795 kapital magazin

патот напред

луѓе и компании

љупчо зиков

Профил на македонскиот бизнисмен

"Бомбата" на Марио Драги, и ние во Македонија!

свет

Давос 2015: Темни облаци над швајцарските Алпи

број 795 цена 100 ден. | 23 јануари, 2015, петок | година 16

www.kapital.mk

МАГАЗИН ЗА БИЗНИС И ПОЛИТИКА

ЕЦБ ќе вбризга 1.000 милијарди евра да ја спаси економијата! Еврото продолжува да тоне!

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

4

содржина

05 КапиталНО Биљана Здравковска Стојчевска

28 Претриемништво

08 cover story

30 луѓе и компании

Економско чудо

Шок на девизните пазари Еврото продолжува да тоне. Македонија се крсти во фиксниот курс!

14 патот напред

„Бомбата„ на Марио Драги, и ние во Македонија!

Светски успех на хрватскиот франшизен бренд Surf’ n’ Fries Кога идејата навистина е капитал Не плашете се од често менување на работата

34 CEO Profile Џеф Безос Amazon.com

Несудениот банкар што стана поинер во е-трговијата

Вино

Официјалните податоци за потрошувачка на вино во Македонија се поразителни. Винарите и познавачите на состојбите се поделени околу тоа дали овие бројки се точни, но сите се согласни дека економската состојба и масовното иселување на младите луѓе дефинитивно влијае врз опаѓачката консумација на вино во Македонија.

XX Стр. 22

16 луѓе и компании

Што добивме по четврт век транзиција?

22 КОМПАНИИ И ПАЗАРИ Македонците пијат 50% помалку вино од пред 10 години?!

26 Анализа

1,5 милиони евра за летови и хотели во 2014

22 Авиони и хотели

АД МЕПСО и Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извоз потрошиле, 150.000,односно 130.000 евра, само за резервација на авионски билети минатата година. Истраживме кои се другите “шампиони“ во патување меѓу државните органи и компании.

XX Стр. 26

Бизнисмени

38 балкан бизнис и политика

Ципрас се уште нa врвот на рејтинг листите во Грција Подготвени ли се Грците за промена?

40 Свет бизнис и политика

Европјаните за пост-Шарли ебдо мерките на нивните влади: Направете нè побезбедни, само ако тоа добро се римува со слободни

44 Свет

Какви се македонските бизнисмени? Во транзициски амбиент, по дваесетина посткомунистички години, израснаа сопственици, менаџери и претприемачи кои што во споредба со колегите од Запад се во најмала рака просечни. Но, не се сите исти. Капитал открива четири главни типови на бизнисмени, а SWOT анализата нивните клучни мани и доблести.

XX Стр. 16

Давос 2015: Темни облаци над швајцарските Алпи Светската елита насекирана од тероризмот и евтината нафта

46 Технологија

Ципрас

Критичарите го нарекуваат магионичарот Хари Потер, поради ветувањата кои ги дава пред народот, а кои се тешко остварливи. Симпатизерите, пак, трендсетер и единствен политичар кој ги разбира потребите на народот. Колку “тежи“ Алексис Ципрас ќе видиме во недела, на изборите во Грција.

XX Стр. 38

Internet of things Поврзани паметни машини што ќе ни го олеснат животот

48 на ручек со...

Ставре Николоски

сопственик на ресторанот Уранија

Ако сакате успех, мора да го работите она што го знаете

16

Импресум// Издава: Капитал Медиа Гроуп доо Скопје, бул.Партизански одреди бр. 17-1/16 l П. ФАХ 503, 1000 Скопје l Основач и директор: Љупчо Зиков l Одговорен уредник: Биљана Здравковска Стојчевска Печати: Графички центар Скопје, ул. Скупи бб, 1000 Скопје l Тираж: 3.000 примероци l Датум на печатење: 23.01.2015

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

Капитално

5

Економско чудо

П Биљана Здравковска Стојчевска biljana.zdravkovska@kapital.mk

Секој обид за економска анализа завршува на заклучокот дека заради добрите економски политики на државата, македонската економија е жива. Инаку да не биле капиталните инвестиции ќе пропаднеле и оние фирми кои преживеале само заради тоа што добиле тендер на овие државни проекти. Бидејќи оние фирми кои не добиваа тендери во изминативе неколку години додека траеше економскиот препород на земјава, веќе се на издишување. Што се вади како директен доказ на тезата дека да не беше државата сите ќе банкротирале. Сосема превртена теза. Ајде да ја свртиме тезата вака. Како ќе им одеше на фирмите во Македонија ако државата им оставеше повеќе простор и повеќе пари за да се развиваат?

оследните случувања на светските финансиски и девизни пазари уште еднаш покажаа колку во македонската економија не функционира и не влијае ама баш ништо. Ниту економските и пазарните законитости, ниту случувањата на светските берзи, ниту шоковите на девизните пазари... Цената на нафтата се преполови за неполна година, во Македонија не мрдна ништо. Прашајте ги бизнисмените како тоа ќе влијае врз бизнисите, велат никако. Светската банка вели дека евтината нафта немало да се одрази никако врз буџетот и ќе сме продолжеле да бидеме економија со најголем раст во Европа. Швајцарскиот франак се одврза од еврото и му скокна вредноста за над 30%, во Македонија ништо не влијае. Еврото падна во однос на доларот на 11 годишен минимум, монетарните власти велат дека сите можат мирно да си спијат оти денарот бил фиксно врзан со еврото. Светот и Европа се спасуваат да не потонат во економска и финансиска криза, македонските политичари не убедуваат дека кризата во Македонија не се чувствувала и дека нашата економија има најголем економски раст. И се заради успешните економски политики на Владата. Човек просто да се чуди. Секој обид за економска анализа завршува на заклучокот дека заради добрите економски политики на државата, македонската економија е жива. Инаку да не биле капиталните инвестиции ќе пропаднеле и оние фирми кои преживеале само заради тоа што добиле тендер на овие државни проекти. Оти оние фирми кои не добиваа тендери во изминативе неколку години додека траеше економскиот препород на земјава, веќе се на издишување. Што се вади како директен доказ на тезата дека да не беше државата сите ќе банкротирале. Сосема превртена теза. Ајде да ја свртиме тезата вака. Како ќе им одеше на фирмите во Македонија ако државата во овие години помалку се задолжуваше на домашниот пазар и од банките? Ако ги растеретеше фирмите од непотребните давачки и големите казни со кои живеат изминативе неколку години? Ако им ги намалеше трошоците за водење бизнис, наместо да им се зголемуваат? Ако во јавната администрација не се

вработеа толку луѓе, а тие пари наместо за плати се вратеа во економијата? Ако фирмите навреме можеа да си го наплатат сработеното и продаденото од државата и од другите фирми и ако навреме добиваат поврат на ДДВ? Има уште многу ако...со кои државата можеше да им остави поголем простор на приватните фирми да се развиваат. Фактот кој се премолчува е дека приватните фирми во изминативе неколку години полека, но сигурно, се исфрлаат од пазарот, и тоа токму од државата. Која во меѓувреме стана најголем инвеститор, најголем кредитокорисник, најголем вработувач, најголем набавувач... Еве само еден податок. Годинава за отплата на буџетскиот дефицит државата планира од домашниот пазар да се задолжи 165 милиони евра. Само пред две години или во 2013 година државата за истата цел позајмила од домашниот пазар 60 милиони евра. Значи, државата годинава ќе повлече повеќе од двојно пари од домашните банки за да ги финансира своите трошења. Што значи дека има ќе има помалку пари за фирмите. А во исто време лошите кредити на фирмите достигнуваат рекордни износи, а се поголем број на фирми се на работ на банкрот бидејќи не можат да дојдат долари за навреме да си ги платат обврските. Тука не станува збор за фирми со неуспешни бизнис модели, за неуспешни бизнисмени кои не знаат да си ги водат фирмите... Станува збор за фирми кои се заглавени со преголеми побарувања кои не можат да си ги наплатат и банки кои не сакаат да им дадат кредит бидејќи со толку ненаплатени побарувања се ризични. И ова повлекување на пари во оптек се случува во време кога европските и американските политичари истураат еден куп евтини пари во економијата за да ги поттикнат фирмите да инвестираат и да вработуваат, да ги направат поконкурентни и да ги спасат од банкроти. Но,очигледно овие бизнис приказни не влегуваат во официјалната статистика. За македонските фирми нема место во големиот розев балон. Кој ќе продолжи да лета, заштитен од сите економски случувања во светот, додека државата може да се задолжува и да троши. Или, пак, можеби навистина ќе не прогласат за економско чудо. Дека економија со рекордно најмногу невработени, може да остварува рекордни стапки на економски раст.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

6 НАВИГАТОР ИЗЈАВА НА неделата > БРОЈКА

170

кандидати досега се пријавиле на огласот на Владата за ангажирање лица за следење, анализа и поддршка на реализацијата на програмите и проектите

Пол Волерс

амбасадор на САД

победник на неделата

Тревис Каланик

Законот за високо образование мислам дека е симптом на поголем проблем, односно недостаток на дијалог меѓу Владата и луѓето кои се засегнати со новиот закон. Кога имате таков пристап и сакате да наметнете нешто од горе, без разлика колку добра волја имате, ќе добиете отпор

Граѓаните во рекорден минус

М

инусното салдо на тековните сметки создадено со пречекорување на платата заклучно со ноември лани достигна рекордни 94 милиони евра износ. За една година сумата пораснала за 13%. Тоа покажува дека граѓаните се повеќе посегнуваат по минусот на картичките како наједноставен но и еден од најскапите начини на финансирање. Просечната камата на негативното салдо на тековните сметки во ноември лани изнесуваше 9,3%. Овие задолжувања важат за прилично ризични за банките бидејќи не се обезбедени со хипотека, ниту пак за нив гарантираат

На странските инве им смета непредвид и неефикасна држа

+

Основачот и извршен директор на американската компанија за такси превоз, Uber, Тревис Каланик, не го плашат предизвиците дури и кога се многу поголеми од она што компанијата јавно е подготвена да го признае. Иако во неколку градови во Европската унија Uber има големи проблеми (откако им го загорчи животот на бројни европски таксисти и предизвика нивни масовни протести, Uber на својата интернет страница огласува дека неговата услуга е достапна во Брисел, а тамошната градска администрација истата ја третира како дел од проблемот со илегалните такси возачи; во Шпанија му е забрането работењето, а во Франција рекламирањето), Каланик најави дека во 2015 година во Европа ќе отвори дури 50.000 нови работни места. „Сакаме 2015 да биде година на создавање нови партнерства со европските градови, а ако тоа ни успее тогаш можеме да креираме 50.000 нови работни места“, изјави Каланик, а дека овој нов член на форбсовата листа на најбогати Американци (со богатство од 3 милијарди долари) ќе успее во намислата навестува тоа што покрај сите проблеми, Uber од 60 градови и 21 земја во 2013 година, има 250 градови и 50 земји на својата мапа во 2014 година. Еден од тие градови, нам во километри најблизок, е соседна Софија.

пишува:

Дејан Азески

dejan.azeski@kapital.mk

П

оголема предвидливост на генералните цели на државата на економски план во однос на деловното опкружување, поефикасна администрација, помал потенцијал за корупција, поедноставување на административните постапки и правните процедури, како и редефинирање на образовниот систем со цел обезбедување што повеќе соодветен стручен кадар“ ова се клучните забелешки застапени во првата „Бела книга“ што ја промовираше Советот на странски инвеститори при Стопанската комора на Македонија.

„Минатата и претходните години е сторено многу на економски план но останува простор да се поработи на клучните предизвици на кои реагираат странските инвеститори. Ја охрабрувам Владата да продолжи со привлекување странски инвеститори зашто тоа е една од нејзините најуспешни политики“ изјави на промоцијата претседателот на советот на Советот за странски инвеститори Хуан Педро Наваро. Претседателот на Стопанската комора на Македонија Бранко Азески додаде дека постои потребата од обезбедување стручни квалификувани лица што според него ќе биде клучен предизвик во наредниот период. Претставниците на извршната власт кои присуствуваа на промоција ги прифатија забелешките на

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

7

с на сметките од 94 милиони евра жиранти. Меѓутоа, банкарите велат дека немаат поголеми проблеми со наплата на потрошените минусни салда. Најпроблематични биле граѓаните кои престанале да работат, кои што веќе не добиваат приливи на сметките од плата, а тогаш дозволениот минус станува недозволен. За такво недозволено надминување, банките наплатуваат и повисока казнена камата. Ако на оваа сума се додадат и потрошувачките кредити во вредност од 763 милиони евра и задолженоста на кредитните картички од 201,5 милиони евра, произлегува дека граѓаните им должат на банките 1,058 милијарди евра од кредити за тековни потреби.

еститори дливата ава На инвеститорите им смета непредвидливоста на генералните цели на државата на економски план во однос на деловното опкружување, неефикасната администрација, големиот потенцијал за корупција, комплицираните административните постапки и правни процедури и неадекватноста на образовниот систем за обезбедување на стручни кадри. бизнисмените и ветија дека ќе се залагаат за нивно што побрзо надминување. Според вицепремиерот Пешевски книгата е основа за натамошен развој на економската политика која воедно ќе им ја олесни одлуката на странските компании да дојдат во Македонија согледувајќи ги искуствата на своите колеги, Министерот за економија Беким Незири додаде дека спроведените реформи во однос на странските инвеститори веќе даваат конкретен резултат. „Само во слободните индустриски зони резултираа моментно работат 3.500 лица, а допрва се очекува и отворање нови работни места“. Од Советот на странски инвеститори при СКМ најавија дека „Белата книга“ ќе се издава секоја година, не само како видување за актуелните економски состојби во земјата, туку и како коректор или предлагач на она што евентуално може повеќе да се стори за подобрување на деловната клима.

мисла на неделата

> БРОЈКА

33

милиони евра годинава се обезбедени за субвенции на руралниот развој.

лидери

Со економската глобализација Кина и САД ќе станат се повеќе зависни едни од други. За да се одржат економските односи во такво опкружување мора двете страни ќе имаат обостран бенефит од таквите односи.

Кси Џинпинг

претседател на Кина

губитник на неделата

Барак Обама

По 35 години закочени преговори, неделава во Хавана започнаа преговорите за обновување на врските и нормализација на односите меѓу САД и Куба

Илон Маск

Илон Маск доби една милјарда долари од Google за проект со кој сателитски ќе се поврзуваат на интернет и најзафрлените делови на земјата

не им беше неделата

Лоид Бленкфајн

Инвестициската банка Голдман Сакс забележа пад на добивката од 10 % во четвртиот квартал минатата година поради намалување на трговските активности.

Никола Попоски

На Попоски не му било јасно зошто беа одржани протестите на новинарите неделава, оти како што вели тој лицето за кое се протестирало било на слобода.

_

Koце Трајановски Мерките со кои излегоа властите за спас од загаденоста на главниот град најблаго речено се смешни. Со предлози како: неизлегување од дома, непроветрување, негреење на дрва, невозење автомобил и сл. упорно се форсира тезата дека граѓаните и фирмите самите треба да го прочистат воздухот и да се заштитат од загаденоста. Сите единаесет предложени мерки се краткорочни и со однапред ограничен ефект. Веројатно најстрашно од се е што не станува збор за вистински мерки, бидејќи нивното извршување не е задолжително, туку се се сведува на обични предлози и апели. Веројатно и на врапчињата им е јасно дека тие се донесени само ради реда и дека и тие кои ги предлагаат искрено не веруваат во нивниот ефект. Навистина неодговорно е истата централна власт која со децении ја одлага гасификацијата на Скопје, која дозволи увоз на повеќе од сто илјади стари возила со Еуро 2 стандарди и не ја спречи непланската хипер урбанизација на престолнината да бара од граѓаните да не проветруваат и така да се спасат од загаденоста. За милионските загуби на компаниите кои бесправно беа затворени под лажно обвинение дека тие се одговорни за целото загадување, веројатно не треба ниту да се споменува, бидејќи очигледно нема кој да чуе. Ако се продолжи со политиката на неправење ништо, тогаш загаденоста во Скопје ќе не однесе на врвот на најзагадени светски градови.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

8

cover story

ЕЦБ ќе вбризга 1.000 милијарди

Еврото продол

Македонија се крсти

Европската централна банка одлучи да пушти во економијата на еврозоната нови илјада милијарда евра со цел да ја зголеми инфлацијата и да ја заживее економијата. По одлуката на ЕЦБ, вредноста на еврото падна на 11 годишен минимум во однос на доларот, а сите прогнози се дека еврото ќе продолжи да тоне. Македонија се теши дека заради фиксниот курс на денарот во однос на еврото ќе остане речиси изолирана од одвие шокови на девизниот

Однос евро / долар (2002-2015)

1,47

1

1,35 1,28

1,25

1,27

1,20 01.01.2004

01.01.2005

01.01.2006

01.01.2007

01.01.2008

01.01.2009

01.01.

Кога беше воведена заедничката европска валута јануари 1999 година таа се разменуваше за 1,17 долари. Но, најниската вредност еврото го достигна во октомври 2000, кога за него се разменуваа само 0,82 долари. Највисоката вредност еврото го достигна во јули 2008 година кога за едно евро се разменуваа 1,60 долари. Експертите предупредуваат дека соодносот помеѓу еврото и доларот ќе остане волатилен и подложен на шпекулации, независно од почетокот на посебната програма за вбризгување ликвидност на ЕЦБ.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

cover story

9

евра да ја спаси економијата!

лжува да тоне

ти во фиксниот курс!

пазар и дека економијата нема да почувствува големи директни ефекти. Граѓаните кои имаат депозити и кредити во евра можат да спијат мирно се додека Централната банка е решена да го брани фиксниот курс на денарот за еврото. Но, ефектите ќе ги почувствуваат компаниите кои увезуваат и извезуваат надвор од европските пазари. Капитал анализира што може македонските граѓани и фирми да очекуваат од одлуката на ЕЦБ и падот на еврото?

1,45

.2010

1,37 1,30

1,27

1,27 1,21 1,15

01.01.2011

01.01.2012

01.01.2013

01.01.2014

01.01.2015

21.01.2015

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

10

cover story Димитар Богов гувернер на Народната банка

Марио Драги

епублика Македонија главно извезува во еврозоната и не се очекува значителна промена на пазарниот удел на нашите извозници. Можно е извесно зголемување на извозот доколку одредени субјекти во еврозоната проценат дека им е поисплатливо одредени стоки и услуги, кои дотогаш ги купувале од земји надвор од еврозоната или надвор од земјите чии валути се врзани за еврото, да почнат да ги купуваат од еврозоната или од оние земји чии валути се врзани за еврото. Можно е и извесно зголемување на пазарниот удел на нашиот извоз во земјите со кои надворешнотрговската размена е во долари, поради зголемената конкурентност.

омбинираниот месечен откуп на приватни и јавни обврзници ќе изнесува 60 милијарди евра. Намерата е откупот да трае до крајот на септември 2016 година, но ќе биде продолжен додека не видиме зголемување на инфлација.

