τό πᾶν καί ἕνα εἶναι κόσμον γεννᾶσθαί τε αὐτόν ἐκ πυρός καί πάλιν ἐκπυροῦσθαι κατά τινας περιόδους ἐναλλάξ τόν σύμπαντα αἰῶνα τοῦτο δέ γίνεσθαι καθ’ εἱμαρμένην. τῶν δέ ἐναντίων τό μέν ἐπί τήν γένεσιν ἄγον καλεῖσθαι πόλεμον καί ἔριν, τό δ’ ἐπί τήν ἐκπύρωσιν ὁμολογίαν καί εἰρήνην, καί τήν μεταβολήν ὁδόν ἄνω κάτω, τόν τε κόσμον γίνεσθαι κατ’ αὐτήν.

πυκνούμενον γάρ τό πῦρ ἐξυγραίνεσθαι συνιστάμενόν τε γίνεσθαι ὕδωρ, πηγνύμενον δέ τό ὕδωρ εἰς γῆν τρέπεσθαι καί ταύτην

Ειδικότερα οι πεποιθήσεις του είναι οι εξής: Η φωτιά είναι στοιχείο και τα πάντα μεταβάλλονται με τη φωτιά και γίνονται με αραίωση και πύκνωση δεν αναφέρει όμως τίποτα συγκεκριμένο. Όλα γίνονται σύμφωνα με τις αντιθέσεις και τα πάντα ρέουν σαν ποτάμι. Το σύμπαν είναι πεπερασμένο κι ο κόσμος ένας. Γεννιέται ο ίδιος από τη φωτιά κι εκπτρώνεται πάλι σε καθορισμένα χρονικά διαστήματα που εναλάσσονται αιώνια. Τούτο μάλιστα συμβαίνει σύμφωνα με την ειμαρμένη. Από τ’ αντίθετα αυτό που οδηγεί στη γένεση λέγεται πολεμος και έρις, κι αυτό που οδηγεί σ’ εκπύρωση (μετατροπή σε φωτιά) λέγεται συμφωνία και ειρήνη. Η μεταβολή είναι οδός προς τα πάνω και προς τα κάτω κι ο κόσμος δημιουργείται σύμφωνα μ’ αυτή. Η φωτιά με την πύκνωσή της υγροποιείται και με τη συγκέντρωσή της σχηματίζεται το νερό αυτή είναι η οδός πρός τα κάτω. Η

91

Αποσπάσματα ὁδόν ἐπί τό κάτω εἶναι. πάλιν τε αὖ τήν γῆν χεῖσθαι, ἐξ ἧς τό ὕδωρ γίνεσθαι, ἐκ δέ τούτου τά λοιπά, σχεδόν πάντα ἐπί τήν ἀναθυμίασιν ἀνάγων τήν ἀπό τῆς θαλάττης, ἅς μέν λαμπράς καί καθαράς, ἅς δέ σκοτεινάς. αὔξεσθαι δέ τό μέν πῦρ ὑπό τῶν λαμπρῶν, τό δέ ὑγρόν ὑπό τῶν ἐτέρων. Α Ρ ΙΣ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ , Μ Ε Τ Ε Ω Ρ ΟΛΟ Γ Ι Κ Α 3 5 5 a 1 3 ὁ ἥλιος οὐ μόνον, καθάλερ ὁ Ἡ. φησι, νέος ἐφ’ ἡμέρηι ἐστίν, ἀλλ’ ἀεί νέος συνεχῶς. [Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ] Π Ε Ρ Ι ΚΟΣ Μ Ο Υ 3 9 6 b 7. ἴσως δέ τῶν ἐναντίων ἡ φύσις γλίχεται καί ἐκ τούτων ἀποτελεῖ τό σύμφωνον, οὐκ ἐκ τῶν ὁμοίων ὥσπερ ἀμέλει τό ἄρρεν συνήγαγε πρός τό θῆλυ καί οὐχ ἑκάτερον πρός τό ὁμόφυλον καί τήν πρώτην ὁμόνοιαν διά τῶν ἐναντίων συνῆψεν οὐ διά τῶν ὁμοίων

γη πάλι διαχέεται απ’ αυτή σχηματίζεται το νερό, από τ’ οποίο τα υπόλοιπα. Ο Ηράκλειτος ανάγει σχεδόν τα πάντα στις θαλάσσιες αναθυμιάσεις αυτή είναι η οδός προς τα πάνω. Αναθυμιάσεις γίνονται κι από τη γη κι από τη θάλασσα - οι θαλάσσιες φωτεινές και καθαρές, οι γήϊνες σκοτεινές. Η φωτιά αυξάνεται από τις καθαρές το υγρό από τις άλλες. Ο ήλιος όχι μόνο «είναι καινούργιος κάθε μέρα» όπως λέει ο Ηράκλειτος, αλλά είναι πάντοτε νέος συνεχώς. Ίσως όμως η φύση να επιθυμεί τ’ αντίθετα κι από αυτά να δημιουργεί την αρμονία της κι όχι από τα όμοια όπως ακριβώς ένωσε το αρσενικό με το θηλυκό κι όχι το καθένα τους με το ομόφυλό του. Δημιούργησε δηλαδή την πρώτη αρμονική τάξη διά των αντιθέτων, κι όχι διά των ομοίων

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Κ Λ Η Μ Η Σ , Σ Τ Ρ Ω Μ ΑΤ Ε Ι Σ Ι 2 ὕες βορβόρωι ἥδονται μᾶλλον ἤ καθαρῶι ὕδατι

Παρμενίδης Δ ΙΟ Γ Ι Χ 21-2 3 πρῶτος δέ οὖτος τήν γῆν ἀπέφαινε σφαιροειδῆ καί ἐν μέσωι κεῖσθαι. δύο τε εἶναι στοιχεῖα, πῦρ καί γῆν, καί τό μέν δημιουργοῦ τάξιν ἔχειν, τήν δέ ὕλης.

Οι άνθρωποι γεννήθηκαν αρχικά από τον ήλιο σ’ αυτό υπάρχουν το θερμό και το ψυχρό από τα οποία συνίστανται τα πάντα. Ψυχή και νους ταυτίζονται όπως αναφέρει κι ο Θεόφραστος στα Φυσικά, παραθέτοντας σχεδόν όλες τις διδασκαλίες. Ο Παρμενίδης είπε ακόμα ότι η φιλοσοφία είναι δύο ειδών μία αντικειμενική και μία υποκειμενική. Γι’ αυτό λέει κάπου «Πρέπει… αλήθεια δεν έχουν»

λέγεται δέ καί νόμους θεῖναι τοις πολίταις, ὡς φησι Σπεύσιππος ἐν τῶι Περί φιλοσόφων. καί πρῶτος ἐρωτῆσαι τόν Ἀχιλλέα λόγον, Φαβωρῖνος ἐν Παντοδαπῆι ἱστορίαι

Λένε πως ο Παρμενίδης θέσπισε καί νόμους γιά τους συμπολίτες του, όπως αναφέρει ο Σπεύσιππος στο Περί φιλοσόφων, κι ότι πρώτος έθεσε το ζήτημα σχετικά με τον Αχιλλέα, όπως λέει ο Φαβωρίνος στην Παντοδαπή ιστορία του

Φαίνεται μάλιστα πως και η τέχνη κάνει κατά μίμηση της φύσης το εξής: η ζωγραφική ανέμειξε το λευκό και το μαύρο, το κίτρινο και το κόκκινο για να δημιουργήσει με φυσικό τρόπο τις εικόνες της σύμφωνες με τα πρότυπά τους η μουσική ανέμειξε συνάμα ήχους οξείς και βαρείς, μακρούς και βραχείς και δημιούργησε μιά αρμονία από διαφορετικές φωνές η γραμματική έκανε ανάμειξη των φωνηέντων και των συμφώνων κι απ’ αυτά δημιούργησε την τέχνη της στο σύνολό της

ταὐτό δέ τοῦτο ἦν καί τῶ παρά τῶι σκοτεινῶι λεγόμενον Ἡρακλείτωι συνάψιες ὅλα καί οὐχ ὅλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συνᾶιδον διᾶιδον καί ἐκ πάντων ἕν καί ἐξ ἑνός πάντα

Αυτό ακριβώς είναι που λέει ο σκοτεινός Ἡράκλειτος: «Όλα είναι αλληλένδετα: τα σύνολα και τα μη - σύνολα, τα συγκλίνοντα καί τ’ αποκλίνοντα, η συγχορδία και η μονωδία. Όλα συνταιριάζονται σ’ ένα, κι από το ένα προέρχοναι όλα»

ΑΕΤ ΙΙ 25,3 Π. Πυρίνην [εἶναι τήν σελήνην]

Ο καλλιεργημένος άνθρωπος δεν πρέπει να είναι ρυπαρός ή ακάθαρτος ούτε «να βρίσκει ευχαρίστηση στα βρωμόνερα» σύμφωνα με τον Ηράκλειτο

28, 5 Θαλῆς πρῶτος ἔφη ὑπό τοῦ ἡλίου φωτίζεσθαι. Πυθαγόρας, Παρμ... ὁμοίως

92

Αυτός πρώτος είπε ότι η γη είναι σφαιρική και βρίσκεται στο κέντρο. Παραγεχόταν την ύπαρξη δύο στοιχείων, της φωτιάς και της γης το ένα αντιπροσωπεύει το δημιουργό και τ’ άλλο την ύλη

γένεσίν τε ἀνθρώπων ἐξ ἡλίου πρῶτον γενέσθαι αὐτόν δέ ὑπάρχειν τό θερμόν καί τό ψυχρόν, ἐξ ὦν τά πάντα συνεστάναι. καί τήν ψυχήν καί τόν νοῦν ταὐτόν εἶναι, καθά μέμνηται καί Θεόφραστος ἐν τοῖς Φυσικοῖς, πάντων σχεδόν ἐκτιθέμενος τά δόγματα. δισσήν τε ἔφη τήν φιλοσοφίαν, τήν μέν κατά ἀλήθειαν, τήν δέ κατά δόξαν. διό καί φησί πού «χρεώ… ἀληθής».

ἔοικε δέ καί ἡ τέχνη τήν φύσιν μιμουμένη τοῦτο ποιεῖν ζωγραφία μέν γάρ λευκῶν τε καί μελάνων ὠχρῶν τε καί ἐρυθρῶν χρωμάτων ἐγκερασαμένη φύσεις τάς εἰκόνας τοῖς προηγουμένοις ἀπετέλεσε συμφώνους, μουσική δέ ὀξεῖς ἅμα καί βαρεῖς μακρούς τε καί βραχεῖς φθόγγους μείξασα ἐν διαφόροις μία ἀπετέλεσεν ἀρμονίαν, γραμματική σέ ἐκ φωνηέντων καί ἀφώνων γραμμάτων κρᾶσιν ποιησαμένη τήν ὅλην τέχνην ἀπ’ αὐτῶν συνεστήσατο.

ΑΘ Η Ν Α ΙΟΣ V 17 8 f δεῖ γάρ τόν χαρίεντα μήτε ῥυπᾶν μήτε αὐχμεῖν μήτε βορβόρωι χαίρειν καθ’ Ἡράκλειτον.

τα γουρούνια ευχαριστιούνται περισσότερο στα βρωμόνερα παρά στο καθαρό νερό.

26, 2 Π ἴσην τῶι ἡλίωι [εἶναι την σελήνην] καί γάρ απ’ αὐτοῦ φωτίζεται.

Ο Παρμενίδης λέει ότι (η σελήνη είναι) πύρινη Κατά τον Παρμενίδη, (η σελήνη) είναι ίση με τον ήλιο και φωτίζεται απ’ αυτόν. Ο Θαλῆς είπε πρώτος ότι (η σελήνη) φωτίζεται από τον ήλιο. Ο Πυθαγόρας, ο Παρμενίδης ομοίως.

93

Αποσπάσματα Α Ε Τ Ι 2 0, 8 a Π. τόν ἥλιον καί τήν σελήνην ἐκ τοῦ γαλαξίου κύκλου ἀποκριθῆναι, τόν μέν ἀπό τοῦ ἀραιότερου μίγματος ὅ δή θερμόν, τήν δέ ἀπό τοῦ πυκνοτέρου ὅπερ ψυχρόν

Ο Παρμενίδης λέει ότι ο ήλιος κι η σελήνη απεκκρίθηκαν από το γαλαξία, ο ένας από το αραιότερο μείγμα που είναι θερμό, και η άλλη από το πυκνότερο που είναι ψυχρό.

Α Ε Τ Ι Ι Ι 15 , 7 Π. Δημόκριτος διά τό πανταχόθεν ἴσον ἀφεστῶσαν [τῆν γῆν] μένειν ἐπί τῆς ἰσορροπίας οὐκ ἔχουσαν αἰτίαν δι’ ἥν δεῦρο μᾶλλον ἤ ἐκεῖσε ῥέψειεν ἄν διά τοῦτο μόνον μέν κραδένεσθαι, μή κινεῖσθαι δέ.

Ο Παρμενίδης κι ο Δημόκριτος λένε ότι επειδή (η γη) απέχει εξ ίσου από παντού, γι’ αυτό ισορροπεί, αφού δεν έχει λόγο να πάει προς τα εδώ ἤ προς τα εκεί για τούτο απλώς και μόνο σείεται, αλλά δε μετακινείται.

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Ζήνωνας Δ ΙΟ Γ. 2 5 , κ . ε ἀρέσκει δ’ αὐτῶι τάδε κόσμους εἶναι κενόν τε μή εἶναι γεγενῆσθαι δέ τήν τῶν πάντων φύσιν ἐκ θερμοῦ καί ψυχροῦ καί ξηροῦ καί ὑγροῦ, λαμβανόντων αὐτῶν εἰς ἄλληλα τήν μεταβολήν γένεσίν τε ἀνθρώπων ἐκ γῆς εἶναι, καί ψυχήν κρᾶμα ὑπάρχειν ἐκ τῶν προειρημένων κατά μηδενός τούτων ἐπικράτησιν. Τοῦτόν φασι λοιδωρούμενον ἀγανακτῆσαι αἰτιασαμένου δέ τινος φάναι «ἐάν μή λοιδορούμενος προσποιῶμαι, οὐδ’ ἐπαινούμενος αἰσθήσομαι» τοῦτόν φασιν εὑρετήν εἶναι τῆς διαλεκτικῆς ὡς Ἑμπεδοκλέα τῆς ῥητορικῆς

Εμπεδοκλής Σ Υ Μ Π Λ . Φ υ σ . 2 5 , 21 οὖτος δέ τά μέν σωματικά στοιχεῖα ποιεῖ τέτταρα, πῦρ καί ἀέρα καί ὕδωρ καί γῆν, ἀίδια μέν ὄντα, πλήθει δέ καί ὀλιγότητι, μεταβάλλοντα κατά τήν σύγκρισιν καί διάκρισιν, τάς δέ κυρίως ἀρχάς, ὑφ’ ὦν κινεῖται ταῦτα, Φιλίαν δέ καί Νεῖκος. δεῖ γάρ διατελεῖ ἐναλλάξ κινούμενα τά στοιχεῖα, ποτέ μέν ὑπό τῆς Φιλίας συγκρινόμενα, ποτέ δέ ὑπό τοῦ Νείκους διακρινόμενα ὥστε καί ἔξ εἶναι καί κατ’ αὐτόν τάς ἀρχάς. καί γάρ ὅπου μέν ποιητικήν δίδωσιν δύναμιν τῶι Νείκει καί τῆι Φιλίαι ὅταν λέγηι. «ἄλλοτε… ἔχθει». ποτέ δέ τοῖς τέτταρσιν ὡς ισόστοιχα συντάττει καί ταῦτα ὅταν λέγηι: «τοτέ… πλάτος τε».

Αυτός θεωρεί ότι τα υλικά στοιχεία είναι τέσσερα, η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη αλλά μεταβάλλονται ως προς την ποσότητα, συγκεντρωνόμενα καί διαχωριζόμενα, ενώ οι κυρίως αρχές, από τις οποίες αυτά τά τέσσερα κινοῦνται είναι η φιλία καί η έριδα. Διότι πρέπει συνεχώς να κινούνται εναλλάξ τα στοιχεία, καθώς άλλοτε συγκεντρώνονται υπό το κράτος της φιλίας και άλλοτε διαχωρίζονται υπό το κράτος της έριδας. Επομένως οι αρχές, κατ’ αυτόν, είναι και έξι. Και μάλιστα κάπου αποδίδει την έριδα και τη φιλία δύναμη δημιουργική όταν λέει: «άλλοτε… έχθρα» άλλοτε πάλι κατατάσσει κι αυτά τα δύο ως ισάξια με τα τέσσερα όταν λέει: «κάποτε… πλάτος».

ΦΙ ΛΟ Π ( Ε ἰ ς Φ υ σ .) 4 2 , 9 Ζήνων γάρ ὁ Ἑλεάτης πρός τούς διακωμωιδοῦντας τήν Παρμενίδου τοῦ διδασκάλου αὐτοῦ δόξαν λέγουσαν ἕν τό ὄν εἶναι ἐνιστάμενος καί συνηγορῶν τῆι τοῦ διδασκάλου δόξηι ἐπεχείρει δεικνύναι ὅτι ἀδύνατον πλῆθος εἶναι ἐν τοῖς οὖσιν. εἰ γάρ, φησίν, ἔστι πλῆθος, ἐπειδή τό πλῆθος ἐκ πλειόνων ἑνάδων σύγκειται, ἀνάγκη εἶναι ἑνάδας πλείους ἐξ ὧν τό πλῆθος συνέστηκεν, εἰ τοίνυν δείξομεν ὅτι ἀδύνατον εἶναι πλείονας ἑνάδας δῆλον ὅτι ἀδύνατον εἶναι πλῆθος τό γάρ πλῆθος ἐξ ἑνάδων. εἰ δέ ἀδύνατον εἶναι πλῆθος, ἀνάγκη δέ ἤ τό ἕν εἶναι ἤ τό πλῆθος, πλῆθος δέ εἶναι οὐ δύναται, λείπεται τό ἕν εἶναι κτλ.

Α ΡΙ ΣΤ Φ υ σ ι κ . Ζ 9, 2 39 b9 τέτταρες δ’ εἰσίν οἱ λόγοι περί κινήσεως Ζήνωνος οἱ παρέχοντες τάς δυσκολίας τοῖς λύουσιν, πρῶτος μέν ὁ περί τοῦ μή κινεῖσθαι διά τό πρότερον εἰς τό ἥμισυ δεῖν ἀφικέσθαι τό φερόμενον ἤ πρός τό τέλος. περί οὗ διείλομεν ἐν τοῖς πρότερον λόγοις: 2.333α.21 διό καί ὁ Ζήνωνος λόγος ψεῦδος λαμβάνει τό 94

οι απόψεις του είναι οι ακόλουθες: Κόσμοι υπάρχουν, κενό δεν υπάρχει. Τα πάντα δημιουργούνται από το θερμό, το ψυχρό, το ξηρό και το υγρό που μεταβάλλονται το ένα στο άλλο. Οι άνθρωποι γενιούνται από τη γη και η ψυχή είναι κράμα από τα παραπάνω στοιχεία, στο οποίο κανένα δεν υπερτερεί. Λένε πως κάποια φορά που τον κατηγορούσαν αγανάκτησε, κι όταν κάποιος τον ρώτησε τον λόγο απάντησε: «Αν όταν με κατηγορούν κάνω πως δεν καταλαβαίνω, ούτε όταν με επαινούν θα το καταλάβω» Λένε ότι αυτός ήταν που επινόησε τη διαλεκτική όπως ο Εμπεδοκλής τη ρητορική Ο Ζήνων ο Ελεάτης, αντικρούοντας αυτούς που διακωμωδούσαν την άποψη του δασκάλου του Παρμενίδη, σύμφωνα με την οποία το όν είναι ένα, και συμφωνώντας με τη θεωρία του δασκάλου του επιχείρησε ν’ αποδείξει ότι είναι αδύνατο να υπάρχει πλήθος από όντα. Διότι, λέει, αν υπάρχει πλήθος, επειδή το πλήθος αποτελείται από περισσότερες (της μιας) μονάδες, αναγκαστικά θα υπάρχουν περισσότερες (της μιας) μονάδες, από τις οποίες συνίσταται το πλήθος. Αν λοιπόν αποδείξουμε ότι είναι αδύνατο να υπάρχουν περισσότερες μονάδες, είναι φανερό πως είναι αδύνατο να υπάρχει πλήθος διότι το πλήθος γίνεται από μονάδες. Κι αν είναι αδύνατο να υπάρχει πλήθος, εφ’ όσον αναγκαστικά υπάρχει η ένα ή πλήθος, αν δε μπορεί να υπάρχει πλήθος τότε αυτό που μένει είναι να υπάρχει ένα κλπ. Γύρω από το θέμα της κίνησης τέσσερα είναι τα επιχειρήματα του Ζήνωνα, αυτά που δημιουργούν τις δυσκολίες σ’ εκείνους που προσπαθούν να τα καταρρίψουν πρώτο είναι αυτό που λέει ότι δεν υπάρχει κίνησηδιότι κάτι που μετατοπίζεται πρέπει πρώτα να φτάσει στα μισά πριν φτάσει στο τέλος γι’ αυτό το 95

Αποσπάσματα μή ἐνδέχεσθαι τά ἄπειρα διελθεῖν ἤ ἅψασθαι τῶν ἀπείρων καθ’ ἔκαστον ἐν πεπερασμένωι χρόνωι. διχῶς γάρ λέγεται καί τό μῆκος καί ὁ χρόνος ἄπειρον, καί ὅλως πᾶν τό συνεχές, ἤτοι κατά διαίρεσιν ἤ τοῖς ἐσχάτοις.

