Σκοτεινός Τουρισμός | Χαρτογραφώντας τον κόσμο πίσω από τη σκιά by karamichalismichalis

Σκοτεινός Τουρισμός Χαρτογραφώντας τον κόσμο πίσω από την σκιά

Καραμιχάλης Μιχαήλ Επιβλέπων Καθηγητής: Αίσωπος Ιωάννης

Σκοτεινός Τουρισμός: Χαρτογραφώντας τον κόσμο πίσω από την σκιά Καραμιχάλης Μιχαήλ

Επιβλέπων Καθηγητής: Αίσωπος Ιωάννης

Ερευνητική Εργασία Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Πατρών Ιούλιος-Ιούνιος 2020

Abstract The controversy of fascination with death, war and violence, has concerned humanity since the dawn of civilization. People are struggling to find ways and practices to cope with their innate curiosities and uncertainties, surrounding the subject of human mortality. Exposure to negative events or site related to accidents and unpleasant incidents is either voluntary or accidental. An intentional way of exposing one’ s self to morbid spectacles is achieved by visiting places with dark and macabre heritage. The visitation to such locations is known as “Dark Tourism”. Dark Tourism concerns scholars and is researched extensively since 1996. This niche form of tourism occurs to developed tourist destinations or refers to sites of historic and cultural value, locally or globally, that havent been exploited and developed yet by the tourism industry. This study establishes the facets, morality and the content of Dark Tourism, as well as the practice, management and development of the phenomenon in local and global scale. Moreover, the differentiation of the terminology is researched, as its aspects change, depending on the visitor’ s motivations, the place‘ s identity and the spectacle’ s approach. Finally, through mapping and recording of the dark related sites and tourist attractions that Dark Tourism occurs, the study outlines the common historical themes, place management, affairs and affinities in dark tourism destinations, in Greece, Europe and global scale.

Περίληψη Η σχέση των ανθρώπων με την θνησιμότητα, τον θάνατο, τον πόλεμο και την βία είναι ένα ζήτημα που απασχολεί την ανθρωπότητα από την απαρχή του κόσμου. Ο άνθρωπος καλείται μέσω της έμφυτης περιέργειας του, να αναζητήσει τρόπους και πρακτικές, για να εξηγήσει και να αμβλύνει την αβεβαιότητα του. Η επαφή του με αρνητικά γεγονότα και χώρους που σχετίζονται με αυτά, γίνεται συμπτωματικά ή εσκεμμένα. Μία εσκεμμένη μορφή προσέγγισης δυσάρεστων γεγονότων, γίνεται με την επίσκεψη σε χώρους με μακάβρια κληρονομιά. Η εσκεμμένη επίσκεψη σε τέτοιους χώρους ονομάζεται Σκοτεινός Τουρισμός. Ο Σκοτεινός Τουρισμός είναι ένα φαινόμενο ειδικού τουρισμού που μελετάται και απασχολεί το διεθνές ακαδημαϊκό κοινό από το 1996. Ο ιδιαίτερος τύπος ταξιδιού, εμφανίζεται σε ανεπτυγμένες τουριστικά τοποθεσίες ή αφορά περιοχές και σημεία, που διαθέτουν ιστορική ή λαογραφική σημασία και κληρονομιά παγκόσμιου ή τοπικού ενδιαφέροντος, που δεν έχει αξιοποιηθεί και αναπτυχθεί ακόμα. Η παρούσα εργασία γίνεται με σκοπό την μελέτη της έκφανσης, της διαχείρισης και των προοπτικών εξέλιξης και ανάπτυξης αυτού του τύπου τουρισμού σε εγχώριο και παγκόσμιο επίπεδο. Επίσης, γίνεται προσπάθεια διερεύνησης του περιεχομένου και της σημασίας του όρου, ο οποίος αλλάζει ανάλογα με την φύση και την κατάσταση των επισκεπτών, αλλά και την θεματική του τόπου μελέτης. Τέλος, μέσω χαρτογράφησης και διερεύνησης των τοποθεσιών και αξιοθέατων που εμφανίζουν Σκοτεινό Τουρισμό, αναζητούνται κοινά ιστορικά θέματα, τρόποι διαχείρισης των χώρων και συνάφειες χώρων, αρχικά στην Ελλάδα, και στην συνέχεια, την Ευρώπη και τον κόσμο.

Περιεχόμενα

Εισαγωγή

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

1.1. Η γοητεία του σκοταδιού

1.2. Σκοτεινός Τουρισμός, Θανατοτουρισμός και Μαύρα Σημεία

1.3. Τουρισμός και κίνδυνος

1.4. Ανήθικος Τουρισμός και παγκόσμιος κώδικας ηθικών αρχών για τον τουρισμό

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

2.1. Αρχιτεκτονική της μνήμης, ερείπια και κληρονομιά

2.2. Το έτερο, το ανοίκειο, το άλλο

2.3. Η θανάτοψη ως τραγωδία και καλοήθης μαζοχισμός

2.4. Οι χαρακτήρες του Επισκέπτη

2.4.1. Ο Προσκυνητής

2.4.2. Ο Μάρτυρας

2.4.3. Ο Παρατηρητής

2.4.4. Ο Παρευρισκόμενος

Κεφάλαιο 3: Κατηγοριοποίηση Σκοτεινών τόπων

3.1. Τύποι Σκοταδιού

3.2. Τόνοι σε ένα Σκοτεινό Φάσμα

3.3. Προϋποθέσεις χάρτη και κατηγορίες

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

4.1. Ελληνική Πραγματικότητα και Προοπτικές

4.2. Βαλκανική Χερσόνησος

4.3. Ιταλική Χερσόνησος και νησιά κεντρικής Μεσογείου

4.4. Ιβηρική χερσόνησος και νησιά δυτικής Μεσογείου

102

4.5. Νησιωτικά κράτη Μεσογείου: Κύπρος και Μάλτα

110

4.6. Ανατολική Ευρώπη

120

4.7. Κεντρική Ευρώπη

134

4.8. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

149

4.9. Σκανδιναβία

161

4.10. Οι 13 πιο τουριστικές σκοτεινές περιοχές παγκοσμίως

172

Κεφάλαιο 5: Συμπεράσματα

181

Βιβλιογραφία

184

Εικόνες

192

Εισαγωγή

Η εργασία οργανώνεται σε δύο μέρη σύμφωνα με τις θεματικές της. Στο πρώτο μέρος, η έρευνα εστιάζει στην καταγραφή και μελέτη του φαινομένου του Σκοτεινού Τουρισμού, τον τρόπων που αυτός προσφέρεται, αλλά και το θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτός λαμβάνει χώρα Στο δεύτερο μέρος, γίνεται προσπάθεια καταγραφής και μελέτης του φαινομένου σε παγκόσμια κλίμακα μέσω χαρτών και ιστορικών σημειώσεων, σε περιοχές που εμφανίζουν Σκοτεινό τουρισμό. Στο πρώτο κεφάλαιο «Σκοτεινοί όροι». μελετώνται οι όροι που σχετίζονται με το θέμα του σκοτεινού τουρισμού. Η πρώτη προσέγγιση του θέματος αφορά την διαχρονικότητα του. Στο πρώτο υποκεφάλαιο, «Η γοητεία του σκοταδιού», αναφέρονται οι πρώτες επαφές του ανθρώπου με το θανατοκεντρικό ενδιαφέρον, μέσα από την ιστορία και τη λαογραφία. Στη συνέχεια, αναφέρονται οι όροι που χρησιμοποιούνται και σχετίζονται με τον συγκεκριμένο ειδικό τύπο τουρισμού, καθώς και υπάρχουσες σχετικές μελέτες. Παράλληλα γίνεται προσπάθεια καταγραφής της χρονικής εξέλιξης των ορισμών που εξηγούν το φαινόμενο, από το 1993 έως το 2014 . Στο δεύτερο μέρος του πρώτου κεφαλαίου, αναγράφονται και συγκρίνονται μελέτες που έχουν γίνει για άλλους τύπους ειδικού τουρισμού, που σχετίζονται με την επίσκεψη σε χώρους ανεπτυγμένους τουριστικά, για λόγους διαφορετικούς από την διασκέδαση. Τέλος, εξετάζεται η ηθική της επίσκεψης σε χώρους θανάτου, μαχών, βασανισμών και αρνητικών γεγονότων καθώς και οι αρχές που θα πρέπει να τους διέπουν. Το δεύτερο κεφάλαιο «Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη», εστιάζει στο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον του φαινομένου καθώς και τα ζητήματα που σχετίζονται και εξηγούν την ανάγκη του Σκοτεινού Τουρισμού. Αρχικά, εξαιτίας της φύσης του συγκεκριμένου τουρισμού, δηλαδή, την επίσκεψη σε χώρους μνήμης, ήταν αναγκαία η μελέτη της σημαντικότητας των μνημείων, καθώς και η σχέση του φαινομένου με την συλλογική μνήμη και την κληρονομιά σε τέτοιους χώρους. Επίσης, λόγο του φόβου και της πρόκλησης, κυρίως, αρνητικών συναισθημάτων στον τουρίστα, μελετάται ο χώρος, το προσφερόμενο θέαμα και η διαχείριση τους, με ψυχολογικούς όρους, όπως το ανοίκειο και ο καλοήθης μαζοχισμός. Τέλος, επειδή το φαινόμενο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον επισκέπτη, εξετάζεται η σχέση που μπορεί να έχει αυτός, με το θέαμα που του προσφέρεται και ο ρόλος του σε αυτό.

Εισαγωγή

Το τρίτο κεφάλαιο, «Κατηγοριοποίηση σκοτεινών τόπων», εξετάζει το θεωρητικό υπόβαθρο πίσω από την επιλογή της κατηγοριοποίησης που επιλέχθηκε για να διαχωριστούν οι τοποθεσίες που καταγράφηκαν στους χάρτες του τετάρτου κεφαλαίου. Αρχικά, μελετώνται υπάρχουσες έρευνες σχετικές με τον καταμερισμό τοποθεσιών που εμφανίζουν σκοτεινό τουρισμό, σε κατηγορίες καθώς και τα κριτήρια στα οποία εστιάζουν οι μελετητές. Στη συνέχεια, εξετάζεται η διακύμανση της ποσοτικής σκοτεινής υπόστασης ανά τοποθεσία σύμφωνα με κριτήρια που μελέτησε ο Philip Stone πάνω στο ζήτημα του Σκοτεινού Τουρισμού. Η κατηγοριοποίηση που τελικά επιλέγεται δημιουργείται με βάση αυτές που μελετήθηκαν, ενώ η διακύμανση της σκοτεινότητας ανά περιοχή χρησιμοποιείται ως υποκατηγορία. Το τελευταίο κεφάλαιο, πριν τα συμπεράσματα, αποτελείται από τους χάρτες που σχεδιάστηκαν με σκοπό την καταγραφή των 182 περιοχών μελέτης που εμφανίζουν σκοτεινό τουρισμό. Για κάθε περιοχή που μελετάται, καταγράφονται τα σημαντικότερα σημεία που παρατηρείται σκοτεινός τουρισμός, καθώς και τα ιστορικά γεγονότα και τα λαογραφικά χαρακτηριστικά, που προκαλούν σκοτεινό ενδιαφέρον. Για κάθε χάρτη εξετάζεται η ιστορία και η θεματική των τοποθεσιών, που αφορούν την περιοχή μελέτης. Αρχίζοντας από την Ελλάδα, η έρευνα συνεχίζει στη Ευρώπη, η οποία χωρίζεται σε οκτώ γεωπολιτικά σύνολα, τη Βαλκανική, την Ιταλική και την Ιβηρική χερσόνησο και τις κοντινές τους νήσους, τα νησιωτικά κράτη της Μεσογείου, την ανατολική, κεντρική και δυτική Ευρώπη και την Σκανδιναβία. Στο τέλος, καταγράφονται οι δεκατρείς πιο γνωστοί σκοτεινοί τουριστικοί προορισμοί σε παγκόσμια κλίμακα. Σκοπός της έρευνας, είναι να μελετηθούν τα θέματα και ο τρόπος διαχείρισης των χώρων και να καταγραφούν κοινά σημεία μεταξύ τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΟΡΟΙ

1.1. Γοητεία του σκοταδιού

1.1 Η Γοητεία του Σκοταδιού

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε την απαρχή του φαινομένου, του ενδιαφέροντος των ατόμων στην πιο σκούρα πλευρά της ζωής, θα πρέπει να εξετάσουμε τους μύθους, οι οποίοι επιδιώκουν να την εξηγήσουν. Τελετουργίες του θανάτου, η εξύμνηση χθόνιων θεοτήτων και προσωποποιήσεων της καταστροφής είναι παρούσες στις περισσότερες θρησκείες. Από τα ασιατικά Σινιγκάμι, την θεά της καταστροφής Κάλι της Ινδίας, τον άρχοντα του θανάτου Ανούβι της Αιγύπτου, τον Άδη της αρχαίας Ελλάδας, τον μαύρο θεό Τσέρνομπογκ των Σλάβων, την Χέλα των Βίκινγκς, αλλά και το θεό Μικτλαντεκούτλι των Αζντέκων, για τον οποίο οι ακόλουθοί του πραγματοποιούσαν ανθρωποθυσίες για να έχουν την εύνοιά του, είναι φανερό, πως οι άνθρωποι ελκύονται από το μυστήριο που περιβάλει το θάνατο.1 Πέρα από τρόπους κατανόησης του, δεν παύουν να τον φοβούνται, να τον παρατηρούν και να τους ασκεί μία διεστραμμένη, ηδονοβλεπτική γοητεία. Οι άνθρωποι, συμμετέχουν, από την απαρχή του πολιτισμένου κόσμου, σε μακάβριες, πένθιμες και «σκοτεινές» διαδικασίες και επιδιώκουν τραυματικές εμπειρίες, στα πλαίσια της κοινωνικής συναναστροφής και της διασκέδασης. Δημόσιες εκτελέσεις, τελετουργικά θανάτου, επισκέψεις σε χώρους μαχών, καταστροφών και κτηνωδιών, είναι μερικά από τα παραδείγματα που προσέλκυαν και προσελκύουν, συλλογικά, επισκέπτες. Σύμφωνα με την Emma Willis, ανατρέχοντας στο παρελθόν, παρατηρούνται, πολλά αποτρόπαια και φρικαλέα θεάματα, όπως οι ρωμαϊκές μονομαχίες και οι δημόσιες εκτελέσεις.2 Επίσης, ο Anthony V. Seaton προτείνει ότι τέτοιες «θανατοπτικές παραστάσεις» (“thanoptic presentations”) είχαν ως στόχο την εξοικείωση με τον θάνατο, ως ένα παρόν κομμάτι της καθημερινότητας και λειτουργούσαν ως ένα δημόσιο ηθικό (Χριστιανικό) κατευθυντήριο για τα μέλη της κοινωνίας.3 Οι εκτελέσεις συνεχίστηκαν 1 Ernest L. Abel, Death Gods: An Encyclopedia of the Rulers, Evil Spirits, and Geographies of the Dead, London: Greenwood Press, 2009 2 21-22

Emma Willis, Theatricality, Dark Tourism and Ethical Spectatorship: Absent Others, London: Palgrave MacMillan, 2014 σσ.

Anthony V. Seaton, “Guided by the Dark: from thanatopsis to thanatourism”, International Journal of Heritage Studies 2.4,

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

[1]

1.1. Γοητεία του σκοταδιού

στους αιώνες που ακολούθησαν και απέκτησαν έναν πιο θεαματικό χαρακτήρα. Η Erika Fischer-Lichte περιγράφει: «Οι θεατές μαζεύονταν γύρω από το πτώμα, μετά την εκτέλεση, με σκοπό να αγγίξουν το νεκρό σώμα, τα κόκαλα, το αίμα, τα άκρα, ή την θανάσιμη πληγή. Ήλπιζαν, πως η σωματική επαφή θα τους θεράπευε από ασθένειες και γενικότερα, θα τους εγγυόταν, τη δική τους υγεία και ακεραιότητα»4. Παρόμοιες παραστάσεις ήταν οι Ρωμαϊκές «Ναυμαχίες», αναπαραστάσεις ναυμαχιών στις οποίες φυλακισμένοι, κρατούμενοι, υποδύονταν ρόλους, μέχρι τον θάνατο.5 Τέλος, ο Seaton τονίζει την παράδοση του Χορού του Θανάτου (Danse Macabre), στον μεσαίωνα, στον οποίο οι ζωντανοί έρχονται αντιμέτωποι με τη αναπόφευκτη θνησιμότητα τους. Ο J. John Lennon αναφέρει στο άρθρο του περιοδικού, The Observer, «Η Μάχη του Βατερλό, το 1815, παρακολουθήθηκε από τους ευγενείς από ασφαλή απόσταση και ένα από τα πρώτα σημεία μάχης του Αμερικανικού Εμφυλίου πολέμου (Manassas), πουλήθηκε την επόμενη ημέρα, ως χώρος έλξης επισκεπτών»6. Τα συγκεκριμένα παραδείγματα φαίνεται να αποκλίνουν από την πρόταση του Seaton, για τις θανατοπτικές παραστάσεις, καθώς ενώ στα παραπάνω, οι θεατές ήταν ένα σημαντικό κομμάτι του σκηνοθετημένου θεάματος και εξυπηρετούσαν ένα δημόσιο, πολιτικό και κοινωνικό σκοπό, στα σημεία των μαχών η παρουσία τους δεν εκπληρούσε κάποιον ιδιαίτερο σκοπό για το ίδιο το γεγονός. Αντίθετα, το θέαμα συνέβαινε μόνο με σκοπό την διασκέδαση των παρευρισκόμενων, από την επαφή με τον κίνδυνο και την επαφή με μια ανθρώπινη θηριωδία, τον πόλεμο. Ο άνθρωπος επιδιώκει, σε κάποιο βαθμό, να παίρνει μέρος σε γεγονότα τραύματος ως ένα θανατοπτικό θέαμα. Βέβαια, δεν πρόκειται μόνο για μία διαδικασία διασκέδασης αλλά και μία διαδικασία προσωπικής εμπειρίας. Σήμερα, αυτό το φαινόμενο, έχει συνάφεια με την σύγχρονη τουριστική επιθυμία, στην οποία, κάποιοι τουρίστες αναζητούν κάτι διαφορετικό του συμβατικού τουρισμού. Θέλουν να βιώσουν το αντισυμβατικό, το απροσδόκητο, το «άλλο», το σκοτεινό.

Publisher: Taylor & Francis, 1996: σελ. 237 4

Erika Fischer-Lichte, The Transformation Power of Performance, London: Routledge, 2008: σσ. 14-15

Donald Kyle, Spectacles of Death in Ancient Rome, London:Routledge, 1998: σελ 54

6 Lennon, John “journeys into Understanding”, The Observer, 23 Οκτωβρίου 2005, <https://www.theguardian.com/travel/2005/oct/23/darktourism.observerescapesection>, τελευταία επίσκεψη 20 Μαρτίου 2019

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

1.2 Σκοτεινός Τουρισμός, Θανατοτουρισμός και Μαύρα Σημεία Ο τουρισμός, που σχετίζεται με τον θάνατο, φαίνεται πως συνυπάρχει, μεταξύ κινδύνου και (αν όχι, παρανομίας) ηθικής αβεβαιότητας. Όμως, η πρακτική του, παρατηρείται ότι συμβαδίζει με την ανθρώπινη περιέργεια για τον θάνατο και σηματοδοτεί και κατοχυρώνει την ανθρώπινη υπαρξιακή υπόσταση, μέσω της θνησιμότητας. Πολλές μελέτες έχουν γίνει για το φαινόμενο. Έτσι, αν και η ιδέα του «Σκοτεινού Τουρισμού» υπάρχει από την αρχαιότητα, ο όρος εμφανίζεται για πρώτη φορά από τους Malcolm Folley και John J. Lennon (1996), οι οποίοι τον χρησιμοποιούν για να περιγράψουν χώρους τουρισμού με πένθιμο χαρακτήρα ή τόπους που σχετίζονται με την θλίψη. Στο άρθρο τους επιδιώκουν να κατηγοριοποιήσουν ένα ευρύ πλήθος δειγμάτων, από περιπτώσεις περιοχών με τέτοιου είδους τουρισμό, σύμφωνα με τύπους.7 Το έργο τους, σχετίζεται άρρηκτα με αυτό του A. V. Seaton (1996) Θανατοτουρισμος, «Thanatourism», το οποίο αναφέρεται στον τουρισμό που σχετίζεται με τον θάνατο.8 Την ίδια χρονιά οι John E. Tunbridge και Gregory John Ashworth ερευνούσαν τον λόγο που παρακινεί αυτού του είδους τον τουρισμό.9 Ο Hartmann, υποστηρίζει πως και οι τρεις έρευνες είναι επακόλουθες των συνθηκών μετά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Καθώς, η κατάσταση που επικρατούσε, έδωσε την δυνατότητα στην εμφάνιση αυτού του παράξενου τύπου τουρισμού στην πρώην σοβιετική ανατολική Ευρώπη, την νότια Αφρική μετά το Απαρτχάιντ και αλλού.10 Ενώ, οι αρχές της θεωρητικής αναζήτησης ξεκίνησαν μια δεκαετία πριν11, οι δυνατότητες που δόθηκαν από την 7 Malcolm Folley και John J. Lennon, “Heart of Darkness”, International journal of Heritage Studios 2 No. 4 Εκδότης: Taylor & Francis, 1996 σσ. 195-197 8 Anthony V. Seaton, “Guided by the Dark: from thanatopsis to thanatourism”, International Journal of Heritage Studies 2 Νο. 4 Εκδότης: Taylor & Francis, 1996: σσ. 234-244 9

John Tunbridge και Gregory John Ε. Ashworth, Dissonant Heritage, Chichester: Wiley, 1996

10 Rudi Hartmann,“Dark Tourism, Thanatourism and Dissonance in Heritage Tourism Management: New Directions in Contemporary Tourism Research”, Journal of Heritage Tourism 9, No. 2, Publisher: Taylor & Francis, 2013 σσ. 166-182 11

John Tunbridge, “Whose Heritage to Conserve? Cross-cultural Reflections upon Political Dominance and Urban Heritage

1.2 Σκοτεινός Τουρισμός, Θανατοτουρισμός και Μαύρα Σημεία

δεκαετία του 1990 συνέβαλαν στην ακαδημαϊκή έρευνα που επακολούθησε, λόγω του ευρύτερου δείγματος περιπτώσεων που μπορούσαν να μελετηθούν.12 Ο Σκοτεινός Τουρισμός σχετίζεται με χώρους θανάτου και καταστροφής. Σύμφωνα με τους Lennon και Folley, με τον ορισμό που έδωσαν το 1996 «Σκοτεινός τουρισμός είναι το φαινόμενο που περιλαμβάνει την παρουσίαση και κατανάλωση, πραγματικού και εμπορευματοποιημένου θανάτου και χώρων καταστροφής»13. Αργότερα, εμβαθύνουν περισσότερο και προσδιορίζουν τον όρο, καταγράφοντας ποιες ενέργειες συνιστούν ή όχι σκοτεινό τουρισμό. Για παράδειγμα, η επίσκεψη σε χώρους που χαρακτηρίζονται σκοτεινοί, αλλά επισκέπτονται από φίλους ή γνωστούς των αποθανόντων, δεν εντάσσεται στα πλαίσια της έννοιας. Αντίθετα, αναφέρουν, η έννοια, αφορά «αυτούς (επισκέπτες) που επισκέπτονται τυχαία το πρόγραμμα κάποιας τουριστικής εταιρίας ή αυτούς που ακολουθούν από περιέργεια, επειδή βρίσκονται στην γύρω περιοχή. Για εμάς, αυτό είναι η βάση του σκοτεινού τουρισμού»14. Άρα, φαίνεται πως το κίνητρο πίσω από την επίσκεψη δεν παίζει σημαντικό ρόλο σύμφωνα με τους δυο συγγραφείς. Βέβαια, στο άρθρο τους ανέφεραν πως το κίνητρο, μπορεί να επηρεάσει, ατομικά, την εμπειρία που θα έχει κάποιος ως σκοτεινός τουρίστας.15 Παράλληλα, ένας άλλος όρος αναπτύχθηκε για να περιγράψει περίπου την ίδια θεματική, από τον Tony Seaton, ο Θανατοτουρισμός («Thanatourism»). «Θανατοτουρισμός είναι το ταξίδι σε μια περιοχή, με ολικό ή μερικό κίνητρο την επιθυμία για κυριολεκτική ή συμβολική επαφή με τον θάνατο, ιδίως (αν και όχι απαραίτητα) του βίαιου θανάτου κάποιου. Ακόμα, μπορεί σε κάποιο βαθμό να είναι οι συγκεκριμένες συνθήκες θανάτου του ατόμου, του οποίου ο θάνατος είναι το επίκεντρο».16 Ο Seaton προσθέτει δύο παράγοντες για να μετρήσει την κλίμακα του θανατοτουρισμού μίας περιοχής. Ο πρώτος είναι συμπεριφορικός και αφορά τα κίνητρα του ταξιδιού και όχι τα χαρακτηριστικά της επισκεπτόμενης περιοχής. Άρα, για τον Seaton, το κίνητρο του επισκέπτη είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον τουρισμό του θανάτου. Στον δεύτερο τονίζει πως ο θανατοτουρισμός δεν είναι αμετάβλητος και απόλυτος, καθώς ποιοτικά, αλλάζει σε σχέση με δύο μεταβλητές. Η πρώτη μεταβλητή αφορά το αν υπάρχει μόνο ένα κίνητρο ή η επίσκεψη δικαιολογείται από παραπάνω από έναν λόγους, ενώ η δεύτερη, αν το ενδιαφέρον της επίσκεψης είναι ανθρωποκεντρικό ή γίνεται εξαιτίας της κλίμακας του θανάτου στην περιοχή.17 Ενώ, έχουν γίνει προσπάθειες για την συγκεκριμενοποίηση των όρων σκοτεινός τουρισμός και θανατοτουρισμός, πολλοί προτείνουν την γενίκευση του, ώστε να γίνει πιο ευρύς. Ο Stone, προτείνει ένα μοντέλο σκοτεινού τουρισμού, που εντάσσει

Conservation”, Canadian Geographer 28, no 2, publisher: Wiley, 1984 σσ. 171-180 12 John Tunbridge και Ε. Gregory John Ashworth, “Dark Tourism, Practice and interpretation: Is all tourism dark?” Editors: Glenn Hooper και John J. Lennon, London: Routledge, 2017 σσ.12-14 13 Malcolm Folley και John J. Lennon, “Heart of Darkness”, International journal of Heritage Studios 2 No. 4 Εκδότης: Taylor & Francis, 1996 σελ. 198 14

John J. Lennon, και Malcolm Foley, Dark Tourism: The Attraction of Death and Disaster, London: Continuum, 2000 σελ. 23

15 Malcolm Folley και John J. Lennon, “Heart of Darkness”, International journal of Heritage Studios 2 No. 4 Publisher: Taylor & Francis, 1996 σελ. 198 16 Seaton, Anthony V., “Guided by the Dark: from thanatopsis to thanatourism”, International Journal of Heritage Studies 2.4 Publisher: Taylor & Francis, 1996: σελ. 240 17

Ό.π. 16 σσ. 241-244

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

Κατηγορίες Ορισμών Σκο Όρος

Ορισµός

Έτο

Ορισµοί βασισµένοι στην πρακτική (η επίσκεψη σε συγκεκριµένες τοποθεσίες) Dark Tourism

«Οι επισκέψεις σε οποιοδήποτε χώρο σχετίζεται µε θάνατο, καταστροφή και τραγωδίες που έγιναν τον εικοστό αιώνα, µε σκοπό τη θύµηση, την εκπαίδευση και τη διασκέδαση.»

199

Dark Tourism

«Οι επισκέψεις σε χώρους, που έχουν πληγεί από κάποια τραγωδία ή έχει γίνει κάποιος σηµαντικός θάνατος σε αυτούς που ακόµα επηρεάζει τις ζωές µας.»

200

Dark Tourism

«Ταξίδια σε χώρους που σχετίζονται µε θάνατο, καταστροφή, βιαιοπραγίες, τραγωδίες, σκηνές θανάτου και εγκλήµατα κατά της ανθρωπότητας.»

200

Dark Tourism

«Η πράξη του ταξιδιού σε χώρους που σχετίζονται µε θάνατο, πόνο και οτιδήποτε φαινοµενικά µακάβριο»

200

Dark Tourism

«Αφορά περιοχές στις οποίες η βία είναι το κύριο αξιοθέατο»

200

Thanatourism

«Ένας τύπος ταξιδιού στον οποίο οι τουρίστες βλέπουν χώρους που σχετίζονται µε τον θάνατο, την καταστροφή και το µακάβριο»

201

Ορισµοί βασισµένοι στον τουρισµό σε συγκεκριµένες τοποθεσίες Dark Tourism

«Η παρουσίαση και κατανάλωση (από επισκέπτες) πραγµατικών και παραποιηµένων χώρων θανάτου και καταστροφής.»

199

Dark Tourism

«Ο τουρισµός που σχετίζεται µε χώρους θανάτου, καταστροφής και ανηθικότητα»

199

Thanatourism

«Τουρισµός σε διεθνώς αναγνωρισµένους χώρους µνήµης»

201

Thanatourism

«Ένας τύπος τουρισµού, που οι τουρίστες επισκέπτονται χώρους που κυρίως σχετίζονται µε τον θάνατο και την καταστροφή»

201

Ορισµοί βασισµένοι στα κίνητρα

Thanatourism

«Ο Θανατουρισµός αναφέρεται σε άτοµα που επιθυµούν κυρίως να βιώσουν τον θάνατο και τον πόνο άλλων, για σκοπούς διασκέδασης, ευχαρίστησης και ικανοποίησης»

200

1.2 Σκοτεινός Τουρισμός, Θανατοτουρισμός και Μαύρα Σημεία

μών Σκοτεινού Τουρισμού

ς η.»

ος

αι

Έτος

Συγγραφείς

Βιβλίο

Σελίδα

1997

Malcolm Foley και John J. Lennon

“Heart of Darkness” στο Internationaljournal of Heritage Studios 2 No. 4 Publisher: Taylor & Francis σελ. 198-211

σελ. 155

Peter E. Tarlow

“Dark tourism: The appealing ‘dark’ side of tourism and more” στο Marina Noveli (ed.) Niche tourism: Contemporary issues, trends and cases Άµστερνταµ: Elsevier

σελ. 48

Tanaya Preece και Garry G. Price

“Motivations of Participants in Dark Tourism: A Case Study of Port Arthur, Tasmania, Australia” στο Chris Ryan, Stephen J. Page και Michelle Aicken (eds.) Taking Tourism to the Limits Issues, Concepts and Managerial Perspectives Οξφόρδη: Elsevier

σελ. 192

2006

Philip Stone

“A dark tourism spectrum: Towards a typology of death and macabre related tourist sites , attractions and exhibitions” στο Tourism no. 52

σελ. 146

2009

Erica M. Robb

“Violence and recreation: Vacationing in the realm of dark tourism.” σελ. 51 στο Anthropology and Humanism, 34(1)

2015

Tony Johnston

“The Geographies of Thanatourism” στο Geography, 100(1)

σελ. 20

1996

Malcolm Foley και John J. Lennon

“JFK and dark tourism: A fascination with assassination” στο International Journal of Heritage Studies, Vol 2(4)

σελ. 198

1999

John J. Lennon και Malcolm Foley

“Interpretation of the Unimaginable: The U.S. Holocaust Memorial Museum, Washington, D.C., and “Dark Tourism”” στο Journal of Travel Research, Vol. 38(1)

σελ. 46

2011

Britta Timm Knudsen

“Thanatourism: Witnessing Difficult Pasts” στο Tourist Studies, Vol. 11(1)

σελ. 57

2016

Tony Johnston και Pascal Mandelartz

Thanatourism: case studies in travel to the dark side, Oxford: Goodfellow Publishers

σελ. v

Antony V. Seaton

“Guided by the Dark: from thanatopsis to thanatourism” στο International Journal of Heritage Studies 2.4 Publisher: Taylor & Francis

σελ. 240

Megan Best

“Norfolk Island: Thanatourism, history and visitor emotions” στο Shima: International Journal of Research into Island Culture, Vol.1(2)

σελ. 38

2005

τον 1996

2007

Ορισµοί βασισµένοι στα κίνητρα Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι Thanatourism

Thanatourism

Το ταξίδια που ολικώς, ή µερικώς, υποκινούνται από την επιθυµία των τουριστών, για πραγµατικές ή συµβολικές επαφές µε τον θάνατο, ιδιαίτερα, αν και όχι απαραίτητα, µε τον 199 βίαιο θάνατο» «Ο Θανατουρισµός αναφέρεται σε άτοµα που επιθυµούν κυρίως να βιώσουν τον θάνατο και τον πόνο άλλων, για σκοπούς διασκέδασης, ευχαρίστησης και ικανοποίησης»

200

Ορισµοί βασισµένοι στην εµπειρία

Dark Tourism

«Ο Σκοτεινός Τουρισµός γίνεται όταν η εµπειρία των τουριστών αποτελείται κυρίως από «σκοτεινά» (αρνητικά) συναισθήµατα όπως ο πόνος, ο τρόµος, ο θάνατος ή η λύπη, πολλά από τα οποία είναι το αποτέλεσµα βιαιότητας, η οποία δε συνηθίζεται, να σχετίζεται µε τις ευχάριστες εµπειρίες»

200

Dark Tourism

«Ο Σκοτεινός Τουρισµός αφορά την επίσκεψη χώρων θανάτου ή καταστροφής, που έχουν πολιτική ή ιστορική σηµασία, και συνεχίζουν να επηρεάζουνε τους ζωντανούς»

201

Ορισµοί βασισµένοι στην κληρονοµία Thanatourism

«Η κληρονοµιά οργανωµένη γύρω από αξιοθέατα και χώρους που σχετίζονται µε τον θάνατο, βιαιότητες, σκηνές καταστροφής και εγκλήµατα κατά της ανθρωπότητας»

οτιδήποτε θεωρείται «φαινομενικά μακάβριο» σε συνδυασμό με τον θάνατο και τον πόνο18. Σκοπός του, ήταν να προστεθούν ως σημεία ενδιαφέροντος, εκθέσεις και μουσεία που σχετίζονται με τον βασανισμό και τον πόνο. Βέβαια, το κατά πόσο ένα θέαμα θεωρείται μακάβριο, αποτελεί ένα μη αντικειμενικό κριτήριο. Αντίστοιχα, πολλοί θεωρούν ότι υπάρχει ανάγκη για την επέκταση της έννοιας του σκοτεινού και σε άλλα πεδία όπως της βίας, όπως προτείνει η Erica Robb19, του εγκλήματος, σύμφωνα με τους Dalton20 και Lennon21 ή του ρατσισμού, κατά Jamal και Lelo22. Από το 1996, που οι Foley και Lennon εισήγαγαν την έννοια του σκοτεινού τουρισμού και ο Seaton του θανατοτουρισμού, μέχρι το 2016, μπορούν να αναγνωριστούν 15 ορισμοί που έχουν γίνει για την διεύρυνση ή την συγκεκριμενοποίηση του όρου, όπως φαίνεται και στην λίστα των ορισμών. Οι ορισμοί, ανάλογα με το που επικεντρώνονται, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε 5 επιμέρους κατηγορίες, τους ορισμούς που είναι βασισμένοι στην επίσκεψη σε συγκεκριμένες τοποθεσίες 18 Philip R. Stone, “A dark tourism spectrum: Towards a typology of death and macabre related tourist sites , attractions and exhibitions”, στο Tourism no. 52, 2006, σελ. 146 19 Erica M. Robb, “Violence and recreation: Vacationing in the realm of dark tourism.”, στο Anthropology and Humanism, 34(1), 2009 σσ. 51- 60 20

Derek Dalton, Dark tourism and crime, Λονδίνο: Routledge, 2014, σελ. 12

21 John Lennon, “Dark tourism and sites of crime”, στο D. Botterill και T. Jones (eds.), Tourism and Crime : Key themes, Οξφόρδη: Goodfellow Publishers, 2010, σσ. 215-228 22 Tazim Jamal and Linda Lelo, “Exploring the conceptual and analytical framing of dark tourism: From darkness to intentionality”, στο Richard Sharpley και Philip Stone (eds.) Tourist experience: Comtemporary perspective, Λονδίνο; Routledge, 2011, σσ.29 - 42

200

Antony V. Seaton

“Guided by the Dark: from thanatopsis to thanatourism” 1.2 Σκοτεινός Μαύρα Σημεία σελ.και 240 στο International Journal of Heritage Studies 2.4 Τουρισμός, Θανατοτουρισμός Publisher: Taylor & Francis

Megan Best

“Norfolk Island: Thanatourism, history and visitor emotions” στο Shima: International Journal of Research into Island Culture, Vol.1(2)

σελ. 38

2008

Gregory J. Ashworth

“The memorialization of violence and tragedy: Human trauma as heritage” στο Brian J. Graham, Peter Howard (eds), The Ashgate Research Companion to Heritage and Identity Aldershot: Ashgate

σελ. 234

2016

Philip Stone

“Interpreting the Impossible: Enlightening the d ' ark' in dark tourism” στο Interpretation Journal, Vol. 21 (2)

σελ. 23

2001

Graham M. S. Dann “Slavery, Contested Heritage and Thanatourism” και Antony V. στο International Journal of Hospitality & Tourism Administration, Seaton Vol. 2(3/4)

τον 1996

ό λλά τις

ουν

2007

σελ. 24

(ως πράξη), σε αυτούς που βασίζονται στον τουρισμό σε συγκεκριμένες τοποθεσίες, σε αυτούς που βασίζονται στα κίνητρα πίσω από την επίσκεψη τέτοιων τοποθεσιών, σε αυτούς που επικεντρώνονται στην εμπειρία κατά την επίσκεψη και σε αυτούς που επικεντρώνονται στην πολιτιστική κληρονομιά αυτών των χώρων. Τέλος, μια ακόμα προσθήκη ενός παρεμφερούς όρου, συμβάλλει στην κατανόηση του συγκεκριμένου τουρισμού. Ο Rojek Chris περιγράφει τα «Μαύρα Σημεία» (Black Spots) που για αυτόν είναι η «διαφημιστική ανάπτυξη σε περιοχές ταφών και χώρων που διάσημοι ή ένα μεγάλο πλήθος ατόμων ήρθαν αντιμέτωποι με ξαφνικό ή βίαιο θάνατο.»23 Με αυτόν τον ορισμό, εντάσσονται σημεία, με εκατοντάδες επισκέπτες, όπως ο δρόμος του δολοφονήθηκε ο JFK, το σημείο που πέθανε ο ηθοποιός James Dean το 1955 ή ακόμα το Pere-Lachaise στο Παρίσι που βρίσκεται ο τάφος του μουσικού Jim Morrison. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι και με του τρεις όρους, το θανατοκεντρικό ενδιαφέρον ορισμένων περιοχών, δεν είναι απαραίτητο ότι οριοθετείται και ότι παραμένει στα πλαίσια του χώρου που επηρεάστηκε από το γεγονός. Μπορεί να υπάρχουν αναπαραστάσεις ή θεματικές μακριά από το σημείο της καταστροφής στο οποίο αναφέρονται. Τέτοιοι χώροι είναι το «The Maritime Museum of the Atlantic» που φιλοξενεί αντικείμενα από τον Τιτανικό, το κοιμητήριο «Pere-Lachaise» που φιλοξενεί πολλούς διάσημους και είδωλα άλλων εποχών και το Μουσείο του ολοκαυτώματος στο Χιούστον, με εκθέσεις που αποτελούνται από διηγήσεις και ιστορίες επιζώντων και αντικείμενα που μετέφεραν μαζί τους. 23

Chris Rojek, Ways of Escape, Basingstoke: MacMillan, 1993 σελ. 136

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

1993

1994

1995

1996

1997

1998 1993

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Graveyard Tourism Grief Tourism S. Tanas

A. Seaton

Thanatourism

Tragic Tourism

A. Seaton

L. Lippand

Warfare Tourism

Battlefield Tourism

T. Walter

D. W. Lloyd

Trauma Tourism

Disaster Tourism

L. B. Clark

G. J. Ashworth

War - Tourism

Genocide Tourism

G. J. Ashworth

Holocaust Tourism G. J. Ashworth

J. Beech

Killing-fields Tourism G. J. Ashworth

Prison Tourism

Narco Tourism

Drug Tourism M. de Ríos

C. Strange and M. Kempa

Valder and Sifaneck

Deviant Tourism N. Uriely and Y. Belhassen

Prison-Heritage Tourism C. Strange

Penal Tourism

C. Rojek

R. Sharpley

Dark Tourism

Black Spot Tourism

Atrocity Tourism Slavery-Heritage Tourism G. M. S. Dann and A. Seaton

G. J. Ashworth and Hartmann

Atrocity Heritage G. J. Ashworth

Hot spots Tourism Slum Tourism

Controversial Tourism N. Uriely

C. Heap

Horror Tourism Voyeuristic Poorism

G. J. Ashworth

Poverty Tourism M. Rofles

A. Gentleman

Fright Tourism R. S. Bristow and M. Newma

Religious Tourism

Milking the Macabre G. M. S. Dann

Revenge Tourism

Victim Tourism

Dracula Tourism

Morbid Tourism

D. Light

T. Blom

Vukonic

Danger Tourism

Grey Tourism

Roots Tourism

Mea culpa Tourism

Pagan Tourism

Dark Heritage Tourism

Nuclear Tourism

Crime Tourism

[2]

1884

Slumming Oxford English Dictionary

1.2 Σκοτεινός Τουρισμός, Θανατοτουρισμός και Μαύρα Σημεία

Με τις σύγχρονες θεωρήσεις, που γίνονται μια τριανταετία μετά την πρώτη μελέτη του φαινομένου, παρατηρείται πως η θεματική του σκοτεινού τουρισμού γίνεται πιο ευρεία. Έτσι, ο όρος αρχίζει να απομακρύνεται από τη θανατοκεντρική του έννοια και εντάσσει υποκατηγορίες αντισυμβατικού τουρισμού. Πλέον με τον γενικό όρο εννοούμε τον τουρισμό της καταστροφής, των μαχών, των θυμάτων, του κινδύνου και τον θηριωδιών.24 Άλλοι σχετικοί ορισμοί αναφέρονται στον τουρισμό της τραγωδίας (tragic tourism), από την Lucy Lippand25 και τον τουρισμό του τραύματος (trauma tourism), από την Laurie Beth Clark26. Βέβαια, ο σκοτεινός τουρισμός καταλήγει να έχει ως γενικότερο εννοιολογικό ορισμό τον εξής, «τα μέρη που σημαδεύτηκαν από κάτι αρνητικό, κινούν το ενδιαφέρον και αποτελούν αιτία για ταξίδι».27 Έτσι, με το σκοτεινό, εννοούμε το κάθε τι αρνητικό. Eντάσσουμε τον τουρισμό σε φυλακές, δικαστήρια ή γενικότερα σε χώρους που σχετίζονται με την ποινή και την τιμωρία (penal tourism), τον τουρισμό σε φαβέλες, χώρες που δεν είναι ανεπτυγμένες οικονομικά ή βρίσκονται σε οικονομική κρίση (slum tourism), ακόμα και ταξίδια που σχετίζονται με τα ναρκωτικά (narco-tourism).

Glenn Hooper και John J. Lennon, Dark Tourism, Practice and interpretation, London: Routledge, 2017 σελ. 6

Lucy Lippard, On the Beaten Track: Tourism, Art and Place, New York: The New Press, 1999 σελ.53

Laurie Beth Clark, Coming to Terms with Trauma Tourism, Perfermance Paradigm 5.2, 2009

27 Βιβή Βούρτσα, “Paint it Dark”, στο 2 Board Magazine, No 43, Αθήνα: Athens International Airport “Eleftherios Venizelos” SA, 2018, σσ. 115-122

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

Ευρετήριο Όρων Κατηγορία

όνοµα(-τα) ατόµου(-ων) που εισήγαγε(-αν) τον όρο

Atrocity Heritage

J. E.Tunbridge and G. J. Ashworth,

1996 Η κληρονοµιά που σχετίζεται µε θηριωδίες, εγκλήµατα πολέµου, και βαναυσότητες ενάντιων λαών, εθνών, φυλών ή οµάδες ατόµων και έχει αποτυπωθεί στην ταυτότητα τους.

Βάναυση Κληρονοµιά

Atrocity Tourism

G. J. Ashworth and Hartmann

2005 Ο τουρισµός σε χώρους και περιοχές που σχετίζονται µε θηριωδίες, εγκλήµατα πολέµου, και βαναυσότητες ενάντιων λαών, εθνών, φυλών ή οµάδες ατόµων.

Βάναυσος Τουρισµός

Battlefield tourism

D. W. Lloyd

1998 Ο τουρισµός που γίνεται σε χώρους που σχετίζονται µε ναυµαχίες.

Τουρισµός των Πεδίων Μαχών

Black Spot Tourism

C. Rojek

1993 Η διαφηµιστική ανάπτυξη σε περιοχές ταφών και χώρων που διάσηµοι ή ένα µεγάλο πλήθος ατόµων ήρθαν αντιµέτωποι µε ξαφνικό ή βίαιο θάνατο.

Τουρισµός Μαύρων Σηµείων

Black Tourism

R. Sharpley

2005 Μία από τις επιµέρους κατηγορίες του σκοτεινού τουρισµού κατά Sharpley. Η πιο αµιγής µορφή του σκοτεινού τουρισµού, κατά την οποία το ενδιαφέρον για τον θάνατο ικανοποιείται από θεάµατα σχεδιασµένα για αυτόν τον σκοπό.

Μαύρος Τουρισµός

Controversial Tourism

N. Uriely

2005 Ο µη συµβατικός τουρισµός, που Αµφιλεγόµενος Τουρισµός ο τρόπος πρακτικής του ή η ηθική του είναι αµφιλεγόµενες από την κοινή γνώµη.

Crime Tourism

J. Lennon

2010 Ο τουρισµός που γίνεται είτε για την διάπραξη εγκληµατικών ή παραβατικών συµπεριφορών, είτε µε αφορµή παλιότερα εγκλήµατα.

Τουρισµός Εγκληµάτων

Danger Tourism

Μ. Sheller

2003 Τουριστικές τοποθεσίες, που θεωρούνται, είναι ή ήταν χώροι

Τουρισµός του Κινδύνου

χρονολογία

Ορισµοί

Μετάφραση

Controversial Tourism

N. Uriely

2005 Ο µη συµβατικός τουρισµός, που Αµφιλεγόµενος ο τρόπος πρακτικής του ή η Τουρισµός ηθική του1.2είναι αµφιλεγόµενες Σκοτεινός Τουρισμός, Θανατοτουρισμός και Μαύρα Σημεία από την κοινή γνώµη.

Crime Tourism

J. Lennon

Τουρισµός Εγκληµάτων

Danger Tourism

Μ. Sheller

2003 Τουριστικές τοποθεσίες, που θεωρούνται, είναι ή ήταν χώροι κινδύνου, περιοχές στις οποίες το έγκληµα και ο φόβος για την σωµατική ακεραιότητα έχουν κυρίαρχο ρόλο

Τουρισµός του Κινδύνου

Dark Heritage Tourism

J. E.Tunbridge and G. J. Ashworth,

1996 Χώροι τουρισµού µε πένθιµη κληρονοµιά ή τόπους που σχετίζονται µε την θλίψη στους οποίους έχουν διαδραµατιστεί ή σχετίζονται µε αρνητικά γεγονότα.

Τουρισµός Σκοτεινής Κληρονοµιάς

Dark Tourism

M. Foley and J. Lennon

1996 Χώροι τουρισµού µε πένθιµο χαρακτήρα ή τόπους που σχετίζονται µε την θλίψη.

Σκοτεινός Τουρισµός

Κατηγορία Deviant Tourism

όνοµα(-τα) N. Uriely and Y. ατόµου(-ων) Belhassen που εισήγαγε(-αν) τον όρο

Disaster Tourism

χρονολογία 2005 Ορισµοί Μια µορφή εναλλακτικού τουρισµού που σχετίζεται µε το παράνοµο, το ανήθικο ή ιδιαίτερο.

Μετάφραση Διεστραµµένος Τουρισµός

G. J. Ashworth

2004 Ο τουρισµός που αναφέρεται σε καταστροφές που έχουν προκληθεί από τον άνθρωπο ή 1 την φύση.

Τουρισµός των Καταστροφών

Dracula Tourism

D. Light

2007 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε τους βρικόλακες και τα βαµπίρ.

Drug Tourism

M. de Ríos

1994 Ο τουρισµός που γίνεται σε περιοχές µε σκοπό την παράνοµη ή νόµιµη χρήση ουσιών.

Τουρισµός των Ναρκωτικών

Favela Tourism

Rodd

2009 Ο τουρισµός που γίνεται σε φτωχές περιοχές γνωστές και ως φαβέλες

Τουρισµός σε Φαβέλες

Fright Tourism

R. S. Bristow and M. Newma

2005 Η επίσκεψη χώρων που προκαλούν τρόµο, όπως στοιχειωµένα κτίρια και µέρη που έχουν σχεδιαστεί για να τροµάζουν τους επισκέπτες και να τους προκαλούν ένα αίσθηµα αβεβαιότητας.

Τουρισµός του Τρόµου

2009 Η επίσκεψη χώρων, µουσείων ή

Τουρισµός της

Genocide Tourism

J. Beech

ως φαβέλες Fright Tourism

R. S. Bristow and M. Newma

Τουρισµός του Τρόµου

Genocide Tourism

J. Beech

2009 Η επίσκεψη χώρων, µουσείων ή µνηµείων που έχουν ως θεµατική τους την γενοκτονία ενός λαού.

Τουρισµός της Γενοκτονίας

Graveyard Tourism

A. Seaton

2002 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε χώρους και πρακτικές ταφής, πένθους και θανάτου.

Τουρισµός των Κοιµητηρίων

Grey Tourism (demand)

R. Sharpley

2005 Μία από τις επιµέρους Γκρίζος Τουρισµός κατηγορίες του σκοτεινού (ζήτηση) τουρισµού κατά Sharpley. Αφορά τουρίστες µε ενδιαφέρον για τον θάνατο που τυχαία επισκέπτονται ένα χώρο σκοτεινού τουρισµού.

Grey Tourism (supply)

R. Sharpley

2005 Μία από τις επιµέρους κατηγορίες του σκοτεινού τουρισµού κατά Sharpley. Περιοχές που είναι οργανωµένα σκοτεινά αξιοθέατα που όµως οι επισκέπτες τους έχουν µερικό ενδιαφέρον για τον θάνατο.

Γκρίζος Τουρισµός (παροχή)

Grief Tourism

S. Tanas

2004

Τουρισµός της Θλίψης

Holocaust Tourism

G. J. Ashworth

Τουρισµός του 1996 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε Ολοκαυτώµατος γεγονότα, χώρους, αντικείµενα και µαρτυρίες επιζώντων που σχετίζονται µε το Ολοκαύτωµα ή και άλλες γενοκτονίες (όπως την Γενοκτονία των Αρµενίων)

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

Πρόκειται για τον παράδοξο τουρισµό, που δεν γίνεται για την διασκέδαση, αλλά ώστε οι τουρίστες να αισθανθούν θλίψη. Συνήθως, αφορά άτοµα που έχουν µια σχέση µε το γεγονός, τον τόπο ή τα πρόσωπα µε τα οποία σχετίζεται το τουριστικό αξιοθέατο.

Κατηγορία

όνοµα(-τα) ατόµου(-ων) που εισήγαγε(-αν) τον όρο

χρονολογία

Ορισµοί

Μετάφραση 1.2 Σκοτεινός Τουρισμός, Θανατοτουρισμός και Μαύρα Σημεία

Horror Tourism

G. J. Ashworth

2004 Ο τουρισµός που αποσκοπεί Τουρισµός του στον ελεγχόµενο φόβο. Όπως ο Τρόµου τουρισµός σε στοιχειωµένα σπίτια, περιοχές που σχετίζονται µε την µαγεία και το απόκοσµο, τα βαµπίρ και µουσεία Τρόµου.

Hot spots Tourism

G. J. Ashworth

2004 Ο τουρισµός που αναπτύσσεται σε περιοχές που πρόσφατα πλήγηκαν από δραµατικά και επίκαιρα γεγονότα. Σηµεία που το δράµα είναι εντεινόµενο αποτην βία.

Killing-fields Tourism

G. J. Ashworth

2004 Αρχικά, εµπνευσµένος από την Τουρισµός των ταινία The Killing Fields (1984), Πεδίων Θανάτου για το µνηµείο στο Choeung Ek, αναπτύχθηκε στην Καµπότζη και αργότερα σε περιοχές σφαγών µεγάλης κλίµακας όπως η Ρουάντα και η Βοσνία, οπού µνηµεία πεσόντων, οστεοθήκες και οµαδικοί τάφοι γίνονται επισκέψιµα ως τουριστικά αξιοθέατα.

