ԱԶԱՏՈՒԹԵԱՆ ԱՍՊԵՏՆ ՈՒ ՆԱՀԱՏԱԿԸ

Կարէն Կիմոնեանը խրոխտ, անկախ, բուռն, ազատութեան ձայն մըն է, հազուադէպ` բայց գոյ, Սփիւռքի մտաւորական հրապարակի վրայ ներկայիս. ան աւելի ուժեղ, ազդու հնչած է Հայաստանի մշակութային ու քաղաքական կրկէսներուն մէջ, 60-ականներէն մինչեւ 90ական տարիները: Ճակատագրի տարօրինակ խաղով մը, Միքայէլ Նալբանդեանի երկը, կեանքն ու նկարագիրը ծնունդ տուած են 20-րդ դարու Կարէն Սիմոնեանի տիպարին եւ իմաստաւորած են անոր կեանքը… Զիրար փրկած են այս երկուքը: Այս «սիմբիոզ»ին ամենէն ցայտուն նկարագիրը անոնց երկուսի կատաղի հայրենասիրութիւնն է, հայրենիքին ու հայ հողին ճակատագրին հետ նոյնանալը: Քաջութիւն, յարատեւութիւն ու քիչ մըն ալ բախտ կը մաղթենք յախուռն մտաւորականին որ մարտահրաւէր կը կարդայ ոչ միայն մտաւորական սերունդի մը, այլ իրական առասպելի մէը որ 70 տարուայ շինուած մշակութային վերնակառոյցին է՛ն տոկուն քարերէն մին է… Բացայայտ է որ միայն ընդհանուր համազարկ մը, գրոհ մը զանազան կողմերէ` կրնայ համոզել հին սերունդին, որ յանուն մտաւորական պարկեշտութեան ու հայ մշակոյթի գերագոյն շահերուն` պարտաւոր են վերագնահատել իրենց ամբողջ վաստակը, նոր ճշմարտութիւններու լոյսին տակ: Կարէն Սիմոնեան այս յարձակողականին առաջին զինուորներէն է, ըստ երեւոյթին: Վահէ ՕՇԱԿԱՆ

Ազգային ազատագրութեան եւ քաղաքացիական հասարակութիւն ստեղծելու համար իր գործունեութեամբ միշտ այժմէական Միքայէլ Նալբանդեանի մասին սոյն վարքագրութեան ատաղձը հեղինակի բանասիրական եւ պատմագրական հետազօտութիւններն են, ինչպէս նաեւ արդէն յայտնի ու հրապարակուած, սակայն դասակարգային պատմութեան ու սոցռեալիզմի գրականագիտութեան մեթոդի միջամտութիւններից զտուած վավերագրերը: Հայ գրականութիւն ներմուծուած վիպագրութեան սոյն տեսակը հեղինակը անուանել է վարքագրութիւն, որի նախապայմանն է պատումի իւրաքանչիւր դրուագի փաստական ու պատմական ճշգրտութեան հետ գեղարուեստական խօսքի լիակատար ներդաշնակութիւնը:

© Kaðýí À. ÑÈÌÎÍßÍ, «Ìèêàåë Íàëáàíäÿí», ñåðèÿ «Æèçíü çàìå÷àòåëüíûõ ëþäåé». иçä-âî «Ìîëîäàÿ Ãâàðäèÿ». Ìîñêâà, 1984 © Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ, «Ազատութեան Ասպետն Ու Նահատակը», Էդիթ Պրինտ. Երեւան, 2004. © Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ, «Ազատութեան Ասպետն Ու Նահատակը», Ազատ Խօսք. Երեւան, 2011։ Վերապահուած են բոլոր իրաւունքները: Արտատպելիս կամ մէջբերումներ կատարելիս հեղինակի Ս. Սահակ-Մեսրոպեան նախադերետային ուղղագրութիւնն ու կետադրութիւնը պահպանելը հեղինակային իրաւունքի մասն է կազմում :

Բովանդակություն ԽՕՍՔ ԸՆԹԵՐՑՈՂԻՍ ՆԱԽԱԲԱՆ Ապրում են նրանք, ովքեր պայքարում են ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ Արմատներ Մանկութիւն Պատկանեան քահանայի դպրոցը Ըմբոստութեան առաջին դասերը Հաշուեյարդար ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ Լազարեան ճեմարանի մէջ Ազատ ունկնդիրը Յիսունվեցին «Հիւսիսափայլ» Նժդեհը Առաջին հայ քաղաքացին Յիշատակարանի էջերով Անհաւասար պայքար ՄԱՍՆ ԵՐՐՈՐԴ Գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդիկ Կասկածները իմաստութեան նախագուշակ Մեծ նախապատրաստութիւններ Նախնիների երկիրը Բոսփորի ափին Ուխտեալ ճանապարհի վրայ Օրսեթ-Հաուզի հիւրերը Հնդկաստան Համազգային գործիչը

«Նախիջեիանցի հայ վաճառականը» Նամականի Շրջանը փակւում է ՄԱՍՆ ՉՈՐՐՈՐԴ Ռավելին. Ա տարի Ռավելին. Բ տարի Ռավելին. Գ տարի ՎԵՐՋԱԲԱՆ Մի աստղ մարեց Հայաստանի տխուր հորիզոնի վրայ... Յիշատակարան Միքայէլ Նալբանդեանի կեանքի ու գործունէութեան տարեգրութիւնը Ծանօթագրութիւններ եւ մեկնաբանութիւններ Ամփոփ մատենագրութիւն

ԽՕՍՔ ԸՆԹԵՐՑՈՂԻՍ «Գրել` նշանակում է ձեռնարկել մի շատ համարձակ ճամբորդութիւն»,— ասում է իմ հոգեհարազատ գրողներից մէկը : Անշուշտ, նա իրաւացի է : ...Հերթական այդ համարձակ ճամբորդութիւնը ձեռնարկելիս չեմ սիրում քայլել միեւնոյն եւ քաջ յայտնի ճանապարհով : Ուստի իմ առաջ տեսնում եմ չհանդուրժուելու սպառնալիքը եւ ապրում եմ մի նոր բան յայտնագործելու բերկրանքն ու գոհունակութիւնը : Այս գիրքը գրելիս, ինձ շարունակ բռնում էի մի տարօրինակ զգացողութեան մէջ : Կարծես ոչ թէ սոսկ հաղորդակցւում էի Միքայէլ Նալբանդեանի կեանքին ու գործին եւ փորձում էի գեղարուեստօրէն մարմնաւորել այն, փորձելով սովետահայ մարքսիստական գրականագիտութեան կեղծիքից ու բամբասանքից մաքրել Ազգային Տուն կառուցելու գործը ձեռնարկելու ելած Առաջին Հայ Քաղաքացուն: ՍէնԲէովը* գրել է. «Չգիտես ինչո'ւ, կենսագիրները կարծում են, թէ գրողի ամբողջ պատմութիւնը նրա ստեղծագործութիւնն է: Եւ այդ ստեղծագործութեան մակերեսային քննադատութիւնը չի կարողանում գրողի մէջ տեսնել մարդուն»: Միքայէլ Նալբանդեանի պարագային գրողի մէջ վերացուել էր ոչ միայն մարդը, այլեւ ազգային յարատեւութեան ու ազգային ազատագրութեան գործին նուիրուած բացառիկ կազմակերպիչն ու առաջնորդը: Հէնց այս կրկնակի կորուստը նկատի ունենալով, ասես հաշիւ եմ տալիս այն հայորդիներին, ովքեր ծնւում են եւ ծնուելու են իրենց պապենական երկիրը Քրիստոսի ծնունդից յետոյ երրորդ հազարամեակի մէջ բնակեցնելու համար: Այդ սերունդները մեզ դիտելու են ո'չ թէ որպէս նախորդ դարաշրջանի, այլեւ նախորդ հազարամեակի մէջ ապրածների: Ուրեմն, շատ տխուր բան կը լինէր, եթէ շարունակէինք սովետահայ «լուրջ ու ծանրակշիռ» մարքսլենինեան պատմա-գրականագիտութեան աշխատութիւններով մեզնից կտրուած ու հեռացուած պահել ազգային եւ քաղաքական հզօր ու կըրքոտ այդ գործիչին. եթէ մեր սերունդներին ներկայանայինք առանց Միքայէլ Նալբանդեանի*: Իմ ընտրած նիւթն այնպիսին է որ անհրաժեշտ էր մանրակրկիտ ուսումնասիրել 19րդ դարի 60ական թւականներին նախորդող պատմական դէպքերն ու դէմքերը, իւրացնել այդ ամէնի զարգացման եւ հասունացման տրամաբանութիւնը եւ, ի հարկէ, խորքից ու համակողմանի ծանօթանալ սովետական «նալբանդեանագիտութեան»ը: Հէնց այստեղ էլ պարզուեց, որ գոյութիւն ունեն ոչ միայն չբացայայտուած ու չյայտնաբերուած դրուագներ, այլեւ եղած փաստերը, պատմական իրադարձութիւնները, նոյնիսկ հէնց իր` Նալբանդեանի ձեռամբ հաստատուող վաւերագրերը ենթարկուել են քմահաճ խմբագրումների, կամայական ու մտացածին եզրահանգումների, որոնք, ըստ էութեան, վարկաբեկում են նրան: Այսպիսով հարկ եղաւ զբաղուել նաեւ հետազօտական աշխատանքով` հաւատ ընծայելով միայն սկզբնաղբիւրներին: Սա հետաքրքիր ու արդիւնաւէտ մի գործ էր, որի շնորհիւ հնարաւոր եղաւ կատարել բազմաթիւ յայտնագործութիւններ: Այդ յայտնագործութիւններն ու բացայայտումները հասկանալի շփոթմունք եւ, մեղմ ասած, անհանգստութիւն պատճառեցին սովետական գրականագէտներին: Ի'նչ խօսք, ես հնարաւորութիւն ունէի իմ հետազօտական աշխատանքը շարադրել որպէս ճշմարիտ, այսինքն կոմունիստական գաղափարաբանութեան թելադրանքից ազատագրւած նալբանդեանագիտութիւն: Ունենալով այդ հնարաւորութիւնը, սակայն չեմ տրուել նման գայթակղութեան:

Որովհետեւ իմ նպատակն էր ոգեկոչել Նալբանդեանին: Իմ նպատակն էր ճշմարիտ վէպ գրել նրա մասին: Ուրեմն, ես գրեցի այդ վէպը: Եւ Միքայէլ Նալբանդեանը իմ վէպի գլխաւոր դերակատարն է: Իսկ դա նշանակում է որ ամբողջ փաստական նիւթը շարադրուել է գեղարուեստական իմաստաւորումով: Եւ ամէնից կարեւորը` ես հնարաւորութիւն ունեցայ նորովի, սեփական ու անկաշկանդ հայեացքով դիտել եւ տեսնել 1857-62, այնուհետեւ մինչեւ 1866 թուականը ընդգրկող ժամանակաշրջանի մէջ նրա գործունէութեան էութիւնն ու բովանդակութիւնը: Մի գործունէութիւն, որի նպատակն էր ազատագրուած, ամբողջական եւ ինքնուրոյն Հայաստան ստեղծելը: Թէեւ մեր գրողներից շատերն են գրել կենսագրական վէպեր, սակայն վիպասանութեան այս տեսակը, որ անուանել եմ վարքագրութիւն, դեռեւս չէր իւրացրել մեր գրականութիւնը: Դուրսն այն մշակել են Անդրէ Մորուան*, Ստեֆան Ցվէյգը*, Իրվինգ Սթոունը* եւ այլոք: Ընդ որում, իւրաքանչիւրը հաւատարիմ մնալով ի'ր ազգային գրականութեան աւանդներին: Նրանց փորձի ուսումնասիրութիւնը եւս օգտակար եղաւ վիպասանութեան այս տեսակը մեր գրականութեան մէջ իւրովի մշակելու համար: Վարքագրութեան իմ իսկ սահմանած կանոնների շրջանակից դուրս չգալով, վէպը գրել եմ միայն ու միայն փաստական նիւթի հիման վրայ: Դա նշանակում է, որ չնայած իր գեղարուեստական մտածողութեան, կառոյցին ու արտայայտութեան ձեւին, իմ այս աշխատանքը ունի գիտական ճշգրտութիւն եւ անաչառ հետազօտողի համար կարող է ծառայել որպէս մշակուած նիւթ: Ի դէպ, ինչպէս երեւաց մամուլի մէջ յայտնուած հրապարակումներից, որոնք անմիջապէս հետեւեցին ռուսերէն թարգմանութեամբ հրատարակութեանը, արդէն իսկ սկսել է մեծ յաջողութեամբ ծառայել: Դժուա՞ր աշխատանք է գիտական աշխատասիրութեան ճշգրիտ նիւթը ներկայացնել գեղարուեստական մարմնաւորումով... Անշո'ւշտ: Բայց չէ՞ որ, ինչպէս քիչ առաջ արդէն ասացի, գրելը ինձ համար միշտ էլ համարձակ ու նոր ճամբորդութիւն է եղել: Ուրեմն, քանի որ գրել եմ վէպ, եւ ոչ թէ գիտական աշխատասիրութիւն, ապա անհրաժեշտաբար մասնակիօրէն խմբագրել եմ Միքայէլ Նալբանդեանի (եւ ո'չ միայն նրա) գրաւոր խօսքը` մէջբերումներ կատարելիս: Այդ իրաւունքը ստացել եմ իմ վէպի գլխաւոր դերակատար Միքայէլից, որ զգուշացնում էր, թէ` «Ես շատ լաւ գիտեմ, որ իմ խօսակցութեան ձեւը ունի պակասութիւններ», թէ` «Նոր լեզուն դեռեւս մանուկ է. դեռ շատ ու շատ դժուարութիւնք կան այս լեզուով գեղեցիկ եւ յաջող խօսելու. այդ կը հոգայ ժամանակը, երբ նոր լեզուն հեղինակների գրչի տակ ճախարակուելով, կը ստանայ իւր այրական հասակը»: Նա հրաշալի տիրապատում էր դասական ոսկեղէնիկ հայերէնին, որ արդէն ցաւօք` կիրառական չէր ազգի լուսաւորութեան համար: Եւ «հին լեզու»ից հարկ էր հրաժարուել ո՛չ թէ այն պատճառով, որ այսպէս կոչուող նոր լեզու»ն կամ «աշխարհաբար»ը պատրաստ էր փոխարինելու տասնեւհինգ դարերի խորքերի մէջ ստեղծուած Սուրբ Գրքի լեզուին` գրաբարին: Ո՜չ... Սուրբ Գրքի լեզուն, որ հայ ազգի ընդհանրութեան գըլխաւոր ու հիմնական ուժն է նաեւ այսօր, քանզի ազգային անեղծ մշակոյթի մեր արմն է, տէրութեան կորուստից յետոյ ենթարկուել էր բարբարոս ազդեցութիւնների: Հայրերի երկրի մասնատուելու հետեւանքով բաժան-բաժան էր եղել նաեւ ինքը` Ազգը: Դարերի ընթացքին նահանջել էր գրական լեզուն` իր տեղը զիջելով խօսակցական լեզուներին` բարբառներին եւ, ի վերջոյ, դարձել

էր ժողովրդին անհասկանալի: Ազգային միաւորութեան համար անհրաժեշտ էր նոր գրական լեզու, որպիսին այն ժամանակ, հաւատարիմ մնալով դասական կատարեալ ուղղագրութեանը, Հայաստանի թուրքապատկան եւ ռուսապատկան հատուածների մէջ ջանասիրաբար վերստին կերտում էր ազգային ոգեմիտ մշակների իսկական մի բազմաստեղք, որովհետեւ վերակենդանացնել երբեմնի ոսկեղէնիկ հայերէնը այլեւս անհնար էր: Այն ժամանակների գրաւոր խօսքի տարբեր նմուշները ոճական խմբագրութեան ենթարկելու միտքը ծագեց վէպն աւարտելուց յետոյ, երբ պարզուեց, որ օտարախօս ընթերցողը վէպիս ռուսերէն թարգմանութեամբ ասուածը իւրացնում է ամբողջ խորքով, իսկ հայ ընթերցողը, բնականաբար, «դժուարանում է դեռեւս մանուկ լեզուն» հասկանալ*: Ես այդ զգացի, երբ 1982-ին գրական մամուլի մէջ մի քանի հատուած լոյս տեսաւ իմ վէպից, որտեղ մէջբերումների նկատմամբ ունեցել էի ոչ թէ գրողի, այլ հետազօտողի մօտեցում: Ես որդեգրել եմ մէջբերումները ոճական խմբագրութեան ենթարկելու սկզբունքը մէկ նպատակով միայն. Միքայէլ Նալբանդեանին մօտեցնել մեզ, նրան աւելի՛ զգալ մեր իրականութեան մէջ, նրա հետ ապրել մեր այս բարդ ու հակասական ժամանակները: Եւ այն վստահութեամբ, որ նա անպայման կ’օգնի, զօրաւիգ կը լինի, որպէսզի չկորցնենք մեր կապը ազգային կենսագրութեան, պատմութեան, նախնիների հետ, որպէսզի չկորցնենք ամէնից կարեւորը` մեր բարոյական կողմնորոշումը: Ահաւասիկ այն ամէնը, ինչ կ’ուզենայի ասել, Ընթերցո՛ղ, որ գիրքս վերցրել եւ պատրաստւում ես գնալ դէպի ազգային պատմութեան ամէնափառաւոր շրջաններից մէկը, երբ խմորւում էր ազատագրութիւնը որպէս Գերագոյն Նպատակ, պատրաստւում ես հանդիպել ազգային քաղաքական Քո գործիչին, եւ պատրաստւում ես խորասուզուել հէնց Քո էութեան խորքերը: Բարի՛ ճանապարհ...

26 Մայիս, 1985 Երեւան

ՆԱԽԱԲԱՆ ԱՊՐՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱՆՔ, ՈՎՔԵՐ ՊԱՅՔԱՐՈՒՄ ԵՆ Սկսենք վերջից... Էդգար ՊՈ* 1866 թւականի Յունիս 15ին գաղտնի ոստիկանութեան զօրամարմնի սպայակոյտի սպայ, փոխգնդապետ Եանովը մի զեկուցագիր ուղարկեց ժանդարմների պարոն շեֆին: «Այս տարուայ մարտին,— հաղորդում էր նա,— Սարատով նահանգի Կամիշին քաղաքի մէջ վախճանուեց նախիջեւանցի Միքայէլ Նալբանդեանը, որ գտնւում էր ոստիկանութեան հսկողութեան ներքոյ: Իշխանութիւնների թոյլտուութեամբ նրա աճիւնը երկաթուղով փոխադրել են Դոն, եւ ապա «Կոզակ» շոգենաւով հասցրել Նախիջեւան, որտեղ դիմաւորել են արտակարգ հանդիսաւորութեամբ ու յարգանքի տուրքով՝ քաղաքի գրեթէ ամբողջ ազգաբնակչութեամբ»: Փոխգնդապետը չէր չափազանցում: ...Գարնան այն հրաշալի օրերից մէկն էր, երբ Դոնի ափերին արդէն բողբոջել էին ծառերը: Հարթավայրով դէպի հեռու հորիզոն էր ձգուել նուրբ, մատղաշ կանաչի գորգը, իսկ երկնքի մէջ ճախրում էին թռչունները, որոնց ճռուողիւնը աւելի էր թանձրացնում քաղաքի վրայ իջած լռութիւնը: Լռութիւն, որ յագեցած էր եկեղեցիների զանգերի տխուր ղօղանջներով: Գետի ոլորանից երեւաց Կոզակ, նաւը եւ դանդաղ մօտենալով, կառանեց նաւահանգստի մօտ, որտեղ խռնուել էր մարդկանց մի հոծ բազմութիւն... Քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանն* ու քաղաքի միւս պատուարժան մարդիկ, որոնք կազմակերպել էին այս տխուր եւ հանդիսաւոր արարողութիւնը, մօտեցան կամրջակին: Նաւահանգստից մինչեւ քաղաքի կենտրոնական հրապարակ, մինչեւ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցի, փռուած էր շքեղ ուղեգորգը, որի վրայով քայլեց Նալբանդեանի աճիւնը տանողների թափօրը: Յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցաւ յաջորդ օրը: Նախիջեւանցիք հանգուցեալի աճիւնը որոշել էին ամփոփել քաղաքից մօտ եօթը վերստ հեռաւորութեան վրայ գտնուող Սուրբ Խաչ վանքի բակը: Քաղաքով մէկ տարածուող զանգերի ղօղանջների ներքոյ թափօրը հրապարակից շարժւեց դէպի վանք, եւ այդ ամբողջ ճանապարհին մարդիկ իրենց ուսերին տարան դագաղը: «Վանքի վարդապետը իր դամբանականի մէջ հանգուցեալին անուանել է անմեղ նահատակ,—շարունակում էր փոխգնդապետը:Նախիջեւանի նախկին

քաղաքագլուխ ծերունի Խալիբեանի* կարծիքով, Նալբանդեանի աճիւնին մատուցուած մեծարանքը ցոյց է կառավարութեան դէմ»:

Սուրբ Խաչ վանքը, որի գաւիթի մէջ Միքայէլ ամփոփուած է Նալբանդեանի աճիւնը։

Փոխգնդապետի այս հակիրճ զեկուցագրից զատ, ամենատարբեր հասցէներով ուղարկուեցին բազմաթիւ մատնագրեր, որոնց հեղինակները կամենում էին պարզապէս ոչնչացնել իրենց հակառակորդի բոլոր բարեկամներին, եւ այդ գործը գլուխ բերել գաղտնի ոստիկանութեան ամենազօր ձեռքով: Ովքե՞ր էին մատնագրերի հեղինակները: Այդ նրա՛նք էին, ովքեր յափշտակում էին եկեղեցական գումարները... Ովքեր իւրացնում էին ապօրինի գլխահարկը... Ովքեր մարդասպաններ էին վարձում անցանկալի մարդկանց վերացնելու համար... Այդ նրա՛նք էին, ովքեր վարժուել էին «ազ գասիրական»իրենց պարապ ճառերով հանդէս գալ որպէս ժողովըրդի շահերի պաշտպան: Նրա՛նք, ովքեր մի ամբողջ հնադարեան ժողովրդի ուզում էին առաջնորդել դէպի ձուլարան, եւ նրա՛նք, որոնց իրական դէմքը ոչ հեռաւոր անցեալին յաճախ էր բացայայտել Միքայէլ Նալբանդեանը: Բայց ի՞նչ մեղքերի մէջ կարող էին ամբաստանուել հանգուցեալի բարեկամներն ու համախոհները: Չէ՞ որ յափշտակութիւնների եւ սպանութիւնների հեղինակները շատ լաւ գիտէին, որ իշխանութիւնները հազիւ թէ ուշադրութիւն դարձնեն նման մեղադրանքների, որովհետեւ ամենազօր կաշառքը վաղուց ի վեր վարժեցրել էր ընդհանրապէս մատների արանքով նայել «քաղաքի հզօրների» գործերին: Ուստի, անհրաժեշտ էր մէկ այլ յատկանիշ ունեցող մեղադրանք, որի կողքով ոչ ոք չհամարձակուէր անտարբեր անցնել: Եւ քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանն ու նրա կողմնակիցները ամբաստանուեցին հակառուսական տրամադրութիւններ ունենալու մէջ: Փոխգնդապետին ինչինչ ճանապարհներով յաջողուեց նաեւ համոզել, թէ

Կարապետ Հայրապետեանի գործունէութիւնը վնասակար է տէրութեան համար: Փոխգնդապետը մի ընդարձակ զեկուցագիր շարադրեց, որտեղ առաջարկում էր քաղաքային վարչութեան գլուխ կանգնած, ազգաբնակչութեան վրայ վնասակար ազդեցութիւն ունեցող եւ ամենայն ռուսականի նկատմամբ ժողովըրդին ատելութիւն ներշնչող մարդկանց աքսորել քաղաքից: Այս ամէնը անհետեւանք չմնաց: Գաղտնի ոստիկանութիւնը լրջօրէն զբաղուեց հակառուսական տրամադրութիւնները բացայայտելու գործով: Ծայր առան հարցաքննութիւնները, պահանջուեցին բացատրագրեր... Կարապետ Հայրապետեանը ենթարկուեց տնային կալանքի, իսկ Մագիստրատի նախագահ Դանիէլ Գարագաշը, պաշտօնեայ Սաղաթէլ Քայալեանը, ատենակալ Բախչիսարայցեւն եւ իրաւաբան Խլտճեանը մինչեւ Նալբանդեանի յուղարկաւորութեան առիթով սկսուած ոստիկանական գործն աւարտուելը հեռացուեցին իրենց պաշտօններից: Իշխանութիւնները մտադիր էին այս գործին այնպիսի մի ընթացք տալ, որ հիմնաւորուէր Հայկական Շրջանին շնորհուած մասնակի արտօնութիւնները սրբագրելու ծրագիրը: Վաղուց ի վեր նրանց գրգռում էր այն հանգամանքը որ Նոր Նախիջեւանը կառավարում է սեփական Մագիստրատը. որ հայերն ունեն իրենց սեփական դատաստանագիրքը. որ քաղաքի մէջ երբէ՛ք չեն եղել ռուս ոստիկաններ եւ, ընդհանրապէս, Նոր Նախիջեւանին արտօնուած է իւրօրինակ մի ինքնավարութիւն: Իսկ որ ժամանակին խաբուած հայերը կարող են դժգոհել, կարող են ըմբոստանալ՝ իշխանութիւններին ընդհանրապէս չէր անհանգստացնում, քանի որ ուժը նրանց ձեռքին էր, իսկ բանսարկուներն ու մատնիչները հէնց նոյն հայերից էին: Բայց գտնուեց մի տրամաբանական պատասխան որ «անմեղօրէն» հերքում էր այն մատնութիւնը, թէ Նալբանդեանի համաժողովրդական յուղարկաւորութիւնը կաղմակերպուած հակառուսական ցոյց է եղել կառավարութեան դէմ:

Ստեփանոս Նազարեանը՝ Գրիգոր Սալթիկեանին*, 1866թ., Հոկտեմբեր. «Տէրութեան հարցմանը, թէ նախիջեւանցի հայերը ինչո՞ւ նման պատուաւոր հանդէսով ընդունեցին Նալբանդեանի դին ու թաղեցին, կարծում եմ, նախիջեւանցիք, ինչպէս եւ ճշմարտութիւնն է, կարող են պատասխանել, թէ հանգուցեալ Նալբանդեանի տառապալից ջանքերով ստացուել եւ Կալկաթայից բերուել է Նախիջեւանին կտակած մի մեծ արծաթ գումար, իսկ քաղաքն էլ, երախտապարտ ճանաչելով իւր անձը դէպի Նալբանդեանը, նրան ցուցաբերել է վերջին մեծարանքը»:

Մ. Նալբանդեանի մահարձանը։

Քանդակագործ՝ Անդրէաս Տէր Մարուքեան։ 20րդ դարասկիզբ։

Այսպիսի բացատրութիւնը զսպեց գաղտնի ոստիկանութեանը, որ դեռեւս անտեղեակ էր, թէ Միքայէլ Նալբանդեանի մահը սգում է ոչ միայն Նախիջեւանի՝ «իւր անձը երախտապարտ ճանաչող հասարակութիւնը», այլեւ բովանդակ հայութիւնը: Հայկական լրագրերն ու հանդէսները իրարից արտատպում էին Նալբանդեանի մահուան գոյժը եւ գնահատում նրա կեանքըն ու գործը.

«Գրեթէ բոլոր հայ հասարակութեանց ծանօթ աշխոյժ եւ եռանդուն Միքայէլ Նալբանդեանը ամէնքի համակրութիւնը, յարգը եւ սէրը գրաւած ունէր իր գրութիւններովը»: «Մի մարդ պակսեցաւ Հայկական աշխարհից... Ամենեքեանս պիտի միշտ մտաբերենք, որ մեր առաջ դրուած է որպէս գեղեցիկ յիշատակ, նրա ազնիւ եւ արթուն գրական աշխատութիւնը եւ անդադար գործունէութիւնը»: «Աշխարհիս երեսին ամէն տեղ հազուագիւտ են լինում այնպիսի մարդիկ, որոնք իրենց քանքարով, աշխատութեամբ եւ այլ հոգեւոր յատկութիւններով ծառայած լինեն իրենց հասարակութեանց օգտին»: «Բայց Նալբանդեանը չպիտի մեռնի հայոց համար: “Հիւսիսափայլ”երն ողջ պիտի պահեն զանի, որոնց էջերը լեցուցած էր: Իր գործերը պիտի յիշատակուին, ու պիտի արձանագրեն զինք մեր պատմութեան ազգասիրաց ցանկին մէջ»:

Այնուհետեւ արագօրէն տարածուեց այն լուրը, թէ Միքայէլ Նալբանդեանը մեռած չէ, թէ նա դեռ գալու եւ վերականգնելու է հայոց թագաւորութիւնը եւ իր

արքայական հրամանով հողը բաժանելու է գիւղացիներին: Նրա մահուան բօթն առնելով, հակառակորդները թեթեւացած շունչ քաշեցին: Չգիտես ինչո՛ւ, բոլոր նրանք, որ տարիներ շարունակ կռիւ էին մղել Նալբանդեանի դէմ, հիմա համոզուած էին, թէ իր իսկ մահով նա պարտուել է արդէն: Ուստի, փորձելով անաչառ երեւալ, նրանք տողերի միջեւ նշում էին, թէ Նալբանդ եանը «քանքարի տէր ուսումնական երիտասարդ մ¥էր», որպէսզի այնուհետեւ քմծիծաղով աւելացնէին. «Մոլորեալ մը՝ իր պատիժը գտաւ»: Լազարեան ճեմարանի ուսուցիչ Մսեր Մսերեանը*, ում հանդիպելու առիթը դեռ կ’ունենանք, երբ լսել էր Նալբանդեանի մահուան լուրը, նոթատետրի մէջ այսպէս էր գրել. «Մեռաւ Միքայէլ Նալբանդեան, խռովայոյզ երիտասարդն, ի Սարաթով գաւառի՝ ուր աքսորեալ էր ի պատիժ յանցաւորութեանն ընդդէմ պետութեան»: «Արշալոյս Արարատեան» թերթն իր էջերի մէջ գրեց, թէ Նալբանդեանը «ռուսիաբնակ հայ ազգը խռովութեան եւ երկպառակութեան մէջ ձգեց ոչ միայն իւր կենդանութեան, այլեւ՝ իւր մահուան հետեւ»:

Բալթազարեանը՝* Մսերեանին. «Խնդրում եմ համառօտիւ ինձ յայտնել, թէ ինչպիսին է ձեր կարծիքը հանգուցեալ Միքայէլ Նալբանդեանի մասին, քանզի այն դէպքում, երբ ոմանք նրա ազգասիրութիւնը փառաբանում են առ երկինք, միւսները, որպէս անհաւատ ու ինքնահաւան երիտասարդ մի խառնակիչ՝ դժոխքի բաժին են համարում նրան: Թիֆլիսից նրա մասին ինձ են ուղարկել խստագոյնս դատապարտող տեղեկութիւններ»: Մսերեանը՝ Բալթազարեանին. «Նալբանդեանին դուք եւս, անշուշտ, դատապարտելով կը դատապարտէիք, եթէ գիտենայիք գէթ մէկը կամ երկուսը այն ապիկարութիւններից, որ նա բացայայտ կամ գաղտնի կատարել է ի վնաս ժողովրդի»... Ոմանք էլ Նալբանդեանի յորդորը, թէ պէտք է հեռու մնալ ռուս յեղափոխականներից, փորձում էին ներկայացնել որպէս մոլորութիւն, եւ ոչ թէ հաւատամք, ոչ թէ որպէս կտակ՝ ապագայ սերունդներին: ...Հիմա, երբ տարիների, տասնեակ տարիների հեռուներից փորձում ենք դիտել ու գնահատել այս ամէնը, մեզ հասկանալի է դառնում ինքը՝ Միքայէլ Նալբանդեանը, որպէս բացառիկ խառնուածքի տէր մի անհատականութիւն: Նա իր ամբողջ կեանքն ապրել էր առանց կենսական այն դիւանագիտութեան, երբ շրջապատի հետ փոխյարաբերութիւնները չսրելու համար մարդիկ ջանում են «բաց դռներ թողնել»: Հետեւանքը եղել էր այն, որ նրան սիրում էին բարեկամները՝ անվերապահօրէն, եւ ծայրայեղօրէն ատում էին հակառակորդները: Միջին գոյութիւն չունէր: Նման խառնուածքի տէր մարդիկ ամէնից առաջ դժուարացնում են իրենց իսկ կեանքը: Եւ ինչպիսի՛ դժուարութեամբ նրանք պահում են բարեկամներին,

նոյնքան հեշտութեամբ ձեռք են բերում ոխակալ թշնամիներ, որոնց թիւը յաճախ համալրւում է երբեմնի բարեկամներով: Շա՛տ-շատերն էին համոզուած, թէ Միքայէլ Նալբանդեանը խորամանկ ու դիւանագէտ մարդ է: Իրականութեան մէջ, սակայն, նա պարզ էր ու մատչելի, սիրում էր կատակել եւ ընկերական հաւաքոյթների ոգին էր: Միեւնոյն ժամանակ, նա միշտ հաւատարիմ էր իր սկզբունքներին, արդարամիտ էր ու անաչառ: Եւ քանի որ խառնուածքի այս գծերը դժուար էին համադրւում եւ գրեթէ անըմբռնելի էին յարմարուողական գետնաքարշ յարաբերութիւնների սովոր մարդկանց, ուստի բնական էին նրա մասին գոյութիւն ունեցող ծայրայեղօրէն տարբեր կարծիքները: Նրա հակառակորդներից շատերն էլ այն «ազգասէրներն ու հայրենասէրներն» էին, ովքեր բացառիկ էին համարում ամենայն հայկականը՝ բնաւ չընդունելով որեւէ թերութիւն կամ քննադատական խօսք, որ կարող էր նշմարուել ու ասուել հայերի մասին: Նալբանդեանը լաւ գիտէր այդպիսիների արժէքը, հասկանում էր, որ նրանք գործնական որեւէ քայլ չեն կատարի յանուն ազգի, եթէ անմիջական շահ չունենան: Ուստի սիրում էր կրկնել, թէ «անարգելով ազգի պակասութիւնները, ո՛չ միայն չես անարգում ազգը, ո՛չ միայն չես դառնում նրան թշնամի, այլ մնում ես որպէս իսկական բարեկամ, քանզի քո ցանկութիւնն է եղել ազատուած տեսնել նրան բոլոր պակասութիւններից»: Իր պարզութեան մէջ նրա բարդ անհատականութիւնը նկատի ունենալով, Նալբանդեանի զինակիցներից մէկը գրում էր. «Ո՞ր հայը կը զգայ այսօր այս մեծ մարդու արժէքը, ո՞վ պիտի նկարագրէ անոր կեանքը, գործը եւ մահը, ո՞վ պիտի վերցնէ այն վարագոյրը, որով ծածկուած են անշուշտ Նալբանդեանի կենաց վերջին տարիներուն տանջանքը, ո՞վ պիտի պահանջէ անոր դատապարտութեան պարագաները գիտնալ, եւ քննել այն վճիռը, որով աքսոր գնաց»: Մենք, այնուհանդերձ, կարողացանք տեսնել ու գնահատել Նալբանդեանի դերը ազգային ու հանրային կեանքի մէջ, թէեւ նրա ազգային ազատագրութեան ու միջազգային գործունէութիւնը ծածկող վարագոյրը հնարաւոր եղաւ բարձրացնել հիմա՝ 20րդ դարի 80-ականների սկզբին, երբ շարագրում էինք նրա վարքագրութիւնը: Նալբանդեանի մահից հազիւ մէկ տարի անց նրա բանաստեղծութիւններն ու յօդուածները ձեռքից ձեռք էին անցնում, բայց զգուշութեան համար անպայման ջնջուած էր լինում հեղինակի անունը: 1847 թւականին Երեւանի նահանգային գաղտնի ոստիկանութեան պետը անհանգիստ օրեր ունեցաւ, որովհետեւ չգիտես որտեղից՝ երիտասարդութեան ձեռքը յայտնուել էր Նալբանդեանի լուսանկարը՝ «Հայրենիքի փրկարար մակագրութեամբ»: Իսկ մի քանի տարի անց քննութիւն սկսւեց «հայ քաղաքական յանցագործ Նալբանդեանի դիմանկարը տարածելու առթիւ, որ բանտարկուած է եղել

Պետերբուրգի ամրոցի մէջ՝ Գերցէնի* հետ կապեր ունենալու համար» (գնդապետ Օրլովսկու ծածկագիր հեռագրից): Մեղադրւում էր Թիֆլիսի հայոց հոգեւոր դպրոցի սան Տիգրան Նաւասարդեանը: Ոստիկանութեան քննութեամբ պարզուել էր, որ այս Տիգրան Նաւասարդեանը Թիֆլիսի վիմագրական արհեստանոցներից մէկին ուսուցիչ Մարկոզովի լուսանկարը հինգ հարիւր օրինակ բազմացնելու պատուէր է տուել: Մի քանի օրից նա ստացել էր իր պատուէրը: Բայց վիմագրական արհեստանոցի բանուորը կռահել էր, որ պատկերուածը ուսուցիչ Մարկոզովը չէ, եւ «հայրենասիրաբար կատարելով իւր պարտքը, յայտնել էր ուր հարկն է»: Քննութեամբ հաստատուել էր, որ իսկապէս, նկարները «ներկայացնում են նախկին քաղաքական յանցագործ Միքայէլ Նալբանդեանին, որ մասնակից է եղել Լոնդոնի քարոզիչների մեղադրական գործին»:

«Ազատութիւն» բանաստեղծութիւնը Մ. Նալբանդեանի դիմանկարով:

Նկատի ունենալով, որ Նաւասարդեանը տասնութ տարեկան էր եւ ազատագրութեան գործիչի լուսանկարները բազմացնելն էլ վնասակար հետեւանքներ առայժմ չէր ունեցել, Կովկասի փոխարքան բարեհաճել էր այդ գործին դատական կարգով ընթացք չտալ եւ Նաւասարդեանին բանտարկել էր վեց ամսով, իսկ այնուհետեւ, երեք տարի ժամանակով նրան յանձնել ոստիկանութեան հսկողութեան: Նալբանդեանի լուսանկարները բազմացւում էին նրա «Ազատութիւն բանաստեղծութեան հետ նաեւ 20րդ դարի սկզբին:

«Գրեթէ չկայ մի հայ, որ տիրապետելով հայերէնին, անգիր չիմանայ այդ բանաստեղծութիւնը,— յիշում է Ականատեսը:— Բայց ես հանդիպել եմ իմ

սերնդակից բազմաթիւ հայերի, ովքեր ծնուած ու մեծացած լինելով Մոսկուա, ուստի եւ չիմանալով մայրենի լեզուն, այնուհանդերձ մեծ յուզմունքով, ասես մայրական պատգամ, արտասանում էին այդ սքանչելի ստեղծագործութիւնը, վերապրելով իւրաքանչիւր հնչիւնն իսկ. Ազատ Աստուածն այն օրից...»

«Չէ՛, մարդ մը չպակսեցաւ, տերեւ մը չընկաւ Հայոց աշխարհէն, մոլորեալ մը՝ իր պատիժը չգտաւ, այլ Հայաստանի տխուր հորիզոնին՝ փայլող աստղ մը մարեցաւ»: «Նալբանդեանը հաւատքին համար, ճշմարտութեան եւ ազատութեան հաւատքին համար զոհ ընկաւ»: «Ինչպէս կենդանութեան ատեն, նոյնպէս մահուանէ ետեւ պիտի գործէ ազգին մէջ, քանի որ շղթան եւ սուրը չեն կրնար կաշկանդել եւ սպանել լուսաւոր գաղափարները»:

Յիրաւի, այդ Ըմբոստ Մարդը, Ազատութեան Ասպետը եւ Ճշմարիտ Հայրենասէրը ապրում էր սերունդների ո՛չ միայն յիշողութեան, այլեւ հոգու մէջ: Եւ, ուրեմն, շարունակում էր պայքարել: Որովհետեւ՝ «Vivare... militare est»— «Ապրել... նշանակում է պայքարել*»: Թէկուզ եւ մահից յետոյ...

ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ ԱՐՄԱՏՆԵՐ Սիրում եմ հին բաներ... Ամենայն մարդ ունի իւր համար սիրական բան. իմ սիրականն է հնութեան խուզարկութիւնքը, մանաւանդ, որ այդ բանը ունենայ պատմական արժանաւորութիւն: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ղրիմից ելած հայ գաղթականների կարաւանը Ռուսաստան հասաւ խորը աշունքին եւ շարունակեց իր ճամբան դէպի Դնեպրեան հարթավայր, որտեղ կայսրուհի Եկատերինա Երկրորդի* խոստումի համաձայն հիմնադրուելու էր հայկական մի նոր գաղութ: ...Բանն այն է, որ շահելով 1768-1774 թւականների ռուս-թուրքական առաջին պատերազմը, Ռուսաստանը Քիւչուկ-Կայնարջիի հաշտութեամբ ո՛չ միայն ընդարձակեց հարաւային իր սահմանները, այլեւ Թուրքիայից անջատելով, «անկախ յայտարարեց Ղրիմի խանութիւնը: Նոր նուաճումների հետ ծնուեցին նոր հոգսեր: Կայսրուհին որոշեց տեղահանել Ղրիմի հայերին, որոնք պատերազմի տարիներին, աւա՜ղ, զօրաւիգ էին եղել ռուսական բանակին: Հայերից շատերը, ինչպէս, օրինակ, «գեղեցկատես ու բարձրահասակ երիտասարդ Յովհաննէս Աբրահամեանը, Մանուէլ Շահինեանը, Մանուկ Դերջանեանը եւ ուրիշներ ռուսաց զինուորական պաշտօն մտան,— գրում է Ականատեսը,— եւ իրենց հաւատարիմ ծառայութեամբ սպայութեան կոչումն ստացան*»: Հաւատարմութիւնը որպէս բարոյականութիւն՝ ամենուրէք եւ միշտ գնահատելի է, անշուշտ: Անհասկանալի եւ նոյնիսկ տարօրինակ է այս «հպարտութիւն»ը, որ ամենուրէք եւ միշտ մոլորեցրել է հայերին, որոնք հիմա էլ, Թուրքիայի դէմ ռուսական զէնքի յաղթանակից յետոյ, դարձեալ չկռահեցին, թէ իրենց իսկ գոյութեամբ խանգարելու են Ղրիմի նկատմամբ կայսրութեան հետագայ ծրագրերն իրականացնելու գործին: Քրիստոնեայ Ռուսաստանի հովանաւորութեամբ մի տէրութիւն ունենալու՝ հայ եկեղեցական ու աշխարհական գործիչներից ոմանց ձգտումը յայտնի էր արքունիքին: Ռուսաստանի ինքնակալները անցեալի եւ ներկայի հայ խնդրամատոյցների աղաչանքներին ականջալուր էին դառնում այն ժամանակ միայն, երբ մէջտեղ էին գալիս կայսրութեան գերագոյն շահերը*: Այդպիսի մի հերթական պահ էր վրայ հասել: Կայսրութեան գերագոյն շահը պահանջում էր թուլացնել «անկախ» յայտարարուած Ղրիմի խանութիւնը: Եւ թուլացնելու միջոցներից մէկն էր հայերին տեղահանելը, որոնց ձեռքին էր արդիւ-

նահանութիւնը, այգեգործութիւնը եւ առեւտուրը: Հաւատարմութեան եւ հաւատակից բարեկամութեան մասին շողոքորթելով, յիշեցնելով, թէ հէնց իրենք՝ հայերն են ժամանակին խնդրամատոյց եղել Պետրոս Առաջին* ինքնակալին, այնուհետեւ ահաբեկելով պարտուած խանութեան հնարաւոր վրէժխնդրութեամբ, կայսրուհուն յաջողուեց նաեւ այլ եւ այլ նենգութիւններով գաղթի ճանապարհ դուրս բերել հայերին: Եկատերինա Երկրորդ կայսրուհին իր այս նպատակն իրագործելու համար նոյնիսկ խոստումներ տուեց, որոնք բաւարարելու էին ղրիմահայոց պահանջները: Աւելի՛ն. կայսրուհին հաւաստիացրեց, թէ ռուսական սահմանն անցնելուն պէս գաղթականները ապահովուած կը լինեն շէներ եւ նոյնիսկ քաղաք հիմնելու հողատարածութեամբ, իսկ սննդամթերքի եւ տուն ու տեղ դնելու համար արքունական նպաստ ունենալու մասին էլ՝ խօսք անգամ լինել չի կարող: «Եթէ ձախորդութիւնն է բախում, ապա դռներդ լայն բաց»,— ասում է Իմաստուն Հայը: «Եւ քիչ հաւատայ բարեբաստիկ կեանքի խոստումների, երբ քո դիւրահաւատութիւնը շահարկելով, քեզ ուզում են օգտագործել հզօր մի կայսրութեան քաղաքականութեան խոհանոցի մէջ»,— կը գայ ժամանակը եւ այս եզրակացութիւնը կենսական նշանակութիւն կ’ունենայ հայի ճակատագրի համար՝ ընդհանրապէս: Ինչեւէ... Շուրջ տասներկու հազար գաղթողներին խոստացուած վեց հազար սայլի փոխարէն, նրանց սպասում էր ընդամէնը երկու հազար սայլ: Միւս անակնկալը ցրտաշունչ քամիներն էին եւ աշնանային անձրեւները: Իսկ գաղթականները, անծանօթ լինելով Ռուսաստանի օդեղանակներին, ամարնային թեթեւ հագուստով էին դուրս եկել Ղրիմից: Փորձեցին արքունի ծախքով տաք հագուստներ բաժանել: Բայց անհնար էր բոլորի կարիքը հոգալ: ...Վերջապէս, երբ տեղ հասան՝ պարզուեց որ կայսերական խոստումների փոխարէն նրանց դարանակալել է մի նոր անակնկալ: Հողատարածութիւնները, որոնք իբրեւ յատկացուել էին տեղահանուած ղրիմահայերին, արդէն բնակեցուած էին Ռուսաստանի տարբեր շրջաններից եկած եւ այս նոր վայրերի վրայ ապրուստի դիւրին միջոցներ ակնկալող զանազան բախտախնդիրներով: Նահանգային վարչութիւնը հայերին փորձեց տեղաւորել զանազան գիւղերի մէջ: Բայց դատարկուած տները քիչ էին, եւ ստիպուած՝ երկուերեք ընտանիք տեղաւորւում էին մի յարկի տակ, իսկ գաղթողների մի մասն էլ վրաններն առած թափառում էին տեղից տեղ: Ոմանք էլ գետնափոր կացարաններ էին շինել, որպէսզի կարողանան գոնէ մի կերպ անցկացնել ձմեռը՝ քրիստոնեայ Ռուսաստանի բարեհաճ հովանաւորութեան ներքոյ: Գարնանը նորից սկսուեցին թափառումները ռուսական ամայի տափաստաններով մէկ: Ձախորդութեան ու արհաւիրքի մէջ յայտնուելիս հայերը սովորաբար դառնում են զարմանալի միաւորուած: Բայց եթէ այսպէս շարունակուէր, միաւորուածութիւնը բնաւ չէր փրկելու հայերին, քանի որ կարաւանը

քայքայուելով՝ կորչելու էր. կորչելու էր ինչպէս անապատային մի գետ, որ ներծծւում է աւազուտի մէջ: Ուտելիք չկար, օթեւան չունէին, աւազակներն էլ միւս կողմից էին յարձակումներ գործում: Մարդիկ, յատկապէս երեխաներն ու ծերերը, չէին դիմանում ցրտին ու քաղցին: Եւ կարաւանի հետեւից ձգւում էին թարմ գերեզմանաթմբերը, որոնց սկիզբն ու վերջը չէր երեւում: Տնաւեր գաղթականները իրենց աղերսագրերով, բողոքներով ու գանգատներով դիմում էին իշխանութիւններին: Յիշեցնում էին որ զանգուածային այս տեղահանութեան տասնչորս պայմաններից զատ, արքունիքը խոստացել էր Ղրիմ թողած տների փոխարէն տալ նորերը, խոստացել էր բնակութեան համար տրամադրել այնպիսի տարածքներ, որպիսիք ընտրելու էին իրենք` հայերը, խոստացել էր թոշակ ու սննդամթերք, որ մարդիկ ստանալու էին գաղթի ճանապարհին: Բայց միայն տեղահանութեամբ շահագրգռուած արքունիքը այլեւս լուծուած էր համարում ղրիմահայոց խնդիրը` նրանց լքելով ճակատագրի քմահաճոյքներին: Այսպիսի խաբէութեան հնարաւորութիւնն իսկ մտքի ծայրով չանցկացնող հայերի կարծիքով ինչինչ ուժեր խանգարում էին, որպէսզի իրենց ձայնը հասնի մայրաքաղաք: Ուստի գաղթականները մի խումբ ընտրեցին, որ առաջ էր անցնելու նօսրացող ու նօսրացող կարաւանից` յարմար մի բնակավայր գտնելու նպատակով: Պատուիրակութեան առաքելութիւնը հազիւ թէ յաջողութեամբ աւարտուէր, եթէ այս մոլորուած հայերին իր աջակցութիւնը չբերէր Ռուսաստանի Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու թեմական առաջնորդ Յովսէփ արքեպիսկոպոս Երկայնաբազուկ-Արղութեանը* եւ նրա յորդորով նաեւ Յովհաննէս Լազարեանը*, որ արքունիքի մերձաւորներից էր: Հրովարտակը վաւերացուեց 1779 թւականի Նոյեմբեր 14-ին: Պատուիրակները, որ մի քանի ամիս շարունակ լռուել մնացել էին մայրաքաղաքի մէջ, Հրովարտակը ստանալով, շտապեցին օր առաջ տեղ հասցնել ուրախ լուրը:

«Մենք... ընդունելով ձեզ համայն ռուսաց պետութեան մշտնջենաւոր հպատակութեան ներքոյ, բարեհաճում ենք ոչ միայն բոլորիդ ընդունել Մեր գթառատ հովանաւորութեան տակ, այլեւ թոյլ ենք տալիս Մեր թագաւորութեան մէջ վա յելել բոլոր իրաւունքներն ու առաւելութիւնները, որպիսիք Մեզնից եւ Մեր նախնիներից հնուց ի վեր վայելում են մեր հպատակները»:

Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Ռուսաց Երկրի Հայոց՝ Իշխան ԵրկայնաբազուկԱրղութեան

:

Հայերը նաեւ տասը տարով ազատուում էին պետական հարկերից, իսկ չունեւորները առաջին տարուայ համար արքունական գանձարանից ստանալու էին ապրուստի միջոց, սերմնացու եւ անասուններ: Պայմանաւորուածութեան համաձայն, Հրովարտակը մեծապետական դիւանագիտութեան շրջանակի մէջ, հայերին շնորհում էր նաեւ ինքնավարութիւն: Քաղաքը հիմնելուց ու բնակեցնելուց յետոյ կայսրուհին հրամայում էր ստեղծել Մագիստրատ եւ Հայկական Շրջանի դատն ու վճիռները կատարել հայկական օրէնքների եւ սովորութիւնների համաձայն` ազգաբնակչութեան ընտրած մեծաւորների տնօրինութեամբ: Կայսրուհին խրախուսում էր իր նոր հպատակներին, եթէ նրանք նախաձեռնէին անհրաժեշտ ու օգտակար գործարաններ ու արհեստանոցներ հիմնել: Նաեւ թոյլատրում էր պտղատու այգիներ տնկել, որոնց բերքից քաշած ամէն տեսակի գինին կարելի էր վաճառել ինչպէս հայկական բնակավայրերի, նոյնպէս եւ Ռուսաստանի այլ եւ այլ քաղաքների մէջ: Խրախուսւում էր առեւտրական տորմիղ ունենալ ծովային առեւտրի համար:

«Մի խօսքով,— թոյլատրում էր կայսրուհին,— ամէն տեսակի արդիւնահանութեամբ զբաղուել իւրաքանչիւրի կամքի ու կարողութեան համեմատ, եւ այս ամէնը Մեր ինքնակալ գայիսոնի եւ օրէնքի հովանաւորութեան ներքոյ: Հասարակութեանը մշտնջենաւոր ժամանակով ու ժառանգաբար տալով այս բոլոր արտօնութիւնները, Մենք հանդիսաւորութեամբ առաւել հաստատման համար Մեր սեփական ձեռքով ստորագրեցինք եւ Մեր պետական կնիքով հրամայեցինք վաւերացնել:

Տրուած է Մեր Սանկտ Պետերբուրգ մայրաքաղաքի մէջ, Քրիստոսի ծննդեան 1779 տարուայ Նոյեմբեր 14-ին, եւ Մեր Թագաւորութեան տասնութերորդ տարին: ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ»

Կայսերական Հրովարտակի ընթերցումն աւարտուելուն պէս, ապագայ քաղաքի տարածքով մէկ, որ առայժմ ամայի հարթավայր էր, արձագանգուեցին գաղթականների ուրախութեան բացագանչութիւնները, որոնք անմիջապէս էլ խեղդուեցին Սուրբ Դմիտրի Ռոստովսկու ամրոցից ուղարկուած զինւորական նուագախմբի թնդիւնների մէջ: ...Կ’անցնեն տարիներ, եւ Միքայէլ Նալբանդեանը իր «Յիշատակարան»ի մէջ նախիջեւանցիներին դարձեալ կը ներկայացնի Հրովարտակի բնագիրն ու նոր թարգմանութիւնը», յատկապէս նշելով, թէ «նախիջեւանցի հայերից շատերը միայն անունով գիտեն այդ Հրովարտակը»: Որովհետեւ կարճ ժամանակ անց մոռացութեան էին տրուել հայերին շնորհուած արտօնութիւնները: Նախ` որովհետեւ Ռուսաստանի հարաւային սահմանները վաղուց անցել էին Կովկասից էլ անդին եւ դարձեալ պաշտպանուած էին դիւրահաւատ հայերով: Այնուհետեւ, հրովարտակով երաշխաւորուած արտօնութիւնները մոռանալը ձեռնտու էր Հայկական Շրջանի իշխանութիւնն ստանձնած խմբակին, որ ձգտում էր քաղաքական, հասարակական ու կեցութեան բոլոր հանգամանքներով նոյնա նալ ռուսականին: Իսկ երբեմնի տեղահանուած ու գաղթած հայերի նոր սերունդի անտեղեակութիւնը եւ ծերերի մոռացկոտութիւնը լաւագոյն պայմաններն էին ստեղծել իրաւունքները ոտնահարելու, կայսերական դրածոների ապօրինութիւնների ու բարբարոս կամայականութիւնների, ինչպէս նաեւ ազգային արժանապատուութիւնը, լեզուն ու աւանդութիւնները համապարփակ ինքնակալութեան եւ Ռուսական գաղութարար կայսրութեան զոհասեղանին «երախտագիտօրէն» նուիրաբերելու համար: ...Քաղաքի ու շրջակայ գիւղերի շինարարութիւնը գլխաւորում էր Յովսէփ արքեպիսկոպոս Երկայնաբազուկ-Արղութեանը: Նրա ջանքերով ապագայ քաղաքի յատակագիծը պատուիրուել ու հաստատուել էր Պետերբուրգի մէջ: Թէեւ ապագան առայժմ ուրուագծւում էր շատ աղօտ, բայց զգալի էր ինչ որ նորութիւն, թարմութեան շունչ, ինչը թերեւս հէնց այն Յոյսն է, որ Հայի միակ հաւատարիմ ուղեկիցն է եղել նրա բոլոր մոլորութիւնների ընթացքին: Այս Յոյսը նաեւ պայ մանաւորուած է եղել անցեալի, պատմութեան, նախնիներից ժառանգած հոգեւոր եւ նիւթական մշակոյթի նկատմամբ հայերի անվերապահ նուիրուածութեամբ: Յանուն նոր հեռանկարների Հայը երբէք չի հրաժարուել իր անցեալից եւ անցեալի արժէքներն էլ չի վատնել, չի մանրել յանուն խոստացուող եւ ոչ իրական ապագայի: Թերեւս հէնց այստեղ էլ պէտք է որոնել հայի կենսունակութեան խորհուրդը... Ուստի, բնաւ էլ տարօրինակ չէր որ տնաւեր

եղած գաղթականները, որ կորցրել էին իրենց ունեցուածքը, գաղթի երկարուձիգ ճանապարհներին էլ թողել էին հարիւրաւոր շիրիմներ, ուրեմն, այս սոսկալի կորուստներն ունենալով հանդերձ, աչքի լոյսի պէս պահպանել ու իրենց հետ բերել էին հինաւուրց ձեռագրերի մատեանները, վանքերի ըսպասքը, նկարիչների ստեղծած կտաւները, նոյնիսկ խաչքարերն ու եկեղեցիների փայտաքանդակ դռները: Կառուցելով քաղաքը` նրանք վերսկսում էին իրենց կեանքը ներդաշնակ մի համերաշխութեամբ: Եւ պիտի անցնէին տարիներ, որպէսզի նորակառոյց քաղաքի հասարակութեան մէջ ընդգծուէին ու առանձնանային ճորտատիրական կայսրութեան բարքերով թելադրուած որոշակի շերտաւորումներ եւ ծայր առնէին անողօք հակամարտութիւններ: Իսկ առայժմ, երբ կեանքն արդէն ընկնում էր բնական հունի մէջ, պարզուեց որ ամէն տեսակի փորձութիւններով անցած գաղթականները չեն մոռացել, թէ իրենք Ղրիմ ապրելիս են եղել տարբեր քաղաքների ու գիւղերի մէջ: Գիւղացիների խնդիրը դիւրին էր: Նրանք առանձին, իրարից հեռու գիւղեր հիմնեցին եւ փառք տուեցին Աստծուն: Դժուարը քաղաքաբնակների բանն էր: Պատմական Հայաստանի նոյնքան պատմական Նախիջեւան քաղաքի անունով, որ գտնւում էր հեռու-հեռաւոր Արաքսի ափին, այստեղ, Դոնի գետաբերանին նրանք կառուցում էին մի նոր քաղաք: Գաղթելով Ղրիմի տարբեր քաղաքներից, նրանք իրենց հետ բերել էին իւրայատուկ սովորութիւններ, ծէսեր, տարազ, խոհանոց, նաեւ բարբառ: Այո՛, քաղաքը պէտք է կառուցուէր հրաշալի մի յատակագծով: Այո՛, նրանք եկել, այս կողմերը հաստատուել էին վիթխարի կորուստների գնով, բայց հոգու խորքերի մէջ պահպանելով իւրաքանչիւր հայի յաւիտենական ուղեկիցը` Կարօտը, որ կապում, հարազատութեան ազնիւ մի զգացում է հաղորդում բոլորին: Այո՛, նրանք դեռ պէ՛տք է ընտելանային տափաստանային չոր տապին, պէ՛տք է վարժուէին իրենց մօտակայ ու հեռաւոր դրացիներին եւ, ի հարկէ, համատեղ ջանքերով, արիւն-քրտինքով պէ՛տք է շէնացնէին այս ամայի տափաստանները: Յետո՞յ ինչ... Այս ամէնը նրանք անպայմա՛ն գլուխ կը բերէին: Եւ բնաւ չէր խանգարի, որ տարբեր քաղաքներից եկածները հաստատուէին տարբեր թաղամասերի մէջ: Վատ չէր լինի նաեւ, եթէ ամէն մի թաղամաս իր եկեղեցին ունենար եւ նոյնիսկ իր առանձին... գերեզմանոցը: Եւ Նոր Նախիջեւանի մէջ կառուցուեց վեց եկեղեցի, որոնք կոչուեցին Ղրիմ մնացած եկեղեցիների անուններով: Անհրաժեշտ էր նաեւ պաշտօնապէս հիմնադրել քաղաքը: Այս նպատակով գլխաւոր հրապարակի վրայ 1781թւականին հապճեպօրէն փայտաշէն մի եկեղեցի կառուցեցին եւ հէնց այս փոքրիկ, անշուք շինութեան մէջ էլ Ապրիլ 21ին Յովսէփ արքեպիսկոպոս Երկայնաբազուկ-Արղութեանը կատարեց Նոր Նախիջեւանի հիմնադրումի հանդիսաւոր ծիսակատարութիւնը: Քաղաքի չորս

ծայրամասերին հանդիսաւոր թափօրի ուղեկցութեամբ դրուեցին չորս անկիւնաքարերը: ...Հզօր արմատներ էին մխրճւում այս նոր գաղութի մէջ: Եւ ի սկզբանէ յայտնի էր, որ հերթական տեղահանութիւնից յետոյ ժողովուրդը մտադիր չէ չորացնել իր կենսական ակունքները: ՄԱՆԿՈՒԹԻՒՆ Մանկութեա՛ն օրե՛ր երազի նման Անցաք գնացիք, այլ չէք դառնալու... Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Գաղթականների մէջ էր դարբին Գրիգորը... Պատմում էին որ նրա պապերը հնագոյն ժամանակներից ի վեր եղել են Ղրիմի խանական երամակների պետերը եւ ժառանգաբար ստացել են պայտարապետի պաշտօնը, որ բաւականին բարձր դիրք էր խանութեան մէջ: Նոր հիմնադրուած քաղաքի մէջ առաջին ծնունդներից մէկը վարպետ Գրիգորի որդին էր` Ղազարը, որ մեծացաւ հօր դարբնոցի մէջ, կապտաւուն բոցով վառւող քուրայի կողքին: Երբ նրա ուժը պատեց այնքան որ գետնից կտրի ամէնափոքր կռանը, Ղազարը կանգնեց հօր դիմաց, զնդանի առաջ: Այսուհետեւ հօր եւ որդու համաչափ հարուածներից ծնուած կայծերի խրձերն էին սփռւում չորս բոլոր: Տարիներ անցան եւ տարիների հետ էլ աշխարհից անցաւ գնաց վարպետ Գրիգորը` որդուն ժառանգութիւն թողնելով պապենական արհեստն ու դարբնոցը: Երկաթագործ Ղազարը կամ, ինչպէս ինքն էր ներկայանում` Ղազար Դեմիրճեանը1, քաղաքի այն արհեստաւորներից էր, որոնց մասին Իմաստուն Հայն ասում է, թէ` «Զուտ ոսկով ու արծաթով գուցէ հարուստ չէին, բայց արհեստը նրանց ձեռքի ոսկէ ապարանջանն էր»: Ի դէպ, արհեստները Նոր Նախիջեւանի մէջ բազ մազան էին, իսկ արհեստաւորները բարի համբաւ էին վայելում: Նրանք բարեխիղճ էին, ազնիւ ու մեղուի պէս ժրաջան: Եւ պատահական չէր, որ Նոր Նախիջեւանի վահանաձեւ զինանշանը անկիւնագծով երկու մասի բաժանուելով, ձախ կողմը պատկերում էր արծաթաւուն դաշտի հենքի վրայ ոսկեգոյն մեղուներ, իսկ աջին` փեթակ, որ տեղահանուած մի բուռ տարագիր հայերի նոր բնակատեղին էր խորհրդանշում: Այս կողմերը յայտնուած օտարերկրացի ճանապարհորդները հիացմունքով էին նկարագրում քաղաքն ու բնակիչներին.

«Յանկարծ քո դիմաց յայտնւում է Նախիջեւանը` հայերի ճերմակ քաղաքը, որ երկրամասի լաւագոյն քաղաքներից է...

1

Դ ե մ ի ր ճ ի (թ ո ւ ր ք .) — ե ր կ աթ ագ ո ր ծ , դ ար բ ի ն :

Բնակիչները զբաղուած են արդիւնահանութեան բոլոր տեսակներով: Ամբողջ Հարաւային Ռուսիայի մէջ չի լինում մի տօնավաճառ, որ նախիջեւանցին իր ապրանքը վաճառքի չհանի: Կովկասեան բնակիչների տարազն ու սպառազինութիւնը նոյնպէս հայերի արհեստագործութեան գլխաւոր ճիւղերից են»: Նոր Նախիջեւանի զինանշանը

...Երիտասարդ դարբին Ղազարը 1814 թւականին խնդրեց նախիջեւանցի արհեստաւոր Պետրոս Գիւմուշեանի դստեր` Տիրուհու ձեռքը: Երբ լրացաւ ժամանակը, նրանք մի զաւակ ունեցան, որի անունը ի յիշատակ պապի` դրեցին Գրիգոր: Ղազարի կեանքի մէջ ամուսնութիւնն ու նորածինը մեծ փոփոխութիւններ էին: Հոգսերն էլ, անշուշտ, աւելացան: Բայց նրա տանիքի տակ էլ յայտնուեց մարդկային պարզ երջանկութիւնը: Երջանիկ այդ օրերը շուտ վերջացան: Վարպետ Ղազար Դեմիրճեանը կորցրեց կնոջը` Տիրուհուն, եւ երեք տարեկան երեխան գրկին` աւելի ճիշտ ելք, քան երկրորդ անգամ ամուսնանալն էր, չկարողացաւ գտնել: 1818 թւականին նա ամուսնացաւ Յարութիւն Ջեւելեկեանի դստեր` Գեղեցիկի հետ: Եւ ծնուեցին Լուսեղէնն ու Յակոբը: Սակայն այս ամուսնութիւնը նոյնպէս կարճ տեւեց: Ընդամէնը երկու տարի: Հիմա, արդէն երեք երեխայ գրկին, վարպետ Ղազարը ամուսնացաւ երրորդ անգամ: Ընտրութիւնը եղաւ հանգուցեալ Միսերեանի այրի` Աննան: Աննան բարի կին էր եւ հիանալի մայրութիւն կ’աներ Ղազարի որբերին: Բայց երրորդ անգամ Ղազարի ամուսնական կեանքը աղէտալի կերպով կարճատեւ եղաւ: Ընդամէնը տասն ամիս: Ծննդաբերութիւնից յետոյ Աննան վախճանուեց, Ղազարի որբերի թիւն աւելացնելով նորածին երեխայով, որ առաջին աղջիկն էր դարբնի երեխաների մէջ, անունն էլ` Գայիանէ: Հիմա առաւել եւս կասկած չէր կարող լինել որ երեք տարբեր մայրերից ծնուած

չորս զաւակներին բաւական չէր միայն հօր վաստակը: Անհրաժեշտ էր մայրական խնամք եւ հոգատարութիւն: Չորրորդ ամուսնութիւնը անխուսափելի էր: Այս անգամ վարպետ Ղազարը ընտրեց Յովակիմ Չերչենեանի դուստր Մարիանէին, որ ամուսնացած էր եղել Անանիա Սուլուլեանի հետ: Ամուսնու մահից յետոյ Մարիանէն մնացել էր մենակ ու մոլորուած ճիշտ այնպէս, ինչպէս Ղազար Դեմիրճեանը: Ուստի նա սիրով համաձայնեց մայրութիւն անել Ղազարի չորս զաւակներին: Ղազարն էլ իր հերթին պատրաստակամութիւն յայտնեց հայրութիւն անել Մարիանէի... չորս որբերին: Քահանաները չհամաձայնեցին պսակել Ղազարին, որովհետեւ չորրորդ ամուսնութիւնը արդէն չափազանց էր: Բացի այդ, ժողովրդի մէջ էլ տարածուած էր, թէ չորրորդ եւ աւելի ամուսնութիւններից ոչ մի բարի բան չի կարելի սպասել, եթէ չխօսենք ընդհանրապէս չարիքի մասին: Ղազարը դիմեց թեմի առաջնորդին, խնդրելով ապօրինի համարուող չորրորդ ամուսնութեան թոյլտուութիւն: Առաջնորդը մտաւ բազմազաւակ հօր եւ նրա որբերի վիճակի մէջ եւ, նկատի ունենալով որ նա ժամանակի սովորութեան համաձայն կանուխ ամուսնանալով, դեռեւս երիտասարդ է, հրամայեց պսակել վարպետ Ղազարին: Եւ պարզուեց, որ չորս զաւակ պիտի ունենային Ղազարն ու Մարիանէն այս նոր ամուսնութիւնից: Այս չորսից երկուսը, փոքրիկ Գաբրիէլն ու Շահզադէն, դժբախտաբար, վախճանուեցին: Միքայէլը` Ղազարի եւ Մարիանէի վեցերորդ, իսկ ընտանիքի տասներորդ զաւակը, ծնուեց Նոր Նախիջեւանի 31-րդ գծի թիւ 39 փայտաշէն մէկ յարկանի տանը, 1829 թւականի Նոյեմբեր 2-ին: Դժուար չէ պատկերացնել, թէ որպիսի իմաստութիւն, համբերութիւն եւ արդարամտութիւն էր պէտք հաշտ ու համերաշխ ապրելու համար մի ընտանիքի մէջ, որտեղ ճակատագրի բերումով մեծանում էին իրարու խորթ տասը զաւակներ: Ծնողների ու զաւակաների փոխյարաբերութիւնները, ինչպէս նաեւ տարբեր հայրերից ու մայրերից ծնուած երեխաների կեանքը բաւականին հեշտանում էր Ղազար Դեմիրճեանի շիտակութեան շնորհիւ: Մի յատկանիշ, որ բնորոշ էր նաեւ Միքայէլ Նալբանդեանի խառնուածքին: Շիտակութիւնը մի առանձին հմայք էր տալիս նրան: Նաեւ այդ շիտակութեան շնորհիւ էր, որ սիրում ու գնահատում էին Նալբանդեանին` նրա հետ շփուող ու համագործակցող մարդիկ: Բայց չմոռանանք, որ նոյն շիտակութիւնը նրա թշնամիների բանակը շարունակ համալրող հիմնական պատճառներից մէկն էր: Բազմանդամ ընտանիքի հօր գործը գնալով դժուարանում էր: Թէեւ նա առայժմ կարողանում էր ծայրը ծայրին հասցնել, բայց ժամանակներն էլ փոխւում էին: Լինելով աշխարհագրական մի այնպիսի յարմար վայր, որտեղից հնարաւոր էր

աշխոյժ առեւտուրը ոչ միայն Ռուսիայի խորքերը գտնուող քաղաքների, այլեւ հեռաւոր երկրների հետ, տնտեսական երբեմնի հզօրութիւնը վերականգնելու նպատակով` նախիջեւանցիները ընտրել էին հնագոյն, ճիշտ ու ազնիւ գործունէութիւն` վաճառականութիւնը: Թերեւս այս դէպքում տուժել էին արհեստներն ու սեփական արդիւնահանութիւնը: Բայց դա անխուսափելի անհրաժեշտութիւն էր սկզբի համար: Ցաւալի էր, ի հարկէ, որ արհեստաւորները սկսեցին մշակութիւնանել նաւահանգստում` նաւամբարներըբեռնելով Ռուսիայի խորքերից բերուած ու նաեւ տեղի վրայ ստեղծուած բարիքներով: Այնուհետեւ նախիջեւանցի վաճառականների նաւերը ելնում էին հեռաւոր ճամբորդութեան, նաւարկում էին դէպի Ղրիմ ու Օդեսա, դէպի Պոլիս եւ Յունաստան, դէպի Իտալիա, Ֆրանսա, Անգլիա...

Դոնի Նախիջեւանի քաղաքապետարանը: 19րդ դարավերջի լուսանկար:

Արհեստաւորներից շատերի պէս վարպետ Ղազարն էլ արդէն որոշել էր վաղ թէ ուշ առեւտրի մի փոքր գործ սկսել, ուստի Միքայէլին բնաւ թոյլ չտուեց մօտենալ դարբնոցի քուրային ու զնդանին, յատկապէս, որ տղան էլ վտիտ էր ու թուլակազմ: Ի՞նչ ապագայ կարող էր երազել որդու համար նախիջեւանցի հայրը, եթէ ոչ վաճառականութիւն: Բայց վաճառականութեամբ զբաղուելու համար էլ, յայտնի բան է, անհրաժեշտ էր մի քիչ տառաճանաչ լինել, ապա` թւաբանութիւն ու մէկ էլ աշխար հագրութիւն իմանալ: Քաղաքը դպրոցներ չունէր: Վաճառականութեամբ ոգեւորուած նախիջեւանցիները բաւարարւում էին տնային վարժարաններով, որպիսիք բացում էր այս կամ այն քահանան, կամ սարկաւագը` երեխաներին գրաճանաչութիւն եւ կրօն սովորեցնելու համար: Վարպետ Ղազարը որդուն ուղարկեց Օգսենթ Եղիշէի վարժարանը, որ ոչ մի բանով չէր տարբերւում միւս տնային վարժարաններից: Եւ ինչպէս միւս վարժապետները, այնպէս էլ Օգսենթ Եղիշէն պահանջում էր, որ աշակերտները թէկուզ եւ առանց հասկանալու անգիր անեն Սաղմոսը, Ժամագիրքը կամ

Նարեկը: Իսկ այն աշակերտների համար, որոնք զլանում էին դասերը սերտել, գոյութիւն ունէին միեւնոյն մշակուած պատիժները: Նրանց կամ ծեծում էին ճիպոտով, կամ էլ ստիպում էին մերկ ոտքերով ծնկի գալ գետնին փռած խճաքարերի վրայ: Այս պատիժներից ոչ ոք չէր կարողանում խուսափել, որովհետեւ վարժապետները օգտակար էին համարում ճիպոտահարել նաեւ նրանց, ովքեր ցուցաբերում էին հետաքրքրասիրութիւն կամ էլ պարզապէս ընդունակ երեխաներ էին: Իզուր չէր, որ ծնողները երեխաների անկարգութիւնները սաստելու համար սպառնում էին, թէ կ’ուղարկեն վարժապետի մօտ` դաս սերտելու: Այնպէս որ, բացառիկ ընդունակութիւններն ու լաւ սովորելը Միքայէլին չէին փրկում աւանդական պատիժներից: Յատկապէս որ նա սիրում էր նաեւ պատեհանպատեհ հարցեր տալ: Ասենք, նա արդէն քանիքանի՛ անգամ տեսել էր տների պատերին կախած նկարներ, որոնք պատկերում էին Սուրբ Էջմիածինը, կամ Արարատն ու Արագածը` իրենց ձիւնածածկ գագաթներով: Նրա ուշադրութիւնը վաղուց էր գրաւել, որ Արարատի գլխին միշտ նկարուած էր լինում տարօրինակ մի շինուածք` Նոյեան տապանը, իսկ Արագածի գլխին` օդի մէջ կախուած մի կանթեղ: Թէ ի՞նչ կանթեղ էր, ինչո՞ւ էր կախուած Արագածի գագաթին` ոչ ոք չէր կարողանում պատասխանել: Ուստի մի օր էլ Միքայէլի հերթական հարցը հէնց այդ տարօրինակ կանթեղի մասին էր: — Երբ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը* գնում էր այդ սարի գլուխը գիշերային առանձնութեան մէջ Նարեկ քաղելու,— պատասխանեց վարժապետը,— հրամայում էր, եւ իսկոյն օդի մէջ յայտնւում էր այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որով նա կարողանում էր գրերը ջոկել եւ կարդալ: Միքայէլը չգիտէր, որ ուսուցիչը ամէն բան շփոթել է, որ Գրիգոր Լուսաւորիչը չէր կարող մի քանի հարիւրամեակ յետոյ գրուելիք Նարեկացու «Աղօթագիրք*»ը կարդալ, ուստի, երբ հարցրեց.

— Խալֆա2, ո՞ւմ էր հրամայում,— պատասխանը եղաւ ճիպոտը: Օգսենթ Եղիշէն հաճոյքով էր պատժում ուշիմ ու խելացի աշակերտին: Քաղաքի միւս վարժապետների պէս, նա եւս վաղ օրօք վրէժ էր առնում Միքայէլից, թէեւ գիտէր, որ վարպետ Ղազարը որդուն նախապատրաստում է վաճառականի աշկերտ տալու: Իսկ վաղօրօք վրէժ առնելու պատճառն էլ այն էր որ Օգսենթ Եղիշէի սիրտն արդէն «սատանայական կասկած էր մտել, թէ այդ մանուկը մի օր էլ կարող է իր փոխարէն վարժապետութիւն անել»: «Այսպիսի մտավախութիւն էին ապրում գրեթէ բոլոր վարժապետները, երբ հանդիպում էին շնորհալի երեխաների: Եւ փորձում էին հէնց մանկութեան տարիներին “կոտրել” նրանց»,— գրում է Ականատեսը: Օգսենթ Եղիշէն չհասցրեց Միքայէլի մէջ խեղդել հետաքըրքրասէր, ուշիմ երեխային, որովհետեւ եօթը տարեկան մանչուկը մէկ ամսւայ ընթացքին 2

Խալֆա — Վարժապետ (արաբ.) :

աւարտելով այբբենարանը, հեգարանը եւ Սաղմոսը, վարժ կարդում էր մէկերկու տարի ուսանած աշակերտներից ոչ պակաս: Վարպետ Ղազարը, տեսնելով որդու ընդունակութիւնները, առաջադիմութիւնը եւ ուսումի սէրը, միւս կողմից էլ` վարժապետի տգիտութիւնը, երեխային հանեց Օգսենթ Եղիշէի դպրոցից եւ «տուեց նրան Տէր Գաբրիէլ Պատկանեան* քաջ հայկաբան քահանային, որ այն ժամանակ Նախիջեւան էր եւ վարժապետութիւն էր անում»,— գրում է Ականատեսը: Տուեց նրան ու, ինչպէս այն ժամանակ ընդունուած էր, ասաց.

— Ես որդուս մարմին տուի, իսկ դու նրա մէջ հոգի դիր: ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅԻ ԴՊՐՈՑԸ Ստոյգ եւ Աստուածադիր դաստիարակութիւնը այն է, որ ամենայն ծնող կրթէ իւր որդին ազգային սեփական դպոցի մէջ: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը դեռեւս դարասկզբին Նոր Նախիջեւան հրաւիրուած Սերովբէ* վարժապետի որդին էր: Ուսումը ստացել էր հօր դպրոցի մէջ: Տիրապետում էր մի քանի լեզուների: Սիրում էր երեխաներին կրթելու եւ դաստիարակելու գործը: Մանկավարժութեան ասպարէզի մէջ շատ բան իւրացրել էր հօրից` Սերովբէ վարժապետից, որ ժամանակին Վենետիկ եւ Թրիէստ քաղաքների մէջ ուսումնասիրել էր եւրոպական վարժարանների ուսուցումի առաջաւոր ձեւերը: Ի դէպ, նրա աշակերտներից շատերը հետագային իրենց ուսումը շարունակել էին Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանի մէջ, ոմանք էլ, վերադառնալով Նոր Նախիջեւան, նուիրուել էին կրթութիւնն ու դաստիարակութիւնը կազմակերպելու, դպրոցներ բանալու, լուսաւորութիւն տարածելու գործին: Բայց այդ խանդավառ երիտասարդները մի քանիսն էին միայն, իսկ նախիջեւանցիներն էլ, ինչպէս արդէն գիտենք, առանձնապէս ոգեւորուած չէին «դրամը քամուն տալու եւ դպրոցներ բանալու» գործով: Ի հարկէ, կային ունեւոր հայեր, որոնք ուզում էին իրենց զաւակներին կրթութեան տալ, բայց ո՛չ այն պատճառով, որ հասկացել էին կրթութեան անհրաժեշտութիւնն ու արժէքը, այլ որպէսզի ընդօրինակած լինեն իրենց հարեւանին: Ինքը` Տէր Գաբրիէլը դառնութեամբ էր մտածում, որ արագօրէն հարստացող, բայց խաւարամիտ նախիջեւանցի հայերը, անշուշտ, կարող են անել իրենց խելքին փչածը` ընդօրինակելով ուրիշներին, «կապիկի նման ռուսաց, անգլիացոց, ֆրանսացոց, գերմանացոց արտաքին արարմունքից օրինակ առնելով, բայց առանց գիտակցութեան»: Ահաւասիկ, այսպիսի մտաւոր թշուառութեան պայմանների մէջ յայտնւում էին

ուսուցիչներ, որոնք արտաքին արարմունքներ` նիստուկաց, պար եւ քաղաքավարութեան ձեւեր էին սովորեցնում նախիջեւանցի ունեւոր ընտանիքների պատանիներին ու աղջիկներին: Կրթութեան ու դաստիարակութեան այս տեսակը անվնաս էր ու զերծ` անցանկալի հետեւանքներից: Երեխաները հեռու էին մնում ազատական գաղափարներից, որոնք գնալով աւելի ու աւելի էին տարածւում Եւրոպայով եւ հասնում Ռուսաստան: Միեւնոյն ժամանակ, վարուեցողութեան ձեւեր եւ կանոններ սովորեցնելը կրթութեան ու դաստիարակութեան պատրանք էր ստեղծում: Եւ հայերն էլ, որոնք յաջողութեամբ ոտք էին մեկնում դրսի աշխարհի հետ, գերադասում էին հէնց այդ պատրանքները: Բազմաթիւ ազդեցիկ մարդիկ, որպիսիք էին Մըկըր աղա Պոպովը, կամ երբեմնի քաղաքագլուխ Վարդերես Հալաջեանը, կամ էլ Ղազարոս աղա Ղազարեանը եւ շատ ուրիշներ, պաշտպանում եւ զօրաւիգ էին այդ ուսուցիչներին: Ուրեմն, դժուար չէ պատկերացնել, թէ Նոր Նախիջեւանի մէջ որպիսի՛ արգելքներ յաղթահարելու գնով էր հնարաւոր դպրոց բանալ: Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը յամառ, ըմբոստ եւ հետեւողական մարդ էր: Նոյնիսկ կարելի է ասել որ ուժեղ մարդ էր: Կարիքն էլ միւս կողմից էր նրան ստիպում լինել յամառ ու հետեւողական: Ոչ միայն ընտանիքն էր մեծացել, այլեւ նուազել էր քահանայութեան եկամուտը, որովհետեւ ընդհանրապէս անարդարութիւն չհանդուրժող իր խառնուածքի պատճառով հալածւում էր քաղաքի իշխանաւոր մարդկանց կողմից: Նա մեկնեց Դոնի Ռոստով եւ քննութիւններ յանձնեց գաւառական վարժարանի մէջ, որպէսզի մասնաւոր դպրոց բանալու վկայական եւ իրաւունք ստանայ:

Դոնի Նախիջեւան քաղաքի կենտրոնական հրապարակը, որտեղ գտնւում էր Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին եւ Եկատերինա Բ արձանը:

Շուտով Պատկանեան քահանայի դպրոցի համբաւը տարածւեց քաղաքով մէկ, իսկ աշակերտների թիւն արագօրէն աւելացաւ, հասնելով շուրջ երեք հարիւրի: Տէր Գաբրիէլը դասաւանդում էր տանը, որտեղ չկային ո՛չ դասասենեակներ ու

ո՛չ էլ աշակերտական նստարաններ: Բայց գրենական պիտոյքների եւ ցուցադրական գործիքների պակաս չէր զգացւում: Նա, օրինակ, հէնց իր ձեռքով մի գլոբուս էր սարքել: Հասարակածային պղնձէ օղագօտին եւ միջօրէական ները խնդրել էր, որ պատրաստեն դարբինները, իսկ փորագրութիւնները կատարել էին ոսկերիչները, որոնց զաւակները սովորում էին իր դպրոցի մէջ: Անհրաժեշտ պիտոյքներ պատրաստում էին նաեւ աշակերտները` իւրացնելով թէ՛ առարկան եւ թէ՛ վարժուելով ձեռքի հմտութեան: Տէր հօրն յաջողուեց մի քանիսին համոզել, թէ դպրոցի շէնք կառուցելն անհրաժեշտ է: Նոր Նախիջեւանի հատուկենտ մտաւոր գործի տէր մարդկանց յորդորներով ու թելադրանքով նոյնիսկ մեկենասներ գտնուեցին, որոնք յանձն առան շինարարութեան ծախքի մի մասը, եթէ, ի հարկէ, այդ նպատակին տրամադրուէին նաեւ հասարակական սեփականութիւն հանդիսացող եկեղեցական գումարները, որոնք սովորաբար յանձնում էին այս կամ այն մեծահարուստի տնօրինութեան: Բանն այն է, որ հասարակական սեփականութեան համար ո՛չ հաշւեկշռի մատեաններ կային, ո՛չ կանոնաւոր հաշուետուութիւն էր կատարւում եւ ո՛չ էլ օրինաւոր շահողութիւն կար: Եկեղեցու սպասաւորները տնաւարի կամ իրենք էին շրջանառութեան մէջ դնում այդ գումարները, կամ էլ առանց ստացական թղթերի բաժանում էին զանազան կարիքներ հոգալու, եւ հետեւանքը լինում էր այն, որ գումարները յաճախ կորչում էին չգիտես, թէ` ո՛ւր... Այս չարիքի առաջն առնելու նպատակով կաթողիկոսը սովորաբար գումարները կենտրոնացնում էր անուանի եւ հարուստ մարդկանց ձեռքը, որպէսզի ոչ միայն ապահովուած լինի ճիշտ հաշիւը, այլեւ երաշխաւորուի դրանց անկորուստ պահպանութիւնը: Բայց գոյութիւն ունէր նաեւ մի օրինաչափութիւն որ միշտ ուղեկցում էր աղէտալի ժամանակներից յետոյ ոտքի կանգնող հայ հասարակութեանը: Ճիշտ այնպէս, ինչպէս տնտեսական աղէտից յետոյ (իսկ ամէն մի բռնագաղթ ոչ միայն տնտեսական, նաեւ բարոյական աղէտ է ժողովրդի համար) կարելի է արագօրէն ոտքի կանգնել առեւտուրի ու վաճառականութեան շնորհիւ, նոյնպէս եւ «ոտքի կանգնողներ»ին դեռեւս տասնամեակներ են անհրաժեշտ գայթակղութիւններ յաղթահարելու, ազնիւ գործարարութեամբ զբաղուելու եւ արժանապատիւ կեանքով ապրելու համար: Հետեւաբար, վաճառաշահութեամբ զբաղուողներից շատերն էին իրենց վստահուած գումարները օգտագործում սեփական առեւտուրը եւ գործարքները է՛լ աւելի ծաւալելու նպատակով: Երբեմն մարդկանց աչքին փոշի փչելու եւ համբաւ ունենալու համար հասարակաց փողերով նրանք բարերարութիւն էին անում, իսկ ժողովուրդն էլ չէր համարձակւում հաշուետուութիւն պահանջել գումարները տնօրինողից: Ահա թէ ինչո՛ւ բաւական էր, որ մէկերկու ձայն լսուէր ազգային դպրոց կառուցելու մասին, որպէսզի եկեղեցական գումարները տնօրինող Մըկըր աղա Պոպովը տեղնուտեղն ընդվզէր ու դիմադրէր այդ գաղափարի դէմ: Մըկըր աղա Պոպովը Նոր Նախիջեւանի մէջ յայտնի էր որպէս «ռուսական

նիստուկաց»ի երկրպագու: Հարկադրուած լինելով փոխել ազգանունը, որ տէրութեան պահանջն էր իր բոլոր օտարազգի հպատակներից, նա անշուշտ ռուս չէր դարձել: Բայց այդ կերպարանափոխութիւնը նպաստել էր որ նա վերջնականապէս կորցնի ազգային դէմքը եւ հեռանայ արմատներից: Աւելին հարկաւոր էլ չէր նրան: Հէնց այսքանն էլ բաւական էր հեշտ ապրելու, առանց խղճի խայթի ապրելու, համաքաղաքացիների նկատմամբ առանց ամօթի զգացումի ապրելու համար: «Ես ձեզնից չեմ, ես օտար եմ եւ ո՛չ մի պատասխանատուութիւն չունեմ ձեր նկատմամբ»,— իր ամէն մի գործողութեամբ ա՛յս էր պնդում Մըկըր աղա Պոպովը:

Գաբրիէլ Քահանայ ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ

Ոչ միայն նա, այլեւ քաղաքի մեծահարուստներից ոմանք զգում էին որ իրենց դրամագլուխը խոշորացնելու եւ Հայկական Շրջանի բնակչութեանը շարունակական կախեալ վիճակի մէջ պահելու գործին խանգարում է ազգային աւանդութիւնների ու սովորութիւնների նկատմամբ այն հաւատարմութիւնը, որ գոյութիւն ունէր հայերի մէջ: Պատկանեան քահանայի դըպրոցն էլ ի՛ր հերթին էր նպաստում, որ ո՛չ միայն մոռացութեան չտրուեն, այլեւ նոր սերնդի մանուկների ու պատանիների հոգիների եւ գիտակցութեան մէջ աւելի ամրանան ազգային ինքնաճանաչումի ընձիւղները: Մանաւանդ, որ կրթական ու դաստիարակութեան գործը մեծ հեռանկարներ ունէր, որովհետեւ» եթէ Տէր Գաբրիէլի դպրոցի

մէջ երեխաները հայերէնը սովորում էին գրական լեզուով3, մնացեալ առարկաների դասաւանդումը կատարւում էր նախիջեւանցոց խօսակցական ու հասկանալի լեզուով: Մըկըր աղա Պոպովը շարունակ ուզում էր ապացուցել, թէ քահանայի ջանքերը զուր են: «Եթէ Նախիջեւանից դուրս գաս, Չալթր գիւղն անցնես` հայերէն խօսողն ո՞վ է»,— խորիմաստ դատողութիւններ էր անում հասարակական դրամագլխի պահապանը: Եւ շատերին էր կարողանում համոզել: Ռուսներին հօ չե՞ս ստիպի, որ հայերէն սովորեն: Ուրեմն, աւելի ճիշտ չի՞ լինի, եթէ նախիջեւանցիք հէնց իրենք հրաժարուեն իրենց լեզուից, որ միայն դժուարութիւններ ու անյարմարութիւններ է ստեղծում ամէն քայլափոխի: Ի դէպ, տէրութեանն էլ այդ բանը դիւր կը գայ... Ինչո՞ւ, ուրեմն, չթեթեւանայ թագաւորկայսեր գործը թէկուզ նրանով, որ հայերը ի զուր յամառութիւն չանեն, չփչացնեն իրենց բարեկամութիւնը ու չդառնան աւելորդ մի հոգս: Ի դէպ, կը պակասէր ոչ միայն թագաւորկայսեր հոգսերից մէկը, այլ եւ կը վերանար Նոր Նախիջեւանի մէջ ազգային դպրոց կառուցելու խնդիրը: Գաբրիէլ քահանան զգաց այն վտանգի ամբողջ խորքը որ գալիս էր Մըկըր աղա Պոպովից: Հարցը ոչ միայն դպրոցական շէնք կառուցելու գործը խափանելն էր, այլեւ սպառնալիքը, թէ կարող է փակուել նաեւ տընային դպրոցը: Անհրաժեշտ էր յարձակման անցնել... Յարձակման անցնել... Բայց ինչպէ՞ս: Ի՞նչը կարող էր խոցել Մըկըր աղա Պոպովին եւ նրա հզօր համախոհներին... Հնարամիտ ու յամառ քահանան երկար մտմտուքներից յետոյ որոշեց փորձել միակ միջոցը` Մըկըր աղա Պոպովից պահանջել հասարակական գումարների հաշուետուութիւնը: Տէր Գաբրիէլի ականջին լուրեր էին հասել, թէ Մըկըր աղա Պոպովը աւազան է սարքել իր պարտէզի մէջ ու նաեւ ինչ որ խոշոր գործարքներ է կնքել: Հնարաւո՞ր բան է միթէ, որ նա օգտագործած չլինի հասարակաց գումարները: Եւ Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը պահանջեց, որպէսզի Մըկըր աղա Պոպովը հաշուետուութիւն ներկայացնի հասարակութեանը: Եւ իր այս պահանջով նա խփեց ճիշտ նշանակէտին: Տեսնելով, որ գտել է հակառակորդի թոյլ տեղը, Տէր Գաբրիէլը մի այնպիսի 3

Գրական լեզուն կամ «գրաբար», այսինքն «գրի համաձայն» լեզուն գե-րազանց տիրապետողներն էին, որ մօտ ապագային, արդէն 1850-60-ական թւականներին ստեղծելու էին մի նոր գրական լեզու: Եւ քանի որ երկու բռնա-տիրական կայսրութիւնների կողմից մասնատուած հայութեան եւ Հայաստանի արեւմտեան հատուածում նոյնպէս թարմացւում էր գրական լեզուն, ուստի հայերէնը ունեցաւ երկու համարժէք գրական լեզու: Այդ երկու գրական լեզուները 21-րդ դարասկզբին սկսեցին փոխադարձաբար անհասկանալի դառնալ ոչ թէ այն պատճառով որ դրանք տարբեր լեզուներ են եւ համատարած թերու-սութեան պայմանների մէջ ոմանք նոյնիսկ սկսել են զբաղուել հայերէնից հայերէն թարգմանական անհեթեթ աշխատանքով, այլ այն պատճառով որ, ինչ-պէս ասացի, լեզուի տիրակալներ են իրենց պատկերացնում նոյն համատարած թերուսները:

աղմուկ բարձրացրեց որ ձայնը հասաւ մինչեւ թեմի առաջնորդին ու Էջմիածին: Շուտով Նոր Նախիջեւան եկաւ Թադէոս վարդապետ Բեկնազարեանցը` ստուգումներ կատարելու յանձնարարութեամբ: Բայց Մըկըր աղա Պոպովը ոչ միայն հաշուետուութիւն չներկայացրեց, այլեւ կարողացաւ առանց դժուարութեան Տէր Գաբրիէլի դէմ տրամադրել Բեկնազարեանցին: Այնուհանդերձ, ուսուցչի հաշիւները ճիշտ էին: Եկեղեցական գումարների հարցը Մըկըր աղա Պոպովին անմիջապէս շեղեց Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի դէմ կազմակերպած հալածանքից, եւ նրա դպրոցը շարունակեց գործել` ուսուցչի ձեռք բերած հեղինակութեան շնորհիւ աւելի ու աւելի համբաւ ստանալով քաղաքի մէջ: Տէր Գաբրիէլ քահանայի աշակերտների մէջ առանձնապէս աչքի էր ընկնում, եթէ չասենք` ամէնից տարբերւում էր Միքայէլը` իր խելացի դատողութիւններով ու սրախօսութեամբ: Նա ընդունակ էր ու աշխատասէր, սիրում էր նոր խաղեր յօրինել, խաղալիքներ շինել... Զբաղւում էր մետաղների վրայ փորագրութիւններ անելով: Մի հին, յղկուած հինգ կոպեկանոցի վրայ, օրինակ, նա փորագրել էր գինու շիշը դիմացը դրած մի քահանայի պատկեր: Իսկ երբ ուսուցիչը պատմեց շոգեքարշի մասին եւ ցոյց տուեց այդ զարմանալի մեքենայի գծագիրը, Միքայէլը որոշեց գործող մի խաղալիք սարքել, որ, ինչպէս նրա Գայիանէ քոյրն էր պատմում, շարժւում էր առաջ, բայց մի քիչ գնալուց յետոյ, չգիտես ինչո՛ւ, կորցնում էր հաւասարակշռութիւնն ու ընկնում կողքի: Ամէն տարի Զատկուայ տօնակատարութիւնների համար Միքայէլը փայտէ ճռճռաններ էր սարքում եւ բաժանում ընկերներին: Այդ օրերը բացառիկ էին թէկուզ այնքանով, որ նախիջեւանցիները առիթ էին ունենում հանդիպել իրարու, զրուցել, ունենալ մարդկային անհրաժեշտ շփումներ, որոնք հազուադէպ էին Նոր Նախիջեւանի մէջ: Ընդունուած չէին փոխայցելութիւնները, ընկերական ու մտերիմ յարաբերութիւններ պահպանելը: Տղամարդիկ իրար հանդիպում էին կամ փողոցը, կամ խանութների, եւ կամ էլ սրճարանների մէջ, իսկ կանանց միջավայրը եկեղեցին էր ու մէկ էլ բաղնիսը: Տօնական այդ օրերին քաղաքի բազմութիւնը հաւաքւում էր Սուրբ Գէորգ եկեղեցու մօտ, որտեղ տօնավաճառ էր լինում: Իսկ երեխաների համար ուրախութիւնը կրկնապատիկ էր: Նախ` միայն այդ օրերին էր, որ իրենց ճռճռաններով նրանք յագեցնում էին տօնավաճառի ընդհանուր ժխորը: Եւ ապա` հէնց այդ օրերին էին հեռուհեռաւոր երկրներից Նախիջեւան բերած լի նում փոքրիկ, կարմիր արեւների պէս նարինջ, ու վիթխարի շեղջերով կիտում խանութների առաջ: Բայց երբ տօնակատարութիւնն աւարտւում էր, մինչեւ յաջորդ տարի այլեւս ո՛չ այդքան ժողովուրդ էր մի տեղ հաւաքւում, ո՛չ այդքան ընդհանուր ուրախութիւն էր լինում, ո՛չ երիտասարդներն էին իրենց մեղաւոր մտքերով մոլորուած` աղջիկ որոնում, ո՛չ այլեւս ճըռճըռանների ձայնն էր լսւում եւ ոչ էլ կարմի՜ր կարմի՛ր նարինջների շեղջերն էին լինում:

...Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը «տեսնելով աշակերտի աշխոյժ բնաւորութիւնը, ուշիմութիւնը եւ բանաստեղծական շնորհքը, առանձին ուշադրութիւն դարձրեց նրա վրայ եւ ամենայն ջերմեռանդութեամբ ու սիրով պարապեց հետը»,— գրում է Ականատեսը: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻ տնային աշխատանքը:

Ուսուցիչը նոյնիսկ ուսման վարձից հրաժարուեց: Այս պարագան նուազ կարեւորութիւն չունէր վարպետ Ղազարի համար, որ հազիւ էր ծայրը ծայրին հասցնում եւ ի վիճակի չէր վճարելու պետական հարկերը: Տէր Գաբրիէլը աշակերտներին շարունակ ներշնչում էր այն ճշմարտութիւն, թէ լաւ է բոլորովին ուսում չունենալը, քան թերուս լինելը, որովհետեւ, բացատրում էր նա, «ուսում չունեցողը գիտէ, որ չունի, վասնորոյ պահանջ էլ չունի եւ իւր վիճակին հպատակ է, իսկ թերուսը իրեն էլ է խաբում, ուրիշներին էլ»: Եւ նա աշխատասիրութեան էր վարժեցնում աշակերտներին, որոնց ծնողները զաւակներին դպրոց տալով եւ վարձը վճարելով` իրենց գործը աւարտուած էին համարում եւ «անասունների նախիր գնալուգալու վրայ աւելի հսկողութիւն էին ունենում, քան իրենց որդիների` դպրոց յաճախելու»: Աշակերտները սիրով էին ուսանում, քանի որ ուսուցիչը կարողանում էր հետաքրքիր դարձնել դասերը, չէր պահանջում անգիր անել եւ, ընդհակառակը, խրախուսում էր նրանց ինքնուրոյն մտածելու, տրամաբանելու փորձերը, ամէն կերպ ջանում էր, որ պատանիներն զգան գիտելիքների պահանջը, չբաւարարուեն միայն դասաւանդուածով եւ զբաղուեն ինքնազարգացումով: Տէր Գաբրիէլի դպրոցի մէջ ընդունուած էին տնային յանձնարարութիւնները, որոնք, անտարակոյս, նպաստում էին աշակերտներին ինքնուրոյնութիւն ներարկելու ուսուցչի ծրագրին: Միքայէլը մի առանձին սիրով էր կատարում այդ յանձնարարութիւնները: Պահպանուել են նրա տնային աշխատանքներից մէկերկուսը: Ուսուցիչը յանձնարարել էր բոլորագրով արտագրել հայերէնի այբուբենը: Հազիւ տասը տարեկան Միքայէլը արդէն կարողանում էր աշխատել քանոնով ու կարկինով: Նա մատիտով աննշմարելի գծեր էր քաշում, որպէսզի դրանց միջեւ տառերը համաչափ եւ ուղիղ լինեն, յետոյ երկու տողի վրայ արտագրում էր այբուբենը: Ինչպէս պատուիրել էր ուսուցիչը, նոյն բոլորագիր տառերով նա գրել էր

Իմաստուն Հայի` իրեն առաւել սրտամօտ խօսքերից մէկը. «Ոչ ոք առանց պակասութեան ծնանի, Բարի է նա որ ունի զպակասութիւնս սակաւ»: Ու, քանի որ սիրում էր նկարել, այս ամէնի տակ գծագրել էր մի սափոր` մէջը ծաղիկներ, եւ ներկել գունաւոր մատիտներով: Գիտութեան նորագոյն յայտնագործութիւնների մասին Մի քայէլը առաջին անգամ լսեց Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանից: Ուսուցիչը իր սաներին պատմում էր այն ամէնը, ինչ կատարւում էր աշխարհի մէջ եւ ինչ հասնում էր իրեն: Նա մատչելի ու պատկերաւոր բացատրում էր, թէ ինչ բան է մագնիսական դաշտը եւ էլեկտրական հոսանքը, ինչպէ՛ս կարելի է այդ զարմանալի երեւոյթների օգնութեամբ ստեղծել հեռագրական սարքեր, որոնց շնորհիւ հազարաւոր վերստ հեռաւորութիւնից մարդկանց յաջողւում է կարեւոր ու անյապաղ լուրեր հաղորդել իրար: Յաճախ էլ, եթէ նախորդ դասը չիւրացրած աշակերտը որեւէ հարց էր տալիս, Գաբրիէլ քահանան անմիջապէս մի աշխոյժ զրոյց էր սկսում` պատրաստի պատասխան տալու փոխարէն: Ասենք, աշակերտը հարցնում էր.

— Խնձորը գետնին ընկնելու պատճառով Իսահակ Նիւտոն* իմաստասէրը մի գիւտ արեց... Բայց զարմանալի ի՞նչ բան կար խնձորը ընկնելու մէջ: — Զարմանալի ոչինչ չկար,— ասում էր ուսուցիչը:— Բայց այդ դիպուածը պատճառ եղաւ, որ նա մտածելիս, կենտրոնացնի ուշադրութինը: — Ի՞նչ կայ այդտեղ մտածելու: — Հէնց թէկուզ այն, թէ ո՞րն է խնձորը գետնին ընկնելու պատճառը: — Ի՞նչ դժուար բան է որ...— ասում էր աշակերտը:— Պատճառը շատ հասարակ է... Կոթուկը կտրւում է, եւ քանի որ ուրիշ բռնուելու բան չի լինում, խնձորն ընկնում է ցած: Եւ այսպէս, դասն անցնում էր հարց ու պատասխանով: Ուսուցիչը շարունակ օգնում էր, որ աշակերտն ի՛նքը կատարի եզրակացութիւնը: Եւ խօսքը գալիս հասնում էր Երկրի գնդաձեւութեան, որ գրեթէ հազար երկու հարիւր տարի առաջ կռահել էր հայ թւաբան Անանիա Շիրակացին*... Յետոյ անցնում էր հակոտնեաներին, որոնք գնդաձեւ Երկրի «վարն» ապրելով, այնուհանդերձ, «ցած չէին ընկնում» եւ, վերջապէս, հասկանալի էր դառնում ձգողական ուժը, որի յայտնագործելու առիթը եղել էր ծառից ընկած խնձորը: Միքայէլը Տէր Գաբրիէլ Պատկանեանի դպրոցի մէջ սովորեց աշխարհագրութիւն, քիմիա, ֆիզիկա, թւաբանութիւն, լեզուներ ու գրականութիւն: Հետաքրքրութիւնների այն շրջանակը որ ունէր Նալբանդեանը, սաղմնաւորուել էր իր այս ուսումնառութեան եօթըութ տարիների ընթացքին: «Երբէք ես չեմ պատահել այդպիսի հռետոր ուսուցչի, որ կարողանար գրաւել այդքան աշակերտների ուշադրութիւնը, առանց շինծու արտիստական միջոցների»,— Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի մասին իր յուշերի մէջ գրել է

նրա երբեմնի աշա կերտներից մէկը: Երբ Տէր Գաբրիէլ վարժապետը, ասենք, պատմում էր տրոյեցոց պատերազմի դրուագները, ապա աշակերտները կարծես տեղափոխւում էին այդ հին, անցած գնացած առասպելական ժամանակները: «Մեզ զգում էինք այն հեռաւոր աշխարհի մէջ,— շարունակում է աշակերտը,— Միջերկրականի ափին, հելլենական ցեղերի մէջ: Ապրում էինք նրանց կեանքով, տխրում էինք կամ ուրախանում, նայած թէ յատկապէս ի՛նչ անցուդարձ էր պատմում մեր ճարտար հռետորը»: Միքայէլը դասերից յետոյ էլ յաճախ լինում էր ուսուցչի հետ, օգնում էր նրան եկեղեցու մէջ քահանայութիւն անելիս, երաժշտական լսողութիւն ունենալով` գիտէր շարականներ երգել... Եւ այս շփումների ժամանակ ուսուցիչը շարունակում էր զրոյցները, որոնք զարմանալի կենսունակ հատիկներ էին եւ կարճ ժամանակ անց հրաշալի ընձիւղներ արձակեցին: Գիտելիքներ իւրացնելը, գիտակ մարդ լինելը դեռեւս չի՛ նշանակում լինել կրթուած մարդ, առաւել եւս չի՛ նշանակում հասու լինել բարոյական մնայուն արժէքների: Դրա համար անհրաժեշտ է, որ մարդ ինքն իրեն ճանաչելու ցանկութիւն, ձգտո՛ւմ ունենայ, որովհետեւ ինքն իրեն ճանաչելու հետ միաժամանակ ճանաչելու է ի՛ր ցեղն ու նրա պատմութիւնը, որ մարդկային Պատմութեան անբաժանելի մասն է: Միքայէլը կլանուած լսում էր Տէր հօր զրոյցները հայ ժողովրդի պատմութիւնից: «Մենք մեզ Հայ ենք անուանում Հայկ Նահապետի* անունով,— պատմում էր Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը:— Բայց օտարները մեզ կոչում են Արմէն: Իր պատմութիւնը մեր ժողովուրդը իմացել է սերունդէ սերունդ բանաւոր փոխանցուած վիպասանութիւններից եւ երգերից... Մինչեւ որ Մեսրոպ Մաշտոցը* յօրինել է հայոց այբուբենը եւ այնուհետեւ պատմահայր Մովսէս Խորենացին* գրի է առել հայոց պատմութիւնը` սկսած Հայկ Նահապետի ժամանակներից, երբ նա կենաց եւ մահու կռուի մէջ մտաւ Բէլի4 հետ»: Մեսրոպ Մաշտոց եւ Մովսէս Խորենացի... Միքայէլի համար նրանք դարձան ոչ միայն անձնազոհ սխրանքի ընդունակ ոգեմիտների բացառիկ օրինակ, այլեւ ազգի ճշմարիտ նուիրեալների տիպարներ: Ինչպէ՞ս կարելի է հասու լինել անցեալի այն հարուստ ժառանգութեանը, որ ստեղծուած էր գրաբարով: Մէկ ուղի կար միայն` դասական գրական այդ լեզուին տիրապետելը: Եւ Միքայէլը արտակարգ ջանասիրութեամբ սովորեց հարերէնի առաջին գրական լեզուն` գրաբարը: ...Այնուհետեւ, Գաբրիէլ քահանան հասնելով այնտեղ, թէ ինչպէս է Հայկ Նահապետը մարտնչել Բէլի դէմ, անպայման բացատրում էր մի շատ էական 4

Գերագոյն Տէր (աքքադ.) Բաբելոնի տիրակալ Նոբրովթն է՝ Նոյ Նահա-պետի Քամ որդու թոռը:

հանգամանք: «Պատերազմները մեծ մասամբ եղել են սին փառասիրութեան կամ աշխարհը եւ ժո ղովուրդները տիրապետելու համար,— ասում էր նա:— Բայց ո՛չ թէ Հայկը յարձակուեց այլոց վրայ, այլ, երբ օտար բռնակալ Բէլը փորձեց ստրկութեան մէջ պահել հայերին, Հայկ Նահապետը ելաւ նրա դէմ, որպէսզի պաշտպանի իւր անձը, իւր ազգը, իւր երկիրը,— եւ խօսքն աւարտում էր, ասելով, թէ ինքը «այս ամէնը պատմում է ոչ թէ Հայկին գովաբանելու համար, այլ որովհետեւ պէտք է քա՛ջ գիտենալ ճշմարտութիւնը»: Բացի պատմութիւն լինելուց, այս ամէնը նաեւ հայեցի մտածողութիւն ունենալու դասեր էին, որոնց ընթացքին, առայժմ, անշուշտ, որպէս այբուբեն, Միքայէլն ընկալում էր հայրենասիրութիւն կոչուող զգացումը իր վերացականութեամբ, որ իրականի արժէք է ստանում Ազգային Տէրութիւն ունենալու, Ազգային Շահին անձնազոհ նուիրուածութիւն դրսեւորելու եւ Ազատութեան համար մարտնչելու դէպքում միայն: Վարպետ Ղազարը ուրախանում էր, տեսնելով որդու յաջողութիւնները, յատկապէս որ հիմա Գաբրիէլ քահանայի դպրոցի մէջ ուսանելիս, Միքայէլի համար հեռանկարի մէջ ուրուագըծւում էր ոչ թէ վաճառականի, այլ հոգեւորականի ապագան: Ուստի հայրը պատրաստ էր ձեռքից եկածն անել որդու համար: Բայց նա շուարեց, երբ Միքայէլը խնդրեց, որ հայրն իր համար գտնի Մովսէս Խորենացու «Հայոց Պատմութիւն»ը: Այդ գիրքը գտնելը վարպետ Ղազարին նախ թւաց ուղղակի անհնարին: Բայց յետոյ յիշեց որ ժամանակին, երբ Պետրոս աղա Պապասինեանի տան սանդուղքների երկաթէ բազրիքներն ու պատուհանների ճաղերն էր կռում, սենեակներից մէկի մէջ տեսել էր գրքերով լիքը մի պահարան: Ասում էին, թէ Պապասինեանը այդ կաշեկազմ ու խոշոր հայերէն գրքերը բերել է դեռեւս Ղրիմից գաղթելիս: Որդու ձեռքը բռնած` վարպետ Ղազարը քայլեց դէպի Պետրոս աղա Պապասինեանի տուն: Բակի մէջ խաղում էր Պետրոս աղայի` Միքայէլից մի քանի տարով կրտսեր թոռնիկը, որն էլ տասնամեակներ անց իր յուշերի մէջ գրի էր առնելու այս դէպքը: — Մեծ հայրդ ո՞ւր է, մա՛նչ, — հարցրեց վարպետ Ղազարը: — Պատշգամբ նստած է,— հայեացքը Միքայէլից չկտրելով, պատասխանեց թոռնիկը: Վարպետ Ղազարը, չգիտես ինչո՛ւ, աւելի ամուր սեղմելով որդու ձեռքը, ելաւ պատշգամբ: Պետրոս աղայի թոռնիկը, խաղն ընդհատելով, հետեւեց հիւրերին: — Բարո՛վ, Պետրոս աղա,— գլուխ տալով, ասաց վարպետ Ղազարը: Պապասինեանը շատ էր ծերացել, կը լինէր արդէն ութսուն տարեկան, եւ աչքերն էլ տկարացել ու վատ էին տեսնում: — Ղազար, դո՞ւ ես,— ձայնից ճանաչեց նա:— Բարով եկար... Նստի՛ր: Ի՞նչ կայ... Ինչի՞ կարիք ունես,— շարունակեց ծերունին, որովհետեւ վարպետ Ղազարը, Աստուած գիտէ, թէ ե՛րբ էր վերջին անգամ այցելել նրան:

— Տղայիս բերել եմ, որ ձեռքդ համբուրի,— ասաց վարպետ Ղազարը, ինչպէս որ կարգն էր, եւ Միքայէլին մղեց առաջ:— Դու հայերէն գրքեր շատ ունես... Տղաս ուզեց, որ քովդ բերեմ: Ես էլ բերի, որ աչքի անցկացնի պահարանիդ գրքերը: — Լա՛ւ,— ասաց ծերունի Պապասինեանը,— գնա՛ սենեակ, որդիս: Բայց տե՛ս, որ չխառնես իրար... Նայածներդ նորից տեղը դիր: Միքայէլը սրահ մտաւ, պահարանը բացեց ու երկար ժամա նակ զննում էր գրքերը: Յետոյ մէկն ընտրեց ու ելաւ պատշգամբ: Երբ Պետրոս աղա Պապասինեանը տեսաւ Միքայէլի ձեռքի գիրքը, վարպետ Ղազարին ասաց.

— Մանչդ շատ խրթին գիրք է ընտրել... Կը հասկանա՞յ որ... Գրաբար է գրուած: Է՜հ, թող տանի,— հոգոց հանեց նա ու դարձաւ Միքայէլին.— Տե՛ս, որդիս, յանկարծ չպատռես, չկորցնես... Այդ գիրքը մեր հայերիս պատմութիւնն է: Գին չունեցող գիրք է... Շա՜տ ապրիս, տղաս, կարդա՛ եւ հասկացի՛ր... Խորենացիից յետոյ Միքայէլը կարդաց նաեւ Կորիւն*, Եղիշէ*, Փաւստոս*, Փարպեցի*: Ուսուցիչը խրախուսում էր նրան, միաժամանակ ընդարձակելով ընթերցանութեան շրջանակը: Ինչո՞ւ չկարդալ, օրինակ, մի այնպիսի հրաշալի գիրք, ինչպիսին էր Դանիէլ Դէֆոյի* «Ռոբինզոն Կրուզո» վէպը որ տարիներ առաջ հայերէն թարգմանուել եւ լոյս էր տեսել Վենետիկ... Ուսուցիչը ոչ միայն ուղղութիւն էր տալիս Միքայէլի ընթերցասիրութեանը, այլեւ առիթները չէր կորցնում, որպէսզի նրան առաջադրի բարոյական այնպիսի խնդիրներ, որոնք լուծելիս, որոնց պատասխանը որոնելիս տղան պէտք է ինքնուրոյն իւրացնէր ապրելու եւ գործելու ճշմարիտ կերպը: Հէնց թէկուզ այն հարցը, թէ ի՛նչ բան է Հաւատարմութիւնը... Արդեօք տարբերութիւն կա՞յ հաւատարմութեան եւ կամակատարութեան միջեւ: Իսկ եթէ խօսքը վերաբերում է տիրոջն ու ծառայի՞ն... Կամ` աւագին ու կրտսերի՞ն... «Կամակատարը միշտ կատարում է տիրոջ կամքը, թէկուզ եւ այն դէմ լինի բանականութեանը: Իսկ հաւատարիմն ընդունակ է նաեւ ընտրութիւն անել` արդեօք հրամանը իրաւացի՞ է, արդեօք վայելո՞ւչ է կամ օգտակար: Չէ՞ որ հրաման տուողը որքան էլ մեծ ոմն լինի, որպէս մարդ` կարող է սխալուել»: Իսկ ի՞նչ տարբերութիւն կայ հաւատարիմի եւ կամակա տարի միջեւ: Ուսուցիչը փորձում էր ձեւակերպել այդ տարբերութիւնը: «Հաւատարիմ մարդու երեսին չկայ այն անամօթ ծիծաղը, այն յանդուգն պատրաստակամութիւնը որ սովորաբար ունենում է կամակատարը: Հաւատարմութիւնը մի այնպիսի առաքինութիւն է որ եթէ նոյնիսկ ոստը կամ ամբողջ ծառն այրուի` արմատը միշտ կը մնայ»: Բարոյական այս դասը Միքայէլի համար դառնալու էր ճշմարիտ մի ուղեցոյց, երբ տարիներ անց, արդէն որպէս ազգային ազատագրութեան մունետիկ, փորձէր ոտքի հանել իր ժողովըրդին: Կամակատար չլինել` նշանակում է ստրկութիւնը չհամարել ազատութիւն: Կամակատար չլինել` նշանակում է ստրկացնողին

չխնկարկել որպէս փրկարարի: ...Միքայէլին յուզում էին արդարութեան ու ճշմարտութեան հարցերը: Յուզում էին Չարի ու Բարու մշտնջենաւոր պայքարի խորհուրդն ու իրական հետեւանքները: Նա արդէն փոքր չէր եւ կարողանում էր զանազանել այն, ինչը կարդում էր գրքերի մէջ, եւ այն, ինչը տեսնում էր նախիջեւանեան իրականութեան մէջ, որտեղ, որպէս օրինաչափութիւն Արդարութեան ու Բարու յաղ թանակը շա՜տ էր ուշանում: Ուսուցիչն ինքն էլ ըմբոստ, անարդարութիւնը չհանդուրժող, միշտ խեղճերի կողմը պահող, թշւառներին օգնութեան հասնող եւ ճշմարտութեան համար մինչեւ վերջ ու անձնուրացութեամբ պայքարող մարդ լինելով, ջանում էր աշակերտներին, յատկապէս Միքայէլին ներարկել հաւատ Բարու նկատմամբ եւ ինքնավստահութիւն, երբ խօսքը վերաբերում է Ճշմարիտի հաստատումին: «Եթէ տեսնէք, որ ճշմարտութիւնը մի քանի անգամ տկարացել է, յանկարծ չկարծէք, թէ միշտ այդպէս պիտի լինի: Ո՜չ... Ճշմարտութիւնը թէպէտ փոքրինչ նեղութիւն կը քաշի, բայց արագօրէն ու բազմապատիկ պայծառութեամբ իւր լուսափայլ երեսը ցոյց կը տայ,— ասում էր Տէր Գաբրիէլը:— Ճշմարտութեան դափնին անթառամ է: Բայց մի տարբերութիւն կայ: Ոմանց ճշմարտութիւնը շուտ է յայտնւում, ոմանց` ուշ, իսկ ոմանց էլ` նոյնիսկ մահից յետոյ... Սակայն չի եղել մի դէպք, որ ճշմարտութիւնը մինչեւ վերջ կորած լինի: Չկայ մի այնպիսի զօրութիւն ո՛չ երկրի վրայ, ո՛չ էլ դժոխքի մէջ, որ կարողանայ իսպառ խափանել ճշմարտութիւնը... Ինչպէս եւ չկայ մի ճշմարտութիւն որ բազում հակառակորդներ չունենայ: Բայց ի՛նչ էլ որ լինի, ի վերջոյ միայն ճշմարտութիւնն է յաղթում»: Առայժմ, սակայն, Նախիջեւանի մէջ յաղթում էր տգիտութիւնը` մի կողմից, խաւարամոլութիւնը` միւս կողմից, ուսման նկատմամբ անտարբերութիւնը` երրորդ կողմից, եւ չորրորդ կողմից` օտարներին կապկելը, այն էլ մի այնպիսի ինքնաբաւ կեցուածքով, թէ ահաւասիկ` ա՛յս է լուսաւորութիւնը: Չէ՛, ապրուստի ճանապարհներ իմանալը կամ գտնելը, զանազան հնարանքներ ու խորամանկութիւններ բանեցնելը, վերջապէս փող ունենալու ձգտումից առաւել կեանքի նպատակն ու իմաստն էլ փողի ու միայն փողի մէջ տեսնելը, երբէք ճշմարիտ ու մարդավայել լուսաւորութիւններ չեն, համոզուած էր Գաբրիէլ քահանան, տեսնելով, թէ ինչպէս կուշտուկուռ հոգեզրկութեան ախտը տարածւում է Նոր Նախիջեւանով մէկ: Ու թէեւ միշտ էլ դիւանագիտօրէն ճշտում էր, որ իր մտքով իսկ չի անցնում ակնկալել, «թէ դուք բոլորդ յիմար էք, ես եմ միայն ձեր մէջ խելօքը, եկէք ես ձեզ սովորեցնեմ», այնուհանդերձ, չէր կարողանում կանխել այն հարուածները, որոնք նրա վրայ տեղում էին ամէն կողմից: Յիրաւի, դէպքերը գնալով հասունանում էին: Եւ դրան ինչ որ չափով նպաստում էր ինքը` Տէր Գաբրիէլը: Այդ ժամանակ էր, օրինակ, որ քաղաքով սկսեցին լուրեր պտտուել, թէ երաշտ է

սպասւում: Հետեւաբար հացի թանկութիւն է լինելու: Գաբրիէլ քահանան կռահեց, որ նախիջեւանցի մեծահարուստների մի խումբ` Յարութիւն Խալիբեանի գլխաւորութեամբ, պարզապէս ուզում է արհեստականօրէն բարձրացնել հացի գինը: Այն եկեղեցու ունեցած փողերով, որտեղ նա քահանայութիւն էր անում, Տէր Գաբրիէլը շտապեց ցորեն գնել, որպէսզի գները բարձրացնելու փորձի դէպքում աւելի ցածր գնով անմիջապէս շուկայ հանէր ու խափանէր Խալիբեանի ծրագիրը: Աշխոյժ ու եռանդուն, նաեւ անհանգիստ եւ հասարակութեան ցաւերով ու հոգսերով տառապող այդ զարմանալի մարդուն յաջողուեց կանխել թանկութիւն ստեղծելու գործը: Բայց եւ ինչպէս պէտք էր սպասել` փոխարէնը ձեռք բերեց թշնամիների մի նոր ու զօրաւոր խումբ, թէեւ հասարակական գումարների շուրջ նրա բարձրացրած աղմուկն էլ իր հերթին անհետեւանք չանցաւ Մըկըր աղա Պոպովի համար: Մըկըր աղա Պոպովը ոչ միայն մերժել էր հաշուետուութիւն ներկայացնել, այլեւ արդէն վստահ էր ու համոզուած, թէ իրեն անհանգստացնող չի լինի: Բայց դէպքերը զարգացան բոլորովին անսպասելի մի ուղղութեամբ: Առիթից որոշեց օգտուել Յարութիւն Խալիբեանը, որ իր խմբով արդէն բաւականին հզօրացել եւ պատրաստուում էր Հայկական Շրջանի ամբողջ իշխանութիւնը հաւաքել իր բռունցքի մէջ: Մըկըր աղա Պոպովը չդիմացաւ Յարութիւն Խալիբեանի ուժին եւ յամառութեանը: Նա ստիպուած եղաւ իր խոշոր կալուածը շատ աժան վաճառել Խալիբեանին, որպէսզի այդ գումարը մուծի հասարակական գանձանակ` իւրացրած փողերի դիմաց: Իսկ հասարակութեան գանձանակն էլ Ներսէս արքեպիսկոպոսը* հսկողութեան ու պահպանութեան յանձնեց... Յարութիւն Խալիբեանին: Ուրեմն, դպրոցի շէնք կառուցելու հարցը նորից մնում էր առկախ: Յամենայն դէպս, Պատկանեան քահանան վստահ էր, որ եկեղեցական գումարներին տիրացած Խալիբեանը մի լումայ անգամ չի տալու «ազգի լուսաւորութեան» եւ նման «դատարկ բաներ»ի համար: Աւելին. նա լսել չէր ուզում Տէր Գաբրիէլի անունը, որովհետեւ հացի թանկութեան առաջն առնելու նրա ճարպիկ գործողութիւնների հետեւանքները դեռեւս չէին կարողացել մարսել քաղաքի «հայրեր»ը: Ուստի, հիմա էլ Խալիբեանն էր ձեռքերը տարածելով, շարունակ կրկնում. «Չալթր գիւղը որ անցնես` հայերէն խօսողն ո՞վ է»: Գաբրիէլ քահանայի դպրոցը դարձեալ յայտնուեց փակուելու վտանգի դիմաց: Ի՞նչ պիտի անէր ամբարիշտ ու խիզախ քահանան որ, անշուշտ, կարող էր ապրել հանգիստ ու ապահով, եթէ միայն հաճոյանալով արդէն օտարացած իր ազգակիցներին, ինքն էլ իր հերթին բռնէր մատղաշ երեխաների պորտալարը նախնիներից կտրելու աղէտալի ուղին: Բայց նա իր յանդգնութեամբ ու կորովով ամենուրեք` եկեղեցին լինէր կամ փողոցը, դպրոցի մէջ կամ շուկան, ռուսացած նախիջեւանցիների երեսին էր

շրխկացնում ճշմարտութիւնը: Արտօնութիւններ ունենալը դեռեւս չի նշանակում ազատ լինել: Արտօնութիւններով ապրել նշանակում է կամովին տրուել ինքնախաբէութեան, թէ իբր ազատ ես, որովհետեւ թագաւորկայսրը քեզ բարի աչքով է նայում: Արտօնութիւններով ապրելը նշանակում է գիտակցօրէն ընտրել գերութեան մէջ ապրելու պարտադրութիւնը: Այո՛, արտօնութիւնները խաբկանք են: Արտօնութիւնները թմրեցնում են մարդկանց ուղեղները, որոնք վաղ թէ ուշ մոռանալու են ազատութեան իրենց երազները, իրենց մայրենի լեզուի, իրենց պատմութեան, իրենց բարոյական կողմնորոշումների հետ: ...Եւ այսպէս, դպրոցը փակուելու վտանգի տակ Գաբրիէլ քահանան աշակերտներին սովորեցնում էր գրական հայերէնը ամբողջ կատարելութեամբ, գիտելիքներ էր հաղորդում եւ միաժա մանակ սաների հոգիների մէջ սերմանում էր ազգային պատկանելութեան զգացումը, առանց որի անհնար է լինել հասարակութեանը օգտակար, բարոյական դիմագիծ ունեցող լիարժէք անհատականութիւն:

Միքայէլ Նալբանդեանի քոյրը՝ Գայիանէն:

Միքայէլ Նալբանդեանի քոյրը՝ Վարվարէն:

ԸՄԲՈՍՏՈՒԹԵԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ԴԱՍԵՐԸ Ուրուագծերը նշմարւում են... Հերման ՄԷԼՎԻԼ*

Նա, ով ենթակայ չէ պատահականութիւնների եւ դժուարութիւնների, չի կարող նաեւ ակնկալել համարձակ արարքին տրիտուր պատիւն ու բերկրանքը: Միշէլ դը ՄՈՆԹԷՅՆ* Հազիւ տասը տարին բոլորած, Միքայէլը դարձաւ լուրջ իրադարձութիւնների անմիջական մասնակից: Ի հարկէ, նա չէր հասկանում, թէ ինչո՛ւ եւ ո՛ւմ դէմ է ելնում ուսուցչի հետ ձեռք ձեռքի տուած: Առ այժմ տասնամեայ աշխոյժ, խելացի, սուր միտք եւ կազմակերպելու, ընկերներին շուրջը համամխմբելու, նրանց իր հետեւից տանելու բացառիկ շնորհք ունեցող մանչուկը Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի վստահելի օգնականն էր այն պայքարի մէջ, որ ուսուցիչը քանի՜քանի՛ տարի մղում էր ի սկզբանէ Մըկըր աղա Պոպովի, իսկ հիմա` Յարութիւն Խալիբեանի ու նրա հզօր խմբի դէմ: Մի պայքար, որ իւրօրինակ մէկ այլ դպրոց էր եւ այդ դպրոցի ուսումնառութիւնից դուրս մնացին միւս աշակերտները: Նոյնիսկ Ռափայէլը` Տէր Գաբրիէլի քանքարաւոր որդին*, որ Միքայէլի տարեկիցն էր եւ մինչեւ Լազարեան ճեմարան ընդունուելը սովորում էր հօր դպրոցի մէջ, հեռու մնաց այն ամէնից, ինչը շատ շուտով կեանքի իմաստ ու պայքարի նպատակ էր դառնալու Նալբանդեանի համար: Ի դէպ, դպրոցական հէնց այս օրերից էլ Ռափայէլի ու Միքայէլի միջեւ ստեղծուելու էր մի պատնէշ, որ թոյլ չէր տալու այս երկու ոգեմիտներին երբեւէ քով քովի յայտնուել` ներդաշնակ ու համերաշխ գործելու համար ազգային լուսաւորութեան եւ հայերին լիարժէքութիւն ու ազատութիւն պահանջ դաստիարակելու դժուարին ասպարէզների մէջ: Այդ պայքարի մէջ էր, որ Միքայէլը սկսեց ճանաչել ահեղ ու անողօք թշնամուն. այն թշնամուն, որ վաղ թէ ուշ դառնալու էր նրա կեանքի ու գործի ճակատագրական ուղեկիցը: Յարութիւն Խալիբեանը... Նրա մասին ընդհանրապէս շշուկով էին խօսում քաղաքի մէջ: ...Պատմում էին որ նոյնիսկ երիտասարդ որդուն` Պօղոսին, թաղելուց յետոյ մի քանի օր էլ չանցած, նա նորից սկսել է սիրահետել կնոջ` Կատարինէի նաժիշտներին, որոնց այնուհետեւ բռնութեամբ ամուսնացնում էր կալուածքի ծառաների հետ: Եւ իւրաքանչիւր հերթական դէպքը դառնում էր քաղաքի բնակիչների քննարկումի նիւթ... Միայն այդքան: Քննարկում էին շշուկով, զայրանում էին շշուկով եւ շշուկով էլ, ի վերջոյ, հաշտուում էին իրենց անօգնական վիճակի հետ: Երբեմն պատահում էր, որ յանցագործը ասես հրաշքով ազատուում էր դատ ու

դատաստանից: Բայց ո՞վ չգիտէր, թէ հրաշագործը Խալիբեանն է, ո՞ւմ յայտնի չէր, որ հարկ եղած դէպքում նա, առանց աչքն իսկ թարթելու, դատն էլ կը գնի, դատաստանն էլ... Կամ, մէկ էլ տեսար, քաղաքից մարդիկ անհետանում էին... Ոչ ոք չէր կասկածում, որ Խալիբեանի յանձնարարութեամբ են վերացրել այդ մարդկանց, եւ ոչ ոքի համար գաղտնիք չէր, թէ յատկապէս ո՛ր հարցի շուրջ են նրանք խանգարել Խալիբեանին եւ, ուրեմն, դարձել աւելորդ: Երբ Խալիբեանը նոյնիսկ օգնութեան ձեռք էր պարզում կամ հովանաւորում էր որեւէ մէկին, ապա կարելի էր վստահ լինել, թէ շուտով, շա՛տ շուտով հերթական մի ողբերգութիւն է տեղի ունենալու Հայկական Շրջանի մէջ: Ու երբ այս անգամ էլ քաղաքի մէջ յայտնուեց Սերեոժկա անունով մի երիտասարդ եւ սկսեց վայելել Յարութիւն Խալիբեանի մեծահոգի հովանաւորութիւնը, նախիջեւանցիները շատ չանցած կռահեցին որ այդ վերաբերմունքի դրդապատճառը Սերեոժկայի գեղեցկուհի կինն է: Ու թէեւ Սերեոժկան էլ անփորձ էր ու երիտասարդ, բայց հասկացաւ, որ այս հոգատարութիւնը ո՛չ թէ մարդասիրական մի վերաբերմունք է, այլ կնոջը գայթակղելու եւ անկողին տանելու փորձուած միջոց: Այնուհանդերձ, երիտասարդութիւնն ու անփորձութիւնը իրենց զգացնել տուեցին այնքանով, որքանով Սերեոժկան չհասկացաւ, թէ երբ հովանաւորւում ես ուժեղ ու բռնակալ մարդու կողմից, ապա շատ բան պետք չէ տեսնես, յատկապես, երբ կինդ էլ գեղեցկուհի է: Տղամարդկային պատուախնդրութեան փո՞րձ արեց արդեօք Սերեոժկան, թէ՞ միայն վեհերոտութեամբ ուզեց կնոջն առնել ու հեռանալ այս կողմերից... Այդ մասին նախիջեւանցիք ոչինչ չիմացան, որովհետեւ մի օր էլ յանկարծ Սերեոժկան չքացաւ: Այնպէս չքացաւ, որ կարծես երբեւէ գոյութիւն էլ չէր ունեցել: Այս ամէնի եւ շատ ուրիշ բաների մասին էին պատմում շուկայի կամ վարսավիր Յովհաննէսի խանութի մէջ, որտեղ մարդիկ հաւաքւում էին չգիտես` սափրուելո՞ւ, թէ՞ տզրուկ փակցնելու եւ արիւն թողնելու համար: Յամենայն դէպս, Միքայէլն արդէն նկատել էր որ խանութի ետեւի փոսը յատկապես Մայիս ամսին լիքը լցւում է արիւնով: Յետոյ հանդիպումները նուազում էին, շշուկները հանդարտում, երբեմն նոյնիսկ դադարում ամրան տաք ու գաղջ օրերին: Բայց բնաւ չէին մոռացւում: Ի հարկէ, չմոռանալը նոյնպէս նուազ մխիթարութիւն չէր: Չմոռանալ` նշանակում էր միշտ պատրաստ լինել ելնելու հերթական անարդարութեան դէմ: Բայց ի՞նչ արժէք ունէր չմոռանալը այն գլխիկոր յուսաբեկութեան պայմանների մէջ, որ յատուկ էր խեղճ ու կրակ նախիջեւանցիներին: Եւ Գաբրիէլ քահանան ամէնից առաջ սրտնեղում էր համաքաղաքացիների լուռ յուսալքուածութիւնից, որից օգտուելով, Հայկական Շրջանի հզօրները ոչ միայն իրենք էին ապօրինութիւններ անում, այլեւ յաճախ էլ նպաստում էին, որպէսզի ռուսական իշխանութիւնները անտեսեն այն իրաւունքներն ու արտօնութիւնների մասունքները, որպիսիք ժամանակին ստացել էին հայերը: Հէնց թէկուզ գլխահարկի պատմութիւնը...

