Psyna magazine

ПСЫНЭ Адыгэ гъащIэмрэ, щэнхабзэмрэ хуэгъэпса журнал

Адыгэ тхэкIошхоу КIэрэщэ Тембот къызыхъугъэ мафэм фэгъэхьыгъ.

ХьакIэмыз Мир Мис аращ «Хатти»-р къыщыунэхуми, иужькIи гупсысэ нэхъыщхьэу диIар…

Тамбий Гуащэмахуэ Нартхэм я зэманым щегъэжьауэ адыгэмрэ Iэщэмрэ зэгуэпх мыхъуну зэгъусэщ.

Журналым и уасэр — сом 110-рэ

ЩхьэщэмыщI Изэ Мысостышхуэм адыгэбзэр псэми псантхуэми едэхащIэу игъэIуу зэрыщытам ещхьыркъабзэу, фIыуэ зыхищIэрт.

Лыкъуэжь Нелли Гъэр сату щIэнымрэ адыгэхэмрэ

«Адыгэ лъэпкъым иухуа дунейм къитIасэтэкъым ар…»

№8 2009

Черкесск къалэ +7 (928) 391-65-61 www.kavkazmoda.ru КъШР, Хьэбэз къуажэ зыщагъэпсэхуАдииху-Пэлас « » зыщагъэхъуж комплекс +7 (896-2) 440-44-04

Моделхэр: ЦIагъуэ Марианнэ, Мэмхэгъ Динарэ

ПСЫНЭ ПСЫНЭ Адыгэ гъащIэмрэ щэнхабзэмрэ хуэгъэпса журнал Мазищым зэ къыдокI

ПСЫНЭ (Родник) Общественно-публицистический журнал о жизни и культуре адыгов. Выходит один раз в три месяца. На адыгском языке

КъыдекIуэкIхэр зыблэзых, корреспондент Къаныкъуэ Анфисэ ЛитературэмкIэ редактор, корректор Табыщ Мурат Дезайн Къэзан Зураб, Къэзан Светланэ, Гъащтэ Руслан Сурэттеххэр Къарей Элинэ, Къэзан Зураб, Чыржын Мухъсин, Шэчэм Руслан РекламэмкIэ менеджер Зеущэ Аленэ Щэн-зэбгрышынхэмкIэ Къумыкъу Раситэ ЗэдзэкIакIуэхэр Мэшэз Дианэ, Ало Тимур, Къаныкъуэ Анфисэ, Ныбэжь Таисэ Мы къыдэкIыгъуэм елэжьахэр: Уэщро Мотэ, ХьакIэмыз Мир, Къаныкъуэ Анфисэ, Лыкъуэжь Нелли, Дзыгъуэнэ Тимур, Хъуэткъуэ Самир, Пащты Мадинэ, Хутэ Аминат, Бэч Алберт, Къаныкъуэ Заринэ, Тэгъулан Екъуб, Хьэгъундокъуэ Салисэт, ДыщэкI Алберт, Шыкъ Ферухь, НэщIэпыджэ Замирэ, ЩхьэщэмыщI Изэ, Джэдгъэф Борис, Цуекъо Нэфсэт, Мэрем Зэдин, Тамбий Гуащэмахуэ, Тыргъэтауэ, Бжьэдыгъу Iэксанэ

Ответственный секретарь, корреспондент Анфиса Канукова Литературный редактор, корректор Мурат Табишев Дизайн Зураб Казанов, Светлана Казанова, Руслан Гаштов Фото Элина Караева, Зураб Казанов, Максим Керженцев, Руслан Шакимов Менеджер по рекламе Алена Зеушева Менеджер по продажам Расита Кумыкова Переводчики Диана Машезова, Тимур Алоев, Анфиса Канукова, Таисия Небежева Над номером работали авторы: Мота Ошроев, Мира Хакамиз, Анфиса Канукова, Нелли Лукожева, Тимур Дзуганов, Самир Хатко, Мадина Паштова, Аминат Хутова, Альберт Беков, Зарина Канукова, Якуб Тагулан, Салисат Хагундокова, Альберт Дышеков, Ферух Шаков, Замира Нашапигова, Иза Шхашамишева, Борис Гедгафов, Нафсет Цуеко, Задин Маремов, Гуашамахо Тамбиева, Тыргатао, Аксана Бжедугова

Ди хэщIапIэр, къыдэзыгъэкIыр: «Синержи-Арт» ООО 360000, КъБР, Налщыч къалэ, Къулийм и цIэкIэ уэрам, 12, 28-нэ пэш Телефон/факс: +7 (88662) 47-70-04 e-mail: info@psna.ru www.psna.ru

Адрес редакции, издатель: ООО «Синержи-Арт» 360000, КБР, г. Нальчик, пр. Кулиева, д.12, оф. 28 Телефон/факс: +7 (88662) 47-70-04 e-mail: info@psna.ru www.psna.ru

Редактор нэхъыжь ЩоджэнцIыкIу Iэлберт

Главный редактор Альберт Шогенцуков

Жинтым: КъБКъУ-м сервисымрэ туризмэмкIэ и къудамэм и студент, НэтIабжьэ (Деврим) Сэтэней На обложке: Студентка КБГУ факультета сервис и туризм Сатаней Натабжа (Деврим) Издание зарегестрировано в Кубанском Управлении Федеральной службы по надзору за соблюдением законодательства в сфере массовых коммуникации и охране культурного наследия. Регистрационный номер ПИ № ФС 14-0783 от 10.10.2007 Отпечатано в типографии ООО «Принт-Сервис» Ростов-на-Дону, пр. Шолохова, д.11 «6» Тираж 3000 экз. КъыкIэлъыкIуэну къыдэкIыгъуэм фыпэплъэ шыщхьэIум и кIэхэм.

Къытхуэтхэхэм я гупсысэкIэмрэ журналым щылажьэхэм я еплъыкIэмрэ зэтемыхуэнкIи мэхъу. Редакция журнала может иметь мнение, отличное от изложенных авторами статей.

2

ПСЫНЭ №8

6

ХьэщIэщ Ди лъэхъэнэм и лIыхъупхъэ — Уэщро Мотэ

32

10

ФIЫщIэ жЫг ГъэшIэ нап — ХьакIэмыз Мир

щэнХАбзэ Сытыр уи нобэ, Адыгэ Уэрэд? — Пащты (Мыжей) Мадинэ

36

Хьет жегъыIэ, адыгэ щIэблэ! — Хутэ Аминат

38

джэрпэджэж Къэунэхуатэкъэ щIэблэ? — Къаныкъуэ Заринэ

16

18 22

АдЫгэ Анэ Жьэгум и хъумакIуэ, пшынэбзэм и Пащтыхь Гуащэ — Къаныкъуэ Анфисэ Фэеплъ Iэгуауэ — Лыкъуэжь Нелли дЫзЫщЫшЫнэ упщIэХэр Гъэр сату щIэнымрэ адыгэхэмрэ — Дзыгъуэнэ Тимур, Хъуэткъуэ Самир

40

42

щэнХАбзэ Куп и къуэмрэ Батырдэгу Алджэрийрэ я лIыгъэ — Тэгъулан Екъуб Фэеплъ КъызэIуамыха цIыху — Хьэгъундокъуэ Салисэт

№8 ПСЫНЭ

3

ПСЫНЭ ЖУРНАЛЫР

КЪЫЩЫВГЪУЭТЫНУР

ПСЫНЭ № 8

2009

ИнТернеТ-щАпIэ: http://psna.ru/shop/ нАлщЫЧ: «Роспечать» щапIэхэм ТХЫЛЪ ЩАПIЭХЭУ: «Букинист», Лениным и цIэкIэ уэрам, 39, (8662) 42-53-53 / «Эврика», Лениным и цIэкIэ уэрам, 22 (8662) 40-87-35 / «Дом Книги», Лениным и цIэкIэ уэрам, 10, Тел.: (8662) 42-33-71 / «Пресса», Московскэ уэрам,6 / «Канцтовары», Московскэ уэрам, 6 / «Дом книги», Къэрэщейм — Бехтеревым я цIэкIэ уэрамхэм я зэхэкIыпIэм / «Меридиан», Кулиевым и цIэкIэ уэрам, 6, (88662) 47-75-34 ШХАПIЭХЭУ: «Лимонадный Джо», Мэлбахъуэм и цIэкIэ уэрам, 19 / «Тамерис», Кулиевым и цIэкIэ уэрам, 3 / «Лейла», Нэгумэм и цIэкIэ уэрам, 74. ЩАПIЭХЭУ: «Адыгэ унэ», Лениным и цIэкIэ уэрам, 49, Тел.: (8662) 42-61-71 / ТЦ «Вестер Гипер», Кулиевым и цIэкIэ уэрам, 2 / ТЦ «Оазис», Кулиевым и цIэкIэ уэрам, 2 / «Кенгуру», ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэкIэ уэрам, 25а, 44-28-35 / «Босфор», Лениным и цlэкlэ уэрам, 41 / «Том и Джерри», Мусэм и цlэкlэ уэрам, 16 / «Космос», 2-нэ Таман дивизием и цlэкlэ уэрам, 7 / «Детский мир», Лениным и цlэкlэ уэрам, 34 / ТЦ «Караван», ЩоджэнцIыкIум, Чернышевскэм, КIыщокъуэм, Шортэным, Кировым я цIэкIэ уэрамхэм / «Универстити», Толстойм — Чернышевскэм я цIэкIэ уэрамхэм я зэхэкIыпIэм / ТК «Юго-Западный / «Орбита» Кировым и цlэкlэ уэрам, 1б / «Султан», Iэхъуэхъум и цIэкIэ уэрам, 16/ «Авангард», Хьэтэжьыкъуэм и цIэкIэ уэрам, 2 / Пушкиным и цIэкIэ уэрам,100 / «Продукты», Московскэ уэрам, 6, 14; Чайковскэм — Чернышевскэм я уэрам зэхэкIыпIэм; И.Арманд и цIэкIэ уэрам, 122; КIыщокъуэм и цIэкIэ уэрам, 151; Мэлбахъуэм и цIэкIэ уэрам, 32 / «Симба», Ватутиным и цIэкIэ уэрам, 29 / «Оазис», Тэрчокъуэм и цIэкIэ уэрам, 50 / «Юпитер» Ватутиным и цIэкIэ уэрам, 18 / «Мила», Ватутиным и цIэкIэ уэрам, 38 / «Светлячок», Кулиевым и цIэкIэ уэрам, 19 / Гастроном №2, Лермонтовым и цIэкIэ уэрам,16 / «Юкон», Чернышевскэм и цIэкIэ уэрам, 171 / «Ласточкино гнездо», Суворовым и цIэкIэ уэрам / «Эльдорадо», Мэлбахъуэм и цIэкIэ уэрам, 28 а / «Олимп», Мэлбахъуэм и цIэкIэ уэрам, 34 б / «Соло», Щаденкo и цIэкIэ уэрам, 26 / «Улар-1», УхуакIуэхэм я уэрам, 30 / «Копилка», УхуакIуэхэм я уэрам, 30 / Налщыч НТВ-ПЛЮС, Кулийм и цIэкIэ уэрам, 18 / «НЮР» тыкуэн, ЩоджэнцIыкIум и цIэкIэ уэрам, 8 / «Мастер и маргарита», Кешоковым и цIэкIэ уэрам. Республикэ сымаджэщым, Чернышевскэм и цlэкlэ уэрам, холл / Къалэ сымаджэщым, Головко и цlэкlэ уэрам / Кардиологие центр, Дубки Къалэ киоскхэм БАХЪСЭН: ЩАПIЭХЭУ: «Саида», Шыкуэм и цIэкIэ уэрам, 11 / «F1», Революционнэ уэрам , 10 / «Лиана», Лениным и цIэкIэ уэрам, 55 / «Батыр», Революционнэ уэрам, 94 / Мини-маркет, Революционнэ уэрам, / Гастроном, Лениным и цIэкIэ уэрам, 57 ХЬЭТЫУЕЙ: Къуажэ тыкуэн, Лениным и цIэкIэ уэрам АРЩЫДАН: Центральнэ тыкуэн ДЗЭЛЫКЪУЭ КЪУАжЭ: «Темерлан», Пятигорскэ уэрам, 19 / Киоск, Бжениговэ уэрам, 30 / Тыкуэн № 5, Комсомольскэ уэрам ДЫГУЛЫБГЪУЕЙ: «Продукты», Бахъсэн шоссе уэрам ЛЭСЧЭН ЕТIУАНЭ: «Все для дома» тыкуэн ЗЕИКЪУЭ: Торговый дом, Кировым и цIэкIэ уэрам, / Мини-маркет, Кировым и цIэкIэ уэрам, 282 / «Продукты», Кировым и цIэкIэ уэрам, 363 / «Альфред», Кировым и цIэкIэ уэрам. ИСЛЪЭМЕЙ: пощт унэ КЪАРМЫХЬЭБЛЭ: «Продукты», Кугъуэтым и цIэкIэ уэрам, 3 / Пощт унэ КЪЭХЪУН: Киоск, Кондоховэ уэрам, 17 / «Продукты», Лениным и цIэкIэ уэрам, 85 / «Продукты», Лениным и цIэкIэ уэрам, 46 КЕНжЭ: «Элиза», Степная уэрам, 1 КЪУЛЪКЪУжЫН ИЩХЪЭРЭ: «Продукты», Октябрьскэ уэрам, 199 МАЛКЭ: «Продукты» .Хъураным и цIэкIэ уэрам / «Продукты», Лениным и цIэкIэ уэрам, 55 / Тыкуэн № 5, Лениным и цIэкIэ уэрам / Минимаркет, Лениным и цIэкIэ уэрам, 123 / «Канцтовары», Лениным и цIэкIэ уэрам . НАРТКЪАЛЭ: ЩАПIЭХЭУ: «Слава», Къэхъун уэрам, 29а ПРОГРЕСС: « 777», Пятигорскэ уэрам, 3 СЭРМАКЪ: Тыкуэн № 4, Лениным ицIэкIэ уэрам, 228 / «Силикон», Лениным и цIэкIэ уэрам, 100 / Пощт унэ, Лениным и цIэкIэ уэрам, 289 / «Продукты», Лениным и цIэкIэ уэрам / Тыкуэн № 17, Лениным и цIэкIэ уэрам, 388. ТЭРЧ: ЩАПIЭХЭУ: «Магнат», Къэбэрдей уэрам, 235 / Тхылъ щапIэ, Лениным и цIэкIэ уэрам,24 / «Эльбрус», Панагуэм и цIэкIэ уэрам, 151 / «Людмила», Беслъэнейм и цIэкIэ уэрам, 3 / «Теремок», Лениным и цIэкIэ уэрам, 51 / Телефон щапIэ, Лермонтовым и цIэкIэ уэрам, 56 / «Роспечать» киоскхэм / Жып телефонхэр щащэ «Стекляшкэ» тыкуэн / «Ланелон», Лермонтовым и цIэкIэ уэрам ТЫРНЫАУЗ: «Роспечатым» и щапIэхэм / Терскол / Чегет ЩХЬЭЛЫКЪУЭ: «Продукты», Лениным и цIэкIэ уэрам, 55 / Пощт унэ, Лениным и цIэкIэ уэрам, 155 / «Дарина», Лениным ицIэкIэ уэрам, 138 / Тхылъ щапIэ тыкуэн № 66, Лениным и цIэкIэ уэрам ШЭДжЭМ 1: «Продукты», Бахъсэн шоссе уэрам / Дом Быта, Бахъсэн шоссе уэрам, 22 МЫЕКЪУАПЭ: ЩАПIЭХЭУ: «Художественнэ салон», Пионер уэрам, 274 / «Адыгея-Интерсвязь» ООО-м и щапIэхэм / «Тхылъ дуней» / «Факел, Лениным и цIэкIэ уэрам, ЗАГС-м и гупэм деж/ ГъуазджэмкIэ музей СЫХЪУМ: ЩАПIЭ «Мода текс», Сахаровым и цIэкIэ уэрам ЧЕРКЕССК: ЩАПIЭ «Динара», Лениным и цlэкlэ уэрам, 34a / «Медиа Планетэ», Лениным и цIэкIэ уэрам, 34 «а» АЛИЙ-БЕРДЫКЪУЭ къуажэ (Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ), «Лэгъупыкъу» тыкуэн, Хьэбэчым и цIэкIэ уэрам, 37 ХЬЭБЭЗ къуажэ (Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ), «Берсей» ООО. БжЬЭДЫГЪУКЪАЛЭ (г. КРАСНОДАР) Iэдэм +7 928 472 1 777 ЕРМЭЛЫХЬЭБЛЭ (г. АРМАВИР): Партизан Плъыжьхэм я уэрам, 70 МЭЗДЭГУ (г. МОЗДОК): Адыгэ Хасэ, Дербыт Вэлерэ МЭЗКУУ (г. МОСКВА): Мэремыкъуэ Леммэ, +7 916 952 96 15 / Къэбэртай Эммэ, «Адыгэхэр» къэфакIуэ гупым я унафэщI: Стромынкэ уэрам, 20. БЫТЫРБЫХУ (г. САНКТ-ПЕТЕРБУРГ): Жыджэт Залинэ +7 921 390 57 08 ЩАМ (СИРИЕ): Адыгэ Хасэ / Рони Дадэ +963933716705 / ЩапIэ «Адыгэ», Клостан, т. 00 963932548328 ТЫРКУ: Камран +905326135196 / Къущхьэ Тыгъуэн +905323233805 ИОРДАН: Нэгуэр Зиуар (810) 962799054042 ФIыщIэ ин худощI журналыр хамэ къэралхэм егъэшэнымкIэ зи сэбэп къыдэкI Кумыщ Аслъэн.

50

ХьэщIэщ Миядзавэ Эйджи: «Адыгэхэм сащыхэтым деж адыгэ щIалэу зыкъысщохъуж» — НэщIэпыджэ Замирэ

54

лъАХэ Испы унэ — Шыкъ Феррухь

57

джэрпэджэж Адыгэм ди набдзэ — Мэрем Задин

58

IэщIАгъэ IэщIагъэ зиIэм Iэужь иIэщ — ЩхьэщэмыщI Изэ

66

щIэблэ Сэтэней пщащэу къафэм и Гуащэ — Тыргъэтауэ

68

70

73

Хьэшыр Чылар и цIэкIэ къызэрагъэпэща Iуащхьэмахуэ зекIуэм и теплъэгъуэхэр ТХЫдэ Къуэшыр зыгъэхамэу, хамэр зыгъэблагъэ — Дзыгъуэнэ Тимур жАншэрХъ ФIым фIы къешэ

74

мАгъуэ Эволюцэм и щэхухэр: щыуагъэ хьэмэрэ… — Къаныкъуэ Анфисэ

78

лъАХэ «Арщыданыжьыр пщыжь тIысыпIэщ» — Джэдгъэф Борис

жАншэрХъ 82 «Адыгэ пшъашъэр — пелыуан» — Цуекъо Нэфсэт 84

ЩIалэхэщ, зэчиифIэхэщ — Бэч Iэлберт

88

Лондон сыщыпхыкIрэ, Олимп Джэгухэм сынэсмэ… — ДыщэкI Iэлберт

90

щэнХАбзэ Ухэт уэ, хьэт? — Тамбий Гуащэмахуэ

96

джэрпэджэж Гъэзэжын Iуэху — Тэгъулан Екъуб

98

АдЫгэ Iэнэ Лэкъум — Бжьэдыгъу Iэксанэ

100 Iэ тебдзэнумэ

№8 ПСЫНЭ

5

ХьэщIэщ

ДИ ЛЪЭХЪЭНЭМ И ЛIЫХЪУПХЪЭ Лъэпкъымрэ щIэныгъэмрэ хуэлажьэ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор Къэжэр Валерэ и ныбжьыр илъэс 60 щрикъум ирихьэлIэу

Д

и лъахэгъу тхыдэтх цIэрыIуэхэм щIэныгъэ къызэрымыкIуэкIэ, гу­ мызэгъагъкIэ, хахуагърэ ерыща­ гъкIэ хэт нэхъ къахэщрэ, гуманитар щIэ­ ныгъэм пыщIа IуэхукIэ хэт нэхъ щхьэ­ мыгъазэ, къызыхэкIа лъэпкъми щыпсэу жылагъуэми хэт нэхъ хуэгупцIанэ жыпIэу ущIэупщIэмэ, зи гугъу тщIы щIэныгъэ­ лIыр зыцIыхум жиIэнущ Къэжэр Валерэ апхуэдэ гумызагъэхэм зэрапэрытыр. Ар 1949 гъэм шыщхьэIум и 19­м Сэр­ макъ къуажэ къыщалъхуащ, Бахъсэн къалэ дэт 11­нэ курыт еджапIэр 1966 гъэм, КъБКъУ­м и тхыдэ къудамэр 1971 гъэм къиухащ икIи а гъэ дыдэм щIэтIыс­ хьащ Миклухо­Маклай Н.Н. и цIэр зэ­ рихьэу ЭтнографиемкIэ Москва дэт ин­ ститутым и аспирантурэм. 1975–1979 гъэхэм ар щылэжьащ зыгъэпсэхупIэхэм епхауэ Налщыч дэт зыгъэпсэхупIэ му­ зейм и унафэщIу, итIанэ 1980 гъэм абы лэжьэн щыщIидзащ Гуманитар къэхутэ­ ныгъэхэмкIэ Къэбэрдей­Балъкъэр щIэ­

6

ПСЫНЭ №8

ныгъэ институтым. Апхуэдэу къежьащ тхыдэ­этнологие кавказыдж щIэныгъэм и лъэгапIэхэм Къэжэрыр дэзыша гъуэгуа­ нэр. Нобэ ар Къэбэрдей­Балъкъэрми абы и щIыбми фIыуэ къыщацIыху еджагъэш­ хуэщ, тхыдэ щIэныгъэхэм я докторщ, КъБР­м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэщ, Гуманитар къэхутэны­ гъэхэмкIэ Къэбэрдей­Балъкъэр институ­ тым тхыдэмкIэ и къудамэм 1993 гъэ лъандэрэ и унафэщIщ. А зэманым къриу­ быдэу зи гугъу тщIы щIэныгъэрылажьэ емызэшым хузэфIэкIащ адыгэ лъэпкъ тхыдэмрэ этнографиемкIэ къызэрымы­ кIуэу зэчиифIэ IэщIагъэлIу зыкъигъэ­ лъэгъуэн. Къэжэр Валерэ нобэ ящыщщ Къэбэрдей­Балъкъэрым и тхыдэ, этноло­ гие щIэныгъэм зегъэужьыным нэхъ куууэ хуэлажьэхэм, Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэм я тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ фIы дыдэу хэзыщIыкIхэм, щIэныгъэ лэжьы­ гъэм и къызэгъэпэщакIуэхэм. Къэжэр Валерэ утетхыхьыну икIи

Уэщро Мотэ

тыншщ, икIи гугъущ. Тыншщ, ар щIэ­ ныгъэм и лъэныкъуэ куэд къызэщIэзубы­ дэ цIыху зэчиифIэщи, гугъущ, абы и зэ­ фIэкIым, и къэухь бгъуфIэм, псэкупсэ гъунапкъэншэм фыгъуэ къыхэмыкIыу, жагъуэгъухэм я ней къыумыхьу, «и Iупэ­ фIэгъущи аращ» къыпхужамыIэу абы узэрытепсэлъыхьын псалъэ гъуэтыгъуей­ щи. А псом къыхэкIыу, си тхыгъэм те­ гъэщIапIэ хуэсщIыну сыхуейт Къэжэр Валерэ теухуауэ абы «пэжыжьэ» и IэщIа­ гъэгъухэм жаIахэр. Псалъэм папщIэ, Урысей Ипщэ федерал щIыналъэм щыIэу щIэныгъэм щыхагъахъуэ университетым къэхутэныгъэ гъэпсыкIэхэмкIэ егъэбы­ дылIа центрым и унафэщI Черноус В.В. Къэжэрым къызэреджэр «Къэбэрдей­ Балъкъэрым и тхыдэ щIэныгъэм и къур­ шыбгъэщ». ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием этнологиемрэ антропологи­ емкIэ и институтым и IэщIагъэлI нэхъы­ щхьэ Цулая Г.В. къелъытэ Къэжэр Валерэ и щIэныгъэ лэжьыгъэ нэхъыщхьэр,

Къэжэр Валерэ

«Традиционные общественные институ­ ты кабардинцев и их кризис в конце XVIII — первой половины XIX веков» зыфIищар, кавказыдж щIэныгъэм и фIы­ пIэхэм ящыщ зыуэ. Мыбдеж къыхэгъэ­ щыпхъэщ зи гугъу тщIы лэжьыгъэм папщIэ Къэжэр Валерэ КъБР­м и Къэрал саугъэтыр 1997 гъэм къыхуагъэфэщауэ зэрыщытар. Зыри къыспэрыуэну си гугъэкъым Къэжэрым хуэдэ зы щIэныгъэлI гъуэзэд­ жэ щэм къахэпшынкъым жысIэмэ. Абы и IэдакъэщIэкI купщIафIэхэр хэмытмэ, нэщIысауэ нэгум къыщIэгъэхьэгъуейщ адыгэ лъэпкъым и тхыдэм и курыхыр. Арауи къыщIэкIынущ абы и лэжьыгъэхэр дунейм къыщытехьэкIэ, псынщIэу зэпэ­ зэрылъэ щIэхъум, тхылъ щапIэхэм зэры­ щымыгувэм и щхьэусыгъуэр. Абы щы­ хьэт тохъуэ Гуманитар къэхутэныгъэхэм­ кIэ институтым и библиотекэм и тхылъ­ еджапIэ пэшым абы и тхылъхэр, псом хуэмыдэу ищхьэкIэ къыхэзгъэща лэжьы­ гъэр («Традиционные общественные институты кабардинцев и их кризис в конце XVIII — первой половины XIX веков») зэрыщыгъуэтыгъуейр, сыт щхьэ­ кIэ жыпIэмэ, ахэр зэпымыууэ цIыхухэм яIэщIэлъщ, щIаджыкI, я щIэныгъэ лэ­ жьыгъэхэм лъабжьэ хуащI, къэхутэ­ ныгъэхэм пащэнымкIэ къагъэсэбэп. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, а тхы­ лъыр щIэрыщIэу икIи нэхъыбэу къыда­ гъэкIыжыну игъуэ зэрыхъурэ куэд щIат икIи ар юбилярым и махуэ лъапIэм ирагъэхьэлIатэмэ, хъарзынэт. Къэжэр Валерэ и лэжьыгъэхэр адрей­ хэм къахэзыгъэщым щыщщ абы къиIэт Iуэхугъуэхэр адыгэ лъэпкъым и блэкIам, и нобэм, и къэкIуэнум къыгуэхыпIэ имыIэу зэрепхар. Абы и щIэныгъэ­къэху­ тэныгъэ тхыгъэхэр нэхъыбэу зытригъа­ щIэр документ зэмылIэужьыгъуэхэмрэ зи гугъу ищI Iуэхугъуэм теухуа литературэу щIиджыкIахэм къыхих купщIэмрэщ. Аращ къызыхэкIыр ар зытетхыхь Iуэху­ гъуэхэм я тхыдэ лъабжьэ беймрэ еплъы­ кIэу иIэхэм я пэжыпIэр, гу зылъытапхъэу къыхиубыдыкIхэмрэ абыхэм я зэфIэхы­ кIэу къилъытэхэмрэ. «Сельская община у адыгов в первой половине XIX века» зыфIища кандидат лэжьыгъэр 1982 гъэм Къэжэр Валерэ щы­ пхигъэкIащ щIэныгъэхэмкIэ академием этнографиемкIэ и институтым. Къэхутэ­ ныгъэщIэхэм яужь щихьэм, Къэжэрым къыдигъэкIащ щIэныгъэлI, IэщIагъэлI

куэдым гъэщIэгъуэн ящыхъуа тхылъ зы­ бжанэ. Абыхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, «Адыгская хаса. Из истории сословно­ представительных учреждений феодаль­ ной Черкесии» (1992), «Адыгская вотчи­ на» (Налщыч, 1993) тхылъхэр. Зи гугъу тщIы щIэныгъэлIым и гъащIэм мыхьэнэ­ шхуэ щызиIэ Iуэхут абы докторантурэр Мэзку къыщиухыу 1993 гъэм республи­ кэм къызэригъэзэжари. А зэманым ирихьэлIэу абы игъэхьэзырат «Традици­ онные общественные институты кабар­ динцев и их кризис в конце XVIII — пер­ вой половины XIX веков» зыфIища док­ тор диссертацэр, 1994 гъэм ехъулIэныгъэ иIэу пхигъэкIар, а илъэс дыдэми моно­ графие щхьэхуэу къыдигъэкIыжар. Мис абдеж къыщожьэ Къэбэрдей­Балъкъэ­ рым и тхыдэ щIэныгъэм зегъэужьыным и къуэпсыщIэу Къэжэр Валерэ иукъуэ­ дияр. Убгъуауэ, лъэныкъуэ куэд къызэщIиу­ быдэу зэрыгупсысэм, зэрыжыжьаплъэм, IуэхущIэкIэм и пIалъэмрэ зэгъэзэхуэкIэ­ рэ зэрищIэм Къэжэрым Iэмал къаритащ ди республикэм и щIэныгъэхутэ IэнатIэм зиужьынымкIэ япэ игъэщыпхъэ къалэн­ хэр тэрэзу иубзыхуу ахэр нэгъэсауэ зэ­ фIихыну. Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей­Балъкъэр щIэныгъэ институ­ тым щIэныгъэрылажьэхэр яхуримыкъуу, абы щыIэ тхыдэтххэм я Iуэхум къыпызы­ щэн щIалэгъуалэ ямыIэу щыщыта лъэ­ хъэнэм, Къэжэр Валерэ хузэфIэкIащ а щытыкIэ хьэлъэм зригъэхъуэжын. Абы и жэрдэмкIэ 1996 гъэм щIэныгъэ­къэху­ такIуэ институтым хэту аспирантурэ къызэIуахащ икIи а зэманым щегъэжьауэ зэтраублащ щIэныгъэрылажьэ щIэблэщIэ институтым щыгъэхьэзырыныр. А унэ­ тIыныгъэм Къэжэрым и гуащIэу хилъ­ хьам къыпэкIуащ аспирант нэхъыбэ дыдэ зыгъэхьэзыр гъэсакIуэм и щIыхьыр. Абы и унафэм щIэту куэдым я диссертацэхэр пхагъэкIащ, я нэхъыфIхэри институтым щылэжьэну къагъэнащ. Тхыдэдж щIэныгъэлIым хуащI лъытэ­ ныгъэр нэхъыбэрэ зрапхыр жылагъуэм

Абы и IэдакъэщIэкI купщIафIэхэр хэмытмэ, нэщIысауэ нэгум къыщIэ­ гъэхьэгъуейщ адыгэ лъэпкъым и тхыдэм и курыхыр. №8 ПСЫНЭ

7

ХьэщIэщ

Ноби Къэжэр Валерэ тхыдэм и щэхухэм я лъыхъуакIуэ емызэшщ, щIэи гъуни зимыIэ щIэныгъэ хышхуэм и купсэр и зекIуапIэщ, абы и дэтхэнэ къэхутэныгъэщIэри къыкIэлъыкIуэм хуэзышэ лъэбакъуэщ. и блэкIамрэ и нобэмрэ елъытауэ и къэ­ кIуэнум теухуа къэхутэныгъэхэр абы зэрищIыфырщ. А лъэныкъуэмкIи зи гугъу тщIы щIэныгъэлIыр ящыщщ къы­ зэрымыкIуэу «тхьэгурымагъуэ зэфIэкI» зиIэхэм. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, абы гу зылъыдигъатэ Iуэхугъуэхэр ди жыла­ гъуэм зиужьынымкIэ, цIыхухэр шына­ гъуэншэу псэунымкIэ пщэрылъ зыхьхэм гувауэщ къащыгурыIуэр. Псалъэм пап­ щIэ, 2003 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм Къэжэрым къытригъэдзауэ щыта тхы­ гъэр, дин Iуэхухэм епхауэ Къэбэрдей­ Балъкъэрым щыIэ ныкъусаныгъэхэр зыхуэдэм теухуар, и чэзум къафIэIуэхуа­ тэмэ, 2005 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм рес­ публикэм и нэгу щIэкIа гузэвэгъуэшхуэр къэхъунтэкъым. «Сократ си ныбжьэгъуми, пэжыр си дежкIэ нэхъ лъапIэщ» жыхуиIэ Iуэху еплъыкIэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ Къэжэр Валерэ и дуней тетыкIэм. Абы ехьэлIауэ сигу къокIыж «Адыгэ щIэн­ гъуазэр» щагъэхьэзырым (ар редак­ тор нэхъыщхьэм и япэ къуэдзэт), щIэ­ ныгъэхэм я доктору цIыхуи 8­м я лэжьыгъэхэр зэрымыхъуар, ахэр щIэн­ гъуазэм и жыпхъэхэми, тхыдэ, этнологие щIэныгъэхэм я мардэхэми къызэремызэ­ гъыр яжриIэну Валерэ лIыгъэ къызэры­ къуэкIар. Абы щыгъуэщ ди лэжьэгъу, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат Кхъуэжь Заур щыжиIар, «Къэжэр Валерэ мыхъуа­ тэмэ, адыгэ тхыдэр, этнологиер, бзэр, щэнхабзэр, историографиер джыным зэIумыбз унэтIыныгъэ игъуэтынкIэ хъуну зэрыщытар», ауэ щыхъукIи лъэп­ къыр зэрыщыту гъуэгу нэпцI темыхьэу къэзыгъэнари аращ. Псалъэм къыдэкIуэу къыхэгъэщыпхъэщ зи гугъу тщIа лэжьыгъэ иныр, «Адыгэ щIэнгъуазэр», дунейм къытехьэным гуащIэшхуэ хэзы­ лъхьахэм Къэжэр Валерэ зэращыщыр. Тхыдэ щIэныгъэм ди республикэм зэрызыщиужьам уриплъэжмэ, нэрылъа­ гъущ Валерэ нэхърэ тIэкIу нэхъыжьу е тIэкIу нэхъыщIэу а Iуэхум хыхьа и лъэ­ хъэнэгъухэм тхыдэ джыныр къыщIыхаха щхьэусыгъуитIыр: совет лъэхъэнэм щыIа идеологием екIу IэщIагъэу ар зэрыщы­ тымрэ (объективнэ ущхьэгъукIэ) конъ­ юктурнэ Iуэху еплъыкIэ зэрыхэлъымрэ (субъективнэ ущхьэгъукIэ). Тхыдэ IэщIа­ гъэр етIуанэ щхьэусыгъуэкIэ къыхэзы­ хахэм а IэнатIэм ехъулIэныгъэ куэд къы­ щагъэлъэгъуэфакъым, япэ щхьэусыгъуэм иригъуэзахэм нэхъ лъагэу зыхаIэтыкIыну хунэсами, я «лъэгапIэхэм» щыгувакъым.

8

ПСЫНЭ №8

Къэжэр Валерэ зытет гъуэгуанэ купщIа­ фIэр а тIуми хэмыхьэу щIэзахуэр и IэщIагъэмрэ цIыхугъэмрэ зэрыхуэ­ пэжырщ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ абы егъэ­ лъагъуэ щIэныгъэми укъызыхэкIа лъэп­ къыми къулыкъу зэрыхуэпщIэным и щапхъэ нэс. Аращ гъуэгу тыншкIэ ехъу­ лIэныгъэм и хэкIыпIэ къэзылъыхъуэ, лъэпкъ Iуэхум япэ щхьэхуещагъэр изы­ гъэщ языныкъуэ ди лъэпкъэгъухэм Къэ­ жэрыр зэремыщхьыр къозыгъащIэр. Ноби Къэжэр Валерэ тхыдэм и щэху­ хэм я лъыхъуакIуэ емызэшщ, щIэи гъуни зимыIэ щIэныгъэ хышхуэм и купсэр и зе­ кIуапIэщ, абы и дэтхэнэ къэхутэныгъэ­ щIэри къыкIэлъыкIуэм хуэзышэ лъэ­ бакъуэщ. Абы и IэдакъэщIэкIхэм теухуа нэхъ убгъуауэ итщ «Актуальные про­ блемы истории и этнографии народов

Кавказа» лэжьыгъэм и пэублэ Iыхьэм. Апхуэдэ тыгъэ юбилярым хуащIу тхы­ гъэр къыдэкIыным хуэзыгъэхьэзырар Къэжэрым игъэсахэрщ, абы щIэныгъэ гъуэгум тришахэрщ. Къэжэр Валерэ зыцIыхухэм фIыщIэ хуащI абы и гуащIэдэкI къызэрымы­ кIуэм, и лэжьыгъэр фIыуэ зэрилъагъумрэ абы хуищI хэлъхьэныгъэ инымрэ папщIэ. ЩIэныгъэлI гъуэзэджэр илъэс 60 щри­ къум теухуа мыпхуэдэ зы тхыгъэм къи­ гъэтIэсэгъуейщ а цIыхум фIыгъэу бгъэ­ дэлъ псор. Ар нобэр къыздэсым и гуащIэ емыблэжу щIэныгъэмрэ лъэпкъымрэ ухуэлэжьэныр и къалэн нэхъыщхьэу щытщи дяпэкIи узыншэгъэ быдэ иIэу ефIэкIуэну дохъуэхъу.

Адыгэ энциклопедиер щагъэхьэзырым Къэжэр Валерэ и къару куэд тригъэкIуэдащ

Бахъсэн къалэ, Бахъсэн уэрам, 4а Тел./факс: +7 (866-34) 4-75-80

ООО «Кавказ Инвест»-р 2005 гъэм къызэрагъэпэщащ. жьыху пкъыгъуэр зэрыщIахъумэ, «премиум», «стандарт», «эконом»-кIэ зэщхьэщидзыу, алюмин хъархэр къыщIэзыгъэкI IуэхущIапIэ нэхъ лъэрызехьэ дыдэхэм ящыщщ.

Заводым и унафэщIыр Зеущэ Алимщ. ЛэжьакIуэхэм я бжыгъэр цIыху 75-м нос, абы щхьэкIэ къэмынэу, нэхъ едгъэфIэкIуэн папщIэ, IэщIагъэлIхэм дыхуэныкъуэщ. Ди щIэкIыр къызэрыгуэкI жыпхъэм тетым и закъуэ мыхъуу, фэ фызэрыхуейуэ, фызыщIэупщIэ теплъэ иIэу дощI. Ди алюмин хъархэр зэрыдгъэхьэзыр щIыкIэр дэ езым дгъэпсыжауэ аращи, ди щIэкIыр зыми хуэмыдэжу псынщIэщ, быдэщ, зехьэгъуафIэщ. Ди щIэкIыр полиэфир лэчкIэ блэж мэхъури, дизайнерым и гупсысэхэм къитIасэу я теплъэр пхъуэж мэхъу, абы щхьэкIэ я фIагъми зихъуэжыркъым. Дунейм и хуэбагъ-щIыIагъым елъытауэ, ди щIэкIым къыщIэупщIэхэм я лъэIур нэхъ псынщIэу зэрыдгъэзэщIэным дыпытщи, дунейм и щIыIэгъуэм е и хуэбэгъуэм ирихьэлIэу ухуэ-

ныгъэ зыублахэм я лэжьыгъэр дгъэпсынщIэу ди къалэнхэр и чэзум зэфIыдогъэкI. Абы къищынэмыщIауэ, хъар хьэзырхэр дызэриIэм фи хэдэри фщегъэпсынщIэ. Ди щэкIым и фIагъыр кIэщI-кIэщIыурэ къызэрытпщытэм къыхэкIыу, алюмин хъархэр зэрымыкъутэнумкIэ шэсыпIэ доувэ. А псори зэщIыгъуу, ди уасэхэри езэгъырабгъуу зэрыщытыр хэтыжу, ди зэдэлэжьэныгъэр нэхъ псынщIэ ещI. Ди лэжьакIуэ Iэзэхэр махуэ къэс ди щIэкIым и фIагъым йолэжь, щIэ гуэрхэри къагъэщI, хэдэми зрагъэубгъу. «Кавказ Инвест» ООО-м и цIэр фIыкIэ къраIуэ зэпыту къызэрыгъуэгурыкIуэм къыхэкIкIэ, ди лэжьэкIэр ди напщIэ телърэ ар ди фащэу къокIуэкI.

ФIыщIэ жыг

ГъэшIэ нап Адыгэ тхэкIошхоу КIэрэщэ Тембот къызыхъугъэ мафэм фэгъэхьыгъ

«ЦIыф шъыпкъэкIэ зызылъытэжьын зылъэкIыщтыр — а дунаим цIыфым ыкIуачIэ нахь зэрэщыпытэнымкIэ ыпсэ емыблэжьэу, ылъэкIыщтым фэдизкIэ ащ хэла­ жьэрэр ары ныIэп».

БлэкIыгъэ лIэшIэгъумэ уарыплъэжьэу, адыгэмэ гъогоу къа­ кIугъэм джыри зэ узегупшысэжькIэ, къэнафэрэр — ар хъугъэ­ шIэгъэ инхэмкIэ зэрэбаир ары. Анахь хъугъэ­шIэгъэшхомэ ащы­ щэу плъытэмэ хъущтыр — тиадыгэ лъэпкъ тхэкIэ­еджэкIэ ама­ лыр зэригъотыгъэр ары. Ащ апэ итэу зиIахьышIу хэзышIыхьа­ гъэмэ ащыщ тхакIоу КIэрэщэ Тембот. Я ХХ­рэ лIэшIэгъум икъежьапIэм (шышъхьаIум и 16­м 1902­ рэ илъэсым) адыгэ литературэм ылъапсэ згъэIылъыщтэу тхэкIо цэрыIо хъущт КIэрэщэ Тембот къэхъугъ ыкIи илъэпкъ фэлажьэ­ зэ лIэшIэгъум ыкIэ нэс ыгъэшIагъ. МакIэп КIэрэщэ Тембот фэт­ хагъэр ыкIи фэтхэщтыр. Мы тхыгъэри зы пычыгъо цIыкIоу Тхылъышхоу фагъэхьыщтым хэуцонэу тэгугъэ. ЦIыфыр иIэшIагъ ары къэзыухъумэрэр, ары къэнэжьырэр, ары гъэшIэ напэу фэхъурэр. КIэрэщэ Тембот гъэшIэ мыкIако лIыгъэ хэлъэу къыгъэшIагъ. Уз хьылъэм ыкIуачIэ цIыкIу ышIыгъэми, ыгу цIыкIу ышIыгъэп, ыгу лъэпкъым шIулъэгъоу фыриIэм къыбгынагъэп, аужрэ гутеогъум нэс адыгэмэ афэ­ лэжьагъ. Ащ игъэшIэ напэ къабзэ ыкIи нэфы — илъэпкъ шIулъэгъушхорэ гукIэгъушхорэ фыриIэу идахэу ыIуагъэм ар къагъэнэфы. Сыд фэдэ ошъуапщэ къыкъокIыгъэми ащ фэдэ ЦIыф шъыпкъэм игъэшIэ напэ инурэ кIосэщтэп. КIэрэщэ Тембот ижърэ адыгэм итеплъэрэ цIыфыкIэм икъэгъэ­ лъэгъонрэ исэнаущыгъэ афигъэлэжьагъ. Непэ лъэпкъым къы­ щышIырэм иджэуап блэкIыгъэ хъишъэм къыхэпхынэу зэрэгъэ­ псыгъэм ишыхьат КIэрэщэ Тембот итхыгъэхэри. КIэрэщэ Тембот иеплъыкIэкIэ цIыфыр цIыфы зышIырэр зыхэт ипсэогъухэр ары. Хъишъэ блэкIыгъэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэу ащ иIэхэр («Шыу закъу», «Хьаджрэт», «Шапсыгъэ пшъашъ», «Шахъомрэ пшъэшъэ пагэмрэ», «Абдзэхэ шэкIо­ жъыр») зыфэгъэхьыгъэхэр цIыфыгъэ шэпхъэ лъагэхэр ары. Тхылъымэ апчэгу ит цIыф шъхьаIыхэр цIэрыIо ээхъулIэхэрэр цIыф зэхэдзым пэшIуекIохэу, зэфагъэм фэбанэхэу, яцIыфышъ­ хьэ агъэлъэпIэмэ арых. Ахэр зэрыгъуазэхэрэр гущыIэжъэу: «ЦIыфэу укъэхъугъэмэ, пшъхьэ шIоим хэмылъэшъухьэжь». Тхылъэу «Хьаджрэт» уахътэу къыубытырэр я XIX­XX лIэшIэгъу зэблэкIыгъоу урыс пачъыхьэм итетыгъо къызэIыхьэу, ащ кIочIэ гъэнэфагъэхэр пэуцужьхэу, адыгэхэри а банэм хэща­ гъэхэ хъунхэу зыщырагъажьэрэр ары. Пчэгум итыр Къаймэт — цIыф къызэрыкIомэ къахэкIыгъэ лIыхъужъ. Ар къызхэкIыгъэ адыгэмэ афэшъыпкъэти, ыщэчын ымылъэкIэу, «…зэкIужьэу фэ­ пагъэу аужрэ сатырмэ къахэкIи…», чылэдэсмэ шъхьакIо къя­ зыхэгъэм пэуцужьыгъ, хьаджрэтэу хэхьажьынэу хъугъэ, «ипый­ хэр изакъоу ригъэуцолIэнхэу фежьэ, цIыф лэжьэкIо къызэры­ кIомэ адеIэ … Къаймэтыр народым икIэсэ лIыхъужъы дэдэу хъу­ гъэ», — етхы КIэращым. Хьаджрэтэу Къаймэт ежь ышъхьэ закъо инасыпэп зыфэбанэ­ рэр, къызхэкIыгъэ къеуцокIрэ цIыфмэ янасып, илъэпкъ инасып нахь. Уилъэпкъ мышъхьафитэу уизакъоу шъхьафити насы­ пышIуи узэрэмыхъущтыр ащ къыгурэIо. Илъэпкъ ишъхьафит­ ныгъэ кIэхъопсы, ау а бэнэшхом илъэпкъ къыфиIатыныр ежьыр­ кIэ фызэшIокIыщтэпышъ, урысыем ишъхьафитныгъэ банэу зы­ хэщагъэ хъугъэм ыгу къабзэу фэшIэщтыр хешIыхьэ. Къаймэт укIыпIэм зыращалIэм, ынэIу рихъонэу къыраIуагъ, ау адырэм афидагъэп. «Шъо шъунапэ шIоишъ, шъунэпэнчъэхэшъ, шъо

чIэшъуухъум, сэ сынэгу зыфычIэсыухъумэн щыIэп, сэ сынапэ къабзэ!» — къариIожьыгъэу alo. Лъэпкъ шэным игъэпсыкIэу КIэрэщэ Тембот къыхихырэм пкъэоу фэхъурэр цIыфыгъэ иным ишапхъэхэу Къаймэт зэры­ гъуазэхэрэр ары — нэбгырэ пэпчъ ежь ышъхьэ закъо фэмыгу­ мэкIэу зэрэлъэпкъэу, зэрэцIыфкупэу афэгумэкIэу щытыныр ары. Шъхьэмрэ гумрэ зэгъусэу зэдэлажьэмэ цIыфыкIэм ипIун къыб­ дэхъущт, ар шIум фэпщэщт. ТхакIом ицIыфхэр зэрэзекIохэрэмрэ ежь еплъыкIэу щыIакIэм фыриIэмрэ зэтефэжьых. Ащ чыжьэу блэкIыгъэр къыплъыхьэзэ, ар къызфигъэфедэзэ, джырэ зэманым иIофыгъохэр зэхефых. ЦIыфым изекIуакIэ зэрипхырэр лъэпкъым лIэшIэгъубэрэ хабзэу ыгъэфедагъэхэр, цIыфыгъэ шапхъэу хихыгъэхэр ары. «Сыда блэкIыгъэ зэманым шIоу хэлъыгъэу къыхэпхын плъэкIыщтыр ыкIи къэкIощтым къыдекIунэу зыдепхьыжьэщтыр?» — джа уп­ чIэхэм язэхэфын япхыгъэу цIыфыкIэм игъэпсын зыфэдэ хъущ­ тыр къегъэлъагъо тхакIом.

КIэрэщэ Тембот

№8 ПСЫНЭ

11

еч то й

ап су го в

м

ш ь

ан

су ап ш ь ъы

р

оч

р ты Ба дя ве ед м н Сы

А бд з

иг м пы ы ас Н

эх э

ъо

гу

ш

эк

Iо ж

Д

р ты Ба дя ве ед Сы

н

м

го в

Аб дз эх э

ш

эк

Iщ

Со ст яз

уг ов

пс

Н

жъ ыр

ие

с

Д оч

у ог иг ъ

Аб дз эх э

ас ы пы До чь м ш а

за ни

е

с

м еч то й

ш эк Iо ж ъы

р

ФIыщIэ жыг

КIэрашэ Тембот литературэм илъэс 60-кIэ зэрыхэлэжьыхьам тхылъ 20-м нэс дунейм къытригъэхьащ. Ахэр зи гум дэмыхьа щIагъуэ къэнакъым.

КIэрэщэ Тембот идунэететыкIэрэ идунэеплъыкIэрэ зэдиштэ­ хэу зэфэдэх ыкIи цIыфыгъэ­дэхагъэм фэIорышIэх, идунай еп­ лъыкIэ шIум тегъэпсыхьагъ. ШIумрэ дэхагъэмрэ щыIэныгъэм зэращытекIон фаем ехъырэхъышэрэп тхакIор. Ащ иеплъыкIэкIэ акъылыр цIыфым ищыкIагъ, ащ дакIоу гури улэун фае. Шъхьэм­ рэ гумрэ зэгъусэу шIум теуфагъэу зэдэлажьэмэ, цIыфыр сы­ дигъуи дэхагъэм фэкIощт — ары игупшысэ шъхьаIэу Тембот ит­ хылъхэм ащыпхырищырэр. Джырэ лъэхъанэу лъэпкъ зэфэмыдэхэр нахь зыщзэхэкIухьэ­ хэу, лъэпкъышхохэм лъэпкъ макIэхэр защахэткIухьэу, зэрэчIыгу хъураеу зэикIэу ыкIи инэу зы теплъэ иIэным — «глобализацие» зыфаIорэм тызщыфакIорэм, лъэпкъ пэпчъ лъэбанэ итеплъэ къэзгъэбжьышIорэ цIыфыгъэ­дэхагъэмрэ шэнышIуагъэмрэ къыгъэнэжьынэу, цIыфыгъэ шапхъэхэр нахь ящыкIагъэу дуна­ им щэхъу. Хэтрэ цIыфи, тхакIохэр ахэмэ апэ зэритэу, уахътэр лъыкIуатэ къэси, цIыфыгъэ­шIугъэ­дэхагъэм фэлэжьэнхэ зэрэ­ фаер нахь къэнафэ. ТхакIоу КIэрэщэ Тембот адыгэхэмкIэ классикэу зышIырэмэ ащыщ итхылъхэр лъэхъан зэокIхэми жъы мыхъухэу, адыгэмэ яджырэ Iофыгъохэми джэуап афэхъухэу, шIугъэм фэлажьэхэу зэрэщытхэр. Ащ фэдэу зышIыхэрэр, апэрэмкIэ ыкIи анахьэу, 12

ПСЫНЭ №8

Iоф­хъугъэ­шIагъэу къызтегущыIэхэрэр блэкIыгъэ Iофхэми, адыгэ лъэпкъ шэным тегъэпсыкIыгъэхэу, илIыхъужъхэр лъэпкъ зекIуакIэм къыпкъырыкIыхэу зэрэщытхэр арых. ЯтIонэрэмкIэ, щысэтехыпIэ цIыфхэу тхылъым къыIотэрэ хъугъэ­шIагъэм ахэ­ лажьэхэрэр хэкIыпIэ кIэух дахэм тегъэпсыхьагъэхэу мэзекIох. ЯщэнэрэмкIэ, къыIуатэрэр лъэпкъым итарихъ епхыгъэу, ащ игъогу уригъэплъэжьэу щыт. Джахэр зэкIэ зэфэпхьысыжьмэ, цIыфэу пчэгум итэу тхакIом къыгъэлъагъорэр теубытэгъэ­ шъыпкъагъэрэ цIыфыгъэрэ зыхэлъэу, щыIэныгъэр нахь дэгъоу ыкIи нахь дахэу шIыгъэным фэлажьэрэр ары. Ащ къикIырэп, тхакIом ихьатыркIэ тхылъым къыщигъэлъэгъорэ цIыфым зэкIэ иIофыгъохэр псынкIагъоу къыдэхъоу, пэшIуекIон цIыфи кIуачIи ыпэкIэ къэмыкIэу, гъогу убагъэм тетэу инасып факIоу. Аущтэу щыIэныгъэм щыхъурэп, аущтэуи тхылъым щыхъун ылъэкIыщ­ тэп, аущтэуи ежь тхакIом ищыIэныгъи рекIокIыгъэп. ТекIо­ ныгъэр зыIашIур — ар пкIуачIэрэ упсэрэ зыхаплъхьэу къызыб­ лэжьыкIэ ары. КIэрэщэ Тембот итхылъхэми ары зэращыхъурэр. Тхылъ тхыгъэм ыуасэ къэзгъэлъэшырэмэ ащыщ ар гъэнэфэгъэ лъэпкъ шэным къыпкъырыкIэу, ау дунаим зэкIэ тет цIыф лъэп­ къымэ зэкIэми язэфэдэ цIыфыгъэ шапхъэхэми афэпхьысын плъэкIынэу озгъэлъэкIырэ тхэкIэ IэпэIэсэныгъэри. ЛIыхъужъ

кIэщакIохэу КIэрэщэ Тембот итхылъмэ къащигъэлъагъохэрэр адыгэ лъэпкъ закъом исаугъэтхэп. Ахэр дунэе цIыф зэхэтыми къекIухэу хэуцох, зы дунэе цIыфыпсэ дахэм фэлажьэх. Адыгэ тхэкIо иным икъэлэмыпэ къыкIэкIыгъэр зэкIэ уахътэу къыгъэлъэгъонэу ыштэрэм екIоу хэуцуагъэх: анахь тхыгъэ цIы­ кIум къыщегъэжьагъэу анахь иным нэсыжьэу адыгэм идунэете­ тыкIэрэ итарихърэ къыраIотыкIыгъ. Анахьэуи тхакIом ежь илъэхъанэу зисурэт къышIыгъэм осэшхо фэпшIынэу щыт. Лъэхъанэу зыхэтыгъэм игъоу джакIоу щытыгъ. Я ХХ­рэ лIэшIэ­ гъум икъежьэгъум адыгэ щыIакIэм бэу зэблэхъуныгъэхэр фэхъу­ гъэх: хэбзакIэр къытехьагъ, социализмэ гъэпсыным фежьагъэх, зыкI зэдэлэжьэныр къырахьыжьагъ, гъэсэныгъэр зэкIэми анэ­ гъэсыгъэн фаеу алъытагъ, бзылъфыгъэм ичIыпIэ зэблэхъугъэ хъугъэ. А охътэ бырсырым адыгэм илъагъо тэрэзэу къыхихы­ ным мэхьанэшхо иIагъ. Адыгэ еджагъэу, дунаим хэхъухьэрэр къызгурыIоу щыIагъэр мэкIагъэ. КIэрэщэ Тембот ахэмэ зыкIэ ащыщыгъ. Апшъэрэ Iофэу зыфигъэуцужьыгъагъэхэм — ады­ гэхэр щыIэныгъэм игъогу тэрэз, анахьэуи, гъэсэныгъэм игъогу нэф, анахьэуи, бзылъфыгъэр егъэджэгъэным — афэлэжьагъ тхакIор. ЩыIакIэм иохътэ зэблэкIыгъохэр сыдрэ лъэхъани цIыфымкIэ къины мэхъух. Ежьыр зэсэгъэ щыIэныгъэ гъэпсыкIэр зэхэкъу­ тэу, ащ ычIыпIэкIэ нэмыкIырэ имынэIосэ кIэр къиуцо зыхъукIэ, цIыфым зыдигъэзэщтыр хэмыукъоу къыхихын фае. Ар зэрэIоф мыпсынкIагъор Тембот изытхылъ горэм IорыIуатэкIэ къыщ­ риIотыкIыгъ, пшысэу «ТIы фыжьымрэ тIы шIуцIэмрэ» къыз­ фигъэфеди: «…иныжъыбым, чIы чIэгъы мэзахэм, тIитIу щызэ­ зао — тIы фыжьырэ, тIы шIуцIэрэ. ТIы шIуцIэм зебдзымэ, чIы къатиблыкIэ нахь куоу чIычIэгъым уридзыхыщт, тIы фыжьым зебдзымэ, дунэе нэфым укъытыридзэжьыщт. Арэу аIоу къаIо­ тэжьэу адыгэ тхыдэжъмэ ахэлъ. Ащ фэдэ хьазырэу, тэ лэжьэкIо цIыфхэмэ тизэхэшIыкIыкIи гухэлъитIу щызэбэны — гухэлъ пхэнджымрэ, гухэлъ зафэмрэ. Гухэлъ пхэнджым зептымэ, щы­ IэкIэ гъогу пхэнджым утырищэщт… дунэе пхэнджым ухидзэщт» («Насыпым игъогу». — Мыекъуапэ, 1970. — Н.365). ТхакIом уахътэм иупчIэмэ яджэуап къытэу, щыIэныгъэм къы­ хэхъухьащтыр ыпэрапшIэу къышIэу щытмэ, ащыгъум ар лъэп­ къым итхэкIо шъыпкъ, лъэпкъым итхыдэIуат, игъозэрыплъ. УтхакIомэ уипшъэрылъ шъхьаIыр лъэпкъ гумэкIым ухэтын за­ къор арэп, лъэпкъым ищыкIагъэр игъоу къэпшIэныр ыкIи зекIокIэ гъогупэ тэрэзхэр ухэмыукъоу ебгъэлъэгъуныр ары. Ащ фэдэ тхакIоу къэхъугъ КIэрэщэ Тембот. Мы лIэшIэгъузэблэкIыгъохэм джыри зэхъокIныгъэхэу ти­ щыIакIэ къыхэхъухьагъэхэм ауж къыхэIукIэу хъугъэ макъэ, со­ циализмэм фэгъэхьыгъэу КIэращым ытхыгъэхэр тимыщыкIэ­ жьыгъэнхэу, уахътэмрэ щыIэныгъэ уасэу щыIэ хъугъэхэмрэ ади­ мыштэжьыхэу. Ау, а еплъыкIэр зэрэмытэрэзым къыхэкIыкIэ, ежь­ежьырэу кIосэжьыгъэ. Сыда пIэмэ КIэрэщэ Тембот фэдэу щыIэр — зы. Ащ иIэпэIэсэныгъэ зынэсэу къыубытыгъэр зы Iофыгъо закъоп. Сыд фэдэрэ тхыгъэу, адыгэхэм тэ тихъишъэрэ тиуахътэрэ къизыIотыкIэу, ащ икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэр зэкIэ тэркIэ лъапIэ. КIэрэщэ Тембот фэдэуи акъыл хэшIыкI куу щыIэ­ ныгъэм фыриIэу, гурэ шъхьэрэ хилъхьэзэ тхагъэу тиIэри бэ дэдэп. ТхакIом а уахътэр IэпэIэсэныгъэ ин хэлъэу къымыгъэ­ лъэгъогъагъэмэ блэкIыгъэм исурэт шъыпкъэ зыфэдагъэр тшIэщтыгъэп. Шъыпкъэныгъэ ин хэлъэу щыIакIэр зыфэдагъэр, цIыф гумэкIэу, лъэпкъ гумэкIэу щыIагъэхэр тапашъхьэ къыри­ гъэуцуагъэх. Ар зэкIэми къадэхъурэп. Анахьэуи гушхуагъэ къы­ озытэу апшъэ къыдэкIуаерэр шIулъэгъоу тхакIом илъэпкъ фы­ риIэр ары — ар зэхэшIэ лъэшэу итхылъмэ къахэщы. Сыд фэдэ лъэхъаныр къыгъэлъэгъонэу ымыштагъэми адыгэ лъэпкъ лъэп­ сэ шэным ианахь дахэм тхакIор къыпкъырэкIы. КIэрэщэ Тембот иапэрэ тхыгъэ къэбар кIэкIэу «Аркъ» зы­ фиIорэм тыкъыщыуцун. Мыр къызыхиутыгъэр 1925­рэ илъэ­

сыр ары. Пчэгум ригъэуцорэр бзылъфыгъэу ФатIимэт. Адыгэ бзылъфыгъэм итхыдэIуатэкIэ Савва Дангуловыр еджагъ Тембот. Ар шъыпкъэ дэд: ФатIимэт исурэткIэ къырещажьэшъ Суанд («Шыу закъу») исурэткIэ еухыжьы тхакIом адыгэ бзылъфыгъэм итарихъ Iотэн. Сыда ащ фэдизэу бзылъфыгъэм ищыIэныгъэ гъогу ар зыкIигъэгумэкIыщтыгъэр? Джэуапыр ащ фэдизэу гъо­ тыгъуаеп — ар адыгэ жэрыIуабзэм къыщежьэ: шъузыщэ­нысэщэ орэдхэр зыфзэхалъхьагъэхэу къызфаIорэр, кушъэ орэдхэр къэ­ зыIоу сабыир шIум фэзыщэрэр, кIалэу апэу шым тетIысхьагъэм орэд фызэхилъхьэу къыфэзыIорэр, зекIо ежьагъэм шIукIэ фэ­ лъаIорэр, къэрэбгъагъэ зэуапIэм щызэримыхьанэу зишъаохэр тезгъэпсыхьарэр, унагъом иджэныкъомашIо зымыгъэкIуасэ­ рэр… — зэкIэ бзылъфыгъэр ары. Лъэпкъым гущыIэжъхэмкIэ ар къыриIотыкIыгъ: «Бзылъфыгъэ шы ихьылъэ лъэханэ», «Бзылъ­ фыгъэм жъыгъор рапэсы», «Бзылъфыгъэм ыпашъхьэ сэр къы­ щырахырэп»… КъэкIорэ дунаикIэм адыгэхэр хэщагъэ зэрэщыхъущтым зан­ кIэу рипхыгъ КIэрэщэ Тембот адыгэ бзылъфыгъэм идунай теты­ кIэ. Ар нахь дэгъу зэрэхъущтым ащ игупшысэ фигъэулэугъ ыкIи хэкIыпIэу ылъэгъугъэхэр тхылъы ышIыгъэх. Пэсэрэ дунэе теты­ кIэу адыгэм иIагъэр зызэщэкъом, адыгэ бзылъфыгъэм ипсэукIи зэщыкъуагъэ хъугъэ. Унагъор зипшъэдэкIыжь хъулъфыгъэм ылъапсэ къэтIэсхъагъ — мыщ дэжьым тхакIом ар аркъ ешъоным репхы, ар цIыф ныкъоу зэрехъулIэрэр къегъэлъагъо. Унэгъо кIо­ цIым илъыгъэ щыIэкIэ зэфыщытыкIэр укъуагъэ мэхъу, сабый пIун­лэжьыныр бзылъфыгъэм изакъоу къылъэхэнэ… Сыда хэкIыпIэр? ХэкIыпIэм лъыхъурэри бзылъфыгъэр ары. Бзылъ­ фыгъэм изакъоу хэкIыпIэ пшъэдэкIыжьыр ыIэ релъхьэ. Къэхъу­ щтыр бзылъфыгъэ акъылым репхы тхакIом. ФатIимэт ихэкIы­ пIэ къекIуфэ бэрэ гъыгъэ, бэрэ чэщ мычъыябэ рихыгъ, бэрэ зэ­ нэкъокъужьыгъ… ау, ыкIуачIэ зэриугъоилIэжьи, нэфшъагъом (мэфэ нэфымрэ чэщымрэ зэпэгъэуцугъэу тхакIом къызэригъэ­

КIэрэщэ Тембот

№8 ПСЫНЭ

13

ФIыщIэ жыг

КIэрашэ Тембот щытхэкIэ ныбжьэгъу пэж хуэхъур къалэмыр, зэрытрадзэ машинэр, даущыншэр ахэрат.