Mea culpa Tourism

G. J. Ashworth

2004 Ο τουρισµός που γίνεται από επισκέπτες που ταυτίζονται µε τον δράστη ενός σκοτεινού γεγονότος και έχουν σκοπό να συµφιλιωθούν µε το γεγονός.

Milking the Macabre

G. M. S. Dann

1995 Όρος που σχετίζεται µε την διάθεση και το ενδιαφέρον των ταξιδιωτών να επισκεφθούν και να πάρουν µέρος σε µακάβριες καταστάσεις και τελετουργικά.

Η Εκµετάλλευση του Μακάβριου

Morbid Tourism

T. Blom

2000 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε την επίσκεψη σε χώρους που θεωρούνται µακάβριοι

Μακάβριος Τουρισµός

Narco-Tourism

Valder and Sifaneck

1997 Είναι το φαινόµενο κατά το οποίο τα άτοµα έλκονται σε µία συγκεκριµένη τοποθεσία, επειδή είναι δυνατή η απόκτηση νόµιµων ή παράνοµων ναρκωτικών, αλλά και άλλων υπηρεσιών που ενδεχοµένως επιθυµούν.

Ναρκοτουρισµός

Nuclear Tourism

Freeman

2014 Η επίσκεψη σε περιοχές που έχουν πληγεί από πυρηνικές

Πυρηνικός Τουρισµός

Τουρισµός της Επικαιρότητας

Narco-Tourism Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

Nuclear Tourism

Valder and Sifaneck

Ναρκοτουρισµός

Freeman

2014 Η επίσκεψη σε περιοχές που έχουν πληγεί από πυρηνικές εκρήξεις.

Πυρηνικός Τουρισµός

Occult Tourism Κατηγορία Pagan Tourism

όνοµα(-τα) ατόµου(-ων) που Laws εισήγαγε(-αν) τον όρο

Pale Tourism

χρονολογία

Ο τουρισµός σε χώρους που σχετίζονται µε την µαγεία, τον εσωτερισµό ή τον µυστικισµό. Ορισµοί

Μυστικιστικός Τουρισµός Μετάφραση

2013 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε παγανιστικές δράσεις ή µε την παγανιστική κληρονοµιά.

Παγανιστικός Τουρισµός

R. Sharpley

2005 Μία από τις επιµέρους κατηγορίες του σκοτεινού τουρισµού κατά Sharpley. Αφορά τουρίστες µε λίγο ή περιορισµένο ενδιαφέρον για επίσκεψη πένθιµων περιοχών που θεωρούνται σκοτεινά αξιοθέατα

Λευκός Τουρισµός

Penal Tourism

C. Strange and M. Kempa

2003 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε 3 φυλακές, τις συνθήκες κράτησης, το νοµικό και σωφρονιστικό σύστηµα, καθώς και τους ίδιους τους εγκληµατίες και τα εγκλήµατα που διέπραξαν . Θεωρείται πιο γενικός όρος από τον τορισµό των φυλακών.

Ποινικός Τουρισµός

Poverty Tourism

M. Rofles

2009 Ο τουρισµός που γίνεται σε περιοχές που πλήττονται από φτώχεια.

Τουρισµός της Φτώχειας

Prison Tourism

C. Strange and M. Kempa

2003 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε φυλακές, τις συνθήκες κράτησης, το νοµικό και σωφρονιστικό σύστηµα, καθώς και τους ίδιους τους εγκληµατίες και τα εγκλήµατα που διέπραξαν .

Τουρισµός των Φυλακών

Prison-Heritage Tourism

C. Strange

2003 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε το σωφρονιστικό σύστηµα ανά περιόδους σε µια φυλακή ή σε ένα κράτος.

Τουρισµός της Κληρονοµιάς των Φυλακών

Religious Tourism

Vukonic

1998 Το ταξίδι σε χώρους που έχουν θρησκευτική σηµασία για τους

Θρησκευτικός Τουρισµός

και τους ίδιους τους εγκληµατίες και τα εγκλήµατα που διέπραξαν . 1.2 Σκοτεινός Τουρισμός, Θανατοτουρισμός και Μαύρα Σημεία Prison-Heritage Tourism

C. Strange

2003 Ο τουρισµός που σχετίζεται µε το σωφρονιστικό σύστηµα ανά περιόδους σε µια φυλακή ή σε ένα κράτος.

Τουρισµός της Κληρονοµιάς των Φυλακών

Religious Tourism

Vukonic

1998 Το ταξίδι σε χώρους που έχουν θρησκευτική σηµασία για τους επισκέπτες. Συχνά σχετίζεται µε τον σκοτεινό τουρισµό, καθώς αρκετά από τα ζητήµατα της θρησκείας σχετίζονται µε τον θάνατο.

Θρησκευτικός Τουρισµός

Revenge Tourism

G. J. Ashworth and Hartmann

2005 Ο τουρισµός ο οποίος γίνεται µε ταύτιση των τουριστών στα θύµατα µίας τραγωδίας, όµως µε το αίσθηµα εκδίκησης και επίρριψης ευθηνής στον θύτη.

Τουρισµός για Εκδίκηση

Roots Tourism

Ο τουρισµός που γίνεται µε σκοπό την αναζήτηση των ριζών και της κληρονοµιάς τους.

Τουρισµός στις Ρίζες

Slavery-Heritage Tourism

G. M. S. Dann and A. Seaton

2001 Η επίσκεψη σε χώρους που σχετίζονται µε την δουλεία και τις συνθήκες της και εκδοχές της. Συνήθως αναφέρεται στο Υπερατλαντικό δουλεµπόριο των Αφρικανών.

Τουρισµός της Κληρονοµιάς της Δουλείας

Slum Tourism

C. Heap

2009 Ο τουρισµός σε φτωχικές γειτονιές, περιοχές, πόλεις ή χώρες µε σκοπό την παρατήρηση µια διαφορετικής κοινωνικής και οικονοµικής πραγµατικότητας.

Τουρισµός των Παραγκουππολεων

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

1.3. Τουρισμός και κίνδυνος

Οι Jonhn Urry και Jonas Larsen, αναφέρουν το παράδοξό του τουρισμού, που ενώ συνήθως γίνεται για την ευχαρίστηση, σχετίζεται με την ασθένεια, τον κίνδυνο και τον θάνατο. Αναγνωρίζουν πέντε κατηγορίες τουρισμού που σχετίζονται με αυτήν την αρνητική πλευρά των επισκεπτόμενων χώρων. «Στην πρώτη, αναφέρουν πως, συχνά, οι χώροι τουρισμού είναι γεμάτοι με αρρώστους και ετοιμοθάνατους.»28 Χώροι όπως θέρετρα και ιαματικά κέντρα αφορούν ασθενείς, που έχουν ανάγκη από ίαση, συχνά μεγαλύτερης ηλικίας. Έτσι, σκιαγραφούν μια μελαγχολική εικόνα του ιατρικού τουρισμού που συνδέεται με τους τουρίστες στους οποίους απευθύνεται. Ο λόγος που αναφέρεται, είναι η απόκληση του από την γενική ευχαρίστηση και ευχάριστη διάθεση, με την οποία είναι συνδεδεμένος ο τουρισμός. Στην δεύτερη κατηγορία, εντάσσονται όλοι οι χώροι που είναι συσχετισμένοι με τον κλασικό, θανατοκεντρικό χαρακτήρα του σκοτεινού τουρισμού. «Δηλαδή, φυλακές, μνημεία πεσόντων πολέμου, κάστρα, στρατόπεδα συγκέντρωσης, οχυρά και σημεία μαχών και καταστροφών.[…] Επίσης, υπάρχουν χώροι για την τίμηση της ζωής και του θανάτου γνωστών προσωπικοτήτων.[…] Επιπροσθέτως, βίαιοι και «αιμοδιψείς» πολιτισμοί που προβάλλονται τουριστικά, όπως οι Βικινγκς, οι Ίνκας και οι Ζουλού»29. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση, στο ότι οποιοσδήποτε χώρος τραύματος ή πόνου μπορεί να καταταχθεί σε αυτή την κατηγορία, υπό την προϋπόθεση ότι δίνεται μία αμοιβή για την επίσκεψη του ή γίνεται πώληση θεματικών υπηρεσιών ή αναμνηστικών. Αυτός ο τουρισμός έχει οργανωθεί από άτομα, που ενδιαφέρονται, για το εκάστοτε σκοτεινό γεγονός και έχουν σχηματίσει έναν τρόπο, ώστε το κοινό να βιώσει μια εμπειρία σχετική με το γεγονός. Σκοπός αυτού το τουρισμού είναι να διαφυλαχθεί η μνήμη του γεγονότος. Συνήθως, παρουσιάζονται ως παραδείγματα προς αποφυγή, αλλά, συχνά είναι συνδεδεμένα με την πολιτιστική

John Urry και Jonas Larsen, Tourist Gaze 3.0, Λονδίνο: SAGE Publications, 2011, σελ. 218

Ό.π. σελ. 219

1.3. Τουρισμός και κίνδυνος

κληρονομιά και ταυτότητα μιας φυλής ή ενός έθνους. Έτσι, μέσω του τουρισμού, παραμένει ζωντανή η μνήμη του τόπου, τον ατόμων, της καταστροφής και των γεγονότων. «Η τρίτη, αφορά τουριστικές τοποθεσίες, που θεωρούνται, είναι ή ήταν χώροι κινδύνου, περιοχές στις οποίες το έγκλημα και ο φόβος για την σωματική ακεραιότητα έχουν κυρίαρχο ρόλο»30. Συχνά, τουριστικές περιοχές προσελκύουν παραβατικά στοιχεία που θέλουν να εκμεταλλευτούν τους τουρίστες . Η ληστεία, η πορνεία, η κλοπή και οι παράνομες ενέργειες σχετικές με τον εθισμό, είναι μερικά από τα παραδείγματα από τα οποία διατρέχουν κίνδυνο οι τουρίστες. «Μέρος της γοητείας της Καραϊβικής, θεωρείται ότι είναι ο «κίνδυνος» που καραδοκεί. Ιστορίες για πειρατές, Ρασταφαριανισμό, ναρκωτικά και Γιάρντις συμβάλουν στον «τουρισμό του κινδύνου» (danger tourism) αυτών των παραδεισένιων νησιών της Καραϊβικής»31. Σε αυτήν την κατηγορία του παράνομου και του κινδύνου, μπορεί να ενταχθεί και ο τουρισμός της φτώχειας, κατά τον οποίο οι επισκέπτες παρατηρούν διαφορετικές οικονομικά κοινωνίες και συχνά η φτώχεια συνδέεται με την εγκληματικότητα. «Στην Τέταρτη, τουριστικές συμπεριφορές κατά τις οποίες το σώμα υπόκειται σε κίνδυνο διαφόρων συνθηκών»32. Αυτός ο τύπος τουρισμού συνδέεται με τον τουρισμό της περιπέτειας (adventure tourism). Οι τουρίστες που επιζητούν το διαφορετικό, αναζητούν εμπειρίες, θεάματα και δραστηριότητες που θα τους διεγείρουν, μέσω του κινδύνου. Πρακτικές όπως οι πτώσεις από γέφυρες (bungee jumping), οι περίπατοι σε περιοχές εκτός χάρτη, οι καταδύσεις, το ράφτινγκ είναι μερικά από τα παραδείγματα δραστηριοτήτων, αυτής την περιπετειώδους επιθυμίας των τουριστών. Ο David Farrier στην σειρά ντοκιμαντέρ του για τον σκοτεινό τουρισμό, παρουσίαζε μια δραστηριότητα, κατά την οποία οι τουρίστες περνούν, «παράνομα», τα σύνορα Μεξικό-Αμερικής.33 Κατά την σκηνοθετημένη, παράνομη μετακίνηση τους, οι ταξιδιώτες υπόκεινται σε κακουχίες και αντιξοότητες για την αυθεντικότητα της εμπειρίας. Στην ίδια σειρά, παρουσιάζει την εμπειρία του από το πιο τρομακτικό σπίτι του τρόμου, στο Τενεσί, στο οποίο οι επισκέπτες οικειοθελώς υπόκεινται σε βασανιστήρια.34 Η τρομοκρατία αναφέρεται ως το τελευταίο σημείο ενδιαφέροντος αυτής της παράδοξης σχέσης τουρισμού και κινδύνου.35 Βέβαια, δεν υφίσταται τουρισμός της τρομοκρατίας, ως τουρισμός για να γίνει τρομοκρατία, αλλά, μελετάται η επιρροή του φαινομένου της τρομοκρατίας στον τουρισμό. Φυσικά, σε αυτή τη κατηγορία κατατάσσονται και χώροι στους οποίους έχουν γίνει τρομοκρατικές ενέργειες η επιθέσεις. Συμπερασματικά, συνδέεται άρρηκτα με την δεύτερη κατηγορία του θανάτου και της κληρονομιάς, καθώς ο τουρισμός είναι αποτέλεσμα της ανάγκη για θύμηση του γεγονότος και τίμηση των θυμάτων της επίθεσης. Το Σημείο Μηδέν, η τοποθεσία της τρομοκρατικής επίθεσης της 11ης Σεπτεμβρίου στους Δίδυμους Πύργους, έχει γίνει τουριστική ατραξιόν του δυτικού πολιτισμού. Εξαιτίας των τρομοκρατικών επιθέσεων τα τελευταία χρόνια, έχουν αυξηθεί τα μέτρα και οι έλεγχοι για την είσοδο σε μουσεία, σημαντικές τουριστικές τοποθεσίες,

Ό.π. σελ 220

Mimi Sheller, Consuming the Caribbean: From Arawaks to Zombies , Λονδίνο: Routledge, 2003, σελ. 20

John Urry και Jonas Larsen, Tourist Gaze 3.0, Λονδίνο: SAGE Publications, 2011, σελ. 218

David Farrier, Dark Tourist, Netflix, 2018, Επεισόδιο 1: “Latin America”, μέρος 3

Ο.π. 33, Επεισόδιο 8: “Back in the USA”, μέρος 3

John Urry και Jonas Larsen, Tourist Gaze 3.0, Λονδίνο: SAGE Publications, 2011 σσ. 221-223

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

αεροδρόμια και άλλα μέσα μεταφοράς, με αποτέλεσμα να επηρεάζουν αρνητικά την διάθεση των τουριστών για την επίσκεψη. Βέβαια, «Μερικές φορές τουρίστες είναι τρομοκράτες»36 αυτή η συνθήκη μπορεί να επηρεάσει την τουριστική εμπειρία και να προκαλέσει μια αφιλόξενη διάθεση προς τον επισκέπτη. Όμως, ενισχύεται από την συμπεριφορά των τουριστών, όταν δεν σέβονται την τοπική κουλτούρα, τους γηγενείς και το περιβάλλον.

Ό.π. σελ. 221

1.4. Ανήθικος Τουρισμός και παγκόσμιος κώδικας ηθικών αρχών για τον ουρισμό

1.4. Ανήθικος Τουρισμός και παγκόσμιος κώδικας ηθικών αρχών για τον τουρισμό Οι Claudio Minca και Tim Oakes αναφέρουν ότι: «Ο τουρίστας πάντα αναζητά την αδύνατη ισορροπία μεταξύ της ανάγκης, της εύρεσης και της καθιέρωσης, της οργάνωσης στον κόσμο - αυτό σημαίνει την χαρτογράφηση των τουριστικών χώρων, τοπίων και πολιτισμών - και την επιθυμία (πιθανώς) να παραβεί αυτήν την ίδια οργάνωση, με το να εστιάζει πέρα και πίσω από τον χάρτη.»37 Η παραβατικότητα στον τουρισμό όπως παρουσιάζεται από τους Minca και Oakes είναι η διάθεση των τουριστών να διαμορφώσουν καινουργές συνθήκες, στις υπάρχουσες δυνατότητες που τους δίνονται, στην εμπειρία και επίσκεψη νέων (για αυτούς) χώρων, τοπίων και πολιτισμών. Βέβαια, ο παραβατικός ρόλος των τουριστών δεν περιορίζεται στην «θεωρητική» τους επιθυμία για νέες εμπειρίες, αλλά επεκτείνεται και σε κάποιες από τις πρακτικές τους, οι οποίες μπορεί να είναι παράνομες ή και να θεωρηθούν προσβλητικές για τους τόπους που επισκέπτονται. Ο Περικλής Λύτρας και η Παπαγεωργίου Αθηνά αναφέρουν για τον τουρισμό ότι, «Η τουριστική μετακίνηση συχνά έχει σκοπό την ικανοποίηση ακραίων επιθυμιών, πολλές από τις οποίες είναι σαφώς παραβατικές ενώ άλλες, χωρίς να είναι ποινικά κολάσιμες ή να εμπίπτουν σε απαγορεύσεις, είναι και ιδιαίτερες και συζητήσιμες»38. Προτείνουν ένα διαχωρισμό των κατηγοριών του τουρισμού με κριτήριο τις συμπεριφορές. Στις «παραβατικές συμπεριφορές» εντάσσεται ο σεξοτουρισμός, γνωστός και ως «τουριστικός ηδονισμός»39, ο ναρκοτουρισμός και ο παράνομος ιατρικός τουρισμός. Ενώ, στις «ιδιαίτερες συμπεριφορές» προτείνουν τουρισμούς αμφιλεγόμενης ηθικής και πρακτικής, όπως τον Σκοτεινό τουρισμό, τον τουρισμό ακραίου κινδύνου, καθώς προτείνουν και κάποιες ιδιαίτερες περιπτώσεις, που χρήζουν έρευνα και μελέτη, τον τουρισμό του τζόγου, των pride parade και της αυτοκτονίας.40 37 Claudio Minca και Tim Oakes, «Introduction: Traveling Paradoxes», στο Claudio Minca και Tim Oakes (eds), Trravels in Paradox: Remapping Tourism, MD: Rowman & Littlefield, 2006, σσ. 1-22 38 Περικλής Λύτρας και Αθηνά Παπαγεωργίου, Ο τουρισμός που πληγώνει… Η αθέατη και δυσφημιστική πλευρά του, Αθήνα: Παπαζήση, 2014, σελ. 23 39

Περικλής Λύτρας, Κοινωνιολογία του τουρισμού, Αθήνα: Interbooks, 1998, σελ. 54

Περικλής Λύτρας και Αθηνά Παπαγεωργίου, Ο τουρισμός που πληγώνει… Η αθέατη και δυσφημιστική πλευρά του, Αθήνα:

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

Ο τουρισμός έχει συχνά κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές επιπτώσεις (θετικές και αρνητικές) στης περιοχές στις οποίες διατίθεται. Οι κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις του τουρισμού είναι αλληλένδετες με τις πολιτιστικές και συχνά συγχέονται στην βιβλιογραφία. «Ως κοινωνικές επιπτώσεις, ορίζονται οι αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων που κατοικούν σε έναν τουριστικό προορισμό»41, αυτές οι επιπτώσεις, προκύπτουν από τη σχέση του πληθυσμού αυτού, με τους τουρίστες και γενικά με την τουριστική βιομηχανία. Θετικές επιδράσεις θεωρούνται η διατήρηση του πολιτισμού και των παραδόσεων του προορισμού, η αποκατάσταση των ιστορικών μνημείων και η οικονομική ευμάρεια.42 Αρνητικές, θεωρούνται η εγκληματικότητα και οι κοινωνικές, πολιτισμικές και οικονομικές ανισότητες και διαφορές που αναπτύσσονται μεταξύ του τοπικού πληθυσμού και των επισκεπτών. Σύμφωνα με τον Stephen Witt, όσο μεγαλύτερες είναι αυτές οι ανισότητες, και όσο μικρότερος είναι ο προορισμός, τόσο ευρύτερες είναι αυτές οι επιπτώσεις.43 Για τους «ανήθικους» τύπους τουρισμού δεν ευθύνονται μόνο οι επισκέπτες, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την συμπεριφορά τους, αλλά και τα άτομα που διαχειρίζονται τις περιοχές που εμφανίζουν αμφιλεγόμενο τουρισμό. Οι Πάροχοι των τουριστικών αξιοθέατων έχουν ευθύνη απέναντι στην περιοχή που διαχειρίζονται, τόσο ώστε να μένει το θέαμα αυθεντικό, όσο και για τον τρόπο που παρέχεται στους τουρίστες. Η διεύθυνση του μουσείου, του πρώην στρατοπέδου συγκέντρωσης, στο Άουσβιτς, που θεωρείται από τα γνωστότερα μνημεία κληρονομιάς του Β Παγκοσμίου Πολέμου, συχνά, μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προτρέπει τους επισκέπτες να φέρονται με σεβασμό στον χώρο και τα θύματα, τόσο με την συμπεριφορά όσο βρίσκονται στον χώρο, όσο και με τις φωτογραφίες που θα κοινοποιήσουν μετά την επίσκεψή τους. Συγκριμένα ο λογαριασμός του μουσείου, αναφέρει στο Twitter, επισυνάπτοντας μερικές φωτογραφίες επισκεπτών: «Όταν έρχεστε στο Μουσείο του Άουσβιτς να θυμάστε ότι βρίσκεστε στον χώρο που ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν την ζωή τους. Να σέβεστε την μνήμη τους. Υπάρχουν καλύτερα μέρη για να μάθετε να ισορροπείτε από τον χώρο που συμβολίζει την απέλαση εκατοντάδων χιλιάδων ατόμων στον θάνατο». (εικόνα: από την δημοσίευση του Auschwitz Memorial στο Twitter (https://twitter. com/auschwitzmuseum/status/1108337507660451841, Επίσκεψη 20/04/2020), τροποποιήθηκε για την διαφύλαξη της ταυτότητας των επισκεπτών) Ο Παγκόσμιος Οργανισμός τουρισμού, από τον Οκτώβρη του 1999, έχει θεσπίσει και υπογράψει τον Παγκόσμιο Κώδικα Ηθικών Αρχών για να διαφυλάξει και να οργανώσει τους προορισμούς που διατίθενται στους επισκέπτες σύμφωνα με το τουριστικό ήθος.44 Ο Κώδικας αποτελείται από δέκα αρχές που απευθύνονται στους φορείς που παρέχουν τουρισμό, τους διαχειριστές τουριστικών περιοχών, επιχειρήσεις και εργαζόμενους στην τουριστική βιομηχανία, καθώς και τους ίδιους τους τουρίστες. Η πρώτη αρχή «Η συμβολή του τουρισμού στην αμοιβαία κατανόηση και το σεβασμό ανάμεσα στους λαούς και τις κοινωνίες», αναφέρεται στον υπεύθυνο τουρισμό που συντελείται από την ανεκτικότητα και τον σεβασμό μετάξι των διαφορετικών πολιτισμών, λαών και θρησκειών και επισημαίνει την αποχή που πρέπει Παπαζήση, 2014, σσ. 23-84 41

Matheison και Wall, Tourism Economic, physical, and social impacts. London, New York: Longman , 1982, σελ. 24

42 Περικλής Λύτρας και Αθηνά Παπαγεωργίου, Ο τουρισμός που πληγώνει… Η αθέατη και δυσφημιστική πλευρά του, Αθήνα: Παπαζήση, 2014, σσ. 85-86

Stephen F. Witt, Tourism in Cyprus, Balancing the benefits and costs, Travel Management, Vol. 12, 1991, σσ. 37-46

http://ethics.unwto.org/sites/all/files/docpdf/greece.pdf.

1.4. Ανήθικος Τουρισμός και παγκόσμιος κώδικας ηθικών αρχών για τον ουρισμό

να τηρούν οι επισκέπτες σε παράνομες ενέργειες. Η δεύτερη αρχή, «Ο τουρισμός ως ένα όχημα για την ατομική και τη συλλογική ολοκλήρωση», περιγράφει τα θετικά προνόμια, που προσφέρει ο τουρισμός, τόσο για την ξεκούραση, την χαλάρωση, τον αθλητισμό και την πρόσβαση στον πολιτισμό και την φύση, αλλά

[3]

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

και τα οφέλη του τουρισμού στην αυτομόρφωση, την αμοιβαία ανεκτικότητα και την κατανόηση μεταξύ λαών και πολιτισμός καθώς και της διαφορετικότητας τους. Η τρίτη αρχή «Τουρισμός, ένας παράγοντας για βιώσιμη ανάπτυξη» απευθύνεται στους φορείς τουριστικής ανάπτυξης που πρέπει να προασπίζονται και να μην καταχέζονται το φυσικό περιβάλλον και το τοπίο και να λειτουργούν προς όφελος των ντόπιων. Η τέταρτη αρχή «Τουρισμός, ένας χρήστης της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας και ένας συντελεστής για την αναβάθμιση της», περιγράφει τον τουρισμό ως δικαίωμα όλων, αλλά τονίζει πώς ο καθένας έχει ευθύνη απέναντι του, επίσης προβλέπει ότι μέρος των οικονομικών πόρων του τουρισμού θα πρέπει να διατίθεται στην συντήρηση, προστασία, ανάπτυξη και τον εξωραϊσμό της κληρονομιάς από την οποία προέρχεται. Η πέμπτη αρχή, «Τουρισμός, μια επωφελής δραστηριότητα για τις χώρες και τις κοινότητες υποδοχής», σύμφωνα με αυτήν, οι τοπικοί πληθυσμοί πρέπει να απασχολούνται στις τουριστικές δραστηριότητες και να μετέχουν κατά τρόπο δίκαιο στα οικονομικά κοινωνικά και πολιτιστικά οφέλη που αυτές παράγουν και ειδικότερα στις άμεσες και έμμεσες θέσεις εργασίας που προκύπτουν από αυτές. Η έκτη αρχή, «Υποχρεώσεις των φορέων του τουρισμού στις τουριστική ανάπτυξη», εξηγεί τις υποχρεώσεις των επαγγελματιών του τουριστικού φορέα σε σχέση με τους επισκέπτες. Η έβδομη, «Δικαίωμα στον τουρισμό», αναφέρεται στο οικουμενικό δικαίωμα όλων στον τουρισμό. Στην όγδοη αρχή, « Η ελευθερία της τουριστικής διακίνησης», καθιερώνεται η δυνατότητα των τουριστών και των επισκεπτών, για ασφαλή και ελεύθερη μετακίνηση εντός και μεταξύ των κρατών. Με την ένατη αρχή, «Δικαίωμα των εργαζομένων και των επιχειρηματιών στην τουριστική βιομηχανία», διασφαλίζονται τα δικαιώματα των εργαζομένων της τουριστικής βιομηχανίας καθώς και αναφέρεται η ανάγκη για περιορισμό της εργασιακής ανασφάλειας. Τέλος, η δέκατη αρχή, «Εφαρμογή των αρχών του Παγκόσμιου Κώδικα Ηθικών Αρχών για τον τουρισμό», ορίζει την ανάγκη των φορέων για συμμόρφωση στις προαναφερθείσες αρχές. 45 Παρατηρούμε ότι η ηθικότητα μιας τουριστικής δραστηριότητας, εξαρτάται από τρεις παράγοντες για να χαρακτηριστεί. Πρώτων, από το πλαίσιο στο οποίο αυτή εμφανίζεται, δηλαδή, την διαχείρισή της από επιχειρηματίες και φορείς. Δεύτερων, από την παρουσίαση της στο κοινό , που πραγματοποιείται από την διαχείριση της και τα μέσα δικτύωσης και διαφήμισης που την προβάλουν. Τέλος, τρίτων, από την συμπεριφορά και την κατάσταση των επισκεπτών και τουριστών.

Ό.π.

1.4. Ανήθικος Τουρισμός και παγκόσμιος κώδικας ηθικών αρχών για τον ουρισμό

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΚΑΙ Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ

2.1. Αρχιτεκτονική της μνήμης, ερείπια και κληρονομιά

Από την αρχαιότητα, ανεγείρονται μνημεία. Σκοπός τους είναι η θύμηση γεγονότων και ατόμων. Τα μνημεία είναι ο κόμβος που συνδέει την μνήμη, την ιστορία και τον χώρο. Η μνημειακή αρχιτεκτονική είναι συνδεδεμένη με ογκώδη κτίρια, συνήθως θρησκευτικού, παρελθοντικού χαρακτήρα (monuments) ή κατασκευές που γίνονται, ως φόρος τιμής ή στη μνήμη κάποιον ατόμων ή γεγονότων (memorials). Στο πλαίσιο της εργασίας, δίνεται έμφαση στον δεύτερο ορισμό, του memorial. Αυτό που διαφυλάσσουν και διεγείρουν τα μνημεία είναι η μνήμη. Η έννοια της συλλογικής μνήμης κατοχυρώθηκε από τον Γάλλο κοινωνιολόγο Maurice Halbwachs το 1925, που βασιζόταν στις ιδέες του Emile Durkheim. «Για να κατανοήσουμε τις επιμέρους μνήμες, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε την σχέση μεταξύ της μνήμης και της αντίστοιχης ομάδας που την αφορά».1 Η συλλογική μνήμη αφορά την μνήμ η που αντίθετα από την ατομική, το άτομο δεν την έχει βιώσει, αλλά μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Η συλλογική μνήμη δεν είναι ιστορική μνήμη, καθώς δεν έχει αντικειμενικότητα.2 Οι αρχαιολόγοι Jan και Aleida Assmann διαμόρφωσαν το μοντέλο της επικοινωνιακής και της πολιτισμικής μνήμης, στο οποίο παρουσιάζεται η σχέση της μνήμης με τον χώρο. Ο Jan Assmann, χωρίζει τη μνήμη σε τέσσερις κατηγορίες, την μιμητική (mimetic memory), την μνήμη των πραγμάτων (memory of things), την επικοινωνιακή (communicative memory) και την πολιτισμική (cultural memory). Η μιμητική μνήμη, αφορά δράσεις και σχετίζεται με την ανάπτυξη δεξιοτήτων μέσω της μίμησης. Η μνήμη των πραγμάτων αφορά όλα τα αντικείμενα, που δίνουν ταυτότητα στον άθρωπο και τον χώρο, καθώς τον κάνουν τα ξεχωρίζει από τους προηγούμενους. Έχει να κάνει με την έννοια της άνεσης ανά τις περιόδους και σχετίζεται με την αισθητική. Η επικοινωνιακή μνήμη αφορά τη γλώσσα και την επικοινωνία και σχετίζεται με τις αναλύσεις του Halbwachs. H πολιτισμική μνήμη, χωρίζεται σε τρείς επιμέρους κατηγορίες, την ανάμνηση (remembrance), την ταυτότητα (identity) και την

Halbwachs, Maurice [1992], On Collective Memory Chicago: The Univesity of Chicago Press σελ. 53

Ό.π. σσ. 120-127

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

πολιτιστική3 συνέχεια (cultural continuity).4 Ένα σκοτεινό γεγονός, σοκάρει στιγμιαία και μεταβαίνει, μέσω της επικοινωνιακής μνήμης σε μια ομάδα ατόμων, και περνά στην συλλογική. Γεγονότα που είναι μέρη της συλλογικής μνήμης έχουν βραχύχρονη επιρροή. Σκοπός του σκοτεινού τουρισμού, των μουσείων και των μνημείων είναι οι μνήμες να διαφυλαχθούν στην πολιτισμική μνήμη των εθνών. Ο Pierre Nora εισήγαγε μια ακόμα έννοια που σχετίζεται με τη μνήμη και την κληρονομιά, τα «lieux de memoire», που μεταφράζονται ως χώροι μνήμης και σκοπός τους είναι η διατήρηση του παρελθόντος. Σύμφωνα με τα άρθρα που έγραψε ο ιστορικός, από το 1989 μέχρι το 2010 μελετώντας την έννοια, υπάρχουν τρεις περίοδοι που σχετίζονται με τους χώρους μνήμης. Η πρώτη περίοδος, η προ μοντέρνα, χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη μιας φυσικής σχέσης των ανθρώπων με το παρελθόν τους, «milieux de memoire», δηλαδή περιβάλλοντα της μνήμης, που διατηρούνταν από τελετές και την παράδοση. Στη δεύτερη, στη μοντέρνα, οι παραδόσεις έχουν χάσει την αξία τους και γίνεται ανασυγκρότηση τους από μία ελίτ. Παράγουν και παραποιούν χώρους μνήμης μέσω της γλώσσας, των μνημείων και των αρχείων, με σκοπό την εξασφάλιση της μελλοντικής εθνικής ταυτότητας των κρατών. Η τρίτη περίοδος είναι η μεταμοντέρνα. Στην μεταμοντέρνα περίοδο, γίνεται μία δεύτερη ανασυγκρότηση μετά την κατάρρευση της ιδεολογίας του κράτους-έθνους.5 Για την πρώτη περίοδο, αρκεί να εξετάσουμε την καθημερινότητα των ατόμων του παρελθόντος. Τότε, οι άνθρωποι ζούσαν μέσα στην μνήμη και η κάθε τους δράση ήταν μία συνεχής επανάληψη μιας τελετουργίας, μίας αδιάκοπης πρακτικής, σε μία αρχέγονη ταύτιση της δράσης και της αιτίας που βρίσκεται πίσω της.6 Για την δεύτερη και την τρίτη περίοδο, μπορούμε να παρατηρήσουμε τη μελέτη του Albert Speer, για την αξία των ερειπίων. Η Julia Hell, μελέτησε την περίοδο που στην Γερμανία ήταν σε ισχύ το ναζιστικό κόμμα.7 «Οι Nazi παρουσίασαν μεγάλο ενδιαφέρον για τα ρωμαϊκά ερείπια και τον τρόπο με τον οποίο η αυτοκρατορία χαρακτηριζόταν από τον κλασικισμό τους. Το σχέδιο της ανοικοδόμησης του Βερολίνου, σε στιλ νεοκλασικισμού, έγινε με την σκέψη της μελλοντικής του ερείπωσης. Όπως αναφέρει η Hell, ο Hitler, πίστευε πως αν το Βερολίνο και κατ’ επέκταση, η αυτοκρατορία του, συναντούσε το τέλος, όπως η Ρώμη, θα έπρεπε να έχει κτίρια που θα παρουσιάζαν το μεγαλείο, που κατείχε κάποτε το Βερολίνο. Ο Hitler ζητούσε από τους αρχιτέκτονές του να σχεδιάζουν για την αιωνιότητα.»8 Έτσι, ο Speer, αρχιτέκτονας του Hitler, ανέπτυξε την θεωρία του περί ερειπίων. Σύμφωνα με αυτόν, τα μοντέρνα κτίρια άφηναν πίσω τους μουντά ερείπια και δεν ήταν άξια ως κληρονομιά για τις επόμενες γενιές. Σκοπός του ήταν να παράξει αρχιτεκτονική

3 Το επίθετο πολιτισμικός έχει κατεξοχήν στατικό χαρακτήρα, ενώ το επίθετο πολιτιστικός έχει κατεξοχήν δυναμικό χαρακτήρα. Tο επίθετο πολιτισμικός δηλώνει κατά κύριο λόγο τον πολιτισμό ως πνευματική καλλιέργεια, αναφέρεται δε στην αφηρημένη διάσταση του πολιτισμού. Μπαμπινιώτης, Γεώργιος[2002] Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων, Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε. σελ.1441-1442 4 Assmann, Jan [2011], Cultural Memory and Early Civilization: Writing, Remembrance, and Political Imagination, Cambridge: Cambridge University Press σελ. 5-7 5

Pierre Nora, Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire, Representations 26 (1989), σελ. 7-24

Ό.π. σελ. 50

7 Hell, Julia [2010], “Imperial Ruin Gazers, or Why did Scripo Weep?”, στο Hell, Julia και Schölne, Andreas (eds), Ruins of Modernity, Durham: Duke University Press, σελ. 169-192 8 σελ. 174

Cairns, Stephen και Jacobs, Jane [2014], “Buildings Must Die: A Perverse View of Architecture”, Cambridge: The MIT Press,

2.1. Αρχιτεκτονική της μνήμης, ερείπια και κληρονομιά

που ακόμα και σε κατάσταση παρακμής «μετά από εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια θα θύμιζε την ρωμαϊκή»9 και θα αποτελούσε αρχιτεκτονική παρακαταθήκη. Πρότεινε, μια κατασκευασμένη παρακαταθήκη. Στην μεταμοντέρνα περίοδο, με τα lieux de memoire γίνεται προσπάθεια κατασκευής κληρονομιάς, με μουσεία, μνημεία και μερικές φορές, με τον τουρισμό. Η Lippard Lucy προτείνει στην ερευνά της για τα μνημεία, πως οι χώροι ανάμνησης, «τα σημεία μαχών αποτελούν χώρους αντιπαράθεσης μεταξύ της μνήμης, της άρνησης και της απώθησης των τραγικών γεγονότων.»10. Όταν συμβαίνει ένα τραγικό γεγονός, τότε, αυτομάτως, ο χώρος χαρακτηρίζεται από σκοτεινή (αρνητική) κληρονομιά. Αν οι άνθρωποι, δεν έρθουν αντιμέτωποι με το γεγονός, για να το αποδεχθούν και να προσπαθήσουν να μην το επαναλάβουν, τότε παραμένει κληρονομιά. Αντίθετα, αν καταφέρουν να ξεφύγουν από την άρνηση του γεγονότος, όπως την αναφέρει η Lippard, και το διαχειριστούν, τότε αποκτούν μία σκοτεινή παρακαταθήκη Η παρακαταθήκη, έχει διδακτικό και αφυπνιστικό χαρακτήρα. Ο σκοτεινός τουρισμός εμφανίζεται και στις δύο περιπτώσεις, της κληρονομιάς και της παρακαταθήκης. Στην περίπτωση, που ο χώρος έχει αντιμετωπιστεί με ηθική, ο τουρισμός που επέρχεται έχει θετικό αποτέλεσμα στον χώρο και σεβασμό απέναντι στο γεγονός. Είναι, λοιπόν, δυνατό, να σχεδιαστεί ένας τέτοιος χώρος, με σεβασμό, από έναν αρχιτέκτονα; και ποια είναι η σχέση του επισκέπτη με τον σχεδιασμένο χώρο ή το παραγόμενο αρχιτεκτόνημα;

Speer, Albert [1970] Inside the Third Reich, London: Weidenfeld and Nicolson σελ. 56

Lippard, Lucy [1999] On the Beaten Track: Tourism, Art and Place New York: The New Press σελ 119

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

2.2 Το Έτερο, Το Ανοίκειο, Το Άλλο

Ο Michel Foucault, το 1966 εισήγαγε τον όρο «ετεροτοπία», ο «άλλος» τόπος,11, σε μια γαλλική ραδιοφωνική συνέντευξη. Περιγράφει χωροθεσίες «που έχουν την παράξενη ιδιότητα να σχετίζονται με όλες τις άλλες χωροθεσίες, αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να αναστέλλουν, να εξουδετερώνουν ή να αντιστρέφουν το σύνολο των σχέσεων που περιγράφονται, αντανακλώνται ή γίνονται διακριτές από αυτές»12. Μελετά ψυχιατρεία, φυλακές, νεκροταφεία, κήπους, πανηγύρια, οίκους ανοχής και στρατώνες στην αρχαιότητα, στις δυτικοευρωπαϊκές πόλεις της κλασικής εποχής ή σε μητροπόλεις και αποικίες του 19ου και του 20ού αιώνα. Δηλαδή, ένα σύνολο χώρων που ενώ εντάσσονται στα πλαίσια της πόλης, προκαλούν μια ασυνέχεια στην κανονικότητα και αμφισβητούν την συμβατική και καθημερινή χρήση των γύρω χώρων.13 Για τον Foucault, η ετεροτοπία είναι το αντίθετο της ουτοπίας. Η ουτοπία, όπως την παρουσίασε ο Τόμας Μουρ, είναι ένας μη υπαρκτός, νησιωτικός τόπος (ου+τόπος), με την ιδιότητα, τα κοινωνικά, πολιτικά και χωρικά σύνολα που τον αποτελούν, να βρίσκονται σε αρμονία συνιστώντας την τέλεια κοινωνία (ευ+τόπος).14 Παράλληλα, η ετεροτοπία έχει τα ακριβώς αντίθετα χαρακτηριστικά. Είναι ένα υπαρκτό σύνολο που βρίσκεται σε ασυμφωνία με το περιβάλλον του, ενώ παραμένει κομμάτι του. Με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιείται για την εξήγηση των χώρων, η ετεροτοπία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει γενικότερα αυτή την πλευρά του τουρισμού και του φαινομένου της γοητείας του θανάτου. Πιθανώς, ο σκοτεινός τουρισμός αποτελεί μια ετεροτοπία του συμβατικού τουρισμού. 11

Foucault Michel [1984], “Of Other Spaces, Heterotopias”, Architecture, Mouvement, Continuité, 5, σελ. 46-49

12 Dehaene, M. και De Cauter, L (eds) [2008] Heterotopia and the City: Public Space in a Postcivil Society, New York: Routledge σελ. 17-18 13 Stone, Philip R., (2013), “Dark tourism, heterotopias and post apocalyptic places, the case of Chernobyl”, στο White, Leanne και Frew, Elspeth (eds), Dark Tourism and place identity, Managing and interpreting dark places, London: Routledge σελ. 79-80 14

Κονταράτος Σάββας, Ουτοπία και Πολεοδομία, Αθήνα: Miet, 2014, σελ. 23

2.2 Το Έτερο, Το Ανοίκειο, Το Άλλο

Αρχικά, η ίδια η μελέτη του Foucault, αφορά σημεία του περιθωρίου, και η αναφορά του, σε νεκροταφεία, φυλακές και χώρους αποστροφής εντείνει την συναφή σχέση μεταξύ των δύο.15 Η ετεροτοπία καταλήγει να είναι ένας συλλογικός ή κοινόχρηστος χώρος που επιτρέπει σχέσεις και επικαλύψεις μέσα στα σύνορα του. Είναι «συγχρόνως νοητή και πραγματική αμφισβήτηση του χώρου στον οποίο ζούμε». Οι ετεροτοπίες βασίζονται σε έξι αρχές. Πρώτη, «κατά πάσα πιθανότητα δεν υπάρχει ούτε ένας πολιτισμός στον κόσμο που να μην συγκροτεί ετεροτοπίες»16. Αντίστοιχα, πιθανότατα, δεν υπάρχει κανένας πολιτισμός που να μην γοητεύεται από το σκοτάδι και τον θάνατο, όπως αναλύθηκε προηγουμένως. Δεύτερη, κάθε ετεροτοπία μπορεί να εμφανίζεται, να αναπτύσσεται και να εξαφανίζεται με το πέρασμα του χρόνου. Το ίδιο συμβαίνει και στους χώρους που χαρακτηρίζονται από αρνητικά και δυσάρεστα γεγονότα, καθώς τα ίδια συμβαίνουν συνέχεια, αναπαράγονται, γίνονται κληρονομιά ή λησμονούνται με το πέρασμα του χρόνου. Τρίτη, η ετεροτοπία έχει την δυνατότητα να αντιπαραθέτει σε ένα πραγματικό τόπο, επιμέρους χώρους και τοποθετήσεις που είναι από μόνες τους αταίριαστες μεταξύ τους.17 Ως αποτέλεσμα, διαφορετικά νοήματα μπορεί να επέλθουν από την εμπειρία που έχει κάποιος σε τέτοιους χώρους. Η τέταρτη αρχή βασίζεται στη χώρο-χρονική συνέχεια. Η ετεροτοπία έχει νόημα μόνο όταν τα άτομα κάνουν κάτι τελείως διαφορετικό από την καθημερινότητα τους.18 Οι δύο αυτές αρχές (η τρίτη και η τέταρτη) ισχύουν και σε χώρους πόνου και καταστροφής, αφού το κίνητρο παίζει ρόλο στην εμπειρία του επισκέπτη, όπως ανέφεραν οι Lennon και Folley19 και παράλληλα οι ίδιοι χώροι είναι σημαδεμένοι από τέτοια κλίμακα καταστροφής και θανάτου, ασύλληπτης για τον επισκέπτη. Η πέμπτη αρχή θεωρεί τις ετεροτοπίες «ένα σύστημα διάνοιξης και περίκλεισης που τις απομονώνει και συγχρόνως τις καθιστά διαπερατές»20. Έχει να κάνει με τα νοητά όρια, όπως διαδικασίες και τελετουργίες, που τίθενται σε ένα χώρο, για να τον προσδιορίσουν και να τον καταστήσουν υφιστάμενο. «Τέλος, το τελευταίο χαρακτηριστικό των ετεροτοπιών είναι ότι έχουν, σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο, κάποια λειτουργία [...] [που] ξετυλίγεται ανάμεσα σε δυο ακραίους πόλους. Είτε αναλαμβάνουν να δημιουργήσουν έναν χώρο ψευδαίσθησης, που καταδεικνύει ως ακόμη πιο ψευδαισθητικό, ολόκληρο τον πραγματικό χώρο [...] Είτε πάλι, αντιθέτως, δημιουργούν έναν άλλο χώρο [...] τόσο τέλειο [...] όσο ο δικός μας είναι αποδιοργανωμένος».21 Τα πλαίσια των περιοχών, με σκοτεινό χώρο είναι νοητικά και χωρικά διακριτά, όπως στην είσοδο του Άουσβιτς με την επιγραφή «Arbeit Macht Frei»22. Ακόμα, στο δάσος 15 Toussaint, Stephanie και Decrop (2013), “The Pere-Lachaise Cemetery: Between dark tourism and heterotopic consuption”, στο White, Leanne και Frew, Elspeth (eds), Dark Tourism and place identity, Managing and interpreting dark places, London: Routledge, σελ 13-27

Ό.π.

17 σελ. 19

Dehaene, M. και De Cauter, L (eds) [2008] Heterotopia and the City: Public Space in a Postcivil Society, New York: Routledge

18 σελ. 20

Dehaene, M. και De Cauter, L (eds) [2008] Heterotopia and the City: Public Space in a Postcivil Society, New York: Routledge

19 Folley, Malcolm και Lennon, John J., “Heart of Darkness”, Internationaljournal of Heritage Studios 2 No. 4 Publisher: Taylor & Francis, 1996 σελ. 198 20 σελ. 21

Dehaene, M. και De Cauter, L (eds) [2008] Heterotopia and the City: Public Space in a Postcivil Society, New York: Routledge

21 Dehaene, M. και De Cauter, L (eds) [2008] Heterotopia and the City: Public Space in a Postcivil Society, New York: Routledge σελ. 21-23 22

Η εργασία απελευθερώνει

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

των αυτοκτονιών στην Ιαπωνία, η επιγραφή στην είσοδο αναφέρει «Η ζωή σου είναι το πιο πολύτιμο δώρο που σου χαρίστηκε ποτέ. Σε παρακαλώ σκέψου τους γονείς, τα αδέρφια και τα παιδιά σου. Μην κρατάς μέσα σου τις στεναχώριες. Μίλησε σε κάποιον». Παράλληλα, οι χώροι προβάλουν ή παράγουν μία ψευδή πραγματικότητα, με σκοπό την μέγιστη παραγωγή των συναισθημάτων των επισκεπτών. Μια δεύτερη έννοια που σχετίζεται με «το άλλο», είναι το «ανοίκειο», που μελετήθηκε ως όρος στην ψυχολογία στις αρχές του 20ού αιώνα. Σύμφωνα με την ετυμολογική ανάλυση του όρου το ανοίκειο είναι: «ανοίκειος, -α, -ο: (λογ.) 1. αυτός που δεν ταιριάζει, δεν αρμόζει στην περίσταση: _συμπεριφορά |δεν περίμενε ποτέ ότι θα δεχόταν _και ρατσιστικές επιθέσεις για την καταγωγή του ΣΥΝ. απρεπής, ακατάλληλος, ανάρμοστος ΑΝΤ. οικείος, αρμόζων, πρέπων, κόσμιος, κατάλληλος, 2. ο μη οικείος, ο ασυνήθιστος: _ύφος [ΕΤΥΜ. μτγν. αρχική σημασία: αυτός που δεν ανήκει στην οικογένεια < ἀν + οἰκεῖος ]»23 Το ανοίκειο είναι το αντίθετο του οικείου, δηλαδή: «οικείος, -α, -ο: 1. (α) Αυτός είναι γνώριμος και φιλικός: _ατμόσφαιρα/κλίμα/περιβάλλον,(β) γνώριμος και συνηθισμένος: _καταστάσεις, 2) αυτός που σχετίζεται με εμάς τους ίδιους, με υποθέσεις που μας αφορούν:η παράσταση θύμισε στους θεατές_ 3) αντίστοιχος, σχετικός: οι περιπτώσεις που αναφέρονται στις _διατάξεις του νομού, 4) αυτός που ταιριάζει, που αναλογεί σε κάτι: το τοποθέτησα στην _θέση (πρέπουσα)[ΕΤΥΜ. < αρχ. οἰκεῖος < οί͂κος ]»24 Η έννοια του ανοίκειου εμφανίστηκε και αναγνωρίστηκε πρώτη φορά στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, ως ένα αίσθημα ανησυχίας ή ανασφάλειας, στις ιστορίες του Ernst Theodor Amadeus Hoffmann και του Edgar Allan Poe. Πρώτη προσπάθεια περιγραφής του όρου, έγινε από τον Ernst Jentsch στην ερευνά του «Zur Psycologie des Unheimlichen»25. Το αίσθημα αυτό παρουσιάστηκε, ως κάτι που αισθάνεται κάποιος όταν έρχεται αντιμέτωπος με ένα γεγονός ή αντικείμενο που τον κάνει να νιώθει ότι βρίσκεται σε λάθος τόπο και του προκαλεί άβολη αίσθηση, συναισθηματική σύγχυση και μια γενικότερη αβεβαιότητα. Με αφετηρία τα κείμενα του Ernst, ο Sigmund Freud έγραψε το «Das Unheimliche» το 191926, και διερεύνησε τον κοινό πυρήνα του ανοίκειου και του φόβου. Το ανοίκειο σύμφωνα με την δεύτερη σημασία του «unheimliche» σχετίζεται με το μυστικό. Ο Κύρκος Δοξιάδης κάνοντας μία σημασιολογική ανάλυση του όρου και προσπαθώντας να τον μεταφράσει, καταλήγει στο μύχιο. Το μύχιο, προέρχεται από το μυχό (του κόλπου), που στα αρχαία ελληνικά σημαίνει το ενδότερο μέρος της κατοικίας27 και έτσι εξηγείται η σχέση του με τον οίκο. Κατά τον Γερμανό φιλόσοφο του 19ου αιώνα Schelling, «ανοίκειο είναι καθετί που αποκαλύπτεται ενώ θα έπρεπε να μείνει κρυφό».28 Έτσι, το ανοίκειο πέρα από τον φόβο και την αγωνία, σχετίζεται με όσα θυμίζουν κάτι το μυστικό και γνώριμο. 23 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος[2002] Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων, Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε. σελ. 194 24

Ό.π. σσ. 12-38

25 Jentsch, Ernst [1906] Zur Psycologie des Unheimlichen στο Psychiatrisch-Neurologische Wochenschrift, 8.22 (25 Aug. 1906): 195-98 and 8.23 (1 Sept. 1906): 203-05

Freud, Sigmund, [2009] Το Ανοίκειο, Αθήνα: Πλέθρον (μτφ) Βαϊκούση, Έφη, σελ. 14

Δοξιάδης, Κύρκος [2009], Επίμετρο, στο Freud, Sigmund, Το Ανοίκειο, Αθήνα: Πλέθρον (μτφ) Βαϊκούση, Έφη, σελ. 69

Ό.π. σελ. 40

2.2 Το Έτερο, Το Ανοίκειο, Το Άλλο

Το οικείο και το ανοίκειο, λοιπόν, έχουν μία άρρηκτα συνδεδεμένη σχέση μεταξύ τους., όχι μόνο λόγω της αντιθετικής εννοιολογικής τους σχέσης, αλλά, επειδή αυτό που προκαλεί τον φόβο στο άγνωστο του ανοίκειου, είναι ότι έχει οικεία χαρακτηριστικά.