επιχείρημα μιλήσαμε προηγουμένως: Γι’ αυτό ο συλλογισμός του Ζήνωνα εκλαμβάνει ως ψευδές το αδύνατον να διανύει κανείς τα άπειρα ή να αγγίξει καθένα ξεχωριστά από τα άπειρα σε πεπερασμένο χρόνο. Το μήκος, ο χρόνος και γενικά καθετί το συνεχές λέγονται άπειρα με δυο έννοιες: η ως προς τη διαίρεση ή ως προς τα έσχατα όρια.

Τῶν μέν οὖν κατά ποσόν ἀπείρων οὐκ ἐνδέχεται ἅψασθαι ἐν πεπερασμένωι χρόνωι, τῶν δέ κατά διαίρεσιν ἐνδέχεται καί γάρ αὐτός ὁ χρόνος οὕτως ἄπειρος ὥστε ἐν τῶι ἀπείρωι καί οὐκ ἐν τῶι πεπερασμένωι συμβαίνει διιέναι τό ἄπειρον καί ἅπτεσθαι τπων ἀπείρων τοῖς ἀπείροις, οὐ

τ’ άπειρα λοιπόν ως προς το ποσό δεν υπάρχει περίπτωση να τ’ αγγίξει σε πεπερασμένο χρόνο, ενώ τ’ άπειρα ως προς τη διαίρεση μπορεί, καθότι και ο ίδιος ο χρόνος είναι άπειρος υπ’ αυτή την έννοια. Επομένως, σε άπειρο χρόνο και όχισε πεπερασμένο συμβαίνει να διασχίζεται το άπειρο και τα άπειρα πράγματα ν’ αγγίζονται μέσω των απείρων κι όχι των πεπερασμένων.

Δημόκριτος Α Ρ Ι Σ Τ. Π . Ζ Ω Ι . Μ Ο Ρ. Α 1 6 4 2 a 2 4 αἴτιον δέ τοῦ μή ἐλθεῖν τούς προγενεστέρους ἐπί τόν τρόπον τοῦτον, ὅτι τό τί ἦν εἶναι καί τό ὁρίσασθαι τήν οὐσίαν οὐκ ἦν ἀλλ’ ἥψατο μέν Δ. Πρῶτος, ὡς οὐκ ἀναγκαίου δέ τῆι φυσικῆι θεωρίαι, ἀλλ’ ἐκφερόμενος ὑπ’ αὐτοῦ τοῦ πράγματος ἐπί Σωκράτους δέ τοῦτο μέν ηὐξήθη, τό δέ ζητεῖν τά περί φύσεως ἔληξε. πρός δέ τήν χρήσιμον ἀρετήν καί τήν πολιτικήν ἀπέκλιναν οἱ φιλοσοφοῦντες

Μ .Τ.Φ. Μ 4 10 7 8b 1 9 τῶν μέν γάρ φυσικῶν ἐπί μικρόν Δ. ἥψατο μόνον καί ὡρίσατό πως τό θερμόν καί τό ψυχρόν.

96

Ο λόγος για τον οποίο οι προγενέστεροι φιλόσοφοι δεν έφτασαν σ’ αυτή τή μέθοδο διαδικασίας ήταν ότι στην εποχή τους δεν υπήρχε η έννοια της «ουσίας» ή τρόπος ορισμού του «είναι». Πρώτος άγγιξε το θέμα ο Δημόκριτος, όχι επειδή το θεωρούσε αναγκαίο για τη μελέτη της φύσης, αλλά επειδή παρασύρθηκε από το ζήτημα που πραγματευόταν στη εποχή του Σωκράτη έγινε πρόοδος σε ό,τι αφορά τη μέθοδο, αλλά σταμάτησε η αναζήτηση σχετικά με τη φύση, οπότε αυτοί που ασχολούνταν με τη φιλοσοφία στράφηκαν προς την πρακτική αρετή και προς την πολιτική Από τους φυσικούς φιλόσοφους μόνο ο Δημόκριτος ασχολήθηκε ακροθιγώς με το ζήτημα, κι έδωσε κάποιον ορισμό του θερμού και του ψυχρού.

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Σ Υ Μ Π Λ Π . Ο Υ Ρ. 2 9 4 , 3 3 νομίζει δέ οὕτω μικράς τάς οὐσίας, ὥστε ἐκφυγεῖν τάς ἡμετέρας αἰσθήσεις. ὑπάρχει δέ αὐταῖς παντοίας μορφάς καί σχήματα παντοῖα καί κατά μέγεθος διαφοράς. ἐκ τούτων οὖν ἤδη καθάπερ ἐκ στοιχείων γεννᾶι καί συγκρίνει τούς ὀφθαλμοφανεῖς καί τούς αἰσθητούς ὄγκους. στασιάζειν δέ καί φέρεσθαι ἐν τῶι κενῶι διά τε τήν ἀνομοιότητα καί τάς ἄλλας εἰρημένας διαφοράς, φερομένας δέ ἐμπίπτειν καί περιπλέκεσθαι περιπλοκήν τοιαύτην, ἤ συμψαύειν μέν αὐτά καί πλησίον ἀλλήλων εἶναι ποιεῖ, φύσιν μέντοι μίαν ἐξ ἐκείνων κατ’ ἀλήθειαν οὐδ’ ἠντιναοῦν γεννᾶι. Κομιδῆι γάρ εὔηθες εἶναι τό δύο ἤ τά πλείονα γενέσθαι ἄν ποτε ἕν. τοῦ δέ συμμένειν τάς οὐσίας μετ’ ἀλλήλων μέχρι τινός αἰτιᾶται τάς ἐπαλλαγάς καί τάς ἀντιλήψεις τῶν σωμάτων.

τά μέν γάρ αὐτῶν εἶναι σκαληνά, τά δέ ἀγκιστρώδη, τά δέ κοῖλα, τά δέ κυρτά, τά δέ ἄλλας ἀναρίθμους ἔχοντα διαφοράς ἐπί τοσοῦτον οὖν χρόνον σφῶν αὐτῶν ἀντέχεσθαι νομίζειν καί συμμένειν, ἔως ἰσχυροτέρα τις ἐκ τοῦ περιέχοντος ἀνάγκη παραγενομένη διασείσηι καί χωρίς αὐτά διασπείρηι. λέγει δέ τήν γένεσιν καί τήν ἐναντίαν αὐτῆι διάκρισιν οὐ μόνον περί ζώιων, ἀλλά καί περί φυτῶν καί περί κόσμων καί συλλήβδην περί τῶν αἰσθητπων σωμάτων ἁπάντων εἰ τοίνυν ἡ μέν γέγεσις σύγκρισις τῶν ἀτόμων ἐστίν, ἡ δέ φθορά διάκρισις καί κατά Δημόκριτον ἀλλοίωσις ἄν εἴη ἡ γένεσις.

Π ΛΟ Υ Τ. Σ Τ Ρ Ω Μ 7 Δ. ὁ Ἀβδηρίτης ὑπεστήσατο τό πᾶν ἄπειρον διά τό μηδαμῶς ὑπό τινος αὐτό δεδημιουργῆσθαι. ἔτι δέ καί ἀμετάβλητον αὐτό λέγει καί καθόλου οἷον πᾶν ἐστιν ῥητῶς ἐκτίθεται μηδεμίαν ἀρχήν ἔχειν τάς αἰτίας τῶν

Πιστεύει ότι οι ουσίες είναι τόσο μικρές, ώστε δε γίνονται αντιληπτές απ’ τις αισθήσεις μας, αλλά ότι έχουν όλων των ειδών τις μορφές και τα σχήματα και διαφορές ως προς το μέγεθος. Από τις ουσίες αυτές, όπως ακριβώς από τα στοιχεία, δημιουργεί με τη συνένωσή τους όγκους, τους οποίους είναι δυνατόν ν’ αντιληφθούμε με την όραση και τις άλλες αισθήσεις. Τα άτομα ξεσηκώνονται και κινούνται στο κενό, εξ αιτίας της ανομοιότητας και των άλλων προαναφερθεισών διαφορών τους, και κατά την κίνησή τους συγκρούονται και διαπλέκονται με τρόπο που τα κάνει να συνδέονται και να παραμένουν κοντά το ένα στ’ άλλο, σε καμμιά περίπτωση, όμως, δε δημιουργείται απ’ αυτά μία ενιαία ουσία είναι, άλλωστε, αφελέστατο να θεωρούμε ότι τα δύο ή τα περισσότερα πράγματα μπορούν να γίνουν ποτέ ένα. Ο Δημόκριτος αποδίδει την αιτία ότι τ’ άτομα παραμένουν μαζί μέχρι κάποιο σημείο στις διαπλοκές κι αλληλοσυνδέσεις των σωμάτων. Άλλωστε, μερικά απ’ αυτά είναι σκαληνά, άλλα μοιάζουν μ’ άγκιστρα, άλλα κοίλα, άλλα κυρτά κι άλλα έχουν αναρίθμητες διαφορές. Θεωρεί δηλαδή ότι τα σώματα αυτά συνδέονται το ένα με τ’ άλλο και παραμένουν μαζί για τόσο χρονικό διάστημα, ώσπου να παρουσιαστεί από το περιβάλλον τους κάποιο ισχυρότερο αναγκαστικό αίτιο, που να τα σείσε και να τα διασκορπίσει. Υποστηρίζει ότι η γένεση κι ο αντίθετος αυτής διαχωρισμός των δεν αφορά μόνο τα ζώα αλλά και τα φυτά και τα μέρη του σύμπαντος και γενικά όλα τα σώματα που είναι αντιληπτά δια των αισθήσεων. άν λοιπόν η γένεση των όντων αποτελει συνάθριση υων ατόμων και η φθορά διαχωρισμό τους, η γένεση θα ήταν, σύμφωνα και με το Δημόκριτο, αλλοίωση. Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης θεώρησε το σύμπαν άπειρο επειδή δεν έχει δημιουργηθεί από κανένα. Ακόμη ισχυρίζεται ότι είναι αμετάβλητο και αναφέρεται ρητά στο τι είναι σύμπαν οι αιτίες των όσων συμβαίνουν τώρα 97

Αποσπάσματα νῦν γιγνομένων, ἄνωθεν δ’ ὅλως ἐξ ἀπείρου χρόνου προκατέχεσθαι τῆι ἀνάγκηι πανθ’ ἁπλῶς τά γεγονότα καί ἐόντα καί ἐσόμενα ἡλίου δέ καί σελήνης γένεσίν φησι. κατ’ ἰδίαν φέρεσθαι ταῦτα μηδέπω τό παράπαν ἔχοντα θερμήν φύσιν, μηδέ τήν καθόλου λαμπροτάτην, τοὔναντίον δέ ἐξωμοιωμένην τῆι περί τήν γῆν φύσει. γεγονέναι γάρ ἑκάτερον τούτων πρότερον ἔτι κατ’ ἰδίαν ὑποβολήν τινα κόσμου, ὕστερον δέ μεγεθοποιουμένου τοῦ περί τόν ἥλιον κύκλου ἐναποληφθῆναι ἐν αὐτῶι τό πῦρ. Ι Π Π ΟΛ . Ε Λ Ι 1 3 (2) Λέγει δέ ὁμοίως Λευκίππωι περί στοιχείων, πλήρους καί κενοῦ, τό μέν πλῆρες λέγων ὄν, τό δέ κενόν οὐκ ὄν ἔλεγε δέ ὡς ἀεί κινουμένων τῶν ὄντων ἐν τῶι κενῶι ἀπείρους δέ εἶναι κόσμους καί μεγέθη διαφέροντας. ἐν τισί δέ μή εἶναι ἥλιον μηδέσελήνην, ἐν τισί δέ μείζω τῶν παρ’ ἡμῖν καί ἐν τισί πλείω

τοῦ δέ παρ’ ἡμῖν κόσμου πρότερον τήν γῆν τῶν ἄστρων γενέσθαι, εἶναι δέ τήν μέν σελήνην κάτω, ἔπειτα τόν ἥλιον, εἶτα τούς ἀπλανεῖς ἀστέρας. τούς δέ πλανήτας οὐδ’ αυτούς έχειν ἴσον ὕψος. ἀκμάζειν δέ κόσμον ἔως ἄν μηκέτι δύνηται ἔξωθέν τι προσλαμβάνειν. Οὗτος ἐγέλα πάντα, ὡς γέλωτος ἀξίων πάντων τῶν ἐν ἀνθρώποις. Α Ρ Ι Σ Τ. ΦΥ Σ Ι Κ Γ 4 2 0 3 a Δ. δ’ οὐδέν ἕτερον ἐξ ἑτέρου γίγνεσθαι τῶν πρώτων φησίν. ἀλλ’ ὅμως γε αὐτῶν τό κοινόν σῶμα πάντων ἐστίν ἀρχή, μεγέθει κατά μόρια καί σχήματι διαφέρον. Δ ΙΟ Ν Υ Σ . ε ἰ ς Ε Υ Σ . Ε Π . Χ Ι V 2 3 2 . 3 οἱ μέν γάρ ἀτόμους προσειπόντες ἄφθαρτά τινα καί σμικρότατα σώματα πλῆθος ἀνάριθμα, καί τι χωρίον κενόν μέγεθος ἀπεριόριστον προβαλλόμενοι, ταύτας δή φασι τάς ἀτόμους ὡς ἔτυχεν ἐν τῶι κενῶι φερομένας αὐτομάτως τε συμπιπτούσας ἀλλήλαις διά 98

δεν έχουν καμμιά αρχή γενικά από τον άπειρο χρόνο συνέβησαν τα όσα συμβαίνουν και πρόκειται να συμβούν διέπονται από την ανάγκη, Υποστηρίζει ακόμα ότι ο ήλιος κι η σελήνη έχουν δημιουργηθεί. Αυτά τα σώματα έχουν δική τους κίνηση, και η φύση τους δεν είναι ούτε πιο θερμή ούτε πιο λαμπρή, αντίθετα είναι όμοια με τη φύση της γης. καθένα από τα σώματα αυτά έχει δημιουργηθεί από μόνο του, με κάποιο τρόπο πρίν από τη δημιουργία του κόσμου, κι ύστερα καθώς μεγάλωνε ο κύκλος γύρω από τον ήλιο, παρέμεινε μέσα σ’ αυτόν η φωτιά. Ο Δημόκριτος συμφωνεί με το Λεύκιππο όσον αφορά τα στοιχεία, το πλήρες και το κενό ονομάζοντάς τα πλήρες «ον» και το κενό «μη ον». Μιλούσε σαν τα όντα να κινούνται διαρκώς στο κενό υπάρχουν, όπως έλεγε, άπειροι κόσμοι διαφορετικοί στο μέγεθος μερικοί απ’ αυτούς δεν έχουν ούτε ήλιο ούτε σελήνη μερικοί έχουν τα σώματα τούτα μεγαλύτερα απ’ ότι ο δικός μας κόσμος και μερικοί έχουν περισσότερα. όσον αφορά τό δικό μας κόσμο, η γη δημιουργήθηκε πριν από τ’ άστρα μετά βρίσκεται η σελήνη, ακολουθεί ο ήλιος κι έπειτα οι απλανείς αστέρες. Ούτε οι πλανήτες βρίσκονται στο ίδιο ύψος. Ο κόσμος ακμάζει μέχρι τη στιγμή που δε θα μπορεί να προσλάβει τίποτε απ’έξω. ο Δημόκριτος γελούσε για όλα επειδή θεωρούσε για γέλιο όλα τ’ ανθρώπινα ζητήματα. ο Δημόκριτος υποστηρίζει ότι από τα πρωταρχικά στοιχεία κανένα δε σχηματίζεται από κάποιο άλλο. Το κοινό σώμα όμως, είναι η αρχή των πάντων τα μέρη του διαφέρουν ως προς το μέγεθος και το σχήμα. οι μεν υποστήριξαν ότι τ’ άτομα είναι πάρα πολύ μικρά σώματα, άφθαρτα και απειροπληθή και δέχονται την ύπαρξη κενού χώρου, απεριόριστου σε μέγεθος. Λένε λοιπόν ότι τ’ άτομα καθώς κινούνται τυχαία μέσα στο κενό και πέφτουν από μόνα τους το ένα

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ῥύμην ἄτακτον καί συμπλεκομένας διά τό πολυσχήμονας οὔσας ἀλλήλων ἐπιλαμβάνεσθαι, καί οὔτω τόν τε κόσμον καί τά ἐν αὐτῶι, μᾶλλον δέ κόσμους ἀπείρους ἀποτελεῖν.

πάνω στ’ άλλο, εξαιτίας της άτακτης πορείας τους, διαπλέκονται και συνδέονται το ένα με το άλλο, καθώς έχουν διαφορετικά σχήματα. Ἔτσι δημιουργείται ο κόσμος κι όλα όσα υπάρχουν σ’ αυτόν.

ταύτης δέ τῆς δόξης Ἐπίκουρος γεγόνασι καί Δημόκριτος τοσοῦτον δέ διεφώνησαν ὅσον ὁ μέν ἐλαχίστας πάσας καί διά τοῦτο ἀνεπαισθήτους, ὁ δέ καί μεγίστας εἶναί τινας ἀτόμους ὁ Δ. ὑπέλαβεν. ἀτόμους δέ εἶναί φασιν ἀμφότεροι καί λέγεσθαι διά τήν ἄλυτον στερρότητα.

Υποστηρικτές αυτής της θεωρίας υπήρξαν ο Επίκουρος κι ο Δημόκριτος. Διαφωνούν όμως μεταξύ τους ως προς το ότι ο Επίκουρος ισχυρίζεται πως όλα τ’ άτομα έχουν πολύ μικρό μέγεθος και γι’ αυτό δε μπορούμε να τ’ αντιληφθούμε αντίθετα ο Δημόκριτος υπέθεσε ότι ορισμένα άτομα είναι πάρα πολύ μεγάλα. Και οι δύο όμως δέχονται την ύπαρξη των ατόμων και τα ονομάζουν έτσι εξ αιτίας της αδιάσπαστης στερεότητάς τους.

Ε Π Ι ΚΟ Υ Ρ. Ε Π . Ι 5 5 ἀλλά μήν οὐδέ δεῖ νομίζειν πᾶν μέγεθος ἐν ταῖς ἀτόμοις ὑπάρχειν, ἵνα μή τά φαινόμενα ἀντιμαρτυρῆι, παραλλαγάς δέ τινάς μεγεθῶν νομιστέον εἶναι. Δ ΙΟ Γ Λ Α Ε Ρ Τ. Χ 6 1 καί μήν καί ἰσοταχεῖς ἀναγκαῖον τάς ἀτόμους εἶναι, ὅταν διά τοῦ κενοῦ εἰσφέρωνται μηθενός ἀντικόπτοντος οὔτε γάρ τά «μεγάλα καί» βαρέα θᾶττον οἰσθήσεται τῶν μικρῶν καί κούφων, ὅταν γε δή μηδέν ἀπαντᾶι αὐτοῖς, οὔτε τά μικρά «βραδύτερον» τῶν μεγάλων πάντα πόρον σύμμετρον ἔχοντα, ὅταν μηθέν μηδέ ἐκεῖνος ἀντικόπτηι. Π . Γ Ε Ν .Φ Θ. Α 7 3 2 3 b 10 δέ παρά τούς ἄλλους ἰδίως ἔλεξε μόνος

φησί γάρ τό αὐτό καί ὅμοιον εἶναι τό τε ποιοῦν καί τό πάσχον. οὐ γάρ ἐγχωρεῖν τά ἕτερα καί διαφέροντα πάσχειν ὑπ’ ἀλλήλων, ἀλλά κἄν ἕτερα ὄντα ποιῆι τι εἰς ἄλληλα, οὐχ ἧι ἕτερα ἄλλ’ ἧ ταὐτόν τι ὑπάρχει, ταύτηι τοῦτο συμβαίνειν αὐτοῖς.