Р

пишува:

Биљана Здравковска Стојчевска biljana.zdravkovska@kapital.mk

Е

вропската централна банка во четвртокот донесе историска одлука да отпочне со програмата наречена квантитативно олеснување, која подразбира масовно купување на државни обврзници од земјите членки на еврозоната со цел да се обезбеди поголема сума на пари во економијата. Според договорот ЕЦБ почнувајќи од март ќе откупува 50 милијарди евра државни обврзници секој месец до крајот на 2016 година, со што се очекува во економијата на еврозоната да бидат вбризгани околу 1 трилион евра нови пари. Иако претходно постоеше несогласување околу овој потег, квантитативното олеснување се објаснува како неопходен и последен чекор кој поттикнување на економијата во евозоната која крајот на минатата година ја заврши со дефлација. За да ја зголеми инфлацијата, ЕЦБ сега ќе ја зголеми количината на пари во оптек, што ќе значи повеќе и поевтини кредити за компаниите и домаќинствата во земјите од еврозоната. Очекувањата се дека овој потег ќе успее да ја заживее економијата во еврозоната која сега не покажува такви сигнали. Инвеститорите очекуваат дека последниот потег на ЕЦБ ќе влијае вредноста на еврото да продолжи да се намалува во однос на другите

валути, како на пример доларот, фунтата, јуанот...Но, тоа и не е толку страшно, бидејќи поевтинувањето на валутата ќе го поевтини европскиот извоз во светот и ќе го направи поконкурентен. Курсот евро долар по одлуката на ЕЦБ достигна 1,14 евра за еден долар што е најниска вредност на еврото во однос на доларот во изминатите 11 години. Пред историската одлука на ЕЦБ Швајцарија донесе одлука да го одврзе швајцарскиот франак од еврото, не сакајќи да троши пари за да го брани еврото во услови кога неговата вредност секојдневно паѓа. На светските финансиски пазари се поголем број на инвеститори ја губат вербата во еврото, односно вербата дека европските власти можат да направат било што за да го спасат еврото да потоне подлабоко во услови кога европската економија тоне во дефлација. Што ќе се случува со еврото? Дали неговата вредност ќе продолжи да паѓа? Како тоа ќе се одрази врз економијата на еврозоната и врз светската економија? Како овие движења на девизните пазари се одразуваат врз македонската економија? Дали се безбедни депозитите на македонските граѓани во евра? Ова се прашања кои деновиве им создаваат главоболки на многу економски аналитичари, бизнисмени и обични граѓани.

Што значи евтиното евро за Македонија?

Економските експерти кои ги конслутираше Капитал уверуваат дека Македонија во однос на прашањето на падот на вредноста

претседател на ЕЦБ

К

на еврото во однос на доларот е речиси изолирана. Заради фиксниот девизен курс на денарот во однос на доларот економијата нема да почувствува големи директни ефекти. Граѓаните кои имаат депозити и кредити во евра можат да спијат мирно се додека Централната банка е решена да го брани фиксниот курс на денарот за еврото. Но, ефектите ќе ги почувствуваат компаниите кои увезуваат и извезуваат надвор од европските пазари. “Македонија одржува дефакто фиксен девизен курс на денарот во однос на еврото. Без оглед што ќе се случува со еврото на меѓународниот финансиски пазар, нашата централна банка ќе го апсорбира целосно преку интервенциите на девизниот пазар, поради политиката на одбрана на таргетираното ниво на девизниот курс”, вели Марјан Петрески, професор на Американ Колеџ. Според Петрески, моменталните движења се поволни за извозниците кои извезуваат надвор од Европската Унија, односно чии трансакции се деноминирани во долар, франк и сличните валути освен евро, кои во моментов имаат висока вредност во однос на еврото, а со тоа и во однос на денарот, што го прави извозот деноминиран во овие валути поевтин. Овие извозници би можеле да го искористат овој тренд, но за жал, најголем дел од извозот од Македонија останува деноминиран во евра. Димитар Богов, гувернер на Народната банка на Македонија смета дека проекциите за односите меѓу светските валути на подолг рок се многу шпекулативни и соодносот на еврото и доларот и понатаму ќе остане волатилен и

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

cover story Марјан Петрески

Митко Кочовски директор во Макстил

акедонија одржува дефакто фиксен девизен курс на денарот во однос на еврото. Без оглед што ќе се случува со еврото на меѓународниот финансиски пазар, нашата централна банка ќе го апсорбира целосно преку интервенциите на девизниот пазар, поради политиката на одбрана на таргетираното ниво на девизниот курс.

оместувањето на курсот евро долар е уште еден нов фактор кој дополнително ја усложнува и онака сложената ситуација со која челичната индустрија се соочува во последните шест години. Ова е особено чувствително прашање кога компаниите купуваат суровини во долари, а продаваат и извезуваат во евра. Во металопреработувачката индустрија и во Макстил посебно основните челични полуфабрикати се плаќаат во долари, а пласманот на лимовите е насочен кон европските дестинации и е во евра.

М

професор на Американ Колеџ

подложен на шпекулации. “Република Македонија главно извезува во еврозоната и не се очекува значителна промена на пазарниот удел на нашите извозници. Можно е извесно зголемување на извозот доколку одредени субјекти во еврозоната проценат дека им е поисплатливо одредени стоки и услуги, кои дотогаш ги купувале од земји надвор од еврозоната или надвор од земјите чии валути се врзани за еврото, да почнат да ги купуваат од еврозоната или од оние земји чии валути се врзани за еврото. Дополнително, можно е и извесно зголемување на пазарниот удел на нашиот извоз во земјите со кои надворешнотрговската размена е во долари, поради зголемената конкурентност”, вели гувернерот Богов. Гувернерот уверува дека номиналната вредност на штедните влогови или кредити во евра или со клаузула во евра останува иста и не зависи од промената на односите на еврото со трети валути, на пример американскиот долар и швајцарскиот франк. За оние, пак, кои имаат кредити во друга валута, моменталните движења се неповолни, но оваа изложеност во Македонија е многу ниска. Трендот на јакнење на американската валута ќе продолжи и понатаму како последица на силните нарушувања во европската економија, ќе им создадат проблеми на македонските компании кои увезуваат од странство и плаќаат во долари. Од друга страна пак, македонскиот извоз во САД и во други земји каде што стоката се продава за долари, стануваат поконкурентни на тие пазари. Доларите што ќе ги добијат извозните компании ќе вредат повеќе во денари, додека пак увозниците кои ќе треба да платат повеќе бидејќи ќе мора да купат долари со повеќе денари. “Поместувањето на курсот евро долар е уште еден нов фактор кој дополнително ја усложнува и онака сложената ситуација

11

П

со која челичната индустрија се соочува во последните шест години. Ова е особено чувствително прашање кога компаниите купуваат суровини во долари, а продаваат и извезуваат во евра. Во металопреработувачката индустрија и во Макстил посебно основните челични полуфабрикати се плаќаат во долари, а пласманот на лимовите е насочен кон европските дестинации и е во евра. Единствено поволен момент како резултат на оваа ситуација е што станува прифатлив пласманот на американскиот пазар, кој досега беше практично неисплатлив. Но, тој сегмент е само мал дел од нашиот извоз”, вели Митко Кочовски, директор во Макстил. Анализирајќи ги статистичките податоци за увоз и извоз на земјата, повеќе компании ќе загубат од растот на доларот, бидејќи земјава повеќе увезува одошто извезува во долари. Меѓу 2530% од увозот на Македонија е од Русија, САД, Бразил, Украина, Кина и уште неколку земји со кои тргуваме во долари. Кај извозот пак, најголем дел, или над 60% е насочен кон земјите од ЕУ, така што од растот на доларот во однос на еврото не се очекуваат позначајни ефекти врз економијата. Според проценките, само околу 15% од извозот во странство се наплатува во долари, главно во Русија и земјите од источниот блок. Статистичките податоци покажуваат дека Македонците малку штедат во долари, иако откако почна трендот на јакнење на американската валута во однос на еврото, интересот за долари расте. Според официјалните статистички податоци, граѓаните во банките чуваат околу 200 милиони долари, што е околу 7% од вкупните штедни влогови во девизи.

Што значи квантитативното олеснување?

Министрите за финансии на земјите од еврозоната на состанокот во четвртокот

одлучија Европската централна банка (ЕЦБ) да ја стартува програмата наречена квантитативно олеснување, која подразбира дека ќе почне со масовно купување на обврзници со цел да пушти поголема сума на пари во оптек. Во очекување на оваа одлука курсот евро долар достигна 1,15 евра за еден долар, што е најниска вредност на еврото во однос на доларот во изминатите 11 години. Сите прогнози се дека и покрај одлуката на ЕЦБ да вбризга во економиите на еврозоната околу 500 милијарди евра еврото ќе продолжи и понатаму да паѓа во однос на доларот, франакот и другите валути. Иако ова е инструмент кој веќе го користеше САД за да ја заживее економијата, проблемот сега е што инвеститорите се помалку веруваат во еврото, односно се помалку веруваат дека европските власти имаат идеја како ја поттикнат економијата која тоне во дефлација. Квантитативното олеснување се објаснува како неопходен потег бидејќи еврозоната ја заврши минатата година со негативна инфлација и влезе во зона на дефлација, што се смета за многу опасна за економијата. За да ја зголеми инфлацијата ЕЦБ сега ќе ја зголеми количината на пари во оптек. Тоа ќе значи повеќе и поевтини кредити за компаниите и домаќинствата во земјите од еврозоната. Очекувањата се дека овој потег ќе успее да ја заживее економијата во еврозоната која сега не покажува такви сигнали. Со зголемувањето на количината на пари во оптек ЕЦБ ќе влијае вредноста на еврото да продолжи да се намалува во однос на другите валути, како на пример доларот, фунтата, јуанот...Но, тоа и не е толку страшно. Бидејќи поевтинувањето на валутата ќе го поевтини европскиот извоз во светот и ќе го направи поконкурентен. Зошто тогаш постоеа толку големи стравови и паника од одлуката на ЕЦБ да вбризга повеќе пари во економијата? Најголеми стравови имаше во Германија, каде што сите се уверени дека ако ЕЦБ почне да купува државни

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

12

cover story

обврзници од Италија, Грција, Португалија или Шпанија, долговите од овие должнички хартии од вредност на крајот ќе мора повторно да ги плаќаат германските даночни обврзници. Овој аргумент држи вода ако некоја од овие земји прогласи банкрот и не ги отплаќа долговите, што ќе предизвика загуби во билансите на ЕЦБ. Во тој случај другите земји членки на еврозоната ќе мора да ги покриваат тие загуби. Овој страв дека германските даночни обврзници ќе мора да ги покриваат идните можни загуби на ЕЦБ беше причината зошто ЕЦБ толку долго чекаше да почне со оваа програма. Квантитативното олеснување како инструмент за заживување на економијата во изминатите пет години го користеа САД да ја поттикнат домашната економија, а минатата година престана да го користи бидејќи економијата почна да расте. Но, дали квантитативното олеснување ќе ја заврши истата работа како во САД?.

Дали европската економија ќе заживее?

Економските експерти сметаат еврото е пред се одраз на економијата во еврозоната. Ако економијата е слаба, не може да се очекува дека еврото како валута да има вредност. Дали и кога програмата за квантитативно олеснување ќе влијае врз еврото и европските економии и дали ќе ги даде очекуваните резултати е тешко да се предвиди. “Програма за вбризгување ликвидност на ЕЦБ би требало да ја дестимулира дефлацијата и да

го стимулира растот со тоа што ќе ги поттикне инвеститорите да вложуваат во проекти и финансиска актива со поголем очекуван принос, којшто проекти и актива истовремено се и поризични. Дали тоа навистина ќе се случи зависи од многу фактори, вклучувајќи го и финансискиот обем на програмата. Во секој случај, сите релевантни одлучувачи се согласни дека посебната програма за вбризгување ликвидност на ЕЦБ не треба ги засени напорите на државите од eврозоната за спроведување на структурни реформи, главно во фискалната политика и конкурентноста, но и во други области”, смета гувернерот Богов. Дали и кога програмата за квантитативно олеснување ќе влијае врз еврото и европските економии и дали ќе ги даде очекуваните резултати е тешко да се предвиди. Последен пример за тоа колку е тешко да се предвидат потезите и нивните ефекти врз девизниот пазар е одлуката на Централната банка на Швајцарија да го одврзе курсот на франкот за еврото, што предизвика турбуленција на девизните пазари. И Марјан Петрески од Американ колеџ смета дека случувањата на девизните пазари се тешко предвидливи. “Сепак, очекувам дека потенцијалното квантитативно олеснување, кое се повеќе се заговара и кон кое ЕЦБ најверојатно ќе прибегне, нема да предизвика таква турбуленција, туку ќе биде “помазнo”. Теоретски, монетарното олабавување треба да и помогне на економијата на еврозоната

побрзо да ги преброди потешкотиите и поцврсто да застане на патот на заздравувањето. Оттука, тоа ќе треба да го промени трендот на пад на еврото, во нагорен тренд. Сепак, големината и брзината со која тоа ќе се случи, не може ниту да се предвиди ниту точно да се оцени”, вели Петрески. Знаците на заздравување на еврозоната се уште изостануваат, па дури и спротивно на тоа, дефлациските тенденции покажуваат дека таа е се уште под голем ризик од нова рецесија. Од друга страна, тенденциите на заздравување на економијата на САД се многу појасни и поизвесни, поради што доларот зајакнува. Дополнителен фактор за јачината на доларот е ниската цена на нафтата, која е инверзно поврзана со вредноста на доларот. Целиот овој контекст го доведе еврото во лоша позиција. Дали трендот на паѓање на еврото ќе се промени и со која големина, во моментот најмногу зависи од квантитативното олеснување што се очекува од Европската централна банка, како потег со кој ќе се вбризгаат свежи пари во економијата. Но, кога се предвидуваат движењата на финансиските и девизните пазари не треба да се заборави големиот геополитички ризик сврзан со односот на Западот со Русија, конфликтот во Украина, како и случувањата со цената на нафтата, заради што секоја подетална проекција за случувањата со девизните курсеви, па макар и на краток рок, се сведува на шпекулација.

Интегрален кекс

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

14

патот напред

"Бомбата" на Марио Драги, и ние во Македонија!

Љупчо Зиков

ljupco.zikov@kapital.mk http://www.facebook.com/ljupco.zikov

Б

ез никакви дилеми, по период на катастрофични новости, веста број еден од светот, доколку во меѓувреме не се случи нешто друго страшно, додека го пишувам овој текст, доаѓа од Франкфурт! Од кабинетот на Гувернерот на Европската централна Банка (ЕЦБ) и прв човек на Еврозоната, Марио Драги. ЕЦБ ја лансираше програмата наречена „Квантитативно олеснување„. Иако со наслов кој не кажува многу, овој пакет на мерки, се сосема јасни, насочени, важни, донесени со многу знаење и чувство, во вистински момент и полни со визија ... Што е тоа и за што станува збор? Програмата „Квантитативно олеснување„, потпишана од Марио Драги, подразбира масовно купување на државни обврзници на територијата на еврозоната, од страна на ЕЦБ, со цел да се обезбеди поголема сума пари во релната европска економија сочинета од милиони компании и многу милиони работни места. Оваа Програма за крајна цел има зголемување на инфлацијата и ослабнување на еврото!? И тоа веќе е постигнато во првиот ден откако Марио Драги ја објави програмата. Еврото ја достигна најслабата своја вредност во последните 11 години, помалку или повеќе од воведувањето. Чудно!? Не е ништо чудно и неочекувано ... Ова всушност значи дека се зголемува конкуренцијата на европските компании на светскиот пазар. Нивниот извоз ќе порасне по обем, а потоа и по вредност, што е клучно во услови на крајно глобализирана економија каде американскиот, кинескиот и јапонскиот извоз се главни во последните неколку години. Од друга страна вбризгувањето на илјада милијарди евра до септември 2016 година

во европските компании секако дека ќе ја зголеми инфлацијата, ќе го ослабне еврото, но тоа ќе значи нови можности за граѓаните, малите и средните фирми, нови работни места, затоа што кредитите ќе поевтинат. Ќе се зголеми потрошувачката и инвестициите. Економијата по долга пауза ќе почне да врти. И ние, „ни криви ни должни„ ќе видиме аир од ова ...!? Програмата за квантитативно олеснување на Марио Драги, доаѓа во вистинско време. Ја перципирам како: Прво, програма за „разумен контранапад„ (терминот е превземен од категоријалната апаратура и арсеналот на тези на претседателот Горги Иванов), на европската економија на светската сцена. Да се биде или не!? Второ, по долго време натегање меѓу европските политички елити, околу концептите како да се излезе од финансиска и должничка криза, сега победува концептот дека паралелно на важните структурни (фискални) реформи што треба да ги направат некои европски расипнички влади (случај Грција), многу е важно да се даде нов „свеж воздух во организмот„. Во европската конзервативна пракса ваквата програма на Драги, звучи како „револуција„. Но, „победи револуцијата„, што би рекле на Куба. Перцепцијата и проценките се дека компаниите од ЕУ се истоштени од долгата рецесија и финансиска криза. Соочени со неликвидност и тежок пристап до евтини пари, и компаниите и граѓаните во последните години влегоа во „должничко ропство„. Во некои држави на ЕУ дополнително и поради драматичното намалување на платите на работниците, затворени милиони работни места, драматичен пораст на социјални случаи, многу доселеници од новите членки на ЕУ, во принцип сиромашни земји и народи, како Романија и Бугарија. Пораст на криминалот и на крајот како врв на се... пораст на тероризмот, кој гледаме, беснее во последните месеци и недели. Ова автоматски влијае на зголемување на невработеноста и намалување на потрошувачката со што кругот на катарзата се затвора. Многу држави од ЕУ и од еврозоната подолго време се во тешка економска состојба со огромни долгови создадени поради две основни причини: Неодговорни домашни економски политики (повеќе трошење, отколку приходи), но и поради нереално силното евро кое своите врвови ги достигна во минатата година. Многу европски држави паднаа токму на силното евро кое предизвика должничка криза во ЕУ кај послабите држави членки

како Грција, Шпанија, Португалија па и Италија ... Таму целата криза се трансформираше и во болна политичка криза со неколкукратно менување на владите и со силни промени на идеологиите и погледите на понатамошната (не) кредибилност на постоење на Европската Унија. Се појавија и конкретни барања за напуштање на Унијата, а како најодговорни за таквата состојба се посочуваат силните членки Германија и Франција, основачи на Европската Унија (не до крај јасни во своите визии за ЕУ), за кои се смета дека се и основните мотивирачки фактори еврото да се држи силно долги години, без разлика на лошата конкурентска позиција на европските компании на светскиот пазар, што беше крајно контроверзна политика!? Силно евро пред се за домашни тесни потреби на Берлин и Париз кои реално имаат најсилни економии!? Што е секако тема за дискусија!? На пример, добрите познавачи забележуваат дека никогаш германски или француски автомобил од средна класа не чинел 40.000 марки (20.000 евра). Или автомобил од средно висока класа кој некогаш чинел 45.000 марки денеска чини 45.000 евра (90.000 марки)....!?! Така беше и со долговите на државите. Поради воведувањето на еврото и држењето на високо ниво на вредноста на новата заедничка европска валута, некои држави влегоа во зоната на финансиски колапс со силни внатрешни политики ломови ....

Европа конечно се соочи со реалноста!?