Մի քանի տարի առաջ կառավարութիւնը կիրառել էր ընդհանուր հարկային համակարգ, որ մեքենաբար տարածել էին նաեւ հայերի վրայ: Ի սկզբանէ բողոքներ էին ուղարկուել մայրաքաղաք, եւ այդ բողոքները, ի հարկէ, մնացել էին անպատասխան: Յետոյ քաղաքի տէրերը, այնուհանդերձ, նպատակայարմար էին գտել հարկը հաւաքել ու պահել գանձարանը այնքան ժամանակ, մինչեւ մայրաքաղաքից որեւէ պատասխան կը գար: Ունեւորները որպէս մարդասիրական գործ` մուծումներ էին կատարել չունեւորների փոխարէն: Չէ՞ որ Հայկական Շրջանի մէջ դեռեւս չէին մոռացուել նեղ օրերին իրար հասնելու, իրար օգնելու երբեմնի աւանդութիւնները: Ի՞նչ կայ որ... Պարտքի դիմաց չքաւորները տարուայ մէջ մի որոշ ժամանակ կը գային աշխատելու իրենց բարերարների քաղաքամերձ կալուածներում: Դա էլ կը լինէր նրանց երախտագիտութեան արտայայտութիւնը: Ի վերջոյ, փառք Աստծոյ, ուրիշի համար հո չէի՞ն բանելու: Էլի՛ Հայկական համայնքն էր եւ նոյն հայերը: Թէեւ տարէ ց’տարի կալուածների տնտեսութեան մէջ ձրի աշխատելու «որոշ ժամանակ»ը գնալով աւելանում էր, որովհետեւ տարէ ց’տարի չքաւորների ուսերին էր աւելանում իրենց փոխարէն հողատէրերի մուծած գլխահարկի պարտքը: Տարիներն անցնում էին, բայց բողոքների պատասխանները այնպէս էլ չէին գալիս մայրաքաղաքից: Քաղաքի «հայրեր»ը պարտաճանաչօրէն հաւաքում էին գլխահարկը, որին վարժուել էին նաեւ չունեւորները, եւ առանց հասկանալու, թէ ի՛նչ է կա տարւում իրենց հետ եւ ի՛նչ է լինելու մօտալուտ վախճանը, աստիճանաբար դառնում էին ճորտեր: Իսկ ճորտեր ունենալը ձեռնտու բան էր: «Ռուսական նիստուկաց»ին հետեւող հայ ջոջերը սիրով էին ճորտատիրութիւնը ներմուծում Հայկական Շրջան, որովհետեւ այդ պարագային ռուս կալուածատէրերին ընդօրինակելը նրանց տալիս էր նաեւ կամայական իշխանութեան հնարաւորութիւն համայնքի վրայ: Հասկանալի է, ուրեմն, որ գանձարանի մէջ կուտակուած պատկառելի գումարի անորոշ վիճակը պէտք չէ հանգիստ տար իշխանաւորներին: Ինչքա՞ն կարելի էր սպասել պատասխանի: Եւ ընդհանրապէս, ինչո՞ւ սպասել, երբ բոլորն արդէն վարժուել են գլխահարկին: Եւ, երբ լուր եկաւ, թէ կոմս Միխայիլ Վորոնցովը* դուրս է եկել շրջագայելու իր իշխանութեան ներքոյ գտնուող Նոր Ռուսիոյ երկրի քաղաքները, նախիջեւանցի մեծամեծները որոշեցին օգտագործել յարմար առիթը: Նրանք մտադիր էին հաճոյանալով առաջարկել, որ կոմսը գլխահարկը քաղաքային գանձարանից ընդունելով, տեղափոխի արքունական գանձարան: Գաբրիէլը քահանան կռահելով այս նոր ծրագիրը, որոշեց ինքն էլ ի՛ր հերթին օգտագործել կոմսի շրջագայութիւնը... Մի քանի տարի առաջ հացի թանկացումը կանխած, եւ ընդհանրապէս արդարութեան համար միշտ կռուող, հետեւաբար նաեւ` շարունակ հալածանքների ենթարկուող Տէր Գաբրիէլը վստահութիւն էր վայելում համաքաղաքացիների մէջ, իսկ հեղինակութեան պակասից երբէք չէր դժգոհել

«հմուտ, ճարտար, հայկաբան քահանան»: Հէնց այդ վստահութեան ու հեղինակութեան շնորհիւ էլ նրան յաջողուեց կազմակերպել քաղաքի բնակիչներին` իր համարձակ մտադրութիւնը իրականացնելու նպատակով: Այդ գործի մէջ ուսուցչի հաւատարիմ օգնականներն էին նրա ոգեւորութեամբ վարակուած աշակերտները: Երբ յայտնի դարձաւ Միխայիլ Վորոնցովի՝ Նոր Նախիջեւան ժամանելու օրը, դէպքերը զարգացան բոլորովին տարբեր երկու հիմնական ուղղութիւններով: Յարութիւն Խալիբեանը շտապեց Տագանրոգ, որպէսզի տեղի քաղաքագլուխ բարոն Օտտո Ֆրանկին հրաւիրի Նոր Նախիջեւան` կոմսին դիմաւորելու արարողութեանը մասնակցելու համար: Կոմսի եւ Օտտո Ֆրանկի մտերմութիւնը յայտնի էր բոլորին: Ուստի Խալիբեանը յոյս ունէր, թէ Տագանրոգի քաղաքագլխի ներկայութիւնը աւելի ջերմ ու անկաշկանդ մթնոլորտ կը ստեղծի բարձրաստիճան հիւրի եւ քաղաքի «հայրեր»ի միջեւ: Գաբրիէլ քահանան էլ ի՛ր հերթին սկսեց ծաւալել ծրագրած գործողութիւնները: Նա համաքաղաքացիներին յորդորեց թաք նուել Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու մօտակայքի տների մէջ եւ գրաւել փողոցները այն հաշուով, որպէսզի քաղաքագլխի տուն գնալու ճանապարհին կոմսն ուզածչուզած անցնի եկեղեցու մօտով: Քահանայի այս նախապատրաստութիւնների լուրը հասաւ Յարութիւն Խալիբեանին: Քաղաքապետարանի ոստիկաններին, որոնք մի քանի հոգի էին եւ կոչւում էին հնգապետեր, նա ուղարկեց ժողովրդին ցրելու եւ փողոցները մաքրելու յանձնարարութեամբ: Բայց, տեղ հասնելով, հնգապետերը իրենք եւս միացան փողոց կանգնած ժողովրդին եւ, արգելք լինելու փոխարէն, սկսեցին ջանասիրաբար օգնել Պատկանեան քահանային: Քաղաքի «հայրեր»ի ծրագիրը տապալման եզրին էր: Ուստի Խալիբեանը Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ Խռմաջեանի հետ շտապեց Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցի եւ պահանջեց, որ ժողովուրդը ցրուի տները: «Տէր Գաբրիէլ Պատկանեանը գլուխն առանց բարձրացնելու գրակալից,— գրում է Ականատեսը,— արժանապատուութեամբ պատասխանեց, թէ եկեղեցու մէջ իշխանութիւնը պատկանում է միայն իրեն, եւ ինքը որեւէ մէկի հրամանը չի կատարի»: Իրադրութիւնը աւելի սրուեց: Մթնոլորտը այնպէս էր յագեցած որ ամէն րոպէ կարող էր լիցքաթափուել շանթ ու որոտով, աւերումով ու ողբերգութեամբ... Հէնց այս գերագոյն լարուածութեան պահերին էլ քաղաքը լցուեց զանգերի ղօղանջներով: Գաբրիէլ քահանայի համախոհները, վաղօրօք պայմանաւորուած լինելով, զանգահարութեամբ լուր էին տալիս, թէ կոմս Վորոնցովն արդէն դուրս է եկել Սուրբ Դմիտրի Ռոստովսկու ամրոցի դարպասից եւ շուտով կը մտնի Նախիջեւան... Քիչ յետոյ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու հրապարակը արդէն լեփլեցուն էր նախիջեւանցիներով: Երբ քաղաքի փողոցի հեռաւոր ծայրին երեւաց

կոմսի շքախումբը, Տէր Գաբրիէլը, հոգեւորական դասի գլուխն անցած, շուրջառն ու խաչը ձեռքին, ելաւ ընդառաջ: Յարութիւն Խալիբեանը կատարեց իր վերջին ճիգը: Նրա ծառան` Ստեփանը, որի ձեռքով բազմաթիւ հաշուէհարդարներ էին կատարուել, հետեւաբար եւ բազմաթիւ անլուծելի համարուող հարցեր ստացել էին իրենց կատարեալ լուծումը, իրեն նետեց դէպի կոմսի կառքը: Կառչելով ձիերի սանձից` նա փորձեց ընթացքը շեղել դէպի քաղաքապետի տուն: Այս ճիգը իզուր չէր անցնի եւ Տէր Գաբրիէլի ծրագիրը կը ձախողուէր, եթէ նախիջեւանցիները կոմսին ողջունելու պատրուակովառաջ չնետուէին ու չխափանէին ծառայի մտադրութիւնը: Իրեն դիմաւորող բազմութեան խանդավառ ընդունելութիւնից յուզուած կոմսը նոյնիսկ չնկատեց միջադէպը, եւ նրա կառքը շարունակեց ընթացքը դէպի եկեղեցի: Տեսնելով զգեստաւորուած հոգեւորականներին եւ ընդառաջ եկող քահանային` կոմսը, ինչպէս որ պատշաճ էր, իջաւ կառքից, խաչը համբուրեց ու եկեղեցի մտաւ: Առանց ժամանակ կորցնելու, Գաբրիէլ քահանան գլխահարկը վերացնելու մասին խնդրագիրը բարձրաձայն կարդաց եւ յանձնեց կոմսին: Յետոյ ծնկի իջաւ նրա առաջ: Տէր Գաբրիէլի օրինակին հետեւեց եկեղեցու մէջ հաւաքուած ժողովուրդը: «Կոմս Միխայիլ Վորոնցովը,— գրում է Ականատեսը,— կռացաւ, երկու ձեռքով բռնեց Գաբրիէլ քահանայի ուսերից, ոտքի բարձրացրեց եւ ապա խոստացաւ մեկնել ուղիղ Պետերբուրգ ու չվերադառնալ, մինչեւ վերացնել չտայ գլխահարկն ու չվերականգնի հայերին տրուած արտօնութիւնները»: Յաղթանակը կատարեալ էր: Բայց հատուցումը, ինչպիսին էլ լինէր` չէր ուշանալու: Տէր Գաբրիէլը բաւականին փորձ ունէր, որպէսզի պատասխան հարուածից անակնկալի չգար: Բայց նա մտադիր էլ չէր ձեռքերը ծալած` հաշուեհարդարի սպասել: Իր ուշիմ եւ հաւատարիմ աշակերտից նա չթաքցրեց այս դառը ճշմարտութիւնը, որովհետեւ Միքայէլը ինքն էլ պէտք է դասեր առնէր շուրջը կատարուող անցուդարձից, որովհետեւ նա՛ եւս պէտք է պատրաստ լինէր հակառակորդի շատ հնարաւոր հա կագրոհին: ...Այսպէս անցնում էին Միքայէլի մանկութեան տարիները: Անցնում էին, տղային ներս քաշելով զանազան մեծ ու փոքր իրադարձութիւնների մէջ: Անցնում էին... Եւ անցնող ամէն մի տարին ոչ թէ անհոգ մանկութիւն էր, այլ փորձութիւններով յագեցած կեանք ու հասունացում: Հասունացումը` հասունացում, բայց տասնչորս տարեկանն էլ դեռեւս քսանչորս, առաւել եւս` երեսունչորս տարեկանը չէ: Ուստի, բնական է, որ թէ՛ հանրութեան օգտակար գործունէութեան, թէ՛ արդարութեան համար անհաշտ կռիւ մղելու, եւ թէ՛ գիտելիքների հնարաւոր մակարդակի սահմանը, վերջին հաշւով, քահանայ դառնալն էր: Թերեւս, աւելին նա չէր էլ պատկերացնում:

Հետեւաբար, նոյնքան բնական էր, որ հազիւ տասնհինգ տարին բոլորած պատանին, ուսումը շարունակելով հանդերձ, սկսեց տիրացութիւն անել Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու մէջ: Վարպետ Ղազարն էլ վերջնականպէս հաշտուեց որդու` հոգեւորականի ապագայի հետ: Նրա հարազատ ու խորթ միւս բոլոր զաւակները այս կամ այն չափով արդէն իրենց առաջին քայլերն էին կատարում առեւտրի մէջ: Բայց վարպետ Ղազարը համոզւել էր, որ շիտակ, ազնիւ, կարեկից ու գթասիրտ Միքայէլը երբէք վաճառականի գործակատար դառնալ չի կարողանալու: Բայց ո՞վ կը մտածէր, որ մէկ տարի էլ հազիւ անցած` պատանու գլխին մէկը միւսի հետեւից ծանր փորձութիւններ են պայթելու: Ո՞ւմ մտքով կ’անցնէր, որ այն ժամանակ, երբ միւս տարեկիցները վայելում ու դեռ պէտք է վայելէին պատանեկան անհոգութիւնն ու ծնողների հովանաւորութիւնը, պատանի Միքայէլը ստիպուած էր լինելու մենմենակ ճակատամարտի ելնել` պաշտպանելու համար ի՛ր ճշմարտութիւնը, բարոյական ի՛ր ըմբըռնումները, նաեւ իր տգէտ ու խաւարամիտ համաքաղաքացիների շահերը: Առաւել եւս, հազիւ թէ որեւէ մէկը կռահած լինէր, որ ժամանակի ու տարածութեան մէջ հասունանալու է ճակատագրական մի հանդիպում Միքայէլի եւ ծերունազարդ Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսի միջեւ: 1843 թւականին Ներսէս արքեպիսկոպոսը կաթողիկոս նշանակուեց* եւ Նիկոլայ Առաջին* կայսեր հրաւէրով մեկնեց մայրաքաղաք: Այնուհետեւ, Էջմիածին դառնալու ճանապարհին կաթողիկոսը Մոսկուայից անցաւ Քիշնեւ, շուրջ մէկ տարի մնաց այնտեղ, յետոյ տասն ամսով մեկնեց Ղրիմ: Իսկ 1845 թւականի Նոյեմբերին ժամանեց Նոր Նախիջեւան: Քաղաքի «հայրեր»ը մեծ շքախմբով ընդառաջ ելան կաթողիկոսին եւ նրան դիմաւորեցին Տագանրոգի եւ Մարիապոլի միջեւ գտնուող իջեւանատանը, որտեղ պէտք է փոխէին Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսի կառքի ձիերը: Հէնց այս իջեւանի սրահի մէջ էլ կաթողիկոսն ու Յարութիւն Խալիբեանը գաղտնի զրոյց ունեցան*, որի բովանդակութիւնը այնպէս էլ անյայտ կը մնար, եթէ... Եթէ մի քանի օր անց Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը չանցնէր վճռական ու կտրուկ գործողութիւնների: Երբեմնի սովորութեան համաձայն կաթողիկոսը Նոր Նախիջեւան հիւրընկալուեց Զէնգին Կարապետի տանը: Այստեղ էլ վճռում էր քաղաքային ու հոգեւոր կառավարումի հարցերը, ի հարկէ, խորհրդակցելով աւագանու հետ, որպիսին ներկայացնում էին խոշոր վաճառականներն ու գործատէրերը: Վճիռ աղերսող գլխաւոր հարցերից մէկն էլ Գաբրիէլ քա հանայի գոյութիւնն էր Նոր Նախիջեւան քաղաքի մէջ: Նա վաղուց էր մնացել քաղաքի «հայրեր»ի կոկորդին, որոնք չունենալով ազգային ու հասարակական ընթացքի որեւէ ծրագիր, միշտ ղեկավարւում էին անձնական համակրանքներով ու հակակրանքներով, անձնական շահերով ու քմահաճութեամբ: Իշխանութիւն նուաճած հայերի այս յատկանիշը իր հեռաւոր արմատներն ունի եւ մնում է միայն կռա-

հումներ անել, թէ ինչպե՛ս է որ երկար ու ձիգ դարեր քաղաքական ինքնուրոյնութիւնից զուրկ եւ գաղութացուած ժողովուրդը վաղուց ի վեր չի անհետացել պատմութեան հողմերի պոռթկումների տակ: ...Հէնց Զէնգին Կարապետի տանն էլ կաթողիկոսը դատեց Գաբրիէլ քահանային, եւ խռովարար ու անհանգիստ այդ մարդուց քաղաքի իշխանաւորներին ազատելու նպատակով, վճռեց գոցել նրա դպրոցը ու հրամայեց «իւր ընտանեօք գնալ Թիֆլիս, որտեղ գուցէ յաջողւէր գտնել հոգու խաղաղութիւն»: Բայց ո՞վ էր փոխարինելու բազմահմուտ եւ գիտուն ուսուցչին: Չէ՞ որ նոյն այդ օրերին, երբ դատապարտուած Տէր Գաբրիէլը պատրաստւում էր բռնել աքսորի ճամբան, Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը կատարեց յուսահատեցնող մի «յայտնագործութիւն»: ...Սովորութեան համաձայն, նա գանգատաւոր այցելուներ էր ընդունում համայնքի ամենատարբեր խաւերից: Այնպէս պատահեց, որ ոմն գանգատաւոր կաթողիկոսին յանձնեց քաղաքի քահանաներից մէկի կազմած օժիտի ցուցակը: Բանն այն է, որ քահանան դարձել էր հարսնախօսութեան միջնորդ, իր իսկ ձեռքով էլ օժիտի ցուցակ էր կազմել, բայց չգիտես ինչո՛ւ, յանձն առած գործը մինչեւ վերջ չէր հասցրել: Կաթողիկոսը գլուխ չհանելով այդ ցուցակից, կանչեց Տէր հօրը, հարցուփորձ արեց, եւ յան կարծ մի կասկած ասես շանթահարեց նրան: «Դողացող ձայնով եւ իւր կասկածը փարատելու համար,— գրում է Ականատեսը,— Ներսէս կաթողիկոսը պահանջեց, որ քահանան բարձրաձայն կարդայ իր գրածը»: Եւ այն, ինչ պարզւեց, ահաւոր մի հարուած էր, աներեւակայելի մի իրողութիւն: Տէր հայրը չկարողացաւ կարդալ իր իսկ ձեռքով գրած չարաբաստիկ ցուցակը: Օժիտի պատմութիւնը այլեւս երկրորդական դարձաւ: Կաթողիկոսը որոշեց մի քննութիւն կատարել: Կանչեց քաղաքի բոլոր քահանաներին ու սարկաւագներին, հարցուփորձ արեց նրանց եւ բացայայտեց աւելի դառը մի իրողութիւն: Գաբրիէլ քահանայից զատ, բոլորն էլ կատարելապէս անգրագէտ էին, անտեղեակ էին քերականական ամենատարրական օրէնքներից անգամ: Կարելի է ենթադրել, թէ այսքանից յետոյ Տէր Գաբրիէլին պէտք է ներումն շնորհուէր, վերստին պէտք է բացուէր նրա դպրոցը եւ նոյնիսկ աւելին` պէտք է, վերջապէս, սկսուէր նաեւ դպրոցական շէնքի կառուցումը: Թերեւս այսպիսի մի վիպական շարունակութիւն էլ կ’ունենար մեր պատմութիւնը, եթէ միայն, ինչպէս արդէն ասացի, ազգային ու հասարակական ընթացքի մի ծրագիր իր գոյութեամբ աւելի վեր կանգնած լինէր մանրիկ կրքերից, քինախնդրութիւնից եւ սեփական նուազ կամ թէկուզ առաւել կարեւորութիւն ունեցող համոզումը ի՛նչ գնով էլ լինի ուրիշներին պարտադրելու ինքնավստահութիւնից: Այո՛, քանի որ Գաբրիէլ քահանան բացառւում էր, ուստի կաթողիկոսի ընտրութիւնը (թէեւ ընտրութիւն էլ չկար) կանգ առաւ այդ տարիներին Ղրիմից Նոր Նախիջեւան եկած Մկրտիչ վարժապետ Եկենեանի վրայ, որ ուսանել էր Վենետիկի Մխի թարեաններին, հետեւաբար, հրաշալի լեզու գիտէր եւ մասնաւոր

դպրոց էր բացել: Նա յայտնի էր նաեւ որպէս գեղագրութեան հմուտ ուսուցիչ, որ զբաղւում էր ոչ միայն հնագոյն ձեռագիր մատեաններ արտագրելով, այլեւ վայելչագրական օրինակներ էր պատրաստում աշակերտների համար: Ներսէս կաթողիկոսը հէնց նրան էլ ուսուցիչ կարգեց քաղաքի հոգեւորականների վրայ, որոնց մէջ էր նաեւ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու տիրացու Միքայէլը: Նրան նոյնպէս հրամայւեց Մկրտիչ Եկենեանի դպրոցի մէջ ճարտասանութիւն, տրամաբանութիւն եւ քերականութիւն սովորել: Իսկ Իջեւանի սրահի մէջ տեղի ունեցած գաղտնի զրոյցի խնդիրներից մէկն էլ բացայայտուեց այն օրը, երբ կաթողիկոսը Յարութիւն Խալիբեանին նշանակեց հասարակական գումարների եւ բովանդակ եկեղեցական գոյքը տնօրինող, որ հաշուետու էր լինելու ոչ թէ հասարակութեանը, այլ միայն կաթողիկոսին: Այս անցուդարձից մէկ ամիս էլ չանցած, 1846ի Յունուարին Տէր Գաբրիէլը ընտանիքն առած ելաւ Նոր Նախիջեւանից եւ ճամբայ ընկաւ դէպի Թիֆլիս: Նրան ուղեկցում էին ընդամէնը երեք հոգի, որոնց մէջ երկուսը մերձաւոր ազգականներ էին, իսկ երրորդը` Միքայէլն էր: Հասնելով առաջին իջեւանատանը, որտեղ փոխելու էին ձիերը, Գաբրիէլ քահանային ուղեկցողները` հրաժեշտ տալով, դարձան Նոր Նախիջեւան: Իսկ աքսորական ուսուցիչը շարունակեց ճամբան դէպի Ստավրոպոլ, մեծ դժուարութիւններով ու տառապանքներով անցաւ կովկասեան լեռները եւ Փետրուարին, վերջապէս, հասաւ Թիֆլիս: Պատանի Միքայէլը մնաց մենակ... Դժուար չէ պատկերացնել մենակութեան ահաւոր զգացումը, որ պարուրել էր նրան: Անշուշտ, նա դեռ շատ առիթներ կ’ունենայ վերապրելու անսահման ցաւ եւ յուսահատութիւն պատճառող այդ զգացումը: Բայց չէ՞ որ հետագային նրա հետ կը լինի գոնէ անցած օրերի կենսափորձը: Իսկ հիմա Միքայէլը առաջին անգամ, պատկերացնո՞ւմ էք, կեանքի մէջ առաջին անգամ բոլորովին միայնակ էր զգում իրեն, չնայած շուրջը ընտանիքն էր. մայրը, որ տղայի նկատմամբ լեցուն էր բացառիկ քնքշութեամբ եւ բնաւ չէր թաքցնում իր այդ թուլութիւնը. հայրը, որ ոչ միայն սիրում էր իր միւս զաւակներից ամէն ինչով, նոյնիսկ թոյլ առողջութեամբ տարբերուող որդուն, այլեւ ընդգծուած յարգանք ունէր նրա նկատմամբ: Վերջապէս, ընկերներն էին, որոնք ոչ մի պահ չէին հեռանում իրենց խիզախ, սրամիտ եւ զարմանալի կորով ունեցող պարագլուխից: Այնուհանդերձ, նա մենակ էր իր աչքի առաջ կատարուած եւ աշխարհի ամէնամեծ անարդարութեան դէմ յանդիման: Ի՞նչ կարող էր անել Միքայէլը: Նա կարող էր լուռ ընդվզել, օրեր ու շաբաթներ տառապել... Մինչեւ որ հաշտւէր եղածի հետ, ինչպէս սովորաբար լինում էր Հայկական Շրջանի մէջ: Կարող էր նաեւ խօսել, համոզել, բողոքել... Բայց եթէ հետեւողներ էլ ունենար, միեւնոյն է, խօսքով ու բողոքով արդարութիւնը չէր

վերականգնուելու: Ուսուցչի հետ անցկացրած տարիներին նա բազմիցս համոզուել էր այս ճշմարտութեան մէջ: Եւ այսպէս` ինքնամփոփ, նա այդ օրերին կանոնաւոր յաճախում էր Մկրտիչ վարժապետ Եկենեանի դպրոց: Միայնութեան զգացումն ամոքողը նրա համար ուսանելն էր, կարդալը, գիտելիքի նոր պաշարներ կուտակելը: Ի հարկէ, տասնվեցամեայ տիրացուն առայժմ միայն ենթագիտակցօրէն էր զգում այդ, բայց նոյնիսկ երկու տասնամեակ էլ չի անցնի, որ նա Պետրոպաւլովեան բերդի մենախցի մէջ, իր մենակութիւնը դարձեա՛լ կը սփոփի գրելով, կարդալով ու սովորելով... Հակառակի պէս, սակայն, մի քանի պարապմունքի մասնակցելով, Միքայէլը համոզուեց, որ հմուտ վարժապետից սովորելու ոչինչ չունի: Եւ այսքանն էլ արդէն բաւական էր, որպէսզի նա վճռէր իր անելիքը: Ո՛չ թէ լռէր, ո՛չ թէ խօսէր ու բողոքէր, այլ` գործէր: Եւ դա այնքա՜ն բնական, այնքա՜ն նման էր նրան: — Ես ձեր սովորեցրածը արդէն վաղուց սովորել եմ, եւ աւելի մանրամասնաբար, քան դուք էք դաս տալիս,— բոլորի ն երկայութեան յայտարարեց Միքայէլը վարժապետ Եկենեանին:— Թէ նոր բան ունիք սովորեցնելու, ես պատրաստ եմ ուրախութեամբ սովորելու, բայց եթէ չունիք` ապա խնդրեմ արձակէ՛ք ինձ: Պատանու այս յանդգնութեան մասին Մկրտիչ Եկենեանը իրազեկ պահեց կաթողիկոսին, որ դեռեւս Նոր Նախիջեւան էր: Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը կարգադրեց շարագրութեան յանձնարարութիւն տալ Միքայէլին: Պահպանուել է Միքայէլ Նալբանդեանի այդ շարագրութիւնը, որտեղ նա պատմում է, թէ ինչպէս Համաշխարհային Ջրհեղեղի յետոյ Նոյ նահապետը դուրս ելաւ տապանից ու Արարատ լերան ստորոտին տնկած այն հովիտը, որտեղ իջեւանեց, անուանեց Նախիջեւան, այսինքն` «Նախնիների իջեւան»... Յետոյ նա պատմում էր, թէ ինչպէս Նոյը նախապէս հետը վերցրած Ադամի գանգն ու ոսկորները տարել ու թաղել է մի բլրի վրայ, որ հետագային կոչուել է Գողգոթա, այսինքն` գանգի կամ կառափի տեղ, ուր հրեաները այնուհետեւ գլխատելու, իսկ հռոմայեցիները խաչելու էին մահապարտերին... Միով բանիւ, իր այս շարագրութեամբ Միքայէլը ապացուցեց ոչ միայն իր փայլուն լեզուաիմացութիւնը, ոչ միայն պատմելու շնորհքը, այլեւ գիտելիքները: ...Արդէն իսկ վաղ պատանեկութիւնից Միքայէլը սիրում էր գրել, ստեղծագործել: Քոյրը` Գայիանէն պատմում է. «Թէ նա ինչ էր գրում` չգիտէինք, միայն թէ միշտ գրում էր, յաճախ, մինչեւ անգամ գիշերները եւս քանիցս զարթնելով, ստիպում էր, որ ճրագ վառէինք եւ միտքը եկած բաները գրում էր թղթի վրայ»: Շարագրութիւնը բարձրացրեց Միքայէլի հեղինակութիւնը Եկենեանի դպրոցի մէջ քերականութիւն սերտող ու վայելչագրութեան վարժութիւններ անող հոգեւորականների աչքին, որոնց մեծ մասը պատանու հօր կամ նոյնիսկ պապի տարիքին կը լինէին: Եւ, բնական է, որ նրանք սկսեցին ակնածել գիտուն ու

համարձակ տիրացուից: Աւելին. սկսեցին սիրել նրան: Բայց այդ նոյն շարագրութիւնը Միքայէլին չազատեց Եկենեանի դպրոց յաճախելու պարտադրանքից: Պատանին առանձնապէս չվշտացաւ: Ընդհակառակը: Բացայայտ մարտահրաւէր նետելով Եկենեանին` նա բնաւ մտադիր չէր հէնց այդքանով բաւարարուել: Որովհետեւ, այդ պարագային` արդէն սկսած, բայց թերի թողած գործը դադարում էր գործողութիւն լինել, դառնում էր սոսկ պարապ մի յայտարարութիւն, որ շատ շուտով մոռացութեան կը տրուէր: Նա արդէն ծրագիր ունէր եւ ունէր նպատակ: Նա պէտք է հասարակական կարծիք ստեղծեր իր ուսուցչին փոխարինող Մկրտիչ Եկենեանի դէմ եւ նոյն այդ հասարակական կարծիքի թելադրանքով աքսորից պէտք է ետ բերէր Գաբրիէլ քահանային: Կարելի է կարծել, թէ այս ամէնը պատանեկան տարիքին յատուկ երազանքներ էին միայն, որոնք երբէ՛ք չեն իրականանայ: Բայց նաեւ չմոռանանք, որ նրա բոլոր գործողութիւնները պայմանաւորուած էին բարոյական մի այնպիսի արժէքով, որպիսին հաւատարմութիւնն էր: Հաւատարմութիւնը հարազատ մարդու, ուսուցչի, նաեւ, ինչո՞ւ չէ, ընկերոջ նկատմամբ, քանի որ Տէր Գաբրիէլը ընկեր էր եղել Միքայէլին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` տիրացու Սարգսին. «Վեհափառ կաթողիկոսի հրամանով Տէր Գաբրիէլ Պատկանեանը մեկնեց Թիֆլիս եւ ես բոլորովին որբ մնացի` առանց իմ բարեկամի... Արդեօք կարո՞ղ եմ նկարագրել մեր համաքաղաքացիների բացառիկ յիմարութիւնը, որոնք լինելով անուսում, իրենց զաւակներին տգիտութեան են դատապարտում, նրանց ուղարկելով աշակերտելու ոմն Մկրտիչին, որին կոչում էին վարժապետ: Ո՜վ Հայոց յիմարութիւն... Հիմա բոլոր հոգեւորականները ուսանում են նրա դպրոցում, բայց ես այլեւս չեմ հանդուրժում: Քանզի լինելով Տէր Գաբրիէլի աշակերտը, ինչպէ՞ս համբերեմ»: ...Եւ չհամբերեց: Նոր Նախիջեւանի Հոգեւոր կառավարութիւնը, բոլորովին անսպասելի, մի գանգատագիր ստացաւ ութ տիրացուներից, ովքեր գրում էին, թէ երեք ամսուայ ընթացքին ոչինչ չեն սովորել: Եւ շարունակում էին, որ «այդ դպրոցի բազմաթիւ մանր երեխաներն իրենց աղմուկաղաղակով անհնար են դարձնում սովորել»: Յատկապէս այն պատճառով նաեւ, որ նստելու տեղ էլ չկայ: «Բացի այդ,— գրում էին տիրացուները,— վարժապետը մեզ չի ուսուցանում քերականութիւն եւ ճարտասանութիւն, ասելով, թէ մեր գիտցածն իսկ բաւական է: Եւ չկամենալով սովորեցնել մեզ, ստիպում է, որ դպրոց յաճախենք: Իսկ մենք, տեսնելով, որ մեր ջանքերը ապարդիւն են, ետ կանգնեցինք այդպիսի ուսումնառութիւնից»: Հոգեւոր կառավարութիւնը լրջօրէն անհանգստացաւ: Այս ամէնից իսկական ըմբոստութեան հոտ էր գալիս: Ուստի կազմակերպիչին հեղինակազրկելու նպատակով, նրանք որոշեցին հրապարակային մրցութիւն կազմակերպել:

Մկրտիչ Եկենեանի համար այդ մրցութիւնը ծանր փորձութիւն էր լինելու: Թէեւ բոլորը համոզուած էին, որ Միքայէլի պարտութիւնը կասկածից դուրս է: Բոլո՛րը, բացի Եկենեանից, որ նահանջի ճանապարհ չունէր: Նա ինքն էր Հոգեւոր կառավարութեանը ներշնչել, թէ յանդուգն պատանին նաեւ անգէտ է: Մրցութեանը որպէս վկաներ հրաւիրուեցին բժիշկ Սարգիս Տիգրանեանը, ճեմարանաւարտ Դաւիթ Օդաբաշեանը, Թէոդորոս Խադամեանը, Յարութիւն Արամեանը, իսկ դատաւորներ նշանակուեցին Մարտիրոս եւ Աստուածատուր քահանաները: Վարժապետ Մկրտիչ Եկենեանին եւ խռովարար տիրացու Միքայէլին տալով միեւնոյն գաղափարը, պահանջեցին, որ նրանցից ամէն մէկը գրի առնի շարադրանքը: «Մինչեւ Եկենեանը երկու տող գրեց,— յիշում է Ականատեսը,— Նալբանդեանը աւարտեց մի ոտանաւոր»: Նիւթ ժանգահար, որ ըստ ինքեան զիւր ո՛չ պահէ մաքրութիւն, Զիա՞րդ կարէ անխախտ պահել զքեզ յասպարէզ կենցաղոյս. Այլ գիտութեան անշամանդաղ ճառագայթից զօրութիւն Խաւար բանտէդ զոգիդ կարէ լուսաւորաց բերել կոյս: Օ՜ն սիգաճեմ ընդ պատանւոյն ի լոյս փութայ գիտութեան, Յաջող ի քայլ զճեմ առնուլ ի լուսեղէն ի կամար. Ի բա՛ց ընկեա զախտ արծաթին եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան, Որք զքեզ յանել ի գուբ կարթեալ զհոգիդ մաշէ ժանդահար... Արդեօք յատկապէս ա՞յս տողերն էր գրել Միքայէլը մրցութեան ժամանակ: Դժբախտաբար Ականատեսը չի ճշտում: Բայց մի բան անկասկած է, որ նոյն այդ օրերին Միքայէլը գրել է նաեւ ա՛յս բանաստեղծութիւնը: Եւ ո՞վ գիտէ, եթէ ոչ գրատախտակին եւ վկաների ու դատաւորների ներկայութեան, ապա, անտարակոյս, մի այնպիսի գիշեր, երբ տնեցիներին խնդրել էր վառել ճրագը, որպէսզի «միտքը եկած բաներ»ը գրի առնի թղթի վրայ: Ինչ վերաբերում է մրցութեանը, ապա յաղթանակը համոզիչ էր ու կատարեալ: Թէեւ... թէեւ պայքարը խոստանում էր մի նոր ծաւալ ու նոր բովանդակութիւն ստանալ: Եթէ Միքայէլը որեւէ բան շահեց մրցութիւնից, ապա այն էր, որ թէ բարեկամները եւ թէ հակառակորդները համոզուեցին, որ յանդուգն, շիտակ, ծաղրող ու կծու պատանին շատ հեռու է պարծենկոտութիւնից: Համոզւեցին, որ եթէ նա որեւէ խնդրով ասպարէզ է ելնում, ապա իր ճշմարտութիւնը կարող է առանց դժուարութեան ապացուցել, թէկուզեւ հետեւանքը լինի տհաճ ու ծանր: Նրանք նաեւ համոզւեցին, որ պատանու խօսքի ու գործի մէջ գոյութիւն ունի զարմանալի մի ներդաշնակութիւն: Յիրաւի, այդ ներդաշնակութիւնը անյարիր էր նախիջեւանեան ապազգայնացւող, երեսպաշտ միջավայրին: Եւ հէնց այս յատկանիշն էլ` խօսքի ու գործի կատարեալ ներդաշնակութիւնը,

Միքայէլ Նալբանդեանի ապրած կեանքի մշտական ուղեկիցն էր, նրա անբաժան ստուէրը, նրա բարոյական ուժի խորհուրդը եւ այն մեծ հաւատի ակունքը, որ Միքայէլի նկատմամբ ունէին նրան շրջապատող մարդիկ, նրան հետեւող համախոհները, նրա հետ իր լուսաւոր երազների ճակատագիրը կապող մի ամբողջ ժողովուրդ: Հասկանո՞ւմ էր արդեօք Միքայէլը, որ պայքարի այս բացայայտ ու շիտակ ձեւը այնուհետեւ իրեն դնելու է հակառակորդի հետ ոչ շահեկան, անհաւասար վիճակի մէջ: Հասկանո՞ւմ էր արդեօք, որ հակառակորդը միշտ տեղեակ լինելով նրա գործողութիւնների ընթացքին, ինքը գործելու է, սակայն, ծածուկ, դէմքին` շողոքորթ ժպիտով, գործելու է թիկունքից եւ առիթ ունենալիս` հէնց թիկունքից էլ հարուածելու է: Հասկանո՞ւմ էր արդեօք, որ պատանեկան այդ տարիներից էլ վաստակում էր ոչ թէ շիտակ ու արդարամիտ մարդու համբաւ, որին նոյնիսկ «փըշոտ» անուանելը բարի երանգ ունի, այլ որակուելու էր որպէս «ամբարիշտ», «խռովարար», «կռուազան» ու «խառնակիչ»: Հազի՜ւ թէ... Եւ երբ տարիներ անց հասկանար, ապա որեւէ կարեւորութիւն չէր տալու դրան եւ միայն դառնութեամբ պէտք է հաշտուէր չհասկացուած մարդու իր ճակատագրի հետ: ...Մկրտիչ Եկենեանը բացայայտ պարտութիւնից յետոյ էլ շարունակում էր պնդել, որ Միքայէլի շարագրութիւնները արտագրուած են, թէ` պէտք չէ նրան հաւատ ընծայել, եթէ նոյնիսկ գրում է վկաների ներկայութեան, որովհետեւ նախապէս անգիր արած է լինում: Վաղուց ի վեր կռահած լինելով, որ պատանի Միքայէլի անսահման ատելութիւնը իր նկատմամբ ծնուել է ամէնից առաջ սիրելի ուսուցչին ու մտերիմ մարդուն` Գաբրիէլ քահանային կորցնելուց, Մկրտիչ Եկենեանը շարունակ լարուած էր պահում մթնոլորտը, շարունակ բորբոքում էր Յարութիւն Խալիբեանի զայրոյթը: Միքայէլն զգում էր, որ իր շուրջ նոր որոգայթներ են հիւսւում: Առայժմ որեւէ փաստ չունէր, բայց վստահ էր, որ թէկուզեւ տարտամ զգացողութիւնը իրեն չի խաբում: Ի՞նչ կարող էր անել... Սպասե՞լ... Սպասել, մինչեւ որ խճճուի հմտօրէն հիւսուած սարդոստայնի մէ՞ջ: Երբ յետոյ արդէն իւրաքանչիւր շարժումը, ամէն մի գործողութիւնը փաստօրէն կը մօտեցնի միայն պարտութեան... Նա դարձեալ ընտրեց պայքարի թէկուզ բարդ ու դժուարին, բայց կտրուկ ու բացայայտ ձեւը, եւ մի յայտարարութիւն ուղարկեց Նոր Նախիջեւանի հոգեւոր կառավարութեանը: Մանրամասնօրէն պատմելով Եկենեանի մանրախնդիր գործողութիւնների մասին` Միքայէլը խօսքն աւարտում էր իր վիրաւորուած ինքնասիրութեանը արժանապատուօրէն բաւարարում տալու պահանջով.

«Ես ամենայն համբերութեամբ նրան էի ներկայացնում իմ շարագրութիւնները: Մի անգամ էլ, երբ ներկայ էր արժանապատիւ քահանայ Չոլախեանը, վարժապետը վերցնելով շարագրութիւնը, բազում նախատինքներ տուեց, արհամարհելով ու նուաստացնելով ինձ:

Խոնարհաբար խնդրում եմ պահանջել շարագրութիւնը եւ պարզել քննութեամբ, թէ ի՞նչ թերացումներ կային իմ աշխատանքի մէջ, որի համար ինձ այդպէս նախատեց»: Միքայէլ Նալբանդեանի եղբայր՝ Սերովբէն

Միքայէլ Նալբանդեանի եղբայր՝ Լուսեղենը

Պայքարը, որ ամենայն լրջութեամբ ու հետեւողականութեամբ մղում էր Միքայէլը, անշուշտ, իր խորքի մէջ շատ միամիտ էր: Բայց թէկուզեւ միամիտ` այդ պայքարի ամբողջ հմայքն ու իմաստն էլ կենսափորձով հարստանալն էր, մարդկանց ճանաչելը, նրանց եսասիրութեան սահմանները գիտենալը եւ, վերջապէս, մի շատ կարեւոր եզրակացութիւն կատարելը, որ, այո՛, «այնտեղ, ուր չկայ կրթութիւն ու դաստիարակութիւն, չի կարող լինել ընկերային կեանք, իսկ ուր չկայ ընկերային կեանք, այնտեղ թագաւորում են միմեանց բաժանող ու հեռացնող եսական սկզբունքը, որի հիմքերի վրայ ոչ թէ միայն բան չի շինւում, այլ յառաջուց շինուածները եւս քանդւում են»: Կենսափորձը` կենսափորձ, եւ դրա արժէքը նա հետագային էր գնահատելու, բայց ըմբոստութեան այդ շաբաթներին ու ամիսներին նա փաստօրէն մենակ էր,

քանի որ համախոհները, ինչպէս պարզուեց, թէ՛ խեղճ ու կրակ մարդիկ էին, եւ թէ՛ հեշտութեամբ կաշառւում էին: Հայկական համայնքի մէջ տիրում էր աղէտալի մի վիճակ, որ, սակայն, առայժմ բացայայտ չէր, եւ հետեւանքները տարիներ, գուցէ եւ տասնամեակներ անց միայն պէտք է երեւային: Բանն այն է, որ քաղաքական ու հոգեւոր իշխանութիւնները եւ հա րըստութիւնը (հարստութի՛ւնը եւ ոչ թէ ունեւորութիւնը) Նոր Նախիջեւանի մէջ հանդիպել ու իրար էին գտել տգէտ, ինքնավստահ եւ ինքնագոհ մարդկանց ձեռքերին` Հայկական Շրջանի մէջ ստեղծելով իւրօրինակ մի ջոջապետութիւն: Նրանք արդէն յայտնագործել էին կերպը եւ խօսում էին ազգի ու ժողովրդի անունից, որ դեռեւս չունէր եւ յայտնի էլ չէր, թէ արդեօք երբեւէ կ’ունենա՞յ համահաւաք արժանապատւութիւն: Հանդէս էին գալիս որպէս «ազգային բարերարներ», հովանաւորում էին իրենց քծնող ու հացկատակ մի քանիսին: Իսկ այս «ընտրեալներ»ն էլ իրենց հերթին ծառայամտօրէն շեփորում էին կառավարողների իբր ազգաշէն գործերը: Կարելի էր պատկերացնել տասնեօթնամեայ Միքայէլի վիճակը, երբ արդէն հասկանում էր, որ քաղաքի տէրերը կաշառելով անողնաշար ուսեալներին, նրանց օգնութեամբ ձգտում են հասարակութեան յիշողութիւնից մաքրել, մոռացութեան մատնել իրենց ստորին անցեալը եւ առաւել եւս քօղարկել, թաքցնել բարոյազուրկ ներկան: Ի հարկէ՛, նա մենակ էր... Մենակ էր իր վշտի ու վիրաւորանքի հետ, որ պատճառել էր Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցին: Զայրացած լինելով Գաբրիէլ քահանայի նկատմամբ Միքայէլի ունեցած համակրանքից եւ այն պատմութիւններից, որ պատանին բերում էր Եկենեանի գլխին, կաթողիկոսը նկատել էր, որ նա չորրորդ ամուսնութեան ծնունդ լինելով, ոչ միայն պէտք չէ համարձակուէր դառնալ եկեղեցու սպասաւոր, այլեւ «դպիր» ստորագրել: Այնպէս որ, նա մենակ էր նաեւ իր անորոշ ապագայի հետ, որովհետեւ վերանում էր հոգեւորական դառնալու հեռանկարը: Զգո՞ւմ էր արդեօք, որ ջանքերն ու թափը չեն համապատասխանում իր դիմաց ծառացած խնդրի ծանրութեանն ու ծաւալին: Մի «անհամապատասխանութիւն», որ այսուհետեւ պէտք է լինէր Միքայելի անբաժան ուղեկիցը, քանի որ նա իր տեղը միշտ գտնելու էր իրադարձութիւնների կենտրոնի վրայ, եւ դէպի այնտեղ էր նետուելու անձնազոհ ինքնամոռացութեամբ: «Անհամապատասխանութիւն»ը պայմանաւորուած էր նաեւ նրա անսահման, անմնացորդ նուիրումով: Նա չէր հանդուրժում թերի ատելութիւն, թերի սէր եւ թերի տառապանք... Անշուշտ, նա մենակ էր: Եւ ըմբոստ պատանին, խռովարար այդ տիրացուն ամէնից առաջ մենակ էր իր սիրոյ հետ: ...Վարդուհին նրա տարեկիցն էր: Հայրը յանկարծամահ էր եղել, աշխարհի վրայ թողնելով երկու անօգնական արարածի` կնոջն ու մանկամարդ աղջկան:

Նրանք ապրում էին «մի աննշան փողոցի մէջ, քաղաքի ծայրումը,— մի քանի տարի անց յիշելու էր Միքայէլը,— շինուածքը փայտից էր, երեք պատուհանով, որ նայում էին ցեխոտ փողոցին... Սենեակը կահաւորուած էր շատ հասարակ եւ աղքատիկ կարասիներով»: Ամէն անգամ Վարդուհուն հանդիպելու առիթ ունենալը իսկական երջանկութիւն էր Միքայէլի համար, որովհետեւ նախիջեւանեան բարքերը «պատշաճից դուրս էին համարում աղջիկների խօսելը երիտասարդների հետ»: Ծածուկ հանդիպումները բացառւում էին, որովհետեւ «Նախիջեւանի պէս մի տեղ եթէ գիշերով մի տան վրայ չղջիկ անգամ նստի` ամբողջ քաղաքը կ’իմանայ»: Բնակիչները առանձնապէս շփումներ չունէին իրար հետ: Միայն ազգականներն էին, որ երբեմն փոխայցելութիւններ էին անում: Ջահել աղջիկներին կարելի էր հանդիպել տարին մէկ անգամ միայն, այն էլ եկեղեցու մէջ: Երիտասարդները ամիսներով սպասում էին, որպէսզի գոնէ Զատկուայ տօներին հարսնացու ընտրեն իրենց համար: Բայց հարսնացու գտնելուց յետոյ էլ խնդիրը հեշտ ու հանգիստ չէր լուծւում: Իրենց փափագին հասնելու, իրենց հաւանած աղջկայ հետ ամուսնանալու համար երիտասարդները ուխտ էին անում գնալ հասնել Մուշ` Սուրբ Կարապետի գերեզմանին այցելութեան: Մի ուղեւորութիւն, որ Նոր Նախիջեւանից մինչեւ Թուրքահայաստան տեւում էր երկու-երեք ամիս: Եւ այս ամէնը որքա՜ն հեռու էր եւրոպացի հեղինակների նկարագրած կեանքից: Միքայէլը կարող էր միայն արթմնի երազել, թէ իր սիրած աղջիկը սեղանի գզրոցից կապոյտ թուղթ հանելով եւ կարօտի արցունք թափելով, երբեւէ կը նստի ու սիրած տղային նամակ կը գրի... Յետոյ մկրատով ծրար կը սարքի, նամակը կը դնի մէջն ու կը կնքի... Այնուհետեւ գեղեցիկ, աղջկական ձեռագրով ծրարի վրայ կը գրի Միքայէլի հասցէն: Սիրահարուած Միքայէլը պատկերացնում էր նաեւ, թէ Վարդուհին, արհամարհելով ամէն տեսակի պայմանականութիւնները, վերջապէս, ամօթխածութիւնը, ինչպէ՛ս է շտապում իր հետ ժամադրութեան` մութ ու մառախուղին, «երբ փողոցից լսւում էր միայն գիշերապահի ձայնը, որ քնաթաթախ գոչում էր երբեմն, մեքենաբար մէկը միւսին զարկելով ձեռքի փայտերը»: Այս ամէնը որպէս պատրանք անէանում, հալւում էին իրականութեան մէջ, ուր Միքայէլը պէտք է գոհանար Վարդուհուն գոնէ մի քանի րոպէ տեսնելով ու երկու խօսք փոխանակելով: Իսկ ինչքա՜ն բան ունէր նա աղջկան ասելու, որն ո՞վ գիտէ, գուցէ ունեւոր մի փեսացուի գերապատուութիւն տար, հրաժարւելով սիրելի, բայց աւելի քան համեստ կարողութեամբ տիրացուից: «Ամուսնութիւն սուրբ բան է... Վա՜յ այն ամուսնութեանը, եթէ ամուսինները չեն սիրում իրարու, եթէ նրանք պատրաստ չեն կեանքները զոհել մէկը միւսի համար»,— մօտ ապագային գրելու էր Միքայէլը, սրտի խորքին զգալով այն ցաւը, որ կանանց ու օրիորդների համար Նախիջեւանի մէջ գոյութիւն ունեցող վիճակը շատ հեռու է ընտանեկան երջանկութեան երաշխիք լինելուց: Իսկ ընտանեկան երջանկութիւնը, Միքայէլի համոզմամբ, ամէնից առաջ նշանակում է կուռ

ընտանիք, որ իր ամրութեամբ «ոչ միայն արտացոլւում է կառավարութեան վրայ, այլեւ մեծագոյն պատճառն է նրա ապահովութեան կամ կործանումի»: Կարելի էր այսպէս անվերջ մտորել, խելացի ու նաեւ ճշմարիտ դատողութիւններ անել, որոնք նուազ մխիթարական էին սիրահարուած պատանու համար... Այնպէս որ, մարդկային այդ ամէնավեհ զգացմունքը նոյնիսկ նրան թեւեր չէր տալիս, չէր թեթեւացնում միայնակ տղայի վիճակը, լուսաւոր մի շերտ չէր բացում նրա դիմաց: Որովհետեւ Վարդուհին երբէ՛ք նամակ չէր գրի նրան, երբէ՛ք մտքի ծայրով իսկ չէր անցկացնի ուշ գիշերին ժամադրութեան գալ եւ երբէ՛ք չէր հասկանայ, թէ ո՛րն է իսկական, լիարժէք երջանկութիւնը: Եւ ոչ թէ այն պատճառով, որ աղջիկը նուազ էր սիրում Միքայէլին: Եթէ սիրահարուած տղան առայժմ դժուարանում էր երեւոյթները կոչել իրենց անուններով, ապա կ’անցնեն տարիներ եւ ազգի վիճակը ընդհանրապէս ցաւալի համարելով, Միքայէլ Նալբանդեանը կը գրի, որ «մասնաւոր արտասուքի են արժանի հայ կանայք: Խեղճերը բոլորովին անկիրթ ու անդաստիարակ, գրեթէ ապրում են միայն բուսական եւ շնչաւոր կեանքով, իսկ իմացականի մասին նոյնիսկ գաղափար չունեն: Կարդալ ու գրել ընդհանրապէս չգիտեն, շատ չնչին բացառութեամբ»: ...Յիրաւի, ծանր էին փորձութիւնները Միքայէլի համար: Անարդարութիւնը, կեղծիքը, բիրտ ուժը` մի կողմից, մարդկանց թշւառութիւնն ու խեղճութիւնը` միւս: Եւ այս ամէնի հետ սիրոյ առաջին թրթիռները, որոնք ոչ մի ուրախութիւն չէին բերում նրան: ՀԱՇՈՒԵՅԱՐԴԱՐ Իմ ամէն բանը այսպէս պատերազմով պիտի լինի: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ես ոչ մի տեղ չեմ տեսնում ազատ մարդկանց եւ գոչում եմ` կա՛ց, սկսենք ինքներս մեզ ազատելուց: Ալեքսանդր ԳԵՐՑԷՆ Գարնանը լուր եկաւ, թէ Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ է նշանակուել Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեանը*, որ, ինչպէս յայտնի էր Միքայէլին, բարեկամական յարաբերութիւնների մէջ էր եղել Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի հետ: Թէեւ կաթողիկոսի չարամիտ ակնարկը «ապօրինի ծնունդ»ի մասին դեռեւս թարմ էր հոգեւոր կառավարութեան յիշողութեան մէջ, այնուհանդերձ, Միքայէլը յոյս ունէր, թէ թեմական նոր առաջնորդը գուցէ զօրաւիգ լինի հոգեւոր կոչում ստանալու համար:

Նա շտապեց դիմում ներկայացնել քաղաքի հասարակական ժողովին` խնդրելով, որ իրեն ազատեն քաղաքացիական դասից: Նկատի ունենալով նրա նիւթական ծանր վիճակը, ժողովը արձակման վկայական տուեց, միաժամանակ յանձն առնելով մինչեւ նոր մարդահամարը նրա փոխարէն վճարել տէրունական բոլոր տուրքերը: Հէնց այդ օրերին Նոր Նախիջեւան էր ժամանելու արքեպիսկոպոս Վեհապետեանը: Քաղաքի հոգեւոր կառավարութիւնը ողջոյնի ուղերձ գրելու եւ ընթերցելու գործը յանձնարարեց Միքայէլին: Եւ երբ 1848 թւականի Ապրիլ 7-ին արքեպիսկոպոսին դիմաւորելու հանդիսաւոր արարողութեան ընթացքին երիտասարդ Նալբանդեանը ընթերցում էր հակիրճ, գրական գեղեցիկ հայերէնով խելացի իր ուղերձը, ապա նրա մտքով հազիւ թէ անցնէր այն կտրուկ շրջադարձը, որ շուտով տեղի էր ունենալու իր կեանքի մէջ: Հակառակ պարագային նա երկուերեք օր յետոյ քաղաքի հոգեւոր կառավարութեանը բնաւ չէր անհանգստացնի իրեն հոգեւոր կոչում տալու գործը արագացնելու խնդրով: Մինչ Միքայէլը զբաղուած էր ոտքերի տակ փոքր ի շատէ ամուր հող ապահովելով, Մատթէոս արքեպիսկոպոսն էլ հարցուփորձ էր անում խելացի տիրացուի մասին, որի ոչ միայն ուղերձը, այլեւ անձն էլ հաճելի տպաւորութիւն էր թողել սրբազանի վրայ: Նա նոյնիսկ մտաբերեց ու ճանաչեց ոչ հեռաւոր անցեալի այն մանչուկին, որին Տէր Գաբրիէլը մի առիթով ներկայացրել էր որպէս ուշիմ ու հաւատարիմ աշակերտի: Միքայէլի քոյր Գայիանէն պատմում է.

«Հայրիկին հրաւիրեցին առաջնորդարան: Սրբազանը հետաքրքրուել էր մեր նիւթական ապահովութեամբ եւ առհասարակ ընտանեկան որպիսութիւնից: Յետոյ, արդէն զրոյցի վերջին, հայրիկի համաձայնութիւնն էր առել եղբօրս` տիրացու Միքայէլին, առաջնորդարանի քարտուղարի պաշտօնին վերցնելու մասին»: Մատթէոս սրբազանի առաջարկութիւնը ուրախութեամբ ընդունելով, Միքայէլը, սակայն, դեռեւս իր պարտականութիւններին չանցած, վարակուեց խոլերայով: Արդէն երրորդ անգամ էր այդ համաճարակը սկսւել Ռուսաստանի մէջ, որ տեւելու էր տասնչորս երկար ու ձիգ տարիներ եւ գերեզման էր տանելու մօտ մէկուկէս միլիոն կեանք: Նալբանդեանը հրաշքով ապաքինուեց եւ առաջին գործը, որ եղաւ, սրբազանին ոչ այնքան իր առողջութեան մասին տեղեկացնելը, որքան հոգեւոր կոչումից հրաժարուելու որոշումի մասին յայտնելն էր:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Մատթէոս արքեպիսկոպոսին, 1848 թ., Օգոստոս 9. «Մահաբեր խոլերան իր ճանկերի մէջ առաւ ինձ ու թէեւ Աստծոյ

ողորմածութեամբ ազատեցայ մահից, սակայն անագորոյն ախտի ճանկերի հետքերը մնացին վրաս ուշաթափութիւնների եւ նոյնիսկ սրտի նուաղումների նոպաներով: Առ այսօր բժիշկների ու դեղորայքի վրայ կատարած բազմաթիւ ծախսերից յետոյ, այդ հետեւանքները վերջնականապէս հաստատուեցին վրաս` որպէս չապաքինուող, ուստի այլեւս անհնարին է հոգեւորական կոչման մէջ մնալս եւ կամենում եմ դարձեալ լինել թագաւորկայսրին հարկատու անձանց դասի մէջ: Ուրեմն, յոյսով դիմելով Ձերդ բարձր սրբազնութեանը, թախանձագին խնդրում եմ առաջարկել Էջմիածնի Հայոց լուսաւորչական Սինոդին այսուհետեւ արձակելու ինձ հոգեւոր կոչումից, եթէ արդէն տրուած է, իսկ եթէ չի հաստատուած, ոչնչացնել իմ առաջին գործը եւ ետ ուղարկել արձակման վկայականը»: Սրբազանը լրջօրէն զբաղուեց Միքայէլին ապաքինելու խնդրով: Յայտնի բժիշկների էր հրաւիրում, իսկ երբ անհրաժեշտ եղաւ աւելի բծախնդիր քննութիւն, նա Միքայէլին ուղարկեց Քիշնեւի ու Օդեսայի լաւագոյն մասնագէտների մօտ: Ինչ վերաբերում է հոգեւոր կոչումից հրաժարուելուն, ապա Միքայէլը դեռ շատ էր տառապելու, մինչեւ որ Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը մեքենաբար, առանց կռահելու, ուրիշ թղթերի հետ ստորագրէր նաեւ խնդրագիրը: ...Գրագիր-քարտուղարի պարտականութիւնները Միքայէլի համար ստեղծել էին մարդկանց հետ շփւելու, նրանց կեանքին, կենցաղին, տագնապներին ու ցաւերին մօտից ծանօթանալու հնարաւորութիւններ: Հազիւ քսան տարին լրացրած երիտասարդը աչքի էր ընկնում գործնականութեամբ, զարմանալի կուռ տրամաբանութեամբ, երեւոյթները խորքից դիտելու կարողութեամբ, որոնց շնորհիւ նա ոչ միայն անթերի կատարում էր իր պարտականութիւնները, այլեւ բոլորովին անակնկալ մի երանգ, բացառիկ մի ուղղութիւն էր տալիս գործերին: Եւ շատ ժամանակ չէր անցել, որ նրա համբաւը տարածւեց Ղրիմի, Բեսարաբիայի բոլոր հայաբնակ վայրերը, իսկ Հայկական Շրջանի մէջ նա արդէն հեղինակութիւն էր: «Վա՜յ, ան սեկրետար5 Նալբանդեանը, ան ամէն բան կրնայ ընել»,— ասում էին նրա մասին: Ամէն բան անելու գաղտնիքը հետեւողականութիւնն էր, որ նա դրսեւորում էր գործի նկատմամբ: Բնորոշ օրինակ է Սուրբ Համբարձման եկեղեցու Կարապետ քահանայ Չոլախեանի որդուն Լազարեան ճեմարան ընդունել տալու պատմութիւնը: Բայց առաւել բնորոշը մի քանի տողանոց նամակի մէջ արտայայտւած նրա վճռականութիւնն է ու յամառութիւնը:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ քահանայ Չոլախեանին, 1851 թ., Դեկտեմբեր 2. «Իմանալով ձեր անհանգստութիւնը, բարւոք համարեցի այս համառօտ գրութեամբ վստահեցնել որ սրբազան հայրը դարձեալ գրեց, 5

Քարտուղար (ռուս.):

միջնորդելով որ անպատճառ ընդունեն ձեր որդեակին: Եւ եթէ հիմա էլ չընդունեն, քսան անգամ եւս կը գրենք, թոյլ չենք տայ, որ դուրս մնայ: Սրբազան հօր շնորհքը միշտ ձեր վրայ լինի, իսկ ես, նւաստս, ուժերս ներածին չափ կը ջանամ, վստահ եղէ՛ք, եւ եթէ մի որեւէ անհրաժեշտութիւն կ’ունենաք, առանց քաշուելու` գրէ՛ք ինձ»: Իսկ երբ, վերջապէս, ընդունելութեան հարցը լուծուել էր, Միքայէլը առանց յապաղելու շտապեց այդ մասին լուր տալ Տէր Կարապետին. «Ահաւասիկ, հասաւ ժամը ձեզ յայտնելու բարի եւ ուրախ լուրն այն մասին, որ, վերջապէս, հասաք ձեր բաղձանքի երանելի գագաթին, քանզի Լազարեանները ճեմարանի կառավարութեանը հրամայել են ձեր որդի Յարութիւնին ընդունել ի թիւս ձրիավարժ սաների»: Գրեթէ մէկ ամիս անց Միքայէլը նոյն խնդրի մասին առանց զլանալու նորից գրում էր. «Ուղարկում եմ Լազարեան ճեմարանի տնօրէնի նամակը` ձեր որդու ընդունելութեան մասին»: Երախտագիտութեան ազնուացնող զգացումը նրա համար բարոյական ճշմարիտ արժէք էր: Հալածուած ուսուցչի ոտնահարուած իրաւունքները վերականգնելու մտահոգութիւնից զատ, նա հնարաւորութեան սահմանների մէջ ջանում էր օգտակար լինել, ինչ որ բանով դոյզն իսկ թեթեւացնել Գաբրիէլ քահանայի ուսերի բեռը: Ու թէեւ ուսուցչի որդու` Ռափայէլի հետ նրանք, ցաւօք, այնպէս էլ «հարազատ եղբայրներ» չեղան, այնուհանդերձ, առաջնորդարանի քարտուղարը չէր զլանում հարկ եղած օգնութիւնը հեռուից հեռու նրան հասցնել:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Պետերբուրգի հոգեւոր կառա վարութեան նախանդամ Եփրեմ վարդապետ Ալթունեանին, 1851 թ., Սեպտեմբեր 15. «Լազարեան ճեմարանի աշակերտ Ռափայէլ Պատկանեանը գտնւում է այդտեղ` ճեմարան ընդունուելու նպատակով: Ես, իբրեւ նրա հարազատ եղբայրը եւ նրա հօր` իմ բարեգործի զաւակ, սոյն փոքրիկ նամակով խնդրում եմ Ձերդ գերապատուութեանը` ջանք չխնայել ներգործելու Պատկանեանի նպատակի իրականացումի վրայ, որով եւ անչափ պարտաւորեցրած կը լինէք ինձ»:

Բացառիկ էր նրա ուշադրութիւնը ընտանիքի նկատմամբ: Խորթութեան տարատեսակները, որպիսիք գոյութիւն ունէին վարպետ Ղազարի տանը եւ որոնք ոչ շատ հեռու ապագային պէտք է անպայման երեւան գային, Միքայէլի կեանքի ամենածանր պահերին նոյնիսկ չխնայելով նրան, բնաւ նշանակութիւն չունեցան «ապօրինի ծնունդ» համարուող Նալբանդեանի հա մար: Պարտականութիւնների թելադրանքով իր ուղեւորութիւնների ժամանակ նա սիրով էր կատարում տնեցիների յանձնարարութիւնները: Ասենք, եթէ խնդիրը վերաբերում էր Սերովբէ եղբօրը, որ դեղորայքի խանութ ունէր եւ ամէն տարի Խարկով էր մեկնում տօնավաճառից ապրանք բերելու: Այդ ուղեւորութեան հետ կապուած ծախսերը կարող էին նուազել, եթէ ստոյգ լուրեր լինէին շուկաներից:

Ծախսեր կարող էին նաեւ բոլորովին վերանալ, եթէ տեղի վրայ հաւատարիմ մէկը լինէր... Միքայէլը ոչ մի հարցի մէջ չէր զլանում եւ ջանում էր ամէն կերպ օգտակար լինել եղբայրների առեւտրական գործերին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր եւ Ղազարոս եղբայրներին, 1849 թ., Օդեսա. «Շատ ուրախացայ, որ Սերովբէն Խարկով չի մեկնել: Քանի որ Խարկովի մէջ հեսանը թանկ է: Գրեթէ մէկ ամիս կը տեւի մինչեւ աժանանան հեսանն ու հոռչիկը, սպեղանին, անգլիական աղը, հալուէն ու հոգնան: Տեղի վաճառականները ամէն օր գնում են նաւահանգիստ: Նայում են Ստամբուլի կողմը, թէ արդեօք ե՞րբ կը գան նաւերը: Հէնց որ նաւերը գան` անմիջապէս փոստով լուր կը տամ, իսկ ինքս կը գնամ առեւտրական գրասենեակ, ամբողջ նաւը կապալով կը վերցնեմ, որպէսզի ուրիշ մէկը յանկարծ առաջ չընկնի: Ղազարոս եղբայր, քո ուզածներից շատ լաւ բաներ կան այստեղ: Ինչ անհրաժեշտ է` կը գնեմ ու հետս կը տանեմ Քիշնեւ, որպէսզի փոստով այնտեղից ուղարկեմ: Որովհետեւ այստեղ պորտոֆրանկո6 է, իսկ փոստն էլ, եթէ ծանրոցի վրայ մաքսատան կնիքը չլինի` չի ընդունում»: Անշուշտ, գործարար մարդու նամակ է: Եւ կարելի է կարծել, թէ այս զբաղմունքը Միքայէլի սրտովն էր, քանի որ ինչպիսի մանրամասնութեամբ ու բանիմաց մարդու գործնականութեամբ է գրում նա... Բայց բոլորովին ուրիշ լոյսի տակ է երեւում Միքայէլը, երբ նամակի լուսանցքին կարդում ենք նրա զգուշացումը. «Ծածուկ կարդացէք: Ամօթ է: Օտար մարդու մօտ չկարդաք»: Ո՛չ Ստամբուլից սպասուող ապրանքը, ո՛չ առեւտուրը եւ ո՛չ էլ «առեւտրական գրասենեակ»ի հետ ունենալիք յարաբերութիւնները նրա սրտովը չէին: Բայց զբաղւում էր, որովհետեւ չէր կարող օգտակար չլինել իր եղբայրներին, ընտանիքին: Եւ այս խաչը նա կրելու էր ամբողջ կեանքի ընթացքին: Միշտ պատրաստակամօրէն օգնելով հարազատներին, մտերիմներին եւ բոլորովին օտար մարդկանց, Միքայէլը երբէք նոյնպիսի ուշադրութեան չէր արժանանում նրանց կողմից: Շրջապատն արդէն համոզուած էր, թէ նա ամենակարող է, եւ վարժուել էր, որ բոլորին Միքայէլն է պարտաւոր զօրաւիգ լինել, որ պէտք է նա՛ կռուի յանուն արդարութեան... Եւ ոչ ոքի մտքով չէր անցնում ինչ որ չափով հոգալ նրան, թեթեւացնել այն բեռը որ նա կրում էր լուռ ու մունջ: Հարազատներից ու մտերիմներից ոչ մէկի մտքով բնաւ չանցաւ, թէ նա եւս կարիք ունէր օգնութեան, հարցեր ունէր, որոնց համար խնդրատու լինելը թոյլ չէր տալիս ոչ միայն 6

Porto-franco (լատ.) — Ազատ նաւահանգիստ որ օգտւում է ապրանքն առանց մաքսի ներմուծելու եւ արտահանելու իրաւունքից:

արժանապատուութիւնը, այլեւ հասարակական գործիչի ինքնասիրութիւնը: Այդ իմաստով նա մինչեւ կեանքի վերջ չափազանց յարմար ընկեր ու բարեկամ էր շրջապատի համար: Այո', հէնց այդ տարիներին էր, որ Միքայէլ Նալբանդեանը, իր համար էլ աննկատելի, դարձաւ հեղինակաւոր գործիչ: Առաջնորդարանի մէջ պաշտօնավարելու հէնց առաջին ամիսներին նա աւելի մօտից ծանօթացաւ ու բծախնդիր կերպով ուսումնասիրեց Նոր Նախիջեւանի շրջակայ գիւղերին յատկացուած հասարակական այն հողատարածութիւնների խնդիրը, որոնք յարմար առիթով զաւթել էին քաղաքի մի քանի ջոջեր: Միքայէլը գիտէր, որ գիւղացիք բողոքել եւ յետ են պահանջել զաւթած հողերը: Բայց ապարդիւն: Խալիբեանի թելադրանքով դատարանը քննել էր այդ բողոքը եւ բանտարկութեամբ պատժել էր... բողոքաւորներին: Իսկ մի քանիսին էլ, որոնք հանդէս էին եկել որպէս կազմակերպիչներ, քշել էին Սիբիր: Չնայած այս դաժան պատիժներին, կատարուած անարդարութեան դէմ յուզումները չէին դադարել: Խալիբեանը Տագան րոգի քաղաքապետին խնդրել էր պատժող խմբեր ուղարկել Հայկական Շրջանի գիւղերը` բողոքաւորներին զսպելու: Թէեւ արդէն բաւականին ժամանակ էր անցել, բայց գիւղացիները դեռ յիշում էին, թէ զինուորները ինչպէս էին անողոքաբար մտրակածեծ արել իրենց: Այս ապօրինութիւնների մասին Չալթր, Թոփտի, Մեծ Սալայ եւ Սուլթան Սալայ գիւղերի համայնքների անունից Միքայէլը մի նամակ շարադրեց Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն, որտեղ մանրամասնօրէն նկարագրել էր անցուդարձը եւ խնդրել կաթողիկոսին, որպէսզի նա բարեխօսի փոխարքայ Միխայիլ Վորոնցովին: ...Միքայէլ Նալբանդեանը ամենուրէք եւ ամէն քայլափոխի տեսնում էր եւ գրեթէ «շօշափելիօրէն զգում ժողովրդի անիրաւուած» վիճակը: Օգտուելով մարդկանց անգիտութիւնից եւ հետամնացութիւնից, կալուածատէրերը նրանց տրորում, արհամարհում, զանց էին առնում նոյնիսկ այն իրաւունքները, որ գոնէ ձեւի համար սահմանել էին իշխանութիւնները: Ո՞ւմ կարող էր օգնութեան հասնել առաջնորդարանի քարտուղարը, ո՞ր մէկին... Ինքը` մենակ, իսկ օգնութեան կարօտեալները` մի ամբողջ ժողովուրդ, որ ոչ միայն անտեղեակ էր իր խղճուկ իրաւունքներից, այլեւ բնաւ չէր ճանաչում ինքն իրեն: Ուրեմն, ամէնից առաջ անհրաժեշտ էր օգնել, որ հայերը ճա նաչէին իրենք իրենց: Դարեր շարունակ ապրած լինելով թուրքերի եւ թաթարների հետ, ենթարկուելով ռուսների ճզմող ազդեցութեանը եւ հետ զհետէ մոռանալով սեփականը, հայերը իւրացրել էին օտարի կենցաղը, սովորութիւնները, տարազը եւ գրեթէ հրաժարուել էին լեզուից: Եւ հիմա հեռաւոր ցանկութիւն իսկ չունէին վերագտնելու իրենց բուն ազգային նկարագիրը: Եթէ ժամանակին նրանք բացատրւում էին թուրքերէն ու թաթարերէն լեզուախառնուրդով, ապա հիմա իրենց միտքը բացատրելու համար օգտագործում էին ռուսաց լեզուի անդէմ բայերը` թուրքական վերջաւորութիւններով, կամ թաթարական բայերը` հայերէնի վերջաւորութիւններով: Կարող ենք մտածել` ի՞նչ կայ որ... Կարեւորն, ի

վերջոյ, բացատրուելն է, միտք յայտնելը, հաղորդակցուելը: Եւ թէ ո՛ր լեզուով կամ լեզուների ինչպիսի՛ խառնուրդներով` ոչ մի էական նշանակութիւն չունի: Բայց հնարաւո՞ր է արդեօք այդպիսի «լեզու»ով որեւէ ազնուացնող միտք յայտնել, որեւէ ազնուացնող զգացմունք արտայայտել, որեւէ ճշմարիտ գաղափար մշակել: Եւ հնարաւո՞ր է արդեօք որ այսպիսի «լեզուն» ժողովրդի ընդհանրութեան միջոցը լինել: Ո'չ: Հազար անգամ` ո՛չ: Ժողովրդի համար բարոյական արժէքների ու հոգեւոր հարըստութեան անհրաժեշտութիւնը աւելորդ շքեղութիւն էին համարում Հայկական Շրջանի կառավարողները, իսկ այն գիտակցութիւնը, թէ լեզուն է որ գլխաւորապէս պահում է ազգութիւնը, պարզապէս վտանգաւոր էր, որովհետեւ ազգային ինքնագիտակցութիւնից մինչեւ ազատագրութեան գաղափարը մէկ քայլ է միայն: Խաւարի ու տգիտութեան այս վիճակի հետեւանքները տեսնելու բազմաթիւ առիթներ էր ունեցել Միքայէլը: Եթէ մի տեղ իրար գլխի հաւաքուէին ասենք իննսուն հոգի եւ ծայր առնէր մի զրոյց հասարակական ու մասնաւոր հարցերի շուրջ, ապա կարելի էր վստահ լինել, որ առնուազն երեսունը` ձկան պէս մունջ են մնալու: Սրանք թշուառներն են, որ օրուայ ապրուստը մի կերպ հոգալով, այն համոզումն ունեն, թէ քաղաքի պիտոյքները հոգում են ջոջերը եւ դժգոհելու հարկ չկայ, քանի որ նրանք խելացի են ու գիտակ: Այլապէս ո՞նց կը լինէին ջոջ... Մի յիսուն հոգի էլ ամօթ էին համարում ունեւորների ներկայութեան կարծիք յայտնել, քանի որ «կարծիք յայտնելու իրաւունքը պատկանում էր միայն նրանց, ովքեր շատ արծաթ ունեն»: Մնացեալներն էլ թէեւ խօսում, բայց չէին կարողանում մի ընդհանուր եզրակացութեան հանգել, որովհետեւ «ծերերը պահանջում էին ամէն բան համբերութեամբ անել, իսկ երիտասարդները պնդում էին, որ ամենայն վճռականութեամբ կատարուի ամէն գործ»: Բայց այսքանով էլ խնդիրը չէր լուծւում: Որովհետեւ մէջտեղ էին գալիս երկուերեք հոգի, ովքեր դատապարտում էին երկու կողմերին էլ, ձեւանալով, թէ իրենք չէզոք են: Բայց թէ՛ լռողները, թէ՛ խօսողները եւ թէ՛ չէզոքները իսկական աղէտ էին բոլոր այն դէպքերին, երբ որեւէ քայլ կատարելու փորձ անելիս, անհրաժեշտ էր լինում հասարակական կարծիք: Այս անդիմութեան, զգուշաւորութեան ու տգիտութեան մէջ Միքայէլը, այնուհանդերձ, իւրացրեց մի ճշմարտութիւն, թէ իրական կեանքից պէտք չէ վախենալ, պէտք չէ յուսահատուել, առաւել եւս պէտք չէ զայրանալ: Սեփական ճշմարտութեանը վստահ լինելով, կեանքը պէտք է ընդունել ինչպէս որ կայ: Եւ այս դէպքում միայն քո ազնիւ ծրագրերն ու ճշմարիտ գաղափարները մարդկանց հասցնելու կերպը կը գտնես: Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեանը հետ զհետէ աւելի էր համոզւում, թէ ի'նչ ճիշտ ընտրութիւն է կատարել` առաջնորդարանի քարտուղարի պաշտօնին վերցնելով Միքայէլ Նալբանդեանին: Թեմի առաջնորդի հաւատն ու վստահութիւնը իր քարտուղարի նկատմամբ աւելի էր խորանում ու ամրապընդւում իւրաքանչիւր հերթական մի հարց վճռելիս:

Սրբազանը Միքայէլին վստահում էր նաեւ... գրաքննիչի իր պարտականութիւնները: Բանն այն է, որ Մոսկուա հրատարակուելիք աշխատանքները երբեմն ուղարկում էին արքեպիսկոպոսին` գրաքննելու: Եւ նրա քարտուղարը սիրով էր օգնում թեմի առաջնորդին` այդ պարտականութիւնը կատարելիս, յատկապէս, երբ խօսքը վերաբերում էր Լազարեան ճեմարանի ուսուցիչ Ստեփանոս Նազարեանի գրքերին: Առաջին անգամ Նալբանդեանը այդ անունը կարդաց մի աշխատութեան տիտղոսաթերթին, որ վերնագրուած էր «Յաղագս փորձական հոգեբանութեան ճառ» — «Աշխատութիւն փորձնական հոգեբանութեան մասին» — եւ բացւում էր մի նախաբանով, որի առաջին իսկ տողերը կարդալով, այլեւս անհնար էր կտրուել: Գրքի մէջ իրենց որոշակի ձեւակերպութիւններն էին ստացել այնպիսի մտքեր, որոնք արդէն հանգիստ չէին տալիս Միքայէլին: Ամուլ եւ սնոտի շատախօսութեամբ չէ՛, որ պէտք է սիրել հայրենիքը, գրում էր անծանօթ ու հեռաւոր համախոհը, այլ «խուզողական մտօք քննելով զպիտոյս իւրոյ ազգի եւ փութոյ պնդութեամբ դարմանին նմին մատուցանելով» — «քննախուզաբար բացայայտելով ազգային կարիքները եւ եռանդագին ջանասիրութեամբ բալասան տալով նրան»: Հեղինակը մտահոգւած էր, որ հայոց լեզուով չկան տարբեր գիտութիւնների մասին դասագրքեր, իսկ օտար լեզուով դասագրքերը երեխաներին դեռ փոքրուց օտարացնում են ժողովրդից, որովհետեւ «յորոյ ազգի լեզու մտածէ եւ խօսի ոք, ի համարի ասի լինել նորին իսկ ազգի, եւ լեզու է` որ զատանէ ազգ յազգէ, որպէս դարձեալ նա է, որ կապակցէ զմարդիկ յազգ» — «ո՛ր ազգի լեզուով խօսում եւ մտածում է մարդը, նոյն այդ ազգին էլ նա պատկանում է. Յատկապէս լեզուն է, որ զատում է ազգը` ազգից, եւ դարձեալ լեզուն է, որ մարդկանց կապում է իրար հետ, միացնում նրանց որպէս ամբողջական ազգ»: Ստեփանոս Նազարեանը աններելի անփութութիւն էր համարում ազգային լեզուի ու գրականութեան մասին չհոգալը, որովհետեւ «ի բառնալ բանի եւ գրոյ` ազգն եւս` որոյ իմանալի կենդանութիւն սերտ եւ կուռ կապեալ է ի դպրութիւն հարազատ` չմարթի կալ հակաստանի, այլ գլորեալ կործանի կործանումն անկանգնելի» — «եթէ վերանայ լեզուն եւ գիրը, ապա ազգը, որի գոյութիւնը սերտօրէն կապւած է դրանց, չի կարող պինդ մնալ եւ կը գահավիժի դէպի անդունդն ու կը կործանուի»: Իսկ ամէնից անսպասելին այն էր, որ աշխատութիւնը դասական հայերէնով շարադրած այդ զարմանալի մարդը առաջարկում էր հրաժարուել գրական, կատարեալ լեզուից` գրաբարից, եւ լուսաւորութիւն տարածել, գրականութիւն ստեղծել խօսակցական լեզուով: Մի բան, որ տարիներ առաջ իր դպրոցի մէջ անում էր Գաբրիէլ քահանան: Խօսքն ու գրականութիւնը հազարների համար են, իսկ դասական գրականը, ցաւօք, արդէն անհասկանալի էր հազարներին, ուստի ազգը պահպանելու եւ լուսաւորելու նպատակին հին լեզուն չի կարող ծառայել, որովհետեւ «հեշտին եւս իցէ զմեռեալս յարուցանել ի գերեզմանաց քան զբոլոր հայոց ի հնութիւն անդր վերածել» — «դիւրին է մեռելին յարութիւն տալ եւ հանել

գերեզմանից, քան ամբողջ հայ ժողովրդին յետ դարձնել դէպի հեռաւոր անցեալը»: Լայնախոհ հեղինակը համբերութեամբ բացատրում էր, թէ մարդկութեան ընթացքի օրէնքն ընդհանուր է աշխարհի բոլոր ազգերի համար, ուրեմն եւ հայերը բացառութիւն չեն ընդհանուր կանոնից, այլ իբրեւ մարդկային ազգի հարազատ անդամներ, պարտաւոր են նոյն ճանապարհով գնալ, որով ընթացել են ամէնքը: ...Կա՞յ արդեօք սեփական ուժի, սեփական մտածողութեան եւ սեփական ճշմարիտ եզրակացութիւնների նկատմամբ վստահութիւն ունենալու աւելի կատարեալ միջոց, քան այն, երբ ինքնուրոյն կատարած յայտնագործութիւններդ յանկարծ հաստատւում են մէկի կողմից, որի գոյութեան մասին մինչ այդ գաղափար նոյնիսկ չունէիր: Եւ կա՞յ արդեօք ափսոսանքի եւ քո՛նը, մինչ այդ միա՛յն քո սեփականը կորցրածի մէկ այլ զգացողութիւն, քան այն, որ ունենում ես նման դէպքերում: Կորուստի եւ ափսոսանքի, բայց նաեւ սեփական մտաւոր ուժի նկատմամբ վստահութիւն ձեռք բերելու հակասական ու ծանր ապրումներ ունեցաւ Միքայէլ Նալբանդեանը` կարդալով Ստեփանոս Նազարեանի այն անողոք տողերը, որոնք վերաբերում էին վաճառական ու մեծահարուստ խաւին: Նրանց խաւարամտութիւնը եւ այդ խաւարամտութեան հետեւանքով ռուսականին կապկելու մոլուցքը բանն այնտեղ էր հասցրել, որ երեխաների հետ տանը քիչ ու միչ հայերէն խօսելը բաւարար էին համարում իրենց ազգային պարտականութիւնը կատարուած տեսնելու մէջ: «Քանի դեռ հայերը անկարող են իրենց բուն լեզուով մտածել, խօսել ու գրել, ուրեմն չի կարող լինել նաեւ ո՛չ հայկական ուսում եւ լուսաւորութիւն, ո՛չ էլ նոյնիսկ հայութիւն,— այսպէս, բոլոր ժամանակների ձեւախախտուած հոգեբանութեամբ հայերի երեսին զարկում էր Նազարեանը,— եւ հայութիւնն առանց հայաբար մտածելու եւ խօսելու` բարբարոսութիւն է մեր աչքին, որովհետեւ ազգն ու լեզուն մի են. առանց լեզուի չկայ ազգ, ինչպէս եւ լեզուն` առանց ազգի մի անհեթեթ բան է»: Միքայէլի համար յանկարծ նաեւ պարզուեց, որ մինչ այդ ձեռք բերած իր գիտելիքները սոսկ փխրուն հիմք են իսկական, բազմակողմանի ու խորը զարգացումի համար: Մի բան, որ Հետաքրքիր մի զուգադիպութեամբ հէնց «Արարատ» շաբաթա թերթի մէջ էլ Միքայէլ Նալբանդեանը իր երկրորդ հեռակայ «հանդիպումն» ունեցաւ Ստեփանոս Նազարեանի հետ, որի մասին Գաբրիել քահանան գրել էր.

«Տարիներ առաջ Ստեփանոս Նազարեանը տեսնելով, որ Ռուսաստանի կողմաց հայոց ազգը չի կամենում լսել եւ հասականալ աշխարհաբարի բարեկարգութեան ու հասարակաց լեզու դառնալու օգուտը, իւր բարի խորհուրդը տուեց օրինակ վերցնել Եւրոպայից: Սա մէկ բողոք էր այն եռանդամոլութեան դէմ, որ ոմանք ցուցաբերում են գրաբար լեզուի պահպանութեան համար, պնդելով, որ եթէ աշխարհաբարը կանոններ

ստանալով, մաքրուելով ու հրահանգուելով դառնայ հասարակաց լեզու, ապա գրաբար լեզուին վնաս կը լինի»: «Արարատ», 1851, թիւ 18 Ի դէպ, հէնց «Արարատ» շաբաթաթերթի մէջ էլ տպագրուեցին Միքայէլի առաջին բանաստեղծութիւնները, որոնք նա ստորագրել էր այսպէս. «Միքայէլ Նալբանդեանց, աշակերտ Տեառն Գաբրիէլ Պատկանեանի, Նոր Նախիջեւան»: Այն փաստը, որ նա շարունակում էր գրեթէ բոլոր իր գործերը, հոգսերը եւ տագնապները հեռուից հեռու քննարկել երբեմնի ուսուցչի հետ, հաստատում է թէկուզ ազգանուան առիթով պահպանուած նամակագրութիւնը:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գաբրիել քահանայ Պատկանեանին. «Ես ուստայ Ղազարի որդին եմ եւ ո'չ Ուստայեան, որովհետեւ հայրս Դեմիրճեան է: Ես թարգմանեցի Դարբինեան: Բայց երբ Առաջնորդի հետ Ղրիմ գնացինք ու այնտեղ ծանօթացանք Նալբանդեան կաթոլիկին, ինչպէս երբեւէ Սողոսն է արել Պօղոս փոխելով իր անունը, ես էլ Դարբինը թողի ու Նալբանդեան ընտրեցի»: Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը` Միքայէլ Նալբանդեանին. «Ի զուր ես Նալբանդեան ազգանունն առել: Դարբինեանը իր հնչումով աւելի մօտ է Դարվինեան կոչումին»: Հասկանալով ուսուցչի քօղարկուած ծաղրը, Միքայէլը, այնուամենայնիւ, ամենայն լրջութեամբ գրեց, թէ դա հրաշալի միտք է, եւ ինքը այսուհետեւ ստորագրելու է «Դարվինեան»: Եւ կարելի է պատկերացնել նրա լիաթոք ծիծաղը, երբ փորձուած ուսուցիչը, չկռահելով Միքայէլի «հակայարձակում»ը, շտապել էր հաղորդել, թէ յանկարծ նման մի բան չանի եւ, որպէս փաստարկ` զգուշացրել էր, որ ազգանունը փոխելն ընդհանրապէս վատ նշան է: Տէր Գաբրիէլի շաբաթաթերթը կարճ կեանք ունեցաւ, բայց իր վրայ բեւեռեց մտաւորականութեան ուշադրութիւնը: Ահաւասիկ, թէ հետագային ի՛նչ գրեց «Սովրեմեննիկ»*ը.

«1845 թւականին ռուսահայերը հրատարակեցին “Կովկաս“ անունով իրենց առաջին լրագիրը, որ գրաբար էր խօսում, ո՛չ բոլոր հայերին էր մատչելի, ուստի չկարողանալով ամուր յենարան գտնել, շուտով դադարեցրեց իր գոյութիւնը: 1851 թւականին սկսեց հրատարակուել ռուսահայոց երկրորդ լրագիրը` “Արարատ“, արդէն աշխարհաբար լեզուով: Այս յանգամանքը, թւում է, լրագրի հաստատուն լինելու գրաւականն էր, բայց խմբագրի չնախատեսւած մեկնումի պատճառով դադարեց լոյս տեսնել»: Յիրաւի, Գաբրիէլ քահանայի համար Թիֆլիսից մեկնելը իսկական անակնկալ

էր: Յատկապէս, որ նա իրաւունք էր ստացել վերադառնալ... Նոր Նախիջեւան: Ի հարկէ, նրան յայտնի էր Միքայէլի ծաւալած գործողութիւնները, բայց մտքի ծայրով իսկ չէր անցնում, թէ հնարաւոր կը լինի այդքան փայլուն մի յաղթանակ: Այո՛, քահանան խորապէս համոզուած էր, որ դա կատարեալ յաղթանակ է: Իրականութեան մէջ, սակայն, Նոր Նախիջեւանի մէջ սկսւել էր կենաց եւ մահու սոսկալի մի պայքար, որի ընթացքին Տէր Գաբրիէլի` Նոր Նախիջեւան վերադառնալու իրաւունք ստանալը սովորական մի դրուագ էր միայն, որ շուտով, շատ շուտով պէտք է հասունանար ու դառնար իսկական ողբերգութիւն: Բանն այն է, որ Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեանի մօտ ծառայութեան անցնելուց կարճ ժամանակ անց Միքայէլը փորձեց թեմի առաջնորդի ուշադրութիւնը հրաւիրել եկեղեցական գումարների վրայ, որոնք ժամանակին Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը յանձնել էր Յարութիւն Խալիբեանին ի պահ: Այս հարցը նորից թարմացնելու փորձը բնաւ էլ ինքնանպատակ չէր: Միքայէլը ուսուցչից իւրացրել էր մարտավարական հմուտ միջոցը: Քաղաքի ամբարտաւաններին թուլացնելու, գոնէ ժամանակաւորապէս նրանց անախորժութիւն պատճառելու եւ ուշադրութիւն շեղելու նպատակով Գաբրիէլ քահանան արդէն մի քանի անգամ մէջտեղ էր բերել եկեղեցական գումարների հաշուետուութեան խնդիրը: Միքայէլ Նալբանդեանը որոշեց հետեւել այդ փորձուած օրինակին: Ի դէպ, հետագային եւս, անհրաժեշտութեան թելադրանքով, նա օգտագործում էր այս միջոցը, թէեւ շատ լաւ գիտէր, որ երբէք ու երբէք հաշւետըւութեան, առաւել եւս գումարները բուն նպատակին ծառայեցնելու հարցը չի լուծուելու: Ուրեմն, մենք դեռ բազմիցս կը համոզուենք, որ այդ գումարների առիթով ամէն անգամ բարձրացուած աղմուկը Նալբանդեանի համար կարեւոր մի ոլորտի մէջ յաջողութեան հասնելու անուղղակի միջոց է եղել: Իսկ առայժմ նրա առաջ ծառացած խնդիրը ուսուցչին` Տէր Գաբրիէլին, Թիֆլիսից յետ բերելն էր: Այնպէս զուգադիպեց, որ հասարակական գումարների խնդիրը, դարձեալ որպէս պայքարի անուղղակի միջոց, շահագրգռեց նաեւ Մատթէոս արքեպիսկոպոսին, որի յարաբերութիւնները Ներսէս կաթողիկոսի հետ լարուած էին: Հետեւաբար, հաշուե տուութիւն պահանջել կաթողիկոսի հովանաւորեալ Յարութիւն Խալիբեանից, նշանակում էր ինչ որ չափով թուլացնել հակառակորդին կամ գոնէ սրտնեղութիւն պատճառել նրան: Ներսէս կաթողիկոսի եւ Մատթէոս սրբազանի յարաբերութիւնները լարուել էին ոչ հեռաւոր անցեալին: Պատճառը մայրաքաղաք հաստատուած, մեծ համբաւ ու հարստութիւն ունեցող եւ կառավարական շրջանների հետ մտերիմ յարաբերութիւնների մէջ գտնուող Լազարեանների պատմութիւնն էր: Խաչատուր Լազարեանը մտահոգւած էր, որ տոհմական կալւածներն ու հարստութիւնը յանկարծ քամու բերան չընկնեն: Նրա մտահոգութիւնը, ի հարկէ, անհիմն չէր: Բանն այն է, որ նա արու զաւակ չունէր: Եւ ուրեմն, երկու աղջիկներին որոշել էր ամուսնացնել իր երկու քրոջորդիների` Սիմոն

Աբամելիքեանի եւ Յովհաննէս Դելանեանի հետ: Այս վերջինս հետագային յայտնի դարձաւ որպէս Ռուսաստանի լուսաւորութեան նախարար` կոմս Իվան Դելեանով*: «Ներսէս սրբազանը, որ այն ժամանակ թեմի առաջնորդ էր,— գրում է Ականատեսը,— մի ընդարձակ, խրատական նամակով փորձել էր Խաչատուր Լազարեանին համոզել, որ հրաժարուի այդ մտքից: Նախ այն պատճառով, որ արեան մերձաւորութեան առումով զարմիկների ամուսնութիւնը հակառակ է Հայաստանեայց Եկեղեցու կանոններին, եւ յետոյ` նման բացառութիւնը կարող էր անցանկալի գայթակղութեան տեղի տալ, դառնալ վատ օրինակ»: Բայց Խաչատուր Լազարեանը տոհմական ունեցուածքը փրկելու ուրիշ ելք չէր տեսնում, ուստի նոյն խնդրով դիմեց Մատթեոս արքեպիսկոպոսին, որն էլ չմերժեց եւ թոյլատրեց այդ պսակը: Եւ դա` հակառակ ո՛չ միայն այժմ արդէն կաթողիկոս Ներսէս Աշտարակեցու կամքի, այլեւ եկեղեցու կանոնների: Այս հակառակութիւնը յայտնի էր բոլորին, եւ Մատթէոս սրբազանը Նոր Նախիջեւանի մէջ բազմաթիւ հակառակորդներ ունէր յանձին բոլոր նրանց, ում հովանաւորում կամ ում հետ մտերիմ էր կաթողիկոսը: Եւ, ուրեմն, հէնց նրանց էլ փոքրինչ նեղութիւն պատճառելու նպատակով, արքեպիսկոպոսը, անսալով Միքայէլի յորդորներին, մանրամասն հաշուետուութիւն պահանջեց Յարութիւն Խալիբեանից: Եւ Յարութիւն Խալիբեանը ծառս եղաւ ճիշտ այնպէս, ինչպէս տարիներ առաջ Մըկըր աղա Պոպովը: Վկայակոչելով կաթողիկոսից ստացած իրաւունքը` նա կտրա կանապէս հրաժարուեց հաշուետուութիւն ներկայացնել: Սրբազանը նոյնպէս մտադիր չէր նահանջել սկսած յարձակումից: Եւ դիմեց կառավարութեան օգնութեանը: Քիչ ժամանակ անց պատասխան եկաւ, որ թեմի առաջնորդը իրաւունք ունի ոչ միայն Յարութիւն Խալիբեանին չյանձնել 1848 թւականից յետոյ հաւաքւած եկամուտը, այլեւ յետ պահանջել նախկինը: Յարութիւն Խալիբեանը զգաց, որ իր վիճակը ծանրանում է: Նրա երկիւղը Մատթէոս սրբազանից չէր, որ բնաւորութեամբ խաղաղ ու բարեհոգի մարդ էր: Ոչ էլ քարտուղար Նալբանդեանից էր նա երկիւղում, որ դարձել էր առաջնորդի վստահելի խորհրդատուն եւ, ինչպէս ենթադրում էին, արքեպիսկոպոսին վճռական քայլեր դրդողը: Խալիբեանը բաւականին փորձ ունէր ու նաեւ վստահ էր, որ նրանք ծայրայեղ դէպքում ի վիճակի են միայն կսմիթների: Նրա իսկական երկիւղը այն հեռանկարից էր, որ կարող էր իր դիմաց ուրուագծուել ճիշտ այնպէս, ինչպէս տարիներ առաջ, որպէս անողորմ ճակատագիր, պայթեց Մըկըր աղա Պոպովի գլխին: Յարութիւն Խալիբեանը, ի հարկէ, չէր մոռացել, թէ եկեղեցական գումարների հարցը փորփրելու հետեւանքով շահողը ոչ թէ խեղճ ու ճրագ Գաբրիէլ քահանան եղաւ, այլ ինքը` հզօր Խալիբը, որ Մըկըր աղա Պոպովի ողնաշարը փշրելով, փաստօրէն իւրացրեց նրա կալուածները: Խալիբեանի վախը բաւականին հիմնաւոր էր, որովհետեւ արդէն ոտքի էր կանգնել երիտասարդ

վաճառականների մի նոր սերունդ, որը եւ բնաւ դէմ չէր լինի, եթէ յաջողուէր նուաճել ոչ միայն Խալիբեանի ու նրա համախոհների ունեցուածքը, այլեւ քաղաքի ու ընդհանրապէս Հայկական Շրջանի իշխանութիւնը: Շուտով յայտնի դարձաւ, որ, իսկապէս, Նալբանդեանին է միացել մեծահարուստ վաճառականների այդ երիտասարդ խումբը: Ճիշտ գնահատելով հասունացած իրադրութիւնը` երիտասարդները նետուեցին ասպարէզ, քսանչորսամեայ վաճառական Կարապետ Հայրապետեանին` հրամանատար, եւ առաջնորդ ընտրելով քսանամեայ Նալբանդեանին: Կարապետ Հայրապետեանը նախիջեւանեան վաճառականների սերնդի առաւել յարգւած, խելացի եւ ուժեղ ներկայացուցիչներից մէկն էր: Ականատեսը գրում է. «Նրանք գնում էին Սիբիր` իւղ բերելու, որ այնտեղ շատ էր, ընտիր ու աժան: Մեծաքանակ գնած իւղը լցնում էին տակառները եւ նետում արագահոս Կամա գետը: Ջրի հոսանքը այդ տակառները քշում տանում էր մինչեւ Վոլգա: Այնուհետեւ ապրանքը Վոլգայով լողում, հասնում էր Ցարիցին: Այստեղ տակառները հանում էին ջրից, ցամաքով հասցնում մինչեւ Կալաչ, եւ հիմա էլ տալիս Դոն գետին, որ բերի ու հասցնի Նախիջեւան: Այնուհետեւ ապրանքը Հայրապետեանի նաւահանգստից շարունակում էր ճանապարհը դէպի Պոլիս, Արեւմտեան Եւրոպա, մինչեւ Անգլիա: Ի հարկէ, միայն իւղը չէր, որ արտահանւում էր Ռուսաստանից: Նախիջեւանեան վաճառականները եւրոպական երկրներին մատակարարում էին նաեւ բուրդ, կաշի եւ թանկարժէք մորթիներ»: Միքայէլը վայելում էր երիտասարդ վաճառականների հաւատն ու վստահութիւնը ո՛չ միայն իր սկզբունքայնութեան ու մարտունակութեան պատճառով: Բանն այն է որ նրա ինչպէս հարազատ, նոյնպէս եւ խորթ եղբայրները գործում էին վա ճառականների այդ նոյն շրջանակի մէջ: Քոյրերն ամուսնացել էին նոյնպէս վաճառականների հետ: Մի խօսքով, թէեւ նրանք համեմատաբար համեստ կարողութիւնների տէր մարդիկ էին, բայց իւրային էին, ուստի Կարապետ Հայրապետեանի ու նրա համախոհների համար իւրային էր նաեւ Միքայէլ Նալբանդեանը: Ի դէպ, Միքայէլի եղբայրներից մէկը` Սերովբէն, որ դեղորայքի խանութ ունէր, այնուամենայնիւ կարողացաւ հարըստանալ եւ, բնականաբար, դարձաւ Սերաֆիմ Կուզնեցով: Այնպէս որ, նիւթապէս հարըստացած, սակայն հոգեւոր թերարժէքութեան հետեւանքով իր ազգային պատկանելութիւնը ուրացող հայի փայլուն օրինակը Միքայէլն ունեցաւ իր սեփական գերդաստանի մէջ: Այդ տարիներին Նոր Նախիջեւանի մէջ արդէն գոյութիւն ունէր «հին»երի ու «նոր»երի հակամարտութիւնը, որ սակայն զօրաւոր մի առիթ չլինելու պատճառով չէր բացայայտուել եւ թւում էր սովորական մրցակցութեան հետեւանք: «Զօրաւոր մի առիթ»ը քիչ հաւանական էր թւում, քանի որ ռուսական ինքնակալութիւնը բնաւ մտադիր չէր դոյզն իսկ թոյլատրել ազատ մտքի որեւէ շարժում, իսկ Հայկական Շրջանին տրուած երբեմնի արտօնութիւններն էլ բաւականին վատ օրինակ էին ռուսների համար, ինչպէս նաեւ` վտանգաւոր: Երիտասարդ

վաճառականները արդէն հասկանում էին, որ ունեցւածքը, հարստութիւնը ինքնանպատակ լինել չեն կարող: Քաղաքական ու տնտեսական տարօրինակ խմորումներ ապրող եւրոպական բազմաթիւ տէրութիւնների հետ շփումները յուշում էին, որ ոչինչ հաստատուն չի կարող լինել օտարի հողի վրայ, ոչինչ ապահով լինել չի կարող, եթէ այդ ապահովութիւնը սեփական տանը չէ: Բայց... բայց նրանք առայժմ չունենալով ուրիշ ելք ու չպատկերացնելով ուրիշ իրականութիւն, պատրաստ էին ամրացնել իրենց ոտքի տակի թէկուզեւ անհաստատ հողը եւ սեփական տան պատրանք ունենալ Հայկական Շրջանի մէջ իշխանութիւնն իրենց ձեռքը վերցնելով: Ինչեւէ... Երբ Մատթէոս սրբազանը հասարակական գումարների ստուգումների համար մի յանձնախումբ կազմեց Կարապետ Հայրապետեանի գլխաւորութեամբ, Նոր Նախիջեւանը իսկոյն երկու բանակի բաժանուեց: «Նոյնիսկ հարսանիքների, խնջոյքների, տօնախմբութիւնների ժամանակ եւ առհասարակ ամէն տեղ, ուր խմբւում էին քաղաքացիները, անպայման ծայր էին առնում զրոյցներ հայրապետեանականների ու խալիբեանականների հակամարտութեան մասին,— գրում է Ականատեսը:— Զրոյցները փոխւում էին վիճաբանութեան, վիճաբանութիւնն էլ ծեծ ու կռիւ էր դառնում, եւ մէկ էլ տեսար` հարսանիքը դառնում էր տուրուդմփոցի ասպարէզ»: Միքայէլը ամէն առիթ ստեղծում էր, որպէսզի համաքաղաքացիներին յիշեցնի բարի համբաւ ու հեղինակութիւն վայելող Տէր Գաբրիէլի մասին: Խօսք բացուելիս միշտ նկատում էր, որ հասարակական սեփականութիւն հանդիսացող եկեղեցական գումարների խնդիրը առաջին անգամ մէջտեղ է բերել Գաբրիէլ քահանան, ու հէնց այդ պատճառով էլ աքսորեցին նրան: Համոզում էր, որ արդար բան կը լինի, եթէ նախիջեւանցիները հմուտ ուսուցչին Թիֆլիսից ետ կանչելու պահանջ ներկայացնեն հոգեւոր կառավարութեանը, իսկ Խալիբեանի իւրացրած գումարներն էլ գանձելով, վերջապէս կառուցեն դպրոցը: Այս յորդորները անհետեւանք չմնացին: Նոյն նախիջեւանցիները, որոնք ոչ միայն ծպտուն չէին հանել, երբ մի քանի տարի առաջ Զենգին Կարապետի տանը դատաստան էին տեսնում Տէր Գաբրիէլի հետ, այլեւ մտքի ծայրով իսկ չէին անցկացրել մի ջերմ խօսքով հրաժեշտ տալ աքսորի ճամբան բռնած ուսուցչին, հիմա մի համախօսական ստորագրեցին ու ներկայացրեցին Մագիստրատ: Քաղաքագլուխը Խալիբեանի կողմնակիցն էր, ուստի այդ համախօսականին որեւէ ընթացք տալը վճռելու էր ինքը` Խալիբեանը: Երիտասարդ Հայրապետեանի ու նրա կողմնակիցների վճռականութիւնն ու հետեւողականութիւնը անսպասելի էր վաթսուն տարին բոլորած Յարութիւն Խալիբեանի համար: Եւ, ուրեմն, յանձին «կողմնակի ժողովրդականաց», իր դէմ երկրորդ մի ճակատ ունենալը առաւել եւս ձեռնտու չէր: Ռազմավարական այս նկատառումներով էլ նա խոստացաւ բաւարարել նախիջեւանցիների ներկայացրած խնդիրը` Գաբրիէլ քահանային յետ բերելու մասին: Եւ երբ, հէնց այնպէս, ձեւականօրէն, դիմեց Ներսէս կաթողիկոս Աշտարա-

կեցուն, երբէք չէր կարծում, թէ կաթողիկոսը այդքան արագ կը վճռի հարցը: Մի հանգամանք, որ նրան բնաւ դիւր չեկաւ: ...Ահաւասիկ, թէ ինչո՛ւ էր Գաբրիէլ քահանայի Թիֆլիսից մեկնելը «չնախատեսւած» համարուելու «Սովրեմեննիկ»ի էջերի մէջ: Ժամանելով Նոր Նախիջեւան, Տէր Գաբրիէլը անմիջապէս մի դպրոց բացեց, որտեղ դասաւանդում էր հայերէն, ռուսերէն, պատմութիւն եւ թւաբանութիւն եւ, միեւնոյն ժամանակ սկսեց բանակցութիւններ վարել թեմի առաջնորդի հետ, որպէսզի քաղաքի մէջ մի տպարան հիմնի: Կասկած չկար, որ շաբաթաթերթի հրատարակութիւնը Նոր Նախիջեւանի մէջ շարունակելու միտքը հետապնդում էր անհանգիստ քահանային: Միեւնոյն ժամանակ, իրեն հասած պատիժից համապատասխան «դաս առնելով», նա շտապեց հաւաստել, թէ զղջում է իր արարքները: Յարութիւն Խալիբեանը նախ բաւականին շփոթւեց Գաբրիէլ քահանայի այս անակնկալ ժամանումից, բայց երբ լուրեր հասան ականջին, թէ քահանան զղջում է եւ այսուհետեւ վճռել է չխառնուել ոչ մէկի գործին ու զբաղուել միայն ուսուցչութեամբ, ինչպէս նաեւ, եթէ յաջողուէր տպարան բացել` շաբաթաթերթի հրատարակութեամբ, փոքրինչ հանգստացաւ: Տէր Գաբրիէլը, իսկապէս, «խելքի էր եկել»: Նա այլեւս բնաւ միտք չունէր միջամտել ուրիշների գործերին, առաւել եւս, եթէ դրանց ծայրն էլ հասնում էր կամ Խալիբեանին, կամ կաթողիկոսին: Նա շատ էր տառապել եւ հիմա ուզում էր մի քիչ էլ հանգիստ ապրել: Նա վստահ էր իր վրայ եւ համոզուած, որ հէնց այդպէս էլ լինելու է: Բայց Տէր Գաբրիէլը, հաւանաբար, դեռ չունէր այն փորձառութիւնը, որպէսզի գիտենար, թէ մարդու բնոյթը բնաւ չի փոխւում նրա ընդունած կտրական որոշումներով, թէ մարդն ապրում եւ գործում է միայն ու միայն իր նման, եւ մէկ ուրիշին ընդօրինակելով` լաւագոյն պարագային կարող է յայտնուել ծիծաղելի դրութեան մէջ: Եւ նա ծիծաղելի դրութեան մէջ ընկաւ միայն մէկ անգամ: Բարեբախտաբար այդ մասին ոչ ոք չիմացաւ, եւ հիմա մենք եւս ոչինչ չէինք իմանայ, եթէ տարիներ անց Տէր Գաբրիէլն ինքը խոստովանած չլինէր իր «Յիշատակարան»ի մէջ: ...Մի երեկոյ Միքայէլը եկաւ Տէր հօր հետեւից, լուր բերելով, թէ Մատթէոս արքեպիսկոպոսն է հրաւիրում: Առաջնորդարանի սրահի կիսախաւարի մէջ, պատուհանի մօտ նստած, արքեպիսկոպոսը սպասում էր նրանց: Ճրագը դիտաւորեալ չէին վառել: Ամառային գաղջ երեկոյ էր, քամու նշոյլ անգամ չկար եւ մոծակներն էլ ամէն վայրկեան պատրաստ էին գրոհելու: — Տէր Գաբրիէլ, քո հին սովորութիւնը չես մոռացել,— կէս կատակկէս լուրջ կշտամբեց սրբազանը,— մինչեւ յատուկ հրաւէր չուղարկեն քո հետեւից` չես մտածի այցելութեան գալ...— Յետոյ նա անցաւ գործարար խօսակցութեան.— Մի

շատ կարե ւոր գրութիւն կայ... Որքան կարողացայ` շարադրեցի: Միքայէլը թարգմանեց: Մնում է, որ դու էլ անցնես վրայով, որպէսզի գիշերը տանք մաքրագրելու, իսկ վաղը հասցնենք թղթատարին: Միքայէլը գրութիւնը բերեց: Դա Ներքին գործոց նախարարին հղուած բողոքն էր Յարութիւն Խալիբեանի շարունակուող ապօրինի գործողութիւնների եւ կամայականութիւնների մասին: Աչքի անցկացնելով թղթերը` խեղճ մարդը շուարեց... Ի՞նչ կարող է անել: Եթէ հրաժարուէր, ապա գուցէ կորցնէր առաջնորդի հովանաւորութիւնն ու բարեկամութիւնը, որի կարիքը յատկապէս հիմա Տէր Գաբրիէլը շատ էր զգում: Բայց հակառակ դէպքում էլ Յարութիւն Խալիբեանը երբէք չէր հաւատայ, թէ քահանան ոչ թէ դրդող է եղել կամ գանատագրի հեղինակ, այլ ընդամէնը` «վրայով անցնող»: Ինչպէ՞ս վարուել... Եւ ինչո՞ւ այդ Միքայէլը եկաւ ու կանչեց իրեն: Գոնէ նա գիտէ՛ր, շա՛տ լաւ գիտէր, որ Տէր Գաբրիէլը ոչնչի չի խառնուելու, գլուխը քարշ արած` դաս է տալու, եւ եթէ Աստուած յաջողի` նաեւ թերթ է հրատարակելու: Սա հէնց այն պահն էր, երբ Գաբրիէլ քահանան դաւաճանեց ինքն իրեն: Նա մի ամօթալի ու ստորացնող ծրագիր յղացաւ: Ձեւանալով, թէ աղիների ցաւից հիմա կը մեռնի, սրբազանին եւ Միքայէլին միամտացնելու համար գլխարկն էլ աթոռին թողնելով, արտաքնոց գնալու պատրւակով, նա ելաւ բակ, իսկ այնտեղից էլ փողոց: Մութն արդէն ընկել էր եւ ոչ ոք չնկատեց, թէ քահանան ինչպէս գնաց Խալիբեանի տուն, որպէսզի տեղնուտեղը պատ մի, որ իրեն ստիպում են «անցնել գանգատագրի վրայով» եւ իր այդ խոստովանութեամբ... Չէ՛, այդ պահին Տէր Գաբրիէլը աշխարհի մէջ ոչ ոք չէր համոզի, թէ արածը ամենապարզ մատնութիւն է... Ուրեմն, իր այդ անկեղծ խոստովանութեամբ ապացուցի իր չէզոքութիւնը: Բայց նրա բախտը բերեց: Թէեւ այն պահին, երբ ծառան, բառերը ծամծմելով, անհամբեր ուսուցչին բացատրում էր, թէ Խալիբեանը տանը չէ ու այսօր չի վերադառնայ, որովհետեւ գործով Տագանրոգ է մեկնել, Գաբրիէլ քահանան համոզուած էր, որ բախտը չի բերում: Ուրեմն, իսկապէս, նրա բախտը բերեց, որ Խալիբեանը քաղաքից մեկնել էր: Անցնելով մութ նրբանցքներով, բակերի միջով, որպէսզի իրեն տեսնողներ չլինեն, քահանան վերադարձաւ առաջնորդարան եւ շարունակելով գանգատուել աղիների ցաւից, հնազանդելով իր ճակատագրին, նստեց գրասեղանի առաջ ու «անցաւ գանգատագրի վրայով»: Թւում էր, թէ առայժմ յաղթանակը Միքայէլի կողմն է: Թւում էր նաեւ, որ հեռու չէ այն ժամը, երբ ծերացած ու յոգնած Խալիբեանը ստիպւած կը լինի զիջել դիրքերը: Յամենայն դէպս, այսպէս կարծելու համար հիմքերը շատ էին: Նախ` հասարակութեան պահանջին ենթարկուելով, Խալիբեանն ու կաթողիկոսը Գաբրիէլ քահանային թոյլ էին տուել վերադառնալ Նոր Նախիջեւան: Մի

բան, որ կատարելապէս անհաւանական էր թւում: Յետոյ` կառավարութիւնը իր հրահանգով խարխլել էր Խալիբեանի հեղինակութիւնը Վերջապէս, հայրապետեանականներն էին ուժեղացել եւ մտադիր չէին նահանջել իշխանութիւնն իրենց ձեռքն առնելու ծրագրից: Սակայն, առաջին այս հարուածներին դիմանալով, Յարութիւն Խալիբեանն ու նրա համախոհները ուշքի եկան եւ որոշեցին հակայարձակման անցնել: Ընդ որում, Կարապետ Հայրապետեանին նրանք անտեսեցին ի սկզբանէ: Եւ սա իմաստուն քայլ էր: Երիտասարդ վաճառականը, որն առանձնապէս կենսափորձ էլ չունէր, առանց Միքայէլի կատարեալ անօգնական մի հակառակորդ էր: Ուժերը նրա վրայ չվատնելով, կարելի էր թոյլ տալ, որպէսզի առայժմ զբաղուի վաճառաշահութեամբ, իսկ ոչ հեռու ապագային, առանց աղմուկի եւ ճիգ ու ջանքի, կարելի էր հասցնել սնանկութեան դուռը եւ նրա հետ հաշիւները մէկ ընդ միշտ փակել: Հիմա կարեւորը Միքայէլ Նալբանդեանին շարքից հանելն էր: Այո՛, բայց դժուար, շա՜տ դժուար գործ էր դա, որովհետեւ Միքայէլին իր իշխանութեամբ, հեղինակութեամբ ու կապերով հովանաւորում էր Մատթէոս սրբազանը: Ընդ որում, արքեպիսկոպոսն էլ բաւականին ուժեղ էր իր վստահելի ու բանիմաց քարտուղարի շնորհիւ: Ուրեմն, ճիշտ կը լինէր նրանց բաժանելը: Բայց դա անհնար էր: Խալիբեանը համոզուած էր, որ անհնար է: Մի՞թէ որեւէ ուրիշ ելք չկայ: Խալիբեանը համոզուած էր, որ ինչո՞ւ չէ, բոլոր վիճակներից էլ ելք լինում է: Իսկ այս դէպքի համար ելքը յստակ էր: Որեւէ անհրաժեշտութիւն չկար, որպէսզի Մատթէոս արքեպիսկոպոսն ու Միքայէլ Նալբանդեանը գժտւէին: Ուղղակի անհրաժեշտ էր ստեղծել մի այնպիսի վիճակ, որ երիտասարդ քարտուղարը ստիպւած լինէր զբաղուել իր հարցերով միայն եւ գոնէ առժամանակ մեկուսանար: Իսկ այդպիսի իրավիճակ ստեղծելու հնարաւորութիւնը գտնւում էր Խալիբեանի ձեռքին: ...Դեռեւս այս անցուդարձից առաջ Ներսէս կաթողիկոսը յատուկ մի կոնդակով Յարութիւն Խալիբեանին յայտնել էր, թէ իր ձեռքն են անցել Միքայէլ Նալբանդեանի նամակները տիրացու Սարգսին: Ուղարկելով նամակների պատճէնները` կաթողիկոսը պահանջել էր, որ Մագիստրատը նրան պատասխանատուութեան կանչի հասարակութեան պատւաւոր անձանց հասցէին այդ «լրբենի գրութիւնների համար»: Բայց գործը գլուխ չէր եկել, որովհետեւ Մատթէոս արքեպիսկոպոսը ամէն կերպ ձգձգում էր նամակների քննութիւնը: Նալբանդեանն էլ իր հերթին էր միամիտ ձեւանում եւ փորձում էր հրաժարուել նամակների հեղինակ համարուելուց: Նա պատճառաբանում էր, թէ դրանք ստորագրուած են «Ուստայեան»` այն պարագային, երբ ինքը «Նալբանդեան»

է: Իհարկէ, ինքնասիրութիւնը վիրաւորող ինչ որ բան կար այս բացայայտ հրաժարումի մէջ: Միքայէլը շիտակ խօսքը միշտ էլ երեսին ասող էր եւ առիթ լինելու դէպքում չէր խնայում ո՛չ անձանց, ո՛չ էլ նոյնիսկ ամբողջ ազգին: Բայց այս պարագային նա միայն սիրտն էր բացել տիրացու Սարգսի առաջ: Իսկ տիրացու Սարգիսը քահանայ օծուելուց յետոյ իր հաւատարմութիւնն ապացուցելու եւ երախտագիտութիւնն արտայայտելու համար մատնութիւն էր արել եւ Միքայէլի նամակները յանձնել էր կաթողիկոսին: «Խոնարհաբար խնդրում եմ քննել իմ եւ Բարսեղ քահանայի հանգամանքը,— Նոր Նախիջեւանի հոգեւոր կառավարութեանը յղած խնդրագրով պահանջում էր Միքայէլը: Իսկ քահանայ Բարսեղը նոյն ինքը երբեմնի տիրացու Սարգիսն էր:— Հոգեւոր կառավարութիւնդ թող բարեհաճ գտնուի Բարսեղ քահանայից իմանալու` արդեօք ստուգապէս Նալբանդեա՞նն է իրեն նամակ գրել, թէ Ուստայեանը: Լինելով այս քաղաքի ծնունդ եւ երկար ժամանակ հոգեւոր ծառայութեան մէջ գտնուելով, մի՞թէ նա չգիտէ, որ քաղաքումս Միքայէլ Ուստայեան անունով դպիր ապրո՞ւմ է արդեօք»: Նամակների հետ կապւած քաշքշուկը բաւականին երկար տեւեց: Յարութիւն Խալիբեանը որոշեց վճռական քայլեր կատարել այս կատակերգութեան վերջ տալու համար:

Նա կաթողիկոսին մի նամակ գրեց, մանրամասնօրէն նկարագրելով քաղաքի մէջ ստեղծուած կացութիւնը: Կարապետ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆ

Էջմիածնից հրաման եկաւ, որ Միքայէլ Ղազարեան Ուստայեանցը, նոյն ինքը` Նալբանդեան, անյապաղ ներկայանայ կաթողիկոսին` անձամբ բացատրութիւն տալու իր «անկարգութիւնների եւ ամբարիշտ գործողութիւնների համար»: Թէեւ Մատթէոս սրբազանը շարունակում էր պաշտպանել առաջնորդարանի քարտուղարին, այնուհանդերձ, դրութիւնը լրջանում էր: Պատճառաբանելով, թէ Էջմիածին գնալու համար ճանապարհածախս չունի, Նալբանդեանը առժամանակ իրեն ապահով էր զգում:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Նալբանդեանին, 1852 թ., Մայիս 14. «Նամակդ ստացայ: Ահա գրում եմ պատասխանը, որպէսզի ինձ համար չմտահոգուէք եւ ամենայն յիմար լուրերից չյուզուէք: Թէպէտ կանչել էին, բայց ես ժամանակ չունէի, որի մասին յայտնեցի` ինչպէս հարկն էր»: Բայց եւ այնպէս, նա փախստականի վիճակի մէջ էր: Որքա՞ն ժամանակ կարող էր լինել փախստական: Թերեւս այնքան, քանի դեռ Մատթէոս սրբազանը պաշտպանում էր Միքայէլին: Հետեւաբար, արդէն ժամանակն էր նաեւ թեմի առաջնորդին իր տեղը ցոյց տալ: Եւ կաթողիկոսի յանձնարարութեամբ Սարգիս եպիսկոպոս Ջալալեանը սկսեց համապատասխան քննութիւններ կատարել առաջնորդարանի մէջ: Միաժամանակ Ներսէս կաթողիկոսը կոմս Միխայիլ Վորոնցովին խնդրեց ձերբակալել ու Էջմիածին ուղարկել Միքայէլ Նալբանդեանին:

Միխայիլ Վորոնցովը` Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն. «Ձերդ սրբազնութեան կոնդակի բովանդակութիւնը` Նախիջեւանից տիրացու Միքայէլ Նալբանդեանին Էջմիածին առաքելու մասին, ես յայտնեցի Եկատերինոսլաւի նահանգապետին` համապատասխան կարգադրութեան համար»: Օղակը աւելի ու աւելի էր սեղմւում Միքայէլի պարանոցին: Նրա բախտը, սակայն, այնքանով բանեց, որ երբ փոխարքայի հրամանը կատարելու համար Նոր Նախիջեւանի Մագիստրատը գրեց Քիշնեւ, որտեղ այդ օրերին գտնւում էր Նալբանդեանը, եւ ոստիկանութեանը խնդրեց ձերբակալել օրինազանցին, նա արդէն ճամբայ էր ելել դէպի Նոր Նախիջեւան: 1853 թւականի Յունիս 5-ին նա Նոր Նախիջեւան մտաւ, երբ արդէն ուշ երեկոյ էր: Բայց համախոհների շրջանակի մէջ նրա ժամանումի լուրը տարածուեց կայծակի արագութեամբ: «Քահանաները փիլոններով եկան նրան այցելութեան` յարգանքի տուրք տալու համար»,— գրում է Ականատեսը: Իսկ Գաբրիէլ քահանան լուր ուղարկեց, թէ շտապ ուզում է տեսնել Միքայէլին: է «Նրանք միասին դուրս ելան քաղաքից` զբօսնելու,— շարունակում Ականատեսը:— Տէր Գաբրիէլը հետաքրքըրւեց, թէ քաղաք մտնելիս արդեօք նրան տեսնող չի՞ եղել: Միքայէլը յիշեց, որ մի ջրկիրի է հանդիպել: Բայց այդքանն էլ բաւական էր, որ Տէր Գաբրիէլը լրջօրէն անհանգստանար: Նա համոզուած էր, որ ջրկիրն անպայման լուրը հասցրած կը լինի Մագիստրատ: Քաղաքի մէջ ո՞վ չգիտէր, թէ Միքայէլին ինչպիսի՛ անհամբերութեամբ են սպասում Յարութիւն Խալիբեանը, Սարգիս Ջալալեանը եւ Մկրտիչ Եկենեանը... Ուստի շտապ տուն դառնալով, Տէր Գաբրիէլը լծել տուեց իր կառքը, Միքայէլին դուրս բերեց խոհանոցով ու դեռ երկար ժամանակ թանձր խաւարի մէջ կանգնած` ականջ

դրեց, թէ ինչպէս է հեռւում աստիճանաբար մարում սմբակների ձայնը...» Այսպէս աճապարելը շատ տեղին էր, որովհետեւ քիչ յետոյ յայտնուեցին ոստիկանները, որոնց մօտ Գաբրիէլ քահանան չքմեղ ձեւացաւ: Յաջորդ օրը վարպետ Ղազարի տանը սուգ էր, որովհետեւ նախորդ երեկոյ հազիւ երեւալով, Միքայէլը անհետացել էր: Չգիտէին, թէ ո՛ւր է գնացել, եւ յայտնի չէր` արդեօք Դոնի մէ՞ջ է խեղդւել, թէ՞ սպանել էին: Նոր Նախիջեւանի մէջ ոչինչ գաղտնի չէր մնում: Մի քանի օր յետոյ սկսեցին շշուկներ պտտուել, թէ Գաբրիէլ քահանան ինչինչ ճանապարհով իմացել է, որ պատրաստուում են ձերբակալել Միքայէլին, եւ օգնել է նրան փախչել քաղաքից: Յարութիւն Խալիբեանը իր ծրագիրը գոնէ մասամբ իրականացուած համարեց: Մի բանի մէջ նա վստահ էր, որ Միքայէլը ձերբակալութիւնից խուսափելու համար որոշ ժամանակ ասպարէզ չի ելնի: Բացի այդ, նրան յայտնի էր, որ միւս հակառակորդը եւս` Մատթէոս արքեպիսկոպոսը, մօտ ապագային կը դառնայ բոլորովին անվտանգ, որովհետեւ կաթողիկոսը նրան չի ների յանդուգն Նալբանդեանին հովանաւորելը, եկեղեցական գումարների համար կառավարութեանը դիմելը եւ իր արգելած ամուսնութիւնը թոյլատրելը: Յիրաւի, այս «զանցանքներ»ը պատժելու նպատակով կաթողիկոսը նրան մտադիր էր տեղափոխել Աստրախանի թեմ: Մնում էր Պատկանեանը քահանան, որ, չնայած բազմիցս խոստումներին ու զղջումներին, այնուամենայնիւ գործել էր Խալիբեանի դէմ: Տէր Գաբրիէլին քաղաքից հեռացնելն այս անգամ բացառւում էր: Սակայն մինչեւ որեւէ կերպ մեկուսացնելը, վատ չէր լինի նրան մի փոքր նեղել: Գաբրիէլ քահանան տեղնուտեղն զգաց, որ հալածանքները վերսկսւում են, եւ այս անգամ վճռեց ինքը նախայարձակ լինել: Նա սկսեց տենդօրէն նիւթեր հաւաքել, որպէսզի մի հիմնաւոր բողոք ուղարկի կաթողիկոսին` իր դէմ նորից ծայր առած հալա ծանքի ու թշնամանքի մասին: Բայց այս անգամ նրա բախտը չբանեց, որովհետեւ դարձեալ դաւաճանելու էր ինքն իրեն: Մի՞թէ նա իր ճշմարտութիւնը բողոքագրերով հաստատող մարդ էր: Չէ՞ որ նրա պայքարը միշտ էլ եղել էր բացայայտ ու ազնիւ: Ինչ եւ իցէ... Գաբրիէլ քահանան արդէն բաւականին նիւթեր ունէր հաւաքած Յարութիւն Խալիբեանի դէմ ու մնում էր միայն հմուտ եւ բանիմաց օրէնսգէտի օգնութեամբ պատշաճ տեսքի բերել բողոքի շարադրանքը: Ռոստով այդպիսի մէկը կար` փաստաբան Կոր չեւսկին, որ նոյն այդ օրերին զբաղուած էր նախիջեւանցի Իսմայէլեանի փեսայի դատավարական գործով: Փաստաբանը Տէր հօր խոստացած լաւ վարձատրութեան դիմաց համաձայնեց օգնել եւ բարեխղճօրէն շարադրեց ու համապատասխան օրէնք ներով էլ ամրապնդեց բողոքագիրը: Գործն աւարտելով, քանի որ դատավարութեան առիթով շարունակ շփումների մէջ էր Իսմայէլեանի հետ, հէնց նրան էլ խնդրեց ձեռագիրը յանձնել Գաբրիէլ

քահանային: Խոստանալով, որ ձեռագիրը կը յանձնի ըստ պատկանելոյն, Իսմայէլեանը, այնուամենայնիւ, չկարողացաւ զսպել հետաքրքրասիրութիւնը եւ, փաստաբանին հարցուփորձ անելով, ոչ միայն իմացաւ բողոքագրի բովանդակութիւնը, այլեւ ճշտեց, թէ բերուած փաստարկները որքանով են համոզիչ: Ականատեսը գրում է. «Կորչեւսկին պատասխանեց, թէ իր բերած փաստարկներով Պատկանեանը կը սպանի Յարութիւն Խալիբեանին»: Իսկ յետոյ դէպքերը զարգացան մի նոր ուղղութեամբ, ըստ էութեանբաւականին արագ հասունացնելով Խալիբեանի ծրագրերը Տէր Գաբրիէլին մէկ ընդ միշտ մէջտեղից վերացնելու մասին: Իսմայէլեանի կալանաւորուած փեսան, որ ըստ երեւոյթին յիմար մարդ չէր, որոշեց գործի հետ ոչ մի կապ չունեցող Գաբրիէլ քահանայի բողոքագիրը ծառայեցնել իր օգտին: Փաստաբանի յայտնած կարծիքը, թէ` «իր բերած փաստերով Պատկանեանը կը սպանի Յարութիւն Խալիբեանին», Իսմայէլեանի ջանքերով մի քանի օրուայ մէջ տարածուեց քաղաքով մէկ, բայց հակիրճ ու աղաւաղուած ձեւով. «Պատկանեանը սպանելու է Յարութիւն Խալիբեանին»: Ծանր յանցագործութեան մէջ մեղադրուող Իսմայէլեանի փեսան, լաւ գիտենալով Տէր Գաբրիէլի նկատմամբ Խալիբեանի ատելութեան մասին (իսկ Նոր Նախիջեւանի մէջ ո՞ւմ յայտնի չէր դա), առաջարկեց մի գործարք, որ Խալիբեանը շատ հաւանեց: Յարութիւն Խալիբեանը որոշեց հաւատալ, թէ քահանան որոշել է իրեն սպանել: Նա սիրով ստանձնեց «արիւնարբու քահանայ»ի հրեշաւոր դաժանութեան անմեղ զոհի դերը: Նա վայելում էր այն հաճոյքը, որ ստանալու էր համաքաղաքացիների կարեկցանքը իր` «անօգնական ու խեղճ» Խալիբեանի նկատմամբ: Յանցագործ փեսան ու Խալիբեանը համաձայնութեան եկան Իսմայէլեանի միջնորդութեամբ: Արդիւնքը առայժմ այն եղաւ, որ Խալիբեանի միջամտութեամբ յանցագործը առանց դատ ու դատաստանի ազատ արձակուեց եւ սկսեց անձամբ լարել որոգայթը: Դէպքերը այնուհետեւ շատ արագ յաջորդեցին իրար: Իսմայէլեանը փաստաբանի վերաշարադրած բողոքագիրը յանձնելով Գաբրիէլ քահանային, յայտնեց, թէ Կորչեւսկին խոստացուած վարձատրութիւնն ստանալու համար մարդ է ուղարկելու եւ այդ մարդը սպասելու է քաղաքի ծայրամասին գտնուող Փանոսի հողմաղացների մօտ: Բայց երբ հասան հողմաղացներին, պարզուեց որ ոչ ոք չկայ: Գուցէ մարդն է ուշացել կամ իրենք են շուտ եկել, ենթադրեց Իսմայէլեանը, եւ առաջարկեց ընդառաջ գնալ... Եւ այսպէս, Տէր Գաբրիէլին դուրս բերեց քաղաքից: Վերջապէս, նրանց դիմաց երեք ձիաւոր ելան, որոնցից մէկը ներկայացաւ որպէս Կորչեւսկիի ուղարկած մարդը: Քահանան նրան յանձնեց փաստաբանին հասանելիք վարձատրութիւնը,

շնորհակալութիւն յայտնեց ու յետ դարձաւ: Հազիւ էր մի քանի քայլ արել, երբ միւս երկու ձիաւորները, որ ծպտուած ժանդարմներ էին, բռնեցին նրան: Յետոյ, մինչեւ խեղճ Տէր հայրը ուշքի կը գար, դարանակալած Խալիբեանը, ժանդարմների պետ Քլէյսթը, դատաւոր Զէյթունեանը դուրս ելան թաքստոցից ու յայտարարեցին, որ` այո՛, Գաբրիէլ քահանան մարդասպան է վարձել Խալիբեանին սպանել տալու համար: Քիչ անց բոլորն արդէն Մագիստրատ էին: Կէսգիշերին հապճեպօրէն հաւաքեցին դատական ատեանը, առանց րոպէ իսկ կորցնելու համառօտ ցուցմունքներ վերցրեցին եւ որպէս յանցանքի պահին բռնուած մեղապարտի` բանտարկեցին Տէր Գաբրիէլին: Դատավարութիւնը նոյնպէս կարճ տեւեց: Կեղծ վկաների օգնութեամբ յանցանքը բարդւեց քահանայի վրայ: Յարութիւն Խալիբեանի ջանքերով «մահափորձ կազմակերպող յանցագործ»ին տեղափոխեցին Ռոստովի բանտ, որտեղ Տէր Գաբրիէլը մնաց եօթը տարի: ...Եւ Նոր Նախիջեւանի կեանքը դարձեալ սկսեց մտնել իր ճահճացած հունի մէջ: Ազգային հոգսերը մոռացւեցին: Արդարութեան համար երբեմնի պայքարը փոխարինուեց ապազգայնացնող ու ճարպակալող ուղեղներին շատ բնորոշ անիմաստ մրցակցութեամբ: Ո՜չ... Նրանք չէին հրաժարուել ազգասիրութեան մասին ճառեր ասելուց: Նրանք չէին հրաժարուել զարգանալու եւ առաջադիմելու մտքից: Նոյնիսկ ջանում էին: Ջանում էին ընդօրինակել օտարի նիստուկացը, նրա շռայլութիւնն ու ցոփութիւնը: «Նախիջեւանի մէջ սկսեցին շինել այնպիսի տներ, սկսեցին պահել այնպիսի կառքեր ու ձիանք,— գրում է Ականատեսը,— որ վայելուչ էր միայն մայրաքաղաքին... Եւ հէնց այդ նորաձեւութեան մոլուցքը, պճնասիրութիւնը եւ ամբարտաւանութիւնը բարոյապէս կործանման էր տանում հայ հասարակութեանը...» Աշնանը քաղաքի մէջ լուրեր պտտուեցին, պտտուեցին ու հասան Վարդուհուն, թէ Միքայէլը ոչ Դոնի մէջ է խեղդւել եւ ոչ էլ դարձել աւազակների զոհը, այլ մեկնել է Ռոստով, այնտեղից էլ` Մոսկուա: Եթէ մինչ այդ լուրերը աղջիկը ինքն իր մէջ ողբում էր նրան, ապա հիմա մինչեւ սրտի խորքը վիրաւորուած զգաց, որովհետեւ Միքայէլը մեկնել էր առանց գոնէ հրաժեշտ տալու...

ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԼԱԶԱՐԵԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՄԷՋ Ես հայ եմ... Ես որդին եմ մի անբախտ ազգի, որ երբեմնի ունեցել է իւր քաղաքականութիւնը, իւր հողը, օրէնքը, սուրը եւ դրօշակը: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ռուսական հոսանքները իրենց մէջ էին առնում նաեւ մայրաքաղաքային հայ երիտասարդութեանը, որոնց մէջ առաւել գործունեայ ներկայացուցիչներն էին Լազարեան ճեմարանի սաները: Միխայիլ ԼԵՄԿԷ* Թէեւ պատանեկան տարիներից ի վեր Լազարեան ճեմարանը եղել էր Նալբանդեանի երազանքը, բայց նրա մտքով բնաւ չէր անցնի, թէ մայրաքաղաք մեկնելու առիթը կարող է ծնուել այսքան անսպասելի: Ձերբակալութիւնից խոյս տալով` նա գնաց Ռոստով, այնտեղից` Քիշնեւ, որպէսզի Մատթէոս սրբազանի հետ քննարկի ստեղծուած ծանր կացութիւնը: Թեմի առաջնորդն արդէն գիտէր որ ոստիկանութիւնը որոնում է Նալբանդեանին: Քիշնեւի թաղային ոստիկանը մի քանի անգամ եկել էր առաջնորդարանի քարտուղարի յետեւից: Ուրեմն, ամէնից ճիշտը այն կը լինէր, որ Նալբանդեանը առ ժամանակ ընդհանրապէս հեռանար Ներսէս կաթողիկոս Աշտարկեցու իշխանութեան ոլորտից: Հէնց այստեղ էլ ծնուեց Մոսկուա մեկնելու գաղափարը: Կաթողիկոսը հազիւ թէ կարողանար մինչեւ Մոսկուա տարածել իր կամքը Նալբանդեանի նկատմամբ, քանի որ երիտասարդը այնտեղ կը լինէր Լազարեանների հովանաւորութեան տակ: Վեհապետեան սրբազանը երկու յանձնարարական նամակ գրեց, որոնցից առաջինը` Լազարեաններին, իսկ երկրորդը` Մսեր մագիստրոս Մսերեանին, որ պաշտօնավարում էր ճեմարանի մէջ եւ կարող էր օգտակար լինել Նալբանդեանին` որեւէ աշխատանք կամ որ աւելի ցանկալի էր, հայոց լեզուի ուսուցչի պաշտօն ստանալու խնդրի մէջ: Լազարեան ճեմարանի հոգաբարձու Յովհաննէս Լազարեանը սիրով ընդառաջեց Վեհապետեան արքեպիսկոպոսի խնդրանքին եւ վարչութեանը առաջարկեց երիտասարդին ընդունել հայոց լեզուի ուսուցչի պաշտօնի, նախ` նկատի ունենալով, որ ունենալով, որ «լիակատար գիտէ հայ գրականութիւն», լաւ ընդունակութիւններ ունի, այնուհետեւ, որ ինքնին չի կարող չկատարել Լա-

զարեանների տոհմին մեծ ծառայութիւններ մատուցած սրբազանի խնդրանքը: Նոյն այդ օրերին Միքայէլի հակառակորդները աշխոյժ նամակագրութեամբ շտապում էին իրար տեղեակ պահել բոլոր նորալուրերը:

Սարգիս Ջալալեանը` Մսեր Մսերեանին, 1853 թ., Յուլիս 18. Միքայէլ դպիր Նալբանդեանը, որին սրբազան առաջնորդը ուղարկել է Մոսկուա` Ձեզնից ուսման վկայական ստանալու, փախստական է վեհափառ կաթողիկոսից, քանզի իր յանդուգն ու ժպիրհ նամակների համար պէտք է յանձնուէր Կովկասի փոխարքայի ձեռքը: Բայց մինչեւ կը բռնէին նրան եւ կ’ուղարկէին Թիֆլիս, փախաւ Պատկանեանի ջանքերով ու Ձեր քաղաքը հաստատուեց, որի մասին ուղարկում եմ սոյն բարեկամական տեղեկութիւնը: Ուսուցչի պաշտօն ստանալու համար նոյնիսկ Լազարեանների պէս հովանաւորներ ունենալու պարագային էլ անհրաժեշտ էր ներկայացնել վկայական այն դպրոցից, որտեղ սովորել էր: Միքայէլը, հասկանալի է, որ չէր կարող ուսման վկայական ներկայացնել, բայց պատրաստ էր յանձնել պահանջուող քննութիւնները, որոնք պէտք է ընդունէր ոչ այլ ոք, քան նոյն ինքը` Մսեր մագիստրոս Մսերեանը: Այնպէս որ, Մատթէոս արքեպիսկոպոսը նրա անունով եւս յանձնարարական նամակը ուղարկել էր նկատի ունենալով հէնց այս հանգամանքը: Սակայն Մսերեանը արդէն նախազգուշացւած էր, թէ ո՛ւմ հետ է գործ ունենալու: Ջալալեանի նամակը ժամանակին էր հասել նրան: Զանազան պատճառաբանութիւններով նա հրաժարուեց Նալբանդեանից քննութիւն ընդունել եւ վկայական տալ: Միքայէլը մի ելք ունէր միայն. ուսուցչական իրաւունք ստանալու քննութիւն յանձնել Պետերբուրգի համալսարանի հայագիտական ամբիոնին: Եւ նա մեկնեց Պետերբուրգ: Երկու շաբաթուայ ընթացքին Պետերբուրգի համալսարանի հայոց լեզուի դասախօս Մկրտիչ Բերոյեանին* նա գերազանց քննութիւններ յանձնեց հայոց լեզուից, պատմութիւնից, թւաբանութիւնից: Այդ օրերին գիտէ՞ր արդեօք Միքայէլը, կամ ենթադրո՞ւմ էր, որ իրեն շարունակում են հետապնդել, որ շուրջը որոգայթներ են լարում...

