AİLENİN SAĞLIK EĞİTİMİ by zülküf karakoç

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

Ailenin SaÛlÝk EÛitimi YayÝna HazÝrlayan :

Ürfan ‚AYBOYLU

ANKARA 2004

III

SUNUÞ SorunlarÝnÝ aßmÝß, mutlu ve mŸreffeh bir TŸrkiye adÝna verdiÛimiz mŸcadelenin temel taßlarÝndan biri hŸkŸmetimizin ŸstŸnde Ýsrarla durduÛu sosyal politikalardÝr. Sosyal politikalarÝn merkezi durumundaki kurum ßŸphesiz ailedir. Aile kurumuna yŸklenen bu misyonun pek •ok haklÝ sebebi vardÝr. Modern medeniyetin šncŸsŸ durumundaki toplumlar ancak bŸyŸk •škŸßten sonra aile kurumunun šnemini fark etmiß ve bu yšnde kurumsal dŸzenlemelere gitmißlerdir. Modernleßme ile baß gšsteren toplumsal sorunlar šnce aile kurumunu zayÝflatmÝß ardÝndan aÛÝr toplumsal sorunlara yol a•mÝßtÝr. Gelißmiß toplumlarda son elli yÝlda verilen yoÛun mŸcadelenin •ÝkÝß noktasÝ aile bŸtŸnlŸÛŸnŸ korumak ve bireyi her a•Ýdan destekleyecek aile •atÝsÝnÝ gŸ•lendirmektir. Ailenin toplumsal hayatÝn temeli olduÛu ger•eÛi AnayasamÝzda ifade edilirken, devletin bu yšndeki koruyucu hizmetlerle ilgili yŸkŸmlŸlŸÛŸ de hatÝrlatÝlmÝßtÝr. HÝzla bŸyŸyen aÛÝr sorunlar karßÝsÝnda etkin bir mŸcadelenin yŸrŸtŸlmesi ancak konuyla ilgili kurumlarÝn verimli •alÝßmasÝ ile mŸmkŸndŸr. Bu yšnde attÝÛÝmÝz šnemli adÝmlardan biri de Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸÕnŸn kurulmasÝdÝr. Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸnŸn temel ißlevlerinden biri aile eÛitimindeki boßluklarÝ dolduracak yšntem ve teknikler gelißtirmektir. …rgŸn eÛitim sŸrecinde kazanÝlmasÝ bŸyŸk šl•Ÿde mŸmkŸn olmayan ancak saÛlÝklÝ nesiller i•in hayati šnemi olan temel bilgileri yaygÝn bir ßekilde paylaßmak ve hayata ge•irmek zorundayÝz. Aile eÛitimindeki derin boßluÛun pek •ok sebebi vardÝr. Sebebi ne olursa olsun, bilgi toplumuna doÛru hÝzlÝ adÝmlarla ilerleyen TŸrkiye bu boßluÛu mutlaka doldurmak zorundadÝr. …zellikle •ocuk eÛitimindeki eksik ve yanlÝß uygulamalarÝn yetißmekte olan nesiller i•in šnemli bir engel olduÛunu gšrmezlikten gelemeyiz. SaÛlÝklÝ nesiller yetißtirebilmek i•in verdiÛimiz mŸcadele ancak anne-babalarÝn gayreti ile amacÝna ulaßacaktÝr. Elinizdeki bu yayÝn, bilginin ve dolayÝsÝyla eÛitimin hayati šnemini de ortaya koymaktadÝr. Bilgi ve deneyimle hayatÝn ne denli kolaylaßtÝÛÝnÝ en iyi anne babalar bilmek zorundadÝr. SaÛlÝklÝ bir aile ve saÛlÝklÝ nesiller i•in atÝlan bu kŸ•Ÿk adÝmlarÝn sŸre• i•inde gŸ•lŸ hamlelere dšnŸßmesini temenni ediyorum. Bu yayÝnlarÝ okuyarak ve buradaki bilgileri en azÝndan aile i•inde paylaßarak yalnÝz kendimizin ve •ocuklarÝmÝzÝn saÛlÝÛÝna deÛil aynÝ zamanda TŸrkiyeÕnin saÛlÝÛÝna da destek verdiÛimizi unutmayalÝm. Mutlu ve huzurlu gŸnler temennisiyle.

GŸldal AKÞÜT Devlet BakanÝ

III

…NS…Z Aile, varlÝklar i•inde en ŸstŸn olabilme yeteneÛine sahip insanÝn, biyolojik, psikolojik ve sosyal ihtiya•larÝnÝ karßÝlayabilecek ilk ve temel gruptur. Bir milletin, bir toplumun millet ve toplum olmasÝ i•in, gerekli canlÝlÝÛÝ saÛlayan temel •ekirdek olan aile kurumu, insanlÝk tarihi boyunca, kurumlarÝn en temellisi, en devamlÝsÝ ve en evrenseli olagelmißtir. Fert ve toplum arasÝnda kurulan ilk ve temel kšprŸ olan ve yaßadÝÛÝmÝz toplumun bir minyatŸrŸ durumundaki aile kurumunun šnemli bir tarihi ge•mißi olmasÝna karßÝlÝk, saÛlÝk olaylarÝnÝn aile bŸtŸnlŸÛŸ i•inde ele alÝnmasÝ ßeklinde yaklaßÝmlarÝn tarihi ge•mißi ancak 19. yŸzyÝlÝn ortalarÝna dayanÝr. 19. yŸzyÝldaki sosyal ve siyasal akÝmlar tÝp alanÝnda da saÛlÝk hizmetlerinin yalnÝzca hasta bireylere deÛil, tŸm toplum fertlerine eßit olarak verilmesi ve bireyin •evresi ile birlikte ele alÝnmasÝ dŸßŸncesini ortaya •ÝkardÝ. Sosyal hekimlik anlayÝßÝnÝn toplumda etkili olarak uygulanmaya baßlamasÝ 2. DŸnya SavaßÝ sonlarÝnda mŸmkŸn olmußtur. AnlaßÝlmÝßtÝr ki, toplum saÛlÝÛÝ gelißtirilmeden fertlerinsaÛlÝÛÝ gelißtirelemez. Toplum saÛlÝÛÝnÝ koruma ve yŸceltmede, fertler arasÝ maddi ve manevi ektileßimlerinin en yoÛun olduÛu ailenin fizik •evresiyle birlikte bir bŸtŸn olarak ele alÝnmasÝ esastÝr. SaÛlÝklÝ toplumlarÝ saÛlÝklÝ fertler meydana getirir. Fertlerin en deÛerli varlÝklarÝndan biri, en bŸyŸk tabii sermayeleri, refah ve mutluluklarÝnÝn temeli saÛlÝktÝr. Bir kimsenin beden ve ruh saÛlÝÛÝnÝn yitirilmesi sadece kißinin deÛil, ailesinin problemidir. Bedenen ve ruhen saÛlÝklÝ temellere bina edilen, saÛlÝkla ilgili konularda olumlu davranÝßlarla bezenmiß, huzurlu bir ailede saÛlÝÛÝn korunmasÝ ve onlarÝn bu konularda bilgilendirilmesi hasta fertlerin tedavisini de daha kolay hale getireceÛi ßŸphesizdir. Üßte tŸm bu nedenlerle, Genel MŸdŸrlŸÛŸmŸzÕŸn yasasÝnÝn •ÝktÝÛÝ ilk ay i•inde ailelerimizin saÛlÝk eÛitimlerine šnemli katkÝlar saÛlayacaÛÝ Ÿmidiyle, konularÝnÝn uzmanÝ olan hekimlere bu šnemli eser hazÝrlattÝrÝlmÝßtÝr. Baßta •ok deÛerli hekimlerimiz olmak Ÿzere bu eserin hazÝrlanmasÝnda emeÛi ge•en herkese teßekkŸr ediyor ve tŸm ailelerimize saÛlÝklar diliyorum.

Nesrin AFÞAR ‚ELÜK Genel MŸdŸr V.

VII

Ü‚ÜNDEKÜLER ^ Ev KazalarÝ ve ÜlkyardÝm ............................................................................ Dr. Deniz YERTUT ^ Gebelik ve DoÛum Dr. Deniz YERTUT

....................................................................................................................

^ Emzirme .......................................................................................................................................... Dr. Deniz YERTUT

^ ‚ocuk SaÛlÝÛÝ ................................................................................................................................ Dr. Deniz YERTUT

^ †st Solunum Yolu EnfeksiyonlarÝ Dr. Meltem H†NER

......................................................................................

107

^ Üshal NasÝl Bir HastalÝktÝr ? .................................................................................................... 119 Dr. Evrim G†LDEREN ^ Viral Hepatitler .......................................................................................................................... 129 Dr. PÝnar ENG†R† ^ Diyabet ............................................................................................................................................ 143 (Þeker HastalÝÛÝ) Dr. Ayßin G†RÜPEK MALKO‚ ^ Kalp HastalÝklarÝ Dr. Serdar ÞÜRÜN

..........................................................................................................................

155

^ Osteoporoz .................................................................................................................................... 171 (Kemik Erimesi) Dr. Filiz KESER ^ Cinsel Yolla Bulaßan HastalÝklar Dr. Selim EREN

........................................................................................

183

VII

T . C . BAŞ BAKANLIK Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü

Ev Kazaları ve İlkyardım

Hazırlayan : Dr. Deniz YERTUT

Ev KazalarÝ ve ÜlkyardÝm Mutfakta iß yaparken elinizi kesen bir bÝ•ak, fißten •ekmeyi unuttuÛunuz bir ŸtŸ, •ocuÛunuzun a•Ýk bulduÛu bir kapÝ ya da dengesiz bir merdiven... KŸ•Ÿk tehlike sinyalleri veren bu ev ara•larÝ, sonucu tahmin edilemeyecek bir kazaya neden olabilir. Evinizde gŸvenli yaßamak i•in alacaÛÝnÝz šnlemler ve ev kazalarÝ karßÝsÝnda yapmanÝz gerekenler, sizi daha bŸyŸk felaketlerden koruyabilir. Ev kazalarÝ •eßitli faktšrlere baÛlÝ olarak meydana gelirler. Bu faktšrler arasÝnda insan baßta olmak Ÿzere ara•-gere• ve •evresel faktšrler šnemli yer tutar. Yorgunluk, dalgÝnlÝk, ŸzŸntŸ, gšrme bozukluÛu, ev aletlerinin ve tehlikeli yerlerin yeterince korumalÝ olmamasÝ gibi sebepler ev kazalarÝna neden olabilir; fakat en šnemli nokta ev halkÝnÝn kazalar konusunda bilgisiz olmalarÝdÝr. UnutulmamalÝdÝr ki; acil yardÝm i•in aranmasÝ gereken telefon numarasÝ 112Õdir. Evde olabilecek kazalar ßunlardÝr; 1. DŸßmeler, burkulmalar, kÝrÝk-•ÝkÝklar, kramplar 2. Kesikler, kanamalar 3. YanÝklar, elektrik •arpmalarÝ 4. YangÝnlar 5. Zehirlenmeler 6. BoÛulmalar 7. Bšcek sokmalarÝ, hayvan ÝsÝrÝklarÝ

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

1. D†ÞMELER, BURKULMALAR, KIRIK-‚IKIKLAR ve KRAMPLAR D†ÞMELER, BURKULMALAR, KIRIK-‚IKIKLAR ve KRAMPLARDAN KORUNMA Ÿ 5 yaß altÝnda •ocuk olan evlerde eßyalar balkon ve pencerelerden uzak tutulmalÝ. Pencerelere emniyet koruyucularÝ takÝlmalÝ. DŸßmeyi engellemek i•in pencereler en fazla 10 cm a•Ýlacak ßekilde ayarlanmalÝ. Merdiven baßÝna ve sonuna duvara monte edilebilen emniyet kapÝlarÝ takÝlÝp iyi ÝßÝklandÝrÝlmalÝ. Merdiven korkuluklarÝ ve balkon demir aralÝklarÝ, •ocuÛun kafasÝ ge•meyecek ßekilde daraltÝlmalÝ. (GŸvenli aralÝk 9 cm den kŸ•Ÿk aralÝklardÝr.) Ÿ ‚ocuklar koruma kenarlÝ yataklarda yatÝrÝlmalÝ. YataklarÝnÝn i•inde oyuncak veya yastÝk bulunmamalÝ. Boyu 95 cm. ve daha uzun olan •ocuklar kendilerini yatak korumalarÝndan aßaÛÝ sarkÝtÝp dŸßebilirler. Bu nedenle •ocuÛa daha bŸyŸk bir yatak temin edilmeli. Ÿ Tekerlekli bebek yŸrŸte•leri kullanÝlmamalÝ. Bebek sandalyelerinde oturan bebeklere mutlaka emniyet kemeri takÝlmalÝ. AltÝnÝ deÛißtirirken bebek asla yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ. Bebekler, 5 aylÝktan itibaren dšnebildikleri i•in yŸksek veya yanlarÝ a•Ýk masa, sedir, salÝncak vb. yerlerde 4

uyurken yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ. Ÿ Banyo ve mutfak gibi Ýslak zeminlerde yere damlayan sÝvÝlar hemen temizlenmeli. Bšyle mekanlara kaymayan lastikten yolluklar serilmeli. AyrÝca halÝ ve yolluk kÝvrÝmlarÝnÝn •ocuklar i•in tehlike olußturduÛu akÝlda tutulmalÝ. Ÿ ‚ocuklara ayaklarÝna uygun ayakkabÝ giydirilmeli. Ÿ ‚ocuklarÝn oyun alanlarÝnda 1,5 mÕden fazla yŸksekliÛe tÝrmanmalarÝna izin verilmemeli. Oyun zemininin yumußak bir malzeme ile kaplÝ olmasÝ tercih edilmeli. (kum,sŸnger vs..). EÛer •ocuk oyuncaÛa tÝrmanmak i•in yardÝma ihtiya• duyuyorsa, o oyuncak kullandÝrÝlmamalÝ. Ÿ …zellikle sÝcak bšlgelerimizde yaz aylarÝnda damdan dŸßmeler •ok sÝk gšrŸlmektedir. Evlerin damlarÝ uyumak i•in kullanÝlÝyor ise •evreye korkuluk yaptÝrÝlmalÝ. Ÿ 9 yaß altÝnda •ocuklar mutlaka kendine uygun kask takarak erißkin kontrolŸnde bisiklete bindirilmeli.

D†ÞMELER Ev kazalarÝnda •ocuk yaralanmalarÝnÝn %90ÕÝ •ocuk yalnÝzken olmaktadÝr. DŸßme ve •arpma sonunda burkulma, kÝrÝk-•ÝkÝk, doku ezilmesi, yaralanma gibi bšlgesel problemler olabildiÛi gibi olußabilecek genel beden travmasÝ ve/veya kafa travmasÝ, yaßamÝ tehdit edebilir veya šlŸmle dahi sonu•lanabilir. DŸßme-•arpma sonucu •eßitli sakatlÝklar, fel•ler ve organ kayÝplarÝ sšz konusu olabilir.

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM

Bu tip kazalar tŸm ev halkÝnÝ tehdit eder; fakat šzellikle •ocuklar okul šncesi dšnemde bunlarÝ daha sÝk yaßarlar.

D†ÞMELERDE ÜLKYARDIM Ÿ Basit dŸßme sonrasÝ gšzle gšrŸnŸr bir hasar yoksa, bilinci yerindeyse ve tŸm vŸcudu normal hareket ediyorsa kißi yakÝn takiple gšzlenebilir. Ÿ Ülk 24 saat i•inde kusma, dalgÝnlÝk, hafÝzada anlÝk kayÝp, karÝn aÛrÝsÝ, renk solukluÛu, solunum sÝkÝntÝsÝ veya havale ge•irme gibi bir durum olußursa en yakÝn saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli. Ÿ Kol ya da bacakta basit dŸßme veya •arpma sonucu morluk olußmußsa, kalp seviyesinin yukarÝsÝnda tutularak Ÿzerine 20 dakika buz uygulanmalÝ. Ükinci bir buz uygulamasÝ i•in aradan 30 dakika ge•mesi beklenmeli. Bu uygulama ßißmeyi ve morarmayÝ azaltÝr. Ÿ YŸksekten dŸßmelerde hi•bir sorun olmasa bile kißi kÝrÝk-•ÝkÝk veya i• kanama riski nedeniyle en yakÝn saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.

BURKULMALAR Bir eklemin etrafÝndaki baÛlarÝn, eklem kapsŸlŸ ve diÛer yumußak doku yapÝlarÝnÝn; eklemin normal hareket genißliÛinin štesinde zorlanmasÝna "BURKULMA" denir. Eklemde ßißlik, aÛrÝ, morluk olur. Bu yapÝlar normalden fazla gerilebilir, hatta yÝrtÝlabilir. Hareketler aÛrÝlÝdÝr.

BURKULMALARDA ÜLKYARDIM

Ÿ Burkulmuß eklem kesinlikle hareket ettirilmemeli. Ÿ Ekleme 20 dakika sŸreyle havluya sarÝlmÝß buz torbasÝ koyulmalÝ. Bu uygulamayÝ ikinci kez yapmadan šnce aradan en az 30 dakika ge•melidir. Ÿ Burkulma kolda ise o kol kullanÝlmamalÝ, boyuna asÝlarak kalp seviyesinin Ÿzerine kaldÝrÝlmalÝ. Burkulma bacakta ise o bacaÛÝn Ÿzerine basÝlmamalÝ, altÝna 3-4 yastÝk konularak yine kalp seviyesinin Ÿzerine kaldÝrÝlmalÝ. Bu uygulama eklemde olußabilecek ßißlik, kanama ve aÛrÝ gibi rahatsÝzlÝklarÝn olasÝlÝÛÝnÝ en aza indirir. Ÿ Ekleme 72 saat sŸre ile sÝcak uygulanmamalÝ. SÝcak uygulanmasÝ o bšlgede ßißliÛin iyice artmasÝna yol a•ar. Ÿ Eklem mutlaka dinlendirilmeli, ovußturulmamalÝ. Ÿ Burkulan eklemin kÝrÝlmÝß olabileceÛi veya eklemde daha farklÝ bir zedelenme olabileceÛi her zaman akÝlda tutulmalÝ. Ÿ BŸtŸn bu uygulamalara raÛmen, ßikayetlerin hafiflememesi veya artmasÝ durumunda mutlaka en yakÝn saÛlÝk kurulußuna baßvurulmalÝ.

KIRIKLAR Herhangi bir kuvvet zoru ile kemik bŸtŸnlŸÛŸnŸn bozulmasÝna "KIRIK" denir. KÝrÝklarda kÝrÝk yeri ve yakÝnÝnda ßiddetli aÛrÝ, dokunmaya karßÝ hassasiyet, ßekil bozukluÛu, ßißlik, morluk, hareketsizlik ve kuvvetsizlik, kÝrÝk kemiklerin birbirine sŸrtŸnme sesi gibi bulgular olur.

KIRIKLARDA ÜLKYARDIM Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. 5

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹ Ÿ EÛer deride yara varsa Ÿzerine steril bir pansuman ya da temiz bir mendil koyup sarÝlmalÝ. Ÿ Yara i•inde gšrŸlen kemik par•alarÝ •ÝkarÝlmaya •alÝßÝlmamalÝ. Kanamalara, damar ve sinirlerin yaralanmalarÝna neden olabileceÛi i•in par•alÝ yaralanmalarda yaralÝ kÝsmÝn Ÿzerine steril pansuman koyulmalÝ. Sonra bir bez simit ßeklinde katlanÝp delik olan kÝsmÝ ortaya gelecek ßekilde steril bezin Ÿzerine yerleßtirilmeli. En Ÿst kÝsmÝna kalÝn pamuk ya da sŸnger tabakasÝ koyulmalÝ ve sarÝlmalÝ. Ÿ KÝrÝk olabilecek bšlgeye elle hoyrat•a dokunulmamalÝ. KÝrÝk bšlge oynatÝlmamalÝ. KÝrÝk yerindeki aÛrÝ ßoka yol a•abilir. KÝrÝk kemik u•larÝ damar ve sinirleri yaralayabilir. Bu nedenle en kŸ•Ÿk yanlÝß hareket iyileßebilecek bir kÝrÝÛÝn daha fazla a•ÝlmasÝna, damar ve sinirlerin zedelenerek aßÝrÝ kanama olmasÝna, fel•lere veya idrar, bŸyŸk abdest tutamama gibi šnemli sorunlara neden olabilir. Ÿ KÝrÝk kemik u•larÝnÝ hareketsiz hale getirmek i•in kÝrÝk yeri tespit edilmeli. Kol ya da bacaÛÝn her iki yanÝna tŸm kolu veya bacaÛÝ destekleyecek ßekilde kalÝn karton ya da tahta, dikkatli bir ßekilde koyulup sargÝ bezi, eßarp, kravat ya da gšmlek par•alarÝ ile baÛlanarak hareketsiz hale getirilmeli. Ÿ Tespit i•in kullanÝlan karton, tahta gibi gere•ler kÝrÝk yerinin bir Ÿst ve bir de alt tarafÝndaki eklemlerin štesine kadar gelecek uzunlukta olmalÝdÝr. Bu ara•lara "ATEL" adÝ verilir. BunlarÝn deriye doku6

nan kÝsÝmlarÝ pamuk ve bezlerle beslenmeli. Ÿ KÝrÝk sabitlendikten sonra, kÝrÝk yerin Ÿzerine havluya sarÝlÝ buz torbasÝ koyulmalÝ. YaralÝ battaniye ile šrtŸlmeli. KÝrÝlan kÝsÝm hangi durumda bulunduysa o durumda tespit edilmeli. KÝrÝk yerine koyulmaya •alÝßÝlmamalÝ. Gereksiz dokunmalardan ka•ÝnÝlmalÝ. Ÿ ‚oÛu kez yŸksek bir yerden dŸßme ya da trafik kazalarÝ sonucu omurgada kÝrÝk ve/veya bazen omurga i•inden ge•en omurilikte deÛißik derecelerde yaralanmalar olabilir. Bu nedenle yaralÝ dšndŸrŸlmemeli ve ayaÛa kaldÝrÝlmamalÝ. EÛer belde bir kÝrÝk riski varsa, yaralÝ yerinden kaldÝrÝlmadan altÝna geniß•e bir tahta ya da kapÝ yerleßtirilmeli. Ÿ Baß ve boyunun her iki yanÝna ayakkabÝlar ve katlanmÝß elbiseler koyularak, boynunun oynamasÝ šnlenmeli. EÛer kum torbasÝ varsa o da koyulabilir. Naylon torba i•ine kum veya toprak doldurarak kum torbasÝ yapÝlabilir. Ÿ YaralÝ; omuzlar, kal•a, uyluk dizaltÝ ve ayak bileÛinin Ÿzerinden ge•ecek ßekilde geniß bezlerle tahtaya baÛlanÝp taßÝnmalÝ. Ršntgen •ekilip kÝrÝk olmadÝÛÝ kesinleßmedik•e ayaÛa kaldÝrÝlmamalÝ. Ÿ YaralÝ en kÝsa zamanda bir saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli. Ÿ YARALININ KOPAN BÜR ORGANI VARSA HASTA ÜLE BÜRLÜKTE HASTANEYE G…T†R†LMELÜ. (Kopan organ veya do-

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM

ku; temiz, Ýslak gazlÝ beze sarÝlarak bir naylon torbaya konur ve torba buz dolu bir kapta veya buz dolu baßka bir torba i•inde taßÝnÝr).

‚IKIKLAR Bir eklemi olußturan kemiklerden bir veya hepsinin birbiri Ÿzerinde yer deÛißtirerek normal eklem ilißkisinin deÛißmesine "‚IKIK" denir. ‚ÝkÝk ile eklem kapsŸlŸ denen eklemi •evreleyen zar baÛlarÝ da yÝrtÝlabilir. Bu durum tekrarlayan •ÝkÝklara, burkulmalara yol a•ar. ‚ÝkÝk olan eklemde aÛrÝ, ßißlik, hareket sÝnÝrlÝlÝÛÝ vardÝr.

‚IKIKLARDA ÜLKYARDIM Ÿ ‚ÝkÝk olan eklem yerine koyulmaya •alÝßÝlmamalÝ. Ÿ KÝrÝkta olduÛu gibi •ÝkÝk eklemi tespit edilmeli. ‚ÝkÝktan ßŸphelenildiÛi zaman eklemde ve onun yanÝndaki kemiklerde kÝrÝk veya eklem baÛÝnda yÝrtÝk olabileceÛi unutulmamalÝ. YapÝlacak yanlÝß bir hareket kÝrÝk, •atlak veya daha farklÝ sorunlara neden olabilir.

neden olmadan da olußabilir. En •ok ayak ve baldÝr kaslarÝnda olur. Bazen 10 dakika kadar devam edebilir. YaßlÝ kißiler, hamileler, ßeker hastalarÝ ve damar hastalarÝnda daha sÝklÝkla gšrŸlŸr. Suni bšbrek tedavisi gšrenlerde aÛrÝlÝ kramplara kaslardaki oksijen miktarÝnÝn yetersizliÛi yol a•maktadÝr. Kanda kalsiyum azalmasÝ "tetani" denen kramplarla kendini gšsteren šnemli durumlar yaratÝr. Üshal, kusma ya da terleme, kan basÝncÝnÝn yŸksek olmasÝ, kanda potasyum miktarÝnÝn dŸßŸk olmasÝ da kas kramplarÝna ortam hazÝrlar. BazÝ ila•lar kramplarÝn ortaya •ÝkmasÝna neden olabilir.

KAS KRAMPLARINDA ÜLKYARDIM Ÿ Kißi sakin olarak yatÝrÝlmalÝ. Ÿ Bir elle kramp girmiß ayak ucundan tutup, yukarÝ doÛru bŸkŸlerek normal durumuna getirilmeye •alÝßÝlmalÝ. DiÛer elle baldÝr kÝsmÝna hafif•e bastÝrÝlmalÝ. Ÿ Elin kenarÝ ile kramp girmiß kasÝn Ÿzerine hafif•e vurulmalÝ.

Ÿ ‚ÝkÝk eklem Ÿzerine 20 dakika havluya sarÝlÝ buz torbasÝ koyulmalÝ.

Ÿ El ayasÝ ile kramp girmiß kasa, masaj yapÝlmalÝ.

Ÿ ‚ÝkÝk eklem kalp seviyesinin Ÿzerinde tutulmalÝ.

Ÿ Kramp girmiß kasÝn Ÿzerine havluya sarÝlmÝß termofor koyularak, sÝcak uygulanmalÝ. Bundan sonra tekrar masaj yapÝlmalÝ.

Ÿ Hasta en yakÝn saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.

KAS KRAMPLARI Bir ya da birka• kas grubunda birdenbire ve istem dÝßÝnda olan kÝsa ya da uzun sŸreli kasÝlma "KRAMP" olarak tarif edilir. Zorlu antrenman, yorgunluk ya da tuz kaybÝ kramplara yol a•abileceÛi gibi hi• bir

Ÿ KrampÝn nedeni, fazla sÝcak sonucu su ve tuz kaybÝ olabilir. Bšyle bir durumda 1 litre su ya da ayrana 1 •eyrek •ay kaßÝÛÝ kadar tuz karÝßtÝrÝlÝp i•irilmeli. Ÿ Kramp ge•tikten sonra kramp giren ayak ve baldÝr kaslarÝ gerilmeli.

2. KESÜKLER ve 7

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

KANAMALAR KESÜCÜ VE DELÜCÜ ALET YARALANMALARINDAN ve KANAMALARINDAN KORUMA Ÿ BÝ•ak, jilet, makas, •atal, tÝÛ, ßiß, tornavida gibi delici-kesici aletler, •ocuklarÝn erißemeyeceÛi yerlerde veya kapalÝ dolaplarda bulundurulmalÝ. ‚ocuklarÝn bu tŸr aletler ile oynamalarÝna izin verilmemeli. Ÿ …zellikle yeni yŸrŸmeye baßlayan •ocuklarÝn eline bardak, ßiße gibi cam eßyalar verilmemeli.

Kesiklerde en šnemli tehlike kan kaybÝdÝr. Ciddi kan kaybÝ olan kesiklerde kanayan yer Ÿzerine bastÝrÝlarak kanama durdurulmaya •alÝßÝlÝrken kißi derhal bir saÛlÝk kurulußuna en gŸvenli ßekilde ulaßtÝrÝlmalÝ. Bu sŸrede yapÝlabilecekler : Ÿ KesiÛin Ÿzeri kirlenmißse sabunlu suyla ve temiz bir bezle yÝkanmalÝ, dÝßardan gšrŸlebilen yabancÝ cisim (cam kÝrÝÛÝ, taß, kum par•asÝ vb.) varsa alÝnmalÝ. GšrŸlmeyen par•alar olabileceÛinden i•i karÝßtÝrÝlmamalÝ ve batmÝß olanlar •ÝkarÝlmaya •alÝßÝlmamalÝ.

Ÿ Elinde hangi maddeden yapÝlmÝß olursa olsun, sivri bir cisim bulunan •ocukla, koßmalÝ oyunlar oynanmamalÝ.

Ÿ Kesikte sÝzÝntÝ ßeklinde kanama varsa, kanayan kÝsÝm kalp hizasÝndan yukarÝya gelecek ßekilde kaldÝrÝlÝp bastÝrÝlmalÝ.

Ÿ ‚ocuklarÝn yiyecek ve i•ecek kaplarÝ, •atal-kaßÝklarÝ, kÝrÝlmaz plastik malzemeden olmalÝ.

Ÿ Par•alanmÝß deriler ve organlar koparÝlmamalÝ, temiz bir ßekilde sabitlenip derhal saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.

Ÿ Konserve ve yaÛ tenekelerinin kenarlarÝ, kesiÛe sebep olmayacak ßekilde a•ÝlmalÝ.

Ÿ Kol ve bacaktaki kanamalÝ kesiklerde, kanayan bšlge Ÿzerine, kanamayÝ durduracak ßiddette bastÝrÝlmalÝ. Kanama duruncaya kadar o ßekilde tutulmalÝ.

Ÿ KapÝ ve pencere camlarÝnÝn kolay kÝrÝlmayacak kadar kalÝn olmasÝ saÛlanmalÝ.

KESÜKLER Evlerde en sÝk gšrŸlen kazalardan birisi de kesiklerdir. Sadece deri kesisi olabileceÛi gibi, damar, sinir, kas ve tendonlarÝn zarar gšrmesi de sšz konusu olabilir. Þiddetli darbelerle olan kesiklerde; parmak, el-kol, ayakbacak kopmalarÝ da gšrŸlmektedir. AyrÝca kafatasÝ, yŸz, gšÛŸs, karÝn ve cinsel bšlgelere ait, kesici ve delici alet yaralanmalarÝnda ciddi organ harabiyeti ve kaybÝ olabileceÛi gibi hayati tehlike de sšz konusu olabilir.

KESÜKLERDE ÜLKYARDIM 8

Ÿ Kesilmeye baÛlÝ bŸyŸk deri par•asÝ, parmak, el, kol, ayak, bacak kopmalarÝ olduÛunda; kopan organ veya doku, temiz, Ýslak gazlÝ beze sarÝlarak bir naylon torbaya konulmalÝ ve torba buz dolu bir kapta hasta ile birlikte saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli. Ÿ Kesik yaralarÝn Ÿzerine yara tozu, merhem vb. ßeyler sŸrŸlmemeli. Kesinin i•ine bulaßmayacak ßekilde dÝßtan baticon sŸrŸlebilir. Ÿ Belli bir sŸreden sonra dikiß atÝlamayaca-

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM

ÛÝndan, basit yŸzeysel cilt kesilerinde bile yaralÝ 6 saati doldurmadan saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli. Ÿ KarÝn boßluÛu, gšÛŸs, kafatasÝ ve gšze saplanan kesici delici alet kesinlikle •ÝkarÝlmaya •alÝßÝlmamalÝ ve yaralÝ acilen bir saÛlÝk kurulußuna ulaßtÝrÝlmalÝ.

KANAMALAR ‚eßitli nedenlerle kanÝn damar dÝßÝna •ÝkmasÝna "KANAMA" denir. Yetißkin bir kimsede 5-6 kg. kan vardÝr. 1-1,5 kg. kan kaybeden bir insanÝn hayatÝ tehlikeye girer. O halde kanamalarÝ hemen durdurmak gerekir. Genelde i• ve dÝß kanama olmak Ÿzere kanamalarÝ ikiye ayÝrabiliriz.

1. Ü‚ KANAMALAR : Ü• organlardaki dokularÝ besleyen kan damarlarÝnÝn yÝrtÝlmasÝ veya zedelenmesi sonucu kanÝn damarlardan vŸcut boßluklarÝna akmasÝna "Ü‚ KANAMA" denir. ‚oÛunlukla delici olmayan (kŸnt) travmalar sonucu meydana gelir. BulgularÝ; baygÝnlÝk hali, baß dšnmesi, huzursuzluk, yŸzde, dudaklarda ve parmak u•larÝnda solukluk, nemli ve soÛuk deri, susama hissidir. NabÝz hÝzlÝ ve zayÝftÝr, gŸ•lŸkle hissedilir. HÝzlÝ solunum gšzlenir, sanki hava alamÝyormuß gibi bir his (hava a•lÝÛÝ) olur, ßuur azalÝr ve en sonunda ßuur kaybolur. YAPILACAK ÜLKYARDIM: Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. Ÿ YaralÝ sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlÝp baßÝ yana •evrilmeli. AÛÝzdan i•ecek madde verilmemeli. Sarsmadan ambulans veya sedye ile hastaneye gštŸrŸlmeli.

2. DIÞ KANAMALAR :

KanÝn damardan vŸcut dÝßÝna •ÝkmasÝna "DIÞ KANAMA" denir. Genellikle yaralanmalar sonucu olur. Atardamar, toplardamar, kÝlcal damar kanamalarÝ ßeklinde gšrŸlŸr.

YAPILACAK ÜLKYARDIM: Ciddi kan kaybÝ olan kanamalarda kanayan yer Ÿzerine bastÝrÝlarak kanama durdurulmaya •alÝßÝlÝrken kißi derhal bir saÛlÝk kurulußuna en gŸvenli ßekilde ulaßtÝrÝlmalÝ. Bu sŸrede yapÝlabilecekler: Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. Ÿ Yara ufak ve kanama az ise; yara Ÿzerine temiz bir bez ya da pansumanla bastÝrÝlmalÝ. Ÿ Yara i•indeki yabancÝ cisimler •ÝkarÝlmadan; kravat, eßarp veya varsa sargÝ bezi yara Ÿzerine temiz bir pansuman bezi koyduktan sonra sÝkÝca sarÝlmalÝ. 20 dk. sonra a•ÝlmalÝ. Ÿ YaralÝ veya kanayan kÝsÝm kalp seviyesi Ÿzerine yŸkseltilmeli. Bu durumda kanama azalÝr hatta durabilir.

3. YANIKLAR ve ELEKTRÜK ‚ARPMALARI YANIKLAR YanÝk, su buharÝ, su veya diÛer sÝcak sÝvÝlar, sÝcak cisim, ateß, elektrik, aßÝrÝ gŸneß ÝßÝnÝ ve kimyasal maddelerin (asit ve baz) insan vŸcuduna temas etmesiyle olußan doku harabiyetidir. YanÝklar insan vŸcuduna verdikleri zararlara gšre ßšyle sÝnÝflandÝrÝlÝrlar: 1. derece yanÝk : YŸzeysel yanÝklardÝr. Yanan bšlgede kÝzarÝklÝk ve aÛrÝ hissi vardÝr. 9

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Cildin bŸtŸnlŸÛŸ bozulmamÝß ve kabarcÝklar yoktur. 2. derece yanÝk : Cilt-ciltaltÝ dokusu etkilenmiß olup yanan bšlge aÛrÝlÝdÝr ve i•i su dolu kabarcÝklar olußmuß ve yer yer cilt soyulmußtur. 3. derece yanÝk : Þiddetli yanÝklardÝr. CiltciltaltÝ dokusu, kas ve bazen kemikler bile hasar gšrmŸßtŸr. AyrÝca yanan bšlgedeki harabiyet sonucu vŸcutta pek •ok metabolik yan etkiler ortaya •Ýkar. Sinir u•larÝ da yandÝÛÝ i•in genellikle aÛrÝ yoktur.

YANIKLARDAN KORUNMA Ÿ ‚ocuklarÝn yiyecek ve i•ecekleri mikrodalga fÝrÝnda ÝsÝtÝlmamalÝ, sÝcak olarak šnlerine konulmamalÝ. Ÿ SÝcak •orba, •ay, kahve gibi i•ecekler i•erken, elde veya aÛÝzda yanan sigara varken, •ocuklar kucaÛa alÝnmamalÝ. Ÿ Soba veya ocak Ÿzerindeki sÝcak su dolu kaplar, kÝzartma tavasÝ ve tencerelerin saplarÝ •ocuklarÝn tutamayacaÛÝ ßekilde uzak kšßeye dšnŸk durmalÝ. Ÿ ‚ocuklu evlerde masa šrtŸsŸ (šrtŸyŸ •ekerek Ÿzerindekileri dŸßŸrme riski nedeniyle) sabitlenmeli. Ÿ Evde piknik tŸpŸ kullanÝmÝndan mŸmkŸn olduÛunca ka•ÝnÝlmalÝ. PatlayÝcÝ yakÝtlar evde bulundurulmamalÝ. Ÿ Soba, elektrikli ÝsÝtÝcÝ, ßšmine, mangal vb. yanan odada •ocuklar yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ. Bu tŸr aletlerde •ocuklarÝn ateßle temasÝnÝ šnleyecek šzel koruyucular kullanÝlmalÝ. BunlarÝn •evresinde takÝlÝp dŸßmeye sebep olabilecek eßya veya kÝvrÝla10

bilecek halÝ, kilim olmamalÝ. Ÿ Prizler mutlaka kapalÝ olmalÝ. A•Ýkta kablo, kordon vs. bulunmamalÝ. Ÿ Elektrikli su ÝsÝtÝcÝlarÝ, •ay-kahve makinesi vb tezgah ŸstŸ aletlerin kablolarÝnÝn sarkmamasÝna dikkat edilmeli. Ÿ Kibrit, •akmak, kolonya, alkol, gazyaÛÝ, benzin vb. yanÝcÝ ve yakÝcÝ maddeler, •ocuklarÝn erißemeyeceÛi kapalÝ yerlerde tutulmalÝ. Ÿ †tŸler sÝcakken gelißigŸzel yerlere konulmamalÝ. Ÿ ‚ocuÛun banyosu i•in hazÝrlanan suyun sÝcaklÝÛÝ mutlaka kontrol edilmeli. …nce soÛuk su a•ÝlÝp daha sonra sÝcak su a•ÝlmalÝ. 60¡CÕye ayarlanmÝß suyun •ocuk cildini yakmasÝ bir saniye sŸrer. Bu nedenle sÝcak su harareti •ocuklu evlerde en fazla 45¡C olmalÝdÝr. ‚ocuklarÝ yÝkarken annenin dirseÛi ile yapacaÛÝ ÝsÝ kontrolŸ hem pratik hem de kolay bir yšntemdir. UnutulmamalÝdÝr ki; sÝcak su ile yanan •ocuklarÝn sayÝsÝ ateß ile yananlardan daha fazladÝr. Ÿ Asla 5 yaß altÝndaki •ocuklar banyoda baßka bir •ocukla yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ. Ÿ ‚ocuklara kontrollŸ bir ßekilde sÝcak, ateß ve soÛuk kavramlarÝ šÛretilmeli. Ÿ Evde mutlaka duman dedektšrŸ ve yangÝn sšndŸrŸcŸ bulundurulmalÝ. Ÿ Haßlanmaya neden olabilecek etkenler unutulmamalÝ (sÝcak musluk suyu, sÝcak yiyecek ve i•ecekler, buhar).

YANIKLARDA ÜLKYARDIM Su kabarcÝklarÝnÝn olußmadÝÛÝ, derinin ha-

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM

fif kÝzardÝÛÝ birinci derece yanÝklarÝn 5-10 dakika kadar soÛuk suyun altÝnda tutulmasÝ yeterlidir; fakat yanÝk el, yŸz, boyun, kulak, genital bšlgede ve geniß ise doktora danÝßmak gerekir. Su kabarcÝklarÝnÝn olußtuÛu, derinin tamamen sÝyrÝldÝÛÝ veya daha derin yanÝklarda yanan bšlge giysilerden arÝndÝrÝlmalÝ (kabarcÝklarÝ patlatmamak ve deriyi sÝyÝrÝp daha fazla zarar vermemek i•in giysiler, gerekirse kesilerek •ÝkartÝlmalÝ). YanÝk bšlge 5-10 dakika suyun altÝnda tutulup Ÿzerine buz koyulmalÝ. YanÝÛÝn Ÿzeri mikropsuz sargÝ beziyle, yoksa temiz bir bezle kapatÝlmalÝ. YanÝk, vŸcudun •oÛunu kaplÝyorsa, yaralÝ temiz bir •arßafa sarÝlmalÝ. Bu tŸr yanÝklar kŸ•Ÿk dahi olsa mikrop kapabilir. Kißi yeterli tedavi gšrmezse iyileßmesi gecikip yerinde •eßitli hasarlar kalabileceÛinden ve bazen hayatÝ tehdit edebileceÛinden hemen bir saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli. Yanan kißinin elbiseleri •ekerek •ÝkarÝlmamalÝ. YanÝÛÝn kabarcÝklarÝ patlatÝlmamalÝ. YanÝÛÝn Ÿzerine hi•bir ßey sŸrŸlmemeli (diß macunu, zeytin yaÛÝ, gazyaÛÝ, gres yaÛÝ, yumurta, vb. ). Bšyle maddeler yanÝÛÝ iyileßtir-

mediÛi gibi mikrop kapmasÝna ve cilde daha •ok hasar vererek iz bÝrakÝp ge• iyileßmesine neden olmaktadÝr. TentŸrdiyot, mersol vb. canlÝ dokuya hasar verme riski olan maddelerle pansuman yapmamalÝ. †zerine kirli bezler konulmamalÝ.

ELEKTRÜK ‚ARPMALARI Elektrikle •arpÝlmak i•in akÝmÝn vŸcuttan ge•erek + ve - kutuplar arasÝndaki devreyi tamamlamasÝ gerekir. Pil, batarya, ve akŸmŸlatšrler doÛru akÝm Ÿretirler. DoÛru akÝm 2030 volttan sonra •arpÝlma hissi vermekte ancak tahribat yapmamaktadÝr. Pil ve oto akŸsŸ ile •arpÝlmak olasÝ deÛildir. 30 volt ŸstŸ doÛru akÝm (DC) kaynaklarÝ tehlikelidir. Evde kullanÝlan elektrik alternatif akÝm (AC) tipindedir. Alternatif akÝm, 15 volt ŸstŸnde •arpÝlma hissi verir, tahribat yapmaz. 20 volt ŸstŸ tehlikeli sayÝlabilir. ElektriÛe temas eden noktalar arasÝ mesafe kÝsa ise arada kalan doku ßiddetle ÝsÝnÝr ve yanar. YanÝk, elektrik akÝmÝnÝn kuvvetine baÛlÝ olarak artar. Alternatif akÝm, kalp Ÿzerinden ge•ecek olursa, kalbin sinirsel ileti sistemini bozar, kalp durur. Alternatif akÝmla •arpÝlma •ok kolaydÝr. Prizdeki aktif kutuba dokununca, vŸcut devreyi tamamlamak i•in yere basan ayaklarÝ kullanÝr. Su, elektrik akÝmÝnÝ iyi iletir. Kuru iken iletken olmayan tahta, plastik gibi maddeler ÝslanÝnca iletken olurlar. YÝldÝrÝm, doÛal elektrik kaynaÛÝdÝr. YÝldÝrÝm havadaki duraÛan elektriÛin bir ark ile boßalmasÝ demektir. Bu nedenle •ocuklarÝn yaÛÝßlÝ ve fÝrtÝnalÝ havalarda u•urtma u•urmalarÝ tehlikelidir; •ŸnkŸ Ýslanan u•urtma ipi iletken hale gelir ve elektrik, ipi elle tutan kißi Ÿzerine boßalabilir. †lkemizde yerleßim 11

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

alanlarÝ ŸstŸnden ge•en ve zaman zaman evlerin •ok yakÝnlarÝna kadar gelen yŸksek gerilim hatlarÝ baßka bir tehlike kaynaÛÝdÝr. Bu gibi yerlerde televizyon antenlerinin dŸzeltilmesi i•in dama •ÝkÝlmasÝ baßlÝ baßÝna bir tehlikedir. Bu hatlara 20 mÕden fazla yaklaßmak son derece tehlikelidir. Elektrik •arpmasÝ sonucu kas kramplarÝ, kÝrÝklar, sinir felci, solunum merkezinin felci, solunum ve kalp durmasÝ olabilir.

ELEKTRÜK ‚ARPMASINDA ÜLKYARDIM Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. Ÿ Kuru tahta, sopa, ip, deri kemer ya da kuru gazete tomarÝ ile yaralÝnÝn elektrik teli ile olan ilißkisi kesilmeli. Ÿ Lastik tabanlÝ ayakkabÝ giyilmeli ve kuru bir lastik eldiven takÝlmalÝ. Ÿ Elektrik akÝmÝnÝ iletmeyecek kuru bir cismin Ÿzerine •ÝkÝp, kißi giysilerinden •ekilerek bšlgeden uzaklaßtÝrÝlmalÝ. Ÿ Þuursuz ve soluk almÝyorsa, aÛÝzdan aÛÝza yapay solunum yapÝlmalÝ. NabÝz kontrolŸnde nabÝz alÝnamÝyorsa kalp masajÝ yapÝlmalÝ. Ÿ Þuursuz fakat soluk alÝyorsa, yatÝrÝp, ayaklarÝ yukarÝ kaldÝrÝlmalÝ. Ÿ Þuurlu ve soluk alÝyorsa, sakin olarak dinlendirilip bir •ay kaßÝÛÝ yemek sodasÝ ve bir •ay kaßÝÛÝ tuz 1/3 litre suda eritilerek ilk yarÝm saat i•inde i•irilmeli. Kendisine gelince ambulansla hastaneye gštŸrŸlmeli.

Ûi'ne (NFPA) gšre her yÝl 3.300 kißi ev yangÝnlarÝ nedeniyle šlmekte ve bu šlŸmlerin 700'Ÿ 14 yaß altÝ •ocuklarda olmaktadÝr. Yine aynÝ kaynaÛa gšre ev yangÝnlarÝnÝn en šnemli Ÿ• sebebi; % 26 sigara, % 16 kasÝtlÝ yangÝn, % 14 ÝsÝnmadÝr. NFPA ve benzeri kurulußlar ev yangÝnlarÝna ve diÛer ev yaßamÝndan kaynaklanan tehlikelere karßÝ ailelerin korunmasÝ gerektiÛini ve yangÝn šnlemlerinin sÝk sÝk kontrol edilmesini haklÝ olarak šnermektedirler. YangÝn sadece birka• dakika i•inde yapÝlarÝ yok edebilir. DolayÝsÝ ile yangÝnÝn temel anlamda ne olduÛunu šÛrenmek ve uygun gŸvenlik šnlemleri almak, ev ve binalarÝ yangÝndan korumak i•in hayati šnem taßÝr.

EV YANGINLARINA KARÞI KORUNMA 1. Duman AlgÝlayÝcÝlarÝ (Dedektšrler): Dedektšrler yangÝn dumanlarÝnÝn belli bir seviyeye ulaßtÝÛÝnda haber veren elektronik sistemlerdir. Bu sistemler; Ÿ Evde yangÝn tehlikesi olacak her yere takÝlmalÝ. Ÿ Elektrik kesildiÛinde akŸ veya pil ile •alÝßabilmeli. Ÿ Kendinden sesli dedektšrler veya bir panel baÛlÝ dedektšrler tercih edilmeli. 2. YangÝn SšndŸrŸcŸler: Ÿ YangÝn tehlikesi olan her yerde ve uygun yangÝn sšndŸrŸcŸ bulunmalÝ.

4. EV YANGINLARI

Ÿ YangÝn sšndŸrŸcŸlerin kullanÝmÝ konusunda yeterli eÛitim alÝnmalÝ.

ABD'nde Ulusal YangÝn …nleme Derne-

Ÿ Mutfakta, elektrik, yaÛ ve mobilya yangÝn-

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM

larÝna uygun sšndŸrŸcŸler se•ilmeli. 3. YanÝcÝ ve yakÝcÝlar: Ÿ Kibrit, •akmak ve mum gibi yanÝcÝ malzemeler •ocuklardan uzak tutulmalÝ. Ÿ Sigara, yangÝnÝ baßlatan bir nedendir. Yatak odasÝnda sigara i•ilmemeli. Ÿ Sigara izmaritleri dškŸlmeden šnce kontrol edimeli. Ÿ Mutfakta ve mutfak ara•larÝnda yaÛlarÝn ve kuru ekmek par•asÝ gibi yanabilecek maddelerin birikmesi šnlenmeli. 4. Elektrik ve ÝsÝtma ara•larÝ: Ÿ Elektrikli ev ara•larÝnÝn kablolarÝ kontrol edilmeli. KullanÝlmadÝÛÝ zaman prizden •ÝkarÝlmalÝ. Ÿ Gaz veya elektrikle •alÝßan mobil ÝsÝtÝcÝlar Ÿretici talimatlarÝna gšre kullanÝlmalÝ, yanma tehlikesi olan ev eßyalarÝ ÝsÝtÝcÝlardan uzak tutulmalÝ. Ÿ Baca yangÝnlarÝnÝ šnlemek Ÿzere bacalar her yÝl kontrol ettirilmeli. Ÿ Bir elektrik prizine birden fazla baÛlantÝ yapÝlmamalÝ ve prizlerde toprak hattÝ bulunmalÝ. Ÿ TŸm elektrikli ev ara•larÝ su kaynaklarÝndan uzak tutulmalÝ. Ÿ Tahrip olmuß kablolar deÛißtirilmeli. Ÿ ‚ocuklu evlerde elektrik prizleri korumalÝ olmalÝ.

Ÿ KablolarÝn veya uzatma kablolarÝnÝn kullanÝm amacÝna gšre kapasitesini aßmamasÝna dikkat edilmeli. Ÿ Prizler Ÿzerine uzatma kablosuz priz takÝlmamalÝ. Ÿ Sigortalar otomatik olmalÝ.. 5. TaßÝnabilir ÝsÝtÝcÝlar: Ÿ Battaniyeler, elbiseler, perdeler, mobilyalar, yanabilecek ve ÝsÝ iletebilecek her ßey bu tŸr ÝsÝtÝcÝlardan uzak tutulmalÝ. Ÿ IsÝtÝcÝlarÝn fißleri direkt olarak duvardaki prizlere takÝlmalÝ, ara kablo kullanÝlmamalÝ. Ÿ Devrilme ile enerjisi kesilebilen ve/veya standardÝ yŸksek ÝsÝ cihazlarÝ tercih edilmeli. 6. Mutfakta gŸvenlik: Ÿ YangÝn •Ýkartabilecek eldiven, mutfak giysileri, perde gibi maddeler fÝrÝn ve ocaklardan uzak tutulmalÝ. Ÿ …zellikle mutfak perdesi satÝn alÝrken kolay alev almayan malzemeden imal edilmiß olanlarÝ tercih edilmeli. Ÿ Mutfaklar tasarlanÝrken, ÝsÝ cihazlarÝ Ÿzerine mutfak dolaplarÝ gelmeyecek ßekilde dizayn edilmeli. Ÿ Davlumbaz ve aspiratšrlerde yaÛ birikimine izin verilmemeli.

Ÿ Ev halkÝ elektrik ßoklarÝna karßÝ eÛitilmeli.

Ÿ Mutfakta mutlaka bir yangÝn sšndŸrŸcŸ olmalÝ, kullanÝmÝ šÛrenilmeli.

Ÿ KablolarÝn halÝ ve benzeri šrtŸler altÝnda ve ev trafiÛinin yoÛun olmadÝÛÝ yerlerde olduÛundan emin olunmalÝ.

Ÿ A•Ýk alevli ÝsÝtÝcÝ Ÿzerinde sÝvÝ yaÛla yapÝlacak pißirme ißlemlerinde; pißirme yaÛÝ uzun sŸre kontrolsŸz olarak bÝrakÝlmamalÝ. 13

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

YANGINDAN KA‚IÞ PLANI HAZIRLANMASI: Ÿ YangÝndan ka•Ýß yollarÝ (iki adet olmasÝ tavsiye edilmektedir) šnceden belirtilmeli.

lemek i•in kapÝlar kapatÝlmalÝ. Ÿ Dumanlar yŸkselirken emekleyerek •ÝkÝlmalÝ, teneffŸs etmemek i•in aÛÝz šrtŸlmeli.

Ÿ TŸm aile bireyleri yangÝndan ka•Ýß planÝ

Ÿ KapalÝ kapÝlar elin tersi ile kontrol edilme-

Ÿzerine eÛitilmeli ve eÛitim periyodik ola-

li, eÛer sÝcaksa diÛer bir •ÝkÝß denenmeli;

rak tekrar edilmeli.

deÛilse kapÝ yavaß•a a•Ýlarak, duman ve

Ÿ Ka•Ýß planÝnda •ocuklara ve yaßlÝlara šncelik verilmeli.

ateß olup olmadÝÛÝ kontrol edilmeli. Ÿ Daha šnce kararlaßtÝrÝlan bulußma yerin-

Ÿ YangÝnÝn veya acil durumlarÝn haber veri-

de toplanÝlmalÝ ve yardÝm •aÛÝrÝlmalÝ.

leceÛi telefon numaralarÝ kolay gšrŸlebilir

YangÝnÝn sšndŸÛŸ dŸßŸnŸlse bile yangÝn

bir yere asÝlmalÝ.

ekipleri gelene kadar asla eve geri dšnŸl-

Ÿ Evde en az bir adet yangÝn tŸpŸ bulundurulmalÝ. Ÿ Evin dÝßÝnda gŸvenli bir bulußma yeri belirlenmeli. Ÿ ‚ocuklara itfaiye gšrevlilerinden korkmamalarÝ ve onlardan saklanmamalarÝ gerektiÛi šÛretilmeli. Ÿ OlasÝ bir yangÝnda elbiseler tutußtuÛunda

memeli.

YANGIN SONRASINDA YAPILMASI GEREKENLER: Ÿ YaralÝ kißilere ilkyardÝm yapÝlmalÝ. 112 aranmalÝ. Ÿ YangÝn tam olarak sšndŸrŸlmeden ve itfaiye girilebilir izni vermeden kesinlikle hi• bir yapÝya girilmemeli.

durup, yere yatarak ve yuvarlanarak ateßin sšndŸrŸlmesi šÛrenilmeli.

YANGIN SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER: Ÿ Hemen 110 aranmalÝ. Ÿ GŸvenli ve •abuk bir ßekilde ev terkedilmeli. Ÿ ‚ÝkÝß sÝrasÝnda asansšr yerine merdivenler kullanÝlmalÝ. Ÿ Evden ayrÝlÝrken yangÝnÝn yayÝlmasÝnÝ šn14

Ÿ KayÝtlar tutulana kadar zarar gšrmŸß olsa da bŸtŸn eßyalar saklanmalÝ. Zarar gšren eßyalarÝn deÛerinin tespiti i•in bu ißlem •ok šnemlidir. Zehirlenmeler genelde gÝda yoluyla veya •eßitli kimyasal maddelerin i•ilmesi/yenmesi veya solunmasÝ yoluyla olmaktadÝr. Zehirlenmeler emekleme •aÛÝ ile 5 yaß arasÝ •ocuklarda sÝk gšrŸlen ev kazalarÝdÝr. Bu yaß grubu •ocuklarda fazla merak ve šÛrenme isteÛi, bulduklarÝ her ßeyi aÛÝzlarÝna

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM

5. ZEHÜRLENMELER Karbonmonoksidin Ünsan YaßamÝna Etkileri Karbonmonoksit miktarÝ(ppm)

SŸre (saat)

COHb yŸzdesi

40 ppm

2 saat

10-15 ppm

>8 Saat

2.5 %

30 ppm

>8 Saat

100 ppm

8 Saat

10 %

BaßaÛrÝsÝ, baßdšnmesi, kalp ve solunum ißlev bozukluÛu

100 ppm

2 Saat

20 %

DolaßÝm sisteminde bozulmalar, kalp grafisinde anormallikler

100 ppm

40 %

Hareket halindeyken dŸßmeler

100 ppm

60 %

BaygÝnlÝk, geri dšnŸßŸmŸn meydana gelmemesi halinde šlŸm.

Etkileri Sinir sisteminde aksaklÝklar Psikomotor sistemde aksamalar

gštŸrme ve bŸyŸkleri taklit sšz konusudur. A•Ýkta bÝrakÝlan ila• veya benzeri zehirli bir maddenin •ocuÛunuz tarafÝndan i•ilmesi, ciddi sonu•lara veya onun šlŸmŸne neden olabilir. AyrÝca Ÿlkemizde soba tŸtmesi, mangalla ÝsÝnma, gazlÝ ocaklar ve ßofben kullanÝmÝna baÛlÝ dumandan boÛulma ve karbonmonoksit zehirlenmeleri de sÝk gšrŸlmektedir.

ZEHÜRLENMELERDEN KORUNMA ZEHÜRLENMEYE NEDEN OLANLAR; Üla• ve Vitaminler: YŸksek demir i•eren ila•lar, sinir ila•larÝ, kodeinli aÛrÝ kesiciler, kalp haplarÝ, šksŸrŸk ila•larÝ, soÛuk algÝnlÝÛÝ ila•larÝ, antibiyotikler ve doÛum kontrol haplarÝ. Bitkiler: En yaygÝn bulundurulan salon bitkileri (Philodendron ve dieffenbachia).

cilasÝ, lavabo a•ÝcÝsÝ, deterjanlar. Zehirleyiciler: Bšcek šldŸrŸcŸ spreyler, fare zehirleri. Boya ve Boya Tinerleri. GazyaÛÝ. Antifriz. Alkol. Sigara ve Purolar.

ZEHÜRLENMELERE KARÞI ALINACAK …NLEMLER Ÿ TŸm ila•lar •ocuklarÝn erißemeyeceÛi yerlerde ve kilitli dolaplarda saklanmalÝ. KapaklarÝ kapalÝ tutulmalÝ. Birka• tane demir hapÝ bir •ocuÛun hayatÝnÝ tehlikeye sokabilir. Ÿ ‚ocuklarÝn yanÝnda, onlarÝ heveslendirecek ßekilde ila• kullanmamalÝ; •ŸnkŸ onlar ebeveynlerini taklit ederler.

Kozmetikler: Kolonya, parfŸm, tÝraß losyonu ve oje •ÝkarÝcÝ.

Ÿ Üla•lar •ocuklara gšz kararÝ deÛil, doktorun tavsiye ettiÛi dozlarda šl•erek verilmeli.

Ev Temizlik †rŸnleri: FÝrÝn temizleme ŸrŸnleri, tuvalet temizleme ŸrŸnleri, mobilya

Ÿ Zirai ila•lar ve bšcek šldŸrŸcŸlerin saklanmasÝna •ok dikkat edilmeli. 15

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹ Ÿ Üla•, deterjan, •amaßÝr suyu, sudkostik, bšcek ilacÝ, boya maddeleri vb. maddeler kendi orijinal kutularÝnda saklanmalÝ ve Ÿzerlerine •ok net gšrŸlecek bir ßekilde i•eriÛi belirtilmeli. AyrÝca zehirli maddelerin ambalajlarÝna zehirli olduÛuna dair uyarÝ konulmalÝ. GŸnlŸk yaßamda •ok kullanÝlan su, gazoz, kola, ayran, i•ki ßißeleri vb. i•eceklere ait boßalmÝß ambalajlara, farklÝ hi•bir madde konmamalÝ. Ÿ Sobalar Ÿstten tutußturulmalÝ, soba yanarken aÛzÝ kapatÝlarak, mangalda yanan kšmŸr varken uyumamalÝ. RŸzgarlÝ havalarda soba tŸtmelerine karßÝ •ok dikkatli olunmalÝ, risk sšz konusuysa soba yakmamalÝ veya sšndŸrŸlmeli. Soba yanan odada •ocuklar uyurken veya uyanÝkken yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ. Ÿ Þofben kullanÝlÝyorsa, baca baÛlantÝsÝnÝn iyi olduÛuna, borularÝnda ka•ak olmamasÝna •ok dikkat edilmeli. Þofben mŸmkŸnse yaßam alanÝnÝn dÝßÝna kurulmalÝ. Þofben banyoda ise yÝkanÝrken mutlaka banyo havalandÝrÝlmalÝ. Ÿ †lkemizde sÝk gšrŸlen ve toplu šlŸmlere yol a•abilen mantar zehirlenmelerinden korunmak i•in, kŸltŸr mantarlarÝ tercih edilmeli. ‚ok iyi bilinmeyen mantar tŸrleri yenilmemeli. Ÿ Haßere (bit, pire, tahtakurusu, sinek vb.) šldŸrŸcŸ ila•lar kullanÝlÝrken kesinlikle vŸcuda, baßa sŸrŸlmemeli. Ÿ ‚ocuklarÝn, kurßundan yapÝlmÝß maddelerle oynamasÝ engellenmeli. Kurßunlu boyalarla boyanmÝß oyuncaklar alÝnmamalÝ. Gazete kaÛÝdÝyla oynamalarÝna izin vermemeli. 16

Ÿ ‚ocuklar, bulaßÝk makinasÝndan uzakta tutulmalÝ; •ŸnkŸ kullanÝlan deterjan aÛÝz ve boÛaz yanÝklarÝna sebep olabilir. Ÿ GÝda maddeleri alÝnÝrken son kullanma tarihleri kontrol edilmeli. ‚iÛ sebze, meyveler iyice yÝkanmadan yenilmemeli.

ZEHÜRLENMELERDE ÜLKYARDIM Zehirlenme, ne ile ve nasÝl olursa olsun, zehirlenen kißinin mutlaka doktor tarafÝndan gšrŸlŸp deÛerlendirilmesi saÛlanmalÝdÝr. YapÝlacak mŸdahale ve tedavi, zehirlenmenin ßekli ve alÝnan maddenin cinsi ve miktarÝna gšre saptanacaktÝr. Zehirlenme konusunda •eßitlilik ve farklÝlÝk •ok fazla olduÛundan, tedavi ve mŸdahaleler de šnemli farklÝlÝklar gšsterir. Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. Ÿ Zehirlenmeye sebep olan maddenin cins ve miktarÝnÝn bilinmesi tedavinin planlanmasÝnda esas olduÛundan doktora yeterli bilgiyi verecek dškŸman yanÝnda bulundurulmalÝ (zehirlenmeye neden olan maddelerin adÝ, ne kadar alÝnmÝß olabileceÛi, yerlere ve •ocuÛun Ÿzerine dškŸlen miktarÝn tespiti yapÝlmaya •alÝßÝlmalÝ). SaÛlÝk kurulußuna giderken ila• veya maddenin kutusu, ßißesi, kullanÝm kÝlavuzu-prospektŸsŸ birlikte gštŸrŸlmeli. Ÿ DoÛru mŸdahale bilinmeden, kendi kendine birßeyler yaparak boßa vakit kaybedilmemeli. AyrÝca bilmeden yapÝlacak herhangi bir mŸdahale, tedaviyi geciktirdiÛi gibi, zarar verip, durumu daha da aÛÝrlaßtÝrabilir.

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM Ÿ BazÝ zehirlenmelerde bulgular, uzun sŸre sonra ortaya •Ýkabilmektedir. Bu nedenle kißide herhangi bir anormal bulgu olmasa dahi kštŸleßmesini beklemeden mutlaka doktora baßvurulmalÝ. Herhangi bir zehirlenme anÝnda; †cretsiz danÝßma hattÝ : 0800 314 79 00 †cretli danÝßma hattÝ : 0.312 433 70 01

ÞOFBEN ZEHÜRLENMELERÜNDE ÜLKYARDIM Þofben sistemleri sÝcak su temini amacÝyla yaygÝn olarak kullanÝlmaktadÝr. Elektrikle •alÝßanlar daha •ok termostat arÝzasÝ nedeniyle kazan patlamalarÝna sebep olmakta, hastalar sÝcak su yanÝklarÝ ile karßÝlaßmaktadÝrlar. LPG ile •alÝßan ßofbenler de bazen kazalara sebep olmaktadÝrlar. Ancak bu kazalar, ortamdaki oksijenin yanma sÝrasÝnda tŸketilmesine baÛlÝdÝr. LPG zehirli deÛildir, ancak 6 m2Õden kŸ•Ÿk, iyi havalandÝrÝlmamÝß mekanlarda ßofben kullanÝldÝÛÝnda, ortamdaki oksijen sŸratle tŸkenmekte, kazazedeler bu yŸzden kaybedilmektedirler.

Þofben kazalarÝnda yapÝlmasÝ gerekenler: Ÿ Zehirlenen kißi bulunduÛu ortamdan •ÝkarÝlmalÝ.

lÝ. TŸm pencereler a•ÝlmalÝ. Ÿ ‚ukur ve kuytu yerler sŸpŸrŸlerek gaz havalandÝrÝlmalÝ.

Þofben kazalarÝnda yapÝlmamasÝ gerekenler: Ÿ Panik olunmamalÝ. Ÿ Kißiye dŸßtŸÛŸ yerde mŸdahale edilmemeli. Ÿ Gaz ka•aÛÝ olan mekanlarda 1 dakikadan uzun sŸre bulunulmamalÝ. Ÿ Pencereler ve kapÝlar kapalÝ tutulmamalÝ. Ÿ Elektrik dŸÛmesine dokunulmamalÝ. Ÿ Ateß yakÝlmamalÝ.

6. SOKMALAR VE ISIRMALAR K…PEK ISIRMASINDA ÜLKYARDIM Bu tŸr yaralanmalara sÝk olarak rastlanmaktadÝr. Daha •ok bacak ve kolda ÝsÝrma sonucu olan yara, ÝsÝrma ßekline ve ÝsÝran hayvanÝn bŸyŸklŸÛŸne gšre yarÝm cm. ya da daha bŸyŸk olup, kol ya da bacaÛÝn her iki yŸzŸnde gšrŸlebilir.

Ÿ NabÝz ve solunum yoksa 112 aranÝp suni solunum ve kalp masajÝna ge•ilmeli.

Kšpek ÝsÝrmalarÝnda ilk akla gelecek durum "Kuduz" tehlikesidir. ‚ŸnkŸ; kšpek salyasÝ ile kuduz virŸsŸnŸ dißleri ile a•tÝÛÝ yaradan vŸcuda verir. Kuduz kšpeÛin ÝsÝrdÝÛÝ insan veya hayvanlardan kuduzun diÛer canlÝlara bulaßtÝÛÝ bilinmektedir. YapÝlmasÝ gerekenler;

Ÿ Gaz ka•aÛÝnda ev hemen havalandÝrÝlma-

Ÿ Hastaneye gitmeden šnce ÝsÝrÝlan yer bol-

Ÿ Zehirlenen kißi sÝrtŸstŸ yatÝrÝlÝp soluk alÝp almadÝÛÝ kontrol edilmeli. Ÿ NabzÝna bakÝlmalÝ.

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

ca su ile yÝkanmalÝ. Ÿ †zerine temiz bir mendil kapatÝlmalÝ. Ÿ KšpeÛin aÛzÝnda kuduzdan baßka diÛer hastalÝk yapan mikroplarÝn da bulunabileceÛi dŸßŸnŸlerek yaraya hastanede pansuman yapÝlmalÝ. Ÿ IsÝrÝlan kißiye her olasÝlÝÛa karßÝ hastanede kuduz serumu veya aßÝsÝ yapÝlmalÝ. Ÿ Kšpek tutularak gšzlem altÝna alÝnmalÝ. Ÿ KšpeÛin kuduz olup olmadÝÛÝnÝ anlamak i•in 10 gŸn karantina uygulanmalÝ. Bazen •ok uzun sŸreden sonra da kuduzun belirtilerinin gšrŸlebileceÛi unutulmamalÝ. KšpeÛin kimin olduÛu, aßÝlÝ olup olmadÝÛÝ saptanmalÝ. Ÿ Kšpek, ÝsÝrma olayÝ sÝrasÝnda ya da karantina sŸresi i•inde šlŸrse kšpeÛin baßÝ antiseptik solŸsyon ile ÝslatÝlmÝß bir beze sarÝlarak ilgili laboratuara gšnderilmeli. Ÿ Kuduz bir kšpek ÝsÝrmasÝ varsa durum polise ve ilgili saÛlÝk kurulußuna haber verilmeli.

AKREP SOKMASINDA ÜLKYARDIM Akrep, kuyruÛundaki iÛnesini sokarak zehrini vŸcuda verir. Zehir santral (merkezi) sinir sistemine (beyin, beyincik ve omurilik soÛanÝ) ve kalbe zararlÝ etki yapar. Bazen •ocuklarda ve bŸyŸklerde šlŸme yol a•abilir. Sokulan yerde aÛrÝ, yanma ve uyußukluk olur. TŸkŸrŸk bezlerinin salgÝsÝ artar. Baß aÛrÝsÝ, kaslarda kasÝlmalar, idrar, bŸyŸk abdest ka•Ýrma ve fel•ler gšrŸlŸr. YapÝlmasÝ gerekenler; Ÿ Akrep sokan kißi yŸrŸtŸlmemeli, hareket 18

ettirilmemeli. Ÿ Sokulan yerin yukarÝsÝ eßarp ya da mendille sÝkÝlmalÝ. Ÿ Ülk bir ka• saat sokulan yerin Ÿzerine havluya sarÝlÝ buz torbasÝ koyulmalÝ. Bšylece zehirin emilmesi yavaßlatÝlÝr. Ÿ Sokulan yere amonyak sŸrŸlmeli. Ÿ EÛer solunum durmasÝ ya da zayÝflamasÝ olursa aÛÝzdan aÛÝza yapay solunum yapÝlmalÝ. Hemen hastaneye gštŸrŸlŸp akrep serumu yaptÝrÝlmalÝ.

ARI SOKMASINDA ÜLKYARDIM ArÝ, arka kÝsmÝndaki iÛnesini deriye batÝrarak sokar. O kÝsÝmda; aÛrÝ, bir ka• dakika sonra yanma, arkasÝndan ßißme ve deride kÝrmÝzÝ kabarcÝklar olur. ‚ok duyarlÝ kißilerde daha šnemli durumlar ve hatta šlŸm de gšrŸlebilir. YapÝlmasÝ gerekenler; Ÿ Sokulan bšlge hareket ettirilmemeli. Ÿ Sokulan yer Ÿzerine buz koyulmalÝ. Ÿ Deride kalmÝß olan arÝ iÛnesi •ÝkarÝlmalÝ. Ÿ Sokulan yer Ÿzerine amonyak (bir kÝsÝm amonyak ve dšrt kÝsÝm su karÝßÝmÝ) sŸrŸlmesi kaßÝntÝyÝ azaltÝr. Daha sonra i•inde yemek sodasÝ (karbonat) eritilmiß suyla ÝslatÝlmÝß bez, sokulan yer Ÿzerine koyulmalÝ. Ÿ EÛer solunum zayÝflamasÝ ya da durmasÝ olursa suni solunum yapÝlmalÝ. Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. Ÿ EÛer kißinin astÝmÝ varsa arÝ sokmasÝ ile astÝm ßikayetlerinde de artma olabilir.

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM Ÿ EÛer arÝ aÛÝz i•inden sokmußsa •ok •abuk

Ÿ GšÛŸs duvarÝnÝn delici yaralanmalarÝ da

ßißlik ve solunum yolunda tÝkanma olaca-

boÛulma nedenlerindendir.

ÛÝndan hemen bir buz par•asÝ aÛÝzda emi-

BOÚULMA BELÜRTÜLERÜ :

lerek hastaneye gidilmeli. Ÿ DuyarlÝ olan kißilerde ßißlik yanma fazla olur. Hatta deride morluklar gšrŸlebilir. Hemen hastaneye gidilmeli. Ÿ ArÝ sokulan yere •amur sŸrŸlmemeli.

BoÛulmalar derece ve ßiddetine gšre ikiye ayrÝlÝrlar.

Ülk aßamada gšrŸlenler : Ÿ Baß dšnmesi ve halsizlik.

Mikrop kaparak iltihaplanabileceÛi gibi

Ÿ Nefes darlÝÛÝ.

tetanos da olabilir.

Ÿ NabzÝn sŸratlenmesi.

7. BOÚULMALAR

Ÿ Þuur kaybÝ.

Yaßam i•in gerekli temiz havanÝn alÝnÝp kirli hava olarak geri atÝlmasÝna SOLUNUM, •eßitli nedenlerle solunum durmasÝ haline de "BOÚULMA" denir.

BOÚULMA NEDENLERÜ : Ÿ Solunum yolu; ßuursuz olarak dilin arkaya gitmesi, baßÝn šne doÛru bŸkŸlmesiyle, yabancÝ cisim (bŸyŸk yiyecek par•alarÝ, sosis par•asÝ, meyve veya sebzeler, kemik, ßekerleme, sakÝz, fÝndÝk, kŸpe, pil, anahtar, dŸÛme, balon, bozuk para, oyuncak par•alarÝ, takma diß), aÛÝzda biriken kan veya solunum yollarÝnÝn yaralanmasÝ, ses tellerinin ßißmesi ya da kasÝlmasÝ gibi nedenlerle tÝkanabilir.

Ÿ Boyun damarlarÝnda ßißme. Ÿ Dudaklarda morarma ile birlikte yŸzde kÝzarma. Ÿ Kißi konußamÝyor, šksŸremiyor ve refleks olarak iki eliyle boÛazÝnÝ tutuyorsa, nedeni soluk yolunun yabancÝ cisimle tÝkanmasÝdÝr. Bir sŸre sonrada bilin• kaybÝ gelißir.

Sonraki aßamalarda gšrŸlenler : Ÿ Dudaklar, burun, kulaklar ve ayak parmaklarÝ mavimtÝrak gridir.

Ÿ ‚eßitli zehirli gazlar, kafa yaralanmalarÝ gibi nedenlerle santral sinir sisteminin •alÝßmasÝnÝn yavaßlamasÝ, suda veya iple boÛulmalar nedeniyle solunum yavaßlar veya durur.

Ÿ Solunum kesik kesiktir veya hi• yoktur.

Ÿ Kalp durmasÝ, ßok durumu, elektrik •arp-

Ÿ Tam ßuur kaybÝ vardÝr.

masÝ, karbonmonoksit zehirlenmesi nedeniyle de solunum durabilir.

Ÿ NabÝz yavaß ve dŸzensizdir.

Ÿ TÝkanma nedeniyle kißi šksŸrŸyorsa hi•-

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

bir girißim yapÝlmadan gšzlenir.

BOÚULMALARDAN KORUNMA Ÿ KŸ•Ÿk •ocuklar banyoda yÝkanÝrken yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ. Ÿ Baßa naylon torba ge•irme, yŸze yastÝk kapama gibi oyunlar yasaklanmalÝ. Ÿ Bebekler ve •ocuklar yumußak yataklarda yatÝrÝlmamalÝ, yumußak yastÝklar kullanÝlmamalÝdÝr. YapÝlan araßtÝrmalar šzellikle bir yaßÝnda kadar yastÝk kullanÝlmamasÝ, yastÝksÝz baß yan tarafa gelecek ßekilde veya sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlmasÝ gerektiÛini belirtiyor. Ÿ Bebekler gÝrtlak adaleleri gelißmediÛi ve nefes borularÝ kŸ•Ÿk olduÛu i•in nefessiz kalabilirler. Emekleme durumundaki bebeklerde de risk vardÝr •ŸnkŸ onlar da bulduklarÝnÝ aÛÝzlarÝna gštŸrmekten hoßlanÝrlar. TŸm dißleri •ÝkmadÝÛÝ i•in bŸyŸk yemek par•alarÝnÝ •iÛneyemezler. ‚ekirdekli meyveler •ocuklara verilirken dikkatli olunmalÝ. ‚ekirdeÛini yutmamasÝ i•in sŸrekli uyarÝlarak šÛrenmesi saÛlanmalÝ. Ÿ Yemek yerken gŸlme veya aÛlama da boÛulma etkenlerindendir. Ÿ Etrafta •ocuÛun yutabileceÛi bŸyŸklŸkte cisimler bulundurulmamalÝ. Sert meyve ve sebzeler rendelenmeli. Daha yumußak meyve ve sebzeler kŸ•Ÿk par•alara kesilmeli. Yemeklerde etlerin tŸm kemikleri •ÝkartÝlmalÝ. Ÿ 4 yaßÝndan kŸ•Ÿk •ocuklara fÝndÝk, patlamÝß mÝsÝr, sakÝz veya sert ßekerleme veril20

memeli. Ÿ Emzik dŸzenli olarak kontrol edilmeli. U• kÝsmÝnÝn tutacÝna dŸzgŸnce irtibatlÝ olduÛundan emin olunmalÝ. Aksi takdirde yumußak kÝsmÝ ayrÝlabilir ve •ocukta ßoka neden olabilir. EmziÛin u• kÝsmÝnda •atlaklar olußtuÛunda veya yapÝßkan hale geldiÛinde atÝlmalÝ. EmziÛe kurdele veya ip baÛlanmamalÝ. ‚ocuÛun emziÛi •iÛnemesine mŸsaade edilmemeli. Ÿ Plastik ve lastik (lateks) balonlar oyuncak olarak kullanÝlmamalÝ. Balonlar veya patlamÝß balon par•asÝ •ocukta ßoka neden olabilir. Onun yerine folyo (alŸminyum) balon kullanÝlmalÝ. Ÿ Bozuk para, dŸÛme, batarya, anahtar, kŸpe ve diÛer cisimler •ocuklarÝn ulaßamayacaÛÝ yerlerde tutulmalÝ. Ÿ ‚ocuklara yemek yerken oturmalarÝ ve sakin olmalarÝ šÛretilmeli. Ÿ EÛer oyuncaÛÝn ŸstŸnde "3 yaß altÝ i•in uygun deÛildir" yazÝyorsa bu oyuncakta •ocuÛun nefes borusunu tÝkayabilecek kŸ•Ÿk par•alarÝn olduÛu anlamÝna gelir. Ÿ ‚ocuklarÝn oyuncaklarÝ ve malzemeleri •Ýkabilecek, ayrÝlabilecek kŸ•Ÿk par•alar konusunda kontrol edilmeli. Ÿ Nefes borusu tÝkanmÝß •ocuÛa veya bebeÛe nasÝl ilk yardÝm yapÝlacaÛÝ šÛrenilmeli. Ÿ KŸ•Ÿk •ocuklar suyun yanÝnda veya i•inde iken her zaman yanlarÝnda bulunulmalÝ. KŸ•Ÿk •ocuklar •oÛunlukla evde, yŸzme havuzunda, kŸvette, dere ve gšllerde, kanallarda, hendeklerde ve ufak su birikintisinde boÛulabilirler. 5 yaßÝndan

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM

kŸ•Ÿk •ocuklar kŸvette iken her zaman onlarÝn yanÝ baßÝnda bulunulmalÝ. Bir •ocuk birka• saniyeliÛine de olsa yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ.

BOÚULMALARDA ÜLKYARDIM: Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. Ÿ Kißi hemen sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlÝp, baßa pozisyon verilmeli.

beyin daha fazla oksijensizliÛe dayanamaz. Ÿ Bilin•li hastalarda solunum yoluna ka•an cisimlerin solunum yolunu tÝkamasÝ halinde uygulanmalÝ. Ÿ BEBEKLERDE ÜSE NEFES YOLU TIKANDIÚINDA YABANCI CÜSÜM ÞU ÞEKÜLDE ‚IKARILIR: Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.

Ÿ AÛÝz i•i parmakla kontrol edilip yabancÝ cisim varsa •ÝkartÝlmalÝ. Üki kurtarÝcÝ soluk verilmesine raÛmen gšÛŸs kafesinde hareket gšzlenmedi ve havaya karßÝ diren• hissedildi ise, yabancÝ cisim tÝkanmasÝ olduÛu varsayÝlÝr. EÛer yabancÝ cisim gšrŸlmŸyorsa hemen heimlich manevrasÝna ge•ilmeli.

Ÿ Bebek uygulamacÝnÝn koluna yŸz ŸstŸ gelecek ßekilde yatÝrÝlÝp bebeÛin baßÝ •ene kÝsmÝndan elle kavranmalÝ. Yer •ekimini saÛlamak Ÿzere, kol aßaÛÝya doÛru dizle desteklenmeli.

Ÿ Eller, gšbek •ukuru ŸstŸndeki boßlukta Ÿst Ÿste konularak i•e-yukarÝ doÛru 5 kez darbe uygulanmalÝ, sonra aÛÝz i•i kontrol edilip, yabancÝ cisim •ÝkmamÝßsa bir soluk verilmeli ve bu ißlem yabancÝ cisim •Ýkana ve acil yardÝm gelene dek sŸrdŸrŸlmeli.

Ÿ Sonra diÛer kola sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlarak, kalp masajÝ yapÝlan (iki meme baßÝ arasÝnda •izilen hayali •izginin bir parmak altÝ) yerden 5 kez bastÝrÝlmalÝ.

** Bebeklerde, karaciÛeri yaralayabileceÛi i•in, bu manevra šnerilmemektedir.

Ÿ EÛer bebeÛin bilinci kapanmÝßsa, aÛÝz i•i kontrol edildikten sonra bir kez soluk verildikten sonra ißlem acil yardÝm gelinceye veya yabancÝ cisim •ÝkÝncaya kadar sŸrdŸrŸlmeli.

ŸSolunum yollarÝnÝn a•ÝlmasÝ ilk Ÿ• dakika i•inde yapÝlmalÝdÝr,

Ÿ BebeÛin sÝrtÝna, kŸrek kemiklerinin (skapulalarÝn) hizasÝndan, diÛer elin taban kÝsmÝ ile 5 kez vurulmalÝ.

Ÿ AÛÝz i•ine, yabancÝ cisim •ÝktÝ mÝ diye bakÝlÝp gšzle gšrŸnen bir ßey yoksa ißlem yabancÝ cisim •Ýkana kadar sŸrdŸrŸlmeli.

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹ Ÿ BÜLÜNCÜ A‚IK ‚OCUKTA YAPILACAK MANEVRA Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. Ÿ MŸdahale yapacak olan kißinin bir yumruÛu •ocuÛun gšbeÛinin hemen Ÿzerine baßparmak karÝna bakacak ßekilde konulmalÝ.

malÝ. Ÿ DiÛer el ile yumruk kavranmalÝ. Ÿ Kißinin ayaklarÝnÝ yerden kesmeyecek ßiddette i•e-yukarÝ doÛru 5 kez darbe uygulanmalÝ.

Ÿ DiÛer el ile yumruk kavranmalÝ. Ÿ ‚ocuÛun ayaklarÝ yerden kesilmeyecek ßiddette i•e-yukarÝ doÛru 5 kez darbe uygulanmalÝ.

SUNÜ SOLUNUM METODU Suni solunum, solunumu olmayan kißinin yapay olarak solutulmasÝdÝr. Ÿ Hemen 112 aranmalÝ. Ÿ Kißi dŸz bir yere sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlmalÝ.

Ÿ BÜLÜNCÜ A‚IK ERÜÞKÜNDE YAPILACAK MANEVRA

Ÿ ‚enesi yukarÝ gelecek ßekilde baßÝ geriye •ekilerek solunum yollarÝ a•ÝlmalÝ. (Baß•ene, alt-•ene ya da omzun altÝna yastÝk gibi yŸkselticiler konularak baßÝn geriye yaslanmasÝ saÛlanabilir).

Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.

Ÿ AÛÝz •evresi temizlenmeli.

Ÿ MŸdahale yapacak olan kißinin bir yumruÛu kißinin gšbeÛinin hemen Ÿzerine baßparmak karßÝya bakacak ßekilde konul-

Ÿ Bir el ile •eneye bastÝrarak aÛzÝnÝn a•ÝlmasÝnÝ saÛlayÝp, diÛer elle burun delikleri tÝkanmalÝ.

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM Ÿ AlÝndan tutulurken derin bir nefes alÝp aÛÝzdan aÛÝza erißkin ise dakikada 12-15, •ocuk ise dakikada 15 kez, bebek ise dakikada 20 kez Ÿflenmeli. (AÛÝzdan, aÛÝza ve buruna suni solunum, aÛÝz b u r u n mesafesinin kÝsa olmasÝ nedeniyle bebeklerde uygulanÝr). Ÿ GšÛŸs kafesinin yŸkselip, yŸkselmediÛi kontrol edilmeli. Ÿ Solunum normale dšnŸnceye kadar veya hastaneye ulaßtÝrÝncaya kadar ißleme devam edilmeli.

KALP DURMASI VE KALP MASAJI KALP DURMASINDA :

Ÿ Gšzbebekleri •ok bŸyŸr.

KAPALI KALP MASAJI (DÝßarÝdan kalp masajÝ): Ÿ Hasta sÝrt ŸstŸ sert bir zemine yatÝrÝlmalÝ. Ÿ SÝkÝ kÝyafetleri gevßetilmeli (Kravat, kemer v.b,). Ÿ HastanÝn yanÝna diz •škŸlŸp gšÛŸs kemiÛi (iman tahtasÝ)'nin 1/3 alt kÝsmÝ saptanmalÝ. Ÿ Saptanan yere el ayasÝ konulup, diÛer el •aprazlama bunun Ÿzerine yerleßtirilmeli. Ÿ Dirsekleri kÝrmadan vŸcut aÛÝrlÝÛÝnÝ vererek gšÛŸs kafesini 5-7 cm. bastÝracak kadar kuvvet uygulanÝp kaldÝrÝlmalÝ. Ÿ Bu hareket dakikada 60-70 defa tekrarlanmalÝ. Ÿ ‚ocuklarda bu hareket tek elle ve daha hÝzlÝ yapÝlabilir. Bebeklerde iki parmakla

Ÿ Hasta bilincini yitirir.

yapÝlÝr.

Ÿ Deri kŸl rengi olur.