лъагъорэм ехьылIагъэу къэбэртэе гъэсагъэу Тхьагъэзыт Юрэ дэ­ гъоу къызэхифыгъ мы чIыпIэр) дыкIыгъоу теубытагъэри ышIыгъ — лэжьэнэу, исабыий ригъэджэнэу… «пчъэкъуахым ФатIимэт къыкъокIыгъ…, — етхы КIэращэм. — Хъулъфыгъэу чIэтыгъэмэ агукIэ ФатIимэт агъэкъончагъ. Ау ФатIимэт игуп­ шыс ащ нэзгъэсыгъэу, нэпсы шэфэу унагъом щыригъэхыгъэр зыфэдизыр ежь ФатIимэт нэмыкIэу хэти ышIэщтыгъэп…». Джары мы тхыгъэ кIэкIымкIэ кIэухэу, ау щыIэкIакIэмкIэ егъэжьапIэу тхакIом фишIырэр. Непэрэ мафэм зыкъыфэдгъазэмэ, КIэрэщэ Тембот згъэгу­ мэкIыщтыгъэ Iофыгъохэр ухыгъэу тIон тлъэкIыщта? Бзылъ­ фыгъэм иупчIэ зэшIохыгъэ тлъытэна? Шъыпкъэ, джырэ уахътэм нэмыкI IофыгъуакIэхэри щыIэ­ ныгъэм ипчэгу къеуцуох, ау унагъом, кIэлэпIуным, бзылъ­ фыгъэм язытет узгъэгумэкIынэу хэхъухьэрэр джыри макIэп. Джырэ лъэхъаным къыгъэуцурэ упчIэхэм яджэуап хэт къязыты­ щтыр? Тэ щыI дэхагъэр? Нэмыц гъэсагъэу Гегель зэриIощтыгъэм­

14

ПСЫНЭ №8

кIэ — дахэр ежь щыIэныгъэр ары. ЩыIэныгъэр ишъыпкъапIэм тетэу къызибгъэлъэгъукIыкIэ, джары дэхагъэм ишапхъэр. КIэ­ рэщэ Тембот а шапхъэм рыгъозагъ. ЦIыфым къешIэкIыгъэ дуна­ им дэхагъэу хэлъыр ары ар зыфэусагъэр. Ежь тхакIом идунаий дэхагъэм ишапхъ. Ары джы къызнэсыгъэми итхыгъэхэр жъы зыкIэмыхъухэрэр ыкIи зыкIэмыхъущтхэр.

ХьакIэмыз Мир,

Адыгэ къэралыгъо университетым икафедрэу адыгэ филологием дэлажьэрэм ипащ филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор

Адыгэ Анэ

Жьэгум и хъумакIуэ, пшынэбзэм и Пащтыхь Гуащэ Тхыгъэр — Къаныкъуэ Анфисэ Сурэтхэр — Црым Хьэзрэт Япэ дыдэ Чырбыж Зулетэ Черкесск къалъэ дыщыIущIащ. Беслъэней хэгъуэгум щызэхэтыну адыгэ щIалэгъуалэ зэхуэсым деблэгъауэ а цIыхубз щыпкъэм и пшынэ еуэкIэр зэхэтхат. Пшынэ хьэлэмэт цIыкIум «КIапсэрыкIуэр» къригъэбзэрэбзыкIрэ, езыр щIыкIафIэу… ЦIыхубз теплъафIэм и зыIыгъыкIэ дахэмкIэ зэхуэсым къекIуэлIа псори ихьэхуат. Дауи, апхуэдэ «къэхутэныгъэм» дэри дыфIэмыкIыфу, Зулетэ дыкIэлъыгъуэзэжащ «ПСЫНЭ»-м и щIэджыкIакIуэ псоми къедгъэцIыхумэ ди гуапэу.

Я

пэ сищу жысIэнщи, Зулетэ зы псалъэуха къыжьэдэкIыху, зы гупсысэ шэщIа къысхуиIуэтэху а цIыхубзыр щIэрыщIэу къызэ­ Iусхыу, сыкъигъэуIэбжьу, зэзэмызи си гупсысэхэр толъкъун лъэщхэм ирахьэ­ жьам хуэдэу къызэщIигъэушэрт. А псор къызыхэкIри, си пащхьэ къит цIыхубз IэмащIэ­лъэмащIэ щIыкIафIэм къыхэз­ гъуатэ гъунапкъэ бжыгъэншэхэрат. Апхуэдэ цIыху хьэлэмэт сыхуэзэну, се­ псэлъылIэну зэи къысхуихуатэкъыми, жиIэмрэ и зыIыгъыкIэмрэ сатхьэкъуауэ, зэманыр зэрыкIуэр сфIэпсэкIуэду, кIуэ­ сащ Черкесск сыщыхьэщIа зы махуэ кIэщI цIыкIур. Ауэ… Сыт хуэдэ махуэт ар езыр?! Къэхутэныгъэ сщIат! Аращи, мыхьэнэншэу кIуэдыжакъым. Пэжыр жыпIэмэ, Зулетэ и IэщIагъэмрэ и щIэныгъэмрэ дыкIэлъыкIуами, абы и гъунапкъэ зэмылIэжьыгъуэхэр я нэ­ хъыщхьэжу, цIыхубзыр къызыхуигъэщIа «IэщIагъэ» нэхъыщхьэу бгъэдэлъым ды­ дихьэхыпащ. Зулетэ — пшынауэ Iэзэр, щIэныгъэрылажьэр, гъэсакIуэр, цIыху гу щабэ, псэ къабзэр — бынитхум я анэщ! Аращ ди журналым и «Адыгэ анэ» напэ­ кIуэцIым щIихьэщIэр. Аращи, зэвгъэцIыху, Беслъэней къуа­ жэм и пхъу щыпкъэ, Абыдэхэ ящыщ, Чырбыжхэ я нысэ Iумахуэ — Зулетэ. А цIэр хуэфащэ дыдэу къилэжьауэ, пшы­ науэ Iэзэщ, зытет дунейм къищынэмы­ щIауэ, макъамэ дуней щхьэхуэм щы­ Пащтыхь Гуащэщ. А дуней гъуэзэджэр нэрымылъагъуми, цIыху къызэрыгуэкI­ хэм я тхьэкIумэм псысэ IэфIу щызыгъэIу, пшынэбзэ дахэр зи Iэпэхэм къыпыщэщ цIыхубз зэчиифIэ Чырбыж Зулетэ ди упщIэхэм жэуап купщIафIэхэмкIэ къа­ поджэж.

16

ПСЫНЭ №8

— Зулетэ, макъамэр гъащIэ щхьэхуэ зэрыпхуэхъуа щIыкIэм утезгъэпсэлъыхьынут.

— Пэжу гу лъыптащ абы! Макъамэр дуней, гъащIэ щхьэхуэщ. Ар зэрытелъы­ джэр, абы мы дызытет дунейр нэхъри зэ­ рытхуигъэдахэр, зэрытхуигъэIэфIыр зы­ щIэр цIыху зэчиифIэхэмрэ акъылышхуэ зезыхьэхэмрэ, макъамэр къулеигъэм пэзыщIхэм я закъуэ мыхъуу, цIыху къы­ зэрыгуэкIми къыгуроIуэ. Уеблэмэ, къэ­ кIыгъэхэм я пкъым къонэ макъамэм и бзэ дахэр. Апхуэдэщ псы дызэфэри… А псор къызыхэкIыр макъамэр зэрызэ­ хэлъ, ар къэзыгъэхъу, физикэр «волна­ кIэ» зэджэращ. Сэ си пщэм дэслъхьэжа, пэжу жыпэмэ, хъуэпсапIэу сиIэхэм ящыщщ адыгэ макъамэм ущедаIуэкIэ, уи псэр дихьэхрэ, уи нэпсыр къришажьэу, уи гум щIыхьэ макъамэхэм я волнар къэз­ бжыныр. ЗэрытщIэщи, макъыр къызэ­ рапщыр дицебеллщ. Гу лъыфтами сщIэр­ къым, ауэ пшынауэм пшынэр щигъэбзэ­ рабзэкIэ, макъамэ къыщригъэкIкIэ, щIыпIэ­щIыпIэкIэ макъыр зэм нэхъ мащIэ мэхъури, щэхуу йох, зэм ину зыкъеIэтыж. АбыкIэ пшынауэм макъа­ мэм щIилъхьэ гупсысэхэмрэ гурыгъу­гу­ рыщIэхэмрэ къиIуатэу аращ. Мис а «щIы­ пIэ­щIыпIэхэр» бджыну сыт хуэдэу гъэ­ щIэгъуэн. Абыхэм я мыхьэнэмрэ ар цIы­ хум и акъылымрэ Iэпкълъэпкъымрэ къа­ зэрыщыхъур зэрызэпхар къэсIуатэмэ, си гъащIэр мыхьэнэншэу мыкIуауэ жыпIэ хъуну къыщIэкIынт, и чэзур къэсрэ, ду­ ней гъащIэр сбгынэжмэ…

— Пэжыр жысIэнщи, Зулетэ, сыкъэбгъэуIэбжьащ. Апхуэдэ гупсысэ куу зиIэ цIыху куэд срихьэлIакъым. СымыгъэщIагъуэу слъэкIыркъым, уи IэщIагъэмрэ унагъуэмрэ зэрызэдэп-

хьыр. Ар дауэ пхузэфIэкIа, апхуэдэ гупсысэ телъыджэхэр уи щхьэм илъу, ар пIэщIэмыхуу, бынитху упIыну, тэмэму бгъэсэну?!

— ПщIэрэ, улъхуэн­упIэныр пшынэ еуэным зыгуэркIэ зэран хуэхъуу сщIэркъым, сэ зэи гу лъыстакъым. Уеблэмэ, си пщы­ жьым хуабжьу фIэфIт пшынэ еуэхэри, кIэщI­кIэщIыурэ си пшынэ еуэкIэм едаIуэмэ и гуапэт. Ар езыр сыт хуэдэу цIыху дыщэт! Хабзэ ткIийхэм дыщIэту дапIат, дагъэсати, си пщыжьым семыпсалъэу дунейм ехыжащ. Зэ си жьэ хуэзгъазэу сепсэлъа­ къым. Iэнэ къыхузэзгъэпэщын хуей хъуамэ, шхыну диIэм щыщ къыхутезгъэувэрти, пщэфIапIэм сыкъыщIэкIырт. Си бынхэм яхэслъхьа гъэсэныгъэри губзыгъагъэри зыдэслъэгъуар си пщы­ жьыращ. Ар сымаджэ хьэлъэ щыхъуам щыгъуэ, мы цIыху те­ лъыджэм, мы хабзалъэм и губзыгъагъэр нэсу сымыджауэ, сы­ зыхуэныкъуэ, къысхуэщхьэпэну щIэныгъэ къыпызмыхауэ, тIэщIокI жысIэурэ, сыгъырт… Зэман кIэщI дыдэт сиIар. Сызэры­ хуейм хуэдэу схуэджакъым, и губзыгъагъэм сынэсакъым. Уи упщIэмкIэ къэдгъэзэжынщи, адыгэ бзылъхугъэм и къарур апхуэдизкIэ щIэншэщ ауэ нэрымылъагъущи, бынри, унагъуэри, Iуэхури, щIэныгъэри, IэщIагъэри хузэдэхьынущ. Ар дэнхэнэ адыгэ бзылъхугъэм и лъым хэтщ, куэдым ар ямыщIэу аркъу­ дейщ. Пэжщ, цIыхубзыр къызыхуигъэщIар унагъуэращ, жьэгу­ ращ. Ауэ абы къыдэхуэу, унагъуэ хъуа цIыхубзыр цIыхубэм, лъэпкъым, щIэныгъэм, щэнхабзэм зыгуэркIэ сэбэп щыхуэхъу­ фынукIэ, ущIыпэрыуэни, щIэплъахъэни щыIэу сщIэркъым сэ.

— Зулетэ, сэ зэрысщIэмкIэ щIэныгъэ къэхутакIуэ институтым и лэжьакIуэу ущытащ. Мис абы и гугъу уэзгъэщIынут.

— НтIэ, щыIащ апхуэдэ зэмани. Адыгэ макъамэм, езы макъа­ мэр зэрызыхэлъым, зэрыгъэпсам теухуауэ тхыгъэ куэд дыдэ зэхуэсхьэсауэ сиIэт. Сыту гугъу сехьу къэзулъэпхъэщат ахэр. ЗыщIыпIи тездзэну сыхунэмыс щIыкIэ, институтым и унафэщI­ хэм ящыщ зым сэрэ зэгурымыIуэныгъэ гуэрхэр ди зэхуаку къы­ дэхъуэри, сыкъыIумыкIыжу слъэкIакъым. Си щхьэ хуэзгъэфэ­ щакъым адэкIэ абы сыщыIэну. Зэхуэсхьэса си Iэрытххэри, дэ­ фтэрхэри зэрыщыту къызэщIэскъуэри, зыми езмыгъэлъэгъуауэ, къыздэсщтэжащ. Нобэр къыздэсым зыщIыпIи трезгъэдзакъым, ауэ абыхэм теухуауэ мурадыфIхэр, гугъэхэр сиIэщи, деплъын­ къэ зэрыхъум.

— СызэригугъэмкIэ, Зулетэ, уи мурадхэр къохъулIэнущ. УкъызэрысцIыхуамкIэ, къикIуэтыж е зи гугъэм епцIы-

Фыхэзгъэплъащэрэт абы си нэкIэ, фезгъэдэIуащэрэт си тхьэкIумэхэмкIэ, фытезгъэIэбащэрэт си IэпэхэмкIэ…

Чырбыж Зулетэ

жхэм уащыщкъым. Уи IэщIагъэмкIэ къэдгъэзэжынщи, апхуэдиз щIэныгъэ, Iэзагъэ убгъэдэлъыр къызыхуэбгъэнэн, абы хуебгъэджэн гъэсэн уиIэ?

— Сэ сфIэфIщ гъэсакIуэ IэщIагъэр. Абы къыхэкIкIэ, сабий, ныбжьыщIэ гуп сиIэщ пшынэ еуэкIэ езгъасэу, зэпеуэ, концерт зэмылIэужьыгъуэхэм зыкъыщагъэлъагъуэу. Сэ абыхэм хуабжьу саропагэ. Апхуэдэу си бынхэри пшынэ йоуэ. Дауи, еуэнкъэ, зэрыцIыкIурэ аращ абыхэм ялъэгъуар. Сабийхэм ялъагъур ящIэжу аращ, езыхэми яфIэфI дыдэу, егугъуу апхуэдэщ. Сызэ­ реплъымкIэ, зэфIэкI, щIэныгъэ, зэчий зыбгъэдэлъ цIыхур а и къулеигъэмкIэ цIыхухэм щадэмыугуашэм деж ар щIэпхъад­ жагъэщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, лъэпкъыр нэхъри зэрефIэкIуэ­ ным, зэрызиужьыным упэрытын хуейуэ аращи, уэ пхузэфIэкIыр щыпхузэфIэмыкIыж щыхъунум деж уи пIэ иувэн, уи IэщIагъэр хуэфащэу зыгуэрым къыпищэн хуейщ. Мис аращ цIыхур зэгуп­ сысыпхъэр.

— Гупсысэ хъарзынэхэм сыкъыбогъэдаIуэ, Зулетэ. Си гугъэщ уи бынхэри уи гъэсэнхэри уи IэщIагъэм хуэпэжыну. Музыкэм и цIыхум мыпхуэдэ упщIэ естыну сыхуейт сытым дежи, IэмалыфI къыщыслъихьакIэ, уэ зыпхуэзгъэзэнщ абыкIэ: макъамэр къызэрыпщыхъур дауэ? Сыт ар уэ уи дежкIэ?

— Сэ пшынэр къасщтэу, и Iэпэхэм сащрижэкIэ, занщIэу нэ­ гъуэщI дуней сыкъыщохутэ. НэгъуэщI зыри сщIэжкъым, икIи слъагъукъым, икIи зэхэскъым. Макъамэр си дуней етIуанэщ, си гъащIэм щыщщ, си купщIэм и щIагъыжщ. Пшынэбзэм уедаIуэу, ар бгъэбзэрабзэу уи нэр щызэтепIпIэкIэ, укъызыщыхутэр пса­ лъэкIи тхыгъэкIи къыпхуэмыIуэтэну дуней телъыджэщ. Фыхэз­ гъэплъащэрэт абы си нэкIэ, фезгъэдэIуащэрэт си тхьэкIумэхэм­ кIэ, фытезгъэIэбащэрэт си IэпэхэмкIэ… Пэжщ жаIэр, ди лъэпкъым и цIыхубзхэм я купщIэр къэхутэгъуейщ, апхуэдизкIэ куущи, къыпхузэщIэубыдэркъым, апхуэдизкIэ инщи, пхуэгъэIэкIуэркъым, апхуэдизкIэ телъыджэщи. Къэнэжыр, апхуэдэ цIыхубз купщIафIэ, зэчиифIэ, анэ гу щабэ, щхьэгъусэ пэж, ущиякIуэ Iущ, псэлъэгъу гъэщIэгъуэныр бджыуэ, щапхъэ тепхыу, и ехъулIэныгъэхэм ущыгуфIыкIыу упсэунырщ. №8 ПСЫНЭ

17

Фэеплъ

I Э Г УА У Э Лыкъуэжь Нелли

Сэ мылъкукIэ зыри НасыпыфIэ сщIакъым… Насып джэлэсу Псалъэщ къыхэсхар! А малъхъэдисым Къаруушхуэу хэлъым, КъыпэкIуэ фIыгъуэщ Тыгъэ фхуэсщIыфар!.. Мысостышхуэ Пщызэбий 18

ПСЫНЭ №8

Гупсысэм я нэхъыфIыр къысхуэкIуауэ къысщыхъужри, сыгуфIэу Пщызэбийхэ сыпсэлъащ, КIунэ трубкэр къызэ­ рытрихынум шэч къытезмыхьэу.

— СынодаIуэ, — къиIукIащ трубкэм, нэхъри нэхъ къа­ рууншэ хъуа Пщызэбий и макъыр. Узыншагъэ зимыIэжым ущIэупщIэну хьэлъэкъэ, зэры­ слъэкIкIэ си макъыр зэтызоухуэри нэжэгужэу жызоIэ: – Пщызэбий, узогъэгуфIэ, уи тхылъым кIуэну тхы­ гъэхэр хьэзыр хъуащ. Тхылъым фIэпщыну укъызэтеувы­ Iар къыджепIатэм,.. Пщызэбий и макъым тIэкIунитIэ псэ къыхыхьэжауэ къыздоуэршэр, иригъэлейуэ фIыщIэ къысхуещI. Абы гукъыдэж къезытар тхылъ къыдэкIынурамэ (мы дунейм тетыжтэкъым абы нэхърэ ар нэхъ зыщIэхъуэпсыж), сэ сы­ щIэгуфIэр нэгъуэщIт: махуитI­щы дэкIмэ Пщызэбий и зы тхылъ закъуэ къысхудигъэкIыну нышэдибэ щIалэ ахъыр­ зэман гуэрым сыкъызэригъэгугъарат. Дыгъуасэ хуэдэм Iэрытххэр хьэзыр хъуа къудейуэ, нобэ хуэдэм, тхылъ хьэ­ зырыр Пщызэбий IэщIэслъхьэмэ зэрыгуфIэнурат къыс­ хуэмыгъэсыр. И узу хъуар кIэрылъэлъу, зэрыщытауэ адыгэ театрым и сценэм ар къихьэжыну къысщыхъурт сэ. Си нэгу къыщIэзгъыхьэрт Шортэн Аскэрбий и пьесэ «Партым и лIыкIуэм» хэт Андрей (Кировым) и ролыр, Шолоховым и «ЩIыщIэ къэIэтам» щигъэзэщIа Давыдо­ вым и ролыр, Виктор Розовым и пьесэ «Гъуэгу махуэм» щыгъэзэщIа Алексей и роль «сэ къыстратхыкIами ярейщ», жыхуиIэу щытар, IутIыж Борис и «Эдип» пьесэм щигъэзэщIа Тиресий и ролыр игъэзащIэу, е Къамботу, Азизу, Мажиду, Яшкэу джэгуу утыкум иту. ПIалъэр къосри, сыкъэзыгъэгугъа щIалэр къопсалъэ: – Нобэрэ ныжэбэрэ Мысостышхуэм и тхылъым со­ лэжьыжри, пщэдей сынэпсэлъэжынщи къэпщтэжынщ, — жеIэри. УгуфIэнтэкъэ?! Пщэдейр къосри, телефон къэзууам сепхъуэмэ, Пщы­ зэбий щыIэжкъым къызжаIэ… — «Дунейр чэзущ», — аращ Нелли тхылъым фIэпщынур, –иужьрей псалъэу Пщызэбий къызжиIахэр зэхызох сэ аргуэру, аргуэру, ар­ гуэру… Дакъикъэхэр щыгъэу зэкIэлъызыгъажэ зэманыр Тхь­ эшхуэ пэлъытэ къызэрытхуэхъум и щыхьэтщ абы къы­ щыдэхъулIэхэм дыщыщIэгупсысыжкIэ, согупсыс сэ нобэ. ЩIыуэпсым и къэхъукъащIэхэр зыдж щIэныгъэлIхэм зэ­ рыжаIэмкIэ, зэрымыщIэкIэ къэхъу Iуэхухэм нэхърэ нэхъ къэхъун хуей щыIэкъым. ЗэрымыщIэкIэ, ауэ щыхъукIэ къэмыхъункIэ Iэмал зимыIэу си гъащIэм къыщыхъуа гуэрщ сэ Пщызэбий и тхылъым селэжьыныр. Хэт ищIэнт Мысостышхуэ Пщызэбий теухуа тхыгъэхэр, абы и Iэда­ къэщIэкIхэр, и сурэтхэр зэщIэскъуэжу тхылъ згъэхьэзы­ рыну хьэмэрэ а цIыху гумызагъэм, гу пцIанэм иужьрей мазэхэм махуэ къэскIэ сыдэлэжьэну, нэхъыфIу къэсцIы­

хуну… Пщызэбий и псэр апхуэдизкIэ лIыгъэкIэ псыхьати, ажал узыр зэрыпкъырытыр фIы дыдэу ищIэжми, ла­ жьэрт. Ар щылажьэрт унэми сымаджэщми. Абы лэжьэн иухри, махуищщ зэрыпсэужар, и тхыгъэхэра хуэдэт ар мы дунейм щызыIыгъыжыр. НэмыщIысауэ Iуэху къэзыгъа­ нэу емыса цIыхум хьэлъагъ тIуащIэ зэрихьыр нэрылъа­ гъут… … ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэ­ рал драмэ театрым и актер хьэлэмэту куэдрэ лэжьа Мы­ состышхуэ Пщызэбий папщIэ Iэгуауэшхуэ яIэт… Гъуэгу махуэ Iэгуауэ… Артист цIэрыIуэхэр дунейм ехыжа нэужь хуаIэт хабзэм хуэдэ Iэгуауэ. БдзапцIэм хуэдэу хьэлъэрэ а махуэм къешха уэшхым хуэдэу щIыIэу… Пщызэбий и тхылъым и пэублэ псалъэм ит псалъэхэр сигу къокIыж: «Iэгуауэ куэдрэ схуаIэтащ сэ. ЦIыхухэм я гум сыдыхьэфу, къысхуэарэзыуэ, фIыуэ къысхущыту, къысхуэупсэу щытт. Сценэм сыщитым сэ мызэ-мытIэу къызэхъулIащ, слъэкIащ цIыху къызэдаIуэхэр къызыщIэзгъэтэджэжу!.. Сэ зи гугъу сщIыр укъызэджэр, роль бгъэзэщIар буха нэужькъым… Уи псалъэмакъыр и гуащIэгъуэу щебгъэкIуэкIым деж цIыхухэр къэтэджауэ зэбгъэдэIуэфыныр актерым дежкIэ ехъулIэныгъэшхуэщ, куэдым къемыхъулIэ насыпщ, ехъулIэныгъэм и нэхъ лъагапIэ дыдэщ… Сэ щыту къыщызэдэIуащ Франджым, Щамым, Тыркум щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр, си хэгъуэгу дахэм щыпсэу си жэрэгъухэр…»

№8 ПСЫНЭ

19

… Си гумрэ си псэмрэ сфIызодауэ. Гум жеIэ: КIунэ и тхылъым и гъусэу Пщызэбий ейри щхьэ умыгъэхьэзырарэт? Псэм: Зы унагъуэм зэдыщIэс-зэдыщIэмыскIэ сыбгъэдыхьэфынутэкъым искусствэм. Гум: Пщызэбий и тхылъыр къыдэбгъэкIыну щхьэ ухунэмысарэ? Псэм: Iэрытхыу напэкIуэцI минитIыр цIыхуихым къезгъэщыпами, хэзыщIыкI езгъэплъыжами, сэ сыкъеджэжами, езы Пщызэбий къезгъэджэжурэ Iэ щIезгъэдзыжами, сыхунэсакъым. Псори дыпIащIэ щхьэкIэ, дыгузавэрт дыхунэмысынкIэ… Дыхунэсакъым. Ажалыр нэхъ псынщIэу кIуэуэ къыщIэкIащ… Гум: Укъуаншэщ. Псэм: Сыкъуаншэщ. Ар си гъащIэ псокIэ къыздесхьэкIын гупсысэщ… ГъащIэр гъуэрыгъуэ шэнтщ, — гурыIуэгъуэщ, дунейр зэрычэ­ зури. Гумрэ псэмрэ зэакъылэгъу хъури ежьэжащ, ауэ Мысостышхуэ Пщызэбий къызжиIахэмрэ итхахэмрэ къыздыщIыгъущ. Мысостышхуэм и Iэдакъэм къыщIэкIащ рассказу — 13 , усэу — 100, уэрэду — 25, пьесэшхуэу — 5, пьесэ кIэщIу — 16, еджакIуэ цIыкIухэм яхуэгъэзауэ, композицэу зэхэгъэувауэ — 10, гукъэ­ кIыж тхыгъэу — 25, усэбзэкIэ тхауэ псалъэ гуапэу — 60, нэгъуэщI­ хэри. ИтIани, абы тхакIуэу зибжыжыртэкъым. И тхылъым и псалъащхьэм деж етх Пщызэбий: «Сэ си щIалэгъуэр зэрызгъэкIуам, балигъ сыхъуа нэужь си нэгу щIэкIахэм, гуапагъэ, цIыхугъэ зыдэслъэгъуа си ныбжьэгъухэм, лэжьэгъухэм гъащIэ гъуэгу быркъуэшыркъуэм къыщысIэщIэщIа щыуагъэхэм сатетхыхьыж си хабзэщ. Стхыжхэм хэтщ уси, пьеси, уэрэди, расскази, ауани, гушыIи… Дауи, сэ сызэрытхэр зыфIэауани, аргуэру зы тхакIуэ мыкIуэмытэ къэунэхуащ, жызыIэни щыIэнущ. Сэ сытхакIуэкъым, тхакIуэхэм сахэвбжэнуи сыхуейкъым. Ар си дежкIэ насыпышхуэIуэщ, къалэн абрагъуэщ. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, тхакIуэ къызэ20

ПСЫНЭ №8

рыгуэкIыу сыщытыну сыхуейкъым, тхакIуэ лъэщ, цIэрыIуэ сыхъуну зэмани, Iэмали, сиIэжкъым. ХэкIэсащ… Сэ схузэфIэкIыжынурати, си гъащIэм и зы плIанэпэ цIыкIу си тхыгъэхэм яхухэсхауэ, ар сэр-сэру згъэдэхэжу, згъэщIэрэщIэжу, стхахэм сыкъеджэжрэ гухэхъуэгъуэ къызиту сыпсэуащ… Аращ нывжесIэну сызыхуейр, си щIэджыкIакIуэхэ, аращ зэрыхъур си псалъащхьэри псалъэкIэри…» Сыту зэмыщхьрэ псалъэхэм къарыкIыр ар зытхар псэууэ укъыщеджэмрэ, ар щыщымыIэжым дежрэ…

IутIыж Борис «Къалэмри екIуу зыгъабзэ» жыхуиIэ тхыгъэм щитхауэ щытащ мыпхуэдэ псалъэхэр: «Шекспир, Мольер сымэ я деж къыщыщIэбдзэу театрым и гъуэгуанэм уриплъэжмэ, актер-драматург куэдым я цIэ къыпхуиIуэнущ. Театрым, сценэм и щэхухэм хуеджа, ар зи IэщIагъэ адыгэ артист зыбжанэми хэлъхьэныгъэфI хуащIащ ди лъэпкъ драматургием. КъардэнгъущI Зырамыку, Тубай Мухьэмэд, Шортэн Аскэрбий, Щхьэгъэпсо Мухьэмэд сымэ я пьесэхэм къадежьащ икIи къадекIуэкIащ Адыгэ театрыр. Зы едзыгъуэу зэхэлъ пьесэ хьэлэмэтхэр ятхыу щытащ Сонэ Мухьэрбий, Шэру Арзрум сымэ, нэгъуэщIхэми. Нобэ сценэр зыгъэбжьыфIэ ди артистхэм пьесэ зытхыу яхэту дэ тщIэр Мысостышхуэ Пщызэбий и закъуэщ. Пщызэбий и актер зэфIэкI лъагэм димыхьэхыу, Тхьэм ирещIи, акъыл балигъ хъуа зы адыги щыIэу къыщIэкIынкъым. АтIэми, мащIэщ щыгъуазэр пьесэу, рассказу, усэу абы и Iэдакъэм куэд къызэрыщIэкIам. Шэч къытетхьэркъым ди литературэр абыхэм зэрагъэщIэрэщIэнум».

IутIыжым акъылэгъу дэхъуни дэмыхъуни щыIэщ, ауэ сэ къыс­ щохъу цIыхум и гупсысэхэр тхыгъэкIэ, макъкIэ, плъыфэкIэ къы­

щиIуатэм деж абы и IэдакъэщIэкIхэм гъащIэ щхьэхуэ яхуэфа­ щэу. Мысостышхуэм адыгэбзэр псэми псантхуэми едэхащIэу игъэIуу зэрыщытам ещхьыркъабзэу, фIыуэ зыхищIэрт. Щы­ псалъэкIэ художестенностагъ жыхуэтIэр и пшынэ Iэпэмэ, щыт­ хэкIэ гъуагъуэ куэдыщэм ирыригъэшэхыу къыпщыхъурт. Абы и щхьэусыгъуэри дэ къызэрытщыхъумкIэ мыращ. ЦIыхур зы системэ гуэрым щIапIыкIа нэужь, Iэмал имыIэу и Iэужьхэм абы и нэпкъыжьэ къытредзэ. Пщызэбий и тхыгъэхэр зыхуэунэтIар жанр гъэлэжьэныракъым, атIэ адыгэ щIэблэр гъэсэным, лъэп­ къыр къызэтенэным, бзэр гъэпсэуным, дунейр нэхъыфIу убзы­ хуным хуэунэтIат абы и гупсысэхэри езым и IуэхущIафэхэри. ЖиIэну зыхуейр куэдыщэ хъурт, нэгъуэщIым и псалъэ, гупсысэ гъэIуным и гъащIэр хилъхьати, и тхыгъэхэр зэщIихуэпыкIырт къыхуеджэныгъэ зэмыфэгъухэмкIэ. Адыгэбзэр сюрреализмэм и мыштыкум изыгъэсыкIыу къащыхъу сэ, къызгуроIуэ Мысос­ тышхуэм и Iуэху бгъэдыхьэкIэу щытар икIи ди зэмыщхьы­ ныгъэхэм пщIэ хузощI. Артистым езым и Iуэху бгъэдыхьэкIэ щиIэжым деж режиссе­ рым дежкIэ ар «IэтIэлъатIэ» мыхъуу къыпщыхъу щхьэкIэ, Фер­ гьэун и дэкIуеипIэхэм я нэхъ лъагапIэ дыдэхэм нэсыфыр апхуэдэ закъуэтIакъуэхэращ. Жэрщ гупсысэр, согупсыс, къэкIуэным зыщызэпхидзрэ абы щидза аркъэнымкIэ а гупсысэ дыдэм уришэлIэжу. ЦIыхум и гуп­ сысэр, и IуэхущIафэхэр псалъэ тхакIэ щыщIэгъэбыдыхьыжам деж ар тхыдэ мэхъуж. Нобэ ди гупсысэри, ди псалъэри зыхуэгъэ­ за Мысостышхуэ Пщызэбий и гъащIэ гъуэгуанэр къребгъэубы­ дэфынущ Iэгу хуэдиз тхыгъэм. Мысостышхуэ Пщызэбий 1935 гъэм Псыгуэнсу (Жанхъуэтхьэ­ блэ) къуажэм къыщалъхуащ. 1953–1958 гъэхэм ГИТИС­м ще­ джащ Сталиным и цIэкIэ ягъэува стипендиер къихьу. 1958 гъэ лъандэрэ адыгэ театрым и актерщ. Мысостышхуэм театрым роль нэхъыщхьэу 120­рэ, «Мос­ фильм» щытраха художественнэ фильми 6­м роль нэхъыщхьи къызэрыгуэкIи щигъэзэщIащ. Езым адыгэ театрым, телевиде­

нэм, радиом спектакль 20­м щIигъу щигъэуващ. Драмтеатрым къыдэкIуэу, Пщызэбий дэлэжьащ «Бжьамий» ансамблми. Мысостышхуэм и Iэзагъэм, и зэфIэкIым хуэфащэ гулъытэ хуа­ щIу абы мызэ­мытIэу къыхуагъэфэщащ КъБАССР­м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым, СССР­м и Гостелерадиом я ЩIыхь тхылъхэр. Урысей Федерацэми КъБР­ми щIыхь зиIэ я артистщ. Абхъазым и цIыхубэ артистщ. Я лъэпкъ лIыхъужьым и образыр Iэзагъышхуэ хэлъу къызэригъэлъэгъуам папщIэ, Абхъаз АССР­м М. Д. Гулиа и цIэкIэ щыIэ къэрал саугъэтыр къратащ. Япэ дыдэу Мысостышхуэ Пщызэбий «къытракъута» Iэгуауэ гуфIэгъуэ къызыхэпIэнкIыкIымрэ иужь дыдэу нэщхъейуэ Iэгу щыхуеуэжамрэ я зэхуакум дэлъщ гъуэгуанэ кIыхь, хьэуэ зы мэс­ къэл, зы къэлыдыгъуэ, зы цIыху гъащIэ гупыкIыгъуей…

№8 ПСЫНЭ

21

Дызыщышынэ упщIэхэр

гъэр сату щIэнымрэ адыгэхэмрэ 22

ПСЫНЭ №8

Луи-Франсуа Кассас Уэсмэн-мамлюкхэм я махуэшхуэ. Каир, 1785 гъэ

Зи арэзыныгъэ хэмылъу гъэр сатущIэным хаша адыгэм дежкIэ ар шэч хэмылъу лъэпкъым и нэлат хъуащ. Адыгэ лъэпкъым иухуа дуней еплъыкIэм зи гугъу тщIы Iуэхугъуэр къитIасэтэкъым икIи езым и жылагъуэ гъащIэм зэпымычу IэщIыб ищIырт.

З

Дзыгъуэнэ Тимур и тхыгъэ

и арэзыныгъэ хэмылъу гъэр сатущIэным хаша адыгэм деж­ кIэ ар шэч хэмылъу лъэпкъым и нэлат хъуащ. Адыгэ лъэп­ къым иухуа дуней еплъыкIэм зи гугъу тщIы Iуэхугъуэр къитIасэтэкъым икIи езым и жылагъуэ гъащIэм зэпымычу IэщIыб ищIырт. Адыгэ гъащIэм къимыгъэщIауэ дыкъэзыухъуре­ ихь къэралхэмрэ лъэпкъхэмрэ дэгъуэгурыкIуэурэ зи лъабжьэ хэку щIыбым къыщежьэу ди хэгъэгу гъунэм зыщызыужьа Iуэху­ гъуэщ гъэркIэ сату щIэныр. Мы псалъэхэр етхьэлIэ хъунущ зи гугъу тщIы сату лIэужьыгъуэмкIэ Ахыным и Кавказ Iуфэм лъа­ гъуэ пхырызыша пасэрей алыджхэми, Урымхэми, мы IуэхущIа­ фэ фIейр лъагапIэщIэкIэ дэзыгъэIэпхъуея франджхэми. Иужь­ рейхэм теухуауэ щIыгъупхъэщ Италием зыщызыужьа Ренес­ сансри, щэнхабзэм, цIыхугъэм зегъэузэщIыжынымкIэ псалъэ­ макъ екIуэкIахэри франдж гущIэгъуншэхэм гъэр щэн­къэщэху­ ным хегъэгъэхъуэныр зэран зэрыхуэмыхъуфар. «Гъэр гъуэгур» зыIэщIэлъым елъытауэ адыгэхэр зыхаша щхьэхуимыт сатур лъэхъэниплIкIэ бгуэш хъунущ: д.лъ.н. V лI. — IV лI. — Алыдж­УУрым IV — ХII лIлI. — Визант ХII — ХV лIлI. — Франдж ХV — ХIX лIлI. — Тырку Алыджхэр Ахын и Ищхъэрэ Iуфэхэм къыщоунэху д.лъ.и.

VII — VI лIлI. Я къалэхэр къызэрагъэпэщурэ сату щIэгъэхуэбжьа щIыпIэхэр зей лъэпкъхэм драгъэкIуэкIыу щIадзэхэр. Псом япэ дыдэ абыхэм зи Iуэху зрахуэхэр гуэдзымрэ гъэрхэмрэщ. ЩIэуп­ щIэм гъэлъагъуэр къегъэщI. Ахын Iуфэм япэ гъэр щIапIэхэр къыщызэIуаххэр. Абазэ­Адыгэхэр къызытепщIыкIыжа керкет­ хэм, торетхэм, синдхэм, меотхэм зауэхэм щаубыд гъэрхэр абыхэм кърахулIэу яублэ. Алыджхэм яужь иту захъуэжурэ урымхэмрэ византхэмрэ пащащ я Iуэхур. Сыт хуэдэ зэхъуэкIыныгъэ къэмыхъуами, ахэр нэхъуеиншэу хущIэкъухэт гъэр сатум зэрызрагъэубгъуным. Адыгэм и курыт лIэщIыгъуэ тхыдэм лъэужьышхуэ къыханащ франджхэм. Италием щыщ хьэрычэтыщI жыджэрхэр лъэ быдэ­ кIэ Ахын Iуфэм щыуващ ХII лI., тIэкIу нэхъ гувауэ IузэвымкIи Iэпхъуахэщ. Хы ФIыцIэм и Iуфэм сату щIапIэу 39 абыхэм къы­ щызрагъэпэщащ. Абыхэм ящыщу нэхъ ин дыдэхэр — Къаффэ, Матрега (Тамтэрэкъей), Мапа (Анапэ), Бата, Копа къалэхэр — щаухуар адыгэщIырат. Франджхэмрэ адыгэхэмрэ я сатум увыпIэ нэхъыщхьэ щызыIыгъар къедбжэкIа къалэхэм щрагъэкIуэкIа гъэр щэн­къэщэхуныращ. Гъэрхэм я уасэр ткIийуэ зы мардэм тетакъым. Ар щагъэувкIэ теплъэр, Iэпкълъэпкъ зыпкърылъыкIэр, ныбжьыр, IэщIагъэ яIэхэр къалъытэрт. Гъэрхэр нэхъыбэм зэIэпыхыпIэм къезы­ шалIэу щытар зи къуентхърэ щхьэхуитыныгъэ зыфIэкIуэда цIыхурэ зытхьэкъу адыгэ пщы­уэркъхэрат. Дэлэлу нэхъыбэм къэувхэрт алыдж, журт, ермэлы, тэтэр дэжыгхэр. Зауэм къуентхъыу къаIэрыхьа цIыхухэм я бынхэр дахэхэмэ, зэкIужхэмэ, ахэри ящэхэрт. Уеблэмэ ахэрат гъэр сатуущIэхэр нэхъ зыщIэхъуэпсыр. Тэтэрхэми адыгэ зыхэт гъэрхэм ардыдэрат иращIэр. Ауэ франджхэр къыхуашэ цIыху бжыгъэкIэ иримыкъу­ хэу пэгъунэгъу адыгэ жылэхэм теуэурэ лъхудий куэд гъэрыпIэм ираубыдэрт. Адыгэхэми щIыхуэ зытрагъэлътэкъым, хы Iуфэ бы­ дапIэхэм теуэхэурэ франджхэр кIэс къащIхэрти, ермэлы, журт дэжыгхэр дэлэл ящIхэурэ тэтэрхэм иращэхэт. Тхыдэм дегъэлъагъу Къаффэ щащэу щыта гъэрхэм я нэхъыба­ пIэр Кавказым зэрыщыщар. Гъэрхэм я зы Iыхьэр Ахын Iуфэ Iут франдж мэчанэхэм щызэтеувыIэхэт, ауэ нэхъыбапIэр Мысы­ рымрэ нэгъуэщI муслъымэн къэралхэмрэ къыщыхутэт. Абы и зы щхьэусыгъуэт 1263 гъэм Мысырым и пащтыхьым гъэр къи­ щэхун папщIэ Хы ФIыцIэм бгъэдыхьэпIэ къызэрыхуигъуэтар.

1379 гъэм Генуерэ Мысыр сулътIанымрэ зэгурыIуахэщ муслъы­ №8 ПСЫНЭ

23

Дызыщышынэ упщIэхэр

Доминик-Вивант Денон Пирамидэхэм деж щекIуэкIа зэхэуэ. Гъэмахуэ шылэм и 21, 1798 гъэ

мэн пащтыхьым и бжаблэ итхэм Къаффэ сату щрагъэкIуэкIыну хуиту. Ауэ абыхэм борш зыщащIыжырт уасэ пыухыкIакIэ чы­ ристан диныр къэзыщтэну гупыж зыщIэхэр къаутIыпщыжыну. ЛъэныкъуитIымкIэ фейдэ зыхэлъ сатум псынщIэу зиужьырт. Хъыджэбзхэмрэ щIалэхэмрэ зей Адыгэ Хэкум зи гугъу тщIы Iуэху бзаджэр иригъэкIуэкIырт, уасэшхуэ зиIэ цIыху щхьэхуи­ мытхэр гъэр сатум Iэригъэхьэурэ.

1592 гъэм Венецэм и лIыкIуэ Бернардо Л. Уэсмэн къэралым теухуа тхыгъэм щетхыр Тыркум мегрелхэмрэ адыгэхэмрэ гъу­ напкъэ зэрыхуиIэр. А тхакIуэм зэритхымкIэ ахэр тыркухэм деж­ кIэ гъэрхэхыпIэу щытщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, гъэрхэр Iэщым хуэдэу кърашри Истамбыл бэзэрышхуэм щащэр. НыбжьыщIэу гъэрыпIэ ихуа адыгэхэр ящэрт къуэкIыпIэ къэралхэм щыунэ­ Iутыну е хьэрэмхэм щIэсыну. Апхуэдэ щIыкIэурэщ мамлюкыдзэ­ ри къызэрыунэхуари. 1553 гъэм Венецем и лIыкIуэ Наваджеро Б. итхыгъат тырку сулътIаным хьэрэмиплI зэриIар. Абы къы­ хигъэщт хым е тафэм зауэ щекIуэкIыху чыристан зэмылIэу­ жьыгъуэм я бынкIэ — бэлгъэркIэ, гъурткIэ (мэжаркIэ) н.къ., ауэ арнэут, славон, алыдж, адыгэ, урыс куэдкIи ахэр зэрагъэнщIыр. Иджыри зы Венецэ лIыкIуэ Винченцо ди Алессандро 1572 гъэм пащтыхь пщIантIэм щытепсэлъыхькIэ къегъэлъагъуэ бзылъху­ гъэ гъэрхэр псори адыгэрэ куржыуэ зэрыщытар. Мустафа пащ­ тыхьым и анэр адыгэт. Хы ФIыцIэм къегъэщIылIа щIыпIэхэм гъэр сатум щиIа мыхьэ­ нэр къегъэлъагъуэ къыкIэлъыкIуэ щапхъэм. Франджхэм 1424 гъэм Кипрым текIуа мысыр пащтыхьым паубыдащ Къаффэ къа­ лэм папщIэ къуэдыуэ дыщэ дукат 60 000 къратыжыну. Генуем и хабзэмкIэ а къалэм и кхъухьхэмкIэ гъэрхэр къепшэкI хъунутэкъым, ауэ сондэджэрхэм дежкIэ ар лъэпощхьэпо хъу­ тэкъым. Илъэсым и кIуэцIкIэ гъэрхэр иришыну Мысырым кхъу­ хьитI къикIырт. Италием и къалэ зыбжанэм я архив тхылъхэр щыхьэт тохъуэ гъэр «гуартэшхуэхэр» ХIV — ХV лIлI. Европэм и къэралхэм зэрашэу щытам, ахэр абы щэ­мин бжыгъэкIэ къра­ шалIэу икIи бэзэрым зэпымыууэ щыкуэду щытащ. Италием цIы­ хубз гъэрхэм нэхъ щIэупщIэ щиIэт цIыхухъу нэхъ зыдашэ мус­

24

ПСЫНЭ №8

лъымэн хэкухэм емылъытауэ. Адыгэ бзылъхугъэхэм абдеж увы­ пIэ пыухыкIа щаIыгът. ХIII лI. лъандэрэ Генуе къалэм щIэлъ дэ­ фтэр тхылъхэм къагъэлъагъуэ адыгэхэр гъэру щащэкIэ нэхъ уасэ лъагэ хуагъэлъагъуэу зэрыщытам. Псалъэм папщIэ, илъэс 14 хъу адыгэ хъыджэбз цIыкIур аспр 500 и уасэт, апхуэдэ ныбжь дыдэ зиIэ лезгин пщащэр 370 фIэкI щимыуасэм; адыгэ щIалэ цIыкIу илъэс 14 хъур аспр 760 ящащ, гъуртыр (мэжарыр) аспр 130 щащам щыгъуэ. Ауэ щыхъукIи, бэлгъэр цIыхубз илъэс 39 зи ныбжьыр, сабиитI зэригъусэм хуэдэу, аспр 600 и уасэу арат. Адыгэ бын ящэ­къащэхум илъэс 10–16 я ныбжьхэт, я уасэхэри аспр 230–750 я зэхуаку дэтхэт, нэхъыбэм 300–600. Италием псом нэхъ щынэхъ пудхэр тэтэрхэрат. 1361 гъэм Венецием абыхэм лир 139 щIатт. Урыс цIыхубзхэр псом нэхърэ нэхъ лъа­ пIэт. Абы къакIэлъыкIуэр адыгэ бзылъхугъэхэрат. Уасэхэр лирэ 872–1459 я зэхуаку дэтт. ХIV лI. Лука къалэ адыгэ бзылъху­ гъэхэм щхьэкIэ лир 2000–2400 къыуатт. Ику иту уасэр лир 1600 къехтэкъым. 1431 гъэм зы адыгэ пщащэ щхьэкIэ уасэу дыщэ дукат 71 ятат. Гъэр сатум и теплъэ нэхъыщхьэм ХIХ лI. и кум нэсу кIуэды­ жыху зихъуэжакъым. А лъэхъэнэм Адыгэ Хэкум къэкIуауэ щыта Франджым щыщ де Монпере итхыгъат: «Сыт хуэдэ зэмани пасэ­ рей Зихыр гъэр сатущIапIэу щытащ; ар къызэрекIуэкIрэ илъэс мин зыбжанэ хъуащ; жыпIэ хъунущ мы хэкум щыщ цIыхуу мелу­ ан зыбжанэ ящэурэ хамэ щIыпIэхэм къыщыхутауэ. Ухыгъэм и гъуэгухэм нэхъ хэщIыкIышхуэ хузиIэу щытамэ, сэ сегупсысыну къыщIэкIынт абы и мурадыр лъэпкъ зэIыхьахэм адыгэ лъэпкъ дахэм хигъэшыпсыхьыжауэ къигъэщIэращIэжыныр». АдэкIэ де Монпере къыжеIэр лIэщIыгъуэкIэрэ мы хэкум гъэр сатур къыщекIуэкIми, адыгэм а Iуэхум ехьэлIауэ зэпимыупщIын мардэ зэриIэр, зэи пщыми уэркъми я къуи я пхъуи зэрамыщэнур, ущхьэгъу лъэщ гуэр къахукъуэмыкIмэ. Апхуэдэу щыт пэтми адэм и бынхэр ищэнухуитыныгъэ иIэщ, ауэ къулейсызыгъэм ирихулIэ тхьэмыщкIэхэм фIэкIа зыми къигъэсэбэпыркъым ар. Адэ­анэр щхьэщымытыжмэ, дэлъхум шыпхъур ищэну хуитщ, лIым –фэсэдыгъэ зэрихьэу къиубыда и фызыр. Ауэ лъыщIэжым

Ди жагъуэ зэрыхъунщи, гъэр сатущIэным къыхэкIыу адыгэм теIукIа цIэр ткIэрыпщIа хъуащ. Къэралым Кавказыр къэзэунымрэ адыгэ лъэпкъым геноцид ещIылIэнымрэ иригъэкIуэкI политикэр игъэзэхуэн папщIэ тхыгъэхэм зэман кIыхькIэ адыгэ нэсым и теплъэм Iэмал имыIэу хъунщIэныр, фыщIэныр, лей зехьэныр, гъэр щIыныр храгъэубыдэурэ къекIуэкIащ. Абыхэм лъэкI къагъэнакъым адыгэ пщы-уэркъыр «лъэпкъым и гъэпщылIакIуэу», абы къыщыдэхуэм деж хъунщIэ зэпыту къаущухьу дэтахэу къагъэлъэгъуэну.