Միխայիլ Վորոնցովը` Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն, 1853 թ., Օգոստոս 31. «Ձերդ սրբազնագոյն ողորմած հովուապետ, կարգադրելով Քիշնեւից Էջմիածին վտարել տիրացու Միքայէլ Ուստայեանին` պատիւ ունեմ այդ մասին հաղորդելու Ձերդ սրբութեանը»: Կոմս Վորոնցովը, ի հարկէ, բաւականին ուշացել էր: Բայց այդ ուշացումը հակառակորդները փորձում էին հակակշռել Մոսկուայի մէջ ծաւալած գործողութիւններով:

Մինչեւ Միքայէլը հայոց լեզուի ուսուցչի վկայականով կը վերադառնար Պետերբուրգից, Մսեր Մսերեանը ճեմարանի տեսուչ Մկրտիչ Էմինի* միջոցով արդէն լուր էր հասցրել կառավարիչի ականջին, թէ Միքայէլին պաշտօնավարելու թոյլտուութիւն տալը անպատուութիւն կը բերի ճեմարանին: Միաժամանակ, Մսեր Մսերեանը Սարգիս Ջալալեանին շտապեցնում էր, որ արագացնեն Նոր Նախիջեւանի Մագիստրատի որոշումը` Նալբանդեանին ոստիկանութեան միջոցով ետ կանչելու մասին: Աւելորդ չէր համարում նաեւ, որ Ջալալեանն էլ իր հերթին, այսպէս ասած` «քով»ից աշխատէր վերատեսուչին Նալբանդեանի դէմ լարելու նպատակով: «Արագացրէք Ձեր ջանքերը օր առաջ կատարելու Մագիստրատի պահանջը` տեղի ոստիկանութեան կամ զինւորական գաւառապետի օգնութեամբ,— յորդորում էր Մսերեանը:— Անօգուտ չի լինի նաեւ, եթէ Դուք եւս ջանայիք ճեմարանի տեսուչ Մկրտիչ Էմինին մանրամասն ծանօթացնել իրավիճակը, քանզի նա խոհեմ եւ խելացի մարդ լինելով, անկասկած, ականջ կը դնի Ձեր խորհրդին»: Եւ միայն Յովհաննէս Լազարեանի հետեւողականութեան շնորհիւ էր, որ ճեմարանի տնօրէն գնդապետ Զելենոյը, այնուհանդերձ, Միքայէլին հայոց լեզուի դասեր յանձնարարեց առաջին եւ երկրորդ դասարանների մէջ: Դարձեալ Յովհաննէս Լազարեանի պնդումով էր, որ նա ճեմարանի փոքրիկ սենեակներից մէկը` ռուս գրականութեան ուսուցիչ Զինովեւի նախկին բնակարանը, տրամադրեց երիտասարդին: Այսպիսով, Միքայէլ Նալբանդեանը Մոսկուա հասնելուց մի քանի ամիս անց արդէն աշխատավարձ ունէր, օթեւան, նոյնիսկ ճեմարանի ճաշարանից օգտուելու թոյլտուութիւն: Հալածւող մարդու համար աւելին անհնար էր նոյնիսկ երազել: Նա կամացկամաց պէտք է մտնէր ուսուցչական աշխատանքի հունի մէջ, եւ առանց աւելորդ խուճապի` մտածելու էր Մոսկուայի համալսարանի մէջ ուսումը շարունակելու հեռանկարի մասին: Այո՛, նա հիմա կարող էր կրկնել Տերենցիոսին. „In me omnis spes est mihi“ — «Իմ ամբողջ յոյսը բացառապէս միայն ինձ վրայ է*»: Նոր ուսուցչի մասին լուրը որպէս մի արտակարգ նորութիւն, անմիջապէս տարածուեց ճեմարանով մէկ: Առաջին եւ երկրորդ դասարանցիները օր առաջ ուզում էին տեսնել Միքայէլ Նալբանդեանին, որի պաշտօնավարութիւնը, ինչպէս արդէն յայտնի էր բոլորին, կատարուել էր Լազարեան եղբայրների բարեհաճութեամբ: Այս հանգամանքը առաւել հետաքրքրութիւն էր ստեղծել նոր ուսուցչի նկատմամբ: Հոկտեմբերեան այն օրը, երբ ճեմարանի տեսուչ Մկրտիչ Էմինի ուղեկցութեամբ նա մտաւ դասարան, աշակերտները ծանր հիասթափութիւն ապրեցին, որովհետեւ նիհարակազմ, խստադէմ, այտամօրուսով եւ կարճ ֆրակով ուսուցիչը բնաւ էլ հաճելի տպաւորութիւն չթողեց: Երբ նրան ներկայացնելու պաշտօնական ծէսն աւարտելով, տեսուչը դուրս ելաւ դասարանից, Միքայէլը առանց յապաղելու

բարձրացաւ ամբիոն ու սկսեց իր առաջին դասը: Ու հէնց այդ պահից էլ նա ասես կերպարանափոխուեց: «Նրա առանց այն էլ փայլող աչքերը կրակով լեցուեցան եւ դէմքը մի այնպիսի գեղեցիկ ու գրաւիչ արտայայտութիւն ստացաւ, որ իսկոյն յափշտակեց մեր սիրտը եւ ընդմիշտ կապեց մեզ իւր հետ»,— յիշում է նրա աշակերտներից մէկը: Քիչ յետոյ ամբողջ դասարանը կլանուած լսում էր ուսուցչին, որ խօսում էր հրաշալի աշխարհաբարով, խօսում էր սահուն, անմիջական, առանց կմկմալու եւ առանց գեղեցիկ ու վերամբարձ բառեր գործածելու, որովհետեւ աշակերտներին բան ունէր ասելու, մտքեր ունէր, որ պէտք է հաղորդէր նրանց, գաղափարներ ունէր, որոնցով պէտք է վարակէր պատանիներին: — Տղա՛յք, թողնենք գրաբարը, այսուհետեւ մենք աշխարհաբար պէտք է սովորենք,— այս կտրուկ ու վճռական յայտարարութեամբ սկսեց նա իր առաջին դասը: Մոսկուայի րանը:

Լազարեան

Ճեմա-

Եւ դա այնքա՜ն նման էր Նալբանդեանին. իր համոզմունքի մէջ վստահ, երբէք հաշուի չառնելով շրջապատն ու շրջապատի նախապաշարումները, երբէք ծանրութեթեւ չանելով, թէ իր յայտնած որեւէ կարծիք արդեօք չի՞ ստեղծելու անախորժութիւնների այնպիսի մի շարան ու թշնամիների բանակ, որոնք մօտ ապագային դառնալու են իսկական պատուհաս: Բայց ի՞նչ կարող ես անել... Նա այդպէս էլ ապրեց իր կեանքը` միշտ հաւատարիմ ինքն իրեն, իր բնոյթին, խառնուածքին, սկզբունքին: Նա չէր պատկերացնում, թէ հնարաւոր է ուրիշ կերպ ապրել, թէեւ արդէն բազմիցս հանդիպել ու դեռեւս հանդիպելու էր մարդկանց, ովքեր ապրում են ամէն րոպէ դաւաճանելով իրենց «Ես»ը, շարունակ դիմակներ են փոխում, նրբանկատօրէն հաշ ուի են նստում շրջապատի հետ, բոլոր նրանց հետ, ովքեր վաղուց յարմարուել են իրենց լճացած կեանքին եւ ամէն բան անում են, որպէսզի վճիտ ջրի մի շիթ յանկարծ չխախտի գարշահոտող, բայց առերեւոյթ հանդարտ կեանքի ընթացքը: Իրաւացի՞ էր արդեօք նա իր այդ բացայայտ վարքագծով: Մի՞թէ ճիշտ չէր լինի, եթէ նա հետեւողական համբերութեամբ, օրէ ց’օր, շաբթէ շաբաթ եւ ամսէ ամիս իր աշակերտների մէջ ներարկէր այն ամէնը, ինչով ինքն էր այրւում: Չէ՞ որ նրա ոչ մի խօսքը, ոչ մի արտայայտութիւնը չէր մնալու

դասարանի պատերի մէջ, եւ դուրս գալով, պիտի կատաղի ամպրոպի պէս արձագանգւէր ճեմարանով մէկ: Իհարկէ՛, կարող էր: Բայց մի՞թէ այդ դէպքում նա կը լինէր Միքայէլ Նալբանդեանը, որ ամբողջ կեանքում շտապում էր... Շտապում էր մի քանի տարիների ընթացքին ուշքի բերել, լիարժէքութեան վստահութիւն ներշնչել տէրութիւնը, միասնականութեան բարոյականութիւնը եւ սեփական ուժերի նկատմամբ հաւատը վերջին հարիւրամեակներին կորցրած իր ժողովուրդին: Անիրակա՞ն ծրագիր էր: Եւ նորից` այդ նա էր: Ի՛նքը: Միքայէլ Նալբանդեա՛նը: Այս ամէնի հետ նա այն սիրահարուած երիտասարդն էր, որ իր փոքրիկ սենեակի մէջ, մոմի լոյսի տակ միայնակ նստած, յաճախ էր յիշում Վարդուհուն: Իրեն չէր ներում, որ այն չարաբաստիկ գիշերը առանց նրան հրաժեշտ տալու հեռացաւ Նոր Նախիջեւանից, իսկ այնուհետեւ միջոց չգտաւ որեւէլուր ուղարկել... Մտքով զրուցում էր աղջկայ հետ, բացատրելով, թէ ինքն ինչպէս է պատկերացնում ամուսնու ու կնոջ փոխյարաբերութիւնները... Ամուսնութիւնը նա սրբացած էր յամարում փոխադարձ սիրով... Նա պատրաստ էր իր սիրտը նուիրաբերել սիրած կնոջը եւ փոխարէնը պահանջում էր նոյնը... Նո՛յնը... Եւ ոչ թէ կոյր հպատակութիւն, որ երբէք չի փոխարինի սիրոյն... Նա երդւում էր սիրած կնոջը հաւատարիմ մնալ մինչեւ մահ եւ նոյնը պահանջում էր փոխադարձաբար... Թւում է, թէ հէնց այս օրերին էր Միքայէլ Նալբանդեանը յղանում կամ գուցէ նոյնիսկ արդէ՛ն գրում էր իր սիրոյ պատմութիւնը, որ վերնագրել էր «Մինին խօսք, միւսին` հարսն»: Եւ նա, այդ սիրահարուած ու պատրանքների տրուած երիտասարդը դարձեալ ինքը` Միքայէլ Նալբանդեանն էր: ...«Թողնե՛նք գրաբարը, աշխարհաբար պէտք է սովորենք» խօսքերը ճեմարանի տեսուչ Մկրտիչ Էմինի եւ մագիստրոս Մսեր Մսերեանի համար հնչեցին որպէս յանդուգն մարտակոչ: Ուրեմն, կարելի է նոյնիսկ վստահ լինել, թէ Նալբանդեանը ասես բոլորովին չեղած տեղից արիւնահեղ պայքար սկսելու բացառիկ տաղանդ ունէր նաեւ: Հակառակորդները, որ արդէն սպառիչ տեղեկութիւններ ունէին նրա մասին, բաւականին ուժեղ էին թէ՛ իրենց իշխանութեամբ ու հեղինակութեամբ, եւ թէ՛ կենսափորձով: …Մինչեւ Մոսկուա գալը Միքայէլն արդէն հեռուից հեռու ծանօթ էր ոչ միայն Ստեփանոս Նազարեանին, այլեւ անուանի հայագէտ Մկրտիչ Էմինին: Եւ եթէ Մոսկուա ժամանելու հէնց առաջին օրերին նա սիրով այցելեց Նազարեանին, ապա ամէն բան կ’անէր խուսափելու համար Մկրտիչ Էմինից: Մկրտիչ Էմինը ֆենոմէն էր: Թէ՛ որպէս անհատականութիւն եւ թէ՛ որպէս գիտնական: Նա ողբերգական ճակատագրով դատապարտուածներից մէկն էր, որպիսիք քիչ չեն եղել հայերի մէջ: Յանձին այդ մարդու Նալբանդեանը պէտք է տեսնէր այն զարհուրելի հետեւանքը, որ կարող է լինել, միեւնոյն է` անհատի կամ

մի ամբողջ ժողովուրդի հետ` ինքն իրենից օտարանալու, ինքնութիւնը կորցնելու դէպքում: Մկրտիչ Էմինը ծնուել էր Նոր Ջուղայի մէջ, որտեղից, ինը տարին հազիւ լրացրած` ուղարկել էին Կալկաթա` մօրատատի մօտ, որ Հնդկաստանի մեծահարուստ հայ վաճառականներից մէկի կինն էր: Տղային կրթութեան տուեցին Կալկաթայի Հայոց մարդասիրական ճեմարան, որ ժամանակին համարւում էր հընդկահայոց լաւագոյն դպրոցը: 1829 թուականին տասնչորսամեայ պատանուն, որի ընդունակութիւնները բացառիկ էին, ուսուցիչները խորհուրդ տուեցին, քանի դեռ տարիքը ներում է` ուսանելու մեկնել Մոսկուայի Լազարեան ճեմարան: Շուեդացոց առեւտրական նաւով պատանին ճամբայ ելաւ դէպի Եւրոպա: Ճանապարհորդութիւնը երկարատեւ էր ու վտանգաւոր: Շուրջ կէս տարի տեւեց, մինչեւ նա հասաւ Սթոքհոլմ: Յետոյ դարձեալ մէկ ամիս, որպէսզի Ֆինլանդի վրայով մտնի Ռուսաստան: ...Աւարտելով Լազարեան ճեմարանը` նա ընդունուեց Մոսկուայի համալսարան: Եւ քսաներեք տարեկան հասակին Մկրտիչ Էմինը արդէն հայոց լեզուի ուսուցիչ էր Լազարեան ճեմարանի մէջ: Նալբանդեանին տարօրինակ թւաց այն, որ ուսանած լինելով Մոսկուայի համալսարանի մէջ, որտեղ կիրառւում էին դասաւանդումի նորագոյն եղանակները, եւ իր գիտական ուսումնասիրութիւնների մէջ նոյն այդ եղանակները կիրառող Մկրտիչ Էմինը հայոց լեզուի գործնական դասաւանդումը կատարում էր ոչ թէ գոնէ հնացած մեթոդներով, այլ այնպէս, ինչպէս սովորեցնում էին յունարէն ու լատիներէն, այսինքն լեզուներ, որոնք ճեմարանցիներին կատարելապէս օտար էին ու անծանօթ: Միքայէլ Նալբանդեանը, այնուհետեւ կարճ միջոցի կռահեց, որ հարցը սոսկ դասաւանդումի մեթոդը չէ: Ոչ էլ նոյնիսկ այն հանգամանքը, որ Լազարեան ճեմարանի մէջ, որտեղ հիմնական աշակերտները հայ երեխաներ էին եւ այլազգիներն էլ` հատուկենտ, այնուամենայնիւ, դասաւանդումը ռուսաց լեզուով էր: Լազարեան ճեմարանը ռուսակա՜ն ուսումնական հաստատութիւն էր... Գուցէ թէ այս հանգամանքը նորութիւն չէր Նալբանդեանի համար, սակայն կարելի է պատկերացնել այն տագնապը, որ պարուրեց նրան, երբ ձեռքը վերցրեց Մկրտիչ Էմինի կազմած «Ոսկեփորիկ»ները, որոնք վերջին մէկմէկուկէս տասնամեակի ընթացքին հայոց լեզուի եւ գրականութեան դասագրքեր էին ճեմարանի աշակերտութեան համար: «Ոսկեփորիկ»ների մէջ զետեղւած էին հայ մատենագիրներից ընտրուած, բնականաբար, գրաբար հատուածներ, որոնք ունէին համապատասխան բառարաններ ու ծանօթագրութիւներ: Ուրիշ կերպ հնարաւոր էլ չէր, քանի որ դասական գրական լեզուն վաղո՛ւց, շա՜տ վաղուց իր տեղը զիջել էր զանազան բարբառների, որոնք էլ ներկայացնում էին, այսպէս ասած` ժողովուրդական լեզուն: Հետեւաբար, շատ բան անհասկանալի էր ու բացատրութեան կարօտ: Բայց գրաբարը օտար լեզու չէր: Գրաբարը հայերէն էր: Երբեմնի գրական ոսկեղէնիկ հայերէնը: Ուստի, Միքայէլին հէնց առաջին պահից ան-

հասկանալի ու զարմանալի թուաց, որ «Ոսկեփորիկ»ների բառարաններն ու ծանօթագրութիւնները տրուած էին ռուսերէնով: Նոյն տրամաբանութեամբ ռուսաց լեզուն ու գրականութիւնն էլ պէտք է սովորեցնէին, ասենք, ֆրանսերէնով, որ խօսակցական լեզու էր ռուսական ազնուական դասի համար: Առաւել եւս հասկանալի էր երիտասարդ ուսուցչի տարակուսանքը Մկրտիչ Էմինի այս «սկըզբունք»ի նկատմամբ, եթէ նկատի ունենանք, որ ռուսերէնը որպէս հիմնական լեզու եւ հայերէնն էլ որպէս դասընթաց պարտադիր էին ճեմարանի աշակերտութեանը: Ընդ որում այս պարտադրանքը առայժմ «վերեւից» չէր, եւ դեռ աւելի քան քառորդ դար էր բաժանում այն օրերից, երբ իշխան Գոլիցինը* պէտք է բացէ ի բաց յայտարարէր. «Մեր միջնակարգ եւ բարձրագոյն ուսումնարաններից չենք պահանջում ուսուցումն, այլ պահանջում ենք ռուսացումն»... Պարտադրանքը հէնց իրենց` հայերի կողմից էր, եւ առաւել եւս կարելի է հասկանալ Միքայէլ Նալբանդեանի տարակուսանքը, եթէ նկատի ունենանք, որ ճեմարանի այլազգի մի քանի աշակերտներից հայերէնի իմացութիւնը պահանջւում էր նոյնպիսի խըստութեամբ: Եւ այլազգիները ուզածչուզած սովորում էին մի հայերէն, որ երբէք ու երբէք նրանց օգտակար չէր լինելու մարդկանց հետ կենդանի շփումներ ունենալիս: Անհեթեթութիւն չէ՞ր արդեօք, որ զանց առնելով բոլորին հասկանալի ու մատչելի աշխարհաբարը, Մկրտիչ Էմինը գրաբարը սովորեցնում էր ռուսերէնի օգնութեամբ, ստիպելով, որ աշակերտները դասը իւրացնելու համար դասական հայերէնից թարգմանութիւնները կատարեն ոչ թէ աշխարհաբար, այլ ռուսերէն: Եւ մի՞թէ որեւէ օրինաչափութիւն կար այս անխոնջ գիտնականի սկզբունքների մէջ: Նա՛, որ հիմնաւորապէս գիտէր ռուսերէն, ֆրանսերէն, անգլերէն ու գերմաներէն, տիրապետում էր լատիներէնին եւ յունարէնին, քաջատեղեակ էր լեզուների զարգացման պատմութեանը, ինչպէս նաեւ համեմատական լեզուաբանութեան իր ժամանակի արդիւնքներին, նա՛, որ ընդունակ էր իսկոյն եւ եթ ընդունել ու իւրացնել ամէն մի նոր երեւոյթ, ինչո՞ւ էր դառնում ինքն իրեն ժխտող, իր գիտական սկզբունքներից հրաժարուող եւ, հետեւաբար, թշուառ վարժապետի տպաւորութիւն թողնող մի խեղճ մարդ, երբ խօսքը վերաբերում էր հայոց լեզուին... Մայրենի լեզուի նկատմամբ արհամարհական, նոյնիսկ ժխտական վերաբերմունքը նորութիւն չէր Միքայէլի համար: Բայց նրան շփոթեցնում էր այն հանգամանքը, որ գիտելիքների հարուստ պաշարով լայն մտահորիզոնի տէր մարդը չգիտես ինչո՛ւ այդքան անողորմ վերաբերմունք ունէր ոչ միայն մայրենի լեզուի, այլեւ ամենայն առաջաւորի նկատմամբ, ինչը կապ ունէր հայկականի հետ: Ոչ միայն այս խնդիրների, այլեւ ընդհանրապէս կրթութիւնը եւ ուսումնառութիւնը արհեստականօրէն բարդացնելու, դժուարացնելու մասին Նալբանդեանը յաճախ էր զրուցում Ստեփանոս Նազարեանի հետ: Առաջին իսկ հանդիպումներից յետոյ, չհաշւած այն, որ Միքայէլը դեռեւս առաջնորդարանի քարտուղարի պաշտօնին եղած ժամանակ Ստեփանոս Նազարեանի աշխատութիւններն

ընթերցելու առիթ էր ունեցել, նրանք մտերմացան: Եւ Ստեփանոս Նազարեանը յանձին իր երիտասարդ բարեկամի տեսնելով համախոհի եւ օգնականի, նորից սկսեց փայփայել աշխարհաբարով ամսագիր հրատարակելու վաղեմի ծրագիրը: Դա լինելու էր մի ամսագիր, որ նպաստելու էր նոր գրական հայերէն ստեղծելու գործին: Կրթութեան եւ լուսաւորութեան վիճակի մասին Ստեփանոս Նազարեանը, հաւանաբար, իր կրտսեր ընկերոջը պէտք է յայտնէր նոյն կարծիքը, ինչ մէկերկու տարի առաջ արդէն առիթ էր ունեցել գրելու իր նամակներից մէկի մէջ.

ՍտեփանոսՆազարեանը` Գրիգոր Սուլթանեանին,1850 թ., Յուլիս 13. «Ի՞նչ կը լինէր, որ մեր հայերի երեխաները նոյնպէս կարողանային զանազան գիտելիքներ ուսանել իւրեանց լեզուով, ինչպէս ստանում են գերմանացւոց, ֆրանսացուոց եւ ռուսաց երեխաները: Լեզուն որպէս լեզու գիտենալը մի բան է, իսկ օտար լեզուով ուսում առնելն ու գիտութիւններ սովորելը` այլ բան: Հայ երեխաները ծնուել են չարչարուելու համար, որովհետեւ հայ ծնողները եւ առհասարակ մեր ազգը ոչինչ չմբռնելով, ոչինչ չի արել ուսումը հեշտացնելու համար: Ասածիս ապացոյցը ամէն օր աչքիս առաջ է, բայց անհնար բան է օգնելը, որովհետեւ մեր հայոց մեծահարուստները աշխատում են ոչ թէ ազգը լուսաւորելու, այլ իւրեանց սին փառքի համար: Մեր հայերի երեխաները, որ Թիֆլիսից, Աստրախանից, Ղզլարից ու Նախիջեւանից գալիս են այստեղ, պարտադրւում են ուսումը ռուսերէնով ստանալու, որովհետեւ Լազարեան ճեմարանի մէջ բոլոր առարկաների ուսուցումը ռուսաց լեզուով եւ ռուսաց ուսուցիչներով է կատարւում: Եւ որքան էլ հայերի երեխաները իրենց գրաբարը լաւ սովորեն, միեւնոյն է, դա մեռեալ ու անպտուղ լեզու է, որով երեխան ո՛չ կարող է մտածել ու ո՛չ էլ խօսել, այդ լեզուն ինչպէ՞ս կարող է լուսաւորութիւն բերել ազգին: Մեր պատուական հայերը ամէն ինչ խառնել ու աղցան են շինել: Բայց ինչքան կ’ուզես` ասա՛, ճանապարհ ցոյց տուր, գրիչ խաղացրու... Այդ ամէնը իզուր ջանքեր են, ապարդիւն աշխատանք»: Շփւելով Մոսկուայի հայ շրջանակին, Միքայէլը նկատեց եւս մի երեւոյթ, որն արդէն խորն արմատներ էր արձակել: Ստեղծուել էր մտաւոր մարդկանց մի խաւ, որը, եթէ ռուսական միջավայրի մէջ ռազնոչինեցներն* էին, ապա հայերի մէջ` ճեմարանաւարտները: Բայց երկու դէպքում էլ երեւոյթը նոյնն էր եւ նորութիւն` ռուսական իրականութեան համար: Շատ արագ յօրինուեց նաեւ այդ տարօրինակ, անհասկանալի խաւին բնորոշ բառեզրը` ինտելիգենցիա, որը եւ հայերը թարգմանեցին «մտաւորական», շըրջանցելով ինտելեկտուալ հասկացութիւնը: Չունենալով ազնուական ծագում, այս ինտելիգենտները ըստ էութեան սովորական ուսեալներ էին եւ, բնականաբար, մերժուած ու արհամարհուած էին իշխանութիւնների կողմից: Իրենց ուսեալութեամբ նրանք յաւակնութիւն ունէին հասարակական

կեանքի մէջ որոշակի մի դեր ստանալ, որ, սակայն բնաւ էլ չունեցան նոյնիսկ մէկերկու տարի անց, Ալեքսանդր Երկրորդ* ինքնակալի «բարենորոգչութիւններ»ից յետոյ: Ի դէպ, այդ դերը պարզամիտ ու, հետեւաբար, բաւականին արտառոց յաւակնութիւն էր` միջնորդ լինել իրենց խաւերի ու իշխանութիւնների համար, ստանալ մի բացառիկ վիճակ, երբ առանց որեւէ անձնական պատասխանատուութեան, իրաւունք ունենան դատել ամէնքին ու ամէն բան*: Հայ ինտելիգենտների խաւը այս ամէնից զատ, թերարժէքութեան մէկ ուրիշ զգացում էլ ունէր: Ո՛չ ռուս էր, եւ ոչ էլ... ոչ էլ ամուր գետնին կանգնած հայ: Թէեւ նրանք մի քիչ կարդում էին դասական հայերէնով, մի քիչ հայ գրականութիւն գիտէին, ծայրայեղ անհրաժեշտութեան բերումով քիչ ու միչ խօսում, առաւել դժուարութեամբ մի կերպ շարադրում էին իրենց մտքերը: Նրանք սիրում էին ամէն առիթով կուրծք ծեծել եւ ապացուցել իրենց սէրն ու նուիրուածութիւնը ազգի ու նրա մշակոյթի նկատմամբ եւ միեւնոյն ժամանակ ընտանիքների մէջ հայերէնխօսելը համարում էին ամօթ ու հետամնացութիւն: Հետեւաբար այն սէրը եւ այն նուիրուածութիւնը, որ իբր ունէին ազգի, նրա գրականութեան, պատմութեան, մշակոյթի ու լեզուի նկատմամբ` պղատոնական էր: Մկրտիչ Էմինը, անտարակոյս, հէնց այդ պղատոնական սիրոյ ասպետներից մէկն էր*: Եւ Միքայէլը, յանձին նրա պէտք է ունենար հայոց համար մի ցաւալի օրինակ եւս, երբ գիտնականը, կտրուած լինելով արմատներից, իր գործունէութեամբ որքան խոչընդոտելու էր ազգային կեանքի առաջադիմութիւնը, նոյնքան էլ, որպէս մի երեւելի հայկաբան` զարդարելու էր գիտութեան երկնակամարը... Բայց չէ՞ որ ազգային յարատեւումի, ազգային առաջադիմութեան եւ ընդհանրապէս ազգային կեանքի խնդիրներն ու հոգսերը այնքան շատ են, որ առնուազն շռայլութիւն է սոսկ երկնակամար զարդարելը: Մոսկովեան կեանքի առաջին օրերն ու ամիսները հարուստ էին ոչ միայն այս յայտնագործութիւններով, որոնք կարող էին, ինչո՞ւ չէ, նաեւ յուսահատեցնել Նալբանդեանին, եթէ նրա դիմաց չբացուէր մի նոր աշխարհ, որ Նիկոլայ Առաջինի թագաւորութեան մռայլ ու դժնդակ տարիներին, այնուամենայնիւ, կարողացել էր ստեղծել ազատականութեամբ տոգորուած ռուս մտածող ազնուականութիւնը: Մէկ կողմից գիւղացիական ապստամբութիւնները եւ միւս կողմից Արեւմուտքի յեղափոխական հզօր շարժումները Նիկոլայ Առաջինի կառավարութեանը այնպէս էին վախեցրել, որ նա ջանք չէր խնայում ազատական միտքը խեղդելու համար: Քաղաքական բացայայտ գործունէութիւն երազելն իսկ անհնար էր: Գրաքննութիւնը խեղդամահ էր անում իմաստասիրութիւնը, հրապարակախօսութիւնը, հասարակական գիտութիւնները: Ուստի, «գրական հարցերը,— գրում էր Ալեքսանդր Գերցէնը,— քաղաքական անկարելիութեան պայմանների մէջ դառնում էին կենսական հարցեր»: Մոսկովեան մթնոլորտի մէջ Նալբանդեանը կլանում էր այն ամէնը, ինչը թէեւ ցրում էր նրա կասկածներն ու տարակուսանքները, բայց եւ ստիպում էր լրջօրէն

մտածել ուսումը շարունակելու մասին, որովհետեւ պարզուեց, որ Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի դպրոցի մէջ, այնուհետեւ ինքնակրթութեամբ ձեռք բերած գիտելիքները համեստ են եւ հազիւ թէ կարողանան օգնել մտատանջող հարցերի պատասխաններն ստանալուն: Հէնց այս շրջանին էր, որ նրան հրապուրեցին միանշանակ ու հասարակական խմորումները մակերեսօրէն դիտող այն հրապարակախօսութիւնները, որոնց մէջ առաւել յատկանշականը Վիսարիոն Բելինսկիի* յօդուածներն էին: Աւելի շուտ լրագրող, քան քննադատ այդ «մոլեգնած» երիտասարդը ի սկզբանէ յայտարարելով, թէ` «Մենք գրականութիւն չունենք», դարձել էր հանրայայտ մէկը, որ «գրական ընթացքի մէջ էր խցկւում յարաբերական տգիտութեան կրքոտութեամբ»: Լինելով տաղանդաւոր ընթերցող, Բելինսկին կարողանում էր իրարից զատել գրականութեան արժէքաւորը անարժէքից, բայց իր մատերիալիստական համոզմունքների հետեւանքով նա այնպէս էլ չկարողացաւ գտնել գրականութիւնը գնահատելու չափանիշերը: Գրական ստեղծագործութիւնը քննելիս, նա կարեւորութիւն չտալով գեղագիտութեանը, դատում էր միայն իրականութիւնը: Իսկ այս հանգամանքը, իսկապէս, հետաքրքիր էր շահագրգըռուած ընթերցողին, եթէ նաեւ նկատի ունենանք յօդուածների մատչելի ոճը: Անպայման հետաքրքիր էին նաեւ նրա յեղափոխական ու ժողովրդավարական համոզմունքները, որոնք ոգեւորող նորութիւն էին Նիկոլայ Առաջինի մռայլ ժամանակների մէջ ապրող երիտասարդութեան եւ յատկապէս նրանց համար, ովքեր մօտ ապագային ձեւաւորելու էին ռուսական ինտելիգենցիայի խաւը: Թւում է, թէ այն մթնոլորտը, որտեղ յայտնուել էր Միքայէլը իր կեանքի մոսկովեան շրջանի առաջին մէկերկու տարիներին, կարող էր թափառող ու կասկածելի համոզմունքներով վարակել նրան, ի վերջոյ նաեւ դարձնելով նոյնպիսի մակերեսային հրապարակախօստեսաբան: Բայց անցնելու էր կարճ ժամանակ, եւ մայրաքաղաքային եռուզեռի մէջ նա գտնելուէր ոչ միայն իր կողմնորոշումը, այլեւ գործելու էր սեփական համոզմունքներով: Իսկ առայժմ ռուսական քննախոյզ հրապարակագրութեան շնորհիւ նա ճանաչում եւ համադրում էր կայսրութեան գաղութների իրականութիւնը, որն ընդհանուր էր ու համապարփակ: Թէկուզ եւ Հայկական Շրջանը: Այստեղ նոյնպէս հասարակական ու ընկերային կեանք գոյութիւն չունէր. եւ ամէնից առաջ այն պատճառով, որ չկար հասարակութիւն: Եւ հէնց այդ էլ հիմնական պատճառներից մէկն էր, որ դեռեւս պահպանւում էր դասական գրական լեզուն: Եթէ չկայ հասարակութիւն, ապա չկան նաեւ հասարակական շահեր, որոնց հասկանալի արտայայտութեան համար անհրաժեշտ լինէր մտահոգուել նոյնքան հասկանալի լեզուի մասին: Նալբանդեանի կասկածները ամենայն եւրոպականի մասին նոյնպէս փարատուեցին, որովհետեւ ռուսական իրականութեան մէջ գոյութիւն ունէր ճիշտ նոյն վերա-

բերմունքը եւրոպական ձեւերի ու արտաքինի մասին, որոնք ընկալւում էին որպէս եւրոպականութիւն: Անշուշտ, եւրոպականով հիանալը զուտ այն պատճառով, որ ասիական չէ` վնասակար միտում էր: Սիրել եւրոպականը, ձգտել եւրոպականին ճիշտ է այն պարագային, եթէ այդ եւրոպականը մարդկային է: Հետեւաբար, ամենայն եւրոպականը, որ զուրկ է մարդկայինից, պէտք է մերժուի նոյնպիսի փութաջանութեամբ, ինչպէս եւ մերժւում է ամենայն մարդկայինից զուրկ ասիականը: Սոսկ արտաքին կեանքով, ընդօրինակութեամբ, «հարեւանին կապկելով», այսինքն ազգային դիմագիծը կորցնելու պատրաստ ժողովուրդները չեն կարող քաղաքական ու պետական հաստատուն գոյութիւն պահպանել: Աւելին. առանց ազգութեան` մարդկութիւնը կը լինէր տրամաբանական մեռեալ վերացականութիւն, բառ` առանց բովանդակութեան, հնչիւն` առանց նշանակութեան... Մարդն ուժեղ ու ապահով է միայն հասարակութեան մէջ, բայց որպէսզի հասարակութիւնն էլ իր հերթին ուժեղ ու ապահով լինի, նրան հարկաւոր է ներքին, անմիջական, եթէ կ’ուզէք` մարմնաւոր կապ, որն է ազգութիւնը: Առաջադիմութեան նապապայմանը ազգութիւնն է: Նոյնիսկ այն պարագային, երբ մի ժողովուրդ փոխառութիւններ է անում մէկ ուրիշից, ապա այդ փոխառութիւնները պէտք է լինեն միայն ու միայն ազգայինի հիմքի վրայ: Այլապէս չկայ առաջադիմութիւն: Իսկ եթէ որեւէ բան, այնուամենայնիւ կայ, ապա միայն ազգային դիմագծի եւ անհատականութեան կորուստն է այդ եղածը: Ազգութիւն չունեցող ժողովուրդը նոյնն է թէ անհատականութիւն չունեցող մարդը: Եւ այս պարագան հիմնաւորուած է պատմականօրէն: Բոլոր այն ժողովուրդները, որ պատմութեան մէջ ստացել եւ պահպանել են առաջատարի դեր, ունեցել են անհատականութիւն եւ այդ անհատականութիւնը ամէնից առաջ արտայայտուել է նրանց ազգային դիմագծով: Լուսաւորութեամբ պայմանաւորուած էին շատ աւելի կարեւոր բաներ: Հէնց օրինակ այն, որ լուսաւորութեան շնորհիւ ազգի մէջ աւելի է ընդգծւում ընկերային կեանքը, աւելի անհրաժեշտ է դառնում ընկերային արդարութիւնը, որպիսիք դեռեւս երազային ստորոգութիւններ են հայ իրականութեան համար: ...Եւ որքան Միքայէլը խորանում էր գրականութեան, լեզուի, ազգային ամփոփ, մէկուսացւած վիճակից դուրս գալու եւ, ամէնից գլխաւորը` լուսաւորութեան խնդիրների մէջ, այնքան աւելի էր յստականում գործողութիւնների ծրագիրը: Ուրեմն, նախ եւ առաջ նա պէտք է Մոսկուայի համալսարան ընդունուէր: Առանց, անշուշտ, հրաժարուելու Լազարեան ճեմարանի մէջ ուսուցչի իր պաշտօնից, որ նրան ապահովում էր աշխատավարձ ու կացարան: Սա, ի հարկէ, խելացի ծրագիր էր: Բայց նա կարծես թէ մոռացել էր, որ հանգիստ հունով ընթացող կեանքը իր համար չէ` բոլորովին: ...Քանի որ Նալբանդեանին խանգարելը Մոսկուայի մէջ ձախողուեց, Մսեր Մսերեանը նրան ուսուցիչ նշանակելու նորալուրը առանց յապաղելու յայտնեց

Նոր Նախիջեւան` Սարգիս Ջալալեանին, պահանջելով, որ գոնէ այնտեղ մի գործնական բան ձեռնարկեն: Շուտով եկաւ նրա նամակի պատասխանը.

Սարգիս Ջալալեանը` Մսեր Մսերեանին, 1953 թ., Նոյեմբեր 17. «Տեղւոյս Մագիստրատը Մոսկուայի ոստիկանութիւնից պահանջել է ստահակ Նալբանդեանին ետ ուղարկել այստեղ: Եւ զարմանում եմ, թէ ինչպէ՛ս է որ Լազարեանները այս անարժանին կարգեցին մատղաշ եւ քնքոյշ մանկանց ուսուցիչ, քանզի նա կ’ապականի նրանց բարոյականութիւնը, մի բան, որ մահից աւելի ծանր է»: Իսկ Նալբանդեանը, իր շուրջ կատարւող այդ անցուդարձից անտեղեակ, ոգեւորուած շարունակում էր փշրել Լազարեան ճեմարանի քարացած աւանդութիւնները: Նա ոչ միայն խօսակցական լեզուով էր վարում դասը, այլեւ Մկրտիչ Էմինի «Ոսկեփորիկ»ների մէջ գրաբարով զետեղուած նիւթերը յանձնարարում էր վերաշարադրել նոր մշակուող գրական հայերէնով: «Հին լեզուն անդարձ գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին»,— սիրում էր կրկնել Նալբանդեանը: Յետո՞յ ինչ... Ուսերը վեր քաշելով իրար էին նայում դասական լեզուի պաշտպանները, որոնք ընդհանրապէս զուրկ էին ժամանակի զգացողութիւնից եւ իրենց տեսակէտները պաշտպանում էին, վկայակոչելով ոչ միայն դասական լեզուի կուռ կառուցուածքը, դարերի ընթացքին մշակուած ու յղկուած քերականութիւնը, այլեւ գեղեցկութիւնը: Ընդ որում, այսպէս էին ներշնչուած նաեւ աշակերտները, որոնց համար տարօրինակ էր ու անակնկալ` նոր ուսուցչի ամէն մի խօսքը: Իսկ ուսուցիչը համբերութեամբ բացատրում էր, որ նոր, կենդանի, խօսակցական լեզուն զարգանում է ժամանակի հետ: Եւ այն, ինչը ժամանակին ներդաշնակ է, երբէք չի կարող տգեղ լինել: Չէ՞ որ, թէեւ առայժմ չունենալով նոյնքան կուռ կառուցուածք եւ նոյնքան մշակուած քերականութիւն, այնուամենայնիւ, նո՛ր լեզուն է, որ համախմբելո՛ւ, միաբանելո՛ւ, ա՛զգ է դարձնելու հայերին եւ հասարակական կեանքի լարուածութիւն է հաղորդելու նրանց: Միեւնոյն ժամանակ լեզո՛ւն է այն հզօր ուժը, որ կարողանում է պաշտպանել եւ մինչեւ հիմա պաշտպանել է ժողովուրդին պատմութեան մէջ անխուսափելի բոլոր կործանարար հողմերից: Լեզուի դէմ տկար ու անօգնական են եղել բարբարոսների սուինները... Բնութեան մէջ գոյութիւն ունեն այնպիսի ահարկու ուժեր, որպիսիք են ջերմութիւնը, էլեկտրականութիւնը, բայց բարոյական աշխարհի համար բնութեան ստեղծած ամենահզօր ուժը մարդկային լեզուն է: Ուրեմն, լեզուն շատ աւելի խորհուրդ ունի, քան սոսկ գեղեցկութիւնն է: Յիրաւի, միայն լեզուի միջոցով է հնարաւոր մարդու առաջ բանալ իմացական աշխարհի փակ դռները, լեզուն է ամենայն առաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան գլխաւոր միջոցը եւ, վերջապէս, լեզուն է բարոյական ըմբռնումների հիմքը: Դասերի ժամանակ աշխոյժ զրոյց սկսելով, Միքայէլ Նալբանդեանը ջանում էր շարժել աշակերտների հետաքրքրասիրութիւնը եւ օգնել, որպէսզի նրանք ոչ

միայն մտածել սովորեն, այլեւ կարողանան տրամաբանել: — Աշխարհիս երեսին չկայ մի բան, որ բնութեան օրէնքներով չկատարուի,— ասում էր նա:— Այն, ինչը այդպէս չէ` սուտ է: Բայց որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է եւ սուտ չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնքներին: ...Մկրտիչ Էմինն ու Մսեր Մսերեանը արտաքուստ կարծես նոյնիսկ անտարբեր էին այս «վնասակար» մտքերի նկատմամբ: Բայց դա չէր նշանակում, թէ նրանք լռելայն հանդուրժում են: Նրանց լռութեան տակ թաքնուած էին պայքարի ամենաճղճիմ միջոցները: Մսերեանը, օրինակ, Նալբանդեանին վարկաբեկող նամակներ ու ամբաստանագրեր էր ուղարկում ամէնատարբեր հասցէներով` Սանկտ Պետերբուրգ, Թիֆլիս, Նոր Նախիջեւան, Էջմիածին, եւ ամենատարբեր մարդկանց` Յովհաննէս Լազարեանին, Յովհաննէս Դէլանեանին, Ալթունեան վարդապետին, Կարէնեանին, Մովսէս քահանայ Սայաթնեանին, Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսին, որոնք պէտք է գոնէ փոքրինչ զսպէին ոչ ոքի հաշուի չառնող ուսուցչին, մինչեւ որ իշխանութիւնները, վերջապէս, միջոցներ ձեռնարկէին: Այդ տարիներին Լազարեան ճեմարանի մէջ Միքայէլ Նալբանդեանին ուսանած աշակերտներից մէկը պատմում է. «Խօսում էր ինքը եւ մեզ էր խօսեցնում: Կարդացածներիս պատմական նիւթը նա լրացնում էր հայոց պատմութիւնից ամբողջ գլուխներ պատմելով, շատ անգամ էլ նիւթից հեռանալով, ուրիշ պատմութիւններ էր անում, որոնք եւս հայկական կեանքին վերաբերելով, շարժում էին մեր հետաքրքրութիւնը եւ մեծ բաւականութիւն պատճառում մեզ: Այսպէս անցնում էին օրերն ու շաբաթները, եւ մեր դասերը աւելի շատ նմանում էին ախորժալի եւ հետաքրքիր զրոյցների, քան թէ մեր սովորական պարապմունքներին: Ես, որ արդէն գրաբարի ճաշակը մասամբ առել էի, մի անգամ հարցրեցի. «Ուսուցիչ, հապա մենք ե՞րբ պիտի քերականութիւն եւ գրաբարի ոճեր սովորենք»: Աշակերտի այս միամիտ հարցը առիթ դարձաւ, որպէսզի ճեմարանի պատերից ներս թնդար Միքայէլ Նալբանդեանի յաջորդ մարտահրաւէրը.

— Ոճեր սովորելը ապարդիւն աշխատանք է, իսկ քերականութիւնը սոսկ միջոց է եւ ոչ թէ նպատակ,— յայտարարեց նա:— Մենք պէտք է հայերէն մտածե՛լ սովորենք. ահաւասիկ մեր ուսմունքի գլխաւոր նպատակը:— Եւ բնական է, որ դասն աւարտելուն պէս Միքայէլի` այս ոչ մի առարկութիւն չընդունող կարծիքը տարածուեց ճեմարանով մէկ: «Այդ ժամանակ չհասկացանք նրա ասածի միտքը,— շարունակում է պատմել աշակերտը,— նա էլ ժամանակ չունեցաւ մեզ հասկացնելու, որովհետեւ շուտով ստիպուած եղաւ թողնել ճեմարանի դասերը»: 1854 թուականի Յունուար 23-ին, այսինքն Լազարեան ճեմարանի մէջ ուսուցչութեան պարտականութիւններ ստանձնելուց երեք ու կէս ամիս անց, Մոսկուայի ոստիկանութիւնը ձերբակալեց Միքայէլ Նալբանդեանին, այնուհետեւ նրան հար-

կադրաբար Նոր Նախիջեւանի Մագիստրատի տնօրինութեանը ուղարկելու համար: Ուսուցչի ձերբակալութեան լուրը անմիջապէս տարածուեց ճեմարանով մէկ: Ստեփանոս Նազարեանը աճապարեց գտնել իր վաղեմի բարեկամ Մովսէս քահանայ Ալամխանեանին, եւ երկուսով գնացին ոստիկանատուն: Այստեղ Նալբանդեանն արդէն բացատրութիւն էր տուել, թէ ինքը նախ` չի կարող մեկնել Նոր Նախիջեւան, որովհետեւ հիւանդ է, եւ ապա` պարտաւոր չէ ներկայանալ հոգեւոր իշխանութիւններին, որովհետեւ հոգեւորականի կոչում չունի: Այնպէս որ, Ստեփանոս Նազարեանն ու Մովսէս քահանայ Ալամխանեանը ճիշտ ժամանակին հասան ոստիկանատուն եւ համապատասխան փաստաթղթերով ապացուցեցին, որ Միքայէլը, իսկապէս, հիւանդ է եւ վկայեցին, թէ նա հոգեւորական կոչում չունի: Այնուհետեւ, այդ պատուարժան մարդկանց երաշխաւորութեամբ, ոստիկանութիւնը Միքայէլ Նալբանդեանին ազատեց կալանքից: Ճեմարանի տնօրէն գնդապետ Զելենոյը հոգաբարձուներին տեղեակ պահեց ուսուցչի ձերբակալութեան մասին, միաժամանակ հանգստացնելով նրանց, թէ ճեմարանի վարկն ու հեղինակութիւնը բնաւ չի տուժի, որովհետեւ Նալբանդեանը դեռ չի հաստատուել որպէս դաստիարակ: Առիթից օգտուելով, գնդապետը նաեւ յիշեցնում էր, որ ժամանակին ինքը պատիւ է ունեցել զգուշացնելու` ճեմարանի հոգաբարձուներին տեղեակ պահելով այն անբարենպաստ լուրերը, որոնք հասել էին իր ականջին: Եթէ նոր ուսուցիչը հայոց լեզուի իր գիտելիքներով թերեւս կարող էր օգտակար լինել, բացատրում էր գնդապետը, ապա իր բնաւորութեամբ եւ բարոյական յատկութիւններով` դաստիարակ լինել չէր կարող: Այնպէս որ, գնդապետի համոզումով, չարժէր ցաւել մի այնպիսի մարդու պաշտօնազրկելու համար, որ իր արարքներով ու կասկածելի վարքով վնասում էր ճեմարանին: Բայց հոգաբարձուները նոյնիսկ այս միջադէպից յետոյ էլ առանձնապէս չշտապեցին ուսուցչական պաշտօնից զրկել Նալբանդեանին: Զգալով նրանց այս տրամադրութիւնը, Մսեր Մսերեանը աճապարեց լուրը հասցնել Նոր Նախիջեւան:

Մսեր Մսերեանը` Սարգիս Ջալալեանին, 1854 թ., Փետրուար, Գաղտնի նամակ. «Ստեփանոս Նազարեանը երաշխաւորելով Նալբանդեանին, նոյնպէս եւ սուտ վկայութիւն վերցրեց բժշկից` նրա հիւանդութեան մասին, մինչեւ այսօր արգելք հանդիսանալով Կովկասի փոխարքայի հրամանը կատարելուն: Կամենալով այդ ստահակին ճեմարանի մէջ պահել որպէս ուսուցիչ, չգիտեմ ինչպէս, նա ճարել է հոգեւորական կոչումից ազատուած լինելը հաստատող վկայական: Թէեւ Դէլանեանը շարունակում է պնդել, որ Նալբանդեանին վերստին թոյլ տան ուսուցչութիւն անել, սակայն ճեմարանի կառավարիչը չհամաձայնեց, ասելով, թէ «Չեմ կարող այդպիսի բան անել, մինչեւ չունենամ պատրիարքի գրաւոր համաձայնութիւնը»: Հիմա Նալբան-

դեանը անգործ ու անպաշտօն ապրում է ճեմարանի սենեակներից մէկի մէջ, ստանալով, սակայն, ամսական ռոճիկ»: Միքայէլ Նալբանդեանին ձերբակալելու լուրը տարածուեց նաեւ Մոսկուայի հայկական շրջանակի մէջ: Ու թէեւ ուսուցիչը հիմնաւորել էր իր անկախութիւնը կաթողիկոսական իշխանութիւնից, այնուհանդերձ նրա մասին լուրերը բարենպաստ չէին: Մսեր Մսերեանը հասարակական կարծիք էր բորբոքում, որ եթէ երիտասարդը հովանաւորուի ու չվտարուի Մոսկուայից, ապա դա ամօթալի կը լինի թէ՛ Դէլանեանի, թէ՛ Լազարեանների եւ թէ՛ ճեմարանի համար: Յովհաննէս Լազարեանը մտադիր չէր տեղի տալ: Գոյութիւն ունէր մի պարզ տրամաբանութիւն: Քանի որ Լազարեանների գերդաստանի եւ Ներսէս Աշտարակեցու փոխյարաբերութիւնները լարուած էին, որի պատճառը, ինչպէս արդէն գիտենք, Խաչատուր Լազարեանի աղջիկների պսակի թոյլտուութիւնն էր, ապա պաշտպանելով Միքայէլ Նալբանդեանին, նրանք փաստօրէն ցուցադրում էին իրենց արհամարհանքը հակառակորդ կողմի նկատմամբ: Բայց միեւնոյն ժամանակ, անհրաժեշտ էր պահպանել փոխյարաբերութիւնների դիւանագիտական մակարդակը: Ուստի Յովհաննէս Լազարեանը որոշեց տեղեկանալ այն պատճառներին, որոնք կաթողիկոսին դրդել էին դիմել իշխանութիւններին` առաջնորդարանի նախկին քարտուղարին իր դատաստանին յանձնելու համար: Թէեւ Լազարեանը շատ էր ուզում հաւատարիմ մնալ դիւանագիտական վարուեցողութեանը, բայց չկարողացաւ զսպել Ներսէս կաթողիկոսին խայթելու գայթակղութիւնը.

Յովհաննէս Լազարեանը` Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն, 1854 թ., Փետրուար 12. «Եթէ Նալբանդեանը յիրաւի յանցաւոր է, ապա արդարապէս ենթակայ է պատիժի, իսկ եթէ ոչ, ողորմածագոյն Տէր, ճիշտն ասած, անօրէն բան կը լինի այժմեան սաստիկ ցրտերին վռնդել նրան Թիֆլիս եւ դրանով իսկ մեր ազգի հոգեւորականութեան մասին բամբասանքների առիթ տալ: Գրեցէ՛ք, խնդրեմ, Թիֆլիսի քաղաքական իշխանութիւններին, որպէսզի Նալբանդեանի գործը յանձնեն Մոսկուայի քաղաքական իշխանութիւններին: Այստեղ կը քննեն Նալբանդեանի բարքն ու յանցանքները, եւ եթէ հաստատուեն մեղադրանքները, ապա նա անպայման կը պատժուի եւ, գուցէ, կ’ուղարկուի զինւորութեան կամ Սիբիր կ’աքսորուի: Իսկ եթէ ոչ, սրբազնագոյն Տէր, ապա ձեր խնդրանօք Նորին Պայծառափայլութիւն Կովկասի փոխարքայի հրամանի համաձայն Նալբանդեանին Թիֆլիս ուղարկելը, հաւաստում եմ Ձեզ որդիական հաւատարմութեամբ, անպատշաճ է ազգիս հոգեւորականութեան համար եւ ապօրինի ու հակառակ` Ծերակոյտի տուած վկայականին»: Լազարեանի այս նամակը խորապէս վիրաւորեց Ներսէս կաթողիկոսին եւ նա

պատասխան կոնդակի մէջ չկարողացաւ կամ չուզեց թաքցնել ուղղակի Նիկոլայ Առաջինին դիմելու մտադրութիւնը: Միքայէլ Նալբանդեանի անձի շուրջ աշխոյժ նամակագրութիւն էր շարունակւում նաեւ նրա միւս հակառակորդների միջեւ: Անանիա ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ

Յարութիւն Խալիբեանը` Սարգիս Ջալալեանին, 1854 թ., Մայիս 8. «Այդ Միքայէլ Նալբանդեան չեղածը, ինչպէս իմացանք ականատեսներից, ունենալով օթեւան ու ռոճիկ, դեռեւս ազատ շրջում է Մոսկուայի մէջ ու միայն պաշտօնից է արձակուած: Բայց քանի որ արդէն գրել էիք Մոսկուայի հայազգի երեւելի անձանց, ապա ինձ թւում է, որ պէտք չէ տակաւին լռել եւ անհրաժեշտ է նորից ու նորից գրել, իմանալու ստոյգ պատճառը, թէ ինչո՛ւ է խափանւում կաթողիկոսի եւ տեղի իշխանութիւնների հրամանը, նաեւ պարզելու, թէ ինչո՛ւ է այդ լիրբը ինքնավստահ ու անվրդով»: Սարգիս Ջալալեանը` Յարութիւն Խալիբեանին, 1854 թ., Մայիս 26. «Ձեր նամակն ստացայ: Այն մասին, որ Միքայէլ չեղածը որեւէ նեղութիւն չունեցաւ, արդէն յայտնել եմ նորին վեհափառութեանը: Այդ լիրբ Նալբանդեանը յայտարարել է, թէ կաթողիկոսն իրեն հալածում է Լազարեան գերդաստանի հետ կապուած պսակադրութեան պատճառով»: Այնուամենայնիւ, ազդելով «Մոսկուայի հայազգի երեւելի անձանց»` Լազարեանների վրայ, կարողացան հասկացնել, որ ոչ միայն պատշաճ չէ, այլեւ խիստ վնասակար է կաթողիկոսին ընդդիմանալով, հովանաւորութեան տակ վերցնել անձնապէս ոչինչ չներկայացնող ու յանդուգն երիտասարդին: Մանաւանդ, որ իր ուսուցչական դիրքը հաշուի չառնելով, նա ծաղրական բանաստեղծութիւններ էր գրում պատուարժան մարդկանց ու հոգեւորականների մասին: Այդ բանաստեղծութիւնները տարածուել էին ճեմարանի աշակերտների շրջանակի մէջ եւ, գնդապետ Զելենոյի համոզումով, կարող էին խռովութեան ա-

ռիթ հանդիսանալ: Լազարեանները որոշեցին զիջումներ անել: Միքայէլ Նալբանդեանին վերջնականապէս զրկեցին ուսուցչական պաշտօնից, թէեւ մինչեւ յաջորդ ուսումնական տարին նա շարունակելու էր ռոճիկ ստանալ, ապրել իրեն յատկացրած սենեակի եւ սնուել ճաշարանի մէջ: Ի հարկէ, այս ամէնը չարեաց փոքրագոյնն էր, եւ ճիշտ կը լինէր օգտագործել ժամանակաւոր այս ապահով վիճակը: Նոյնն էր նաեւ Մատթէոս սրբազանի կարծիքը: Նա հաւանութիւն տուեց առաջիկայ Սեպտեմբերին Մոսկուայի համալսարան քննութիւններ յանձնելու Միքայէլի որոշումին: Բայց հակառակորդներին յաջողուեց ոստիկանական հսկողութիւն սահմանել տալ Նալբանդեանի վրայ: Իսկ այս յանգամանքը յղի էր վտանգաւոր անակնկալներով, յատկապէս որ արդէն խօսում էին նրան Սիբիր քշելու ինչինչ ծրագրերի շուրջ: Մատթէոս արքեպիսկոպոսը խիստ անհանգստացած` մի նամակ գրեց Խաչատուր Լազարեանին: Նալբանդեանի մասին ոչ շահեկան լուրերը որեւէ հիմք չունեն, փորձում էր համոզել նա: Այդ լուրերը յօրինում եւ չարամտօրէն տարածում են թշնամիները: Եւ, քանի որ ոստիկանութեանն էլ շարունակ դրդում են երիտասարդութեան դէմ, ապա Վեհապետեան սրբազանը խնդրում էր վկայական տալ այն մասին, թէ Միքայէլը հաստատուած է եղել ուսուցչական պաշտօնին: Ձերբակալութեան փորձը կրկընուելու պարագային Միքայէլը պաշտպանուելու հնարաւորութիւն կ’ունենար այդ վկայականով: «Ճեմարանի պարոն տնօրէնը,— շարունակում էր սրբազանը,— ենթարկուել է Նալբանդեանի թշնամիների յերիւրանքներին, տրամադրւել է նրա նկատմամբ եւ չի կամենում վերադարձնել նրան` ճեմարանի մէջ ունեցած նախկին պաշտօնին: Ինքը` Նալբանդեանը եւս, չի կամենում շարունակել ուսուցչական աշխատանքը: Եւ ես արդէն իմ կողմից հաւանութիւն եմ տուել Մոսկուայի համալսարանի բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ ուսանելու նրա որոշումին»: «Ճակատագրի բերումով ինձ վիճակուել էր բնակութիւն հաստատել հիւսիսում,— մի քանի տարի անց վերապրելով այդ օրերի գրեթէ անմխիթար իր վիճակը, «Յիշատակարան»ի մէջ գրելու էր Նալբանդեանը»,— Ի՛նչ անսիրելի ներդաշնակութիւն, եղանակի անախորժութիւն, ֆիզիկական տկարութիւն, տան անպիտանութիւն, մելամաղձութիւն, այս ամէնին աւելացրու նաեւ մի տաղտկալի միայնութիւն, եւ կը տեսնես այն ամէնը, որի մէջ կամ ինչպէս ապրում եմ ես»: Բայց նա բախտից դժգոհելու առիթ չունէր եւ, ճիշտն ասած, չէր էլ դժգոհում: Որովհետեւ նա այն մարդկանցից էր, որոնց համար, ինչպէս ասւել է` «melius non incipient, quam desinent»— «դիւրին է չսկսել, քան ճամբակէսին կանգնելը*»: Նա չէր ընտրել դիւրին ճանապարհ: Ուստի եւ` ինչպէ՞ս կանգնէր ճամբակէսին:

ԱԶԱՏ ՈՒՆԿՆԴԻՐԸ

Եւ ծանիջիք զճշմարտութիւնն, եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ: ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ, Ը 32 * Մեր յոյսը սակայն մեր վրայ լինի, Այսինքն ազգի մեր ընդհանրութեան... Այսպէս թէ միայն կայ ճար փրկութեան: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Սիրեցեք ազատութիւնը, նոյնիսկ նրա բոլոր անյարմարութիւններով հանդերձ: Ալեքսանդր ԳԵՐՑԷՆ Համալսարանի ընդունելութեան քննութիւնները Միքայէլ Նալբանդեանը անյաջող յանձնեց: Յաջորդ անախորժութիւնը ճեմարանի մէջ զբաղեցրած կացարանը եօթն օրուայ ընթացքին ազատելու հրամանն էր: Գնդապետ Զելենոյն ասում էր, թէ նա դեռ պէտք է շնորհակալ լինի, որ առանց որեւէ պարտականութեան, ութ ամիս շարունակ ունեցել է թէ՛ ռոճիկ եւ թէ՛ օթեւան: Նալբանդեանի վիճակը նորից ծանրանում էր այնքանով, որ գնդապետը արդէն հասկանալի պատճառներով, չէր ուզում վկայական տալ` Մոսկուա ապրելու իրաւունքն ունենալու համար: Լազարեանների վերջին օգնութիւնն այն եղաւ, որ նրանց միջնորդութեամբ ու խնդրանքով համալսարանի տնօրինութիւնը Միքայէլին թոյլ տուեց մասնակցել բժշկագիտական մասնաբաժնի դասախօսութիւններին որպէս ազատ ունկնդիր: Թէեւ սոսկ ազատ ունկնդիր լինելը հեռու էր այն ծրագրերից, որ փայփայում էր Նալբանդեանը, սակայն, դրանով նա հնարաւորութիւն էր ստանալու ապրել Մոսկուայի մէջ եւ, յամենայն դէպս, շարունակել ուսումնառութիւնը: Այս օրերից հազիւ տասը տարի անց Միքայէլ Նալբանդեանը կարօտի անսահման մի զգացումով իր նամակներից մէկի մէջ կը գրի ուսանողական ընկերոջը. «Յիշո՞ւմ ես անցեալը, երբ ընկերական ջերմ շրջանի մէջ գիշերներ էինք լուսացնում. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմապաթոլոգիական եւ ֆիզիկո-բժշկական հաւաքոյթները, գրքերը, տետրակները, զրոյցները, եւ որպէս այս ամէնի անհրաժեշտ յատկանիշներ` շշերն ու բաժակները: Ճիշտ է ասում Շիլլերը*, թէ` «Կեանքի մայիսը ծաղկում է մէկ անգամ»: Մեզ համար այլեւս անդառնալի են աւիւնով ու յոյսերով լի այն երջանիկ օրերը»: Յիրաւի, համալսարանի մէջ որպէս ազատ ունկնդիր ուսանելու այդ մի քանի տարիները Նալբանդեանի կարճատեւ ու զրկանքներով լի կեանքի լաւագոյն, ինչ որ չափով նոյնիսկ անհոգ շրջանն էր: Չնայած հնարաւորութիւնները համեստ

էին, ապրուստի միջոցներ չունէր եւ ապաւինած էր հարազատների նիւթական օժանդակութեան, չնայած վատառողջ էր եւ ենթարկւում էր հակառակորդների հետեւողական հալածանքին, այնուհանդերձ, նա անտրտունջ պայքարում էր այն բոլոր արգելքները վերացնելու համար, որոնք կարող էին խանգարել ուզածի պէս ապրելուն: Ուսանողական տարիներն ասես մի երկրորդ մանկութեան շրջան լինեն մարդու համար: Եւ, հաւանաբար, պատահական չէ, որ հասուն տարիքին մարդ միշտ էլ սրտի թրթիռով է յիշում մէկ` մանկութիւնը, երբ ամէն քայլափոխի ու ամէն օր յայտնա գործութիւն էր կատարում, ճանաչելով իր «Ես»ը, մէկ էլ ուսանողական շրջանը, երբ վերսկսւում են ճանաչումի բացառիկ պահերը, բայց այս անգամ արդէն ճանաչում ես հասարակութիւնը, հասարակական կեանքը եւ նրա օրինաչափութիւնները, որոնց նկատմամբ, ինչո՛ւ չէ, նաեւ իր ներգործութիւնը կարող է ունենալ քո երբեմնի յայտնագործած «Ես»ը: Բայց նոյնիսկ առերեւոյթ էլ ուսանողական «անհոգութիւն»ը նման է մանկութեանը: Եւ այս առումով Միքայէլը բացառութիւն չէր: Թէեւ տարիներ էին անցել այն ժամանակներից, երբ դպրոցական ընկերների հետ զուարճալի խաղեր էր յօրինում, կատակում էր, ընկերների թուլութիւնները ծաղրող սրամիտ քառեակներ յօրինում, ու հիմա էլ, երբ տուն ուղարկած նամակների մէջ ծնողներին հաճելի հպարտութիւն պատճառելու համար կարող էր գրել իր հասցէն այսպէս. «Մոսկուայի կայսերական համալսարանի Նորին ազնուութիւն ուսանող Միքայէլ Ղազարեան պարոն Նալբանդեանցին, Ստոլեշնիկով նրբանցք, պարոն Լեվէյի տուն», այնուհանդերձ նա շարունակում էր մնալ նախկին մանուկը, որի սրամիտ, երբեմն կծու կատակները յաճախ փոխւում էին համարձակ արկածախնդրութեան: Իսկ երբ, Աստուած մի արասցէ, առիթ էր լինում հանդիպել հակառակորդի, որպիսիք, ինչպէս արդէն բազմիցս համոզուեցինք, անպակաս էին նրա շուրջ, ապա երբէք չէր զլանում ծանակել, սրտանց ուրախանալով եւ ուրախացնելով ընկերներին: Մոսկովեան այդ տարիներից նրա ընկերների յիշողութեան մէջ մնացել էր իր համարձակութեամբ եւ սրամտութեամբ արտառոց մի խաղ, որ Միքայէլ Նալբանդեանը բերել էր Մսեր մագիստրոս Մսերեանի գլխին: ...Որտեղից որտեղ Նալբանդեանի ականջով ընկել էր, որ Մսերեանը մեծ տպաքանակով «Քրիստոնէական» է հրատարակել, բայց չի կարողանում վաճառել: Մովսէս քահանայ Ալամխանեանը, որ ոչ հեռու անցեալին ոստիկանութեանը երաշխաւորել էր Նալբանդեանին կալանքից ազատելու համար, ապրում էր Մսերի տան դիմաց: Ընտրելով մի այնպիսի երեկոյ, երբ Մսերի տանը շատ հիւրեր էին հաւաքուել, Միքայէլը իր մտերիմ ընկերոջ` Անանիա Սուլթանշահի* հետ, որ նոյնպէս սովորում էր բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ, մարզիկի նեղ վարտիքներ ու երկար պոչերով ֆրակներ հագած եւ անճոռնի գլխարկներ դրած, բախեցին մագիստրոսի տան դուռը, ասելով թէ` եկել են «Քրիստոնէական» գնելու:

Ուրախացած տնեցիները այդ տարօրինակ գնորդներին սուսիկ առաջնորդեցին դէպի տանտիրոջ առանձնասենեակ: Բայց հիւրերը նկատեցին նեղ վարտիքներով ու ֆրակներով մարդկանց, որոնցից մէկի ուսին էլ չգիտես ինչո՛ւ խոշոր մի տոպրակ կար, ու սկսեցին անզուսպ քրքջալ, անյարմար վիճակի մէջ դնելով տանտիրոջը: Գրիգոր ՍԱԼԹԻԿԵԱՆ

Առանձնասենեակի մէջ Միքայէլը սեղանին դրեց ուսի տոպրակը, որ, ինչպէս պարզուեց, լիքն էր պղնձադրամներով, եւ խնդրեց, որ Մսերը գումարը հաշուի: Տանտէրը, որ աւելի ոգեւորուած էր յաճախորդների անսպասելի յայտնութեամբ եւ առանձնապէս ուշադրութիւն չէր դարձրել նրանց տարօրինակ արտաքինին, չդիմանալով գայթակղութեան, մօտ քաշեց աթոռը եւ սկսեց համրել պղնձադրամները: Մինչ Մսերեանը հաշիւը չկորցնելու համար խորասուզուած համրում էր, նախ հիւրերը, եւ ապա տանտիկինը, գլխի ընկան, որ խեղկատակի հագուստներով անծանօթները եկել են պատուարժան մագիստրոսին պարզապէս ծաղրելու նպատակով: Տանտիկինը չդիմացաւ: Ճանկելով ձեռքն ընկած փայտը` յարձակուեց անծանօթների վրայ: Միքայէլն ու Անանիան անճոռնի ցատկեր անելով, նոյնիսկ իրենց փախուստը դարձնելով կատարեալ զաւեշտ, դուրս նետուեցին տնից: Երբ տանտիկինն ու տանտէրը նրանց հալածելով, ելան փողոց, շփոթուած մեխւեցին հէնց դռների մէջ, որովհետեւ Մովսէս քահանայի տան պատուհաններից լսւեց ուրախ մի քրքիջ: Միքայէլի ու Անանիայի ընկերները, որ հրաւիրուել էին ականատես լինել այս խաղին, պատուհաններից կախուած կոտորւում էին ծիծաղից: Անշուշտ, ուսանողական կեանքը միայն զուարճութիւնների եւ ուրախ հաւաքոյթների անվերջանալի շարան չէ, չնայած ամենալուրջ եւ յուզող խնդիրների

շուրջ ծնուող վիճաբանութիւններն ու ասուլիսները լինում են ճիշտ այդպիսի հաւաքոյթների ընթացքին: Գաղտնիքն այն է, որ ուսանողութիւնը ամէն տեղ, բոլոր վիճակների եւ ամէն բանի մէջ մեծահոգի է ու անմիջական: Նա` ուսանողութիւնը, այդպիսին էր նոյնիսկ «մռայլ եօթնամեակ»ի` ճնշումների ու արգելքների այդ տարիներին, երբ ծանր հետեւանքներ կարող էին ունենալ ոչ միայն ազատամտութիւնը, այլեւ սովորական հետաքրքրասիրութիւնը դասընթացի առարկայի նկատմամբ: Իսկ այն ժամանակ, երբ Միքայէլ Նալբանդեանը արդէն յաճախում էր բժշկագիտական մասնաբաժնի դասախօսութիւններին, խստացումներն այնքան էին սաստկացել, որ ընդհանրապէս չէին խրախուսւում ուսանողների մէջ զարգացնել որոնում ներ կատարելու ձգտումը, յայտնագործութիւններ անելու բերկրանքը եւ մասնագիտութեան նկատմամբ ստեղծագործական մօտեցումը: Սերգէյ Բոտկինը*, որի հետ բարեկամական յարաբերութիւններ ունէր Միքայէլ Նալբանդեանը բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ սովորելիս, այդ տարիների մասին պատմում է. «Ուսուցչապետերից շատերը ուսանել էին Գերմանիա եւ աւելի կամ պակաս հմտութեամբ մեզ էին հաղորդում իրենց ձեռք բերած գիտելիքները: Մենք փութաջանօրէն լսում էինք նրանց եւ դասընթացն աւարտելուց յետոյ ինքներս մեզ համարում էինք պատրաստի բժիշկներ, որոնք պատրաստի պատասխաններ ունէին կեանքի մէջ ծառացող ամէն մի հարցի համար: Կասկած չկայ, որ դասընթացները այս կերպ աւարտողներից դժուար էր ապագայ հետազօտողներ ակնկալել: Մեր ապագան խորտակում էր բժշկագիտական մե՛ր իսկ դպրոցը, որ գիտելիքները հրա հանգուող ճշմարտութիւնների ձեւով էր դասաւանդում, չբորբոքելով այն հարցասիրութիւնը, որ պայմանաւորելու էր մեր ապագայ զարգացումը»: Բայց համալսարանի մէջ դասաւանդում էին նաեւ այնպիսի լայնախոհ գիտնականներ, որպիսիք էին Կարլ Ռուլիէն*, Ֆէոդոր Ինոզեմցեւը*, Իվան Գլեբովը*, Պաւէլ Պիկուլինը*, Մատվէյ Մուդրովը* Ալեքսէյ Պոլունինը*: Հէնց նրանցից էլ Միքայէլ Նալբանդեանն ստացաւ «մարդկութեան ընդհանուր լոյսից իւր բաժին մի քանի ճառագայթ»: Մինչ այդ, Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի դպրոցի մէջ, եւ ապա ինքնուրոյն` նա սովորել էր լեզուներ, խորացել պատմութեան, աշխարհագրութեան մէջ: Հիմա ուսումնասիրում էր բնական գիտութիւններ, որոնք զարմանալիօրէն ընդարձակում էին իմացութեան սահմանները, նպաստում էին ընդհանուր մտաւոր զարգացումին եւ ամէնից կարեւորը` սովորեցնում էին մտածողութեան մեթոդ: Ալեքսէյ Պոլունինը, օրինակ, դասաւանդում էր ախտաբանական կազմախօսութիւն: Մի գիտութիւն, որ սկզբնաւորուել էր տասնութերորդ դարի վերջերին եւ որի շնորհիւ բժշկութիւնը ստանում էր տարբեր հիւանդութիւնների էութիւնը հասկանա լուն օգնող փաստական նոր տուեալներ: Ֆէոդոր Ինոզեմցեւը վարում էր գործնական վիրահատութեան ամբիոնը: Մասնագիտական հարցերից զատ,

նրան յուզում էին բարոյական խնդիրները: «Գիտութեան մէջ մարդու ազնուութիւնը անբաժան է կեանքի մէջ ունեցած ազնուութիւնից,— դասախօսութիւնների ընթացքին սիրում էր կրկնել նա:— Ով գիտութիւնը դիտում է որպէս կթան կով` ոչ թէ ազնիւ սպասաւոր է, այլ վաճառական, որ գիտութեան սուրբ անունը դարձնում է առեւտրական արհեստ»: Լուսաւորութիւնը եւ գիտութիւնը մարդկանց ծառայելու փոխարէն կարող էին դառնալ կատարեալ չարիք, կարող էին կործանել ոչ միայն առանձին մարդկանց, այլեւ հասարակութեանը, ժողովուրդին, եթէ մոռացուէին մարդասիրութեան նախահիմքերը, եթէ արհամարհուեր այն իմաստուն դասը, թէ` «Ուժեղի իսկական ուժը նրա բարութիւնն է»: Համեմատական կազմախօսութեան եւ բնախօսութեան դասախօսութիւնները կարդում էր Իվան Գլեբովը, որ շարունակ ներշնչում էր, թէ «առանց բնախօսութեան` բժշկութիւնը դառնում է աչքակապութիւն»: «Սովորելու, գրելու եւ կարդալու շատ բաներ ունեմ,— եղբօրը` Ղազարոսին ուղարկած մի նամակի մէջ գրել էր Նալբանդեանը,— բժշկութիւնը բերբերութիւն1 չէ, որ մէկ ամանով սիւլլուկը2 շալկէ ու երթայ»: Կարլ Ռուլիէն դասաւանդում էր կենդանաբանութիւն: Նա բազմակողմանի զարգացած գիտնական էր, եւ կենդանաբանութեան առարկան մատուցում էր երկրաբանութեան ու հնէաբանութեան հենքի վրայ: Այդ տարիներին Մոսկուայի մէջ նոր էր ստեղծուել «Կենդանիների եւ բոյսերի օդընտելացումի ընկերութիւնը», որ գլխաւորում էր նա: Ուսանողներին նա ամէն կերպ ջանում էր հետաքրքրութիւն ներշնչել բուսաբանութեան ու կենդանաբանութեան գործնական աշխատանքների նկատմամբ: Եւ նրա ջանքերը զուր չէին անցնում: Ռուլիէյի ժրաջան աշակերտներից մէկն էր Միքայէլ Նալբանդեանը, որ հետագային, Պետրոպավլովեան բերդի մենախցի մէջ, տեղեկանալով, որ Մոսկուայի մէջ կենդանաբանական այգի է արդէն բացուել, կը գրի. «Շատ ուրախ եմ կենդանաբանական այգին բացուելու համար, մանաւանդ, որ նրա հիմքի վրայ դրուած է գործնական նպատակ, որ զարմանալիօրէն գիտութիւնը մօտեցնում է հասարակութեանը, եւ ընդհակառակը: Կիրառական կենդանաբանութիւնը եւ բուսաբանութիւնը առաջիկային մեծ ապագայ ունեն: Մարդը իր կենցաղը չի կարող բարելաւել, քանի դեռ հասու չի դարձել բնութեան գաղտնիքներին: Եւ ամէն անգամ, երբ որեւէ բան եմ լսում օդընտելացումի մասին, տխրում եմ, որովհետեւ Ռուլիէն, որ օդընտելացումի հիմքը դրեց եւ գրեթէ առանց որեւէ օգնութեան, աղքատիկ միջոցներով հրատարակեց «Բնական գիտութիւնների բանբեր»ը, զբաղուելով կենդանիների, ապա նաեւ բոյսերի օդընտելացումով, այլեւս չկայ: Որքա՜ն կը հրճուէր նա, տեսնելով իր անխոնջ ջանքերի այս վիթխարի յաջողութիւնը: Ինձ թւում է, թէ նա զօր ու գիշեր կենդանաբանական 1

Վարսավիր (թուրք.): Տզրուկ (թուրք): Ժամանակին վարսավիրները զբաղւում էին նաեւ բժըշ-կութեամբ՝ արիւն բաց թողնելով եւ տզրուկ կպցնելով, որ օգնում էր արեան գերճնշումը կանոնաւորելուն : 2

այգուց դուրս չէր գայ»: Ուսանողները ուսումնասիրում էին մասնագէտների գիտական աշխատութիւնները, որոնք պարունակում էին կենսափորձից եկած բազմաթիւ հետաքըրքիր մտքեր ու օրինաչափութիւններ: Պաւէլ Պիկուլինը, որ բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ գործնական աշխատանքներն էր անցկացնում, ամէն առիթով նրանց ուշադրութիւնը հրաւիրում էր նշանաւոր թերապեւտ Մատուէյ Մուդրովի խորհուրդներին: Բժշկութիւնը միայն հիւանդութիւնը ապաքինելը չէ,— սովորեցնում էր Մուդրովը:— Բժիշկը ամէնից առաջ պէտք է ճանաչի հիւանդին, գտնի նրա մարմինը տկարացնող պատճառները, հասկանայ հիւանդութեան ամբողջ ընդգրկումը... Ես ձեզ հակիրճ ու պարզ կ’ասեմ. Բժշկութիւնը հէնց իրեն` հիւանդի՛ն ապաքինելն է: Ահաւասիկ, իմ արուեստի ամբողջ գաղտնիքը»: Հիւանդին ապաքինելը եւ ո՛չ թէ ցաւն ամոքելը կամ մարմնի տկար մասը բուժելը: Որովհետեւ ի՞նչ օգուտ այս կամ այն հիւանդ տեղը բուժելուց, երբ չեն բացայայտուած տկարութեան պատճառները, որոնք կարող են նորից ու նորից գլուխ բարձ րացնել: Ընդամէնը մի քանի տարի անց իր «Յիշատակարանի» եւ բազմաթիւ հրապարակախօսական յօդուածների մէջ Միքայէլ Նալբանդեանը միտքն աւելի պատկերաւոր դարձնելու նպատակով օրինակներ է բերելու բժշկագիտութիւնից: Երբ, ասենք, նրան մեղադրեն ազգը չսիրելու մէջ այն պատճառով, որ անխնայ բացայայտում է ազգի թերութիւնները, պակասութիւնները, արատները, ապա Նալբանդեանը կատարեալ հանգստութեամբ ու անվրդովութեամբ պատասխանելու է. «Հայհոյանքը որ բխում է հայերի սրտերից եւ ի յայտ է գալիս հայ մամուլի մէջ, մենք համեմատում ենք այն նեխած շարաւի հետ, որ դարեր շարունակ կուտակուել է հայկական հիւանդ կազմուածքի մէջ: Մարդասէր վիրաբոյժը բարկանալու տեղ չունի, եթէ մահացու խոցը կամ ուռուցքը կտրելիս, արիւն ու թարախ է զարկում այնտեղից նրա երեսին: Վիրաբոյժի խորհուրդն է հիւանդի մարմնից դուրս բերել այդ ապականութիւնը»: Կամ. «Մեր ազգի խոցերը եւ ցաւերը քաջ յայտնի են մեզ, բայց ինքը` ազգը չի կամենում խոստովանել իւր հիւանդութիւնը. նա փախչում է բժշկից»: Եւ ապա. «Ինչո՞ւ խաւարի վարագոյրով ծածկենք մեր վերքերը, որոնք տարիներ շարունակ թաքուն մնալով բժիշկներից, այժմ կարօտ են վիրաբուժական խոշոր միջամտութիւնների... Մեր քարոզած ճշմարտութիւնը գուցէ թէ կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ միջոցն է փտած ու ճարակած խոցը առողջ մասերից բաժանելու եւ հեռացնելու համար»: Այսպիսի մտածողութեամբ, թւում է, Միքայէլ Նալբանդեանը նոյն տարիներին, երբ դասախօսութիւններ էր լսում բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ, երբ ուսումնասիրում էր նշանաւոր մասնագէտների աշխատութիւնները, երբ խորանում էր Մատուէյ Մուդրովի` կենսափորձից ծնուած եզրակացութիւնների մէջ, հաւանաբար, պէտք է բժշկութիւնից դէպի հասարակական երեւոյթները անցնող նմանութիւններ կատարէր: Եթէ տեղային բուժումը չի կարող ապաքինել հիւանդ մարմինը, եւ դրա համար

անհրաժեշտ է պատճառները յայտնաբերելով, «հիւանդին ճանաչելով»` բուժել ամէնից առաջ հիւանդին, ապա նոյնը չի՞ կարելի արդեօք խորհուրդ տալ հասարակական ոլորտի համար: Եւ եթէ կարելի է, ապա մի՞թէ ուսանողական նստարանին նստած այդ ժամանակներին էլ Միքայէլ Նալբանդեանի մէջ բոյն չեն դրել ընդհանրապէ՛ս հասարակութիւնը բուժելու մասին առայժմ թէկուզ աղօտ եզրահանգումները: Եւ եթէ վերանում է առանձին խոցերը բուժելու տարբերակը որպէս թերի ապաքինում, ապա չի՞ նշանակում, թէ հասարակութիւնը կարելի է առողջացնել միայն յեղափոխութեան միջոցով: Հրապուրիչ էին բռնատիրութիւնները տապալելու եւ փոխարէնը, առանց հապաղելու` ազատութիւն եւ հաւասարութիւն հաստատելու գաղափարները, որոնք հնարաւոր էին գտնում «երկրային դրախտ»ի գոյութիւնը` աշխարհի նիւթականութեան հողի վրայ: Յեղափոխական այս տրամադրութիւնները ռուսական իրականութեան մէջ յայտնուել էին եւրոպական կեանքից: Երիտասարդները ոգեւորուած էին: Նրանք արդէն գտել էին իրենց ապրելու իմաստը: Հանդիպումներով, ասուլիսներով եւ նոյնիսկ գաղտնի հաւաքներով յագեցած այդ շրջանին էր, որ Միքայէլը հասարակութիւնը ապաքինելու ուրիշ միջոց չէր գըտնում: Թերեւս, չէր էլ որոնում: Եւ մտքովն էլ չէր անցնում, թէ մի քանի տարի անց բոլորովին այլ հայեացք է ունենալու երիտասարդական այս տարիների իր խանդավառութեան նկատմամբ: Բնական ու բժշկական մասնաբաժինների մէջ խմորուող յեղափոխական տրամադրութիւնների մթնոլորտի մէջ Միքայէլը մտորում էր. «Զարմանալի ժամանակ է մեր ժամանակը: Ասես թէ այս փոփոխութիւնները արդէն սկսւել են, ասես թէ արեւը մի քիչ փոքրացել է աշխարհիս վրայ, մի քիչ մեղմացած են թւում կործանարար փոթորիկների ընթացքն ու պոռթկումները»: Եթէ Միքայէլ Նալբանդեանին այնպէս էլ չվիճակուեց զբաղուել բժշկութեամբ, ապա դրա հիմնական պատճառը հազիւ թէ ազատ ունկնդրի նրա վիճակն էր: Բանն այն է, որ բացի «սովորելուց եւ կարդալուց», ինչպէս բացատրել էր Ղազարոս եղբօրն ուղարկած նամակի մէջ, նա զբաղուած էր գրելով: Բժշկագիտական մասնաբաժնի ուսանողների շրջանակը առանձին մի հակում ունէր դէպի գրականութիւնն ու գեղեցիկ արուեստները: Իսկ Միքայէլին շնորհաշատութիւն տրուած էր ի վերուստ: Նոյն տարիներին բժշկագիտական մասնաբաժնի մէջ Սերգէյ Բոտկինի համակուրսեցին էր Նիկոլայ Բելոգոլովին, որ ընկերու թիւն էր անում բժիշկ Գէորգ Ախվերդեանի* հետ եւ նրա միջոցով էլ շփւում էր Մոսկուայի հայ երիտասարդութեանը: Համալսարանն աւարտելուց յետոյ Բելոգոլովին իրեն նուիրեց բժշկութեան եւ տարիներ անց արդէն համբաւ ունեցող մասնագէտ էր: Բայց ուսանողական տարիներին յաճախ էր յայտնւում Գրոբոստովի պանդոկ` գրական ամսագրեր կարդալու:

Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանի հիմնադիրը` Յովակիմ ԼԱԶԱՐԵԱՆ

:

Գրոբոստովի պանդոկը ուսանողների սիրելի վայրն էր: Նրանք գրեթէ ամէն օր մի բաժակ թէյ ու տասը կոպէկանոց թխուածք վերցնելով, նստում էին պանդոկի սրահի մէջ, ծխամորճ էին ծխում եւ բարձրաձայն կարդում ու քննարկում էին նոր լոյս տեսած «Սովրեմեննիկ», «Օտեչեստվեննիե Զապիսկի»* հանդէսները... Հէնց Գրոբոստովի պանդոկի մէջ էլ արտագրում եւ իրար էին փոխանցում Պուշկինի*, Ռիլէեւի*, Պոլեժաեւի* արգելուած բանաստեղծութիւնները, Չաադաեւի* նամակները, Լոնդոնի քարոզիչների ուղերձները: Գաղտնի գրականութեան այս նմուշները, որոնք քիչ էին ու աղքատիկ, այնուհանդերձ, արթնացնում էին երիտասարդութեան միտքը հեռուհեռաւոր թուացող բոլորովին այլ ոլորտների հասկացութիւնների մասին: Բայց հազուադէպ էր պատահում, որ ազատասիրութիւնը ինչ որ աղօտ ու տարտամ ցանկութիւններից աւելի առաջ գնար: Այդ բացառութիւններից մէկն էր Միքայէլ Նալբանդեանը, որի էութեան մէջ ազատութեան գաղափարները ծնում էին ոչ թէ տարտամ ցանկութիւններ, այլ արձագանգուելով նրա հոգու մէջ, պահանջում էին արտայայտութեան որոշակի ձեւ, թելադ րում էին գործելու անհրաժեշտութիւն: Բայց ինչպէ՞ս գործել... Ինչի՞ց սկսել... Չլուծուած խնդիրները շատ էին: Պայքարելու ճակատները` բազմաթիւ: Անհրաժեշտ էր լուսաւորել ժողովուրդին, որպէսզի հնարաւոր լինէր ազգային ինքնագիտակցութիւն ու ազգի միասնութիւն: Լուսաւորութեան համար հարկաւոր էր մշակել նոր գրական լեզուն: Եւ որպէսզի մինչեւ սեփականն ունենալը, օտարի լուսաւորութիւնը չխեղդի ազգային ճշմարիտ արժէքները, հարկաւոր էր ազգային բարոյական ուժ եւ կորով: Իսկ դա էլ իր հերթին պահանջում էր ազգային կեանքից կտրելհեռացնել թարախի պալարներն ու մահաբեր խոցերը... Եւ, այսպէս, որպէս անվերջանալի մի շղթայ,

ձգւում էին առաջնահերթ լուծումներ պահանջող խնդիրները: Գործելու կերպը կամ, աւելի ճիշտ, այն հարցի պատասխանը, թէ ինչի՛ց պէտք է սկսել, յուշում էր Գերցէնը իր մի ուղերձով, որ լոյս էր տեսել նաեւ լեհերէն ու ֆրանսերէն:

«Ինչո՞ւ ենք լռում: Մի՞թէ ասելու ոչինչ չունենք,— գրում էր Գերցէնը:— Կամ մի՞թէ լռում ենք, որովհետեւ չենք համարձակւում խօսել... Բա՛ց, ազա՛տ խօսքը` մեծ բան է. առանց ազատ խօսքի չկայ ազատ մարդ: Ի զուր չէ, որ յանուն ազատ խօսքի` մարդիկ իրենց կեանքն են զոհաբերում, լքում են հայրենիքը, թողնում են իրենց ունեցուածքը: Բաց ու ազատ խօսք` նշանակում է անցնել գործի: Ես իմ կեանքը անցկացրել եմ մի երկրի մէջ, որտեղ հրաշալի սովորեցնում են պերճախօս լռել եւ որտեղ, անշուշտ, հնարաւոր չէ ազատ խօսել»: Ազա՛տ խօսք եւ ոչ թէ պերճախօս լռութիւն. այս զարմանալիօրէն պարզ ճշմարտութիւնը դարձաւ Միքայէլ Նալբանդեանի գործունէութեան հիմնական խթանողը: Համալսարանական ընկերների շրջանակի մէջ լինելը, ռուսական միջավայրի հետ ունեցած շփումները աննկատելի չմնացին ոչ Մոսկուայի հայերի եւ ոչ էլ նորնախիջեւանցի հայրենակիցների աչքից: Մէկ ուրիշի նկատմամբ նրանք հազիւ թէ որեւէ հետաքրքրութիւն ցուցաբերէին: Բայց Միքայէլի պարագան ուրիշ էր: Նախիջեւանեան նրա հեղինակութեանը գումարուել էր մոսկովեան համբաւը: Բոլորին յայտնի էր նրա ուսեալ եւ գիտուն լինելը, համարձակութիւնն ու արդարամտութիւնը... Ուստի տարօրինակ էր թւում Միքայէլի մէկուսանալը հայկական շրջանակից: Ո՞վ գիտէ, գուցէ նաեւ անհանգստանում են: Եւ անհանգստացողները սովորական, պարզ մարդիկ էին, որոնք երբէք չէին ուզենայ կորցնել իրենց խորհրդատուին ու պաշտ պանին: Յամենայն դէպս, նուազ ուշադրութեան արժանանալով առաջնորդարանի երբեմնի քարտուղարի կողմից, հայրենակիցները կատարում էին մի եզրակացութիւն, թէ Միքայէլը հայի նկատմամբ այլեւս սէր չունի: Տնեցիներն էլ այդ լուրերն առնելով, իրենց հերթին էին անհանգստանում: Ու Մոսկուա էին հասնում կշտամբանքով լի նամակներ, որոնք օտարութեան մէջ գտնուող Միքայէլին սփոփելու եւ ջերմացնելու փոխարէն, «նորնոր խոցերով էին ծակում սիրտը»: Միքայէլը ջանում էր կարեւորութիւն չտալ այդ կշտամբանքներին, որոնք, սակայն, կարծես վերջ չունէին: Նա դառնացած ու վիրաւորուած` փորձում էր հարազատներին հասկացնել, որ եթէ դոյզն ինչ ճանաչում են իրեն, ապա պէտք չէ հաւատ ընծայեն այն լուրերին, թէ ինքը «սէր չունի հայի վրայ»: Նա մեծ ամօթ էր համարում, որ եղբայրները «օտարի աչքով են իրեն ճանաչում»: «Եղբայր,— գրում էր նա Ղազարոսին,— եթէ խնդիրը սիրելուն հասնի, ապա

քեզ պարզ ասում եմ` երանի եւ հազար երանի, եթէ ամէն մարդ ունենար այնքան մաքուր սէր, որքան կայ իմ սրտի մէջ ոչ միայն իմ ծնողաց, եղբայրներիս ու ազգականներիս նկատմամբ, այլեւ օտարների, որոնք բարի սիրտ ունեն»: Ի դէպ, ինչպէս դեռ ուրիշ առիթներ էլ կ’ունենանք համոզւելու, իրեն ազգասիրութիւն եւ հայրենասիրութիւն սովորեցնողների պակաս նա երբէք չի ունեցել: Նրանք սնկերի պէս բուսել են բոլոր այն դէպքերում, երբ չկարողանալով որեւէ կերպ վարկաբեկել Միքայէլին, սկսել են մեղադրել ազգը չսիրելու մէջ հէնց թէկուզ այն փաստարկով, թէ «ճշմարտութիւնը ասելով, մերկացնում է ազգի պակասութիւնները եւ ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապուած է ազգային ամօթի հանդիմանութիւնը, ապա` չի՛ք լինի այդպիսի ճշմարտութիւնը»: Ուստի նա մի օր էլ պէտք է յուսահատ գոչէր. «Ո՜վ նախախնամութիւն, ինչո՞ւ վառեցիր, բորբոքեցիր իմ մէջ ազգասիրութեան անշէջ կրակը, ինչո՞ւ այդպէս անգթաբար պատժեցիր ինձ` բորբոքելով այն, որ իմ սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը ջերմացնելու փոխարէն, խորովում է իմ ներսը»... Եւ Միքայէլը անկեղծ էր ու իրաւացի: Չնայած դրան, այնուհանդերձ, թէկուզ եւ խեղդելով իր վիրաւորանքը, փորձում էր նաեւ բացատրել, թէ ինչո՛ւ է մեկուսացել. «Ես չեմ կարող ամէն օր բոլորի հետ հանդիպել: Ես բան ու գործի տէր մարդ եմ, առաւօտից մինչեւ ժամը երկուսը լինում եմ համալսարանի մէջ, յետոյ նըստում եմ տանս ու զբաղւում իմ գործերով»: Արդարանում էր. «Եղած բան չէ, որ ձեզնից նամակ ստանամ ու պատասխան չգրեմ»: Եւ վշտանում էր. «Չգիտեմ, թէ ինչո՞վ եմ առիթ տուել, որ ծնողներս այդպէս տրտմում են: Օտարներից գէշ անո՞ւնս են լսել, թէ՞ իրենց անունն եմ կոտրել: Ո՞րն է ծնողներիս դէմ գործած մեղքս, ասացէ՛ք, որ ես էլ իմանամ. գուցէ մեղանչել եմ, թո՛ղ ներեն»: Ուսանողական տարիների անբացատրելի եւ հմայիչ յատկա նիշներից մէկն էլ այն է, որ կարելի է ամէն տեղ հասնել, ամէն ինչ հասցնել: Միքայէլը ամէնից հաճախ այցելում էր Ստեփանոս Նազարեանին, որի հետ սրտաբաց զրոյցներ էր ունենում, բաժանում էր իր տպաւորութիւնները եւ մտքերը` ազատ խօսքը ժողովրդին հասցնելու անհրաժեշտութեան մասին: Հանդիպում էր Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեանին, որ Պետերբուրգ գալու ճանապարհին յաճախ էր լինում Մոսկուա: Առաջնորդը ջանք չէր խնայում, որպէսզի կառավարութեան միջոցով Խալիբեանից ետ գանձի եկեղեցական գումարները: Միքայէլը մասնակցում էր համալսարանի ուսանողների կազմակերպած ասուլիսներին, վիճաբանութիւններին, նաեւ գաղտնի հաւաքներին, որոնք երբեմն տեղի էին ունենում քաղաքից դուրս. «Ճաշից յետոյ, ժամը 5-ին

երկաթուղով գնացինք 17 վերստ հեռաւորութեան վրայ, որտեղ շատ ժողովուրդ կար, եւ ուրախութեամբ մնացինք մինչեւ ուշ գիշեր, մինչեւ ժամը 11-ը»: Եւ այս ամէնից զատ, արդէն շարադրում էր իր առաջին սիրոյ պատմութիւնը, որի իրական աւարտը խորապէս ցնցել էր Միքայէլին: Նոր Նախիջեւանից եկած հայրենակիցները նրան պատմել էին, որ Վարդուհին

ամուսնացել է նպարավաճառ Գէորգի որդու հետ: Այս լուրը, իսկապէս, ծանր հարուած էր, թէեւ Միքայէլը գիտակցում էր` Վարդուհին ուրիշ ելք չի ունեցել... Աղջկայ հայրը` Ասատուր Սրապեանը, որ վախճանւել էր տարիներ առաջ, չէր կարողացել մարել Յարութիւն Խալիբեանի պարտքը: Հանգուցեալի այդ պարտքի դիմաց Խալիբեանը իւրացրել էր Սրապեանների տունն ու հողամասը, խոստանալով, որ թոշակ կը տայ Ասատուրի կնոջը, իսկ աղջկան էլ` դրամօժիտ: Ո՞վ գիտէ, Վարդուհու համար փեսացու գտնելն ու ամուսնացնելը Խալիբեանի կողմից գուցէ ծրագրուա՞ծ է եղել: Բոլորին էր յայտնի Միքայէլի սէրը: Եւ աղջկան մեծ դրամօժիտ տալով ամուսնացնելը Խալիբեանի համար թերեւս ունէր յստակ մի նպատակ. այնպէս անել, որ մխա՛ Միքայէլի հոգին: ...Իր պատմութեան մէջ Միքայէլը ամէն բան նկարագրում էր իրական ու շօշափելի: Նախիջեւանի բարքերը, մարդկանց, յարաբերութիւնները: Եւ միայն սիրոյ պատմութիւնն էր հիւսում ո՛չ թէ ինչպէս եղել էր, այլ այնպէս, ինչպէս կ’ուզենար, որ լինի... Յուսախաբ երիտասարդը իր հերոսի` Գէորգ Շահումեանցի եւ Մանուշակի սէրը, նրանց հանդիպումները, զրոյցները այնպէս էր նկարագրում, որ անցուդարձը ասես տեղի էր ունենում լուսաւորեալ ու քաղաքակիրթ, առանց նախապաշարումների ու արգելքների իրականութեան մէջ: Երիտասարդների սէրը մթագնում էր միայն պարոն Մկրտիչի գոյութիւնը, որն առանց աղջկայ համաձայնութիւնը հարցնելու, նրա հօր հետ արդէն պայմանաւորւել էր հինգ հազար ռուբլի դրամօժիտով ամուսնանալ Մանուշակի հետ... Հեղինակի կամքով, աղջկայ հայրը չի շտապում հարսանիք անել, քանի որ նրան յայտնի էր դարձել, թէ փեսացուն վաճառականական գործերով ճամբորդութեան է մեկնելու, եւ դրամօժիտն էլ հէնց այդ նպատակով է ուզում օր առաջ ստացած լինել... Ինչեւէ. մինչ պարոն Մկրտիչը իր գործերն աւարտելով, ընդունուած կարգի համաձայն ուխտագնացութեան ճամբան էր բռնել դէպի Մշոյ սուրբ Կարապետ, հեղինակը Նոր Նախիջեւանի մէջ ամուսնացնում էր Գէորգ Շահումեանցին եւ Մանուշակին: Սիրոյ այս պատմութիւնը, որ վերնագրուած էր «Մինին խօսք, միւսին` հարսն», ոչ թէ երջանիկ, այլ կարելի է ասել, յաղթական աւարտ ունէր: Ուխտագնացութիւնից Նոր Նախիջեւան վերադարձած պարոն Մկրտիչը վրայ է հասնում այն պահին, երբ ուր որ է մկրտելու էին Շահումեանցի ու Մանուշակի նորածին զաւակին: Միքայէլը գիրքը ձօնեց իր բարեկամին` նախիջեւանցի վաճառական Գրիգոր Սալթիկեանին, եւ սկսեց միջոցներ որոնել լոյս ընծայելու համար:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին, 1957 թ., Նոյեմբեր 7. «Ձեզ գրում եմ որպէս բարեկամի, չթաքցնելով ոչինչ, որպէսզի մտնելով վիճակիս մէջ, ազգասիրութեան մղումներ եւ կարեկցութիւն ունենաք իմ

նկատմամբ: Ձեզ յայտնել էի, որ մի գիրք եմ շարադրել «Մինին խօսք, միւսին` հարսն» վերնագրով, որի խորհուրդը, ինչպէս եւ եւրոպական նման աշխատւթիւնների խորհուրդն է բարոյական լուսաւորութիւնն ու կրթութիւնը: Քանի որ գործիս նիւթը նախիջեւանցոց կեանքն է, ուստի հասկանալի եւ օգտակար կը լինի նախ եւ առաջ հէնց իրենց` նախիջեւանցոց համար: Գրքիս տպագրութեան գործը գլուխ կը գայ չորս հարիւր ռուբլի ծախքով: Այդ իսկ պատճառով խնդրում եմ ի սէր ազգի եւ իմ` յանձնառու լինէք ձեր ծանօթների ու բարեկամների շրջանի մէջ բաժանորդագրութիւն անցկացնել: Վստահ եմ, չէք հրաժարուի նման ազգասիրական օգնութիւն մատուցելուց, որի շնորհիւ իմ աշխատութիւնը կեանք կ’առնի ազգի համար: Վստահ եմ նաեւ, որ գոհ կը մնաք իմ գրքից, քանզի այն գրել եմ մաքուր խղճմտանքով: Հաւատացած եմ, որ կը կատարէք իմ խնդրանքը: Եթէ կամենան` բաժանորդների անունները կը դնեմ գրքիս ճակատին»: Տպագրութեան ծախքը հոգացին, գիրքը տպագրուեց, բայց... լոյս չտեսաւ: Կ’անցնեն տարիներ եւ նրա մահից յետոյ միայն Ստեփանոս Նազարեանը կը գրի. «“Մինին խօսք, միւսին` հարսըն“ ասած գործը հանգուցեալ Նալբանդեանի, մինչեւ օրս կալած ու կաշկանդուած մնացել է տպարանում, որովհետեւ հեղինակը չկամեցաւ այն հրապարակ բերել»: Ինչո՞ւ: Ինչո՞ւ «բարոյական լուսաւորութեան եւ կրթութեան խորհուրդ» ունեցող գիրքը այդքա՛ն դժուարութեամբ հրատարակելուց յետոյ Նալբանդեանը չկամեցաւ հրապարակ հանել: Կարելի է բազմաթիւ ենթադրութիւններ անել, բայց աւելի քան մէկ ու կէս հարիւրամեակի հեռաւորութեան վրայով այն ներդաշնակութիւնը, որ հիմա ունեմ Միքայէլի հետ, ինձ ստիպում է հրաժարուել ամէն տեսակի հաւանական ու անհաւանական ենթադրութիւններից եւ մտածել, որ, երբ նա, վերջապէս, ձեռքն առաւ մամուլի տակից հէնց նոր ելած գիրքը, թերթեց, ապրեց բաւարարուածութեան զգացումը, յանկարծ հոգու մէջ մի զարհուրելի պարապութիւն զգաց: Եւ կարմրեց: Ներքո՛ւստ կարմրեց: Ինչպէս կարմրում ենք մեր գործած անպարկեշտութեան համար, թէեւ բացի մեզնից այն ոչ ոք չի տեսել: Նոյնիսկ չի էլ նկատել: Որովհետեւ “nostri nosmet poenitet “ – «ամաչում ենք ինքներս մեզնից*»: Իր սիրոյ պատմութիւնը երիտասարդական անմիջականութեամբ ու անփորձութեամբ ներկայացնելով ոչ թէ որպէս իրականութիւն, այլ որպէս երազանք, նա այժմ մերկացւած էր զգում ապագայ ընթերցողների առաջ, որոնք լինելու էին նախիջեւանցիները եւ, որոնք, անշուշտ, շատ լաւ գիտէին անցուդարձի բոլոր մանրամասները: Եւ հոգու այդ մերկութիւնը քօղարկելու միակ միջոցը նա գտաւ գիրքը հրապարակ չհանելու մէջ*: Նոյն ճակատագիրն էր սպասում Միքայէլ Նալբանդեանի «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ» աշխատութեանը, որ նա գրել էր Մոսկուայի համալսարան

ուսանելու տարիներին եւ որ նոյնպէս լոյս էր տեսնելու մահից շուրջ երեսուն տարի յետոյ: Իր այս աշխատութեան մէջ Նալբանդեանը շարադրել էր հայ դպրութեան պատմութիւնը չորրորդ դարից մինչեւ տասնիններորդ դար, մինչեւ Ստեփանոս Նազարեան: Շարադրանքը կատարել էր դասական հայերէնով, սակայն աշխատութեան լարւածութիւնը ոչ միայն նոր գրականութեան սկզբունքներն էին, այլեւ խօսակցական լեզուի պաշտպանութիւնը: Աւարտելով «Ճառ»ը, ուսանող Նալբանդեանը խոստանում էր, որ դասական գրականով վերջին աշխատասիրութիւնն է այդ լինելու, եւ այսուհետեւ պէտք է գրի միայն ու միայն խօսակցական լեզուով: Գրական նոր լեզուի պաշտպանութեամբ հանդէս եկող Ստեփանոս Նազարեանը վարուել էր նոյն կերպ: Նա նոյնպէս գրել էր դասական լեզուով: Կարծես ընդդիմախօսներին հասկացնելու համար, թէ աշխարհաբարը պաշտպանում է ո՛չ այն պատճառով, որ չի տիրապետում գրաբարին: «Ճառ»ի մէջ Նալբանդեանը այն միտքն էր զարգացնում, թէ գրականութիւնը ժողովուրդի պատմական կեանքի երեւոյթներից մէկն է: Եւ ոչ թէ բանաստեղծի երեւակայութեան ծնունդ, այլ ժողովրդական գիտակցութեան կամ ոգու արտայայտութիւն: Հետեւաբար, գրականութիւնը այն գործօններից է, որ առաջ էր մղելու ազգային կեանքը: Բայց, դժբախտաբար, դեռեւս դարեր առաջ հայերը կորցրել էին իրենց «քաղաքական կենդանութիւնը» եւ այժմ ապրում էին ցաքուցրիւ մի վիճակի մէջ, չունենալով ազգայինքաղաքական ամբողջականութիւն: Մի չար ոգի յօշոտում ու բզկտում էր ժողովուրդի մարմինը` բաժանբաժան անելով ոչ միայն ըստ կենցաղի ու տարազի, այլ եւ` ըստ մտածողութեան, իսկ ամէնից սոսկալին` ըստ լեզուի: Նալբանդեանի կարծիքով ամէնից կարեւորը ազգային վերամիաւորումն էր: Բայց ինչպէ՞ս... Անշուշտ, լեզուի, լուսաւորութեան եւ գրականութեան միջոցով: Դասական լեզուն միասնականութեան խաբկանք էր միայն ստեղծում: Իրականութեան մէջ, մասնատուած ու աշխարհով մէկ ցրուած հայերը ունէին իրենց տեղային խօսակցական լեզուները, որոնք նոյնպէս անհասկանալի էին միւսների համար, որքան եւ գրաբարը: Հետեւաբար, բաւական չէր միայն աշխարհաբարին անցնելը: Պէտք էր վճռել այն հարցը, թէ ո՞ր աշխարհաբարն է լինելու համազգային լեզու, գրական լեզու... Նոր Նախիջեւանի՞ աշխարհաբարը, որ թուրքերէնի, թաթարերէնի եւ ռուսերէնի մի խառնուրդ էր: Հնդկահայերի՞ աշխարհաբարը: Կոստանդնուպոլսի՞նը, որ անհասկանալի էր երեւանցիներին: Վանեցիների՞նը: Զէյթունցիների՞նը: Թէ՞ սասունցիներինը... Ո՞ր աշխարհաբարը, որպէսզի այն հասկանալի լինի նաեւ Մոսկուայի հայերին, թէեւ նրանք էլ ընդհանրապէս մի տարօրինակ ու անբացատրելի ամօթխածութեամբ էին օգտագործում հայերէնը: Ազգն ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի լեզու, համոզւած էր Նալբանդեանը, եւ լեզուն է, որ գլխաւորապէս պահում է ազգութիւնը: Պահպանենք, ուրեմն, մեր ազգը, մեր լեզուն, մեր աւանդութիւնները: Գեղեցի՛կ... Բայց ինչո՞ւ: Ի՞նչ նպա-

տակով: Այս հարցը նոյնպէս անհանգստացնելու էր նրան, որովհետեւ բնութեան մէջ ոչի՛նչ ու ոչի՛նչ ինքնանպատակ չէ: Իսկ բարոյական աշխարհի մէջ` առաւել եւս... «Ազգութիւնը օգտակար է եւ հարկաւոր այն ժամանակ, երբ զգալի է ոչ թէ որպէս մի բարոյական շռայլութիւն, այլ որպէս կարիք, որպէս իրաւունք, որպէս բողոք երկրագնդի վրայ մի կտոր հող ձեռք բերելու համար, որպէսզի այդ ազգութեան անդամները ապահովեն իւրեանց ապրուստը, որպէսզի գերի եւ ստրուկ չլինեն ուրիշին»,— այսպիսի եզրակացութեան էր յանգելու Միքայէլ Նալբանդեանը երկարատեւ մտմտուքներից յետոյ: Բայց անհրաժեշտ էր նաեւ պարզաբանել, թէ ի՛նչ ասել է լուսաւորութիւն, որովհետեւ ամէն մէկը իւրովի է հասկանում դա եւ, ուրեմն, իւրովի էլ ձգտում է իրականացնել: «Լուսաւորութիւնը միայն ուրիշների գտած եւ յայտնագործած տեղեկութիւններն ու գիտութիւնները ստանալն ու սեփականացնելը չէ: Մի՞թէ կարելի է լուսաւոր համարել այն մարդուն, որ իւր գլուխը միայն տեղեկութիւններով է լցրել»: Այդ դէպքում մարդը նմանում է գրքերով լեցուն պահարանի, որին լուսաւորեալ չես ասի: Անհրաժեշտ է, որ, գիտելիքները իւրացնելով, մարդը մի իսկական վերածնունդ ապրի, իմաստնանայ, ստեղծագործական մտքի ուժ ունենայ սեփական գործունէութեան համար: Ո՛չ մի ազգ լուսաւորութեան վերին աստիճանին չի հասել հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով, ուստի ազգային լուսաւորութեանը հոգաբարձու պէտք է լինի ինքը` ազգը, եւ լուսաւորութեան գործը պէտք է կատարի սեփական մայրենի լեզուով... Եւ այդ դէպքում գրականութիւնը կը լինի ոչ միայն ժողովուրդի համար, այլեւ ժողովուրդի միջոցով: «Հեղինակն առանց ժողովրդեան եւ ժողովուրդն առանց հեղինակի չզօրեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի` բազում ինչ ի լուսաւորութիւն համազգեաց» – «Գրողն առանց ժողովուրդի եւ ժողովուրդն առանց գրողի անօգնական են, բայց միաբանելով իրենց կամքն ու ոգին, շատ բան կարող են անել համազգային լուսաւորութեան համար»,— իր «Ճառ»ի մէջ գրել էր Նալբանդեանը: ...Իսկ «մռայլ եօթնամեակ»ը մօտենում էր աւարտին... Ռուս-թուրքական պատերազմը, որին արդէն մասնակցում էին անգլո-ֆրանսական զօրքերը, եւ մօտալուտ պարտութեան հեռանկարը երկրի մէջ ստեղծել էին ծանր ու լարուած վիճակ: Շուրջ մէկ տարի տեւեց Սեւաստոպոլի պաշտպանութիւնը, որ պատերազմի ամէնից եղերական դրուագն էր: Մայրաքաղաքների մէջ արդէն բացայայտօրէն խօսում էին, որ պատերազմի ընթացքի մասին պաշտօնական հաղորդագրութիւնները կեղծիք են, որ ռուս զինուորները զէնք չունեն, որ բանակը մատակարարելու գործը խայտառակ վիճակի մէջ է: Ռազմական թատերաբեմի վրայ տեղի ունեցող ձախողումները աւելի էին սաստկացնում ժողովուրդի մէջ առանց այն էլ ծայր առած խմորումները: Ասենք, բաւական էր, որ 1854 թուականին կառավարութիւնը զօրակոչ յայտարարէր ծովային աշխարհազօր հաւաքելու մասին, որպէսզի անմիջապէս լուրեր տա-

րածուէին, թէ աշխարհազօրական գրուողները եւ նրանց ընտանիքները ընդմիշտ ազատուելու են ճորտութիւնից: Իշխանութիւնները մտադիր էին զօրահաւաք անցկացնել հիւսիսային մի քանի գաւառների մէջ միայն եւ բացառապէս կալուածատէրերի համաձայնութեամբ: Բայց ազատութիւն ստանալու հեռանկարները այնքան գրաւիչ էին, այնքան սպասուած, որ առանց այդ համաձայնութեան սպասելու գիւղացիները գնացին աշխարհազօր գրուելու: Լուրերը արագօրէն տարածուեցին նաեւ միւս գաւառների մէջ: Մոսկուայի զինուորական գեներալ-նահանգապետը Երրորդ բաժանմունքին յայտնեց, որ Ռէազանի ու Վլադիմիրի կողմերից ամէն օր Մոսկուա են ներխուժում կալուածատէրերից ինքնագլուխ հեռացած ճորտերը, որոնց անհնար է կանգնեցնել կէս ճանապարհին: Բայց նրանց կալանաւորում էին Մոսկուայի մէջ եւ շղթայակապ ու պահակազօրի հսկողութեամբ վերադարձնում իրենց բնակավայրերը: Երկրի մէջ տիրող այս լարուած մթնոլորտի մէջ ճայթեց Նիկոլայ Առաջին կայսեր յանկարծահաս մահուան լուրը: Իսկ յետոյ... Յետոյ ընկաւ Սեւաստոպոլը: «Երբ այս երկու անակնկալները շանթի որոտընդոստ հարւածների պէս յաջորդեցին իրար, Ռուսաստանն ասես արթնացաւ լեթարգիական քնից»,— գրում է Ականատեսը: ՅԻՍՈՒՆՎԵՑԻՆ Մարդու կեանքի մէջ անսահման երջանկութեան գրաւականն ու հիմքը հանդիսանում է նրա բանականութեան գործունէութիւնը: Ժան Բենին ԲՈՍԻՒԷ* Ով յիսունվեց թուականին չի ապրել Ռուսաստանի մէջ, նա չգիտէ, թէ ի՛նչ բան է կեանքը: Լեւ ՏՈԼՍՏՈՅ* Ալեքսանդր Երկրորդ կայսեր թագադրութեան ժամանակ հրապարակուած հրովարտակը բարեփոխութիւնների յոյսեր տուեց: Եւ շուտով մի այնպիսի տպաւորութիւն ստեղծուեց, թէ, իրօք, ամէն բան ընթանում է դէպի լաւը: Համալսարանական կեանքը աշխուժացաւ, հասարակական ու քաղաքական հարցերը համեմատաբար աւելի բացայայտ էին քննարկւում: Սկսեցին լոյս տեսնել թերթեր ու ամսագրեր, որոնք այս կամ այն կերպ լուսաբանում էին ճորտերի ազատա-

գրութեան հետ կապուած հարցերը: Սիբիրեան հեռաւոր բնակավայրերից Մոսկուա ու Պետերբուրգ էին վերադառնում ծերացած դեկաբրիստները` դեկտեմբերականները, որոնց, սակայն, արգելեցին հաստատուել մայրաքաղաքների մէջ: Ուստի, Մատվէյ ՄուրաւեովԱպոստոլը* ստիպուած եղաւ մեկնել Տվեր, Պուշչինը* բնակութիւն հաստատեց կնոջ կալւածքի մէջ: Օբոլենսկին*, Բատենկովն* ու Սվիստունովը* գնացին Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԸ 1856 թուականին

Կալուգա... Կայսերական ներումն ընդհանրապէս չէր տարածւում պետրաշեւա կանների* վրայ, իսկ Շլիսելբուրգի մէջ բանտարկուած էր Միխայիլ Բակունինը*, որ շուտով քշուելու էր աքսոր: «Պոլեարնայա Զվեզդա»յի* մէջ Նիկոլայ Օգարեովը* շտապեց ցրել «բարեփոխութիւնների» խաբկանքը: «Ռուսաստանի մէջ չկան քաղաքական կուսակցութիւններ. ուրեմն, ինչի՞ց է վախենում ռուսական ինքնակալը, որպէսզի լիակատար ներումն շնորհի: Մի՞թէ նա վախենում է լինել ազնիւ եւ ուղղամիտ մարդկանց կողմնակից»: ...Մասնակի ներումի արժանացած դեկաբրիստները, այնուամենայնիւ, հասցըրեցին իրար հանդիպել Մոսկուայի մէջ: «Նրանք զարմացած շրջում էին քաղաքով,— գրում է Ականատեսը,— նայում էին մարդկանց, եւ երեսուն տարիների ընթացքին այդ ամէնը չափազանց փոխուած էր թւում»: Ծերացած դեկաբրիստներին, ի հարկէ, դժուար եւ գրեթէ անհնար էր մերուել ու հասկանալ երեք տասնամեակների ընթացքին եկած նորերին: Բայց նրանք` այդ նորերը, ակնածանքով ու հիացմունքով էին հանդիպում դեկաբրիստներին, որոնք զարմացնում էին ոգու արիութեամբ, եւ որոնք պահպանել էին իրենց զգացմունքների ու մտքի թարմութիւնը: Յայտնուելով 1856 թւականի այդ անծանօթ ու անհասկանալի աշխարհի մէջ,

դեկաբրիստները կարծես հէնց իրենց ներկայութեամբբարձրացրեցին ռուսական պատմութեան գաղտնիքների վարագոյրի եզրը: Մայրաքաղաքների մէջ տարածուեցին ինչ-ինչ մանրամասնութիւններ, նաեւ զաւեշտական պատմութիւններ, որոնք գուցէ թէ հեռու էին պատմական փաստեր լինելուց, սակայն պարունակում էին փաստական պատմութեան իրական ոգին: Նիկոլայ Առաջինը իր երեսնամեայ գահակալութեան առաջին իսկ օրերից «արգելել» էր բազմաթիւ իրադարձութիւններ, որոնք տեղի էին ունեցել հեռու կամ մօտիկ անցեալին: Պաշտօնական պատմութիւնը` սկսած Պետրոս Առաջինից մինչեւ Ալեքսանդր Երկրորդը, այնպէս էին սրբագրել, որ պատմական կարեւոր իրադարձութիւնների կէսից աւելին... ոչ թէ զեղծուած էր, այլ բոլորովին չէր յիշատակուած, ասես չէր էլ եղել: Չէր եղել, օրինակ, Ռադիշչեւի* «Ուղեւորութիւն Պետերբուրգից Մոսկուա» գիրքը: Չէր եղել Եկատերինա Երկրորդի «Յուշագրութիւն»ը, չէր եղել Ալեքսանդր Պուշկինի վերջին մենամարտը (այդ մասին մամուլի մէջ առաջին անգամ յիշատակուել էր բանաստեղծի սպանութիւնից աւելի քան տասը տարի անց) եւ, վերջապէս, նոյն այդ կայսերական արգելքով գոյութիւն չունէր Ալեքսանդր Գերցէնը: Ժողովրդից թաքցնելով ճշմարիտ պատմութիւնը` արքունիքը ապահովում էր բռնատիրութեան կայունութիւնը, որ ներկայացւում էր որպէս հասարակութեան կայունութիւն: Կեղծուած պատմութեան շարունակութիւնը կեղծուած իրականութիւնն էր, որի պայմանների մէջ գրեթէ անհնար էր դառնում որեւէ լուսաւոր մտքի ծնունդը: «Մտքի երկունքը ամէնից ծանր երկունքն է,— գրում է Ականատեսը,— իսկ Ռուսաստանի համար այն միշտ եղել է առաւել դժուարին»: Չնայած այս ամէնին, ժամանակները, իսկապէս, զարմանալի էին: Հէնց թէկուզ այն պատճառով, որ ամէն ոք կամենում էր մտածել, կարդալ ու սովորել, եւ ամէն ոք, ով որեւէ բան ունէր հոգու խորքը, կամենում էր անպայման արտայայտած լինել: Յիսունվեց թուականն էր: Եւ ո՛չ ոքի մտքով չէր անցնում, թէ արդէն սկսուել են 60-ական թուականները: 1856 թուականի Մարտ 18-ին Ստեփանոս Նազարեանը պարբերաթերթ հրատարակելու թոյլտուութեան համար մի խնդրագիր ուղարկեց ազգային լուսաւորութեան նախարար Աբրահամ Նորովին*: Տասը տարուց ի վեր Ստեփանոս Նազարեանը կամենում էր մի թերթ կամ ամսագիր ունենալ, որ պէտք է նպաստէր հայերի լուսաւորութեան գործին, նրանց դուրս բերեր խաւարի մէջ թանձրացած սահմանափակուածութիւնից, ստեղծէր մտքի հետ շփուելու հնարաւորութիւն: Տպագիր ու խօսակցական լեզուով պարբերականը գլուխ չէր գալիս ամէնից առաջ այն մտավախութեան պատճառով, որ գոյութիւն ունէր Նազարեանի գաղափարներին ու ծրագրերին քաջատեղեակ վերին ոլորտների մէջ: Այդ գաղափարներն ու ծրագրերը ծնուել էին յատկապէս Դորպատ սովորելու

տարիներին: Օտարութեան մէջ նա աւելի մտերմացաւ իր մանկութեան ընկերոջ` Խաչատուր Աբովեանի* հետ: Միասին ուսանում եւ միասին էլ տառապում էին ժողովուրդի հոգսերով: Բայց մի կողմից անտարբերութիւնը, միւս կողմից` հալածանքները, յաճախ էին յուսահատութեան դուռը հասցրել հայ լուսաւորիչներին: Խաչատուր Աբովեանին գրած մի նամակով Ստեփանոս Նազարեանը փորձում էր սփոփել ու մխիթարել նրան, թէեւ ոչ պակաս` ինքն էլ ունէր դրա կարիքը:

«Իմ թանկագին Աբովեան,— գրում էր նա,— Թիֆլիսից քո հաղորդածը մեր հայրենակիցների մասին` ինձ շատ տխրեցրեց եւ հաստատեց նախկինում ունեցած իմ կարծիքը: Դու ասում ես. “Ես պիտի տուն ու տեղ թողնեմ եւ ուրիշը փնտրեմ“: Եւ ես կարող եմ պատկերացնել, թէ ինչպիսի՛ անտանելի միջավայրի մէջ ես գտնւում: Բայց, ասա՛ ինձ, Աբովեան, մի՞թէ մեր հետնորդների ազնիւ հոգին նզովքի կնիք չի դնի հայրենիքից հերձուողների վրայ: Ուրեմն, ամենայն անախորժութիւնների մէջ էլ դրսեւորենք մեր համբերութիւնն ու խոհեմութիւնը, յուսալով, որ դեռ կը գան լաւագոյն ժամանակները, երբ մարդկային աչքը աւելի՛ յստակ կը տեսնի ճշմարտութիւնը եւ սիրտը աւելի՛ խորքից կը զգայ բարին ու գեղեցիկը: Ես համոզուած եմ, որ մեր երախտապարտ հետնորդները կը գնահատեն ու մեզ վրայ կը նայեն զարմացած հայեացքով, որպէս հայրենեայց նկատմամբ անկեղծ սիրոյ գովելի օրինակներ»: Ստեփանոս Նազարեանը այն օղակն էր, որ պիտի իրար միացնէր Խաչատուր Աբովեանին եւ Միքայէլ Նալբանդեանին ժամանակի ու տարածութեան վրայով: Եւ Ստեփանոս Նազարեա եանը նաեւ վկան էր լինելու երկու մտերիմ մարդկանց ու համա խոհների ողբերգութեանը: Միեւնո՛յն ողբերգութեանը: Աբովեանից շուրջ քառորդ դար յետոյ ընկերոջն ուղղուած մի նամակի մէջ Միքայէլ Նալբանդեանը գրելու էր. «Գրիչս պիտի կոտրեմ ու ձգեմ, միւս անգամ հայոց ազգի անուն տուած ժամանակները եւս պիտի սիրտս խառնուի ու փսխելիքս գայ. ահա՛, եղբայր, այժմ իմ դրութիւնը եւ յուսահատութեան չափը: Ափսո՛ս ինձ, որ երեւեցայ հայերի մէջ, մի այլ ազգի մէջ երբէք այս վիճակի գտնուելու չէի ես»: Չէ՛, ո՛չ Աբովեանը, ո՛չ Նալբանդեանը, նաեւ Նազարեանը, եւ ապա Ստեփան Ոսկանն* ու Յարութիւն Սւաճեանը*, որոնց հանդիպելու եւ ճանաչելու առիթը դեռ կ’ունենանք իմ այս պատմութեան մէջ, չէին չափազանցում: Եւ ինչո՞ւ միայն նրանք: Դեռ ի՜նչ մեծութիւններ պիտի ծնուէին եւ իրենց կեանքը նուիրաբերէին ազգային լուսաւորութեան ու ազատագրութեան գործին, փոխարէնը անգթաբար հալածուելով, որովհետեւ մի կողմից յուսահատեցնող տգիտութիւնն ու խաւարամտութիւնը, միւս կողմից` հոգու աղքատութիւնը պիտի թոյլ չտային ճանաչել ճշմարիտ երախտաւորին: Եւ շարունակ պիտի թմբկահարուէին եւ

անվերապահ հեղինակութիւններ ճանաչուէին հետամնաց, սնափառ եւ ընչաքաղց` ազգի անունից բարբառող եւ նոյն այդ ազգը գաւառային հետամնացութեան մէջ պահող հաճոյակատար գաճաճները:

Ստեփանոս ՆԱԶԱՐԵԱՆ

Ապրելով բարոյական այս ծանր մթնոլորտի մէջ, տարակարծութիւնները կամ տարաձայնութիւնները արտայայտութեան այլ կերպ չունէին, քան դաւերն ու որոգայթները, երբ աննշան մի վիրաւորանքի կամ թիւրիմացութեան դիպուածով պատրաստակամօրէն, նոյնիսկ չարախնդալով, ուրանում էին իրենց ժողովըրդին ու լեզուն, երբ ոտնակոխ էին անում նախնիների ուխտը եւ կորցնում սեփական դէմքը, երբ ազգասիրական ճառեր ասելով, օտարի օրինակով, օտարից աւելի` հէնց հայերն էին հայրենակիցներին քարշ տալիս դէպի ճորտութիւն, այնուհանդերձ, այդ իսկական մարդիկ, լուսաւո՛ր մարդիկ անում էին ամէն հնարաւորը եւ նոյնիսկ անհնարը` ժողովուրդի մէջ ազգային արժանապատուութիւն եւ գիտակցութիւն սերմանելու, մարդասիրական գաղափարներ տարածելու, հոգեւոր ու մշակութային արժեքները գնահատելու կարողութիւն եւ ճաշակ դաստիարակելու համար: Ստեփանոս Նազարեանին հարազատ էին այն լուսաւոր գաղափարները որ արդէն տարածուել էին Եւրոպայով մէկ եւ հասնում էին նաեւ Ռուսաստան: 1851 թւականին նա հրատարակեց խօսակցական լեզուով իր գրած դասագիրքը` «Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար», որտեղ ոչ միայն բացատրում էր կրթութեան ու լուսաւորութեան անհրաժեշտութիւնը, այլեւ ջանում էր մանուկների միտքը լարել դէպի ազատասիրական գաղափարներ: Նա, օրինակ, պատմում էր, թէ մարդուն ազատութիւն տալու, ստրկութիւնը վերացնելու համար ոչի՛նչ չկարողացաւ ու չէր կարող անել կրօնը: Մարդը մնաց նոյն

վայրենին, նո՛յն բռնակալը եւ նոյն գազանը: Որպէսզի մարդը լինի ինք զինքը, նախ եւ առաջ հարկաւոր է լուսաւորել նրան: Իսկ «ամէն ազգի լուսաւորութիւն իւր մայրենի լեզուով պիտի լինի», եթէ նպատակն այն է, որ լուսաւորութեան ծառը արմատներ տայ, աճի ու զօրանայ եւ պտղաբերի: Ժողովուրդը պարտաւո՛ր է կատարելապէս խօսել, զգալ, հասկանալ ու մտածե՛լ սովորել իր մայրենի լեզուով, եւ այս պարտադրանքը վերաբերում է բոլո՛ր ժամանակների բոլո՛ր հայերին: Նազարեանի ծրագրերը մէկ կամ երկու տասնամեակների համար չէին միայն: Դրանք ազգ դառնալու եւ տէրութիւն ունենալու փառաւոր տեսիլքները իրականացնելու ծրագրեր էին, որոնց նուիրելու էր նաեւ Միքայէլ Նալբանդեանը: Նալբանդեանի համոզումով այդ ծրագրերը ոչ միայն ազգային զարթօնքի ռազմավարութիւնն էին ապահովելու, այլեւ գործնական առումով` մշտնջենաւոր: «Մեր աչքի առջեւ են հայոց ազգի համար սրանից հարիւր տարի յետոյ գալիք օրերը*»,— ասում էր նա: Եւ այն, որ դրանք գեղեցիկ խօսքեր չէին միայն, այլ Հայաստանի ազատ տէրութիւն ունենալու` իմաստուն մարդու հաւատ ու համոզմունք, կարող էր ապացուցել եւ դեռ պէ՛տք է ապացուցի Նորին Մեծութիւն Ժամանակը: Երբ Ստեփանոս Նազարեանը պարբերական հրատարակելու թոյլտուութեան խնդրագիրն ուղարկեց ազգային լուսաւորութեան նախարարին, երեք օր անց, Մարտ 21-ին, Միքայէլ Նալբանդեանը մանրամասն մի նամակ գրեց Պետերբուրգ բնակող համաքաղաքացի գեներալ Սիմոն Սուլթանշահին*, որին ծանօթանալու առիթը ունեցել էր վերջերս: Հեղինակաւոր մէկը լինելով` Սուլթանշահը մտերմական կապեր ուներ ազդեցիկ շրջանակների հետ: Նամակով նա պատմում էր ամսագիր հրատարակելու` Նազարեանի եւ իր ծրագրի, ամսագրի բուն նպատակների մասին, յայտնում էր, որ այն պէտք է կոչուի «Հիւսիսային Փայլողութիւն» եւ խնդրում էր նպաստել թոյլտուութիւն ստանալու գործին: «Մեր ցանկութիւնն այն է, որ կարողանանք ժողովուրդին փոքրինչ մօտեցնել դպրութեանը, նիւթ եւ սնունդ դնել հայկական չոր ու ցամաք դպրութեան մէջ, եւ ինչպէս մի կողմից լեզուն, միւս կողմից եւ նոյն ինքեան դպրութեան հոգին եւ ուրախութիւնը որքան կարելի է շինենք ժողովրդական, ազատելով աբեղայութիւնից, որի մէջ մնացած է այժմ անտէր անտէրունչ»,— աւարտում էր նամակը Նալբանդեանը: Մի քանի օր անց նա մէկ ուրիշ նամակ էլ ուղարկեց Նոր Նախիջեւան, դպրոցական երբեմնի ընկերոջը եւ այժմ վաճառական Գրիգոր Սալթիկեանին, որի հետ մանկութեան տարիների մտերմութիւնը վերափոխւել, դարձել էր համախոհութիւն` այն ոչ հեռաւոր ժամանակներին, երբ Կարապետ Հայրապետեանի առաջնորդութեամբ պայքարում էին Յարութիւն Խալիբեանի ու նրա խմբակի դէմ: Նալբանդեանը Գրիգոր Սալթիկեանին հորդորում էր հող նախապատրաստել հրատարակուելիք ամսագիրը Նոր Նախիջեւանի մէջ տարածելու համար: Ամսագիր ունենալու հնարաւոր հեռանկարը ինչ որ չափով փոփոխութիւններ

էր մտցնում Միքայէլի ծրագրերի մէջ: Եթէ ընդամէնը մէկ տարի առաջ բժշկի մասնագիտութիւնը համարում էր իր միակ ապագան եւ եղբօրը գրում էր, որ «այստեղ բժիշկ դառնալով, կարող եմ ծնողացս եւ իմ ազգականացս ամէն կերպ օգնական լինել, եթէ գամ ու մնամ Նախիջեւան, ասացէ՛ք` ի՞նչ անեմ ես այդտեղ. Ո՞վ է ինձ հաց ու ջուր տուողը յաւիտեանս յաւիտենից», ապա հիմա անհանգստացած էր Նախիջեւանի մէջ տեղի ունեցող անցուդարձով: Լուրեր էին գալիս, թէ Կարապետ Հայրապետեանի շուրջ համախմբուածները միասնականութիւն չունեն: Այս պարագան Նալբանդեանի համար լուրջ մտահոգութեան առիթ էր, որովհետեւ անհրաժեշտ էր, որ ամսագիրն ունենայ ամուր մի յենարան: Խօսքը կը մնար միայն խօսք, եթէ այն իրականացնող չլինէր: Իսկ իրականացնողը պէտք է լինէր հասարակական ընդհանուր շահեր ունեցող եւ միասնական մարդկանց նոյն այդ խումբը: Ուստի Միքայէլ Նալբանդեանը, վերստին ստանձնելով քաղաքական առաջնորդի պարտականութիւնը, աճապարեց «խելքի բերել» երիտասարդ, տաքարիւն եւ տարանջատուող վաճառականներին: «Դուք միաբանուելով` շատ բան կարող էք անել, իսկ մէկդ միւսից հեռանալով, ամէնքդ ջոկջոկ կը տկարանաք,— գրում էր նա:— Աշխարհս որ կայ` միաբանութեամբ կայ, եթէ այս նիւթերի միաբանութիւնը խախտուի, աշխարհը եւս կը քանդուի: Այս ամէնը պէտք է լա՛ւ իմանալ եւ իմացածն էլ գործադրել խելօք կերպով... Այժմ այնպիսի ժամանակ է, որ ամէն մարդ, ամէն տուն, ամէն քաղաք եւ հասարակութիւն ինքը իւր խելքը գլուխ բերած` պէտք է մտահոգուի իր անցեալով, ներկայով ու ապագայով»: Եւ անշուշտ չէր մոռանում հետաքրքրուել ի բանտարկեալ ուսուցչի` Տէր Գաբրիէլի վիճակով, որին առայժմ անհնար էր ազատել Յարութիւն Խալիբեանի ճիրաններից: Գործելու նոր ասպարէզի հեռանկարը մի նոր եռանդ ու ոգեւորութիւն էր հաղորդել Միքայէլին, որին վիճակուած էր գրեթէ ամենուրէք լինել ոչ միայն գաղափարի հեղինակ, այլեւ գաղափարն իրականացնող մշակ: Եւ այժմ, երբ նրա համար ազգային համախմբուածութիւնը, միասնականութիւնը դարձել էր առաջնային խնդիր, Միքայէլը ամբողջ խորութեամբ էր զգում դաւանափոխութեան վտանգը, որ տարածւում էր թէ՛ ռուսաց հայերի եւ թէ թուրքաց հայերի մէջ: ...Եւրոպայի յեղափոխական յուզումների առաջն առնելու նպատակով Վատիկանը ձգտում էր առաւել ամրապնդել քրիստոնէական Եկեղեցին ճիշտ նոյն տրամաբանութեամբ, ինչպէս Ռուսաստանն էր ձգտում ցարական իր կայսրութիւնը տարածել դէպի հարաւ, դէպի տաք ջրեր, ինչպէս Թուրքիան էր ձգտում սուլթանի իշխանութիւնը տարածել դէպի արեւմուտք, բալկաններից էլ անդին: Թուրքիայի մէջ արդէն յայտնուել էին քրիստոնեայ քարոզիչներ, որոնք անհամեմատ աւելի կազմակերպուած էին ու գործնական: Եւ պատրաստ` Կաթողիկէ Եկեղեցու գիրկն ընդունել բոլոր նրանց, նաեւ հայերի, ովքեր, ինչպէս դեռ կը տեսնենք մեր այս պատմութեան ընթացքին, այլ եւ այլ պատճառներով

հրաժարւում էին իրենց եկեղեցուց: Միքայէլը երազել անգամ չէր կարող կազմակերպուած ուժ, սակայն գործի նկատմամբ խորը հաւատ ունեցող երիտասարդ էր: Ուստի, երբ նրա մէջ ծնուեց Էօժեն Սիւի* «Թափառական Հրեան» վէպը հայերէն թարգմանելու գաղափարը, ապա դա գործնական քայլ կատարելու որոշակի միջոց էր: Իսկ գործնական քայլերն անհրաժեշտութիւն էին: Այլապէս ամէն բան կը կորչէր գրողի ծոցը, եւ յատ կապէս ճակատագրական այնպիսի ժամանակներին, որոնք Միքայէլն համարում էր զարմանալի: Որովհետեւ աշխարհի մէջ արդէն սկսւել էին փոփոխութիւնները եւ «ասես թէ մեզ էլ վերապահուած է ներկայ լինել սկզբին»,— յստակ տեսնում էր նա: Հետեւաբար, պէտք չէր, որ հայերը հիմա էլ դաւանաբանական հարցերի մէջ խճճուելով, կորցնէին իրենց ազգային ինքնութիւնը: Միքայէլ Նալբանդեանը սիրով ձեռնակեց այդ գործը եւ նրա մտքի ծայրով իսկ չէր անցնում, թէ երկու-երեք տարի առաջ, այսինքն` գրեթէ միաժամանակ, մէկ ուրիշ հայ երիտասարդ` Ստեփան Ոսկանը, նոյն գիրքը թարգմանել է Զմիւռնիա կենալիս եւ փորձում է հրատարակել Փարիզի մէջ: Նրանք, այդ երկու հայ երիտասարդները, գաղափար իսկ չունէին մէկը միւսի գոյութեան մասին` ընդհանրապէս: Բայց հազիւ մէկ տարի անց հանդիպելու էին, որպէսզի իրենց օրինակով մէկ անգամ եւս հաստատեն, թէ ազգային ճշմարիտ ու նուիրեալ գործիչների ճանապարհները անպայման խաչւում են երբեւէ եւ նրանք դառնում են համախոհներ: Ի հարկէ, ազգային հոգեւոր, մշակութային ու քաղաքական ընթացքի համար կարեւոր նշանակութիւն ունեն խոշոր անհա տականութիւնները, բայց նրանց համախոհութեամբ պայմանաւորւում է ոչ միայն սոսկ ընթացքը, այլեւ ընթացքի ուղղուա ծութիւնը: Նաեւ նոյն յիսունվեցին էր, որ Միքայէլ Նալբանդեանը սկսեց հետեւել լոնդոնեան քարոզիչների «Պոլեարնայա Զվեզդա» տարեգրքին ու ձեռքից ձեռք անցնող յօդուածներին ու նամակներին: Չնայած կառավարութեան խստագոյն արգելքներին, այնուհանդերձ, Ռուսաստանով մէկ աւելի ու աւելի էր տարածւում Գերցէնի ու Օգարեովի ձայնը: «Պետական խորհրդի նիստի ժամանակ,— գրում է Ականատեսը,— կոմս Ստրոգանովը թղթի մի կտորի վրայ երկտող էր գրել քովը նստած գաղտնի ոստիկանութեան շէֆ իշխան Դոլգորուկովին. «Իշխան, հինգ արծաթ ռուբլով կարող եմ ձեզ զիջել «Պոլեարնեայա Զվեզդա»ն, որն ի դէպ, հէնց այդքանով էլ գնել եմ: Չէի՞ք կամենայ»: Իշխան Դոլգորուկովը նոյն թղթի հակառակ երեսին պատասխանել էր. «Աւելի լաւ է ասէք, թէ այդքան աժան որտեղի՞ց էք ճարում այդ գիրքը»: Անշուշտ, թափանցիկ էր կոմսի կծու հեգնանքը գաղտնի ոստիկանութեան շէֆի նկատմամբ, որի քթի տակով արգելուած գրականութիւնը թափանցում էր Ռուսաստան:

Նոյն ճանապարհով մայրաքաղաքներով տարածուել էր Ալեքսանդր Գերցէնի նամակը, որն ուղղուած էր Ալեքսանդր Երկրորդ թագաւորին.