Kalp masajÝ suni teneffŸs metodu ile bir-

Ÿ Bilekte ve boyunda nabÝz atÝßÝ hissedilmez.

likte uygulanÝrken; a) UygulayÝcÝ tek kißi ise, 2 defa suni solunum yaptÝrÝldÝktan sonra 15 defa kalp masajÝ uygulanarak devam edilmeli. 1 Kißi / (2 S-15 K) b) UygulayÝcÝ iki kißi ise; bir suni solunuma karßÝlÝk diÛeri 5 defa kalp masajÝ uygulanarak devam edilmeli. 2 Kißi / (1 S-5 K) Kalp masajÝna nabÝz normale dšnŸnceye kadar ya da hastaneye gštŸrŸlŸnceye kadar devam edilmeli. 23

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

5 - Baßa pozisyon verilmeli (alt •ene veya baß •ene). 6 - Solunum tekrar saptanÝp solunum yoksa iki kurtarÝcÝ soluk verilmeli. 7 - EÛer bir kez soluk verildiÛinde gšÛŸs kafesinde hareket yoksa, tekrar baß pozisyonu verilerek tekrar bir kez soluk verilmeli. 8 - EÛer halen gšÛŸs kafesinde hareket yoksa, yabancÝ cisim varsayÝlarak hemen bilin•siz kißiye uygulanan heimlich manevrasÝna baßlanmalÝ: 5 kez batÝndan itme yapÝlmalÝ. 9 - AÛÝz i•i kontrol edilmeli. 10 - Bir kez soluk verilmeli . * TÝkanÝklÝk a•Ýlana kadar 8-9-10 numaralÝ šneriler tekrarlanmalÝdÝr.

Yerde yan yatan birisi gšrŸldŸÛŸnde yapÝlmasÝ gerekenler; 1 - OmuzlarÝndan tutarak hafif•e sarsÝlarak ve "Üyi misiniz ?" diye sorulmalÝ. Hi• yanÝt alÝnamÝyorsa bilin•siz kabul edilmeli. 2 - GšrŸnŸrde yaralanma veya yaralanma olasÝlÝÛÝ yoksa, kißi sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlÝp, kollarÝ uzatÝlmalÝ ve 112 aranmalÝ. 3 - BAK (gšÛŸs kafesi hareket ediyor mu?)DÜNLE (KulaÛÝ hastaya yaklaßtÝrÝnca solunum sesi duyuluyor mu?) - HÜSSET (Hastaya yaklaßÝnca aynaya veya ele ÝsÝ geliyor mu?) yšntemi ile solunum saptanmalÝ. NabzÝ kontrol edilmeli.

Hareketsiz ve tepkisiz yatan bir bebek gšrŸldŸÛŸnde; 1 - OmuzlarÝndan tutularak hafif•e uyarÝlmalÝ, hi•bir tepki yoksa bilin•siz kabul edilmeli. 112 aranmalÝ. 2 - BAK (gšÛŸs kafesi hareket ediyor mu?)DÜNLE (KulaÛÝ hastaya yaklaßtÝrÝnca solunum sesi duyuluyor mu?) - HÜSSET (Hastaya yaklaßÝnca aynaya veya ele ÝsÝ geliyor mu?) yšntemi ile solunum saptanmalÝ. NabzÝ kontrol edilmeli. 3 - Solunumu yoksa ve nabÝz varsa aÛÝz i•i aÛÝz a•ÝldÝktan sonra gšzle incelenmeli. (kšrleme yapÝlmaz!).

kšrleme yšntemiyle (aÛÝz i•inin parmakla

4 - Baßa pozisyon verilmeli. Bebeklerde boyun mesafesi kÝsa olduÛu i•in baß hafif•e geriye yatÝrÝlmalÝ.

araßtÝrÝlmasÝ) kontrol edilmeli.

** Erißkinlerde olduÛu gibi fazla geriye

4 - Solunum yoksa ve nabÝz varsa aÛÝz i•i

EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM

yatÝrÝlmaz.

cuÛunuzu ev kazalarÝna karßÝ bilgilendirin.

5 - Solunum tekrar saptanmalÝ. Solunum yoksa iki kurtarÝcÝ soluk verilmeli.

Bilin•li olan •ocuk i•in yukarÝda sayÝlan šn-

6 - Bir kez soluk verildiÛinde eÛer gšÛŸs kafesinde hareket yoksa, tekrar baß pozisyonu verilerek tekrar bir kez soluk verilmeli. 7 - EÛer halen gšÛŸs kafesinde hareket yoksa, yabancÝ cisim varsayÝlarak hemen •Ýkarma girißimi baßlatÝlmalÝ. Bebek yŸz ŸstŸ kola yatÝrÝlÝp, kol dizde desteklenmeli. SÝrttan, kŸrek kemiklerinin hizasÝndan 5 kez el tabanÝ ile hafif darbelerle vurulmalÝ. 8 - Sonra diÛer kola sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlmalÝ ve iki meme baßÝ arasÝnda •izilen hayali •izginin bir parmak altÝndan iki parmakla 5 kez bastÝrÝlmalÝ. 9 - AÛÝz i•i kontrol edilmeli. 10 - Bir kez soluk verilmeli. ** TÝkanÝklÝk a•Ýlana kadar 7-8-9-10 numaralÝ šneriler tekrarlanÝr. Herßeyden šnce kendinizi ve sonra da •o-

lemlerin •oÛuna gerek bile kalmaz. MakasÝn, bÝ•aÛÝn kesici alet olduÛunu bilen, sobaya dokunursa canÝnÝn acÝyacaÛÝnÝ bilen bir •ocukla ev i•inde siz de •ocuÛunuz da daha rahat edersiniz. ‚ocuÛun eli yanar diye soba mÝ yakmayacaÛÝz veya aman •ekirdeÛini yutarsa diye meyve mÝ vermeyeceÛiz.. Tabiki HAYIR! Tehlikeli eßyalardan kendimizi ve de •ocuklarÝmÝzÝ soyutlayamayacaÛÝmÝza gšre, bu tip eßyalarla; arkadaß•a, dost•a yaßamayÝ ve tehlikelerini, olasÝ sonu•larÝnÝ •ocuklarÝmÝza šÛretmeliyiz.

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

Gebelik ve DoÛum

HazÝrlayan : Dr. Deniz YERTUT

GEBEL‹K VE DO⁄UM

GEBELÜK ve DOÚUM KadÝn †reme Anatomisi KadÝn Ÿreme organlarÝ yerleßim ve ißlev bakÝmÝndan ikiye ayrÝlÝr:

ortalama 28 gŸndŸr. En az 21 en •ok 35 gŸn sŸrer. Yumurtlama ise bu sŸrenin tam ortasÝnda olußur. EÛer adet dšnemi 28 gŸn ise yumurtlama gŸnŸ 14. gŸndŸr.

1. DÝß genital organlar 2. Ü• genital organlar

DÝß Genital Organlar KadÝn dÝß genital organlarÝ denilince genel anlamda vulva anlaßÝlÝr. Vulva ayrÝ ayrÝ isimler alan anatomik olußumlarÝn birleßmesinden meydana gelmißtir. Bu olußumlarÝ ßšyle sÝralamak mŸmkŸndŸr. Pubis, bŸyŸk dudaklar, kŸ•Ÿk dudaklar, klitoris, skene bezleri, dÝß uretra aÛzÝ, bartolin bezleri, hymen. DÝß genital organlarÝ i• genital organlarda

AylÝk Kanama (Mensturasyon)

himen (kÝzlÝk zarÝ) ayÝrÝr. Himen vajina aÛzÝ-

Her siklusun ilk gŸnŸ beyinde bulunan

nÝn 1,5-2 cm gerisinde bulunan ince bir zar-

hipotalamustan GNRH isimli hormon salgÝ-

dÝr.

lanÝr. Bu hormon yine beyinde bulunan hi-

Ü• Genital Organlar Kal•a kemiÛinin i•inde yerleßmiß olan i• genital organlar vajina, rahim, fallop tŸpleri ve yumurtalÝklardan olußur. Her saÛlÝklÝ kadÝnda bir vajina, bir rahim, iki adet fallop tŸpŸ ve iki adet yumurtalÝk vardÝr.

KadÝn †reme FonksiyonlarÝ Beyinde bulunan hipofiz bezi ve hipotalamusun gšnderdiÛi emirlerle aylÝk bir dšngŸ i•inde yumurtalÝklardan bir yumurta fallop tŸplerine atÝlÝr. Bu dšngŸ son adet tarihinin ilk gŸnŸnden sonraki adet tarihinin ilk gŸnŸne kadar ge•en sŸredir. Bu sŸre her kadÝnda

pofizi uyarÝr. Hipofizden FSH isimli folikŸl uyarÝcÝ hormon salÝnÝr. Bu hormon yumurtalÝklarda 5-15 folikŸlden yalnÝzca 1 folikŸlŸn (yumurtayÝ i•inde taßÝyan yapÝ) olgunlaßmasÝnÝ baßlatÝr. FolikŸl olgunlaßÝrken šstrojen hormon dŸzeyi kanda artar. …strojen dŸzeyinin artmasÝ rahim i• duvarÝ olan endometriumun kalÝnlaßmasÝna neden olur. Bu kalÝnlaßmanÝn sebebi yumurta atÝldÝktan sonra artan progesteron hormonunun etkisiyle dšllenecek olan yumurtanÝn yerleßmesi ve gebeliÛin baßlamasÝ i•in rahimi uygun hale getirmektir. Bu artÝß hipofizden LH hormonun salgÝlanmasÝnÝ uyarÝr. Belli bir sÝrayla artan 29

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

hormon dŸzeyleri sonucu folikŸl i•i sÝvÝ dolu bir yapÝ halini alÝr. FolikŸl ortalama 18 mi-

1. ÞŸpheli belirtiler

limetre •apa ulaßtÝÛÝnda kandaki šstrojen dŸ-

Ÿ Adet gecikmesi veya kesilmesi

zeyi de en Ÿst seviyeye gelmißtir. Eß zamanlÝ

…ncelikle enfeksiyon, stres, lohusalÝk ve-

olarak maksimum seviyeye ulaßan LH hor-

ya ßoktan kaynaklanmadÝÛÝ tespit edilmeli-

monu sayesinde (10-12 saat sonra ) folikŸl

dir. BazÝ kadÝnlar gebeliÛe raÛmen adet gšr-

•atlar ve i•indeki yumurta fallop tŸpŸne gi-

meye devam edebilirler.

rer. FolikŸlŸn •atladÝÛÝ bšlgede sarÝ cisim adÝnda bir cisim olußur ve bu yapÝ progeste-

Ÿ BulantÝ ve kusma

ron Ÿretmeye baßlar. Bu yapÝ gebelik olußur-

…ncelikle mide, barsak hastalÝklarÝ, nšro-

sa gebeliÛin ilk 10 haftasÝnda progesteron

lojik hastalÝklar gibi diÛer nedenlere baÛlÝ ol-

Ÿretmeye devam eder. Gebelik olußmaz ise

madÝÛÝ tespit edilmelidir.

fonksiyonu 14 gŸnde son bulur. 14. gŸne doÛru gebelik olußmaz ise sarÝ cisimden sal-

Gebelerin % 50-60ÕÝnda ve gebelik baßla-

gÝlanan progesteron dŸzeyi azalmaya baßlar.

dÝktan 2-4 hafta sonra gšrŸlŸr. ‚oÛunlukla

Bu hormonun azalmasÝ kalÝnlaßmÝß olan ra-

ilk hamilelikte daha sÝktÝr. Þikayetler sabah-

him i• dokusunun dškŸlmesine neden olur.

larÝ daha yoÛundur ve 4. aydan sonra yavaß

Bu dškŸlme kanamayla olur ve adet kana-

yavaß kaybolur. Gebelikte bulantÝ kusmanÝn

masÝ olarak isimlendirilir.

olußmasÝnda deÛißen metabolizmanÝn, sinir

GebeliÛin BaßlamasÝ Serbestleßen yumurtanÝn šmrŸ 12-24 saattir. EÛer sperm (erkek yumurtasÝ) ile kadÝn yumurtasÝ bu sŸre i•inde uygun ßartlar altÝnda karßÝlaßÝr ise spermlerden bir tanesi yumurtanÝn i•ine girerek dšllenmeyi ger•ekleßtirir. Bu olay fallop tŸpŸnde olur. Daha sonra bu yapÝ rahime doÛru tŸp i•inde ilerlemeye baßlar. Rahim i•inde uygun bir yer bulan blastocyte denilen yapÝ endometriuma gšmŸlŸr. 9-12. gŸnlerde anne kanÝ ile embriyo arasÝnda madde alÝßverißi i•in ßartlar iyileßir. Bu sŸre• plasentanÝn ßekillenmesi ile en olgun safhaya girer. Daha sonra annenin vŸcudunda meydana gelen deÛißikliklerle gebelik devam eder.

Gebelik Belirtileri 30

sistemi ve gebenin psikolojik durumunun rolŸ olduÛu gibi, yeni bir ortama uyum saÛlamaya •alÝßan i• salgÝ bezlerinin de rolŸ vardÝr. EßzamanlÝ olarak tŸkŸrŸk salgÝsÝnda artma ve aÛÝzda aßÝrÝ sulanma da olur. Ÿ Meme deÛißiklikleri …ncelikle yumurtalÝk hastalÝklarÝ, rahim hastalÝklarÝ, prolaktin isimli hormon dŸzeyinde bozulma yapan hastalÝklara baÛlÝ olmadÝÛÝ tespit edilmelidir. GšÛŸs u•larÝ koyulaßÝr ve damarlar belirginleßir. Bazen memeden kolostrum denilen sarÝmtÝrak beyaz bir sÝvÝ gelir. Ÿ Normalden daha sÝk idrara •Ýkma …ncelikle idrar yollarÝ ve mesane hasta-

GEBEL‹K VE DO⁄UM

lÝklarÝ gibi nedenlere baÛlÝ olmadÝÛÝ tespit edilmelidir. GebeliÛin ilk haftalarÝndan itibaren bŸtŸn genital organlarda kanlanÝm artÝßÝ olur. Buna baÛlÝ olarak gebe sÝk idrara •Ýkar. Ÿ Renk deÛißiklikleri ve yorgunluk hissi …ncelikle yumurtalÝk, bšbrek ŸstŸ bezi hastalÝklarÝ gibi hastalÝklara baÛlÝ olmadÝÛÝ tespit edilmelidir.

GebeliÛin 4. ayÝndan itibaren bebek hareketleri kŸnt hareketler olarak kendini belli eder. 5. aydan itibaren karÝn duvarÝ Ÿzerine elin konmasÝ ile bebek hareketlerini hissetmek mŸmkŸndŸr. Hatta bu aylarda bebek hareketleri karÝn duvarÝndan gšzle gšrŸlŸr bir hal alabilir. Ÿ Gebelik testleri Gebelik testlerinde kullanÝlan hormon plasenta tarafÝndan salgÝlanan HCG (Human

Gebelik sÝrasÝnda bšbrekŸstŸ bezinde de-

Koriyonik Gonadotropin)Õdir. Bu hormon

Ûißikliler olur. Bu deÛißikliler sonucunda

dšllenmiß yumurta rahime yerleßtikten he-

kuvvetsizlik, yorgunluk, uykuya meyil ve

men sonra salgÝlanmaya baßlar ve artarak de-

pigmentasyon olur. Pigmentasyon en fazla

vam eder. 4. ay sonunda en dŸßŸk seviyeye

gšÛŸs u•larÝnda, yŸzde, karÝnda ve dÝß geni-

iner ve doÛuma kadar bu seviyede kalÝr. Do-

tal organlarda gšrŸlŸr.

Ûumdan iki hafta sonra azalarak kaybolur.

VŸcutta salgÝlanan hormon dŸzeylerindeki deÛißikliler ve metabolizmanÝn hÝzlanmasÝ, uyku ihtiyacÝnda artÝßla kendini gšsterir.

Hormonal gebelik testlerinde idrar veya kan kullanÝlarak tespit yapÝlÝr. Üdrar tahlili ile gebelik tespiti adetin gšrŸl-

Ÿ KarÝn bŸyŸmesi

memesinden 8-10 gŸn sonra yapÝlÝr. %95-

…ncelikle ßißmanlÝk, gaz ßikayetleri ve

%99 doÛru sonu• verir.

barsak sistemi hastalÝklarÝna baÛlÝ olmadÝÛÝ tespit edilmelidir. Gebelikte rahimin bŸyŸmesine baÛlÝ olarak karÝn •evresi de bŸyŸr.

Gebelik SÝrasÝnda Meydana Gelen DeÛißiklikler Gebelik fizyolojik bir olaydÝr. Bu dšnemde annenin vŸcudu fetusun gereksinimlerine

2. Kesin belirtiler

gšre gebeliÛin baßÝndan itibaren deÛißiklik

Ÿ ‚ocuk kalp seslerinin duyulmasÝ veya

gšsterir.

gšrŸlmesi ve hissedilmesi ‚ocuk kalp sesleri gebeliÛin 18-20. haftalarÝ arasÝnda karÝn duvarÝndan duyulabilecek bir karakter kazanÝr. Daha šnceki haftalarda •ocuk kalp sesleri ultrason gibi cihazlarÝn yardÝmÝ ile radyolojik olarak tespit edilir.

Kan: Kan hacmi 2. aydan itibaren artmaya baßlar. AyrÝca fetus kendi i•in gerekli demiri annenin depolarÝndan •eker. Bu nedenle gebelerde desteklenmez ise demir eksikliÛi kansÝzlÝÛa neden olabilir. AyrÝca kan bileßimi de fetusun ve annenin ihtiya•larÝna gšre deÛißir. 31

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Kalp: Kalbin •alÝßma kapasitesi % 30-40

ha doÛmadan duymaya baßlar. Yeterince

artar. Bu nedenle gebeler aÛÝr fiziksel egzer-

gŸ•lŸ ise babasÝnÝn sesini ayÝrt edebilir. An-

size dayanÝksÝzdÝr. ‚arpÝntÝ olußabilir.

ne karnÝnda iken sŸrekli duyduÛu annenin

AkciÛerler: Oksijen tŸketimi hamilelikte

kalp atÝm seslerine benzer sesler doÛum son-

%20 artar. Diyafram yŸkselir. Bu nedenle ge-

rasÝnda ona anne karnÝnda duyduÛu gŸven

beler dinlenme sÝrasÝnda bile sÝk sÝk solurlar.

ve huzuru hissettirecektir.

†riner sistem: GebeliÛin baßlangÝcÝndan

Sonu•ta anne Ðbaba ve •ocuk ilißkisi an-

itibaren bšbreklerin •alÝßmasÝ %20-30 artar.

ne karnÝndaki yaßamdan itibaren baßlar.

Bu sebepten dolayÝ gebeler •ok sÝk idrara •Ý-

Beklenen doÛum tarihinin hesaplanmasÝ

karlar. Ülerleyen aylarda rahim bŸyŸdŸk•e idrar kesesi baskÝyla karßÝlaßÝr ve sÝk idrara •ÝkmasÝnÝn yanÝnda gebe kadÝn idrar yollarÝ enfeksiyonlarÝna a•Ýk hale gelir. DšlyataÛÝ: Gebelik boyunca dŸzenli olarak bŸyŸr. Yumußar. Rahim aÛzÝ kapanÝr. Mor renk alÝr ve tŸm salgÝlar azalmÝßtÝr. Fal-

Annenin gebe kalmadan šnceki son adet tarihinin baßlama gŸnŸnŸ bilmesi gebelik gelißiminin daha iyi izlenmesini saÛlar. DoÛum sÝrasÝnda olußabilecek problemleri ve doÛum sonrasÝ sorunlarÝ šnlemeye veya tedavi etmeye yšnelik girißimleri kolaylaßtÝrÝr.

lop tŸpleri ve yumurtalÝklar yukarÝ doÛru yer deÛißtirir. Memeler: Hacimleri erkenden artar. Derisi incelir ve hassaslaßÝr. MemebaßÝ koyulaßÝr ve •evresi kabarÝr.

Fetus ve anne arasÝndaki ilißki Fetus gelißimi ve bŸyŸmesi i•in tamamen annesine ihtiya• duyar. Gelißen fetus bŸyŸmesi i•in gerekli besinleri plasenta aracÝlÝÛÝ ile annesinden alÝr. Bu fetus i•in hayatidir. Fakat fetusun anne karnÝndaki gelißim sŸreci incelendiÛinde anne karnÝndayken ÝßÝÛa duyarlÝ olduÛu tespit edilmißtir. 7. aydan sonra anne karnÝnÝn ŸstŸne yšnlendirilen gŸ•lŸ bir ÝßÝÛÝ algÝlayabilir. 6. ayÝn sonundan itibaren ißitme duyusu •alÝßmaya baßlar. DoÛduktan sonra •ok iyi tanÝyacaÛÝ annesinin sesini da32

Gebelik sŸresi ortalama 41 hafta sŸrer. %90 son adetin ilk gŸnŸnŸ izleyen 276. Ð 290. gŸnlerde gebelik tamamlanÝr. GebeliÛin 37. haftasÝndan šnceki doÛumlar erken doÛum, 37-41. haftalar arasÝ normal doÛum , 41. haftadan sonraki doÛumlar ge• doÛum olarak adlandÝrÝlÝrlar. 1. Adet tarihine gšre hesaplanmasÝ: Son adetin 1. gŸnŸne 7-10 gŸn eklenir. Son adetin ayÝndan Ÿ• ay geriye gidilir. Bir yÝl eklenir. Belirlenen tarih 1-2 gŸn sapma ile beklenen doÛum tarihidir. Naegel formŸlŸ = son adetin ilk gŸnŸ +(7 - 10 gŸn) Ð 3 ay + 1 yÝl …rnek: Annenin son adet tarihi 15 haziran 2004 ise;

GEBEL‹K VE DO⁄UM

Beklenen doÛum tarihi: 15+7=22

15+10=25

Haziran ayÝndan Ÿ• ay geri sayÝlÝnca bulunan ay MarttÝr. Bir yÝl eklenir. 22-25 Mart 2005 beklenen doÛum tarihidir. 2. Anne son adet tarihinin baßlangÝcÝnÝ bilmiyorsa beklenen doÛum tarihi doktorlar tarafÝndan uygulanacak farklÝ yšntemler ile hesaplanabilir.

GebeliÛin Takibi Bir kadÝnda ßŸpheli gebelik bulgularÝndan herhangi birisi olduÛunda hi• gecikmeden bir saÛlÝk kurulußuna baßvurmalÝdÝr. Gebenin ve bebeÛin saÛlÝÛÝ i•in doktor kontrolleri hayati šnem taßÝr. SaÛlÝk kurulußlarÝnda gebeler eÛer bir sorun olmaz ise ilk 28 hafta boyunca 4 haftada bir, 39-32. Haftalar arasÝnda iki haftada bir, 33-40. Haftalar arasÝnda haftada bir veya duruma gšre 3 gŸnde bir kontrole girerler.

GebeliÛin ilk Ÿ• ayÝnda izlenmesi Ülk muayene kesinlikle bir doktor tarafÝndan yapÝlmalÝdÝr.

Ama•: Ÿ Annenin gebelik sÝrasÝnda yaßayabileceÛi yapÝsal ve metabolik sorunlarÝ tespit etmek ve šnlem almak, Ÿ Gebelik sÝrasÝnda riskli olabilecek hastalÝklar i•in tahlillerin yapÝlmasÝ, Ÿ BebeÛin gelißimi ve bŸyŸmesinin saÛlÝklÝ olup olmadÝÛÝnÝn deÛerlendirilmesi-

dir. 1. Anamnez (sorgu): Ülk kontrolde doktor gebeden ayrÝntÝlÝ bir sorgulama alÝr. Bu sorgulamada kißinin kendi ge•irdiÛi hastalÝklar, aldÝÛÝ tedaviler, ge•irdiÛi ameliyatlar, varsa šnceki gebelikleri, mesleÛi, yakÝnlarÝnÝn ge•irdiÛi hastalÝklar šÛrenilir. 2. Muayene: Doktor gebenin genital muayenesini yapar. Gebelik sÝrasÝnda veya doÛum sÝrasÝnda olabilecek yapÝsal sorunlarÝ tespit eder. HastanÝn leÛen kemiÛinin šl•Ÿmleri yapÝlÝr. LeÛen kemiÛinin yapÝsÝ incelenir, normal doÛuma uygun olup olmadÝÛÝna bakÝlÝr. Smear (mikroskop altÝnda incelemek i•in vajinadan alÝnmÝß organik doku) testi yapÝlÝr. GebeliÛin gelißimini takip etmek a•ÝsÝndan bu bilgilerin hepsi kayÝt edilecektir. 3. Tahliller: Kandaki HCG hormonu plasenta tarafÝndan salgÝlanÝr. (plasenta=fetusu anneye baÛlayan organ). Bu hormonu belirleyen kan testi yapÝlÝr. Kan grubu ve kandaki hemoglobin miktarÝnÝn belirlenmesini ama•layan testler yapÝlÝr. Kan grubu testi babaya da yapÝlmalÝdÝr. AyrÝca gebelik sÝrasÝnda sorun olußturabilecek bazÝ hastalÝklara yšnelik kan testleri yapÝlÝr. Tam idrar tahlili yapÝlÝr.

Bu Dšnemdeki Gelißmeler GebeliÛin ilk ayÝnda •eßitli dokular yerleßim gšsterir. Bu dšneme histogenezis denir. 33

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Ülk 2 hafta genelde dšllenen yumurtada bšlŸnmeler hÝzla sŸrer ve šnce bir top halini alÝr. 20. gŸnden itibaren kalbi olußturacak taslak ortaya •Ýkar. 3. hafta bitiminde embriyon 2 mm boyuna ulaßÝr. 3. haftadan itibaren baßta merkezi sinir sistemi olmak Ÿzere organ sistemleri gelißmeye baßlar. Bu ayÝn sonuna doÛru iri bir virgŸl gšrŸnŸmŸndedir. VirgŸl u•larÝ bombelidir. †stteki bombe beyin taslaÛÝ, aßaÛÝdaki ise kuyruk kemiÛini olußturacak olan kuyruk tomurcuÛudur. Arada ise sinir sistemini olußturacak olan yapÝ vardÝr. AyÝn sonunda boyu 2-4 mm olmußtur. Ükinci ayda organlar ßekillenmeye baßlar. 24. gŸnde Ÿst organ taslaÛÝ, 26. gŸnde ise ilk i• organ taslaÛÝ olußur. 6. haftadan itibaren embriyonun, aÛzÝ, sindirim sistemi, basit bir beyini ve merkezi sinir sistemi gelißmißtir. 7. haftada parmaklar belirginleßir. 9-10. haftada artÝk fetusun yŸzŸ bi•imlenmißtir. Bu dšnemde dÝß saldÝrÝlara karßÝ embriyon en duyarlÝ sŸrecini yaßar. Üleride saptanan ciddi sakatlÝklar bu dšnemde ortaya •ÝkmÝß olabilir. BebeÛin gšzlerini ve kulaklarÝnÝ olußturacak •ukurlar olußmußtur. GšÛŸs kafesi ve karÝn gelißmektedir, kalp gšÛŸste bir •ÝkÝntÝ olarak belirir ve bu haftanÝn sonunda atmaya baßlar. Kan damarlarÝ kol ve bacaklar olußmaya baßlar. Gšzlerin olußumu tamamlanmÝß olup gšz kapaklarÝ gelißimini sŸrdŸrŸr. Bu dšnemde ultrasound ile muayenede, bebeÛin hareketleri gšzlenebilir. Ancak bu hareketler, annenin hissedemeyeceÛi hareketlerdir. Anne adayÝ bu haftalarda bebeÛin hareketlerini algÝlamaz. †•ŸncŸ ayda Ÿreme organlarÝndaki farklÝlaßma sonu•lanma aßamasÝna girer. 34

2. ve 3. aylarda fetus •ok hÝzlÝ bŸyŸr. Bu dšnemin sonunda bebeÛin kilosu yaklaßÝk 28.3 gr, boyu ise yaklaßÝk 7.5 cmÕdir. 7. ayda gšzkapaklarÝ a•ÝlÝr ve solunum hareketleri 8. Aya doÛru saptanÝr. Fetusun ekleri de fetus ile birlikte 9 ay boyunca gelißirler. Bu ekler; plasenta,amniyon sÝvÝsÝ, ve gšbek kordonudur.

GebeliÛin ikinci Ÿ• ayÝnda annenin izlenmesi Bu dšnem annenin doÛuma hazÝrlanma dšnemidir. Bu Ÿ• aylÝk dšnemde annenin, doktorunu ayda bir ziyaret etmesi uygun olur. Ama•: Ÿ Fetusun organlarÝnÝn bŸyŸmesi ve deÛerlendirilmesi, Ÿ Annede gebelik sÝrasÝnda meydana •Ýkabilecek ve gebelik sÝrasÝnda risk olußturabilecek hastalÝklarÝn tespiti, Ÿ Prenatal testlerin uygulanmasÝ. 1. Sorgulama ve muayene: Ÿ Annenin kullandÝÛÝ ila•lar kontrol edilir. Ÿ Annenin aldÝÛÝ kilo kontrol edilir. Üdeal kilo artÝßÝ her ay 1-1,5 kilodur. Gebelik sŸresince annenin kilosunda anlamlÝ artÝß olacaktÝr, ancak bunun bŸyŸk bir bšlŸmŸ ikinci Ÿ• aylÝk dšnemde ger•ekleßir. Genel olarak, tŸm hamilelik sŸresince kilo artÝßÝ yaklaßÝk 10-15 kg. arasÝnda olmalÝdÝr. DoÛaldÝr ki bunun biraz altÝ veya ŸstŸ olabilir.

GEBEL‹K VE DO⁄UM Ÿ Annenin tansiyonunun 130/90 mmHg

(ßeker hastalÝÛÝ) gšrŸlebilir. AyrÝca id-

altÝnda veya ŸstŸnde olup olmadÝÛÝ de-

rarda gšrŸlecek bazÝ protein yapÝsÝnda-

Ûerlendirilir. Hamilelik boyunca her

ki maddeler, gebeliÛin ileri dšnemlerin-

doktor ziyaretinde gebenin kan basÝncÝ

de ortaya •Ýkabilecek sorunlarÝn šncŸ-

(tansiyon ) šl•Ÿlecektir ve gebelik bo-

sŸdŸr.

yunca da bu sŸrecektir. BazÝ gebelerde

Ÿ Anne kanÝndan Ÿ•lŸ tarama testi de-

ortaya •Ýkabilecek yŸksek tansiyon šnemli bir hastalÝktÝr ve bazÝ istenmeyen durumlara (komplikasyonlara) ne-

nilen bazÝ genetik hastalÝklara yšnelik test yapÝlÝr.

den olabilir. Bu nedenle tansiyon takibi

Ÿ Bu 3 ayÝn sonlarÝna doÛru, bebeÛin

•ok šnemlidir.

gelißimini boyunu ve kilosunu deÛer-

Ÿ Rahim kasÝlmalarÝ deÛerlendirilir. Anne 2. ayÝn sonlarÝna doÛru yatarken elini karnÝnÝn Ÿzerine koyunca hissedebilir. AÛrÝ duymaz. Bunlar normal kasÝlmalardÝr. Ortalama 40 saniye sŸrer ve ge•er. EÛer aÛrÝ varsa veya uzun sŸrŸyorsa nedeni araßtÝrÝlmalÝdÝr. Ÿ Fetusun canlÝlÝÛÝ deÛerlendirilir. EÛer annenin ilk gebeliÛi ise 5. ay civarÝnda bebeÛin hareketlerini hissetmeye baßlar. Daha sonraki gebeliklerinde daha erken hisseder. Ülk hareketler hafif seÛirme veya gaz hareketine benzer bir his yaratÝr. Daha ileriki gŸnlerde kŸ•Ÿk tekmeleri anne ayÝrt eder. Ÿ Fetusun kalp sesleri deÛerlendirilir. Bu sesler dšrtnala koßan bir atÝn veya lokomotifin sesine benzer. Ÿ Annenin jinekolojik muayenesi yapÝlÝr. Ÿ Üdrar tahlili yapÝlÝr. Her ziyarette doktor gebe idrarÝndaki protein ve ßeker oranlarÝnÝ kontrol eder. BazÝ gebelerde, gebelik sŸresince ortaya •Ýkan diabet

lendirmek amacÝ ile ultrasound yapÝlÝr. Bu yšntem zararsÝz bir yšntemdir. KulaÛÝmÝzÝn duyamayacaÛÝ ßiddetteki ses dalgalarÝ karÝn i•lerine doÛru gšnderilir, yansÝmalarÝ bilgisayarlar ile deÛerlendirilip bir ekranda gšsterilir. BebeÛin organlarÝ incelenir. Kalp atÝmlarÝ izlenir. Amniyon sÝvÝ miktarÝ tespit edilir. Plasenta yerleßimi ve yapÝsÝ incelenir. Ÿ Annenin yaßÝ veya hikayesi risk teßkil ediyorsa 16-18. haftalar arasÝnda amniosentez planlanÝr. Amniosentez annenin karnÝndan bebeÛin i•inde bulunduÛu sÝvÝyÝ almak Ÿzere uygulanan bir yšntemdir. Ultrasound eßliÛinde yapÝlÝr. Ÿ Anne 6. ayÝn i•inde doÛum ßekli ile ilgili bilgilendirilir. Ÿ Bu dšnemin sonunda bebeÛinizin aÛÝrlÝÛÝ yaklaßÝk 1.3 kg, boyu ise yaklaßÝk 28 cm.Õdir.

Bu Dšnemdeki Gelißmeler 20. haftada bebeÛin gšzleri, gšzkapaklarÝ, 35

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

kulaklarÝ tamamen olußmußtur. VŸcudunda hafif bir tŸylenme olur. Bebek bu dšnemde ißitmeye baßlar. Annenin kalp atÝmlarÝnÝ duymaktadÝr. Rahim dÝßÝndan gelecek bazÝ sesler de bebeÛe ulaßabilir. Bu dšnemde bebek konußmalara ve mŸziÛe tepki gšstermeye baßlar. Cinsiyeti artÝk belli olur. Ultrasound yardÝmÝ ile cinsiyetini belirlenebilir.

Annede bu dšnemdeki deÛißiklikler a) Kilo ArtÝßÝ Annenin kilo artÝßlarÝ ile birlikte artÝk kÝyafet sÝkÝntÝsÝ baßlar. Bu dšnemde uygun kÝyafetler se•ilmesi šnemlidir.

b) Ben ve Lekelerin Olußumu Annenin vŸcudunda ben ve lekeler olußabilir. Bu tŸr deÛißiklikler doÛal olmasÝna raÛmen doktora bildirilmelidir.

c) AÛrÝlar Uterusu (rahim) pelvise baÛlayan baÛlarÝn kalÝnlaßmasÝ ve uzamasÝ sonucunda aÛrÝ olußabilir. Bu normal, fizyolojik bir aÛrÝdÝr. BŸyŸtŸlmemelidir, herhangi bir problemin varlÝÛÝnÝ gšstermez. Bu aÛrÝlar gebeyi •ok rahatsÝz ederse doktoruna danÝßmalÝdÝr.

d) SÝrt, Bel AÛrÝlarÝ ve Burun KanamasÝ SÝrt, bel aÛrÝlarÝ ve burun kanamalarÝ gšrŸlebilir. Burun kanamalarÝ, kanda artan bazÝ hormonlarÝn etkisi ile olabilmektedir. SÝrt ve bel aÛrÝlarÝ ise uterustaki (rahim) bŸyŸme ve bacaklara olan aÛÝrlÝk daÛÝlÝmÝndaki deÛißme ile ortaya •Ýkar. 36

GebeliÛin son Ÿ• ayÝnda annenin izlenmesi Ama•: Ÿ Fetusun bŸyŸmesini ve canlÝlÝÛÝnÝ kontrol etmek, Ÿ Erken doÛum veya ge• doÛum olasÝlÝÛÝnÝ tespit etmek, Ÿ Annenin saÛlÝÛÝnÝn deÛerlendirilmesi, Ÿ DoÛum šncesi annenin istirahatinin planlanmasÝ, 1. Muayene, Tetkik ve MŸdahale Ÿ Rahim yŸksekliÛi šl•ŸlŸr. Ÿ Fetusun geliß bi•imi tanÝmlanÝr. Ÿ Fetusun kalp atÝßlarÝ dinlenir. Ÿ Ultrasonografi ile bebeÛin gelißimi, amnion sÝvÝ miktarÝ tespit edilir. Ÿ Rhogam aßÝsÝ, Rh negatif kana sahip anne adaylarÝna uygulanÝr. Ÿ Annenin aÛÝrlÝÛÝ ve tansiyon šl•Ÿmleri yapÝlÝr. Ÿ Üdrar tahlili yapÝlÝr. Her ziyarette idrar protein ve ßeker oranlarÝ kontrol edilir. BazÝ gebelerde, gebelik sŸresince ortaya •Ýkan diabet (ßeker hastalÝÛÝ) gšrŸlebilir. AyrÝca idrarda gšrŸlecek bazÝ protein yapÝsÝndaki maddeler, gebeliÛin ilerideki dšnemlerinde ortaya •Ýkabilecek sorunlarÝn šncŸsŸdŸr. Ÿ Jinekolojik muayene ile rahim aÛzÝ a•ÝlÝp a•ÝlmadÝÛÝ belirlenir. Ÿ 38. haftadaki muayenede doÛum planlanmasÝ yapÝlÝr. Ÿ 40. haftadan sonra doÛum olmamÝß ise gebe yakÝn takiple izlenir.

GEBEL‹K VE DO⁄UM

Bu Dšnemdeki Gelißmeler 32. haftada bebeÛin yŸzŸ yeni doÛmuß bir bebeÛinki kadar pŸrŸzsŸzdŸr. Bu dšnemde bebek yaÛlanmaya devam eder. Ancak bebek daha dÝß ortamda yaßamaya hazÝr deÛildir. 36. haftadan šnce doÛan bebeÛe šzel bakÝm gerekir. 36. haftada bebeÛin baßÝ pelvise (kasÝk) iner. Bu dšnemin sonunda bebeÛin baßÝ hala pelvistedir. BaÛÝßÝklÝk sistemi henŸz tam gelißmediÛi i•in plasentadan antikor (koruyucu molekŸller) almaya devam eder. VŸcudunu kaplayan tŸy (lunago) tabakasÝ yok olur. VŸcudu krem kÝvamÝnda beyaz yaÛlÝ madde (vernix caseosa) ile kaplÝdÝr. Bu da bebeÛin derisini amnion (bebeÛin yaßadÝÛÝ kese i•indeki sÝvÝ) sÝvÝsÝndan korur. BebeÛin ilk dÝßkÝsÝ baÛÝrsaklarÝnda koyu yeßil olarak bulunur. Bu dÝßkÝnÝn, amnion sÝvÝsÝna karÝßmasÝ, bebeÛin, anne karnÝnda zorlandÝÛÝnÝn bir belirtisidir. Ükinci Ÿ• aylÝk dšnemin sonunda bebek parmaÛÝnÝ emebilir veya hÝ•kÝrabilir. Cilt altÝnda yaÛ tutulmaya baßlanÝr. Gšz kapaklarÝ a•ÝlmÝßtÝr ve gšrŸß mesafesi 20 cm.'yi bulur. Eller ve ayaklar tamamen olußmußtur ve tÝrnaklar uzamaya baßlar. Bu dšnemin sonunda bebeÛin kilosu orta-

tur. Annenin yuvarlak karnÝ bebeÛin bŸyŸmekte ve gelißmekte olduÛunun gšstergesidir. Kilo alÝmÝ son aya kadar yaklaßÝk haftada 400-500 gr.ÕlÝk bir hÝz ile devam eder. Son ayda ise 500 gr. ile 1 kilo arasÝnda artar.

b) GšÛŸslerde BŸyŸme GšÛŸsler gšzle gšrŸlŸr bir ßekilde bŸyŸmŸßtŸr. SŸt Ÿretmek i•in hazÝrlÝklar devam etmektedir. Bazen hassasiyet artar. Bu durumlarda uygun bir sŸtyen gebeyi rahatlatacak en šnemli •šzŸmdŸr.

c) Uykudaki DeÛißmeler Uyku i•in uygun pozisyon bulmak zorlaßabilir. SÝrt ŸstŸ yatÝlmamalÝdÝr. Yan yatmak en uygun pozisyondur. Gebe yan yatarken bŸyŸk bir tane veya •ok sayÝdaki kŸ•Ÿk yastÝklar ile gšÛŸs, karÝn ve iki bacaÛÝn arasÝna destek yapabilir. Uterusun (rahim) idrar kesesi Ÿzerine artan baskÝsÝ yŸzŸnden daha fazla idrara •Ýkma ihtiyacÝ doÛar. Geceleri daha sÝk uyanÝr.

Gebelerin Risk TaßÝyan Þikayetleri Gebe muayenelerinin hepsinin dŸzenli olarak yaptÝrÝlmasÝ, anne adayÝnÝn ve bebeÛin saÛlÝÛÝ i•in •ok šnemlidir.

lama 3.5 kg. ve boyu ortalama 50 cm.Õye

Ÿ Ateßi yŸkselirse,

ulaßÝr.

Ÿ Cildinde dškŸntŸler •Ýkarsa,

Annede bu dšnemdeki DeÛißiklikler a) Kilo ArtÝßÝ Kilo artÝßÝ bu dšnemde iyice belli olmuß-

Ÿ Her ne ßekilde olursa olsun kanama olursa, Ÿ KštŸ kokulu akÝntÝ olursa, Ÿ DÝß Ÿreme organlarÝnda yaralar, aÛrÝ, kaßÝntÝ olursa, 37

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹ Ÿ 5. aydan sonra bebeÛin hareketlerini hissetmiyorsa ya da aßÝrÝ hareket varsa, Ÿ Baß dšnmesi, baß aÛrÝsÝ ve bulanÝk gšrme varsa, Ÿ Kulaklarda uÛultu-•Ýnlama varsa, Ÿ Mide ve •evresinde kasÝlma ve aÛrÝ varsa, Ÿ Rahimde sŸrekli kasÝlmalar varsa, Ÿ Beklenen zaman olmasa da doÛum aÛrÝlarÝ baßladÝ veya su geldiyse, Ÿ Tahmin edilen tarih ge•mesine raÛmen doÛum aÛrÝlarÝ baßlamadÝysa, gebeler hemen doktorlarÝna baßvurmalÝdÝrlar.

GEBELÜKTE OLABÜLECEK RAHATSIZLIKLAR 1. BayÝlma ve halsizlik: GebeliÛin ilk Ÿ• ayÝnda halsizlik, tansiyon dŸßmeleri gšrŸlebilir. Bu dšnemde kan ßekerinde dŸßmeler sÝktÝr. Buna kusmalar da eklenince olay kÝsÝr bir dšngŸye girer.

Ne yapÝlabilir? Anne adayÝ gebeliÛinin ilk Ÿ• ayÝnda dŸzenli yemek yemelidir. A• kalmamalÝdÝr. GŸnde 5-6 šÛŸn beslenmelidir.

2. BulantÝ ve kusmalar: BulantÝ ve kusmalar gebelerin yaklaßÝk %30-40ÕÝnda gšrŸlŸr. BazÝlarÝnda gebelik boyunca sŸrerken bazÝlarÝnda gebeliÛin 4. ayÝnda kesilir. …nem bakÝmÝndan ikiye ayrÝlabilir.

a) Gebenin genel durumunu bozmayan bulantÝ ve kusmalar: 38

Bu tarz bulantÝ ve kusmalar sÝk gšrŸlŸr. Sabah yataktan kalkar kalkmaz baßlayan ßikayetler yemek yedikten sonra ge•er.

Ne yapÝlabilir? Bu ßikayetler •oÛunlukla gebeliÛin 3. veya 4. ayÝnda kaybolacaktÝr. Gebe yataktan kalkar kalkmaz yemek yemelidir. Hatta yataÛÝnÝn baßÝnda tuzlu krakerler bulundurmalÝdÝr. GŸn i•inde a• kalmamalÝdÝr. Bu dšnemde gebe kilo kaybedebilir fakat ßikayetler genel durumunu bozmadÝÛÝ sŸrece endiße edilmemelidir. Ülerleyen haftalarda anne adayÝ yeterli kilo alÝmÝna ulaßacaktÝr.

b) Genel durumu bozan bulantÝ ve kusmalar: Bu tarz bulantÝ ve kusmalar •ok nadir gšrŸlŸr ve tablo •ok farklÝdÝr. Anne adayÝnÝn kusmalarÝ •ok ßiddetlidir. AßÝrÝ kilo kaybÝ ve vŸcudun susuz kalmasÝ sšz konusudur.

Ne yapÝlabilir? Mutlaka hastaneye yatÝrÝlarak tedavi edilmesi gerekir. Hastane tedavisi sÝrasÝnda anne adayÝna serum verilmelidir. Daha sonra yavaß yavaß beslenmesi saÛlanmalÝdÝr.

3. Bel ve leÛen kemiÛi aÛrÝlarÝ: GebeliÛin baßÝnda bu aÛrÝlar sÝk olur. ‚oÛunlukla rahmi arkaya dšnŸk kadÝnlarda rahatsÝzlÝk verir. Adet dšnemindeki aÛrÝlara benzer. AÛrÝlarÝn sebebi rahim hareketleridir. Arkaya yerleßik olan rahim, hacmi bŸyŸdŸk•e šn kÝsma doÛru dšner ve aÛrÝlar bunun sonucu ortaya •Ýkar.

Ne yapÝlabilir?

GEBEL‹K VE DO⁄UM

Anne adayÝ yorulduÛu ve aÛrÝ hissettiÛi zaman istirahat etmelidir.

4. …dem Ellerde ve ayaklarda hafif•e ßißmeler, cilt altÝndaki bšlgelerde sÝvÝ toplanmasÝ ile gšrŸlebilir, normaldir.

Ne yapÝlabilir? Ancak 24 saatte normale dšnmŸyor ise doktora mŸracaat edilmelidir. Bu tip bulgular bazen de gebelik zehirlenmeleri habercisi olabilir.

5. DŸßme VŸcuttaki hÝzlÝ kilo deÛißiklikleri dengenin bozulmasÝna ve dŸßmelere neden olabilir.

Ne yapÝlabilir? EÛer herßeye raÛmen bšyle bir durum sonucunda, kanama, vajinadan sÝvÝ akmasÝ veya ßiddetli aÛrÝlar olußursa hemen doktora mŸracaat edilmelidir.

6. Karpal TŸnel Sendromu El bileÛinde tendon ve sinirlerin ge•tiÛi dar bir kanalsÝ yapÝ vardÝr. VŸcutta biriken sÝvÝlar nedeni ile burada bir daralma olursa, el ve parmaklara giden sinirler bu kanalda baskÝya uÛrayarak aÛrÝ ve uyußma yapabilir.

Ne yapÝlabilir? Bšyle bir ßikayeti olursa gebe yiyeceklerindeki tuzu azaltmalÝ ve doktoruna baßvurmalÝdÝr.

7. Yutak borusu rahatsÝzlÝÛÝ (šzofagus reflŸsŸ)

Genellikle gebeliÛin sonuna doÛru •Ýkar. Mide šzsuyu yemek borusuna doÛru geri ka•ar. Nedeni bŸyŸyen rahimin baskÝsÝdÝr.

Ne yapÝlabilir? Anneye yatarken baßÝnÝ yukarÝda tutmasÝ, sÝk sÝk ve az az beslenmesi šnerilir. ‚ok ßiddetli ise ila• tedavisi verilir.

8. Mide yanmasÝ Normalde yutulan besin maddeleri yemek borusu ile mideye inerler. Midenin giriß bšlŸmŸnde bulunan, kaslardan yapÝlmÝß bir halka (sfinkter) i•eri girenlerin, geri ka•masÝnÝ engeller. Gebelik sÝrasÝnda salgÝlanmasÝ artan hormonlar, sfinkter kaslarÝnÝ gevßetebilirler. EÛer sfinkter kaslarÝnda gšrŸlen gevßeme fazla olursa, mideye girmiß besinlerin ya da asitli mide i•eriÛinin geriye ka•ÝßÝna neden olur. Asitli maddelerin yemek borusuna girmeleri burada yanma ve tahriß meydana getirir. GšÛŸs kemiÛinin arkasÝnda, alt kÝsÝmlarÝnda yanma, sÝcaklÝk hissedilir. Geriye ka•an madde miktarÝ fazla olursa ya da kißi yatar durumda ise aÛÝza kadar ulaßabilirler ve •ok rahatsÝz edici bir durum olußur.

Ne yapÝlabilir? YaßanÝlanÝn, tamamen hormonlarÝn etkisi ile ortaya •Ýkan bir durum olmasÝ nedeni ile hastalÝk olarak dŸßŸnŸlmemesi gerekir. Sadece basit šnlemler ile yaßanÝlan sÝkÝntÝlar bŸyŸk oranda ortadan kalkacaktÝr. Bu šnlemlere raÛmen ßikayetler devam ediyorsa doktora baßvurulmalÝdÝr.

…nlemler Ÿ Sigara i•ilmemeli. Sigara mide asit salgÝsÝnÝ arttÝrÝcÝ bir faktšrdŸr. Bebek a•Ý39

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

sÝndan da sigara pek •ok olumsuzluk taßÝr. Ÿ Az az ve sÝk sÝk beslenilmelidir.

Dinlenme sÝrasÝnda ayaklar kalp seviyesine en yakÝn yŸksekliÛe kadar yŸkseltilmelidir.

Ÿ Yemek yerken dik oturulmalÝdÝr. Yemeklerden sonra, en az bir saat yatÝlmamalÝdÝr.

FÝrsat bulduk•a dinlenilmelidir.

Ÿ Ciklet •iÛnemek tŸkŸrŸk salgÝsÝnÝ arttÝrÝr. TŸkŸrŸk mide asidini dengeleyen bir faktšrdŸr.

Gebelerin klasik beden durußu, giderek bŸyŸyen karÝn nedeniyle, belin giderek •ukurlaßmasÝdÝr. Bu duruß, šzellikle gebeliÛin 24. haftasÝndan sonra belirginleßir. Artan •ukurluk, sÝrtdaki hafif kamburluÛun artmasÝna ve baßÝn šne doÛru gelmesine yol a•ar. Ortaya •Ýkan bu anormal duruß, karÝn kaslarÝnda gerginlik ve gŸ• kaybÝna yol a•arken, sÝrt kaslarÝ gerilir ve kasÝn kendi i• gerilimi artar ve aÛrÝ olußturur. Eklemlerin, normalde i•lerinde yer alan ve eklemin rahat hareket etmesini saÛlayan sÝvÝlarÝn Ÿretimi, zorlanmaya baÛlÝ olarak artar ve eklem kapsŸlŸnŸ gererek aÛrÝya neden olur. Bu gerginliÛe baÛlÝ normal bel hareketleri, aÛrÝlÝ olarak yapÝlmaya baßlanÝr. AyrÝca gebelik boyunca vŸcutta aÛrÝnÝn algÝlanmasÝnÝ saÛlayan aracÝ maddelerin salÝnÝmÝ artar, aÛrÝyÝ baskÝlayan morfin benzeri maddelerin Ÿretimi ise dŸßer. AÛrÝyÝ ileten sinir yollarÝnÝ daha duyarlÝ hale getiren maddeler salÝnarak, daha hafif aÛrÝlar, daha ßiddetli olarak hissedilir.

Ÿ Yatmadan 2-3 saat šncesinden itibaren bir ßey yenilmemelidir. Ÿ Kahve, gazlÝ i•ecekler, tatlÝ yiyecekler, sal•a, turun•giller, yaÛlÝ yiyecekler, alkollŸ i•ecekler, baharatlÝ yiyeceklerden uzak durulmalÝdÝr.

9. SÝk idrara •Ýkma GebeliÛin sonuna doÛru anne gecede 3-4 kez idrara •Ýkar. Mesane kapasitesi rahimin genißlemesi sonucu mesaneye basÝn• yapar. AyrÝca yŸksek progesteron dŸzeyi kaslarÝn gevßemesine katkÝda bulunur. Bu nedenlerden dolayÝ gebe sÝk idrara •Ýkar.

10. SÝrt aÛrÝlarÝ Bebek uterus i•inde gittik•e gelißip bŸyŸrken, annenin vŸcudunda da bazÝ deÛißikliklerin olmasÝ normaldir. BazÝ kaslara daha fazla yŸk, gerilim dŸßer ve sÝrt aÛrÝlarÝ ortaya •Ýkabilir.

Ne yapÝlabilir? BunlarÝ engellemek i•in dŸzenli egzersiz yaparak sÝrt kaslarÝ gŸ•lendirilmelidir. Üyi ve rahat bir ayakkabÝ se•imi de šnemlidir. 40

11. Bel aÛrÝsÝ

Ne yapÝlabilir? Ÿ DoÛru oturup kalkma, aÛÝrlÝk taßÝma •ok šnemlidir. Ÿ Gebelik boyunca sigara i•mek, hem •ocuÛun gelißimini bozar, hem de beli olußturan eklemler ve disk denilen, yu-

GEBEL‹K VE DO⁄UM

mußak dokularÝn beslenmesini azaltarak bel aÛrÝsÝ yapar, bu nedenle bÝrakÝlmalÝdÝr. Gebe •alÝßÝyorsa •alÝßma koßullarÝ, oturduÛu koltuk, masasÝ dŸzenlenir. Ÿ Yan yatarken, karnÝn bir yastÝkla desteklenmesi aÛrÝyÝ azaltarak, uykuya yardÝmcÝ olur. Ÿ GŸnde dšrt kez 20 dakika, bacaklarÝn altÝna yastÝk koyarak yatmak, kas spazmÝ ve bel •ukurluÛunu azaltarak, aÛrÝyÝ dindirir. AÛrÝ ve kas spazmÝ, hafif ÝsÝtma ve masajla rahatlar. Ÿ Gebelik boyunca, orta/hafif ßiddette, haftada Ÿ• kez egzersiz yapÝlmalÝdÝr. Egzersiz sÝrasÝnda yeterince sÝvÝ alÝnmalÝdÝr. Ÿ Ülk Ÿ• aydan sonra, sÝrtŸstŸ yatarak veya •ok sÝcak da egzersiz yapÝlmamalÝdÝr. Ÿ Uzun sŸre hareketsiz, ayakta durulmamalÝdÝr. Ÿ Son Ÿ• ayda zÝplama ve koßma yapÝlmamalÝdÝr •ŸnkŸ bŸyŸyen uterus nedeniyle aßÝrÝ yŸklenen, pelvis taban kaslarÝ ani zorlanmalarla zarar gšrebilir. Ÿ GebeliÛe baÛlÝ, hipertansiyonu olanlar, erken doÛum tehdidi olanlar, rahim aÛzÝ (serviks) yetersizliÛi olanlar, 3. gebelik ayÝndan sonra, devamlÝ kanamasÝ olanlar, •ocukta, rahim i•inde gelißme geriliÛi olanlar egzersizden ka•ÝnmalÝdÝrlar.

12. Bacak ve bileklerde ßißlikler Gebelikte ayaklarda, ellerde ve bileklerde

ßißlikler gšrŸlebilir. Þißlikler genelde gŸnŸn ilerleyen saatlerinde en Ÿst seviyesine •Ýkar. Bir•ok doku gebelikte hormonal deÛißiklikler nedeni ile daha fazla su tutmaya baßlar. Gebelikte gšrŸlen ßißlikler genelde yeterli bir gece uykusu ile ortadan kalkar.

Ne yapÝlabilir? Ÿ Ayakta uzun sŸre durmaktan ka•ÝnÝlmalÝdÝr. Ÿ YŸksek topuklu ve dar ayakkabÝlar giyilmemelidir. Ÿ YŸksek oranda tuz i•eren besinlerden ka•ÝnÝlmalÝdÝr (kuru yemißler, patates cipsleri vb.). Gebelikte de yeterli tuz alÝnmalÝ ancak fazlasÝndan ka•ÝnÝlmalÝdÝr. Ÿ Yatarken yanlara yatmak, ßißliklere neden olan fazla sÝvÝnÝn tekrar damara alÝnmasÝna ve bšbrekler ile vŸcuttan uzaklaßtÝrÝlmasÝna neden olacaktÝr. Bu nedenle iyi bir gece uykusu ßißliklerin ge•mesini

saÛlar. Banyo yapmak da

ßißliklerin giderilmesinde yardÝmcÝ bir yšntemdir. Ÿ Ge•meyen ßißlikler konusunda mutlaka doktor bilgilendirilmelidir.

13. Kilo alÝmÝ Gebelik šncesi aÛÝrlÝk ve boy uzunluÛu mutlaka bilinmelidir. Gebelikte alÝnmasÝna izin verilen kilo artÝßÝ gebelik šncesi aÛÝrlÝk ile ilißkilidir. Anne adayÝnÝn boy ve aÛÝrlÝÛÝ kullanÝlarak aßaÛÝda šrnek verildiÛi Ÿzere vŸcut kitlesi indeksi (Body Mass Index=BMI) hesaplanmalÝdÝr. 41

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

VŸcut kitlesi indeksi:

14. DoÛum sancÝlarÝ ve doÛum korkusu

AÛÝrlÝk (kilo) / Boy (metre)2 …rnek: 70 kilo ve 1.60 m. boyu olan anne adayÝnÝn vŸcut kitlesi indeksi nedir? 70 / 2.56 = 27 VŸcut kitlesi indeksi gebelik esnasÝnda alÝnacak kilonun belirlenmesinde kullanÝlÝr. AßaÛÝdaki tablo gebelik esnasÝnda vŸcut kitlesi indeksine gšre normal kabul edilebilecek aÛÝrlÝk artÝßlarÝnÝ gšstermektedir. VŸcut Kitlesi Ündeksi

Kitlesi

AlÝnmasÝ Beklenen Kilo

20 altÝ

ZayÝf

15-22 Kilo

20-25 arasÝnda Normal olanlar 26 Ÿzerinde Þißman olanlar

13-19 Kilo 8-13 Kilo

Anne adayÝnÝn kilo alÝmÝ fetusun saÛlÝk durumunu ve kilosunu etkilediÛi i•in •ok šnemlidir. Belirlenen standartlardan daha az kilo alÝmÝ dŸßŸk doÛum aÛÝrlÝklÝ bebek dŸnyaya getirmekle yakÝndan ilißkilidir. Anne adayÝnÝn gebelikte aßÝrÝ kilo almasÝ da bebeÛin aßÝrÝ iri olmasÝna, buna baÛlÝ olarak doÛumun gŸ• olmasÝna ve aßÝrÝ kilolu dŸnyaya gelen bebekte bir•ok problemlerin olußmasÝna neden olur. DoÛum sonrasÝ gebelikte alÝnan kilolar genellikle kolaylÝkla verilir. Gebelik esnasÝnda normal sÝnÝrlar i•inde kilo alan gebenin doÛum sonrasÝ, altÝncÝ ayda kilosu yaklaßÝk doÛum šncesi kilosu kadar olacaktÝr. Gebelik esnasÝnda aßÝrÝ kilo alan gebelerin gebelik šncesi kilolarÝna dšnmeleri i•in gayret gšstermeleri gerekir. 42

DoÛum sancÝlarÝ ve doÛum konusunda meraklanmak, endißelenmek doÛaldÝr. UnutmamalÝdÝr ki binlerce yÝldÝr bu olay ger•ekleßmektedir. Ünsan vŸcudu bšyle bir olayÝ tek baßÝna yapabilecek ve istenmeyen olaylar olmaksÝzÝn tamamlayabilecek yapÝdadÝr. DoÛumdan šnceki (prenatal) dšnemde bu konularda dersler veren kurslar sayesinde endißeler bŸyŸk šl•Ÿde giderilebilir. AÛrÝsÝz rahim kasÝlmalarÝ dŸzensiz olarak ger•ekleßebilir bu bebeÛin doÛuma hazÝrlandÝÛÝnÝn ißaretidir. Ancak saatte 4 veya fazla kasÝlma olursa doktora baßvurulmalÝdÝr.

GEBELÜK HÜJYENÜ Deri bakÝmÝ Gebelikte deri bakÝmÝ ihmal edilmemelidir. Deri šnemli bir ÝsÝ dengeleme, atÝlÝm ve metabolizma organÝdÝr. Bu nedenle yaklaßÝk 36 derece sÝcaklÝktaki su ile banyo yapÝlmasÝ ve vŸcudun iyice kurulanmasÝ gerekir. Suyun fazla sÝcak olmasÝ rahim kasÝlmalarÝna sebep olabilir. Gebelikte olußan •atlaklarÝ šnleyebilmek i•in anne adayÝ gebeliÛi boyunca karÝn duvarÝ, kal•a ve bacaklarÝna yumußatÝcÝ ve nemlendirici kremlerle masaj yapmalÝdÝr.

Meme bakÝmÝ Gebeler meme temizliÛine dikkat etmelidirler. …zellikle gšÛŸs baßlarÝnÝ sÝk sÝk nštr bir sabunla yÝkamalÝ, yÝkama sonrasÝnda lanolin, badem yaÛÝ gibi kremler ile memelerini nemlendirmelidirler.

GEBEL‹K VE DO⁄UM

Giyim Gebeler giyimlerine dikkat etmelidirler. …zellikle karÝn duvarÝ rahimin bŸyŸmesine paralel bŸyŸmeye baßladÝÛÝnda kÝyafetlerin bol ve rahat olmasÝ karÝnÝ sÝkmamasÝ gerekir. Korse gibi kan dolaßÝmÝnÝ bozan giyecekler varis olußma hÝzÝnÝ arttÝrÝr. EÛer gebenin karnÝ sarkÝk ise gebeler i•in uygun olan karnÝ sÝkmayan fakat alttan yukarÝ doÛru destekleyen gebelik korseleri šnerilebilir. Gebelerde memeler bŸyŸr ve aÛÝrlaßarak sarkabilir. Bu aÛrÝlara ve aÛÝrlÝk hissine sebep olabilir. Bšyle ßikayetleri šnlemek i•in memeyi sÝkmayan, yukarÝ doÛru destekleyen sŸtyenler kullanÝlmalÝdÝr.

Spor ve Hareket Spor ve hareket saÛlÝklÝ bir insan i•in ne kadar gerekli ise bir hamile i•in de o kadar gereklidir. Temiz havada yapÝlan yŸrŸyŸßler gebenin kalp fonksiyonlarÝnÝ, ißtahÝnÝ, barsak hareketlerini dŸzenler. DoÛum sÝrasÝnda šnemli fonksiyonu olan kaslarÝn gŸ•lenmesini saÛlar. Bilin•li bir jimnastik hocasÝnÝn eßliÛinde yapÝlan gebelik jimnastiÛinin gebeye, doÛuma ve anne karnÝndaki bebeÛe •ok yararÝ vardÝr. Anne adayÝ saÛlÝklÝ sÝnÝrlar i•ersinde hareket ederek kendi saÛlÝÛÝnÝ ve bebeÛinin saÛlÝÛÝnÝ gŸvence altÝna alÝr. Fakat gebeliÛi boyunca yapmasÝnda sakÝnca olan sporlar da vardÝr. Gebe kadÝn ata binme, bisiklete binme, tenis oynama vs. gibi spor faaliyetlerinden uzak durmalÝdÝr. Saatlerce ayakta durmasÝ, sŸrekli oturmasÝ, sÝcak ve nemli yerlerde kalmasÝ doÛru deÛildir. Uzun ve sarsÝntÝlÝ

yolculuklar beraberinde dŸßŸk veya erken doÛum riski taßÝr. U•ak yolculuklarÝnda en šnemli sorun oksijen eksikliÛi yaßanma olasÝlÝÛÝdÝr. Bu sebepten dolayÝ gebeler belli bir gebelik haftasÝndan sonra u•akla yolculuk yapamazlar. Deniz banyosu ve yŸzme, uygun ßartlarda olursa gebeye faydalÝdÝr. Fakat aßÝrÝ gŸneß, soÛuk deniz suyu, Ýslak mayo ile uzun sŸre kalÝnmasÝ anne adayÝna zarar verebilir. Gebeler sabah 9:30-10:30, šÛleden sonra 17:00-18:00 saatleri arasÝnda onbeßer dakika denize girmelidirler.

Alkol ve sigara Gebeler hamilelikleri boyunca alkol almamalÝdÝrlar. ‚ŸnkŸ alkol plasentadan kolaylÝkla ge•erek anne karnÝndaki bebeÛe ulaßÝr ve zarar verir. GŸnde 30 gr saf alkol kullanan annelerin bebeklerinde %10 fetal alkol sendromu ortaya •Ýkar. Mikrosefali (baßÝn kŸ•Ÿk olmasÝ), gelißme geriliÛi, zihinsel gerilik, kalp, kol ve bacaklarda anormallikler alkol sendromunda gšrŸlen bulgulardÝr. Anne adaylarÝ gebelikleri sÝrasÝnda alkol alarak bebeklerinin saÛlÝklarÝnÝ tehlikeye atmÝß olurlar. Alkolik gebelerde genelde var olan kštŸ beslenme alÝßkanlÝÛÝ da bebek Ÿzerinde olumsuz etki yapacaktÝr. Alkolik gebelerde •inko gereksinimi šnemli šl•Ÿde artmÝßtÝr. …zetle; gebelikte alkol alÝnmamalÝdÝr. Sigara fetusun gelißmesini engeller. Sigara i•en gebelerde dŸßŸk ve erken doÛum riski ve dŸßŸk doÛum aÛÝrlÝklÝ bebek doÛurma riski vardÝr. AyrÝca sigarada bulanan nikotin bebeÛin eßi olan plasentanÝn erken ayrÝlmasÝna 43

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

sebep olabilir. Sigara i•en gebelerin bebekleri ve kendileri i•in yeterli besin alamadÝklarÝ gšsterilmißtir. Sigara metabolizma hÝzÝnÝ arttÝrÝr. DolayÝsÝyla C vitamini tŸketimi artar. Sigara i•meye devam eden gebelerin vitamin ihtiya•larÝ artar. Gebelik esnasÝnda sigarayÝ bÝrakma, gebelerin kilo alÝmlarÝnÝn standartlarÝn Ÿzerinde olmasÝna neden olur. Gebelikte zaten kÝsmi kansÝzlÝk problemi olußur, sigara i•imi mevcut kanÝn bebeÛe oksijen taßÝma kapasitesini daha da azaltÝr. DolayÝsÝyla bebek anneden daha az oksijen alarak rahim i•inde sÝkÝntÝya girer. …zetle, gebelikte sigara i•ilmemelidir.

Dißlerin BakÝmÝ

yapmasÝdÝr. Bu ßart yerine gelmediÛinde ila• tedavisinden šnce gebeye beslenme ile ilgili tavsiyelerde bulunulmalÝdÝr. PosalÝ gÝdalar, šrneÛin sebze, salata, meyve, komposto bolca yenilmeli, sabahlarÝ a• karnÝna iki bardak ÝlÝk su i•ilmelidir. Bunlarla bir sonu• alÝnmaz ise o zaman doktorun šnereceÛi ila•lar kullanÝlabilir. Kuvvetli etkisi olan mŸshil ila•larÝnÝn dŸßŸk yapma riski vardÝr. Gebeler doktora danÝßmadan bu tarz ila•larÝ kullanmamalÝdÝrlar.

Cinsel ilißki Cinsel ilißkinin gebe kadÝna zarar verip vermeyeceÛinin gebenin daha šnceki kadÝn doÛum hikayesi ile baÛlantÝsÝ vardÝr. Daha

"Her •ocuk anneye bir diße mal olur." atasšzŸ i•inde ger•eklik payÝ olan bir sšzdŸr. Her gebe dißlerine •ok iyi bakmalÝ ve gebeliÛi boyunca sÝk sÝk diß kontrolŸne gitmelidir. Her yemekten sonra uygun bir diß fÝr•asÝ ile en az 2 dakika dißler uygun teknikle fÝr•alanmalÝdÝr.

šnceden tekrarlayan dŸßŸkleri olan, kana-

Gebelik sÝrasÝnda diß hekimi tarafÝndan uygulanacak tedavinin herhangi bir sakÝncasÝ yoktur.

nuyu doktoruna danÝßmalÝdÝr.

Radyasyondan korunma Gebeler ršntgen ÝßÝnlarÝndan mutlaka korunmalÝdÝr. ‚ŸnkŸ radyasyon sakatlÝklara ve kansere sebep olabilir.

KabÝzlÝk Gebelerde hormonal deÛißiklikler sonucunda dokularda fizyolojik olarak gevßeklik olußur. Buna baÛlÝ olarak •oÛu gebede kabÝzlÝk ßikayeti olußur. Üdeal olan her gebenin ÝkÝnmadan gŸnde bir kez bŸyŸk tuvaletini 44

masÝ olan veya erken doÛum riski taßÝyan gebelere cinsel ilißkiyi kesmeleri tavsiye edilir. EÛer kadÝn doÛum hikayesinde herhangi bir sorun yoksa gebeliÛinin seyrine gšre cinsel ilißki 8.-9. aylara kadar devam edebilir. Gebe kadÝn hi•bir •ekince duymadan bu ko-

BulaßÝcÝ hastalÝklardan korunma En šnemli ve gebelikte ender de olsa gšrŸlebilen ve gebeliÛin seyrini olumsuz etkileyebilecek iki enfeksiyon hastalÝÛÝ rubella (kÝzamÝk•Ýk) ve toksoplazmadÝr. Rubella (kÝzamÝk•Ýk), aßÝsÝ olan bir enfeksiyon hastalÝÛÝdÝr ve bu hastalÝÛa karßÝ doÛal ya da aßÝyla olußturulmuß baÛÝßÝklÝÛÝ olmayan anne adaylarÝnÝn gebelik šncesi dšnemde aßÝlanmalarÝ šnemlidir. Toksoplazma ise toprak veya hayvanlarla temas halinde bulaßan bir hastalÝktÝr. Risk al-

GEBEL‹K VE DO⁄UM

tÝnda olan anne adaylarÝ gebelikleri boyunca kendilerini bšyle temaslarda •ok iyi korumalÝdÝrlar.

Gebelikte Beslenme Anne karnÝndaki bebeÛin, tek besin kaynaÛÝ annesidir. Bu nedenle gebelikte beslenmeye šzen gšsterilmelidir. ‚ŸnkŸ hem bebeÛin bŸyŸmesi ve gelißmesi, hem de annenin gereksinimlerinin karßÝlanmasÝ i•in gebelikte beslenme •ok šnemlidir. Gebelikte ideal beslenme ßartlarÝ ßunlardÝr ; Ÿ Dengeli ve •eßitli beslenmek, Ÿ Dondurulmuß yiyecekleri yememek, doÛal ve taze besinlerle beslenmek, Ÿ Sebze ve meyveleri daha fazla tŸketmek, Ÿ SŸt ve sŸt ŸrŸnlerine šnem vermek, Ÿ Þekerli, tuzlu, ißlenmiß besinlerden ka•Ýnmak. Gebelikte gŸnlŸk kalori ihtiyacÝ ilk Ÿ• aydan sonra artar. ‚ŸnkŸ; Ÿ Gelißmekte olan fetusun ve annenin dokularÝnÝn bŸyŸmelerini desteklemek, Ÿ Annenin gebelikte artan yaÛ dokularÝnÝ olußturmak, Ÿ Annenin gebelikte artan bazal metabolizma hÝzÝnÝ desteklemek gerekir. Gebelikte ortalama kilo artÝßÝnÝ 13 kilo kabul edersek bunun anneye kalori olarak maliyeti 5000 kilo kaloridir. Bu da gebelerin ilk Ÿ• aydan sonra gŸnde ilave 300 kaloriye ihtiyacÝnÝ ortaya •ÝkarÝr. Gebelere beslenme ile ilgili bilgiler verilmeden gebenin bu konu ile ilgili problemleri ve šykŸsŸ araßtÝrÝlmalÝdÝr.

1. Laktose intoleransÝ araßtÝrÝlmalÝdÝr (SŸte karßÝ sindirim sistemindeki uyumsuzluk). 2. Kistik fibrozis (Ailesel ge•ißli hastalÝk, pankreas enzimlerinde yetersizlik). 3. Daha šnce ge•irilmiß mide-baÛÝrsak ameliyatlarÝ. 4. Crohn hastalÝÛÝ. 5. OtoimmŸn hastalÝklar. 6. FenilketonŸri 7. Epilepsi tedavisinde kullanÝlan hydantoin adlÝ ilacÝn kullanÝlmasÝ gibi durumlarda šzel diyetler hazÝrlanmalÝdÝr. Bu gibi durumlarda gebelerin beslenme uzmanlarÝnÝn yakÝn takiplerine ihtiya•larÝ vardÝr. Gebe kadÝnlarÝn daha šnceki gebeliklerindeki kilo artÝßlarÝ ve doÛan bebeklerin kilolarÝ araßtÝrÝlmalÝdÝr. Daha šnceki gebeliklerinde az kilo alan veya dŸßŸk doÛum aÛÝrlÝklÝ bebek dŸnyaya getiren gebelerin bu gebeliklerinde beslenmeleri hekimleri tarafÝndan dikkatle dŸzenlenmelidir. Laktoz intoleransÝ olan (sŸte karßÝ sindirim problemi olan) gebeler yeterli sŸt tŸketemedikleri i•in kalsiyum ve vitamin D takviyesi yapÝlmalÝdÝr. Sigara ve madde baÛÝmlÝsÝ olan gebelere B6, folik asit ve kalsiyum takviyesi yapÝlmalÝdÝr. Vegeteryanlara vitamin D ve B12, •oÛu gebelere B6, folik asit ve vitamin C takviyesi yapÝlmalÝdÝr. Þeker hastalÝÛÝ ve emilim bozukluÛu olan gebelerin diyetleri diyetisyenler tarafÝndan šzenle dŸzenlenmelidir. Gebelerin beslenmelerinde šnemli olan maddeler hakkÝnda kapsamlÝ bilgi aßaÛÝda verilecektir.

Kalsiyum 45

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Kalsiyum bebeÛin gelißmesi i•in šnemli bir mineraldir. Kalsiyum ihtiyacÝ gebe olmayan kadÝnlara gšre gebelerde %50 oranÝnda artmÝßtÝr. Yetißkin kadÝnÝn gŸnlŸk kalsiyum ihtiyacÝ 800 mg. iken gebe ve emziren kadÝnlarda bu ihtiya• 1200 mg.'dÝr. Kalsiyumdan zengin besinler peynir, sŸt, yoÛurt ve yeßil yapraklÝ sebzelerdir. Ancak sŸt ŸrŸnlerinin yaÛ a•ÝsÝndan zengin olduklarÝ unutulmamalÝdÝr. Bu nedenle yaÛÝ alÝnmÝß ŸrŸnler tercih edilmelidir. Üla• olarak verilen kalsiyum, demir i•eren ila•larla birlikte alÝnmamalÝdÝr. Bu iki šnemli madde, gebelikte birlikte alÝndÝÛÝnda baÛÝrsaklardan emilimleri bozulmaktadÝr.

Protein Gebelikte protein gereksinimi artÝßÝ i•in protein i•eren •eßitli besinler alÝnmalÝdÝr. BalÝk, kÝrmÝzÝ et, tavuk eti, sŸtten yapÝlan besinler, kurubaklagiller, yumurta protein bakÝmÝndan zengin besinlerdir. Ancak hayvansal besinler yaÛ a•ÝsÝndan zengin olduÛu i•in aßÝrÝ alÝnmamalÝdÝr. MŸmkŸnse yaÛsÝz et tŸketilmelidir.

C Vitamini C vitamini hastalÝk etkenlerine karßÝ vŸcudun direncini artÝrÝr ve demirin baÛÝrsaklardan emilimini kolaylaßtÝrÝr. VŸcutta C vitamini depolanmadÝÛÝ i•in hergŸn belli miktarda alÝnmalÝdÝr. Uzun sŸre saklanan ve pißirilen besinlerde C vitamini kaybolur. Besinler taze tŸketilmeli, sebzeler •iÛ ya da az haßlanarak yenilmelidir. Lahana, domates, BrŸksel lahanasÝ, greyfurt, portakal, karnabahar, •ilek, kÝrmÝzÝ ve yeßil biber, patates C vitamini bakÝmÝndan zengin besinlerdir. 46

Lifli GÝdalar GŸnlŸk beslenmenin bŸyŸk bir bšlŸmŸnŸ olußturmasÝ gereken lifli gÝdalar gebelikte sÝk gšrŸlen kabÝzlÝÛÝn šnlenmesinde •ok yararlÝdÝr. Sebze ve meyveler lif a•ÝsÝndan zengin olduklarÝndan, hergŸn bolca tŸketilmelidir. Kepekli besinler de lif i•erirler, ancak bazÝ besinlerin emilimine engel olduklarÝndan fazla tŸketilmemelidir. Kepekli ekmek, kuru yemiß, kepekli makarna, kuru kayÝsÝ, bezelye, esmer pirin•, pÝrasa, kuru ŸzŸm lif a•ÝsÝndan šnemli besin kaynaklarÝdÝr.

Folik Asit BebeÛin merkezi sinir sisteminin gelißmesi i•in šzellikle gebeliÛin ilk haftalarÝnda •ok šnemlidir. VŸcutta depolanmadÝÛÝ ve gebelik sŸresince normalden fazlasÝna gerek duyulduÛu i•in hergŸn alÝnmalÝdÝr. Taze yeßil sebzeler, meyveler, meyve sularÝ folik asit kaynaÛÝdÝr. Pißirme ile folik asit miktarÝ azalacaÛÝ i•in •iÛ ya da az haßlanarak tŸketilmelidir. Sigara i•en, fazla alkol tŸketen, •oÛul gebeliklerde ve yeßil sebzeyi yeterli almayan gebelere mutlaka folik asit takviyesi yapÝlmalÝdÝr. 300 mikrogram folik asit desteÛi bu gebelerde yeterlidir.

Demir BebeÛin ve annenin temel ihtiya•larÝndan biridir. Gebelikte hem bebeÛin doÛumdan sonra kullanacaÛÝ demirin depolanmasÝ hem de gebelik nedeniyle annenin artan kan haciminin olußturulmasÝ ve kanÝn oksijen taßÝma kapasitesinin artmasÝ i•in gebelerin olduk•a fazla demir ihtiyacÝ olußur. Hayvansal yiyeceklerdeki demir, sebze ve

GEBEL‹K VE DO⁄UM

kuru meyvelerden alÝnan demirden daha kolay baÛÝrsaklardan emilir. Et tŸketmeyen gebelerin aldÝklarÝ gÝdalardaki demirin emilimini artÝrmak i•in C vitamini a•ÝsÝndan zengin besinlerle beslenmeleri gerekir. Hamile kadÝn, gebelik esnasÝnda ne kadar iyi beslenirse beslensin, yiyeceklerden aldÝÛÝ demir, ihtiyacÝnÝ karßÝlamak i•in yeterli olamaz. Buna baÛlÝ olarak tŸm gebelere artan demir ihtiyacÝnÝ karßÝlamak i•in ila• olarak demirli preparatlar verilmelidir. Demir eksikliÛinde gebelerde yorgunluk hissi, konsantrasyon gŸ•lŸÛŸnŸn yanÝ sÝra cilt ve mukozalarda solukluk, sa• dškŸlmesi gibi fiziksel belirtiler ortaya •Ýkar. Gebelikte olußan demir eksikliÛine baÛlÝ kansÝzlÝklar erken doÛumlara, doÛan bebeÛin dŸßŸk kilolu olmasÝna neden olabilir. KansÝzlÝk problemi olan gebelerin, yenidoÛan •ocuklarÝn da-

Demir eksikliÛi olup olmadÝÛÝnÝ anlamak i•in ilk gebelik muayenesinde serum ferritin, hemoglobin, hemotokrit ve eritrosit indeksleri hekim tarafÝndan istenmelidir. Serum ferritin seviyeleri normal fakat kansÝzlÝk olan gebelerde demir eksikliÛi dÝßÝndaki diÛer kansÝzlÝk sebepleri de araßtÝrÝlmalÝdÝr. Serum ferritin seviyesi 20 mikrogram/L ve daha fazla olan gebelerin demir depolarÝ gebelik i•in yeterli demektir. Hemoglobin deÛerleri gebeliÛin ilk Ÿ• ayÝnda 13 gram ve ŸstŸnde ise ve doÛuma yakÝn dšnemde 12 gram ve ŸstŸndeki hemoglobin deÛerleri gebelik i•in mŸkemmeldir. Ülk Ÿ• ayda ve doÛuma yakÝn 11 gramÝn altÝndaki hemoglobin deÛerleri kansÝzlÝk olarak deÛerlendirilmelidir. Hemotokrit deÛerleri de gebelik boyunca deÛer olarak %3233'Ÿn ŸstŸnde olmalÝdÝr.

ha fazla hastalanma olasÝlÝÛÝ da mevcuttur.

Üyot

Demirden zengin yiyecekler yaÛsÝz kÝrmÝzÝ

En šnemli iyot eksiliÛinin nedeni; besinle-

et, ton balÝÛÝ ve karaciÛerdir. Gebelik esna-

rin yetißtiÛi topraklardaki iyodun yeterli ol-

sÝnda artan demir ihtiyacÝnÝ karßÝlamak i•in

mamasÝdÝr. Topraklardaki iyot eksikliÛi Ÿlke-

dŸzenli olarak 30 mg/gŸn demir verilmelidir.

mizin denizden uzak yerleri i•in šnemli bir

Demir alan bir •ok gebede istenmeyen

problemdir. Bunun i•in Ÿlkemizde rutin ola-

yan etkiler de olabilir. Bunlar kusma, mide

rak iyotlu sofra tuzlarÝ kullanÝlmalÝdÝr. Üyot ti-

yanmasÝ, ishal, kabÝzlÝk ve karÝn Ÿst tarafÝnda

roid bezi hormonlarÝnÝn yapÝmÝnda šnemli

lokalize aÛrÝlardÝr. GŸnlŸk alÝnan demir do-

bir maddedir. Tiroid hormonlarÝ da beyin ge-

zu arttÝk•a bu ßikayetler daha sÝk gšzŸkŸr.

lißmesinde šnemli rol oynar. Üyot eksikliÛine

Demirin kabÝzlÝk ve kusmaya yol a•masÝ, de-

baÛlÝ tiroid hormonlarÝnÝn az yapÝlmasÝ be-

mir i•eren ilacÝn, yemekler esnasÝnda alÝn-

yin gelißmesinde problemlere neden olur.

masÝ ile asgariye indirilir. Demir ilacÝ bol su

Üyot eksikliÛi yukarÝda belirtilen nedenlerle

ile i•ilmelidir. SŸt, kahve, •ay ile birlikte i•il-

yenidoÛanda geri dšnŸßŸmŸ olmayan zihin-

memelidir. Hayvansal besinlerle beslenme-

sel ve fiziksel geriliklere neden olur. Annenin

yen gebelerde demir eksikliÛine baÛlÝ kansÝz-

iyot alÝmÝ yetersizse bebeÛin tiroid bezinden

lÝk •ok sÝk gšrŸlŸr.

yeterli tiroid hormonlarÝ yapÝlmayacak bu da 47

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

bebekte zihinsel ve fiziksel geriliklere neden olacaktÝr. TŸm bu problemleri iyot ilaveli sofra tuzlarÝ •šzecektir.

NORMAL DOÚUM 1. DOÚUM BELÜRTÜLERÜ DoÛum SancÝlarÝ DoÛum sancÝlarÝ, kaba bir bel veya kasÝk aÛrÝsÝ ßeklinde ya da adet sancÝlarÝnÝ hatÝrlatÝr bir bi•imde baßlayabilir. DoÛum sancÝlarÝnÝn ilk evresi 12-16 saat, ikinci evresi ise 6-8 saat sŸrer. Bu sŸre kadÝndan kadÝna deÛißiklik gšsterebilir.

Mukus TÝkacÝ (Nißan Gelmesi) DoÛumdan birka• gŸn veya doÛum šncesinde, rahim aÛzÝnda bulunan sŸmŸksŸ tÝka•, rahim aÛzÝnÝn genißlemeye baßlamasÝ nedeni ile hafif kanlÝ ve sŸmŸksŸ bir sÝvÝ olarak dÝßarÝ gelir. Bu olay, doÛumun baßladÝÛÝnÝ deÛil, doÛumun yaklaßtÝÛÝnÝ gšsterir.

KasÝlmalar KasÝlmalar sÝklaßmÝßsa ve dŸzenli olarak meydana geliyorsa onlarÝ šl•mekte yarar vardÝr. KasÝlmalarda 2 nokta takip edilmelidir. Ne kadar ara ile geldiÛi ve ne kadar ara ile sŸrdŸÛŸ hesaplanmalÝdÝr. KasÝlmalar, 5 dakikada bir ve 40 saniye sŸrŸyorsa hastaneye gitme vakti gelmißtir.

Suyun Gelmesi DoÛum sancÝlarÝ sÝrasÝnda, bebeÛi muhafaza eden, sÝvÝ dolu olan amniotik kese boßalabilir. Bazen bebek baßÝ, doÛum kanalÝna girmißse suyun dÝßarÝ akÝßÝnÝ azaltabilir. Sular 48

boßaldÝktan sonra bebek enfeksiyona karßÝ korunmasÝz olduÛu i•in cinsel ilißkide bulunmak ve banyo yapmak tehlikelidir. Hemen hastaneye gitmek gerekir.

2. HASTANEYE GÜDERKEN Belirtiler hastaneye gitme vakti geldiÛini sšylŸyorsa, ihtiya• olan herßeyin alÝndÝÛÝndan emin olunmalÝdÝr. En uygun ara• ve bir refakat•i ile birlikte hastaneye gidilmelidir. Hastaneye gidildiÛinde gebe fetus monitšrŸne (bebeÛin durumunu anne karnÝnda izleyen cihaz) 45 dakikalÝÛÝna baÛlanacak ve doÛumun baßlayÝp baßlamadÝÛÝna bakÝlacaktÝr. BebeÛin durumu, son bir kez daha deÛerlendirilecektir.

3. BEBEÚÜN DURUMU DoÛum sÝrasÝnda, bebek, pelvisin i•inde baß aßaÛÝ pozisyondadÝr. Bazen bebek farklÝ bir pozisyonda da bulunabilir. Durum farklÝ ise doktorun mŸdahalesi gerekebilir. Bu sÝrada bebeÛin kalp atÝßlarÝ monitšrden izlenir ve olasÝ bir tehlike durumu engellenmeye •alÝßÝlÝr. DoÛum sÝrasÝnda bebeÛin iyi bir ßekilde takibi •ok šnemlidir. Ayakta durmak ve yŸrŸmek doÛumu kolaylaßtÝran etkenlerden biridir ve rahim aÛzÝnÝn genißlemesinde de faydasÝ vardÝr. Rahim aÛzÝ, doÛum sŸreci i•inde, gittik•e genißleyerek bebeÛin ge•eceÛi a•ÝklÝÛa ulaßÝr.