щошынэри зы адыгэм нэгъуэщI и лъэпкъэгъу ищэкъым. Пщым пщылIыр ищэну хуиттэкъым, хашагъэрэ епцIыжыныгъэрэ зэри­ мыхьэмэ, ари лъэпкъ зэхуэсам и хьэкум унафэкIэ. Адыгэм а хуитыныгъэр зыхуиIэр гъэрымрэ кIэсу къихьым­ рэщ, ауэ сытым дежи ахэр ищэхэкъым. Адыгэхэм урысхэр фIыуэ ялъагъу зырылэжьакIуэ­IэкIуэлъакIуэхэр ящIэри; адыгэм апхуэ­ дэ хьэл­щэным пщIэ хуещI икIи абыхэм гугъу зырагъэхьу гу лъи­ тэмэ, хуэпхъашэкъым; уеблэмэ и фейдэм къыхэкIыу хуэщабэщ. Нэмыцэм щыщ Гакстаузен Iуэху гъэщIэгъуэным и щыхьэт хъуащ. 1843 гъэм и гъэмахуэм ар IущIат урысхэм яубыда тырку кхъухь. Абы илъэс 12–15 зи ныбжь адыгэ хъыджэбз цIыкIуих ист. Ахэр ящэну Истамбыл яшэу арат. Куэд щIауэ Урысейм хуэ­ жыIэщIэ зы пщи ист кхъухьым. Урыс инэралым хъыджэбзхэр къиутIыпщыжащ икIи хигъэдахэщ хуеймэ — урыс офицерхэмрэ къэзакъхэмрэ щхьэгъусэу яритыну, хуеймэ — я унэ я пщым и гъусэу ягъэзэжыну, хьэуэ жаIэрэ Гакстгаузен и гъусэу Истам­ был яригъэшэну. Хъыджэбзхэм зэдежьууэ Истамбыл къыхахащ. Апхуэдизу нэмыцэ зыплъыхьакIуэр Iэнкун зыщIа хэдэм и щхьэусыгъуэр къызэрыгуэкIщ. Абы и лъабжьэр и щхьэкIэ зи цIэ къитIуа де Монпере зэрилъытэу щытамкIэ, пщащэхэм я да­ хагъэр къагъэсэбэпурэ Тыркум нэхъ псэукIэфI зэрагъэгъуэтыну зэрыщыгугъхэр арат. А гугъэр щIигъэхуабжьэт мылъку гуэрхэр зэзыгъэгъуэту хэкум къэзыгъэзэжхэм я хъыбар хьэлэмэтхэм. Франджым щыщ тхакIуэм зэрилъытэмкIэ, абыкIэ ягухэр ягъэфIт хъыджбзэхэми. ИщхьэкIэ зи цIэ къитIуа нэмыцэхэм зэралъы­ тэмкIэ, тырку хьэрэмхэр нэхъыбэу адыгэ пщащэкIэ ягъэнщIу щытауэ плъытэным лъабжьэ иIэтэкъым, сыту жыпIэмэ ады­ гэхэм закъуэтIакъуэххэт я лъэпкъэгъу тыркухэм щыращэр, ари нэхъыбапIэу къуентхъуу къаIэрыхьа гъэрхэр арат. Тыркухэм цIыхубз дахэм я нэхъыбапIэр къыздрахыу щытар Куржым щыщ Имеретымрэ Мегрелымрэт. Абы ищхьэкIэ кIуэуэ тхакIуэм къы­ хегъэщ адыгэхэм ирагъэкIуэкIа гъэр сатум нэхъыбэм хиубыдэу щытар зэрыцIыхухъур. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, гъэр сатущIэным къыхэкIыу адыгэм теIукIа цIэр ткIэрыпщIа хъуащ. Къэралым Кавказыр къэзэуным­ рэ адыгэ лъэпкъым геноцид ещIылIэнымрэ иригъэкIуэкI поли­ тикэр игъэзэхуэн папщIэ тхыгъэхэм зэман кIыхькIэ адыгэ нэсым и теплъэм Iэмал имыIэу хъунщIэныр, фыщIэныр, лей зехьэныр, гъэр щIыныр храгъэубыдэурэ къекIуэкIащ. Абыхэм лъэкI къа­ гъэнакъым адыгэ пщы­уэркъыр «лъэпкъым и гъэпщылIакIуэу», абы къыщыдэхуэм деж хъунщIэ зэпыту къаущухьу дэтахэу къа­ гъэлъэгъуэну. Ауэ щыхъукIи, адыгэхэр Iэзагърэ гущIэгъунша­ гъэрэкIэ зыгъэмысахэм зыгуэрурэ къащыгъупщэт и цIыхум и 96% 1861 гъэ хъухукIэ гъэрыпIэм зэритар. Лей хъунукъым къыжыпIэмэ ди зэманым «демократием и мэIухуу» къалъытэ Америкэм и штат зэгуэтхэм гъэрыгъэр 1865 гъэ хъуху зэрыIуа­ мыхар. Дуней псом «гъэрыгъэм» щIалъхьэ мыхьэнэр а къэхъугъэм (феноменым) и щапхъэу къащтэу щытмэ, Адыгэ Хэкум и Iуэ­ хукIэ а псалъэм кърагъэкIыу щытар зэхыумыщIэнкIэ Iэмал имыIэу нэщэнэ зыбжанэкIэ къызэрыщхьэщыкIым шэч хэлъ­ къым. АдыгэхэмкIэ гъэрыпIэм иувар унагъуэм щыщт жыпIэным хуэдэт. Гъэрыр зейм ишхыр ишхт, езым и хьэпшыпхэр иIэжт, щхьэусыгъуэншэу удын тедзэныр къемызэгът. Ауэ псом нэхъы­ щхьэжыращи, адыгэр «гъэрыгъэм» хуэхейуэ зэрыщытам и щы­ хьэт нэхъыщхьэу къэтлъытэ хъуну къыщIэкIынщ ди хэку и кIуэцI­ кIэ а IуэхумкIэ сатум зызэрыщимыужьам.

№8 ПСЫНЭ

25

Дызыщышынэ упщIэхэр

Хъуэткъуэ Самир и тхыгъэ Хэукъуэныгъэм и лъэужь: Адыгэ Хэкум щыIа гъэр сатум ехьэлIа псалъэмакъ.

Д

унейпсо тхыдэм куэдрэ ущрихьэлIэ Iуэхугъуэщ гъэркIэ сату щIыныр. Ар къыхощыж Пасэрей Андолэм, Мысы­ рым, Алыджым, Урым империемрэ муслъымэн къэра­ лыгъуэхэмрэ я тхыдэхэм. Иджыри къыздэсым тэрэзу убзыхуа мыхъуа а тхыдэ Iуэхугъуэм и къэтIэтэкIэм дызыхуишэр аращи, ар ди жагъуэгъухэм хуагъэлажьэ ди лъэпкъыр гуэныхь пшыны­ жыгъуейхэр къыттралъхьэнкIэ. Абыхэм зэхуагъэувыжа нэры­ гъыр IэкIуэлъакIуэу зыIэрагъэхьауэ жыпIэ хъунущ. Абы и ща­ пхъэщ мыбдеж дызытепсэлъыхьыну Iуэхугъуэхэм хуэмыхьэзыр щIэджыкIакIуэм и фIэщу зэрыжиIэфар: «хуэфащэр къыщыщIащ адыгэм, и псэуныгъэр гъэр щэным ирипхауэ, и гъунэгъу лъэп­ къхэри имыгъэпсэууэ езыми зыщишхыхьыжакIэ». ТхакIуэхэм заумысхэр Адыгэ Хэкур пащтыхьыдзэм зэрызэхи­ къутар, ауэ щIоупщIэр езы адыгэхэм илъэсищэ бжыгъэкIэ зэра­ мыхьауэ пIэрэ гъэпщылIакIуэ гъэрзешэ дунейтетыкIэ жаIэри. Апхуэдэу щыщыткIэ уигу къыщIеуэн щыIэкъым мы дунейм хэлъхьэныгъэ хуэзымыщIа хэгъэгур зэрагъэкIуэдар. Мыпхуэду Iуэхум зыщиукъуэдийкIэ, дигу къэдгъэкIыжынщ урыс классикым и упщIэ цIэрыIуэр «ХеящIэр хэт?» Кавказ лъэпкъхэм зауэр ядезыгъэкIуэкIар пащтыхь дамэтелъ зезыхьэ гъэрзешэрэ гъэрсатуущIэрэщ. Ахэр цIыху узэщIакIуэу къэбгъэлъагъуэну ухэтыныр къемызэгъыххэщ. Пащтыхь офи­ церхэращ адыгэ къуажэхэм щаубыда бзылъхугъэхэмрэ сабий­ хэмкIэ сату езыгъэкIуэкIар. Ахэр къэзакъ жылэхэм деж къыщы­ зэтемыувыIэу Урысейкум нэс яшэт. Шэч хэлъкъым, а насыпын­ шэхэм языхэзми Iэмал яIэхамэ, Урысейм и пIэкIэ Тыркур е Мы­ сырыр къызэрыхахынур. Кавказ зауэм щыгъуэ адыгэхэм ящыщ гъэр сатум хэтами, а Iуэхур зауэ екIуэкIым и кIуэцIкIэ лъэпкъым щхьэпэ зэрыхуэ­ хъуари къыжыIэпхъэщ, сыту жыпIэмэ Iэщэ лIэужьыгъуэщIэхэр къызэращэхун ахъшэ хэхыпIэ хъуат. Апхуэдэу щымытамэ, «цIы­ хугъэшхуэ» зыхэлъ пащтыхьыдзэр ерыщу Ахыным (Хы ФIы­ цIэм) щекIуэкI гъэр сатум зэрыпэщIэтыфыну щытар щхьэгъэп­ цIэжщ. Шэчыншэщ пащтыхь дамэтелъ зезыхьа «аболиционист­ хэр» куэдкIэ нэхъ гъэрыгъэм и хъумакIуэу зэрыщытар, абы и IуэхукIэ «ехъулIэныгъэшхуэ» зиIа адыгэ е тырку гъэр сату­ ущIэм нэхърэ. Зы мэскъалкIи едгъэлейкъым «гъэрыгъэ» псалъэр Урысейм къыщекIуэкIэ «крепостное право»­м етхьэлIэу щытмэ. Дауэ щы­ мытами, къэралым и лIыщхьэхэм а псалъэращ нэхъ екIурабгъуу къалъытэу щытар Урысей кIуэцIым щызэфIэува щытыкIэр къы­ щагъэлъагъуэхэм щыгъуэ. 1816 гъэм П.Д. Киселёв, иужькIэ къэ­ рал мылъкум и минстыр хъуам, пащтыхь Александр I хури­ гъэхьыгъат «Гъэрыгъэр Урысейм зэрыщыгъэкIуэдынум теухуа» тхыгъэр. Николай I зы зэман зигъэхьэзырыгъат «гъэрыгъэм ткIийуэ пэщIэувэну», ауэ щIидзэфакъым а Iуэхур, сыту жыпIэмэ ар Iупхыжыныр къэралым дежкIэ нэхъ шынагъуэжу къилъытащ. Дауэ нэгъуэщIу узэреджэнур зи пщылIхэр къихауэ бэзэрхэм щызыщэу щыта цIыхухэм? 1760 гъэм щыщIэдзауэ урыс пщы­ лIIыгъхэм (помещикхэм) иратащ хуитыныгъэ я пщылIхэм тезы­ ру Сыбыр игъэкIыныр хуащIыну. 1765 гъэм ар дыдэхэр хуит ящIащ гъэрыпIэхэм (каторга) яхуну. 1767 гъэм къыдэкIа унафэм ипкъ иткIэ, урыс мэкъумэшыщIэм и гъэпщылIакIуэм хуэгъэза сыт хуэдэ тхьэусыхафэри бзэгузехьэ нэпцIыу ялъытэу щIадзащ икIи абы щхьэкIэ Сыбыр щыIэ Нерчинск яхуу яублащ. Къы­ жыIэпхъэщ а унафэр гъэрзешэхэм хуабжьу я гуапэ зэрыхъуар икIи япэ илъэситхум къриубыдэу цIыху мин 20 къыздамыгъэзэж щIыпIэм зэрахуар. Къэдгъэлъэгъуа щапхъэхэр къэплъытэмэ, 26

ПСЫНЭ №8

ЩIасэхэм я лей

СулътIаным и хьэрэмым адыгэ бзылъхугъэ гъэритI щIэсщ

Урысейм и жылэ зыужьыныгъэм и лъэбакъуэшхуэу убж хъунущ 1841 гъэм щыщIэдзауэ мэкъумэшыщIэхэр зырызурэ я щэн­къэ­ щэхуныр зэрызэпрагъэгъэуар. Зэдгъэпщэн папщIэ мы щапхъэр къезэгъыу къэлъытапхъэщ: Мысырым и адыгэ пащтыхь Ал­Аш­ раф Барсбий 1426 гъэм Кипр хытIыгум щыщ гъэрхэр щашэкIэ, я унагъуэхэр къутэныр къигъэувыIауэ щытащ. Адыгэ тхыдэм и мыхьэнэр къыщIэгъэщынымкIэ мыпхуэдэ бгъэдыхьэкIэхэр къагъэлъагъуэр: «Хабзэм и системэр хьэлэ­ мэтт! Адыгэхэр дуней гъащIэм хитхэурэ жылэр Адыгэ Хэкум и геополитик къалэн нэхъыщхьэр — хэкум дежкIэ шынагъуэн­ шагъэр зэтеIыгъэныр­зэригъэзэщIэфыным теунэтIауэ… Ады­ гэхэм дунейм щызэфIэува щытыкIэр къагъэсэбэпри утыку тынш щызэIэрагъэхьахэщ. Ар зыхуэкIуэжыр тырку дунеймрэ, тырку «жьауэмрэ» я кIуэцIкIэ Уэсмэн къэралым и пащхьэ къалэн нэхъ­ ыщхьэ иIэр — гъэркIэ империер гъэнщIыныр — къызэрагъэ­ пэщыху адыгэм и гъащIэр тхъушхт. Апхуэдэ гъащIэ (тынш) нэ­ гъуэщI лъэпкъ куэдым я пщIыхьэпIи къыхэхуэтэкъым а зэма­ ным!» СыткIэ адыгагъэмрэ хабзэмрэ епха гъэр сатум? Щыгъуазэ ды­ зыхуэхъуа бгъэдыхьэкIэ зэIумыбзыр къэхутакIуэм утыку къыщ­ рилъхьэкIэ, абы и пщэ къыдохуэ къигъэлъагъуэну Адыгэ Хабзэм и дэтхэнэ лъэныкъуэхэрами гъэр щэн­къэщэхуным гъуэгу къы­ хузэIузыххэр. ДэркIэ IупщIщ Адыгэ Хабзэмрэ гъэр сатумрэ зэ­ рызэхэмызагъэр. Апхуэдэу щыт пэтми, гурыIуэгъуейкъым напэр псом нэхърэ нэхъ зыгъэлъапIэ цIыхухэри махуэ къэс гъащIэм зэ­ рихъэ лъэпощхьэпохэм къыщагъэувыIэу къызэрыхъури. Адыгэ пщы­уэркъыр щомэхъашэ иубыда къуажэм фыщIэн­хъунщIэ­ ныр щиублэну, ауэ япиубыдыфкъым ар и блыгущIэтхэм, сыту жыпIэмэ абы ипэ къихуэу бийм игъэсащ зы адыгэ куей псо, хуэ­ убыду хъуар, сабий цIынэхэри хиубыдэу, гъэр ищIащи. Ар ХIХ лIэщIыгъуэращ. Иджы гъащIэ зэрыхьзэрийхэм дыIуплъэнщ. ХVI лI. Кърым хъаным и дзэр йозэрыгуэ Адыгэ Хэкум къыпэщIэувахэр лъым ирагъэтхьэлэ. Гъунэгъухэр дэIэпыкъуфхэкъым удынышхуэ зы­ лъыс щIыпIэм, сыту жыпIэмэ ахэращ бийр хэкум къизышар. Апхуэдэм деж къанэр уриблыгущIэту зыкъебгъэлъагъуу зауэзэ­ рылIым хэкIуэда тэтэрхэм я лъы уасэр щIэптыну аращ. Мамы­ рыгъэмрэ лъымрэ уасэу хуагъэувырт бзылъхугъэрэ цIыхухъуу 300. Щхьэхуитми, гъэрми жылэ кIуэцIым мардэ щаубыдым и лъагагъри лIакъуэ къызыхэкIари хъаным дежкIэ мыхьэнэ иIэтэ­ къым. ИкIэм­икIэжым мыбы тетхьыххэм адыгэ тхыдэ къэтIэтэкIэм апхуэдизу ину дехьэхри абы къегъэщIэхъуж. Абыхэм къалъы­ тэкъым лъэпкъыр зэтезыIыгъэ жылэ институтхэм зызэраужьри, нэхъ убгъуауэ къапщтэмэ, щэнхабзэм и пкъыгъуэ зэмылIэужьы­ гъуэхэми зызэрахъуэжри. Абы къигъэлъагъуэну хэтщ адыгэхэр зы зэман пыухыкIам и кIуэцIкIэ такIуэхэу (донор) икIи гъэр щIыныр IэщIагъэ зыхуэхъуа щакIуэ Iэзэхэу щытауэ. А къэгъэ­ лъэгъуэкIэм тепщIыхьмэ, Урысейр хэку гъунапкъэм ди лъэп­ къыр къебгъэрыкIуэху тхъэгъуэм хэсауэ аращ. Апхуэдэ Iуэху еплъыкIэр щабэу жытIэнщи, йощIэкъуауэр. Псалъэм папщIэ, нэрылъагъущ ди пащхьэ къралъхьа жыпхъэм зэримызагъэр адыгэ пщыгъуэхэм политикэ щхьэхуит езыхэм я фейдэ хэлъу кърахуэкIыфу, е хэкур къэхъумэн папщIэ абыхэм зауэм хуэунэтIауэ зэгухьэныгъэхэр къызрагъэпэщыфу зэрыщы­ тахэр. Хьэмэрэ 1550 гъэхэм Мэзкуу зыбжанэрэ ягъэкIуауэ щыта адыгэ лIыкIуэхэр Истамбыл и унафэкIэ зыфIагъэкIа Iуэхуу арауэ пIэрэ? Е апхуэдизу «тырку­кърым дунейм» хэзэгъа, хэзагъэу хэ­ уныкIа Адыгэ Хэкум и пэрыт Къэбэрдейм сыт хуэдэ щхьэусыгъуэ­ кIэ 1708 гъэм кърымыдзэр зэхикъутэн хуей щIэхъуар? Дызытеп­ сэлъыхь бгъэдыхьэкIэр дгъэдурысыну щытмэ, дэнэ здэтхьынур адыгэ тхыдэм и кIуэцкIэ хуитыныгъэм щхьэкIэ лъэпкъым иригъэкIуэкIа бэнэныгъэр зыгъэбелджылы щапхъэ бжыгъэн­ шэхэр? Сытыт зезыхуэр ди адэжь гъэр сатуущIэ къыщыкъей­

ДэркIэ IупщIщ Адыгэ Хабзэмрэ гъэр сатумрэ зэрызэхэмызагъэр. Апхуэдэу щыт пэтми, гурыIуэгъуейкъым напэр псом нэхърэ нэхъ зыгъэлъапIэ цIыхухэри махуэ къэс гъащIэм зэрихъэ лъэпощхьэпохэм къыщагъэувыIэу къызэрыхъури.

Дыщэ Бжьакъуэм и Iуфэм Iут Саабад уардэ унэм и хьэрэмым щIэс бзылъхугъэхэр.

XIX лIэщIыгъуэм и пэхэм.

№8 ПСЫНЭ

27

Мухьэмэд Алий НэхъыщIэм и щхьэгъусэ Феликсун Принцессэ

кIахэу къагъэлъэгъуэну зыхэтхэр Мэзкуу дэIэпыкъуэгъу хуэхъуу Ливон зауэм хэтыну е Нэгъуейм Ащтырхъан щхьэкIэ пэщIэувэ­ ну, Куржы пащтыхьхэр хьэмшэрий ебгъэрыкIуэныгъэм щахъу­ мэну, абы и щIыIужкIэ Андолэ Iуфэм Iут къалэшхуэхэр (я мылъ­ кур къызыхахын хуей гъэрщапIэхэр) яхъунщIэну, н.къ.? Европэм къикI гъэкъуаншэныгъэхэмрэ къыжьэдэкъуэныгъэ­ хэмрэ гъэрыгъэр IэщIыб езыгъэщIа Урысейм емылъытауэ адыгэ лъэпкъым езым и зыужьыныгъэм ипкъ иткIэ ХIХ лI. и япэ Iыхьэм и кIуэцIкIэ ар зэхиныфын лъэкIащ. Дызытепсэлъыхь гупсысэр къыщытщтэм деж нэгъуэщI зыи къыкъокIыр: адыгэм и хъуреягъкIэ къыщысахэр зозыгъэхъун­ щIэн лъэпкъ защIэу щытауэ пIэрэ? Нэгъуейхэм гъэрхэр тынш цIыкIуу къытепхыныр щхьэгъэпцIэжт. А IуэхумкIэ езыхэм бжьы­ пэр зэраIыгъыр нэIурытщ. Дагъыстэнращи, абы утемыпсэлъы­ хьыхэ жыхуиIэращ. Къалмыкъхэми абыкIэ щIыхуэ къатенакъым. Аращи, жэуапыншэу къонэ упщIэр: Хэт фIэфIу адыгэ хъунщIа­ кIуэхэм къуентхъ зыхуэзыщIу щытахэр? НэгъуэщI упщIэхэр епхащ экономикэм. Адыгэ Хэкур мэкъу­ мэш щыпщIэну Кавказым и закъуэкъым щынэхъ хэкуфIыр, атIэ КъуэкIыпIэ Европэпсом ди лъахэм къыдэхъун щыIэкъым. Мы щIыналъэрщ илъэсищэ зыбжанэкIэ Пасэрей Афинхэр ерыскъы­ кIэ гукъеуэншэу зыгъэпсэуар. Уеблэмэ ди лъэхъэнэм ипэ иту V лI. щыщIэдзауэ ди хэкум икIыу Алыджым кIуэ «хьэдзэхэкI гъуэгум» сату хьэл­щэн къещтэ. А лъэхъэнэ дыдэм ди адэжьхэм Iэщэ къыщIэгъэкIынымкIэ бжьыпэр яубыд. Курыт лIэщIыгъуэ­ хэм тлъагъу теплъэхэр куэдкIэ ещхьщ ипэкIэ къэдгъэлъэгъуам. Ди лъахэм пещэ гуэдз, хьэ, ху нэгъуэщI ерыскъыхэкIхэмкIэ Джэ­ 28

ПСЫНЭ №8

Эффенди Джананиар Ханум Принцессэ. Адыгэщ. Хедив Исмэхьил и иужьрей щхьэгъусэ

нуэзыр, Венециер, Андолэ Iуфэм къыIуна урым пщыгъуэхэр игъэнщIын. Аргуэрыхэти, ди хэкур къыхощхьэхукI джатэ, Iэщэ­ фащэ щIынымкIэ, шы зехуэнымкIэ. Ди лъахэм и тхыдэм теухуа лэжьыгъэ куэдым яфIэщу къыщахь тырку гъэр сатуущIэхэм илъэс къэсыху щхьэхуимыт мин 12. Адыгэ Хэкум и Iуфэм къыIуа­ шу щытауэ. КъыжыIапхъэщ, япэрауэ, тыркухэм зэрамызэкъуар а Iуэху бзаджэхэмкIэ, етIуанэрауэ, 12 000 бжыгъэр пэжым хуаб­ жьэу зэрыпэIэщIэр икIи зэрыегъэлеиныгъэр. ХV лI. япэ плIанэм Ахын (Хы ФIыцIэм) гъэр сатумкIэ и гупчэ­джэнуэзхэм я къалэ Къаффэ — нэхъыбэ дыдэу илъэсым икIуэцкIэ гъэр 2 000 Мысы­ рым иригъэшэфу арат. А зэманым ирихьэлIэу илъэсищэрэ щэ­ ныкъуэ хъуауэ Мысырым щытепщэ сулътIанхэр джэнуэзхэм нэхъ хэIэтыкIауэ ябжу зэрыщытар къэплъытэмэ, гурыIуэгъуэ пщохъу Къаффэ сатуущIэхэм Европэ лъэныкъуэмкIи бжыгъэ дгъэлъэгъуам нэхъыбэ зэрамыгъэкIуэду щытар. Абыхэм хиубы­ дэт урысхэр, тэтэрхэр, башкъырхэр, Кавказ лъэпкъхэмрэ мэджар­ хэмрэ, н.къ. Дунейпсо тхыдэм «Ажал ФIыцIэ» фIэщыгъэцIэмкIэ хыхьа 1346–1353 гъэхэм екIуэкIа емынэ уз зэрыцIалэм удынышхуэ иридзащ ХытIыгухым и къухьэпIэмкIэ щыIэ хыIуфэ къалэхэм, псом япэ Джэнуэзым. Абы щыгъуэ а сатуущIэ республикэм и гъу­ нэгъу хьэрхуэрэгъухэр зэтримыгъэкIуэн щхьэкIэ хьэзырт ири­ гъэблагъэну тыркухэри, славянхэри, Кавказым щыщ цIыхухэри. Ар къэтлъыта нэужьи цIыху мин 12 Адыгэ Хэку къудейм щыщу гъэр ящIыныр, илъэс къэсыху ар къэхъункIэ Iэмал зимыIа Iуэхущ.

12 000 — ар куей псом е лъэпкъым и зы къудамэм е зы псыхъуэш­ хуэм я бжыгъэщ. Апхуэдэ бжыгъэрэ псынщIагъкIэ цIыху хэкум

Хедив Исмэхьил и щхьэгъусэ Нешедиль. Адыгэщ

ипшамэ, илъэс 50­м и кIуэцIкIэ Адыгэ лъахэр нэщI хъунт. Ауэ щыхъукIи, дэ дыщыгъуазэщ а лъэхъэнэм, ХIV лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм щыщIэдзауэ, цIыху бжыгъэкIи, щIыналъэкIи зауэ­политикэ и лъэныкъуэкIи Адыгэ Хэгъэгум и зыIэтыгъуэу, хэхъуэгъуэу зэрыщытыр. Абы щыгъуэ хэкум иубыд щIыналъэм и инагъар тIу­щыкIэ хохъуэр. Фигу къэдгъэкIыжынщ, а лъэхъэ­ нэм зэрытехуэр Къэбэрдейм и тхыдэр утыку къихьэныр, ады­ гэхэм Тэн и псыIур зэрызэIэщIалъхьэр, Днепр и курыт ежэхы­ пIэм жылэщIэхэр щаухуэр, Мысырымрэ Щамымырэ бжьыпэр щаубыдыр. Шэч хэмылъу, адыгэхэр пэрыт мамлюк лъэпкъ зэ­ рыхъуам къегъэлъагъуэ Адыгэ Хэкум къикIыу Мысырым кIуэ «гъэр гъуэгум» зыубгъуныгъэ зэригъуэтар. Ауэ зыубгъуныгъэу плъытэ хъунур цIыхуищэ бжыгъэхэращ. Зэзэмызэхэ а бжыгъэр 1000 щынэса къэхъуащ, ауэ апхуэдэ къыщыхъуу щыщытар адыгэ мамлюкхэр емынэ узым ирищIыкIыу е зауэ гуащIэм хэкIуэдауэ я лъэщагъыр кIащхъэ хъууэ щыхуежьэхэм щыгъуэщ. Ауэ апхуэ­ дэу гъэр сатум и къэукъубеиныгъэр зы лIыныбжьым и кIуэцI зэ къэхъуу щытауэ аращ. ИщхьэкIэ къыжытIам ищIыIужкIэ къэлъытапхъэщ Адыгэ Хэкум и кхъухьтедзапIэхэмрэ Александриерэ я зэхуаку Мысы­ рым щыIэ адыгэхэм я благъагъэхэр зэрыдэтар икIи зэрызэхэ­ зекIуэу щытахэр ахэр гъэрхэр зэрызэбгыраш кхъухь дыдэхэр арауэ зэрыщытар. КъыхэгъэщхьэхукIын хуейщ ХV лI. Мысы­ рым и сулътIану щытахэм я нэхъыбэр зы махуи гъэрыпIэ зэри­ мытар, атIэ бжьыпэр зыIыгъ я благъэхэм ирагъэблагъэурэ къы­ зэрекIуэкIар. Мысырым сулътIанурэ эмиру щыIа ди лъэп­ къэгъухэм я нэхъыбапIэр къызыхэкIар адыгэ лъэпкъым и дагъэ

Фаузие Принцессэ. Каир, 1940 гъэм хуагъэфащэ

пщы­уэркъырат. Ахэрат мамлюкыдзэм къулыкъукIэ зыIэтыныр нэхъ къызэхъулIэри, пащтыхь щыхьэрым щыкъулыкъущIэри, къэралым и куей пхыдзахэми сулътIан унафэр гъэзэщIэным кIэ­ лъыплъхэри. А Iуэхугъуэхэр къыумылъытауэ адыгэ мамлюкхэм я тепщэныгъэм и купщIэр къыбгурыIуэныкъым. Адыгэ Хэкуми Мысырыми щытепщар адыгэ пщы­уэркъыращ. КъаруущIэ Кав­ казым къикIри Мысырым бэIутIэIуншэу нэгъэсауэ мамлюкыд­ зэм хэгъэзэгъэнри ахэращ зи IэмыщIэ илъахэр. Дэпхуэдизу егъэ­ леиныгъэ хэлъу къыпщымыхъуи, дызэтепсэлъыхь Iуэхум хэ­ щIыкI худиIэм дегъэлъагъу Адыгейм щыщыIа гъэрыгъэ инсти­ тутыр абы и кугъуэм ит цIыху щхьэхуимытым и щIэкъуныгъэ нэхъыщхьэхэм ехьэлIауэ зэрыщытар. Мыбдеж нэгъуэщI зы теплъэгъуи къыщыгъэлъагъуэн хуейщ. Ар адыгэ лIыщхьэхэмрэ пщы­уэкъымрэ джэныуэз гъэрыгъэ Iуэхум дэрэгъу зэрызыхуищIарщ, сыту жыпIэмэ ипэ зи цIэ къи­ тIуахэм хым зэпрышыныр я къэлэну, етIуанэхэм гъэр «гъэувы­ нымрэ» зыIэрыгъэхьэнумрэ я пщэ дэлъу Iуэхур яубзыхуат. Да­ пхуэдизу фIэщхъугъуейуэ къытщымыхъуми, франдж­адыгэ Iуэху цIэнтхъуэрыгъуэм мыкIыжын удын езыдзахэр къэрал тхы­ дэттхэм иджыри къыздэсым гъэр сатущIэнымкIэ ягъэмысэ тыр­ кухэращ. Франджхэм я къалэ Къаффэ 1475 гъэм ябыдащ уэсмэн­ хэм. 1485 гъэм абыхэм тхылъ къыдагъэкI хьэрып къэралхэм гъэр щэным кIэ иррагъэтыну.

1517 гъэм тырку сулътIан Сэлим Мысырыр еубыд, Адыгэ Хэкум и къухьэпIэ къуапэм быдапIитI щеухуэри зыщегъэбыдэ. А зэманым адыгэм уэру Мысыр кIуэныр зэпегъэу. Ауэ ХVII лI. къаруущIэ хэлъу ар къощIэрэщIэж Мысырым зи щхьэ къэзыIэ­ №8 ПСЫНЭ

29

Дызыщышынэ упщIэхэр тыжа мамлюкхэм я фIыгъэкIэ. Абдеж щыщIэдзауэ муслъымэн­ хэр, абы тыркухэри ящыщу, жыджэру хохьэ гъэр сату щIэным, Мысырым гъэр емыгъэшэнымкIэ. Къэралым къигъэува унафэ ткIийхэм ахэр Iэзэу къыпокIуэкI икIи я Iуэхур дагъэкI. Мыбдеж къыщыхэгъэщхьэхукIын хуейщ езы Уэсмэн къэра­ лыгъуэр зэман кIыхьым и кIуэцIым гъэр­зауэлIхэм хуэныкъуэу зэрыщытар. ХVII лI. нэсыхукIэ уэсмэн капыкулу зыфIаща гъэр зауэлIхэм бжыгъэкIэ щытепщэу щытар Балкан лъэпкъхэмкIэт — сербхэр, хорватхэр, арнэутхэр, мэжархэр. Ахэрат янычархэр къэ­ ралым къызэрызэригъэпэщыр. Ауэ XVII лI. и кIуэцIкIэ ди хэ­ куэгъухэм зи цIэ къитIуа дзэ пкъыгъуэхэм бжьыпэр щаубыд. Гъэр сатур (щхьэхуимытхэр зэрымытыркур фигу къэдгъэкIы­ жынщ) Уэсмэн империем нэхъапэ Iуихащ, Урысейм и урыс цIы­ хухэр гъэрыпIэм къришын ипэ. ЦIыхухэм — девширме жыхуи­ Iэр (залымыгъэкIэ чыристан сабий янычарыдзэм щхьэкIэ ира­ гъэкIуэкIар) — XVII лI. пичащ Тыркум. Уи нэгу къыпхущIэгъэхьэну пIэрэ тырку пащэм е нэгъуэщI унафэщIым тырку мэкъумэшыщIэхэр хьэджафэкIэ къихъуэжы­ ну? Е абыхэм ящыщ щитI­щищ куэзыркIэ къихъуэжыну? Тырку къэралыгъуэ хабзэм ипкъ иткIэ ар къэхъуну Iэмал зимыIэ Iуэхут. Тырку мэкъумэшыщIэр цIыху щхьэхуитт, гърыпIэм ар ипшэн жыхуэпIэр хьэдэгъуэдахэт, «дэхуэха къуэкIыпIэ деспотиет» Тыр­ кум дежкIэ. Иджыри зы упщIэ: хэтыт нэхъ гъэрыр XVI лI. псэуа серб­янычарыра хьэмэрэ ХVII­XIX лI. и япэ Iыхьэм урысыдэр

30

ПСЫНЭ №8

зэрахуэмыгъэнщIу щыта рекрутырат? ПыухакIауэ жэуап ептыну гугъущ. Ауэ куэдкIэ дыщыуэнукъым янычар тIорысэ хъуам игъа­ щIэр нэхъ тыншащ урыс къэралым илъэс 25 хуэвам нэхърэ жытIэу щытмэ. ГъэщIэгъуэнракъэ, Урысей пащтыхь пщIантIэм акъылкIэ щыпэрыт цIыхухэм XVI­XVII лI. и кIуэцIкIэ тегъэчы­ ныхьауэ тырку къэрал зэхэлъыкIэр щапхъэу къагъэлъагъуэу щытащ. И кIэухыу къыхэгъэщыпхъэу долъытэ Кавказым икIа гъэрхэм я ухыгъэр Африкэм, Европэ КъуэкIыпIэм, Ипщэ Азием къра­ шахэм икъукIэ зэрыпэжыжьар. Кавказым и бынхэр мэкъумэш, мывэкъиуд лэжьыгъэхэм е хыдзэм кхъухь зегъакIуэу яхухэртэ­ къым. ГъэрыпIэ ита псори пирамидэу ди нэгу къыщIэдгъыхьэмэ, и лъабжьэм щыIахэр Африкэм щыщхэрат и папцIапIэмкIэ — Кавказым щалъхуахэр. Зыщыщым елъытауэ уасэхэри зыщхьэ­ щыкIхэт. Кавказ гупым щыщу сыткIи пэрытхэр адыгэхэращ. Абы и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр Адыгэ Хэкум илъа зауэ щэн­ хабзэ лъагэмрэ бийдзэр бжыгъэншэу адыгэ зауэлIхэм зэры­ зэхэкъутауэ щытамрэщ. КIэщIу жытIэнщи, курыт лIэщIыгъуэхэ­ ми, нэхъ иужьыIуэкIи тлъагъум наIуэ тщещI адыгэ гъэрхэр Пасэ­ рей Урымым щыпсэуа цIыху щхьэхуимытхэм я гъащIэ дыджым емыщхьу зэрыщытар. Нэхъ зыхуэбгъакIуэ хъунури зэуэным хуэ­ Iэрыхуэ лIыхъупхъэхэм я IэщIагъэкIэ Iуэху къалъыхъуэу гъуэгу теувэу зэрыщытахэращ.

Щэнхабзэ

Сытыр уи нобэ, Адыгэ Уэрэд? Пащты (Мыжей) Мадинэ, филологие щIэныгъэхэм я кандидат

Фольклорым и хабзэ щыпкъэкIэ зекIуэ IуэрыIуатэ нобэ щыIэжкъым жыпIэми егъэлеящ, ауэ ар зэрыкIуэдыжыр нэры­ лъагъущ. Нобэрей ди гъащIэм абы сыткIэ дыщыхуей? Ди адэжьхэм я лъэхъэнэ жы­ жьэм абы къалэну игъэзащIэу щытар сыткIэ и нобэрей къалэным къыщхьэ­ щыкIрэ? Лейуэ дыкъытеувыIэнкъым IуэрыIуа­ тэр тхыдалъэу, гъэсэпэтхыдэу, акъыл къэщтапIэу, лIыгъэ телъхьэпIэу, зэште­ гъэууэ, IуэхугъэпсынщIэу зэрыщытам.

«IуэрыIуатэ» псалъэр убгъуауэ инджы­ лызым, нэмыцэм я «фольклор» мыхьэ­ нэр къикIыу къэбгъэсэбэпмэ, ар лъэпкъ щIэныгъэм и лъапсэщ, абы къызэщIе­ убыдэ лъэпкъ гъащIэм и дэтхэнэ лъэны­ къуэри. Бзэм и IуэхукIэ IуэрыIуатэм мыхьэнэуэ иIэр хэт и дежкIи нэрылъагъущ, ар бзэми хабзэми я къэкIуапIэщ, адыгэныр къе­ гъэщтэжынымкIэ («речеркесизацием­ кIэ») нобэрей щIэблэм ядэIэпыкъуфын Iэмал нэхъыщхьэхэм ящыщщ. ЩIэныгъэм деж куэд щIауэ фолькло­ ристикэр къудамэ щхьэхуэщ, япэм хуэдэу ар тхыдэм е этнографием и гуэдзэну къа­ лъытэжкъым, атIэ лъэпкъыпсэм зэрызиу­ жьам и тхыдалъэу, лъэпкъ гупсысэкIэ хабзэхэм, дуней еплъыкIэм я къэхутапIэу ябж. Лъэпкъыр зэрызекIуа къэхъукъа­ щIэхэр тхыдэм иджмэ, а зекIуэкIэм «мы­ гурыIуэгъуэу» хэтхэмрэ дяпэкIэ лъэп­ къыр зэрызекIуэнкIэ хъунумрэ зыдж щIэ­ ныгъэлIхэм тегъэщIапIэ нэхъыщхьэу яIэр мифымрэ IуэрыIуатэмрэщ. Адыгэ фольклорыр (мыбы къыдогъэу­ быд IукIэ яIуатэ «вербальный фольклор» жыхуаIэри IуэрыIуатэу щымыт жанр лъэп­ къыгъуэхэри) сценэ утыкум къыщихьар ХХ лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэращ. Сценэ­ рыт адыгэ фольклорым и зыужьыкIэр къэзыгъэгъунэ Iуэхугъуэхэм ящыщт, зэ­ рыгурыIуэгъуэщи, идеологиер. Совет цензурэм пхырымыкIар утыкум къра­ гъыхьэртэкъым. Ауэ дэ нэхъыбэу дыкъы­ 32

ПСЫНЭ №8

зытеувыIэмэ тфIэигъуэр езы щэнхабзэм и кIуэкIэ хабзэхэращ, нэгъуэщIу жыпIэ­ мэ, лажьэр псори хамэм тедмылъхьэу езы адыгэм ди гуащIэ къихьым девгъэплъ. Шэч хэмылъу, Мэзкуу, Ленинград, Тби­ лиси, Саратов щрагъэджа ди джэгуакIуэ­ хэм (артистхэм, композиторхэм, уэрэдус­ хэм, хореографхэм), дунейпсо утыкум зэрихьэфын щIэныгъэ куурэ нэсрэ къратт, ауэ ахэр зыпсыхьа еджапIэхэр ди лъэпкъ щэнхабзэм и спецификэм, и щытыкIэм, и кIуэрабгъум хуаIуэху щIагъуэ щыIэтэ­ къым. Зи лъахэ къэзыгъэзэж щэнхабзэ­ рылажьэ ныбжьыщIэм и акъылым къи­ тIэсым, теориетик щIэныгъэу зэригъэ­ гъуэтыфам пэлъытыжат адыгэ лъэпкъ нэщэнэрэ гупсысэу абы и IуэхущIафэхэм хэлъынур. Адыгэ фольклор щэнхабзэм и теориемрэ практикэмрэ я лъэныкъуэкIэ щIэныгъэ къызыщIэпхыфын еджапIэ ди хэгъуэгум итакъым. ХIХ, ХХ лIэщIыгъуэхэм тхыдэр къыт­ хуэфIэрафIэу щытакъым икIи адыгэ ду­ нейр къыщыкъутэм лъэпкъыр зэрызэ­ лъэIэсу щыта хьэщIэщ культурэри къэ­ къутэжащ — и щIэнхабзэри, и щэнхабзэ­ ри, и уэрэд гъэIукIэри, хъыбар зехьэкIэ­ ри. Сценэм ихьа адыгэ уэрэдыжьым пы­ лъа хъыбарыр хуэм­хуэмурэ кIэрыхужри къэтэджа щIэблэхэм абы псалъэу хэтхэм я мыхьэнэр къагурымыIуэж хъуащ. Хьэ­ щIэщ утыку мыиным тегъэпсыхьа уэрэд гъэIукIэм («камерное» жыхуэтIэм) нэхъ­ рэ, дауи, сценэшхуэмрэ пэшышхуэмрэ щыбгъэIуныр нэхъ «фащэт», нэхъ «щIы­ хьт». Абы тегъэпсыхьауэ зехъуэж макъ шэщIыкIэми, зыми емыщхь адыгэ речи­ тативри йокIуэт. Зыгуэрым жиIэнкIэ хъунущ, мы зи гугъу тщIыр профессионал уэрэд жыIэкIэр цIы­ хубэ уэрэдгъэIукIэм къызэрытекIыр арауэ.

IуэрыIуатэ къабзэм икIыу профессиона­ лизмэм хуэкIуэныр дэнэ дежи щыхабзэщ, ауэ дэ ди сценэрыт фольклорым езы куль­ турэм и нэщэнэ щыпкъэу дапщэ къыху­ энэжа, а нэщэнэхэри дауэ къэтхутэфыну?

ШыкIэпшынэр урыс Iэпэпшынэм зэрыдэкIуэдыжам хуэдэу абы и макъ «къызэрыкIуэхэр», «мыжьгъырухэр» (примэр, квартэр, квинтэр) – цIыхумрэ Тхьэмрэ яку дэлъ дэуэдапщэр дэзыхыу щытахэр – лирикэкIэ гъэнщIа терцие аккорд зэщIэжьыуэм дэкIуэдыжащ.

Европэ щапхъэу сценэшхуэр диIэми, абы къыдэкIуэу нэгъуэщI лъэпкъ куэдым (пса­ лъэм папщIэ алыджхэм, куржыхэм) ар зэрахузэфIэкIам хуэдэу дэ ди насып къи­ хьакъым хьэщIэщ, «Iэнэпэс» уэрэдгъэIу культурэм (шхынымрэ фадэмрэ культ мы­ хьэнэуэ яIэри къыдэлъытауэ) лъэпкъпсо форматым иту зедгъэубгъун. «Адыгэ дыдэ», «адыгэ щыпкъэ» жытIэу фольклор лIэужьыгъуэу зэхэтхым е тлъа­ гъум щыхужытIэкIэ, ар зытетщIыхьыр сыт? Абы и нэщэнэхэр нэм къыщIэуэу щыткъым, ауэ «колорит» жыхуаIэжыр икIи гурыгъуазэщ, икIи нэрылъагъущ. Абыхэм ящыщ гуэрхэр къэтхьынщ. Япэ дыдэу, езы IуэрыIуатэ текстым и щыпкъапIэр (усыгъэрами уэрэдыфэра­ ми). Адыгэ фольклористикэм и зэхэшэ­ гъуэ лъэхъэнэм щIэныгъэ хабзэм къызэ­ ригъэувым тету текстхэр паспортизацие щIыныр етIуанэ Iуэхуу къалъытэт. Зэхуэ­ хьэсыжыным мыхьэнэуэ иIэр къызыгу­ рыIуэ цIыху куэдым (ар я IэщIагъэми ямыIэщIагъэми) архивхэм налкъут­намэс жыхуэпIэнум хуэдэ текст бжыгъэншэхэр кърахьэлIащ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, а лъэ­ хъэнэм иракурт зэзэмызэ текстым «ет­ хъунщIэуэжыныр», нэхъ «къабзэ» ящIмэ фIы ящIэу жаIэу. Ауэ IуэрыIуатэщIэны­ гъэри щIэныгъэщ (математикэм, биоло­ гием хуэдэу), узэбакъуэ мыхъуну езыми и хабзэхэр иIэжу. IуэрыIуатэр имыщыпэ­ лъагъумэ, илъэс бжыгъэкIэ абы елэжьа­ мэ, хэт гурыгъуазэкIэ, хэти типологиекIэ зэхигъэкIыфынущ лIыжьым къиIуэтэжам­ рэ редакторхэр «зыхэIэзэщIыхьыжамрэ». Адыгэ уэрэдыфэ (макъамэ) щыпкъэкIэ дызэджэр сыт хуэдэ? Пшынэ Iэмэпсымэ­ хэм захъуэжыху абы дауэ зихъуэжа? «Адыгэ лад» щыIэу жытIэ хъуну? Хьэмэ­ рэ «адыгэкIэ» дызэджэм мыхьэнэкIэ «нэхъ пасэрей» къикIыу аркъудей? Языныкъуэ щIэныгъэлэжьхэм зэрыжа­ IэмкIэ, ладыр мажор­минору зэхэтыныр ижь­ижьыжу фольклор нэщэнэщ. Ауэ ар пасэрей лъэхъэнэм и дамыгъэ къудей­

къым, къиIуатэ гупсысэми тещIыхьащ, ар зезыхьэ лъэпкъым и гъа­ щIэеплъыкIэми елъытащ. Псалъэм папщIэ, пасэрей алыдж лIакъуэ къэс езым и хьэл­щэныр къиIуэтэжу лад щхьэхуэ иIэжт: зыр нэхъ тегъэпсыхьат лIыхъужьыгъэм, адрейр — гъыбзэм, ещанэр — щIалэ­ гъуэмрэ псэ къабзагъэмрэ. Иджырей музыкологием зэрыщыхабзэу, мажорым ирапх бжьы­ фIагъэр, гукъыдэжыр, дэрэжэгъуэр, минорыр — элегиещ, хэплъэ­ гъуэщ, гупсысэ куущ. Ауэ девгъэплъыт пасэрей адыгэ уэрэдым. Ди лIыхъужь гъыбзэм уегъэгушхуэ, уегъэбжьыфIэ, хьет жыуегъыIэ. Ди гушыIэ уэрэдыр щыгъ къохъу. Фигу къэвгъэкIыж кIахэ «Мэзгуа­ щэр». Иджырей «пхъужь уэрэдхэри» гъыбзэрэ гушыIэу зэхэухуэ­ нащ (бзылъхугъэм жиIэмэ — гъыбзэщ, цIыхухъурамэ — ироды­ хьэшх). ИкIи адыгэ IуэрыIуатэ жанрхэр элегиерэ гушыIэу зэхэб­ дзыну яужь уихьэмэ, Iэмал иIэкъым мажор­миноркIэ зэхэбгъэкIы­ ну. Ладым психологием щыщ гуэр къриIуэтыкIыххэу щытмэ, циви­ лизацие зэблэкIыпIэм щыпсэуа, лъэхъэнэ зэблэхъугъуэ куэд зи нэгу щIэкIа пасэрей адыгэжьым «Зи гур мыкIуэдурэ зи унагъуэр кIуэда» псалъэжьыр и щхьэ хужимыIэжауэ пIэрэ? Культурэм и къэхъукъа­ щIэхэм «пасэрейр» «нобэрейм», «дэдейр» «хамэм» щыхэзэрыхь куэдрэ къохъу, ауэ ар зезыхьэ лъэпкъыр ХХI лIэщIыгъуэм къыщы­ нэсыфакIэ, ахэр зэхидзыфу и щхьэ ихъумэжыныр и къалэнщ. Культурэм щыхъэхэм ехьэлIауэ (псалъэм папщIэ, пасэрей скальд усыгъэм и IуэхукIэ) щыжаIэ къохъу «мы къэхъукъащIэр икъу хуэ­ дизу дахэт, екIут, мыхьэнэшхуэ зиIэт, ауэ и насып текIуакъым, къи­ хьакъым» жаIэу. ШыкIэпшынэр урыс Iэпэпшынэм зэрыдэкIуэды­ жам хуэдэу абы и макъ «къызэрыкIуэхэр», «мыжьгъырухэр» (при­ мэр, квартэр, квинтэр) — цIыхумрэ Тхьэмрэ яку дэлъ дэуэдапщэр дэзыхыу щытахэр — лирикэкIэ гъэнщIа терцие аккорд зэщIэжьы­ уэм дэкIуэдыжащ. «ЕгъэбзэрэбзэIуэ» жыхуаIэр къыздежьар мыбде­ жу пIэрэ (кIахэ адыгэхэм пшынауэ Iэзэм папщIэ «кърегъэпщыкIу­ тIыкI» жаIэ)? Нобэ шыкIэпшынэмрэ къамылымрэ защIыхуэдгъэзэжар лъагъу­ ныгъэ лирикэр къыдэбэкI хъуауэ дауэдапщэр зэрытфIэмащIэр ар­ мырауэ пIэрэ? ТхьэлъэIу лIэужьыгъуэу къежьа адыгэ джэгум зэ­ штегъэу къудейуэ дыкъимыгъэаразыжрэ? Дауэдапщэ ритмымрэ уэрэдыфэмрэ, тхьэлъэIу усэмрэ уджымрэ пасэрей цIыхум и шынэу­ зыр зэрыщхьэщахыфу щытам дехъуэпсэжа? Кавказ лъэпкъхэм щапхъэтехыпIэу яIа адыгэм къыхуихуащ езым ейр къыкIэрыхуауэ, «пасэреиIуэу» щилъытэн хуея зы зэман. Адрей совет лъэпкъхэм «захигъэгъуэщэн» папщIэ езым и лъэпкъ нэщэнэ­ хэр IэщIыб ищIу, имейр игъэфIу, ифIыр ишхыжу е хамэм тын хуищI­ рэ щIэмыупщIэжу… Ауэ лъэпкъыр лъэпкъ щыхъукIэ, езым къыдэ­ гъуэгурыкIуа гупсысэкIэм, дунейеплъыкIэм пэIэщIэу куэдыIуэрэ псэумэ абы бампIэ хехыр, икIи зэгуэр фIэкIуэдар къимыгъуэтыжмэ мыхъуу зыкъызэпегъазэ, къигъуэтыжыфыIамэ зэрыт зэманым ири­ гъэкIуну хущIокъу. №8 ПСЫНЭ

33

Щэнхабзэ Иужьрей илъэс 15–20­м адыгэм и лъаб­ жьэр къеулъэпхъэщыж, ей дыдэр иугъуеи­ жу, пасэреймрэ нобэреймрэ я гъунэилъы­ пIэр къихутэжу. Адыгэ джэгум и мыхьэ­ нэр ди щIалэгъуалэм гурыгъуазэкIи акъылкIи къагуроIуэ, ар къагъэщIэрэщIэ­ жу къалэ, хэгъуэгу джэгушхуэхэр зэхашэ. ИкIи псом нэхърэ нэхъыфIт, нэхъ гъэ­ щIэгъуэнт, щIэщыгъуэт адыгэ псоми зэ­ дай пшыналъэхэм хуэдэ къабзэу адыгэ псыхъуэ къэс езым я пшыналъэхэр къа­ гъэщIэрэщIэжтэмэ. Псалъэм и жыIэгъуэкIэ, нобэрей пшы­ науэхэм яIэщIэхужауэ уэрэд­пшыналъэ пщIы бжыгъэхэр инжыджей адыгэ­аба­ зэхэм яIэщ: «ПIатIэлейр», «КIапсэры­ кIуэр», Мыжей Сэхьид и къэжыхьыр («Бурс къегъэхьым я уэрэд», «Удобнэ джабэ», «Хьэгъундыкъуей нысашэм я уэрэд»), «ЕкIуэкIыр», «Къафэ кIыхь­ хэр», «Жэмбэчхэ я уэрэдыр», «Късалхэ (Думэныщхэ) я къафэр», «Шы къарэм тесу…» («Езыр абазэу…», «Кхъуэхъу Цуцэ и уэрэд»), «Къумыкъу къафэр» (Къэбэр­ деишхуэм «Гугухэ я уэрэд», КIахэм «Мэ­ ремыкъом иорэд», «Къазиймэ я Хьэнифэ иорэд» жаIэ), «Жандотэр» («Сэхьид и хъыджэбзхэш»), «Дерхэ Нану и къа­ фэр», «Къафэ псынщIэу» Куэш­Хьэблэ лIыжьхэм я ансамблым игъэзащIэу щы­ тар, «Къафэ кIэщI цIыкIухэр», «Бандэм я уэрэдыр» (граждан зауэм и зэманым мэзым хыхьэжа пщы­уэркъэхэм я къа­ фэт, «Разэ Цуц и къафэ», «Къумыкъу Цу и къафэ», абазэхэм «Есэн Былэ и къафэ» жаIэ), «ХьэпэнцIыв Дэдо (Алимырзэ) и къафэр», «Мэрянэ и гъыбзэр» (КIахэм «КIэлэ ибэм иорэд» е «Пхъужъ орэд» жаIэ), «Шэткъалэ укъыщытехьэкIэ…», «Абэзэхэ уджыр», «Сибабэ» (мыр къизы­ мыгъэкIыфыр абазэм пшынауэу къалъы­ тэкъым), «Ерыжь Зули и къафэр», «Алэш Нофэ и уэрэдыр» («Борэныкъуэ Хьэмацэ и къафэ», «Щаухэ я уэрэдыжь»), «Бажы­ къуэ Нухь джэгуакIуэм и уэрэдыр», нэ­ гъуэщI куэдыр. Гу лъывэдгъэтэнут, инжыджей адыгэ­ хэм «Уэрэд» псалъэр пасэрей мыхьэнэм тету, куэд къикIыу къызэрапсэлъым — «къафэри», «пшыналъэри», «гимнри», нобэрей лъагъуныгъэ «уэрэдри». Къафэ кIыхьми, къэжыхьми, уджми темп пы­ ухыкIа яIэжщ, зыр нэхъ хуэмщ, адрей нэхъ псынщIэщ. Ауэ ди жагъуэ зэрыхъу­ щи, нобэ адыгэ нысашэм щIалэгъуалэр къызэрыфэр зы темпщ, зы жанрщ. На­ нэхэм я псалъэкIэ жыпIэмэ, «ди адыгэ уэ­ рэдыр щыIэжкъым, абыхэм узэрыдэпкIе­ ин фIэкIа укъызэрыфэн кърагъэкIыж­ къым». Иджырей адыгэ хьэгъуэлIыгъуэм, зэ­ рыгурыIуэгъуэщи, зи хуэмэбжьымэ къы­ щIимыхуа къэнэжакъым — европи, уры­ си, шэшэни, тыркуи, хьэрыпи. Ауэ дэ ди 34

ПСЫНЭ №8

къуажэ, псыхъуэ, хэгъуэгу пшыналъэхэр къэIэтыжыныр нобэ псэу адыгэхэм ди къалэнщ, ахэр кIуэдмэ, дэркIэ псэкIуэдщ, къэкIуэну щIэблэхэм зыхуамыгъэгъунур дэращ. Щэнхабзэм и дыщэ кIанэхэр тхъумэну къытхуэзыгъэна джэгуакIуэхэм, пшынауэ фIэрафIэхэм я цIэкIэ ахэр щхьэж и псыхъуэ къудей мыхъуу зэры­Адыгэ Хэкуу щыIун хуейщ. Психологхэм зэрыжаIэмкIэ, псэузыфэхэр я куэдагъкIэ лъэпкъ хабзэкIэ псэунымрэ нобэрей къалэ псэукIэм тетынымрэ елъыта­ къым. Ауэ ар елъытащ цIыху цIыкIумрэ ар зыхэпсэукI цIыху гу­ пымрэ яку дэлъ зэхущытыкIэр зэрызэпэшэчам. ЦIыхупсэм и узын­ шагъэмкIэ мыхьэнэшхуэ яIэщ лъэпкъ дауэдапщэхэм, гупзэхыхьэ­ хэм, абыхэм я гъэпсыкIэм, дэтхэнэ зы нэрыбгэми гулъытэу хуа­ щIым, щIыпIэу хуагъэнахуэм. Мывэ лъэхъэнэм псэуа цIыхур тхьэм и нэфIыр къэхьэхуным, дунейр зэгъэкIуным (мафIэм, псыдзэм, гъа­ блэм, уз мэхъаджэхэм пэщIэтыным), нобэмрэ пщэдеймрэ зэпэлъы­ тыным, гупым захэгъэзэгъэным зэрыхущIэкъуу щытар щIагъуэкIэ тщымыгъупщэжауэ ижь­ижьырей шынэузхэмрэ губампIэдэх Iэмал­ хэмрэ гущIагъщIэлъу, нэрымылъагъуу зыдохьэ. Пасэрей джэгур (уэрэдыр, пшыналъэр, уджыр…) апхуэдэ зы Iэмал къудейтэкъым, нэхъыщхьэт. Ар къызэзынэкIа Европэр йоплъэкI аутентик фоль­ клорыр зыфIэмыкIуэда лъэпкъхэм я дежкIэ. Зи хъыжьагъыр мы­ кIуэса лъэпкъ культурэхэр гъэщIэгъуэн зыщыхъур профессионал­ хэм я закъуэкъым. Мегаполисым щыпсэу цIыхур удж хъурейм хы­ хьэну щIекъур экзотикэ къудейкъым, абы налъэ­налъэкIэ зэхещIэ уджым хэт дэтхэнэ зы нэрыбгэри пщэдырей махуэм зэрыщымышы­ нэр, къытезыгъэзэж мэкъамэ кIэщI къызэрыкIуэр цIыхуп­ сэм и гущэкъу уэрэду зэрыщытыр. Абы и IуэхукIэ дэ бзэри, культур контекстри, тхыдэри ди Iэрылъ­ хьэщ. Адыгэ лъэпкъщIэныгъэм къыпэщылъ къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ фольклор архивхэм егъэхъуныр, ахэр зэгъэзэхуэныр, джы­ ныр, тхылъу къыдэгъэкIыжыныр. Адыгэ менталитетыр зыпсыхьа IуэрыIуатэ текстым и щэхухэр къэптIэщIын, нобэрей цIыхум гуры­ Iуэгъуэ щыпщIын папщIэ, абы зэдзэкIынри еIуэлIапхъэхэри игъу­ сэн хуейщ. Ар зыфIэгъэщIэгъуэн лъэпкъхэм (дэри дахэтыжу) дяпэкIэ иджы­ ри къегъэщIапхъэщ пасэрей адыгэм мы Дунейр зэкIу зэрищI и Iэмал телъыджэр — IуэрыIуатэ щIэнхабзэр.