Марио Драги, првиот човек на ЕЦБ се соочи со суровата европска реалност објаснета погоре во текстот. Објави дека почнувајќи од март банката ќе откупува 50 милијарди евра државни обврзници секој месец се до септември 2016 година. Со ова се очекува во европската реална економија да бидат вбризгани илјада милијарди евра нови свежи пари. Она што е клучно важно е фактот што, иако претходно постоеше несогласување околу овој потег, програмата за „Квантитативно олеснување„ се објаснува како неопходен и ПОСЛЕДЕН чекор кон потикнување на економијата и инвестициите во еврозоната која минатата година заврши со дефлација. Сега е потреба политика на стимулирање на ИНФЛАЦИЈАТА. За да ја зголеми инфлацијата, ЕЦБ сега ќе ја зголеми количината на пари во оптек, што ќе значи повеќе и поевтини кредити за компаниите и домаќинствата во земјите од еврозоната. Клучно важно.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

патот напред Очекувањата се дека овој потег ќе успее да ја заживее економијата во еврозоната која сега не покажува такви сигнали. Инвеститорите очекуваат дека последниот потег на ЕЦБ ќе влијае на вредноста на еврото, ДА ПРОДОЛЖИ ДА СЕ НАМАЛУВА во однос на другите валути, како на пример доларот, фунтата, јуанот ... Поевтинувањето на валутата ќе го поевтини европскиот извоз, ќе го направи поконкурентен, што секако би можело да значи дека извозот од европската економија во наредниот период ќе се зголеми ... Димитар Богов, гувернер на Народната Банка на Македонија (НБМ) вели дека „Програмата за вбризгување ликвидност на ЕЦБ би требало да ја намали дефлацијата значително, и да го стимулира растот, со тоа што ќеги поттикне инвеститорите да вложуваат во проекти и финансиска актива со поголем очекуван принос, коишто проекти и актива истовремено се и поризични....„

Што можеме да научиме од Програмата на ЕЦБ?

Некои паушални анализи во Македонија кои се појавија деновиве, сублимирано и цитирано, одат во следниот правец: „Чиста глупост. Со поттикнувањето на инфлацијата валутата самата си ја јаде својата вредност (!?) Потребно е реално производство на реални потреби, и баш спротивно зголемената вредност на парите за поттикнување на штедењето, бидејќи само луѓето кои штедат имаат на долг рок

Мојата пирова победа, по годините, „изедени од скакулци„ во Македонија, од независноста до денес , е што времето и одлуките од четвртокот, на првиот европски банкар, и неговите советници, ме потврдија на отворена сцена ... Моите лични и политички убедувања (целата политичката програма на Позитивна Македонија од изборите 2014), и ставовите на Капитал, во сите 15 години постоење, се токму овие кои деновиве ги прокламираше Марио Драги, или концепти на кои долго време во изминатите две децении е потпрена, на пример, американската економија и ФЕД. Сублимирано: Пазарни слободи, отсуство на корупција, лесен пристап до евтини пари, нови проекти, нови луѓе, инвестиции и извоз. Свежина. Оттука, во објаснувањето на гувернерот Димитар Богов препознавам став во овој правец. Тоа е тоа. Се согласувам со неговиот резон за мерките на ЕУ. Моето објаснување е следно ... За да има нешто на кое вредноста треба да му се намали (вредноста на валутата) за да економијата биде поконкурентна ... тоа нешто треба да постои ...!? Денес во Македонија тешко може да се зборува за конзистентен реален сектор на компании кој тргнува и завршува со инвестиции, вкалкулиран ризик, извоз кој додава вредност, нови компании и стартапи, странски инвестиции преку превземања, спојувања на нови проекти, и освојување на нови пазари ... Тешко тоа.

15

Кого тоа го интересира? На странците во зоните освен убавата макроекономска и монетарна политика за чие држење под таканарешена контрола СИТЕ ПЛАЌАМЕ ВИСОКА ЦЕНА, им даваме и кеш. Повторно од СИТЕ НАС. А тие прават 100% извоз, но и 100%увоз и не менуваат ништо. Па тоа истото тие би можеле да го прават и во Бугарија и во Романија и на Косово и на Марс ...!? Тие не го менуваат огромниот трговски дефицит на земјата од над 2,5 милијарди долари!? Кој силно мава по нашата егзистенцијална економска позиција на среден рок. А државата секојдневно уште им дава. Ајде, на пример, да пресметаме, колку би заработила државата од зоните ако наплатува 35% давачки по вработен и ддв од 18%!? Како што сега не наплатува. Еве појдовно нека биде информацијата дека во зоните се вработиле 10.000 работници и дека има извоз од 1 милијарда долари ??? Да пресметаме - од колку пари се откажала државата за ова да го постигнат странските компании во „екстериторијалните слободни индустриски зони„. И кој има ефект од ова? (на ова повеке ќе се задржам идната недела). Од колку пари се откажала државата во Буџетот, толку, сите нас што плаќаме даноци во земјата, не чинат странците овде кои прават маестрални резултати, кеш и кариери...! И од колку пари се откажала државата во Буџетот, за толку пари се намалени

Парите се стока со своја вредност, и не се цел сама за себе. Тие ја постигнуваат својата вистинска вредност и цел единствено ако се употребат за инвестиции!!! Ако ги немате парите можете да ги купите!? Тоа е темата задолжување! Но, само за инвестиции кои ќе ви донесат нова вредност дома! А не за јадење. За јадење имате ниви и стока... Мојата пирова победа, по годините, "изедени од скакулци" во Македонија, од независноста до денес, е што времето и одлуките од четвртокот, на првиот европски банкар, Марио Драги, ме потврдија на отворена сцена... Моите лични, и политички убедувања (целата политичката програма на Позитивна Македонија од изборите 2014), и ставовите на Капитал, во сите 15 години постоење, се токму овие кои деновиве ги прокламираше Драги, или концепти на кои долго време во изминатите две децении е потпрена, на пример, американската економија и ФЕД. Што "проклето" важат за Македонија. Сублимирано: Владеење на правото и правдата или парадигмата дека "во законитоста е слободата" пазарни слободи и можности, отсуство на корупција и притисок, лесен пристап до евтини пари, нови проекти, нови луѓе, инвестиции и извоз. да купат, да инвестираат, да вработат луѓе. Вака само се уништува вредноста на штедачите, главниот мотор на економијата кога ќе се одлучат на претприемаштво. ЕЦБ ги лечи симтомите, а болеста ја продлабочуваат„. Ова е едно старо конзервативно размислување во Македонија, што на жалост се уште е доминантно!? Ние исто како и европејците, мора да се соочиме со суровиот факт дека штедењето не е решение за Македонија. Што да штедиме? Од што да двоиме? Од кои приходи? Парите се стока со своја вредност, и не се цел сама за себе. Тие ја постигнуваат својата вистинска вредност единствено ако се употребат за инвестиции!!! Ако ги немате парите можете да ги купите!? Тоа е темата задолжување! Но, само за инвестиции кои ке ви донесат нова вредност дома?!?

Следствено на ова, апсолутно е некредибилен разговорот за вредноста на нашиот денар како национална валута!? Во споредба со што ја мериме неговата вредност? Според кој извозен потенцијал, според која домашна продукција на добра и инвестиции, и според која наука е утврдена токму оваа вредност на денарот која сега ја има? Затоа ајде прикаската малку по македонски да ја тераме. Таа приказна не е убава. На македонските домашни компании треба да им се вбризгне свежи евтини пари за да македонските ДОМАШНИ инвеститори бидат во состојба да покренуваат нови ИЗВОЗНИ проекти. Што имаме сега? Овде кај нас одамна не е важно дали денарот е стабилен, и дали економијата е во дефлација или инфлацијата е 1%, 2%, 3%... Овде се е умрено во реалниот сектор.

можностите на домашните македонски инвеститори да превземаат НОВИ РИЗИЦИ, ПОГОЛЕМИ ЗАДОЛЖУВАЊА, да создаваат НОВИ компании со земање на ЕВТИНИ КРЕДИТИ од банките. Да вработуваат, а да не отпуштаат, СОСТОЈБА ШТО ЈА ИМАМЕ ВО МОМЕНТОВ. Да станат ПОГОЛЕМИ и поконкурентни и да го зголемуваат домашниот извоз. Да ја ЗГОЛЕМАТ ВРЕДНОСТА на своите фирми. Оттука, клучното прашање е го разбира ли некој Марио Драги овде во Македонија? Само ова е реален раст. Марио Драги и ЕЦБ на крајот на денот купуваат обврзници за да го постигнат токму ова. Значи за ова зборуваме, а не за стабилност. Аман од оваа македонска стабилност.... па никој веќе не дише. Постабилни здравје.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

16 ЛУЃЕ И КОМПАНИИ Профил на македонскиот бизнисмен

Што добивме по четврт век транз businessman Какви се македонските бизнисмени? Во транзициски амбиент, по дваесетина посткомунистички години, израснаа сопственици, менаџери и претприемачи кои што во споредба со колегите од Запад се во најмала рака просечни. Но, не се сите исти. Капитал открива четири главни типови на бизнисмени, а SWOT анализата нивните клучни мани и доблести. пишува:

Игор Петровски

igor.petrovski@kapital.mk

фотграфија:

фотоархива на Капитал

П

ред неколку месеци Хрватското здружение на работодавачи направи истражување на јавното мислење на тема: Што мислите за домашните бизнисмени. Излезе дека 40% од граѓаните негативно ги доживуваат хрватските бизнисмени, но затоа пак 62% од тие исти граѓани сметаат дека токму бизнисмените се клучот или главното решение за излез од кризата, како што напиша Liderpress. hr. Слично истражување во Македонија нема. Барем јас не сум сретнал. Но, Хрватска е блиску, живеевме половина век во иста држава, менталитетот на луѓето е горе-долу сличен. Поминавме слична транзиција на системот, иако не може да се споредуваме во параметарот големина и моќ на компаниите што израснаа изминативе 20-тина години – некои од нивните најголеми играчи имаат и по неколку милијарди евра годишно приход. Верувам, дека кога ваква анкета би се направила во земјава, бројките би биле слични. И Македонците генерално сè уште за бизнисмените имаат мислење дека се луѓе со кои што често е поврзана некаква матна работа, некаква полусива, сива или црна зона на работење. Дека сакаат преку ноќ да се збогатат, плаќајќи им малку на

вработените, обидувајќи се постојано да најдат начин како да забушат данок и сл. Дека добар дел од големите “газди“ преку неправедната приватизација дошле до компании што вредат милиони евра. Сите ние како да сакаме да ги видиме само лошите работи. За тоа има повеќе причини: немањето традиција во приватниот бизнис и претприемништвото, длабокиот ефект што транзицијата со приватизацијата го остави во општеството, рефлектиран во најголема мера преку илјадниците останати без работа, социјалната беда и сл., менталниот склоп секој што е успешен да се прогласи за “хохштаплер. Иако не е сè така црно, се разбира. Македонските бизнисмени – претприемачи, сопственици, менаџери , поширока е оваа категорија - ја креираат македонската економија, вработуваат луѓе, инвестираат, го полнат буџетот на државата. Има меѓу нив голем број успешни приказни – приказни за малите херои од нашето соседство, луѓе кои што почнале буквално од ништо, од гаража, од работилница, продавничка, за денес да се респектабилни бизниси, тешки по неколку милиони евра годишно. Приказни за големи идеи, поголеми од самите компании, кои што токму ние во Капитал сиве овие години се обидуваме да ги пронајдеме и ги раскажеме на јавноста. Значи, каков е всушност македонскиот бизнисмен? Секако, не постои унифициран, типичен пример. Македонскиот бизнисмен е лик од крв и месо, врз кого што влијаат одредени

Основни типови на маке

1

Е

Транзициски бизнисмени прва и втора генерација

дни се оние што до компаниите дошле во процесот на приватизација како директори или надворешни играчи; оние што тргнале од нула; а постојат и комбинации на овие типови. Како поткатегорија овде е и втората генерација менаџери/ сопственици, обично децата на првата генерација, кои што повеќе или помалку успешно ги предводат компаниите наследени од своите родители и ментори во процесот на созревање како менаџери.

2

Р

Менаџери што работат во системи со странски сопственик

аботат за системи во сопственост на странски капитал и се однесуваат реактивно или проактивно, но строго под контрола на групацијата сопственик. Принципалите, односно матичните компании од надвор, наложуваат како треба да изгледа корпоративната култура, одредуваат политика на цени, менаџмент системи, мерење на резултатите и останатите процеси во фирмата. Тоа се претежно бизниси од ИТ секторот, услуги и производи поврзани со банките (софтвер, аутсорсинг, итн.), телеком компании, бизниси околу телекомите (градење инфраструктура, софтвери, итн.)

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

17

о зиција?

македонски бизнисмени

3

О

Менаџери што работат за странски еквити фондови

бично се инволвирани во некаков тип на инвестиции, инвестициски фондови што вложуваат во домашни компании со цел да ги реструктурираат и подоцна продадат поскапо. Овие менаџери влегуваат во процеси на спојувања и преземања, имаат договори временски поврзани со определени резултати. Менаџерската плата и бонуси се врзуваат со постигнатите резултати, и обично тие добиваат процент од разликата во сумата кога фирмата ќе се продаде, во однос на онаа кога е купена. И затоа тие се мотивирани да постигнат што е можно повисока вредност на компанијата што ја водат.

4

Претприемачи

П

очнуваат од ништо, со идеја дека мора да се снајдат, силно се мотивирани, со познавање на работите од нивната индустрија. Недостаток е што се самоуки, и во принцип реактивно се однесуваат, односно учат од грешките и проблемите, како што доаѓаат. И за тоа трошат многу време, енергија и ресурси. Од премногу претприемништво стануваат микроменаџери додека фирмата расте, наместо да се занимаваат со стратешко планирање. Не поставуваат системи, или пак премногу поставуваат системи и прават бирократизација.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

18

ЛУЃЕ И КОМПАНИИ

Повеќе опасности одошто можности l SWOT aнализа на македонските бизнисмени l Силни страни

XX Кај постарите бизнисмени постои вроден инстинкт за преживување XX Можност за снаоѓање во комплицирана и често корумпирана средина XX Познавање на бројни домашни играчи од сличен профил во приватниот и јавен сектор

Слабости

XX Недостиг на знаење, вештини и вклученост во светските економски текови XX Долгогодишна ориентираност само на домашниот пазар и страв од извоз XX Став дека државата треба да ги реши нивните проблеми XX Недоволно вложување во луѓе, развој и истражување, нови пазари...

XX Тенденција успехот да ги препишуваат на личните способности, а неуспехот на државата, системот и окружувањето XX Воглавно (пре)мали компании за европски или светски размери XX Дел од нив сè уште се подготвени да прифатат мито и корупција како начин на добивање на работа XX Изразена бизнисменска суета која го опструира обидот за капитално поврзување, неспособност на делегирање и желба се да контролираат

Можности

XX Со оглед на тоа дека поголемиот дел од фирмите се мали гледано во светски размери, кај дел од бизнисите постои можност за зголемување на обемот на работа кога би се свртеле кон извоз XX Помладите генерации на бизнисмени многу повеќе се вклучени во светските текови XX Капиталното поврзување со други бизнисмени или отворање кон странски инвеститори

Опасности

XX Терминот „бизнисмен“ се уште кај дел од луѓето преставува синоним за личност која на сомнителен начин остварува профит XX Значајно влијание на државата на приватните текови, голема даночна пресија, безбројни административни препреки, големи трошоци во јавниот сектор, итн.

XX Општа ненаклонетост кон приватни иницијативи како реликт на бившиот систем XX Непостоење на адекватен наследник во втората генерација, и истовремено неподготвеност за продажба на бизнисот по релативна вредност XX Присутност на мито и корупција како „нормално“, недостаток на етика во работењето XX Стигматизираноста во случај на неуспех многумина ги чини уште попретпазливи при одлуката дали да останат или да се откажат од претприемништво.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

19 типизирани настани создадени во одредено окружување во тек на одредено време. За почеток, нешто во нивна одбрана. Има неколку влијанија што оставија трага на профилот на македонските бизнисмени. До 1990 година Македонија живееше во договорна политичка економија, во која што приватната иницијатива беше исклучок и во принцип забранета. Пет децении на таков систем, оставаат трага, па не е ни чудно што македонското население не е премногу склоно кон приватна иницијатива и претприемништво. Како што има истакнато Бранко Роглиќ, сопственикот на Орбико групата, еден од најуспешните бизнисмени од Хрватска (земја, практично идентична во поглед на профилот на домашниот бизнисмен како Македонија): “Премалку време помина од комунизмот“.

Снаодливи во комплицирана и корумпирана средина

Македонија долго време беше исклучена од светските економски текови, што резултираше со недостиг од знаење и самодоверба, како и слаба иницијатива кон извоз. Потоа следеше приватизацискиот хаос кој што создаде чувство дека богатството треба да се создаде брзо и дека најлесно се акумулира во матни времиња. Резултат на тоа е нарушена етика во работењето, што е и денес присутно на секој чекор. Згора на се, тука е и високата даночна пресија и многуте бирократски „клипови под нозете“. Во такво опкружување израснаа бизнисмените во Македонија, споредено со колегите од Западот, каде претприемачката традиција е неспоредливо долга и државното

уредување, во најдобра рака просечно. Некои од главните квалитети им се можноста за снаоѓање во комплицирана, а често и корумпирана домашна бизнис средина, издржливост и способност на преживување низ разни кризи, познавање на бројни домашни играчи со сличен профил во јавниот и приватниот сектор итн. Слабостите произлегуваат токму од таквиот локален карактер. Поради начинот на добивање работа во земјата поголемиот дел од нив ги запоставија вложувањата во развој на кадрите и истражувањата на новите пазари, а традиционалната домашна формула не поминува на поголемите пазари. Таквите бизнисмени најчесто останаа доминантно на домашните пазари, а мал дел од оние кои извезуваат останаа доминантно фокусирани на земјите од бивша Југославија. Секоја чест на исклучоците кои немаат комплекс на глобалниот пазар и успешно работат на тие пазари, но тие, доколку ги исклучиме новите генерации на стартаппретприемачи, можат да се избројат на прсти.

“Модерни“ и помалку модерни

Типот и категоријата на македонски бизнисмени се различни. Од оние кои се зависни од државата до оние кои речиси целосно се свртени кон извоз, од силно експонирани до оние кои од појавување во јавноста бегаат како ѓавол од темјан, преку оние кои се раширија во сите можни сектори, до оние кои се плашат да зачекорат во нешто ново, од оние кои се добро вмрежени до оние кои за тоа имаат сериозен минус. Најгенералната поделеност би можела да биде на „модерни“ и оние помалку модерни бизнисмени. Првата група е пообразована и поагилна и склона кон вложувања во луѓе и знаења, а другата група повеќе се потпира на традиционалната сила на домашните познавања и врските што ги има, а помалку вложува во „софт“ ресурсите. Македонската економија ќе биде многу подобра кога би преовладувале модерните и амбициозните претприемачи.

Реактивно, наместо проактивно однесување

Да почнеме со категоријата бизнисмени што ќе ги наречеме “прва генерација“. Во неа влегуваат менаџери/ сопственици на компании претежно стекнати во процесот на приватизација што почна во 1994 година, како и помал број на основачи на нови фирми во самиот почеток на 1990-те, кога настана експлозија на новоотворени бизниси заради промените во економскиот систем. Но, постојат и комбинации на овие два типа. “Заедничко за сите овие бизнисмени е што сите промени што ги направија во своите компании, беа под притисок на надворешните фактори – дали се тоа ИСО стандарди, ЕУ стандарди и сл. Кај повеќето од нив генерално

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

20

ЛУЃЕ И КОМПАНИИ

отсуствуваше поривот да се направи нешто на своја иницијатива, односно за 20-тина години не е воведено практично ништо ново, ништо модерно. Тие реагираат реактивно, а не проактивно. Имаа можности да направат многу како едни од првите играчи на пазарот, а не направија“, вели Горан Цивкароски, директор на Pedersen & Partners за Македонија, глобална компанија што се занимава со регрутирање на менаџерски кадри. Тој учествувал во многу “хедхантинг“ операции во земјава и регионот и одлично го познава менталниот склоп на локалните менаџери и претприемачи и нивниот развој. Цивкароски смета дека оваа прва категорија, што со негова помош ја дефиниравме, т.н. “прва генерација“, “транзициски“ или “реактивни“ бизнисмени, не биле склони кон преземање ризици, оделе претежно по инерција, наследиле голем дел од бизнис културата на претходното време.