4. MEYDANA GELEBÜLECEK

GEBEL‹K VE DO⁄UM

SORUNLAR Normal koßullarda, bebek, anne karnÝnda dšnerek baß aßaÛÝda bir konumda bulunur. EÛer bebek dšnmemißse veya ilk olarak baßÝ •ÝkacaÛÝna, popodan geliyorsa (makat geliß) sorunlara neden olabilir ve sezaryen gerekebilir. Sezaryenle doÛum oranÝ gŸnŸmŸzde %24'Ÿ bulmußtur. Sezaryen bir operasyon ile bebeÛin doÛurtulmasÝdÝr.

5. ERKEN DOÚUM SANCILARI Rahim (uterus), kas dokusundan yapÝlmÝß bir organdÝr. GebeliÛin sonunda, rahim •ok bŸyŸmŸß ve i•indeki bebekle gergin bir hal almÝßtÝr. Ülk sancÝlarla beraber, rahim aÛzÝ 03 cm. arasÝ genißler, sular boßalmaya baßlar. Ülk sancÝlar 30-60 saniye arasÝ 5-20 dakika aralÝklarla ger•ekleßir. Bunlar hafif dalgalar halinde olur. SancÝlar bir saat boyunca 5 dakika arayla olunca, hastaneye gidiß vaktini kararlaßtÝrmak i•in doktoru aramak gerekir. SancÝlarÝn sÝklÝÛÝnÝ šl•menin zamanÝ gelmißtir. DoÛum •antasÝ kontrol edilmelidir. Yavaß ve derin nefes alarak rahatlamaya •alÝßÝlmalÝdÝr. Bu aßamada rahim aÛzÝ genißliÛi 4-6 cm.Õye ulaßmÝßtÝr (rahim aÛzÝ normalde kapalÝdÝr, bebek •ÝkÝm aÛzÝna yaklaßtÝk•a rahim aÛzÝ yavaß yavaß a•ÝlÝr ve doÛum sÝrasÝnda 10 cm'ye ulaßÝr). KasÝlmalar 1-3 dakikalÝk aralarla 60-75 saniyeye kadar •Ýkar ve daha yoÛun yaßanÝrlar. MŸmkŸn olduÛunca rahatlamaya •alÝßmak gerekir. Bu ßekilde rahim aÛzÝnÝn daha kolaylÝkla genißlemesi saÛlanÝr.

MŸmkŸn olduÛunca ayakta kalmak ve yŸrŸmek faydalÝ olacaktÝr. SÝrt ŸstŸ yatmaktansa mŸmkŸn olduÛunca dik oturmak gerekir.

7. DOÚUM Bu devre, doÛumun en zorlu ancak, en kÝsa devresidir. Bu evrede, ßaßkÝnlÝk, kÝzgÝnlÝk, mantÝksÝzlÝk, mide bulantÝsÝ, kusma, esneme, titreme, ŸßŸme, geÛirme, hÝ•kÝrÝk, Òdevam edemeyeceÛimÓ dŸßŸncesi ve itme isteÛi duyulabilir. Bu bulgularÝn hepsi veya bir kÝsmÝ yaßanabilir. Bu sinyaller doÛuma az kaldÝÛÝnÝn ißaretidir. Son aßamada, genißleme ve a•Ýlma ile birlikte itme ihtiyacÝ da baßlar. KasÝlmalar 3-7 dakikalÝk aralÝklarla ve yine dalga ßeklinde ger•ekleßir. SaÛlÝk ekibi ne zaman itmesi, ne zaman itmemesi gerektiÛini gebeye sšyleyecekdir. Yan yatarak veya yukarÝdan kuvvet uygulayarak daha etkili hale getirilebilir. Bebek yaklaßtÝk•a, anne karmaßÝk duygular i•erisinde olabilir. Ve ißte o an geldi, anne kendisiyle gurur duyabilir. ‚ŸnkŸ artÝk bir bebeÛe sahip. Son aßamada kasÝlmalar hafifler ve plazentanÝn •ÝkartÝlmasÝ kalmÝßtÝr, bu da yaklaßÝk yarÝm saat sŸrer.

AÚRISIZ DOÚUM DoÛum aÛrÝsÝ en ßiddetli aÛrÝlardan biridir. Bu aÛrÝnÝn doÛum eylemini (rahmin kasÝlmasÝ, hastanÝn aktif katÝlÝmÝ ve ÝkÝnmasÝ) etkilemeksizin giderilmesi hem anne hem de doÛacak bebek i•in šnemli avantajlar taßÝr. Bunu saÛlayacak bir•ok yšntem vardÝr. Bunlar arasÝnda anneye enjeksiyon yoluyla aÛrÝ gidericiler vermek, bebeÛin •ÝktÝÛÝ bšlgeyi uyußturmak, anestezik gaz ve hava karÝßÝmÝ 49

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

solutmak, akupunktur gibi yšntemler sayÝlabilir. Bunlar i•inde en iyi ve en •ok tercih edilen yšntem bir bšlgesel anestezi yšntemi olan "epidural anestezi" dir. Anestezi "his kaybÝ" demektir. Bšlgesel anestezi vŸcudunuzun sadece istediÛimiz bir bšlgesindeki aÛrÝyÝ ortadan kaldÝrÝr. Bšylece doÛum eylemi veya ameliyat sŸresince uyanÝk kalabilirsiniz. Tercih ederseniz hafif uyku hali saÛlayacak bir ila• verilebilir. Epidural anestezi, bšlgesel anestezinin bir •eßididir. Bunun i•in aÛrÝ tedavisinde uzmanlaßmÝß bir anestezist, bel hizasÝnda omuriliÛi •evreleyen zarÝn dÝßÝndaki bšlgeye lokal anestezi ilacÝnÝ verir. Bu ila• uygulamasÝ ile vŸcudun alt yarÝsÝndan aÛrÝ sinyalini beyine gštŸren sinirlerde iletim durur ve aÛrÝnÝn kaynaklandÝÛÝ bšlgede aÛrÝ duyulmaz. CerrahÝnÝz ve anestezistiniz, sizin bakÝmÝnÝzdan sorumlu profesyonel bir ekibin par•asÝ olarak birlikte •alÝßÝrlar. Anestezistiniz en iyi se•imi yapabilmek i•in tŸm saÛlÝk durumunuzu gšzden ge•irir. Size uygulanacak anestezi tipi, genel saÛlÝk durumunuz ve ameliyatÝnÝzÝn cinsine gšre belirlenir. MŸmkŸn olduÛu durumlarda sizin tercihiniz de gšz šnŸnde bulundurulur. Bir •ok hamile ve doÛum doktoru i•in epidural anestezi, anne ve bebeÛe saÛladÝÛÝ rahatlÝk ve gŸven nedeni ile tercih edilen anestezi tipidir. DoÛum eyleminin son dšnemlerinde hastanÝn doÛuma aktif ßekilde katÝlmasÝna olanak verir. Epidural anestezi sezaryen ameliyatÝnda da kullanÝlabilir ve annenin doÛum sÝrasÝnda uyanÝk olma avantajÝnÝ saÛlar. Bšylece anne bebeÛini doÛar doÛmaz gšrebilir, kucaÛÝna alabilir. 50

Epidural anestezi uygulamasÝnÝn avantajlarÝ nelerdir? Epidural anestezi bilin• kaybÝ olmaksÝzÝn tam aÛrÝ kontrolŸ saÛlar. Bu ßekilde doÛumunuz sŸresince canlÝ ve uyanÝk kalÝrsÝnÝz. Epidural anestezi uygulanan hastalar, aÛrÝ duymaksÝzÝn kaslarÝnÝ hareket ettirebilirler. Bu ßekilde ÝkÝnarak, doÛum olayÝna aktif olarak katÝlÝrsÝnÝz. Enjeksiyon veya solunum yolu ile verilen ila•lar bebeÛinizin kanÝna da ge•erek onu etkileyebilirken, bu yolla bebeÛin etkilenmesi olasÝlÝÛÝ •ok azdÝr. DoÛum sÝrasÝnda forseps uygulanmasÝ veya dikiß atÝlmasÝ gerektiÛinde bunlarÝn aÛrÝsÝnÝ duymazsÝnÝz. Bu yšntem ile, daha fazla ila• verilerek sezaryen ameliyatÝ da yapÝlabilir. Genel anestezi alan hastalara gšre istenmeyen etkilere daha az rastlanÝr. Bu yšntemin uygulandÝÛÝ hastalar daha erken dšnemde hastaneden ayrÝlabilirler. Bšlgesel anestezi i•in kullanÝlan ilacÝn kan ile direkt ilißkisi olmadÝÛÝ i•in bebeÛe olan etkileri de minimaldir. Bu uygulama bebeÛi etkilemeksizin annede mŸkemmel aÛrÝ kontrolŸ saÛlar.

Üstenmeyen etkileri Bšlgesel anestezi ile istenmeyen etkilerin gšzlenmesi nadirdir. Ancak her tip anestezi uygulamasÝnda olduÛu gibi bšlgesel anestezide de yan etki gšrŸlebilir. BaßaÛrÝsÝ, kas aÛrÝlarÝ ve tansiyon dŸßmesi gibi hafif ve kÝsa sŸreli etkiler gelißebilir. Anestezitiniz epidu-

GEBEL‹K VE DO⁄UM

ral anestezinin risklerini, faydalarÝnÝ ve istenmeyen etkileri size a•ÝklayacaktÝr.

NasÝl uygulanÝr ? Üßlem otururken yapÝlabilirse de genellikle yan yatarken yapÝlÝr. Enjeksiyon sÝrasÝnda hareket etmemeniz gerekir. …nce belinizin anestezi uygulanacak bšlgesi antiseptik bir ila•la silinerek temizlenir ve iÛnenin yapÝlacaÛÝ yer kŸ•Ÿk bir iÛne ile uyußturulur. ArdÝndan anestezist bir iÛne aracÝlÝÛÝ ile lokal anestezi ilacÝnÝ omurilik zarÝnÝn •evresine verir. Bu, doÛum kanalÝnÝn •evresinin uyußmasÝnÝ saÛlar. DoÛum veya cerrahi ißleme ait aÛrÝ baßka bir ilaca gerek kalmadan giderilir. SÝklÝkla •ok ince, yumußak bir plastik tŸp (kateter) bu iÛnenin i•inden ilerletilir ve iÛne geri •ekilerek kateter burada bÝrakÝlÝr. Bu sayede kateterden gerektik•e ila• verilerek uzun sŸreli aÛrÝ kontrolŸ saÛlanabilir. Yerinde kalmasÝnÝ saÛlamak i•in kateterin dÝßarÝda kalan kÝsmÝ sÝrtÝnÝza bantlanÝr. Üßlem bittikten sonra rahatsÝzlÝk duymadan sÝrtŸstŸ yatabilir, yatak i•inde hareket edebilirsiniz. Üla• verilirken bel bšlgesinde bir soÛukluk hissedebilirsiniz. ÜlacÝn etkili olmasÝ i•in 20-30 dakika ge•mesi gerekir. UyußukluÛun derecesi kullanÝlan ilaca ve dozuna baÛlÝdÝr. DoÛum aÛrÝsÝnÝ gidermek i•in dŸßŸk dozda ila• verilir. Bu ßekilde aÛrÝ olmasa da kasÝlmalarÝ hissedersiniz. Doz artÝrÝlarak sezaryen girißimi i•in de yeterli uyußma saÛlanabilir. DoÛum veya sezaryen ameliyatÝ sonrasÝ aÛrÝ olursa epidural kateterden sŸrekli olarak ila• verilerek giderilebilir. BazÝ durumlarda katetere bir pompa baÛlanÝr. Bu pompaya zaman zaman basÝp ila• vererek aÛrÝ tedavisine aktif olarak siz de katÝlabilirsiniz (Hasta-kontrollŸ aÛrÝ gi-

derilmesi).

SUNÜ SANCI EÛer doktorunuz, gebeliÛinizin devamÝnÝn bazÝ riskler taßÝdÝÛÝnÝ dŸßŸnŸyorsa, šrneÛin bebek rahat deÛil, kalp atÝmlarÝ bozulmasÝ gibi bir durum varsa, bu yšntemlerden uygun olanÝnÝ ger•ekleßtirir. Doktorunuz kŸ•Ÿk bir mŸdahale ile bebeÛin i•inde bulunduÛu keseyi a•arak, suyunun boßalmasÝna ve doÛum olayÝnÝn baßlamasÝna neden olabilir. Bir baßka yšntem de, oksitosin isimli bir hormonun uygulanmasÝ ile rahim kasÝlmalarÝnÝn baßlatÝlmasÝ sonucu, doÛum sancÝsÝ suni olarak ger•ekleßir (suni sancÝ).

FORSEPS VE VAKUMLU EKSTRAKT…RLERÜ (EMÜCÜ VE ‚EKÜCÜ ALETLER) Forseps, •ocuÛun baßÝnÝ iki yandan tutabilecek, iki kaßÝÛa sahip bir alettir. GŸnŸmŸzde pek kullanÝlmamakla birlikte šzellikle Amerikan Jinekolog ve Obstetrisyenler Koleji, bu yšnteme sezaryen operasyonlarÝndan daha az riskli olmasÝ nedeni ile halen sÝcak bakmaktadÝr. Bu yšntemde lokal (bšlgesel) anestezi uygulanÝr. EÛer bebeÛin baßÝ doÛumda bulunmasÝ gereken yerde deÛil ise, bu aletler yardÝmÝ ile uterus i•inde bebek tutularak doÛum kanalÝna doÛru yšnlendirilir. Bu ama•la kullanÝlan bir baßka alet de vakumlu ekstraktšrlerdir (emici ve •ekici aletler). Forsepste olduÛu gibi bebeÛin baßÝna vakum gŸcŸ ile yapÝßan bir cihaz yardÝmÝ ile bebeÛe uygun hareketler yaptÝrÝlarak vaginal yoldan doÛum saÛlanÝr. 51

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

SEZARYEN Hi•bir gebelik sŸreci ve doÛum, birbirinin aynÝsÝ deÛildir. Herbiri kendine gšre bazÝ šzellikler taßÝr. Bazen de bu doÛal sŸre•ler bir yardÝm eline ihtiya• duyabilir. Bu yardÝmlar •ok basit desteklerden, cerrahi yšntemler ile bebeÛin doÛurtulmasÝna kadar geniß bir yelpazeye oturur. Sezaryen bebeÛin doÛal mekanizmalar ile doÛurtulamadÝÛÝ veya anne ve bebek saÛlÝÛÝ a•ÝsÝndan baßka risklerin ortaya •ÝktÝÛÝ durumlarda uygulanÝr. Genel anestezi altÝnda ve ameliyathane koßullarÝnda, bebek, yapÝlan cerrahi mŸdahalede, karÝn Ÿzerinden yapÝlan bir kesi ile dÝßarÝ alÝnÝr. Sezaryen šncesinde hekimler anne adayÝna bunun gerekliliÛini a•Ýklar ve yazÝlÝ izin isterler. Operasyona hazÝrlamak amacÝ ile bazÝ ila•lar verilebilir. Bir serum takÝlarak damar yolundan ila• verilebilecek yol a•ÝlÝr. Anesteziye damar yolu ile verilen maddeler ile baßlanarak ameliyata ge•ilir. KarÝna yapÝlacak kesi genelde, kasÝk kÝllarÝ seviyesinin altÝndan, paralel olarak yapÝlÝr. Bu kesi izi daha sonra bikini bšlgesinde kalacaÛÝndan Ôbikini kesisiÕ ismini alÝr. Bu kesi yapÝldÝktan sonra, karÝn duvarÝnÝ olußturan kaslar šzel aletler yardÝmÝ ile kenara •ekilirler. Bšylece rahim gšrŸnŸr hale gelir. Ükinci bir kesi de rahim duvarÝna yapÝlarak bebek dÝßarÝ •ÝkartÝlÝr. Bebek doÛurtulduktan sonra, bebek ile anne arasÝndaki baÛlantÝyÝ saÛlayan plasenta (gšbek kordonunun anne ile baÛlantÝsÝnÝ yapan •ok damarlÝ organ) da •ÝkartÝlÝp, kesilen yerler dikilerek kapatÝlÝr. Sezaryen operasyonunun riskleri arasÝn52

da, bŸtŸn operasyonlar i•in ge•erli olan anestezi riski, enfeksiyon kapma, kan kaybetme, baÛÝrsak yaralanmalarÝ, bacak damarlarÝnda ve akciÛerlerde olußabilecek pÝhtÝlar, akla ilk gelenleri olußturmaktadÝr. AyrÝca, vaginal doÛum sonrasÝ hÝzla ger•ekleßen iyileßmeye gšre, daha uzun bir dinlenme ve iyileßme dšnemi vardÝr. Sezaryen operasyonu, gelißen tÝbbÝn imkanlarÝ ile deÛißik anestezi koßullarÝnda yapÝlabilir. Genel anestezi, en •ok uygulanan yšntemdir. Bu yšntemde, bilin• tamamen ortadan kaldÝrÝlarak operasyon yapÝlÝr. DiÛer uygulamalar da ise, anne uyanÝktÝr ama kullanÝlan yšntem ve anestetik maddeler etkisi ile aÛrÝ duymaz. Spinal anestezi ve epidural anestezi isimleri verilir. BelkemiÛi i•indeki šzel aralÝklara, bazÝ anestetik maddelerin verilmesi ile saÛlanÝr. Bu yšntemler anne ve bebek i•in daha az risk taßÝdÝklarÝndan tercih edilmektedirler.

LOHUSALIK D…NEMÜ LohusalÝk Depresyonu DoÛumdan sonraki ilk yÝl i•indeki doyumlu bir anne-•ocuk ilißkisi, •ocuÛun saÛlÝklÝ ruhsal gelißimi i•in kußkusuz en šnemli koßullardan birisidir. Ülißkinin bir tarafÝnÝ olußturan annenin mutlu ve huzurlu olmasÝ, sšzŸ edilen doyumlu beraberliÛin vazge•ilmez bir unsurudur. DolayÝsÝyla bu dšnemde annenin ruh saÛlÝÛÝnÝn korunmasÝ ve gerekli desteÛin saÛlanmasÝ, hem anne hem de bŸyŸmekte olan bebek i•in gereklidir. DoÛum sonrasÝ dšnemde ani deÛißen hormon dŸzeyleri, yaßamÝndaki bŸyŸk deÛißik-

GEBEL‹K VE DO⁄UM

lik ve sorumluluk, aile i•i ilißkilerin ve dengelerin yeniden kurulmasÝ gibi pek •ok etken nedeniyle kadÝn, ruhsal a•Ýdan etkilenmeye •ok a•ÝktÝr. Bu nedenle 2-3 hafta i•inde kendiliÛinden ge•en duygusal dalgalanmalarÝn yanÝsÝra ('lohusalÝk hŸznŸ') tedavi gerektiren depresyon boyutuna ulaßan ruhsal bir bozukluk gšrŸlebilir. LohusalÝk depresyonu

Risk altÝnda olanlar:

olarak adlandÝrÝlan bu durum psikiyatrik yar-

doÛum yapmÝß her 10 anneden birinde gšrŸ-

Ÿ Ge•mißte depresyonun olmasÝ ve/veya šnceki doÛumlardan šnce depresyon ge•irmiß olmak,

lŸr. BaßlangÝcÝ 'lohusalÝk hŸznŸÕne benzer,

Ÿ Ailede depresyon šykŸsŸ bulunmasÝ,

ancak ondan daha aÛÝr bir durumdur ve da-

Ÿ Adet šncesi dšnemde yoÛun ruhsal sÝkÝntÝ hikayesi (adet šncesi gerilim sendromu)

dÝm almayÝ gerektirir. YaklaßÝk olarak yeni

ha uzun sŸrer. DoÛumdan 1 ay sonra aßaÛÝdaki belirtiler hala mevcutsa ve annenin hayatÝnÝ etkiliyorsa, psikiyatrik deÛerlendirme gereklidir: Ÿ hemen her gŸn hŸzŸn, mutsuzluk, keyifsizlik, Ÿ daha šnce zevkle yapÝlan aktivitelere yšnelik isteksizlik, Ÿ uykusuzluk, ißtahsÝzlÝk Ÿ bitkinlik, enerjisizlik (bu nedenle bebekle yeterince ilgilenememe), Ÿ dikkat daÛÝnÝklÝÛÝ, kararsÝzlÝk, Ÿ su•luluk duygularÝ (šzellikle bebeÛe ilißkin 'bebeÛe iyi bakamÝyorum', 'kštŸ bir anneyim', 'bšyle iyi anne olmaz'), Ÿ šlŸmŸ isteme, intihar planlarÝ.

Ÿ Gebelik sÝrasÝnda •eßitli tÝbbi sorunlar olmasÝ, doÛumun acil ve zor koßullarda ger•ekleßmesi doÛum sonrasÝ depresyon olasÝlÝÛÝnÝ artÝrÝr. Depresyon tanÝsÝ konulduÛunda vakit ge•irmeden tedavi edilmelidir.

GšÛŸslerdeki deÛißim ve kolostrum (ilk sŸt) GebeliÛin en baßÝndan itibaren gšÛŸslerde belirgin deÛißmeler olur. Ülk zamanlardaki gerilme duygusuna, zamanla ßißme duygusu da eklenir. Bu duygular gebeliÛin ikinci Ÿ• ayÝndan itibaren daha azalÝr. Bu konu da šzellikle geceleri de kullanÝlacak olan, uygun takviyeli sŸtyenler yardÝmÝ ile aßÝlabilir. GšÛŸs dokusunda bulunan sŸt bezlerinin hormonlarÝn etkisi ile gelißmesi gšÛŸsleri ha53

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

cimce bŸyŸtŸr. GšÛŸslerdeki bu gerilme

durlar.

duygusu ve bŸyŸme, hamilelik belirtileri arasÝnda yer alÝrlar. GebeliÛin son Ÿ• ayÝnda ise, sŸt bezle-

ÜnsŸline Benzeyen BŸyŸme Faktšrleri,

rinin yaptÝÛÝ, •ok yŸksek oranda protein, mineral ve koruyucu maddeler i•eren sŸt (ko-

VŸcutta protein yapÝmÝnÝ uyaran ve protein

lostrum-aÛÝz sŸtŸ) dÝßarÝ sÝzabilir. Kolostrum bebeÛin emeceÛi ilk sŸttŸr, bebeÛin yeni or-

yÝkÝmÝnÝ engelleyen maddelerdir.

tamÝnda enfeksiyonlardan korunmasÝ ve kuvvetli beslenmesini saÛlar.

Ü•eriÛindeki Maddeler: Laktoferrin, Demir baÛlayan bir proteindir. Bakterilerin ihtiya• duyduklarÝ demiri

EÛer kolostrum dÝßarÝ sÝzÝyorsa, uygun hij-

yenik bezler veya katlanmÝß temiz bir mendi-

baÛladÝÛÝndan bakteri gelißimini engeller. VirŸslere de etkin olduÛu dŸßŸnŸlmektedir.

lin sŸtyen i•ine konmasÝ ile temizlik yapÝlÝr.

Polipeptid, VŸcudun baÛÝßÝklÝk sistemini aktive eder.

BazÝ kadÝnlarda meme u•larÝnda renk koyu-

Ünterferon, VirŸslere etkilidir. VŸcudu virŸslere karßÝ uyarÝr ve korur.

laßmasÝ gšzlenir. Bunun nedeni, annede gš-

Ünterlškinler, BaÛÝßÝklÝk sistemi hŸcrelerinin gelißimini uyarÝrlar.

ÛŸslerdeki bezleri uyararak sŸt yapÝmÝnÝ saÛla-

Lizozim, Sindirilemeyen bir proteindir. ZararlÝ bakterilerin hŸcre zarlarÝna zarar ve-

yan prolaktin isimli bir hormondur. Memenin

rerek, onlarÝ šldŸrŸr. Oligosakkaridler, FaydalÝ baÛÝrsak bakterilerinin beslenmesi i•in šnemlidir. Bu tip

emilmesi prolaktin salÝnÝmÝnÝ uyarÝr, bebek

bakteriler, baÛÝrsaklarda yabancÝ ve zararlÝ bakterileri barÝndÝrmaz.

anne memesini emdik•e sŸt yapÝmÝnÝ da uyar-

Transforming BŸyŸme Faktšrleri, Normal dokularÝn bŸyŸmesi ve tamirinden sorumlu-

mÝß olur.

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

BaßarÝlÝ Emzirme

HazÝrlayan : Dr. Deniz YERTUT

Emzirme Anne sŸtŸ bebeÛe doÛanÝn en gŸzel armaÛanÝdÝr. DoÛal bir gÝda olan anne sŸtŸnŸn šnemi gŸnŸmŸzde kimi zaman unutularak, bebeklerin diÛer gÝdalarla beslenmesi yoluna gidildiÛini gšrŸyoruz. Oysa insanoÛlu varlÝÛÝnÝ ve gelißimini anne sŸtŸ sayesinde sŸrdŸrebilmißtir. Anne sŸtŸnŸn šnemini bilen saÛlÝk •alÝßanlarÝ, son yÝllarda emzirme konusunda anne ve anne adaylarÝnda doÛan bazÝ tereddŸtleri gidermek ve annenin kolay ve bol ßekilde emzirmesine katkÝda bulunmak amacÝ ile hizmet vermektedirler. DoÛumun ger•ekleßmesi her ailede mutluluk ve neßeyle karßÝlanÝr; fakat yenidoÛan bir bebeÛin dŸnyaya uyum saÛlamasÝ ger•ekten de kolay deÛildir. Bu dšnemi kolaylaßtÝracak en temel davranÝß bi•imi doÛallÝktÝr. UnutulmamalÝdÝr ki bir annenin bebeÛine vereceÛi en bŸyŸk hediye; mucize besin anne sŸtŸdŸr; •ŸnkŸ anne sŸtŸ i•erik ve miktar olarak o bebeÛin ihtiyacÝnÝ giderecek ßekilde ve o bebek i•in šzel Ÿretilir. EÛer anne, doÛum yapmadan šnce kendini emzirme ile ilgili saÛlÝklÝ bilgilerle donatÝrsa, emzirme hem anne hem de bebek i•in keyif ve mutluluk verici bir hal alÝr. AyrÝca emzirme anne ve bebeÛe pek •ok fayda saÛlar. Gebelik ve emzirme sŸre•leri biyolojik olarak birbirlerinin devamÝdÝr. Gebelik sŸresince besin maddeleri, enfeksiyonlara karßÝ koruyucu ve bŸyŸmeyi dŸzenleyen faktšrler, plasenta (bebeÛin eßi) yoluyla fetusa (anne kanÝndaki bebek) ge•er. DoÛumdan sonra ise plasentanÝn bu fonksiyonlarÝ emzirme yolu ile sŸrmektedir. YarÝnÝn bŸyŸÛŸnŸn saÛlÝklÝ gelißmesinin temellerinin atÝldÝÛÝ hayatÝn ilk birka• yÝlÝ, son derece šnemli bir dšnemdir. Bu kritik dšnemde biyolojik ihtiya•larÝ yanÝnda psikososyal gereksinimleri de en saÛlÝklÝ bi•imde karßÝlanmalÝdÝr. TŸm bunlarÝ karßÝlamada ilk 6 ay emzirme tek baßÝna yeterlidir. Bundan sonra anne sŸtŸnŸn yanÝsÝra ayÝna uygun ek gÝdalarÝn verilmesi ile onun yaßama saÛlÝklÝ bir baßlangÝ• yapmasÝ saÛlanÝr.

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

ANNE S†T†N†N Ü‚ERÜÚÜ Anne sŸtŸnŸn bileßimi, Ÿ incelemenin yapÝldÝÛÝ andaki laktasyon (sŸt verme) dšnemine, Ÿ incelenen numunenin emzirmenin baßÝnda ya da sonunda alÝnmÝß olmasÝna, Ÿ gŸn i•inde alÝnmÝß olduÛu zaman dilimine, Ÿ bebeÛin tam zamanÝnda doÛmasÝna, Ÿ erken doÛum veya rahimi•i beslenme yetersizliÛi bulunmasÝna gšre deÛißim gšsterir. Anne sŸtŸnŸn ilk 4-5 gŸn kolostrum (aÛÝz sŸtŸ), 10. gŸne kadar ge•ici sŸt ve daha sonra olgun sŸt olmasÝ tesadŸf deÛildir. Anne sŸtŸnŸn i•erikleri itibariyle bebeÛin ihtiya•larÝna en iyi cevap veren ve koruyuculuk yšnŸnden yeri doldurulamaz bir šzelliÛi vardÝr. Her annenin sŸtŸ; kendi yavrusuna šzel ve bebeÛinin o anki durumuna, ihtiya•larÝna ve henŸz daha pek •oÛunu anlayamadÝÛÝmÝz •eßitli faktšrlere baÛlÝ olarak i•eriÛi ayarlanan biyolojik bir harikadÝr. Hi•bir annenin sŸtŸnŸn kendi bebeÛine yaramamasÝ sšzkonusu olmadÝÛÝ gibi, yarayÝp yaramadÝÛÝnÝn tespiti i•in dŸnyanÝn hi•bir Ÿlkesinde anne sŸtŸnŸn tahlili yapÝlmamaktadÝr. DoÛadaki her memelinin sŸtŸ kendi yavrusu ve bebeÛi i•in salgÝlanmaktadÝr. BebeÛin veya yavrunun ihtiya•larÝna šzeldir. Proteinler: Anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi proteinin tamamÝ besin sÝnÝfÝnda olmayÝp bir kÝsmÝ 58

koruyucu ve gelißmeyi saÛlayÝcÝ maddelerden olußmaktadÝr. Bu proteinlerin miktarÝ ve oranÝ kolostrumda (aÛÝz sŸtŸ) en yŸksektir. Daha sonra giderek azalÝr ve olgun sŸtte toplam protein, i•eriÛinin yaklaßÝk % 30Õu kadardÝr. Geri kalan miktar, kalitesi ve biyolojik deÛeri •ok yŸksek olduÛu i•in bebeÛin besinini karßÝlamaya yeterlidir. YaÛlar, esansiyel yaÛ asitleri: YaÛlar yeni doÛan bir bebeÛin enerji ihtiyacÝnÝn % 4050' sini karßÝlar. Anne sŸtŸndeki yaÛlarÝn ve yaÛ asitlerinin bileßimi ve oranlarÝ da bebek i•in en uygun dŸzeylerdedir. Esansiyel yaÛ asitleri ve amino asitler yaßam i•in •ok šnemlidir, insan vŸcudunda sentezlenemezler, mutlaka dÝßardan alÝnmalÝdÝr. YaÛlarÝn enerji verme dÝßÝnda; beyin gelißimi i•in gerekli yaÛ asitlerini saÛlama, hŸcre zarlarÝnÝn ve sinir kÝlÝflarÝnÝn yapÝsÝnda yer alma, gšz fonksiyonlarÝnÝn gelißmesi, hŸcre farklÝlaßmalarÝnÝn normal sŸrdŸrŸlmesi ve yaÛda eriyen vitaminlerin vŸcuda alÝnmasÝ gibi hayati rolleri vardÝr. Anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi yaÛ miktarÝ, insandan insana, emzirme zamanÝna, gŸn i•inde salgÝlandÝÛÝ saate ve emzirmenin baßÝ ile sonuna gšre deÛißkenlik gšsterir. Emzirmenin baßÝndaki sŸt yaÛdan fakir, laktozdan zengin ve suludur. Emzirmenin sonlarÝna doÛru yaÛ i•eriÛi 3 kat, protein i•eriÛi ise 1,3 kat artarak koyulaßÝr ve bebek doygunluk hissi duyarak emmeyi bÝrakÝr. Anne sŸtŸnŸn yaÛÝnÝn sindirim ve emilimi inek sŸtŸne oranla •ok daha kolaydÝr. Anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi yaÛ asitlerinin bileßimi (•oÛunluÛu doymamÝß yaÛ asitleridir, inek sŸtŸnde ise doymuß yaÛ asitleri hakim-

BAfiARILI EMZ‹RME

dir), yaÛ sindirimine yardÝmcÝ lipaz enzimi bulunmasÝ nedeniyle diÛer sŸt ve mamalara gšre •ok farklÝdÝr. Karbonhidratlar: Anne sŸtŸndeki hakim karbonhidrat laktozdur. Yavaß ve kolay sindirildiÛinden kan ßekerini bebeÛin fizyolojisine uygun olarak ayarlar. Anne sŸtŸnŸn laktoz i•eriÛi anne beslenmesinden baÛÝmsÝzdÝr. Laktoz kalsiyum ve diÛer minerallerin emiliminde de rol alÝr, ayrÝca bileßiminde bulunan galaktoz beyin dokusu gelißimi i•in •ok šnemlidir. Laktoz "laktobasillus bifidus" adlÝ bakterilerin Ÿremesine ve barsak florasÝnÝn (koruyucu tabakasÝ) bŸyŸk šl•Ÿde bu bakteri tarafÝndan olußturulmasÝna neden olur. Bu bakteri insan saÛlÝÛÝnda en yararlÝ normal barsak flora Ÿyesidir. AyrÝca laktozun barsak bakterileri tarafÝndan laktik aside •evrilmesi ile istenmeyen zararlÝ mikroorganizmalarÝn Ÿremesi de engellenmiß olur. Bšylece bebek, anne sŸtŸ alarak hayatÝnÝ tehdit edebilecek ishallere karßÝ korunmuß olur. Anne sŸtŸnde az miktarda bulunan oligosakkaritler, glikoproteinler ve glikopeptitler gibi kompleks karbonhidratlar; yararlÝ barsak florasÝnÝn sŸrdŸrŸlmesi ve bebeÛin enfeksiyonlara karßÝ korunmasÝnda šnemli rollere sahiptir. Mineraller ve eser elementler: Anne sŸtŸnŸn mineral i•eriÛi, anne beslenmesi ile bŸyŸk bir deÛißim gšstermez. Annenin depolarÝ kullanÝlarak bebeÛin lehine olacak ßekilde saÛlanÝr. Anne sŸtŸndeki demir ve kalsiyum miktarlarÝ dŸßŸktŸr. Ancak yararlanÝmlarÝ •oktur. Anne sŸtŸndeki demirin %55'i emilirken inek sŸtŸ ve ticari mamalarda bu oran %38Õdir. Demir depolarÝ yetersiz annelerin,

sŸtlerindeki demir miktarÝnÝn yŸksek olduÛu tespit edilmiß olup, bu bulgu anne sŸtŸnŸn bebek i•in šzel olarak salgÝlandÝÛÝnÝn en šnemli gšstergesidir. ‚inko, bakÝr, magnezyum, fosfor, selenyum, sodyum, potasyum, klor vb. mineral ve eser elementler a•ÝsÝndan da durum aynÝdÝr. Vitaminler: Beslenmesi yeterli ve dengeli olan annelerin sŸtŸnde yaÛda ve suda eriyen vitaminler yeterli miktarlarda bulunmaktadÝr. Enzimler: Enzimler besinlerin sindirilmesi ve emilmesi, mikroplarÝn ve parazitlerin engellenmesi i•in •ok šnemli ve ortamda bulunmasÝ ßart olan maddelerdir. BugŸnkŸ bilgilerimizle anne sŸtŸnde •ok fazla aktif enzim tespit edilmißtir. BunlarÝn etkili •alÝßmasÝ i•in anne sŸtŸnŸn bebeÛe ilk 4-6 ay su dahi verilmeksizin tek baßÝna verilmiß olmasÝ gerekmektedir. BŸyŸmeyi dŸzenleyen faktšrler: Anne sŸtŸnde, baßta sindirim, solunum ve sinir sistemi olmak Ÿzere; •ok sayÝda organ sisteminin fonksiyonlarÝnÝ ve gelißmesini dŸzenleyen bŸyŸme faktšrleri vardÝr. DeÛißik canlÝlarÝn sŸtlerindeki bŸyŸme faktšrlerinin tip ve miktarlarÝnda bŸyŸk farklÝlÝklar vardÝr ve kendi yavrularÝna šzeldir. BŸyŸme faktšrlerinin bir kÝsmÝ hazÝr mamalara anne sŸtŸ šrnek alÝnarak eklenmißtir; fakat bunlarÝn da biyolojik yararlÝlÝÛÝnÝn anne sŸtŸndeki benzerine eßdeÛer olup olmadÝÛÝ tartÝßmalÝdÝr. Hormonlar: Pratik olarak yapÝlan araßtÝrmalarla anne hormonlarÝnÝn pek •oÛu anne sŸtŸnde gšsterilmißtir. Bu hormonlarÝn dŸzeyleri emzirme dšnemlerine gšre farklÝlÝklar gšstermektedir. Bilgi dŸzeyimiz arttÝk•a bunlarÝn rollerinin bulunmasÝyla anne sŸtŸ59

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

nŸn ne kadar šzel ve ŸstŸn bir biyolojik harika olduÛu daha iyi anlaßÝlacaktÝr. Enfeksiyonlardan koruyuculuk: Anne sŸtŸnŸn bu šzelliÛi; i•erdiÛi direkt etkili mikrop šldŸrŸcŸler, antienflamatuar faktšrler, barsak florasÝna etkileri ve baÛÝßÝklÝk sistemini dŸzenleyen faktšrler sayesinde olmaktadÝr. Anne sŸtŸnŸn enfeksiyondan koruyucu etkisi baÛÝßÝklÝk sisteminin tam gelißmemiß olduÛu ilk aylarda šzellikle šnemlidir. Ülerleyen aylarda da enfeksiyonlara daha diren•li olmasÝna ve saÛlÝklÝ bir bebeklik dšnemi ge•irmesine katkÝsÝ •ok bŸyŸktŸr.

ANNE S†T† ve EMZÜRMENÜN YARARLARI Ÿ Emzirme anne ile bebek arasÝndaki baÛÝ gŸ•lendirir. Ÿ Emzirme annede oksitosin adÝ verilen hormonun salgÝlanmasÝnÝ saÛlar. Oksitosin, annenin annelik i•gŸdŸsel davranÝßlarÝnÝ bebeÛe yšnlendirmesini kolaylaßtÝrÝr. Rahim gebelik esnasÝnda kitlesel olarak yaklaßÝk 20 kat bŸyŸr. Emzirme sayesinde oksitosin hormonunun yardÝmÝyla rahim gebelik šncesi bŸyŸklŸÛŸne (her ne kadar doÛurmuß bir kadÝnda rahim hi•bir zaman orijinal bŸyŸklŸÛŸne geri dšnmese de) daha kolay ulaßÝr. Emzirmeyen kadÝnlarda rahim emziren kadÝnlara gšre orijinal boyutlarÝna daha zor geri dšner. Emziren annelerin doÛum sonrasÝ kanama riski yine oksitosin sayesinde šnemli šl•Ÿde azalÝr. Ÿ 60

Emziren annelerin kendilerine gŸ-

venleri ve annelikten aldÝklarÝ haz daha fazladÝr. Ÿ

Anne sŸtŸ hemen kullanÝma hazÝr-

dÝr. Ÿ

Emziren anneler doÛum sonrasÝ

daha kolay kilo verirler. Emzirme eylemi annenin gŸnlŸk enerji gereksinimini yaklaßÝk 500 kalori artÝrÝr. Bebeklerini tŸmŸyle ya da kÝsmen emzirmeyle besleyen annelerin doÛum sonrasÝ birinci ayda kal•a •evresi šl•Ÿmleri emzirmeyen annelere gšre belirgin ßekilde daha dŸßŸk bulunmußtur. Ÿ

Emzirme doÛal bir gebelikten ko-

runma yšntemidir. EÛer bebeÛe ek gÝda verilmiyorsa emzirmenin gebelikten koruyucu šzelliÛi doÛum sonrasÝ olduk•a yŸksektir. Ancak iki aydan sonra anne adet gšrmezse ve bebeÛini emzirmeye devam etse bile mutlaka bir koruma yšntemi kullanmalÝdÝr. …zellikle gece emzirme alÝßkanlÝÛÝ olan kadÝnlarda doÛum sonrasÝ ilk adet gecikebilir. Ÿ

Anne sŸtŸ bedavadÝr.

Emzirmek anne ve bebek i•in do-

Ûal bir sakinleßtiricidir. Anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi bazÝ kimyasal maddeler bebeÛin daha kolay uykuya dalmasÝna yardÝmcÝ olur. Sinirli bebekler daha kolay sakinleßir. Ÿ

Emziren anneler hem zamandan

hem de •ocuk doktoru parasÝndan anlamlÝ bir ßekilde tasarruf ederler. Ÿ

Emzirmek doÛa dostudur.

BAfiARILI EMZ‹RME Ÿ

Emziren annelerde demir eksikliÛi

anemisi ortaya •Ýkma riski azalÝr. Emziren annelerde doÛum sonrasÝ kanama miktarÝ daha az olduÛundan ve emzirmeye devam ettikleri sŸrece adet gšrme olasÝlÝklarÝ daha dŸßŸk olduÛundan bu anneler, doÛumda kaybettikleri demir

kinin daha fazla olduÛunu gšstermektedir. Bir bebek i•in, ka• aylÝk olursa olsun emzirme esnasÝndaki pozisyonundan daha rahat bir duruß ßekli yoktur. Bu, bebeÛin ruhsal gelißimi i•in son derece šnemlidir. Ÿ

Anne sŸtŸ ile beslenme kÝz bebek-

depolarÝnÝ daha kÝsa zamanda tekrar

lerin ileride meme kanseri olma riskini

olußtururlar.

azaltmaktadÝr. Bebekliklerinde anne sŸ-

Ÿ Emziren annelerin meme kanserine yakalanma riski nispeten daha dŸßŸktŸr.

tŸ yerine mama ile beslenen kÝz •ocuk-

Ÿ Emzirme diabetik (ßeker hastasÝ) annenin gŸnlŸk insŸlin ihtiyacÝnÝ azaltÝr.

gšre %25 artmaktadÝr.

Ÿ Emziren annelerde endometriozis (rahim dokusunun rahim dÝßÝ bir bšlgede olmasÝ) hastalÝÛÝnÝn ilerleme hÝzÝ daha dŸßŸktŸr. Ÿ Emzirmek annede yumurtalÝk kanseri riskini azaltÝr. AraßtÝrmalar emziren annelerin ileriki yaßamlarÝnda over kanserine yakalanma riskinin emzirmeyenlere gšre daha dŸßŸk olduÛunu gšstermektedir.

larÝn ileriki yaßamlarÝnda meme kanserine yakalanma riski anne sŸtŸ alanlara Ÿ

Anne sŸtŸ ile beslenme daha yŸk-

sek zeka dŸzeyi ile baÛlantÝlÝdÝr. Ÿ

Anne sŸtŸ mekonyumun (Bebekle-

rin barsaklarÝnda mekonyum adÝ verilen koyu kÝvamlÝ yapÝßkan bir madde) barsaklardan atÝlmasÝnÝ kolaylaßtÝrÝr. Ÿ

Anne sŸtŸ baÛÝßÝklÝk ile ilgili mad-

deler i•erir ve bebeÛin baÛÝßÝklÝk sisteminin gelißimini kolaylaßtÝrÝr. Ÿ

Anne sŸtŸnŸn sindirilmesi daha

kolaydÝr. Bebekler annelerinin sŸtŸnŸ

Ÿ Emzirmek annenin ileride endometrium (rahim i• tabakasÝ) kanserine yakalanma riskini azaltÝr.

diÛer memeli hayvanlarÝn sŸtŸne gšre

Ÿ Emzirme anneyi ileride ortaya •Ýkacak osteoporozdan (kemik erimesi) korur.

šzgŸ bir enzimdir. Ünek sŸtŸnde daha

Ÿ Emzirme bebeÛin duygusal gereksinimlerini karßÝlar. TŸm bebekler kucaklanmayÝ ister. ‚alÝßmalar kucakta tutulmayan prematŸr bebeklerde šlŸm ris-

daha rahat sindirebilirler. Bunun muhtemel nedeni anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi tŸre fazla protein olmasÝna karßÝn sindirimi daha zordur ve bebekler bŸtŸn bu proteinleri kullanamazlar. Ÿ

Emzirme ciddi bir barsak hastalÝÛÝ

olan crohn hastalÝÛÝna karßÝ koruma saÛlar. 61

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹ Ÿ

Anne sŸtŸ bebekte alerji ve astÝm

gelißme ihtimalini azaltÝr.

yoktur.

Ÿ Anne sŸtŸ bebekte kulak enfeksiyonlarÝ sÝklÝÛÝnÝ azaltÝr.

Ÿ Anne sŸtŸ her zaman uygun konsantrasyonda besin maddesi i•erir ve mikroplardan arÝnmÝßtÝr.

Ÿ Anne sŸtŸ bebeÛi ishale karßÝ korur.

Ÿ Anne sŸtŸ ile beslenen bebekler daha az doktora gider.

Ÿ Anne sŸtŸ bebeÛi bakteriyel menenjite karßÝ korur.

Ÿ Anne sŸtŸ i•erisinde bulunan endorfinler bebek i•in doÛal bir aÛrÝ kesici vazifesi gšrŸr.

Ÿ Anne sŸtŸ bebeÛi solunum sistemi enfeksiyonlarÝna karßÝ korur. Ÿ Anne sŸtŸ bebeÛi bazÝ lenfoma tŸrlerine karßÝ korur. Ÿ Anne sŸtŸ bebeÛi eklem romatizmasÝna karßÝ korur. Ÿ Anne sŸtŸ bebeÛi bazÝ gšrme kusurlarÝna karßÝ korur. Emzirme gece kšrlŸÛŸne karßÝ koruyucu bir faktšrdŸr. BebeÛin yaßantÝsÝnÝn ilk 24 ayÝnda gšrme i•in gerekli olan A vitamini kaynaÛÝnÝn en šnemli bšlŸmŸ annesinin sŸtŸndedir. Ÿ Anne sŸtŸ ile beslenen bebekler ileriki yaßantÝlarÝnda ßißmanlÝk a•ÝsÝndan daha az risk altÝndadÝr. Ÿ Anne sŸtŸ barsak gelißimi i•in mutlaka gereklidir. Ÿ Anne sŸtŸ aßÝlarÝn etkinliÛini arttÝrÝr. Anne sŸtŸ ile beslenen bebeklerde, aßÝlardan sonra gšrŸlen baÛÝßÝklÝk cevabÝnÝn daha gŸ•lŸ olduÛu saptanmÝßtÝr. Anne sŸtŸ bebeÛe o kadar faydalÝdÝr ki ilk aßÝsÝ sayÝlabilir. Anne sŸtŸ her zaman uygun sÝcakŸ lÝktadÝr. BebeÛin aÛzÝnÝ yakma olasÝlÝÛÝ 62

Ÿ Emzirme bebeÛin diß saÛlÝÛÝ i•in yararlÝdÝr. Memeden emmek, biberondan emmeye gšre bebeÛin diß ve •ene gelißimi i•in daha uygundur. Memeden emerken biberona gšre 60 kat fazla enerji harcayan bebeÛin •ene kaslarÝ daha kuvvetli olur. DŸzgŸn gelißen bir •enede •Ýkan dißler daha dŸzgŸn ve saÛlÝklÝ olur. Ÿ Anne sŸtŸ alan bebeklerde reflŸ (mide i•eriÛinin yutak borusuna geri ka•masÝ) daha az gšrŸlŸr. Ÿ Anne sŸtŸ sentetik hormonlar i•ermez. Ÿ Anne sŸtŸ daha iyi sosyal gelißim saÛlar. Anne sŸtŸ ile beslenen bebeklerin psikomotor ve sosyal gelißlimi mama ile beslenenlere gšre belirgin derecede daha iyidir. Ÿ Anne sŸtŸ alan bebekler mŸkemmel kokar. Ÿ Biyolojik fonksiyonlarÝ ve organ ve sistemlerin bŸyŸmesini dŸzenleyen faktšrler i•erir. Ÿ

Enfeksiyonlardan koruyucu faktšr-

BAfiARILI EMZ‹RME

ler i•erir. Ÿ Anne sŸtŸyle beslenmenin saÛlÝÛa olumlu etkileri sadece verildiÛi sŸreyle kÝsÝtlÝ deÛildir. Anne sŸtŸyle beslenen •ocuklarÝn yapay beslenenlere kÝyasla bazÝ hastalÝklara daha az yakalandÝklarÝ tespit edilmißtir. Bunlar ;

nenin doÛum sonrasÝ kanamalarÝ daha fazla olur. Ÿ

BebeÛine anne sŸtŸ vermeyen an-

ne doÛum šncesi kilosuna daha zor dšner. Ÿ

BebeÛine anne sŸtŸ vermeyen an-

ne ileride meme kanseri, yumurtalÝk

1. AßÝrÝ ÞißmanlÝk,

kanseri, rahim kanserine yakalanma ris-

2. Tip 1 Þeker HastalÝÛÝ,

ki taßÝr.

3. Koroner Kalp HastalÝklarÝ, 4. Damar SertliÛi, 5. Hipertansiyon, 6. Barsak HastalÝklarÝ, 7. Orta Kulak ÜltihabÝ, 8. ‚ene Ve AÛÝz Gelißimine Ait Bozukluklar, 9. Diß ‚ŸrŸkleri, 10. Alerjik HastalÝklar, 11. AstÝm, 12. ‚šlyak HastalÝÛÝ, 13. †lseratif Kolit, 14. Crohn, 15. Atopik HastalÝklar, 16. Dejeneratif Beyin HastalÝklarÝ Vb. BazÝ Kanser TŸrlerine 17. Gšrme KusurlarÝ 18. BaÛÝßÝklÝk Sistemi Üle Ülgili HastalÝklar

BEBEÚE ANNE S†T† VERMEMENÜN RÜSKLERÜ Ÿ

BebeÛine anne sŸtŸ vermeyen an-

Ÿ BebeÛine anne sŸtŸ vermeyen annede kemik erimesi daha •abuk baßlar. Ÿ Bebekliklerinde mama veya inek sŸtŸ ile beslenmiß 8 yaß •ocuklarÝnÝn kemik saÛlamlÝÛÝnÝn anne sŸtŸ ile beslenenlere gšre daha dŸßŸk olduÛu saptanmÝßtÝr. Mama ile beslenen bebeklerin anŸ ne sŸtŸ ile beslenen bebeklere gšre zeka dŸzeylerinin daha dŸßŸk olduÛu ve okulda daha az baßarÝ gšsterdikleri saptanmÝßtÝr. Bu anne sŸtŸ alan bebeÛin ileride •ok baßarÝlÝ olacaÛÝnÝ gšstermez; fakat bir •ocuk bebekliÛinde anne sŸtŸ ile beslenmiß ise zeka dŸzeyi mama ile beslenmiß haline gšre daha yŸksek olacaktÝr. Ÿ Mama veya inek sŸtŸ ile beslenen bebeklerde ileri yaßlarda tip 1 ßeker hastalÝÛÝ riski artar. Ÿ Mama ile beslenen bebekler anne sŸtŸ ile beslenenlere gšre daha yŸksek oranda alerjik bŸnyeye sahiptirler. Ÿ Mama, ani bebek šlŸmŸ sendromu riskini arttÝrabilir. Hi•bir sebep olmadan bebeklerin aniden šlŸmŸ ani be63

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

bek šlŸmŸ sendromu olarak adlandÝrÝlÝr. Anne sŸtŸ ile beslenen bebeklerde bu risk daha dŸßŸk bulunmußtur. Ÿ Ünek sŸtŸ barsaklar a•ÝsÝndan tahrip edici bir faktšrdŸr. Ÿ Mamalar pahalÝdÝr ve hemen kullanÝma hazÝr deÛildir. Mama veya inek sŸtŸ ile beslenen bebeklerin annelerinin biberon ve diÛer ekipmanlarla uÛraßmalarÝ gerekir. IsÝtma, karÝßtÝrma, dondurma derdi vardÝr. Ÿ Mama ile beslenen bebeklerin kullandÝÛÝ plastik kutular, teneke kutular, tek kullanÝmlÝk biberonlar, plastik meme u•larÝ, silikon u•lar geri dšnŸßŸmsŸz maddelerdir. DoÛaya ve aile bŸt•esine •ok kŸlfet getirirler. Ÿ Mama ile beslemek hangi markanÝn daha iyi olduÛuyla uÛraßma derdini getirir. Anne sŸtŸ hi•bir zaman birebir taklit edilemez. Bu yŸzden emzirmeyen anneler hangi mamanÝn bebekleri i•in daha iyi olduÛunu araßtÝrÝrken, emzirmeyi se•en anneler bebeklerinin en iyi ve saÛlÝklÝ ßekilde beslendiklerinden emindirler. Ÿ Mama ile beslemek "temiz su" bulma endißesini getirir. KaynaÛÝ belli olmayan sularda kurßun ve alŸminyum gibi bebeÛin saÛlÝÛÝna olumsuz etki edecek maddeler bulunabilir. Bu maddeler kullanÝldÝÛÝnda suda •ok dŸßŸk miktarlarda bulunsalar da mamaya karÝßtÝrmadan šnce sterilizasyon i•in kaynatma ißlemine tabi tutulduÛunda daha konsantre hale gelebilirler. 64

EMZÜRMEDEN …NCE G…Ú†S YAPISI GšÛŸsler kadÝnda ergenlik dšneminde ortaya •Ýkan deÛißikliklerle birlikte gelißim gšsterirler. GšÛŸslerin son aldÝÛÝ bŸyŸklŸk, genetik faktšrlerle yakÝndan ilgili olmakla beraber vŸcudun yaÛ oranÝ da bŸyŸklŸÛŸ etkileyen šnemli bir faktšrdŸr. Bunun dÝßÝnda gšÛŸslerin bŸyŸklŸÛŸ vŸcuttaki hormonal deÛißikliklere de cevap verir ve šzellikle adet šncesi dšnemde kadÝnlar gšÛŸslerinde dolgunluk ve bazen hafif aÛrÝ hissederler. Bu dolgunluk ve hassasiyet adet gšrmekle beraber hÝzla kaybolur. Gebelik dšneminde de yine deÛißen hormonal ortam, gšÛŸslerin bŸyŸmesine ve bazen hassaslaßmasÝna neden olur. SaÛlÝ sollu yeralan gšÛŸslerin herbirinde ortada memeucu (areola) adÝ verilen koyu renkli yuvarlak bir yapÝ vardÝr. Bu yapÝnÝn ortasÝnda da memebaßÝ adÝ verilen silindir ßeklinde sŸtŸn esas boßaldÝÛÝ yapÝ yer alÝr. Memeucunda yeralan Montgomery salgÝ bezleri kaygan bir sÝvÝ salgÝlayarak memebaßlarÝnÝn esnek kalmalarÝnÝ ve enfeksiyonlardan korunmalarÝnÝ saÛlar. Her gšÛŸs, lob adÝ verilen 15-20 adet baÛÝmsÝz sŸt Ÿreten birimden olußur. Her lob kendi i•inde lobŸl adÝ verilen 20-40 adet daha ufak alt birime ayrÝlÝr. Her lobŸl de yine kendi i•inde alveol adÝ verilen ve esas sŸt Ÿreten hŸcrelerin toplandÝÛÝ •ok sayÝda bšlŸme ayrÝlÝr. Meme dokusu i•inde Ÿretilen sŸtŸ dÝßarÝya taßÝmak i•in •ok sayÝda sŸt iletim kanal ve

BAfiARILI EMZ‹RME

kanalcÝklarÝ bulunur. Bšylece Ÿretilen sŸt alveollerden duktul adÝ verilen kanalcÝklara, oradan da duktus adÝ verilen bŸyŸk kanallara ge•er. Buradan da hemen memeucunun altÝnda yeralan sŸt sinŸslerine ge•er ve nihayetinde memebaßÝnÝn Ÿzerinde yeralan •ok sayÝda minik deliklerden dÝßarÝ •Ýkar. Bebek emme esnasÝnda dißetleri ve dudaklarÝyla sŸt sinŸslerine dÝßarÝdan baskÝ uygulayarak ve masaj yaparak sŸtŸn sinŸslerden memebaßÝna ge•erek dÝßarÝ akmasÝnÝ saÛlar.

S†T †RETÜMÜ Gebelik dšneminde artan šstrojen hormonu, memelerin i•indeki kanallarÝ gelißtirip bebeÛin ihtiyacÝ olan sŸtŸn akÝßÝnÝ kolaylaßtÝrma yšnŸnde etki yapar. Yine gebelikte salgÝsÝ belirgin olarak artan progesteron, sŸt salgÝsÝnÝ yapacak olan sŸt Ÿretici birimlerin (loblarÝn) bŸyŸmesini ve gelißmesini saÛlar. Bu deÛißikliklerde gerekli olan enerji ve besin maddelerini saÛlamak i•in meme dokusuna giden kan akÝmÝ da šnemli derecede artar ve bu nedenle gšÛŸslerin Ÿzerinde yeralan yŸzeye yakÝn toplardamarlar belirginleßerek daha genißlemiß olarak gšrŸlŸrler. Prolaktin ve oksitosin adÝ verilen iki hormon sŸt Ÿretiminde ve Ÿretilen sŸtŸn sŸt kanallarÝnda ilerlemesinde šnemli gšrevler Ÿstlenir. Bebek memeucunu emdik•e annenin beyninin alt kÝsÝmlarÝnda bulunan hipofiz bezinin šn par•asÝndan prolaktin salgÝsÝnÝ uyarÝr. Kana ge•en prolaktin buradan alveollere giderek buradaki sŸt yapÝcÝ hŸcrelerin sŸt yapÝmÝnÝ baßlatmasÝnÝ saÛlar. BebeÛin emmesi prolaktin salgÝsÝnÝ artÝrmasÝ yanÝnda

hipofiz bezinin arka par•asÝndan kana oksitosin salgÝlanmasÝnÝ da artÝrÝr. BebeÛin hayal edilmesi veya aÛladÝÛÝnÝn duyulmasÝ da aynÝ etkiyi yaratabilir. Oksitosin sŸt Ÿreten hŸcrelerin etrafÝnda bulunan kas dokusunu harekete ge•irerek bunlarÝn kasÝlmasÝnÝ ve bu kasÝlmayla da sŸtŸn kanallarda ilerlemesini saÛlar. AyrÝca oksitosinin kanallarÝ genißletici etkisi sŸtŸn kanallarda ilerlemesini daha da kolaylaßtÝrÝr. Meme dokusu yeni doÛmuß bir bebeÛin ihtiyacÝ olan anne sŸtŸnŸn Ÿretilmesi ve salgÝlanmasÝ gšrevlerini mŸkemmel olarak yerine getirecek bir yapÝya sahiptir. Meme dokusu gebelik dšneminde artan hormonlarÝn etkisiyle daha ilk haftalardan itibaren šnemli deÛißikliklere uÛrar ve 20. haftadan itibaren kolostrum adÝ verilen ilk sŸt, meme kanallarÝndan salgÝlanmaya hazÝr hale gelir. BazÝ anne adaylarÝnda gebelik dšneminde belirgin ßekilde kolostrum salgÝsÝ olabilir. SŸt Ÿretimi arz ve talep kanunlarÝna gšre ißler. Bebek ne kadar emerse o kadar •ok hormon salgÝlanÝr ve o kadar •ok sŸt Ÿretilir. BebeÛe ek besin, su, biberon verildiÛi andan itibaren sŸt salgÝsÝ azalmaya baßlar. BebeÛin a•lÝk belirtileri ortaya •ÝktÝk•a emzirildiÛinde ve her memede en az 10-20 dakika emmesine izin verildiÛinde sŸt Ÿretimi bebeÛe yetecek en ideal seviyeye ulaßÝr. Emzirme eylemi esnasÝnda anne sŸtŸ kanallarda ilerlediÛinde olußan "hareketlenme" anne tarafÝndan hissedilebilir. Bunu anneler emzirme esnasÝnda gšÛŸslerde "karÝncalanma", "yanma", "uyußma", "kaßÝntÝ", "Ÿrperme" ya da daha farklÝ ßekillerde, ancak genellikle tuhaf ancak rahatsÝzlÝk vermeyen birßey ola65

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

rak hissederler. Bu hissi bir emzirme esnasÝnda birden fazla kereler yaßayan anneler de vardÝr. BazÝ anneler ise sŸt kanallarda ilerlediÛinde hi•bir ßey hissetmezler.

EMZÜRME HAZIRLIÚI Anne adaylarÝnÝn vŸcudu sŸt Ÿretimine doÛal olarak hazÝrlanmaya baßlar. Hamilelikte meme bakÝmÝnda šzel bir ßey yapmaya gerek yoktur. GebeliÛin dšrdŸncŸ ve beßinci aylarÝndan itibaren prolaktin ismindeki sŸt Ÿretiminden sorumlu hormonun salgÝlanmaya baßlamasÝ ile memeler sŸt Ÿretme yeteneÛine sahip olur. Meme bakÝmÝ i•in šzel bir ßey yapÝlmasÝ gerekmez. Ama meme dokusu bŸyŸdŸk•e memeye gerekli desteÛi saÛlayan ve sÝkmayan, daha bŸyŸk beden sŸtyen kullanÝlmasÝ uygun olur. Meme temizliÛi i•in sabun, losyon ve alkol gibi irritan maddeler kullanÝlmamalÝdÝr. Sadece ÝlÝk su ile temizlik yapÝlmalÝdÝr. GšÛŸslerin ßekli ve bŸyŸklŸÛŸyle emzirmenin baßarÝsÝ arasÝnda hi•bir ilißki yoktur. Üyi bir emzirme tekniÛinde, bebek anne memesini tutarken, areola denen koyu renkli kÝsÝm aÛÝz i•ine yerleßtirilmelidir. Bu ßekilde depolanmÝß olan anne sŸtŸnŸn emilmesi mŸmkŸn olur. Sadece meme ucunun emilmesi halinde fazlaca sŸt gelmediÛi gibi, meme ucu kÝsa sŸre i•inde zedelenir ve •atlar. AÛrÝya yol a•tÝÛÝ i•in de emzirme yeterli dŸzeyde yapÝlamaz ve memede problemlere yol a•ar. Bu nedenle emzirme sÝrasÝnda meme ucu ile birlikte areola tabakasÝnÝn da bebeÛin aÛzÝnÝn i•ine girmesine šzen gšsterilmelidir. 66

BazÝ anne adaylarÝna emzirmeye hazÝrlÝk yapmak amacÝyla memeu•larÝnÝ sÝkmalarÝ ve kolostrumu boßaltmalarÝ šÛŸtlenir. BazÝ anne adaylarÝ da bunu sŸt Ÿretimlerinin baßlayÝp baßlamadÝÛÝnÝ merak ettikleri i•in yaparlar. Memeucundan kendiliÛinden veya sÝkmakla kolostrum gelmemesinin, sŸt Ÿretiminin olmadÝÛÝ anlamÝnÝ taßÝmaz. Memeu•larÝnÝn belli aralÝklarla sÝkÝlmasÝ, muhtemelen kolostrum yapÝmÝnÝ artÝracaktÝr, ancak memeucunun bu ßekilde uyarÝlmasÝnÝn gŸ•lŸ bir oksitosin salgÝlayÝcÝsÝ olduÛunu ve oksitosin adÝ verilen hormonun da rahim kasÝlmalarÝ yarattÝÛÝ unutulmamalÝ ve bunu uygulamaktan ka•ÝnÝlmalÝdÝr. Üleride memeu•larÝnda •atlak gibi problemleri engellemek i•in gebelik dšneminde yapÝlmasÝ gereken birßey yoktur. Bu •atlaklarÝn en šnemli nedeni bebeÛe emzirme esnasÝnda yanlÝß pozisyon verilmesinden kaynaklanmaktadÝr. YassÝ ya da i•e dšnmŸß memebaßlarÝ : MemebaßÝnÝn yapÝsÝnÝ anlamak i•in; memeucuna baß ve ißaret parmaklarÝ altlÝ ŸstlŸ yerleßtirilmeli ve memeucu •ok hafif•e sÝkÝlmalÝ. Bu hareket bebeÛin emmesi esnasÝnda memebaßÝna uygulanan •ekme hareketine benzer bir etki yaratacaktÝr. Bu esnada memebaßÝ dÝßarÝya •ÝkÝyor olmalÝdÝr. EÛer memebaßÝ yassÝlaßÝyorsa veya i•eri doÛru giriyorsa memebaßÝnÝn yapÝsÝ yassÝ ya da i•e dšnmŸß ßekildedir. MemebaßlarÝ kißisel šzelliklere ve hormonal šzelliklere gšre deÛißen bir yapÝya sahiptir. YassÝ ve •škŸk memebaßlarÝ ilk emzirmeler esnasÝnda bebek memebaßÝnÝ tam olarak alamayacaÛÝndan emzirme problemleri yara-

BAfiARILI EMZ‹RME

tabilir. Bu problemlerin mutlaka olußmasÝ gerekmez, zira bebeÛiniz memeucunuzu tam olarak kavradÝÛÝnda emme esnasÝnda olußan negatif basÝn• yassÝ memebaßlarÝnÝn dÝßarÝ •ÝkmasÝnÝ saÛlayabilir. Ger•ekten i•e dšnŸk meme baßÝ ile sÝk karßÝlaßÝlmamasÝna raÛmen meme baßlarÝnda bu sorun olan anneler, doÛum uzmanÝnca deÛerlendirilip gerektiÛi durumlarda gebeliÛin son Ÿ• ayÝnda tedaviye alÝnÝr. AyrÝca gebeliÛin son haftalarÝnda eczanelerden temin edilebilen memeucu baßlÝklarÝ her gŸn bir saat, sonra giderek artan sŸrelerle takÝlabilir. EÛer kasÝlma olacaÛÝ endißesi varsa gebelik dšneminde deÛil, bebek doÛduktan sonra da takÝlabilir. Bu plastik aletler memeucu etrafÝnda negatif basÝn• yaratarak, memeu•larÝnÝ dÝßarÝ •ÝkarÝrlar. Bunlar takÝlÝyken memebaßÝnÝ nemleneceÛinden ißlem sonrasÝ olußan nem alÝnmalÝdÝr ve havalandÝrÝlmalÝdÝr. YassÝ memeu•larÝ sorununu •šzmek i•in yapabileceÛiniz baßka ßeyler de vardÝr. Ancak aßaÛÝda anlatÝlan manevralarda memeucu uyarÝsÝ sšzkonusu olduÛundan, bu manevralar oksitosin salgÝsÝna ve rahim kasÝlmalarÝna neden olabilirler. Bu yŸzden bunlarÝn bebeÛin miadÝ kabul edildiÛi 38. haftadan šnce yapÝlmasÝ tavsiye edilmez. AßaÛÝdaki manevralar, dikkatlice, memeucunu hafif•e uyararak yapmalÝ ve ißlem esnasÝnda kasÝlmalar olursa ißleme son verilmelidir. Bu manevralarÝn doÛum eylemini baßlatacak ßiddette bir uyaran olußturmasÝ beklenmemekle beraber bšyle bir risk vardÝr. Bu nedenle bunlar doÛum sonrasÝna ertelenebilir. 1 - Germe egzersizleri

GebeliÛin son haftalarÝnda uygulanabilecek olan bu egzersizde memeucu el ve ißaret parmaÛÝyla kavranÝr. Yanlardan i•e doÛru hafif bir aÛrÝ duyana kadar ittirerek memebaßÝnÝn dÝßarÝ •ÝkarÝlmasÝ saÛlanmaya •alÝßÝlÝr. Birka• saniye tutulup bÝrakÝlÝr. Memeucunun parmaklar arasÝnda yuvarlanmasÝ da denenebilir. 2 - Hoffman tekniÛi Her iki el baßparmaÛÝ memeucunun 3 ve 9 hizasÝna yerleßtirilir. Cilt ve memeucu parmaklar birbirinden uzaklaßacak ßekilde gerilir. Daha sonra aynÝ ißlem 6 ve 12 hizasÝnda yapÝlÝr.

EMZÜRMEYE BAÞLAMA Meme u•larÝnda duyu sinirleri vardÝr. Bebeklerin anne memesini emmeleri ile buraya yaptÝklarÝ uyarÝlar, sinirler aracÝlÝÛÝyla beyne kadar ulaßÝr. Beyinde bulunan šzel bir bšlgeden bu uyarÝlar sonunda bir hormon (prolaktin) salgÝlanÝr. Bu hormon kan yolu ile memelere ulaßÝr. Gšrevi sŸt Ÿretimini saÛlamaktÝr. Bu nedenle doÛumdan sonra en kÝsa sŸrede emzirmek •ok šnemlidir. Bebekler doÛduklarÝnda •ok canlÝ ve a• olurlar. DoÛumdan sonra ilk 30 dakika ile bir saat i•inde bebek annenin meme veya karnÝ Ÿzerine cilt cilde temas edecek ßekilde bÝrakÝlmalÝdÝr. Anne bebeÛi ne kadar erken emzirirse, sŸt salgÝlatan hormon o kadar erken salgÝlanacaktÝr. Anneler bu konuyu bilmedikleri i•in sŸtleri gelinceye kadar beklerler. Bunun sonucunda sŸt gelißi gecikir ve yapÝmÝ yetersiz dŸzeyde kalÝr. Sonucunda bebeÛe mama ve benzeri sÝvÝlar verme gereÛi duyulur. Bu negatif olaylar zinciri, anne sŸtŸnŸn erken 67

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

kaybÝ ile sonlanÝr. DoÛumdan sonra bebeklere su veya ßekerli su verilmemelidir. DoÛumdan hemen sonra, anne sŸtŸ gelmiyor diye su veya ßekerli suyun ilk se•enek olarak verilmesi •ok yanlÝß bir uygulamadÝr. Bebekler dŸnyaya gelirken vŸcutlarÝnda kendilerine 4 gŸn yetecek kadar fazla su ile doÛarlar. Anne sŸtŸ bollaßana kadar bu fazla su onlarÝn ihtiyacÝnÝ karßÝlar. Erken su verilmesi sonucunda bebekler emmekte isteksiz olurlar. Bunun sonucunda annenin sŸtŸnŸn bollaßmasÝ gecikir. Sonu• ek gÝda vermeye kadar gider. Bšylece anne sŸtŸ kesilir. Bunu šnlemek i•in bebeklere doÛduktan sonra su verilmemelidir. HayatÝn ilk bir ka• gŸnŸnde bebeÛin yedek su deposu azaldÝk•a anneyi daha istekli emeceÛi i•in sŸt Ÿretimi de artacaktÝr. Bšylece sŸt bollaßacak ve bebeÛin her tŸrlŸ gÝda ihtiyacÝ karßÝlanacaktÝr. ÜnsanÝn acÝkmasÝnda en šnemli faktšrler mide gerginliÛi ve kan ßekeri dŸzeyidir. Þekerli su verilen bebek tok hissettiÛi i•in de anne memesini etkili ßekilde emmez. Sonu•ta anne sŸtŸ yeterli ßekilde •oÛalamaz. AyrÝca ßekerli su i•indeki ßeker hÝzla kana karÝßarak kan ßeker dŸzeyini yŸkseltir. Kan ßekerinin yŸksekliÛi a•lÝÛÝ bastÝrdÝÛÝndan, bebek anne memesini emme zahmetine katlanmaz veya az emer. Sonu•ta anne sŸtŸnŸn bollaßmasÝ gecikir. BunlarÝn dÝßÝnda su veya ßekerli suyun verilmesi sonucunda bebekler ilk sŸtŸ (aÛÝz) almaktan mahrum kalÝrlar, ilk sŸt i•inde enfeksiyondan koruyucu pek •ok šzellik vardÝr. BunlarÝn bebeÛe mutlaka ulaßmasÝ gerekir, ilk sŸt bebeÛin ilk aßÝsÝ sayÝlÝr. BebeÛin annesini emmesi sonucunda me68

mede yapÝlan sŸtŸn, sŸt kanallarÝ boyunca meme ucuna ulaßtÝrÝlmasÝ ile gšrevli diÛer bir hormon (oksitosin) a•ÝÛa •Ýkar. Bšylece sŸtŸn depolandÝÛÝ geniß kanallar boßaldÝk•a yukarÝdan gelen sŸtle sŸrekli olarak doldurulur. Bebek emdik•e sŸt depolarÝ tekrar tekrar dolar.

Ülk gŸnlerde annelerin endißeleri: DoÛumun hemen ertesinde memeler boßtur. Memelerin ilk gŸnlerde boß olmasÝnÝ •oÛu anne endiße ile karßÝlar. Neden emzirmediÛi sorulduÛunda "daha sŸtŸm gelmedi" cevabÝnÝ verir. Halbuki ilk gŸnlerde az da olsa sŸt yapÝmÝ olur. Ülk gŸnlerde olußan sŸte aÛÝz sŸtŸ adÝ verilir. Bu sŸtŸn bebeÛe mutlaka verilmesi gerekir. Bebek emmeye devam ettiÛi sŸrece hayatÝn 3. veya 4. gŸnŸnden itibaren sŸt bollaßmaya baßlar. Ülk gŸnlerde sŸt gelmiyor diye bebekler emzirilmezse sŸt gelißi gecikir. Bu duruma meydan vermemek i•in doÛumdan hemen sonra baßlamak Ÿzere bebekler sÝk sÝk emzirilmelidir. Bšylece sŸt yapÝmÝ artar ve memeler gerginleßir. Memelerin gerginleßmesi anne tarafÝndan hissedilir ve sŸtŸn yeterli yapÝldÝÛÝnÝ anne anlar. Ancak ilerleyen haftalarda bebeklerin •ok iyi emmesinden dolayÝ memeler •ok iyi boßaltÝldÝÛÝ i•in yumußama ve gerginliÛin kaybolmasÝ durumu ortaya •Ýkar. Bu durum normal bir olaydÝr. AslÝnda sŸt yapÝmÝ halen yeterli bir dŸzeydedir ama memelerin bu ßekilde yumußamasÝnÝ anneler yanlÝß algÝlayÝp sŸtŸnŸn azaldÝÛÝndan yakÝnÝrlar. Bu yanlÝß inanÝß sonucunda acele ile ek gÝdaya baßlarlar. Sonu•ta anne sŸtŸ kaybedilir. Ger•ekte ise aylar ilerledik•e memede yapÝlan sŸt miktarÝ giderek artar. Bu artÝß hayatÝn 6 ayÝna kadar

BAfiARILI EMZ‹RME

devam eder ve bebeÛin su dahil bŸtŸn gereksinimini karßÝlar.

Emzirme tekniÛi: YaßamÝn ilk 6 ayÝnda bebeklerin sadece emzirilmeleri en ŸstŸn beslenme ßeklidir. Emzirmenin etkili bir ßekilde baßlamasÝ ve sŸrdŸrŸlmesi i•in en ideal ve doÛal olanÝ; Ÿ DoÛumdan hemen sonra bebeÛin •Ýplak olarak annenin •Ýplak gšÛsŸne konmasÝ yoluyla tensel temasÝn saÛlanmasÝ ve emmeye hazÝr olduÛunu belli eder etmez emzirilmesidir. Bu mŸmkŸn deÛilse en ge• 1 saat i•inde bebek anne gšÛsŸne konarak aynÝ ßekilde emzirilmesi saÛlanmalÝdÝr (bebeÛin emmeye en istekli olduÛu ilk 1 saat ge•irilirse bebek uzunca bir sŸre isteksizlik duyar ve ilk emzirme •ok gecikebilir). Ÿ Anne memesinde kalma sŸresi bebeÛe bÝrakÝlmalÝdÝr. Ÿ Bebekle annenin devamlÝ bir arada aynÝ odada kalmalarÝ saÛlanmalÝdÝr. Ÿ BebeÛin canÝ her istedik•e gecegŸndŸz sÝk olarak istediÛi sŸrece emzirilmelidir. Ÿ BebeÛe tÝbbi bir zorunluluk olmadÝk•a anne sŸtŸnden baßka hi•bir ßey verilmemesi, eÛer tÝbbi zorunluluk nedeni ile ek besin verilecekse ilk olarak kolostrumu emmesi saÛlanmalÝdÝr. Ÿ Anneye, bebeÛinin saÛlÝklÝ ve harika bir bebek olduÛu mŸjdelenmelidir. Annenin varsa kaygÝlarÝ giderilmelidir. Onun yanÝnda cansÝkÝcÝ konußmalar yapÝlmamalÝ, kalabalÝk ziyaretler šnlen-

meli ve ziyaret sŸreleri kÝsa tutulmalÝdÝr. Ÿ Ülk 4-5 gŸn sŸtŸn miktarÝnÝn az olacaÛÝ, bunun kolostrum olduÛu ve bebek i•in •ok šzel anlamlar taßÝdÝÛÝ, daha sonra sŸtŸn yavaß yavaß bollaßarak geleceÛi, bebeÛin doÛumdan šnce kendisinde hazÝrlanan su ve yaÛ rezervleriyle bu sŸre i•inde hi•bir sorun yaßamayacaÛÝ ayrÝca bebeÛin metabolizmasÝnÝn bu dšnemde •ok šzel olduÛu, bu sŸrecin doÛadaki tŸm memelilerde aynÝ ßekilde yaßandÝÛÝ vb. a•Ýklamalarla annenin kendine ve emzirmeye gŸveni saÛlanmalÝdÝr. Ÿ Anne ve babanÝn, en kÝsa sŸrede, hi• deÛilse birka• dakikalÝÛÝna da olsa yenidoÛan bebekleriyle odada baßbaßa bÝrakÝlmalarÝ saÛlanmalÝdÝr.

EMZÜRME POZÜSYONLARI 1. Uygun emzirme i•in anne en rahat pozisyonu se•melidir. Annenin bebeÛi tutuß pozisyonu baßarÝlÝ bir emzirmede en šnemli faktšrlerden birisidir. 2. BebeÛin baßÝ ve vŸcudu tam olarak anneye dšnŸk olmalÝdÝr. Anne bebeÛe eÛilmemelidir. BebeÛi kendi yaklaßtÝrmalÝdÝr. Bunun i•in yastÝklarla bebeÛin altÝ desteklenmelidir. 3. Anne bir eli ile bebeÛi sÝrtÝndan desteklemelidir. YalnÝzca bebeÛin baßÝndan desteklenmesi yanlÝß bir uygulamadÝr. SÝrtÝ desteklenmeden baßÝ tutulduÛunda bebek refleks ile baßÝnÝ geriye atar. Bu da memeyi tutmasÝnÝ zorlaßtÝrÝr ve bebeÛi šfkelendirir. Sonu•ta emzirme daha baßlamadan baßarÝsÝzlÝ69

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Ûa mahkum olur.

yonunda annenin kucaÛÝna yatÝrÝlÝr. BebeÛin karnÝ, annenin karnÝna bakmalÝdÝr. Bir eliyle bebeÛi sÝrtÝndan destekleyen anne diÛer eli ile gšÛŸsŸnŸ C ßeklinde tutarak bebeÛin memeyi emmesi-

4. SÝrtÝndan omuzlarÝ iyi bir ßekilde tutulan bebeÛin yanaÛÝna meme baßÝ sŸrŸlŸr. Bu ißlem arama refleksini uyandÝrarak bebeÛin memeye yšnelmesini saÛlar. Yšnelme sÝrasÝnda bebek aÛzÝnÝ a•ar. 5. AÛÝz en geniß ßekilde a•ÝldÝÛÝnda bebeÛin alt dudaÛÝ Ÿzerine areolanÝn tabanÝ oturtulur. Bebek omuzlarÝndan hÝzla memeye yaklaßtÝrÝlÝr. Bšylece areolanÝn bŸyŸk kÝsmÝ da aÛÝz i•ine sokulmuß olur. 6. Bebek emerken anne boßta kalan eliyle; baßparmak Ÿstte diÛer parmaklar altta olacak ßekilde (C tutußu) memeyi sÝkmadan kavrayarak memesini destekler. 7. Meme ucunda kÝsa sŸrede aÛrÝ olmußsa, yeterli sŸtŸn gelmediÛi saptanÝyorsa ve bebek memeyi almada zorlanÝyorsa emzirme tekniÛinde bir yanlÝßlÝk yapÝlÝyor diye dŸßŸnmek gerekir. DoÛru bir emzirme pozisyonunda annenin memesinde acÝma ve aÛrÝ hissi olmamalÝdÝr. Anne ve bebek emzirmeyi šÛrendik•e sŸt kanallarÝnÝn her a•Ýdan uyarÝlmasÝ i•in anne deÛißik pozisyonlarda bebeÛini emzirmelidir. 1. Beßik pozisyonu: BebeÛin baßÝ ve sÝrtÝ annenin kolu ile desteklenerek beßik pozis-

ne yardÝmcÝ olur. Bu pozisyon, annelerin •oÛu tarafÝndan en doÛal hissedilen pozisyondur. 2. ‚apraz Beßik Pozisyonu: BebeÛin karnÝ annenin karnÝna bakacak ßekilde bebek annenin kucaÛÝna yatÝrÝlÝr. Anne bebeÛin baßÝnÝ eliyle tutarken bileÛi ile bebeÛin arkasÝna destek verir. Bebek emerken anne diÛer eli ile memesine

BAfiARILI EMZ‹RME

C ßeklinde destek verir. Bu pozisyonda bebek baßÝnÝn kontrolŸnŸ anne daha iyi yapabileceÛi i•in emzirmeyi šÛrenirken zorluk yaßayan bebeklerde bu pozisyon tercih edilmelidir. 3. Futbol topu pozisyonu: Bebek annenin bir koltuk altÝna yatÝrÝlÝrken bebeÛin sÝrtÝ annenin šnkolu ile, baßÝ ise annenin eli ile desteklenir. Bu pozisyon sezaryen olmuß annelerin tercih edeceÛi bir pozisyondur 4. YatÝß pozisyonu: Anne baßÝnÝn altÝna yastÝk koyarak yatar. Bebek annenin dirsek •ukuruna baßÝ gelecek ve aÛzÝ meme ucu seviyesinde olacak ßekilde yatÝrÝlÝr. BebeÛin karnÝ, annenin karnÝna bakmalÝdÝr. Bu pozisyon gece emzirmeleri i•in idealdir.

ÜYÜ BÜR BAÞLANGI‚ Ü‚ÜN …NERÜLER 1. Emzirme šÛrenilen bir sanattÝr. 2. Emzirme mekanizmasÝ arz talep kanununa gšre ißler. Yeterli sŸtŸn olmasÝ i•in bebek sÝk sÝk emzirilmelidir. Üki emzirme arasÝnda ge•en sŸre 1,5 ile 3 saat olmalÝdÝr. 3. Emzirme i•in her iki meme de kullanÝlmalÝdÝr. Emzirmeye bir šnceki seferde en son verilen meme ile baßlanmalÝdÝr. 10-20 dakika bu meme emzirilip bebeÛin gazÝ •ÝkarÝldÝktan sonra diÛer meme verilmelidir. 4. Emzirme pozisyonunda memeucu bebeÛin aÛzÝ hizasÝnda ve merkezde olmalÝ, anne, gšÛŸsŸnŸ C tutußu ile desteklemeli ve areolanÝn en az 2 santimi bebeÛin aÛzÝna girmelidir.

5. Emzirirken bebeÛin dudaklarÝnÝn dÝßarÝ doÛru dšnmesi gerekir. 6. Anne bebeÛe deÛil, bebek anneye yaklaßtÝrÝlmalÝdÝr. 7. Emziren anne bebek uyuduÛunda dinlenmeli, bol sÝvÝ almalÝdÝr. 8. DoÛumdan sonra annenin sŸtŸ 3-4 gŸnde gelebilir. 9. Memede dolgunluk varsa emzirmeden šnce anne, memelerine sÝcak ve nemli havlular koymalÝdÝr. AyrÝca emzirmeye baßlamadan šnce memelerine masaj yapmalÝdÝr. 10. Anne saÛlÝklÝ ve bebeÛini rahatsÝz etmeyecek besinlerle beslenmelidir. 11. YapÝlan en bŸyŸk yanlÝß bebeÛin aÛÝz i•ine sadece memebaßÝnÝn verilmesidir. MemebaßÝnÝn emilmesi ile yeterli sŸt bebeÛin aÛzÝna gelemez ve devamlÝ emilmesi sonunda gšÛŸs ucunda aÛrÝ olur. ‚atlamalar kendisini gšsterir. Bir emzirme ile yeterli uyarÝ yapÝlamadÝÛÝndan hormonlarÝn yapÝmÝ istenilen dŸzeye ulaßmaz. Bebek yeterli sŸt gelmediÛi i•in memeyi bÝrakÝr. Anne de yeterli sŸtŸn olmadÝÛÝnÝ dŸßŸnŸr. 12. Emzirme sŸresi ve sÝklÝÛÝ konusunda anneler ilk haftalarda sÝkÝntÝ yaßarlar. Bir emzirmenin ne kadar sŸrede tamamlanmasÝ gerektiÛine dair kesin bir kural yoktur. BebeÛin ihtiyacÝna gšre bir sŸre ayarlanmalÝdÝr. Bebek istediÛi zaman istediÛi kadar emzirilmelidir. Anne sŸtŸ kolay hazmedildiÛi i•in mide daha hÝzlÝ boßalÝr. Bu nedenle bebekler •ok •abuk acÝkÝr. AyrÝca bebekler sadece sŸt ihtiya•larÝnÝ gidermek Ÿzere emmezler. Emmek bir tŸr haz duygusunun da tatmin yoludur. Üyi bir emmenin ardÝndan 71

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

bebek hala annesinin memesini bÝrakmÝyorsa meme bebeÛin aÛzÝndan •ekilip alÝnmamalÝdÝr. Memenin uzunca sŸre emilmesi aÛrÝya yol a•maz. AÛrÝya yol a•an faktšr yanlÝß tutturma ve emzirme tekniÛidir. Bu nedenle emzirme sŸresi bebeÛin keyfine bÝrakÝlmalÝdÝr. Bebek her aÛlayÝßÝnda meme ile bulußturulmalÝdÝr. Bšylece sŸt verimi arttÝrÝlÝr. Þu da bir ger•ektir ki her aÛlama bebeÛin acÝktÝÛÝ anlamÝna gelmez. Ancak anne kucaÛÝ ve emme ißlemi bebekleri sakinleßtiren bir ila•tÝr. 13. Her emzirmede her iki meme birlikte kullanÝlmalÝdÝr. Emzirmeye daima bir šnceki emzirmede bÝrakÝlan memeden baßlanmalÝdÝr. Bebek ilk memeyi emerken olduk•a a•tÝr. Bu nedenle ilk memeyi •ok kuvvetli ve istekle emer. Ükinci memeye ge•ildiÛinde bebek ilk memede ki kadar a• deÛildir. Bu nedenle son emzirilmeye baßlanan meme diÛer emzirme sÝrasÝnda ilk olmalÝdÝr ki bu meme de iyi bir ßekilde boßalsÝn. Memeler ne kadar iyi boßalÝrsa sŸt yapÝmÝ o oranda fazla olur. Aksi takdirde sŸt yapÝmÝ giderek azalma gšsterir. 14. Gece emzirmeleri mutlaka yapÝlmalÝdÝr. Bšylece sŸtŸn yapÝmÝnÝn devamÝ saÛlanmÝß olur. 15. Emzirmek annenin •ok rahat olmasÝnÝ gerektirir. Anne emzirdiÛi dšnemde kendini bŸtŸn sÝkÝntÝlardan ve sorunlardan olabildiÛince uzaklaßtÝrmalÝdÝr. Bu baßarÝlÝ bir emzirme sŸreci i•in gerekli olan en šnemli noktadÝr.