Пащты Мадинэ

Адыгэ щIалэгъуалэр зэроубыд зэи зэрымыутIыпщы­ жыну. Зэроубыд лъэпкъым зы къэкIуэн хуащIыну. Аращ лъабжьэ хуэхъуар Черкесск къалэм иджыблагъэ щекIуэ­ кIа гуфIэгъуэ зэхыхьэм. Абы зэришэлIа Мэздэгу, Къэбэр­ дей, Адыгэ Республикэм, Бэчмырзей, Шапсыгъым, Псы­ жьыщхьэ щIыналъэхэм я адыгэ щIэблэм мыр я япэ зэхуэ­ су щытами, ахэр зэрымыщIэу зэхыхьауэ пхужыIэнукъым. Зы лъэпкъым и бын щIалэгъуалэм гурэ псэкIэ зэхуаIэ зэ­ пыщIэныгъэм и къарур куэдкIэ нэхъ инщ. КъЧР­м и Адыгэ Хасэм, УФ­м щыпсэу адыгэм я лъэпкъ щэнхабзэ автономием, КъЧР­м щыIэ «Черкесский кон­ гресс» жылагъуэ зэщIэхъееныгъэм я жэрдэмкIэ Черкесск щызэхаша Адыгэ Джэгум и фестивалыр а зэхыхьэм трау­ хуащ. Фи пащхьэ идолъхьэ гуфIэгъуэ зэхыхьэр зэрекIуэкIар къэзыIуатэ сурэтхэр. Хутэ Аминат

Хьет жегъыIэ, адыгэ щIэблэ!

Джэрпэджэж

Къэунэхуатэкъэ щIэблэ? Къаныкъуэ Заринэ

1987

гъэм сэ япэ дыдэу сыхэтауэ щытащ тхакIуэ ныбжьыщIэ­ хэм къыхузэрагъэпэща семинарым. Кри­ тик Сокъур Мусэрбийрэ тхакIуэ, усакIуэ ЩоджэнцIыкIу Iэдэмрэ зи ныбжь илъэс пщыкIух­тIощIым итхэм ди тхыгъэхэр гупсэхуу тхузэпкърахырт. Сыту фIыт а семинарым сызэрыхэтар! Стхым шэч къыщытесхьэ е иужькIэ къыщытырыза­ гъэхьэ сэ куэдрэ къысхуихуэрт. Апхуэ­ дэм деж, а сэркIэ лъапIэ дыдэ хъуа семи­ нар махуитIыр сигу къэзгъэкIыжырти, тхэныр IэщIыб сымыщIыну тезуухуэ­ жырт. Тхэн щIэзыдзагъащIэм дежкIэ щытхъу псалъэ закъуэри куэд и уасэщ. Куууэ зыхе­ щIэ, и гум йожалIэ убэ псалъэри. Куэдым къыздаIыгъащ сэ тхэн Iуэхур, апхуэдэ цIыхухэр мыхъуамэ, си пIэ синэну къы­ щIэкIынт. СизыгъэкIуэтыну хэтахэми фIыщIэ яхузощI — ахэр щымыIамэ, куэ­ дым гу лъыстэнтэкъым тхыгъэм ехьэ­ лIауи, цIыху хьэл и лъэныкъуэкIи. Ди анэдэлъхубзэр хъума хъуным, зи­ ужьыным егупсыс дэтхэнэри кIэлъыплъу хузогъэфащэ адыгэ литературэм нобэ къыщекIуэкIхэм. Ауэ куэдым гулъытэ хъуащIу пIэрэ лъэпкъ литературэм къы­ щIэхъуэ щIэблэм? И чэзум апхуэдэ щIэб­ лэ къэмыунэхуамэ, сыту пIэрэ абы щхьэ­ усыгъуэ хуэхъуар? Къэбэрдей­Балъкъэ­ рым ис ди адыгэ тхакIуэхэм я нэхъыбэм и ныбжьыр илъэс 60–70­м щыIэщ иджы­ псту. Илъэс 40 иримыкъуауэ ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэтыр… зы закъуэщ. Пэжщ, Зэгухьэныгъэ гуэри ухэмыту утхэ мэхъу, ауэ адыгэбзэкIэ и прозэ, усэ тхылъ­ хэр къыдэкIыу, зэпымыууэ тхэуэ зыри щыIэкъым ди ныбжьу. ИлъэсипщI (е нэхъыбэж?) хуэдизкIэ узэIэбыкIыжмэ, тхакIуэ ныбжьыщIэхэу 38

ПСЫНЭ №8

абы щыгъуэ къэунэхуагъащIэхэм «гулъы­ тэшхуэ» къытхуащIауэ щытащ. ЦIэрэ щхьэрэ зиIэ, куэдкIэ дэр нэхърэ нэхъыжь адыгэ тхакIуэ гуэрым тхэн щIэзыдзагъа­ щIэхэр дызэхуишэсат: цIыху зытхухым пщащэу яхэтыр си закъуэт. ДыздекIуэ­ лIам, литературэм, щэнхабзэм хуэлажьэ нэхъыжьыфIхэри къызэхуэсарэ къытпэп­ лъэу дарохьэлIэ. Зи тхылъ къыдэкIаи къытхэтти, а ди япэ лэжьыгъэхэр я пащ­ хьэ илъу, чэзууэрэ къащтэурэ, тхузэ­ пкърах. Нэхъыжьхэр зэреплъымкIэ, ди щыуагъэхэр куэд хъурт, абы гу лъыдагъэ­ тэжым имызакъуэуи, тхэн и лъэныкъуэ­ кIэ зыгуэркIэ узыщыгугъ хъун къытхэ­ мыту арат къыджаIэм къикIыр. Дызыгъэ­ гушхуэн, ди щхьэ мыгъуагъуэ худэзымы­ гъэхьыжын зы псалъэуха а махуэм зэхы­ дагъэхакъым ди нэхъыжьхэм. ГурыIуэ­ гъуэт зэхуэсыр зи жэрдэмым зэрызэда­ щIыр. ИкIи Iуэхум и кIэухыу къаухуа ефэ­ешхэ Iэнэм нэхъыжьхэр щыпэрагъэ­ тIысхьэм, оценкэу «тIу» зыхуагъэува дэ хьэкъуеищыр ди щхьэ къыфIэхуарэ щэху цIыкIуу дыкъыщIэкIыжащ. А махуэм къыджаIам нэхърэ нэхъ гуащIэжу дэ тщыщ псоми ди тхыгъэхэр зыуб статья­ хэр иужькIэ газетым къытехуащ… Мы къэсIуатэжхэм хэта нэхъыжьи нэ­ хъыщIи я цIэ къыщIизмыIуэр мы тхы­ гъэр псалъэмакъ гуэрым къежьапIэ хуэс­ щIыну сыхуейкъыми аращ. Ауэ илъэс куэд щIауэ сигукIэ схъумэ гукъеуэм мыр и Iыхьэщи, хэIущыIу къэсщIыжмэ, къа­ лэн гуэр си щхьэ хуэзгъэзэщIауэ къыс­ щохъуж. А махуэм си гъуса щIэлэхэр иджыри, абы щыгъуи хуэныкъуауэ къыс­ щыхъуркъым сэ си псалъэ. Зи щхьэ Iуэху зезыхуэжыф, щIэныгъэ нэхъыщхьэ зэзы­ гъэгъуэта защIэт ахэр. ДэнэкIэ ягъазэми, я Iуэху къайхъулIэну си гуапэщ!

…АдыгэбзэкIэ тхэуэ зи усэ тхылъхэр илъэс зыбжанэ ипэкIэ дунейм къытехьа, зи тхыгъэ щхьэхухэмкIэ илъэсипщI­пщы­ кIутху ипэкIэ къацIыхуа МахуэлI Нарзан, Жэмыхъуэ Суфьян, ПщыукI Латмир, ГъущIо Зариф, Абэзокъуэ Къантемыр, ЛIуп Аслъэн сымэ япэ лъэбакъуэхэр ди литературэм щыхачар фIы дыдэу сощIэж, а зэманрат сэри тхэн щыщIэздзар. Гъэ­ щIэгъуэнщ, щIэщыгъуэщ абыхэм я япэ тхылъхэр. Сэ аращ сызэреплъыр. Ауэ нэ­ гъуэщIу еплъаи щыIэщ. ЩIэгъэкъуэн зы­ гъуэтаи, щытхъу псалъэ зыхужаIаи дэ къытхэтщ, ауэ ипэкIэ дамыгъэкIуэтэн папщIэ, къыщытпэщIэуваи къэхъуащ. Пса­ лъэм щхьэкIэ, ТхакIуэхэм я зэгухьэны­ гъэм сызэрыхыхьа щIыкIэр гъэщIэгъуэну къекIуэкIащ. Iэ IэткIэ, зэдэарызыуэ Зэ­ гухьэныгъэм сыщыхагъэхьат Налщыч деж, ауэ илъэс дэкIарэ Москва си тхылъ­ хэр евгъэхьыну пIэрэ, жысIэу зэпымыууэ сыщыщIэупщIэм, къызжаIащ Iэ Iэт лъэпкъ щымыIауэ (!), зыщIыпIи сыхамыгъэхьа­ уэ. Пэжым нэр ирещI жаIэ, ауэ абдежым пцIырат си нэр изыщIыр… Сыт сщIэнт, етIуанэу заявленэ тIэкIур стхыжри, си тхылъхэр къащтэжу, аргуэру Iэ Iэтыр къызащIэкIыным иджыри илъэситIкIэ сыпэплъащ … Къамылыкъуэ къуажэ дэс МахуэлI Нар­ зан деж зы илъэс ныкъуэ ипэкIэ сопса­ лъэри хъыбар изогъащIэ: «Зэгухьэны­ гъэм ухагъэхьэну жаIэри, къакIуэ». Ар езыр езыру щэнейрэ иужь итат ТхакIуэ­ хэм я зэгухьэныгъэм хыхьэну, ауэ къе­ хъулIатэкъым. КъызжиIаращ: «Сэ зы­ щIыпIэ сыхыхьэну, си тхыгъэ утыку къыслъхьэну сыщыхущIэкъуа зэманыр щыIэжкъым. Тхэн щызгъэтакъым икIи щызгъэтынукъым, ауэ си унэ щIыре­ лъыж а стхыр…».

СощIэж сэ псори, Нарзан. Уи тхыгъэ­ хэр зыри мыхъуну къыщыпрагъэхари, ар зыщIа дыдэм уэр нэмыщI адрей щIалэхэ­ ми зырызурэ захуигъазэурэ я усэ тхыкIэр зыри мыхъуну къащыжриIэу щытари. Фи­ кIуэтын хуеякъым абы щхьэкIи, нэгъуэщI щхьэусыгъуэхэм щхьэкIи. ФимыкIуэта­ мэ, нобэ ди тхакIуэхэм илъэс плIыщI ныбжьым ит зы щIэблэ хэтынут, ди ли­ тературэр япэкIэ ягъэбакъуэу!

«Iуащхьэмахуэ» журналым и редактор нэхъыщхьэу щыта, илъэс куэдкIэ сызы­ дэлэжьа IутIыж Борис цIыхугъэшхуэ зэ­ рыхэлъам и зы щапхъэт щыуагъэ гуэр къыпхуищIын ипэ, уи лэжьыгъэм фIыуэ хилъагъуэр къызэрыбжиIэр. Сыт щыгъуи къигъуэтырт къыщIыпщытхъун. Ди жа­ гъуэ зэрыхъущи, апхуэдэ хьэл дахэр куэ­ дым тхэлъкъым… Ноби щыIэщ, къоунэху тхакIуэ ныбжьы­ щIэхэр. Абыхэм ящыщщ «Шыхулъагъуэ» зи фIэщыгъэцIэ литературэ зэгухьэны­ гъэм екIуалIэхэр. Сыт щыгъуи хуэдэу, ар егугъуу ирегъэкIуэкI тхакIуэ, усакIуэ Хьэх Сэфарбий. Мы ныбжьыщIэ гупым я тхыгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъитI ду­ нейм къытехьащ, яхэтщ зи тхылъ щхь­ эхуэ къыдэкIаи. Ику иту къапщтэмэ, мы­ быхэм я ныбжьыр илъэс 20 мэхъу. Тха­ кIуэ цIыкIухэм я нэхъыбэр пщащэщ… И чэзу хъуа хуэдэщ къыдгурыIуэну ли­ тературэм щIэблэ имыIэмэ, ар зэрыужьы­ хыжынур. Апхуэдэ зы щIэблэ — нобэ зи ныбжьыр илъэс 40­м ит — адыгэ тхакIуэ­ хэм къащIэмыхъуауэ жыпIэ хъунущ. Е, къащIэхъуэу ягъэкIуэдыжа?... Сыт къапэщылъ нобэрей тхакIуэ, уса­ кIуэ щIалэхэм? Тхьэм къыщIигъэкI къа­ пэплъэр фIы защIэу.

№8 ПСЫНЭ

39

Щэнхабзэ

Куп И Къуэмрэ бАТЫрдэгу АлджэрИЙрэ Я лIЫгъэ

Х

ьэпэщIейрэ Локъуажэ язэхуакум МечэнекъуэкIэ еджэу зы къуэшхуэ дэтщ. Мы къуэр ЛIыгъурхьэб­ лэ къуажэм къыщожьэри, зиубгъуурэ икIи тIэ­ кIуи хуэегъэзыхыгъуэурэ къухьэпIэмкIэ зеукъуэ­ дий. Псышхуэм и гъунэгъу щыхъум фIыуэ зэв мэхъури, щеух. Къуэм и лъэныкъуэ псомкIэ, ищхьэмкIэ къыщыщIив псынэ цIыкIухэр зэхолъэдэжри, блэм ещхьу зызыIуантIэ псыIэрышэ цIыкIуу къуэм ику дыдэм дэтурэ йожэхри, Псышхуэм холъэдэж. ПсыIэрышэм и IуфитIыр екIуэкIыу мэкъупIэщ, нэхъ ищхьэр хьэсэщ, къуажэдэсхэм мэш хащIэ, абы ищхьэжыр Iэщ хъупIэщ. Мечэнекъуэ и лъэныкъуип­ лIыр къурш цIыкIухэмрэ бжьэпэхэмкIэ къэхухьа хуэдэу щытщи, жьыгъуэджэщ, гъэмахуэм хуэбэIей мэхъури, ар­ гъуейм удигъэткъым. Абы щхьэкIэ, мэкъумэшыщIэхэм а хьэсэм щылэжьэныр къайхьэлъэкIыу щытщ. Къуэм и къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ ХьэпэщIей, къухьэпIэмкIэ Локъуажэ щысщ. Хэкум къикIыу къызэрытIысрэ, псыми адрыщIыр лъэныкъуитIыр зэпаубыдыу къогъуэгурыкIуэ. Мис иджы къэхъуауэ зи гугъу тщIынур къызтехъеикIар мы щIыгуращ.

1895 гъэм и гъатхэщ. Вэгъуэщ. Иджыри къэс Мечэнекъуэ псым и адрыщIым щхьэкIэ къуажитIым ууейщ сысейщ жаIэурэ, зэныкъуэкъуу, лъэныкъуитIми вы, шы щагъэхъуу щыта фIэкIа зэи яватэкъым. АрщхьэкIэ мы гъатхэм ар зэ­ рихъуэкIат, Локъуажэм мы щIыгур ивэну къихьэт. Ар Хьэ­ пэщIейрэ Батырдэгу Алджэрийрэ зэхахащ. Батырдэгу Алджэрийр хэт? Хэкум къыщикIам, Хьэ­ пэщIей зыухуар Батырдэгухэт. Абы ипэкIэ и цIэр Батырдэ­ гухьэблэу щытащ, иужькIэ Батырдэгухэ къуажэм щыдэкIы­ жым ХьэпащIэхэ нэхъ хуэщIати, къуажэм и цIэр абыхэм я унагъуэцIэм къытенащ. Алджэрий лIы бэлыхьлажьэт, лIы пхъашэт, хахуэт. Ди щIыналъэ фыкъимыхьэ, шы, вы щыв­ мыгъэхъу, дыгъэмыхъур дыдейщ, дыгъапIэр фыфейщ жи­ Iэурэ, зэрэ тIорэ Локъуажэ яхуиIуэхуащ, ауэ вы, шы гъэхъ­ уным къыщымынэу, явэрт. Ар хъуну зыгуэртэкъым. Локъуажэ щыпсэу Куп и къуэ, и къуажэгъухэр вакIуэ къы­ щыкIуэну махуэм и пэ иту, Алджэрий деж лIыкIуэ къыхуа­ гъэкIуат «Свэну сынэкIуэнущ, щIакIуэр сэ нызохь, уэри уи джэбынымрэ уи сэшхуэмрэ къэхь, хьэуэ жыпIэмэ, щIым пыкI», — жиIэри.

40

ПСЫНЭ №8

Тэгъулан Екъуб

Алджэрий хуэдэ зы лIы бзаджэм апхуэдэурэ лIыкIуэ къыхуэзгъэкIуэфынур хэт жыфIэмэ, ари къывжетIэнщ. ЛIыгъэкIи и бзэджагъэкIи Алджэрий къыкIэрымыху Куп и къуэращ зи гугъу тщIыр. Куп и къуэри Локъуажэм и лIы гурбиянт. Куп и къуэм къиIуэхуар зэхэзыха Алджэрий пхоувэнти, илъащ, ипкIащ, сабэр дрипхъеящ. ЕтIуанэ махуэм шым щэсщ, лIитI­щы зыщIигъури, псым адрыщI кIуащ. Плъэмэ, Локъуажэр пхъэIэщэжькIэ мавэри хэтщ. ПхъэIэщэжь жы­ хуаIэр Iэгъум­лъэгъуму, и вабдзэм фIэкIа гъущI хэмылъу, сыт жыгым къыхащIыкIами, абы хуэдэ щымыIэу быдэу, пхъэ защIэкIэ щIауэ щытт. АпхуэдизкIэ быдэти, мывэ сыт хуэзамэ, гъущIыр къигъэшт, ауэ езыр къутэртэкъым. Ахэр хэкум къыздырахауэ жаIэрт. И гъусэхэм фэ моуэ фишхэм фыкъепсых, фивхэр щIэф­ тIыкIи, зы лъэныкъуэкIэ зевгъэз яжриIэри, егъэбэяу. Ло­ къуажэр пхъэIэщэ зыхыблкIэ адрыщIым хыхьауэ вэт. Джэ­ ри, а напIэзыпIэм шыкIэ яхэлъэдащ, выхэр щIаригъэтIыкIщ, лъэрыгъыпсыр щIидзэурэ, пхъэIэщэжьхэр зэхуилъэфэсщ, мафIэ щIидзэри, игъэсащ. ИтIанэ джэри, Куп и къуэр къев­ джэ мыдэ жиIащ. Куп и къуэр адэкIэ щысти, къраджащ. Къащтэ иджы уи щIакIуэ кIапэр, жиIащ. ЩIакIуэр яубгъу. Абы щыгъуэ, щIакIуэ кIапэ зэдытеувахэр зэпыджтэкъым, къызэреупщIэтэхт. СэшхуэмкIэ уеуэкIэ, пиупщIтэкъым, теп­ къузэурэ укъеIэнут. Апхуэдэурэ хэт нэхъ бэшэчми, хэт нэхъ лIыгъэ хэлъми нахуэ къэхъурт. Иужьым, лIы бзаджитIыр щIакIуэ кIапитIым зэдытеувэри, сэшхуэхэр яIыгъыу зэ­ пэщIэуващ. Ар зылъэгъуахэм быдэу жаIэж, тIури къимы­ кIуэту, зыр джалэу укIурииху лъыпсыр къапыжу зэрыуп­ щIэтауэ. Япэ щIыкIэ джэлар Куп и къуэращ. И къуэжэгъухэм ар гум ирагъэгъуалъхьэри, яшэжащ. Алджэрий уIэгъэфI хъуат, ари гум ирагъэгъуалъхьэу яшэжын я мурада щхьэкIэ «Тхьэр згъэпцIа, цIыхубзым хуэдэу, гум силъу си къуажэ сыдыхьэмэ! Сиш сышэсынщи, сыкъеукIуриехыу сылIэху, сыкIуэнмэ» жиIэри, яхуидакъым. ЖыхуиIам хуэдэуи и къуажэ дыхьэжащ. УIэгъэ хьэлъэ хъуа щхьэкIэ, лIитIри уIэгъэм илIыкIа­ къым, хъужри, куэдрэ псэужащ. Псым и адрыщIри Хьэ­ пэщIейм къыхуэнащ.

Уасэк Iэ

фыкъ ыздик Iыну х Зыры ущхъ зуи, б уэ ща эуи ид пIэ. о г ъэкI. Фыху еймэ, уасэр зэIэпы къикI дох, е ыу пщ ахъш Iэр щ э хъум Iывот «Прот апIэм . ек», «М едчес та», « фирм Катр эхэм, ен», « хущх Сиа-И ъ у э къы дэлэл нтер тхуэ ыншэ нейш з ы у дап ш нл» э х эм, ыщIа щ.

АСПИРИН НО-ШПА

КъБР, Налщыч къалэ, Идар Темрыкъуэм и цIэкIэ уэрам, 2/3, ТЦ «Променад»-м; тел.: 96-87-16. Осипенко и цIэкIэ уэрам, 20; тел.: 42-18-32 е-мейлыр: sonik6219@rambler.ru

Фэеплъ

Къып Мухьэмэд.

1942 гъэм Къулъкъужын Ищхъэрэм къыщалъхуащ. Мэзкуу полиграфиемкIэ институтыр къиухащ. Графикщ. Тхылъ 50-м щIигъу сурэт яхуищIащ. Театрым художнику щылэжьащ, спектакль куэд ядигъэуващ. Портрет жанрым хуэIэрыхуэт. «Витязь в тигровой шкуре» поэмэм хуищIа сурэтхэм цIэрыIуэ дэхъуащ, и IэдакъэщIэкIхэми ар и лъэгапIэ хъуащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым, Урысейм щекIуэкIа сурэт гъэлъагъуэ куэдхэм хэтащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым сурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэу илъэс куэдкIэ щылэжьащ.

2001 гъэм дунейм ехыжащ.

Хьэгъундокъуэ Салисэт

КъЫзэIуАмЫХА ЦIЫХу «А зэманыр мыпхуэдэт» щыжаIэкIэ, «абы щыгъуэ щыIа цIыху­ хэр, абыхэм хьэуар зэрагъэнщIар, Iэужьу къагъэнар» жиIэу къызгуроIуэ.

IутIыж Борис, Бещтокъуэ Хьэбас, ХьэIупэ Джэбрэил, Темыр­ къан Борис, Семэн Руслан, Бгъэжьнокъуэ Заурбэч… ЕтIощIанэ лIэщIыгъуэм и 70–90 гъэхэр абыхэм яйщ. Лъэпкъ гупсысэм и зыужьыкIар, ди культурэм зызэриIэтар абыхэм я гъа­ щIэмкIэ къыжыпIэфынущ. А гупым я пажэу яхэтщ мы тхыгъэм дигу къыщыдгъэкIыжыну Къып Мухьэмэд. СурэтыщIщ жыпIэкIэ ар зы мащIэщ Къыпым щхьэкIэ. Лъэпкъым и къэгъэщIыкIэ дунейм фIыуэ хэзыщIыкIт, и зэманым къекIуэкIа культурэ гъащIэм псэкIэ, акъылкIэ хэ­ лэжьыхь цIыхут. Къапщтэу укъеджэн, е зы альбомым иту плъагъун хуэдэу иджы­ ри Къып Мухьэмэд къилэжьар димыIэми, дощIэ лъэпкъ гуп­ сысэр зэщIэзыгъэхъае цIыхуу ар дызэриIар. «Библиотекэ нэхъ къулей дыдэр ягъэсамэ сыт уи гум щыщIэнур? Апхуэдэу зэхэс­ щIат Къып Мухьэмэд дунейм ехыжауэ щызэхэсхам» , — жиIат усакIуэ Ацкъэн Руслан. Къыпым и псэ мыпсэхум къилэжьауэ цIыху куэдым я акъылым, я гум итIысхьауэ щыхъума хъуар нобэ мащIэ­мащIэурэ къытIэрыхьэж хъуауэ аращ. Мухьэмэд и ныбжьэгъу гъунэгъухэу щытащ Бгъэжьнокъуэ За­ урбэчрэ ХьэIупэ Джэбрэилрэ. Къыпым илэжьар зэхащIэу, сурэ­ тыщIым и цIыхугъэхэу, хуэзэхэу щытащ Црым Русланрэ Жылэ Анатолэрэ. Мы псалъэмакъыр телевидением щедгъэкIуэкIауэ щытащ Къы­ пыр дунейм зэрехыжрэ илъэс щрикъум.

— ЦIыхур щыпхэкIыжам деж абы теухуауэ нэхъыщхьэр ищIыIу къохъуж. Мухьэмэд зэрыфхэмытыжрэ сытым нэхъыбэрэ фегупсысрэ?

42

ПСЫНЭ №8

ХЬЭIУПЭ ДЖЭБРЭИЛ (композитор): «Къыпым сэрэ дызэхуэзышауэ щытар Гоголщ. Мэршэнкъул Iэдэм деж зы гуп дыщызэхуэсауэ арат. Къыпри къытхэст гупым. Мо чэтэн гъуэншэдж щыгъыу, сощIэж иджыпс­ ту хуэдэу, къыщыст тутын Iейуэ екъуу. Тутын щыщIигъанэм и Iэбжьанэм гу лъыстат. ИужькIэ куэдрэ сыкIэлъыплъыну къыс­ хуихуат: къэрэндащыр моуэ ищIырт, и Iэбжьанэ пыгъэкIыкIам­ кIэ пиупсыкIырти, сурэт щIын щIидзэрт. СщIэртэкъым Гоголь и « Вийм» дытепсэлъыхьын хуей щIэ­ хъуар. Мухьэмэд къэпсалъэри, Гоголь и жыIэгъуэ гуэр щапхъэу къихьащ. Сэ згъэщIагъуэу абы сыхуеплъэкIат. Дунейм зы гупсы­ сакIуэ гъэщIэгъуэныщэ тетамэ, сэркIэ ар Гоголщ. Къыпми ар фIыуэ илъагъуу къыщIэкIащ. А махуэм къыщыщIэдзауэ Мухьэ­ мэд сэрэ зэи зэпэIэщIэу дыщытакъым. Нобэ гур куэдым ироплъэж, зэгъусэу зэдетхьэкIа илъэсхэмрэ махуэхэмрэ нэгум къыщIохьэж… «Символика как миропонимание» жиIэу, Белый Андрей и тхылъ сиIэт. Чехов, Бунин, Гоголь ятеухуауэ идти, къыпхуэс­ хьынщ щыжысIэм гуфIат. Ди гупсысэкIэр зэтехуэрт куэдкIэ, зэхуэдэу узэджэми, дауи, гъунэгъу узэхуащI».

БГЪЭЖЬНОКЪУЭ ЗАУРБЭЧ (сурэтыщI): «А цIыхум Тхьэм къритауэ, псори бгъэдэлът. Искусствэм псэр хэмытмэ зэи лъагэ, ин хъунукъым. Мухьэмэд иIэт а псэр къэзы­ гъэщI къарур. Сэ иджыпсту согупсысыжри, библиотекэхэм сыкIуэу къэсщIар зызгъэщIагъуэу мыбы седжащ жесIэмэ, е зыгуэр щIэуэ къэсщIауэ жесIэмэ, псори Мухьэмэд ищIэу къыщIэкIырт. Метерлик къыс­ Iэрыхьэри, седжащ жесIати, ари ицIыхурт, Бабель Къэбэрдейм щыIащ, ар мыпхуэдэщ жысIэу щыхуэзгъэщIагъуэм ари ищIэу къыщIэкIат. ГъэщIэгъуэныракъэ, зыгуэрым къыбгъэдилъхьауэ, зэрыцIыкIу­ рэ абы псори ищIэу къыпщыхъурт. Сыт хуэдэ Iуэхугъуэми и куп­ щIэр занщIэу къиубыдырт. Сэ куэдрэ селIалIэу, сылъыхъуэу сыз­ дынэсар Мухьэмэд занщIэу къиубыдырт. Сурэтыр щищIым дежи хъуауэ пIэрэ жиIэу, шэч къытрихьэу, гугъу дехьу щытакъым. Зы­ щIидзар занщIэу иритхъэрт. Тхьэм къыхилъхьа зэфIэкIт ар. Зы­ гуэрым игу зыризгъэхьынщ жиIэуи, и псэм къыбгъэдэмыкI зыри хилъхьэнутэкъым и лэжьыгъэм».

ЖЫЛЭ АНАТОЛЭ (сурэтыщI):

Дунейм зы гупсысакIуэ гъэщIэгъуэныщэ тетамэ, сэркIэ ар Гоголщ. Къыпми ар фIыуэ илъагъуу къыщIэкIащ. А махуэм къыщыщIэдзауэ Мухьэмэд сэрэ зэи зэпэIэщIэу дыщытакъым.

«Сэ куэдрэ си нэгу къыщIохьэж абы и лэжьэкIэу щытар. Гъэ­ щIэгъуэнт абы укIэлъыплъыну. ЗанщIэу зэрытIысам хуэдэу, етIуа­ нэ, ещанэ къытегъазэ щымыIэу, мо и гу къуэпсым зыгуэр къы­ хиш нэхъей, къригъажьэрти, къыхишурэ дунейм къытришэу ап­ хуэдэт. Эскиз ищIу, щIэрыщIэу къыщIидзэжу — абыхэм хэт­ тэкъым. Ар сурэтыщI къабзэт, мыбыкIэ екIуэкIыу, мобыкIэ зригъэхьэ­ кIыу щыттэкъым, классическэ графикэм сыт щыгъуи тетащ. Абы и лъагапIэми нэсащ, шэч хэмылъу. Дунейм дэ дыхыхьэну дыхуеймэ, дыкъацIыхуну дыхуеймэ, Къып Мухьэмэд хуэдэ сурэтыщIыр дунейм узэрыхыхьэнщ. Куржыхэм я поэзием Руставели и фэ къызэрытеуам хуэдэщ ар. Лъэпкъыр здынэса лъагапIэхэм ящыщ зыщ Къыпым илэжьар, и гупсысэр здынэса».

№8 ПСЫНЭ

43

Фэеплъ Илъэс хыщI хъуа сурэтыщI. Лэжьыгъэу иIэр куэду. Талант бгъэдэлъыр псоми ящIэу. КъызгурымыIуэр зыщ: щхьэ зы сурэтгъэлъагъуи Къыпым имыIарэ? Абы хуэмыныкъуэу пIэрэт? Е ар къызэгъэпэщыным хуэщхьэхыу арат?

БГЪЭЖЬНОКЪУЭ ЗАУРБЭЧ: «Мухьэмэд ищIа сурэтхэр, иджыпсту щIэупщIи, лъэпкъым зы­ щIэ дахэ­дахэу хэту бгъуэтынукъым. Ар апхуэдэу щIыщытым щхьэусыгъуэ иIэщ. Езыми зигъэлъэгъуэну, зигъэиныну зэи зэ­ рыхэмытар абы ящыщщ. «Сэ тхьэшхуэр куэдкIэ къысхуэупсащ, ауэ зэфIэкI къызитахэр къэзгъэсэбэпыфу, утыку исхьэн щхьэкIэ селIалIэу зэи сыщытыфакъым», — жиIэрт езы Мухьэмэд. Толэ куржы поэзием и гугъу ищIащи, мыбдеж жыIапхъэщ Къып Му­ хьэмэд и лэжьыгъэ нэхъыфI дыдэр Руставели Шотэ и «Витязь в тигровой шкуре» поэмэм хуищIа сурэтхэр зэрыарар. Мы поэ­ мэр езыр дуней псом ящIэ тхыгъэщ. НтIэ, абы хуэфэщэну Мухьэ­ мэд сурэт ищIар дымыцIыхуныр къезэгърэ? ЕлIэлIакъым, псэу­ хукIэ, Мухьэмэд и сурэтхэр игъэлъэгъуэным, ауэ дэ къытфIэIуэ­ хун хуейщ абы къигъэна и IэдакъэщIэкIхэр. Егъэлъагъун хуейщ ахэр ди цIыхухэм ямызакъуэу — псоми. Лъэщу щIащ ахэр. Тхылъ, альбом щIауэ къыдэгъэкIыным дыщIохъуэпс. Ди лъэп­ къыр абы нэхъ бей дэхъунущ, ди гупсысэр нэхъ лъагэ дэхъунущ. МащIэщ нобэкIэ дэ искусствэм мыхьэнэуэ еттыр. ИджыкIэ ди къэухьыр, ди еплъыкIэр апхуэдэщ». Къыпым дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхуу щытагъэнукъым утыку и лэжьыгъэхэр кърихьэныр. Абы и щыхьэтщ езы Мухьэмэд жиIар: «Псоми епIэщIэкIыу сурэтгъэлъагъуэхэр къызэрагъэпэщ, спонсорхэр къалъыхъуэ, тхылъхэр къыдагъэкI, уэ зэман мыухыж уиIэ хуэдэщ, — жари къызжаIат. СщIэркъым, IэщIагъэм, гъащIэм теухуауэ зэфIэмыкIа Iуэхуу сызэлэжьыну сиIэр куэдщ. Сэ езым упщIэу зыхузиIэжхэр нэхъыбэжщ. Ди цIыхухэм я теплъэхэр, я дуней еплъыкIэр, ди адыгэ пейзажыр — мащIэ гъэщIэгъуэну щыIэр! Ихъуреягъым къекIуэкIым апхуэдэу сыдихьэхыркъым икIи сыхунэсыркъы». Мы упщIэм ехьэлIауэ жэуапым дыхуэзышэ и гупсысэхэм Црым Руслан, си гугъэмкIэ, щылъэIэсащ Къыпым и творчествэ хьэлым щыщ нэхъыщхьэ гуэрым.

ЦРЫМ РУСЛАН (КъБР-м и цIыхубэ сурэтыщI): «Искусствэр сыт жыпIэ нэужь, культурэр Iуэхугъуэ къыщекIуэ­ кIхэм я формэ гуэру арщ. Мухьэмэд сыт хуэдэ искусствэ ищIу щыта жыпIэ нэужь, Iэнэм пэрысу, психофизическэ сурэт щIыны­ гъэм теухуауэ екIуэкIырт абы и гъащIэр. Къигъэлъагъуэм и мыхьэнэратэкъым екIуэкIыр, езы процес­ сыр пэжу щытмэ нэгъуэщI хуейтэкъым. А и Iэр сурэтым щIыщIи­ мыдзыжри Мухьэмэд щэныфIэу аратэкъым. Ар щэныфIащэу, хаб­ зэм ткIийуэ тету псэуа цIыхуу пхужыIэнукъым. Мухьэмэд къы­ зэрыгуэкIыу щытакъым, ар гуащIэу щытащ, сыру щытащ, дыджу щыщытаи къыхэхуащ, зыри гъэпщкIуа хэмылъу. Езым и кIуэ­ цIым къыщекIуэкIыр, зэхищIэр къигъэлъэгъуэну хэту арат. Джэ­ гуакIуэу щытыныр къызыхэкIри и псэукIэр къызэригъэлъэгъуэн Iэмал сыт щыгъуи зэрылъыхъуэм теухуат. И сурэт щIынри арат. А процессыр иухауэ ибжыртэкъым, дауэ Iэ зэрыщIэбдзынур, сыт Iэ зыщIэбдзынур — жиIэрт. И сурэтхэр щIимыгъэлъэгъуари ар

44

ПСЫНЭ №8

зыщIыпIи нэмысауэ ибжырти арат. А напIэзыпIэ екIуэкIыр къэ­ мыувыIэу сытым дежи апхуэдэу екIуэкIыурэ къепсыха хъуауэ аращ Мухьэмэд». Сыт дэ тщIэр Къып Мухьэмэд теухуауэ? Сыт и псэукIэу щыта? Сытыт фIыуэ илъагъур е имылъагъур? Зы мащIэщ тщIэр. ДощIэ зэрыцIыху псэхуиту щытар. И Iуэху еплъыкIэр къехьэкI-нехьэкI хэмылъу щхьэтечауэ жызыIэфт, ягу иримыхьми. Гуп хэсмэ, абы утыкур ейт, псори и псэлъэкIэмкIэ къыдихьэхт. Ныбжьэгъу куэд иIэт. Апхуэдэу щыт пэтми и псэм, и гум щызекIуэр зыхузэIуихыр мащIэт. Изобразительнэ искусствэм ипкъ иткIэ жыпIэмэ, республикэм щекIуэкIхэм теухуауэ абы жиIэр пщалъэт. Сыт хуэдэт ар итIанэ?

ХЬЭIУПЭ ДЖЭБРЭИЛ: «Къып Мухьэмэд зэрысцIыхурэ щиху фIэкIа зэзгъэщхьа щы­ Iэкъым. Щихур, жьы акъужь къыщепщэм уеплъамэ, и тхьэмпэ­ хэм зызэрагъэзэкIри, дыжьыныфэу уоплъ. И жьакIэри дыжьы­ ныфэ хъуат абы. ЛIауэ иужьрейуэ дыщеплъыжам и жьакIэм Iэ дэслъат… Зыкъимыгъэшу Мухьэмэд дунейм зэрытетара хъунщ жызоIэ, ар щихум ещхь зыщIыр. Ар къыбгурымыIуэну къабзэт. ИкIи а и къабзагъэм щIым три­ мыгъэту кърихуэкIащ. Культурэ ин пкъырылъащ абы, щIэныгъэ куу иIащ философием, литературэм, езыр зыхэт IэщIагъэм теу­ хуауэ. Ауэ и псэр тепыIакъым, игугъахэм хунэсакъым. Сэ куэдрэ зесхуащ ар нарт хъыбархэм хэт лIыхъужьхэр сурэту езгъэщIыну, Сосрыкъуэ, Сэтэней, Бырымбыху, Ашэмэз сымэ я теплъэр къэ­ гъэщIын хуейщ жысIэу. «Шу закъуэ хуэрзалэ» жиIэу хэтщ ПащIэ Бэчмырзэ и усэм. Езы Бэчмырзи шу закъуэ хуэрзалэт, Мухьэмэ­ ди арати, кIэрахъуэурэ хунэсакъым и мурад псоми».

БГЪЭЖЬНОКЪУЭ ЗАУРБЭЧ: «ДжэгуакIуэт Мухьэмэд, зэи уигъэзэшынутэкъым, зыгуэр мы­ увыIэу къигупсысырт. Кулиевым хуэдэу усэ фхуэтхын, Ахмато­ вэм хуэдэу усэ фхуэтхын жиIэрти дигъэтхырт. Дэ усакIуэ къыт­ хэкIынт?! Дридыхьэшхырт. ЗыщIыпIэ дывгъакIуэ дыкъамыщIэу, жиIэнт. Романтик хьэл иIэт. Ауэ мы дунейм щилъагъумрэ и гум жиIэмрэ, зыщIэхъуэпсымрэ хузэтегъахуэртэкъыми гугъу ехьырт».

ХЬЭIУПЭ ДЖЭБРЭИЛ: «Къамботрэ Лацэрэ» тхылъыр щытщIым, дэ щым Бгъэжьно­ къуэм и фэтэрым зэман куэд щыдгъэкIуащ. Заур къимышэххауэ, Къыпым сэри къэдмышэжауэ апхуэдэти, жэгундэ дгъавэу, джэш дгъавэу (къыпогуфIыкI) дылажьэрт. Фэтэрым зы гъуэлъыпIэ щIэтти, пхъэидзэ тщIырти, къызылъысым ейт. Бабель, Зощенко сакъыхуеджэу, щIэуэ сыт къэтщIами зэхуэтIуатэу, искусствэм, литературэм теухуа Iуэхугъуэ куэдхэм дытепсэлъыхьу. Зэма­ ныфIт ар. Апхуэдэу дыздыхыхьащ дэ нобэми дызыхэт искус­ ствэм, Салисэт». Дунейм, гъащIэм и пэжым пэгъунэгъуIуэ хъуауэ пIэрэ жысIат Къыпыр, иужьрейуэ зыхэта нэтыным щыжиIахэм седэIуа иужь. УпщIи имыIэжу, дунейм щызэш хъуауэ къысщыхъуат.

№8 ПСЫНЭ

45

Фэеплъ

ЦРЫМ РУСЛАН: «Адыгейм къикIауэ хьэщIэ гуэрхэр едгъэжьэжауэ абы иужькIэ Мухьэмэд сэрэ дыкъызэбгъэдэнэри дызэпсэлъауэ сощIэж, а жы­ пIам теухуауэ сигу къэкIыжащ. ДыздэкIуатэурэ дыздэуэршэрурэ ди псалъэмакъыр гъунэ гуэ­ рым нэсат. Философие, искусствэу щыттэкъым дызытепсэлъы­ хьыр.

— НакIуэ адэкIэ, — щыжысIэм, — АдэкIэ зыри щыIэкъым, — жиIат. — Сошынэ адэкIэ сыкIуэну. Шэч хэмылъу, Мухьэмэд нэсат и гъунэм. Гъунапкъэм деж къы­ щыфэрт ар сыт щыгъуи».

ЖЫЛЭ АНАТОЛЭ: «Апхуэдэ Iуэхум ухуэкIуэнкIэ хъунущ зыгуэр къыбгурыIуа, уи ныбжь нэса иужь, уи псалъэр кIэщIу, къикIыр нэхъыбэу щыхъум деж. Ауэ, гъэщIэгъуэныракъэ, Мухьэмэд и пасэ сурэтхэм ухэ­ плъа иужь къыбгуроIуэ занщIэу апхуэдэу къызэрыщIидзар. Та­ лант жыхуаIэжыр аращ. Зыми ар емыщхь зыщIри аращ. И сурэтхэм соплъри, мыбы и лэжьэкIэм ещхьщ жысIэу зэзгъэпщэну зыри къысхуэгъуэтыр­ къым».

БГЪЭЖЬНОКЪУЭ ЗАУРБЭЧ: «Дунейм ехыжа иужь, Мухьэмэд и лэжьыгъэхэм дыщыхэплъэм искусствовед ди гъусат. ЗэрыщIидзар дэпхуэдэу жиIэу, лъыхъуэу щIидзат, зы мардэ гуэркIэ къипщыну, и лэжьэкIэм фIэщыгъэцIэ къыхуигъуэтыну.

— КъыщIидзакъым мыбы, занщIэу хъуащ, — жесIат. Мис Толи ар жиIащ, пэж дыдэу арат зэрыщытари. СурэтыщI зэтеувауэ занщIэу къыщIидзат. ДыкъэзыгъэщIам къыбгъэдилъ­ хьа къарут. Езыр зыми зэремыщхьым ещхьу абы и лэжьэкIэри зыми емыщхьу щытащ».

ХЬЭIУПЭ ДЖЭБРЭИЛ: «КъэрэндащкIэ щIауэ дунейм зыгуэр, зы телъыджэ, зы гъэ­ щIэгъуэн тетмэ, Къып Мухьэмэд и IэрыщIхэр абы хэбгъыхьэ хъунущ. Лъэпкъыр зэрыгушхуэну цIыху иIэхэм ящыщщ Къып Мухьэмэд. Узыбгъэдигъыхьэу щытакъым Мухьэмэд. Зыри бгъэдыхьэфа­ къым абы. Мопхуэдэ цIыху ин къытхэту куэдым къамыщIэу аращ щIытхэкIыжари. Къып Мухьэмэд дунейпсом я адыгэу аращи, абы пкъырылъам­ рэ, ищIамрэ цIыхубэм ялъэIэсыжын хуейщ». ПлъыфитIыр ирикъурт Къыпым, гурылъ-гухэлъ зэмыфэгъухэмрэ, гъунэншэу куэд псэ щытыкIэхэмрэ дигъэлъагъун папщIэ. Гупсысэ инхэр къызэрыгуэкIыу гурыIуэ-

гъуэщ жаIэ. ГъащIэр къызэрыгуэкIмэ — абы хуэдэт Къыпыр. Къэрэндащрэ тхылъымпIэ напэрэт ар зыхуейр цIыхупсэм лъэIэсын папщIэ. ГъэщIэгъуэнщ, апхуэдиз талант зыбгъэдэлъар, апхуэдэ хэлъэт зиIар иджырей искусствэм зэрыдимыхьэхар.

ЦРЫМ РУСЛАН: «Мухьэмэд Англием щыкIуам щыгъуэ (игъусахэм зэрыжа­ IэжымкIэ) зы галерее щIыхьакъым жи, бжэIупэм деж къэувыIэр­ ти, и гум зыгуэр къыхуимыдэу арагъэнт, щIэмыхьэу къыIукIы­ жырт. Мухьэмэд езыр и псэкIэ психофизическэ сурэт щIыныгъэм теухуауэ къабзэу бгъэдэта цIыхур мо КъухьэпIэм искусствэ и лъэ­ ныкъуэкIэ щыIа джэгум дихьэхынкIэ Iэмал иIэтэкъым. Абы къикIыркъым Къыпыр а псом щымыгъуазэу щытауэ, ауэ щыгъуазэмрэ хуэзамрэ зэтехуэжыркъым. Щэху куэд хэлъщ куль­ турэ теухуауэ мы дунейм къыщекIуэкIым иджыпсту, дэ абы ды­ нэсакъым иджыри. Искусствэм мылъкукIэ зыщIэзыгъакъуэ щыIэ ­щымыIэм, къэрал унафэщIхэм культурэм пщIэ хуащI­хуамы­ щIым теухуакъым ар. Илъэс 500–600 хъуауэ къекIуэкI культурэ зызыужьым къыдекIуэкI хабзэу абы къыщекIуэкI искусствэри къыдогъуэгурыкIуэ. А КъухьэпIэм къыщекIуэкI Iуэхугъуэмрэ мы ди къэралым къыщекIуэкIхэмрэ, адыгэр абы зэрыхыхьэмрэ зэ­ техуэркъым, дауи. Лъэпкъ гупсысэ къэгъуэгурыкIуар зытетым къыхэпшу дунейм къыщекIуэкI процессхэм хэпшэн папщIэ а гупсысэр нэгъуэщI зыгуэрым хуэбгъэкIуэн хуейт, ипэкIэ бгъэбэкъуэн хуейт. Ар Къы­ пым къыгурыIуэрт. Абы щыгъуэми зы лъэныкъуэ гуэркIи зыдеб­ гъэхьэх хъунутэкъым. Лъэныкъуэ псори къызэщIэбубыдэу уэ езыр мифым ещхьу ущытын хуейуэ езы Мухьэмэди апхуэдэу щыту къекIуэкIа Iуэхущ мыр. ЩIэуэ дунейр къызэIуихыу арат. Ди культурэм трансформацие щекIуэкIыным хэлэжьыхьахэм яхэтщ Бещтокъуэр, ХьэIупэр, Къыпыр. Лъэпкъ гупсысэр зыхэт жейм къыхашу дуней гупсысэм хаухуэнэным телэжьащ ахэр, Iэма­ лу яIэри къагъэсэбэпащ зэралъэкIкIэ». ПсэухукIэ къилэжь хужаIакъым, пщIэ хуащIакъым» щыжытIэ щыIэщ. Куэдрэ согупсыс абы. Дауэ, зыр фIыуэ ялъэгъуакъым, адрейр къагурыIуакъым… Псори ара? Хьэуэ, зыгуэр щыщыIэщ мыбдежым. Пушкин щыпсэум къащIатэкъэ ар зэры-УсакIуэ? Куэдрэ зэджа абы и усэ сатырхэм сыт къытрагъэзэжурэ нобэ къраджыкIыр, нтIэ?!

IутIыж Борис… Лъэпкъым фIыуэ илъэгъуащ, и тхыгъэхэри дощIэ… ауэ дяпэкIэщ абы и лъапIагъыр къыщыдгурыIуэнур. Апхуэдэщ талантхэр. Абыхэм жаIар къызэIупхыурэ укIуэу аращ. Къып Мухьэмэди аращ. Ди насыпщ абы и сурэт телъыджэхэр зэрыт альбомхэр дяпэкIэ тлъагъунущи. Ди насыпщ абы теухуа тхылъхэм дыкъеджэнущи! Къып Мухьэмэд… Къэпсэужами итIани зи талантым и щэхум гъунэгъуу дызыбгъэдэмыхьэфынт ар… И насыпщ апхуэдэ цIыху зэрит лъэпкъы.

Лъэпкъ гупсысэ къэгъуэгурыкIуар зытетым къыхэпшу дунейм къыщекIуэкI процессхэм хэпшэн папщIэ а гупсысэр нэгъуэщI зыгуэрым хуэбгъэкIуэн хуейт, ипэкIэ бгъэбэкъуэн хуейт. Ар Къыпым къыгурыIуэрт.

46

ПСЫНЭ №8

№8 ПСЫНЭ

47

ХьэщIэщ

миядзавэ эйджи:

«Адыгэхэм сащыхэтым деж адыгэ щIалэу зыкъысщохъуж» 50

ПСЫНЭ №8

Абдеж щегъэжьауэ адыгэхэм я хъыбар куэд зэхэсхащ, къуажэдэсхэм къызжаIэжащ ахэр Тыркум къызэрагъэ­ Iэпхъуа щIыкIэр, я фэм дэкIар, къэрал куэдым икъу­ хьауэ зэрыщыпсэур, я адэжь щIыналъэм я нэр къы­ хуикIыу хэхэс гъащIэ зэрырахьэкIыр.

Я

Епсэлъар

нэщIэпыджэ замирэщ Сурэтхэр Кэзан Зурабщ

фащэкIи, я IэщэкIи, я шы тесыкIэкIи, я хабзэкIи Хэ­ кум и гъунапкъэхэм щхьэ­ дэхри, жыжьэ зыщиубгъуащ адыгэхэм ятеухуа хъыба­ рым. Апхуэдэу къокIуэкI ижь­ижьыж лъандэрэ. Хахуагъэрэ Iущы­ гъэкIэ Тхьэр адыгэхэм къызэрыхуэупсам, абыкIэ гъунэгъу лъэпкъхэм щапхъэ зэра­ хуэхъум лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм тетхы­ хьащ хамэ къэралхэм къикIауэ Шэрджэ­ сым щыхьэщIа Клапрот Генрих­Юлиус, Де Бесс Жан­Шарль, Спенсер Эдмонд, Лукка Джиованни, Гербер Иоганн, Пал­ лас Петр­Симон сымэ. Хабзэрэ фащэкIэ Къэбэрдейр псом япэ зэритыр, адыгэ бзы­ лъхугъэхэр дунейм щынэхъ дахэ цIыхубз­ хэм зэрыхабжэр жаIащ Витсен Николас, Оммар де Гель, Ж.­В.­Э. Тэбу де Мариньи сымэ. Апхуэдэ щапхъэхэр куэду къыпхуэхьы­ нущ икIи дызыхэпсэукI лъэхъэнэм а еп­ лъыкIэм зэрызимыхъуэжар кърибгъэлъа­ гъуэ хъунущ Къэбэрдей­Балъкъэр Рес­ публикэм мы махуэхэм щыхьэщIэ, Япо­ нием къикIа щIэныгъэлI Миядзавэ Эйджи къызытекIухьа Iуэхум. Япон щIалэм ады­ гэхэм яхуиIэ пыщIэныгъэм тезгъэпсэ­ лъыхьыну зыщыхуэзгъэзам телъыджэ сщыхъуащ адыгэбзэ зэрищIэр (йоджэ икIи матхэ). Ауэ и японыбзэм, инджылы­ зыбзэм, тыркубзэм хуэдэ дыдэу ди анэ­ дэлъхубзэр зэрыхуэмыгъэшэрыуэм къы­ хэкIыу тэрмэш тхуэхъуащ Тыркум къи­ кIыжауэ 1992 гъэ лъандэрэ КъБР­м щы­ псэу Шыкъ Ферухь.

— Эйджи, псом япэу нэхъ гъунэгъуу зыкъэдыбгъэцIыхуамэ, ди гуапэт.

— Сэ Наганэ сыкъыщалъхуащ, лъэпкъ­ кIэ сыяпонщ. Токио дэт къэрал универси­ тетым филологиемкIэ и факультетым ин­ джылызыбзэмкIэ и къудамэр къэзухащ. Абы иужькIэ еджапIэ зэхуэмыдэхэм си щIэныгъэм щыхэзгъэхъуащ. ЩIэныгъэм сыдихьэхыу сызэрылэжьам къишащ, 2004 гъэм социальнэ антропологиер зи лъабжьэ си доктор диссертацэр Лондон

зэрыщыпхызгъэкIар. (Мыхэр адыгэбзэкIэ къыджиIащ).

— Мис а лэжьыгъэр адыгэхэм ятебухуэныр сытым къыхэкIа? Дауэ къызэбгъэпэща а Iуэхур?

— Зы лъэпкъ къыхэсхыу антропологие и лъэныкъуэкIэ куууэ зджын хуейти, 1994 гъэм Тыркум сыкIуащ, тыркухэр къызы­ текIам, я къекIуэкIыкIам си лэжьыгъэр тезухуэну си мураду. Къайсэр дэт универ­ ситетым японыбзэмкIэ и факультетым си щхьэгъусэри сэри драгъэблагъэри, илъэ­ ситIкIэ абы дыщылэжьащ. …Адыгэхэм сатетхыхьын хуей щIэ­ хъуам щхьэусыгъуэ гъэщIэгъуэн иIэщ. Зыгъэпсэхугъуэ махуэ гуэрым Пынарбаш куейм бдзэжьеящэ сыкIуат. Абы цIыхугъэ къыщысхуэхъуащ Къундэтей къуажэм щыщ Цыгъум Шэрэфутдин. Адыгэ щIа­ лэм и унагъуэм сригъэблагъэри, нэхъ гъунэгъуу дызэрыцIыхуащ. И ныбжь­ эгъухэр къыщыдыхьам ахэр бзэ гъэщIэ­ гъуэнкIэ зэпсэлъэн щIадзащ. Сэ тыркуб­ зэр хъарзынэу зэзгъэщIати, занщIэу гу лъыстащ ахэр нэгъуэщIыбзэкIэ зэры­ псалъэм. Абдеж щегъэжьауэ адыгэхэм я хъыбар куэд зэхэсхащ, къуажэдэсхэм къызжаIэжащ ахэр Тыркум къызэрагъэ­ Iэпхъуа щIыкIэр, я фэм дэкIар, къэрал куэдым икъухьауэ зэрыщыпсэур, я адэжь щIыналъэм я нэр къыхуикIыу хэхэс гъа­ щIэ зэрырахьэкIыр. Абы щыгъуэм сэ му­ рад сщIащ сыкъыщIежьа лэжьыгъэр а лъэпкъ гъэщIэгъуэным тезухуэну…

— Эйджи, уи лэжьыгъэм къыщыбгъэлъэгъуа Iуэхугъуэхэм нэхъ зэпкърыхауэ утезгъэпсэлъыхьынут.

— Къапщтэмэ, си лэжьыгъэм зи гугъу щысщIыр хэхэс адыгэхэращ. Тырку къэ­ ралым щылажьэ Адыгэ Хасэхэрщ абыхэм я дуней тетыкIэри, я хабзэхэри къыщыс­ щIар. ИлъэситIкIэ сахэсащ абыхэм я бзэр зэзгъащIэу, щэнхабзэм зыщызгъэгъуазэу, си лэжьыгъэм папщIэ къысхуэсэбэпыну тхыгъэхэр зэхуэсхьэсу. Анкара, Истамбыл, Къайсэр къалэхэм дэсхэм, адыгэ къуажэ цIыкIухэм щыпсэу №8 ПСЫНЭ

51

ХьэщIэщ нэхъыжьхэм сахуэзащ, езыхэм ящIэжхэр, я адэжьхэм жаIэжу зэхахахэр къезгъэIуэтащ. Си лэжьыгъэм куууэ щызэпкърысхащ адыгэ хьэгъуэлIыгъуэм епха дауэдапщэ­ хэр, зэблагъэ­зэIыхьлыхэм я зэхущыты­ кIэхэр, нэгъуэщIхэри. Адыгэхэм гъэщIэ­ гъуэн куэд ядэслъэгъуащ сэ. Уи щхьэр лъагэу уэзыгъэлъагъуж IуэхуфI куэд къа­ дэхъуми, лъэпкъ щхьэщытхъуу зэрыщы­ мытыр я псэлъэкIэм къеIуатэ. Абы и лъэ­ ныкъуэкIэ, сытым дежи жызоIэ я лIы­ гъэм, хахуагъэм теухуа куэд къэсщIэн хуейуэ къызэрынар. Хэхэс адыгэхэм я къекIуэкIыкIамрэ я щыIэкIэ­псэукIэмрэ къэзгъэлъэгъуэну иужь сыщихьам а лъэпкъым псэкупсэ къа­ ру ямылейрэ Iущагъ мыкIуэщIрэ зэракъу­ элъыр згъэщIэгъуащ. Абы щыхьэт то­ хъуэ, ахэр зэрыхэхэсым емылъытауэ езы­ хэм я дуней къызэрызэрагъэпэщыжы­ фар. Къэбгъэлъэгъуэну ирикъунщ, сэ зы­ бжанэрэ сызыхэта, илъэс къэс ирагъэ­ кIуэкI адыгэ щэнхабзэм и фестивалыр. Лъапсэрых зауэ къращIылIэу зи хэкур

зрагъэбгына лъэпкъым щыщу Тыркум къыщыхутахэм я гур яфIэмыкIуэду илъэ­ си 150­м къыпхахыфащ я бзэмрэ я хабзэ­ мрэ. Ахэр зэрахъумэфам, къэралым щы­ щыIэ экономикэ, политикэ щытыкIэхэм къашахэр къэсхутэри, си лэжьыгъэм къы­ щызгъэсэбэпащ.