«Ազատութի՛ւն տուէք ռուսական խօսքին: Մեր բանականութիւնը նեղւում է, իսկ միտքը թունաւորում է մեր կուրծքը` տեղի պակասից, եւ գրաքննութեան կաղապարի մէջ ճըզմուած` յուսահատ հառաչում: Խօսքի ազատութիւն տուէք մեզ: Մենք բա՛ն ունենք ասելու աշխարհին ու մերոնց: Հող տուէք գիւղացիներին: Ռուսաստանի վրայից մաքրէ՛ք ճորտատիրութեան ամօթի բիծը, ապաքինէ՛ք մեր եղբայրների մէջքի կապոյտ սպիները` մարդատեացութեան այդ սահմըռկեցուցիչ հետքերը: Շտապէ՛ք: Գիւղացիներին փրկէ՛ք հետագայ չարագործութիւններից, խնայէ՛ք արիւնը, որ նրանք ստիպուած են հեղել: Ես ամաչում եմ, թէ որքա՛ն քիչ բանով ենք պատրաստ բաւարարուելու: Բայց սկզբի համար այդքանն էլ բաւական է: Ես խօսում եմ լոկ այն մասին, ինչը մեր երկրի մէջ լռութեան է մատնուած: Եթէ այս տողերը ձեզ հասնեն, կարդացէք առանց չարութեան եւ յետոյ մտածէք: Յաճախ չէ, որ դուք հնարաւորութիւն էք ունենում լսել ազատ ռուսի ազնիւ ձայնը»: Այս նամակը ստորագրուած էր «Իսքենդեր» կեղծանունով: Միքայէլը Ալեքսանդր Գերցէնի նամակին ծանօթացաւ Պետերբուրգի մէջ, ուր եկել էր ապագայ ամսագրի տպագրական պիտոյքները հոգալու նպատակով: Իսքենդերի նամակը արտագրել էր Ռափայէլ Պատկանեանը, որն այն ժամանակ Պետերբուրգ էր ապրում: Միքայէլին հանդիպելով, Ռափայէլը չկարողացաւ զսպել` նրան եւս նամակին ծանօթացնելու գայթակղութիւնը, յատկապէս, որ պատահական մարդկանց վստահելը վտանգաւոր էր: Եւ խնդրեց, որ Միքայէլը նամակը փոխանցի Մոսկուա բնակուող իր մտերիմ ընկերոջն ու գործակցին` Գէորգ Քանանեանին*: Երբ Միքայէլը արդէն մեկնել էր Պետերբուրգից, Ռափայէլը յանկարծ խուճապի մատնուեց այն զարհուրելի մտքից, որ Միքայէլն իր սովորութեան համաձայն առանց երկար բարակ մտածելու կարող է կարդալ նաեւ ուրիշներին: Իսկ այդ նամակը ոչ միայն արտագրելն ու տարածելը, այլեւ կարդալն իսկ չէր կարող աննկատ անցնել ցարական պահնորդութեան աչքից:

Ռափայէլ Պատկանեանը` Գէորգ Քանանեանին, 1856 թ., Մարտ 5. «Եթէ ստացել ես Նալբանդեանին յանձնած նամակս, ի հարկէ, շատ պիտի զարմանաս, որ նրան այդպիսի բան եմ վստահել: Բայց խնդրեմ, որքան կարելի է շուտ` ուղղես իմ սխալը: Իմ կողմից մոլորութիւն էր այժմեան թագաւորին հղած Իսքենդերի նամակը նրան տալը, որպէսզի ձեզ փոխանցի: Խնդրեմ, այս գրութիւնս ստանալուն պէս գտնես նրան (թէկուզեւ գրողի ծոցից), որեւէ կերպ վերցնես վտանգաւոր ձեռագիրը, որը չար գործիք է նրա ձեռքին, եւ ինձ ապահովեցնես»:

Բայց արդեօք միայն մտավախութի՞ւնն էր Ռափայէլի այս նամակի դրդապատճառը: Թէ՞ կար մէկ այլ աւելի զօրաւոր պատճառ` Միքայէլի նկատմամբ ունեցած զայրոյթը գոնէ անվստահութեամբ արտայայտելու համար: Երբ Իսքենդերի նամակը ցոյց էր տալիս Միքայէլին, գիտե՞ր արդեօք, թէ ինչո՛ւ է իր հօր երբեմնի աշակերտը եկել Հիւսիսային մայրաքաղաք: Ի հարկէ, նա ի վերջոյ իմացաւ Միքայէլի` Պետերբուրգ գալու բուն պատճառը, իմացաւ, որ նա ուզում է տառամայրեր գնել Ռեւիլիոնից... Ի՞նչ... Տառամայրե՞ր... Ինչո՞ւ... Պարզ է, որ պարբերական հրատարակելու համար: Իսկ թոյլտուութիւն արդէն կա՞յ... Չկայ: Բայց երեւի կը լինի: Միակ լուրջ արգելքը Մոսկուայի մէջ հայերէնի գրաքննիչ չլինելն է: Կառավարութիւնը յարմար չի գտնում ընդամէնը մէկ ամսագրի համար պետութեան գանձարանից վարձատրուող գրաքննիչ պահել: Նոր գրական լեզուով ամսագիր ունենալը, ի՛նչ խօսք, ազգանուէր գործ է, համոզուած էր Ռափայէլը: Բայց չէ՞ որ ինքը եւ իր երկու գործակիցները նոյնպէս նման ծրագրեր են փայփայում: Նոյնիսկ արդէն յօրինել են եռեակ միութեան անունը` Գամառ Քատիպա, որ Գէորգ Քանանեանի, Մնացական Թիմուրեանի* եւ Ռափայէլ Պատկանեանի անուան ու ազգանուան սկզբնատառերից է կազմուած: Թերեւս Ռափայէլի զայրոյթը այդքան սաստիկ չլինէր, եթէ պարբերական հրատարակելու գործին մասնակցութիւն չունենար յատկապէս Միքայէլը: Այդ պարագային Ռափայէլը հազիւ թէ իրեն թէկուզեւ ներքուստ թոյլ զգար: Ի դէպ, նա չէր էլ թաքցընում իր կարծիքը. «Լաւ էր, եթէ մէկ ուրիշը, եւ ո՛չ թէ Նալբանդեանը ձեռնարկէր այդ սրբազան գործը... Ի՞նչ ասեմ, մնացածը կը հասկանաս»,— բազմանշանակ գրում էր նա ընկերոջը: Շատ լաւ ճանաչելով Միքայէլին, ճանաչելով նրան որպէս սկզբունքի մարդ, համարձակ, շիտակ ու կծու, անխոհեմութեան աստիճան աճապարող, իր գլխին շարունակ պատմութիւններ սարքող, բայց եւ եռանդուն ու խանդավառ անհատականութիւն, Ռափայէլը համոզուած էր, որ պիտի չկարողանայ մրցակցել նրա հետ: Եւ հէնց այս պահից էլ սկսւում է Ռափայէլ Պատկանեանի` ազգային ազատագրութեան ու ազգային ինքնաճանաչման բանաստեղծի, աւելի խիստ չասելու համար` մոլորութիւնը: Եւ հիմա կարելի է միայն ափսոսալ, որ այնպէս էլ չկայացաւ Միքայէլի ու Ռափայէլի բարեկամութիւնն ու համագործակցութիւնը, որ անպայման շատ աւելի արդիւնաւէտ կը լիներ, քան նրանց իւրաքանչիւրի գործունէութիւնը առանձինառանձին: Բայց ի՞նչ արած, այդ եւս պէտք է ընդունել որպէս կենսափորձ` իր բոլոր հետեւութիւններով: Չի բացառւում, որ Ռափայէլ Պատկանեանի վերաբերմունքը Նալբանդեանի ու Նազարեանի ձեռնարկի նկատմամբ պայմանաւորուած էր նաեւ Միքայէլի բնաւորութեան մի յատկանիշով, որ երիտասարդական խանդավառութեան հետեւանք լինելով, շարունակ դժուարացնելու էր նրա գործը: Դեռեւս հրատարակելու

թոյլտուութիւն չստացած, Նալբանդեանն արդէն բացէ ի բաց խօսում էր ամսագրի ոգու եւ բնոյթի մասին: Միաժամանակ ծաղրական բանաստեղծութիւններ ու պարսաւագրեր էր տարածում Մոսկուայի հայկական շրջանակից ներս: Եւ առանձնապէս մեծ խելք պէտք չէր, որպէսզի նրա գրչի հարուածների եւ սուր լեզուի տակ ընկած մարդիկ հասկանային, թէ ի՛նչ է սպասում իրենց, եթէ յանկարծ մի օր էլ, իսկապէս, սկսէր հրատարակուել այդ չարաբաստիկ ամսագիրը: Մսեր մագիստրոս Մսերեանը, որին Միքայէլը հասցրել էր առաջին հարուածներից ամէնազօրեղը, խուճապահար ու թախանձագին մի նամակ գրեց Ներսէս կաթողիկոսին, պաղատելով որեւէ պատրուակ գտնել Նալբանդեանին Մոսկուայից հեռացնելու համար:

Մսեր Մսերեանը` Ներսէս կաթողիկոս Աշտարակեցուն, 1856 թ., Հոկտեմբեր 8: Առանձին. «Թախանձագին պաղատում եմ Ձեզ, ով բարեգութ Հայր իմ եւ Տէ՛ր, ազատէ՛ք ինձ անտանելի այն տառապանքներից, որ ամենայն օր պատճառում է Միքայէլ Նալբանդեան որոմնացան դպիրը: Խնդրում եմ, որեւէ կերպ հեռացնել նրան քաղաքից, քանզի ինչքան դեռ գտնւում է այստեղ, անհնար է, որ խաղաղ ու անխռով անցնի կեանքս: Նրա բազմաթիւ դաւերն ու խարդաւանքները, որոնց մասին պատմութիւնը շատ երկար կը լինի, ինձ պատճառում է վրդովմունք, զայրոյթ եւ ատելութիւն: Ինչ վերաբերում է նրան, երկու խօսքով կ’ասեմ, որ ոտքից գլուխ լեզու է մի նենգաւոր»: Դժուար է ասել, թէ Մսերը ինչքանով էր վստահ կաթողիկոսի ուժերին, բայց Միքայէլից ազատուելու միակ միջոցը համարում էր Մոսկուայից նրան Էջմիածին տեղափոխելը: Բայց հէնց այդ ժամանակ էլ Ներսէս կաթողիկոսը վախճանուեց` Նալբանդեանի դիմաց մեն-մենակ ու անօգնական թողնելով Մսեր Մսերեանին: Ուստի, Մսերեանը հիմա էլ ստիպուած եղաւ դիմել Յովհաննէս Լազարեանին, պաշտպանութիւն հայցելով Միքայէլ Նալբանդեանից ու նրա բարեկամներից: Լազարեանը ճեմարանի տնօրէնին յանձնարարեց հրաւիրել Նալբանդեանին եւ յայտնել, որ յառաջիկային չհամարձակուի վիրաւորել Մսերեանին եւ «խռովել նրա հոգին»: «Հակառակ դէպքում,— զգուշացնում էր Լազարեանը,— ստիպուած կը լինենք դիմել բարձրագոյն կառավարութեան` մայրաքաղաքից նրան վտարելու խընդրանքով»: Բայց նման «փոքրիկ կսմիթներ»ը իսկական հալածանքների համը տեսած Նալբանդեանի համար դատարկ բաներ էին: Յատկապէս, որ նա գտնւում էր հոգեկան աւելի հանգիստ վիճակի մէջ: «Հիւսիսափայլ»ի գործը գլուխ էր գալիս: Եկեղեցական գումարների շուրջ ծաւալուած պայքարը կարծես թէ աւարտուելու էր ի վնաս խալիբեանականների: Մատթէոս արքեպիսկոպոսի մի ոտքը Մոսկուա էր, միւսը` Պետերբուրգ: Որպէս հաւատարիմ օգնական` Միքայէլը առաջուայ պէս սիրով քարտուղարութիւն էր անում նրան` «տիւ ու գիշեր սրբազանի մօտ

էր»: Ընդ որում նախարարը եկեղեցական գումարների մասին հրամանն արդէն ստորագրել էր, ու թէեւ այդ մասին պաշտօնական ծանուցում առայժմ չկար, բայց Միքայէլը իր բազմաթիւ կապերի օգնութեամբ անհրաժեշտ տեղեկութիւններն առել եւ առաջնորդի հետ համբերութեամբ սպասում էր համապատասխան կարգադրութեան: «Այս է պատճառը, որ սրբազանը լուռ է,— Նոր Նախիջեւանի համախոհներին յայտնում էր նա,— սպասում է, որ ստանայ իւր վճռական իրաւունքները եւ ապա գործը այնպէս կատարէ, որ ոչ մի անհամութիւն յանկարծ չլինի»: Նախիջեւանեան համախոհների նիւթական օժանդակութեամբ արդէն իրական հեռանկար ունէր «Թափառական Հրեան» վէպի հրատարակութեան գործը: Հոգեկան այս խաղաղութիւնը նրան տիրել էր նաեւ ինքն իր ուժերին վստահ լինելու հետեւանքով: Միքայէլն արդէն գտել էր գործունէութեան իր ասպարէզը, դուրս էր եկել «տղայական, միամիտ հասակից», կենսափորձի ու գիտելիքների շնորհիւ ար դէն երեւոյթներն ընկալում էր ամբողջութեան մէջ, գիտակցում էր սկսած գործի լրջութիւնը: Բայց նա նոյն սրամիտ, աշխոյժ, կենսասէր մարդն էր, որի համար երեսուն տարեկան հասակը թւում էր հեռուհեռաւոր մի ծերութիւն, թէեւ այդ «ծերութիւնից» նրան բաժանում էին երկուերեք տարիները միայն: Միքայէլը սիրում էր երաժշտութիւն, հիւրախաղերի եկած երգչուհիներին լսելու որեւէ առիթ բաց չէր թողնում: Յատկապէս, եթէ նրանք օպերային երգչուհիներ էին: Սիրում էր թատրոնը: Եւ ամէն անգամ որեւէ ներկայացում դիտելը նրա համար իսկական տօն էր: Ի վերջոյ, նա պարզապէս սիրում էր դերասանուհիների, երգչուհիների ընկերակցութիւնը, որովհետեւ սիրում էր... կանանց*: Եւ որպէս իսկական պատուախնդիր ու բարեկիրթ այր, քիչ էր խօսում այդ մասին, չէր պարծենում իր տարած «յաղթանակներով», որովհետեւ դրանք ոչ թէ ճակատամարտեր էին, այլ երջանկութեան սքանչելի պահեր, որոնք այնքա՜ն քիչ են պատահում մարդու կեանքի ընթացքին: Նալբանդեանը խուսափում էր խօսել, բայց եւ չէր էլ կարող բոլորովին լուռ կենալ: Ամէն մի հանդիպում եւ ամէն մի անխուսափելի բաժանում մաքրում, ազնուացնում է մարդկային զգացմունքները, հարըստացնում է հոգին, իւրօրինակ կերպով իմաստաւորում կեանքը: Եւ այս ամէնի մասին մի՞թէ հնարաւոր է քար լռութիւն պահպանել... Որքան էլ մեծ լինի քո սիրոյ մասին բարձրաձայն պատմելով ամէն բան գռեհկացնելու վախը, այնուհանդերձ, հազիւ թէ կարողանաս զսպել ինքդ քեզ ու մտերիմ ընկերոջդ հղած նամակի մէջ երբեմն կարճ տողով, մէկերկու բառով չճչալ. «Լեբեդեւան աւարտեց ուսումը, բայց բնակւում է դարձեալ դպրոցի մէջ»: «Բոգդանովան գնաց արտասահման»: «Բոսիոն* գնաց»: «Լեբեդեւային տարին Պիտեր»: «Լոդդի դելլա Սանթան եւս գնաց»: Այսքա՛ն: Հակի՛րճ: Եթէ հարկ է, միայն զգուշացնելով, թէ` «պատճառը բերնով կ’ասիմ»: Առանց ակնարկների ու մեկնաբանութիւնների: Կարծես ինքն իր

հետ է խօսում: Իսկ եթէ ուզում էր ընդհանրապէս պատմել իր մասին, ապա այնպէս, որ միայն հասցէատէրը հասկանայ, եւ օգտագործում էր իր յօրինած հերթական մի ծածկագիր: Իսկ ծածկագրեր յօրինելու վարպետ էր դեռեւս Գաբրիէլ քահանայի դպրոցի մէջ սովորելու տարիներից: «Այստեղ ոչ մի նոր բան չկայ,— գրում էր նա ընկերոջը:— Ինքս պարապում եմ եւ ոչ թէ 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ չկայ»: Իսկ մի քանի տարի անց Պետրոպաւլովեան բերդի քարէ սառը տոպրակի մէջ նրան կը ջերմացնեն դերասանուհի Մարիա Պանովայի* հետ կապուած անցածգնացած օրերի յիշողութիւնները. «Խնդրում եմ, Քրիստոսի յարութեան տօների առթիւ իմ անփոփոխ յարգանքն ու շնորհաւորանքները հաղորդես Մարիա Պանովային: Շատ յաճախ եմ յիշում ու մտածում նրա մասին: Հիմա նա ազատութեան մէջ նոյնքան մենակ է, որքան ես` բանտի մէջ: Սեղմում եմ նրա ձեռքը եւ մաղթում եմ առողջութիւն, ուրախ ու բախտաւոր կեանք: Ահաւասիկ այն, ինչ կը կամենայի հաղորդել նրան, իսկ աւելին... առայժմ` ոչինչ: Յուսով եմ, որ դու, այնուհանդերձ, կը փոխանցես աւելին»: Եւ դարձեալ` մէկ ուրիշ նամակի մէջ. «Սրտանց շնորհակալ եմ մտերիմ բարեկամին սիրով յիշելու համար, բարեկամին, որն իր հերթին ոչ մի րոպէ չի մոռանում նրան ու չի կորցնում յոյսը, թէ նորից կը տեսնի, եւ մոռանալով անցած դառնութիւնները` յիշել հին օրերը»: ...Հիմա, այդ «հին» օրերը Միքայէլի ներկան էին, իսկ «անցած դառնութիւններ»ը գտնւում էին ապագայի մէջ, ինչ որ անյայտ մի տեղ: «ՀԻՒՍԻՍԱՓԱՅԼ» Այսուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն խաւարի Բաբելոնեան գերութիւնից: Ստեփանոս ՆԱԶԱՐԵԱՆ

1857 թուականի Մարտ 17ին Ժողովրդական լուսաւորութեան նախարար Աբրահամ Նորովը Ալեքսանդր Երկրորդ թագաւորին զեկուցեց Արեւելեան լեզուների Լազարեան ճեմարանի դասախօս Ստեփանոս Նազարեանի` հայկազնեան լեզուով ամսագիր հրատարակելու խնդրանքի մասին: Նախարարի զեկուցագրի վրայ Նորին կայսերական մեծութիւնը մատիտով մակագրեց. «Համաձայն եմ»: Եւ, ինչպէս լինում է երկարատեւ ու արդէն անյոյս դարձած սպասումից յետոյ, խնդրի դրական լուծումը ո՛չ թէ թեթեւութիւն բերեց Ստեփանոս Նազարեանին, այլ բազմապատկեց նրա հոգսերը: Ժողովրդին լոյս եւ ճշմարտութիւն հասցնելու համար բաւակա՞ն էր արդեօք

ընդամէնը մէկերկուսի ցանկութիւնը: Եւ ի՞նչ կարող էին անել նրանք, այդ մէկերկուսը, եթէ ժողովուրդը ինքը չուզենար փշրել «խաւարի Բաբելոնեան գերութեան» շղթաները: Եւ հաւանականը հէնց այս վերջինն էր, որովհետեւ չկար, գոյութիւն չունէր ազգային համահաւաք կամք, հասարակական գիտակցութիւն: Եւ ոչ թէ այն պատճառով, որ հայերը ցրուած էին ու տրոհուած: Կարելի է ցրուած լինել աշխարհով մէկ, կարելի է տրոհուած լինել, բայց ունենալ գործունէութեան ծրագիր ազգային ինքնահաստատումի համար: Բանն այն է, որ ամէն մի հայ, յատկապես ունեւոր հայ, ինքն ի՛ր համար էր` ընտանիքի, լաւագոյն դէպքում` գերդաստանի համար: Այդ հայերի եսասիրութիւնը բացառիկ էր, ինչպէս նաեւ բացառիկ էր խոնարհութիւնը` օտարի տիրակալութեան հանդէպ: Եւ եթէ ունեւորութիւնը նրանց որոշ ինքնուրոյնութիւն էր տալիս ռուսական իրականութեան մէջ, ապա աւելի համեստ ապրողները կատարեալ անօգնական էին թէ՛ իրենց հզօր հայրենակիցների եւ թէ՛ ինքնակալութեան առաջ: Միքայէլին անհանգստացնում էր այն հանգամանքը, որ մտաւոր խաւարի մէջ խարխափող հայերը կարող են շերտաւորուել որպէս հակառակորդներ: Եւ սա այն պարագային, երբ հնարաւոր է դուրս գալ եսակենտրոն վիճակից ո՛չ թէ զանց առնելով խմբերի շահերը, այլ միաւորւել սկզբնականի շուրջ: Իսկ սկզբնականը, թերեւս, ազատ եւ ուժեղ ազգ դառնալը կարող էր լինել: Ահա թէ ինչո՛ւ «մեր ազգի ամէն մի անդամը իւր անձը համարում է մասնաւոր,— դառնանում էր Նալբանդեանը,— ազգը դարձել է մի վերացականութիւն. եւ այդ է պատճառը, որ ազգի առաջադիմութեան սայլը ընկած է մնում ճանապարհի վրայ, քանզի ամէն մէկը ինքն իրեն մասնաւոր համարելով, սիրտ չունի մօտենալ եւ քաշել տանել սայլը»: Յիրաւի, աշխարհի մէջ վերացական ազգեր չկան: Եթէ ազգը կայ, ուրեմն պէ՛տք է, որ այն երեւայ նաեւ իրականութեան մէջ: Եթէ չի երեւում, ուրեմն` չկա՛յ, գոյութիւն չունի՛: Բայց այդ ի՞նչ բան է վերացական ազգ կոչուածը: Ես, դու, նա, միւսը` մեզ մասնաւոր ենք համարում... Եւ եթէ մի բան է պատահում, ազգի ամէն մի անդամ ասում է. «Թող ազգը հոգսը քաշէ»: Եւ այս ասելով, ամէն ոք իրեն հանում է հաշուից: Եթէ մի ազգի բոլոր անդամները այսպէս մտածելով յետ են քաշւում, ապա ովքե՞ր են, որ կազմում են ազգը: Ո՛չ ոք: Ահա սա՛ է վերացական ազգը: Եւ մե՛նք ենք այդ ազգը: Բայց որովհետեւ վերացական ազգ լինել չի՛ կարող, ուրեմն եւ մենք ազգ չենք: Ազգ չե՛նք... Միքայէլ Նալբանդեանի այս անողոք եզրակացութեանը Ստեփանոս Նազարեանը ոչ մի առարկութիւն չունէր: Բայց եւ հակուած էլ չէր ձեռքերը ծալած սպասելու, թէ երբեւէ հայերն ունենալո՞ւ են արդեօք միաբանութիւն եւ միասնական ազգային նպատակ: Նախ անհրաժեշտ էր ամէն գնով ապահովել սպասւած ամսագրի բնականոն ծնունդը: Ամսագիր, որի նպատակը վերացական

ազգը իրական դարձնելն էր կամ, որ աւելի ճիշտ է, ազգ ստեղծելուն նպաստելն էր: Նազարեանն ու Նալբանդեանը, անշուշտ, համախոհներ ունէին, որոնք կարող էին նաեւ զօրավիգ լինել ամսագրի հրատարակութեան գործին: Բայց նրանք` այդ համախոհները, սովոր չէին որեւէ բան ձեռնարկել հէնց այնպէս, առանց յուշարարի: Ուստի Մոսկուայից նամակներ էին գնում դէպի հայաբնակ վայրեր, իրենց հետ տանելով ազգային միասնականութեան ռահվիրաների թախանձանքն ու յորդորները:

Ստեփանոս Նազարեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1857 թ., Մայիս 13. «Իմ „Հիւսիսափայլ“ անունով ամսագրի համար թոյլտուութեան դժուարութիւնը վերջացաւ: Մեզ հիմա մնում է յաղթահարել մէկ այլ դժուարութիւն` մեր սառնասրտութիւնը լուսաւորութեան նկատմամբ: Ես քաջահաւատ եմ, որ Դուք եւ պարոն Հայրապետեանը կը գործադրէք ձեր հեղինակութիւնը, պատիւն ու ջանքերը` ճանապարհ տալու այս ազգային գործին երկրացիների եւ ձեր շրջանակի մէջ»: Կարճ ժամանակ անց լոյս տեսաւ «Հիւսիսափայլ»ի յայտարարութիւնը ամսագրի ծրագրի ու բաժանորդագրութեան պայմանների մասին: Բայց միայն յայտարարութեան վրայ յոյս դնել չէր կարելի: Չէր կարելի նաեւ դիմել անծանօթ, «ուրիշ մարդկանց»: Որովհետեւ, համոզուած էր Նալբանդեանը, ունեւոր ջոջերը, դժբախտաբար, այնպիսի զարմանալի հոգեբանութիւն ունեն, որ եթէ չկարողանան կամ չկամենան որեւէ բանի զօրաւիգ լինել, ապա վնասելու եւ եղածն էլ քանդելու խնդրի մէջ միշտ պատրաստ են: Եւ այս յատկանիշը ոչ այլ ինչ է, քան ապացոյց բարոյական հիւանդութեան: Միակ միջոցը դարձեալ համախոհներին ու ծանօթներին դիմելն էր:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1857 թ., Յունիս 1. «Յայտնում եմ, որ ամսագրի թոյլտուութիւնը ստացած լինելով, այժմ հրատարակում ենք յայտարարութիւնը: Ահա ուղարկում եմ քեզ մի օրինակ, որ կարդաս, հոգիդ փառաւորուի ու ցնծաս... Հետեւեալ փոստով մի քանի օրինակ եւս կ’ուղարկեմ, որպէսզի ցրես քո ծանօթների շրջանի մէջ եւ քո բնական ազգասիրութիւնովը զօրաւիգ լինես բաժանորդների թիւը աւելանալուն»: Իսկ Ստեփանոս Նազարեանն էլ իր հերթին էր փորձում յենարան գտնել Թիֆլիսի մէջ ամսագիրը տարածելու համար:

Ստեփանոս Նազարեանը` Աւետիք Էնֆիաճեանին*, 1857 թ., Յունիս 7. «Շատերից լսելով Ձեր անխարդախ բարքն ու վարքը, կը կամենայի Ձեզ հետ գործ ունենալ Ձեր եւ իմ, նաեւ մեր ամբողջ ազգի օգտի համար: Միտքս

հետեւեալն է. ես թոյլտուութիւն ունեմ հրատարակելու հայախօս մի ամսագիր, որի յայտարարութիւնը ուղարկում եմ սոյն նամակիս հետ, ուր եւ բացատրուած են իմ ձեռնարկի բոլոր պարագաները: Իբրեւ գրավաճառ, Դուք պէտք է որ ուրախ լինէք այս առիթով եւ ջանաք ամսագիրը տարածել ինչպէս Թիֆլիսի, այնպէս էլ շրջակայ քաղաքների մէջ: Հրատարակիչը այնուհետեւ անհրաժեշտ էր համարում գրավաճառին հասկացնել, որ ամսագիրը տարածելով` նա եւս շահով դուրս կը գայ:

«Եւրոպայի մէջ գրավաճառը եւ հեղինակը միշտ կապակից են միմեանց, օգնական են միմեանց,— գրում էր Ստեփանոս Նազարեանը:— Եւ մէկը միւսից օգուտ ու շահ է ստանում: Ուրեմն, նաեւ մեր մէջ, եթէ կամենաք մի փոքր խելացի մտածել ու գործել, նոյն բանը անհրաժեշտ է մեր համազգի ընկերների համար»: Ստեփանոս Նազարեանի տունը, որտեղ հրատարակւում էր «Հիւսիսափայլ» ամսագիրը:

Մինչ ամսագրի հրատարակիչն ու աշխատակիցը զբաղւած էին բաժանորդագրութիւնը ապահովելու գործով, դեռեւս գոյութիւն չունեցող, դեռեւս սաղմնաւորման շրջանը ապրող «Հիւսիսափայլ»ի դէմ արդէն խմբւում էին հակառակորդ ուժերը: Թէ՛ Նազարեանին եւ թէ՛ Նալբանդեանին մօտից ճանաչող հակառակորդները կռահում էին, որ նրանց համագործակցութիւնից անհնար է որեւէ լաւ բան սպասել: Եւ այս կռահումները հիմնաւոր համարելու համար որեւէ անհրաժեշտութիւն չկար, որպէսզի սեղանին արդէն դրուած լինէր բազմաթիւ անախորժութիւնների կանխագուշակ «Հիւսիսափայլ»ը: Ուստի նրանք ջանում էին վիժեցնել ամսագիրը, եւ դրա լաւագոյն միջոցը բաժանորդագրութիւնը խափանելն էր: Եւ դա նրանց յաջողւում էր: Թիֆլիսի մէջ, օրինակ, «Հիւսիսափայլ»ը ունէր ընդամէնը տասը կողմնակից, տասը բաժանորդ... Այս ծանր օրերին էր, որ նոր ծնուող ամսագրին փորձեցին զօրաւիգ լինել

Դորպատի մի խումբ հայ ուսանողներ: Նրանց նամակը իսկական ուրախութիւն պատճառեց Ստեփանոս Նազարեանին, որ կարող էր նաեւ յուսահատուել, տեսնելով, թէ ինչպէս են փորձում տապալել տարիներ շարունակ իր երազած ձեռնարկը: Քանի դեռ յղացումը չէր իրականանում թոյլտուութիւն չունենալու պատճառով, Նազարեանը, թերեւս, հանգիստ էր: Ի՞նչ կարող էր անել... Բայց թոյլտուութիւն հիմա կար, եւ նա, իր կրտսեր գործընկերոջ հետ դէմ առ դէմ կանգնել էր այն պատնէշի առաջ, որ կոչւում է Անտարբերութիւն: «Ինչպէ՞ս կարող է մեր ժամանակի եսասէր եւ անձնապաշտ հայը ճանաչել մի անձնուրաց եւ անզնազոհ հայ,— դառնութեամբ գրում էր նա պատասխան նամակի մէջ:— Նմանը սիրում է իր նմանին եւ նմանը որոնում է իր նմանին... Դուք, ձեր նման արժանաւորները, ես եւ իմ մի քանի ու կէս ընկերները բացառութիւն ենք մեր հայկական թշուառ կանոնից»: «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակը

Առաջին հայեացքից է կարող էր նաեւ պատահականութիւն թւալ, որ Թիֆլիսի մէջ, որտեղ ամսագրի հակառակորդները ամէն բան անում էին բաժանորդագրութիւնը տապալելու համար, այդ նոյն Թիֆլիսի մէջ Ստեփան քահանայ Մանդինեանը ծրագրում էր հրատարակել մի նոր ամսագիր` «Մեղու Հայաստանի» անունով, որ պէտք է իր ընթերցողներին իրազեկ պահեր ոչ միայն ապրանքի գնի ու առեւտրական շահեկան գործարքների մասին, այլեւ տպագրելու էր բանասիրական տեղեկութիւններ, զանազան գրքերի մասին քննադատական յօդուածներ: «Աստուած տայ, որ թիֆլիսեցիք աւելի յօժարակամ լինեն դրան, քան եղել էին իմ նկատմամբ»,— անկեղծօրէն գրում էր Ստեփանոս Նազարեանը «Հիւսիսափայլ»ի ապագայ հակառակորդի մասին: Բաժանորդագրութեան գոնէ նուազագոյնն ապահովելու համար նա ստիպուած եղաւ դիմել իշխանութիւններին: Եւ հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ բարեմիտ ու բարեկիրթ մեծաւորները, գնահատելով «Հիւսիսափայլ»ի նշանակութիւնը հայերի լուսաւորութեան գործի

համար, պատրաստակամօրէն օգնեցին Նազարեանին: «Այսպէս ահա լուսաւորեալ բարեմիտ այլազգին աւելի օգնական է եւ բարեացակամ, քան թէ մեր հայրենակիցը,— Դորպատի ուսանողներին տեղեակ էր պահում Նազարեանը:— Դուք եւ մեր հայերից շատերը միշտ գանգատւում են օտարներից: Բայց ճշմարիտը պէտք է ասել. հայերի ամենամեծ ու արիւնարբու թշնամիները հէնց իրենք` հայերն են»: Նալբանդեանի համար ոչինչ չէր փոխուել: Նա առաջուայ պէս գտնւում էր հասարակական գործունէութեան իր ասպարէզի մէջ: Եւ աւելացել էր մի նոր հոգս` ապագայ ամսագիրը: «Մի՛ կարծէք, թէ մենք քնած ենք, գիշերցերեկ աշխատում ենք»: «Թատրոն ասածդ` ոտք չեմ դնում»: Իսկ սա արդէն ոչ միայն զոհողութիւն էր որովհետեւ Նալբանդեանը թատրոնի մոլի երկրպագու էր, այլեւ ապացոյց այն բանի, թէ որքա՛ն ծանրաբեռնուած էր ապագայ բժիշկը: «Դարձել եմ մոխիր. դռնից ելնելու ժամանակ չունեմ: Համալսարանի դասերը, «Թափառական Հրեան», ամսագիրը, եւ վերջապէս` սրբազանի գործերը այնպիսի վիճակի մէջ են ինձ դրել, որ գրեթէ ամէն րոպէս հաշ ւած է... Այդ գործերով տարուած` գիշերցերեկ քուն չունեմ»: Այսպիսի լարուած վիճակների մէջ յայտնուելիս նա առաջները յաճախ էր նետւում լիցքաթափուելու` ընկերների ու ընկերուհիների հետ տրուելով ուրախ ու անհոգ ժամանցների: Բայց հիմա, ամսագրի հրատարակութեանը նախապատրաստուելու այս օրերին, «գրադուսը3 իջել էր մինեւ 0, հակառակ որ` ձմրանը բարձրանում էր մինչեւ 74 կամ աւելի, մանաւանդ Պետերբուրգի կաֆէռեստորաններում»: Կաֆէ-ռեստորանների փոխարէն նա հիմա Մոսկուայի համալսարանի Հայ ուսանողական շրջանակի մշտական ու աշխոյժ այցելուն էր: Հայ ուսանողական շրջանակը յայտնի էր հայ մշակոյթի, գրականութեան, ընդհանրապէս հայ կեանքի նկատմամբ ունեցած մեծ հետաքրքրութեամբ: Քննարկումները, ասուլիսներն ու վիճաբանութիւնները այստեղ անպակաս էին: Բայց մի՞թէ հնարաւոր է Նալբանդեանին պատկերացնել որպէս մի շարքային այցելու, մի՞թէ հնարաւոր է կարծել, թէ շատ շուտով նա իր ձեռքը չի առել ուսանողական շրջանակի ղեկավարութիւնը եւ աշխատանքները չի վերափոխել այնպէս, ինչպէս ինքն էր նպատակայարմար գտնում... Ուսանողական շրջանակը ստեղծեց յատուկ մի հիմնադրամ` չքաւոր ուսանողներին օգնելու նպատակով: Իսկ դա շատ կարեւոր էր շրջանակի անդամներին համախմբելու համար: Այլապէս կը ջլատուէին ուժերը եւ անհնար կը լինէր յանձն առնել գրական նոր լեզուն զարգացնելու եւ լուսաւորութիւն տարածելու գործը: Գրական նոր լեզուի խնդիրը ոչ թէ վերացական մի բանավէճ էր լինելու, այլ 3

Ջերմաստիճան (ռուս.):

համատարած ու հետեւողական պայքար: Հարցը սոսկ դասական լեզուի պաշտպանութիւնը չէր: Իրենց տէրութիւնը չունեցող, կայսրութեան ծայրամասային գաղութի խաւարի մէջ խարխափող հայերը, այնպէս էլ առանց իրենց վերագտնելու, առանց խաւարամտութիւնը թօթափելու, առանց ելնելու քաղաքակրթութեան նոր ճանապարհ, վերջնականապէս կորցնելու էր ազգային դէմքը*, ուրեմն նաեւ աւանդական մշակութային արժէքները կորցնելու վտանդի մէջ էին, արժէքներ, որոնք դարերի մշուշոտ հեռուներից միշտ զօրավիգ էին եղել հա յերին: Հայ համալսարանականները նուիրուել էին լուսաւորութիւն տարածելու գործին, եւ տարակոյս չկար, որ այդ երիտասարդները վստահելի նեցուկ կարող էին լինել նոր ստեղծուող ամսագրին: Նալբանդեանի գործունէութեան շրջանակը մեծացել էր եւ է՛լ աւելի պիտի ընդարձակուէր «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեամբ: Քսանութամեայ երիտասարդը, որ իր հերթական հիւանդութիւնից յետոյ «մի լաւ, օրինաւոր առողջութեան երես չէր տեսել», այրւում, «մոխիր էր դառնում» առանց իրեն խնայելու, որովհետեւ գիտակցում էր այն առաքելութիւնը, որ ստանձնել էին ինքն ու իր աւագ բարեկամը, նաեւ ուսուցիչը` Ստեփանոս Նազարեանը: Բայց, թերեւս, իրաւացի էր Կիկերոնը, երբ պնդում էր, թէ «Vitam regit fortuna, non spientia»— «Կեանքը կառավարում է ճակատագիրը եւ ոչ թէ իմաստութիւնը*»: Ճակատագիրն էլ կարծես որոշակի մի օրինաչափութեամբ մեծ փորձութիւններ էր նախապատրաստում իսկական մեծերի համար: Եւ ո՛չ Ստեփանոս Նազարեանը, ո՛չ էլ նրա երիտասարդ եւ տաքարիւն բարեկամը չնկատեցին, թէ ինչպէս հէնց այդ շրջանին «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը նախապատրաստելու ժամանակ, յայտնուեց նա, ով իսկական փորձութեան էր ենթարկելու իրենց: Աւելի ճիշտ` նկատեցին, բայց ոչ ոք յանձին Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի* չտեսաւ այն հակառակորդին, որ, յիրաւի, ճակատագրական դեր պիտի ունենար Նալբանդեանի կեանքի մէջ: Ստեփանոս Նազարեանը ինչինչ կռահումներ ունեցաւ, որոնք, սակայն, շատ աղօտ էին: Եւ առաջին տպաւորութեամբ` այդ օրերին իր բարեկամին ուղարկած նամակի մէջ նա գրել էր.

«Այվազովսկի Հայր Գաբրիէլը վերջերս այստեղ էր: Խօսեցինք մի քանի րոպէ: Բաւական փափուկ եւ քաղաքավար մարդ է, եւ մեր հայկական իրականութեան մէջ պէտք է որ նկատւէր շատ մարդահաճոյ, ինչպիսին եւ է՛: Պատարագեց Մոսկուայի մէջ եւ քարոզեց, երկինք հանելով Լազարեանների մեծագործութիւնները եւ նրանց ձեռքով կառուցած տաճարը ուսմանց: Այժմ Պետերբուրգ է Այվազովսկին, եւ լուրեր են պտտւում, թէ միտք ունի ուսումնարան կառուցել Թէոդոսիայի մէջ»:

Լուրերն այն մասին, թէ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին մտադիր է ուսումնարան կառուցել Թէոդոսիայի մէջ, ի հարկէ, ճշմարիտ էին: Բայց նա Պետերբուրգ էր գնացել ո՛չ միայն դպրոց բանալու թոյլտուութիւն ստանալու նպատակով: Յամենայն դէպս, Հիւսիսային մայրաքաղաքի մէջ նրան ունկընդրութիւն շնորհեցին կայսրութեան արտաքին եւ ներքին գործոց նախարարները: Նա հանդիպումներ ունեցաւ Լազարեանների, Դելիանովի, Աբամելիքի եւ հայազգի այլ ջոջ անձանց հետ: Ի՞նչ նպատակներ ունէր դաւանափոխ վարդապետը Ռուսաստանի մէջ: Ի՞նչ ծրագրեր էր նա փայփայում, որպիսիք իրականացնելու համար ջերմ յարաբերութիւններ էր հաստատում հայ ազնուականութեան ու կառավարական շրջանների հետ: Եւ, վերջապէս, ո՞վ էր նա... Եթէ ծրագրերը առայժմ աղօտ էին, իսկ նպատակներն էլ սոսկ կռահելի, ապա ո՛վ լինելը, անշուշտ, յայտնի էր, բայց ո՛չ բոլորին: Երբ նա Ռուսաստան եկաւ, արդէն քառասունն անց էր: Եւ իր հասուն տարիքին համապատասխան էլ ունէր հարուստ կենսափորձ: Այս դաւանափոխ կղերականը յայտնի էր իր երկդիմի վարքով, կառավարող շրջանակների նկատմամբ ունեցած հաճոյակատարութեամբ եւ մատնագրեր յօրինելու եւ քաղաքական ամբաստանութիւններ տարածելու բացառիկ շնորհքով: Շուրջ երեք տասնամեակ նա ուսանել եւ ապա ուսուցչական պաշտօն էր ստանձնել Սուրբ Ղազար կղզու Մխիթարեան միաբանութեան մէջ: Այնուհետեւ, ինչպէս վկայում է Ականատեսը` «սատանայութեամբ եկել էր Փարիզ» ու սկսել էր հրատարակել «Մասեաց Աղաւնի» ամսագիրը: Կեանքի չորս տասնամեակը բոլորելուց յետոյ, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին իր երկու համախոհների հետ վճռելով տեղափոխուել Ռուսաստան, իրականացրել էր իր «դաւանական կերպարանափոխութիւն»ը: Յայտնի բան է, որ նման «կերպարանափոխութիւններ»ը որքան էլ փորձեն բացատրել աստուածաբանական բնոյթի ինչինչ կասկածելի նկատառումներով, իրականութեան մէջ, սակայն, սովորաբար ունենում է մէկ հիմնական դրդապատճառ: Այն է` թանձր եսասիրութիւնը, բաւարարութիւն չստացած փառասիրութիւնը եւհիասթափութիւնը` ակնկալութիւնների գոհացումը չստանալու հետեւանքով: Ուրեմն, կաթողիկէ վարդապետ Գաբրիէլ Այվազովսկին, որ կրօնական, թարգմանչական, բանասիրական ու պատմաբանական արժէքաւոր գործունէութիւն էր ունեցել որպէս Մխիթարեան միաբանութեան անդամ, եղել էր «Բազմավէպ» ամսագրի խմբագիր, այնուհանդերձ, շատ աւելի ակնկալութիւններ ունէր: Մտաւորականի տքնաջան ու համեստ հեռանկարը, ինչպէս եւ իրենից առաջ ունեցել եւ յետոյ էլ ունենալու էին Հայր Միքայէլ Չամչեանը*, Հայր Յարութիւն Աւգերեանը*, Հայր Արսէն Բագրատունին*, նաեւ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը* եւ ուրիշ բազում ազգայինմշակութային երախտաւորներ, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին չէր հրապուրում:

Նա համոզւել էր, որ այն, ինչն արդէն բացառւում էր Հռոմէական Եկեղեցու նուիրապետութեան մէջ, որտեղ ընտըրւելու համար շատ աւելի կարողութիւններ են անհրաժեշտ, միանգամայն հնարաւոր է Սուրբ Էջմիածնի կամարների տակ: Ուստի գերադասեց ոչ թէ ընտրւելու, այլ նշանակւելու տարբերակը: Իսկ նշանակւել կարող էր Ռուսաստանի մէջ եւ հեռանալով կաթողիկէ Եկեղեցուց, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս` նա ձգտում էր Հայաստանեայց Եկեղեցու կաթողիկոսութեան: Ձեռներեց վարդապետի յոյսը եղբոր` Յովհաննէս Այվազովսկիի* հեղինակութիւնն էր ու ազդեցիկ շրջանակների հետ ունեցած նրա կապերը: Հովանաւորութիւնն ու կապերը իրենց հերթին, բայց ծրագրած նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ էր սեփական նախաձեռնութիւն: Նա ընտրեց ամէնակարճ եւ վստահելի ուղին: Բանակցելով Փարիզի մէջ ռուսական դեսպանի հետ` նա առաջարկեց իր ծառայութիւնները, պատրաստակամութիւն յայտնելով հաստատուել հարաւային Ռուսիա եւ կառավարութեան հովանու ներքոյ իր ձեռքն առնել հայերի լուսաւորութեան գործը այնպէս, ինչպէս յարմար կը գտնէր թագաւորկայսեր կառավարութիւնը: Յայտնի էր, որ դա պէտք է լինէր մի «լուսաւորութիւն», ինչը նպաստեր հայերին հեռու պահել ազատագրութեան գաղափարներից: «Լուսաւորութիւն», որ խոնարհութիւնն ու հնազանդութիւնը ներշնչէր որպէս իմաստուն քաղաքականութիւն: «Լուսաւորութիւն», որ հային իր ինքնութիւնից ուրացումի տանէր, որտեղից դէպի ռուսացումը կէս քայլ էլ չէր մնայ... Ուստի, բնական էր այն ընդունելութիւնը, որ ունեցաւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին Հիւսիսային մայրաքաղաքի մէջ: Առաւել եւս բնական էր, որ Թեոդոսիայի մէջ դպրոց բանալու թոյլտուութիւն ստացաւ: Բնական էր նաեւ այն, որ նրան ոչ միայն հնարաւորութիւն տրուեց Փարիզից Թեոդոսիա տեղափոխել «Մասեաց Աղաւնի»ն ու հրատարակել տէրութեան ծախքով, այլեւ լինել ի՛ր իսկ խմբագրած այդ ամսագրի գրաքննիչը... Յիրաւի, որպիսի՜ վստահութիւն մի մարդու նկատմամբ, որ, ինչպէս գնահատել էր Նալբանդեանի ապագայ բարեկամն ու համախոհը` Ստեփան Ոսկանը, «իբրեւ վարդապետ այլ եւ այլ եկեղեցիներու` չունէր այն բարոյական իշխանութիւնը, որ վարդապետի մը գլխաւոր փառքն է: Ընդհակառակը, իր երկդիմի վարքով եւ ծակամուտ մանաւանդ անստոյգ բարքով ամէն համակրութիւն կորցրել էր առաքինի մարդերու քով»: Մի՞թէ կարելի էր «երբեմն ազատութիւնը շոյել, երբեմն բռնութեան ոտքն ընկնել, օր մը Հռոմի սիւներուն փարիլ, ուրիշ օր մը դէպի Էջմիածին հակիլ եւ օր մըն ալ Լութերու կարծիքներուն յարիլ»... Անշուշտ, առաքինի մարդուն այսօրինակ վարքն անյարիր էր:

Բայց Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկու համար բարոյական ներքին արգելակ գոյութիւն չունէր: Ուստի եւ նոյնքան բնական է, որ կառավարող շրջանների համար ձեռնտու էր յատկապէս նման մէկն ունենալը: Արմատներից կտրուած, արմատները որպէս յենարան վաղուց ի վեր կորցրած Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին կանգուն մնալու համար անհրաժեշտ «կշիռն» ստացաւ կայսերական բարեհաճութեամբ Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ նշանակւելով Մատթէոս Վեհապետեանի փոխարէն: Այս գործողութիւնը կատարուեց հակառակ գոյութիւն ունեցող կարգի եւ առանց Սուրբ Էջմիածնի գիտութեան: …«Մեծ գիտնական էր Գաբրիէլ Այվազովսկին, բայց այս բառի ոչ թէ դրական, այլ բացասական իմաստով,— գրում է Ականատեսը:— Այդպիսի մարդը` ժողովուրդի գլուխ անցնելով, նրան կը տանի դէպի նախապատմական խաւար դարերը: Սրանք են, որ կապկացնում են մարդկանց. եւ ոչ թէ նրանք, որոնք ասում են` մարդը կապիկից է առաջ եկել»: ՆԺԴԵՀԸ ...Մէկտեղ յոգնինք, մէկտեղ ցանենք Մէկտեղ թափին մեր քրտինքներ, զՀունձ բարեաց յերկինս հանենք, Որ կեանք առնուն Հայոց դաշտեր. Ընդ աստեղօք ի՞նչ կայ սիրուն, Քան զանձկալի Եղբայր անուն... Մկրտիչ ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆ* Դժուար է ասել, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկու պետերբուրգեան յաղթարշաւն ու դրա հնարաւոր հետեւանքնե՞րն էին պատճառը, թէ՞ հայրենի քաղաքի մէջ «Հիւսիսափայլ»ի բաժանորդագրութիւնը կազմակերպելու գործը, բայց իրականութիւնն այն էր, որ Միքայէլ Նալբանդեանը պատրաստւում էր Յուլիսի վերջերին կամ կէսերին մեկնել Նոր Նախիջեւան: Վերջին պահին, սակայն, նրա ծրագրերը անսպասելի փոխւեցին, եւ Նոր Նախիջեւան մեկնելու փոխարէն, նա ճանապարհ ելաւ դէպի արտասահման: Այս անակնկալ ուղեւորութեան պատճառը հազիւ թէ միայն «Հիւսիսափայլ»ի համար տառամայրեր ձեռք բերելու խնդիրը լինէր: Թէեւ տպագրապետ Բարֆքնեխթին վաղուց էր փոխանցուած այդ նպատակին` Կարապետ Հայրապետեանի յատկացրած դրամը: Իբրեւ թէ առաքումը արագացնելու համար հարկ եղաւ, որպէսզի Նալբանդեանը անձամբ մեկնի դրանց յետեւից: Այս ամէնը չվրիպեց Ռափայէլ Պատկանեանի աչքից:

Ռափայէլ Պատկանեանը` Քերովբէ Պատկանեանին*, 1857 թ., Յուլիս 22. «Քեզ երկու թարմ լուր եմ ուղարկում. Նազարեանի «Հիւսիսափայլ» ամսագիրը պիտի տպուի 1858ին... Նազարեանի յայտարարութիւնը լեցուն է չափից դուրս եսասիրութեամբ եւ գոռոզութեամբ: Նալբանդեանը գնաց արտասահման եւ, ինչպէս լսեցի, ամսագրի համար մամուլ, տառեր եւ քլիշէներ պիտի բերէ: Տե՛ս, ինչպէ՜ս է յառաջանում շառլատաններու ձեռնարկութիւնը, եւ մենք, որ կեանքներս մաշեցինք ամէնին լաւ ասելով, միանգամայն ետ ենք ընկած»: ...Միքայէլ Նալբանդեանը Մարիենբադով անցաւ Վիէն, այնուհետեւ ճանապարհը շարունակեց մինչեւ Վենետիկ: Տպագրական պիտոյքներ կարելի էր հայթայթել ա՛յս քաղաքների մէջ, որտեղ վաղուց ի վեր զարգանում ու բարգաւաճում էր հայ տպագրութեան գործը: Ճամբորդութեան ծախքի անհրաժեշտ դրամը` շուրջ հազար ռուբլի, տրամադրել էին նախիջեւանեան գործակիցներն ու համախոհները: Այնուհետեւ նա մեկնեց Կոստանդնուպոլիս եւ Փարիզ*: Ճամբորդութեան ընթացքին նրան սպասում էին այնպիսի հանդիպումներ, որոնք ճակատագրական էին լինելու թէ՛ Միքայէլի ու նրա գործունէութեան եւ թէ՛ ասիական բռնատիրութեան երկու խոշոր կայսրութիւնների նուաճած ու հիմա նրանց ծայրամասերը ներկայացնող տարածքների վրայ ծուարած, անորոշութեան մէջ խարխափող ժողովուրդի համար: Եւ լինելու էին նաեւ հանդիպումներ, որոնք ջերմացնելու էին նրա հոգին, պարգեւելու էին ներանձնական երջանիկ պահեր եւ անդորրութիւն: Նալբանդեանի յիշողութեան մէջ անջնջելի մնաց Մարիենբադի այն տունը, որտեղ հիւընկալուել էր: Եւ յատկապէս տանտիրոջ դուստրը` Սոֆին, որ դաշնամուր էր նուագում թխամորթ, առոյգ, նիհարակազմ, մի քիչ կարծես հիւանդոտ, բայց զարմանալիօրէն հմայիչ հիւրի համար: Նալբանդեանը սիրում էր «Տրուբադուր» օպերայի նախերգանքը, որ բացառիկ ներշընչանքով էր մեկնաբանում մանկամարդ աղջիկը: Վենետիկի մէջ նա որոշել էր մօտից ծանօթանալ Մխիթարեան միաբանութեանը: Եւ առաջին տպաւորութիւնը, որ նա ունեցաւ, այն էր, թէ գերապատիւ հայրերը շարունակ նիստուկաց ունենալով մի քանի անուսում, ռամիկ հայերի հետ, շօշափելով սրանց տգիտութիւնը, կարծում են ամբողջ ազգը նման մարդիկ են միայն: Միեւնոյն ժամանակ, այն հանդիպումներից, որ նա ունեցաւ Մխիթարեան հայրերի հետ, նա յանգեց մի եզրակացութեան, թէ նրանց մէջ էլ կան ոմանք, որ բացի Rosarium եւ Pater noster4 աղօթելուց զատ` այլ բան չգիտեն: Սա, ինչպէս արդէն ասացի, սոսկ առաջին տպաւորութիւնն էր, մակերեսը: Բայց չէ՞ որ գոյութիւն ունէր նաեւ խորքը, որն հասկանալուն օգնեց Մխիթարեան միաբանութեան պատմութեանը քաջատեղեակ լինելը մի կողմից, եւ միւս կողմից` միաբանութեան ներկայ վիճակին ու գործունէութեանը անմիջականօրէն 4

Rosarium — Վարդենիք: Pater noster — Հայր մեր (լատ.):

հաղորդակցուելը: Ովքե՞ր էին Մխիթարեանները, ինչո՞ւ էր ստեղծուել այս միաբանութիւնը եւ ո՞րն էր նրա առաքելութիւնը հիմա: Միքայէլ Նալբանդեանը անհրաժեշտ գտաւ այս հարցերին պատասխանել մանրամասնօրէն եւ անաչառութեամբ: ...Հայաստանի վերջին արքայական տունը տապալուելու հետ հայերը վերջնականապէս կորցրեցին իրենց ազատութիւնը: Տէրութեան կորուստից յետոյ տասնամեակներ եւ ապա հարիւրամեակներ շարունակ աւելի ու աւելի թանձրացող խաւարի մէջ ժողովուրդն ընկաւ «մի մահանման քնի մէջ»: Ցաւօք, բուն Հայաստանը արդէն զրկուել էր բարոյական այն ընդունարանից, որ անհրաժեշտ էր հոգեւոր սերմնացանութեան համար: Ուստի, հայի իմացական վերածնունդը փոքր ի շատէ պէտք է կատարուէր Հայաստանից դուրս, օտար աշխարհների մէջ: Հայոց դպրութիւնը պէտք է հիւր գնար Իտալիա եւ սնուէր օտարի հացով, որովհետեւ ինքը` ազգը, «ինչպէս մեր ժամանակներում եւս,— ասում էր Նալբանդեանը,— իւր հայրենասէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր եւ ո՛չ պատիւ»: Յիրաւի, ժամանակներն ասես բնաւ չէին փոխուել: Եւ այն օրերին էլ ամէն մարդ մտածում էր իր շահի մասին, չգիտակցելով, որ մասնաւոր օգուտը անկարելի է առանց ընդհանուրի: Այնուհանդերձ, պատմութիւնն իր ընթացքն ունի: Նալբանդեանը յիշում էր, որ այդ անյոյս ու անլոյս ժամանակներին, երբ հայերը պարզապէս վերացել էին քաղաքակրթութեան զարգացման ասպարէզից, աշխարհի մէջ ինչ որ մի տեղ Քրիստափոր Կոլումբոսը* «իւր առաջարկութիւնը ձեռքին ծեծում էր թագաւորների դռները եւ ստանալով մի փոքր պաշտպանութիւն, մտնում էր անյայտ ծովեր` մարդկութեան համար նոր աշխարհ բանալու», մի ուրիշ տեղ Գուտենբերգն* էր կատարում տպա գրութեան գիւտը, մէկ այլ տեղ մարդիկ ոտքի էին ելնում` քաղաքական կեանքի կարգերը արդարութեան վրայ հիմնելու նպատակով: Չորս հարիւր երկարուձիգ տարիներ յետոյ Փոքր Հայքի Սեբաստիա քաղաք ծնուած մի երիտասարդ` Մխիթար անունով, յանձն առաւ իր ժողովուրդին դուրս բերել խորը թմբիրից: Դժուար չէ պատկերացնել այն խոչընդոտները, որոնք պէտք է խանգարէին Մխիթար Սեբաստացուն*: Բայց նա «այն մարդկանցից էր, որ հանդիպելով մի ընդդիմութեան, սովոր են միայն լարել իւրեանց հոգու կարողութիւնները եւ առաւել եւս ամրանալով, գրաւել յաղթութեան արմաւենին»,— ո՛չ առանց հպար տութեան բնորոշում էր Միքայէլ Նալբանդեանը այդ երեւելի մարդուն, եւ դժուար չէր կռահել, թէ որպիսի՛ հոգեւոր ներքին մի կապ, մի ներդաշնակութիւն էր զգում նրա հետ, նրա առաքելութեան հետ: Կոստանդնուպոլսի մէջ Մխիթար վարդապետ Սեբաստացուն յաջողուեց ստեղծել ինը հոգիանոց մի փոքր միաբանութիւն: Մէկ տարուայ ընթացքին նա կարողացաւ հայոց լեզուով տպագրել տալ մի քանի գիրք: Իսկապէս որ հոգեկան կորով ու կամք էր անհրաժեշտ այդ գործը գլուխ բերելու համար: Նաեւ` համարձակութիւն: Որովհետեւ նա իսլամական անհանդուրժողականութեան

պայմանների մէջ յաճախ դիմում էր կաթողիկէ հոգեւորականների օգնութեանը, իսկ դա յղի էր ամէն տեսակի անախորժութիւններով, որոնք, ի հարկէ, բնաւ չուշացան: Ուստի, Մխիթարը ստիպուած եղաւ ծածուկ փախչել Օսմանեան կայսրութեան սահմաններից եւ երկարատեւ դեգերումներից յետոյ իր միաբանութեան անդամների հետ հաստատուել Վենետիկ: 1712 թւականին Կղեմէս ԺԱ* պապը հաստատեց Մխիթարեան միաբանութիւնը, իսկ հինգ տարի անց Վենետիկի Ծերակոյտը մշտնջենաւոր ժամանակով միաբանութեանը նուիրեց Սուրբ Ղազար կղզին: Մխիթար աբբահայր Սեբաստացին ունէր միայն մէկ նպատակ՝ վերականգնել հայ դպրութիւնը: Բայց վենետիկեան կառավարութիւնը որեւէ շահագրգռուածութիւն չունէր այդ խընդրի նկատմամբ: Եւ դա հասկանալի էր: Ուստի, Մխիթարը գործն այնպէս էր ներկայացնում, թէ միաբանութիւնը հայոց լեզուն մշակելով, հայ դպրութիւնը զարգացնելով` նպատակ ունի հայերի մէջ հաստատել քրիստոնէական ուղղափառութիւնը, դիմագրաւելով իսլամացման քաղաքականութեանը: Այդ իսկ պատ ճառով Վատիկանը իր աչքը միշտ նրանց վրայ էր պահում եւ նուազագոյն բամբասանքն իսկ բաւական էր, որ Սրբազան Քահանայապետը, կասկածելով Մխիթար Սեբաստացուն, Հռոմ կանչէր նրան` բացատրութիւն պահանջելու: «Մխիթարը եւ հայկական ուսումը իր հայրենի հողի վրայ եւ ազգի մէջ տեղ չգտնելով, պէտք է մուրացկանի պէս օտար աշխարհ գնային, օտարի հողի վրայ, օտարի հացով ու ողորմութեամբ լուսաւորութեան ճանապարհ բանային հայոց ազգի համար»: Եւ, ուրեմն, բնական էր, որ «հայը օտարի թեւերի տակ գործ կատարելով, օտարի հացն ուտելով, միշտ օտարին գովէր, օտարի օգուտը պաշտպանէր»: Այսպէս է մարդկութեան կարգը, կամ` իր ազգի թեւերի տակ, կամ` օտարի թեւերի տակ եւ դրա բոլոր հետեւանքներով հանդերձ»: Tertium non datur — Երրորդը չէ տրուած: Վենետիկեան օրերը Նալբանդեանի համար յագեցած էին ոչ միայն գործնական հանդիպումներով եւ ոչ միայն ապագայ ամսագրի համար տառամայրեր ու քլիշէներ հայթայթելու մտահոգութեամբ: Նա կենսախինդ մարդ էր եւ առանց ընկերական ուրախ շրջապատի չէր պատկերացնում կեանքը: Եւ, ինչպէս արդէն գիտենք, սիրում էր կանանց ու փոխադարձ սիրոյ պակասից երբէք չէր դժգոհում: Նրա ընկերուհիները թատրոնի ու արուեստի նուիրեալներ էին` դերասանուհիներ եւ պարուհիներ: Նկարչուհին

Վենետիկ եղած օրերին, սակայն, նա մտերմացաւ ու սիրեց Նկարչուհի Nին: Ցաւօք, այնպէս էլ անյայտ է մնացել այդ երիտասարդ ու զարմանալի կնոջ անունը, որ կարճատեւ հանդիպումից յետոյ դեռ երկար պէտք է յիշէր Միքայէլին ու փայփայէր նրան վերստին հանդիպելու յոյսը: Նկարչուհին եւս ժամանակաւոր էր եկել Վենետիկ, որպէսզի հաղորդակցուի «սքանչելի ճարտարապետութեամբ քաղաքին եւ խոշոր նկարիչների գլուխ գործոցներին»: Նա արուեստանոց էր վարձել, որտեղ աշխատում էր եւ ապրում: Եւ այդ արուեստանոցի մէջ էլ սովորաբար հանդիպում էին նրանք` Միքայէլն ու Նկարչուհին: Բացառիկ էր նրանց սէրը: Որովհետեւ բացառիկ էր այն հոգեւոր ներդաշնակութիւնը, որ ստեղծուել էր երկու երիտասարդների միջեւ: Նրանց ճանապարհները զարմանալի մի օրինաչափութեամբ, բայց ո՛չ երբէք ճակատագրի քմայքով (որովհետեւ այդ հանդիպումը ոչ մէկի համար էլ ճակատագրական չեղաւ), խաչուեցին Վենետիկի մէջ ու բաժանուեցին ընդմիշտ: Միքայէլը նրան պատմում էր իր հոգսերից, պատմում էր, թէ որպիսի հալածանքների է ենթարկւում հակառակորդների կողմից, պատմում էր հայրենի քաղաքից ու հարազատներից: Իտալուհին էլ ի՛ր հոգսերն ունէր: Քրոջ յառաջիկայ ամուսնութիւնը,Վենետիկից մեկնելու անհրաժեշտութիւնը, անաւարտ կտաւները... Եւ այս ամէնին աւելացել էր նաեւ Միքայէլի առողջական վիճակով մտահոգութիւնը, որ շարունակ անհանգստացնում էր նուրբ, նուիրուած ու ազնիւ աղջկան: Վենետիկեան հրաշք օրերը շատ արագ անցան, իրենց հետ տանելով թէ՛ ամառային երեկոներն ու ջրանցքներով սահող նաւակներից լսուող զմայլելի երգերը, թէ՛ տներից մէկի տանիքի տակ գտնուող արուեստանոցի մէջ իրար գգուած սիրահարների մրմունջը, եւ թէ՛ հէնց իրեն` արուեստանոցի տիրուհուն, որ որպէս իրականութիւն, դեռեւս պահպանուելու էր երկնագոյն թղթերի վրայ գրուած նամակների մէջ, որպէսզի տարիներ անց դառնայ յուշ, դառնայ անիրական երազ եւ, վերջապէս, դառնայ իմ վիպասանութեան հերոսի մարդկային լիարժէքութեան անանուն վկան: Նրա բազմաթիւ նամակներից մէկը, որ հասել է մեզ, աւարտւում է այսպէս.

«Հրաժեշտի այն տխուր օրը, երբ դուրս էինք եկել զբօսանքի, դու շարունակ կրկնում էիր, թէ անպայման կը վերադառնաս: Բայց ես զգում էի, որ քո առաջ բազմաթիւ խոչընդոտներ կան, եւ դեռ այն ժամանակ համոզուած էի, թէ այս աշխարհի մէջ մենք այլեւս երբէք չենք հանդիպի իրար: Դու, անշուշտ, կարեկցում ես ինձ: Դո՛ւ, որ սիրել ես ինձ, դո՛ւ, որ հասկացել ես արուեստագէտի իմ ձգտումները: ...Ի՜նչ խորն ես մխրճուել սրտիս մէջ: Եւ ի՜նչ յստակ ու շօշափելի եմ քեզ տեսնում: Միշտ քո` N» Կոստանդնուպոլիսը առանձնակի մի խանդավառութեամբ չընդունեց Ռուսաստանից յայտնուած հայրենակցին, որի արմատները թէեւ գալիս էին ժամանակի ու տարածութեան խորքերից, բայց որը ռուսահայ էր ոչ միայն ծնունդով, այլեւ միջավայրի ազդեցութեամբ: Գոնէ այսպէս էր նրան ընկալելու պոլսահայ մտածող շրջանակը, քանի որ բազմիցս առիթներ էր ունեցել համոզուելու, թէ որքան մեծ է տարբերութիւնը երկու բռնատիրութիւնների մէջ ապրող հայերի միջեւ: Տարբերութիւնը իսկապէս մեծ էր հէնց թէկուզ այն պատճառով, որ թուրքական կայսրութեան մէջ հայերն ապրում էին իրենց թէեւ նուաճւած, բայց հայրերի երկրում, պապենական հողի վրայ, իսկ ռուսական կայսրութեան մէջ հաստատուած հա յերը եկուորներ էին, ըստ էութեան` գաղթականներ: Եւ ո՛չ Կազանն ու Աստրախանը, ո՛չ Քիշնեւն ու Նոր Նախիջեւանը, ո՛չ էլ Մոսկուան ու Սանկտ Պետերբուրգը նրանցը չէր եւ երբէ՛ք էլ չէր լինելու: Ճիշտ այնպէս, ինչպէս եւ Պոլիսը... Շէնացնելու էին, կառուցելու էին, փորձելու էին հիմնաւորուել, բայց, ի վերջոյ, մնալու էին յիշատակներ միայն, միայն անուններ, որոնց ծագումը երբեւէ կարող էր բացայայտուել բծախնդիր պեղումներ կատարելուց յետոյ: Ուրեմն, բուն Հայաստանն ու բուն հայութիւնը Թուրքաց Հայաստանի մէջ էր: Ընդամէնը երեք տասնամեակ առաջ նուաճուած պարսկական Հայաստանը ռուսական կայսրութեան դէպի տաք ջրերը սողացող սահմանների հերթական հանգրուանն էր դարձել: Իսկ «թուրքաց հայութեան» նկատմամբ արքունիքի հետաքրքրութիւնն էլ բացատրւում էր այնքանով, որքանով տաք ջրերին հասնելու ճամբան անցնում էր դարձեա՛լ Հայաստանով: Այս ամէնից զատ, հէնց բուն Հայաստանի մէջ էին տեղի ունենում ինչինչ խմորումներ, որոնք ծայր առնելով լեռնաբնակ հայերի` իրենց ինքնուրոյնութիւնը պահպանելու նպատակով յաճախ մարտական գործողութիւններից, շարունակւում էին դէպի հայութեան իրաւունքները պաշտպանելու` օրինաւոր ուղիներով երաշխիքներ ապահովելը: Միքայէլ Նալբանդեանը «ռուսաց հայեր»ի մէջ թերեւս առաջինն էր, որ Կոստանդնուպոլիս էր ժամանել քաղաքական մի շատ կարեւոր նշանակութիւն ունեցող իրադարձութիւնից յետոյ, որ տեղի էր ունեցել կրօնական ոլորտի մէջ: Յակոբոս պատրիարքի* նախագահութեամբ, վերջապէս, գումարուել էր ազգային ընդհանուր ժողովը, որին մասնակցել էին եկեղեցականներ, ամիրաներ,

արհեստապետներ, մտաւորականներ, վաճառականներ, որոնք հրաւիրուել էին ընդունելու նպատակով արդէն մշակուած մի կանոնադրութիւն, որ կարգաւորելու էր հայ ազգային եւ հասարակական կեանքը: 1857 թուականի Մարտ 22-ի ուրբաթ օրը պատրիարքարանի մէջ հաւաքուած ժողովականների համար, յիրաւի պատմական էր: Նրանք հաւանութիւն տուեցին ծրագրին, եւ իրենց ստորագրութիւնները դնելով` «ընդունեցին այն խնդութեամբ ու գոհութեամբ եւ օրհնութեամբ»,— վկայում է Ականատեսը: Խանդավառ պոլսահայերը ծրագիրն արդէն համարում էին սահմանադրութիւն, որն իր գլխաւոր գծերով այնքան էլ հեռու չէր այն «սահմանադրութիւնից», աւելի ճիշտ` կանոնադրութիւնից, որ կազմուելու էր մի քանի տարի անց... Պոլսահայ եւ ընդհանրապէս թուրքահայոց կեանքի մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւնների միւս կիզակէտը Անտոն արքեպիսկոպոս Հասունի* եւ նրա իւրայինների շարունակուող խըժդըժութիւններն էին, որոնք պառակտել էին կաթողիկէ հայ համայնքը: Անտոնը Վատիկանի դպրոցի մէջ ուսանելուց յետոյ ձեռնադրուելով` վերադարձաւ Կոստանդնուպոլիս, եւ կարճ ժամանակի ընթացքին ստեղծեց համախոհների իր շրջանակը, սկսելու համար մի գործունէութիւն, որ շարունակուելու էր ոչ թէ տա րիներ, այլ տասնամեակներ: Արքեպիսկոպոս Հասունի քաղաքականութիւնը յստակ ու բացայայտ մի նպատակ ունէր` կաթողիկէ հայ համայնքի մէջ բնաջինջ անել ամենայն հայկականը, որ պահպանւում էր աւանդաբար: Անտոն արքեպիսկոպոս Հասունը Կոստանդնուպոլսի մէջ կազմակերպում էր հաւատաքննութիւններ, ամբաստանում եւ հալածում էր բոլոր այն կաթողիկէներին, ովքեր դոյզն իսկ ազգանպաստ գործ էին անում: Նա իսկական մի հալածանք սկսեց Վենետիկի Մխիթարեանների դէմ, նրանց յայտարարելով ո՛չ աւելի եւ ո՛չ պակաս, քան «կաթոլիկութեան դաւաճաններ»: Կասկած չկար որ հայ կեանքը, որտեղ էլ այն պահպանուած կամ ընձիւղուած լինէր, իսկական մի խառնարան էր, որ ցաւօք, բաւականին հեռու էր հրաբխային ժայթքումից: Այդ իմաստով, բնականաբար, բացառութիւն չէր նաեւ Փարիզը: Նոր հանդիպումներն ու ծանօթութիւնները, հաճելի զբօսանքներն ու զուարճութիւնները, որպիսիք ընդհանրապէս սիրում էր Միքայէլ Նալբանդեանը եւ որոնք թեթեւութիւն էին բերում նրա տառապած հոգուն ու չարչարուած մարմնին, նըպաստեցին, որ նա արագօրէն մխրճուի Փարիզի ձեւաւորուող հայ համայնքի ներքին կեանքի մէջ եւ այնտեղ նոյնպէս իրեն, միա՛յն իրեն բնորոշ կրքոտութեամբ մարտնչի խաւարամտութեան եւ քրիստոնէական հաւատքը քաղաքական սադրանքների ենթարկողների դէմ: ...Այդ տարիներին Փարիզի մէջ երկու հայկական դպրոց կար, որոնցից մէկը հիմնադրուած էր հնդկահայ մեծահարուստ Սամուէլ Մուրադի* կտակած գումարներով, իսկ միւսը` Հայկազնեան դպրոցն էր, որի ծախքը հոգում էր

պոլսահայ համայնքը: Մուրադեան դպրոցը ունէր երկյարկանի շէնք, գրադարան, ֆիզիկայի, հանքաբանութեան եւ կենդանաբանութեան սենեակներ: Այսպիսի մի դպրոցի մէջ սովորելը ոչ միայն հաստատուն եւ խորը գիտելիքներ ձեռք բերելու գրաւական էր, այլեւ շոյում էր մարդու ինքնասիրութիւնը: Հայերից շատերն էին ուզում իրենց զաւակներին կրթութեան ուղարկել Մուրադեան դպրոց: Բայց խնդիրն այն էր որ այստեղ կարող էին ուսանել միայն կաթողիկէ հայերի երեխաները: Այսպիսի տարբերակումն իսկ անհեթեթ էր: Եւ եթէ Մուրադեան դպրոցը տեղի կրօնական իշխանութիւնների ձեռքին վերջնականապէս չէր դարձել այս անհեթեթութեան զոհը, ապա պատճառն այն էր, որ կառավարիչ էր նշանակուած Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը: Նա «արժանապատիւ մի անձ էր, որ ծանօթ էր հայ ազգին Նահապետ անունով» եւ հեղինակ էր այնպիսի ազգասիրական տաղերի, որոնք թէ՛ իր ժամանակ, եւ թէ՛ տարիներ ու տասնամեակներ անց ջերմացրել ու ջերմացնելու էին մարդկանց սրտերը: Հետագային, հայ գրականութեան մասին խօսելիս, Նալբանդեանը յատկապէս նշելու էր, որ չի մոռացել Հայր Ղեւոնդ Ալիշանին, քանզի «չափաբերական քերթուածոց մէջ արժանաւոր վարդապետը ախոյեան չունի»: Եւ, «եթէ մենք լռենք,— համոզուած էր Նալբանդեանը,— Աւարայրի բլբուլը կը խօսի. „Կանչէ՛ պլպուլիկ, կանչէ՛ հոգեձայն, արդեօք զուխտ մահուն սուրբ յիշէ՞ Վարդան“»: Մխիթարեան Միաբանութեան Հայրերից Ղեւոնդ Ալիշանը, յիրաւի, այն բացառիկ մարդկանցից մէկն էր, որին ժառանգաբար անցել էր Մխիթար աբբահայր Սեբաստացու հայեցի ոգին: Շփւելով Հայր Ղեւոնդ Ալիշանի հետ` Միքայէլ Նալբանդեանը սիրեց ու գնահատեց նրան, նաեւ հասկացաւ, որ Մուրադեան դպրոցի կառավարիչի պաշտօնին գտնուելով, այդ ազնիւ ու գիտուն Հայը, դժուարութեամբ է դիմագրաւում կրօնական իշխանութիւններին: Միւս դպրոցի վիճակը բնաւ մխիթարական չէր այն իմաստով, որ գտնւում էր քաղաքից դուրս, վարձու մի տան մէջ, չունէր յարմարութիւններ, իսկ հմուտ դասատուների գործն էլ դժուար էր, որովհետեւ նրանց վախեցնում էր դպրոցի հեռաւորութիւնը: Բայց եթէ միայն սա¯լինէր ցաւը... Հայկազնեան դպրոցը հետեւանք էր պատահական մի կայծի եւ կարօտ էր ապահովութեան: Կոստանդնուպոլսի մէջ արդէն տարաձայնութիւններ էին սկսուել Փարիզի հայկական դպրոցը պահելու շուրջ: Մի դպրոց, որտեղ Միքայէլ Նալբանդեանը հանդիպել էր ընդամէնը ութ աշակերտի... Ի՞նչ կարող էր նա անել, ի՞նչ ելք կարող էր գտնել անյոյս այս վիճակից, ո՞ւմ կարող էր մեղադրել, որպէսզի նաեւ հնարաւորութիւն ունենար հաշիւ պահանջել: ...Բայց եւ այնպէս, Փարիզի հայ համայնքը կարող էր դառնալ ազգային հզօր մի կենտրոն, համոզուած էր Միքայէլ Նալբանդեանը, որովհետեւ, չնայած փարիզահայերը թուով քիչ էին, բայց այդ քչի մէջ ազգայինը ի յայտ է գալիս աւելի, քան

հայաբնակ ուրիշ քաղաքների մէջ, որտեղ լինելու առիթներ էր ունեցել նա: «Մենք ուրախ ենք, որ այժմ ամենուրէք հայերի մէջ փոքր ի շատէ շարժում է երեւում. ազգը եւ ազգութիւնը ասես թէ կամացկամաց դառնում են հասարակաց խօսակցութեան նիւթ, բայց կ’ուզենայինք, որ այդ առարկայի վրայ ամուլ շատախօ սութեամբ չգոհանային»: …Այնպիսի մի անհատականութեան մասին, որպիսին էր Նալբանդեանը, սովորաբար ասում են, թէ նրան ծնեց ու կոփեց ժամանակը: Բայց նման բացատրութիւնը կարող է նոյնքան վերացական լինել, որքան եւ «ծնելու եւ կոփելու» գեղեցիկ պատկերն է: Թերեւս աւելի ճիշտ կը լինի, եթէ նկատենք, որ Նալբանդեանը ի՛նքը եւ նրա պէս բացառիկ անհատականութիւննե՛րն են ժամանակին թելադրում իրենց կամքն ու ժամանակին ներարկում իրենց ոգին: Եւ այստեղ գործօն նշանակութիւն է ստանում նոյնքան զօրեղ անհատականութիւնների հետ ունեցած հանդիպումները, որպիսիք առաջին հայեացքից կարող են պատահական թւալ եւ, որոնք, սակայն, պարզ օրինաչափութիւն են եւ երեւոյթների բնական շղթան կապող օղակներ: Յամենայն դէպս, ազգային ինքնագիտակցութեան արթնացումի եւ լուսաւորութեան նպատակին զինուորագրուած Միքայէլի համար իր սերնդակից եւ նոյնքան բուռն կենսագրութիւն ունեցող Ստեփան Ոսկանի հետ փարիզեան հանդիպումը ունեցաւ շատ աւելի մեծ նշանակութիւն, քան կարելի էր կարծել առաջին հայեացքից: Կիկերոնն ասում էր. «Fructus enim ingenii et virtutus omnisque praestantiae tum maxsimus accpitur, cum in proximum quemque confertur» — «Տաղանդի, արիութեան եւ մեր բոլոր միւս շնորհների պտուղները մեզ առաւելագոյնս քաղցր են թւում, երբ դրանք բաժանում ենք մէկ ուրիշի հետ*»: Իսկ եթէ այդ «մէկ ուրիշը» իր մտածումներով, իր գործերով եւ իր ծրագրերով քո նմանակն է, ապա դժուար չէ պատկերացնել այն խանդավառութիւնը, որ Ստեփան Ոսկանի հետ մտերմանալով` ապրեց Միքայէլ Նալբանդեանը: ...Յիրաւի, Ստեփան Ոսկանն էլ ապրել ու գործել էր* միշտ իրադարձութիւնների կենտրոնի եւ միշտ անձնազոհ պայքարի մէջ, միշտ շտապելով ու նաեւ տագնապելով, թէ հայերն յանկարծ անոյշ քնով կ’անցկացնեն աշխարհի մէջ տեղի ունեցող հասարակական ու քաղաքական բարեփոխութիւնները: Աւելին. ապրելով Փարիզ, նա առիթ էր ունեցել մասնակցելու 1848 թուականի յեղափոխութեանը: Փետրուար 24-ի այն յիշարժան օրը, երբ զինուած ապստամբ ները յաղթական աղաղակներով խուժել էին Թիւլրիի պալատ, զէնքը ձեռքին` նրանց մէջ էր եղել նաեւ Ստեփան Ոսկանը: Արժանապատիւ հպարտութեամբ եւ առանց իր անձին աւելին վերագրելու, Ստեփան Ոսկանը պատմում էր, թէ ինչպէս է մէկ տարի անց, 1849ի Յունիս 13ին մասնակցել ուսանողական ցոյցին, որ կազմակերպւել էր Լուի Բոնապարտի*

ձեռնարկած ռազմական գործողութիւնների դէմ: Բանն այն է որ 1848 թուականին յեղափոխական ուժերը Հռոմի մէջ իշխանութիւնը վերցրեցին իրենց ձեռքը, իսկ Պիոս Թ* պապը հեռացաւ: Իտալացի ազատագրութեան մարտիկները հաստատեցին Հռոմի հանրապետութիւնը: Եկեղեցու դէմ կատարւող բիրտ գործողութիւնները կանխելու նպատակով Պիոս Թ պապը դիմեց համայն կաթողիկէ աշխարհին: Լուի Բոնապարտը մի զօրամաս ուղարկեց Իտալիա, յայտարարելով, սակայն, թէ Ֆրանսան բնաւ էլ չի ծրագրել տապալել Հռոմի հանրապետութիւնը: Այնուհետեւ յայտնի էր դարձել, որ ֆրանսական զօրամասը Իտալիա է մեկնել հանրապետութիւնը խեղդելու նպատակով: «Ուսանողները Սահմանադիր ժողովին աղերսագիր մը տալու որոշում ըրին,— պատմում էր Ստեփան Ոսկանը:— Այդ աղերսագիրը համեստ բողոք մը կը պարունակէր Ֆրանսայի արտաքին քաղաքականութեան դէմ: Վարժատուններու դրօշն առնելով, ուսանողները բուլվարներով սկսան դէպի Ազգային ժողովը ուղղուիլ: Իրենց նպատակը ո՛չ ապստամբել էր եւ ո՛չ ալ կռուիլ, եւ որեւէ ոք փոքրիկ զէնք մ’անգամ չունէր: Հոգեւորականները զրպարտեցին բողոքի այս շարժումը եւ ազգային զօրքն ալ անոնցմէ խաբուելով, ելաւ ուսանողներու դէմ եւ ցրուեց զանոնք: Աղերսագիր տանող բազմութեան դրօշակակիրը մեր բարեկամներէն մէկն էր, եւ որովհետեւ իրեն քով կը գտնուէինք, վայրկեան մը դրօշը մեր ձեռն անցաւ շփոթին մէջ եւ կարող եղանք զայն պաշտպանել իբրեւ ուսանող եւ ոչ իբրեւ մարտիկ ապստամբ»: Մի քանի օր անց Ստեփան Ոսկանին ձերբակալեցին: Շուրջ երկու ամիս նա մնաց կալանքի տակ: Զինուած ներխուժում Թիւլրիի պալատ, ապստամբութիւն Լուի Բոնապարտի դէմ, դրօշը ձեռքին բողոքի ցոյցի ելնելու եւ դրօշը պահպանելու` ազատամարտիկի կեցուածք... Միքայէլ Նալբանդեանը ոգեւորութեամբ ու զմայլանքով էր լսում իր նոր բարեկամին, որի տեսածն ու ապրածը, մտորումներն ու գործերը մէկը միւսից աւելի հրապուրիչ էին ու աւելի զարմանալի: Ուսանողական տարիներին Ստեփան Ոսկանը ոչ միայն ըմբոստների հետ ըմբոստ էր եւ դրօշակակիրների կողքին` դրօշակակիր, այլեւ հմուտ հրապարակախօս, որ աշխատում էր դեռեւս Թիերի* հիմնադրած Le National լրագրին: Նա ուսանել էր պատմաբան Ժիւլ Միշլէին*, եղել էր հասարակական ու քաղաքական գործիչ եւ աստղագէտ ու մաթեմատիկոս Դոմինիկո Արագոյի* մտերիմ բարեկամն ու աշակերտը, եւ, վերջապէս, իմաստասէր Հիպոլիտ Թենի* ընկերը: Միքայէլ Նալբանդեանին, որ մոսկովեան տարիներին արդէն հասցրել էր ծանօթանալ, առաւել եւս` ոգեւորուել ռուսական մթնոլորտի մէջ յայտնուած յեղափոխական գաղափարներով, տարօրինակ, եթէ չասենք` զարմանալի պիտի թւար նորածանօթ իր բարեկամի կեցուածքը: Բանն այն է, որ Ստեփան Ոսկանի համար յեղափոխութիւնը չունէր միանշանակ բովանդակութիւն, որպիսին աշխարհընկալումի մատերիալիս-

տական հայեացքի հետ շաղախուած` արագօրէն յագեցնում էր ասիական բռնատիրութեան դասական երկ րի հոգեւոր ու մտային պարապութիւնը: Կարելի է պատկերացնել Միքայէլի մերթ ընդվզելը, մերթ լուռ ներամփոփուելը, մերթ էլ գուցէ հիասթափութիւնը, որ ապրում էր յեղափոխութեան ականատեսին եւ մասնակցին լսելիս: Միշտ հակառակող, իր ճշմարտութիւնը վիճաբանութեան մէջ որոնող Միքայէլը Ստեփան Ոսկանի առաջ իրեն զգում էր որպէս աշակերտ: Եւ պատճառը ոչ թէ մի քանի տարով կրտսեր լինելն էր, այլ Ստեփանի հարուստ փորձը: Միքայէլին պարուրող երբեմն հակասական, երբեմն էլ ներդաշնակուող այս զգացումները դարձան նրանց բարեկամութեան, համախոհութեան, ուրեմն նաեւ բազկակցական պայքարի ամուր հիմքը: Մի պայքար, որն իր ռազմավարական ընթացքով ազգային ապագայ,Ազգային Տուն ստեղծելու ինքնատիպ, իր տեսակի մէջ բացառիկ եւ իր բնոյթով լայնախոհ ծրագիր ուներ... Աշխարհի մէջ խոշոր իրադարձութիւններ էին տեղի ունենում: Ժողովուրդները ձգտում էին ազատագրուել բռնատիրութիւններից: Բռնատիրական կայսրութիւնները ձգտում էին է՛լ աւելի ամրապնդւել եւ նորանոր տարածքներ նուաճել թուլացող դրացիներից: Ազատագրութեան համար բոլոր ազգերն էլ համագործակցելու անհրաժեշտութիւն էին զգում: Բայց ոչ ոք չէր ուզում ըմբռնել, թէ միջազգային սորուն գետնի վրայ հաստատուած համագործակցութիւնը ազգային ազատագրութեան կայուն հիմք չի կարող լինել: Հնարաւոր է, շա՛տ հնարաւոր է, որ փարիզեան այս օրերին էր, երբ Միքայէլի գիտակցութեան մէջ մխրճուեց ճակատագրական մի ճշմարտութիւն. «Հայերիս ճանապարհը ա՛յլ պիտի լինի բոլորովին»: Յամենայն դէպս, եթէ նրա մտքով երբեւէ անցաւ ազգային ընթացքի ճակատագրական ճանապարհի ընտրութեան խնդիրը, ապա ձեւակերպումը գրեթէ չէր տարբերուելու նրա ամբողջ էութիւնը արտայայտող երբեմնի անթաքոյց յայտարարութիւնից. «Ճշմարտութիւնը ասել եւ կանգնել մէջտեղումը»: Իսկ ճշմարիտ ճանապարհը մի ամբողջ ժողովուրդի համար չի կարող լինել նոյնիսկ պողոտան, եթէ այդ պողոտան բացել են ուրիշները: Ազգային Տուն կառուցելու ճամբան անցնելու էր սեփական, նեղլիկ, պատմութեան մէջ քօղարկուած կածաններով ու վիհերի եզրերով: Բայց այդ լինելու էր Հայի՛ ճամբան, միա՛կ ճամբան, սեփակա՛ն ճամբան: Ստեփան Ոսկանը յեղափոխական պայքարի ո՛չ միայն պարզ հանդիսատեսը չէր եղել, այլեւ էութեամբ ապրել էր հասարակական եւ քաղաքական մտքի խմորումների մէջ, եղել էր այդ միտքը ձեւաւորողներից մէկը: Ֆրանսական առաջին յեղափոխութեան ողբերգութեան ժամանակներից ի վեր անցել էր շուրջ վաթսուն տարի, երբ նա 1789-ի Օգոստոսեան Հրովարտակի ոգեղենութեամբ տարուած` ներխուժել էր թագաւորական պալատներ, իսկ այնուհետեւ, հազիւ հինգ կամ տասը տարի անց ըմբռնել էր այն երկդիմի, երեսպաշտական խաղը, որ սկսել ու չէին ուզում աւարտել քաղաքական ազատամտութեամբ քօղարկուած

բախտախնդիրները: Իւրացնելով գիտութեան նուաճումներով շաղախած անաստուածեան վարդապետութիւնները որպէս հոգին եւ հոգեւորը ժխտելու, վերացնելու, ծաղրելու պարզամիտ միջոց` նրանք, այդ արկածախնդիրները, իրենց համարում էին արդէն ձերբազատուած, համարում էին արդէն ազատագրուած... Բայց ինչի՞ց: Ինչպէս արդէն յստակ էր վաթսուն տարիների պատմութիւնից, առայժմ հասարակութիւնը «ազատագրուել» էր բարոյական կողմնորոշումներից: Ազատագրւում էին խղճից, պատասխանատուութիւն ունենալու առաքինութիւնից, կարեկցանքից, ամօթից ու արդարամտութիւնից: Աստծուց էին «ազատագրւում»… Որպէսզի մարդը նորից յայտնուէր խաւար եւ հոգեզուրկ մի իրականութեան մէջ` յուսահատ ու անօգնական: Որպէսզի մարդը նորից կորցնէր իր Աստուածատուր ազատութիւնը: Որպէսզի մարդը նորից քարշ տար երբեմնի ստոր ու պատուազուրկ իր կեանքը: …Ստեփան Ոսկանը դառնացած էր, որ 1848-ի Փետրուարեան յեղափոխութիւնը, այսինքն Երկրորդ հանրապետութիւն հաստատելը, բնաւ չարդարացրեց սպասելիքները: Սկզբնական շրջանին նա նոյնիսկ տարակուսանքների մէջ էր, չէր կարողանում ըմբռնել հետագայ անցուդարձի իմաստը: Այո՛, ստեղծուել էր հանրապետութիւն: Այո՛, հէնց այդ հանրապետութիւնն էլ այժմ պէտք է զբաղուէր երկիրը բարենորոգչութիւնների ճանապարհ հանելով: Յատկապէս բարենորոգչութիւններ էին սպասւում, որպէսզի երաշխաւորուէին ազատութիւնը, հաւասարութիւնն ու եղբայրութիւնը հասարակութեան մէջ: Բայց այս ամէնի փոխարէն, այսինքն երկիրը կառավարելու եւ բարենորոգչութիւններ իրականացնելու փոխարէն, իշխանութիւնները որդեգրեցին բռնութիւնները: Ստեփան Ոսկանը ետ քաշուեց քաղաքական այդ խաղերից: «Կարելի է թէ, օր մը, այս դէպքերու պատմութիւնը գրենք եւ այն ատեն հայերը կրնան համոզուիլ, որ Հայկայ ճշմարիտ թոռ մը ազատութեան սէրը վատութեամբ ի գործ չի դներ»,— գրել է Ստեփան Ոսկանը: Յիրաւի, Ստեփան Ոսկանը Հայկի ճշմարիտ թոռն էր: Սեփա կան անձի այսպիսի բնորոշումը գեղեցկախօսութիւն չէր, եւ ոչ էլ, առաւել եւս` կեցուածք: Նրա էութիւնը ազատութիւնն էր: «Ուր եւ գտնուինք, ազատութեան հետ պիտի մնանք,— ասում էր նա,— եւ բռնութիւնը չպիտի սիրենք երբէք թէ՛ հայերու եւ թէ՛ օտարներուն մէջ: Մեզի համար ազատութիւնից դուրս լուսաւորութիւն չկայ»: Այս միտքը եւս տարօրինակ էր Միքայէլի համար, որովհետեւ հակասում էր ռուսական մտածողութեանը, որ կարծրացել էր ասիական ու համայնքային հոգեբանութեան սեղմ սահմանների մէջ: Մոսկովեան կեանքի մի քանի տարիների ընթացքին Միքայէլ Նալբանդեանի համար ապացուցելու գրեթէ կարիք չունեցող ճշմարտութիւն էր դարձել, թէ լուսաւորութիւնն իսկ արդէն բաւարար նախապայման է ազատութեան համար: Եւ հէնց այդ համոզումը չէ՞ր արդեօք

պատճառը, որ Ստեփանոս Նազարեանի հետ ձեռնարկել էին «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը: Մի՞թէ նոյն համոզումով չէր թարգմանել «Թափառական Հրեան» վէպը... Ռուսական մթնոլորտն էր այդպիսին, երբ գերագոյն մի նպատակ պայմանաւորում էին ամենուրէք ու ամէնքի համար կենսական անհրաժեշտութիւն դարձած երեւոյթով... Ամենուրէք եւ ամէնքի, բայց ո՛չ Ռուսաստանի եւ ո՛չ ռուսի համար... Ռուսաստանն ու ռուսական իրականութիւնը դեռեւս շա՜տ հեռու էին արեւմուտքի լուսաւորութիւնից, հետեւաբար նրանց թւում էր, թէ լուսաւորութեան գործը գլուխ բերելով ինքնաբերաբար կը հաստատուի նաեւ ազատութիւնը: Ուստի ամէն տեսակ խռովութիւններ,ապստամբութիւններ, ընդվզումներ իզուր եւ անիմաստ էին համարւում, համարւում էին նոյնիսկ պատժելի, որովհետեւ խանգարում էին լուսաւորութեան ընթացքը, եւ որպէս հետեւանք` խոչընդոտում էին ազատութեանը: Բանն այնտեղ էր հասել, որ քրէական յանցագործութեան համար Սիբիր աքսորուած դատապարտեալին մի խոշոր շրջանի դատաւոր էին նշանակել սոսկ այն պատճառով, որ գրել ու կարդալ գիտէր: Ընդհանրապէս, Ռուսաստանի մէջ շատերն էին այն համոզումին, որ երբ գրագէտների թիւը գերազանցի անգրագէտների թուին, այսինքն գրել ու կարդալ սովորի ազգաբնակչութեան գէթ իւրաքանչիւր հարիւրից յիսունմէկը, ապա ամէն բան «ինքն իրեն կարգի կ’ընկնի» եւ «կը լինի համընդհանուր ազատութիւն ու երջանկութիւն»: Դժուար էր, ի հարկէ, հաշտուել յեղափոխութեան բազմադիմութեան եւ այն մտքի հետ, թէ դա սոսկ մի գործիք է ժողովուրդին ոտքի հանելու, իշխանութիւն տապալելու եւ կառավարումի սանձերը արկածախնդիրների ձեռքը տալու համար, որ պէսզի անխախտ մի օրինաչափութեամբ ծայր առնեն աւելի սոսկալի ահաբեկչութիւններ, աւելի անսանձ օրինախախտումներ, աւելի յանդուգն ոտնահարումներ` մարդկանց, նրանց խղճի, նրանց ինչքի նկատմամբ: ...Եթէ համահայկական իրականութիւնը մի խառնարան էր, որ ժայթքումներ չէր ունեցել, ապա այն մթնոլորտը, որտեղ ուսանողական իր կեանքն էր ապրել Ստեփան Ոսկանը, ամէն տեսակ ուսմունքների, վարդապետութիւնների, քաղաքական եռուզեռի իսկական մի քուրայ էր եղել: Եւ այդ քուրան իր թէժութիւնը պահպանել էր նաեւ վաթսունականներին: Տեսակէտները, համոզմունքները, սկզբունքները ապրում էին քով քովի: Եւ այդ քով քովի ապրող բորբոքուած մտքերը ոչ թէ ներդաշնակ էին կամ գոնէ ունէին ընդհանուր եզրեր, այլ գտնւում էին ծայրայեղ վիճակների մէջ, եւ այդ ծայրայեղութիւնները սկսւում էին թագաւորական միահեծանութեան, եկեղեցու գեր իշխանութեան փորձութիւն անցած գաղափարներից մինչեւ համայնական ապրելակերպի խարխուլ ուսմունքները, որոնց «յաղթանակների» կարճատեւ բռնկումները շարունակական ցնցումների էին ենթարկում ոչ միայն Ֆրանսայի, այլեւ ամբողջ Եւրոպայի հասարակական կեանքը: Այս իրականութեան մէջ որեւէ կողմնորոշում, որ չլինէր ծայրայեղ` դժուար էր ունենալ: Դժուար էր, բայց հնարաւոր: Աւելին. հնարաւոր էր ունենալ ոչ միայն

կողմնորոշում, այլեւ բնաւ էլ ո՛չ ծայրայեղ կողմնորոշում: Այդպիսի հնարաւորութեան ապացոյցն էր Ստեփան Ոսկանի եւ, անշուշտ, ո՛չ առանց նրա ազդեցութեան` Միքայէլ Նալբանդեանի պարագան: Յեղափոխութեան մթնոլորտի մէջ որպէս Անհատականութիւն ձեւաւորուելը թերեւս ամէն մահկանացուի չէ՛ վիճակուած: Բայց ամէն մի Անհատականութիւն անցնում է յեղափոխութեան թոհուբոհի միջով: Եւ հէնց այս անցումի ու երեւոյթների նկատմամբ սեփական հայեացքները մշակելու ընթացքին էր, որ Ստեփան Ոսկանը կանգնել էր ազգային կեանքի նոյն ողբալի իրադարձութիւնների դիմաց, որոնց մի քանի տարի ուշացումով պէտք է ընդհարուէր նաեւ Միքայէլ Նալբանդեանը: Յամենայն դէպս, Միքայէլի համար անպայման անակնկալ էր, որ դեռեւս չորսհինգ տարի առաջ, Զմիւռնիա ապրելիս, Ստեփան Ոսկանը ականատես լինելով հայ համայնքի նուազ տոկուն վիճակին, որոշելով գործողութեամբ դիմագրաւել «դաւանաբանական խաղերը», ձեռնարկել էր նոյնը` Էօժեն Սիւի «Թափառական Հրեան» վէպի թարգմանութիւնը: Ասենք, որ «նուազ տոկուն»ը այն խօսքը չէ: Ստեփան Ոսկանը, նկատի ունենալով Դիարբեքիրի հայերի քայլը, այն համարել էր պարզապէս... ծիծաղելի: Պատմութիւնն այս էր: Դիարբեքիրի հայ ջոջերը ժողովուրդի վճարած հարկից իւրացրել էին քառասուն հազար ղուրուշ5: Բայց պետական գանձարան, անշուշտ, պարտաւոր էին մուծել ամբողջ գումարը: Մեծատունները աւելի սրամիտ բան չէին մտածել, քան մի նոր հարկահաւաք սկսելն էր: Ժողովուրդը բողոքել ու հաշիւ էր պահանջել: Եւ քանի որ աշխարհի ոչ մի անկեան մէջ եւ ոչ մի ժամանակ չի պատահել այնպէս, որ ժողովուրդին հաշիւ ներկայացնեն, ուստի եւ այս անգամ էլ փորձ արուեց գործը կոծկել: Դժգոհութիւնները վերաճեցին խռովութեան: Եւ հոգեւոր առաջնորդ Յակոբ եպիսկոպոսը իր հօտի շահերը պաշտպանելու փոխարէն, խռովութիւն դրդողներին ու կազմակերպիչներին մատնեց թուրք փաշային` խնդրելով համապատասխան միջոց ներ ձեռք առնել, որոնք, անշուշտ չէին կարող ուշանալ բռնատիրութեան դասական մի երկրի մէջ: Խռովութեան կազմակերպիչներին ձերբակալել էին: Եւ հոգեւոր առաջնորդի այս մատնութիւնը այնպէս էր զայրացրել եւ յուսահատ ու անելանելի վիճակ ստեղծել հայերի համար, որ նրանք որոշել էին... հեռանալ իրենց եկեղեցուց: «Ինչ եւ ըլլայ առիթ այսպիսի անհեթեթ որոշումի մը, Դիարբեքիրի ո՛չ հայ եպիսկոպոսը եւ ո՛չ ժողովուրդը կրնան երբէք արդարանալ լուսաւոր հասարակութեան մ՛առջեւ,— մեղադրում էր նրանց Ստեփան Ոսկանը,— վասնզի 5

Թուրքական մանր մետաղադրամ :

երկուքն ալ ծիծաղելի դրութեան մը մէջ կը գտնուին: Ծիծաղելի է ժողովուրդը, երբ կ’երեւակայէ թէ գժտութիւնը բաւական առիթ է հաւատքը փոխելու: Աւելի ծիծաղելի է եպիսկոպոս մը, որուն հօտը օտարներէն կը յափշտակուի եւ կը ցրուի այսպիսի մարմնաւոր գժտութեան համար»: Կարելի էր, ի հարկէ, համաձայնել Ստեփան Ոսկանի հետ, որ յուսաբեկութիւնն ու անելանելի վիճակով պայմանաւորուած զարմանալի ինքնաժխտումը ծիծաղելի է լուսաւոր հասարակու թեան համար, եթէ այն չլինէր մի ողբերգութիւն, որը լալով էլ չէիր սփոփի: Լացը կամ ծիծաղը չէին կարող ողբերգութեան դէմն առնել: Անհրաժեշտ էին աւելի գործնական միջոցներ, որպէսզի հոգեւորականների ապիկարութիւնը քրիստոնէական հաւատի հետ չշփոթեն: Այդ միջոցներից մէկն էլ «Թափառական Հրեան» վէպի թարգմանութիւնը կարող էր լինել: Թէեւ Պիոս Թ պապը նոյն մտահոգութիւնն ունենալով, սակայն այլ մօտեցում ուներ եւ իր նկատառումներն արտայայտել էր հայերին ուղղուած ընդարձակ շրջաբերականկոնդակի մէջ: ...Ստեփան Ոսկանը ծնուել ու մեծացել էր Զմիւռնիա, այնուհետեւ պատանեկան ու երիտասարդական տարիներին ապրել էր Փարիզ: Ուստի լաւ էր ճանաչում թէ՛ իր ծննդավայրի ժողովուրդին եւ գիտէր նրանց հոգսերը, եւ թէ՛ եւրոպական քաղաքակրթութեանը անմիջականօրէն շփուող փարիզահայերին, որոնք օտար միջավայրի մէջ ազգային պատմութեամբ, մշակոյթով եւ լուսաւորութեամբ ինքնահաստատում գտնելու փոխարէն, կորցնում էին, պատրաստակամօրէն կորցնում էին իրենց լեզուն, հոգեւոր արժէքները, ազգային դէմքը... Եւ ինչպէս բոլոր նրանք, ովքեր այրւում էին հայերին ազգային ինքնագիտակցութիւն ու արժանապատուութիւն ներարկելու ցանկութեամբ, որ աւելի շուտ ձախողւում, քան արձագանգ էր գտնում դատարկուած հոգիների մէջ, Ստեփան Ոսկանը եւս անզուսպ ցասումով, իր դէմ հանելով իրենց բուն էութիւնը ուրացած, սակայն ֆրանսացի չդարձած թերարժէք հայերին, գոչում էր. «Հայերը ազգութիւն չունին, եւ զեւզեկներու “ազգ, ազգ” ըսելը պէտք չէ, որ խաբէ զիրենք: Վէրք մը, թէ բարոյական եւ թէ նիւթական, պէտք է յայտնուի, որ բոյժ գտնէ: Մեզի համար գովելի է այն մարդը, որ պակասութիւն մը կը յայտնէ, կը նկարագրէ եւ դարման կը փնտրէ: Երբէք անիկա չի կրնար պախարակուիլ, երբ մտքի խոտորումը եւ սրտի կեղտը կը դատէ եւ բարոյական ապականութիւնը կը դատապարտէ ճշմարիտ քաղաքավարութեան օրէնքներուն համեմատ»: Որքա՛ն պիտի ոգեւորուած լինէր Միքայէլ Նալբանդեանը Սէն գետի ափին կամ բուլվարներով իր բարեկամի հետ զբօսնելիս, նրա այս մտածումները լսելով ու գործելակերպին ծանօթանալով:Եւ որքա՜ն պիտի տառապէր այն իրականութիւնը տեսնելով, որ գոյութիւն ունէր փարիզահայութեան կեանքի մէջ: Ամէնուրէք նոյն վիճակն էր... Նոր Նախիջեւանի ու Մոսկուայի հայերի պէս Փարիզի հայ համայնքը եւս վարակուած էր նոյն ախտով: Հայերը, տրուելով օտար բարքերի արտաքին երեւոյթին ու օտարի նիստուկացին, իրենց ինքնահաստատումը գտնում էին մայրենի լեզուից հրաժարուելու, այսինքն` ազգային ոգին

լլկելու գնով: 1854 թուականին փարիզահայոց կեանքի մէջ մի կարեւոր իրադարձութիւն էր տեղի ունեցել: Ջանիկ Արամեանն* էր այդ իրադարձութեան հեղինակը, որ Բոնապարտ փողոցի վրայ բացել էր հայկական տպարանը, որ նշանակում էր գրականութիւն եւ պարբերական հրատարակութիւններ, նշանակում էր մշակութային եւ հասարակական կեանք: Ստեփան Ոսկանը, որ վաղուց ի վեր փայփայում էր իր պարբերականն ունենալու երազանքը, անմիջապէս ձեռնարկեց «Արեւելք» լրագիրը լոյս ընծայելու գործը: ...Այսպիսով, այն, ինչը երբեմն դիտում եւ գնահատում ենք որպէս ժամանակի թելադրանք, իր հիմքի մէջ տարբեր երեւոյթների զարմանալի մի ներդաշնակութիւն է, հասարակական առաջադիմութեանը նուիրուած գործիչների յաճախ պատահական, բայց եւ օրինաչափ հանդիպումի եւ համագործակցութեան հետեւանք: Յիրաւի, երբ իրարից հեռու, աշխարհի տարբեր տէրութիւնների մայրաքաղաքների մէջ, իրար անծանօթ ու իրարից անտեղեակ երկու հոգի, փայփայելով ապագայի միեւնոյն երազները` ապրում ու գործում են նոյն կերպ, մարտնչում են նոյն հակառակորդի` խաւարամտութեան եւ ուծացումի դէմ, ապա սա զուգադիպութիւն, առաւել եւս պատահականութիւն չէ, այլ օրինաչափութիւն: Բայց երբ իրարից հեռու, աշխարհի երկու տարբեր տէրութիւնների մայրաքաղաքների մէջ, իրար անծանօթ ու իրարից անտեղեակ գործող երկու հոգու ճանապարհին, որպէս չարիք ու պատուհաս ելնում է միեւնոյն մարդը, արդէն մտածում ես, թէ արդեօք այդ ամէնը սատանայի գործը չէ՞... Ստեփան Ոսկանի եւ Միքայէլ Նալբանդեանի համար սադայէլական այդ չարիքը, ճակատագրական այդ անխուսափելիութիւնը ոչ այլ ոք էր, քան նոյն ինքը` Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին: ...Նոր էր սկսել «Արեւելք»ի հրատարակութիւնը, երբ 1855-ին Փարիզ ժամանեց Պոլսոյ նշանաւոր ամիրաներից մէկը` Պօղոս բէյ Տայեանը, որ որպէս թարգման էր ընտրել Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին եւ այդ ընտրութիւնը պատահական չէր: Օսմանեան արքունիքի վառօդապետը, ծանրակշիռ հեղինակութիւն եւ համբաւ ունեցող Պօղոս բէյն ու Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին ընդհանուր շատ բան ունէին երեւի, որոնցից մեզ ստուգապէս յայտնի է մի ընդհանրութիւն` արմատներից հեռացած լինելը: Երկուսի մարդկային ու ազգային արժանապատուութեան եւ պատկանելութեան զգացմունքները անպայմա՛ն բթացած էին: Փարիզի մէջ Պօղոս բէյը հանդէս էր գալիս ամենայն հայկականի նկատմամբ իր բացայայտ հակակրանքով, որի թարգմանը Այվազովսկի վարդապետն էր: Իսկ վարդապետն էլ Փարիզ հրատարակւող իր «Մասեաց Աղաւնի» հանդէսի մէջ խորացել էր դաւանաբանական թաւուտները, որտեղ յայտնուելով` հայերը վերջնականապէս մոլորուելու էին, քանի որ մոլորութեան նախապայմանները բացառիկ էին Օսմանի հաստատած կայսրութեան մէջ, որտեղ հայերից բացի,

դատապարտուած էին քրիստոնեայ այլ եւ այլ ժողովուրդներ եւս: Եւ Պօղոս բէյն էլ այս պարագային էր դարձել Այվազովսկի վարդապետի թարգմանը, քանի որ «դաւանաբանական» շարադրանքը լոյս էր տեսել Օսմանեան արքունիքի վառօդապետի ստորագրութեամբ: Այս ամէնի նկատմամբ Ստեփան Ոսկանը, անշուշտ, չէր կարող անտարբեր մնալ: «„Արեւելք“ը այն աստիճան մեղրաբերան չպիտի ըլլայ, եւ քանի մը մարդերու հաճելի ըլլալու համար ճշմարտութեան երեսը չպիտի թքնէ կամ մրոտէ», ի լուր ընթերցողի յայտարարել էր նա հանդէսի հէնց առաջին թւի մէջ: Ուրեմն, նա՛ էլ, ինչպէս Միքայէլը, պատրաստ էր «ճշմարտութիւնը ասել եւ կանգնել մէջտեղում»: Պարբերականի 15րդ թւի համար, որ պէտք է լոյս տեսնէր 1856ի Փետրուար 1-ին, Ստեփան Ոսկանը հրատարակութեան էր պատրաստել մի սուր յօդուած` Այվազովսկի վարդապետի երկդիմի գործողութիւնների դէմ: Բայց այդ օրը «Արեւելք»ը լոյս չտեսաւ: Լոյս չտեսաւ նաեւ յաջորդ ու հետագայ օրերին... Տպարանի բանուորներից տեղեկանալով Ոսկանի պատասխան յօդուածի մասին` Այվազովսկին գործի դրեց ուժի ու բռնութեան իր բոլոր լծակները: Չկարողանալով ստիպել Ստեփան Ոսկանին, որպէսզի նա փոխի կամ մեղմացնի յօդուածի ոգին, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին յաջողուեց սպառնալ Ջանիկ Արամեանին եւ հրահանգել նրան, որպէսզի դադարեցնի «Արեւելք»ի տպագրութիւնը: Ընդամէնը տասնչորս թիւ հրատարակած թերթի խմբագիրը այս ծանր հարուածին կարող էր մի՛ կերպ միայն պատասխանել: Գրչո՛վ: Եւ նա գրեց. «Մտքի ազատութիւնը քիչ մը աւելի պաշտելու է, վասնզի, եթէ դուք համոզումի մը տէր էք, ձեր հակառակորդը համոզումէ զուրկ չէ, եւ համոզում մը, որ ուրիշին համոզումը կը նեղէ, բռնութիւն կ’անուանուի... Միտք եւ ազատութիւն, ուրկէ միայն կը բխեն Եւրոպայի ամէն տեսակի փառքն ու հարստութիւնը... Դուք ազատ էք ծառայելու, ինչպէս եւ ես ազատ էի, եմ եւ պիտի՛ մնամ չծառայելու»: Սա արդէն ճշմարիտ ու քաղաքակիրթ մտաւոր գործիչի կեցուածք էր, համոզմունք էր եւ ապրելու կերպ: Անպայմա՛ն օրինակելի, ինչպէս եւ օրինակելի էր Միքայէլ Նալբանդեանը, որպէս նոյնքա՛ն ազատ անհատականութիւն: Կասկած չէր կարող լինել այս խնդրի նկատմամբ, քանի որ արդէն տեսանելի էր հեռանկարը, երբ հայ միտքը դառնալու էր սպասարկող` մի դէպքում վճարողին, իսկ լաւագոյն դէպքում` իբր ժողովուրդին, գաւառամտութեան հետեւանքով բնաւ չանդրադառնալով, սակայն, որ Միտքը ծառայեցնողները ոչ թէ նպաստում են ազգային ընթացքին, այլ լլկում եւ ստրկութեան հետ հաշտեցում են նոյն այդ ազգը:

Ստեփան ՈՍԿԱՆ

Հասկանալի է, ուրեմն, թէ ինչո՛ւ էր այդքան ինքնավստահ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին, ինչպէս շուտով կը համոզուենք, նաեւ մօտ ապագայի մէջ «Հիւսիսափայլ»ը գոցելու գործը ձեռնարկելիս: Նա արդէն տիրապետել էր հարցերը բռնու թեամբ եւ վարագոյրի ետեւ լուծելու փորձը, որ ի հարկէ՝ մի նոր բան չէր մտքի ազատութեան ոխերիմ թշնամիների համար եւ՝ որ չէր հնանալու նաեւ ապագային` ազատ մտքի ամէն մի փայլատակութիւն մթագնելու, ազատ խօսքի ամէն արտայայտութիւն լռեցնելու համար: Արտասահմանեան իր առաջին ուղեւորութիւնից վերադառնալով` Նալբանդեանը բազմապատկուած եռանդով նուիրուեց ազգային լուսաւորութեան գործին: Նա ոգեւորուած էր «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեան հեռանկարով եւ դարձել էր աւելի վստահ, թէ կարողանալու է հայերին դուրս բերել ինքընամփոփ վիճակից, կարողանալու է նրանց վարժեցնել ընկերային կեանքի, կարողանալու է նրանց դարձնել լիարժէք ազգ... «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակի նիւթերը նախապատրաստելուն զուգահեռ` նա որոշեց ռուս հասարակութեանը եւս ծանօթացնել իրենց ձեռնարկած մամուլի ուղղութեանն ու խնդիրներին: Հոկտեմբեր 5-ին «Մոլվա» շաբաթաթերթի մէջ Նալբանդեանը հրատարակեց խմբագրին ուղղուած մի նամակ, որ վերնագրուած էր. «Հայերէն մի նոր ամսագրի մասին»:

«„Հիւսիսափայլ“ի խմբագիրը մտադիր է ռուսահայոց մէջ տարածել տեղեկութիւններ, որոնք մեր ժամանակների մէջ կենսականօրէն անհրաժեշտ են ամէն մարդու` ժողովուրդի ո՛ր խաւին էլ որ նա պատկանելիս լինի,— գրում էր Նալբանդեանը:— Նա կամենում է այնպիսի ժողովուրդական լեզու ստեղծել, որ պահպանելով նախնական արմատն ու հիմքը, պարզ ու գեղեցիկ հաղորդակցուի ժողովուրդի հետ»:

Յիրաւի, Ստեփանոս Նազարեանն ու Միքայէլ Նալբանդեանը իրենց առաջ դրել

էին կրկնակի խնդիր: «Խօսելով հայերի հետ` լուսաւորել նրանց, եւ լուսաւորելով` սովորեցնել նրանց խօսել, հետեւաբար` մտածել: Քանի որ խօսել` նշանակում է մտածել»: Նալբանդեանը, որ սիրում էր շարունակ շիկացած պահել մթնոլորտը իր եւ հակառակորդների միջեւ, իրեն յատուկ շիտակութեամբ այս նամակով եւս չէր խնայել «այն եզակի հայերին, որոնք պաշտպանում են հնութիւնն ու իր դարն ապրած ձեւերը», չէր խնայել «այդ միջնադարեան մարդկանց, դասական գրական լեզուի անվերապահ սիրահարներին, որոնք սարսափելի կուրութեան մէջ լինելով, մեռած ձեւերի ներքոյ մոռացել են կեանքն ու նրա բովանդակութիւնը, աչքաթող անելով մեր դարի աղաղակող պահանջները եւ մտաւոր քաղցից մեռնող հայ երիտասարդութեանը»: «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակիչխմբագիրն ու աշխատակիցը համոզուած էին, որ «ժողովուրդի արժանապատուութիւնը մեծ մասամբ կախուած է նրա ազգային լեզուից, եւ որ այդ լեզուն պէտք է ամենայն հոգատարութեամբ մշակել, գիտութեան եւ ուսումի շտեմարան դարձնել»: «Մենք մեր կողմից, որպէս ժողովուրդական լեզուի երկրպագու,— իր նամակն աւարտում էր Նալբանդեանը,— վստահ լինելով խոստումները կատարելու նրա ազնւութեան ու բարեխղճութեան մէջ, յարգելի պրոֆեսորին ի սրտէ մաղթում ենք կատարեալ յաջողութիւն»: Տարին մօտենում էր աւարտին: Եւ անհրաժեշտ էր կատարել տարուայ հաշուեկշիռը: Ինքը` Նալբանդեանը հազիւ թէ ժամանակ ունենար դրա համար: Իսկ եթէ նոյնիսկ ունենար, ապա այդ օրերին հազիւ թէ «Հիւսիսափայլ»ից զատ մէկ ուրիշ բան տեսներ իր կեանքի անցնող այդ տարուայ մէջ: Իսկ այդ «ուրիշ բան»ը արդէն կար, արդէն դարձել էր քսանութամեայ երիտասարդի էութիւնը, որ շուտով, շա՛տ շուտով դուրս պիտի ժայթքէր` գերծունէութեան մի նոր ասպարէզ մղելով նրան: ...Միքայէլ Նալբանդեանի արտասահմանեան առաջին ուղեւորութեան մասին մեզ հասել են կցկտուր տեղեկութիւններ: Եւ կարելի է կարծել, թէ պատճառը հէնց ինքը` Միքայէլն է, որ առանձնապէս չտպաւորւելով, աւելորդ է համարել որեւէ յիշատակութիւն թողնել շուրջ երկու ամիս Եւրոպայի մէջ շրջելուց յետոյ: Սա` առաջին հայեացքից: Իսկ եթէ նա կատարել էր մի այնպիսի ցնցող յայտնագործութիւն, որի առաջ նսեմանում եւ դժգունում են նոյնիսկ ամենավառ տպաւորութիւննե՞րը... Չէ՞ որ Նալբանդեանը չէր կարող չզգալ ու չտեսնել Եւրոպայի ժողովուրդների, յատկապէս իտալացիների ու ֆրանսացիների ազգային ազատագրութեան խմորումները: Բանն այն է, որ նա իսկապէս գտել էր այն, ինչը չափազանց կարեւոր էր իր համար: Նրա արտասահմանեան բոլոր տպաւորութիւնները ասես քաշուել էին յետին մի ծիր եւ իրենց տեղը զիջել այն յայտնագործութեան, որ լուռ ու մունջ

մաշում էր նրան: Ջանիկ ԱՐԱՄԵԱՆ

Ազգային գիտակցութիւնը, ազգային ներդաշնակութիւնը եւ ազգային լուսաւորութիւնը չեն կարող լինել ինքնապարփակ: Դրանցով պայմանաւորւում է ազգի ազատութիւնը: 1858 թուականը Միքայէլ Նալբանդեանի համար սկսուեց գործունէութեան այս նոր փուլի գիտակցութեամբ. «Ստրկութեան մէջ չի կարող լուսաւորութեան ծիլը կանաչել»: Իսկ հայ իրականութեան համար 1858 թուականը սկսուեց «Հիւսիսափայլ»ով:

Ստեփանոս Նազարեանը` Յովսեփ Իզմիրեանին*, 1958 թ., Մարտ 28. «Ձեր եւ մեր փափագը, յաղթելով բազմապիսի դժուարութիւններ, կատարուեց, եւ «Հիւսիսափայլ»ը հայոց երկնակամարի վրայ շողշողացնում է իւր լուսափայլ ճառագայթները` մէկին որպէս սրտի ուրախութիւն, միւսին` սրտի անբուժելի ցաւ. ազգասէրներին` պարծանք, ազգատեացներին` ամօթ ու խայտառակութիւն»:

ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՅ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆ

Ժամանակն է որ վառենք ազգասիրութեան կրակը սառած սրտերի մէջ: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեան հոգսերը այնքան շատ էին ու ծանր, որ Նալբանդեանը առ ժամանակ կտրուել էր Նոր Նախիջեւանի մէջ կատարուող անցուդարձից: Երբ, վերջապէս, Մարտի սկիզբներին «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակը առաքուեց ընթերցողներին, երբ որոշ չափով լուծուած էր նաեւ հայերէնի գրաշարների հարցն ու պատրաստ էին հետագայ ամսատետրակների նիւթերը, Նալբանդեանը յանկարծ անդրադարձաւ, որ չի ստացել դեռեւս անցած տարի գրած նամակի պատասխանը եւ որոշեց նորոգել Կարապետ Հայրապետեանի հետ խզուած նամակագրութիւնը: Մասամբ ականջին հասած լուրերից, մասամբ էլ, թերեւս, ներքին մի զգացողութեամբ, Նալբանդեանը կռահում էր, որ համախոհն ու բարեկամը փոքրինչ սառել է իրենից: Պատճառներն առայժմ յայտնի չէին Միքայէլին: Եւ նա, յամենայն դէպս, անհրաժեշտ էր համարում իր պարծանքը յայտնել, որ տպարանն ու ամսագիրը իրենց գոյութեամբ ու յառաջադիմութեամբ պարտական են համաքաղաքացիներին եւ գլխաւոապէս Կարապետ Հայրապետեանին: «Ձեզ յայտնի լինի, թէ ի՜նչ անձնազոհութեամբ ենք գիշերցերեկ կուրծք կոտրելով եւ աչք խաւարացնելով աշխատում` գրում ու սրբագրում, տպում ու չարչարւում,— պատմում էր նա ու աւելացնում.— Այսքանն է գալիս մեր ձեռքից: Իսկ նիւթական հնա՞րը... Մենք այդ միջոցները չունենք եւ ա՛զգը պիտի օգնէ»: Գիտէ՞ր արդեօք Միքայէլը, որ Նոր Նախիջեւանի մէջ կատարւում է ուժերի վերադասաւորութիւն: Լսե՞լ էր արդեօք, թէ որպիսի՛ ջերմ ընդունելութիւն էին կազմակերպել տեղի թեմի նոր նշանակուած առաջնորդ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովկիի համար: Յայտնի՞ էր նրան, որ Այվազովսկի վարդապետը հաշտութեան կոչ է արել հայրապետեանականներին ու խալիբենականներին: Մի կողմից «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեամբ եւ միւս կողմից` Նոր Նախիջեւանի այս անցուդարձով կարծես թէ աւարտւում էր ուժերի վերադասաւորութիւնը: Բայց արդեօք դա չէ՞ր նշանակում, թէ սպասւում է ահեղ մի ճակատամարտ: Կարելի էր չկասկածել, որ հէնց այդպէս էլ լինելու է: Չնայած, որ այս անգամ Միքայէլ Նալբանդեանը իրենց ընդհանուր գործը ներկայացնում էր սոսկ որպէս համեստ մի ցանկութիւն. «Գոնէ կարողանանք ցոյց տալ, թէ ինչպէ՛ս պէտք է լինի ամսագիր ասած բանը մեր ազգի դաստիարակութեան համար»: Օրինակ հանդիսանալու հէնց առաջին փորձը դարձաւ այն առիթը, որպէսզի հակառակորդը, որ մինչեւ «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակի լոյս տեսնելը անհամբեր ու անհանգիստ սպասումների մէջ էր, անցնի յարձակումի:

Առիթը Նալբանդեանի գրախօսութիւնն էր Ստեփանոս Նազարեանի «Հանդէս նոր հայախօսութեան» գրքի առիթով: Եւ ինչպէս բոլոր այն դէպքերում, երբ մի նոր բան էր ձեռնարկում, Միքայէլ Նալբանդեանին վիճակուած էր ա՛յս անգամ եւս լինել թէ՛ հիմնադիր, թէ՛ տեսաբան եւ թէ՛ գործնական իրականացնող: Ամէնից առաջ նա հարկադրուած էր տեսականօրէն հիմնաւորել ու բնութագրել քննադատութիւնը: Որովհետեւ հայերի մէջ տարածուած էր, թէ քննադատութիւնը մարդ խայտառակելու համար է, թէ որեւէ հեղինակի կատարած գործի թերին կամ պակասը հրապարակօրէն բացայայտելով, «քննադատութիւն» կոչուածը զբաղւում է ծաղրուծանակով: Մի խօսքով, «քննադատութիւնը բամբասանք է կամ նախատինք»: Իրականութեան մէջ, սակայն, բացատրում էր Նալբանդեանը, քննադատութիւնը այն չափն է, նշանացոյցը, որի օգնութեամբ հնարաւոր է գնահատել որեւէ ազգի լուսաւորութեան աստիճանը: Հետեւաբար, քննադատութեան միջոցով կարելի է ըմբռնել ազգի հայեացքը իրականութեան նկատմամբ, տեսնել այդ հայեացքի պարզութիւնը կամ պղտորութիւնը: Քննադատութիւնը մի սուրբ եւ անկողմնապահ դատաստան է, որի առջեւ հաւասար են բոլորը` թէ՛ բարեկամները եւ թէ՛ թշնամիները: Քննադատութիւնը գիտէ պատուել նաեւ հակառակորդի արժանաւորութիւնը, համոզուած էր Նալբանդեանը, եւ ինքն էլ պատրաստ էր նոյնպիսի անաչառութեամբ քննարկել հեղինակների աշխատութիւնները: Քննադատութեամբ էր նա պայմանաւորում ազգային գրականութիւնը, որովհետեւ, եթէ գրականութեան մէջ երեւում էր ազգի «հոգին, նրա հայեացքը, նրա ընկերային կեանքը», ապա իսկական քննադատութեան մէջ երեւում էր «այս բոլորի չափը եւ աստիճանը»: Վստահ լինելով, որ հակառակորդները անպայման փորձելու են ինչինչ առարկութիւններ անել, Նալբանդեանը զգուշացնում էր, թէ յառաջիկային եւս հանդէս է գալու այն համոզումի դէմ, որ պաշտպանում էին նրանք` դպրութիւն համարելով այն, ինչը կապուած չէր ազգի հոգուն, այն, «որի մէջ, իբրեւ հայելու մէջ չի երեւում ազգի կեանքը, նրա ամէնանուրբ դիմագիծը»: Բայց հայազգի «կրիտիկոսներ»ը Նալբանդեանի տեսակէտների շուրջ ասուլիս սկսելու փոխարէն, ընտրեցին առարկութեան տարօրինակ, եթէ չասենք` բարոյազուրկ միջոց: Այդ միջոցը հայազգի ազդեցիկ մարդկանց, ապա նաեւ օտարի իշխանութիւններին ամբաստանական համախօսականներ ու գանգատներ ուղարկելն էր: Անշուշտ, ամբաստանագրերի հեղինակները նախ եւ առաջ փորձում էին պայքարի այդ կերպը ներկայացնել որպէս հրոսակ Նալբանդեանի յարձակումներից պաշտպանւելու միակ հնարաւոր միջոցը: Բայց եթէ միայն այդ գանգատներով ու համախօսականներով գործը վերջանա՜ր... Պատմութիւնը իր ծալքերի մէջ պահելպահպանել է նաեւ բազմաթիւ մատնագրեր ու զրպարտութիւններ, որոնք ունեցել են միեւնոյն նպատակը` պարզապէս ոչընչացնել Նալբանդեանին: ...Առաջին ամբաստանագիրը գնաց Խաչատուր Լազարեանի հասցէով:

«Կրիտիկոս»ը, որի մասին աւելի քան թափանցիկ խօսել էր Նալբանդեանը իր յօդուածի մէջ, բողոքում էր, թէ իրեն վարկաբեկում են, չեն ճանաչում իւր վաստակը, թէ «մոլորուած հայազգի սքոլաստիկը, որ հազիւ մի երկու բառ ծուռ ու շիտակ իրար քով շարել գիտէ», հէնց ինքը` յօդուածի հեղինակն է, Միքայէլ Նալբանդեանը, եւ ուրիշ ոչ ոք: Յետոյ պարզուեց, որ շատերին դիւր չի եկել Նալբանդեանի գնահատականը Ստեփանոս Նազարեանի «Հանդէս նոր հայախօսութեան» գրքի մասին: «Այդպիսի հեղինակի գրչի տակ մեր ժողովուրդական լեզուն կը ստանայ առաւել քաղաքացիութիւն եւ օր ըստ օրէ կը մօտենայ իւր նպատակին` գեղեցիկ եւ ընտիր գործիք դառնալու ժողովուրդի դաստիարակութեան համար,— համոզուած էր Նալբանդեանը:— Ազգը սիրով կ’ընդունի այսպիսի մի գիրք, որ ընծայել է հեղինակը իւր ազգի զաւակների դաստիարակութեանը»: Հազիւ էր «Հիւսիսափայլ»ի առաջին ամսատետրակը հասել Թիֆլիս, երբ այնտեղ լոյս տեսնող «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթը շտապեց հանդէս գալ ինչպէս Նալբանդեանի, նոյնպէս եւ Նազարեանի դէմ: Ի դէպ, շաբաթաթերթի մէջ տպագրուած յօդուածը իր բնոյթով ու զրպարտութիւնների ընդհանուր որակով պակաս չէր, քան Լազարեանին ուղարկուած ամբաստանագիրը: Ամէնից առաջ Մանդինեանը անհրաժեշտ էր համարել յիշեցնել, թէ Ստեփանոս Նազարեանը մինչ այդ հրատարակած իր աշխատութիւնների մէջ «քանի՛ նախատինք, քանի՛ անարգանք, քանի՛ թշնամանք է գրում հայոց ազգի վրայ»: Այնուհետեւ, նա անցնում էր ճիշտ այնպիսի ոճի, որ յատկանշական է բոլոր ժամանակների բոլոր գրաքննադատներին, ովքեր այս կամ այն ուժի կամակատարները լինելու յանգամանքով համոզուած են եղել, թէ իրենք ու միա՛յն իրենք են բանասիրութեան Այբը եւ Քէն: «Ազգը մինչեւ այսօր լռում էր,— շարունակում էր Մանդինեանը,— յուսալով, թէ գուցէ Նազարեանը կը զգայ իւր մոլորութիւնը, սակայն, օրէ ց’օր աւելի կորցրեց իրեն, այնուհետեւ օգնական գտաւ ոմն Նալբանդեանի եւ հիմա միասին անզգոյշ խօսքերով սկսել են ազգին պարսաւել: Այն էլ ոչ միայն անգրագէտ մարդկանց, այլեւ գիտուններին, եւ իրենք են միայն կամենում նոր լուսաւորիչ լինել ազգին, նոր լեզու, նոր ուսումն տարածել»: Ամսագրի խմբագրի ու աշխատակցի հետ հաշիւը մաքրելուց յետոյ, ի հարկէ, մնում էր վարկաբեկել «Հիւսիսափայլ»ը: «„Հիւսիսափայլ“ը, ինչպէս առաջին ամսատետրակն է ցոյց տալիս,— յօդուածն այսպէս էր աւարտում Մանդինեանը,— է՛ տաղտկացուցիչ մտաց, վշտացուցիչ սրտի, խօսք վատաբանութեան ազգի, եւ ամբար ինքնահաւանութեան»: Այսպիսով, դարձեալ հաստատւում էր որ հայոց մէջ քննադատութիւնը դիտուել է որպէս նախատինք եւ պէտք է այդպէս էլ դիտուի, քանի դեռ իշխում է սուտ ազգասիրութիւնն ու գաւառամտութիւնը մի կողմից, եւ միւս կողմից` որեւէ ազգօգուտ գործ չարած, բայց եզակիութեան ու անսխալականութեան մարմաջով

ախտահարուած եսասիրութիւնը: Բայց յարձակումները չէին դադարում: Նոյն «Մեղու Հայաստան»ի շաբաթաթերթը մի քանի շաբաթ անց տպագրեց մէկ ուրիշ նամակ, որ ստորագրուած էր Վահան Արամեան կեղծանունով, բայց դժուար չէր կռահել, որ դրա տակ թաքնուած են հայր ու որդի Մսերեանները: Այնուհետեւ Մանդինեանը մի քանի թւերի մէջ շարունակաբար տպագրեց «Պարոն Նազարեանց եւ նորա գրաւոր վաստակը» վերնագրով յօդուածը: Չկարողանալով ըստ էութեան պատասխանել կամ գոնէ առարկել Միքայէլ Նալբանդեանի յօդուածին, որ նմանել էր գարշահոտ ճահճի մէջ նետած մի քարի, «ազգասէր» հակառակորդները ջանում էին իրենց ընդդիմախօսութիւնը կառուցել զգայական ու սրտաճմլիկ ինչինչ փաստարկների վրայ այն յոյսով, թէ միամիտ ընթերցողին կը ներ շնչեն առնուազն խղճահարութիւն, հետեւաբար նաեւ` համակրանք: «Հայը զրկուած է քաղաքական կեանքից, զրկուած է քաղաքական սխրագործութիւնից: Մի՞թէ պրն. Նազարեանի աչքին ոչինչ է, երբ իւր հզօր թշնամիներից հալածուած ու բռնադատւած հայը կարողացել է պահպանել իւր ազգութեան ստուերը, իւր լեզուի փլատակները, իւր անցած գնացած փառքի յիշատակը... Իւր պանդխտութեան մէջ հայը ոչ մի րոպէ չի դադարել սգալ իւր կարօտակէզ այրիացեալ Հայաստանը, իւր Էջմիածինը, իւր խորհրդաւոր Արարատը: Մի՞թէ այդ ապացոյց չէ, որ Հայերը ազնիւ զգացողութիւնից զուրկ չեն»: Նալբանդեանը այդ յարձակումներին պատասխանեց «Հիւսիսափայլ»ի չորրորդ ամսատետրակի մէջ: Իր պատասխանով նա ոչ միայն շարունակում էր բաց ճակատամարտը, այլեւ սուր, բայց ընդհանրապէս բարեկիրթ վիճաբանութեան օրինակ էր տալիս: Նալբանդեանը ցաւ էր յայտնում, որ հակառակորդ շաբաթաթերթի հրատարակիչխմբագիրը մի «կոյր գործիք է օտար մարդկանց ձեռքին եւ խօսող բերան` դարանագործ ծածուկ հասարակութեան կողմից»: Եւ իրերն իրենց անուններով կոչելու իր յախուռն բնոյթին հարազատ մնալով` նա այդ դարանագործ միութեան ճակատին էր զարկում «խաւարապաշտների ընկերութիւն» խարանը: «Իմ բերանը միշտ բացել եմ ճշմարտութեան հակառակորդների դէմ: Ունեմ եւ այնքան բարոյական մեծահոգութիւն, որ կարող եմ առանց կամակորութեան խոստովանել իմ սխալանքը»: Չնայած նրա այս պատրաստակամութեան, բայց եւ այնպէս ոչ մի ընդդիմախօս չհամարձակուեց քննադատների ու քննադատութեան մասին նրա յօդուածի որեւէ մի հարցադրումը վերլուծել կամ հերքել: Բայց դա չնչին մխիթարութիւն էր: Որովհետեւ չհամարձակուելով բացայայտ վիճաբանութեան ելնել ճշմարտութեան հակառակորդներին չհանդուրժող եւ սեփական գլուխը շարունակ փորձանքի մէջ դնող Միքայէլի հետ, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի թեւերի տակ հաւաքուած «ազգասէրներ»ի խումբը, ինչպէս այս պատմութեան ընթացքին

կը համոզուենք, որդեգրել էր պայքարի անպարկեշտ միջոց: Եւ այդ միջոցն էր, ինչպէս արդէն տեսանք, չարախօսելը, զրպարտելը, ատելութիւնից կուրացած` ամբաստանագրեր ու լրտեսագրեր ուղարկելը Ներքին գործոց նախարարութեան ու Երրորդ բաժանմունքի հասցէներով: Եւ ամէնից սոսկալին այն էր, որ պայքարի այս կերպը ներկայացւում էր ո՛չ աւելի, ո՛չ պակաս, քան ազգային արժէքների պաշտպանութիւն: Նրանք ազգային արժէքները պաշտպանել էին ուզում Միքայէլ Նալբանդեանից: Որպիսի՜ հեգնանք... Եւ մի՞թէ որեւէ արժէք երբեւէ պահպանուել է լրտեսագրերով կամ մատնագրերով... Եթէ նոյնիսկ հնարաւոր լինէր պահպանել, ապա արդեօք դա կը շարունակէ՞ր մնալ ազգային ու բարոյական արժէք: Երբէ՛ք: Իսկ չէի՞ն մտածում արդեօք, թէ ի՛նչ պատասխան են տալու պատմութեան առաջ: Նրանք երեւի վստահ էին, որ պատմութեան շերտերի տակից ոչ ոք չի պեղի այդ փաստաթղթերը: Իսկ առայժմ դրանց հեղինակները վայելում էին «ազգի հայրեր» կոչուելու սնափառութիւնը: ...Նալբանդեանի համար արդէն պարզ էր, որ սկիզբ է առել մի հակամարտութիւն: Եւ այն պիտի տեւէր այնքան ժամանակ, քանի դեռ գոյութիւն ունէր «Հիւսիսափայլ»ը: Իսկ այդ գոյութիւնը արդէն վտանգի տակ էր: Ուրեմն, անհրաժեշտ էր առաւելագոյնս օգտագործել իւրաքանչիւր ամսատետրակը, ամէն մի հերթական հնարաւորութիւնը` ասելու այն ամէնը, ինչ կուտակւած էր ներսը: Դրութիւնը թւում էր անելանելի: Բայց այն օրերին, երբ Նալբանդեանը գրում էր իր դէմ կատարուած յարձակումի պատասխանը, մի փայլուն գաղափար յղացաւ: Այդպիսի բաց նամակները չէին կարող նրան հնարաւորութիւն տալ ասելու այն ամէնը, ինչ պէ՛տք է որ ասէր: Հարկ էր լինելու ամէն անգամ սպասել ընդդիմախօսների ելոյթներին, որոնք կարող էին նաեւ չլինել: Չլինել ոչ թէ այն պատճառով, որ նրանք լուռ համաձայնելու էին Միքայէլ Նալբանդեանի հետ, այլ որովհետեւ լուռ ու ծածուկ մարտնչելու էին «Հիւսիսափայլ»ի ու նրա մշակների դէմ, ջանալով ընդհանրապէս արգելել ամսագրի հրատարակութիւնը: Ուրեմն` ի՞նչ... Պէտք է պաղէ՞ր արդէն թէժացող ճակատամարտը: Պէտք է թուլանա՞ր կռուի լարուածութիւնը: Նալբանդեանը այդքան ժամանակ չունէր: Նա դարձել էր անհամբեր: Նա ասելի՛ք ունէր: Նա դեռ անելի՜ք ունէր... Եւ չէ՛ր ուզում յապաղել: Ինչպէս միշտ` նա շտապում էր: Մտայղացումը շատ պարզ էր եւ օգնելու էր, որպէսզի պայքարի ընթացքը կարգաւորէր ինքը` Միքայէլ Նալբանդեանը: Նա ընտրեց յուշատետրի կամ յիշատակարանի ձեւը, որ հնարաւորութիւն էր տալու բարձրաձայն կանխել այն, ինչը կարող էին ասել հակառակորդները, եւ պատասխանել իրական ու

մտացածին տարբեր անձանց միջոցով: Եւ այս հրատապ ասուլիսին զուգահեռ բարձրացնել հասարակական, քաղաքական ու բարոյական հարցեր: Մի խօսքով, պայքարի ամբողջ ընթացքը վերցնել իր տնօրինութեան տակ: Ստեփանոս Նազարեանը հաւանութիւն տուեց երիտասարդ աշխատակցի գաղափարին, որ անհրաժեշտ էր իրականացնել հէնց չորրորդ ամսատետրակից, քանի դեռ այն գտնւում էր գրաշարների ձեռքին: Իսկ ինքը` Նազարեանը Ապրիլի նոյն ամսատետրակի համար աւարտել էր «Ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները» յօդուածը: Առաջին լուրջ, համապարփակ ու անաչառ վերլուծութիւնն էր այդ աշխատասիրութիւնը հայ իրականութեան մէջ, եւ Ստեփանոս Նազարեանին յառաջիկային, նոյնիսկ տասնամեակներ անց չէին ներելու այն եզրակացութիւնները, որպիսիք կատարել էր նա ընդհանրապէս յեղափոխութիւնների եւ մասնաւորապէս այն ժամանակ արդէն արագօրէն տարածուող յեղափոխական ուսմունքի մասին: Այդ յօդուածը, գրուելու օրերին, նոյնպէս եւ լոյս տեսնելուց յետոյ դառնալու էր համոզմունքների գետնի վրայ Միքայէլի եւ Ստեփանոս Նազարեանի ունեցած յարաբերութիւնների փորձաքարը: Թէ՛ հարուստ կենսափորձով, եւ թէ՛ խառնուածքի հանդարտութեամբ Միքայէլից տարբերուող Ստեփանոս Նազարեանը առանձնապէս խանդավառուած չէր ո՛չ նորատարազ ուսմունքներով եւ ո՛չ էլ յեղափոխական գաղափարներով, որպիսիք իրա կանացնելու ամէն փորձ աշխարհի մէջ նորանոր ողբերգութիւնների պատճառ էր դարձել, ամէն անգամ սասանելով բարոյականութեան նախահիմքերը: Միքայէլ Նալբանդեանը, սակայն, որ մէկ տասնամեակ էլ չանցած պէտք է կտակեր հեռու կենալ յեղափոխութիւններից եւ ռուս յեղափոխականներից մասնաւորապէս, այդ շրջանին կանգնած էր ճակատագրական մի ճամբաբաժանի վրայ: Ճակատագրական` իր հետագայ գործողութիւնների, ազգային ընթացքի ճշմարիտ ուղին ընտրելու, ազգային տէրութիւն ստեղծելու ծրագիր մշակելու եւ իրականացնելու իմաստով: Ռուսական մթնոլորտի ազդեցութիւնը մեծ էր: Գրեթէ անյաղթահարելի: Եւ միայն այնպիսի պինդ անհատականութիւնը, որպիսին Միքայէլն էր, կարողանալու էր վաղ թէ ուշ դուրս ելնել հայերի համար վտանգաւոր, աղէտալի այդ մտաւոր արգելոցից: Բայց առայժմ, երբ կանգնած էր ճամբաբաժանին, նա դեռ պէտք է կողմնորոշւէր: Եւ կողմնորոշւելու էր ի՛ր էութեան նկատմամբ: ...Իսկ Ստեփանոս Նազարեանը յօդուածը գրել էր ոչ թէ պարզ լրատուական կամ եւրոպական եւ ռուսական իրադարձութիւններից ետ չմնալու նպատակով, այլ մանրակրկիտ վերլուծութիւն կատարելով, փորձում էր նաեւ սահմանել հայ ժողովուրդի տեղը համաշխարհային հասարակական կեանքի խառնարանի մէջ:

Ֆրանսական յեղափոխութեան արձագանգները հասնելով Ռուսաստան, ստացել էին երկրի իրականութեանը բնորոշ ուրուագծեր: Այսպիսի տեղայնացումը բնական էր եւ օրինաչափ: Եւ նոյնքան բնական էր ու օրինաչափ, որ ամէն լուսաւորեալ ու ազատամիտ մարդ տրուել էր յեղափոխական գաղափարների, իսկ յեղափոխական գաղափարների տրուած իւրաքանչիւր մտածող ու տեսաբան տենդօրէն մշակում էր գործողութիւնների ծրագրեր: Ուստի Ռուսաստանի մէջ տեղի էր ունենում ազատութեան, հաւասարութեան ու եղբայրութեան գաղափարի ճակատագրական մի փոխակերպութիւն: Բանն այն է, որ եթէ ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը Ֆրանսան հռչակել էր որպէս մարդու, անհատի քաղաքացիական իրաւունքի նախապայման, ապա Ռուսաստանի մէջ նոր տեսութիւններ էին զարգանում համայնքային` կոլեկտիւ ոգու գերադասութեան մասին` անհատի ազատութեան նկատմամբ: Համայնքային Ռուսաստանը լուսաւոր ու ազատական միտքը վերաձեւում էր բռնատիրութեան հիմերը անսասան պահելու, բայց եւ միաժամանակ աշխարհի առաջ որպէս մարդասիրական ներկայանալու համար: Այս մթնոլորտի մէջ մի քանի տարի ապրած Միքայէլ Նալբանդեանը, որ ոգեւորուած էր յեղափոխական գաղափարներով, արտասահման, մասնաւորապէս Ֆրանսա լինելուց յետոյ զգալիօրէն իր մէջ զսպել էր վիպապաշտական զգացումները: Լինելով խորաթափանց, երեւոյթների տրամաբանութիւնը ամբողջութեան մէջ ընկալող եւ սուր մտքի տէր մարդ, որպէս ականատեսը այն ամէնի, ինչ տեղի էր ունենում աշխարհի հասարակական կեանքի մէջ, նա սկսել էր իրարից զատել իրականն ու միւթոսը... Թէեւ դեռ շատ հարցեր կային, որոնք պարզաբանելու համար ճիշտ կը լինէր տեղի վրայ հանգամանօրէն խորանալ ժամանակակից անցուդարձի մէջ, եւ ոչ թէ ականջ դնել ռուս յեղափոխականների տեսական խօսք ու զրոյցին, որոնք Լուսաւորութեան դարաշրջանի եւրոպական մշակոյթի այդ անվերապահ արժէքը հանդիսացող երեւոյթի հետ համեմատած` անկատար էին: Յամենայն դէպս, Ռուսաստանի մէջ դեռ ոչ ոք չէր կարողացել ըմբռնել 1789-ի յեղափոխութեան իսկական էութիւնը` մարդուն քաղաքացի հռչակելու պատմական եւ շրջադարձային փաստը: Չնայած որ, այդ փաստը աւելի քան յստակ էր արձանագրուած Սահմանադիր Ժողովի 1789-ի Օգոստոսին ընդունած «Մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքների Հրովարտակ»ի մէջ` «Բոլոր մարդիկ ծնւում եւ մնում են ազատ ու հաւասար իրենց իրաւունքների մէջ*»: Եւրոպական քաղաքակրթութեան իրաւական այս ճշմարիտ արժէքը, որ կարող էր նաեւ իր մարմնաւորումն ունենալ յեղափոխութեան շնորհիւ, իրականութեան մէջ արնախեղդ եղաւ, դրանով իսկ մէկ ընդ միշտ ապացուցելով, որ բարոյական ու մարդասիրական ոչ մի գաղափար չի կարող հաստատուել անմարդկային միջոցներով: Բայց խնդիրը նաեւ այն էր, որ Հրովարտակը իր ուղղուածութեամբ այնքան էլ դիւրաւ ըմբռնելի չէր ռուսական կայսրութեան մէջ ընձիւղուող