EMZÜRME D…NEMÜNDE ORTAYA ‚IKABÜLECEK 72

PROBLEMLER AÛrÝlÝ ve •atlak memebaßlarÝ: Ülk emzirme dšneminde az miktarda acÝ hissedilmesi doÛaldÝr. Bebek doÛru pozisyonda emzirildiÛi sŸrece memebaßÝ •atlaklarÝ, vezikŸller (i•i sÝvÝ dolu "baloncuklar") ve memebaßÝnda kanama gibi durumlarÝn olmamasÝ gerekir. Meme u•larÝnda aÛrÝnÝn ve •atlaÛÝn tek nedeni bebeÛin meme tutußunun hatalÝ olmasÝdÝr. Meme ucunda •atlak ve aÛrÝ olmasÝnÝn bir baßka nedeni de memenin nemli bÝrakÝlmasÝdÝr. AÛrÝdan dolayÝ anne bebeÛini daha az sÝklÝkla veya daha kÝsa sŸreli emzirir. Sonu•ta sŸt yapÝmÝ azalÝr.

Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ? Ÿ MemebaßÝnda aÛrÝ ve •atlak sÝk gšrŸlen, fakat ge•ici bir durumdur. Emzirmeyi engellemesine veya ara verilmesine mŸsaade edilmemelidir. BazÝ basit tedbirlerle šnlenebilir veya tedavi edilebilir. Ÿ Meme, emzirmenin sonunda bebeÛin aÛzÝndan alÝnÝrken zorla •ekilmemelidir. Ÿ Tedavide memenin doÛru tutulmasÝ esastÝr. Emzirirken sadece meme baßÝ deÛil areolanÝn bir kÝsmÝ da bebeÛin aÛzÝnda olmalÝdÝr. Meme usulŸne uygun tutulursa aÛrÝ kÝsa sŸrede ge•er. Ÿ Memenin dinlendirilmesi yanlÝß bir uygulamadÝr. Daha sÝk ama daha kÝsa sŸrelerle emzirilmelidir. Zira emzirme arasÝndaki dšnem uzadÝk•a bebek daha •ok acÝkmÝß olacaÛÝndan daha sert

BAfiARILI EMZ‹RME

ve ißtahlÝ bir ßekilde emecek, bu da memeu•larÝna daha fazla zarar verecektir.

BunlarÝn emzirme šncesi temizlenmesi gerekmez.

Ÿ Emzirmeye daha az hassas olan memeden baßlanÝlmalÝdÝr.

Ÿ Daha ge• baßlayan ve uzun sŸren meme ucu •atlak ve aÛrÝlarÝnÝn nedeni pamuk•uk enfeksiyonudur. SÝklÝkla bebeÛin aÛzÝnda ve/veya bez bšlgesinde de pamuk•uk vardÝr. Bu durumda anne ile birlikte mutlaka bebek doktora gšrŸnmelidir.

Ÿ ‚atlak olan tarafta emzirme mŸmkŸn olmuyorsa sŸtŸn saÛÝlmasÝ yoluna gidilmelidir. Ÿ Emzirme sonrasÝ memeler havalandÝrÝlarak kurulanmalÝdÝr. Meme baßÝ kuruduktan sonra elle sÝkÝlarak memeden damlamasÝ saÛlanan bir ka• damla sŸt, hafif•e meme baßÝna sŸrŸlŸp kendiliÛinden kurumasÝ saÛlanmalÝdÝr. Emzirme sonrasÝ memenin kuru tutulmasÝna šzen gšsterilmelidir. Ÿ SÝzÝntÝlarÝn memeyi ÝslatmamasÝ i•in sÝk ped deÛißtirilmeli ve emzirme aralarÝnda hava ile temas saÛlanmalÝdÝr. Ÿ YŸzeysel bir iltihap i•in antibiyotikli krem kullanÝlmasÝ gerekirse emzirme šncesi meme durulanmalÝdÝr. Ÿ Her emzirmede pozisyon deÛißtirilmelidir. Bu, bebeÛin dißetlerinin memeucuna verdiÛi basÝncÝn her seferinde memeucunun ayrÝ bir bšlgesine olmasÝna yardÝm edecektir. Ÿ Memeu•larÝnÝn bakÝmÝnda asla alkol ve sabun gibi tahriß edici maddeler kullanmamalÝdÝr. Ÿ EÛer aÛrÝ •ok ßiddetliyse doktor šnerisiyle aÛrÝ kesiciler kullanÝlabilir. Memeu•larÝ •atlamÝßsa ve/veya kaŸ nÝyorsa lanolin i•erikli pomat kullanÝlabilir. Bu maddenin en bŸyŸk etkisi memebaßÝnÝn kurumasÝnÝ yavaßlatmaktÝr.

Memelerde dolgunluk: DoÛumdan sonra sŸt yapÝmÝnÝn baßlamasÝna baÛlÝ olarak memelerde en •ok ikinci ve yedinci gŸnler arasÝ ßißlik ve gerginlik olußur. Bu his anneler tarafÝndan bir rahatsÝzlÝkmÝß gibi algÝlanÝr. AslÝnda sŸt Ÿretiminin bir belirtisidir. Memeye kan ve lenf akÝmÝnÝn artmasÝna baÛlÝdÝr. Bu ßißlik ve gerginliÛin ileride problemlere yol a•mamasÝ i•in bebek sÝk sÝk emzirilmelidir. EÛer yeterince emzirilmez ise biriken sŸt ile gerginleßen memeyi bebeÛin tutmasÝ zorlaßÝr. Daha •ok sŸt birikimi olur. Memeler iyice sertleßir ve aÛrÝmaya baßlar. AÛrÝ duygusu nedeni ile anneler bebeÛi daha az emzirme yoluna giderler. Bu durum memeleri daha kštŸ hale getirir. Bu dolgunlaßmaya sŸt kanallarÝndan bir ya da birka•ÝnÝn tÝkanmasÝ da eklendiÛinde annede •eßitli sorunlar ortaya •Ýkar. Bu tŸr memelerde mastit ve apse gelißme ihtimali olduk•a fazladÝr. Bšyle bir durumda memelere elle dokunulduÛunda i•lerinde kanalÝn tÝkalÝ olduÛu bšlgenin hemen arkasÝnda yeralan sert ve aÛrÝlÝ bir bšlge farkedilebilir. Üleri durumlarda memeler tŸmŸyle dolgunlaßarak irileßmiß ve sŸrekli aÛrÝ verir bir hal alabilirler. …zellikle gece boyunca bebeÛi uyuyan anneler sabahlarÝ ya da gŸndŸz boyunca emzirmeye 73

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

zamanÝ olmayan anneler akßamlarÝ bu durumla karßÝlaßabilirler. Uygun bir esnekliÛe sahip olmayan, yani memeleri sÝkan sŸtyenler de kanallarÝn sÝkÝßarak tÝkanmasÝna neden olabilir.

Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ? Ÿ

Bebek sÝk sÝk emzirilmelidir.

Ÿ AÛrÝyan, dolgun bšlgeye ÝlÝk bir bez konulmalÝ ya da gŸnde 2-3 kez ÝlÝk bir duß alÝnmalÝ. Ÿ Emzirirken bebek her seferinde farklÝ bir pozisyonda emzirilmeli. Ÿ Emzirmeye doÛumdan sonra mŸmkŸn olduÛu kadar erken baßlanmalÝdÝr. SÝk sÝk emzirilerek memelerin ileri derecede ßißmesi šnlenmelidir. Memelerin aßÝrÝ derecede sertleßmesi sonucu bebek memeyi tutamÝyorsa veya tutmasÝna raÛmen yeterli ßekilde boßalma saÛlanamÝyorsa memeler elle veya pompa ile sÝkÝlarak boßaltÝlÝr. Bu yšntemle memeler yumußatÝlabiliyor ise geri kalan ißleme bebek devam etmelidir. Bu tŸr beslenmede biberon kesinlikle kullanÝlmamalÝdÝr. SaÛÝlan sŸt kaßÝkla bebeÛe verilmelidir. SaÛma ißlemine memeler yumußayÝncaya kadar devam edilir.

TÝkanmÝß meme: Memede sŸt Ÿreten kanallarda sŸt memebaßÝna ince kanallarla taßÝnÝr. Memenin sŸtle dolu olmasÝnÝn yanÝ sÝra kanlanma artÝßÝ ve šdem nedeniyle sŸt akÝmÝ engellenmektedir. Bu kanallarÝn tÝkanmasÝ sonucunda o bšlgelerde aÛrÝ ve sertlikle birlikte olan topaklan74

malar ortaya •Ýkar. Meme gergin, parlak kÝrmÝzÝ, aÛrÝlÝ ve ucu dŸzleßmißtir.

Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ? Ÿ Tedavide, memelerin sÝk sÝk boßaltÝlmasÝ ve gerekirse elle de boßaltÝlmasÝ saÛlanÝr. Bu ißlemi bebeÛin yapmasÝ tercih edilir. Bu nedenle bebeÛin sÝk sÝk anneyi emmesine izin verilir. Ÿ Emzirmeye kanallarÝn tÝkalÝ olduÛu memeden baßlanmalÝdÝr. Ÿ Yeterli boßalma saÛlanamÝyorsa elle veya pompa ile boßaltma ißlemi sÝk sÝk yapÝlmalÝdÝr. TÝkanmanÝn olduÛu yere yukarÝdan meme baßÝna doÛru nazik•e sÝvazlama yapÝlmalÝ ve ißlem sÝk sÝk tekrarlanmalÝdÝr. Ÿ Annenin istirahat etmesi saÛlanmalÝdÝr. Ÿ IlÝk bir duß, annenin omuz ve sÝrtÝna masaj ve memeye sÝcak tatbiki sŸt akÝmÝnÝ kolaylaßtÝrÝp tedaviye yardÝmcÝdÝr.

SŸt ateßi: Memeleri gerginleßen annelerde gšzlenebilir. Biriken sŸtŸn anne kanÝna karÝßmasÝ sonucu ortaya •Ýkar. Bu durumda ateß dÝßÝnda baßka bir belirti yoktur ve kendiliÛinden ge•er.

Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ? Ÿ Ateß memelerin etkili bir ßekilde emzirilmesi sonunda kÝsa sŸrede dŸßer. Ÿ

Genellikle 24 saat kadar devam

BAfiARILI EMZ‹RME

eder. Ÿ 48 saatten uzun sŸrmesi durumunda enfeksiyon yšnŸnden inceleme gereÛi doÛar.

Mastit (Meme dokusu enfeksiyonu): Anne sŸtŸ bebeÛi besleyen •ok kÝymetli besin maddeleri i•erir. Ancak aynÝ maddeler bakterilerin Ÿremesi i•in de •ok uygun bir besiyeridir. Bu nedenle kanallarda biriken sŸt herhangi bir nedenle boßaltÝlmazsa, belli bir sŸre sonra burada bakteriler •oÛalmaya baßlar. Belli bir aßamaya kadar vŸcudun baÛÝßÝklÝk sistemi, Ÿreyen bu bakterileri vŸcutta herhangi bir hastalÝÛa yol a•madan uzaklaßtÝrabilir. Ancak belirtildiÛi gibi sŸt bakterilerin Ÿremesi i•in mŸkemmel bir ortam olduÛundan, belli bir sŸre sonunda bakteriler hÝzlÝ bir ßekilde •oÛalarak meme dokusunda enfeksiyona yola•abilirler. Mastit (meme dokusu iltihabÝ) adÝ verilen bu durumda ortaya •Ýkan ateß ve diÛer belirtiler, bakterilerin salgÝladÝÛÝ toksik maddelerin kana ge•mesi sonucu olußurlar. KanallarÝn tÝkanmasÝ uygulanan yšntemlere raÛmen giderilememißse meme dokusunda enfeksiyon gelißebilir. Üki haftadan šnce nadiren gšrŸlŸr. Mastit olußtuÛunda meme dokusunda ßißkinlik, hassasiyet ve kÝzarÝklÝk olur. Ateß gšrŸlebilir. Ancak ateß emzirme sonrasÝnda dŸßmŸyorsa, kÝrgÝnlÝk, genel bir hastalÝk hali, halsizlik gibi belirtiler varsa en muhtemel durum mastittir. Mastit emzirmeye engel olußturmaz. EmzirilmediÛi ve saÛÝlmadÝÛÝ takdirde yani sŸt memede kaldÝÛÝ sŸrece enfeksiyon yaygÝnlaßÝr ve sŸt Ÿretimi azalarak kesilir.

Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ? Ÿ Bu durumda doktora baßvurulmalÝdÝr. Doktor yaptÝÛÝ deÛerlendirme sonucunda mastit tanÝsÝnÝ kesinleßtirirse, muhtemelen antibiyotik tedavisi verecektir. Doktorun vereceÛi antibiyotik, bebeÛinize sŸtŸnŸzle ge•tiÛinde onda normaldÝßÝ bir durum yaratma riski olmayan bir antibiyotik olacaktÝr. Bu nedenle antibiyotik almaya devam ettiÛiniz sŸre i•erisinde emzirmeyi sŸrdŸrmelisiniz. Ÿ Mastitli anne emzirmeye devam etmelidir. Ÿ Emzirmeye saÛlam memeden baßlanÝp diÛer tarafa kendiliÛinden sŸt gelince ge•ilmelidir. Ÿ Emzirme mŸmkŸn olmuyorsa uygun ßekilde saÛma ißlemi uygulanmalÝdÝr. Ÿ Uygun antibiyotik tedavisi gereklidir. AÛrÝ ve hassasiyeti azaltmak i•in parasetamol veya ibuprofen verilebilir. Ÿ Enfekte meme Ÿzerine Ýslak sÝcak havlu koymak yararlÝdÝr. Bu ißlem gŸn i•erisinde sÝk sÝk tekrarlanÝr.

Meme Absesi : Memelerdeki enfeksiyonda rol alan bakteriler bebeÛinizin saÛlÝklÝ aÛÝz i•i florasÝnda normal olarak bulunan bakteriler olduÛundan bebeÛinize zarar vermezler. Memelerdeki enfeksiyon ender durumlarda daha da ilerleyerek memei•i dokuda abse gelißmesine neden olabilir. 75

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Annede ateß, halsizlik, titreme gibi genel belirtiler yanÝnda memede bšlgesel ßißlik kÝzarÝklÝk hassasiyet ve aÛrÝ olabilir. Bu durumda memede šzellikle absenin gelißtiÛi bšlgede aÛrÝ, kÝzarÝklÝk, ßißlik, ateß ve diÛer belirtiler daha da ßiddetlidir. Emziren annelerin yaklaßÝk % 5'inde gšrŸlebilir.

Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ? Ÿ Bšyle bir durumda doktor size antibiyotik yanÝnda ufak bir cerrahi ißlemle absenin boßaltÝlmasÝnÝ šnerecektir. Ÿ Memedeki absenin ciltte en belirgin olarak gšrŸndŸÛŸ yere yapÝlan ufak bir mŸdahale ile absenin i•indeki pŸ (ya da irin) boßalacak, ateß ve aÛrÝ olmak Ÿzere diÛer belirtiler kÝsa zamanda dŸzelecektir. Ÿ EÛer memeden iltihap gelmiyorsa emzirmeye devam edilmelidir. Ÿ Gerekirse elle boßaltma yanÝnda uygun antibiyotik tedavisinin yanÝsÝra annenin tam istirahatÝ saÛlanmalÝdÝr. Ÿ EÛer memeden iltihap geliyorsa emzirmeye bu durum dŸzelene kadar ara verilmeli ve memeler dŸzenli olarak boßaltÝlmaya devam edilmelidir.

Mantar enfeksiyonu: Bu enfeksiyon, sÝklÝkla bebeÛin aÛzÝnda ortaya •Ýkar. Dilinin Ÿzerinde, dißetlerinde ve yanaklarÝnÝn i• kÝsmÝnda beyaz lekeler tarzÝndadÝr. Bu enfeksiyon bazen de bebeÛin altÝ deÛißtirilirken kÝrmÝzÝ renkli dškŸntŸler ßeklinde farkedilebilir. 76

Bebekteki mantar enfeksiyonu sÝklÝkla annenin memelerine de bulaßÝr. KÝzarÝklÝk ve aÛrÝya neden olur. BaßlangÝ•ta problemsiz seyreden bir emzirme dšneminden haftalar ve aylar sonra ortaya •Ýkan aÛrÝlÝ emzirmenin en olasÝ sebebi mantar enfeksiyonudur.

Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ? Ÿ BebeÛin aÛzÝna girecek veya giren herßey en az 10 dakika kaynatÝlmalÝdÝr. Ÿ Tedavide nistatin i•erikli losyon ya da pomatlar kullanÝlÝr. Bu ila•lar hem bebeÛin aÛzÝna hem de memelere uygulanmalÝdÝr. Ÿ Nistatin tedavisi en az 10 gŸn uygulanmalÝdÝr.

Meme ucu kÝsalÝÛÝ: Anneler meme ucu kÝsalÝÛÝ nedeni ile bebeklerini emziremeyeceklerini dŸßŸnŸr. AslÝnda emzirme i•in meme baßÝnÝn uzun olmasÝna gerek yoktur. Emzirme, meme baßÝndan yapÝlmadÝÛÝ i•in meme baßÝnÝn uzun olmasÝ bir avantaj saÛlamaz. AÛÝz i•ine sadece meme baßÝ deÛil, areolanÝn bŸyŸk bir kÝsmÝnÝn girmesi gerektiÛinden emzirme i•in meme baßÝna fazla ihtiya• yoktur. BebeÛe meme verilmeden šnce, meme ucu etrafÝndaki areola iki parmakla yandan hafif•e tutularak •ekildiÛinde, bebeÛin aÛzÝna girecek bir ßekil aldÝÛÝ gšrŸlŸr. AreolanÝn bebek aÛÝz i•erisine bu ßekilde tutularak sokulmasÝ, baßarÝlÝ bir emzirmeyi saÛlayacaktÝr.

Anne sŸtŸne baÛlÝ sarÝlÝk :

BAfiARILI EMZ‹RME

Anne sŸtŸ ile beslenen, tamamen saÛlÝklÝ yenidoÛanlarÝn yaklaßÝk %2'sinde gšrŸlŸr. Nedeni tam olarak aydÝnlatÝlamamÝßtÝr. BazÝ annelerin sŸtŸnde bulunan ve bilirubinin ißlenmesini engelleyen bir madde su•lanmaktadÝr. Birka• hafta sŸrebilir. BebeÛe hi•bir zararÝ olmayÝp kendiliÛinden ge•er.

Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ? Ÿ Emzirmenin kesilmesi gerekli olmayÝp, emzirmeye devam edilmeli ve hi•bir ßekilde ilave gÝda, ßekerli su verilmemelidir. Ÿ DiÛer sarÝlÝk nedenlerinde de uygun tedavi yanÝnda bebeÛin emzirilmesine devam edilmelidir.

‚oklu doÛumlar : Ükiz veya Ÿ•Ÿz doÛum yapmÝß annelerin •oÛu, bebeklerini yeterli sŸre sadece anne sŸtŸ ile besleyebilirler. Bu konuda anneler motive edilmeli ve desteklenmelidir. Ancak bebeklerin gelißimleri yakÝndan izlenmeli, eÛer kilo almalarÝnda duraklama olursa emzirme yanÝnda uygun ilaveler yapÝlmalÝdÝr.

‚alÝßan anneler : En azÝndan 6 ay izinli olabilmeleri i•in •aba sarfedilmelidir. Bu saÛlanamazsa •alÝßmaya baßladÝklarÝnda da tek baßÝna emzirmenin sŸrdŸrŸlebilmesi i•in sŸt izni gŸnŸn en uygun zamanlarÝnda kullanÝlmalÝdÝr. Anne evde olduÛu sŸre i•inde emzirme haricinde saÛÝlan sŸtler buzdolabÝnda saklanmalÝ, ayrÝca •alÝßma yerinde saÛdÝÛÝ sŸtleri ya hemen gšndermeli ya da uygun koßullarda sak-

layÝp eve giderken gštŸrmelidir. Bu ßekilde davranarak bebeÛini ilk 6 ay tek baßÝna anne sŸtŸ ile besleme •abasÝnda olan anneye, tŸm aile bireyleri, akrabalar, komßular vb. ellerinden gelen yardÝmÝ yapmalÝdÝr. UnutulmamalÝdÝr ki bugŸnŸn bebeÛinin saÛlÝÛÝna yapÝlan her yatÝrÝm, yarÝnÝn bŸyŸklerinin daha saÛlÝklÝ olmasÝna ve ileride yapÝlacak saÛlÝk harcamalarÝnda da tasarrufa neden olacaktÝr.

Anne ve bebeÛin ge•ici olarak ayrÝlmasÝnÝ gerektiren durumlar : EÛer bebek bir sŸre beslenemeyecek kadar aÛÝr hasta ise beslenebilecek duruma gelinceye kadar sŸt salgÝlanmasÝnÝn devamlÝlÝÛÝnÝ saÛlamak i•in memeler boßaltÝlarak saÛÝlan sŸt atÝlmalÝ. EÛer bebek hastanede yatÝyor veya prematŸre doÛum nedeniyle kŸvšz bakÝmÝnda ise ya anne gštŸrŸlerek bebek emzirilmeli ya da saÛÝlan sŸt yollanarak anne sŸtŸnŸ bebeÛin olabildiÛince almasÝ saÛlanmalÝdÝr.

Anne sŸtŸ ve hamilelik : BebeÛini anne sŸtŸ ile besleyen bir anne tekrar hamile kaldÝÛÝnda emzirdiÛi bebeÛini anne sŸtŸnden kesmesine gerek yoktur. Hamile iken emzirmeye devam etmesi halinde, emzirdiÛi ve karnÝnda taßÝdÝÛÝ bebekte herhangi bir sorun olmaz. Ancak beslenmesini •ok iyi ayarlamasÝ gerekmektedir. Hamile kaldÝÛÝnda emzirmek istemiyorsa bebek yavaß yavaß anne sŸtŸnden vazge•irilir.

Hasta annenin emzirmesi : Genelde yanlÝß bir uygulama olarak anneler hasta olduklarÝnda bebeklerini emzirmekten •ekinirler. Hasta annenin bebeÛini emzirmesinde hi•bir sakÝnca yoktur. Anneler 77

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

hasta olduklarÝnda sŸtlerinin azaldÝÛÝndan yakÝnÝrlar. AzalmanÝn temel nedeni hastalanma olmayÝp, bebeklerini daha az emzirmeleridir. Bu yŸzden bebekler sÝk sÝk emzirildikleri takdirde sŸtŸn tekrar arttÝÛÝ gšrŸlecektir. Grip, nezle, bakteriyel enfeksiyonlar hatta cerrahi durumlar gibi pek •ok hastalÝkta emzirme devam etmelidir. Bu hem anne hem de bebek i•in faydalÝdÝr. Grip, nezle gibi hastalÝklarda, annede hastalÝÛÝn belirtileri baßladÝÛÝnda bŸyŸk olasÝlÝkla bebek de enfeksiyonu almÝßtÝr. YapÝlacak en iyi ßey emzirmeye devam etmektir. ‚ŸnkŸ, annede hastalÝÛa karßÝ koruyucu faktšrlerin yapÝmÝ baßlamÝßtÝr, bu da sŸtle bebeÛe ge•erek onu korur. EÛer emzirme kesilirse bebeÛin hastalanma riski artar. ‚ok ciddi hastalÝklarda bile, emzirme sadece kÝsa bir sŸre kesilmelidir. Ateßi olan annelerin vŸcuttan su kaybÝ artacaÛÝndan fazlaca su almalarÝ šnerilmelidir. HastalÝÛÝn tŸrŸne gšre hijyenik šnlemlerin alÝnmasÝ bebeÛe enfeksiyon bulaßmasÝnÝ engeller. Grip olan annenin maske takmasÝ, ishal olan annenin el temizliÛine gerekli šzeni gšstermesi gibi. Anne tedavisinde kullanÝlan ila•larÝn •oÛu emzirilen bebeklerde risk olußturmaz. Bu nedenle antibiyotik, parasetamol ve benzeri ila•larÝ kullanÝrken anne sŸtŸnŸ kesmeye gerek yoktur.

Anne sŸtŸnŸn verilemeyeceÛi durumlar : Ÿ Annede basil sa•an a•Ýk kaviteli tŸberkŸloz, aktif sÝtma, Ÿ Annede ciddi psikiyatrik bozukluklarÝn varlÝÛÝ , Ÿ Annenin, sŸtten ge•erek •ocuÛa zarar verebilecek ila•larla sŸrekli tedavi 78

gerektiren bir hastalÝÛÝnÝn olmasÝ, Ÿ Bebekte šzel diyet gerektiren •ok nadir gšrŸlen metabolik bir hastalÝÛÝn varlÝÛÝ.

Bebekte ißtah ataklarÝ: BebeÛin aÛlayÝp bir tŸrlŸ yatÝßtÝrÝlamadÝÛÝ bir durumdur. Daha sÝk ve daha uzun emme isteÛine karßÝ bebek hep a• gibidir. Tipik olarak 8-12 gŸn, 3-4 hafta ve 3. ayda ve daha sonra ise deÛißik zamanlarda gšrŸlŸr. Bu ataklar annede bebeÛin gereksinimini yeterince saÛlayamama dŸßŸncesiyle gerginliÛe yol a•arlar. Gaz sancÝsÝndan yukarÝda belirtilen zamanlarda olmalarÝ ile ayÝrdedilirler. Mama verilmesi sorunu artÝrabilir. 3-5 gŸn i•inde annenin sŸtŸnŸn artacaÛÝ ve duruma adapte olacaÛÝ bilinmelidir. Beslenme sÝklÝÛÝ arttÝrÝlmalÝdÝr.

ANNE S†T†N†N YETÜP YETMEDÜÚÜ NASIL ANLAÞILIR? Annelerin en bŸyŸk korkusu sŸtlerinin bebeklerine yetmediÛi dŸßŸncesidir. Bebekler sebepli ve sebepsiz pek •ok nedenden aÛlarlar. Her aÛlamada meme verildiÛinde •oÛu kez bebeÛin sakinleßtiÛi gšrŸlŸr. Bu yŸzden bebeÛin a• kaldÝÛÝ fikri anneye yerleßir. ‚evreden de bebeÛin a• kaldÝÛÝ sšylenince anne hemen ek gÝda baßlama ihtiyacÝ duyar. Bunun sonucunda da bebek anneyi daha az emmeye baßlar ve sŸt yapÝmÝ azalarak hÝzla kesilmeye doÛru yol alÝr. Bebekler tok olduklarÝnda bile gŸ•lŸ emme reflekslerinden dolayÝ sŸrekli emme ihtiyacÝ duyarlar. Ama• beslenme olmasa bile

BAfiARILI EMZ‹RME

bu emme ihtiyacÝ tamamen emme hazÝ duymaya yšnelik olduÛundan her emme isteÛi bebeÛin a• olduÛuna ißaret etmez. Ancak bu duygu sayesinde bebekler annelerini sÝk sÝk emerek anne sŸtŸnŸn •oÛalmasÝna ve devamÝna katkÝda bulunurlar. Bir yandan sŸtŸn devamÝnÝ saÛlarken bir yandan da emme zevklerini tatmin ederler. Burada yapÝlan yanlÝßlar nedeni ile •oÛu zaman gereÛi olmadÝÛÝ halde ek gÝdalara baßlanÝr. BebeÛin normal gelißimi sÝrasÝnda hayatÝn ilk 5 gŸnŸnde fizyolojik aÛÝrlÝk kaybÝnÝn olabileceÛi bilinmelidir. Bu kayÝptan sonra bebekler vŸcut aÛÝrlÝklarÝnÝ arttÝrmaya baßlarlar. HayatÝn 10. gŸnŸ civarÝ tekrar doÛum aÛÝrlÝklarÝna erißirler. 10. gŸnden sonra aÛÝrlÝklarÝ sŸrekli olarak artma eÛilimi gšsterir. Bebeklerin fizyolojik aÛÝrlÝk kayÝplarÝ yanlÝß yorumlanÝp ek gÝdalara baßlanmamalÝdÝr.

sŸtŸnŸ arttÝrmak i•in yapÝlmasÝ gereken ißlemler aynÝdÝr.

SaÛlÝklÝ bir bŸyŸmede ayda 600 gr ve Ÿzerinde bir aÛÝrlÝk artÝßÝ yeterlidir. Ama anne sŸtŸ alan bebek ilk ay boyunca, birinci haftadan itibaren, gŸnlŸk deÛißiklikler olabileceÛi de akÝlda tutularak gŸnde en az 8 defa emiyorsa, bezini en az 6 defa idrarÝ ile 3 defa da dÝßkÝsÝ ile kirletiyorsa annenin sŸtŸ bebeÛe yetiyordur. Bu nedenle sabÝrla ilk ayÝn sonu beklenmelidir.

Ÿ Geceleri bebek uzun aralÝklarla uyanÝyorsa gece beslenme sÝklÝÛÝnÝ arttÝrmak gerekebilir.

ANNE S†T†N†N ARTTIRILMASI Ü‚ÜN YAPILMASI GEREKEN ÜÞLEMLER ‚eßitli nedenlere baÛlÝ olarak sŸt veren annelerin sŸtleri zaman zaman azalma gšsterebilir. Her ne sebeple olursa olsun anne

Ÿ Yorgunluk anne sŸtŸnŸn •ekilmesinde en šnemli faktšr olduÛu i•in istirahat sŸresi arttÝrÝlÝr. Ÿ Bu arada aldÝÛÝ gÝda miktarÝ ve šzellikle sÝvÝ gÝdalar arttÝrÝlmalÝdÝr. Ÿ Emziren anne i•in šzellikle kalsiyum alÝnmasÝ šnemlidir. Kalsiyum sŸt ve peynir, yoÛurt gibi sŸt ŸrŸnlerinde bulunur. Ÿ Anne ve bebeÛin her an birlikle olmasÝna •alÝßÝlmalÝdÝr. Ÿ BebeÛin memeyi dŸzgŸn tuttuÛundan emin olunmalÝdÝr. Ÿ GŸnlŸk emzirme sayÝsÝ arttÝrÝlmalÝ, her saat veya 2 saatte bir bebek emzirilmelidir.

Ÿ Bir seferdeki emzirme sŸresinin eskiye oranla arttÝrÝlmasÝ sŸtŸn artÝßÝnda šnemli rol oynar.

EMZÜREN ANNENÜN BESLENMESÜ Anne sŸtŸ bebeÛin tŸm gereksinimini tam olarak karßÝladÝÛÝndan, emziren annenin beslenmesi bebeÛin beslenmesi i•in de gereklidir. Annenin gebeliÛi sÝrasÝnda aldÝÛÝ kilolarÝn šnemli bir kÝsmÝ yaÛ dokusu ßeklinde ilerde sŸt yapÝmÝ i•in depolanÝr. Anne sŸtŸnŸn miktarÝ ve protein i•eriÛi aldÝÛÝ besinlerle fazla deÛißiklik gšstermez. Emzirme sŸresince anne ve bebeÛin enerji, protein ve kalsi79

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

yum gereksinimini karßÝlamak i•in gŸnlŸk diyetine 2 su bardaÛÝ yoÛurt veya sŸt 1 yumurta ve bir kibrit kutusu kadar peynir eklenmesi yeterlidir. SŸt miktarÝnÝn deÛißmemesi i•in annenin aldÝÛÝ sÝvÝ miktarÝnÝn artÝrÝlmasÝ gerekir. GŸnde alÝnan sÝvÝ miktarÝ 3 litre kadar olmalÝdÝr. Bunu karßÝlamak i•in su, sŸt, ayran, hoßaf, limonata, ßerbet, meyve suyu gibi i•eceklerden 14-16 su bardaÛÝ alÝnmasÝ yeterli olur. Protein gereksinimini karßÝlamak i•in kuru fasulye, nohut, mercimek gibi kuru baklagiller, et, tavuk gibi besinler ve bol meyve, sebze yenmelidir. BazÝ bebekler annelerinin aldÝÛÝ bazÝ gÝdalara reaksiyon gšsterir. AcÝ, yaÛlÝ gÝdalar alÝndÝÛÝnda bebekte gaz sancÝsÝ ile karÝßan aÛlama nšbetleri olabilir. AÛlamanÝn nedeni gÝda reaksiyonu ise 24 saatten az sŸrede ge•er, oysa kolik 1 gŸnden fazla hatta haftalar boyunca sŸrebilir. Anne bebeÛinin belli bir gÝdaya reaksiyon gšsterdiÛini farkederse o gÝdayÝ almamalÝdÝr. Emziren anneler alkol ve sigara kullanmamalÝdÝr. Alkol sŸtle bebeÛe ge•er, sigara ise ani bebek šlŸm riskini artÝrÝr. Kafeinden mŸmkŸn olduÛunca ka•Ýnmak gerekir, fazla alÝnmasÝ bebekte emme zorluÛu, sinirlilik, aßÝrÝ uyanÝk olma gibi durumlara neden olur.

ANNE S†T† SAÚMA TEKNÜÚÜ VE SAKLAMA KOÞULLARI ‚eßitli nedenlerle bebeÛin anneyi emmediÛi durumlarda anne sŸtŸ saÛÝlarak bebeÛe verilebilir. Bu nedenle anneler anne sŸtŸ saÛma tekniÛini bilmelidirler. SaÛma iß80

lemi elle veya pompalar yardÝmÝ ile yapÝlabilir. Elle saÛma ißi šzellikle memeleri yumußak olanlarda kolaylÝkla yapÝlabilirken memenin ßiß ve gergin olduÛu durumlarda uygulamasÝ zordur.

Elle sŸt saÛma SŸtŸn toplanacaÛÝ kabÝn temizliÛi šnemlidir. Kap temizlenip kaynatÝlarak hazÝrlanmalÝdÝr. AÛzÝ kapatÝlarak kullanÝm i•in hazÝr hale getirilir. Temizlik kurallarÝna uyularak saÛÝlmÝß anne sŸtleri buzdolabÝnda saklanarak 24 saat sonra da kullanÝlabilir. BuzdolabÝnda saklanan sŸtlerin bebeÛe verilmeden šnce baßka bir kabÝn i•inde sÝcak suya oturtularak ÝsÝtÝlmasÝ gerekmektedir. SaÛma ißlemi elle yapÝlacaÛÝndan ellerin •ok iyi yÝkanmasÝ gerekmektedir. SaÛÝlacak olan kap bir masa Ÿzerine konur. Elle desteklenen meme bu kaba doÛru eÛilir. Baß parmak ile areola meme baßÝna doÛru sÝkÝßtÝrÝlarak sŸtŸn saÛÝlmasÝna •alÝßÝlÝr. BaßlangÝ•ta fazla sŸt gelmez ise de daha sonra gelen sŸt miktarÝ artacaÛÝndan ißleme devam etmelidir. SÝkma ißlemi tŸm areolayÝ kapsayacak ßekilde parmaklarÝn areola Ÿzerindeki yerleri deÛißtirilmelidir. GŸnlŸk saÛma miktarÝ anne sŸtŸnŸn devamÝnÝ saÛlayacak sayÝ ve sÝklÝkla olmalÝdÝr. Bu ama•la gŸnde 8 kez saÛma ißlemi yapÝlmalÝdÝr.

Pompa ile saÛma Meme ßißkinliÛinin ve gerginliÛinin arttÝÛÝ durumlarda elle saÛma yeterli olmadÝÛÝ gibi aÛrÝlÝ bir yšntem de olduÛundan pompa ile saÛma yoluna gidilmelidir. Memelerin yumußak olduÛu zaman pompa ile saÛma ye-

BAfiARILI EMZ‹RME

terli boßalma saÛlamadÝÛÝndan memeler gergin olunca pompa kullanÝlmalÝdÝr. Meme pompasÝnÝn ana yapÝsÝ iki kÝsÝmdan olußur. Birincisi lastik olan negatif basÝn• saÛlayan par•asÝ diÛeri ise memeye tutturulan ve sŸtŸn toplandÝÛÝ cam par•adÝr. Cam par•anÝn bir ucunda lastik pompa takÝlÝdÝr. DiÛer ucu ise geniß aÛÝzlÝ olup memeye tatbik edilmektedir. Orta kÝsÝmda sŸtŸn toplanacaÛÝ •ukur bir alan mevcuttur. Her kullanÝmdan evvel hijyenik kurallara uyulmalÝdÝr. Her kullanÝmdan sonra sterilize edilerek bir sonraki kullanÝma hazÝr hale getirilmelidir. Meme yumußadÝÛÝ zaman sŸratle bebeÛin tutmasÝna imkan tanÝnmalÝdÝr. Bšylece doÛal boßalma da saÛlanÝr. Elektrikli pompalarÝn dÝßÝnda pille •alÝßan pompalar piyasada satÝlmaktadÝr.

SaÛÝlmÝß anne sŸtŸnŸn saklanmasÝ ve yeniden kullanÝmÝ Anne sŸtŸ oda sÝcaklÝÛÝnda 8 saat, buzdolabÝnda 24 saat, buzlukta 2 hafta, •ift kapÝlÝ dolap buzluÛunda 3 ay , derin dondurucuda 6 ay saklanabilir. Bu ama•la steril bir kap veya sŸt saklama poßeti kullanÝlabilir. SŸtler 30-60 mlÕlik poßetlerde saklanmalÝdÝr. Derin dondurucudan •ÝkarÝlan sŸt šnce buzdolabÝnÝn rafÝna, •šzŸlme ißlemi bitince de oda sÝcaklÝÛÝna alÝnmalÝdÝr. BebeÛin tŸketeceÛi kadar sŸt buzdolabÝndan •ÝkarÝlmalÝdÝr. Kullanmak gerektiÛinde sÝcak suyun i•inde ÝlÝtÝlmalÝdÝr. Cezve ile doÛrudan ateße tutmak veya mikrodalga fÝrÝn kullanmak sakÝncalÝdÝr. Dondurucudan •ÝkarÝlmÝß sŸt tŸketilmez ise bir daha kullanÝlmamalÝdÝr.

ANNE S†T†N†N

EKONOMÜK Y…N† Anne sŸtŸ sadece en ideal besleyici deÛil, en ekonomik besleme yoludur. Anne sŸtŸ yerine kullanÝlan hazÝr mamalar anne sŸtŸnŸn yerini tutamadÝÛÝ gibi, Ÿlke ve aile ekonomisine getirdiÛi yŸk ciddi rakamlara ulaßmaktadÝr. Bu rakam Ÿlkemizde •oÛunluÛun aylÝk gelirinin %30'u civarÝndadÝr. Anne sŸtŸ ile beslenmeyen •ocuklarda hastalÝk gšrŸlme oranlarÝnÝn artmasÝ da hem aile hem de Ÿlke bŸt•esinden šnemli giderlere yol a•maktadÝr. Endonezya'da emziren annelerin sayÝsÝndaki %25Õlik bir azalmanÝn sonucunda ortaya •Ýkan sadece ishal vakalarÝnÝn tedavisi i•in 40 milyon dolara ulaßan ek bir harcama hesaplanmÝßtÝr. Emzirme bir šl•Ÿde aile planlamasÝ i•in gerekli harcamalardan da tasarruf saÛlamaktadÝr. BebeÛin doÛumdan hemen sonra emzirilmesi ve emzirilmeye hi•bir ek besin vermeksizin devam edilmesi; biberonla besleme i•in gerekli personel, mama, biberon, biberon emziÛi, kaßÝk, bardak, mama mutfaÛÝ vb. gibi ek giderlerden de tasarrufu saÛlayacaktÝr. AyrÝca emzirme rahim kŸ•Ÿlmesi i•in gerekli ila•lara ihtiyacÝ da azaltÝr. Sonu• olarak 6 ay tek baßÝna, daha sonra da ayÝna uygun ek gÝdalarÝn eklenmesi ile 1,5-2 yaßÝna kadar ANNE S†T† verilmesinin ŸstŸnlŸkleri (bugŸn bebekler i•in olduÛu kadar, ileride yetißkinlerin saÛlÝÛÝ i•in de) sayÝlamayacak kadar •oktur.

SIK KARÞILAÞILAN SORULAR Memelerimi emzirmek i•in šnceden hazÝrlamama gerek var mÝ? 81

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Meme baßÝnÝn boyutlarÝ ve ßeklinin emzirmek a•ÝsÝndan bir šnemi yoktur. DŸz veya i•e dšnŸk meme baßÝ olan anneler de meme baßlarÝ uyarÝlmakla sertleßebiliyorsa bebeklerini emzirebilirler. GebeliÛin son dšnemlerinde adaptšr takÝlmasÝnÝn yararÝ olabilir. Emzirmeye baßlandÝktan sonra emzirme aralarÝnda aynÝ adaptšrlerden yararlanÝlabilir.

neden olmaksÝzÝn aÛlayabilirler. Bu durumda anne bebeÛin a• olduÛunu dŸßŸnerek kucaÛÝna alÝr ve emzirir. Anne kucaÛÝ ve emme bebek i•in rahatlatÝcÝdÝr. Bu nedenle bebek susar. Ancak bebekler a• olduklarÝ i•in deÛil, gŸ•lŸ emme refleksi nedeni ile de emmekten hoßlanÝrlar. Zaten doÛum sonrasÝnda bebeÛin sÝk sÝk emmesi bšylelikle sŸtŸn bollaßmasÝnÝ da saÛlar.

Emzirmek meme sarkmasÝna veya baßka bir rahatsÝzlÝÛa yol a•ar mÝ?

Hasta oldum, bu nedenle bebeÛimi emzirmeye ara vermem gerekir mi?

Emzirmek meme sarkmasÝna neden olmaz ama hamilelik sÝrasÝnda memeler sŸt yapÝmÝna hazÝrlanÝrken bŸyŸdŸkleri i•in meme yapÝsÝnda bazÝ deÛißiklikler olabilir. Hamilelik sÝrasÝnda ve emzirirken memelerin aÛÝrlaßmasÝ memelere destek saÛlayan baÛlarÝn gerilmesine neden olabilir. Destekli sutyen kullanÝlmasÝ annenin daha rahat etmesini saÛlayabilir.

Anneler hasta olduklarÝnda bebeklerini emzirmekten •ekinirler. Ancak bu dšnemde ek gÝda verilmesi veya sŸtten tamamen kesilmesi doktor tarafÝndan šnerilmedik•e gerekli deÛildir. Anneler hasta olduklarÝnda sŸtlerinin azaldÝÛÝndan yakÝnÝrlar. Anne hasta olduÛu i•in sŸtŸ azalmÝß deÛildir. BebeÛini hasta olduÛundan dolayÝ sÝk sÝk emzirmediÛi i•in sŸtŸ azalmÝßtÝr.

Daha šnceki bebeÛi emzirememiß olmak bu defa da sŸt gelmeyeceÛi anlamÝna gelir mi? Bir annenin daha šnce doÛum yapmÝß ve emzirmede baßarÝsÝz olmasÝ, baßka bir seferde de baßarÝsÝz olacaÛÝ anlamÝna gelmez.

DoÛumdan sonraki gŸnlerde gšÛŸslerim •ok gergindi ve sŸt doluydu. Þimdi gšÛŸslerim yumußadÝ. Acaba sŸtŸn mŸ azaldÝ? DoÛum sonrasÝ sŸtŸn yeni baßladÝÛÝ dšnemde bebek iyi emme yapamadÝÛÝ i•in gšÛŸslerin gergin olmasÝ doÛaldÝr. Ülerleyen haftalarda bebek yeterli emdiÛi i•in gšÛŸsler yumußamÝßtÝr. Ama anne sŸtŸnde herhangi bir azalma sšz konusu deÛildir.

BebeÛim •ok sÝk aÛlÝyor. SŸtŸm az mÝ, bebeÛim yeterli besleniyor mu? Bebekler pek •ok nedenle ya da hi• bir 82

BebeÛim bŸtŸn gŸn gšÛsŸmde kalÝyor. GšÛŸs u•larÝm •ok acÝmaya baßladÝ. Emzirmek •ok ÝzdÝrap veriyor. AÛlayarak em ziriyorum. Ne yapmalÝyÝm? BŸyŸk bir ihtimalle bebeÛinizi emzirirken sadece memebaßÝnÝzÝ bebeÛinizin aÛzÝna veriyorsunuz. Bu ßekilde sadece memebaßÝnÝ emdiÛinde bebek anne gšÛsŸnŸ emzik gibi kullandÝÛÝ i•in memebaßÝ sÝzlar ve acÝr. ‚ŸnkŸ sŸt kanallarÝ memebaßÝna kadar a•ÝlmamaktadÝr. DolayÝsÝyla sadece memebaßÝ bebeÛin aÛzÝna girdiÛinde sŸt almadan boß emdiÛi i•in memebaßÝ tahriß olur. BebeÛinizi emzirirken aerola dediÛimiz kahverengi bšlŸmŸn tamamen bebeÛin aÛzÝna girdiÛinden emin olmalÝsÝnÝz. Bu ßekilde memeyi doÛru alan bebeÛin alt dudaÛÝ gšÛŸse gšmŸlŸdŸr. YanaklarÝnÝn dolduÛu gšzlenir

BAfiARILI EMZ‹RME

ve emdiÛi sŸtŸ yutma sesi duyulur.

GšÛŸslerim •ok kŸ•Ÿk, bebeÛini emzirmeye yeterli sŸtŸm olur mu? SŸt Ÿretimi i•in gšÛŸslerin šl•ŸsŸ šnemli deÛildir. DoÛumdan hemen sonra ilk yarÝm saat i•inde baßlayarak ilk bir ayda bebek her aÛladÝÛÝnda emzirirseniz yeterli sŸt salgÝlamasÝ saÛlanmÝß olur.

BebeÛim sol gšÛsŸmŸ emiyor; fakat saÛ gšÛsŸmŸ emmek istemiyor. Bu durumda ne yapmam gerekir? BebeÛinizin emmek istemediÛi gšÛsŸnŸzde sŸt salgÝlamasÝ daha az olduÛu i•in a•ken ilk šnce o gšÛsŸnŸzŸ emzirmeyi deneyiniz. A• bebek memeye daha •ok saldÝracaÛÝndan emme ißlemi ger•ekleßebilir. Ya da o gšÛsŸnŸzŸ emzirirken deÛißik emzirme pozisyonlarÝnÝ denemek yararlÝ olabilir. Sonu• alamadÝÛÝnÝzda bebek diÛer memeyi emerken, emmediÛi gšÛsŸ elektrikli sŸt pompasÝ ile saÛarak hem sŸtŸnŸzŸn artÝßÝnÝ hem de saÛdÝÛÝnÝz sŸt ile bebeÛinizin beslenmesini saÛlayabilirsiniz.

BebeÛim emmeyi reddediyor ne yapmam gerekir? Bebek hasta olmußtur. Bu nedenle daha gŸ•sŸz veya daha isteksiz emer. BebeÛin aÛzÝnda pamuk•uk •ÝkmÝß olabilir. Bu durumda bebek birka• kez emer ve sonra durur ve aÛlar. Tedavisi yapÝlmalÝdÝr. Bazen de annesine doÛum esnasÝnda veya daha sonra verilen ila•lar gevßetici etki yaptÝÛÝ i•in bebek uyuyakalÝp ememez. Bir baßka neden de biberonla besleme, yalancÝ emzik kullanma veya bebeÛin yanlÝß tutuluß pozisyonu olabilir. BazÝ anneler sadece belli saatlerde

meme vermeyi tercih ederek emzirmeyi kÝsÝtlarlar. Bu gibi nedenlerin ortadan kaldÝrÝlmasÝ gereklidir. Sezaryen doÛum yaptÝm, bugŸn Ÿ•ŸncŸ gŸn, gšÛŸslerim •ok doldu ve gerginleßti bebeÛim ememiyor. Bu durumda ne yapmalÝyÝm? Sezaryen doÛum yapan annelerde sŸtŸn Ÿ•ŸncŸ veya beßinci gŸn gelmesi normaldir. Bu durumda birden sŸt salgÝsÝnÝn baßlamasÝ ile birlikte gšÛŸsler •ok gergin bir hal alÝr ve bebek ememez. BoßaltÝlmadÝÛÝ takdirde sŸt kanallarÝ a•Ýlamaz ve sŸt gšÛŸste birikir. Anne •ok acÝ duyar. Koltuk altlarÝndan sÝrta vuran aÛrÝlar olur. Bu durumda bir an šnce elektrikli pompa ile gšÛŸsler boßaltÝlmalÝdÝr. GšÛŸslerim •ok sert aÛrÝlÝ bebeÛim emerken hemen memeden ayrÝlÝyor, dolayÝsÝyla ememiyor. Ne yapmalÝyÝm? …ncelikle •ok fazla sayÝda annede gšzlenebilen bir durum olduÛunu sšylemeliyim. Anne sŸtŸnŸn bebeÛin talebinden daha fazla ŸretildiÛi koßullarda mevcut durum gšzlenir. Meme absesi denilen bu durum ciddiye alÝnmalÝdÝr. Emzirme šncesinde memeye sÝcak kompres yapÝlmalÝ, bebeÛin emdiÛi gšÛŸs ardÝndan pompa ile boßaltÝlmalÝdÝr. GšÛŸslerim •ok sert, aÛrÝlÝ ve Ÿzerinde yer yer kÝzarÝklÝklar var. AynÝ zamanda ateßim var ve •ok halsizim ne yapmalÝyÝm? …zellikle anne sŸtŸ bol Ÿretiliyor ve bebeÛin talebi daha az ise meme šnce abselenir ardÝndan da bu memede mastit gšzlenebilir. Vakit kaybetmeden anne doktora gšrŸnmeli bšyle bir durumda bŸyŸk bir ihtimalle doktorun vereceÛi antibiyotiÛi kullanÝp 83

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

aynÝ zamanda elektrikli pompa ile memeyi boßaltmasÝ gerekecektir. Bu arada memeye saÛÝm šncesi ve sonrasÝ kompresler yapÝlacaktÝr ve meme kÝsa sŸrede kurtulacaktÝr.

KÝsa bir sŸre sonra •alÝßmaya baßlayacaÛÝm. BebeÛimi anne sŸtŸ ile besliyorum. Ancak •alÝßmaya baßladÝÛÝmda ek gÝda vereceÛim. Ondan ayrÝ olduÛum saatlerde saÛÝm yapmayÝ dŸßŸndŸm; ama hi•bir pompanÝn bebeÛim gibi saÛÝm gŸcŸne sahip olduÛuna inanmÝyorum. …nereceÛiniz bir yšntem var mÝ? BugŸn dŸnyada pek •ok anne •alÝßma hayatÝnda faaliyettedir ve hi• bir koßul bebeÛi ilk 6 ay sadece anne sŸtŸ ile beslemeye engel teßkil etmez. ‚alÝßan annelerde anne sŸtŸ salÝnÝmÝ •ok fazla olup šzellikle bebeÛin resmini ißyerinde karßÝsÝna koyan anne •ok iyi sŸt Ÿretmektedir. Evde olduÛu sŸre i•inde bu dšnemin deÛerini •ok iyi bildiÛi i•in motive olmakta ve sŸtŸ de bundan

etkilenmektedir. ‚alÝßma dšneminin kendisine sŸtŸne sekte vurmayacaÛÝna inanmasÝ ile •ok mutlu bir emzirme dšnemi yaßayacaktÝr. YapÝlmasÝ gereken evde olduÛu dšnem i•inde bebeÛini emzirdikten sonra saÛacaÛÝ sŸtleri derin dondurucuda saklayarak •alÝßtÝÛÝ dšnemde kullanmaktÝr. Bu yŸzdendir ki iyi bir elektrikli pompa edinmeli ve doÛumun ilk gŸnlerinden itibaren saÛÝma da emzirme dšneminde yer vermelidir. AyrÝca •alÝßmaya baßladÝÛÝndan itibaren kÝsa sŸreli saÛÝm yapabilen bir elektirikli pompa ile periyodik olarak saÛÝm yapmalÝ ve o gŸn saÛÝlan sŸtŸn ertesi gŸn bebeÛinin beslenmesini olußturacaÛÝnÝ unutmamalÝdÝr. BebeÛimi ka• saat aralar ile ne sÝklÝkta beslemeliyim? …zellikle ilk ay saat sÝnÝrÝ koymaksÝzÝn emzirme yapÝlmalÝdÝr. Bebek aÛladÝk•a

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

‚ocuk SaÛlÝÛÝ

HazÝrlayan : Dr. Deniz YERTUT

‚ocuk SaÛlÝÛÝ Ünsan ilißkileri i•erisinde en uzun šmŸrlŸ ve etkileßimi en fazla olanÝ, ßŸphesiz anne-baba, •ocuk ilißkisidir. Bu ilißki hayatÝn tŸrlŸ cephelerini kapsayacak gŸ•tedir. …zellikle zor gŸnlerde, bu ilißkinin gŸ• ve sŸrekliliÛi daha belirginleßir. Aile bireylerinin hastalÝklarÝ esnasÝnda, bilhassa •ocuk hastalÝklarÝnda birlikteliÛin kuvvetlendiÛi, hassasiyetin arttÝÛÝ gšzlemlenir. Anne-babanÝn hassasiyeti, rahatsÝzlÝÛÝn cinsine ve ßiddetine gšre deÛißiklik arzeder. Tehlikeli bir seyir izleyen hastalÝklarda, ailede bir telaß ve panik hali sezilir. ‚ocuk tarafÝndan farkedilip, onun korkmasÝna ve hastalÝÛÝn normal seyrinin olumsuz yšnde etkilenmesine yol a•an bu gibi hallerden uzak durmak esastÝr. Kasvetli bir ortam yerine, iyimser ve gŸleryŸzlŸ bir atmosfer; telaß ve panik yerine de gŸven verici, ÝlÝk ve dingin bir tavÝr, ßŸphesiz tercih edilendir. ‚ocuklarÝn sŸrekli bakÝma, kollanmaya ihtiya•larÝ vardÝr. ‚ocuklarÝn hastalÝÛÝ daha •ok bakÝm gerektirir. Hasta •ocuÛun ißtahÝ azalÝr; huyu deÛißir; yatmak, dinlenmek istemez; huzursuzlaßÝr. IlÝk, havalandÝrÝlmÝß oturma odasÝnda diÛer aile bireyleriyle birlikte kalabilir. BazÝ durumlarda, •ocuÛun diÛer kißilerden ayrÝlmasÝ gerekir. Bu durumlardan en šnemlisi hepatit ve menenjittir. Bu has-

talarÝn hastanede yatarak tedavi edilmeleri gereklidir. BazÝ •ocukluk hastalÝklarÝ ise, erißkinlerde •ocuklardan daha aÛÝr seyreder. …rneÛin, kÝzamÝk•Ýk •ocuklarda daha hafif ge•tiÛi halde, hamile kadÝnlarÝn doÛacak bebeklerinde sakatlÝklara neden olabilir. Kabakulak da erißkinde •ok ciddi seyreder. Bšyle hastalÝklardan aßÝlama ile korunulmalÝdÝr. Hasta •ocuÛun ißtahÝ azalacaÛÝndan, normalden az yemek yiyecektir. Yemesi i•in zorlanmamalÝdÝr. Üshal ve kusmada diyet šnemlidir. Bu konu daha ilerde anlatÝlacaktÝr. HastalÝk sÝrasÝnda en iyi besinler yoÛurt gibi sŸtten yapÝlmÝß yiyeceklerle, taze meyve suyudur. ‚ocuk iyileßmeye baßladÝÛÝnda ißtahÝ dŸzelir. Bu durumda sevdiÛi yiyeceklerden verilmeye baßlanÝr. ‚ocuÛun ateßi kontrol edilmelidir. YŸkseldiÛinde, ÝlÝk banyo ve ateß dŸßŸrŸcŸ ila•larla dŸßŸrŸlmelidir. Basit •ocukluk hastalÝklarÝ genellikle birka• gŸnde iyileßir. ‚ocuk kendini iyi hisseder etmez oyun oynamak ister. Buna izin verilmelidir. Kesin yatak istirahatÝ, kalp romatizmasÝ gibi nadir hastalÝklarda gereklidir. Zaten bu gibi hastalarÝn hastanede tedavi edilmesi gereklidir.

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

HASTA ‚OCUK ‚ocuklarda Üla• KullanÝmÝ ‚ocuk, ila• verilirken zorlanmamalÝ; akÝlcÝ bir yol izlenmelidir. Üla• i•erme ißi bir tšren veya savaßa dšnŸßtŸrŸlmemelidir. Üla• verirken bir yÝÛÝn izah ve šzŸrlerle yaklaßmak yerine, yemek verir gibi sÝradan ve doÛal bir ßekilde davranÝlmalÝdÝr. Üla• tedavisine baßlamadan šnce ilacÝn dozajÝ, olasÝ yan etkileri, diÛer gÝda veya ila•larla etkileßimi hakkÝnda gerekli bilgileri iyice šÛrenmek gerekir. Doktor sšylemedik•e, ilacÝ šnerilen sŸreden šnce kesmemeli, hatta, hastanÝn ßikayetleri ge•miß olsa bile tedavi sŸresini tamamlamak gerekir. Tedavi sŸresince aßikar veya hafif yan etkilere karßÝ uyanÝk olunmalÝ, yan etkiyi dŸßŸndŸren herhangi bir ißaret gšrŸldŸÛŸnde doktora bildirilmelidir.

ÜlacÝn Verilmesi Bebeklere •oÛunlukla damlalÝk veya šl•ekle sÝvÝ ila•lar verilir. DamlalÝk veya šl•ekler ila• kutusunun i•inde bulunmaktadÝr. EÛer ila•la birlikte šl•ek verilmemißse, doktor veya eczacÝdan istenmelidir. …l•ek yerine kaßÝk kullanmamalÝdÝr. ‚ŸnkŸ kaßÝklarla, uygun miktar gŸvenilir bi•imde ayarlanamaz. ÜlacÝ verdikten sonra kusma veya baßka rahatsÝzlÝklar gelißir ve sŸrerse, bunu hemen doktora bildirmek gerekir. Gšz DamlasÝ: ‚ocuk sÝrtŸstŸ yatÝrÝlÝr, ila• gšzŸn i• kšßesine veya alt gšzkapaÛÝyla gšz kŸresi arasÝna damlatÝlÝr. Mikrop bulaßmasÝndan ka•Ýnmak i•in, damlalÝÛÝn veya krem tŸpŸnŸn, gšzkapaÛÝ dahil herhangi bir yŸzeye 88

deÛmemesine bŸyŸk dikkat gšsterilmelidir. Kulak DamlasÝ: ‚ocuÛu, baßÝ hafif•e dšnŸk olarak sÝrtŸstŸ yatÝrÝp damlalÝÛÝ kulak deliÛinin hemen girißine sokup ilacÝ damlatmak gerekir. ÜlacÝn etki gšsterebilmesi i•in verildikten sonra, •ocuk 5 dakika kadar aynÝ pozisyonda yatmalÝdÝr. ÜlacÝn i•erde kalmasÝnÝ saÛlamak i•in kulak girißine kŸ•Ÿk bir pamuk par•asÝ konabilir. Burun DamlasÝ: ‚ocuÛun omuzlarÝ altÝna bir yastÝk konup, baßÝ olabildiÛince arkaya atÝlÝr. DamlalÝk burun deliÛine sokularak damlatÝlÝr. ‚ocuÛun baßÝ, ilacÝn burun boßluÛunu ge•mesini saÛlayacak bir sŸre, aynÝ pozisyonda tutulur. Burun damlalarÝ boÛazda yanmaya yol a•arak rahatsÝzlÝk doÛurabilir, ancak bu endiße edilecek bir durum deÛildir. Gšz, kulak, burun ila•larÝnÝ damlatÝrken, damlalÝÛÝ tutan el •ocuÛun kafasÝna veya •enesine dayanÝrsa, ilacÝn damlatÝlmasÝ daha kolay ve gŸvenli olur. AyrÝca, •ocuÛun ani bir hareketinde damlalÝÛÝn gšz veya kulaÛa zarar vermesi šnlenmiß olur. Üla•, eÛer buzdolabÝnda saklanÝyorsa, damlatmadan šnce bir sŸre avu•ta tutularak ÝsÝtÝlmalÝdÝr.

AÛÝzdan Üla• Verilmesi SÝvÝ ila•, šl•ek kullanÝlarak tam miktarÝnda verilmelidir. BunlarÝn alÝmÝnÝ kolaylaßtÝrmak i•in meyve suyu veya bir baßka i•ecekle birlikte verilmesi uygundur. Damla olarak aÛÝzdan verilecek ila•lar, doÛrudan aÛÝza damlatÝlmamalÝdÝr. Verilmesi gereken šl•Ÿde ila• bir kaßÝÛa damlatÝlÝp, kaßÝkla i•irilmelidir. ‚ŸnkŸ, doÛrudan aÛÝza damlatÝlÝrsa, fazladan damlatÝlacak ilacÝn geri alÝnma ola-

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

naÛÝ yoktur. BazÝ ila•larÝn bir fazla damlasÝ bile zehirlenmeye neden olabileceÛinden, bu hususa •ok dikkat edilmesi gerekir. HaplarÝn, ßeker olduÛu bi•iminde sšzler sšyleyerek ila• vermeye kalkÝßmayÝn. ‚ŸnkŸ yokluÛunuzda •ocuk, ßeker sandÝÛÝ haplarÝ bulup fazla miktarda alabilir ve zehirlenebilir. Tam tersine bunlarÝn ßeker deÛil ila• olduÛunu, iyileßmesi i•in i•mesi gerektiÛini anlatÝnÝz.

Üla• Kullanerken Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar ÜlacÝ vermeden šnce etiketini mutlaka okuyunuz. Re•etede yazÝlmÝß olan ila• olup olmadÝÛÝna ve son kullanma tarihine dikkat ediniz. ÜlacÝn kullanma saatlerini ve dozlarÝnÝ bir yere yazÝnÝz. …zellikle antibiyotikler gibi kullanma sŸresi kÝsa olan ila•lar arttÝÛÝnda veya doktorunuz ilacÝn kesilmesini sšylediÛinde az miktarda kalmÝß olan ilacÝ daha sonra kullanmak amacÝyla saklamayÝnÝz (ateß dŸßŸrŸcŸ, aÛrÝ kesici, antihistaminikler gibi bazÝ ila•lar saklanabilir). Ÿ ‚ocuÛa ila• veren kißilerin en az sayÝda olmasÝna •alÝßÝn. ‚alÝßan anneler, belli saatlerde ila• verilmesinin gerektiÛi zorunlu durumlarda, ilacÝ verecek diÛer kißiye, yapmasÝ gerekenleri tam olarak izah etmelidirler. Ÿ EÛer •ocuk, okul veya kreße gidiyorsa ve bu saatlerde ila• almasÝ gerekiyorsa, okul hemßiresi veya ilgili kißiye ilacÝn verilme saatleri, miktarÝ ve yan etkileri •ok a•Ýk olarak anlatÝlmalÝdÝr. …zellikle uzun sŸreli veya astÝmdaki gibi sŸrekli kullanÝlmasÝ gereken ila• varsa, evde ve okulda ayrÝ ayrÝ birer kutu bu-

lundurulmalÝdÝr. Ÿ Uzun sŸreli tedavilerde, •ocukta ila• alma konusunda sorumluluk hissi gelißtirilmelidir. ‚ocuk bunu šzel bir durum olarak deÛil, diß fÝr•alama gibi hayatÝn olaÛan ißlerinin bir par•asÝ ßeklinde gšrmelidir. Uzun sŸreli tedavi gšren •ocuklar, bazen uyumsuz/itaatsiz olabilirler. Arada ilacÝnÝ almadÝÛÝnda paniÛe kapÝlmamalÝ, korku veya su•luluk duygusunun doÛmasÝna yol a•madan ila• alÝmÝnÝn (tedavinin) šnemini uygun bir dille tekrar anlatÝlmalÝdÝr. ‚ocukta ilaca karßÝ sonradan bir nefret gelißirse, kŸ•Ÿk bir olasÝlÝkla, bu durum bariz olmayan bir yan etkiye baÛlÝ olabilir. Bu halde, doktoruna danÝßmanÝz yararlÝ olur. ‚ocuk kazara yŸksek dozda ila• aldÝysa, doktor haberdar edilmelidir. Ÿ Bir •ocuÛa verilmiß ilacÝ, baßka bir •ocuÛa, ßikayetleri aynÝ olsa bile kullanmak yanlÝßtÝr. ‚ocuklarÝnÝzÝn hastalÝklarÝ ve tedavi sŸre•leri bambaßka olabilir. Ÿ Üla• tedavisi bittiÛinde •ocuÛu doktora kontrole gštŸrmek gerekir. Doktorun yeni šnerileri ve šnereceÛi baßka tedaviler olabilir. Ÿ BŸtŸn ila•larÝ, etiketlerini koparmadan, kutusunda saklamak gerekir. Gerekenleri buzdolabÝnda muhafaza ediniz. SÝcak ve nem, ila•larÝn •abuk bozulmasÝna yol a•acaÛÝndan, banyo, ila• dolabÝ i•in kštŸ bir yerdir. KaranlÝk, serin ve •ocuklarÝn erißemeyeceÛi bir yer, bu iß i•in en uygunudur. Ÿ ÜlacÝn aÛzÝnÝ, kullandÝktan sonra iyice kapatÝnÝz.

Ecza DolabÝ 89

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Her ailenin, acil ila•larÝ bulundurduÛu bir ecza dolabÝ olmalÝdÝr. Bu dolap, •ocuklarÝn erißemeyeceÛi bir yerde ve kilitli olarak tutulmalÝdÝr. Dolaptaki ila•larÝn bir listesi •ÝkarÝlmalÝdÝr. Ecza DolabÝnda BulunmasÝ Gereken Üla•lar - Ateß dŸßŸrŸcŸ ßuruplar ve haplar - Kusma ve ishallerde kullanÝlmak Ÿzere tuzßeker eriyiÛi (ishal tuzu) paket•ikleri

Tatil BakÝmÝ Aileler genellikle bebekleriyle tatile gitmekten korkarlar. Bebekler i•in en bŸyŸk sorun beslenmedir. Anne sŸtŸ alanlar i•in sorun yoktur. Ancak biberonla beslenenlerde, yeterli temizlik saÛlanamayacaÛÝndan, en bŸyŸk tehlike ishal olmalarÝdÝr. AlÝßkÝn olmadÝÛÝ besinleri almasÝ nedeniyle barsak rahatsÝzlÝklarÝ ve karÝn aÛrÝlarÝ gšrŸlebilir. DiÛer sorunlar arasÝnda taßÝt tutmalarÝ, gŸneß yanÝÛÝ ve •arpmalarÝnÝ sayabiliriz. Tatile GštŸrŸlmesi Gereken Üla•lar Ÿ Üshal tuzu paket•ikleri Ÿ Ateß dŸßŸrŸcŸ ila•lar Ÿ Antihistaminikli krem ve losyonlar (bšcek sokmalarÝ, alerji i•in) Ÿ TaßÝt tutmasÝna karßÝ ila•lar

Ÿ Antiseptik krem ve solŸsyonlar Ÿ SŸrekli ila• kullanmasÝ gereken kißilerin ila•larÝ (kalp, astÝm ila•larÝ gibi) Ÿ Üki farklÝ šl•Ÿde (5 ve 10 cm eninde) bandaj, pamuk, gazlÝ bez (steril sargÝ bezi) Ÿ YapÝßkan bant (flaster) Ÿ Þurup kaßÝklarÝ Ÿ Termometre

TaßÝt TutmasÝ Otomobil, otobŸs, u•ak ve vapurda olabilir. 6 aylÝktan šnce gšrŸlmesi nadirdir. 10 yaß civarÝnda en sÝk olarak gšrŸlŸr. Daha sonra taßÝt tutmasÝ olasÝlÝÛÝ azalÝr. ‚ocuklar seyahat sŸresince meßgul edilmelidir. Seyahate •Ýkmadan šnce baharatlÝ ve fazla yemek yememelidir. Hafif bir kahvaltÝ en uygunudur. Yolculuk šncesinde taßÝt tutmasÝna karßÝ ila• verilebilir. Kusmalara karßÝ koyu renkli bir naylon torba bulundurulmalÝdÝr.

‚OCUKLARIN DOKTOR KONTROL† Ÿ ‚ocuÛun ge•irdiÛi hastalÝklar, alerjiye yol a•an ila•, gÝda ve diÛer maddeler, yapÝlan aßÝlar ve tarihleri, ayrÝntÝlÝ olarak bir deftere kaydedilmelidir. Doktora giderken bu defter de birlikte gštŸrŸlmelidir. Ÿ ‚ocuÛun yaßÝ, cinsiyeti, doktora geliß nedeni, •ocuÛun problemi kÝsa ve šz olarak belirtilmelidir. Gereksiz ayrÝntÝlara girilmemelidir. Doktor šÛrenmek istediÛi ayrÝntÝlÝ bilgileri size soracaktÝr. Ÿ HastalÝÛÝn ortaya •Ýkma ve gelißme sŸ-

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

reci zaman ve sÝrasÝna titizlik gšsterilerek anlatÝlmalÝdÝr. Ÿ YakÝn zamanda verilen ila•lar ve dozlarÝ belirtilmelidir. Ÿ ‚ocuÛu doktora, rahatsÝzlÝÛÝnÝ, ßikayetlerini, o zamana kadarki gelißimini iyi bilen birisi gštŸrmelidir. Ÿ ‚ocuÛa kolay •ÝkarÝlabilen giysiler giydirilmelidir. Ÿ Muayene ve tetkikler uzun sŸrebileceÛinden, •ocuÛun mamasÝ da birlikte gštŸrŸlmelidir. Ÿ ‚ocuklar hastane ve doktordan korkutulmamalÝdÝr. Onlara yalan sšylemeden hastaneye veya muayenehaneye gittiÛinde gšreceÛi ortamÝ anlatmak gerekir. Bunun i•in resimli kitaplar yararlÝ olabilir. Ÿ ‚ocuÛa neler olacaÛÝ ve ni•in olacaÛÝ izah edilmelidir. Muayenenin gerekliliÛine ve korkulacak ßeyler olmadÝÛÝna inandÝrÝp eve dšndŸÛŸnŸzde olanlarÝ a•ÝklayÝp sšylediklerinizin doÛruluÛunu vurgulayÝnÝz. Ÿ Hastanede yatan •ocuklara en sevdiÛi eski oyuncaklarÝndan bazÝlarÝnÝ gštŸrmek uygundur. Oyun, •ocuk i•in iyi bir tedavi yšntemidir. AyrÝca, yabancÝ bir yerde bu tŸr tanÝdÝk nesneler (oyuncaklarÝ) gŸven vericidir. Ÿ ‚ocuk kŸ•Ÿk olduÛu i•in yanÝnda kalmanÝza izin veriyorlarsa onunla birlikte kalÝnÝz. Ÿ Belli bir sŸre hastanede kalan •ocuÛun eve dšndŸÛŸnde uyum saÛlamada zorlanmasÝ doÛal karßÝlanmalÝdÝr.

AÞILAMA AßÝlama, bulaßÝcÝ •ocukluk hastalÝklarÝndan korunmada en šnemli ve ucuz bir yoldur. AßÝlamada, hastalÝk yapma gŸcŸ azaltÝlmÝß ya da yok edilmiß mikroplar •ocuÛa verilerek bunlara karßÝ baÛÝßÝklÝk maddeleri olußmasÝ saÛlanÝr. Bšylece, •ocuk daha sonra bu mikroplarÝ aldÝÛÝnda, šnceden olußmuß bulunan baÛÝßÝklÝk maddeleri sayesinde hastalanmaktan kurtulur. AßÝdan sonra hafif ateß, huzursuzluk, aßÝ yerinde aÛrÝ, kÝzarÝklÝk olabilir. Bu durumda, ateß dŸßŸrŸcŸ, aÛrÝ kesici ila•lar verilebilir. TŸrkiye'de •ocuklara difteri-boÛmaca-tetanozdan olußmuß karma aßÝ ile, verem aßÝsÝ, •ocuk felci, sarÝlÝk ve kÝzamÝk aßÝsÝ yapÝlmaktadÝr. Gelißmiß Ÿlkelerde kabakulak ve kÝzamÝk•Ýk aßÝlarÝ da uygulanmaktadÝr. Bunlardan baßka, gerektiÛi durumlarda kuduz, tifo, kolera, menenjit mikrobuna karßÝ kullanÝlan aßÝlar da vardÝr. Eskiden •i•ek aßÝsÝ da uygulanÝrdÝ. Ancak, gŸnŸmŸzde •i•ek hastalÝÛÝ ortadan kalktÝÛÝ i•in bu hastalÝÛa karßÝ aßÝlama yapÝlmamaktadÝr. Normal olarak doÛmuß bebeÛe hemen verem aßÝsÝ yapÝlÝr. Üki ay sonra da bir test uygulanarak aßÝnÝn etkili olup olmadÝÛÝ kontrol edilir. Üki aylÝk •ocuÛa Difteri-Tetanoz-BoÛmaca karma aßÝsÝ ve •ocuk felci aßÝsÝ yapÝlÝr. ‚ocuk aßÝdan šnce havale ge•irmißse karma aßÝdan boÛmaca aßÝsÝ •ÝkarÝlÝr. Karma aßÝdan sonra havale ge•irdiÛinde de, ikinci aßÝlama boÛmaca aßÝsÝz yapÝlÝr. Karma ve •ocuk felci aßÝlarÝ ikißer ay aralÝklarla 3 kez tekrarlanÝr. †lkemizde 9. ayÝnda bebeÛe kÝzamÝk aßÝsÝ uygulanmaktadÝr. DoÛrusu, gelißmiß Ÿlke91

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

lerde olduÛu gibi 15. ayda kÝzamÝk•Ýk ve kabakulak aßÝsÝyla birlikte kÝzamÝk aßÝsÝnÝn yapÝlmasÝdÝr. KÝzamÝk•Ýk hamilelikte ge•irildiÛinde bebekte bir•ok sakatlÝÛa neden olabileceÛinden, bu aßÝnÝn šzellikle kÝz •ocuklara yapÝlmasÝ gereklidir. KÝz •ocuklarÝ, eÛer hastalÝÛÝ ge•irmemißse, ergenlik •aÛÝndan šnce mutlaka kÝzamÝk•Ýk aßÝsÝ ile aßÝlanmalÝdÝr. ‚ocuk 18 aylÝk olunca 4. kez karma ve •ocuk felci aßÝsÝ yapÝlÝr. Bu aßÝ 5-6. yaßlarda tekrarlanÝr. 12 yaßÝndan sonra ise, •ocuÛa yalnÝz tetanoz aßÝsÝ veya tetanoz ve erißkin tipi difteriden olußmuß karma aßÝ yapÝlarak aßÝ programÝ tamamlanmÝß olur. ZamanÝnda aßÝlanmamÝß •ocuÛa ikißer ay aralÝklarla Ÿ• kez karma aßÝ ve •ocuk felci aßÝsÝ yapÝlÝr. AyrÝca, baÛÝßÝklÝk testi negatif •Ýkarsa verem aßÝsÝ uygulanÝr. ‚ocuÛun •ocuk felci karma aßÝsÝ ek-

sik kalmÝßsa, son aßÝlama zamanÝna bakÝlÝr; eÛer son aßÝ Ÿzerinden 6 aydan daha az sŸre ge•mißse, hi• ara verilmemiß kabul edilerek normal aßÝlama programÝna devam edilir. AltÝ aydan fazla sŸre ge•mißse, yapÝlmÝß olan son aßÝ tekrarlanÝr ve normal aßÝlama programÝ sŸrdŸrŸlŸr. AltÝ yaßtan bŸyŸk •ocuklarÝn aßÝlanmasÝnda, karma aßÝdan boÛmaca aßÝsÝ •ÝkarÝlÝr. †lkemizde, šzellikle kÝrsal kesimde doÛumlarÝn evde olmasÝ, temizliÛe dikkat edilmeden makas, jilet veya bÝ•akla gšbeÛin kesilmesi, yaygÝn olarak kullanÝlan topraÛa sarma gibi adetler nedeniyle yenidoÛan bebeklerde šlŸme yol a•an tetanoz hastalÝÛÝ sÝklÝkla olußmaktadÝr. Bunu šnlemek i•in annelere gebeliÛin 5. ayÝndan sonra iki kez tetanoz aßÝsÝ yapÝlmalÝdÝr.

AÞILAMA PROGRAMI YenidoÛan

Verem aßÝsÝ (BCG)

2. ay

‚ocuk felci ve Karma aßÝ (Difteri-Tetanoz-BoÛmaca: DBT)

4. ay

‚ocuk felci ve Karma aßÝ (DBT)

6. ay

‚ocuk felci ve Karma aßÝ

9-12ay

KÝzamÝk aßÝsÝ (veya 15. ayda KÝzamÝk-kÝzamÝk•Ýk- kabakulak aßÝlarÝ birlikte)

18. ay

‚ocuk felci ve Karma aßÝ

6. yaß

‚ocuk felci ve boÛmacasÝz karma aßÝ (DT)

14. yaß

‚ocuk felci ve erißkin tipi difteri-tetanoz veya yalnÝz tetanoz aßÝsÝ

‚OCUKLUK ‚AÚI HASTALIKLARI VE BELÜRTÜLERÜ ‚ocukluk hastalÝklarÝnÝn •oÛunda hastalÝk nedeni, virŸs cinsi mikroorganizmalardÝr. Aile i•inde, okulda hastalÝk •ocuklarÝn birinden diÛerine kolayca bulaßÝr. Bu hastalÝklarÝn bazÝlarÝndan aßÝ ile korunulur. 92

Ateß Normal vŸcut ÝsÝsÝ 36-37,5¡C' dir. Ateß bŸyŸk •ocuklarda aÛÝz veya koltukaltÝndan; bebeklerde makattan šl•Ÿlmelidir. Termometre saÛlÝklÝ bir šl•Ÿm i•in en az iki dakika bekletilmelidir. Klasik civalÝ termometreler yanÝnda, elektronik gšstergeli olanlarÝ ve

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

alna yapÝßtÝrÝlarak ÝsÝ šl•en bantlar bulunmaktadÝr. ‚ocuÛun ateßini 38¡C (koltuk altÝndan) šl•tŸysek bunu hafif yŸkselmiß kabul ederiz. Ateß, 39 derece veya ŸstŸndeyse ve diÛer bulgular da bir hastalÝÛÝ dŸßŸndŸrŸyorsa •ocuÛu mutlaka doktora gštŸrmeliyiz.

Havale Bazen, •ocuklar ateßi yŸkseldiÛinde havale ge•irir. Burada ateßin nedeni •oÛunlukla barsak iltihabÝ veya gribal infeksiyondur. ‚ocuklar bunlarÝn dÝßÝnda, zehirlenmelerde, menenjit, sara (epilepsi) gibi beyin hastalÝklarÝnda da havale ge•irebilir. Havale ge•iren •ocuk yŸzŸkoyun veya yan yatÝrÝlmalÝ; aÛzÝ aßaÛÝya doÛru gelmelidir. BaßÝ geriye atÝlmamalÝdÝr. Havale nšbeti ateße baÛlÝysa, elbiseleri •ÝkarÝlÝp ÝlÝk banyo yaptÝrÝlarak ateßi dŸßŸrŸlmeye •alÝßÝlmalÝdÝr. En kÝsa zamanda doktora gštŸrŸlmelidir. Korunma: Ateß nedeniyle havale ge•iren •ocuÛun ateßinin yŸkselmesi šnlenmelidir. Bunun i•in ÝlÝk banyo ve ateß dŸßŸrŸcŸ ila•lar uygulanÝr. Alkolle pansuman, ateßin dŸßmesine yardÝmcÝ olmasÝna raÛmen, yapÝlmamalÝdÝr. ‚ŸnkŸ, deriden emilerek kan ßekerinin dŸßmesine neden olabilir. Doktorun šnerdiÛi ila• varsa, ihmal etmeden ve aksatmadan sŸrekli kullanÝlmalÝdÝr. …nemli Not: …zellikle aßaÛÝda anlatacaÛÝmÝz virŸslerin yol a•tÝÛÝ ateßli hastalÝklarda, ender de olsa "Reye sendromu" adÝ verilen tehlikeli bir hastalÝÛa yol a•abileceÛinden, ateß dŸßŸrŸcŸ olarak aspirin verilmemelidir.

Su ‚i•eÛi

Genellikle okul •aÛÝnda gšrŸlŸr. VirŸslerin yol a•tÝÛÝ ateßli dškŸntŸlŸ bir hastalÝktÝr. Ateßle baßlar. …nceleri, deriden hafif kabarÝk, kÝrmÝzÝ dškŸntŸler ortaya •Ýkar. Daha sonra bunlarÝn ortalarÝnda su dolu kesecikler (vezikŸller) olußur. DškŸntŸler ilkin sa•lÝ deride gšrŸlŸr, oradan gšvdeye, kola ve bacaklara yayÝlÝr. HastalÝk derideki bu dškŸntŸlerden havaya karÝßan virŸslerle bulaßÝr. DškŸntŸler kabuklaßarak iyileßirler. Üyileßen dškŸntŸnŸn yerinde hafif kahverengi lekeler kalÝr. Bu lekeler, daha sonra hi•bir iz bÝrakmadan kaybolurlar. DškŸntŸlerin hepsi kabuklaßtÝÛÝnda bulaßtÝrÝcÝlÝk dšnemi ge•mißtir. DškŸntŸler, kaßÝndÝklarÝnda mikrop kapabilir. Bu durumda hastalÝk aÛÝrlaßÝr ve lezyonlar iyileßtiklerinde iz bÝrakÝrlar. Tedavi: Tedavinin esasÝnÝ deri bakÝmÝ olußturur. Mikrop kapmasÝnÝ šnlemek i•in kaßÝntÝ giderici losyonlar ve ÝlÝk duß yararlÝdÝr. Korunma: Hasta •ocuk, dškŸntŸlerin hepsi kabuklanÝncaya kadar diÛer •ocuklardan ayrÝlmalÝdÝr.

KÝzamÝk•Ýk Havaya šksŸrŸkle yayÝlmÝß kÝzamÝk•Ýk virŸsŸ ile bulaßÝr. ‚ocuklarda nispeten hafif seyreder. Bu hastalÝÛÝn asÝl tehlikesi hamilelikte ge•irilmesidir. Hamile anne kÝzamÝk•Ýk ge•irdiÛinde, doÛacak bebekte sakatlÝk meydana gelebilir. HastalÝk hafif bir ateßle baßlar. HastalÝÛÝn karakteristik bulgusu, kulak arkasÝnda ve ensede bŸyŸmŸß bezeciklerdir. Hafif bir boÛaz aÛrÝsÝ ve gšzde kÝzarÝklÝk olabilir. Pembe renkli kŸ•Ÿk dškŸntŸler šnce yŸzde ve bo93

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

yunda ortaya •Ýkar. HÝzla tŸm gšvdeye yayÝlÝr. DškŸntŸler 24 saat sonra ilk gšrŸldŸÛŸ yerden baßlayarak solar. KÝzamÝk•Ýk •ocukluk •aÛÝnda hafif ge•en bir hastalÝk olmasÝna karßÝn doÛmamÝß bebekte ciddi sorunlar meydana getirir. …zellikle gebeliÛin ilk 4 ayÝnda kÝzamÝk•Ýk ge•iren annenin bebeÛinde ciddi sakatlÝklar doÛabilir. Bunlar arasÝnda saÛÝrlÝk, gšrme bozukluklarÝ, kalp hastalÝklarÝ, zeka geriliÛi sayÝlabilir. Bu nedenle, •ocukluÛunda kÝzamÝk•Ýk ge•irmemiß kadÝnlar gebelikten šnce bu hastalÝÛa karßÝ aßÝlanmalÝdÝrlar.

Kabakulak Hasta bireyin šksŸrmekle havaya saldÝÛÝ kŸ•Ÿk damlacÝklarda taßÝnan virŸslerin yol a•tÝÛÝ bir hastalÝktÝr. En sÝk 5-15 yaß arasÝnda gšrŸlŸr. Erißkinde daha ciddi ve aÛÝr seyreder. Genellikle •ene kemiÛi kšßesinin ŸstŸnde, kulaÛÝn šn ve altÝnda yer alan tŸkŸrŸk bezi iltihaplanÝr. Bazen •ene altÝndaki tŸkŸrŸk bezi de tutulur. Bu bšlgelerde ßißlik ve hafif kÝzarÝklÝk dikkati •eker. AÛzÝ a•mak acÝ verir. Sert ve ekßi gÝdalarÝn •iÛnenmesinde aÛrÝ meydana gelir. Bu nedenlerden dolayÝ ÝlÝk ve sulu yiyecekler verilmelidir. 7 ile 10 gŸn i•inde bezlerdeki ßißlik ge•er. AÛÝr vakalarda yŸksek ateß, kulak aÛrÝsÝ, baß aÛrÝsÝ ve boÛaz aÛrÝsÝ gšrŸlebilir, iltihap beyne ge•erse, ense sertliÛi ve kusmalar ortaya •Ýkar. …zellikle erißkin erkeklerde testis (yumurtalÝk) iltihabÝna yol a•abilir. Bu halde, •ok ender de olsa kÝsÝrlÝk gelißebilir. Tedavi: AÛÝz bakÝmÝ yapÝlÝr; temizliÛine dikkat edilir. Ateß dŸßŸrŸcŸ ila•lar verilebilir. Antibiyotikler yararsÝzdÝr. Korunma: HastalÝ94

Ûa karßÝ aßÝlama yapÝlÝr. YaygÝn olarak kÝzamÝk-kabakulak-kÝzamÝk•Ýk aßÝlarÝ birlikte uygulanÝr.