— Адыгэхэм я хабзэм, я дуней тетыкIэм лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм тетхыхьащ къэрал куэдым къикIа зыплъыхьакIуэхэр, щIэныгъэлIхэр, къэхутакIуэхэр. Уэ дауэ къыпщыхъуа ахэр? Японхэмрэ адыгэхэмрэ зыгуэркIэ зэбгъэщхьа, Эйджи?

— Гугъу сехьакъым адыгэхэм сащыдэ­ лажьэм. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, я гупсы­ сэкIэкIи, я щэнхабзэкIи японхэм зыкъом­ кIэ ещхьу къысщыхъуащ. Ди лъэпкъхэм я хабзэхэм языныкъуэ Iыхьэхэр зэтохуэ. Псалъэм папщIэ, цIыху гуп щызэхыхьэм деж нэхъыжь­нэхъыщIэкIэ тIысын зэ­ рыхуейр си дежкIэ щIэтэкъым. Абы и лъэ­ ныкъуэкIэ «адыгэ щIалэу» сыкъыщIэкIащ (мэдыхьэшх).

Хэхэс адыгэхэм я къекIуэкIыкIамрэ я щыIэкIэ­псэукIэмрэ къэзгъэлъэгъуэну иужь сыщихьам а лъэпкъым псэкупсэ къару ямылейрэ Iущагъ мыкIуэщIрэ зэракъуэлъыр згъэщIэгъуащ.

Миядзавэ Эйджирэ НэщIэпыджэ Замирэрэ

52

ПСЫНЭ №8

Японхэмрэ адыгэхэмрэ зыкъомкIэ зэ­ рызэтехуэр хуэмурэ згъэунэхуами, зан­ щIэу къызгурыIуащ адыгэ хабзэр куэдкIэ зэрынэхъ ткIийр. Ауэ я увыпIэр, я уасэр ящIэжу, хабзэ убзыхуам тету зэрыпсэум, нэхъыжьхэм пщIэшхуэ зэрыхуащIым зэ­ гъунэгъу ещI ди лъэпкъхэр.

— Уи Iэдакъэ къыщIэкIа, 2004 гъэм пхыбгъэкIа лэжьыгъэм нэхъри зебгъэубгъуным укъытришауэ арагъэнщ Налщыч къакIуэ гъуэгуанэм…

— Шэч хэмылъу. Сыт щхьэкIэ жыпIэ­ мэ, Къэбэрдейм сыкъэмыкIуамэ, си лэ­ жьыгъэр нэщIыса хъунутэкъым. Мыр си япэ лъэбакъуэу аращ. Иджыпсту сщIэ адыгэбзэм нэхъри зезгъэужьмэ, урысыб­ зэр зэзгъащIэмэ, итIанэщ си лэжьыгъэр купщIафIэ щысщIыфынур. ЗэрыгурыIуэ­ гъуэщи, си къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр арыншауэ зэфIэкIынукъым. Абы иджыри мазэ зыбжанэ тезгъэкIуэдэнущ…

— Эйджи, уи къэхутэныгъэхэр тхылъу къыдэбгъэкIыным дыщыгугъ хъуну?

— Аращ си мурад нэхъыщхьэр. Си дис­ сертацэр хэхэс адыгэхэм ятезухуамэ, дя­ пэкIэ зи адэжь хэкум исыж лъэпкъым са­ тетхыхьыну си хъуэпсапIэщ. Хамэ къэра­ лыр зи натIэ хъуа цIыхухэм я гурыщIэ­ хэмрэ я псэукIэмрэ зыщызгъэгъуазэу илъэситIкIэ сахэсащ, иджы абы щIызгъу­ ну сыхуейщ адыгэ лъэпкъ уардэм и гуп­ сысэкIэр, и щыIэкIэ­псэукIэр. ИужькIэ а псори зы тхылъу зыхэзгъэувэжын си гугъэщ.

— Эйджи, иджы япэу укъакIуэу ара Урысейм? Сыт хуэдэ гурыщIэ къыуитрэ Налщыч?

— Урысейм япэу сыкъакIуэу аращ. Нал­ щыч зэ щыIауэ, ар зигу иримыхьа цIыху щыIэу къыщIэкIынкъым. Хамэ щIыналъэ ущыкIуэм и деж ухуей­ухуэмейми уогуза­ вэ. Ауэ сэ сызытегузэвыхьахэр тынш сщи­ щIащ мы щIыпIэм щыпсэу цIыхухэм я гуапагъым, псэ къабзэ, гу къабзэ зэра­ Iэм. Къалэ мыцIыхум уи закъуэу удэтми, узыхуейр къэбгъуэтыну гугъукъым, абы­ кIэ сэбэп къыпхуэхъунущ зи нэгур зэIу­ хауэ абы и уэрамхэм къыщызыкIухьхэр. ЩIым и къулеягъыр, щхъуантIагъэ зэры­ щыкуэдыр сфIэтелъыджэщ. Нэхъ сфIэ­ гъэщIэгъуэн хъуахэм ящыщщ жып теле­ фонхэм лъэпкъ макъамэ зэмыщхьхэр къеуэу зэрызэхэсхыр. Ар си дежкIэ щIэ­ щыгъуэщ. ФIыщIэ яхуэсщIыну сыхуейщ си лэжьы­ гъэр къыздэзыгъэпсынщIэ, КъБКъУ­м и щIэныгъэлI Тау Хьэзешэрэ Къуэдзокъуэ Анатолэрэ. Ахэр хуабжьу къыздоIэпыкъу сызыхуей дэфтэрхэр къэзгъуэтынымкIэ, къысхуэсэбэпынухэр убзыхунымкIэ.

Сурэтхэр Бишер Ерокъуэ РА «Налщыч»-ым и унафэщI Къэшырокъуэ Залинэ

Сыт Iуэху зэдэзыщIэхэм я гъуазэр? ПщIэ, дзыхь, зэман ягъэувам ипкъ иту Iуэхур зэфIэЗ гъэкIын, жэуаплыныгъэ, зэгурыIуэ… ГурыIуэгъуей? Нэхъ убгъуауэ утепсэлъыхьмэЗщэ?!

Дзыхь. Къыддэлажьэм и мылъкумрэ

ПщIэ. Дэ цIыху зыхэдз тщIыркъым, ди къаЗ

и Iуэхумрэ къыдехьэлIэ, дзыхь къытхуещI. Ахэр къызэрытщыгугъыр къэдгъэпэжыну зыхудогъэуЗ выж. Абы и щыхьэту дызэдэлажьэхэм я мылъкур зытекIуадэмрэ, ар зэрыдгъэкIуэд щIыкIэмрэ тхауэ и пащхьэ идолъхьэ.

лэн нэхъыщхьэр — ди IуэхущIапIэм къекIуалIэ дэтЗ хэнэми и Iуэхур зэфIэхынырщ. КъыдэкIуалIэм и Iуэхум пщIэ лъагэ хуэтщIу дыбгъэдохьэ, ар ди къалэн пыухыкIауэ щытщ.

Зэман ягъэувам ипкъ иту Iуэхур зэфIэгъэкIын. Сыт хуэдэ Iуэхугъуэ ди пащхьэ имылъами, зыри зэран къытхуэмыхъуу дзыхь къытхуащIар зэфIыЗ догъэкI. Ар сыт хуэдэ Iуэху ирехъуи, дгъэува зэЗ маным адэкIэ федгъэшынукъым, фи гугъэри къэЗ дгъэпцIэнукъым.

Жэуаплыныгъэ. Ди Iуэхухэр псори

ЗэгурыIуэ. Зы гъуэгукIэ дызыдэлажьэу,

тхауэ, IуэхугъуэЗIуэхугъуэкIэ зэхэдзауэ, къыдэкIуаЗ лIэ цIыхухэр щыгъуазэ дощI. Езыри ди лэжьыгъэм хэплъэнумэ, хъыбар къызэрыдигъащIэращ и пIалъэр.

адэкIэ дызэIэпыкIыныр ди гум иримыхьщ. Дэ дыЗ хущIокъу ди зэдэлажьэр кIыхь хъуным. Абы ухуэЗ зышэр зэгурыIуэращи, дызыдэлажьэхэм я гум дыЗ зэрыдыхьэным дыпылъ зэпытщ. Фи фIэщ тщIакъэ? Ди IуэхущIапIэм къекIуалIэхэм хуэдэу, дэри дыЗ цIыхущ. Щи, дэркIэ нэхъыщхьэр — цIыху зэхущытыЗ кIэращ. ЦIыху тфIэфIщ, ди гуапэщ ахэр куэду къыЗ щыдэкIуалIэкIэ. ФIыщ, абыхэм я бжыгъэр махуэ къэс хохъуэри.

Лъахэ

Испы унэ Шыкъ Феррухь

И

спы унэхэм (дольмены) — мывэ джей пIащIэхэм къыхэщIыкIа унэ абрагъуэхэм — КъухьэпIэ Кавка­ зымрэ Абхъазымрэ я бгылъэ щIыпIэхэм куэду ущро­ хьэлIэ. Ар я щIэинщ пасэрей адыгэ­абхъаз лъэпкъхэу илъэс мини 5 ипэкIэ псэуахэм. Япэ дыдэу щIэныгъэлIхэм къагъэунэхуа испы унэхэр Хы ФIы­ цIэ Iуфэрщ къыщагъуэтар. Абы занщIэу гулъытэшхуэ хуащIащ икIи къэрал зэмылIэужьыгъуэ куэдым щыщ щIэныгъэрылажьэ­ хэм яджыну хуежьащ. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Кавказыр сыт щыгъуи я плъапIэт хамэ къэрал щIэныгъэлIхэмрэ дунеяплъэ къэзыкIухьхэмрэ, нэгъуэщIыпIэ щумылъагъуну телъыджэ куэд а щIыналъэм ущыIущIэну къалъытэрти. Абы къыхэкIыу щIэб­ гъэщIэгъуэн щыIэкъым 19­нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм Кавка­ зым щыIэ бгылъэ мэзхэм испы унэхэр нэхъапэ къыщызыгъуэтар хамэ къэралхэм щыщ щIэныгъэрылажьэхэрауэ зэрыщытыр.

1818 гъэм Пшадэ псыхъуэм дэт мэзхэм пхрыкIырт франджы щIэныгъэлI Жак Виктор­Эдуард Тебу де Мариньи адыгэ географ Таущэ Къаплъэн и гъусэу. Франджы зауэлIым, урыс хыдзэм къулыкъу щищIэну хыхьагъащIэм, испы унэ къыщигъуэтам мыхьэнэшхуэ иритакъым, жыпIэнуракъэ, иужькIи къыфIэIуэху­ щакъым. Абы дежкIэ нэхъыщхьэр натхъуэджхэмрэ шапсыгъ­ хэмрэ политикэ, сату зэпыщIэныгъэхэр ярищIылIэнырт. Ауэ Тебу де Мариньи апхуэдэ къэхутэныгъэ телъыджэм и насып хэлъти, зэрымыщIэкIэ Пшадэ и Iуфэ мэзхэм «зыщызудыгъуа» дольменхэм Iууауэ аркъудейт. ЕтIуанэу а испы унэхэр илъагъуну къызыхуихуари хамэ къэра­ лым щыщ цIыхущ. Ар Джейм С. Беллт. Абы къыщIэна махуэрыт­ хэхэм (дневники) языхэзым итщ дольменхэм я ухуэкIэм теухуа тхыгъэхэр. Абыхэм нэIуасэ хуэхъуа нэужьщ а Iуэхум хамэ къэрал щIэныгъэлIхэм гулъытэ нэхъ хуащI щыхъуари КъухьэпIэ Кавка­ зым щыIэ дольменхэр яджыну яужь щихьари. Ахэр хуежьащ испы унэхэм лъыхъуэу, я теплъэхэм сурэт тращIыкIыу, тетхы­ хьыу, нэгъуэщI къэралхэм щыIэ пасэрей дыдэ мывэ ухухэныгъэ­ хэм (кромлех, пирамидэ, н.къ. хуэдэхэм) ирагъапщэу, иралъыту, я ныбжьыр къабжу. АтIэ хэт икIи сыт щыгъуэ ди лъахэм а мывэ унэхэр щIын къы­ щаублар? Мы Iуэхум пыщIауэ щэнхабзэмрэ тхыдэмрэ зыдж щIэ­ ныгъэлIхэр сыт зыщыгъуазэр? Мывэ джей (мегалит) щэнхабзэм къигъэщIауэ, неолит, домбеякъ лъэхъэнэхэм къэунэхуауэ зыхуа­ гъэфащэ пасэрей фэеплъ къызэрымыкIуэхэм щIыпIэ нэхъыбэ яубыду зыщаубгъуа зэманыр къыгуэхыпIэ имыIэу зытехуэр ады­ гэ­абхъаз лъэпкъхэм ижь­ижьыж лъандэрэ зыщыпсэу щIына­ лъэрщ. Къытызогъэзэжри адыгэ­абхъаз лъэпкъхэм фIэкIа а щIы­ пIэм щыщымыIа лъэхъэнэрщ. Мыбдеж къыхэгъэщыпхъэщ, ады­ гэхэмрэ абхъазхэмрэ, адрей кавказ лъэпкъхэм хуэмыдэу, доль­ менхэр кхъэхалъэу, я лIахэр щыщIалъхьэу щыта унэу къызэра­ лъытэр, абы къыхэкIыуи пщIэ лей хуащIу къызэрыгъуэгурыкIуэр. Абы къищынэмыщIауэ, археологхэм гу зэрылъатамкIэ, дольмен щэнхабзэм пыщIа хьэдэщIэлъхьэ хабзэхэмрэ пасэрей адыгэ­аб­ хъазхэм я хьэдэ хуэIухуэщIэхэмрэ куэдкIэ зэтохуэ, иджырей ди лъэпкъэгъухэм лIам хуащIэ, хьэдэщIэлъхьэм иращIэкI зыкъо­ мымкIи зэщхьщ. Мыбдеж упщIэ зыбжанэ къоув. Япэрауэ, къыдгурыIуэу пIэрэ дэ, адыгэ щэнхабзэр зыIэщIэлъ иджырей щIэблэм, къытлъыса 54

ПСЫНЭ №8

щIэиныр зыхуэдэр? Зи гугъу тщIыр Урысей Федерацэм и щэн­ хабзэ беягъщ, ауэ щыхъукIэ, ди къэралым ис цIыху псоми зыха­ щIыкIыу пIэрэ а мывэ фэеплъхэм я лъэпIагъыр? Сыт ящIэр а мывэ джейхэр хъумэным теухуауэ? Мывэ джей фэеплъхэр джынымрэ зэманым дэмыкIуэду хъу­ мэнымрэ япкъ иткIэ къызэрагъэпэща дунейпсо пIалъэкIыхь про­ граммэр хуэунэтIащ археологиемрэ щIыналъэм и теплъэр джы­ нымкIэ щIыпIэ щхьэхуэхэр (заповедникхэр) къызэгъэпэщыным, псом хуэмыдэу испы унэхэр нэхъыбэу здэщыIэ Адыгэ Республи­ кэмрэ Краснодар хэгъуэгумрэ. Абы къыдэкIуэу мы зэманым йолэжь апхуэдэ щIыпIэ хэхахэр ЦIэмэз (Новороссийск), ТIуапсэ, Геленджик (?), Мейкъуапэ къалэхэм щыгъэпсыным. Шэч хэмы­ лъу, мывэ джей фэеплъхэр нэгъэсауэ джыным, ахэр зыхуей хуэ­ гъэзауэ зехьэным, абыхэм ятеухуауэ щIэныгъэ лъабжьэ зиIэ тхыгъэ нэхъыбэ цIыхухэм ялъэгъэIэсыным мыхьэнэшхуэ иIэщ, кавказ лъэпкъхэм яхъумэ пасэрей щIэиным хуэфащэ гулъытэ егъэгъуэтын хуейщи. Абы зыкъыдигъэзэнущ ди пасэрей щэн­ хабзэмрэ лъэпкъ тхыдэмрэ я лъапIэныгъэхэм иджырейхэр гу­ щIыIэ дазэрыхуэхъуам. Зи гугъу тщIы Iуэхум къыпыщэн хуейщ апхуэдэ щIыпIэ хэхахэм экологие реабилитацэкIэ зэджэ лэжьы­ гъэхэр ещIылIэнымкIэ. Шэч къызытумыхьэнщ КIахэ Кавказым къыщагъуэта испы унэхэр пасэрей адыгэ­абхъаз лъэпкъхэм (абазэхэм, абхъазхэм, убыххэм, кIахэ адыгэхэм, шапсыгъхэм) я IэдакъэщIэкIыу зэры­ щытыр. КъуэкIыпIэ­Ищхъэрэ Кавказым щыIэ испы унэхэр псо­ ри зэхэту мини 2­м нызэрохьэс, абы щыщу 100­м щIигъум Аб­ хъазым ущрохьэлIэ, адрейхэр псори Адыгэ Республикэмрэ Крас­ нодар хэгъуэгумрэ щыIэщ.

Франджы зауэлIым, урыс хыдзэм къулыкъу щищIэну хыхьагъащIэм, испы унэ къыщигъуэтам мыхьэнэшхуэ иритакъым, жыпIэнуракъэ, иужькIи къыфIэIуэхущакъым.

Мывэ джейхэм къыхэщIыкIа ухуэныгъэ телъыджэхэм нобэм къыздэсым яхъумэ щэху куэд. Абы елэжьа щIэныгъэлI куэдым гу лъатащ дольменхэм я нэхъыбэм я гупэр дыгъафIэ лъэныкъуэм­ кIэ зэрыгъэзам. А щIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, ар зи нэ­ щэнэр испы унэхэр ухуэныр цIыхухэм Дыгъэр тхьэуэ къалъытэу щыщыта лъэхъэнэм къызэрыдежьарщ. Дыгъэм зыхуагъэщхъыу щыщыта зэманым епхащ икIи дольменхэм я лъэхъэнэгъущ кром­ лехкIэ (бретоныбзэм къыхэкIа псалъэщ: crom — хъурей, lech — мывэ) зэджэу мывэ джейкIэ зэхэгъэува «бжыхь» защIэ е тIуащIэ. Апхуэдэу къэхухьа щIыпIэхэм деж щрагъэкIуэкIырт Дыгъэм хуэ­ гъэза тхьэлъэIухэмрэ хьэдэщIэлъхьэм пыщIа хабзэхэмрэ.

«Сытыт испы унэхэр а зы щIыкIэм тету щIащIыр?», «Дауэт зэращIыр?» жыхуиIэ упщIэхэм я жэуапу щIэныгъэлIхэм Iуэху еплъыкIэ зэтемыхуэ зыбжанэ яIэщ. Дольменхэм адыгэхэр испы унэкIэ еджэу зэрыщытам щыхьэт техъуэ Iуэхугъуэ куэд щыIэщ. Абы щыщу Iуэху еплъыкIитIым гу лъывэзгъэтэну сыхуейт: зыр щIэныгъэлI гупышхуэм зэдэарэзыуэ къызэдащта еплъыкIэщ, адрейр сэ си еплъыкIэу абыхэм яем пэщIэуэрщ. ЩIэныгъэлIхэм­ рэ къэхутакIуэхэмрэ къызэралъытэмкIэ, дольменхэр иныжьхэм яухуащ цIыху хэмыхъуэ цIыкIухэм я лIакъуэм абыхэм шына­ гъуэхэмрэ уэлбанэхэмрэ зыщыщахъумэн хуэдэу. А цIыху хэмы­ хъуэхэр гуащIэмащIэти, псэуалъэ яухуэну я къару хурикъур­ тэкъым, таурыхъхэм къызэрыхэщыжымкIи, ахэр апхуэдизкIэ цIыкIухэти, тхьэкIумэкIхэм шэсырти абыкIэ зэхэзекIуэрт. Ап­ хуэдэ цIыху цIыкIухэм зэреджэр испыт. Арауэ къалъытэ «испы унэ» фIэщыгъэцIэр къызыхэкIари — «испыхэм я псэупIэ» мы­ хьэнэр иратри. НэгъуэщIу жыпIэмэ, цIыху хэмыхъуэхэм я унэ. Ауэ сэ арэзы сыдэхъуркъым апхуэдэ щIэныгъэ бгъэдыхьэ­ кIэм. СызэреплъымкIэ, а хъыбарыр къагупсысащ адыгэ лIыжь гушыIэрейхэм, псалъэрыIэзэхэм, испы унэхэр пасэрей лIакъуэ­ хэм я кхъэхалъэу зэрыщытыр ящIэу, япэ къэс цIыху нэплъыс­ нэIусым а кхъэхэм щхьэщыт псэхэр зэримыгъэпIейтеиным щахъумэу. Арагъэнущ, иныжьхэмрэ цIыкIужьейхэмрэ ятеухуа шыпсэ гуапэ цIыкIур къагупсысыныр къызыхэкIар. Сэ къызэрыслъытэмкIэ, дольмен хъужыр кхъэлэгъунэщ, иджыри я псэр пыту цIыхухэр абы щылIэн щхьэкIэ кIуэурэ щIэтIысхьэу щытауэ. Апхуэдэ лъэбакъуэм тегушхуэфынур жылагъуэм пщIэшхуэ щызиIэ цIыхухэрт (гупым я пашэхэрт, лъэпкъым я тхьэмадэхэрт, лIыхъужьыгъэкIэ адрейхэм къа­ хэщахэрт, тхьэхуэлажьэхэрт, н.къ.). Апхуэдэ цIыхухэм я уна­ фэкIэ зи блынхэри унащхьэри мывэ джей пIащIэхэм къыхэщIыкIа, зы пэш фIэкIа мыхъу унэ ирагъэщIырт. А хаб­ зэм къежьапIэ хуэхъуар нарт Бэдынокъуэ и адэр зэригъэпщ­ кIуам теухуа хъыбарыжьым къыщылъыхъуэн хуейуэ хузогъэ­ фащэ. Дызэрыщыгъуазэщи, Бэдынокъуэ и адэр Жьыгъэибг щидзын хуейт, ар зекIуэ ежьэхэм ядэмышэсыфу, щакIуэ мы­ кIуэфу икIэрауэ унагъуэм къыщымысэбэпыжыфу жьы зэры­ хъуам щхьэкIэ. Арат нартхэ я хабзэр. Ауэ Бэдынокъуэ апхуэдэу ищIакъым икIи и адэр игъэпщкIури псэууэ къигъэнащ. Дэнэ ар абы щигъэпщкIуар? Кхъэлэгъунэм ещхьу, блын джабиплIрэ унащхьэрэ зиIэ мывэ унэрщ. Ар пэж дыдэу кхъэлэгъунэт икIи Псатхьэм щымышынэу зы цIыху абы еIусэфынутэкъым. Си гугъэмкIэ, мис арат япэу яухуа дольменыр. ИужькIэ мывэ джейхэм къыхэщIыкIа унэм ису нарт Бэдын и чэнджэщ Iущ­ хэмкIэ цIыхухэм ядэIэпыкъуащ, лъэпкъым къытепсыха мы­ гъуагъэ куэдым къигъэлащ и псалъэ фIэкIа хэмыту. Бэды­ нокъуэ и щэхур адрей нартхэми къыщащIэм, абыхэм зыханащ жьы хъуа я адэхэр бгым щыдзын хабзэр икIи абы и пIэкIэ дольменхэр ухуэн къаублащ, жылагъуэ цIыхубэм яхэмызагъэ­

…пасэрей фэеплъ къызэрымыкIуэхэм щIыпIэ нэхъыбэ яубыду зыщаубгъуа зэманыр къыгуэхыпIэ имыIэу зытехуэр адыгэабхъаз лъэпкъхэм ижь-ижьыж лъандэрэ зыщыпсэу щIыналъэрщ. Къытызогъэзэжри адыгэ-абхъаз лъэпкъхэм фIэкIа а щIыпIэм щыщымыIа лъэхъэнэрщ. жу жьы хъуахэр я ажалыр къэсыху апхуэдэ унэхэм щIэсыну унафэ езы нэхъыжьхэм къызэращтам къыхэкIыу. АтIэ сытыт зи дунейр зыхъуэжхэм гулъытэшхуэ ягъуэту, абыхэм кхъэлэгъунэ яхуэхъуну щIыпIэр апхуэдиз гугъуехь пылъу яухуэу щIыщытар жыпIэмэ, дольменхэм ису зи ажал къэсхэм лIэныгъэ къызэрымыкIуэ, адрейхэм яем емыщхь я нэгу щIэкIырти аращ. Дунейм зэрытетыну яужьрей махуэхэр испы унэм щигъэкIуэну унафэ зыхуэзыщIыжар къеплъэкI имыIэу къызэрыгуэкI цIыхухэм яхэкIыжырт, и щхьэр, и гуп­ сысэр, и псэкупсэ къуэпсхэр щIэблэм и къэкIуэнур нэхъыфI зэ­ рыхъунум хуигъэлэжьэн щхьэкIэ. дунеягъэ Iуэхухэр къыжьэ­ хэмыуэу, гупсысэ мыфэмыцхэм трамыгъэплъэкъукIыу мывэ джей унэм ис тхьэмадэм къыгуроIуэ цIыхухэм яхыхьэж зэры­ мыхъунур, пэш кIыфIыбзэ даущыншэм исщи, нэкIи, тхьэкIу­ мэкIи ищIэн щыIэкъым, псэлъэгъу иIэкъыми, и жьэр зэ­ щIихыркъым, ауэ иджыри и псэр Iутщ, хьэдрыхэ нэскъым, и зэхэщIыкIыр бзыгъэщи, зэфIэкIыу иIэ псор КъэзыгъэщIам хуеунэтI. Дунеягъэм щалэжь Iуэхухэм, щызекIуэ къэхъукъа­ щIэхэм, гугъуехьхэм я хэкIыпIэхэм, цIыху зэхэтыкIэ хабзэхэм, нэгъуэщI куэдми егупсысырт кхъэлэгъунэм псэууэ итIысхьар. Нэхъыщхьэрати, апхуэдэ гупсысэхэм къыхихамкIэ чэнджэ­ щакIуэ къакIуэхэм яриIуэтылIэрт, дунеягъэр къызэзынэкIам и IущагъымкIэ псэуну къызыпэщылъым дэугуашэрт. Къэдгъэлъэгъуа Iуэху еплъыкIэм уригъуазэмэ, нэрылъагъу къохъу «испы унэ» псалъэхэм къарыкIыр. Ар Iыхьэ зыбжанэу зэхэтщ: ис — пIы — унэ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, исыр зыпIыж унэ. Бзэ щIэныгъэм и хабзэхэмкIэ уеплъмэ, а псалъэхэм и куп­ щIэр нэгъэсауэ икIи ирикъуу «къыпкърызыхыр» мыпхуэдэ бгъэдыхьэкIэрщ. Нэхъ пэжу къэлъытэн хуейри аращ. Абы къищынэмыщIауэ, цIыху хэмыхъуэхэм адыгэбзэкIэ «испы»­ къым зэреджэр. Пасэрей адыгэхэм цIыкIужьейхэм щхьэкIэ «хьэцIыкIу» жаIэу щытащ. Ауэ нэгъуэщI лъэпкъхэм къахэкIа щIэныгъэлIхэм дольменхэм теухуауэ яIэ Iуэху еплъыкIэм и хэкIыпIэу яукъуэдиину хэту, «испы» псалъэм адыгэбзэкIэ «цIыкIужьей» къикIыу жаIауэ аркъудейщ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ иджырей цIыхухэми яхэтщ а испы унэхэм уэгум къыхэкI къару ябгъэдэлъу зи фIэщ хъухэр. Абыхэм къы­ зэралъытэмкIэ, дольменхэм убгъэдэту уигу щIэныкъуэ Iуэхум №8 ПСЫНЭ

55

Лъахэ уегупсысмэ, абы и хэкIыпIэхэр уи щхьэм къохьэ, узыгъэпIейтей упщIэм и жэуап къыбогъуэт. Зытепсэлъыхьым зыри хэзымы­ щIыкIыххэ языныкъуэхэми жаIэ, дольменхэр адрей планетэхэм щыщхэм зэпыщIэныгъэхэр щыдаIыгъ щIыпIэу, ахэр зыухуари инопланетянхэрауэ. Апхуэдэ еплъыкIэр уи фIэщ пщIын дэнэ къэна, пэжым пэгъунэгъуу къэплъытэну къезэгъыркъым. ФIэщхъуныгъэмрэ абы пыщIа хабзэу цIыхухэм зэрахьар, псом хуэмыдэу испы унэхэм епхауэ ягъэзащIэу щытахэр, иджыри къыздэсым фIыуэ яджакъым, уеблэмэ иджырей археологхэр а Iуэхум пыщIа хьэпшып зэмылIэужьыгъуэхэм щыIууэкIэ, гъэщIэ­ гъуэну тотхыхь, ауэ къагъуэтахэр зэпхам щхьэфэду фIэкIа лъэIэ­ сыркъым. Апхуэдэу щытми, дольменхэм къапкърокI ахэр зы­ щIауэ щыта лъэпкъхэм я щэнхабзэ псэкупсэм теухуа хъугъуэ­ фIыгъуэ куэд, къыдагъащIэ а цIыхухэр ухуэныгъэм хэзагъэу, гъущIми, къупщхьэми, мывэми, ятIагъуэми я щэхухэм щыгъуа­ зэу зэрыщытар. Дяпэ итахэм я псэукIа теухуауэ дэ тщIэр мащIэ­ куэдми зы къэухьым иту иджыри къэс екIуэкIащ. Иджыри апхуэ­ дэу щытыну къыщIэкIынт, испы унэхэм пэмыжыжьэу щыIэ жы­ лагъуэхэр джыным дыхуемыжьатэмэ. Ауэ иджыри нэхъри нэхъ зыубгъуауэ, нэхъ куууэ ахэр джын хуейщ, псом хуэмыдэу щIы­ дэлъху лъэпкъыу а щIыпIэхэм щыпсэу адыгэ­абхъазхэм я щэн­ хабзэм и щхьэхуэныгъэхэр. Къыхэзгъэщыну сыхуейт испы унэхэр хъумэным гулъытэ щхьэ­ хуэ хуэщIыпхъэу къызэрыслъытэр. Щэ бжыгъэм щIигъу доль­ менхэр лъабжьэкIэ ирахащ гъуэгухэр, пшахъуэ­мывэ къихы­ пIэхэр, псэупIэхэр щаухуэм, мэзым пыщIа лэжьыгъэ зэмылIэ­ ужьыгъуэхэр щрагъэкIуэкIым, зауэ хуэIухуэщIэхэм зыщыхуа­ гъасэ щIыпIэхэр къыщыхахым. Абы зэрахузэфIэкIкIэ «хэлIы­ фIыхьащ» археолог нэпцIхэр, пасэрей хъугъуэфIыгъуэхэр фейдэ хэхыпIэ зыщIын гурылъ зиIэхэр, щыIам пщIэ хуэзымыщIхэм­ рэ къэкIуэнур къызыфIэмыIуэхухэмрэ. Нэхъ шынагъуэжыращи, илъэс дэкIыркъым пасэрей щэнхабзэм къигъэщIа телъыджэхэм ящыщ зыуэ зи гугъу тщIы испы унэхэм ящыщ ямыкъутэу. Уигу къемыуэнкIэ Iэмал иIэкъым лIэщIыгъуэ мин зыбжанэм къы­

пхрыкIа дольменхэр ди лъэхъэнэгъухэм щIым щыщ зэращIы­ жыр. Шэч хэмылъу къызэгъэпэщын хуейщ ахэр къэрал хабзэкIэ къэзыхъумэ программэ, ауэ псом хуэмыдэу а Iуэхум егугъун хуейуэ зи пщэрылъыр, сэ къызэрысщыхъумкIэ, адыгэхэмрэ аб­ хъазхэмрэщ. Дэращ ахэр зи щIэиныр, дэращ ахэр къэкIуэну щIэблэм яхуэзыхъумэфынур.

Мывэ джейхэм къыхэщIыкIа ухуэныгъэ телъыджэхэм нобэм къыздэсым яхъумэ щэху куэд.

…дольмен хъужыр кхъэлэгъунэщ, иджыри я псэр пыту цIыхухэр абы щылIэн щхьэкIэ кIуэурэ щIэтIысхьэу щытауэ.

56

ПСЫНЭ №8

Джэрпэджэж

эм г ы д А

дзэ б а н ди

Зыгъэ хьэзы

рар ж

И

урнал

ист М

эрем

Задин

джыблагъэ сурэт зытрезгъэхыну Налщыч къалэм ПащIэ Бэчмырзэ и цIэкIэ щыIэ уэрамыт тет «Дыгъэ» IуэхущIа­ пIэм сыщIыхьауэ, абы щылажьэ БешкIур Талат хъыбар хьэлэмэт сригъэдэIуэщ.

— Сэ сащыщщ ХIХ лIэщIыгъуэм и кIэм зи лъахэр залымы­ гъэкIэ зрагъэбгынауэ щыта адыгэ насыпыншэхэм къатепщIы­ кIыжа щIэблэм. Сыкъыщалъхуари сыкъыщыхъуари Щам (Си­ рия) шIыналъэрщ, — къызжиIащ Талат. — ХамэщIым сыт хуэдэ тхъэгъуэ щыдимыIами, абы ди пщIэр сыт хуэдизу щымылъэга­ ми, ди адэжьхэр щыгъэтауэ, дэ щIалэгъуалэр жэщи махуи дызы­ щIэхъуэпсыр зэи дымылъэгъуа, дымыцIыху, ауэ зи цIэр дигуми, дипсыми хэпщIау хэкужьыр зэрызэдгъэгъуэтыжынырат. Дэ ды­ щIапIыкIырт ди адэхэм я адэжхэм Хэкум ныздраха уи гури, уи псэри зытхьэкъу хъыбар телъыджэхэм, ди лэпкъым лIыгъэу, да­ хагъыу, къабзэгъыу, щэныфIагъыу, хьэлэлагъыу хэлъыр къэзы­ Iуатэ хъыбархэм. ЩIалэгъуалэр дызэхуэсамэ, дызэпеуэрт ады­ гэхэм зэрахьа лIыгъэр нэхъыфIу, нэхъ дахэу, уигъэпIейтейуэ, уи гур нэхъ къызэщIиIэтэу къэIуэтэнымкIэ. Дызэпеуэрт ди лъэп­ къым и цIэр жыжьэ зыгъэIуа, адыгхэм набдзэ тхуэхъуа лIыхъужь­ хэм, цIыху цIэрыIуэхэм ящыщу хэт нэхъыбэ ищIэми къэгъэнэ­ хуэнымкIэ. А дызыщыгъуазэм и бжыгъэм щIэчэ имыIэу зэрыхэ­ дгъэхъуэным дыхущIэкъурт, ар зэдгъэхъулIэн щхьэкIэ, абыкIэ къытхуэщхьэпэну шэч зыхуэтщI псори къэдгъэсэбэпырт. Апхуэ­ дэт газетхэр, тхъылъхэр,музейхэм щахъумэ хьэпшыпхэр. Щалэ­ гъуалэми зи чэзу зэхуэсыгъуэр къэсамэ, къекIуэлIахэм Хэку­ жьым теухуауэ хэт сыт щIэуэ къихуэтами зэхуэтIуэтэжырт, зыуэ зэдгъэуIурти, а псор ди лъэпкъэгъухэм яхуэтIуатэурэ иридгъэ­ гуфIэрт, иридгъэгушхуэрт. Ауэ апхуэдэурэ илъэс куэд етхьэкIа­ ти, сэ сымыщIэххэу сызыIууа хъыбар телъыджэм хуэдэ абы и пэ­ кIи иужькIи зэи дрихьэлIатэкъым. ДэнэкIэ сыт къыщыхуми фIы дыдэу зэрыщыгъуазэмкIэ дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа «Ал­ Джэзирэ» телеканалым хьэрыпыбзэкIэ къитхэм седаIуэрт, — къыпищащ Талат и псалъэм. — Корреспондентыр Монголием щыщ гуэрым здепсалъэм, хьэщIэм жиIащ Чингизхъан деж къы­ щыщIэдзауэ илъэсищэ хуэдэкIэ абыхэм я дзэм къыпэлъэщын Азиеми Европэми къызэрыщымыунэхуар. «ЦIху щхьэхуэхэр

щ

къапщтэми, ди пелуанхэм къапэлъэща дунейм къыщыхъуа­ къым», зигъэину жиIащ монгол хьэщIэм. Корреспондентым абы и псалъэр зэпиудри, ауаныщIу пидзыжащ: «…зы Шэрджэс цIы­ хубз IэтIэлъатIэ фIэкIа. Арагъэнт дауи жыпIэну узыхуеяр пщы­ гъупщэжагъэнщ ар мыхъум», — еупщIащ хьэрып щIалэр монго­ лым. Зэхихар и фIэщ мыхъуу къэуIэбжьащ Монголием къикIар: «Iэгъу, ари дэнэ щыпщIэрэ?». Жэуапым пэмыплъэуи къыпищащ: «А щIэщхъур къызэрытщыщIрэ илъэсищэ зыбжанэ дэкIарэ пэт, абы щыгъуэ ди напэр зэрытекIэр — шэрджэс бзылъхугъэ ныб­ жьыщIэм ди пелуан нэхъ лъэщ дыдэм и ныбафэр IэпхъуамбэкIэ къызэгуитхъауэ зэрыщытар, дэ зэи зыщыдгъэгъупщэркъым. Зи къарум къыкъуэгушхукIыу зыкъызыфэщIыж ди щIалэгъуалэм къахэкIмэ, Лясин бзылхугъэм къыдищIауэ щытар игу къыдо­ гъэкIыжри къыдогъэкIуэтыж, теплъэ иIэкъым жыпIэу хэти зан­ щIэу утегушхуэ зэрымыхъунур гурыдогъаIуэ. Аращи, Лясин и хъыбарыр монголхэм нобэми зыдохьэ икIи ар зэи тщыгъупщэ­ нукъым». Тэлат зэхихар апхуэдизкIэ телъыджэ къыщыхъати, зи­ мыщIэжу ину кIийуэ къыщылъэтащи, унагъуэм щIэсхэм йоджэ: «ПсынщIэу фыкъакIуи мыби жиIэм федаIуэ, феплъ адыгэм ди хъыбарыр здынэсам и жыжагъым!» Унагъуэм къэхъуар ямыщIэу къызэхуэсыжу телевиденэм къит интервьюр иухри, нэгъуэщI Iуэхугъуэхэм техьэжащ. Ауэ Лашын теухуауэ «Ал­Джэзирэм» къита хъыбарым Талат нобэр къыздэ­ сым ирогуфIэ, иропагэ. Ноби абы лэжьапIэм адыгэу хэт къы­ щIыхьэми ар иригъэгъэщIэгъуэну яхуеIуатэ. Сэ абыхэм сахэ­ хуащ, Талат и гуфIэгъуэр си гуапэу дэзгуэшащ. СымыгъэщIагъуэ­ уи къанэркъым адыгэ псори дызэрыгушхуэ бзылъхугъэ пелуан Лашын и цIэр абы хигъэщIауэ щыта лIы пелуан абрагъуэм и лъэпкъым щымыгъупщэжауэ нобэр къыздэсым зэрихъумэр. Нэхъ гъэщIэгъуэныжыр «Ал­Джэзирэ» телеканалым и лэжьакIуэ­ хэр адыгэ бзылъхугъэ пелуан Лашын и хъыбарым зэрыщыгъуа­ зэрщ. Абы аргуэру зэ наIуэ къещI а телеканалым дуней псом щиIэ пщIэм и лъагагъыр, абы и нэтынхэр псоми я фIэщ зырыхъур, ар блэкIа жыжьэм и къэхъукъащIэхэми, нобэ дунейм къыщекIуэкI псоми фIы дыдэу зэрыщыгъуазэр.

№8 ПСЫНЭ

57

IэщIагъэ зиIэм Iэужь иIэщ ЩхьэщэмыщI Изэ

58

ПСЫНЭ №8

Сурэтхэр: Къэзан Зураб, Чыржын Мухъсин

IэщIагъэ

Ц

Iыхум и IуэхущIафэм елъытащ къэзыухъуреихьхэм къы­ хуащI пщIэр. IэщIагъэ псори хъарзынэщ, ауэ а узыпэры­ тым гукъыдэж къуитмэщ блэжьым мыхьэнэ щиIэнури, уи цIэр абы щигъэIунури. Зи IуэхущIафэ дахэхэмкIэ дуней псом зи цIэ щызыгъэIуа IэщIагъэлIхэр ди мащIэкъым лъэпкъым. Пасэ зэманым уIуэбэжмэ, дыщэкI, гъукIэ, дэрбзэр IэщIагъэхэр зи Iэпэ­ гъуу щытахэрщ япэ дыдэу утыкушхуэ дизышауэ къэлъытап­ хъэр. Адыгэм и Iэщэ­фащэкIэ лъэпкъ куэдым я деж цIэрыIуэ щыхъуащ. Iэм ищIауэ къыпхуэмыщIэну езыр дыгъэм пэлыдрэ зэIусэр пигъэщхъыу сэшхуэр, щыптIагъамэ, уардэ, екIу ущIэхъукI­ рэ пхуэдэ щымыIэу и хъуреягъым уакъыщызыгъэхъу фащэр зей лъэпкъым и зэфIэкIыр мащIэтэкъым. ДыщэкIхэм я IэрыкIхэр зылъагъум яфIэтелъыджэт, а хьэпшыпыр зыIэрагъэхьэфамэ, фIы­ гъуэшхуэ къайхъулIауэ къалъытэжырт. Мы IэщIагъэхэм теухуауэ жыпIэныр гъунэжщ икIи ахэр псори зы тхыгъэм къытхузэщIегъэубыдэнкъым. Абы къыхэкIыуи нобэ нэхъ хэхауэ дыкъытеувыIэнщ гъукIэ IэщIагъэм.

— ГъукIэныр адыгэ лъэпкъым илъэс минитху ипэкIэ къиуб­ лащ, а зэманым къагъэсэбэпу щытари гъуаплъэщ, — жеIэ КъБР­м и лъэпкъ музейм и унафэщIым и къуэдзэ Накуэ Феликс. — Гъуап­ лъэм елэжьу къэгъуэгурыкIуэурэ, хуэм­хуэмурэ гъущIыр къа­ гъэсэбэпу щIадзащ. ГъущIым и къыщIэхыкIэр, и гъэткIукIэр, къэ­ гъэсэбэпыкIэр япэ дыдэу къэзытIэсыфа лъэпкъхэм ящыщщ ады­ гэхэри. Мыбдежым къыхэгъэщыпхъэщ гъущIыр мывэм къыхи­ хыу япэу зызыгъэсар адыгэхэр къызытекIыжауэ ябж хьэтхэрауэ зэрыщытыр. Апхуэдэу гъущIыр иджыри къыхахырт уафэм къе­ хуэх вагъуэижым. Абы къыхаха гъущIым къыхащIыкI Iэмэ­ псымэхэр, псом хуэмыдэу, ягъэлъапIэрт, ар уафэм тыгъэ къыхуи­ щIауэ ябжырти. ИрагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм къагъэлъэгъуащ хьэтхэм я джатэхэр, къамэхэр вагъуэижым къыхаха гъущIым къызэрыхащIыкIар. Абдеж щегъэжьауэ къапщтэмэ, Кавказ Ищ­ хъэрэм гъущIыр къагъэсэбэпу щыщIадзар илъэс минищ и пэ­ кIэ узэIэбэкIыжмэщ. Адыгэ гъукIэхэм я Iэзагъыр къыздежьэри, я IэрыкIхэмкIэ я цIэ щыIуари а лъэхъэнэрщ. Илъэс 200–300­кIэ гъуаплъэмрэ гъущIымрэ зэгъусэу къагъэсэбэпу къекIуэкIащ. Псалъэм папщIэ, языныкъуэхэм деж джатэ Iэпщэр гъуаплъэм, и дзэр гъущIым къыхащIыкIырт. ИтIанэ гъущIым нэгъуэщI зы­ гуэрхэр хагъэжыхьурэ, жырыщхъуэр (булатная сталь) къагупсы­ сащ. Апхуэдэурэ адэкIэ ефIакIуэурэ нобэм дыкъэсащ. Лъэпкъ куэдым я IуэрыIуатэм мафIэм, гъущIым, гъукIэм епха хъыбархэм ущрохьэлIэ. Апхуэдэ псалъэмакъ къыщыхъейкIэ, дэ дигу къэкIыжыр нарт хъыбархэрщ. Абдеж дыщрохьэлIэ япэу зэ­ дгъэцIыху гъукIэхэм: Дэбэч, Лъэпщ, Хъурдымыжь. Дэбэч гъукIэ нэхъыжьщ. Абы и къуэдзэу Лъэпщ гъукIэным щIидзащ. Апхуэ­ дэу зэманыр екIуэкIыурэ Лъэпщым зиужьт, Дэбэчыр ужьыхт. Лъэпщ гъущI жьэражьэр IэкIэ иубыдырти иухуэрт, ар жыIэщIэ ищIырти зыхуей псори къыхищIыкIт. И пIэ иувэн гъукIэ къызэ­ рыкъуэкIам гу лъитэри, Дэбэч и лъэщапIэр Лъэпщ иритащ, нарт­ хэм я гъукIи ищIащ. Нарт IуэрыIуатэм ар къызэригъэлъагъуэм­ кIэ, хуабжьу гурыхьщ, теплъафIэщ, лэжьакIуэлIщ, губзыгъэщ. Лъэпщ яхуещI нартхэм джати, шабзи, мэIухуи, бжыи. Аращ нарт лъэпкъыр Iэщэ­фащэкIэ зыузэдыр. Ауэ, Iэщэ­фащэм нэмыщIкIэ, Лъэпщ нартхэм яхуещI ахэр зэрылэжьэну Iэмэпсымэхэри. Япэ

Джатэжьей Анзор

дыдэ уадэ, Iэдэ, сыдж нартхэм хуэзыщIар Лъэпщщ. Ауэ а Iэмэ­ псымэхэр ищIын и пэ, Лъэпщ и сыджыр абрэмывэт, и уадэр и Iэш­ тIымырт. Зэрылъэщэну Iэмэпсымэхэр ищIынымкIэ абы дэIэпы­ къуэгъу къыхуэхъуащ Сэтэней гуащэ. Махуэ гуэрым ар кIыщым блэкIыу, Лъэпщ Iэ пцIанэкIэ гъущI плъым зэреIусэр, мафIэм зэ­ рыхэIэбэр илъэгъуащ икIи мурад ищIащ абы зыгуэр къыхуигуп­ сысыну. Сэтэней пхъэ тыкъырым зы уадащхьэ къыхихащ, зей пхъэдзакIэм къыхищIыкIри абы кIыи фIилъхьэжащ. Аргуэру пхъэ тыкъырым сыдж щхьэгуэжь къыхиIущIыкIри, ахэр кIыщым ихь­ ри, щэхуу щIилъхьащ. Лъэпщ ахэр щилъагъум гъэщIэгъуэн къы­ щыхъури, гъущIым а хьэпшыпхэр къыхищIыкIащ, абыхэм ири­ гъукIэуи щIидзащ. Iэдэм и щIыкIэми Лъэпщ хуэзыгъэIущар Сэ­ тэнейщ. Ауэ абы иужькIэ Лъэпщ гъущI плъам зэи Iэдэ­уадэншэу еIусэфакъым... Пэжыр жыпIэмэ, адыгэ гъукIэхэм я цIэ зыгъэIуар Iэщэрщ. Нартхэм я зэманым щегъэжьауэ адыгэмрэ Iэщэмрэ зэгуэпх мы­ хъуну зэгъусэщ. ГъукIэ псоми я гъукIэж Лъэпщ Iэщэ куэд и Iэда­ къэ къыщIэкIащ икIи дэтхэнэри и IэрыхуагъкIэ зыхуэдэ щы­ мыIэу.

— Дуней псом къыщацIыхурт адыгэхэм я Iэщэр, — жеIэ Накуэ Феликс. — Урысейм, Персым, Тыркум, Польшэм, Кърымым, нэгъуэщI хамэ къэралхэми адыгэ щIыкIэм тету ящIыну хэтт я Iэщэхэр. Псом хуэмыдэу щIэупщIэшхуэ яIэт адыгэ сэшхуэм, джатэм. Джатэр занщIэмэ, урипыджэну хъарзынэт, къэгъэшамэ, пыбупщIыну тынш мэхъу, моуэ зэуэ пих хуэдэу мэхъури. Адыгэ джатэкъуаншэр пыджэнми пыупщIынми зэхуэдэу фIыуэ хуэгъэ­ псащ, ар къэгъэшауэ зэрыщытым и зэран екIкъым IуэхугъуитI­ ми. Псалъэм папщIэ, Персым, Тыркум я джатэхэр къагъэш, абы­ кIэ пыбупщIыну фIы дыдэщ, ауэ урипыджэну хъуркъым. Нарт эпосыр дигу къэдгъэкIыжмэ, «Сыт хуэдэ джатэ узыхуейр?» — жиIэу Лъэпщ Сосрыкъуэ щеупщIам: «Сэ сыхуейщ джатэ мыкIы­ хьу, мыкIэщIу. Бий жыжьэр къыщышынэу, бий гъунэгъур хигъа­ щIэу. Сеуэм пигъэщхъыу, сепыджым пхигъэщу», — къритат жэуап. Мис апхуэдэщ адыгэ Iэщэр. Къыхызогъэщри, адыгэ Iэщэр дыщэ­дыжьынкIэ зэрагъэщIэращIэратэкъым екIу зыщIыр, атIэ

№8 ПСЫНЭ

59

IэщIагъэ икIи Iэрыхуэу икIи псынщIэу зэрыщы­ тырт. Iэщэм «псэ хэзылъхьэр» гъукIэращ, абы зыпэрыт Iуэхум хуиIэ бгъэдыхьэкIэм куэдкIэ елъытащ Iэщэм и фIагъ, и Iэрыху­ агъ хъуныр. Хуэм­хуэмырэ адыгэ гъукIэхэм фоч, фо­ кIэщI щIынми зратащ. Псом хуэмыдэу а Iэщэр щIыным нэхъ щIэгъэхуэбжьауэ елэжь щыхъуар Урыс­Кавказ зауэр щекIуэ­ кIа лъэхъэнэрщ. Зауэр иуха иужь, адыгэ­ щIым Iэщэ щыщIыныр нэхъ щехуэхащ. Нэхъ гъукIэ Iэзэхэр зауэжьым хэкIуэдат, хэкур ябгынат. Абы къищынэмыщIауэ, урыс пащтыхьым и унафэкIэ адыгэхэм Iэщэ зехьэныр къыпаубыдат. Совет зэма­ ныр ягъэува нэужь, Iэщэншэу куэбжэм къыдэмыкIыу щыта бгырысхэм къамэ къудейри зрахьэжыну хуитыжакъым. Нобэ адыгэ Iэщэхэм ящыщу унагъуэхэм илъы­ жыр закъуэтIакъуэщ, нэхъыбэу абыхэм ущ­ рихьэлIэр музейхэращ. Хэкум ис гъукIэ Iэзэхэм иджы нэхъыбэу я Iэдакъэ къыщIэкIыр зэрылажьэ Iэмэ­ псымэхэмрэ шы Iэпслъэпсхэмрэт. Арат колхоз кIыщхэм лэжьыгъэ нэхъыщхьэу щIэлъыр. Лэскэн куейм хыхьэ Хьэтуей къуажэм дэта колхоз кIыщым зэман гуэр­ кIэ щылэжьащ тхакIуэ цIэрыIуэ Нало Заур. Ар Къэжэр ХьэкIашэ и гъукIэгъэсэ­ ну щытащ. Езы Налом ХьэкIашэ щхьэкIэ «си гъукIэ Iустаз» жиIэрт. Налом и язы­ ныкъуэ IэдакъэщIэкIхэм ущеджэкIэ, шэч къытепхьэркъым абы гъукIэ IэщIагъэм фIыуэ хищIыкIыу зэрыщытам. «Мыр гъу­ кIэу къэнами, и IэщIагъэр игъэбжьыфIэ­ нут», — жиIащ Налом и тхыгъэхэр зэп­ кърызыха критик Сокъур Мусэрбий. И гъукIэ Iустазым Iэзагъышхуэ бгъэдэ­ лъу къилъытэрт Налом икIи IэщIагъэм зэырхуигъасэм и мызакъуэу, Iущагъ куэд къыщищIэрт абы и деж. АдэкIэ сыхуейт ХьэкIашэ и образыр, абы и лэжьэкIэр Нало Заур и «Къру закъуэ» тхыгъэм къы­ зэрыщигъэлъэгъуар къэсхьыну: «Къэжэр ХьэкIашэ лIы фIыцIэшхуэт, ныкъуэтхъуу пащIэ дахитI тету. Абы и IэпщитIым сы­ щеплъкIэ тхуей кIащIэ лъэдийм езгъэщ­ хьырт, лъынтхуэ пIащэхэмрэ мускул налъ­ эхэмрэ къытридзэжауэ. Уадэм я нэхъ хьэ­ лъэр зелъатэу къигъафэрт. Е зэрыфIыцIэ лъэщыр арат, е нарт Сосрыкъуэ кIыщым зэрыщапсыхьар арат — сытми ар сэ лIы фIыцIэ гъущIынэм езгъэщхьырт, игъа­ щIэм уадэ нэхъ шынагъуэ Iэщэ къимыщта пэтми. Зэм­зэмкIэрэ си пщIыхьэпIэм къы­ хэхуэрт сэ Лъэпщ и лъащапIэм сыбгъэдэ­ ту сыздэщытым нарт Сосрыкъуэ и Тхъу­ эжьейм тесрэ и бжыщхьэ дыкъуакъуэр сысу къыIухьэу, и пыIэ щыгум дыгъэр кIэ­ рахъуэу къитрэ уримыгъэплъу, тажыр зэ­ рызыщхьэрихыу ар Къэжэр ХьэкIашэу къыщIэкIыжу.

60

ПСЫНЭ №8

Кавказ Ищхъэрэм гъущIыр къагъэсэбэпу щыщIадзар илъэс минищ и пэкIэ узэIэбэкIыжмэщ. Адыгэ гъукIэхэм я Iэзагъыр къыздежьэри, я IэрыкIхэмкIэ я цIэ щыIуари а лъэхъэнэрщ. Илъэс 200–300-кIэ гъуаплъэмрэ гъущIымрэ зэгъусэу къагъэсэбэпу къекIуэкIащ.

Ар щылъащэкIэ уеплъыну гухэхъуэт — и уадэр, уэрэд жиIэу, къигъафэрт, мо хужьу плъа гъущIым зэрытехуэу хупхъэм тхьэ­ выр зэрыхихум хуэдэу, хихуу, зытехуапхъэм шэрыуэу техуэрэ зыхуейм хуигъакIуэу: тхьэм ибгынэжа гъущI кIапэжь къищ­ тэрти псэ хилъхьэрт, зэрыхъуари­зэрыщIари умыщIэу нал хъурт, шыр теувэхукIэ щIым тхыпхъэ тридзэу! ХьэкIашэ гъу­ щIыр зыхуейм хуигъэкIуа нэужь, къыпыгуфIыкIынт, и щхьэ куцIым дыгъэ къыщепсрэ нурыр, и жьэм къыIурыпс нэхъей, и дзэ хужьыбэр къэлыду.

— ГъукIэр зэрылажьэр щхьэщ, БлутI, щхьэ... Къеплъурэ уигу иубыдэ, къыпщхьэпэжынщ, — жиIэрейт абы»... «ХьэкIашэ зы бэлыхь щищIым и деж зэуэ зэщIэкъуа хъурт, и нитIыр пIейтейуэ мафIэм пэрыплъэу, Iэ сэмэгумкIэ Iэдэр иIыгърэ гъущIыр сакъыу игъэплъу, Iэ ижьымкIэ пэрыIэбэ хьэн­ шакъыр иIыгърэ фIамыщIыр къабзэу къызэщIикъуэу, зы дэп закъуэ адэкIи­мыдэкIи имыгъакIуэу. Мис ноби абы и нитIыр триубыдауэ кIуэцIроплъ шэдыбжь мафIэм, гъущIым мафIэр къызэрыпкърыхьэр елъагъу жыпIэну. Ар къыпэрихыурэ гъущI плъам еуэху, уафэм вагъуэу итым хуэдиз хъуаскIэ къыхигъэ­ лъэтырт...» ГъукIэм и лэжьыгъэр зэрыгъэпсар фIы дыдэу ди нэгу къы­ щIегъэхьэ Налом. Iэм ищIын хуейр щхьэм зэрыщызрагъэзахуэ­ ри набдзэгубдзаплъэу ущытын зэрыхуейри гурыIуэгъуэщ. Къэ­ жэр ХьэкIашэ дилъэгъуахэри зыхуиущия псори зэхилъхьащ Налом. Ар икъукIэ гъукIэ IэщIагъэм хуэIэкIуэлъакIуэу зэры­ щытар нобэми ящIэж къуажэдэсхэм.