Една поинаква генерација

Втората категорија се бизнисмени/ менаџери кои што работат во системи претежно во сопственост на странски капитал и се однесуваат реактивно или проактивно, но строго под контрола на

групацијата сопственик. Принципалите, односно матичните компании од надвор, наложуваат како треба да изгледа корпоративната култура, одредуваат политика на цени, менаџмент системи, мерење на резултатите и останатите процеси во фирмата. “На раководни позиции вработија менаџери од помлада генерација, дел школувани или дошколувани во странство, кои што вложиле во себе и целта им била да работат за меѓународна компанија. Некои прво работеле во домашни компании и се заситиле од тоа да гледаат како сопственикот попрво троши пари за свои лични задоволства отколку за развој на компанијата или пак се соочиле со сопственици/менаџери кои што едноставно немале капацитет да сфатат дека компанијата е организам кој што треба да расте независно од нив, па си нашле работа во компаниите од оваа категорија“, вели Цивкароски. Тоа се претежно бизниси од ИТ секторот, услуги и производи поврзани со банките (софтвер, аутсорсинг, итн.), телеком компании, и сврзани бизниси (градење инфраструктура, софтвери, итн.) и други. Тие компании дојдоа претежно од регионот на југоисточна

или централна Европа, од развиени економски системи и/или такви кои што исто како македонскиот долго време беа социјалистички, меѓутоа под влијание на западните инвестиции формираа поинаква корпоративна култура што ја донесоа во Македонија и која што македонските менаџери мораше да ја прифатат и спроведуваат до пониските нивоа. “Домашните менаџери беа под притисок да се однесуваат како што им наложува странскиот сопственик за да ги остварат зацртаните цели, и помалку или повеќе се покажаа успешни. Се профилираше една поинаква генерација со поинакви принципи, го вметнаа начинот од своите странски сопственици, комуникациите им станаа потранспарентни, почнаа да воведуваат поинакви, помодерни стандарди на управување. Тие имаа многу соработници меѓу домашните фирми и тие сакале-не сакале мораа да ги прифатат стандардите од првите. Па, пополека и домашните фирми прифатија да работат по западни стандарди“.

Менаџери на „портфолио“ компании

Третата категорија се бизнисмени, менаџери кои што обично се инволвирани во некаков тип на

1. Zagreb, 2014

3. Saraevo, 2014

4. Belgrad, 2015 hotel Crown Plaza 18 -19. juni

Поврзуваме бизнисмени, медиуми, информации и можности во повеќе од 6 држави

5. Skopje, 2015

hotel Aleksandar Palace 26. - 27. mart

2. Budva, 2014

Prijateli na Biznis Plus:

6. Istanbul, esen 2015

Повеќе на регионалниот деловен портал www.biznis-plus.com

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

ЛУЃЕ И КОМПАНИИ инвестиции, инвестициски фондови што вложуваат во домашни компании со цел да ги реструктурираат и подоцна продадат поскапо. Овие менаџери влегуваат во процеси на спојувања и преземања, имаат договори временски поврзани со определени резултати. Има и домашни и странски менаџери, и тоа се најсофистицираниот тип на менаџери, затоа што се поврзани со некоја цел која што е релативно тешко достижна, велат нашите соговорници, менаџментконсултанти. “Овие менаџери се во своевидна преса – од една страна да ги остварат целите зададени од сопственикот, а од друга страна да ги мотивираат вработените, да не речам да ‘ги цедат’ како што никој не правел 15-20 години, сè со цел да се постигнат поставените цели. Се работи за компании кај што влегуваат разни приватни еквити фондови, институции како ЕБРД и сл., и менаџерот ја следи стратегијата, постојано се занимава со регулативи, инспекции, оптимизирање на трошоци... Менаџерската плата и бонуси се врзуваат со постигнатите резултати, и обично тие добиваат процент од разликата во сумата кога фирмата ќе се продаде, во однос на онаа кога е купена. И затоа тие се мотивирани да постигнат што е можно повисока вредност на компанијата што ја водат“

Претприемачите – најскапоцената група бизнисмени Четвртата група би биле претприемачите. “Тие, според мене, се најскапоцената група на бизнисмени“, вели Цивкароски. Почнуваат од ништо, со идеја дека мора да се снајдат, силно се мотивирани и имаат солидно познавање на работите во нивната индустрија. Единствениот недостаток би бил што се самоуки, и

во принцип реактивно се однесуваат, односно учат од грешките и проблемите, како што доаѓаат. За тоа трошат многу време, енергија и ресурси“. Цивкароски вели дека за дел од претприемачите е карактеристично што од “премногу претприемништво“ стануваат микроменаџери додека фирмата расте и покажува силен потенцијал за развој, наместо да се занимаваат повеќе со стратешко планирање и поставување на соодветни системи.

Газдата знае сè

Васко Карангелески, сертифициран менаџмент консултант и сопственик на консалтинг фирмата КА Групација, вели дека транзицијата само ја смени сопственоста, но не и начинот на размислување кај повеќето од компаниите. Според него, постои некоја диференцијација на барем три категории на претприемачи во Македонија, дефинирани според возраста на претприемачот, начинот и декада на започнување на бизнисот. “Добрите примери меѓу нив успеаја да се адаптираат на новите услови и да ги одржат и развијат системите што ги стекнаа како капитал во приватизацијата. Останатите не можеа да се носат со предизвиците на стеснетиот пазар,економските блокади и сл., и практично не знаеја што да прават со фирмите“, вели Карангелески. Како подсегмент од оваа прва категорија, според него, е втората генерација сопственици/менаџери во големите транзициски компании - најчесто се тоа децана оваа првата генерација, тие имале свои ментори, учеле од нив, но многу често и се школувале надвор од земјава, не штедејќи на едукација.

21

“Дел од нив успешно ги водат компаниите и по повлекувањето на своите ментори,дел, за жал, не успеаја да се снајдат добро, па компаниите или се паднати со продажбите и профитите во последниве години, или во најдобар случај стагнираат“, вели Карангелески. Втората категорија се самосоздадените претприемачи. Тука имаме илјадници фирми,но малку од нив пораснаа до степен да прават по неколку милиони евра годишен обрт. Дел од нив почнаа во транзицијата со сопствени бизниси, дел се “хибриди“. Третата категорија се луѓе што сега имаат 30 - 40 години, основачи претежно на услужни фирми, помал дел производни, кои што се уште не се толку амбициозни за градење на големи системи, спремни се да ги слушнат и првите и втората категорија бизнисмени, но често се гледани со потценување и од обете. Особено од страна на оваа генерација бизнисмени што почнаа од раните 1990ти, која размислува во стилот “јас сè сам сум постигнал, и мора да ме слушаш“. Во рамките на оваа категорија бизнисмени, ретко има менторство кај менаџментот, а пазарот е премал за да може да се генерира значаен раст. На сопствениците/менаџерите им недостасува менторство, едукација. “Поголем дел од едукацијата е насочена кон вработените, онаму каде што ја има,секако. А директорот или газдата, нема време за учење, тој знае сè, нели. Од премногу претприемништво стануваат микроменаџери во големи фирми. Непоставуваат системи, или пак спротивен екстрем поставуваат премногу системи и прават бирократизација. Мислат дека ИСО, ЕРП или некоја друга алатка ќе го реши проблемот на лидерството и стратегиското менаџирање “.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

22

КОМПАНИИ И ПАЗАРИ

Паѓа потрошувачката на вино

Македонците пијат 50% помалку вино од пред 10 години?! Официјалните податоци за потрошувачка на вино во Македонија се поразителни. Винарите и познавачите на состојбите се поделени околу тоа дали овие бројки се точни, но сите се согласни дека економската состојба и масовното иселување на младите луѓе дефинитивно влијае врз опаѓачката консумација на вино во Македонија. Година 2009 2011 2013

12

629.808.000 337.896.000 515.891.000

Годишно просечно количество на вино во литри

10,3

10 8

10,6

9,7

8,9

9,8

9,1

8,6

Домаќинства По член на домаќинство

6 4

Промет на трговија на мало во категоријата вино

2,6

2,4

2,4

2,3

2,5

2,4

2,3

0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2

5,9

5,4

1,6

1,4

2011

2012

2

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

23

пишува:

Дејан Азески

dejan.azeski@kapital.mk

фотграфија:

А

фотоархива на Капитал

5,2 1,4 2013

ко и се верува на официјалната статистика во периодот 2004-2013 консумацијата на вино во Македонија паднала од 10,3 л годишно по семејство на 5,2 л во 2013. Или ако се гледа по поединец консумацијата на вино е падната од 2,6 литри годишно на 1,4 литри. Ваквите бројки звучат уште повеќе поразително особено поради фактот што во земјава цела една деценија се вложија стотици милиони евра за развој на винскиот сектор кој рака на срце постигна некакви резултати во делот на извозот но очигледно не и во подобрување на состојбите на македонскиот пазар.

Кои се причините за ваквата состојба?

Истражувањето го започнавме од експертската јавност. Конкретно го побаравме професорот од земјоделскиот факултет и експерт за лозарство и винарство Звонимир Божиновиќ. Според неговите согледувања и анализи постојат низа причини кои можат да се причина за ваквата поразителна статистика но според него убедливо најзначајна е масовното иселување на младите луѓе. „Намалената популација на млади според мене е најсериозна причина за ваквите состојби. Позната е дека од земјава се отселени повеќе десетици илјади млади луѓе. Природно е тие да се најголемите пијачи, сигурно не очекуваме некој на 70 години да внесува толкави количини на вино“ Според Божиновиќ економската моќ е вториот фактор кој ги одвраќа луѓето од консумирање на вино и третиот фактор е самата здравствена состојба на населението која постојано се влошува.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

24

КОМПАНИИ И ПАЗАРИ Дане Јованов

Звонимир Божиновиќ

астечката економска немоќ на населението од една страна и ниското ниво на винска култура од друга страна веројатно се главните причини за генерално слабата, а можеби и опаѓачката консумација на вино. Винариите тоа го надоместуваат со изразена извозна ориентација и не го чувствуваат на крајните резултати. Но, кога ќе се споредиме со Словенија која произведува слична количина на вино со нас, а има можност да пласира дури 90% на сопствениот пазар кој не е поголем од нашиот, тогаш и практично, а не само теоретски заклучуваме дека консумацијата на вино е навистина мала.

амалената популација на млади според мене е најсериозна причина за ваквите состојби. Позната е дека од земјава се отселени повеќе десетици илјади млади луѓе. Природно е тие да се најголемите пијачи, сигурно не очекуваме некој на 70 години да внесува поголеми количини на вино.

Винарија Стоби

Р

универзитетски професор

Н

Дали народот конечно добива винска култура?

С

епак најоптимистичен во сите изјави кои ги добивме беше Јордан Карталов сопственик на скопската винарија Картал која покрај на домашниот извезува флаширано вино и во земјите од Европа и Северна Америка. Според него со промената на генерациите винската култура ќе е се повисока што значи и консумацијата на вино се поголема. „Македонците особено помладите генерации сакаат веќе да консумираат поквалитетно вино. Почнуваат веќе да разбираат, да препознаваат, и да бараат различен квалитет, така да тоа само по себе многу кажува. Исто така граѓаните се попребирливи и во однос на винариите. Се руши клишето дека добро вино е само тоа произведено во неколку големи винарии. Денеска се консумира се што е добро и квалитетно.“ Карталов е оптимист и дека на долг рок сепак ќе опстои семејното традиционално производство на вино иако тоа ќе е во помали количини. „Новите генерации сакаат да живеат во урбана средина и да работат во банка. Но има и такви кои не ги напуштаат традициите од дедо и прадедо. Виното е работа која или ја сакаш или не ја сакаш. Верувам дека ќе има луѓе кои ќе сакаат и ќе произведуваат и понатаму што воопшто не е лошо“ Според податоците на Државниот завод за статистика, 20 илјади хектари во Македонија се под лозови насади. Индивидуалните земјоделци годишно преработуваат 55 илјади тони грозје и произведуваат 13 милиони литри вино, а освен ова работи и 81 винарија.

Македонците помеѓу најслаби пијачи на вино во Европа

С

поред глобалните статистики и анализи на Светската здравствена организација Македонија е на 42 место во светот со испиени 1,62 литри вино по глава на жител годишно. Според истата статистика сите останати балкански земји пијат повеќе вино од нас. На прво место во Европа се жителите на Луксембур со потрошувачка од 8,16 литри годишно по глава на жител со навршени повеќе од 15 години возраст, Веднаш зад нив се Французите, со потрошувачка од 8,14 литри по глава на жител годишно. Потоа следуваат Португалија (6,65 литри) и Италија (6,38 литри), Меѓу првите пет „пијачи“ на вино се и Хрватите со годишно испиени 5,80 литри вино по глава на жител над 15-годишна возраст.

„Се почести се случаите на висок притисок, кардиоваскуларни болести и слично за кои докторите не препорачуваат консумирање на било каков алкохол иако виното знае да има и позитивни ефекти на дел од овие болести“ Божиновиќ децидно ја отфрла тезата дека статистичкото намалување на конзумацијата на вино е поврзано со огромните количини вино кои се уште се произведуваат во домашни услови. „Тоа било константно од секогаш и можеби со годините се намалило. Така да причините треба да се бараат во погоре наведените факти“ Следно се обративме и кај најзасегнатите, директни производители и продавачи на вино. Конкретно генералниот директор на винаријата Стоби, Дане Јованов вели дека кај нив се забележува пад на продажбата на домашниот пазар но не отфрла дека статистика може да е точна, а како поткрепа на тоа наведува и конкретни причини. „Растечката економска немоќ на населението од една страна и ниското ниво на винска култура од друга страна веројатно се главните причини за

генерално слабата, а можеби и опаѓачката консумација на вино. Да не се лажеме ние сме се уште земја на ракија и пиво. Винариите нормално ова го надоместуваат со изразена извозна ориентација и не го чувствуваме на крајните резултати. Но кога ќе се споредиме со Словенија која произведува слична количина на вино со нас, а има можност да пласира дури 90% на сопствениот пазар кој не е поголем од нашиот, тогаш и практично, а не само теоретски заклучуваме дека консумацијата на вино е навистина мала“ Според Јованов ваквата слика можно е да се подобри со промоција, едукација и почесто нагласување на позитивните фарматолошки својства на виното во однос на човековото здравје но дека стандардот секогаш ќе стои како пречка за поголема консумација на вино. „И на светско ниво Франција е позната како земја во која се консумира повеќе вино, а Русија и повеќето источни земји повеќе вотка. Тоа не е само поради климатските прилики генерално со неколку исклучоци повеќе вино се пие во поразвиените и побогатите земји“ заклучува Јованов.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

25 Јордан Картелов

Перо Моцан

акедонците особено помладите генерации сакаат веќе да консумираат поквалитетно вино. Почнуваат веќе да разбираат, да препознаваат и да бараат различен квалитет, така да тоа само по себе многу кажува. Исто така граѓаните се попребирливи и во однос на винариите. Се руши клишето дека добро вино е само тоа произведено во неколку големи винарии. Денеска се консумира се што е добро и квалитетно.

ите винарии во Македонија веќе работат на зголемување на винската култура и навиката за конзумирање на купечко вино. Винската култура постојано расте со подобрувањето на квалитетот на виното. Покрај подобрениот квалитет, редовни промоции на местата на продажба помагаат креирање на винска култура и создава навики за пиење вино.

Винарија Сковин

Винарија Картал

С

М

Бидејќи од винариите Стоби, Сковин, Тиквеш и Картал не добивме податоци за некое рапидно намалување на продажбата на вино на домашен пазар се обративме и до организацијата Вина од Македонија и директорот Ѓорги Петрушев кој е скептичен околу ваквите податоци.

ɲɨɩɢɧɝ Бела Техника

ʸʫ˃˄ʦʤʼʫ

ʺʫʥʫʸ

ǮǰȀǼ ǺǼǯǶǹ

ǮǰȀǼǺǼǯǶǹ ȦȜȝȖțȑ

ˌʽʿʰʻʧ

ɅȿɌɍȼȺȵȿ

ǽǼ DzǮ ǾǼ ȄǶ

ˌʶʽ ʸʤˀʰʻʤ

ǯdzǵ ɧɚɞɨ

ɊȿɎɂ ɇȺɇɋɂ ɊȺȵȿ ɇȺ ɄɊȿȾɂ Ɍɂ

ˀʫʻʽʦʰˀʤʼʫ

ɅȿɌɍȼȺȵȿ ʤʦ˃ʽʺʽʥʰʸ

Бела Техника

ɦɟɫɬ

Ǻdzǯdzǹ

ʤʦ˃ʽʺʽʥʰʸ

ʺʫʥʫʸ ǯȓșȎ ȠȓȣțȖȘȎ

ˌʶʽʸʤˀʰ ʻʤ

ʤʶˉʰ:ʤ

ǹdz Ȁȁ ʺʫ ǰǮ ʥʫʸ ǩdz ʥʫʸʤ

˃ʫˈ ɩɨɞɚɪɨɰɢ ʻʰ ȆǼǽǶǻDZ ʶʤ ˀʫʻʽʦʰˀʤʼʫ ʿʽʪʤˀʽˉʰ

ʤʦ˃ʽʺʽʥʰʸ

ˀʫˇʰʻʤʻˁʰˀʤʼʫ ʻʤ ʶˀʫʪʰ˃ʰ

ɅȿɌɍ Ǻdz ȼȺȵȿ ǯdzǹ ˌʶʽʸʤˀʰʻʤ

ˀʫʻʽʦʰˀʤʼʫ ǽȜȒȎȞȜȤȖ

ɊȿɎɂ ʤʦ˃ʽʺʽʥʰʸ ɇȺɇɋɂɊȺ ˀʫʻʽʦʰˀʤʼʫ ȵȿ ɇȺ Бела ɄɊȿȾɂɌɂ Техника ʺʫʥʫʸ ɩɨɞɚɪɨɰɢ

ǾdzǻǼǰǶǾǮǩdz

ɅȿɌɍȼȺȵȿ

ɉɪ Ɇɟɫɟɱɧɚɬɚ ɪɚɬɚ ɢɡɧɟɫɭɜɚ ɞɟɧɚɪɢ ɡɚ ɤɪɟɞɢɬ ɞɟɧɚɪɢ ɫɨ ɪɨɤ ɧɚ ɨɬɩɥɚɬɚ ɝɨɞɢɧɢ ɢ ɫɨ ɮɢɤɫɧɚ ɤɚɦɚɬɧɚ ɫɬɚɩɤɚ ɧɚ ɝɨɞɢɲɧɨ ɧɢɜɨ ɡɚ ɩɪɜɚɬɚ ɝɨɞɢɧɚ Ɂɚ ɨɫɬɚɧɚɬɢɨɬ ɩɟɪɢɨɞ ɤɚɦɚɬɧɚɬɚ ɫɬɚɩɤɚ ɟ ɩɪɨɦɟɧɥɢɜɚ ɢ ɜɨ ɦɨɦɟɧɬɨɬ ɢɡɧɟɫɭɜɚ ɩɪɢ ɲɬɨ ɦɟɫɟɱɧɚɬɚ ɪɚɬɚ ɢɡɧɟɫɭɜɚ ɞɟɧɚɪɢ ɋɨ ɟɞɧɨɤɪɚɬɧɢɨɬ ɚɩɥɢɤɚɬɢɜɟɧ ɬɪɨɲɨɤ ɞɟɧɚɪɢ ɋȼɌ ɢɡɧɟɫɭɜɚ ɧɚ ɝɨɞɢɲɧɨ ɧɢɜɨ ɈɜɢH ɭɫɥɨɜɢ ɜɚɠɚɬ ɡɚ ɤɥɢɟɧɬɢ ɜɪɚɛɨɬɟɧɢ ɜɨ ȳȺ ɢ ȺȾ ɫɨ ɩɥɚɬɚ ɩɪɟɤɭ ɍɇɂȻɚɧɤɚ ɨɞ ɞɨ ɝɨɞ

ɧɚɞɨ ɦɟɫɬ

ˌʶʽʸʤˀʰʻʤ

ʺʫʥʫʸ

ǽǼ DzǮ ǾǼ ȄǶ

Според Јасмина Ѓоргиева од државниот завод за статистика кај статистиката за консумација на вино по жител можно е резултатите да се потцените, но дека во делот на трговија на мало станува збор за егзактни бројки кај кои нема голем простор за грешки. „Конкретно консумацијата на вино во домаќинства и по член на домаќинства се пресметува врз основа на анкета. И тука е можно резултатите да се потценети бидејќи се анкетираат четири члено семејства каде децата или младите луѓе по правило демантираат дека пијат вино иако тоа реално го прават. Но сепак десет годишниот надолен тренд на бројките сам по себе кажува дека некакво опаѓање сигурно има.“ вели Ѓоргиева.