KÝzamÝk En sÝk gšrŸlen •ocukluk •aÛÝ hastalÝklarÝndan biridir. KŸ•Ÿk damlacÝklarla taßÝnan virŸslerle olur. SoÛuk algÝnlÝÛÝ gibi baßlar. Nezle, šksŸrŸk, gšzlerde kÝzarÝklÝk, sulanma, kaßÝntÝ vardÝr. Bu bulgularÝn ortaya •ÝkmasÝndan 2-4 gŸn sonra kulak arkasÝndan dškŸntŸler baßlar. HÝzla yŸze ve gšvdeye yayÝlÝr. DškŸntŸler ortalama 5 gŸn sŸrer ve hi•bir iz bÝrakmadan ge•er. Nezle dšneminde, aÛÝz i•inde azÝ dißleri hizasÝnda kÝzamÝÛa šzgŸ beyaz dškŸntŸler gšrŸlŸr. KÝzamÝk sÝrasÝnda zatŸrre ve kulak iltihabÝ gelißebilir. Seyrek olarak beyin iltihabÝ da ortaya •Ýkabilir. Tedavi: IlÝk i•ecekler, ateß dŸßŸrŸcŸ ila•lar verilir. Gšz temizliÛine dikkat edilir. Antibiyotikler etkisizdir. Korunma: AßÝlanma ile olur. KÝzamÝk ge•irmemiß her •ocuÛa aßÝ yapÝlmalÝdÝr. Genellikle, kÝzamÝk•Ýk ve kabakulak aßÝsÝyla birlikte yapÝlÝr. †lkemizde yaygÝn olarak tek baßÝna 9-12 aylÝkken uygulanmaktadÝr.

KÝzÝl Streptokok adÝ verilen bakteri cinsi mikroorganizmalarÝn yol a•tÝÛÝ bir hastalÝktÝr. BoÛaz aÛrÝsÝnÝ takiben tŸm gšvdede sulu boya ile boyanmÝß gibi pembe-kÝrmÝzÝ dškŸntŸler olur. HastalÝÛÝn 4-5. gŸnŸnde dilin Ÿzerini kaplayan mukoza, kenarlarÝndan soyulmaya baßlar. ‚ilek dili gšrŸnŸmŸ meydana •Ýkar.

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

Uygun antibiyotiklerle tedavi edilir. Tedavi edilmemiß olgularda eklem romatizmasÝ ve bšbrek iltihaplanmasÝ (nefrit) gelißebilir.

BoÛmaca Bakterilerin neden olduÛu solunum yollarÝ hastalÝÛÝdÝr. Esas bulgu šksŸrŸktŸr. …nce kuru, boÛulurcasÝna peß peße gelen šksŸrŸk nšbetleri ve beraberinde morarma gšrŸlŸr. Bunu derin bir nefes alma ve štme sesi izler. Hasta kusarak veya •ok koyu bir balgam •Ýkararak rahatlar. …ksŸrŸk sÝrasÝnda •ocuk havale ge•irebilir. …ksŸrŸk nšbetleri 2-3 ay kadar uzun sŸrebilir. Tedavi : Antibiyotiklerle, hastanÝn •evreye hastalÝk bulaßtÝrmasÝ šnlenebilir. Buhar tedavisi yararlÝ olur. YattÝÛÝ odanÝn havasÝnÝn nemli tutulmasÝ gerekir. Oksijen tedavisi gerekebilir. Korunma: BoÛmaca •ok bulaßÝcÝ bir hastalÝktÝr. Anneden ge•en baÛÝßÝklÝk maddeleri bebeÛi boÛmacadan korumaz. Korunma aßÝ ile olur. Bebekler ikinci aydan itibaren iki ay ara ile Ÿ• kez aßÝlanmalÝdÝr.

AltÝncÝ HastalÝk 3 yaß altÝndaki •ocuklarda gšrŸlŸr. ‚ok yŸksek seyreden ateß vardÝr. Hatta •ocuk ateßli dšnemde havale ge•irebilir. Üki-Ÿ• gŸn sŸren yŸksek ateß normale dŸßer dŸßmez dškŸntŸler ortaya •Ýkmaya baßlar. Birka• gŸnde kendiliÛinden dŸzelir. Tedavi ateßi dŸßŸrmeye yšneliktir.

Menenjit ‚ok aÛÝr seyirli bir hastalÝktÝr. Beyin zarlarÝnÝn iltihaplanmasÝdÝr. Ciddi baß aÛrÝsÝ,

39¡'den yŸksek ateß, ense sertliÛi, kusma, dalgÝnlÝk durumlarÝnda hemen akla •ocuÛun menenjit ge•irmekte olduÛu gelmelidir. BazÝ tip menenjitlerde (meningokok denen mikroorganizmalarla olan) vŸcutta yaygÝn mormenekße renkli dškŸntŸler gšrŸlebilir. Bunlar cilt altÝna olan kŸ•Ÿk kanama odaklarÝdÝr. Menenjitli •ocuÛun mutlaka hastaneye yatÝrÝlÝp tedavi edilmesi gereklidir.

ZatŸrre ve Bronßit AkciÛerlerin virŸsler veya bakterilerle iltihaplanmasÝ sonucu šksŸrŸk, ateß, nefes almada gŸ•lŸk, hÝrÝltÝlÝ solunum gšrŸlŸr. EÛer; Ÿ ‚ocuk •ok yorgun ve halsiz gšrŸnŸyorsa, Ÿ …zellikle dudaklarÝnda morarma varsa, Ÿ Nefes alÝp verirken kaburgalarÝnÝn arasÝ i•eriye doÛru •ekiliyorsa, hemen doktora baßvurulmalÝdÝr. ‚ocuÛa ÝlÝk ve sulu yiyecekler verilmelidir. Buhar tedavisi uygulanmalÝdÝr. Bunun i•in •ocuÛun yattÝÛÝ odada su kaynatÝlarak oda havasÝnÝn yeterince buharlanmasÝ saÛlanÝr.

TŸberkŸloz (Verem) ‚ocukta, gece terlemeleri ve halsizlikle baßlar. …nceleri tek tŸk šksŸrŸk vardÝr. Daha sonra šksŸrŸk artar. ‚ocukta kilo kaybÝ baßlar. Benzer ßikayetleri bulunan bir •ocuÛun ailesinde veya yakÝn temasta bulunduÛu kißiler (bakÝcÝ, šÛretmen, arkadaß, komßu) arasÝnda tŸberkŸlozlu varsa, akla ilk gelen hastalÝk bu olmalÝdÝr. ‚evrede bilinen tŸberkŸlozlu bi95

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

ri yoksa, •ocuÛa da tŸberkŸloz teßhisi konmußsa, ailesi ve yakÝn •evresi taranarak hastalÝk kaynaÛÝ olan kißi saptanÝr ve tedavi edilir. TŸberkŸloz uzun sŸreli tedavi gerektiren bir hastalÝktÝr. Bu nedenle korunmaya aÛÝrlÝk verilmelidir. Yeni doÛmuß bebek hemen aßÝlanmalÝdÝr. Üki ay sonra da aßÝnÝn etkili olup olmadÝÛÝ bir test ile mutlaka kontrol edilmelidir. Tedavi: Uygun ila•larÝn yeterli sŸre, dŸzenli olarak kullanÝlmasÝnÝn yanÝsÝra destekleyici tedavinin de yeri bŸyŸktŸr. Hasta istirahat etmeli, yeterli ve dengeli beslenmelidir. Doktor sšylemedik•e ila• kesilmemelidir.

Alerji VŸcudun bazÝ maddelere karßÝ aßÝrÝ duyarlÝk gšstermesi ve •eßitli rahatsÝzlÝklarÝn olußmasÝdÝr. Alerjik reaksiyon deÛißik ßekillerde kendini gšsterir.

Deri DškŸntŸleri BazÝ besin maddelerinin alÝnmasÝ, giyecekler veya takÝlarÝn deri ile temasÝ, bazÝ kimyasal maddelerle temas ve bšcek sokmalarÝ sonucu meydana gelir. Deride kabarÝk, pembe renkli kaßÝntÝlÝ lezyonlar (dškŸntŸler) olußur. Tedavinin temeli, alerji nedeninin ortaya •ÝkarÝlÝp ondan sakÝnÝlmasÝdÝr. AynÝ zamanda olußmuß deri lezyonlarÝnÝn tedavisinde antihistaminik krem ve losyonlar kullanÝlÝr. Bunlar olduk•a rahatlatÝcÝdÝr.

Besin Alerjisi En sÝk inek sŸtŸ, •eßitli meyveler, yumur96

ta, •ikolata, boyalÝ ßekerler ve i•ecekler, besinlere renk-koku vermek amacÝyla veya koruyucu olarak konan kimyasal katkÝ maddelerine karßÝ alerji gelißebilir. Teßhis, diyetten kußkulanÝlan maddenin •ÝkarÝldÝÛÝnda ßikayetlerin ge•mesi ve tekrar alÝnmasÝ halinde belirtilerin yinelenmesiyle konur. Besin alerjisinde ßikayetler; ishal, kusma, karÝn aÛrÝsÝ, deri dškŸntŸsŸ, astÝm, saman nezlesi ßeklinde belirebilir. HastanÝn rahatlatÝlmasÝ ve ßikayetlerin hafifletilmesi amacÝyla yine antihistaminikler gibi •eßitli ila•lar kullanÝlÝrsa da, asÝl tedavi alerjiye yol a•an besinin saptanÝp, diyetten uzaklaßtÝrÝlmasÝdÝr.

Saman Nezlesi Ülkbahar ve yaz aylarÝnda •i•ek tozlarÝna karßÝ olußur. Gšzlerde sulanma, kaßÝntÝ, kÝzarÝklÝk; burunda kaßÝntÝ, sulu akÝntÝ, aksÝrÝk ile kendini belli eder. Doktorun šnereceÛi antialerjik ila•lar kullanÝlÝr. DiÛer alerji bi•imlerinde, alerjiye yol a•an maddeden korunmanÝn, tedavinin temelini olußturduÛu daha šnce belirtilmißti. AstÝm hava yollarÝnda daralma sonucu nefes darlÝÛÝ, hÝrÝltÝlÝ solunum, šksŸrŸk ile kendini gšsterir. Deri dškŸntŸsŸ veya saman nezlesi ile birlikte olabilir. Alerji, infeksiyon veya stres ile kriz baßlayabilir. HastanÝn solunumu sÝkÝntÝlÝ, hÝrÝltÝlÝ ise ve dudaklarÝnda morarma varsa hemen doktora baßvurmalÝdÝr. Solunumu rahatlatÝcÝ ve antialerjik ila•lar kullanÝlÝr. AßÝlama, alerjik astÝmda da uygulanan bir yšntemdir.

KULAK VE G…Z

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

HASTALIKLARI Kulak ‚ocuklarda huzursuzluk ve ateß nedenlerinin baßÝnda kulak sorunlarÝ gelir, ißitme kaybÝ, ileri dšnemde •ocuÛun konußmasÝnÝ da etkileyeceÛinden erkenden tanÝ konmasÝ gereklidir. ‚ocuÛun seslere karßÝ ilgisiz kalmasÝ durumunda akla ilk olarak ißitme kaybÝ gelmelidir.

Kulak aÛrÝsÝ Ÿ DÝß kulaÛa ait iltihap veya yabancÝ cisim varlÝÛÝ,

kaßÝntÝ, kÝzarÝklÝk, ÝßÝktan aßÝrÝ rahatsÝz olma ve •apaklanma ßeklinde belirir. DiÛer gšze ge•mesini šnlemek i•in •ocuÛun gšzŸyle oynamasÝ engellenmelidir. Tedavisinde, sÝcak pansumanÝn yanÝsÝra, doktorun šnereceÛi ila•lar uygulanmalÝdÝr. Kirpik diplerindeki yaÛ bezlerinin tÝkanmasÝ veya mikroplanmasÝ sonucu iltihaplanmasÝ da •ocuklarda •ok yaygÝn gšrŸlen bir rahatsÝzlÝktÝr. Halk arasÝnda arpacÝk diye anÝlÝr. ‚ok bulaßÝcÝdÝr. HastalÝÛÝn ortaya •ÝkmasÝnda kirli ellerle gšzlerin oÛußturulmasÝ bŸyŸk rol oynamaktadÝr.

Ÿ AßÝrÝ huzursuzluk, yŸksek ateß, ißitmede azalma varsa

Tedavide, her iki saatte bir beß dakika sŸreyle ÝlÝk su pansumanÝ uygulanmalÝdÝr. Pansumanda kullanÝlacak malzeme temiz olmalÝdÝr. ‚ocuk gšzlerini oÛußturmaktan ka•ÝnmalÝdÝr. ArpacÝk sÝkÝlmamalÝdÝr. Bunlara dikkat edilmezse iltihap tekrarlayabilir. Doktor tavsiyesi olmadÝk•a damla veya merhem kullanÝlmamalÝdÝr. ArpacÝklÝ •ocuÛun havlusu paylaßÝlmamalÝdÝr. Bu tedbir ve tedavilerle arpacÝk ge•mezse doktora danÝßÝlmalÝdÝr.

Ÿ KulaÛa yabancÝ cisim ka•mÝßsa, hemen doktora gidilmelidir.

GšzŸ koruyucu bazÝ šnemli šnlemleri ßšylece sÝralayabiliriz:

Ÿ Orta kulak iltihabÝ, Ÿ Kabakulak, Ÿ Diß aÛrÝlarÝnÝn kulaÛa vurmasÝ ile meydana gelebilir.

‚ocukta;

Gšz ‚ocuklarda ßaßÝlÝk, gšz ve •evresindeki iltihaplar sÝk gšrŸlen sorunlardandÝr. ÞaßÝlÝk, gšrme kusuru veya gšz kaslarÝndaki bir bozukluk sonucu gelißmiß olabilir. Ühmal edilmeden doktora gštŸrŸlŸp muayene ettirilmelidir. ‚ŸnkŸ, •ocukta gšrme kusuru varsa ve bu zamanÝnda dŸzeltilmezse, ileride dŸzelmesi zor olan gšz tembelliÛine gidebilir. Gšz kŸresinin dÝßÝnÝ kaplayan tabakanÝn iltihaplanmasÝnda ßikayetler, gšzde sulanma,

Ÿ Televizyon seyrederken ekrandan 2,53 metre uzakta durulmalÝ; televizyona yandan deÛil karßÝdan bakmalÝ ve televizyon gšz hizasÝnda olmalÝdÝr. Ÿ Okumada ise, ÝßÝk fazla, gšz kamaßtÝrÝcÝ olmamalÝ ve omuz Ÿzerinden gelmelidir. Kitap saÛ eldeyse saÛ omuz, sol eldeyse sol omuz tarafÝndan olmalÝdÝr.

BARSAK SÜSTEMÜ HASTALIKLARI 97

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

KarÝn aÛrÝlarÝ KarÝn aÛrÝsÝnÝn en sÝk rastlanan nedenleri: Ÿ ishal-kabÝzlÝk, kusma gibi sindirim sistemi rahatsÝzlÝklarÝ, parazitler, Ÿ idrar yollarÝ iltihaplarÝ, Ÿ BaÛÝrsak tÝkanmalarÝ ve apandisit gibi cerrahi durumlar, Ÿ †st solunum yollarÝ infeksiyonu ve zatŸrree.

KabÝzlÝk Seyrek ve katÝ kÝvamda dÝßkÝlamadÝr. Korumak i•in •ocuÛa bol posalÝ yiyecekler ve bol sÝvÝ verilmelidir. Diyet sebze ve meyve aÛÝrlÝklÝ olmalÝdÝr. Komposto ve hoßaf verilmesi yararlÝ olur. Þiddetli kabÝzlÝkta, doktor šnerisi ile ila• verilebilir.

Kusma Sindirim sistemi bozukluklarÝ nedeniyle olabildiÛi gibi, aßÝrÝ beslenme, zorla beslenme, ruhsal stresler; idrar yollarÝ, Ÿst solunum yollarÝ infeksiyonlarÝ, kulak iltihaplarÝ, menenjit ve ara• tutmalarÝnda kusmalar gšrŸlŸr. Tedavi nedene yšneliktir.

Parazitler BaÛÝrsak KurtlarÝ ‚ocuklardaki baÛÝrsak kurtlarÝ da, karÝn aÛrÝsÝ nedenlerinden biridir. KarÝn aÛrÝsÝnÝn yanÝsÝra ißtahta artma veya azalma ßeklinde deÛißiklikler, aÛÝzdan šzellikle gece yatarken salya akmasÝ, burun kaßÝntÝsÝ, makatta kaßÝntÝ, alerjik deri dškŸntŸleri, ishal, bulantÝ ve kusma da baÛÝrsak kurtlarÝnÝn neden olduÛu ßikayetlerdendir. ‚ocukta zayÝflama ve kansÝzlÝk saptandÝÛÝnda, baßka nedenlerle birlik98

te, Ÿlkemizde barsak kurtlarÝnÝ da dŸßŸnmeli ve araßtÝrmalÝyÝz. BaÛÝrsak kurtlarÝndan, genelde ishal ve baÛÝrsak iltihaplarÝndan korunmak i•in belirli temel temizlik kurallarÝna uyulmalÝdÝr: Ÿ ‚ocuklarÝn tÝrnaklarÝ her zaman kesik ve temiz olmalÝdÝr. Ÿ Tuvaletten •ÝktÝktan sonra elleri iyice sabunlama alÝßkanlÝÛÝ kazandÝrÝlmalÝ. Bir ßey yemeden šnce ve yemekten sonra ellerini yÝkamaya alÝßtÝrÝlmalÝdÝr. Ÿ BebeÛin bakÝmÝnÝ Ÿstlenen kißinin de tuvaletten sonra, yemekten šnce, bebeÛi beslemeden šnce ve altÝnÝ temizledikten sonra ellerini sabunla yÝkamasÝ gerekir. Ÿ Temiz olmayan sularÝn i•ilmemesine dikkat edilir. Bebeklere kaynatÝlÝp soÛutulmuß su verilir. Ÿ Sebze ve meyveler iyice yÝkanmadan yenmemelidir. Ÿ Yiyecekler kapalÝ yerlerde tutulmalÝ; sineklerden korunmalÝdÝr. Ÿ ‚ocuklara dÝßarÝdan a•Ýk yiyecek alÝp yememesi gerektiÛi šÛretilmelidir. Ÿ ‚špler kapalÝ kutularda saklanmalÝdÝr.

KÝl Kurdu (Oksiyur) Ünce, beyaz 1-2 cm uzunluÛunda iplik gibi kurt•uklardÝr. Genellikle makata bitißik baÛÝrsak kÝsmÝnda yerleßir. DÝßkÝnÝn Ÿzerinde gšrŸlebilir. KÝl kurtlarÝ, šzellikle geceleri, makattan dÝßarÝ •Ýkarak aßÝrÝ kaßÝntÝya neden olurlar. O bšlgede kÝl kurtlarÝ ve kÝzarÝklÝk gšrŸlebilir. Tedavi: Genel temizlik kurallarÝna uyul-

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

masÝnÝn yanÝsÝra, tŸm aileye 15 gŸn ara ile kÝl kurduna etkili ila•tan verilir. KÝl kurdu saptanan •ocuklarÝn i• •amaßÝrlarÝ kaynatÝlarak yÝkanÝr.

Yuvarlak Solucan 10-12 cm uzunluÛunda yuvarlak, pembemsi, ince solucanlardÝr. Solucan yumurtalarÝ ile bulaßmÝß besin maddelerinin yenmesi ile vŸcuda alÝnÝr. BaÛÝrsaklarda gelißirler. Hasta •ocuklarÝn dÝßkÝlarÝ ile yumurtalarÝ •ÝkarÝlÝp •evreye yayÝlÝr. BaÛÝrsak solucanÝ, •ocukta karÝn aÛrÝsÝ, ishal, kusma ve deri dškŸntŸlerine neden olabilir. Hatta •ok fazla sayÝda iseler, yumak olußturup baÛÝrsak tÝkanmalarÝna yol a•tÝklarÝ bile gšrŸlmŸßtŸr. Tedavi: Solucana etkili ila• kullanÝlÝr. Genel temizlik kurallarÝna uyulur.

Þerit (Tenya) Parazit, iyi pißmeden veya •iÛ olarak yenen etlerle alÝnÝr. BaÛÝrsaklarda olgun ßerit haline ge•erler. DÝßkÝ i•inde yassÝ, beyaz ßerit par•acÝklarÝ ßeklinde gšrŸlŸrler. Bu par•acÝklar parazit yumurtasÝ ile doludur. VŸcut dÝßÝnda yumurtalar a•ÝÛa •Ýkar. Parazitin baß kÝsmÝ baÛÝrsaklardadÝr ve sŸrekli yumurta i•eren par•acÝklarÝ Ÿretir. Tam tedavi i•in baß kÝsmÝnÝn da dŸßmesi gerekir. DiÛer baÛÝrsak kurtlarÝndakine benzer ßikayetlere yol a•ar. Tedavi: Genel temizlik kurallarÝna uyulmalÝ, iyice pißmemiß veya •iÛ et ve et ŸrŸnleri yememelidir. Tedavide, uygun ila• doktorun šnerisi doÛrultusunda kullanÝlÝr.

KancalÝ Kurt

Parazitin yumurtalarÝ, •Ýplak ayakla dolaßÝlan yerlerde ayaklardaki •atlaklardan girer. BaßÝ ile baÛÝrsak duvarÝna tutunur. KansÝzlÝÛa yol a•ar. Tedavi: Doktorun šnerdiÛi ila• kullanÝlÝr. Korunmak i•in •Ýplak ayakla dolaßmamak, a•ÝÛa dÝßkÝlamamak ve genel temizlik kurallarÝna uymak gereklidir.

Kist Hidatik HastalÝk, hasta hayvanlarÝn hidatik kistli organlarÝnÝn yenmesiyle alÝnÝr. Kedi, kšpek tŸyleriyle de bulaßÝr. En sÝk karaciÛer ve akciÛerlerde olmak Ÿzere vŸcutta bŸyŸk kistler olußturur. Bu kistler karÝn i•inde, memede, boyunda ve hatta beyinde bile yerleßebilir. BŸyŸk kitlesinin •evre yapÝlara yaptÝÛÝ baskÝya baÛlÝ olarak deÛißik bulgularla kendini belli eder. EÛer kist patlarsa, etrafa •ok yayÝlabileceÛi gibi ani alerjik reaksiyon ile hastanÝn šlŸmŸne bile neden olabilir. Tedavi: Cerrahidir. Kistler ameliyatla •ÝkarÝlÝr. Son yÝllarda bazÝ ila•lar da denenmektedir.

Giardia AÛÝz yoluyla alÝnÝr. BaÛÝrsaklarda yerleßir. Gšzle gšrŸlemeyecek kadar kŸ•Ÿk boyutlardadÝr. KarÝn aÛrÝsÝ, ishal ve bulantÝya neden olur. Kistleri ile •evreye yayÝlÝr. Alerjik reaksiyonlara neden olabilir. Amip gšzle gšrŸlmeyen kŸ•Ÿk bir parazittir. AßÝrÝ karÝn aÛrÝsÝ, kanlÝ sŸmŸklŸ ishal ve ateß ßikayetlerine neden olur. …zellikle yaz aylarÝnda yaygÝnlaßÝr. KaraciÛer gibi organlarda iltihaba yol a•ar.

DERÜ HASTALIKLARI 99

100

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Pißik

gŸ• ishallere neden olur.

SŸt •ocuklarÝnÝn •oÛunda gšrŸlŸr. Nedeni idrar, dÝßkÝ ve bezlerin yÝkandÝÛÝ deterjanlarÝn yol a•tÝÛÝ tahrißtir. …zellikle, bezlerin uzun sŸre deÛißtirilmemesi durumunda olußur. Mantar veya mikroplarla enfekte olabilir. Bu nedenle, pißik olußur olußmaz, enfekte olmamasÝ i•in bazÝ šnlemler almak gerekir.

Tedavi: Bir •ay bardaÛÝ suya bir •ay kaßÝÛÝ karbonat koyup eritilir. ParmaÛa bir gazlÝ bez veya temiz bir tŸlbent par•asÝ sarÝlÝr. HazÝrlanmÝß suya batÝrÝlan bu tŸlbent sarÝlÝ parmakla aÛÝzdaki pamuk•uklar iyice temizlenir. Hafif olgularda bu tedavi yšntemi yeterli olmaktadÝr.

Ÿ ‚ocuÛun altÝ sÝk sÝk deÛißtirilmelidir.

AÛÝr seyredenlerde, aÛÝzdaki pamuk•uklar bu ßekilde temizlendikten sonra, doktorun šnerdiÛi ila• aÛÝza damlatÝlÝr. BebeÛin emziÛi, biberonu iyice kaynatÝlÝr. Anne sŸtŸ alÝyorsa, anne, memesini karbonatlÝ su ile siler.

Ÿ BebeÛin altÝ arada bir, bir sŸre a•Ýk bÝrakÝlmalÝdÝr. Her alt deÛißtirmede, bebeÛin poposu silinip temizlenmeli ve koruyucu krem veya zeytinyaÛÝ sŸrŸlmelidir. Pudra dškŸlmemelidir. Ÿ Enfekte olup iltihaplandÝysa doktora baßvurulmalÝdÝr.

Konak Sa•lÝ deride kirli sarÝ renkli kabuklanmalardÝr. Korunmak i•in •ocuklar haftada en az Ÿ• kere yÝkanmalÝdÝr. Konak olußtuktan sonra yapÝlmasÝ gerekenler ßunlardÝr: Banyodan 1 saat kadar šnce konaklÝ sa• bšlgesine karbonat-zeytinyaÛÝ karÝßÝmÝ veya yalnÝzca zeytinyaÛÝ sŸrŸlŸp konaÛÝn yumußamasÝ beklenir. Sonra yumußak bir fÝr•a ile bÝngÝldaÛÝ a•Ýksa zedelenmemesine dikkat ederek konaklar temizlenir. ArdÝndan banyo yapÝlÝr.

Pamuk•uk Bir •eßit mantar hastalÝÛÝdÝr. AÛÝzda beyaz lekeler halinde gšrŸlŸr. Olduk•a aÛrÝlÝdÝr. Tedavi edilmezse, šzellikle baÛÝßÝklÝk sisteminde bozukluk olan •ocuklarda, sindirim kanalÝ boyunca barsaklara yayÝlÝp tedavisi 100

Egzema Derinin kurumasÝ ve pullanmasÝyla belirir. Bazen akÝntÝ da gšrŸlebilir. VŸcudun deÛißik bšlgelerinde olmakla birlikte, en sÝk diz arkasÝ, kulak arkasÝ ve dirseklerde rastlanÝr. Hasta deri bšlgesi, kaßÝnma nedeniyle •izik ve kÝrmÝzÝdÝr.

Atopik Egzema OlußmasÝnda alerjik mekanizma rol oynar. ‚ocuklarda egzemanÝn en sÝk gšrŸlen ßeklidir. 3-4 aylÝktan kŸ•Ÿk bebeklerde gšrŸlmez. Ailede astÝm, saman nezlesi gibi alerjik bir durum genellikle mevcuttur. SÝklÝkla yanaklardan baßlar. Buralarda kÝzarÝklÝk, ince pullanma-deri dškŸntŸleri gšrŸlŸr. Giderek, baßta vŸcudun kÝvrÝm yerleri olmak Ÿzere, her bšlgeye yayÝlabilir. Tedavi: Deriyi yumußatmaya ve pullanmayÝ gidermeye yšneliktir. Nemlendirici krem ve yaÛlar, steroidli veya antihistaminikli ila•lar doktor šnerisiyle kullanÝlmalÝdÝr.

101

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

Atopik egzemada korunmaya yšnelik šnlemlerin alÝnmasÝ tedaviden šnemlidir. Bu arada temel nedeni ortaya •Ýkarmaya yšnelik araßtÝrmalar da yapÝlmalÝdÝr. Genel Koruyucu …nlemleri ßšyle sÝralayabiliriz: 1 - Yiyecekler: Diyetten sŸt, yumurta, balÝk, boyalÝ ve katkÝ maddeli besinler kaldÝrÝlmalÝdÝr.

Bitlenme Baß, gšvde ve kasÝkta gšrŸlen bitlenme tipleri vardÝr. En sÝk kafada gšrŸlŸr. HastalÝk, hasta kißilerin bulaßÝk eßyalarÝnÝn, šzellikle de taraÛÝnÝn kullanÝlmasÝ ve temizlik kurallarÝna uyulmamasÝ sonucunda alÝnÝr. Okullarda ve kreßlerde salgÝnlar yapabilir. YumurtalarÝ (sirkeler), sa• kškŸnden biraz yukarda

2 - Giyecekler: Sentetik giysiler deriyi tah-

sa•a yapÝßÝk olarak bulunurlar. Kirli beyaz,

riß ettiÛi gibi hastalÝÛÝ alevlendirir. ‚ocuÛun

grimsi renkte oval veya yuvarlak ßekillidirler.

giyecekleri ve yatak •arßaflarÝ pamuktan ya-

Kepeklenmeyle karÝßtÝrÝlabilir.

pÝlmÝß olmalÝdÝr. ‚amaßÝrlarÝ yÝkandÝktan sonra iyice durulanmalÝdÝr ki, šnemli egzema nedeni olan deterjan artÝÛÝ kalmasÝn. 3 - ‚ocuÛun yattÝÛÝ oda iyice havalandÝrÝlmalÝ, toz kaldÝrÝlmadan temizlenmelidir. ‚ocuÛun derisi temiz tutulmalÝdÝr. Banyodan sonra nemlendiriciler kullanÝlmalÝdÝr. Þampuan yerine, i•inde katkÝ maddesi bulunmayan sabunlar tercih edilmelidir.

Seboreik Egzema Cildi yaÛlÝ olanlarda •ok gšrŸlŸr. Ülkin, kirpik diplerindeki iltihap ile baßlar. ‚apaklanmalar olur. Bunu dÝß kulak yolu iltihabÝ izler. Daha sonra konaÛa benzeyen, ancak kabuklanmalarÝn daha fazla olduÛu yaygÝn lezyonlar ortaya •Ýkar. VŸcudun kÝvrÝm yerlerinde, burun kenarlarÝnda ve kaßlarda yoÛun olarak gšrŸlŸrler. Tedavi: SÝk banyo yapÝlmalÝdÝr. Sa•lÝ derideki kabuklanmalar banyodan šnce konakta olduÛu gibi temizlenir. VŸcuttaki lezyonlar gŸnde birka• kez zeytinyaÛÝ veya doktorun šnereceÛi bir baßka ila•la yaÛlanmalÝdÝr.

AyrÝmÝnda, ßunlara dikkat edilir: Kepek sa•lÝ deride bulunur; tÝrnakla kazÝndÝÛÝnda kolaylÝkla ayrÝlÝr. Sirke ise, sa•tan kolaylÝkla ayrÝlamaz. Sirkeler genellikle kulak arkasÝ ve ensede yerleßir. Bitlerin tahrißine baÛlÝ olarak komßu sa•sÝz bšlgelerde kÝzarÝklÝklar olabilir. Sa•lÝ deri olduk•a •ok kaßÝnÝr. Tedavi: Sa•lar kÝsa olarak kesilir. Doktorun šnereceÛi šzel ßampuan sa•a dškŸlŸr, kšpŸrtŸlŸr. KšpŸklŸ sa•lar oÛußturulur (friksiyon). 5-10 dakika kadar beklendikten sonra, •ocuÛun baßÝ bol suyla iyice durulanÝr. Banyodan sonra sa•lar sÝk dißli bir tarakla taranarak sirkelerin temizlenmesi saÛlanÝr. Bu ißlem bir hafta ara ile tekrarlanÝr. Bunun yanÝsÝra genel temizlik kurallarÝna šzen gšsterilir. BulaßmÝß olabileceÛi dŸßŸnŸlen eßyalar (giysiler, •arßaflar, yastÝk kÝlÝflarÝ) kaynatÝlÝr.

Uyuz Uyuz bšceÛi denen gšzle gšrŸlmeyen bir parazitin yol a•tÝÛÝ kaßÝntÝlÝ bir deri hastalÝÛÝdÝr. Hasta kißilerle yakÝn temas, aynÝ yataÛÝ paylaßma, giysilerin ortak giyilmesi ile bula101

102

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

ßÝr. Uyuz genellikle, parmak aralarÝ, el bileÛi i• yŸzŸ ve bel bšlgesine yerleßir. Buralarda geceleri artan, olduk•a rahatsÝzlÝk veren kaßÝntÝlar olur. Bu bšlgelerde •ok kŸ•Ÿk kabuklu lezyonlar ve kaßÝntÝ izleri gšrŸlŸr. Parazitin deri altÝndan gitmesiyle olußan yolun (tŸnel) gšrŸlmesi kesin tanÝya gštŸrŸr. Tedavi: Doktorun verdiÛi ilacÝn sŸrŸlmesinden sonra •ocuk iyice keselenir ve banyo yapÝlÝr. Banyodan sonra temiz •amaßÝrlar giyilir. Bu ißlem bir hafta sonra tekrarlanÝr. HastanÝn kaynayabilecek •amaßÝrlarÝ kaynatÝlÝr. KaynatÝlamayanlar ise, kÝzgÝn ŸtŸ ile ŸtŸlenir.

KEMÜK RAHATSIZLIKLARI Raßitizm GŸneß ÝßÝnlarÝnÝn etkisiyle vŸcutta yapÝlan D vitamininin eksikliÛinde gšrŸlŸr. KŸ•Ÿk •ocuklarÝn hastalÝÛÝdÝr. En sÝk ilk iki yaßta gšrŸlŸr. Bebekte kafada terleme, bÝngÝldaÛÝn gerekenden bŸyŸk olmasÝ, dikkati •eken ilk bulgulardandÝr. HastalÝk tedavi edilmez de ilerlerse baßÝn ßekli deÛißir; arkasÝ basÝk, alÝn kÝsmÝ geniß "dšrtkšße kafa" denen bir bi•im alÝr. Kaburgalarda da deÛißiklikler meydana gelir. Bu, •ocuÛun solunum fonksiyonlarÝnÝ bozar. Nefes alÝp vermesi deÛißir; sÝk sÝk šksŸrŸk ve hÝrÝltÝ meydana gelir. D vitamininin eksikliÛi kemiklerin normal yapÝsÝnÝ bozar. Sonu•ta, el bilekleri genißler. ‚ocuk ayaklarÝ Ÿzerinde durmaya ve yŸrŸmeye baßladÝÛÝnda bacaklarÝnda •arpÝklÝklar dikkati •eker. 102

Genelde •ocuÛun karnÝ ßiß gšrŸnŸmdedir ve kabÝzlÝÛÝ vardÝr. ‚ok ileri durumlarda, kanda kalsiyum azalmasÝ ile •ocukta kasÝlmalar gšrŸlebilir. Tedavi: Raßitizmin tedavisinde D vitamini kullanÝlÝr. Ancak, asÝl yapÝlmasÝ gereken šnlenmesidir. Raßitizmden korunmak i•in 15 gŸnlŸk olan •ocuÛa damla veya ßurup halinde D vitamini verilmeye baßlanmalÝdÝr. AyrÝca, šzellikle yaz aylarÝnda •ocuk gŸneße gšsterilmelidir. Burada dikkat edilecek husus, •ocuÛun gŸneß ÝßÝnlarÝyla direkt temasÝnÝn saÛlanmasÝdÝr. Camdan ge•en gŸneß ÝßÝnlarÝnÝn yararÝ olmamaktadÝr. ‚ocuÛun kolu, bacaÛÝ a•Ýk (•Ýplak) olarak gŸneße tutulmalÝdÝr. Bu šnlemlerle •ocuk raßitizmden korunur. Bšylece, hastalÝk durumunda yapÝlacak cerrahi veya tÝbbi (ila•) tedavisine gerek kalmaz.

Kal•a ‚ÝkÝÛÝ †lkemiz gibi kundak yapma adetinin yaygÝn olduÛu toplumlarda •ok šnemli bir sorundur. Yeni doÛmuß bebeÛin kal•asÝ, ilk Ÿ• ayda •Ýkmaya eÛilimlidir. Bu nedenle, kundaklama gibi uyluk kemiÛinin baßÝnÝ dÝßa doÛru zorlayan ißlemler kal•a •ÝkÝÛÝnÝn olußmasÝnÝ kolaylaßtÝrÝr. Bu da, uzun ve gŸ• tedavi sŸrecini yŸklenmek demektir. Ailesinde kal•a •ÝkÝÛÝ durumu bulunan bireylerde, diÛer kißilere gšre daha sÝk gšrŸlŸr. Kal•a •ÝkÝÛÝnÝn belirtileri ve tanÝnmasÝ: Bebeklerde bacaklarÝn kal•adan dÝßarÝya doÛru hareketinde kÝsÝtlÝlÝk dikkati •eker. Biraz bŸyŸk bebeklerde her iki bacaÛÝn Ÿst-i• kÝsÝmlarÝnda pililer (kÝvrÝmlar) meydana gelir. Kal•a •ÝkÝÛÝnda bunlarÝn eßit sayÝda ve aynÝ

103

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

hizada olmadÝklarÝ gšzlenir. ‚ÝkÝk bacak diÛerine gšre daha kÝsadÝr. Tedavi: Erken yenidoÛan dšneminde teßhis konmußsa, bebeÛe •ift (kalÝn) ara bezi konarak kundaklamanÝn aksine bacaklarÝn birbirinden ayrÝlmasÝ tedavinin esasÝnÝ olußturur. Bebek bŸyŸdŸk•e tedavi bi•imi deÛißir ve sŸresi uzar. Birka• aylÝk olmuß bebeÛe omuzlardan baÛlanan, bebeÛin bacaklarÝnÝ yanlara ve yukarÝ •ekip bu konumda tutulmalarÝnÝ saÛlayan šzel askÝlar uygulanÝr. Bir yaßÝna yaklaßmÝß kal•a •ÝkÝÛÝnÝn tedavisi cerrahidir. Bazen operasyonun birka• kez yinelenmesi gerekebilir. Bu nedenle, korunmanÝn en kolay ve en kesin tedavi olduÛu ger•eÛinden yola •Ýkarak, bebeklere kesinlikle kundak yapÝlmamalÝ ve bol ara bezi kullanÝlmalÝdÝr.

…ÚRENME YETERSÜZLÜÚÜ Okulda dinleme, okuma, konußma, yazma, dŸßŸnme veya sayÝsal ißlemlerde zorluk •eken ve baßarÝsÝz olan •ocuklarda bŸyŸk olasÝlÝkla "šÛrenme yetersizliÛiÓnin varlÝÛÝ sšz konusudur. BugŸn eÛitim sistemimiz, šÛrenme yetersizliÛi olan •ocuklarÝ ortaya •Ýkarmaya ve onlarÝn šÛrenmesine yardÝmcÝ olacak ekip ve organizasyona sahip deÛildir.

…Ûrenme Yetersizliklerinin TanÝnmasÝ AsÝl nedeni fiziksel bozukluklar, zihinsel gerilik, emosyonel uyumsuzluklar, kŸltŸrel ve ekonomik yoksunluk olan šÛrenme gŸ•lŸÛŸ sorunlarÝ "šÛrenme yetersizliÛi" olarak sÝnÝflandÝrÝlmaz. Bu etmenlerle ilißkisiz olan

šÛrenme yetersizlikleri šÛrenme sŸrecinin dšrt basamaÛÝna uygun olarak incelenecektir: AlgÝlama, bilgilerin duyumlanmasÝ ve beyne kaydedilmesi sŸrecidir. AlgÝlama sorunlarÝnda šncelikle, gšrme ve ißitmeye ait bozukluklar sšz konusudur. Gšrme bozukluklarÝnda •ocuk harfleri karÝßtÝrÝr veya ters gšrŸr. Bu durumun araßtÝrÝlmasÝnda "E" harfi i•in "3", "d" i•in "b" harfi kullanÝlÝr. Üßitmeyle ilgili bozukluklarda, •ocuk kelimeleri yanlÝß anlar ve uygun olmayan cevaplar verir. Bu •ocuklar, normal •evrede dÝßtan karÝßÝk olarak gelen bir•ok sesten sadece birine yšnelmeyi ve odaklanmayÝ beceremezler.

BŸtŸnleme (Entegrasyon) Buradaki tipik sorun, nesneleri uygun sÝraya koymada ve anlamadaki yetersizliktir. SÝralama bozukluÛu hecelemede ve bir metni okumada kendini gšsterir. Anlama bozukluÛu olan •ocuk bir kelime ya da hareketin sadece yalÝn bir tek anlamÝnÝ kavrar. …rneÛin "yŸreklendirme" sšzcŸÛŸnden yalnÝzca bir organ olarak šÛrendiÛi "yŸrek"i anlar.

HafÝza-HatÝrlama Gšrsel ve ißitsel bilgilerin hafÝzada saklanmasÝ ve hatÝrlanmasÝdÝr. Erken hafÝza bozukluÛunda, •ocuk yeni bir sšzŸ kullanmadan unutur. Ge• hafÝza bozukluÛunda ise, ge•ici olarak hafÝzasÝna yerleßtirdiÛi bilgiyi belli bir sŸre ge•tikten sonra unutur.

Ületim Bunda dille ilgili veya motor iletim bozukluklarÝ rol oynar. Dil bozukluÛunda, •o103

104

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

cuk kelime bulmakta zorlanÝr veya yanlÝß kelime se•er. Motor bozuklukta, geniß kas gruplarÝ arasÝnda koordinasyon bozukluklarÝ olur. KŸ•Ÿk hareketleri beceremez. …rneÛin, yazÝ yazmada gŸ•lŸk •eker.

Nedenler Nedenler hakkÝnda bilgimiz azdÝr. BazÝ •ocuklarda gelißme geriliÛi šÛrenme yetersizliÛine yol a•ar. Bu •ocuklar kendi dŸzeylerini yakalayÝncaya kadar birka• yÝl šzel ilgi ve yardÝma ihtiya• gšsterirler. Gšrme ve ißitmesi normal •ocuklarda, ses ve gšrŸntŸleri yanlÝß tanÝmlamaya sinir sistemi bozukluklarÝ neden olabilir. DoÛum šncesi veya erken bebeklikteki travmalar, sonradan gelißen šÛrenme bozukluklarÝnÝn altta yatan nedeni olabilir. Erken doÛan veya doÛum sÝrasÝnda ve hemen sonra saÛlÝk problemleri olan •ocuklar da okul dšneminde sÝklÝkla šzel ilgi ve eÛitime ihtiya• gšsterirler. …Ûrenme bozukluklarÝ genellikle aileseldir. Anne-babada da sÝklÝkla benzer sorunlar bulunur. …Ûrenme yetersizlikleri, erkeklerde kÝzlardan 5 kat daha fazla gšrŸlŸr.

Teßhis …zel eÛitimciler ve konunun uzmanlarÝ šÛrenme yetersizliÛi olan •ocuklarda zeka, baßarÝ ve gelißme testlerini i•eren •eßitli standart araßtÝrma yšntemleri uygulamaktadÝrlar. AyrÝca, •ocuÛun bir doktora muayene ettirilmesi de gereklidir. Bšylece, dŸzeltilebilir fiziksel ve ruhsal sorunlar ortaya •ÝkarÝlabilir. Nšrolog, gšz doktoru gibi diÛer uzmanlara da baßvurulmasÝ yararlÝ olur. En iyisi, okul i•i ve dÝßÝndaki tŸm ilgili uzmanlar bulgularÝnÝ birleßtirerek tanÝyÝ saptamaya •alÝßmalÝ ve en 104

uygun tedavi programÝnÝ gelißtirmelidir. Tedavi : Esas olarak okulda, šzel sÝnÝflarda, ilgili uzman eÛitimciler tarafÝndan eÛitilmeleri en uygun tedavi yšntemidir. Tedavi temelde, zayÝf olan yšnŸn gŸ•lendirilmesine yšneliktir: Ÿ Okuma problemi olan •ocuklarda, basÝlÝ materyale ek olarak teyp, video gibi kayÝt cihazlarÝ kullanÝlÝr. Ÿ Yazmada kŸ•Ÿk motor bozukluklarÝ olan •ocuklarda daktilo, bilgisayar, teyp gibi yardÝmcÝ aygÝtlar kullanÝlÝr. Ÿ HafÝzalama bozukluÛu olanlarda, alÝßtÝrmalardan hemen sonra šrnek kŸ•Ÿk par•alar ve testler verilerek šÛrenilenlerin pekißtirilmesi saÛlanÝr. Ÿ Üßitmede gŸ•lŸkleri olan •ocuklara, •alÝßma konularÝ yazÝlÝ verilir. …Ûrenme yetersizliÛi programlarÝnÝn šnemli yšntemlerinden biri, •ocuÛu baßarÝ ve iyi bir davranÝß gšsterdiÛinde šdŸllendirmek, takdir etmek; aksi olduÛunda ise šdŸlŸ sakÝnmaktÝr. AyrÝca, hiperkinetik (aßÝrÝ hareketli), bazÝ nšrolojik bozukluÛu olan ve dikkatini bir konu Ÿzerinde toplayamayan •ocuklarda doktorlar bazen ila• šnerebilirler. BazÝ sinir sistemi uyaranlarÝ hiperkinetik •ocuklarÝn derslerinde daha uzun sŸre konsantre olmalarÝnÝ saÛlamaktadÝr.

YenidoÛan Üßitme TaramasÝ Konußma ve lisan gelißimi yaßamÝn ilk iki yÝlÝnda hÝzlÝ gelißir. 4 yaßÝna kadar tamamlanÝr. Bu nedenle bir •ocuÛun konußmayÝ šÛrenebileceÛi en šnemli dšnem ilk iki yaßtÝr. Üßitme engeli ißitme duyarlÝlÝÛÝnÝn kißinin

105

ÇOCUK SA⁄LI⁄I

gelißim, uyum, šzellikle iletißimdeki gšrevlerini yerine getiremeyiß durumdur. Kißinin yalnÝz dil ve konußma gelißimini deÛil zihinsel, sosyal ve duygusal gelißimini de etkiler. Üßitme kaybÝnÝn dereceleri vardÝr.

uygun gelißme gšsterdikleri saptanmÝßtÝr.

DoÛußtan ißitme kayÝplarÝnda •ocuk, konußma seslerini duyamÝyorsa kendiliÛniden konußmayÝ šÛrenemez. Soyut dŸßŸnce gelißemez. Zihinsel gelißimi yavaßlar.

OAE), ikincisi ise ißitsel beyin sapÝ cevabÝ

Üßitme kaybÝ saptanan •ocuk, kaybÝnÝn derecesine gšre se•ilen ißitme cihazÝ ile mevcut ißitme kapasitesini kullanÝr. Konußma becerisinin kazanÝldÝÛÝ 3 ay ile 6 yaß arasÝ dšnemde konußma becerisini gelißtirebilir. TanÝ ne denli erken konulup tedaviye baßlanÝrsa konußma ve lisan gelißimi o denli normale yakÝn olarak gelißir; bu da •ocuÛun sosyal, duygusal, bilißsel ve akademik benlik gelißimi Ÿzerine olumlu etki yapar.

Üßitme taramalarÝnda iki yšntem kullanÝr. Birincisi uyarÝlmÝß otoakustik emisyon (TE-

(ABR)ÕdÝr. Bu iki yšntem de girißim gerektirmeyen, 5 dakikadan daha az sŸren, kolay uygulanan yšntemlerdir. BaßbakanlÝk …zŸrlŸler Üdaresi BaßkanlÝÛÝ yenidoÛan ve sŸt •ocukluÛu dšneminde ißitme taramalarÝnÝn Ÿlke genelinde yaygÝnlaßtÝrÝlmasÝ amacÝyla Ulusal YenidoÛan Üßitme

TŸrkiyeÕde tahminen her bebekten 1 veya 2Õsi ileri derecede ißitme kaybÝ ile doÛmakta; 3-4 yaß grubunda ge•irilen hastalÝk, kaza, travma sonucunda bu oran % 0.6 ya •ÝkmaktadÝr.

TaramasÝ kampanyasÝ baßlatmÝßtÝr.

2.5-4 yaß civarÝnda tanÝsÝ konulan bu •ocuklarÝn konußma gelißimini kazanabilmesi i•in 17-18 yaßÝna kadar eÛitim almasÝ gerekir. Fakat bu tanÝ yaßamÝn ilk 3 ayÝnda konulur ve 6. ayÝnda ißitme cihazÝ uygulanarak terapiye baßlanÝr ise verilecek eÛitim sŸreleri daha kÝsalÝr. Bu •ocuklarÝn, ißitmesi normal olan •ocuklarÝn dil ve konußma dšnemlerine

sinde toplumda sÝk gšrŸlen, tedavi edilebilen

Ama• TŸrkiyeÕde doÛan her bebeÛe bu taramanÝn uygulanmasÝdÝr. Bu taramalar saye-

ve tedavi sonrasÝnda •ocuklar Ÿzerinde olan veya olabilecek olumsuz etkilerinin hafifletilebileceÛi veya ortadan kaldÝrÝlabileceÛi gšrŸnen bir ger•ektir.

105

107

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

†st Solunum Yolu EnfeksiyonlarÝ

HazÝrlayan : Dr. Meltem H†NER

109

†st Solunum Yolu EnfeksiyonlarÝ †st solunum yolu enfeksiyonlarÝ insanlarÝn yaßamlarÝ boyunca en sÝk karßÝlaßtÝklarÝ ve bulaßÝcÝlÝÛÝ yŸksek olan hastalÝklardÝr. Kißiler, genellikle her yÝl ortalama 2 veya 3 kez Ÿst solunum yolu enfeksiyonu ge•irir. FarklÝ etkenlerle olußan hastalÝklarÝn belirtileri genellikle birbirine benzer. En šnemli šzelliklerinden biri de uygunsuz antibiyotik kullanÝmÝnÝn en fazla gšrŸldŸÛŸ hastalÝk grubu olmalarÝdÝr. †st solunum yollarÝnÝ burun, paranazal sinŸsler, orta kulak, nazofarenks, orofarenks (yutak) ve larinks (gÝrtlak) olußturur. Lenfoid organlar olan adenoidler ve tonsiller (bademcikler) Ÿst solunum yollarÝnÝn diÛer šnemli yapÝlarÝdÝr. †st solunum yollarÝ bir floraya sahiptir. Bu flora bakterilerden olußmuß bir tabakadÝr ve bu flora Ÿyeleri normalde dokulara yayÝlmayÝp, hastalÝklara yol a•mazlar. Kißinin direnci herhangi bir neden ile zayÝfladÝÛÝnda bunlar zararlÝ hale gelebilirler.

109

110

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

AKUT VÜRAL RÜNÜT (NEZLE, SOÚUK ALGINLIÚI, COMMON COLD) SoÛuk algÝnlÝÛÝ pratisyen hekim ziyaretlerinin ve okul veya iße gitmemenin en šnemli nedenidir. Bu hastalÝk 4-10 gŸn i•erisinde kendiliÛinden dŸzelen hafif seyirli bir viral enfeksiyondur. Kulu•ka sŸresi 2-5 gŸndŸr. Tipik belirtileri burun tÝkanÝklÝÛÝ, burun akÝntÝsÝ, šksŸrŸk ve farenjittir. Hafif ateß ve kÝrÝklÝk da tabloya eßlik edebilir. ‚ocuklarda orta kulak iltihabÝ, bronßit, sinŸzit ve nadiren zatŸrre, yetißkinlerde ise sinŸzit, bronßit, astÝm, kronik bronßitin akut alevlenmeleri ve nadiren orta kulak iltihabÝ ve zatŸrre hastalÝÛÝn ileri dšnemlerinde eklenebilir. Genellikle birarada yaßamÝn arttÝÛÝ kÝß aylarÝnda sÝk gšrŸlŸr. Etken viruslarÝn bulaßmasÝ hastalarÝn bulaßÝcÝ salgÝlarÝ ile kirlenmiß elleri veya eßyalarÝ ile temas sonucu olabildiÛi gibi damlacÝk veya hava partikŸlleri i•indeki viruslarÝn solunmasÝ ile de olabilir. TanÝ klinik muayene ile konur. TanÝ konulduktan sonra šzellikle tekrarlayan rinitli vakalar allerjik etkenler yšnŸnden deÛerlendirilmelidir. Allerjiyi dŸßŸndŸren belirtiler gšzlerde sulanma; burun, gšz veya

110

boÛazda kaßÝntÝ, bol miktarda, renksiz burun akÝntÝsÝdÝr. SoÛuk algÝnlÝÛÝnda en uygun tedavi istirahat ve yeterli sÝvÝ alÝmÝnÝn saÛlanmasÝdÝr. Hangi belirtilerin hastayÝ rahatsÝz ettiÛi dikkate alÝnmalÝdÝr. Burun tÝkanÝklÝÛÝ, burun akÝntÝsÝ ve šksŸrŸk varsa bol sÝvÝ verilmelidir. Burnun serum fizyolojik ile yÝkanmasÝ, baßÝn yatarken yŸkseltilmesi, šzellikle kuru ortamlarda •evrenin buhar ile nemlendirilmesi yararlÝ olur. C vitamini i•eren ila•lar soÛuk algÝnlÝÛÝnÝn ßiddetini ve sŸresini azaltabilirse de, gÝda ile vitamin C alÝmÝnÝ artÝrmak daha uygun bir yaklaßÝmdÝr. BazÝ hastalarda ßiddetli baß aÛrÝsÝ bulunabilir. Ülk 6 yaßtaki •ocuklarda 38,5¼CÕnin (koltuk altÝ) Ÿzerinde ateß hastanÝn havale ge•irmesine neden olabilir. Bu durumda mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr. HastanÝn ateßi •ok yŸksek ise alÝna, ellere, ayaklara soÛuk uygulanarak, ÝlÝk banyo yaptÝrÝlarak ve ateß dŸßŸrŸcŸ verilerek mutlaka ateßi dŸßŸrŸlmelidir. Ateß bir savunma mekanizmasÝdÝr ve hafif ateßlerde ateß dŸßŸrŸcŸler gerekli deÛildir. HastanÝn ßikayetleri gerilemezse, 3-7 gŸn sonra tedavinin deÛißtirilmesi veya hastalÝÛÝn ilerlemesi durumunda gelißebilecek ek sorunlarÝn deÛerlendirilmesi amacÝyla tekrar muayene edilmelidir. Birlikte iltihabi salgÝlar, yŸksek ateß, solunum sayÝsÝnda artÝß, ciddi akciÛer hastalÝÛÝ hikayesi, baÛÝßÝklÝk sistemi

111

ÜST SOLUNUM YOLU ENFEKS‹YONLARI

yetmezliÛi, tonsillit, alt solunum yolu enfeksiyonu, kulak aÛrÝsÝ ve vŸcudunda dškŸntŸ bulunan hastalar mutlaka doktor tarafÝndan tekrar deÛerlendirilmelidir.

ÜNFLUENZA (GRÜP) Ünfluenza ateß, kas aÛrÝsÝ, baß ve boÛaz aÛrÝsÝ ve šksŸrŸkle; •ocuklarda bazen kusma ve ishalle ve 1-3 hafta sŸreli halsizlikle seyreden bir enfeksiyon hastalÝÛÝdÝr. Ateß genellikle 3-5 gŸn sŸrer ve akßamlarÝ daha yŸksektir. …ksŸrŸk šnce kuru vasÝftadÝr, 3-4 gŸn sonra balgamlÝ olabilir ve 2 hafta kadar sŸrebilir. SÝklÝkla 3-4 gŸn sŸren konjonktivit tablosu vardÝr. …lŸmle sonu•lanan bakteriyel zatŸrreye neden olabilir. AyrÝca orta kulak iltihabÝ, sinŸzit gibi diÛer bakteriyel solunum yolu enfeksiyonlarÝ da, influenzanÝn ileri dšnemlerinde sÝk gšrŸlŸr. Etkeni viruslardÝr. Ünfluenza kißiden kißiye direk temas veya solunum yolu salgÝlarÝ ile kirlenmiß eßyalar aracÝlÝÛÝ ile bulaßÝr. En yŸksek atak hÝzÝ kreß ve ilkokul •ocuklarÝnda gšrŸlŸr. ‚ocuklarda yÝllÝk atak hÝzÝ %10-40ÕdÝr. 1-3 gŸn arasÝnda deÛißen bir kulu•ka dšneminden sonra belirtiler ortaya •Ýkar. Belirtiler baßlamadan 24 saat šnce ve belirtilerin bulunduÛu sŸre boyunca (5-7 gŸn) bulaßÝcÝdÝr. SoÛuk algÝnlÝÛÝ, tonsillit, sinŸzit ve diÛer ateßli hastalÝklardan (menenjit...) ayÝrdedilmesi a•ÝsÝndan mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr. Tedavide antiviral ajanlar kullanÝlÝr. Ge• baßlanan tedavinin etkisi yoktur. Ülk 4 gŸn, ateß sŸresi uzarsa ateß normale dšnŸnceye kadar yatak istirahati ve sÝvÝ alÝmÝnÝn artÝrÝlmasÝ uygun olur. Aspirin influenzalÝ •ocuklarda Reye Sendromuna neden olabileceÛin-

den kesinlikle kullanÝlmamalÝdÝr. Reye SendromuÕnda •ocuklarÝn karaciÛer ve beyinlerinde hasar olußur. HastalÝÛÝn solunum yolu ile bulaßmasÝ nedeniyle, hasta kißilerin kapalÝ ortamlarda saÛlÝklÝ insanlarla bir arada olmasÝ influenzanÝn etrafa yayÝlmasÝnÝ kolaylaßtÝrÝr. Bu nedenle hastalÝÛÝn belirtilerinin gšrŸldŸÛŸ dšnemde iß veya okula gidilmesi uygun deÛildir. BŸyŸk salgÝnlar sÝrasÝnda hastalarÝn kapalÝ ortamda saÛlÝklÝ insanlarla bir arada bulunduÛu, okul ve kÝßla gibi yerlerin ge•ici sŸrelerle kapatÝlmasÝ gerekebilir. Ünfluenzadan aßÝ ve ila• ile korunulabilir. a) AßÝ ile korunma: AßÝ yÝllÝk olarak sonbaharda uygulanÝrsa, 6 ay sŸre ile olduk•a koruyucudur. Uygulanan aßÝnÝn o yÝl i•in hazÝrlanmÝß olmasÝna dikkat edilmelidir. AßÝlama i•in hedef gruplarÝ: 1. 65 yaßÝn Ÿzerindeki saÛlÝklÝ kißiler 2. Hangi yaßta olursa olsun, kronik hastalÝÛÝ bulunan kißilere bakÝm veren merkezlerde kalanlar 3. Son bir yÝl i•erisinde hastanede yatma veya tÝbbi takip gerektirecek kadar aÛÝr kronik kalp-damar ve akciÛer enfeksiyonu olanlar 4. Kronik metabolik hastalÝÛÝ (ßeker hastalÝÛÝÉ), bšbrek fonksiyon bozukluÛu, kansÝzlÝk, kÝrmÝzÝ kan hŸcre bozukluklarÝ, baÛÝßÝklÝk sistemi bozukluklarÝ veya astÝmÝ olan yetißkin ve •ocuklar 5. YaßÝ 6 ay ile 18 yÝl arasÝnda deÛißen, uzun sŸreli aspirin tedavisi alan •ocuklar (Reye Sendromu riskini azaltmak amacÝ ile) 6. GebeliÛinin 3-6. ayÝ veya 6-9. ayÝ influenza sezonuna gelen gebe kadÝnlar 111

112

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

7. ÜnfluenzanÝn neden olduÛu diÛer hastalÝklarÝn riskini artÝran bir hastalÝÛÝ bulunan kißiler 8. Hastane ve bakÝmevinde •alÝßan kißiler 9. ÜnfluenzanÝn sÝk gšrŸldŸÛŸ ve aÛÝr seyrettiÛi hastalÝÛÝ bulunan kißilerle aynÝ evde yaßayanlar. AslÝnda influenza enfeksiyonuna yakalanma riskini azaltmak istediÛi i•in doktora baßvuran herkesin aßÝIanmasÝ šnerilmektedir. SaÛlÝk personeli, itfaiyeciler ve polisler aslÝnda risk grubuna girmeseler bile, influenza enfeksiyonu nedeni ile belli bir sŸre •alÝßmamalarÝ problem yaratabileceÛinden, aßÝlanmalarÝ uygun olur. ‚ocukluk yaß grubuna šzel olarak baktÝÛÝmÝzda; aßÝlanmasÝ šnerilen •ocuklarÝ šzellikle ßu ßekilde sÝralayabiliriz: 1. AstÝm dahil, akciÛer veya kalp-damar hastalÝÛÝ bulunanlar 2. Bir šnceki yÝl i•erisinde tÝbbi takip veya hastanede yatmayÝ gerektiren kronik metabolik, bšbrek hastalÝÛÝ veya kÝrmÝzÝ kan hŸcre bozukluklarÝ bulunanlar ve baÛÝßÝklÝk sistemi baskÝlanmÝß olanlar 3. Uzun sŸreli aspirin tedavisi uygulananlar (Reye sendromu riskini azaltmak amacÝ ile) 4. YŸksek riskli kißilerle aynÝ evde yaßayanlar. - AßÝlanmamasÝ gereken kißiler: Yumurta, lateks veya timerosala karßÝ allerjisi olan ve Guillain-Barre sendromlu hastalarÝn aßÝlanmamalarÝ šnerilir. AyrÝca akut ateßli enfeksiyonu olanlarÝn da hastalÝklarÝ ge•inceye kadar aßÝlanmamasÝ uygun olur. - AßÝnÝn uygulanma zamanÝ: AßÝ uygulandÝktan 1-2 hafta sonra korumaya baßlar ve 6112

12 ay sŸre ile koruyuculuk devam eder. †lkemizde influenza KasÝm - Nisan aylarÝ arasÝnda sÝk gšrŸldŸÛŸnden, EylŸl ve Ekim aylarÝnda aßÝnÝn uygulanmasÝnda yarar vardÝr. Dokuz yaß altÝnda ilk aßÝlamada bir ay ara ile iki doz ßeklinde uygulanan aßÝnÝn, yetißkinlere her yÝl bir kez yapÝlmasÝ yeterlidir. AßÝlamanÝn influenza mevsimi ge•meden bitirilmesi gerekir. - AßÝnÝn koruyuculuÛu: AßÝnÝn koruyuculuÛu olduk•a iyidir. Ancak aßÝlanmÝß kißiler hastalÝÛÝ ge•irebilir. Yine de bu kißilerdeki enfeksiyon aßÝlanmamÝß kißilere gšre daha hafif seyretmektedir. - AßÝnÝn yan etkileri: Ünfluenza aßÝsÝnÝn en sÝk gšrŸlen yan etkisi aßÝnÝn yapÝldÝÛÝ yerde 2 gŸn kadar sŸrebilen aÛrÝdÝr. AßÝ canlÝ virus i•ermediÛinden, influenzaya neden olmaz, ancak allerjik olaylar nedeniyle influenzaya benzeyen hafif belirtiler gšrŸlebilir. b) Üla•la korunma: Antiviral ila•lar korunmada %70-90 etkilidir. Ünfluenza salgÝnÝ ortaya •ÝktÝÛÝnda, aßÝnÝn koruyucu etkisi 1-2 haftada baßladÝÛÝndan, •ocuklarda ise ilk aßÝlandÝklarÝnda aßÝnÝn etkinliÛi i•in 6 hafta kadar sŸre gerektiÛinden, enfeksiyonun yayÝlÝmÝnÝ azaltmak i•in, mŸmkŸn olan en kÝsa sŸrede antiviral ilaca baßlanmasÝ dŸßŸnŸlebilir.

AKUT TONSÜLLOFARENJÜT Genellikle havada asÝlÝ bulunan Ÿst solunum yolu salgÝlarÝ, bazen yutak yŸzey dokusu ile temas (diß fÝr•asÝ...) ve nadiren de gÝdalar ve dÝßkÝ ile bulaßan mikroorganizmalarÝn ortaya •ÝkardÝÛÝ bir hastalÝktÝr. Etken viral veya bakteriyel (Grup A Beta Hemolitik Streptokok ÐGABHS-) olabilir.

113

ÜST SOLUNUM YOLU ENFEKS‹YONLARI

Genellikle kÝß ve ilkbahar aylarÝnda, 0-6 aylÝk •ocuklarda hafif ateß, burun akÝntÝsÝ, 6 ay - 3 yaß arasÝnda hafif ateß, nazofarenjit, boyunda bezeler, sinŸzit ve orta kulak iltihabÝ, 3 yaßÝndan bŸyŸk •ocuklarda ise tonsillofarenjit veya kÝzÝl tablosu šnemlidir. HastalÝk ilerlerse iltihabi (boyunda lenf bezi iltihabÝ, orta kulak iltihabÝ ve sinŸzit, peritonsiller apse, zatŸrre, sepsis, menenjit, kemik iltihabÝ, eklem iltihabÝ) veya iltihabi olmayan (akut romatizmal ateß, bšbrek iltihabÝ) birtakÝm hastalÝklara neden olabilir.

Tipik tonsillofarenjit bulgularÝ ateß, tonsillofarengeal kÝzarÝklÝk, boyun šn kÝsmÝnda lenf bezi ßißliÛi, burun akÝntÝsÝ, ses kÝsÝklÝÛÝ ve šksŸrŸktŸr. Sadece klinik bulgulara bakarak, tedaviye karar vermek doÛru bir yaklaßÝm deÛildir. Mutlaka mikrobiyolojik tetkiklerin yapÝlmasÝ gerekir, bunun i•in doktora baßvurulmalÝdÝr. GABHSÕlarÝn neden olduÛu tonsillit genellikle kendiliÛinden dŸzelen bir enfeksiyondur, boÛaz kŸltŸrŸ yapÝlarak etken saptanabilir. En •ok korkulan sekeli olan akut romatizmal ateß 9 gŸnlŸk belirtili (šzellikle ateß) bir dšnem sonrasÝnda ortaya •Ýkar. AyrÝca •ok erken baßlanan antibiyotik tedavisi yeterli baÛÝßÝklÝk gelißmesini šnler ve hastalarÝn tekrar tekrar GABHS tonsillofarenjiti ge•irmesine neden olur. Hastalar tedavinin ilk

24 saati boyunca bulaßtÝrÝcÝdÝr. Bu nedenle bu sŸrede solunum izolasyon šnlemlerinin alÝnmasÝ gerekir. Viral olduÛu dŸßŸnŸlen vakalarda antibiyotiklerin yararÝ yoktur. AyrÝca boÛaz aÛrÝsÝ hastayÝ rahatsÝz edecek kadar fazla ise aspirin dÝßÝndaki (Reye sendromu riski nedeni ile aspirin alÝnmamalÝdÝr) aÛrÝ kesiciler kullanÝlabilir. AÛrÝnÝn giderilmesi i•in sÝvÝ gÝdalar, yumußatÝcÝ pastiller de yararlÝ olabilir. Tuzlu su (1 •ay bardaÛÝ suya 1 silme •ay kaßÝÛÝ tuz) ile gargara da šnerilebilir. Belirtiler GABHS saptanÝp tedavi verilen vakalarda 48 saat, viral olduÛu dŸßŸnŸlen vakalarda ise 5-7 gŸn i•inde dŸzelmezse, doktora baßvurulmalÝdÝr. Korunmada etkili bir aßÝ mevcut deÛildir. Akut romatizmal ateß ge•irmiß hastalar dÝßÝnda, šzellikle tekrarlayan tonsilofarenjit ataÛÝnÝ šnlemek amacÝyla kullanÝlan penadur profilaksisinin yararÝ gšsterilememißtir. BazÝ durumlarda GABHS, boÛaz kŸltŸrŸnde saptanmasÝna raÛmen hastanÝn hi•bir ßikayeti olmayabilir. Bu durumda GABHS taßÝyÝcÝlÝÛÝ dŸßŸnŸlŸr ve tedavi verilmesi gereksizdir. Tekrarlayan tonsillitlerde bademcik ameliyatÝ gerektiren durumlar: Solunum yetersizliÛi, beslenme yetersizliÛi, GABHS'a baÛlÝ tonsillofarenjit atak sayÝsÝnÝn yÝlda en az 4 olmasÝ veya en az bir atakta peritonsiller apse veya solunum yolu tÝkanÝklÝÛÝ nedeniyle hastaneye yatma veya en az 5 gŸn iß-okuldan uzaklaßmaya neden olmasÝ ßartÝyla atak sayÝsÝnÝn yÝlda en az 3 olmasÝ.

PARANAZAL SÜN†S ENFEKSÜYONLARI Paranazal sinŸsler frontal, etmoid (šn ve 113

114

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

arka), maksiller ve sfenoid sinŸsler olmak Ÿzere dšrt •ifttir ve burun boßluÛu ile devamlÝlÝk gšsteren silli hŸcre tabakasÝ ile dšßelidir. Solunan havanÝn nemlendirilmesi, filtrasyon ve ÝsÝ regŸlasyonu burun ve paranazal sinŸslerin šnemli bir fonksiyonudur. SinŸzit paranazal sinŸs mukšz membranlarÝnÝn iltihabÝ olarak tanÝmlanÝr. †• haftadan kÝsa sŸreli ßikayeti olanlar akut sinŸzit, Ÿ• aydan daha uzun sŸreli olanlar ise kronik sinŸzit olarak tanÝmlanÝr.

yin zarlarÝ ile ilgili hastalÝklara neden olabilir.

Akut enfeksiyonlar, yŸzme ve daIma, diß enfeksiyonlarÝ, sinŸsleri ilgilendiren kÝrÝklar, hazÝrlayÝcÝ faktšrler (burun tÝkanÝklÝÛÝ, •evre doku enfeksiyonlarÝ, tonsillit, baÛÝßÝklÝk sisteminde yetmezlik, irritan atmosferik durumlarÉ)

DÝß kulak iltihabÝ dÝß kulak yolu ve kulak kep•esinin iltihabÝdÝr. ‚ok hafif bir enfeksiyondan, hayatÝ tehdit eden ciddi enfeksiyonlara kadar bir •ok hastalÝk bu grupta toplanÝr. 6 grupta toplanabilir: 1) Akut yaygÝn (bakteriyel) 2) Akut yerel 3) Kronik 4) Ekzematšz 5) Fungal (mantarlara baÛlÝ) 6) Nekrotizan (kštŸ huylu, doku šlŸmŸ ile seyreden) olmak Ÿzere.

Ültihabi olay, salgÝlarÝn artmasÝna ve nispeten dar olan sinŸs deliÛinin tÝkanmasÝna neden olur. Buna baÛlÝ olarak sinŸs i•inde salgÝ birikir. SinŸs tÝkanÝklÝÛÝ, sinŸs i•indeki kÝsmi oksijen basÝncÝnÝ dŸßŸrerek oksijensiz ortamÝ olußturarak bakteri Ÿremesi i•in uygun bir ortam saÛlar. Etkenler viruslar veya bakteriler olabilir. En šnemli belirti baß aÛrÝsÝ ve geniz akÝntÝsÝdÝr. Baß aÛrÝsÝ maksiller sinŸzitte yanakta, frontal sinŸzitte alÝnda, etmoidal sinŸzitte burun kškŸnde, sfenoid sinŸzitte ise alÝn veya ense kškŸnde hissedilir. Bu belirtilerin yanÝnda burun tÝkanÝklÝÛÝ ve akÝntÝsÝ ile ateß, halsizlik gibi genel enfeksiyon bulgularÝ da vardÝr. Ülerlemiß sinŸzit vakalarÝ, mukosel (mukozadan gelißmiß iyi huylu tŸmoral olußum), gšz •ukuru ile ilgili hastalÝklar, beyin ve be114

SinŸzit ile karÝßabilen diÛer hastalÝklar diß aÛrÝsÝ, migren, sinŸs tŸmšrleri, erizipel (yÝlancÝk), zona, vb.Õdir. Tedavide ila• kullanÝmÝnÝn yanÝnda sinŸslerin cerrahi olarak temizlenmesi de sšz konusu olabilir.

DIÞ KULAK ÜLTÜHABI (OTÜTÜS EKSTERNA)

1. Akut yaygÝn (bakteriyel) dÝß kulak yolu iltihabÝ: DÝß kulak yolunun iltihabi ve enfeksiyšz bir olayÝdÝr. DÝß kulak yolunun ÝslanmasÝ, parmakla veya baßka bir cisimle karÝßtÝrÝlmasÝ olayÝn baßlamasÝna neden olabilir. HastalÝk kaßÝntÝ, kulak kep•esinde hassasiyet ve aÛrÝyla baßlar. DÝß kulak yolu cildinde kÝzarÝklÝk, ßißlik gšrŸlŸr, akÝntÝ olabilir. Daha ileri evrede bu ßikayetler ßiddetlenir, ßißlik ve salgÝlar nedeniyle dÝß kulak yolu tÝkanÝr. AÛrÝ •ok ßiddetlenir, •iÛneme ve kulak •evresindeki dokulara bile dokunmak aÛrÝyÝ artÝrÝr. Hastada bu sÝrada tÝkanÝklÝÛa baÛlÝ ißitme kaybÝ ve dolgunluk da olabilir. Tedavide ilk ve en šnemli nokta dÝß kulak yolunun mikroskop altÝnda temizlenmesidir.

115

ÜST SOLUNUM YOLU ENFEKS‹YONLARI

Bunun yanÝnda ila• tedavisi uygulanÝr. 2. Akut yerel dÝß kulak yolu iltihabÝ: Tekli veya •oklu yaÛ bezlerinden gelißen iltihabi olaydÝr. Yerel aÛrÝ, kaßÝntÝ, ßißlik, kÝzarÝklÝk mevcuttur. Üla• tedavisi ve yerel iltihabÝn boßaltÝlmasÝ ßarttÝr. 3. Kronik dÝß kulak yolu iltihabÝ: Tekrarlayan hafif seyirli dÝß kulak yolu iltihabÝna baÛlÝ olarak kanal cildinin kalÝnlaßmasÝdÝr. HastalarÝn en šnemli ßikayeti kaßÝntÝdÝr. Mikroskop altÝnda dÝß kulak yolu temizlenmelidir, ila• tedavisi šnemlidir. Nadiren cerrahi tedavi gerekebilir. 4. Ekzamatšz dÝß kulak yolu iltihabÝ: DÝß kulak yolunda bozukluk yapan bir•ok cilt hastalÝÛÝ (dermatit, sedef hastalÝÛÝ, lupus eritematozus) bu gruptadÝr. Üla• tedavisi šnemlidir. 5. Fungal (mantara baÛlÝ) dÝß kulak yolu iltihabÝ: TŸm dÝß kulak yolu iltihabÝnÝn % 10'udur. 2 grupta toplanÝr. Birinci tipte mantarlar tek etkendir, ikinci tipte ise mantar enfeksiyonu bakteriyel enfeksiyonun ŸstŸne eklenmißtir. Birinci tipte kaßÝntÝ en šnemli belirti olmasÝna raÛmen, ikinci tipte aÛrÝ šn plana •Ýkar. Etkeni belirlemek i•in mutlaka kulak kŸltŸrŸ alÝnmalÝdÝr. DÝß kulak yolunun mikroskop altÝnda temizlenmesi ve ila• tedavisi šnemlidir. Mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr. 5. Nekrotizan (kštŸ huylu, doku šlŸmŸ ile seyreden) dÝß kulak yolu iltihabÝ: DÝß kulak yolunu ve kafa tabanÝnÝ tutan, šzellikle ßeker hastalÝÛÝ olan yaßlÝlarda karßÝmÝza •Ýkan, hayatÝ tehdit eden bir enkfeksiyondur. AÜDS'li hastalarda da gšrŸlme oranÝ artmaktadÝr. Hastalarda kulak aÛrÝsÝ ve akÝntÝsÝ mevcuttur. Mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr.

Uzun sŸreli ila• kullanÝmÝnÝ gerektirir.

ORTA KULAK ÜLTÜHABI (AKUT OTÜTÜS MEDÜA) Orta kulak iltihabÝ her yaßta, her iki cinsiyette, her Ýrkta •ok sÝk karßÝmÝza •Ýkan bir enfeksiyondur. Bakteriler tarafÝndan olußturulur. HastalÝÛÝn gelißimini kolaylaßtÝran faktšrler; viral Ÿst solunum yolu enfeksiyonu, allerjik rinit, šstaki tŸp fonksiyon bozukluÛu, pasif sigara i•iciliÛi, erkek cinsiyet, baÛÝßÝklÝk sistemindeki bozukluklar, yarÝk damak, genetik yatkÝnlÝktÝr. Muayenede 5 yaß altÝ •ocuklarÝn %2242'sinin tanÝsÝ orta kulak iltihabÝdÝr. 3 yaßÝndaki •ocuklarda 3'den fazla orta kulak iltihabÝ ge•irme oranÝ %30'dur. Orta kulak iltihabÝ šstaki tŸp fonksiyon bozukluÛu ile baßlar. Orta kulak iltihabÝ kulak zarÝ arkasÝndaki seršz sÝvÝnÝn enfekte olmasÝyla ortaya •Ýkar. Tedaviyle enfekte orta kulak sÝvÝsÝ seršz hale dšner. …staki tŸpŸnŸn fonksiyonunun dŸzelmesiyle sÝvÝ drene olur. …staki fonksiyonlarÝ normale dšnmezse hastalÝk kronikleßir. Konußmayan •ocuklarla anlaßmak zor olsa da, akut orta kulak iltihabÝnda erken belirtiler kulak aÛrÝsÝ ve huzursuzluktur. Ateß mevcuttur. ‚ocuk sinirlidir, aÛrÝlÝ kulak Ÿzerine yatabilir. Üßitme kaybÝ ortaya •Ýkar. Bazen de kulak zarÝnda delinme olabilir ve šnce kanlÝ, daha sonra kanlÝ-iltihaplÝ ve daha sonra da iltihaplÝ akÝntÝ dÝß kulak yolunda izlenir. AkÝntÝnÝn baßlamasÝ ile aÛrÝ hÝzla azalÝr ve ateß dŸßer, ancak ißitme kaybÝ devam eder. AkÝntÝ en •ok 72 saat sŸrŸp kesilir. ‚ocukta Ÿst solunum yolu enfeksiyonu belirtileri de mevcuttur. Mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr. Doktor tarafÝndan šnerilen 115

116

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

ila• tedavisi ve zarÝn hÝzla kendini onarmasÝ ile birlikte ißitme azlÝÛÝ da dŸzelir. EÛer akÝntÝ azalmakla birlikte devam eder, ißitme kaybÝ artarak devam eder, ateß daha da yŸkselir, halsizlik, ißtahsÝzlÝk ve huzursuzluk yeniden ortaya •Ýkarsa orta kulak iltihabÝ ilerlemiß demektir. Mutlaka tekrar doktora baßvurulmalÝ ve ila• tedavisi deÛißtirilmelidir. Aksi takdirde enfeksiyon ve iltihap orta kulaÛÝn dÝßÝna taßÝnarak kulak •ÝnlamasÝ, baß dšnmesi, yŸz felci, kulak arkasÝnda ßißlik gibi belirtiler ortaya •Ýkar. Baß aÛrÝsÝ gelißir. Menenjit ve beyin iltihabÝ enfeksiyonun ileri dšnemlerinde gšrŸlebilir.

DÜFTERÜ Corinebacterium diphtheriae'nÝn veya ulcerans'Ýn toksin Ÿreten sußlarÝnÝn neden olduÛu, daha •ok Ÿst solunum yolunu, bazen da deriyi tutan ve toksik etkileri ile yŸksek oranda šlŸm ve sekellere yol a•an bir enfeksiyon hastalÝÛÝdÝr. Rutin aßÝlama ile gŸnŸmŸzde sÝklÝÛÝ •ok azalmÝßsa da, šzellikle eski Sovyet Federasyonu Ÿlkelerinde salgÝnlar yapmaya devam etmektedir. Kulu•ka sŸresi 2-5 gŸndŸr, bazen daha uzun olabilir. Bakteri iki tip hastalÝÛa yol a•abilir: 1. Burun, kulak, boÛaz, deri, yara veya gšzde; iltihaplÝ akÝntÝ ile birlikte hafif enfeksiyon. 2. Toksijenik hastalÝk: Genellikle boÛazda olmak Ÿzere, vŸcudun herhangi bir yerindeki membran olußumu (boÛazdaki membran kaldÝrÝlmaya •alÝßÝlÝrsa kanama gšzlenir), % 1015 vakada kalp kasÝ iltihabÝ ve %75 vakada 26 hafta sonra fel• ile seyreden aÛÝr bir hastalÝktÝr. Diyafram ve solunum kasÝ fel•leri sonucu 116

solunum yetmezliÛi, solunum yolunda tÝkanma hastalÝÛÝn ileri dšnemlerinde gšrŸlebilir. Tedavinin •ok acil olarak baßlanmasÝ gerekir. Difteri, kÝß ve ilkbaharÝn baßÝnda daha sÝk gšrŸlŸr. Genellikle damlacÝk yolu ile bulaßÝr. Hastada kullanÝlan tÝbbi aletlerle ve gÝda ile bulaßma da mŸmkŸndŸr. ‚iÛ sŸt ile bulaßmÝß vakalar bildirilmißtir. Vakalar tedaviden en az 48 saat sonra, en az 24 saat ara ile alÝnmÝß 2-3 kŸltŸrŸn negatif olduÛu gšsterilinceye kadar bulaßtÝrÝcÝ olarak kabul edilmeli ve solunumsal izolasyonda tutulmalÝdÝr. KŸltŸr yoksa, izolasyon sŸresi 14 gŸnden az olmamalÝdÝr. Tedavi edilen vakalarda yeterli baÛÝßÝklÝk gelißemeyebileceÛinden, en az 3 ay sonra (tedavide immŸn globulin-koruyucu serum- verildiÛi i•in) aßÝlanmalÝdÝr. Difteri vakalarÝ "tÝbbi bir acil durum"dur. Tedavi sŸresince mutlak yatak istirahati ve kesin solunumsal izolasyon gerekir. TemaslÝlar: BŸtŸn aile Ÿyeleri, hastanÝn boÛaz sekresyonlarÝ ile temas etmiß olanlar ve hastalÝÛÝn baßlangÝcÝndan šnceki hafta i•erisinde 5 gŸn arka arkaya gŸnde en az 4 saat veya bir kez en az 24 saat birlikte olmuß (okul, kreß arkadaßlarÝ ve personeli...) herkes temaslÝ kabul edilir. TemaslÝlar mutlaka doktora baßvurmalÝdÝr. TemaslÝlarÝn da izolasyonu gerekebilir. Korunma: Difteri toksinine karßÝ •ok koruyucu ve gŸvenilir toksoid aßÝ mevcuttur. Bu aßÝ Ÿlkemizde 2,3,4,16-24 aylarda boÛmaca ve tetanoz ile kombine olarak tam dozda (DBT) ve ilkšÛretim okullarÝnÝn birinci sÝnÝflarÝnda tetanoz ile kombine olarak azaltÝlmÝß dozda (dT) rutin olarak uygulanmaktadÝr. Primer aßÝlamadan sonra, her 10 yÝlda bir dT aßÝsÝnÝn yapÝlmasÝ gerekir.

117

ÜST SOLUNUM YOLU ENFEKS‹YONLARI

EPÜGLOTTÜT Genellikle •ocuklarda (en sÝk 2-7 yaß arasÝnda), daha az sÝklÝkta yetißkinlerde gšrŸlebilen, epiglottiste ßißlik ve iltihap ile karakterize, akut, ciddi, uygun ßekilde tedavi edilmediÛinde šlŸm oranÝ yŸksek bir enfeksiyondur. Etkenler bakteriler ve viruslardÝr. Hib aßÝsÝnÝn rutin kullanÝldÝÛÝ Ÿlkelerde sÝklÝÛÝ son derece azalmÝßtÝr. HastalÝk ateß ve boÛaz aÛrÝsÝ, •ocuklarda ayrÝca beslenmeyi reddetme ile baßlar. Birka• saat i•erisinde salgÝlarÝn yutulamamasÝna baÛlÝ salgÝlarÝn aÛÝzdan akmasÝ ve arkasÝndan horoz štŸßŸ ßeklinde solunum sesi ortaya •Ýkar. Yaß ne kadar kŸ•Ÿkse, solunum sÝkÝntÝsÝ o kadar erken gelißir. Genellikle solunumu rahatlatmak i•in •ocuklar baßlarÝnÝ arkaya atarlar. Tipik klinik Ÿ•lŸ aÛÝzdan salya akmasÝ, yutkunma ve solumada zorluktur. Ateß ve ses kÝsÝklÝÛÝ sÝklÝkla gšrŸlŸr, šksŸrŸk seyrektir. HastalÝÛÝn ileri aßamalarÝnda solunum yolu tÝkanÝklÝÛÝ, menenjit, zatŸre gšrŸlebilir. Tedavide en šnemli ißlem havayolunun a•Ýk tutulmasÝdÝr. Solunum sÝkÝntÝsÝ bulunan hastalar dik oturmalÝdÝr. Hasta mutlaka doktora gštŸrŸlmelidir. Gerekirse bazÝ girißimlerle hastanÝn nefes almasÝ saÛlanmalÝdÝr. Hastaya oksijen verilmelidir. Hib aßÝsÝnÝn rutin kullanÝlmasÝ korunmak i•in en etkili yoldur. TemaslÝlar (aynÝ evde yaßayanlar ve 5 gŸn arka arkaya her gŸn en az dšrder saat veya bir kez en az 24 saat aynÝ kapalÝ ortamda bulunanlar) doktora baßvurmalÝdÝr.