Άγνωστο

Γνωστό

Ανοίκειο [4]

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

Οι θεωρήσεις καταλήγουν πως ο τρόμος, προκαλείται από κάτι που παλαιότερα ήταν γνωστό και οικείο, αλλά απωθήθηκε και επανέρχεται στην επιφάνεια. Ο Freud αναφέρει, «η σχέση με την απώθηση ξεδιαλύνει και τον ορισμό του Schelling, ότι το ανοίκειο είναι κάτι, που από το σκοτάδι όπου όφειλε να παραμείνει, πρόβαλε στο φως».29 Ο φόβος και η αγωνία είναι ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται ένα απωθημένο παιδικό σύμπλεγμα, λόγω ενός ερεθίσματος. Αντίστοιχα, στους χώρους σκοτεινού ενδιαφέροντος, που χαρακτηρίζονται από άσχημα, μακάβρια και αρνητικά γεγονότα, οι επισκέπτες έρχονται αντιμέτωποι με όλα αυτά τα αρνητικά συναισθήματα που πιθανώς έχουν απωθήσει. Για παράδειγμα, οι επισκέπτες νεκροταφείων θα θυμηθούν τα δικά τους κοντινά πρόσωπα που έχουν πεθάνει. Βέβαια, κατά τον Freud, στην περίπτωση του νεκροταφείου, ο φόβος, πηγάζει από την ιδέα της ταφής ενώ είσαι ζωντανός, λόγω νεκροφάνειας. Η ιδέα αυτή προέρχεται, σύμφωνα με τον Freud, από την μετατροπή μιας αρχικά καθόλου τρομαχτικής φαντασίωσης από τα πρώτα χρόνια ζωής πριν τη γέννηση, της ενδομήτριας ζωής. Ο Freud, παρουσιάζει ακόμα μια μορφή ανοίκειου που σχετίζεται με την δεισιδαιμονία και προκαλεί εξαιρετικό φόβο. «Οι άνθρωποι θεωρούν κατεξοχήν ανοίκειο ό,τι σχετίζεται κε τον θάνατο, με πτώματα και με την επάνοδο των πτωμάτων -υπό μορφή πνευμάτων και φαντασμάτων».30 Πηγή αυτού του φόβου είναι ο θάνατος και ότι σχετίζεται με αυτόν. Φαντάσματα, πνεύματα, στοιχειωμένα κάστρα, σπίτια και περιοχές, ακόμα και η μαγεία και οι μαγγανείες σχετίζονται με αυτόν το τρόμο της αβεβαιότητας, για το άγνωστο μετά το θάνατο. Για τον Freud, «οι μορφωμένοι δεν πιστεύουν πλέον σε τέτοιες προλήψεις, […]παλαιότερα η τοποθέτηση τους για τους νεκρούς ήταν αμφίσημη. Τώρα εμφανίζεται αποδυναμωμένη στα ανώτερα, τα επιφανειακά στρώματα του ψυχισμού τους, με την μονοσήμαντη μορφή της ευσέβειας».31 Όμως, η συγκεκριμένη μορφή ανοίκειου δεν εξηγείται με την απώθηση όπως προηγουμένως. Ο φόβος του θανάτου πηγάζει από την σύγχυση των ορίων μεταξύ φανταστικού και πραγματικού και πρόκειται για τον φόβο του σκοταδιού, της σιωπής και της μοναξιάς. Στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, έχουν γίνει πολλές μελέτες για να συνδέσουν το ανοίκειο με τον χώρο. Η έκφανση του ανοίκειου γίνεται με διαφορετικούς τρόπους. Ο Etienne Louis Boulle τον 18ο αιώνα, πρότεινε μια «θαμμένη αρχιτεκτονική» που παρέπεμπε στην ταφή, «ουσιαστικά μιας αρνητικής αρχιτεκτονικής· μιας αρχιτεκτονικής του θανάτου».32 Ο Vidler καταλήγει πως «δεν υπάρχει ανοίκεια αρχιτεκτονική, αλλά μία αρχιτεκτονική που κατά καιρούς και για διαφορετικούς σκοπούς επενδύεται με ανοίκειες ποιότητες»33. Με αυτή την θεώρηση, οι αρχιτέκτονες μπορούν να διαχειριστούν και να δανειστούν την σκοτεινή κληρονομιά σε έναν τόπο και να δημιουργήσουν χώρους που ξυπνούν αισθήσεις, μια αρχιτεκτονική των συναισθημάτων.

Freud, Το Ανοικειο σελ. 48

Ό.π.

Ό.π. σελ. 50

Vidler, Anthony [1992], The Architecture Uncanny, Cambridge: MIT Press σελ. 170

Λέφας, Παύλος [2008], Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, Αθήνα: Πλέθρον σελ. 137

2.3 Η Θανάτοψη ως Τραγωδία και Καλοήθης Μαζοχισμός

2.3 Η Θανάτοψη ως Τραγωδία και Καλοήθης Μαζοχισμός Ο σκοτεινός τουρίστας συχνά αναφέρεται ως θεατής και όσα αντικρίζει μπορούν να παρομοιαστούν με μία τραγωδία. Ο Αριστοτέλης ορίζει την τραγωδία: «Έστιν ουν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, ηδυσμένω λόγω, χωρίς εκάστω των ειδών εν τοις μορίοις, δρώντων και ου δι’ απαγγελίας, δι’ ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.». Όντως, χώροι που σχετίζονται με τον θάνατο ή το απόκοσμο, προσφέρουν ένα «θεατρικό» θέαμα για τον επισκέπτη. Σύμφωνα με τον ορισμό του Αριστοτέλη η τραγωδία αποτελείται από τρία χαρακτηριστικά. Την μίμηση που αφορά την παρουσίαση ως μεταφορά των ανθρώπινων πράξεων στη σκηνή. Το μέγεθος, καθώς η τραγωδία θα πρέπει να έχει αρχή, μέση και τέλος και πρέπει το μέγεθός της να μπορεί να αποδώσει όλα τα νοήματα, χωρίς να γίνεται βαρετό. Τέλος, την κάθαρση που επέρχεται με την λήξη της παράστασης και «είναι απαραίτητο ο θεατής να «καθαίρεται» από το άγχος και τις έντονες ψυχολογικές μεταπτώσεις που τον κατακλύζουν, παρακολουθώντας την εξέλιξη του δράματος»34.

-«μίμησις πράξεως» Στην περίπτωση των θανατοπτικών θεαμάτων που ανέφερε ο Seaton ο τουρίστας είναι ο θεατής μιας τραγωδίας που έχει διαδραματιστεί. Ο επισκέπτης γίνεται θεατής μίας ήδη παιγμένης παράστασης που βέβαια, μέσω της επίδρασης της μνήμης του γεγονότος, του χώρου τον οποίο αφορά και των διάφορων τεχνασμάτων διέγερσης των προηγούμενων δύο παραγόντων, όπως η ξενάγηση, η αφήγηση ιστοριών ή η παρουσίαση αντικειμένων, προκαλείται η αίσθηση μίας νέας συνθήκης για τον επισκέπτη. Η συνθήκη πηγάζει στην ενσυναίσθηση του τουρίστα και έχει σκοπό ο θεατής να συμπάσχει με τα θύματα των όσων διαδραματίστηκαν στο παρελθόν και του παρουσιάζονται.

Έλσα Ανδριανού και Πετρούλα Ξιφαρά, Εισαγωγή στο Αρχαίο Θέατρο, ΕΑΠ:Πάτρα, 2001,σελ 47

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

-«μέγεθος εχούσης» Σκοπός των σκοτεινών τουριστικών θεαμάτων είναι ο επισκέπτης να έρθει σε επαφή με ένα γεγονός το οποίο συχνά είναι συνδεδεμένο με ανθρωπιστικά μηνύματα, ιδεώδη ή τρόπους για να αντιμετωπίσει την απώλεια. Το θέαμα θα πρέπει να διατίθεται με τέτοιο τρόπο ώστε να μην γίνεται ανιαρό. Οι οργανωμένες ξεναγήσεις και οι εκθέσεις θα πρέπει να ακολουθούν κανόνες, ενώ τα κτίρια και οι χώροι να οργανώνονται και σκηνογραφούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να αφηγούνται και αυτοί μια ιστορία.

-«κάθαρσιν» Ο επισκέπτης έχει την ανάγκη της κάθαρσης με το τέλος του συναισθηματικού ταξιδιού που εκπονεί. Στο τέλος των ξεναγήσεων του Άουσβιτς, οι ξεναγοί αναγκάζουν τους τουρίστες να αναρωτηθούν για την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί και να βγάλουν μόνοι τους τα συμπεράσματα τους. Έτσι, τους πείθουν πως η ανθρωπότητα δεν θα επαναλάβει μια τέτοια θηριωδία.35 Παρόμοιες πρακτικές ακολουθούν και άλλες ξεναγήσεις τουριστικών αξιοθέατων για την εφησύχαση μετά την ένταση και συναισθηματική φόρτιση που προκάλεσαν. Αντίστοιχα, σε φυλακές που έχουν μετατραπεί σε μουσεία, όπως η Νήσος Ρόμπεν, το τελευταίο πράγμα που αντικρίζει ο επισκέπτης είναι ο ορίζοντας της θάλασσας, σηματοδοτώντας την απόλυτή του ελευθερία. Οι Umberto Eco και Jean Baudrillard περιγράφουν στις θεωρίες τους για τον υπερρεαλισμό, πως o σημερινός άθρωπος και κατ’ επέκταση o τουρισμός είναι ελλιπής σε αλήθεια.36 37 Το θέαμα, καταλήγει να γίνεται ένα «ψευδές γεγονός» όπως κάθε άλλο στοιχείο της καθημερινότητας του σημερινού ανθρώπου, με αμφιλεγόμενη αυθεντικότητα και μοναδικό σκοπό την διασκέδαση μέσω της έκστασης των συναισθημάτων.38 Έτσι, οι πάροχοι των τουριστικών αξιοθέατων, σκηνοθετούν μία εμπειρία για τον επισκέπτη που στο πλαίσιο του σκοτεινού τουρισμού σχετίζεται με τον πόνο και την δυστυχία. Οι άνθρωποι φαίνεται να ενδιαφέρονται για την εμπειρία «του πόνου του άλλου» και την επακόλουθη θλίψει που θα βιώσουν όταν έρχονται αντιμέτωποι με τον θάνατο ή τον πόνο. Οι Jonhn Urry και Jonas Larsen, καταλήγουν πως εμπορευματοποιημένοι τουριστικοί χώροι, που αποτελούν σκηνοθετημένες πραγματικότητες, μπορούν να αναγνωριστούν από την σχεδίαση τους. Σκηνογραφημένοι Χώροι, όπως ο κεντρικός δρόμος της Disneyland, έχουν το χαρακτηριστικό ότι οριοθετούν και σχετίζονται με το οπτικό πεδίο του τουρίστα. Αντίστοιχα, στην προσπάθεια να αναβιώσουν μνήμες, οι χώροι θανάτου και καταστροφής αποκαθίστανται και ανακατασκευάζονται προκειμένου να μετατραπούν σε τουριστικούς προορισμούς.39 Τα Τοπία αυτά συνθέτουν μια νέα γεωγραφία, αυτή του τουρισμού, γεγονός που ίσως και να καταργεί την αυθεντικότητα και την ατμόσφαιρά τους.40

35 σελ. 41

Emma Willis, Theatricality, “Dark Tourism and Ethical Spectatorship: Absent Others”, London: Palgrave MacMillan, 2014,

Umberto Eco, Travels in Hyper-Reality, London: Picador, 1986, σσ. 9-12

37 Jean Baudrillard, ‘The ecstacy of communication’, στο H. Foster (ed.), Postmodern Culture, London: Pluto Press, 1985, σσ. 126–134

John Urry και, Jonas Larsen, Tourist Gaze 3.0, Λονδίνο: SAGE Publications, 2011 σελ. 7

39 44

Ricardo Scofidio και Elizabeth Diller, Back to the Front: Tourism of War, New York: Princeton Architectural Press, 1996, σελ.

Ό.π.

2.3 Η Θανάτοψη ως Τραγωδία και Καλοήθης Μαζοχισμός

Ο ψυχολόγος Paul Rozin, αποδίδει την ευχαρίστηση που αισθάνεται ο άνθρωπος που του προκαλούν αρνητικά συναισθηματα στον «καλοήθη μαζοχισμό». Σύμφωνα με την έρευνα του, κατέληξε πως «ο άνθρωπος απολαμβάνει εκ φύσεως καταστάσεις στις οποίες το σώμα πιστεύει πως βρίσκεται σε κίνδυνο, όμως το μυαλό γνωρίζει πως στην πραγματικότητα είναι ασφαλής».41 Έτσι εξηγείται το φαινόμενο όπως την αγάπη για τα τρενάκια τρόμου και τον φαντασμό για ταινίες τρόμου.42 Συμπεραίνουμε πως συνδυάζοντας την ανάγκη για διασκέδαση του σημερινού ανθρώπου και την διασκέδαση που προκαλείται από τα ελεγχόμενα αρνητικά συναισθήματα πως το τραγικό θέαμα που διατίθεται σε χώρους που έχουν θανατοπτικό χαρακτήρα έχει την δυναμική να διασκεδάσει και να προκαλέσει θετικές εμπειρίες πέρα από το να επιμορφώσει και να περάσει μηνύματα. Βέβαια, προϋπόθεση για την παραπάνω συνθήκη απαιτεί το θέαμα να γίνεται εμπορικά και δεν απευθύνεται σε περιοχές πρόσφατης καταστροφής ή θανάτου.

41 Paul Rozin, «Food Is Fundamental, Fun, Frightening, and Far-Reaching», στο FOOD: NATURE and CULTURE, Vol. 66, No. 1,(SPRING 1999), Εκδότης: The Johns Hopkins University Press σελ. 29 42 Νίκος Ευσταθίου, «Το τηλεοπτικό φαινόμενο «Τσερνόμπιλ»·Αφιέρωμα Chernobyl», στο Η Καθημερινή Τέχνες και Γράμματα, Εκδότης: Η Καθημερινή Α.Ε., Κυριακή 23 Ιουνίου 2019, σελ 1

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

2.4 Οι χαρακτήρες του Επισκέπτη

Σύμφωνα με την Lippand, οι επισκέπτες σε σκοτεινούς χώρους, ονομάζονται σκοτεινοί τουρίστες. Είναι «οι άνθρωποι, οι οποίοι πάνε σε απάνθρωπες περιοχές». Τέτοιοι επισκέπτες, χαρακτηρίζονται και παρουσιάζονται με διαφορετικό τρόπο. Aποκαλούνται προσκυνητές, ηδονοβλεψίες, παραβάτες, παρευρισκόμενοι, παρατηρητές ή μάρτυρες.43 Για παράδειγμα, στην περίπτωση του θρησκευτικού τουρισμού και συγκεκριμένα κατά την μεταφορά λειψάνων, οι τουρίστες έχουν αρχικά τον ρόλο του προσκυνητή. Έχουν πάρει την συνειδητή απόφαση να περιπλανηθούν με ένα νεκρό, πνευματικά και σωματικά, σε ένα περίπατο, που υπό άλλες συνθήκες θα θεωρούταν μακάβριος. Αντίστοιχα, σε χώρους όπως το Πρώτο Νεκροταφείο των Αθηνών τουρίστες επισκέπτονται τον χώρο για να αντικρίσουν τα αγάλματα. Βέβαια παίρνουν το ρόλο του παρευρισκόμενου αν την ίδια στιγμή τελείται κάποια κηδεία. Επισκέπτες σε αρχαιολογικούς χώρους που σχετίζονται με τον θάνατο, όπως η Πομπηία είναι περισσότερο παρατηρητές ενός παρελθοντικού γεγονότος, που πιθανόν να μην τους επηρεάζει. Άτομα, που επισκέπτονται ερείπια κτιρίων ασκούν μία παραβατική δράση, που μπορεί να τους φέρει σε κίνδυνο. Αντίθετα, σε χώρους μουσείων αφιερωμένων σε μαύρες κηλίδες της ιστορίας - σφαγές, πολέμους, καταστροφές, τυραννικά καθεστώτα- οι επισκέπτες γίνονται μάρτυρες των όσων διαδραματίστηκαν. Όταν οι τουρίστες αντικρίζουν την παροντική κατάσταση μιας περιοχής και βλέπουν τις ζωές των άλλων, όπως γίνεται στο Slum Tourism (τον τουρισμό σε παραγκουπόλεις) έχουν έναν ηδονοβλεπτικό χαρακτήρα. Στην πραγματικότητα, αν και οι σκοτεινοί τουρίστες μπορούν να χαρακτηριστούν με όλα τα παραπάνω, ενδιαφέρον, φαίνεται να έχει η συνύπαρξή που έχουν οι όροι όταν αναφερόμαστε σε αυτούς.

Lucy Lipand, On the Beaten Track: Tourism, Art and Place, Νέα Υόρκη: The New Press, 1999, σελ. 120

2.4 Οι χαρακτήρες του επισκέπτη

2.4.1 Ο Προσκυνητής Συνήθως, το προσκύνημα σχετίζεται με την επίσκεψη σε χώρους που έχουν κάποια εθνική σημασία ή σημασία ταυτότητας για τους προσκυνητές. Ο Lennon επισημαίνει το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό του προσκυνήματος, αναφέροντας πως: «παλαιότερα, κατα τον Μεσαίωνα, προσκυνητές, ταξίδευαν σε τάφους και χώρους μαρτυρικών θανάτων θρησκευτικής σημασίας»44. Αντίστοιχα, οι John Urry και Jonas Larsen αναφερόμενοι στο προσκύνημα, ως τουριστική διαδικασία, όπως το περιγράφει ο Maxime Feifer, λένε ότι, «τον δέκατο τρίτο και δέκατο τέταρτο αιώνα τα προσκυνήματα είχαν γίνει ένα ευρέως διαδεδομένο φαινόμενο, «τελούνταν, είχαν συστημαποιηθεί και προσφέρονταν από ένα αναπτυσσόμενο δίκτυο από επιχορηγούμενα κέντρα περίθαλψης και οδηγούς μαζικής παραγωγής»45. Τα προσκυνήματα ήταν συνήθως ένα μείγμα από θρησκευτική αφοσίωση, πολιτιστικού ενδιαφέροντος και απόλαυσης. Μέχρι τον δέκατο πέμπτο αιώνα γίνονταν συχνά ταξίδια από τη Βενετία στους Αγίους Τόπους»46. H Maria Tumarkin αναφέρει πως σε χώρους όπως το Άουσβιτς και η Καλλίπολη, με την χρήση του όρου τουρίστες «προσκυνήματος», με τον οποίο περιγράφονται οι επισκέπτες, σκιαγραφούνται με μία ιερή και μυστικιστική πλευρά για το ταξίδι τους. Πιο συγκεκριμένα εξηγεί πως «ο όρος προσκύνημα, δεν περιγράφει μόνο το ταξίδι σε έναν ιερό χώρο: το προσκύνημα, δεν αναφέρεται μόνο σε μία τελετουργική εκδρομή, αλλά σε μια πνευματική αποστολή εξερεύνησης και μετάλλαξης, που επιτυγχάνεται από την υλική επαφή με έναν ιερό τόπο. Δεν έχει να κάνει μόνο με το που πας, αλλά με το τι κάνεις εκεί που πας.»47 Αυτή η πνευματική μετάλλαξη στην οποία αναφέρεται η Tumarkin, πραγματοποιείται σε δύο επίπεδα, ένα που γίνεται εξωτερικά και ένα εσωτερικά στον επισκέπτη. Το πρώτο είναι η εμφανής πρακτική της λατρείας και της τελετουργίας στον χώρο που ο τουρίστας επισκέπτεται. Ενώ, το δεύτερο είναι μια εσωτερική αλλαγή στον εαυτό του ή τις απόψεις του. Ο Williams αναφέρει ότι τόποι μνήμης και μνημεία είναι χώροι που οι άνθρωποι επισκέπτονται για να θρηνήσουν , να συγχωρέσουν, να θυμηθούν και να αποκτήσουν ένα ηθικό κατευθυντήριο.48 Το Προσκύνημα είναι ένα ταξίδι προς τιμή κάποιου ή κάποιων, ενώ παράλληλα έχει πνευματικά οφέλη για τον προσκυνητή. Ένας προσκυνητής έχει την ανάγκη και επιδιώκει κάθαρση μέσω του ταξιδιού του. Για τον σκοτεινό τουρισμό ο προσκυνητής δεν είναι μόνο κάποιος που ταξιδεύει στα πλαίσια του θρησκευτικού τουρισμού, αλλά σχετίζεται με τα ταξίδια που επικεντρώνονται στο παρελθόν και στην μνήμη, όπως στα πλαίσια του τουρισμού του ολοκαυτώματος, των σκλαβοπάζαρων, του θανάτου κάποιου ή κάποιας τελετής μνήμης. Όποιος επισκέπτης έχει σκοπό να επισκεφθεί έναν τόπο, για να λυτρωθεί ή να έρθει αντιμέτωπος με τα γεγονότα που σχετίζονται με αυτόν τον τόπο, χαρακτηρίζεται από αυτόν τον ρόλο.

44 John Lennon “journeys into Understanding”, The Observer, 23 Οκτωβρίου 2005, <https://www.theguardian.com/travel/2005/oct/23/darktourism.observerescapesection>, τελευταία επίσκεψη 20 Μαρτίου 2019 45 Maxime Feifer, Going Places: The Ways of the Tourist from Imperial Rome to the Present Day, Λονδίνο: Macmillan London Limited, 1985, σελ. 29 46

John Urry και Jonas Larsen, Tourist Gaze 3.0, Λονδίνο: SAGE Publications, 2011 σελ. 5

Maria Tumarkin, Traumascapes, Κάρτλον: Melbourn University Publishing, 2005, σελ. 40

Paul Williams, Memorial Museums: The Global Rush to Commemorate Atrocities, Οξφόρδη: Berg, 2007, σελ. 22

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

2.4.2 Ο Μαρτυρας Η ρητορική του όρου «προσκυνητής» αποπνέει μια μυστικιστική και ιερή πλευρά στο ρόλο του επισκέπτη, και συμπερασματικά, συνεπάγεται με ένα σεβασμό προς τον επισκεπτόμενο χώρο. Συνήθως, οι επισκέπτες σε χώρους σκοτεινού ενδιαφέροντος χαρακτηρίζονται ως «μάρτυρες» όπως αναφέρει η Emma Willis49. Ο μάρτυρας, νομικά, σύμφωνα με το λεξικό, είναι «το άτομο που μπορεί να καταθέσει στο δικαστήριο ή σε κάποια σχετικά επίσημη περίσταση για ένα περιστατικό που γνωρίζει αυτοπροσώπως».50 Στο πλαίσιο του τουρισμού, η νομική όψη της μαρτυρίας, υποδηλώνει την ιδιότητα του ατόμου, ως πολίτη του κόσμου, να καταθέσει και να αφήσει ως κληρονομία την εμπειρία του από την επαφή του με χώρους και γεγονότα στα οποία βρέθηκε. Συχνά γίνεται λόγος για την έντονη εμπειρία που θα υποστούν οι τουρίστες κατά την επίσκεψη τους σε τουριστικές ατραξιόν. «Τουρίστες επισκέπτονται το μνημείο γενοκτονίας στην Ρουάντα: Οι ταξιδιώτες γίνονται μάρτυρες της μαζικής σφαγής αθώων»51. Η υπερβολή του λόγου και η επίκληση στο συναίσθημα, προφανώς γίνονται για διαφημιστικούς λόγους. Βέβαια, ο έντονος όρος της μαρτυρίας είναι θεμιτός αφού πρόκειται για ένα σοκαριστικό έγκλημα, την γενοκτονία. Οι επισκέπτες, μπορεί να μην έχουν βιώσει αυτοπροσώπως τα γεγονότα, ή να μην ήταν παρόντες σε αυτά, όμως, γίνονται θεατές σε μία τεχνητή ή ωμή και απαράλλαχτη εμπειρία στην οποία λόγο της ενσυναίσθησης τους αισθάνονται κομμάτι, των όσων βίωσαν οι πρώτοι μάρτυρες. Η Lippard αναφέρει πως και τα μνημεία μπορούν να κάνουν κάποιον να γίνει μαρτυράς των γεγονότων. «Τα μνημεία μπορούν να κάνουν τον επισκέπτη «δεύτερο μάρτυρα» και να του προκαλέσουν μνήμες ή ενοχή που πριν δεν είχε.»52 Ο Gary Weissman παρουσιάζει, καταγράφει και περιγράφει τα διάφορα είδη μαρτυριών. Σύμφωνα με αυτόν, υπάρχουν οι «δευτερεύουσες μαρτυρίες» (secondary witness), οι «έμμεσες μαρτυρίες» (vicarious witness), οι «αναδρομικές μαρτυρίες» (retrospective witness), «οι μαρτυρίες κατ’ ενστερνισμό» (witness by adoption) και οι «φαντασιακές μαρτυρίες» (witness through imagination). Οι δευτερεύουσες μαρτυρίες είναι αυτές που μεταδίδονται από άτομα που δεν ήταν παρόντα στα γεγονότα αλλά μεταφέρουν ακριβώς τις μαρτυρίες κάποιου άλλου, όπως οι πρώτοι απόγονοι επιζώντων. Έμμεσες είναι οι μαρτυρίες που αναπαράγονται αφού έχουν ακουστεί από κάποιον και αποκλίνουν, σχετικά, από την πρωτότυπη μαρτυρία. Για παράδειγμα, η αναπαραγωγή μιας ιστορίας που μεταδόθηκε προφορικά και έχει μετατραπεί. Όταν η μαρτυρία προέρχεται από κείμενα και έγγραφα, θεωρείται αναδρομική. Τέτοια είναι η καταγραφή των μαρτυριών στο βιβλίο «Τσερνόμπιλ, ένα χρονικό του μέλλοντος» της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, που περιγράφει τα γεγονότα που οδήγησαν στην έκρηξη, καθώς και τον τρόπο δράσης των αρχών, μέσω των μαρτυριών των ατόμων που τη βίωσαν.53 Οι μαρτυρίες που έχουν μετατραπεί σε θεατρικά έργα, ταινίες ή σειρές, έχουν 49 36

Emma Willis, Theatricality, Dark Tourism and Ethical Spectatorship: Absent Others, London: Palgrave MacMillan, 2014 σελ.

50 Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων, Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε, 2002, σελ. 1051

Ό.π. 6

Lucy Lipand, On the Beaten Track: Tourism, Art and Place, Νέα Υόρκη: The New Press, 1999, σελ. 125

Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, Ορέστης Γεωργιάδης (μτφ.), Τσερνόμπιλ, ένα χρονικό του μέλλοντος, Αθήνα: Πατάκη, 2001

2.4 Οι χαρακτήρες του επισκέπτη

γίνει ζωντανές μέσω της αναπαράστασης από τους ηθοποιούς. Οι ηθοποιοί και οι θεατές θεωρούνται μάρτυρες κατ΄ ενστερνισμό. Σε αυτήν την κατηγορία κατατάσσονται σειρές όπως, το «Τσέρνομπιλ» του HBO, που περιγράφει την έκρηξη και τα αποτελέσματά της, και η ταινία «Δουνκέρκη» του Κρίστοφερ Νόλαν για την μάχη της Δουνκέρκης. Τέλος, μαρτυρίες που απορρέουν από την φαντασία κάποιου, ονομάζονται φαντασιακές. Στο Βιβλίο του Κούρτ Βόνεγκατ «το Σφαγείο Νούμερο Πέντε», ο ήρωας περιγράφει τον βομβαρδισμό της Δρέσδης. Αν και η περιγραφή αποτελεί απόρροια της φαντασίας του συγγραφέα, ο ίδιος, ήταν παρόν στον συγκεκριμένο βομβαρδισμό και η εμπειρία του μεταδίδεται με γλαφυρό τρόπο στο έργο του μέσα από την αφήγηση του ήρωα.54 Ο συγγραφέας, Primo Levi αντιτίθεται στην σημαντικότητα των αυτοπτών μαρτύρων, των επιζώντων, και τονίζει, πως αυτοί δεν μπορούν να θεωρηθούν μάρτυρες. Εκείνοι επιβίωσαν από τα τρομακτικά και φρικιαστικά γεγονότα τα οποία έζησαν και μπορούν να τα μεταδώσουν. Οπότε, μάρτυρες, κατ’ αυτόν, είναι μόνο εκείνοι που πέθαναν εξαιτίας αυτών των εγκληματικών γεγονότων, εκείνοι που πέθαναν μαρτυρικά, από τα μαρτύρια τους. «Εμείς, οι επιζώντες, δεν είμαστε οι μάρτυρες […] Εμείς είμαστε αυτοί που λόγο των συνθηκών ή των δεξιοτήτων ή της τύχης μας, δεν αγγίξαμε τον πάτο. Αυτοί που το έκαναν, αυτοί που είδαν την Μέδουσα, δεν επέστρεψαν να μας πουν για την εμπειρία τους ή επέστρεψαν μουγγοί, αλλά είναι οι «Μουσουλμάνοι», οι βυθισμένοι στον πάτο, αυτοί που μαρτύρησαν πλήρως»55. Γίνεται αισθητή η διαφορά όσων υπέστησαν τόσα μαρτύρια, που κατέληξαν στον θάνατο και δεν έχουν την ικανότητα της κατάθεσης, και όσων μεταφέρουν μαρτυρίες. Πολλοί τουριστικοί προορισμοί, που στοχεύουν στην αυθεντικότητα της εμπειρίας των επισκεπτών τους, επιδιώκουν να αναπαράγουν με σκηνοθετημένες δραστηριότητες, σε ασφαλή περιβάλλοντα, συνθήκες μαρτυρίας πρώτου βαθμού, όπως την προτείνει ο Levi. Δηλαδή, επιδιώκουν με εφέ ή ηθοποιούς να μεταφέρουν στους τουρίστες την ατμόσφαιρα και την εμπειρία των αυτοπτών μαρτύρων, ώστε να αισθανθούν φόβο, θλίψη ή ενοχή για όσα έχουν συμβεί στον εκάστοτε χώρο. Για παράδειγμα στα σύνορα μεταξύ Μεξικού και Αμερικής προσφέρεται σε τουρίστες ένα παιχνίδι ρόλων στο οποίο υποδύονται τους μετανάστες και προσπαθούν να περάσουν τα σύνορα, ενώ συναντούν αντιξοότητες.56 Αντίστοιχα ο Edward Linenthal περιγραφεί από την προσωπική του εμπειρία στο Άουσβιτς: «Με σκοπό την ένταση της ιστορίας που βλέπει ο επισκέπτης, θα μπορούσαν να γίνονται προσομοιώσεις της εμπειρίας του Ολοκαυτώματος. Ένα δωμάτιο να έχει σχεδιαστεί ως βαγόνι τρένου και όσο οι επιβάτες είναι σε αυτή την αίθουσα, που κουνιέται τεχνητά, το τοπίο αλλάζει. Υπάρχει μια μακέτα του Άουσβιτς και ως συναισθηματικό απόγειο, ένα μεγάλο δωμάτιο με ντουζιέρες. Η μεγάλη πόρτα πίσω από τους επισκέπτες κλείνει με έναν μεταλλικό ήχο και μία φωνή αφηγείται «Αυτό είναι το τελευταίο πράγμα που έβλεπαν οι Εβραίοι».»57 Βέβαια, έχει παρατηρηθεί ότι συχνά, τέτοια θεάματα, αντί να εντείνουν την αίσθηση ευθύνης και σεβασμού του επισκέπτη, αφαιρούν από την ταυτότητα του χώρου ή σοκάρουν μόνο για να σοκάρουν και ίσως καταλήγουν να διακωμωδούν τη σοβαρότητα των γεγονότων.

Κερτ Βόννεγκατ, Σφαγείο νούμερο πέντε, Νέα Υόρκη: Delacorte, 1969, σσ. 83 - 95

Primo Levi, The Drowned and the Saved, Λονδίνο: Continuum, 2000, σελ. 63

Dark Tourist, Netflix, 2018, Επισόδειο 1

Edward T. Linenthal, Preserving Memory, Νέα Υόρκη: Columbia University Press, 1995, σελ. 115

Κεφάλαιο 2: Το θέαμα και η ψυχολογία πίσω από την επίσκεψη

2.4.3 Ο Παρατηρητής Ο Stanley Cohen χρησιμοποιεί τον όρο «παγκόσμιος παρατηρητής» (international observer) και καταλήγει πως ο ρόλος του τουρίστα εμπεριέχει μία κατάσταση ενσυναίσθησης. Αναφερόμενος στον ιδεαλισμό του Καναδού πολιτικού και φιλόσοφου Michael Ignatieff υποστηρίζει πως αυτοί οι παρατηρητές, «δεν μαθαίνουν για τις δυστυχίες των γύρω τους τυχαία, αλλά εκπροσωπούν το ιδεώδες του Ignatieff, δηλαδή, τα προβλήματα των άλλων, ασχέτως πόσο μακρινά είναι, θα πρέπει να μας αφορούν όλους»58. Η Emma Willis, περιγράφει την επίσκεψή της στο Άουσβιτς, «Οι επισκέπτες χωρίστηκαν σε ομάδες και σε κάθε μία ορίστηκε ένας οδηγός. Ο οδηγός τους έκανε περιήγηση στον χώρο και τους αφηγούνταν γεγονότα που συνοδεύονταν από απτά στοιχεία στους χώρους, σαν αποδείξεις για τα λεγόμενά του.[…] Στο τέλος της διαδρομής οι επισκέπτες ενθαρρύνθηκαν να καταλήξουν οι ίδιοι σε συμπεράσματα για όσα είχαν δει. Ο οδηγός ρώτησε: «Γιατί στο Άουσβιτς; Γιατί έγινε αυτό εδώ; Γιατί;» και οι επισκέπτες συλλογίστηκαν ο καθένας με τις δικές του απαντήσεις.»59 Ο παρατηρητής, λόγω της ενσυναίσθησης, που συνεπάγεται με τον ρόλο του, θεωρείται ότι συμμετέχει στην αναζήτησης λύσης στο πρόβλημα που έχει αναγνωρίσει από την παρατήρηση του και, ίσως, επιστρέψει για επιπλέον παρατήρηση. Σε τουριστικό πλαίσιο ο ρόλος του παρατηρητή σχετίζεται περισσότερο με τον τουρισμό του τραύματος, καθώς η Laurie Beth Clark παρουσιάζει μία επαναληπτικότητα και ανάγκη επίλυσης των προβλημάτων στους επισκέπτες, «Εξαιτίας της ανθρώπινης φύσης μας, θα επιστρέφουμε για πάντα, ξανά και ξανά, σε ένα χώρο τραύματος μέχρι το ζήτημα του χώρου να έχει επιλυθεί».60 Αυτός είναι ο τρόπος σκέψης του παρατηρητή, η ανάγκη της επιστροφής, η ανάγκη για παρέμβαση, η ανάγκη για αλλαγή. Αλλά, ταυτόχρονα και η αδυναμία του να αλλάξει την κατάσταση.

Stanley Cohen, States of Denial: knowing About Atrocities and Suffering, Cambridge: Blackwell Publishers, 2001, σελ. 164

59 σελ. 41

Emma Willis, Theatricality, “Dark Tourism and Ethical Spectatorship: Absent Others”, London: Palgrave MacMillan, 2014,

Laurie Beth Clark «Coming to terms with Trauma Tourism» στο Performance Paradigm 5.2, 2009

2.4 Οι χαρακτήρες του επισκέπτη

2.4.4 Ο Παρευρισκόμενος Στην ψυχολογία μελετάται το φαινόμενο της πίεσης του παρευρισκόμενου να μένει αμέτοχος. Σύμφωνα με την ψυχολογία, σύνδρομο του απαθή παρευρισκόμενου ή σύνδρομο Genovese (από τον φόνο της Kitty Genovese, στις 13 Μαρτίου το 1964, στον οποίο 38 άτομα ήταν μάρτυρες, από τα οποία κανένα δε σταμάτησε τον φόνο)61 είναι η τάση των ατόμων που είναι παρόντα σε ένα έγκλημα να μην αντιδρούν εξαιτίας διαφόρων παραγόντων.62 Σύμφωνα με τον Stanley Cohen στο βιβλίο του «Κατάσταση Άρνησης» σχολιάζει τους όρους «παρευρισκόμενος» και «παρατηρητής». Στην περίπτωση των παρευρισκόμενων, ο Cohen διαχωρίζει δύο τύπους, τους εσωτερικούς και τους εξωτερικούς: «Αυτοί που γνωρίζουν τι γίνεται γύρω τους, στην δική τους χώρα» και «Αυτοί που γνωρίζουν τι συμβαίνει με άλλες χώρες»63. Η ερμηνεία του εξωτερικού παριστάμενου σχετίζεται αρκετά με τον σκοτεινό τουρίστα. Οι Παρευρισκόμενοι είναι παροδικές φιγούρες, «ατομα που ξέρουν, έχουν δει ή ακούσει για μία κατάσταση, αλλα δεν έχουν δράσει ακόμα»64. Φυσικά, στην περίπτωση των σκοτεινών τουριστών, οι επισκέπτες δεν μπορούν να θεωρηθούν όντως παρευρισκόμενοι όπως δεν μπορούν να θεωρηθούν αληθινοί προσκυνητές ή μάρτυρες. Αν παρομοιάσουμε, ένα σκοτεινό μνημείο με ένα έγκλημα, οι μάρτυρες και οι παρευρισκόμενοι βρίσκονται στην ίδια κατάσταση με την διαφορά ότι ένας παρευρισκόμενος παραμένει άπραγος στα γεγονότα που έχει βιώσει, δηλαδή χωρίς να έχει δώσει την κατάθεση του. Ο Παρευρισκόμενος είναι αυτός που μαθαίνει και ενημερώνεται για τα γεγονότα αλλά δεν λειτουργεί για να λύσει το πρόβλημα. Ο ρόλος του τουρίστα - παρευρισκόμενου είναι συνδεδεμένος με το αίσθημα της ευθύνης. Η συνείδηση του παρευρισκόμενου είναι βεβαρυμένη με την αίσθηση της ενοχής λόγο της απάθειας του. Γνωρίζει πλήρως την κατάσταση που αντικρίζει ως επισκέπτης.

61 Manning, Rachel, Levine, Mark, Collins, Alan. “The Kitty Genovese Murder and the Social Psychology of Helping: The Parable of the 38 Witnesses”, στο American Psychologist, no. 62 (6) (September 2007) σσ. 555–562 62

Abraham Michael Rosenthal, Thirty-Eight Witnesses: The Kitty Genovese Case, New York: Skyhors, 2016, σελ. 12

Stanley Cohen, States of Denial: knowing About Atrocities and Suffering, Cambridge: Blackwell Publishers, 2001, σελ. 140

Ό.π.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΚΟΤΕΙΝΩΝ ΤΟΠΩΝ

3.1. Τύποι σκοταδιού

Κατά τα τριάντα έτη μελέτης του φαινομένου του σκοτεινού τουρισμού, έχουν γίνει προσπάθειες οργάνωσης και κατηγοριοποίησης τουριστικών περιοχών με σκοτεινό ενδιαφέρον. Η έκαστοτε κατηγοριοποίηση γίνεται με διαφορετικά κριτήρια και ικανοποιεί διαφορετικούς σκοπούς. Πρώτος ο Tony Seaton, ορίζοντας τον θανατοτουρισμό, το 1996, προσπάθησε να οργανώσει μία τυπολογία για τις περιοχές στις οποίες εμφανίζεται τουρισμός με πένθιμο χαρακτήρα. Οι τύποι που προτείνει βασίζονται στο θέαμα που αντικρίζει ο επισκέπτης. Οι πέντε κατηγορίες στις οποίες καταλήγει μετά από την ερευνά του, είναι γενικές και χωρίζονται (1) στην παρακολούθηση δημόσιων θεάσεων θανάτου, (2) στην επίσκεψη σε χώρους μαζικού ή ατομικού θανάτου, αφού πραγματοποιήθηκαν, (3) στην επίσκεψη σε χώρους αφιερωμένους στους νεκρούς ή την τίμηση τους, (4) στην παρακολούθηση των απτών στοιχείων ή την συμβολική αποτύπωση του θανάτου, σε περιοχές που δεν σχετίζονται με το γεγονός στο οποίο αναφέρονται και τέλος, (5) στην παρακολούθηση αναπαραστάσεων ή προσομοιώσεων θανάτου1. Αυτή η αρχική τυπολογία, αν και γενική, εισάγει το πλαίσιο στο οποίο βασίζεται η γενική μελέτη του φαινομένου, καθώς και τα σημεία ενδιαφέροντος του τουρισμού του θανάτου. Με δεδομένη την μελέτη του Seaton, για τα θανοπτικά θεάματα, το κριτήριο με το οποίο διακρίνει τις τυπολογίες, είναι το «τι» παρακολουθεί ο επισκέπτης (χαρακτηριστικά, χρησιμοποιεί το “witnessing” για την ένταξη της κάθε κατηγορίας, δηλαδή την έμπρακτη παρακολούθηση). Δεν περιορίζεται στην τουριστική έκφανση του φαινομένου και έτσι στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται τελετουργικά ταφής, δημόσιες εκτελέσεις ή θεάματα που γίνονται στο πλαίσιο του θρησκευτικού τουρισμού. Στην δεύτερη κατηγορία των χώρων θανάτου, πέρα από χώρους όπως στρατόπεδα συγκέντρωσης, για παράδειγμα, το Άουσβιτς, εντάσσονται και χώροι φυσικών καταστροφών, βομβαρδισμών και μαχών, όπως οι περιοχές που επλήγησαν από τον τυφώνα Κατρίνα, οι ξεναγήσεις σχετικά με τον βομβαρδισμό στο Ντάργουιν, της Αυστραλίας και οι ξεναγήσεις στο Βατερλό ή ακόμα σημεία που πέθαναν ή δολοφονήθηκαν, διάσημα πρόσωπα, όπως οι διαδρομές που γίνονται για την δολοφονία του J.F. 1 Seaton, A. V, “Guided by the Dark: from thanatopsis to thanatourism.”, στο International Journal of Heritage Studies 2(4), 1996, σελ: 234-244

Κεφάλαιο 3: Κατηγοριοποίηση σκοτεινών τόπων

Kennedy. Στην τρίτη κατηγορία εκτός από νεκροταφεία, όπως το Pere Lachaise Cemetery, που προσελκύει πολλούς τουρίστες λόγω των διασήμων που φιλοξενεί, περιλαμβάνονται και μνημεία όπως το Σημείο Μηδέν (Ground Zero) στη Νέα Υόρκη. Στην τέταρτη κατηγορία μπορούν να ενταχθούν μουσεία ή εκθέσεις που σχετίζονται με το ολοκαύτωμα ή την βύθιση του Τιτανικού που γίνονται σε περιοχές μακριά από τους αυθεντικούς χώρους τραγωδίας. Στην τελευταία κατηγορία εντάσσονται αναπαραστάσεις μαχών, όπως αυτές που γίνονται στην Αμερική για τον Εμφύλιο και οι μεγάλες διοργανώσεις που γίνονται στην αγγλική ύπαιθρο για τον Δεύτερο Παγκόσμιο ή ακόμα παραστάσεις εμπνευσμένες από πραγματικούς θανάτους. Με την συνεχή μελέτη του φαινομένου σημαντική είναι η συνεισφορά του Dann που προτείνει πέντε θεματικές, των τουριστικών χώρων στον σκοτεινό τουρισμό και επεκτείνει την σημασία του φαινομένου και σε άλλα αρνητικά συναισθήματα και καταστάσεις, όπως τον φόβο και τον κίνδυνο. Οι ονομασίες που δίνει στους τύπους των τουριστικών θεαμάτων, αν και αυτοαναφορικές, προσθέτουν στις μέχρι τότε μελέτες. Σύμφωνα με αυτόν, οι περιοχές διαχωρίζονται σε «επικίνδυνα μέρη» (perilous places), «σπίτια τρόμου» (houses of horror), «πεδία θανάτου» (fields of fatality), «ξεναγήσεις βασανισμού» (tours of torment), «θεματική θανάτου» (themed Thanos). Σύμφωνα με τον Dann, τα επικίνδυνα μέρη «που περιλαμβάνουν πόλεις τρόμου του παρελθόντος, καθώς και επικίνδυνους προορισμούς του παρόντος»2 είναι μία έκφανση του αρνητικού τουρισμού, η οποία δεν θα πρέπει να αγνοηθεί, με τον περιορισμό του σκοτεινού τουρισμού, στην θανατοκεντρική του φύση. Τα σπίτια του τρόμου περιλαμβάνουν κτίρια που σχετίζονται με βίαιους θανάτους και τουριστικά αξιοθέατα όπως «μπουντρούμια θανάτου» ή «αποτρόπαια ξενοδοχεία».3 Τα πεδία θανάτου, που προτείνει, εμπεριέχουν περιοχές που ο Seaton της τοποθετούσε στην δεύτερη κατηγορία του. Ενώ, οι ξεναγήσεις, αποκλείουν από τα όσα είχαν προηγηθεί, καθώς αναφέρονται στις ξεναγήσεις σε φυλακές ή σε διαδρομές με αφορμή εγκληματίες και στον τρόπο δράσης τους, παρά στις διαδρομές που γίνονται για δολοφονίες όπως του Kennedy. Τέλος, η τελευταία γενική του κατηγορία περιλαμβάνει όσα δεν μπορούν να ενταχθούν στις προηγούμενες τέσσερις και εμπεριέχει την θανατική θεματολογία που έλειπε από τις προηγούμενες κατηγορίες. Φαίνεται πως αυτές οι πρώτες κατηγορίες, τόσο του Seaton, όσο και του Dann είναι βασισμένες στην θεματική του θεάματος που βλέπει ο επισκέπτης. Μια άλλη προσέγγιση προς μία κατηγοριοποίηση, που αποκλίνει από τις προηγούμενες θεματικές προτάσεις, είναι του Peter Tarlow, o οποίος εστιάζει στους λόγους πραγματοποίησης ενός ταξιδιού με σκοτεινό χαρακτήρα. Σύμφωνα με τον Tarlow ο βασικός λόγος αυτών των ταξιδιών είναι η νοσταλγία, η οποία διαχωρίζεται σε «αυθόρμητη» (“reflexive”) ή «τονωτική» (“restorative”). Αυθόρμητα, είναι τα ταξίδια που γίνονται εξαιτίας της περιέργειας των επισκεπτών, μετά από μία συγκυρία. Τονωτικά, είναι τα ταξίδια, που ο επισκέπτης έχει μία άμεση ή έμμεση σχέση με κάποιον επισκεπτόμενο χώρο, ή το γεγονός με το οποίο αυτός σχετίζεται, και οι επισκέπτες έχουν σκοπό να έρθουν αντιμέτωποι με όσα έχουν συμβεί. Έτσι, υπάρχουν 7 κατηγορίες σκοτεινών ταξιδιών: (1) αυτά που γίνονται με σκοπό την κατανόηση της εποχής μας, (2) αυτά που σχετίζονται με τον ρομαντισμό (το κίνημα του 18ου) και τη νοσταλγία, (3) όσα σχετίζονται με τη βαναυσότητα, (4) όσα είναι μέρος της εθνικής ταυτότητας του επισκέπτη, (5) αυτά που γίνονται και χαρακτηρίζονται ως δείγματα παρακμής και ανηθικότητας, (6) αυτά που είναι μια μυστικιστική εμπειρία, και (7) αυτά που είναι μία πνευματική εμπειρία.4 Η κατηγοριοποίηση του Tarlow αναφέρεται και εστιάζει στις 2

Dann , σελ. 3

Dorina maria Buda, Roots in dark tourism

4 Peter E. Tarlow, (2005) “Dark tourism: The appealing ‘dark’ side of tourism and more.”, στο Marina Noveli (ed.) Niche tourism: Contemporary issues, trends and cases, Άμστερνταμ: Elsevier, σσ. 52-54

3.1. Τύποι σκοταδιού

αιτίες του φαινομένου. Παρόμοιες μελέτες έχουν γίνει από άλλους μελετητές και ενώ περιοχές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν (σχετικά) αυθαίρετα σε αυτές τις κατηγορίες, δεν μπορούν να ικανοποιηθούν με κριτήρια, καθώς κάθε ταξίδι μπορεί να ικανοποιείται με διαφορετικό τρόπο, αναλόγως την περίπτωση. Ενώ οι περισσότερες τυπολογίες επικεντρώνονται στην προσφορά (θεματολογικά) ή τη ζήτηση (συμπεριφορικά) του σκοτεινού τουρισμού, ο Richard Sharpley προσπαθεί να συνδυάσει την προσφορά με την ζήτηση. Υποστηρίζει πως οι τουριστικές επισκέψεις μπορούν να διακριθούν τέσσερις τύπους σκοτεινού τουρισμού ανάλογα με το ενδιαφέρον του επισκέπτη στον θάνατο και το κατά πόσο οι επισκέψιμες περιοχές προορίζονται για την ικανοποίηση της επιθυμίας του. Με αυτά τα κριτήρια, οι κατηγορίες είναι ο Μαύρος τουρισμός, κατά τον οποίο οι επισκέπτες έχουν πολύ ενδιαφέρον στο θάνατο και επισκέπτονται χώρους οι οποίοι ικανοποιούν πλήρως τις επιθυμίες τους, ο Γκρι τουρισμός που έχει περισσότερη ζήτηση από το προσφερόμενο θέαμα, ο Γκρι τουρισμός που προσφέρει περισσότερα από την ζήτηση που έχει από το κοινό και τέλος ο Λευκός τουρισμός, ο οποίος αναφέρεται σε επισκέπτες με ελάχιστο ενδιαφέρον για τον θάνατο, οι οποίοι επισκέπτονται περιοχές οι οποίες δεν προορίζονται ως αξιοθέατα.5 Οι τύποι που προτείνει ο Sharpley δεν μπορούν να κατηγοριοποιήσουν αντικειμενικά περιοχές, αφού όπως και στις κατηγορίες του Tarlow, το κριτήριο του ανθρώπινου παράγοντα, της διάθεσης για ένα θέαμα δεν είναι μετρήσιμο ή σταθερό. Βέβαια, η συνεισφορά του Sharpley ήταν σημαντική γιατί παρουσίαζε την ετερογένεια που εμφανίζεται στον σκοτεινό τουρισμό μεταξύ της ζήτησης και της προσφοράς, καθώς και της αναγνώρισης πως κάποια σκοτεινά αξιοθέατα δεν προορίζονταν για αυτό τον σκοπό και δεν ενδιαφέρονται όλοι οι τουρίστες που τα επισκέπτονται για τον θάνατο.

[5]

5 Sharpley Richard (2005) “Travels to the edge of darkness: towards a typology of dark tourism.” στο Ryan C., Page S. και Aicken M. (eds) Taking Tourism to the Limit, Λονδινο: Elsevier. Κεφαλαιο 4. σσ. 224-226

Κεφάλαιο 3: Κατηγοριοποίηση σκοτεινών τόπων

Tony Seaton 1996 (πέντε κατηγορίες σύµφωνα µε το θέαµα )

Dann Graham 1998 (πέντε θεµατικές κατηγορίες)

Peter Tarlow 2005 (επτά κατηγορίες σύµφωνα µε τον λόγο των ταξιδιών)

Richard Sharpley 2005 (κατηγορίες σύµφωνα µε την ζήτηση και την προσφορά)

Υποκατηγορίες

παρακολούθηση δηµόσιων θεάσεων θανάτου/ επίσκεψη σε χώρους µαζικού ή ατοµικού θανάτου, αφού πραγµατοποιήθηκαν / επίσκεψη σε χώρους αφιερωµένους στους νεκρούς ή την τίµηση τους/ παρακολούθηση των απτών στοιχείων ή την συµβολική αποτύπωση του θανάτου/ σε περιοχές που δεν σχετίζονται µε το γεγονός στο οποίο αναφέρονται/ παρακολούθηση αναπαραστάσεων ή προσοµοιώσεων θανάτου

επικίνδυνα µέρη/ σπίτια τρόµου/ πεδία θανάτου/ ξεναγήσεις βασανισµού/ θεµατική θανάτου

αυτά που γίνονται µε σκοπό την κατανόηση της εποχής µας/ αυτά που σχετίζονται µε τον ροµαντισµό (το κίνηµα του 18ου) και τη νοσταλγία/ όσα σχετίζονται µε τη βαναυσότητα όσα είναι µέρος της εθνικής ταυτότητας του επισκέπτη/ αυτά που γίνονται και χαρακτηρίζονται ως δείγµατα παρακµής και ανηθικότητας/ αυτά που είναι µια µυστικιστική εµπειρία/ αυτά που είναι µία πνευµατική εµπειρία

Λευκός Τουρισμός/

Γκρι Τουρισμός (Ζήτηση)/

Γκρι Τουρισμός (Προσφορά)/

Μαύρος Τουρισμός

Τουρισµός των φυλακών/ Τουρισµός του τρόµου/ Τουρισμός της γενοκτονίας/

Τουρισμός του θρήνου/

Τουρισμός της καταστροφής/

Τουρισμός της φτώχειας/

Τουρισμός του παγανισμού/

Τουρισμός των αυτοκτονιών/

Τουρισμός των πυρηνικών/

Δυστοπικός σκοτεινός τουρισμού

3.1. Τύποι σκοταδιού

Παράλληλα με τις διάφορες τυπολογίες, κατηγοριοποιήσεις του φαινομένου το διαχωρίζουν θεματικά, μελετώντας τις διάφορος εκφάνσεις και υποκατηγορίες του. Αυτές οι υποκατηγορίες, περιλαμβάνουν τον τουρισμό των φυλακών6, του τρόμου7, της γενοκτονίας8, του θρήνου9, της καταστροφής10, της φτώχειας11, του παγανισμού12, των αυτοκτονιών13, των πυρηνικών14, του γκόθικ15 και του δυστοπικού σκοτεινού τουρισμού16.