ǯdzǵ

ʿʽ˃ˀʽˌ˄ʦʤˋʶʰ ʶˀʫʪʰ˃

ǸǾdzDzǶȀǼȀ

Дали е реална ваквата слика?

„Претпоставувам дека ова се должи на промена на статистичка методологија бидејќи нашите согледување не покажуваат такви состојби. Ние единствено може да зборуваме за константна продажба или мал раст од 5,6 %. Дури има податоци и дека виното во Македонија полека го превзема пазарот на пивото и другите алкохолни пијалоци “ Но и покрај убедителниот став на Петрушев и другите статистички податоци барем делумно го покажуваат фактот дека консумацијата на вино во Македонија опаѓа. Имено прометот на трговијата на мало во категоријата вино од 2009 година до 2013 е опадната од 630 милиони денари на 515 милиони , а во 2011 е допрено дното со вкупна трговија на вино на мало од едвај 338 милиони денари.

ɁȺ ɈȾɈȻɊɍȼȺȵȿ ɇȺ

Во насока на овој заклучок оди и статистиката според која за приближно 100% е зголемена просечната цена на мало во денари. Имено ако во 2002 литар вино во Македонија просечно се продавал за 54,49 денари, во 2007 истиот тој литар изнесувал 74,09 денари, за во 2013 да се искачи на 102,73 денари.

ǾdzȂǶǻǮǻǿǶǾǮǩdz ǻǮ ǸǾdzDzǶȀǶ

ˌʽʿʰʻʧ

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

26

1,5 анализа

милиони евра за летови И хотели во 2014

пишува:

Габриела Делова

Н

gabriela.delova@kapital.mk

ешто повеќе од 1,5 милиони евра потрошиле државните институции, претпријатија и други тела што се финансираат од државата, само за службени патувања и хотелски сместувања во текот на изминатата година. Колку поединечно се потрошени за хотелски сместувања, а колку за авионски билети, нема податок, оти, на Бирото за јавни набавки, овие трошоци, најчесто се пријавуваат заедно, како вкупни трошоци. Податоците исто така, не ја откриваат ниту дестинацијата за која се купени билетите, ниту пак хотелите, каде се сместуваат претставниците на овие институции, освен ако станува збор за хотели во Македонија. Притоа, гледано по висината на потрошени средства, факултетите и министерствата потрошиле најмногу. Факултетите потрошиле вкупно 560 илјади евра, додека министерствата, заедно со

Кој огу јмн на на оШи ени тр уЖб ња? сл тува па

државните агенции и тела, 453 илјади евра. Од министерства, најмногу потрошило Министерството за правда, вкупно 77 илјади евра за резервација на авионски билети и организација на специјални летови за трансфер и екстрадиција. По него, следи Службата за општи и заеднички работи, која потрошила речиси 29 илјади евра, за резервација на авионски билети. Од другите државни тела и агенции, најмногу потрошила Агенција за странски инвестиции и промоција на извозот за набавка на авионски билети во вкупна вредност од 130.000 евра. По неа е Агенцијата за катастар на недвижности, која потрошила 67 илјади евра за хотелски услуги.

Од МЕПСО најмногу патувале во странство

Меѓу институциите кои најмногу набавувале авионски билети и хотелски сместувања се и државните факултети. Притоа најмногу средства за овие намени потрошиле Државниот универзитет „Гоце Делчев“ во Штип и Ректоратот на Универзитетот св. „Кирил и Методиј“. Станува збор за иста сума на потрошени средства, 96 илјади евра, кој државниот

ЗЕЛС не пријавил колкава е вредноста на договорите

С

ите тендери на Заедницата на единиците на локални самоуправи, вкупно четири, немаат податок за вредноста на договорот. Притоа проценетата вредност на сите тендери заедно е околу 195 илјади евра, а станува збор за хотелски и угостителски услуги во Струга, Маврово и Скопје, сите договорени во јули годинава. Освен ЗЕЛС, и Градот Скопје, општина Гази Баба и општина Битола оваа година трошеле средства за хотелски сместувања и службени патување. Градот Скопје, потрошил 97.560 евра, општина Гази Баба 6.500 евра, додека општина Битола, 57 илјади евра. факултет во Штип ја потрошил на авионски билети, додека пак иста толкава сума (96 илјади), ректоратот на универзитетот

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

27 Кои институции потрошиле пари на службени патувања и хотели во 2014? Владините тела и агенции

Факултети

Државни и јавни претпријатија

Културни настани

Општина

Агенција за странски инвестиции и промоција на извозот на Република Македонија

Правен факултет ,,Јустинијан Први,, -Скопје

Јавно претпријатие за државни патишта

Манифестација Струшки вечери на поезијата - Струга

Заедница на единиците на локалната самоуправа на Република Македонија - ЗЕЛС

Министерство за внатрешни работи на РМ

Факултет за информатички науки и компјутерско инженерство (ФИНКИ)

ЈП Македонска Радиотелевизија

Фестивал Охридско Лето

Град Скопје

Министерство за правда

Филозофски факултет Скопје

АД МЕПСО

Јавна Установа МЛАДИНСКИ КУЛТУРЕН ЦЕНТАР Скопје

Општина Битола

Министерството за култура

Универзитет Св. Кирил и Методиј во Скопје - Ректорат

Министерството за економија

Универзитет Св. Кирил и Методиј Економски факултет - Скопје

Генералниот секретаријат

Универзитет св.Кирил и Методиј Медицински Факултет Скопје

Служба за општи и заеднички работи на Владата на Република Македонија

Државен универзитет ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ Штип

Општина Гази Баба

Државна изборна комисија Државен завод за статистика Дирекција за заштита на личните податоци Агенција за катастар на недвижности Републички Совет за безбедност на сообраќајот на патиштата на РМ ВКУПНО: 453.000 евра

ВКУПНО: 560.000 евра

ВКУПНО: 206.504 евра

ВКУПНО: 166.806 евра

ВКУПНО: 161.000 евра

Вкупен бр. тендери: 14

Вкупен бр. тендери: 9

Вкупен бр. тендери: 3

Вкупен бр. тендери: 4

Вкупен бр. тендери: 13

Министерствата, владините тела и агенциите, како и државните факултети се институциите кои во текот на изминатата (2014) година најмногу потрошиле за авионски билети и хотелски сместувања, покажуваат податоците на Бирото за јавни набавки. За тоа каде патувале претставниците на овие органи и во кои хотели се сместувале, информации нема. Но, она што го откриваат податоците објавени на Бирото, се кои институции и државни компании потрошиле најмногу пари. Тоа се АД МЕПСО и Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извоз. Првата потрошила 150.000 евра, а втората 130.000 евра, само за резервација на авионски билети во Скопје, потрошил за хотелско сместување во Охрид. Меѓу останатите државни факултети, кои трошеле средства за оваа намена во теков на минатата година, се и ФИНКИ- Факултетот за информатички науки и компјутерско инженерство, Филозофскиот, Економскиот, Правниот и Медицинскиот факултет. Сите заедно во текот на 2014 година го чинеле државниот буџет во вкупна вредност од 560 илјади евра. И јавни претпријатија и акционерски друштва во кои државата е мнозински сопственик не заостануваат. Во текот на 2014 година за оваа намена, средства потрошиле само три јавни и државни претпријатија, и тоа АД МЕПСО, Јавното претпријатие за државни патишта и ЈП Македонска Радио-телевизија. Од нив најмногу средства, вкупно 150.000 евра

потрошило акционерското друштво МЕПСО. МРТВ, за авионски билети потрошила околу 33 илјади евра, додека пак претпријатието за државни патишта ја чинело државата 20 илјади евра. Инаку, од сите направени набавки, највредна е набавката на авионски билети, од страна на АД МЕПСО, во вкупна вредност од 150 илјади евра, додека со најниска вредност е набавката на Државната изборна комисија, во вкупно вредност од 600 евра за превоз на службено патување на делегацијата на ДИК во Република Албанија. Средната вредност на еден тендер е 40 илјади евра,а гледано по број на распишани тендери, најмногу имаат владините институции и тела, вкупно 14, а веднаш по нив се општините со вкупно 13 тендери.

Третина од тендерите се со повисока цена од проценетата, за третина имало „попуст“?!

Т

ринаесет од вкупно 38 тендери се договорени за цена повисока до проценетата. Некаде разликата е само 450 евра, но има и такви набавки во кои проценетата и договорената вредност се разликува и до 52 илјади евра. Во просек, по 10 илјади евра е разликата меѓу проценетата и договорената сума. Најголемата разлика се бележи во набавката на хотелски услуги за потребите на Охридско лето, во вредност од 52 илјади евра. Секако, има и такви каде договорената вредност е значително пониска од проценетата. Така, 14 од вкупно 38-те тендери се договорени за пониска цена од проценетата. Разликата е од 50 до 70 илјади евра. Во просек, „попустот“ се движи од 48 илјади евра. Тука најмногу во очи паѓаат набавките направени од општина Битола за хотелски услуги, која за вкупното седум набавки кои ги направила, потпишала договори за 421 илјада евра помалку од вкупната проценетата вредност на овие договори (478 илјади евра), или изразено во проценти, 90% помалку од проценетата. Во останатите тендери, проценетата и договорената сума се еднакви.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

28

Претриемништво

Светски успех на хрватскиот фран

Кога идејата нави Иако помфритот го измислиле Белгијците, а Французите си го присвоиле и популаризирале, двајца млади Хрвати по се изгледа успеале најдобро да го уновчат. Брендот Surf’ n’ Fries е хрватски бренд на двајца млади Хрвати кои се охрабриле својата бизнис идеја да продаваат уникатни прежени компирчиња да ја реализираат во пракса и од неа да направат вистинска приказна.

Х

рватскиот бренд Surf’ n’ Fries, кој неодамна отвори објект и во Скопје, од страна на најголемото светско франшизно здрушение International Franchise Association (IFА) беше прогласен за најдобра млада франшизна надеж во светот. По тој повод во средината на февруари во Лас Вегас ќе добие награда во рамки на годишната конференција на IFA наречена NextGen Franchising. Бизнис приказна на Surf’n’Fries почнува во 2008 година кога двајца млади Хрвати Андрија Чолак и Денис Полиќ ја основале оваа франшиза и почнале бизнис со продажба на пржени компирчиња во кои вложиле 300 илјади евра. Уникатноста на Surf’ n’ Fries е во тоа што први во светот воведуваат технологија на подготвување на компирчиња без масло, на топол воздух, што е и основа на нивниот успех во бизнисот. Покрај тоа, многупати досега била наградувана и нивната иновативност на амбалажата во која се ставаат компирчињата, позната и како “on the go”. Сурф анд Фраис функционира по принципот на специфичната ‘royalty fee” програма на франшизирање која е поврзана со амбалажата во која компирчињата се продаваат и за која имаат патент. “Идејата беше повторно да го “измислиме” помфритот. Но, овој пат да го избрендираме, да го послужуваме во амбалажа со сосови, да го

стандардизираме квалитетот и да не се спуштаме под тоа ниво. И јас и Денис Полиќ обожаваме помфрит и сме вљубеници во сурфањето. Така некако се роди и идејата за спојување на компирчињата со сурфањето, па се роди Surf and Fries”, раскажува Андрија Чолак за хрватскиот весник Пословни тједник. Оригинална идеја Овој претприемнички двоец смета дека денес пазарот се повеќе се сегментира, па успехот во бизнисот мора да се бара само во специјализацијата. “Не сакавме да почнуваме бизнис со кои сите се занимаваат по принципот “дај тоа што оди”, вели Чолак и истакнува дека ова не им е прв пат да се впуштат во нешто што го немало на пазарот. Имено во 2002 година заедно го почнале Инфонекретнине, огласник

специјализиран само за недвижности кои подоцна добро го продале. Пред реализација на проектот седнале во авион и ја пропатувале цела Америка од каде ги собрале најдобрите идеи за нивниот помфрит бар. Бележеле се што им се допаѓа и со сите нивни замисли отишле кај дизајнерот на ентериер Игор Рукавина кој нивната идеја ја спровел на дело. Првата идеја била да создадат in-house лане, меѓутоа заради големиот интерес се одлучиле за франшиза. Цената за франшизата за фиксен објект во Хрватска е 5000 евра, за мобилен објект Surf’n’Fries Mobile цената е 8.900 евра. Со купувањето на франшизата се добива и оперативна помош и тренинг на вработени. “Ни во сон не планиравме волку

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

Претриемништво

29

ншизен бренд Surf’ n’ Fries

истина е капитал

“Идејата беше повторно да го “измислиме” помфритот. Но, овој пат да го избрендираме, да го послужуваме во амбалажа со сосови, да го стандардизираме квалитетот и да не се спуштаме под тоа ниво. И јас и Денис Полиќ обожаваме помфрит и сме вљубеници во сурфањето. Така некако се роди и идејата за спојување на компирчињата со сурфањето, па се роди Surf and Fries”, раскажуваат двајцата хрватски претприемачи Денис Полиќ и Андрија Чолак.

продажни места. Што се однесува до заработката се знае дека со брзата заработка се создаваат и големи трошоци. Затоа парите од секој продаден помфрит се инвестираат повторно во компанијата со цел да го зајакнуваме брендот”, објаснува Чолак.

Иако хрватскиот франшизен ланец Surf’n’Fries, чие седиште е во Риека, постои нешто повеќе од шест години, на добар пат пат е да влезе во групата најуспешни франшизи во секторот fast food. Оваа млада франшиза денес постои во 10 земји низ светот, има околу

40 продажни места и вработува околу 400 луѓе. Минатата година отвори објекти во Македонија, Германија, Црна Гора, Унгарија, а годинава го отворија и првиот објект во Виетнам. Лани остварија раст во работењето од 16,5%, а на меѓународните операции за дури 30%.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

30

луѓе и компании

Не плаШе менувањ

Новото време носи нова нормалност

П

оминаа деновите кога наоѓањето добро платена работа значеше мирен пат кон пензија и стабилност. Сè што сметавме за стабилно денес се промени, вклучувајќи го и методот со кој ја постигнуваме истатата стабилност. „Ова е реалност на пазарот на труд во светот денес – многу луѓе работата ја менуваат на секои две години, многу луѓе староста ќе ја дочекаат враќајќи се по завршениот факултет во родителската куќа, а парите им се најголема грижа“, тврди блогерката Пенелоп Транк за Entrepreneur.com. Колку ова сценарио и да делува црно, во моментот не постои друг начин. Времето кога сте можеле да работите во иста фирма додека не добиете златен часовник одамна помина. Денес компаниите се под притисок да бидат флексибилни (отпуштања, реорганизација и слично), така што работниците мора да се прилагодат на таквата позиција (секогаш да бидат подготвени за промена на работното место). Освен тоа, кризата која денес ја потресува глобалната економија

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

31

ете се од Често ње на работата исто така придонесува за потребата за менување на работата. Луѓето денес не можат да знаат дали фирмата во која работат ќе опстане и секогаш мора да имаат резервен план. Стабилноста всушност е најголем предизвик, посебно затоа што начините за постигнување на истатата стабилност се значително изменети. На пример, денес останувањето на исто работно место цел живот е рамно на самоубиство. Исто така, почетокот на кариерата без искусување на разни опции речиси е невозможен. Работникот повеќе напредува менувајќи работа отколку ако остане на една работа цел живот. Честото менување на работата помага за развивање широк сет на вештини, како и висок степен на врски во деловниот свет, што е клучно при барањето нови работни опции. Некогаш дипломата беше сигурен пат за наоѓање работа, но денеска е многу поразлично. Дипломите се фактор ако сте дипломирале на најпрестижните факултети или ако сте топ студенти.

Работете ја најдобрата работа сè додека не најдете друга најдобра работа

Финансиската стабилност исто така е важна. Денешните генерации мора да се соочат со фактот дека повеќето од нив заработуваат помалку од нивните родители. Освен тоа, платата за првата работа е значително пониска од порано, па работниците-почетници мораат самостојниот живот да го започнат со кредити и помала платежна способност од нивните родители. Земајќи сè предвид, не е чудно што денешниот поим за стабилност не вклучува куќа, две деца и пензија. Се е поголем трендот на семејства со само едно дете бидејќи луѓето не можат да си дозволат две деца, а пензиите се под знак прашање. Денешните вредности се време и однос. Стабилноста значи работа која ви е забавна и во согласност со овие вредности. Стабилни луѓе се оние кои ги плаќаат сметките работејќи работа која ја сакаат. Деловниот свет претходно функционираше на тој начин што ако навистина напорно работите цел живот, ќе можевте да уживате во благодетите на високата пензија. Стабилноста денеска подразбира цел живот да ја работите работата што ја сакате. Новиот начин за наоѓање

Времето кога сте можеле да работите во иста фирма додека не добиете златен часовник одамна помина. Честото менување на работата помага за развивање широк сет на вештини, како и висок степен на врски во деловниот свет, што е клучно при барањето нови работни опции. работа која носи стабилност е често менување на работата. Има неколку начини како да дојдете до тој идеал на денешницата. Еден е да развивате широка палета на вештини. Вработете се на некој фантастичен проект, но напуштете ја таа работа во моментот кога веќе не постои ништо ново на што може да ве научи. Пробајте да се навикнете на менување на работата. Еднаш кога тоа ќе ви стане вообичаена појава, самиот процес веќе нема да носи толку стрес. Искористете го празниот од меѓу две работи. Ако се подготвувате за некоја голема и ризична деловна промена, искористете го времето за да утврдите како стојат

работите на деловен план. Честото менување на работите може да ви помогне и во извлекувањето од долгови. На крај, еднаш кога ќе ја совладате умешноста на менување работа до ниво кога веќе не ви е проблем да најдете нова работа во краток период, таа вештина може да ја искористите за да ја задржите финансиската стабилност. Ненадејниот отказ сигурно е помал проблем за некој кој навикнал на промени, отколку за некој кој се навикнал на една работа, која треба да ја работи до пензија. Советот е, значи, работете ја најдобрата работа сè додека не најдете друга најдобра работа.