RETROFARENGEAL APSE Retrofarengeal apse, yutak arkasÝnda iltihap birikmesi ile karakterize, olduk•a tehli-

keli bir enfeksiyondur. YutaÛÝn yukarÝsÝnda kafa, aßaÛÝsÝnda gšÛŸs boßluÛu yer alÝr. Etken bakterilerdir. ‚ocuklarda daha sÝksa da, yetißkinlerde de gšrŸlebilir. Belirtiler ateß, boÛaz aÛrÝsÝ, yutmada gŸ•lŸk, aÛrÝlÝ yutma, boyun aÛrÝsÝ ve nefes darlÝÛÝ ßeklindedir. YŸksek šlŸm riski hava yolu tÝkanÝklÝÛÝ, gšÛŸs boßluÛu iltihabÝ, yiyeceklerin akciÛere ka•masÝna baÛlÝ olußan zatŸrre, kafa i•inde olußan apseler ve damar tÝkanÝklÝklarÝna baÛlÝdÝr. GšÛŸs boßluÛu iltihabÝ gelißirse, ila• tedavisine raÛmen, %50'ye varan šlŸm oranÝ gšrŸlŸr. Retrofarengeal apse ile karÝßabilen durumlar allerjik reaksiyonlar, diß apseleri, beyin zarlarÝ arasÝndaki enfeksiyonlar, epiglottit, yabancÝ cisim, gšÛŸs boßluÛu iltihabÝ, menenjitÕdir. TanÝ konulur konulmaz hasta hastaneye yatÝrÝlmalÝ ve tedavi baßlanmalÝdÝr. HastanÝn hava yolu a•ÝklÝÛÝ saÛlanmalÝdÝr. Korunmada Ÿst solunum yolu enfeksiyonlarÝnÝn zamanÝnda ve uygun ßekilde tedavi edilmesi •ok šnemli bir unsurdur.

PERÜTONSÜLLER APSE Tonsil (bademcik) kapsŸlŸ ve yutak kaslarÝ arasÝnda yer alan peritonsiller boßlukta iltihap birikmesi ile karakterize bir enfeksiyondur. Üyi tedavi edilmemiß tonsillitler sonucu gelißtiÛi dŸßŸnŸlmektedir. Tonsillitin aksine, yetißkinlerde daha sÝk gšrŸlŸr. Etkenler bakterilerdir. Belirtileri boÛaz aÛrÝsÝ, baßaÛrÝsÝ, yutma gŸ•lŸÛŸ, aÛÝzda haßIanmÝß patates varmÝß gibi konußma, genel kÝrÝklÝk, aÛzÝ a•amama, kulak ve boyun aÛrÝsÝ vardÝr. Tutulan tonsilin 117

118

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

yan-Ÿst kÝsmÝndaki dokularda ßißlik ve tonsilin ortaya ve šne doÛru, kŸ•Ÿk dilin ise saÛlam tonsile doÛru yer deÛißtirdiÛi gšrŸlŸr. Tonsillerde bazen akut enfeksiyon bulgularÝ bulunabilir. VakalarÝn 2/3'Ÿnde •ene kilitlenmesi vardÝr. AÛÝzdan salya akmasÝ, nefes kokusu, ateß, boyun lenf bezlerinde ßißlik sÝktÝr. Solunum yolunun tÝkanmasÝ ile ilgili bulgular nadir gšrŸlŸr. HastalÝÛÝn ileri aßamalarÝnda hava yolunda tÝkanÝklÝk, boyun damarlarÝnda tÝkanÝklÝk, boyundaki atardamarda yÝrtÝlma, yiyeceklerin akciÛerlere ka•masÝna baÛlÝ zatŸrre, menenjit, beyin apsesi, gšÛŸs boßluÛu iltihabÝ gelißebilir. Peritonsiller apse ile karÝßabilen durumlar; diß enfeksiyonlarÝ, epiglottit, tŸmšrler, vb.Õdir. Mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr. Üla• tedavisinin yanÝnda cerrahi drenaj gerekebilir. En az 3 peritonsiller abse ge•iren hastalarda bademcik ameliyatÝ šnerilmektedir. Korunmada tonsillit vakalarÝnÝn uygun tedavisi šnemlidir.

LARENJÜT ve LARENGOTRAKEÜT Genellikle •ocuklarda gšrŸlen ve hemen daima viruslarÝn neden olduÛu bir gÝrtlak ve gÝrtlak-soluk borusu enfeksiyonudur. Genellikle Ÿst solunum yolu enfeksiyonunun bir komponenti olarak gšrŸlŸr. Bakteriyel larenks (gÝrtlak) enfeksiyonlarÝ nadirdir. En sÝk sonbahar ve kÝß aylarÝnda gšrŸlŸr. Yetißkinlerde soÛuk algÝnlÝÛÝ semptomlarÝ ile birlikte ses kÝsÝklÝÛÝ ve šksŸrŸk vardÝr, birka• gŸn i•erisinde kendiliÛinden dŸzelir. Ya118

ßÝ 6 ay ile 6 yÝl arasÝnda olan •ocuklarda ise viral krup adÝ da verilen, aÛÝr bir tablo gelißir. Bu kŸ•Ÿk •ocuklarda da genellikle 2-3 gŸn šnceden baßlayan hafif ateß, šksŸrŸk ve burun akÝntÝsÝ vardÝr, daha sonra havlar tarzda šksŸrŸk, ses kÝsÝklÝÛÝ ve horoz štŸßŸ ßeklinde nefes alma ortaya •Ýkar. AÛÝr vakalarda morarma gibi oksijensizlik belirtileri gšrŸlebilir. HastalÝÛÝn ileri aßamalarÝnda oksijensizlik ve beyin i•i kanamalarÝ gšrŸlebilir. Stres ve Ÿst solunum yoluna temas larengeal tÝkanÝklÝÛÝ artÝrabilir. Larenjit ve larengotrakeit ile karÝßabilecek durumlar; epiglottit, larenkste yabancÝ cisim, allerjik reaksiyonlar, difteriÕdir. Tedavide bol sÝvÝ alÝmÝ, istirahat, buhar •ok šnemlidir. Bunlara ek olarak mutlaka doktora baßvurulmalÝ ve šnerilen ila•lar da alÝnmalÝdÝr. Solunum yetmezliÛi artÝyorsa bazÝ tÝbbi girißimlerle hava yolunun a•ÝlmasÝ gerekebilir. YÝllÝk influenza aßÝsÝ dÝßÝnda etkin bir korunma yšntemi yoktur.

Kaynaklar 1. Richard E. Reese, Robert F. Betts: A Pracical Approach To Infectious Disease 1991, 166-183 2. DÝeter Adam, Horst Scholz: SÝk Rastlanan Pediatrik †st Solunum Yolu EnfeksiyonlarÝnda TanÝ ve Yšnetim 2000, 1-76 3. Walter R. Wilson, Merle A. Sande: Current Ünfeksiyon HastalÝklarÝ TanÝ ve Tedavi 2004, 98-117 4. John G. Bartlett: Solunum yolu EnfeksiyonlarÝnÝn Tedavisi 1998, 150-227 5. Prof. Dr. Fehmi Tabak: Enfeksiyon HastalÝklarÝ 2003, 119-123

119

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

Üshal NasÝl Bir HastalÝktÝr?

HazÝrlayan : Dr. Evrim G†LDEREN

121

Üshal NasÝl Bir HastalÝktÝr ? Üshal tŸm dŸnyada šzellikle •ocuklarda en yaygÝn hastalÝklardan birisidir. Gelißmekte olan Ÿlkelerde yÝlda 1.5 milyar ishal vakasÝ ve 4 milyon ishale baÛlÝ šlŸm meydana geldiÛi tahmin edilmektedir. †lkemiz i•in de ishal šzellikle kŸ•Ÿk •ocuklarda šnemli saÛlÝk sorunlarÝndan birisidir ve beß yaß altÝndaki šlŸm nedenleri arasÝnda ikinci sÝrada yer alÝr. Üshale halk arasÝnda amel veya sŸrgŸn; tÝp dilinde ise diare denir. Üshal, dÝßkÝlama sayÝsÝnda artÝßla beraber, dÝßkÝnÝn ßekilsiz bir hal almasÝ olarak tarif edilir. Normalde dÝßkÝ kuru ve ßekilli iken, ishal durumunda i•erdiÛi su miktarÝ artarak ßekilsiz olur. Üshal nedeniyle barsak hareketleri artar, normal sŸreden daha kÝsa aralÝklarla dÝßkÝlama ortaya •Ýkar. …rneÛin gŸnde bir kez katÝ, ßekilli dÝßkÝlamasÝ olan bir kißi, gŸnde 3 - 4 kez veya •ok daha fazla dÝßkÝlÝyorsa veya dÝßkÝ cÝvÝklaßmÝß, su gibiyse ya da sŸmŸksŸ olmußsa ishalden bahsedilir. Üshalin •oÛunluÛu barsak enfeksiyonundan kaynaklanÝr. Üshalin yaygÝn formlarÝ ÒgastroenteritÓ adÝ altÝnda toplanÝr. Bu durum kusmayÝ i•erebilir ve sÝklÝkla okullarda , mahallerde ve ailelerde kŸ•Ÿk epidemiler (salgÝnlar) yapabilir. Üshalin •oÛu birka• gŸnde tedavisiz iyileßir. BazÝ ila•lar ishale sebep olabilir veya ishali daha da kštŸleßtirebilir.

121

122

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

ÜSHAL NEDENLERÜ NELERDÜR? Üshale neden olan pek •ok durum mevcuttur. Üshalin en yaygÝn nedeni, mikroplu besinlerinlerin yenmesidir. Uzun sŸren ishallerde kolera, tifo ve dizanteri gibi bulaßÝcÝ hastalÝklarÝn etkisi vardÝr. Mikroplar dÝßÝnda baßta antibiyotikler olmak Ÿzere •eßitli ila•lar, •eßitli mide-barsak hastalÝklarÝ, bšbrek yetmezliÛi, nefrit, kalp, karaciÛer, akciÛer hastalÝklarÝ, guatr, safra kesesi hastalÝÛÝ, bazÝ hormonal hastalÝklar, barsak veya barsak komßuluÛunda ortaya •Ýkan tŸmšral durumlar, yolculuk, yaÛlÝ yiyeceklerin ve ham meyvalarÝn aßÝrÝ miktarda tŸketilmesi, aßÝrÝ ve ani ÝsÝ deÛißimleri, heyecanlanma, ŸzŸntŸ, korku, stres gibi durumlar da ishale neden olabilir. UYARI: KanlÝ ve uzun sŸren ishaller šlŸmcŸl olabileceÛinden, hemen doktora baßvurulmalÝdÝr. Üshal bir hastalÝk deÛil , deÛißik nedenlere baÛlÝ olarak ortaya •Ýkabilen bir belirtidir. DÜKKAT: Baßka bir hastalÝÛÝn yan etkisi olmayan ve baÛÝrsaklarÝn kendilerinden kaynaklanan ishaller kÝsa zamanda ge•er. Buna gšre, uzun sŸren ishal vakalarÝnda mutlaka doktora mŸracaat edip ger•ek sebep ortaya •ÝkarÝlmalÝ ve tedavisi saÛlanmalÝdÝr. Üshal; normal katÝlÝktaki dÝßkÝnÝn sulu veya yumußak; sŸmŸklŸ, kanlÝ veya yaÛlÝ bir ßekil alÝp, sÝk sÝk tuvalete •Ýkmak ihtiyacÝnÝ doÛurmasÝdÝr. Bazen de aÛrÝ yapar. Üshal ve kabÝzlÝÛÝn birbiri ardÝnca sÝk sÝk gšrŸlmesi kesinlikle ihmal edilmemesi gereken bir durumdur. 122

ÜSHAL NEDEN …NEMLÜDÜR ? Üshalin iki šnemli tehlikesi šlŸm ve beslenme yetersizliÛidir. …lŸm, ishal ile vŸcuttan •ok miktarda su ve tuz kaybÝ sonucu meydana gelir. Üshal kštŸ beslenen •ocuklarda daha sÝk gšrŸlŸr ve daha aÛÝr seyreder. AyrÝca ishalin kendisi de beslenme bozukluÛuna neden olur. Daha šnceden olan beslenme yetersizliÛini daha da kštŸleßtirir. ‚ŸnkŸ ishalde su ve tuzun kaybÝ yanÝnda vŸcuttan besin maddeleri de kaybedilir. EÛer anneler yanlÝß uygulama olarak ishalli •ocuÛu beslemezlerse •ocukta beslenme bozukluÛu gelißebilir. Basit bir hastalÝk gibi gšrŸlen ishalin šldŸrŸcŸ olmasÝnÝn nedenlerinden birisi ishali arttÝracaÛÝ endißesi ile •ocuÛa su ve sulu besinler verilmemesidir.

ÜSHAL VE ‚OCUK ‚ocuklarda ishal dikkat edilmesi gereken bir durumdur. ‚ocuklarda gšrŸlen ishal vakalarÝnÝn bŸyŸk •oÛunluÛu hafif ve orta derecede ishal vakalarÝdÝr ve bu •ocuklar evde tedavi edilebilir. Hafif ishal vakalarÝnda ishale raÛmen •ocuk iyi gšrŸnŸr, inat•Ý kusma ve ateß yoktur. Bu durumda daha sÝk normal su verilmesi, anne sŸtŸ veya mamaya devam edilmesi ve •ocuÛun susuzluk bulgularÝ bakÝmÝndan izlenmesi yeterlidir. Orta derecedeki ishal vakalarÝnda •ocuklar huzursuzdur ve •ok susarlar. Bu durumdaki •ocuk 6 aylÝktan bŸyŸkse evde ishal paketleri kullanÝlarak tedavi edilebilirler. Daha šnce bahsedilen susuzluk belirtileri olan •ocuklarÝn ise doktora gštŸrŸlmesi gerekir. ‚ocukluk •aÛÝnda gšrŸlen ishal vakalarÝnÝn bŸyŸk •oÛunluÛu viruslara baÛlÝdÝr ve 3-

123

‹SHAL NASIL B‹R HASTALIKTIR

6 gŸn i•inde kendiliÛinden dŸzelir. Antibiyotikler viruslarÝ šldŸrmediÛinden ishal vakalarÝnÝn •oÛunda antibiyotik kullanmaya ihtiya• yoktur. Ü•inde kan ve mukus olan, yŸksek ateß ve ßiddetli karÝn aÛrÝsÝ ile giden ishal vakalarÝnda antibiyotik gerekebilir. Doktora danÝßmadan antibiyotik kullanÝlmamalÝdÝr. Genel olarak ishalli •ocuklara herhangi bir ishal kesici ilacÝn verilmesine gerek yoktur. Bu ila•larÝn ishalin kesilmesine katkÝsÝ olmadÝÛÝ gibi, bazen ciddi zararlara yol a•maktadÝr. Benzer gerek•elerle kusma šnleyici ila•lar da kullanÝlmamalÝdÝr.

ÜSHALLÜ ‚OCUÚUN EVDE SIVI TEDAVÜSÜ Son 20 yÝlda ishal tedavisindeki en šnemli ilerleme ßeker ve tuz i•eren sÝvÝlar ile evde ishal tedavisinin mŸmkŸn olmasÝdÝr. Bunun i•in eczanelerden ve saÛlÝk ocaklarÝndan Òishal i•in ßeker Ð tuz paketiÓ alÝnmalÝdÝr. Bu paketlerden bir tanesi 1 litre temiz suya eklenmeli ve karÝßtÝrÝlmalÝdÝr. Bu ßekilde ishalle kaybedilen sÝvÝlarÝ yerine koymak i•in uygun bir sÝvÝ elde edilmiß olur. Genel olarak ishalli •ocuklara her dÝßkÝ baßÝna 10 ml /kg bu sÝvÝdan verilebilir. Hafif derecede sÝvÝ kaybÝ varsa 50 ml / kg sÝvÝ 4 saatte verilir. Gšzlerde •škŸklŸk, aÛÝz kuruluÛu olan orta derecede sÝvÝ kaybÝ olan •ocuklarÝn tedavi planÝnÝn bir saÛlÝk merkezinde yapÝlmasÝ daha uygundur. Evde ishal tedasi i•in sÝvÝ hazÝrlanÝrken hazÝr paketlerin kullanÝlmasÝna dikkat edilmelidir. Bu ßekilde hazÝrlanan sÝvÝlarÝ •ocuklarÝn bazÝsÝ sevmeyebilir. Bununla birlikte sÝvÝ kaybÝ olan •ocuklarÝn tatsÝz olmasÝna raÛmen ishal sÝvÝlarÝnÝ i•tiÛi gšzlenmißtir. SÝk

kusan •ocuklara her 1-2 dakikada 1 •ay kaßÝÛÝ (5 ml.) olacak ßekilde sÝvÝ verilebilir. Genellikle sÝvÝ ve elektrolit ihtiyacÝ karßÝlanan •ocuklarÝn kusmasÝ bir sŸre sonra dŸzelir.

ÜSHALLÜ ‚OCUÚUN DÜYETÜ Daha šnce belirtildiÛi gibi ishal tedavisinde en šnemli ilke beslenmenin sŸrdŸrŸlmesidir. Üdeali •ocuk ishal olmadan šnceki beslenme dŸzeninin sŸrdŸrŸlmesidir. Bu nedenle anne sŸtŸ alanlar anne sŸtŸne, inek sŸtŸ veya mama alanlara da bu besinler verilmeye devam edilmelidir. Bununla birlikte ishal sÝrasÝnda verilebilecek en uygun besinler pirin•, patetes, ekmek, yaÛsÝz et, yoÛurt, sebze ve meyvelerdir. YaÛlÝ besinler, •ay, meyve suyu, kola gibi •ok ßeker i•eren i•eceklerden sakÝnÝlmalÝdÝr. Eski inanÝßÝn tersine ishal sÝrasÝnda •ocuklarÝ a• bÝrakmanÝn yanlÝß ve zararlÝ bir uygulama olduÛu unutulmamalÝdÝr.

ÜSHAL VE DÜÚER BELÜRTÜLER: Ÿ

KarÝn aÛrÝsÝ

KarÝnda buruntu hissi

BulantÝ

Ateß (iltihabi durumlarda)

Ÿ DÝßkÝlamadan sonra tam rahatlayamama Kalp ritm bozukluklarÝ (su kaybÝna Ÿ baÛlÝ) Ÿ Bšbrek yetmezliÛi (su kaybÝna baÛlÝ) Ÿ Bilin• bozukluklarÝ (su kaybÝna baÛlÝ) Ÿ

Dilin kurumasÝ (su kaybÝna baÛlÝ)

Ÿ Cildin parlaklÝk, nem ve yumußaklÝÛÝnÝ kaybetmesi (su kaybÝna baÛlÝ) 123

124

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹ Ÿ Gšzlerin i•eri •škmesi (su kaybÝna baÛlÝ)

DOKTORA NE ZAMAN BAÞVURULMALIDIR? Ÿ

YŸksek ateß

Kusma

Ÿ Harekette uyußukluk veya aßÝrÝ sinirlilik Ÿ Üshalin uzun sŸrmesi (4 gŸnden fazla) halinde doktor baßvurulmalÝdÝr. Bunlara ilaveten aßaÛÝdaki belirtilerin herhangi biri varsa vakit ge•irilmeden doktora baßvurulmasÝ gerekir. Bu belirtiler : Ÿ DÝßkÝda kan, iltihap veya sŸmŸksŸ maddelerin (mukus) varlÝÛÝ , Ÿ Belirgin bir ßekilde su gibi veya yeßil dÝßkÝlama, Ÿ 8 saatlik sŸre i•inde 8 veya daha fazla dÝßkÝlama, Ÿ Su kaybÝ ißaretleri; Dudak ve dil kuruluÛu olmasÝ, Ÿ AÛÝr su kaybÝ ißaretleri; El ve ayaklarÝn soÛumasÝ, yŸksek nabÝz, sÝk soluk alÝp verme durumunda doktora baßvurmak gereklidir.

NASIL YAYILIR ? Sebebi enfeksiyon olan ishaller, dÝßkÝ ile doÛrudan veya dolaylÝ olarak bulaßmÝß su ve besin maddelerinin tŸketilmesi ile yayÝlÝr. Üshalli kißilerle yakÝn temasÝ olan kißiler de hem kendilerine hem baßkalarÝna bulaßtÝrabilir. Bu bulaßma dÝßkÝ ile bulaßÝk bir

124

ßeyin kazara aÛÝza gštŸrŸlmesi ile olur. NASIL …NLENÜR ? Enfeksiyona baÛlÝ ishalleri šnlemek i•in ; Ÿ Her zaman temiz veya dezenfekte edilmiß su i•iniz, Ÿ Hijyenik koßullara uygun hazÝrlanmÝß ve muhafaza edilmiß besin maddeleri tŸketiniz, ELLERÜNÜZÜ HER ZAMAN VE SIK SIK YIKAYINIZ. ‚OCUKLARIN EL YIKAMA ALIÞKANLIÚI KAZANMASINA YARDIMCI OLUNUZ.

ÜSHALE KARÞI ÜLA‚ KULLANILMALI MIDIR? Yukarda belirtilen hastalÝk hal ve belirtileri dÝßÝnda ishal en iyi olarak evde ila•sÝz tedavi edilir. Bilin•siz ve gereksiz ila• kullanÝmÝ bazen hastalÝÛÝn artmasÝna neden olabilir. Üshallerde bazen gereksiz yere antibiyotikler kullanÝlmaktadÝr. Antibiyotikler yalnÝzca bakteriyel enfeksiyonlara etkili olduÛundan etkeni virus veya parazit olan ishalleri tedavi etmez. BazÝ ila•larÝn arzu edilmeyen ve hatta ciddi yan etkileri gšrŸlebilmektedir. Ancak hekimin gerek gšrdŸÛŸ hallerde belirtilen doz ve sŸreye uygun olarak ila• kullanÝlmalÝdÝr.

ÜYÜLEÞME ÞANSI NEDÜR ? Uygun tedaviyle ishallerinin tedavisi olduk•a yŸz gŸldŸrŸcŸdŸr; hemen hepsinde iyileßme tamdÝr. Ancak mikroplu ortamla temas devam ediyorsa, gerekli tedbirler alÝn-

125

‹SHAL NASIL B‹R HASTALIKTIR

madÝysa ishalin tekrarlama ßansÝ her zaman vardÝr. Basit ishaller genellikle 2-3 gŸn i•inde kendiliÛinden iyileßirler. Bu sŸrede; 1. Üstirahat edilmelidir. 2. GÝda rejimi deÛißtirilmelidir. 3. SÝvÝ kaybÝnÝ šnlemek i•in bol sÝvÝ alÝnmalÝdÝr.

ÜLA‚ DIÞINDA NE YAPILABÜLÜR? Hekim, baßvurulduÛunda dikkatli bir fizik muayene ve hastalÝÛÝn hikayesini alarak tetkike baßlar. Hastadaki belirtiler ve hikayesine gšre laboratuvar tetkikleri isteyebilir. Bunlar kan ve dÝßkÝ (gaita) incelemeleridir. Gaita kŸltŸrleri etken bakterilerin belirlenmesi i•in yapÝlÝr. Gaitada parazit muayenesinde bazÝ šzel boyalarla ve mikroskopta incelenerek parazitlerin varlÝÛÝ belirlenir. Bu ilk etapta yapÝlan testler teßhis i•in yeterli olmazsa ilave tetkikler (ršntgen, endoskopi v.b) gerekebilir.

ÜSHALDE TEDAVÜ Üshal tedavisinde su ve sulu besinlerin verilmesi kuraldÝr. Üshalli bir kißinin su ihtiyacÝ artmÝßtÝr. Bu nedenle Ôishalde su ve sulu besinler verilmezÔ ßeklindeki halk inancÝ yanlÝßtÝr. Bu ama•la aÛÝzdan ishal tedavi sÝvÝlarÝnÝn kullanÝlmasÝ en etkili tedavi ßeklidir. Bu sÝvÝlar ya ÔhazÝr tozlarÕdan bir paketinin kaynatÝlmÝß soÛutulmuß 5 su bardaÛÝ su i•ine katÝlmasÝ ile veya bu hazÝr tozlarÝn bulunmadÝÛÝ durumda aynÝ miktardaki su i•ine 2 •orba kaßÝÛÝ ßeker, 1 •ay kaßÝÛÝ tuz ve bir •ay kaßÝÛÝ yemek karbonatÝ katÝlarak hazÝrlanÝr. Bu karÝßÝm bittik•e yeniden hazÝrlanmalÝ ve is-

hal kesilene kadar verilmelidir. Üshalle birlikte sÝklÝkla kusmada olduÛundan su ve sulu besinler sÝk sÝk ve azar azar verilmelidir. Üshalli bir kißiye verilecek su ve sulu besinlerin miktarÝ, hastanÝn durumu dŸzelene kadar (kurumuß aÛÝz i•i yeniden Ýslanana kadar) arttÝrÝlabilir. Üshalde šnerilecek sulu besinler : Orta ßekerli •ay, tuzlu ayran, gazÝ •ÝkarÝlmÝß gazoz ve kolalar ve diÛer sulu besinlerdir. Erik, kayÝsÝ, incir, ŸzŸm, kavun, karpuz gibi meyvalar ishali arttÝrdÝÛÝndan verilmemelidir. Gelißi gŸzel ishal kesici ila•lar veya antibiyotikler verilmemelidir. ‚ŸnkŸ bu ila•lar gelißi gŸzel kullanÝldÝklarÝnda hastalÝÛÝn uzamasÝna, bazÝ durumlarda ise daha aÛÝrlaßmasÝna neden olmaktadÝrlar. Diyet olarak ekmek, pirin• lapasÝ , haßlanmÝß patetes ve makarna gibi nißastalÝ gÝdalar yararlÝ olur. SŸt ŸrŸnleri ve yŸksek ßeker i•eren besin maddelerinden (dondurma, pasta, •ikolata, ßeker, meyve sularÝ, gazoz ve diÛer gazlÝ meßrubatlardan ka•ÝnÝlmalÝdÝr. Üshal devam ettiÛi sŸrece katÝ gÝda almakta sakÝnca yoktur. Burada esas olan vŸcudun kaybettiÛi su ve tuzun yerine konmasÝdÝr. Üshalli hastalarda sÝklÝkla tatbik edilen a•Ýk •ay i•ilmesi su kaybÝnÝ šnlemekle birlikte tuz i•ermediÛinden vŸcudun ihtiyacÝ olan tuzu karßÝlamaz. DiÛer taraftan bazÝ meyve sularÝ (šrn: elma suyu), fruktoz cinsi ßeker i•erdiÛinden bazÝ kißilerde ishali daha kštŸ hale getirebilir. KanlÝ, bol sŸmŸklŸ ishal yapan, kusan, ateßi olan veya ishalle birlikte baßka bir hastalÝÛÝ olanlar doktora baßvurmalÝdÝr.

HASTAYKEN ‚ALIÞMAYA 125

126

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

DEVAM EDEBÜLÜR MÜYÜM? Yiyecek endŸstrisinde •alÝßanlarÝn ve •ocuk bakÝm ve saÛlÝk bakÝm gšrevlilerinin enfeksiyon belirtileri ge•inceye kadar •alÝßmamalarÝ gerekmektedir. ‚ocuklar enfeksiyon belirtileri ge•inceye kadar •ocuk bakÝm merkezleri, anaokullarÝ ya da okula gšnderilmemelidirler.

BULANTI-KUSMA: Mide bulantÝsÝ ve kusma •eßitli rahatsÝzlÝklarÝn šn belirtisi olabilir. Kusma, karÝn etrafÝndaki kaslarÝn ani ve kuvvetli kasÝlmasÝ sonucu midenin boßalmasÝdÝr. Mide bulantÝsÝ ise kusacakmÝß gibi olmaktÝr...

BULANTI - KUSMANIN NEDENLERÜ NELERDÜR? 1 - GASTROENTERÜT : Birka• mide bulantÝsÝ, mide kramplarÝ ve kusma nšbeti ge•irdiniz, aynÝ zamanda ishal, baß aÛrÝsÝ ve ateßiniz var. Gastroenterite neden olan mikroplar vŸcuda aÛÝz yolu ile girmekte ve hastalÝk belirtilerinin ortaya •ÝkmasÝ genellikle birka• gŸn sŸrmektedir. BazÝ durumlarda belirtiler mikrobun vŸcuda girmesinden kÝsa bir sŸre sonra •ÝkmaktadÝr. Gastroenterite neden olan en yaygÝn mikroplar bakteriler, viruslar ve bazÝ parazitlerdir. Bunlar toprakta, yabanÝl ve evcil , yabanÝl ve evcil hayvanlarda, •iÛ yiyeceklerde ve insanda bulunur. a) Kißiden kißiye temas. b) Bu yakÝn kißisel temasla yada enfekte olmuß kißinin dÝßkÝsÝndan doÛrudan, bulaß olabilir. Viral gastroenterit (sindirim sistemi ilti126

haplanmasÝ) veya viral enfeksiyon •ocuklarda ve ergenlerdeki mide bulantÝsÝ ve kusmanÝn en sÝk gšrŸlen nedenidir. Ne kadar kštŸ de olsa, bu durum genellikle •abuk (•oÛu kez 24 saat i•inde) ge•er, belirtiler birka• gŸn daha sŸrebilir. Viral gastroenteritin tedavisi yoktur. HastalÝk seyri izlenmelidir. Kendinizi daha iyi hissetmek i•in kendi kendine tedavi yšntemleri uygulayabilir ve bu durumun en ciddi sonucu olan su kaybÝnÝ šnleyebilirsiniz. 2 - GIDA ZEHÜRLENMESÜ : Mideniz bulanÝyor ve kusuyorsunuz ve kÝsa sŸre šnce bozuk (bakteri bulaßmÝß) yiyecekler yediniz. Bir•ok farklÝ bakteri cinsi gÝda zehirlenmesine yol a•abilir. Mide bulantÝsÝ ve kusma genellikle bozuk yiyeceÛi yedikten 6 - 48 saat (2 gŸn) sonra baßlar ve bu belirtiler 1 - 2 gŸn i•inde kendiliÛinden ge•er. O zamana kadar su kaybÝnÝ šnlemek i•in kendi kendine tedavi yšntemleri uygulanmalÝdÝr.

Kendi Kendini Tedavi Etme: KatÝ yiyecekler yiyebileceÛinizi hissettiÛinizde mideye dokunmayan, ekmek ve kraker gibi nißastalÝ yiyeceklerle baßlayÝn, ama yaÛ yemeyin. Bir sŸre i•in yaÛlÝ yemeklerden ve sŸt ŸrŸnlerinden ka•ÝnÝn. Bol bol sÝvÝ gÝda almaya šzen gšsterin. GÝda zehirlenmesine baÛlÝ mide bulantÝsÝ ve kusmayÝ šnleyebilmek i•in ßu kurallarauyun: Meyve ve sebzeler iyice akan su altÝnda yÝkanmalÝdÝr. Yemek hazÝrlarken sÝk sÝk elinizi yÝkayÝn.

127

‹SHAL NASIL B‹R HASTALIKTIR

Et ve tavuk ŸrŸnleri, deniz ŸrŸnleri iyice pißirilmelidir. SarÝsÝ pißirilmemiß veya •iÛ yumurta kesinlikle yenmemelidir. BŸtŸn ißlenmiß et ŸrŸnleri buzdolabÝnda saklanmalÝdÝr. SŸtŸn yeterli pastšrizasyonu veya iyice kaynatÝlmÝß olmasÝ gereklidir. 3 - DÜÚER NEDENLER: ÜlacÝn yan etkisi, hamilelik, gastrit, taßÝt tutmasÝ, duygusal bozukluk, migren, Ÿlser, baßta yaralanma, menenjit, apandisit, akut glokom, diyafram fÝtÝÛÝ, safra kesesi taßÝ, uyußturucuyu bÝrakma, bulimia gibi hastalÝklarda bulantÝ - kusma olabilir. Sonu• olarak ishal halk arasÝnda šnemsiz bir hastalÝk olarak bilinmesine raÛmen šzellikle bebekler ve •ocuklar i•in šlŸmcŸl bir hastalÝktÝr. Temizlik kurallarÝna uymakla šnŸne ge•ilebilen bir hastalÝk olduÛundan, korunmak i•in aßaÛÝdaki kurallara uyulmalÝdÝr.

Su; Ü•me suyu temiz olmalÝ, Sular klorlu deÛilse kaynatarak i•ilmelidir. Genel …nlemler; Tuvaletler temiz ve saÛlÝklÝ olmalÝ, Eller tuvaletten sonra, yemekten šnce mutlaka sabunla yÝkanmalÝ, ‚špler kapalÝ kaplarda toplanmalÝ, Karasineklerle mŸcadele edilmelidir. ‚ocuklarÝn beslenmesi; Bebeklere ilk 6 ay sadece anne sŸtŸ verilmeli, Anne sŸtŸ almayan bebeklere mama biberonla deÛil, kaßÝkla verilmeli, BŸtŸn yiyecekler hemen yedirilmeli, bayat-bekletilmiß yemek verilmemeli, Sebze ve meyveler yenmeden šnce iyice yÝkanmalÝdÝr. Üshal 2- 3 gŸn i•inde ge•mediÛi takdirde mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr.

127

129

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

Viral Hepatitler

HazÝrlayan : Dr. PÝnar ENG†R†

131

Viral Hepatitler TŸrkiyeÕde sarÝlÝk bulgusu olan hastalÝklarÝn en šnemli nedenini Ôviral hepatitlerÕ olußturur. Bu hastalÝklarÝn en šnemli etkenleri hepatit virŸsleri olduÛu i•in, bu hastalÝk grubuna genel olarak viral hepatitler denir. Halk arasÝnda ÔsarÝlÝkÕ olarak bilinmesine raÛmen bu genel ifade sadece bir belirtidir. SarÝlÝk ile seyretmeyen viral hepatitler de olabildiÛi i•in viral hepatitin yerine kullanÝlmamasÝ daha uygun olur. Viral hepatitler iki klinik ßekilde karßÝmÝza •Ýkar: - Akut viral hepatitler - Kronik viral hepatitler

AKUT VÜRAL HEPATÜTLER 131

132

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

A tipi virŸs genellikle yaz sonu, sonbahar

Giriß Akut hepatit karaciÛer hŸcresi yÝkÝmÝ ve karaciÛerin iltihabÝ ile giden bir tablodur. Akut hepatit tablosuna sÝklÝkla virŸsler,

ve erken kÝß aylarÝnda gšrŸlŸrken, B ve C tipine yÝlÝn her ayÝnda rastlamak mŸmkŸndŸr.

ila•lar ve alkol yol a•ar. Akut hepatite yol

HAV ve HEV sÝklÝkla dÝßkÝ ve aÛÝz yoluyla

a•an nedenler arasÝnda en sÝk karßÝlaßÝlanÝ

bulaßÝrken; HBV ve HCV sÝklÝkla kan yolu,

viral hepatitlerdir.

cinsel yolla, anneden bebeÛe ve ev halkÝ

Viral hepatitler tŸm dŸnya i•in šnemli bir

i•inde bulaßmaktadÝr.

saÛlÝk sorunudur. Hepatit A virŸsŸnŸn (HAV)

Etkenler

insanlarÝn %70-90'ÝnÝ enfekte ettiÛi, Hepatit

Viral hepatite yol a•an etkenler olduk•a

virŸsŸ (HBV) ile karßÝlaßma oranÝnÝn

dŸnyanÝn

deÛißik

yerlerinde

%10-90

fazla sayÝda olmasÝna karßÝn en sÝk gšrŸleni 5 etkendir:

arasÝnda bulunduÛu ve HBV taßÝyÝcÝlarÝnÝn sayÝsÝnÝn tŸm dŸnyada

400-500 milyon

olduÛu, Hepatit C virŸsŸ (HCV)'nŸn ise tŸm insanlarÝn %1'ini etkilediÛi gšz šnŸne alÝnacak

olursa

•oÛunluÛu

insanlarÝn

yaßamlarÝ

bŸyŸk

boyunca

deÛißik

karßÝlaßma A ve E tipi viral hepatitlerde nadiren kštŸ seyredip, genellikle iyileßip kronikleßmeye yol a•maz iken; B, C ve D tipi hepatitler

deÛißik

oranlarda

kronikleßmeye yol a•arak, siroz ve karaciÛer kanseri gibi arzu edilmeyen tablolara yol a•abilmektedirler.

Epidemiyoloji Akut viral hepatit (AVH) olgularÝnda etkenlerin daÛÝlÝmÝ yaßa, coÛrafi bšlgeye, sosyo-ekonomik duruma ve mevsimlere gšre deÛißiklik gšstermektedir. †lkemizde •ocuk yaß grubunda sÝklÝkla HAV gšrŸlŸrken, yetißkin yaß grubunda daha •ok HBV ile karßÝlaßÝlmaktadÝr. 132

- HBV (Hepatit B VirŸsŸ) - HCV (Hepatit C VirŸsŸ)

bir

hepatit virŸsleri ile karßÝlaßabilmektedir. Bu

viral

- HAV (Hepatit A VirŸsŸ)

- HDV (Hepatit D VirŸsŸ) - HEV (Hepatit E VirŸsŸ) BunlarÝn i•inde de HAV ve HEV bizim Ÿlkemizin de i•inde yer aldÝÛÝ gelißmekte olan veya gelißmemiß Ÿlkelerde bir saÛlÝk sorunu olarak karßÝmÝza •ÝkmaktadÝr. Bu iki virŸsŸn yol a•tÝÛÝ hepatitin kronikleßmemesi sevindiricidir. ‚ŸnkŸ Ÿlkemizde yetißkin yaß grubunun en az %70-90ÕÝ A tipi viral hepatiti sessiz veya sarÝlÝklÝ bir ßekilde ge•irmißtir.

Pataloji Bu 5 tip hepatit virŸsŸ šncelikle karaciÛeri enfekte ederek, diÛer organlarda šnemli tutulum yapmadan karaciÛerde iltihaplanma ve karaciÛer yÝkÝmÝna yol a•arlar.

Klinik

133

Hepatit B

Hepatit C

Hepatit D

Hepatit E

Kulu•ka sŸresi

2-6 hafta

4-26 hafta

2-20 hafta

4-8 hafta

2-6 hafta

Baßlama

Ani

Sinsi-deÛißken

Ani-deÛißken

Ani

Bulaßma

AÛÝz-dÝßkÝ

Kan-cinsel

AÛÝz-dÝßkÝ

Enfeksiyon ßiddeti

Hafif

Ara sÝra ßiddetli (%25sarÝlÝklÝ)

‚oÛunlukla belirtisiz

Bazen ßiddetli

Hafif

TaßÝyÝcÝlÝk

Yok

Var

Yok

Kronikleßme

% 5-10

% 10-50

% 5-%90

Kan nakli ile

‚ok nadir

% 5-10

% 50

DaÛÝlÝmÝ bilinmiyor

Yok

Korunma

AßÝ

Immunoglobulin

HBVÕnu šnlemek

Yok

…lŸm oranÝ

% 0.5

% 1-2

% 0.5-1

YŸksek

Gebelerde yŸksek

Siroz

HayÝr

Evet

HayÝr

HepatosellŸler Karsinom

HayÝr

Evet

HayÝr

V‹RAL HEPAT‹TLER

133

Hepatit A

134

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Akut viral hepatit olgularÝ karßÝmÝza deÛißik klinik tablolar ile •Ýkabilir: 1-Belirtisiz seyir : YaklaßÝk %70Õinde gšrŸlŸr. Yaß arttÝk•a belirtili seyir daha fazla gšrŸlŸr. TesadŸfen yapÝlan kontrollerde karaciÛer fonksiyon testlerinde yŸkselme gšrŸlmesi ile tanÝ konulur.

c-SarÝlÝk evresi : TŸm etkenlerin klinikleri birbirine benzer. Prodromal dšnem; gšz aklarÝnda sararma, idrar renginde koyulaßma ve dÝßkÝ renginde a•ÝlmanÝn baßlamasÝ ile sonlanÝr. Prodromal evredeki yakÝnmalar azalÝr. SarÝlÝk dšneminin ilk gŸnlerinde 1-2 gŸn sŸren kaßÝntÝ olabilir. Genel bir kural olarak sarÝlÝk ne kadar ßiddetli ise iyileßme sŸresi o ka-

2-Belirtili seyir (SarÝlÝklÝ hepatit = Akut hepatit): Tipik sarÝlÝklÝ hepatittir. DeÛißik evreleri vardÝr: a-Kulu•ka evresi : AVHÕe yol a•an etkenlerin kulu•ka sŸreleri farklÝdÝr: § HAV: 2-7 hafta (ortalama 4 hafta)

dar uzundur. C tipi akut viral hepatit olgularÝnÝn sadece %25Õi sarÝlÝk ile seyretmektedir. Buna karßÝlÝk E tipi akut viral hepatit olgularÝnÝn ise tamamÝna yakÝnÝ sarÝlÝkla seyretmektedir. d-Üyileßme evresi : Genellikle 1-4 hafta sŸrer. Üyileßmeden anlatÝlmak istenen; tŸm

§ HBV: 2-6 ay

yakÝnma ve bulgularÝn gerilemesi (klinik iyi-

§ HCV: 6-7 hafta

leßme), karaciÛer fonksiyon testlerinin nor-

§ HDV: 2-6 ay

male dšnmesidir. Genellikle sarÝlÝÛÝn baßlamasÝndan sonra karaciÛer fonksiyon testleri

§ HEV: 2-8 hafta

1-3 ay i•inde tamamen normale dšner (biyo-

b-Prodromal evre : SarÝlÝk šncesi 3-4 gŸn

kimyasal iyileßme). Koruyucu antikorlarÝn

sŸren evredir. Ana yakÝnmalar; halsizlik, bu-

olußmasÝ da yaklaßÝk 2-3 ay sŸrer (virolojik

lantÝ-kusma, ißtahsÝzlÝk, karÝn saÛ Ÿst bšlge-

iyileßme). Son olarak da karaciÛer histoloji-

sinde aÛrÝ ve ateßtir. Kißi alkol ve sigara i•-

sinde dŸzelme ile hastalÝÛÝn iyileßme dšnemi

mek istemez, sevdiÛi yiyeceklere karßÝ tiksin-

tamamlanÝr (histolojik iyileßme).

ti duyar.

3-UzamÝß sarÝlÝk : Bu olgularda normalden daha uzun sŸren sarÝlÝklÝ evre sšz konusudur. SarÝlÝk 2-6 ay devam eder. A tipi hepatitte bu durum daha sÝktÝr. Üyileßme tamdÝr.

A tipi hepatitin prodromal evresinde grip benzeri bir tablo (ateß, kas aÛrÝlarÝ, ißtahsÝzlÝk, halsizlik, bulantÝ, kusma) gšrŸlebilir. B tipi hepatitin prodromal evresinde, sarÝlÝktan yaklaßÝk 1 hafta šnce ortaya •Ýkan ateß, dškŸntŸler, eklem ßißliÛi ßikayetleri olabilir. 134

4-Tekrar eden hepatit (relaps) : A tipi AVHÕin %2-15Õinde gšzlenen, baßlangÝ•taki tablonun daha hafif ßeklinin tekrarlamasÝ ile

135

V‹RAL HEPAT‹TLER

AVH olgularÝnda baßvuru anÝndaki yakÝnmalar YakÝnma

A tipi hepatit (%)

B tipi hepatit (%)

Halsizlik

ÜßtahsÝzlÝk

BulantÝ ve/veya kusma

Üdrar renginde koyulaßma

Beyaz renkli dÝßkÝlama

Gšz aklarÝnda sararma

Deride sararma

KarÝn aÛrÝsÝ

Ateß

KaßÝntÝ

Kas-eklem aÛrÝsÝ

Üshal

Kilo kaybÝ

DškŸntŸ

karakterize bir durumdur. KaraciÛer fonksiyon testlerinde, bazen de bilirubin seviyelerinde artÝßlar ortaya •Ýkar. Üyileßme tamdÝr. 5-Fulminan hepatit (FH) : Belirtili seyreden akut viral hepatit olgularÝnÝn yaklaßÝk %1- 0.1Õi FH tablosu ile kaybedilir. HÝzla gelißen karaciÛer yÝkÝmÝna baÛlÝ karaciÛer yetersizliÛinin sonucu olarak bilin• durumu deÛißikliÛi (ensefalopati) gelißir. Yaß arttÝk•a

šlŸm riski de artar. Etkenlere baÛlÝ šlŸm sÝklÝklarÝ ßšyledir: § HAV : <%0.1 § HBV : %0.1 § HCV : ‚ok nadir § HDV : %2-20 § HEV : <%1 135

136

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

FH sarÝlÝk baßladÝktan sonra genellikle ilk 12 hafta i•inde ortaya •Ýkar. HEVÕne baÛlÝ FH nadir gšrŸlmesine karßÝn, gebe kadÝnlarda šzellikle son 3 ayda %10-20 sÝklÝÛÝnda rastlanmaktadÝr. FH deÛißik ßekillerde karßÝmÝza •Ýkabilir. Bazen o kadar hÝzlÝ bir seyir izler ki sarÝlÝk gšzden ka•abilir. HastalÝk akut psikoz veya menenjit ile karÝßtÝrÝlabilir. Daha sÝk karßÝlaßÝlan ßekilde tipik baßlangÝ•lÝ bir AVH olgusunda sarÝlÝÛÝn derinleßmesi, kusma, bilin• bulanÝklÝÛÝ ve koma ortaya •Ýkar. KaraciÛer fonksiyon testlerinde hÝzlÝ dŸßme ve kanama fonksiyon testlerinde ilerleyici uzama dikkat •ekicidir. FHÕe en sÝk neden olan etken HBV(%60)ÕdŸr. FHÕte šlŸm oranÝ ise %80-90 arasÝndadÝr.

Laboratuvar Üdrar SarÝlÝk ortaya •Ýkmadan bilirubin idrara •Ýkmaya baßlar. Bu da idrar rengini koyulaßtÝrÝr. Daha sonra serum seviyeleri yŸkselmesine karßÝn idrarda bilirubin kaybolur.

Biyokimyasal deÛißiklikler

hÝzlÝ dŸßŸßŸ, FH yšnŸnden uyarÝcÝdÝr.

TanÝ Etkenlerin tŸmŸ klinik ve biyokimyasal olarak benzer tablolara yol a•tÝÛÝndan šzgŸl tanÝ serolojik (antikor saptama) olarak koyulmaktadÝr.

AyÝrÝcÝ tanÝ Akut hepatite yol a•an ve akut viral hepatitten dÝßlanmasÝ gereken durumlar arasÝnda en sÝk karßÝlaßÝlan tablo alkolik hepatit ile ila•lara baÛlÝ toksik hepatitdir. Akut karaciÛer yaralanmasÝna sÝklÝkla yol a•an ila•lar parasetamol, halotan, izoniazid, fenitoin, ve propiltiyoŸrasildir. Alkol šykŸsŸ olan ve AST/ALT >2 (genellikle AST ve ALT < 300 U/L) olan olgularda alkolik hepatit dŸßŸnŸlmelidir. Üskemik hepatit ise kan basÝncÝnÝn dŸßŸklŸÛŸ ile giden durumlarda (cerrahi sonrasÝ, kalp krizi seyrinde, ciddi kalp yetersizliÛi) karßÝlaßÝlan bir tablodur. KaraciÛer fonksiyon testleri hÝzla yŸkselir ve 7-10 gŸnde normale dšner. Otoimmun hepatitteki karaciÛer fonksi-

SarÝlÝkla seyreden olgularda bilirubin seviyeleri deÛißik derecelerde yŸkselir. Alkalen fosfataz (AF) normal veya hafif artmÝßtÝr.

yon testleri ise akut viral hepatite benzer.

KaraciÛer fonksiyon testleri (AST, ALT) akut viral hepatit tanÝsÝnda en deÛerli biyokimyasal testlerdir. Erken tanÝda ve belirtisiz olgularÝn saptanmasÝnda yararlÝdÝr. Normal deÛerin 8-10 kat fazlasÝ akut hepatit tanÝsÝnda deÛerlidir (artÝß 10-50 kat arasÝnda olabilir). YŸksekliÛi ile iyileßme oranÝ arasÝnda bir ilißki yoktur. KaraciÛer fonksiyon testlerinin

(ANA, SMA, anti-LKM) ile konulmaktadÝr.

136

Hastalar genellikle kadÝndÝr. TŸm viral seroloji negatiftir. TanÝ, otoantikorlarÝn varlÝÛÝ

Tedavi A, B, D, E tipi akut viral hepatite šzgŸl tedavi yoktur. YakÝnmalarÝ hafifletmek i•in tedaviler uygulanabilir. BulantÝ-kusma nedeniyle gÝda alÝmÝ bozulanlar ve kanama testle-

137

V‹RAL HEPAT‹TLER

ri uzun bulunanlarÝn hastaneye yatÝrÝlmalarÝ gerekir. Yatak istirahati mutlak gereklidir. Üyileßme Ÿzerine diyetin bir etkisi olmadÝÛÝndan hastalar istedikleri herßeyi yiyip i•ebilirler. Alkol ve karaciÛere zararlÝ ila•larÝn alÝmÝ durdurulmalÝdÝr. Fulminant hepatit gelißen olgularda karaciÛer nakli dŸßŸnŸlebilir ve bu olgular mutlaka yoÛun bakÝmda izlenmelidirler. Sadece C tipi akut viral hepatit olgularÝnda interferona (IFN) yanÝt •ok iyi olduÛu i•in IFN tedavisi verilmelidir. Egzersize biyokimyasal testler normale dšnene ve hasta kendini tam olarak iyi hissedene kadar izin verilmemelidir. Alkol ise yaklaßÝk 1 yÝl alÝnmamalÝdÝr.

VÜRAL HEPATÜTLERDEN KORUNMA Bu bšlŸmde A ve B tipi hepatitten korunma anlatÝlacaktÝr. C ve E tipi viral hepatitten korunma i•in aßÝ •alÝßmalarÝ devam etmektedir.

A TÜPÜ HEPATÜTTEN KORUNMA HAV enfeksiyonunu azaltmak i•in en etkili yol hepatit A aßÝsÝ ile aßÝlamaktÝr. SarÝlÝk baßlamadan iki hafta šnce, baßladÝktan 1 hafta sonra dÝßkÝ ile virŸs •ÝkartÝldÝÛÝndan, bu dšnemler arasÝnda hasta bulaßtÝrÝcÝdÝr. ‚ocuklar ve bebeklerde bulaßtÝrÝcÝlÝk birka• aya kadar devam edebilir. Bulaßma sÝklÝkla dÝßkÝ ve aÛÝz yoluyla (kißiden kißiye temas ve-

ya bulaßÝk su veya gÝdalarÝn alÝnmasÝ) olmaktadÝr. HAV aylarca •evre koßullarÝnda kalabilir. GÝdalarÝn 85¡CÕdan daha fazla bir ÝsÝda 1 dk sŸre ile ÝsÝtÝlmasÝ veya bulaßÝk alanlarÝn 1:1000 sulandÝrÝmÝß sodyum hipoklorit (•amaßÝr suyu) ile temizlenmesi sonucu virŸs šldŸrŸlŸr. HAV enfeksiyonu aßÝ ile šnlenebilir bir hastalÝktÝr. Hepatit A aßÝlamasÝnÝn ama•larÝ: a) Enfeksiyondan kißileri korumak, b) Bulaßma sonrasÝ enfeksiyonu šnleyerek hastalÝÛÝn sÝklÝÛÝnÝ azaltmak, c) Komplikasyon olarak gelißen FHÕe baÛlÝ šlŸm riskini ortadan kaldÝrmaktÝr. Korunma i•in immunglobulin (koruyucu serum) ve aßÝ uygulamasÝ vardÝr.

Immunglobulin (IG) Ümmunglobulin, konsantre antikorlar (immunoglobulinler) i•erirler. IG uygulamasÝ ile hepatit AÕya karßÝ pasif baÛÝßÝklÝk saÛlanÝr. HAV ile karßÝlaßtÝÛÝ bilinen kißilere, karßÝlaßtÝktan sonraki 2 hafta i•inde uygulanÝrsa koruyuculuk %85Õlerin Ÿzerindedir. Uygulama karßÝlaßmadan sonra ne kadar erken yapÝlÝrsa koruyuculuk o kadar fazla olur.

Hepatit A aßÝlarÝ BugŸn i•in kullanÝmda olan iki adet inaktive aßÝ (HAVRÜXâ ve VAQTA¨) mevcuttur. Hepatit A aßÝlarÝ 2-8¡C arasÝnda saklanmalÝdÝr. AßÝlar 0 ve 6-12 aylar arasÝnda birer tane olmak Ÿzere iki doz olarak yapÝlmalÝdÝr. 2 yaß altÝndakiler i•in ruhsatlÝ herhangi bir aßÝ bulunmamaktadÝr. …nerilen dozlar uygulandÝÛÝnda, ilk doz137

138

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

dan yaklaßÝk 1 ay sonra yetißkinlerin %94100ÕŸnde koruyucu antikor seviyeleri elde edilebilmektedir. Ükinci dozdan sonra ise tŸm olgularda koruyucu dŸzeylerde antikor seviyeleri elde edilmißtir. Tam doz aßÝlama sonrasÝ 20 yÝl veya daha uzun sŸreli koruyuculuk saÛlanÝr. Enfeksiyon sÝrasÝnda olußan koruyucu antikorlar yaßam boyu koruyuculuk saÛlar. †lkemizde yetißkinlerin šnemli bir bšlŸmŸ enfeksiyonu ge•irdiÛinden aßÝlama šncesi serolojik kontrol yapÝlmalÝdÝr. AßÝ sonrasÝ antikor kontrolu gereksizdir. AßÝlanmasÝ šnerilen kißiler: 1-‚ocuklar : Rutin aßÝlama, aßÝ ile koruyuculuk uzun yÝllar saÛlanabildiÛi i•in šnerilmektedir. AyrÝca aßÝlama ile FHÕe baÛlÝ šlŸmlerin de šnŸne ge•ilebilecektir. 2-Gelißmemiß Ÿlkelere veya Ÿlke i•inde gelißmemiß bšlgelere seyahat edecekler: Seyahatten en az 4 hafta šnce aßÝlamaya baßlanmalÝdÝr. KÝsa sŸre i•inde seyahate baßlayacaklara ise farklÝ bšlgelerden aßÝ ve IG eßzamanlÝ olarak uygulanmalÝdÝr. AßÝya karßÝ allerjik olanlarda sadece IG uygulanÝr. 3-HomoseksŸel erkekler 4-Uyußturucu baÛÝmlÝlarÝ 5-Mesleki risk taßÝyanlar 6-PÝhtÝlaßma faktšr hastalÝÛÝ olanlar 7-Kronik karaciÛer hastalÝÛÝ bulunanlar

B TÜPÜ HEPATÜTTEN KORUNMA Enfeksiyon sonucunda kÝsa ve uzun vadeli arzu edilmeyen komplikasyonlar gelißebi138

len HBVÕnŸ kontrol altÝnda tutabilmek i•in aßaÛÝdaki šnlem stratejileri gelißtirilmißtir : 1-Gebelerin doÛum šncesi HBsAg yšnŸnden taranarak doÛacak •ocuÛun ve diÛer ev halkÝnÝn aßÝlanmasÝnÝ saÛlamak, 2-Hepatit B aßÝsÝnÝn rutin aßÝ programÝna alÝnarak her yenidoÛana uygulanmasÝ, 3-Risk altÝndaki yetißkinlerin aßÝlanmasÝ Hepatit B aßÝlarÝ HBV enfeksiyonunu ve takiben gelißebilecek kronik hepatit, siroz ve hepatosellŸler karsinom (HSK) gibi komplikasyonlarÝnÝ šnleyebilmektedir. HSKÕyÝ šnleyebildiÛi i•in kansere karßÝ ilk aßÝ olma šzelliÛi de bulunmaktadÝr. HBVÕne karßÝ korunma hepatit B aßÝlarÝ ile aktif olarak, hepatit B immunoglobulin (HBIG) ile de pasif olarak saÛlanÝr. 1-Pasif baÛÝßÝklama (koruyucu serum) : Bu ama•la hepatit B immunoglobulin (HBIG) kullanÝlÝr. KullanÝmÝ ile ge•ici (3-6 ay) bir koruyuculuk saÛlanÝr. - HBV ile bulaßÝk kan ve diÛer vŸcut sÝvÝlarÝ ile temas (deriye iÛne batmasÝ veya mukoza temasÝ) eden kißilere, - TaßÝyÝcÝ olduÛunu bildiÛimiz anneden bebeÛe, - B tipi akut viral hepatit tanÝsÝ alan hastanÝn cinsel olarak birlikte olduÛu kißilere uygulanÝr. TemasÝn ilk 48 saati i•inde uygulanmasÝ šnerilir. Eß zamanlÝ olarak aßÝya da baßlanmalÝdÝr. 2-Aktif baÛÝßÝklama (aßÝ) : Hepatit B aßÝlarÝ ile aßÝlanmak HBV enfeksiyonunu ve taki-

139

V‹RAL HEPAT‹TLER

ben gelißebilecek sonu•larÝnÝ šnlemek a•ÝsÝndan bugŸn i•in kullanÝlabilecek en etkili yšntemdir. †lkemizde maya kškenli beß (H-BVax IIâ Engerix-Bâ Hepavax-Geneâ Euvax-Bâ Heberbiovax) memeli hŸcresi kškenli bir (Gen Hevac B) aßÝ bulunmaktadÝr. Koruyucu

antikor

yanÝtÝ

mlÕde

mIUÕden fazla anti-HBs (koruyucu antikor) dŸzeyi olarak tanÝmlanabilir. …nerilen uygulama ile saÛlÝklÝ yetißkinlerin en az %9095Õinde koruyucu antikor yanÝtÝ elde edilebilmektedir. DoÛal enfeksiyon sonucu olußan koruyucu antikorlarÝnÝn genellikle yaßam boyu devam etmesine karßÝlÝk aßÝ ile olußmuß anti-HBs antikorlarÝ 5-20 yÝl i•erisinde kaybolabilmektedir. AßÝya yanÝtsÝzlÝk ileri yaß, ßißmanlÝk, sigara i•imi, erkek cinsiyet ve baÛÝßÝklÝk yetersizliÛi gibi (HIV enfeksiyonu, kronik bšbrek yetersizliÛiÉ) durumlarla ilißkilidir. YanÝtsÝzlar, HBV enfeksiyonuna duyarlÝdÝrlar. YanÝtsÝz olgular yeniden aßÝlanmalÝdÝr. Bu kißilerde ilave uygulanan bir doz ile olgularÝn %1525Õinde, yeniden tam aßÝlama ile %3050Õsinde koruyucu antikor yanÝtÝ olußabilmektedir. AßÝlar dondurulmadan 4-8¡CÕta saklanmalÝdÝrlar.

kez ve 12. ayda bir kez olmak Ÿzere toplam 4 kez uygulanÝr (0,1,2,12. aylarda). Üki uygulama ßekli arasÝnda koruyucu antikor olußturma a•ÝsÝndan bir fark bulunmamaktadÝr. EÛer aßÝnÝn ilk dozu uygulanÝrken ciddi allerjik reaksiyon ortaya •Ýkarsa takip eden dozlar uygulanmamalÝdÝr. AßÝ šncesi kißinin HBVÕne baÛÝßÝk veya duyarlÝ olduÛunu ortaya •Ýkartmak i•in HBsAg ve Anti-HBc(IgG) veya HBsAg ve Anti-HBs testlerine bakÝlmalÝdÝr. Kißi HBV ile karßÝlaßmamÝß ise aßÝya baßlanÝr. AßÝ serileri tamamlandÝktan 1-6 ay sonra sadece antiHBs (koruyucu antikor) testine bakÝlÝr. TaßÝyÝcÝlarÝn aile bireylerinde aßÝ šncesi mutlaka tarama yapÝlmalÝdÝr. †lkemizde HBVÕnŸn bulaßmasÝnda šnemli yollardan ikisi cinsel yol ve aile i•i ge•iß olduÛu i•in aßÝ šncesi aile bireylerini taramakla kronik hepatiti olan bireyleri erkenden saptayabildiÛimiz gibi koruyucu antikoru bulunan bireyleri, gereksiz aßÝ uygulamasÝndan da kurtarabiliriz. a-Temas šncesi korunma: …ncelikle aßÝlanmasÝ gereken riskli gruplar ßunlardÝr: Ÿ Aile bireyleri arasÝnda taßÝyÝcÝ bulunanlar Ÿ SaÛlÝk •alÝßanlarÝ

AßÝlar iki ßekilde uygulanabilir:

Ÿ TaßÝyÝcÝ bir anneden doÛan •ocuklar

- Birinci ßekilde birer aylÝk aralarla ve 6. ayda birer doz olmak Ÿzere 3 kez, (0,1,6. aylarda)

Ÿ Hemodiyaliz hastalarÝ

- Ükinci ßekilde ise birer aylÝk aralarla 3

Ÿ DeÛißik hematolojik hastalÝklarÝ nedeni ile kan ve kan ŸrŸnlerini almak zorunda olan hastalar 139

140

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹ Ÿ Damar yoluyla ila• baÛÝmlÝsÝ olanlar Ÿ ‚oÛul cinsel partnerleri olanlar Ÿ Ütfaiyeciler ve polisler Ÿ Zihinsel geriliÛi olanlarÝn bulunduÛu bakÝmevlerindeki hasta ve •alÝßanlar b-Temas sonrasÝ korunma

1-Anneden bebeÛe ge•iß TaßÝyÝcÝ annelerden doÛan bebeklerde enfekte olma sÝklÝÛÝ %10-90, kronikleßme sÝklÝÛÝ %40-90ÕdÝr. Bulaßma sÝklÝkla doÛum sÝrasÝnda vajinal salgÝlar, kan ve amniotik sÝvÝlarÝn bebeÛin gšz, mukozalarÝ ve deri lezyonlarÝna bulaßmasÝ veya bu salgÝlarÝn yutulmasÝ ile olmaktadÝr. †lkemizde taßÝyÝcÝlÝk oranÝ yŸksek olduÛu i•in gebelerin tŸmŸ HBV yšnŸnden mutlaka taranmalÝdÝr. TaßÝyÝcÝ annelerin yenidoÛan bebekleri mutlaka korunma programlarÝna alÝnmalÝdÝr. TaßÝyÝcÝ annelerden doÛan bebeklere virŸs ge•ißi sonucu enfeksiyon HBIG ve hepatit B aßÝlarÝnÝn her ikisinin eß zamanlÝ olarak uygulamasÝ ile šnlenebilir. Sadece HBIG veya hepatit aßÝsÝ uygulamasÝnÝn etkinliÛi %75 iken aßÝ ve HBIGÕin birlikte uygulamasÝ ile etkinlik %95Õ lere kadar •ÝkmaktadÝr. TaßÝyÝcÝ anneden doÛan bebeÛe doÛumdan sonraki ilk 12 saat i•ine aßÝnÝn ilk dozu ve farklÝ bir yerden 0.5 ml HBIG uygulanÝr. Takiben 1. ay ve 6. ayda ilave iki doz aßÝ daha uygulanÝr.

leri kan ve salgÝlarÝn mukozaya veya bŸtŸnlŸÛŸ bozulmuß deriye sÝ•ramasÝdÝr. Bu ßekildeki bulaßmalar ile genellikle saÛlÝk personelleri karßÝlaßmaktadÝr. Temas sonrasÝ uygulama: 1-Ülk 48 saat HBIG + eß zamanlÝ olarak aßÝ programÝ baßlatÝlÝr. 2-Bulaßma olan kißide koruyucu antikorlar mevcut ise veya taßÝyÝcÝ ise HBIG uygulamasÝna gerek yoktur.

3-Cinsel temas sorasÝ korunma Akut hepatit BÕli veya kronik hepatitli bir hasta ile cinsel ilißkiye girme durumunda da 14 gŸn i•inde HBIG uygulanÝr ve aßÝ uygulamasÝna (0, 1 ve 6. aylarda) ge•ilir.

KRONÜK HEPATÜTLER Bu tablo, akut viral hepatit olgularÝnda koruyucu antikorlarÝn gelißememesi sonucu ortaya •Ýkar ve kronik enfeksiyonu yansÝtÝr. Kronik hepatit sšzcŸÛŸ 6 aydan daha uzun sŸre devam eden hepatitler i•in kullanÝlÝr. Kronikleßme sÝklÝklarÝ etkene gšre deÛißir. - A ve E tipinde kronikleßme olmaz. - B tipinde yenidoÛanda %90, 6 yaßÝna kadar %5-10 ve yetißkinlerde ise %1-5 sÝklÝÛÝnda kronik hepatit gelißme riski vardÝr. - D tipinde B tipine benzer KH gelißme riski vardÝr. (Delta hepatiti sadece Hepatit B'li hastalarda gšrŸlŸr)

2-Deri veya mukoza yoluyla bulaßma olanlarda korunma

- C tipinde ise olgularÝn en az %85Õinin kronikleßtiÛi bilinmektedir.

Bu ßekilde bulaßma sÝklÝkla HBV ile bulaßÝk iÛne batmasÝ ve kesici aletlerin kesisi sonucu olmaktadÝr. AyrÝca diÛer bulaßma ßekil-

Bu gibi kißilerin yakÝn •evrelerinin hastalÝktan korunmasÝnda hepatitli olanlarla aynÝ yaklaßÝm izlenmelidir. Koruma šnlemleri šn-

140

141

V‹RAL HEPAT‹TLER

celikle eß ve •ocuklarÝnÝ ve aynÝ ev ortamÝnda bulunan kißileri kapsayacak ßekilde planlanmalÝdÝr. Ülk yapÝlmasÝ gereken bu kißilerin halen virŸsle enfekte veya baÛÝßÝk (infeksiyonu ge•irip iyileßmiß dolayÝsÝyla bir kere daha bulaßmayacak olanlar) olup olmadÝklarÝnÝn tespitidir. Bundan sonraki aßamada aßÝ ve diÛer koruma yšntemleri doktorun šnerileri doÛrultusunda uygulanmalÝdÝr. HastalÝÛÝn aÛÝrlÝÛÝ ile ilgili olarak bazÝ hastalarda istirahat veya aktivite kÝsÝtlamasÝ gerekli olabilir. Herhangi bir yiyeceÛin (enginar, pekmez vs.) šzel bir yararÝ yoktur. …nemli olan dengeli beslenmektir. Dengeli bir beslenme rejimi i•erisinde olduÛunuz sŸrece dÝßarÝdan vitamin takviyesinin yararÝ bulunmamaktadÝr. Alkol dÝßÝnda diyet kÝsÝtlamasÝna gerek yoktur. Alkol, hepatit bulunmasa bile karaciÛer i•in zararlÝ olduÛu i•in kullanÝlmamalÝdÝr. …zellikle uzun sŸreli kullanÝmÝ gereken bazÝ ila•lar sorun yaratabilir. Kortizon, baÛÝßÝklÝk sistemini etkileyen ila•larÝn kullanÝmÝ sakÝncalÝ olabilir. En doÛrusu doktoru bilgilendirmektir. Tedavi, hastalÝÛÝn tŸrŸne ve evresine baÛlÝ bir se•imdir. Her hastaya tedavi baßlanmayacaÛÝ gibi, bu karar ancak karaciÛer biyopsisi ile konulabilir. Bunun i•in kullanÝlacak ila•, interferondur. Bu, vŸcuttaki virŸs miktarÝnÝ azaltarak ve karaciÛerdeki hasarÝ yavaßlatarak hastalÝÛÝ hafifletebilir. Bu

tedavi ile baßarÝ ßansÝnÝn %30-40 arasÝnda olmasÝ, tedavi sŸresinin en az 6 ay sŸrmesi, ciddi yan etkilerinin olmasÝ ve •ok pahalÝ olmasÝ gibi nedenlerle ancak belirli hasta grubuna uygulanabilir. TaßÝyÝcÝ (saÛlÝklÝ taßÝyÝcÝ) sšzcŸÛŸ daha •ok bazÝ Hepatit B'li hastalar i•in kullanÝlmaktadÝr. KanlarÝnda Hepatit B virŸsŸnŸ bulunduruyor olmakla birlikte muayene bulgularÝnda, karaciÛer fonksiyonlarÝnda ve karaciÛer biyopsilerinde hi•bir hastalÝk belirtisi gšstermeyen kißiler taßÝyÝcÝ olarak tanÝmlanÝrlar. Bu kißilerde hastalÝÛÝn aktif ßekle dšnŸßmesi bŸtŸnŸyle imkansÝz deÛildir. Bu nedenle belirli aralÝklarla (3-6 ayda bir) karaciÛer fonksiyonlarÝnÝn kontrol edilmesi ve muayenelerinin yapÝlmasÝ zorunludur. TaßÝyÝcÝ kißiler de bulaßtÝrÝcÝ olduklarÝ i•in, •evredekilerin korunmasÝ kronik hepatitliler gibidir.

141

142

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Kaynaklar 1. Tekeli Emin, BalÝk Üsmail. Viral Hepatit 2003 2. Willke Top•u Ayße, Sšyletir GŸner, DoÛanay Mehmet. Ünfeksiyon HastalÝklarÝ ve Mikrobiyolojisi, 2002, s:13401405. 3. Usluer Gaye. Modern TÝp Seminerleri:22. AÕdan ZÕye Akut Viral Hepatitler, 2002. 4. Wilson R. Walter, Sande A. Merle. Diagnosis and Treatment In Infectious Diseases, 2001, p271-273. 5. Centers for Disease Control. Hepatitis B Virus. Recommendations of the immunization Practices Advisory Committee. MMWR 1991;40(RR-13:6) 6. Doebbeling BN, Wenzel RP. Nosocomial viral hepatitis and infections transmitted by blood and blood products. In Mandel GL, Bennett JE, Dolin R (Eds.), Principles and Practice of Infectious Diseases, 4th Edition, New York, Churchill Livingstone, 1995, p2618. 7. Mert A, Tabak F, YÝlmaz E, ve ark. Hepatit B virŸsŸnŸn aile i•i ge•ißi. III.Ulusal Viral Hepatit simpozyumu. 7-9 KasÝm 1996, Ankara, Program ve Kongre KitabÝ, s29.

142

8. Mert A, Tabak F, Tahan V, Yildirim B, …zaras R, OtaÛ F, …ztŸrk R, AktuÛlu Y, ÞentŸrk H. Infectivity of chronic asymptomatic HBsAg carriers for their spouses. FEMS Symposium, Istanbul, Program and Abstracts Book, June 10-13, 1998:PP-20 9. Prevention of Hepatitis A. Through Active or Passive Immunization: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) MMRW 1999;48(RR12):1-37. 10. Tabak F. Hepatit B aßÝlarÝ: Hepatit B virŸsŸne karßÝ korunma ve kronik hepatit B tedavisinde yeni ufuklar. Klinik Gelißim 1999;12:998-2003. 11. Jaeckel E, Cornberg M, Wedemeyer H, et al., for the German Acute Hepatitis C Therapy Group. N Engl J Med 2001; 345:1452-57. 12. Maguire JD. Infectious hepatitis. Infectious Disease Secrets. Ed: Gates RH. Hanley&Belfus, Inc., Philadelphia,1998, p218-25. 13. Sherlock S, Dooley J. Virus hepatitis. Diseases of the Liver and Biliary System. Ed: Sherlock S, Dooley J. Blackwell Science Ltd., Malden, Massachusetts, USA, 10th Edition. 1997, p265-302

143

V‹RAL HEPAT‹TLER

143

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

Þeker HastalÝÛÝ (Diyabetes Mellitus)

HazÝrlayan : Dr. Ayßin G†RÜPEK MALKO‚

145

Þeker HastalÝÛÝ (Diyabetes Mellitus) VŸcudumuzun en šnemli metabolik (yaßamsal) sŸreci, yiyeceklerin enerji ve ÝsÝya dšnŸßŸmŸdŸr. †• ana besin šÛemiz olan karbonhidratlar glikoz (kan ßekeri) , proteinler amino asit, yaÛlar ise yaÛ asitleri halinde emilirler. VŸcudumuzda, glikoz hŸcrelere kan yoluyla ulaßÝr. Glikozun (ßeker) hŸcre i•ine girmesini saÛlayan, pankreasdan salgÝlanan insŸlin hormonudur. Kanda ßeker miktarÝnÝn artÝßÝ insŸlin denen hormonun salgÝlanmasÝna yol a•ar. ÜnsŸlin sayesinde kanda bulunan ßeker hŸcre i•ine alÝnarak kullanÝlÝr ve hem kan ßekeri normal sÝnÝrlarda tutulmuß olur hem de hŸcre i•in gerekli enerji temin edilmiß olur. Yemek aralarÝnda ise karaciÛerde depolanmÝß halde bulunan ßeker kana salÝnarak kan ßekerinin kanda sabit seviyelerde kalmasÝ saÛlanÝr (70-110 mg/dl). Þeker hastalÝÛÝnda ise vŸcutta insŸlin hormonu ya hi• yoktur ya da vŸcudun ihtiyacÝna yetmeyecek oranlarda salgÝlanmaktadÝr. ÜnsŸlinin vŸcutta az veya hi• olmamasÝ durumunda ßekerin kan seviyesi yŸkselir ama ßeker hŸcrelere giremediÛi i•in hŸcreler enerji i•in gerekli ßekeri alamazlar yani hŸcre a• kalÝr. Bir diÛer ifadeyle vŸcut hŸcreleri varlÝk i•inde yokluk •ekerler.

145

146

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

ÞEKER HASTALIÚININ TÜPLERÜ ÜnsŸlin hormonunun mutlak yokluÛu haline tip I diyabet hastalÝÛÝ denir. Tip I diyabet hastalÝÛÝ daha •ok •ocuk ya da adšlesan (gen• erißkin) •aÛda ve normal ya da zayÝf insanlarda gšrŸlŸr. Tip I de belirtiler gŸnler ya da haftalar i•inde ortaya •Ýkar. Bu hastalar kÝsa zaman šnce ortaya •ÝkmÝß ciddi bulgularla hastaneye baßvururlar. Bu bulgular •ok su i•me, •ok idrara •Ýkma, •ok yemek yemeye raÛmen kilo kaybÝ, kusma ve ßeker metabolizmasÝndaki bozukluÛuna baÛlÝ olußan yaÛ ve protein metabolizma bozukluÛunu takiben olußacak koma halidir. Bu hastalar bir sŸre insŸlin tedavisi aldÝktan sonra vŸcutlarÝnÝn insŸline ihtiya•larÝ azalmakta veya insŸlin ihtiya•larÝ tamamen ortadan kalkabilmektedir. Zamanla ßeker hastalÝÛÝ bu hastalarda geri dšner. ÜnsŸlin ihtiyacÝnÝn azaldÝÛÝ bu dšneme balayÝ dšnemi denir. Tip II diyabet hastalarÝnda ise pankreasdan bir miktar insŸlin salgÝlanmasÝ devam etmektedir fakat hastanÝn kan ßekerini normal sÝnÝrlarda tutmaya yetecek oranda deÛildir ya da insŸlin az veya •ok yeterlidir ama pankreastan salÝnÝmÝnda bir bozukluk vardÝr. Normalde kandaki insŸlin seviyesi, kan ßekeri yŸkselmeye baßlayÝnca yŸkselir ve ßekeri hŸcre i•ine iter fakat bu tip ßeker hastalarÝnda insŸlin kan ßekerinin yŸkselmesi ile eß zamanlÝ yŸkselmez. Kan ßekeri yŸksekken insŸlin yetersizdir. KÝsacasÝ mevcut insŸlin yine kan ßekerini kontrol edemez. Tip II diyabetin akrabalar arasÝnda gšrŸlme oranÝ fazladÝr. Kilolu insanlarda ve kadÝn146

larda daha sÝk gšrŸlŸr. Annesi diyabetik olan bir kadÝn ilerleyen yaßlarda diyabete adaydÝr. KÝz kardeßi ßeker hastasÝ olan kadÝnlar yŸksek oranda ßeker hastalÝÛÝna yakalanÝrlar. Hamilelik zamanlarÝnda kan ßekeri yŸksek seyreden kadÝnlar ilerleyen yÝllarda ßeker hastalÝÛÝna yakalanÝrlar. GšrŸldŸÛŸ Ÿzere kadÝnlar bu hastalÝÛa daha yatkÝndÝrlar . Erkeklerde soya sŸrme hali •ok daha azdÝr. Daha •ok erißkin yaßlarda ortaya •Ýkar. Hastalar genellikle ßißmandÝr. Sinsi baßlangÝ•lÝ olduÛundan tesadŸfen tanÝ konulduÛu da olur. …rneÛin ameliyat olacak hastada kan ßekeri bakÝlmasÝ sÝrasÝnda tanÝ alan hastalar vardÝr. Bu hastalÝk bazen de aßÝrÝ ŸzŸntŸ sÝkÝntÝ stres durumlarÝnda kendini belli eder. Bu hastalarda da •ok yemek yeme, •ok su i•me, sÝk idrara •Ýkma, yorgunluk, kilo kaybÝ, gšrŸlŸr. ‚ŸnkŸ bu insanlarÝn hŸcreleri a•tÝr. Koma hali ise sadece yoÛun stres durumlarÝnda ortaya •Ýkar. Bu hastalarÝn tedavilerinde ana faktšr diyettir. Tip II diyabet hastalarÝ aÛÝzdan alÝnan ila•larla (Antidiyabetikler) tedavi edilebilirken, hastalÝklarÝnÝn 15. yÝlÝ civarÝnda insŸlin kullanmaya baßlamak zorunda kalabiliyorlar.

TANI KRÜTERLERÜ 10 ile 14 saat arasÝndaki bir a•lÝk sŸresinden sonra kan ßekeri deÛeri serumda 126 mg/dlÕ yi aßmamalÝdÝr. Bu sÝnÝrÝn Ÿzerindeki deÛerler ßeker hastalÝÛÝ tanÝsÝnÝ koydurtur. A•lÝk kan ßekeri deÛerinin 115 mg/dlÕnin Ÿzerinde olmasÝ halinde veya hastanÝn hikayesi kuvvetle ßeker hastalÝÛÝnÝ dŸßŸndŸrŸyorsa (Ailede ßeker hastalÝÛÝna sÝk rastlanmasÝ, kadÝn hastada normalden aÛÝr bebek doÛurmuß olmasÝ ya da gebeliÛi sÝrasÝnda ßeker

147

fiEKER HASTALI⁄I

hastalÝÛÝ ge•irmiß olmasÝ gibi ) halk arasÝnda gizli ßeker hastalÝÛÝ olarak bilinen durumun varlÝÛÝnÝ saptamak Ÿzere ßeker yŸkleme testi yapÝlÝr.

KOMPLÜKASYONLARI Diyabet ve Enfeksiyonlar: Þeker hastalÝÛÝnda enfeksiyonlar daha sÝk gšrŸlŸr. EnfeksiyonlarÝn varlÝÛÝ da bir kÝsÝr dšngŸ yaratarak ßeker hastalÝÛÝnÝn kontrolŸnŸ gŸ•leßtirir. Enfeksiyon sÝrasÝnda kullanÝlan ila• veya insŸlin miktarÝnÝ artÝrmak gerekebilir. KadÝn ßeker hastalarÝnda mantara baÛlÝ cinsel yol hastalÝklarÝ sÝk gšrŸlŸr. Þeker hastalarÝnda idrar yolu enfeksiyonlarÝ da sÝktÝr. Nedenlerinden biri kan ßekerinin yŸksek seyretmesi sÝrasÝnda idrarla atÝlan ßekerin mikroorganizmalarÝn yerleßmesini kolaylaßtÝrmasÝ. DiÛer bir nedeni ise ßeker hastalÝÛÝna baÛlÝ sinirlerde meydana gelen hasar sonucu mesanedeki mevcut idrarÝn zamanÝnda ve tam olarak boßaltÝlamamasÝdÝr. Ve de ßeker oranÝ yŸksek ortamlar da mikroorganizmalarÝn Ÿremesinde kolaylÝk saÛlar. Diyabetik hastalarda vŸcudun savunma hŸcreleri de zafiyet i•indedirler, gšrevlerini tam ve zamanÝnda yapamazlar. VŸcudumuzu mikroplara karßÝ koruyamazlar. Þeker hastalÝÛÝ olduÛu bilinmeyen hastalarda ge•meyen veya tedaviye diren• gšsteren iltihaplar akla ßeker hastalÝÛÝnÝ getirmelidir. SÝk boÛaz iltihabÝ olan, sÝk sÝk idrar yanmasÝ ile idrar yollarÝ iltihabÝ olanlar veya sÝk sÝk nezle grip olanlar kan ßekerlerini šl•tŸrmelidirler. Diyabet ve Periferik Damar Tutulumu: Bu durum kendini šzellikle bacak damarlarÝnda aralÝklÝ topallama ile kendini gšsterir. Kan ßeker seviyesinin yŸksek olußu bacaklardaki

damar duvarlarÝnÝn yapÝsÝnÝ bozar. Damar cidarÝ kalÝnlaßÝr ve i•erisinden ge•en kan miktarÝ azalÝr. Bacaklarda beslenme bozukluÛu olur. Erkeklerde bacak kÝllarÝ belirgin derecede azalÝr. YŸrŸmekle gerekli kan akÝmÝ bacakta saÛlanamadÝÛÝ i•in de hareket yeteneÛi bozulur. Hastalar topallayarak yŸrŸrler. Bu komplikasyon uzun yÝllardan sonra ortaya •Ýkar.

Diyabet ve Koroner Arter HastalÝÛÝ: Þeker hastalarÝnda koroner arter hastalÝÛÝ (Kalp hastalÝÛÝ), hastalÝÛÝn sŸresi ve hastanÝn yaßÝ ile doÛru orantÝlÝdÝr. Þeker hastalarÝnda koroner kalp hastalÝÛÝ sÝk gšrŸlŸr. Konuyla ilgili geniß bilgi kalp hastalÝklarÝ bšlŸmŸnde yer almaktadÝr. Diyabetik Ketoasidoz ve Ketoasidoz KomasÝ: Þeker hastalÝÛÝnda insŸlin hormonunun yokluÛu veya yetersiz salÝnÝmÝ nedeniyle hŸcreler kandaki ßekeri kullanamaz. VŸcut kendine baßka bir enerji kaynaÛÝ olarak yaÛ asitlerini kullanmaya •alÝßÝrken kanda yaÛ asitleri artar ve buna baÛlÝ olarak karaciÛerde artan ketonlar asidoza neden olur. Bu hastalar bulantÝ, kusma, karÝn aÛrÝsÝ, kaslarda zayÝflÝk, halsizlik, gšz kŸrelerinde •škme, tansiyon dŸßŸklŸÛŸ, •arpÝntÝ, sÝk solunum, uykuya eÛilim, konfŸzyon, koma bulgularÝyla hastaneye baßvururlar. Hiperosmolar nonketotik koma: Þeker hastalÝÛÝ sÝrasÝnda araya giren aÛÝr enfeksiyon, fiziksel ya da duygusal aÛÝr stres durumlarÝ, yetersiz tedavi ve yetersiz sÝvÝ alÝnÝmÝ gibi durumlarda ortaya •Ýkar. Kan ßeker durumu •ok yŸksektir fakat asidoza gelißmemißtir. Hastalarda halsizlik, gšz kŸrelerinde •škme, ayaÛa kalkÝnca tansiyonun dŸßmesi, vŸcut 147

148

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

ÝsÝsÝ dŸßŸklŸÛŸ, karÝn aÛrÝsÝ, kusma olabilir, konfŸzyon ve koma da gšrŸlebilir.

Diyabetik Retinopati (Gšz arka duvar damarlarÝnÝn tahrip olmasÝ): Gelißme riski hastalÝÛÝn sŸresiyle artar. HastalÝÛÝn ilk 3-5 yÝlÝnda diyabetik retinopati gelißme ßansÝ yok denecek kadar azdÝr. Þeker hastalÝÛÝnÝn baßÝndan itibaren iyi kontrol altÝnda tutulmasÝ ßekere baÛlÝ gšz hastalÝÛÝnÝn baßlamasÝnÝ geciktirir. Þeker hastalarÝnda yaßa baÛlÝ ortaya •Ýkan katarakt daha hÝzlÝ ilerleyebilmektedir. Gšz tansiyonu artÝßÝ da ßeker hastasÝ olmayanlardan daha sÝk karßÝlaßÝlan bir problemdir. Diyabetik Bšbrek HastalÝÛÝ: Þeker hastalÝÛÝnÝn bšbrekler Ÿzerine olumsuz etkileri idrarda albŸmin atÝlÝmÝnÝn tespitiyle ortaya •Ýkar. Üdrarda albŸmin atÝlÝmÝ sÝkÝ bir kan ßeker dŸzeyi kontrolŸ ve sÝkÝ bir kan basÝncÝ kontrolŸ ve dŸßŸk proteinli (0.6g/kg) diyet uygulamasÝyla tekrar dŸzeltilebilir. Üdrarda albŸmin atÝlÝmÝ 200 mcg/dkÕ yi aßtÝÛÝnda artÝk bšbrek fonksiyonlarÝndaki kayÝp geri dšndŸrŸlemez. Aßikar bšbrek tutulumunda da aynÝ tedaviyi sŸrdŸrmek gerekir. Þeker hastalarÝnda son dšnem bšbrek hastalÝÛÝ gelißtiÛinde bšbrek nakli ve diyaliz uygulamak gerekecektir. Diyabet HastalÝÛÝnda Sinir Sistemi Tutulumu : Þeker hastalÝÛÝ daha •ok duyusal sinirleri tutmakla birlikte, motor ve otonom sinir sistemini de tutabilir. Otonom sinir sistemi tutulumunda hasta bir bacaÛÝ terlerken diÛer bacaÛÝnÝn kuru kaldÝÛÝnÝ sšyleyebilir (Terletici ve damarlara ait sinirlerin tutulumu sonucu). Mesanede idrar yapÝlmasÝ sonrasÝ idrar kalmasÝ, impotans (iktidarsÝzlÝk), kabÝzlÝk ve 148

ishal yine otonom sinir sisteminin tutulumuna baÛlÝ gšrŸlebilir. Motor (Hareket) sinirlerinin tutulumu sonucu gšzde dÝßa (yan taraflara) bakamama, yŸz felci gelißebilir. Motor sinirlerin aÛrÝlÝ tutulumu hastalÝÛÝn baßlangÝcÝnda gšrŸlebilmektedir. Bšyle durumlarda kan ßekerinin kontrolŸ ilk etapta aÛrÝnÝn artmasÝna neden olabilir fakat zamanla aÛrÝlar kendiliÛinden ge•ecektir. OmuriliÛin tutulumu sonucu bŸyŸk kas gruplarÝnda erimeler gšrŸlebilir. Duyusal sinirlerin tutulumu genelde her iki ayakta ve bacakta yanma ve uyußukluk olarak kendini gšsterir. Ayak tÝrnaklarÝnÝn kesilmesi ve ayak hijyenine uyulmasÝ ßeker hastasÝ i•in •ok šnemlidir. Ayak bakÝmÝ konusunda sšylenenleri hastalarÝn •oÛu basit ve alÝßÝlmÝß, nakarat tipinde bir saÛlÝk šÛŸdŸ sayarak, ciddiye almadan dinler. Fakat bir tÝrnak batmasÝndan veya ayakkabÝ vurmasÝndan sonra sŸratle diyabetik kangren olußtuÛu •ok gšrŸlmŸßtŸr. KliniÛime baßvuran ßeker hastalarÝmdan birinin ayaÛÝnda 2. dereceden yanÝk mevcuttu. Bu yanÝÛÝn hasta ŸßŸyen ayaklarÝnÝ sobaya yaklaßtÝrÝp ÝsÝtmak isterken olmuß olmasÝ benzer hikayeleri duyduÛumdan ve ßeker hastalÝÛÝnda hastanÝn soÛuk ve sÝcak algÝlamasÝnÝn šzellikle eller ve ayaklarda bozulduÛunu bildiÛimden bu durum beni hi• ßaßÝrtmadÝ fakat ßaßÝrtÝcÝ olan hastanÝn ayaÛÝndaki •orabÝn yanmamÝß hatta hi• hasar gšrmemiß olmasÝydÝ. Diyabet hastalarÝnca kullanÝlacak sÝcak su torbalarÝnÝn sÝcaklÝÛÝnÝn ve yÝkanacaklarÝ suyun sÝcaklÝÛÝnÝn bir yakÝnlarÝnca kontrolŸ hastalarÝn istemeden kendilerine zarar vermelerinin šnŸne ge•ecektir. Diyabetik hastalar ayaklarÝnÝ vurmayacak, ortopedik ayakkabÝlar giymeliler. Ayaklar

149

fiEKER HASTALI⁄I

ideal olarak her gŸn yÝkandÝktan sonra kÝzarÝklÝk , nasÝr ve yara olußup olußmadÝÛÝ a•ÝsÝndan kontrol edilmeli. Islak bÝrakÝlmayÝp kurulanmalÝdÝr. VŸcudu sÝkan dar kÝyafetlerden (šzellikle pantolonlarda) ka•ÝnÝlmalÝdÝr. Ayak tÝrnaklarÝ batmayÝ šnlemek i•in •ok uzun ya da kÝsa kesilmemeli ve dŸz bir ßekilde kesilmelidir. AÛÝz hijyenine dikkat edilmelidir. Diyabette sinir sisteminin tutulmasÝnÝn tedavisi i•in kan ßekerinin kontrol altÝna alÝnmasÝ, B vitamini, bazÝ sara ila•larÝ ve bazÝ depresyon ila•larÝ kullanÝlÝr.