Ωστόσο δεν πρέπει να νομίζουμε ότι τ’ άτομα έχουν όλα τα δυνατά μεγέθη, για να μη μας διαψεύσουν τα ίδια τα φαινόμενα πρέπει να θεωρήσουμε ότι τα μεγέθη τους έχουν ορισμένες παραλλαγές Ωστόσο αναγκαστικά τα άτομα έχουν την ίδια ταχύτητα, όταν κινούνται μέσα στο κενό και τίποτα δεν ανακόπτει την πορεία τους. Ούτε τα μεγάλα και βαριά θα μετακινηθούν γρηγορότερα από τα μικρά και ελαφρά, ὅταν δε συναντούν τίποτα στο δρόμο τους, ούτε και τα μικρά κινούνται αργότερα από τα μεγάλα έχοντας πάντα ανάλογο πέρασμα, ὅταν τίποτα δεν εμποδίζει την πορεία τους. Ο Δημόκριτος όμως διαφωνώντας με τους άλλους φιλοσόφους, υποστήριξε μόνος κάποια ιδιαίτερη άποψη λέει πως το «ποιοῦν» και το «πάσχον» είναι το ίδιο πράγμα και όμοια, γιατί δεν είναι δυνατόν τα αλλοιώτικα και διαφορετικά να πάσχουν το ένα από το άλλο, αλλά, ακόμα κι αν δύο αλλοιώτικα κάνουν κάτι το ένα στο άλλο, αυτό συμβαίνει όχι στο βαθμό που είναι αλλοιώτικα αλλά στο βαθμό που υπάρχει και στα δύο κάποια ιδιότητα

99

Αποσπάσματα Α Ε Τ. Ι V 4 , 7 ὁ δέ Δ. πάντα μετέχειν φησί τῆς ψυχῆς ποιᾶς, καί τά νεκρά τῶν σωμάτων, διότι ἀεί διαφανῶς τινος θερμοῦ κι αἰσθητικοῦ μετέχει τοῦ πλείονος διαπνεομένου

Α Λ Ε Ξ Τ Ο Π . 21 , 21 τά νεκρά τῶν σωμάτων αἰσθάνεται, ὡς ὤιετο Δημόκριτος

Α Ρ Ι Σ Τ Π . Α Ι Σ Θ. 4 4 4 2 b 11 τό γάρ λευκόν καί τό μέλαν τό μέν τραχύ φησιν εἶναι τό δέ λεῖον, εἰς δέ τά σχήματα ἀνάγει τούς χυμούς

Π Ο Ρ Φ ε ἰ ς Π Τ ΟΛ Ε Μ . Α Ρ Μ . 3 2 οὐ καθάπερ ἡ ὅρασις ἐκπέμπουσα ἐπί τό ὑποκείμενον τήν ὄψιν κατά διάδοσιν, ὥς φασιν οἱ μαθηματικοί, τήν ἀντίληψην ποιεῖται τοῦ ὑποκειμένου, οὕτω που καί ἡ ἀκοή, ἀλλ’, ὥς φησιν Δ., ἐκδοχεῖον μύθων οὖσα μένει τήν φωνήν ἀγγείου δίκην. ἥδε γάρ εἰσκρίνεται καί ἐνρεῖ, παρ’ ἥν αἰτίαν καί θᾶττον ὁρῶμεν ἤ ἀκούομεν ἀστραπῆς γάρ καί βροντῆς ἅμα γενομένης τήν μέν ὁρῶμεν ἅμα τῶι γενέσθαι, τήν δ’ οὐκ ἀκούομεν ἤ μετά πολύ ἀκούομεν, οὐ παρ’ ἄλλο τι συμβαῖνον ἤ παρά τό τῆι μέν ὄψει ἡμῶν ἀπαντᾶν τό φῶς, τήν δέ βροντήν παραγίνεσθαι ἐπί τήν ἀκοήν ἐνδεχομένης τῆς ἀκοῆς τήν βροντήν.

Θ Ε Ο ΦΡ. ΦΥ Τ. Α Ι Τ. V I 7, 2 Δημοκρίτου μέν γε πῶς ποτε ἐξ ἀλλήλων ἡ γένεσις [τῶν χυμῶν], ἀπορήσειεν ἄν τις. ἀνάγκη γάρ ἤ τά σχήματα μεταρρυθμίζεσθαι καί ἐκ σκαληνῶν καί ὀξυγωνίων περιφερῆ γίγνεσθαι, ἤ πάντων ἐνυπαρχόντων οἷον τόν τε τοῦ στρυφνοῦ καί ὀξέος καί γλυκέος τά μέν ἐξιέναι τά δ’ ἐπεισιέναι ἐπεί δ’ ἀδύνατον 100

ο Δημόκριτος λέει ότι όλα έχουν κάποια μορφή ψυχής, ακόμα και τα νεκρά σώματα, διότι πάντοτε φαίνεται πως μετέχουν ενός στοιχείου θερμού και ικανού να έχει αισθητηριακή αντίληψη, το οποίο διαπνέει το μεγαλύτερο μέρος τους

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ μετασχηματίζεσθαι (τό γάρ ἄτομον ἀπαθές), λοιπόν τά μέν εἰσιέναι τά δ’ ἐξιέναι «ἤ τά μέν ὑπομένειν τά δ’ ἐξιέναι».

του οξέος, του γλυκού άλλα να βγαίνουν (όσα προηγούνται πάντοτε των επιμέρους κι όσα χαρακτηρίζουν το καθένα) κι άλλα παραμένουν στη θέση τους ή, τρίτη περίπτωση, άλλα να εξέρχονται κι άλλα να εισέρχονται μετά. Είναι αδύνατο όμως να υπάρξει μετασχηματισμός (γιατί το άτομο είναι αμετάβλητο), άρα απομένει κάποια να εισέρχονται και κάποια να εξέρχονται (ή κάποια να παραμένουν και κάποια να εξέρχονται)

ἄμφω δέ ταῦτα ἄλογα προσαποδοῦναι γάρ δεῖ καί τί τό ἐργαζόμενον ταῦτα καί ποιοῦν.

και τα δύο αυτά όμως είναι άτοπα. Πρέπει να περιγράψουμε επιπλέον τι είναι αυτό που δημιουργεί όλα τούτα.

τά νεκρά σώματα αισθάνονται όπως πίστευε ο Δημόκριτος

ο Δ. υποστηρίζει για το λευκό και το μαῦρο ότι το ένα είναι τραχύ και τ’ άλλο μαλακό ενώ ανάγει τις γεύσεις στα σχήματα.

Η όραση μεταφέρει και στέλνει στο υποκείμενο την εικόνα, δημιουργώντας την οπτική αντίληψη, αλλά δε συμβαίνει το ίδιο, όπως λένε οι μαθηματικοί, και με την ακοή αντίθετα συμβαίνει αυτό που λέει ο Δ., ότι η ακοή είναι «δοχείο των λόγων», σαν να είναι αγγείο. Η φωνή εισέρχεται κι εισρέει μέσα μας και για το λόγο αυτό γργρορότερα βλέπουμε παρά ακούμε. Οταν δηλαδή αστράφτει και βρονά συγχρόνως, βλέπουμε την αστραπή τη στιγμή ακριβώς που συμβαίνει, ενώ δεν ακούμε τη βροντή ἤ την ακούμε πολύ αργότερα αυτό συμβαίνει για ένα και μόνο λόγο το φώς συναντιέται με την όραση, ενώ η βροντή πλησιάζει προς την ακοή η οποία το δέχεται.

Θ’ απορούσε κανείς για τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται σύμφωνα με το Δημόκριτο, οι γεύσεις η μία από την άλλη. Αναγκαστικά, δηλαδή, ή πρέπει να μεταβάλλονται τα σχήματα κι από σκαληνά κι οξυγώνια να γίνονται περιφερή ή, καθώς ενυπάρχουν όλα, όπως αυτά του στυφού,

Α Ρ Ι Σ Τ. Π . Ο Υ Ρ. Γ 8 3 0 7a 17 Δημοκρίτωι δέ καί ἡ σφαῖρα ὡς γωνία τις οὖσα τέμνει. Σ Ι Μ Π Λ Π . Ο Υ Ρ 6 6 2 , 10 ἔστι δέ... τό σφαιρικόν ὅλον γωνία εἰ γάρ τό συγκεκαμμένον ἐστί γωνία, ἡ δέ σφαῖρα καθ’ ὅλην ἑαυτήν συγκέκαπται, εἰκότως ὅλη γωνία λέγεται. Π ΛΟ Υ Τ Π Ρ ΟΣ Κ Ω Λ Ω Τ. 11 2 6 Α φησί γοῦν παντί δῆλον εἶναι οἷόν τι τήν μορφήν ἐστιν ὁ ἄνθρωπος, ὡς ὄντος αὐτοῦ τῶι τε σχήματι καί τῶι χρώματι γνωρίμου. καίτοι καί ὁ τεθνεώς ἔχει τήν αὐτήν τοῦ σχήματος μορφήν, ἀλλ’ ὅμως οὐκ ἔστιν ἄνθρωπος Σ Ε Ξ Τ. Μ ΑΘ. Ι Χ 1 9 Δ. δέ εἴδωλά τινα φησιν ἐμπελάζειν τοῖς ἀνθρώποις καί τούτων τά μέν εἶναι ἀγαθοποιά τά δέ κακοποιά ἔνθεν καί εὔχετο εὐλόγχων τυχεῖν εἰδώλων. εἶναι δέ ταῦτα μεγάλα τε και ὑπερφυῆ καί δύσφθαρτα μέν, οὐκ ἄφθαρτα δέ, προσημαίνειν τε τά μέλλοντα τοῖς ἀνθρώποις θεωρούμενα καί φωνάς ἀφιέντα. ὅθεν τούτων αὐτῶν φαντασίαν λαβόντες οἱ παλαιοί ὑπενόησαν εἶναι θεόν, μηδενός ἄλλου παρά ταῦτα ὄντος θεοῦ [τοῦ] ἄφθαρτον φύσιν ἔχοντος.

Κατά το Δημόκριτο, και η σφαίρα, σαν να είναι είδος γωνίας τέμνει είναι λοιπόν το σφαιρικό σχήμα συνολική γωνία. Αν δηλαδή το σχήμα με καμπές είναι γωνία κι άν η σφαίρα έχει στο σύνολό της καμπές, εύλογα χαρακτηρίζεται όλη γωνία. Λέει δηλαδή πως είναι πασίδηλο τι είναι ο άνθρωπος από τη μορφή του, αφού αυτός μπορεί ν’ αναγνωριστεί με βάση το σχήμα και το χρώμα του. Ωστόσο και ο πεθαμένος έχει την ίδια μορφή στο σχήμα αλλά δεν είναι άνθρωπος Ο Δημόκριτος υποστηρίζει ότι κάποια είδωλα πλησιάζουν τους ανθρώπους, και από αυτά άλλα είναι αγαθοποιά κι άλλα κακοποιά. Γιά το λόγο αυτό ευχόταν να «του τύχουν είδωλα ευεργετικά». Τα είδωλα αυτά είναι μεγάλα, υπερφυσικά και δύσφθαρτα αλλά πάντως όχι άφθαρτα, και προαναγγέλλουν στους ανθρώπους τα μελλούμενα με την εμφάνισή τους και με φωνές που βγάζουν. Από τοῦτο όταν οι παλιοί αντιλήφθηκαν αυτά τα φαινόμενα υπέθεσαν ότι υπάρχει θεός, ενώ, εκτός απ’ αυτά τα όντα δεν υπάρχει άλλος θεός με άφθαρτη φύση.

101

Σοφιστές

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Πρωταγόρας Δ ΙΟ Γ Ι Χ 5 0 - 5 3 καί πρῶτος ἔφη δύο λόγους εἶναι περί παντός πράγματος ἀντικειμένους ἀλλήλοις οὖτος πρῶτος μισθόν εἰσεπράξατο μνᾶς ἐκατόν καί πρῶτος μέρη χρόνου διώρισε καί καιροῦ δύναμιν ἐξέθετο καί λόγον ἀγῶνας ἐποιήσατο καί σοφίσματα τοῖς πραγματολογοῦσι προσήγαγε καί τήν διάνοιαν ἀφείς πρός τοὔνομα διελέχθη καί τό νῦν ἐπιπόλαιον γένος τῶν ἐριστικῶν ἐγέννησεν ἵνα καί Τίμων φησί περί αὐτοῦ «Πρωταγόρης τ’ ἐπίμεικτος ἐριζέμεναι εὖ εἰδώς».

πρώτος αυτός είπε ότι για καθετί υπάρχουν δύο απόψεις αντίθετες μεταξύ τους Πρώτος αυτός πήρε αμοιβή εκατό μνες, πρώτος έκανε το διαχωρισμό των χρόνων του ρήματος και καθόρισε τη σημασία τους, έκανε αγώνες λόγων και αντιμετώπισε με σοφιστικό τρόπο ρην έκθεση των πραγματικών γεγονότων. Παράβλεψε το νόημα των λέξεων κι έδωσε έμφαση στη μορφή κι έτσι γεννήθηκε το επιπόλαιο στις μέρες μας γένος των εριστικών. Ο Τίμων λέει γι’ αυτόν: «Ο Πρωταγόρας ο επιμειξίας ο έμπειρος στην εριστική».

οὖτος καί τό Σωκρατικόν εἶδος τῶν λόγων πρῶτος ἐκίνησε. καί τόν Ἀντισθένους λόγον τόν πειρώμενον ἀποδεικνύειν, ὡς οὖκ ἔστιν ἀντιλέγειν, οὖτος πρῶτος διείλεκται, καθά φησι Πλάτων ἐν Εὐθυδήμωι. καί πρῶτος κατέδειξε τάς πρός τάς θέσεις ἐπιχειρήσεις.

Από αυτόν ξεκίνησε η μέθοδος του διαλόγου που ονομάζεται σωκρατικός. Επίσης πρώτος αυτός χρησιμοποίησε στη συζήτηση τη συλλογιστική του Αντισθένη, που προσπαθεί ν’ αποδείξει ότι δεν υπάρχει αντιλογία, όπως λέει ο Πλάτων στον Ευθύδημο. Πρώτος ο Πρωταγόρας έδειξε με ποιό τρόπο μπορούμε ν’ αποκρούσουμε μιά άποψη.

διεῖλέ τε τόν λόγον πρῶτος εἰς τέτταρα, εὐχωλήν, ἐρώτησην, ἀπόκρισιν, ἐντολήν

ο Πρωταγόρας ήταν ο πρώτος που διαίρεσε το λόγο σε τέσσερα μέρη: ευχή, ερώτηση απάντηση, προσταγή.

Η Σ Υ Χ . Ὀ ν ο μ Σχ ο λ Π λ α τ Π ο λ 6 0 0 c Ι Ι . οὖτος φορτοβαστάκτης ἦν, ἐντυχών δε Δημοκρίτωι ἐφιλοσόφησε καί ἐπί ρητορείαν ἔσχε. καί πρῶτος λόγους ἐριστικούς εὗρε καί μισθόν ἔπραξε τούς μαθητάς μνᾶς ρ. διό καί ἐπεκλήθη Λόγος. τούτου μαθητής Ἰσοκράτης ὁ ῥήτωρ καί Πρόδικος ὁ Κεῖος. ἐκαύθη δέ τά τούτου βιβλία ὑπ’ Ἀθηναίων. εἶπε γάρ «περί θεῶν οὖκ ἔχω εἰδέναι οὔτε ὡς εἰσίν οὔτε ὡς οὐκ εἰσίν». ἔγραψε δέ εἰς αὐτόν ὁ Πλάτων διάλογον. πλέοντος δέ αὐτοῦ εἰς Σικελίαν ἐτελεύτησε ναυαγήσας ἐτῶν «ὤν» ἐνενήκοντα σοφιστεύσας ἔτη τεσσαράκοντα.

Ήταν αχθοφόρος, όταν όμως συνάντησε τον Δημόκριτο ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία και τη ρητορική. Πρώτος αυτός επινόησε την εριστική συλλογιστική και εισέπραττε από τους μαθητές του αμοιβή εκατό μνες. Γι’ αυτό επονομάστηκε Λόγος. Μαθητής του υπήρξε ο ρήτορας Ισοκράτης κι ο Πρόδικος ο Κείος. Τα βιβλία του τα έκαψαν οι Αθηναίοι. Διότι είπε: «Σχετικά με τους θεούς δε γνωρίζω ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν». Ο Πλάτων έγραψε γι’ αυτόν ένα διάλογο. Ναυάγησε σ’ ένα ταξίδι του προς τη Σικελία και πέθανε σε ηλικία ενενήντα ετών αφού είχε ασκήσει τη σοφιστική σαράντα χρόνια.

105

Αποσπάσματα

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Γοργίας

Ιππίας

Σ Ο ΥΔ . οὖτος πρῶτος τῶι ῥητορηκῶι εἴδει τῆς παιδείας δύναμίν τε φραστικήν καί τέχνην ἔδωκε, τροπαῖς τε καί μεταφορές καί ἀλληγορίαις καί ὑπαλλαγές καί καταχρήσεσι καί ὑπερβάσεσι καί ἀναδιπλώσεσι καί ἐπαναλήψεσι καί ἀποστροφαῖς καί παρισώσεσιν ἐχρήσατο. ἔπραττεν δέ τῶν μαθητῶν ἕκαστον μνᾶς ρ. ἐβίω δέ ἔτη ρθ, καί συνεγράψατο πολλά.

ΦΙ ΛΟΣ Τ Ρ Σ ο φ Ι 11 , 1 κ . ε ἐσήγετο δε ἐς τάς διαλέξεις γεωμετρίαν, ἀστρονομίαν, μουσικήν, ῥυθμούς

Δ ΙΟΔ Χ Ι Ι 5 3 , 1 κ . ε ἦν δέ τῶν ἀπεσταλμένων ἀρχιπρεσβευτής Γ. ὁ ῥήτωρ δεινότητι λόγου πολύ προέχων τῶν καθ’ ἑαυτόν. οὖτος καί τέχνας ῥητορικάς πρῶτος ἐξεύρε καί κατά τήν σοφιστείαν τοσοῦτο τούς ἄλλους ὑπερέβαλεν, ὥστε μισθόν λαμβάνειν παρά τῶν μαθητῶν μνᾶς ἐκατόν

αυτός πρώτος έδωσε στο ρητορικό είδος ως προς την εκπαιδευτική του πλευρά εκφραστική δύναμη καί τεχνική και χρησιμοποίησε μεταβολές, μεταφορές, αλληγορίες, υπαλλαγές κάποιες λέξεις καταχρηστικά, υπερβατά, αναδιπλώσεις, επαναλήψεις, αποστροφές και παρισώσεις. Εισέπραττε από τους μαθητές του 100 μνες από τον καθένα. Εζησε 109 χρόνια και έγραψε πολλά έργα. επικεφαλής των πρεσβευτών ήταν ο ρήτορας Γοργίας που ξεπερνούσε κατά πολύ όλους τους σύγχρονους του στη ρητορική ικανότητα Αυτός ήταν ο πρώτος που επινόησε κανόνες ρητορικής κι ήταν τόσο ανώτερος από τους άλλους στήν τέχνη της σοφιστείας ώστε έπαιρνε από τους μαθητές του αμοιβή εκατό μνες.

ΓΑ Λ Φ υ σ δ υ ν Ι Ι 9 Π δ’ ἐν τῶι Περί φύσεως ἀνθρώπου γράμματι τό συγκεκαυμένον καί οἷον ὑπερωπτημένον ἐν τοῖς χυμοῖς ὀνομάζων φλέγμα παρά τό πεφλέχθαι τῆι λέξει μέν ἑτέρως χρῆται, φυλάττειν μέντοι τό πρᾶγμα κατά ταὐτό τοῖς ἄλλοις. τήν δ’ ἐν τοῖς ὀνόμασι τἀνδρός τούτου καινοτομίαν ἱκανῶς ἐνδείκνυται καί Πλάτων. ἀλλά τοῦτό γε τό πρός ἁπάντων ἀνθρώπων ὀνομαζόμενον φλέγμα, τό λευκόν τήν χρόαν ὅ βλένναν ὀνομάζει Π., ὁ ψυχρός καί ὑγρός χυμός ἐστιν οὗτος και πλεῖστος τοῖς τε γέρουσι καί τοῖς ὁπωσδήποτε ψυγεῖσιν ἀθροίζεται, καί οὐδείς οὐδέ μαινόμενος ἄν ἄλλο τι ἤ ψυχρόν καί ὑγρόν εἴποι ἄν αὐτόν.