што е тоа

10 добар

работник?

P НШто ве прави добар работник? ајчесто се зборува што е она што е потребно да се биде добар менаџмент, но културата во компанијата и улогата на вработените е меч со две острици.

Дали сакате да уживате на вашето работно место?

1

2

3

Имајте на ум дека среќата на работното место е како и за сè друго, добивате толку колку што вложувате. Веќе знаеме дека најуспешните компании во светот имаат многу посветени вработени. Кога ги гледате продуктивните и посветени луѓе, кај нив има карактеристики кои ги гледате во секој добар работник.

Амбиција

Д

обар работник секогаш ќе биде амбициозен и ќе сака не само да напредува во компанијата, туку и да напредуваат како индивидуи. Да се има амбиција значи дека целите кон успех и сакате да сторите се што можете да ги исполните вашите цели. Така, доколку го негувате тој менталитет на работа од тоа ќе има полза и компанијата.

Бидете самостојни

Д

а се има самостојност во канцеларијата значи вработениот да има слобода да работи на своите проекти и им дава можност да ги потврдат заклучоците кои можеби ги имаат. Интегритетот оди рака за рака со самостојноста. Добриот работник ќе биде доволно одговорен да се справи со самостојноста и да ја донесе вистинската одлука да биде подобар.

Скромни

6

Искреност

7

Креативноста

8

Бидете човек од доверба

С

ите сме ја слушнале познатата изрека „скромноста е клуч до успешноста“. Таа изрека има дури повеќе значење во работната средина. Нема место за ароганција на доброто работно место. Секако, секогаш ќе има микс на карактери во секоја работна средина, но не треба да има место за луѓе кои не се скромни и кои ќе фрлаат пердуви секогаш кога ќе зборуваат со некој.

4

Страст

5

Бидете сигурни во себе

И

ма ли нешто подобро од вработен кој со страст ја работи својата работа? Без страст не постои вистинска причина да се оди на работа. Добриот работник сака да оди на работа, обожава да биде со своите колеги и да ги направи нив подобри.

Д

обриот вработен мора да биде сигурен во тоа што го работи и во неговото влијание во канцеларијата. Верувале или не, многу зависи и од културата во канцеларијата за тоа колку самоуверен ќе биде вработениот. Затоа креирајте инспирирачка средина која ги мотивира луѓето околу вас.

9

И

скрен вработен дозволува атмосферата да биде лесна и не остава простор за драма. Искреноста оди рака за рака со транспарентноста. Искрениот вработен ќе биде отворен и ќе дозволи луѓето околу него да знаат што му се случува постојано.

Н

ие сме сведоци на нова работна сила каде луѓето имаат потреба од големи идеи за да го водат и зголемуваат својот бизнис. Дозволете си креативност и постојано пробувајте нови работи со цел да ги направите вашите денови попродуктивни.

Л

уѓето од доверба честопати се најдобрите работници. Тоа се луѓе кои се одговорни и на кои можете да им доверете задачи. Тие исто така ја подобруваат синергијата во канцеларијата и им ја олеснуваат работата на менаџерите кога ги делегираат задачите.

Сакајте да научите повеќе

Д

обрите работници се луѓе кои најчесто сакаат поголеми успеси. Оваа карактеристика е поврзана со амбицијата и со желбата да се успее. Па доколку можете, влегувајте на вашето работно место со желба да научите повеќе и со желба да пробате нови концепти кој ќе ве направат подобри.

позитивни 10 Бидете ожеби оваа карактеристика е најважна од

М

сите. Многу е важно да бидете опкружени со позитивност. Добриот работник има способност позитивно да влијае на сите околу него и е сигурен дека може да работи добро исто така.

што е тоа

10

ЛОШ работник?

O ДШто ве прави лош работник? а признаеме, сите сме имале некој колега кој што едноставно како да не сака да биде на работното место. Лошите вработени се луѓе на кои не им е грижа за компанијата во која работат ниту пак истата да напредува. Таквите вработени може да бидат штетни во вашата канцеларија

1

2 3

4

5

Постојано се жали

Л

ошите вработени секогаш се незадоволни со актуелната ситуација. Тие не секогаш се согласуваат со дел од работите кои се одвиваат во компанијата, или имаат подлабок проблем кој само го маскираат. Тешко е да се има ваков тип на вработен во канцеларијата, но одлуката е на менаџментот да најде решенија за да ги ангажира повеќе во компанијата и да види како може да бидат подобри.

6

Лаже

7

Знае сè

Постојано бара изговори

С

екој кој учествувал во спорт или во било каков друг компетитивен тим ќе ви каже дека личноста што постојано се вади со изговори може да го уништи тимот. Непосветениот работник кој дава изговори може да му наштети на тимот.

Му недостига ентузијазам

8

К

ога не сте среќни со некоја ситуација, најчесто се губи ентузијазмот. Истото се случува и во работната околина. За било која причина еден вработен може да стане непосветен на работа, тоа значи дека нема да се грижи за некои од работите кои треба да се завршат. Ако имате многу вработени на кои им фали ентузијазам, размислете да воведете работи кои ќе ја подобрат културата.

9

Не им помага на останатите

Н

епосветениот вработен најчесто работи сам, па кога доаѓа време да понуди помош, порадо би одбрал да не го направи тоа, отколку да помогне. Не е дека тие не ги сакаат луѓето околу нив, туку повеќе е што тие не сакаат да губат време помагајќи им на другите зошто подобро се чувствуваат кога си ја работат само својата работа.

а лошиот работник му е лесно да лаже за да се извади од ситуација или да ги избегне работите. Најлошо е кога лажат околу задачите кои треба да ги завршат. Лажењето и изговорите може да ја уништи компанијата.

Н

ема ништо лошо во тоа личност која е талентирана да се труди да делува како да е над сите. Но да се има однесување дека знаат сè може сериозно да и наштети на работната околина. Овие личности се тие кои ги вознемируваат останатите.

Неодговорен е

С

ите ние имаме моменти кога сме неодговорни на работa. Веројатно сме заборавиле да соопштиме дека не доаѓаме на работа, доаѓаме подоцна или слично. Но кога тоа се случува постојано тоа е лошо. Најдобриот начин е да го направите вработениот свесен за неодговорните работи кои ги прави и да побарате да ги подобри навиките.

Нема иницијатива

Л

ошите вработени немаат иницијативи за да предложат или да водат некои проект на работа. Нив им е сосема доволно тоа што си го работат и воопшто не се трудат да кажат нешто. Запомнете, канцеларијата е заедница од луѓе каде доколку фалат иницијативи и предлози, тоа може да го уништи тимот.

10 Не е љубопитен

Озборува

Л

Н

ошиот вработен ќе сака да озборува и ќе шири негативни вибрации на работното место. Ако ова почне да се случува, најдобро е на мирен начин да се конфротирате со таа личност и да и дадете до знаење дека тоа што го прави е лошо.

В

о работната средина преголемата љубопитност понекогаш се смета за лоша особина. Но да сте љубопитен значи дека ќе размислите дали начинот на кој правите една работа можеби не е најдобриот и дека можеби постои подобар пат. Лошиот вработен само ќе ги врши работите на начин како што му е кажано.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

34

CEO Profile

Џеф Безос

Amazon.com

Несудениот банкар што стана поинер во е-трговијата

К

ако млад, Џеф Безос имаше интелект да направи се што ќе му дојде на памет. Како што можеме да видиме, тој стана најголемиот светски и најголем онлајн трговец. Сè друго е историја Џеф Безос е роден во 1964 во Албукерки, Њу Мексико, како Џефри Престон Јоргенсен, од ротителите Џаклин Гајс и Тед Јоргенсен. Бракот на неговите родители траел помалку од една година. Кога Безос имаше четири години, неговата мајка се омажила за Мигуел Безос, имигрант од Куба, кој подоцна законски ќе го посвои Џеф. Од рана возраст, Безос демонстрирал наклонетост кон инженерство и електроника. На четири годишна возраст тој успеал да го расклопи своето креветче со шрафцигер, и не многу подоцна направил електричен аларм систем во неговата соба со цел да спречи да му влегуваат помладите браќа и сестри.

Фокус и посветеност

По неговото дипломирање на Принстон, Безос се преселил во Њујорк, каде каде што работел во Fitel Bankers Trust and, а во 1990 тој станал најмладиот

постар заменик претседател во инвестициската фирма DE Shaw. Сепак, ова не било доволно за Безос. Читајќи за феноменалниот раст од 2,300% во онлајн трговијата, тој направил список од најдобрите работи кои би можеле да се продадат преку интернет. На списокот имало ЦД-а, компјутерски хардвер, софтвер, видеа и книги. На крајот ги избрал книгите. Откако ја донел одлуката, отишол во Лос Анџелес за да присуствува на Конвенцијата на американските продавачи на книги, со цел да научи повеќе за тој бизнис. Она што го сфатил е дека мнозинството од големите продавачи на книги веќе имале направено електронски попис на книгите што ги нудат. Согледувајќи го ова, Безос открил можност да се специјализира на пазарот за е-трговија, односно да ги спои купувачите и продавачите на книги со помош на интернетот. Побогат за ова сознание, тој се преселил во Сиетл во 1994 година и ја создал компанијата која подоцна ќе биде позната како Амазон. Откако се преселил во Сиетл, Безос ја основал Кадабра, портал за онлајн

продажба на книги. Сепак, ова име не се задржало долго, бидејќи многумина го поврзуваа со зборот “кадавер“ (мртовец). Името Амазон било смислено пред сè поради тоа што почнувa на буквата А, што значи дека ќе се појавува на врвот на било која листа, а особено, како што подоцна ќе се покаже, на интернет пребарувачите. Вебсајтот Амазон беше лансиран во јули 1995 година. Почетоците на компанијата не се воопшто гламурозни. Безос ја основал фирмата во двособна куќа, со продолжени кабли што воделе кон гаражата, каде што бил сместен “мозокот“ на операцијата, составен од три сервери Sun Microstations. Куќата била во индустрискиот дел на Сиетл, со само 304 м2 канцелариски простор и магацин од 120 м2 во подрумот. Но, без разлика на ова, планот на Безос наскоро се покажал добар. Три дена откако почнал со работа, тој добил мејл од Џери Јанг, еден од основачите на Yahoo, кој го прашал Безос дали би било во ред да се стави Амазон на страната на Yahoo, ‘What’s Cool’. Yahoo го стави Амазон на оваа листа и со тоа

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

CEO Profile

35

Amazon.com во бројки

1994 основана 74 милијарди долари приход во 2013

132.600 вработени 40 милијарди долари пазарна вредност во 2013

Поглед на безос Џеф Безос го изненади светот со некои од своите погледи на менаџментот. Еве еден: тој силно верува дека најдобрите идеи доаѓаат од малите групи во организацијата, повеќе одошто од големите колективи - што е спротивно од традиционалното размислување нарачките за книги се вивнаа до небо. На крајот од неделата, Амазон веќе имаше преку 12.000 нарачки, а следната недела речиси 15.000.

Грижа за корисниците

Безос секогаш имал силен фокус кон грижа за клиентите како една од основите на бизнисот на Амазон. Имало случај кога една постара жена испрати мејл до компанијата во кој напишала дека многу сака да нарачува книги од сајтот, но дека морала да чека да дојде нејзиниот внук кај неа и да и ги отвори пакетите , оти било премногу тешко сама да ги отвори. Како одговор на ова, Безос наредил редизајн на пакувањата, сега многу полесни за отворање. Уште една кориснички ориентирана одлука од купувачите била таа да им се дозволи на корисниците да ги оставаат своите видувања за книгите на самиот веб-сајт, без разлика дали нивните коментари се позитивни или негативни. Тоа било сосема нова работа во рамки на е-трговијата. Безос за ова коментирал: „Почнав да добивам писма од добронамерни луѓе кои велат дека можеби јас не го разбирам мојот бизнис. Правам пари од продажба на работи. Па ме прашуваа зошто дозволувам негативни коментари на мојата веб страна? Но, ние сметаме дека ќе продадеме многу повеќе ако им дозволиме на луѓето сами да носат одлука што ќе нарачаат“. Сепак, за време на раните години од

Амазон, неговата посветеност кон клиентите значеше истовремено и дека Безос е шеф од кој треба да се плашиш. На пример, кога ќе се случело персоналот задолжен за грижа за корисниците да доцни со одговарањето на мејловите по цела недела, и покрај тоа што службата работи седум дена во неделата, по 12 часа Безос се јавувал да се жали кај одговорниот менаџеро. Кога овој му одговорил дека едноставно не можат да работат повеќе од тоа, Безос дошол до решение – еден викенд да се посвети на натпревар помеѓу вработените за да се види кој може да одговори на најмногу мејлови, со бонус од 200 долари за секои илјада одговорени пораки.

“Две пици“ тим

Што се однесува до неговата менаџмент филозофија за тоа како компанијата треба да се води, Безос вели дека сака децентрализирана - дури дезорганизирана- компанија, каде независните идеи ќе превладеат над групното размислување. Во однос на ваквата филозофија, тој успеа да го востанови она што стана познато како тим на „две пици“ кога станува збор за средби на менаџментот; тоа значи дека секој тим треба да биде толку мал за да може да се најаде од две пици. Во основа, колку повеќе луѓе се присутни на состаноците, толку помалку ефикасни ќе бидат тие. Продолжувајќи со експоненцијалниот раст на приходите, Амазон се појави на

берзата NASDAQ во 1997 година. Во исто време, Безос правеше диверзификација на понудата на Амазон, па на списокот стави и ЦД-а и видеа во 1998, а подоцна и облека, електронски уреди и играчки, а формираше и нови партнерства со големи трговци. Додека многу dot.com компании во раните 1990-ти почнаа да пропаѓаат, Амазон растеше, и од годишна продажба од 510.000 долари во 1995, стигна до преку 17 милијарди долари во 2011. Враќајќи се кон своите корени на трговец со книги, во 2007, Амазон го лансираше Kindle – електронски читач на книги кој им овозможува на клиентите да купат, симнуваат, читаат и да ја зачуваат нивната колекција на книги. Безос потоа го префрли Амазон на пазарот на таблети, лансирајќи го Kindle Fire во 2011, продукт по кој следеше Kindle Fire HD, дизајниран како ривал на iPad- от на Apple. Со Kindle, Амазон успеа да заземе 95% од пазарот во САД кога станува збор на е- книги. Кога во 2010, Apple го направи iPad таблетот, кој што исто така беше дизајниран како направа за електронско читање, Безос реагираше агресивно, намалувајќи ја цената на малопродажба на Kindle, a во уредот вметна и нови можности. Како своевиден тестамент на неговиот уникатен иновативен бренд, во 2012 пазарната цена на Амазон порасна за 30%- еквивалентно на десеткратен пораст во претходните шест години. Не е изненадувачки што Безос беше прогласен за нај бизнис човек на 2012 година од магазинот Fortune. Од скромните почетоци до извршен директор на компанија која е на листата на 500 најголеми компании, Безос остана верен на неговите принципи. Тој можеше да стане богат човек и ако останеше банкар на Вол Стрит, но наместо тоа реши да го следи своето срце и стана пионер во модерните бизниси.

Како Стив Џобс ги сруши правилата на брендирањето

П

ред Стив Џобс да стави рака на Apple по втор пат во 1997, работите беа многу поедноставни. Сериозните бизнис клиенти беа поразлични од обичните потрошувачи. Мажите купуваа технолошки производи, на жените им беше битна модата. Децата имаа џепарлак за трошење, а постарите многу внимателно ги инвестираа своите заштеди. Она што го ветува брендот беше покажувано првенствено преку убавиот адвертајзинг, цената беше она што најмногу беше важно при продажба, а употребната вредност и задоволството на клиентите.... е за тоа се мислеше потоа. Но, каква ли само разлика направи iMac. Тоа е она што Apple го прави тежок за разбирање од страна на маркетинг професионалците. Добар дел од анализите на успешниот брендинг на оваа компанија беа погрешни. Тие само ги истакнуваа специфичните квалитети: Рекламите беа одлични; дизајнот на продуктот ја “истепа“ конкуренцијата; пакувањата беа повеќе од убави; Џобс го гледаа како магионичар, способен да предизвика на секој околу него да “му падне вилицата“ од восхит.

Џобс не работеше според правилата на брендирањето

Apple ги сруши правилата на брендирањето затоа што Џобс едноставно не работеше според нив. Тој не ги следеше правилата, и никогаш не правеше она што се очекува од него да го прави. Тој знаеше дека нечиј друг успех нема да биде негов, не поради неговото его, туку поради тоа што со имитирање на другите никогаш нема да се постигне голем успех. Тој остави на конкуренцијата на Apple да произведуваат досадни, лоши компјутери кои само правеа Apple да изгледа подобро и да прават смартфони и таблети кои изгледаат слично на iPhones и iPads. Да, тој беше претприемач како и секој друг. Но, со создавање на нова реалност, тој го сруши брендирањето какво што некогаш го познававме. Со тоа, Apple се фокусираше добро да направи една работа: Тоа е бизнис со визија, со понекогаш мономаниакален пристап до операциите, и продукт и сервис кој беше конзистентен со својата цел.

Кочијата, а не коњот

Гледиштето на Џобс беше дека никогаш нема да можете емоционално или значајно да се поврзете со вашите клиенти само преку одличен маркетинг. Она што ќе донесе одличен бренд не е сегментирањето, стратегијата, добриио технолошки или психолошки пристап. Брендот треба да бидат зборовите и емоциите кои луѓето ги користат за да го опишат. Џобс најмногу се фокусираше на кочијата, иако денес, многу од бизнисмените прават забуна со коњот кој ја влече кочијата. Лошата вест е дека не можете да ги копирате чекорите на Apple. Но, сепак, вие можете да ја копирате основната стратегија, без разлика на тоа дали сте старт ап или бренд кој вреди повеќе милијарди. Правете ги работите подобро, или уште поважно, уникатно. Грижете се за деталите на вашиот бизнис многу повеќе отколку што тоа го прави вашата конкуренција. Откријте нови начини како да комуницирате со вашите клиенти. Враќајте се наназад со цел да видите што сте можеле да направите подобро, и заменете го со нешто друго она што не можете да го поправите. Потоа само повторувајте. Запомнете, Apple го промени брендирањето какво ние го знаевме.