6 Carolyn Strange και Michael Kempa, (2003) Shades of dark tourism: Alcatraz and Robben Island, στο Annals of Tourism Research, 30(2), σελ. 388 7 Robert S. Bristow και Mirela Newman, (2005). Myth vs. fact: An exploration of fright tourism, στο Kelly Bricker, & Sarah J. Millington (Eds.), Proceedings of the 2004 northeastern recreation research symposium (σσ. 215-221). USDA Forest Service. Northeastern Research Station General Technical Report NE-326 8 John Beech (2009), Genocide tourism, στο Richard Sharpley, & Philip R. Stone (Eds.), The darker side of travel: The theory and practice of dark tourism (σσ. 207-223). Bristol: Channel View 9 Ria A. Dunkley, (2007), Re-peopling tourism: A ‘hot approach’ to studying thanatourist experiences, στο Irena Ateljevic, Annete Pritchard, και Nigel Morgan (Eds.), The critical turn in tourism studies: Innovative research methodologies (σσ. 371-385). Amsterdam: Elsevier σελ. 9 10 Devon Robbie, (2008), Touring Katrina: Authentic identities and disaster tourism in New Orleans, στο Journal of Heritage Tourism, 3(4), σσ. 257-266 11 Erika Robb, (2009), Violence and recreation: Vacationing in the realm of dark tourism, στο Anthropology and Humanism, 34(1), σελ. 52 12 Chantal Laws, (2013). Pagan tourism and the management of ancient sites in Cornwall, στο Leanne White, & Elspeth Frew (Eds.), Dark tourism and place identity: Managing and interpreting dark places (σσ. 97-114), Λονδίνο: Routledge 13 D. Robert Miller, και Chad Gonzalez, (2013), When death is the destination: The business of death tourism e despite legal and social implications, στο International Journal of Culture, Tourism and Hospitality Research, 7(3), σελ. 293 14 Lindsey A. Freeman, (2014), The Manhattan project time machine: Atomic tourism in Oakridge, Tennessee, στο B. Sion (Ed.), Death tourism: Disaster sites as recreational landscape (σσ. 54-74), Λονδίνο: Seagull σελ. 55 15 Emma McEvoy, Gothic tourism, Basingstoke: Palgrave, 2016, σελ. 11 16 Jeffrey S. Podoshen, Susan A. Andrzejewski, Vivek Venkatesh, και Jason Wallin, (2015), New approaches to dark tourism inquiry: A response to Isaac, στο Tourism Management, 51, σσ. 331-334

Κεφάλαιο 3: Κατηγοριοποίηση σκοτεινών τόπων

3.2. Τόνοι σε ένα σκοτεινό φάσμα Οι σκοτεινοί τουριστικοί προορισμοί είναι πολύπλευροι σε περιεχόμενο, πολυσύνθετοι σε σχεδιασμό, εκτελούν διαφορετικούς σκοπούς και ποικίλουν στον τρόπο που μπορούν να επηρεάσουν τον τουρίστα, έτσι είναι αυτονόητο, ότι ή γενική ορολογία του «σκοτεινού» που χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει αυτόν τον τουρισμό είναι πολύ γενική και δεν μπορεί να παρουσιάσει τα πολλαπλά επίπεδα με τα οποία διατίθεται και προσφέρεται σε επισκέπτες. Συνεπώς, είναι απαραίτητο όταν γίνεται αναφορά στον σκοτεινό τουρισμό, να εννοείται αυτή η διαφορετικότητα των παρεχόμενων αξιοθέατων. Αυτή η διαφορετικότητα παρουσιάζεται με ένα φάσμα στο οποίο θα πρέπει να φαίνονται τα χαρακτηριστικά και η βαρύτητα της κάθε περιοχής. Μια πρώτη σχετική έρευνα έγινε από τους Stange και Kempa οι οποίοι συνέκριναν δύο πρώην σωφρονιστικά ιδρύματα, την πολιτική τους σημασία σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς και όσα εφαρμόστηκαν για την προσφορά τους στο κοινό. Πιο συγκεκριμένα, μελέτησαν την πρώην Αμερικανική φυλακή Αλκατράζ, στην οποία πολλοί διάσημοι κακοποιοί φιλοξενήθηκαν, με την σημερινή της κατάσταση με την ονομασία «Ο Βράχος» ( “The Rock”), με την οποία έχει εμπορευματοποιηθεί και διαφημιστεί από το Χόλιγουντ. Αντίστοιχα, ανέλυσαν την Νήσο Ρόμπεν (Robben Island) στην Αφρική, ένα πρώην συγκρότημα φυλακών για πολιτικούς κρατουμένους της περιόδου του Απαρτχάιντ, με έναν από τους πιο γνωστούς φυλακισμένους να είναι ο Νέλσον Μαντέλα. Καταλήγουν, πώς ενώ τα δύο σωφρονιστικά ιδρύματα έχουν μερικά κοινά στοιχεία (σχεδιαστικά) το πολίτικο και πολιτισμικό πλαίσιο, που περιβάλλει τους δύο χώρους, είναι σημαντικό στους «διαχειριστές της μνήμης» (τους υπευθύνους των αξιοθέατων), που θέλουν να «τουριστικοποήσουν» τις τοποθεσίες. Εν τέλει, προτείνουν πως η παρουσίαση του Αλκατράζ έχει επηρεαστεί πολύ από την διαφημιστική του εικόνα, ως χώρος διασκέδασης. Στη Νήσος Ρόμπεν, αντίθετα, η τουριστική δραστηριότητα δεν έχει οδηγήσει στην δημιουργία ενός θεματικού πάρκου17, όπως το ονομάζει η Myra Shackley, και είναι χώρος μνήμης, τίμησης και εκμάθησης, με σημαντικότερη πολιτική σημασία.18 Έτσι, η Νήσος Ρόμπεν είναι πιο σοβαρή στην παρουσίαση της «ποινικής αδικίας», συγκριτικά με το Αλκατράζ.19 17 Myra Shackley (2001) Potential Futures for Robben Island: shrine, museum or theme park?, στο International Journal of Heritage Studies, 7 (4), σελ. 357 18 Carolyn Strange and Michael Kempa (2003) Shades of dark tourism: Alcatraz and Robben Island, στο Annals of Tourism Research, 30 (2), σσ. 386-405 19

Philip R. Stone, (2006) “A dark tourism spectrum: Towards a typology of death and macabre related tourist sites , attractions

3.2. Τόνοι σε ένα σκοτεινό φάσμα

Ο Philip Stone, τονίζει την σημαντικότητα της κληρονομιάς στον σκοτεινό τουρισμό, καθώς και της αυθεντικότητας των θεαμάτων που προβάλλονται στον επισκέπτη ως προς την αληθινή εξιστόρηση των γεγονότων.20 Λόγω της φύσης του φαινομένου του σκοτεινού τουρισμού, που εξορισμού εμπορεύεται και διαχειρίζεται ανθρώπινο πόνο και δυστυχία, η λαογραφική σημασία ή η ιστορική κληρονομία που παρουσιάζει, έχει χαρακτηριστεί ανήθική ή απρεπής. Έτσι, στο πλαίσιο της ιστορικής σημασίας του σκοτεινού τουρισμού, προστίθεται η σημαντικότητα της αυθεντικότητας ή παραποίησης της ιστορίας. Η προβολή της πραγματικής παρουσίασης των γεγονότων ενός χώρου, όπως το Άουσβιτς, είναι πιο σημαντικά στο πλαίσιο της βιομηχανίας της ιστορικής, πολιτικής και πολιτισμικής κληρονομίας ενός τόπου. Αντίθετα, η βιομηχανία του τουρισμού, συχνά, για διαφημιστικούς λόγους, στρεβλώνει την ιστορία, με σκοπό μια πιο «πιασάρικής» αφήγηση, όπως οι τρομακτικές ξεναγήσεις στα μπουντρούμια του Λονδίνου, που συχνά έχουν σκοπό την διασκέδαση και το θέαμα που παράγεται, να είναι μη αυθεντικό ως προς την ιστορία του. O William Miles, στον οποίο στηρίζει ο Stone την ερευνά του, υποστηρίζει πως υπάρχει ένας διαφορετικός τύπος σκοτεινότερων ή φωτεινότερων τουριστικών θεαμάτων, Δηλαδή, ότι υπάρχει μία εμφανής και συγκρίσιμη διαφορά μεταξύ σκοτεινού και σκοτεινότερου τουρισμού, που σχετίζεται με το πόσο μακάβρια είναι μια περιοχή ή το κατά πόσο προκαλεί θλίψη.21 Ο Miles, βασισμένος στην χρονική και χωρική συνάφεια του γεγονότος με τον χώρο στον οποίο εμφανίζεται σκοτεινός τουρισμός, υποστηρίζει ότι υπάρχουν διαφορές μεταξύ των χώρων που σχετίζονται με τον θάνατο και τον βασανισμό και των χώρων θανάτου και βασανισμού. Με τις περιοχές στις οποίες έχουν γίνει τα γεγονότα να είναι πιο σκοτεινές, ως προς την εμπειρία. Ισχυρίζεται, πως, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Άουσβιτς είναι σκοτεινότερα από το Αμερικανικό μουσείο του Ολοκαυτώματος (US Holocaust Memorial Museum) στην Ουάσιγκτον.22 Σύμφωνα με τον ισχυρισμό του Miles, Το μουσείο του Ολοκαυτώματος είναι μια περιοχή που σχετίζεται με τον θάνατο, ενώ το Άουσβιτς είναι χώρος θανάτου και έτσι, έχει μια χωρική αυθεντικότητα που εμπεριέχεται και συνεισφέρει στην εμπειρία του επισκέπτη. Καταλήγει, πως οι χώροι σκοτεινού τουρισμού, θα πρέπει να δημιουργούν σε κάποιο βαθμό εμπάθεια μεταξύ του επισκέπτη και των θυμάτων (αναλόγως την τοποθεσία). Η εμπάθεια στην οποία αναφέρεται ο Miles, πολλαπλασιάζεται όταν υπάρχει χωρικός συσχετισμός του τουριστικού αξιοθέατου με το γεγονός στο οποίο αναφέρεται.23 Επίσης, η χρονική απόσταση του γεγονότος συμβάλει στην εμπάθεια των επισκεπτών με το γεγονός και τον χώρο. Δηλαδή, ο Miles αναφέρει πως πρόσφατοι θάνατοι και τραγικά γεγονότα που βρίσκονται στην ζωντανή μνήμη του πληθυσμού, μέσω των επιζώντων τους, είναι σκοτεινότερα από γεγονότα που έγιναν στο μακρινότερο παρελθόν. Για παράδειγμα το Τσέρνομπιλ συγκρητικά με την Πομπηία. Το Τσέρνομπιλ, επηρέασε και επηρεάζει την ανατολική Ευρώπη. Θεωρείται ότι ακόμα φαίνονται οι επιπτώσεις της ραδιενέργειας στους πληθυσμούς των Βαλκανίων. Αντίθετα η Πομπηία, την οποία μπορεί κάποιος να επισκεφθεί και να αντικρίσει τον θάνατο μιας ολόκληρης κοινωνίας, δεν επηρεάζει τόσο τον επισκέπτη, καθώς ο επισκέπτης είναι πολύ απομακρυσμένος από τα πρόσωπα και την εποχή. and exhibitions” , στο Tourism no. 52, σελ. 150 20

Ό.π.

22 William F. S. Miles (2002) “Auschwitz: Museum Interpretation and Darker Tourism”, στο Annals of Tourism Research, Vol. 29, No. 4, σσ. 1175–1178 23

Ό.π.

Κεφάλαιο 3: Κατηγοριοποίηση σκοτεινών τόπων

[6]

3.2. Τόνοι σε ένα σκοτεινό φάσμα

Ο Stone, καταλήγει σε μια φασματική τυπολογία του σκοτεινού τουρισμόυ, υποστηρίζει σύμφωνα με τα παραπάνω, πως οι περιοχές μπορούν να χαρακτηριστούν από φωτεινότατες σε σκοτεινότατες. Έτσι τοποθετεί τις περιοχές θανάτου και βασανισμού (που τις χαρακτηρίζει σκοτεινότατες) στο ένα άκρο ενός συνεχούς και τις περιοχές που σχετίζονται με τον θάνατο και τον βασανισμό (φωτεινότατες) στο άλλο ακρο. Τα δύο άκρα συντελούνται από αρκετές παραμέτρους που είναι αντικρουόμενες για να ξεχωρίσουν το ένα άκρο από το άλλο, διδακτικός χαρακτήρας/ διασκέδαση, ιστορικός/ λαογραφικός χαρακτήρας, αυθεντικότητα/ μη αυθεντικότητα χώρου,24 κοντινή/ μακρινή περίοδος από το γεγονός και υψηλότερη/ χαμηλότερη πολιτική ή ιδεολογική σημασία. Αυτή η τυπολογία, είχε ως αποτέλεσμα συζητήσεις σχετικά με τον τουρισμό της κληρονομιάς και πιο συγκεκριμένα της αυθεντικότητα ή μη αυθεντικότητας των χώρων και το κατά πόσο ένα θέαμα εστιάζει στην εκπαίδευση ή την διασκέδαση των επισκεπτών. Αν και η έρευνα του Stone, παρέχει υλικό για μελέτη στα πεδία του τουρισμού, της κληρονομιάς και της μνήμης, έχει αμφισβητηθεί. Εξαιτίας της φύσης του σκοτεινού τουρισμού, οι Kaori Yoshida, Huong Thien Bui και Timothy Jeonglyeol Lee υποστηρίζουν ότι ένα φάσμα το οποίο βασίζεται στον διαχωρισμό μεταξύ των διδακτικών ή διασκεδαστικών θεαμάτων είναι ένα ανάρμοστο μοντέλο τυπολογίας, που δε θα μπορούσε να εφαρμοστεί στο πλαίσιο του ασιατικού σκοτεινού τουρισμού.25 Αυτή η αντιπαράθεση ωστόσο, παρουσιάζει πως το φαινόμενο του σκοτεινού τουρισμού είναι και μελετάται ως φαινόμενο του δυτικού πολιτισμού και η αντιστοιχία του ενδιαφέροντος του θανάτου εκτός δύσης, αν και υπάρχει γίνεται με διαφορετικό τρόπο και δεν μπορεί να καταγραφεί με δυτικά κριτήρια.

24 Philip R. Stone, (2006) “A dark tourism spectrum: Towards a typology of death and macabre related tourist sites , attractions and exhibitions” , στο Tourism no. 52, σσ. 150-151 25 Kaori Yoshida, Huong Thien Bui, Timothy Jeonglyeol Lee, (2016). Does tourism illuminate the darkness of Hiroshima and Nagasaki?, στο Journal of Destination Marketing and Management, 5(4), 333-340

Κεφάλαιο 3: Κατηγοριοποίηση σκοτεινών τόπων

3.3. Προϋποθέσεις χάρτη και κατηγορίες

Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, θα μελετηθούν τοποθεσίες που εμφανίζουν σκοτεινό τουρισμό ή τουριστικοί προορισμοί με μακάβρια ή θανατοκεντρική ιστορία, σε παγκόσμια κλίμακα. Σκοπός της έρευνας είναι η συλλογή συμπερασμάτων, γύρο από την θεματολογία, την χρήση, την πρακτική και τις εκφάνσεις του σκοτεινού τουρισμού. Έτσι είναι αναγκαίος ένας κώδικας κοινής ανάγνωσης και κατηγοριοποίησης των τοποθεσιών, με σκοπό την κοινή τους έρευνα και μελέτη. Όπως αναλύθηκε προηγουμένως στο κεφάλαιο, οι περισσότεροι, από τους ήδη υπάρχοντες τύπους κατηγοριοποίησης είναι αυτοαναφορικοί, βασίζονται στην θεματολόγια του προορισμού, τους λόγους και την ψυχολογία της επίσκεψης ή αναφέρονται στις υποκατηγορίες τουριστικών θεματικών. Φυσικά, οι κατηγοριοποιήσεις αυτές, αποτελούν σημαντικά σημεία έρευνας των ζητημάτων που απασχολούν τον σκοτεινό τουρισμό. Όμως, η έλλειψη αντικειμενικότητας των προαναφερθέντων τύπων δεν ικανοποιούν τα ερευνητικά κριτήρια της παρούσας έρευνας. Για τον λόγο αυτό δίνεται ιδιαίτερη προσπάθεια στην αναζήτηση μίας κατηγοριοποίησης των περιοχών που θα μελετηθούν, με κάποιο αντικειμενικό κριτήριο συγκρίσιμων θεμάτων, μεγεθών ή συγκυριών που επικρατούν στους χώρους μελέτης. Έτσι, στο πλαίσιο της έρευνας οι τοποθεσίες, αρχικά, θα χωριστούν ως προς το μέγεθος και την σημαντικότητα τους σε πέντε κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές θα είναι: τα Στίγματα, τα Κολαστήρια, οι Κολοσσοί, οι Νεκροπόλεις και οι Καταραμένοι Τόποι. Τα Στίγματα αφορούν τοποθεσίες οι οποίες δεν είναι μεγάλου μεγέθους, μικρότερες από κτίριο. Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται μνημεία και σημεία κληρονομίας ανεξαρτήτως της θεματικής τους ή της σημασίας τους. Επίσης, ένας τουριστικός προορισμός μπορεί να εμφανίζει μεμονωμένες περιοχές εξύμνησης ή λατρείας. Στην περίπτωση αυτή, μπορεί είτε να κατηγοριοποιηθεί ως πολλά μεμονωμένα στίγματα ή σε περίπτωση συνόλου στιγμάτων σε άλλη κατηγορία μεγαλύτερης κλίμακας. Τα Κολαστήρια αφορούν τοποθεσίες μεγέθους κτιρίου ή συγκροτήματος. Στα Κολαστήρια, μία ακόμα, δευτερεύουσα ανάγνωση, δίνεται θεματικά ιδιαίτερα σε περιπτώσεις φυλακών, χώρων βασανισμού, ή μουσείων που σχετίζονται με τον βασανισμό ή τον θάνατο. Στην κατηγορία των Κολοσσών, τα αξιοθέατα παραμένουν

3.3. Προϋποθέσεις χάρτη και κατηγορίες

στην κλίμακα των κτιρίων και συγκροτημάτων, όμως σε αυτήν την κατηγορία λείπει η θεματική του βασανισμού που περιλαμβανόταν στην προηγούμενη κατηγορία των Κολαστηρίων. Επίσης, σε αυτήν την κατηγορία τοποθετούνται αρχιτεκτονήματα μνημειώδους κατασκευής σε αντίθεση με τα κολαστήρια, που δεν χρειάζεται να πληρούν αυτό το κριτήριο. Οι Νεκροπόλεις, αφορούν τοποθεσίες που ξεφεύγουν από την κλίμακα κτιρίου η συγκροτήματος. Στις Νεκροπόλεις τοποθετούνται τοποθεσίες νεκροταφείων, εγκαταλελειμμένων πόλεων ή πόλεων-φαντασμάτων. Οι Καταραμένοι Τόποι, περιλαμβάνουν περιοχές μεγαλύτερες από τις υπόλοιπες κατηγορίες. Επίσης, περιοχές που εμφανίζουν πολλά μικρότερης κλίμακας αξιοθέατα, από τις άλλες τέσσερις κατηγορίες, μπορούν να συμπεριληφθούν ως μία τοποθεσία-περιοχή σε αυτήν την υπερκατηγορία. Κρίνοντας τις περιοχές με βάση την κλίμακα τους αποτελεί έναν πιο αντικειμενικό τρόπο διαχωρισμού των τοποθεσιών. Βέβαια με αυτόν τον τρόπο επισκιάζεται το κριτήριο που χαρακτηρίζει ένα τόπο σκοτεινού ενδιαφέροντος «Σκοτεινό». Για αυτό το λόγο, θα χρησιμοποιηθεί η ήδη υπάρχουσα κατηγοριοποίηση του φάσματος των αξιοθέατων από τον Stone26, ως υποκατηγορία, για να χαρακτηρίσει τις παραπάνω κατηγορίες. Έτσι, οι τοποθεσίες θα κυμαίνονται από Σκοτεινότατες σε Φωτεινότατες (Σκοτεινότατες, Σκοτεινότερες, Σκοτεινές, Φωτεινές, Φωτεινότερες, Φωτεινότατες). Τα κριτήρια για τον χαρακτηρισμό των περιοχών θα είναι αυτά που χρησιμοποιεί και ο Stone.27 Για να κριθεί μια περιοχή Σκοτεινότατη , θα πρέπει το πλήθος των κριτηρίων που ικανοποιούνται να είναι όλα θετικά στο σκοτεινό φάσμα. Αντίστοιχα για τα Φωτεινότατο στο φωτεινό φάσμα. Σε κάθε περιοχή, ασπρόμαυροι ρόμβοι θα σηματοδοτούν τα κριτήρια που ικανοποιούνται.

26 Philip R. Stone, (2006) “A dark tourism spectrum: Towards a typology of death and macabre related tourist sites , attractions and exhibitions” , στο Tourism no. 52, σσ. 150-151 27

Ό.π.

Κεφάλαιο 3: Κατηγοριοποίηση σκοτεινών τόπων

3.3. Προϋποθέσεις χάρτη και κατηγορίες

ΝΑΙ (Σκοτεινό)

ΟΧΙ

ΝΑΙ (Φωτεινό)

Υψηλή Χαµηλή Πολιτική Επιρροή και Ιδεολογία

Χώρος θανάτων ή βασανισµών Χώρος που σχετίζεται µε θανάτους ή βασανισµούς

∆ιδακτικός Χαρακτήρας ∆ιασκέδαση

Ιστορικό Πολτιστικό Ενδιαφέρον

Αυθεντικό θέαµα Μη αυθεντικό θέαµα

Αυθεντικότητα του χώρου (αµετάβλητος µη αµετάβλητος)

Προσφορά (µη εσκεµµένη εσκεµµένη)

Λιγότερες ΠερισότερεςΤουριστικές Υποδοµές

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΤΛΑΝΤΑΣ ΣΚΟΤΕΙΝΩΝ ΑΞΙΟΘΕΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

4.1. Ελληνική Πραγματικότητα και Προοπτικές

Η Ελλάδα είναι από τις πιο τουριστικές χώρες των Βαλκανίων , ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Ως τουριστική χώρα, η οικονομία και η ευημερία της εξαρτάται από την τουριστική

της βιομηχανία. Η Βιομηχανία του τουρισμού στηρίζεται κυρίως στην ιστορική κληρονομιά της Ελλάδας, από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο, το εύκρατο κλίμα και τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της, όπως το Ελληνικό Αρχιπέλαγος και την ακτογραμμή της ηπειρωτικής Ελλάδας, που έχουν ως αποτέλεσμα να ευνοείται ο εποχιακός τουρισμός, με την χώρα να είναι ένας από τους πιο επισκέψιμους θερινούς προορισμούς παγκοσμίως.1 Η Ελλάδα έχει και προοπτικές σκοτεινής τουριστικής ανάπτυξης, αξιοποιώντας την πιο πρόσφατη παγκόσμια ιστορική της κληρονομιά, από τους δύο παγκοσμίους πολέμους, αλλά και των σκοτεινών αξιοθέατων, που προκύπτουν από την εγχώρια ιστορία της. Βέβαια, στο πλαίσιο του σκοτεινού τουρισμού δεν έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα και τα αξιοθέατα που σχετίζονται με τον τουρισμό των πολέμων, των θανάτων και των βασανισμών, είναι τυχαία χωρίς οργανωμένες υποδομές και ελάχιστο τουριστικό ενδιαφέρον. Το Σύγχρονο Ελληνικό κράτος, αν και θεωρείται συνεχιστής της αρχαιότητας, ουσιαστικά ξεκινά να υπάρχει από το 1821, με την ελληνική επανάσταση και την ανεξαρτησία του το 1828. Η σκοτεινή υπόσταση της Ελλάδας ως κράτος, υποδεικνύεται από την σταδιακή εδαφική της επέκταση. Ξεκινά με μία εξέγερση (1821) και στη συνέχεια μέσω πολέμων, επιμέρους εξεγέρσεων και εκστρατειών [Ελληνοτουρκικών Πολέμων(1897), Α και Β Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913), Α Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918), Ελληνοτουρκικών Πολέμων (Μικρασιατική εκστρατεία- Μικρασιατική καταστροφή) (1919-1922)] αποκτά τα σημερινά της σύνορα το 1947, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.2 Κατά την ιστορική πορεία των γεγονότων, μετά την ανεξαρτησία του κράτους, το 1828, σκιαγραφείτε μία σκοτεινή ιστορία της Ελλάδας, ξεχωρίζοντας τα σημεία που σχετίζονται 1 http://www.gnto.gov.gr/el/2352019-σημαντικές-διακρίσεις-για-την-ελλάδα-στον-τουρισμό-πολυτελείας-πρώτη-παγκοσμίως-ησαντορίνη 2

Roderick Beaton, Greece: Biography of a Modern Nation, Chicago: The University of Chicago Press, 2019, σσ. 74-278

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

με δολοφονίες, πολέμους, εσωτερικές αντιπαραθέσεις μεταξύ του πληθυσμού και καταστροφές. Το 1831, ο πρώτος κυβερνήτης της χώρας, ο Ιωάννης Καποδίστριας, δολοφονείται, ενώ το σημείο της δολοφονίας και η φθορά στο κτίριο από την σφαίρα που τον σκότωσε αποτελεί μέχρι σήμερα αξιοθέατο. Αργότερα, μετά την Καταστροφή της Σμύρνης το 1922, τα αποτελέσματα του «προσφυγικού» που δημιουργήθηκαν εξ αιτίας της ανταλλαγής πληθυσμών, έπλασαν κομμάτια της ταυτότητας του πληθυσμού της Ελλάδας και οι προσφυγικές περιοχές οργανώθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρούν τις μνήμες των κατοίκων τους. Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου (1922-1940), από το 1925 μέχρι το 1940 η πολιτική σκηνή της χώρας είναι σε αναταραχή και δικτατορικά καθεστώτα προσπαθούν να αδράξουν την εξουσία, αρχικά με την αποτυχημένη προσπάθεια το 1925, από τον Θεόδωρο Πάγκαλο και στη συνέχεια, με την επιβολή της δικτατορίας της «4ης Αυγούστου», από τον Ιωάννη Μεταξά, το 1936. Εκείνη την περίοδο, πραγματοποιήθηκαν μαζικές εξορίες για πολίτικούς λόγους.3 Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, που ξέσπασε στην υπόλοιπη Ευρώπη το 1939, το 1940 έφτασε στην Ελλάδα με τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και το 1941 η Ελλάδα ήταν υπό τριπλή κατοχή, από την Ιταλία, την Γερμανία και την Βουλγαρία, που μεταξύ άλλων, είχε ως συνέπεια έναν μεγάλο λιμό, που έπληξε κυρίως τα αστικά κέντρα. Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, στην Ελλάδα ξεκινά ο Εμφύλιος Πόλεμος (1946-1949) που προκαλεί επιπλέον αναταραχή και διχασμό στον πληθυσμό.4 Φυσικά μία από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιστορίας αφορά την Στρατιωτική δικτατορία στην Ελλάδα, «Χούντα» (1967-1974), κατά την οποία οι ελευθερίες των πολιτών της χώρας καταστρατηγήθηκαν και όλοι οι αντιδρώντες στο καθεστώς φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, διώχθηκαν ή θανατώθηκαν. Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου (1973), που σήμερα η ημερομηνία και το μνημείο είναι σύμβολα της ελευθερίας, ήταν αφετηρία για την μαζική αντίδραση κατά του καθεστώτος που έλαβε τέλος μετά το Πραξικόπημα της Κύπρου και την τουρκική εισβολή στο νησί. Μετά από μία περίοδο σταθερότητας, η Ελλάδα πλήττεται από μία οικονομική κρίση από το 2009 μέχρι το 2018, με πολύ σοβαρές επιπτώσεις.5 Σήμερα η Ελλάδα έχει πληγές από διάφορες φυσικές καταστροφές, όπως τις πλημμύρες του 2018-2019 και την φωτιά στο Μάτι (2018) που επέφεραν πολλές υλικές φθορές και θανάτους. Παράλληλα, από το 2015 κύματα προσφύγων από εμπόλεμες ζώνες και οικονομικοί μετανάστες καταφθάνουν στην Ελλάδα δημιουργώντας μία νέα πραγματικότητα. Η ιστορία του σύγχρονου ελληνικού κράτους, αποτελεί πηγή σκοτεινού ενδιαφέροντος και θεαμάτων. Η λαογραφία της Ελλάδας σε συνδυασμό με τις θρησκευτικές πρακτικές, όπως το μοιρολόι, οι ταφικές τελετές και τα προσκυνήματα λειψάνων αγίων, συντάσσουν μία σκοτεινή πραγματικότητα στην καθημερινότητα των αθρώπων. Παράλληλα, τελετές μνήμης και απονομής τιμών είναι βαθιά ριζωμένες στην ελληνική κουλτούρα, με την έγερση και τίμηση μνημείων ή τον θεσμό των παρελάσεων. Ενώ παρατηρείται η πληθώρα των δυνατοτήτων της Ελλάδας να αξιοποιήσει τουριστικά τα ήδη υπάρχοντα θεάματα που διαθέτει, ο σκοτεινός τουρισμός δεν είναι σε μεγάλο βαθμό υπαρκτός στην Ελλάδα. Έτσι, τα περισσότερα από τα σημεία, οι χώροι και τα κτίρια που σχετίζονται με τις πιο μακάβριες ή «κακές» ιστορικές αναφορές της πρόσφατης μνήμης της χώρας, αντιμετωπίζονται διαφορετικά ανάλογα με την θεματική τους. Μνημονεύονται όταν πρόκειται για πεσόντες, πολέμους ή μνημεία, όπως το νεκροταφείο της Σούδας ή το μνημείο του πολυτεχνείου. Ερειπώνονται και αγνοούνται, όπως η Γυάρος ή το μνημείο που έχει χτιστεί για την τίμηση των ατόμων που πέθαναν στα κεντρικά κτίρια της Gestapo, κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, που σήμερα βρίσκεται στην είσοδο ενός πολυκαταστήματος. Είτε, τέλος, παραμένουν παράδοξοι προορισμοί για τους πιο «περίεργους», όπως το νεκροταφείο των Βογομίλων ή το Α Νεκροταφείο Αθηνών. Τα σημεία

Richard Clogg, A Concise History of Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1992, σσ. 40-45

Roderick Beaton, Greece: Biography of a Modern Nation, σσ. 268-305

Ο.π., σσ. 343-374

4.1. Ελληνική Πραγματικότητα και Προοπτικές

που παρουσιάζουν το περισσότερο τουριστικό ενδιαφέρον συχνά, είναι γνωστά ως αυτόνομοι τουριστικοί προορισμοί που τυχαίνει, να έχουν και σκούρο ενδιαφέρον, όπως το Μπούρτζι στο Ναύπλιο ή το Ναυάγιο στη Ζάκυνθο. Από τα δώδεκα σημεία που επιλέχθηκαν για να παρουσιαστούν στον χάρτη, τα θέματα που σχετίζονται με την Ελλάδα και τον σκοτεινό τουρισμό είναι ποικίλα και σχετίζονται με τον πόλεμο, την πολιτική, την εξορία και τον θάνατο. Όσο πιο μακριά από την συλλογική μνήμη είναι ένας προορισμός τόσο λιγότερο ενδιαφέρον έχει από τον εγχώριο τουρισμό, με αποτέλεσμα να μειώνονται οι επισκέπτες του. Οι χώροι που επιλέχθηκαν μπορούν να ομαδοποιηθούν σε 5 κατηγορίες σύμφωνα με το θεματικό τους ενδιαφέρον. Τα νησιά εξορίας, τα οποία σχετίζονται με την απομόνωση ή την φυλάκισή ατόμων, τόσο για πολιτικούς, όσο και για ιατρικούς λόγους. Σε αυτά ανήκουν μεταξύ άλλων το Μπούρτζι, η Γυάρος, η Μακρόνησος, η Σπιναλόγκα και η Χίος (λεπροκομείο). Οι χώροι θανάτου που έχουν να κάνουν με περιοχές ταφής και τίμησης νεκρών, όπως το Α Νεκροταφείο Αθηνών και το Κοιμητήριο στη Σούδα. Τα μνημεία, που σχετίζονται με μάχες, μέρη βασανισμού ή θανάτων, όπως το μνημείο του Πολυτεχνείου και το μνημείο της Gestapo. Η σκοτεινή κληρονομία που σχετίζεται με χώρους που ανήκουν στο μακρινό παρελθόν και δεν έχουν μεγάλη επιρροή στην σημερινή πραγματικότητα της χώρας, όπως, το Νεκρομαντείο του Αχέροντα ή της Εφύρας και το νεκροταφείο των Βογομίλων. Τέλος, τα παράδοξα, που σχετίζονται με περιοχές που εμφανίζουν πολύ επισκεψιμότητα και τα εκμεταλλεύεται ήδη η τουριστική βιομηχανία. Αυτά δεν σχετίζονται απόλυτα με τον θάνατο, τον βασανισμό ή τον πόλεμο, αλλά έχουν σκοτεινές ιστορίες, όπως η παραλία του Ναυαγίου, στη Ζάκυνθο. Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσονται πολλές άλλες περιοχές, όμως το ναυάγιο επιλέχθηκε γιατί αποτελεί σήμερα τοπόσημο του νησιού.

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

Παραλία Ναυάγιο

Νεκρομαντείο της Έφυρα

[8]

[7] Φωτεινότατο Στίγμα Ελλάδα Ευρώπη

Σκοτεινό Στίγμα 37°51’34.9”N 20°37’29.3”E

Ελλάδα Ευρώπη

38°31’14.5”N 21°14’24.7”E

Το 1983 το πλοίο «Παναγιώτης» προσέκρουσε στην ακτή καθώς το κυνηγούσαν οι αρχές. Το πλοίο μετέφερε παράνομα τσιγάρα, ποτά και ίσως και ανθρώπους. Το ημιδιαλυμένο πλέον πλοίο έχει γίνει χαρακτηριστικό κομμάτι όχι μόνο του τοπίου, αλλά ορόσημο της Ζακύνθου. Η παραλία προσέλκυε και προσελκύει επισκέπτες με σκοπό την φωτογράφηση τους με αυτό το παράδοξο ετοροτοπικό στοιχείο. Οι τουρίστες αν και επισκέπτονται ένα ερειπωμένο αντικείμενο του παρελθόντος, ενδιαφέρονται περισσότερο για την παράδοξη συνθήκη της παραλίας, παρά για το αντικείμενο που αποσυντίθεται σταδιακά και έχει εισβάλει στη φύση, καθώς έχει γίνει κομμάτι του βραχώδους ειδυλλιακού τοπίου.

Το νεκρομαντείο της Έφυρα, ή αλλιώς του Αχέροντα ήταν αφιερομένο στον Αδη και την Περσεφόνη και είναι το μόνο μερικώς διασωσμένο μαντείο της ελληνικής αρχαιότητας. Θεωρείται ότι ήταν μια είσοδος στον κάτω κόσμο και αναφέρονται από τον Όμηρο και τον Ηρόδοτο. Σήμερα το μαντείο είναι σε ερείπωση και μόνο μερικά κομμάτια του έχουν αναστηλωθεί. Κοντά του βρίσκεται ένας ναός του Αγίου Ιωάννη, που είναι χτισμένος από κομμάτια του μαντείου. Τουρίστες που επισκέπτονται τον χώρο μπορούν να φανταστούν τις μυστικιστικές και απόκοσμες τελετές που λάμβαναν χώρο στο σημείο των ερειπίων.

https://www.atlasobscura.com/places/navagio-beach

https://www.atlasobscura.com/places/necromanteion-of-ephyra

4.1. Ελληνική Πραγματικότητα και Προοπτικές

Νεκροταφείο Βογομίλων

Μπούρτζι

[9]

[10][[ Σκοτεινή Νεκρόπολη Ελλάδα Ευρώπη

[10] Φωτεινότερο Κολαστήριο

40°44’06.4”N 22°37’03.0”E

Ελλάδα Ευρώπη

37°34’10.6”N

22°47’26.2”E

Κοντά στην Νέα Καλχηδόνα βρίσκεται ένα αρχαίο, λεηλατημένο νεκροταφείο. Οι Βογόμιλοι, ήταν ερατικοί που πίστευαν πως ο πνευματικός κόσμος κυβερνιόταν από τον Θεό, ενώ ο φυσικός από τον Σατανά. Tο εγκαταλειμμένο νεκροταφείο έχει μια απόκοσμη αίσθηση και σε συνδυασμό με την μούχλα και την πρασινάδα των τάφων η ατμόσφαιρα προκαλεί την έλξη σε αρκετούς επισκέπτες. Η ατμόσφαιρα του θανάτου που αποπνέει το κοιμητηρίο προκαλέι στους επισκέπτες, πολλοί το επισκέπτοντε μία ιδιαίτερη γοητία. Ο χώρος παραμένει ερειπομένος και ανεκμετάλευτος

Το Μπούρτζι (πύργος, στα τούρκικα), χτίστηκε από τους Ενετούς, κατακτήθηκε από τους Τούρκους και τώρα ανήκει στην Ελλάδα. Τον 15ο αιώνα το οχυρό κατασκευάζεται λόγο της στρατηγικής του θέσης. Το 1715, οι Οθωμανοί έκαναν αλλαγές για να το κάνουν απόρθητο. Κατά την Ελληνική Επανάσταση, χρησιμοποιήθηκε για να φυλάξουν οι Έλληνες τους αρχηγούς τους. Μετά το 1832, οι βαρυποινίτες στέλνονταν στο μπούρτζι για να βρίσκονται μακριά από την ενδοχώρα. Από το 1930 μέχρι το 1970 λειτούργησε ως ξενοδοχείο. Επισκέπτες καταφθάνουν στο μπούρτζι με μικρά καράβια. Σήμερα έχει καθαρά τουριστική αξία και αποτελεί χώρο πολιτισμού για το Ναύπλιο.

https://www.atlasobscura.com/places/abandoned-bogomils-graveyard

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

Μνημείο 14ης Νοεμβρίου

Μνημείο Κέντρου Gestapo

[11] Φωτεινό Στίγμα Ελλάδα Ευρώπη

[12] Φωτεινότερο Στίγμα

37°59’22.9”N 23°43’52.0”E

Ελλάδα Ευρώπη

37°58’35.8”N 23°44’19.0”E

Το μνημείο προς τιμή της ελευθερίας και όσων έχασαν την ζωή τους στα γεγονότα του πολυτεχνείου στις 14 Νοεμβρίου του 1973, που ένα τανκ έριξε τις πόρτες του πολυτεχνείου όπου μερικές χιλιάδες άτομα διαδήλωναν για τη ρήξη της Χούντας. Σήμερα στις 15 και 17 Νοεμβρίου αποδίδεται φόρος τιμής για όσους χάθηκαν.

Στο σημείο που βρίσκεται το μνημείο ήταν η είσοδος του κέντρου της Gestapo στην Αθήνα.Η τοποθεσία, που κάποτε εκατοντάδες βασανίστηκαν από τους Nazi, σήμερα είναι ένα γνωστό εμπορικό πολυκατάστημα και το μνημεί απλά «στολίζει» την είσοδό του. Το παράδοξο του συγκεκριμένου σημείου είναι η απομάκλιση του απο τον αρχικό του σκοπο, της μνήμης. Το αρκετά τρομακτικό θέαμα, της μεταλικής πόρτας, που έχει παραμέινει απο το κολαστήριο. Το μνημείο αγνωείται απο περαστηκούς και χάνεται σε σχέση με το εμπορικό το οποίο το επισκιάζει.

https://www.atlasobscura.com/places/athens-polytechnic-uprising-monument

https://www.atlasobscura.com/places/gestapo-interrogation-memorial

4.1. Ελληνική Πραγματικότητα και Προοπτικές

Πρώτο νεκροταφείο Αθηνών

Κοινοπολιτειακό κοιμητήριο Σουδας

[13] Φωτεινή Νεκρόπολη Ελλάδα Ευρώπη

[14] Φωτεινότερη Νεκρόπολη

37°57’55.1”N 23°44’10.0”E

Ελλάδα Ευρώπη

35°29’21.1”N 24°04’31.1”E

Το νεκροταφείο ιδρύθηκε το 1837 και είναι το επίσημο νεκροταφείο της Αθήνας. Είναι στολισμένο με αγάλματα και όμορφους τάφους, όπως η «Κοιμωμένη», του Χαλεπά. Πολλοί γνωστοί πολιτικοί, καλλιτέχνες, ηθοποιοί, ποιητές και μουσικοί αναπαύονται στο πρώτο νεκροταφείο των Αθηνών. Ο χώρος του νεκροταφείου αν και αποτελει ετεροτοπία σε σχέση με την πόλη θα μπορούσε να αξιοποιηθεί. Φυσικά η αξιοποίηση δεν αφορά τις τουριστικές δυνατότητες ενός τετοιου χώρου. Όμως, όπως το Pere Lachaise, του Παρισιού, το κοιμητήριο της Αθήνας, έχει προοπτικές ανάδηξης ώς δημόσιος χώρος.

Το κοιμητήριο κτίστηκε και συντηρείται από την Κοινοπολιτειακή Επιτροπή στρατιωτικών τάφων και έγινε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο για τους πεσόντες του Κρητικού μετώπου. Λόγω της φύσης του συγκεκριμένου κοιμητηρίου, το επισκέπτονται ετησίως αρκετοί άνθρωποι από το εξωτερικό για να απονείμουν φόρο τιμής στους πεσόντες.

https://www.atlasobscura.com/places/first-cemetery-of-athens

http://www.crete.gr/el/pages/cemetery-souda.php

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

Μακρόνησος

Γυάρος

[15] Φωτεινός Καταραμένος Τόπος Ελλάδα Ευρώπη

[16] Φωτεινός Καταραμένος Τόπος

37°42’36.0”N 24°07’12.0”E

Ελλάδα Ευρώπη

37°36’03.6”N 24°44’09.6”E

Ένα ακόμη νησί εξορίας, η Μακρόνησος λειτούργησε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά την περίοδο του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949). Οι πολιτικοί κρατούμενοι, κυρίως κομουνιστές, φυλακίζονταν και βασανίζονταν στο κτίριο της φυλακής. Σήμερα παρόμοια με την Γυάρο το νησί αν και ανοικτό στο κοινό δεν έχει αναπτυχθεί τουριστικά.

Η Γυάρος, γνωστή και ως «το Νταχάου της Μεσογείου». Κατά την περίοδο της Χούντας (19671974), το νησί, λειτούργησε ως χώρος εξορίας, κράτησης και ως στρατόπεδο συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων. Το νησί αν και είναι ανοικτό στο κοινό, δεν έχει αναπτυχθεί καθόλου τουριστικά. Ο μόνος τρόπος πρόσβασης στο νησί είναι μέσω βάρκας.

http://www.dark-tourism.com/index.php/greece/15-countries/individual-chapters/344-makronisos-greece

http://www.dark-tourism.com/index.php/greece/15-countries/individual-chapters/345-yaros-prison-island-greece

4.1. Ελληνική Πραγματικότητα και Προοπτικές

Σπιναλόγκα

Λεπτοκομείο Χίου

[17] Φωτεινότερος Καταραμένος Τόπος Ελλάδα Ευρώπη

[18] Σκοτεινότατο Κολαστήριο

35°17’53.5”N 25°44’16.4”E

Το 1903 Η Σπιναλόγκα μετατράπηκε σε λεπροκομείο και το 1904 μεταφέρθηκαν 251 ασθενής από την Κρήτη. Μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το 1913 και άλλοι άρρωστοι άρχισαν να έρχονται στο νησί προκαλόντας περισότερα ζητήματα στους εξόριστους κατοίκους του. Μετά την ανακάλυψη της θεραπείας της νόσου το νησί εκκενώθηκε. Κατά την περίοδο του ’80 άρχισε να υπάρχει ενδιαφέρον για το νησί και ανοικοδομήθηκε. Σήμερα η Σπιναλόνγκα έχει αναπτυχθεί τουριστικά με επισκέπτες να προσέρχονται τακτικά. Το ανακατασκευασμένο νησί μιμήται τον τρόπο με τον οποίο ήταν κατα την περίοδο του 18ου αιώνα.

https://www.atlasobscura.com/places/spinalonga-island

Ελλάδα Ευρώπη

38°22’15.6”N 26°08’10.7”E

Το λωβοκομείο χτίστηκε τον 14ο αιώνα για ασθενείς με νόσο του Χάνσεν (λέπρα). Μετά από έναν σεισμό που προκάλεσε τον θάνατο σε περίπου 8000 άτομα στη Χίο, το λωβοκομείο έμεινε ως ερείπιο, αλλά επισκευάστηκε τον 20 αιώνα. Λειτούργησε ξανά μέχρι το 1957. Το πιο μακάβριο μέρος του χώρου, είναι οι ανοικτοί τάφοι για τους νεκρούς. Τα ερείπια που έχουν μείνει από το κτίριο, είναι ένα μνημείο που θυμίζει τον κοινωνικό αποκλεισμό που υπέστησαν τα άτομα με την νόσο.

https://www.atlasobscura.com/places/lovokomeio-chios-leper-colony

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

4.2. Βαλκανική Χερσόνησος

Σήμερα στην Βαλκανική χερσόνησος, ανήκουν γεωγραφικά δώδεκα σύγχρονα βαλκανικά κράτη, η Αλβανία, η Βόρεια Μακεδονία, η Βοσνία και Ερζεγοβίνη, η Βουλγαρία, η Ελλάδα, το Κόσοβο, η Κροατία, το Μαυροβούνιο, η Σερβία, η Σλοβενία και μέρη της Ρουμανίας και της Τουρκίας, που συγκροτήθηκαν τους τελευταίους τρεις αιώνες.6 Η περιοχή αποτελείται από πληθυσμούς με διαφορετικές εθνικότητες, που μιλούν διαφορετικές γλώσσες με τρεις βασικές θρησκείες, τον ορθόδοξο και καθολικό, χριστιανισμό και τον μουσουλμανισμό. Η διαφορετικότητα μεταξύ των πληθυσμών έχει οργανώσει μία αφήγηση πολέμων, εχθροπραξιών και πράξεων βίας. Τα Βαλκάνια χαρακτηρίζονται, ως «η μπαρουταποθήκη της Ευρώπης»7 και η πιο πρόσφατη ιστορία της χερσονήσου αποδεικνύει την ορθότητα του χαρακτηρισμού. Ο Κριμαϊκός Πόλεμος, η μεγαλύτερη συμπλοκή του 19ου αιώνα, μετά το 1815, ξεκίνησε στα Βαλκάνια. Η δολοφονία του διαδόχου του Αυστροουγγρικού Θρόνου Φραγκίσκου Φερδινάνδου της Αυστρία, που αποτέλεσε την αφορμή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, το 1914, έγινε στο Σεράγεβο. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος επηρέασε πολύ την περιοχή με τις επιπτώσεις του να φαίνονται ακόμα και σήμερα. Μετά το 1944, τα γεγονότα των Βαλκανίων έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αρχή του Ψυχρού Πολέμου και ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα αποτέλεσε τον λόγο αναπροσαρμογής της εξωτικής πολιτικής της Αμερικής με το Δόγμα Τρούμαν.8 Η πτώση της Γιουγκοσλαβίας και οι πόλεμοι που ακολούθησαν τη δεκαετία του 1990-2000, στους οποίους έγιναν πολλές θηριωδίες και εγκλήματα πολέμου είναι η πιο πρόσφατη διαμάχη που έγινε στην Ευρώπη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Τα θέματα που σχετίζονται με τον σκοτεινό τουρισμό στα κράτη των Βαλκανίων σχετίζονται κυρίως με τους πολέμους, την πολιτική και τον βασανισμό. Πιο συγκεκριμένα, κυρίως τα πιο σκοτεινά σημεία στις 6 Barbara Jelavich, History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries, Volume 1, Cambridge: Cambridge University Press, 1999 (επανέκδοση), σσ. ix- x

Ό.π.

Ό. π.

4.2. Βαλκανική Χερσόνησος

περιοχές, ανήκαν στην πρώην Γιουγκοσλαβία και αφορούν τις θηριωδίες των Γιουγκοσλαβικών και των δύο Παγκόσμιων Πολέμων. Επίσης σημείο ενδιαφέροντος αποτελούν τα απομεινάρια του κουμουνισμού, τα οποία είναι διασκοπριμένα σε όλη την χερσόνησο. Πρόκειται για επιβλητικά μπρουταλιστικά κτίρια τα οποία βρίσκονται σε ερείπωση. Αντίστοιχα, στην Αλβανία την θέση αυτών των κολοσσιαίων κτιρίων έχουν τα χιλιάδες πολεμικά οχυρά καταφύγια (bunkers), που κατασκευάστηκαν επί Χότζα, τα οποία βρίσκονται σε κατάσταση ερείπωσης. Για τον χάρτη επιλέχθηκαν και αναλύθηκαν δεκατέσσερις περιοχές. Η τουριστική τους διαχείριση ποικίλει, με κάποια, όπως το στρατόπεδο συγκέντρωσης Γιασένοβατς, να έχουν οργανωμένες υποδομές και θεάματα, ενώ άλλα, όπως το Πετρόβα Γκόρα να βρίσκονται σε κατάσταση αποδόμησης. Ενδιαφέρον έχουν σκοτεινά σημεία, τα οποία ενώ έχουν το ιστορικό υπόβαθρο για να γίνουν από τα πιο σκοτεινά σημεία της Ευρώπης όπως το Βιλίνα Βλας αγνοούνται.

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

1.1. Γοητεία του σκοταδιού

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

2.Βούκοβαρ

1.Το Ιταλικό Νεκροφυλακείο

[19] Σκοτεινότατος Καταραμένος Τόπος

Σκοτεινός Κολοσσός Σλοβενία Ευρώπη

[20]

46°14’47.17”N 13°34’40.82”E

Κροατία Ευρώπη

45°21’0”N 19°0’12”E

Το Νεκροφυλακείο βρίσκεται κοντά στο χωριό Κοπορέττο (Kobarid), της Σλοβενίας. Το χωρίο είναι πιο γνωστό για την Μάχη του Κοπορέττο, ή Δωδέκατη Μάχη του Ιζόντσο. Η Μάχη έγινε την περίοδο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, το 1917, μεταξύ της Ιταλίας και των στρατών της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας. Στο Κοπορέττο υπάρχει μουσείο για την Μάχη. Το Νεκροφυλακείο εγκαινιάστηκε το 1938, από τον Μπενίτο Μουσολίνι, και η οκταγωνική του μορφή, σχεδιάστηκε από τον γλύπτη Giannino Castiglioni και τον αρχιτέκτονα Giovanni Greppi, στην κορυφή του υπάρχει έναν ναός του Αγίου Αντώνη. Στο νεκροφυλακείο μεταφέρθηκαν τα σώματα 7014 Ιταλών στρατιωτών που βρήκαν τέλος στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, από τις γύρω περιοχές. Εκτός το πολεμικό μουσείο πολλοί τουρίστες επισκέπτονται ετησίως το νεκροφυλακείο και τον ναό για να απονείμουν φόρους τιμής στους ηττημένους.

Η πόλη Βούκοβαρ, βρίσκεται στην ανατολική Κροατία, στις ακτές του Δούναβη στα σύνορα με την Σερβία. Η σκοτεινή κληρονομιά της πόλης σχετίζεται με τον πόλεμο της Κροατίας και την Σφαγή του Βούκοβαρ. Η μάχη του Βούκοβαρ ήταν η πρώτη μεγάλη μάχη που έγινε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και σηματοδότησε την αρχή των εγκλημάτων πολέμου και των κτηνωδιών που διαπράχθηκαν στα Βαλκάνια τα έτη που ακολούθησαν. Η πόλη είναι γεμάτη με αξιοθέατα σκοτεινού ενδιαφέροντος, όπως τα μνημεία πολέμου από το νοσοκομείο της πόλης, το μνημείο για τους πεσόντες κατά τον Κροατικό Πόλεμο, το κοιμητήριο και φυσικά της πληγές που άφησε ο πόλεμος σε όλη την πόλη όπως ο κατεστραμμένος πύργος νερού που δεσπόζει στο κέντρο της πόλης. Οι επισκέπτες μπορούν να περιφερθούν στην πόλη, η οποία χαρακτηρίζεται από την ατμόσφαιρα του πολέμου και του τραύματος.

http://www.dark-tourism.com/index.php/slovenia/15-countries/individual-chapters/1163-kobarid

4.2. Βαλκανική Χερσόνησος

3.Γιασένοβατς

4. Πετρόβα Γκόρα

[21] Σκοτεινό Κολαστήριο Κροατία Ευρώπη

[22] Σκοτεινότερος Κολοσσός

45° 16’ 54” N 16° 56’ 6” E

Το στρατόπεδο ήταν ένα από τα μεγαλύτερα στρατόπεδα της Ευρώπης, και είναι γνωστό ως «το Άουσβιτς των Βαλκανίων» και «το Γιουγκοσλαβικό Άουσβιτς». Το στρατόπεδο διοικούνταν από το Ουστασικό καθεστώς του ανεξάρτητου Κροατικού κράτους. Το κτίρια του στρατοπέδου έχουν καταστραφεί μετά από το τέλος του Δευτέρου παγκοσμίου, το 1960, ένα μουσείο και ένα μνημείο, το «πέτρινο λουλούδι» του αρχιτέκτονα Bogdan Bogdanovic, έχουν εγερθεί στη θέση τους.