ազատական մըտքին, քանի որ միջնադարեան խաւարի մէջ խարխափելու դեռ շատ ժամանակ ունէր Ռուսաստանը, որպէսզի կարողանար ընդհանրապէս գնահատել մարդու իրաւունքի սահմանումը, քանի որ, ի վերջոյ, ռուսական հետնաբակի մէջ ճորտատիրական այն առօրեան էր, որտեղ բնական կացութիւնը մարդու տարրական արժանապատուութիւնը տրորելն էր: «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեամբ ազգը լուսաւորելու գործը ձեռնարկած երկու հայերը հասկանում էին, որ յեղափոխութեան մասին հակասական կարծիքներն ու դատավճիռները հետեւանք են մտքի ընդհանուր խառնափնթորութեան, երբ քաղաքական այդ աղէտի բուն եւ վաղեմի պատճառները շփոթում են այնպիսի երեւոյթներով, որոնք աւելի մօտ լինելով մակերեսին` տեսանելի են: Թերեւս, նաեւ` խաբուսիկ: Ընդհանուր պատճառները քննելու պարագային կարող էր նաեւ թւալ, թէ այդ աղէտը անհրաժեշտ է ու անշրջանցելի: Հետեւաբար, հնարաւոր է նաեւ այն մոլորութիւնը, երբ փորձեր են կատարւում արդարացնելու յեղափոխութեան հեղինակներին: Բայց սրան հակառակ, եթէ ընդհանուր պատճառները զանց առնելով, որպէս ելակէտ ընդունուեն միայն առիթ տուող պատճառները, ապա հնարաւոր չի լինի ոչինչ տեսնել «այն ամենակործան խռովութեան մէջ,— գրում էր Ստեփանոս Նազարեանը,— եթէ ոչ, մի կողմից կառավարութեան սխալներն ու անզգուշութիւնը, իսկ միւս կողմից ժողովուրդի ու նրան մոլորեցնողների բռնութիւններն ու յանցաւորութիւնը»: Ստեփանոս Նազարեանը կարողացել էր նաեւ որսալ մի կարեւոր յատկանիշ, որ բնորոշ էր ռուսական մտածողութեանը: Ոչ միայն համայնականութիւնը, այլեւ մատերիալիզմը` նիւթականութիւնն էր հոգեհարազատ նրան: Ուստի Ստեփանոս Նազարեանը յօդուածի մէջ առանձին ու ծանրակշիռ տեղ էր յատկացրել տասնութերորդ դարի ֆրանսական իմաստասիրութեանը` իմացականութեան հանդէսի մի այնպիսի գործողութեան, որ «սպառնում էր քարուքանդ անել բոլոր հին հիմերը, կործանել ամենայն հաւատ եւ բոլոր հիմնական կանոնները»: Սա էլ իւրօրինակ մի հերձուածութիւն էր, որ տեղաշարժել ու փլել էր ուզում ազգային քաղաքական, իմացական ու բարոյական կեան քի նեցուկները: Միեւնոյն ատեն ամէն կերպ ձգտելով մօտենալ ընկերային կեանքի արմատներին, ապականում էր բոլոր այն հիմնական օրէնքներն ու իրողութիւնները, որոնց վրայ հիմնուած էր հաւատը: Եւ, վերջապէս, արհամարհում էր մարդու խիղճը... Մատերիալիստական այդ իմաստասիրութիւնը «յիմարաբար կարծում էր, թէ կարող է բացատրել տիեզերքի խորհուրդը ֆիզիքական ուժերի պատահական ազդեցութեամբ... Կարծում էր, թէ կարող է հասկանալ հոգին, ուրանալով նրա իւրայատուկ սկզբնապատճառը եւ այն ընդունելով որպէս աւելի նուրբ նիւթերի մեքենաշարժութիւն... Կարծում էր, թէ ճանաչել է բարոյականութեան յատուկ աղբիւրը... «Այսպիսով,— եզրակացնում էր Ստեփանոս Նազարեանը,— այդ իմաստասիրութեան թունաւոր շունչից եւ նրա կործանարար ձեռքի տակ չքացաւ հաւատը դէպի Անտեսանելին, մարդկային բնոյթի աննիւթ ձգողութիւնը, ու դրա

հետ մէկտեղ նրա արժանաւորութիւնը եւ կրօնի փրկաւէտ վարդապետութիւնը»: Այս ուսմունքի հեղինակներն ու հետեւորդները որպէս Աստծոյ պաշտում էին արարածին, հայհոյում էին Արարիչը, «ուրախանում էին, որ թողել էին հոգուն խեղդամահ լինել մարմնեղէն նիւթի մէջ, եւ մարմնի եղծուելն էլ համարում էին կեանքի վերջին սահման եւ վախճանական նպատակ»: Եւ այսպիսի վատթար ուսմունքով, անմարդկային վարդապետութեամբ թուլացնում էին առաքինի մարդկանց յոյսը եւ թեթեւացնում յանցաւորների երկիւղը, բոլորի սրտերի մէջ կործանելով այն գուշակութիւնը, թէ գոյութիւն ունի գերագոյն «աշ խարհատնտես մի կառավարութիւն»: Մի խօսքով, աշխարհի զուտ նիւթապաշտական ուսմունքը վերջնականապէս կործանում էր բարոյականութեան ոչ միայն կողմնորոշումները, այլեւ հիմերը: Չխնայելով Աստծուն, ուսմունքի երկրպագուները իրենց անաստուածութեամբ ոչ միայն կործանում էին Երկնաքաղաքը, այլեւ չէին ուզում խնայել երկրային կարգերը, կոչ անելով «քարուքանդ անել, մի նոր, կատարեալ շինութեան հիմք պատրաստելու համար»: Նիւթական մշակոյթը եւ քաղաքակրթութիւնը հիմնովին կործանելու նպատակով անհրաժեշտ էր մարդկանց մի տեսակ, որոնց համար դոյզն իսկ նշանակութիւն պէտք չէ ունենային հոգեւոր աշխարհն ու հոգեւոր արժէքները: Ո՛չ հոգեւորի բացասումը եւ նիւթականի հաստատումը, ո՛չ էլ հասարակութիւնը հիմնախախտ անելով, մտացածին, իբր անթերի կարգեր հաստատելը բնաւ չէին հրապուրում հայ գործիչներին, որոնք ստիպուած էին լինելու ինչինչ չափով համա գործակցել յեղափոխականների հետ, լինէին նրանք ռուս կամ լեհ, հունգար կամ իտալացի, սակայն, ինչպէս, Նալբանդեանի պարագային, ցոյց տուեց իրադարձութիւնների ընթացքը, երբէք ազգային ապագան չպայմանաւորելով աղէտ ու չարիք ծնող այդ գաղափարները իրականացնելու փորձերի հետ: Ստեփանոս Նազարեանի յօդուածը իւրօրինակ մի հրովարտակ էր նաեւ, որ ճշմարիտ էր բոլոր ժամանակների համար, քանի որ հիմքից ժխտում էր բռնութիւնն ու օրինազանցութիւնը որպէս արդարութեան հասնելու եւ ճշմարտութիւն հաստատելու միջոցների: Օրինական կառավարութիւնը, որի շնորհիւ դեռեւս կանգուն է մնում տէրութիւնը, յեղափոխականները բամբասում են որպէս խորամանկութեան գործ: Իսկ աւանդութիւնները, որոնք ստեղծուել են ազգային խառնուածքից եւ յղկուել ու հաստատուել են ժամանակի ձեռքով, ներկայացւում են որպէս «բարբարոսութեան պտուղներ»: Վերջապէս, այն արմատը, որն իրականութեան մէջ զարգացել, սնել ու կերպարանագործել է ազգային ինքնութիւնը յեղափոխականները կամենում էին վերացնել ամէնից առաջ, եւ որպէս մոլախոտ: Այդ «աշխարհաուղղիչ մարդկանց աչքին թագաւորների ու իշխանների կարողութիւնը երեւում էր որպէս յափշտակութիւն», եւ նոյն մարդկանց կարծիքով էլ հէնց այդ ունեւորներն էին մի դիպուածի` խորամանկութեամբ, մէկ այլ դէպքում`

ողորմելիութեամբ կառավարում ժողովուրդին: Եւ սա այն պարագային, երբ «միայն ժողովուրդի իշխանութիւնը կարող էր լինել արդար ու պատշաճաւոր»: Յեղափոխականների «խօսքն ու զրոյցը,— զգուշացնում էր Ստեփանոս Նազարեանը,— բոլորի (կամ համընդհանուր) ազատութեան ու հաւասարութեան մասին էր, որ խաբէաբար քարոզում էին որպէս միակ ու անվերապահ խորհուրդ եւ մեծագոյն բարիքը մարդկութեան համար... Փաստօրէն դա աւելի զօրեղ մարդկանց համար կապից արձակած իրաւունք էր, դա անիրաւուած լինելու եւ անպատիժ մնալու ազատութիւն էր, աւելի տկարների սեփականութիւնը կողոպտելու անամօթ գործողու թիւնների ազատութիւն»: Պատրանքային կամ, ինչպէս Ստեփանոս Նազարեանն էր գրում, «երազի մէջ տեսած» ազատութիւնը արհամարհում էր տարիքի, սեռի, ուժի, իմացականութեան, աշխատասիրութեան ու այլ հանգամանքների բնական անհաւասարութիւնը, եւ կարող էր միայն հաւասար ճանապարհ բանալ անզուսպ ցանկութիւնների եւ ախտերի դիմաց, «բայց ոչ մի մարդու օրինաւոր պահանջողութիւնների հաւասարութիւնը կարող չէր ապահով կացուցանել օրէնքի առջեւ», այսինքն` «չէր կարող օրէնքի յառաջ երաշխաւորել իւրաքանչիւր մարդու իրաւունքների պաշտպանութիւնը»: Եւ այդ կործանարար ուսմունքը, որ մարդու բնոյթին յատուկ բոլոր ախտերը, բնազդները եւ անասնական հակումները որպէս «նմանն զնմայնն գտանէ»ի յատկութիւն ունէր, ոչ միայն տարածում ստացաւ, այլեւ կարողացաւ իրենով փոխարինել բարոյականութիւնը: Պսպղուն ու մոլորեցնող իմաստակութեամբ իբրեւ թէ ապացուցւած, սրամտութիւններով համեմուած, «երեւակայութեան բոլոր ծաղիկներով զուգած ու զարդարած» այս ուսմունքը ամէն հնարաւոր կերպն ընդունեց` կաշառելու «ամենայն կարգի ընթերցողների սիրտը»: Ոմանք գրաւուեցին այդ ուսմունքի հեղինակների «ուսումնականութեան արտաքին պատրաստութեամբ եւ սրամտութեամբ», միւսները խելամաղ եղան «սուտ ու խաբէական ճարտարախօսութիւնից», շատեր չկարողացան դիմանալ ծաղրին եւ հեգնանքին, մեծ մասն էլ ունայնասիրութեամբ, հպարտութեամբ եւ թեթեւամտութեամբ մոլորուած` կարծեցին, թէ առաւելութիւն կը ստանան իրենց շրջապատի նկատմամբ` ժամանակակից համարուող կարծեցեալ այս լուսաւորութեանը ծառայելու պարագային: Եւ այդ ուսմունքի թոյնը անգործ չմնաց` աստիճանաբար տարածուելով ազգի բոլոր շերտերի մէջ: Ամէնից առաջ ապականուեցին մեծատունները, որովհետեւ նրանց կենցաղավարութեան մէջ բարեկրթութիւն էր համարւում ծաղրել սրբութիւնները եւ բարի վարքը, անամօթ յանդգնուեամբ խօսել տէրութեան, կրօնի, հեղինակաւոր ու պատկառելի մարդկանց մասին: Ազնուականներն էլ շարունակելով վայելել իրենց առանձնաշնորհութիւնները, սակայն երեսպաշտօրէն, ինքնահաստատում գտնելու նպատակով, հէնց իրենք էլ ծաղրում էին դրանք: Հոգեւորականներից ոմանք, որոնք վայելում էին եկեղեցու հարստութիւնը, արհամարհանքով էին վերաբերում բարի վարքի եւ Քրիստոնէական վարդապետութեան նկատմամբ: Եւ ապա-

կանութիւնը տարածուեց պարզ ժողովուրդի մէջ, որի հետեւանքով անհաւատարմութիւնը, անհնազանդութիւնը եւ խռովարարութիւնը սկսեց մթագնել արդարութիւնը պարզունակ կերպով ընկալող, աչքը ունեւորի ունեցուածքին, բայց իրենք արժէքներ ստեղծելու անընդունակ, ուստի միայն բանող, իսկ ազատ վիճակից էլ ահաբեկւող ուղեղների տէր մարդկանց: Կառավարութիւնն էլ շատ էր թեթեւամիտ, որպէսզի կարողանար զսպել այդ չարագործ վարդապետութեան ամբողջ ահաւորութիւնը, շատ էր թոյլ եւ անհոգ, որպէսզի ծանրակշիռ խստութեամբ կարողանար չափաւորել այն: Այս հիմնական ելակետից դիտելով ֆրանսական յեղափոխութիւնները եւ հանրապետութիւններ ստեղծելու պատմութիւնը, Ստեփանոս Նազարեանը իր յօդուածն աւարտում էր զուգահեռներ տանելով Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդի եւ Կարլոս Առաջինի միջեւ եւ կատարելով կարեւոր մի եզրակացութիւն. «Լիւդովիկոսը զանց առաւ մի մեծ ճշմարտութիւն, որ, յիրաւի, կարելի է համարել թագաւորների բարոյականութեան հիմքը. այսինքն այն, որ թագաւորական աթոռի իրաւունքը հիմնուած է նրա պարտականութիւնների վրայ: Մի թագաւոր, որ իր անձը ազատ է համարում այդ պարտականութիւններից, միաժամանակ նա հրաժարւում է իրաւունքից: Այնպիսի մի բարեխիղճ մարդ, որպիսին Լիւդովիկոսն էր, բնաւ չէր ցուցաբերի այդքան վտանգաւոր մի թուլութիւն, եթէ միայն խելամուտ եղած լինէր այս հիմնական կանոնին: Բայց նա զոհաբերեց արքայական աթոռի օրինապատշաճ իշխանութիւնը, կարծես թէ դա նրա անձնական խնդիրն էր, ուստի այլեւս կորցրեց տէրութեան ապահովութիւնը երաշխաւորող իր կարողութիւնը»: Եւ այսպէս, «Հիւսիսափայլ»ի Ապրիլի ամսատետրակի մէջ լոյս տեսաւ Ստեփանոս Նազարեանի «Ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները» յօդուածի առաջին մասը եւ Կոմս Էմմանուէլի «Յիշատակարան»ի սկիզբը: «Յիշատակարան»ով Միքայէլ Նալբանդեանը, ինչպէս արդէն ասացի, կարգաւորելու եւ արագացնելու էր պայքարի ընթացքը: «Յիշատակարան»ը բացւում էր Մանդինեանի շաբաթաթերթի մէջ լոյս տեսած ջղաձիգ յօդուածի մասին Կոմս Էմմանուէլի եւ պարոն Խի մի զրոյցով: Ընդդիմախօսը յանդիմանում էր Կոմսին. «Մոռանում ես, որ ճշմարտութիւնը ասելով, մերկացնում ես ազգի պակասութիւններն ու ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապուած է ազգային ամօթի յանդիմանութիւնը` չի՛ք լինի այդ պիսի ճշմարտութիւնը. այդպիսի դէպքում աւելի լաւ է սուտը, որ վարագուրում է ազգի պակասութիւնը: Բան էք շինել ձեզ համար. ճշմարտութի՛ւն, հա՛ ճշմարտութիւն. ի՛նչ օգուտ մի այնպիսի ճշմարտութիւնից, որ կտրատում է ազգի սիրտը»: «Մեր քարոզած ճշմարտութիւնը գուցէ թէ կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ հնարն է փտած ու ճարակած խոցը առողջ մասերից բաժանելու եւ հեռացնելու համար»,— պատասխանում էր Կոմս Էմմանուէլը:

Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանը բարեկամին յղած նամակով աւելացնում էր. «Ազգի եւ ճշմարտութեան համար իմ կեանքը իմ աչքին ոչինչ է եւ ամէն րոպէ պատրաստ եմ զոհել, եւ այն օրից, երբ գրիչ եմ վերցրել ձեռքս, մինչեւ գերեզման պիտի պատերազմեմ ստի ու խաւարի դէմ»: Անտարակոյս, հայ իրականութեան մէջ յանձին գրական այդ կերպարաւորումի` Կոմս Էմմանուէլի, ծնուել էր իսկական մի քաղաքացի, որին մարմնաւորում էր Միքայէլ Նալբանդեանը: Բայց տարիներ ու տասնամեակներ պիտի անցնէին, որպէսզի ժամանակակիցների եւ սերունդների գիտակցութեան մէջ ձեւաւորւէր Նալբանդեանին թերեւս ամենաստոյգ բնորոշող այդ յատկանիշը` Առաջին Հայ Քաղաքացի:

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԻ ԷՋԵՐՈՎ Ազգային ընդհանրութիւնը ազգային ժողովներէն ալ վեր է: Ստեփան ՈՍԿԱՆ Ինչո՞ւ ենք լռում: Մի՞թէ ասելիք չունենք: Կամ մի՞թէ լռում ենք, որովհետեւ չենք համարձակւում խօսել: Ալեքսանդր ԳԵՐՑԷՆ Միքայէլ Նալբանդեանին ճանաչելու, հասկանալու, տասնամեակների ու հարիւրամեակների վրայով նրա հետ հոգեւոր հաղորդակցութեան մէջ մտնելու լաւագոյն միջոցներից է Կոմսի «Յիշատակարան»ը վերստին թերթելը: ...Այո, Կոմսն իր «Յիշատակարան»ը սկսում էր ազգի խոցերը կտրելու եւ հեռացնելու հաստատակամութեամբ: Նման մի վիրահատութիւն յաջողութեամբ կատարելու համար ամէնից առաջ հարկաւոր էր տեսնել ու ճանաչել այդ խոցերը: Մի հանգամանք որ, ինչպէս դեռ կը համոզուենք, յղի էր բաւականին ծանր հետեւանքներով: Հէնց թէկուզ այն պատճառով, որ ազգի խոցերը տեսնելու համար անաչառ հայեացք էր հարկաւոր, իսկ ճանաչել կարելի էր միայն ճշմարիտն ասելով: Բայց աշխարհի վրայ չի եղել այնպիսի մի անկիւն, եւ հնագոյն դարերից ի վեր չի եղել այնպիսի մի ժամանակ, որ ճշմարտութիւնը չենթարկուի հալածանքների: Ինքը հալածուելով` ճշմարտութիւնն իր ասպետի համար միաժամանակ ճանապարհ է հարթել դէպի կառափնարան, կամ էլ ուրախ ճարճատիւնով բոցավառուող խարոյկը: Ինչ վերաբերում է հայերին... Այո՛, հայերը առիթ չեն ունեցել զամբիւղների մէջ գլորւող կացնահար գլուխներ տեսնելու եւ կամ առնելու քաղաքի կենտրոնական հրապարակից չորս բոլոր տարածւող մարդկային վառուող մարմնի ճենճահոտը, բայց միշտ էլ ճշմարտութեան ասպետի վիճակը ողբալի է եղել մեր կեանքի մէջ:

Գլխատուելուց, ողջակիզուելուց յետոյ գոնէ մնացել է ճշմարիտ խօսքը, գոնէ եղել է այն յոյսը, թէ ճշմարտութիւնը կը դառնայ շատերի սեփականութիւնը... Բայց ինչ վերաբերում է հայերին,— այստեղ Կոմսը յուսահատ տարածում էր ձեռքերը,— ապա նրանք սովորաբար ընդունում են ա՛յն խօսքը միայն, որ դուրս է գալիս բարեկամի կամ համախոհի բերանից: Իսկ այն հայը, որ չի սիրում ինձ, իմ անձը, նա չի կամենում նաեւ ընդունել իմ քարոզած ճշմարտութիւնը, առանց մտածելու, որ ճշմարտութիւնը, այն էլ ազգայի՛ն շահի ծառայող ճշմարտութիւնը որեւէ մէկի սեփականութիւնը չէ եւ այն կարող է նաեւ հակառակորդի բերանից լսւել: Այս երեւոյթը քանդել է հայերի տունը: «Դա այն մրրիկն է, որ հայոց ազգին ցրիւ է տուել աշխարհի չորս կողմը,— գրում էր Կոմսը:— Այս ախտը մի անբարոյականութիւն է, եւ բնական հետեւանք անդաստիարակութեան եւ անկրթութեան»: Անշուշտ, բարոյականութիւնն ու լուսաւորութիւնը մէկը մէկից զատ գոյութիւն ունենալ չեն կարող: Որովհետեւ լուսաւորութիւնը իր հետ բերելու էր նոր գաղափարներ, իմացութեան նոր ոլորտներ, հետեւաբար, նաեւ նոր բարքեր, որոնք անծանօթ ու խորթ էին հայերին: «Մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքների Հրովարտակ»ը, որ ընդունել էր Ֆրանսայի Ազգային Ժողովը, հռչակել էր անձի, խօսքի եւ խղճի ազատութիւն: Եւ ազատութիւնը սա՛ էր, եւ ոչ թէ անիշխանութիւնը: Հռչակել էր հաւասարութիւն օրէնքի առաջ: Եւ հաւասարութեան իմաստը հէնց սա էր, եւ ո՛չ թէ խուզած գլուխների համահաւասար վախը իշխանութիւնների ահաբեկչութեան նկատմամբ: Հռչակել էր մարդկանց եղբայրութիւն` իւրաքանչիւրի սեփականութեան անձեռմխելիութիւնը ապահովելու պայմանով: Եւ եղբայրութեան իմաստն էլ հէնց սա էր, եւ ո՛չ թէ «եղբայրաբար» կատարուող կողոպուտը, որ յաջորդեց յեղափոխութեանն ու պիտի յաջորդէր բոլոր միւս յեղափոխութիւններին եւ յեղաշրջումներին, որոնք դարանակալել էին քաղաքակրթութեանը` պատմութեան հեռու կամ մօտիկ հեռանկարի մէջ: Արդէն իսկ երեւում էր, որ անցած եօթանասուն տարիների ընթացքին զանազան նորայայտ ուսմունքներ հիմնաւորապէս այլակերպել էին թէ՛ ֆրանսական յեղափոխութեան եւ թէ՛ Հրովարտակի բովանդակութիւնն ու նպատակները, աստիճանաբար փոխակերպել էին ազատութեան, հաւասարութեան ու եղբայրութեան ճշմարիտ իմաստը` կոլեկտիւ կեցութիւնը գերադասելով անհատի ազատութիւնից: Կամ, աւելի յստակ ասելու պարագային` քաղաքացու իրաւունքները զոհաբերելով կոլեկտիւի շահերին: Այնուհանդերձ, արտաքին աշխարհից ներթափանցող այս նոր հասկացութիւնները, գործելակերպի նոր բովանդակութիւնը ժամանակի ընթացքին կարող էին մարսուել որպէս սնունդ, դառնալով միս ու արիւն, եւ հետեւաբար ուժ ու կենսունակութիւն տալով ազգին: Եւրոպական ժողովուրդները, առանց վախենալու իրենց ազգայինը վնասելուց, իւրացնում էին մէկը միւսից: Եւ պատմութեանը յայտնի է, որ իրարից իւրացնելու

վախը հիմնաւոր կարող է լինել միայն բարոյապէս անուժ ու չնչին ժողովուրդների համար: Բայց, հակառակի պէս էլ, «հայ ժողովուրդի բարոյականութեան ոտքերը կաւեղէն են»,— չէր մոռացել Նալբանդեանը: Ուստի... Ուստի, մասամբ իրաւացի էին լուսաւորութեան ու կրթութեան հակառակորդները: Կաւեղէն ոտքեր ունեցող բարոյականութեամբ ժողովուրդը հեշտութեամբ կարող է կորցնել իր ազգային դէմքը եւ լուսաւորութեան հետ ներմուծուող օտար բարքերի ու գաղափարների ազդեցութեան տակ քաղաքականապէս վերանալ: Որովհետեւ, պնդում էր Կոմսը, «ուր չկայ մտքի ու բանականութեան ազատութիւն, այնտեղ կայ հոգու ստրկութիւն, իսկ ուր ստրկութիւն, այնտեղ չկայ կեանք: Հայոց ազգը առանց նրա եւս քաղաքականապէս մեռած է ներկայումս... Լուսաւորութիւնն է միակ հնարը մէկ զմէկից բաժանուած եւ շատ անգամ կրքերի ու արատների խաղալիք դառնալով, իրար հետ թշնամացած ազգի անդամները դէպի եղբայրութիւն եւ սրտակցութիւն միաւորողը»: Սակայն «առանց խղճի ու մտքի ազատութեան չկայ լուսաւորութիւն»: Եւ շրջանը դարձեալ գալիս ու փակւում էր գոյութիւն ունեցող արատների, վէրքերի ու խոցերի մասին բացայայտ ու բարձրաձայն խօսելու անհրաժեշտութեան վրայ: Յիրաւի, ուրիշ ելք չկար, թէեւ «խաւարամիտների ընկերութիւն»ն էլ չէր հանդուրժում այդ ճշմարիտ խօսքը: Մսեր Մսերեանը, օրինակ, յորդորում էր որ` թէեւ «մեր ազգն ունեցել է եւ հիմա էլ ունի որոշ թերութիւններ, սակայն ազգասէր մարդը պէտք չէ դրանք ի ցոյց դնի»: Իսկական ազգասէրը, պնդում էր «խաւարամիտների ընկերութիւն»ը, պէտք է միշտ սիրէ ու բարձրացնէ իր ազգը, որ, յիրաւի բազմաթիւ առաքինութիւններ է ունեցել եւ հիմա էլ ունի, որոնց համար օտարները ոչ միայն անցեալին, այլեւ հիմա էլ գովում են հայերին: Բացէ ի բաց պատերազմելու համար ասպարէզ ելած Կոմսը նրանց անուանում էր «սուտ ազգասէրներ», որոնք հետապնդում էին մի նպատակ` «ամէն բան, որ վերաբերում է ազգին, համարել գովելի եւ ուշադրութեան արժանի, եւ այդ ճանապարհով որսալ ազգի բարեացակամութիւնը»: Այսինքն` ժողովուրդի հետ զբաղւում էին առուծախով: Եւ այս խաբէութիւնը հաճելի է թւում մարդկանց, որովհետեւ ընկնում էին քաղցր մի թմբիրի մէջ, որովհետեւ ամէն բան լաւ էր (նոյնիսկ օտարներն էին գովում), որովհետեւ ոչ ոք առիթ չունէր խղճի խայթ զգալու իր որեւէ արարքի համար, որովհետեւ այդպէս, առանց խղճի, առանց պատասխանատուութեան զգացումի, առանց «Ես»ի խորքեր պեղելու ապրելը դիւրին էր ու յարմար: «Սուտ ազգասէրներ»ը գոյութիւն ունէին շատ վաղուց եւ դեռ պէտք է գոյութիւն ունենային, որպէսզի ազգի մասին փըշուրփշուր գովեստներ հաւաքելով, միամիտներին պահէին թմբիրի մէջ: Իսկ այդ թմրած վիճակը ձեռնտու էր սեփական գործը ազգայինի հաշուին շահեցնելու, զաւթած իշխանութիւնը ձեռքից բաց չթողնելու եւ այս բարոյազուրկ նկարագրով հանդերձ հասարակութեան համակրանքը վայելելու համար: Ուրեմն, մի կողմից խաւարամտութիւն եւ միւս

կողմից` բարոյական կուրութիւն: Ի՞նչ հեռանկար, ի՞նչ ապագայ կարող է ունենալ մտաւոր ու բարոյական խաւարի մէջ խարխափող մի ժողովուրդ: Ինչպիսի՞ն կը լինի նրա պատմական ճակատագիրը... Ո՞ւր են բերել հասցրել այդ ժողովուրդին բոլոր նրանք, ովքեր միամտօրէն կարծում են, թէ նախնիներից ստացած ժառանգութիւնն իսկ բաւական է, որպէսզի ներկայի մէջ ազգը կարողանայ իր դէմքն ունենալ եւ դեռ ապագայի հետ էլ ինչինչ յոյսեր կապել: Իրականութեան մէջ այդ ժառանգութիւնը դարձել էր մի ծանր բեռ, դարձել էր գրեթէ անյաղթահարելի մի պատնէշ, դարձել էր ժողովուրդին ետ պահող մի ուժ, որովհետեւ ներկայի մէջ խմորուող երեւոյթները չէին դիտւում որպէս նախնիներից ժառանգած հոգեւոր հարստութեան համարժէքներ, որոնք էլ իրենց հերթին էին նոյնպիսի ժառանգութիւն լինելու գալիք սերունդների համար: Կոմս Էմմանուէլը դարձել էր աւելի անհամբեր, աւելի անհանդուրժող, աւելի կտրական, քան երբեւէ Միքայէլ Նալբանդեանն էր, որ հիմա Կոմսի բերանով բացէ ի բաց յայտարարում էր. «Իմ ուղղութիւնը այլ է բոլորովին»: Բոլորովին մէկ այլ ուղղութեամբ գնալը, այն էլ ժողովուրդի հոծ բազմութիւնը հետեւից տանելու ակնկալութեամբ, արդէն իսկ բաւականին համարձակ ու վտանգաւոր ծրագիր է, որովհետեւ նման մի ծրագիր իրականացնելիս ամէնից դիւրինը տրորուելն է նոյն այդ բազմութեան ոտքերի տակ: Առաջին Հայ Քաղաքացին գիտակցում էր իր վիճակի ծանրութիւնը: Ու չնայած դրան, իր խառնուածքին հաւատարիմ` նա ուսերին էր վերցնում եւս մի բեռ. «Ճշմարիտն ասել ու կանգնել մէջտեղում»: Կրկնակի բեռը բազմապատիկ ծանր կացութիւն էր ստեղծելու Նալբանդեանի համար: Բայց նա ուրիշ ելք չունէր: Շտապում էր... Շտապում էր, քանի որ արդէն տեսել էր այն խորունկ վիհը, որ գոյութիւն ունէր ժամանակակից եւրոպական ժողովուրդների եւ հայերի միջեւ: Նա շտապում էր օր առաջ իր ցաքուցրիւ հայրենակիցներին տեսնել ազգային ինքնագիտակցութեան ու ազգային համախմբւածութեան ներդաշնակութեան մէջ: Շտապում էր տեսնել նրանց որպէս ազգային արժանապատուութեան խորհուրդն ըմբռնած մի ժողովուրդ: Շտապում էր իր հայրենակիցների էութեան մէջ ներարկել մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքի պահանջ ունենալու ծարաւն ու ձգտումը: Ու բնական է, որ նա սիրում էր, տագնապում, յուզւում եւ նոյնիսկ լինում էին պահեր, որ յուսահատւում էր: Բայց «չկարծէք, թէ իմ տխրութիւնը առաջանում է մի մասնաւոր կամ անձնական ցաւի, կամ վտանգի պատճառով. Քա՜ւ լիցի,— զգուշացնում էր նա,— ես մի անհամ մարդ պիտի լինէի որ սեփական անձիս վերաբերող բանի համար անհանգստացնէի մէկ ուրիշին. տխրութեանս աղբիւրը մեր արտասուալից ազգն է»: Միքայէլի համոզումով` ժողովուրդը գտնւում էր ծայրագոյն վտանգաւոր մի վիճակի մէջ, երբ նրա պատմութեան անիւը կանգնել էր դարձակէտի վրայ, որպէսզի կամ պտտուի դէպի փրկութիւն, կամ` դէպի յաւերժական կորուստ: Եւ այսպիսի ճակատագրական շրջանին, երբ «նախախնամութիւնը կշռում եւ չափում է ազգերը, հայերի գլխին մէկը միւսի յետեւից բարդւում են թշուա-

ռութիւնները, որոնք հետեւանք են անմիաբանութեան ու դաւաճանութեան*»: Եւ Կոմսը իր տագնապներին որպէս արձագանգ լսելու էր «Յիշատակարան»ը ընթերցողի ծաղըրն ու ծիծաղը, ապա նաեւ` կարեկցանքը. «Խե՜ղճ մարդ, ի՜նչ բաներ է խօսում, ինչե՜ր է քարոզում. չգիտէ, որ մեր ականջը ընդունակ է լսելու միայն ոսկու եւ արծաթի ձայն, չգիտէ, որ մեզ համար միեւնոյն է ուսումնարանի լինելը կամ չլինելը, չգիտէ, որ մեզ համար նա՛ է օրինաւոր ազգասէրը, ով գովում է մեզ, մեր ազգը, մեր նախնական աւանդութիւնները»: Եւ գոչելու էր ի լուր ամէնքի. «Ո՜վ նախախնամութիւն, եթէ արդարեւ այսպէ՛ս պիտի խօսէ Յիշատակարանս կարդացող հայը, ինչո՞ւ ուրեմն վառեցիր, բորբոքեցիր իմ մէջ ազգասիրութեան անշէջ կրակը, ինչո՞ւ այսպէս անգթաբար պատժեցիր ինձ` բորբոքելով այդ կրակը, մինչ նա, փախանակ ջերմացնելու իմ սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու էր իմ սիրտը: Նախախնամութի՜ն, խնայի՛ր իմ սիրելի ազգին. նախախնամութի՜ւն...» Կարող է նաեւ այնպէս թւալ, թէ Կոմսի մտահոգութիւնը չափազանցուած էր: Հայերի մէջ եղել էին ու կային լուսաւոր մարդիկ, գիտութեան երախտաւորներ, ուսուցիչներ... Լուսաւոր մարդկանց եւ ուսուցիչներին, սակայն, կարելի էր հաշուել մատների վրայ: Իսկ գիտութեան մշակներից օգուտ դեռ չէր տեսնուած... Գիտունները իմացութեան լոյսը դէպի իրենց ժողովուրդը տանելու փոխարէն, ամփոփուած էին սեփական կեղեւի մէջ, իրենց շահից եւ լաւագոյն դիպուածով` զուտ գիտութիւնից զատ ոչինչ չէին տեսնում, հետեւաբար, էլ ինչո՞վ էին, ուրեմն, նրանք տարբերւում առեւտուրի մարդկանցից: Եթէ Հայաստանն ուզում է ժողովուրդին նուիրուած գիտնական զաւակներ ունենալ, ասում էր ասպարէզ ելած Կոմսը, «նախ պէտք է ծննդարան պատրաստէ, որտեղ նրանք ծնուեն, պէտք է կաթ պատրաստէ նրանց սնելու, պէտք է հաց ունենայ նրանց ապրուստը հոգալու համար»: Դեռեւս մանկութեան տարիներին Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանին աշակերտելիս, Նալբանդեանը բազմաթիւ առիթներ էր ունեցել տեսնելու եւ լսելու, թէ ինչպէս իր ուսուցիչը, որպէս վիզը ծուռ մի խնդրատու, դիմում էր քաղաքի «հայրեր»ին, աղերսելով նրանց հովանաւորութիւնն ու օգնութիւնը` դպրոցը պահելու համար: Նա լաւ էր յիշում նաեւ Գաբրիէլ քահանայի մարտական կեցուածքը որ յուսահատութեան հետեւանք էր եւ որը, վերջին հաշուով, դարձաւ նրա դատապարտութեան չարաբաստիկ պատճառը: «Հայրենասէր» յորջորջուող ջոջերը ոչինչ չէին խնայում դրամի ուժը ցուցադրելու եւ սին ու անցաւոր փառք նուաճելու համար, որն ինքնահաստատումի հասնելու խաբուսիկ միջոց էր: Այս ամէնի մէջ որեւէ տարօրինակ բան չկար: Այդպէս եղել էր միշտ, եւ այդպէս լինելու էր, քանի դեռ նիւթական բարիքները իրենց ծաւալով չեն ներդաշնակում հոգեւոր ու բարոյական արժէքներին: Կոմսը փորձում էր բացատրել այդ ներդաշնակութեան անհրաժեշտութիւնը, փորձում էր ներշնչել, թէ կեանքի խորհուրդը միայն լաւ ուտելը, լաւ խմելը, լաւ

հագնելը չէ եւ ոչ էլ ունեցւածքի մէջ է, որին, ի վերջոյ, գերի է դառնում այս ամէնը ձեռք բերած, բայց հոգեւոր սնանկութեան մէջ խարխափող մարդը: Դժուար է ասել, արդեօք այս ամէնը բացատրելիս նա դոյզն իսկ վստա՞հ էր, թէ ջոջերը որեւէ եզրակացութիւն կը կատարեն: Բայց կամենում էր նրանց հոգիների մէջ արթնացնել մի կարօտ, որ սովորաբար ծնւում է կորցրածի կամ բնաւ չունեցածի նկատմամբ: Աւազակը իր որդուն ուզում է տեսնել ազնիւ ու առաքինի: Ծախուող կինը իր դստերն ուզում է տեսնել պատուարժան մայր ու հաւատարիմ կին: Ստորաքարշն ու արժանապատուութիւնից զուրկ մարդը իր զաւակներին ձգտում է դաստիարակել որպէս անկախ ու լիարժէք անհատականութիւններ: Ծնողի գլխաւոր նպատակը իր զաւակներին հարստութիւն եւ փայլուն տիտղոսներ թողնելը պէտք չէ լինի: Մարդկային առաքինութեան տարրերը հարստութիւնն ու փառքը չեն, որոնք անցողիկ են ու անստոյգ: Աւելին. ժառանգած հարստութիւնն ու փառքը կարող են շատ շուտով թշուառութեան ու անփառունակ վախճանի հասցնել ամէն բան պատրաստի ստացած զաւակին, եթէ միայն նրա հոգու մէջ չեն սերմանուել բարոյական կողմնորոշիչները: Իսկ բարոյականութիւնն էլ առանց լուսաւորութեան, առանց կրթութեան չի սերմանւում: Հետեւաբար, իսկական ժառանգութիւնը, որ ծնողը կարող է իր մահից յետոյ թողնել զաւակներին, դաստիարակութիւնն է: Բայց եթէ նա որդուն ուղարկում է օտար դպրոց, ապա դա չի կարող ստոյգ դաստիարակութիւն եւ լուսաւորութիւն համարուել: Որովհետեւ օտար շրջապատի մէջ երեխան հեշտութեամբ կը փոխի իր իսկական յատկութիւնը այնպէս, ինչպէս փոխում է բոյսը կամ կենդանին, որոնք տեղափոխուել են իրենց հողից ու միջավայրից: Կոմսն իր այս մտահոգութիւնը հիմնաւորում էր, զգուշացնելով, թէ դպրոցի ազգայնութիւնը կախուած չէ աշակերտների ու վարժապետների լոկ հայ լինելուց. լեզո՛ւն է, որ միայն կարող է վերնագիր դնել դպրոցի ճակատին: Բայց ազատութեան ու լուսաւորութեան ճշմարիտ էութիւնը բռնատիրութեան հիմերը հաստատուն պահելու համար նենգափոխողները բազմաթիւ էին թէ՛ հայերի մէջ, որոնց անհասանելի էր ազատ քաղաքացութեան գաղափարը եւ բնական վիճակ` օտարին կամ իւրեանին ստրկանալը: Եւ նրանք, այդ ուսեալ նենգափոխողները կարողանում էին ներշնչել թագաւորկայսեր նկատմամբ խոնարհութիւն, այսինքն` նուաստացում, հնազանդութիւն, այսինքն` ստրկացում, եւ երախտագիտութիւն, այսինքն` ծառայամիտ կամակատարութիւն դրսեւորելու անհրաժեշտութիւնը իբրեւ թէ յանուն ազգի գոյութեան, միաժամանակ, հայերի մէջ սերմանելով թերարժէքութեան ու անկատարութեան զգացում: «Ազգութիւնը յառաջ է, քան ընդհանուր մարդկութիւնը եւ ամենայն մարդ իւր ազգութեամբ է մտնում ընդհանուր մարդկութեան մէջ»,— հորդորում էր Կոմսը, իսկ շատ մօտ ապագային, մէկերկու տարի անց, Միքայէլ Նալբանդեանը մօտից շըփուելով ու մօտից ճանաչելով «Եւրոպայի յեղափոխութեան զօրավարներ»ին, պէտք է կատարէր մի կարեւոր եզրակացութիւն, որի հիմը ազգային առաջնութեան իր սկզբունքն էր, ինչի շնորհիւ նա դարձաւ ճշմարիտ քաղա-

քական գործիչ: Եւ որպէս այդպիսին, նա ի հարկէ իրաւացի էր, երբ զգուշացնում էր, թէ ռուսական դպրոցների մէջ կրթութիւն ու դաստիարակութիւն ստացած զաւակներից քչերն են, որ մեղուի նմանելով, թոյնը թողնեն եւ միայն մեղրն ու մոմը քաղելով, վերադառնան իրենց աշխարհը: Որովհետեւ, «մենք որպէս մարդ պարտական ենք օգտակար լինել մարդկութեան,— գրում էր Կոմսը:— Եւ քանի որ ընդհանուր մարդկութեան մէջ մտնում ենք մեր հայ մարդկութեամբ, քանզի հայ մարդկութիւնը առաւել հարազատ է մեզ, ուստի եւ մեր պարտքն ենք համարում անփոյթ չլինել հայ ազգի եւ լուսաւորութեան նկատմամբ»: Իսկ ազգը լուսաւորելու գաղափարը այն ժամանակ միայն կարող է իրագործուել, եթէ հիմնադրուած լինելով, նաեւ պահպանուեն բուն ազգային դպրոցներ, որոնց մէջ լսուեր հայկական խօսքը, որտեղ ազգի մէջ զանազան լուսաւոր գաղափարներ սերմանուէին հայերէնով,— գրում էր Կոմսը եւ, դարձեալ չխուսափելով հարուածներից, ասպարէզի մէջտեղը կանգնած, աւելացնում էր.— Ազգային չենք ճանաչում այն դպրոցը, որտեղ հրամայւում է խօսել ռուսերէն, ֆրանսերէն, սակաւ երբեմն հայերէն»: Եթէ դպրոցը հայ զաւակի մէջ պէտք է օտարութիւն պատուաստի, ապա աւելի լաւ է, որ «մանուկները տգէտ հայ մնան, քան թէ դառնան թերակիրթ չհայ»: Ի դէպ, ազգի ու ազգայինի մասին խօսելիս, Կոմսը միշտ նկատի ունէր հասարակութիւնը: Եւ ազգ ասելով, չէր հասկանում «այն մի քանի մարդկանց, որոնք արծաթի սանդուղքով վեր էին բարձրացել ազգի մակերեւոյթից»: Նրա համոզումով, հէնց հասարակութեամբ էլ կազմուած էր ազգութեան մեքենան, որին կարող էին ու պարտաւոր էին ուղղութիւն տալ եւ առաջ մղել միայն լուսաւոր մարդիկ: Բայց մեր ազգութեան մեքենան ջարդուած է, յայտարարում էր Կոմսը: Ազգութեան մեքենայի, ասել կ’ուզի` հասարակութեան նորոգութիւնը հնարաւոր է նրա մէջ գիտակցութիւն պատուաստելու ճանապարհով: Եւ նորից խնդիրը դառնում էր մոգական շրջանի մէջ, որովհետեւ ազգային ինքնագիտակցութիւնը նոյնպէս բխում էր լուսաւորութիւնից եւ կրթութիւնից: Անլուծելի թւացող այս հարցերի պատասխանները որոնելիս, Կոմսը, բարեբախտաբար, մենակ չէր: Նրան զօրաւիգ էին մի դէպքում լոնդոնեան քարոզիչները, մէկ ուրիշ դէպքում Փարպեցին կամ Հեգելը*, երրորդին` նոր մի պարբերական, որի մասին «Յիշատակարան»ի մէջ յայտնւում էր այսպիսի նորալուր.

«Լսել եմ, Փարիզ հրատարակւում է մի նոր ազգային լրագիր` „Արեւմուտք“ անունով եւ, որ Մոսկուայի կամ գուցէ ամբողջ Ռուսաստանի մէջ այդ լրագրի գործակալն է լինելու պրն. Նալբանդեանը: Հրատարակիչ պրն. Ոսկանը ունի բանաստեղծական քանքար»: Մէկ այլ առիթով Միքայէլը խոստանում էր, թէ «մենք շուտով մանրամասն կը խօսենք „Արեւմուտք“ի մասին»: «Արեւմուտք»ի մէջ Ստեփան Ոսկանը գրելով հայ ընտանիքների առաքի-

նութեան մասին, վտանգի զանգակ էր հնչեցնում, որովհետեւ նիւթամոլ կեանքը սպառնում էր ապականել բարքերը: «Հայ ընտանիքներ, ոսկին կապարի հետ մի՛ փոխէք,— զգուշացնում էր նա:— եւ մի՛ թողուք քուրջի մը համար ձեր համեստութիւնը: Հայ կիներ, սկսէք նախ Եւրոպայի ազնիւ կիներու սիրտը, միտքը, վեհ զգացողութիւնները ընդունիլ, եւ ետքը քրինոլինի6 մէջ ձեր մարմինը ճմլել կամ հայու արիւնը տրորել. ձեզ օրինակ են Եղիշէին նկարագրած արի տիկինները եւ յետոյ օտարազգի պեպեքները7... Մի՛ մոռնաք, որ կիներու ձեռքն է բարքը, եւ ինչպէս ուզեն` այնպէս կը շինեն զայն. ծառ մը երբ փոքր է` կը շտկուի, եւ մարդ երբ տղայ է` կը հաստատուի մայրերու ձեռքին ներքոյ: Կիներու բերնի մէջ է լեզուի մը կազմը եւ մաքրութիւնը: Գիտութիւնից առաջ սովորութիւնը կը հրապարակէ այսպիսի ճշմարտութիւն մը, մայրենի լեզու ըսելով տոհմի լեզուին: Կիներու շուրթերէն կը խօսի ճաշակը, առանց որի գրագիտութիւն չկայ ժողովուրդի մը մէջ: Կիներու սիրտին մէջ է հայրենիք, եւ երբ այս սիրտը դատարկ կը գտնուի (ինչպէս շատ հայ տիկիններու քով) անկարելի է, որ հայրենասիրութիւնը, ճշմարի՛տ հայրենասիրութիւնը ծլի, ծաղկի, արդիւնաւորի եւ բազմութիւն մը կանգուն պահէ ազատութեան դրօշի տակ: Կիներու փափուկ ձեռքով կը պատրաստուին այն անդրդուելի ինքնութիւնը, որ մարդու նշան է, եւ այն բարոյական զէնքերը, որ գերութեան արմատը կը կոտրեն»: Կարդալով այս շիկացած տողերը, Կոմսը ներքին մի գոհունակութիւն պիտի զգար այն ներդաշնակութիւնից, որ կար իր եւ հեռաւոր համախոհի միջեւ: Յիրաւի, «ազգային մեքենայ»ի վերանորոգութեան համար խիստ անհրաժեշտ ազգային ինքնագիտակցութիւնը նախ եւ առաջ սերմանուելու էր ընտանիքի մէջ եւ հիմնականը` ընտանիքի մօր կողմից: Եւ «ամբողջ քաղաքի, ամբողջ ազգի սովորութիւնների եւ հասկացողութեան» դէմ ճակատամարտի ելած Կոմսը հասարակութեան երեսին շպրտում էր եւս մի ճշմարտութիւն. «Ազգի վերանորոգութիւնը եւ փրկութիւնը լոկ երազ է, եթէ փտած է այդ ազգի ընտանեկան կեանքը: Մեր ընտանեկան կեանքը նման է մի կեանքի, որ կարելի է անցկացնել միայն պանդոկների մէջ: Մեր ընտանիքների մէջ լսուող խօսքն ու զրոյցը միայն կերակուրի, հանդերձի, զբօսանքի եւ այլ զուարճութիւնների մասին են: Ո՛րն է այն ընտանիքը, կամ աւելի ճիշտ` ո՛վ է այն մայրը, որ մօր պէս խօսում է իւր զաւակների հետ. մենք այդպիսի մայր դեռ չենք տեսել, եւ մեր չտեսնելու պատճառը այն է, որ մեր կանայք կորցրել են իրենց խորհուրդը»: Մայրը պիտի իր զաւակներին ուսուցանի մայրենի լեզուն, մայրը պիտի իր զաւակների սրտերի մէջ խնամքով աճեցնի ազգային պատկանելութեան 6

Crinoline (ֆր.) — Լաթուռոյց. պողպատէ նուրբ լարէ օղակներով լայն փեշ, որ 19-րդ դարի կէսերին կանայք հագնում էին զգեստի տակ: 7 Տիկնիկ (աղաւաղուած ֆրանսերէն):

զգացումի սերմերը, որովհետեւ առանց պատկանելութեան չկայ պատասխանատուութեան զգացում, եւ առանց պատասխանատուութեան զգացումի չի կարող լինել ճշմարիտ ազգասիրութիւն ու մարդասիրութիւն ընդհանրապէս: Ահա թէ ինչո՛ւ «զաւակների մայրը է՛ գերդաստանի մայր, իսկ գերդաստանների մայրերը ազգի մայրեր են»: ...Անցել էին ժամանակները, երբ տղամարդիկ կանանց վրայ նայում էին որպէս ստրուկների: Անցել էին այն ժամանակները, երբ կանայք համարւում էին ապրանք, ունեցուածք կամ պարզապէս կահկարասի: Անցել էին նաեւ այն ժամանակները, երբ օրէնք տուողները կանանց նայում էին որպէս ծննդարար գործարանի, որ պիտի զինուորներ արտադրեր հայրենիքի համար: Բայց եւ հիմա էլ, երբ մեր մարդասէր ժամանակների մէջ լուսաւորեալ աշխարհը հաստատել է կնոջ լիարժէքութիւնը եւ նրա տեղը հասարակութեան մէջ, տեղի է ունենում կնոջ բուն խորհրդին` մայրական բնազդին ու զգացումներին հակառակ մի բան: Հայ կինը ամօթ է համարում ինքը ծիծ տալ իւր զաւակին: Հայ կինը երեխայի պատճառով չի կամենում ետ մնալ խրախճանքներից, պարահանդէսներից ու դիմակահանդէսներից: Հայ կինը թողնում է, որ երեխան աճէ ուրիշի հոգաբարձութեամբ: Մտածում է, որ եթէ զաւակը հայ չլինի, գոնէ մարդ կը լինի, եթէ Հայի կրօնը չիմանայ, գոնէ ուրիշինը կ’իմանայ: Վերջապէս, մարդ ինքն է ամօթապարտւում, մտածելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աւերանքի եւ բարոյական զեխութեան ընդունակ են դարձել հայ կանայք: Մեծ քաղաքների մէջ նրանք ոչ միայն իրենք են կորած ժողովուրդի համար, այլեւ այդպէս կորցրել, նախնիներից հեռացրել, արմատից կտրել են նաեւ իրենց զաւակները: Նրանց հայութիւնը գուցէ թէ երեւում է այնքանով, որքանով տարին մի քանի անգամ գնում են Հայոց եկեղեցի եւ խոստովանութիւնն էլ կատարում են օտարի լեզուով: «Մենք վերջացրել ենք մեր հաշիւը նրանց հետ,— յայտարարում էր Կոմսը:— Թողնում ենք, որ նրանք լողան իրենց քրինոլինների մէջ, մոլորութեան մի վէմից միւս ապառաժին զարնւելով: Բայց իրաւացի չենք համարում երես թեքել ամբողջ հայոց ազգի կանանցից, որոնցից դեռ յոյս ունենք, եւ որոնց համար սաստիկ զարկում է մեր սիրտը»: Շտապում էր, այստեղ էլ շտապում էր Նալբանդեանը, որովհետեւ «աշխարհը յառաջ էր գնում, վերստին ծաղկում էին թառամած ազգերը» նոյնիսկ, բայց հայերը չէին էլ ուզում զգաստանալ հաճելի թմբիրից: Ուստի Կոմսը մերթ բացատրում էր. «Մեր ազգը մինչեւ հիմա ապրել է ողորմելի խեղճութեան մէջ. նա մոխիր է կերել հացի տեղ եւ նրա խմելիքը խառնուած է եղել արտասուքով: Բռնակալութեան մուրճերը այնքան սաստիկ են ջարդել մեր ազգը, որ մինչեւ այսօր չի կարողանում զգաստանալ ուշաթափ վիճակից, քննել իւր անցեալը, իւր ներկան եւ հոգալ ապագայի մասին»: Մերթ դառնանում էր. «Մեր ազգը վաղուց մոռացել է ցանկանալ: Այո՛, նա ունեցել է եւ ունի այս

զգացողութիւնը, բայց միայն արծաթի ու ոսկու նկատմամբ: Դրան հակառակ, մի բարոյական պարծանքի գաղափար, մի ընդհանուր ազգային շինութեան գաղափար նրա մտքով նոյնիսկ չի էլ անցել»: Մերթ համոզում էր. «Հայ կանայք, դուք ստեղծուած չէք, որ միայն հագնուէք, ուտէք, խմէք եւ քնէք, այլ պարտաւոր էք մայրութիւն անել եւ ձեր Հայութիւնը երեւցնել ձեր զաւակների մէջ: Մենք անմահ ենք մեր զաւակներով, ինչպէս մեր նախնիները կենդանի են մեզանով: Բայց մեր ազգի մայրերը ազգին տալիս են կեղեւով միայն հայ զաւակներ»: Յորդորում էր. «Մեր ազգը աւէրուել է. նրան պէտք է վերանորոգել: Նա թմրել է մի խոր քնով, նրան պէտք է արթնացնել: Բայց ամէն ջանք եւ աշխատանք զուր կըլինեն, եթէ դուք չհագնէք հայութիւնը ո՛չ որպէս քրինոլին, այլ որպէս ձեր մարմնի գոյն, որ ոչինչ չկարողանայ քերել հանել ձեր վրայից»: Ու, վերջապէս, աղերսանքով գոչում էր. «Երանի¯լսելի լինէր ձեզ իմ ձայնը, երանի¯թէ մի քանի զոհ փրկէին իմ այս արտասուախառն խօսքերը: Որքա՜ն պիտի մխիթարուէի ես... Յոյսիս արեւը մի գրկաչափ աւելի պիտի բարձրանար ազգային փրկութեան հորիզոնի վրայ»: «Յիշատակարան»ի էջերը այսպէս թերթելիս, Միքայէլ Նալբանդեանը յանկարծ քո դիմաց կանգնում է որպէս ողբերգական մի կերպար, որն ամէն ինչ տեսնում էր, հասկանում էր ու գիտակցում, սակայն որեւէ միջոց չունէր գործնական քայլ կատա րելու: Բայց սա` առաջին հայեացքից: Յետոյ, երբ գոցում ես «Յիշատակարան»ը եւ աչքերդ կիսախուփ` ինքդ քո մէջ խորասուզուած, փորձում ես տեսնել կեանքի երրորդ տասնամեակը չբոլորած այդ երիտասարդին, որ անհանգիստ էր, որ տագնապում էր, որ այրւում էր այն մտքից, թէ իր ժողովուրդը կառամատոյցի նստարանին անոյշ քնով ընկած, յանկարծ կ’ուշանայ յառաջադիմութեան գնացքից, եւ գուցէ թէ դուրս կը մնայ պատմութեան ընթացքից, ապա մարմնաւորում է ստանում երկրորդ տպաւորութիւնդ: Այն է` Նա իրականութիւնը ամբողջ ընդգրկումով տեսնող, երբէ՛ք օդեղէն ամրոցներ չկառուցող, կեանքը իր բարդութեամբ ընկալող ու գնահատող բացառիկ մարդ էր, որ պէտք է դառնար «ահագին ծովի մէջ մի կաթիլ ջրի պէս» փոշիացումից ու անհե տացումից Հային փրկող մի Հանճար: Հանճար, որ ազգին դէպի ապագայ առաջնորդող իր նման երկու նախորդ էր ունեցել միայն: Մեսրոպ Մաշտոցը, որ հայերին այբուբեն տուեց եւ ներկայ ունենալու իրաւունք: Մովսէս Խորենացին, որ հայերին վերադարձնելով նրանց պատմութիւնը, տուեց անցեալ ու կենսագրութիւն: Երրորդը ինքն էր` Միքայէլ Նալբանդեանը, որ հայերին բերում էր ազգային ու

քաղաքական ապագայի գիտակցութիւն: Բայց որ նա երրորդն էր` ոչ ոք չգիտէր: Միայն մի առիթով Կոմս Էմմանուէլը մարգարէացել էր. «Ճշմարտութեան զինուորների եւ նրանց առաջնորդների անունները վառվռուն աստղերի նման փայլելու են մշտնջենաւոր ժամանակով, հայոց գալիք սերունդների աչքերի առաջ, նրա ժամանակակից հորիզոնի վրայ»: ԱՆՀԱՒԱՍԱՐ ՊԱՅՔԱՐ Երանի էր մեզ, եթէ ունենայինք խելացի հակառակորդք, բայց որպէս հայ զրկուած ենք, ներկայումս, այդ պարծանքից: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Հայերի առաջին թշնամին հայերն են: Ստեփան ՈՍԿԱՆ

Յիշատակարանի ձեւը, որ նախընտրեց Նալբանդեանը բանավէճն ու պայքարը իր ուզածով տանելու համար, իսկապէս արագացնում էր դէպքերի ընթացքը, կանխում էր հնարաւոր ընդդիմախօսութիւնները, որոնք դեռ չարտայայտուած` արդէն իսկ պատասխան էին ստանում, եւ բնական է, որ տեղի պիտի ունենար թէ՛ ուժերի վերադասաւորութիւն եւ թէ՛ համալրում: «Հիւսիսափայլ»ի դէմ գրոհի ելած «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթին միացան «Արշալոյս Արարատեան» լրագիրը` Ղուկաս Բալթազարեանի, եւ տէրութեան ծախքով հրատարակուող «Մասեաց Աղաւնին»` Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի խմբագրութեամբ: Բայց այս երեքն էլ հրատարակւում էին Մոսկուա լոյս տեսնող «Հիւսիսափայլ»ից շատ հեռու` Թիֆլիս, Զմիւռնիա եւ Թէոդոսիա: Հետեւաբար, «Հիւսիսափայլ»ի հակառակորդները շտապելու էին հէնց մայրաքաղաքի մէջ, Նազարեանի եւ Նալբանդեանի հարեւանութեամբ հրատարակել մի նոր պարբերական: Այդ գործը ձեռնարկեցին Մսեր Մսերեանն ու նրա որդին Զայրմայրը: Ծրագրուող պարբերականի անունն իսկ նախազգուշացնում էր ոչ միայն սոսկ ընդդիմախօսական իր բնոյթի, այլեւ նախ եւ առաջ` «Հիւսիսափայլ»ի նկատմամբ մարտաշունչ դիրքորոշումի մասին: «Լաւագոյն է ճռաքաղութիւնդ Եփրեմի, քան զկութսն Աբիեզերայ*» — «Աւելի լաւ է Եփրեմի ճռաքաղութիւնը, քան Աբիեզերի այգեկութքը», ասուած էր բնաբանի մէջ: Ամսագիրը կոչւելու էր «Ճռաքաղ արձակ եւ չափածոյ բանից Հին եւ Նոր մատենագրաց»:

...Խաղողի այգիների կութքից յետոյ սովորաբար ճռաքաղ էին անում: Այսինքն` հաւաքում էին վազերին մնացած ու հէնց վազին էլ արդէն չամիչ դարձող ողկոյզները: Հայր ու որդի Մսերեանները իրենց ամսագիրը անուանելով «Ճռաքաղ», պատրաստւում էին ապացուցել, թէ «Հիւսիսափայլ»ը բաւականին հեռու է հասունն ու ընտիրը ներկայացնելուց: «Ճռաքաղ»ին պատրաստակամօրէն կնքահայր դարձաւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին: Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդութիւնը նուաճելուց յետոյ Ներքին գործոց նախարարին հղած նամակով Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին յայտնեց նաեւ իր կարծիքը, թէ որեւէ արգելք չկայ «Ճռաքաղ»ի հրատարակութիւնը սկսելու համար: Միաժամանակ նա առաջարկեց իր ծառայութիւնը «հոգեւոր գրաքննիչ»ի պարտականութիւններ ստանձնելու համար, խնդրելով նախարարի կարգադրութիւնը, որպէսզի «ընդհանրապէս ու ամենուրէք» կրօնական յօդուածները գրքերով ու պարբերականներով լոյս տեսնեն միայն իր թոյլտուութեամբ: Դժուար չէր կռահել, որ «Ճռաքաղ»ը դառնալու էր ինքնակալութեան նկատմամբ կամակատարութիւն յորդորող, կրօնական ջերմեռանդութիւն քարոզող մի հրատարակութիւն: Դժուար չէր կռահել բոլոր նրանց համար, ովքեր արդէն ճանաչել էին դաւանափոխ վարդապետին, հասկանում էին նրա ստանձնած դերը եւ գիտէին, որ «Ճռաքաղ»ը մայրաքաղաքի մէջ լինելու է Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի խօսափողը: Այս տարիների մասին Ականատեսը գրում է. «Զարմանալի ժամանակ էր: Մի ժամանակ, երբ իւրաքանչիւր ոք կամենում էր մտածել, կարդալ ու սովորել, եւ ամէն մէկը, ով իր հոգու խորքից բան ունէր ասելու, ուզում էր բարձրաձայն խօսք: Մինչ այդ խոր քուն մտած միտքը խլրտում էր, ցընցւում ու սկսում աշխատել: Եւ խօսքը ոչ թէ առօրեայի շուրջ էր, այլ քննարկւում ու վճռւում էր գալիք սերունդների բախտը: Բարոյական վիճակը, որ ապրում էր Ռուսաստանը այդ տարիներին, հազուադէպ էր պատահում ժողովուրդների պատմութեան մէջ: Թագաւորը վախճանուել էր: Նրա փոխարէն գահ էր բարձրացել թագաժառանգը: Պատերազմը աւարտուել էր: Եւ թւում էր, թէ ամէն ինչ դարձեալ ընթանալու է աւանդական իր հունով: Ու բոլորն էլ զգում էին, որ «կտրուել» է ինչ որ մի ջիղ, որ դէպի հինը տանող ճամբան փակուել է»: Եւ կարծես վերացել էր Վախը` բռնապետութեան տնօրինութեան տակ գտնուող այդ հզօր զէնքը: «Բայց երբ հասարակական բոլոր կապերը հիմնուած են վա խի վրայ, եւ վախն էլ, վերջապէս, անհետանում է,— գրում է Ականատեսը,— ապա ոչինչ չի մնում այլեւս, բացի դատարկ մի տարածութիւնից որ բաց է ամէն կողմից փչող հողմերի դիմաց: Սակայն դատարկ տարածութեան մէջ ապրելն էլ անհնարին է»: Ուստի, բնական է, որ այդ դատարկ տարածութիւնը լցւում էր ազատագրութեան ձգտումներով, որոնք բաղձալի հեռանկարներ էին բացում լեհերի եւ ուկրաինացիների, լատուացիների եւ բելոռուսների, հայերի եւ ռուսների դիմաց:

Այս ամէնը պայմանաւորուած էր ճորտատիրութեան ճգնաժամով, որ յատկապէս յիսնականների երկրորդ կէսին երկրի մէջ ստեղծել էր անհանգիստ վիճակ: Եւ այս վիճակն էլ 1859-61 թուականներին վերաճելու էր յեղափոխական իրադրութեան եւ 1861-ի Փետրուար 19-ի գիւղացիական բարենորոգչութիւններից յետոյ հասնելու էր լարուածութեան գագաթնակէտին: Հասարակական այս շիկացած մթնոլորտի մէջ ընդհանուր ճակատ էին կազմում ռուս յեղափոխական եւ ազգային ազատագրութեան ուժերը, որովհետեւ ընդհանուր էին խնդիրները եւ ոչ ոքի համար գաղտնիք չէր, որ ինքնակալութեան տիրապետութեան ներքոյ գտնուող ժողովուրդների ազատագրութիւնը անհասանելի մի երազանք կարող է մնալ, եթէ չտապալուի ասիական այդ վիթխարի կայսրութիւնը: Նոյն այս խմորումները պարուրել էին նաեւ հայ երիտասարդներին եւ ընդհանրապէս 60ականների հայ ուսումնականներից ոմանց: Բայց ջոջերի եւ հոգեւորականների մի խաւ ամէն կերպ ջանում էր հայերին հեռու պահել ազատագրութեան գաղափարներից, նրանց դարձնել ինքնակալութեան կամակատարներ, ծառայեցնել կառավարութեանը` բոլոր հնարաւոր միջոցներով: Այսպիսի տրամադրութիւնների առաջն առնելու նպատակով «Հիւսիսափայլ»ի հէնց Յունուարի ամսատետրակի մէջ Ստեփանոս Նազարեանը հանդէս եկաւ Մկրտիչ Էմինի այն տեսակէտի դէմ, թէ «Հայկի անհնազանդութիւնը Բէլին, Հայոց ազգի արմա տական ախտերից մինն էր*»: «Ցաւում եմ, որ չեմ կարող համաձայնել իմ բարեկամի կարծիքին,— գրում էր Նազարեանը:— Մի՞թէ Հայկի չհնազանդելը մի օտար բռնակալի` յանցանք է եղել, եւ ոչ թէ օրինապատշաճ ազատասիրութիւն*: Եւ ի՞նչ իրաւունք ունէր Բէլը տիրապետել Հայաստանին: Մի՞թէ այն պատճառով միայն, որ իր անձը աւելի ուժեղ էր կարծում: Չէ՛, Հայոց ազգը ոչ միայն անհնազանդ ազգ չէ, այլեւ չափազանց հնազանդութեամբ միշտ դարձել է օտարներին ծառայ եւ ստրուկ»: Իր այս ճշմարիտ հարցադրումով ամսագրի հրատարակիչխմբագիրը փաստօրէն արտայայտում էր իր անվերապահ համակրանքը ազգային ազատագրութեան եւ ինքնուրոյն տէրութիւնը վերականգնելու գաղափարների նկատմամբ: Դժբախտաբար, սակայն, հայ ընթերցողը ոչ միշտ էր կարողանում ընկալել անուղղակի ասուած խօսքը: Իսկ աւելին ասելը անհնար էր: Եւ դա էր պատճառը, որ Միքայէլը «Հիւսիսափայլ»ի հերթական ամսատետրակը լոյս տեսնելուց յետոյ բարեկամներին ու համախոհներին գրած նամակների մէջ յաճախ յուշում էր. «Ամսագրի «Յիշատակարան»ի վրայ յատուկ ուշադրութիւն դարձրու: Եւ հասկացրու չհասկացողներին, որպէսզի իմանան»: «Ինչ որ կարդաս եւ հասկանաս, աշխատիր, որ ուրիշներին եւս հասկացնել, որպէսզի ճշմարտութիւնը ի յայտ գայ»: «Խնդրում եմ առանձին ուշադրութեամբ կարդաք «Յիշատակարան»ը եւ չհասկացողներին հասկացնէք բանի էութիւնը, որպէսզի ճշմարտութիւնը ձայն ստանայ այդ կորած ու մոլորած քաղաքի մէջ»:

Եւ «կորած ու մոլորած քաղաքի»` Նոր Նախիջեւանի մէջ, բոլոր նրանք, ովքեր դարձել էին Կոմս Էմմանուէլի սուր լեզուի զոհերը, վաղ թէ ուշ ճանաչում էին իրենք իրենց: Այնուհետեւ աղմկում էին,վրդովւում, զայրանում, աւելի տարածելով ու հասկանալի դարձնելով այն, ինչը իրօք կարող էր վրիպել բանից անտեղեակ ընթերցողի աչքից: «Յիշատակարան»ի դերակատարներին ճանաչում էին թէ՛ Նոր Նախիջեւանի եւ թէ՛ հայաբնակ միւս քաղաքների, ինչպէս նաեւ Մոսկուայի եւ Պետերբուրգի մէջ: Ճանաչում էին ոչ միայն ընթերցողները, այլեւ հէնց իրենք` նախատիպարները: Եւ դժգոհում էին, գանգատներ էին գրում մէկ` Կովկասի փոխարքային, մէկ` ազդեցիկ հայերին, իսկ երրորդ դէպքում` ուղղակի Պահնորդութեանը` բողոքելով Նալբանդեանից: Սակայն նրան զսպելն անհնար էր: Հակառակորդներին բացայայտելու առիթը նա չէր փախցնում, որի հետեւանքն էլ լինում էր նրանց վարկաբեկւելը: «Ծանր բան է հրապարակաւ խայտառակուելը ամսագրի մէջ, որ գնում է ամենայն տեղ եւ կը մնայ շատ երկար տարիներ»,— մտնում էր նա իր զոհերի դրութեան մէջ: Բայց եւ ընդվզում էր, երբ Ստեփանոս Նազարեանը խմբագրի իր իրաւունքի սահմանների մէջ փորձում էր զսպել աշխատակցին: — Ազգի եւ ճշմարտութեան համար իմ կեանքը իմ աչքին ոչինչ է եւ ամէն րոպէ պատրաստ եմ զոհել,— ասում էր նա:— Եւ այն օրից, երբ գրիչ եմ վերցրել ձեռքս, մինչեւ գերեզման ես պիտի պատերազմեմ ստի եւ խաւարի հետ: Չուզենալով ընդունել խմբագրի դիտողութիւնը շրջահայեաց եւ զգոյշ լինելու մասին, Նալբանդեանը հաճախ տաքանում էր.

— Թող իմանան, որ սաստիկ խառնուած է մեր թշնամիների մաղձը, եւ այսուհետեւ եւս պիտի խառնուի: Իրաւացի՞ էր արդեօք նա: Կարելի՞ էր դիմել այդպիսի ծայրայեղութեան եւ մամուլի էջերն օգտագործել որպէս «թշնամիների մաղձը խառնելու» միջոց: Ստեփանոս Նազարեանը համոզուած էր, որ` ո՛չ: Եւ խմբագրի իր գրիչը երբեմն շարժում էր Նալբանդեանի յօդուածների եւ Կոմսի «Յիշատակարան»ի վրայ: Բայց դա չէր նշանակում, թէ խմբագիրը տարաձայնութեան մէջ էր Միքայէլի հետ: Ինքը` Նազարեանը եւս ի լուր ամէնքի յայտարարում էր. «Այժմ բացայայտ պիտի լինի ժողովրդին, թէ ինչպիսին է մեր ազգային «Հիւսիսափայլ» ամսագրի խորհուրդը, եւ ի՞նչ է կամենում հասցնել ազգին: Հաճոյախօս լինել մեծատուններին, խաբեբայութիւն գործել, սուտ ասել, ծանրացնել ազգի լուսաւորութեան ընթացքը` այդ նրա գործը չէ... Նա կամենում է ուղիղն ասել թէ՛ մեծին եւ թէ՛ փոքրին, կամենում է իւր ազգը սիրել եւ նրա ճշմարիտ օգուտի դէմ ոչինչ չմեղանչել: Ցաւ չէ մեզ, եթէ այս կամ այն մարդուն ծանր կը թւան մեր խօսքերը»: Ուրեմն, Նազարեանը փորձում էր միայն զսպել կրտսեր ընկերոջ անխոհեմութիւնը, համոզուած լինելով, թէ ճշմարտութեան համար պայքարը կարող է մղուել առանց «թշնամու մաղձը խառնելու» սպառնալիքի: «Հիւսիսափայլ»ի խմբագիրը պարզապէս չէր ուզում, որ միջոցների ընտրութեան խնդրի մէջ իրենք հաւասարուեն հակառակորդին:

Թէեւ նմանութեան եզր անգամ չկար նրանց միջեւ, եւ պայքարն էլանհաւասար էր: «Հիւսիսափայլ»ի հակառակորդները գործում էին բարոյազուրկ միջոցներով: Նրանք տպագրում էին անզօր հերքումներ եւ դա բնական էր ու հասկանալի: Բայց անզօրութիւնից զրպարտում էին Նազարեանին ու Նալբանդեանին, տարածում էին քստմնելի քառեակներ նրանց մասին...Աւելին. գործադրում էին լրտեսագրերի ու մատնագրերի ընձեռած բոլոր հնարաւորութիւնները: Իսկ լրտեսագրերով ու մատնագրերով կռուողների դէմ, հասկանալի բան է, անօգնական են թէ՛ սկզբունքները, թէ՛ ճշմարտութիւնը եւ թէ՛ բարոյականութիւնը: Լրտեսագրերով, մատնագրերով ու զրպարտագրերով կռուողներին յաղթելը դժուար է, եթէ չասենք` անհնարին: Մի մխիթարութիւն կայ միայն. նրանց դատում է ժամանակը: Եւ երբ Միքայէլ Նալբանդեանը ասում էր. «Թող ուրիշներն էլ կարդան ու հաւատան, որ Նալբանդեանը ոչ թէ սրան եւ նրան առանց ստորագրութեան նամակ գրող է, այլ իւր գրածի տակ համարձակ կարող է ստորագրել իւր անունը»,— ապա դատավճռի գործը թողնում էր գալիք սերունդներին: Թողնում էր մեզ: Տարին մօտենում էր աւարտին եւ անհրաժեշտ էր լրջօրէն զբաղուել յաջորդ` 1859 թուականի բաժանորդագրութեան խնդրով: Միքայէլը նամակներ էր գրում, բացատրում եւ հորդորում էր բարեկամներին ու համախոհներին, պատմում էր, թէ ինքն ու հրատարակիչը որպիսի անձնազոհութեամբ են աշխատում, գըրում, տպում ու չարչարւում: Իսկ նիւթականի խնդրի մէջ ազգը պիտի օգնէ, շարունակ յիշեցնում էր նրանց: «Իսկ ազգը այն խաժամուժ ամբոխը չէ, որ ոչ այս գիտէ, ոչ այն, այլ ընտրեալներն են, որ ճանաչում են իրենց անձը, իրենց ազգը, նրա օգուտըն ու վնասը, եւ օգնելու համար բարի սիրտ ունեն»: Դպրոցական տարիների ընկերոջը` Գրիգոր Սալթիկեանին, որ հիմա Նոր Նախիջեւանի հեղինակաւոր վաճառականներից էր, Նալբանդեանը համոզում էր. «Եղբայր, մենք առանց ձեզ` ոչինչ ենք, եւ նոյն էք դուք առանց մեզ: Պէտք է ձեռք ձեռքի տալ եւ միաբան ուժով ջարդել խաւար վիշապի գլուխը»: Կարապետ Հայրապետեանին փորձում էր ներշնչել. «Եթէ մեր թշնամիները միացած պատերազմ անեն, թող անեն եւ մեզ միացած տեսնեն: Նրանց միակ յոյսը այն է որ ամսագիրը խափանուի: Բայց դուք պէտք է պաշտպանէք ամսագիրը յանուն մեր ազգի ու ճշմարտութեան: Մինչեւ որ մի քանի տարի շարունակուելով, ճշմարտութիւնը արմատ արձակի մեր ազգի մէջ: Այնուհետեւ, ինքը` ազգը կը խնդրի»: ...Իսկ Մսեր Մսերեանը արդէն եօթներորդ գանգատն էր գրում Մատթէոս կաթողիկոսին` Կոմս Էմմանուէլի «Յիշատակարան»ի մասին, բացատրում էր, թէ ինչպէս են հալածւում ու վարկաբեկւում յարգարժան անձինք, առաջարկում, նոյնիսկ պահանջում էր ամէն ինչ անել Նալբանդեանին ընդհանրապէս

Մոսկուայից քշելու համար: Միաժամանակ, հակառակորդները ջանում էին ճնշել Ստեփանոս Նազարեանին` Լազարեան ճեմարանի տնօրէնի միջոցով, քանի որ «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակիչը ապրուստն ապահովում էր ուսուցչական աշխատանքով եւ շատ հնարաւոր էր, որ նա տեղի տար պաշտօնից զրկուելու հեռանկարի առաջ: «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակիչ-խմբագիրը անդրդուելի էր.

Ստեփանոս Նազարեանը` Խաչատուր Լազարեանին, 1858 թ., Նոյեմբեր 26. «Ձերդ գերազանցութիւնը ինձնից պատասխան էր պահանջել` Այվազովսկի վարդապետի գանգատների առիթով: Շտապում եմ կատարել Ձեր հրամանը, թէեւ այժմ իմ ժամանակը շատ սուղ է թէ՛ անձնական եւ թէ՛ ճեմարանական պարապմունքների պատճառով: Թէ՛ բարեկամներիս եւ թէ՛ թշնամիներիս ես միշտ հատուցել եմ արդարը, ի նկատի առնելով երեւոյթները եւ ոչ թէ անձնաւորութիւնները: Ինչո՞վ է արտայայտւում իմ չար նպատակը ու վիրաւորական խօսքերը հոգեւորականների դէմ, որոնց մէջ մեղադրում է ինձ գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին: Ես երբէք չեմ վիրաւորել մեր հոգեւորականների պատիւը: Չեմ խօսում, ի հարկէ, մի քանի խաւարասէր եւ նենգամիտ անձանց մասին, որոնք թշնամի են ժամանակակից լուսաւորութեան, եւ իրենց հոգեւոր աստիճանի իշխանութիւնը գործ են դնում ընդդիմադրելու ամէն լուսաւոր խորհուրդի, ամէն նոր մտքի: Իմ թշնամիներից ոմանք անգրագէտ մարդիկ են, որոնք յաճախ ինձ հալածել են այն պատճառով, որ ես մեր ազգի այլ եւ այլ հոգեւորականների մասին հակառակ կարծիք ունէի, եւ այժմ աշխատում են ամենայն կերպ վրէժխնդիր լինել, մանաւանդ որ հայ ազգի ներկայ վիճակին նուիրուած յօդուածներից մի քանիսի մէջ ոմանք տեսնում են իրենց մասին ակնարկներ: Գրականութիւնը ազգային դարձնելու համար այն պէտք է մշակել աշխարհաբար լեզուով, եւ գրականութիւնը այդպէս միայն կարող է ընդունելի լինել ընթերցողին, նրան ծանօթացնելով այն ազգին, որին պատկանում է: Հասարակութեան կարծիքը իմ ամսագրի մասին շատ նպաստաւոր է: Առաջադիմութեան իւրաքանչիւր քայլը միշտ հանդիպել է հնութեան կողմնակիցների եւ երկրպագուների եռանդուն դիմադրութեան: Հայ ազգի բարոյական կեանքը սկսել է եռալ ու խմորուել, բայց շուտով կը հանդարտի, դրութիւնը կը պարզուի, եւ մեր սիրելի հայրենակիցների համար կը գայ նոր ու աւելի լաւ վիճակ: Ձերդ գերազանցութեան կամքն է յարգել կամ արհամարհել հասարակաց կարծիքը ամսագրի մասին, վարուել որպէս վեհանձն հայկազն իշխան, որ ի նկատի է առնում մեր ժամանակի ազգային կարիքները, եւ կամ` լսել իմ մասնաւոր թշնամիների գանգատները: Բայց ի պատիւ Ձեզ, ինձ համար դժուար է մտածել, թէ Ձերդ գերազանցութիւնը կը յօժարի որեւէ միջոցի դիմել

դադարեցնելու միակ հայկական ամսագիրը, որ արդարեւ արժանի է հայ ժողովուրդի անուան փառքին Եւրոպայի եւ Ռուսաստանի առաջ»: Յաջորդ օրը, Նոյեմբեր 27-ին, Ստեփանոս Նազարեանը «Հիւսիսափայլ»ի շուրջ տեղի ունեցող անցուդարձի մասին անհրաժեշտ համարեց տեղեակ պահել Էջմիածնի վարդապետներից Աբել Մխիթարեանին*: Քանզի վաղ թէ ուշ գործը կարող էր հասնել Սինոդի քննութեանը, եւ վատ չէր լինի, եթէ հող նախապատրաստւէր այն մասին, թէ առանձին հոգեւորականների, մասնաւորապէս դաւանափոխ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի դէմ ելնելը բնաւ չի նշանակում, թէ «Հիւսիսափայլ»ի խըմբագիրն ու աշխատակիցը նպատակ ունեն ընդհանրապէս վարկաբեկել հոգեւորականութեանը:

Ստեփանոս Նազարեանը` Աբել Մխիթարեանին, 1858 թ., Նոյեմբեր 27. «Հիմա շատ բան ունեմ ձեզ գրելու, մանաւանդ, որ դուք այնքան մօտ էք Էջմիածնի Սինոդին, բայց դեռ մի փոքր պէտք է սպասել, մինչեւ դէպքերը հասունանան: «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակիչը պատրաստ է ելնել փոթորիկի դէմ: Տեսնենք խաւա՞րը կը յաղթէ լոյսին, թէ՞ լոյսը` խաւարին: Միայն թէ մեր ազգակիցները այնքան բարոյականութիւն եւ ազնիւ պատուասիրութիւն ունենային, որպէսզի իմ հետ չպատերազմէին բռնակալութեան ճանապարհով»: Ահաւասիկ, ընդամէնը ի՛նչ էր երազում խմբագիրը, որ պատրաստ էր թէ՛ ընդդիմախօսներին ունկնդրելու, թէ՛ վիճաբանելու եւ թէ՛ ամբաստանւելու, բայց անզօր` կոպիտ ուժի, վարչարարական ճնշումների եւ բռնութեան նկատմամբ: Միքայէլ Նալբանդեանն էլ իր հերթին էր նախապատրաստում համախոհներին եւ նրանց ոտքի հանելու փորձեր էր անում.

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին, 1858 թ., Նոյեմբեր 27. «Դուք պէտք է պահպանէք մեր ամսագիրը, որ նաեւ ձերն է, որովհետեւ ազգինն է: Պիտի ամէն ջանք ու աշխատութիւն գործ դնէք, որ ինչքան կարելի է շատ լինեն բաժանորդները: Մանաւանդ այժմ, երբ վարում էք քաղաքագլխի պաշտօն, եւ, ուրեմն, ներգործելու աւելի մեծ հնարաւորութիւն ունէք»: Այնուհետեւ զգուշացնում էր, որ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի գլխաւորութեամբ հակառակորդները ամէն բան կ’անեն բաժանորդագրութիւնը տապալելու եւ դրանով իսկ նիւթական ծանր վիճակ ստեղծելու ամսագրի համար: «Ամսագրի տարեկան ծախքը հազիւ ենք կարողանում ծածկել: Բայց պիտի իմանալ, որ մենք մարդ ենք, անմարմին չենք եւ դիցուք թէ մի տարի զոհեցինք ազգին մեր տաժանակիր աշխատանքը: Ամէն տարի պարտական չենք, սակայն, էշի նահատակ լինել»:

Այս արդէն որոշակի նախազգուշացում էր Նոր Նախիջեւանի նորընտիր քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանին, որ Հայկական Շրջանի իշխանութիւնն իր ձեռքն առնելու վաղուց փայփայած ծրագիրն իրականացնելով, կարող էր տրուել նաեւ առեւտրական գործերին, մոռանալով, կամ արդէն երկրորդական համարելով «Հիւսիսափայլ»ի ու նրա մշակների ճակատագիրը, որոնց հեղինակաւոր գործունէութիւնը հիմնաւոր դեր էր ունեցել քաղաքապետական ընտրութիւնների ժամանակ: Ստեփանոս Նազարեանն ու Միքայէլ Նալբանդեանը, ինչպէս տեսանք, Նոյեմբեր 26-ին եւ 27-ին զբաղւած էին միայն նամակներ գրելով: Նամակներ, որոնց մէջ մէկ չէին թաքցնում իրականութիւնը, մէկ` գործերի ընթացքը ներկայացնում էին այնպէս պատկերել, թէ իբր առանձնապէս ոչինչ չի պատահել, եւ մէկ էլ գուշակում էին մօտալուտ ճակատամարտը եւ իրենց համախոհներին հորդորում նախապատրաստուել ու միասնական լինել: Նրանց այս անհանգստութիւնը բնական էր, որովհետեւ արդէն լոյս էր տեսել «Հիւսիսափայլ»ի 11րդ, Նոյեմբերի ամսատետրակը եւ նոյն ամսի 27ին առաքուել բաժանորդներին: Հէնց այդ նոյեմբերեան ամսատետրակի մէջ էլ տպագրուել էր Միքայէլ Նալբանդեանի «Նամակը` հրատարակիչին»: Մի նամակ, որն այս անգամ ոչ թէ գարշահոտող ճահճի մէջ նետած մի քար էր, այլ կրակի մօտ գլորած վառօդի տակառ: «Նամակ»ով Նալբանդեանը դարձեալ մէջտեղ էր բերում ազգային գումարների հարցը: Ինչո՞ւ: Պատճառը նոյնն էր: Անհրաժեշտ էր շեղել հակառակորդի ուշադրութիւնը, ժամանակ շահել գործերը կարգաւորելու, բաժանորդագրութիւնը ապահովելու, նաեւ ամսագրի հեղինակութիւնը աւելի բարձրացնելու համար: Եւ Միքայէլի այդ յարձակումը անսպասելի էր, անողօք ու անխնայ: Այս անգամ նա չէր խնայում նաեւ յղփացող հայերին, որոնք հարստութիւն կամ իշխանութիւն ձեռք բերելով, չէզոքութեան կեցուածք էին ընդունում, դառնում էին ապիկար մի խաւ, որ անէծքի պէս միշտ պիտի կախուած մնար ժողովուրդի գլխին: «Իշխանութին կա՞յ ձեռքումդ, հարո՞ւստ ես... Ուրեմն, ամենալաւ, ամէնապատուելի մարդը դո՛ւ ես հայերի մէջ»: «Զարկի՛ր, խեղդի՛ր, հալածի՛ր, ի՛նչ կ’ուզես արա՛ անդատապարտ ես»: «Քեզնից զարկուողը, խեղդուողն ու հալածուողն է մեղաւորն ու դատապարտելին: Իսկ դու դեռ ազգասէր անունն էլ կը վաստակես հայերից, որոնք երկար ժամանակ ստրկութեան մէջ մնալով ձանձրանում են, եթէ յանկարծ իրենց գլխից թէկուզեւ մէկ րոպէով պակասում է որեւէ բռնաւորի գաւազանը»: Եւ այսպէս, չխնայելով նաեւ «բարձր հասարակութիւն»ը, Նալբանդեանն իր նամակի մէջ ներկայացնում էր նորնախիջեւանցիների արծաթի ու դատի

պատմութիւնը Յարութիւն Խալիբեանի հետ: Չմոռանանք, որ թեմի նոր առաջնորդ Այվազովսկի վարդապետը «հաշտեցրել» էր հակառակորդ կողմերին, եւ Կարապետ Հայրապետեանն էլ ստորագրել էր հաշտութեան պայմանագիրը: Նալբանդեանը, անշուշտ, տեղեակ էր Հայրապետեանի այս նահանջից: Մի քանի տարի առաջ Միքայէլը, թերեւս, կը գժտուէր ու կը հեռանար իր ոչ հետեւողական համախոհից: Բայց հեռատես ու խոհեմ Նազարեանի հետ մտերմութեան եւ տարիների ընթացքին ձեռք բերած կենսափորձի շնորհիւ նա որեւէ կերպ յայտնի չարեց իր վերաբերմունքը: Եթէ Կարապետ Հայրապետեանը, որ իր այդ նահանջը կատարել էր զինադադարի պատեհութիւնը քաղաքագլխի ընտրութիւնը բարեյաջող անցկացնելու նպատակով, փոքրինչ ուշադիր լինէր իրենց գաղափարական առաջնորդի նամակների նկատմամբ, ապա հեշտութեամբ կարող էր որսալ տագնապի ու անվստահութեան երանգները, որ այնուամենայնիւ չէր կարողանում թաքցնել Միքայել Նալբանդեանը... «Նամակ»ի մէջ Նալբանդեանը մանրամասնօրէն պատմում էր հասարակական գումարների շուրջ դեռեւս տարիների խորքերից ծայր առած անցուդարձը եւ ապա մեկնաբանում էր այն անհեթեթ համաձայնութիւնը, որ կնքուել էր Այվազովսկի վարդապետի ջանքերով: Իւրացնելով շուրջ երկու հարիւր հազար ռուբլի, Յարութիւն Խալիբեանը յիսուն հազարը տուել էր որպէս պարգեւ ու ընծայ` Թէոդոսիայի մէջ կառուցելու համար այն դպրոցը, որ կառավարութեան հովանաւորութեամբ ծրագրել էր Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին: «Կ’ուզենայի իմանալ,— հարցնում էր Նալբանդեանը,— թէ այդ ո՞ր խելքը գլխին հայը մեզ պահ կը տար երկու հարիւր հազար ռուբլի արծաթ, որպէսզի դրա քառորդը միայն վերադարձնէինք դպրոց կառուցելու համար, բայց նաեւ այն պայմանով, որ մեր տուածը համարուէր նուիրատուութիւն, հետեւաբար` մեր անունն էլ փառաբանուէր որպէս ազգասէր մարդու անուն»: Այս անգամ արդէն չսպասելով թեմական առաջնորդի հերթական գանգատին, Խաչատուր Լազարեանը մի նամակ հղեց ճեմարանի տնօրէն Դէլեանովին: Յիշեցնելով, թէ ինչպէս է հովանաւորել ու բազմիցս պաշտպանել Ստեփանոս Նազարեանին, համարելով նրան հմուտ ու ողջմիտ գիտնական, Լազարեանը միեւնոյն ժամանակ հասկացնում էր, թէ ինքը պարզապէս յոգնել է վիճող կողմերը հանդարտեցնելուց: Սա, ի հարկէ, ուժ եւ իշխանութիւն ունեցող մարդու պչրանք չէր, այլ հասարակական խընդիրներին վերից նայող, ինքն իրեն ազգի ճակատագիրը վճռելու ընդունակ, խոշոր ու խելացի գործիչ կարծող ջոջի դժկամութիւն, որի համար ինչ որ մի ուսուցիչ եւ ինչ որ մի ուսանող շարունակ կնճռոտ խնդիրներ են ստեղծում: Լազարեանի նամակը անվերապահ էր ու միանշանակ. «Հրատարակչի բացատրագրի պատճէնը ես ուղարկել եմ թեմական առաջնորդ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին: Եթէ նա չհամաձայնի ներողամիտ լինել հրատարակիչի ու նրա համախոհների նկատմամբ, պայմանով, որ նրանք զսպեն իրենց թուլութիւններն ու կրքերը, եւ ըստ պահանջի բաւարարութիւն տան

գանգատին, ապա ես ստիպուած կը լինեմ միջոցներ ձեռնարկել, որպէսզի կամ վերջ տրուի վնասակար վիճաբանութիւններին, եւ կամ արգելուի որեւէ օգուտ չբերող, այլ ընդհակառակը` դժգոհութիւններ ու պառակտումներ սերմանող հայերէն ամսագրի հրատարակութիւնը»: Ահա թէ բանն ուր էր հասել: Եւ դարձեալ մենք ընդհարւում ենք մի փաստի, որ դեռ երկար ժամանակ պէտք է տաքուկ տեղ ունենայ հայ իրականութեան մէջ: Անձնական խոշոր հարցերի պարագային բարոյական ըմբըռնումներն ու հասարակական կարծիքը զանց առնելը, իսկ ազգային խնդիրների նկատմամբ զգուշաւորութիւն եւ մասնաւոր մարդկանց տեսակէտներին նրբանկատութիւն ցուցաբերելը բնորոշ յատկանիշ է բոլոր նրանց համար, ովքեր հայ իրականութեան մէջ ինքնակոչ կերպով ներկայանում են որպէս «ազգի հայրիկներ»: Եկեղեցու օրէնքները շրջանցող Լազարեանը կարող էր, անշուշտ, հաշուի չառնել նոյնիսկ կաթողիկոսի կարծիքը, երբ խնդիրը վերաբերում էր անձնական շահին: Բայց կարող էր արտակարգ զգուշաւորութիւն ցուցաբերել մի դաւանափոխ թեմական առաջնորդի նկատմամբ եւ սպառնալ, թէ կը դադարեցնի հայերէն ամսագրի հրատարակութիւնը, երբ որեւէ անձնական շահ չկար: Իսկ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին... Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին Լազարեանի գրաւած այս տարօրինակ դիրքից առայժմ բոլորովին անտեղեակ եւ, հաւանաբար, չուզենալով ձգձգել հաշուեյարդարը, մի նամակ գրեց... ո՛չ թէ դարձեալ Լազարեանին: Ո՜չ... Դա ի՞նչ պատասխան գործողութիւն կարող էր լինել որ... Նա իր նամակը շարադրեց Ներքին գործոց պարոն նախարար Սերգէյ Լանսկոյի* անունով: «Հիւսիսափայլ» ամսագրի խմբագիրը շարունակում է իր հրատարակութիւնը նոյն ոգով եւ նոյն վնասակար ուղղութեամբ: Հոգեւոր եւ մի քանի աշխարհիկ անձանց դէմ ուղղուած յօդուածները լոյս են տեսնում Նալբանդեանի ստորագրութեամբ: Նոյն հեղինակը նոյեմբերեան ամսատետրակի մէջ խիստ աղաւաղուած ու սխալ ձեւով է ներկայացրել եկեղեցական գումարների գործը: Այդ նամակը գրուած է ժողովուրդին խռովելու եւ երկպառակութիւն, անհամաձայնութիւն սերմանելու ակնյայտ նպատակով: Անհրաժեշտ է արգելել «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը` չարիքը ի սկզբանէ կանխելու համար: Նալբանդեանին, որ արդէն յայտնի է որպէս վնասակար ու անհանգիստ մարդ, օրէնքի ամբողջ խստութեամբ հարկ է ենթարկել արժանի պատժի, նրան յանցաւոր ճանաչելով հայ համայնքի համերաշխութիւնը խռովելու դիտաւորութեան եւ պատուարժան մարդ կանց անձնապէս վիրաւորելու մէջ: Յիրաւի, պայքարը անհաւասար էր: Գաբրիէլվարդապետ Այվազովսկին իր ճշմարտութիւնը (եթէ, իսկապէս, ունէր մի այդպիսի ճշմարտութիւն) կարող էր բացայայտել «Ճռաքաղ»ի, «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթի եւ «Մասեաց Աղաւնի» ամսագրի էջերի մէջ, որոնց ընդհանուր տպաքանակը «Հիւսիսափայլ»ի տպաքանակին գերազանցում էր մի

քանի անգամ: Բայց, ըստ երեւոյթին, ենթագիտակցութեան մէջ իրեն կատարելապէս անզօր էր զգում Միքայէլ Նալբանդեանի առաջ, որ կռահել ու հրապարակել էր նրա բոլոր ծածուկ քայլերը: Ուրեմն, էլ ինչպէ՞ս պայքարել Նալբանդեանի ճշմարտութեան դէմ: Լրտեսագրով: Ինչպէ՞ս ազատուել ճշմարտութիւնը իր ամբողջ մերկութեամբ ներկայացնողներից: Ոստիկանութեան ձեռքը տալով: Ինչպէ՞ս վերագտնել կորցրած հեղինակութիւնը: Արգելելով ամսագրի հրատարակութիւնը: ...Երկու տարի անց Նալբանդեանը մի քանի դիպուկ յատկանիշներով կը բնութագրի Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին. «Տէրութենական լրտես, ազգը մատնող ու դաւաճանող, իւր եկեղեցուն դրժող եւ դէպի պապականութիւն դիմող», եւ ապա հեգնանքով կ’աւելացնի. «Եւ ո՛վ է «Հիւսիսափայլ»ը դատապարտողը: Նա՛, որ արդէն երկու անգամ փոխել է իւր կրօ՞նը...»: Նալբանդեանի համար գաղտնիք չի մնայ նաեւ թեմական առաջնորդի հաճոյակատարութիւնը Երրորդ բաժանմունքին*: «Արդէն նախընթաց տարիներին քանիքանի՛ անգամ ամբաստանուեցանք նրա կողմից Ռուսիոյ Ներքին գործոց նախարարի առաջ, որպէս անկրօն, որպէս անբարոյական, որպէս ապստամբ եւ խռովարար: Պրն. Այվազովսկին քաջափայլ նախարարին առաջարկում էր դադարեցնել «Հիւսիսափայլ» վնասակար ամսագիրը եւ մեզ ձգել սաստիկ պատժի տակ, օրէնքի բովանդակ խստութեամբ: Գուցէ պրն. Այվազովսկին հայրական հոգածութեամբ արդէն բնակութեան տեղ էր նախապատրաստել մեզ համար Ներչինսկ կամ Կրասնոյարսկ` մեր ջերմութիւնը մի փոքր բարեխառնելու համար Սիբիրի սառնամանիքով (բուն առողջապահական նպատակով)»: Այո՛ այս ամէնը` երկու տարի անց: Իսկ հիմա դեռեւս 1858-ի Դեկտեմբերն էր: Թերեւս Այվազովսկի վարդապետն յաջողէր փակել տալ «Հիւսիսափայլ»ը եւ Նալբանդեանին էլ «առողջապահական նպատակով» քշել Սիբիր, եթէ ամսագիրն ու նրա աշխատակիցները չվայելէին ընթերցողների սէրը եւ չունենային մեծ հեղինակութիւն: Տեղեկանալով, որ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին կամենում է խափանել «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը, Պետերբուրգի մի խումբ հայ ընթերցողներ, ինչպէս օրինակ` վաճառական Յովսէփ Իզմիրեանը, արդէն մի նամակ էին գրել Այվազովսկի վարդապետին, զգուշացնելով, որ նա իզուր հետամուտ չլինի ամսագրին վնասելու կամ արգելելու, այլապէս չի կարողանայ խուսափել անախորժութիւններից: Պատմելով այս նամակի մասին, Միքայէլ Նալբանդեանը նաեւ խորհուրդ էր տալիս Կարապետ Հայրապետեանին:

«Ամենեւին վատ չէր լինի, եթէ մի քանի մարդ նոյնպէս մի քաղաքավար նամակ գրէիք Այվազովսկիին, որ փոքրինչ զգուշանար «Հիւսիսափայլ»ի հարցի պարագային»: Ամսագրի ճակատագրով ոչ պակաս մտահոգւած Ստեփանոս Նազարեանը աւելի սթափ ու հանգիստ էր նայում հասունացող իրադրութեանը:

Ստեփանոս Նազարեանը` Աբէլ Մխիթարեանին. «Ճշմարտութիւնը սովոր է աճել ու տարածուել հալածանքով միայն: Ես եւ իմ բարեկամները վաղուց գիտէինք, որ մի փոթորիկ է բարձրանալու պապական աբեղաների կողմից: Ես գուշակել էի դեռ այն ժամանակ, երբ այն օրհնածը ոտք դրեց Ռուսական հողին»: «Այդ օրհնածը» Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին էր:

«Բայց ես եւ իմ բարեկամները սուրը ձեռքներիս կանգնած ենք հաստատ, եւ թշնամին չի տեսնի մեր թիկունքը: Եթէ նա ուժ ունի, թող հանդէս գայ պատուաւոր զէնքով: Բայց պապականները սովոր չեն պատուաւոր զէնքով գործ կատարել: Նրանց ծանօթ է միայն բռնակալութեան ճանապարհը»: «Այդ տարին Նալբանդեանի ամենալաւ ժամանակներից էր,— գրում է Ականատեսը:— Նրա սրախօսութիւնների ու կատակների վերջը չկար. ամէն տեղ մտնումելնում էր, ամէն տեղ հասնում, իսկ ամրան վերջին օրերին պարապում էր միայն գրականութեամբ. կարդում էր, գրում, պատրաստում էր յօդուածներ «Հիւսիսափայլ»ի համար: Սակայն նրա գունատ դէմքը, նրա բարի ու խելացի աչքերը, որոնք թախծոտ էին ու մտահոգ, յուշում էին, որ նրա առողջութիւնը լաւ չէ»: Բայց «լաւ ժամանակներ»ը կարճ են տեւում: Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանի համար` առաւել եւս, որովհետեւ նա ժայթքող անհատականութիւն էր: Բայց ո՛չ երբէք սպառուող... Միայն թէ տառապալից էր այն շրջանը, երբ դարձեալ հասունանում էր գործունէութեան յաջորդ փուլի հերթական ծրագիրը: Տառապանքը յատկապէս սաստկանում էր այն իրողութեամբ, որ արդէն աւելանում եւ աւելանում էր համախոհներից նրան բաժանող տարածութիւնը: Եւ այս անգամ Միքայէլին արդէն սպառնում էր իր ժամանակից առաջ անցնող մտածողի ու գործիչի մենակութիւնը, որ, անշուշտ, որեւէ եզր չէր կարող ունենալ մենակութեան այն զգացողութեան հետ, որպիսին յատուկ է երազկոտ ու սիրահարուած պատանուն: Ի դէպ, ճշտենք... Մարդն ինքը չէ, որ որոշում է ժամանակը, թէ երբ պէտք է ծնուի: Սակայն մարդով է պայմանաւորուած այն տեղը, որ նա ունենալու է ժամանակի մէջ: Նա իր ժամանակի մէջ էր ու ժամանակին համընթաց: Միայն թէ նրա

բազկակիցներն էին ետ մնում: Նրանցից ամէն մէկը, որ ճամբայ էր ելել Նալբանդեանի հետ, հասնելով իր յաւակնութեան եզրին, այլեւս չէր ուզում շարունակել ընթացքը դէպի աւելի հեռուն, որ կանչում էր: Մէկը չէր լսում այդ կանչը, միւսը չէր տեսնում այդ հեռուն, երրորդն էլ պարզապէս յոգնել էր շարունակ անիրական ծրագրեր յղացող ու անողոք ճակատամարտերի քաշող երիտասարդի խենթութիւններից: Կարապետ Հայրապետեանը, օրինակ, հասնելով փայփայած իր նպատակին եւ ընտրուելով Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ, այլեւս անիմաստ էր գտնում որեւէ պայքար: Գլխաւորը ձեռք բերած իշխանութիւնը պահպանելն էր, եւ նա իւրովի իրաւացի էր... Խանդավառ երիտասարդութիւնը, որ ագահաբար կլանում էր Նալբանդեանի իւրաքանչիւր տողը, առայժմ բաւարարւում էր մտաւոր իր ծարաւը յագեցնելով, եւ որեւէ գործնական քայլ կատարելու անհրաժեշտութիւն չէր զգում: Թւում էր, երիտասարդութիւնը եւս իւրովի իրաւացի է... Ստեփանոս Նազարեանը տարիների իր հոգեմաշ սպասումից յետոյ նոյնպէս գտել էր երազները մարմնաւորող «Հիւսիսափայլ»ը, որ իր գոյութեան տասըտասներկու ամիսների ընթացքին արդէն սիրուած ու հեղինակութիւն ունեցող պարբերական էր դարձել: Ուստի խմբագիրհրատարակչի համար հիմա գլխաւորը ամսագրի գոյութիւնն էր, արդէն ստեղծուածը պահպանելը: Նազարեանն էլ, անշուշտ, իւրովի էր իրաւացի: Մենք կարող ենք հասկանալ Միքայէլի անզօր սրտնեղութիւնը: Անշուշտ, բարեկամներն ու համախոհները նրան չէին դաւաճանել: Նրանք առաջուայ պէս նուիրուած էին, առաջուայ պէս գնահատում էին Նալբանդեանին: Բայց նրանք ձեռք էին բերել այն, ինչի համար ճամբայ էին ելել Միքայէլի հետ: Եւ վստահ էին, թէ Միքայէլը նոյնպէս ձեռնունայն չի մնացել: Ուստի, անհասկնալի էին Նալբանդեանի` առայժմ տարտամ ու անորոշ դժգոհութիւնները, տարտամ ու անորոշ ցանկութիւնները, ինչ որ գործողութիւնների տարտամ ու անորոշ ծրագրերը: Հէնց թէկուզ, ասենք, այն մտահոգութիւնը, որ ունէր Նալբանդեանը Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի հովանաւորութեան տակ գտնուող դպրոցին մի հակակշիռ ստեղծելու առիթով: Նա համոզուած էր, որ այնուհանդերձ, Նոր Նախիջեւանը պէտք է ունենայ իսկական ազգային գործիչներ դարբնող դպրոցը: Մի հանգամանք, որ անհասկանալի էր շատերին: Ի վերջոյ, Խալիբեանը, թէկուզ եւ որպէս նուիրատուութիւն, միջոցներ էր տրամադրել: Ի վերջոյ, թէկուզ եւ Այվազովսկի վարդապետի հովանու տակ` դպրոցը գործում էր: Էլ ի՞նչ էր հարկաւոր, էլ ո՞ւմ էին պէտք նոր կռիւներ ու նոր հոգսեր: Էլ ի՞նչ կարիք կար կեանքը դժուարացնել ու յարաբերութիւններ սրել, երբ արդէն ամէն մէկը գտել էր, այո՛, թէկուզ եւ ի վերջոյ Միքայէլի շնորհիւ, ապրելու նպատակը: Իրե՛նը: Դժուար չէր պատկերացնել Միքայէլի ապրած այն ցնցումը, որ նա ունեցել էր իրեն յանկարծ բոլորովին մենակ զգալով: Դա եղել էր իսկական յուսախաբութիւն: Մի՞թէ այսքան նիւթեղէն, այսքան շօշափելի նպատակների համար էին նրանք զինուորագրուել ընդդէմ խաւարամտութեան: Չէ՞ որ այն ամէնը, ինչի նրանք

հասել են` քաղաքային իշխանութիւն, պարբերական, ազատ մտքի զարթօնք, եւ ամէնից կարեւորը` հեղինակութիւնն ու համբաւ, սոսկ մի փուլ են, անցնող մի փուլ` ազգային ազատագրութեան ճանապահին: Ցաւալին այն էր, որ բարեկամները, հաւատարիմ ու սիրելի այդ մարդիկ, ջանում էին յորդորներով ետ պահել իր ուղին միայնակ շարունակելու պատրաստ ռահվիրային... Մեզ է հասել Կարապետ Հայրապետեանի մի նամակը, որ գրել է Նալբանդեանին.

«Ձեզնից նամակ չստանալս շատ է անհանգստացնում ինձ: Այժմ ամէն բան լաւ է: Եւ հանգիստ եմ: Դուք էլ հանգիստ եղէք, միշտ գրեցէք: Երբ Պետերբուրգ գամ` կը տեսնուենք, թերեւս միասին Նախիջեւան էլ գնանք, ժողովուրդի հետ մի փոքր սէր վայելելու, վարժատուն բանալու...» Նալբանդեանը, անշուշտ, պէտք է ոգեւորւէր այս հրաշալի առաջարկութեամբ, որ միայն այդքանով չէր սահմանափակւում:

«Մի տպարան ունենալու գործին էլ հետամուտ կը լինենք,— շարունակում էր ոգեւորել Հայրապետեանը,— որպէսզի Նախիջեւանը ուրիշ քաղաքների պէս պակաս բան չունենայ: Այս ամէնը մենք ձեզ հետ պիտի անենք»: Բայց Հայրապետեանի խոստումները ինքնանպատակ չէին: Եւ այս հանգամանքը նա չէր թաքցնում.

«Միայն շատ եմ խնդրում, որպէսզի գործը խոհեմութեամբ, հեռատեսութեամբ ու համբերութեամբ արուի: Մի՛ նեղանաք. հիմա ամէն կողմից նայում են ձեր եւ մեր վրայ: Ուրեմն, պէտք է զգուշութիւն: Մեր բարեկամները բոլորն էլ լաւ են, անփոփոխ եւ նոյն հաստատ դրութեան մէջ: Այսպիսի ժամանակներին մի քիչ պարկեշտութիւն, խոհեմութիւն եւ լուռ ու մունջ կենալ է պէտք»: Բայց Միքայէլին զսպելը անհնար էր: Նա, ի հարկէ, հասկանում էր, որ վտանգներից զերծ պահելու ազնիւ նկատառումներով` բարեկամները կարող էին նաեւ դադարեցնել թէ՛ իրեն եւ թէ՛ «Հիւսիսափայլ»ին յատկացուող նիւթական ու բարոյական օգնութիւնը: Ճշմարիտն ասելով` մէջտեղը կանգնած ու միայնակ այդ զինուորը տենդօրէն որոնում էր նիւթական այնպիսի միջոցների աղբիւր, որ հնարաւորութիւն ունենար ինքնուրոյն գործունէութեան` առանց որեւէ մէկին խնդրատու լինելու: Եւ նա գտաւ այդ աղբիւրը որ չէր պահանջում ո՛չ հնազանդութիւն ու ո՛չ էլ խոհեմութիւն: Խօսքը վաղուց ի վեր մոռացութեան տրուած ժառանգութեան մասին է, որ հնդկահայերը կտակել էին Նոր Նախիջեւանին` տասնամեակներ առաջ: ...Լսելով Ղրիմից գաղթած հայերի, նրանց տառապանքների, Դոն գետի ափին

Հայկական Շրջան եւ քաղաք հիմնադրելու մասին, հեռաւոր Հնդկաստան հաստատուած հայ մեծահարուստները, որոնց մեծ մասը Արաքսի ափի հինաւուրց Նախիջեւանից ելած հայեր էին, օգնութեան ձեռք պարզելով Նոր Նախիջեւանցիներին` խոշոր ժառանգութիւն էին թողել նրանց: Այս առաքինի հայերի մէջ գլխաւորն էր երջանկայիշատակ Մասեհ Բաբաջանեանը, որ 1794 թուականի Մայիս 30-ի եւ 1795 թւականի Ապրիլ 1-ի իր երկու կտակներով մեծ գումարներ էր աւանդել Նոր Նախիջեւանին` դպրոցներ, աղքատանոցներ, հիւանդանոցներ ու եկեղեցիներ կառուցելու, իսկ ունեցած գոյքն էլ յատկացրել էր այդ ամէնը կահաւորելու նպատակին: Անցել էր կէս դարից աւելի, բայց նախիջեւանցիները այնպէս էլ չէին ստացել ժառանգութիւնը, որոնք, ինչպէս Նալբանդեանն էր համոզուած, կարող էին յեղաշրջել հասարակական կեանքը: Բայց ո՞վ պէտք է հետամուտ լինէր այդ ժառանգութեանը: Ո՞ւմ էր պէտք զբաղուէլ մի խնդրով, որի լուծումը նորանոր հոգսեր կը ծնէր նախիջեւանեան անհոգ, անմիաբան եւ թոյլ հասարակութեան համար: Միքայէլը որոշեց հայրենակիցների յիշողութեան մէջ թարմացնել հնդկահայերի` Մասեհ Բաբաջանեանի, Կատարինէ Խոջամալեանի, Եղիա Յակոբեանի կտակների պատմութիւնը եւ ստիպել, որ նախիջեւանցիք տէր կանգնեն խոշոր գումարներին: Այս արդէն երկրորդ դէպքն էր, որ Նալբանդեանը փորձում էր մոռացումի թմբիրից սթափեցնել նախիջեւանցիներին: Նախորդը, ինչպէս յիշում էք, Եկատերինա Երկրորդ թագուհու Հրովարտակն էր: ...Դեկտեմբերեան այդ խառն ու մռայլ օրերին, երբ ամէն բան թւում էր անհաստատ, եւ հալածողների աներեւոյթ օղակն էլ աւելի ու աւելի էր սեղմւում, Միքայէլը, առանց գլուխը կորցնելու շարունակում էր առաջ տանել իր գործը: Եւ, ինչպէս միշտ` անհամբեր էր, ինչպէս միշտ` շտապում էր:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին, 1858 թ., Դեկտեմբեր 19. «Սպասում եմ Հնդկաստանի փողերի մասին թղթերի օրինակին, որպէսզի կարողանամ հէնց առաջին համարի մէջ հրապարակել»: Հոգեկան ծանր կացութեան եւ բարոյական նոյնքան ծանր հարուածների տակ ընկնելով հանդերձ, Միքայէլը պահպանում էր ազգային ու հասարակական որեւէ երեւոյթով ուրախանալու եւ ոգեւորւելու յատկութիւնը: ...1859 թուականի Յունուարի 27-ին Մոսկուացի մեծահարուստ Միքայէլ Ստեփանեանի տանը հաւաքուել էին շուրջ երկու հարիւր հոգի: Մթնոլորտը յագեցած էր տօնական տրամադրութեամբ: Ոմանք եկել էին սովորութեան ուժով, առանց անդրադառնալու, թէ մշակութային որպիսի՛ նշանակալի երեւոյթի պէտք է ականատես լինեն` կերուխումի եւ պարահանդէսի փոխարէն: Շատերին բերել էր սոսկ հետաքըրքրութիւնը: Իսկ մարդիկ էլ կային, որ եկել էին, մտածելով, թէ ազգի համար «մեծ շնորհ է, մեծ բարերարութիւն է հանդէսին ներկայ գտնուելու իրենց

ցանկութիւնը»: Միքայէլ Նալբանդեանը որ, բնականաբար, նոյնպէս ներկայ էր եւ որի սուր աչքից ոչինչ չէր վրիպում, բարձր տրամադրութեան մէջ էր ոչ միայն այն պատճառով, որ Ստեփանեանի առանձնատունը այդ երեկոյ, թերեւս, դարձել էր առաջին թատերասրահը ռուսահայոց մէջ... Նա ոգեւորուած էր այն փաստով, որ շուրջ երկու հարիւր տարբեր, նոյնիսկ իրար հետ որեւէ կապ չունեցող հայեր հաղորդակցւելու են թատերական արուեստին, վերանալու են առօրեայ ու եսակենտրոն հոգսերից, մի քանի ժամ քովքովի լինելով, պէտք է ունենան միասնական զգացումներ եւ նոյնանման ապրումներ: Ներկայացումն սկսուելուց առաջ փոքրիկ նուագախումբը մեկնաբանեց Օբերի* «Պորտիչիի Համրը կամ Ֆենելա» օպերայի նախերգանքը: Այնուհետեւ բարձրացաւ վարագոյրը եւ սկսուեց ներկայացումը, որի նիւթը վերցւած էր պատմական անցեալից: Ի՛նչ խօսք, գիտակ մարդու աչքից չէին կարող վրիպել այնպիսի թերութիւններ, որպիսիք էին բեմադրութեան խախուտ կառուցուածքը, ազգասիրական մերկապարանոց ու ճոռոմ խօսքերը, որոնց օգնութեամբ թերութիւնը քօղարկելու անզօր ճիգեր էին անում: Լեզուն հեռու էր ազնիւ ու մշակուած լինելուց: Եւ այս պարագան առանձնապէս մտահոգիչ էր Նալբանդեանի համար, որովհետեւ լեզո՛ւն է թատերական ներկայացումի գլխաւոր բաղադրիչը, եւ լեզուի՛ օգնութեամբ են հասկանալի դառնում գաղափարները, որոնք պէտք է հասնեն ժողովուրդին: Ներկայացման ընթացքին ոչ մի կին դերակատար հանդէս չեկաւ ընդարձակ սրահի մէջ սարքած փոքրիկ, բայց յարմար բեմի վրայ: Ցաւալի էր, անշուշտ, ասիական հետամնացութեամբ այս երեւոյթը, երբ կինը ընկերային կենցաղավարութեան մէջ զուրկ էր ամէն իրաւունքից: Բայց առաւել եւս յուսահատական էր, երբ շատերը, յատկապէս «ազգասէր» յորջորջուող խաւարապաշտները, դրա մէջ տեսնում էին ոչ աւելի, ոչ պակաս, քան ազգային խառնուածք ու բնաւորութիւն: Թատերական երեկոյի երկրորդ բաժինը անհամեմատ աւելի հաւանեց Միքայէլ Նալբանդեանը: Ուսանողները ներկայացրին «Վա՜յ իմ կորած յիսուն ոսկին» կատակերգութիւնը, որի նիւթը վերցւած էր թիֆլիսահայոց կեանքից եւ չնայած որեւէ ասելիք չունէր, սակայն ճշմարտացիօրէն ներկայացնում էր կենդանի կերպարներ եւ գունեղ բնաւորութիւններ: Այս իրարամերժ տպաւորութիւնները չխանգարեցին Նալբանդեանին, որ լարուած ու անհանգիստ այդ օրերի մոսկովեան նորութիւններից ամէնապատուականը համարէր յունուարեան հաւաքոյթը: Նա որոշեց խրախուսել հայ համալսարանականների ձեռնարկը: Եւ այդ բանն արեց իրեն բնորոշ խանդավառութեամբ, ներկայացումների անհարթութիւններն ու պակասութիւնները բացատրելով նրանց անփորձութեամբ: «Յառա՜ջ, դէպի յառա՜ջ, նոյնիսկ աւազահատիկն անգամ կորած չէ սարի

ահագին կազմուածքի մէջ: Ամէն մի կայծ կարող է բորբոքել կրակի բոցեր, եթէ նպաստաւոր լինեն հանգամանքների ընթացքը: Շատ գեղեցիկ կը լինէր, եթէ մեր ազգակիցները Մոսկուայի պէս մի տեղ ցանկանային տարին մէկ անգամ այսպիսի բաներ տեսնել ու լսել թատրոնական բեմից: Նրանց համար դա կը լինէր յառաջադիմութեան մի նոր զարկ, մի նոր շարժառիթ»: Մոսկովեան ամենապատուական նորութեան» յաջորդ օրը, Յունուար 28-ին, Ժողովրդական լուսաւորութեան պարոն նախարարը Ներքին գործոց նախարարից ստացաւ մի նամակ, որտեղ վերաշարադրուած էր Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի գանգատը` նոյնութեամբ, եւ ներկայացուած էր նրա կտրական պահանջը: «Հակակրօնական եւ բարոյազուրկ ուղղութիւն ունեցող „Հիւսիսափայլ“ ամսագիրը հայերի մէջ այսուհետեւ եւս տարածելու հետեւանքով ծնուող չարիքը կանխելու համար վարդապետ Այվազովսկին միջնորդութիւն է յարուցում իր այժմեան ոգով այդ հրատարակութիւնը դադարեցնելու մասին: Իսկ նամակի հեղինակ Նալբանդեանին պահանջում է ենթարկել արժանի պատիժի` օրէնքի ամբողջ խստութեամբ»: Դժուար չէր նկատել, որ հակառակորդին արդէն յաջողուել էր ընթացքի մէջ դնել վարչական մեքենան, որ շարունակելու էր գործել նաեւ այն ժամանակ, երբ Միքայէլ Նալբանդեանը կամիշինեան աքսորավայրի մէջ կնքած կը լինէր իր մահկանացուն: Երկուերեք շաբաթ անց «Հիւսիսափայլ»ի գրաքննիչ Բերոյեանից բացատըրութիւն պահանջւեց ամսագրի մէջ տպագրուած «երկպառակութիւն եւ ըմբոստութիւն սերմանող» յօդուածների մասին: Մեր այս պատումի ընթացքին արդէն առիթ ունեցել ենք հանդիպելու Մկրտիչ Բերոյեանին: Սա նոյն Բերոյեանն էր, որ հինգ տարի առաջ Պետերբուրգի համալսարանի մէջ քննութիւն էր ընդունել Միքայէլ Նալբանդեանից: Եւ, ինչպէս տեսնում ենք, երբեմնի ծանօթութիւնը այժմ դարձել էր իսկական համագործակցութիւն: Եւ եթէ «Հիւսիսափայլ»ը ստեղծւում էր Նազարեանի ու Նալբանդեանի ջանքերով, ապա ամսագրի հրատարակութեան երրորդ գործող անձը Մկրտիչ Բերոյեանն էր, որ յանիրաւի ստուերի տակ է մնացել առ այսօր: ...Նա ծնուել էր Աստրախան եւ սովորել Սերովբէ Պատկանեանի դպրոցի մէջ: Մկրտիչի մանկութեան եւ դպրոցական տարիների ընկերն էր եղել Գաբրիէլ քահանան: Հետագային, երբ Պատկանեանների ընտանիքը տեղափոխուեց Նոր Նախիջեւան, Մկրտիչի ու Գաբրիէլի ճանապարհները բաժանուեցին: Բաժանուեցին ճանապարհները, բայց բարեկամութիւնը շարունակուեց մնալ ամուր եւ հաստատուն: Այնուհետեւ, այդ բարեկամութիւնը փոխանցուեց Միքայէլ Նալբանդեանին եւ «Հիւսիսափայլ»ին: Եւ այս կապը, այս շղթան բնական էր ու հասկանալի, քանզի ուղղակի կամ անուղղակի, ի վերջոյ, Սերովբէ Պատկանեան ուսուցչի սերմնացանութեան ընձիւղներն էին նրանք:

...Մինչ Բերոյեանը պահանջուած բացատրագրերն էր նախապատրաստում, դէպքերի ընթացքն ընդունեց աւելի սուր եւ վտանգաւոր բնոյթ: Հակառակորդները, որ «Հիւսիսափայլ»ի շուրջ մթնոլորտն արդէն շիկացրել էին իրենց մատնագրերով ու ամբաստանագրերով, որոշեցին նոյն մեղադրանքները դարձնել հասարակութեան սեփականութիւն, որպէսզի նաեւ հասարակական կարծիքով կարողանան ամրապնդել Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի լրտեսագրերը: «Այս ամէն անձանց,— խօսքը Յարութիւն Խալիբեանի, Սարգիս Ջալալեանի, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի եւ այլոց մասին էր,— ...այս ամէն անձանց մասին արած խօսքերը այն յանցանքների կարգին են պատկանում, որ առաւել քրէական դատաստանի քննութեան խնդիրներ են, քան թէ լրագրերի»,— գրում էր Ստեփանոս Բալասանեանը եւ պահանջում, որ Նալբանդեանի պէս հեղինակները մի կողմ քաշուեն «Հիւսիսափայլ»ից, քանզի նրանք «սարսափելի կրքով են լցւած մէկը միւսի դէմ, ուստի եւ անդադար խռովութիւն, վրդովմունք, գժտութիւն ու տարաձայնութիւն են սերմանում, ջանում են ժողովուրդին թշնամացնել պատուաւոր քաղաքացիների դէմ»: Այս նոյն լարուած ու տագնապալի օրերից մեզ է հասել Ստեփանոս Նազարեանի մի վկայութիւնը.