СТИВ ЏОБС Никогаш нема да можете емоционално или значајно да се поврзете со вашите клиенти само преку одличен маркетинг. Брендот треба да бидат зборовите и емоциите кои луѓето ги користат за да го опишат

ПОКАНА На 19 март 2015 година (четврток) во просториите на НБРМ, на 8. кат, со почеток во 14 часот, ќе се одржи 16. сесија на Клубот на истражувачите Доколку сакате да го презентирате Вашиот работен материјал на оваа сесија на Клубот на истражувачите, Ве молиме да н$ известите најдоцна до 2 март 2015 година (понеделник). Се надеваме дека ќе предизвикаме интерес кај Вас и кај Вашите колеги за учество на Клубот на истражувачите. Ве молиме да го потврдите Вашето присуство на оваа сесија на Клубот на истражувачите најдоцна до 16 март (понеделник) 2015 година на тел. +389 2 3298 110; електронска пошта: marketing@kapital.mk Напоменуваме дека зачленувањето во Клубот е од отворен карактер, за што подетални информации можете да видите на следнава врска: www.nbrm.mk/Клуб на истражувачи.

НАСКОРО

во сите поголеми IT малопродажни ланци.

LENOVO IDEACENTRE C40-30 С$ во едно 21.5” + ДЕСКТОП

IdeaCentre C40-30 AIO Black Intel® Core™ i3-4005U 4GB DDR3/ 1TB HDD 21.5" FHD LED + Camera Nvidia GeForce 820A 2G Wireless Keyboard + Mouse

31.990,oo ден.

IdeaCentre C40-30 AIO Black/ White Intel® Core™ i3-4005U 4GB DDR3/ 1TB HDD 21.5" FHD LED 10 point TOUCH + Camera Nvidia GeForce 820A 2G Wireless Keyboard + Mouse Windows 8.1 64bit

41.350,oo ден.

БРЗИОТ И КОМПАКТЕН LENOVO C40-30 ДОАЃА СО 4-ТА ГЕНЕРАЦИЈА НА INTEL® CORE™ ПРОЦЕСОР И 21.5" ОПЦИОНЕН МУЛТИТАЧ ЕКРАН КОЈ Е ИДЕАЛЕН ЗА ЗАБАВА ВО ВАШЕТО СЕМЕЈСТВО!

INet ИНЕТ - АВТОРИЗИРАН ЛЕНОВО СЕРВИС

ЗАШТИТНИК НА ВАШИОТ DO УРЕД!

ЗА ПОВЕЌЕ ИНФОРМАЦИИ:

A: Атинска 12 - Скопје T: 02/ 3090.625 E: sales@inet.com.mk W: www.inet.com.mk

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

38

Балкан бизнис и политика Жан Клод Јункер

Кристин Лагард

рција независно од резултатите на предвремените избори овој месец, треба целосно да ги исплати своите долгови и да продолжи да ги спроведува договорените реформи.

олгот си е долг и тоа е договор. Прекинот на исплаќањето на долгот, преструктуирањето, промените во условите на договорот имаат последици во однос на довербата при потпишувањето.

претседател на ЕК

Г

директор на ММФ

Д

Ципрас се уште нa врвот на рејтинг листите во Грција

Подготвени ли се Грците за промена? пишува:

Габриела Делова

gabriela.delova@kapital.mk

фотграфија:

фотоархива на Капитал

Н

а само неколку дена од предвремените парламентарни избори во Грција, закажани за 25 јануари (недела), лидерот на радикално левата партија СИРИЗА, Алексис Ципрас е се уште на врвот на сите рејтинг анкети со 4,5% -5% над владеачката Неа Демократиа. Иако, засега е веројатниот победник на изборите, сепак до крај останува неизвесно дали и со кои партии, младиот Ципрас би формирал владата. Иако желбата на Ципрас е, владата да прави со Комунистите, марксистичколенинистичка партија во Грција која постои од 1918 година, и според последните анкети има рејтинг од 6,2%, сепак многу веројатно е, поради тесната разлика меѓу актуелната владејачка партија, Неа Демократија, предводена од премиерот Андонис Самарс и СИРИЗА на Цирпас, на вториот да му бидат потребни нови партнери, кои според последните случувања во Грција, нема да му биде тешко да ги пронајде. Големо изненадување, на неполна недела пред изборите, дојде изјавата на поранешниот премиер на Грција, Јоргос Папандреу, кој рече дека неговата нова партија , Движењето на демократските социјалисти, би коалицирал со Ципрас доколку се создадат услови за тоа. Ваквата изјава на Папандреу е целосно изненадување најмногу поради тоа што, до само пред три години, Папандреу беше лидер на ПАСОК, една од двете политички партии кои со децении доминираат на политичката сцена го Грција, пракса што самиот Ципрас сака да ја пробие и промени. Но грчките аналитичари, изјавата на Папандреу ја гледаат само како желба

АЛЕКСИС ЦИПРАС Критичарите го нарекуваат магионичарот Хари Потер, поради ветувањата кои ги дава пред народот, а кои се тешко остварливи. Симпатизерите, пак, трендсетер и единствен политичар кој ги разбира потребите на народот. Како поголемата јавноста го перципира Алексис Ципрас, лидерот на СИРИЗА, ќе се знае само за неколку дена- кога во недела, Грција ќе излезе да гласа. Но, освен Грција, и Европа згрчено го чека исходот од изборите. Најавите за драстични промени кои ќе ги бара Грција од Европа, за што поддршка добива и од други европски земји, во нелагодна положба веќе подолго време ги држи челниците во Европа на поранешниот премиер да направи камбек на политичката сцена, на која во последните три години, по заминувањето од премиерската фотелја, тешко успева да се наметне. Но дали ќе дојде до ваква коалиција, останува да се види по изборите, оти и покрај желбата на Папандреу за големо враќање на политичката сцена во Грција, сепак анкетите покажуваат дека неговата нова партија е се уште нешто под прагот од 3%, колку се потребни за една партија да влезе во Парламентот и да преговара за евентуални коалиции.

Поддршката за СИРИЗА се повеќе расте и низ Европа

Но, освен во Грција, во нагорна линија е и популарноста на Ципрас во Европа. По најавената иницијатива, дека, доколку ја освои власта ќе иницира Европска Конференција за долговите на државите, на која европските лидери ќе разговараат за промени во пакетот мерки кои со години ги спроведува Брисел кон најзадолжените држави за надминување на кризата, поддршка дојде не само од Португалија, Шпанија и Франција, земјите чиј долг е меѓу

повисоките, туку и од Ирска. Министерот за финансии на Ирска, Мајкл Нунан, вели дека не би ја отфрлил идејата долгот на Грција, Ирска, Шпанија и Португалија да се дискутира на една таква конференција, пишува Irish Times. Дали ќе дојде до ваква конференција е повеќе од неизвесно, оти Германија, Финска и Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) силно се противат. Но, она, што можеби е многу по значајно, а и се наметнува како тренд во Европа, е растот на поддршката на јавноста кон радикалните партии, без разлика дали се лево или десно ориентирани, феномен кој започна со европските избори во мај минатата година, кога радикалите успеаа да добијат поголемо мнозинство во европските институции. Не само што поддршка за СИРИЗА, даде и лидерот на радикалната француска партија Национален фронт, Мари Ле Пен, која изјави дека „се надева“ на победа на Ципрас, туку, дел од европските медиуми, најавуваат замена на кованицата Меркози (Меркел и Саркози- двајцата лидери кои имаа силно влијание врз европските политики

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

39 Мари Ле Пен

претседателка на Националниот фронт во Франција

С

фото: inewsgr.com

е надевам на победа на Сириза. Сосема сум доследна. Ние не се сложуваме во целост со нивната програма, но се радуваме на нивната победа.

непосредно пред изборите во Франција кога победи Франсоа Оланд, или сега во поново време Меркензи- кованица од засилената соработка на Меркел со италијанскиот премиер Матео Рензи), со Циглесиас, односно кованица од презимето на Ципрас и неговиот пандан во Шпанија, Пабло Инглесиас кој за кратко време, како лидер на новата партија Подемос во Шпанија, полека но сигурно се качува на врвот на сите рејтинг листи непосредно пред парламентарните избори закажани во втората половина од оваа година. Угледните магазини веќе пишуваат дека доколку Подемос на Инглесиас победи на изборите во Шпанија, ќе започне една сосема нова ера во Европа, која

веќе ги плаши актуелните лидери во Европа. Голем дел и од британскиот медиуми, кои иако тврдат дека исходот од грчките избори ќе има и големо влијание врз британските, сепак повикуваат дека по неколку години поминати во тешки услови „Грција можеби и треба да се прокоцка“! Со фрлањето на коцката во Грција, почнува домино ефектот во цела Европа. Иако е повеќе од сигурно дека на Европа и европските држави и се потребни позначајни промени, сепак дали промената која би започнала со СИРИЗА е онаа што му е потребно на стариот континент, останува до крај неизвесно.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

40

свет Бизнис и Политика

Европјаните за пост-Шарли ебдо мерк

Направете нè по само ако тоа до се римува со сл пишува

Максим Ристески

maksim.risteski@kapital.mk

Н

аместо да се обидат да ги адресираат проблемите во рамките на постоечките, веќе прилично широки овластувања за надзор, владите во ваквите кризи и времиња на страв гледаат можност едноставно

да побараат повеќе (овластувања) – вака портпаролот на лондонската организација за заштита на приватноста, Privacy International, Мајк Рисполи, ги прокоментира пост-Шарли ебдо барањата на некои европски политичари за ограничување, па, дури и за укинување на некои слободи, за кои се чинеше дека барем во Европската унија се неприкосновени. Колку ваквите стравувања се оправдани ќе се знае по состанокот на министрите за внатрешни

работи на ЕУ-членките, што набргу ќе се одржи во Брисел. Дотогаш не можеме да се оттргнеме од впечатокот дека ќе бидат преземени мерки што за сметка на слободите (само) ќе ветуваат поголема сигурност. Групата од 11 европски министри за внатрешни работи, истиот ден кога над три милиони луѓе излегоа на Маршот на Републиката токму за поддршка на принципите за слобода на говорот што Шарли ебдо ги отелотворува,

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

свет Бизнис и Политика

41

Истиот ден кога над три милиони луѓе излегоа на Маршот на Републиката за поддршка на принципите за слобода на говорот што се смета дека Шарли ебдо ги отелотворува, министрите за внатрешни работи на ЕУ-членките (и тие под паролата „Јас сум Шарли“) зад затворени врати проговориле, според она што „протече“ во јавноста, со реторика во која како да се заборавило дека барем на луѓето во Европа, макар и во време на страв, не може да им се продаде приказната за безбедност, која треба да се плати со загрозување на граѓанските слободи

рките на нивните влади:

обезбедни, добро лободни во заедничка изјава побара од провајдерите на интернет услуги поголема ажурност во пријавувањето и во отстранувањето на онлјан материјалите „што имаат за цел поттикнување омраза и терор“. „Загрижени сме од зачестеното користење на интернетот за разгорување омраза и насилство, што дава потврда на нашата определба да се осигура дека интернетот нема да се злоупотребува со ваква цел“, стои во

соопштението, во кое обид да се успокои јавноста се прави со забелешката дека и понатаму со целосно почитување на законите ќе се внимава да не се загрозат фундаменталните слободи, вклучително и слободното изразување. Од состанокот зад затворени врати „протекоа“ и поконкретни информации за тоа што значи „да се осигура дека интернетот нема да се злоупотребува“. Министрите на полицијата на Франција, на Германија и на Шпанија се заложиле

за суспендирање на Шенгенската спогодба, односно, побарале повторно да се воспостават одамна отстранетите внатрешни гранични премини. Што да се каже повеќе, кога со исто барање излезе лидерката на француската екстремно десна партија Национален фронт, Марин Ле Пен, која по парискиот масакр побара од претседателот на Франција, Франсоа Оланд, земјата да го напушти членството во шенгенскиот простор, зашто тоа, според нејзините зборови, „би овозможило подобра контрола на француските граници“. На ваквите барања (засега) се противи Европската комисија, а доколку сепак поминат, јасно е што ќе значат за нас, Европјаните кои доаѓаме од европските држави со предолг лимбо-статус во однос на членството во ЕУ. Во меѓувреме, некои од членките на ЕУ преземаат поединечни антитерористички мерки, чувствителни од аспект на демократските слободи. Чешката Влада го одобри барањето на Безбедносно-разузнавачката агенција за поголеми овластувања во надзорот на финансиските трансакции и на комуникациите, министерката за внатрешни работи на Австрија, Јохана Микл Лајтнер, пред Владата на земјата која важи за центар за регрутирање борци на ИДИС претстави „безбедносен пакет“ вреден троцифрено милионска сума во евра, кој, покрај новите оклопни возила, панцири и шлемови предвидува

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

42

свет Бизнис и Политика

и ангажирање нови ИТ-експерти за надзор на онлајн просторот, а Данска сака да ги криминализира посетите на исламистичките сајтови. Најдалеку отиде британскиот премиер Дејвид Камерун, кој од Парламентот побара не само поголеми овластувања за надзор на корисниците на интернет, туку и целосна забрана за шифрирана електронска комуникација за граѓаните, и за криење на идентитетот на корисниците на социјалните мрежи. За оваа цел Камерун во Белата куќа разговараше и со американскиот претседател Барак Обама, бидејќи премиерот на Велика Британија побара американските технолошки гиганти, како Google и Facebook, да дозволат надзор над енкрипираната комуникација. Високата претставничка за надворешна и безбедносна политика на Европската унија, Федерика Могерини, по состанокот на шефовите на дипломатиите во ЕУ одржан во Брисел изјави дека со Европскиот парламент било договорено воспоставувањето заедничка европска база на податоци за патниците во авиосообраќајот, која Европарламентот претходно ја блокираше поради стравувањето дека може да ја загрози приватноста на граѓаните, но, постШарли ебдо и таму не недостасува подготвеност да се прифати овој предлог. Во ваквата база, имињата и останатите лични податоци на патниците (адреси, броеви на пасоши, дестинации ...) би се чувале најмалку пет години, и би им биле достапни не само на европските, туку и на американските служби за безбедност.

Каде ќе запрат барањата за повеќе надзор?

Експертите на барањето на британскиот премиер (владите да добијат можност за увид и во шифрираните пораки што се разменуваат преку апликациите како

WhatsApp и Snapchat) веднаш одговорија дека ваквата мерка не би била мудра, па, дури и изводлива, но, бранителите на приватноста предупредија оти изјавата на Камерун треба да се гледа во поширок контекст, како најава и опипување на пулсот на јавноста за поголеми, позагрижувачки трендови. И додека борците за заштита на онлајн правата се надеваат дека притисокот на јавноста ќе ги разубеди европските влади да не ги зголемуваат шпијунските овластувања, поновата историја воопшто не им оди во прилог. Конкретно Франција, последната голема жртва на џихадистичкиот тероризам, ја критикуваше САД откако се открија програмите за надзор на NSA (National security agency), но, токму она што „протече“ од Едвард Сноуден откри дека и француската Влада имала своја програма за собирање податоци, слична на онаа на NSA. Во прилог, пак, на овие програми, воопшто не оди тоа што системот не успеа навреме да ги „фати“ браќата Куаши и Амеди Кулибали, и покрај фактот што биле прислушкувани, а последниот и еден од браќата, Шериф, веќе биле затворани за терористички дела. Притоа, Франција веќе има анти-терористички закон, изгласан на крајот на 2014, со кој им се дава можност на тамошните безбедносни и разузнавачки служби да собираат податоци од интернет корисниците во реално време, без судски овластувања, и да им наредат на телекомуникациските и интернет компаниите да даваат податоци за нивните корисници. „Франција, така да кажеме, тукушто избутка нова анти-терористичка регулација во ноември (2014), а премиерот веќе изјавува дека ќе бара уште. Каде ќе запре ова? Овие политичари и кога не демонстрираат

потреба од повеќе надзор, тој секогаш е нивна универзална опција“, изјави во контекстот, Џилијан Јорк, од Фондацијата за електронски граници (Electronic Frontier Foundation - EFF), со седиште во САД, а која ги брани правата и слободите во дигиталната сфера. Ваквите критики не значат дека проблемот и сè поголемите предизвици што за светската безбедност ги претставува тероризмот не бараат нови мерки за соодветен одговор, пришто една од најголемите главоболки на европските законодавци, секако, им причинува онлајн пропагандата што терористичките групи како ИДИС ја употребуваат за регрутирање терористи низ светот. „Опсегот на проблемот, дифузната природа на терористичките мрежи, големата бројка на вмешани луѓе, екстремно им отежнува и на добро организираните против-терористички служби, како француската, да го спречат секој напад“, изјави шефот на Европол, Роб Вејнрајт. Најмалку се 2.500, а не е исклучено и да се 5.000 на број луѓето кои од Европа се приклучиле на некоја терористичка група во Ирак или во Сирија, а заканата од напади ја зголемува тоа што терористите веќе одамна не се потпираат на водство од еден лидер или центар, туку станува збор за „илјадници независни актери или полунезависни терористи“, рече Вејнрајт. Имајќи го сето предвид, пост-Шарли ебдо Европа треба да внимава ако го добие својот Патриотски закон (Patriot Act - антитерористичкиот закон на САД донесен по нападите од 11 септември 2001 година, со кој се даде правната основа за владин надзор и собирање на податоци без судски налог, и без преседан, за сметка на граѓанските слободи), истиот да не отвори пат за масовно следење како она што го откри Едвард Сноуден.

1 2 3 1

! " "# $

" %&$ ' $(&$) *+ )&, $&( "+- * .+/& % . 0&* 4 3 4

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

44

свет

Ангела Меркел

Матео Ренци

Г

енци се залага за нов курс во европската политика – “Доста е веќе штедење, време е да се свртиме кон економски развој.

канцелар на Германија

ерманската канцеларка долго време противник на било какви обиди ЕЦБ да ги помага монетарно европските влади.

премиер на Италија

Р

Шерил Сандберг оперативен директор на Facebook

Е

дна од најмоќните жени во бизнисот присутни во Давос годинава, зборуваше за ерата на дигитална економија.

Давос 2015: Темни облаци над швај

Светската елита на од тероризмот и ев

пишува:

Игор Петровски

igor.petrovski@kapital.mk

Р

изикот од меѓународен конфликт ќе биде најголемата закана за земјите и бизнисот во следната деценија, што значително ги надминува економските проблеми, беше една од главните поенти на Светскиот економски форум што се одржува во швајцарски Давос деновиве. "Изненадувачки е дека геополитичките ризици се истакнати многу посилно отколку другите ризици", изјави Маргарета Џениек - Хануз, водечки економист на Светскиот економски форум. Во прилог на стравувањата од големи судири меѓу држави е и тоа што начините за водење на воени дејствија се менуваат, вели истражувањето што го спроведува Форумот секоја година, и во тој контекст ги наведува меѓународните сајбер напади, ударите со беспилотни дронови, како и проширувањето на употребата на

економски санкции. Од спроведувањето на истражувањето до сега, економската слика се влоши значително, затоа што нафтата падна под 50 долари за барел, дефлацијата во еврозоната се зголеми, а Светската банка ја намали прогнозата за растот на светската економија. "Сè уште не сме надвор од опасностa во однос на заздравувањето на економијата", рече Џениек- Хануз. Економските стравувања меѓу експертите не се намалуваат од година во година, но едноставно се засенети од геополитичките прашања, додаде таа. Шефот и основачот на Светскиот економски форум, Клаус Шваб, се надева дека собирот, со оглед на големата несигурност, ќе придонесе за создавање доверба. „Ние овде не сакаме само да дефинираме теми. Со помош на вашиот колективен разум сакаме да придонесеме за создавање решенија“, рече Шваб на отворањето. Форумот годинава е под мото „Нова

глобална поврзаност“. Со тоа организаторите ја продолжуваат традицијата на избирање мото под кое може да се разговара за речиси секоја тема.