Κροατία Ευρώπη

45° 14’ 30” N 15° 48’ 23” E

Το εγκαταλειμμένο μνημείο του Vojin Bakic, είναι ένα παράδειγμα της μοντερνιστικής γιουγκοσλαβικής μνημειακότητας και ακόμα και σε αυτήν την κατάσταση. Το κομουνιστικό μνημείο αν και έχει σημαντική ιστορία από την έγερση του το 1981 και έπαιξε σημαντικό ρόλο στο να μην εξαπλωθεί ο φασισμός, σήμερα λεηλατήθηκε από τους ντόπιους για τα κατασκευαστικά υλικά του και λειτουργεί ως κεραία ραδιοτηλεόρασης. Βέβαια πολλοί είναι αυτοί που επισκέπτονται το εγκαταλελειμμένο κτίριο για την ιστορία του και την εντυπωσιακή του μορφή, καθώς δεσπόζει στο ορεινό τοπίο της Κροατίας.

Stefan Pavlowitch Hitler’s New Disorder: The Second World War in Yugoslavia, Λονδίνο: C Hurst & Co Publishers Ltd, 2008, σελ. 34 Vladimir Dedijer, The Yugoslav Auschwitz and the Vatican by Vladimir Dedijer (1992-03-01), Βερολίνο: Prometheus Books, 1992

https://www.atlasobscura.com/places/petrova-gora

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

5.Γκόλι Ότοκ

6.Μνημείο της Σεμπρένιτσα

[23] Σκοτεινότατη Νεκρόπολη Κροατία Ευρώπη

[24] Σκοτεινότατη Νεκρόπολη

44°50’28.6”N 14°49’16.5”E

Βοσνία και Ερζεγοβίνη Ευρώπη

44° 9’ 29” N 19° 18’ 6” E

Το Γκόλι Ότοκ, γνωστό και ως «Γκουλάκ του Τίτο» ή «Αλκατράζ της Κροατία», είναι το πιο γνωστό πρώην νησί φυλάκισης και εξορίας στην Αδριατική και βρίσκεται μεταξύ του νησιού Ραμπ και της ενδοχώρας. Αρχικά, οι φυλακισμένοι ήταν πολίτικοι εξόριστοι της πρώην Γιουγκοσλαβίας, αλλά μετά την πτώση της Γιουγκοσλαβίας, η φυλακή γέμισε από κοινούς εγκληματίες. Οι κρατούμενοι αναγκάζονταν να πραγματοποιούν χειρωνακτικές εργασίες και συχνά έπεφταν θύματα κακής μεταχείρισης από τα σωφρονιστικά όργανα. Η φυλακή λειτούργησε από το 1949 και βρίσκεται σε κατάσταση ερήμωσης και ερείπωσης από τα το 1989 μαζί με την πόλη φάντασμα του νησιού, γεγονός που προσελκύει αρκετούς επισκέπτες κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες.

Το μνημείο ανεγέρθηκε το 2003 και είναι αφιερωμένο στη μνήμη της γενοκτονίας των Βοσνίων. Η Σφαγή στη Σερμπρένιτσα έγινε τον Ιούλιο 1995, στην οποία, 8.372 Βόσνιοι μουσουλμάνοι άνδρες, όλων των ηλικιών, εκτελέστηκαν από Σέρβους και θάφτηκαν μαζικά. Η σφαγή είναι η δεύτερη μεγαλύτερη στην Ευρώπη, μετά το Ολοκαύτωμα των Εβραίων και το μνημείο είναι η απόδειξη πως η υπόσχεση του «ποτέ ξανά» που δόθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν τηρήθηκε. Στο κέντο του κοιμητηρίου βρίσκεται το μνημείο, ένας μεγάλος τοίχος με τα ονόματα των θυμάτων. Στο κοιμητήριο, αναπαύονται τα θύματα της σφαγής με αρκετούς τάφους να έχουν το ίδιο επώνυμο και την κοινή ημερομηνία του 1995, καθώς 3 γενιές από την ίδια οικογένεια έχασαν την ζωή τους. Οι τάφοι έχουν λεπτές άσπρες μαρμάρινες ταφόπλακες και είναι στοιχισμένες σε σειρά. Οι επισκέπτες μπορούν να περιηγηθούν ελεύθερα σε όλο τον χώρο και στον απέναντι δρόμο από το κοιμητήριο υπάρχει μαγαζί με αναμνηστικά.

http://www.dark-tourism.com/index.php/croatia/15-countries/individual-chapters/161-goli-otok-prison-island

http://www.dark-tourism.com/index.php/bosnia-and-herzegovina/15-countries/individual-chapters/92-srebrenica

4.2. Βαλκανική Χερσόνησος

7.Βελιγράδι

[25]

Μάιου και το Μαυσωλείο του Τίτο, το «Σπίτι των λουλουδιών», του στρατηγού Γιόσιπ Μπροζ Τίτο γνωστού για την συμβολή του στα γεγονότα των δύο Παγκοσμίων Πολέμων και του Μεσοπολέμου. Ένα ακόμα σημείο ενδιαφέροντος είναι η τοποθεσία δολοφονίας του Αρκάν (Ζέλικο Ραζνάτοβιτς) στις 15 Ιανουαρίου 2000 στο ξενοδοχείο InterContinental του Βελιγραδίου. Ο Σέρβος διοικητής παραστρατιωτικής μονάδας στους Γιουγκοσλαβικούς πολέμους, θεωρείται λαϊκός ήρωας, ενώ κατηγορήθηκε για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Επίσης, τουρίστες προσελκύονται από το μουσεία πολέμου, το μουσείο του στρατοπέδου συγκέντρωσης του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Μπανίτσα, προάστιο του Βελιγραδίου.

Σκοτεινός Καταραμένος Τόπος Σερβία Ευρώπη

44° 49’ 0” N 20° 28’ 0” E

Η πρωτεύουσα και μεγαλύτερη πόλη της Σερβίας αποτελείται από πληθώρα σκοτεινών τουριστικών αξιοθέατων. Το Βελιγράδι είχε σημαντικό ρόλο στα γεγονότα των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, του Μεσοπολέμου και φυσικά των Γιουγκοσλαβικών Πολέμων. Η πιο πρόσφατη πηγή σκοτεινής ιστορίας του Βελιγραδίου σχετίζεται με τα γεγονότα των Γιουγκοσλαβικών Πολέμων, καθώς αποτέλεσε την βάση του προέδρου της Σερβίας Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς κατά την περίοδο του 1990 (1989-2000). Οι πληγές του Πολέμου ακόμα είναι εμφανείς στην χώρα και κυρίως οι καταστροφές που προκλήθηκαν από τους βομβαρδισμούς από το ΝΑΤΟ, το 1999, σε σημαντικά κτίρια της πόλης, όπως το υπουργείο εξωτερικών, τον πύργο Ραδιοτηλεόρασης της Σερβίας, την έδρα της Πολεμικής Αεροπορίας, καθώς και το κτίριο της Κινεζικής Πρεσβείας. Τα κτίρια που επλήγησαν, αναστηλώθηκαν κρατώντας ίχνη της επίθεσης στις προσόψεις τους. Πραγματοποιούνται οργανωμένες ξεναγήσεις στα σημεία βομβαρδισμού. Ακόμα, γνωστό είναι το μουσείο της Γιουγκοσλαβικής ιστορίας, γνωστό ως μουσείο της εικοστής πέμπτης http://www.dark-tourism.com/index.php/serbia

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

9.Σεράγεβο

8.Kozloduy

[26] Φωτεινός Κολοσσός Βουλγαρία Ευρώπη

Σκοτεινός Καταραμένος Τόπος 43°44’46”N 23°46’14”E

Ο σταθμός παραγωγής ενέργειας του Κοζλοντούι βρίσκεται 200 χιλιόμετρα βόρεια της Σόφιας, στα σύνορα με την Ρουμανία. Μέχρι πρότινος, ήταν μια από τις πιο επικίνδυνες πυρηνικές εγκαταστάσεις του κόσμου. Σήμερα, μόνο οι δύο αντιδραστήρες νέας τεχνολογίας λειτουργούν και ο κίνδυνος έχει μειωθεί σημαντικά. Βέβαια, το εργοστάσιο παραμένει ένα κολοσσιαίο φάντασμα της σοβιετικής εποχής και αποπνέει μια ατμόσφαιρα επικινδυνότητας και τρόμου. Οι χώροι της εγκατάστασης που δεν λειτουργούν είναι επισκέψιμοι από το κοινό και πραγματοποιούνται οργωμένες ξεναγήσεις στο εξωτερικό και το εσωτερικό του.

https://www.kznpp.org/index.php?lang=en&p=home

[27] Βοσνία και Ερζεγοβίνη Ευρώπη

43°44’46”N 23°46’14”E

Το Σεράγεβο (ή Σαράγεβο) είναι η πρωτεύουσα της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, η σκοτεινή κληρονομιά της πόλης προέρχεται από την σχέση της, με τον Πόλεμο. Η πολεμική ιστορία της πόλης ξεκινά με την δολοφονία του διαδόχου του Αυστροουγγρικού Θρόνου Φραγκίσκου Φερδινάνδου της Αυστρίας, στις 28 Ιουνίου του 1914 στην Latin Bridge. Η δολοφονία αποτέλεσε την αφορμή για την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Σήμερα, δίπλα στην γέφυρα υπάρχει μουσείο για τη μνήμη του γεγονότος. Βέβαια, ο συγκεκριμένος σκοτεινός προορισμός επισκιάζεται από τα αξιοθέατα που προέρχονται από τον πιο πρόσφατο Πόλεμο της Βοσνίας (Μάρτιος 1992 Δεκέμβριος 1995), μεταξύ της ανεξάρτητης Βοσνίας και των Σέρβων, κατά τον οποίο η πόλη ήταν σε πολιορκία για τέσσερα χρόνια, με τους νεκρούς στο Σεράγεβο να ανέρχονταν στους 10.000. Οι πολιορκημένοι επιβίωσαν, λόγω των υπόγειων σηράγγων που δημιούργησαν για την τροφοδοσία της πόλης. Σήμερα, τα υπόγεια πολεμικά δίκτυα είναι επισκέψιμα μέσω οργανωμένων ξεναγήσεων. Μετά τους πολέμους η πόλη ανοικοδομήθηκε και

4.2. Βαλκανική Χερσόνησος

10.Ξενοδοχείο Βίλινα Βλας πολλά από τα κτίρια της αναστηλώθηκαν. Όμως οι πληγές του πολέμου είναι ακόμα εμφανείς σε όλη την πόλη και πολλά κτίρια ακόμα είναι σε ερείπωση, με αποτέλεσμα να προσελκύουν τα βλέμματα των επισκεπτών. Επίσης, σημαντικά, και με την ίδια θεματική της περιόδου των πολέμων, είναι το μουσείο εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονίας και το μουσείο που απευθύνεται συγκεκριμένα για την τετραετή πολιορκία της πόλης.

[28] Σκοτεινότατη Κολαστήριο Βοσνία και Ερζεγοβίνη Ευρώπη

43° 46’ 58” N 19° 17’ 28” E

Το Vilina Vlas, γνωστό και ως ξενοδοχείο του τρόμου, βρίσκεται περίπου τέσσερα χιλιόμετρα από το Βινσεγκραντ, στην νοτιοανατολική Βοσνία. Το Ξενοδοχείο κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Βοσνίας, στα τέλη Απριλίου του 1992, αποτέλεσε αρχηγείο του Μιλάν Λουκιτς, επικεφαλή μίας παραστρατιωτικής σερβικής ομάδας και μετατράπηκε σε χώρο κράτησης και βασανισμού. Οι κρατούμενοι ήταν κυρίως γυναίκες και νεαρά κορίτσια οι οποίες υπέστησαν βασανιστήρια και βιασμούς από τους άντρες του Λουκιτσ και του Αρκάν. Υπολογίζεται ότι περίπου 200 γυναίκες κρατούνταν στο ξενοδοχείο, από τις οποίες 8 μόνο επιβίωσαν. Οι υπεύθυνοι δεν ήρθαν ποτέ αντιμέτωποι με την δικαιοσύνη για τους βιασμούς. Ενώ το ξενοδοχείο ξανάνοιξε μετά τον πόλεμο και τα έπιπλα παρέμειναν αυτά που χρησιμοποιούνταν όσο ήταν αρχηγείο. Σήμερα, το ξενοδοχείο λειτουργεί κανονικά, παρά τις αντιδράσεις των ντόπιων. Οι περισσότεροι ένοικοι συχνά δεν γνωρίζουν την ιστορία του, ενώ ακόμα και οι σκοτεινότεροι τουρίστες που την γνωρίζουν το αποφεύγουν. http://www.dark-tourism.com/index.php/bosnia-and-herzegovina/15-countries/individual-chapters/133-sarajevo

Spatialising Peace and Conflict: Mapping the Production of Places, Sites and Scales of Violence (Rethinking Peace and Conflict Studies)-Annika Bjorkdahl and Susanne Buckley-Zistel- σσ. 292-299

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

11.Πύργος των Κρανίων

12.Buzludzha

[29] Σκοτεινότατη Κολαστήριο Σερβία Ευρώπη

[30] Σκοτεινότερος Κολοσσός

43° 18’ 43.92” N 21° 55’ 25.68” E

Βουλγαρία Ευρώπη

42° 44’ 8.88” N 25° 23’ 37.68” E

Ο Πύργος των Κρανίων βρίσκεται τέσσερα χιλιόμετρα από την πόλη Νις, της Σερβίας. Αποτελεί μνημείο από την πρώτη σερβική επανάσταση. Οι Οθωμανοί ανήγειραν το τείχος με τα κρανία των ηττημένων Σέρβων, μετά την μάχη του Τσεγκάρ, το 1809. Το ύψος του ανέρχεται στα 4,5 μέτρα, αποτελείτε από τέσσερις τοίχους αντιστήριξης διαστάσεων 4,5 μέτρα πλάτος, 0,5 μέτρα πάχος. Ο πύργος περιβλήθηκε το 1892 από μία εκκλησία και από το 1948 θεωρείται μνημείο κληρονομιάς της Σερβίας. Σήμερα, ο πύργος είναι επισκέψιμος, με 30.000 με 50.000 επισκέπτες ετησίως, οι επισκέπτες μπορούν να δουν τα 38 κρανία που παραμένουν πάνω στον πύργο.

Το μπρουταλιστικό κτίριο που βρίσκεται κοντά στον Καζανλούκ, στην κορυφή Αίμο, της Βουλγαρίας, αποτελεί κουμουνιστικό μνημείο για την τελική μάχη του 1868, μεταξύ των Βουλγάρων επαναστατών, Χατζή Ντιμίταρ και Στέφαν Καραντζά και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το μνημείο που εγέρθηκε το 1891, αποτέλεσε τη βάση του Σοσιαλιστικού Κουμουνιστικού Κόμματος. Σήμερα το εγκαταλελειμμένο κτίριο, είναι ανοιχτό στο κοινό και η φθορά του προσθέτει στην μνημειακή ατμόσφαιρα που αποπνέει.

https://www.atlasobscura.com/places/skull

http://www.buzludzha-monument.com

4.2. Βαλκανική Χερσόνησος

13.Pyramid of Tirana

14.Albanian Bunkers

[31] Σκοτεινός Κολοσσός Αλβανία Ευρώπη

[32] Σκοτεινό Στίγμα

41°19’23.5”N 19°49’03.0”E

Αλβανία Ευρώπη

41° 09’ 11.9”N 20° 10’ 05.9”E

Ένα μαυσωλείο προς τιμή του Enver Hoxha χτισμένο από τη κόρη και τον γαμπρό του μετά τον θάνατο του το 1966. Χρησιμοποιήθηκε ως μαυσωλείο μέχρι το 1992 και αργότερα ως συνεδριακό κέντρο, στρατιωτική βάση και τηλεοπτικός σταθμός. Αν και η κυβέρνηση έχει ψηφίσει για την κατεδάφισή του, οι ντόπιοι αντιτίθενται στην απόφαση καθώς το θεωρούν ένα κομμάτι της σκοτεινής τους κληρονομιάς.

173,000 bunkers κατασκευάστηκαν στην Αλβανία κατά την διακυβέρνηση του Enver Hoxha από το 1967 μέχρι το 1986. Αν και δεν έρχονται επισκέπτες για να δουν αποκλειστικά τα bunkers, η παρουσία τους στο τοπίο της Αλβανίας είναι χαρακτηριστική και αναπόφευκτη. Προσπάθειες γίνονται για την μετατροπή τους σε καφετέριες, μουσεία, έργα τέχνης, ακόμα χρησιμοποιούνται για καλλιέργειες. Αποτελούν κομμάτι της νεότερης ιστορίας της Αλβανίας.

https://www.atlasobscura.com/places/pyramid-of-tirana

https://www.atlasobscura.com/places/bunkers-of-albania

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

4.3. Ιταλική χερσόνησος και νησιά κεντρικής Μεσογείου Η Ιταλία αποτελείται από την ιταλική χερσόνησο, την Σικελία και την Σαρδηνία. Η Ιταλία παρουσιάζει έντονο τουριστικό ενδιαφέρον. Η τουριστική της βιομηχανία, επωφελείται κυρίως, από την ιστορική κληρονομιά της Ιταλίας, από την αρχαιότατα, την συμβολή της στην τέχνη, την μόδα και τον πολιτισμό, που συνέθεσαν και επηρεάζουν το δυτικό πνεύμα. Το πιο μακάβριο και «σκούρο» ενδιαφέρον των επισκεπτών, συνοδεύεται από παρόμοια θέματα και τα περισσότερα από τα σκοτεινά αξιοθέατα, έχουν τις ρίζες τους στην κληρονομία, την εξέλιξη του πολιτισμού και την τέχνη. Η ιστορία της Ιταλίας συμβαδίζει με την ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Η ιστορία της Ιταλίας πρακτικά ξεκινά με την Ρωμαϊκή Εποχή, με τη δημιουργία του Ρωμαϊκού Βασιλείου (753π.Χ.) και την ανάπτυξη του στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (505 π.Χ.) μέχρι τον χωρισμό του σε δυτική και ανατολική αυτοκρατορία το 395 μ.Χ.9. Συνεχίζει με τους Μεσαιωνικούς Χρόνους από την πτώση της Δυτικής Αυτοκρατορίας, που ξεκινά με τους Γοτθικούς πολέμους (376-382 μ.Χ.) έως την πτώση του τελευταίου δυτικού αυτοκράτορα, Ρωμύλου Αυγουστύλου, το 476 μ.Χ.. Ο Μεσαίωνας στην Ιταλία τελειώνει με την Ιταλική Αναγέννηση (15ος-16ος αιώνας μ.Χ.). Στη συνέχεια η ιστορία της Ιταλίας, κυρίως της βόρειας, σχετίζεται με την εκκλησία και την εξάπλωση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους (962 μ.Χ-1806 μ.Χ) και φυσικά επηρεάζεται από τον Ναπολέοντα και τις εκστρατείες του (1799 μ.Χ. -1814 μ.Χ.)10. Η Ιταλία αποκτά τα σημερινά της εδάφη μετά την ενοποίηση, που ξεκινά μετά το τέλος των ναπολεόντειων χρόνων, 1815 μ.Χ., μέχρι το 1871 μ.Χ. μετά τον Γαλλοπρωσικό Πόλεμο (1870 μ.Χ.-1871 μ.Χ.). Η Ιταλία αν και απροετοίμαστη και με λίγα οφέλη, πήρε μέρος στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918).11 Τα γεγονότα του πολέμου, σε συνδυασμό με την μειωτική θέση της Ιταλίας στον καταμερισμό από τα λάφυρα του πολέμου, δηλαδή την παραχώρηση 9 Gary Forsythe, A Critical History of Early Rome: From Prehistory to the First Punic War, Καλιφόρνια: University of California Press, 2005, σσ. 45-53

Eric Cochrane, Italy, 1530–1630 , Νέα Υόρκη: Routledge, 1988, σσ. 7-41

Richard J. B. Bosworth, Mussolini’s Italy, Νέα Υόρκη: Penguin Group, 2005, σσ. 9-27

4.3. Ιταλική Χερσόνησος και νησιά κεντρικής Μεσογείου

ελάχιστων εδαφών της Αυστρο-Ουγγαρίας με την συνθήκη του Αγίου Γερμανού (10 Σεπτεμβρίου 1919) και την οικονομική κρίση που έπληξε την Ιταλία μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ευνόησε την άνοδο φασιστικών και εθνικιστικών ιδεολογιών, με τον Μπενίτο Μουσολίνι (1883-1945) και το φασιστικό του κίνημα να παίρνει την εξουσία το 1922. Η Ιταλία το 1940, παίρνει έμπρακτα μέρος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (1939-1945), με την πλευρά του Χίτλερ.12 Η πτώση της Φασιστικής Ιταλίας ξεκινά με τον Ιταλικό Εμφύλιο, 1943-1945, που επαναστάτες του καθεστώτος, με τον στρατό του Βασιλείου της Ιταλίας κατάφεραν αρχικά να περιορίσουν την επιρροή του Μουσολίνι στον νότο και στην συνέχεια απομακρύνουν τα γερμανικά στρατεύματα από την χώρα. Στα πλαίσια του σκοτεινού τουρισμού επιλέχθηκαν οκτώ σημεία με ιδιαίτερο χαρακτήρα. Αρχικά στην Ιταλία διασώζονται μνημεία από την αρχαιότητα με μοναδικό σκοτεινό ενδιαφέρον. Ένα από τα πρώτα σημεία, στο οποίο εμφανιζόταν σκοτεινό ενδιαφέρον από την αρχαιότητα, είναι το Κολοσσαίο. Οι πολίτες της Ρώμης συγκεντρώνονταν το αμφιθέατρο για να παρακολουθήσουν βίαιες εκτελέσεις και μονομαχίες. Αντίστοιχα, ένας από τους θησαυρούς της Ιταλίας, η Πομπηία, προσφέρει σήμερα πληθώρα πληροφοριών για την καθημερινότητα τον αρχαίων ρωμαίων. Φυσικά το σκοτεινό ενδιαφέρον της Πομπηίας, προέρχεται από την καταστροφή της και τον «εκτιθέμενο θάνατο», μέσω των ανθρώπινων γύψινων αγαλμάτων που δείχνουν τις τελευταίες στιγμές των θυμάτων της καταστροφής. Ο «εκτιθέμενος θάνατος» είναι ένα από τα σκοτεινά θέματα που επαναλαμβάνεται στην Ιταλία. Εκκλησίες και κρύπτες που διακοσμούνται με κρανία και σκελετούς, στην Ρώμη και το Μιλάνο ή οι κατακόμβες των Καπουτσίνων, που τα πτώματα αποτελούν εκθέματα για τους επισκέπτες, δίνουν στον θάνατο, πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσέλκυση τουριστών. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και η διακυβέρνηση του Μουσολίνι έχουν αφήσει αρκετά απομεινάρια στην Ιταλία. Στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως στην Τεργέστη ή το Φοσόλι και βομβαρδισμένες περιοχές όπως το Σαν Πιέτρο Ινφινέ, είναι κάποια από τα μνημεία πολέμου και βασανισμού της χώρας. Τέλος, η πιο πρόσφατη μεγάλης κλίμακας καταστροφή στο Φράγμα Βαιόντ, το οποίο επισκέπτεται κόσμος, χαρακτηρίζουν μία διαφορετική θεματική θανάτου σχετικά με τον σκοτεινό τουρισμό.

Ό.π.

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

1.1. Γοητεία του σκοταδιού

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

1.Φράγμα Vajon

2.Τεργέστη

[34]

[33] Σκοτεινότατος Κολοσσός Ιταλία Ευρώπη

Σκοτεινό Κολαστήριο 46° 16’ 2” N, 12° 19’ 44” E

Ιταλία Ευρώπη

45° 38’ 0” N 13° 48’ 0” E

Το φράγμα Diga del Vajont, βρίσκεται στην κοιλάδα του ποταμού Βάιοντ. μεταξύ της πλαγιάς του όρους Τοκ, στην βόρεια Ιταλία. Κατασκευάστηκε το 1959 και θεωρείται ένα από τα ψιλότερα φράγματα του κόσμου. Το 1963, εξαιτίας μεγάλης βροχόπτωσης, η πλαγιά του όρους υποχώρησε προκαλώντας ένα κύμα, που υπερπήδησε το φράγμα. Το κύμα προκάλεσε πολλές καταστροφές και θανάτους, ενώ τα χωρία Longarone, Pirago, Rivalta, Villanova και Fae καταστράφηκαν πλήρως. Το φράγμα ανακατασκευάστηκε μετά την καταστροφή. Μνημεία για τα θύματα και μια εκκλησιά έχουν κατασκευαστεί σε μία διαδρομή, για όσους θέλουν να επισκεφθούν το φράγμα, το οποίο είναι σύμβολο των συνεπιών της ανθρώπινης παρέμβασης.

Η πόλη Τεργέστη, βρίσκεται στη βορειοανατολική Ιταλία, κοντά στα σύνορα με την Σλοβενία. Τα σκοτεινά σημεία στην πόλη προέρχονται από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όσο η πόλη βρισκόταν υπό ναζιστική κατοχή και από την γιουγκοσλαβική της κατοχή άμεσος μετά τον πόλεμο. Το πιο γνωστό αξιοθέατο είναι η Risiera di San Sabba, το πρώην στρατόπεδο συγκέντρωσης που λειτούργησε από το 1943-1945 από την ναζιστική Γερμανία. Το στρατόπεδο Risiera είναι το μόνο στρατόπεδο εκτός του Fossoli και είχε το δικό του κρεματόριο, το οποίο καταστράφηκε μετά την φυγή των ναζιστών από την πόλη.

http://www.dark-tourism.com/index.php/italy/15-countries/individual-chapters/495-vajont-dam-italy

4.3. Ιταλική Χερσόνησος και νησιά κεντρικής Μεσογείου

3.Μιλάνο θανάτου, όπως ο ναός San Berdino alle Ossa, που οι τοίχοι του έναι γεμάτοι κρανία και διακοσμητικά φτιαγμένα από κόκαλα.

[35] Φωτεινότατος Καταραμένος Τόπος Ιταλία Ευρώπη

45° 28’ 1” N 9° 11’ 24” E

Το Μιλάνο, αν και είναι πιο γνωστό για την συμβολή του στον χώρο της μόδας, έχει και αυτό μια πιο σκοτεινή τουριστική όψη, με αξιοθέατα που σχετίζονται με τον Δεύτερο παγκόσμιο και φυσικά ένα από τα γνωστότερα κοιμητήρια του κόσμου, μετά το Pere Lachaise, του Παρισίου. Το κοιμητήριο, Cimitero Monumentale, ολοκληρώθηκε το 1866, στο κέντρο του βρίσκεται ένας μικρός ναός, το Famedio. Αν και στον χώρο έχουν ταφεί πολλές διάσημες προσωπικότητες, το ενδιαφέρον του χώρου προέρχεται περισσότερο από τα έργα τέχνης που διακοσμούν τους τάφους. Τα απομεινάρια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όσο η βόρεια Ιταλία ήταν υπό γερμανική κατοχή, βρίσκονται σε όλη την πόλη και σηματοδοτούνται με πλακέτες που μνημονεύουν σημαντικά κτίρια, όπως τα κεντρικά των SS και των SD ή μνημεία θυμάτων. Στον κεντρικό σταθμό του Μιλάνο, έχει εγερθεί ένα μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος, το Shoah Memorial, και συμβολίζει τις μεταφορές των θυμάτων από το Μιλάνο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Φυσικά στην πόλη δεν λείπουν και τα μακάβρια θέματα τόσο στην τέχνη από τις γλυπτές μορφές και τα θέματα http://www.dark-tourism.com/index.php/italy/15-countries/individual-chapters/1054-milan

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

4.Fossoli

5.Σαν Πιέτρο Ινφινέ

[36] Σκοτεινότερο Κολαστήριο Ιταλία Ευρώπη

[37] Σκοτεινότατη Νεκρόπολη

44° 49’ 42” N, 10° 54’ 10” E

Ιταλία Ευρώπη

41°26’46.3”N 13°58’02.6”E

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης και διέλευσης στο Fossoli, βρίσκεται κοντά στην πόλη Καπρί, της Ιταλίας. Πολλά θύματα του Ολοκαυτώματος μεταφέρθηκαν από το Fossoli στο Άουσβιτς και άλλα στρατόπεδα. Εξαιτίας της θέσης της, προς το τέλος του πολέμου το 1944, εκκενώθηκε και οι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο Bolzano. Το στρατόπεδο είχε πολλά όμοια καταλύματα και περιβαλλόταν από μεταλλικό φράκτη. Σήμερα ο χώρος αν και παραμένει ως μνημείο δεν έχει χρησιμοποιηθεί ολόκληρος και μόνο μερικά από τα κτίριά του είναι επισκέψιμα.

Το πρώην χωρίο της Ιταλίας βρίσκεται σε έναν λόφο, 70 χιλιόμετρα από την Νάπολη. Το χωριό καταστράφηκε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, από τον αμερικανικό στρατό. Τα κτίρια, αντί να επισκευαστούν μετά την καταστροφή έμειναν στην κατάσταση που τα άφησε ο πόλεμος. Μία νέα πόλη οργανώθηκε στους πρόποδες του λόφου και το ερημωμένο χωριό έμεινε σαν κατάλοιπο του πολέμου.

http://www.dark-tourism.com/index.php/italy/15-countries/individual-chapters/1061-fossoli

http://www.dark-tourism.com/index.php/italy/15-countries/individual-chapters/493-san-pietro-infine-italy

4.3. Ιταλική Χερσόνησος και νησιά κεντρικής Μεσογείου

6.Ρώμη

[38] Φωτεινότατος Καταραμένος Τόπος Ιταλία Ευρώπη

41° 53’ 0” N 12° 30’ 0” E

Η πρωτεύουσα της Ιταλίας, είναι από τους πιο γνωστούς τουριστικούς προορισμούς. Tα αξιοθέατα δεν έχουν πολύ σκοτεινό ενδιαφέρον, αλλά είναι ιδιαίτερα. Αρχικά το Κολοσσιαίο, μπορεί να θεωρηθεί από τα πρώτα σημεία στο οποίο οι πρώτες εκδοχές του σκοτεινού τουρισμού, στην αρχαιότητα. Επίσης, η πόλη διαθέτει μουσεία που σχετίζονται με το έγκλημα, την τιμωρία, τον βασανισμό και ένα μουσείο για την αντίσταση εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας. Επίσης, τα υπολήμματα από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο βρίσκονται διάσπαρτα σε όλη την πόλη, όπως τα πολεμικά οχυρά που κατασκευάστηκαν από τον Μουσολίνι και το μνημείο για την σφαγή του σπήλαιου, Fosse Ardeatine, του 1944. Η πόλη αναπτύσσεται, γύρω από αυτά τα στοιχεία της ιστορίας της και οργανώνεται για να τα επισημάνει στους τουρίστες της.

http://www.dark-tourism.com/index.php/italy/15-countries/individual-chapters/1039-rome

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

7.Πομπηία ατμόσφαιρα του χώρου. Η Πομπηία αποτελεί έναν από τους πιο τουριστικούς προορισμούς της Ιταλίας και ο ετήσιος αριθμός επισκεπτών ανέρχεται στα 2,5 εκατομμύρια. .

[39] Φωτεινότερος Καταραμένος Τόπος Ιταλία Ευρώπη

40° 45’ 0” N 14° 29’ 10” E

Η Πομπηία, βρίσκεται κοντά στην Νάπολη της Ιταλίας. Η πόλη χτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. στις ακτές της Καμπανίας, στους πρόποδες του Βεζούβιου. Η πόλη είναι γνωστή επειδή το 79 μ.Χ, καλύφθηκε από ηφαιστειακή στάχτη μετά την έκρηξη του Βεζούβιου. Η κάλυψη της είναι ο λόγος που παραμένει μέχρι σήμερα σε καλή κατάσταση. Ευρήματα από την πόλη άρχισαν να έρχονται στην επιφάνεια τον 18ο αιώνα και τον 19ο αιώνα άρχισαν οι ανασκαφές στον χώρο. Το σκοτεινό ενδιαφέρον της περιοχής είναι αμφιλεγόμενο, καθώς αφορά παρελθοντικά γεγονότα που δεν σχετίζονται με τη πρόσφατη ιστορία και την μνήμη των επισκεπτών. Βέβαια, η σκοτεινή όψη του χώρου προκαλείται από τα απομεινάρια των κάτοικων της πόλης που θάφτηκα στη στάχτη. Με τα ευρήματα του αρχαιολογικού χώρου, βρέθηκε κενός χώρος που προκλήθηκε από τα σώματα των θυμάτων. Χυτός γύψος δημιούργησε τις μορφές των σωμάτων των νεκρών, οι οποίες παρουσιάζουν τις τελευταίες τους στιγμές, ακόμα και τις εκφράσεις τους που εντείνουν την νεκρική http://www.dark-tourism.com/index.php/italy/15-countries/individual-chapters/492-pompeii

100

4.3. Ιταλική Χερσόνησος και νησιά κεντρικής Μεσογείου

8.Κατακόμβες των Καπουτσίνων

[40] Φωτεινότερη Νεκρόπολη Ιταλία Ευρώπη

38°06’42.1”N 13°20’23.3”E

Οι κατακόμβες Catacombe dei Cappuccini, βρίσκονται στο υπόγειο του μοναστηριού των καπουτσίνων στο Παλέρμο, Frati Minori Cappuccini Provincia di Palermo, στην Σικελία. Οι κρύπτες του μοναστηριού κατασκευάστηκαν τον 16ο αιώνα και σήμερα είναι από τις μεγαλύτερες και πιο ενδιαφέρουσες επισκέψιμες εκθέσεις νεκρών και μουμιοποιημένων σωμάτων και σκελετών(8000 λείψανα και1252 μούμιες). Αν και ο χώρος είναι ανοιχτός στο κοινό και αποτελεί γνωστό τουριστικό προορισμό, απαγορεύονται οι φωτογραφίες στο εσωτερικό και έχουν τοποθετηθεί μεταλλικές σχάρες ώστε οι τουρίστες να μην βγάζουν φωτογραφίες και να μην πειράζουν τα πτώματα.

http://www.dark-tourism.com/index.php/italy/15-countries/individual-chapters/491-catacombe-dei-cappuccini-palermo-sicily

101

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

4.4. Ιβηρική χερσόνησος και νησιά δυτικής Μεσογείου Η Ιβηρική χερσόνησος αποτελείται από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Τα δύο κράτη εμφανίζουν τουρισμό, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Βέβαια διαθέτουν και αρκετές περιοχές οι οποίες σχετίζονται με τον Σκοτεινό Τουρισμό. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης που τα σκοτεινά αξιοθέατα σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με την παγκόσμια ιστορία, οι περιοχές που εμφανίζουν αυτόν τον ιδιαίτερο τουρισμό, στην Ιβηρική χερσόνησο απασχολούν εγχώρια ζητήματα. Τα σημαντικότερα γεγονότα που επηρέασαν την ιστορία αλλά και την κληρονομιά των χωρών σχετίζονται με την άνοδο στην εξουσία αυταρχικών δικτατορικών καθεστώτων. Η Πορτογαλία αν και στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν με την πλευρά της Αντάντ, ο πόλεμος προκάλεσε χάος στην οικονομικοκοινωνική πραγματικότητα της χώρας με αποτέλεσμα μετά το πραξικόπημα της 28 Μαίου του 1926 να ανέλθει στην εξουσία το δικτατορικό καθεστώς του Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σάλαζαρ, γνωστό ως Εστάντου Νόβου και να μείνει ουδέτερη όσο γινόταν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το δικτατορικό καθεστώς έπεσε με την Επανάσταση των Γαριφάλων το 1974, που είχε ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση των αποικιών της Πορτογαλίας. Αντίστοιχα η Ισπανία έμεινε ουδέτερη στα γεγονότα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και παρέμεινε ουδέτερη μέχρι τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο του 1936, που ξεκίνησε με ένα πραξικόπημα που διαχώρισε την χώρα στα δύο. Οι δύο αντίπαλοι ήταν οι Εθνικιστές με αρχηγό τον Φρανσίσκο Φράνκο, με την υποστήριξη των δυνάμεων της Ναζιστικής Γερμανίας και της Φασιστικής Ιταλίας και οι Δημοκρατικοί, που υποστηρίζονταν από την Σοβιετική Ένωση και το Μεξικό. Νικητές του πολέμου ήταν οι δυνάμεις του Φράνκο, ο οπόιος επέβαλε δικτατορία τον Απρίλιο του 1939. Η Ισπανία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο παρέμεινε σχετικά ουδέτερη, αν και βοήθησε τις δυνάμεις του Άξονα. Η Ισπανία έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά τον Ψυχρό Πόλεμο και έγινε μέλος του ΝΑΤΟ υπό την ηγεσία του δικτάτορα. Το δικτατορικό καθεστώς έληξε το 1975, με τον θάνατο του Φράνκο. Τα σημεία που επιλέχθηκαν για τον χάρτη της Ιβηρικής χερσονήσου σχετίζονται με την εγχώρια πολίτική αστάθεια που επικράτησε στην Ισπανία μετά τον Εμφύλιο, ενώ στην Πορτογαλία το πιο αξιοσημείωτο σκοτεινό αξιοθέατο σχετίζεται με την θανάτοψη. Στη Πορτογαλία επιλέχθηκε ο ναός Capela dos Ossos (ο

102

4.4. Ιβηρική χερσόνησος και νησιά δυτικής Μεσογείου

ναός των κοκάλων). Στην Ισπανία το μνημείο Valle de los Caidos, που είναι αφιερομένο στον Εμφύλιο καθώς και τοποθεσίες που επλήγησαν από αυτόν, Η Γκουέρνικα, εγκαταλειμμένες περιοχές γύρο από τον ποταμό Έβρο της Ισπανίας και ειδικά το χωριό Belchite.

103

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

104

1.1. Γοητεία του σκοταδιού

105

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

1.Capela dos Ossos

2.Valle de los Caidos

[41] Φωτεινότερο Στίγμα Πορτογαλία Ευρώπη

106

[42] Φωτεινός Κολοσσός

38°34’08.4”N 7°54’32.4”W

Ισπανία Ευρώπη

40°38’31.2”N 4°09’18.0”W

Η εκκλησία βρίσκεται κόντα στην Έβορα, της Πορτογαλίας. Το ενδιαφέρον της εκκλησίας είναι ότι οι τοίχοι και τα υποστυλώματα του ναού είναι φτιαγμένα από ανθρώπινα κόκαλα και κρανία, στερεωμένα με σκυρόδεμα. Πάνω από την είσοδό, η επιγραφή που υποδέχεται τους επισκέπτες αναγράφει: «Nos ossos que aqui estamos pelos vossos esperamos» (Εμείς τα κόκαλα, βρισκόμαστε εδώ γυμνά, περιμένοντας τα δικά σου). Όμως το πιο μακάβριο μέρος της επίσκεψης, είναι δύο ρακένδυτα ημι-μουμιοποιημένα κουφάρια που κρέμονται στους τοίχους. Το θέαμα του επισκέπτη δεν είναι πλέον όσο αυθεντικό ήταν παλιότερα καθώς έχουν προστεθεί προθήκες για τη φύλαξή και διατήρηση των λειψάνων.

Το Valle des los Caidos, η Κοιλάδα των Πεσόντων, βρίσκεται βορειοανατολικά από τη Μαδρίτη. Η Πεδιάδα είναι ένα συγκρότημα ταφικών μνημείων που κατασκευάστηκε για όσους έχασαν την ζωή τους κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου (1936-1939), από τον δικτάτορα Φρανθίσκο Φράνκο. Στο χώρο έχουν ταφεί ο ίδιος ο Φράνκο και ο Χοσέ Αντόνιο Πρίμο ντε Ριβέρα. Το μνημείο σχεδιάστηκε από τους Πέντρο Μουργκουρούζα και Ντιέγκο Μέντεζ και η κατασκευή του σύνολου των μνημείων διήρκεσε 18 χρόνια από το 1940 έως το 1958. Το μνημείο αποτελείται από έναν ναό, την Βασιλική του Αγίου Σταυρού, ένα μαυσωλείο των πεσόντων και τον υψηλότερο σταυρό του κόσμου (152 μ.).

https://www.ancient-origins.net/ancient-places-europe/macabrecapela-dos-ossos-why-was-it-decorated-dead-009123

http://www.dark-tourism.com/index.php/spain/15-countries/individual-chapters/706-valley-of-the-fallen-spain

4.4. Ιβηρική χερσόνησος και νησιά δυτικής Μεσογείου

4.Ebro

3.Γκουέρνικα

[43]

[44] Σκοτεινότατος Καταραμένος Τόπος

Σκοτεινη Νεκρόπολη Ισπανία Ευρώπη

43° 19’ 1” N, 2° 40’ 36” W

Η Ισπανική κωμόπολη που βρίσκεται στη βόρεια Ισπανία. Η πόλη έμεινε στην ιστορία επειδή βομβαρδίστηκε κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου από την γερμανική Λεγεώνα Κόνδορ, με την βοήθεια της Ιταλίας, ως συμβολή στον δικτάτορα Φράνκο, τον Απρίλιο του 1937. Ο βομβαρδισμός αποτέλεσαι την έμπνευση για τον ομώνυμο πίνακα του Πάμπλο Πικάσο. Η πόλη καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό και ξαναχτίστηκε. Τα γεγονότα του βομβαρδισμού και του εμφυλίου εξιστορούνται πλήρως στο «μουσείο Ειρήνης» της πόλης.

https://historycollection.co/ten-facts-bombing-guernica-1938/

Ισπανία Ευρώπη

43° 2’ 20.8” N, 4° 24’ 10.59” W

Ο ποταμός Έβρος, διασχίζει την βορειοανατολική Ιβηρική Χερσόνησο. Ο ποταμός έχει ενδιαφέρον λόγο της Μάχης του Έβρου, που πραγματοποιήθηκε κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Κατά μήκος του ποταμού υπάρχουν διάφορα σκοτεινά αξιοθέατα που σχετίζονται με την μάχη και τον πόλεμο, όπως ερειπωμένα χωριά, σπήλαια και μουσεία. Από το 1999 λειτουργεί το CeBe, Κέντρο Μελέτης της Μάχης του Έβρου, το οποίο αναφέρεται σε όλα τα γεγονότα της μάχης. Οι πόλεις Corbera D’Ebre και Fayon, είναι από τις πόλεις που επλήγησαν από την μάχη και η πρώτη διατηρεί ένα κομμάτι της ερειπωμένης πόλης, ενώ η δεύτερη, έχει βυθιστεί πλήρως από την δεκαετία του 1960 και μόνο το καμπαναριό μίας εκκλησίας είναι ορατό, προσδίδοντας μία ακόμα σκοτεινή ατμόσφαιρα στο αξιοθέατο.

http://www.dark-tourism.com/index.php/spain/15-countries/individual-chapters/1075-ebro

107

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

5.Belchite

[45] Σκοτεινότερη Νεκρόπολη Ισπανία Ευρώπη

41° 18’ 23” N, 0° 45’ 15” W

Η Belchite, είναι μία πόλη φάντασμα, που βρίσκεται στην βορειοανατολική Ισπανία. Η πόλη αποτελεί πολεμικό μνημείο από την καταστροφή της στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο στο 1937. Η ατμόσφαιρα της ερειπωμένης πόλης, σε συνδυασμό με τα πολιτικά συνθήματα που είναι γραμμένα στους τοίχους προκαλούν συναισθήματα στους επισκέπτες. Μέχρι πρότινος, οι επισκέπτες ήταν ελεύθεροι να μετακινούνται στον χώρο. Από το 2014, δεν επιτρέπεται η είσοδος στο χώρο εκτός από οργανωμένες επισκέψεις, γεγονός που αφαίρεσε από την αυθεντικότητα του χώρου.

https://www.atlasobscura.com/places/the-ruins-of-belchite-belchitespain

108

4.5. Νησιωτικά κράτη Μεσογείου: Κύπρος και Μάλτα

Μάλτα

Η Μάλτα είναι το μικρότερο νησιωτικό κράτος της Ευρώπης. Αποτελείται από ένα αρχιπέλαγος και από τα νησιά της μόνο τα τρία μεγαλύτερα κατοικούνται, η Μάλτα, ο Γαύλος (Γκόζο) και το Κομίνο. Η στρατηγική θέση της Μάλτας, στο κέντρο της Μεσογείου, χαρακτηρίζει την τοποθεσία ως διασταύρωση μεταξύ βορρά και νότου. Ιστορικά όποιος κατείχε τη Μάλτα, κυριαρχούσε στη Μεσόγειο.13 Η ιστορία της Μάλτας, σχετίζεται με τους παράκτιους πολιτισμούς της Μεσογείου, από την αρχαιότητα, και είναι συνδεδεμένη με την ιστορία της Σικελίας, της βορείου Αφρικής, της Ισπανίας, της Γαλλίας και της Βρετανίας. Η Ιστορία της Μάλτας ξεκινά από το 7000-5000 π.Χ., με τους πρώτους κατοίκους του νησιού να κατασκευάζουν ναούς και καταλύματα. Στην Μάλτα οι προσπάθειες κατάκτησης της ξεκινούν από το 2800 π.Χ. με τους Φοίνικες, υπό την ηγεμονία της Καρχηδόνας (400 π.Χ.) και στην συνέχεια μετά τους Καρχηδονιακούς Πολέμους του 225 π.Χ. ανήκε στην Ρώμη. Η Μάλτα παρέμεινε στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία μέχρι το 535 μ.Χ., όταν η διακυβέρνηση του νησιού μεταβιβάστηκε στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία ως επαρχεία της Σικελίας. Το 870 μ.Χ., η Μάλτα κατακτάται από Αλγαβίδες Άραβες μέχρι το 1091 μ.Χ., ο οποίοι αναπτύσσουν την γεωργία και την καλλιέργεια πρώτων υλών στο νησί.14 Έπειτα, η Μάλτα ανήκε για μικρό χρονικό διάστημα σε Νορμανδούς, και βασίλεια της κεντρικής Ευρώπης, ενώ στην συνέχεια, το 1283 μ.Χ., κατακτάται από το βασίλειο της Αραγωνίας, της Ισπανίας, που με τη σειρά του το παραχωρεί, το 1530, στο Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ. Εκείνη την περίοδο κατασκευάστηκαν τα περισσότερα

13 Dennis Castillo, The Maltese Cross, A Strategic History of Malta, Λονδίνο: Praeger, Contributions in Military Studies (Book 229), 2006, σελ.1 14

Ό.π. σσ. 9-16

109

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

κάστρα και φρούρια στις παράκτιες περιοχές.15 Οι Οθωμανοί πολιορκούν την Μάλτα το 1565, αλλά δεν καταφέρνουν να την κατακτήσουν.16 Η επιρροή των ιπποτών υποχώρησε τα χρόνια που ακολούθησαν και η Μάλτα, κατακτήθηκε από τον Ναπολέοντα και ήταν για δύο χρόνια υπό Γαλλική κατοχή (1798-1800 μ.Χ.). Μετά την εξέγερση κατά των Γάλλων, το νησί, έγινε βρετανικό προτεκτοράτο και από το 1814 ανήκε επισήμως στην Βρετανική αυτοκρατορία. Η Μάλτα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο είχε βοηθητικό ρόλο, όμως στον Δεύτερο, η Μάλτα έπαιξε σημαντικό ρόλο και βομβαρδίστηκε έντονα από γερμανικές και ιταλικές δυνάμεις. Από το 1964, η Μάλτα αποτελεί ανεξάρτητο κράτος. Τα σκοτεινά αξιοθέατα στην Μάλτα σχετίζονται κυρίως με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και κυρίως αφορούν τους βομβαρδισμούς στα αστικά κέντρα. Επιλέχθηκαν πέντε τοποθεσίες, που σχετίζονται με τα υπόγεια καταφύγια που κατασκευάστηκαν για την προστασία από τις εναέριες επιθέσεις. Επίσης η αρχιτεκτονική της οχύρωσης προσδίδει μία δεύτερη ατμόσφαιρα στις πόλεις που σχετίζονται άρρηκτα με τους ιππότες, ενώ δεν λείπουν ιστορίες εγκλημάτων, μαγείας, προλήψεων και φαντασμάτων σε όλες τις περιοχές

Κύπρος

Το σκοτεινό ενδιαφέρον της Κύπρου, είναι μοναδικό. Αρχικά, τα γεγονότα, που σχετίζονται με την σκοτεινή κληρονομιά του νησιού, διαδραματίστηκαν, σχεδόν, μισό αιώνα πριν. Όμως, ακόμα δεν έχουν επιλυθεί. Αυτή η συνθήκη προκαλεί ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο νησί. Η κατάσταση που επικρατεί με ένα νησί χωρισμένο στα δύο από μία «Πράσινη Γραμμή» που διασχίζει ακόμα και την πρωτεύουσα δεν επιτρέπουν την ανάπτυξη του συμβατικού τουρισμού. Ενώ, η τουριστική βιομηχανία ακόμα δεν έχει βρει κάποιον τρόπο ενσωμάτωσης της αφήγησης του διαχωρισμού και του εγχώριου σχίσματος που επικρατεί και στις δύο πλευρές. Η πιο σκοτεινή ιστορία της Κύπρου, αρχίζει με τους πολέμους της Ελληνικής Ανεξαρτησίας (1821), όσο το νησί είχε Οθωμανική κυριαρχία και οι Ελληνοκύπριοι του νησιού επιθυμούσαν να ενωθούν με το νέο ελληνικό κράτος. Μετά το Ρωσοτουρκικό Πόλεμο (1877-1878), η Κύπρος μεταβιβάστηκε στην Βρετανική Αυτοκρατορία. Στο Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, λειτούργησε ως μία από τις πιο σημαντικές βάση για τον βρετανικό στόλο, καθώς έδινε στους Άγγλους πρόσβαση στη Διώρυγα του Σουέζ. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο ξεκίνησε να υπάρχει έντονός διχασμός μεταξύ Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων. Οι Ελληνοκύπριοι με την Ε.Ο.Κ.Α (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών) επιθυμούσαν την ένωση με την Ελλάδα. Αντίστοιχα, οι Τουρκοκύπριοι με την ΤΑΞΙΜ ( ή Τουρκική Οργάνωση Αντίστασης), φοβούμενοι τον διωγμό από το νησί σε περίπτωση συνένωσης, καθώς αποτελούσαν μειονότητα συγκριτικά με τους Ελληνοκύπριους, επιθυμούσαν τη δημιουργία ξεχωριστού κράτους. Ο απελευθερωτικός αγώνας της Κύπρου κράτησε τέσσερα χρόνια από το 1955 έως το 1959 και το 1960 η Κύπρος ανεξαρτητοποιήθηκε. Μετά την απελευθέρωση ο διαχωρισμός της εξουσίας προκάλεσε πολιτικές αντιπαλότητες και αδιέξοδα μεταξύ του προέδρου Αρχιεπισκόπου Μακάριου ΙΙΙ και του αντιπροέδρου Ραούφ Ντενκτάς για την κατάσταση και τα δικαιώματα μεταξύ των πληθυσμών. Το 1963, άρχισαν βίαιες εχθροπραξίες μεταξύ των Ελληνοκυπρίων

110

Ό.π. σσ. 7-25

Ό.π. σελ. 55

4.5. Νησιωτικά κράτη Μεσογείου: Κύπρος και Μάλτα

και των Τουρκοκύπριων, που είχαν ως αποτέλεσμα τον χωρισμό της Κύπρου από την «Πράσινη Γραμμή». Ο οριστικός διαχωρισμός έγινε το 1974, μετά το πραξικόπημα της Κύπρου, το οποίο, οργανώθηκε από την Χούντα και αποτέλεσε την πρόφαση για την Τουρκική εισβολή στο νησί. Σήμερα, το βόρειο μέρος της Κύπρου ανήκει στους Τουρκοκύπριους, αναγνωρίζεται ως κράτος μόνο από την Τουρκία, και το Νότιο που ανήκει στους Ελληνοκύπριους, η Πράσινη Γραμμή που διαπερνά το νησί είναι Ουδέτερη Ζώνη και φυλάσσεται από ειρηνευτικές δυνάμεις του Ο.Η.Ε (Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών).17 Στην Κύπρο, αν και από μόνη της αποτελεί μια σκοτεινή περιοχή τεράστιου ενδιαφέροντος, επιλέχθηκαν τέσσερα σημεία που έχουν προοπτικές τουριστικής ανάπτυξης ή είναι ήδη τουριστικά αξιοθέατα. Αρχικά, εξαιτίας της Ουδέτερης Ζώνης και της συνθήκης της διχοτόμησης που επικρατή επιλέχθηκε η Λευκωσία, η μόνη εναπομείνασα χωρισμένη πρωτεύουσα. Αντίστοιχα, για παρόμοιους λόγους η μη επισκέψιμη πόλη φάντασμα, Αμμόχωστος. Στην Ελληνοκυπριακή πλευρά, ένα μνημείο πεσόντων, που σχετίζεται με τις φυλακές και τον θάνατο την περίοδο της Βρετανικής κατοχής. Τέλος, στην Βόρεια Κύπρο, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα αξιοθέατα, αποτελεί το μουσείο υπό στρατιωτική διαχείριση, Mavi Kosk, το οποίο αφηγείται μια ενδιαφέρουσα ιστορία σχετικά με πρόσωπα και «γεγονότα».

https://unficyp.unmissions.org/history

111

Κεφάλαιο 1: Σκοτεινοί Όροι

112

1.1. Γοητεία του σκοταδιού

113

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

1.Μαρρ

2,Βόμβα στη Μόστα

[46] Σκοτεινός Κολοσσός Μάλτα Ευρώπη

114

[47] Φωτεινό Στίγμα

35° 55’ 11” N 14° 21’ 59” E

Μάλτα Ευρώπη

35° 54’ 35” N 14° 25’ 34” E

Ένα από τα υπόγεια καταφύγια και υπόγειες σήραγγες, που κατασκευάστηκαν κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Από τα λιγότερο τουριστικά καταφύγια και σήραγγες της Μάλτας. Τα υπόγεια στη Μαρρ (Mgarr) προσφέρουν τις περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον πόλεμο ενώ η ξενάγηση, συνοδεύεται με οπτικοακουστικό υλικό και αντικείμενα από εκείνη την εποχή.