106

Αντιφών Ὁ δέ Ἀντιφῶν γράψας κύκλον ἐνέγραψέ τι χωρίον εἰς αὐτόν πολύγωνον τῶν ἐγγράφεσθαι δυναμένων. ἔστω δέ εἰ τύχοι τετράγωνον τό ἐγγεραμμένον τῆι περιφερείαι τοῦ κύκλου καί τοῦτο ἐφεξῆς ποών ὤιετό ποτε ἐφαρμόσειν τοῦ τελευταίου τριγώνου τήν πλευράν εὐθεῖαν οὖσαν τῆι περιφέρείαι Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ. Φ υ σ . Β1 1 9 3 a 9 δοκεῖ δ’ ἡ φύσις καί ἡ οὐσία τῶν φύσει ὄντων ἐνίοις εἶναι τό πρῶτον ἐνυπάρχον ἀρρύθμιστον καθ’ ἐαυτό, οἷον κλίνης φύσις τό ξύλον, ἀνδριάντος δ’ ὁ χαλκός.

Πρόδικος ο Πρόδικος στο σύγγραμά του Περί φύσεως ανθρώπου το καμένο και σαν παραψημένο στους χυμούς ονομάζει φλέγμα από το «φλέγομαι» κι έτσι χρησιμοποιεί τη λέξη διαφορετικά, αλλά διατηρεί το πραγματικό της πλαίσιο ακριβώς όπως και οι άλλοι. Τις καινοτομίες του σχετικά με τις λέξεις τις επισημαίνει ικανοποιητικά κι ο Πλάτων. Αλλά αυτό που όλοι οι άνθρωποι ονομάζουν «φλέγμα» το λευκό στο χρώμα το οποίο ο Πρόδικος ονομάζει βλέννα, αυτό ακριβώς είναι ο κρύος και υδαρής χυμός που συγκεντρώνεται περισσότερο στους ηλικιωμένους και σε όσους κρύωσαν για κάποιο λόγο, και κανείς ούτε ακόμα κι αν ήταν τρελός, δεν θα του έλεγε τίποτε άλλο παρά κρύο και υδαρή

εισήγαγε στις διαλέξεις του ομιλίες για τη γεωμετρία την αστρονομία τη μουσική και τους ρυθμούς

σημεῖον δέ φύσις Ἀ. Ὅτι εἰ τις κατ. ορύξειε κλίνην καί λάβοι δύναμιν ἡ σηπεδών ὥστε ἀνεῖναι βλαστόν, οὐκ ἀν γενέσθαι κλίνην ἀλλά ξύλον, ὡς τό μέν κατά συμβεβηκώς ὑπάρχον, τήν κατά νόμον διάθεσιν καί τήν τέχνην, τήν δ’ οὐσίαν οὖσαν ἐκείνην ἤ καί διαμένει ταῦτα πάσχουσα συνεχῶς. Α Ε Τ Ι Ι 2 0 , 15 (περί οὐσίας ἡλίου) Ἀ. πῦρ ἐπινεμόμενον μέν τόν περί τήν γῆν ὑγρόν ἀέρα, ἀνατολάς δέ καί δύσεις ποιούμενον τῶι τόν μέν ἐπικαιόμενον ἀεί προλείπειν, τοῦ δ’ ὑπονοτιζομένου πάλιν ἀντέχεσθαι

Ο Αντιφών αφου σχημάτισε έναν κύκλο ενέγραψε σ’ αυτόν ένα πολύγωνο σχήμα απ’ όσα μπορούν να εγγραφούν μέσα σ’αυτόν. Θεώρησε λοιπόν ότι είναι τυχαίο τετράγωνο το εγγεγραμμένο στην περιφέρεια του κύκλου και κάνοντάς το αυτό διαρκώς πίστευε ότι κάποτε θα συμπέσει η πλευρά του τελευταίου τριγώνου αν και είναι ευθεία με την περιφέρεια του κύκλου Η φύση και η ουσία των φυσικών όντων φαίνεται σ’ ορισμένους ότι είναι αυτό που υπάρχει κατά κύριο λόγο μέσα σε κάθε πράγμα, το οποίο από μόνο του είναι ακανόνιστο όπως για παράδειγμα η φύση του κρεβατιού είναι το ξύλο και του ανδριάντα ο χαλκός. Απόδειξη είναι κι ο Αντιφών ο οποίος λέει ότι, αν κάποιος έθαβε ένα κρεβάτι και μπορούσε η σήψη να πάρει δύναμη ώστε να βγάλει βλαστό τότε δε θα γενιόταν κρεβάτι, αλλά ξύλο, επειδή το ένα είναι συμπτωματικό, δηλαδή η συμβατική και τεχνητή κατάσταση, ενώ το άλλο είναι η ουσία η οποία και μένει ίδια, υφιστάμενη τις ίδιες μεταβολές. (Για την ουσία του ήλιου) ο Αντιφών έλεγε είναι φωτιά που καταναλώνει τον υγρό αέρα γύρω από τη γη και πραγματοποιεί ανατολές και δύσεις επειδή διαρκώς εγκαταλείπει τον αέρα, όταν αυτός καεί και πάλι τον ξαναπιάνει όταν έχει υγρανθεί 107

Αποσπάσματα Α Ε Τ ΙΙ 2 8 , 4 (D 358) Ἀ. ἰδιοφεγγῆ μέν τήν σελήνην, τό δέ ἀποκρυπτόμενον περί αὐτήν ὑπό τῆς προσβολῆς τοῦ ἡλίου ἀμαυροῦσθαι, πεφυκότος τοῦ ἰσχυροτέρου πυρός τό ἀσθενέστερον ἀμαυροῦν ὅ δή συμβαίνειν καί περί τά ἄλλα ἄστρα.

ο Αντιφών θεωρούσε αυτόφωτη τη σελήνη, ενώ το μέρος της που κρύβεται σκοτεινιάζει από το πέσιμο του ήλιου πάνω της, καθώς από τη φύση του το πιο έντονο φως εξαφανίζει το πιο ασθενές αυτό ακριβώς συμβαίνει και με τα υπόλοιπα άστρα.

Σωκράτης - Πλάτων Δ ΙΟ Γ. Λ Α Ε Ρ. Σ Ω Κ ΡΑΤ Η Σ , 2 0 λέγει δέ τοῦτο καί Ἰδομενεύς ἐν τῷ Περί τῶν Σωκρατικῶν, καί πρῶτος περί βίου διελέχθη καί πρῶτος φιλοσόφων καταδικασθείς ἐτελεύτα. φησί δ’ αὐτόν Ἀριστόξενος ὁ Σπινθάρου καί χρηματίσασθαι. τιθέντα γοῦν τό βαλλόμενον κέρμα ἀθροίζειν εἶτ’ ἀναλώσαντα πάλιν τιθέναι.

το ίδιο αναφέρει κι ο Ιδομενέας στό έργο του «Περί των Σωκρατικών» Πρώτος μίλησε για τη ζωή και πρώτος από τους φιλοσόφους αφού καταδικάστηκε, θανατώθηκε. ο Αριστόξενος του Σπινθάρου λέει πως είχε και χρήματα. Τα συγκέντρωνε, τα ξόδευε και τα ξαναμάζευε

ὁ δ’ οὖν φιλόσοφος, Λυσίου γράψαντος ἀπολογίαν αὐτῷ διαναγνούς ἔφη, «καλός μέν ὁ λόγος, ὦ Λυσία, οὐ μήν ἀρμόττων γ’ ἐμοί» δηλαδή γάρ ἦν τό πλέον δικανικός ἤ ἐμφιλόσοφος. εἰπόντος δέ τοῦ Λυσίου «πῶς, εἰ καλός ἐστιν ὁ λόγος, οὐκ ἄν σοι ἀρμόττοι»; ἔφη, «οὐ γάρ καί ἱμάτια καλά καί ὑποδήματα εἴη ἄν ἐμοί ἀνάρμοστα».

ο φιλόσοφος όταν διάβασε την απολογία που του έγραψε ο Λυσίας είπε: «Ωραίος είναι ο λόγος Λυσία, όμως δεν μου ταιριάζει» γιατί ήταν περισσότερο δικανικός παρά φιλοσοφικός. Όταν ο Λυσίας είπε «Μα πως μπορεί να είναι καλός και να μη σου ταιριάζει»; απάντησε: «Δεν υπάρχουν και παπούτσια που να μη μου ταιριάζουν»;

Καί οἵ θάνατον αὐτοῦ προὐθέντες ἄλλους ψήφους ὀγδοήκοντα, καί δεθείς μετ’οὐ πολλάς ἡμέρας ἔπιε τό κώνειον, πολλά καλά κἀγαθά διαλεχθείς, ἅ Πλάτων ἐν τῷ Φαίδωνί φησιν, ἀλλά καί παιᾶνα κατά τινας ἐποίησεν, οὐ ἡ ἀρχή

καταδικάστηκε σε θάνατο αφού προστέθηκαν άλλες ογδόντα καταδικαστικές ψήφοι. Φυλακίστηκε και μετά από μερικές μέρες ήπιε κώνειο, αφού πρώτα έκανε πολλές και σποδαίες συζητήσεις, οι οποίες αναφέρονται από τον Πλάτωνα στον «Φαίδωνα». Μερικοί λένε πως συνέθεσε και παιάνα που άρχιζε:

Δήλι Ἄπολλον χαῖρε, καί Ἄρτεμι, παίδε κλεεινώ

Χαίρε Απόλλωνα και συ Ἄρτεμι ἔνδοξα παιδιά

Ὁ μέν οὖν ἐξ ἀνθρώπων ἦν Ἀθηναῖοι δ’ εὐθύς μετάγνωσαν, ὥστε κλείσαι καί παλαίστρας καί γυμνάσια. Καί τούς μέν ἐφυγάδευσαν,

Έτσι έφυγε από τους ανθρώπους οι Αθηναίοι μετάνιωσαν αμέσως κι έκλεισαν τις παλαίστρες και τα γυμναστήρια. Εξόρισαν

108

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Μελήτου δέ θάνατον κατέγνωσαν. Σωκράτει δέ χαλκῇ εἰκόνι ἐτίμησαν, ἥν ἔθεσαν ἐν τῷ Πομπείῳ Λυσίππου ταύτην ἐργασαμένου. Π ΛΟ Υ Τ. Ε Ι Π Ρ Ε Σ Β Υ Τ. Π ΟΛ Ι Τ Ε Υ Τ. Σωκράτης γοῦν οὔτε βάθρα θείς οὔτ’ εἰς θρόνον καθίσας οὔθ’ ὥραν διατριβῆς ἤ περιπάτου τοῖς γνωρίμοις τεταγμένην φυλάττων, ἀλλά καί συμπαίζων, ὅτε τύχοι, καί συμπίνων καί συστρατευόμενος ἐνίοις καί συναγοράζων, τέλος δέ καί δεδεμένος καί πίνων τό φάρμακον ἐφιλοσόφει πρῶτος ἀποδείξας τόν βίον ἅπαντι χρόνῳ καί μέρει καί πάθεσι καί πράγμασιν ἁπλῶς ἅπασι φιλοσοφίαν δεχόμενον. Οὕτω δή διανοητέον καί περί πολιτείας, ὡς τούς μέν ἀνοήτους, οὐδ’ ὅταν στρατηγῶσιν ἤ γραμματεύωσιν ἤ δημηγορῶσι, πολιτευομένους ἀλλ’ ὀχλοκοποῦντας ἤ πανηγυρίζοντας ἤ στασιάζοντας ἤ λειτουργοῦντας ἀναγκαίως τόν δέ κοινωνικόν καί φιλάνθρωπον καί φιλόπολιν καί κηδεμονικόν καί πολιτικόν ἀληθῶς, κἄν μηδέποτε τήν χλαμύδα περίθηται, πολιτευόμενον ἀεί τῷ πανορμᾶν τούς δυναμένους, ὑφηγεῖσθαι τοῖς δεομένοις, συμπαρεῖναι τοῖς βουλευομένοις, διατρέπειν τούς κακοπραγμονοῦντας, ἐπιρρωννύναι τούς εὐγνώμονας, φανερόν εἶναι μή παρέργως προσέχοντα τοῖς κοινοῖς μηδ’ ὅπου σπουδή τις ἤ παράκλησις διά τό πρωτεῖον εἰς τό θέατρον βαδίζοντα καί τό βουλευτήριον, ἄλλως δέ διαγωγῆς χάριν ὡς ἐπί θέαν ἤ ἀκρόασιν, ὅταν ἐπέλθῃ, παραγιγνόμενον, ἀλλά, κἄν μή παραγένηται τῷ σώματι παρόντα τῇ γνώμῃ καί τῷ πυνθάνεσθαι τά μέν ἀποδεχόμενον τοῖς δέ δυσκολαίνοντα τῶν πραττομένων.

τους υπολοίπους, ενώ τον Μέλητο καταδίκασαν σε θάνατο. Τον Σωκράτη τον τίμησαν με χάλκινο άγαλμα, που τοποθέτησαν στο Πομπείο, και ήταν έργο του Λύσιππου Ο Σωκράτης, βέβαια, ήταν φιλόσοφος, παρ’ ότι δεν έστησε βάθρα, δεν κάθισε σε θρόνο δεν τήρησε ορισμένη ώρα για τη συντροφιά ή τον περίπατο με τους φίλους του, αλλά έπαιζε μαζί τους, όποτε τύχαινε να συμβεί τούτο, και μαζί τους έπινε και στρατευόταν και με ορισμένους βρισκόταν στην αγορά και στο τελος μάλιστα φυλακίστηκε και ήπιε το κώνειο. Ήταν ο πρώτος που απέδειξε πως η ζωή σε κάθε χρονική στιγμή και σε κάθε μέρος της, σε κάθε κατάσταση και ενέργεια, δέχεται εν γένει τη φιλοσοφία. Με τον ίδιο τρόπο πρέπει να σκεφτόμαστε και για την πολιτική ζωή, ότι, δηλαδή οι ανόητοι, ακόμα και όταν είναι στρατηγοί ή γραμματείς ή δημόσιοι αγορητές, δεν πολιτεύονται, αλλά δημοκοποῦν ή επιδεικνύονται πανηγυρικά ή φέρονται σαν στασιαστές ή εξαναγκάζονται ν’ ασκήσουν δημόσιες λειτουργίες. Ο άνδρας όμως που έχει κοινωνικό πνεύμα, που αγαπάει τους ανθρώπους και την πόλη του, που μεριμνά για τα δημόσια πράγματα και έχει στ’ αλήθεια πολιτική αντίληψη, ακόμα κι αν δε φορέσει ποτέ χλαμύδα, πολιτεύεται πάντοτε με το να προτρέπει όσους έχουν δύναμη, να καθοδηγεί όσους χρειάζονται καθοδήγηση, να συμπαρίσταται σε όσους το επιθυμούν, να επανορθώνει όσους προχωρούν σε άσχημες πράξεις, να ενθαρρύνει όσους σκέφτονται σωστά, δηλώνοντας σαφώς ότι το ενδιαφέρον του για τα κοινά δεν είναι πάρεργο και ότι κατευθύνεται στο θέατρο και στο βουλευτήριο όχι για να καταλάβει την πρωτοκαθεδρία, όταν υπάρχει κάποιο σπουδαίο θέμα ή όταν έχει προσκληθεί, και ότι πηγαίνει εκεί, όποτε πηγαίνει, όχι για να ψυχαγωγηθεί απλώς ή για να παρακολουθήσει κάποιο θέαμα ή ακρόαμα, αλλά ότι, ακόμα κι όταν δεν είναι σωματικώς παρών, είναι παρών με το νου του και με το ενδιαφέρον του να πληροφορηθεί, αποδεχόμενος τα μεν και απορρίπτοντας τα δε απ’ όσα διενεργούνται εκεί.

109

Αποσπάσματα

Πλάτωνος Απολογία

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ἐμοῦ οὐκ ἄν ποιήσοντος ἄλλα, c. οὐδ’ εἰ μέλλω πολλάκις τεθνᾶναι»

ναίοι, δεχθείτε τη θέση του Άνυτου ή μην τη δέχεσθε και αθωώστε με ή μη με αθωώνετε. Εγώ πάντως δε θα κάνω τίποτε άλλο από ό,τι έκανα ως τώρα, ακόμη κι αν πρόκειται να πεθάνω εκατό φορές.

Ἀλλά καί ὑμᾶς χρή, ὦ ἄνδρες δικασταί, εὐέλπιδας εἶναι πρός τόν θάνατον, καί ἐν τι τοῦτο διανοεῖσθαι ἀληθές, ὅτι οὐκ ἔστιν ἀνδρί d. ἀγαθῷ κακόν οὐδέν οὔτε ζῶντι οὔτε τελευτήσαντα, οὐδέ ἀμελεῖται ὑπό θεῶν τά τούτου πράγματα οὐδέ τά ἐμά νῦν ἀπό τοῦ αὐτομάτου γέγονεν, ἀλλά συμβάλλεται καί οὐκ ἀνέλπιστόν μοι γέγονεν τό γεγονός τοῦτο.

Αλλά κι εσείς πρέπει δικαστές να είστε πολύ αισιόδοξοι σε ό,τι αφορά το θάνατο και να σκέφτεστε ότι ένα πράγμα είναι αλήθεια, ότι δηλαδή κανένα κακό δε μπορεί να βρεί τον καλό άνθρωπο, ούτε όσο ζεί ούτε όταν πεθάνει, και ότι οι θεοί νοιάζονται για αυτόν. Ούτε λόγους μεταξύ των οποίων και ότι το αποτέλεσμα δε με εξέπληξε καθόλου.

Τιμᾶται δ’οὖν μοι ὁ ἀνήρ θανάτου. εἶεν ἐγώ δε δή τίνος ὑμῖν ἀνατιμήσομαι, ὦ ἄνδρες Ἀθηναίοι; ἤ δῆλον ὅτι τῆς ἀξίας; τί οὖν; τί ἄξιός εἰμι παθεῖν ἤ ἀποτεῖσαι, ὅτι μαθών ἐν τῷ βίῳ οὐχ ἡσυχίαν ἦγον, ἀλλ’ ἀμελήσας ὧνπερ οἱ πολλοί χρηματισμοῦ τε καί οἰκονομίας καί στρατηγιῶν καί δημηγοριῶν καί τῶν ἄλλων ἀρχῶν καί συνομοσιῶν καί στάσεων τῶν ἐν τῇ πόλει γιγνομένων,

Ζητάει λοιπόν ο κατήγορος για μένα την ποινή του θανάτου ας είναι. Εγώ όμως τι ποινή να αντιπροτείνω, Αθηναίοι; Προφανώς αυτή που μου αξίζει. Τι μου αξίζει να πάθω ή να πληρώσω, επειδή δεν έμαθα στη ζωή μου να κάθομαι ήσυχα και αδιαφόρησα για όσα επιδιώκουν οι πολλοί, δηλαδή την απόκτηση χρημάτων και τη διαχείρηση των οικονομικών μου και το δικαίωμα του στρατηγού και τους πολιτικούς λόγους και τα άλλα αξιώματα και τις συνομωσίες και τις πολιτικές συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στην πόλη;

ἡγησάμενος ἐμαυτόν τῷ ὄντι ἐπιεικέστερον εἶναι ἤ ὤστε εἰς ταῦτ’ ἰόντα σῴζεσθαι ἐνταῦθα μέν οὐκ ᾖα οἷ ἐλθών μήτε ὑμῖν μήτε ἐμαυτῷ ἔμελλον μηδέν ὄφελος εἶναι, ἐπί τῷ ἰδίᾳ ἕκαστον ἰών εὐεργετεῖν τήν μεγίστην εὐεργεσίαν, ὡς ἐγώ φημι, ἐνταῦθα ᾖα, ἐπιχειρῶν ἕκαστον ὑμῶν πείθειν μή πρότερον μήτε τῶν ἐαυτοῦ μηδενός μήτε τῶν ἑαυτοῦ μηδενός ἐπιμελεῖσθαι πρίν ἑαυτοῦ ἐπιμεληθείη ὅπως ὡς βέλτιστος καί φρονιμώτατος ἔσοιτο, μήτε τῶν τῆς πόλεως, πρίν αὐτῆς τῆς πόλεως, τῶν τε ἄλλων οὕτω κατά τόν αὐτόν τρόπον ἐπιμελεῖσθαι - τί οὖν εἰμι ἄξιος παθεῖν τοιοῦτος ὤν; ἀγαθόν τι, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, εἰ δεῖ γε κατά τήν ἀξίαν τῇ ἀληθείᾳ τιμᾶσθαι καί ταῦτά γε ἀγαθόν τοιοῦτον ὅτι ἄν πρέποι ἐμοί. τί οὖν πρέπει ἀνδρί πένητι εὐεργέτῃ δεομένῳ ἄγειν σχολήν ἐπί τῇ ὑμετέρᾳ παρακελεύσει; οὐκ ἐσθ’ ὅτι μᾶλλον, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πρέπει

Αυτό το έκανα γιατί θεώρησα ότι είμαι όντως πολύ ακέραιος για να επιβιώσω αν εμπλεκόμουν σε τέτοια πράγματα. Δεν ασχολήθηκα λοιπόν με όσα, αν είχα ασχοληθεί δε θα ωφελούσαν τον εαυτό μου ούτε εσάς αντίθετα, έκανα αυτό; Επιδίωξα πλησιάζοντας τόν καθένα σας προσωπικά, να του προσφέρω τη μεγαλύτερη ευεργεσία; όπως εγώ διατείνομια, επιχειρώντας να τον πείσω να μη φροντίζει για καμία υπόθεσή του, πριν φροντίσει για τον ίδιο τον εαυτό του, πως θα γίνει όσο το δυνατό καλύτερος και συνετότερος, και να μη φροντίζει για τα όσα ανήκουν στην πόλη πριν φροντίσει για την ίδια την πόλη, και να φροντίζει για όλα τα υπόλοιπα με τον ίδιο τρόπο - τι μου αξίζει λοιπόν να πάθω από τη στιγμή που είμαι τέτοιος άνθρωπος; Κάτι καλό, Αθηναίοι, αν στα αλήθεια πρέπει να προτείνω ποινή ανάλο-

(αποσπάσματα)

Πρός δέ τούτοις οἱ νέοι μοι ἐπακολουθοῦντες, οἷς μάλιστα σχολή ἐστιν, οἱ τῶν πλουσιωτάτων, αὐτόματοι, χαίρουσιν ἀκούοντες ἐξεταζομένων τῶν ἀνθρώπων, καί αὐτοί πολλάκις ἐμέ μιμοῦνται, εἶτα ἐπιχειροῦσιν ἄλλους ἐξετάζειν κἄπειτα οἶμαι εὑρίσκουσι πολλήν ἀφθονίαν οἰομένων μέν εἰδέναι τι ἀνθρώπων, εἰδότων δέ ὀλίγα ἤ οὐδέν ἐντεῦθεν οὖν οἱ ὑπ’ αὐτόν ἐξεταζόμενοι ἐμοί ὀργίζονται, ἀλλ’ οὔχ αὑτοῖς, καί λέγουσιν ὡς Σωκράτης τίς ἐστι μιαρώτατος καί διαφθείρει τούς νέους καί ἐπειδάν τις αὐτούς ἐρωτᾷ ὅτι ποιῶν καί ὅτι διδάσκων, ἔχουσι μέν οὐδέν εἰπεῖν ἀλλ’ ἀγνοοῦσι, ἵνα δέ μή δοκῶσιν ἀπορεῖν, τά κατά 5 πάντων τῶν φιλοσοφούντων πρόχειρα ταῦτα λέγουσιν, ὅτι «τά μετέωρα καί τά ὑπό γῆς» καί «θεούς μή νομίζειν» καί «τόν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν» τά γάρ ἀληθῆ οἴομαι οὐκ ἄν ἐθέλοιεν λέγειν, ὅτι κατάδηλοι γίγνονται προσποιούμενοι μέν εἰδέναι, εἰδότες δ’ οὐδέν.