— Нало Заур колхоз кIыщым щIэтт сэ абы лэжьакIуэ сыща­ гъэкIуам, — жеIэ илъэс 50­м щIигъукIэ гъукIэу лэжьа Бесчокъуэ

Далым. — Зы Iэ лъэныкъуэмкIэ уадэр иIыгъыу и къалэныр игъэза­ щIэрт, адреймкIэ тхылъыр IэщIэлъу апхуэдэт. Iэзагъышхуэ хэлъу и пщэрылъхэр игъэзащIэрт, укIэлъыплъамэ, тынш дыдэу гъущI­ хэм я бзэкIэ «епсэлъэжу» къыпщыхъурт. Ауэ еджэным хуэнэхъуе­ иншэти, гува­щIэхами ар щIэныгъэлI зэрыхъунур къапщIэрт. Еджа­ пIэ кIуа иужь абы къигъэзэжакъым, и гъащIэ гъуэгур щIэныгъэм хуиунэтIащ. Бесчокъуэ Далым и адэшхуэри абы и адэжри гъукIэу щытащ, зэ­ рыжаIэу нэхъыжьхэм я лъагъуэм я щIэблэр ирикIуащ.

— Сэ нэгъуэщI хэкIыпIи сиIэтэкъым, — жеIэ Далым. — Зэманыр хьэлъэти щIакхъуэ Iыхьэ къызэрыдлэжьыным иужь дитт, къуажэ унафэщIхэми пщэрылъ къыпщащIыр умыгъэзащIэу хъунутэкъым. Мис апхуэдэу къыщIидзэри, хьэмфIанэ, бел, шэмэдж, пхъэIэщэ, вабдзэ, нал, нэгъуэщI Iэмэпсымэхэр ищIыурэ, Бесчокъуэм хуэм­ хуэмурэ и Iэзагъэм хигъэхъуащ икIи зыгуэр Iуэхутхьэбзэ хуейуэ кIыщым къыIухьамэ, Далым зыхуагъазэмэ нэхъ къащтэрт. ЯщIэрт абы Iуэхур нэгъэсауэ и кIэм зэрынигъэсынур. Зи цIэр фIыкIэ Iуа гъукIэм республикэм и мызакъуэу, Осетие Ищхъэрэми къикIыурэ цIыхухэр къыхуэкIуэрт. Пенсэм кIуэхукIэ колхозым хузэфIэкIыр яхуищIэу лэжьащ, иужьым и куэбжэпэм и деж кIыщ къыщызэIуих­ ри, абыи куэдрэ щылъэщащ. ГъукIэ IэщIагъэр лэжьыгъэ хьэлъэщ, узыншагъэмкIи зэраныш­ хуэ пылъщ. Ар фIы дыдэу къыгурыIуэрт Далым и щхьэгъусэ Лени, къэуат зиIэ, узыншагъэмкIэ сэбэпынагъ зыпылъ шхыныгъуэхэр хуигъэхьэзырырт.

— Дауэ мыхъуми, а IэщIагъэрщ сызыгъэпсэуар, абы къыпэкIуа­ ращ си бынхэр зэрыспIар, зэрезгъэджар, — жеIэ Далым. Зэщхьэгъусэхэм быних япIати, псоми IэщIагъэ зырыз иратащ

№8 ПСЫНЭ

61

IэщIагъэ

(адэм и лъагъуэм ирикIуэжа яхэмытми), дэтхэнэри унагъуэ щхьэху­ эщ, я анэр нобэ ящхьэщымытыжми, абы и фэеплъ нэхур яхъумэу, адэр зыгуэркIэ зэрагъэгушхуэным хущIэкъуу мэпсэу. Дадэ угъурлым и кIыщым дыщыщIишам, и нэхэр зэуэ къэлыдат, гу лъыптэрт и Iэхэм къару къызэрыхыхьэм, и нэгум иплъагъуэрт гукъэкIыжхэр щхьэм зэрыщызеуэр. Далым дэтхэнэ гъукIэ Iэмэпсы­ мэри къызэрагъэсэбэпым гъэщIэгъуэну къытхутепсэлъыхьащ, абы щIэт хьэпшыпхэм я гугъу къытхуищIащ. Псом хуэмыдэу дигу къи­ нэжащ плIанэпэм дэт гущэр. Iэ еIусауэ пщIэнтэкъым абы. АтIэ нобэрей ди гъащIэм сыт хуэдэ увыпIэу пIэрэ гъукIэ IэщIа­ гъэм щиубыдыр? Дызэригугъауэ дэхуэхакъым. Налщыч къалэ, къапщтэмэ, кIыщ зыбжанэ дэтщ. Абыхэм я лэжьэкIэр зэдгъэщIэну мурад щытщIым дыкъытеувыIащ, Искож хьэблэм щыIэ, Джатэжьей Анзор и лъэща­ пIэм. Анзор илъэситху хъуауэ мы IэщIагъэм иролажьэ. А Iуэхум зэ­ рыпэрыхьа хъуам дыщыщIэупщIэм къыдита жэуапым тепщIыхьмэ, зэрымыщIэкIэ а IэщIагъэр Iэпэгъу хуэхъуауэ аращ.

— Сэ дахэ цIыкIу сиIэну сыхуейти, ар зэзгъэщIын гъукIэ куэдрэ 62

ПСЫНЭ №8

сылъыхъуащ, — жеIэ Анзор. — Апхуэдэу зэзгъэцIыхуащ гъукIэ Iэзэ Борий Къан­ щобий икIи сызэрыхуей дыдэм хуэдэу сы­ зыщIэхъупса сэр абы схуищIащ. Абдежым щегъэжьауэ сыдихьэхащ а Iуэхум, псом хуэмыдэу адыгэ Iэщэм и къэгъэщIыкIэм. Арати Борий Къанщобий и гъукIэгъэсэну а IэщIагъэм и щэхухэм зыхэзгъэгъуэзащ. Лэжьыгъэм зыIэпиша щIалэм, япэ щIы­ кIэ щылэжьэн щIыпIэр бэджэнду къищ­ тащ, хуэм­хуэмурэ и Iуэхухэр щефIакIуэм зыми емыпхауэ, и щхьэ хуэлэжьэжу щIид­ защ. Иджыблагъэ Джатэжьейм КъБР­м и Президентым хьэрычэтыщIэ Iуэху цIы­ кIур дэIыгъыным теухуауэ къыхилъхьа программэм ипкъ иткIэ къигъэлъэгъуа и Iуэху зехьэкIэр нэхъыфIхэм хабжэри, ахъшэ саугъэт къыхуагъэфэщащ. Иджы Iуэхум адэкIэ нэхъри зэрызригъэубгъу­ ным иужь итщ, зыхуэныкъуэ Iэмэпсымэ­ хэр, хьэпшыпхэр къищэхуащ, лэжьапIэ IэнатIэщIэхэр къызэригъэпэщынущ. Иджыпсту кIыщым цIыхуих щолажьэ­ ри, абыхэм куэбжэ, бжэ, щIыхьэпIэхэр, пырхъуэхэр зэрагъэщIэращIэ гъущI хъар­ хэр, нэгъуэщIхэри ящI, — жеIэ Анзор.

— Сэ си лэжьыгъэр нэхъ зытегъэпсыхьар адыгэхэм я Iэщэхэм етIуанэ гъащIэ егъэ­ гъуэтыжынырщ. Iэщэм елэжь ар зыщI хэ­ хауэ щыIэкъым. Тхыдэм къызэрыхэщы­ жымкIэ, адыгэ Iэщэм къыпэхъун щыIа­ къым. Абы и къекIуэкIыкIам, и тхыдэм щыгъуазэ зыщыхуэсщIым, сэ гукIи псэкIи зыхэсщIащ а Iуэхум иужь сихьэн зэры­ хуейр. Абы и лъэныкъуэкIэ КъБР­м и лъэпкъ музейм зэгурыIуэныгъэ хузиIэу сыдолажьэ, апхуэдэуи цIыху щхьэхуэ­ хэм я лъэIукIэ адыгэ сэшхуэр, къамэр, джатэр сощI. Джатэжьейм зэрыжиIэмкIэ, адыгэ Iэщэ­ хэр зи унэ изыгъэлъыну хуейхэм я бжы­ гъэм иужьрей зэманым къыхохъуэ. Хэт ищIэрэ абыхэми къахэкIынкIи хъунщ ар зыщIыфу зезыгъэсэну хуейхэр.

— Сыхуейт адыгэ Iэщэм цIыху нэхъыбэ елэжьыну, — жеIэ Анзор. — Iэщэм и щIы­ кIэм дихьэххэр щыIэщ. КъокIуэ, лэжьы­ гъэм пэрохьэри, а зы махуэм нэхъыбэ зы­ щаIэжьэкъым кIыщым. Пэжщ, лэжьыгъэ гугъущ икIи хьэлъэщ, куэдми хэпщIы­ кIын хуейщ. Нэхъыщхьэращи, уэ а Iуэхум удихьэхыу, ар зыгуэркIэ пфIэхьэлэмэту щытын хуейщ, апхуэдэ фIэгъэнапIэ щы­ мыIэмэ, зыри къикIынукъым. И ныбжькIэ щIалэми, Джэтэжьейм и IэщIагъэм фIыуэ зэрыхищIыкIыр IупщIщ, зыпэрыт Iуэхум дихьэхыу, абы зэрызри­ гъэужьынымкIэ гупсысэхэр иIэщи, шэч хэлъкъым ар жыжьэ зэрынэсынум. ГукIи псэкIи зыпэрыт IэщIагъэм абы и цIэр ку­ эдрэ игъэIунущ.

Бесчокъуэ Далым

Псалъэжьхэр ГъукIэ хуэвэм пхъэIэщэр къыдрехуей. ГъукIэм и Iэщэр Iэдэрэ уадэрэщ. ГъущIыр зэращIым щыгъуазэм гъущIыпэ пхъэнкIийм хидзэркъым. ГъущIыр кIэщIу пыупщIи, пхъэр кIыхьу пыупщI.

ГъукIэм и псалъалъэ КIыщ — лъэщапIэ, гъукIэм и лэжьапIэ КIыщ лэпс — жыр зэрапсыхь, гъущI зэрагъэупщIыIуу кIыщым щIэт псы е дагъэ КIыщ мащэ — кIыщым мафIэ зращIыхь жьэгу, мафIэ мащэ, хьэку КIыщвей — мафIэ мыхъуж, къару зимыIэж, кIыщ мащэм къинэ фIамыщI сахуэ Сыдж — гъущI зытрауIухь, гъущIым щелэжькIэ зытраубыдэ Сыдж лъабжьэ — сыджыр зыхэукIа, сыджыр зытегъэбыда пхъэ тыкъыр Сыдж упщIапхъэ — сыдж гъуанэм игъэувауэ къагъэсэбэп упщIапхъэ Шэдыбжь — гъущI зэрагъэплъ фIамыщIым ирищIэпщэн пап­ щIэ фэм къыхэщIыкIарэ пшынэкум хуэдэу зэIыкI­зэIыхьэу кIы­ щым къыщагъэсэбэп Iэмэпсымэ Шэдыбжь дамэ — шэдыбжьым и джабэ зырызым кIэрыту ар

рамэм зэрырагъэувэ гъущI пIиитIыр Шэдыбжь уэнжакъ — шэдыбжьым зэщIигъаплъэ мафIэм къы­ хих Iугъуэр икIыу уэнжакъ папщIэу щхьэщытыр Шэдыбжь Iупэ — шэдыбжьым щыщу мафIэм щIэпщэ, жьыр къызэриху бжьамий Шэдыбжьапщэ — шэдыбжьыкъур иIыгъыу шэдыбжьым епщэ, ар зи къалэн цIыху Шэдыбжьыкъу — шэдыбжь зэрепщэ баш кIыхьыр ГъукIэгъэсэн — гъукIэм и IэщIагъэм хуигъасэ цIыху ГъукIэхуэвэ — вакIуэ тетыху мэкъумэшыщIэхэм я пхъэIэщэм зэрыкIэлъыплъым, ахэр зэрызригъэпэщыжым, вабдзэхэр зэры­ щIиIукIым пэкIуэу гъукIэм и хьэсэр хуавэу щыIа хабзэ Iэдэ — зыгуэр къызэрыхач, зэракъуз, зэраубыд Iэмэпсымэ Уадэ — гъущI зэрыщIаIукI, зыгуэр зэрыхаукIэ е зэракъутэ, пхъэкIрэ гъущIыщхьэу зэфIэлъ Iэмэпсымэ Уадауэ — уадэкIэ лъащэ гъукIэ къуэдзэ №8 ПСЫНЭ

63

ЩIэблэ

Сэтэней пщащэу къафэм и гуащэ Тхыгъэр зыгъэхьэзырар ТЫргъэТАуэщ

Адыгэр дэнэ щымыIами адыгэу къэнэ­

жыныр и къалэн нэхъыщхьэу къэзылъы­ тэ цIыхум сыту пщIэшхуэ къилэжьрэ­тIэ!!! Псом хуэмыдэу, а цIыхур хамэ къэрал ща­ пIамэ, хамэ щэнхабзэм хэпсэукIмэ, хамэ­ бзэ ирипсалъэрэ, абы ирилажьэмэ. Ап­ хуэдэ цIыхум уи щхьэр лъагэу уегъэIэт и адыгэпсэм адыгэбзэкIэ къипсэлъыкIмэ. Тыркум имызакъуэу, къэрал куэдым зи цIэр фIыкIэ щыIуа НэтIабжьэ Жанхъуэт и пхъу Сэтэней фыдогъэцIыху. Сэтэней… Сэтэней Гуащэ нэхъ Iущрэ нэхъ дахэрэ щымыIауэ адыгэ IуэрыIуатэм къыхощыж. Сэтэней… Сыт хуэдэу пIэрэ нобэрей Сэтэнейр?! НэтIабжьэ Сэтэней илъэсих щрикъуам, къафэр и лъым хэту, и псэр абы хэлъу къыщIэкIри, адыгэ къафэм щыхурагъа­ сэу Иорданым и Пащтыхьым и HAMZA школым иратащ и шыпхъу нэхъыжь Си­ нэмис и гъусэу. Абы къыщыщIэдзауэ но­ бэр къыздэсым зы махуи, зы сыхьэти, зы дакъикъи къэмынэу, къафэр и щхьэм имыхуу, и гумрэ и псэмрэ етауэ къо­ кIуэкI. Сыт хуэдэ къэралым сыт хуэдэ фестивал щемыкIуэкIами, Сэтэней къэ­ факIуэ пашэу хэтщ. Унагъуэр Иорданым щыщыпсэум щы­ гъуэ, Сэтэней адыгэ школымрэ консерва­ ториемрэ зэдихьырт. «Узыщыпсэунуми узэрыпсэунуми уемыгупсысу, егъэджакIу­ эу си деж къыщынэ, адыгагъэмрэ адыгэ хабзэмрэ цIыхухэр хуебгъаджэу», — жиIэу, Иорданым и пащтыхьым Жанхъу­ эт къыщыжраIэм, хьэуэ, сэ Хэкужьым 66

ПСЫНЭ №8

сыкIуэжмэ нэхъ къэсщтэнущ жиIэри, Нэ­ тIабжьэхэ Адыгейм Iэпхъуэжауэ щытащ. Абыи Сэтэней и IэщIагъэмрэ щIэныгъэм­ рэ щызэпигъэуакъым — музыкэм и шко­ лым скрипхэм щыхуеджащ, къэфакIуэ гу­ пым хэтащ. ГъащIэр апхуэдэу къекIэрэ­ хъуэкIри, унагъуэр Тыркум мыIэпхъуэу хъуакъым. Абы Сэтэней консерваторием щыщIэтIысхьэри, илъэсиблкIэ щеджащ. Ар зэфIэкIри, зэшыпхъуитIым мурад ящIащ Хэкужьым къагъэзэжу, щIэныгъэ нэхъыщхьэ Къэбэрдейм щызэрагъэгъуэ­ тыну. Апхуэдэуи хъуащ — КъБКъУ­м сер­ висымрэ туризмэмкIэ и къудамэм щIэ­ тIысхьащ. Сэтэней мы еджапIэ нэхъыщ­ хьэм и ансамблым и къэфакIуэ пашэу щы­ тащ, «Студент гъатхэ» фестивалми мызэ­ мытIэу зэшыпхъуитIым я Iэзагъэр къы­ щагъэлъэгъуащ, иужькIэ «Кабардинка»­м къыщыфащ. Хэкужьым илъэс зыбжанэкIэ зэшы­ пхъуитIыр щыпсэуауэ, заочнэ жыпхъэм траухуэжри, Тыркум ягъэзэжащ. «Зэ IуплъэгъуэкIэ Сэтэней пщащэ къызэрыгуэкIыу уолъагъу. Ауэ фащэ щыгъыу утыку къихьакъэ — Пащтыхь Гуащэщ! Си фIэщ хъуркъым абы лантIагъэкIэ, зыIыгъыкIэкIэ къефIэкIын щыIэу икIи игъэлъагъуэ хьэлым, щэным, гъэсэныгъэм къыкIэлъэщIыхьэн къэгъуэтыгъуафIэу…», — жеIэ КъБКъУ­м и «Къафэ» ансамблым и гъэ­ сакIуэ Щэуей Еленэ. Къафэм и закъуэ мыхъуу, адыгэ щэн­ хабзэмрэ гъуазджэмрэ и сыт хуэдэ гъу­ напкъэри иригъэунэхуну ди Тхьэшхуэр Сэтэней зэчиишхуэкIэ къыхуэупсат: скрипкэм, шыкIэпшынэм, Iэпэпшынэм, пианинэм, пшынэм зэхуэдэу хуэIэижьу, хуэIэзэу йоуэ. А псом къищынэмыщIауэ, инджылызыбзэм, хьэрыпыбзэм, урысыб­ зэм, тыркубзэм, адыгэбзэм зэхуэдэу къа­ бзэу ирипсалъэ, зи щIэныгъэмрэ IэщIа­ гъэмрэ зыфIэмащIэ пщащэм гитарэ еуэкIэ зрегъасэ.

— Сэ зэи сщыгъупщэнукъым Хэкужьым сыщыпсэуам Еуаз Зубер, Атэбий Игорь, Битокъу Беслъэн, «Кабардинка» ансамблым и къэфакIуэ пашэхэр къызэрыздэIэпыкъуар. Абыхэм я фIыгъэкIэ си Iэзагъэми куэдкIэ хэзгъэхъуауэ къызолъытэ. ШыкIэпшынэм нэхъри хуэIэижь сыхъуащ

Зубер и чэнджэщхэм сытетурэ, си къэфэкIэм нэхъри зиужьащ, куэди къэсщIащ Хэкужьым и къэфакIуэ пажэхэм седаIуэурэ, сакIэлъыплъурэ. КъафэмкIэ егъэджакIуэ нэхъыщхьэу сиIар си адэращ, ауэ куэдым я дежи си Iэзагъэм щыхэзгъэхъуащ: Тарбэ Арвелод (лъэпкъкIэ абхъазщ), Iэмырхъан Рэмзан (шэшэн), Къурбан Къурбан (дагъыстэн), Алханашвили Тимур (шэшэн), Тенгиз (куржы), Плъий Нодар (осетие), Тание Валерий (абхъаз) сымэ къафэм и щэху куэдым сыхурагъэджащ. Апхуэдэу си шыпхъу нэхъыжьми куэдкIэ сыдэплъеящ. Сыт щыгъуи аращ щапхъэу сиIар. Ар къафэ ирехъу, ар гъэсэныгъэ ирехъу, ар хабзэ ирехъу. Абы зыкIэ макъ дахэ иIэщи! Сытым дежи сехъуапсэрт Синэмис и макъым. Кавказ лъэпкъхэм я бзэмкIэ сыт хуэдэ уэрэдри егъэзэщIэф, зы щыуагъэ къыхимыгъэкIыу, — жеIэ Сэтэней. Иджыпсту Сэтэней и шыпхъу Синэ­ мисрэ и анэмрэ щIыгъуу адыгэ макъамэ­ хэр ягъэзащIэу альбом къыдагъэкIыну йолэжь. Адыгэ хабзэмкIэ, щэнхабзэмкIэ, къа­ фэмкIэ, IэщIагъэхэмкIэ гъэсакIуэ Iэзэу къацIыху Жанхъуэт и бынитIыр езым хуэфэщэжыну, хабзэ ткIийхэм тету игъэ­ сащ. Абы теухуауэ Сэтэней мыпхуэдэ хъы­ бархэр игу къегъэкIыж: — Илъэситху сыхъуу арат абы щыгъуэ. Ди гъунэгъум Синэмис сэрэ декIуэкIат. Гъунэгъу фызым тырку макъамэр къришурэ, тырку къафэ дыкъигъафэрт. Абы хэту, гъунэгъу фызым ди адэр щэху цIыкIуу къриджащ, накIуи, уи пщащэ цIыкIухэм ящIэм еплъыт, жиIэри. Абы ищIэрт, ди адэм тырку къафэр зэрыфIэмыфIыр, адыгагъэ ткIийм дызэрыщIапIыкIри, апхуэдэу гушыIэну мурад ищIауэ арат. Арати, гу лъыдмытэу унэм къыщIыхьа ди адэр зэрыслъагъуу, сыкъэгузэвэжарэ, си псэр пыкIэзызыкIыу, адыгэ къафэ сыкъафэм хуэдэу си Iэхэр къэсIэтри, тырку макъамэм адыгэ къафэ сыкъыдэфэу сыкъэувыжащ (мэгу­ фIэ — авт). АпхуэдизкIэ сыщышынэрт ди адэми… ИтIанэ мыри сигу къэкIыжащ. Ди адэр Иорданым илъэскIэ щылэжьати, и Iуэху­ хэр зэтеува щыхъум, унагъуэри дриджащ, абы псори зэгъусэу дыщыпсэуну. Ди анэр, Синэмис, сэ дызэгъусэу аэропортым ды­ щытехьэм, ди адэр къытпежьащ. Абы зы тхьэмадэ гуэр и гъусэт. АпхуэдизкIэ ди адэр сигу къэкIати, къызэрыслъагъуу, си IэплIэр зэIухауэ сыщIэпхъуащ, зездзыну. Ауэ, сызэрыщIэпхъуам нэхърэ нэхъ псын­ щIэжу и нэхэмкIэ сыкъигъэувыIэжри, си пIэм сижыхьащ. Ар зыкIэ ткIийуэ къызэ­ плъати, си лъэр схузэблэмыхыжу сыкъэ­ нат. Си нэпсыр мыгъущу, «фIыуэ сыкъы­

щIимылъагъужыр» къызгурымыIуэу, ап­ хуэдэу щхьэ ищIа жысIэрэ, къытезгъэзэ­ журэ ди анэм сыщIэупщIэу унэм дынэ­ сащ. Хамэ тщIымыгъуу, унагъуэр дэр­дэ­ ру дыкъыщынэм, ди адэм и лъэгуажьэм сытригъэтIысхьэщ, си нэм къыщIэплъэ­ ри, балигъым зыхуигъазэм хуэдэу къыз­ жиIащ, нэхъыжь, цIыху хамэ щыту зэи апхуэдэу сщIэ зэрымыхъунур, сыт хуэди­ зу адэм и быныр игу къэмыкIами, ар игъэлъагъуэ зэрымыхъунур, адыгэ хаб­ зэм ипкъ иткIэ, нэгъуэщI щыту зэи IэплIэ къызэрысхуимыщIынур. Си нэпс къежэх­ хэр занщIэу абдеж гъущыжри, емыкIу къызэрызмыхьыным, си адэм и напэр зэ­ рытезмыхыным япэ дыдэ сегупсысауэ щы­ тащ. ЗэшыпхъуитIыр гъэфIауэ, щыкIауэ дызэрамыпIам, гъэсыныгъэ къызэры­ тхалъхьам, адыгагъэм дызэрыщIапIы­ кIам щхьэкIэ, ди адэ­анэм фIыщIэ ин яхузощI. Сыт хуэдэу ткIийуэ къытхущы­ мытами, фIыуэ дыкъызэралъагъур, къы­ зэрытхуэгузавэр нэкIэ, щытыкIэкIэ къы­ дгуригъаIуэу дызыпIа ди адэм и гъащIэр Тхьэм кIыхь ищI! Мис апхуэдэщ нобэрей Сэтэнейр… Ады­ гэ къафэ утыкум и Сэтэней Гуащэр… «И насыпщ апхуэдэ бын зиIэм», — жеIэ адыгэм мыпхуэдэхэм деж.

Иджыпсту щыщIэдзауэ Сэтэней и IэзагъэмкIэ сабийхэм догуашэ. ЗэрыжаIэмкIи, гъэсакIуэ IэщIагъэр фIыуэ къохъулIэ

«Зэ IуплъэгъуэкIэ Сэтэней пщащэ къызэрыгуэкIыу уолъагъу. Ауэ фащэ щыгъыу утыку къихьакъэ — Пащтыхь Гуащэщ! Си фIэщ хъуркъым абы лантIагъэкIэ, зыIыгъыкIэкIэ къефIэкIын щыIэу икIи игъэлъагъуэ хьэлым, щэным, гъэсэныгъэм къыкIэлъэщIыхьэн къэгъуэтыгъуафIэу…», — жеIэ КъБКъУ-м и «Къафэ» ансамблым и гъэсакIуэ Щэуей Еленэ. №8 ПСЫНЭ

67

Япэ дыдэу Iуащхьэмахуэ дэкIа адыгэлI

Хьэшыр Чылар и цIэкIэ къызэрагъэпэща Iуащхьэмахуэ зекIуэм и теплъэгъуэхэр

Тхыдэ

Къэхъугъэ телъыджэхэмкIэ зи гъащIэр гъэнщIауэ щыта, ныбжьэгъу пэжхэмрэ жэгъуэгъу гущIэгъуншэхэмрэ зи бэу дунейм тета, гупсэхугъуэмрэ ажалымрэ я зэхуакум къыщызыпкIыхьу дэта… Иджырей тхыдэджхэм Ар зэрамыгъэфIа фIэщыгъэцIэрэ хуамыгъэфэща дзырэ щыIэжкъым. Европэм нэхъ ин дыдэу щыIа СанДжорджио ахъшэ хъумапIэм и унафэщIхэм зэрыжаIэу щытамкIэ, щIыхуэм ишхарэ езыр щхьэщытхъу хъужауэ апхуэдэт а нэрыбгэр. Къаффэм зэригугъэмкIэ, Ар и щхьэцыпэм къыщыщIэдзарэ и лъэхъуамбэ жьакIэм нэс зэрыщыту къаугъэт. Византиер лъырэ пщIантIэпскIэ къэзызэуа тырку сулътIан Мухьэмэд ЕтIуанэм Ар и бий пэрыту къилъытэрт, кърым хъан Менгли-Гирей зэрыжиIэмкIэ, — хьэIуцыдзт… А псоми я щхьэ кIуэжыр — урыс пащтыхь Иоанн Васильевич Ар Мэзкуу хуэкIуэн щхьэкIэ имыщIэн щыIэтэкъым.

Зи гугъу тщIыр къывгурымыIуамэ, Ар — Матрегэм и иужьрей унафэщI де Гизольфи Захариещ. Зи хьэлымрэ зи насыпымрэ нобэрей тхыдэджхэм я акъылым имызагъэ цIыхущ. ХэзымыщIыкIхэм папщIэ, псори гурыIуэгъуэ хъун щхьэкIэ, тхыдэм щыщ пычыгъуэ… Пасэрейм Тэмтэрэкъай (Тмутаракань) иджыпсту ТаманкIэ зэ­ джэр Таман хытIыгу ныкъуэм тету щытащ. Ар политикэмрэ хьэ­ рычэтымрэ я курых, гъащIэр къыщикъуэлъыкI щIыпIэу къалъы­ тэрт. Дызытепсэлъыхь Матрегэ къалэр абы щыщт. Къалэр зейр зыхьэ­адыгэхэрами (зиххэм), абыхэм яхэст урымхэри, алы­ джхэри, урысхэри, ермэлыхэри. Кърым хытIыгу ныкъуэмрэ Та­ манымрэ я зэхуаку зэрыдэлъым къыхэкIыу, Матрегэр уасэншэт, Iуэху нэхъыщхьэ дыдэхэр щызэрахьэр а тIуащIэрат.

Къуэшыр зыгъэхамэу, хамэр зыгъэблагъэ Дзыгъуэнэ Тимур 70

ПСЫНЭ №8

Къалэр зейр зыхьэ-адыгэхэрами (зиххэм), абыхэм яхэст урымхэри, алыджхэри, урысхэри, ермэлыхэри. А псом къыхэкIыу, Генуер хущIэкъурт а къалэр и унафэм щIигъэувэну, зэрыщыту и IэмыщIэм ирилъхьэну. Урымхэмрэ адыгэхэмрэ Iуэхушхуэхэр зэдащIэ щыхъум (ХIII–XV лIэщIыгъуэ­ хэм), Матрегэм и мыхьэнэри нэхъ лъагэж хъуащ. Апхуэдэу гену­ езхэм Кавказым и бгыжьхэм дыжьын къыщыщIахыну Iуэхушхуэ­ хэр зэтраублэрт. Ауэрэ Псыжь нэс Iэбэрт. Абдеж икIыу, бдзэжьей гъэгъуа щхьэкIэ Тэн Iуфэ екIуалIэрт. КIэщIу жыпIэмэ, я хьэры­ чэт Iуэхухэм дэгъуэу заужьырт. Дызытепсэлъыхь лIэщIыгъуэм урымхэмрэ адыгэхэмрэ икIэм­ икIэжым Матрегэ къалэр зи IэмыщIэ къинэным щхьэкIэ зэхуэд­ зэлашхэрт. ПсалъэкIэ зэгурымыIуэ щыхъум, адыгэ уэркъхэмрэ урымхэмрэ зауэм зыхуагъэхьэзыру щIадзащ. Абдеж зы цIыхум и нэгу къыхущIэмыгъыхьэ, зыми игу къэмыкI Iуэхугъуэм псори зэхигъэкIащ… Урымым пщIэ лъагэ щызиIэ, лъэпкъ нэхъ лъэщ дыдэхэм ящыщу Гизольфи лIакъуэм къыхэкIа зы щIалэрэ ады­ гэпщ нэхъыщхьэ Бэрзэхъу и пхъумрэ лъагъуныгъэшхуэ зэхуа­ щIащ. ПситI зэрыгъуэтам, Шекспир и трагедием къызэрыхэщы­ жым хуэдэу, зыри зэран яхуэхъуакъым, — ныбжьыщIэхэр зэры­ шащ. Абдежым урымхэмрэ адыгэхэмрэ я зэхуаку дэлъ «дэп гъэ­ плъар» мамырыгъэкIэ ягъэужьыхащ — гуфIэгъуэм къыхихри, Бэрзэхъу Матрегэ къалэр и малъхъэм тыгъэу иритащ. Адыгэм и тхыдэм апхуэдэ зэи хэтакъым пхъум и щыгъынхъыжым къалэ псо дыщIагъуу! Ауэ Бэрзэхъу зы Iуэхугъуэ IэщIэгъупщыкIат — а зэманым Матрегэр нэгъуэщIым ейт. КъалэмкIэ хуитыныгъэ псори зи IэмыщIэ илъ Жамбэч пщым и дзэр зэрымащIэ дыдэм къыхэкIыу, Бэрзэхъу пэщIэувэмэ зыри къызэримыкIынур къы­ гурыIуэри, псалъэ къыфIигъэкIакъым. Ари гурыIуэгъуэт — Бэр­ зэхъу цIыху лъэрызехьэт. Ар илъэс куэдкIэ урымхэм пэщIэтащ, зыхьэхэр чыристэн зауэм хуигъэхэзырт (Крестовый поход). Зи гугъу тщIы зэманым чыристэн диным иту щыта зыхьэ­адыгэхэр Трапезунд пащтыхьым дамэгъу зэрыхуэхъум и щыхьэт тхыгъэ Бургундием и герцог Филипп 1453 гъэм мэлыжьыхьым и 22­м Iэрагъэхьауэ щытащ. Тыркухэм ирамыщIылIа чыристэн зауэм хэтын хуея адыгэхэм я дзэзешэу щытынур Бэрзэхъут. ЛIэщIыгъу­ эжьхэм къыпхыкIыу, нобэм къыхэпшэхъуа мы дэфтэрхэм япкъ иткIэ упсалъэмэ, адыгэм дунейпсо утыкум щиубыду щыта увы­ пIэр хуабжьу инт, пщIэ, дзыхь къыхуащIырт. Пщащэм и адэр адыгэми, и анэр — Борундэ — нэмыцэ лъэп­ къым и гъуэт лIакъуэм щыщт. Гъуэтхэм ящыщ куэди хы ФIыцIэ Iуэфэм щепсыхауэ, я гъащIэри зэтеублауэ къекIуэкIырт. Адыгэ хабзэм зыкIи къемыкIу Iуэхугъуэ игъахъэрт Бэрзэхъум — зыгуэ­ рым зэгурыIуэныгъэ щрищIылIэкIэ, и щхьэгъусэм и цIэр дэнэкIи къыщыхэщырт, Iэ къыдыщIидзырт. КъикIыу пIэрэт абы, Бэр­ зэхъу, хуэныкъуэ хъумэ, и благъэхэм я дэIэпыкъуэгъум щIэлъэIу­ ну, абы и уасэри гъуэтхэм я пхъур тхыдэм къыхэнэныр арауэ?! Арати, 1419 гъэм догъэзэжри, де Гизольфи Симон и къуэ Вин­ ченцио адыгэпщ Бэрзэхъу ипхъу Быхъэкъуэнэн щхьэгъусэу къе­ шэ. Зэблагъэ хъуахэм къызэралъытэжымкIи, ар икъукIэ зэпы­ щIэныгъэфIт. Ауэ… НыбжьыщIэхэр насыпыншэу къыщIэкIащ — тIури емынэм ихьащ. МащIэ дыдэрэ зэдэпсэуами Венченциорэ Быхъэкъуэнэнрэ лъэужьыншэ хъуатэкъым, абыхэм къуэ къа­ щIэнат. Мис аращ ди тхыгъэр зытеухуари. И адэ­анэр дунейм ехыжа нэужь, Захарие и адэшхуэ Симон ипIыжащ. Симон цIыху IущIу, лъэрызехьэу къыщIэкIри, 1424 гъэм генуезхэм зэгурыIуэныгъэ ярищIылIащ Генуе псор зэры­ щыту Гизольфи лIакъуэм ейуэ. Симон дунейм ехыжа нэужь, 1446 гъэм, абы и мылъку псори и къуэрылъху Захарие къыхуэнащ.

Зи адэ­анэр щIэх дыдэу зыщхьэщыкIа щIалэщIэм апхуэдиз мылъку зэуэ къыщеуалIэм, и жагъуэгъухэри псынщIэу хэхъуэу хуежьащ. Дауи, и адыгэ благъэхэр къыдэIэпыкъурт, ауэ мыбде­ жи ныкъусаныгъэншэ хъуакъым. УпщIэншэу Матрегэ къызытра­ хауэ щыта Жэмбэч и къуэрылъху Къуэдыбелды 1457 гъэм зыкъи­ Iэтащ, зэгуэр и унагъуэм ея къалэр къизэужыну. ЛъэныкъуитIыр тэлайрэ зэныкъуэкъуауэ, къалэри зедзэн хъуауэ, Iуэхухэр Iэубы­ дыпIэншэ дыдэ щыхъум, Захарие Къаффэм елъэIуащ пщIэкIэ дэ­ Iэпыкъуэгъу къыхуигъэкIуэну. Адыгэхэм къалэр къазэужри, За­ харие иратыжащ. Абдежым Захарие и гур зэрыфIыцIэр наIуэ къэхъуащ — къы­ дэIэпыкъуа адыгэхэм яхуигъэлъэгъуа пщIэр иубыдыжащ, дя­ пэкIи и благъэхэр къызэрыдэIэпыкъуным елъэпэуащ. Зыми и уна­ фэ щIэмыту, экономики политики я лъэныкъуэкIэ щхьэзыфIэфI унафэщI хъуну хуейуэ арагъэнт Захарие. Къаффэм, Сан­Джорджио и ахъшэ хъумапIэм я унафэщIхэм зэрызахуигъазэ тхыгъэхэм къазэрыхэщыжымкIэ, Захарие абы унафэ хэлъу яжриIэрт Матрегэ къекIуалIэ, ираш хьэпшыпхэм, ерыскъыхэм папщIэ Iах ахъшэр нэхъ мащIэ ящIыну. Абы и «лъэIум» Iэ къытрадзащ 1472 гъэм. Зыхуейр къыIэрыхьами, За­ харие ахъшэ хуэныкъуэт, хурикъуртэкъым, зытригъэкIуадэри къахуэщIэртэкъым.

Iуэхур хэкIыпIэншэ хъууэ гу щылъитэм, Захарие зы Iуэху телъыджэ гуэр и щхьэм къихьащ — и къэралыгъуэ цIыкIур къиплъыхьщ­ниплъыхьри, нэхъ тэмэм дыдэу къилъытэ щIы­ пIэм деж быдапIэ щиухуащ. Нэхъ пасэIуэу зэрызищIахэр зы­ щигъэгъупщэжри, и адыгэ благъэхэр зыдигъэIэпыкъуурэ ахъшэ хэхыпIэ къигъуэтащ — зыхэдз имыIэу, и «къэралым» къекIуалIэ хытетхэмрэ хьэрычэтыщIэхэмрэ псоми тын къриIыхыу щIи­ дзащ. Сан­Джорджио ахъшэ хъумапIэм и унафэщIхэм ар къызэ­ ращIэу, Къаффэм зыкъыхуигъэзащ Захарие зэхиубла Iуэху бза­ джэр IэщIыб иригъэщIыну, абы къищынэмыщIа, зи мылъку хэкIуэдахэм я ахъшэр ярыригъэтыжыну. Ауэ Захарие тхьэ иIуэт къыхиха тыныр и благъэхэм тыгъэ яхуищIыурэ IэщIэкIуэдэ­ жауэ, зыри имыIэжу. Иджыри къэс Захарие зрихьа Iуэху бза­ джэхэм я щхьэжу мыри жиIащ: «Апхуэдэу щыхъукIэ, ахъшэ къыхэзыхыу гъунапкъэхэм щытар адыгэхэращи, мис абыхэм псори къатефхыж!». Iуэхум апхуэдэу зыкъыщридзэкIым, уэркъ щIалэщIэм и благъэ зауэлI хахуэхэм зыпащIэнкIэ шынэри, Заха­ рие игъэкIуэса мылъкур «IэмалыншагъэкIэ къагъэсэбэпын хуей хъуам» патхащ, ауэ Гизольфи и «Iуэху хъарзынэр» зэхуащIащ. Захарие и щытыкIэр хьэлэмэтт икIи гурыIуэгъуейт. Ахъшэ хуейуэ хъумапIэм екIуэлIакIэ, «хьэуэ» къыжраIэтэкъым, и чэзур къэсрэ яримытыжыфмэ, къытрагъэхьэлащэтэкъым. Псори къы­ зэрыхуэгъум къыхэкIыу, уэркъым политикэ «щхъуэкIэплъыкIэ» иригъэкIуэкIырт — и гъунэгъухэмрэ благъэхэмрэ къыдэIэпы­ къуну елъэIурти, унафэр къыIэрыхьа нэужь, псоми яфIэнэжырт. Къаффэр хуабжьу арэзытэкъым Гизольфи и дуней тетыкIэмкIэ, икIэщIыпIэкIи кIэ къыхуигъэкIуэну къыщIэкIынт, хузэфIэкIа­ мэ. Къаффэмрэ Матрегэрэ я зэхущытыкIэмрэ зэпыщIэныгъэхэм­ рэ апхуэдизкIэ зэхэзэрыхьыжати, хыхьэпIи­хэкIыпIи иIэкъым жыхуаIэм хуэдэт.

…урымхэмрэ адыгэхэмрэ икIэм-икIэжым Матрегэ къалэр зи IэмыщIэ къинэным щхьэкIэ зэхуэдзэлашхэрт. ПсалъэкIэ зэгурымыIуэ щыхъум, адыгэ уэркъхэмрэ урымхэмрэ зауэм зыхуагъэхьэзыру щIадзащ. №8 ПСЫНЭ

71

Тхыдэ

Адыгэм и тхыдэм апхуэдэ зэи хэтакъым пхъум и щыгъынхъыжым къалэ псо дыщIагъуу! Захарие политикэ Iуэхухэм хэIэбэтэкъым, езыр зыхуей фIы гуэр къыхимыхынумэ. Псалъэм папщIэ, кърым хъанхэм я пса­ лъэмакъым и Iуэху хилъхьэн хуей щIэхъуар сыт?! Кърым хъан Хаджи­Гирей дунейм ехыжа нэужь, тетыгъуэм трахуа Наурдаулэт зыпищIащ икIи тхыгъэ хуиутIыпщIат Матре­ гэм къызэрыригъэблагъэр, абы и дамэгъухэр щызэхуишэсрэ илъ ищIэжыну хуигъэлъагъуэу. А тхыгъэр зыхуитхам деж намыгъэсу яубыдри, хъан Менгли­Гирей Iэрагъэхьащ. Дауи, хъаныр Къаф­ фэм къэтхащ къэхъуар къиIуатэу. Арами, ар щIэлъэIуащ Захарие гущIэгъу хуащIыну, и щыуагъэр хуагъэгъуну. Къаффэм Захарие игъэкъуаншэми, хъийм икIауэ, IэубыдыпIэншэ хъуауэ къилъы­ тэми, къаз псы кIэрыпщIэкъым жыхуаIэм хуэдэу, Гизольфи ар­ гуэру «псым гъущэу къыхэкIащ». Абы къыдэкIуэу, политикэ уафэр къызэщIэуфIынцIэу хуе­ жьащ. Тыркур Кърымым зэрытеуэнур нэрылъагъут. Генуем ев­ ропейпсо къару къызэригъэпэщу сулътIан Мухьэмэд ЕтIуанэм пэщIэувэну мурад ищIар къехъулIакъым. Хы ФIыцIэ Iуфэм щып­ сэу урымхэм я пщэдей хъунури гурыIуэгъуэт. Къаффэр «пхыры­ хуа» нэужь, Захарие дэIэпыкъуэгъущIэхэм лъыхъуэу хуежьащ. Абы и щхьэмрэ и унагъуэмрэ къыщхьэщыжыфыну, дамэгъу къыхуэхъуну илъагъур Иоанн Ещанэрат. Арати, 1483 гъэм Захарие урысей пащтыхьым хуэтхащ. Гу­ щIэгъулышхуэ бгъэдэмылъми, цIыхухэр фIыщэу имылъагъуми, Иоанн Ещанэм Захарие и тхыгъэр гулъытэншэ ищIакъым. Зэры­ гурыIуэгъуэщи, абы и щхьэусыгъуэр зыт — пащтыхьым хы ФIы­ цIэм лъагъуэ къыхуигъуэтауэ арат. Абдежым щыщIадзэри, уры­ сей пащтыхьымрэ Захариерэ кIэщI­кIэщIыу зэхуэтхэ хъуащ. Иоанн Ещанэм игурIупсыр ирикъухыу Захарие Мэзкуу ириджэрт, мыдрейм и Iуэхухэр зэхуэмыхъуурэ, хьэщIапIэ кIуэфыртэкъым. Апхуэдэу щыхъум, пащтыхьышхуэр 1489 гъэм фокIадэм и 6­м кърым хъан Менгли­Гирей хуэтхащ «ТэтэритI гъакIуи, Захарие Мэзкуу къысхуегъашэ. Сэ си цIыхухэри Миусэ Iуфэ деж щы­ пежьэнурэ, сакъатыншэрэ узыншэу си деж къагъэсынущ» жиIэ­ ри. Аргуэру Захариерэ пащтыхьымрэ я мурадыр къайхъулIа­ къым — а зэманым ирихьэлIэу адыгэ щIыналъэм хьэргъэшыр­ гъэшхуэ къыщекIуэкIырт, Гизольфи и унагъуэр унагъуэшхуэти, зызэщIакъуэрэ, щIыпIэр ябгынамэ, псоми гу лъатэнут. Абы къыдэкIуэу Менгли­Гирей къыхегъэщ, минрэ хуейуэ щы­ тами, Захарие зэрыдэмыIэпыкъуфынутэр. Ар къызыхэкIар, езы Захарие зимыщIэжрэ, зэрыхъуар къыгурымыIуэжу, адыгэхэм я Iэтащхьэ зэрыхъуаращ. Адыгэ чыристэнхэр, муслъымэныгъэ къэзыщтахэмрэ мэжусий диным къинахэмрэ яхуэмыдэжу, зауэм хэлIыфIыхьырт. Тыркухэм «пэщIэтыныгъэ» жаIэмэ, Захарие я нэгу къыщIыхьэу хъуат. Уеблэмэ, Къаффэр тыркухэм яубыда нэужь (1475 гъэ), зи щIы­ налъэр хьэщхьэрыIуэу зыхъумэж адыгэхэм Матрегэ и быдапIэ­ хэм иджыри илъэсиблкIэ зыщаIыгъащ. Захарие и гъащIэр адэкIэ зэрыхъуам щыхьэт техъуэу мыпхуэ­ дэ тхыгъэхэр къэнэжащ: «Си лъэпкъыр Матрегэ къызэрырахурэ, илъэс зыщыплI хъуауэ, Матрикэ хытIыгум сыщопсэу. Тыркухэм я нэхъыбапIэр етхужьэжащи, ди псэукIэр ефIакIуэу хуежьащ. А псори зылъагъу цIыхухэр мыбы къокIуэ, ди гъунэгъуу щыта жылэхэр къоIэпхъуэ». Мы тхыгъэр Захарие куэд щIауэ зыдэ­ лажьэ Сан­Джорджио ахъшэ хъумапIэм и унафэщIхэм яхуитхыу арат.

72

ПСЫНЭ №8

АдэкIэ тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, Матрегэ и унафэщIу щыта Захарие здэIэпхъуа хытIыгум жылэшхуэ къыщызэригъэ­ пэщат икIи и «къэралыгъуэу» щытар зыIэригъыхьэжыну щIэ­ хъуэпсырт. Гизольфи Менгли­Гирей и дэIэпыкъуэгъум хуабжьу щыгугъырт, и ныбжьэгъушхуэуи жиIэрт. И мурадыфIхэр къехъу­ лIэнымкIэ мылъкушхуэ хуэныкъуэти, куэд щIауэ «игъэны­ бжьэгъу» ахъшэ хъумапIэм и унафэщIхэм захуигъэзащ. «Си ады­ гэ благъэхэр си пщэдыкъым къыдэсщ, щIэх­щIэхыурэ хьэщIапIэ къысхуокIуэри мылъку зыхуэсхьэсыфыркъым. Ахэр умыгъэхьэ­ щIэмэ, умыгъафIэмэ, бий пхуэхъунущ. Сэ абы сыхуейкъым, ахэр си мурадыр къызэхъулIэнымкIэ иджыри сэбэп къысхуэхъу­ нущ» — итхырт Гизольфи. Иужь дыдэу Захарие тхыдэм къыщыхэщыжыр 1500 гъэращ. Абы щыгъуэ Захарие Фрязину яцIыхурт икIи Менгли­Гирей хуэ­ лажьэрт. Урысейм и пащтыхьым Захарие иджыри иригъэбла­ гъэрт, ауэ Гизольфи Мэзкуу нэсауэ къыщIэкIынукъым, адэкIэ Урысейм и тхыдэм къызэрыхэмыхьэххэм тепщIыхьмэ. Зы къудамэм телъэтыкIэ, адрейм Iэпхъуэу, зэм фIы зыкъи­ щIрэ, зэм напэншэшхуэу къыщIэкIыж, пцIыупсрэ тхьэгъэпцIу яцIыхуа, иужькIэ адыгэ нэс хуж пэта цIыху телъыджэм адэкIэ и гъащIэр зэрыхъуам зыми зыри хищIыкIкъым… Арами, къызэ­ ринэкIа тхыдэр телъыджэщ, зэи мыкIуэдынщ.

Кърым хъан Хаджи-Гирей дунейм ехыжа нэужь, тетыгъуэм трахуа Наурдаулэт зыпищIащ икIи тхыгъэ хуиутIыпщIат Матрегэм къызэрыригъэблагъэр, абы и дамэгъухэр щызэхуишэсрэ илъ ищIэжыну хуигъэлъагъуэу.

жаншэрхъ

ФIым фIы къешэ ЗэздзэкIар мэшэз дианэ

Дунейпсо Адыгэ Олимп Джэгу 2012 гъэм ирагъэкIуэкIыну про­ ект Къэбэрдей — Балъкъэрым щызэхалъхьащ. Дунейпсо Адыгэ Олимп джэгухэм и проектыр дунейм къыте­ зыгъэхьар тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат Жэмыхъуэ Суфянрэ Абхазым щызэуахэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ Бекъшокъуэ Алексейрэщ. Олимпиадэр зэрекIуэкIыну бзэр — адыгэбзэщ. Ду­ нейпсо бзэхэу проектым къыщыхощ — урысыбзэ, инджылызыб­ зэр, хьэрыпыбзэ, тыркубзэ. «ФIым фIы къешэ» псалъэжьыр — Адыгэ Олимпиадэм и пса­ лъафэщ. Проектыр зэхэзылъхьахэм ящыщ Жэмыхъуэ Суфян зэрыжи­ IамкIэ, «Олимпиадэр адыгэхэм ейми, абы нэгъуэщI лъэпкъхэри хэтынущ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, япэрауэ, адыгэхэр къэрал тхущI­ рэ щым щопсэу, етIуанэрауэ, Олимпиадэм хэтыну кърагъэблэ­ гъахэм ящыщщ адыгэхэм къищынэмыщIа, нэгъуэщI лъэпкъхэм къыхэкIа спортсменхэри. Адыгэ Олимп джэгухэм Лондон олим­ пиадэм и мафIэр къыIэпехри, Сащэ Олимпиадэм эстафетэр ирет», — жиIащ абы. Абы къыпэкIуэуи, дигу къигьэкIыжащ 2014 гъэм екIуэкIы­ ну щIымахуэ Олимпиадэр адыгэщIым зэрыщекIуэкIынур. Псом нэхърэ нэхъапэу абы къелъытэ, спортсменхэм нэмыщI урысей унафэщIхэри Iуэхум къыхэшэныр. «Ар олимпиадэм и дамыгьэм зэрепхам къищынэмыщIа, адыгэ лъэпкъ Iуэху куэдым сэбэп хуэ­ хъунут» — къыхигъэщащ Жэмыхъуэм. Жэмыхъуэм иджыри къыхигъэбелджылыкIащ Адыгэ Олим­ пиадэмкIэ адыгэ Iуэхум и мыхьэнэр къагъэлъагъуэну зэрыхуейр. Адыгэ Олимп джэгухэм я программэм хагьэхьащ спорт лIэ­ ужьыгъуэхэу топджэгур, бэнэкIэ хуитыр, алыдж­урым бэнэкIэр, адыгэ бгы зэбэныр, дзюдор, боксыр, къуэкIыпIэ зэбэнхэр, волей­ болыр, баскетболыр, шыгъажэр, псынщIэмрэ хьэлъэ атлетикэмрэ. Проектым и авторхэм къазэрыщыхъумкIэ, джэгухэм мы илъэ­ сым щыщIэдзауэ зыхуэгьэхьэзырын хуейщ.

2010 и фокIадэм зыхуагъэзэнущ Урысейм и Президентымрэ премьер­министымрэ, КъБР­м, КъЧР­м, Адыгейм, Абхъазым, Осетие Ищхъэрэ­Аланием я президентхэм, Ставрополь Бжьэ­ дыгъукъалэ крайхэм я унафэщIхэм, Дунейпсо Олимп комитетам, адыгэхэр щыпсэу къэралхэм я унафэщIхэм.

Олимпиадэр ирагьэкIуэкIыну траухуащ 2012 гъэм и июным 1­м щыщIэдзауэ августым 1­м нэс. «Олимп мафIэр Iуэщхьэмахуэ бгым адыгэ альпинист пщыкIутIым щыщIагъанэри, Урысей Фе­ дерацэм и субъектхэу ­КъБР­м, КъЧР­м, Адыгейм, Осетие Ищ­ хъэрэм и Мэздэгу куейм, Лазаревскэм, адыгэхэр щыпсэу къэрал­ хэм щыпхырах», — итщ Джэгухэм и проектам. Августым и 10­м 2012 гъэм «Спартак» Налщыч стадионым адыгэ спортсмен цIэрыIуэ пщыкIутIым, дунейпсо чемпионхэмрэ олимп чемпионхэмрэ Олимп джэгухэр къызэIуахынущ. Зэхьэзехуэхэр зы тхьэмахуэм и кIуэцIкIэ екIуэкIынущ. Ахъшэ хэкIыпIэу проектым къилъытахэм ящыщщ — езыхэм я фIэфIы­ ныгьэкIэ адыгэхэм къыхалъхьэнур, телемарафонхэм, концерт­ хэм къыхэкIынур, адыгэхэр щыпсэу щIыпIэхэм, федерал, олимп комитетым, нэгьущI къэрал цIыхубэ, урысей мыправительствен­ нэ зэгухьэныгъэхэмрэ я мылъкур. Проектым бжыгъэ пщыкIутIым псори епхащ: Джэгухэр щекIуэ­ кIынур 2012гъэщ, Олимпиадэр махуэ пщыкIутIкIэ екIуэкIынущ, этап пщыкIутIкIэ загъэхьэзырынущ, зэпеуэхэр спорт лIэужьы­ гьуэ пщыкIутIымкIэ екIуэкIынущ, ахъшэ хэкIыпIэхэри пщы­ кIутIщ зэрыхъур. Абы щхьэусыгьуэ хуэхъуар лъэпкъ пщыкIу­ тIым я дамыгьэу адыгэ ныпым вагъуэ тетхэращ. Джэгухэм я гупсысэ нэхъыщхьэр пасэрей хабзэжь «Адыгэ джэгухэм» епхащ. А джэгухэм я къэхутэныгъэм теухуащ Бгьэжь­ нокъуэ Барасби и «Адыгэ джэгу» тхылъыр. Олимпиадэр щIекIуэкIынум и нэщанэхэу авторхэм пщыкIутI кърабжэкI. Псом нэхъри нэхъ нэщанэ щхьэпэу абыхэм ябжыр «2014 гъэ щIымахуэ Олимпиадэм адыгэ аспектыр хэпщэныращ». Абы нэмыщI, къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ — адыгэхэмрэ Уры­ сеймрэ яку дэлъ зэныбжьэгъуныгъэр гъэбыдэныр, адыгэхэр зы­ гуэгъэхьэжыныр, адыгэ лъэпкъыр и Хэкужьым къигъэхьэжы­ ныр, адыгэбзэм и зыужьыныгъэр, лъэпкъ хабзэжьхэр, щыгьы­ ныр гъащIэм зэрыхэпщэныр.

№8 ПСЫНЭ

73

Магъуэ

Эволюцэм и щэхухэр: щыуагъэ хьэмэрэ… Къаныкъуэ Анфисэ Абыхэм ятеухуа хъыбар гъэщIэгъуэнхэр дуней псом къыщокIуэкI. Сыбырым, Гималайм, Америкэ Ищхъэрэм, Австралием, Кавказым… Уи щхьэфэцым зригъэIэтрэ, уи щIыфэм щIыIэ-щIыIэу зыгуэр иригъажэу, жэщкIэ укъыхэскIыкIыу апхуэдэщ. Аризонэ штатым хыхьэ Тусон къалэм дэт криптозоологиемкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм къызэрыщахутамкIэ, зи гугъу тщIыхэм я бжыгъэр куэд дыдэ мэхъу, къытхуэмыхутэну. Апхуэдэ цIыху «щIэныгъалъэхэм» я къэхутэныгъэхэм шэч лъэпкъ къытумыхьэн хуэдэу пэжыфэми, хъыбарегъащIэ IуэхущIапIэхэр абыхэм ящыдыхьэшхрэ, гушыIэ-щIэнакIэр ирадз зэпыту къокIуэкI. «Криптозоологием щIэныгъэм иджыри зищIысыр къамыхута, зыми емыщхь псэущхьэ телъыджэхэр едж», — жеIэ а IуэхущIапIэм и антрополог Гринуэлл Ричард.