H πόλη είναι πιο γνωστή για την εκκλησία «Ροτόντα», «την βόμβα θαύμα» και κάποια υπόγεια καταφύγια. Η «Ροτόντα», που σχεδιάστηκε το 1833 και ολοκληρώθηκε το 1860, είναι γνωστή, γιατί στις 9 Απριλίου του 1942, ενώ η πόλη βομβαρδιζόταν από γερμανικές εναέριες δυνάμεις, μια βόμβα διαπέρασε τον τρούλο της εκκλησίας αλλά δεν εξερράγη, γεγονός που αποδίδεται σε θειική παρέμβαση και έμεινέ γνωστό ως η «βόμβα θαύμα». Η βόμβα σήμερα διαφυλάσσεται και αποτελεί μνημείο κοντά στον ναό. Στα καταφύγια και τις υπόγειες διόδους αν και προσφέρονται ξεναγήσεις, είναι τα μικρότερα από τα τέσσερα που διατίθενται στη Μάλτα.

http://www.dark-tourism.com/index.php/malta/15-countries/individual-chapters/1302-mgarr

http://www.dark-tourism.com/index.php/malta/15-countries/individual-chapters/1303-mosta

4.5. Νησιωτικά κράτη Μεσογείου: Κύπρος και Μάλτα

3.Βαλέτα

4.Μπίργκου

[48] Σκοτεινός Καταραμένος Τόπος Μάλτα Ευρώπη

[49] Φωτεινότερος Κολοσσός

35° 53’ 54” N 14° 30’ 45” E

Μάλτα Ευρώπη

35° 53’ 17” N 14° 31’ 21” E

Η Βαλέτα (Valletta) είναι η πιο νότια και μία από της μικρότερες σε έκταση πρωτεύουσες της Ευρώπης. Η πόλη βομβαρδίστηκε από τις γερμανικές και ιταλικές επιθέσεις του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, κατά την Πολιορκία της Μάλτας, το 1940-1942. Τα πιο ενδιαφέροντα σκοτεινά αξιοθέατα της πόλης περιλαμβάνουν ένα από τα δύο μουσεία πολέμου στη Μάλτα, μία από τις πέντε διασωσμένες υπόγειες διόδους και καταφύγια και τα ανακατασκευασμένα υπόγεια αρχηγεία και οι αίθουσες πολέμου στο οχυρό Λάσκαρη. Στα υπόγεια αξιοθέατα της πόλης που κατασκευάστηκαν στις αρχές του πολέμου το 1940, κυρίως για προφύλαξη από τις εναέριες επιθέσεις, πραγματοποιούνται σήμερα οργανωμένες ξεναγήσεις. Στην πόλη δεν λείπει το μυστήριο και οι αστικοί μύθοι φαντασμάτων και στοιχειωμένων σπιτιών με ξεναγήσεις να προγραμματίζονται τη νύχτα και τους τουρίστες να περιηγούνται σε δρόμους που σχετίζονται με πνεύματα ή δολοφονίες.

Η πόλη Μπίργκου (Birgu), είναι μία από τις τρεις πόλεις απέναντι από την Βαλέτα. Το ενδιαφέρον αυτής της περιοχής είναι τα καταφύγια και οι υπόγειοι δίοδοι, που μετά από μετατροπές, αποτελούν μέρος του πολεμικού μουσείου. φυσικά ένα από τα πιο σημαντικά της πόλης είναι το οχυρό του Αγίου Αγγέλου, που είναι ανοιχτό στο κοινό από το 2018.

http://www.dark-tourism.com/index.php/malta/15-countries/individual-chapters/1294-valletta

http://www.dark-tourism.com/index.php/malta/15-countries/individual-chapters/1298-birgu

115

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

5.Υπόγεια του Αγίου Παύλου

6.Mavi Kosk

[50] Φωτεινότερη Νεκρόπολη Μάλτα Ευρώπη

Σκοτεινό Κολαστήριο 35° 52’ 54.1” N 14° 23’ 57.2” E

Κάτω από το ιερό του Όσιου Ποπλίου στη Ραμπάτ, αναπτύσσεται ένα δίκτυο υπόγειων σηράγγων, με μνημεία, καταφύγια, κατακόμβες και ο ναός του Αγίου Ιωάννη. Στις αρχές του 17ου αιώνα ο υπόγειος ναός του Ιωάννη, που έγινε περίπου το 60 μ.Χ., δόθηκε στους ιππότες του Αγίου Ιωάννη και ο ναός του Οσίου Παπλίου κατασκευάστηκε πάνω του. Οι κατακόμβες, που άρχισαν να χρησιμοποιούνται τον 3ο αιώνα μ.Χ., χρησιμοποιήθηκαν στον Δεύτερο Παγκόσμιο για καταφύγια από τις εναέριες επιθέσεις. Τα υπόγεια δίκτυα, είναι επισκέψιμα από μια είσοδο στο εσωτερικό του ναού.

http://www.dark-tourism.com/index.php/malta/15-countries/individual-chapters/1304-stpauls

116

[51] (Βόρεια) Κύπρος Ευρώπη

35°19’05.9”N 33°03’41.8”E

Η Μπλε Bίλα ή Mavi Kosk όπως είναι ευρέως γνωστή, βρίσκεται στην βόρεια πλευρά της Κύπρου. Η εξοχική κατοικία, κατασκευάστηκε το 1957 και διαθέτει κρυφές διόδους και μία ιδιαίτερη αισθητική. Το κτίριο ανήκει σήμερα στον τουρκοκυπριακό στρατό και έχει μετατραπεί σε μουσείο και συνοδεύεται από μία ενδιαφέρουσα ιστορία. Σύμφωνα με την τουρκοκυπριακή εκδοχή, η κατοικία πριν το 1974, ανήκε σε κάποιον επιφανή Ελληνοκύπριο μαφιόζο, χολιγουντιανού χαρακτήρα, με το όνομα Παύλο Παύλιδη (Paulo Paolides) που σχετιζόταν με την πολιτική και το έγκλημα την δεκαετία του 1960. Οι εγκληματικές του ενέργειες σχετίζονται με όπλα, την παρανομία, την διαφθορά και εμπλέκουν πολιτικά πρόσωπα της εποχής. Βέβαια, πληροφορίες για την ύπαρξη αυτού του προσώπου ή τις εγκληματικές του δραστηριότητες δεν μπορούν να διασταυρωθούν, αμφισβητούνται και μπορούν να θεωρηθούν ως προπαγάνδα. Για την επίσκεψη στον χώρο, οι τουρίστες καλούνται να συμπληρώσουν μια φόρμα με τα στοιχεία τους και να επιδείξουν κάποιο έγγραφο ταυτοποίησης, το οποίο θα αφήσουν στην είσοδο. Το συγκεκριμένο σημείο

4.5. Νησιωτικά κράτη Μεσογείου: Κύπρος και Μάλτα

7.Τα Φυλακισμένα Μνήματα μπορεί να θεωρηθεί, η επιτομή της χρήσης του σκοτεινού τουρισμού για την διαμόρφωση κοινής γνώμης, καθώς διαχειρίζεται μία αμφιλεγόμενη σκοτεινή κληρονομία, σε μια περιοχή που παροντικά είναι σε τεταμένη κατάσταση.

[52] Σκοτεινότερο Σημείο (Νότια) Κύπρος Ευρώπη

35°10’50”N 33°20’37”E

Τα φυλακισμένα μνήματα έγιναν κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα της Κύπρου από την Βρετανία το 1955-1959. Το μικρό κοιμητήριο, βρίσκεται στις κεντρικές φυλακές της Λευκωσίας και αποτελεί μνημείο ελληνισμού. Στο σημείο έχουν ταφεί δεκατρείς αγωνιστές που εκτελέστηκαν στις κεντρικές φυλακές, χωρίς την παρουσία των συγγενών τους. Σήμερα, το μνημείο, αποτελεί σημαντικό ιστορικό χώρο και το κοιμητήριο σε συνδυασμό με τα κελιά και την αγχόνη, που πραγματοποιούνταν οι απαγχονισμοί, είναι επισκέψιμα όλο το χρόνο.

https://www.essentialcyprus.com/mavi-kosk-north-cyprus/ https:// cyprusscene.com/2012/11/26/camlibels-hidden-gem-the-mavi-koskthe-blue-villa/ https://www.atlasobscura.com/places/mavikosk-the-blue-house

https://cyprus.terrabook.com/el/nicosia/page/filakismena-mnimata/

117

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

8.Αμμόχωστος

[53] Σκοτεινότατη Νεκρόπολη Κύπρος (Ουδέτερη Ζώνη) Ευρώπη

35° 7’ 30” N 33° 56’ 30” E

Η Αμμόχωστος (Famagusta), βρίσκεται στην ανατολική μεριά της Κύπρου, στην ουδέτερη ζώνη μεταξύ του βορείου, τουρκικού και του νότιου, κυπριακού, εδάφους και η είσοδος σε αυτήν απαγορεύεται. Η πόλη βρίσκεται στην «Πράσινη Γραμμη» του Ο.Η.Ε. Η πόλη φάντασμα, κατά την τουρκική εισβολή του 1974, εκκενώθηκε. Η πόλη Βαρώσια, στο νότιο τμήμα της Αμμοχώστου, διαθέτει τουριστικές υποδομές και κτίρια τα οποία είναι σε αποδόμηση, στο έλεος της φύσης για τα τελευταία πενήντα χρόνια. Η πόλη δεν είναι προσβάσιμη από τις περιοχές των συνόρων ή από την ακτή. Οι τουριστικές δυνατότητες της περιοχής είναι ανεκμετάλλευτες και οι υποδομές της σε αμέλεια.

David Farrier, Dark Tourist, Netflix, 2018

118

4.5. Νησιωτικά κράτη Μεσογείου: Κύπρος και Μάλτα

9. Λευκωσία

[54] Σκοτεινότατος Καταραμένος Τόπος Κύπρος Ευρώπη

35° 10’ 21” N 33° 21’ 54” E

Η πρωτεύουσα της Κύπρου χαρακτηρίζεται από μία ιδιαίτερη συνθήκη. Το βόρειο τμήμα της είναι υπό τουρκική κατοχή, ενώ το νότιο ανήκει στην Κυπριακή Δημοκρατία, η συνθήκη που επικρατεί και στο υπόλοιπο νησί. Αυτή η συνθήκη καθιστά την Λευκωσία, τη μόνη εναπομείνασα διχοτομημένη πόλη της Ευρώπης. Η πόλη διαχωρίζεται από την «Πράσινη Γραμμή» (παρεμβαλλόμενη γραμμή του Ο.Η.Ε. στην Κύπρο), η οποία περνά από το διεθνές αεροδρόμιο, που δεν χρησιμοποιείται και παραμένει σε αποδόμηση, μετά το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή του 1974. Τουρίστες μπορούν να δουν μέσω παρατηρητηρίων την ουδέτερη ζώνη της «Πράσινης Γραμμής» καθώς και μεταξύ του βόριου και του νότιου τμήματος. Η πόλη έχει πολλά ιστορικά σημεία κληρονομιάς από την αρχαιότητα, την οθωμανική και την αγγλική της κυριαρχία, όμως το πιο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της είναι η παροντική της κατάσταση ως μια μικρογραφία της συνθήκης του νησιού.

The Guardian Documentary - Nicosia, Cyprus: the last divided capital in Europe | Divided Cities

119

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

4.6. Ανατολική Ευρώπη

Η Ανατολική Ευρώπη αποτελείτε από τα κράτη της Ρουμανίας, της Μολδαβίας, της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας, της Λιθουανίας, της Λεττονίας, της Εσθονίας και ένα μέρος της Ρωσίας. Σε αυτές τις χώρες ο τουρισμός δεν είναι στον ίδιο βαθμό ανεπτυγμένος και είναι συνδεδεμένος σε μεγαλύτερο με τις σκοτεινότερες πτυχές της ιστορίας της Ανατολικής Ευρώπης. Οι Ανατολικές χώρες είχαν σημαντικό ρόλο στα γεγονότα του Α΄ και Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, όλες εκτός της Ρουμανίας αποτέλεσαν μέρη της Σοβιετικής Ένωσης, πριν τη διάλυση της, βρέθηκαν στο επίκεντρο του Ψυχρού Πολέμου και σε ένα πυρηνικό ατύχημα, που ακόμα επηρεάζει με τα αποτελέσματα του σε παγκόσμιο επίπεδο. Ενώ τα κράτη που ανήκουν στην Ανατολική Ευρώπη διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά, ιστορία, ιδεολογία και κληρονομιά ως μέρη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, η Ρουμανία συμπεριλαμβάνεται λόγο της γεωγραφικής της θέσης και της σύνδεσης της με το Ανατολικό Μπλοκ. Η σκοτεινή κληρονομιά της Ρουμανίας σχετίζεται, πέρα από την ιστορία της, με την λαογραφία της, με τον μύθο του Δράκουλα, με αποτέλεσμα να αξιοποιεί στην τουριστική της βιομηχανία τους βρικόλακες, για διαφήμιση και θεματική απασχόληση. Εκτός των κάστρων και των οχυρώσεων που βρίσκονται στην Ρουμανία και αποδίδονται στον Δράκουλα, τα πιο σκοτεινά ιστορικά σημεία της προέρχονται από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το Ολοκαύτωμα και την δικτατορία του Νικολάε Τσαουσέσκου, από το 1965 έως το 1989. Οι υπόλοιπες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης διαθέτουν κοινή κληρονομία ως κομμάτια της Σοβιετικής Ένωσης πριν την διάσπαση της, το 1991.Η διάσπαση ξεκίνησε με εξεγέρσεις από τις Βαλτικές χώρες που κορυφώθηκαν το 1988 σε όλα τα κράτη δορυφόρους της ΕΣΣΔ. Τα κράτη είναι γεμάτα από απομεινάρια της μπρουταλιστικής δημόσιας σοβιετικής αρχιτεκτονικής, φυλακές που λειτούργησαν ως στρατόπεδα συγκέντρωσης ή γκουλάγκ και φυσικά, χώρους επιστημονικών ανακαλύψεων αμφιλεγόμενης ηθικής. Φυσικά, σημαντικό είναι να αναφερθεί το γεγονός που προκάλεσε ένα από από τα πιο καταστροφικά ατυχήματα που οφείλεται σε ανθρωπινή δραστηριότητα , το Πυρηνικό ατύχημα του Τσερνομπίλ, του 1986. Η καταστροφή και τα αποτελέσματα της έχουν απεικονιστεί, αναφερθεί και αποτυπωθεί από διαφορετικά μέσα και έχουν διαμόρφωση την οικολογική συνείδηση για την πυρηνική ενέργεια Επιλέχθηκαν 18 τοποθεσίες που εμφανίζουν σκοτεινό τουρισμό για τον χάρτη. Τρία από την

120

4.6. Ανατολική Ευρώπη

Ρουμανία, το κάστρο Μπραν, Το Βουκουρέστι, λόγο της πολιτικής δραστηριότητας του Τσαουσέσκου και η Φυλακή Σίγκετ. Από την Ουκρανία, φυσικά, το Τσερνομπίλ, όπως και το Κίεβο εξαιτίας της άρρηκτης σύνδεσης των δύο και η πρώην αεροπορική βάση Pervomajsk. H Λευκορωσία διαθέτει τρία χαρακτηριστικά απομεινάρια της σοβιετικής εποχής και ένα μνημείο της βαναυσότητας της ναζιστικής Γερμανίας. Τέλος, οι τρεις Βαλτικές χώρες εκτός από σημεία που σχετίζονται με την σοβιετική ιστορία τους, διαθέτουν μια βάση που έπαιξε σημαντικό ρόλο στον Ψυχρό Πόλεμο. Κεντρική Ευρώπη

121

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

122

4.6. Ανατολική Ευρώπη

123

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

2.Irbene

1.Ταλίν

[55] Σκοτεινός Κολοσσός

Φωτεινότερος Καταραμένος Τόπος Εσθονία Ευρώπη

124

[56]

59° 26’ 14” N 24° 44’ 43” E

Λεττονία Ευρώπη

57° 33’ 53” N 21° 51’ 46” E

Το Ταλίν είναι η πρωτεύουσα της Εσθονίας και η πιο τουριστική και μικρότερη από της άλλες τρεις πρωτεύουσες των Βαλτικών χωρών. Τα περισσότερα σκοτεινά τουριστικά ενδιαφέροντα σχετίζονται από τις περιόδους του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης και του Ψυχρού Πολέμου. Τα μουσεία του Ταλίν, που σχετίζονται με αυτά τα γεγονότα είναι το μουσείο της κατοχής και το μουσείο της KGB. Η πόλη είναι γεμάτη από αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της περιόδου, όσο το Ταλίν ανήκε στην Σοβιετική Ένωση. Τα πιο ενδιαφέροντα είναι το Maarjamae και το μνημείο του χάλκινου στρατιώτη, στο στρατιωτικό κοιμητήριο. Επίσης έχει ενδιαφέρον η φυλακή στο Patarei, που έναι γνωστή για την αρχιτεκτονική της σχετίζεται με τις δράσεις της KGB. Η Φυλακή μέχρι σήμερα δεν ήταν επισκέψιμη, άλλα από το 2020, λειτουργεί ως μουσείο.

Ο πύργος RT-32, αποτελεί κατάλοιπο του Ψυχρού Πολέμου στην Λεττονία. Ο ραδιοφωνικός πύργος χρησιμοποιόταν από την ΕΣΣΔ για να κατασκοπεύει επικοινωνίες του ΝΑΤΟ. Κατασκευάστηκε από το Σοβιετικό ναυτικό την δεκαετία του 1960, και ύπαρξη του ήταν μυστική μέχρι το 1994 , που η Λεττονία ανεξαρτητοποιήθηκε. Ο RT-32 ήταν ένας από τους τρεις πύργους (RT16 και RT-08) που υπήρχαν στην περιοχή, αλλά οι άλλοι δύο διαλύθηκαν με την απομάκρυνση των ρωσικών δυνάμεων από την Λεττονία. Η πόλη Ibrene, που σήμερα έχει ερημωθεί, είχε χτιστεί για το προσωπικό, τους επιστήμονες και τις οικογένειες τους που εργάζονταν στη βάση. Σήμερα ο πύργος χρησιμοποιείται ως κέντρο ραδιοαστρονομίας και αυτός και η πόλη φάντασμα, είναι επισκέψιμα και ανοιχτά στο κοινό με λίγες όμως τουριστικές υποδομές.

http://www.dark-tourism.com/index.php/estonia/15-countries/individual-chapters/924-tallinn-estonia

http://www.dark-tourism.com/index.php/latvia/15-countries/individual-chapters/957-irbene-radio-locator

4.6. Ανατολική Ευρώπη

3.Ρίγα

4.Salaspils

[57] Φωτεινός Καταραμένος Τόπος Λεττονία Ευρώπη

[58] Σκοτεινό Κολαστήριο

56° 56’ 56” N 24° 6’ 23” E

Λεττονία Ευρώπη

56°52’22.8”N 24°18’10.8”E

Η Ρίγα είναι πρωτεύουσα της Λεττονίας και μεγαλύτερη πόλη της Βαλτικής Όπως οι άλλες δύο πρωτεύουσες της Βαλτικής ετησίως ωφελείται από τον συμβατικό τουρισμό που σχετίζεται με την πόλη, βέβαια διαθέτει και μερικά αξιοθέατα με πιο σκοτεινό ενδιαφέρον. Η Ρίγα, ήταν μία από τις πιο αναπτυγμένες πόλης της Χανσεατικής Ένωσης, από τον 13ο αιώνα. Στη συνέχεια ανήκε στην Σουηδία και μετά στην Ρωσία και την Σοβιετική Ένωση. Η πόλη διαθέτει ποικίλα αξιοθέατα, που σχετίζονται με την ιστορία της την περίοδο της Σοβιετικής ένωσης, από τα πιο ενδιαφέροντα είναι το κτίριο που λειτουργούσε ως τα κεντρικά της KGB, το μνημείο της Σοβιετικής νίκης. Στον Β΄ Παγκόσμιο η Λεττονία καταλήφθηκε από την Γερμανία και πολλοί Εβραίοι επλήγησαν από διωγμούς ή θανατώθηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεις που κατασκευάστηκαν έξω από την πόλη, το Κάισερβαλντ και το Σάλσπιλς. Για τα θύματα του Ολοκαυτώματος, υπάρχουν μουσεία των ιστοριών των θυμάτων και των επιζώντων, όπως το Μουσείο αρχείων των Εβραίων στην Λεττονία και το μουσείο του Janis Lipke.

Το στρατόπεδό συγκέντρωσης στο Salaspils χρησιμοποιήθηκε από την Γερμανία, όσο η Λεττονία ήταν υπό γερμανική κατοχή. Το στρατόπεδο χτίστηκε το 1941 και απελευθερώθηκε από τις Σοβιετικές δυνάμεις το 1944. Σήμερα στον χώρο που ήταν το στρατόπεδο υπάρχει ένα μπρουταλιστικό μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος και πελώρια γλυπτά που θυμίζουν ανθρώπινες φιγούρες διασκορπισμένα σε όλο το πάρκο.

http://www.dark-tourism.com/index.php/latvia/15-countries/individual-chapters/934-riga

http://www.dark-tourism.com/index.php/latvia/15-countries/individual-chapters/951-salaspils

125

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

6.Κάουνας

5.Ξενοδοχείο-Φυλακή της Καρόστα

[59] Φωτεινό Κολαστήριο Λεττονία Ευρώπη

126

[60] Σκοτεινός Καταραμένος Τόπος

56°32’47.4”N 21°01’13.8”E

Λιθουανία Ευρώπη

54° 53’ 50” N 23° 53’ 10” E

Η πρώην φυλακή των ΕΣΣΔ, βρίσκεται κοντά στη Λιεπάγια, της Λεττονίας. Η φυλακή κατασκευάστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα από τον τότε Τσάρο της Ρωσίας, για τον καλύτερο έλεγχο της περιοχής, την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, χρησιμοποιήθηκε για την φυλάκιση πολιτικών κρατουμένων και όταν η Λεττονία ήταν υπό γερμανική κατοχή, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χρησιμοποιήθηκε από την ναζιστική Γερμανία, για δικούς τους κρατούμενους. Μετά τη Διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης, η φυλακή συνέχισε να λειτουργεί. Το 1997, η φυλακή μετατράπηκε σε μουσείο-ξενοδοχείο. Η ιδιαιτερότητα αυτού του μουσείου είναι ότι χρησιμοποιείται περισσότερο ως θεματικό πάρκο. Ηθοποιοί, εργαζόμενοι του μουσείου, έχουν τον ρόλο φυλάκων, ενώ κάποιο επισκέπτες επιλέγουν μια, πιο διαδραστική εμπειρία του μουσείο, και παίρνουν τον ρόλο των κρατουμένων.

Η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Λιθουανίας, το Καούνας, αποτέλεσε πρωτεύουσα της Λιθουανίας όσο η Βιλνα, ανήκε στην Πολωνία στα χρόνια του Μεσοπολέμου, μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα θέματα ενδιαφέροντος της πόλης είναι παρόμοια με αυτά της πρωτεύουσας, δηλαδή σχετίζονται με το Ολοκαύτωμα, τους πολέμους που έγιναν και επηρέασαν την ευρύτερη περιοχή της Βαλτικής και την Σοβιετική Ένωση. Το 9ο οχυρό, που βρίσκεται στην πόλη, κατασκευάστηκε από την Σοβιετική Ένωση, και χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή και βάση για την διακίνηση καρατουμένων σε στρατόπεδα εργασίας, γκουλάγκ. Από το 1958 λειτουργεί ως μουσείο και το 1984, ένα γλυπτό μνημείο 32 μέτρων εγέρθηκε για την θύμηση των θυμάτων των ναζιστών. Η πόλη διαθέτει ένα πολεμικό μουσείο με θέματα από τον Α΄ παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι τον Ψυχρό Πόλεμο και την διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης. Τέλος, ένα από τα πιο παράδοξα αξιοθέατα της πόλης είναι ένα μουσείο με θέμα τον Διάβολο, το οποίο αποτελείται από εκθέσεις και απεικονίσεις του διαβόλου.

http://www.dark-tourism.com/index.php/latvia/15-countries/individual-chapters/561-karosta-prison-liepaja-latvia

http://www.dark-tourism.com/index.php/lithuania/15-countries/individual-chapters/1029-kaunas

4.6. Ανατολική Ευρώπη

7.Βίλνα το 1991. Αξιοθέτα στην πόλη αποτελούν το μουσείο της KGB, το μουσείο του ολοκαυτόματος, ο χώρος σφαγής στο Ποναρι, ο τηλεοπτικός πύργος που καταστράφηκε από τα στρατεύματα του Γκορμπατσώφ και διάφορα μνημεία της πόλης για την Σοβιετική εποχή.

[61] Σκοτεινός Καταραμένος Τόπος Λιθουανία Ευρώπη

54° 41’ 0” N 25° 17’ 0” E

Η πρωτεύουσα της Λιθουανίας, διαθέτει αρκετά αξιοθέατα για τους σκοτεινούς τουρίστες που την επισκέπτονται. Τα θέματα των αξιοθέατων σχετίζονται με το Ολοκαύτωμα, τα κατάλοιπα της Σοβιετικής εποχής και τον αγώνα της ανεξαρτησίας από την Σοβιετική Ένωση. Η Βιλνα κατά την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κατακτήθηκε και ανακατακτήθηκε από τις Σοβιετικές Δυνάμεις και τις δυνάμεις της ναζιστικής Γερμανίας. Τα πιο σκοτεινά κομμάτια της ιστορίας της πόλης προέρχονται από εκείνη την περίοδο. Πριν τον Β΄ Παγκόσμιο η Βιλνα είχε μεγάλο πληθυσμό Εβραίων, από τους οποίους οι περισσότεροι κατασφάχτηκαν στο Πονάρι, η μεταφέρθηκαν και θανατώθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Πολωνίας ή άλλα στρατόπεδα. Ο ήδη μειωμένος πληθυσμός, μετά την περίοδο του πολέμου και υπό την διακυβέρνηση του Στάλιν, μειώθηκε ενεού με την σοβιετική διακυβέρνηση, οπού πολλοί μεταφέρθηκαν σε Γκουλάγκ. Με την έναρξη της διάσπασης της Σοβιετικής Ένωσης, οι κάτοικοι της πόλης, επλήγησαν ιδιαίτερα από στρατιωτικές που στάλθηκαν από τον Γκορμπατσώφ, http://www.dark-tourism.com/index.php/lithuania/15-countries/individual-chapters/556-vilnius-lithuania

127

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

8.Πάρκο Γκρούτας

9.Stalin Line

[62] Φωτεινότατος Κολοσσός Λιθουανία Ευρώπη

128

[63] Φωτεινότερο Σημείο

54°01’19.2”N 24°04’44.4”E

Λευκορωσία Ευρώπη

54°03’28.8”N 27°17’49.2”E

Το Πάρκο Γκρούτας βρίσκεται στην νοτιοδυτική Λιθουανία και είναι το πιο γνωστό πάρκο με αγάλματα από την σοσιαλιστική εποχή. Στο χώρο του πάρκου υπάρχουν γλυπτά και αγάλματα από την σοσιαλιστική εποχή, ένα μουσείο για την κουμουνιστική εποχής, μία παιδική χαρά, ένας μικρός ζωολογικός κήπος και ένα πάρκο πού θυμίζει στον χαρακτήρα Γκουλάκ, με περίφραξη και ένα παρατηρητήριο που θυμίζουν την ατμόσφαιρα των στρατόπεδων. Το πάρκο αποτελεί αμφιλεγόμενο χώρο, εξαιτίας του θέματος και της ιδιαίτερης αισθητικής του. Επίσης, στον χώρο κάθε 1η Απριλίου, ηθοποιοί υποδύονται τον Στάλιν, τον Λένιν και οργανώνονται παρελάσεις, με ειρωνικό χαρακτήρα.

Ένα από τα κύρια αξιοθέατα της χώρας που σχετίζονται με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις αρχές του 1920, στα δυτικά σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης, μια γραμμική οχύρωση κατασκευάστηκε για την προστασία του κράτους και ονομάστηκε Η Γραμμη του Στάλιν. Σήμερα ο χώρος λειτουργεί σαν στρατιωτικό θεματικό πάρκο.

http://www.dark-tourism.com/index.php/lithuania/15-countries/individual-chapters/555-stalin-world-gruto-parkas-lithiania

http://www.dark-tourism.com/index.php/belarus/15-countries/individual-chapters/1206-stalinline

4.6. Ανατολική Ευρώπη

10.Khatyn Memorial

11.Μινσκ

[64] Φωτεινότερο Σημείο Λευκορωσία Ευρώπη

[65] Σκοτεινός Καταραμένος Τόπος

54°20’04.6”N 27°56’35.9”E

Λευκορωσία Ευρώπη

53°54’59.8”N 27°32’19.0”E

Το μνημείο είναι αφιερωμένο στις σφαγές και τις καταστροφές που διέπραξε η ναζιστική Γερμανία, κατά την εισβολή της στην Σοβιετική Ένωση. Στις 22 Μαρτίου του 1943, μετά τον θάνατο ενός Γερμανού αξιωματικού σε μία συμπλοκή, οι κάτοικοι του χωριού Khatyn συγκεντρώθηκαν σε ένα στάβλο, από Γερμανούς στρατιώτες. Οι στρατιώτες έβαλαν φωτιά στον στάβλο και οι 149 κάτοικοι, εκ των οποίων 75 ήταν παιδιά βρήκαν το θάνατο. Ο μόνος επιζών, που παρουσιάζεται στο άγαλμα, προσπάθησε να σώσει τον τραυματισμένο του γιο, αλλά απέτυχε.

Η πρωτεύουσα της Λευκορωσίας καταστράφηκε πλήρως στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ανακατασκευάστηκε πλήρως από την αρχή. Ενδιαφέρον έχει το μοντέρνο μουσείο στο Μίνσκ, είναι αφιερωμένο στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, «Πατριωτικό Πόλεμο» (22 Ιουνίου 1941 - 9 Μαΐου 1945). Ήταν το πρώτο μουσείο που λειτούργησε με θέμα τον Δεύτερο Παγκόσμιο, όταν το Μίνσκ απελευθερώθηκε από τις ναζιστικές δυνάμεις, στις 25 Οκτωβρίου 1944. Επίσης, έχει ενδιαφέρον το στρατόπεδο συγκέντρωσης «Maly Trostinets extermination camp». Το πρώην στρατόπεδο συγκέντρωσης των Ναζί, σήμερα λειτουργεί ως μνημείο για όσους βρήκαν θάνατο από το 1942 έως το 1944. Σύμφωνα με το Σοβιετικό κράτος οι νεκροί ήταν περίπου 200.000 με μισό εκατομμύριο. Βέβαια, ερευνητές υπολογίζουν τα θύματα να ανέρχονται τα 60.000 με 65.000 Ευραίων και το συνολικό εύρος των νεκρών να είναι από 80.000 με 330.000.

http://www.dark-tourism.com/index.php/belarus/15-countries/individual-chapters/841-khatyn

http://www.dark-tourism.com/index.php/belarus/15-countries/individual-chapters/127-minsk

129

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

12.Brest-Litovsk Fortress

13.Τσερνόμπιλ

[66] Φωτεινός Κολοσσός Λευκορωσία Ευρώπη

130

[67] Σκοτεινότατη Νεκρόπολη

52°05’06.4”N 23°39’51.1”E

Ουκρανία Ευρώπη

51° 23’ 21” N 30° 5’ 58” E

Το ρωσικό φρούριο του 19ου αιώνα είναι ένα από τα πιο σημαντικά και μνημειακά μνημεία, αν όχι το μόνο, του αγώνα της Σοβιετικής Ένωσης κατά των Δυνάμεων του Άξονα, στον Δευτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1965, του δόθηκε ο τίτλος «ΦρούριοΉρωας» για τη συμβολή του στον Γερμανο-Σοβιετικό Πόλεμο (22 Ιουνίου 1941 - 30 Απριλίου 1944). Στο μνημείο βρίσκεται ένα αφαιρετικό άγαλμα 30 μέτρων , με στοιχεία ρεαλισμού και αφαίρεσης. Είναι ένα δείγμα της μνημειακής αρχιτεκτονική κατά την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης.

Το πυρηνικό εργοστάσιο στο Τσερνόμπιλ, καθώς και οι περιοχές γύρο από αυτό αποτελούν έναν από τους πιο διάσημους προορισμούς για τους σκοτεινούς τουρίστες. Ο Πυρηνικός αντιδραστήρας του εργοστασίου εξερράγη στις 26 Αυγούστου το 1986, προκαλώντας μία από τις δύο πιο μεγάλες πυρηνικές καταστροφές στον πλανήτη, που είχε παγκόσμια κλίμακα (με την άλλη να είναι στην Φοκουσίμα, το 2011). Το ατύχημα που προκάλεσε την έκρηξη καθώς και η καθυστερημένη εκκένωση των περιοχών και αντιμετώπιση του ζητήματος αποδίδονται στην κακή διαχείριση της κατάστασης. Σήμερα, στην περιοχή του εργοστασίου ενδιαφέρον έχουν, το ίδιο το εργοστάσιο και ο αντιδραστήρας, τα οποία δεν είναι ακόμα ασφαλή για να τα επισκεφθεί το κοινό, η πόλη φάντασμα Πρίπιατ, που έχει εκκενωθεί και υποταχθεί στα στοιχεία της φύσης. με τη μετα-αποκαλυπτική ατμόσφαιρα που αποπνέει να είναι ιδιαίτερη ενδιαφέρουσα για τους επισκέπτες της.

http://www.dark-tourism.com/index.php/belarus/15-countries/individual-chapters/1203-brestfortress#l

http://www.dark-tourism.com/index.php/ukraine/15-countries/individual-chapters/481-chernobyl

4.6. Ανατολική Ευρώπη

14.Κίεβο Επίσης, η τηλεοπτική σειρά που είχε θέμα το πυρηνικό ατύχιμα του Τσέρνομπιλ, του 2018, προκάλεσε ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον για την περιοχή, με τους ετήσιους επισκέπτες, μετά τη σειρά, να ανέρχονται στους 72.000, δηλαδή, 50.000 περισσότερους από τα προηγούμενα χρόνια.

[68] Φωτεινότερος Καταραμένος Τόπος Ουκρανία Ευρώπη

50° 27’ 0” N 30° 31’ 24” E

Η πρωτεύουσα της Ουκρανίας, είναι η κοντινότερη πόλη στο Τσερνόμπιλ και διαχειρίζεται την περιοχή και τις οργανωμένες ξεναγήσεις προς το Πρίπιατ. Στην πόλη, υπάρχει μουσείο για τον πυρηνικό αντιδραστήρα, που εξιστορεί τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στην περιοχή. Μία ακόμα πηγή σκοτεινής κληρονομιάς στο Κίεβο, σχετίζεται με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όσο η Ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην περιοχή. Κύριο σημείο, αποτελεί το Μπάμπι Γιάρ, οπού οι ναζιστές κατέσφαξαν Εβραίους πριν ακόμα οργανωθούν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Σήμερα υπάρχει μνημείο τίμησης των θυμάτων.

http://www.dark-tourism.com/index.php/ukraine/15-countries/individual-chapters/482-kiev-ukraine https://mizelmuseum.org/exhibit/babi-yar-park-a-living-holocaust-memorial/

131

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

16.Sighet

15.Στρατιωτική Βάση Πέρβομαϊσκ

[69] Σκοτεινότερο Κολαστήριο

Φωτεινότερος Κολοσσός Ουκρανία Ευρώπη

132

[70]

48° 11’ 12” N, 30° 39’ 55” E

Ρουμανία Ευρώπη

47°55’37.2”N 23°53’27.6”E

Η πρώην στρατιωτική βάση βρίσκεται στο Πέρβομαϊσκ και σταμάτησε να λειτουργεί μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Η Ουκρανία, μετά την διάλυση του κράτους, κατείχε το ένα τρίτο του πυρηνικού οπλοστασίου της Σοβιετικής Ένωσης. Από το 2001 στη θέση της βάσης λειτουργεί πολεμικό μουσείο. Το κύριο θέμα του μουσείου είναι τα πυρηνικά όπλα, αλλά υπάρχουν εκθέσεις σχετικές με τη εποχή της Σοβιετικής Ένωσης.

Η πρώην φυλακή βρίσκεται στην βόρεια Ρουμανία και είναι γνωστή σήμερα ως «το Μνημείο των Θυμάτων του Κουμουνισμού και της Αντίστασης». κατασκευάστηκε το 1897, από την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως στα πρώτα χρόνια της κουμουνιστικής εποχής. Οι φυλακισμένοι ήταν πολιτικοί κρατούμενοι και μέλη της τέως άρχουσας τάξης και του κλήρου. Η φυλακή σταμάτησε την λειτουργία της το 1977. Σήμερα, στεγάζει ένα μουσείο με θέμα τις μαζικές διώξεις την περίοδο του κουμουνισμού στο Ανατολικό Μπλοκ και τον Ψυχρό Πόλεμο.

http://www.dark-tourism.com/index.php/glossary#glossary%20-%20 Third%20World%20War

http://www.dark-tourism.com/index.php/romania/15-countries/individual-chapters/671-sighet-prison

4.6. Ανατολική Ευρώπη

17.Κάστρο του Δράκουλα

18.Βουκουρέστι

[71] Φωτεινότατο Κολαστήριο Ρουμανία Ευρώπη

[72] Φωτεινότερος Καταραμένος Τόπος

45°30’54.4”N 25°22’01.6”E

Το Κάστρο Μπραν (Bran), είναι γνωστό ως το «Καστρο του Κόμη Δράκουλα». Το κάστρο κατασκευάστηκε, αρχικά με ξύλα, το 1212 και στη συνέχεια το 1377, απέκτησε την σημερινή του μορφή. Βέβαια αν και εξωτερικά, το κάστρο θυμίζει αρκετά την περιγραφή του κάστρου του μυθιστορήματος του Μπράν Στόκερ για το διάσημο βρικόλακα, το κτίριο δεν ανήκε στον Βλαντ ΙΙΙ Τσέπες, το πραγματικό πρόσωπο που ήταν η έμπνευση για τον χαρακτήρα. Σήμερα, το κάστρο αποτελεί μουσείο (αν και το 2016 ήταν υπό πώληση) και επωφελείται από την διαφήμιση ως το κάστρο του Κόμη Δράκουλα, χωρίς όμως, να έχει στο εσωτερικό του, αισθητική που ταιριάζει με την σκοτεινή του φήμη.

http://www.dark-tourism.com/index.php/romania/15-countries/individual-chapters/666-dracula-s-castle

Ρουμανία Ευρώπη

44°25’37.2”N 26°06’07.2”E

Το κύριο ενδιαφέρον στο Βουκουρέστι είναι τα απομεινάρια της Σοβιετικής εποχής του Νικολάε Τσαουσέσκου (1918-1989) και φυσικά η μικρή σχέση, της πολης, με τον τουρισμό που σχετίζεται με τους βρικόλακες. Το κτίριο τής Βουλής, το Παλάτι της Βουλής, είναι το μεγαλύτερο σε επιφάνεια οικοδόμημα της Ευρώπης και το δεύτερο μεγαλύτερο του κόσμου. Κατασκευάστηκε επί Τσαουσέσκου και η κατασκευή του κράτησε τέσσερα χρόνια (1984-1989), μετά την πτώση και εκτέλεση του δικτάτορα, το μέλλον του μνημειώδους κτιρίου ήταν αμφιλεγόμενο. Η περίοδος που κατασκευάστηκε σε συνδυασμό με τις συνθήκες, καθιστούν μία σκοτεινότερη όψη στην ατμόσφαιρα που αποπνέει το κτίριο. Αντίστοιχα, κτίρια παρόμοιας αρχιτεκτονικής, υπάρχουν σε όλη την πόλη. Μία ακόμα σκοτεινή κληρονομία της Ρουμανίας είναι συνδεδεμένη με τον μύθο του Δράκουλα, του οποίου η προτομή βρίσκεται στην πόλη, Η τουριστική βιομηχανία χρησιμοποιεί την φήμη του βρικόλακα για να επωφεληθεί και έχει οργανώσει θεματικά μαγαζιά όπως το εστιατόριο Count Dracula Club, που έχει κεντρικό θέμα τον χαρακτήρα.

133

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

4.7. Κεντρική Ευρώπη Η Κεντρική Ευρώπη αποτελείται από την Ουγγαρία, την Αυστρία, την Ελβετία, την Σλοβακία, Την Τσεχία, την Πολωνία και την Γερμανία. Η τουριστική βιομηχανία αυτών τον χωρών αποτελούν σπουδαία παραδείγματα διαχείρισης της πιο αρνητικής κληρονομιάς, από την ιστορία τους, με όφελος για τις χώρες, αλλά και την μνήμη των γεγονότων. Σε αντίθεση με τα Βαλκάνια που η διαφορετικότητα των λαών προκαλούσε τις αναταράξεις μεταξύ τους, στην κεντρική Ευρώπη η αναταράξεις πηγάζουν από την ομοιότητα των λαών. Ομοιότητα στην ιμπεριαλιστική τους πολιτική για καθολική εξουσία και επέκταση των συνόρων τους. Το κέντρο της Ευρώπης αποτέλεσε και αποτελεί επίκεντρο της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας. Η πρώτη σημαντική σύγκρουση, που δικαιολογεί την προαναφερθείσα ομοιότητα των χωρών, είναι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, 1914-1918. Η Τριπλή Συμμαχία, που νικήθηκε, αποτελούνταν από την Γερμανία, την Αυστροουγγαρία, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Βουλγαρία, με την Γερμανία και την Αυστροουγγαρία να αποτελούν την Κεντρική Ευρώπη. Μετά τον πόλεμο οι ηττημένοι αναγκάστηκαν να αλλάξουν τα σύνορά τους και να χάσουν πολλά εδάφη τους. Με την περίοδο του Μεσοπολέμου (1918-1939) και την οικονομική κρίση του 1929, εθνικιστικά και αυταρχικά καθεστώτα ανέβηκαν στην εξουσία και η «ομοιότητα» οδήγησε πάλι σε σύγκρουση, τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1939-1945). Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο διαπράχθηκαν εγκλήματα πολέμου που στοιχειώνουν ακόμα την παγκόσμια συλλογική μνήμη. Οι χώροι που σχετίζονται με το έσχατο έγκλημα των ναζί, το Ολοκαύτωμα, είναι στην κεντρική Ευρώπη. Στρατόπεδα συγκέντρωσης αρχίζουν να κατασκευάζονται με πρώτο το Νταχάου στην Γερμανία και όσο οι δυνάμεις του Άξονα επεκτείναν τα σύνορά τους σε βορρά και νότο, παρόμοια κολαστήρια κατασκευάζονται, για τους κρατούμενους του πολέμου, τους Εβραίους και τους ανεπιθύμητους, με πιο γνωστό το Άουσβιτς. Με το σχέδιο «τελική λύση», οι κρατούμενοι θανατώθηκαν μαζικά. Με το τέλος του πολέμου η Κεντρική Ευρώπη χωρίζεται σε ανατολή και δύση, με την Γερμανία να έχει διασπαστεί σε Ανατολική και Δυτική, το Βερολίνο να διαχωρίζεται και να δημιουργείται το Ανατολικό Μπλοκ. Η κεντρική γεωπολιτικά θέση της κεντρικής Ευρώπης την καθιστά ξανά στον επίκεντρο ενός ακόμα πολέμου. Ο Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ της δύσης και της ανατολής, των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ. Το Βερολίνο είχε πρωταγωνιστικό ρόλο, τόσο με την ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου το 1961, όσο και με την πτώση του το 1990.

134

4.7. Κεντρική Ευρώπη

Στην Κεντρική Ευρώπη επιλέχθηκαν 18 τοποθεσίες που σχετίζονται με την κληρονομιά των πολέμων και της αυταρχικής διακυβέρνησης που σήμερα εμφανίζουν τουριστικό ενδιαφέρον. Φυσικά στους χώρους λόγω της σχέσης τους με το Ολοκαύτωμα και την «Τελική λύση» υπάρχουν πολλά ακόμα σημεία που αναφέρονται στα τρομακτικά γεγονότα, όμως επιλέχθηκαν τα πιο γνωστά, επισκέψιμα ή αμφιλεγόμενα. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

135

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

136

4.7. Κεντρική Ευρώπη

137

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

1.Haus der Geschichte

2.Dachau

[73] Φωτεινό Στίγμα Γερμανία Ευρώπη

[74] Σκοτεινότατο Κολαστήριο

50°43’01.9”N 7°07’10.2”E

Το μουσείο της ιστορίας της μεταπολεμικής περιόδου, βρίσκεται στην δυτική Γερμανία. Το θέμα του μουσείου, είναι η σύγχρονη ιστορία του κόσμου και κυρίως της Γερμανίας. Το μουσείο καλύπτει τις περιόδους από την πτώση του ναζιστικού κόμματος, με ένα μικρό μέρος του να αναφέρεται στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα, μέχρι το σήμερα. Πέρα από την εγχώρια ιστορία αναλύονται γεγονότα παγκόσμιας κλίμακας.

Γερμανία Ευρώπη

48°16’05.9”N 11°28’00.8”E

Το Νταχάου (Dachau), το πρώτο από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του ναζιστικού Τρίτου Ράιχ, βρίσκεται στην νοτιοανατολική Γερμανία. Το Νταχάου είναι συνώνυμο με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και είναι ένας από τους πιο διάσημους σε επισκεψιμότητα σκοτεινούς τουριστικούς στην Γερμανία. Το πρώτο στρατόπεδο συγκέντρωσης άρχισε την λειτουργία του μερικές βδομάδες μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, με το ναζιστικό κόμμα το 1933. Η αρχικοί του κρατούμενοι ήταν πολιτικοί αντίπαλοι του κυβερνώντος κόμματος. Το Νταχάου, αποτέλεσα πρότυπο για την τυπολογία και λειτουργία των υπόλοιπων στρατοπέδων συγκέντρωσης. Ήταν από τα τελευταία στρατόπεδα που απελευθερώθηκαν και έτσι έμεινε περσότερο καιρό σε λειτουργία. Ο λόγος που είναι από τις πιο γνωστές τοποθεσίες και το όνομα του είναι συνώνυμο με την πρακτική των Στρατοπέδων, όπως το Άουσβιτς είναι συνώνυμο με το ολοκαύτωμα, οφείλεται στις φωτογραφίες που δημοσιεύθηκαν από τις αμερικανικές στρατιωτικές

http://www.dark-tourism.com/index.php/germany/15-countries/individual-chapters/864-haus-der-geschichte-bonn

138

http://www.dark-tourism.com/index.php/germany/15-countries/individual-chapters/220-dachau

4.7. Κεντρική Ευρώπη

3.Sachsenhausen δυνάμεις που απελευθέρωσαν το στρατόπεδο, που απεικόνιζαν τρομακτικές και μακάβριες εικόνες των κρατουμένων.

[75] Σκοτεινότερο Κολαστήριο Γερμανία Ευρώπη

52°45’57.6”N 13°15’50.4”E

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης, βρίσκεται λίγο βόρεια από το Βερολίνο. Το Ζάξενχαουζεν ήταν από τα πρώτα στρατόπεδα εγκλεισμού που κατασκευάστηκαν το 1936 και έχει παρόμοια ιστορία με το Νταχάου. Το στρατόπεδο αν και απελευθερώθηκε από την Σοβιετική Ένωση το 1945, συνέχισε να λειτουργεί ως σοβιετική φυλακή πολιτικών κρατουμένων μέχρι το 1950. Μετά την επανένωση της Γερμανία το μουσείο και ο χώρος άλλαξαν και οπτική των γεγονότων μετατράπηκε, ώστε να συμπεριλαμβάνει και τα χρόνια μετά τον ναζισμό, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο ο χώρος παρουσιαζόταν κατά την διακυβέρνηση της ανατολικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας.

http://www.dark-tourism.com/index.php/germany/15-countries/individual-chapters/443-sachsenhausen-concentration-camp

139

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

5.Μουσείο Κουμουνισμού

4.Βερολίνο

[76] Φωτεινό Στίγμα

Σκοτεινότερος Καταραμένος Τόπος Γερμανία Ευρώπη

140

[77]

52° 31’ 12” N, 13° 24’ 18” E

Τσεχία Ευρώπη

50°05’05.3”N 14°25’30.0”E

Το Βερολίνο, η πρωτεύουσα της Γερμανίας, μπορεί να θεωρηθεί και πρωτεύουσα για τον σκοτεινό τουρισμό. Η πόλη διαθέτει πληθώρα και ποικιλία Σκοτεινών τουριστικών αξιοθέατων. Τα αξιοθέατα προέρχονται από την ιστορία του Βερολίνου και κατ’ επέκταση της Γερμανίας, από την Πρωσική Αυτοκρατορία, στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, φτάνοντας στο Τρίτο Ράιχ και αργότερα η θέση της σε σχέση με τον Ψυχρό Πόλεμο, που σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με το Τείχος του Βερολίνου. Οι πιο σκοτεινές πτυχές της ιστορίας της πόλης εξιστορούνται σε μνημεία της διαχωρισμένης πόλης, και απομεινάρια της αρχιτεκτονικής του Άλμπερτ Σπέερ, του αρχιτέκτονα του ναζιστικού κόμματος. Επίσης, η πόλη διαθέτει μουσεία και εκθέσεις που σχετίζονται με την σκοτεινή της ιστορία.

Το Μουσείο του Κουμουνισμού, βρίσκεται στην Πράγα. Θεματική του μουσείου είναι η ιστορία και η φύση του κουμουνισμού στην Τσεχοσλοβακία μέχρι την πτώση της. Οι εκθέσεις περιλαμβάνουν ιστορικά σημεία από τον Σταλινισμό και την Άνοιξη της Πράγας, το 1968, έως την πτώση του κουμουνισμού με την Βελούδινη Επανάσταση το 1989.

http://www.dark-tourism.com/index.php/germany/15-countries/individual-chapters/228-berlin

http://www.dark-tourism.com/index.php/czech-republic/15-countries/individual-chapters/169-museum-of-communism-prague

4.7. Κεντρική Ευρώπη

6.Vojna

7.Sedlec Ossuary

[78] Σκοτεινότερο Κολαστήριο Τσεχία Ευρώπη

[79] Φωτεινό Στίγμα

49°38’24.0”N 14°00’07.2”E

Τσεχία Ευρώπη

49°57’42.5”N 15°17’17.2”E

Το πρώην στρατόπεδο εργασίας, βρίσκεται νότια της Πράγας. Χρησιμοποιήθηκε την αρχική περίοδο της κουμουνιστικής Τσεχοσλοβακίας. Οι πολιτικοί κρατούμενοι αναγκάζονταν να δουλεύουν σε ορυχεία ουρανίου. Το στρατόπεδο σήμερα αποτελεί μνημείο και μέρη του συντηρούνται, αν και δεν διαθέτει πολλές τουριστικές υποδομές.