Επιπλέον οι νέοι που έχουν άφθονο ελεύθερο χρόνο, οι γιοί των πλουσιοτέρων οικογενειών, με ακολουθούν με δική τους πρωτοβουλία και χαίρονται να με ακούν να εξετάζω τους άλλους. Συχνά με μιμούμται και οι ιδιοι κι επιχειρούν να εξετάσουν άλλους ανθρώπους. Άλλωστε βρίσκουν, νομίζω, πολλούς που πιστεύουν ότι γνωρίζουν κάτι, ενώ γνωρίζουν ελάχιστα ή τίποτε. Γι’ αυτό λοιπόν όσοι εξετάζονται από αυτούς οργίζονται με μένα, όχι με αυτούς, και λένε ότι υπάρχει κάποιος Σωκράτης που είναι βρωμερός και διαφθείρει τούς νέους. Όταν όμως τους ρωτήσει κανείς τι κάνει και τι διδάσκει και τους διαφθείρει δε βρίσκουν τίποτα να πουν και δέν έχουν ιδέα για να μη φανεί όμως ότι δέν ξέρουν τι να πουν, διατυπώνουν τις συνηθισμένες κατηγορίες που εκτοξεύονται έναντίον όλων όσων ασχολούνται με τη φιλοσοφία: ότι ασχολείται με «όσα βρίσκονται πάνω κι όσα βρίσκονται κάτω από τη γη» ότι «δεν πιστεύει στους θεούς» κι ότι «κάνει το πιο αδύναμο επιχείρημα ισχυρότερο». Την αλήθεια νομίζω δεν θα ήθελαν να την πουν γιατί τότε θα γινόταν σαφέστατο ότι προσποιούνται ότι γνωρίζουν αλλά δε γνωρίζουν τίποτα.

οὐδέν γάρ ἄλλο πράττων ἐγώ περιέρχομαι ἤ πείθων ὑμῶν καί νεωτέρους καί πρεσβυτέρους μήτε σωμάτων ἐπιμελεῖσθαι μήτε b. χρημάτων πρότερον μηδέ οὕτω σφόδρα ὡς τῆς ψυχῆς ὅπως ὡς ἀρίστη ἔσται, λέγων ὅτι «Οὐκ ἐκ χρημάτων ἀρετή γίγνεται, ἀλλά ἐξ ἀρετῆς χρήματα καί τά ἄλλα ἀγαθά τοῖς ἀνθρώποις ἅπαντα καί ἰδίᾳ καί δημοσίᾳ».

Γιατί εγώ δεν κάνω τίποτε άλλο από το να τριγυρίζω και να προσπαθώ να σας πείσω όλους, νέους και γέρους, να μη φροντίζετε πρώτα από όλα και με τόσο ζήλο για το σώμα σας και τα χρήματα, αλλά πως θα κάνετε τήν. ψυχή σας όσο το δυνατόν καλύτερη. Σας λέω ότι: «δε δημιουργείται από τα χρήματα η αρετή, αλλά από την αρετή τα χρήματα και όλα τα άλλα αγαθά των ανθρώπων, και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή».

εἰ μέν οὖν ταῦτα λέγων διαφθείρω τούς νέους, ταῦτ’ ἄν εἴη βλαβερά εἰ δέ τίς μέ φησίν ἄλλα λέγειν ἤ ταῦτα, οὐδέν λέγει. πρός ταῦτα, φαίην ἄν «ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἤ πείθεσθε Ἀνύτῳ ἤ μή, καί ἤ ἀφίετε ἤ μή ἀφίετε ὡς

Αν λοιπόν διαφθείρω τους νέους λέγοντας αυτά, τα λόγια μου ίσως και να είναι επιβλαβή. Αν όμως κάποιος ισχυρίζεται ότι διδάσκω άλλα και όχι αυτά, τότε λέει ανοησίες. Σε έναν τέτοιο ισχυρισμό θα απαντούσα: Αθη-

110

111

Αποσπάσματα οὕτως ὡς τόν τοιοῦτον ἄνδρα ἐν πρυτανείῳ σιτεῖσθαι, πολύ γε μᾶλλον ἤ εἴ τις ὑμῶν ἵππῳ ἤ συνωρίδι ἤ ζεύγει νενίκηκεν Ὀλυμπίασιν

γη με την αξία μου, και μάλιστα καλό τέτοιο που να μου αρμόζει. Τι λοιπόν ταιριάζει σε άνθρωπο φτωχό ευεργέτη της πόλης, που χρειάζεται ελεύθερο χρόνο για να σας συμβουλεύει; Δεν υπάρχει τίποτε, Αθηναίοι, που να αρμόζει σε έναν τέτοιον άνθρωπο, από το να σιτίζεται δωρεάν στο Πρυτανείο. Πολύ περισσότερο δικαιούται αυτός την εν λόγω σίτηση, παρά κάποιος Αθηναίος που νίκησε στους Ολυμπιακούς σε αγώνες με άρμα ενός, δύο ή τεσσάρων αλόγων.

ὁ μέν γάρ ὑμᾶς ποιεῖ εὐδαίμονας δοκεῖν εἶναι, ἐγώ δέ εἶναι, καί ὁ μέν τροφῆς οὐδέν δεῖται, ἐγώ δέ δέομαι. εἰ οὖν δεῖ με κατά τό δίκαιον τῆς ἀξίας τιμᾶσθαι, τούτου τιμῶμια ἐν πρυτανείῳ σιτήσεως.

Γιατί εκείνος σας κάνει να νομίζετε ότι είστε ευτυχείς, ενώ εγώ σας κάνω να είστε πραγματικά, κι εκείνος δε χρειάζεται δωρεάν σίτιση, ενώ εγώ τη χρειάζομαι Αν λοιπόν πρέπει να προτείνω ποινή σύμφωνη με το δίκαιο και αντίστοιχη με την αξία μου αυτό ζητώ, σίτιση στο Πρυτανείο.

Οὐ πολλοῦ γ’ ἕνεκα χρόνου, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ὄνομα ἕξετε καί αἰτίαν ὑπό τῶν βουλομένων τήν πόλιν λοιδορεῖν ὡς Σωκράτη ἀπεκτόνατε, ἄνδρα σοφόν φήσουσι γάρ δή με σοφόν εἶναι, εἰ καί μή εἰμι οἱ βουλόμενοι ὑμῖν ὀνειδίζειν εἰ γοῦν περιεμείνατε ὀλίγον χρόνον, ἀπό τοῦ αὐτομάτου ἄν ὑμῖν τοῦτο ἐγένετο. ὁρᾶτε γάρ δή τήν ἡλικίαν ὅτι πόρρω ἤδη ἐστί τοῦ βίου, θανάτου δέ ἐγγύς. λέγω δέ τοῦτο εἰσιν ἐν ἑκάστοις τοῖς κινδύνοις ὥστε διαφεύγειν θάνατον, ἐάν τις τολμᾷ πᾶν ποιεῖν καί λέγειν. ἀλλά μή οὖ τοῦτ’ ᾖ χαλεπόν, ὦ ἄνδρες, θάνατον ἐκφυγεῖν ἀλλά πολύ χαλεπώτερον πονηρίαν θᾶττον γάρ θανάτου θεῖ. καί νῦν ἐγώ μέν ἅτε βραδύς ὤν καί πρεσβύτης ὑπό τοῦ βραδυτέρου ἑάλων, οἱ δ’ ἐμοί κατήγοροι ἅτε δεινοί καί ὀξεῖς ὄντες ὑπό τοῦ θάττονος, τῆς κακίας. καί νῦν ἐγώ μέν ἄπειμι ὑφ’ ὑμῶν θανάτου δίκην ὀφλών, οὗτοι δ’ ὑπό τῆς ἀλήθειας ὠφληκότες μοχθηρίαν καί ἀδικίαν. καί ἐγώ τε τῷ τιμήματι ἐμμένω καί οὗτοι. ταῦτα μέν που ἴσως οὕτως καί ἔδει σχεῖν, καί οἶμαι αὐτά μετρίως ἔχει.

Εξαιτίας της βιασύνης σας, Αθηναίοι, θά βγάλετε κακό όνομα και θα κατηγορηθείτε από αυτούς που θέλουν να κακολογούν την πόλη, επειδή σκοτώσατε το Σωκράτη, άνθρωπο σοφό γιατί βέβαια αυτοί που θέλουν να σας διασύρουν θα πουνε ότι ήμουνα σοφός, ενώ δεν είμαι Αν όμως περιμένατε λίγο, θα γινόταν από μόνο του αυτό που επιθυμείτε. Βλέπετε ότι βρίσκομαι σε ηλικία στην οποία έχω διανύσει το μεγαλύτερο μέρος της, υπάρχουν και άλλα πολλά κόλπα για γλυτώσει κανείς το θάνατο σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση, αν ἔχει το θράσος να χρησιμοποιήσει όλα τα μέσα. Όμως προσέξτε, Αθηναίοι, μήπως το δύσκολο δεν είναι ν’ αποφύγει κανείς το θάνατο αλλά την κακία. Γιατί αυτή τρέχει πιο γρήγορα από το θάνατο. Και τώρα εγώ επειδή είμαι γέρος και βραδυκίνητος νικήθηκα από το λιγότερο ταχύ, το θάνατο, όμως οι κατήγοροί μου, που είναι άνθρωποι ευφυείς και με ταχεία αντίληψη, νικήθηκαν από το ταχύτερο, την κακία. Και τώρα εγώ φεύγω καταδικασμένος από σας σε θάνατο, αυτοί όμως καταδικασμένοι από την αλήθεια για μοχθηρία και αδικία. Τόσο εγώ ςοσο κι αυτοί αποδεχόμαστε τις ποινές μας. Ισως κατά κάποιο τρόπο έτσι έπρεπε να εξελιχθούν τα πράγματα και νομίζω ότι σωστά έγιναν έτσι.

112

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Τό δέ δή μετά τοῦτο ἐπιθυμῶ ὑμῖν χρησμῳδῆσαι, ὦ καταψηφισάμενοί μου καί γάρ εἰμι ἤδη ἐνταῦθα ἐν ᾦ μάλιστα ἄνθρωποι χρησμῳδοῦσιν, ὅταν μέλλωσιν ἀποθανεῖσθαι. φημί γάρ, ὦ ἄνδρες οἵ ἐμέ ἀπεκτόνατε τιμωρίαν ὑμῖν ἥξειν εὐθύς μετά τόν ἐμόν θάνατον πολύ χαλεπωτέραν νή Δία ἤ οἵαν ἐμέ ἀπεκτόνατε νῦν γάρ τοῦτο εἴργασθε οἰόμενοι μέν ἀπαλλάξασθαι τοῦ διδόναι ἔλεγχον τοῦ βίου, τό δέ ὑμῖν πολύ ἐναντίον ἀποβήσεται, ὡς ἐγώ φημι. πλείους ἔσονται ὑμᾶς οἱ ἐλέγχοντες, οὕς νῦν ἐγώ κατεῖχον, ὑμεῖς δέ οὐκ ᾐσθάνεσθε καί χαλεπώτεροι ἔσονται ὅσῳ νεώτεροί εἰσιν, καί ὑμεῖς μᾶλλον ἀγανακτήσετε. Εἰ γάρ οἴεσθε ἀποκτείνοντες ἀνθρώπους ἐπισχήσειν τοῦ ὀνειδίζειν τινά ὑμῖν ὅτι οὐκ ὀρθῶς ζῆτε, οὐ καλῶς διανοεῖσθε οὐ γάρ ἐσθ’ αὕτη ἡ ἀπαλλαγή οὔτε πάνυ δυνατή οὔτε καλή, ἀλλ’ ἐκείνη καί ῥᾴστη, μή τούς ἄλλους κολούειν ἀλλ’ ἑαυτόν παρασκευάζειν ὅπως ἔσται ὡς βέλτιστος. ταῦτα μέν οὖν ὑμῖν τοῖς καταψηφισάμενοις μαντευσάμενος ἀπαλάττομαι.

Και τώρα βέβαια, μετά από όσα είπα,επιθυμώ να προφητέψω κάτι για σας που με καταψηφίσατε. Γιατί βρίσκομαι πια συην κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι πολύ συχνά προφητεύουν, δηλαδή λίγοπρίν το θάνατο. Λέω λοιπόν σε σας που με σκοτώσατε ότι αμέσως μετά το θάνατό μου θα πέσει πάνω σας τιμωρία πολύ πιο βαριά, μα το Δία, από το θάνατο που μου επιβάλατε. Γιατί τώρα το κάνατε αυτό νομίζοντας ότι θα απαλλαγείτε από το να δίνετε λογαριασμό για τη ζωή σας. Θα σας προκύψει όμως το τελείως αντίθετο αποτέλεσμα, όπως υποστηρίζω εγώ. Θα υπάρξουν περισσότεροι που θα σας ασκουν κριτικό έλεγχο αυτούς μέχρι τώρα εγώ τούς συγκρατούσα, αλλά εσείς δεν το καταλαβαίνατε. Και θα είναι πιο αυστηροί από μένα, στο βαθμό που είναι νεότεροι, και εσείς θα οργίζεσθε περισσότερο μαζί τους. Γιατί αυτή η απαλαγή δεν είναι οὔτε εφικτή οὔτε καλή πολύ καλύτερο και λιγότερο επίπονο είναι να μην εμποδίζει κανείς τους άλλους να τον κρίνουν, αλλά να καλλιεργεί τον εαυτό του για να γίνει όσο το δυνατόν καλύτερος. Εχοντας δώσει αυτή την προφητεία σε σας που με καταψηφίσατε σας αφήνω.

Ἐννοήσωμεν δέ καί τῇδε ὡς πολλή ἐλπίς ἐστιν ἀγαθόν αὐτό εἶναι διοῖν γάρ θάτερόν ἐστιν τό τεθνάναι ἤ γάρ οἷον μηδέν εἶναι μηδέ αἴσθησιν μηδεμίαν μηδενός ἔχειν τόν τεθνεῶτα, ἤ κατά τά λεγόμενα μεταβολή τις τυγχάνει οὖσα καί μετοίκησις τῇ ψυχῇ τοῦ τόπου τοῦ ἐνθέδε εἰς ἄλλον τόπον. καί εἴτε δή μηδεμία αἴσθησις ἐστιν ἀλλ’ οἷον ὕπνος, ἐπειδάν τις καθεύδων μηδ’ ὄναρ μηδέν ὁρᾷ, θαυμάσιον κέρδος ἄν εἴη ὁ θάνατος ἐγώ γάρ ἄν οἶμαι, εἴ τινα ἐκλεξάμενον δέοι ταύτην τήν νύκτα ἐν ᾖ οὔτω κατέδαρθεν ὥστε μηδέ ὄναρ ἰδεῖν, καί τα;ς ἄλλας νύκτας τε καί ἡμέρας τάς τοῦ βίου τοῦ ἑαυτοῦ ἀντιπαραθέντα ταύτῃ τῇ νυκτί δέοι σκεψάμενον εἰπεῖν πόσας ἄμεινον καί ἥδιον ἡμέρας καί νύκτας ταύτης τῆς νυκτός βεβίωκεν ἐν τῷ ἑαυτοῦ βίῳ, οἶμαι ἄν μή ὅτι ἰδιώτην τινά, ἀλλά τόν μέγα βασιλέα εὐαριθμήτους ἄν εὑρεῖν αὐτόν ταύτας πρός τάς ἄλλας ἡμέρας καί νύκτας

Ας σκεφτούμε και με την εξής λογική ότι υπάρχουν πολλές ελπίδες να είναι αγαθό ο θάνατος: το να πεθαίνει κανείς είναι ένα από τα δύο ή ισοδυναμεί με ανυπαρξία και ο νεκρός δεν αισθάνεται τίποτε ή, όπως λέγεται, είναι μια μεταβολή και μια μετοίκηση της ψυχής από δω σε άλλο τόπο. Και αν ο θάνατος είναι το να μην αισθάνεται κανείς τίποτε, δηλαδή κάτι σαν ύπνος στον οποίο αυτός που κοιμάται δε βλέπει κανένα όνειρο, τότε θα ήταν μεγάλο κέρδος. Γιατί εγώ νομίζω ότι αν κάποιος έπρεπε να διαλέξει τη νύχτα στην οποία κοιμήθηκε ώστε να μη δει κανένα όνειρο, και αφού την αντιπαραθέσει στίς άλλες νύχτες και τις μέρες της ζωής του νομίζω ότι όχι μόνο κάποιος απλός άνθρωπος αλλά κι ο ίδιος ο Μεγάλος Βασιλιάς θα τις εύρισκε πολύ λίγες σε σχέση με τις άλλες μέρες και νύχτες. Αν λοιπόν τέτοιο πράγμα

113

Αποσπάσματα εἰ οὖν τοιοῦτον ὁ θάνατός ἐστιν, κέρδος ἔγωγε λέγω καί γάρ οὐδέν πλείων ὁ πᾶς χρόνος φαίνεται οὕτω δή εἶναι ἤ μία νύξ. εἰ δ’ αὖ οἷον ἀποδημῆσαί ἐστιν ὁ θάνατος ἐνθένδε εἰς ἄλλον τόπον, καί ἀληθῆ ἐστιν τά λεγόμενα, ὡς ἄρα ἐκεῖ εἰσι πάντες οἱ τεθνεῶτες, τί μεῖζον ἀγαθόν τούτου εἴη ἄν, ὦ ἄνδρες δικασταί; εἰ γάρ τις ἀφικόμενος εἰς Ἁιδου, ἀπαλλαγείς τουτωνί τῶν φασκόντων δικαστῶν εἶναι, εὑρήσει τούς ὡς ἀληθῶς δικαστάς, οἵπερ καί λέγονται ἐκεῖ δικάζειν, Μίνως τε καί Ῥαδάμανθυς καί Αἰακός καί Τριπτόλεμος καί ἄλλοι ὁσοι τῶν ἠμιθέων δίκαιοι ἐγένοντο ἐν τῷ ἑαυτῶν βίῳ, ἆρα φαύλη ἄν εἴη ἡ ἀπογημία; ἤ αὖ Ὀρφεῖ συγγενέσθαι καί Μουσαίῳ καί Ἡσιόδῳ καί Ὁμήρῳ ἐπί πόσο ἄν τις δείξαιτ’ ἄν ὑμῶν; ἐγώ μέν γάρ πολλάκις ἐθέλω τεθνάναι εἰ ταῦτ’ ἔστιν ἀληθῆ.