«Նոյնիսկ ինքը` Այվազովսկին, ինձ հղած նամակների մէջ իմ աշխատութիւնները համարում է սքանչելի եւ միայն ափսոսանք է յայտնում, որ դրանք գրուած լինելով արեւմտահայերին անսովոր արեւելահայերէնով, պիտի չգնահատուեն ըստ արժանւոյն: Այվազովսկին ինձ նաեւ խորհուրդ է տալիս գոնէ սկզբի համար զգոյշ լինել, որպէսզի հայերի մէջ եղած տգէտները երես չթեքեն իմ ամսագրից, իսկ իմ ազգասիրական զգացումները առիթ չտան վրդովմունքի եւ վհատութեան»: Ուրե՞մն... Այո՛, հակառակորդն ընտրել էր մարտավարական փորձուած միջոց` գժտեցնել համախոհ բարեկամներին, գործն այնպէս ներկայացնելով, թէ Ստեփանոս Նազարեանը եւ «Հիւսիսափայլ»ը պարզապէս զոհերն են «հրոսակ» Նալբանդեանի, եւ միայն Նալբանդեանն է որ «պղտորում է» ժողովուրդի միտքը: Ստեփանոս Նազարեանը, լինելով խելացի եւ իմաստուն մարդ, լաւ գիտէր, թէ ի՛նչ արժէք ունի վարդապետ Այվազովսկիի գնահատականը եւ յորդորը, որի բուն իմաստը մօտաւորապէս այս էր. «Մենք քեզ հետ կռիւ չունենք: Ընդհակառակը` գնահատում ենք քո ջանքերը: Մենք չենք հանդուրժում միայն քո ընկերոջն ու գործակցին: Հեռացրո՛ւ նրան քեզնից, եւ մենք ոչ քեզ, եւ ոչ էլ քո ամսագրին չէնք դիպչի»: Բաւական էր, սակայն, որ Նազարեանը կամքի թուլութիւն ցուցաբերելով փոքրինչ ենթարկուեր այս սադրանքին, որպէսզի Միքայէլ Նալբանդեանին ասպարէզից հանելով, ամէնակարճ ժամանակի մէջ հակառակորդը այնպէ՛ս

ջախջախէր «Հիւսիսափայլ»ը եւ նրա խմբագրին, որ նրանցից յուշ անգամ չմնար: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ «Հիւսիսափայլ»ի շրջան

Իսկ հերթական հարուածը չուշացաւ: Պետերբուրգի գրաքննչական կոմիտէն պահանջեց, որպէսզի ներկայացուեն «Հիւսիսափայլ»ի մէջ լոյս տեսած մի քանի յօդուածների ռուսերէն թարգմանութիւնները: Այնուհետեւ անհրաժեշտ համարուեց, որպէսզի Միքայէլ Նալբանդեանը անձամբ ներկայանալով` համապատասխան բացատրութիւններ տայ: Եւ երբ բացատրութիւններից չգոհանալով, գրաքննչական կոմիտէն հարցաքննութեան ենթարկեց նրան, Միքայէլին այլեւս ոչինչ չէր մնում, քան այս հերթական ու վտանգաւոր հետեւանքներ խոստացող հալածանքներից խուսափելու միջոց մտմտալն էր: Այսինքն` այդ միջոցը պարզ էր ի սկզբանէ: Տարիներ առաջ Միքայէլն արդէն կարողացել էր խուսափել հակառակորդի հետապնդումից եւ լարուած ծուղակից` դիմելով փախուստի: Յիրաւի, վերահաս ձերբակալութիւնից փրկուելու միակ ուղին մնում էր փախուստը: Եւ Միքայէլ Նալբանդեանը, սեփական փորձից ելնելով, ստիպուած էր մէկ անգամ եւս համոզուել, թէ «Ճշմարտութիւն ասողը պէտք է իւր ձին թամբած պահի»: Բայց ո՞ւր փախչել: Որտե՞ղ նա կարող էր իրեն ապահով զգալ: Անշուշտ, արտասահման, որտեղ արդէն ապաստանել էին բազմաթիւ երեւելի մտածողներ: Ոստիկանութեան հոգեմաշ ձեւականութիւններից խուսափելու լաւագոյն միջոցը բուժուելու պատրուակով արտասահման մեկնելու թոյլտուութիւն հայցելն էր: Ի դէպ, այդ տարիներին նոյն կերպ էին վարւում բոլոր նրանք, ովքեր զգում էին, թէ ինչպէս է սեղմւում հալածանքի օղակը: Միքայէլի համար բուժուելը նոյնիսկ պատրուակ էլ չէր, քանի որ արդէն իսկ նրա «գունատ դէմքը, բարի ու խելացի աչքերը, որոնք թախծոտ էին ու մտահոգ, յուշում էին, որ առողջութիւնը լաւ չէ»: Ստեփանոս Նազարեանը խրախուսեց

արտասահման մեկնելու Միքայէլի որոշումը, որի մասին, սակայն, պէտք չէ լուր ունենար հակառակորդը: Հէնց Նազարեանի հետ էլ որոշուեց երթուղին` Փարիզ, Լոնդոն, Պոլիս... Փարիզ եւ Պոլիս երթալու նպատակը տեղի հայ համայնքներին ծանօթանալն էր, որոնց մասին քիչ թէ շատ յայտնի էր մամուլի հրապարակումներից: Իսկ Լոնդոնը Միքայէլին հրապուրում էր այն պատճառով, որ այնտեղ հաստատուել եւ գործում էին քարոզիչները` Գերցէնն ու Օգարեովը: Այդ շփումները ինքնանպատակ չէին լինելու: Քանի որ «Հիւսիսափայլ»ի վրայ գնալով աւելի էին կուտակւում ամպերը, ապա հրատարակիչխմբագիրն ու նրա աշխատակիցը արդէն մտածում էին ամսագրի հրատարակութիւնը տեղափոխել արտասահման: Ուրեմն եւ ռուսական ազատ մամուլի` «Կոլոկոլ»ի եւ «Պոլեարնայա Զվեզդա»յի փորձը կարող էր յոյժ օգտակար լինել: Մեկնումի նախապատրաստութիւններ տեսնելու հետ մէկտեղ անհրաժեշտ էր նաեւ որեւէ կերպ բացատրել երկշաբաթեայ բացակայութիւնը Մոսկուայից, որովհետեւ այս ծանր ժամանակներին բնաւ յարմար չէր, որպէսզի տարածուէր Պետերբուրգ բացատրութիւններ տալու եւ ապա հարցաքննութեան ենթարկուելու լուրը*: Ուշադրութիւն շեղելու լաւագոյն միջոցը այդ բացակայութիւնը տկարութեամբ պատճառաբանելն էր: Նպատակայարմար էր, որ նոյն պատճառաբանութիւնը տարածւէր նաեւ Նոր Նախիջեւանի մէջ: Չէ՞ որ հալածանքը այնտեղ էր ծայր առնում:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Մարտ 16. «Ես հիւանդացայ ու տասնութ օր պառկեցի մեծ նեղութեան մէջ: Վերջապէս Աստուած ողորմաց եւ մի փոքր ապաքինուեցի: Ահա նամակ չգրելուս պատճառը: Ես իմ տկարութեան պատճառով գնալու եմ արտասահման եւ դա հարկաւոր է կեանքս փրկելու համար... մանրամասնութիւնը վաղուայ նամակից կ’իմանաք»: Բարեկամը, ի հարկէ, աւելին էր հասկանալու, քան գրում էր Միքայէլը: Նախ` տասնութ օրուայ բացակայութիւնը անհրաժեշտ էր բացատրել «անկողնային ծանր հիւանդութեամբ», եւ ապա` արտասահմանեան ուղեւորութիւնն էլ «կեանքը փրկելու», եւ ոչ թէ, ասենք, առողջութիւնը վերականգնելու կամ պարզապէս ապաքինւելու համար էր: Այնուհետեւ Նալբանդեանը ակնարկում էր իր բարեկամների նիւթական օժանդակութեան անհրաժեշտութիւնը եւ ապա յանձնարարում, որ մեկնումի լուրն առնելուց յետոյ միայն ծնողներին յայտնուի ճամբորդութեան մասին:

«Ես Աստուծոյ յաջողելով Մարտ 24-ին Մոսկուայից մեկնելու եմ Վարշավա` իմ հոգաբարձութիւնը յանձնելով բարեկամներիս եւ նախախնա-

մութեանը: Եթէ գնալուս համբաւը Նախիջեւան հասնի, ապա խնդրում եմ, մերոնց հանգստացնես, ասելով, թէ ողջառողջ եմ եւ ուսանելու եմ գնացել: Որպէսզի խեղճ մայրս չմտահոգուի: Եւ մեկնելուս մասին էլ առայժմ ոչ ոքի չասես, ոչ ոքի, ո՛չ թշնամու, ո՛չ էլ ամէնամօտ բարեկամի»: Մարտ 20-ին «Մոսկուայի քաղաքային ոստիկանութեան տեղեկագրի» մէջ հրապարակուեց այն լուրը, թէ «Հայոց լեզուի ուսուցիչ Նալբանդեանը ուղեւորւում է Գերմանիա, Անգլիա, Ֆրանսա եւ Թուրքիա»: Այս երթուղին կարող էր բնական մի հարցի առիթ լինել: Եթէ ուղեւորութեան նպատակը Գերմանիայի Էմս քաղաքի հանքային ջրերով ապաքինուելն էր, հապա էլ ի՞նչ միտք ունէր գնալ Ֆրանսա, Անգլիա կամ, առաւել եւս` Թուրքիա: Յամենայն դէպս, դէպի Գերմանիա տանող ճանապարհը չէր անցնում այդ երկրներով: Բարեբախտաբար, ուղեւորութիւնից երկու-երեք օր առաջ տպագրուած այդ լուրը չնկատուեց բազմաթիւ նմանօրինակ միւս լուրերի մէջ: Ու թէեւ բացայայտուելու հաւանականութիւն կար, բայց այն զանց առնելը աւելի դժուար ու համարձակ գործ չէր, քան ձեռքերը ծալած նստելն ու ձերբակալութեան սպասելը: Մինչ Նալբանդեանը այսպէս տենդօրէն նախապատրաստւում էր խուսափել որոգայթից, շարունակւում էր նաեւ «Հիւսիսափայլ»ի դէմ սկսուած յարձակումը, որ տեւելու էր մի քանի ամիս եւ հոգեմաշ տագնապների մէջ էր պահելու ոչ միայն Ստեփանոս Նազարեանին, այլեւ Մկրտիչ Բերոյեանին` ամսագրի այդ նուիրեալ ու խելացի պաշտպանին: Յիրաւի, «Հիւսիսափայլ»ը փրկելու խնդրի մէջ Մկրտիչ Բերոյեանը ունեցաւ որոշիչ ներգործութիւն: 1859 թուականի Ապրիլ 4-ին Պետերբուրգի գրաքննչական կոմիտէի նախագահին ներկայացրած բացատրագրի մէջ «Հիւսիսափայլ»ի գրաքննիչը մէկ առ մէկ անվերապահօրէն հերքում էր Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի առաջադրած բոլոր մե ղադրանքները: Այս նպատակով Մկրտիչ Բերոյեանը կատարել էր բծախնդիր ու տքնաջան աշխատանք, թարգմանելով վէճ կամ առարկութիւն յարուցող յօդուածները եւ գործադրելով տրամաբանական քըննութիւն ու եզրակացութիւն կատարելու իր ամբողջ կարողութիւնը: Բացատրագրի մէջ Բերոյեանը վերապատմել էր Նոյեմբերի ամսատետրակի մէջ տպագրուած Նալբանդեանի «Նամակ հրատարակիչին» յօդուածը, պատճառաբանել, թէ ինչո՛ւ են յօդուածի դրոյթները զայրացրել վարդապետ Այվազովսկիին, եւ ինքն էլ իր հերթին աններելի էր համարել հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսի անսահման վստահութիւնը Յարութիւն Խալիբեանի նկատմամբ: Մի մարդ, որ, ի վերջոյ, ի չարը գործադրեց Ամենայն Հայոց Հայրապետի վստահութիւնը: Իր բացատրագիրը Մկրտիչ Բերոյեանը աւարտում էր այսպէս. «Որպէս գրաքննչական պարտականութիւններ կատարող անձ, ես քննում եւ

ուշադրութիւն եմ դարձնում այն ամէնին միայն, ինչը ընդդեմ է կրօնին ու կառավարութեանը, բնաւ չանդրադառնալով գրողների նուիրական մտքերին, որոնք կռահելու փորձ կատարելիս կարող եմ նաեւ սխալուել: Եզրափակելով, ես հարկ եմ համարում կրկնել, որ ընդհանրապէս մինչեւ այժմ պրն. Նազարեանի ամսագրի մէջ լոյս տեսած բոլոր յօդուածները չեն ունեցել անբարեացակամութեան, անպարկեշտութեան ու կրօնազանցութեան նշոյլ անգամ եւ ամէն ինչ համապատասխանում է գրաքննութեան կանոնագրքին»: Ընդարձակ այս բացատրութիւնը պէտք չէ գոհացնէր ո՛չ գրաքննչական կոմիտէին, ո՛չ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին եւ Յարութիւն Խալիբեանին, ո՛չ էլ Խաչատուր Լազարեանին, որ արդէն զղջում էր Միքայէլ Նալբանդեանին հովանաւորած լինելու համար: Ու թէեւ Ժողովրդական լուսաւորութեան նախարարի օգնական Մուխանովը համոզւած էր, թէ «Հիւսիսափայլ»ի մէջ պէտք չէ տպագրւէր Նալբանդեանի նամակը, թէեւ նա գրաքննչական կոմիտէին հրաման էր ուղարկել, որպէսզի յատուկ ուշադրութեամբ վերաբերուէին Նազարեանի ամսագրին, բայց մի բան արդէն որոշակի էր, թէ Մկրտիչ Բերոյեանի ջանքերը իզուր չանցան: Եթէ «Հիւսիսափայլ»ը ծնուել ու հասունացել էր Նազարեանի ու Նալբանդեանի շնորհիւ, ապա Մկրտիչ Բերոյեանի շնորհիւ էլ մէկ տարին բոլորած ամսագիրը վերստին ստացաւ ապրելու եւ իր անհանգիստ գոյութիւնը շարունակելու իրաւունք: Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանը այս անցուդարձից արդէն շատ հեռու էր: Եւ եթէ ինչինչ լուրեր, այնուամենայնիւ, հասնում էին նրան, ապա դրանք տարտամ էին, անորոշ եւ ուշացած: ...Ինչպէս եւ յայտնել էր նախիջեւանցի իր բարեկամին, Մարտ 24ի երեկոյեան ժամը վեցն անց կէսին նա Մոսկուայից դուրս ելաւ դէպի Վարշավա: Հակառակորդները նոյն օրն իսկ իմացան Միքայէլի մեկնելու մասին: Մսեր Մսերեանը մեզ արդէն ծանօթ սովորութեան համաձայն, նոթատետրի մէջ կատարեց հակիրճ մի գրառում. «Փախաւ Նալբանդեանն ի Մոսկովայէ, թէ ուր` չէ յայտ» — «Նալբանդեանը փախաւ Մոսկովայից, բայց թէ ուր` յայտնի չէ»: Նոյն օրը, մի քանի ժամ անց, Մսեր Մսերեանին յայտնի դարձաւ եւս մի մանրամասն, որ նա նոյնպէս գրանցեց նոթատետրի մէջ. «Ելն Նալբանդեանի ի Մոսկուայէ եւ չուիլն դէպ ի Փարիզ» — «Նալբանդեանը ելաւ Մոսկուայից եւ մեկնեց Փարիզ»:

ՄԱՍՆ ԵՐՐՈՐԴ ԳԵՂԵՑԻԿ ՈՒ ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ՀՈԳՈՒ ՏԷՐ ՄԱՐԴԻԿ Աղաչում եմ, եղբայր, չմոռանալ ինձ այս օտարութեան մէջ: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ինձ ճամբորդութիւնների մղող միւս պատճառն էլ մեր երկրի մէջ տիրող այլանդակ բարքերի նկատմամբ ունեցած գարշանքն է: Միշէլ դը ՄՈՆԹԷՅՆ Ամէն ոք պէտք է արիութիւն ունենայ իր համոզմունքները պաշտպանելու համար: Ալեքսանդր ֆոն ՀՈՒՄԲՈԼԴ*

Ութ հարիւր տարի առաջ հայերի ստուար մի զանգուած Հայ թագաւորութեան խայտառակ վաճառքից յետոյ վերջին մայրաքաղաք Անիից գաղթել էր դէպի հիւսիս: Գաղթականների մի հաստատուել էր Ղրիմ, եւ նրանց հեռու հեռաւոր սերունդները ռուսաց կայսրուհի Եկատերինա Երկրորդի կամքով եւ հրամանով հարկադրուած էին լինելու վերագաղթել Դոնի ափերն ու հիմնել Նոր Նախիջեւանը: Իսկ միւս մասը շարունակել էր ընթացքը մինչեւ Լեհաստան: Այստեղ հայերը չկարողացան պահպանել ինքնութիւնը եւ ձուլուեցին ու անհետացան, թողնելով միայն իրենց երբեմնի ներկայութիւնը փաստող մի քանի հետքեր, որոնք ծանր ապրումներ պատճառեցին Միքայէլ Նալբանդեանին` Լեհաստանով ճամբորդելու օրերին: «Շատ անգամ առիթ ունեցանք տեսնելու հոյակապ, բայց այժմ ամայի հայկական եկեղեցիներ, իսկ հայ` եւ ոչ մէկի. ի՞նչ եղան, ո՞ւր անհետացան»: Ծանր էր այն տպաւորութիւնը որ նա ստացաւ մի քանի հարիւրամեակ ձգուող ողբերգութեան հետեւանքներին ականատես լինելով: Մի ողբերգութիւն, որ կրկնուելու համար նոյնքան պարարտ հող կար նաեւ պապենական երկրի մէջ: Որովհետեւ, համոզուած էր Նալբանդեանը, Լեհաստանի մէջ հայերի ձուլւելու եւ կորսուելու պատճառը գաղթականների հետ դէպի հեռաւոր եզերք գնացած այն ջոջերն ու հոգեւորական առաջնորդներն էին, որոնք կաշառուեցին, գործիք դարձան իշխանութիւնների ձեռքին, նենգեցին իրենց ժողովրդին, ծախեցին իրենց խիղճը եւ սրտերի մէջ ազգութեան անուան փոխարէն գերադասեցին շքա-

նշաններ կրել կրծքերի վրայ: Բայց մի՞թէ այդ ամէնը նորութիւն էր: Ո՛չ... Պարզապէս, օտարութեան մէջ ժողովուրդը ուծացուել էր սրընթաց մի արագութեամբ: Բայց մի՞թէ եղել էր ու երբեւէ պիտի լինէր մի այնպիսի ժամանակ, երբ իշխանաւորները եւ ունեւորները հերթական մի բռնատիրութեան «մեծահոգի» հովանու ներքոյ իրենց տաք տեղն ու ինչքը պահպանելու նպատակով, ամէնից առաջ պատրաստակամօրէն չուրանային ամենաթանկն ու մարդկային կերպարանքի որոշիչը` մայրենի լեզուն: Իրենց հաւատարմութիւնը օտարին ապացուցելու կամ թերարժէքութիւնը սփոփելու համար նրանք իրենց զաւակներին ու զաւակների զաւակներին ուղարկում են օտար դպրոցներ` ազգային ինքնութեան այդ դժոխային ձուլարանները, օրինակ հանդիսանալով ժողովըրդեան զանգուածների համար: Ի վերջոյ, ժողովուրդն ինքը, երբ դեռ չունի ազգային ինքնագիտակցութիւն եւ մարդկային պարկեշտութիւն, հեռու է գիտենալուց թէ՛ բարին եւ թէ՛ չարը: Նա պարզապէս հետեւում է աւելի «խոհեմների ու խելօքների» օրինակին, չմտածելով նոյնիսկ, որ դա ինքնասպանութիւն է: Նալբանդեանը Լեհաստան, յիրաւի, երես առ երես կանգնեց հայերի զանգուածային ինքնասպանութեան սահմռկեցուցիչ փաստի դէմ: Ու իրար հետեւից ժայթքեցին հարցերը... Հարցեր, որ երբէք պէտք չէ կորցնէին հրատապութիւնը այնքան ժամանակ, քանի դեռ հայ ազգի արգանդը շարունակելու էր վիժել լեզուն եւ հաւատը ուրացողների: «Ի՞նչ մնաց մեր անցած օրերից, ի՞նչ վիճակի մէջ ենք ներկայումս, ի՞նչ ճանապարհ է մեր գնացածը եւ ո՞ւր է դրա ելքը»: Հարցն ինքնին, եթէ դեռեւս պատասխան էլ չունի, ապա արդէ՛ն իսկ գործողութեան ծրագիր է: Մանաւանդ, որ Լեհաստանի մէջ Միքայէլը տեսաւ, իսկ չտեսածն էլ շիկացած մթնոլորտից զգաց, թէ ինչպէս են իրենց անցեալն ու ներկան գնահատելով` ճանապարհ ու ելք որոնում լեհերը: Վարշավայի մէջ ստեղծուել էին երիտասարդական գաղտնի խմբակներ որոնցից շատերն զբաղուած էին ապստամբութեան քարոզչութեամբ եւ ազատագրական շարժումի մէջ էին ներգրաւում արհեստաւորների, մտաւոր գործիչների եւ ուսանողու թեանը: Ռուս ազատագրական գործիչները զօրաւիգ էին Լեհաստանի ազգային ազատագրութեան պայքարին: Ռուս յեղափոխականները եւ լեհ ազատամարտիկները հանդէս էին գալիս ձեռք ձեռքի տուած, եւ այս միասնութիւնը աւելի էր ամրանալու կարճ ժամանակ անց` 1863 թւականի ապըստամբութեան ծանր ու փորձութիւններով լի օրերին: ...Վարշավա անցկացրած մի քանի օրերի ընթացքին Միքայէլ Նալբանդեանը ընդհանուր իրադրութեանը ծանօթանալուց զատ, շտապում էր աւարտել նաեւ կիսատ թողած գործերը: Դեռեւս Մոսկուա եղած ժամանակ ծրագրել, բայց չէր հասցրել գրել «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթի մէջ տպագրուած` Պալասանեանի յօդուածի հերքումը: Պալասանեանը հեռուից հեռու փորձում էր պաշտպանութեան տակ առնել

Յարութիւն Խալիբեանին եւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին: Նաեւ սքօղել եկեղեցական գումարների հետ կապուած հերթական խայտառակութիւնը: Ինչպէս միշտ, Միքայէլը պատրաստւում էր «ճշմարիտն ասել ու կանգնել մէջտեղում»: Իսկապէս որ նա «անուղղելի» մարդ էր, եւ ոչ մի փորձանք նրա համար կենսափորձ չէր դառնում:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Մարտ 31. «Մէկերկու օր մնալու եմ Վարշավա, որպէսզի հերքում գրեմ եւ ուղարկեմ «Հիւսիսափայլ»ին: Թող բոլորը տեսնեն մեր թշնամիների խայտառակութեան հանդէսը: Ես նրանց ցոյց կը տամ հօր հարսանիքը: Հանգիստ կաց, եղբայր, մենք այդպիսի կիրակոսների լեզուի տակ չենք մնայ: Աստւած ողորմած է, ճշմարտութիւնը մեր կողմն է, եւ հէնց ճշմարտութիւնն էլ զօրաւիգ կը լինի մեզ»: Յօդուածը ուղարկելով Ստեփանոս Նազարեանին, Նալբանդեանը շարունակեց ճամբորդութիւնը: Բայց ո՛չ թէ դէպի հանքային ջրեր: Նա ուղեւորուեց Փարիզ եւ ճանապարհին կարճատեւ մի դադար առաւ ի Բեռլին: Գեոթէի* ու Շիլլերի*, Քանթի* ու Ֆիխթէի* հայրենիքի մէջ նա փորձում էր ըմբռնել գերմանական ոգու խորհուրդը, որ ոչ այլ ինչ էր, քան ազգային ինքնագիտակցութեան, միասնական կամքի եւ լուսաւորութեան զարմանալի ներդաշնակութիւն: Բեռլին եղած ընթացքին նա մասնակցեց ականաւոր բնագէտի ու ճանապարհորդի` Ալեքսանդր ֆոն Հումբոլդի յուղարկաւորութեանը: ...Վաղ առաւօտից նա արդէն Օրանիենբուրգեան փողոցի այն տան առաջ էր, որտեղ ապրել ու իր մահկանացուն էր կնքել գիտնականը: Փողոցը լեցուն էր սգացող համաքաղաքացիներով: Պատուհաններից կախուած էին սգոյ դրօշակները: Թափօրն առաջնորդում էին համալսարանականները, որոնց ձեռքին արմաւենու կանաչ ճիւղեր կային: Գարնանային մեղմ օր էր եւ ամբողջ Բեռլինն էր դուրս ելել վերջին հրաժեշտը տալու իր մեծ համաքաղաքացուն: Թափօրն անցաւ Ֆրիդրիխեան փողոցով, յետոյ Լինգէնեան ծառաստանով թեքուեց դէպի մայր եկեղեցի: Այստեղ գեներալ Հոֆմանը յիշատակի խօսք ասաց: Նալբանդեանը տպաւորուեց դամբանականի յատկապէս այն մասից, որ վերաբերում էր հանգուցեալ գիտնականի եւ քրիստոնէական կրօնի յարակցութեանը: Հումբոլդի վերաբերմունքը կրօնի նկատմամբ ոչ թէ ամօթխած լռութեան մատնուեց, այլ ներկայացուեց ճշմարտութիւնը: Թէկուզ եւ ծանր, բայց նուիրական ճշմարտու թիւնը: Մի բան, որ անհնար էր պատկերացնել հայ իրականութեան մէջ: «Հումբոլդի պէս մարդն էլ չկարողացաւ նոյնիսկ դագաղի մէջ դուրս մնալ անաչառ արդարութեան դատաստանից. հապա ո՞ւր կը մնան հայոց կէս, քառորդաչափ, գուցէ եւ ութերորդաչափ մարդիկ, որոնց մասին խօսք բացուելիս, հայ քննադատութիւնը յաճախ ազգի համար դառնում է գայթակղութեան քար: Այս բանը կարող եմ նրանով միայն բացատրել, որ հայերը ասիական երկարատեւ բռնակալութեան ներքոյ ձեռք են բերել մի այնպիսի ստրկամիտ հոգի, մի այնպիսի

բթամտութիւն, որ ոչ մի գաղափար չունենալով մարդկային արժանապատւութեան մասին, կարող են միայն գովել ու գովասանել իւրեանց չնչին, շատ անգամ էլ վատթար մարդկանց»: Սթափ հայեացք ամէն մի երեւոյթի, ամէն մի անհատի եւ անհատի ամէն մի գործողութեան նկատմամբ. ահաւասիկ, թէ ի՛նչ էր երազում եւ իր հայրենակիցներին ի՛նչ էր կամենում սովորեցնել Միքայէլ Նալբանդեանը: Որեւէ երեւոյթ, որեւէ անհատի եւ անհատի որեւէ գործողութիւն գնահատելու չափանիշեր չունենալու կամ ունեցածն էլ կորցնելու պարագային մի ամբողջ ժողովրդի կարելի է կանգնեցնել բարոյական կործանումի վիհի եզերքին: Եւրոպայով իր այս երկրորդ ճամբորդութեան ընթացքին շատ աւելի շփումներ ունենալով այլազգի ականաւոր ոգեմիտ գործիչների հետ, ապրելով այն բարոյական մթնոլորտի մէջ, որտեղ զարգանում եւ առաջադիմում էր քաղաքակրթութիւնը, տեսնելով ժողովրդական շարժումների հակակշիռը բռնատիրութեան դէմ, Միքայէլ Նալբանդեանը այս խոշոր ընդգրկումի մէջ աւելի ու աւելի էր զգում ընդդիմախօսների մտաւոր ու բարոյական թշուառութիւնը, ընդդիմախօսներ, որոնք դատապարտում, բամբասում, վարկաբեկում էին Միքայէլին` նրան համարելով նաեւ ազգի թշնամի սոսկ այն պատճառով, որ Ռոբինզոնի սեւամորթ բարեկամ Ուրբաթի պէս սարի գագաթ ելած` իր սէրն ու հաւատարմութիւնը ամենայն հայկականի նկատմամբ չէր արտայայտում հիացական «Օ՜» բացագանչութեամբ: Պատմելով Հումբոլդի մասին եւ գնահատելով նրան որպէս «պատուամեծար քաղաքացի» երկրագնդի բոլոր ժողովուրդների համար, Միքայէլը հայ երիտասարդութեանը յորդորում էր չբաւարարուել այն մի պատառ ուսումով, որ ստանում են հանապազօր հաց վաստակելու համար, այլ իրենց անձը նուիրել գիտութեանը: Բայց գիտութիւնն ու բարոյականութիւնը մէկը միւսից անջատ չեն: Անհնար է պատկերացնել իսկական գիտնականին առանց բարձր առաքինութիւնների... Նալբանդեանը երիտասարդութեանը յորդորում էր նաեւ, որպէսզի նրանք օրինակ ունենային Հումբոլդի առաքինի կեանքը, նրա «աննախանձ եւ անհալածասէր հոգին ուսումնականութեան հանդէսի մէջ, նրա անդուլ եւ անդադար ճշմարտախնդրութիւնը թէ՛ բնութեան եւ թէ՛ բարոյականութեան մէջ, եւ մանաւանդ նրա ազնիւ եւ ականաւոր մարդկութիւնը»: Փարիզը չկարողացաւ պահել Միքայէլին: Նրան չկարողացան պահել նաեւ ծանօթներն ու բարեկամները: Եւ արդէն մէկ շաբաթ անց, նորից կապելով ճամպրուկը, նա շտապեց Լոնդոն: Այդ քաղաքը նրա համար դարձել էր սեւեռուն գաղափար, նաեւ` վերջնական նպատակ: Մէկ ամիս շարունակ ապրելով Լոնդոն` Միքայէլը ընդամէնը մի քանի տող գրեց այդ մասին Կոմսի «Յիշատակարան»ի մէջ. «Ես գնացի Լոնդոնի Կենդանաբանական այգի, Բրիտանական հռչակաւոր թանգարան, Լոնդոնի համաշխարհային ցուցահանդէս: Շեքսպիրը անգլիական

թատրոնի պարծանքը եւ բանաստեղծական մեծ կախարդը վաղուց էր իմ մէջ ցանկութիւն ծնել տեսնելու Դուվրն ու Վինձորը»: Սոսկ այսքանին մէկ ամիս տրամադրելը շատ չէ՞ր արդեօք: Իսկ մի քանի տարի անց, Ծերակուտային քննիչ յանձնաժողովի հարցերին պատասխանելիս, Միքայէլը կը գրի. «Կենդանաբանական այգու մէջ պատահաբար ծանօթացայ երիտասարդ Գերցէնին: Նա ինձ հրաւիրեց իրենց տուն: Մէկ անգամ միայն գնացի այցելութեան, սակայն նրանից բացի ոչ ոքի չհանդիպեցի: Այնուհետեւ պանդոկն ենք հանդիպել. այն տեղ էին նաեւ նրա հայրը, Օգարեովն ու Բակունինը: Եւ ես ծանօթացայ նրանց հետ: Մենք առանձնապէս ոչ մի բանի մասին չխօսեցինք: Լուռ ճաշում էինք»: Յիրաւի, երբ խօսք էր բացւում Լոնդոնի մասին, Նալբանդեանը ոչ միայն «շփոթում էր դէմքերն ու դէպքերը»,— ինչպէս, օրինակ, այն հանգամանքը, որ հանդիպումին Բակունինը չէր կարող մասնակից լինել, որովհետեւ այդ ժամանակ, այսինքն 1859ին, նա դեռեւս Սիբիրեան իր աքսորավայրն էր, եւ կամ այդ հանդիպումը պէտք է տեղի ունեցած լինէր աւելի ուշ, առնուազն երկու տարի անց,— այլեւ դառնում էր զարմանալի քչախօս ու միամիտ: Յամենայն դէպս, Լոնդոն` Ալեքսանդր Գերցէնի հետ ծանօթանալու եւ նրա տանը, լինէր Փարկ-Հաուզը* կամ Օրսեթ-Հաուզը, հիւրընկալուելու համար «պատահական հանդիպումների» վրայ ոչ ոք յոյս ունենալ չէր կարող: Դժուար է ասել, ինքը` Գերցէ՞նն էր արդեօք այդպէս սահմանել, թէ՞ ինքնաբերաբար էր եղել, բայց իրականութիւնն այն էր, որ լոնդոնեան քարոզիչներին հաղորդակցուելու համար գոյութիւն ունէր ընդհանուր մի կարգ: «Ամէն մի եկուոր, բնականօրէն, ամէնից առաջ շտապում էր Թրիւբների խանութ` «Կոլոկոլ», «Պոլեարնեայա Զվեզդա» եւ արտասահմանեան ուրիշ հրատարակութիւններ գնելու,— պատմում է Ականատեսը:— Ընդ որում, միշտ տեղի էր ունենում ծիծաղաշարժ մի տեսարան, որ շոյիչ էր գրավաճառի համար: Ռուսները սեղմում էին նրա ձեռքը, շնորհակալութիւն էին յայտնում չէզոքութեան, ինչպէս նաեւ ընդհանրապէս մարդ կութեան, իսկ մասնաւորապէս` ռուս ժողովրդի բարօրութեանը նուիրաբերուող նրա գործունէութեան համար»: Նրանք, այդ եկուորները միամտօրէն կարծում էին, թէ լոնդոնեան գրավաճառը առնուազն մի Մաձինի* է, եւ կամ Գերցէնի մտերիմ բարեկամն ու օգնականը: Իրականութեան մէջ, սակայն, Նիկոլա Թրիւբները բարեհոգի մարդ էր, հմուտ հրատա րակիչ ու գրավաճառ, որ կարողանում էր լոնդոնեան քարոզիչների հրատարակութիւնները տարածել նաեւ մայրցամաքով եւ, անշուշտ, շահութաբերութեամբ: Եւ ամէնից կարեւորն այն էր, որ Թրիւբները վայելում էր Ալեքսանդր Գերցէնի ու Նիկոլայ Օգարեովի վստահութիւնը: Ուստի, ընդունուած կարգ էր դարձել, որ նորեկը սովորաբար այցելում էր Թրիւբներին եւ նրան յայտնում Գերցէնին հանդիպելու իր ցանկութիւնը:

Գրավաճառը տալիս էր հասցէն եւ առաջարկում մի երկտող գրել: Գերցէնը, պատասխանելով այդ երկ տողին, ժամադրութիւն էր նշանակում կամ իր տանը, կամ էլ եկուորի իջեւանատեղը, եթէ վերջինս ինչինչ պատճառներով չէր ուզում, որ իրեն տեսնեն լոնդոնեան քարոզիչների յարկի տակ: Իսկ նման դէպքերը շատ էին, որովհետեւ լուրջ ու գործարար հանդիպումները Գերցէնն ու Օգարեովը գաղտնի էին պահում: Հնարաւոր էր նոյնիսկ, որ տնեցիները երկար ժամանակ չհանդիպէին ու չճանաչէին շատերին, որոնց հետ համագործակցում էին քարոզիչները: Ընդհանրապէս, Գերցէնի տան դռները բաց էին ամենատարբեր ազգերի ներկայացուցիչների առաջ, որոնք գտնւում էին վտարանդու վիճակի կամ էլ պարզապէս օտարութեան մէջ: Ու քանի որ այցելուների թիւը հետ զհետէ աւելանում էր, իսկ տունը նեղ էր գալիս, Նալբանդեանի` Լոնդոն ժամանելուց մի քանի ամիս առաջ քարոզիչները տեղափոխւել էին աւելի ընդարձակ տուն, որ կոչւում էր Փարք-Հաուզ: Լոնդոնի այն տունը՝ ՕրսեթՀաուզը, որտեղ բնակւում էր Ալեքսանդր Գերցենը 1861 թուականին:

Միքայէլը այս տանը կարող էր հանդիպել գերմանացիների, իտալացիների, լեհերի, ռումինների, սերբերի, հունգարների... Չէր լինում մի այնպիսի օր, որ ՓարքՀաուզի բնակիչները ճաշի նստէին երկու տասնեակից պակաս հիւրերով, որոնց մէջ, թերեւս քիչ չէին համեստ կարողութեան տէր մարդիկ, եւ նոյնիսկ` չունեւորներ: Ընդհանրապէս, շատերն էին ապրում բացառապէս Գերցէնի նիւթական օժանդակութեամբ, որ նա վտարանդիներին ցուցաբերում էր հաւատարմատարի միջնորդութեամբ: Իսկ ավըստրիացի երկու վտարանդիների կանայք նոյնիսկ ծննդաբերել էին Գերցէնի տանը, քանի որ պայմանները, բնականաբար, այստեղ լաւ էին եւ կար համապատասխան յարմարութիւն ու խնամք: Թէեւ Նալբանդեանը լոնդոնեան իր կեանքի մասին գրել է մի քանի տող միայն, իսկ Ալեքսանդր Գերցէնին, Նիկոլայ Օգարեովին, Ջուզեպէ Մաձինիին, Մարկոս Ավրելիոս Սաֆիին*, նաեւ հետագային ծանօթացած Միխայիլ Բակունինին, Նիկոլայ ՍերնոՍելովիեւիչին* եւ ուրիշների ընդհանրապէս որեւէ առիթով չի էլ յիշատակել, այնուհանդերձ, նկատի ունենալով դէպքերի հետագայ ընթացքը եւ ազատագրութեան շարժումին զինուորագրուած այս մարտիկների հետ ջերմ

բարեկամութիւնն ու համախոհութիւնը, եւ ամէնից առաջ` փոխադարձ նուիրուածութիւնն ու մտերմութիւնը լոնդոնեան քարոզիչների հետ, կարելի է պատկերացնել այն տպաւորութիւնը, որ թողել էր Գերցէնը` իր ազգային հոգսերի բեռան տակ կքած հայ գործիչի վրայ: Երկար ժամանակ չէր պահանջուելու, որպէսզի Միքայէլ Նալբանդեանը խորքից ճանաչի Ալեքսանդր Գերցէնին, որ «իւրաքանչիւր երեւոյթ տեսնում էր իր բոլոր նիստերով եւ անմիջապէս գտնում էր այդ երեւոյթի յարաբերութիւնը միւսների հետ»: Ըմբռնումի ամէն ինչ ընդգրկող ունակութեան մէջ էր Գերցէնի մտքի ուժը, որ խորն էր, կենսական ու իրական, եւ որ հասկանում էր իւրաքանչիւր առարկայի, իւրաքանչիւր հասկացութեան իդէալական ու գործնական էութիւնը: «Նրա անպարփակ եւ բուռն խառնուածքին ընդարձակ տարածութիւն էր հարկաւոր,— պատմում էր Ականատեսը:— Հարկաւոր էր ոչ միայն ազատ մտածելու, այլեւ մտածումները ազատօրէն արտայայտելու հնարաւորութիւն: Անկախութեան նրա անձնական զգացումը պահանջում էր այնպիսի արտաքին պայմաններ, որոնց մէջ նա կարողանար գոհացում գտնել: Եւ, քանի որ Գերցէնը իր ժամանակի ռուսական կեանքի մէջ նման պայմաններ չունեցաւ, ուստի լքեց Ռուսաստանը եւ հաստատուեց Արեւմտեան Եւրոպայում»: Այստեղ նա մտերմացաւ Ջուզեպէ Մաձինիի, Լայոշ Կոշուտի*, Լուի Բլանի*, Ստանիսլաւ Գաբրիէլ Վորցելի* հետ, իսկ ՊիէրԺոզեֆ Պրուդոնի* լրագրին նա պարզապէս աշխատակցում էր: Գերցէնը սիրում էր փողոցը, աղմուկը, շարժումը... Նա սիրում էր խօսել եւ միշտ զգում էր ունկնդիրների պահանջ: Ունէր սթափ ու յստակ միտք, որի շնորհիւ կարողանում էր տեսնել ձեռնարկուող ամէն մի գործի հետեւանքը եւ կարողանում էր, ուրեմն, ճիշտ գնահատել հնարաւորութիւնն ու արդիւնքը: Պատմում են, որ երբ 1848ին Փարիզի սրճարաններից մէկի մէջ յեղափոխականները խօսք ու զրոյց էին բացել բարիկադների1 մասին, Գերցէնը հասկանալով, որ այդ բարիկադներից, նոյնիսկ յաջողութեան պարագային, որեւէ լաւ բան չի կարելի ակնկալել, քանզի յեղափոխականները ժողովրդին տալու ոչինչ չունեն, առանց քաշուելու յայտարարեց, թէ այդ ամէնի հետեւանքը կարող է լինել միայն յիմարութիւն: — Ա՛հ, ուրեմն, դուք չէ՛ք կամենում մեզ միանալ,— գոչեցին չորս կողմից: — Ո՛չ, պարոնայք, ես չեմ ասում, թէ երբէք յիմարութիւն չեմ անում,— պատասխանեց Գերցէնը:— Ես ձեզ հետ եմ: Եւ գնաց նրանց հետ: Ահաւասիկ, թէ ինչո՛ւ լոնդոնեան քարոզիչները երբէք չէին համագործակցելու Ռուսաստանը կացնի կոչող Չերնիշեւսկիի* հետ, թէեւ գալու էր նաեւ այն պահը, որ սրտանց պատրաստակամութիւն էին յայտնելու փրկել նրա 1

Barricade (ֆր.) — Փողոցների մէջ դրուող արգելապատնեշ :

հրատարակութիւնը: Նաեւ, ահաւասիկ, թէ ինչո՛ւ Միքայէլ Նալբանդեանը գերադասելու էր աւելին, այսինքն, ընդհանրապէս յիմարութիւններ չանել, երբ հարցը վերաբերէր ազգային ճակատագրին: Ալեքանդր ԳԵՐՑԵՆ

Ինչ եւ է... Ալեքսանդր Գերցէնի լոնդոնեան առաջին հրատարակութիւններն սկսուեցին 1853-ից ի վեր, երբ նա ռուսական տպարան ունեցաւ: Իսկ «Կոլոկոլ»ը սկսեց հրատարակուել 1857-ից: Ընդհանրապէս, նրա լոնդոնեան հրատարակութիւններն ու «Կոլոկոլ»ը տարածւում էին շարունակ աճող յաջողութեամբ: Եւ հէնց այդ յաջողութիւնն ու համբաւն էր պատճառը որ Լոնդոն ժամանած ամէն մի ռուս իր պարտքն էր համարում այցելել նրան: «Իր ազատ վարւելակերպով Գերցէնը մի քիչ նման էր ուսանողի: Նրա վերաբերմունքը պարզ էր, բարեկամական,եւ նրա հետ մարդ իրեն թեթեւ ու ազատ էր զգում»: Զրուցելիս, նա ճիշտ այնպիսին էր, ինչպէս եւ յօդուածներ գրելիս` միշտ պատրաստ պահած խայթոցով եւ միշտ խելացի: Ականատեսը պատմում է, որ նրա «զրոյցը տարաբնոյթ էր. ժամանակակից հարցեր եւ գիւղացիական ազատագրութիւն, ռուսական ապագայ բարենորոգչութիւններ եւ միջանկեալ որեւէ զաւեշտ, Վիկտոր Հիւգո եւ Գեոթէ, իմաստասիրութիւն, պատմութիւն եւ քաղաքականութիւն»: Լոնդոն հաստատուելուց կարճ ժամանակ անց ռուս ազատական հասարակութեան խոհերն ու գաղափարները արտայայտող կիրթ ու խելացի գործիչը, համբերատար ու արժանապատիւ մարդը դարձաւ հեղինակաւոր մի անձնաւորութիւն, որ կարողացաւ շահել «յեղափոխութեան մեծաւորներ»ի ոչ միայն յարգանքն ու համակրանքը, այլեւ ջերմ բարեկամութիւնը: Դեռեւս 1849-ին բարեկամներին յայտնելով վտարանդիութեան մէջ մնալու վճիռը, Ալեքսանդր Գերցէնը յօգուտ այդ վճիռի բերում էր երկու փաստարկ:

Գլխաւորը, անշուշտ, ազատ խօսքի ուժով Ռուսաստանի մէջ ազատագրական շարժման խմորումների ընթացքն արագացնելն էր: Այնուհետեւ, գրում էր նա. «Ռուսներն արտասահմանի մէջ ուրիշ գործ էլ ունեն: Ժամանակն է, որ Եւրոպային ծանօթացնենք Ռուսիայի հետ: Եւրոպան մեզ չի ճանաչում: Նա տեսնում է սոսկ մեր կառավարութիւնը, մեր երկրի ճակատը եւ ուրիշ ոչինչ: Եւրոպացիները պէտք է ճանաչեն իրենց հարեւանին, որից միայն վախենում են. անհրաժեշտ է որ նրանք գիտենան, թէ ինչից են վախենում»:

Նիկոլայ ՕԳԱՐԵՈՎ

Եւ այդ իմաստով ինքը` Գերցէնը, արտասահմանեան իր գործունէութիւնը բաժանում էր երկու պարբերութեան: Մինչեւ 1857 թւականը նա գլխաւորապէս զբաղուած էր Ռուսաստանը ներկայացնելով Արեւմուտքին: Այնուհետեւ, երբ Նիկոլայ Առաջինի մահից յետոյ ռուսական միտքը փոքրինչ սթափուեց թմբիրից ու ընդարմացումից եւ սկսեց ազատ խօսք որոնել, «մենք,— ասում էր Գերցէնը,— թողնելով Արեւմուտքը, մեր խօսքն ուղղեցինք Ռուսաստանին»: Լոնդոնեան վտարանդիութեան մէջ ապրող «յեղափոխութեան մեծաւորներ»ը յաճախ էին այցելում Ալեքսանդր Գերցէնին: Հիւրերի մէջ կարելի էր հանդիպել կորսիկացի յեղափոխական Լուի Բլանին, որ փոքրամարմին ու աշխոյժ մարդ էր, հետաքրքիր զրուցակից եւ զաւեշտներ պատմելու վարպետ: «Լուի Բլանը չէր սիրում մեզ այցելել կիրակի օրերը,— պատմում է ՓարկՀաուզի տիրուհին` Նատալիա Տուչկովա-Օգարեովան*,— ինչպէս եւ Մաձինին` իտալացի հանրայայտ յեղափոխականն ու Իտալիայի ժողովրդավարական կուսակցութեան առաջնորդը»: Բանն այն է, որ յատկապէս կիրակի օրերին ՓարկՀաուզը լեցուն էր լինում հիւրերով, իսկ Լուի Բլանն ու Մաձինին գերադասում էին Ալեքսանդր Գերցէնի ու նրա մտերիմների անհամեմատ նեղ շրջանակը: Լուի Բլանն ապշեցնում էր իր բացառիկ յիշողութեամբ: Նա կարդացած մարդ էր, պատմութեան ու գրականութեան քաջատեղեակ: «Երբ զրոյցի ժամանակ յիշեցնում էր պատմական որեւէ անցք,ապա պատմում եւ նկարագրում էրայնքան

կենդանի, այնպիսի մանրամասնութիւններով, որ ասես անձամբ էր ներկայ եղել»: «Մաձինին նոյնպէս բացառիկ կիրթ ու խելացի մարդ էր,— շարունակում է ՓարկՀաուզի տիրուհին:— Նա օժտուած էր իր կուսակցութեան մէջ թէ՛ տղամարդկանց եւ թէ՛ կանանց ընդգրկելու շնորհքով»: Մաձինիի կուսակիցները անձնազոհ նուիրուածութիւն ունէին իրենց առաջնորդի նկատմամբ: ...Քսանհինգ տարեկան էր, երբ 1830-ին Սարդինայի ոստիկանութիւնը ձերբակալել էր Ջուզեպէ Մաձինիին, որ զինուորագրուած էր եղել հայրենիքի ազատագրութեան գործին: Բանտից ելնելուց յետոյ նա հիմնադրել էր «Երիտասարդ Իտալիա» կազմակերպութիւնը, որի նպատակն էր նախ օտարի լծից ազատագրել Իտալիան: Այնուհետեւ, Իտալիան պէտք չէ գոհանար ու սահմանափակուեր սոսկ իր ազատագրութեամբ եւ նպաստելու էր ամբողջ Եւրոպայի ազատագրութեանը: Միքայէլ Նաբանդեանի համար ոչ այնքան յայտնագործութիւն էր, որքան սեփական համոզմունքների վերահաստատումներ էին այն գաղափարները, որոնք սաւառնում էին Եւրոպայի յեղափոխական, աւելի ճիշտ` ազատագրական խմորումների մըթնոլորտի մէջ: Մաձինին, օրինակ, «Երիտասարդ Իտալիա» կազմակերպութեան անդամներին սովորեցնում էր, թէ Իտալիան լինելու է հանրապետութիւն, քանզի իւրաքանչիւր ազգ պէտք է ներկայացնի ազատ ու հաւասար եղբայրների մի համայնք: Որովհետեւ ստոյգ գերիշխանութիւնը պատկանում է ազգին: Որովհետեւ արտօնեալները ձգտում են ոտնահարել քաղաքացիների հաւասարութիւնը օրէնքի առաջ եւ, ուրեմն, վտանգ են ներկայացնում երկրի ազատութեան նկատմամբ: Որովհետեւ միահեծանութիւնը հովանաւորութեան տակ է առնում իր մերձաւորներին, որոնք էլ դառնում են անհաւասարութեան ու կաշառքի գայթակղութիւն... «Երիտասարդ Իտալիա»յի ծրագրի գլխաւոր ուղղութիւնը միաւորուած Իտալիա ստեղծելն էր, որպէս ազգային շարժումի միւս բոլոր խնդիրները լուծելու նախապայման: Յիրաւի, առանց երկրի միաւորուածութեան անհնար էր ազատութիւն եւ անկախութիւն նուաճել: Միաւորուած եւ անկախ Իտալիա, միաւորուած ազգ եւ միաւորուած պետութիւն ստեղծելը յեղափոխականների նոր սերնդի ղեկավարը դիտում էր որպէս հայրենասիրական պայքարի գերագոյն խնդիր: «Հրաժարուէ՛ք ամենայն գաւառային գաղափարներից,— շարունակ յորդորել էր նա,— մերժէ՛ք գաւառային նախապաշարումները եւ եղէք ո՛չ թէ պիեմոնթցի, ո՛չ թէ տոսկանացի, ո՛չ թէ հռոմէացի, այլ Իտալացի՛ եղէք»: «Երիտասարդ Իտալիա»ն տարբերւում էր գոյութիւն ունեցող միւս գաղտնի կազմակերպութիւններից: Բանն այն է, որ Մաձինիի գլխաւորած կազմակերպութիւնը ազգային շարժումների պատմութեան մէջ առաջին անգամ լինելով, բացայայտօրէն հենւում էր ժողովրդական զանգւածների վրայ: Շատ շուտով, սակայն, «Երիտասարդ Իտալիա» կազմակերպութիւնը սկսել էր ենթարկուել հալածանքի ու ահաբեկչութեան: Իշխանութիւնները կազմակեր-

պութեան ձերբակալուած անդամներին ենթարկում էին սադրանքների, այնուհետեւ խոշտանգում էին եւ մահապատժի ենթարկում: Մաձինիի բարեկամն ու համախոհը` Ջաքոպո Ռուֆինին բանտախցի մէջ կտրեց իր զարկերակը... Իրեն` Մաձինիին դատապարտել էին մահապատժի, բայց նրան յաջողուել էր փախչել Ֆրանսա: Եւ վտարանդիութեան մէջ էլ նա շարունակում էր իր գործունէութիւնը` եւրոպական յեղափոխական շարժումն աշխուժացնելու նպատակով: Միքայէլ Նալբանդեանի համար նորութիւն էր գաղտնապահութեան արուեստը, որ հիանալի տիրապետում էր Մաձինին: Ընդ որում ազատագրական եւ յեղափոխական շարժումների այն հեռաւոր ժամանակներին քչերն էին տիրապետում այդ արուեստին: Կարճ ժամանակ անց, մէկերկու տարի յետոյ, Միքայէլը պէտք է ապացուցեր, որ այդ առումով ինքը կարող է համարուել Մաձինիի տաղանդաւոր աշակերտը... Պայքարի բաց, խիզախ ու ազնիւ բնոյթը Ջուզեպէ Մաձինին կարողանում էր համադրել այն զգուշութեանը, գաղտնապահութեանն ու տոկունութեանը, որպիսիք պահանջում են ազատագրական ընդյատակեայ գործունէութիւնն ու կեանքը: Բայց առայժմ Մաձինին ունեցել էր միայն ձախողումներ եւ ապրել էր պարտութիւնների դառը պահեր: 1834-ին նա փորձել էր ապստամբութիւն բարձրացնել Սաւոյիի մէջ: Բայց Ֆրանսայից ներխուժած իտալացի կամաւորականների երկու հարիւր հոգիանոց ջոկատին տեղի բնակչութիւնը զօրաւիգ չէր եղել: Ուստի ոստիկանութեան հետ անկանոն փոխհրաձգութիւնից յետոյ կամաւորականները նահանջել էին Ֆրանսա: Ձախողուել էր նաեւ Ճենովա կազմակերպուող ապստամբութիւնը: Տեղի իշխանութիւններին յաջողուել էր կանխել ծրագրուող զինուած ելոյթները, որ կազմակերպել էր Ջուզեպէ Գարիբալդին*: Ի դէպ, Գարիբալդին առաջին անգամ էր փորձել մասնակցել ազատագրական շարժումին եւ այդ փորձը վերջացել էր պիեմոնթեան իշխանութիւնների կայացրած մահապատժի դատավճիռով: Բայց Գարիբալդին կարողացել էր խուսափել ձերբակալութիւնից եւ թաքնուել Ճենովա: Այնուհետեւ անցել էր Ֆրանսա: Այս պարտութիւններից յետոյ Մաձինին հաստատուել էր Շուէյցարիա, որտեղ անմիջական մասնակցութիւն էր ունեցել «Երիտասարդ Գերմանիա», «Երիտասարդ Լեհաստան» եւ «Երիտասարդ Շուէյցարիա» կազմակերպութիւնների գործունէու թեանը: Ուստի իշխանութիւնները նրան վտարել էին երկրից, եւ արդէն երեսնամեայ Մաձինին հաստատուել էր Լոնդոն: Բայց 1848 թւականին, երբ Եւրոպայով մէկ տարածւում էր յեղափոխութեան ալիքը, ապստամբել էր նաեւ Լոմբարդիան: Մաձինին շտապեց իր անմիջական մասնակցութիւնն ունենալ այդ ապստամբութեանը: Սարդինայի թագաւորն էլ ջանում էր ամէն կերպ իր կողմը գրաւել նրան` խոստանալով Պիեմոնթ Լոմբարդական նորաստեղծ տէրութեան նախարարական աթոռ: Մի բան, որ ամէնից քիչ էր յուզում Մաձինիին:

Ապստամբութիւնները յաջորդում էին իրար եւ իրար էին յաջորդում պարտութիւնները:Հազիւ մէկ ամսւայ կեանք ունեցաւ Հռոմի հանրապետութիւնը, որի ղեկավարներից էր Մաձինին եւ, որը տապալեց Լուի Բոնապարտի ուղարկած ֆրանսական զօրախումբը: Դա նոյն զօրախումբն էր, որի գործողութիւնների դէմ, ի թիւս Փարիզի ուսանողների, բողոքի ցոյցի էր ելել նաեւ Ստեփան Ոսկանը... Ինչեւիցէ, Մաձինին դարձեալ ստիպուած էր հաստատուել Լոնդոն եւ այստեղ շարունակել իր աշխատանքը: 1859-ի այն օրերին, որոնք Միքայէլն իբր անցկացնում էր միայն Բրիտանական թանգարանի, Համաշխարհային Ցուցահանդէսի կամ Կենդանաբանական այգու մէջ, Լոնդոնը յագեցած էր նաեւ Ջուզեպէ Գարիբալդիի եւ Ֆելիչէ Օրսինիի* ոգեղէն ներկայութեամբ: Գարիբալդին` Իտալիայի ժողովրդական հերոսը, որ Հարաւամերիկեան հեռաւոր ափերից վերադարձել էր հայրենիք ու շարունակում էր գլխաւորել ազատագրական շարժումը, կառավա րութեան կողմից դարձեալ վտարուել ու այս անգամ մեկնել էր Հիւսիսային Ամերիկա: Սկզբնական շրջանին, Նիւ Եորքի մէջ, իր հանապազոր հացը նա վաստակում էր մոմեր պատրաստելով, իսկ այնուետհեւ որպէս վարձու նաւազ` նաւարկում էր առեւտրական նաւերով... Վերադառնալով հայրենի եզերք` նա հաստատուել էր կղզիներից մէկի վրայ եւ նուիրուել հողագործի աշխատանքին... Բայց ազատագրական պայքարի հերթական ալիքը դարձեալ իր դրօշի տակ կանչեց նրան: Եւ հիմա, Լոնդոնի մէջ, լուրեր էին պտտւում, թէ նա մարտնչում է միաւորուած Իտալիա ստեղծելու համար: Ոչ միայն Լոնդոնի մէջ, այլեւ ամբողջ Եւրոպայով թեւածում էր իտալական ազգային ազատագրութեան պայքարի խոշոր գործիչներից մէկի` Օրսինիի անունը, որ մահապատժի էր դատապարտել Ֆրանսան եւ Իտալիան խեղդամահ անող Լուի Բոնապարտին, նոյն ինքը` Նապոլէոն Երրորդին: «Օրսինին ապշեցուցիչ գեղեցկութեան տէր մարդ էր,— պատմում է Ականատեսը:— Նրա սլացիկ, հիասքանչ արտաքինը ակամայ իր վրայ էր հրաւիրում բոլորի ուշադրութիւնը: Հանդարտ էր ու քչախօս... Ձայնը երբէք չէր բարձրացնում: Երկար ու սեւ մօրուքը, որպիսին պահում էին Իտալիայի ազատամարտիկները, նրան տալիս էր երիտասարդ քուրմի տեսք: Նա արտակարգ գեղեցիկ գլուխ ունէր... Այդպիսի անհատականութիւնները, որպիսին Օրսինին էր, ծնւում են միայն Իտալիայի հողի վրայ: Նրանք զարմացնում են իրենց բարութեամբ եւ ապշեցնում են կամքի ուժով: Նրանք չեն խնայում իրենց կեանքը: Այդպիսի եռանդուն մարդկանց հնարաւոր է կասեցնել միայն գիլոտինով: Այլապէս, հազիւ փրկուելով Սարդինայի ժանդարմներից, նրանք դաւադրութիւն են կազմակերպում ավստրիական անգղի մագիլների տակ եւ, հրաշքով

փրկուելով Մանթուի կազեմաթներից2, ճզմուած ձեռքով սկսում են նռնակներ պատրաստել, յետոյ, վտանգը աչքի առաջ ունենալով, դրանք նետում են կառքի անիւների առաջ»: Այո՛... 1858 թւականի Յունւար 14-ին Օրսինին վճռել էր ի կատար ածել Լուի Բոնապարտի մահապատիժը: Կառքի վրայ եւ Լուի Բոնապարտի ոտքերի տակ նետած ռումբերը ինքնակալից զատ` շատերին էր վնասել: Օրսինին, այնուհանդերձ, խուճապի մէջ չէր ընկել: Ռումբի բեկորով ինքն էլ վիրաւոր` նա վերադարձել էր տուն: Տանտիրուհին, բարեհոգի մի կին, ոչինչ չկռահելով, խնամել էր նրան: Իսկ երբ ոստիկանները խուզարկութեան ընթացքին ուրիշ ռումբեր էլ էին յայտնաբերել, բարի կինը աչքերին չէր հաւատացել: Օրսինիին դատապարտել էին մահապատիժի: Գլխապարտութեան օրը, Մարտ 13-ին, վաղ առաւօտեան Օրսինիին դուրս էին բերել հրապարակ: Պատմում էին, որ նա դէպի կառափնարան էր գնում ոգու կատարեալ արիութեամբ: Վերջին րոպէին ինչ որ բան էր ուզել ասել, բայց թմբուկների որոտը խլացրել էր դատապարտեալին, իսկ յաջորդ պահին նրա գեղեցիկ գլուխը գլորւել էր գիլոտինի զամբիւղի մէջ: «Եւ որպէս մի խուլ արձագանգ, նրա անունը տարածուեց Եւրոպայով մէկ»,— պատմում է Ականատեսը: Իսկ թերթերը գրեցին, թէ Լուի Բոնապարտը հրամայել է Օրսինիի կտրած գլուխը խորասուզել թթւուտի մէջ, որպէսզի ոչ ոք չկարողանայ հետմահու գիպսէ դիմակ հանել: Ալեքսանդր Գերցէնի տան մտերիմներից էր Մարկոս Ավրելիոս Սաֆին, որ 1849 թւականին Հռոմէական հանրապետութեան կարճատեւ գոյութեան ընթացքին Տրիումվիրատի` Եռիշխանութեան անդամներից մէկն էր` Մաձինիի եւ Արմելինիի հետ, միաժամանակ գլխաւորելով Ներքին գործոց նախարարութիւնը: Լոնդոն էր նաեւ Լայոշ Կոշուտը` հունգարական ազգային ազատագրութեան առաջնորդն ու հմուտ քաղաքագէտը: 1848 թւականի ֆրանսական յեղափոխութիւնից յետոյ նա բացայայտօրէն հանդէս էր եկել` պահանջելով Հունգարիայի անկախութիւնը: Կոշուտի քարոզչական ելոյթները ոչ միայն նախապատրաստեցին հունգարական յեղափոխութիւնը, այլեւ Վիէնի ապստամբութիւնը: 1849 թուկանին հրաւիրուած Ազգային Ժողովին Լայոշ Կոշուտը Հաբսբուրգներին զրկուած էր յայտարարել գահակալութեան իրաւունքից եւ նշանակուել էր Հունգարիայի ժամանակաւոր կառավարիչ: Բայց հակառակորդ ուժերը կարողացել էին տապալել Կոշուտի կառավարութիւնը: Երկար դեգերումներից յետոյ, 2

Casemate (ֆրանս.), casematta (իտալ.) — Նկուղ, ներքնայարկ որ ծառայում է որպէս բանտ :

որի ընթացքին առիթ էր ունեցել մօտից ծանօթանալ Ջուզեպէ Գարիբալդիին, Լայոշ Կոշուտը հաստատուել էր Լոնդոն: Եւ ինչպէս միւս վտարանդիները, նա երբէք չէր դադարեցնում պայքարը Հունգարիան ազատագրելու համար: Յիրաւի, ազատութեան ոգին իրենով էր յագեցրել Լոնդոնի բարոյական այն մթնոլորտը, ուր ապրում էին եւրոպական գրեթէ բոլոր տէրութիւններից հալածուած եւ իրենց ապահովութիւնը այստեղ գտած վտարանդիները: Այդ նոյն մթնոլորտի մէջ ապրող Միքայէլ Նալբանդեանի համար յեղափոխութեան եւ ազգային ազատագրութեան նուիրեալներին հաղորդակցուելուց ծնուած առաջին պոռթկումը եղաւ «Ազատութիւն» բանաստեղծութիւնը.

Ազատ Աստւածն այն օրից Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն պարգեւել. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն որ ասացի Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. «Ազատութի՜ւն»,– դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից: «Ազատութի՞ւն»,– ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերից.

«Ազատութեա՞ն դու զինուոր Կամիս գրւիլ այս օրից: Ո՜հ փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին, Այս աշխարհը խիստ նեղ է»: — Ազատութի՜ն,— գոչեցի,— Թո՛ղ որոտա իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան Մինչեւ անարգ մահու սիւն Պիտի գոռամ, պիտ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: Այո՛, այսպիսին եղաւ նրա պոռթկումը: Բայց յետոյ... Յետոյ նա ապրելու էր ազգային ապագայի նոր գաղափարների ծնած խանդավառութիւնը եւ միայնակ մարդու յուսահատութիւն: Նա տեսնելու էր նոր հեռաստաններ, որոնց հասնելու համար քիչ էր կառամատոյցին քնով ընկած իր ժողովրդին ընդամէնը արթնացնելը: Անհրաժեշտ էր նաեւ ուժ ունենալ` նրան մղելու դէպի յառա՛ջ... Յառա՛ջ, որտեղ ազատութիւնը դադարելով վե րացական իղձ լինելուց, դառնալու էր ազգային կեանքի իրականութիւն: Իսկ ամէնից գլխաւորը` Միքայէլ Նալբանդեանը պէտք չէ յոյսը դնէր ուրիշների վրայ, քանի որ ազգային ազատագրութեան պայքարը կարող էր յաջողութեամբ պսակուել միայն սեփական ուժերը լարելու պարագային... Անշուշտ, անհրաժեշտ էր համագործակցութիւն, որովհետեւ միայնակ եւ մեկուսացած պայքարը յաղթանակի հեռանկար չունէր: Բայց նոյնքան անիրական հեռանկար էր նաեւ ձեռքերը ծալած սպասելը, թէ ինչպէ՛ս են միւս ազգերը տապալելու բռնատիրութիւնը, որպէսզի հայերն էլ իրենց բաժին ազատութիւնը եւ անկախութիւնը ստանային: Անիրական էր, քանի որ ազատութիւնը եւ անկախութիւնը փայաբաժիններով չեն լինում: Ազատութիւնն ու անկախութիւնը կա՛մ նուաճում են, կա՛մ չեն նուաճում: Եւ նուաճելու մի ճանապարհ կայ միայն. ազգային ազատագրութեան պայքարին մասնակցել որպէս լիարժէք ժողովուրդ: Ժողովուրդ, որն ունի ոչ միայն իր ազգային շահերը, այլեւ ընդունակ է գիտակցել այդ շահերի կենսական անհրաժեշտութիւնը ազգային ապագայի համար: ...Լոնդոնեան անցուդարձի մասին աւելի շատ լռող, քան խօսող Նալբանդեանը

Կոմսի «Յիշատակարան»ի մէջ այնուամենայնիւ գրելու էր. «Շատ պատահեցայ գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց, որոնք դարձան իմ լաւ ծանօթները: Բայց նրանք զբաղուած էին կամ իրենց ազգային գործերով, կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով»: Օրերն ու շաբաթներն անցնում էին կամ, ինչպէս Կոմսն էր ասում, «վազում էին ջրի պէս», բայց «գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդիկ», որոնք իրենց շրջանակի մէջ էին առել Միքայէլին եւ դարձել «շատ լաւ ծանօթներ», յիրաւի, որեւէ գործնական ծրագիր չէին կարող առաջարկել նրան: Եւ դա բնական էր ու հասկանալի: «Գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց» հետ ոչ մի խօսք չէր բացւում այն ամէնի մասին, որի շուրջ խորհըրդածելու ծարաւը խեղդում էր Միքայէլին. այն ամէնի մասին, ինչը «մօտ էր իմ սրտին ու հոգուն,— խոստովանում էր Կոմսը,— ինչը վաղուց դարձել էր իմ կեանքը, իմ հոգին, իմ արիւնը, իմ ուղեղը»: Ո՛չ Մաձինին եւ Սաֆին, ո՛չ Գերցէնը եւ Օգարեովը, ո՛չ Լուի Բլանը եւ Կոշուտը, ո՛չ Լիւդվիգ Չերնեցկին, որ Գերցէնի տպարանի կառավարիչն էր, եւ ոչ էլ Ստանիսլաւ Տխորժեւսկին, որ լեհ վտարանդիների համար գրքերի փոքրիկ կրպակ էր բացել եւ Չերնեցկիի հետ Գերցէնի մերձաւոր օգնականն էր, այդ «գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց» մէջ եւ ոչ մէկը Միքայէլի օգնութեան կարիքը չունէր, եւ չէր էլ կարող որեւէ սփոփող կամ յուսադրող բան ասել հեռուհեռուներից եկած ու իր ժողովրդի ճակատագրով տառապող, հիւանդոտ, հմայիչ, եռանդուն եւ, վերջապէս, զարմանալի ջերմ ու տոկուն երիտասարդին, որ ի՛նքը պէտք է կատարէր իր եզրակացութիւնը եւ ի՛նքը պէտք է կռահէր անելիքը... Հէնց Լոնդոն եղած ատենին էլ Նալբանդեանը կատարեց իր եզրակացութիւնը եւ կռահեց անելիքը: Նա պէտք է դառնար ազգային ազատագրութեան պայքարին նուիրուած մի ասպետ, պէտք է իր վրայ վերցնէր մի ամբողջ ժողովուրդի անկախութիւն, առաւել եւս ազատութիւն բերելու առաջնորդութիւնը, եւ որպէս հայութեան նուիրական ձգտումների ներկայացուցիչ` նո՛ր միայն կը կարողանար «կլոր սեղան»ի շուրջ նստել «յեղափոխութեան մեծաւորներ»ի հետ, ինքն էլ որպէս մի լիարժէք ու համահաւասար «մեծաւոր»: Հիմա, երբ այս եզրակացութիւնն արւած էր, Միքայէլը, վերջապէս, կարող էր իրեն թոյլ տալ մեկնելու հանքային ջրեր: Բայց Գերմանիայի մէջ նոյնպէս անդադար թափառումների մէջ էր այդ անհանգիստ հոգին: Հեսսէն, Էմս, Զոդէն, Մայնի Ֆրանկֆուրտ... Նաեւ այլ եւ այլ քաղաքներ, որտեղ նա դադար էր առել մի գաւ գարեջուր խմելու կամ փոքրինչ հանգչելու նպատակով: Լոնդոնեան տպաւորութիւնները հանգիստ չէին տալիս նրան: Յիշում էր նորանոր դրուագներ, իմաստաւորում էր այն զրոյցները, որ ունեցել էր «իրենց ազգային գործերով կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով» զբաղուած

ծանօթների հետ, նամակներ էր գրում մերձաւորներին, որոնց, թերեւս, յայտնում էր իր կասկածները, տարակուսանքները, որոնց հետ բաժանում էր ազգային նոր եւ շա՛տ իրական հեռանկարներով իր խանդավառութիւնը: Նատալիա ՏՈՒՉԿՈՎԱ-ՕԳԱՐԵՈՎԱ

«Մենք հայ ենք եւ մեր բարոյական կոչումը երկրի վրայ, որքան էլ տրտում լինեն հանգամանքները, որ մեր առաջ դրել է նախախնամութիւնը, չի կարող այլ բան լինել, քան ինքներս մեզնով քաջալերուելն է, ինքներս մեր ազնիւ գիտակցութեամբ հոգի ստանալն է եւ մեր ազգի կորուսեալ ոչխարներին որոնելու ելնելն է»: Հէնց այդ օրերին էր նաեւ, որ Միքայէլ Նալբանդեանը կատարեց շատ կարեւոր իր յայտնագործութիւնը. «Եւրոպացիք կարօտ չե՛ն մեզ»: Սա մի ճշմարտութիւն է, որ մէկ անգամ յայտնագործուելուց յետոյ պէտք է մշտական ուղեցոյց լինէր հայերի համար: Ճշմարտութիւն, որ չարժեր վերստին յայտնագործելու փորձ անել` նորանոր կորուստների գնով: Ճշմարտութիւն, որի էութեան ըմբռնումը մեզ զերծ է պահում նուաստացումներից, մեզ ներարկում է արժանապատուութեան բարձր զգացում, եւ մեր աշխատանքը, գաղափարները, մեր կեանքն ու գործունէութիւնը մե՛ր ժողովրդին, մեր տառապեա՛լ ու ազնուակա՛ն ժողովըրդին նուիրաբերելու կարողութիւն: Եւ քանի ապրում ենք, պարտաւոր ենք յուսալ ու մտածել, աշխատել ու քրտնել, եւ գործել ու գործել: Գործե՛լ, քանի դեռ օրը չի իրիկնացել: Թո՛ղ որ ներկայ սերունդին վիճակուած չլինի տեսնելու ազգի ապագայ ազատութիւնն ու անկախութիւնը, բայց հիմա, մեր այս ծա՛նր ժամանակներին կոչուած ենք պահպանելու ինքներս մեզ, կոչուած ենք դիմադրելու եւ դիմանալու ամէն տեսակի փորձութեան, կոչուած ենք պահպանելու մեր դիմագիծը եւ կոչուած ենք մեր զաւակներին ամէն կերպ ետ պահել օտար դպրոցների ձուլարաններից: Իսկ ի՞նչ է հարկաւոր այս ամէնի համար... Հարկաւոր է, որ ամէն մէկս գործը կատարի գոնէ իր կարողութեան չափով: Ուղեւորութեան ընթացքին մօտից ծանօթանալով ազատագրութեան երեւելի

գործիչներին, տեսնելով այն իրադրութիւնը, որ գոյութիւն ունէր Եւրոպայի տէրութիւնների ու ժողովուրդների փոխյարաբերութիւնների մէջ, համոզուելով, թէ որպիսի՛ անմարդկային միջոցներով են փորձում ոչ միայն նուաճել, այլեւ նուաճուած ժողովուրդներին ձուլելով վերացնել հզօր ու անողօք բռնատիրութիւնները, Միքայէլը տեսաւ մի իրակա նութիւն, որն աւելի վճռականութիւն հաղորդեց նրան: «Ո՛չ մի ազգութիւն իրաւունք չունի կուլ տալու եւ ոչնչացնելու մէկ այլ ազգութիւն: Բայց այս երեւոյթը ստէպստէպ կրկնւում է մարդկութեան պատմութեան մէջ: Այստեղ է ահա մասնաւորութեան անսուրբ տարրը: Արդարութիւնը պահանջում է խոստովանել ամենայն ազգութիւն, այո՛, ամենայն ազգութիւն, որովհետեւ ազգութիւնների միաւորութիւնից բաղկանում է մարդկութեան կազմուածքը: Մի ազգ, որ կորցնում է իր ազգութիւնը, դուրս է ընկնում այդ կազմուածքից որպէս փտած մի անդամ, եւ յաւիտենութեան կոկորդը անխնայ կուլ է տալիս այդպիսի ազգութիւնը: Այս պատճառով մարդկային սրտի համար աւելի տխուր բան չկայ, քան թէ տեսնել, որ մի ազգութիւն ընկնում եւ կործանւում է ծանր հանգամանքների հարստահարութեան տակ` մէկ այլ ազգի ճնշողութիւնից»: Եւ, սովորականի պէս, Միքայէլը մտովի ակամայ տեղափոխւում էր հայկական միջավայր: Այդ միջավայրը միատեսակ ու համասեռ չէր եւ բաղկացած էր ո՛չ միայն Նոր Նախիջեւանի, Մոսկուայի, Պետերբուրգի, այլեւ այն հայ համայնքներից, որ գոյութիւն ունէին Վիէնի, Փարիզի կամ երբեւէ գոյութիւն էին ունեցել Լեհաստանի մէջ: Մի աննկարագրելի դժբախտութիւն, մի սարսափելի տեսարան էր համարում Միքայէլը այն երեւոյթը, երբ «մի ազգի անդամները իրենք են հրաժարւում իրենց ազգութիւնից, եւ մտնելով մասնաւորութեան կորստաբեր դրօշակի տակ, ընդհանուր մարդկային յարգն ու արժանիքը տեսնում են մի մեծ, բայց օտար ազգութեան մէջ»: «Ի՜նչ ողորմելի փիլիսոփայութիւն,— յուսահատ գոչում էր Միքայէլը:— Ի՜նչ արտասուելի վարդապետութիւն... Թող ամէն ազգ պահպանի ի՛ր ազգային կերպարանքը, թող ազատ եւ պայծառ ծաղկի ամէն մի ազգութիւն մարդկային աշխարհի մէջ, որովհետեւ նրանք միայն զօրութիւն եւ հոգի են տալիս ազգերի ընդհանուր գործունէութեանն ու յառաջադիմութեանը»: Ուրիշ ի՞նչ էր մտորում Միքայէլը հանքային ջրերով ապաքինւելու օրերին... Ի՞նչ եզրակացութիւններ էր անում ճամբորդական տպաւորութիւններից... Արդեօք հանգստի այս կարճատեւ շրջանի մէ՞ջ էր յղանում իր ծրագրերը, որոնք այնուհետեւ ամենայն բծախնդրութեամբ պէտք է իրականացուէին եւ որոնք ուղեցոյց աստղեր պէտք է լինէին նաեւ հետագայ սերունդների համար... Բայց մի բան կասկածից վեր է, որ նրան շարունակ ոգեւորել է Իտալիայի միաւորուած տէրութիւն եւ ազգային միաւորութիւն ստեղծելու գաղափարը, որի իրականացումի համար ջանք չեն խնայել ո՛չ ազատագրական պայքարի առաջնորդները եւ ո՛չ էլ շարքային մարտիկները: Նաեւ կասկածից դուրս է, որ

ոգեւորութեան հետ միաժամանակ Միքայէլին հետապնդել է իտալական ազատագրական պայարի այն դրուագը, որ նրան պատմել էր Ստեփան Ոսկանը: Միքայէլի համար այդ պատմութիւնը շօշափելի էր, տեսանելի` յատկապէս Իտալիա կատարած ուղեւորութեան հենքի վրայ: Իսկ զուգահեռները, որոնք ծնւում էին ինքնաբերաբար` կարող էին շահեկան լինել հայերին: Ժողովուրդը ոտքի էր ելել` միանալու Գարիբալդիի զօրախմբերին, որոնք կոչւում էին «Ալպեան որսորդներ», պատմել էր Ստեփան Ոսկանը: Նրանք, այդ «որսորդներ»ը, մեծաւ մասամբ ազնուական ու պատուաւոր ընտանիքների զաւակներ էին եւ կռւում էին յանուն հայրենիքի ազատագրութեան: Իտալացի մի մայր ոչ միայն իր եկամուտն էր նւիրել, որպէսզի «որսորդները» կարողանան զինուել, այլեւ Գարիբալդիին զինուոր էր տուել երեք զաւակներին: Իսկ դուստրը դրօշ էր գործել ու յանձնել եղբայրներին, ապսպրելով, որ յանուն ազատ Իտալիայի զոհուեն թէկուզ, բայց երբէ՛ք իրենց թիկունքը ցոյց չտան թշնամուն: Այդպիսին էին «Իտալիոյ աշխարհի տիկնայք փափկասուն, որ գիտէին սիրել ու սիրւել»: Եւ ա՛յս էր ճշմարիտ հայրենասիրութիւնը: ...Հանդիպումներ Մաձինիի ու Սաֆիի հետ, Գարիբալդիի մասին հիւսւած աւանդութիւններ, որոնք պատմում էին ամենուրէք, իտալացի կանանց նուիրումն ու սէրը` իրենց բզկտուած ու բռնադատուող հայրենիքի նկատմամբ, որի ազատութեան համար չեն խնայում իրենց զաւակների կեանքը... Այս ամէնը շարունակ պտտւում էր Միքայէլի գլխի մէջ` ոչ մի պահ հանգիստ չտալով նրան: Եւ այնքա՛ն ժամանակ, մինչեւ որ Մայնի Ֆրանկֆուրտից ոչ հեռու, հինաւուրց մի գիւղաքաղաքի մէջ, մտքերն ու զգացմունքները յանկարծ մարմնաւորուեցին բանաստեղծութեան մէջ.

Մեր հայրենիք, թշուառ անտէր, Մեր թշնամուց ոտնակոխ, Իւր որդիքը արդ կանչում է, Հանել իւր վրէժ քէն ու ոխ: Մեր հայրենիք շղթաներով Այսքան տարի կապկապած, Իւր քաջ որդոց սուրբ արիւնով Պիտի լինի ազատուած: Ահա՛, եղբայր, քեզ մի դրօշ, Որ իմ ձեռքով գործեցի, Գիշերները ես քուն չեղայ, Արտասուքով լուացի: Նայի՛ր նորան, երեք գունով,

Նուիրական մեր նշան, Թո՛ղ փողփողի թշնամու դէմ, Թո՛ղ կործանուի Ավստրիան: Ինչքան կին մարդ, մի թոյլ էակ, Պատերազմի գործերում Կարէ օգնել իւր եղբօրը, Զանց չարեցի քո սիրոյն: Ահա՛ իմ գործ, ահա՛ դրօշ, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի պէս, Գնա՛ փրկել մեր հայրենիք, Պատերազմի վառ հանդէս: Ամէնայն տեղ մահը մի է, Մարդ մի անգամ պիտ մեռնէ. Բայց երանի՜, որ իւր ազգի Ազատութեան կը զոհուի: Գնա՛, եղբայր, Աստուած քեզ յոյս, Ազգի սէրը քաջալեր, Գնա՛, թէեւ չեմ կարող գալ, Բայց իմ հոգին քեզ ընկեր: Գնա՛ մեռիր դու քաջի պէս, Թող չտեսնէ թշնամին Քո թիկունքը, թող նա չասէ Թէ վատ է Իտալացին:— Ասաց. տւեց օրիորդը Իւր եղբօրը մի դրօշ, Մետաքսից էր, ազնիւ գործած, Ուր երեք գոյն կար որոշ: Եղբայրն առաւ եւ ողջունեց Իւր սիրական քնքուշ քոյր, Առաւ զէնքը, սուր, հրացան, Հեծաւ իւր ձին սեւաթոյր: — Քուրի՛կ,— գանչեց քաջ պատանին,— Մնա՛ս բարեաւ, սիրական,

Այս դրօշակին պիտի նայի Ամբողջ բանակ իտալեան: Նա սո՛ւրբ է ինձ, երբ մկրտւած Արտասուքով ու կնքած, Դու յանձնեցիր ինձ յիշատակ, Հայրենիքի նուիրուած: Թէ մեռանիմ, դու մի սգար, Իմացի՛ր որ տարեցի Դէպ ի մահու արքայութիւն, Իմ հետ քանի թշնամի:— Ասաց. վազեց դէպ ի հանդէս Աւստրիացոց յանդիման, Իւր արիւնով գնել յաւերժ Ազատութիւն իտալեան: Բայց Միքայէլը չէր կարող բաւարարուել միայն գողտրիկ աւանդութիւնը պատմելով, որովհետեւ այն կը մնար որպէս մի պարզ տեղեկութիւն իտալացի հայրենասէրների մասին... Օտարի կողմից նուաճուած ու ոտնակոխ եղած թշուառ հայրենիքի նկատմամբ այդպիսի սէրը չէր կարող մինչեւ հոգու խորքը չցնցել Միքայէլ Նալբանդեանին, ուստի եւ նա չէր կարող դառնութեամբ չաւելացնել.

Ո՜հ, իմ սիրտը կտրատւում է Տեսանելով այսպէս սէր, Դէպի թշուառ մի հայրենիք, Որ ոտնակոխ եղած էր: Սորա կէսը, կէսի կէսը, Գէթ երեւէր մեր ազգում. Բայց մեր կանայք... ո՜ւր Եղիշէ, Ո՜ւր մեր տիկնայք փափկասուն:

Ո՜... արտասուք ինձ խեղդում են, Այլ չեմ կարող բան խօսել.

Չէ ՛... թշուառ չէ Իտալիան, Եթէ կանայք այսպէս են: Այո՛, Նալբանդեանն անուղղելի էր: Եւ այս պարագան ոչ միայն բացառիկ մի հմայք էր տալիս նրան, այլեւ բնաւորութեան հաստատուն գծերից մէկն էր: Նոյնիսկ ամենազգացմունքային տողերը գրելիս, այնուհանդերձ, ճշմարտութեան երեսին անթարթ նայելով, չխուսափել այդ ճշմարտութիւնը բացէ ի բաց ասելուց: Իսկ նա իրաւունք ունէր... Իրաւունք ունէր երանի տալու ա՛յն հեռաւոր ժամանակներին, երբ Վարդանանց պատերազմին իրենց արիութեամբ` ճակատամարտի դաշտ իջած զօրականների թիկունքից ետ չմնացին «հայոց աշխարհի փափկասուն տիկնայք»: Նորէն ու նորի՛ց իրաւունք ունէր, քանի որ չէր տեսնում նոյնպիսի անձնազոհ հայրենասիրութիւն հայ կանանց մէջ, որոնք շատ աւելի մտահոգուած էին նորաձեւութիւններից ետ չմնալու, քան իրենց զաւակներին հայեցի դաստիարակութիւն տալու եւ մայրենի լեզուով կրթելու խնդրով: Զոդէն եղած օրերին գրուած այս բանաստեղծութիւնը տպագրուեց երկու տարի անց*: Բայց շուտով այն դարձաւ հայութեան սիրելի երգերից մէկը, առաւել եւս սիրելի դարձնելով «ճշմարիտն ասող ու մէջտեղում կանգնող» հեղինակին, առաւել եւս տարածելով նրա համբաւը հայկական բոլոր համայնքներով մէկ... Յիրաւի, իսկական երգերը ունենում են ճիշտ այնպիսի ճակատագիր, ինչպէս եւ լիարժէք անհատականութիւնները: Նրանք դառնում են Ժամանակի Ոգի*: ԿԱՍԿԱԾՆԵՐԸ ԻՄԱՍՏՈՒԹԵԱՆ ՆԱԽԱԳՈՒՇԱԿ

Ուր չկայ մտքի եւ բանականութեան ազատութիւն, այնտեղ կայ հոգու ստրկութիւն, իսկ ուր ստրկութիւն, այնտեղ չկայ կեանք: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Բարեկամութիւնը սատարելու լաւագոյն միջոցը փոխադարձաբար իրար տեղեակ պահելն է այն ամէնի մասին, ինչ անում ենք: Յոհան Վոլֆգանգ ԳԵՈԹԷ «Մի նոր քաղաք մտնելով, ես ոչ միայն անարժան, այլեւ ամօթ եմ համարում փողոցներ չափել դատարկ նորասիրութեան պատճառով»,— ասում էր Նալբանդեանը: Բայց եւ այնպէս, Լեհաստանով շրջել էր` դիտելու հայոց եկեղեցիները, Գերմանիա այցելել էր Բեռլինի հռչակաւոր թանգարան, իսկ Անգլիա` ոչ միայն Բրիտանական թանգարան, այլեւ... կենդանաբանական այգի: Եւ այս բոլոր

դէպքերում էլ «նպատակը եղել էր մի նոր բան սովորելը»: Ուստի, Փարիզ ժամանելով, այս անգամ նա շտապեց Վերսայլ, թագաւորական այդ շքեղ պալատը, որտեղ «դարերով դարբնուել էր Ֆրանսայի վիճակը»: Եւ նա տեսաւ «այն ապարանքը, այն տները, ուր ապրում էր Ֆրանսան. այո՛, Ֆրանսան, որովհետեւ Վերսայլն էր այս գործնական, բայց թեթեւամիտ ազգի պարծանքը: Թէեւ նոյն այդ պարծանքի առարկան ժամանակներ յետոյ դարձաւ ֆրանսացոց համար մի խայտառակիչ վկայութիւն թագաւորների ազգավնաս շռայլութեանը...» Պալատական այգու մէջ զբօսնելիս` նա գտաւ այն, ինչը իսկական անակնկալ էր... «Ժամանակի ազդեցութեան ենթարկուած արձանների մէջ կանգնած էր նաեւ մեր Արշակունի Տիգրանի* արձանը, մեծ հմտութեամբ կատարւած քանդակագործութիւն: Սառը մարմարիոնը հոգի էր ստացել ճարտարագէտ քանդակագործի ձեռքի տակ, եւ արձանի իւրաքանչիւր գծերից բացայայտւում էր բուն հայութեան տիպարը»: Տիգրան արքայի արձանից քիչ հեռու կանգնած էր Միհրդատինը*: Վերսայլի պալատական սենեակները ամբողջ օրը մինչեւ ուշ գիշեր շրջելուց եւ երբեմնի բնակիչների ստւերների հետ երեւակայութեամբ հաղորդակցուելուց յետոյ, նա դարձեալ ելաւ այգի ու, յայտնուելով շրջանաձեւ հրապարակի վրայ, յիշեց ամբողջ օրուայ ընթացքին իրեն առաջնորդող սպասաւորի պատմածները: «Այստեղ երբեմն լինում էին համերգներ, որ կարգում էր ֆրանսական թագուհիներից ամենաթշուառը` Մարի Անտուանետը*... Յիշատակը այս անունի մի կախարդական հարւածի պէս դղրդեց ուղեղս: Աչքիս իսկոյն յայտնուեցին ֆրանսական հրապարակախօսները. Մարատը`* իւր ճերմակ կեղծամով, որ խոստանում էր փրկել թագուհու կեանքը*: Մի փոքր անց տեսնում էի կատաղի մարդկանց մի խուռն բազմութիւն, աղմուկ, աղաղակ, խռովութիւն, կառափնարան, դահիճ եւ երկու կտրւած ու արիւնով շաղախուած գունաթափ գլուխներ: Ես ճանաչեցի Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդը* եւ Մարի Անտւանետը...» Սա միայն կարեկցանք չէր ողբերգութեան զոհերի նկատմամբ,այլ կատարուած յանցագործութեան գիտակցութիւն: Տեղի էր ունեցել մի արիւնահեղութիւն, որ ներկայացւում էր որպէս պայքար յանուն արդար կեանքի: Տեղի էր ունեցել սպանութիւն, որ, սակայն, չէր կարող եւ չպիտի արդարացուէր ոչ մի, նոյնիսկ ամենալուսաւոր նպատակով: Եւ այստեղ, յեղափոխութիւնների գործած ոճիրների երկրի մէջ առաւել եւս չարագուշակ էին հնչում այն մտքերն ու գաղափարները, որոնք թեւածում էին ռուսական իրականութեան մէջ եւ որոնք բորբոքում էին երիտասարդութեան երեւակայութիւնը... Թերեւս, այդ երիտասարդներին օգտակար կը լինէր որոշ ժամանակ «յեղափոխութիւնների հայրենիք»ի մէջ ապրելը: Այլապէս, նրանք եւս, ինչպէս մոլեգնող Բելինսկին, որպէս հաւատամք ընդունելով ընկերային կեանքի մտապարիրները, կարող էին առանց աչք թարթելու կրկնել, թէ մարդկութեան մի փոքր մասը երջանկացնելու համար հրով ու սրով պատրաստ են ոչնչացնել բոլոր միւսներին:

Ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները վերլուծելիս, Ստեփանոս Նազարեանը գրեթէ չէր սխալուել: Թէեւ ո՛չ առաջնային, սակայն երեւոյթները արագացնող պատճառ էր Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդի զուտ մարդկային բնոյթը, որն էլ իր հերթին ինչ որ չափով, գուցէ եւ մեծաւ մասամբ, պայմանաւորուած էր ամուսնական առագաստի գաղտնիքով: Բանն այն է, որ ամուսնութիւնից յետոյ գրեթէ եօթը տարի, այսինքն մինչեւ քսաներեք տարեկան հասակը, Ֆրանսայի թագաւորը առէջքի մի թերութեան հետեւանքով չէր կարողանում կատարել ամուսնական իր պարտականութիւնները: Եւ միայն փոքրիկ վիրահատութիւնից յետոյ նրան յաջողուեց* արքայական անկողնախորշի մէջ իրականացնել այն, ինչը պէտք է տեղի ունենար ամուսնական առաջին գիշերը: Հետեւաբար, եթէ թագաւորը տառապում էր թերարժէքութեան բարդոյթով, ապա թագուհին էլ որպէս չսիրուող կին, շարունակ ապրել էր նուաստացումի զգացում: Ահա թէ ինչո՛ւ էր Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդը դարձել կամազուրկ, ինքն իր նկատմամբ անվստահ, դիւրահաւատ ու թելադրուող: Եւ Մարի Անտւանետն էլ իւրովի էր իր մէջ խեղդում նուաստացումների անվերջանալի շարանը, անձնատուր լինելով զուարճութիւնների ու վատնումների, «թէպէտ անմեղ, բայց սանձազերծ զբօսասիրութեան, զանց առնելով այն խստաբարոյ կանոնները, որպիսիք ծիսային աւանդութիւններ էին դարձել Ֆրանսայի թագուհիների համար»: Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդի թագաւորութեանառաջին տասներկու տարիները անցել էին հանդարտութեամբ, ամէն բան «փոքր ի շատէ շարժւում էր դէպի լաւը», նոյնիսկ բարուոքուել էր «թագաւորի բարեգործ ձեռքով»: Բայց կառավարութեան կողմից կատարուած անզգոյշ քայլերն ու վրիպումները աստիճանաբար լիցքաւորեցին քաղաքական մթնոլորտը: Միեւնոյն ժամանակ, կրթութիւնն ու լուսաւորութիւնն էլ տարածուելով հասարակութեան ամէնատարբեր շերտերի մէջ, նպաստում էին, որպէսզի ժողովուրդն զգար, թէ «օրէնսդրութիւնքը ետ է մնացել իրենից»: Ուրեմն, անհրաժեշտութիւն էին նորոգութիւններ: Բայց ո՛չ թագաւորի բարեմտութիւնն ու բարեացակամութիւնը, եւ ոչ էլ առանձին մարդկանց բանիմացութիւնն ու ներգործութիւնը բաւական չէին արդէ՛ն ախտահարուած տէրութիւնը փրկելու համար: Յատկապէս, որ «բաւականին շատ մարդիկ իրենց հացն ուտում էին տէրութեան հիւանդութեան շնորհիւ եւ երկիւղ ունէին, թէ յանկարծ կ’առողջանայ»: Ծանր էր եղել 1788-89-ի ձմեռը: Ուստի տառապած ու քաղցած ժողովուրդը չարացել էր: Վերսայլի նկատմամբ նուազել, եթէ չասենք` իսպառ վերացել էր ազգային վստահութիւնը: Ֆրանսացին այլեւս չէր հաւատում իր թագաւորին, եւ ոչ միայն թագաւորին, այլեւ ազնուականական խորհրդարանին: Անվստահութիւնը իր վաղեմի պատմութիւնն ունէր: «Պէտք չէ մոռանալ, որ Վերսայլի փայլը սկսեց շիկանալ այն ժամանակներից, երբ ֆրանսական ազգի սիրտը պաղեց Լիւդովիկոս Տասնչորսերորդից»,— յիշեցնում էր Նալբանդեանը:

Եւ քանի որ անվստահութիւնը հասնում էր գագաթնակէտին, ուրեմն անհրաժեշտ էր շուտափոյթ ստեղծել մի նոր հեղինակութիւն, որ թէկուզ եւ ժամանակաւոր, կարողանար դիմագրաւել դժգոհութեան ահագնացող ալիքը: Իր բնոյթին իւրայատուկ վարանումներից յետոյ, վերջին պահին, թագաւորը որոշեց հրաւիրել Ազգային Ժողով, որն արդէն երկու հարիւր տարի էր, ինչ, ըստ էութեան, ներկայացնում էր ժողովրդի բոլոր խաւերը: Բայց տեղի էր ունեցել հերթական մի վրիպում: Վերջնական որոշման իրաւունքը իրեն վերապահելու նպատակով, թագաւորը խելացի համարեց մարտավարական այն քայլը, թէ պէտք է կրկնապատկել երրորդ դասի ներկայացուցիչների թիւը, որպէսզի հակակշռուեն առաջին եւ երկրորդ դասերը` ազնուականներն ու հոգեւորականները: Այս պարագային նուազելու էր թագաւորի պատասխանատուութիւնը, բայց աւելանալու էր հեղինակութիւնը` որպէս վերջին խօսքն ասողի: Սակայն դէպքերը զարգացել էին բոլորովին այլ ուղղութեամբ: Ժողովրդին գլխի էին գցել, որ իշխանութեանը մօտենալու այսքան հազւագիւտ հնարաւորութիւն հազիւ թէ նորից լինի, քանզի արքաները «բացառիկ դէպքերի են միայն օգտւում ժողովրդի խորհուրդից»: Գիւղերի եւ քաղաքների մէջ ընտրութիւնները վերածուել էին ժողովրդական տօնակատարութեան, պատմում է Ականատեսը: 1789 թւականի Մայիս 5-ին, Ազգային Ժողովի բացման օրը, Վերսայլը ոչ միայն թագաւորի աթոռանիստն էր, այլեւ դարձել էր երկրի մայրաքաղաքը, որտեղ ժամանել էին շուրջ երկու հազար պատգամաւոր եւ անթիւանհամար հետաքրքրասէր մարդիկ, որոնք ուզում էին անպայման մասնակցութիւն ունենալ պատմական այդ հանդիսութեանը: Եւ արդէն յայտնի էր, որ Վերսայլը, «գաւառական այդ փոքրիկ քաղաքը, հաշուարկուած է Ֆրանսայի մէկ տիրակալի, բայց ոչ թէ երկուսի համար: Եւ նրանցից մէկը` թագաւորական իշխանութիւնը կամ Ազգային Ժողովը, ի վերջոյ, ստիպուած էր լինելու տեղ ազատել միւսի համար»: Այնուհետեւ դէպքերը զարգացել էին բաւականին անակնկալ ընթացքով: Կարճ ժամանակ անց երրորդ եւ միւս երկու արտօնեալ դասերի միջեւ ծայր էին առել անհամաձայնութիւններ, որոնց հետեւանքով մեկուսացուած երրորդ դասը իրեն հռչակել էր Ազգային Ժողով եւ Գնդակախաղի դահլիճի մէջ խոստացել, որ առանց սահմանադրութեան չի հեռանալու: Թագաւորը երրորդ դասին թոյլ չէր տուել մասնակցել խորհրդակցութեան, բայց եւ անմիջապէս փոխել էր իր այդ վճիռը Միրաբոյի* յայտարարութիւնից յետոյ, թէ «Ազգային Ժողովը տեղի կը տայ միայն սուինների ուժին»: Իսկ Փարիզ արդէն ծայր էին առել խռովութիւնները: Յուլիս 14ին Հէրցոգ Լիանկուրը Փարիզից սրարշաւ Վերսայլ էր եկել, որպէսզի թագաւորին հաղորդի գոյժը. «Բաստիլը գրաւել են գրոհով: Պարետին սպանել են եւ կտրած գլուխը նիզակի ծայրը խրած` շրջում են քաղաքի մէջ»: «Բայց դա արդէն խռովութի՛ւն է»,— գոչել էր թագաւորը: Հէրցոգ Լիանկուրը ուղղել էր նրան. «Ո՛չ, սը՛ր, դա յեղափոխութիւն է»,— պատմում է Ականատեսը:

Կ’անցնի եւս մի քանի օր, եւ իրեն Սահմանադիր Ժողով յայտարարած Ազգային Ժողովը կ’ընդունի հրովարտակը: Կ’անցնեն ամիսներ, եւ կը շարունակուի արիւնոտ խրախճանքը: Կ’անցնեն տարիներ, եւ կը շարունակուի արիւնոտ խրախճանքը: Կ’անցնի հարիւրամեակը, եւ մի հերթական «յեղափոխական» յեղաշրջումից յետոյ կը շարունակուի, կը շարունակուի, կը շարունակուի՛ արիւնոտ խրախճանքը: Բայց այդ մասին գիտենք մենք, որ նոյնպէս տարաբախտօրէն յայտնուեցինք յեղափոխութեան արիւնոտ խրախճանքի մէջ: ...Միքայէլի համար յեղափոխութեան մասին ճշմարտութիւնը առաւել չափով բացայայտուեց, երբ ճանաչեց նաեւ ոճրագործ առաջնորդներին: Եւ այսպէս. Միրաբո... Հոնորէ Գաբրիէլ Միրաբո... 1789-ին երրորդ դասի կողմից Ազգային Ժողովի պատգամաւոր էր ընտրուել եւ հռետորական ձիրքի շնորհիւ դարձել էր նրա առաջնորդը: Երիտասարդ տարիներին անպարկեշտ ապրելակերպի եւ չվճարած պարտքերի պատճառով բազմիցս բանտարկութեան էր ենթարկուել: Եւ այս Միրաբոն միջնորդ էր ուղարկել արքունիք, յանձնարարելով` «Թող արքունիքն իմանայ, որ ես աւելի շուտ իրենց հետ եմ, քան իրենց դէմ»: Ինչո՞ւ... Ո՞րն էր պատճառը: Բանն այն է, որ ազատութեան համար պայքարելու ելած Միրաբոն ինքը` ազատ չէր: Պարտքերը կաշկանդում էին նրան եւ յանուն մէկ միլիոնի` Միրաբոն պատրաստ էր «բարի ծառայութիւն մատուցել արքունիքին»: Եւ երբ նրան հասկացրին, որ վեց հազար թոշակ էլ կարող է ակնկալել ամէն ամիս, «յեղափոխութեան մռնչացող առիւծ»ը յանկարծ յիշել էր, թէ ինքը միշտ եղել է նուիրւած միապետական: Այսպիսով, երբ կնքուեց պայմանագիրը, Փարիզի փողոցների ու հրապարակների համար Միրաբոն շարունակեց մնալ յեղափոխական, իսկ Ազգային Ժողովի մէջ` թագաւորի շահերի պաշտպան: Հասարակական կեանքի ծայր աստիճան լարուած եւ, ինչպէս դէպքերի հետագայ ընթացքը ցոյց տուեց, ընդհանրապէս աղէտալի մթնոլորտի մէջ, Միրաբոն ստիպուած էր լարախաղացի ճարպկութեամբ պահպանել հաւասարակշռութիւնը արքունիքի ու Ազգային Ժողովի միջեւ, որպէս այդպիսին` դառնալով յեղափոխականի բարոյականութեան այսօրինակ երկդիմի վարքագծի, կեղծաւորութեան ու շահամոլութեան գրեթէ դասական նախահայրը: Հասարակական նրա այս վարքագիծը շատ բնական կասկածների տեղիք տուեց: Մարատը նրան մեղադրեց ծախուելու մէջ: Ֆրերոնը* լապտերասիւնից կախելու դատապարտեց: Բայց ութ ամիս շարունակ թագաւորին ու յեղափոխութեանը միաժամանակ ծառայելուց յետոյ, 1791-ի Մարտին Միրաբոն վախճանուեց իր անկողնու մէջ: Շուրջ երեք հարիւր հազարանոց թափօրը դէպի յաւերժութիւն ճանապարհեց նրան, յուղարկաւորելով Պանթէոնի մէջ... Բայց պարզուեց, որ յեղափոխութիւնները նաեւ ստիպում են վերանայել արժէքները, եւ այն էլ պատմական շատ կարճ միջոցին: Հազիւ երկու տարի անց, երբ «բացայայտւեցին Միրաբոյի գաղտնի կապերը թագաւորի հետ, մի

նոր հրամանով նրա դեռեւս չքայքայուած դիակը հանեցին գերեզմանից եւ նետեցին կենդանիների մորթազերծարան»: Ուրեմն, մահից յետոյ որպէս ոճրագործ դատապարտուելու յեղափոխական այս ձեւափոխութեան նախահայրը նոյնպէս Միրաբոն դարձաւ... Ծախուելու եւ երկդիմի գործելակերպի մէջ Միրաբոյին մեղադրող Ժան Պոլ Մարատը ճակատագրի կողմից նոյնպէս նախապատրաստուել էր որպէս յեղափոխութեան բարոյականութեան նախահայրերից մէկը: Մինչեւ յեղափոխական ասպարէզ իջնելը նա զբաղուել էր գիտութեամբ եւ ուզում էր բժիշկ դառնալ: Սիրում էր ողջողջ հերձել կենդանիներին եւ խոստովանել էր. «Եթէ ես օրէնսդիր լինէի, ապա կը պնդէի, որպէսզի յանուն հայրենիքի եւ ընդհանուր մարդկութեան, մահուան դատապարտուած յանցագործների վրայ բժիշկները նոր ու դժուարին վիրահատութիւններ կատարէին»: Իսկ երբ այս խոստովանութիւնից տասը տարի անց յեղափոխութիւնը Մարատին տրամադրեց օրէնսդիրի ու դիկտատորի իշխանութիւն, նա սկսեց կիրառել մի նոր սկզբունք. «Ոմանց համար փոքր ցաւ` յանուն ուրիշների մեծ բարօրութեան»: Այդ սկզբունքը կիրառելիս, նա ձեռքի նշտարը փոխարինեց գիլոտինով: Եւ մի քանի տասնեակ հազար մարդ գլխատւեցին: «Անհանդուրժողականութիւնը,— գրում է Ականատեսը,— որն առաջ էլ բնորոշ էր նրա բնաւորութեանը, յեղափոխութեան բուռն տարիներին վերածուեց ֆանատիկոսութեան եւ ախտաբանական կասկածամտութեան, որոնք եւ Մարատին դարձրեցին «յեղափոխութեան կապովի շուն»: Յիրաւի, յանուն «ընկերային արդարութեան» մարտնչող Մարատը ամենուրէք տեսնում էր նախանձողների ու թշնամիների: Կարճ ժամանակ անց նա ընկել էր բարոյական կատարեալ խելագար վիճակի մէջ եւ 1793-ին, «յանուն հասարակական անդորր»ի պահանջում էր 270 հազար գլուխ` անձամբ իր վրայ վերցնելով դահիճի պարտականութիւնը: Եւ պատահական չէր Թէնի այն նկատառումը, թէ «Մարատը հոգեկան խանգարումի սահմանի վրայ է. սրա ապացոյցն է գազանային ծայրայեղ խանդավառութիւնը, շարունակական գրգռուած վիճակը, չափազանց, գրեթէ տենդագին շարժունակութիւնը, գրելու անսպառ մոլուցքը... տեւական անքնութիւնը, ծայր աստիճան աղտակենցաղութիւնը»: Չգիտես ինչո՛ւ, առանց հեգնանքի նրան անուանում են նաեւ «ժողովրդի բարեկամ», որին լոգանք ընդունելիս դաշիւնահարեց վրիժառու մի կին: Այս էր պատճառը, որ Մարատը խուսափեց գիլոտինից: Սակայն նա եւս «յեղափոխութեան բարոյականութեան» նախահայր էր: Նոյնիսկ կնոջ ձեռքով սպանուելու փաստով: Եւ եթէ հարիւր քսանհինգ տարի անց մէկ ուրիշ կնոջ չյաջողուեց մահափորձ կատարելով, երկիրը փրկել «ժողովրդի մէկ ուրիշ բարեկամ»ից, ապա միեւնոյն է, արմատները ծլարձակել էին ֆրանսական յեղափոխութեան արնաշաղախ դաշտի մէջ: Յակոբինեան արիւնալի ահաբեկչութեան ղեկավարն էր Հասարակական փրկութեան կոմիտէի փաստական առաջնորդ Մաքսիմիլիան Մարի Իզիդոր դը Ռոբեսպիերը*, որ տեսականօրէն հիմնաւորել էր յեղափոխական իշխանութիւն

կազմակերպելու մի նոր ձեւ` յեղափոխական-ժողովրդավարական դիկտատուրա, որ փոխարինելու էր սահմանադրականին: Նեղ մտահորիզոն ունեցող մարդ էր եւ իրական կեանքից կտրուած լինելով, դարձել էր յեղափոխութեան գաղափարի ֆանատիկոս: Տեսականօրէն ազնիւ նկատառումներ ունենալով, նա Փարիզը ողողել էր գլխատուող մարդկանց արեան գետերով: Բայց կարճ ժամանակ անց նա ինքը գլուխը դրեց գիլոտինի դանակի տակ: Հասարակական փրկութեան կոմիտէի ղեկավարներից մէկն էլ Ժորժ Ժակ Դանտոնն* էր, որ «դառնալով Արդարադատութեան նախարար, սկսեց կաշառքներ վերցնել»: Յեղափոխութեան շնորհիւ նա «ի վերջոյ, կարողացաւ բաւարարել շքեղ կեանքի ու իշխանասիրութեան անզուսպ իր ձգտումը»: Ռոբեսպիերի հետ ահաբեկչութեամբ տարուած լինելու շրջանն անցնելով, նա դարձել էր փոքր-ինչ չափաւոր, որի համար էլ նրան պատժեցին իր իսկ բազկակիցները: Մահից առաջ նրա վերջին խօսքը եղել էր. «Յեղափոխութեան ժամանակ իշխանութիւնն անցնում է առաւել փչացած մարդկանց ձեռքը»: Այսպիսին էին «յեղափոխութեան մեքենավարներ»ը, որոնք մի քանի տարիների ընթացքին յեղափոխութեան դահիճներից վերածւեցին յեղափոխութեան զոհերի: Սոսկալի արիւնահեղութիւնների մասին յիշողութիւնները դեռեւս պահպանւում էին նաեւ 1830 եւ 1848 թւականների յեղափոխութիւնները վերապրած մարդկանց մէջ: Ու թէեւ Միքայէլ Նալբանդեանը դեռ լրիւ չէր ապաքինուել յեղափոխութեան կարմրուկից, բայց այլեւս հազիւ թէ առար կութիւն ունենար Ստեփանոս Նազարեանի այն եզրակացութեանը, որ կատարել էր «Ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները» աշխատասիրութեան մէջ: «Յիշատակութեան է արժանի, որ ազգային պատգամաւորները, իրենց անձը ինքնիշխանաբար փոխելով մի Ազգային Ժողովի եւ իրենց այդ յափշտակութիւնը կամենալով վարագուրել ժողովրդի գերագոյն իշխանութեամբ, ոտնակոխ արեցին նոյն ազգի բազմութիւնը, որն ընտրել էր որպէս իրենց պատգամաւոր»: Մեծամասնութիւնը պահանջել էր կասեցնել ապօրինութիւններն ու ներմուծել բարենորոգութիւններ, միաժամանակ յանձնարարելով զօրավիգ լինել թագաւորի իշխանութեանը եւ իրականացնել պատգամաւորական կառավարութեան կարգը: Եւ, ուրեմն, «Ազգային Ժողովը,— պնդում էր Ստեփանոս Նազարեանը,— քրէական մեղքով մեղանչեց ոչ միայն թագաւորի, այլեւ նոյն ազգի նկատմամբ, որի անունից հանդէս էր գալիս... Եւ այս յանցանքից ծնուեցին բոլոր անիրաւութիւնները... Ազգային Ժողովը ոչընչացրեց մինչեւ այժմ եղած կարգերը եւ Ֆրանսան վերածեց մի անապատի եւ մանկական ինքնավստահութեամբ կառուցեց նոր կարգերի խախուտ եւ թոյլ տունը, որ պէտք է փուլ գար, եւ փուլ եկաւ արդարեւ»: Յիրաւի, մէկ անգամ արդէն անմեղ արիւն թափելով, խաժամուժ ամբոխը այլեւս դառնում է արնածարաւ, ուստի նրան «կարելի է մոլորեցնել, քաջալերել եւ մղել ամէն տեսակի չարագործութեան»: 1793-ի Սեպտեմբերին Ֆրանսայի մէջ ծայր էին առել բանտարկեալների զան-

գուածային կոտորածներ, որոնց դրդողները Յակոբինեան առաջնորդներն էին, եւ ամէնից առաջ ինքը` Դանտոնը: Նախ սկսեցին կոտորել սպաներին, քահանաներին ու ազնուականներին: Բանտապաններին հրամայուել էր չխոչընդոտել այդ կոտորածները եւ, որպէսզի բանտարկեալները կատարեալ անօգնական լինէին, նրանց դանակ-պատառաքաղները հաւաքել էին: Կոտորածը կարճ ժամանակի մէջ վերածուել էր հերթական արիւնոտ մի խրախճանքի: Գինին հոսում էր առատօրէն: Իւրաքանչիւր հերթական դիակի մօտ սկսում էին յեղափոխական երգեր երգել: Ջարդերը հետզհետէ աւելի էին կատարելագործւում: Յեղափոխականներին թւում էր, թէ ազնուականները աններելիօրէն դանդաղ են մեռնում: Ուստի հերթական զոհին անցկացնում էին շարքի միջով եւ ամէն ոք հիմա կարող էր սուսերի հարթ երեսով հարուածել նրան` ծեծամահ անելու համար: Իսկ եթէ զոհը անուանի մարդ էր, ապա նրան տանջում էին առանձնայատուկ մի ջանասիրութեամբ: Տիկին դը Լամբալին, որ թագուհու ընկերուհին էր, պղծել էին ու կտորկտոր արել դիակը: ՍենՖերմէն աբբայութեան մէջ դահիճը սուսերով խոցել էր գեներալի թիկնապահ դը լա Լեի կողը, ձեռքը մխրճել էր մարմնի մէջ, պոկել էր սիրտը եւ մօտեցրել բերանին` ասես պատրաստւում էր ուտել: «Արիւնը կաթկթում էր նրա բերանից,— գրում է Ականատեսը,— եւ բեղ-մօրուքի պէս ինչ որ բան էր սարքել»: Եւ այս մղձաւանջի մէջ, ստահակների այս սահմռկեցուցիչ ոճիրների թանձրոյթի մէջ առանձնակի մի վեհութեամբ էին իրենց մահուան արահետ դուրս ելել թէ՛ Լիւդովիկոս Տասնվեցերորդը եւ թէ՛ Մարի Անտւանետը: Մի արահետ, որ ամէն մարդ անցնում է բոլորովին միայնակ, ինքն իր հետ, իր ապրած կեանքի բեռն ուսերին եւ դիմացը տեսնելով միայն անգոյութեան մութ վիհը: Բոլորը չէ, որ այդ արահետն անցնում են արժանապատուօրէն, անցնում են որպէս մարդ, անցնում են որպէս անկրկնելի էութիւն: Եւ ի՜նչ կարեւոր է, թէ դու թագաւոր ես կամ ռամիկ, ի՜նչ կարեւոր է, թէ դու երիտասարդ ես կամ տարէց, ի՜նչ կարեւոր է, թէ դու ամբաստանուած ես կամ տրորուած... Չկար մոլեգնած ամբոխը, արդէն տասնամեակների հեռուների մէջ էր մնացել արքայասպանութեան ոճիրը, ժողովուրդը շուարած էր եւ իր գիտակցութեան խորքերի մէջ արդէն տառապում էր մեղքի բարդոյթով: Սակայն մահապատիժից առաջ թագաւորի անվրդովութիւնն ու զարմանալի սառնասրտութիւնը տարօրինակ մխիթարութիւն կարող էր լինել ֆրանսացու համար` արժանապատուութեան զգացում ներշնչելով նրան: ...»Կէսգիշերն անցել էր... Ես մտայ Վերսայլի ծառաստանը: Պայծառ գիշեր էր, զովարար քամին մխիթարում էր արեւից տանջուած ծառերի տերեւները, որ այժմ աւելի ուրախ եւ զուարթ խշխշում էին: Լուսինը ամէնայն փառահեղութեամբ լողում էր կապոյտ երկնքի վրայ: Գերեզմանակա՜ն լռութիւն...— պատմում էր Միքայէլ Նալբանդեանը Վերսայլ կատարած ուղեւորութեան մասին:— Ամբողջ գիշեր հազարաւոր յիշողութիւններ եւ բիւր մտքեր, ասես թէ պատերազմում էին ուղեղիս մէջ»: «Առաւօտ վաղ վերադարձայ Փարիզ»,— իր տպաւորութիւնները մի հակիրճ

նախադասութեամբ է աւարտում Վերսայլ անցկացրած օրուայ մասին յիրաւի գերզգայուն եւ զարմանալի պայծառ երեւակայութիւն ունեցող Միքայէլը: Ի դէպ, սրանք յատկանիշներ էին, որոնցով կարելի էր բացատրել նրա անհանդուրժողականութիւնը, անհամբերութիւնը, «լեզուն ատամների տակ պահել չկարողանալը»... Եւ եթէ այս բոլորին աւելացնենք որ նա չէր տրւում զգացական տպաւորութիւնների կամ չէր մոլորւում երեւակայութեան անիրական աշխարհի լաբիրինթոսի մէջ, ապա այն պատճառով միայն, որ ինքն իր հետ լինելու ժամանակ չունէր: Փարիզի հայ համայնքի հոգսերն ու հեռանկարները հետաքրքիր էին, նաեւ` օգտակար, մարդուն յուսադրող: Բայց մի անհանգստութիւն, մի տագնապ շարունակ ճմլում էր Միքայէլի սիրտը: «Չգիտեմ, թէ ինչ վիճակի մէջ է „Հիւսիսափայլ“ը,— տանջւում էր նա` բոլորովին անտեղեակ Մկրտիչ Բերոյեանի ներկայացրած բացատրագրից եւ վստահ, թէ չի յաջողուելու փրկել ամսագիրը: Իսկ եթէ ամսագիրը չփրկուի, ապա չի լինի նաեւ վերադարձ:Նշանակում է այլեւս վտարանդիութեան մէջ են անցնելու տարիները: Բայց նա պահպանում էր ոգու տոկունութիւնը.— Յոյս ունեմ եւ յոյսս մեծ է: Մի՞թէ մեր ազգի մէջ խաւարն ու սուտն են յաղթանակելու շարունակ լոյսի եւ ճշմարտութեան վրայ: Մենք, մտաւորական եւ ամէն բան հասկացող մարդիկ, պարտաւոր ենք ընդդէմ զինուորագրուել, եւ մեզնից յետոյ եկողներին ցոյց տալ, որ ազգի համար անհոգ չենք եղել, որ ազգի թշնամիների յարձակումներին դիմադրել ենք կրծքով ու ճակատով, որ ազգի օգտի համար զոհել ենք մեր հանգըստութիւնն ու հայրենիքը»: Այո՛, նա արդէն հաշտւում էր հայրենիքը զոհած նժդեհի իր վիճակին եւ տենդօրէն նորանոր ծրագրեր էր մտմտում պայքարն ու գործունէութիւնը շարունակելու համար: Այդ ծրագրերը թւում էին անիրագործելի եւ իրական մարմնաւորում կարող էին ստանալ դրանց հետ կապուած յոյսերը: Միքայէլը ոգեւորուած էր Փարիզ ազատ տպարան ունենալու եւ ազատ խօսք ասելու հնարաւորութեան հեռանկարով, որ պայմանաւորուած էր Ջանիկ Արամեանի տպագրական գործունէութեամբ: Տարիներ շարունակ Ջանիկ Արամեանը ուսումնասիրել էր տպագրութեան գործը եւ հիմա սեփական տպարան ունէր: Հայ կական այբուբենի տպագրական տառատեսակի մայրեր չունենալով` նա վերափոխել էր լատիներէն տառամայրերը: Թէ որպիսի՛ հմտութեամբ ու ճաշակով էր կատարել ձեւափոխութիւնը, վկայում է թէկուզ եւ այն փաստը, որ մինչեւ օրս էլ գոյութիւն ունի Արամեանի ստեղծած տպագրական տառատեսակը եւ կոչւում է նրա անունով*: Արամեանը սիրով յանձն առաւ տպագրել «Հիւսիսափայլ»ը: Միակ պայմանն այն էր, որ ամսագրի մէջ ֆրանսայի քաղաքականութեան դէմ որեւէ նիւթ պէտք չէ լինէր: Միքայէլ Նալբանդեանը համաձայնեց այդ պայմանին, մտածելով, որ «հայերը որեւէ յարաբերութիւն չունենալով ֆրանսական կառավարութեան հետ,

բնականաբար, չեն ունենայ նաեւ մի այնպիսի քաղաքական շահ, որ վնաս լինէր Ֆրանսային»: «Ազատ գրատպութիւնը մեծ քայլափոխ է դէպի յառաջադիմութիւն եւ ամէն մարդ, ով կարող է որեւէ կերպ ընթացք տալ ազատութեան, արժանի եւ արժանի է մեր շնորհակալութեան»: Ազատ տպարան ունենալու հնարաւորութեան լուրը նոյն ոգեւորութեամբ էլ Նալբանդեանը յայտնեց բարեկամին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Ապրիլ 23. «Յոյս ունեմ, որ բոլորդ` մեր ճշմարտասէր եւ ազնուամիտ հայրենակիցներն ու բարեկամները, ձեր օգնութիւնն ու նպաստը չէք խնայի, եթէ „Հիւսիսափայլ“ը Մոսկուա փակուելու պարագային, ձեռնարկեմ մէկ ուրիշ տեղ տպագրութիւնը նորոգելու գործը»: Մշակոյթի եւ հասարակական գործիչներ կան, որոնք ազատ մարդիկ են եւ, որոնք հէնց այդ պատճառով էլ իրենց կեանքը ապրում են ամբաստանութիւնների, բանսարկութիւնների եւ ատելութեան մթնոլորտի մէջ: Միայն զարմանալ կարելի է, թէ ինչպէս են նրանք ոչ միայն դիմանում, այլեւ շարունակում իրենց գործը, որ ազգային ապագայի համար անպայման ունի ճակատագրական նշանակութիւն: Բայց նրանք միայնակ մարդիկ են: Միայնակ ու բացառիկ այդ մարդկանցից մէկն էր Ստեփան Ոսկանը, որին ճանաչել եւ որի հետ ծրագրուած, հետեւողական գործունէութիւն էր ծաւալել Միքայէլ Նալբանդեանը տարիուկէս առաջ` արտասահման կատարած իր առաջին ճամբորդութեան ընթացքին: Ընդհանրապէս, Միքայէլի ուղեւորութիւնները կարեւոր նշանակութիւն ունէին ոչ միայն սեփական մտահորիզոնը ընդարձակելու, սեփական աչքով տեսնելու եւ սեփական մաշկի վրայ զգալու համար այն վիթխարի անցուդարձը, որ տեղի էր ունենում Եւրոպայի երկրների մէջ, այլեւ հնարաւորութիւն էին տալիս համոզուել, թէ միայնակ մարդիկ եւս կարող են հանդիպել, ճանաչելու համագործակցել,նրանք եւս կարող են ունենալ հասկացւած լինելու ներքին մի գոհունակութիւն, որ նաեւ կարող է ինչինչ չափով հաւասարակշռել շուրջը թանձրացած ատելութեան մթնոլորտի հեղձուկը: Պոլիս նա հանդիպել էր Յարութիւն Սվաճեանին, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանին, Փարիզ` Ստեփան Ոսկանն էր, իսկ Երեւան` Խաչատուր Աբովեանը, որի «Վէրք Հայաստանի» վէպը վերջերս էր լոյս տեսել, հեղինակի ոգեղէն ներկայութիւնը բերելով ազգային ազատագրութեան սրբազան գործին, որ սկզբնաւորում էին այդ ազատ երիտասարդները: Ինչպէս եւ պայմանաւորւել էին, 1859-ի Յունւարից, մոսկովեան «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեան հետ զուգահեռ` Փարիզ սկսեց լոյս տեսնել Ստեփան Ոսկանի այս անգամ արդէն «Արեւմուտք» երկշաբաթաթերթը, որի նշանաբանն էր

«Արձագանգ Եւրոպայի լուսաւորութեան»: Փորձառու հրապարակախօսն ու խմբագիրը, որ նաեւ մասնակցել էր 1848ի յեղափոխութեանը եւ խորքից ըմբռնել էր նրա կործանարար էութիւնը, որ հէնց այդ պատճառով էլ ենթարկուել ու ենթարկուելու էր ամէն տեսակի բամբասանքի եւ ամբաստանութեան, շատ լաւ գիտէր, որ հակառակորդները իրեն չեն խնայելու, չեն ներելու իրեն հէնց թէկուզ «Արեւմուտք»ը հրատարակելու համար: Չեն ներելու, որովհետեւ ոչ հեռաւոր անցեալին նրանք կարծես թէ վերջնականապէս ոչնչացրել էին յանդուգն հրապարակախօսին, բայց նա նորից մէջտեղ էր եկել, նորից յանձն էր առել հրապարակաւ ասուող խօսքը հայերի ծանր ականջներին հասցնելու գործը: Չեն ներելու որովհետեւ նա հայերի մէջ հազուագիւտ ազատ մարդկանցից մէկն էր: Չեն ներելու, որովհետեւ նա շարունակում էր հաւատարիմ մնալ ինքն իրեն: «Հաւաստի ենք, որ սուտ ազգասիրութիւնը այս անգամ եւս թշնամութիւն եւ նախատինք չպիտի խնայէ մեզ, բայց թող գիտնայ, որ մեր մտքի համոզումը կեանքի համոզումէ ստորին չէ եւ գիտէ ոչ միայն նուիրուել, այլեւ հարստացնել ամէն պարագայի մէջ»: Այսպէս էր նա գրում թերթի առաջին թւի մէջ եւ պատմում մի առակ այն մասին, թէ ինչպէս ծանր պարտութիւնից յետոյ Լենկթեմուրը, յուսալքւած, մտորումների մէջ իր տաղավարը նստած, ձեռքի ծպեղով թոյլ չէր տալիս, որ մրջիւնը ցողունով դէպի վեր շարունակի իր ճամբան... Բայց մրջիւնը երբէք չյուսալքուեց: «Տկարի յամառութիւնը յաղթութիւն տւեց: Մրջիւնի այս յամառութիւնը տկարներուս զօրութիւնն է, եւ միշտ աշխատեցանք հայրենիքի եւ մտքի ազատութեան ծառայել»: Իսկ հայրենիքը, հայրենասիրութիւնը, մտքի ազատութիւնը նրա համար որոշակի, իրական արժէքներ էին, որոնք պայմանաւորւած էին նոյնքան որոշակի բարոյական կողմնորոշումներով: Ստեփան Ոսկանը «հայրենիքի սէր»ը գերագոյն զգայնութեան կարգին էր դասում եւ անհնար, անկարելի էր համարում յանուն այն սիրոյ զոհաբերել արժանապատւութիւնը, կամ ազատութիւնը ոտնահարել: «Հայրենիքի սէրը, ինչպէս ամէն մի սէր, երբ ապականուած չէ, պատիւով միայն կը պահուի եւ կը փառաւորուի»,— համոզուած էր նա: Իսկ «խայտառակ» հայրենասիրութեան նկատմամբ ոչ միայն վստահութիւն չունէր, այլեւ իրեն յանձնառու չէր համարում հայրենիքի համար ամէն րոպէ խայտառակ լինել: Ստեփան Ոսկանը շատ շուտով, մէկ տասնամեակ էլ չանցած, մոռացութեան էր տրուելու հայ հասարակութեան կողմից... Յիրաւի, 60-ականների լուսաւորութեան եւ ազատագրութեան խմորումների մէջ ներկայ էր Խաչատուր Աբովեանը*: Ներկա՛յ էր: Ներկայ էր իր անաղարտութեամբ, իր ոգեղէն էութեամբ, ներկայ էր իր

ողբերգականութեամբ: Ապրած ժամանակի մէջ ոչ միայն չհասկացուած լինելու, այլեւ իր իսկ ազգակիցների կողմից հալածուելու եւ նուաստանալու ողբերգականութեամբ: Ժամանակին ինքը` Աբովեանը գանգատւում էր. «Նախանձն ու բազմատեսակ հալածանքները պաշտօնակիցներիս կողմից, հարկադրեցին ինձ ընդմիշտ թողնել Թիֆլիսը եւ իմ սիրելի հիմնարկութիւնը, որ ես բացել էի իբրեւ նախապատրաստական` ապագայ ժողովրդական ուսուցիչների համար... Ի՜նչ վիճակի մէջ են այստեղ դպրոցները...» Այդ դպրոցների մէջ «երեխաները չափազանց նեղւում են, չհասկանալով դասերի միտքը, որ տրւում էր ռուսերէնով»: Չէ՞ որ միտքը կրթւում է լեզուով, բառերով եւ «որքան մաքուր, որքան պարզ ենք հասկանում լեզուն, այնքան դիւրին եւ այնքան շուտ ենք ընկալում այն առարկան, որի մասին մեզ պատմում են... Բայց եթէ այդ մասին բարձր խօսես, հալածանքի կ’ենթարկուես իբրեւ հերետիկոս,— բացատրում էր Աբովեանը իր նկատմամբ անհանդուրժողական վերաբերմունքի պատճառը:— Իսկ եթէ ձայն չհանես, չէ՞ որ խայտառակութիւն է ականատես լինել, թէ ինչպէս տարէ ց’տարի ոտնատակ են տալիս սեփական հայրենիքի շահերը»: Որքան օրինաչափ էր հայ լուսաւորիչների տքնաջան ու անձնազոհ աշխատանքը ժողովրդին կրթելու, իսկ այդ կրթութեան համար էլ գրական ժամանակակից մի լեզու մշակելու նպատակով, նոյնքան էլ բնական էր ռուսական կայսրութեան գերագոյն խնդիրը` ձուլե՛լ նուաճուած ժողովուրդները, ռուսաց լեզուն դարձնել այդ ձուլարանի վիթխարի շերեփը, եւ սրանով իսկ ապահովել բռնատիրութեան մշտնջենաւոր գոյութիւնը, քանի որ կացնահարւած բներով ժողովուրդները երբէք չէին կարողանալու վերագտնել իրենց արմատները: Եւ առանց արմատների անհնար կը լինէր երբեւէ արթնանալ իբրեւ ազգ, որ համարձակուէր երազել նաեւ ազատութիւն: Ստեփանոս Նազարեանը, որ Աբովեանին ու Նալբանդեանին ժամանակի ու տարածութեան մէջ իրար կապող Վկայողն էր եւ նրանց հետ կազմած հզօր մի եռանկիւնու գագաթ, իր հանդարտ բնաւորութեամբ ու սթափ մտքով բացատրում էր, թէ ինչո՛ւ հէնց նոյն հայերի մէջ այդքան հակառակուողներ կան հայոց լեզուի նորոգութեան գաղափարին. «Ինչո՞ւ բանալ ժողովրդի աչքերը, որպէսզի նա տեսնի այն, ինչը պարտաւոր է տեսնել»: Ժողովուրդը պարտաւո՛ր է տեսնել: ...Աբովեանի ողբերգականութիւնը նաեւ նրա պատանեկան խանդավառութեան եւ այնուհետեւ ազգային լուսաւորութեան արդէն տառապեալ գործիչի յուսախաբութեան մէջ էր: Բայց խանդավառուած էր եղել նոյնքան տառապեալ մի ժողովուրդ, որ օրհնել էր այն պահը, երբ ռուս զինուորը ոտքը դրեց հայոց հողին: Այդ «օրհնեալ պահ»ից շատ չանցած բացայայտուելու էր անողօք ճշմարտութիւնը: Եւ Խաչատուր Աբովեանը հալածուելով, մատնուելով, ամբաստանուելով, բայց չունենալով իր մտքերն ու ծրագրերը հրապարակելու հնարաւորութիւն, այնուհանդերձ գրի էր առնում այդ ամէնը, դասագրքեր եւ

ընթերցանութեան գրքեր էր ստեղծում, թարգմանութիւններ էր կատարում... Եւ այդ ամէնը գրասեղանի գզրոցի համար միայն: Մի օտարի գերութեան մէջ գտնուող իր ժողովրդի հետ նա յայտնուել էր մէկ ուրիշ օտարի գերութեան մէջ: Եւ համոզուել էր, թէ անհնար է որեւէ ուսում, կրթութիւն եւ լուսաւորութիւն, անհնար է ընդհանրապէս ազգի գոյութիւնը ռուսական բռնատիրութեան կրնկի տակ: Միայն ազատագրուած ազգը կարող է լինել իր ճակատագրի տէրն ու տիրականը, միայն ազատագրուած ազգը կարող է ապրելու իրաւունք ստանալ այս աշխարհի մէջ: Յուսախաբութեան եւ հոգեկան ու բարոյական տառապանքի մէջ, թերեւս մասամբ ինքզինքը մխիթարելու եւ սփոփելու, բայց հիմնականին որպէս Ուսուցչի կտակ, նա մի շնչով գրել էր «Վէրք Հայաստանի» պատմական վէպը, որ, սակայն, ինչպէս նրա բոլոր աշխատութիւնները, հեղինակի կենդանութեան օրօք լոյս աշխարհ չեկաւ: Վէպի ձեռագիրը գտնուել էր 1850 թուականին, բայց որպէսզի հասնէր ընթերցողին, անհրաժեշտ էին ութ երկար ու ձիգ տարիներ եւս: Լոյս տեսնելով 1858ին, «Վէրք Հայաստանի» վէպը եւ նրա հեղինակը ասես զինուորագրուեցին ազատագրութեան այն պայքարին, որ արդէն խմորւում էր հայ իրականութեան մէջ նրա ընտիր գործիչների ջանքերով: Ստեփան Ոսկանը «Արեւմուտք»ի մէջ անմիջապէս ներկայացրեց այդ վէպը` երեք յօդուածներից բաղկացած մի շարքով: Նա համոզուած էր, որ անհնար է գիրքը դատել եւրոպական կանոններով, քանզի «ռամիկներու համար եւ ռամիկի ոճով գըրուած է այն եւ իբրեւ գրական շէնք» չի ներկայանում: Վէպին բնորոշ էր նաեւ գերմանական ճապաղութիւնը: Բայց «պակասութիւններու քով հայրենական վառվռուն սէր մը, հարուստ երեւակայութիւն մը եւ նուրբ դիտումներ կը գտնուին գրեթէ ամէն էջերու վրայ»: Եւ ընդհանրապէս հայ ժողովուրդի կեանքը, նրա տառապանքն ու ազատաշունչ ոգին ներկայացուած էր «վիպասանի թանկագին մի տաղանդով», որպիսին բնորոշ է Բալզակին* կամ Էոժեն Սիւին: Եւ եթէ Աբովեանի արածը աւանդաբար շարունակուի մտքի հայ մշակների կողմից, ապա վերջ կը տրուի մեր մտաւոր աղքատութեան, վստահ էր Ստեփան Ոսկանը, եւ կը սկզբնաւորուի ու կը հաստատւի ազգային գրականութիւնը: Իսկ ազգային գրականութիւնը կարող էր ստեղծուել երեք նախահիմքով, որոնք էին` ժողովրդի սիրտը, որ լինելու էր գրականութեան աղբիւրը, ժողովրդի անցեալն ու աւանդութիւնները, որ լինելու էր գրականութեան նիւթը, եւ ազգ ու մարդկութիւն ներդաշնակութիւնը, որ լինելու էր գրականութեան նպատակը: Այն նպատակը, որ կարող էր տեսնել ճշմարիտ գրողը միայն: «Գիտենք, որ դժուարութիւնը մեծ է»,— խոստովանում էր Ստեփան Ոսկանը: Քանի որ մի տեսակ հայեր կան, որոնք «դեռ երկար ատեն պիտի աշխատէին ճնշել ու հալածել ազատ մտքերը... Երանի թէ պ. Աբովեանին դիտաւորութիւնը հասկցուէր, եւ իր շաւիղը մնար ազգին մէջ, բայց...» Միքայէլ Նալբանդեանը բաժանում էր Ստեփան Ոսկանի գնահատականը

վէպի մասին, չհամաձայնելով, սակայն, թէ այն անհնար է քննել եւրոպական գրականութեան չափանիշերով: Ընդհակառակը, «Վէրք Հայաստանի» պատմական վէպը կարող էր դիտուել միայն «եւրոպական կանոն»ով, որ միշտ քննում է ստեղծագործութեան խորհուրդը եւ այն, թէ հեղինակը որքանով է կարողացել լուծել ինքն իր առաջ դրած խնդիրը: Եթէ հրաժարուենք վէպը քննել եւրոպական չափանիշերով, եթէ այն դիտենք «ասիական աչք»ով, ապա կը տեսնենք, որ գործ ունենք մի առասպելի, մի հեքիաթի հետ: Միքայէլը համաձայն չէր Ոսկանի այն մտքին նաեւ, թէ «ռամիկի համար է գրուած» վէպը: Ամբողջ ազգի համար է գրուած, վիճում էր նա Ստեփան Ոսկանի հետ: Այդ վէպի մէջ ուսանելի շատ բան կայ ո՛չ միայն շինակա նի, այլեւ քաղաքաբնակի, այլեւ «հայոց կիսատ թերատ ուսումնականների համար եւս»: Նալբանդեանի կարծիքով ռամիկը կարող է լինել այնտեղ միայն, որտեղ կայ ազնուականութիւն: Իսկ հայոց ազգը կորցրել է իր քաղաքական ինքնուրոյնութիւնը եւ դրա հետ մէկտեղ անհետացել է տոհմիկ ազնուականութիւնը: Ազնուականութիւնը հարստութեամբ չէ պայմանաւորուած, ինչպէս եւ ռամկականութիւնը` աղքատութեամբ: Եւ հին ու մեռած գրական լեզուն ազնուական չէ, ոչ էլ կենդանի ժողովրդականը` ռամկական: Իսկ լեզուի ու ոճի գերմանական ճապաղութիւնը, երբ շարունակ ու անհամօրէն կրկնւում են նոյնանշան բառեր, այո՛, Միքայէլը նոյնպէս տեսնում էր, բայց յիշեցնում էր, որ Աբովեանը յատկապէս ընտրել է գրաւոր խօսքի այդ կերպը, որպէսզի «անկիրթ ժողովուրդը չկարծի, թէ գիրք է կարդում, այլ մտածի, թէ մի մարդ զրուցում է իր հետ»: Իսկ այդ մտերմիկ ու հասկանալի զրոյցի անհրաժեշտութիւնը հասունացել էր նոյնպիսի արագութեամբ, որպիսի անհամբերութեամբ կայսրութիւնը ուզում էր աւարտուն տեսնել ծայրամասային իր գաղութների ժողովուրդների ձուլումը ռուսաց լեզուի, ռուսաց մշակոյթի, ռուսաց պատմութեան մէջ: Իսկ ո՞րն էր զրոյցի նիւթը*: Եթէ նայելու լինենք «ասիական աչք»ով, ապա ընդամէնը այն, որ ռուսները եկել են հայերին «ազատելու»: Բայց հայերն էլ ուզում են իրենք եւս մասնակցել ազատագրութեանը: Թէ որքանո՛վ է ազատութիւն օտարի բերած «ազատութիւն»ը, անպայման իր յստակ պատասխանն ունեցող հարց է, որ, սակայն, առայժմ անհասանելի է ոչ միայն շինականների, այլեւ «հայոց թերատ ուսումնականների համար»: Բայց Աղասու եւ միւս քաջերի ցանկութիւնը, որպէսզի իրենք եւս զէնքը ձեռքին կռւի ելնեն պարսկական գերութեան դէմ, ազատութիւնը սեփական արիւնով եւ բազկի ուժով նուաճելու ազգային արժանապատուութիւնից ակունք առնող ճշմարիտ մղում է: Եթէ այս ամէնը վերաբերում էր միայն պատմական ոչ հեռաւոր անցեալին, եթէ Աբովեանը ազգի հետ զրոյցի էր բըռնուելու սոսկ Աղասու մասին պատմելու համար, ապա այդ նպատակի ճանապարհին բնաւ կարիք չկար քերականութիւնը, ճարտասանութիւնը, տրամաբանութիւնը ծալել, մի կողմ դնել եւ...

աշուղ դառնալ: «Միտք արի, միտք արի, մէկ օր էլ ասացի ինձ... մէկ աշըղ էլ դո՛ւ դառ, ինչ կ՛ըլի, կ՛ըլի»: Աբովեանը «աշուղ էր դառնում»: Այսինքն նոյնանում էր, ապրում էր իր հերոսի հետ, որովհետեւ այդ հերոսը հարկաւոր էր նաեւ այսօ՛ր... Աղասին գերութեան կապանքներից ազգը ազատող ոչ միայն ուժը, այլեւ ամէնից կարեւորը` գիտակցութիւնն էր: Եւ այդ գիտակցութիւնը` ստրկութիւնից, գերութիւնից, բռնատիրութիւնից ազատագրուելու գիտակցութիւնը, մարդկանց, հայերի՛ն հասցնելու համար էր «աշուղ դարձել» Աբովեանը, կատարելով իր գերագոյն ընտրութիւնը` ինչ լինելու է, թո՛ղ լինի: Միքայէլ Նալբանդեանը երիցս իրաւացի էր, երբ չհամաձայնելով Ստեփան Ոսկանի հետ, գտնում էր, որ վէպը պէտք է գնահատել եւրոպական գրականութեան չափանիշերով: Հետեւաբար «Վէրք Հայաստանի» վէպը բացայայտելով անցեալի հերոսականութիւնը, արձագանգւում էր ներկայի մէջ: Եւ գերութիւնից, արդէն մի նո՛ր գերութիւնից ազատագրուելու բաղձանքը ամէն հայի մէջ ներշնչելու, արթնացնելու նպատակով էլ Ուսուցիչը մտերմիկ զրոյց էր անում ընթերցողի հետ: Բայց վէպը սոսկ մարտակոչ չէր, եւ ոչ էլ անցեալի հերոսականութիւնը կրկնօրինակելու մի յորդոր: Խաչատուր Աբովեանը իր այս գրքի մէջ կատարում էր մի եզրակացութիւն, որ անվերապահ եւ մշտնջենաւոր արժէք ունեցող կտակ էր սերունդների համար: «Աշխարքումս ով ոտը բարձրացրեց` Հայաստանու վրայով պէտք է լոք տար, Հայոց ազգին պէտք է ոտնատակ տար, ձեռք քցէր որ իր թշնամու հախիցը կարենար գալ: Ո՛չ Ասորիք, ո՛չ Պարսիկք, ո՛չ Մակեդոնացիք, ո՛չ Հռովմայեցիք, ո՛չ Պարթեւք, ո՛չ Մոնգոլք, ո՛չ Օսմանցիք չէին կարող էն զօրութիւնը ստանալ, եթէ Հայոց ազգը մէկ դեհը չէր պահել: Դեհը պահելով ղորդ սա իր տունը քանդեց, չունքի իր բարեկամը վեր ընկնելուց եդոյ իր թշնամին աւելի եւս իր չարութիւնը գործում, իր ինադը (ջիգրը) հանում էր» — «Աշխարհի մէջ ով ոտքը բարձրացնէր` Հայաստանի վրայով էր անցնելու, Հայ ազգին էր ոտնատակ տալու, նրան պէտք է նուաճէր, որպէսզի կարողանար նաեւ յաղթել թըշնամուն: Ո՛չ Ասորիները, ո՛չ Պարսիկները, ո՛չ Մակեդոնացիները, ո՛չ Հռոմէացիները, ո՛չ Պարթեւները, ո՛չ Մոնղոլները, ո՛չ Օսմանցիները չէին կարող ուժ ունենալ, եթէ Հայոց ազգը մէկնումէկի կողմը չպահէր: Կողմ պահելով (կողմնորոշուելով), յիրաւի, իր տունը քանդեց, քանի որ բարեկամի թուլանալուց յետոյ նրա թշնամին առաւել չարութեամբ էր գործում,վրէժ էր լուծում, քանզի հայը ժամանակին յատկապէս իր կողմը չէր պահել»: Այս դառը ճշմարտութիւնը բացայայտելուց յետոյ Խաչատուր Աբովեանը իր անսահման լաւատեսութեամբ գնահատում էր Հայ ազգի` թէկուզ եւ արեան գնով ապրելու, հաւատն ու լեզուն պահպանելու` կամքի ուժը, «որ մէկ ազգ էլա էսպէս օրինակ չունի» — «որ ուրիշ ոչ մի ազգ այսպիսի օրինակ չունի»: ...Փարիզ գտնուելու այս օրերին Միքայէլը թերեւս շատ աւելի խորքից էր

Ստեփան Ոսկանի հետ քննարկում Աբովեանի վէպը: Եւ, ո՛վ գիտէ, գուցէ հէնց այս զրոյցների ընթացքին էր, որ նրա մէջ ընձիւղուեց ազգային քաղաքականութեան եւ ազատագրութեան պայքարի եւս մի սկզբունք: Որեւէ հեռու կամ մօտիկ հզօր դրացու նկատմամբ չկողմնորոշուելու սկզբունքը: Հետեւաբար, միայն սեփական ուժի եւ Ազգային Գերագոյն Շահի նկատմամբ կողմնորոշում ունենալու սկզբունքը: Ես չգիտեմ եւ չեմ էլ կարող կռահել, թէ Միքայէլ Նալբանդեանն ու Ստեփան Ոսկանը արդեօք իրար հետ քննարկեցի՞ն այն յուսախաբութիւնը, որ ապրել էր «Ռըսի օրհնած ոտքը հայոց լիս աշխարհը» մտնելն օրհնող Խաչատուր Աբովեանը, որ մի քանի էջ այն կողմ զգուշացնելու էր. «Ձեզ եմ ասում, ձե՛զ, հայոց նորահաս երիտասարդք, ձեր անումին մեռնիմ, ձեր արեւին ղուրբան, տասը լեզու սովորեցէք, ձեր լեզուն, ձեր հաւատը ղայիմ բռնեցէ՛ք»: Չէ՞ որ իրենց խորաթափանց մտքով նրանք ոչ միայն կռահելու էին ռուսական գրաքննութեան աւերածութիւնները Աբովեանի ձեռագրի վրայ, այլեւ Ուսուցչի մաշկի մէջ մտնելով, վերապրելու էին նրա ներքին հարկադրանքը, իր իսկ գրչի նկատմամբ բռնադատութիւնը` Նիկոլայ Առաջինի մղձաւանջային բռնատիրութեան մէջ որեւէ կերպ ճշմարիտ խօսքը ընթերցողին հասցնելու համար: Ուրեմն, օրհնելու նախապայմանով` նա «իրաւունք» էր ստանում լեզուն եւ հաւատը «ղայիմ բռնելու» յորդորի համար, բայց մի քանի տող ներքեւ մի նոր «տուրք էր տալիս», գրելով. «Ռուսաց լեզուն մեր տէրութեանն ա, պէտք է ամէնից առաւել համարինք, յետոյ մեր լեզուն ձեռք բերենք»: Հիմա հարց եմ ուզում տալ, թէ արդեօք Աբովեան Խաչատուրը կարո՞ղ էր մայրենի լեզուն, հայերէ՛նը երկրորդական համարել, համարել «յետոյ»ի լեզու: Երբէ՛ք: Եւ կարո՞ղ էր արդեօք այդ վէպը գրելու օրերին շարունակել պնդել, թէ` «օրհնուի ռըսի ոտը»: Ո՛չ, չէր կարող: Որովհետեւ նա արդէն լիուլի վայելել էր այդ «օրհնուած ոտ»ի բոլոր չարիքները, որոնք թափուել էին Հայի հաւատի, Հայի լեզուի, Հայի ինքնութեան վրայ` վերացնելու փորձ անելով թէ՛ Հաւատը, թէ՛ Լեզուն եւ թէ՛ Ինքնութիւնը: Ուրեմն, «օրհնանք»ը վերաբերում էր ոչ հեռաւոր, սակայն պատմական անցեալին, երբ հայերը այն միամիտ կարծիքն ունէին, թէ «հաւատակից Ռուսաստան»ը ազատութիւն կը բերի իրենց: Բայց վէպը գրելիս, 1840 թւականի այդ օրերին, Խաչատուր Աբովեանը յստակ իր տեսակէտն ունէր, թէ բռնատիրութեան մէջ «բազի հաստափոր իշագլուխ իշխան, բազի գոգրոն լիքը հեր իրանց զուռնեն են գիշեր ցերեկ... փչում. “Ի՞նչ ա Հայի լեզուն, ով նրանից խեր կը տեսնի, ո՛ւմ ձեռը մէ փող կÿընգնի, ո՞ւմ աչքը լիս կը տեսնի... էս շան լեզուն ինչ ա, որ մէջ են քցել: Աստուծով հինգ տարուց յեդը` էլ ոչ Հայ կը տեսնիս, ոչ Հայի անուն կը լսես, կորչի՛ն, դրանց քոքն էլ կտրվի... Մէկ կոտորւում էլ չեն` որ պրծնենք, ո՞ր ջհանդամը կորչես, որ էս քաքոտ անումը վրիցդ վեր կենայ”«:

Նաեւ գրում էր. «Ռըսին գլըխներդ դուք ղուրբան չտաք, նրա հետ սիրով, սրտով չմիանաք: Ու էսպէս թշուառ, տարաբախտ մնաք...*» Այս տողերը անյայտ էին մնալու «Վէրք Հայաստանի» վէպի ընթերցողների բազմաթիւ սերունդների: Այս տողերը գաղտնի էին պահուելու նաեւ հետագային, արդէն մեր ժամանակների մէջ, որպէսզի Աբովեան Խաչատուրի «օրհնանք»ով մշտնջենաւոր ստրկութեան մէջ պահեն հայ ժողովուրդին... Բայց Ուսուցչի կտակը ո՛չ թէ «օրհնանք»ն է, այլ նրա վէպի ձեռագրի մէջ պահպանուած այդ մի քանի տողերն են: Փարիզի հայ համայնքի իրականութիւնը իր այս ուղեւորութեան ընթացքին աւելի խորքից ճանաչելով, Միքայէլ Նալբանդեանը նկատեց, որ Եւրոպա ծայր առած ազատագրութեան շարժումները, յատկապէս Իտալիայի ազատագրութիւնն ու որպէս միասնական, ամբողջական տէրութիւն ձեւաւորելը ոգեւորում էին նաեւ հայերին: Եւ եթէ «անիծուած բերանները ասում էին, թէ մեռա՜ծ է Իտալիան, ապա ազատութեան զինուորները գոչում էին` յարեա՜ւ Իտալիա»: Հիմա կարելի էր վստահօրէն ասել, որ հայերի մէջ ամենուրէք երեւում է որոշ շարժում, նկատւում է որ «ազգը եւ ազգութիւնը ասես կամացկամաց դառնալու են հասարակաց խօսակցութեան նիւթ»: Փարիզի հայ համայնքի ազգային գիտակցութիւնն արթնացնելու գործի մէջ բացառիկ էր Ստեփան Ոսկանի եւ նրա «Արեւմուտք» պարբերականի դերը: Բայց քանի որ ազգային գիտակցութիւն արթնացնողը չէր կարող հէնց հայերի կողմից չենթարկուել հալածանքի, ապա Ստեփան Ոսկանի վիճակը բաւականին ծանր էր, եւ եթէ ինչ որ չափով մխիթարական բան կար նրա համար, ապա դա էլ Միքայէլ Նալբանդեանի ներկայութիւնն էր, նրա բազկակցութիւնը, վերջապէս, բարոյական աջակցութիւնը: «Մենք գիտենք ազատախօս հեղինակի վիճակը անկիրթ ազգի մէջ: Այսպիսի հեղինակը ոչ միայն պէտք է կուրծք մաշի, աչքի լոյսը թափի ազգին նոր գաղափարներ տալու համար, այլեւ պիտի կարողանայ կրել բոլոր սեւսեւ բամբասանքները... Ասիացին չի կարողանում հանդուրժել մերկ ճշմարտութիւնը... Այս պատճառով էլ տեսնում ենք զանազան խլրտումներ ու թշնամական յարձակումներ „Արեւմուտք“ի ջանքն ու աշխատանքը ունայնացնելու համար»: Բայց, միեւնոյն է, «Արեւմուտք»ն արդէն դատապարտուած էր: Քանի որ խմբագիրը չէր սահմանափակւում միայն փարիզահայ իրականութիւնը իր թերթի էջերին ներկայացնելով եւ Նալբանդեանից ոչ պակաս վճռականութեամբ բացայայտում էր Պոլսի անցուդարձը, ապա այս քաղաքի տների պատերին սկսեցին թռուցիկներ փակցնել Ստեփան Ոսկանի ու նրա «Արեւմուտք»ի դէմ: Թռուցիկները «Արեւմուտք»ը անուանում էին «դժոխային թերթ» եւ կոչ էին անում.

«„Արեւմուտք“ լրագիրը այրեցէ՛ք, մրկեցէ՛ք, փոշի դարձուցէ՛ք, որպէսզի ուրիշ մէկն ալ անոր ոճէն կամ յանդուգն խօսքերէն չխաբուի»: Ի՞նչ կարող էր անել Ստեփան Ոսկանը: Մի մարդ, որը ժողովրդին ուզում էր տանել ո՛չ թէ ինքնախաբէութեան, այլ ինքնաճանաչումի ճանապարհով, տանել ո՛չ թէ դէպի անհետացում, այլ դէպի ինքնահաստատում, պահել ո՛չ թէ ներկային կառչած, որ ամէն ժամ ու ամէն օր դառնում էր պարապ անցեալ, այլ օգնել քայլ անելու դէպի ապագայ... Ի՞նչ կարող էր անել, բացի իր արածի արժէքը գիտակցելը եւ այդ գիտակցութեամբ ապագայ սերունդների առաջ արժանապատուօրէն կանգնելը.