74

ПСЫНЭ №8

Г

ренуэлл зи гугъу ищIыр дэри ди щIыпIэхэм фIы дыдэу ща­ цIыху, и хъыбар гъэщIэгъуэнхэмкIэ сабийхэр ягъэшынэу къекIуэкIми, алмэстыхэр зэрыщыIэм щыхьэт техъуэ къэ­ хъугъэ куэд ди нэхъыжьыфIхэм жаIэж. Фи фIэщ мыхъумэ, фы­ щIэупщIэт нанэхэмрэ дадэхэмрэ… АпщIондэху алмэстыхэр дунейм зэрытетыр щIэныгъэкIэ къэт­ Iуэтэфрэ къэдмыIуэтэфрэ деплъынщ. Къэрал зэхуэмыдэхэм цIэ зэхуэмыдэхэр щыфIащ абыхэм: инд­ жылызыбзэкIэ «бигфут» (лъакъуэшхуэ), чынтыбзэкIэ «йети» (уэс цIыху), Австралием щыпсэухэр алмэстым щхьэкIэ «яхуу» жаIэ, Индокитайм «мэз цIыху» фIащащ. Адыгэхэр абы дызэре­ джэр алмэстыщ. Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, алмыстэм и гугъу япэ дыдэ ща­ щIар Плутарх и зэман жыжьэхэращ. Абы къызэринэкIа тхыгъэ­ хэм хэтщ урым дзэзешэ Суллэ и сэлэтхэм къаубыда «ажэгъафэм» теухуа хъыбар. Абы къищынэмыщIа, тхылъхэр щыхьэт техъуэ­ жу, ХIХ лIэщIыгъуэм Абхъазым щыпсэуауэ жаIэ Занэ зыфIаща алмэсты бзылъхугъэр. ЗэраIуэтэжымкIи, къызэрыгуэкI цIыху­ хъум бын хуигъуэтат икIи мыдрей цIыхухэми ещхьу и гъащIэр ирихьэкIырт. Апхуэдэу ЩIым и гъунапкъэ зэмылIэужьыгъуэхэм къокI мыпхуэдэ хъыбар телъыджэхэри: 1921 гъэм Эверест дэкIа альпинистхэм я пашэ Говард­Бери зэрыжиIэжымкIэ, гъунэгъуу алмэсты ялъэгъуат; ХХ лIэщIыгъуэм и 20 гъэхэм Азие Курытым къыщаубыда алмэстыр тутнакъэщым ирадзат икIи пкъырыуп­ щIыхьу зыри къыщыпамыхым, яукIащ; 1941 гъэм Совет Армэм и подполковник Карапетян Дагъыстаным алмэсты къыщиубыд­ ри, зэпиплъыхьыну сымаджэщым къишауэ щытащ, иужькIэ ари яукIыжащ. Иджы алмэстыр жыжьэрэ­гъунэгъуу зылъэгъуа псоми жаIэр зыщ — «И теплъэкIэ мащIэу цIыхум ещхь псэущхьэр икъукIэ инщ. Уеблэмэ, метритIым нэсынущ и лъагагъкIэ. ЦIыхухэм хуэ­ дэу, Iэщэ, кумбыгъэ, шхын ягъэхьэзырыф, езыхэр зэрызэгуры­ Iуэж бзэ яIэщ». БлэкIа лIэщIыгъуэм и 80 гъэхэр къихьэху къухьэпIэ еджа­ гъэхэр чынт мэзхэм ирагъэкIуэлIакъым. Ауэ езы чынтхэм, аме­ риканхэм я «лъэр пхауэ щытыху», щIэныгъэ хъарзынэ зрагъэ­ гъуэтащ алмэстыхэм теухуауэ. Ауэмэ тхыгъэ, дэфтэр къулейхэр зэхуахьэсатэкъым! ИужькIэ, чынтхэм я бзаджагъэр IэщIаудащ — дуней псом и щIэныгъэлIхэр зэхашэри, унафэ ящIащ къэрали 6­м щыщ еджагъэшхуэхэр, Iэмэпсымэ хуэфащэкIэ зэщIэузэдауэ, зэгъусэу алмэстыр нэхъыбэу здэщыIэ щIыпIэм къэхутэныгъэхэр щрагъэкIуэкIын хуейуэ. Апхуэдэуи ящIащ. Абыхэм яхэтащ Огайо штатым и университетым и щIэны­ гъэлIхэу Пуарье Джинрэ Гринуэлл Ричардрэ. Абыхэм апхуэдэ дыдэу я фIэщ хъутэкъым алмэстыр щыIэххэу. Ауэ, а тIум Чын­ тым къыщагъуэта щыхьэтхэр я гъащIэ псом ящIыну къэхутэ­ ныгъэхэм я щхьэжт! ЩIэныгъэрылажьэхэм къагъуэтат цы хужь Iэрамэ. Къэхутэныгъэхэм къагъэлъэгъуат а щхьэцыр цIыхуми цIыхум ицIыху зы хьэкIэкхъуэкIэми имейуэ. А къэхъугъэр езы дыдэхэм я фIэщ мыхъужу къэрал зэхуэмыдэхэм я пэрыт щIэ­ ныгъэлIхэр зэдагъэIэпыкъуащ. Псоми зы жьэу зэдэжаIащ а щхьэ­ цыр цIыхум имыцIыху зы псэущхьэ телъыджэ гуэрым къыкIэ­ рыхуауэ. Нэхъ тэмэмыIуэу жыпIэмэ, алмэстым хуагъэфэщащ. Ди нэхъыжьхэм я хъыбархэм ящыщ зыбжанэ иджыпсту дигу къэгъэкIыжыпхъэу къысщохъу. Нэдзырэ Зэирэт: «Дэ бынуагъуэшхуэ дыхъурт — ди адэ­анэм бын 11 драIэт. Псори дызэщIыгъуу къущхьэхъу щIыналъэм ды­ щыIэт, Iэщ куэду диIэти, зэрыунагъуэу, дызэдэIэпыкъуу, зет­ хьэрт. Пщыхьэщхьэ гуэрым, пхъашэ дыщыIауэ, пщыIэм дыкIуэ­ жырт. Шыгум дису арат. ПщыIэм дынэсыжыным зыкъомыфI иIэу ди адэм шым къыжьэдикъуащ. Шыр зэщIэувыIыкIри, щтэ­ Iэщтаблэу и тхьэкIумэхэр игъэсащ, пырхъыу щIидзащ. Ди адэм зимыгъэхъейуэ и пэкIэ маплъэ, дэри къэхъуар къыдгурыIуэр­ къым. Пщыхьэщхьэ кIыфIым дыхэплъапэмэ — гъуэгущхьэм гу­

рыму цIыхушхуэ тесщ. Абы и лъакъуэхэр зэкIэщIэшарэ, и Iэп­ лIэм зыгуэр илъу зригъащIэрт, сабий зыгъэбэяу анэм хуэдэу. КъызэрыщIэкIамкIи, и Iэблэм нану цIыкIу телъу арат. Езыр цым зэщIибларэ, зищIысыр цIыхурэ хьэкIэкхъуэкIэрэ къыпхуэмы­ щIэу апхуэдэт. Зы напIэзыпIэм езыри щым хъуащ, зимыгъэ­ хъейуэ къоплъэ. Хуэмурэ къызэфIэувэри зы лъэбакъуэ къичащ. Дэ хуабжьу дышынати, псори ди адэм и Iэблэм зыкIэрыдукIэну дыхуейт, дызэщIэкIэзызэт. Дадэ хуэмурэ джыдэмкIэ Iэбэри, «Мыр плъагъурэ? УкъэмыкIуатэ, фIы щIозгъэхынкъым! Си гъуэ­ гум текIи, нэхъыфIщ, дэ уи гугъу тщIынукъым», — жиIащ. Iэмыр шынагъуэм ди адэм жриIар къыгурыIуами сщIэркъым, ауэ щIы­ багъкIэ икIуэтурэ, кIыфIыгъэм хэкIуэдэжащ. ИужькIэ, ди адэм зэрызиумысыжамкIэ, а псэущхьэхэр къущхьэхъу щIыналъэм куэд­ рэ щылъэгъуат икIи яIущIат. Абыхэм зэреджэр сыт жытIэу ды­ щеупщIым, алмэсты жиIащ…». Тамбий Муслъимэт: «ДызэрыцIыкIурэ алмэстыкIэ дагъэшы­ нэу щытащ. Адыдыд, алмэсты къокIуэ жаIамэ, ар ди ажалу арат! Си анэжь мыгъуэм куэд дыдэрэ къыджиIэжу щытащ абыхэм ятеухуауэ хъыбар шынагъуэхэр. ШынагъуэкIи шынагъуэтэкъым, ауэ телъыджэт. Псалъэм папщIэ, ди анэм жиIэрт, пасэрей зэма­ ным алмэстыхэр цIыхухэм къахыхьэу, мыдрейхэм а псэущхьэ тхьэмыщкIэхэр я фIэгуэныхь хъурэ, шхын ирату, щыгъыныжь яIэмэ, IэщIалъхьэу щытауэ. СощIэж, ди анэм щыгъыныжьхэр зэхуихьэсрэ, хадэм ит жыгхэм яфIищIэу, алмэстыхэм я сабий цIыкIухэр щIыIэм есри, щрагъэтIэгъэн яIэкъым, ахэр гуэныхьщ, зыи мыхъу мы хъыданыжьхэм кIуэцIашыхьынщ жиIэу зэрыщы­ тар. Пэж дыдэу жыгхэм зы хъыдан кIапэ пымылъыжу нэху къе­ кIырт. ИтIанэ, иджыри зы Iуэхугъуэ хьэдэгъуэдахэ хэлъщ алмэс­ тыхэм я хъыбарыжьхэм — абыхэм я цым щыщ къыпIэрыхьамэ, пIахыжын щхьэкIэ къыпхуамыщIэн дунейм темыту, псэуху пхуэ­ лIыщIэну хьэзыру жаIэрт. Ауэ я щхьэцыр тэмэму умыгъэпщкIуа­ рэ, къаIэрыхьамэ, зы удын гуащIэ гуэр къуахынурэ, я цыр ящтэу щIэпхъуэжынут. Апхуэдэу езыхэми цIыху щхьэц къаIэрыхьамэ, зэрыхъуари умыщIэжу, къыбгурымыIуэжу, уагъэлIыщIэнут, зы­ хуейр уагъэщIэнут. ИтIанэ, зэман дэкIмэ, уаутIыпщыжынут. ЗэрыжаIэжымкIэ, алмэстыхэм мы щIыпIэм куэдрэ ущырихьэ­ лIэфынут. Ахэр кIуэдыжыным е нэхъ мащIэ хъуным щхьэусы­ гъуэ хуэхъуар макъышхуэхэращ. Хэку зауэшхуэм иужькIэ ахэр мащIэ дыдэ зэрыхъуам куэдым гу лъатат. Сэ къызэрысфIэщIым­ кIэ, ахэр фоч макъымрэ лагъым къауэмрэ щышынэу, къырым ихьэжауэ аращ». Зэрытлъагъущи, щIэныгъэлIхэм ямыщIэ куэд цIыху къызэры­ гуэкIхэм ящIэ, нэхъыбэм гу лъатэ. Ар къызыхэкIыу щытар къы­ зэрыгуэкI цIыхухэм къэхутэныгъэр зыхуэунэтIа «Iэмыр нэджэ­ Iуджэхэм» хуаIэ гущIэгъулырагъэнут, къэхутэныгъэ лей къомыр хэмыту, Iуэхур зэрыщытым хуэдэкъэпсу зэралъагъурагъэнут. Зи щхьэ фIыщэу зылъагъуж, Тхьэшхуэм къигъэщIа Iэмырхэм я нэхъ губзыгъэ, нэхъ лъэщ дыдэу зыкъызыщыхъуж цIыхум (ар щIэ­ ныгъэлIмэ, еджагъэмэ нэхъ лъэщыжу) и фIэщ ищIыну хуей къы­ щIэкIынукъым езым хуэдэ, е зы мащIэкIэ къыщхьэщыкI, захуэу зыфIэту зекIуэ гуэр иджыри дунейм тету! Муслъимэт и хъыбарым къыхэщыж зы Iуэхугъуэм и жэуапыр щIэныгъэлIхэм къахутащ. Ар «езыхэми цIыху щхьэц къаIэры­ хьамэ, зэрыхъуари умыщIэжу, къыбгурымыIуэжу, уагъэлIыщIэ­ нут, зыхуейр уагъэщIэнут» жыхуиIэращ. Алмэстым и апхуэдэ зэ­ фIэкIыр къызыхэкIыр абыхэм цIыхум и акъылыр ягъэундыра­ щхъуэфу (гипноз) зэрыщытырат. Психологием къызэригъэлъа­ гъуэмкIэ, сыт хуэдэ цIыхуми зригъэсэфынущ нэгъуэщI цIыхум и акъылыр игъэундыращхъуэрэ, зыхуейр къригъэIуэтэфу. Ара­ щи, алмэстыхэм апхуэдэ зэфIэкIыр нэхъ ягъэшэрыуэу, абы хуэIэи­ жьу щытурагъэнущ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, къызыхэкIа щIыуэп­ сым къыпкъырилъхьа зэчийр, зэфIэкIыр нэхъри зызыужь цивили­ зацэм, технологием IэщIиудакъым. КъызэригъэщIауэ щытыжщ. №8 ПСЫНЭ

75

Магъуэ

Апхуэдэу Индием къыщагъуэта жьэ къупщхьэхэмрэ дзэ мин бжыгъэхэмрэ зы хьэкIэкхъуэкIэм ейм ещхькъым. Ар алмэстым е зы Iэмал телъыджэ гуэркIэ цIыхум и зыужьыкIэм къыкIэрыхуа, щIымыл зэман жыжьэр зышэчу, псэууэ къызэтена, цIыху теплъэ зиIэ псэущхьэ гуэрым и хьэдэ къупщхьэу хуагъэфащэ. Дауэ мыхъуами, иджыри къыздэсым цIыхухэр алмэстыхэм IуощIэ. Иужьрей апхуэдэ «зэIущIэр» 2007 гъэм Британ Колумби­ ем (Канадэм) къыщыхъуащ. Джонсон Горд и машинэм ису зыдэ­ жэм, уэздыгъэхэр зы цIыху Iэпкълъэпкъ гуэрым тепсащ. Iуэхур пщэдджыжьт, гъуэгур нэщIти, псори хуиту плъагъурт. А «зыгуэ­ рым» машинэр къызэрилъагъуу, къэкIуатэу щIидзащ. Машинэ­ зехуэм и щIыфэр игъэтхытхыу къыгурыIуащ къыхуэкIуэр зэры­ мыцIыху къызэрыгуэкIыр: абы и Iэ кIыхьышхуэхэр и лъэгуа­ жьэм нэсырт, и щхьэр джэдыкIэм хуэдэу хъурей хэшат, и щIыфэр зэрыщыту цы хужьыфэм щIихъумэрт, и лъакъуэ бгъуэшхуэхэр хуэму зэблихыурэ къэкIуатэрт… Алмэстым и Iуэхур нэхъ куууэ зыджахэм ящыщщ урысей щIэ­ ныгъэлI, биологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор Сапунов Валентин. Абы къызэрилъытэмкIэ, алмэстыхэр дунейм «къыте­ гъуэщыхьын» хуей щIэхъуам щхьэусыгъуитI иIэщ: биологиемрэ аномалиемрэ. Япэр зытеухуар — алмэстыр псэущхьэ щхьэхуэу дунейм къы­ зэрытехъуаращ. Ар къэзыIуатэ Iуэхугъуэ куэд щIэныгъэлIхэми цIыху къызэрыгуэкIхэми я нэгу щIэкIащ. А псоми утепсэлъы­ хьыным зэман куэд дыдэ ихьынущ, ауэ Сапуновым и Iуэху

еплъыкIитIым язымкIэ, алмэстыхэр псэущхьэ лIэужьыгъуэ щхьэ­ хуэщ, цIыхухэр псэуну хуитыныгъэ зэраIэм хуэдэу, абыхэми яIэщ. Абыхэм эволюцэм увыпIэу щаубыдыр сыт жыпIэмэ, цIы­ хумрэ номинхэмрэ яку дэтуращ. ЕтIуанэр — эволюцэм и зы­ ужьыныгъэм къыщыхъуа щыуагъэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ мута­ цэм и лъэужьу, щIыуэпсым нэджэIуджэ ищIа цIыху гупым къа­ техъукIыжауэ аращ алмэстыхэр. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, неандер­ талым и зэманым я акъылкIэ къулейсыз дыдэу, я теплъэкIи шы­ нагъуэу къахэкIа зы гупым нэгъуэщI цIыху лIэужьыгъуэщIэ къа­ гъэщIауэ аращ. Апхуэдэ зэхъуэкIыныгъэр къызыхэкIар а зэман жыжьэм неандерталым и хромосомхэр зыщхьэщыхуа зэрыхъуа­ рагъэнут. Алмэстыр лъэпкъ IуэрыIуатэм къыхэщыжу хуагъэфащэ язы­ ныкъуэ щIэныгъэлIхэм. Псалъэм папщIэ, нарт эпосым узэщри­ хьэлIэ иныжьхэр… ЦIыху цыбэ, «мэзылI» хужаIэу, цIыхум къахэ­ мыхьэурэ зи цIыхунагъыр зыIэщIэхуам, зэрымыщIэкIэ, «алмэс­ ты» фIамыщауэ пIэрэ?! Лъэныкъуэ куэдкIэ укъегупсыс хъунущ мы Iуэхум, щхьэж езым и Iуэху еплъыкIэ иIэжщ. Ауэ хьэкъыр зыщ — алмэстым и хъыбарыр хъыбару къэмынэжу, джын хуейщ, гулъытэ хуэщIыпхъэщ, и гъуэ нэсауи къыщIэкIынущ щIэныгъэм «дыкъыщызэгуитхъкIэ». А гъуэгур кIыхьщ икIи шынагъуэу къыщIэкIынущ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, дэ дызэрихьэлIар иджы­ ри къэс зыми и акъылыр здынэмыса цIыху зыужьыкIэ, цIыху лIэужьыгъуэ телъыджэщ.

P. S. Мы Iуэхум сызэреплъыращи, дызытет ЩIым гомо сапиенсымрэ номинхэмрэ емыщхьу, зыгуэркIи абыхэм ефIэкIыу зыгуэркIи къакIэрыхуауэ, зы Iэмыр гуэрхэр тетщ. Абы цIэуэ яфIэпщ хъунущ «иджыри къамыхута номин лIэужьыгъуэ» е «цIыху къызэрыгуэкIым зыужьыныгъэкIэ къыкIэрыху цIыху лIэужьыгъуэщIэ». НэгъуэщIу жыпIэмэ, эволюцэм къыкIэрыхуа неандертал.

76

ПСЫНЭ №8

Лъахэ

Арщыданыжьыр пщыжь тIысыпIэщ джэдгъэФ борис

М

ахуэр щыбзыгъэм, Мэртазэ и тIыгъэ лъагапIэм уип­ лъыкIмэ, нэм къыIуедзэ мызылъэ щIыпIэм и щIыба­ гъхэм щытэджа къуршхэр. Абыхэм фIыуэ йолъэгэкI Щхъарэ. Абы и папцIапIэ уэгум етам къыбжеIэ ар и инагъкIэ Iуащхьэмахуэ и нехьэкъехуэу зэрыщытыр. Куэдрэ гу лъыдмытэж щхьэкIэ телъыджэщ мы щIыпIэр. Нэри псэри дехьэх. Арщыдан цIыкIури псынэпсщ, АрщыданыщIми и пшэрагъкIэ ефIэкI ди лъахэм зэрыщымыIэр пасэрейм куэд щIауэ къихутащ. ЗэманкIэ узэIэбэкIыжым, бжейкIэ, жыгейкIэ, мейкIэ, кхъужьейкIэ нэ­ гъуэщI жыгхэмкIи къулей Арщыдан мэзыжьри псэуалъэ хэкIы­ пIэт, пхъэщхьэмыщхьэ щыкуэдт. Бланэ, мэз бжэнхэр, мэз джэд­ хэр гъунэжти щакIуэхэм я къэлътмакъыр сыт щыгъуи изт. Ар­ щыдан аузым, Гуартэ и плъапIэ удэкIуеямэ, хъуреягъэкIэ нэр здынэплъысыр Iэгум илъым хуэдэу щыболъагъу. Гумады Iуащ­ хьэжь лъапэ и хъупIэхэм шыбэр щыхъуакIуэрт. Арагъэнщ мы щIыпIэ дахэр пщыжь тIысыпIэ щIэхъуари, зэфIытырахыу, ер къикIыу. Уегупсыс хъунущ, пщыжьхэр къэунэхун ипи мы щIы­ пIэр тепщэ Iэджэм я егъэзыпIэу щытауэ. Аращ «Арщыданыжьыр пщыжь тIысыпIэщ» псалъафэм и лъабжьэри. Ижь­ижьыжь лъандэрэ Арщыданыр бгылъапэу, зэрыпхъуа­ кIуэ къакIуэ хъужыкъуэмэ, зыхъумапIэт, быдапIэт. Сытми, Ар­ щыданыжьыр куэд зи нэгу щIэкIа щIыналъэщ. Абы и щыхьэтщ: Джэрмэшыч Iуащхьэр, Сэнтх кIыхьыжьыр, Мэртазэхэ я тIыгъэ Iуащхьэр, ХьэнкIыргъуей щыгужьыр, ЩкIэщыщхьэкъуэ мэзыр, 78

ПСЫНЭ №8

Сурэтхэр Къэзан Зурабщ

тхыдэмкIэ къэхутакIуэ, тхакIуэ

Арщыдан къуажэр зэрытIысрэ илъэс 340-рэ мэхъу

Хъуромэ щыгур, Гуартэ и плъапIэ мэз Iуащхьэр, Гумады Iуащхьэ­ жьхэр, Бжылъэфыкъуэ къуэнэфыр, ЩхьэпылъапIэр. Мы ижь­ рей щIыпIэцIэхэм епхащ хъыбар щхьэхуэхэр. Тхыгъэ хуабжьу зэмэщIэкI ди лъэпкъ тхыдэм а фэеплъхэм ди щIэныгъэр егъэба­ гъуэ, дымыщIэж куэд халъхьэ. Ахэр тегъэщIапIэ мэхъу къуажэм и блэкIар зэфIэгъэувэжынымкIэ. КIэщIу жыпIэмэ, Арщыданыр нобэ­ныжэбэкъым. Зэ тIысы­ гъуэ мыхъуу илъэс куэдкIэ дыхэплъащ мы Iуэхум. ИкIи ар мы­ пхуэдэ махуэм тIысащ жыпIэуи букъуэдий хъунукъым. Ауэ, абы и ныбжьыр къэтхутэну яужь дыщихьэкIэ, Iэмал имыIэу дигу къэдгъэкIыжыпхъэщ ди тхыдэм къыщыхъуа мы Iуэхугъуэр.

1641 гъэм Къэбэрдей жылэхэм я нэхъыбэр Псыжь иIэпхъу­ кIауэ щытащ пщышхуэ Щоджэныкъуэ Алыджыкъуэ я пашэу. Хэкур зымыбгынауэ къэнахэм ящыщт Джылахъстэней, Талъос­ тэней пщыжылэхэр. Дыжьыныгъуэ Мэртазэхэ Талъостэнхэ ягъу­ сащ. Илъэс тIощIрэ пщIырэ нэблагъэ дэкIа нэужь, I670 гъэм, хэкум икIахэр къишэжащ пщышхуэ Къазий и къуэ ХьэтIэхъу­ щокъуэ, Щоджэныкъуэ Алыджыкъуэр яхэмытыжу. Арщыдан къуажэжьым дэт «Мэртазэхэ я тIыгъэ» пщычэур и щыхьэтщ Мартазэхэ а лъэхъэнэм мы щIыпIэм зэрыщыпсэуар. ИкIахэм къыщагъэзэжым пщы Къетыкъуэхэ я щIапIэжьым е къитIысхьэ­ жа, е щIэрыщIэу щIыр щагуэшыжым къалъыса, сытми, шэч зы­ хэмылъыр аращи, пщы Талъостэнхэ я дыжьыныгъуэ Мэртазэхэ­ рэ Къетыкъуэхэрэ зэпэщIэуващ а щIыпIэм щхьэкIэ. А зэныкъу­ №8 ПСЫНЭ

79

Лъахэ

экъуныгъэм и хъыбар куэди, уэрэдыжьи ди нобэм къэсащ. ИкIэм­икIэжым, Мэртазэхэ ирахуащ, здэIэпхъуар къегъэлъагъуэ 1744 гъэм урыс топограф Степан Чичаговым зэхильхьа Къэбэр­ дей жылэхэм я картэм. Мэртазэхэ я къуажитху Псыхужь (Белая речка, Аксу, Урсдон, псом къикIри зыщ) псыхъуэ дэтIысхьащ. Зэман дэкIри, Къуажэ зыхуэхусым щыгъуэ Мэртазэхэ аргуэру зэ жьэпкъым къикIри тафэм къэIэпхъуащ, Тэрч адрыщI. Мэртазэхэ ирахуу мы щIыпIэм Къетыкъуэхэ итIысхьа зэрыхъ­ уам и щыхьэтщ, псалъэм и хьэтыркIэ, Къетыкъуэ Аслъэнбэч и бын пажэ Хьэмырзэ и пщычэур 1744 гъэм ирихьэлIэу мыбдеж зэрыщыIар. ХэкIыпIэ зимыIэж Мэртазэхэ яуса уэрэд щIэнэкIа­ лъэм щыжеIэ: Къетыкъуэ и къуэу кIуэцIыф, Фадэфэным хуэIэзэ, Фызыр зэIэзэр зи пащIэ, ПыIэуэ хуащIыр зэмыкIу, ЖылитIыр зэкIум зи жыгъуэ. ТхыгъэкIи IуэрыIуатэкIи наIуэщ Арщыдан ипэу иса пщы лIакъуэхэр. А псоми жылэ зырыз Арщыдан щаIыгъащ, щхьэхуэ­ хэу зэгъунэгъуу щысащ: Къетыкъуейр (Хьэмырзейр), Дэхъу­ шокъуэхэ, Сосналыхэ, Елбэздыкъуэхэ. Ахэр XVII лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм псэуа пщы Джэмболэт и къуэ Къетыкъуэ и бынщ. Псори зэхэту Къетыкъуэхэ блэгущIэт мин тIощI яIащ, абы щыщу уэркъ шу минитху ягъэшэсыфу щытащ. НэгъуэщI щIыпIэхэми пщычэу зыбжани щаIащ. Къетыкъуэхэ къахэкIащ Къэбэрдейм пщыуэлий хъуахэу Къетыкъуэ и къуэ Аслъэнбэч (1746), Къеты­ къуэ и къуэ Жамболэт (1763), Хьэмырзэ­ЛIыкIэщI и къуэ Хьэ­ тIэхъущокъуэ (1806), Дэхъушокъуэ и къуэ Мыхьэмэт (1839). Адрей къуажэхэм ещхькъым Арщыданым и тхыдэр. Къуажэ зыхуэхусым жылэ щIагъуэ къэмынэу Iэпхъуэшапхъуэм хэтащ.

80

ПСЫНЭ №8

Арщыданыр зэрыщысауэ къэнэжащ. Япэ щIыкIэ къуажэпщхэм я нэхъыжь Сосналы Бэчмырзэ и цIэр зэрихьэ хъуащ. АрщхьэкIэ, пащтыхь унафэм, щхьэщэхужым и бийуэ Бэчмырзэ къыщыщIэ­ кIым, а цIэр трахыжри Арщыдан (псым зэреджэр) фIащащ. Бэч­ мырзэ и жылэгъуу а Iуэхум хэта цIыху 49­м къуэды тралъхьэри ягъэпшынауэ щытащ. Сокъур Валерэ и къэхутэныгъэм шэчыншэу къегъэлъагъуэ 1720 гъэм гъатхэкуу Къетыкъуэ Аслъэнбэч Бахъсэн псыхъуэр ирагъэб­ гынэри Шэрэдж псыхъуэ тIысыпIэ быдапIэ хуэхъуауэ зэрыщытар. А гъэм иужькIэ Мэртазэхэ АрщыданыщI зэримытIысхьар бел­ джылыщ, сыту жыпIэмэ, апхуэдэ Iуэхугъуэ къэхъуамэ, а зэманым тхыгъэ уэру щыIэ хъуати, ар Iэмал имыIэу къыхэщынут. Арщыданыр Къэбэрдеишхуэ и къуэкIыпIэ лъэныкъуэм и гъунапкъэрысу ижь лъандэрэ къогъуэгурыкIуэ. Талъостаней щыщ Мэртазэхэ а щIыр яIэщIэлъамэ, Къэбэрдеишхуэ и гъунап­ къэм зихъуэжынут, ауэ апхуэдэу хъуакъым. Дауэ щымытами, Къэбэрдеишхуэ, Къэбэрдей цIыкIу псалъафэр урыс тхыдэм зэ­ рихуэрэ Арщыданыр сыт щыгъуи Къэбэрдеишхуэм хохьэ, Къе­ тыкъуей щIыналъэщ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, ар 1670 гъэм щыщIэ­ дзауэ Къетыкъуей пщыжылагъуэм хеубыдэ. Арщыданыр тхыдэкIэ епхащ нэгъуэщI адыгэ къуажэхэм. Дэхъушокъуэ Жэмботыпщыр я пашэу Арщыдан дэIэпхъукIахэр и лъабжьэ хъуауэ жыпIэ хъунущ Къэхъун къуажэм (Шыпшхьэб­ лэ). Арщыдан и Къуажьыкъуейм иIэпхъукIащ Къуажьыкъуей Ищхъэрэ (Н. Черек) жылэр зыухуа унагъуэ куэд. Абыхэм ящыщщ ГъуэплъащIэ, Темрокъуэ, Тен, Къэгъэзэж, Хужьокъуэ, Хьэкъун лъэпкъхэр. Арщыдан къыдэкIа уэркъ лъэпкъ зыбжани Къуа­ жьыкъуей Ипщэ (Жэмтхьэлэ) Iэпхъуагъащ. Апхуэдэхэщ Къуэ­ жьокъуэхэ, Мамхэгъхэ, Шырыкъухэ, Уэлджырхэ, Щоджэнхэ. Арщыдан жылэжьым пыщIауэ къыщIэкIащ Къайсэри (тырку къалэ) пэгъунэгъуу щыс МударейкIэ зэджэ къуажэр. А цIэр къы­ зытекIар Арщыданыпщ Елбэздыкъуэ Мыхьэмэту къыщIокI. Ар

Мудар унэцIэкIи ятхыу щытащ, Арщыдан икIыу 1852 гъэм Тыр­ кум кIуахэм ящыщщ. АдэкIэ къыжыIэпхъэщ хэкум, урысей къэралыгъуэм щекIуэ­ кIа Iуэху псоми къуажэр жыджэру зэрыхэтар. Урыс пащтыхьым япэ дыдэу къызэригъэпэща Къэбэрдей хьэкумэм къулыкъу хэ­ IэтыкIа щызэрахьащ Арщыдандэс пщыхэу Хьэмырзэ Мырзэбэч, Хьэмырзэ Къетыкъуэ, Дэхъушокъуэ Мыхьэмэт, Дэхъушокъуэ Жамбот, Сосналы Бэчмырзэ сымэ. Жанхъуэт Кушыкупщым иужькIэ Къэбэрдей хьэкумэм и унафэщIу илъэс куэдкIэ лэжьащ Дэхъушокъуэ Мыхьэмэт. 1793 гъэм урыс пащтыхьым и жэрдэм­ кIэ къызэрагъэпэща Мэздэгу хьэкумэм Къэбэрдеишхуэ къыхэ­ кIыу Выхъуэ дыжьыныгъуэхэр яхэтащ. А унэцIэр яIэу Арщыдан Iуфэ щыпсэуахэу белджылы мэхъу Выхъуэхэ Исмэхьил (1765 гъэм къалъхуар), Мартазали, Мыхьэмэт. I793 гъэм Бэчмырзэ, Къетыкъуэ пщы лIакъуэхэм къабгъэдэкIыу Мэздэгу хьэкумащ­ хьэм тхьэмадэу хэтащ Сэлэтджэри Алий, Сосналы Бэчмырзэ и адэр. Зауэ зэманхэм жылэдэс куэдым я псэ, я гъащIэ, я гуащIэ халъ­ хьащ. ЛIыгъэ зэрахьэу хэтащ урыс­тырку (1787–1788), урыс­ япон (1904–1905) зауэхэм Хьэмырзэ ХьэтIэхъущокъуэ, Сэлэт­ джэри Алий, пщы Дэхъушокъуэ Мыхьэмэтмырзэ Елмырзэ и къуэр, Жылэтэж Жанхъуэт Къасболэт и къуэр. ЛIыхъужьыгъэ ин хэлъащ Къетыкъуэ Аслъэнбэч и къуэ Хьэ­ мырзэ­ЛIыкIэщI. Къэбэрдейр щхьэхуиту псэун папщIэ абы и псэр итащ 1779 гъэм, и къуэ Исмэхьил и гъусэу. МыдэкIэ Зауэжьым ираджауэ щытащ Арщыдандэсу шу тIощIым щIигъу, абыхэм ящыщу 14­м Щихъ Георгий и жор дамыгъэр хуагъэфэщащ. Хэку зауэшхуэм кIуащ арщыдандэсу щIалэ щитху, абыхэм ящыщу къэкIуэжыр 200­м нэблагъэщ, нобэ псэужыр щы къудейщ. А зауэ гуащIэм куэдым щагъэлъэгъуащ лIыхъужьыгъэ ин. Абы и зы ща­ пхъэщ сержант Сунш Мэсэдин ХьэтIэхъущокъуэ и къуэм зы зауэ IэнатIэм 1942 гъэм нэмыцэ танкыу 9 зэригъэсар. Абхъаз зауэр къэзэуным Арщыдан щIалэ зыбжанэм я псэ щIатащ. Абыхэм ящыщу Абхъазым и лIыхъужь цIэр къыфIащащ Къардэн Влади­ мир (Генэ) Темыржан и къуэм, Дзэгуей Аскэр Амырхъан и къуэм, Сосналы СулътIан Аслъэнбэч и къуэм, генерал­лейтенантым, Абхъаз республикэм зыхъумэжыныгъэмкIэ и министру лэжьам. Псоми ящIэ Арщыдан къуажэр зауэ нэужьым гуащIэдэкI лэ­ жьыгъэкIэ икъукIэ цIэрыIуэу зэрыщытар. 1967 гъэм жылэм къы­ хуагъэфэщауэ щытащ Совет Союзым и орден нэхъыщхьэ дыдэр. Социалист лэжьыгъэм и лIыхъужь цIэ лъапIэр, къэралым щы­ зекIуэ дамыгъэ инхэр къалэжьыфащ колхозым и председатель Тэрчокъуэ Къэмболэт Чыцу и къуэм, нартыхугъэкIхэу Арэмысэ Ахьмэд Къамболэт и къуэм, Къатинэ Хьэсэнбий Жантемыр и къуэм. Щэ бжыгъэ мэхъу къэралым и дамыгъэ лъапIэхэр зра­ тар. ГуащIэдэкI лэжьыгъэм поув цIыхур гъэсэнымкIэ, егъэджэ­ нымкIэ, узыншагъэр хъумэнымкIэ екIуэкIа лэжьыгъэшхуэхэр, абыкIи щапхъэ ягъэлъагъуэу къекIуэкIащ. Къуажэм къыдэкIащ Къэбэрдей псом яцIыху щIэныгъэлIхэр: Сэбаншы Хьэжсет Машэ и къуэр, КIуащ Тамарэ Хьэзрит ипхъур, Тазий Хьажмурат ФIыцIэ и къуэр, Молэмусэ Хьэжмурат ТIытIу и къуэр, Бозий Борис Зэчрей и къуэр, Нэгъуей Беслъэн Сэфар­ бий и къуэр, Мэремкъул Валерэ Хьэсэн и къуэр, Къущхьэ Хьэспи Билял и къуэр, нэгъуэщIхэри. Щэнхабзэм и лэжьакIуэ пашэхэр зэщIигъэуIуэу илъэс куэдкIэ режиссер нэхъыщхьэу Къэбэрдей­ Балъкъэр театрым щытхъу иIэу щылэжьащ УФ­м и цIыхубэ ар­ тист Ерчэн Леонид Хьэжмырзэ и къуэр. ФIыкIэ и цIэ къиIуап­ хъэщ тхакIуэ Жылэтэж Сэлэдин Хьэмзэт и къуэм. Куэд мэхъу ахэр, щапхъэхэр. Ди къэрал университетым, нэгъуэщI еджапIэ ищхьэхэм щолажьэ, щоджэ жылэжьым и щIэблэ куэд, ахэр рес­ публикэм и IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм Iутхэщ. КъикIуащ Арщыдан жылэжьым гъуэгуанэ жыжьэ, гъуэгуанэ мытынш, ауэ, сыт хуэдэ гугъуехь IумыщIами, ар ерыщу пэщIэтащ псэуныгъэм, абы ихъумащ ди нобэм къэс адыгэбзэ дахэр, лъэп­

къым щызекIуэ хабзэфIхэр, адыгэ хьэл­щэн екIухэр, ящIакъым IэщIыб адыгагъэр. Арщыданыр пщы жылэу зэрыщытам и фIы­ щIэщ, дауикI, мыбы лъэпкъ тхыдэр фIыуэ зылъагъу икIи зыщIэ, IуэрыIуатэкIэ Iэзэ, хъыбарыжьхэмкIэ, уэрэдыжьхэмкIэ гупыр дэзыхьэхыф лIы Iущхэр зэрыдэсар, абыхэм я Iэужьи ноби зэры­ щыIэр. А жытIэм и щапхъэщ пщы Дэхъушокъуэ Мыхьэмэт Нэгу­ мэ Шорэ и тхыдэр щитхым адыгэ хъыбархэмкIэ къэIуэтэжакIуэу зэриIар. Нарт хъыбархэр, уэрэдыжьхэр щызэхуахьэсыж зэман­ хэм хэлъхьэныгъэ ящIыфахэщ Жыгун Кургъуокъуэ, Арэмысэ Хьэзрэт, Жылэтэж Хьэжмурат, нэгъуэщIхэми. МащIэ­мащIэурэ мы зи гугъу тщIа псоми тепсэлъыхьыпхъэт зыубгъуауи, ди Iэдакъэ къыщIэкIауэ долъытэ Арщыдан къуажэм и тхыдэр. Абы и зы Iыхьэщ къуажэдэс куэдым я унэцIэхэр, абы я къежьапIэр, зыужьыкIэр къэхута зэрыхъуар. Апхуэдэхэщ, пса­ лъэм и хьэтыркIэ, Мамхэгъ, Жэмбичэ, Джэдгъэф, Бэдракъ, Бе­ ракъ, ХъутIэжь, Сэбаншы, Сунш, Мыд, Ерчэн, Чэрты, Дзэгуей, Къантемыр нэгъуэщI лъэпкъыцIэхэри. Ауэ нобэрей ди псалъэ­ макъыр нэхъ укъуэдияуэ зытеухуар зы закъуэщ: къуажэр Арщы­ дан лъахэ щытIыса гъэрщ. Ар 1670 гъэщ жытIэу дыубзыхуми, пцIы зыхэмылъыжыр зыщ: мы щIыпIэр, зэрыжытIащи, игъащIэ лъандэрэ цIыху зекIуапIэу щытащ. Адыгэхэми ижь­ижьыж лъан­ дэрэ мыр зэрахэщIапIэм и щыхьэтщ Шэрэдж аузри, Арщыдан псыхъуэри Идарейм хыхьэу зэрыщытар. Ауэ, тхыгъэхэми къы­ зэрагъэлъагъуэмкIэ, хьэблэ­хьэблэу Къетыкъуей жылагъуэу зэ­ хэтIысхьэу Арщыданыр зы къуажэ зэрыхъужрэ гъэ дызыхуэкIуэ (2010 гъэм) илъэс 340­рэ мэхъу.

№8 ПСЫНЭ

81

жаншэрхъ

АДЫГЭ ПШЪАШЪЭР —

ПЕЛЫУАН И

жъырэ къэбархэм къызэраIуатэрэмкIэ, пасэм адыгэ лъэпкъхэм бзылъфыгъэ пелыуанхэр ахэтыгъэх. Хэта пе­ лыуаныр? Пелыуаныр кIочIэ лые зыхэлъыр ары. Джащ фэдэ бзылъфыгъэ Къэбэртае исыгъэу къеIо IорыIуатэм. Ащ ыцIагъэр Лащын. Лащынэ кIочIэ лые зэрэхэлъыр апэу къэзышIагъэр ипщ ары. ШкIэр чэмым къышIукIахьэу, римыгъэщы зэхъум, бзылъфы­ гъэм шкIэр къыIэти чэум къышъхьапыридзыгъ. НэмыкI IорыIуа­ тэм зэрэхэтымкIэ, быгъур къакъырым Лащынэ къыридзыгъэу ары. Къэбэртаехэм ягъунэгъу нэгъойхэм щыIакIэ къарамытэу, зэо­ банэ къарашIылIэу, ямылъку атырахэу бэрэ къыхэкIыщтыгъэу къеIо IорыIуатэм. БгъуитIумкIи чIэнэгъэшхохэр амышIыным пае лъэпкъитIум япелыуанхэр зэрагъэзаощтыгъэх. Зэгорэм нэ­ гъойхэм япщ пелыуанитIу къыщи къэбэртаехэм къякIугъ, ау мы­ дрэхэр, пелыуан ахэмытыжьэу, зэо­банэхэм ахэкIодагъэхэу щытыти, къин хэфагъэх. Лащынэ ипщ нысэм кIуачIэу хэлъыр дешIэти, ишъхьэгъуси яти яшIэ хэлъэу нэгъой пелыуанхэм ара­ гъэбэныгъ. ТIуми Лащынэ атекIуагъ. Мы IорыIуатэр сыгу къэзыгъэкIыжьыгъэр адыгэ пшашъэу Тыгъужъ РэджаI. Сэ сишIошIыкIэ, ыкIуачIэкIи, иакъылкIи, иIогъэ­шIагъэхэмкIи мы пшъашъэри пелыуан. РэджаI Шам щыпсэурэ адыгэхэм ащыщ. Урыс­Кавказ заом игъом фитыгъуа­ джэу зичIыгу зыбгынэгъэ адыгэхэм атекIыгъ. РэджаI 1953­рэ илъэсым Шам, Къунет районымкIэ къуаджэу Къунетрэ къы­ щыхъугъ. Хэта Тыгъужъ РэджаI? АпэрэмкIэ — адыгэ пшъэшъэ шъыпкъ. ЯтIонэрэмкIэ — акъылышIу, ящэнэрэмкIэ — спортсменкэ ин, яплIэнэрэмкIэ — тренер гъэшIэгъон, ятфэнэрэмкIэ — спортым­ кIэ Iэшъхьэтетышху, яхэнэрэмкIэ — бзылъфыгъэ пелыуан. Апэ изгъэшъын фэягъэу джыри зы — РэджаI пхъу, шыпхъу, Iахьыл гукIэгъу. Пхъу къодыеп, пхъу шъыпкъ нахь, шыпхъу къодыеп, шыпхъу шъыпкъ нахь. Тыгъужъ РэджаI Шам ицIыф, испортсменк, ау лъэпкъэу къы­ зыхэкIыгъэр ащ ныбжьи щыгъупшагъэп. Адыгэ шэн­хабзэхэми арэгъуазэ, адыгабзэри Iулъ, адыгэхэм ящытхъу дунаим щаре­ гъаIо. РэджаI цIыф Iуш, акъылышIу. АкъылышIуагъэм, цIыфыгъэм, Iэдэбым мы пшъашъэм обществэм, къэралыгъом чIыпIэ ин щы­ рагъэубытыгъ, ары пакIошъ, арап къэралыгъохэм, Азием, Уры­ сыем ыцIэ ащагъэIугъ. Мы бзылъфыгъэ хьалэмэтыр спортсменкэ ин. Мыжъо (ядро) ыкIи хьал хъурэе (диск) дзынымкIэ къэралыгъоу зэрысым ищы­ 82

ПСЫНЭ №8

тхъу бэрэ аригъэIуагъ. Гурыт илъэс 12 еджапIэм ыуж къалэу Алепо физическэ культурэмрэ спортымрэ яинститутэу дэтыр къыухыгъ, Дамаск дэт спорт институтым щыригъэджагъэх. ЕджапIэм чIэсыгъ РэджаI мыжъо (ядро) дзыныр зырегъажь­ эм. Ежь зыщеджэрэ еджапIэм, Къунетрэ районым ит еджапIэхэм, Шам, етIанэ араб къэралыгъохэр къызэкIолIэрэ зэнэкъокъухэм ахэлажьэу ащ регъажьэ. Мы пшъашъэм ышэу Тыгъужъ Рушди зэриIорэмкIэ, къуаджэу ахэр къызыщыхъугъэм дэсхэр (кIэлэ­ цIыкIухэр) мыжъо дзыным пылъыгъэх. Ежь Тыгъужъхэри яуна­ гъокIэ спортым фэщагъэх. РэджаI ышэу Рушди а джэгукIэмкIэ джэгущтыгъэ, ашэу Акрам — футболым, ашыпхъоу Хьайфари мыжъо дзыным пылъыгъэх. Мыхэм ятэу Юсыф Францием ико­ мандэ хэтэу шым тесэу баскетбол ешIэщтыгъэ. Тыгъужъхэм ялIакъокIэ диныр алэжьыщтыгъ, орэдыр якIэса­ гъ, кIочIэ лые ахэлъыгъ. ГущыIэм пае, Тыгъужъ Юсыф орэдэу ышIэрэм фэдиз, орэд къызэриIорэм фэдэу къыIоу бэ щымыIа­ гъэу аIо. Ыкъоу Рушди ащ фэд. Тыгъужъ Хьазми Тыркуем орэ­ дыIо Iазэу ис. Тыгъужъхэм яунагъо зэшыпхъуиплIырэ зэшитIурэ къихъо­ гъагъэр. ЗэшыпхъуиплIыри спортым пылъыгъэх. РэджаI ышы­ пхъуищ Джолан лъэгапIэкIэ заджэхэрэм икомандэ хэтхэу ганд­ болрэ баскетболрэ ешIэщтыгъэх. РэджаI къыфэдгъэзэжьымэ, ыпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, ежь­ ежьырэу ар спортым пыхьагъ, ишъыпкъэуи пылъыгъ. ЕджапIэм чIэсызэ хьал хъураер (дискыр) ыдзэу регъажьэ, мы спорт лъэп­ къымкIэ ятIонэрэ чIыпIэр 1968–1988­рэ илъэсхэм Шам щеубы­ ты. 1976­м къыщегъэжьагъэу 1986­м нэс мыжъо хъураем идзын­ кIэ зыпари ыпшъэ ыгъакIорэп. Ар зынэсыгъэ лъэгапIэм къы­ кIэхьашъугъэхэп ыкIи текIышъугъэхэп. 1979­рэ илъэсым Ирак икъэлэ шъхьаIэ Багдад Азием ис цIыф лъэпкъхэр зыщэджэгухэм джэрз медалыр къыщыдихыгъ, 1977­рэ илъэсым Ливиеми джэр­ зыр къыщихьыгъ. 1983­рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1986­м нэс Шам ихэшыпыкIыгъэ командэ итренер шъхьаIэу Тыгъужъ РэджаI лэжьагъэ. Ежь зыпылъ IофымкIэ Дунэе судейскэ колле­ гием 1986­м къыщегъэжьагъэу хэт.

1976–1983­рэ илъэсхэм Къунетрэ районым спортымкIэ ико­ митет, 1984–1986­рэ илъэсхэм араб хэгъэгухэм атлетикэмкIэ яс­ порт комитет ятхьамэтагъ. Тренерхэм ясекретариати РэджаI ипащ, араб къэралыгъохэм спортымкIэ яобществэ, Азием спор­ тымкIэ икомитет ахэт. РэджаI тренер IэпэIасэуи зыкъигъэлъэгъуагъ. Ащ ыгъэсэгъэ араб пшъашъэу Гъади Щуахьа дунаим ичемпион хъугъэ, 1990­рэ илъэсым Олимпиадэ чемпион щыхъугъ.

Цуекъо нэфсэт Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт

Илъэс пчъагъэрэ Шам ибзылъфыгъэ командэ олимпиадэхэм РэджаI афигъэхьазырыгъ. 1986­рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу непэ къызнэсыгъэми Шам спортымкIэ игенеральнэ секретарэу Тыгъужъ РэджаI мэлажьэ. Ар инджылызыбзэм, адыгабзэм, ара­ пыбзэм шъхьафитэу арэгущыIэ. Адыгэ пшашъэр Германиемрэ Урысыемрэ дэгъоу ащашIэ ста­ жерэу мы къэралыгъохэм зэращыIагъэм къыхэкIыкIэ. Зэнэкъо­ къоу зигугъу къэтшIыгъэ къэралыгъохэм ыкIи ахэм анэмыкI къэралыгъуабэхэм ащызэхэщагъэхэм Шам икомандэ ипащэу (по­ литикэм ылъэныкъокIи, спортымкIи) РэджаI ащыIагъ. Олим­ пиадэхэм, дунэе зэнэкъокъухэм якIэуххэм Шам икомандэ ыгъэ­ дахэу, апэ итэу ахэлэжьагъ. Джащ фэдэу, гущыIэм пае, Афины щыIэгъэ Олимпиадэм Шам игимн къырагъаIозэ, шъошэ гъэнэ­ фагъэу мы къэралыгъом испортсменхэм яIэр щыгъэу, командэм ыпэ итэу адыгэ пшъашъэр къырыкIуагъ. РэджаI бзылъфыгъэ пелыуан, сыда пIомэ, ыпшъэкIэ къызэ­ рэщытIуагъэу, ядром идзынкIэ илъэсипшIым къыкIоцI къэра­ лыгъом апэрэ чIыпIэр щиIыгъыгъ, Тыгъужъым рекордэу ыгъэу­ цугъэм зы нэбгырэ шIокIышъугъэп. Сэ сишIошIыкIэ, мы спорт лъэпкъым кIуачIэм имызакъоу, акъыли ищыкIагъэх. Ахэр зэкIэ РэджаI сыдигъуи игъогогъух. Тыгъужъ РэджаI цIыф насыпышIу, сыда пIомэ хэгъэгоу къы­ зыщыхъугъи, адыгэ лъэпкъэу зыпхъуи, илIакъуи ацIэ чыжьэу ыгъэIугъ, шIурэ дахэрэкIэ зэрэдунаеу ахэр щаригъэшIагъ. Лъэ­ гэпIэ инхэм анэсыгъ иIофшIагъэхэмкIэ, игъэхъагъэхэмкIэ. Ыбзэ — иныдэлъфыбзэ дахэу, шъхьафитэу рэгущыIэ, адыгэ шэн­ хабзэхэм арэгъуазэ, хэгъэгоу къызыщыхъугъэм илъ хабзэхэри егъэлъапIэ.

№8 ПСЫНЭ

83

жаншэрхъ

щIалэхэщ, зэчиифIэхэщ

бэч Iэлберт Сурэтхэр: шэчэм руслан

Иужьрей илъэсхэм ди республикэм гулъытэ лей щыхуащI футболым. Шэч хэмылъу ар къызыхэкIар 2005 гъэм Налщыч и «Спартакыр» Премьер-лигэм зэрыкIуарщ. Илъэс еплIанэ мэхъури ди футболистхэм республикэмрэ абы и щыхьэр Налщычрэ я щIыхьыр Урысей чемпионатым и утыкум щахъумэ. А зэманым къриубыдэу республикэпсоми Налщычи куэд дыдэ щалэжьащ цIыху мелуан бжыгъэхэм фIыуэ ялагъу спорт лIэужьыгъуэм — футболым мыбы зыщиужьыным теухуауэ.

84

ПСЫНЭ №8

Илъэс къэс ди республикэм къышызэрагъэпэщ футбол джэ­ гупIэщIэхэр. Абыхэм зыщагъэсэну щIэхъуэпсу къокIуалIэ щIалэ цIыкIу мин бжыгъэхэр. «Спартакым» и топджэгухэр абыхэм я дежкIэ щапхъэ нэсщ, дэтхэнэри егъэлеяуэ дахьэх икIи ящхьы­ ну хуейщ футболист щIалэхэм. Нобэ ди гуапэу зэхывэдгъэхынщ ди щIыналъэм къыщалъхуа, къыщыхъуахэу, республикэ футболым и гъэсэн щIалэхэу гъуащ­ хьэхъумэныкъуэ Бырхьэм Къантемыррэ гъуащхьауэ Гуэщокъуэ Арсенрэ. Сезон екIуэкIми джэгугъуэ зэман хъарзынэ хэтащ, дя­ пэкIи ди клубыр куэдкIэ щогугъ а щIалэхэм. ЩIалитIым я Iуэху зыIутым, дызэреплъымкIэ, езыхэм нэхърэ нэхъыфIу зыми дыщигъэгъуэзэфынукъым. Абы къыхэкIыу ди псалъэмакъым къыхыдошэ Къантемыррэ Арсенрэ.

— Ди журналым еджэхэм яфIэгъэщIэгъуэныну къытщохъу фи гъащIэм щыщ Iыхьэ гуэрхэм, къызэвнэкIа гъащIэ гъуэгуанэм дытепсэлъыхьыныр. НаIуэ къэфщIыну ди гуапэщ фыкъыщыхъуар, фи адэ-анэм, фи унагъуэм ехьэлIа упщIэхэр.

— Гуэщокъуэ Арсен (Гу. А.) — Сэ Бахъсэнщ си адэжь хэкур.

1991 гъэм мы къалэм сыкъыщалъхуащ. Ди адэ Аслъэнрэ ди анэ Венерэрэ сабиищ дапIащ: си шыпхъу нэхъыжьыр, сэ, си къуэш нэхъыщIэр.

— Бырхьэм Къантемыр (Б. Къ) — 1988 гъэм Налщыч сыкъы­ щалъхуащ, мыбдежщ футболым япэ лъэбакъуэхэр щыхэсчари. Ди адэ­анэ Мухьэмэдрэ Мадинэрэ бынитIщ зэдагъуэтар — сэрэ си шыпхъу цIыкIумрэ.

— Футболым гу зэрыхуэфщIам, япэ дыдэ абы зыхуевгъэсэну фызышам, фи япэ тренерхэм тIэкIу фыкъыхутепсэлъыхь.

Бырхьэм Къантемыр

Гуэщокъуэ Арсен — Гу. А. — Футбол школым япэу сызышар си адэращ, абы къысхуигъэуват е футболыр, е бэнэкIэ хуитыр (Бахъсэн нэхъ щыцIэрыIуэхэр а спорт лIэужьыгъуитIырщ) къыхэсхыну. Апхуэ­ дэ щIыкIэкIэ топджэгур къыхэсхащ икIи нобэр къыздэсым сыху­ щIегъуэжакъым, дэрэжэгъуэ къызит зэпыту сыхэтщ фIыуэ слъа­ гъу футболым. Бахъсэн сабий­щIалэгъуалэ спортклубым япэу сызыгъасэу сиIар Нэгъуей Хьэсэнбийщ, а тренерым и гулъытэм­ рэ и Iэзагъэмрэ къызэрызбгъэдилъхьам папщIэ фIыщIэ мыухыж хузощI. ИлъэсищкIэ Бахъсэн зыщызгъэса иужь, Налщыч са­ гъэкIуащ. КIэбышэ Заур и деж илъэситхукIэ сыщыджэгуащ икIи сигъэсащ. А тренер Iэзэр икIи цIыху гъэзэджэу къыщIэкIащ, футболым и щэху куэди къыдигъэщIащ, цIыху хэтыкIэм и дерс­ хэри къыдбгъэдилъхьащ.

— Б. Къ. — Сэ футболым щыхурагъаджэ школым сызэрыкIуар зи жэрдэмыр си адэ къуэшырщ. Налщычт ар здэщыIэр, си япэ тренерыр Боталин Виктор Павел и къуэрщ, иужькIэ сигъэсащ Лавров Владимир Михаил и къуэм. ИкIэм­икIэжым сыкъыхэху­ тащ Джансуев Алим и командэм. Мис ахэращ футболым къыща­ гъэсэбэп Iэмалхэм япэ дыдэу щыгъуазэ сахуэзыщIар, иужькIэ Москва и «Локомотив» клубым щыпысщащ.

— Спортшкол нэужьым сытхэр фи IуэхущIэфа, Налщыч и «Спартакым» дауэрэ фыхыхьа хъуа?

— Гу. А. — Командэ ещанэм сыхэтурэ гу къыслъитащ «Спар­ так — Налщычым» и щIалэгъуалэ гупым я тренер нэхъыщхьэ Гъубж Вячеслав, аращ командэм и дубль гупым сыхэзыгъэхьар. ИлъэситIкIэ абы сыхэтауэ сымыгугъэххауэ Iэмал згъуэтащ ко­ мандэ нэхъыщхьэм си зэфIэкI щызгъэлъэгъуэну. Налщыч и «Спартакым» сыхэтыныр си хъуэпсапIэт сыт щыгъуи, схузэ­ фIэкI къэзгъэнэнукъым мыбы лъэ быдэкIэ сыщыувын папщIэ.