Αν λοιπόν τέτοιο πράγμα είναι ο θάνατος εγώ λέω ότι είναι κέρδος, γιατί έτσι ολόκληρος ο χρόνος δε φαίνεται μεγαλύτερος από μια νύχτα. Αν πάλι ο θάνατος είναι κάτι σαν αποδημία από δω σε άλλο τόπο, και αν είναι αληθινά αυτά που λέγονται ότι εκεί βρίσκονται όλοι οι πεθαμένοι, ποιό μεγαλύτερο αγαθό θα μπορούσε να υπάρξει από αυτό, δικαστές; Αν κανείς ερχόμενος στον Ἁδη έχοντας απαλλαγεί από αυτούς εδώ που λένε ότι είναι δικαστές, βρεί τούς αληθινούς δικαστές, αυτούς που λέγεται ότι δικάζουν εκεί, το Μίνω και το Ραδάμανθυ και τον Αιακό και τον Τριπτόλεμο και τους άλλους ημίθεους που έζησαν τη ζωή σάν δίκαιοι άνθρωποι θα ήταν κακή αυτή η αποδημία; Ή πάλι τι δε θα έδινε κανείς για να συναναστραφεί τον Ορφέα και το Μουσαίο και τον Ησίοδο και τον Ομηρο; Εγώ τουλάχιστον θέλω πολλές φορές να πεθάνω, αν αυτά είναι αληθινά.

Πλάτων Π ΟΛ Ι Τ Ε Ι Α Ε Β ΔΟ Μ Ο Β Ι Β Λ ΙΟ ( Α Π ΟΣ Π Α Σ Μ ΑΤΑ ) Μετά ταῦτα δή, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τήν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καί ἀπεδαιύσας. ἰδέ γάρ ἀνθρώπους οἶον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει, ἀναπεπταμένην πρός τό φῶς τήν εἴσοδον ἐχούσῃ μακράν παρά πᾶν τό σπήλαιον, ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καί τά σκέλη καί τούς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτούς εἴς τε τό πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, κύκλῳ δέ τάς κεφαλάς ὑπό τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δέ αὐτοῖς πυρός ἄνωθεν καί πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξύ δέ τοῦ πυρός καί τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ’ ἥν ἱδέ τειχίον παρῳκοδο-

114

Μετά απ’ αυτά όμως, είπα,φαντάσου την ανθρώπινη φύση ως προς την παιδεία και την απαιδευσία, σαν μια εικόνα που παριστάνει ένα τέτοιο πάθημα. Δες λοιπόν με τη φαντασία σου τους ανθρώπους που κατοικούν σε σπηλιά κάτω από τη γη, που να έχει την είσοδό της ψηλά στην οροφή, προς το φως σ’ όλο το μήκος της σπηλιάς μέσα της να είναι άνθρωποι αλυσοδεμένοι από την παιδική ηλικία στα πόδια και τον αυχένα ώστε να είναι καρφωμένοι στο ίδιο σημείο και να μπορούν να βλέπουν μόνο μπροστά και να μην είναι σε θέση, εξ αιτίας των δεσμών, να περιστρέφουν τα κεφάλια τους και οι ανταύγειες της φωτιάς που καίει πίσω

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ μημένων, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρό τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τά παραφράγματα, ὑπέρ ὧν τά θαύματα δεικνύασιν.

τους να είναι πάνω και μακριά απ’ αυτούς. Κι ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες, προς τα πάνω, να υπάρχει ένας δρόμος που πλάϊ του να είναι χτισμένο ένα τοιχάκι σαν τα παραπετάσματα που χρησιμοποιούν οι θαυματοποιοί μπροστά στους ανθρώπους κι επάνω τους κάνουν τα ταχυδακτυλουργικά τους.

Ὁρῶ, ἔφη Ὅρα τοίνυν παρά τοῦτο τό τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπά ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καί ἀδριάντας καί ἄλλα ζῷα λίθινά τε καί ξύλινα καί παντοῖα εἰργασμένα, οἷον εἰκός τούς μέν φθεγγομένους, τούς δέ σιγῶντας τῶν παραφερόντων. Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καί δεσμώτας ἀτόπους. Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ τούς γάρ τοιούτους πρῶτον μέν ἑαυτόν τε καί ἀλλήλων οἴει ἄν τι ἑωρακέναι ἄλλο πλήν τάς σκιάς τάς ὑπό τοῦ πυρός εἰς τό κανταντικρύ αὐτῶν τοῦ σπηλαίου προσπιπτούσας; Πῶς γάρ, ἔφη, εἰ ἀκινήτους γε τάς κεφαλάς ἔχειν ἠναγκασμένοι εἶεν διά βίου;

Βλέπω είπε. Φαντάσου λοιπόν στο τοιχάκι αυτό ανθρώπους να μεταφέρουν οτιδήποτε αντικείμενα που προεξέχουν από το τοιχάκι καθώς κι ανδριάντες και αγάλματα ζώων πέτρινα και ξύλινα και φτιαγμένα με οτιδήποτε υλικό, και, είναι φυσικό απ’ αυτούς που μεταφέρουν άλλοι να μιλούν κι άλλοι όχι. Παράδοξη εικόνα περιγράφεις και παράδοξους δεσμώτες είπε. Μα είναι όμοιοι μ’ εμάς είπα εγώ και κατά πρώτον νομίζεις πως κάτι άλλο έχουν δει από τους εαυτούς τους κι αυτούς που είναι μαζί τους, εκτός απ’ τις σκιές της φωτιάς που αντανακλούν ακριβώς απέναντί τους στον τοίχο της σπηλιάς. Μα πως είναι δυνατόν είπε, αφου είναι αναγκαμένοι εφ’ όρου ζωής να κρατούν ακίνητα τα κεφάλια τους.

Τί δέ τῶν παραφερομένων; οὐ ταὐτόν τοῦτο; Τί μήν; Εἰ οὖν διαλέγεσθαι οἷοί τ’ εἶεν πρός ἀλλήλους, οὐ ταῦτα ἡγῇ ἄν τά ὄντα αὐτούς νομίζειν ἅπερ ὁρῷεν; Ἀνάγκη. Τί δ’ εἰ καί ἠχώ τό δεσμωτήριον ἐκ τοῦ κανταντικρύ ἔχοι; ὁπότε τις τῶν παριόντων φθέγξαιτο, οἴει ἄν ἄλλο τι αὐτούς ἡγεῖσθαι τό φθεγγόμενον ἤ τήν παριούσαν σκιάν;

Κι απ’ αυτά που μεταφέρονται; Δε θα έχουν δει το ίδιο ακριβώς; Τι άλλο; Κι αν μπορούσαν να συνομιλούν μεταξύ τους, δε νομίζεις πως σ’ αυτά που βλέπουν θεωρούν πως αναφέρονταιτα ονόματα που δίνουν; Αναγκαστικά Τι θα γινόταν, αν τους έστελνε αντίλαλο από τον απέναντι τοίχο το δεσμωτήριο, όταν μιλούσε κάποιος από τους περαστικούς, νομίζεις πως θα θεωρούσαν ότι αυτό που μιλάει είναι τίποτ’ άλλο από τη φευγαλέα σκιά;

Μά Δί’ οὐκ ἔγωγ’, ἔφη. Παντάπασι δή, ἦν δ’ ἐγώ, οἱ τοιοῦτοι οὐκ ἄν ἄλλο τι νομίζοιεν τό ἀληθές ἤ τάς τῶν σκευαστῶν σκιάς. Πολλή ἀνάγκη, ἔφη.

Μα τον Δία, όχι βέβαια, είπε. Και σε οποιαδήποτε περίπτωση, είπα εγώ, αυτοί δε θα θεωρούν τίποτ’ άλλο σαν αληθινό, παρά τις σκιές των αντικειμένων Απόλυτη ανάγκη, είπε 115

Αποσπάσματα Σκόπει δή, ἦν δ’ ἐγώ, αὐτῶν λύσιν τε καί ἴασιν τῶν τε δεσμῶν καί τῆς ἀφροσύνης, οἵα τις ἄν εἴη, εἰ φύσει τοιάδε συμβαίνοι αὐτοῖς ὁπότε τις λυθείη καί ἀναγκάζοιτο ἐξαίφνης ἀντίστασθαί τε καί περιάγειν τόν αὐχένα καί βαδίζειν καί πρός τό φῶς ἀναβλέπειν, πάντα δέ ταῦτα ποιῶν ἀλγοῖ τε καί διά τάς μαρμαρυγάς ἀδυνατοῖ καθορᾶν ἐκεῖνα ὧν τότε τάς σκιάς ἑώρα, τί ἄν εἴη αὐτόν εἰπεῖν, εἴ τις αὐτῷ, λέγοι ὅτι τότε μέν ἑώρα φλυαρίας, νῦν δέ μᾶλλόν τι ἐγγυτέρω τοῦ ὄντος καί πρός μᾶλλον ὄντα τετραμμένος ὀρθότερον βλέποι, καί δή καί ἕκαστον τῶν παριόντων δεικνύς αὐτῷ ἀναγκάζοι ἐρωτῶν ἀποκρίνεσθαι ὅτι ἔστιν; οὐκ εἴη αὐτόν ἀπορεῖν τε ἄν καί ἡγεῖσθαι τά τότε ὁρώμενα ἀληθέστερα ἤ τά νῦν δεικνύμενα;

Σκέψου όμως, είπα εγώ, ποιά θα μπορούσε να είναι η λύτρωσή τους κι η θεραπεία τους από τα δεσμά και την αφροσύνη αν γινόνταν τα εξής αν κάθε φορά που θα λυνόταν κάποιος και αναγκαζόταν ξαφνικά να σταθεί, να βαδίσει, να γυρίσει τον αυχένα του και να δει προς το φως, κι όλ’ αυτά θα τα έκανε με μεγάλους πόνους και μέσ’ από τα λαμπυρίσματα δε θα μπορούσε να διακρίνει εκείνα που μέχρι τότε έβλεπε τις σκιές τους, τι νομίζεις πως θ’απαντούσε αυτός, αν κάποιος του έλεγε πως τότε έβλεπε φλυαρίες, ενώ τώρα είναι κάπως πιο κοντά στο ονκαι πως έχει στραφεί σε όντα πιο πραγματικά και βλέπει με σωστότερο τρόπο, κι αν του έδειχνε το καθένα απ’ αυτά που περνούσαν, ρωτώντας τον τι είναι κι αναγκάζοντάς τον ν’ αποκριθεί,δε νομίζεις πως αυτός θ’ απορούσε και θα νόμιζε ότι αυτά που έβλεπε τότε ήταν πιο αληθινά από τα τωρινά που του δείχνουν.

Πολύ γ’ ἔφη. Οὐκοῦν κἄν εἰ πρός αὐτό τό φῶς ἀναγκάζοι αὐτόν βλέπειν, ἀλγεῖν τε ἄν τά ὄμματα καί φεύγειν ἀποστρεφόμενον πρός ἐκεῖνα ἅ δύναται καθορᾶν, καί νομίζειν ταῦτα τῷ ὄντι σαφέστερα τῶν δεικνυμένων;

Και πολύ μάλιστα, είπε. Κι αν λοιπόν τον ανάγκαζε να βλέπει προς το ίδιο το φως,δε θα πονούσαν τα μάτια του και δε θα έφευγε για να ξαναγυρίσει σ’ εκείνα που μπορεί να δει καλά, και δε θα νόμιζε πως εκείνα στην πραγματικότητα είναι ευκρινέστερα απ’ αυτά που του δείχνουν ;

Οὕτως ἔφη. Ταύτην τοίνυν, ἦν δ’ ἐγώ, τήν εἰκόνα, ὦ φίλε Γλαύκων, προσαπτέον ἅπασαν τοῖς ἔμπροσθεν λεγομένοις, τήν μέν δι’ ὄψεως φαινομένην ἕδραν τῇ τοῦ δεσμωτηρίου οἰκήσει ἀφομοιοῦντα, τό δέ τοῦ πυρός ἐν αὐτῇ φῶς τῇ τοῦ ἡλίου δυνάμει

Έτσι, είπε. Αυτή την εικόνα λοιπόν, φίλε μου Γλαύκωνα, είπα εγώ σ’όλα όσα λέγαμε πριν και να παρομοιάσεις τον ορατό κόσμο με την κατοικία του δεσμωτηρίου, και τη φωτιά που αντιφέγγιζε μέσα σ’ αυτή με τη δύναμη του ηλιακού φωτός.

τήν δέ ἄνω ἀνάβασιν καί θέαν τῶν ἄνω τήν εἰς τόν νοητόν τόπον τῆς ψυχῆς ἄνοδον τιθείς οὐχ ἁμαρτήσῃ τῆς γ’ ἐμῆς ἐλπίδος, ἐπειδή ταύτης ἐπιθυμεῖς ἀκούειν. θεός δέ που οἶδεν εἰ ἀληθής οὖσα τυγχάνει.

Αν όμως παρομοιάσεις την ανάβαση και τη θέα των αντικειμένων, που βρίσκονται στον πάνω κόσμο, με την άνοδο της ψυχής στο νοητό κόσμο, δε θα σφάλεις ως προς τη δική μου άποψη, αφού επιθυμείς να την ακούσεις κι ο θεός τουλάχιστον ξέρει αν τυχαίνει να είναι αληθινή.

τά δ’ οὖν ἐμοί φαινόμενα οὕτω φαίνεται, ἐν τῷ γνωστῷ τελευταία ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα καί μόγις ὁρᾶσθαι, ὀφθεῖσα δέ συλλογιστέα εἶναι

Εμένα λοιπόν έτσι μου φαίνεται πως στην περιοχή του γνωστού η ιδέα του αγαθού είναι τελευταία και μετά βίας διακρίνεται, όταν όμως

116

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ὡς ἄρα πᾶσι πάντων αὔτη ὀρθῶν τε καί καλῶν αἰτία, ἔν τε ὁρατῷ φῶς καί τόν τούτου κύριον τεκοῦσα, ἔν τε νοητῷ αὐτή κυρία ἀλήθειαν καί νοῦν παρασχομένη, καί ὅτι δεῖ ταύτην ἰδεῖν τόν μέλλοντα ἐμφρόνως πράξειν ἤ ἰδίᾳ ἤ δημοσίᾳ.

τη διακρίνει κανείς δε μπορεί να μη συλλογιστεί πως αυτή είναι η αιτία για όλα γενικά τα σωστά και καλά πράγματα, γεννώντας μςεσα στον ορατό κόσμο το φως και τον κύριο του φωτός και γιατί μέσα στο νοητό κόσμο αυτή είναι που διευθύνει και παρέχει την αλήθεια και το νου και πως πρέπει να την ατενήσει οπωσδήποτε αυτός που εννοεί να ενεργήσει φρόνιμα στην ιδιωτική και τη δημόσια ζωή.

Ὁ δέ γε νῦν λόγος, ἦν δ’ ἐγώ, σημαίνει ταύτην τήν ἐνοῦσαν ἑκάστου δύναμιν ἐν τῇ ψυχῇ καί τό ὄργανον ᾦ καταμανθάνει ἕκαστος, οἷον εἰ ὄμμα μή δυνατόν ἦν ἄλλως ἤ σύν ὅλῳ τῷ σώματι στρέφειν πρός τό φανόν ἐκ τοῦ σκοτώδους, οὕτω σύν ὅλῃ τῇ ψυχῇ ἐκ τοῦ γιγνομένου περιακτέον εἶναι, ἕως ἄν εἰς τό ὄν καί τοῦ ὄντως τό φανότατον δυνατή γένηται ἀνασχέσθαι θεωμένη τοῦτο δ’ εἶναί φαμεν τἀγαθόν ἤ γάρ; Ναί. Τούτου τοίνυν, ἦν δ’ ἐγώ, αὐτοῦ τέχνη ἄν εἴη, τῆς περιαγωγῆς, τίνα τρόπον ὡς ῥᾷστα τε καί ἀνυσιμώτατα μεταστραφήσεται, οὐ τοῦ ἐμποιῆσαι αὐτῷ τό ὁρᾶν, ἀλλ’ ὡς ἔχοντι μέν αὐτό, οὐκ ὀρθῶς δε τετραμμένῳ οὐδέ βλέποντι οἷ ἔδει, τοῦτο διαμηχανήσασθαι.

Ο δικός μας λόγος τώρα, είπα, εννοεί πως αυτή τη δύναμη που υπάρχει στην ψυχή του καθενός και το όργανο με το οποίο μαθαίνει ο καθένας, σαν ένα μάτι που δε μπορεί με άλλο τρόπο, παρά μαζί μ’ ολόκληρο το σώμα, να στραφεί από το σκοτεινό στο φωτεινό, έτσι πρέπει να τη στρέφει μαζί με όλη την ψυχή από το γιγνόμενο, ώσπου να μπορεί να υπομένει τη θέαση προς το όν και προς το φωτεινότατο μέρος του όντος. Αυτό το μέρος ισχυριστήκαμε πως είναι το αγαθό, έτσι δέν είναι; Ναί Επομένως η παιδεία, είπα εγώ, είναι η τέχνη της περιστροφής αυτού του οργάνου, για να επινοήσει με ποιό τρόπο θα στραφεί ευκολότατα κι ωφελιμότατα, όχι για να δημιουργήσει σ’ αυτό το όργανο την όραση, αφου την κατέχει, αλλά για να επινοήσει το πώς θα στραφεί, αφου δεν έχει σωστή κατεύθυνση και δε βλέπει όπου πρέπει.

Ἔοικεν γάρ, ἔφη Ἐπελάθου, ἦν δ’ ἐγώ, πάλιν, ὦ φίλε, ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἐν τι γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράξει, ἀλλ’ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο μηχανᾶται ἐγγενέσθαι, συναρμόττων τούς πολίτας πειθοῖ τε καί ἀνάγκη, ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελείας ἥν ἄν ἕκαστοι τό κοινόν δυνατοί ὦσιν ὠφελεῖν καί αὐτός ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ’ ἵνα καταχρῆται αὐτός αὐτοῖς ἐπί τόν σύνδεσμον τῆς πόλεως.

Έτσι φαίνεται, είπε. Ξέχασες πάλι, φίλε μου, είπα εγώ, πως ο νόμος δεν ενδιαφέρεται γι αυτό, πως μια μονάχα τάξη μέσα στην πόλη θα ευδαιμονήσει, αλλά για το πώς θα τα καταφέρει να δημιουργήσει αυτό το αγαθό για όλη την πόλη, συνδυάζοντας αρμονικά τους πολίτες με την πειθώ και τη βία ν’ ανταλάσσουν μεταξύ τους την ωφέλεια που ο καθένας απ’ αυτούς θα μπορούσε να δίνει στο σύνολο, και δημιουργώντας αυτός τέτοιους ανθρώπους μέσα στην πόλη, όχι για να τους αφήσει να στραφούν όπου θέλει ο καθένας, αλλά για να τους χρησιμοποιεί ο ίδιος για τη συνοχή της πόλης.

117

Αποσπάσματα Ἀληθῆ, ἔφη ἐπελαθόμην γάρ. Σκέψαι τοίνυν, εἶπον, ὦ Γλαύκων, ὅτι οὐδ’ ἀδικήσομεν τούς παρ’ ἡμῖν φιλοσόφους γιγνομένους, ἀλλά δίκαια πρός αὐτούς ἐροῦμεν, προσαναγκάζοντες τῶν ἄλλων ἐπιμελεῖσθαί τε καί φυλάττειν. ἐροῦμεν γάρ ὅτι οἱ μέν ἐν ταῖς ἄλλαις πόλεσι τοιοῦτοι γιγνόμενοι εἰκότως οὐ μετέχουσι τῶν ἐν αὐταῖς πόνων αὐτόματοι γάρ ἐμφύονται ἀκούσης τῆς ἐν ἑκάστῃ πολιτείας, δίκην δ’ ἔχει τό γε αὐτοφυές μηδενί τροφήν ὀφεῖλον μηδ’ ἐκτίνειν τῳ προθυμεῖσθαι τά τροφεῖα ὑμᾶς δ’ ἡμεῖς ὑμῖν τε αὐτοῖς τῇ τε ἄλλῃ πόλει ὥσπερ ἐν σμήνεσιν ἡγεμόνας τε καί βασιλέας ἐγεννήσαμεν, ἄμεινόν τε καί τελεώτερον ἐκείνων πεπαιδευμένους καί μᾶλλον δυνατούς ἀμφοτέρων μετέχειν.