ÞEKER HASTALIÚI NASIL TEDAVÜ EDÜLÜR? Diyabet tedavisinde ama• kan ßekerini dŸßŸrmek, komplikasyonlarÝnÝ šnlemek veya hi• deÛilse ßiddetini azaltmak ve hasta •ocuk ise bŸyŸme ve gelißmesine engel olmamaktÝr. Diyabet tedavisinin temeli: Dengeli ve doÛru beslenme Egzersiz Üla• tedavisidir.

Dengeli ve DoÛru Beslenme : Tip II ßeker hastalÝÛÝnda uygulanacak dengeli beslenmede kalori miktarÝ bu hastalardan obez olanlarda gŸnlŸk ihtiyacÝn altÝnda tutulup hastanÝn ideal kilosuna erißmesi saÛlanmalÝdÝr. Obez olmayan tip II hastalarda ise diyetle alÝnacak kalori miktarÝ hastayÝ ideal kilosunun biraz altÝnda tutacak ßekilde ayarlanmalÝdÝr. Üyi bir diyabet kontrolŸnde kan ßekeri a•lÝkta 126mg/dlÕ nin altÝnda, gŸnŸn herhangi bir saatinde bakÝldÝÛÝnda 160mg/dlÕ nin al-

tÝnda olmalÝdÝr (tokluk kan ßekeri). ‚ocuklarda kalori hesabÝ her yaß i•in 100 kaloriye 1000 rakamÝnÝn eklenmesiyle bulunur. …rneÛin 0-1 yaß i•in 1000 kalori 6 yaß i•in 6x100+1000= 1600 kalori ‚ocuklarda kg baßÝna 3-4g protein verildikten sonra geri kalan kalori karbonhidrat ve yaÛlara bšlŸnŸr. Yetißkinlerde gŸnlŸk kalori ihtiyacÝ yaßa, kiloya, boya, gŸnlŸk aktivite durumuna gšre deÛißir. GŸnlŸk ihtiyacÝn % 10-20Õsi proteinlere, %20-30Õu yaÛlara, %50-60ÕÝ de karbonhidratlara paylaßtÝrÝlÝr. Diyabetik bir hastaya gŸnde 2000 kalori verilir. GŸnde kilogram baßÝna 1-1,5gr protein hesabÝndan sonra kalan kalorinin yarÝsÝ yaÛlarla yarÝsÝ da karbonhidratla karßÝlanÝr. ‚ocuklarda kiloya 3 gr protein verilmelidir ve kalori ihtiyacÝnÝn yarÝsÝ da karbonhidratlardan karßÝlanÝr. Üdeal kilomuz hesaplanÝrken vŸcut aÛÝrlÝÛÝmÝz boyumuzun metre cinsinden šl•ŸmŸnŸn karesiyle bšlŸmŸ sonucu 20 ile 25 arasÝnda bir sonuca ulaßmalÝyÝz. VŸcut kitle endeksi : VŸcut aÛÝrlÝÛÝ(kg) Boy(m)x Boy(m) Bir gram protein 4 kalori, bir gram karbonhidrat 4 kalori, bir gram yaÛ ise 9 kalori saÛlar. Þeker ve ßekerli yiyeceklerin kalorisi •ok yŸksektir. Barsaklardan •ok •abuk emilir ve kan ßekerini hÝzla yŸkseltirler. Þeker, hazÝr meßrubatlar, tatlÝlar, tahin helvasÝ, bal, re•el, pekmez, marmelat, ßurup, kek, turta, pasta kurabiye bunlara šrnektir. 149

150

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

NißastalÝ yiyecekler, barsaklardan daha yavaß emilir ve kan ßekerinizi daha yavaß ve daha kontrollŸ yŸkseltirler. Un, ekmek, pilav, makarna, •orba, hamur ißleri, meyve, sebze, sŸt, yoÛurtta nißasta bulunur. Bu yiyecekler kompleks karbonhidrat adÝnÝ alÝrlar. PosalÝ yiyecekleri tercih ediniz. Posadan zengin yiyecekler sebzeler, yulaf, kuru baklagiller, meyveler, kepek, kepekli ekmek, tam buÛday unu (Esmer un), bulgur ve rafine edilmemiß pirin•te vardÝr. PosalÝ yiyecekler kabÝzlÝÛÝ da šnler. …nerilenden fazla miktarda protein almayÝnÝz. Fazla miktarda alÝmlarÝ bšbrek fonksiyonlarÝ Ÿzerinde olumsuz etki yapabilir. Et, balÝk, tavuk, sŸt, yoÛurt, peynir, yumurta, ve kuru baklagiller protein yšnŸnden zengin besinlerdir. †• tip yaÛ vardÝr: Doymuß yaÛlar, tekli doymamÝß yaÛlar, •oklu doymamÝß yaÛlar. Doymuß yaÛlar, oda sÝcaklÝÛÝnda katÝ haldedir. Doymuß yaÛlar šzellikle hayvansal kaynaklÝ yiyeceklerde, yaÛlÝ et, kuyruk yaÛÝ, i• yaÛÝ, tereyaÛÝ, peynir, mayonez, tam yaÛlÝ sŸt ŸrŸnlerinde ve katÝlaßtÝrÝlmÝß margarinlerde bulunur. Bu tŸr yiyecekler, belirli šl•Ÿlerde diyetinizde varsa, gŸnlŸk doymuß yaÛ ihtiyacÝnÝzÝ karßÝlarlar, ayrÝca yaÛ yemenize gerek yoktur. Tekli doymamÝß yaÛ zeytinyaÛÝdÝr. Zeytin, fÝndÝk, ceviz, badem gibi kuru yemißlerde tekli doymamÝß yaÛ a•ÝsÝndan zengindirler ve kan kolesterol dŸzeylerini dŸßŸrŸrler. Ay •i•ek, soya, mÝsÝršzŸ gibi bitkisel yaÛlar •oklu doymamÝß yaÛlardÝr ve zeytinyaÛÝ ile birlikte yemeklerde kullanÝlabilirler. Diyabetik hastada yiyecekler 3 ana ve 3 150

ara šÛŸn halinde alÝnmalÝdÝr. …ÛŸnler her gŸn aynÝ saatlerde yenmelidir. Her šÛŸnde yenilen yiyeceklerin tipleri ve miktarlarÝ, bir gŸnden diÛer gŸne, aßaÛÝ yukarÝ aynÝ olmalÝdÝr. Ülk zamanlarda yiyeceklerinizi šl•meniz ve tartmanÝz gerekebilir ama zamanla miktarlarÝ ayarlamada pratiklik kazanÝrsÝnÝz. Pißirilen yiyecekleri pißtikten sonra šl•Ÿp tartabilirsiniz. HazÝr diyabetik tatlÝlar tatlandÝrÝcÝlarla hazÝrlanÝrlar. Bu tŸr tatlÝ ve •ikolatalarda doymuß yaÛ oranÝ fazladÝr. Bu gÝdalardan tŸketmeniz tavsiye edilmez. Yapay tatlandÝrÝcÝ ßeker yerine ge•en ama kalorisi ihmal edilebilecek dŸzeyde olan maddelerdir. Aspartam ile yapÝlan yiyecekler ÝsÝtÝlÝr ya da pißirilirse, tatlandÝrÝcÝnÝn kimyasal yapÝsÝ bozulur. Pißirilerek yapÝlacak tatlÝda tatlandÝrÝcÝ kullanÝlacaksa ateßten indirildikten sonra ilave edilmelidir. AlÝnan tuz miktarÝ tansiyonunuzu etkileyebileceÛinden alÝmÝ normal sÝnÝrlarda tutunuz. Tansiyon yŸksekliÛi halihazÝrda varsa tuzu tamamen kÝsÝnÝz. Alkol alÝmÝnÝ kÝsmak gerekir. EÛer alkol alÝnacaksa alkol oranÝ dŸßŸk i•kileri tercih ediniz. A• karnÝna alÝnan alkol hipoglisemiye neden olabilir. AlkolŸn gramÝ 7 kalorilik enerji verir ve alÝnan alkolŸn kalori miktarÝ gŸnlŸk kalori ihtiyacÝndan •ÝkarÝlmalÝdÝr.

Egzersiz Yaparken Dikkat Edilecek Noktalar : Egzersiz kilo verilmesini kolaylaßtÝrÝr, vŸcudun insŸlin hormonlarÝna duyarlÝlÝÛÝnÝ artÝrÝr, kan basÝncÝ ve kanda yaÛ dŸzeyleri Ÿzerine olumlu etkileri olur. Ritmik aerobik egzersizler (yŸzme, yŸrŸyŸß gibi) tercih edil-

151

fiEKER HASTALI⁄I

melidir. Rezistans egzersizleri (aÛÝrlÝk kaldÝrma) sakÝncalÝ olabilir. Egzersiz sÝrasÝnda sistolik kan basÝncÝ 180 mm/HgÕ yi aßmamalÝdÝr.

Egzersiz

šncesi

kan

ßekeriniz

100mg/dlÕnin Ÿzerinde ve 240mg/dlÕnin altÝnda olmalÝdÝr. Egzersiz yapmaya hafif olandan baßlayÝp yavaß yavaß artÝrÝlmalÝ. Egzersiz sÝrasÝnda kalp hÝzÝ maksimum kalp hÝzÝnÝn %70Õini (Mak. kalp hÝzÝ 220 - yaß formŸlŸ ile bulunur) ge•memelidir. EÛer egzersiz šncesi kan ßekeriniz 100 mg/dlÕnin altÝndaysa egzersiz šncesi 1 dilim ekmek ve 1 kibrit kutusu kadar peynir diyetinize ilave edilmelidir. Egzersiz sÝrasÝnda hipoglisemik atak ( kan ßekeri dŸßmesine baÛlÝ ßikayet ve bulgular ) yšnŸnden tedbir olarak yanÝnÝzda bir bardak meyve suyu veya 2 kesme ßeker bulundurmalÝsÝnÝz. Egzersizi ara veya ana šÛŸnden 1 ile 1.5 saat sonra yapÝnÝz. Egzersiz yaptÝÛÝnÝz zamanÝn insŸlin kullananlarda insŸlin etkisinin maksimum olduÛu saatlere rastlamamasÝ uygun olur. Egzersiz sÝrasÝnda šncesi insŸlini egzersiz kullanÝlacak kol ve bacak yarine karÝn bšlgesine uygulayÝnÝz. Egzersiz 20-45 dakika sŸrmeli ve haftada en az 3 kez yapÝlmalÝdÝr. Bu tip bir egzersiz programÝ hastada kalp hastalÝÛÝ, periferik damar hastalÝÛÝ ve nšropati yoksa uygulanÝr. Aksi taktirde giderek artan sŸrelerle ( Haftada en az 3 gŸn ve 3-5 km ) yŸrŸyŸß šnerilir. Þißman ve kan ßeker dŸzeyi hafif yŸksek hastalarda ideal kiloya dŸßmek ve dŸzenli bir egzersiz programÝnÝ sŸrdŸrŸyor olmak kan ßeker dŸzeylerini normale •ekecektir. Yeniden kilo alÝnÝrsa ßeker hastalÝÛÝnÝn yineleyeceÛi akÝlda tutulmalÝdÝr.

Diyabet HastalarÝnda Üla• Tedavisi : Egzersiz ve diyet ile kontrol altÝna alÝnamayan Diyabetik tip II (Erißkin tip diyabet) hastalarÝnda aÛÝzdan alÝnan ila•lar kullanÝlabilir. Bu hastalara verilecek bazÝ ila•lar (SŸlfonilŸre grubu) pankreastan salgÝlanacak insŸlin miktarÝnÝ artÝrarak ißlev gšrdŸÛŸnden insŸlinin mutlak eksikliÛinin sšz konusu olduÛu tip I (‚ocukluk •aÛÝ ve adšlesan tipi) diyabetiklerde etkili olmazlar. Bu ila•lar karaciÛer bozukluklarÝnda, gebelikte, cerrah” girißimler šncesi ve ßiddetli enfeksiyonlarda ve tip I diyabet (‚ocukluk •aÛÝ ve adelšsan) hastalarÝnda kullanÝlmazlar yerine ÜnsŸlin enjeksiyonlarÝ uygulanÝr. Bu tŸr ila•lar ana šÛŸnlerden 15-30 dakika šnce alÝnÝrlar. AÛÝzdan alÝnabilen diÛer bir grup ila• ise biguanidlerdir. Biguanidler ßekerin emilimini azaltÝrken •evre dokularda (Kas gibi) kan ßekerinin kullanÝmÝnÝ artÝrÝrlar. Gebelikte, alkoliklerde, kalp yetmezliÛinde, bšbrek yetmezliÛinde kullanÝlamazlar. Tip I diyabet hastalarÝnda bu tŸr ila•lar ÜnsŸlin tedavisinin yanÝ sÝra kullanÝlabilir. †•ŸncŸ bir antidiabetik tŸrŸ acorbazlardÝr. Barsaklarda karbonhidratlarÝn par•alanmasÝnÝ engeller ve ßekerin barsaklardan kana ge•ißini durdurur. Tip I diyabet hastalarÝnda ve aÛÝzdan alÝnan ila•lara duyarsÝzlÝk gelißen tip II diyabet hastalarÝnda tedavide insŸlin kullanÝlÝr. ÜnsŸlin protein yapÝsÝnda bir hormon olduÛundan gastro intestinal sistemden emilimi sÝrasÝnda par•alanacaÛÝndan aÛÝz yolundan kullanÝlamaz, cilt altÝ yaÛ dokusuna enjekte edilmesi gerekir. Kristalize insŸlin (RegŸler, •šzŸnebilir) kÝsa etkilidir. Kristalize insŸlin renksiz, berraktÝr. Kristalize insŸlinin etkisi 30 daki151

152

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

kada baßlar ve maksimum etkisini 3-6 saatte gšsterir. NPH insŸlinin etkisi ise 1.5 saatte baßlar ve maksimum etkiye 6-8 saatte ulaßÝlÝr. NPH insŸlin bulanÝk beyaz renktedir. GŸnŸmŸzde kÝsa ve uzun etkili insŸlinlerin karÝßÝm halinde bulunduÛu hazÝr preparatlar eczanelerde satÝlmakta. ÜnsŸlin flakonlarÝ buz dolabÝnda saklanmalÝdÝr. Son dšnemlerde ÝsÝya daha dayanÝklÝ insŸlinler šzel kalemleri i•inde cepte taßÝnabilmekteler. AlÝßÝldÝktan sonra bu kalemlerin kullanÝmÝ normal ÜnsŸlin iÛnesinden daha kolaydÝr.

HÜPOGLÜSEMÜ (KAN ÞEKERÜNÜN ‚OK D†ÞMESÜ) Diyabetik hasta tedavisinin en sÝk ve en tehlikeli komplikasyonudur (Yan etkisi). àHaberci belirtiler: Kaslarda gŸ•sŸzlŸk, a•lÝk hissi, fenalÝk hissi, baßta aÛÝrlÝk hissi, el titremesi, bol miktarda terleme, dikkatin azalmasÝ, baß dšnmeleri, huzursuzluk hali, hÝr•ÝnlÝk. àNšrolojik bozukluklar (Sinir sistemiyle ilgili): BaygÝnlÝk, kasÝlma, uykuya eÛilim. Haberci belirtiler sÝrasÝnda hastaya mŸdahale edilmediÛinde gelißirler ve koma haline kadar ilerlerler. Kan ßekerinizin dŸßtŸÛŸnŸ dŸßŸndŸren bulgularÝnÝz varsa hazÝrda kan ßeker šl•Ÿm aletiniz bulunuyorsa hemen kan ßekerinizi šl•ŸnŸz. Kan ßekeri deÛeriniz 70mg/dlÕnin altÝndaysa vakit kaybetmeden bir ßeyler yiyiniz . Kan ßekeri dŸßŸklŸÛŸnŸ gšsteren bulgularÝnÝz varsa ve kanda ßeker oranÝnÝ šl•emiyorsanÝz da yine de bir ßeyler yemek gerekir. Bšyle bir durumda kanda ßeker miktarÝnÝ •abucak artÝracak yiyecekler tercih edilir. 2-3 152

kesme ßeker veya 2-3 tatlÝ kaßÝÛÝ toz ßekeri suda eriterek i•mek yada 200mlÕ lik bir kutu meyve suyu i•mek gibi. Bulgular 15 dakika i•inde dŸzelmiyorsa, ßekerli besini tekrar yiyiniz. Kan ßekerinin aßÝrÝ dŸßmesi zamanÝnda yemek yememek, gerektiÛinden az yemek, ila•larÝn gereÛinden fazla alÝnmasÝ, alkol alÝmÝnda da gšrŸlŸr. Hipoglisemiyi anlatan bir tablo aßaÛÝda verilmißtir. Bu tablo hipoglisemi (kan ßekeri dŸßmesi) olußumunu, belirtilerini, alÝnmasÝ gerekli tedbir ve basit tedavileri ßematik olarak vermektedir.

DÜYABET HASTASININ AYAK BAKIMI TŸm Diyabet hastalarÝnda •ok šnemli bir husus da ayak bakÝmÝdÝr. Hastalarda yÝllar i•inde gelißen Nšropati ayaklarda his duygusunu (aÛrÝ, sancÝ, yanma vs.) kaldÝrÝr. Bu yŸzden hastalar ayaklarÝnda gelißen hastalÝklarÝ hissetmezler ve bu sebepten dolayÝ ayaklarda enfeksiyonlar, kangrenler, yanÝklar v.s •ok kolay meydana gelir. Bununla ilgili šzet bir tablo aßaÛÝda verilmißtir.

DÜYABET HASTASININ TAKÜBÜ HastanÝn kan ßekerinin takibi ile izlemenin evde yapÝlabilmesi šnerilir. Bunun i•in hastanÝn kendi kullanabileceÛi bir kanda ßeker dŸzeyi šl•ebilen glukometreye ihtiyacÝ vardÝr. Haftada veya 10 gŸnde bir hastanÝn a•lÝk kan ßekeri, her Ÿ• ana (sabah, šÛle, akßam) šÛŸnden sonra tokluk kan ßekeri (AlÝnan ilk lokmadan 2 saat sonra) bakÝlmasÝ šnerilir. …l•Ÿmlerde a•lÝk kan ßekeri 126 mg/dlÕnin, tokluk kan ßekeri ise 160 mg/dlÕnin altÝnda olmalÝdÝr. †• ayda bir ba-

153

fiEKER HASTALI⁄I

kÝlacak glikolize hemoglobin (HbA1c) kan ßekerinin son 3 ay boyunca nasÝl seyrettiÛi hakkÝnda bilgi verecektir. AltÝ ayda bir idrarda bakÝlacak mikroalbuminŸri, Ÿre ve kreatinin dŸzeyleri bšbrek fonksiyonlarÝnÝ deÛerlendirmede kullanÝlÝr. Kanda yaÛ dŸzeyleri de 6 ayda bir kontrol edilmelidir. YÝlda bir kez de gšz ve nšrolojik muayene yapÝlmalÝdÝr.

DÜYABET TEDAVÜSÜNDE OLMASI BEKLENEN GELÜÞMELER KarÝn i•ine yerleßtirilecek insŸlin pompalarÝ, pankreas veya insŸlin salgÝlayan hŸcrelerin nakli, burundan veya aÛÝzdan uygulanabilecek insŸlin preparatlarÝ henŸz araßtÝrma safhasÝnda ya da kullanÝm zorluklarÝ nedeniyle genel uygulamada henŸz yer alamamaktalar. SÜZÜN Ü‚ÜN BÜR TATLI TARÜFÜMÜZ VAR

YapÝlÝßÝ: 1) 2 su bardaÛÝ sÝcak suda 15 tatlandÝrÝcÝ tableti eritin. 2) 4 adet etimeki kare ßeklindeki cam bir kaba dizin. TatlandÝrÝcÝ ile hazÝrlamÝß olduÛunuz suyun bir bardaÛÝnÝ etimeklerin Ÿzerine dškŸp •ekmesini saÛlayÝn. DiÛer dšrt etimek i•in de aynÝ ißlemi baßka bir kapta yapÝn. 3) Bir tencereye koyduÛunuz una soÛuk sŸtŸ katÝp mikserle karÝßtÝrdÝktan sonra, kaßÝkla karÝßtÝrarak muhallebi kÝvamÝnda pißiriniz.

PUDÜNGLÜ ETÜMEK TATLISI 1 Porsiyon Kalori: 114 kal Karbonhidrat

: 19 gr

Protein

: 5.8 gr

YaÛ

: 1.6 gr

Kolesterol

: 33 mg

1porsiyonun diyabet deÛißimi, 1/2sŸt +1ekmeÛe eßittir. Malzeme :Diyet sŸt (1/2 yaÛlÝ) 2 su bardaÛÝ (1/2 litre), BuÛday unu 1/3 su bardaÛÝ 18 mg aspartam i•eren tatlandÝrÝcÝ 30 tablet Su 2 su bardaÛÝ

4) Pudingi ateßten indirip kalan 15 tatlandÝrÝcÝ tableti ilave edip karÝßtÝrÝn. 5) Cam kapta ÝslattÝÛÝnÝz etimeklerin Ÿzerine hazÝrladÝÛÝnÝz pudingin yarÝsÝnÝ yayÝn. 6) †stlerine diÛer kapta ÝslattÝÛÝnÝz dšrt etimeÛi spatul yardÝmÝyla yayÝn, ve ŸstŸnŸ kalan puding ile kaplayÝn. 7) SoÛuduktan sonra tar•Ýn ile sŸsleyip altÝ porsiyona bšlŸn. Afiyet olsun! 153

154

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

KAYNAKLAR

3) GŸrlek A., SayÝnalp S.,Orhan M., GŸvener N.: Temel Ü• HastalÝklarÝ. Ed. Üli•in

1) Diyabette beslenme Do•.Dr. M. Emel

G.,†nal S., BiberoÛlu K., AkalÝn S., SŸley-

Alphan Temmuz 1998 Üstanbul. Sayfa 12-

manlar G. GŸneß Kitapevi yayÝnlarÝ, 1997

22,25,50

BšlŸm14, sayfa:1-25

2) YÝlmaz C., Hamulu F., …zgen G., Bayrak-

4) Hatemi H.,Klinik Bilimler. Ed. KazancÝgil

tar F.:Vakalarla diyabet. Ed. YÝlmaz C.

A.,GedikoÛlu G., Bayraktar K. 1996 Þubat

Sayfa:1- 9

sayfa:1550-1556, 1563-1571

154

155

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

Kalp HastalÝklarÝ

HazÝrlayan : Uzm. Dr. Serdar ÞÜRÜN

157

Kalp HastalÝklarÝ Kalp tŸm vŸcudumuzun gÝda ve oksijenini teminde en bŸyŸk rol oynayan organÝmÝzdÝr. AsÝl gšrevi aynÝ emme basma tulumba gibi •alÝßarak kan devir daimini saÛlamaktÝr. VŸcudumuzdaki kirli kanÝ alÝp akciÛerlerimize gšnderir. Orada, kandaki karbondioksit havaya karÝßÝrken oksijen kana ge•er ve kirli kan temizlenmiß olur. Kalp, temizlenen bu kanÝ da aynÝ ßekilde akciÛerlerimizden alÝp tŸm vŸcudumuza pompalar. Kalbimizde anatomik olarak 4 boßluk vardÝr. Kalbimizin i•indeki bu dšrt boßluk arasÝnda da kalp kapak•ÝklarÝ bulunur. Bu kapak•Ýklar kanÝn kalp i•erisinde ileri hareket etmesini saÛlarken kanÝn geriye doÛru ka•masÝnÝ da engeller. Bu sayede de tŸm vŸcudumuzdaki kan kalp i•erisinde karÝßmadan ahenkli bir ßekilde devir daim eder. TŸm kalbimizi besleyen 3 ana arter (atar damar) vardÝr. Biz bu damarlara Koroner Arterler diyoruz. Bu koroner arterlerin de gšrevi sŸrekli •alÝßan kalbimizin ihtiyacÝ olan gÝda ve oksijeni temin etmektir. DŸnyada olduÛu gibi yurdumuzda en yaygÝn hastalÝk grubu kalp hastalÝklarÝdÝr. Bu grup i•erisinde yine en yaygÝn olan ve toplum olarak da ilgilenmek zorunda olduklarÝmÝz Kalp Damar HastalÝklarÝ, Kalp Kapak hastalÝklarÝ, YŸksek Tansiyon ve Kalp YetmezliÛidir. Bu hastalÝklar hayatÝmÝzÝn her dšneminde karßÝlaßabileceÛimiz, tedavisi erken teßhis durumunda mŸmkŸn olan, ge• kalÝndÝÛÝnda da hem birey olarak hem de toplum olarak maddi ve manevi zararlarÝ yŸksek olan hastalÝklardÝr. Bu hastalÝklardan DoÛumsal Kalp Anomalileri hari• diÛerleri beslenme alÝßkanlÝklarÝmÝz, genel hijyenik tedbirler, stres, v.b gibi kontrol edilebilen ve deÛißtirilebilen faktšrlerle yakÝndan ilißkilidir. Yani bu hastalÝklarÝn olußumunu ve ilerlemesini bir šl•Ÿde engelleyebiliriz. TŸm dŸnyada šlŸm sebepleri arasÝnda en sÝk olanÝ Kalp hastalÝklarÝdÝr. YaklaßÝk šlen her 4 kißiden biri ya bu hastalÝklardan ya da bu hastalÝklarÝn yol a•tÝklarÝ diÛer bir hastalÝktan šlmektedir. Bu hastalÝklarÝn Ÿlkelerin saÛlÝk harcamalarÝnda da •ok šnemli yerleri vardÝr. Fert ve toplum olarak hastalÝklardan korunmakla aslÝnda Ÿlke ekonomisine de olumlu katkÝlar saÛlanmÝß oluruz. Þimdi bu hastalÝklarÝ tek tek inceleyerek konu hakkÝnda bilgi sahibi olalÝm.

157

158

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

KALP DAMAR HASTALIKLARI (KORONER ARTER HASTALIKLARI) Kalp damar hastalÝklarÝ; kalbimizi besleyen damarlarÝn hastalÝklarÝdÝr. Kalp damar hastalÝklarÝna aynÝ zamanda Koroner Arter HastalÝklarÝ da denmektedir. Kalp damarlarÝ tÝpkÝ diÛer damarlar gibi organÝn ihtiyacÝ olan kanÝ ilgili organa yani kalbe ulaßtÝrmaktadÝr. Kalp damarlarÝnda meydana gelen •eßitli hastalÝklar damar yapÝsÝnÝn bozulmasÝna sebep olarak kalbin ihtiyacÝ olan kanÝ yeteri kadar temin edemezler. Kalp hŸcresi bu ßartlarda fonksiyonlarÝnÝ yani kasÝlma gŸcŸnŸ kaybeder veya šlŸr. Bu hal kalpte yaygÝn olarak meydana gelirse kalbin tamamÝ bundan etkilenir ve kalp yetmezliÛi, kalp krizi, kalpte ritim bozukluÛu ve ani kalp durmasÝ meydana gelebilir. Kalp damarlarÝnÝ bozan en yaygÝn sebep kalp damarlarÝnda yaÛ birikmesidir. Bundan baßka kalp damar yapÝsÝnÝ bozan bazÝ sebepler de vardÝr. Biz burada esas olarak damarlarda yaÛ birikimi ile meydana gelen damar tÝkanmalarÝ Ÿzerinde duracaÛÝz. Bu tip kalp hastalÝklarÝna tÝpta Atherosklerotik Kalp HastalÝklarÝ veya Damar SertliÛi de denir. Bu hastalÝk yÝllar i•erisinde meydana gelir. BaßlangÝcÝ •ocukluk yaßlarÝna kadar uzanÝr. Kanda fazla bulunan kolesterol ve zararlÝ kolesterol kalp damar duvarlarÝ i•inde birikir. AslÝnda yaygÝn olarak bilinenin aksine kolesterol vŸcudumuz i•in gerekli ve faydalÝ bir maddedir. Fakat miktarÝnÝn •ok ol158

masÝ yÝllar i•inde zarar vermektedir. HDLkolesterol (faydalÝ kolesterol) damarlarda yaÛ birikimini engellerken LDL-kolesterol (zararlÝ kolesterol) damarlarda yaÛ birikimini artÝrÝr. Sonu• olarak toplam kolesterol fazlalÝÛÝ ve/veya zararlÝ kolesterol fazlalÝÛÝ ve/veya faydalÝ kolesterol azlÝÛÝ damarlarda kolesterol birikmesine sebep olur. Bu aynÝ, kire•li sularÝnÝn yÝllar i•inde su borularÝnÝn ve musluklarÝn tÝkanmasÝna sebep olmasÝ gibidir. KolesterolŸn kalp damarlarÝnÝ daraltmasÝ ve hatta tÝkamasÝ beslenme ßeklimizle yakÝndan ilißkilidir. Kolesterol yediÛimiz yaÛlarda bol miktarda bulunur ve karaciÛerimizde de sentez edilir. Yemeklerimizde kullandÝÛÝmÝz yaÛlar oda sÝcaklÝÛÝnda sÝvÝ haldeyse (zeytin yaÛÝ, ay•i•ek yaÛÝ, mÝsÝršzŸ yaÛÝ v.s) kolesterol yoktur. Ama oda sÝcaklÝÛÝnda katÝ haldeyse (tere yaÛÝ, i• yaÛlar, kuyruk yaÛÝ, margarinler v.s) kolesterol vardÝr. KatÝ yaÛlarÝn fazla tŸketilmesi kandaki kolesterol seviyelerinin yŸkselmesine sebep olur. Kanda fazlaca bulunan kolesterol kalp damarlarÝ baßta olmak Ÿzere tŸm vŸcut damar duvarlarÝnda birikir. Bu durum uzun yÝllar i•inde olur. SÝvÝ yaÛlar kolesterol i•ermediÛi i•in mutfaklarÝmÝzda bu tip yaÛlara aÛÝrlÝk vermeliyiz. Bu sayede yukarda anlatÝlan sŸre• •ok daha yavaß ißler. Uzun yÝllar kalp damar hastalÝÛÝndan uzak daha saÛlÝklÝ bir hayat sŸrebiliriz. Beslenme alÝßkanlÝÛÝmÝzÝ bu bilgiler ÝßÝÛÝnda tekrar gšzden ge•irmeliyiz. Beslenmemizde kullandÝÛÝmÝz kÝrmÝzÝ ette de kolesterol bol miktarda bulunur. Ancak kÝrmÝzÝ et vŸcudumuz i•in •ok gerekli vitamin ve aminoasitler i•erdiÛi i•in mutlaka tŸketmeliyiz. BŸyŸme gelißme dšneminde bol

159

KALP HASTALIKLARI

Resim 1 : Damarlarda kolesterol birikim sŸreci

miktarda tŸketilmeli ama daha sonra dengeli bir ßekilde kÝrmÝzÝ et tŸketilmelidir. Beslenmemizde beyaz etin bulunmasÝ ßarttÝr. Beyaz

Kalp Damar hastalÝklarÝnda risk faktšrlerini maddelersek;

et (tavuk ve balÝk etleri) kolesterolden fakir-

1-) Hiperlipidemi (kan yaÛlarÝ fazlalÝÛÝ):

dir, hem ucuz olmasÝ, temini ve tŸketiminin

Burada kastedilen yukarÝda da zikrettiÛimiz

kolay olmasÝ hem de saÛlÝklÝ olmasÝ nedeniy-

kolesterol fazlalÝÛÝdÝr. Total kolesterolun 220

le tavuk ve balÝk etleri bol miktarda tŸketil-

mg/dl Ÿzerinde olduÛu zamanlar kalp damar

melidir. BalÝk eti aynÝ zamanda faydalÝ koles-

hastalÝklarÝna daha •ok rastlanÝlmaktadÝr.

terolŸ i•inde barÝndÝrÝr, antioksidan šzelikle-

LDL dediÛimiz zararlÝ kolesterol fazla olun-

rinden dolayÝ da kalp damarlarÝnÝ koruyucu

ca da aynÝ durumla karßÝlaßÝyoruz. Kolesterol

etkileri vardÝr. Antarktika kÝtasÝnda yaßayan

seviyesi yŸksek olanlarda šncelikle katÝ ve

Eskimolar •ok balÝk yedikleri i•in kalp damar

hayvani yaÛlardan fakir diyetler ve egzersiz-

hastalÝklarÝ •ok azdÝr. Sebzelerin de vŸcudu-

ler, dŸzenli spor yapÝlmasÝnÝ tavsiye ediyo-

muzda faydalÝ kolesterol sentezinde rolleri

ruz.

vardÝr. Sebzeler ve meyveler antioksidan

2-) Sigara Ü•imi : Sigara i•imi ateroskleroz

šzeliklerinden dolayÝ kalp damarlarÝnda yaÛ

sÝklÝÛÝnÝ artÝran en šnemli risk faktšrlerinin

birikimini engellerler.

baßÝnda gelir. SigaranÝn azaltÝlmasÝ veya kesilmesi hastalÝÛÝn gelißme riskini azaltmaktadÝr. Fel•, kalp krizi, hipertansiyon sigara i•enlerde •ok daha sÝk ve ßiddetli olußmaktadÝr. GŸnde 1 paketten fazla sigara i•enlerde kalp damar hastalÝklarÝ 3-5 kat, šlŸm % 70 oranÝnda sigara i•meyen gruba gšre yŸksektir. 159

160

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

tŸketilmesine yardÝm eder. 7-) Ailevi YatkÝnlÝk : Soya •ekimdir. TartÝßÝlmaz bir faktšrdŸr. Kalp damarlarÝnda daralma uzun yÝllar sessiz ve yavaß seyreder. ‚oÛu zamanda belirgin bir belirti vermez ta ki kritik bir darlÝk olußana kadar. Kalp, rezervleri geniß bir organÝmÝzdÝr. Kalp damar hastalÝklarÝnÝn ileri ve nihai hali Kalp Krizidir. Resim 3 : Kalp duvarÝnÝ tehdit eden faktšrler

3-) Þeker HastalÝÛÝ : Þeker hastalarÝnda, ßeker hastalÝÛÝ olmayanlara gšre en az iki kat daha fazla kalp damar hastalÝklarÝ gšrŸlmektedir. 4-) Hipertansiyon : Ateroskleroz yŸksek kan basÝncÝ ile birlikte olunca šlŸmcŸl sonu•lar doÛurmaktadÝr. Hipertansiyonun kendisi de ateroskleroz yani damar sertliÛini hÝzlandÝrmaktadÝr. YŸksek kan basÝncÝ hem kalp damar duvarÝnÝ bizzat kendisi bozar hem de damar i•inde bulunan kolesterolŸ damar duvarÝ i•ine iter. 5-) Obezite ( ÞißmanlÝk ) : VŸcut aÛÝrlÝÛÝ normalden % 20 fazla ise kalp damar hastalÝÛÝ riski belirgin derecede artar. Obezite aynÝ zamanda ßeker hastalÝÛÝ, hipertansiyon , hiperlipidemi i•in de risk olußturmaktadÝr. 6-) Fizik Aktivite AzlÝÛÝ : YapÝlan araßtÝrmalarda sakin ve masa baßÝ hayat (sedanter hayat tarzÝ) sŸrenlerde kalp damar hastalÝklarÝ ve ani šlŸm riskinin aktif yaßam tarzÝ olanlara gšre yŸksek olduÛu tespit edilmißtir. SŸrekli ve dŸzenli egzersiz ve/ veya spor yapmak kalp i•in •ok faydalÝdÝr. AynÝ zamanda fizik aktivite kan damarlarÝndaki kolesterolŸn 160

Kalp krizinde gšrŸlen belirtiler šzet ve sade haliyle ßšyledir. 1-) AÛrÝ : Kalp hastalÝklarÝnda sancÝ šzellikle iman tahtasÝ dediÛimiz sternum arkasÝnda yanÝcÝ ve ezici vasÝfta olur. SancÝ sÝklÝkla efor stres sÝkÝntÝ yorgunluk gibi kalbi yoran olaylarÝn arkasÝndan olur. SancÝ sÝklÝkla 30 dakikadan fazla sŸrer ve •oÛunlukla sÝrta vurur. SancÝ sol kol i• yŸzŸne, bazen de boyun ve •eneye de yayÝlabilir. YaßÝ 65-70Õ i ge•en hastalarda ve ßeker hastalarÝnda sancÝ hafif veya hi• olmayabilir de. 2-) BulantÝ-Kusma: Kalp Krizlerinde % 50 sÝklÝkla rastlanÝr. Kalp krizinin aÛÝr veya hafif olmasÝyla ilgisi yoktur. 3-) ‚arpÝntÝ (Taßikardi): ‚arpÝntÝ bazen dŸzenli bazen de dŸzensiz olur. DŸzensiz •arpÝntÝlara aritmik taßikardiler denir . 4-) Nefes DaralmasÝ : SÝk gšrŸlen bir belirti deÛildir ama olduÛu zaman da aÛÝr bir kalp krizinin belirtisidir. 5-) Þok : ‚ok ciddi ve ileri kalp krizi belirtisidir, acil ve yoÛun bir mŸdahale gerektirir. Aksi taktirde šlŸmle sonu•lanabilir. Þok tablosunda hastada aßÝrÝ ter, nefes daralmasÝ, ciltte solukluk ve soÛukluk, halsizlik, bulantÝ

161

KALP HASTALIKLARI

ve kusma vardÝr. 6-) Ani …lŸm : Kalp krizlerinde sÝklÝkla karßÝlaßÝlmaz ama krizin ilk 1-2 saati i•inde ani kalp ritim bozukluklarÝ sonrasÝnda (ventrikŸler fibrilasyon) meydana gelir. Bazen de kalp adale dokusunun aniden yÝrtÝlmasÝ sonucu ani šlŸmler olur. Kalp krizinin tedavisi kesinlikle hastane ßartlarÝnda olmalÝdÝr. Sadece hastane de yeterli deÛildir. Hastanelerin bŸnyesinde bulunan eÛitilmiß personeli ve cihazlarla donatÝlmÝß Koroner YoÛun BakÝmda yapÝlÝr. Kalp krizi acil bir durumdur. YukarÝda anlatÝlan haller zuhur etmißse muhakkak bir hekime veya hastaneye baßvurmak gereklidir. YukarÝda anlatÝlan belirtiler mutlaka bir kalp krizinin ißaretleri olmayabilir. Bazen mide hastalÝklarÝ veya safra kesesi hastalÝklarÝ bu ßikayetleri meydana getirebilir. Adale romatizmalarÝ, mide fÝtÝklarÝ, AkciÛer enfeksiyonlarÝ da bu tabloyu yansÝtabilir. KÝsacasÝ bu belirtilerin varlÝÛÝnda hastalar panik olmadan bir hekime veya hastaneye baßvurmalÝdÝrlar. Kalp Damar HastalÝklarÝnÝn olußmasÝna ve ilerlemesine mŸdahale etmek elimizdedir. Bu tamamen olmasa bile kÝsmen mŸmkŸndŸr. Dengeli ve dŸzenli beslenme alÝßkanlÝÛÝ, sigarasÝz bir hayat, fizik aktivitesi olan bir yaßam ßekli, stres ve sÝkÝntÝlardan uzak (elden geldiÛi kadar) bir ortam... BŸtŸn bunlar ya tamamen veya kÝsmen bizim tarafÝmÝzdan kontrol edilebilecek faktšrlerdir. Daha saÛlÝklÝ bir yaßam temin ve devam ettirmek gšrŸldŸÛŸ Ÿzere bir šl•Ÿde bizim elimizdedir. SaÛlÝÛÝmÝzÝn kÝymetini ancak hasta olunca anlÝyoruz. Perhiz ve sigara •ok šnemli iki faktšrdŸr. …zellikle sigara •ok daha šnemli-

dir. Sigara sadece kalp damar hastalÝÛÝ yapmakla kalmÝyor; vŸcudumuzda her cins kanserin olußmasÝna zemin hazÝrlÝyor veya sigaranÝn bizzat kendisi kansere sebep oluyor. AkciÛerlerimizde meydana getirdiÛi tahribatla uzun yÝllar nefes darlÝÛÝ •ekiyor ve hayattan tat alamaz oluyoruz. SigaranÝn yol a•tÝÛÝ hastalÝklarÝn tedavisi i•in •ok bŸyŸk meblaÛlarda milli servetimiz harcanmaktadÝr. Bir kißinin sigaraya baÛlÝ hastalÝÛÝnÝ tedavi ettirmek i•in harcadÝÛÝ para šmŸr boyu sigaraya verdiÛi paradan kat kat fazladÝr. SigaranÝn verdiÛi zararlar ve yol a•tÝÛÝ hastalÝklar apayrÝ bir bšlŸm olarak ele alÝnmalÝdÝr.

HÜPERTANSÜYON (YŸksek Tansiyon) BŸyŸk arterlerde šl•Ÿlen kan basÝncÝnÝn sŸrekli olarak normal kabul edilen sÝnÝrlarÝn Ÿzerinde olmasÝdÝr. Kan BasÝncÝ vŸcudun aktivitesine ve emosyonel (ruhi veya psikolojik) uyarÝlara baÛlÝ olarak deÛißiklik gšsterebileceÛi gibi gŸnŸn saatlerine baÛlÝ olarak da oynamalar gšsterir. Bu fizyolojik deÛißiklikler sÝrasÝnda en yŸksek kan basÝncÝ seviyesine sabah saat 8-12 arasÝnda rastlanÝr. Hipertansiyonda sÝk olarak gšrŸlen ense boyun sancÝlarÝnÝn bu deÛißikliklerle ilgili olduÛu dŸßŸnŸlmektedir. AyrÝca ani šlŸmlerin de aynÝ saatlerde olmasÝ anlamlÝdÝr. Her yaß i•in ge•erli olmak Ÿzere, sistolik kan basÝncÝ (bŸyŸk tansiyon) 140 mm HgÕnin altÝnda, diastolik kan basÝncÝ (kŸ•Ÿk tansiyonun) ise 90 mm HgÕnin altÝnda olmalÝdÝr. Son 10 yÝlda yapÝlan araßtÝrmalarda diastolik kan basÝncÝnÝn 85-90 olmasÝ bile riskli kabul edilmekte ve ileriki yÝllarda hipertansiyon gelißebileceÛi gšsterilmißtir. 161

162

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Tansiyon kalbin kasÝlma gŸcŸ ile birlikte damarlardaki diren•ten kaynaklanmaktadÝr. AslÝnda uygun seviyedeki tansiyon kan hemodinamisi i•in gereklidir. Bu sayede kan tŸm dokulara yayÝlmakta ve dokularÝn ihtiyacÝ olan gÝda ve oksijeni saÛlamaktadÝr. Tansiyonun dŸßmesiyle kanÝn vŸcuttaki devir daimi de bozulur. VŸcuttaki Tansiyon olußumunda ve devamÝnÝn saÛlanmasÝnda etkili faktšrlerin bilinmesi konunun anlaßÝlmasÝ ve hastalÝk halinde analizlerin yapÝlmasÝ ve de tedavilerin planlanmasÝ i•in gereklidir. A-) Baro Reseptšr Sistem : Ünsan vŸcudunda tansiyonun yŸkseldiÛinde uyarÝlan ve beyine bilgi veren sistemdir. VŸcut bu sistem sayesinde yŸkselen kan basÝncÝnÝ dŸßŸrmek i•in gerekli mekanizmalarÝ devreye sokar. SÝklÝkla ana atar damarda (Aort), boyun ßah damarÝnda (karotis arter), kalp boßluklarÝ i• yŸzeyinde bu reseptšrler bulunur. B-) Otonom Sinir Sistemi : Kan basÝncÝnÝn dengede kalmasÝnda etkili bir sistemdir. Fakat tansiyonun yŸkselmesinde etkili olabilir. Kalbin hÝzlÝ •alÝßmasÝ, orta bŸyŸklŸkteki arterlerin kasÝlmasÝ (kontraksiyonu) veya gevßemesi (dilatasyonu) bu sistem sayesinde olur. C-) Rennin Anjiotensin Sistemi: Bu sistem bšbreklerimizde bulunur. Bšbreklerimize az kan geldiÛinde kan basÝncÝnÝ yŸkseltip kan akÝmÝnÝ artÝrmak ister. Bunu da rennien-anjiotensin denilen hormonal mekanizmayla yapar. Kalp daha hÝzlÝ •alÝßÝr, diÛer damarlarda kontraksiyon (kasÝlma) olur, bšbrek damarlarÝnda dilatasyon (gevßeme) olur. Ama bu sistem sŸrekli aktive olmuß kalÝrsa hiper162

tansiyon kalÝcÝ olur. Yani bu sistem tansiyon yŸkseltici etkilere sahiptir. D-) Prostaglandinler: VŸcudumuzdaki damarlarda dilatasyon (gevßetip genißletme) meydana getirir. Bu yolla tansiyonu dŸßŸrŸcŸ etkisi vardÝr. E-) Kallikrein- Kinin Sistemi: Bunun da aynÝ prostaglandinler gibi tansiyon dŸßŸrŸcŸ etkileri vardÝr. F-) Atrial NatriŸretik Peptitler : Bu sistem de kan basÝncÝnÝ dŸßŸrŸcŸ etkilere sahiptir. Kan BasÝncÝnÝn normal fizyolojik sÝnÝrlarda vŸcudun ihtiya•larÝna gšre kan basÝncÝnÝ regŸle eden yukarÝda saydÝÛÝmÝz bu sistemlerin bir ya da birka•ÝnÝn dŸzenleyici etkisini yitirmesi ve yÝllar i•inde damarlarÝn elastikiyetini kaybetmesi sonucu hipertansiyon olußur. YŸksek basÝn• altÝnda kalan kalp dokusu uzun sŸre belirti vermeden gšrevini yerine getirir. Maruz kaldÝÛÝ yŸksek basÝn• ile kalp dokusu kalÝnlaßÝr. …nceleri kompanse edici šzelliÛi olan bu durum, yÝllar sonra kalp fonksiyonlarÝnÝn bozulmasÝnda olumsuz rol alÝr. KalÝnlaßan kalp dokusu kalp damar sistemini de bozmaya baßlar. Kalp dokusunun kalÝnlaßtÝÛÝnÝ ortaya koyan en iyi yšntem ekokardiografidir. Ekokardiografi ultrasonik yšntemle kalbin gšrŸntŸlenmesini saÛlar. Ekokardiografi aynÝ zamanda hipertansiyonun tedavisi sÝrasÝnda hastanÝn takibi i•in de kullanÝlÝr. YŸksek kan basÝncÝ Aort gibi ana damarlarÝn yapÝsÝnÝ bozar. Damar duvarÝnda yaÛ birikmesi olur. YÝllar i•inde damardaki elastik doku bozulur ve bozulan bu zemin Ÿzerinde

163

KALP HASTALIKLARI

kalsiyum (kire•) birikir. YŸksek kan basÝncÝ bozulan damar duvarÝnda yÝrtÝlmalara sebep olabilir. Aort diseksiyonu denilen ve šlŸmle sonu•lanan hastalÝk meydana gelir. Ani tansiyon dŸßmesi, ßiddetli sÝrt Ðbel sancÝsÝ, bulantÝ ve kusma en šnemli belirtileridir.Tedavisinde , yÝrtÝlan ana damarÝn deÛißtirilmesi gerekir ki bu tip ameliyatlar •ok riskli ve aÛÝr ameliyatlardÝr.

doÛrusaldÝr. Alkol tŸketimi arttÝk•a tansiyon

AßÝrÝ kilo almak hipertansiyona yol a•ar mÝ ?

lardÝr diye bir kural yoktur.

Uzun yÝllar i•inde yapÝlan araßtÝrmalar hipertansiyonla aßÝrÝ kilo (obezite) arasÝnda bir ilißki olduÛunu gšstermißtir. Fazla kilo damar direncine ve kalbin hÝzlÝ •alÝßmasÝna yol a•ar ve tansiyonun yŸkselmesine sebep olur. Fazla kilolar verilince tansiyon normale gelir. Annesinde ve/veya babasÝnda yŸksek tansiyonu olan kißilerin kilo alÝmÝndan ßiddetle sakÝnmasÝ gereklidir. Bšyle insanlarda diÛerlerine gšre daha erken tansiyon gelißimi olur.

mutlaka EKG, Üdrar tetkikleri, Kan biyokimya

Diyette tuz alÝmÝ šnemli midir? Damak tadÝ i•in •oÛu zaman yemeklerimize fazla tuz koyarÝz. Ama yapÝlan araßtÝrmalar gšstermißtir ki vŸcudun ihtiyacÝndan fazlasÝ tansiyon yŸkselmelerine zemin hazÝrlamaktadÝr. Geleneksel olarak az tuzlu yiyen insanlarda hipertansiyon sÝklÝÛÝ anlamlÝ ßekilde azdÝr. AßÝrÝ alkol alÝmÝ hipertansiyona sebep olur mu? Yine yapÝlan bilimsel •alÝßmalar akut aßÝrÝ alkol tŸketiminin tansiyon yŸkselmesine sebep olduÛunu ortaya koymußtur. Alkol tŸketimi ile tansiyon yŸksekliÛi arasÝndaki ilißki

artar. YŸksek kan basÝncÝ ailevi midir? Bir•ok olgularda yŸksek kan basÝncÝnÝn ailevi olduÛu gšrŸlmektedir. Bu vakalarÝn yakÝn akrabalarÝnda hipertansiyon tespit edilmektedir. Ama hipertansiyonu olan anne-babanÝn •ocuklarÝ da hipertansiyonlu olacak-

Hipertansiyon tespit edilen her hastada tetkikleri yapÝlmalÝdÝr. Kan basÝncÝ šl•Ÿmleri tansiyon aletleri ile yapÝlmaktadÝr. Tansiyon šl•ŸmŸ šncesinde en az 5 dakika istirahat edilmesi ßarttÝr. Tansiyon šl•ŸmŸnŸ de ehil bir kißi yapmalÝdÝr.

Hipertansiyonda belirti ve bulgular ßunlardÝr : Hipertansiyon i•in šzel bir ißaret ve ßikayet yoktur. ‚oÛu vaka yÝllarca bu hastalÝÛÝn farkÝna varmadan yaßar ve hipertansiyona baÛlÝ baßka bir hastalÝk zuhur edince fark edilir. ‚ok šzel bir ißaret vermediÛi i•in mevcut ßikayetler hep basit sebeplere baÛlanÝr. …rneÛin baß aÛrÝsÝ sinir strese, gŸn i•i yorgunluÛa verilir. A-) Baß AÛrÝsÝ : En sÝk gšrŸlen belirtidir. Sabah saatlerinde •ok gšrŸlŸr, ense ve boyun bšlgesinde olur. Tansiyon •ok yŸksek seyrettiÛinde beraberinde bulantÝ ve kusma da olabilir. Baß aÛrÝsÝ tansiyon i•in šzel bir ißaret olmadÝÛÝ i•in •oÛu zaman baßka sebeplere baÛlanÝr hasta tarafÝndan. 163

164

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

B-) BulantÝ Kusma : Tansiyon yŸkselmelerinde sÝklÝkla gšrŸlŸr. Sabah saatlerinde daha sÝktÝr. C-) ‚arpÝntÝ : Tansiyonun kalp Ÿzerindeki baskÝsÝndan kaynaklanÝr. Kalp damarlardaki yŸksek basÝncÝ yenmek i•in ekstra atÝmlar olußturur. D-) Nefes DaralmasÝ : Tansiyon yŸksekliÛinin kan dolaßÝmÝnÝ bozduÛunun bir ißaretidir. Kalp yŸksek basÝn• karßÝsÝnda yeterli kan pompalayamaz. Üstirahat durumunda pek dikkat •ekmez fakat eforla hemen kendini gšsterir. E-) Gšrme bozukluÛu: Gšz dibindeki damarlarÝn yŸksek kan basÝncÝndan etkilenmesi sonunda meydana gelebilir. Erken dšnemde tedavi edilirse dŸzelir fakat ge• kalÝnmÝßsa gšrme bozukluÛu •oÛu zaman kalÝcÝdÝr. Hipertansiyonun teßhisinde ve takibinde Gšz Dibi muayenesi •ok šnemlidir. F-) Bacaklarda …dem : Kalp yetmezliÛi baßladÝÛÝnÝn šnemli bir ißaretidir. Hipertansiyonun teßhisi •ok kolaydÝr. Hastalarda tansiyonun normal sÝnÝrlar Ÿzerinde olduÛunun ve bu seviyede kaldÝÛÝnÝn tespiti tanÝ i•in yeterlidir. Hipertansiyon sinsi bir hastalÝk olduÛu i•in herkesin sÝk sÝk tansiyonunu šl•tŸrmesi faydalÝdÝr. …zellikle ailesi ve yakÝn akrabalarÝnda yŸksek tansiyonu olanlar risk altÝnda olduÛu i•in bu šl•Ÿmleri sÝk aralÝklarla yaptÝrmalÝdÝrlar. Hipertansiyonun kendisi ve yol a•tÝÛÝ hastalÝklar hayati šnem taßÝdÝÛÝ i•in belki de herkesin evinde bir tansiyon aleti olmalÝdÝr. YŸksek tansiyon gŸnŸmŸzde kolay tedavisi olan bir hastalÝktÝr. …ncelikle diyet tavsi164

ye edilir. Diyette esas olan tuzun kÝsÝtlanmasÝ ve aÛÝr yemeklerden uzak kalÝnmasÝdÝr. GŸnde 5 gr tuz vŸcut i•in yeterlidir, ama •oÛu zaman gŸnde 10 -12 gr tuz almaktayÝz. YŸksek sodyum seviyesi damarlarda kontraksiyona (kasÝlÝp tansiyon yŸkselmesine), kalpte taßikardi ve kasÝlma gŸcŸnde artÝßa sebep olur. Tuzun azaltÝlmasÝyla tŸm bu olumsuz etkiler kaybolur ve tansiyon dŸßer. Diyete cevap vermeyen yŸksek tansiyon mutlaka ila•larla tedavi edilmelidir. Üla• tedavisi altÝndayken de diyete mutlaka dikkat edilmelidir. UnutulmamalÝdÝr ki hipertansiyon šmŸr boyu sŸren bir hastalÝktÝr. Bir nezle, grip gibi 1 hafta sonra ila•larÝ bÝrakÝlabilecek bir hastalÝk deÛildir. Hipertansiyonu olan hastalara ila• tedavisi baßlanmÝßsa mutlaka šmŸr boyu bu tedaviye devam edilecektir. HastanÝn kendini iyi hissetmesi ile ila• bÝrakÝldÝÛÝnda tansiyon daha da yŸkselme gšstermektedir. ‚oÛu zaman konu komßu telkinleri ile ila• alÝßkanlÝk yapar diye bÝrakÝlmakta ve bazen kalp krizi, beyin felci gibi šlŸmle sonu•lanabilen dramatik sonu•lar meydana gelmektedir. HÜPERTANSÜYONLU HASTALAR L†TFEN ÜLA‚LARINIZI NE S†RETTE OLURSA OLSUN BIRAKMAYINIZ. Bir deÛißiklik gerekir ise (hasta uyumsuzluÛu, ila• yan etkileri v.s) mutlaka bir hekimle gšrŸßŸnŸz. Tansiyon dŸßŸren ila•larÝn bir kÝsmÝ baß aÛrÝsÝ yapar. Bu yan etki •oÛu zaman ge•icidir, ama hasta ilacÝn fayda vermediÛini dŸßŸnerek hekime danÝßmadan ilacÝnÝ bÝrakabilir. Sigara i•menin de tansiyon Ÿzerinde olumsuz etkileri vardÝr. Kalpte taßikardiye (kalbin hÝzlÝ atmasÝ) sebep olur, bu ise tansi-

165

KALP HASTALIKLARI

yonun yŸkselmesine zemin hazÝrlar. Daha tehlikelisi ise hipertansiyonlu bir kißinin sigara i•mesidir. Hipertansiyona baÛlÝ diÛer tŸm hastalÝklara davetiye •ÝkarÝlmÝß olur. Her tŸrlŸ damar tÝkanmalarÝ sÝklÝÛÝ artar. Kalp krizi, beyin fel•leri, Burger hastalÝÛÝ (bacak damarlarÝnÝn tÝkanÝp ayakta kangren olmasÝ) •ok daha fazla gšrŸlŸr. Sigara hem kendi baßÝna hem de baßka bir hastalÝkla birlikte olursa šlŸmcŸl durumlara sebep olmaktadÝr.

KALP YETMEZLÜÚÜ Herhangi bir ßeyin yetmezliÛi onun ondan beklenenleri yerine getirememesine denir. Kalp i•in de aynÝsÝ ge•erlidir. Kalp yetmezliÛinin tarifi ise ondan ne beklendiÛine baÛlÝdÝr. Kalp yetmezliÛinin tarifinde beklentinin klinik ve fizyolojik beklentileri farklÝ olduÛu i•in tek bir tanÝm yeterli olmamaktadÝr. Klinik pratikte anlaßÝlan anlamÝyla kalp yetmezliÛi doku ve organlarÝn ihtiyacÝ olan kan akÝmÝnÝ saÛlayamamasÝ ile ilgili belirti ve ßikayetler toplamÝdÝr. DokularÝn ve organlarÝn kan ihtiyacÝ aßÝrÝ fazla ise (kansÝzlÝk, beri beri hastalÝÛÝ veya aßÝrÝ bedensel faaliyet gibi) saÛlÝklÝ bir kalp i•in de yetmezlik sšz konusu olabileceÛi gibi, dokularÝn ve organlarÝn ihtiyacÝnÝ az karßÝlayabilen gŸ•sŸz ve yetersiz bir kalp i•in yetersizlik sšz konusu olmayabilir. Yani kalp yetmezliÛi kalbin ve vŸcudun ihtiya•larÝndan herbirini karßÝlayabilme yetersizliÛidir.

Kalp YetmezliÛinin Sebepleri: Kalp yetmezliÛinin sebepleri ana olarak

iki alandadÝr. Bunlar kalp dokusunun hastalÝklarÝ ve kalbe aßÝrÝ yŸk binmesidir. a-) Kalp boßluklarÝna bir dakika i•inde atabileceÛinden fazla kan gelmesi durumunda volum yŸklenmesi meydana gelir. Kalp bu fazla yŸkŸ taßÝyamaz ve yetmezlik olußur. Guatr zehirlemesi olarak halk arasÝnda bilinen trotoxikoz, kalp kapak bozukluklarÝndan aort ve mitral yetmezlikleri buna šrnektir. b-) Kalp •ÝkÝßÝndaki (sol ventrikŸl) direncin artmasÝna neden olan durumlarda kalp Ÿzerinde basÝn• yŸklenmesi meydana gelir. Kalp pompalama ißini yaparken bir de bu fazladan olußan direnci yenmek zorundadÝr. Zaman i•inde kalp yŸksek diren• karßÝsÝnda yorgun dŸßer ve vŸcudumuzun ihtiyacÝ olan kanÝ pompalayamaz olur. Hipertansiyon ve kalp ana damar kapaÛÝ (aort kapak darlÝÛÝ) darlÝklarÝ buna šrnek olarak verilebilir. c-) Kalp adalesi fonksiyon bozukluklarÝ: Kalp adale dokusunun bozulmasÝ veya azalmasÝna veya gŸcŸnŸn azalmasÝna neden olan en šnemli ve en sÝk rastlanan sebep kalp damar hastalÝklarÝ yani myokard enfarktŸsŸ (kalp krizi)ÕdŸr. Esasen tŸm kalp yetmezliklerinin en sÝk sebebi de kalp krizleridir. Zarar gšrmŸß kalp, adale dokusu i•indeki kanÝ pompalamak i•in gerekli basÝncÝ olußturamaz. Dokulara ve organlara yeterli kan gšnderilemez. Kalp krizi sonrasÝnda kalp dokusunun bir bšlŸmŸ šlŸr. KasÝlma yeteneÛini kaybeder. KasÝlamayan bu bšlgenin ißini de diÛer bšlgeler yapmak zorunda kalÝr ki bu saÛlam kalp dokusunu da fazladan yorar. Kalp vŸcudun ihtiyacÝnÝ karßÝlayamaz 165

166

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

olunca devreye kompanze edici mekanizmalar girer. Bu mekanizmalar šnceleri faydalÝ olur. Sonra ise kalp yetmezliÛini kam•Ýlayan faktšrler haline gelir. Kalp, yetmezlikle savaßmak i•in šnce hÝzÝnÝ artÝrÝr. ‚oÛu zaman kompanze kalp yetmezliÛinin ilk ißaretlerinden biridir. Ama• hÝz artÝrarak dakikalÝk atÝm hacmini korumaktÝr. Bu safhada kalp hÝzÝnÝ azaltmaya dšnŸk yaklaßÝmlar kalp yetmezliÛini artÝrÝr ve gšrŸnŸr hale getirir. Kalbin daha hÝzlÝ •alÝßmasÝ (taßikardi) kalp dokusunun daha fazla oksijen kullanmasÝna sebep olur. Kalp de beslenme bozukluÛunu meydana getirir. Bu da ilerleyen zamanlarda kalp damar hastalÝÛÝna yol a•ar. Yani kalp i•in faydalÝ bir mekanizma bir sŸre sonra kalp i•in zararlÝ olmaya baßlar. DiÛer bir mekanizma ise bšbreklerde su ve tuz tutulmasÝdÝr. Burada da ama• aynÝdÝr. Damar i•i volumŸ artÝrmak ve bu yolla dakikalÝk kalp atÝm hacmini artÝrmaktÝr. Bu mekanizmayÝ bšbrekler Ÿzerine etkili bazÝ hormonlar da destekler. Ülerleyen zamanlarda bu mekanizma da zararlÝ hale gelir. Bšbrek yoluyla tutulan su ve tuz bacaklarda, i• organlarda šdeme ve akciÛer konjesyonuna (akciÛer damarlarÝnda kirli kan yÝÛÝlmasÝ) ve akciÛer šdemine zemin hazÝrlar. Kalp dokusunun kalÝnlaßmasÝ; bu mekanizmanÝn da amacÝ aynÝdÝr. YapÝlan ßey kalbin kasÝlan dokusunu kalÝnlaßtÝrarak kalbin daha kuvvetli kasÝlmasÝnÝ saÛlamaktÝr. Bu mekanizma ilerleyen zamanlarda kalp i•in zararlÝ hale gelir. KalÝnlaßan kalp dokusu i•erisindeki kalp damarlarÝnÝ (koroner arterleri) daraltÝr. Kalp dokusunun beslenmesi bozulur. 166

Sempatik sinir sistemi aktivitesinin artÝßÝ; sempatik sinir sistemi kalp Ÿzerinde etkilidir. Kalp kasÝnÝn daha gŸ•lŸ kasÝlmasÝnÝ ve atar damarlarÝn genißlemesini saÛlar. Nihayetinde kalbin atÝm hacmi yŸkselir. Dokulara yeterli kan pompalanmasÝ saÛlanmÝß olur. TŸm bu ve zikredilmeyen diÛer kompanze edici mekanizmalarla kalp yetmezliÛi uzun sŸre karßÝlanÝr. Kalp yetmezliÛi bulgu ve belirtileri uzun sŸre gšrŸlmez. AßaÛÝda sayacaÛÝmÝz faktšrler (bu safhada devreye girerek kalp yetmezliÛini tetikleyen faktšrler) devreye girince aßikar kalp yetmezliÛi ortaya •Ýkar. Bu faktšrlere PRESÜPÜTE EDEN FAKT…RLER denir.

KALP YETMEMEZLÜÚÜNÜ PRESÜPÜTE EDEN (TETÜKLEYEN) FAKT…RLER a-) Aritmiler (kalp ritim dŸzensizlikleri) : Kalbin dakikada attÝÛÝ volŸmŸ aniden dŸßŸrŸr. ‚oÛu zaman koroner arter hastalÝÛÝnÝn bir neticesidir. Aniden dŸßen volŸm, akciÛerlerde kan yÝÛÝlmasÝna sebep olur. Bu da ani gelißen ve aÛÝr seyreden akciÛer šdemine dšnŸßŸr. Benzer ßekilde aort darlÝklarÝnda da meydana gelebilir. Hastalar kalplerinin hÝzlÝ ve dŸzensiz attÝÛÝnÝ ama arada sanki duracakmÝß gibi olduÛunu sšylerler. b-) Enfeksiyonlar : VŸcudun herhangi bir yerinde ama šzellikle akciÛerlerde meydana gelecek enfeksiyonlar kalp yetmezliÛine davetiye •Ýkarabilir. c-) Pulmoner Emboli (akciÛer damarlarÝnda tÝkanma) : Bu durumda kan dolaßÝmÝ ani olarak aksar. AkciÛerlerdeki kan kalbe gelerek vŸcudumuza pompalanamaz. Ani nefes

167

KALP HASTALIKLARI

darlÝÛÝ gšÛŸsde yan aÛrÝlarÝ šksŸrŸk ve kanlÝ kšpŸklŸ balgam gelir. EÛer tÝkanan damar bŸyŸk bir damarsa hasta kaybedilebilir. d-) Anemi: Daha šncede bahsedildiÛi Ÿzere kalp Ÿzerine etkili ve zararlÝ bir faktšrdŸr. Kan azlÝÛÝ dokularÝn ihtiyacÝ olan gÝdanÝn ve oksijenin taßÝnmasÝnÝ aksatÝr. Kalp bunu takviye etmek ister ve bu Ýsrada kalp yetmezliÛi ortaya •Ýkar. e-) AÛÝr gÝdalarÝn alÝmÝ, aßÝrÝ tuz alÝmÝ: Her iki halde de kan volŸmŸ artar. Kalp bu fazla volŸmŸ •eviremez olunca kalp yetmezliÛi ortaya •Ýkar. f-) AßÝrÝ ŸzŸntŸ, sÝkÝntÝ, stres: Bu faktšrler kalp Ÿzerinde yorucu etkileri olan katakolamin ve kortizon hormonlarÝnÝ artÝrÝr. Kalbin aniden yorulmasÝna ve kalp yetmezliÛine girmesine sebep olur. Bilinmektedir ki bu faktšr yine aynÝ mekanizma ile ani kalp krizlerine de sebep olmaktadÝr.

KALP YETMEZLÜÚÜNÜN BELÜRTÜ VE BULGULARI Kalp yetmezliÛinin belirti ve bulgularÝnÝ anlatabilmek ve anlayabilmek i•in bazÝ bilgileri vermekte fayda olacaktÝr. Kalp aslÝnda iki bšlŸmdŸr. SaÛ kalp ve Sol kalp. SaÛ kalp toplar damarlar vasÝtasÝyla vŸcuttaki kirli kanÝ alÝp akciÛerlere temizlenmek Ÿzere gšnderir. Buna aynÝ zamanda K†‚†K DOLAÞIM da denir. AkciÛerlerde temizlenen kan sol kalbe gelir ve burada da daha yŸksek bir basÝn• uygulanarak tŸm vŸcuda pompalanÝr. Buna da B†Y†K DOLAÞIM denir. Anatomik olarak kalbin saÛ ve sol bšlŸmŸnŸ septum denilen bir adale dokusu ayÝrÝr. Fonksiyonel olarak ise kalbin saÛ ve sol bšlŸmleri arasÝnda akci-

Ûerler vardÝr. Kalp yetmezliÛi kalbin saÛ bšlŸmŸnde olursa kan kalbin saÛ boßluklarÝnda, karaciÛerde ve alt extremite dediÛimiz bacaklarda yÝÛÝlÝr. Kalp yetmezliÛi kalbin sol bšlŸmŸnde olursa kan akciÛerlerde birikir. Kirli kan temizlenemez. Kalbin her iki bšlŸmŸnde de yetmezlik olursa kandaki yÝÛÝlma hem akciÛerlerde, hem de saÛ kalpte, karaciÛerde, bacaklarda olur. Bu bilgiler ÝßÝÛÝ altÝnda kalp yetmezliÛindeki bulgu ve belirtileri ßikayetleri belirtelim. A-) SAÚ KALP YETMEZLÜÚÜ: SaÛ kalp yetmezliÛi yapan en sÝk karßÝlaßtÝÛÝmÝz sebep kronik akciÛer hastalÝklarÝdÝr. Bunun da en šnemli sebebi sigaradÝr. Bazen •ocukluk yaßlarÝnda ge•irilen kÝzamÝÛa ait akciÛer harabiyetleri de yÝllar sonra bir sebep teßkil edebilir. AkciÛer dokusu bozulur. SaÛ kalpten gelen kirli kanÝ temizleyemez. Daha ileri dšnemlerde kanÝn sol kalbe ge•ißi de engellenir. Kan saÛ kalp i•erisinde birikir. Bu tip kalp yetmezliklerinde en šnemli ßikayet nefes daralmasÝ ve hava a•lÝÛÝdÝr. …zellikle eforla olur ve istirahatte nispeten dŸzelir. HastanÝn ge•mißi incelendiÛinde sigara i•imi tespit edilir. KanÝn bir sŸre sonra geriye doÛru birikmesiyle boyun toplar damarlarÝ aßÝrÝ derecede ßiß hale gelir. Kan daha sonra karaciÛerde birikir. Normalden daha fazla ve kirli kanla dolan karaciÛer ßißer ve saÛ kaburga altÝnda ve her iki kaburgalarÝn birleßtiÛi karÝn Ÿst orta kÝsmÝnda sancÝya sebep olur. Bu sancÝ eÛilip doÛrulmakla ve o bšlgeye elle basmakla artar. Kirli kanÝn uzun yÝllarca karaciÛerde beklemesi sonucunda bu sefer de karaciÛerin ta167

168

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

bii dokusu bozulur. Kardiyak siroz dediÛimiz bir kalp yetmezliÛine baÛlÝ siroz olußur. Bu durumda hastalÝk daha da aÛÝrlaßÝr ve siroza ait belirtiler de gšrŸlŸr. HastalÝÛÝn daha da ilerlemesiyle her iki bacakta šdem olußur. …demli bšlgeye parmakla basÝlÝnca •škme izi olußur. …dem šnceleri ayakta iken, zamanla bacaklara diz Ÿzerine ve hatta kasÝklara kadar ilerler. Bšyle bir hastada aynÝ zamanda siroz da gelißmißtir ve karÝnda ßißlik yani karÝn i•inde su toplanmasÝ da meydana gelir. Hastalarda kirli morumsu bir cilt rengi olußur. Dudaklar eller ve parmaklar hem šdemli hem de siyanozedir (morumsu bir renk). Bu hastalar az bir iß bile yapsalar mevcut mor renk daha da artar ve yaygÝnlaßÝr. Bu tip hastalarÝn sigara i•meye devam etmesi ve kirli hava ßartlarÝnda yaßamasÝ •ok risklidir. Ani kalp ritim bozukluklarÝ, kalp krizleri, šksŸrŸk nšbetleri ve hatta ani šlŸmler meydana gelebilir. Bu hastalarÝn sigarayÝ bÝrakmalarÝ ve temiz havalÝ bir ortamda yaßamalarÝ tedavileri i•in ilk ve en šnemli ßarttÝr. Bu tip kalp yetmezliÛinin ana sebebi kronik akciÛer hastalÝklarÝ olduÛu i•in hastalarÝn kanlarÝ koyu kÝvamdadÝr. KanÝn beyindeki devri daimi bozuktur. HastalarÝn yer ve zaman idrakleri zaman zaman bozulur. Kißilik bozukluklarÝ, aßÝrÝ unutkanlÝklar, uykuya meyil sÝk gšrŸlen ßikayetlerdir. Az da olsa bu koyu kÝvamlÝ kan, beyin damarlarÝnÝ tÝkayÝp felce ve koma haline sebep olabilir. B-) SOL KALP YETMEZLÜÚÜ: Sol kalp yetmezliÛi kalbin sol bšlŸmŸnŸn zayÝflÝÛÝ ile meydana gelen klinik bir durumdur. Bu klinik durumun en šnemli sebebi koroner ar168

ter hastalÝklarÝdÝr. Kalp damarlarÝndaki daralma ve tÝkanma kalbin sol bšlŸmŸnŸn harabiyetiyle sonu•lanÝr. BilindiÛi Ÿzere sol kalp tŸm vŸcudumuzun ihtiyacÝ olan kanÝ pompalamaktadÝr. Sol kalp yetmezliÛinde bu gšrevi yapamaz olur. AkciÛerlerden gelen kan kalbin sol bšlŸmŸnde yÝÛÝlÝr ve zaman i•inde bu yÝÛÝlma akciÛerlere sirayet eder. AkciÛerlerdeki damarlar i•inde normalden daha fazla kan volumŸ ortaya •Ýkar ve burada basÝn• artÝßÝ olur. AkciÛerlerde olmasÝ gereken oksijen-karbondioksit deÛißimi saÛlÝklÝ olarak yapÝlamaz. Kandaki oksijen miktarÝ azalÝrken karbondioksit miktarÝ da artar. …nceleri hÝzlÝ ve daha derin nefes almalarla bu kompanse edilirken daha sonra bu da kafi gelemez. Nefes darlÝÛÝ olußur. Nefes darlÝÛÝ šzellikle eforla •oÛalÝr ve istirahatla azalÝr. Kalbin saÛ bšlŸmŸ normal miktarda kanÝ akciÛerlere pompalar ama sol bšlŸmŸ bunu yapamaz ve akciÛerlerde toplam kan hacmi artar. Kalbin sol bšlŸmŸnŸ zorlayan faktšrler araya girince (tetikleyen veya •oÛaltan sebepler ki yukarÝda zikredilmißtir) sol taraf kanÝ pompalayamaz hale gelir ve akciÛer šdemi denilen tablo olußur. Bu durum •ok riskli ve hayati tehlike arz eder. HÝzlÝ ve etkili mŸdahale yapÝlmaz ise vaka kaybedilebilir. AkciÛer šdemine sebep olan en šnemli faktšrler ßunlardÝr: A-) Yeni gelißen kalp krizleri, ritim bozukluklarÝ, kalp i•i pÝhtÝ olußumlarÝ. B-) AßÝrÝ sigara i•imi. C-) Tuzlu gÝda alÝmlarÝ. D-) Ani gelißen stres ve travmalar. E-) Ani gelißen enfeksiyonlar. …zellikle

169

KALP HASTALIKLARI

akciÛer enfeksiyonlarÝ. Kalp yetmezliÛi aylar yÝllar i•erisinde iler-

KALP YETMEZLÜÚÜNDE TEDAVÜ

ler ve sonunda sol kalp yetmezliÛine saÛ kalp yetmezliÛi de eklenir. Bu durumda ek olarak saÛ kalp yetmezliÛinin bulgu ve belirtileri de meydana gelir. SaÛ kalp yetmezliÛinin gelißmesiyle kalbin saÛ bšlŸmŸnŸn kan pompalama yeteneÛi zayÝfladÝÛÝ i•in akciÛerlerde olußan kan yÝÛÝlmasÝ azalÝr. Hastalar šnceki durumlarÝna nispeten rahatlama yaßarlar, nefeslerindeki daralma hafifler.

KALP YETMEZLÜÚÜNÜN TEÞHÜSÜ HastalÝÛÝn teßhisinde hastadan alÝnan bilgiler (anamnez) •ok šnemlidir. Bazen teßhisi tek baßÝna koydurur.

Teßhis ve tedavi mutlaka bir hekim

A-) Anamnez :Hastadan hastalÝÛÝna ait alÝnan bilgiler.

tarafÝndan yapÝlmalÝdÝr. Hatta gerekirse

B-) E.K.G : HastanÝn daha šnce ge•irdiÛi kalp krizleri anlaßÝlÝr. AynÝ zamanda kalp ritim bozukluklarÝ gšrŸlebilir.

Tedavide temel ilke kalp kasÝ kasÝlma

C-) Telekardiyografi : Kalbin ršntgen grafiÛidir. Kalp normalden bŸyŸk gšrŸlŸr. Resim 4 : Telekardiyogramda (kalp ršntgeni) kalp normalden •ok bŸyŸk olarak gšrŸlŸyor. D-) Ekokardiyografi : Kalp boßluklarÝ, kalp duvar hareketleri, kalp kasÝnÝn kasÝlma gŸcŸ, kalp i•i pÝhtÝ olußumlarÝ v.s net olarak gšrŸlebilir. E-) Biyokimyasal kan tahlilleri : Kalp yetmezliÛi hakkÝnda net bilgiler vermezler fakat kalp yetmezliÛinin diÛer dokular Ÿzerindeki

tedavisi i•in hasta hastaneye alÝnmalÝdÝr.

gŸcŸnŸ artÝrmak ve kanÝn akciÛer ve diÛer dokulardaki yÝÛÝlmasÝnÝ azaltmaya yšneliktir. Tedavi birka• yolla yapÝlÝr ki bunlar birlikte uygulanÝr: 1-) Üstirahat. 2-) Perhiz ve tuz kÝsÝtlamasÝ. Sigara i•ilmemesi. 3-) Üla• Tedavisi : A-) Kalp kasÝnÝn gŸcŸnŸ artÝran ila•lar. (Digoxin) B-) Damar genißleten ila•lar : KanÝn kalbe dšnŸßŸnŸ azaltÝrlar ve akciÛerlerde birikmesini šnlerler. (Nitratlar= Monoket, Monodur, Monolong v.s).

etkileri hakkÝnda fikir ve bilgi verir. 169

170

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

C-) Üdrar sšktŸrŸcŸler : Kandaki fazla tuzu ve suyu bšbrekleri fazla •alÝßtÝrarak atarlar. Kalbin Ÿzerindeki yŸk bu yolla azalmÝß olur. (Lasix, Desal, Furomid, Aldactone, Aldactazide v.s )

170

171

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

Osteoporoz (Kemik Erimesi)

HazÝrlayan : Dr. Filiz KESER

173

Osteoporoz (Kemik Erimesi) Halk arasÝnda kemik erimesi olarak bilinen osteoporoz; kemik yapÝsÝnda bozulma, kemiklerde zayÝflama ve bunlarÝn sonucu olarak da kemik kÝrÝlganlÝÛÝnda artÝßla karakterize edilen ve en sÝk gšrŸlen kemik hastalÝÛÝdÝr. GŸnŸmŸzde yaßam sŸresinin artmasÝyla šnemli bir sorun haline gelmißtir. ‚ŸnkŸ osteoporoz sÝklÝÛÝ yaß ilerledik•e artar. Kemikte baßlÝca yapÝm ve yÝkÝm olmak Ÿzere iki tŸr hŸcre bulunur. Bu iki hŸcre baßlangÝ•ta denge halinde •alÝßÝrken, yaß ilerledik•e denge yÝkÝm yšnŸne kayma eÛilimindedir. 30Õlu yaßlarda kemik miktarÝ gelebileceÛi en son noktaya ulaßÝr, bu yaßlardan sonra kemik miktarÝ azalmaya baßlar. Ancak beslenmesi yeterli olan, yeterli egzersiz yapan ve 30Õlu yaßlara kadar yeterli kalsiyum alan kißilerde bu azalma daha dŸßŸktŸr.

173

174

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

OSTEOPOROZ GELÜÞMESÜNDEKÜ RÜSK FAKT…RLERÜ:

yavaßlamakta, hatta kemik yÝkÝmÝ giderek artmaktadÝr.

Ÿ Yaß

Osteoporoz yalnÝzca kadÝnlarda deÛil, erkeklerde, hatta •ocuklarda bile gšrŸlebilir. Fakat daha •ok, adet kesilmesi olarak bilinen menapoz dšneminden sonraki kadÝnlarÝ etkiler. KadÝnlarda kemik yÝkÝmÝ en fazla menapozun ilk yÝllarÝnda gšrŸlŸr. ‚ŸnkŸ kemik yapÝm hŸcrelerini destekleyen šstrojen denen kadÝnlÝk hormonu menapozda aniden azalÝr ve bunun sonucunda yÝkÝm hŸcreleri baskÝn hale gelir.

Ÿ Cins Ÿ Kemik yoÛunluÛu Ÿ Beslenme Ÿ Hormonal durum Ÿ BirtakÝm hastalÝklar Ÿ BazÝ ila•lar Ÿ Fiziksel aktivite durumu Ÿ Genetik Ÿ Irk YaßlÝ olmak, kadÝn olmak, menapoz sonrasÝ dšnemde bulunmak, beyaz Ýrk, sarÝßÝn ve ince yapÝlÝ olmak, osteoporozu olan birinci derecede akrabaya sahip olmak, hareketsiz yaßam, uygunsuz beslenme, sigara alkol, fazla kahve tŸketimi, romatizmal hastalÝklar, tiroid ve ßeker hastalÝÛÝ gibi birtakÝm hastalÝklar, kortizon, heparin gibi bazÝ ila•lar osteoporoz gelißiminde šnemli rol oynar. Üskeletimizin gelißimi anne karnÝnda baßlamaktadÝr. Bu dšnemde annenin yeterince kalsiyum almasÝ šnemlidir. Kemik yapÝmÝ doÛumdan sonra •ocuÛun gelißimine paralel olarak devam eder. Bu dšnemde anne sŸtŸnŸn kemikler Ÿzerindeki olumlu etkileri •ok fazladÝr. Kemik yapÝmÝ bebeklik ve •ocukluk dšneminde hÝzlÝ iken 30Õlu yaßlardan sonra 174

OSTEOPOROZ YALNIZCA KADINLARDA MI G…R†L†R?

65 yaß sonrasÝnda ise erkeklerdeki osteoporoz gšrŸlme riski kadÝnlardakine eßittir. ‚ŸnkŸ erkeklerde yaßlanmaya baÛlÝ olarak cinsiyet hormonu, bŸyŸme hormonu gibi kemikleri koruyucu hormonlarÝn azalmasÝ kemik yapÝmÝnda azalmaya, kemik yÝkÝmÝnda ise artmaya neden olmaktadÝr. AyrÝca yaßlÝ olmayan erkeklerde de bazÝ hastalÝklara ve bazÝ ila•larÝn kullanÝmÝna baÛlÝ osteoporoz gelißebilmektedir. DŸnyada 50 yaß Ÿzerindeki her Ÿ• kadÝndan birinde, erkeklerde ise sekiz erkekten birinde osteoporoz gšrŸlmektedir.

OSTEOPOROZ TANISI NASIL KONUR? Osteoporoz, herhangi bir belirti vermeden sessizce ilerleyebileceÛi gibi bel, sÝrt veya kal•ada aÛrÝ yanÝnda kÝrÝlma veya •škmeye baÛlÝ boyda kÝsalma gibi belirtiler verebilir. AÛrÝ; sŸrekli ve •ok ßiddetli dŸzeyde deÛilse, boydaki kÝsalmaya ve omurganÝn etrafÝndaki kaslardaki spazma baÛlÝdÝr. Ancak aÛrÝ ani ve •ok ßiddetliyse kÝrÝklara baÛlÝ olabilir.

175

OSTEOPOROZ (KEM‹K ER‹MES‹)

Kemik miktarÝ DEXA denilen bir yšntemle yaklaßÝk 15 dakikada šl•Ÿlebilir. …l•Ÿm sÝrasÝnda kißi •ok az da olsa radyasyon alÝr. Bu yšntemin maliyeti de yŸksektir. Bu nedenlerden dolayÝ ilgili doktora danÝßÝlarak šl•Ÿm yaptÝrÝlmalÝdÝr.

OSTEOPOROZ TEDAVÜ ÜLE D†ZELEBÜLÜR MÜ? Üyi beslenme, dŸzenli egzersiz ve uygun ila• tedavisi ile kemik kaybÝ šnlenebilir, hatta bazen bir miktar kemik kazanÝlabilir.