— Б. Къ. — Илъэс зыбжанэкIэ сыщагъэсащ «Локомотивым», иужькIэ «гъущIгъуэгурыкIуэхэм» я дубль гупым сыхагъэхьащ, тренеру сиIар Биллялетдинов Ренатщ. Гуп нэхъыщхьэм сахэту №8 ПСЫНЭ

85

жаншэрхъ

зэныбжьэгъуныгъэ джэгугъуэ зыбжанэм си къару сыщеплъыжыну къысхуихуащ, ауэ Iэмал сиIакъым (фэбжь згъуэтахэм къыхэкIыу) официальнэ джэгугъуэхэм топ джэгупIэм сихьэну. Москва сызэрыщыIам къриубыдэу тIэунейрэ удын хьэлъэ згъуэ­ тащ, ар хъужу си узыншагъэр зэфIэувэ­ жыным текIуэдащ зэман хъарзынэ. Нэ­ гъабэ гъэмахуэм Налщыч и «Спартакым» папщIэ топджэгу къыхэзыщыпыкIхэм Москва и «Локомтивым» зыхуагъэзащ бэджэнду сыкъащтэну зэрыхуейм ехьэ­ лIауэ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ къэзгъэзэжащ си хэкум. Илъэс ныкъуэ нэхъ дэмыкIыу Налщычым къищэхужащ си трансферыр. Иджы зэгурыIуэныгъэ зэтщIылIащ, си гуа­ пэу сыхэтщ ди клубым, Iейуи сызыщы­ гуфIыкIщ ар. Си къару къихь къэзмыгъа­ нэу сылэжьэну си мурадщ, си зэфIэкIым зэрыхэзгъэхъуэнуми селIалIэ зэпытщ.

— Футболым ехьэлIа псалъэмакъыр тIэкIу лъэныкъуэегъэз тщIынщи, фыщыхущIыхьэм деж зэманыр дауэрэ вгъакIуэрэ, сыт нэхъ фыдэзыхьэхыр?

— Гу. А. — ХущIыхьэгъуэ бэлыхь сиIэу схужыIэнукъым, ауэ зыгъэпсэхугъуэ ма­ хуэ къысхудэкIмэ, си гуапэу саIуощIэ си ныбжьэгъухэм. КъищынэмыщIауэ, Интер­ неткIэ сыкIэлъоплъ спорт хъыбархэм.

— Б. Къ. — СыхущIыхьэ закъуэмэ, сфIэфIщ тхылъ седжэну, псом хуэмыдэу художественнэ литературэ. Си ныбжьэгъу­ хэм сащIыгъуу зызогъэпсэху. Арсен сы­ къыщхьэщокI компьютер, Интернетхэм сызэрыхущытымкIэ. ЗыкIи сыдахьэх­ къым абыхэм.

— ФыкъызыхэкIа адыгэ лъэпкъым и тхыдэм дауэ фыхущыт? Ди хабзэ зэмылIэужьыгъуэ куэдым, ди лъэпкъ Iуэху зехьэкIэ къулейм сыт хуэдэ и лъэныкъуэ нэхъ фпэгъунэгъуу зыхэфщIэрэ?

— Гу. А. — Ди лъэпкъым тхыдэжь, тхыдэ хьэлэмэт, гъэщIэгъуэн иIэу къы­ золъытэ. Iэмал зэрызгъуэткIэ иужь ситщ абы теухуауэ нэхъыбэ къызэрысщIэным. КъыддэгъуэгурыкIуэ ди хабзэр сфIэгу­ рыхь дыдэщ икIи сыхущIокъу абы къи­

86

ПСЫНЭ №8

гъэув мардэхэм, жыпхъэхэм сытетыну. Нобэрей щIалэгъуалэм ди къалэнщ адыгэ хабзэ дахэр дымыгъэкIуэдыжу зетхьэну.

— Б. Къ. — СфIэхьэлэмэт дыдэщ лъэпкъ тхыдэр, зи напэкIуэцI­ хэм дызыщымыгъуазэ, щэхуа куэд зыхэтар, нобэр къыздэсми мынаIуэ, бзыщIа Iуэхухэр къыдэзыгъэщIэжыр. Адыгэ хабзэр, си хэку зэман кIыхькIэ симысыжами, спэгъунэгъущ. Спэгъунэгъу къудей мыхъуу, ди адэжьхэм я щIэиным семыбакъуэу хабзэр зы­ зохьэ си гуапэу.

— Ди республикэм футболыр, абы къыдэкIуэу футбол джэгухэри гулъытэ зыхуащIхэщ, нэIурытхэщ. Апхуэдэу щыхъукIэ, иджыри зы упщIэ. ФыщIалэщ, фыгурыхьхэщ, дауи, пщащэ Iэджэми я плъапIэу фыщытщ. Фэ, езыхэм, фиIэ хьэщыкъ фызыхуэхъуа, фи гъащIэр дэфхьыну фызыщIэхъуэпс пщащэ?

— Гу. А. — Псори дяпэкIэу къыщIэкIынщ. НобэкIэ щыIэкъым апхуэдэ. СиIэщ ныбжьэгъуу хъыджэбз цIыкIухэри, ауэ ахэр си цIыхугъэ, си ныбжьэгъу къудейуэ аращ.

— Б. Къ. — Сэри хъыджэбз цIыкIухэм гулъытэ хэха къысхуа­ щIу сыкъауфэрэзыхькъым. Си гугъэщ апхуэдэ Iуэхухэм сегупсы­ сыну иджыри пасэIуэу. Псом ящхьэщ си лэжьыгъэр, пщащэхэр къыдэжьэнщ.

— Сыт хуэдэу щытын хуей гъащIэ гъусэ фщIыну бзылъхугъэр?

— Гу. А. — Ар адыгэу, зэкIужу, ди хабзэ дахэм щIапIыкIауэ щытыну си гугъэщ. Апхуэдэр си адэ­анэми ягу ирихьынщ.

— Б. Къ. — СщIэркъым, гъащIэм къигъэлъэгъуэнщ, ауэ хьэкъщ ар сигу ирихьу щытын зэрыхуейр. Пщащэр теплъэкIи хьэл­щэн­ кIи дагъуэншэу щытыпхъэщ.

— Дэтхэнэми диIэщ гугъапIэ гуэрхэр, фэри фылъэIэсыну

фызыщIэхъуэпс мурадхэр фиIэу къыщIэкIынщ. Абы теухуауэ сыт жыфIэн?

— Гу. А. — Мы джэгугъуэ лъэхъэнэм ди командэр Премьер­ лигэм къыхэнэныр си хъуэпсапIэщ. Абы мыхьэнэшхуэ иIэщ топджэгухэмрэ дэ къыддэщIхэмрэ къищынэмыщIауэ, ди респуб­ ликэм футболым адэкIи зыщиужьынымкIэ. СыщIохъуэпс ди къэралым и командэ къыхэхам сыхэтыну, абы хуэфащэ джэгукIэ къэзгъэлъэгъуэфыну, гу къыслъатэн хуэдэу зэфIэкI сиIэну.

— Б. Къ. — Дауи, мурад нэхъыщхьэу ди командэм иIэр Уры­ сейм и футбол гуп къыхэхам я сатырхэм къыхэнэнырщ. Си щхьэр къасщтэми аращ, зэмани къаруи зытебгъэкIуадэ Iуэхум зэфIэкI уиIэу ухэтыфмэ, къохъулIащ уи мурадыр. Дэтхэнэ топ­ джэгури щIохъуэпс Урысейм и командэ къыхэхам хыхьэну, сэри сащыщщ абыхэм.

— Псалъэм и кIэухыу сыткIэ захуэвгъэзэн ди журналым еджэхэм?

— Гу. А. — Сохъуэхъу насып, узыншагъэ, лъагъуныгъэ яIэну! Сыт хуэдэ IуэхукIи, хэткIи, ди командэри ящыщ абы, гузэрыдзэ ямыщIыну. Дэри фыкъыдогъэгугъэ тхузэфIэкI ди къэралым и стадионхэм къыщыдгъэлъэгъуэну.

— Б. Къ. — Мы гъащIэм уасэ зимыIэ хъугъуэфIыгъуэу хэтыр узыншагъэр аращи, ар фиIэну, ди джэгукIэм «фызэрырисыма­ джэм» нэхъыщхьэ гуныкъуэгъуэ фымылъагъуну, дэри дыху­ щIэкъунщ фыкъызэрытщыгугъыу дыкъыфхущIэкIыну.

— Берычэт бесын, гупсэхуу жэуап къыдэфтащ. Фи мурадхэм фалъэIэсыну, гъащIэми спортми ехъулIэныгъэхэр щывгъуэтыну, фэбжьыр нэхъ мащIэу, футболеплъхэм я гукъыдэжр къэфIэту куэдрэ фIыуэ флъагъу IэнатIэм фыпэрытыну сынывохъуэхъу!

№8 ПСЫНЭ

87

жаншэрхъ

лондон сыщыпхыкIрэ, Олимп джэгухэм сынэсмэ… дыщэкI Iэлберт

М

эжджыхь Эдуард… Спортыр фIыуэ зылъагъухэм фIы дыдэу яцIыху а щIалэщIэр. Вагъуэижым хуэдэу атлети­ кэ хьэлъэм къыщыунэхуа ныбжьыщIэм и ехъулIэны­ гъэхэр апхудизкIэ фэщщIыгъуейщи, къызэрыпIуэтэнури къып­ хуэщIэркъым. ЖыпIэнуракъэ, зи пащIэ къэмыкIа щIалэщIэм и цIэр дыщэпскIэ спортым и тхыдэм хитхакIэщ… Мы илъэсым къриубыдэу, Зеикъуэ щыщ пелуаныр зэпеуэ ин дыдэу плIым хэтати, плIыми ехъулIэныгъэфIкIэ зыкъыщигъэ­ лъэгъуащ, япэ увыпIэхэри къылъысащ. Зыр зым къыкIэлъыкIуэу­ рэ, Эдуард текIуэныгъэхэр Iэрылъхьэ ищIащ. Урысей псом, Ев­ ропэм, дуней псом я зэхьэзехуэхэр жыпIэн. Псори Мэжджыхьым ейщ. Псори къыщыщIидзэжар Урысейм и кубокыу Владикавказ щекIуэкIа зэпеуэм балигъхэм ящIыгъуу япэ дыдэ утыку къыщи­ хьаращ. Абы щыгъуэ Эдуард и къалэн нэхъыщхьэу хуагъэувар — зыщIримыгъэхыу, хахуэу зыкъигъэлъэгъуэнырти, абы и щхьэж­ кIэ кIуащ. Япэ увыпIэр къафIихьащ! Атлетикэ хьэлъэм зы мащIэкIэ хэзыщIыкI дэтхэнэми фыщIэ­ упщIэ, Эдуард и ныбжьым уиту зэман кIэщI дыдэм къриубыдэу апхуэдиз ехъулIэныгъэрэ лъагапIэрэ зыIэрыбгъэхьэныр гугъущ, гугъу дыдэщ, уеблэмэ, пхузэфIэмыкIынщ. Ауэ, къызэрыщIэкIым­ кIэ, жаIэр пэжщ — пхузэфIэмыкIынрэ узыпэмылъэщынрэ щыIэ­ къым. Адыгэ хабзэмрэ нэмысымрэ щIапIыкIа адыгэ щIалэм сытри хузэфIэкIынущ! Чемпиону къалъхуркъым, чемпион хъууэ аращ. Мэжджыхь Эдуард абы и щапхъэщ. Эдуард Зеикъуэ курыт еджапIэм щыщIэсым фIыуэ еджэрт, «3» къыхэмыхьэу. Псом хуэмыдэу абы фIэфIт географиемрэ физ­ культурэмрэ. Япэ дыдэ атлетикэ хьэлъэм щыхуеплъэкIам Эдуард етхуанэ классым щIэст. Езым зэрыжиIэмкIэ, къыдеджэ цIыкIу­ хэм дэплъеяуэ арат: «СыкIуэщ, сеплъри, сыкъэнащ». Штангэ хьэлъэшхуэхэр кърихьэкIыу, спортзалым щIалэр щIэх­ щIэхыурэ зэрыщыкIуэдыр адэ­анэм къыщащIар мазитI дэкIа­ уэщ. Арами, пэрыуакъым. Спортсмен ныбжьыщIэхэм я гъэса­ кIуэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд псоми пщIэ, нэмыс къыхуащIыу ап­ хуэдэт. Мухьэмэд езыр спортсмен лъэрызехьэу щытауэ, гъэса­ кIуэу илъэс 25­кIэ лэжьауэ, СССР­м спортым и мастер 22­рэ игъэсауэ, и лэжьыгъэм теухуауэ цIыху зэчиифIэу къалъытэ нэ­ хъыжь Iущт. Езы Мухьэмэд зэрыжиIэмкIэ, и гъэсэн псоми Эду­ ард къахолындыкI, сыткIи къахощ, зэчийкIи йофIэкI. Сыт хуэдэ­тIэ, езы Эдуард. Хэт абы нэгъэсауэ къыдигъэцIыхуу къытхутепсэлъыхьыфынур? Дауи и гъэсакIуэращ.

88

ПСЫНЭ №8

— Эдуард и адэ-анэм я бын закъуэщ. ГъэщIэгъуэныракъэ, арами зыкIи щыкIауэ, гъэфIауэ щыткъым, — жеIэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. — А щIалэщIэм илъэси 10 хъуауэ сыдолажьэри, си псалъэр тIэу ищIауэ сщIэжыркъым. И гупсысэ псори спортым етауэ апхуэдэщ, сыт жезмыIами къызодаIуэ, си псалъэхэми ебакъуэркъым. Эдуард и хьэлым нэхъ къыхэзгъэщыну сыхуейт спортым теухуауэ зэрыерыщыр, лэжьыгъэр зэрыфIэфIыр. Сэ сщIэжыркъым Эдик тренировкэ щхьэусыгъуэншэу блигъэкIауэ, уеблэмэ, псори зэхэкIыжа нэужь къонэри, жраIари, ирагъэлъэгъуари къипщытэжу, иригъэфIэкIуэну иужь иту апхуэдэщ. Дэ зыщыдгъасэ пэшым зы гъущI хьэлъэ гуэр щIэлъщ. Ар къэ­ кIуагъащIэхэм къезгъэIэту аращ. Япэ дыдэу а гъущIыр Эдуард къыщиIэтам щыгъуэ, сэ занщIэу си нэгум къыщIэуват а щIалэм къылъыкъуэкIыфыну къарумрэ текIуэныгъэхэмрэ.

2004 гъэм, Эдуард илъэс 14 фIэкI мыхъуу, урысейпсо зэпеуэм япэ увыпIэр къыщихьри, спортым и мастер цIэ лъапIэр къыхуа­ гъэфэщауэ щытащ. А Iуэхугъуэр къызэрыгуэкI гуэртэкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, мы спорт лIэужьыгъуэмкIэ а цIэр зыхуагъэфа­ щэр илъэс 16­м нэсахэращ. Нэхъ гъэщIэгъуэныжыращи, Эдик илъэс 18 щрикъуам спортым и дунейпсо классым и мастер хъуащ! Къару зэхэгъэкIыпIэ хъуар Мэжджыхьыр балигъхэм ящIыгъуу зыкъыщигъэлъэгъуаращ. 2009 гъэм мазае мазэм Осетие Ищхъэ­ рэм щекIуэкIа зэхьэзехуэм хэтат спортсмен цIэрыIуэхэр, лъэры­ зехьэхэр. Афинхэм щекIуэкIа Олимпиадэм ещанэ увыпIэр къы­ щызыхьа Писаревский Глеб сыт и уасэт?! Къыхэгъэщыпхъэщи, Эдуард мы зэпеуэм зыкIи зыхуигъэхьэзыратэкъым, ауэ сытми и къарур здынэсыр зригъэщIэжыну кIуауэ арат. Зэрыхъуам нэхъ­ рэ нэхъыфI хъуххэну къыщIэкIынтэкъым — Писаревскэр зэпеуэ­ хэм трахри, Эдуард япэ увыпIэр къыщихьащ, псори зэхэту кило­ грамм 400 къиIэтри. А килограмм бжыгъэр 7­кIэ хигъэхъуауэ 2009 гъэм и гъатхэпэ мазэм, иужькIэ Румынием и къалащхьэ Бу­ харест килограмм 375­рэ къыщиIэтри… Килограмм 21­кIэ етIуа­ нэ увыпIэр къэзыхьам япэ ищат Эдуард. ЦIыхухэм ягу къинэжащ а текIуэныгъэр. Сыту телъыджэт ар! Гу IэфI тещIэжу Европэм и чемпионат, Швецием щекIуэкIам, Эдуард килограмм 381­рэ къыщиIэтри, Мэжджыхьым и унэцIэр спортым къызэрыхыхьэрэ мазибл щрикъум и текIуэныгъэшхуэ еплIанэ хъуащ. Абы иужькIэщ ХьэфIыцIэмрэ Мэжджыхьымрэ зы мащIэ тIэкIукIэ загъэпсэхуну, я къарур зэрагъэпэщыжыну мурад щащIар. Абы сыт хуэдэу щыгуфIыкIат Эдуард и адэ Валерэрэ и анэ Альбинэрэ…

Мэжджыхь Эдуардрэ абы и гъэсакIуэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэдрэ

Чемпиону къалъхуркъым, чемпион хъууэ аращ. Эдуард и зэшыр зэрытригъэури спортщ — баскетбол мэджэгу. Апхуэдэу пелуан щIалэм фIэфIщ бдзэжьей ещэну. Ауэ щIалэщIэм и зыгъэпсэхугъуэ махуэхэр и кIэм нэсынущ. Эдуард и гупсысэ псори зэтар — килограмм 430­ращ. Аращ бело­ рус спортсмен Арамнов Андрей нэгъабэ Олимп Джэгухэм къы­ щигъэлъэгъуар. Эдуард иджыпстукIэ и къарум къихьыр кило­ грамм 420­мрэщ. Ауэ… Псори дяпэкIэщ!

— Утыку сыкъыщихьэкIэ сызэгупсысыр си пащхьэ илъ штангэ-

ращ. Ар къэсIэтын хуейщ. НобэкIэ си хъуэпсапIэр — Олимп Джэгухэм текIуэныгъэр къыщысхьынырщ. Абы щхьэкIэ схузэфIэкI лъэпкъ къэзгъэнэнукъымм. Псом япэрауэ, Лондон щекIуэкIыну зэпеуэхэм сызэрыпхыкIыным иужь сихьэн хуейщ, — жеIэ Эдуард. Сыт мыпхуэдэхэм деж жаIэр? Афэрым, Эдуард, Тхьэм къуи­ гъэхъулIэ уи мурад дахэхэр. Апхуэдэу лъэпкъымрэ адэ­анэмрэ бгъэгуфIэу куэдрэ упсэуну, зыбужьыну ди гуапэщ!

№8 ПСЫНЭ

89

Щэнхабзэ

ухэт уэ, хьэт? Тамбий гуащэмахуэ Хьэтхэр… Ахэр илъэс мин бжыгъэ зыбжанэкIэ узэIэбэкIыжмэ Кавказым щыпсэуауэ, иджырей адыгэхэр абыхэм дакъытехъу­ кIауэ жаIэ. Абы щыхьэт техъуэ куэд къахутащ ди щIэныгъэлIхэм, этимологхэм, хеттологхэм. Мы упщIэм ухыхьэмэ, куууэ, куу ды­ дэу укIуэцIрыщэтынущ. Хэти мыарэзыуэ, хэти иригъэлейуэ, хэти ди тхыдэр тхьэмыщкIэ дыддэ, къулейсыз дыддэ ищIыну хэту. Ауэ... Ахэр тхыдэтххэмрэ тхыдэджхэмрэ къахуэдгъэнэнщи, но­ бэрей хьэтхэм дахэплъэнщ. Пэжщ, пэжщ, къыффIэщIакъым — НОБЭРЕЙ ХЬЭТХЭМ. Уа, сызэгупсысри — НОБЭРЕЙ ХЬЭТХЭМ я къэфэкIэм хуэдэу пIэрэт пасэрей хьэтхэри къызэрыфэу щытар? Нобэ хуэдэу сощIэж «Хатти» гупым я къэфэкIэр япэ дыддэ щыслъэгъуар. Сэ езым къафэхэм зы мащIэкIэ хэсщIыкIыу, ан­ самбль гуэрми сыхэт хуэдэти, адыгэ къафэм и чэзум сыщыгъуа­ зэт. «Кабардинкэ»­ми, «Нальчанкэ»­ми, хэхэс адыгэхэми я къэ­ фэкIэр зэпэсшэчыну, зэхуэзгъэдэну сыхунэсауэщ «Хатти»­м са­ щыIущIар. Пэжыр жысIэнщи, сыкъагъэуIэбжьат. Моуэ, сщIэр­ 90

ПСЫНЭ №8

къым, нэгъуэщI дуней сыкъыщыхутам хуэдэу къыщIысщыхъуар. Ари гурыIуэгъуэт — 17–18­нэ лIэщIыгъуэхэм къекIуэкIыу щыта зауэлI фащэхэмкIэ зыщыхуэпыкIарэ, Iэщэ­лъащIэкIэ зэщIэузэда щауэ къуданхэр утыку къыщихьэкIэ, пщы лIакъуэм къыхэкIа фIэкI умыщIэу, пщащэ пагафэ цIыкIухэм я Iэпкълъэпкъ псыгъуэ лантIэр къафэм къызэрихуигъэщIар наIуэу, псым ес къыум ещ­ хьу, толкъун мащIэм дэхъей хуэдэ, я Iэхэр яIэту щыплъагъукIэ, уи гури, уи псэри, уи акъылри имыхьэхункIэ Iэмал иIэкъым. «Дэтхэнэ къэфакIуэ Iэзэм щхьэкIи пхужыIэнущ ар», — жиIэн­ кIэ хъунущ зыгуэрми. Ауэ, хьэуэ, дэтхэнэм щхьэкIи пхужыIэ­ нукъым… ЯкIэлъыплъыIуэт­тIэ. ЦIыхухэм яфIэгъэщIэгъуэнрэ ягъэхъыбару къежьа къэфакIуэ телъыджэ гупым нэгъуэщIуи зыкърадзэкIащ, зыкъагъэлъэгъуащ. Гу лъыти, мыбдеж «телъыджэ» псалъэр «Хатти»­м хуэфащэкъэ­ псу си гугъэщ. АтIэ, етIуанэ лъэныкъуэм теухуауэ. Хэт и гущхьэ лъапсэ къэ­ кIырэт, «Хатти» гупым зы концерт гуэрым къызэрыгуэкI щы­

гъын ящыгъыу утыкум къихьэу, адыгэ къафэ яублэну?! ЗанщIэу жытIэнщи, ар куэдым ягу ирихьакъым, уеблэмэ, дыркъуэшхуэ ящыхъуат, нэгъуэщIхэми «ар сыту фIыуэ къагупсыса, адыгэ щэн­ хабзэмрэ къафэмрэ дунейпсо утыкум иплъхьэ хъунуж иджы» жаIэу, лъэныкъуитI защIат. Мис а дунейпсо утыкум къиплъхьэ хъуну нобэрей адыгэ къа­ фэм, хьэтхэм я гурыгъу­гурыщIэхэм, критикэ узыншэм, адыгэ къафэм и жыпхъэм уибэкъукIмэ, адрыщI щыIэ дунейм щыгъуазэ зыхуэтщIыну ди хьэщIэщым къедгъэблэгъащ «Хатти» къэфакIуэ гупым и унафэщI Балъкъэр Къазбэч. Ди тхыгъэм и пэщIэдзэр зэхэзэрыхьа хъуами, пхуэмыгъэгъун хэлъу къэслъытэркъым. Зэхэзэрыхьарэ, узыхэгъуэщыхьу ежэх гъащIэ псыдзэм елъытауэ, ар зы мащIэ дыдэщ. Арами, зэры­ зыхэдгъэкIыжыным дыхущIэкъунщ. КъыдгурыIуэну дыхуейкъэ­ тIэ, хьэтхэр хэтми?! Зэгуэрым хьэтхэр къэунэхури…

— Сэ адыгэ къафэр фIыуэ сызыгъэлъэгъуар Думэныщ Iэулэ­ динщ. «Кабардинка»­м сыкъыщыщыфэм абы дызэхуишэсурэ, тхыдэм, IуэрыIуатэм, адыгэ щэнхабзэм теухуауэ куэдым ды­ къыригъэдаIуэрт. Ар Iэулэдин апхуэдизкIэ дахэу, узыIэпишэу, гъэщIэгъуэну жиIэжырти, нэгъуэщI зыри къысфIэмыIуэхужу, зыхэзмыхыжу седаIуэрт. Мис абдежым къыщежьащ си лъэп­ къым хузиIэ лъагъуныгъэ гуащIэр. ЗэрыжысIащи, ар зи фIыщIэр Iэулэдинщ, — жеIэ Къазбэч. — Сытым дежи къэфакIуэ, уэрэд­ жыIакIуэ ансамблхэм сыхэтыну си хъуэпсапIэт. А гурыщIэр нэхъри щIигъэхуабжьэрт ди лъэпкъ хабзэр фIыуэ зэрыслъагъум. ИлъэсиплI хъунущ ди ансамблыр. «КъэфакIуэ е уэрэджыIакIуэ гуп зэхуэшэси, ахъшэкIэ зыпщIэзгъэкъуэнщ», — къызжиIат си цIыхугъэ гуэрым. Сэри а Iуэхум сыдихьэхащ. МылъкукIи къыд­ дэIэпыкъуащ, иджыпсту тщыгъ фащэхэр тхуезыгъэдари аращ. Иджыпсту дэр­дэру долажьэ. ЗэкIэ тхузэфIэкIыр мащIэщ, фа­ щэщIэхэр егъэдын хуейщ. Ди къафэхэр къэдгъэбатэнут, гупсысэ гуэрхэр диIэщи, абыхэм яуэжь дихьэнут, ауэ мылъкум дыкъегъэ­ увыIэ.

щ эжым хуэдэу у х у б ы р э з р э т Уи ноб энур. Сыхуей ь х ы р Iэ а р а з щIэблэм къыщыуну, » э м Iэ щ « м э з ди щэнхаб ъхьэну. щIэ гуэр хэсл

№8 ПСЫНЭ

91

Щэнхабзэ «Хатти»-р къыщыунэхум чэнджэщэгъу, щIэгъэкъуэн яхуэхъуащ адыгэ щэнхабзэм и лэжьакIуэхэр...

Куэдым куэдрэ къыддагъуащ ди шыфэ­лIыфэр. «Мы фщыгъхэр адыгэ фащэкъым. Мес, «Кабардинкэ»­м феплъ, нэгъуэщI къэ­ факIуэхэм фадэплъей, абыхэм я фащэращ адыгэ фащэр», — жа­ Iэрт. Ауэ тхыдэм щымыгъуазэхэмрэ щIэныгъэкIэ къулейсызхэм­ рэщ апхуэдэу зи гугъэр. Апхуэдэхэм пэжыпIэр къыгурыбгъэIуэн хуейщ. КъагурымыIуэрэ, ерыщу я жыIэр яшэщIрэ — гу лъумытэ. Илъэс 500–600 и пэкIэ ди адэшхуэ­анэшхуэхэм ящыгъыу щыта фащэхэм хуэдэщ ди къэфакIуэхэр зэрыхуэпар. Ди щIалэ­ хэмрэ пщащэхэмрэ ящыгъ фащэхэм я сурэтыр щыплъагъунущ лъэпкъ музейм. АбыкIэ нобэмрэ дыгъуасэмрэ зэпытщIэжыну дыхуейщ, псори ди блэкIам щыгъуазэ хъун щхьэкIэ. Абы и лъэ­ ныкъуэкIэ икъукIэ дэIэпыкъуэгъу къысхуохъу Гуманитар къэху­ тэныгъэхэмкIэ къэрал институтым и лэжьакIуэхэр. Псом хуэмы­ дэу сэ зыкъысщIагъакъуэ щIэныгъэлI Кхъуэжь Заурбэчрэ Лъэпкъ музейм и унафэщIым и къуэдзэ Накуэ Феликсрэ. Гу зэрылъыфтащи, «Хатти»­р дыкъызыдэфэ макъамэхэри «мы­ цIыхущ». Адыгэхэр къызыдэфэу, пасэм хьэгъуэлIыгъуэр зэрагъэ­ джэгуу щытахэм дедэIуэжри, мис абыхэм къахэтхащ ди макъа­ мэхэри. ИужькIэ ди пшынауэ щIалэщIэ, щIалэми Iэзэ дыдэ, Иуан БетIал и къаухьым къызэритIасэу тхуигъэзэщIэжащ. Жыджэру къыддолажьэ накъырапщэ Увыж Анзори. Мис апхуэдэу допсэу!

— Зыми и нэIэ дыщIэткъым, улахуи къэтхькъым, — пещэ Къазбэч. — Дауи, шэч хэмылъу, ар къыдохьэлъэкI, ауэ лъэпкъым папщIэ умыщIэн щыIэ?! Къыхэгъэщыпхъэщи, зи лъэпкъым гууз­ лыуз зыхуиIэ защIэщ ди къэфакIуэхэри. Иджыпсту дыщылажьэр Профсоюзхэм ЩэнхабзэмкIэ я унэм и зы пэшщ. Къэбэрдей­Балъкъэрым и Президент Къанокъуэ Ар­ сен, сыт хуэдэ щIэдзэныгъэм щIэгъэкъуэн зэрыхуэхъум хуэдэу, ди жэрдэмыр къыддиIыгъащ, дыщылэжьэнымкIи, Iэмэпсымэ зы­ бжанэ Iэрылхьэ тщIынымкIи къыддэIэпыкъуащ. Апхуэдэу ди фащэхэмкIэ зыкъытщIагъэкъуащ я IэзагъэкIэ, IэщIагъэкIэ ди щIыналъэм куэдым фIыуэ щацIыху КIэрэф Ас­ лъэнрэ абы и къуэш нэхъыщIэ Арсенрэ (лъэхъстэн вакъэр). Ахэр апхуэдизкIэ гумызагъэу, IэпщIэлъапщIэу я лэжьыгъэр ягъэза­ 92

ПСЫНЭ №8

щIэри, умыгъэщIагъуэу, фIыщIэ лей яхуумыщIыу плъэкIыр­ къым. Ди теплъэкIэ зэпэщ дызыщIа, фащэ дахэкIэ дызыхуэпа Хьэ­ цIыкIу Мадинэ и хэлъхьэныгъэр псалъэмакъ щхьэхуэщ. Ди гу­ пым и купщIэмрэ и мыхьэнэмрэ наIуэ къэзыщIыж, куэдым ягъэ­ щIагъуэ фащэ теплъафIэхэр къытхуигъэщIащ. Мадинэ хуабжьу цIыхуфIщ, набдзэгубдзаплъэщ, гумызагъэщ, сыт хуэдэу гупсы­ сэ уимыIами, умыщIэххэу ар пхъуэжами, зыкъыбдещI, къыбде­ Iыгъ. КIэщIу жыпIэмэ, цIыху тынш. Аращи, удэлэжьэну, Iуэху дэпщIэну гупсэхугъуэщ. Къыхэзмыгъэщу слъэкIынукъым Сэралъп Мадинэ къызэрыд­ дэIэпыкъуари. Ди гупыр иджыри къыщыунэху зэманым чэнджэ­ щэгъу схуэхъуащ ар, и гупсысэ куэд къытхылъхьащ. Апхуэдэу фIыщIэ лей хузощI Iэпщэ Заури. Сыт хуэдэ IуэхукIэ, лъэIукIэ ды­ бгъэдэмыхьамэ, зэи дыкъигъэщIэхъуакъым, хьэуэ къыджиIа­ къым. И цIэр къисIуэну сыхуейт усакIуэ Къаныкъуэ Заринэ. Абы уэрэд зыбжанэ къытхуигъэщIащ. ИтIанэ, Алътуд Арсен уэрэ­ дымрэ макъамэмрэ и гуп къыщызэдгъэпэщым, Iэмэпсымэхэр къэтщэхунымкIэ хуабжьу сэбэп къытхуэхъуащ, зыкъытщIигъэ­ къуащ.

Iэщэм, фащэм и теплъэкIэ, зехьэкIэкIэ сыт хуэдэ упщIэ ди­ мыIами, Накуэ Феликс зыхуэдгъэзащ икIи зэрыхузэфIэкIкIэ, зэ­ рыхищIыкIкIэ къыддэIэпыкъуащ. Апхуэдэу, сыт хуэдэ Iуэху­ гъуэу щымытами, ди щхьэр зетхьэлIэ, зызыхуэдгъазэ Кхъуэжь Заурбэч фIыщIэ ин хузощI. Сытми хещIыкI, сыт хуэдэ Iуэхугъуэ­ ми щыгъуазэщ а щIалэ щIэныгъалъэр. АдыгэлI нэсщ! Ар арэзы зытехъуа Iуэхум зэи сыхэIэбэжынукъым икIи зэсхъуэкIыжащэ­ рэт жысIэу, си гур темызэгъауэ зэи къэхъунукъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, сэ абы дзыхь хузощI. Мис мы къезбжэкIа цIыхухэращ «Хатти»­р гуп зыщIыжар, дунейм дыкъытезышар, дамэгъу къы­ тхуэхъуар, ди мурадхэр къыддэзыIыгъар. Дэ Тыркум тIуэнейрэ дыщыIащ, ди гъунэгъу щIыналъэхэми зыкъыщыдгъэлъэгъуащ. Ауэ узэрыпсэун, зэрызыбужьын ахъшэ уиIэн щхьэкIэ, уи закъуэу концерт птын хуейщ. КIэщIу жыпIэмэ, щхьэусыгъуэ куэдым елъытащ утыкум уимыкIыу уитыныр.

та ящыгъыу щы м э х э у х ш э н э­а Iалэхэмрэ кIэ ди адэшху э щ п и и Д 0 .

0 р а 6 п – э 0 у 0 х ры Илъэс 5 щ лъэпкъ у эфакIуэхэр зэ н ъ у к ъ и г д а ъ щ л э п д э ы у рщ щ, фащэхэм х эхэм я сурэты щ а ф ъ г жыну дыхуей ы Iэ щ щ я т э ы р п э м з э х э э р асэм пщащ обэмрэ дыгъу н Iэ к ы . б А . м музей хъун щхьэкIэ э з а у ъ г ы щ м кIа псори ди блэ ИджыпстукIэ зэрыхъум хуэдэу дыкъофэ, зыкъыдогъэлъагъуэ. Дауэ мыхъуами, дэ утыку дыкъихьакIэщ, ауэ сытми дыкIуэдыж хъуну Iуэхукъым. ЛъагапIэхэм дыщIохъуэпсри, зэрызыIэрыд­ гъэхьэным иужь дитынущ. Мис апхуэдэу допсэу… Къыхэзгъэщынущи, ди къэфакIуэ гупыр щIызэхуэсар, я къару емыблэжу щIэлажьэр мылъкур аракъым. ДыкъызыхэкIа лъэп­ къым и щэнхабзэм зиужьын папщIэ, дэIэпыкъуэгъу димыIэми, тхузэфIэкIыр тщIэну дыхьэзырщ. Арати, къэфакIуэхэм уэрэдыжь ирашэжьащ Псоми фIы дыдэу дощIэж нэгъабэ «Хатти» гупым уэрэд­ жыIакIуэ лъэрызехьэхэу зэрызыкъагъэлъэгъуауэ щытар. Къаз­ бэч мыбы и гугъу къыщысхуищIым, зэрыхуа щытыкIэ гугъум ар хэкIыпIэу къалъытауэ пIэрэ жысIэри, сегупсысащ. А пщыхьэщхьэм концертым кърихьэлIа псоми я гугъат «Хат­ ти» къэфакIуэ гупым къафэ телъыджэхэмкIэ пшыхьыр ягъэ­ дэхэну. Ауэ концертыр щIидза нэужь, хьэтхэр джинс гъуэншэдж гъэщIэгъуэнхэр ящыгъыу, кепкэ цIыкIухэр ящхьэрыгъэсыжарэ, барабан, гитарэ, рок­макъамэр зэрагъэзащIэ IэмэпсымэхэмкIэ зэщIэузэдауэ утыку къыщихьами, цIыхухэр гугъэрт, мис иджы мы макъамэр зэраухыу, къафэм щIадзэнущ жаIэурэ. Ауэрэ зы уэ­ рэди жаIащ, етIуанэри ягъэзэщIащ, адыгэ уэрэдыжьыр рок гъэ­ зэщIэкIэм иту ещанэу ягъэIури, псори къагъэуIэбжьащ, ауэ къэ­ факIуэхэр утыкум зыи къыхьэтэкъым. Апхуэдэу щыхъум, къэ­ тэджу къыщIэкIыжаи щыIащ. Зы лъэныкъуэкIэ, уэт, концерт, абыхэм я уэрэд жыIэкIэри жаIэу, ягъэщIагъуэу псалъэмакъ гуэр­ хэр къэIурт. Зы лъэныкъуэкIи, уа, мыхэр щIэх къэфэну пIэрэ жаIэрт. КъыпфIэщIырт, ныщхьэбэрей пшыхьым къафэ зэрыхэ­ мытынур къагурымыIуауэ, хьэтхэм къалъыкъуэкIа уэрэджыIа­ кIуэ, макъамэ гъэзэщIакIуэ зэчий абрагъуэм гу лъамытэу, апхуэ­ дизу зыщIагъэлIэжри зыми щымыщу… Бэч Азэмэт, Иуан БетIал, Хьэгъур Залым, Балъкъэр Къазбэч… Абыхэм я цIэр щIэрыщIэу гъунапкъэщIэм къыкъуэIукIат а пщы­ хьэщхьэм.

— Ди гупым хэтхэр псори зэчиифIэщ, зыгуэрым хуэмыIэры­ хуэ, хуэмыIэижь диIэкъым. Сэ езым макъамэр зыпэсщIын щыIэ­ къым. Сыкъыщымыфэм, Iэмэпсымэ гуэрым сеуэну, музыкэм хуэ­ зунэтIыну сегупсысырт. Арати, абдежым дегупсысащ иджыри ди зы гъунапкъэ цIыхухэм едгъэлъагъумэ, дауэ хъуну пIэрэ, жытIэ­ ри. Адыгэ уэрэдыжьхэр рок гъэзэщIэкIэм тету, абы адыгэ пшанэ­ ри, пхъэцIычри, шыкIэпшынэри, накъырэри хэдгъэхьэну мурад тщIащ, пшыналъэм и «адыгагъэр» мыкIуэдын щхьэкIэ. Щхьэ­ щытхъур сфIэфIкъым, ауэ хъарзынэ дыдэ хъуауэ къызолъытэ. Пэжщ, щIэм занщIэу уесэркъым, зыми щымыщ гуэруи къы­ щыпщыхъу щыIэщ, ауэ… УкIэлъыплъыжмэ, уегупсысыжмэ, гуп­ сысэ лей псори лъэныкъуэ егъэзауэу, Iуэхур зэрыщытым хуэдэу къапщтэмэ, си гугъэщ дэри ди IэщIагъэм фIы куэд, щIэщыгъуэ гуэр хэлъу. Сытыт абыкIэ жыпIэну узыхуеяр, зиусхьэн?

— Сыт «Хатти»­мкIэ цIыхубэм едгъэлъэгъуну, къагурыдгъэIуэ­ ну дызыхуейр?! — хогупсысыхь Къазбэч. — Псом япэрауэ, адыгэ къафэр илъэс пщIей бжыгъэ хъуауэ зы пIэ гуэрым инауэ зэри­ тыр, абы къишын зэрыхуейрагъэнщ. ФIыщ, фIы дыддэщ ди щэн­ хабзэр ямыгъэкIуэдыжу, яхъумэу, лIэщIыгъуэжьхэм къыпхахыу,

«Хатти» гупым я лъэхъстэн вакъэхэр зи IэдакъэщIэкI КIэрэф Аслъэн.

ХьэцIыкIу Мадинэ и фащэхэр хьэтхэм екIупсщ!

№8 ПСЫНЭ

93

Щэнхабзэ Ауэрэ уэрэдымрэ макъамэмрэ и гуп дыкъызэрыгъэхъуащ.

нобэрей махуэм къызарэшэсар. Ар ди лъэпкъыр мыухыжыным езышэлIэфыну Iэмэпсымэщ. Ауэ сэ си гугъэщ щэнхабзэр блэкIа мыхъуу, ноби уиIэ щыIэкIэ­псэукIэрауэ. Уи нобэр зэрыбухуэ­ жым хуэдэущ щIэблэм зараIэрыхьэнур. Сыхуейт ди щэнхабзэм «щIэмэ» къыщыуну, щIэ гуэр хэслъхьэну. Пэжщ, ди къэфакIуэ гъуэзэджэхэм дунейпсо утыкум къихьэу, я Iэзагъэмрэ адыгэм и телъыджагъэмрэ ягъэлъагъуэу къэфащ, зыкъагъэлъэгъуащ, абыхэм фIыщIэ ин къалэжь. Ауэ теплъэщIэ диIэу, абыхэм ягъэлъэгъуар щIэрыщIэу, щэнхабзэм зи нэр хуэ­ уфIыцIа щIалэгъуалэр къигъэуIэбжьыжу къызригъэплъэкIын хуэдэу утыку дыкъихьэ щхьэ мыхъурэ?! Мис аращ «Хатти»­р къыщыунэхуми, иужькIи гупсысэ нэхъы­ щхьэу диIар, армыхъумэ, адыгэ къафэмрэ щэнхабзэмрэ зэблэIуэн­ тIыкIауэ утыкум къитлъхьэныркъым. Иджыри зэ къыхызогъэ­ щыжри, узэмысар къыбгурыIуэну гугъущ. Мис абыкIэ жысIэну сызыхуей псори къызоIуатэ мы Iуэхум теухуауэ. Зэман дэкIмэ, псори и пIэ увэжынущ. Ар си фIэщ мэхъу. Критикэри? Ари сэбэпщ, узыншэмэ — Дэ, хьэтхэм щхьэкIэ, интернетым ирмытхарэ, критикэм зэ­ рырамыгъэхьамрэ укIуэдыж жыхуиIэращ! Абы зы бэлыхь лажьэ гуэрхэр къралъхьэти… Ауэ, гуэныхь къэсхьыну сыхуейкъым, хуабжьу къытщхьэщыжу, ди лъэныкъуэр иIыгъыу псалъэ гуапэ куэд жызыIаи щыIащ. Псом хуэмыдэу, «пхъэнкIийр» къыщы­ дакIыхар Мэзкуу щытта концертым джинс гъуэншэдж тщыгъыу дыкъыщыфа нэужьщ. Мис ар зыми къагурыIуэххатэкъым. За­ къуэтIакъуэххэт ди творчествэр гурыIуэгъуэ зыщыхъуар.

94

ПСЫНЭ №8

маным наIуэ къищIынщ. ИджыпстукIэ дызэдэIуэжу, дызэдэIэ­ пыкъуу, ди Iуэхум дыхуэпэжу лъэпкъым дыхуэлажьэ ди гугъэу дыкъогъуэгурыкIуэри, зэрыжиIа хъунщ…

P. S. Мис апхуэдэщ нобэрей хьэтхэр. Сигу къэкIыжа щIыкIэ… Зы щIэныгъэлI, еджагъэшхуэ гуэр псалъэгъу схуэхъуати, мыпхуэдэу къызжиIауэ щытащ: «Уэ ухэт жиIэрэ пасэрей хьэтыр къоупщIатэмэ, уэ хьэтхэм утщыщ, ухьэт жиIэу арат къикIыр. «Хэт» псалъэри къызытехъукIар «хьэтращ». Ауэ иджыпсту абы и мыхьэнэ дыдэр кIуэдащ, хьэтхэм дэкIуэдыжащ». СыкъигъэпцIамэ, фыкъызогъэпцIэж. Ауэ ди нобэм хьэтхэр къыщыхыхьэжакIэ, Къазбэч и жыIауэ, «Хатти»-м зы къалэн гуэр игъэзэщIэн хуейуэ къэунэхуауэ пIэрэ?! Согупсыс абы…

Сыт­тIэ, абы гурыIуэгъуейуэ хэлъыр?! Нобэрей щIалэгъуалэр зэрызэхэтыр, къызэрыфэр, зэрыхуэпар, я щытыкIэр къэдгъэ­ лъагъуэу, дэрэжэгъуэмрэ гурыфIыгъуэмрэ зыбгъэдэлъ ныбжьы­ щIэхэм джэгу зэрызэхашэм и зы теплъэгъуэ утыку къитлъхьамэ, щэнхабзэмрэ хабзэмрэ хьэрэкъуакIэ дэдутIыпщхьэжауэ къикI­ рэ?! Хьэуэ! Критикэ жиIэмэ, лъэныкъуэ псомкIи Iуэхум къыщеплъу, хаб­ зэм къезэгъри, къемызэгъри, щIэщыгъуэм и мыхьэнэри къащтэу цIыхум и еплъыкIэр къиIуатэу аращ къикIыр, армыхъумэ, мыр дэ дызэсам ещхькъыми — хамэщ, фIейщ, Iейщ жиIэу аракъым. Критикэми гупсысэ куу хэлъын хуейщ, ар къызэрыпIуатэми куэд елъытащ. Сэ критикэ узыншэм срителъхьэщ, ауэ нэпсеягъэмрэ делагъэм къыхэкIыу, цIыхум и гум ежэлIэн псалъэ гуауэхэр къы­ щыбжьэдэкIкIэ — критикэу къасщтэххэркъым. Зыри ауэ сытми къэху­къащIэркъым, жаIэ. Пасэрей хьэтхэм я щIэблэу нобэрей «Хатти»­р къэунэхуащи, дэри зыгуэр ди натIэ хъунщ, сэбэп дыхъунщ, дыкъыщIэунэхуам и щхьэусыгъуэри зэ­

сори зэчи­ п р э х т э х м ы — Ди гуп хуэ, м хуэмыIэры ы р э у г ы з , щ ифIэ диIэкъым. хуэмыIэижь

№8 ПСЫНЭ

95

Джэрпэджэж

Гъэзэжын Iуэху Сэ къызрызщIэжрэ,илъэс 30 м щIегъури,тыркум щыпсэу ады­ гэхэр Хэкум гъэзэжын Iуэхум топсэлъыхь.Абы теухуауэ цIыху­ хэм я гупшысэхэр куэду зэщхьэщокI: «Адыгэхэр ди Хэкужьым дымгъэзэжмэ, дызэхэс лъэпкъхэм дазэрыхэзырыхьыжынур нэрылъагъущи, делъэдэкъэщыкIын хуейщ..» «Дгъэзэжын хуейщ жыбоIэ, арщхьэкIэ, ди адэжьхэм а дэ зи гугъу къытхуащIауэ щыта Хэкур щымэIэжу жаIэ» « Абы лъандэрэ дунейр куэду зэщхьэщыкIащ,Хэкуми куэд и щхьэ кърикIуащ, и нэгу куэди щIэкIащ, гугъуехь зэдыщымыIэ щIыпIэ щыIэ, гъащIэм къыдэкIуэ гугъехьхэри абыи щыIэ къы­ щIэкIынщ, уздэкIуэжри уи хэкущ зыгуэрхэри уи фэм домыгъа­ хуэу хъунукъым..» «ЗытIэтри дыкIуэжат жи. Дыкъадэну, дахэзэгъэжыну?Ар зы­ фIэфI мыхъун куэди щыIэу зэхыдох..» «Апхуэдэхэри яхэтынщ, ауэ ди лъэпкъэгъухэм я нэхъыбэм зэ­ рыдгъэзэжыр ягукIи я псэкIи яфIэфI хъунущ» «ИтIанэ, догъэзэж жыпIэкIэ зэфIэкIыркъым, зыгъэзэжыну­ хэм я псэукIэ хъунур сыт? ТIысыпIэ,псэуалъэ, унэ­жьэгу, Iуэху­ дэлъ, ахэр щэ? Пэжыр жытIэнщи, дэтхэнэ лъэпкъми щырещ,и псэукIэр ефIэкIуэну, нэхъ хуэщIа хъуну щытмэщ цIыхур щIэIэп­ хъуэнур.. » «Дэ зыгъэзэжын зи мурад хэхэсхэм, а Iуэхур ди фIэщ хэлъу икIи хэкъузауэ зетхуэмэ, Хэкум и унафIэщIхэми ар зэрызбла­ хыным яужь итынущ». «Хэкум ис адыгэхэм муслъымэныгъэ щIагъуэ яхэмылъыжу, нэщI­нэмэз ямыщIэжу урыс щIэплъ хъуауэ жаIэ, абыхэм даурэ дагурIэну?» «Ар ,Iуэхум фIыуэ щымыгъуазэхэм ирагъэлей армыхъумэ ди­

96

ПСЫНЭ №8

Тэгъулан Екъуб

ныр тыркум шызэрызепхьэм хуэдэкъабзэу Хэкуми щызепхьэфынущ,адыгагъэри дэр нэхърэ нэхъыфIу зэрахьэ» «Хэкум зэригъэзэжам хущIегъуэжа, яхэмсыхьыфу тыркум къэзгъэзэжаи ухуозэ...» «Укъыщыхъуа, ущыпсоуа, узэса щIыпIэ уикIыу, уи хэкуу щыт­ ми, мыцIыху къэралыгъуэ ущыкIуэкIэ, нтIэ, Iэмалыншэу емысэ­ фи къахэкIынущ..» «Сэ си щхьэкIэ,тыркуми хэкуми лъэпощхьэпо куэд щэIэщи нобэкIэ сымыгъэзэжыфын. Ипэм хуэдэжкъым, мы лъэхъэнэм, дунейм дэнэ щIыпIэи щырепсэу , цIыхухэр зылъэIэсыгъуафIэ хъуащи, пэжым ухуеймэ, нобэкIэ нэхъ тщIэфынур, лъэпкъыр, лъэпкъ культурэр,лъэпкъыбзэр хъумэным ехьэлIауэ хэкурыс­ хэмрэ хэхэсхэмрэ Iуэху къыздэтщтэнрамэ..» «Зыгъэзэжын зи мурадым щхьэусыгъуэ куэд игъуэтынущ, Iуэхур зэлъытар адыгэгуу адыгэпсэу ущытынращ» «Адыгэри, ирехъу хэти ирехъу, цIыхур япэ дыдэ зэгупсысы­ нур и псэукIэ зэрыхъун ,и унагъуэр зэригъэфIын щIыкIэращ. Уи ныбэр нэщIу лъэпкъ гукъеуэ ухэтыфынукъым.Абы къинэмыщI­ кIэ, ди Хэку нобэ щхьэхуиткъым, дыкIуэжу бжьым дыщIэувэну,ди лъахэм дэ дыкъыищIикIар аракъэ? » «Адыгэ лъэпкъым и щэнхабзэр ихъумэным хуэгъэзауэ тыр­ кум нобэ къэсыхукIэ зэи хуитыныгъэ щиIэкъым.АбыкIэ Хэкум къыппэрыуэ щэIэкъым, итIанэ пщIэни пшхыни щыбгъуэты­ нущ..» Гъэзэжыным теухуа псалъэмакъхэр апхуэдэурэ йокIуэкI, зы­ къомри екIуэкIынущ. ИджыкIэ, цIыхубэм гъэзэжын Iуэхум хуэ­ гъэзауэ хэIэтыкIауэ зы Iуэху еплъыкIэ иIэкъым, и гупщысэр кIэ нтхъуэфантхъуэщ,хуэнэшхуэгушхуэу щыткъым.ЦIыхухэр, яры­ гъуэзэну псалъэрэ янырикIуэну зы лъагъуэрэ хъуэныкъуэщ.

Адыгэ Iэнэ

98

ПСЫНЭ №8

Сурэтхэр Къэзан Зурабщ

Лэкъум Зы адыгэ дунейм тету къыщIэкIынкъым лэкъум, щалям фIыуэ имылъагъуу… ЩыIэ­ къэ­тIэ, уеблэмэ, и мэр къыпщIихьэу къып­ щыхъуу уи гум къыщыпылъадэ?! А шхыны­ гъуэр ди лъэпкъым ижь­ижьыж лъандэрэ къыдокIуэкI, гуфIэгъуэми, гузэвэгъуэми къаIэт ерыскъыщ. Ар щакхъуэм и пIэкIэ яшх, IэфIуи, шыугъэуи, теплъэ зэмылIэу­ жьыгъуэхэри иIэу (зэпэплIимэ, щимэ, хъу­ рей) щыIэщ. Псалъэм папщIэ, лэкъум хъу­ рейр (жьэрымэ) лIам хуагуэшу аращ, зэ­ пэплIимэр гуфIэгъуэ Iэнэм тралъхьэ, сабий­ хэм хьэлыгъуанэм хуэдэу гъэжьауэ нэхъ яфIэгъэщIэгъуэнщ. Ди адэжьхэр мэжусий диным щита зэман жыжьэхэм къыщыщIэдзауэ, лэкъумыр лIам хуагъажьэ. ЗэрыжаIэу щытамкIэ, жьэрымэ­ ращ цIыхум и псэм лъэIэсыр. Аращи, лэкъум фигу къыпылъэдарэ, хупцIынэ спщащэрэт жыфIэмэ, фызыхуеи­ нур мыхэращ: • Шху литрэ; • Фошыгъуу шей бжэмышх 12; • Шыгъуу шей бжэмышхи 2; • Содэу зы лошкэшхуэ; • ДжэдыкIи 2; • ПсынщIэу зэпкъырыху пщагъэ (дрожж) тIэкIу (мыр ягъэтэджын щхьэкIэ фо­ шыгъум щIыгъуу псы хуабэм дакъикъи 10­кIэ хагъэлъ). Сэ абы майонезу грамми 100 хызолъхьэ, нэхъ щабэ хъун щхьэкIэ. Мы псори зэхэплъхьа нэужь, хьэжыгъэ кIэщIэпкIутэурэ, пщын хуейщ, итIанэ да­ къикъэ зыбжанэкIэ хуабапIэ щыгъэтып­ хъэщ.

бжьэдыгъу Iэксанэ

Пщагъэр зы мащIэкIэ къэтэджа нэужь, доху, дызэрыхуейм хуэдэу къыхыдогъэжри, дагъэ гъэплъам хэддзэурэ, зэдгъэзэкIыурэ, тхъуэплъ хъуху догъажьэ. Лэкъум IэфI фыхуеймэ, фошыгъумрэ джэ­ дыкIэмрэ ебэкIыу хупцIынэр фпщы, итIанэ лэкъум гъэжьам фошыгъу хьэжа тефкIутэж. ЛэкъумыфI гъэжьэныр къызэрыгуэкI Iуэхукъым, сыт хуэдэ Iуэхум хуэду, абыи щэху гуэрхэри хэлъщ. ИтIанэ, унэ гуащэ къэс езым и щэху цIыкIу иIэжщ. Псалъэм папщIэ, сэ мис мыпхуэдэ щэхухэмкIэ сывдэ­ гуэшэфынущ, зыкIи сыщымысхьуJ: ХупцIынэр тIэкIурэ щытмэ, нэхъ зиIэ­ тынущ, зэрыгурыIуэгъуэщи, нэхъ да­ хэу, бырыбу жьэнущ; 1

Дагъэр тебэм куэду икIэн хуейщ (лэ­ къумыр абы ерсу хэлъын хуэдэу), ар­ мыхъумэ, «чырбышым» хуэдэу, и джабэхэр мыжьауэ къэнэнущ; 2

ХупцIынэр дагъэм зэрыхэбдзэу зан­ щIэу зэбгъэндзэкIын, е дагъэ текIэурэ бгъэжьэн хуейщ. Ар щIащIэр — «зэкIуэцIы­ мыкуауэ», зэIымытхъауэ жьэн щхьэкIэщ; 3

Лэкъум IэфIыр фIыцIафэ хъуамэ, фы­ мыщтэ! Ар фошыгъур зэрыкуэдым къы­ хэкIыу аращ, армыхъумэ щыуагъэ фIэщIэ­ кIауэ аракъымJ; 4

Хьэзыр хъуа лэкъумхэр зым и гущIы­ Iум адрей тралъхьэурэ, я теплъэр ягъэ­ кIуэдыркъым, атIэ, зыр зым бгъэдалъхьэ, зэрымыпIытIыжын щхьэкIэ.

5

ФIыкIэ фышх! №8 ПСЫНЭ

99

Сурэтыр щытраха «Сильвестр» кафем фIыщIэ худощI

Iэ тебдзэнумэ

подписка на журнал

1

1 Заполните и оплатите квитанцию.

2 Уасэр зэрептар къритщIэну квитанцэм

Подтвердите оплату подписки, отправив копию квитанции с отметкой банка: Адрес: 360000, КБР, пр. Кулиева, д.12, оф. 28 Телефон/факс: +7 (88662) 47-70-04 E-mail: info@psna.ru

Квитанцэм итхэн хуейхэр итхи, уасэу хуэзэр банкым щет.

и копие къытхуегъэхь: ХэщIапIэр: 360000, КъБР, Налщыч къ., Къулийм и цIэкIэ уэрам, 12, 28-нэ пэш Телефон/факс: +7 (88662) 47-70-04 Email: info@psna.ru

Абы иужькIэ уэ журналыр къыпIэрыхьэнущ къыкIэлъыкIуэ къыдэкIыгъуэм щыщIэдзауэ. ДынолъэIу квитанцэр пхъумэну! Урысейм Iэ щытебдзэным и уасэр: Номерищым — сом 345 Номерихым — сом 690 УпщIэ уиIэмэ, «ПСЫНЭ» журналым и редакцэм зыкъыхуэгъазэ: E-mail: info@psna.ru

2

В этом случае вы начнете получать журнал со следующего номера. Пожалуйста, сохраняйте квитанцию с отметкой об оплате! Стоимость подписки на территории России: 3 номера — 345 рублей 6 номеров — 690 рублей For aboard subscription please address info@periodicals.ru Our index is 0027.

Psyne (Rodnik) (Adyg language)