Το Sedlec Ossuary, ή ο «Ναός των Κοκάλων», βρίσκεται στο κέντρο της Τσεχίας, ανατολικά της Πράγας. Πρόκειται για ένα οστεοφυλάκιο,οι τουρίστες το επισκέπτονται από όλο τον κόσμο για την μεγάλη το συλλογή σκελετών 40.000-70.000, τα οστά έχουν τοποθετηθεί με τέτοιο τρόπο που στολίζουν τον ρωμαιοκαθολικό ναό, σχηματίζοντας πολυελαίους, διαχωριστικά, βάζα και άλλα αντικείμενα και διακοσμητικά. Πρόκειται για μία θανάτοψη που προσελκύει κόσμο λόγο της ενδιαφέρουσας συνθήκης στην οποία βρίσκονται τα οστά.

http://www.dark-tourism.com/index.php/czech-republic/15-countries/individual-chapters/173-vojna-memorial

http://www.dark-tourism.com/index.php/czech-republic/15-countries/individual-chapters/171-sedlec-ossuary-kutna-hor

141

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

8.Auschwitz

[80] Σκοτεινότατο Κολαστήριο Πολωνία Ευρώπη

50°01’39.0”N 19°12’11.5”E

Το γνωστότερο στρατόπεδο συγκέντρωσης, το Άουσβιτς, βρίσκεται στην νότια Πολωνία. Το Άουσβιτς είναι συνώνυμο με το Ολοκαύτωμα και ήταν το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης της ναζιστικής Γερμανίας και αυτό στο οποίο προκληθήκαν οι περισσότεροι θάνατοι . Ο χώρος του στρατοπέδου έχει μετατραπεί σε μνημείο κληρονομιάς, από το 1947 μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και αποτελεί έναν από τους πιο τουριστικούς προορισμούς της Πολωνίας. Το Άουσβιτς αναφέρεται ως η επιτομή του σκοτεινού τουρισμού, και από τους πιο δημοφιλής σε επισκεψιμότητα από όλες τις υπόλοιπες τοποθεσίες που εμφανίζουν σκοτεινό τουρισμό. Αν και το μνημείο εξαρχής είχε πληθώρα επισκεπτών, μετά από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και του «Σιδηρούν Παραπετάσματος» ο αριθμός των επισκεπτών άρχισε να αυξάνεται και με επισκέπτες από τη δύση. Η πολύχρονη λειτουργία του μνημείου σημαίνει και την εξέλιξη του θεάματος που προσφέρεται στον επισκέπτη, με απτή την αλλαγή που αφίστανται η μνήμη και η ιστορία με τον καιρό. Ένα παράδειγμα του συνεχώς μεταβαλλόμενου θεάματός είναι ένα από τα πιο μακάβρια εκθέματα στον χώρο, οι

142

κομμένες πλεξούδες από τα μαλλιά των θυμάτων, τα οποία χάνουν το χρώμα τους με την πάροδο του χρόνου, λόγο των χημικών που χρησιμοποιήθηκαν στα θύματα, και πιθανών σε 20 χρόνια να έχουν διαλυθεί πλήρως. Αν και οι περισσότερες εκθέσει επηρεάζουν και στοχεύουν στα συναισθήματα των επισκεπτών, υπάρχει μία επιθυμία προβολής της αντικειμενικής ιστορίας και των γεγονότων με όλη την ωμή σκληρότητά τους. Η ατμόσφαιρα του χώρου, των κτιρίων από τουβλά και της περίφραξης, που στέκονται αμετάβλητα στο πέρασμα του χρόνου, σε συνδυασμό με τις μαρτυρίες των θυμάτων και των επιζώντων, συντελούν στην εμπειρία του επισκέπτη, ο οποίος με το τέλος της περιήγησής του μπορεί νοητά να βιώσει την ανθρώπινη βαναυσότητα. Το Άουσβιτς παραμένει ως σύμβολο της γενοκτονίας και υπόσχεται πως ένα τέτοιο έγκλημα δε θα επαναληφθεί.

4.7. Κεντρική Ευρώπη

9.Βαρσοβία

10.Majdanek

[81] Σκοτεινός Καταραμένος Τοπος Πολωνία Ευρώπη

[82] Σκοτεινότατο Κολαστήριο

52° 14’ 0” N, 21° 1’ 0” E

Η πρωτεύουσα της Πολωνίας, αποτελεί έναν σκοτεινό τουριστικό προορισμό. Οι κύριοι λόγοι που η πόλη είναι συνδεδεμένη με αρνητικά γεγονότα προέρχονται από την σκληρή γερμανική κατοχή κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με τα Γκέτο τον τρόμο της Γκεστάπο και την καταστροφή των περισσότερων παλαιών κτιρίων, που ακολουθήθηκε από την αυταρχική κουμουνιστική διοίκηση της Σοβιετικής Ένωσης.

http://www.dark-tourism.com/index.php/poland/15-countries/individual-chapters/548-warsaw-poland

Πολωνία Ευρώπη

51°13’15.6”N 22°35’49.2”E

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης, βρίσκεται στην νοτιοανατολική Πολωνία, κοντά στην πόλη Lublin. Το στρατόπεδο ήταν το πρώτο του είδους του στην συγκεκριμένη κατεχόμενη από την ναζιστική Γερμανία περιοχή και από τα πρώτα που έγινε μνημείο κληρονομιάς άμεσος μετά την απελευθέρωση του, το 1944, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αν και είναι ένα από τα λιγότερο επισκέψιμα στρατόπεδα συγκέντρωσης, με περίπου 100.000 επισκέπτες ετησίως, διαθέτει το μεγαλύτερο μέρος του συγκροτήματος κτιρίων αμετάβλητο. Το Μαϊντάνεκ (Majdanek) είναι το πιο καλοδιατηρημένο και αμετάβλητο στρατόπεδο που υπάρχει και λόγο της μικρότερης δημοφιλίας του σε σχέση με το Νταχάου η το Άουσβιτς, προσφέρει ένα πιο αυθεντικό θέαμα.

http://www.dark-tourism.com/index.php/poland/15-countries/individual-chapters/530-majdanek-concentration-camp-memorial-lublin-poland

143

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

11.Belzec

12.Hartheim Euthanasia Centre

[83] Σκοτεινότερο Κολαστήριο Πολωνία Ευρώπη

Σκοτεινότερο Κολαστήριο 50°22’22.8”N 23°27’25.2”E

To Belzec, βρίσκεται στην νοτιοανατολική Πολωνία. Το στρατόπεδο ήταν ένα από τα τρία, με το Treblinka και το Sobibor, που χτιστήκαν από τους ναζιστές με μόνο σκοπό την εξολόθρευση των κρατουμένων, σύμφωνα με το σχέδιο «Τελευταία Λύση». Ο χώρος που βρίσκονταν οι εγκαταστάσεις του στρατοπέδου έχει μετατραπεί σε μνημείο από σκυρόδεμα και μεταλλικά γράμματα που σχηματίζουν τα ονόματα των θυμάτων.

http://www.dark-tourism.com/index.php/poland/15-countries/individual-chapters/531-belzec-death-camp-memorial-poland

144

[84] Αυστρία Ευρώπη

48°16’50.5”N 14°06’49.7”E

Ένα από τα έξη κέντρα ευθανασίας του προγράμματος «Aktion T4», που χρησιμοποιόταν για την μαζική θανάτωση κρατουμένων των στρατόπεδων, ασθενών και αναπήρων. Από τον Μάιο του 1940 μέχρι τον Αύγουστο του 1941 υπολογίζονται 18.269 νεκροί.

Schloss Hartheim, Georg Matthäus Vischer, 1674 http://www.dark-tourism.com/index.php/austria5/15-countries/individual-chapters/105-hartheim

4.7. Κεντρική Ευρώπη

14.Zwentendorf Nuclear Plant

13.Mauthausen

[85] Σκοτεινότερο Κολαστήριο Αυστρία Ευρώπη

[86] Φωτεινότερος Κολοσσός

48°15’25.2”N 14°30’03.6”E

Αυστρία Ευρώπη

48°21’16.6”N 15°53’06.7”E

Ένα από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί, και το κυριότερο στην Αυστρία. Από την ίδρυση μέχρι την απελευθέρωση των κρατουμένων, το 1945, υπολογίζεται ότι πέθαναν περίπου 100.000 άτομα. Το μνημείο που έχει εγερθεί στο στρατόπεδο είναι από τα πιο καλοδιατηρημένα που υπάρχουν ως προς την αρχική του κατασκευή.

Το πρώτο εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας στην Αυστρία που δεν λειτούργησε ποτέ. Σήμερα το διατηρημένο ερείπιο χρησιμοποιείται για κινηματογραφικούς φωτογραφικούς και πολιτισμικούς σκοπούς.

http://www.dark-tourism.com/index.php/austria5/15-countries/individual-chapters/104-mauthausen#loc

http://www.dark-tourism.com/index.php/austria5/15-countries/individual-chapters/279-zwentendorf-nuclear-power-plant-austria#loc

145

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

15.Βιέννη οχυρώματα κατασκευάστηκαν ως προστασία κατά εναέριων επιθέσεων. Το Funeral Museum, Το πρώτο μουσείο που έχει ως θεματική τις κηδείες. Ιδρύθηκε το 1967. Η σκοτεινή ατμόσφαιρα του χώρου προσθέτει σε όλη τη μυστικιστική αίσθηση του χώρου.

[87] Φωτεινός Καταραμένος Τόπος Αυστρία Ευρώπη

48°13’06.1”N 16°22’42.2”E

Η πρωτεύουσα της Αυστρίας, βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά της χώρας. Η χώρα διαθέτει πολλά σκοτεινά σήμεία ενδιαφέροντως που εμφανίζουν τουρισμό. Οι κατακόμβες του Αγιου Στεφάνου, οι κατακόμβες βρίσκονται κάτω από τον καθεδρικό του Αγίου Στεφάνου και του τετραγώνου που βρίσκεται δίπλα στον ναό. Το κοιμητήριο χωρίς όνομα είναι για άτομα που που πνιγήκαν η αυτοκτόνησαν στον Δούναβη. Δεν είναι όλοι οι τάφοι χωρίς όνομα. Το μουσείο εγκλημάτων της Βιέννης, ένα σχετικά μικρό μουσείο που η θεματική του έχει γενικά το έγκλημα αν και ειδικεύεται σε φόνους. Ένα ερευνητικό και εκπαιδευτικό κέντρο στην Βιέννη που σχετίζεται με το ναζιστικό παρελθόν της Αυστρίας και της αντίστασης κατά στο ναζισμό, το Documentation Centre of Austrian Resistance (DΟW). Υπάρχουν αρχεία και εκθέσεις σχετικά με όλη την ιστορία και τα αποτελέσματα αυτής της λυπηρής εποχής. Τα Augarten Flaktowers, αυτά τα μεγάλα οχυρά (bunkers) δεν είναι επισκέψιμα στο εσωτερικό τους. Όμως προσελκύουν πολύ κόσμο που ενδιαφέρεται με τον πολεμικό τουρισμό. Τα http://www.dark-tourism.com/index.php/austria5/15-countries/individual-chapters/279-zwentendorf-nuclear-power-plant-austria#loc

146

4.7. Κεντρική Ευρώπη

16.Μπρατισλάβα σύνορα την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Η πόλη αν και δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη τουριστικά, διαθέτει πολλά αξιοθέατα που σχετίζονται με τον πόλεμο και την σκληρή Σοβιετική διακυβέρνηση της χώρας.

[88] Σκοτεινός Καταραμένος Τόπος Σλοβακία Ευρώπη

48° 8’ 38” N 17° 6’ 35” E

Η Πρωτεύουσα της Σλοβακίας, βρίσκεται κοντά στα σύνορα με την Αυστρία. Η πόλη είναι γεμάτη με μνημεία από τον σοσιαλισμό, προκατασκευασμένα οικιστικά κτίρια μεγάλης κλίμακας, χαρακτηριστικά της περιόδου που η Σλοβακία ανήκε στο Ανατολικό Μπλοκ, μέρη από το Σιδηρούν Παραπέτασμα (Iron Curtain), που διαχώριζε τα κράτη της Σοβιετικής Ένωσης, από τα κράτη του Νατοϊκού Συνασπισμού και εγκαταλελειμμένα εργοστάσια και ημιτελή δημόσια έργα. Ένα από τα πιο γνωστά μνημεία της Σοβιετικής Εποχής στη Μπρατισλάβα, είναι Το μνημείο Slavin, που ανεγέρθηκε προς τιμή της απελευθέρωσης της χώρας από τον Κόκκινο Στρατό και των πεσόντων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου Ενώ το Σιδηρούν Παραπέτασμα, δεν υπάρχει πλέον, μερικές επισκέψιμες ανακατασκευές του αρχικού έχουν φτιαχτεί κοντά στην αρχική του τοποθεσία για μνημειακή χρήση. Επίσης, το Devin, ένα χωριό στα προάστια της Μπρατισλάβα, στα σύνορα με την Αυστρία, έχει πληθώρα μνημείων, για όσους έχασαν την ζωή τους προσπαθώντας να περάσουν τα http://www.dark-tourism.com/index.php/slovakia

147

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

18.House of Terror

17.Muzeum SNP

[89] Σκοτεινό Κολαστήριο

Φωτεινότερος Kολοσσός Σλοβακία Ευρώπη

148

[90]

48°44’06.7”N 19°08’59.6”E

Ουγγαρία Ευρώπη

47°30’24.5”N 19°03’55.1”E

Το μουσείο της Εθνικής Επανάστασης της Σλοβακίας (SNP-Slovak National Uprising), βρίσκεται στην κεντρική Σλοβακία στο Banska Bystrica. Το μουσείο στεγάζεται σε ένα φουτουριστικό κτίριο, μπρουταλιστικού χαρακτήρα. η θεματική του μουσείου πέρα από την επανάσταση, έχει εκθέματα που σχετίζονται με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την ναζιστική κατοχή και την αντίσταση, όπως και τις συνέπειες τους. Το κτίριο του μουσείου αποτελεί δείγμα της αρχιτεκτονικής που είναι συνδεδεμένη με την Σοβιετική Ένωση.

Το «Σπίτι του Τρόμου», είναι ένα μουσείο που βρίσκεται στην Βουδαπέστη. Το μουσείο έχει θεματική τις δύο πιο σκοτεινές περιόδους του 20ου αιώνα στη χώρα, την ναζιστική κατοχή και την περίοδο που η Ουγγαρία ανήκε στο Ανατολικό Μπλοκ, υπό Σοβιετική διακυβέρνηση. Το κτίριο του μουσείου ήταν κεντρικά του ναζιστικού Ουγγρικού κόμματος Arrow Cross και αργότερα χρησιμοποιήθηκε από την κουμουνιστική μυστική αστυνομία, AVΗ, μέχρι το 1956. Ενδιαφέρον έχει η οροφή του κτιρίου που με τη χρήση της σκιάς σχηματίζει την λέξη «TERROR». Σήμερα, το μουσείο αν και έχει αμφιλεγόμενο περιεχόμενο, δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην Σοβιετική Εποχή από την Ναζιστική αποτελεί ένα από τα πιο σκοτεινά ιστοριογραφικά σημεία του Βουκουρεστίου.

http://www.dark-tourism.com/index.php/slovakia/15-countries/individual-chapters/1127-museum-snp

http://www.dark-tourism.com/index.php/hungary/15-countries/individual-chapters/488-terror-haza-muzeum-budapest

4.8. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

4.8. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες Η Δυτική Ευρώπη αποτελείται από την Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία, ενώ οι κάτω χώρες περιλαμβάνουν το Λουξεμβούργο, το Βέλγιο και την Ολλανδία. Οι χώρες της δύσης εμφανίζουν ανεπτυγμένο τουρισμό, και διαθέτουν αρκετούς χώρους μνήμης. Ο Σκοτεινός Τουρισμός στην Δυτική Ευρώπη σχετίζεται με την ανάγκη εξύμνησης, τίμησης αλλά και διασκέδασης. Η ιστορία των κρατών έχει αμφίδρομη επιρροή με την ιστορία του κόσμου, με το Ηνωμένο Βασίλειο και την Γαλλία να είναι δύο από τις υπερδυνάμεις της σύγχρονης ιστορίας και νικητές των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. το Ηνωμένο Βασίλειο πέρα από την ιστορική του σημασία έχει πληθώρα τοποθεσιών που σχετίζονται με την μαγεία και τις μαγγανείες που κεντρίζουν την περιέργεια πολλών επισκεπτών. Παράλληλα, η σχέση του Παρισίου με τον θάνατο, εξαιτίας της απαγόρευσης λειτουργίας κοιμητηρίων στην πόλη τον 18 αιώνα, και την χρήση του υπόγειου δικτύου από κατακόμβες, έχει προκαλέσει μια σκοτεινή ατμόσφαιρα γύρο από την πόλη. Όμως, η σκοτεινή σύγχρονη κληρονομία της Δυτικής Ευρώπης, προέρχεται, κυρίως, από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Από την Ολλανδία προέρχεται ένα από τα πιο γνωστά θύματα του εγκλήματος των ναζιστών, η Άννα Φρανκ. Απομεινάρια από τον πόλεμο, όπως στρατόπεδα και σημεία διαμάχης, όπως η Δουνκέρκη, αποτελούν μνημεία. Αντίστοιχα, στο Ηνωμένο Βασίλειο κατάλοιπα του Ψυχρού Πολέμου, όπως κρυφές βάσεις που λειτουργούσαν ως οχυρά πιθανών πυρηνικών επιθέσεων, μετατράπηκαν σε μουσεία και σημεία ενδιαφέροντος. Τα σημεία που επιλέχθηκαν για τον χάρτη είναι 17. Μπορούν να διαχωριστούν σε χώρους που σχετίζονται με τον πόλεμο, μακάβρια σημεία και αξιοπερίεργα. Στους χώρους Πολέμου ανήκουν οι δύο κρυφές βάσεις στο Ηνομένο Βασίλειο, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και πολεμικά μουσεία. Τα μακάβρια σημεία αφορούν το Pere Lachaise, τις Κατακόμβες αλλά και το μουσείο του δολοφόνου Τζακ του αντεροβγάλτη στην Αγγλία. Τέλος, στα αξιοπερίεργα μπορεί να καταταχθεί το μουσείο μαγείας.

149

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

150

4.8. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

151

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

1.Kilmainham Gaol

2.Secret Nuclear Bunker

[91] Σκοτεινότερο Κολαστήριο Ιρλανδία Ευρώπη

152

[92] Σκοτεινός Κολοσσός

53°20’30.8”N 6°18’34.6”W

Μεγάλη Βρετανία Ευρώπη

56°16’14.2”N 2°41’54.6”W

Η φυλακή Kilmainham Gaol, βρίσκεται στο δυτικό Δουβλίνο. Η φυλακή κατασκευάστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα και λειτούργησε μέχρι το 1924, μέχρι την ανεξαρτησία της Ιρλανδίας. Η τοποθεσία σχετίζεται με τον άγονα ανεξαρτησίας της Ιρλανδίας από την Αγγλία. Οι περισσότεροι κρατούμενοι ήταν επαναστάτες και αρχηγοί της εξέγερσης κατά της κυριαρχίας του Ηνωμένου Βασιλείου. Το κτήριο μετά από το 1924, παρέμεινε ερειπώθηκε, όμως από το 1960 ανακαινίστηκε και κατασκευάστηκε μουσείο που αναφέρεται στα γεγονότα και την ιστορία της Ιρλανδική Ανεξαρτησίας.

Αρχικά μία κυβερνητική βάση που λειτουργούσε ως καταφύγιο και σταθμός ελέγχου ραδιενέργειας σε περίπτωση πυρηνικής επίθεσης. Η βάση κατασκευάστηκε το 1951 και αποτέλεσε σημαντικό ρόλο, το 1968, ως κέντρο διοίκησης σε περίπτωση που ο Ψυχρός Πόλεμος επιδεινωνόταν. το καταφύγιο είναι 30 μέτρα κάτω από το έδαφος και προστατεύτε από προστατευτικό τοίχο 5 μέτρων από σκυρόδεμα. Στο εξωτερικό του το καταφύγιο μοιάζει με επαρχιακό σπίτι. Η ύπαρξη του καταφυγίου αποτελούσε κρατικό μυστικό μέχρι το 1993, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η τοποθεσία πουλήθηκε και το 1994 το μουσείο που έχει θέμα τον Ψυχρό Πόλεμο εγκαινιάστηκε.

http://www.dark-tourism.com/index.php/republic-of-ireland/15-countries/individual-chapters/849-kilmainham-jail-dublin

http://www.dark-tourism.com/index.php/great-britain/15-countries/ individual-chapters/337-scotlands-secret-bunker

4.8. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

3.Secret Nuclear Bunker

4.Museum of Witchcraft and Magic

[92] Σκοτεινός Κολοσσός Μεγάλη Βρετανία Ευρώπη

[93] Φωτεινότατο Στίγμα

53°01’37.2”N 2°31’51.6”W

Μεγάλη Βρετανία Ευρώπη

50°41’25.3”N 4°41’43.0”W

Το Hack Green Secret Nuclear Bunker, η κρυφή κυβερνητική βάση, βρίσκεται στο Cheshire, της Αγγλίας. Η βάση έχει τεθεί εκτός λειτουργίας και έχει μετατραπεί σε μουσείο. Το αρχηγείο αρχησε να λειτουργεί κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και από αργότερα έως το 1966 ως ραντάρ ραδιενέργειας. Την δεκατιά του 1970, ο χώρος δε χρησιμοποιόταν, όμως τα γεγονότα του Ψυχρού Πολέμου ανάγκασαν την Βρετανία, με πλήρη μυστικότητα να χρησιμοποιήσει τέτοιους σταθμούς, σε περίπτωση ενός επικείμενου Γ΄ Παγκόσμιου Πόλεμου ή πυρηνικής απειλής. Την δεκαετία του 1990, οι περισσότερες μυστικές βάσεις σταμάτησαν την λειτουργία τους και η συγκεκριμένη το 1998, μετατράπηκε σε μουσείο για τον Ψυχρό Πόλεμο. Το μουσείο προσπαθεί να προκαλέσει την αίσθηση του κινδύνου στον επισκέπτη, μέσω του φωτισμού και των μηχανημάτων που είναι σε λειτουργία, ενώ προσφέρει οργανωμένες ξεναγήσεις.

Το μουσείο Μαγείας, βρίσκεται στο χωριό Boscastle, στο Cornwall, της Αγγλίας. Το μουσείο υπάρχει από το 1951, με την συλλογή του ιδιοκτήτη. Το μουσείο προσελκύει τόσο τουρίστες που ασχολούνται με την μαγεία, όσο και επισκέπτες με περιέργεια στο άγνωστο και μυστικιστικό. Εκτός από την έκθεση τελετουργικών αντικειμένων διαθέτει και μια βιβλιοθήκη με μυστικιστική θεματολογία.

http://www.dark-tourism.com/index.php/great-britain/15-countries/ individual-chapters/331-hack-green-nuclear-bunker

Hutton, Ronald (1999). The Triumph of the Moon: A History of Modern Pagan Witchcraft. Oxford and New York: Oxford University Press

153

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

5.Jack the Ripper Museum

6.Cite de la Mer

[94] Φωτεινότατο Κολαστήριο Μεγάλη Βρετανία Ευρώπη

Φωτεινός Κολοσσός 51° 30’ 38.9” N 0° 4’ 4.7” W

Το μουσείο του Τζακ του Αντεροβγάλτη, βρίσκεται στο Cable Street, του Λονδίνου. Το μουσείο, αρχικά θα είχε θεματική την ιστορία των γυναικών όμως μετά τα εγκαίνια του άλλαξε την θεματική του στην σημερινή, γεγονός που το έκανε αμφιλεγόμενο στο κοινό. Το μουσείο προσπαθεί μέσω της αισθητικής του να μεταφέρει τους επισκέπτες στην περίοδο που διαπράχθηκαν οι φόνοι, το 1888. Τα εκθέματα αποτελούνται από αντικείμενα της εποχής, κέρινα ομοιώματα και σκηνές από τα σημεία των εγκλημάτων.

https://www.jacktherippermuseum.com/about-the-museum.html

154

[95] Γαλλία Ευρώπη

49°38’52.1”N 1°37’02.3”W

Το ναυτικό μουσείο «Η Πόλη της Θάλασσας», βρίσκεται στο Χερβούργο της Γαλλίας. Το πιο εντυπωσιακό έκθεμα του μουσείου είναι το μοναδικό υποβρύχιο με πυρηνικούς πυραύλους, το Le Redoutable, που είναι επισκέψιμο από το κοινό. Το έκθεμα βρίσκεται στο εξωτερικό του μουσείου. Το μουσείο εγκαινιάστηκε το 2002, στο ήδη υπάρχοντα, από το 1933, τερματικό σταθμό του λιμανιού του Χερβούργου. Μια ακόμα ενδιαφέρουσα έκθεση που διαθέτει το μουσείο, είναι το τμήμα που σχετίζεται με τον Τιτανικό, καθώς το λιμάνι αποτέλεσε στάση του μεγάλου πλοίου στο υπερατλαντικό του ταξίδι.

http://www.dark-tourism.com/index.php/france/15-countries/individual-chapters/1333-cite-de-la-mer

4.8. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

7.Memorial de Caen

8.Oradour-sur-Glane

[96] Σκοτεινός Κολοσσός Γαλλία Ευρώπη

[97] Σκοτεινότερη Νεκρόπολη

49°11’51.0”N 0°23’02.0”W

Γαλλία Ευρώπη

45°55’42.6”N 1°02’26.5”E

Το μεγαλύτερο και πιο ολοκληρωμένο σε περιεχόμενο και πληροφορίες μουσείο, από τα 13 παράκτια και εγχώρια μουσεία, που σχετίζονται με την Απόβαση των Συμμάχων στην Νορμανδία, ή επιχείρηση Ποσειδών, D-Day. Το μουσείο εγκαινιάστηκε το 1988, στην τοποθεσία μίας ναζιστικής γερμανικής στρατιωτικής βάσης, πού σήμερα είναι επισκέψιμη.

Το χωριό της Γαλλίας, Oradour-sur-Glane, είναι ένα μνημείο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και της βιαιότητας της Γερμανικής κατοχής. Η σφαγή που πραγματοποιήθηκε στο χωρίο άφησε την περιοχή σε ερείπωση. Το χωριό κατασκευάστηκε, μετά την σφαγή λίγο πιο μακριά από το την αρχική του θέση και το πρώτο έμεινε στην ερειπωμένη του κατάσταση ως επισκέψιμο μνημείο.

http://www.dark-tourism.com/index.php/ france/7-laender/1336-caenmemorial

http://www.dark-tourism.com/index.php/france/15-countries/individual-chapters/184-oradour-sur-glane

155

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

9.Κατακόμβες

10.Pere Lachaise

[98] Σκοτεινή Νεκρόπολη Γαλλία Ευρώπη

156

[99] Σκοτεινή Νεκρόπολη

48°50’02.7”N 2°19’56.6”E

Γαλλία Ευρώπη

48°51’36.0”N 2°23’34.8”E

Οι Κατακόμβες του Παρισίου, ήταν τμήμα παλαιού λατομείου, το οποίο στα τέλη του 18ου αιώνα μετατράπηκε σε οστεοφυλάκιο, μετά την απαγόρευση ταφής νεκρών μέσα στην πόλη για υγειονομικούς λόγους. Οι κατακόμβες αποτελούν γνωστό τουριστικό αξιοθέατο σκοτεινού ενδιαφέροντος και προσελκύει επισκέπτες τους τελευταίους δύο αιώνες. Λόγος του ενδιαφέροντος προέρχεται από την αναφορά των υπόγειών διόδων σε ταινίες και βιβλία. Έξω από το υπόγειο οστεοφυλάκιο, που χρησιμοποιείται για εκθέσεις. Οι επισκέπτες περνούν την είσοδο στην οποία υπάρχει μία επιγραφή που λέει «Arrête, c’est ici l’empire de la mort» (Σταμάτα! Εδώ είναι η αυτοκρατορία του θανάτου!).

Το Pere Lachaise είναι το πιο επισκέψιμο κοιμητήριο του κόσμου και ένας από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς του Παρισίου. Ο χώρος είναι δημοφιλής σε τουρίστες, για τους διάσημους που έχουν ταφεί στο κοιμητήριο, τα έργα τέχνης που στολίζουν τους τάφους, καθώς και ένα τμήμα του, που αποτελείται από μνημεία για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το κοιμητήριο άρχισε να λειτουργεί το 1804.

http://www.dark-tourism.com/index.php/france/15-countries/individual-chapters/189-paris-catacombs

http://www.dark-tourism.com/index.php/france/15-countries/individual-chapters/188-pere-lachaise

4.8. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

11.Dunkirk 1940 Museum

12.Natzweiler - Struthof

[100]

[101]

Φωτεινότερο Στίγμα Γαλλία Ευρώπη

Σκοτεινότερο Κολαστήριο 51°02’46.3”N 2°22’52.7”E

Γαλλία Ευρώπη

48°27’16.2”N 7°15’11.9”E

Το μουσείο είναι αφιερωμένο στην διάσωση 340000 Άγγλων και Γάλλων στρατιωτών που είχαν αποκλειστεί στην Δουκέρκη τον Μάιο του 1940, που η Ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στη Γαλλία. Το μουσείο διαθέτει εκθέματα όπως αντικείμενα που βρέθηκαν στον χώρο, πολεμικό εξοπλισμό και στρατιωτικές στολές.

Το στρατόπεδο κοντά στο Στρασβούργο, βρίσκεται στην ανατολική Γαλλία και είναι το μόνο στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γαλλία. Οι κρατούμενοι ήταν κυρίως πολιτικοί κρατούμενοι και αναγκάζονταν να κάνουν καταναγκαστική εργασία. Στο στρατόπεδο σχεδόν οι μισοί από τους κρατούμενους βρήκαν τέλος και πολλοί χρησιμοποιήθηκαν για πειράματα. Από το 1943, τα πειράματα σχετίζονταν με θανατηφόρα αέρια και την αναζήτηση αντίδοτου στο φωσγένιο (το χημικό όπλο που χρησιμοποιήθηκε στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο), ενώ επιλεγμένοι κρατούμενοι χρησιμοποιήθηκαν για την δημιουργία σκελετών, για το Ινστιτούτο Ανατομίας του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου. Σήμερα το μουσείο και ο χώρος είναι επισκέψιμα από τουρίστες και περιέχουν πληροφορίες για τα πειράματα και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

http://www.dark-tourism.com/index.php/france/15-countries/individual-chapters/1344-dunkirk1940museum

http://www.dark-tourism.com/index.php/france/15-countries/individual-chapters/182-natzweiler-struthof

157

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

13.Ypres

14.Fort Breendonk

[103]

[102] Σκοτεινότατος Καταραμένος Τόπος Βέλγιο Ευρώπη

158

Σκοτεινότερο Κολαστήριο 50°50’53.9”N 2°52’40.0”E

Βέλγιο Ευρώπη

51°03’26.6”N 4°20’30.1”E

Η πόλη Υπρ αποτέλεσε πρώτη γραμμή άμυνας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Έξι γνωστές μάχες δόθηκαν στην τοποθεσία που σήμερα έχει μετατραπεί σε μνημείο, Η Πρώτη Μάχη του Υπρ (19 Οκτωβρίου - 22 Νοεμβρίου 1914), Η Δεύτερη Μαχη του Υπρ (22 Απριλίου - 25 Μαΐου 1917), η Μάχη της Μεσσίν (21 Μαΐου - 7 Ιουνίου 1917), η Μάχη του Πασεντάλε (31 Ιουλίου - 10 Νοεμβρίου 1918), η Μάχη του Λυς (9 Απριλίου - 29 Απριλίου 1918) και την Μάχη του Υπρ (28 Σεπτεμβρίου - 2 Οκτωβρίου 1918). Στην περιοχή υπάρχουν ακόμα μη εξουδετερομένα εκρηκτικά που θέτουν σε κίνδυνο τόσο τους ντόπιους όσο και τους τουρίστες.

Το παλαιό φρούριο, που χτίστηκε με σκοπό την άμυνα της πόλης Αμβέρσα του Βελγίου. Κατα την περίοδο της Γερμανικής κατοχής στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το φρούριο χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή και στρατόπεδο που μετέφερε κρατούμενους σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Σήμερα ο χώρος έχει μετατραπεί σε μνημείο κληρονομιάς, οι επισκέπτες μπορούν να δουν τους χώρος κράτησης, τα δωμάτια βασανισμών και τα σημεία που τελούνταν οι εκτελέσεις των κρατουμένων.

http://www.greatwar.co.uk/ypres-salient/

4.8. Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

15.Westerbork Camp

16.Οικία Anne Frank

[104] Σκοτεινότερο Κολαστήριο Ολλανδία Ευρώπη

[105] Σκοτεινότερο Κολαστήριο

52°55’15.6”N 6°34’12.0”E

Το πρώην στρατόπεδο συγκέντρωσης και λειτουργούσε ως στρατόπεδο μετακίνησης κρατουμένων στο Άουσβιτς και άλλα στρατόπεδα κατά την περίοδο του Ολοκαυτώματος. Μία από τους κρατούμενους που μεταφέρθηκαν από το στρατόπεδο ήταν και η Άννα Φρανκ. Το μνημείο και μουσείο έχει ανακατασκευαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι διαδραστικό. Οι πληροφορίες των εκθέσεων είναι διαθέσιμες στους επισκέπτες αφού ψάξουν για αυτές. Επίσης είναι εντυπωσιακό το μνημείο «του Κόκκινου Τοίχου», κατασκευασμένο με κόκκινα τούβλα με κάθε ένα χαραγμένο πάνω του το Άστρο του Δαβίδ, ένα για κάθε ένα θύμα του στρατοπέδου.

http://www.dark-tourism.com/index.php/netherlands/15-countries/ individual-chapters/647-westerbork-camp

Ολλανδία Ευρώπη

52°22’30.7”N 4°53’02.8”E

Το σπίτι στο οποίο η Άννα Φράνκ έγραψε το διάσημο ημερολόγιο της ενώ κρυβόταν από τους ναζιστές κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το σπίτι, βρίσκεται στο Άμστερνταμ και αποτελεί έναν από τους πιο γνωστούς σκοτεινούς προορισμούς παγκόσμιος. Το μουσείο είναι χωρίς την αρχική του επίπλωση και στους τοίχους εκτίθενται αποσπάσματα από το ημερολόγιο. Ένα πιο ενδιαφέροντα σημεία του σπιτιού, είναι η είσοδος του παταριού πίσω από μία κινητή βιβλιοθήκη που πλέον έχει αφαιρεθεί. Στο μουσείο, εκτίθεται και το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ πίσω από μία γυάλινη προθήκη.

https://www.annefrank.org/en/anne-frank/secret-annex/?gclid=CjwKCAjwt-L2BRA_EiwAacX32TxcqdDyQtHarg0RNimSx2jCGxhDJhVTCE9XyCvQMlY7S5tORV38PRoCVAwQAvD_BwE

159

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

17.Vught

[106] Σκοτεινότερο Κολαστήριο Ολλανδία Ευρώπη

51°39’55.8”N 5°15’32.8”E

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης, Vught, βρίσκεται στην νότια Ολλανδία. Κατασκευάστηκε κατά την γερμανική κατοχή της Ολλανδίας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα, μόνο μέρος του πρώην στρατοπέδου υπάρχει ακόμα και παραμένει ως μνημείο και μουσείο για το Ολοκαύτωμα και την γερμανική κατοχή. Το μουσείο και οι επισκέψιμοι χώροι προσφέρουν μία ατμόσφαιρα του χώρου όπως την έβλεπαν οι κρατούμενοι με ομοιώματα των πρωτότυπων αντικειμένων που βρίσκονταν στον χώρο.

http://www.dark-tourism.com/index.php/netherlands/15-countries/ individual-chapters/645-vught-camp

160

4.9. Σκανδιναβία

4.9. Σκανδιναβία Στην Σκανδιναβία ανήκουν η Φιλανδία, η Δανία, η Νορβηγία και η Ισλανδία. Οι χώρες της Σκανδιναβίας έχουν επενδύσει αρκετά στην ανάπτυξη της τουριστικής τους βιομηχανίας. Οι τέσσερις χώρες ανήκουν στο Συμβούλιο Σκανδιναβικού Τουρισμού (Scandinavian Tourist Board), που διαχειρίζεται την εικόνα και διαφήμιση των κρατών μέλλων του στη δύση και την ανατολή κυρίως της Τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, την Κίνα και την Ιαπωνία. Οι Σκανδιναβικές χώρες έχουν επί το πλείστων κοινή ιστορία, είτε ως σύμμαχοι είτε ως αντίπαλοι. Βέβαια, στο πλαίσιο του σκοτεινού τουρισμού, η θεματική των αξιοθέατων τους αφορούν κυρίως τα κατάλοιπα του Ψυχρού πολέμου, οχυρά και στρατιωτικές βάσεις που έχουν μετατραπεί σε χώρους μνήμης. Οι Σκανδιναβικές χώρες αν και παρέμειναν σχετικά ουδέτερες στον Α΄ και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, επλήγησαν ή άλλαξαν τα σύνορα και την κυριαρχία τους μετά από αυτόν. Στην Δανία και την Νορβηγία που ήταν υπό γερμανική κατοχή κατά τον Β΄ Παγκόσμιο τα αξιοθέατα αφορούν και θέματα που σχετίζονται με το ολοκαύτωμα και την ναζιστική αυταρχική διακυβέρνηση. Η Φιλανδία, αρχικά, από τον 12 αιώνα, ανήκε στην Σουηδία και από το την αρχή του 19ου η χώρα έγινε μέρος της Ρωσικής Αυτοκρατίας. Μετά την Ρωσική Επανάσταση, η χώρα χωρίστηκε και προκλήθηκε ο Φιλανδικός Εμφύλιος τον οποίο ακολούθησε ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος στον οποίο η Φιλανδία πολέμησε ενάντιων της Ρωσίας, στον Σοβιετοφινλανδικό Πόλεμος του 1939 και τον πόλεμο που ακολούθησε. Αποτέλεσμα ήταν να αποκτήσει την ανεξαρτησία της. Η Ισλανδία παρέμεινε ουδέτερη και στους δυο μεγάλους πολέμους και ανεξαρτητοποιήθηκε από την Δανία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο. Τα θέματα που αφορούν τα σκοτεινά αξιοθέατα της Ισλανδίας σχετίζονται με τέρατα και την μαγεία. Ενδιαφέρον προκαλεί και το ενεργό ηφαίστειο στο νότιο τμήμα της, καθώς και η καταστροφή που προκάλεσε το 1973. Στην Σκανδιναβία επιλέχθηκαν 11 περιοχές που σχετίζονται κυρίως με τα ενδοσκανδιναβικά γεγονότα και την λαογραφία ανά χώρα. Στην Ισλανδία παρουσιάζεται ενδιαφέρον σε σχέση με τον μυστικισμό αλλά και την περιέργεια του ανεξήγητου με τα μουσεία της μαγεία και των τεράτων αντίστοιχα. Φυσικά, δεν μπορεί να μην αναφερθεί η «Πομπηία του Βορρά», που αποτελεί μοναδικό θέαμα σχετικό με τον τουρισμό της καταστροφής. Στην Δανία, εμφανίζονται περισσότερο διατηρημένα τα οχυρά που χρησιμοποιήθηκαν

161

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

ως άμυνα, ενάντιων της ΕΣΣΔ. Η Νορβηγία διαθέτει κατάλοιπα της γερμανική κατοχής, όπως φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η κοινή πολιτική με την Δάνεια, προκαλεί την εμφάνιση κοινών θεμάτων στα αξιοθέατα που επιλέχθηκαν. Η Σουηδία διαφέρει από τις υπόλοιπες Σκανδιναβικές χώρες, καθώς ένα από τα θέματα που απασχολεί, σχετίζεται με την πυρηνική ενέργεια, και κατ’ επέκταση το Τσέρνομπιλ. Τέλος, η Φιλανδία, επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την γειτονική της Ρωσία και διαθέτει μουσείο για τον Λένιν, μοναδικό για χώρα που δεν ανήκε στην Σοβιετική Ένωση και φανερώνει τις σχέσεις των δύο χωρών.

162

4.9. Σκανδιναβία

163

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

164

4.9. Σκανδιναβία

165

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

1.Ισλανδικό Μουσείο Θαλάσσιων Τεράτων

2.Strandagaldur

[107] Φωτεινότατο Στίγμα Ισλανδία Ευρώπη

Φωτεινότατο Στίγμα 65°41’12.1”N 23°35’51.7”W

Το Ισλανδικό μουσείο Θαλάσσιων Τεράτων, Skrimslasetrid, βρίσκετε στη βορειοδυτική Ισλανδία, στην πόλη Bildudalur. Το μουσείο είναι αφιερωμένο στα διάφορα θαλάσσια τέρατα, τη μυθολογία των εξαφανισμένων πλοίων και τα «κρυπτίδι», στις ακτές της Ισλανδίας. Οι εκθέσεις του μουσείου αποτελούνται από οπτικοακουστικό υλικό, σκοτεινές εικόνες και καταθέσεις μαρτύρων, που πιστεύουν ότι έχουν δει τα πλάσματα των εκθεμάτων. Πρόκειται, για μία πιο «παιδική» προσέγγιση στον σκοτεινό τουρισμό, μοιάζοντας περισσότερο με θεματικό πάρκο.

https://www.atlasobscura.com/places/skrimslasetrid

166

[108] Ισλανδία Ευρώπη

65°42’00.0”N 21°42’00.0”W

Το Μουσείο Μαγείας της Ισλανδίας, βρίσκεται στην βόρεια Ισλανδία, στο Holmavik. Το μουσείο με θεματική τις μάγισσες, εκθέτει συστατικά που κατά την παράδοση χρησιμοποιούνταν για τελετουργίες, τη μυθολογία και παραμύθια που σχετίζονται με μαγγανείες και φυσικά το κυνήγι των μαγισσών που έγινε στην χώρα κατά την περίοδο που οι προλήψεις είχαν ως αποτέλεσμα των θάνατο πολλών υποτιθέμενων μαγισσών. Οι εκθέσεις, είναι αρκετά μακάβριες και οι επισκέπτες αντικρίζουν ανθρώπινα μέλη και τρομακτικές φιγούρες.

https://www.atlasobscura.com/places/the-museum-of-icelandic-sorcery-witchcraft-holmavik-iceland

4.9. Σκανδιναβία

3.Heimaey

4.Blood Road Museum

[109]

[110] Σκοτεινότερη Νεκρόπολη Ισλανδία Ευρώπη

Σκοτεινότερο Κολαστήριο 63° 26’ 0” N 20° 16’ 0” W

Νορβηγία Ευρώπη

67° 6’ 5.72” N 15° 25’ 38.71” E

Το Heimaey, ή η «Πομπηία του Βορρά», βρίσκεται στην νότια Ισλανδία, στο αρχιπέλαγος Βέστμανεγιαρ. Το 1973, μια καταστροφική έκρηξη του ηφαιστείου Eldfell, έθαψε μεγάλο κομμάτι από τον οικισμό του νησιού. Σήμερά, το σημείο που θάφτηκε, έχει εκσκαφή και ο χώρος είναι επισκέψιμος από τουρίστες που αντικρίζουν τα κατάλοιπα της καταστροφής.

Το «Μουσείο του Ματωμένου Δρόμου», βρίσκεται στη κεντρική Νορβηγία. Το μουσείο είναι αφιερωμένο στο στην κατασκευή κεντρικού δρόμου στην βόρεια Νορβηγία, κατά την κατοχή της χώρας από την Ναζιστική Γερμανία. Ο δρόμος κατασκευάστηκε από αιχμαλώτους πολέμου από τα κοντινά στρατόπεδα συγκέντρωσης, κυρίως από την Γιουγκοσλαβία και τη Σοβιετική Ένωση. Αν και το κτίριο του μουσείου είναι μικρό, πρόκειται για ένα από τα κτίρια που έφτιαξαν οι ίδιοι οι Γερμανοί και αποτελεί μέρους του μουσείου Saltdal.

http://www.dark-tourism.com/index.php/iceland-north-atlantic/15-countries/individual-chapters/634-heimaey-westman-islands-iceland

167

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

5.Κέντρο Falstad

6.Όσλο

[111] Σκοτεινό Κολαστήριο Νορβηγία Ευρώπη

168

[112] Σκοτεινό Καταραμένος Τόπος

63° 41’ 29.08” N 11° 2’ 29.33” E

Νορβηγία Ευρώπη

59° 54’ 50” N 10° 45’ 8” E

Το Κέντρο Falstad, βρίσκεται στην δυτική Νορβηγία, στο Ekne. Το κέντρο και το ομώνυμο δάσος, είναι μνημεία κληρονομιάς των γεγονότων του Ολοκαυτώματος και των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Το κτίριο είναι το μεγαλύτερο αυτού του τύπου, που χρησιμοποιήθηκε από τους Ναζί, όσο η Νορβηγία ήταν υπό γερμανική κατοχή κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Falstad και το δάσος δίπλα στο κτίριο ήταν στρατόπεδο συγκέντρωσης και χώρος εκτελέσεων. Αντίθετα με τα υπόλοιπα στρατόπεδα, που συνήθως ήταν πρόχειρες κατασκευές και καταλύματα, το κτίριο προϋπήρχε από το 1921 ως ειδικό σχολείο και μετατράπηκε το 1941 σε φυλακή. Μετά τον πόλεμο από το 1951 έως το 1992, το κτίριο επέστρεψε στην αρχική του χρήση ως σχολείο, και από το 1995 ιδρύθηκε το μουσείο και το κέντρο ερευνών.

Η πρωτεύουσα της Νορβηγίας, διαθέτει μερικά αξιοθέατα που σχετίζονται με τον σκοτεινό τουρισμό. Η θεματική τους κυρίως σχετίζεται με την γερμανική κατοχή της χώρας, τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Ψυχρό Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Τα πιο ενδιαφέροντα μουσεία που σχετίζονται με τον χώρο και την μνήμη των γεγονότων, είναι το μουσείο Νορβηγικής Αντίστασης, το μουσείο Ένοπλων Δυνάμεων και το κέντρο του Ολοκαυτώματος.

http://www.dark-tourism.com/index.php/norway/15-countries/individual-chapters/829-falstad-centre

http://www.dark-tourism.com/index.php/norway/15-countries/individual-chapters/820-oslo

4.9. Σκανδιναβία

7.Φρούριο Boden

8.Forsmark Nuclear Power Plant

[113] Σκοτεινότερος Κολοσσός Σουηδία Ευρώπη

[114] Φωτεινότρος Κολοσσός

65° 49’ 48” N 21° 41’ 24” E

Σουηδία Ευρώπη

60° 24’ 12” N, 18° 10’ 0” E

Πρόκειται για ένα σύνολο φρούριων και οχυρών κοντά στην πόλη Boden, στη βορειοανατολική Σουηδία. Τα οχυρά είναι θαμμένα μερικώς στον λόφο, με υπόγειες διόδους και οχυρά, με ορατό μόνο τον πολεμικό εξοπλισμό. Το φρούριο λειτούργησε από το 1908-1998. Μόνο το ένα από αυτά έχει μουσειακή χρήση και διατηρείται ενώ τα υπόλοιπα βρίσκονται σε ερείπωση και δεν είναι επισκέψιμα.

Το εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας στο Forsmark, βρίσκεται στην ανατολική Σουηδία, βόρεια της Στοκχόλμης. Ο λόγος που το εργοστάσιο, σχετίζεται με τον σκοτεινό τουρισμό, σχετίζεται με την πυρηνική έκρηξη του Τσερνόμπιλ. Το 1986, σττους δείκτες του εργοστασίου, παρατηρήθηκε μία άνοδο των επιπέδων ραδιενέργειας και συμπέραναν το καταστροφικό γεγονός που έγινε στη τότε Σοβιετική Ένωση. Το Εργοστάσιο διαθέτει μουσείο και πραγματοποιούνται ξεναγήσεις που έχουν θέμα πέρα από τα γεγονότα που σχετίζονται με το Τσέρνομπιλ, την προοδευτική στάση σχετικά με τα πυρηνικά απόβλητα και την οικολογική στάση του εργοστασίου.

http://www.dark-tourism.com/index.php/sweden/15-countries/individual-chapters/711-boden-fortress

http://www.dark-tourism.com/index.php/sweden/15-countries/individual-chapters/712-forsmark-nuclear-power-station

169

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

9.Μουσείο του Λένιν

10. Οχυρό Langelandsfort

[116]

[115] Σκοτεινός Κολοσσός Φιλανδία Ευρώπη

Φωτεινός Κολοσσός 61°29’44.5”N 23°45’07.2”E

Το μουσείο του Λένιν, βρίσκεται στην νοτιοδυτική Φιλανδία, στο Tampere, βόρεια του Ελσίνκι. Αν και υπάρχουν και άλλα μουσεία με θέμα τον Λένιν, το μουσείο έχει ιστορική σημασία, καθώς είναι το μόνο με μόνιμη έκθεση τη συγκεκριμένη θεματολογία. Η τοποθεσία του μουσείου είναι, επίσης, σημαντική, καθώς είναι στο κτίριο, που το 1905, συναντήθηκαν μυστικά ο Στάλιν και ο Λένιν και οργάνωσαν την Επανάσταση που άλλαξε την παγκόσμια ιστορία. Μετά την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης μεταξύ Φιλανδίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1944, οι δύο χώρες είχαν φιλικές σχέσεις και αποφασίστηκε να ιδρύσουν το μουσείο του Λένιν, για να τονωθούν και οι μεταπολεμικές σχέσεις. Το 1946, το μουσείο εγκαινιάστηκε και ήταν το πρώτο μουσείο για τον Λένιν εκτός της Σοβιετικής Ένωσης. Μετά τη διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης, το μουσείο ανακαινίστηκε και συμπεριλαμβάνει μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα της σκληρότητας της Σοβιετικής Εποχής.

http://www.dark-tourism.com/index.php/sweden/15-countries/individual-chapters/712-forsmark-nuclear-power-station

170

Δανία Ευρώπη

54°45’14.4”N 10°42’57.6”E

Η παράκτια οχύρωση και οπλοστάσιο, κατασκευάστηκε στην αρχή του Ψυχρού Πολέμου. Το σύνολο των οχυρών (bunkers) αλλά και του στρατοπέδου, βρίσκεται στο ανατολικότερο άκρο του Langeland. Η στρατηγική του θέση στην βαλτική προστάτευε από Σοβιετικές επιθέσεις στο ΝΑΤΟ. Μετά τη διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης το οχυρό σταμάτησε την λειτουργία του και μετατράπηκε σε μουσείο, το 1993. Οι επισκέπτες του μουσείου ενημερώνονται για τα γεγονότα του Ψυχρού Πολέμου και τα όπλα της εποχής.

http://www.dark-tourism.com/index.php/denmark

4.9. Σκανδιναβία

11.Stevnsfort

[117] Φωτεινός Κολοσσός Δανία Ευρώπη

55°15’51.8”N 12°24’37.8”E

Το οχυρό, βρίσκεται νότια της Κοπεγχάγης. Η στρατηγική θέση του οχυρού, μεταξύ της Δανίας και της Σουηδίας, προστάτευε την σύνδεση των δύο χωρών γνωστή ως Oresund. Από το 2000, η στρατιωτική βάση, έχει μετατραπεί σε μουσείο. Οι επισκέπτες μπορούν να δουν το εξωτερικό του στρατοπέδου, πυραύλους, άρματα μάχης και πολεμικό εξοπλισμό εκείνης της εποχής. Στον χώρο είναι επισκέψιμα και οι υπόγειοι δίοδοι και οχυρά, στα οποία πραγματοποιούνται οργανωμένες ξεναγήσεις.

http://www.dark-tourism.com/index.php/denmark

171

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

4.10. Οι 13 πιο τουριστικές σκοτεινές περιοχές παγκοσμίως Σε παγκόσμια κλίμακα δεν μπορεί να γίνει ιστορική συσχέτιση των σημείων που εμφανίζουν μεγαλύτερη επισκεψιμότητα και ενδιαφέρον σχετικό με τον Σκοτεινό Τουρισμό. Βέβαια, κοινά θέματα μπορούν να παρατηρηθούν, όπως και ομοιότητες και διάφορες σε σχέση με την διαχείριση και την τουριστική προσέγγιση της μνήμης σε καθένα από αυτά. Επίσης κοινές θεματικές και γεγονότα φαίνεται πως υπάρχουν ανά ήπειρο. Όπως παρατηρήθηκε στα πλαίσια του σκοτεινού τουρισμού τα θέματα που απασχολούν, σε μεγαλύτερο βαθμό την Ευρώπη αφορούν τους Παγκόσμιους Πολέμους, το Ολοκαύτωμα, τον Ψυχρό Πόλεμο και φυσικά την πυρηνική έκρηξη του Τσερνόμπιλ. Οι αναφορές των γεγονότων σε ταινίες, ντοκιμαντέρ και βιβλία αλλά και η σημασία τους σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν μετατρέψει τους χώρους σε σύμβολα συνώνυμα με τα ίδια, μακάβρια ιστορικά γεγονότα. Αντίστοιχα, η απεικόνιση του Τιτανικού στην κοινή κουλτούρα και μνήμη του κόσμου, έχει μετατρέψει τόσο τον χώρο όσο και το γεγονός σε σύμβολο, στο οποίο αναπτύσσονται συνεχώς τουριστικές εκθέσεις και θεματικές επισκέψεις ακόμα και μακριά από την περιοχή του ναυαγίου. Η επιρροή της διαφήμισης και της προβολής στο κοινό έχει επηρεάσει την επισκεψιμότητα ενός ακόμα χώρου, που σχετίζεται με τον ποινικό τουρισμό, το Αλκατράζ. Η Επιτομή του τουρισμού σε φυλακές, προκαλεί το ενδιαφέρον και την περιέργεια πολλών επισκεπτών, για την την ιστορία της. Αντίθετα, μια ακόμα φυλακή που είναι πιο σημαντική λόγο ενός κρατούμενου της, του Νέλσον Μαντέλα, με λιγότερη διαφημιστική ανάπτυξη, αλλά εξίσου σημαντική ιστορία και τουρισμό, είναι η Νήσος Ρόμπεν, της Νοτίου Αφρικής. Σήμερα και τα δύο σωφρονιστικά ιδρύματα λειτουργούν μουσειακά. Μία ακόμα σημαντική τοποθεσία στην Αφρική που έχει αναφερθεί και ως η Ντισνειλαντ του σκοτεινού τουρισμού, εξαιτίας του θεάματος που προσφέρει είναι η Ρουάντα, γνωστή για την γενοκτονία που πραγματοποιήθηκε. Στο πλαίσιο της σφαγή πιο ανατολικά, στην Ασία, μια ακόμα περιοχή μνημονεύει τον θάνατο και την σφαγή στα πεδία θανάτου του Choeung Ek, της Καμπότζη. Γειτονικά με την Καμπότζη, στο Βιετνάμ, το μουσείο του πολέμου του Βιετνάμ, προσφέρει μια διαφορετική οπτική στον πόλεμο και αναφέρεται σε συμφέροντα και πρακτικές χωρίς το φίλτρο του «δυτικού πολιτισμού». Στο ίδιο θέμα του πολέμου, στην Ιαπωνία οι δύο βομβαρδισμένες περιοχές Χιροσίμα και Ναγκασάκι παρουσιάζουν την σκληρή και καταστροφική πλευρά του πολέμου, και θίγουν το ζήτημα της ηθικής της χρήσης της ατομικής

172

4.10. Οι 13 πιο τουριστικές σκοτεινές περιοχές παγκοσμίως

ενέργεια ως όπλο. Με θεματική την πυρηνική ενέργεια στο Polygon επισκέπτες, μπορούν να έρθουν κοντά με τις περιοχές στις οποίες δοκιμαστικέ η χρήση πυρηνικών όπλων. Ο κρατήρας από μία δοκιμή που έχει δημιουργήσει μία λίμνη ραδιενέργειας είναι πλήρως επισκέψιμη και ακίνδυνη σύμφωνα με τις τοπικές αρχές. Τέλος, ένα από τα πιο γνωστά αξιοθέατα της Νέας Υόρκης το σημείο της τρομοκρατικής επίθεσης της 11ης Σεπτεμβρίου, αποτελεί ένα από τους πιο γνωστούς προορισμούς Σκοτεινού Τουρισμού στην Αμερική.