OSTEOPOROZ ve KIRIK En fazla omurga, kal•a ve el bilek kemikleri osteoporozdan etkilenir. Hafif dŸßmelerde, •arpmalarda, hatta bazen bir neden olmaksÝzÝn osteoporotik kemikler kÝrÝlabilir. Yaßam boyu osteoporoza baÛlÝ kÝrÝk ge•irme riski kadÝnlarda %40 iken, erkeklerde %13 olarak bildirilmektedir.

OSTEOPOROZ ve BESLENME Beslenmenin kemik saÛlÝÛÝ Ÿzerinde šylesine gŸ•lŸ bir etkisi vardÝr ki, daha saÛlam kemiklere sahip olabilmek amacÝyla yediklerimize dikkat etmek i•in vakit asla ge• ya da •ok erken deÛildir. YaßamÝn her dšneminde saÛlÝklÝ kemiklere sahip olabilmemiz i•in, iskeletimizin gelißmesi sÝrasÝnda kemik kŸtlemizi en yŸksek dŸzeylere •Ýkarabilmek amacÝyla šzellikle yeterli kalsiyum alÝnmasÝna šnem verilmelidir. AynÝ ßekilde kemik yÝkÝmÝnÝn arttÝÛÝ dšnemlerde de kemik kŸtlemizi korumak ve yÝkÝmÝ azaltmak amacÝyla yine baßta kalsiyumdan zengin gÝdalara yer verecek ßekilde beslenmemize dikkat etmemiz gerekmektedir. Bu nedenle kalsiyumdan zengin gÝdalar, ayrÝca kalsiyum emilimini arttÝran, atÝlÝmÝnÝ ise azaltan gÝdalarÝn bilinmesi šnemlidir. ¥

Kalsiyum ve Kalsiyum KaynaklarÝ

SaÛlÝklÝ kemikler i•in kalsiyum en gerekli mineraldir. Kalsiyumun gÝdalarla alÝnmasÝ tercih edilmektedir; ancak karßÝlanamazsa tabletler ßeklinde ek kalsiyum alÝnmalÝdÝr. GŸnlŸk kalsiyum gereksinimi yaßa baÛlÝ olarak deÛißir. AyrÝca bazÝ faktšrler kalsiyumun barsaklardan emilimini etkiler.

GŸnlŸk kalsiyum gereksinimi: 1-5 yaß arasÝ •ocuklarda

500-800 mg/gŸn

6-10 yaß arasÝ •ocuklarda

800-1000 mg/gŸn

Ergenlik •aÛÝnda 25-50 yaß arasÝ erkeklerde 50 yaß Ÿzeri erkeklerde 25-50 yaß arasÝ kadÝnlarda

1200-1500 mg/gŸn 1000 mg/gŸn 1000-1200 mg/gŸn 1000 mg/gŸn

50 yaß Ÿzeri kadÝnlarda

1000-1500 mg/gŸn

Gebelik ve emzirme dšneminde

1200-1500 mg/gŸn 175

176

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Not : BazÝ gÝdalarÝn 100 grÕÝndaki kalsiyum miktarlarÝ: SŸt (bir su bardaÛÝ)

250 mg

Ayran (bir su bardaÛÝ)

280 mg

YoÛurt (bir su bardaÛÝ)

350 mg

Beyaz peynir

200 mg

Kaßarpeynir (bir kalÝn dilim)

204 mg

FÝndÝk

230 mg

Muz

100 mg

Kuru erik

54 mg

Taze erik

17 mg

Kuru ŸzŸm

78 mg

Taze ŸzŸm

17 mg

Ispanak

125 mg

Asma yapraÛÝ

392 mg

Lahana

116 mg

Ekmek (bir dilim)

30 mg

Tarhana

600 mg

Fasulye

144 mg

Yumurta

56 mg

Dana eti

11mg

TatlÝ su balÝÛÝ

150 mg

Pekmez

400 mg

‚ikolata

200 mg

D Vitamini:

D vitamini, barsaklardan kemikler i•in •ok šnemli olan kalsiyumun emilmesine yardÝm eder. EÛer D vitamini eksikliÛi varsa kalsiyum emilimi azalÝr. D vitamini en •ok gŸneß ÝßÝnlarÝnÝn deriye deÛmesiyle deriden sentezlenir. Bu nedenle gŸneß ÝßÝnlarÝ ile temas •ok šnemlidir. Ancak unutulmamasÝ gereken gŸneß ÝßÝnlarÝyla doÛrudan temastÝr. Camdan gelen gŸneß ÝßÝnlarÝ deride D vitamini sentezletemez. D vitamini deriden gŸ176

neß ÝßÝnlarÝ yoluyla elde edilebildiÛi gibi, dÝßardan gÝdalarla da alÝnabilir. D vitamini bakÝmÝndan zengin gÝdalar; balÝk ve diÛer deniz ŸrŸnleri, sŸt ve sŸt ŸrŸnleri, yumurta, karaciÛer, tereyaÛÝ gibi gÝdalardÝr. GŸnlŸk D vitamini ihtiyacÝ 400-600 Ÿnitedir. ¥

Vitaminler ve Mineraller:

B, C ve K vitaminlerinin kemik yapÝmÝ Ÿzerinde olumlu etkileri vardÝr. AynÝ ßekilde •inko, magnezyum, bakÝr, demir gibi mineraller de saÛlÝklÝ kemikler i•in yeterince

177

OSTEOPOROZ (KEM‹K ER‹MES‹)

Esansiyel yaÛ asitleri eksikliÛi ayrÝca D vitamininin fonksiyonunu da etkiler. DolayÝsÝyla barsaklardan daha az kalsiyum emileceÛinden osteoporoz gelißimini kolaylaßtÝrÝr. alÝnmasÝ gereken minerallerdir. Sebzeleri pißirirken mineral i•eriklerini korumak i•in buharda pißirmeye šzen gšsterilmelidir. ¥

DoÛal Bitkisel Hormonlar:

Bir •ok bitki, insan vŸcudunda zayÝf, hormon benzeri bir etkiye sahip olan doÛal kimyasallar i•erir. Bitkisel-šstrojenler ve bitkiselprogesteronlar olarak bilinen bu bitkisel hormonlar menepozdan sonraki sÝcak basmasÝ, gece terlemesi, azalmÝß cinsel istek gibi ßikayetlere ve osteoporoza karßÝ etkilidirler. …strojen benzeri maddeler bakÝmÝndan zengin olan bitkiler; tohumlar, sert kabuklu yemißler, tahÝllar, taze meyveler, sebzeler, pißirilmemiß otlar, bal vb. ¥

Esansiyel yaÛ asiti i•eren gÝdalar:

Esansiyel YaÛ Asitleri:

Kuruyemiß ve tohumlar

Yeßil sebzeler

BalÝklar

Ay•i•eÛi ve zeytin yaÛlarÝ

BazÝ esansiyel yaÛ asitleri bakÝmÝndan zengin bir diyetin barsaklardan kalsiyum emilimini uyardÝÛÝ, idrarda kalsiyum kaybÝnÝ azalttÝÛÝ ve kemikte kalsiyum birikimi artÝßÝnÝ tetiklediÛi dŸßŸnŸlmektedir. DolayÝsÝyla esansiyel yaÛ asitleri osteoporoza karßÝ koruyucudur.

Doymuß yaÛlarÝn fazla tŸketimi kalsiyum ve magnezyumun barsaklardan emilimini azaltÝr. Bu nedenle osteoporoz riskini artÝrÝr.

Esansiyel yaÛ asitleri besinlerle alÝnÝr. VŸcuda girdiklerinde hŸcre zarlarÝ, sinir kÝlÝflarÝ, seks hormonlarÝ i•in yapÝ taßÝ olarak gšrev yaparlar.

Doymuß yaÛlarÝn az tŸketimi de fazla tŸketimi kadar zararlÝdÝr. ‚ŸnkŸ enerji saÛlarlar ve hŸcre zarlarÝ, sinir kÝlÝflarÝ ve safra tuzlarÝ i•in doymuß yaÛ asitleri yapÝ taßlarÝdÝr.

Doymuß YaÛlar:

177

178

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Proteinler:

kuru kaysÝ, armut gibi meyveler; domates, patates, patlÝcan, biber, Ýspanak gibi sebzeler; tahÝllar ve baklagiller yer alÝr. ¥

Þeker:

Þekerin fazla tŸketimi, kalsiyumun idrardan atÝlÝmÝnÝ hÝzlandÝrarak osteoporoz riskini artÝrabilir. …zellikle kemik yapÝmÝnÝn šnemli olduÛu •ocukluk dšneminde aßÝrÝ ßeker alÝmÝ šnlenmelidir. Kemik gelißimini saÛlamak ve osteoporozu šnleyebilmek i•in yeterli miktarda protein alÝmÝ šnemlidir. Vejeteryanlar osteoporoz yšnŸnden risk altÝndadÝr. Ancak fazla protein alÝmÝ, kalsiyumun idrardan atÝlÝmÝnÝ hÝzlandÝrdÝÛÝ i•in osteoporoz riskini artÝrabilir. Erißkenler i•in alÝnmasÝ gereken gŸnlŸk protein miktarÝ 40-60 gram civarÝndadÝr. Az veya aßÝrÝ alÝnmasÝ osteoporoz i•in risktir. En šnemli protein kaynaklarÝ et, sŸt, yumurta, sebzeler, tahÝllar ve baklagillerdir. ¥

Potasyum:

Potasyum a•ÝsÝndan zengin gÝdalarÝn tŸketilmesi osteoporoz riskini azaltÝr. Potasyumdan zengin gÝdalar arasÝnda deniz ŸrŸnleri, muz, 178

Kafeinli Ü•ecekler:

Kahve, kola gibi kafein i•eren i•ecekler kalsiyum atÝlÝmÝnÝ artÝrmaktadÝr. Bu nedenle bu i•ecekleri fazla i•en kißilerin aldÝklarÝ kalsiyum miktarÝnÝ artÝrmalarÝ gereklidir. Bir fincan kahvenin attÝÛÝ kalsiyumu telafi etmek i•in, yaklaßÝk 40 mg fazladan kalsiyum almak gerekir. ¥

Alkol: AßÝrÝ alkol (gŸnde 100 mlÕden fazla) kullanÝmÝ; kalsiyum emilimini azaltmakta, atÝlÝmÝnÝ ise artÝrmaktadÝr. Bu nedenle osteoporoz riski gelißmesinde aßÝrÝ alkol kullanÝmÝ šnemlidir.

Sofra Tuzu (Sodyum):

Ancak fazla tuzlu gÝda alÝmÝ, kalsiyumun idrardan atÝlÝmÝnÝ hÝzlandÝrdÝÛÝ i•in osteoporoz riskini artÝrabilir. Konserveler, turßular, salam, sucuk, pastÝrma gibi gÝdalar, hazÝr •orbalar, etsuyu tabletleri bol miktarda tuz i•erdiÛinden dikkatli olunmalÝdÝr. ¥

Sigara: Barsaklardan kalsiyum emilimini azaltmakta, kemik yÝkÝmÝnÝ ise artÝrmaktadÝr. Hamilelikte i•ilen sigara •ocuÛun ke-

179

OSTEOPOROZ (KEM‹K ER‹MES‹)

mik gelißiminde olumsuz etkilidir. GšrŸldŸÛŸ gibi sigara, tŸm vŸcuda olduÛu gibi kemiklere de zararlÝdÝr. ¥

AßÝrÝ Lifli GÝdalar:

Diyetteki lifler, bitkisel besinlerin insan barsaÛÝnda par•alanmayan ve dolayÝsÝyla sindirilemeyen kÝsmÝnÝ olußturur. Bu lifli kÝsÝm, enerji veya besin yšnŸnden šnemli olmamasÝna karßÝn, diÛer besin maddelerinin sindirilmesi ve emilmesine yardÝmcÝ olmasÝ

nedeniyle gereklidir. Lifler, sindirilmiß besinlerin sindirim sistemi boyunca ilerlemesini saÛlayan dalga ßeklindeki kas hareketlerinin artmasÝna yardÝmcÝ olur. DolayÝsÝyla kabÝzlÝÛÝn ve bazÝ barsak tŸmšrlerinin šnlenmesinde šnemlidir. Ancak aßÝrÝ lifli gÝdalar, barsaklardan kalsiyum emilimini azaltarak osteoporoz riskini artÝrÝr. Bu nedenle lifli gÝda tŸketimi dengeli olmalÝdÝr. …nerilen lif tŸketimi dŸzeyi gŸnde 30 gramÕdÝr.

GÝdalarÝn 100 gÕÝnÝn lif i•eriÛi: Kepek

40g

Kuru kayÝsÝ

18g

Bezelye

Kuru erik

13g

Esmer pirin• pilavÝ

Kepekli makarna

Kšy ekmeÛi

Ceviz

AßÝrÝ Fosfat Ü•eren GÝdalar:

Dondurulmuß bazÝ gÝdalarda veya hamburger gibi yiyeceklerde fosfat i•eren koruyucular olduÛundan kemik yÝkÝmÝnÝ kolaylaßtÝrÝr. GŸnŸmŸzde bol tŸketilen fosfat i•erikli bu yiyeceklerin kemikler Ÿzerinde olumsuz etkileri gšz ardÝ edilemez.

BESLENME …NERÜLERÜ Ÿ Kalsiyum ihtiyacÝnÝzÝ karßÝlamak i•in sŸt ve sŸt ŸrŸnlerine yeterince yer verin. Ÿ Bol taze meyve ve sebze (šzellikle yeßil yapraklÝ) tŸketin. Ÿ Bitkisel hormonlar bakÝmÝndan zengin kereviz, soya ŸrŸnleri, yeßil ve sarÝ sebzeler gibi bitkileri daha fazla yeyin.

Ÿ Esansiyel yaÛ asitleri i•in daha fazla sert kabuklu yemiß, tohum, koyu yeßil yapraklÝ sebze, yaÛlÝ balÝk ve kepekli tahÝl gevrekleri tŸketin. Ÿ …zellikle doymuß yaÛlar baßta olmak Ÿzere yaÛ tŸketimini sÝnÝrlayÝn. Ÿ AßÝrÝ lifli gÝda tŸketmeyin. Ÿ Proteinin fazla veya eksik alÝmÝndan ka•ÝnÝn. Ÿ Tuz tŸketimini sÝnÝrlayÝn. Ÿ Þeker tŸketimini sÝnÝrlayÝn. Ÿ Kahve, kola gibi kafeinli gÝdalarÝn tŸketimini azaltÝn. Ÿ Fosfat i•eren gÝdalarÝ azaltÝn. 179

180

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹ Ÿ HazÝr yemekler, konserveler, katkÝ maddeleri bulunan gÝdalardan uzak durun. Ÿ Bol su i•in.

OSTEOPOROZ ve EGZERSÜZ DŸzenli egzersiz, dayanÝklÝlÝÛÝ artÝrÝcÝ etkisiyle, osteoporozu šnlemede •ok šnemlidir. Kemikler Ÿzerine binen mekanik gŸce karßÝ kalÝnlaßÝr ve gŸ•lenir. Bu nedenle vŸcut aÛÝrlÝÛÝyla yapÝlan egzersizler kemiklerin Ÿzerinde basÝn• olußturarak kemik yapÝmÝnÝ artÝrdÝÛÝ gibi, kas gŸcŸnŸ de artÝrÝr. Hareketsizlik (šrn: al•Ýda veya yatalak kalmak) kemiklerin zayÝflamasÝna neden olur. Fiziksel aktivite sÝrasÝnda kemiÛe uygulanan mekanik gŸ• kemikteki yapÝm hŸcrelerini artÝrÝr. KaslarÝn kemikleri •ekerek olußturduklarÝ gŸ•ler kemikteki yapÝm hŸcrelerini aktive eder. Bu nedenlerden dolayÝ egzersiz kemik yoÛunluÛunu atÝrÝr. DŸzenli bir egzersiz uygulamasÝna baßlamak, kemiklerin tekrar gŸ•lenmesine ve osteoporoz riskinin azalmasÝna yardÝmcÝ olabilir. Egzersiz aynÝ zamanda kan dolaßÝmÝnÝ da uyarÝr. Bu sayede kemiklere oksijen ve kalsiyum gibi besin maddeleri daha fazla ulaßÝr. AyrÝca egzersiz, kas gŸcŸ ve dayanÝklÝlÝÛÝnÝ artÝrarak ve denge-koordinasyonu saÛlayarak dŸßmeyi šnler. Egzersizlerin sabah ya da akßam Ÿzeri saatlerinde, yemekten šnce, terletmeyecek uygun giysilerle, doktor kontrolŸnden ge•tikten sonra, tavsiye edildiÛi ßekilde uygulanmasÝ šnerilir. Egzersiz kemik yoÛunluÛunu artÝrÝr, ancak egzesiz yapÝlmasÝ bÝrakÝldÝktan bir sŸre sonra kemik yoÛunluÛu azalmaya baßlar. 180

1. Yer•ekimine KarßÝ VŸcut AÛÝrlÝÛÝyla YapÝlan (Aerobik) Egzersizler: VŸcut aÛÝrlÝÛÝyla yapÝlan aktiviteler ayaÛÝn yere deÛdiÛi anda kemikte bir gŸ• olußturur. Bu aktiviteler šzellikle kal•a ve omurga kemikleri i•in yararlÝdÝr. En temel aerobik egzersiz hÝzlÝ, tempolu yŸrŸyŸßtŸr. Her gŸn 30 dakika veya haftada Ÿ• gŸn 60 dakika šnerilmektedir. YŸrŸyŸßŸn ÝsÝnma dšnemi denen ilk beß dakikasÝ ve soÛuma dšnemi denen son beß dakikasÝ daha dŸßŸk tempolu olmalÝdÝr. 2. Germe Egzersizleri: Germe, osteporoz egzersiz programÝnÝn en šnemli bšlŸmlerinden biridir. Eklemlerin hareketlerini artÝrÝr, sÝrt aÛrÝlarÝnÝ azaltÝr.

Germe egzersizleri ayakta, otururken ve yatarken uygulanÝr. Kißi šnce rahat bir pozisyon alÝr. 20-30 saniye germe pozisyonunda kalÝr, sonra kendisini olabildiÛince gevßetir ve ardÝndan normal pozisyona dšner. 3. Kuvvetlendirme Egzersizleri: Bu egzersizler aÛÝrlÝklarla uygulanÝr. Elde taßÝnabilen aÛÝrlÝklar ve ayakbileklerine takÝ-

181

OSTEOPOROZ (KEM‹K ER‹MES‹)

labilen aÛÝrlÝklar kullanÝlÝr. El bilekleri i•in egzersizler gittik•e artan aÛÝrlÝklar ile tercihen oturarak uygulanÝr. Ayak bilekleri i•in egzersizler yatarak, sandalyede veya ayakta uygulanabilir.

den bu egzersizleri •ok yaßlÝ ve denge problemi olan kißiler yapmamalÝdÝrlar. Egzersiz yaparken, kißi kalbe fazla yŸklenmeden gŸvenli sÝnÝrlar i•inde kalabilmek i•in nabÝz hÝzÝnÝ šl•meyi ihmal etmemelidir.

4. Denge Egzersizleri: Denge egzersizleri, denge ve koordinasyonu saÛlayarak dŸßmeyi šnlemeye yardÝmcÝdÝr. Haftada Ÿ• kere kuvvetlendirme egzersizlerinden sonra yapÝlmasÝ šnerilir. ‚eßitli denge egzersizleri i•inde; Kollar yanda, topuklar yapÝßÝk, dik pozisyonda durma, Tek ayak Ÿzerinde kollar yana a•ÝlmÝß olarak durma, Tek •izgi Ÿzerinde yŸrŸme yer alÝr. 5. YŸksek Etkili Egzersiz ProgramlarÝ: Bu egzersiz programÝnda zÝplama egzersizleri šnerilir. Ancak dŸßme riski olabileceÛin-

NabÝz yaklaßÝk 15 dakika sakince oturduktan sonra sayÝlmalÝdÝr. Normalde nabÝz sayÝsÝ dakikada 70Õtir. Egzersiz sÝrasÝnda kalbe fazla yŸklenip yŸklenilmediÛini gšrmek i•in 10 saniyelik nabÝz sayÝmÝ yapÝlmalÝdÝr. Her 10 dakikada bir 10 saniyelik nabÝz šl•ŸmŸ yapÝlmalÝdÝr. EÛer herhangibir zamanda nabÝz hÝzÝ olmasÝ gerekenden daha yŸkseÛe •Ýkarsa, egzersiz kesilip nabÝz dŸzelinceye kadar yavaß yavaß yŸrŸnmelidir.

yaß

10 saniyelik nabÝz sÝnÝrÝ

20-29

20-27

30-39

19-25

40-49

18-23

50-59

17-22

60-69

16-21

15-20

Þu durumlarda egzersiz yapÝlmasÝ kesilmelidir: Ÿ AÛrÝ hissedilmesi durumunda Ÿ Üleri derecede nefes darlÝÛÝ durumunda Ÿ Baß dšnmesi durumunda Ÿ Kißinin kendisini kštŸ hissetmesi durumunda

YapÝlan •alÝßmalar menapoz sonrasÝ kadÝnlarda kemik yoÛunluÛunun egzersiz yapmaya baßladÝktan yaklaßÝk 6 ay sonra en Ÿst dŸzeye ulaßtÝÛÝnÝ gšstermektedir. Ancak egzersiz kesilirse 1 yÝl sonra bu etki kaybolmaktadÝr. Bu nedenle dŸzenli ve devamlÝ egzersiz šnerilir. 181

182

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Bunun yanÝsÝra aßÝrÝ egzersizin, šzellikle de kalsiyum yšnŸnden fakir gÝdalarla beslenenlerde kemiÛin zayÝflamasÝna ve stres kÝrÝklarÝna yol a•abileceÛi de bilinmektedir. ‚ŸnkŸ aßÝrÝ egzersiz šstrojen dŸzeyini dŸßŸrebilir ve kadÝnÝn adetten kesilmesine neden olabilir. Bu da, kemikler Ÿzerinde menapoz sonrasÝ šstrojen eksikliÛi ile benzer etki olußturur. Ancak yeterli kalsiyum alÝp yapÝlan egzersiz normal sÝnÝrlara indirilirse adet gšrme geri gelir ve kemik yoÛunluÛu tekrar artmaya baßlar. Sonu• olarak, kemik yoÛunluÛunu artÝrmak ve osteoporoza karßÝ korunmak i•in egzersiz šnerilen sÝnÝrlarda yapÝlmalÝdÝr.

182

KAYNAKLAR 1) Osteoporoz ve Risk Faktšrleri. Osteoporoz ile Yaßam DerneÛi 2002 2) Osteoporoz. Modern TÝp Seminerleri:19. Editšr Prof Dr. Yeßim Gšk•e Kutsal 3) Osteoporoz ve Beslenme. Ü.†. Cerrahpaßa TÝp FakŸltesi Osteoporoz Birimi

183

T.C. BAÞBAKANLIK Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸ

Cinsel Yolla Bulaßan HastalÝklar (CYBH) HazÝrlayan : Dr. Selim EREN

185

Cinsel Yolla Bulaßan HastalÝklar (CYBH) Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar, tŸm dŸnyada, šnemli saÛlÝk sorunlardan biridir. YÝllardÝr bireysel ve toplumsal problemlere neden olmuß bu hastalÝklara son yÝllarda šlŸmcŸl AIDSÕin de dahil olmasÝ, šnemini bir kat daha arttÝrmÝßtÝr. Bu hastalÝklarÝn bir •oÛunun gebelik veya doÛum esnasÝnda •ocuÛa da bulaßabilmesi, gelecek nesli de risk altÝnda bÝrakmaktadÝr. Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar, adÝndan da anlaßÝlacaÛÝ Ÿzere, baßlÝca bulaßma yolu cinsel ilißki olan hastalÝklardÝr. Bu ßekilde bulaßma šzelliÛi olan 30Õdan fazla mikroorganizma tanÝmlanmÝßtÝr.

185

186

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Cinsel Yolla Bulaßan HastalÝklarÝn GšrŸlme SÝklÝÛÝ Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarÝn ger•ek sÝklÝÛÝnÝ tespit etmek zordur. Mevcut bilgiler, hastane ve šzel hekim kayÝtlarÝndan elde edilebilmektedir. Hasta kayÝt ve deÛerlendirme sisteminin iyi ißlediÛi Ÿlkelerde, rakamlar ger•eÛi tahmin etmede yol gšstericidir. Ancak, bir •ok Ÿlkede hasta kayÝt sistemleri yetersizdir. Bu nedenle, cinsel yola bulaßan hastalÝklarÝn sÝklÝÛÝnÝ bildiren rakamlar ger•eÛi yansÝtmaktan uzaktÝr. Ger•ek sÝklÝÛÝn, bildirilenden •ok daha fazla olduÛunu dŸßŸnmeliyiz. AIDS virŸsŸ yaklaßÝk 20 yÝl šnce ortaya •ÝkmÝß ve hÝzla yayÝlmÝßtÝr. Bu hastalÝk bugŸne kadar 47 milyondan fazla insana bulaßmÝß, 2.2 milyondan fazla insanÝn šlŸmŸne sebep olmußtur. HastalÝk, šlŸm sebepleri arasÝnda dšrdŸncŸ sÝraya yŸkselmektedir. …nŸmŸzdeki yÝllarda hastalÝÛa baÛlÝ šlŸmlerin, hÝzla artmaya devam edeceÛi tahmin edilmektedir(WHO, 1999). AIDS ve diÛer virŸslere baÛlÝ cinsel yolla bulaßan hastalÝklar dÝßÝnda kalan ve tedavisi mŸmkŸn olan cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan sadece dšrdŸ (frengi, bel soÛukluÛu, klamidia ve trichomonas enfeksiyonu) bir yÝl i•inde, dŸnyada 333 milyon insanda hastalÝk meydana getirmektedir. Bu vakalarÝn 12 milyonu frengi, 62 milyonu bel soÛukluÛu (gonore), 89 milyonu klamidia enfeksiyonu ve 170 milyonu trichomonas enfeksiyonundan olußmaktadÝr (WHO, 1996). 186

TŸrkiyeÕde cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan, sadece AIDS ve frenginin sÝklÝÛÝ hakkÝnda bilgiler bulunmaktadÝr. Bildirilen sayÝlar DŸnyaÕdakine kÝyasla olduk•a dŸßŸktŸr. SaÛlÝk BakanlÝÛÝ verilerine gšre TŸrkiyeÕdeki frengili hasta sayÝsÝ yaklaßÝk 3000 dir. AIDS virŸsŸ taßÝyÝcÝsÝ sayÝsÝ 429, (bu taßÝyÝcÝlar belli bir sŸre sonra hastalanacaklardÝr) ve AIDSÕli hasta sayÝsÝ 242 dir (SaÛlÝk BakanlÝÛÝ, 1997). Bu baßlÝk altÝnda toplanan hastalÝklar iki insan arasÝnda olußan cinsel nitelikli yakÝn temasla bulaßan mikrobik (bakteri, virŸs, parazitlere baÛlÝ) hastalÝklardÝr. …nceleri zŸhrevi hastalÝklar olarak anÝlan bu hastalÝklarÝn bir kÝsmÝ yanlÝzca genital bšlgede belirtilere neden olurken (kadÝnda vajinal akÝntÝ, erkekte Ÿretradan akÝntÝ, her iki cinste genital bšlgede Ÿlser gibi), diÛer bir kÝsmÝ tŸm vŸcudu etkileyen genel belirtilere neden olurlar (frengi, hepatit B ve AIDS gibi). Bu hastalÝklarÝn bir kÝsmÝ i•in en šnemli bulaßma yolu iki insanÝn cinsel nitelikli yakÝn temasÝ iken (genital siÛil, herpes simpleks, vajinit gibi), diÛer bir kÝsÝm hastalÝklar cinsel yolla bulaßmaya ek olarak kan yoluyla (AIDS ve hepatit B' nin virŸsŸ taßÝyan kanÝn nakledilmesiyle bulaßmasÝ gibi, anneden bebeÛine henŸz doÛmadan frengi bulaßmasÝ gibi) ve cinsel ilißki dÝßÝndaki yakÝn temasla da bulaßabilmektedir (anneden bebeÛine doÛum esnasÝnda yada doÛum sonrasÝnda emzirme ve bakÝm esnasÝnda bulaßan genital siÛil, herpes simpleks ve hepatit B gibi, aile i•inde gŸnlŸk yaßam koßullarÝnÝn paylaßÝlmasÝ sonucu bulaßan hepatit B gibi). Bu gruptaki hastalÝklarÝn bulaßmasÝ i•in

187

C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)

heteroseksŸel ilißki (kadÝn-erkek cinsel ilißkisi) koßul olmadÝÛÝ gibi, bulaßma i•in ger•ek cinsel ilißki olmaksÝzÝn enfeksiyonu taßÝyan birinin genital bšlgesiyle yakÝn temas bile hastalÝÛÝ almak i•in yeterli olabilmektedir (genital siÛil gibi). Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar tŸm diÛer bulaßÝcÝ hastalÝklar gibi bildirimi zorunlu hastalÝklar grubunda yer alÝrlar. AßaÛÝda anlatÝlacak hastalÝklarÝn •oÛu i•in cinsel ilißki dÝßÝnda da •eßitli bulaßma yollarÝ mevcuttur. Bu yŸzden bu hastalÝklardan birine yakalanan kißinin partnerini ya da partnerin hastalÝÛa yakalanan kißiyi sadakatsizlikle itham etmesi haksÝzlÝk olabilir. DahasÝ CYBH'larda gšrŸlen belirtiler baßka hastalÝklarda da gšrŸlebilir ve yalnÝzca belirtilere dayanarak, tanÝ konmadan karßÝ tarafÝ su•lamak anlamsÝzdÝr. Cinsel yolla bulaßan bir hastalÝÛÝ olan kißinin hastalÝÛÝn varolduÛu zaman dilimi i•inde ilißkide bulunduÛu kißilere durumu bildirmesi ve bu kißilerin de kontrolden ge•meleri i•in uyarÝda bulunmasÝ; tedavi bitene kadar, doktorun belirlediÛi sŸre i•erisinde hi•bir cinsel aktivitede bulunmamasÝ ya da doktorun izniyle prezervatif koruyuculuÛu altÝnda ilißkide bulunmasÝ partner(ler)ine ve topluma karßÝ en šnemli sorumluluÛudur.

NasÝl BulaßÝr? Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar ancak cinsel hastalÝÛÝ olan birisiyle girilen cinsel ilißki sÝrasÝnda ya da fiziksel temas sonucunda bulaßabilir. DoÛal olarak birden fazla seks partneri olan kißiler, daha fazla risk altÝndadÝrlar.

Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar, kan yolu ile de bulaßabilir mi?

HIV (AIDS virŸsŸ), hepatit B virŸsŸ ve frengi mikrobu kanda da bulunduÛundan cinsel ilißki dÝßÝnda kan yolu ile de bulaßabilen hastalÝklardÝr. Bulaßmada kontrolsŸz kan nakli, steril (mikroplardan arÝndÝrÝlmÝß) olmayan ßÝrÝnga ve iÛneler, kesici ve delici aletler de rol oynar. Damar i•i uyußturucu baÛÝmlÝlarÝnÝn kullandÝklarÝ ßÝrÝnga ve iÛneler ile bu hastalÝklarÝn bulaßma riski vardÝr.

Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarÝn hangileri anneden bebeÛine bulaßabilir? HIV enfeksiyonu, hepatit B, sifiliz (frengi), gonore (bel soÛukluÛu), herpes ve klamidyoz adÝ verilen hastalÝklar gebelik sŸresince veya doÛum sÝrasÝnda anneden bebeÛine bulaßabilir.

Bu HastalÝklarda Her Zaman Belirti Olur mu? Cinsel temastan sonra hastalÝk belirtilerinin ortaya •ÝkmasÝ i•in ge•en sŸre (kulu•ka sŸresi) hastalÝktan hastalÝÛa fark gšsterir. Her zaman belirti olmayabilir. Bu sŸre gŸnler ( bel soÛukluÛu ), haftalar ( klamidyoz,hepatit B ), aylar ( frengi ) yada yÝllar (AIDS) olabilir. Bazen de rahatsÝz etmeyecek kadar hafif belirtileri olabilir. …zellikle kadÝnlarda bazen hi• belirti gšrŸlmez. Ancak, tedavi edilmediÛi sŸrece, belirtisiz enfeksiyonu olanlar, bilmeden hastalÝÛÝ baßkalarÝna bulaßtÝrÝrlar.

Belirtileri Nelerdir? * Üdrar yaparken yanma, acÝma, sÝk sÝk idrara gitme * Peniste, vajinada, makatta veya aÛÝzda yaralar, siÛiller ve i•i su dolu kabarcÝklar olußmasÝ 187

188

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

* Penis, vajina veya makattan akÝntÝ olmasÝ.( Bu akÝntÝ su gibi, sŸt gibi, beyaz, sarÝmtÝrak veya yeßil olabilir ve kokusu normal vajina akÝntÝsÝndan farklÝdÝr.) * KasÝk kÝllarÝnda, makatta veya vajina etrafÝnda kaßÝntÝ * KasÝklarda ßißkinlikler ve bezeler * YumurtalÝklarÝn birinde veya her ikisinde aÛrÝ * KarnÝn alt bšlŸmŸnde aÛrÝ * Cinsel ilißkiden sonra kanama

yanlar gebelik veya doÛum sÝrasÝnda taßÝdÝklarÝ mikrobu bebeklerine ge•irebilirler. AIDS virŸsŸ ve Hepatit B mikrobu taßÝyan kißilerden kan nakli, steril olmayan iÛnelerle kan alÝnÝp verilmesi, tedavi yapÝlmasÝ, damardan uyußturucu kullanÝmÝyla (baßkasÝnÝn iÛnesinin kullanÝlmasÝ ile) veya temiz olmayan iÛnelerle dšvme yapÝlmasÝ, kulak delinmesi gibi yollarla bulaßabilir. BaßkasÝnÝn bardaÛÝnÝ veya •atal kaßÝÛÝnÝ kullanmakla cinsel yolla bulaßan hastalÝklara yakalanmazsÝnÝz.

Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarda bu be-

AyrÝca baßkasÝnÝn nefes ve šksŸrŸÛŸnden,

lirtilerden biri yada birka•Ý beraberce gšrŸle-

onunla el sÝkÝßmak ve špŸßmekten de bu

bilir, ancak bunlar baßka hastalÝlara da baÛlÝ

hastalÝklar bulaßmaz. Bšcek ve sivrisinek ÝsÝr-

olabilirler. TanÝ konmasÝ ve tedavi i•in cinsel

masÝ, tuvaletlerden (klozet kapaÛÝndan), yŸz-

yolla bulaßan bir hastalÝktan ßŸphelendiÛini-

me havuzlarÝ veya hamamlardan da bu tŸr

zi sšyleyerek doktora gitmelisiniz.

hastalÝklar bulaßmaz.

Bu HastalÝklarÝn Tedavisi Var mÝ?

Korunma YollarÝ ;

Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar tedavi

Cinsel ilißkide bulunmamak bu

edilebilirler. Ancak AIDSÕ in tedavisi yoktur.

hastalÝklardan korunmanÝn en gŸvenli

AyrÝca Hepatit BÕ den de aßÝ ile korunabilir-

yoludur .

siniz.

Tedavi Edilmezse Ne Olur? EÛer cinsel yolla bulaßan bir hastalÝÛa yakalanÝp tedavi edilmezseniz bu ciddi sonu•lar verebilir. KÝsÝrlÝk ya da kadÝnlarda dÝß gebelik gibi... AyrÝca bir cinsel yolla bulaßan hastalÝÛa yakalanmak, AIDS (HIV) virŸsŸnŸ almayÝ kolaylaßtÝrÝr.

Bu HastalÝklar Cinsel Ülißki DÝßÝnda da Bulaßabilirler mi? Bu hastalÝklardan birinin mikrobunu taßÝ188

Her tŸrlŸ cinsel ilißkide prezervatif

kullanÝlmalÝ. Ÿ

Tek eßlilik diye adlandÝrdÝÛÝmÝz

tek bir cinsel partnerin bulunmasÝ. Ÿ

Cinsel partnerinizin ge•mißinde

bšyle bir hastalÝk olmasa da korunma yollarÝnÝ tercih etmek (Bazen partneriniz doÛru sšylemiyor olabilir). Ÿ Cinsel ilißkiden šnce partnerinizde olabilecek muhtemel bulgularÝ dikkatlice inceleyin, eÛer ßŸpheleniyorsanÝz

189

C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)

cinsel ilißkide bulunmayÝn . Ÿ

EÛer sizde bir CYBH varsa bunu

partnerinize bildirin ve cinsel ilißkide

* Trikomoniyazis * Yumußak ßankÝr * Granuloma inguinale

bulunmayÝn . Ÿ

* Genital herpes Hamilelikten korunmak i•in pre-

zervatif dÝßÝ yšntemler uygulayan bayanlar bu yšntemler her ne olursa olsun partnerine prezervatif kullandÝrmalÝdÝr . Ÿ

BaßkasÝyla herhangi bir nedenle

aynÝ enjektšrŸ kullanmaktan ka•ÝnÝn . Ÿ

Kan ve kan ŸrŸnlerinin kullanÝ-

mÝnda dikkatli olunmalÝdÝr . Ÿ

Temizlik ßarttÝr. BaßkasÝnÝn šzel

aletlerini kullanmayÝnÝz, kendi šzel aletlerinizi kullandÝrtmayÝnÝz . EÛer bu aletleri kullanmak veya kullandÝrmak zorunda kalÝrsanÝz bir daha kendiniz kullanmadan šnce kolonya veya alkolle dezenfekte ediniz . Ÿ

ÞŸphelendiÛiniz durumlarda bir

doktora acilen baßvurunuz .

Hangi hastalÝklar cinsel ilißki yoluyla bulaßabilir ? BugŸn i•in 40Õ dan fazla cinsel yolla bulaßan hastalÝk bilinmektedir. En sÝk rastlanÝlanlarÝ: * HIV enfeksiyonu ( AIDS ) * Hepatit B * Bel soÛukluÛu ( Gonore ) * Frengi * Klamidyoz * Kandidiyazis

* Lenfogranuloma venerium

Doktora Gidin! Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarÝn •oÛunun tedavisi kolaydÝr. Laboratuar incelemeleri gerekebilir. Verilen tedaviyi, ßikayetleriniz ge•se bile tam uygulayÝn. Tedavi sŸresince cinsel ilißkide bulunmayÝn ya da ilißki olduÛunda siz veya eßiniz kondom kullanÝn. Eßinizi ya da ilißkide bulunduÛunuz kißiyi uyarÝnÝz; HastalÝÛÝn size bulaßtÝÛÝ andan sonra ve tedavi sŸresince hastalÝÛÝ cinsel ilißkide bulunduÛunuz herkese bulaßtÝrabilirsiniz. Bu nedenle kontrol ve tedavi i•in ge•mißte cinsel ilißkide bulunduÛunuz insanlarÝ uyarmalÝsÝnÝz. GŸvenli cinsel ilißki kurunuz; Cinsel yolla bulaßan hastalÝÛÝ olmayan, baßka biriyle ilißkisi olmayanlarla ve tek bir eßle cinsel ilißki kurmaya šzen gšsterin. Sizin tek eßiniz olabilir. Ama eßinizin baßka eßi olmadÝÛÝndan da emin olunuz. ÞŸpheli her ilißkide; BaßkasÝyla cinsel ilißkiye girdiÛini bildiÛiniz ya da dŸßŸndŸÛŸnŸz herkesle kurulan ilißki ßŸphelidir. Kondom (kÝlÝf) kullanÝn. GŸvenli cinsel ilißki i•in kondom kullanÝmÝyla ilgili ayrÝntÝlÝ bilgi edinin.

CÜNSEL YOLLA BULAÞAN HASTALIKLARIN SINIFLANDIRILMASI 189

190

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

Belirtilere gšre cinsel yolla bulaßan hastalÝklar: 1 - Üdrar yolu akÝntÝsÝ ile seyreden hastalÝklar (†retritler) á Bel soÛukluÛuna baÛlÝ olanlar (Gonokoksik Ÿretritler) á Bel soÛukluÛu dÝßÝ mikroplara baÛlÝ olanlar (Nongonokoksik Ÿretritler) 2 - Vaginal akÝntÝ ile seyreden hastalÝklar á Trikomoniyasis á Kandidiyasis á Bakteriyel vagina iltihaplarÝ 3 - Cinsel bšlgede yara ile seyreden hastalÝklar á Frengi (sifilis) á Yumußak ßankr (ulcus molle) á Genital u•uk (genital herpes) á Granuloma inguinale * Lenfogranuloma venereum 4 - Cinsel bšlgede siÛillerle seyreden hastalÝklar á Genital siÛil (HPV enfeksiyonlar) 5 - Cinsel bšlgede belirti vermeyip diÛer sistemleri etkileyen hastalÝklar á AIDS á Hepatitler 6 - KadÝnlarda alt karÝn bšlgesinin iltihab” hastalÝklarÝyla seyreden hastalÝklar á Pelvisin iltihab” hastalÝklarÝ 7 - Prostat ve epididim iltihabÝ ile seyreden hastalÝklar

BEL SOÚUKLUÚU (GONORE) 190

Erkeklerde penis i•indeki idrar yolunda, kadÝnlarda da rahim girißinde akut, her iki cinste ise i• cinsel organlarda kronik iltihaplara sebep olan bir hastalÝktÝr. HastalÝÛÝn etkeni olan bakteri, boÛazda, kalÝn baÛÝrsaÛÝn son kÝsmÝnda, eklemlerde ve yenidoÛanda gšzde yerleßerek iltihaplanmalara neden olabilmektedir. HastalÝÛÝn seyri: Erkeklerde mikrop bulaßtÝktan yaklaßÝk 214 gŸn sonra, idrar yolu i•inde aÛrÝ ve yanma baßlar. Daha sonra idrar yolunda sarÝ-yeßil renkte, boza kÝvamÝnda ve damlama ßeklinde bir akÝntÝ meydana gelir. AkÝntÝ i• •amaßÝrda sarÝ-yeßil renkte lekeler olußturur. AkÝntÝnÝn bu šzellikleri bel soÛukluÛu i•in karakteristiktir. Bu dšnemde idrar yaparken de aÛrÝ ve yanma sšz konusudur. KadÝnlarda bulaßmadan 7-21 gŸn sonra idrar yanmasÝ, vaginada sarÝmsÝ bir akÝntÝ, rahim aÛzÝnda kÝzarÝklÝk ve sarÝ-yeßil renkte akÝntÝ meydana gelir. Ancak, kadÝnlardaki belirtiler erkeklere gšre daha hafiftir. Bel soÛukluÛu tedavi edilmediÛinde veya yetersiz tedavi edildiÛinde i• cinsel organlara yayÝlÝr. Erkeklerde prostat, meni kanallarÝ ve epididimde, kadÝnlarda ise tŸplerde iltihaplanma olußabilir. Bel soÛukluÛu mikrobu bulunan erkeklerin %10Õunda, kadÝnlarÝn %90ÕÝnda belirtisiz iltihaplanmalar olußur. Bu kißiler, hastalÝklarÝ olduÛunu bilmediklerinden, mikrobu bulaßtÝrmada •ok šnemli rol oynarlar. Bulaßma yollarÝ-korunma: DiÛerlerinde olduÛu gibi, birincil bulaßma

191

C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)

yolu cinsel ilißkidir. DoÛum sÝrasÝnda anneden bebeÛe bulaßma olabilir. Bu durunda bebekte gšz enfeksiyonu ortaya •Ýkabilir. Bel soÛukluÛu mikrobu genel tuvaletler ve hamamlarda kapÝ kollarÝ, musluk vanalarÝ, klozet kenarlarÝndan bulaßabilir. Ancak mikrop vŸcut dÝßÝnda, kuru ortamlara •ok dayanÝksÝz olduÛundan bu ihtimal •ok dŸßŸktŸr. Cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan korunmada ge•erli genel prensipler bel soÛukluÛu i•in de ge•erlidir. Tek eßlilik en bŸyŸk koruyucudur. HastalÝk halinde eßlerin birlikte tedavisi ßarttÝr. Aksi halde mikrop eßler arasÝnda tekrar bulaßmalara neden olabilir. Tamamen iyileßme olmadan cinsel ilißkide bulunulmamalÝdÝr. Teßhis: HastalÝÛÝn baßlangÝcÝnda ßŸpheli cinsel ilißki olmasÝ ve akÝntÝnÝn karakteristik šzellikleri bel soÛukluÛunu dŸßŸndŸrŸr. AkÝntÝnÝn mikroskop altÝnda incelenmesi, mikrobiyolojik tetkikleri ve kŸltŸrŸ ile kesin teßhis konulur. Tedavi:

duk•a sinsi seyirli enfeksiyonlara sebep olmaktadÝr. BazÝ Ÿlkelerde cinsel yolla bulaßan hastalÝklar arasÝnda birinci sÝrada yer alÝr. AmerikaÕda her yÝl 4 milyon insanÝ etkilediÛi dŸßŸnŸlmektedir. Mikrobu bulunduran kißilerin šnemli kÝsmÝnda hi• bir belirti bulunmamasÝ, bulaßma a•ÝsÝndan šnemlidir. Erkeklerde cinsel ilißkiden 3-5 gŸn sonra baßlayan idrar yolunda aÛrÝ, yanma, akÝntÝya sebep olabilir. HastalÝk tedavi edilmezse meni kanallarÝna, i• cinsel organlara yayÝlÝr. Gen•lerde epididimit denen, yumurta Ÿzerindeki meni kanalÝ iltihabÝna en sÝk bu mikrop neden olmaktadÝr. KadÝnlarda enfeksiyonun erken dšneminde genellikle belirti olmaz. Bazen rahim aÛzÝnda iltihaplanmaya yol a•ar. KronikleßtiÛinde tŸplerde tÝkanma, kÝsÝrlÝk, dÝß gebelik, iltihab” pelvis hastalÝÛÝna neden olabilmektedir. Korunma i•in, cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan korunmada šnerilen genel tedbirler ge•erlidir. Tedavisinde antibiyotikler etkili olmaktadÝr.

VAGÜNA ÜLTÜHAPLARI

Bel soÛukluÛu antibiyotiklerle tedavi edilebilmektedir. Evlilik dÝßÝ cinsel ilißki alÝßkanlÝÛÝ olanlar arasÝnda bu hastalÝk iyi bilinmektedir. Bu nedenle gelißigŸzel ila• kullanma alÝßkanlÝÛÝ sÝktÝr. Yetersiz ve uygun olmayan tedavi hastalÝÛÝn kronikleßmesine yol a•abileceÛinden teßhis ve tedavi mutlaka hekim kontrolŸnde olmalÝdÝr. AyrÝca, iyileßmenin tam olup olmadÝÛÝnÝ ancak hekim, tahliller yaparak belirleyebilir.

BazÝ mikroorganizmalar cinsel ilißki sonucu vaginaya bulaßarak burada iltihaplanmaya neden olurlar. BunlarÝn bulaßmasÝnda cinsel ilißki de rol oynadÝÛÝndan cinsel yolla bulaßan hastalÝklar arasÝnda sayÝlmaktadÝrlar. Ancak bu hastalÝklarda cinsel yol dÝßÝnda bulaßma da sšz konusudur. Trichomonas vaginalis, bazÝ bakteriler ve mantarlar vaginada iltihaplanmaya neden olmaktadÝr.

KLAMÜDÜA ENFEKSÜYONLARI

TRÜCHOMONAS VAGÜNALÜS

Klamidia adÝ verilen mikroorganizma, ol-

Trichomonas vaginalis kadÝnlarda vagina 191

192

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

iltihabÝna yol a•ar. Bunun sonucunda kšpŸklŸ, kštŸ kokulu, yeßilimsi-sarÝ renkli vaginal akÝntÝ meydana gelir. AyrÝca idrar yaparken yanma ve aÛrÝlÝ cinsel ilißki sšz konusu olabilmektedir. Erkeklerde bu mikroorganizma Ÿretrit adÝ verilen idrar yolu iltihabÝna neden olur. Neticede, idrar yolu i•inde kaßÝntÝ, yanma ve idrar yolundan akÝntÝ gibi ßikayetlere yol a•ar. Trichomonas vaginalise baÛlÝ vagina iltihaplanmasÝnÝn sistemik komplikasyonu mevcut deÛildir. Ancak, AIDS virŸsŸnŸn bulaßmasÝnda kolaylaßtÝrÝcÝ rol oynadÝÛÝ dŸßŸnŸlmektedir. Trichomonas vaginalis enfeksiyonlarÝnÝn tedavisi ila•larla yapÝlabilmektedir.

MANTARLAR BazÝ mantarlar (en sÝk kandida tŸrŸ) vaginada Ÿreyerek vaginanÝn iltihaplanmasÝna yol a•arlar. Bunun sonucunda vaginada kaßÝntÝ, yanma ve sŸt kesiÛi tarzÝnda akÝntÝ meydana gelir. AyrÝca idrar yanmasÝ ve sÝk idrara gitme gibi ßikayetlere de sebep olabilir. Bu mantarlar cinsel yolla bulaßma dÝßÝnda baßka nedenlerle de vŸcutta bulunabilir ve direncin dŸßtŸÛŸ zamanlarda hastalÝklara neden olabilirler. Gebelik, ßeker hastalÝÛÝ, uzun sŸre antibiyotik kullanÝmÝ, baÛÝßÝklÝÛÝn bozulduÛu durumlar, šstrojen i•eren doÛum kontrol haplarÝ, temizliÛe dikkat edilmemesi, •ok aßÝrÝ ßekilde temizlik maddeleri ve parfŸmlerin kullanÝlmasÝ, sentetik, ter emmeyen •amaßÝrlar gibi bir •ok neden vaginada mantar Ÿremesini kolaylaßtÝrmaktadÝr. 192

Tedavide mantarlara karßÝ ila•lar etkin bir ßekilde kullanÝlmaktadÝr. Ancak, mantar Ÿremesini kolaylaßtÝrÝcÝ faktšrler ortadan kaldÝrÝlmadan tedavi etkili olmamakta veya sÝk•a tekrarlar meydana gelmektedir.

BAKTERÜLER BazÝ bakteriler vaginada iltihaplanmaya, kštŸ kokulu akÝntÝlara sebep olabilmektedir. Bunlardan en šnemlisi gardnerella vaginalis adlÝ bakteridir. DiÛerlerinde olduÛu gibi bulaßmasÝnda cinsellik ve cinsellik dÝßÝ yollar sšz konusudur. Bakteriyel vagina iltihaplarÝ antibiyotiklerle tedavi edilebilmektedir.

FRENGÜ Frengi, AvrupaÕda 15. yŸzyÝldan sonra ortaya •ÝkmÝß, dŸnyada yaygÝnlaßmÝß ve šlŸmlere sebep olmuß tehlikeli bir hastalÝktÝr. AmerikaÕnÝn keßfi ile hastalÝÛÝn tespitinin aynÝ zamana rastlamasÝ, o zamanlar hastalÝÛÝn AmerikaÕdan geldiÛi yšnŸnde tartÝßmalara yol a•mÝßtÝ. Bir zamanlarÝn bu korkun• hastalÝÛÝ bŸyŸk šl•Ÿde yok edilmißse de, gŸnŸmŸzde frengi vakalarÝ halen mevcuttur ve hastalÝk šnemini korumaktadÝr. TŸrkiyeÕde SaÛlÝk BakanlÝÛÝ kayÝtlarÝnda 1997 yÝlÝ itibariyle frengili hasta sayÝsÝ 3023ÕtŸr. DŸnya SaÛlÝk …rgŸtŸ verilerinde, hastalÝÛÝn bir yÝlda 12 milyon kißide gšrŸldŸÛŸ bildirilmektedir (WHO,1996). HastalÝÛÝn seyri: Frengi, deri ve i• organlarÝ tutarak •eßitli klinik tablolara yol a•ar. HastalÝk Ÿ• evre halinde seyreder. Her evrenin belirtileri ve olußan hasarlar farklÝdÝr.

193

C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)

á Cinsel ilißki sÝrasÝnda mikrop, ciltten vŸ-

damarlar gibi bir •ok organda yapÝ ve ißleyiß

cuda girer. Bu giriß yerinde bir mŸddet sonra

bozukluklarÝ meydana gelir. Bu nedenle

bir yara ortaya •Ýkar. Mikrobun bulaßmasÝn-

Ÿ•ŸncŸ devre, frengi hastalÝÛÝnÝn šlŸmcŸl bir

dan yaranÝn •ÝkÝß zamanÝna kadar yaklaßÝk 9

safhasÝdÝr.

ila 90 gŸn arasÝnda bir sŸre ge•mektedir. Bu yara šnce sivilce gibi belirir, sonra Ÿzerinde-

Bulaßma yollarÝ-korunma:

ki deri dškŸlerek a•Ýk Ÿlser ßeklini alÝr. Bu Ÿl-

Birincil bulaßma yolu cinsel ilißkidir. Bi-

ser tipi yaranÝn kenarlarÝ serttir. YaranÝn ke-

rinci devredeki yara ve ikinci devredeki cilt

narlarÝnÝn sertliÛi frengiye šzgŸdŸr ve bu ne-

lezyonlarÝ mikrop ihtiva etmesine raÛmen

denle frengi yarasÝ i•in "sert Ÿlser" tabiri kul-

Ÿ•ŸncŸ devre lezyonlarÝ mikropsuzdur. Bu

lanÝlÝr. Frengi yarasÝnÝn en sÝk gšrŸldŸÛŸ yer-

nedenle birinci ve ikinci devre lezyonlarÝ

ler erkeklerde penis, kadÝnlarda ise bŸyŸk ve

olan frengili biriyle cinsel ilißki sonucunda

kŸ•Ÿk dudaklardÝr. YaranÝn daha az sÝklÝkta

hastalÝk bulaßÝr. Bunun dÝßÝnda, gebelikte ve

gšrŸldŸÛŸ yerler, penis •evresi, torbalar, du-

doÛumda anneden bebeÛe ya da mikroplu

dak, aÛÝz ve dildir. Frengi yarasÝnÝn ortaya

kan ve kan ŸrŸnlerinin nakli ile bulaßma ola-

•ÝktÝÛÝ dšneme birinci devre denilir. Yara

bilmektedir.

yaklaßÝk 1,5-2,5 ay sonra kendiliÛinden iyile-

Frengiden korunmak tek eßlilikle mŸm-

ßir. HastalÝk, 2 ila 6 ay arasÝnda deÛißen sŸre

kŸndŸr. Penis lezyonlarÝnda prezervatifler

sessiz kalÝr.

bulaßmayÝ šnleyebilir. Ancak kadÝndaki fren-

á Sessiz devreden sonra kaßÝntÝsÝz cilt lez-

ginin erkeÛe bulaßmasÝnÝ šnleyemez. Keza

yonlarÝ ortaya •Ýkar. Cilt lezyonlarÝnÝn oldu-

prezervatifler ikinci devre lezyonlarÝndan

Ûu dšneme ikinci devre frengi adÝ verilir. Bu

bulaßmayÝ šnleyemez.

devrede de cilt lezyonlarÝ kendiliÛinden iz bÝrakmadan kaybolur ve hastalÝk tekrar ses-

Teßhis:

siz bir dšneme girer. Bundan sonra hastalÝk

Yaralardan alÝnan numune, mikroskop al-

ya hayat boyu sessiz kalÝr ve hi• bir belirti

tÝnda incelenerek mikrop aranÝr. Mikrobun

olußturmaz ya da Ÿ•ŸncŸ devreye girer.

gšrŸlmesi sonucunda teßhis konulur. Buna

á Ükinci devreden yÝllar sonra frengi, •eßitli i• organlarda hasar olußturmuß halde ve olußan hasarlarÝn belirtileriyle tekrar ortaya •Ýkar. HastalÝÛÝn tekrar ortaya •ÝkÝßÝ ile Ÿ•ŸncŸ devre baßlar. Ükinci evreden Ÿ•ŸncŸ evreye ge•iß yÝllar sonradÝr. Ancak hastalÝÛÝn ne zaman ortaya •ÝkacaÛÝ bilinmez. Bu devrede en fazla sinir sisteminde hasar vardÝr. Sinir sistemi yanÝnda eklemler, karaciÛer, kalp ve

ilaveten mikroba karßÝ vŸcutta olußan reaksiyon ve savunma maddelerini šl•en kan testleri teßhiste kullanÝlmaktadÝr. Tedavi: Frenginin tedavisi penisilinlerle yapÝlmaktadÝr. Birinci ve ikinci devre frengide penisilin tamamen iyileßmeyi saÛlayabilmektedir. Ancak, Ÿ•ŸncŸ devredeki frengide penisilinler iße yaramamaktadÝr. 193

194

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

GENÜTAL HERPES Genital herpes (genital u•uk), erkek ve kadÝn cinsel organlarda ortaya •Ýkan ve u•uk denilen yaralarla karekterize, tekrarlayÝcÝ bir hastalÝktÝr. HastalÝÛÝn etkeni bir virŸstŸr. Bu virŸs dudak •evresinde u•uÛa neden olan virŸsŸn farklÝ bir formudur. HastalÝÛÝn seyri: VirŸs cinsel ilißki sÝrasÝnda, derideki •atlaklardan bulaßÝr. Bulaßmadan sonra kŸ•Ÿk ve aÛrÝlÝ sivilce topluluÛu ortaya •Ýkar. Daha sonra, sivilceler birbiriyle birleßir, yaklaßÝk 0.5 cm •aplÝ bir yara meydana gelir. GšrŸntŸ dudaktaki u•uk gibidir. Daha sonra yara kendiliÛinden iyileßir. Ancak virŸs, vŸcuda bir kez girdikten sonra vŸcutta sessizce kalÝr, hayat boyunca zaman zaman tekrarlayan u•uk ataklarÝna sebep olur. Tekrarlanmalar sebepsiz olabildiÛi gibi, vŸcut direncinin dŸßŸk olduÛu dšnemlerde, stresten sonra ve bazen adet dšnemlerinde gšrŸlŸr. Gebelikte •ocuÛa bulaßabilen virŸs, erken doÛuma ve •ocukta anormalliklere de sebep olabilmektedir. Bulaßma yollarÝ-korunma: U•uk yarasÝnÝn olduÛu dšnemde ve yara iyileßtikten 4-5 gŸn sonraya kadar bulaßÝcÝlÝk devam eder. Bu dšnemde cinsel ilißkiden ka•ÝnÝlmasÝ veya prezervatif kullanÝlmasÝ gerekir. Frengide olduÛu gibi peniste u•uk olduÛunda, prezervatif kadÝnÝ koruyucudur. Fakat kadÝnda u•uk olduÛunda prezervatif, penisi korusa da cinsel bšlgenin diÛer kÝsÝmlarÝnÝ korumaz. Buralara bulaßma olabilir. 194

Genital u•uk enfeksiyonlarÝ cinsel eß sayÝsÝnÝn artmasÝna paralel olarak artmaktadÝr. Cinsel bšlgedeki yaralarÝn en bŸyŸk sebebi olan genital u•uÛu šnlemenin en etkili yolu tek eßliliktir. Teßhis: Genital u•ukta, yaranÝn •ÝkÝß yeri, gšrŸnŸmŸ ve šzellikleri deÛerlendirilerek teßhis konabilir. ÞŸpheli durumlarda mikrobiyolojik incelemeler ve kan testleri yapÝlmaktadÝr. Tedavi: TŸm virŸs enfeksiyonlarÝnda olduÛu gibi, genital herpesin de tedavisi yoktur. Tekrarlamalar sÝrasÝnda virŸslere karßÝ gelißtirilmiß bazÝ ila•lar kullanÝlmaktadÝr. Ancak bunlar tekrarlamalarÝ ve ßikayetleri azaltmak yšnŸnden kÝsmi fayda saÛlamaktadÝrlar.

YUMUÞAK SANKR (ULKUS MOLLE) Epidemiyolojik olarak tŸm dŸnyada yaygÝn olan bu hastalÝk yurdumuzda da zaman zaman kŸ•Ÿk epidemiler ( salgÝnlar ) yapmÝßtÝr. Hemen hemen daima cinsel temasla bulaßan yumußak ßankr nadiren, kaza ile olußan dokunmalar ( temaslar ) sonucu yakÝn kimseler ve saÛlÝk personelinde de gšrŸlebilmektedir. Cinsel temastan genellikle 2 Ð 3 gŸn sonra genital bšlgede šnce kÝzarÝklÝk ardÝndan sivilce benzeri bir olußum ve sonu•ta da aÛrÝlÝ Ÿlser ßeklinde yaralar olußur, zeminleri yumußaktÝr. SayÝlarÝ genelde birden fazladÝr. †lserler erkeklerde tŸm genital bšlgede (šzellikle sŸnnet derisi, penis ucu, tŸm penis

195

C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)

yŸzeyi), kadÝnlarda da yine tŸm genital bšlge (šzellikle labialar, klitoris, vajina, serviks), makat ve idrar yollarÝ aÛzÝnda (Ÿretra ) yerleßebilir. HastalarÝn yaklaßÝk % 30 ila % 50 Ôsinde her iki kasÝk bšlgesinde aÛrÝlÝ ßißlikler ( bezeler ) olußabilir, bunlar zamanla dÝßarÝya akÝntÝ yapabilirler. TanÝsÝ i•in yara kenarÝndan alÝnan sÝvÝnÝn mikroskobik incelemesi , bu sÝvÝdan kŸltŸr yapÝlmasÝ ve kan tetkikleri gerekebilir. Uygun antibiyotikler ile 2 Ð 3 haftada tam iyileßme saÛlanabilmektedir.

GRAN†LOMA ÜNG†ÜNALE

Cinsel temastan 1 ila 3 hafta sonra genital bšlgede su kabarcÝklarÝ ya da sert kabarcÝklar ßeklinde baßlayÝp Ÿlserleßen yaralar gšrŸlŸr. AÛrÝsÝzdÝrlar. Yaralar erkekte tŸm genital bšlge (šzellikle penis, sŸnnet derisi ) , makat ve idrar yollarÝ aÛzÝnda kadÝnda da yine tŸm genital bšlge ( šzellikle labia kÝvrÝmlarÝ, vajina ) , makat civarÝ ve idrar yollarÝ aÛzÝnda gšrŸlebilir. Üdrar yaparken yanma ve makattan kanlÝ, iltahabi bir akÝntÝ yapabilir. Tedavi edilmeyen hastalarda lenf damarlarÝnÝn da tutulmasÝna baÛlÝ olarak genital bšlgelerde kalÝcÝ ßißliklere, makat iltahaplarÝna ve makatta darlÝklara neden olabilir.

…zellikle erkeklerde ve homoseksŸelllerde daha sÝk gšrŸlen bir hastalÝktÝr.

Genellikle tek taraflÝ, nadiren de •ift taraflÝ kasÝklardaki bezelerde ßißmeler gšrŸlebilir.

Cinsel temastan yaklaßÝk 6 hafta sonra genital bšlgede aÛrÝsÝz, kÝrmÝzÝ kabartÝlar ortaya •Ýkar ve bunlar bŸyŸyerek Ÿlserleßir. †lserler erkeklerde tŸm genital bšlge (šzellikle sŸnnet derisi, penisin tŸmŸ ) , makat civarÝ ve kasÝklarda kadÝnlarda da yine tŸm genital bšlge (šzellikle labia major ve minora ,serviks ) ve perinede gšrŸlebilir. Lezyonlar iz bÝrakarak iyileßir.

Ateß, kilo kaybÝ, artralji ( eklem aÛrÝlarÝ ), karaciÛer ve dalakta bŸyŸmeler de eßlik edebilir.

KasÝklarda da ßißlikler ve bu ßißliklerden gelißen karnÝbahar benzeri deri kabartÝlarÝ da gšrŸlebilir. Bazen mide Ð barsak sistemi ( dalak, karaciÛer dahil ) ve kemiklerde de sorunlar olußabilir. TanÝ yaradan alÝnan materyalin mikroskobik incelemesi ve kŸltŸrŸ ile konulur. Tedavisi uygun antibiyotikler ile 10- 15 gŸnde ger•ekleßebilmektedir.

LENFOGRANULOMA VENEREUM

TanÝ i•in šzel deri testleri, immŸnolojik kan tetkikleri gerekebilir. Tedavi uygun antibiyotikler ile iki haftada mŸmkŸndŸr.

GENÜTAL SÜÚÜL Genital siÛiller virŸsler tarafÝndan olußturulmaktadÝr. SiÛil, bŸyŸklŸÛŸ toplu iÛne baßÝndan bir ka• cmÕye kadar deÛißebilen ve karnÝbahar tarzÝndaki doku bŸyŸmesidir. HastalÝÛÝn seyri:

VirŸsŸn bulaßmasÝndan yaklaßÝk 2-3 ay sonra kŸ•Ÿk siÛiller ortaya •Ýkar. Daha sonra bu lezyonlar olduÛu yerde bŸyŸrler. AyrÝca, virŸs elle kaßÝma yolu ile baßka alanlara da bulaßarak oralarda da benzer lezyonlar oluß195

196

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

turur. SiÛiller erkekte, en •ok penis, torbalar ve idrar yolunda, kadÝnda ise kŸ•Ÿk ve bŸyŸk dudaklar, vagina, klitoris, rahim aÛzÝ ve idrar yolunda gšrŸlmektedir. HastalÝÛÝn rahim aÛzÝ (serviks) kanserine neden olabileceÛi dŸßŸnŸlmektedir. Bu nedenle genital siÛili olan kadÝnlarÝn dŸzenli doktor kontrolŸnde olmasÝ gerekmektedir. Bulaßma yollarÝ-korunma: Genital siÛilin birincil bulaßma yolu cinsel ilißkidir. VirŸsŸn bulaßÝcÝlÝÛÝ yŸksektir. Genital siÛili olan birinin, eßine bu hastalÝÛÝ bulaßtÝrma ihtimali %65Õtir. Cinsel ilißki dÝßÝnda ortak kullanÝlan tuvalet malzemeleri de bulaßmaya neden olabilir. Korunmak i•in, yukarÝda belirtilen, cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan korunmanÝn prensipleri ge•erlidir. Prezervatifler, penis lezyonunun kadÝna bulaßmasÝnÝ šnlese de kadÝndaki lezyonun penis dÝßÝndaki cinsel bšlgeye bulaßmasÝnÝ šnleyemez. Teßhis: Teßhis siÛilin gšrŸnŸm šzelliklerine gšre konulabilmektedir. ÞŸpheli durumda biyopsi yapÝlabilir. Tedavi: Tedavi i•in, siÛiller cerrahi mŸdahale ile tamamen kesilip •ÝkartÝlmalÝ veya lazer ile yakÝlmalÝdÝr. SiÛili yok eden bazÝ pomatlar da kullanÝlmaktadÝr. Tedaviden sonra nŸks etme ihtimali mevcuttur. 196

AIDS AIDS vŸcutta baÛÝßÝklÝk sisteminde yetmezlik meydana getiren bulaßÝcÝ ve šldŸrŸcŸ bir hastalÝktÝr. VirŸs ortaya •ÝktÝÛÝndan beri dŸnyada 47 milyon insana bulaßmÝß, 2.2 milyon insanÝn šlŸmŸne neden olmußtur (WHO,1999). ÜnsanÝn baÛÝßÝklÝÛÝnÝ yitirmesini tanÝmlayan Acquired Immune Deficiency Syndrome (Edinilmiß BaÛÝßÝklÝk YetmezliÛi Sendromu) kelimelerinin baß harflerinden olußmußtur. Nedeni HIV (Human Immunodeficiency Virus) denilen bir virŸsdŸr. VŸcuda giren virŸsŸn temel hedefi baÛÝßÝklÝk sistemidir. Bu sistemi zayÝflatarak veya etkisiz hale getirerek •eßitli fÝrsat•Ý enfeksiyonlarÝn ve belli kanser tŸrlerinin ortaya •ÝkmasÝna neden olur.. AIDS hastalÝÛÝnda vŸcuda giren HIV virŸsŸ kißinin baÛÝßÝklÝk sistemini zaman i•inde •škertir. AIDS'e yakalanmÝß hastalarda, olaÛan koßullarda šnemli sorunlara yol a•madan iyileßtirilebilen hastalÝklara karßÝ koymada yetersizlik ve hastalÝkla savaßamama durumu belirir. VŸcudun baÛÝßÝklÝÛÝ •ok azaldÝÛÝndan •eßitli bakteri, virŸs ve mantarlarla ciddi hastalÝk belirtileri olußur. Ülk temastan kanda virŸsŸn saptanmasÝna kadar ge•en sŸre 6 ay kadar uzun, ilk belirtilerin ortaya •ÝkmasÝna kadar ge•en sŸre ise 10 yÝl kadar uzun olabilir. VirŸs, cinsel ilißki, virŸsŸ taßÝyan kanÝn nakledilmesi, virŸsŸ taßÝyan bir hastanÝn vŸcut salgÝlarÝyla temas ile (cinsel ilißki olmadan), intim (cinsel i•erikli) špŸßme, hastane personelinin yeterli šnlem almaksÝzÝn virŸsŸ taßÝyan kißiye tÝbbi bakÝm hizmeti vermesi gibi yollarla bulaßabilir. Kontamine iÛne batmasÝ ile hastalÝÛÝn bulaßma riski %0,2-0,5 dir. Mukozaya enfekte vŸcut sÝvÝsÝnÝn temasÝ ile bulaßma riski ise te-

197

C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)

mas sŸresine baÛlÝ olarak deÛißmekle birlikte ortalama %0,1 dir. DŸnya SaÛlÝk …rgŸtŸ ( WHO ) dŸnya •apÝndaki AIDS epidemisi ile ilgili ßu verileri sunmaktadÝr: Ülk AIDS vakasÝ 1981'de ABD'de tanÝmlanmÝßtÝr. O gŸnden bugŸne AIDS tŸm dŸnya i•in bir saÛlÝk sorunu haline gelmißtir. Epidemi gšrŸnŸr bir hÝzla ilerlemektedir. WHO verilerine gšre dŸnya Ÿzerinde 18 milyon erißkin ve adolesan, 1.5 milyon •ocuk HIV ile enfekte durumdadÝr. BugŸn dŸnya Ÿzerinde 4.5 milyon Ÿzerinde AIDS hastasÝ vardÝr. AIDS en hÝzlÝ GŸney ve GŸneydoÛu Asya'da yayÝlmaktadÝr. Bu bšlgede 3 milyon enfekte erißkin vardÝr. AIDS'ten etkilenen kadÝn hasta sayÝsÝ giderek artmaktadÝr. Bu sayÝnÝn 2000 yÝlÝnda 15 milyona ulaßmasÝ beklenmektedr. AynÝ yÝl 5 ile 10 milyon arasÝnda •ocuk AIDS nedeniyle anne ya da babasÝnÝ kaybetmiß olacaktÝr. 2000 yÝlÝnda 30-40 milyon kißi HIV ile enfekte olacak ve bu bireylerin %90'Ý gelißmekte olan Ÿlkelerde bulunacaktÝr. HIV / AIDS seks yoluyla bulaßan bir hastalÝk olduÛu i•in esas olarak adolesanlarÝ, gen• erißkinleri ve orta yaßtaki bireyleri etkilemektedir. Toplumun en Ÿretken kesimi bu yaß grubudur. Bu demografik grubun kaybÝ Ÿretim gŸcŸnŸn bŸyŸk bir kÝsmÝnÝn kaybÝ ile eß anlamlÝdÝr. 2000 yÝlÝ itibarÝyla Tayland'da AIDS nedeniyle olußacak iß gŸcŸ kaybÝnÝn ekonomiye 11 milyon dolarlÝk bir yŸk getireceÛi hesaplanmÝßtÝr. GŸnŸmŸzde AIDS hastalarÝnÝn tam olarak ßifaya kavußmalarÝ mŸmkŸn olmamakla beraber virŸsŸn yayÝlmasÝnÝ kÝsmen durduran, fÝrsat•Ý enfeksiyonlarÝn tedavisinde baßarÝyla uygulanan •ok sayÝda ila• yardÝmÝyla AIDS hastalarÝnÝn yaßam sŸreleri artmaktadÝr. AIDS

aßÝsÝ •alÝßmalarÝ da hÝzla devam etmektedir. HastalÝÛÝn seyri: Virusun vŸcuda girmesinden 2-4 hafta sonra gripal enfeksiyona benzer bir tablo gšrŸlŸr. Bu dšnemde ateß, bezelerde bŸyŸme, ge•meyen soÛuk algÝnlÝÛÝ belirtileri, kilo kaybÝ, ciltte mor lekeler, aÛÝz ve genital bšlgede Ÿlserler, kas eklem aÛrÝsÝ, ishal bulantÝ, kusma gšrŸlebilir. Bu akut dšnem 1-4 hafta sonra dŸzelir ve latent dšneme girilir. Bu dšnem hastanÝn yaßÝna ve virŸsŸn šzelliÛine gšre deÛißken olmakla birlikte birka• aydan 15 yÝla kadar deÛißebilen sŸre devam edebilir. Ancak, bu sŸrede virŸs baßkalarÝna bulaßabilir. VŸcutta bulunan virŸs, akyuvarlarÝn bir tipi olan lenfositleri etkileyerek, onlarÝ gšrev yapamaz hale getirir. Sonu•ta vŸcut baÛÝßÝklÝk sistemi bozulur, mikroplara ve zararlÝ etkenlere karßÝ kendini savunamaz hale gelir. Normalde hastalÝk yapmayan mikroplar hastalÝk olußturabilirler. Bunlara fÝrsat•Ý enfeksiyonlar denir. Bu dšnemde ateß, ishal, lenf bezlerinde bŸyŸme, vaginal kandidiasis, akciÛer, barsak ve idrar yolu enfeksiyonlarÝ gibi belirti ve hastalÝklar ortaya •Ýkar. Daha sonra daha ciddi enfeksiyonlar, bazÝ tŸmšrler gelißir. HastalÝklar ile mŸcadelesiz kalan hastalÝk tablosuna AIDS (kazanÝlmÝß baÛÝßÝklÝk yetersizliÛi sendromu) adÝ verilir. Bulaßma yollarÝ: VirŸs kan, meni, vaginal salgÝ, tŸkŸrŸk ve gšzyaßÝ gibi vŸcut sÝvÝlarÝnda bulunur. Bulaßma olmasÝ i•in kanÝn veya virŸslŸ vŸcut sÝvÝlarÝnÝn bir baßkasÝnÝn kanÝ veya kanÝna ulaßan vŸcut sÝvÝlarÝyla temas etmesi gerekir. 197

198

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

AIDSÕli ile aynÝ evde bulunmakla, dokunmakla hastalÝk bulaßmaz. AIDS ilk olarak homoseksŸellerde ortaya •ÝkmÝß ve ilk dšnemde hastalarÝn bŸyŸk •oÛunluÛunda bulaßma yolunun homoseksŸel ilißki olduÛu dŸßŸnŸlmŸßtŸr. Bunun neticesinde AIDSÕin homoseksŸellere šzgŸ bir hastalÝk olduÛu, homoseksŸel olmayanlarÝn AIDSÕden yana problemleri olmayacaÛÝ zannedilmißtir. Halen de bšyle dŸßŸnenler mevcuttur. Ancak gŸnŸmŸzde AIDS, homoseksŸeller kadar, heteroseksŸeller ve kadÝnlar i•in de bŸyŸk risk olußturmaktadÝr.

tif bulunmasÝ ve bunun ardÝndan Western Blot gibi bir yšntemle doÛrulanmasÝ gereklidir. Ancak hastalÝÛÝn erken dšnemlerinde bu testler (+) sonu• vermez. EÛer HIV ßŸphesi varsa diÛer tanÝ yšntemlerine baßvurulmalÝdÝr.

ELISA Testinin šnerildiÛi durumlar: HomoseksŸel veya biseksŸel erkekler Ü.v. ila• baÛÝmlÝlarÝ ‚ok sÝk partner deÛißtiren kißiler HayatÝnÝ seks yaparak kazananlar

á Her tŸr cinsel ilißki (homoseksŸel, heteroseksŸel ilißki, oral seks),

Daha šncesine ait CYBH šykŸsŸ olanlar

KliniÛi dŸßŸndŸrenler;

á Ortak kullanÝlan enjektšrler, á VirŸslŸ kan ve kan ŸrŸnlerinin nakli, á VirŸsle kirlenmiß ameliyat, muayene malzemeleri ve diß hekimi aletleri, á Gebelik ve emzirme dšneminde anneden bebeÛe ge•iß ile bulaßma olabilir. AIDSÕin belirtileri ortaya •ÝktÝÛÝnda artÝk •ok ge• kalÝnmÝßtÝr. Bu kißinin son 10 yÝl i•erisinde cinsel ilißkide bulunduÛu herkese virŸsŸn bulaßmÝß olma ihtimali vardÝr. Keza, AIDSÕli hastanÝn cinsel eßlerinin ilißkide bulunduÛu diÛer eßleri de risk altÝndadÝr. …nemli olan virŸsle enfekte olmuß kißiyi erkenden tespit etmek ve baßkalarÝna bulaßmayÝ šnlemektir. Bu nedenle tŸm risk gruplarÝndaki insanlarÝn HIV virŸsŸ yšnŸnden tetkik edilmeleri ßarttÝr. Teßhis: HIV enfeksiyonunun kesin tanÝsÝ i•in antiHIV antikorlarÝnÝn ELISA testi ile 2 kez pozi198

VŸcut aÛÝrlÝÛÝnÝn %10 dan fazla kilo kaybÝ 1 aydan uzun sŸren ateß 1 aydan uzun sŸren devamlÝ ya da aralÝklÝ ishal sŸrekli veya aßÝrÝ yorgunluk, halsizlik 1 aydan uzun sŸren šksŸrŸk aÛÝz veya boÛazda iyileßmeyen ve sÝk tekrar eden aftlar boyun ve koltuk altÝnda 3 aydan uzun sŸren bezeler HIV seropozitif anneden doÛan bebekler

HEPATÜT VÜR†SLERÜ BazÝ virŸsler akut veya kronik karaciÛer hastalÝÛÝna (Hepatit) neden olmaktadÝrlar. Bir •ok •eßitleri olan hepatit virŸslerinin bazÝ tipleri (Hepatit B virŸsŸ) cinsel yolla da bulaßabilmektedir. Ancak bu virŸslerin birincil

199

C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)

bulaßma yolu cinsel ilißki deÛildir. HastalÝÛÝn seyri: VirŸs insana bulaßtÝktan sonra, ya vŸcut savunma mekanizmalarÝyla yok edilir ya da karaciÛer iltihabÝna yol a•ar. KaraciÛer iltihabÝ akut veya kronik formlarda olabilmektedir. Kronikleßme sonunda siroz gelißebilir. Bir kÝsÝm hastada ise hi• bir belirti olmadan virŸs bulunur. Bunlar taßÝyÝcÝ olarak adlandÝrÝlmaktadÝr. HastalÝÛÝn bulaßmasÝnda šnemli rol oynarlar. Bulaßma yollarÝ-korunma: Hepatit virŸsŸ kanda ve bazÝ vŸcut salgÝlarÝnda bulunur. Bu nedenle bunlarla temas sonucu, bulaßma meydana gelir. BulaßmanÝn en sÝk nedenleri ßunlardÝr: á Kan ve kan ŸrŸnlerinin nakli, á Ortak kullanÝlan enjektšrler, á Hastanelerde virŸsle bulaßmÝß muayene aletleri ve ameliyat malzemeleri, á Diß hekimi aletleri, á Berberlerdeki usturalar ve kan taßlarÝ, Korunmak i•in hepatit virŸslerinin bulaßma yollarÝ bilinip gerekli tedbirler alÝnmalÝdÝr. Hepatit B virŸsŸ i•in aßÝ gelißtirilmißtir. Risk guruplarÝnda olanlarÝn aßÝlatÝlmasÝ korumayÝ saÛlamaktadÝr. SaÛlÝk personeli, sÝk kan nakli gereken hastalar, hepatitli hastalarÝn eß ve •ocuklarÝ risk guruplarÝdÝr. Son yÝllarda hepatitin yaygÝnlaßmasÝ, rutin aßÝ uygulamasÝnÝ gŸndeme getirmißtir. Bu yšnde •alÝßmalar devam etmektedir. Teßhis: Hepatitin hem teßhisi hem de baÛÝßÝklÝk

olup olmadÝÛÝnÝ anlamak i•in kan tahlili yapÝlmaktadÝr. Tedavi: TŸm virŸs hastalÝklarÝnda olduÛu gibi hepatit virŸslerinin kesin bir tedavisi yoktur. Ancak son yÝllarda vŸcut baÛÝßÝklÝÛÝnÝ arttÝran bazÝ ila•lar kullanÝlarak hastalÝk yenilmeye •alÝßÝlmaktadÝr.

ÜLTÜHABë PELVÜS HASTALIÚI KadÝnlarda bazÝ cinsel yolla bulaßan hastalÝklar yeterli tedavi edilmediÛinde, hastalÝk Ÿst cinsel organlara (rahim, tŸpler, yumurtalÝk bšlgeleri) yayÝlÝr. Bunun sonucunda "iltihab” pelvis hastalÝÛÝ" denen bir klinik tabloya sebep olurlar. Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarÝn yetersiz tedavilerinde bu ihtimal %1040 oranÝnda deÛißmektedir. Ültihab” pelvis hastalÝÛÝna yol a•an etkenler, bel soÛukluÛu mikrobu, klamidia ve mycoplazma denen bazÝ šzel mikroplardÝr. Bu mikroplarÝn kadÝnlarda olußturduÛu iltihaplarÝn hafif ßikayetler olußturmasÝ, tedavisinin ihmal edilmesine ve hastalÝÛÝn kronikleßmesinde rol oynar. HastalÝk olduk•a sÝktÝr. Amerika istatistiklerinde her yÝl 1 milyon kadÝnÝn bu hastalÝÛa yakalandÝÛÝ bildirilmektedir. Ültihab” pelvis hastalÝÛÝ olußtuktan sonra, bazen belirtisiz seyreder bazen de ßiddetli enfeksiyon tablosu ile šlŸmcŸl olabilir. HastalÝÛÝn akut alevlenmelerinde en sÝk belirtiler karÝn alt bšlgesinde aÛrÝ, ateß, vaginadan veya rahim aÛzÝndan akÝntÝdÝr. Bazen acil mŸdahaleyi gerektiren akut apandisit, pelvis absesi, dÝß gebelik gibi hastalÝklarla karÝßÝr ve onlardan ayÝrt edilmede gŸ•lŸk •ÝkarÝr. Kro199

200

A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹

nikleßmiß hastalÝk, karÝn alt kÝsÝmlarÝnda aÛrÝya, kÝsÝrlÝÛa, cinsel ilißki sÝrasÝnda aÛrÝya ve dÝß gebeliÛe neden olabilmektedir. Tedavide antibiyotikler kullanÝlmaktadÝr. Ancak kronikleßme durumunda tedavi kolay deÛildir. Bu nedenle erken tedavi yapÝlmalÝ ve cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan korunulmalÝdÝr.

Sonu• olarak ; bir•ok Ÿlkede sanayileßme ve buna baÛlÝ olarak ortaya •Ýkan kentleßme durumu, gš•men iß•iler, šzellikle gelißmiß Ÿlkelerde yaygÝnlaßan cinsel serbestlikle birlikte, korunma yšntemlerinin yeterince uygulanmamasÝ sonucu tam korunmanÝn saÛlanamamasÝ ve nihayet etken mikroorganizmalarÝn ila•lara diren• kazanmasÝ cinsel temasla bulaßan infeksiyonlarÝn toplumda sÝk rastlanÝr hale gelmesini saÛlamÝßtÝr. 20. yŸzyÝlÝn ikinci yarÝsÝnda koruyucu hekimliÛin etkinliÛi ile diÛer bulaßÝcÝ hastalÝklarla mŸcadelede baßarÝlÝ adÝmlar atÝlmÝß olmasÝna raÛmen, cinsel temasla bulaßan hastalÝklarÝn oranÝ gittik•e ŸrkŸtŸcŸ boyutlara ulaßmÝßtÝr . DŸnyada her yÝl 350 milyon insan tedavi edilebilir nitelikteki CYBH'lara yakalanmaktadÝr. Bu da her yÝl i•in dŸnya hŸkŸmetlerine 17 milyar dolarlÝk zararÝ beraberinde getirmektedir. Bšyle bir hastalÝÛÝn tedavi edilmemesinin getirdiÛi en bŸyŸk zarar; bu hastalÝÛÝ seksŸel partnere bulaßtÝrmaktÝr. DiÛer zararlarÝ ise ; Ÿ HastalÝk belirtilerinin rahatsÝz edici boyutlarda devam etmesi Ÿ Kansere zemin hazÝrlayÝcÝ faktšrlerin olußumu Ÿ 200

†reme organlarÝnÝn ciddi ßekilde

zarar gšrmesi Ÿ

Ünfertilite ( kÝsÝrlÝk )

DÝß gebelik

Hamile taßÝyÝcÝ bayanÝn hastalÝÛÝ

bebeÛine ge•irmesi Ÿ

Kalp ve beyin hastalÝklarÝ

KšrlŸk

…L†M

Ne yazÝk ki bazÝ CYBHÕlar hi•bir belirti vermezler. Bu da demektir ki; her birimiz bu hastalÝk etkenlerini vŸcudumuzda barÝndÝrÝp bilmeden baßkalarÝna bulaßtÝrÝyor olabiliriz. Bu yŸzden dikkatli davranÝp bu konudaki sorumluluÛumuzun bilincinde olmalÝyÝz.

KAYNAKLAR: 1) Noble J: Sexually Transmitted Diseases. Primary Care Medicine. Third Edition. Mosby Inc, Missouri.2001, pp 220-235. 2) Rakel RE: Care of Adult HIV-Infected Pat,ent (Joseph L. Halbach). Textbook of Family Practice. Sixth Edition. W.B. Saunders Company, USA. 2002, pp 371-394. 3) Olcay Neyzi, Nuray Yolsal: Cinsel Yolla Bulaßan Enfeksiyonlar TanÝ ve Tedavi Rehberi. Yenilenmiß 2. BasÝm. Ünsan KaynaÛÝnÝ Gelißtirme akfÝ 2