«Այրելը պատասխան չէ: Մեր լրագրի փոշին օր մը մեզ աւելի պատիւ պիտի ընէ, քան թէ մեր դոյզն եւ պակասաւոր աշխատասիրութիւնը:Թուրքերը գրատուն մ’այրեցին բաղնիք տաքցնելու համար:Թուրքի հպատակ պոլսեցի քանի մ’հայեր օրագիր կ’այրեն իրենց կատաղութիւնը մարելու համար»: Յիրաւի. ծանր է ճշմարտութեան ու արդարութեան համար կռուող մարտիկների, ըմբոստ ու խիզախ այդ մարդկանց վիճակը, քանզի նրանց դէմ „non armis sed vitiis carttur“ — «ոչ թէ զէնքով, այլ արատներով են կռւում», ինչպէս հին Հռոմ էին ասում: Նոր ծանօթներ, բարեկամներ, համախոհներ... Համագործակցութեան նոր հեռանկարներ... Ազգային յառաջադիմութեան նոր հորիզոններ... Բայց Միքայէլը դարձեալ շտապում էր Լոնդոն: Այո՛, ճամբորդութեան հէնց սկզբից Նալբանդեանի բուն նպատակը Լոնդոնն էր, մի քաղաք, որ դարձել էր ազգային ազատագրութեան պայքարին զինուորագրուած մարտիկների ուխտատեղին: Ականատեսը գրում է. «Ազատագրութեան գաղափարը ներթափանցել էր եւրոպական բոլոր ժողովուրդների մէջ: Հունգարիան դեռ չէր հանգըստացել այն բանից յետոյ, երբ հարկադրուած էր եղել զէնքը վար դնել ռուսական բանակի առաջ: Իտալիան նոյնպէս շարունակում էր իր գործը եւ գտնւում էր Գարիբալդիին եւ Կաւուրին* առաջ մղելու նախօրեակին: Չնայած Երկրորդ միապետութեան ամբողջ փայլին, Ֆրանսան վխտում էր դժգոհների խմբակներով եւ պատրաստ էր առաջին իսկ հնարաւոր առիթով գահընկեց անել Նապոլէոնին: Թուրքիայի եւ Աւստրիայի սլաւոն ցեղերը եթէ չէին յուզւում, ապա բաւականին բարձր ֆշշացնում էին, իսկ լեհերը միտք էլ չունէին հրաժարուել անկախութիւն ստանալու իրենց յոյսերից: Այսպիսին էր Եւրոպայի ամբողջ քաղաքական մթնոլորտը: Համընդհանուր ազատագրական շարժումը իրար էր կապել բոլոր ժողովուրդներին եւ ազգային գործը հեշտութեամբ փոխակերպւում էր միջազգայինի: Ասես վրայ էին հասել

ժողովուրդների եղբայրութեան ժամանակները»: Միքայէլ Նալբանդեանը դարձեալ շտապում էր Լոնդոն, որտեղ հաւաքուել էին ֆրանսացի, իտալացի, լեհ, ռուս, գերմանացի, հունգար վտարանդիները: Թէեւ նրանք ապրում էին նիւթական սուղ պայմանների մէջ, սակայն հաւատարմագրուած էին ազգային ազատագրութեան լուսաւոր գաղափարներին: Նրանց չէին յուսալքել անյաջողութիւնները... Եւ հայրենի եզերքից հեռու` նրանք շարունակում էին ապրել ու գործել, փայփայելով ընդհանուր ներդաշնակութիւն եւ ընդհանուր կարգեր հաստատելու յոյսեր... Իր հիւծուած ու հիւանդ մարմնի ամէն մի բջիջով Նալբանդեանը զգում էր այն լարուածութիւնը, որ տիրում էր Եւրոպայի մթնոլորտի մէջ: Մինչեւ հիմա նա նուիրուել էր հայերի մէջ ազգային արժանապատւութիւն արթնացնելու, ազգային ինքնագիտակցութեան լռուած անիւը տեղաշարժելու եւ ազգային լուսաւորութեան ջահը վառելու գործին: Իսկ հիմա պէտք է նրանց ներարկէր ազատասիրութեան ոգին, որպէսզի ետ չմնային պատմութեան ընթացքից, որպէսզի իրենց հեռաւոր նախնիների պէս անմիջականօրէն նպաստէին քաղաքակրթութեան յառաջադիմութեանը, որպէսզի իրենց ազատութիւնը գտնէին բոլոր գերեվարուած ժողովուրդների ազատութեան ու եղբայրութեան մէջ... Ե՞րբ, ո՞ր պահին նրա մէջ ծնուեց Ազատամարտիկը: Նժդեհութեան այս օրերի՞ն... Գուցէ աւելի՞ շուտ... Երբ առաջին անգամ մեկնեց Եւրոպա, որ դեռ ուշքի չէր եկել 1848 թւականի յեղափոխութեան ցընցումներից... Թերեւս աւելի՞ առաջ... Այն հեռաւոր օրերին, երբ Գրոբոստովի պանդոկի մէջ համալսարանականները ձեռքից ձեռք էին փոխանցում «Սովրեմեննիկ»ի ամսատետրակները, Լոնդոնի քարոզիչների ուղերձները, երբ արդէն տարածւել էր յեղափոխականութեան վարակը, եւ որից ապաքինուել կարող էին միայն ծնունդո՛վ ազատամարտիկները: Յիրաւի, եթէ լինում են ծնունդով ազատամարտիկներ, ապա, անկասկած, Միքայէլ Նալբանդեանը նրանցից մէկն էր: Բուժման պատրուակով երկարատեւ ճամբորդութիւնը, որ աւելի շուտ դեգերումների էր նման, անցնում էր անհանգիստ սպասումի մէջ: Տպաւորութիւնների, խանդավառութեան, ոգու վերելքների, նաեւ` անկումների դժուար պահերին ոչ մի վայրկեան նրան չէր լքում ներքին, ծածուկ, հոգեմաշ տագնապը: Արդեօք բարեկամները կարողացա՞ն փրկել «Հիւսիսափայլ»ը: Արդեօք ինքը կարո՞ղ է վերադառնալ հայրենի եզերք: Թէ՞ դատապարտուած է լինելու նժդեհական կեանքի: Այս տագնապները բնական էին ու հասկանալի: Ուղեւորութեան շուրջ երեք ամիսների ընթացքին նա հասունացել, դարձել էր ասես բոլորովին ուրիշ մէկը որ, սակայն, շարունակում էր մնալ նոյն Նալբանդեանը: Այս զարմանալի կերպա-

րանափոխու թեանը ամենայն հաւանականութեամբ նպաստել էր կարճատեւ բուժումը:

«Վերջապէս բարոյական ուժը յաղթահարեց ֆիզիքական թուլութեան, զօրացրեց իմ ջղերը եւ ահա ձեռքիս մատները կարողանում են գրիչը ամուր սեղմել: Դադարեց կարմրագոյն եւ ջերմ հեղանիւթի շատրուանը, որ այնպիսի յամառութեամբ դուրս էր զարկում թոքերից»: Միքայէլ Նալբանդեանի դիմաց ուրուագծուել էին գործունէութեան նոր հեռաստաններ, որտեղ նշմարւում էին ազգային անկախութեան ու ազատութեան իրական հնարաւորութիւնները: «Ես սկսեցի ազատ շունչ առնել»,— գրում էր Կոմսը: Բայց երեսնամեայ երիտասարդի համար այդ նոր գործունէութիւնը իր բնոյթով թւում էր անընդգրկելի ու անյաղթահարելի: Եւ այս յանգամանքը նոյնպէս ամէնից առաջ պայմանաւորւում էր նրա հասունացումով: Ետ նայելով կեանքի անցած ճանապարհին` նա թախիծով էր արդէն մտածում մրրիկի պէս անցած գնացած օրերի մասին: Արդեօք նա զգո՞ւմ էր, որ հաշուած տարիներ են մնացել իրեն:

«Ես ծերանում եմ,— գրում էր նա սեւաթոյր մազերի մէջ արծաթաթելեր նկատելով:— Կեանքս վատնեցի... Պարզամտութեամբ` աշխարհը ամէն իմ պէս կարծեցի»: Այո՛... Տղայական երբեմնի յախուռնութիւնը, անզսպութիւնը, մարդկանց գրգռելու գայթակղութիւնը կամացկամաց տեղի էին տալիս, նահանջում էին, որպէսզի ասպարէզը մնար ժողովըրդական ապագայ առաջնորդի էութեանը միայն: Զարմանալի զօրեղ կամքի տէր մարդ էր Միքայէլը: Ստեփանոս Նազարեանից որեւէ լուր առնելու սպասումի մէջ անցկացրած այդ սրտամաշ օրերին բազմաթիւ հոգսերով ու տագնապներով բեռնուած, հիւանդութեան պատճառած տառապանքները լռելեայն կրելով, նա ժամանակ ու արիութիւն էր գտնում նաեւ գրելու համար... Գրում էր մի նոր վէպ խաւարամիտ սնոտիապաշտների մասին, որի հերոսը Կոմս Էմմանուէլն էր, գրում էր բանաստեղծութիւններ, շարունակում էր նաեւ Կոմսի «Յիշատակարան»ը, որի հերթական գլուխներին սպասում էր «Հիւսիսափայլ»ի խմբագիրը: «Երկար ու անդադար ճանապարհորդութիւնը Երոպայով, ամսօրեայ ժամանակով հանքային ջրերի բուժավայրեր դեգերելը, տկարութեանս կատաղաբար զայրանալը եւ դրա պատճառով աննկարագրելի թուլութիւնը ինձ գրեթէ զրկել էին ձեռքս գրիչ առնելու կարողութիւնից: Միւս կողմից բիւր նորանոր տպաւորու-

թիւնները պատերազմ բանալով ուղեղիս մէջ, աշխատում էին իւրաքանչիւրը առաջին տեղը բռնել Յիշատակարանիս մէջ: Բայց ես թողնում եմ նրանց, մինչեւ որ մի քիչ նստի ջերմութիւնը, որպէսզի կարողանամ դիտել սառը աչքով: Յատկապէս, որ այդ ամէնը գրեթէ կապ չունեն իմ նուիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՞նչ օգուտ ինձ Լոնդոնի հսկայական կերպարանքից, ի՜նչ օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ զեխ դէմքից, Բեռլինի եւ Գերմանիայի մտածող ու փիլիսոփայող պատկերից... Դրանց հետ միասին աչքիս առաջ են գալիս աւերակ Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, անդաստիարակ եւ նիւթապաշտութեան հոգով գործնականապէս մաշուած ազգի զաւակները, անխորհուրդ եւ տղայական փառասիրութեամբ հիւանդ, միակողմանի, ուսումնական անուանուած պարոնները, որ թիթեռնիկի պէս թռվռում են ճրագի շուրջը, երբ սա երեւում էր հայկական թանձր խաւարով պատած խոնաւ գետնափորի մէջ: Ամէն մի զուարճալի տեսարան, ամէն մի կրթուած ու բարեկարգ ազգ ինձ պատճառում է տրտում մի մտածութիւն, որ սիրելի չէ հայերին, ըստ որում ծանր բան է անձնաքննութիւնը: Մտածութիւն, դարձեալ մտածութիւն... Անվե՛րջ մտածութիւն...» Եւ այս մտածումները երբէք այլեւս չէին լքելու Միքայէլ Նալբանդեանին: Նոյնիսկ այն բանից յետոյ, երբ Մոսկուայից լուր առաւ, թէ «Հիւսիսափայլ»ի գլխին կախուած վտանգը վերացել է, հետեւաբար, վերացել է հնարաւոր ձերբակալութեան հեռանկարը: Մի քանի ամիսների ընթացքին զարմանալիօրէն հասունացած, իմաստնացած եւ «անվերջ մտածումներ»ի տրուած Միքայէլ Նալբանդեանը շտապեց դէպի տուն: Նրան կարօտած բարեկամները աճապարանքով իրար հաղորդեցին նորալուրը:

Ստեփանոս Նազարեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1856 թ., Յուլիս 8. «Միքայէլ Նալբանդեանից ուրախալի տեղեկութիւն ստացայ երէկ: Նա այժմ Փարիզ է եւ շուտով կը վերադառնայ Ռուսաստան: Ըստ երեւոյթին, այսուհետեւ ոչ մի վտանգ չկայ: Միայն թէ Դուք պէտք է քաջալերուէք եւ գործը ժրաջանութեամբ կատարէք, ինչպէս խորհուրդ էր տալիս Նալբանդեանը»:

ՄԵԾ ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Ազգ իմ` աչք իմ: Գրիգոր ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ* Կեանքի հոսանքը միայն մի ընթացք ունի — դէպի յառա՛ջ: Յառա՜ջ... այնտեղ միայն կարող ենք հանդիպել մեր ազգի կենսանորոգ եւ որոտընդոստ յարութեան: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Մարդու մասին դատելու համար պէտք է երկար եւ ուշադիր հետեւել նրան, խորհուրդ էր տալիս Միշել դը Մոնթէյնը: Այդ խորհրդին հետեւելով, փորձենք հասկանալ, թէ ի՛նչ տեղի ունեցաւ Միքայէլ Նալբանդեանի հետ արտասահմանից վերադառնալուց յետոյ: Մենք այդ պարտաւոր ենք անել առանց ընկրկելու ժամանակի առաջ, որ մեզ աւելի ու աւելի է հեռացնում հայ կեանքի մէջ ասուպի պէս յայտնուած ու արագօրէն այրուած, հալածւած, սակայն առաւել եւս սիրւած, մարդամօտ, բայց միայնակ, կոպերի տակ ազգային ազատութեան ու տէրութեան անկախութեան գալիք օրերը երազող եւ իր կեանքը բռնութեան ու խաւարամտութեան դէմ մարտնչելուն նուիրած այդ հիւանդ ու չարչարւած, բայց նաեւ յամառ մարդը: Մոսկւա վերադառնալով, սկզբնական շրջանին նա չգիտէր անելիքը: Աւելի ճիշտ` նա այլեւս անընդունակ էր իր գործը շաունակել այն կէտից, որտեղ ընդհատել էր: Միքայէլն իր դիմաց տեսնում էր մի նոր ասպարէզ, որ ինչքան անյայտ էր ու անծանօթ, նոյնքան շօշափելի էր եւ հրապուրիչ: «Մտածութիւն... Դարձեալ մտածութիւն... Անվե՛րջ մտածութիւն...»: Որքա՞ն կարող էր շարունակուել այս վիճակը, որ նրան դարձրել էր դիւրագրգիռ եւ հոգնաբեկ: Որքա՞ն կարող էր նա դիմանալ մակընթացութիւնից յետոյ սկսուած այս հոգեկան տառապալի տեղատուութեան: Ու դեռ որքա՞ն ժամանակ նա պէտք չէ կարողանար գտնել իր տեղը: Ընկերներն ու համախոհները կարօտով ու ջերմութեամբ դիմաւորեցին դեգերումներից վերադարձած Միքայէլին, որ իր տպաւորութիւնները նրանց հետ բաժանելու եւ մտորումներին հաղորդակից անելու փոխարէն, քմահաճ երեխայի պէս, յանկարծ որոշեց ամէնից խռովել: Առերեւոյթ պատճառը «Հիւսիսափայլ»ի նիւթական նեղութիւնն էր, որ ծանրացած էր ինչ որ չափով հրատարակչի, բայց հիմնականը` աշխատակցի վրայ: Եթէ ամսագրի հրատարակութիւնն սկսելիս նրանք յոյս ունէին, թէ գոնէ վեց հարիւր բաժանորդ կ’ունենան, ապա հիմա, երբ «Հիւսիսափայլ»ը շուտով բոլորելու էր իր գոյութեան երկրորդ տարին, արդէն պարզ էր, որ այդ յոյսը երբէք չի արդարանալու: Դեռեւս անցեալ տարի Նալբանդեանը գրել էր նախիջեւանեան համախոհներին. «Մենք երկու հոգով յանձն ենք առնում այս ահագին աշխատանքն ու ծանրութիւնը, բայց ուրիշները չեն կամենում 9 ռուբլի 50 կոպեկով թեթեւացնել մեր հոգսն ու փոքրինչ քաջալերել մեզ: Մի՞թէ մեղաւոր ենք, որ ազգասէր ենք:

Ամսագրի տարեկան ծախքը հազիւ կարողացանք ծածկել, բայց մենք էլ մարդ ենք, անմարմին չենք: Դիցուք թէ մէկ տարի մեր տաժանակիր աշխատանքը զոհեցինք ազգին, բայց ամէն տարի պարտաւոր չենք էշի նահատակ լինել»: Եթէ ոչ հեռու անցեալին Նալբանդեանը այսպէս մոլեգնում էր հայերի անտարբերութիւնից, ապա հիմա իր ամբողջ դժգոհութիւնն ուղղելու էր դէպի Ստեփանոս Նազարեանը: Բայց մի՞թէ Միքայէլը անտեղեակ էր, թէ աւագ ընկերը որպիսի՛ զրկանքներով է գլուխ բերում ամսագրի հրատարակութիւնը, մի՞թէ չգիտէր, թէ Լազարեան ճեմարանի մէջ որպիսի՛ ահաբեկչութեան է ենթարկւում Նազարեանը, արդեօք չէ՞ր տեսնում, թէ հակառակորդները ինչպէ՛ս են ուզում նիւթական պաշարումի մէջ առնել հրատարակիչին: Վերջապէս, չէ՞ որ Միքայէլին պէտք է ոգեւորէին ընթեցողների կարծիքները. «Քաղաքիս երիտասարդները սիրով կարդում են ձեր „Հիւսիսափայլ“ը. Որքա՜ն սիրեցին այն, զարմացան եւ վառուեցան ի սէր հայրենեայց... Տասնութ տետրակ ամսագիրդ քանիքանի՛ նոր մտքեր բերեց յանձնեց մեզ»: Այո՛, այս ամէնը յայտնի էր Նալբանդեանին: Նրան յայտնի էր նաեւ հէնց իր` Ստեփանոս Նազարեանի դժգոհութիւնն ու մտահոգութիւնը: Խմբագիր հրատարակիչը նոյնպէս գանգատւում էր նիւթական ծանր վիճակից, դժգոհում էր, որ համակիրները զօրաւիգ չեն ամսագրին. «Գործ եմ կատարում տասը մարդու փոխարէն, ուրիշ էլ ի՞նչ անեմ: Մի կտոր հաց, որ ունեմ ձեռքումս, չեմ կարող զաւակիս բերնից կտրել, որպէսզի հայ հարուստների համար ամսագիր հրատարակեմ. այսպիսի բանը ընդդէմ է թէ՛ մարդկային, եւ թէ՛ Աստւածային օրէնքին: Գիտեմ, այո՛, որ մեր հայերը դժուար թէ կամենային աւելի խելացի վարուել այժմ, քան եղել են անցեալին, որովհետեւ նրանք մտածել չեն սիրում: Բայց իրենց դանդաղկոտութիւնը մոռանալով, յետոյ կը պահանջեն, որ իրենց հեղինակը արագարագ հրաշքներ գործի: Ցաւում եմ, որ հարուստ մարդ չեմ եւ ստիպուած եմ սպասել, թէ երբ են տեղից շարժելու մեր թշուառ հայերը: Բայց եւ շատ էլ չեմ ուզում գանգատւել, որովհետեւ անօգուտ է»: Նիւթական ապահովութիւն, հաստատուն մի եկամուտ ունենալը Միքայէլի համար ոչ միայն կենսական խնդիր էր, այլեւ անկախութեան նախապայման: Քանի որ «մտածութիւնները, դարձել մտածութիւնները, անվե՛րջ մտածութիւնները» նրան բերել էին մի եզրակացութեան, թէ գործունէութեան նոր հեռանկարների համար ամենից առաջ անհրաժեշտ է ապահովութիւն եւ ինքնուրոյնութիւն:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Հոկտեմբեր 27. «Շա՞տ պէտք է էշի նահատակ լինեմ: Մի՞թէ խելագարութիւն չէ, որ գիշեր ու զօր աշխատեմ „Հիւսիսափայլ“ի վրայ, ոչ մի կոպէկ չստանամ եւ ապրուստի համար էլ ուրիշից պարտք առնեմ: Մինչեւ հիմա ես զոհողութիւն եմ արել, բայց տեսնում եմ, որ այսուհետեւ անկարելի է: Ափսո՛ս, որ ես հայերի մէջ երեւացի. մի այլ ազգի մէջ

երբէք անտէր ու անօգնական այսպիսի վիճակի մէջ չէի լինի: Սիրտս արիւնի ծով է, բայց այնքա՛ն զօրութիւն ունեմ, որ ոչ ոք չի կարող դէմքիս նայելով` որեւէ բան կռահել: Ուրախութիւնս այն է, որ առողջ եմ եւտկարութիւնս իսպառ փարատուել է»: Այնուհետեւ, զգուշացնելով, որ Նազարեանից յայտնած իր տրտունջների մասին ոչ ոքի ոչինչ չասի, քանի որ «նրա պատիւը մերն է,— գրում էր Միքայէլը,— թող թշնամիները չուրախանան», միեւնոյն ժամանակ նախիջեւանցի բարեկամին հպանցիկ ակնարկում էր, թէ իր մտահոգութիւնները կարող է յայտնել Կարապետ Հայրապետեանին: Ո՛չ միայն կարող է, այլեւ` լաւ կը լինի, որ յայտնի... Բայց միայն նրան եւ ուրիշ ոչ ոքի: Ուրեմն, ի՞նչ էր կատարւում Միքայէլի հետ: Ինչո՞ւ էին այսքան հակասական նրա տրտունջները, դժգոհութիւններն ու գանգատները: Որքան Նազարեանի, նոյնքան եւ ինքն իր վրայ պէտք է չարացած լինէր Միքայէլ Նալբանդեանը: Այդ չարութիւնը, ի վերջոյ, յուսահատութեան հետեւանք էր: Մի յուսահատութիւն, որ ծնում էր հայ հասարակութիւնը... Նաեւ Միքայէլի անհամբերութեան հետեւանքն էր այն, քանի որ նրան թւում էր, թէ «Հիւսիսափայլ»ի ընդամէնը տասնութ տետրակների օգնութեամբ կատարած քարոզչութիւնը արդէն իսկ բաւական էր, որպէսզի ընթերցողները սթափուէին, խելքի գային, դառնային ազգային յառաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան գործին նուիրուած ու խանդավառ մարդիկ: Բայց ի՞նչ էր նշանակում նրա ակնարկը, թէ իր սրտնեղութեան մասին բարեկամը կարող է «միայն Հայրապետեանին յայտնել, այն էլ ո՛չ բոլորովին»: Ընդ որում, Միքայէլը ինքը` իր վճիռը յայտնում էր մի կարճ տողով միայն. „Հիւսիսափայլ“ է ձեռք վեր առի»: Քանի որ, ինչպէս դեռ կը համոզուենք, իրականութեան մէջ նա բնաւ էլ «ձեռք վեր չառաւ “Հիւսիսափայլ”ից», եւ քանի որ Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխը Միքայէլի արտասահմանեան ուղեւորութեան ծախքը հոգալով, բաւական էր համարել այդ օգնութիւնը, ապա հասկանալի է, որ ակնարկներն ու հրապարակային յայտարարութիւնները ունէին մէկ նպատակ միայն. սթափեցնել բազկակիցներին, չթուլացնել զգօնութիւնը եւ հասկացնել, թէ ամէն վայրկեան կարող է դադարել իր համագործակցութիւնը նրանց հետ: Միքայէլը, անշո՛ւշտ, իրաւունք ունէր մտահոգուելու: Քաղաքագլխի ընտրութեանը յաղթանակ տանելով Յարութիւն Խալիբեանի դէմ, մի յաղթանակ, որն անհնարին էր առանց Նալբանդեանի գործունէութեան եւ հեղինակութեան, Կարապետ Հայրապետեանը մի տեսակ սառել կամ ետ էր քաշուել համախոհից: Եւ Միքայէլը հասկանում էր, որ իրեն սպառնում է միայնակ մնալու զարհուրելի հեռանկարը, եւ այն էլ մի ժամանակ, երբ բացուելու էր գործունէութեան բոլորովին նոր մի ասպարէզ: Հետեւաբար, ջանալով պահպանել, նոյնիսկ զարգացնել երբեմնի համագոր-

ծակցութիւնը բազկակիցների հետ, միաժամանակ նա ձգտում էր նիւթական ու բարոյական անկախութեան, քանի որ ազգային ապագայի իր նոր ծրագրերը հազիւ թէ խրախուսէին նրանցից շատերը: Նիւթական ու բարոյական անկախութիւն ունենալու միջոցը եւս նա որոշել էր.

«Մտածեցի, մտածեցի, ուրիշ ճար չգտայ: Ասացի` երթամ կանդիդատի3 քննութիւն տամ, գոնէ մի տեղ կը գտնեմ եւ կը կարողանամ գլուխս պահելով բժշկութիւնը շարունակել»: Յայտնելով նաեւ իր այս ծրագիրը, որ փաստօրէն հասարակական գործունէութիւնից հրաժարուելու եւ նախիջեւանեան համախոհներից հեռանալու սպառնալիք էր, նա փաստօրէն դիւանագիտական լեզուով ուզում էր նախազգուշացրած լինել, թէ առանց իրեն` Կարապետ Հայրապետեանն ու միւսները հէնց առաջիկայ ընտրութեանը կը կորցնեն իշխանութիւնը եւ, հետեւաբար, տնտեսական հզօրութեան նոր հնարաւորութիւնները: Նոր Նախիջեւանի նրա բազկակիցները լրջօրէն անհանգըստացան: Նրանք լաւ գիտէին, որ «միայն վերին աստիճանի նեղութիւնը կարող է բանալ տալ Նալբանդեանի բերանը»: Եւ մի քանի խստաշունչ նամակներ բաւական եղան, որպէսզի խուճապահար` նրանք դարձեալ խմբուէին Միքայէլի շուրջ: Ջղագրգիռ վիճակը ամէնից առաջ պայմանաւորուած էր Միքայէլի շտապողականութեամբ, որի հետեւանքով երեւոյթները նա ընկալում էր ձեւախախտուած, անբնական չափերով: Հակառակ պարագային, նա կարող էր աւելի զուսպ լինել աւագ ընկերոջ ու բարեկամի նկատմամբ, որին վերջերս շարունակ սպառնում էին հեռացնել Լազարեան ճեմարան ուսուցչի պարտականութիւններից: Իսկ այդ նշանակում էր պարզապէս նրան զրկել ապրուստից: Հէնց այս հանգամանքն էլ ստիպել էր Ստեփանոս Նազարեանին, որպէսզի մտմտայ մասնաւոր դպրոց բանալու մի ծրագիր: Ինչպէս Միքայէլը, այնպէս էլ Նազարեանը շատ լաւ էին գիտակցում «Հիւսիսափայլ»ի նշանակութիւնը հայ իրականութեան համար, գիտէին իրենց հրատարակած ամսագրի իրական արժէքը, որ բնաւ նուազ չէր, քան եւրոպական հրատարակութիւններինը: Եւ, ինչպէս Միքայէլին, նոյնպէս եւ Նազարեանին յուսահատեցնում էր «ազգի վիճակը». «Ե՛ս, այո՛, միայն ե՛ս գիտեմ, թէ ի՛նչ ասել է հրատարակել մի գրական հանդէս, որ նուիրուած էր այդպիսի ազգի դաստիարակութեան»: Եւ վաղ թէ ուշ Ստեփանոս Նազարեանը մտածելու էր, թէ արդեօք այսուհետեւ պէ՞տք է, որ ինքը ընդհանրապէս «գործ ունենայ ազգի հետ», այն էլ` երբ 3

Թեկնածու (ռուս.):

«ժողովուրդը գիր ու գրի զօրութիւնը չգիտէ»: Այնպէս որ նրանք, այդ վաղեմի, մէկը միւսի նկատմամբ խորին յարգանքով ու վստահութեամբ լցուած բարեկամները, որոնք նաեւ փոխադարձաբար սիրում եւ գնահատում էին իրար, երկուսն էլ նոյն վիճակի մէջ էին, երկուսն էլ իրաւացիօրէն յուսահատւած, երկուսն էլ` չգնահատուած, իզուր էին չարացել, իզուր էին ուրախացնելու հակառակորդին, թէ ահաւասիկ, իրենց միջեւ «ճեղք է բացուել»: Յատկապէս, որ երկուսն էլ ունէին մի գիտակցութիւն, թէ`

«Որքան ժամանակը մեր ձեռքին է, պարտաւոր ենք աշխատել, որպէսզի մեր կեանքը զուր եւ անօգուտ չլինի աշխարհիս վրայ, որպէսզի մենք մեր աչքը յաւիտեան փակելու րոպէին կարողանանք մի հայեացք ձգել կանաչ ու դալար վաստակաւոր օրերի վրայ, որպէսզի ապրած լինենք մեր կեանքը որպէս բարոյական մարդիկ, որպէս քրիստոնեաներ, որպէս ընկերներ, որպէս ազգի եւ մարդկութեան մարդասէր ու հայրենասէր հոգաբարձուներ»: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ

Ի դէպ, թերեւս հէնց այս գիտակցութիւնն էլ, որ հայոց հազարամեայ պատմութեան մէջ մարմնաւորում էր գտել հայրենանուէր մարդկանց գործունէութեան մէջ, կրում էր ազգապահպանումի խորհուրդը, երբ ազգայինը եւ ընդհանուր մարդկայինը հանդէս են գալիս որպէս անբաժանելի ամբողջութիւն եւ ներդաշնակութիւն: Այնպէս որ, «կանդիդատի քննութիւններ» յանձնելու նպատակով Պետերբուրգ մեկնած Նալբանդեանը շարունակելու էր աշխատակցել «Հիւսիսափայլ»ին, որից իբր «ձեռք էր վեր առնելու»: Ի դէպ, «Հիւսիսափայլ»ին նա աշխատակցելու էր նաեւ մի քանի տարի անց, երբ արդէն կեանքը եզրափակող շրջանն էր ապրելու Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ: Բայց հայկական շրջանակի մէջ արագօրէն տարածուել էր լուրն այն մասին, թէ համախոհները գժտուել են: Հակառակորդը ցանկալին որպէս իրողութիւն դիտելով, ամէն մի աննշան խօսք,

ամէն մի գործողութիւն, նոյնիսկ ամսագրի տպագրութեան հետ կապուած ամէն մի յապաղում կամենում էր տեսնել որպէս Նազարեանի եւ Նալբանդեանի համագործակցութեան վախճան... Ի հարկէ, նման ենթադրութեան համար ծանրակշիռ փաստարկ կարող էր լինել նաեւ այն հանգամանքը, որ Միքայէլը ատենախօսութիւն գրելու եւ թեկնածուական քննութիւններ յանձնելու պատրուակով շուրջ կէս տարի ապրում էր Պետերբուրգ: Եւ ոգեւորուած հակառակորդները նորալուր էին յայտնում իրար.

«„Հիւսիսափայլ“ը դեռեւս լոյս չի տեսել եւ լոյս տեսնելու հեռանկար էլ չունի»: «Կոմս Էմմանւելը այսուհետեւ, չգիտեմ ինչ պատճառով, չի կամենում գործակից լինել հրատարակիչին»: Բայց, թէկուզ եւ փոքրինչ ուշացումով, «Հիւսիսափայլ»ի հերթական ամսատետրակը լոյս աշխարհ էր գալիս: Ամսագրի էջերին շարունակւում էր տպագրւել Կոմս Էմմանուէլի «Յիշատակարան»ը` է՛լ աւելի բացայայտելով հայ իրականութեան արատները, է՛լ աւելի կծու եւ սպանիչ փաստերով «խառնելով թշնամիների մաղձը»: Իսկ «անիրաւութեան ցենզոր Բերոյեանը» շարունակում էր իր գրաքննչական աշխատանքը, խուսափելով անդրադառնալ «գրողների նուիրական մտքերին, որոնք կռահելու փորձ անելիս` կարող էր նաեւ սխալւել»: «Ծուխն առանց կրակի չի լինում»,— ասում է Իմաստուն Հայը: Յիրաւի՛... Հակառակորդը առնում էր ծխի հոտը եւ կրակի մասին արած նրանց դատողութիւնները պարզապէս չէին համապատասխանում իրական փաստերին: Բայց կրակը կա՛ր: Մսեր Մսերեանի որդին` Զարմայրը, «Մեղու Հայաստան»ի լրագրի մէջ տպած իր յօդուածի աւարտին ճշմարիտ մի կռահում էր արել. «Գուցէ ա՛յլ պատճառ ունի»: Այո՛, ի հարկէ... Ստեփանոս Նազարեանի եւ Միքայէլ Նալբանդեանի գործնական ու գաղափարական յարաբերութիւնների մէջ կատարուել էին որոշ ճշտումներ: Եւ այդ ճշտումները իսկապէս որ ա՛յլ պատճառ ունէին: Հիմնական պատճառը, անշուշտ, հերթական ու խոշոր բեկումն էր, որ տեղի էր ունեցել Միքայէլ Նալբանդեանի մէջ: Բեկում, որի մասին հակառակորդը այնպէս էլ ոչինչ չէր իմանալու: Չէին իմանալու նաեւ բարեկամներից շատերը... Պատանեկան տարիներից ի վեր, երբ տասըտասնհինգ տարեկան մի մանչուկ` Միքայէլը, իր ուսուցիչ Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի հետ մէկտեղ, որպէս նրա հաւատարիմ համախոհը, մասնակցում էր նախիջեւանեան հասարակական անցուդարձին, մինչեւ երեսնամեայ տարիքը, երբ արդէն ինքն էր դարձել ընդ-

հանուր պայքարի գաղափարական առաջնորդ եւ ուսուցիչ, այսինքն` շուրջ մէկուկէս տասնամեակի ընթացքին նա ապրել էր ներքին հասունացման եւ առնականացման այնպիսի փուլեր, որպիսիք, թերեւս, կարող են յատկանշական լինել իրար յաջորդող մի քանի սերունդների, հետեւաբար, նաեւ` պատմական խոշոր ժամանակաշրջանների համար: Ահա թէ ինչո՛ւ մեզ պէտք է շարունակ այնպէս թւար, թէ Միքայէլը անհամբեր է, շարունակ շտապում է, եւ այդ իսկ պատճառով ժամանակից շուտ է հասունացնում դէպքերը, որոնք այնուհետեւ ամենից առաջ պայթելու էին ի՛ր իսկ գլխին: Շարունակական այս շտապողականութեան մէջ Նալբանդեանը ապրել էր թէ՛ կատարած գործի արդիւնքը տեսնելու բերկրանքը եւ թէ՛ ձախողուելու հիասթափութիւնը: Նա կարճ ժամանակամիջոցի կարողացել էր նուիրուել ազգի խոցերը ապաքինելու գործին եւ չէր կորցրել արիութիւնը, երբ հերթական պալարը հեռացնելու փորձ անելիս թարախախառն արիւնը շատրուանել էր դէմքին: Նա իր աւանդն էր ունեցել ազգային լուսաւորութեան գործին եւ ժողովրդի մէջ արթնացրել էր ազգային ինքնագիտակցութեան եւ ինքնաճանաչումի սաղմերը: Նա ցանել էր ազատութեան գաղափարի սերմեր եւ հիմա էլ շտապում էր, շատ էր շտապում հունձք անել... Ուրեմն, նրան չէ՞ր բաւարարում «Հիւսիսափայլ»ի ամսատետրակներից տարուող պայքարը: Այո՛, ի հարկէ... Այլեւս չէր բաւարարում: Հոգեբանօրէ՛ն չէր բաւարարում եւ չէր գոհացնում... Եւ այն, ինչը երկուերեք տարի առաջ անիրագործելի երազ էր, այսօր արդէն չափազանց համեստ ու սովորական մի բան էր թւում: Այդ համեստ ու սովորական բանը մամուլն էր... Նոյն «Հիւսիսափայլ»ը որ վիթխարի նշանակութիւն ունեցաւ հայ հասարակական կեանքի, ազատագրական պայքարի եւ ազգային իրականութեան յառաջադիմութեան համար ոչ միայն իր գոյութեան մի քանի տարիներին, այլեւ հետագային, տասնամեակներ յետոյ... Չէ՛, գրչի ու խօսքի պայքարը արդէն չէր գոհացնում Միքայէլ Նալբանդեանին: Ազատ խօսքից յետոյ անհրաժեշտ էր կատարել յաջորդ քայլը, անհրաժեշտ էր անցնել ազատագրութեան գործողութեան: Մի բան, որ այնքան էլ չէր հրապուրում Ստեփանոս Նազարեանին: Շուտով յիսուն տարին բոլորող Նազարեանը վտանգաւոր էր համարում կրտսեր գործընկերոջ` ազգային ազատամարտերը կազմակերպելու ծրագիրը, որ՝ ինչքանով յայտնի էր նրան, շաղախուած էր յեղափոխական գաղափարներով: Նա գոհ էր այն ամէնից, ինչ ձեռք էր բերուել տարիների սպասումից եւ զրկանքներ կրելուց յետոյ: Անհրաժեշտ էր միայն անտարբեր վիճակից դուրս բերել հայ մեծահարուստին, համոզել նրան, որ «Հիւսիսափայլ»ը, յիրաւի, անհրաժեշտ ու օգտակար պարբերական է: Անհրաժեշտ էր նրա օգնութեամբ աւելի ընդարձակել ամսագիրը տարածելու շրջանակները եւ նուիրուել, մինչեւ

վերջ նուիրուել ազգի լուսաւորութեան ու բարոյական դաստիարակութեան գործին: Յետոյ ի՞նչ, որ Միքայէլը արագօրէն իւրացնելով ազգային առաջադիմութեան յաջորդական ու օրինաչափ փուլերը, յանգել էր ազգային ազատագրութեան պայքար սկսելու գաղափարին: Բայց չէ՞ որ ժողովուրդն ինքը դեռեւս կարգին չի էլ հասկացել կրթութեան ու դաստիարակութեան նշանակութիւնը, չէ՞ որ դեռեւս շարունակւում են կատաղի հակամարտութիւնները ամէն անգամ որեւէ մի նոր դպրոց, կրթական ու լուսաւորութեան օջախ հիմնելու փորձ անելիս, չէ՞ որ ժողովուրդը դեռեւս ոչ միայն հեռու է միաբանուած լինելուց, այլեւ նոյնիսկ լեզո՛ւ չունի, չունի միաբանող, կատարեալ եւ ընդհանուր այն լեզուն, որն օգնէր նաեւ արտայայտելու համազգային գաղափարներ: Բայց մի՞թէ հնարաւոր էր Միքայէլին ետ պահել մի քայլից, որ արդէն կշռադատել, վճռել ու ծրագրել էր: Թէեւ ինչ որ շատ կարեւոր հարցեր դեռեւս մնում էին բաց: Ասենք, որքանո՞վ էր շահեկան, որպէսզի հայերը մասնակցեն ռուսական յեղափոխութեանը, որ «ոչինչ չունէր տալու ժողովրդին»: Կամ որքանո՞վ էր հայ ազգային ազատագրութիւնը ներդաշնակուելու եւրոպական շարժումներին, եւ արդեօք անհրաժե՞շտ էր նման մի ներդաշնակութիւն: Կամ կը յաջողուէ՞ր արդեօք համագործակցութեան եզրեր գտնել «գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց» հետ, որոնց համար հայ ժողովուրդի ճակատագիրը դիտւում էր «ընդհանուր մարդկութեան» ճակատագրի մէջ եւ միայն այդքան... Այնուհետեւ. մինչեւ հիմա նրա համախոհներից Կարապետ Հայրապետեանն էր հասել իր այն հանգրուանին, ուր ձգտում էր` քաղաքագլխի պաշտօնի, իշխանութեան: Հասել էր Նալբանդեանի օգնութեամբ եւ կարծես ձեռնպահ էր հետագայ ընթացքին մասնակցելուց, քանի որ ազգային տէրութիւն ունենալու հեռանկարը իրական չէր թւում, թէեւ հէնց ինքն էլ կարող էր լինել տէրութեան կառոյցի անկիւնաքարը դնողներից մէկը: Նաեւ Ստեփանոս Նազարեանն էր «Հիւսիսափայլ»ի հետ դադար առնելու կէս ճանապարհին, քանի որ նրան վաղաժամ էր թւում ազատագրութեան պայքարը: Եւ Միքայէլ Նալբանդեանը հայ իրականութեան մէջ առայժմ բոլորովին միայնակ, շարունակելու էր խելահեղ ընթացքը դէպի յառաջ, դէպի Եւրոպայի եւ Ռուսաստանի մէջ տենդօրէն կազմակերպուող շարժումները, որոնց յաջողութեան պարագային հայ ժողովուրդը եւս կ’ազատագրուէր, եթէ միայն պատրաստ լինէր այդ վճռական քայլին: Ուստի նա համոզուած էր որ իր առաջիկայ անելիքները պէտք է լինեն դուրսը: Հետեւաբար, նա դարձեալ շտապում էր, շտապում էր ետ` դէպի արտասահման: Պետերբուրգ ապրելու մի քանի ամիսներին Միքայէլը քննութիւններ էր յանձնում, շարունակում էր աշխատակցել «Հիւսիսափայլ»ին եւ արտասահման մեկնելու հող էր նախապատրաստում: Այս վերջին հարցը այնքան էր յուզում նրան, որ մշակել էր երկու տարբերակ: Երկուսն էլ խելացիօրէն մտածուած, երկուսն էլ առերեւոյթ որեւէ կասկած

չյարուցող: Նախ լուրեր տարածեց, թէ ընդհանրապէս մտադիր է շարունակել ուսումը եւ այն էլ անպայմա՛ն արտասահմանի որեւէ համալսարանի մէջ: Ուստի յորդորում էր նախիջեւանեան համախոհներին, որպէսզի նրանք այս անգամ էլ յանձնառու լինեն նիւթականը հոգալու համար: Բարեկամները կասկածում էին, թէ Միքայէլը հետեւողական կը լինի ուսումը շարունակելու մէջ: Նրանք յիշում էին ոչ հեռաւոր այն ժամանակները, երբ Մոսկւայի համալսարանի մէջ Միքայէլն ուզում էր բժշկութիւն ուսանել: Իսկ ի՞նչ եղաւ արդիւնքը: Այն, որ խելքը տւեց «Հիւսիսափայլ»ին: Եւ մոռացաւ ուսման մասին: Հիմա էլ ուզում է բժշկի մասնագիտութիւն ստանալ Փարիզի մէջ: Բարի՛... Բայց ինչո՞ւ է Պետերբուրգի համալսարանի մէջ քննութիւններ յանձնում բանասիրութեան թեկնածուի կոչում ստանալու համար: Նալբանդեանը արդարանում եւ փորձում էր բացատրել. «Բժշկութիւնը ինձ համար ոչ միայն ատելի չէ, այլեւ աւելի սիրելի բան չունեմ: Բայց շարունակելու հնար չկայ: Ի՞նչ անեմ, գլուխս ո՛ր քարին տամ... Նախ մտածի՛ր, յետոյ դատապարտիր»: Այնուհետեւ ընկերոջը համբերութեամբ բացատրում էր, որ բանասիրական թեկնածուի կոչում ունենալը վնաս չի տայ: Ընդհակառակը, օգուտները շատ են: Բայց որո՞նք են այդ օգուտները... Այդ մասին ոչինչ չէր գրում, խոստանում էր բացատրել, երբ անձամբ կը հանդիպէին` հաստատ համոզուած լինելով որ նման մի հանդիպում տեղի կ’ունենայ բաւականին ուշ... Ճիշտն ասած, Միքայէլը իզուր էր սրտնեղում բարեկամներից: Նրանք, թերեւս, մի փոքր սառել էին, բայց ո՛չ թէ Միքայէլից, այլ պայքարելուց: Աւելի ճիշտ, պայքարի այն ոլորտներից, ուր նրանց ուզում էր իր հետ տանել Նալբանդեանը: Մի բան, սակայն, անկասկած էր, որ Միքայէլին նրանք սիրում էին: Ընդհանրապէս, հազուադէպ է պատահում, որ մարդն այդքան իրարամերժ զգացումների առիթ տայ շրջապատին: Որքան անողօք ու վճռական էին նրա հակառակորդները իրենց ատելութեան մէջ, նոյնքան կարեկից ու անվերապահ էին բարեկամները իրենց սիրոյ մէջ: Թերեւս չի եղել մի այնպիսի բացառութիւն, որ ճանաչելով կամ շփուելով Նալբանդեանին, որեւէ ոք նրա նկատմամբ ունենար պարզապէս չէզոք վերաբերմունք: Ո՛չ... Նրան կա՛մ պէտք է ատէին, կա՛մ պէտք է սիրէին: ...Հանգամանօրէն պարզաբանելով Միքայէլի ծրագրերը, նախիջեւանցի բարեկամներից մէկը պատրաստակամութիւն յայտնեց օգնել նրան` ուսումը Փարիզ շարունակելու համար: Իսկ Միքայէլը, որ ուրիշ ժամանակ կարող էր ընդվզել մանրամասն հարցուփորձի պարագային, այս անգամ զարմանալիօրէն խոնարհ էր ու հնազանդ, եւ չէր զլանում նոյնիսկ մանրամասնօրէն ներկայացնել բանի էութիւնը: Ճիշտ նոյն կերպ նա կը վարուի նաեւ մի քանի տարի անց`

Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ Ծերակուտային քննիչ յանձնաժողովի հարցերին պատասխանելիս: Կը ներկայանայ որպէս ոչ միայն խոնարհ ու հնազանդ, այլեւ աշխարհից անտեղեակ, միամիտ մի արարած:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր Սալթիկեանին, 1859 թ., Նոյեմբեր 18. «Եթէ դուք այնքան բարի էք, որ կամենում էք ինձ օգնել եւ իմ այս խաւար դրութիւնից դէպի լոյս քաշել, շատ ու անչափ շնորհակալ կը լինեմ, եթէ այդ բարերարութիւնը անէք, որպէսզի կարողանամ երկու տարի մնալ Փարիզ եւ այնտեղ էլ բժշկագէտի քննութիւն տալ: Քանի որ այսքան դժուարութեամբ ու նեղութեամբ է գործս գլուխ գալիս, ապա գոնէ մխիթարութիւնը այն կը լինի, որ ուսումս Փարիզի Ակադեմիա կ’աւարտեմ: Հաւատացնում եմ, որ ինձ համար շատ օգտակար կը լինի Փարիզ սովորելը, քանզի այնուհետեւ ճանապարհս ոչ թէ ասֆալտէ, այլ երկաթէ կը դառնայ: Ես այնտեղ ամէն ինչի վերահաս եմ եղել, ճարել եմ թէ՛ հայ եւ թէ՛ ֆրանսացի բարե կամներ, աչքի եմ անցկացրել հիւանդանոցներն ու Ակադեմիան: Հարկ չկայ ասել, որ Ֆրանսա ես կ’ուսանեմ որպէս ֆրանսացի, եւ փայլուն յաջողութիւն կ’ունենամ: Ահա՛ եղբայր, իմ միակ խնդիրն ու ցանկութիւնը. Փարիզ կարող եմ ապրել 800 ռուբլով: Եթէ Դուք այնքան բարի էք գտնւել, որ յանձն էք առել ինձ համար զոհել 600, տարակոյս չունեմ, որ կը կարողանաք զոհել 800... Ես էլ, թէ մարդ եմ, կը գնահատեմ Ձեր ազնուութիւնը»: Այսքան մանրամասն ու հեզ հաշուետուութիւնից յետոյ բարեկամը, անշուշտ, կը համաձայնէր զոհել եւս 200 ռուբլի, միայն թէ Միքայէլը շարունակէր ուսումը, մասնագիտութիւն ունենար եւ երիտասարդական արդէն անցնող տարիներին յանձնելով բոլոր «խենթութիւններ»ը, մի կարգին գործ սկսէր հայրենի քաղաքի մէջ, որտեղ յատկապէս պարզ ժողովրդի մէջ վայելում էր խորին յարգանք ու սէր: Արտասահման մեկնելու երկրորդ տարբերակը հնդկահայերի թողած ժառանգութիւնը Նոր Նախիջեւան տեղափոխելու յանձնառութիւնն էր: Եթէ ընդամէնը մէկ տարի առաջ այս խնդիրը մէջտեղ հանելիս Նալբանդեանի շահագրգռուածութիւնը «Հիւսիսափայլ»ի անկախ ու անխափան հրատարակութիւնն էր եւ դպրոցների շինարարութիւնը, ապա հիմա, դրանցից զատ եւ ամէնից առաջ` ժառանգութիւնը բերելու պատրուակով արտասահման մեկնելն էր եւ... Եւ, անշուշտ, առաջիկայ ծրագրերն իրականացնելու դրամ ունենալը: Եթէ նախիջեւանեան հասարակութիւնն էլ հէնց նրան լիազօրէր կատարելու այդ գործը, ապա, ինչպէս որ կարգն էր, բերուած գումարի որոշ տոկոսն էլ Միքայէլին կը հասնէր որպէս վարձատրութիւն: Ինչ խօսք, այս երկրորդ տարբերակը շատ աւելի գերադասելի էր: Եւ Նալբանդեանը լուր ուղարկելով քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանին, յայտնել էր իր պատրաստակամութիւնը նման մի պարտականութիւն ստանձնելու մասին...

Բայց նախիջեւանցիները այս խնդրի մէջ առայժմ կենդանութեան նշաններ ցոյց չէին տալիս: Ուստի Միքայէլ Նալբանդեանը, որպէս բարեխիղճ ու պարտաճանաչ ուսանող, քննութիւններ էր յանձնում Պետերբուրգի համալսարանի մէջ եւ գրում էր թեկնածուական ատենախօսութիւն «Հայոց լեզուի ուսումնասիրութիւնը Եւրոպայի մէջ եւ հայ գրականութեան գիտական նշանակութիւնը» նիւթի շուրջ: Այս անգամ որեւէ անակնկալ չխափանեց Միքայէլի ծրագիրը: Ժամանակին յանձնեց քննութիւնները, ժամանակին ներկայացրեց թեկնածուական ատենախօսութիւնը, եւ կարելի էր, իսկապէս, այնպիսի մի տպաւորութիւն ստանալ, թէ նա դարձել է բարեխիղճ ու ջանասէր մի ուսանող: Բայց ուսումը շարունակելու խնդրի մէջ այսքան օրինակելիութիւնը արդէն իսկ կասկածելի կարող է թւալ գոնէ մեզ, որ լաւ ենք ճանաչում Միքայէլին, եւ գիտենք, թէ, յամէնայն դէպս, կարեւորութիւնը ամէնից քիչ նա տուել է համալսարանական ուսումնառութեան: Միքայէլի պետերբուրգեան ծանօթների ու ընկերների շրջանակը բաւականին լայն էր ու խայտաբղէտ: Նրա մտերիմներից էր գեներալ Սիմոն Սուլթանշահը, որի տունը դարձել էր հայրենակիցների հաւաքատեղի: Այստեղ կարելի էր հանդիպել Արեւելագիտութեան ապագայ մագիստրոս, իսկ աւելի ուշ Յովհաննէս Դելիանովի` Ժողովրդական լուսաւորութեան նախարարի պաշտօնավարութեան շրջանին լուսաւորութեան բաժանմունքի փոխնախագահ Կարապետ Եզեանին*, նախիջեւանցի բանաստեղծ ու երաժշտագէտ Յովհաննէս Սահրատեանին, որ այնուհետեւ Միքայէլի խնդրանօք թարգմանելու էր «Տրուբադուր»ը: Գեներալի տանը ընդհանրապէս յաճախ էին լինում Մոսկւայի համալսարանի բշկագի տութեան ուսանողներ Անանիա Սուլթանշահը եւ Յովհաննէս Բերբերեանը: Պետերբուրգեան բարեկամներից էին Գրիգոր ու Միքայէլ Տէր Գրիգորեան եղբայրները, որոնցից երկրորդը տարիներ անց դառնալու էր Նալբանդեանի առաջին կենսագիրը: Իսկ Ռուսաստանի ռազմական արդիւնաբերութեան խոշոր գործիչներից Մկրտիչ Սանասարեանը իր մտերմութիւնը շարունակում էր նոյնիսկ այն օրերին, երբ Միքայէլը արդէն գտնւում էր Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ: Բայց Պետերբուրգ Նալբանդեանը ապրում էր երկու կեանքով եւ նրա երկրորդ կեանքի մասին անտեղեակ էին ոչ միայն ընկերական շրջանակի մէջ, այլեւ ընդհանրապէս ոչինչ չգիտէր նոյնիսկ Ղազարոս Ղաֆաֆեանը, որին Միքայելը ճանաչում էր դեռեւս մանկութեան տարիներից եւ, որ այժմ Կարապետ Հայրապետեանի առեւտրական գործերի յանձնակատարն էր Հիւսիսային մայրաքաղաքի մէջ: Կ’անցնի ընդամէնը երկու տարի եւ Ղազարոսը կը դառնայ Նալբանդեանի վստահելի օգնականը, ինքն էլ սակայն, գուցէ անտեղեակ, թէ անուղղակիօրէն մասնակցում է ազգային ազատագրութեան` Նալբանդեանի ձեռնարկած գաղտնի

գործունէու թեանը: Իսկ այժմ Ղաֆաֆեանի տունը, որ շատ մօտ էր համալսարանին, հայ ուսանողութեան հաւաքատեղին էր յատկապէս այն մի քանի ամիսներին, երբ Նալբանդեանը գտնւում էր Պետերբուրգ: Ուսանողները Ղազարոսի տուն էին գալիս անողոք ու մարտական Կոմսին հանդիպելու, լսելու Նալբանդեանի պատմածները Իտալիայի, Լեհաստանի, Ֆրանսայի, Հունգարիայի ազատագրական շարժումների, մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքի գաղափարների մասին, որոնք աւելի ու աւելի էին տիրում Եւրոպայի երիտասարդութեան մտքին ու հոգուն: Ու թերեւս միայն ուսանողների հետ սրտաբաց զրոյցների ընթացքին էր որ Միքայէլը թէկուզ եւ ակնարկներով ու հպանցիկ, այնուհանդերձ, բաժանում էր մտորումները ազգային առաջընթացի նոր ու օրինաչափ փուլերի մասին: Ազգային ապագայի իր ծրագրերի համար Միքայէլը ուրիշ ճշմարիտ հենարան չունէր: Ուստի անհրաժեշտ էր օգնականներ պատրաստել յատկապէս երիտասարդական շրջանակից, օգնականներ, որոնք կարողանային աշխատել ազատագրութեան պայքարի իսկական մարտիկների հետ: Բայց ովքե՞ր էին նրանք, այդ մարտիկները: «Հասարակ ժողովուրդը»,— ասում էր նա: Ազգը որքան էլ հարուստ լինի երեւելի մարդկանցով, միեւնոյն է, ազգութեան մեքենան շարժւում է հասարակ ժողովուրդի, հասարակ մարդկանց շնորհիւ: Նրանք են այդ մեքենայի առանցքը, լծակը, իրանը... Ազգի մէջ յայտնուած ունեւորների ու ջոջերի բարեկեցութիւնը չի կարող համարւել ազգային երջանկութիւն, եթէ դրան մասնակից չէ հասարակութիւնը: Իսկ հասարակութեան երջանկութիւնը պէտք է երեւայ ընտանեկան ու տնտեսական ապահովութեան մէջ, նրա խղճի ու մտքի ազատութեան մէջ: Իսկ առանձին մարդիկ, երբ ժողովուրդը խարխափում է խեղճութեան ու թշուառութեան մէջ, յաճախ ոչ միայն չեն կորցրել իրենց բարեկեցութիւնը, այլեւ, ընդհակառակը, աւելի են շահել, աւելի շռայլ կեանքով են ապրել ու աւելի են ամրապնդել իրենց իշխանութիւնը... Եւ, ուրեմն, բնական է, որ հասարակական բարեփոխութիւնները պէտք է սկիզբ առնեն վարից` հիմքից: Եւ այդ հիմքը հասարակ ժողովուրդն է՝ հասարակութիւնը: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ է համընդհանուր լուսաւորութիւն, որպէսզի ազգը գիտակցութիւն ստանայ: Խօսքը, անշուշտ, գիտելիքների քանակութեան մասին չէ, որովհետեւ այդ պարագային մարդը կը նմանւի գրքերով լեցուն պահարանի: Իսկ ի՞նչ օգուտ պահարանի մէջ ամփոփուած այդ հրաշալի գրականութիւնից: Կարելի՞ է պահարանը լուսաւորեալ համարել լոկ այն պատճառով, որ իմաստուն գրքեր է պարունակում... Ուստի, նախ եւ առաջ անհրաժեշտ է գիտելիքները ի նպաստ ժողովուրդի օգտագործելու կարողութիւնն ունենալ: Լինել իմաստուն եւ ժողովրդի մէջ սերմանել ազգային գիտակցութիւն... Յայտնի ճանապարհ կա՞յ արդեօք, եւ ո՞րն է այդ ճանապարհը:

Այդ ճանապարհը ազգային միասնականութեան եւ ոչ միայն ծննդավայրի, այլեւ ազգային տէրութեան նկատմամբ ունեցած նուիրումն է: Մի ճանապարհ, որի վրայ երկու ոտքով ամուր կանգնելու համար առաջին խնդիրը պէտք է լինի «մայրենի լեզուն կենդանացնելը` ազգի զաւակների սրտի, հոգու մէջ եւ շուրթերի վրայ»: Հայաստանի բոլոր գիւղերի ու քաղաքների մէջ պէտք է հաստատել դպրոցներ, որտեղ հայ մանուկները ուսանեն մայրենի լեզուն: Անշուշտ, միայն մայրենի լեզուն ուսանելով չէ, որ կարելի է հասնել ազգի լուսաւորութեան եւ ազգային ինքնագիտակցութեան: Բայց մայրենի լեզուն ազգային ինքնագիտակցութեան առաջին աստիճանն է, որի վրայ կանգնելով միայն հնարաւոր կը լինի ոտք դնել յաջորդների վրայ: Այս ամէնը նշանակո՞ւմ է արդեօք, որ հայերը արդէն կորած են, քանզի մայրենի լեզուի փոխարէն խօսում են ռուսերէն, մոլդաւերէն, թուրքերէն, թաթարերէն... Նրանք դեռ կորած չեն: Բայց գտնւում են մի այնպիսի ճանապարհի վրայ, որի վերջը անխուսափելի կորուստն է: Իսկ կորչել մի այնպիսի ժամանակ, երբ աշխարհի մէջ ծայր են առել ազգային ազատագրական շարժումներն ու ժողովուրդների պայքարը անկախութեան համար, առնուազն գիտակցուած ինք նասպանութիւն է: Պէտք չէ՛ յոռետես լինել ու անվստահ, պէտք չէ՛ ենթարկուել այն ներշնչումին, թէ բռնատիրութիւնները եւ գաղուատիրութիւնները յաւիտենական են եւ նրանց գահաթոռները` աներեր: Մարդկութիւնը մի խմորուած վիճակի մէջ է գտնւում հիմա: Հասարակութեան մէջ սկսուել են աշխոյժ գործունէութիւն եւ մեծ շարժումներ: Այն ժողովուրդը, որ չի կարողանայ ինքնուրոյնաբար շարժուել ու գործել` կուլ կը գնայ մի ուրիշ աւելի գործունեայ ու խելացի ժողովրդի: «Մենք ասացինք, իսկ ով ականջ ունի` թող լսի»,— խօսքն այսպէս էր աւարտում Միքայէլը: ...Երեսնամեայ Միքայէլ Նալբանդեանը, որի կեանքի տարիներն արդէն սկսել էր հաշուել ճակատագիրը եւ որը գործելու երկու տարուայ ժամանակամիջոց ունէր միայն, ազգային ազատութեան ու անկախութեան իր ծրագրերը իրականացնելու համար տեսնում էր մէկ ճանապարհ միայն: Ինքնուրոյն շարժւելու, ինքնուրոյն գործելու ճանապարհը: Առաջին հայ քաղաքացին եւ հայ իրականութեան մէջ առայժմ Միակ Ազատամարտիկը այսուհետեւ ձգտելու էր ինքնուրոյն գործողութիւնները ներդաշնակել համաեւրոպական ազատագրութեան եւ համառուսական յեղափոխութեան ծրագրերին: Պետերբուրգ ապրած այս ամիսներին Միքայէլ Նալբանդեանը զբաղուած էր նաեւ ոչ աւելի, ոչ պակաս` աստուածաբանական խնդիրներով: Եւ առիթը Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի «Միջակ վարդապետարան հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» աշխատութիւնն էր, որ տարիուկէս առաջ լոյս էր տեսել Փարիզի մէջ եւ նախատեսւած էր արեւմտահայ դպրոցների համար: Այդ «Վարդապետարան»ի դէմ ընդվզեցին թէ՛ եկեղեցական եւ թէ՛ աշխարհական գործիչները: Կրքերը հանգստացնելու նպատակով Ներքին գործոց նա-

խարարը ըստիպուած եղաւ արգելել այդ դասագիրքը: Միքայէլը որոշեց առիթն օգտագործել եւ «Վարդապետարան»ի առիթով նամակներ գրեց Մատթէոս Առաջին կաթողիկոսին*:

«Լուսաւորութեան ծառայելը ազգի աշխարհական անդամների գործն է, քանի որ հոգեւորականութիւնը նոյնիսկ Եւրոպայի մէջ չկարողացաւ գլուխ հանել դրանից: Ազգասէր հոգեւորականները, սակայն, որոնց ձեռքին փոքրինչ իշխանութիւն կայ մեր ժամանակների մէջ, կարող են մեզ զօրաւիգ լինել` հիմնելով դպրոցներ եւ պաշտպանելով դրանց գոյութիւնը, բայց առանց ուսուցչական ամբիոն բարձրանալու ակնկալութեան: Քանզի մեր հոգեւորականները անկիրթ են ու վայրենի, հազիւ են կարողանում գրել ու կարդալ, եւ ամէնից ահաւորն այն է, որ կարդացածն էլ առանց հասկանալու` արդէն իսկ թշնամի են լուսաւորութեան»: Նամակները գնացին ոչ միայն դէպի Էջմիածին, այլեւ տարածուեցին հասարակութեան մէջ: Մարդիկ առանց զլանալու արտագրում եւ իրար էին փոխանցում դրանք: Այսպիսի հետաքրքրութեան պատճառը աստուածաբանական քննութիւնը չէր, որ Միքայէլը կատարել էր գիտակ մարդու հզօր տրամաբանութեամբ, այլ դաւանաբանական հարցերի շահարկութիւնը, որպիսիք կատարուել եւ ապագային էլ կատար ւելու էին անձնական փառասիրութեան յագուրդ տալու համար: Քանի որ արդէն կասկած չկար, որ «Վարդապետարան»ի հեղինակի դաւանափոխութիւնը հետապնդել է հեռահար մի նպատակ: Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին յամառօրէն ձգտում էր Ամենայն Հայոց Կոթողիկոսի գահին: Արքունական հովանաւորութեամբ նա նոյնիսկ մեկնել էր Էջմիածին` եպիսկոպոս ձեռնադրւելու: Բայց Մատթէոս Առաջին Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը կտրականապէս հրաժարուել էր կատարել արքունական յանձնարարութիւնը, եւ Գաբրիէլ վարդապետը այնպէս էլ ձեռնունայն վերադարձել էր Թէոդոսիա, որտեղ, ինչպէս արդէն գիտենք, այժմ գտնւում էր նրա աթոռանիստը` Բեսարաբիոյ եւ Նոր Նախիջեւանի թեմի առաջնորդութիւնը նոյնպէս արքունական քմահաճութեամբ նուաճելուց յետոյ: Արթնացող ու ինքնահաստատումի բերկրանք ապրող ժողովուրդի ազգային գիտակցութիւնը պահպանելու եւ խորացնելու, ինչպէս նաեւ հայութեանը Չարիքի ու բռնութեան դէմ պայքարի ոտքի հանելու համար, ինչպէս անցեալին բազմիցս առիթներ ունեցել էր, այնպէս էլ հիմա` իր դերը կարող էր ունենալ եկեղեցին: Եւ առնուազն անհեռատեսութիւն կը լինէր, եթէ Նալբանդեանը զանց առնէր այդ հնարաւորութիւնը: Եկեղեցին պէտք է նախանձախնդիր լինէր հոգեւոր բարձր դասի իւրաքանչիւր անդամի խոնարհութեան, համեստութեան եւ պարկեշտութեան նկատմամբ:

Դէպքերի հետագայ ընթացքի համար Նալբանդեանի նամակները ունեցան ճակատագրական նշանակութիւն: Իր անկեղծ զայրոյթն ու մտահոգութիւնը յայտնելով Այվազովսկիի «Վարդապետարան»ի մասին, նա շահեց կաթողիկոսի բարեացակամութիւնն ու վստահութիւնը իր անձի նկատմամբ: Իսկ այս հանգամանքը կարեւոր նշանակութիւն ունէր, քանի որ շարունակ գանգատներ ու բողոքներ էին գնում նաեւ Էջմիածին` ոչ միայն Նալբանդեանին վարկաբեկելու, այլեւ կաթողիկոսին դրդելու, որպէսզի նա իշխանութիւնների օգնութեանը դիմի մտքեր պղտորող յանդուգն հրապարակախօսին զսպելու նպատակով: Միքայէլ Նալբանդեանի նամակներն ստանալուց մի քանի օր անց Մատթէոս կաթողիկոսը նրան պատասխանեց մի կոնդակով, որտեղ գրում էր.

«Նախ ճգնէք հոգւով չափ զկրօնական եւ զբարոյական փառազարդութեան հաւատակից սիրելի ազգայնոցդ մշտապայծառ վայելել եւ ‘ի նսեմացուցիչ պարագայից եւ յառիթից զգուշացուցանել, որով զազգասիրական հոգւոյն վսեմութիւն մեծանուն Գրիգոր Մագիստրոսի յանձին սեպհականէք, եւ որպէս նոյն` նոյնպէս եւ Դուք հոգեջան արդեամբ եւ գրաւոր վաստակօք միշտ կամիք եւ կարէք արտասանել` „Ազգ իմ` աչք իմ“: Երկրորդ` զանխարդախ է զճշմարիտ հաւատարմութեան ձեր սրտի եւ հոգւոյ առ ուղղափառ առաքելական եւ կաթողիկէ սուրբ եկեղեցին մեր` այո՛, հանդիսացուցանէք փառաւորագոյնս` մերժելով եւ տեղի անգամ չտալով խարդախամիտ գրւածոց եւ մոլորական բանից յաւէտ գայթակղեցուցիչ պարզամտաց»: Ասել կ’ուզի, թէ`

«Նախ ամբողջ հոգով ձգտէք մշտական պայծառութեամբ վայելել սիրելի հաւատակից հայրենակիցներիդ կրօնական ու բարոյական փառաւոր գործերը եւ նուաստացուցիչ հանգամանքներից ու առիթներից հեռու պահել ձեր անձը: Դրանով Դուք սեփականած կը լինէք Գրիգոր Մագիստրոսի հոգու վսեմութիւնը: Եւ ինչպէս որ նա, այդպէս էլ Դուք` վաստակած հոգով եւ գրաւոր արգասիքներով միշտ կը կամենաք եւ կը կարենաք արտասանել. „Իմ ազգը իմ աչքն է“: Երկրորդ. մեր ուղղափառ առաքելական եւ կաթողիկէ եկեղեցու նկատմամբ Ձեր սրտի եւ հոգու անխարդախ ու ճշմարիտ հաւատարմութիւնը, այո՛, փառաւորելով հանդէս բերէք, մերժելով եւ նոյնիսկ տեղի չտալով որեւէ խարդախամիտ գրուածքի եւ միամիտներին միշտ գայթակղող մտքերի»: Չնայած, ինչպէս միշտ` Նալբանդեանը բազմազբաղ էր, այնուհանդերձ, նա ժամանակին յանձնեց թեկնածուական քըննախօսութիւնը, եւ ընկերներն ու մտերիմները կարող էին անհոգ լինել, համոզւած լինել, թէ այսուհետեւ Միքայէլը

սկսելու է հանգիստ ու անխռով մի կեանք: Բայց այս ամէնը աննախադէպ մի աչքակապութիւն էր, որ ժամանակակիցներից գրեթէ ոչ ոք չնկատեց: Եթէ քննախօսութիւնը հրատարակուէր, ապա բանից քիչ թէ շատ տեղեակ մարդը առանց դժուարութեան կը բացայայտէր այն բնագիրը, որից անգթաբար ընդօրինակել էր թեկնածուական աստիճան ակնկալող Նալբանդեանը: Այդ բնագիրը «Սովրեմեննիկ»ի էջերին երկու տարի առաջ լոյս տեսած` Կարապետ Եզեանի յօդուածն էր: Նալբանդեանի այդ «ատենախօսութիւն»ը ունէր մի արժանիք միայն` ընդունելի էր եւ չէր պարունակում որեւէ վիճելի միտք կամ դրոյթ: Բայց մի՞թէ այս աչքակապութիւնը վայել էր նրան, մի՞թէ դա Նալբանդեանն էր: Ի՛նքն էր. շարունակ շտապող, շարունակ գործող Միքայէլը, որի համար թէ՛ քննութիւնները եւ թէ՛ ատենախօսութիւն գրելու ցանկութիւնը սոսկ խնամքով քօղարկուած պատրուակներ էին առժամանակ Պետերբուրգ ապրելու եւ ռուսական յեղափոխութեան գործիչների հետ շփումներ ունենալու համար: Այս ամէնը Միքայէլի պետերբուրգեան գործունէութեան տեսանելի կամ ցուցադրական մասն էր: Ինչեւէ. միակ մարդը, որ կարող էր մերկացնել Միքայէլ Նալբանդեանին եւ մէջտեղ հանել «ատենախօսութիւն»ի պատմութիւնը, ոչ միայն անգիտացաւ, այլեւ դրական կարծիք տուեց: Այդ մարդը Պետերբուրգի համալսարանի դասախօս, մեզ արդէն լաւ ծանօթ Մկրտիչ Բերոյեանն էր, որ տարիներ առաջ նոյն համալսարանի մէջ քննութիւն էր ընդունել Միքայէլից` Լազարեան ճեմարանի մէջ ուսուցչութիւն անելու իրաւունք տալու համար եւ, որը հէնց վերջերս էր փակուելուց փրկել «Հիւսիսափայլ» ամսագիրը: ...Այսպիսով, 1860 թւականի Յունիս 7-ին Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարանի ազատ ունկնդիր Միքայէլ Նալբանդեանը վկայական ստացաւ այն մասին, որ արժանացել է թեկնածուի աստիճանի: Նախնական ծրագրի համաձայն, որի մասին Միքայէլը համբերութեամբ ու ամէնայն մանրամասնութեամբ տեղեակ էր պահել մտերիմներին, նրան այժմ մնում էր կապել ճամպրուկներն ու երկու տարով մեկնել Փարիզ` տեղի Ակադեմիայի մէջ բժըշկութիւն ուսանելու: Սա նոյնպէս լինելու է մի բացառիկ աչքակապութիւն, որովհետեւ Նալբանդեանի մտքի ծայրով իսկ չէր անցնում, թէ հիմա, երբ արդէն սկսուել էր խմորումների շրջանը, կարելի է ժամանակ վատնել ինչ որ քննախօսութիւններ պաշտպանելու եւ բժշկական գիտութիւններ ուսանելու համար: Բարեբախտաբար, դէպքերը զարգացան նրա կանխատեսած երկրորդ ուղղութեամբ, եւ նա որեւէ մէկին բացատրութիւն նոյնիսկ չտուեց, թէ ինչո՛ւ յանկարծ վճռեց ընդունել Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանի առաջարկը` հնդկահայոց կտակած ժառանգութիւնը բերելու գործը յանձն առնելու մասին:

Կարապետ Հայրապետեանի առաջարկութիւնը, որին անհամբերութեամբ էր սպասում, Միքայէլը պատասխանեց մի ընդարձակ նամակով: Ի սկզբանէ հակուած լինելով արտասահման մեկնելու ա՛յս տարբերակին, Միքայէլը մանրամասն հաշուարկել ու նախապատրաստել էր այն բոլոր հարցերն ու պայմանները, որոնք լուծելու եւ բաւարարելու պարագային հնարաւոր կը լինէր դուրս գալ երկարատեւ մի ուղեւորութեան: Մէկուկէս տարի առաջ, երբ «Հիւսիսափայլ»ի մէջ հրատարակուեց հնդկահայոց կտակների գործը, Նալբանդեանը որեւէ ուրիշ նպատակ չունէր, քան այդ գումարները բերելով, լուսաւորութեան գործն անկախաբար զարգացնելն ու մասամբ էլ «Հիւսիսափայլ»ի նիւթական ապահովութիւնը հոգալն էր: Այն ժամանակ, որպէսզի համաքաղաքացիներին չխրտնեցնի, Հընդկաստան կատարելիք ճանապարհորդութիւնը նա ներկայացրել էր որպէս թեթեւ ու համեստ ծախք պահանջող մի գործ: Բայց հիմա, երբ իր նոր գործունէութեան համար անհրաժեշտ էր գաղտնապահութիւն եւ լայն ասպարէզ, Նալբանդեանը վճռել էր անձամբ զբաղուել ժառանգութիւնը բերելու գործով: Քանի որ այս պատրուակը` Նոր Նախիջեւանի հասարակութեան յանձնարարութեամբ ընդամէնը ազգանուէր մի գործ անելը, կարող էր միաժամանակ ծառայել որպէս մի շատ օրինաւոր բացատրութիւն` ազատագրական շարժումների կենտրոնների եւ արտասահմանի հայ համայնքների մէջ նրա դեգերումների մասին: Ինչ խօսք, նա թաքցնում էր իր այդ շահագրգռւածութիւնը.

«Շատ եւ շատ ուրախ կը լինենք, եթէ ազատ մնանք այդ յանձնարարութիւնից, որի պատճառով գուցէ եւ զոհ տանք մեր կեանքը: Բայց եթէ քաղաքը, որտեղ ծնուել եմ, միաբան ցանկութեամբ մեզնից խնդրի յանձն առնել նման ծանր մի պարտականութիւն, ապա այդ դէպքում չենք հրաժարւում եւ պատիւ ենք համարում մեր ծառայութիւնը ազգին, եթէ միայն ընդունելի համարւեն մեր պայմանները»: Այնուհետեւ, մանրամասն նկարագրում էր ճանապարհորդութեան դժուարութիւնները եւ այն վտանգները, որոնք կարող էին դարանակալած լինել մէկուկէս ամիս տեւող նաւարկութեան ընթացքին:

«Այս կատակ չէ: Դժոխային եղանակները կամ ծովային քանիքանի՛ նաւեր ու շոգենաւեր են խորտակել»:

մրրիկները

Ճանապարհածախքը որոշելիս պէտք չէր մոռանալ նաեւ այն հանգամանքը, որ յանձնակատարները պէտք է ներկայանային Հնդկաստանի հայոց լուսաւոր հասարակութեանը, հանդիպելու էին անգլիացի մեծամեծների, նաեւ հիւր-

ընկալելու էին նրանց` գործի շահերից ելնելով: Ուստի, այսօրինակ արժանապատիւ փոխյարաբերութիւնների պարագային նախիջեւանեան հասարակութեան կողմից ընտրւած երեսփոխանները չէին կարող «խոզի նման բնակուել ի Հնդկաստան», ոտքի տակ տալով թէ՛ իրենց, եւ թէ՛ քաղաքի պատիւը: Ի դէպ, երկրորդ երեսփոխանը սեւաստոպոլցի վաճառական Յարութիւն Աճեմեանն էր լինելու, որ նոյնպէս ծնունդով նախիջեւանցի էր եւ որի հետ Նալբանդեանը նախնական պայմանաւորուածութիւն ունէր: Միքայէլը նոյնիսկ կէտ առ կէտ ներկայացրել էր գործողութիւնների հակիրճ ծրագիրը, որին ծանօթանալիս, զարմանում ես նրա հմուտ գործնականութեան վրայ, յատկապէս, երբ նրանից բաժանող ժամանակի անդունդի վրայից արդէն գիտես, որ արտասահմանեան երրորդ ուղեւորութիւնը կտակի գումարները բերելուն համազօր` ունէր իր բուն նպատակը — հանդիպել, կապեր հաստատել, համագործակցել ազատագրական շարժումների ղեկավարների հետ եւ նախապատրաստել համահայկական ազատագրութիւնը: ...Լուր ստանալով, թէ նախիջեւանցիները համաձայն են իր առաջարկած բոլոր պայմաններին, Միքայէլ Նալբանդեանը 1860 թւականի Յունիս 27ին մեկնեց հայրենի քաղաք, որտեղից դուրս էր եկել ճիշտ եօթը տարի առաջ` 1853ի Յուլիսին:

Նոր Նախիջեւանի մէջ շատ բան էր փոխուել: Փոխուել էին մարդիկ. փոխուել էին յարաբերութիւնները,փոխուել էր նոյնիսկ հայրական տունը, որ այժմ գտնւում էր 26-րդ գծի վրայ... Միքայէլի բացակայութեան տարիներին ծերունի Ղազարը վաճառականութեամբ զբաղուող որդիների յորդորով դուրս էր եկել արհեստաւորական թաղամասից եւ հաստատուել քաղաքի կենտրոնը` երկյարկանի քարաշէն տան մէջ: Վարպետ Ղազարը ծերացել էր: Սմքել ու փոքրացել էր մայրը` Մարիանէն... Ինչպէ՜ս չէին հաւատում նրանք իրենց աչքերին` ողջառողջ տեսնելով Միքայէլին որ, թէեւ չէիր ասի, թէ անառակ որդի է եղել, բայց եւ չէիր էլ ասի, թէ զբաղուած է խելքը գլխին մի գործով... Մոսկուա եւ Պետերբուրգ ապրած եւ ուսանած նախիջեւանցիներից շատերն արդէն ունեւոր, բարձր դիրքի ու պաշտօնի տէր մարդիկ էին: Իսկ Միքայէ՞լը... Եւ ինչո՞ւ էին այդպէս նրան յարգում եւ ակնածում քաղաքի բնակիչները... Ո՛չ ոք, ո՛չ դրացիներն ու մտերիմները, ո՛չ էլ ընդհանրապէս նախիջեւանցիները չէին մոռացել առաջնորդարանի պատանի քարտուղարին, որ պատրաստակամ էր մարդկանց օգնելու. զօրաւիգ էր խնդրատուներին, պաշտպանում էր անիրաւուածներին ու ոտնահարուածներին: Եւ նոյն խանդավառութեամբ, վստահութեամբ ու սիրով դիմաւորեցին նրանք նիհարակազմ, բարձրահասակ, խոշոր ու խաժ աչքերով, հմայիչ ու առնական տղամարդուն, որի հիւանդագին վիճակը մատնում էր թերեւս նրա գունատ դէմքը: Եւ, չնայած Յարութիւն Խալիբեանի եւ նրա համախոհների յամառ դիմադրու-

թեանը, Նոր Նախիջեւանի հասարակական ժողովը հնդկահայոց կտակած ժառանգութիւնը բերելու համար երեսփոխան ընտրեց Միքայէլ Նալբանդեանին: Բաց պայքարի մէջ պարտութիւն կրած հակառակորդը իր բնոյթին հաւատարիմ` հերթական մի ամբաստանագիր ուղարկեց Մատթէոս Առաջին կաթողիկոսին, որպէսզի կանխուի Մագիստրատի կողմից Նալբանդեանին տրուած երեսփոխանական վկայականը հաստատելը.

«Քաղաքիս բազում իշխանաւոր ու յառաջադաս անձինք վիրաւորուած են Նալբանդեանին երեսփոխան ընտրելու առթիւ, թէպէտ ռամիկ եւ ստորադաս ժողովուրդը, որ ոչ գրել գիտէ եւ ոչ գրի զօրութիւնը, իրենց ստորագրութիւնը տուեցին յօգուտ այդ ընտրութեան»: ՆԱԽՆԻՆԵՐԻ ԵՐԿԻՐԸ Հայ մարդ, հայ ազգ, ասա՛, արդեօք Որտե՛ղ է քո հայրենիքդ... Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Համընթաց հողմ չի լինի նրա համար, ով չգիտէ, թէ դէպի ո՛ր նաւահանգիստն է ուզում նաւարկել: Միշել ՄՈՆԹԷՅՆ Եթէ տէր չկանգնենք մեր հողերին, ապա կը դադարենք գոյութիւն ունենալ որպէս ժողովուրդ: Թոմաս ԲԱՆԻԱՍԻԱ Ես անհամբերութեամբ եմ սպասել այն օրուան, երբ Միքայէլ Նալբանդեանը առաջին անգամ ոտք պիտի դնէր Հայաստան աշխարհ: Ու նաեւ երկար եմ մտածել, թէ արդեօք նա կը ձեռնարկէ՞ր այդ ուղեւորութիւնը, եթէ չլինէր հնդկահայոց թողած ժառանգութեան խնդիրը: Կանչո՞ւմ էր արդեօք նախնիների աճիւնը, հեռուհեռուներից լսո՞ւմ էր արդեօք Միքայէլը այդ կանչը ու տեսնո՞ւմ էր արդեօք Հայկական բարձրաւանդակից մինչեւ Արարատի փէշերը տարածուող երկիրը իր երազների մէջ: Անպայմա՛ն... Յիշո՞ւմ էք, 1857-ին արտասահման կատարած իր առաջին ուղեւորութեան ընթացքին Մարիենբադով անցնելիս, նա ծանօթացել էր բժիշկ Լինդմանին, որ պատրաստւում էր մեկնել Թուրքաց Հայաստան` այնտեղ հանքային ջրերի բուժիչ յատկութիւնները ուսումնասիրելու նպատակով: Միքայէլին նա յայտնել էր նաեւ Ռուսաստան անցնելու եւ Էջմիածինը տեսնելու իր ծրագիրը եւ խնդրել, որ հնարաւորութեան պարագային ուղեկցի իրեն... Միքայէլը սիրով

համաձայնել էր եւ որոշել առիթն օգտագործել «Հայաստանի մոխրացած աւերակներին մի համբոյր տալու» համար: Բայց «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութեան հետ կապուած հոգսերը թոյլ չտուեցին նրան իրականացնել վաղեմի երազանքը: Ու եթէ հնդկահայոց ժառանգութիւնը բերելու խնդիրն էլ ծագած չլինէր, միեւնոյն է, նա վաղ թէ ուշ գալու էր, անպայմա՛ն գալու էր իրական Հայաստանը տեսնելու: Թէկուզ եւ լինելու էր Ռուսական կոչուող Հայաստանի մի ափ հատուածը միայն, որ դարերի ընթացքին շարունակ բզկտուելու, պատառպատառ լինելու տխուր հետեւանքն էր... Ու հիմա թէկուզ այսպէս հոշոտուած, թէկուզ շատ բան անդառնալիօրէն կորցրած, թէկուզ եղածի վրայ էլ կորչող իր ժողովրդով, այնուհանդերձ Հայաստան աշխարհն էր դա: Հողն ու երկի՛րը, որի շնորհիւ եւ որի վրայ պէտք է ոտքի կանգնէր միասնական ազգը. պէտք է ձեռք բերէր քաղաքական ամբողջական դէմք եւ դառնար իսկական հզօր միջնաբերդ ժամանակի ծալքերի մէջ դարանակալած բոլոր աղէտաբեր ու կործանարար հողմերի դիմաց: Ի՞նչ զգաց, ինչպիսի՞ ապրումներ ունեցաւ Միքայէլ Նալբանդեանը, երբ առաջին անգամ ոտք դրեց հայոց հողին: Այս մասին նա ոչ մի տող չի գրել: ... Ես հիմա ուզում եմ քայլել նրա ոտնահետքերով, ուզում եմ լսել նրա խուլ ոտնաձայնը դարերի ու հազարամեակների հեռաւոր ժխորի ընդմէջէն... Ճանապարհի փոշին դուրս է պրծնում կառքի անիւների ու ձիերի սմբակների տակից, խուտուտ է տալիս ռունգներդ եւ զարմանալի մտքեր ծնում երբեմնի ապրած, երկիր ստեղծած, հոգեւոր հզօր ժառանգութիւն թողած պապերիդ ու ապուպապերիդ մասին, որոնց ոսկորները հիմա այս նոյն հողի տակ են` որպէս քեզ կտակուած վաղնջական մի երկրի սեփականութիւնը հաստատող ապացոյց: Նոր Նախիջեւանը եւ, ընդհանրապէս, Հայկական Շրջանը, որտեղ հաստատուել էին Ղրիմից հարկադրաբար գաղթած հայերը, Հայաստան չէ: Մոսկուայի ու Պետերբուրգի հայութիւնը նոյնպէս հիւր էր: Փարիզի հայութիւնը եւս, համայնքի կեանքի աշխուժութիւնից անկախ, նման էր ջերմոցային բոյսի, որի արմատները ուժ չունէին մխրճուելու օտար ընդերքի մէջ եւ սնւում էին օդից կամ, լաւագոյն պարագայի` խաբուսիկ գետնի մակերեւոյթից: Միքայէլը գիտէ՛ր, որ նոյն վիճակն է տիրում Պոլսո մէջ եւ չէր կասկածում, թէ նոյնը պէտք է լինի նաեւ Հնդկաստանում: Բայց ամէ՛ն պարագայի, միեւնոյն է, դրանցից եւ ոչ մէկը Հայաստան չէր ու չէր կարող լինել: Չնայած որ Հայաստանի իրադրութիւնը աւելի քան յուսահատական էր ու թւում էր անհեռանկար: Չկար հասարակական կեանք, չկար մտքի շարժում, իսկ Խաչատուր Աբովեանի կարճատեւ ու անձնազոհ գործունէութիւնը Հայաստանի ռուսական հատուածի մէջ` շատերի յիշողութիւնը պահպանել էր որպէս գիսաստղի մի ցոլք միայն... Վիթխարի տարբերութիւն կար, ասենք, Հայկական շրջանի, Փարիզի հայ համայնքի եւ Ռուսաց Հայաստանի մէջ բնակուող թաթարախառն ու պարսկախառն մի անհասկանալի լեզուով խօսող, հետամնացութեան ու թշուառութեան մէջ խարխափող, ազգային ինքնագիտակցութիւնից

վաղուց զրկուած հայերի միջեւ: Ճի՛շտ է: Այս ամէնը ճի՛շտ է: Բայց հողն ու երկիրը նաեւ այստե՛ղ են, պապերի ոսկորները այստե՛ղ են, եւ այստե՛ղ է, որ պատմութիւնը խօսում է քեզ հետ: Պատմութիւնը խօսում է, եւ քո ամէն մի քայլի հետ յառնում են անցած գնացած ժամանակները... Ուրեմն, այստեղ է նաեւ ազգի ապագան: Բուն երկրի վերամիաւորումով է սկսուելու ապագայ Հայաստանը: Ի հարկէ, մեծ տարբերութիւն կայ հիմա, այս պահերին, տեսածի ու վերացականօրէն հայոց աշխարհը պատկերացնելու միջեւ: Միքայէլը անպայման պէտք է զգար այդ տարբերութիւնը, եւ քանի որ շտապում էր, շարունակ շտապում էր. ապա իրեն պարուրած զարմանալիօրէն հաճելի զգացողութիւնները վայելելու, իւրացնելու, ապրելու փոխարէն, ինք զինքը հարցնելու էր` իսկ միւսնե՞րը...Մի՞ւս հայերը... Նրանք, ովքեր երբեւէ առիթ չեն ունենալու այսպէս քայլել հայկական հողի վրայ, այսպէս շնչել հայկական լեռների զգլխիչ պաղ օդը, այսպէս տեսնել հայկական կապո՜յտկապո՛յտ երկինքը, եւ արեգակի հրաշէկ սկաւառակը, որ այսքան տաք ու խոշոր է թւում Օշականի կամ Էջմիածնի այգիներից դիտելիս... Ինչպէ՞ս համոզես նրանց, աշխարհով մէկ սփռուած, հեռո՜ւհեռուներ ծնուած ու մեծացած հայերին, որ նոյնպէս ուզում են ապրել որպէս անհատականութիւն ունեցող ազգ, որոնք աշխատասէր են ու հմուտ. ստեղծում են ու կառուցում, բայց օտար աշխարհների մէջ. նոյնիսկ համարձակւում են երազել. ուրեմն, ինչպէ՞ս համոզես նրանց, թէ իրենք երկիր ունեն, հող ունեն, արեւ ունեն, ժառանգութիւն ունեն... Անհրաժեշտ էր շօշափելի, տեսանելի մի բան... Ասենք, հէնց քարտէզ... Հայաստանի քարտէզը, որի վրայ լինէին այս հրաշք գետակները եւ կիրճերը, հարթավայրերն ու լեռները, Սեւանայ ու Վանայ լճերը, հինաւուրց Նախիջեւանը, Տիգրանակերտը, Վաղարշապատը, Կարսը, Հայկական բարձրավանդակը, Եփրատն ու Արածանին, Արաքսն ու Հրազդանը, Նեմրութայ սարն ու Արարատը, որ վաղնջական ժամանակներից ի վեր իր ձիւնոտ երկու գագաթները երկնքի մէջ մխրճած, պահելպահպանելու է իրեն վստահուած Հայո՛ց աշխարհը... Այնուհետեւ, նոյնիսկ Պետրոպաւլովեան բերդի զնդանի մէջ, Նալբանդեանին հանգիստ չէր տալու Հայաստանի քարտէզը հրատարակելու խնդիրը, որ մնացել էր առկախ... Նա համոզուած էր, որ այդ քարտէզն իսկ հայերի մէջ արթնացնելու էր յիշո ղութիւններ ու սրտի կսկիծ, ինքնավստահութիւն ու երկիր ստեղծելու, այդ երկիրը աչքի լոյսի պէս պահելու կամք... Միքայէլի համար քարտէզը սոսկ աշխարհագրութիւն չէր, այլ անցեալի յուշ եւ ապագայի երազ: ...Ես ուզում եմ ետ չմնալ Միքայէլից, ուզում եմ հասնել նրան, ուզում եմ լսել նրա մրմունջը իր տեսածի ու լսածի մասին: Բայց նա ժամանակ չունի տրուելու զգացական տպաւորութիւններին: Առաւել եւս` չի ուզում որեւէ մէկին պատմել այդ ամէնը: Չի՞ ուզում, թէ՞ վախենում է, որ յանկարծ չյաջողուի լիակատար արտայայտել ապրումները: Ի վերջոյ, նա շրջում էր ո՛չ թէ Վերսայլի պարտէզով,

այլ բիբիլիական Արարատեան երկրի մէջ: Իսկ դա նրա կեանքի այն պահն էր, երբ «մարդ պիտի խօսէր միմիայն ի՛ւր հետ, ի՛ւր հոգու հետ, ի՛ւր Աստուծոյ հետ»: Գրեթէ ամիսուկէս Միքայէլ Նալբանդեանը ապրեց Էջմիածին վանքի մէջ: Երեսփոխանական իր պարտականութիւնները օրինականացնելու հոգսերը չէին, որ պահում էին այստեղ: Նա օրերն անցկացնում էր Վաղարշապատ քաղաքի շրջակայքով թափառումների մէջ: Զբօսնում էր: Ծանօթանում էր տեղի բարքերին: Լսում էր այս կողմերի լեզուն, որի մասին երկուերեք տարի անց, արդէն զնդանի մէջ, պէտք է գրէր. «Շատ քաղցր է գալիս մեր ականջին, երբ լսում ենք հայկական անբռնադատ խօսքը, երբ այդ ձայնը դուրս է գալիս ուղղակի ազգի սրտից»: Հարեւան շէները շրջելիս` նա ուշադիր եւ քննախոյզ ծանօթանում էր բարբառներին, մտորում համազգային նոր գրական լեզու ունենալու հեռանկարների եւ ուղիների մասին: Գաւառական բարբառները, Նալբանդեանի համոզումով, աներեւակայելի նշանակութիւն ունէին նոր լեզուի հիմնաւոր իմացութեան, մշակման եւ զարգացման, ինչպէս նաեւ ապագայ միասնականութեան գաղափարը իրականացնելու համար: Առանց ժողովրդին ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը կապելով ու ճնշելով անցածի ու մեռեալ պատանքի մէջ, այլ կերպ ասած` հին լեզուին ստրկանալու պարագային, ամուլ եւ անպտուղ է դառնում գրական նոր լեզու մշակելու գաղափարը: Անշուշտ, սա բնաւ չի նշանակում, թէ դասական լեզուի կապանքներից ազատուելով, գրական նոր լեզուի մշակութիւնը պէտք է դնել այս կամ այն գաւառական բարբառի լծի տակ: Տեղական կամ գաւառական բարբառը ազգային ընդհանուր կիրառութեան համար գործնական որեւէ արժէք չունի եւ բոլոր փորձերը, որ կատարւում են այս կամ այն բարբառը որպէս նոր լեզու մշակելու ուղղութեամբ` դատապարտուած են ձախողումի: Ազգային նոր լեզուն, գրական լեզուն, որ պէտք է ծառայէր որպէս ազգային միասնականութիւնը հաստատող հզօր մի ուժ, անհրաժեշտ է մշակել ու զարգացնել առանց ամէնեւին դասական լեզուից նեղուելու, առանց գաւառական բարբառների կամ օտար լեզուների ազդեցութիւններին ստրկանալու: Այսպիսի մտորումների մէջ ընկած, նախնիների վաղնջական երկրի ճանապարհներով քայլող Նալբանդեանի ականջների մէջ թնդում էր նահատակուած Աբովեանի աղաղակը. «Ա՜խ, լեզո՜ւն, լեզո՜ւն. լեզուն որ չըլի` մարդ ընչի՞ նման կ’ըլի»… Աղաղակ որ տարիների ու տասնամեակների խորքերից եկել հասել էր իրեն ու դեռ պիտի շարունակ արձագանգուէր եկող սերունդների հոգիների մէջ: ...Լեզուն եւ քաղաքակրթութիւնը մի բացառիկ ներդաշնակութիւն է, համոզուած էր Նալբանդեանը: Ինչպէս բարբարոս ժողովուրդը չի կարող վսեմ լեզու ունենալ, այնպէս էլ քաղաքակիրթ ազգի լեզուն չի կարող լինել բարբարոս: Լեզուն մի անօթ է, որի օգնութեամբ մարդը իր մտքերը լցնում է իր նմանների

մտքի մէջ: Լեզուն կամուրջ է, որի վրայով ազատ փոխներգործում են գաղափարներն ու մտքերը: Աւելին. ազգային լեզուի ազդեցութեամբ ձեւաւորուելո՛վ է որ իրենց յատկութիւնն ու որակը մաքուր են պահում ազգային ոգին եւ ազգային սիրտը... Միայն նոր լեզուն մշակելը եւ, ընդհանրապէս, հայոց լեզուն ուսանելը մի մեծ բան չեն: Այդքանով ազգը չի լուսաւորուի, եթէ նոյնիսկ կարողանանք հասնել այդ նպատակին: Բայց դա լուսաւորութեան սանդուղքի առաջին աստիճանն է, որին ոտք չդրած անհնար է բարձրանալ դէպի վեր: «Մեր ազգի մէջ ոչինչ չկայ եւ ամէն ինչ պէտք է նորից սկսել»,— այս էր ճշմարտութիւնը, որ կարող էր նաեւ յուսահատութիւն պատճառել ու թեւաթափ անել: «Բայց մարդիկ թող չվհատուեն, թէ ոչինչ չունենալով, հայերն արդէն իսկ կորած են»: Ո՛չ, մենք դեռ կորած չենք... Սակայն չգիտակցելով մեր արժանապատուութիւնը, չունենալով ոգու ամրութիւն, չկամենալով հասկանալ, որ ազգային ապագան գտնւում է մեր միասնականութեան մէջ, ամաչելով հայերէն խօսել, եւ որպէս քծնող ու կամակատար` հրաժարուելով ազգային դպրոցներից եւ ազգային մտածողութիւնից, մենք գտնւում ենք մի այնպիսի չար ճանապարհի վրայ, որի վերջը անխուսափելի կորուստն է: ...Այսպիսի մտորումներն ու տագնապները մէկ ուրիշի կարող էին խուճապի մատնել: Իսկ Նալբանդեանը, ինչպէս միշտ, անվրդով ու հետեւողական, ոչ միայն զբաղուած էր ընթացիկ խնդիրներով, այլեւ ժամանակն օգտագործում էր հաղորդակցուելու համար այն վիթխարի հոգեւոր հարստութեանը, որ գըտնըւում էր Էջմիածնի ձեռագրատանը: Պատմիչներն ու իմաստասէրները, գիտնականներն ու բանաստեղծները ձետագրատան լռութեան ու խորհրդաւոր կիսամութի մէջ դարերի հեռուներից օգնութեան ձեռք էին պարզում Միքայէլ Նալբանդեանին, փարատելով նրա կասկածները եւ բաժանելով տագնապները... Նրան մխիթարում էր հինգերորդ դարի պատմիչ Ղազարը, որ ապրել էր ոչ հեռու ընկած Փարպի գիւղը: Ղազար Փարպեցու «Թուղթ»ը այն հեռաւոր ժամանակներից արձագանգւում էր Միքայէլի սրտի մէջ, մի զարմանալի կապ ստեղծելով իրարից դարերով բաժանուած, սակայն գրեթէ նոյն հոգսերով տառապող երկու մտածողների հոգիների մէջ... Նրան մխիթարում էր Հայոց Առաջին Ուսուցիչը, որի աճիւնը ամփոփւած էր Էջմիածնից ոչ հեռու, դէպի Աշտարակ տանող ճանապարհին գտնուող Օշական գիւղը: Եւ բնական է, որ Միքայէլը, որպէս երախտապարտ աշակերտ, ուխտագնացութեան էր ելնելու դէպի այդ սուրբ շիրիմը: ...Ես պատկերացնում եմ նաեւ այն ակնածանքն ու երկիւղածութիւնը, որոնք ուղեկցում էին Միքայէլին Էջմիածնից մինչեւ Օշական: Երախտագիտութեան ի՞նչ խօսքեր էին մրմնջում նրա շուրթերը այդ ճանապարհին, ինչպիսի՞ մտքեր էին ծնւում դարերի մշուշոտ հեռուներից մինչեւ այդ օրերը հասած ժողովուրդի մասին, նրա պատմականութեան խորհրդի ու ազգային ապագայի հեռանկարների մասին... Եւ արդեօք սպասո՞ւմ էր այն անակնկալին, որ մինչեւ հոգու խորքը պիտի ցնցէր նրան արդէն Օշականի մէջ: Հազի՜ւ թէ... Գոնէ հայոց

գրերի հեղինակի, առաջին Ուսուցչի, ժողովրդին ամէնազօր զէնքը տուող այդ իսկական Զօրականի յիշատակի նկատմամբ պէտք չէ՛ լինէր ամենուրէք տիրող անտարբերութիւնն ու անուշադրութիւնը: Բայց աւա՜ղ... Թէ՛ տաճարը եւ թէ՛ Մեծ Ուսուցիչ Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Մեծ Իշխան Վահան Մամիկոնեանի շիրիմները գտնւում էին բարձիթողի վիճակի մէջ: Այս ի՞նչ աղէտալի յատկութիւն է հայերի համար մշակոյթի եւ հոգեւոր արժէքների եւ յիշատակների նկատմամբ զարհուրելի անտարբերութիւնը, հասկանո՞ւմ են արդեօք, թէ ի՜նչ կորուստներ կարող են ունենալ, որոնք կը լինեն ճակատագրական... Չէ՛, անտարբերութիւնը, քիչ է ասել, թէ կարող է նպաստաւոր չլինել այն ապագայի համար, որ նախապատրաստում էր Նալբանդեանը: Հայոց աշխարհի «գալոց օրեր»ին պէտք է հասնել առանց կորուստների, առանց խաթարելու ազգային նկարագիրը, անհրաժեշտ է հասնել բարոյականութեան ամուր, տոկուն, պինդ ոտքերով, որոնք պէտք է դիմանան ամէն տեսակի անակնկալների, որպիսիք դարանակալած են լինում ժամանակի անյայտ հեռուների մէջ... Երբեմնի կառուցուած շքեղ տաճարի փոխարէն Միքայէլ Նալբանդեանը տեսաւ կիսակործան մի շինութիւն: Մեսրոպ Մաշտոցի շիրիմին մօտենալու համար նա ստիպուած էր «սողալով մտնել բեմի տակ» եւ «անթափանց խաւարի մէջ մոմի լոյսով» տեսնել տապանաքարը:Ազգը,որին Մաշտոցը գիր էր տւել, խնայելէր այդ «անշուք շիրիմին գիր ընծայել»... Իսկ այն կողմ, նոյնպէս «անտէր ու անշուք», մի քար կար ընկած: Գիւղական խեղճ քահանան պատմեց, որ դա հէնց Վահան Մամիկոնեանի շիրիմն է: Ա՛յն Վահան Մամիկոնեանի, որ «ազգին կեանք տուեց եւ հայրենիքին կանգնեց պաշտպան»: Ազգն էլ զլացել էր գէթ մի վայելուչ շիրմաքար դնել նրա գերեզմանին: Ու յանկարծ ծնուեց բանաստեղծութիւնը... Աւելի ճիշտ, հերթական մի ապտակ շառաչեց, որի ձայնը Արարատի փէշերից տարածուելու էր ամենուրէք, որտեղ թէկուզ մի հայ կար, որի ձայնը անցնելու էր նաեւ ժամանակի անդնդի վրայով, հասնելու էր մեզ, եւ որը լսելի պիտի լինի նաեւ եկող սերունդներին: «Օշակա՜ն... Վեհ հայերի գերեզման,— գոչում էր Նալբանդեանը,— Բողոքի՛ր մինչեւ երկինք, Ընդդէմ այս տմարդութեան: Ի՞նչ կարող ես անել... Այդ նա էր` Միքայէլ Նալբանդեանը: Նա՛ էր` ազգը արթնացնող մունետիկն ու լուսաւորիչը, արդարամիտ դատաւորն ու արժէքների նուիրեալ գիշերապահը, մի՛շտ յանիրաւի ամբաստանեալն ու մեծ հայրենասէրը: Չնայած Յարութիւն Խալիբեանն ու Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին բաւականին աշխոյժ աշխատանք էին ծաւալել Միքայէլ Նալբանդեանի ուղեւորութիւնը խափանելու եւ կտակների գործով իրենց մարդը Հնդկաստան ուղարկելու համար, չնայած այդ նպատակով դարձեալ ընթացքի մէջ էր դրուած

ոստիկանական մեքենան, չնայած Նալբանդեանին կաթողիկոսի առաջ վարկաբեկելու բոլոր փորձերին, այնուհանդերձ, 1860 թւականի Հոկտեմբեր 10-ին Մատթէոս Առաջին Կոստանդնուպոլսեցին հաստատեց երեսփոխանութեան թուղթը.

«Զայս թուղթ երեսփոխանութեան տւեալ þի բովանդակ ընտրելոցն, պ. Միքայէլի Նալբանդեանց եւ պ. Յարութիւնի Աջեմեանց, վասն գնալոյ ի Հնդկաստան, ի խնդիր ազգային հրիտակացն, հաստատեմք եւ վաւերացուցանեմք իսկական ստորագրութեամբս մերով եւ դրութեամբ կաթողիկոսական կնքոյ... Մատթէոս Կաթողիկոս Ամէնայն Հայոց» Ասել կ’ուզի.

«Երեսփոխանութեան սոյն թուղթը, որ տրուած է Նոր Նախիջեւանի ամբողջ հայ ազգաբնակչութեան կողմից ազգային ժառանգութեան խնդրով Հնդկաստան մեկնելու համար երեսփոխաններ ընտրուած պարոն Միքայէլ Նալբանդեանին եւ պարոն Յարութիւն Աջեմեանին, հաստատում եւ վաւերացնում ենք մեր իսկական ստորագրութեամբ եւ կաթողիկոսական կնիքով... Ամէնայն Հայոց Կաթողիկոս` Մատթէոս» Մէկ ուրիշ նամակով էլ կաթողիկոսը Կովկասի փոխարքային բացատրում էր բանի էութիւնը եւ խնդրում, որ այդ ամէնի մասին տեղեակ պահուի Անգլիայի կառավարութեանը, որպէսզի այս վերջինս էլ իրաւական ճանաչի երեսփոխանների գործունէութիւնը Հնդկաստանի մէջ: Այնուհետեւ Միքայէլ Նալբանդեանը ծրագրել էր Թիֆլիս մեկնել Երեւանի վրայով, որպէսզի ճանապարհին առիթ ունենայ լինել նաեւ Խաչատուր Աբովեանի ծննդավայր` Քանաքեռ: Իսկ Թիֆլիս նա պէտք է վկայականը հաստատելու մի քանի ձեւականութիւններ եւս կատարէր.

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին, 1860 թ., Հոկտեմբեր 10. «Մի քանի օր կը մնամ Թիֆլիս` փոխարքայից հարկ եղած թղթերն ստանալու եւ իմ ուղեկիցին սպասելու համար: Յետոյ կը մեկնեմ Փոթի եւ այնտեղից Կոստանդնուպոլիս կ’ուղեւորուեմ շոգենաւով»: Բայց նա այնպէս էլ չսպասեց իր ուղեկցին` երկրորդ երեսփոխանին: Ո՞վ գիտէ, գուցէ վաղօրօք հէնց այդպէս էլ ծրագրուա՞ծ էր... Գուցէ Յարութիւն Աջեմեանի հետ Հնդկաստան մեկնելու տարբերակը մտածուած էր հնարաւոր կասկածները ցրելո՞ւ նպատակով... Ի վերջոյ, չմոռանանք, որ Նալբանդեանի բնաւորութեան եւ գործելակերպի մէջ յայտնուել էր մի նոր յատկանիշ` գաղտնապահութիւնը: Եւ

արդէն վարժուենք ո՛չ միայն դրան, այլեւ ամենուրէք ու բոլոր յարաբերութիւնների մէջ միշտ alibi ապահովելու նրա ընդունակութիւնը: Թիֆլիսից, այնուհետեւ նաեւ Փոթիից հապճեպ մեկնելը, ի հարկէ, ինչպէս միշտ, չխուսափեց նրան հետեւող հակառակորդի աչքից: Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին չարախնդում էր թէ, Նալբանդեանը այնպէս է շտապել որ Փոթի շոգենաւի էլ չի սպասել եւ բաց ծով է դուրս ելել առագաստանաւով: «Թւում է, թէ Նալբանդեանը Սիբիրից է խոյս տալիս»,— եզրակացնում էր նա Խալիբեանին գրած իր նամակի մէջ: Եւ դարձեալ իմ դիմաց է նոյն առեղծուածը... Մի մարդ որ երազում էր համբոյր տալ Հայաստանի մոխրացած աւերակներին, որ, վերջապէս, տեսաւ Հայաստանը, անցաւ նրա գիւղերով ու քաղաքներով, այնուհանդերձ, ո՛չ ճամբորդութեան սկզբին եւ ոչ էլ յետոյ տող անգամ չգրեց իր ապրումների, իր տպաւորութիւնների, իր մտորումների մասին:

ՄԱՏԹԷՈՍ Ա Կոստանդնուպոլսեցի Չոհաճեան, Կաթողիկոս Ամէնայն Հայոց

Բայց մի՞թէ հնարաւոր է ճամբորդել հայրերի երկրով, որ մասնատուելով` դարձել էր ռուսական ծայրամասային մի քանի նահանգ, եւ այդ պատճառով աշխարհի քարտէզի վրայից վերացել էր «Հայաստան» տեղանունը, եւ չտեսնել այն աղէտալի վիճակը, որի մէջ խարխափում էին խաբւած հայերը: Ի հարկէ, Միքայէլի համար նորութիւն չէր, որ ոստիկանական երկիրը դարձել էր աւելի աչալուրջ, աւելի դաժան եւ աւելի անօրէն, քանի որ Եւրոպայի յեղափոխական եւ ազատագրական խմորումները գնալով` դառնում էին աւելի հետեւողական ու կազմակերպուած: …Ոչ հեռաւոր անցեալին հայերն սկսել էին «կրակներ վառել կտուրներին»: Ինչպէս ամենուրէք, նոյնպէս եւ հայաբնակ այս նահանգներում մարդիկ կտուրներին կրակներ էին վառում գիւղից գիւղ ազդանշան տալու համար: Լռակեաց ճամբորդին իրենց աղքատիկ սեղաններից բաժին հանելիս, հիւր-

ընկալները պատմում էին, թէ ոստիկաններն ու զինուորները ինչպէս են հետապնդել եւ որպիսի դաժանութեամբ են պատժել «կտուրների վրայ կրակ վառողներին»: Բայց միեւնոյն է, հալածուող, բռնադատուող, ստրկացած հայերը լքում էին իրենց տունն ու տեղը եւ փախչում: Նրանք փախչում էին Թուրքիա… Փախչում էին առանձինառանձին, փախչում էին խմբերով, փախչում էին գիւղերով… Քանի որ նրանց հաւաստի լուրեր էին հասնում, թէ Օսմանլուի կայսրութեան մէջ ապրող հայերը անհամեմատ բարեբաստիկ վիկճակի մէջ են: Ժողովուրդն այլեւս չէր հանդուրժում «օրհնեալ ռուսին»: Ի՛նչ խօսք. ցաւալի էր ժողովրդի յուսախաբութիւնը: Ցաւալի էր «հաւատակից ազգի» նկատմամբ ունեցած երբեմնի եւ, բանից պարզւում է, բոլորովին անհիմն վստահութեան կորուստը: Ցաւալի էր որ ռուսներին ծախուած եւ նրանց կամակատարը դարձած հոգեւորականների քարոզներին հաւատալով` հայերը ժամանակին այնքան էին կորցրել իրենց զգօնութիւնն ու դարաւոր կենսափորձի դասերը, որ ռուսական նուաճումը կարծել էին փափագած ազատագրութիւն: «„Ռուսական ազատագրութեան մասին քարոզողներից շատերն էին համոզւում, թէ „Հայաստանի անկախութիւնը“ սոսկ մի առասպել է,— գրել է Ականատեսը,— մարտավարական մի խաղ…» …Քանաքեռցի Խաչատուրի տան բակի կոճղին նստած` ի՞նչ մտքեր էին ծնւում Միքայէլի գլխում: Նա մտածում էր Աղասո՞ւ մասին, որ այնպէս էլ մնացել էր իրեն ստեղծող հեղինակի անիրական պատրանքների մէջ: Մտածում էր ազգային փրկութեա՞ն մասին, որի աղօտ հեռանկարները նա փորձում էր յստակեցնել… Մտածում էր հէնց իր` Խաչատուրի՞ մասին, որ ծայրահեղ յուսահատութեան իր վիճակից միակ ելքը տեսնում էր «տուն ու տեղ թողնելու եւ ուրիշը փնտրելու» մէջ… Եթէ Միքայէլը հետագային յիշելու էր նախնիների երկիրը, ապա միայն յոյժ գործնական առիթներով: Նոյնիսկ Արարատի մասին գրի առած նրա յուշերը ունէին գիտական բնոյթ: Նա բացատրում էր, թէ ինչպէս է Արարատեան դաշտի վրայ իրիկնադէմին յայտնւում այն զով քամին, որին ժողովուրդն ասում է «լուսաւորիչի քամի»... Դաշտավայրի օդը, օրուայ ընթացքին սաստիկ շոգից տաքանալով, բարձրանում է վեր եւ նրա տեղը Արարատի ցուրտ լանջերից սառը օդը խուժում է վար: Այսքա՛ն մի բան: Միայն թէ, ուշադիր կարդալու պարագային, կարող ենք նաեւ նկատել, որ մի տեղ նա ասում է Ազատ Մասիս, քանզի Լեռը հայութեան ոչ միայն յարատեւ գոյութեան, այլեւ ազատութեան ու անկախութեան խարհրդանիշն է, եւ նրա նկատմամբ մէջքով կանգնողը` անպայման ազգի մատնիչ ու դաւաճան: Մէկ

ուրիշ տեղ պատմում է, թէ ինչպէս տապից սատկած ձկան պէս բերանը բաց մնացած, անհամբեր սպասում էր արեւի թեքուելուն, որպէսզի «ալեւոր Մասիսի կենարար շունչը հասնէ ու մի քիչ զովացնէ»: Չէ՛, նա անտարբեր դիտող չէր: Ո՛չ էլ անզգայ սիրտ ունէր: Եւ ես գիտեմ, որ նա ամբողջ էութեամբ զգում էր իր հողն ու երկիրը, նա այրւում էր սիրոյ եւ նուիրուածութեան զգացումից, այրւում էր դարեր ի վեր սերնդէ սերունդ փոխանցուած ու իրեն հասած անբացատրելի մի կարօտից, որն հասկանալու համար պէտք է հաղորդակից լինել Հայկական Ոգուն: Ուստի եւ ի վիճակի չէր արտայայտելու իր նուիրական ապրումները: Նա լռում էր, որպէսզի սիրտը զգայ ու խօսի իւր լեզուով: «Այդպիսի դէպքերին սրտի խօսքը թէեւ ուրիշին անլսելի, բայց ինքնին աւելի վսեմ է, քան մարդկային բարբառը»,— համոզուած էր նա: Թէեւ որոշել էր լռել ու գործել, բայց, այնուհանդերձ, արձանագրեց մի շատ կարեւոր եզրակացութիւն. «Լա՛ւ է բանտում կենդանի մնալ, քան թէ բանտից դուրս մեռնել: Սխալ է: Լա՛ւ է ազատութեան մէջ մեռնել, քան թէ բանտում ապրել»: Եւ սա նորից ինքն էր, Միքայէլ Նալբանդեանը: Ուրեմն, ինձ մնում է միայն կրկնել իմաստասէրին. «„Magnam rem puta unum hominem agere“— Գիտցէ՛ք, որ մեծ բան է միշտ միեւնոյն մարդը լինելը*»: ԲՈՍՓՈՐԻ ԱՓԻՆ Ազգի պակասութիւնը խոստովանել կամ դատապարտել ոչ միայն յանցանք չէ՛, այլ առաքինութիւն: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ապրել` նշանակում է գիտենալ, թէ դու ի՛նչ արժես, ինչի՛ ես ընդունակ եւ ի՛նչ ես անելու: Կեանքը` խիղճն է: Վիկտոր ՀԻՒԳՈ* Զարմանալի մի զուգադիպութեամբ Միքայէլ Նալբանդեանը Պոլիս ժամանեց հէնց այն օրերին, երբ հայ համայնքը գտնւում էր վերջերս ընդունուած Ազգային Կանոնադրութեան ոգեւորող, այնքա՛ն ոգեւորող տպաւորութեան տակ, որ այն համարեցին «Սահմանադրութիւն»` ո՛չ աւելի եւ ո՛չ պակաս: ...Տարիներ առաջ, ռուս-թուրքական պատերազմի աւարտից յետոյ, օսմանեան կառավարութիւնը մի քանի զիջումներ արեց դաշնակիցներին` Անգլիային ու Ֆրանսային, որոնք անհանգըստացել էին կայսրութեան քրիստոնեայ ժողովուրդների իրա ւազուրկ եւ հալածական վիճակով: Բարենորոգչական միջոցառումները հասան նաեւ հայերին: Վերջապէս, ընդունուեց Ազգային Սահմա-

նադրութիւն յորջորջուող Կանոնադրութիւնը, որ իր հետ բերեց հասարակական կեանքի ինչ-ինչ բարեփոխութիւններ: Մայրաքաղաքի մէջ սկսել էր աշխատել երկու հարիւրից աւելի երեսփոխաններից բաղկացած հայկական «խորհըրդարան»ը, որ դարձեա՛լ ոչ աւելի եւ ոչ պակաս` կոչեցին «ազգային ժողով»: Թուրք կառավարութեան վերաբերմունքը հանդուրժողական էր քաղաքական այդ հաստատութեան նկատմամբ, որ բարձրացրել էր հայ ազգային ոգին եւ թէկուզ առժամանակ` պատճառ էր դարձել, որպէսզի վերանան ներքին խռովութիւններն ու երկպառակութիւնները, դադարեն կրօնական տարաձայնութիւնները եւ «անմիտ, ազգակործան վէճերը»: Պոլսահայութիւնը ազգային ընդհանուր շահերին ծառայելու նպատակով ձեռք ձեռքի տուած` համախմբուել էր «առաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան դրօշակի տակ»: …Միքայէլ Նալբանդեանին Պոլիսը այս անգամ դիմաւորեց բացառիկ խանդավառութեամբ, ընդունեց որպէս վաղեմի ու վստահելի բարեկամի, որպէս համազգային հեղինակաւոր գործիչի: «Շատոնց ի վեր ճանաչում էինք պ. Միքայէլ Նալբանդեանը իր հրատարակութիւններովը „Հիւսիսափայլ“ ամսագրի մէջ: Եւ իր ոգուն ու սկզբունքներին հեռուից հեռու լաւ ծանօթ լինելով, օրհնում էինք նաեւ իր եւ իր արժանապատիւ աշխատակիցների ջանքերը` յանուն ազգի եւ մասնաւորապէս ռուսիաբնակ մեր հայրենակիցների լուսաւորութեան: „Հիւսիսափայլ“ը, որ արդէն իսկ գիտեն ընթերցողները, հայոց եզակի ազատ մամուլն է Ռուսաստանի մէջ: Նազարեանին եւ Նալբանդեանին է վերապահւած ճշմարտութիւնը անդիմակ անելու արիութեան պատիւը մի այնպիսի երկրի մէջ, ուր մատենագրի գլխին միշտ Դամոկլեսի սուր կայ կախուած»: Եթէ պոլսահայերը Միքայէլի այցելութիւնը բախտաւորութիւն էին համարում, ապա, նրանց համոզումով, նոյնքան բախտաւոր պէտք է զգար «ռուսիոյ լուսաւորեալ ազգակիցների ներկայացուցիչը», տեսնելով ազգային ու հասարակական այդ միաբանութիւնը: Նրանք ասես կամենում էին հաշուետու լինել Նալբանդեանին, թէ պոլսահայերը ինչպիսի՛ նուիրուածութեամբ են ջանում իրականացրած լինել ազգային համերաշխութեան ու ներդաշնակութեան այն ծրագիրը որ ներկայացնում էր «Հիւսիսափայլ»ը: Պոլսահայերը նաեւ վստահ էին, թէ Նալբանդեանը, մօտից ճանաչելով ազգային գործիչներին, միջնորդ պիտի լինի Ռուսաստանի հայութեան եւ իրենց միջեւ, «որպէսզի, եթէ չկարողանային միանալ միեւնոյն հողի վրայ, գոնէ միանային սըրտով ու իղձերով... Եւ մի օր էլ աշխարհը տեսնէր, թէ մի հայ ազգ կայ, որ թէեւ ցրուած ու աստանդական, սակայն բարոյապէս միասնական է ու անբաժանելի»: Ինչպէս Փարիզի մէջ Ստեփան Ոսկանը, այնպէս էլ Պոլիս` Յարութիւն Սւաճեանը իսկական յայտնագործութիւն էր եղել Միքայէլի համար: Հեռուից հեռու, իր խմբագրած «Մեղու» երկշաբաթաթերթի էջերից արդէն համակրելի ազգային այդ նուիրեալ գործիչը Միքայէլից փոքր էր երկու տարով:

Ծնուել էր Պոլիս, մեծացել Խասգիւղ թաղամասի մէջ: Հայրը եղել էր արհեստաւոր, եւ տեսնելով այն սէրը, որ զաւակն ունէր ուսման նկատմամբ, նրան ուղարկել էր Պօղոս Օտեանի տնային դպրոցը: Եթէ Ռուսաստանի հայերի մէջ համբաւ ու հեղինակութիւն ունէր Լազարեան ճեմարանը, ապա ճիշտ նոյնպիսին էր Իսկիւտարի ճեմարանը պոլսահայերի համար, այն տարբերութեամբ սակայն, որ այստեղ ուսուցումը հայեցի էր: Բայց ուշիմ պատանուն այստեղ ուսանել չվիճակուեց: Չնայած դրան, այնուհանդերձ, առիթ ունեցաւ ուսանելու ճեմարանի ուսուցիչներից Խաչատուր Պարտիզպանեանին, որ ծանր ընդհարումներ էր ունեցել նոյն ճեմարանի ուսուցիչ Յովհաննէս Չամուռճեանի հետ: Հետեւանքը եղել էր այն, որ Պարտիզպանեանը դուրս էր եկել ճեմարանից եւ ուսուցչութիւն էր անում տները: Յարութիւն ՍՒԱՃԵԱՆ

Յովհաննէս Չամուռճեանը «խորամուխ» աստուածաբան էր, «Երեւակ» թերթի հրատարակիչը, սակայն միաժամանակ կախարդութիւններով զբաղուելու եւ հմայութիւններ անելու մեծ սէր ունէր: Այնպէս որ, տեսական ոլորտների մէջ հմուտ, բայց գործնականին խաւարամիտ այդ մարդուն, որ նաեւ հասարակական գործիչ լինելու ակնկալութիւն ունէր, վաղ թէ ուշ իր ճանապարհին հանդիպելու էր երիտասարդ Սւաճեանը: Ու դարձեալ կրկնուելու էր նոյնպիսի մի պատմութիւն, որ մեզ արդէն ծանօթ է նախիջեւանեան անցուդարձից եւ Միքայէլի հետ տեղի ունեցած դէպքերից: Ուրիշ կերպ լինել չէր կարող ըստ երեւոյթին: Ցաքուցրիւ ու աստանդական մի բուռ հայերը, որոնք յայտնուել էին Պոլիս, ունէին նոյն հոգսերը, նոյն խնդիրները եւ նոյն ցաւերը: Ուրեմն, պէտք է իրար նմանէին բոլոր նրանց ճակատագրերը, որոնց վիճակուել էր ծնուել, հասունանալ ու գործել հայկական միջավայրի մէջ` լինէր Մոսկուա, Կոստանդնուպոլիս, թէ Փարիզ...

Ուրեմն, մեզ համար անակնկալ չի կարող լինել այն դերը, որ Խաչատուր Պարտիզպանեանն ունեցել էր Յարութիւնի կեանքի մէջ, ինչպէս Միքայէլի համար ունեցել էր Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանը: Ուսուցչի եւ աշակերտի յարաբերութիւնները դարձել էին հօր եւ որդու յարաբերութիւններ: Պարտիզպանեանը յանձն էր առել Յարութիւնի խնամակալութիւնը եւ նրան դաստիարակում, կրթում ու մեծացնում էր իր տանը, իր յարկի տակ: ...Կոստանդնուպոլսի հայ մտաւորականութիւնը, որ նոյնպէս զինուորագրուած էր հայերի մէջ կրթութիւն եւ լուսաւորութիւն տարածելու գործին, բնականաբար, կապուած էր Եւրոպայի, յատկապէս Փարիզի ազատական շրջանակների հետ: Ուսանելով Փարիզ, շփուելով ֆրանսացի յեղափոխականներին, ոչ միայն ականատես, այլեւ մասնակից լինելով 1848 թւականի անցուդարձին, հայ երիտասարդութիւնը վերադառնալով Պոլիս, ստեղծում էր ակումբներ, տարածում էր ազգային ազատագրութեան գաղափարները եւ տոգորուած էր ազգային միասնական կամքը հաստատելու երազներով, որովհետեւ առանց այդ միասնականութեան անհնար էր համազգային ազատագրութիւնը, անհնար էր գերութեան դէմ ընդվզելու եւ, ամէնից կարեւորը` ազգային ինքնուրոյն տէրութիւն վերականգնելու ամէն մի փորձ: Քսանամեայ Յարութիւնը ուսուցչի հետ մուտք ունէր Փարիզ ուսանած երիտասարդ մտաւորականների այդ ակումբները, որոնց անդամները իրենց իմացութիւնը, եռանդն ու կորովը նուիրել էին ժամանակակից լեզուի պաշտպանութեանն ու մշակումին: Նրանք նաեւ նուիրեալներն էին այն հետեւողական պայքարի, որի նպատակն էր ազգի անունից հանդէս եկող ամիրաների եւ նրանց հետ համագործակցող խաւարամոլների իրական դէմքը բացայայտելուն: Այնուհետեւ, Սւաճեանը պաշտօն էր ստացել Պէշիկթաշ թաղամասի դպրոցի մէջ: Բայց տարի էլ չանցած, հակառակորդները կարողացել էին երիտասարդ ուսուցչին հեռացնել ոչ միայն դպրոցից, այլեւ... քաղաքից: Բարեկամները օգնել էին նրան մեկնել Փարիզ, որտեղ այդ տարիներին ապրում էր Խաչատուր Պարտիզպանեանը: Շուտով, սակայն, երբեմնի ուսուցիչը եւ նրա երբեմնի աշակերտը վերադարձան Պոլիս: Մի քանի ամիս անց կառավարութիւնից պարբերական հրատարակելու թոյլտուութիւն ստանալով, Յարութիւն Սւաճեանը սկսեց հրատարակել «Մեղու» հանդէսը: Եւ Պոլսի մտաւորականները յանձին այս նորայայտ խըմբագրի ու հրապարակախօսի, ճանաչեց իսկական զինուորին, ում գրիչը խոցում էր ամէն տեսակի մոլորութիւնները: Այն ամէնը, ինչ չէին կարողացել անել գրքերը, ճառերն ու քարոզները, Յարութիւն Սւաճեանին յաջողուել էր մի քանի հիւթեղ ու հատու խօսքով: «Ժողովրդեան զաւակ եւ աղէտիցը թարգման, բռնութեան թշնամի եւ ազատութեան լուսամիտ ու անվեհեր կուսակից»` ահաւասիկ, թէ ո՛վ էր Սւաճեանը: «Մեղու» երկշաբաթաթերթը եւս ունէր իր Կոմս Էմմանուելը, որ Մեչուխեչան էր, երեւակայական ու դիւային մի էակ: Աներեւոյթ եւ ամենուրէք ելումուտ անող այդ

էակը խմբագրի լրաբերն էր: Թէ հարկ լինէր, Մեչուխեչան կարող էր սաւառնել, կարող էր անցնել գետնի տակ, կարող էր խլուրդներին եւ նոյնիսկ մրջիւններին խառնուել, որպէսզի չնշմարուելով, տեսներ մարդկանց առօրեայ ապրելակերպը... Մեչուխեչան անկոչ հիւրի պէս ներխուժում էր ընտանեկան յարկերի տակ, ներկայ էր լինում ամուսինների վէճերին կամ գերդաստանի այլ եւ այլ տեսարանների, եւ այդ ամէնի մասին իր սրամիտ դատողութիւնները խմբագրի սիրայօժար թոյլտուութեամբ հրապարակում էր թերթի էջերին... Մեչուխեչան էր, որ քօղազերծ էր անում Պոլսի եկեղեցականների երկերեսայնութիւնը, պարսաւում էր նրանց փառասիրութիւնը, եւ հասարակաց սեփականութիւն դարձնում բիրտ վերաբերմունքը ժողովրդի նկատմամբ: Որտեղ որեւէ զանցանք էր կատարւում, որտեղ զեղծում կար` «այնտեղ էր նաեւ Մեչուխեչան, հեգնող ժպիտը շրթունքին վրայ, ծաղրանքի սլաքները արձակելու պատրաստ»: ...Միքայէլ Նալբանդեանը ի դէմս Յարութիւն Սւաճեանի, դարձեալ գտել էր հերթական «նմանակ»ին: Յիրաւի, Յարութիւն Սւաճեանը իր խառնուածքով, իր անսպառ եռանդով, իր անհանդուրժող բնաւորութեամբ շատ նման էր Նալբանդեանին: «Մեղու» շաբաթաթերթի մէջ ի սկզբանէ Յարութիւն Սւաճեանը յայտարարել էր, թէ ինքը պէտք է «ճշմարիտն ասի ու կանգնի մէջտեղում»: «Ես ալ,— գրել էր նա դեռեւս 1856 թուականին,— որովհետեւ հրապարակախօս ըլլալու պաշտօն մը առած եմ վրաս, ես ճշմարիտ ազգասիրութեամբ կ’ըսեմ, ուրիշները թող ազգատեացութեամբ ըսեն, պիտի ջանամ, անկողմնասէր ոգով, ամէն բան դիտելու, ազգային յառաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան արգելքներն ու անոնք դնողները համարձակ, այլ ոչ անխոհեմութեամբ յայտնելու եւ ըստ իմ կարեաց անոնք վերացնելու ճամբաները ցուցնելու գործադրութիւն ազգին կամաց յանձնելով: Ազգ մը յառաջադէմ, զօրաւոր եւ երջանիկ ըլլալու համար, թէ՛ հարստութիւն եւ թէ՛ քաղաքականութիւն մէկտեղ զարգացնելու է. կամ սանկ ըսեմ, թէ նիւթական հարստութիւնը եւ թէ իմացականը մէկտեղ ստանալու միջոցը գտնելու է»: Գործելակերպի եւ նոյնիսկ խառնուածքի նմանութիւնը այս անգամ էլ նպաստեց, որպէսզի Յարութիւն Սւաճեանը փարիզաբնակ Ստեփան Ոսկանի նման անմիջապէս մարդկային ու հոգեւոր ընդհանրութիւն ունենայ Միքայէլ Նալբանդեանի հետ: Ընդ որում, նկատի ունենալով հայկական միջավայրի աղէտաբեր այն սովորութիւնը, երբ մտաւորական մարդիկ յաճախ իրենց գաղափարները տարածելու, իրենց ազնիւ ու հայրենասիրական գործունէութիւնը ծաւալելու խնդրի մէջ ոչ թէ համագործակցութիւն, այլ անհեթեթ, անբացատրելի, որեւէ տրամաբանութեան չենթարկուող մրցակցութեան մէջ են մտնում իրար հետ, ապա մի քնքոյշ ջերմութիւն ես զգում թէ՛ Յարութիւն Սւաճեանի եւ թէ՛ Ստեփան Ոսկանի նկատմամբ, որոնք Միքայէլին ընդունեցին որպէս գաղափարական առաջնորդ, որպէս աւագ ընկեր եւ իմաստուն խորհրդատու... Ի դէպ, այս վերաբերմունքից երբէք չնսեմացաւ Ոսկանի եւ Սւաճեանի դերը

պատմութեան մէջ: Բայց բազմապատկուեց նրանց ուժը, աւելի ծաւալուեց նրանց համատեղ աշխատանքը համազգային գործիչի ղեկավարութեամբ: Յարութիւն Սւաճեանը անվստահութիւն եւ թերահաւատութիւն ունէր Ստեփան Ոսկանի նկատմամբ, որ իր պարբերականի էջերին ներկայացնում էր նաեւ պոլսահայ համայնքի անցուդարձը: Իր վերաբերմունքը Սւաճեանը ոչ միայն չէր թաքցնում, այլեւ «Մեղու» թերթի էջերին տպագրած ֆելիետոններով ու ծաղրանկարներով «Արեւմուտք»ի խմբագրին խայթելու առիթները բաց չէր թողնում. «Է՜յ, ատ մարդը ֆրանսացւոց համա՞ր կը գրէ, չէ նէ հայերուն համար: Չըսիս որ հայերը ամէնեւին չը ճանչէր սա մարդը: Հայերն ալ զինքը չեն ճանչեր»: Բայց բաւական էր, որ Ստեփան Ոսկանի եւ նրա «Արեւմուտք»ի մասին Յարութիւն Սւաճեանը իմանար Միքայէլ Նալբանդեանի բարենպաստ կարծիքը, որպէսզի անվերապահօրէն ընդունէր նրան: Հնարաւոր է, որ Յարութիւն Սւաճեանը դեռ շատ առաջ, Փարիզ եղած ժամանակ, ծանօթացել էր Ստեփան Ոսկանի հետ: Հնարաւոր է... Հնարաւոր է նաեւ, որ հէնց այդ ծանօթութիւնն էլ պատճառ էր դարձել Ստեփան Ոսկանի նկատմամբ ունեցած` Սւաճեանի բացասական վերաբերմունքին: Ի վերջոյ, երկու երիտասարդ, որոնք հանդիպում են Փարիզ, թէեւ երկուսն էլ այրւում են լուսաւորութեան հոգսերով եւ տապակւում ազգային ցաւերով, կարող են նաեւ հազար ու այլ պատճառներով չհասկանալ ու չհամակրել իրարու... Իսկ այս պարագային առաւել եւս ուզում եմ գնահատել հեռո՛ւհեռաւոր ժամանակներին ապրած եւ վաղուց ի վեր իրենց նախնիների աճիւններին խառնուած այդ ազնիւ ու նուիրեալ մարդկանց առաքինութիւնը, որոնք կարող էին անվերապահօրէն վստահել իրար, եւ որոնք կարող էին առաջին իսկ առիթով ճշտել իրենց վերաբերմունքը, ինչպէս այդ պարագային արեց Յարութիւն Սւաճեանը, երբ «Արեւմուտք»ի հրատարակութիւնը վերսկսելու առիթով նոյն «Մեղու» թերթի էջերի մէջ գրեց.