173

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

174

4.10. Οι 13 πιο τουριστικές σκοτεινές περιοχές παγκοσμίως

175

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

1.Alcatraz Island

2.Ground Zero

[118] Σκοτεινότατο Κολαστήριο Καλιφόρνια Αμερική

Σκοτεινότατος Κολοσσός 37° 49’ 36” N 122° 25’ 22” W

Το πρώην σωφρονιστικό ινστιτούτο βρίσκεται στο Σαν Φρανσίσκο, των Ηνωμένων Πολιτειών. Το νησί-Φυλακή λειτούργησε από το 1868-1963. Σήμερα, ο χώρος αποτελεί σύμβολο λόγο της συχνής αναφοράς του στην λογοτεχνία και τον κινηματογράφο. Το νησί είναι ανοιχτό στο κοινό και αποτελεί έναν από τους πιο συζητήσιμους σκοτεινούς προορισμούς παγκοσμίως.

176

[119] Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Αμερική

40°42’41.6”N 74°00’46.7”W

Το Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου, το σημείο οπού βρίσκονταν οι Δίδυμοι Πύργοι. Οι δυο ουρανοξύστες, στις 11/9/2001, έπεσαν από τρομοκρατική επίθεση της Αλ-Κάιντα. Σήμερα, στην βάση των δύο πύργων έχουν κατασκευαστεί δυο τεχνητές λίμνες από σκούρο γρανίτη, στην περίμετρο των οποίων αναγράφονται τα ονόματα των θυμάτων. Στο Σημείο Μηδέν, υπάρχει και μουσείο που παρουσιάζει προσωπικά αντικείμενα και συνομιλίες των θυμάτων.

4.10. Οι 13 πιο τουριστικές σκοτεινές περιοχές παγκοσμίως

4.Robben Island

3.The Wreck of The RMS Titanic

[121]

[120] Σκοτεινότατος Κολαστήριο

Σκοτεινότατος Κολοσσός Βόρειος Ατλαντικός Ωκεανός

41°43’48.0”N 49°57’00.0”W

Ο Τιτανικός είναι μια από τις μεγαλύτερες και γνωστότερες τραγωδίες ναυαγίου στην ιστορία. Το πλοίο στις 10 Απριλίου του 1922 ξεκίνησε από το Σαουθάμπτον για την Νέα Υόρκη και στις 14 Απριλίου του ίδιου χρόνου προσέκρουσε με ένα παγόβουνο. Από του 2224 επιβάτες και πλήρωμα υπολογίζονται 1514 νεκροί. Από το 2019, είναι δυνατή η επίσκεψη του ναυαγίου.

Νότια Αφρική Αφρική

33°48’00.0”S 18°22’12.0”E

Το νησί-φυλακή, βρίσκεται στην ακτή εκτός της Cape Town. την δεκαετία του 1960, ο Νελσον Μαντέλα και μερικοί ακόλουθοι του, φυλακίστηκαν στην φυλακή υψίστης ασφαλείας. Μετά την κατάργηση του Απαρτχάιντ, το νησί μετατράπηκε σε μουσείο πολιτισμού από την UNESCO. Η φυλακή είναι ανοιχτή στο κοινό και πραγματοποιούνται οργανωμένες ξεναγήσεις από πρώην κρατούμενους.

https://edition.cnn.com/travel/article/titanic-wreck-dives/index.html

177

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

5.Rwanda

6.The Polygon

[123]

[122] Σκοτεινότατοι Καταραμένοι Τόποι Ρουάντα Αφρική

Σκοτεινότατοι Καταραμένοι Τόποι 1° 56’ 37.98” S 30° 3’ 34.02” E

Η μικρή χώρα στο κέντρο της Αφρικής, είναι συνδεδεμένη με μία από τις πιο βίαιές και μεγάλης κλίμακας γενοκτονίες της σύγχρονης ιστορίας. Η Γενοκτονία της Ρουάντα έγινε το 1994, πρόκειται για την μαζική δολοφονία 800.000 με 1.000.000 ανθρώπων κυρίως από την φυλή Τούτσι, από τους ομοεθνείς τους, της φυλής Χουτού. Το μουσείο γενοκτονίας Gisozi, αναλύει πλήρως το γεγονός. Η Ρουάντα αναφέρεται στην διεθνή βιβλιογραφία, ως η Ντίσνεϊλαντ του σκοτεινού τουρισμού.

178

Καζακστάν Ασία

49°56’09.6”N 79°00’28.8”E

Το Polygon, βρίσκεται στο ανατολικό Καζακστάν. Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η περιοχή χρησιμοποιήθηκε ως χώρος δοκιμών πυρηνικών όπλων. Τα πειράματα και οι δοκιμές τερματίστηκαν στην περιοχή το 1991, μετά από 450 εκρήξεις. Ο χώρος σήμερα είναι μερικώς επισκέψιμος και οι επισκέπτες μπορούν θέτοντας σε πιθανό κίνδυνο την υγεία τους να δουν τα πρατήρια από τα οποία πραγματοποιούνταν τα πειράματα, αλλά και την λιμνη που δημιουργήθηκε από τον κρατήρα μίας από τις εκρήξεις.

4.10. Οι 13 πιο τουριστικές σκοτεινές περιοχές παγκοσμίως

7.Choeung Ek killing fields

8.War Remnants Museum

[125]

[124] Σκοτεινότατος Κολοσσός

Σκοτεινότατοι Καταραμένοι Τόποι Καμπότζη Ασία

49°56’09.6”N 79°00’28.8”E

Ο εθνικός χώρος μνήμης βρίσκεται στην Καμπότζη. Το μνημείο είναι αφιερωμένο στην Γενοκτονία της Καμπότζη που έγινε από τους Ερυθρούς Χμερ, οπαδοί του κουμουνιστικού κόμματος της Καμπούτσεα. Το αυταρχικό καθεστώς επέβαλε αδιανόητες νομοθεσίες ενώ διέκοψε την λειτουργία δημόσιων υπηρεσιών. Αποτέλεσμα αυτών των ενεργειών ήταν το το 1/4 του πληθυσμού να χάσει την ζωή του ή να θανατωθεί. Σήμερα, τα μνημεία, για την τίμηση των θυμάτων της γενοκτονίας, αλλά και της μνήμης του γεγονότος είναι επισκέψιμο στο κοινό.

Βιετνάμ Ασία

10°46’46.9”N 106°41’32.3”E

Το «Μουσείο των Κατάλοιπων του πολέμου» βρίσκεται στην πόλη Ho Chi Minh, του Βιετνάμ. Το μουσείο αρχικά είχε την ονομασία «Μουσείο των Αμερικανικών Εγκλημάτων Πολέμου», όμως άλλαξε το όνομά του μετά την μεγάλη προσέλευση Αμερικανών τουριστών. Το θέαμα του μουσείου είναι μοναδικό, ειδικά για τους επισκέπτες από την δύση, οι οποίοι μαθαίνουν την άλλη όψη του πολέμου, με μία αφήγηση από την αντίπαλη πλευρά.

179

Κεφάλαιο 4: Άτλας σκοτεινών αξιοθέατων, από την Ελλάδα στον κόσμο

9.Hiroshima-Nagasaki

Σκοτεινότατος Κολοσσός Βιετνάμ Ασία

10°46’46.9”N 106°41’32.3”E

180

Συμπεράσματα

5. Συμπεράσματα

Η μελέτη του φαινομένου, του σκοτεινού τουρισμού, είναι ένα ζήτημα που απασχολεί το διεθνές ακαδημαϊκό κοινό από τις αρχές του αιώνα. Με τη ερευνητική εργασία που εκπονήθηκε στο θέμα αυτό, καταλήγουμε σε συμπεράσματα για το ίδιο το φαινόμενο και τον τρόπο που μπορεί να προσφέρεται, εποικοδομητικά, με σεβασμό στα γεγονότα στα οποία αναφέρεται. Επίσης, μέσω της καταγραφής, χαρτογράφησης και κατηγοριοποίησης των περιοχών που εμφανίζουν το φαινόμενο στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τον κόσμο, καταλήγουμε σε θεματικά και ποσοτικά αποτελέσματα της έρευνας. Αρχικά, αναζητώντας την αποσαφήνιση του όρου που έγινε στο πρώτο κεφάλαιο. καταλήγουμε στην υπαρξιακή αναζήτηση του ανθρώπου, ο οποίος προσπαθεί να εξηγήσει και να αντιμετωπίσει τον θάνατο και την απώλεια, από την απαρχή της ανθρώπινης ιστορίας. Με τη μελέτη του ίδιου του όρου, που ξεκινά από το 1993, αλλά καθιερώνεται το 1996, συμπεραίνουμε, ότι οι ορισμοί και τα κριτήρια στα οποία εστιάζουν, μετασχηματίζονται με την πάροδο του χρόνου, για να συμπεριλαμβάνουν περισσότερα τουριστικά αξιοθέατα και προορισμούς, που δεν σχετίζονται μόνο με τον θάνατο. Έτσι, μπορούμε να τους κατατάξουμε με βάση πέντε κριτήρια, στα οποία εστιάζουν και σύμφωνα με τα οποία αλλάζουν. Οι ορισμοί μπορούν να καταταχθούν σε αυτούς που βασίζονται στην επίσκεψη σε τοποθεσίες (ως πράξη), στον τουρισμό σε συγκεκριμένες τοποθεσίες, στο κίνητρο της επίσκεψης, στην εμπειρία και στην κληρονομιά. Παράλληλα, μέσω του χρονοδιαγράμματος των ορισμών μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι την περίοδο του 2004, έγιναν οι περισσότερες μελέτες πάνω στο θέμα. Πιθανώς, αυτό συμβαίνει λόγω των ιστορικών συγκυριών που επικρατούσαν τότε στην Ευρώπη, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, τους Γιουγκοσλαβικούς Πολέμους και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Γεγονότα που είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων χώρων μνήμης, μελέτης και εξερεύνησης από τουρίστες. Σε αρχιτεκτονικό επίπεδο, η έρευνα εστίασε στη δημιουργία ενός προσιτού θεάματος, στην περίπτωση των τουριστικών χώρων, που επικεντρώνεται στη διέγερση της μνήμης του επισκέπτη, μέσω της ατμόσφαιράς του χώρου και όχι σε διασκεδαστικά θεάματα που έχουν σκοπό να σοκάρουν. Βέβαια, οι διαχειριστές των αξιοθέατων, δεν αντιμετωπίζουν όλοι με την ίδια ηθική ακεραιότητα τα γεγονότα με τα

181

Κεφάλαιο 5: Συμπεράσματα

οποία ασχολούνται, με αποτέλεσμα, να θυσιάζεται το ήθος στο βωμό της τουριστικής βιομηχανίας και του κέρδους. Συμπληρωματικά, η επίσκεψη επηρεάζεται και εξαρτάται από τη φύση και την κατάσταση του επισκέπτη. Σύμφωνα με την έρευνα που έγινε, ο επισκέπτης ανάλογα με την αντιμετώπιση και τις γνώσεις που έχει σε σχέση με τον προς επίσκεψη χώρο και το γεγονός στο οποίο αναφέρεται, όπως και την πιθανή σχέση του με τα θύματα (προσωπικά ή μέσω της εθνικής του ταυτότητας), μπορεί να καταταχθεί σε τέσσερις κατηγορίες. Ο επισκέπτης μπορεί να είναι Προσκυνητής, Μάρτυρας, Παρατηρητής ή Παρευρισκόμενος. Βέβαια, ενδιαφέρον ως προς το ρόλο του τουρίστα στο χώρο, υπάρχει όταν οι διαφορετικοί χαρακτήρες των επισκεπτών έρχονται σε επαφή. Οι χώροι οι οποίοι εμφανίζουν σκοτεινό τουρισμό ποικίλουν σε θεματική, περιεχόμενο, κλίμακα, ιστορική ή λαογραφική σημασία, αλλά και ποσότητα σκοτεινού ενδιαφέροντος από τους επισκέπτες. Για το λόγο αυτό, η προσπάθεια κατηγοριοποίησης των περιοχών μελέτης, ανέδειξε το ερευνητικό κενό αντικειμενικότητας, στο ήδη εκτενώς μελετημένο ζήτημα των κατηγοριών των τοποθεσιών που εμφανίζουν Σκοτεινό Τουρισμό. Οι περισσότερες από τις υπάρχουσες κατηγορίες, όπως αναφέρεται και στην έρευνα, είναι αυτοαναφορικές, ενώ τα κριτήριά τους, βασίζονται, σε μεγάλο βαθμό, στον τουρίστα και, κατ’ επέκταση, στον ανθρώπινο παράγοντα. Έτσι προτείνεται, μέσω της έρευνας, μια διαφορετική κατηγοριοποίηση των περιοχών, σύμφωνα με την κλίμακα (και δευτερευόντως με το θέμα) των περιοχών μελέτης. Οι πέντε κατηγορίες που χρησιμοποιούνται είναι τα Στίγματα, τα Κολαστήρια, οι Κολοσσοί, οι Νεκροπόλεις και οι Καταραμένοι Τόποι. Επίσης, για την ποσοτική διαβάθμιση σκοτεινού ενδιαφέροντος, χρησιμοποιείται ως υποκατηγορία, η υπάρχουσα διαβάθμιση του Σκοτεινότατου - Φωτεινότατου, για το χαρακτηρισμό των παραπάνω κατηγοριών. Έτσι, ανάλογα με τα κριτήρια που ικανοποιούνται και την κλίμακα της περιοχής μελέτης, μπορεί να κατηγοριοποιηθεί με έναν αντικειμενικό χαρακτηρισμό μετρήσιμο και συγκρίσιμο. Τέλος, μέσω της ιστορικής μελέτης της χαρτογράφησης των περιοχών, μπορούμε να αντλήσουμε συμπεράσματα για τις 182 τοποθεσίες έρευνας. Αρχικά στην Σε ό,τι αφορά στην Ελλάδα, η οποία αποτέλεσε τον πυρήνα της αναζήτησης, αν και υπάρχουν αρκετές περιοχές που έχουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν ως προς τον σκοτεινό τουρισμό, αυτές παραμένουν ανεκμετάλλευτες. Κύριος λόγος που αυτή η πηγή κέρδους παραμένει αδρανής από την ελληνική τουριστική βιομηχανία, είναι η προσπάθειας διαφύλαξης της εικόνας της Ελλάδας, ως τουριστικό προορισμό διασκέδασης και θερινής απόλαυσης και όχι διαφύλαξης της μνήμης αρνητικών γεγονότων. Η Ελλάδα διαθέτει τουλάχιστον 12 τοποθεσίες που μπορεί να αναπτύξει τουριστικά. Στα Βαλκάνια, καταγράφηκαν 14 σκοτεινά αξιοθέατα. Οι θεματικές που εμφανίζονται σχετίζονται, κυρίως με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τους Γιουγκοσλαβικούς Πολέμους. Στην Ιταλική Χερσόνησο και τα νησιά της κεντρικής Μεσογείου οι 8 επιλεγμένες τοποθεσίες ανήκουν σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, ενώ συμπεριλαμβάνεται η Πομπηία, ένα από τα παλαιότερα σημεία που εμφανίζει τουρισμό που σχετίζεται με τον θάνατο. Η θεματική στην Ιταλία αφορά σε μεγαλύτερο βαθμό την θανάτοψη, δηλαδή το θέαμα του θανάτου. Στην Ιβηρική χερσόνησο οι περιοχές μελέτης σχετίζονται με τον Ισπανικό Εμφύλιο και τη δικτατορία του Φρανσίσκο Φράνκο. Στην ανατολική Ευρώπη, γνωστή και ως Ανατολικό Μπλοκ κατά την περίοδο του Ψυχρού πολέμου, τα αξιοθέατα σχετίζονται με τη Σοβιετική Ένωση και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αυταρχικών κυβερνήσεων και φυσικά, τα αποτελέσματα του πυρηνικού ατυχήματος του Τσερνομπίλ. Η κεντρική Ευρώπη εμφανίζει τη σκοτεινότερη πλευρά της Ευρώπης. Εκεί βρίσκονται τρία αξιοθέατα παγκόσμιου σκοτεινού ενδιαφέροντος, το Βερολίνο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς και Μαϊντάνεκ. Φυσικά, το ιστορικό ενδιαφέρον στην κεντρική Ευρώπη αφορά τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους και τον Ψυχρό Πόλεμο, για τα οποία αποτέλεσε το κύριο σκηνικό των γεγονότων. Στη δυτική Ευρώπη και τις Κάτω Χώρες, παρουσιάζονται απομεινάρια από τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, ενώ επιπλέον στη Γαλλία προσφέρονται θεάματα με θέμα το θάνατο. Το Ηνωμένο Βασίλειο και

182

Συμπεράσματα

η Ιρλανδία, διαθέτει θεάματα εγχώριων ζητημάτων, διαφορετικά από τις άλλες περιοχές σχετικά με την πιο μυστική πλευρά του σκοτεινού τουρισμού. Στις σκανδιναβικές χώρες βρίσκεται πληθώρα αξιοθέατων από τις αντιπαλότητες των σκανδιναβικών χωρών, αλλά και την κατάσταση που επικρατούσε κατά τον Β’ Παγκόσμιο και τον Ψυχρό Πόλεμο. Στον τελευταίο χάρτη, καταγράφονται 13 περιοχές, οι οποίες έχουν προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον για το σκοτεινό θέαμα που προσφέρουν, ή είναι σύμβολα ιστορικών γεγονότων που έχουν επηρεάσει την παγκόσμια κοινή γνώμη. Κοινή τους θεματική φαίνεται να είναι η ανθρώπινη βαναυσότητα καθώς και ο εξωπραγματικός αριθμός θυμάτων βασανισμών και γενοκτονιών.

183

Βιβλιογραφία Ελληνική Βιβλιογραφία Ανδριανού, Έλσα και Ξιφαρά, Πετρούλα (2001) Εισαγωγή στο Αρχαίο Θέατρο, ΕΑΠ:Πάτρα, Βόννεγκατ, Κερτ [1969] Σφαγείο νούμερο πέντε, Νέα Υόρκη: Delacorte, Δοξιάδης, Κύρκος [2009], Επίμετρο, στο Freud, Sigmund, Το Ανοίκειο, Αθήνα: Πλέθρον Κονταράτος, Σάββας [2014] Ουτοπία και Πολεοδομία, Αθήνα: Miet Λέφας, Παύλος [2008], Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, Αθήνα: Πλέθρον Λύτρας, Περικλής [1998] Κοινωνιολογία του τουρισμού, Αθήνα: Interbooks Λύτρας, Περικλής και Παπαγεωργίου, Αθηνά [2014] Ο τουρισμός που πληγώνει… Η αθέατη και δυσφημιστική πλευρά του, Αθήνα: Παπαζήση Μπαμπινιώτης, Γεώργιος [2002] Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων, Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε Σβετλάνα, Αλεξίεβιτς [2001] Ορέστης Γεωργιάδης (μτφ.), Τσερνόμπιλ, ένα χρονικό του μέλλοντος, Αθήνα: Πατάκη

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Assmann, Jan [2011], Cultural Memory and Early Civilization: Writing, Remembrance, and Political Imagination, Cambridge: Cambridge University Press Baudrillard, Jean (1988) America. London: Verso Beaton Roderick (2019) Greece: Biography of a Modern Nation, Chicago: The University of Chicago Press Bosworth, Richard J. B. [2005] Mussolini’s Italy, Νέα Υόρκη: Penguin Group Clogg Richard (1992) A Concise History of Greece, Cambridge: Cambridge University Press

184

Cochrane, Eric [1988] Italy, 1530–1630 , Νέα Υόρκη: Routledge Dalton Derek [2014] Dark tourism and crime, Λονδίνο: Routledge Dehaene, M. και De Cauter, L (eds) [2008] Heterotopia and the City: Public Space in a Postcivil Society, New York: Routledge Dennis Castillo [2006] The Maltese Cross, A Strategic History of Malta, Λονδίνο: Praeger, Contributions in Military Studies (Book 229) Eco, Umberto (1986) Travels in Hyper-Reality. London: Picador Ernest L. Abel [2009], Death Gods: An Encyclopedia of the Rulers, Evil Spirits, and Geographies of the Dead, London: Greenwood Press Feifer, Maxime[1985] Going Places: The Ways of the Tourist from Imperial Rome to the Present Day, Λονδίνο: Macmillan London Limited Fischer-Lichte, Erika [2008], “The Transformation Power of Performance”, London: Routledge Forsythe, Gary [2005] A Critical History of Early Rome: From Prehistory to the First Punic War, Καλιφόρνια: University of California Press Foucault, Michel (1966), Les Mots et les choses, Παρίσι: Gallimard, 1966 Halbwachs, Maurice [1992], On Collective Memory Chicago: The Univesity of Chicago Press Johnston Tony και Mandelartz Pascal [2016] Thanatourism: case studies in travel to the dark side, Oxford: Goodfellow Publishers Kyle, Donald [1998], “Spectacles of Death in Ancient Rome”, London:Routledge Lennon, John, και Foley Μalcom [2000], Dark Tourism: The Attraction of Death and Disaster, London: Continuum Levi, Primo [2000] The Drowned and the Saved, Λονδίνο: Continuum Linenthal ,Edward T. [1995] Preserving Memory, Νέα Υόρκη: Columbia University Press Lippard, Lucy [1999], On the Beaten Track: Tourism, Art and Place, New York: The New Press Matheison Α. και Wall G. [1982] Tourism Economic, physical, and social impacts. London, New York: Longman

185

McEvoy, Emma (2016), Gothic tourism, Basingstoke: Palgrave past as a resource in confict, Chichester: Wiley. Relph, Edward [1976], Place and Placelessness, London: Pion σελ. 46 Rojek, Chris [1993], Ways of Escape, Basingstoke: MacMillan Rosenthal, Abraham Michael [2016] Thirty-Eight Witnesses: The Kitty Genovese Case, New York: Skyhors Scofidio, Ricardo και Diller, Elizabeth [1996] Back to the Front: Tourism of War, New York: Princeton Architectural Press Sheller, Mimi [2003] Consuming the Caribbean: From Arawaks to Zombies , Λονδίνο: Routledge Speer, Albert [1970] Inside the Third Reich, London: Weidenfeld and Nicolson Tunbridge, John και Ashworth, Gregory Ε. John [1996], “Dissonant Heritage”, Chichester: Wiley Urry, John και Larsen, Jonas [2011] Tourist Gaze 3.0, Λονδίνο: SAGE Publications Vidler, Anthony [1992], The Architecture Uncanny, Cambridge: MIT Press Williams, Paul [2007] Memorial Museums: The Global Rush to Commemorate Atrocities, Οξφόρδη: Berg Willis, Emma, Theatricality [2014], “Dark Tourism and Ethical Spectatorship: Absent Others”, London: Palgrave MacMillan

Άρθρα στα ελληνικά Βούρτσα, Βιβή [2018] “Paint it Dark”, στο 2 Board Magazine, No 43, Αθήνα: Athens International Airport “Eleftherios Venizelos” SA, σσ 115-122 Ευσταθίου Νίκος, «Το τηλεοπτικό φαινόμενο «Τσερνόμπιλ»·Αφιέρωμα Chernobyl», στο Η Καθημερινή Τέχνες και Γράμματα, Εκδότης: Η Καθημερινή Α.Ε., Κυριακή 23 Ιουνίου 2019, σελ. 1

Ξενόγλωσσα Άρθρα Ashworth, Gregory J. (2008) “The memorialization of violence and tragedy: Human trauma as heritage” στο Brian J. Graham, Peter Howard (eds), The Ashgate Research Companion to Heritage and Identity, Aldershot: Ashgate, σσ. 231-244

186

Baudrillard, Jean, (1985) ‘The ecstacy of communication’, στο H. Foster (ed.), Postmodern Culture. London: Pluto Press σσ. 126–134 Beech, John (2009), Genocide tourism, στο Richard Sharpley, & Philip R. Stone (Eds.), The darker side of travel: The theory and practice of dark tourism (σσ. 207-223). Bristol: Channel View Best, Megan (2007) “Norfolk Island: Thanatourism, history and visitor emotions”, στο Shima: International Journal of Research into Island Culture, Vol.1(2), σσ. 30-48 Bristow, Robert S., & Newman, Mirela (2005). Myth vs. fact: An exploration of fright tourism, στο Kelly Bricker, & Sarah J. Millington (Eds.), Proceedings of the 2004 northeastern recreation research symposium (σσ. 215-221). USDA Forest Service. Northeastern Research Station General Technical Report NE326 Clark, Laurie Beth, Coming to Terms with Trauma Tourism, Perfermance Paradigm 5.2, 2009 Claudio Minca και Tim Oakes, «Introduction: Traveling Paradoxes», στο Claudio Minca και Tim Oakes (eds), Trravels in Paradox: Remapping Tourism, Εκδότης: MD: Rowman & Littlefield, 2006 Cohen, Eric (1985) «The Tourist Guide: The origins, Structure and Dynamics of a Role.» στο Annals of Tourism Research 12, σσ. 5-29 Dann, Graham M. S. και Seaton, Antony V. (2001) “Slavery, Contested Heritage and Thanatourism” στο International Journal of Hospitality & Tourism Administration, Vol. 2(3/4) σσ. 1-29 Dunkley, Ria A. (2007). Re-peopling tourism: A ‘hot approach’ to studying thanatourist experiences, στο Irena Ateljevic, Annete Pritchard, και Nigel Morgan (Eds.), The critical turn in tourism studies: Innovative research methodologies (σσ. 371-385). Amsterdam: Elsevier Foley, Malcolm και Lennon, John J. (1996) ¨JFK and dark tourism: A fascination with assassination”, στο International Journal of Heritage Studies, Vol 2(4), σσ. 198-211 Foley, Malcolm και Lennon, John J., “Heart of Darkness”, στο International journal of Heritage Studios 2 No. 4 Publisher: Taylor & Francis, 1996 Foucault Michel [1984], “Of Other Spaces, Heterotopias”, στο Architecture, Mouvement, Continuity, 5, σελ. 46-49 Freeman, Lindsey A. (2014), The Manhattan project time machine: Atomic tourism in Oakridge, Tennessee, στο B. Sion (Ed.), Death tourism: Disaster sites as recreational landscape (σσ. 54-74), Λονδίνο: Seagull Hartmann, Rudi ,“Dark Tourism, Thanatourism and Dissonance in Heritage Tourism Management: New Directions in Contemporary Tourism Research”, στο Journal of Heritage Tourism 9, No. 2, Εκδότης: Taylor & Francis, 2013

187

Hell, Julia [2010], “Imperial Ruin Gazers, or Why did Scripo Weep?”, στο Hell, Julia και Schölne, Andreas (eds), Ruins of Modernity, Durham: Duke University Press, σσ. 169-192 Johnston Tony (2015) “The Geographies of Thanatourism”, στο Geography, 100(1), σσ. 20-27 Knudsen, Britta Timm (2011) “Thanatourism: Witnessing Difficult Pasts”, στο Tourist Studies, Vol. 11(1), σσ. 55-72 Laws, Chantal (2013). Pagan tourism and the management of ancient sites in Cornwall, στο Leanne White, & Elspeth Frew (Eds.), Dark tourism and place identity: Managing and interpreting dark places (σσ. 97114), Λονδίνο: Routledge Lennon John, (2010) “Dark tourism and sites of crime”, στο D. Botterill και T. Jones (eds.), Tourism and Crime : Key themes, Οξφόρδη: Goodfellow Publishers, σσ. 215-228 Lennon, John J. και Foley, Malcolm (1999) “Interpretation of the Unimaginable: The U.S. Holocaust Memorial Museum, Washington, D.C., and “Dark Tourism””, στο Journal of Travel Research, Vol. 38(1), σσ. 46-50 Manning, Rachel, Levine, Mark, Collins, Alan. (September 2007) “The Kitty Genovese Murder and the Social Psychology of Helping: The Parable of the 38 Witnesses”, στο American Psychologist, no. 62 (6) σσ. 555–562 Miles, William F. S. (2002) Auschwitz: Museum Interpretation and Darker Tourism, στο Annals of Tourism Research, 29 (4), σσ. 1175-1178 Miller, D. Robert και Gonzalez, Chad (2013), When death is the destination: The business of death tourism e despite legal and social implications, στο International Journal of Culture, Tourism and Hospitality Research, 7(3), σσ. 293-306. Nora, Pierre, “Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire,” στο Representations 26 ,1989, σελ. 7-24 Paul Rozin, «Food Is Fundamental, Fun, Frightening, and Far-Reaching», στο FOOD: NATURE and CULTURE, Vol. 66, No. 1,(SPRING 1999), Εκδότης: The Johns Hopkins University Press σσ. 9-30 Podoshen, Jeffrey S., Andrzejewski, Susan A., Venkatesh, Vivek, και Wallin, Jason (2015), New approaches to dark tourism inquiry: A response to Isaac, στο Tourism Management, 51, σσ. 331-334. Preece, Tanaya και Price, Garry G. (2005) “Motivations of Participants in Dark Tourism: A Case Study of Port Arthur, Tasmania, Australia”, στο Chris Ryan, Stephen J. Page και Michelle Aicken (eds.), Taking Tourism to the Limits Issues, Concepts and Managerial Perspectives, Οξφόρδη: Elsevier, σσ. 191-197 Robb Μ. Erica, (2009) “Violence and recreation: Vacationing in the realm of dark tourism.”, στο Anthropology and Humanism, 34(1), σσ. 51- 60

188

Robb, Erika (2009), Violence and recreation: Vacationing in the realm of dark tourism, στο Anthropology and Humanism, 34(1), σσ. 51-60 Robbie, Devon (2008), Touring Katrina: Authentic identities and disaster tourism in New Orleans, στο Journal of Heritage Tourism, 3(4), σσ. 257-266 Seaton, Anthony V. “Guided by the Dark: from thanatopsis to thanatourism”, στο International Journal of Heritage Studies 2.4 Εκδότης: Taylor & Francis, σσ. 234-244, 1996 Shackley Myra (2001) Potential Futures for Robben Island: shrine, museum or theme park?, στο International Journal of Heritage Studies, 7 (4), σσ. 355-363 Sharpley Richard (2005) “Travels to the edge of darkness: towards a typology of dark tourism.” στο Ryan C., Page S. και Aicken M. (eds) Taking Tourism to the Limit, Λονδινο: Elsevier. Κεφαλαιο 4. σσ. 217-228 Stone, Philip (2016) “Interpreting the Impossible: Enlightening the ‘dark’ in dark tourism”, στο Interpretation Journal, Vol. 21 (2), σσ. 22-24 Stone, Philip R. (2006) “A dark tourism spectrum: Towards a typology of death and macabre related tourist sites , attractions and exhibitions” , στο Tourism no. 52, σσ. 145-160 Stone, Philip R., (2013), “Dark tourism, heterotopias and post apocalyptic places, the case of Chernobyl”, στο White, Leanne και Frew, Elspeth (eds), Dark Tourism and place identity, Managing and interpreting dark places, London: Routledge Strange, Carolyn και Kempa, Michael (2003). Shades of dark tourism: Alcatraz and Robben Island, στο Annals of Tourism Research, 30(2), σσ. 386-405 Tarlow, Peter E. (2005) “Dark tourism: The appealing ‘dark’ side of tourism and more.”, στο Marina Noveli (ed.) Niche tourism: Contemporary issues, trends and cases, Άμστερνταμ: Elsevier, σσ. 47-58 Tazim Jamal and Linda Lelo (2011) “Exploring the conceptual and analytical framing of dark tourism: From darkness to intentionality”, στο Richard Sharpley και Philip Stone (eds.) Tourist experience: Comtemporary perspective, Λονδίνο; Routledge, σσ. 29 - 42 Toussaint, Stephanie και Decrop (2013), “The Pere-Lachaise Cemetery: Between dark tourism and heterotopic consuption”, στο White, Leanne και Frew, Elspeth (eds), Dark Tourism and place identity, Managing and interpreting dark places, London: Routledge Tunbridge, John και Ε. Gregory John Ashworth (2017), “Is all tourism dark?” , στο Hooper, Glenn και Lennon John J. (eds), Dark Tourism, Practice and interpretation, London: Routledge Tunbridge, John, “Whose Heritage to Conserve? Cross-cultural Reflections upon Political Dominance and Urban Heritage Conservation”, Canadian Geographer 28, no 2, Εκδότης: Wiley, 1984

189

Witt, Stephen , Tourism in Cyprus, Balancing the benefits and costs, στο Travel Management, Vol. 12, 1991, σσ. 37-46 Yoshida, Kaori, Bui, Huong Thien, Lee, Timothy Jeonglyeol (2016). Does tourism illuminate the darkness of Hiroshima and Nagasaki?, στο Journal of Destination Marketing and Management, 5(4), 333-340

Ερευνητικές Εργασίες Μπουρλέκα, Ναταλία και Παπαγεωργίου, Μαρία [Οκτώβριος 2017] Χωρικές Προσεγγίσεις του Ανοίκειου: Το παράδειγμα του David Lynch, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Ιστοσελίδες http://ethics.unwto.org/sites/all/files/docpdf/greece.pdf. Lennon, John “journeys into Understanding”, The Observer, 23 Οκτωβρίου 2005, <https://www.theguardian.com/travel/2005/oct/23/darktourism.observerescapesection>, τελευταία επίσκεψη 20 Μαρτίου 2019 https://unficyp.unmissions.org/ www.darktourism.com www.grief-tourism.com

Σειρές-Ταινιες- Ντοκιμαντέρ David Farrier, Dark Tourist, Netflix, 2018 The Guardian: Nicosia, Cyprus: the last divided capital in Europe | Divided Cities, The Guardian, 2019

190

191

Εικόνες Σχεδια: Σχέδιο 1: Μωσαϊκό λαογραφικής σημασίας σκοτεινού ενδιαφέροντος

σελ.12

Εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν:

1. Execution of Sir Thomas More. από Antoine Caron, 1591 2. Mahabharata War, από Mysore, Νότια Ινδία, 19ος αιώνας 3. Μάχη του Βατερλό, από William Sadler, 1815 4. Raja Ravi Varma Kali 5. Μάχη του Oroi-Jalatu,1756, συνεργασία Ασιατών και Ευρωπαίων καλλιτεχνών, 1769 6. Battle of the Doomed Gods, από Friedrich Wilhelm Heine, 1882 7. Bunworth Banshee, Fairy Legends and Traditions of the South of Ireland, από Thomas Crofton Croker, 1825 8. “Shinigami” from the Ehon Hyaku Monogatari, από Shunsensai Takehara 9. Sketches of Japanese Manners and Customs, από J. M. W. Silver, 1867 10. Hel από Johannes Gehrts, 1889 11. Η σκηνή της ταφής είναι από ένα γαλλικό Book of Hour από το 1478 12. Death of King Warwulf, από Frederick Sandys, 1915 13. αγαλματίδιο Μictlantecuhtli 14. εικονογράφηση της Κόλασης του Δάντη από τον Gustave Dore. Plate IX, Canto III, Arrival of Charon, 1857 15. Η μάσκα του Αγαμέμνονα, βρέθηκε από τον Heinrich Schliemann το 1876, 1600 π.Χ. 16. Tolkotin Cremation, από William Henry Holmes, 1881 17. Απεικόνιση του Άνουβι 18. Απεικόνιση σε πιθάρι του δεύτερου μισού του 6ου αιώνα π.Χ. 19. Πάπυρος του Hunefer, 1275 π.Χ.

192

Σχέδιο 2: Χρονοδιάγραμμα όρων

σελ.20

Σχέδιο 3: Ανοίκειο

σελ.43

Σχέδιο 4: Ιδεόγραμμα Προσκυνητή

σελ.49

Σχέδιο 5: Ιδεόγραμμα Μαρτύρα

σελ.50

Σχέδιο 6: Ιδεόγραμμα Παρατηρητή

σελ.52

Σχέδιο 7: Ιδεόγραμμα Παρευρισκόμενου

σελ.53

Σχέδιο 8: Κατηγοριοποίηση κατά Richard Sharpley

σελ.57

Σχέδιο 9: Κατηγορίες φάσματος Σκοτεινού Τουρισμού

σελ.62

Σχέδιο 10: Κατηγορίες τοποθεσιών χάρτη

σελ.66

Σχέδιο 11: Κριτήρια κατηγοριοποίησης τοποθεσιών

σελ.67

Πίνακες: Πινάκας 1: Κατηγοριοποίηση ορισμών

σσ.16-19

Πίνακας 2: Ευρετήριο όρων

σελ.53

Πίνακας 3: Κατηγορίες Σκοτεινού Τουρισμού

σελ.57

Χάρτες: Χάρτης 1: Ελλάδα

σσ.72-72

Χάρτης 2: Βαλκανική Χερσόνησος

σσ.82-83

Χάρτης 3: Ιταλική Χερσόνησος και νησιά κεντρικής Μεσογείου

σσ.94-95

Χάρτης 4: Ιβηρική χερσόνησος και νησιά δυτικής Μεσογείου

σσ.104-105

Χάρτης 5: Νησιωτικά κράτη Μεσογείου: Κύπρος και Μάλτα

σσ.114-115

Χάρτης 6: Ανατολική Ευρώπη

σσ.124-125

Χάρτης 7: Κεντρική Ευρώπη Βιέννη βορειοανατολικά

σσ.138-139

Χάρτης 8: Δυτική Ευρώπη και Κάτω Χώρες

σσ.152-153

Χάρτης 9: Σκανδιναβία

σσ.166-167

Χάρτης 10: Οι 13 πιο τουριστικές σκοτεινές περιοχές παγκοσμίως

σσ.176-177

193

Πηγές Εικόνων [1] Μωσαϊκό λαογραφικής σημασίας σκοτεινού ενδιαφέροντος [2] Χρονοδιάγραμμα όρων [3] Ανάρτηση από το Twitter της σελίδας του Άουσβιτς [4] Σχέδιο ανοίκειου [5] Σχέδιο κατηγοριοποίησης κατά Richard Sharpley [6] Σχέδιο κατηγορίες φάσματος Σκοτεινού Τουρισμού [7] https://theculturetrip.com/europe/greece/articles/how-did-navagio-beachs-famous-shipwreckcome-to-be/ [8] https://www.atlasobscura.com/places/necromanteion-of-ephyra [9] https://www.atlasobscura.com/places/abandoned-bogomils-graveyard [10] https://el.wikipedia.org/wiki/Μπούρτζι_(Ναυπλίου) [11] https://www.atlasobscura.com/places/athens-polytechnic-uprising-monument [12] https://www.atlasobscura.com/places/gestapo-interrogation-memorial [13] https://www.atlasobscura.com/places/first-cemetery-of-athens [14] http://www.kritipoliskaihoria.gr/2016/02/blog-post_73.html [15] εξώφυλλο βιβλίου Φαρσακίδης, Γιώργος [1965], Μακρόνησος: Α.Ε.Τ.Ο. - Ε.Σ.Α.Ι 1949-1950. Σχέδια και κείμενα Γιώργου Φαρσακίδη, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας: Αθήνα [16] https://greece.terrabook.com/el/syros/page/guaros/ [17] https://www.atlasobscura.com/places/spinalonga-island [18] https://www.politischios.gr/images1/23628f0f5972e73dd7e9ceae8895d1d6.jpeg [19] http://www.potmiru.si/deu/italjanska-kostnica [20] https://www.bbc.com/news/world-europe-13887103 [21] Jasenovac (foto OBCT)

194

[22] Sandor Bordas, Petrova Gora [23] Boris Kacan, Goli Otok [24] The new York Times, 2007 [25] https://www.timetravelturtle.com/ruined-buildings-from-belgrade-bombing/ [26] Kozloduy nuclear power plant. Photo uvioc.flickr.co [27] https://www.flickr.com/photos/43493859@N02/13984646335 [28] Vilina Vlas hotel in Višegrad, Bosnia, scene of many war crimes in 1992. Photograph: David Gill/The Observer [29] Skull Tower από Felix Philipp Kanitz, 1863 [30] https://www.abandonedspaces.com/uncategorized/buzludzha-monument.html [31] https://www.atlasobscura.com/places/pyramid-of-tirana [32] https://mk.wikipedia.org/wiki/Albania_bunker_1.jpg [33] http://www.dronestagr.am/vajont-dam-dolomites-italy-with-360-interactive-panorama-3/ [34] https://www.touringclub.it/notizie-di-viaggio/in-pellegrinaggio-alla-risiera-di-san-sabba-a-trieste [35] https://medievalmilanetc.wordpress.com/2014/05/16/milans-backyard-bone-house-the-ossuarychapel-at-san-bernardino-alle-ossa/ [36] https://en.wikipedia.org/wiki/Fossoli [37] https://urbanpost.it/paesi-fantasma-italia-san-pietro-infine-mito-della-fanciulla-deforme/ [38] https://www.fodors.com/world/europe/italy/rome/experiences/news/photos/25-ultimate-things-todo-in-rome [39] https://www.thesun.ie/news/2620413/where-is-pompeii-what-was-found-in-1748-and-how-manypeople-were-killed-when-vesuvius-erupted/ [40] https://www.lidentitadiclio.com/festa-dei-morti-palermo/ [41] http://ttnotes.com/castelo-de-penedono.html [42] https://www.elespanol.com/espana/politica/20170209/192481691_0.html

195

[43] Pablo Picasso, Guernica, 1937 [44] https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g7205081-d12336210-Reviews-Poble_Vell_De_ Corbera_D_ebre-Corbera_d_Ebre_Terra_Alta_Terres_de_l_Ebre_Provinc.html [45] https://www.turismodearagon.com/en/ficha/belchite/ [46] https://www.tripadvisor.com.gr/Attraction_Review-g230153-d10780405-Reviews-Mgarr_World_ War_Shelters-Mgarr_Island_of_Gozo.html [47] https://www.adventurouskate.com/the-miracle-church-of-mosta-malta/ [48] https://www.xmigrations.com/en/reservar/dark-side-valletta-legends-murders-mysteries-malta/ [49] https://gr.pinterest.com/pin/406098091376098699/ [50] https://www.mytravelhouse.net/rabat [51] https://www.flickr.com/photos/baby7/5191508149/ [52] https://www.philenews.com/eidiseis/paraskinio/article/501562/i-prosbasi-sta-fylakismena-mnimata [53] https://www.dailymail.co.uk/home/you/article-2786705/the-day-family-fled-famagusta-life-changed-turkey-invaded-cyprus-1974.html [54] https://www.dailymail.co.uk/home/you/article-2786705/the-day-family-fled-famagusta-life-changed-turkey-invaded-cyprus-1974.html [55] https://news.err.ee/119861/rkas-interested-in-developing-former-patarei-prison-in-collaboration-with-private-sector [56] https://snappygoat.com/free-public-domain-images-latvia_irbene_radio_telescope/O-h2RKRISJC85DfT9I53iEyPQCqRjPyBIg1-L4UBuYE.html#,0,0.da98acc14f7dafee84fb5869980987ac97738146 [57] https://darktourists.com/kgb-museum-riga-dark-tourism-in-latvia/ [58] https://www.latvia.travel/en/sight/salaspils-memorial-ensemble [59] http://coldwarsites.net/country/latvia/karosta-prison-karosta-visitors-center-liepaja/ [60] http://osttravelvita.com/highlights/lithuania/kaunas/ [61] https://www.traveller.ee/blog/vilnius/things-to-do-in-vilnius-the-complete-guide/

196

[62] https://enepieng.wordpress.com/2012/04/12/grutas-parkas-the-disneyland-of-soviet-communism/ [63] https://stalin-line.by/en/ [64] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Khatyn_Memorial_in_Belarus-2282.jpg [65] https://en.wikipedia.org/wiki/Belarusian_Great_Patriotic_War_Museum#/media/File:Minsk_Kriegsmuseum.JPG [66] https://www.visit-belarus.com/en/brest-fortress-city/ [67] https://www.craignicholas.com/journalblog/2019/6/9/chernobyl [68] https://www.freepik.com/premium-photo/kyiv-capital-ukraine-aerial-photography-from-drone-beautiful-country-with-great-long-history-european-country-motherland-monument-huge-statue_7038692.htm [69] http://argotourua.com/tours/missile-force-base-in-pervomaysk/ [70] https://romaniadacia.wordpress.com/2015/12/01/communist-prisons/ [71] https://www.iefimerida.gr/news/256288/sto-sfyri-kastro-toy-komi-drakoyla-gia-posa-hrimata-poleitai-eikones [72] https://www.bucharestcityinfo.com/palace-of-the-parliament/ [73] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mauerfall-Haus-der-Geschichte-Bonn.jpg [74] https://europeremembers.com/destination/dachau-concentration-camp-memorial-site/ [75] https://u.osu.edu/eng4400blegvadmahayricorns/nkvd-speziallager-nr-7/ [76] The East Side Gallery in October 2018. Photo: DPA [77] https://www.itinari.com/location/museum-of-communism-czech-republic [78] https://retiredandtravelling.com/czech-history-pribram-uranium-mine-vojna-memorial/ [79] https://unusualplaces.org/sedlec-ossuary-the-gothic-wonder-of-thousands-of-bones/ [80] https://en.wikipedia.org/wiki/Auschwitz_concentration_camp [81] https://culturaobscura.com/dark-tourism-memorial-sites-museums-in-warsaw-poland/ [82] https://en.wikipedia.org/wiki/Majdanek_concentration_camp

197

[83] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:PL_Belzec_extermination_camp_4.jpg [84] Schloss Hartheim, Georg Matthäus Vischer, 1674 [85] Eckstein, Mauthhausen - Concentration and Annnihilation Camp, Yad Vashem, Jerusalem 1985, σελ. 64 [86] https://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_energy_in_Austria#/media/File:Save_The_World_ Awards_2009_show15_-_Zwentendorf.jpg [87] http://www.archipicture.eu/Architekten/Germany/Tamms%20Friedrich/Tamms%20Friedrich%20-%20 Augarten%201.html [88] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Memorial_of_Iron_Curtain,_Bratislava.jpg [89] https://slovakia.travel/en/snp-museum [90] https://www.panoramatours.com/en/budapest/budapest-highlights/budapest-museums/house-ofterror/ [91] https://en.wikipedia.org/wiki/Kilmainham_Gaol [92] https://www.thescottishsun.co.uk/news/scottish-news/1627883/what-is-scotlands-secret-bunkerwhere-is-it-and-what-is-it-used-for/ [93] https://www.atomictourism.net/hack-green-nuclear-bunker/ [94] https://museumofwitchcraftandmagic.co.uk/visit/ [95] https://www.dw.com/en/inside-londons-new-jack-the-ripper-museum/g-18664331 [96] https://www.smart-appart.fr/fr/actualite/article/118/cherbourg-venez-visiter-le-redoutable-a-lacite-de-la-mer [97] https://normandy.memorial-caen.com/your-visit/your-own-family-or-friends/visits [98] https://www.lensofjen.org/the-martyr-village/ [99] https://www.catacombes.paris.fr/en [100] https://uk.france.fr/en/paris/article/pere-lachaise-cemetery [101] https://wartraveller.com/ww2-location/dunkirk-war-museum/ [102] https://www.standard.co.uk/news/world/battle-of-ypres-before-and-after-pictures-a3986346.html

198

[103] https://en.wikipedia.org/wiki/Fort_Breendonk [104] https://www.reddit.com/r/interestingasfuck/comments/dpozpn/at_camp_westerbork_the_house_ of_the_ss_commander/ [105] Gabor Hernadi, Anne Frank szobra, Statue of Anne Frank https://www.flickr.com/photos/louis_cypher/4768784186

[106] https://www.holland.com/global/tourism/destinations/provinces/north-brabant/ the-camp-vught-national-memorial.htm [107] http://skrimsli.is/2013/01/demo-video/ [108] http://discovericeland.is/city.aspx?baerID=27&SvaediID=0#content [109] https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g189976-d5962194-Reviews-Landlyst_Museum-Heimaey_Island_Westmann_Islands_South_Region.html [110] https://nordlandsmuseet.no/en/blodveimuseet [111] https://www.visitnorway.fr/listings/falstadsenteret-dining/88765/ [112] https://www.hlsenteret.no/english/about/ [113] https://en.wikipedia.org/wiki/Boden_Fortress [114] https://www.wikidata.org/wiki/Q1575435 [115] https://www.discoveringfinland.com/destination/lenin-museum/ [116] http://koldkrig-online.dk/ngg_tag/koldkrigsmuseum-langelandsfort/ [117] https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g1820371-d2234809-Reviews-Cold_War_Museum_Stevnsfort-Roedvig_Stevns_Municipality_South_Zealand_Zealand.html [118] https://en.wikipedia.org/wiki/Alcatraz_Federal_Penitentiary [119] https://www.viator.com/tours/New-York-City/911-Memorial-and-Ground-Zero-Walking-Tour-withOptional-911-Museum-Upgrade/d687-5250GROUNDZERO [120] Untergang der Titanic (“Sinking of the Titanic”), από Willy Stöwer, 1912 [121] https://www.flickr.com/photos/south-african-tourism/3883849594

199

[122] https://www.voanews.com/africa/rwandan-tribunal-charges-ex-military-officer-over-genocide [123] Kazakhstan, φωτογραφία του Phil Hatcher-Moore [124] https://en.wikipedia.org/wiki/Killing_Fields#/media/File:Choeung_Ek_commemorative_stupa_ filled_with_skulls.jpg [125] http://www.vietnam-guide.com/ho-chi-minh-city/war-remnants-museum.htm

200

201

202