Σωστά είπε, πράγματι το είχα ξεχάσει Σκέψου λοιπόν Γλαύκωνα, είπα, πως δε θ’ αδικήσουμε κανέναν απ’ αυτούς που γίνονται φιλόσοφοι στην πόλη μας, αλλά θα τους δικαιολογηθούμε που τους αναγκάζουμε να φροντίζουν και να φυλάνε τους άλλους. Θα τους πουμε δηλαδή πως όσοι γίνονται τέτιοι στις άλλες πόλεις, όπως είναι φυσικό, δε μετέχουν στους πολιτικούς μόχθους τους γιατί αυτοί ξεφυτρώνουν μόνοι τους, χωρίς τη θέληση της κάθε πολιτείας, κι είναι δίκαιο συνεπώς να μην οφείλει την τροφή του, ούτε και τα έξοδα της διατροφής του σε οποιονδήποτε. εσάς όμως εμείς, και για το δικό σας το καλό και όλης της άλλης πόλης, σας γεννήσαμε ηγεμόνες και βασιλιάδες σαν σε σμήνη μελισσών, και σας έχουμε μορφώσει καλύτερα και τελειότερα από εκείνους, και κυρίως σας κάναμε δυνατούς να μετέχετε και στα δύο.

καταβατέον οὖν ἐν μέρει ἑκάστῳ εἰς τήν τῶν ἄλλων συνοίκησιν καί συνεθιστέον τά σκοτεινά θεάσασθαι συνεθιζόμενοι γάρ μυρίῳ βέλτιον ὄψεσθε τῶν ἐκεῖ καί γνώσεσθε ἕκαστα τά εἴδωλα ἅττα ἐστί καί ὦν, γιά τό τἀληθῆ ἑωρακέναι καλῶν τε καί δικαίων καί ἀγαθῶν πέρι. καί οὕτω ὕπαρ ἡμῖν καί ὑμῖν ἡ πόλις οἰκήσεται ἀλλ’ οὐκ ὄναρ, ὡς νῦν αἱ πολλαί ὑπό σκιαμαχούντων τε πρός ἀλλήλους καί στασιαζόντων περί τοῦ ἄρχειν οὐκοῦνται, ὡς μεγάλου τινός ἀγαθοῦ ὄντος. τό δέ που ἀληθές ὧδ’ ἔχει ἐν πόλει ᾗ ἥκιστα πρόθυμοι ἄρχειν οἱ μέλλοντες ἄρξειν, ταύτην ἄριστα καί ἀστασιαστότατα ἀνάγκη οἰκεῖσθαι, τήν δ’ ἐναντίους ἄρχοντας σχοῦσαν ἐναντίως. Πάνυ μέν οὖν, ἔφη. Ἀπειθήσουσιν οὖν ἡμῖν οἴει οἱ τρόφιμοι ταῦτ’ ἀκούοντες, καί οὐκ ἐθελήσουσιν συμπονεῖν ἐν τῇ πόλει ἕκαστοι ἐν μέρει, τόν δέ πολύν χρόνον μετ’ ἀλλήλων οἴκεῖν ἐν τῷ καθαρῷ; Ἀδύνατον ἔφη δίκαια γάρ δικαίοις ἐπιτάξομεν. παντός μή μᾶλλον ὡς ἐπ’ ἀναγκαῖον αὐτῶν ἕκαστος εἶσι τό ἄρχειν τοὔναντίον τῶν νῦν ἐν ἑκάστῃ πόλει ἀρχόντων.

Πρέπει λοιπόν ο καθένας σας με τη σειρά του να κατεβαίνει στο συνοικισμό των άλλων και να συνηθίζει να βλέπει τα σκοτεινά γιατί αν συνηθίσετε, θα βλέπετε απείρως καλύτερα από τους εκεί και θ’ αναγνωρίζετε όλα τα είδωλα,τι είναι και ποιά, επειδή έχετε δει την αλήθεια σχετικά με τα ωραία, τα δίκαια και τ’ αγαθά. Κι έτσι η πόλη μας για μας και για σας θα είναι πραγματική κι όχι όνειρο, όπως οι περισσότερες σημερινές που θεμελιώνονται, και όπου οι άρχοντες σκιαμαχούν και φιλονικούν για την εξουσία, σαν τάχα να είναι κάποιο μεγάλο αγαθό. Η αλήθεια όμως αυτή είναι σε πόλη όπου όσοι πρόκειται να διοικήσουν δεν είναι πρόθυμοι να γίνουν άρχοντες θα διοικείται άριστα χωρίς καμιά διχόνοια, ενώ όποια έχει αντίθετους άρχοντες θα διοικείται αντίθετα. Βεβαιότατα, είπε. Δε νομίζεις λοιπόν πως θ’ απειθούν σ’ εμάς οι τρόφιμοί μας, αν ακούσουν αυτά και δε θελήσουν να συμμετάσχουν στούς κόπους της διοίκησης ο καθένας με τη σειρά του και για πολύ χρόνο να μένουν μαζί στον κόσμο του καθαρού όντος. Αδύνατον είπε γιατί από δικαίους θ’

118

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ απαιτήσουμε δίκαια πράγματα. Περισσότερο άλλωστε από κάθε άλλο ο καθένας θα πορεύεται προς την εξουσία σαν κάτι αναγκαίο, αντίθετα με τους τωρινούς άρχοντες κάθε πόλης. Οὕτω γάρ ἔχει, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ ἑταῖρε εἰ μέν βίον ἐξευρήσεις ἀμείνω τοῦ ἄρχειν τοῖς μέλλουσιν ἄρξειν, ἔστι σοι δυνατή γένεσθαι πόλις εὖ οἰκουμένη ἐν μόνῃ γάρ αὐτῇ ἄρξουσιν οἱ τῷ ὄντι πλούσιοι, οὐ χρυσίου ἀλλ’ οὗ δεῖ τόν εὐδαίμονα πλουτεῖν, ζωῆς ἀγαθῆς τε καί ἔμφρονος.

Έτσι είναι φίλε μου, είπα εγώ αν μπορέσεις να βρεις για κείνους που πρόκειται να γίνουν άρχοντες ζωή καλύτερη από το να διοικούν θα μπορέσει να γίνει καλοδιοικημένη η πόλη σου. Γιατί μόνο μέσα σ’ αυτή θα κυβερνούν αυτοί που είναι πραγματικά πλούσιοι όχι σε χρυσάφι, αλλά σ’αυτό που πρέπει να είναι πλούσιος ο μακάριος άνθρωπος, δηλαδή στην αγαθή και φρόνιμη ζωή.

εἰ δέ πτωχοί καί πεινῶντες ἀγαθῶν ἰδίων ἐπί τά δημόσια ἴασιν, ἐντεῦθεν οἰόμενοι τἀγαθόν δεῖν ἁρπάζειν, οὐκ ἐστι περιμάχητον γάρ τό ἄρχειν γιγνόμενον, οἰκεῖος ὤν καί ἔνδον ὁ τοιοῦτος πόλεμος αὐτούς τε καί ἀπόλλυσι καί τήν ἄλλην πόλιν. Ἀληθέστατα ἔφη.

Κι αν έρχονται στα δημόσια πράγματα άνθρωποι φτωχοί και πεινασμένοι για προσωπικά πλούτη, που νομίζουν πως πρέπει ν’ αρπάζουν από δω τ’ αγαθά που δεν έχουν, δεν είναι δυνατό να διοικηθεί σωστά η πόλη. Γιατί γίνεται μάχη για το ποιός θα πάρει την εξουσία, κι αυτός ο πόλεμος είναι εμφύλιος κι εσωτερικός και καταστρέφει και τους ίδιους και τους υπόλοιπους πολίτες. Πολύ σωστά, είπε.

Αριστοτέλης Π Ε Ρ Ι Γ Ε Ν Ν Ε Σ Ε Ω Σ Κ Α Ι Φ Θ Ο ΡΑ Σ ( Α Π ΟΣ Π Α Σ Μ ΑΤΑ ) Περί δέ γεννέσεως καί φθορᾶς τῶν φύσει γενομένων καί φθειρομένων, ὁμοίως κατά πάντων, τάς τε αἰτίας διαιρετέον καί τούς λόγους αὐτῶν, ἔτι δέ περί αὐξήσεως καί ἀλλοιώσεως, τί ἑκάτερον, καί πότερον τήν αὐτήν ὑποληπτέον φύσιν εἶναι ἀλλοιώσεως καί γεννέσεως, ἤ χωρίς, ὥσπερ διώρισται καί τοῖς ὀνόμασιν.

Αναπτύσσοντας τα σχετικά με τη γένεση και τη φθορά των πραγμάτων που από τη φύση τους γίνονται και φθείρονται, όπως εκδηλώνονται με όμοιο τρόπο, οπουδήποτε κι άν συμβαίνουν, πρέπει να διακρίνουμε τις αιτίες και τους ορισμούς τους πρέπει δε ν’ασχοληθούμε με την αύκξηση και την αλλοίωση, να ερευνήσουμε τι σημαίνει καθένας από τους δύο όρους κι αν θα πρέπει να υποθέσουμε πως η φύση της αλλοίωσης και της γένεσης είναι η ίδια ή ξεχωριστή, όπως ορίζεται κι από τις ονομασίες τους.

119

Αποσπάσματα Τῶν μέν οὖν ἀρχαίων οἱ μέν τήν καλουμένην ἁπλῆν γέννεσιν ἀλλοίωσιν εἶναί φασιν. Ὅσοι μέν γάρ ἕν τι τό πᾶν λέγουσιν εἶναι καί πάντα ἐξ ἑνός γεννῶσι, τούτοις μέν ἀνάγκη τήν γέννεσιν ἀλλοίωσιν φάναι καί τό κυρίως γινόμενον ἀλλοιοῦσθαι

Από τους αρχαίους λοιπόν φιλοσόφους μερικοί ισχυρίζονται πως η απλή γένεση είναι αλλοίωση, ενώ άλλοι υποστηρίζουν πως είναι διαφορετικές διαδικασίες. Όσοι λένε πως το σύμπαν αποτελεί ενότητα και πως τα πάντα γενιούνται από ένα αναγκαστικά θα πρέπει να ισχυριστούν πως η γένεση είναι αλλοίωση και πως το γινόμενο, με την κανονική έννοια του όρου υφίσταται αλλοίωση.

Ὅσοι δέ πλείω τήν ὕλην ἑνός τιθέασιν, οἷον Ἐμπεδοκλῆς καί Ἀναξαγόρας καί Λεύκιππος τούτοις δέ ἕτερον. Καίτοι Ἀναξαγόρας γε τήν οἰκείαν φωνήν ἠγνόησεν λέγει γοῦν ὡς τό γίνεσθαι καί ἀπόλλυσθαι ταὐτόν καθέστηκε τῷ ἀλλοιοῦσθαι, πολλά δέ λέγει τά στοιχεῖα καθάπερ καί ἕτεροι.

Όσοι υποστηρίζουν πως η ύλη των πραγμάτων αποτελεί πολλαπλότητα, όπως ο Εμπεδοκλής, ο Αναξαγόρας κι ο Λεύκιππος, πρέπει να θεωρούν τις δύο διαδικασίες διαφορετικό πράγμα. Αν και ο Αναξαγόρας παρανόησε τα ίδια του τα λεγόμενα λέει, δηλαδή, πως γένεση και φθορά είναι το ίδιο με την αλλοίωση. Λέει όμως όπως και οι άλλοι πως τα στοιχεία είναι πολλά.

Ἐμπεδοκλῆς μέν γάρ τά δέ σωματικά τέτταρα, τά γέ πάντα μετά τῶν κινούντων ἕξ τόν ἀριθμόν, Ἀναξαγόρας δέ ἄπειρα καί Λεύκιππος καί Δημόκριτος. Ὁ μέν γάρ τά ὁμοιομερῆ στοιχεῖα τίθησιν, οἷον ὀστοῦν καί σάρκα καί μυελόν, καί τῶν ἄλλων ὧν ἑκάστῳ συνώνυμον τό μέρος ἐστίν. Δημόκριτος δέ καί Λεύκιππος ἐκ σωμάτων ἀδιαιρέτων τἆλλα συγκεῖσθαί φασι, ταῦτα δ’ ἄπειρα καί τό πλῆθος εἶναι καί τάς μορφάς, αὐτά δέ πρός αὑτά διαφέρειν τούτοις ἐξ ὧν εἰσί καί θέσει καί τάξει τούτων. Ἐναντίως δέ φαίνονται λέγοντες οἱ περί Ἀναξαγόραν τοῖς περί Ἐμπεδοκλέα

ο Εμπεδοκλής λέει βέβαια ότι τα σωματικά στοιχεία είναι τέσσερα, αλλά όλα μαζί καθώς κι εκείνα που αποτελούν την κίνηση είναι έξι. ο Αναξαγόρας υποστηρίζει πως είναι άπειρα, τό ίδιο κι ο Λεύκιππος με το Δημόκριτο. Ο Αναξαγόρας θέτει ως στοιχεία τα ομοιομερή, όπως το οστό, τη σάρκα και τον μυελό, κι οτιδήποτε άλλο του οποίου το μέρος είναι συνώνυμο. του όλου. Ο Δημόκριτος όμως κι ο Λεύκιππος λένε ότι άλλα πράγματα αποτελούνται από αδιαίρετα σώματα κι αυτά είναι άπειρα κατά το πλήθος και τη μορφή, ενώ τα σύνθετα διαφέρουν το ένα από το άλλο ως προς τα συστατικά τους καθώς κι ως προς τη θέση και τη διάταξή τους. Όμως οι οπαδοί του Αναξαγόρα φαίνεται να λένε τα αντίθετα από αυτούς του Εμπεδοκλή.

ὁ μέν γάρ φησι πῦρ καί ὕδωρ καί ἀέρα καί γῆν στοιχεῖα τέσσαρα καί ἁπλᾶ εἶναι μᾶλλον ἤ σάρκα καί ὀστοῦν καί τά τοιαῦτα τπων ὁμοιομερῶν, οἱ δέ ταῦτα μέν ἁπλᾶ καί στοιχεῖα, γῆν δέ καί πῦρ καί ὕδωρ καί ἀέρα σύνθετα πανσπερμίαν γάρ εἶναι τούτων.

ο Εμπεδοκλής λέει πως η φωτιά, το νερό, ο αέρας και η γη είναι τέσσερα στοιχεία και πιο πολύ απλά από τη σάρκα, το αστό κι άλλα τέτοια ομοιομερή οι οπαδοί του Αναξαγόρα, όμως υποστηρίζουν πως τα ομοιομερή είναι απλά και στοιχεία ενώ η γη, η φωτιά, το νερό κι ο αέρας είναι σύνθετα, γιατί το καθένα τους αποτελεί πανσπερμία των ομοιομερών.

120

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Τοῖς μέν οὖν ἐξ ἑνός πάντα κατασκευάζουσιν ἀναγκαῖον λέγειν τήν γένεσιν καί τήν φθοράν ἀλλοίωσιν ἀεί γάρ μένειν τό ὑποκείμενον ταὐτό καί ἕν τό δέ τοιοῦτον ἀλλοιουσθαί φαμεν

Εκείνοι λοιπόν που κατασκευάζουν τα πάντα από ένα στοιχείο πρέπει κατ’ ανάγκη να πουν πως η γένεση κι η φθορά είναι αλλοίωση γιατί το υποκείμενό τους παραμένει πάντα το ίδιο. είναι μάλιστα τέτοιο που λέμε πως υφίσταται αλλοίωση.

τοῖς δέ τά γένη πλείω ποιοῦσι διαφέρειν τήν ἀλλοίωσιν τῆς γενέσεως συνιόντων γάρ καί διαλυομένων ἡ γένεσις συμβαίνει καί ἡ φθορά. Διό λέγειν τοῦτον τόν τρόπον καί Ἐμπεδοκλῆς, ὅτι «φύσις οὐδενός ἐστιν», ἀλλά μόνον μίξις τε διαλλαξίς τε μιγέντων.

εκείνοι όμως που κάνουν περισσότερα τα γένη πρέπει να πουν πως η αλλοίωση διαφέρει από τη γένεση, και γιατί η γένεση κι η φθορά συμβαίνουν όταν τα πράγματα ενώνονται καί διαλύονται. Γι’ αυτό ο Εμπεδοκλής μιλάει έτσι όταν λέει πως «δεν υπάρχει γένεση κανενός πράγματος παρά μόνο μείξη και χωρισμός όσων αναμείχθηκαν»

ὥσπερ καί φησίν Ἐμπεδοκλῆς ἠέλιον μέν λευκόν ὁρᾶν καί θερμόν ἁπάντῃ ὄμβρον δ’ ἐν πᾶσιν δνοφόεντά τε ῥιγαλέον τε Ὁμοίως δέ διορίζει καί ἐπί τῶν λοιπῶν. Ὥστ’ εἰ μή δυνατόν ἐκ πυρός γενέσθαι ὕδωρ μηδ’ ἐξ ὕδατος γῆν, οὐδ’ ἐκ λευκοῦ μέλαν ἔσται οὐδέν οὐδ’ ἐκ μαλακοῦ σκληρόν

Ὁπως λέει ο Εμπεδοκλής «παντού βλέπουμε τον ήλιο λευκό και ζεστό, μα τη βροχή παντού ζοφερή και ψυχρή», και με παρόμοιο τρόπο χαρακτηρίζει και τα υπίλοιπα στοιχεία. Έτσι αν δεν είναι δυνατό να γίνει από φωτιά νερό ή από νερό γη, ούτε από λευκό θα προέλθει μαύρο ούτ’ από μαλακό σκληρό

Πλάτων μέν οὖν μόνον περί γενέσεως ἐσκέψατο καί φθορᾶς, ὅπως ὑπάρχει τοῖς πράγμασι, καί περί γενέσεως οὐ πάσης ἀλλά τῆς τῶν στοιχείων πῶς δέ σάρκες ἤ ὀστᾶ ἤ τῶν ἄλλων τι τῶν τοιούτων οὐδέν

Ο Πλάτων λοιπόν ερεύνησε τη γένεση και τη φθορά αλλά μόνο σε σχέση με τον τρόπο που υπάρχουν στα πράγματα, και, όσο αφορά τη γένεση, δεν ασχολήθηκε συνολικά αλλά μόνο μ’ αυτή των στοιχείων σχετικά όμως με το πώς γίνονται οι σάρκες ή τα οστά ή άλλα παρόμοια δε μίλησε καθόλου

ἔτι οὔτε περί ἀλλοιώσεως οὔτε περί αὐξήσεως, τίνα τρόπον ὑπάρχουσιν τοῖς πράγμασιν. Ὅλως δέ παρά τά ἐπιπολῆς περί οὐδενός οὐδείς ἐπέστησεν ἔξω Δημοκρίτου.

επιπλέον δεν είπε με ποιο τρόπο υπάρχουν στα πράγματα η αλλοίωση ή η αύξηση. Γενικά όμως κανείς δε μελέτησε, ώστε να γνωρίσει κάποιο απ’ αυτά τα ζητήματα

Δημόκριτος δέ καί Λεύκιππος ποιήσαντες σχήματα τήν ἀλλοίωσιν καί τήν γένεσιν ἐκ τούτων ποιοῦσι, διακρίσει μέν καί συγκρίσει γένεσιν καί φθοράν, τάξει δέ καί θέσει αλλοίωσιν

Ο Δημόκριτος όμως κι ο Λεύκιππος θέτουν σαν προϋπόθεση τα σχήματα και θεωρούν αποτέλεσμά τους τη μετατροπή και τη γένεση, αποδίδοντας τη γένεση και τη φθορά στο διαχωρισμό και τη σύνθασή τους και την αλλοίωση στη διάταξη και τη θέση τους.

Αἴτιον δέ τοῦ ἐπ’ ἔλαττον δύνασθαι τά ὁμολογούμενα συνορᾶν ἡ ἀπειρία. Διό ὅσοι ἐνῳνήκασι μᾶλλον ἐν τοῖς φυσικοῖς μᾶλλον δύνανται ὑποτίθεσθαι τοιαύτας ἀρχάς αἵ ἐπί

Η αιτία που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τα παραδεδειγμένα είναι η απειρία μας. Γι’ αυτό όσοι ενδιέτριψαν στα φυσικά φαινόμενα είναι πιο ικανοί να θέσουν αρχές τέτοιου 121

Αποσπάσματα πολύ δύνανται συνείρειν οἱ δ’ ἐκ τῶν πολλῶν λόγων ἀθεώρητοι τῶν ὑπαρχόντων ὄντες, πρός ὀλίγα βλέψαντες, ἀποφαίνονται, ῥᾷον.

είδους, που να μπορούν να συνδεθούν και να καλύψουν ευρύ πεδίο αντίθετα εκείνοι που από τις πολλές συζητήσεις τους κατάντησαν ανίδεοι εύκολα αποφαίνονται για πραγματικά γεγονότα βάσει λίγων παρατηρήσεων.