Директорите помалку оптимисти од лани

Извршните директори на најголемите светски компании се повеќе загрижени од пред една година околу глобалната економска перспектива, во време кога дефлацијата ја мачи Европа и цените на стоките се топат, но САД се издвојуваат како светла точка. Тоа е “пресудата“ на анкетата што опфати повеќе од 1.300 извршни директори, објавено на почетокот од годишниот состанок. Бизнис лидерите се сè уште умерено оптимисти околу способноста на нивните фирми да ги зголемат приходите. Седум години од финансиската криза што ја доведе глобалната економија на работ од бездната , постојат мноштво на нови геополитички прашања околу кои треба да се загрижиме, од превирањата

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

свет Мери Бара

Ерик Шмит

П

Е

извршен директор на GM

озната како жената што го сврте “тркалото на среќата“ во GM, Мери Бара е исто така првата жена во историјата која била на чело на водечки светски автомобилски производител.

извршен директор на Google

ден од копретседавачите на Светскиот економски форум годинава, дискутираше заедно со Шерил Сандберг за иднината на дигиталната економија.

јцарските Алпи

асекирана втината нафта Големите утки од Давос

С

вежиот планински воздух во Давос очигледно делува на растот на самодовербата во процените на големите “ѕверки“ учесници, но досегашните искуства покажуваат дека некои предвидувања од форумот биле сосема неточни. На пример, претседателот на јапонската централна банка, Харухико Курода минатата година изјави дека ситуацијата во неговата земја “од корен се променила“. Една година подоцна јапонската економија повторно се врати во рецесија. Никој од учесниците на Давос не помисли тогаш на анексијата на Крим, раѓањето на исламската држава или цената на нафтата од 50 долари. Темата криза во еврозоната и банкарскиот сектор исто така беше преполна со погрешни процени. Пред три години американскиот на Блискиот Исток, борбите во Украина, па до протестите во Хонг Конг. Само 37 % од извршните директори

економист Нуриел Рубини, познат и како “господин Пропаст“ затоа што ја предвиде кризата со хипотекарните кредити во САД, предвиде излегување на Грција од еврозоната во рок од една година. Тоа не се случи. За волја на вистината, ова ќе биде тема за расправа во Давос годинава, т.н. проблем “Grexit”. Токму елитата од Давос пред седум години пропушти да ја забележи надоаѓачката пропаст на Lehman Brothers и создавањето на сите предуслови за финансиска криза. Напротив, тогаш еден од говорниците, претседателот на Кувајтската агенција за инвестиции, Бадер Ал Саад, изјави дека распродажбата на американскиот финансиски пазар претставува “извонредна прилика за вложување“, што укажува и на високото ниво на самодоверба што

сметаат дека глобалниот економски раст ќе се подобри годинава, за разлика од 44% испитаници што беа оптимисти лани,

45

Како да се оствари економски раст во време кога расте ризикот и стравот предизвикан од тероризмот, евтините суровини, конфликтот во Украина, Исламската држава... Ова е главната тема околу која дискутираат учесниците на Светскиот економски форум во Давос деновиве.

Нафтата под 50 долари, борбите во Украина, ИСИС, а пред тоа и големата финансиска криза што почна во 2008 – сето ова успеа да им побегне од прогнозите на “сезнајковците“ од Давос владеело во тој период. Екипата што се собира во Давос сепак успеала нешто и да погоди, како на пример, растот на пазарите во развој или големото влијание на нафтата од шкрилци на растот на американската економија. Исто така ги предвидоа идните глобални тензии околу пристапот до чиста вода или сајбер сигурноста. Овогодишната главна преокупација ќе бидат, според Извештајот за глобални ризици на WEF, меѓународните судири, иако и стравовите околу економијата се и тоа како се’ уште живи. додека 17% што мислат дека растот ќе оди во негативна насока, што е двојно повеќе отколку во 2014 година.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

46

Технологија

Internet of things

Поврзани паметни што ќе ни го олесн пишува:

Игор Петровски

igor.petrovski@kapital.mk

Н

а најголемиот светски саем за потрошувачка електроника Consumer Electronic Show (CES) што секој јануари се одржува во Лас Вегас, САД, оваа година се промовираа многу извонредни продукти - од паметни телефони, паметни телевизори, па до паметни машини за перење. Но, според многумина, вистински победник на шоуто не беше ниту едно од овие “паметни“ нешта, туку платформата што може сите нив да ги поврзе во нешто што се вика “Интернет на нештата“ и да ни го направи животот многу полесен.

Samsung, на пример, е еден од производителите на потрошувачка електроника, што прави големи чекори во насока на популаризирање на “Интернет на нештата“ или “Internet of things – IoT”. Нивната идеја е дека речиси секој електронски уред што современиот човек го користи, но и многу производи што не се електронски, како на пример, едно обично столче, може да бидат поврзани едни со други и способни да комуницираат. Замислете си ситуација: си влегувате во својот стан и музиката што сте ја слушале преку своите слушалки по пат накај дома, автоматски продолжува да свири преку звучниците од дневната соба веднаш штом го пречекорувате куќниот праг. Или пак, машината за перење, сама се вклучува во моментот кога ќе дознае дека има евтина струја и за тоа ве известува преку вашиот мобилен телефон. “Ако првата револуција во светот на информатичката технологија беше изумот на самиот компјутер, втората револуција појавата на интернетот, тогаш ‘Интернет на нештата’ можеме слободно да го наречеме трета голема ИТ револуција што во моментов почнува, а допрва ќе се разгори во светот“, вели Мартин Михајлов, професор на Економскиот факултет при УКИМ-Скопје. Како електроинженер по струка, и самиот е лично многу “загреан“ и информиран за оваа проблематика, па ни објасни дека два моменти се клучни во целата оваа IoT тема: тоа што сите уреди во нашите животи полека стануваат паметни, преку вградување на компјутетски чип во нив, како и сензори,

Машина за перење што сама се пушта и нè известува за тоа, фрижидер што самиот нарачува храна од маркет, ветерници што сами одлучуваат кога да работат, автомобили што сами дијагностицираат дефект и се јавуваат на сервис... Ова е иднината што почнува да се случува сега. кои што им овозможуваат да детектираат мал милион работи: запалено светло, зголемена температура, човечкиот пулс, движење, итн.; и вториот момент е што сите овие уреди лесно се поврзуваат преку интернет, или некоја внатрешна мрежа која не мора да е интернет и може да прават чуда. “Ако досега имавме релации од типот бизнис кон бизнис (business to business - B2B), или бизнис кон клиент( business to customer- B2C), сега составен дел од ‘Интернет на нештата’ е релацијата машина кон машина (machine to machine – M2M). Па, така комуницирајќи меѓу себе, паметните машини прават паметна соба, паметна зграда, паметни градови на иднината“, вели Михајлов.

До 2020 ќе има 30 милијарди уреди на “Internet of things”

Паметните уреди поврзани на IoT засега во поразвиените земји имаат повеќе примена во рамки на индустријата, а во домаќинствата тоа пополека зема залет. Како што ни објасни Михајлов, американскиот индустриски гигант Џенерал Електрик, на пример, почнал нов концепт на испорака на ветерниците што ги произведува, со цел да им донесе заштеда и ефикасност на своите клиенти. “Ветерниците се поврзани меѓу себе во мрежа и компјутерите вградени во нив пресметуваат најразлични параметри врз

Мартин Михајлов

Б

езмалку во секој уред може да се стави чип и сензор, и сите тие подоцна да комуницираат меѓу себе во мрежа. ‘Интернет на нештата’ ќе направи револуција во нашите животи.

Каде сè има примена Internet of things Индустриско производство

Здравствена заштита

XX Контрола и менаџмент на производната опрема; менаџирање со нарачки; оптимизирање на процесите

XX Далечинско следење на здравствена состојба; системи за алармирање, сензори за состојба и однесување на ранливи категории (стари лица и сл.)

Инфраструктура

Паметни згради

XX Мониторинг и менаџирање со мостови, железнички пруги, ветерници, енергетски системи

XX Мониторинг и контрола на механички, електрични и електронски системи во различни типови згради; системи за автоматизација во домот – светло, греење, вентилација, бела техника...

Екологија XX Сензори за мерење на квалитет и состојба на вода, воздух, почва; движење на животни и нивни навики; системи за рано предупредување за цунами, земјотреси, вулканска активност

Транспорт XX Паметна контрола на сообраќајот; паметно паркирање; наплата на патарини; менаџмент со флоти на возила

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

Технологија

и машини нат животот основа на кои ветерниците можат самите да одредат кога наизменично да работат, со каква брзина, капацитет и сл., сè со цел да работат поефикасно за 20, 20, па и 50%. Значи ЏЕ вели, јас ќе ти продадам 10 ветерници, а тие ќе работат како 15. Истиот принцип се користи и во електричните мрежи, каде што во случај на оптоварување, кога има екстремни студови или жештини, деловите од системот што комуницираат меѓу себе можат превентивно да се исклучат за да нема курцшлуси, повеќе или помалку енергија да насочат кон одреден реон и сл.“, објаснува нашиот соговорник. Веќе во 2015 значајно ќе се зголеми присуството на интернетот на нештата (IoT – Internet of things), велат светските аналитичари, односно, покрај апаратите за домаќинствата чипови ќе добијат и многу други уреди, за да може да им биде пристапено преку

интеренет. Наредната година, според глобалната компанија за консалтинг и истражувања на пазарот, IDC, ќе бидат во употреба 4,9 милијарди вакви паметни геџети. Засега производството, комуналните услуги и транспортот ќе го разгазуваат патот, но веќе за пет години сите индустрии ќе ставаат сензори и чипови во сè и сешто. Ова се смета дека ќе креира голем пазар за клауд компјутингoт, и се очекува до 2018 година компаниите 40% од нивните IoT податоци да ги хостираат во нечиј туѓ облак. Според Gartner, водечка светска компанија за истражување и консалтинг во областа на технологијата, до 2020 година ќе има околу 26 милијарди уреди на планетава, што ќе бидат на IoT. Нивните колеги од ABI Research, пак, прогнозираат за повеќе од 30 милијарди вакви уреди.

Безбедноста како предизвик

И додека “интернет на нештата“ предизвикува сè повеќе врева во светот, многумина поставуваат прашања и околу безбедноста на овој концепт. Затоа што светот на меѓусебно поврзани уреди

Nest, термостатот што сам учи (на сликата лево), е само дел од IoT филозофијата. Компанијата што го измисли беше купена од Google за 3,2 милијарди долари

47

што комуницираат едни со други, отвора и нови можности за хакерите да украдат лични или компаниски информации. Меѓутоа, многу компании работат и на тоа поле – како да го направат IoT побезбеден. Во лабораториите на Ericsson North America Advanced Technology, моментално, во соработка со други компании, развиваат решенија за што побезбедни cloud (облак) платформи, што е уште еден технолошки сегмент поврзан со IoT. Сите горе-долу сме чуле или користеле cloud решенија, односно користење и споделување на податоци складирани некаде “во облаци“ , на некој сервер што нема никаква физичка врска со нашиот уред – компјутер, смартфон, таблет и сл. “Облакот не значи само складирање на податоци, тоа значи и да обезбедиме максимална безбедност на конекциите за сите и сè околу нас. Како да дознаеме кога некој ќе го злоупотреби тоа? Како да знаеме кои податоци се злоупотребени? Како да спречиме тоа повторно да се случи?. Тоа се прашањата на чии што одговори напорно работиме“, велат од компанијата.

Капитал број 795 23.01.2015

48

www.kapital.mk

нА РУЧЕК СО...

Ставре Николоски сопственик на ресторанот Уранија

Ако сакате успех мора да го работ она што го знае

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

49 разговарал и фотографија

Познатиот скопски угостител Ставре Николовски или како во јавноста е попознат како Ставре Уранија вели дека од угостителство никој не се збогатил материјално, но дека и ниеден вистински угостител никогаш не останал без пријатели или животно искуство. Затоа за неговата професија вели дека е трудо интензивна, напорна, но истовремено интересна и специфична на свој посебен начин.

х, тите ете

Дејан Азески

Е

dejan.azeski@kapital.mk

ден од најпознатите скопски угостители Ставре Николоски или познат како Ставре Уранија оваа недела беше гостин во рубриката На ручек со, а Капитал овој пат беше на гости во неговиот прочуен ресторан Уранија. Со 64 годишниот угостител кој повеќе од половина век има поминато во оваа трудо интензивна и напорна професија, имавме навистина широк спектар на теми за разговор. Сепак се потрудивме да се држиме до угостителството како тесна специјалност согласно главната премиса на Николовски дека секој треба да се држи, да твори и работи во професијата за која е образован и која ја познава.

Угостителството технички го усовршивме, но во меѓувреме ги изгубивме гостите

Оние кои го знаат подобро Николоски веднаш ќе ви кажат дека неговиот успех и успехот на Уранија апсолутно не се случајни. Ставре Николовски ги има поминато сите можни угостителски скалила за да дојде до сопствен елитен ресторан. Тој е поранешен ученик и стипендист на легендарниот крушевски угостител Јоле и секако поранешен раководител на интерниот ресторан на гигантот Технометал Вардар.

се мешаат токму таму каде што не знаат. „Јас немам ништо против човек што планира да живее од угостителство да отвори свој ресторан и да ни направи нас останатите конкуренција. Тоа е и добро, бидејќи натпреварот секогаш носи поголеми резултати. Но, никако не е добро кога луѓе вишокот пари авантуристички ќе се обидат да го свртат преку нашиот бизнис. Како прво, со сигурност гарантирам дека нема да направат ништо и ќе ги изгубат парите, а како второ, покрај тоа што ќе не оштетат нас останатите финансиски, ќе ни земат и дел од кадарот кој потоа ќе го остават на улица“.

Без пракса никогаш нема да создадеме квалитетен кадар

Уште еден проблем кој подобро бил решен во минатото според Николоски е изградбата на угостителскиот кадар инпут без кој овој неговиот бизнис не може да функционира. Тој тврди дека намалувањето на часовите со пракса на сметка на теоријата осетно го оштетува македонското угостителство. „Мене ми беше многу лесно кога ја отворив Уранија. Отидов во угостителско училиште ги зедов најдобрите десетина деца и 70% од нив ми работат и ден денеска. Тоа не е случајно, јас од искуство знам што значи односот помеѓу персоналот и гостинот. Уранија опстана благодарение на постојаните гости. Оние гости кои кога ќе влезат си го знаат своето столче и своето јадење, а за кои келнерот и куварот знаат дали сакаат повеќе зачинето или помалку печено“.

ЗА БОЕМИТЕ Боеми веќе дефинитивно нема. Вистинските боеми се оние кои пијат и јадат на вересија цел месец, но на крај најпоштено си ја плаќаат сметката до последна пара. Сега тој што еднаш ќе јади или пие на вересија, уште еднаш не можеш очи да му видиш. Несигурните примања и срамот си го направија своето. Веќе не можеш да чуеш музика во кафеана, а големите друштва како што ги имаше некогаш кога заедно одеа по кафеани веќе се бројат на прсти. Се раѓа некоја потполно нова култура на живеење, но и на одтуѓеност Николовски како денеска се сеќава на моменти од пред пет децении кога угостителството било многу попросто и поедноставно, но кога и гостите биле побројни. „Со ќебап и плескавица кафеаните никогаш не ни се празнеа. Сега нудиме најразлична храна на која трошиме саати и саати во припрема, а рестораните ни стојат празни. Кога работев во прочуената кафеана Четири Воденици на Скопска Црна Гора се сеќавам дека печевме и по девет јагниња на ражен и тоа не ни стигаше за да ги задоволиме реките луѓе кои доаѓаа. Стандардот игра огромна улога во нашата професија“. Според Николовски, проблемот на македонското угостителство доаѓа и од самиот менталитет на Македонците, а тоа е да

Со жалење Николоски констатира дека нашите угостителски училишта веќе не вадат таков кадар, а главната причина, според него, е недостатокот на пракса. „Рецепти се учат, ресторан се гради, но она што не може да се создаде без соодветно образование е односот на персоналот кон гостинот. Е за тоа треба поголема пракса, но не пракса од кога ќе се заврши образованието, туку за време на учењето. Ако тогаш угостителот ги впие добрите карактеристики, ќе ги носи за цел живот “

Имам едноставна формула за задоволување на ВИП гостите

Уранија дефинитивно е првата ластовица на подоцнежната револуција во македонското кулинарство и општо угостителство.

www.kapital.mk

Капитал број 795 23.01.2015

50

нА РУЧЕК СО...

Односот кон гостинот е најважен за успехот на еден угостител Таму се применија првите новитети во конзервативното македонско ресторанско работење, а примерот на овој ресторан беше шаблон кој го следеа сите подоцнежни елитни угостителски објекти. Николоски искрено потенцира дека успехот на Уранија најмногу се должи на искуството кое го стекнал во сите претходни угостителски објекти, а особено во ресторанот на Технометал Вардар. „Стануваше збор за вистински македонски гигант со повеќе од 30 надворешно трговски претставништва. Зборуваме за луѓе кои прошетале и виделе многу, и најважно за мене вкусиле се. Да ги задоволиш нивните префинети вкусови и притоа да останеш со секој од нив пријател навистина бара голем вложен труд. Но, тој труд никогаш не е залуден и јас тоа што тогаш морав да го научам пота го искористив максимално во сопствениот бизнис. Плус од таму ми останаа пријателите како најголемо богатство кое некогаш сум го имал“. Подоцна неговиот ресторан Уранија станува и собиралиште на македонските политички елити и омилено место за средби на дипломатскиот кор, што значи дека Николоски добива уште поизострени барања, за кои вели дека никогаш не му

Се поретко може да се чуе музика по кафеаните, тоа зборува многу за општеството во кое живееме

Не треба да се трудиме да ја копираме храната на странските ресторани, туку со нивните принципи на приготвување и служење да создадеме наша автентична храна

ЗА ФУДБАЛОТ Фудбалот, иако изгледа комплицирано, е многу едноставен. Без силни клубови нема силна репрезентација. А за да има силни клубови во нив треба да се вложат силни пари кои ние ги немаме. Затоа вака како што сега е поставен фудбалот никогаш нема да направиме поголеми резултати било тешко да ги задоволи, бидејќи има сопствен едноставен рецепт. „Раководителот на елитен ресторан треба да внимава какви му се чаршафите, теписонот, приборот за служење, аранжманот на храната и слично. Што се однесува до самата храна никогаш не сум се оптеретувал да копирам нешто што го имало во Западна Европа или Америка. Знаев дека никогаш нема да приготвам подобри школки и јастози од елитните ресторани на медитеранскиот брег, но знаев и дека тие никогаш нема да испечат подобро јагнешко од мене. И тука завршува целата филозофија. Кога дипломатот кој го свртел цел свет ќе дојде во Уранија знае дека ќе јаде најдобро печење“.

Во насока на оваа негова филозофија е и отворањето на неколку ресторани за домашна кујна кои исто така го носат брендот Уранија. Нашиот гостин рече дека истовремено е горд и среќен што успеал на успешен и современ начин да го воскресне некогаш многу популарното самопослужување во угостителството. „Со домашната кујна Уранија докажавме дека кукурек, шкембе чорба и дроб сарма можат да бидат многу попопуларни и побарани од сите сендвичи кои децении се продаваат низ Скопје. Објективно за да го достигнеме ова ниво ни беа потребни пет години, но со оглед на интересот мислам дека овој концепт е исплатлив“.