Αριστοτέλης Π Ε ΡΙ ΠΟΙ Η Τ Ι Κ Η Σ ( Α Π ΟΣ Π Α Σ Μ ΑΤΑ ) Περί ποιητικής αὐτῆς τε και τῶν εἰδῶν αὐτῆς, ἥν τινα δύναμιν ἕκαστον ἔχει, καί πῶς δεῖ συνίστασθαι τούς μύθους εἰ μέλλει καλῶς ἕξειν ἡ ποίησις, ἔτι δέ ἐκ πόσων καί ποίων ἐστί μορίων, ὁμοίως δέ καί περί τῶν ἄλλων ὅσα τῆς αὐτῆς ἐστι μεθόδου, λέγωμεν ἀρξάμενοι κατά φύσιν πρῶτον ἀπό τῶν πρώτων, ἐποποιῒα δή καί ἡ τῆς τραγῳδίας ποίησις ἔτι δέ κωμῳδία καί ἡ διθυραμβοποιητική καί τῆς αὐλητικῆς ἡ πλείστη καί κιθαριστικῆς πᾶσαι τυγχάνουσιν οὖσαι μιμήσεις τό σύνολον

διαφέρουσι δέ ἀλλήλων τρισίν, ἤ γάρ τῷ ἑτέρως καί μή τόν αὐτόν τρόπον. ὥσπερ γάρ καί χρώμασι καί σχήμασι πολλά μιμοῦνταί τινες ἀπεικάζοντες (οἱ μέν διά τῆς τέχνης οἱ δέ διά τῆς συνηθείας), ἕτεροι δέ διά τῆς φωνῆς, οὕτω κἀν ταῖς εἰρημέναις τέχναις ἅπασαι μέν ποιοῦνται τήν μίμησιν ἐν ῥυθμῷ καί λόγῳ καί ἁρμονίᾳ, τούτοις δ’ ἤ χωρίς ἤ μεμειγμένοις

122

Ας μιλήσουμε τόσο γι’ αυτή την ίδια την ποιητική [τέχνη] όσο και για τα διάφορα είδη της, ποια λειτουργία κι επίδραση έχει το καθένα, και πως πρέπει να πλέκονται οι μύθοι [ιστορίες, υποθέσεις], αν [μας] ενδιαφέρει να είναι η ποίηση ωραία, και ακόμη, από πόσα τον αριθμό και τι είδους [συστατικά] μέρη αποτελείται [το κάθε είδος] καθώς επίσης και για όσα άλλα [ζητήματα] υπάγονται στο ίδιο πεδίο έρευνας, κάνοντας αρχή απ’ αυτά που σύμφωνα με τη φυσική σειρά των πραγμάτων έρχονται πρώτα. Η εποποιία λοιπόν και η τραγική ποίηση, και επιπλέον η κωμωδία, ο διθύραμβος, η αυλητική ποίηση στο μεγαλύτερο μέρος της και η κιθαριστική, συμβαίνει να είναι όλες εν γένει μιμήσεις. Διαφέρουν ωστόσο μεταξύ τους τριπλά: ή διότι μιμούνται διαφορετιά κι όχι με τον ίδιο τρόπο. Διότι όπως ακριβώς με χρώματα και σχήματα μιμούνται απεικονίζοντας κάποιοι πολλά πράγματα (άλλοι με τη βοήθεια ορισμένης τέχνης, άλλοι από εξοικείωση μαζί τους) κι άλλοι με τη φωνή, έτσι και στις προαναφερόμενες τέχνες, πραγματοποιούν όλες τη μίμηση με το ρυθμό, το λόγο και τη μελωδικότητα. Κι αυτά είτε χωριστά είτε αναμεμειγμένα.

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ οἷον ἁρμονίᾳ μέν καί ῥυθμῷ χρώμεναι μόνον ἥ τε αὐλητική καί ἡ κιθαριστική κἄν εἴ τινες ἕτεραι τυγχάνωσιν οὖσαι τοιαῦται τήν δύναμιν, οἶον ἡ τῶν συρίγγων αὐτῷ δέ τῷ ῥυθμῷ [μιμοῦνται] χωρίς ἀρμονίας ἡ τῶν ὀρχηστρῶν (καί γάρ οὖτοι σχηματιζομένων ῥυθμῶν μιμοῦνται καί ἤθη καί πάθη καί πράξεις)

Για παράδειγμα μελώδικότητα και ρυθμό μεταχειρίζονται μόνο η αυλητική και η κιθαριστική και όσες άλλες τυχαίνει να είναι ανάλογες μ’ αυτές ως προς τη λειτουργία, όπως, η τέχνη των συρίγγων. Με μόνο το ρυθμό αυτόν και χωρίς μελωδικότητα μιμείται η τέχνη των οσχηστρών. (γιατί και αυτοί με ρυθμούς των χορευτικών κινήσεων μιμούναι ήθη, παθήματα και πράξεις).

ἐξ ἀρχῆς οἱ πεφυκότες πρός αὐτά μάλιστα κατά μικρόν προάγοντες ἐγέννησαν τήν ποίησιν ἐκ τῶν αὐτοσχεδιασμάτων. διεπάσθη δέ κατά τά οἰκεῖα ἤθη ἡ ποίησις. οἱ μέν γάρ σεμνότεροι τάς καλάς ἐμιμοῦντο πράξεις καί τάς τῶν τοιούτων, οἱ δέ εὐτελέροι τάς τῶν φαύλων, πρῶτον ψόγους ποιοῦντες, ὥσπερ ἕτεροι ὕμνους καί ἐγκώμια.

Όσοι από την αρχή ήταν προικισμένοι από τη φύση γι’ αυτά προάγοντας ο καθένας από λίγο δημιούργησαν την ποίηση από τους αυτοσχεδιασμούς. Η ποίηση χωρίστηκε εξάλλου σε δύο είδη ανάλογα μέ τα ήθη, γιατί ενώ εκείνοι με ανώτερο χαρακτήρα μιμούνταν ανάλογες πράξεις, οι δε με κατώτερο χαρακτήρα μιμούνταν πράξεις των κακής ποιότητας ανθρώπων, συνθέτοντας εν πρώτοις ψόγους, όπως ακριβώς άλλοι συνέθεταν ύμνους κι εγκώμια.

καί τό τε τῶν ὑποκριτῶν πλῆθος ἐξ ἑνός εἰς δύο πρῶτος Αἰσχύλος ἤγαγε καί τά τοῦ χοροῦ ἠλάττωσε καί τόν λόγον πρωταγωνιστεῖν παρεσκεύασεν. τρεῖς δέ καί σκηνογραφίαν Σοφοκλῆς. ἔτι δέ τό μέγεθος ἐκ μικρῶν μύθων καί λέξεων γελοίας διά τό ἐκ σατυρικοῦ μεταβαλεῖν ὀψέ, ἀπεσεμνύνθη.

τον αριθμό εξάλλου των ηθοποιών πρώτος ο Αισχύλος ελάττωσε το ρόλο του χορού κι έκανε πρωταγωνιστή το λόγο. Ο Σοφοκλής έκανε τρείς τους ηθοποιούς και εισήγαγε τη σκηνογραφία. Εξ άλλου η δομή της τραγωδίας από μικρές ιστορίες στην αρχή και λεκτικό κωμικό, λόγω του ότι προέκυψε ως μεταβολή από το σατυρολογικό είδος ποιήσεως προσέλαβε αργότερα μεγαλοπρέπεια.

Ἡ δέ κωμῳδία ἐστίν ὥσπερ εἴπομεν μίμησις φαυλοτέρων μέν, οὐ μέντοι κατά πᾶσαν κακίαν, ἀλλά τοῦ αἰσχροῦ ἐστι το γελοῖον μόριον. τό γάρ γελοῖόν ἐστιν ἁμάρτημά τι καί αἶσχος ἀνώδυνον καί οὐ φθαρτικόν, οἷον εὐθύς τό γελοῖον πρόσωπον αἰσχρόν τι και διεστραμμένον ἄνευ ὀδύνης.

Η κωμωδία τώρα είναι, όπως είπαμε, μίμηση ανθρώπων χειρότερων βέβαια, πλην όμως όχι σε κάθε είδους μειονέκτημα, αλλά του άσχημου είναι μέρος το κωμικό. καθότι το κωμικό είναι είδος ανώδυνου κι αβλαβούς λάθους κι ασχήμιας, παραδείγματος χάρη το κωμικό προσωπείο με την πρώτη ματιά ένα άσχημο και παραμορφωμένο πρόσωπο χωρίς έκφραση οδύνης

123

Γενική Ενδεικτική Βιβλιογραφία

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΚΑΙΜΕΛΕΤΗΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Γενική ενδεικτική βιβλιογραφία

Σ Κ ΕΠ Τ Ι Κ Ι Σ Μ ΟΣ

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Β Ι Β Λ ΙΟ Γ ΡΑΦΙ Α

Ξ Ε Ν ΟΓΛ Ω Σ Σ Η Β Ι Β Λ ΙΟΓ ΡΑΦΙ Α

Γ ΡΑ Μ Μ ΑΤ ΟΛΟ Γ Ι Ε Σ - Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Τ Η Σ ΦΙ ΛΟΣ Ο ΦΙ Α Σ

• Gigon, O. (1991), Βασικά προβλήματα της αρχαίας φιλοσοφίας, μτφ. Ν. Σκουτερόπουλος, Αθήνα: Γνώση • Guthrie, W. K. C.(1987), Οι έλληνες φιλόσοφοι από το Θαλή ως τον Αριστοτέλη, μτφ. Α. Σακελλαρίου, Αθήνα: Παπαδήμας • Hadot, P.(2002), Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία; μτφ. Ά. Κλαμπατσέα. Αθήνα: Ίνδικτος • Irwin, T.(2005), Η κλασική σκέψη, μτφ. Γ. Βογιατζής. Αθήνα: Πολύτροπον • Vegetti, M. (2000), Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, μτφ. Γ. Χ. Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Τραυλός • Windelband W. & Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ • Κάλφας, Β & Ζωγραφίδης Γ. (2005), Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών • Τσέλερ, Ε. & Νέστλε, Β. (1942), Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, μτφ. Χ. Θεοδωρίδης, Αθήνα: Εστία

ΠΡ ΟΣ Ω Κ ΡΑΤ Ι ΚΟ Ι ΦΙ ΛΟΣ Ο Φ Ο Ι ( Γ Ε Ν Ι Κ Α )

• Dodds, E. R.(1978), Οι Έλληνες και το παράλογο, μτφ. Γ. Γιατρομανωλάκης. Αθήνα: Καρδαμίτσας • Kahn, C.(2005), Ο Πυθαγόρας και οι Πυθαγόρειοι, μτφ. Μ. Σταυροπούλου. Αθήνα: Ενάλιος • Kirk, G. S. & Raven J. E. & Schofield M. (1988), Οι Προσωκρατικοί, μτφ. Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα: ΜΙΕΤ • Long, A. A. (επιμ.) (2005), Προσωκρατικοί φιλόσοφοι: Συναγωγή συστατικών μελετών, Αθήνα: Παπαδήμας • Mουρελάτος, Α.Φ.Δ. (επιμ.) (1998), Οι Προσωκρατικοί, 2 τόμοι, Αθήνα: Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα • Snell, B.(1984), Η ανακάλυψη του πνεύματος: Ελληνικές ρίζες της ευρωπαϊκής σκέψης, μτφ. Δ. Ιακώβ, Αθήνα: ΜΙΕΤ • Vernant, J. P. (1993), Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα, μτφ. Σ. Γεωργούδη. Αθήνα: Καρδαμίτσας • Vernant, J. P. (1992), Οι απαρχές της ελληνικής σκέψης, Αθήνα: Καρδαμίτσας • Βέικος, Θ. (1998), Οι Προσωκρατικοί, Αθήνα: Ελληνικά γράμματα • Ρούσσος, Ε. (1999), Προσωκρατικοί, Αθήνα: Στιγμή • Τζαβάρας, Ι. (1988), Η ποίηση του Εμπεδοκλή, Αθήνα: Δωδώνη

Α Λ Λ Α ΦΙ ΛΟΣ Ο ΦΙ Κ Α Ρ Ε Υ Μ ΑΤΑ Κ Υ Ν Ι ΚΟ Ι

• Σκουτερόπουλος, Ν. (1998), Oι αρχαίοι κυνικοί: Αποσπάσματα και μαρτυρίες, Aθήνα: Γνώση.

Ε Π Ι ΚΟ Υ Ρ Ι Σ Μ ΟΣ

• Brun, J. (1964), Ο επικουρισμός, μτφ. Α. Πολέμης, Αθήνα: Ζαχαρόπουλος • Festugière, A.-J.(1999), Ο Επίκουρος και οι θεοί του, μτφ. Ρ. Μπέρκνερ, Θεσσαλονίκη: Θύραθεν • Sharples R. W.(2002), Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί: Μια εισαγωγή στην ελληνιστική φιλοσοφία, μτφ. Μ. Λυπουρλή, Θεσσαλονίκη: Θύραθεν • Επίκουρος. (1994), Επιστολή προς Μενοικέα. Κύριαι δόξαι. Επικούρου προσφώνησις, μτφ. N. M. Σκουτερόπουλος, Αθήνα: Στιγμή • Επίκουρος.( 1991), Ηθική, εισ.-μτφ.-σχ. Γ. Ζωγραφίδης. Αθήνα: Εξάντας • Επίκουρος. (2000), Κείμενα: Πηγές της επικούρειας φιλοσοφίας και της τέχνης του ζην, εισ. D. S. Hutchinson, επιμ. Γ. Αβραμίδης, Θεσσαλονίκη: Θύραθεν • Θεοδωρίδης, Χ. (1954), Επίκουρος: η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, Αθήνα,

Σ Τ Ω Ι Κ Ι Σ Μ ΟΣ

• Brun, J. (1990), Ο στωικισμός, μτφ. Σ. Βασιλείου, Αθήνα: Ζαχαρόπουλος • Edelstein, L. (2002) Ο στωικός σοφός, μτφ. Ρ. Μπέρκνερ, Θεσσαλονίκη: Θύραθεν • Eπίκτητος. (1996), Εγχειρίδιον, μτφ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Στιγμή • Gourinat, J. B. (1999), Οι Στωικοί για την ψυχή, μτφ. Κ.Ν. Πετρόπουλος. Αθήνα: Καρδαμίτσας • Schofield, M.(1997), Η στωική ιδέα της πόλης, μτφ. Χ. Μπάλλα. Αθήνα: ΜΙΕΤ • Δαράκη, Μ. (2001), Μία θρησκευτικότητα χωρίς θεό: Ο άνθρωπος και η φύση στους Στωικούς της αρχαίας Αθήνας, Αθήνα: Σύναλμα

124

• Πεντζοπούλου-Βαλαλά, Τ. (1996), Ο αρχαίος σκεπτικισμός, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης

• Ayer, A.J.(1976), The central questions of philosophy, London: Penguin • Bakalis, N.(2005), Handbook of Greek Philosophy: From Thales to the Stoics: Analysis and Fragments, Trafford Publishing • Barnes, J.(1987), Early Greek Philosophy, Penguin • Barnes J.(1982), The Presocratic Philosophers, Routledge • Barnes, J.(2000),The Presocratic Philosophers, revised ed. London: Routledge & Kegan Paul. Waterfield, Robin: The First Philosophers. The Presocratics and Sophists. Oxford: Oxford University Press • Betegh, G. (2004), The Derveni Papyrus: Cosmology, Theology, and Interpretation, Cambridge: Cambridge University Press • Bichat, X. (1994), Recherches physiologiques sur la vie et la mort, Paris: GF-Flammarion.

• Blandino, G.(1994), Theories on the Nature of Life. New York: Philosophical Library • Bloch, O. (ed.) (2000), Philosophies de la nature. Paris: Publications de la Sorbonne • Bremmer, J.(1925), The Ancient Greek Concept of the Soul, Princeton, NJ: Princeton • Broad, C.D. (1925), The Mind and Its Place in Nature, London: Routledge & Kegan Paul • Brunner, F.(1930), Platonisme et Aristotélisme, Belgium: Publications Universitaires • Burnet, J. (1930), Early Greek Philosophy , London: Adam and Charles Black • Cleve, F. N. (1973),The Giants of Pre-Socratic Philosophy: An attempt to Reconstruct Their Thought, The Hague: Martinus Nijhoff • Copleston F.(1964), A history of western philosophy, New York: Image Books • Cornford, F. M.(1952), Principium Sapientiae: A Study of the Origins of Greek Philosophical Thought, Cambridge: Cambridge University Press • Cornman, J. & Lehrer K. & Pappas G. (1987), Philosophical problems and arguments: an introduction, Indianapolis: Hackett Publishing Company • Ewing, A.C.(1951), The fundamental questions of philosophy, London: Routledge • Freeman, K. (1949), Companion to The Pre-Socratic Philosophers, Oxford: Basil Blackwell • Furley, D. J & Allen, R. E.(1970), Studies in Presocratic Philosophy, London: Routledge • Gadamer, H.G.(2000), The Beginning of Philosophy, New York: Continuum • Garland, R.(2008), Daily Life of the Ancient Greeks. Indianapolis: Hackett • Guthrie, W. K. C. (1969), A History of Greek Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press • Guthrie, W.K.C. (1962), The Earlier Presocratics and the Pythagoreans, Cambridge: Cambridge University Press • Hadot, P.(2004), What is ancient philosophy?, Cambridge: Mass, Harvard University Press • Hahm, D.E.(1977), The Origins of Stoic Cosmology, Ohio : Ohio State University Press • Hankinson, R.J.(1998), Cause and Explanation in Ancient Greek Thought, Oxford • Harris, W.(1989), Athenian Literacy, Cambridge: Harvard University Press • Heidegger, M.(1993), Basic Concepts, Bloomington: Indiana University Press • Hollis M.(1985) , Invitation to philosophy, Oxford: Blackwell • Huffman, C. (1993), Philolaus of Croton: Pythagorean and Presocratic, Cambridge: Cambridge University Press • Hussey, E. (1983), The Presocratics, Duckworth • Jaeger, W.(1947), The Theology of the Early Greek Philosophers, Oxford: Clarendon Press • Jonas, H. (1982), The Phenomenon of Life: Toward a Philosophical Biology. Chicago: University of Chicago Press • Kirk, G.S., Raven, J.E., and Schofield, M. (eds.) (1983), The Presocratic Philosophers, Cambridge: Cambridge University Press • Kraut, R. (ed.) (1996), The Cambridge Companion to Plato, Cambridge: Cambridge University Press • Laks, A. & C. Louguet, (eds.) (2002), Qu’est-ce que la Philosophie présocratique?, Lille: Presses Universitaires du Septentrion • Lapidge, M. (1978), «Stoic Cosmology,» in J.M. Rist (ed.), The Stoics, Berkeley and Los Angeles: University of California Press • Long, A. A. (Ed.) (1999): The Cambridge Companion to Early Greek Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press • Luce, J.V. (1992), An Introduction to Greek Philosophy, N.Y.:Thames & Hudson • McKirahan R. (1994), Philosophy Before Socrates, Hackett • McKirahan, Jr., Richard D. (1994), Philosophy Before Socrates: An Introduction with Texts and Commentary, Indianapolis

125

Γενική Ενδεικτική Βιβλιογραφία • Melchert, N. (2002). The Great Conversation: A Historical Introduction to Philosophy, McGraw Hill • Mourelatos, A. P. D. (1974), The Pre-Socratics: A Collection of Critical Essays, New York: Anchor Books • Neugebauer, O. (1969), The Exact Sciences in Antiquity, New York: Dover Publications • O’Connor D.J. (ed.) (1985), A critical history of Western philosophy, London: Macmillan • Passmore J. (1966), A hundred years of philosophy, London: Penguin • Peters, F. E. (1967), Greek Philosophical Terms: A Historical Lexicon, New York: New York University Press • Robert C.(1990), The big questions: a short introduction to philosophy, New York: Harcourt Brace Jovanovich • Romilly, J. de (1988), Les Grands Sophistes dans l’Athènes de Périclès, Paris: Éd. de Fallois • Sambursky, S. (1987), The Physics of the Stoics, Princeton, NJ: Princeton University Press • Sedley , D. (ed.) (2003) , The Cambridge Companion to Greek and Roman Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press • Snell, B. (1953), The Discovery of the Mind. The Greek Origins of European Thought, Oxford: Basil Blackwell • Terence I. (1989), Classical Thought, Oxford University Press • Vlastos, G. (1996), Studies in Greek Philosophy Princeton: Princeton University Press • Warren, J. (2007), Presocratics: Natural Philosophers Before Socrates, Berkeley: • Waterfield, R. (2000), The First Philosophers. The Presocratics and Sophists, Oxford: Oxford University Press

126