«„Արեւմուտք ն ալ Փարիզէն սկսաւ վերստին հրատարակուել, դարձեալ Ստեփան Ոսկանի խմբագրութեամբ, այն անձին, որ գիշեր ցերեկ հայրենիք եւ ազատութիւն կ’երազէ, հսկայական յառաջադիմութիւն կը բաղձայ ազգին եւ այս նպատակով փոքրինչ խիստ է իր պահանջներուն մէջ, իր եռանդոտ բնաւորութեամբ կ’ուզէ, որ ազգը ցատկէ, մինչդեռ ուղիղ քայլելու նոր պիտի վարժուի, մեծ բաներ կը սպասէ դեռ տղայ ազգէ մը. այնուամենայնիւ կը ցանկանանք, որ ըլլայ ըստ սրտի իւրում եւ կարելի ըլլայ իրեն տեսնել` ինչ որ փափագի տեսնել»: ...Հին աշխարհի բանաստեղծներից մէկը` Մենանդրոսը*, ասում էր, թէ բախտաւոր է նա, ում յաջողուել է հանդիպել իսկական բարեկամի գոնէ ստուերին: Միքայէլ Նալբանդեանը կրկնակի բախտաւոր էր, քանզի հանդիպել էր երկու իսկական համախոհների, որոնք ապրում եւ գործում էին նոյն ծրագրերով, նոյն նուիրուածութեամբ, նոյն երազներով, ինչ եւ ինքը: Եւ ինչպէ՞ս կարող ես բախ-

տաւոր չզգալ նաեւ Դու, իմ Ընթերցող, որ յանձին քո փառաւոր նախնիների, ունես այդպիսի անձնազոհ բարեկամութեան, համախոհութեան ու ընկերութեան սրտառուչ մի օրինակ: Միքայէլը արագօրէն կողմնորոշուեց այն խաբուսիկ իրողութեան մէջ, որ յատկապէս այս օրերին գոյութիւն ունէր պոլսահայ կեանքի մէջ: Որքան էլ խաղաղուած լինէին պոլսահայերը եւ որքան էլ Յարութիւն Սւաճեանը, չընդդիմանալով ոգեւորութեանը` սպասուած ու սիրուած հիւրի ժամանումը Պոլիս սրտանց ողջունելով, յոյս յայտնէր, թէ վերացել են ազգակործան վէճերը եւ այսուհետեւ ձեռք ձեռքի տուած մարդիկ միանում են ժողովըրդին ծառայելու, այնուամենայնիւ, Նալբանդեանին պարզ էր մի բան, որ խաւարամոլութիւնն ու ապօրինութիւնները չեն կարող վերացնել ո՛չ մի սահմանադրութիւն եւ ո՛չ մի ազգային ժողով: Ինչպէս միշտ ու ամենուրէք, նա ժամանակ էր գտնում նաեւ աշխատելու, եւ աշխատում էր տենդօրէն, որովհետեւ որոշել էր գոնէ երկու յօդուած թողնել Յարութիւն Սւաճեանին` «Մեղու»ի մէջ տպելու համար: Ասելիքն ու առիթները շատ էին եւ անհրա ժեշտ էր օգտագործել բոլոր այն հնարաւորութիւնները, որ կարող էին մի օր լինել Մոսկուայի, միւս օրը` Փարիզի, իսկ այսօր էլ Կոստանդնուպոլսի մէջ... Առաջին յօդուածը, որ նա գրեց, վերնագրուած էր` «Հրաշափառ խայտառակութիւն»: Միքայէլը հրապարակաւ ծաղրում էր Յովհաննէս Չամուռճեանին` դեւերի գոյութիւնը նիւթականօրէն ապացուցելու նրա փորձերը նկատի ունենալով: Իսկ երկրորդ յօդուածը մի բաց նամակ էր Վանի վիլայեթի հոգեւորական Պօղոս քահանայ Միքայէլեանի կամայականութիւնների ու վայրագութիւնների մասին: ...Ընդհանրապէս, երբ բռնատիրական երկրների վերեւներից եկող բիրտ ու ապօրինի կամայականութիւնները շարունակում է հարստութեամբ յղփացած եւ ձեռքին էլ իշխանութեան ուժն ունեցող մարդը, որպիսին, օրինակ, Յարութիւն Խալիբեանն էր Նոր Նախիջեւանի մէջ, դա այն չարիքն է, որ բնական է իր գոյութեամբ եւ հասկանալի` իր էութեամբ: Ճանաչելով չարիքը` կարող ես նաեւ նրա դէմ ելնելու, նրան զգետնելու միջոցներ որոնել: Բայց երբ այդ չարիքը որդեգրում են հոգեւոր ու մշակութային գործիչները, ապա հասարակութիւնը մէկ անգամից կարող է կանգնել բարոյական այլասերումի փաստի առաջ: Որովհետեւ այս պարագային բացայայտուում է խօսքի ու գործի անհամատեղելիութիւնը, հակասութիւնը վեհ գաղափարների ու ճղճիմ գործունէութեան միջեւ... Միքայէլն արդէն քանի՜-քանի՛ առիթներ էր ունեցել տեսնելու, թէ ինչպէ՛ս է հոգեւորականը իր անձը համարել անպատասխանատու, ինչպէս է շփոթել իրերի ճշմարիտ վիճակը եւ ինքը ազգին պատկանելու փոխարէն, ազգն է իրեն պատկան համարել:

ՄԿՐՏԻՉ Ա Վանեցի ԽՐԻՄԵԱՆ Հայոց Հայրիկ Կաթողիկոս Ամէնայն Հայոց

Վանեցի Պօղոս քահանայի խայտառակ պատմութիւնը հրատարակել ու հասարակութեան դատին էր յանձնել «Մեղու» թերթը: Իսկ ի՞նչ էր պատահել: Պօղոս քահանան մի քանի տարի շարունակ «աղջիկ մը իւր քովը պահելէ ետեւ իրեն փոքրաւորն եղած տղու հետ մը կարգեր է»: Բայց տղան դեռ երեխայ էր եւ կինը չափահաս ուրիշ ամուսին էր պահանջել: Քահանան, «չենք գիտէր ինչ երկիւղով,— գրում էր «Մեղու»ն,— այդ կնոջ կամքը կատարեր ու պսակը լուծելով ուրիշ մարդու մը հետ կարգեր է այդ կինը»: Տէր Պօղոսի գործած մեղքը միայն սա չէր, անշուշտ: «Մեղու»ն յայտնում էր, որ հինգ հարիւր ղուռուշ կաշառք ստանալով, քահանան ամուսին ունեցող կնոջը բաժանել եւ որիշի հետ է պսակել, որ մի յղի կին վանք բերելով, առանց որեւէ պատճառի խեղճին այնքան է ծեծել տուել, որ նա վիժել է... «Վերոյիշեալ անօրինութիւններէ զատ,— աւելացնում էր „Մեղու“ն,— ուրիշ նման ոճիրներ շատ գործեր է, որոնք չենք ուզեր հոս մի առ մի յիշել»: Յարութիւն Սւաճեանը պահանջում էր, որ այդպիսի անօրէն գաթակղեցուցիչը այսուհետեւ չճանաչուի եկեղեցական եւ զրկուի հոգեւոր պաշտօն վարելու իրաւունքից: Բոլոր այն ընթերցողներին, ովքեր բաժանում էին այս կարծիքը, «Մեղու»ն հրաւիրում էր տասն օրուա ընթացքին գալ եւ իրենց ստորագրութիւնը դնել վճիռի տակ: Միքայէլը դաւաճանած կը լինէր ինքն իրեն, իր խառնուածքին ու միշտ մարտունակ ոգուն, եթէ բաւարարւէր սոսկ մի ստորագրութեամբ իր վերաբերմունքն արտայայտելով: Նա որոշեց բացէ ի բաց գնահատել Սւաճեանի համարձակութիւնը` առաջին անգամ հայ իրականութեան մէջ հասարակական կարծիք ստանալու համար:

Վանեցի Պօղոս քահանայի արարմունքը վարկաբեկում էր ոչ միայն հոգեւորականութեանը (եւ այդ էր պատճառը, որ Կրօնական ժողովը փորձում էր կոծկել խայտառակ պատմութիւնը), այլեւ ժողովուրդին: Ուստի, բնական էր, որ «ազգասէր» մարդիկ նոյնպէս չէին ուզում կարեւորութիւն տալ այդ խնդրին, համարելով սոսկ ցաւալի մի դիպուած: «Մեղու»ի կարծիքին էր Վարագայ վանքի վարդապետ Մկրտիչ Խրիմեանը*, որ իր համախոհների հետ դատապարտում էր քահանային եւ նրա ապօրինութիւնները կոծկելու պատրաստ հոգեւորականութեանը եւ, որը, ի դէպ, մի քանի տասնամեակ անց ընտրուելու էր Ամէնայն Հայոց կաթողիկոս, լինելու էր ազգային ազատագրութեան պայքարի նուիրեալը եւ, ժողովրդից սիրուած լինելով, կոչուելու էր Խրիմեան Հայրիկ կամ Հայոց Հայրիկ: ...Միքայէլ Նալբանդեանը,ինչպէս միշտ, հիմա էլ համոզուած էր, որ արատաւոր ու օրինազանց եկեղեցականը չի կարող վարկաբեկել ո՛չ եկեղեցուն եւ ոչ էլ ժողովրդին, եթէ վէրքը թաքցնելու փոխարէն անմիջապէս բուժում ստանայ: Եւ եթէ հասարակական կարծիքը դատապարտի մեղաւորին, դրանով իսկ նրան կը կտրի, կը հեռացնի իրենից... Այսպիսի բարոյական ուժ ունեցող ազգը «իրաւունք է ստանում, որ լուսաւորեալ աշխարհը պատուէ իւրեան, որովհետեւ չէր կամեցել իւր մէջ պահպանել մի գայթակղութեան խմոր»: Հասարակութեան բարոյականութեան եւ յառաջադիմութեան նախապայմաններից են օրինապահութիւնը եւ իրաւադասութիւնը, որոնք հաւասար պէտք է լինեն բոլորի համար` անխտիր: Հակառակ պարագայի, երբ յանցանքն ու ոճիրը վարագուրւում են, երբ յանցագործն ու ոճրագործը իրենց վեր են դասում օրէնքի առաջ պատասխան տալուց, երբ նրանք նաեւ հովանաւորւում են, ապա նշանակում է, թէ հասարակութիւնը լուռ համաձայնում եւ քաջալերում է օրինազանցութիւնը: Ահա թէ ինչո՛ւ, ազգերի պատմութիւնը, նրանց քաղաքակրթութեան աստիճանը, նրանց բարոյականութիւնը ճանաչելու համար այդքա՛ն որոշիչ նշանակութիւն ունեն իրաւական օրինապահութեան գոյութիւնն ու սահմանները: Բոլոր բնական եւ մարդկային օրէնքների մէջ ընդունում ենք միայն «Այո»ն կամ «Ոչ»ը: Երրորդ ուղին չկայ: Չենք կամենում գտնել, քանի որ աւելորդ գլխացաւանք է լինելու այդ որոնումը: Իսկ մեր «ազգասէրները,— գրում էր Նալբանդեանը,— որոնք իրենց սէրն արտայայտում են ազգի պակասութիւնները քօղարկելով, դրանով իսկ նրանք մեղանչում են ազգութեան դէմ, հետեւաբար, միանգամայն արժանի են, որ իւրեանց պաշտպանած յանցաւորի հետ պատժակից լինեն»:

«Չի՛ կարելի իրաւադատութիւն քարոզել եւ անիրաւութիւն պաշտպանել: Չի՛ կարելի յառաջադիմութիւն քարոզել եւ անդամալոյծի պէս բեւեռացած մնալ մի կէտի վրայ: Չի՛ կարելի մաքրութիւն քարոզել եւ ապականութեան ծովի մէջ լողալ: Չի՛ կարելի ազատութիւն քարոզել եւ խղճմտանք բռնաբարել»:

Այսինքն չի՛ կարելի երեսպաշտ լինել: Երեսպաշտը չարիք է շրջապատի համար, եւ վաղ թէ ուշ մարդիկ նրան ճանաչելով` աշխատում են գործ չունենալ հետը: Երեսպաշտ կառավարութիւնը չարիք է ժողովրդի համար, եւ վաղ թէ ուշ նրան ճանաչելով` ժողովուրդը ըմբոստանում է: Երեսպաշտ ժողովուրդը կամ, որ աւելի ճիշտ կը լինի ասել` երեսպաշտութիւնը տեսնող ու հանդուրժող ժողովուրդը չարիք է ինքն ի՛ր համար եւ դատապարտուած է բիրտ ուժի տակ իր թշուառ գոյութիւնը մի կերպ քարշ տալու ճակատագրին:

«„Մեղու“ն խնդրում է ազգի անդամների կարծիքը: Ես ո՛չ միայն համաձայն եմ „Մեղու“ի վճռին, այլեւ` աւելին: „Մեղու“ն նրա ա՛նձը միայն յայտարարեց քահանայութիւնից զրկուած, իսկ ես ասում եմ, որ երբեմնի կրօնաւոր, իսկ այժմ սոսկ Պօղոսը պէտք է ապաշխարի իր մեղքերը»,—

քրէական պատասխանատուութեան ենթարկելու պահանջ էր ներկայացնում Նալբանդեանը: Հետաքրքիրն այն է, որ բոլոր նրանք, ում վրայ ուղղուած էին նրա արձակած սլաքները, խոհեմաբար լռեցին: Ո՛չ ոք հանդէս չեկաւ որեւէ առարկութեամբ, ոչ ոք վիրաւորուածի կեցուածք չընդունեց, ոչ ոք իր վրայ չվերցրեց Նալբանդեանի ներկայացրած մեղադրանքները: Միակ մարդը, որ փորձեց պատասխանել Միքայէլ Նալբանդեանին, մեզ արդէն ծանօթ «Երեւակ»ի խմբագիր Յովհաննէս Չամուռճեանը եղաւ: Նա մի յօդուածով պաշտպանում էր ոչ միայն չարքերին, որոնց ծաղրուծանակի էր ենթարկել Նալբանդեանը, այլեւ վանեցի քահանայ Պօղոսին: Եւ որպէսզի չարքերի ու Պօղոսի քահանայի պաշտպանութիւնը հիմնաւորի, անզօրութեամբ` մի ծանր որակումով էր նշաւակել Միքայէլ Նալբանդեանին: Նալբանդեանի արտայայտած այն համոզմունք, թէ «մարդիկ հաւասար իրաւունքներով ելան արարչագործ Աստուծոյ ձեռքից», Չամուռճեանն օգտագործել էր, որպէսզի ընդդիմախօսին ամբաստանի «Եւրոպան տակն ու վրայ ընող սոցիալիստ կամ կարմիր հանրապետական» լինելու մէջ: Եւ պատմութեան համար թողել էր եւս մի վկայութիւն` կատաղի հակառակորդի եւ ականատեսի վկայութիւնը Նալբանդեանի բուն գործունէութեան մասին*: Այն մասին, թէ ո՛րն էր շուրջ մէկ ամիս Կոստանդնուպոլիս հաստատուած Նալբանդեանի իրական զբաղմունքը: Իր այս ամբաստանութեամբ Չամուռճեանը նաեւ առիթ էր ստեղծել, որպէսզի Միքայէլ Նալբանդեանը ինքը վկայի իր ո՛չ «սոցիալիստ» ու ո՛չ էլ «կարմիր» լինելու հանգամանքը: Դարձեա՛լ պատմութեան համար: Առերեւոյթ նա ձեռնարկել էր մի կազմակերպութեան հիմնադրութիւնը, որ

կոչուելու էր Բարեգործական ընկերութիւն: Այդ գաղափարը ծնուել էր դեռեւս լոնդոնեան ուղեւորութեան օրերին, երբ Միքայէլը գտնւում էր «գեղեցիկ ու պատուական հոգու տէր մարդկանց» միջավայրի մէջ, որոնք զբաղւում էին «կամ իրենց ազգային գործերով կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով»: Սոսկ այդ միջավայրի մէջ լինելու հեռանկարը նրան չէր կարող գոհացնել: Ճիշտն ասած, դա հնարաւոր էլ չէր... Քանի որ լոնդոնեան քարոզչութեան կենտրոնի հետ համագործակցելու համար անհրաժեշտ էր ունենալ ազգային ազատագրութեան ոչ միայն գեղեցիկ երազանքներ, այլեւ պայքարի ելնելու պատրաստ նուիրեալներ, անհրաժեշտ էր ունենալ ամէնից գլխաւորը` ծրագիր: Ծրագիր, որ հայերը, չգիտես ինչո՛ւ, միշտ էլ համարել են ոչ այնքան էական, եւ իրենց սխալը հասկացել են հերթական պարտութիւնը կրելուց յետոյ: ...Իմ այս պատմութեան մէջ արդէն քանիերորդ անգամ լինելով, Միքայէլի հետ ե՛ս եւս հանդիպում եմ Զարթօնքի սերնդի ընտիր երիտասարդների: Նրանք փոքրաթիւ են, քիչ են, ցրուած են աշխարհով մէկ` Ռուսաստանից մինչեւ Իտալիա, Թուրքիայից մինչեւ Ֆրանսա: Եւ այդ երիտասարդները, որոնք առիթ էլ չեն ունեցել երբեւէ հանդիպելու, իրարից հազարաւոր մղոն հեռաւորութեան վրայ ապրում եւ գործում են յանուն մէկ նպատակի, որ ընդհանուր է բոլորի համար` ազգային լուսաւորութիւն եւ ազգային ազատագրութիւն: Եւ եթէ Միքայէլն ամենուրէք գըտնում էր իր «նմանակ»ներին, ապա դա օրինաչափութիւն էր եւ ո՛չ թէ պատահականութիւն: Մէկ ուրիշ օրինաչափութիւն էլ կար Զարթօնքի սերնդի երիտասարդների համար: Չնայած իրենց մարտնչող ոգուն, յաճախ ծայրայեղ անհանդուրժողականութեանը, ճշմարտութիւնը կատարեալ մերկութեամբ ասպարէզ բերելու վճռականութեանը, այնուհանդերձ, նրանք բոլորն էլ փորձում էին վեր կանգնել այն հակասութիւններից, որոնք մինչ այդ հիմնաւոր տեղ էին գրաւել ազգային կեանքի եւ հասարակական յարաբերութիւնների մէջ: Բարեգործական ընկերութիւնը հիմնադրելուց դեռ շատ առաջ, երբ Իտալիա եւ Ֆրանսա կրթութիւն ստացած մի քանի երիտասարդներ չէին էլ բոլորել իրենց կեանքի երկրորդ տասնամեակը, ստեղծել էին «Համազգեայց» անունով մի ընկերութիւն, որն ունէր բարեգործական ուղղուածութիւն:Հազիւ տասնութամեայ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը եւ միւս հիմնադիրները կաթողիկէ դաւանութեան հայեր էին: Եւ նրանց հիմնած ընկերութիւնն էլ ոչ թէ դաւանական վէճերի, հաւատորսութեան եւ, վերջին հաշուով ազգային պառակտումների նպատակ ունէր, այլ լուսաւոր մտքով այդ երիտասարդները իրենց մշակութային ու կրթական գործին մասնակցելու հրաւէր էին ուղարկում թէ՛ առաքելական, թէ՛ կաթողիկէ եւ թէ՛ բողոքական հայերին: Այլ կերպ ասած, դեռեւս 1846-ին արդէն կային մարդիկ, որոնք քաջատեղեակ կամ ականատես լինելով ազգային տէրութիւններ ստեղծելու համար Եւրոպա ծայր առած ազատագրական շարժումներին, կատարել էին մի եզրակացութիւն, թէ Ազգային Գերագոյն Շահի դիմաց ոչի՛նչ են թէ՛ կրօնադաւանական, թէ՛ քաղաքական մասնաւոր համոզմունքները:Նրանք, հազիւ

քսանամեայ այդ երիտասարդները, արդէն ըմբռնել էին ազգի տունը քանդող մոլուցքի եւ ֆանատիկոսութեան ամբողջ վտանգը: Կաթողիկէ ֆանատիկոսների համար, որոնց գլխաւորում էր մեզ արդէն ծանօթ Հասուն պատրիարքը, «Համազգեայց»ը ոչնչացնելու խնդիրը դարձաւ մի քսու պայքարի նպատակ: Քանի որ «Համազգեայց»ի երիտասարդները իրենց ծրագրերով ու գործունէութեամբ պարզապէս փորձում էին լլկել Հասուն պատրիարքի քաղաքականութեան հիմնական նպատակը` կաթողիկէ հայ համայնքի մէջ բնաջնջել այն ամէնը, ինչը հայկական է, «անհետ ընել ինչ որ բուն հայ է»: Այս պայքարի մէջ «ափ մը տղաք, խանդոտ ու վճռական, բայց առանց նախանիւթի, միջոցի... որոնք իրենց այդ մատղաշ ուսերուն պիտի առնեն դարաւոր, ծանրագոյն բեռը այս ժողովուրդին շատ մը կարիքներուն», դատապարտուած էին պարտութեան: Հասուն պատրիարքին յաջողուեց մատնութեամբ փակել տալ «Համազգեայց»ը: Բայց կային, շարունակում էին իրենց համոզմունքներին հաւատարիմ մնալ այդ «ափ մը տղաք»ը որ արդէն ամբարել էին իրենց կենսափորձը, արդէն աւելի խորքից էին ըմբռնել, թէ ազգի հեռանկարը բնաւ էլ ընկերականութեան մէջ չէ, երբ համախոհները միանալով` ստեղծում զանազան խըմբաւորումներ, այլ եղբայրութեան մէջ: Ընկերականութեան հիման վրայ կառուցուած խմբաւորումների հարթութեանը յաջորդում է եղբայրութեան հարթութիւնը, որտեղ ազգի անդամները ներդաշնակութեան մէջ են իրար հետ անկախ իրենց, քաղաքական, կրօնական, տնտեսական պատկանելութիւնից: Այս ներդաշնակութիւնը շատ աւելի բարձր որակ է եւ, անշուշտ, Քաղաքացի դառնալու, քաղաքացիական հասարակութիւն ստեղծելու նախապայման: Ուրեմն, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը եւ մի խումբ պոլսահայ երիտասարդներ` Յովհաննէս Քեաթիպեանը, Յովսէփ Նուրիջանեանը, Միքայէլ Ռափայէլեանը, Տիգրան Փէշտիմալջեանը եւ էլի մի քանիսը, որոնք արդէն աւարտել էին իրենց ուսումը կամ դեռ ուսանում էին Փարիզ, դարձան Միքայէլ Նալբանդեանի հաւատարիմ բազկակիցները: Համայնքի ճանաչուած հրապարակախօս Յարութիւն Սւաճեանը, հասարակական գորիչ Սերովբէ Թագւորեանը արդէն նախապատրաստական աշխատանք էին կատարել: Այնպէս որ, Միքայէլի` Պոլիս ժամանելուց հազիւ մի քանի օր անց տեղի ունեցաւ Բարեգործական ընկերութեան հիմնադիր ժողովը: Ընկերութեան բացայայտ նպատակը, անկախ դաւանանքից, հայերի մէջ ազգային ինքնաճանաչում, ներդաշնակութիւն եւ լուսաւորութիւն ներարկելն ու տարածելն էր, այսինքն երբեմնի «Համազգեայց»ի ծրագիրը: Այս նպատակով պէտք է ստեղծուէին հանրակրթական ու արհեստագործական դպրոցներ, պէտք է տարածուէին վաճառականական ու մետաղագործական գիտելիքներ, պէտք է խրախուսւէր ազգային գրատպութիւնը եւ մշակոյթի զարգացումը` ընդհանրապէս: Ընկերութեան ժողովները, որոնք Պոլիս գտնուելու օրերին գլխաւորում էր Նալբանդեանը, տեղի էին ունենում Մեծ Նոր Քարւանսարայի վերի եւ վարի դռների միջեւ գտնուող սենեակի մէջ: Ուստի այդ հաւաքոյթները շուտով քաղաքին յայտնի դարձան որպէս «Դռնամիջեան

ժողովներ»: Իրականութեան մէջ, սակայն, Բարեգործական ընկերութեան առերեւոյթ գործունէութեամբ քօղարկուելու էր ազգային ազատագրութեան գաղտնի կազմակերպութիւնը, որ մտադիր էր կապեր ստեղծել Օսմանեան բռնատիրութեան մէջ ապրող միւս ստրկացուած ժողովուրդների, ինչպէս նաեւ Ռուսաստանի եւ Եւրոպայի ազատագրութեան շարժումների միւս կենտրոնների հետ` գործողութիւնները ներդաշնակելու նպատակով: Այս ծրագիրն իրականացնելիս Միքայէլ Նալբանդեանը դառնում էր հայ ազգային ազատամարտի գաղափարական առաջնորդը, որ անմիջականօրէն «զբաղուելով իր ազգային գործերով», արդէն կարող էր բարոյական իրաւունք ստանալ մասնակցելու նաեւ «ընդհանուր մարդկութեան գործերին»: Աւելի ճիշտ` այս պարագային համատեղուելու էին ազգային ու միջազգային ազատագրութեան շահերը, եւ հայերն այսուհետեւ իրենց ազգային ապագան տեսնելու էին ոչ թէ մեկուսի, այլ միւս ազգերի ապագայի հետ ներդաշնակ ու միասնական: Միքայէլ Նալբանդեանը իր ժողովրդին ընդարմացած վիճակից սթափեցնելով, նրա մէջ ազգային պատկանելութեան եւ արժանապատուութեան զգացում դաստիարակելով, դուրս էր բերելու անկախ ու ազատ պետականութեան պողոտայի վրայ, որ հայերին տանելու էր դէպի ազատութեան ու համամարդկային ներդաշնակութեան հեռաստանները... Մէկ ամիսը այս եռուզեռի մէջ շատ արագ անցաւ: Բայց պոլսահայերը հասցրեցին սիրել Միքայէլ Նալբանդեանին: «Այո՛, այնպիսի մարդ մենք այլեւս չտեսանք»,— տարիներ անց, նրան յիշելիս, պէտք է խոստովանէին Պոլսոյ հայ մտաւորականները: Իսկ կովկասեան լրագրերից մէկի թղթակիցը զարմանքով էր պատմելու այն ընդունելութեան ու համբաւի մասին, որ ունեցաւ Պոլիս ժամանած ռուսահայոց մտաւորականն ու հրապարակախօսը` իր հայախօսութեամբ, աշխուժ եւ սուր մտքով, հայոց անցեալի ու ներկայի քաջատեղեակութեամբ, անսահման հետաքրքրասիրութեամբ եւ հասարակաց գործերի նկատմամբ ջերմ ու անձնուէր մօտեցումով:

«Այդ ժամանակներից ի վեր պոլսեցիները աւելի նպաստաւոր կարծիք կազմեցին ռուսահայերի մասին»: «Կովկաս», թիւ 68, 1868

Անշուշտ, Միքայէլը նաեւ ժամանակ գտաւ հանդիպելու Թուրքիոյ ռուսական դեսպանին, որ իբր ինքը՝ դեսպանը, նրան խորհուրդ տուեց անպայման մեկնել Լոնդոն եւ կտակներին առնչուող մի քանի հարցեր էլ, Հնդկաստան մեկնելուց առաջ, պարզել անգլիական կառավարութեան հետ: Ռուսական դեսպանի այս խորհրդի մասին Միքայէլն անհրաժեշտ համարեց ամէնայն մանրամասնութեամբ յայտնել Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլխին: Եթէ Կարապետ Հայրապետեանը իմանար, թէ իր բարեկամը որքա՜ն է ձգտում

դէպի Լոնդոն, ապա անպայման անկեղծօրէն կը զարմանար նաեւ, թէ ինչպէ՛ս է ռուսական դեսպանի խորհուրդը այդպէս զուգադիպել Միքայէլի ցանկութեանը: Բայց Հայրապետեանը շատ աւելի կը զարմանար, եթէ իմանար, որ Դեկտեմբեր 21ին Պոլսից ելնելով, Նալբանդեանը Լոնդոն ուղեւորուելու փոխարէն, ծովային ճամբորդութեան ելաւ դէպի... Մարսէյլ: Յիրաւի, «անհրաժեշտաբար Թուրքիոյ ռուսական դեսպանի խորհրդով» Լոնդոն գնալու համար Նալբանդեանը շատ աւելի կարճ երթուղի կարող էր ընտրել ցամաքով: Եւ, առնուազն, տարօրինակ էր, որ շտապող, շարունակ շտապող Նալբանդեանը ընտրել էր ծովային երկար ու յոգնեցուցիչ մի ճամբորդութիւն: Այո՛, բայց ո՞ւր էր շտապում Նալբանդեանը: Շտապում էր Հնդկաստա՞ն, շտապում էր տասնամեակներ շարունակ մոռացութեան մատնուած ժառանգութեանը տէ՞ր կանգնել... Ո՞ւր էր շտապում... Նա շտապում էր ոտքի հանել արդէն կենդանութեան նշաններ ցոյց տուող իր ժողովրդին: Շտապում էր օր առաջ միանալ Եւրոպայով մէկ տարածուող ազատագրութեան շարժումներին: Շտապում էր նախնիների հինաւուրց երկրի մէջ հաստատուած տեսնել Հայաստանի ազատ տէրութիւնը: Ուրեմն, մի՞թէ տարօրինակ է, որ նա այդպէս ձգտում էր դէպի Լոնդոն, սակայն` ծովային ճանապարհով, որպէսզի անպայման անցնէր Իտալիայով... ՈՒԽՏԵԱԼ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻ ՎՐԱՅ Էտնան եւ Վեզուվը ծխում են: Արարատի ծեր հրաբխի մէջ էլ կրակ մնացե՞լ է արդեօք: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Արդեօք փոթորի՞կն էր պատճառը, որ շոգենաւը խարիսխ նետեց Մեսինայի նաւահանգիստ եւ դէպի Մարսէյլ ուղեւորուող Միքայէլը «հարկադրուած եղաւ ոտն կոխել Սիցիլիա կղզին»: Յամէնայն դէպս, Սիցիլիա, այնուհետեւ ընդհանրապէս Իտալիա իր յայտնուելը Նալբանդեանը բարեկամին գրած նամակի մէջ բացատրելու էր «ձմեռային չարագուշակ մրրիկներ»ով: ...Երբ արդէն մօտենում էին ափին, նրա ուշադրութիւնը գրաւեց նաւահանգստի վրայ հաւաքուած երիտասարդների մի աշխուժ բազմութիւն: Կասկած չկար, որ գարիբալդիականներ են, քանզի բոլորն էլ կարմիր շապիկներով էին: Միքայէլը նրանց դէմքին տեսաւ այն, ինչ ուզում էր տեսած լինել` «ուրախութիւն եւ խղճի հանգստութիւն», իսկ ճակատները փայլում էին «արժանաւոր պարծանքով»: Մեսինայի միջնաբերդի պարսպին դեռեւս ծածանւում էր Նեապոլի թագաւորութեան դրօշակը: Բանն այն է, որ Մեսինայի նահանգապետը, քաղաքը Գարիբալդիին յանձնելիս, վերապահութիւն էր արել միջնաբերդի նկատմամբ, որտեղ

հիմա էլ, երբ Միքայէլը ափ իջաւ, մայոր Ֆերգուլայի գլխաւորութեամբ գըտնըւում էին չորս հազարից աւելի թագաւորական զինուորներ: Իսկ քաղաքապետարանի վրայ բարձրացուած էր Վիկտոր Էմմանուէլի* դրօշը: Այս պարագան տարօրինակ թուաց Միքայէլին: Հետաքրքրութիւնը բաւարարելու նպատակով նա հարցուփորձ արեց, թէ ինչպէ՞ս է ազատագրուած քաղաքը հանդուրժում բուրբոնների զէնքին: Պարզուեց, որ քաղաքապետարանը մայոր Ֆերգուլային առաջարկել է անձնատուր լինել: Բայց մայորը սպառնացել է միջնաբերդից ռմբակոծել քաղաքը, եթէ հարկադրէին «անձնատուր լինելու անարգութիւնը»: Իսկ միջնաբերդի մէջ փակուած զինուորների վիճակը ողբալի էր: Եւ ո՛չ միայն բարոյական առումով: Սպառուել էին նրանց ուտելիքի պաշարները... Մայորը Մեսինայի քաղաքապետարանից զինուորների համար նպաստ էր խնդրել: Բայց նրան պատասխանել էին, թէ Մեսինան կամ Իտալիան միջնաբերդի մէջ զօրք չունեն: Եթէ այդ զօրքը պատկանում է Բուրբոնին, ուրեմըն, մայորը հէնց նրանից էլ թող օգնութիւն աղերսի: Իսկ մայոր Ֆերգուլան վճռել էր զէնքը վար չդնել այնքան ժամանակ, քանի դեռ Ֆրանցիսկոս Երկրորդ Բուրբոնը* դիմադրում էր Գայեթայի մէջ: Բայց Գայեթան արդէն չորրորդ օրն էր, ինչ ռմբակոծւում էր: Եւ լուրեր կային, թէ իսպանական մի շոգենաւ արդէն քաղաքին է մօտեցել թագաւորի «թշուառ ու ոչ մի բանի պիտանի կեանքը փրկելու համար»: «Կեցցէ Իտալիան, կեցցէ Գարիբալդին»,— գոչում էր Մեսինայի փողոցներ ելած ժողովուրդը: Նրան արձագանգում էր քաղաքի միջին խաւը. «Կեցցէ՜ Իտալիան, կեցցէ՜ Վիկտոր Էմմանուէլը»: Եւ պարզ ժողովրդի ու միջին խաւի խանդավառութեան այս «փոքրիկ» տարբերութիւնը չվրիպեց Միքայէլի աչքից: Բայց մի՞թէ կարող էր որեւէ էական նշանակութիւն ունենալ այդ օրերին նման մի տարբերութիւն, երբ փոքրիկ թագաւորութիւնների վերածուած երկիրը վերագտնում էր իր ամբողջականութիւնը` միեւնոյն ժամանակ ազատագրուելով օտար զաւթիչների ներկայութիւնից: Լոմբարդիան եւ Վենետիկը Ավստրիայի տիրապետութեան տակ էին, մինչեւ վերջերս Հռոմ էր ֆրանսական զօրքը: Ինչպիսի՞ն էր լինելու իտալական տէրութիւնը: Այս հարցը նոյնքան կարեւոր էր, որքան եւ ազատագրութիւնն ու միաւորումը: Կամիլլո Բենզո Կավուրը, որ 1852 թւականից ի վեր Սարդինայի թագաւորութեան նախարարապետն էր, ձգտում էր իտալացի ազգը միաւորել Վիկտոր Էմմանուել Երկրորդի գահի շուրջ եւ ազգային խնդիրները լուծել հարեւան երկրների հետ դիւանագիտական բանակցութիւններով: Իսկ «Երիտասարդ Իտալիա» կազմակերպութեան հիմնադիր Ջուզեպէ Մաձինին, չյուսալքուելով 1848 թուականի յեղափոխութեան պարտութիւնից, շարունակում էր հանդէս գալ հանրապետութիւն ստեղծելու ծրագրով: Ազգային վերածնութեան իրար հակառակ այս ծրագրերն իրականացնելու ապաւէնը մէկ մարդ էր միայն` ժողովրդական պայքարի առաջնորդ Գարիբալդին: «Ամենամեծ չարիք»ի` Ավստրիայի դէմ մարտնչելու եւ նուաճուած տարածութիւնները ազատագրելու համար Գարիբալդին պատրաստակամ էր ընդու-

նելու Վիկտոր Էմմանուել Երկրորդ թագաւորի դրօշի տակ կռուելու առաջարկը: «Այն պահից ի վեր, երբ համոզուեցի որ օտարի լուծը թօթափելու համար Իտալիան պէտք է ընթանայ Վիկտոր Էմմանուելի հետ, ես իմ պարտքը համարեցի ենթարկուել նրա հրամաններին` անկախ այն բանից, թէ դրանք ի՛նչ կարող էին նստել վրաս, եւ ստիպելով, որպէսզի լռի հանրապետականի իմ խիղճը,— տարիներ անց իր «Յուշեր»ի մէջ գրելու էր Գարիբալդին:— Աւելին, ես համոզուած էի, որ ո՛վ էլ նա լինէր, Իտալիան պէտք է լիակատար իշխանութիւնը Վիկտոր Էմմանուելին յանձներ այնքան ժամանակ, քանի դեռ գրաւուած հողերը չէին ազատագրուել օտարների տիրապետութիւնից»: Ուրեմն, այնուհանդերձ, «փոքրիկ» տարբերութիւնը, որ զգացել էր Նալբանդեանը, ըստ էութեան, ոչ միայն փոքրիկ չէր, այլեւ ունենալու էր ճակատագրական նշանակութիւն ազգային ապագայի համար: Եւ այն պարագային, երբ Իտալիայի ազգային վերածննդի հեռանկարը լռեցրել էր Գարիբալդիի` «հանրապետականի խիղճը», թագաւորն ու նրա նախարարապետը, օգտագործելով ազատագրութեան պայքարի սիրուած առաջնորդի համբաւը, ռազմավարական տաղանդն ու անձնուրաց խիզախութիւնը, աշխատել էին մեկուսացնել նրան: Բայց արդէն յիսունն անց Գարիբալդին առաջին անգամ չէր, որ աւելորդ էր զգալու ինք զինքը: Եւ ոչ էլ վերջին անգամ էր լինելու որ նրան օգտագործէին դիւանագիտական խաղերի մէջ որպէս հզօր կռուան` այնուհետեւ մոռացութեան տալու համար: Այո՛, Գարիբալդին վիրաւորուելու շատ առիթներ էր ունեցել, բայց եւ միշտ խուսափել էր անզգոյշ մի քայլով փլել այն նուազագոյնը, ինչն արդէն ստեղծուած էր Իտալիան միաւորելու համար: Ի վերջոյ, երկրի մի մասը արդէն գտնւում էր Վիկտոր Էմմանուէլի գայիսոնի ներքոյ եւ ավստրիական լուծն էլ թօթափուած էր: Գարիբալդին չէր ուզում ենթարկուել մաձինիականների հորդորներին եւ յեղափոխութեան դրօշ բարձրացնել միապետութեան դէմ: Միքայէլին առայժմ, թերեւս, հասկանալի չէին այս նրբերանգները: Բայց նա, անտարակոյս, պէտք է տեսնէր գրեթէ նոյն հեռանկարը Հայաստանի համար: Եւ հաղորդակցուելով այս անցուդարձին, նա փաստօրէն մի հերթական դասընթաց էր անցնում: Մաձինիի բազկակիցներից մէկը` Ռոզալինո Պիլոն, փորձել էր Գարիբալդիին ապացուցել, որ յեղափոխական շարժումը ոչ միայն անհրաժեշտ է, այլեւ պայքարը պէտք է սկսել Սիցիլիայից, որտեղ տնօրինութիւն էր անում Նեապոլի թագաւոր Ֆրանցիսկոս Երկրորդ Բուրբոնի կառավարութիւնը: Բայց Գարիբալդին համառել էր:

Ջուզեպէ Գարիբալդին` Ռոզալինո Պիլոյին. «Ես կանգ չեմ առնի ոչ մի ձեռնարկի առաջ, որքան էլ այն համարձակ ու վտանգաւոր լինի, միայն թէ մարտնչեմ մեր երկրի թշնամիների դէմ: Բայց հիմա յարմար չեմ գտնում յեղափոխական գործունէութիւն սկսել, եթէ նոյնիսկ մեծ լինէր յաջողութեան հաւանականութիւնը»:

Այնպէս էլ չկարողանալով համոզել Գարիբալդիին, Ռոզալինո Պիլոն Մաձինիի օժանդակութեամբ միջոցներ հայթայթելով, 1860 թուականի Ապրիլ 9ին խմբով ափ էր ելել Մեսինա եւ յայտնուել իրադարձութիւնների յորձանուտի մէջ: Սիցիլիայով մէկ ծայր էր առել գիւղացիական ապստամբութիւնը: Ռոզալինո Պիլոն եւս մի նամակ էր գրել Գարիբալդիին, որն այդ ժամանակ գտնւում էր Ճենովա: Ապստամբութեան լուրը ոտքի էր հանել Գարիբալդիին եւ, մոռանալով իր կրած բոլոր վիրաւորանքները, առանց դոյզն իսկ յիշաչարութեան, նա կամաւորների մի ջոկատ էր հաւաքել եւ իր այդ «հազարեակ»ով օգնութեան էր շտապել ապստամբներին: Ափ ելնելով Մարսալ` Գարիբալդին հրապարակել էր իր նշանաւոր կոչը, որ դեռեւս հնչում էր այս կողմերը.

«Սիցիլիացինե՛ր. Ես եկել եմ մարտիկների իմ ջոկատով, այն մարտիկների, որոնք իրենց արիութիւնն ու խիզախութիւնը դրսեւորել են Լոմբարդիայի ճակատամարտերին: Նրանք ոտքի են ելել հերոսական Սիցիլիայի կանչով: Հիմա մենք ձեզ հետ ենք եւ միակ բանը, որ ձգտում ենք, Սիցիլիայի ազատութիւնն է: Ուրեմն, ի զէ՛ն... Սիցիլիան աշխարհին մէկ անգամ եւս ցոյց կը տայ, թէ ինչպէս միաւորուած ազգի հզօր կամքը երկիրն ազատում է հարստահարողներից: Ջ. Գարիբալդի»

Այնուհետեւ մահու եւ կենաց ճակատամարտ մղելով, գարիբալդիականները կտրել անցել էին Սիցիլիան արեւմուտքից արեւելք, մինչեւ Մեսինա: Յիրաւի, առերեւոյթ «փոքրիկ» տարբերութեան տակ թաքնուած էին միեւնոյն բանսարկութիւնները, միեւնոյն առուծախը, իշխանութեան տիրանալու համար միեւնոյն պայքարը: Մարդիկ, ովքեր ականատես էին եղել Գարիբալդիի յաղթարշաւին, պատմում էին նաեւ այն ամէնը, ինչ տարբեր շիթերով ճեղքել էր գաղտնիքի պատնէշը եւ հասել ժողովրդին, դառնալով գեղեցիկ հիւսուած աւանդութիւն: ...Միքայէլ Նալբանդեանը ամբողջ օրը թափառեց Մեսինայի փողոցներով, շփուեց տեղացիների հետ: Ականատեսները սիրով էին պատասխանում օտարական հարցասէրին եւ ոգեւորուած պատմում էին այն փառաւոր ճակատամարտերի մասին, որ մղել էր քաղաքի մատոյցներին Գարիբալդին: Բայց Նալբանդեանին հետաքրքրում էին ո՛չ միայն ճակատամարտերը: Նա ուզում էր խորքից ճանաչել զարմանալի ու թարմացնող ուժը, նա կամենում էր սեփական աչքով տեսնել այն ամէնը, ինչով ապրում էին ազատագրուած իտալացիները: Թերեւս, նա ուզում էր էութեամբ զգալ ազատութեան շունչը, որ արդէն ուրուագծւում էր հայութեան համար, եթէ... Եթէ ոտքի կանգնէր ժողովուրդը, հասկանար միաւորուելու կենսական անհրաժեշտութիւնը եւ, եթէ համահայկական ազատամարտի ոգին մարմնաւորում ստանար զանգուածների միաս-

նական կամքով: Բայց կա՞ր արդեօք նման մի օրինակ հայ իրականութեան մէջ: Կա՛ր: Եւ դա Զէյթունն էր: ...Այն Զէյթունը, որի լեռնական հայերը վաղուց ի վեր զէնքը ձեռքներին թուրքական բռնատիրութիւնից պաշտպանում էին իրենց ազատութիւնն ու անկախութիւնը: ...Այն Զէյթունը, որ Միքայէլ Նալբանդեանի համոզմամբ դառնալու էր Թուրքահայաստանը ազատագրելու պայքարի հրաբխային խառնարանը: ...Այն Զէյթունը, որի շարունակական պայքարը բռնատիրութեան դէմ ձերբազատուելու էր տարերայնութիւնից, եւ հայ ժողովրդի ազգային միաւորումի խնդրի մէջ ստանալու է որոշիչ նշանակութիւն: Մինչեւ ուշ երեկոյ Մեսինայի փողոցները լեցուն էին մարդկանցով: Բայց մութն ընկնելուց յետոյ նրանք կամացկամաց քաշուեցին տներն ու պանդոկները: Փողոցները դատարկուեցին: Չուզենալով կորցնել այս բացառիկ օրուայ ընձեռած հնարաւորութիւնը` Միքայէլը որոշեց իր երեկոն անցկացնել թատրոնի մէջ: Ներկայացումը նրա վրայ առանձնապէս տպաւորութիւն չթողեց: Բայց եւ նա չզղջաց, որ թատրոն է մտել: Ամբողջ օրուայ դրսի տրամադրութիւնները շարոնակւում էին դահլիճի մէջ: Իսկ երբ ընդմիջումին ծխելու ելաւ թատրոնի սրճարան, նկատեց, որ խոշոր սրահի մէջ, որտեղ երեւի երկու հարիւրից աւելի մարդ կը լինէր, տարօրինակ աղմուկ եւ խառնաշփոթ է սկսուել: Նա առաջ նետուեց իմանալու, թէ ի՛նչ է պատահել: Բայց հազիւ էր մի երկու քայլ արել, երբ «բազմութեան գլխին շողացին երկու սուր»: Մարդիկ մի կերպ բաժանեցին մենամարտողներին: Պարզուեց որ դրանք սպաներ են: Մէկը` Վիկտոր Էմմանուէլեան, իսկ միւսը` Բուրբոնեան, որ միջնաբերդից քաղաք էր իջել եւ, սըրճարանի մէջ չհանդուրժելով բուրբոնների դէմ արտայայտուած արհամարհանքը, սուրը մերկացրել էր պատիւը պաշտպանելու համար:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Յարութիւն Սւաճեանին, 1860 թ., Դեկտեմբեր 30. «Թէ ո՛ւր տարան բուրբոնեան սպային եւ թէ ինչպէս վերջացաւ այդ պատմութիւնը` չիմացայ, որովհետեւ յաջորդ գործողութիւնն արդէն սկսուել էր եւ ես մտայ դահլիճ: Իսկ միւս օրը ուղեւորուեցի Նեապոլ...» Նեապո՞լ... Բայց չէ՞ որ նա գնում էր Մարսէյլ: Եթէ իսկապէս փոթորիկն էր պատճառը, որպէսզի դէպի Մարսէյլ ուղեւորուող նաւը խարիսխ գցէր Մեսինա, ապա յաջորդ օրը, երբ, հաւանաբար, ծովն արդէն խաղաղուած էր, ինչո՞ւ Նալբանդեանը իր ճանապարհը չշարունակեց նոյն նաւով:

Յամէնայն դէպս, ուղեւորութեան մասին իւրօրինակ նամակ-հաշուետուութեան մէջ նա չէր էլ պատճառաբանելու իր այդ որոշումի դրդապատճառը: Պարզապէս գրելու էր, թէ «միւս օրը ստիպուած եղայ տեղափոխուել մէկ ուրիշ շոգենաւ, որ Միջերկրականի ծովեզրով նաւարկելու էր դէպի Մարսէյլ: Ուստի եւ առաջին կայանքը կատարեցի Նեապոլ»: Ջուզեպէ ԳԱՐԻԲԱԼԴԻ

Նորից պատահականութի՞ւնն էր առաջնորդում Միքայէլին: Ո՛չ: Նրան, անկասկած, առաջնորդում էր Ջուզեպէ Գարիբալդին, որ Սեպտեմբեր 7-ին յաղթականօրէն մտել էր երկու Սիցի լիաների թագաւորութեան մայրաքաղաք Նեապոլ: Վիկտոր Էմմանուէլ Երկրորդը եւս շտապել էր իր զօրաբանակով ներխուժել Նեապոլի թագաւորութեան տարածքը, եւ Գարիբալդին այս անգամ էլ իր փառաւոր յաղթանակը զիջել էր միապետին: Մօտ մէկուկէս ամիս յետոյ, Հոկտեմբեր 26-ին Կապանելլի քաղաքի մէջ տեղի էր ունեցել Գարիբալդիի եւ Վիկտոր Էմմանուելի հանդիպումը: Ու նորից բերնէ բերան պատմում էին այդ հանդիպումը որպէս մի աւանդութիւն: Արաբական նժոյգ հեծած թագաւորին ուղեկցում էին ռազմական նախարար Ֆանթին եւ Նեապոլի ապագայ փոխարքայ Ֆարինին: Ճանապարհին գիւղացիները խանդավառութեամբ ողջունում էին Գարիբալդիին: Այդ ողջոյնները շփոթեցնում էին նրան: Ուստի, նժոյգը պահելով, Գարիբալդին գոչել էր. «Ահաւասիկ, Վիկտոր Էմմանուելը, նա թագաւոր է, մե՛ր թագաւորն է, Իտալիայի՛ թագաւորը... Կեցցէ՛՜թագաւորը»: Գիւղացիները ոչինչ չհասկանալով, լռել էին մի պահ, եւ յետոյ նոյն խանդաառու թեամբ գոչել. «Կեցցէ՛՜Գարիբալդին...» Առաջին եւ ընդհանուր տպաւորութիւնը, որ Միքայէլն ստացաւ Նեապոլից,

նոյնն էր, ինչ ունեցել էր Մեսինա եղած ատեն: Այստեղ նոյնպէս պարզ ժողովուրդը գարիբալդիական էր, միջին խաւը Վիկտոր Էմմանուելեան, իսկ մեծահարուստները պատրաստակամօրէն ուրանում էին իրենց ազգութիւնն ու երկիրը, եւ նիւթական ու բարոյական առումով զօրաւիգ էին բուրբոններին: «Երեւում է որ այս ընդհանուր բան է ամբողջ Իտալիայի մէջ»,— եզրակացրեց Միքայէլ Նալբանդեանը: Ի դէպ, նա, որ Վերսայլի կամ Բրիտանական թանգարանի մէջ կարող էր ժամերով ըմբոշխնել արուեստի ստեղծագործութիւնները, Նեապոլն ընկալում էր բոլորովին ուրիշ մի տեսանկիւնից: «Փառաւոր հրապարակներն» ու «հոյակապ ճարտարապետութիւնը» նա նկատում էր այնքանով, որքանով դրանք այժմ բուրբոնների անփառունակ վախճանի համր վկաներն էին: Ժողովուրդը պատուանդաններից քաշել ու ջարդուփշուր էր արել այն արձանները, որ ժամանակին կանգնեցուել էին բուրբոնների փառքը յաւերժացնելու նպատակով: Հասարակական ու տէրունական շէնքերի ճակատներից տաշել էին Ֆրանցիսկոս Երկրորդի անուանագրերը եւ փոխարէնը դնում էին միասնական Իտալիայի թագաւոր Վիկտոր Էմմանուելինը: Ամենուրէք, որտեղ լինելու առիթն ունեցաւ Նալբանդեանը` Նեապոլի մէջ շրջելիս, սկսած պետական հաստատութիւններից մինչեւ գինետներն ու սափրիչանոցները, ծածանւում էին Սարդինայի դրօշակները եւ ժողովուրդը խանդավառութեամբ էր խօսում ազատարարների մասին: Քաղաքը պատրաստւում էր ընդունել Կարինիանո իշխանին, որին Վիկտոր Էմմանուելը կարգել էր քաղաքի կառավարիչ: Թիկնապահ գունդը դուրս էր եկել դիմաւորելու նրան եւ հրացանների փողերի մէջ վարդեր էին խըրուած: Այս «հիանալի եւ սրտաշարժ տեսարանը» առանձնապէս ցնցեց Միքայէլին: Նեապոլից մինչեւ Հռոմ այնքան էլ հեռու չէր, եւ քանի որ «Իտալիայի ներկայ վիճակը, հասարակական մտքի ընդհանուր խմորումը վկայում են, թէ շուտով կը հնչէ նաեւ Հռոմի ճակատագրական զանգակը, ուրեմն` դէպի Հռոմ... Գուցէ թէ ոտքս բարի լինի»,— յոյս ունէր Նալբանդեանը: Իսկ քաղաքական անցուդարձի մանրամասները թեւածում էին նաեւ ՀռոմՆեապոլ ճանապարհին... Տասը միլիոն իտալացիների վրայ իշխանութիւն ստացած թագաւորը, անշուշտ, պէտք չէ հանդուրժէր Գարիբալդիին: Ժողովըրդական հերոսին սկսեցին անուանել «յանդուգն արկածախնդիր», ցրեցին կամաւորական ջոկատները, վիրաւորելով ու ծանակելով ազատամարտիկներին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Յարութիւն Սւաճեանին, 1860 թ., Դեկտեմբեր 30. «Հիմա մամուլը, մարդկային ազատ բանականութեան սուրհանդակը, ազատուած է կապանքներից: Ալեքսանդր Դիւմա Հայրը* գտնւում է այստեղ եւ հրատարակում է „Անկախութիւն“ անունով լրագիրը, որ երեք օր առաջ գրել էր, թէ շուտով պիտի ազատուեն ե՛ւ Հռոմը, ե՛ւ Լոմբարդիան, ե՛ւ Հունգարիան, ե՛ւ Լեհաստանը...» Ի դէպ, միապետականները չհանդուրժելով ազատագրական պայքարի առաջնորդին, չէին հանդուրժելու նաեւ նրա բարեկամին` Ալեքսանդր Դիւմա Հօրը: Եւ

շատ շուտով դուրս էին անելու այն տնից, որ նրան նուիրել էր Գարիբալդին: Իսկ այն օրերին, երբ Միքայէլը «շտապում էր» Լոնդոն, Վիկտոր Էմմանուել Երկրորդ թագաւորն արդէն բացայայտօրէն շրջանցում էր Գարիբալդիի անունը: Վաղ թէ ուշ ազգային հերոսը հասկանալու էր, որ ինքն այլեւս տեղ չունի Իտալիայի մէջ: Այս ծանր եղերադէպը եւս քօղարկուած չմնաց հասարակութեան աչքից: Ի թիւս եւրոպական լրագրերի, «Մեղու»ն դառնութեամբ ու ափսոսանքով գրեց.

«Գարիբալդին Իտալիան ազատեց: Գարիբալդին փոխարինութիւն մը չընդունեց: Այս անձը, առաքեալն Աստուծոյ, կուգայ մարդկութեան բարերար ըլլալու եւ գերի ու ստրուկ ժողովուրդներու իրենց ազատութիւնը տալով` կը քաշուի կ’առանձնանայ իր տունը, ուրկէ ելած էր միայն ի վերուստ իրեն յանձնեալ պարտականութիւնը կատարելու ամէնայն հաւատարմութեամբ»: Ջուզեպէ Գարիբալդին «քաշուել, առանձնացել էր իր տուն»` «Վաշինգթոն» նաւով: Նա Իտալիայից տարել է ընդամէնը մի պարկ բանջարեղեն, մի պարկ սերմ` բանջարանոցը մշակելու համար, եւ մի կապ չորացրած ձուկ: «Նա մի բուռ մարդկանցով յաղթեց մի ամբողջ բանակի,— գրեց Ալեքսանդր Գերցենը,— ազատագրեց վիթխարի մի երկիր, որտեղից նրան ճամբեցին ճիշտ այնպէս, ինչպէս կառապանին են ճամբում կայարան հասնելուց յետոյ»: Բայց եթէ «պլեբէյից թագաւորութիւն ստացած արքան» այդպէս սառնութեամբ ճամբեց Գարիբալդիին, որն իր համբաւով ու հեղինակութեամբ կարող էր կանխել միապետութեան մօտալուտ ապօրինութիւնները, ապա ինքը` ազգային հերոսն ու ազատագրութեան պայքարի այդ խորհրդանիշը, յոյս, յատկապէս յո՛յս էր դարձել բոլոր բռնադատուած ժողովուրդների համար: Սւաճեանին գրած մի նամակով Միքայէլը յայտնում էր նաեւ հետեւեալ հետաքրքիր լուրը.

«Այստեղ շատ լեհեր կան, որոնք շարունակում են օր ըստ օրէ աւելանալ: Մի խուլ ձայն կայ, թէ նրանք ուզում են կազմել լեհական զինուած մի լեգէոն եւ կազմ ու պատրաստ սպասել մի կրակոտ նշանի»:

«Խուլ ձայն»ը իր ճշմարիտ հիմքն ունէր: Շատ հնարաւոր է, որ այդ օրերին թէ՛ Միքայէլ Նալբանդեանին եւ թէ՛ Ալեքսանդր Դիւմա Հօրը նոյնիսկ որոշակիօրէն յայտնի լինէր այն փաստը, որ լեհ վտարանդիները Կապրերա կղզի ելած Ջուզեպէ Գարիբալդիի մօտ մարդ են ուղարկել, խնդրելով, որ նա գլխաւորի Լեհաստանը ազատագրելու համար կազմակերպուող արշաւախումբը: Ի դէպ, այս «խուլ ձայն»ը այլեւս հանգիստ չէր տալու Միքայէլին: Առաջին միտքը որ ծնուեց նրա գլխի մէջ, թերեւս այն եղաւ, թէ գուցէ խելացի քայլ կը լինի Զէյթունի կազմակերպուող ապստամբութիւնը գլխաւորելու եւ ընդհանրապէս Համահայկական ազատամարտի շուրջ բանակցութիւններ սկսել Գարիբալդիի

հետ... Բայց այս պարագային... Ինչո՞ւ միայն այս պարագային... Ընդհանրապէս, կազմակերպուած ազատամարտ սկսելու համար անհրաժեշտ են ոչ միայն հայրենասէր մարտիկներ, որոնք պատրաստ լինեն ոտքի ելնել զէնքը ձեռքին, այլեւ նիւթական միջոցներ... Դրա՛մ*... Դրա՛մ, որպէսզի նախ եւ առաջ հնարաւոր լինի զէնք ու զինամթերք ձեռք բերել: Իսկ ո՞վ կը տայ այդ դրամը... Հայ մեծահարո՞ւստը... Այս ենթադրութիւնն իսկ անհեթեթութիւն էր: Իտալիան սովորեցնում էր, որ մեծահարուստների վրայ յոյս դնելով հնարաւոր է ոչ թէ ազատագրել բռնադատուած ժողովուրդը, այլ տեղնուտեղը վիժեցնել ազատագրութեան ամէն մի գաղափար, առաւել եւս` գործողութիւն: Իսկ Գարիբալդիի վերջին այս արշաւանքի փորձը, որի հետեւանքները բացայայտօրէն փռուած էին Նալբանդեանի դիմաց` Իտալիայով ճամբորդելիս, սովորեցնում էր, թէ երկիրը վերամիաւորելու, բռնատիրութեան լուծը թօթափելու եւ ազգային ապագան տնտեսական զարգացման հեռանկարների հետ պայմանաւորելու համար անհրաժեշտ է ոչ միայն ազատագրել ազգը, այլեւ ստեղծել ազգային տէրութիւն: Չի՞ կարելի Համահայկական ազատամարտի համար օգտագործել հնդկահայոց կտակած գումարների մի մասը... Այս միտքը ծնուեց արդեօք հէնց ա՞յս օրերին... Ո՞վ իմանայ... Բայց անհնարին էր, որ, Իտալիայով ճամբորդելիս նա չյիշէր Սւաճեանի հակիրճ լրատուութիւնը.

«Գարիբալդին` նոր ժամանակիս դիւցազունը նոր սերունդին սիրտը թնդացուց, եւ նորահասակ „Մեղու“ն նախանձեցաւ անոր եւ անոր փրկեալներուն բախտին վրայ»: Յիշեց ու շտապեց գրել իր բարեկամին.

«Չեմ նախանձում Իտալիայի ազատութեանը. Ընդհակառակը, ի սրտէ ուրախ եմ: Սակայն տեսնելով նրա ազատութիւնը եւ իմ ազգի տկարութիւնը` այրում է հոգիս»: Ազգի տկարութիւնը մասամբ ապաքինուած էր: Յատկապէս երիտասարդութիւնը պապակուած աւազուտի պէս ներծծում էր ամէն մի նոր գաղափար եւ պատրաստ էր գործի անցնել: Յամենայն դէպս, այդ էին վկայում ազատամարտի գաղտնի կազմակերպութիւններ ստեղծելու փաստերը Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի մէջ: Բայց որպէսզի այդ կազմակերպութիւնները կարողանային իրականացնել իրենց ծրագրերը, որպէսզի ազատամարտը աւարտուեր վերամիաւորուած Հայաստանի ծնունդով, անհրաժեշտ էր կատարել վերջնական մի եզրակացութիւն: Անհրաժեշտ էր ըմբռնել յեղափոխութեան եւ ազգային ազատագրութեան

տարբերութիւնը: Ֆրանսացիները, որ իրենց երկրի տէրերն էին, բարեփոխութիւններն ու արդարութիւնը փորձել էին ձեռք բերել թագաւորի իշխանութիւնը տապալելով, յետոյ նոյնիսկ նրան գլխատելով: Այսինքն` փորձելով յեղափոխել իշխանութեան ձեւն ու հասարակութեան կեանքը: Իտալացիների խնդիրը նախ ազատագրուելն էր օտարի ստրկութիւնից: Եւ լիակատար ու ճշմարիտ ազատագրութիւնից յետոյ միայն կարող էր ստեղծուել ազգային տէրութիւն, որ այս պարագային թագաւորական էր: Հայերի վիճակը նման էր իտալականին: Մասնատուած Երկիրը գտնւում էր երկու բռնատիրութիւնների գերութեան մէջ: Թէ՛ Ռուսաստանի, թէ՛ Թուրքիայի եւ թէ՛ ընդհանրապէս միջազգային իրականութեան համար Հայաստան գոյութիւն չունէր: Եւ միայն հայերն էին որ կարծում էին, թէ Հայաստանը կայ ու իրենց նուաճուած երկիրը միամտօրէն անուանում էին Ռուսահայաստան կամ Թուրքահայաստան: Ոչ Ռուսաստանի եւ ոչ էլ Թուրքիայի մէջ անհնար էր պատկերացնել հայ յեղափոխութիւն: Ինչո՞ւ... Այն պարզ պատճառով, որ ո՛չ Ռուսաստանը եւ ո՛չ էլ Թուրքիան հայերի տէրութիւնը չէր: Հետեւաբար, հայկական շարժումն էլ լինելու էր առանձնայատուկ: Լինելու էր թէ՛ յեղափոխական եւ թէ՛ ազատագրական: Երբ խնդիրը վերաբերէր Ռուսահայաստանին, ապա ռուսական յեղափոխութիւնը, որ ղեկավարւում էր Լոնդոնից, տապալելով ցարական ինքնակալութիւնը, ազատութիւն էր բերելու Հայաստանի արեւելեան հատուածին: Իսկ արեւմտեան հատուածը կամ կը շարունակէր մնալ գերութեան մէջ, քանի որ իրենք` թուրքերը շատ հեռու են ազատութեան, հաւասարութեան, առաւել եւս եղբայրութեան գաղափարներից: Քաղաքացի՛ եւ ոչ թէ հպատակ լինելու գաղափարից: Իրենց ազատութիւնը գերուած ժողովուրդների ազա տութեան մէջ տեսնելու գաղափարից...Ուստի, Թուրքահայաստատանը կարող էր ամբողջութիւն կազմել արեւելեան հատուածի հետ ազատագրուելու պարագային միայն: Այսինքն, այստեղ հայերի նպատակը լինելու էր ո՛չ թէ միահեծան սուլթանին տապալելը, որ իրենց` թուրքերի գործն էր, այլ սեփական ազգի քա ղաքական ազատութիւնը: Այնպէս որ, ուսանելի էին թէ՛ ֆրանսական եւ թէ՛ իտալական ազգային ազատագրութեան փորձերը: Այս ամէնը առաւել եւս կարեւոր էր, քանի որ` «Եւրոպայի գործերը ի՞նչ կապ ունեն մեզ հետ, կ’ասեն ինձ մի տեսակ դժոխադէմ մարդիկ,— մտածում էր Նալբանդեանը,— եւ իրաւունք ունեն ասելու: Իրաւունք ունեն ասելու, որովհետեւ գիշեր ու զօր զբաղուած են իրենց թշուառ, աբեղայական գործերով, կրօնական վէճերով եւ հազիւ ստեղծուած ու ամրացող համերաշխութիւնը խափանելով»: Հայերի համար, թերեւս, ամէնից վտանգաւորը եղել է «Մեզ ի՞նչ... Մենք ուրի՜շ ենք» մտայնութիւնը, եւ հիմա էլ յոյս չկայ, թէ երբեւէ խելքի կը գան: Եւ որքա՜ն չարիք պիտի պատճառի, ինչպիսի՜արգելքներ պիտի ստեղծի այս տարօրինակ մտածողութիւնը ազգային ազատագրութեան ճանապարհին... Եւ Միքայէլը երբեմնի անողօքութեամբ դարձեալ որպէս ապտակ պիտի

շրխկացնէր.

«Այո՛, կապ չունեն, մեզ չեն վերաբերում, կրկնում եմ ես, քանզի դուք արժանի չէք վերաբերութիւն ունենալ Եւրոպայի ազգերի հետ, արժանի չէք անցնել փրկութեան այն կամուրջը, որն անցնում են ուրիշ ազգեր»: Ջուզեպէ ՄԱՁԻՆԻ

Մի քանի օր անց, 1861-ի Յունուար 3-ին, Միքայէլը Նէապոլի նաւահանգստից այս անգամ արդէն մէկ ուրիշ նաւով ճամբայ ելաւ... ոչ թէ դէպի Մարսէյլ, այլ` Ճենովա: Իսկ յետոյ նա վճռեց ճանապարհը շարունակել ցամաքով: Կարապետ Հայրապետեանին այս առիթով նա տալու էր հետեւեալ բացատրութիւնը. «Քանի որ տեսայ, թէ ծովով կատարած ձմեռային ճամբորդութիւնից վտանգուելու է իմ առողջութիւնը, իսպառ թողեցի շոգենաւը, Ճենովա ցամաք ելայ եւ մինչեւ իտալական Ալպերի ստորոտը գնացի երկաթուղիով... Այնուհետեւ լեռներն անցայ սահնակով, Իտալիայի մշտագարուն հաճելի եղանակներից ընկնելով սաստիկ սառնամանիքի մէջ»: Այլ կերպ ասած, առողջութիւնը պահպանելու նպատակով նա հրաժարուել էր ճանապարհը ծովով շարունակելու մտքից, ցամաքային ճամբորդութեան ընթացքին նոյնքան վտանգուելու հեռանկարն աչքի առաջ ունենալով: Ինչո՞ւ... Ինչո՞ւ էր նա որոշել անպայման անցնել նաեւ Սարդինայի թագաւորութեան տարածքով: Ինչո՞ւ էր նա հանգրուանել Թուրին, սակայն այդ մասին ոչինչ չգրելով իր նամակհաշուետուութեան մէջ: Արդեօք նա չէ՞ր գնում բարեկամին ընդառաջ: Բարեկամին, որ Թուրին էր ժամանել Ֆրանսայից: Ստեփան Ոսկանը (իսկ խօսքը հէնց նրա մասին է) այդ նոյն ժամանակ մեկնել էր Թուրին եւ քարտուղար-խորհրդականի պաշտօնով ծառայութեան էր անցել

նախարարապետ Կավուրի գրասենեակի մէջ: Ծառայութեան անցնելուն պէս նա սկսելու էր հրատարակել «Իտալիա» պարբերաթերթը` ֆրանսերէն: Թուրինից զատ այդ լրագիրը բաժանորդներ ունէր Փարիզի, Ճենովայի, Բոլոնիայի, Պերգամոնի եւ Նեապոլի մէջ: Առաջին իսկ թիւերի մէջ զգացուելու էր Նալբանդեան-Սւաճեան-Ոսկան եռեակին բնորոշ սրութիւնն ու պայքարի հետեւողականութիւնը... Եւ Կամիլլո Կավուրը հարկադրուած էր լինելու քարտուղար-խորհրդականին առաջարկել լրագիր հրատարակելիս «ձեռնոց դնել եւ այդպէս աւելի մեղմ շարժել գրիչը»: Ստեփան Ոսկանը Թուրինի մէջ իր թերթը հրատարակելու էր գրեթէ մէկ տարի, այնուհետեւ պատմութիւնը ազգային ազատամարտիկի,լուսաւորիչի եւ հրատարակիչի մասին պահպանելու էր երկարատեւ մի լռութիւն: Ուրե՞մն... Հանդիպեցի՞ն արդեօք նրանք Թուրինի մէջ: Եթէ հանդիպեցին, ապա ի՞նչ համատեղ ծրագրեր մշակեցին այդ կարճ միջոցին: Եւ ինչո՞ւ Ստեփան Ոսկանի մասին «պատմութիւնը սկսում է լռել» գրեթէ այն ժամանակից ի վեր, երբ Նոր Նախիջեւանի մէջ ձերբակալուեց Միքայէլ Նալբանդեանը: Արդեօք միայն զուգադիպութի՞ւն էր դա... Մի քանի օր անց նամակհաշուետուութեան մէջ Միքայէլը գրելու էր.

«Փրկչի ծննդեան ու մկրտութեան տօնի օրը վաղ առաւօտեան հասայ Փարիզ, որտեղ մնացի չորս օր եւ ամսոյս 10-ին դուրս գալով, երէկ` Յունուար 11-ին մտայ Լոնդոն, որտեղից եւ գրում եմ նամակս»:

ՕՐՍԵԹ-ՀԱՈՒԶԻ ՀԻՒՐԵՐԸ

Ազգութիւնը յառաջ է, քան ընդհանուր մարդկութիւնը, եւ ամէնայն մարդ իւր ազգութեամբ է մտնում ընդհանուր մարդկութեան մէջ: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ապագան շտապեցնում է: Վիկտոր ՀԻՒԳՈ Լոնդոն մտնելուն պէս Միքայէլի առաջին գործը եղաւ գտնել Ալեքսանդր Գերցենի նոր տունը` Օրսեթ-Հաուզը* որ, ինչպէս պարզուեց, մի խոր խրամատով շրջափակուած, հինգյարկանի յարմարաւէտ շէնք էր: Կանգնած լինելով փոքրիկ զառիթափի վրայ` փողոցի կողմից Օրսեթ-Հաուզը թւում էր եռայարկ շինութիւն: Եւ ներս մտնելով, այցելուն յայտնւում էր իրականութեան մէջ երրորդ յարկի ընդարձակ, բայց ժլատ լուսաւորութեամբ ընդունարանի մէջ, որտեղ դրուած էր դաշնամուրը եւ հաճելի անկիւններ կային բուխարիկների մօտ` զրուցելու համար: Նոյն այս յարկաբաժնի վրայ էր Ալեքսանդր Գերցէնի աշխատասենեակը: Իսկ վերի երեք խոշոր սենեակներից ամենամեծի մէջ ապրում էր Նիկոլայ Օգարեովը: Այդ սենեակը ոչ միայն նրա աշխատանոցն էր, այլեւ ննջարանը: Թէեւ լոնդոնեան քարոզիչները վերջերս էին հաստատուել աւելի ընդարձակ ու յարմարաւէտ այս տանը, բայց կարճ ժամանակ անց Օրսեթ-Հաուզը եւս դարձել էր ռուս եւ այլազգի վտարանդիների, յեղափոխութեան հովերով տարուած երիտասարդների ու պարզապէս Ալեքսանդր Գերցենի երկրպագուների ուխտատեղին: Որպէս վաղեմի բարեկամ` Նալբանդեանը ջերմ ընդունելութեան արժանացաւ Օրսեթ-Հաուզիմէջ: Արագօրէն ընդարձակուեց նաեւ նրա ծանօթների շրջանակը: Ընդ որում, այդ ծանօթներից շատերի հետ արդէն իսկ Լոնդոն գտնուելու այս օրերին սկսեց աշխուժօրէն համագործակցել: Կովկասի եւ յատկապէս Թուրքահայաստանի մէջ ազատագրական շարժում սկսելու հնարաւորութիւնը, որ իրական հեռանկար էր Պոլիս ստեղծուած գաղտնի կազմակերպութեան շնորհիւ, անշուշտ, հետաքրքրեց Օրսեթ-Հաուզի բնակիչներին: Հայաստանը եւ հայերը կարող էին կարեւոր դեր ունենալ ռուսական եւ թուրքական բռնատիրութիւնները խորտակելու եւ նուաճուած ժողովուրդները ազատագրելու գործի մէջ: Գերցենին այցելող ռուսների մէջ առանձնանում էր մի երիտասարդ` Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը, որ վայելում էր տանտիրոջ համակրանքը: Չնայած երիտասարդ տարիքին, իսկ այն ժամանակ Սերնո-Սոլովիեւիչը քսանհինգ տարեկան էր, նա կար դացած ու մտածող մարդ էր արդէն եւ հետաքրքրւում էր ժամանակի բոլոր լուրջ հարցերով: Ստրկութեան ու բռնատիրութեան նկատմամբ նա ունէր մոլի ատելութիւն, եւ համոզուած էր, թէ Ռուսաստանի հասարակական կեանքի թարմացումը հնարաւոր է թագաւորկայսեր բարի կամեցողութեամբ: Ալեք-

սանդրեան լիսէյն աւարտելուց յետոյ նա ծառայութեան էր անցել պետական քարտուղարի գործավարութեան բաժնի մէջ: Եւ քանի որ հէնց այդ բաժինն էլ զբաղուած էր գիւղացիական հարցով, ուստի Սերնո-Սոլովիեւիչին «ներս»ից էր յայտնի ռեֆորմի` բարենորոգչութեան նախապատրաստութեան ամբողջ ընթացքը: Եւ «ներս»ից տեսնելով, թէ Օրլովը, Ադլերբերգը, Պանինը եւ Մուրաւեովը, որ յետոյ պիտի կոչուէր «Կախող», ինչպէս են ամէն կերպ դիմադրում ճորտատիրութիւնը վերացնելուն, նախ ծանր հիասթափութիւն եւ յուսահատութիւն էր ապրել: Բայց յետոյ մտածել էր, որ եթէ գտնուէր մէկը եւ թագաւորին պատմէր, թէ նրա բարի ցանկութիւններին ընդդիմանում են կառավարութեան բարձրաստիճան պաշտօնեաները, ապա Ալեքսանդր Երկրորդը, ի հարկէ, իր վճռական խօսքը կ’ասէր Ռուսիոյ բարօրութեան համար: Նիկոլայ ՍԵՐՆՈ-ՍՈԼՈՎԻԵՒԻՉ

Որտե՞ղ կարելի էր գտնել այդպիսի մէկի: Այն մարդուն, որ լինէր ոչ միայն թագաւորի մերձաւորը, այլեւ նոյնքան մտահոգուած լինէր Ռուսաստանի ճակատագրով, որքան մտահոգուած էր ինքը` Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը... Երկար մտմտուքներից յետոյ երիտասարդը որոշել էր հէնց ինքն էլ յանձն առնել թագաւորին իրականութեան ստոյգ վիճակը տեղեկացնելու պարտականութիւնը: Մինչեւ ուշ գիշեր նա շարադրել էր ընդարձակ մի նամակ, որ խնամքով մաքրագրելուց յետոյ տարել էր Ցարսկոյէ Սելո:Այնպէս էր պատահել, որ երիտասարդը նստել էր գնացքի նոյն կառքը, որտեղ գտնւում էր ժանդարմների շեֆ իշխան Դոլգորուկովը: Առանց իրեն կորցնելու, Սերնո-Սոլովիեւիչը նրան դիմել էր այն հարցով, թէ ինչպէ՞ս կարող է հանդիպել թագաւորին` անձամբ յանձնելու գիւղացիական խնդրի մասին շարադրած զեկուցագիրը: Դժուար չէր պատկերացնել իշխանի զարմանքը, երբ նա լսեց այդ հարցը: Ժանդարմների շեֆը երիտասարդին բացատրեց, որ թագաւորը նրան չի ընդունի, ուստի եւ

բարեհաճօրէն պատրաստակամութիւն յայտնեց նամակը իր միջոցով փոխանցել Ալեքսանդր Երկրորդին: Սերնո-Սոլովիեւիչը, ի հարկէ, նամակը չէր տուել իշխանին եւ, Ցարսկոյէ Սելո հասնելով, վաղ առաւօտեան կարողացել էր մտնել այն այգին, որտեղ սովորաբար ժամը ութի կողմերը զբօսանքի էր ելնում թագաւորը: «...Հարեւան ծառուղու վրայ երեւաց թագաւորը իր զաւակներից մէկի հետ,— պատմում է Ականատեսը:— Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը շտապեց հասնել նրան ու յանկարծ լսեց, որ փոքրիկ Մեծ Իշխանը հօրն ասում է.

— Մեր հետեւից է գալիս: Թագաւորը լուռ շարունակում էր քայլել: — Նա մեր հետեւից է գալիս,— կրկնեց մանչուկը: Թագաւորը կտրուկ շրջուեց եւ խստաձայն հարցրեց.

— Ի՞նչ էք ուզում: — Ուզում եմ Ձերդ Մեծութեանը յանձնել այս գրութիւնը,— նամակը պարզելով, ասաց Սերնո-Սոլովիեւիչը: — Դրա համար գրասենեակ գոյութիւն ունի,— ասաց միապետն ու շրջուելով, շարունակեց քայլել: Սերնո-Սոլովիեւիչը հետեւեց նրան: — Նորից մեր հետեւից է գալիս,— ասաց փոքրիկ Մեծ Իշխանը: Թագաւորը ետ նայեց.

— Ի՞նչ էք ուզում,— ձայնը բարձրացրեց նա: — Ուզում եմ այս գրութիւնը անձամբ յանձնել Ձերդ Մեծութեան: — Ի՞նչ է ձեր ազգանունը: — Սերնո-Սոլովիեւիչ, Ձերդ Մեծութիւն: — Նամակը տուէք հերթապահին, իսկ ես խօսք եմ տալիս, որ զբօսանքից յետոյ կը կարդամ: Սերնո-Սոլովիեւիչը խոնարհուեց եւ հեռացաւ: ...Յաջորդ օրը նրա մօրեղբայրը, որ բարձր պաշտօն էր զբաղեցնում, եկաւ քրոջն այցելութեան եւ յայտարարեց, թէ նրա տղան խելագարուել է: Նաեւ աւելացրեց, որ այդքան յանդուգն արարքի համար Նիկոլային կ’ուղարկեն գժանոց: Տնեցիները գլուխները կորցրին: Բայց ի՞նչ կարող էին անել, բացի սպասելուց, թէ ինչպէս կ’աւարտուի այդ պատմութիւնը: Անցաւ մի քանի օր: Վերջապէս, մի ծանուցագիր եկաւ: Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչին հրամայում էին ներկայանալ իշխան Օրլովին: Նշուած օրը ճիշտ ժամին Նիկոլայը իշխան Օրլովի ընդունարանն էր: Նրան տեսնելով` իշխանը գոչեց.

— Լակո՛տ, դու գիտե՞ս, թէ քեզ ի՛նչ կ’անէր հանգուցեալ թագաւոր Նիկոլայ Պաւլովիչը, եթէ համարձակուէիր նրան նամակ յանձնել... Այնպիսի տեղ կ’ուղարկէր, որ նոյնիսկ ոսկորներդ չէին գտնի...— Յետոյ, փոքրինչ լռելով` աւելացրեց.— Իսկ թագաւոր Ալեքսանդր Նիկոլաեւիչը այնքա՜ն բարի է որ հրամայեց համբուրել քեզ: Մօտեցի՛ր, համբուրիր ինձ...»

Ի դէպ, երիտասարդի այս անակնկալ քայլը ոչ թէ միամտութեան հետեւանք էր եղել, այլ խորը հաւատի, որ ունէին ռուս մտածողներից շատերը, դրանց մէջ նաեւ Լոնդոնի քարոզիչները, թէ Ռուսաստանի մէջ հնարաւոր են արմատական փոփոխութիւններ` բարենորոգչութեան միջոցով: Նրանք վստահ էին, թէ հասարակական կարծիքի ճնշման տակ ինքնակալութիւնը կը ձեռնարկի այդ բարեփոխութիւնները: Շատ երկար ժամանակ չէր պահանջուելու, որպէսզի Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը համոզ ուեր, որ ո՛չ թագաւորը եւ ո՛չ էլ գաղտնի ոստիկանութեան պետը չեն մոռացել իր յանդգնութիւնը: Յանդգնութիւնը ո՛չ թէ նամակը անձամբ յանձնելն էր, այլ նամակի մէջ արտայայտուած մտքերը: 1858 թուականի Դեկտեմբերին Սերնո-Սոլովիեւիչին ազատեցին պետական գրասենեակի մէջ զբաղեցրած իր պաշտօնից եւ ծառայութեան ուղարկեցին Կալուգա, որտեղ նա ծանօթացաւ ու մտերմացաւ արդէն ծերացած դեկաբրիստներ Գավրիիլ Բատենկովի, Պէոտր Սվիստունովի, Եւգենի Օբոլենսկիի եւ պետրաշեւական Նիկոլայ Կաշկինի հետ: Երիտասարդը խորին յարգանք ունէր «հոգեհարազատ մարդկանց խումբ»ի նկատմամբ: Բայց շատ շուտով տեղի ունեցաւ հետաքրքիր մի կերպարանափոխութիւն: Երբեմնի դեկաբրիստներն ու պետրաշեւականները Ռուսաստանի մէջ անհրաժեշտ բարեփոխութիւնները այլեւս չէին պայմանաւորում յեղափոխական շարժումների հետ, իսկ Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչն էլ, հակառակը, սկսեց կասկածել հասունացած հարցերը խաղաղ ճանապարհով լուծելու արդիւնաւէտութեանը: 1859 թուականի վերջերին Նիկոլայը որոշեց հեռանալ պետական ծառայութիւնից եւ նուիրուել հասարակական պայքարի:

Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը` Նիկոլայ Կաշկինին, 1860 թ., Մայիս 4. «Ես մեկնեցի Լոնդոն ու այնտեղ մնացի երկու շաբաթ: Վերադարձայ թարմացած, առոյգ եւ առաւել, քան երբեւէ` եռանդով լեցուն: Գլխաւորն այն է, որ ինքս ինձ պատասխանեմ` հաւատո՞ւմ եմ արդեօք Ռուսիային, հաւատո՞ւմ եմ առաջադիմութեանը, հաւատո՞ւմ եմ սեփական համոզմունքներիս: Այս հարցերին պէտք է տալ դրական կամ բացասական պատասխան եւ չգամուել մէջտեղը: Ասում եմ սեփական փորձից ելնելով: Ես տագնապում էի, անհանգիստ էի, գլուխս կորցրել էի յատկապէս ա՛յն պատճառով, որ գլխաւոր հարցը մնում էր անպատասխան: Հիմա արդէն վճռել եմ այն, դրական լուծում եմ տուել եւ համապատասխանաբար էլ որոշել եմ գործելակերպս»: Այնուհետեւ, ամբողջ 1860-ը նա ապրեց օտար երկրների մէջ: Հետաքրքիրն այն էր, որ Սերնո-Սոլովիեւիչը նոյնպէս շտապում էր այնտեղ, ուր բորբոքուած վիճակի մէջ էին յեղափոխութեան եւ ազատագրութեան խառնարանները` Իտալիա, Ֆրանսա, Գերմանիա, Անգլիա... «Իմ ուղեւորութեան գլխաւոր արդիւնքը համարում եմ գործնական ծանօթութիւնը մի քանի երեւելի անձանց հետ,— գրում էր նա:— Մենք` ռուսներս, առաւել, քան երբեւէ, այսօր պէտք է ճշմարիտ ըմբռնում

ունենանք Եւրոպայի մասին: Իմ այն հարցին, թէ ինչպիսի՛ն է կացութիւնը, առաջաւոր մտածողներն ու անգրագէտ մշակները նոյն պատասխանը տուեցին. „Այսպէս չի՛ կարող շարունակուել“»: Եւ այն երիտասարդը որ ընդամենը երկուերեք տարի առաջ, բարեփոխութիւնների յոյսը թագաւորի վրայ դրած, յանդգնել էր նրան յանձնել իր դատողութիւնները ճորտատիրութիւնը վերացնելու մասին, 1860 եւ 61 թուականներին իրար ետեւից հրատարակեց «Գիւղացիութեան գործնական ազատագրութեան նախագիծ»ը եւ «Գիւղացիական հարցի վերջնական լուծումը» աշխատութիւնները: Ճորտատիրութիւնը վերացնելը բարոյական առումով բռնութեան, կամայականութեան, անարդարութեան խափանումն էր, համոզուած էր Սերնո-Սոլովիեւիչը, իսկ գործնականի մէջ այդ նշանակում է փոխել պետութիւնը սնանկացնող համակարգը: Գիւղացիների ազատագրութիւնը իրենց հողով հանդերձ Ռուսաստանի ապագայի ստոյգ գրաւականն է… Ազատագրէ՛ք համայնքը կրկնակի լծից` ճորտատիրութիւնից եւ բիւրոկրատիզմից` դիւանակալութիւնից, թոյլ տուէք, որ նա ապրի ազատ, բնական կեանքով, եւ միայն ա՛յդ պարագային ի յայտ կը գայ նախահիմքի վիթխարի ուժը, որի շնորհիւ ռուս ժողովուրդը գոյատեւել է հակառակ դարաւոր ու հետեւողական լլկումին, պահանջում էր նա:

«Իմ նախագիծը ես հրապարակում եմ այն պատճառով, որ գիւղացիական հարցը չի լուծուած կամ, աւելի ճիշտ` աղաւաղուած է Փետրուար 19-ի կանոնադրութեամբ: Ես այն հրատարակում եմ ի՛մ անունով, քանզի կարծում եմ, որ ժամանակն է դադարենք վախենալ, քանզի ուզենալով, որ մեզ հետ դադարեն երեխաների պէս վարուել, մենք պէտք է դադարենք երեխաների պէս գործել, քանզի նա, ով ցանկանում է արդարութիւն եւ ճշմարտութիւն, պէտք է կարողանայ զօրավիգ լինել արդարութեանն ու ճշմարտութեանը»: Այսպէս էր աւարտում իր երկրորդ աշխատութիւնը Սերնո-Սոլովիեւիչը, որի մտերմութիւնն ու համագործակցութիւնը Միքայէլ Նալբանդեանի հետ շարունակուելու էր մինչեւ պետերբուրգեան մօտալուտ հանդիպումը ու եւս գրեթէ մէկ ամիս, եւ որի հետ Միքայէլը բաժանելու էր 1862 թւականի իր ողբերգութիւնը: Օրսեթ-հաուզի մշտական հիւրերից էր Վասիլի Կելսիեւը*, որ լեզուների նկատմամբ յիրաւի թուլութիւն ունէր եւ հրաշալի տիրապետում էր չինարէնին, մոնղոլերէնին, ֆինն ցեղերի բարբառներին, սանսկրիտին... Ծանօթանալով ու մտերմանալով քսանչորսամեայ երիտասարդի հետ, Նալբանդեանը, թերեւս մտածում էր, թէ նա կը դառնայ իր օգնականը եւ նոյնիսկ աւելին` Պոլսի հայ ազատագրական գաղտնի կազմակերպութեան յանձնակատարը: Յամենայն դէպս, հազիւ մէկ տարի անց, երբ արդէն որոշակիօրէն ձեւաւորւում էր «Հող եւ Ազատութիւն» գաղտնի կազմակերպութիւնը, Կելսիեւը Նալբանդեանի ձեռք բե-

րած անձնագրով գտնւում էր Բոսփորի ափին... Վասիլի ԿԵԼՍԻԵՒ

Ի դէպ, ինչպէս պատմում է Ականատեսը, «Կելսիեւը սկսել էր այնպէս, ինչպէս սկսում էր ժամանակի երիտասարդութեան գերակշռող մասը... Բայց աւարտել էր ուրիշ կերպ»: Իսկ «ժամանակը»` հին կարգերը, հին հասկացութիւնները, կեանքի հին ձեւերը վերացնելու ժամանակն էր: Եւ այդ շարժմանը իրենց մասնակցութիւնն էին բերում գրեթէ բոլոր նրանք, ովքեր սկսում էին մտածել: Իսկ մտածող երիտասարդութիւնը ոչ միայն Ռուսաստանի անցեալն էր վերանայում, այլեւ նոյնպիսի անողոքութեամբ քննարկում էր Եւրոպայի անցեալն ու ներկան... Ռուս երիտասարդները նետուելով դէպի ծայրայեղ ձախակողմեան Եւրոպան, շարունակում էին աւելի հեռուն գնալ, եւ «ոչ ոք չէր ուզում հաւատալ, թէ հեռաւորը չի կարող սկսուել անմիջապէս»: Ազատական մտքի ու երերուն հաւասարակշռութեան հէնց այդ ժամանակներին էր, որ Վասիլի Կելսիեւը յայտնուեց ՕրսեթՀաուզ:

«Ես Լոնդոն ժամանեցի 1859 թուականի մայիսին: Առիթը կնոջս տկարութիւնն էր, որ ինձ ստիպեց վեց ամսով արձակուրդ վերցնել ռուսամերիկեան ընկերութիւնից, որ ինձ ուղարկում էր իր տնօրինութեան տակ գտնուող գաղութը որպէս հաշուապահի օգնական: Երբ հասանք Պլիմութ, կինս հետծննդեան սուր արիւնահոսութիւն ունեցաւ... Հիւանդ ընտանեօք Լոնդոն իջայ եւ ստիպուած` ամբողջ ամառն այնտեղ անցկացրեցի, որովհետեւ սպասում էի, թէ Պետերբուրգից ե՛րբ կ’ուղարկեն անձնագիրս: Վրայ հասաւ աշունը: Նորածին երեխաս չէր ապաքինւում, կինս դեռ թոյլ էր, իսկ արձակուրդս աւարտւում էր:Կէս տարով եւս արձակուրդ խընդրեցի: Ընկերութիւնն ինձ առաջարկեց կամ անյապաղ շարունակել ճանապարհը, կամ հրաժարական տալ: Լոնդոնի ռուսական հիւպատոսարան գնալու եւ ծառայութիւնից հրաժարուելու, հայրենիքս, հարազատներիս ու մերձաւորներիս լքելու մասին յայտարարութիւն տալուս պատճառը ընդհանրապէս պէտք է որոնել ռուս երիտասարդութեան այն ժամանակների տրամադրութեան մէջ: Գերցէնն ու Օգարեովը

երկար ու յամառօրէն համոզում էին հրաժարուել իմ այդ որոշումից, բայց ժամանակի ոգին ողջամտութիւնից աւելի զօրեղ էր: Ես մնացի Լոնդոն, մնացի հակառակ նրանց ցանկութեան, մնացի առա՛նց որոշակի նպատակի, առա՛նց յստակ ծրագրի»: ...Առա՛նց որոշակի նպատակի, առա՛նց յստակ ծրագրի: Եւ այսպիսի ճանապարհորդութիւնները բնաւ զարմանալի չէին, քանի որ շատերն էին ձգտում մեկնել դէպի հեռաւոր Ալասկա: Նրանք գնում էին ինչ որ բան սովորելու, ինչ որ բան անելու, իրենց գոհացնող մէկ այլ վիճակ ստեղծելու ցանկութեամբ: Եւ սա նոյնպէս իւրօրինակ մի ելք էր բոլոր նրանց համար, ովքեր ընդվզում էին տնտեսական անկարգութիւնների դէմ, ովքեր գուցէ նաեւ ազատութիւն էին երազում, բայց հակառակի պէս չէին ըմբռնում, թէ իրենց ուզածն ի՛նչ է... Տարիներ անց Կելսիեւը Նալբանդեանի հետ իր ծանօթութեան մասին պատմելու էր հետեւեալը.

«Հանդիպել եմ Թրիուբների խանութի մէջ, ուր նա եկել էր ռուսներ գտնելու նպատակով: Ինձ հետաքրքիր էր հայի հետ իրենց գործերից զրուցելը, իսկ նա ուզում էր սիրտը բացել ռուս մարդու հետ եւ մի թարգմանիչ գտնել` Սիթիի մէջ գործերը վարելու համար: Ամբողջ օրը միասին անցկացրեցինք: Գնացինք մի քանի գրասենեակներ, որոնց հետ նա ուզում էր մետաքսի առեւտուրի գործ սկսել: Ես նրան շատ դուր եկայ հայկական պետութիւնը Թուրքիայի մէջ Արարատից մինչեւ Միջերկրական ծով վերականգնելու գաղափարին համախոհ լինելուս պատճառով: Այդ օրը, այնուհետեւ` Լոնդոն լինելուս երկու շաբաթների ընթացքին, բազմիցս ցանկութիւն յայտնեցի Ասիայով ճամբորդելու մասին, ափսոսացի, որ անձնագիր չունեմ, իսկ նա, ինչպէս եւ իր բոլոր հայրենակիցները, պարծեցաւ աշխարհիս վրայ հայերի ունեցած ազդեցութեամբ, վստահեցրեց, որ նրանք ամենազօր են, եւ խոստացաւ նրանց օգնութեամբ անձնագիր ճարել»: Նկատի ունենալով, որ այս ամէնը Վասիլի Կելսիեւը գրել է «Խոստովանութիւն»ի մէջ, որտեղ նա «զղջում էր» յեղափոխական իր անցեալը, դժուար չէ Միքայէլի հետ ունեցած նրա հանդիպման պատումի մէջ յօրինուածքը զատել իրականութիւնից: Ի վերջոյ, ամէն ինչ նա պատմել էր այնպէս, ինչպէս որ եղել էր: Եւ միայն Միքայէլի` վաճառական լինելու պարագան էր, որ չէր համապատասխանում իրականութեանը: Թէեւ ճիշտն ասած, շատ շուտով կը համոզուենք, որ այդ խնդրի մէջ էլ խոստովանող Կելսիեւը անկեղծ էր եղել, քանզի «վաճառական» լինելը ուրիշ ինչ որ բան էլ էր նշանակում... Կելսիեւը անկեղծ էր նաեւ այն ժամանակ, երբ գրում էր, թէ Գերցենն ու Օգարեովը համոզել են հրաժարուել վտարանդի լինելու մտքից: «Քանի դեռ օտարականի կեանքով չէք ապրել, ետդարձի ճամբան մի՛ գոցէք»,— խորհուրդ էր տուել նրան Գերցենը, բայց` ապարդիւն: Կելսիեւը իր որոշումից ետ

չկանգնեց: Նա ուզում էր անպայման համագործակցել Լոնդոնի քարոզիչների հետ: Ուստի, չկար ուրիշ ելք, քան քաղցամահ լինելուց նրան փրկելն էր: Յատկապէս այն բանից յետոյ, երբ Ալեքսանդր Գերցենը առիթ ունեցաւ սեփական աչքով տեսնելու «այդ անլուրջ երիտասարդի» թշուառ վիճակը: «Երբ առաջին անգամ այցելեցի Կելսիեւին, նա տանը չէր,— հետագային յիշելու էր Գերցենը:— Մի շատ երիտասարդ ու շատ տգեղ, նիհարակազմ, լացակումած աչքերով կին նստել էր յատակին գցած անկողնու մօտ, որի վրայ ջերմութեան ու դողէրոցքի մէջ տառապում, մեռնում էր հազիւ մէկմէկուկէս տարեկան երեխան...» Ալեքսանդր Գերցենը ստիպուած իր հովանաւորութեան տակ էր վերցրել նաեւ Վասիլի Կելսիեւին, նրան յանձնարարելով օժանդակ աշխատանքներ կատարել «Կոլոկոլ»ի խմբագրատանը: Այդ «օժանդակ աշխատանք»ը լինելու էր «Կոլոկոլ»ը Պոլսի ու Տրապիզոնի վրայով Հարաւային Ռուսաստան տարածելը, ինչպէս նաեւ ստեղծուող գաղտնի կազմակերպութիւնների հետ կապեր պահպանելը: Ահաւասիկ, թէ ինչո՛ւ, «պարծենալով իր բոլոր հայրենակիցների պէս», Միքայէլ Նալբանդեանը խոստացել էր թուրքահպատակի անձնագիր ճարել Կելսիեւի համար: Միքայէլ Նալբանդեանը, հազիւ մէկ շաբաթ Լոնդոն մնալով, վերադարձաւ Փարիզ: Տասը օր անց նա նորից մեկնեց Լոնդոն... Ի դէպ, փոքրինչ տարօրինակ կարող էին թուալ նրա դեգերումները Մանշի նեղուցով: Տպաւորութիւնն այնպիսին էր, թէ նա չի գտնում իր տեղը: Յիրաւի, պաշտօնական ձեւակերպութիւնները կատարելու համար շուրջ մէկուկէս ամիս Լոնդոն ապրելը մեծ շռայլութիւն էր գործունեայ եւ միշտ շտապող Միքայէլի համար: Թերեւս, ինքն էլ զգալով, որ ծանրակշիռ բացատրութեան անհրաժեշտութիւն կայ, Լոնդոն այդքան երկար մնալը նա պատճառաբանում էր անգլերէնը խորքից ուսումնասիրելու անհրաժեշտութեամբ, որպէսզի Հնդկաստան, դատավարութեան ընթացքին, խուլ ու համր վիճակի մէջ չլինի: Դարձեա՛լ հաւատանք Միքայէլին, ընդունե՛նք, որ նախորդ ուղեւորութիւնների ընթացքին չէր հասցրել խորանալ անգլերէնի իմացութեան մէջ... Բայց այս պարագային էլ առնուազն տարօրինակ էր որ նա անգլերէնը իւրացնելու նպատակով մօտ մէկ ամիս մնաց... Փարիզ: Այո՛, երբ խնդիրը վերաբերում էր երեսփոխանական իր պարտականութիւնները կատարելու համար Կալկաթա մեկնելուն, Միքայէլ Նալբանդեանը դառնում էր զարմանալի դանդաղաշարժ: Այդ օրերին, երբ Միքայէլ Նալբանդեանը դարձեալ Լոնդոն էր, վերջապէս, հաստատուեցին լուրերը, թէ, իսկապէս, Ալեքսանդր Երկրորդը հրովարտակ է հրապարակել ճորտատիրութիւնը վերացնելու մասին: ...Այդ օրը աշխատասենեակի մէջ փակուած Ալեքսանդր Գերցէնը սովորականի պէս աչքի էր անցկացնում փոստը, երբ «Մոսկովսկիե վեդոմոստի» լրագրի մէջ

տեսաւ տպագրուած «Հրովարտակ»ը: Առաջին տողերը կարդալուն պէս, առանց թերթը վար դնելու, Գերցենը նախ մի քանի անգամ քաշեց զանդակի ժապաւէնը, այնուհետեւ նետուեց դեպի սանդուղքը եւ բարձր ու զիլ ձայնով գոչեց.

— Օգարեո՜վ, Նաթալի՜, Նատաշա՜... Եկէ՛ք... Յաջորդ պահին տնեցիներն արդէն շրջապատել էին Գերցէնին: Բոլորն էլ կռահել էին, որ երեւի մի արտակարգ բան է տեղի ունեցել: Եւ, դատելով Գերցենի ձայնից` լաւ բան: — Նստէ՛ք ու ականջ արէք,— ասաց Գերցենը, եւ սկսեց բարձրաձայն ընթերցել «Հրովարտակ»ը: Նրա ձայնը յուզմունքից կերկերում էր: Ուստի նա Օգարեովին պարզեց լրագիրը, ասելով.— Կարդա՛, Օգարեով, ես չեմ կարողանում: Եւ իր մեղմ, հանդարտ ձայնով Օգարեովը կարդաց «Հրովարտակևը: Անշուշտ, նա եւս ցնծութեան մէջ էր, ինչպէս Գերցենը: Երբ ընթերցանութիւնն աւարտեցին, Գերցենն իր բարեկամին առաջարկեց զբօսանքի ելնել: Ու թէեւ Օգարեովը միշտ գերադասում էր միայնակ քայլել, այս անգամ, սակայն, հաճոյքով ընդունեց նրա առաջարկը: Այնուհետեւ, որոշեցին մեծ շուքով տօնել Ռուսաստանի կեանքի մէջ տեղի ունեցած այդ խոշոր իրա-դարձութիւնը: Ոգեւորուած ու խանդավառ տնեցիները դրօշակներ էին կարում, պատրաստում էին գունաւոր լուսամփոփներ` Օրսեթ-հաուզի ճակատը զարդարելու համար: Գերցենը խնդրեց, որ մեծ պաստառների վրայ գրեն. «Գիւղացիների ազատագրութիւնը Ռուսաստանի մէջ` 1861 թուականի Փետրուար 19-ին», «Լոնդոնի ռուսական ազատ տպարան»: Տօնակատարութեան օրը հիւրերն սկսեցին հաւաքուել վաղ առաւօտից: Դրանք մեծ մասամբ ռուսներն ու լեհերն էին: Մի փոքր ուշացումով եկաւ Ստանիսլաւ Տխորժեւսկին: Եկաւ ու բերեց բոթը: Վարշավայի մէջ ռուս զինուորներին հրամայել էին կրակ բանալ ցուցարարների վրայ: — Ի՞նչ,— գոչեց Գերցենը: — Չի՛ կարող պատահել,— իրար խառնուեցին միւսները: Տխորժեւսկին գրպանից հանեց սպանուածների լուսանկարները, որ ստացել էր Վարշավայից: Գերցենը գունատուել ու չէր խօսում: ...Յետոյ սպասաւորը յայտնեց, որ ճաշը մատուցուած է: Հիւրերը գնացին սեղանատուն: Ընկճուած էին բոլորը` թէ՛ ռուսները, թէ՛ լեհերը: Ճաշն անցաւ լռութեան մէջ: Երբ մատուցեցին շամպայնը, Գերցենը բաժակ բարձրացրեց Ռուսաստանի բար օրութեան համար, իր խօսքը սկսելով այսպէս.

— Պարոնայք, մեր այսօրուայ տօնը մթագնեց անակնկալ մի լուր: Արիւն է հեղւում Վարշավայի մէջ, սլավոնակա՛ն արիւն, եւ այս արիւնը հեղում են սլավոն եղբայրները... Իսկ մի քանի օր անց Գերցենը գրելու էր. «Մռայլ էր մեր տօնակատարութիւնը:

Թեւաթափ էինք եղել: Յանցագործութիւնը շատ թարմ էր, վերքերը դեռ չէին ամօքուել, սպանուածների դիակները դեռ չէին սառել... Առանց ճառերի, առանց աղմուկի խմելով ազատագրուած ռուս գիւղացու կենացը` մենք բաժակ բարձրացրինք Լեհաստանի լիակատար ու վերջնական անկախութեան համար»: ...Երեկոյան, այնուամենայնիւ, տունը տօնական լոյսերի մէջ էր, Օրսեթ-հաուզի ճակատին ծածանւում էին դրօշակները: Առաւօտեան եկած հիւրերին աւելացան իտալացի վտարանդիները` Մաձինին ու Սաֆին, եկան նաեւ ֆրանսացիները, որոնց հետ էին Լուի Բլանն ու Թալանդիէն, այնուհետեւ` գերմանացիներ, անգլիացիներ, դարձեալ ռուսներ ու լեհեր, որոնցից շատերին տնեցիները տեսնում էին առաջին անգամ: Ընդհանրապէս, Միքայէլի սուր աչքից չէր կարող վրիպել որ Օրսեթ-Հաուզ` որպէս լոնդոնեան քարոզիչների երկրպագուներ յայտնուած հիւրերի մէջ լինում էին նաեւ կասկածելի կամ պարզապէս վստահութիւն չներշնչող մարդիկ: Տանտէրերը նոյնպէս կռահում էին, որ իրենց այցելող բազմութեան մէջ լրտեսներ անպայմա՛ն լինելու են: Բայց ի՞նչ կարող էին անել... Լաւագոյն պարագայի երբեմն նրանց յաջողւում էր ճանաչել Երրորդ բաժանմունքի գործակալին, ինչպէս պատահեց յանձին Խոտինսկի անունով մի պարոնի: Նրան յաջողուել էր մուտք գործել Օրսեթ-Հաուզ: Գերցենի հիւրասենեակի մէջ նա ոգեւորուած պատմում էր, թէ նաւահանգիստ խարիսխ նետած ռուսական նաւի նաւազները ինչպէ՛ս են իրեն ողջունել, տեղեկանալով, թէ առիթ է ունեցել հանդիպել Ալեքսանդր Գերցենին: Պարոն Խոտինսկին որոշել էր գիշերել նաւի մէջ, եւ բարձի փոխարէն նրա գլխի տակ նաւազները դրել էին «Պոլեարնայա Զվեզդա»ն ու «Կոլոկոլ»ը... Համաձայնենք, որ վստահութիւն ներշնչելու համար այսպիսի պատմութիւններ յօրինելը մանկական միամիտ խորամանկութիւն էր եւ ուրիշ ոչինչ: Բայց այդպէս կարող է թւալ մեզ: Որովհետեւ, չմոռանանք, եւ դեռ առիթ էլ կ’ունենանք համոզուելու որ այդ հեռաւոր տարիներին նոյնքան անփորձ, եթէ չասենք միամիտ էին յեղափոխականները` ընդհանրապէս գաղտնապահութեան խնդրի մէջ: Ինչեւէ... Տանտիրուհին` Նատալիա Տուչկովա-Օգարեովան, ներքին մի հակակրանք զգաց այդ պարոն Խոտինսկիի նկատմամբ, որի գլխի տակ Գերցենով հիացած նաւազները իբր «Կոլոկոլ»ի ամսագրքոյկներ էին դրել, եւ իր այդ զգացողութեան մասին յայտնեց ամուսնուն: Իսկ մի քանի օր անց Պետերբուրգից մի նամակ եկաւ, որտեղ լոնդոնեան քարոզիչներին զգուշացնում էին, թէ պարոն Խոտինսկին Երրորդ բաժանմունքի ծառայող է: Այդ մասին տեղեկանալով` իտալացիները իրենց միջավայրից երկու հոգու յանձնարարեցին միշտ եւ ամենուրէք հետեւել լրտեսին: «Այդքան աչալուրջ հսկողութիւնը, հաւանաբար, դուր չեկաւ նրան,— պատմում է Ականատեսը,— ուստի եւ կարճ ժամանակ անց ընդհանրապէս հեռացաւ

Անգլիայից»: ...Քանի որ այնքան էլ հեռու չենք իմ այս պատմութեան ողբերգական հանգոյցից, ապա շատ շուտով կը համոզուենք, որ Ալեքսանդր Գերցենի յարկի տակ յայտնուած բնաւ էլ ո՛չ բոլոր լրտեսներն էին այդքան դիւրութեամբ բացայայտուում: Որքան մեծանում էր Միքայէլ Նալբանդեանի լոնդոնեան ծանօթների շրջանակը, որքան Օրսեթ-հաուզի հիւրերի ու պարզապէս այցելուների մէջ նա գտնում էր համախոհների կամ նուազագոյնը` համակիրների, այնքան աւելի էին ծաւալւում ծրագրերը: Նա հասցնում էր ոչ միայն ամրացնել վաղեմի ծանօթութիւնները, այլեւ ստեղծում էր նորանոր կապեր: Նա տենդօրէն աշխատում էր հայկական ազատ տպագրութեան գործ սկսելու ուղղութեամբ եւ բնական է, որ իր ազատ ժամանակի մի մասն էլ պէտք է յատկացնէր «Լոնդոնի ռուսական ազատ տպարան»ի փորձը իւրացնելուն: Բայց նաեւ պէտք է գրէր... Ինչպէ՞ս էր կարողանում այսքան բան հասցնել... Եւ հասցնում էր: Ո՛ւր էլ լինէր, որքա՛ն էլ զբաղուած, ինչքա՛ն էլ տառապէր անիծեալ հիւանդութիւններից, միեւնոյն է, նա հասցնում էր թէ՛ գրել, թէ՛ գործել, թէ՛ շփուել մարդկանց հետ, թէ՛ ծանօթանալ հասարակական կեանքին եւ թէ՛ ուսումնասիրել նորանոր գիտութիւններ... Լոնդոնեան այս շաբաթների ընթացքին նա դարձեալ զբաղուած էր Յովհաննէս Չամուռճեանի խնդրով: «Մեղու»ի խմբագրին յղած նրա նամակը, եթէ յիշում էք, ծայր աստիճան բորբոքել էր դիւաբանական խնդիրների գիտակ Չամուռճեանին: Իր հերթին պատասխանելով Նալբանդեանին` Չամուռճեանը իրերի դրութիւնն այնպէս էր ներկայացրել, թէ իբր «Մեղու»ի խմբագիրը կապ չունի ո՛չ նամակի եւ ո՛չ էլ նրա հեղինակի հետ: Դժուար չէր, ի հարկէ, կռահել Չամուռճեանի խորամանկ այս քայլը, որ ժամանակին հակառակորդներն օգտագործել էին նաեւ Ստեփանոս Նազարեանին Միքայելից կտրելու նպատակով: Ուստի Յարութիւն Սւաճեանը առանց յապաղելու հանդէս էր եկել պատասխան յօդուածով.

«Պրն. Չամուռճեան կը սկսի նախ մեր եւ պրն. Նալբանդեանի կարծիքները բաժնուած ցուցնելով, իբր թէ անոր գրած նամակը մեր ընթերցողաց ուշադրութեանը յանձնելով պատասխանատուութիւնը մեզ վրայ առած չենք եղեր: Կենդանի է Տէր, որ պրն. Չամուռճեանէն զատ ոչ ոք պիտի կրնար հասկնալ մեր դիտաւորութիւնը. ուրեմն, փա՛ռք իրեն, որ կարող է եղեր հասկնալու, թէ ընթերցողաց ուշադրութիւնը գրուածքի մը վրայ հրաւիրելը անոր պատասխանատու չըլլալը կը նշանակէ...

Բայց մենք իրեն կ¥իմացնենք, թէ իր հասկացութիւնը սխալ է եւ մենք պրն. Նալբանդեանին գրած նոյն յօդուածին ամէն մէկ տողին, ամէն մէկ բառին պատասխանատու ու պաշտպան ենք»: Եւ այսպէս, առաջին կրակահերթը իր վրայ առնելով, Յարութիւն Սւաճեանը «Երեւակ»ի այն թիւը, որտեղ տպագրուած էր Չամուռճեանի յօդուածը, ուղարկել էր Փարիզ` Միքայէլին, միեւնոյն ժամանակ այդ մասին տեղեակ պահելով ընթերցողներին.

«Այս յօդուածը պրն. Նալբանդեանին դէմ գրուած ըլլալով, չենք ուզեր անոր իրաւունքը յափշտակելով, անոր փոխանակ պատասխանել. ուստի կը թողունք, որ պրն. Նալբանդեանին ձեռքը հասնելով „Երեւակ“ին նոյն թերթը, ինք պատասխանէ. միանգամայն եւ կ’իմացնենք, թէ անոր լռած ատենը մենք պատրաստ ենք անոր փաստերը պաշտպանելու»:

Բայց Նալբանդեանի մտքով իսկ չանցաւ լռել, թէեւ այդ օրերին ռուսներին օգնում էր ծրագրային մի փաստաթուղթ ստեղծելու գործի մէջ, որին Օգարեովի գլխաւորութեամբ լծուել էին տարբեր ժամանակներ Օրսեթ-Հաուզ ժամանած հիւրերը` Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը, Ալեքսանդր Սլեպցովը, Նիկոլայ Շելգունովը, Միխայիլ Միխայլովը, Նիկոլայ Օբրուչեւը: Չամուռճեանին պատասխանող յօդուածը վերնագրուած էր «Երկու տող», որ իր ազատ տպարանի մէջ հրատարակելու էր վաղեմի բարեկամ Ջանիկ Արամեանը: «Երկու տող»ը, ըստ էութեան, մի նոր մարտահրաւէր էր, գործելակերպի մի կուռ ծրագիր, քաղաքացու իրաւունքների յաղթանակի համար պայքարելու կամքի զարմանալի մի արտայայտութիւն:

«Երջանիկ ենք համարում մեզ, հռչակելով մարդկային ազատութիւնը, իրաւունքների հաւասարութիւնը, որոնք ստրկացած են կամ բռնակալների, կամ դարաւոր աւանդութիւնների»,—յայտարարում էր Միքայէլը: Դրանք այն իրաւունքներն էին, որոնք հաստատելու համար Ֆրանսայի Ազգային Ժողովը հրապարակել էր յայտնի Հրովարտակը եւ որոնցից այնքա՜ն աճապարանքով հրաժարուեցին յեղափոխականները: Նրանք հրաժարւեցին Հրովարտակի էութիւնից, պահպանելով միայն իմաստազրկուած բառերը եւ այդ բառերը, գեղեցիկ բառերը, մոգական հմայք ունեցող բառերը շարունակելու էին իրենց խաբկանքը, դառնալու էին հասարակութեանը բռնութեան հետ «հաշտեցնող» խորամանկ միջոց: «Աշխարհի պատահական կոչումները եւ պատուանունները,— շարունակում էր Միքայէլը,— չեն կարող օրէնքի եւ իրաւունքի առջեւ միջնորմ լինել յանցանքի եւ հատուցումի մէջ, որովհետեւ այս հատուցումը սոսկ վրէժխնդրութիւն չէ, այլ հասարակաց իրաւունքի պաշտպանութիւն: Մեր նուիրական պարտակա-

նութիւնն է, որչափ մեր ուժը կը տանի, սպասաւորել մարդկութեան, քանի որ միասին ապրում են Երկրագնդի վրայ: Մենք ազատակամ նուիրուեցինք հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու: Մեր անձը եւ գրիչը չնուիրեցինք հարուստներին. նրանք իրենց արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի են նաեւ բռնակալների իշխանութեան մէջ: Բայց այն խեղճ հայը, այն հարստահարուած, ողորմելի, աղքատ, մերկ ու քաղցած հայը, ոչ միայն ճնշուած օտարից ու բարբարոսներից, այլեւ իր հարուստներից եւ կիսագրագէտ ուսումնական կամ փիլիսոփայ ասուածներից, ահա այն հայը ամենայն արդարացի իրաւունքով գրաւում է մեր ուշադրութիւնը եւ նրան դարձեալ, առանց եւ վայրկենական երկմտութեան նուիրեցինք մեր բոլոր կարողութիւնը»: Այնուհետեւ Նալբանդեանը ներկայացնում էր իր պահանջները: Ներկայացնում էր տիրոջ իրաւունքով, ներկայացնում էր որպէս ազգային լիարժէք գործիչ եւ հասարակական կեանքի փորձառու ղեկապետ: Դրանք բարենորոգութիւնների պահանջներ էին: Նալբանդեանը պահանջում էր բարենորոգութիւն եկեղեցու տնտեսական կառավարման մէջ, որպէսզի «գոնէ այսուհետեւ եկեղեցական գանձերը չյափըշտակուեն, չգողացուեն եւ եկեղեցական ոսկի ու արծաթի սպասքը հրէայ ոսկերիչների քուրաների մէջ չհալուեն»: Նա բարենորոգութիւն էր պահանջում հոգեւոր իշխանութիւնների եւ առհասարակ եկեղեցականների` դէպի ազգը ունեցած յարաբերութեան մէջ: Աւելի աղէտալի բան չի կարող լինել մի ամբողջ ժողովրդի համար, եթէ նրա հոգեւոր կեանքի մշակները տգէտ են ու անկիրթ, եթէ նրանք ոչ միայն արհամարհում են ազգային արժէքները, այլեւ չեն խօսում մայրենի լեզուով: Նա իր յօդուածի մէջ բացէ ի բաց յայտարարում էր.

«Ահաւասիկ մենք կանգնած ենք այժմ բաց հրապարակի վրայ եւ թշնամիների զէնքից անխոցելի մնալու ակնկալութեամբ, պատնէշ չենք կանգնեցնում մեր առջեւ զանազան սուտ սկզբունքներ, սոփեստական գաղափարներ, որոնց չենք հաւատում, չենք ընդունում եւ մերժում ենք միահամուռ: Մենք խօսում ենք պարզ, այնպէս, ինչպէս առանց կարմրելու կարող էինք մեր բանականութեանը հաշիւ տալ մեր ասածների համար: Պաշտպանել հայի միշտ ոտնակոխ արուած իրաւունքը է՛ մեր կեանքի բուն խորհուրդը եւ նպատակը: Եւ այս նպատակին հասնելու համար պէտք չէ ընկըրկենք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ գրչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր արժանի լինենք զէնք վերցնել մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատութիւնը նուիրել եւ սրբագործել մեր արիւնով: Ահաւասիկ մեր դաւանութիւնը, որի մէջ տեսնում ենք ազգի փրկութիւնը»:

Ուշադրութի՛ւն դարձրէք... «Ո՛չ միայն բանիւ ու գրչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով»: Յիրաւի, նրան չէին բաւարարում այլեւս խօսքն ու գրիչը: Այդ իսկ պատճառով իր հիմնական ուշադրութիւնը «Հիւսիսափայլ»ից պէտք է շեղէր դէպի շատ աւելի գործնական պայքարը, դէպի ազատամարտ` աչքի առաջ ունենալով բանտն ու աքսորը, տառապանքն ու պարտութիւնը, բայց նաեւ երբէ՛ք տեսադաշտից չկորցնելով գլխաւոր նպատակը` ազգի ազատագրութիւնը, ազգի փրկութիւնը... Ամէնից կարեւորը, սակայն, այն էր, որ Նալբանդեանի խօսքերը պարապ կամ ձեւական չէին: Եւ, ընդհանրապէս, փոքր ի շատէ մօտից ճանաչելով Միքայէլին, կարող ենք համոզուած լինել, որ ինչպէս միշտ, նոյնպէս եւ հիմա` նա հաւատարիմ էր բարոյական իր սկզբունքին` խօսքի ու գործի ներդաշնակութեանը: Ուստի Լոնդոն եղած ատեն Նալբանդեանը նախ մի ատրճանակ գնեց եւ յիսուն փամփուշտ: Այնուհետեւ, մի քանի օր անց, նաեւ մի գաւազան` գաղտնի կոճակով, որ սեղմելիս` ձեռքիդ յայտնւում էր մերկացած սուսերը: “Quo me cunque rapit tempestas, deferor hopses” — «Դէպի ուր էլ ինձ քշի փոթորիկը, ես միշտ մնում եմ ինքզինքս*»,— վստահօրէն կարող էր կրկնել ծերուկ Հորացիոսին Միքայէլը: Ցաւօք, այս անգամ էլ ոչ մի յուշագրութիւն չկայ եւ ոչ մի նամակ չի պահպանուել, որպէսզի կարողանայինք գոնէ առանձին պատառիկներ վերականգնել արդէն ատրճանակով եւ սուսերով զինուած Առաջին Ազատամարտիկի գործունէութիւնից: Թէեւ ստոյգ յայտնի է, որ Լոնդոնից նա գրել է մօտ յիսուն նամակ: Այդ նամակներից պահպանուել ու մեզ են հասել ընդամէնը երեքը, երեքն էլ բոլորովին անվնաս բովանդակութեամբ, երեքն էլ ուղղուած Կարապետ Հայրապետեանին: Ներկայանալով որպէս յուժ պարտաճանաչ ու բծախնդիր մարդ` իր այդ նամակների մէջ Նալբանդեանը գրում է հնդկահայոց կտակների առիթով անգլիական կառավարութեան եւ ռուսական դեսպանի հետ բանակցութիւններ վարելու մասին: Այսքա՛նը միայն... Ընդ որում, նա գրում է երկար ու ձիգ, եւ տաղտկալի մանրամասնութեամբ պատմում է, թէ ինչպէս են կնքել երեսփոխանի իր վկայականը, թէ կնքելուց յետոյ ինչպիսի զօրութիւն ունի այն` անգլիացոց դատական ատեանների մէջ, թէ ինչպիսի՛ երթուղիով է հասնելու Կալկաթա, թէ քանի՛ օր պիտի նաւարկի Մարսէյլից Եգիպտոս, եւ այնուհետեւ` քանի՛ օր Եգիպտոսից Հնդկաստան, թէ ձմեռային եղանակները ինչպէ՛ս են ձգձգելու ճամբորդութիւնը... Մի խօսքով, նա կարծես նախապատրաստում էր, որ իր ճամբորդութիւնը սպասուածից շատ աւելի երկարատեւ է լինելու եւ պատմելով ամէն ինչի մասին,

ըստ էութեան, ամէն ինչի մասին լռում էր: Միքայէլ Նալբանդեանը լռելու այս կերպը, այսինքն` երբ նա անզուսպ շատախօսում էր ամենադատարկ բաների շուրջ, մենք կը հանդիպենք Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ` Ծերակուտային յանձնաժողովի հարցաքննութեան նիւթերին ծանօթանալիս: Միքայէլ Նալբանդեանը այն ձեռնափայտով, որտեղ թաքցուած է սուսերը։

Միքայէլ Նալբանդեանի ատրճանակը՝ վառօդամանով

Իսկ առայժմ ընդամէնը տասնվեց ամիս էր Միքայէլ Նալբանդեանին բաժանում ճակատագրական այն օրից, երբ յայտնուելու էր բերդի մէջ, որպէսզի տարիների հոգեմաշ հարցաքննութիւններից եւ անորոշ սպասումներից յետոյ բռնի աքսորի եւ անյայտութեան ճանապարհը... ՀՆԴԿԱՍՏԱՆ

Ինձ ոչ մի բան չի կարող ուրախութիւն պատճառել, բացի նրանից, որ եղած էր կամ լինում էր մեր տարաբախտ ազգի համար: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Նրա ճկուն միտքը այնքան բազմակողմանի էր, որ ինչով էլ զբաղուելիս լինէր, թւում էր, թէ ծնուած է միմիայն դրա համար: Տիտուս ԼԻՎԻՈՒՍ*

Միքայէլ Նալբանդեանը` Անանիա Սուլթանշահին. 1861 թ., Յունիս 26, Կալկաթա. «Մինչեւ հիմա չկարողացայ քեզ նամակ գրել: Բայց գիտեմ, որ դու ինձ չես մոռացել: Ողջառողջ Կալկաթա հասայ Մայիս 30ին եւ, ըստ երեւոյթին, միառժամանակ դեռ կը մնամ: Սուեզից մինչեւ այստեղ քսանչորս օր ծովի վրայ էի: Կարմիր ծովից դուրս գալու ժամանակ չորս ժամ կագնեցինք Ադէն քաղաք: Սա արաբական հին Թատմորն է, որ ժամանակին շինեց Սողոմոնը եւ որ նիւթ եղաւ արաբ բանաստեղծներին: Թատմորից մեկնեցինք Ցէյլոն կղզին… Ցէյլոնից Մադրաս, իսկ Մադրասից` Կալկաթա... Գործերս բաւականին լաւ են գնում, բայց դեռ աւարտելու աստղը ծագած չէ հորիզոնի վրայ... Երեւի ամիսուկէս կամ երկու ամիս դեռ մնամ: Բայց վերադարձիս ո՛ր ճանապարհով կը վերադառնամ Ռուսիա` Պոլսի՞ վրայով, թէ՞ Լոնդոնի` այդ կախուած է գործիս ընթացքից: Առայժմ տեղւոյս Գերագոյն դատարանի մէջ երեք դատ ունեմ: Բայց Նախիջեւան մի հոյակապ դպրոց տեսնելու յոյսը քաջալերում է ինձ եւ զօրացնում իմ ֆիզիքական թուլութիւնը` պատճառուած դժոխային շոգերից: Արդեօք ի՞նչ ես անում այժմ, ի՞նչ վիճակի մէջ ես: Համբերի՛ր, եղբայր, համբերի՛ր մինչեւ իմ գալը, անշուշտ մի գործ կը գտնենք` մի քանի ընկերներով մի կտոր հաց խաղաղութեամբ վայելելու համար»: Միքայէլը վստահ էր, որ կտակների խնդիրը արագ կը լուծուի: Յամենայն դէպս, նկատի ունենալով անգլիացոց դատարանի բծախնդրութիւնը ձեւականութիւնների նկատմամբ եւ նրանց աւանդապաշտ ոգին, նա ամէն բան նախապատրաստել էր այն հաշուով, որպէսզի օր առաջ դուրս ելնի Կալկաթայից: Եւ դեռ մէկ ամիս էլ չէր անցել, ինչ ժամանել էր Հնդկաստան, բայց արդէն մտմտում էր` ուղիղ Լոնդո՞ն մեկնի, թէ՞ նախ մտնի Պոլիս: Նա գիտէր, որ դէպքերը հասունանում են: Պոլսոյ, այնուհետեւ Փարիզի եւ Լոնդոնի մէջ նա ստեղծել էր նոր կապեր, մշակել էր նոր ծրագրեր, որոնք այս անհաստատ ժամանակներին եւ մարդկային անտարբերութեան պայմանների մէջ կարող էին կորչել գրողի ծոցը, եթէ բացակայութիւնը երկարատեւ լինէր: ...Կալկաթա հասնելուն եւ Հոթել Գալաս տեղաւորուելուն պէս, նա գործի

անցաւ: Ինչպէս եւ վաղօրօք կռահում էր, այդ յարմարաւէտ ու թանկ հիւրանոցի մէջ բնակուելը տպաւորութիւն թողեց թէ՛ հնդկահայերի եւ թէ՛ յատկապէս տեղական իշխանութիւնների վրայ: Քանի որ հայերի մէջ տարածուած սովորութիւն էր, երբ նրանք, յայտնուելով օտար եզերքներ, իրենց պահում էին գաղթականի պէս, նուաստանում էին օտարների առաջ, խուսափում էին ծախսեր անել` հէնց թէկուզ գործարար միջավայրի մէջ հեղինակութիւն եւ վստահութիւն ձեռք բերելու նպատակով, որպիսիք կարող էին նպաստել շատ աւելի ձեռնտու առեւտրական գործարքներ կնքելուն: Երկարատեւ ծովային ճամբորդութիւնից հանդիստ առնելուց յետոյ, ժամանելու յաջորդ օրն իսկ նա սկսեց անհրաժեշտ ծանօթութիւններ ու բարեկամական յարաբերութիւններ հաստատել տեղացի հայերի հետ, որոնք կարող էին օգտակար լինել թէ՛ իրենց բանիմացութեամբ եւ թէ՛ խորհուրդներով: Միեւնոյն ժամանակ նա պէտք է հնարաւորին չափ հեռու մնար թեմական առաջնորդ Թադէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանից, որ, եթէ յիշում էք, աւելի քան քառորդ դար առաջ Էջմիածնից եկել էր Նոր Նախիջեւան` Մըկըր աղա Պոպովին վստահուած եկեղեցական գումարների հաշիւը ստուգելու նպատակով եւ որ, իր առաքելութիւնը կատարելու փոխարէն, դիւրութեամբ տրամադրուեց Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի դէմ ու ամբաստանեց արդարութիւն հաստատելու համար մենմենակ ասպարէզ ելած ուսուցչին: Միքայէլը առաջին այցելութիւնը կատարեց Յարութիւն Աբգարեանին, որ արդէն ութսունն անց պատկառելի մի ծերունի էր: Նա մեծ համբաւ ունէր որպէս մեծահարուստ վաճառական, որ առեւտրական գործարքների մէջ էր նոյնիսկ եւրոպական խո շոր վաճառատների հետ: Յարութիւն Աբգարեանը ջերմօրէն ընդունեց հեռուներից եկած հայրենակցին, պատմեց այն ամէնը, ինչը չէր կարող շարադրուած լինել կտակների մէջ, յայտնեց նաեւ, որ Մասեհ Բաբաջանեանի անշարժ ունեցուածքը` տունն ու խանութները, գտնւում են Կալկաթայի քաղաքային վարչութեան ընդհանուր տնօրինութեան ներքոյ, ուստի խորհուրդ տուեց անպայման այցելել վարչութեան նախագահ պարոն Չարլզ Սվինթոն Հագին: Բանն այն է, որ քաղաքային վարչութեան նախագահը կտակած ժառանգութեան ընդհանուր եկամտի հինգ տոկոսը ստանում էր որպէս տնօրինութեան վարձատրութեան, հետեւաբար, զգուշացրեց Յարութիւն Աբգարեանը, հազիւ թէ արհեստական բարդութիւններ չստեղծի Միքայէլի համար, քանի որ, ժառանգութիւնն ըստ պատկանելոյն յանձնելով, պարոն Հագը փաստօրէն զրկուելու էր հինգ տոկոսից: Բացի այս տեսակցութիւններից, որոնք յուժ կարեւոր էին Միքայէլին` իրադրութիւնը պատկերացնելու եւ շահագրգռուած կողմերին ճանաչելու համար, Յարութիւն Աբգարեանը նրան տրամադրեց նաեւ իր իրաւաբանին` Պետրոս Յակովբ Պալին, որ անգլիական օրէնքների հմուտ գիտակ էր: Մի քանի օր շարունակ Միքայէլ Նալբանդեանն ու Պետրոս Յակովբ Պալը զբաղուած էին համապատասխան փաստաթղթեր նախապատրաստելով: Միա-

ժամանակ նրանք ուսումնասիրեցին անշարժ կայքի դրամական հաշուեկշիռը... Մի խօսքով, երբ Յունիս 5ին Նալբանդեանը հանդիպեց պարոն Հագին, խնդրելով, որ նա արագացնի ժառանգութիւնը յանձնելու ձեւականութիւնները, քաղաքապետը, պատճառաբանելով զբաղուածութիւնը եւ խնդրի բարդութիւնը, խոստացաւ պատասխանել մէկ շաբաթ յետոյ միայն: Եւ ասես ի միջի այլոց, նա իր զարմանքը յայտնեց, թէ, յամենայն դէպս, ի՛նչն է եղել պատճառը, որ վաթսունհինգ տարի շարունակ նախիջեւանցիները չեն հետաքրքրուել իրենց ժառանգութեամբ: Եւ դա սոսկ զարմանք չէր: Անգլիացու բերանի մէջ այն հնչեց որպէս ծանրակշիռ փաստարկ` հիմնաւոր կասկածի համար: Իսկ կասկածները կարող էին փարատուել միայն դատ ու դատաստանով: Այդ հեռանկարը ստիպեց, որ Նալբանդեանը փորձի ոչ միայն արագացնել գործողութիւնները, այլեւ ընթացքին ինչինչ սըրբագրումներ կատարի: Բանն այն է, որ Սեպտեմբեր 14-ից սկսեալ, ընդունուած կարգի համաձայն, Գերագոյն դատարանը փակուելու էր չորս ամսով: Եթէ հարցերը յառաջիկային չլուծուէին, ապա Միքայէլին սպասում էր մինչեւ Յունուարի կէսերը Կալկաթա մնալու հեռանկարը, չհաշուած այն ժամանակը, որ անհրաժեշտ էր լինելու վերսկսած դատավարութիւնը շարունակելու համար: Նալբանդեանը որոշեց նաեւ անձամբ տեսնել եւ ստուգել անշարժ կայքի վիճակը: Մեծ տունն ու խանութները գտնւում էին Սուրբ Նազարէթ հայկական եկեղեցու մօտ, «Չինական շուկայ» կոչուող առաջնակարգ փողոցի վրայ: Առաջնակարգ ո՛չ միայն իր շքեղութեամբ ու գեղեցկութեամբ, այլեւ առեւտրական եռուզեռով: Շինութիւնները լաւ վիճակի էին: Միքայէլը գոհունակութեամբ արձանագրեց, որ քաղաքային վարչութիւնը այնպիսի խնամք էր տարել, որ դրանք ասես նորակառոյցներ լինէին: Այնուհետեւ Պօղոս Յակովբ Պալի հետ Նալբանդեանը ճշտեց ոչ միայն կալուածքների արժէքը, այլեւ եկամուտը: Ու նորից` անակնկալ: Պարզուեց, որ անգլիական օրէնքների համաձայն, եթէ անշարժ կայքը կտակւում է մէկից աւելի ժառանգների, ապա նրանք ստանալու էին միայն եկամուտի իրենց բաժինը: Քանի որ Մասեհ Բաբաջանեանը իր անշարժ ունեցուածքը բաժանել էր տասնվեց մասի եւ միայն ութ մասն էր յատկացրել նախիջեւանցիներին, ապա թէ՛ տունը եւ թէ՛ խանութները պէտք է մնային Կալկաթայի քաղաքային վարչութեան ընդհանուր տնօրինութեան տակ եւ Նոր Նախիջեւանը պէտք է ստանար միայն եկամտի հասանելիք իր բաժինը: Այսպիսի անակնկալները իրենց հերթին, իսկ պարոն Հագն էլ ի՛ր հերթին էր շարունակ բարդացնում գործը: Նոյնիսկ ընդհանուր հաշուեմատեանները, որոնց օգնութեամբ միայն հնարաւոր էր պարզել, թէ ինչքան է եղել եկամուտը անցած տասն ամեակների ընթացքին, քաղաքային վարչութեան նախագահը Նալբանդեանի առաջ բացեց երկար ու բարակ պատճառաբանութիւններից յետոյ... Հիմա էլ պարզուեց, որ քաղաքային նախկին վարչականներից մէկը` պարոն Թերթոնը, կտակին ու օրէնքին հակառակ` վաճառել է տներից մէկը: Անշուշտ,

կարելի էր նոյնիսկ ետ գանձել հասանելիք խոշոր գումարը, բայց... Բայց հիմնական դատը շահելուց յետոյ միայն: Եւ սկսելով մի նոր դատավարութիւն: Ուրեմն, քաշքշուկ քաշքշուկի յետեւից, Պոլսի եւ Լոնդոնի գործերին հասնելու աճապարանք, շոգ, ֆիզիքական թուլութիւն, վերջապէս, հիւանդութիւններ, որոնք բուժելու համար ժամանակ էր հարկաւոր... Մի բան, որ երբէք չէր հերիքում նրան:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին, 1861 թ., Յունիս 12. «Խորապէս ցաւակցիր ինձ, քանի որ տեղւոյս դատաստանական ընթացքը այնպիսին չէ, ինչպէս Լոնդոնի մէջ, այլ չափազանց դանդաղ: Հնարաւորին չափ ջանում եմ արագացնել գործի աւարտը եւ Ռուսաստան վերադառնալ, քանզի այս ծանր ու տաղտկալի ճամբորդութիւնը քամում է իմ վերջին ուժերը»: Բայց միայն Մասեհ Բաբաջանեանի թողած ժառանգութեան հարցը լուծելով` գործը չէր աւարտուելու: Անհրաժեշտ էր նաեւ պարզել, թէ ի՛նչ վիճակի մէջ է Կատարինէ Խոջամալեանի կտակած ժառանգութիւնը: Յարութիւն Աբգարեանը եւ կալկաթացի միւս հայերը, որոնց ծանօթացել ու մտերմացել էր Նալբանդեանը, պատմեցին, որ այդ գումարները երկար ժամանակ տնօրինել է տիկին Կատարինէի եղբայրը` ազնիւ ու բարեպաշտ մի հայ` Եղիա Մինասեանը: Սպասելով, թէ երբ, վերջապէս, կը յայտնուեն նախիջեւանցիները, նա ո՛չ միայն խնամքով պահպանել էր գումարները, այլեւ շահեցրել: Միքայէլին պատմեցին, որ Եղիա Մինասեանը ժառանգութեան խնդրով քանիքանի՛ անգամ գրել է Էջմիածին, տարբեր կաթողիկոսների, որոնք վերջին տասնամեակներին գահակալել են Մայր Աթոռը, բայց նոյնիսկ պատասխանի չի արժանացել: Այդպիսի «դժոխային անհոգութիւն»ը, որ ձգուել էր վեցեւկէս տասնամեակ, ի հարկէ, նորութիւն չէր Միքայէլի համար: Բայց ցաւալին այն էր, որ «մենք, որդիներս մեր անհոգ հայրերի, նրանց անտարբերութեան մեղքը պարտաւոր ենք քաւել ան օրինակ կորուստներով»,— մտածում էր նա: Բայց այն, ինչ Միքայէլին պատմում էին ծերունիները, դեռեւս բողբոջներն էին: ...Ուրեմն, այսպէս ապարդիւն սպասելով արձագանգի, որ պէտք է գար Էջմիածնից կամ նոր Նախիջեւանից, Եղիա Մինասեանը կնքել էր իր մահկանացուն, ժառանգութիւնը աչքի լոյսի պէս պահպանելու գործը յանձնարարելով որդուն` Յովհանջանին: Սա էլ, մինչեւ մահ սրբութեամբ կատարելով հօր պատուիրանը, գումարի տնօրինութիւնը յանձնել էր կնոջը` Վարվարէ Էլիազին: Միքայէլը շտապեց հանդիպել այդ տիկնոջը, բայց պարզուեց որ տիկին Էլիազը քաղաքից բացակայ է: Եւ նորից օգնութեան հասաւ հայ գաղութի անցուդարձին քաջատեղեակ Յարութիւն Աբգարեանը: Նա Միքայէլին տուեց այն հասցէն, ուր կարող էր լինել տիկինը: Նամակի գլխագրի մէջ ներկայացնելով երեսփոխանական իր պաշտօնն ու իրաւունքները` Միքայէլը շտապեց տեսակցութիւն խնդրել տիկին Էլիազից.

«Մեծարգոյ տիկին. Ներքոյ ստորագրեալս ցանկանալով այցելել Ձեզ եւ իւր պաշտօնի բերումով խօսել Կատարինէ Խոջամալեանի կտակած ժառանգութեան մասին, որ յատկացուած է Ազովեան ամրոցի մօտ գտնուող Նոր Նախիջեւան քաղաքի բարեկարգութեան նպատակին, խոնարհաբար խնդրում եմ շնորհ անել ու տեսակցութիւն նշանակել` ե՛րբ եւ ո՛ւր պատշաճ լինի մեծարգոյ տիկնոջդ: Սպասելով Ձեր վճռին եւ խնդրելով ընդունել Ձեր նկատմամբ իմ խորին յարգանքը, Մեծապատիւ հայկազնուհի, մնում եմ Ձեր խոնարհ ծառան` Ռուսաստանի Սանկտ-Պետերբուրգեան կայսերական համալսարանի թեկնածու` Միքայէլ Նալբանդեան»: Յատկապէս այս վերջին տողերը Միքայէլի համոզումով պէտք է որ տպաւորութիւն գործէին տիկին Վարվարէ Էլիազի վրայ: Եւ, իսկապէս: Տիկինը, որ ինչպէս յետոյ պիտի պարզուէր, արդէն ձանձրացել էր կտակների խնդրով զբաղուելուց, անմիջապէս պատասխանեց «կայսերական համալսարանի թեկնածու»ին, յատկապէս որ նրա երեսփոխանական իրաւունքներն էլ հաստատել էին կաթողիկոս Մատթէոս Առաջինը եւ Ռուսաստանի ու Անգլիայի կառավարութիւնները, խոստանալով նրան ընդունել Կալկաթա վերադառնալուն պէս: Պայմանաւորուած օրը այցելելով տիկնոջը` Միքայէլը նրան ներկայացրեց երեսփոխանի վկայականը, յայտնեց իր պատրաստակամութիւնը ժառանգութիւնն ստանալու մասին եւ զարմանքով լսեց տիկնոջ առարկութիւնը, թէ չի կարող միեւնոյն գումարը վճարել երկու անգամ: Ինչպէ՞ս թէ` երկու անգամ... Այո՛, երկու անգամ, որովհետեւ կտակած դրամն ստանալու պահանջ է ներկայացրել նաեւ... Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին եւ նոյնիսկ իր կողմից երեսփոխան է կարգել տեղի թեմական առաջնորդ Թադէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանցին: Յիրաւի, Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին դարձել էր իսկական մի պատուհաս, դարձել էր աշխարհի ո՛ր անկիւն ասես` ամէն քայլափոխի Միքայէլին հետապնդող մի անէծք: Նալբանդեանը, թերեւս, երբէք այնպէս չէր զայրացել, ինչպէս այս լուրը լսելիս:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Կարապետ Հայրապետեանին. «Մենք այս ամէնի մասին կը գրենք ի՛ր ժամանակին, կը պատմենք ապագայ սերունդներին` յաւիտենական խայտառակութեան կնիքը զարկելով ողորմելի հակառակորդի ճակատին»: Բայց որքան էլ զայրանար Նալբանդեանը, միեւնոյն է, այդ զայրոյթը չէր օգնելու գործին: Տիկին Էլիազը բնաւ հակուած չէր զիջելու, եւ յայտարարեց, թէ ինքը

իրաւական կը ճանաչի միայն Գերագոյն դատարանի վճիռը այն մասին, թէ ո՛ւմ պէտք է յանձնել Կատարինէ Խոջամալեանի կտակած ժառանգութիւնը. Նոր Նախիջեւանի երեսփոխան Միքայէլ Նալբանդեանի՞ն, թէ՞ Գաբրիէլ վարդապետի հաւատարմատար Թադէոս Բեկնազարեանցին: Այսպիսով, բոլորովին իզուր` ծայր էր առնելու մի նոր դատավարութիւն, որ նաեւ բացելու էր չնախատեսուած ծախսերի դռներ: Բայց այս ամէնը կարելի էր հանդուրժել, նկատի ունենալով, որ ընդհանրապէս նման գործերին ուղեկցող անակնկալները օրինաչափ են ու բնական: Միքայէլին ափերից հանելու էր բոլորովին այլ մի իրողութիւն, որ դեռեւս դարանակալ` սպասում էր յայտնութեան իր ժամին: Այդ ժամը վրայ հասաւ, եւ մէկը միւսի հետեւից բացայայտուեցին բազմաթիւ փաստեր ու վկայութիւններ, որոնք ներկայացնում էին հնդկահայոց գաղութի ողբալի վիճակը... Կտակուած գումարների նկատմամբ Նոր Նախիջեւանի նախկին քաղաքագլուխների եւ հոգեւոր գործիչների անհոգութեան ու անտարբերութեան պատճառով հայերը կրել էին կրկնակի վնաս: Նախ` պազուեց, որ հնդկահայերի կտակներից շատերը անդառնալիօրէն կորել են: Այնուհետեւ, նիւթական վիթխարի չափերի հասնող այդ կորուստներից զատ, հայերը վնասուել էին նաեւ բարոյապէս... Այլազգիների հասարակութան մէջ, ինչպէս Նալբանդեանը բազմիցս համոզուեց Կալկաթա ապրած չորս ամիսների ընթացքին, հայերը վաստակել էին մի այնպիսի ժողովրդի համբաւ, որ մատը մատին իսկ չի զարնում նոյնիսկ իր կենսական շահերը պաշտպանելու համար: Եւ այս աղէտաբեր վարքագծի բոլոր մեղաւորները «արժանի են ապագայ սերունդների արհամարհանքին» բարեկամին ուղարկած նամակի մէջ զայրացած արձանագրեց Նալբանդեանը: Բայց սա խնդրի բացայայտ կողմն էր: Գոյութիւն ունէր նաեւ քօղարկուած եւ քստմնելի մէկ այլ երես: Որքան հասարակական շահի նկատմամբ խորացել էր անտարբերութիւնն ու անհոգութիւնը, նոյնքան առանձին բախտախնդիրներ աշխուժ գործունէութիւն էին ծաւալել կտակած գումարները իւրացնելու նպատակով: Եւ մասամբ կարողացել էին իւրացնել: Դրանց մէջ ծանօթ անուններ էլ կային: Հէնց օրինակ, վերջին փորձերից մէկն արել էր Գաբրիէլ վարդապետի բարեկամ Յակովբ Կռճիկեանը: Նոյն այն Կռճիկեանը, որի ջանքերով ժամանակին Փարիզի մէջ գոցել էին տուել Ստեփան Ոսկանի «Արեւելք» լրագիրը: ...Դեռեւս պատանեկան տարիներին Միքայէլը շատ առիթներ էր ունեցել ճանաչելու բազմաթիւ ջոջերի եւ «ազգասէր»ների, ովքեր կաշառում էին ազգը: Ականատես էր եղել, թէ ինչպէս է քստմնելի այդ կաշառքը հասնում նպատակին: Եւ հիմա էլ, տարիներ անց, նա դէմ առ դէմ կանգնում էր այնպիսի փաստերի դիմաց, երբ նոյն կամ գրեթէ նոյն ջոջերը ծածուկ եւ գաղտագողի փորձել ու յաջողել էին կողոպտել ազգը, կողոպտել որպէս մեծ ճանապարհների աւազակներ, անպարկեշտօրէն հաշուի չառնելով կտակարարների կամքը, դոյզն իսկ ակնածանք չունենալով բարեգործ հանգուցեալների յիշատակի նկատմամբ:

Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ, ինքն իրեն մխիթարում էր Միքայէլ Նալբանդեանը, ոչի՜նչ... շա՛տ շուտով Պոլիս, կամ Լոնդոն, կամ Փարիզ լինելիս անպայման ժամանակ կը գտնի այս ամէնի մասին գրել ու հրապարակել «Հիւսիսափայլ»ի մէջ` մի հերթական խարան դրոշմելով ազգի անունից խօսող եւ ամէն քայլափոխի «հայրենասիրութիւն» սովորեցնող այդ մարդկանց ճակատին: Սեպտեմբերին Բենգալիայի Ուիլիամ ամրոցի մէջ Գերագոյն դատարանը լսեց Նոր Նախիջեւանի երեսփոխան Միքայէլ Նալբանդեանի հայցը հնդկահայոց կտակների մասին` քաղաքային վարչութեան նախագահ Չարլզ Սվինթոն Հագի նկատմամբ: Ծանօթանալով գործին, լսելով Նալբանդեանի բացատրութիւնը եւ կալկաթացի հայեր Գէորգ Աւետիքի, Յովհաննէս Յարութիւնի ու Յարութիւն Մայիլի վկայութիւնները, նկատի ունենալով նաեւ երկու կողմերի իրաւագէտների ու փաստաբանների բերած թեր ու դէմ փաստերը, Գերագոյն դատարանը Սեպտեմբեր 14-ի վճռով հաստատեց որ Նոր Նախիջեւանի ու այնտեղի հաստատութիւննե՛րն են իսկական ժառանգորդները, որ Միքայէլ Նալբանդեա՛նն է իսկական եւ լիազօր երեսփոխանը, որ ժառանգորդները իրաւունք ունեն ստանալու անշարժ կայքից մինչեւ 1861 թուականը կուտակուած եկամուտների կէսը, նաեւ համապատասխան բաժին այն գումարներից, որոնք գոյացել են տների վաճառքից: Այն գումարը, որ հնարաւոր էր օրերի ընթացքին ստանալ, Միքայէլը վերցրեց իր հետ: Իսկ մնացեալ հաշիւները կարգադրելու եւ այնուհետեւ Բենգալիայի դրամատան միջոցով իր անունի վրայ Լոնդոն փոխանցելու համար, քաղաքային վարչութեան նախագահ պարոն Հագի համաձայնութեամբ նա լիազօր երեսփոխան նշանակեց Աբգարեանների առեւտրական տունը: Այնուհետեւ Յարութիւն Աբգարեանին խնդրեց, որպէսզի նա ուղարկի նաեւ մնացեալ հաշիւների թղթերը, որոնց հիման վրայ Միքայէլը պէտք է մօտ ապագային հաշուետուութիւն ներկայացնէր Նոր Նախիջեւանի հասարակութեան ժողովին: Ի հարկէ, հնարաւոր էր նաեւ վերականգնել կորած գումարները, բայց Միքայէլ Նալբանդեանը այլեւս չէր կարող վատնել թանկագին ժամանակը: Եւ այն էլ բոլորովին իզուր, քանի որ մինչեւ Գերագոյն դատարանի արձակուրդն աւարտուելը նա ոչինչ, բացարձակապէս ոչի՛նչ չունէր անելու Կալկաթայի մէջ... Հնդկաստանի երբեմնի հզօր հայ համայնքը հիմա գտնւում էր հոգեւոր ու բարոյական անմխիթար կացութեան մէջ: Այսինքն, նոյն վիճակն էր, որ գոյութիւն ունէր Հայկական Շրջանի, Պոլսի, Փարիզի համայնքների, նաեւ բուն Հայաստանի մէջ: Մի կողմից կուտակւում էին մեծ հարստութիւններ, զարգանում էր առեւտուրն ու արդիւնահանութիւնը, միւս կողմից չկային բարեգործական հաստատութիւններ, ազգօգուտ ձեռնարկութիւն, չկար հասարակական գործունէութիւն, չկային ազգանուէր փոխյարաբերութիւններ... Կեա՛նք, կեա՛նք չկար... Յիրաւի,

անիմաստ էր Հնդկահայ գաղութի հետ որեւէ յոյս կապել: Միքայէլ Նալբանդեանը պատրաստուեց ճամբայ ելնել:

Միքայէլ Նալբանդեանի՝ Հնդկաստանից բերած եւ Մոսկուայի կենդանաբանական այգուն նուիրած ռնգեղջիւրը, որի խրտուիլակը հետագային զետեղուել եւ մինչեւ հիմա գտնւում է Մոսկուայի համալսարանի Կենդանաբանական թանգարանում:

Բայց ոչ... Դեռ երկու գործ էլ կար անելու: Առաջին հայեացքից, թերեւս, կարող էին թւալ ո՛չ էական, բայց առանց այդ գործերն էլ անելու` նա անհնար էր գտնում իր վերադարձը: Նա վստահ էր, որ եթէ ինքը գլխի չգցի, ապա հայրենակիցներից որեւէ մէկի մտքով չի անցնի երախտագէտ լինել Մասեհ Բաբաջանեանի յիշատակին: Ուրեմն, նախ պէտք է ճշտել, թէ որտե՛ղ է գտնւում այդ ազնիւ մարդու շիրիմը:

«Կալկաթայի Հայկական Սուրբ Նազարէթ եկեղեցու երեցփոխ՝ պրն. Կարապետ Վրթանէսեանին Յարգելի պարոն, Տեղեկութիւն եմ խնդրում այն մասին, թէ ո՞ւր է թաղուած հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանը, որ վախճանուել է Տիրոջ 1797 թուականին: Պատիւ ունեմ սոյն գրութեամբ դիմելու Ձեզ, յարգելի պարոն, որպէսզի բարեհաճէք հաւաստի տեղեկութիւններ տալ այդ մասին: Ընդունեցէք, խնդրում եմ, յարգանացս անկեղծ հաւաստիքը, մնամ յարգելի պարոնիդ խոնարհ ծառայ` Մ. Նալբանդեան»: Կարապետ Վրթանէսեանը բարեխղճօրէն պատասխանեց Նալբանդեանին, վկայելով, թէ յատկապէս ո՛րն է հանգուցեալի շիրիմը: Այս վկայութիւնն անհրաժեշտ էր, որպէսզի նախիջեւանցիները վայելուչ տապանաքարով մի յուշարձան դնէին Մասեհ Բաբաջանեանի շիրիմին: Կալկաթայից մեկնելուց մի քանի օր առաջ Միքայէլ Նալբանդեանը կարողացաւ անել նաեւ երկրորդ գործը: Նա մի ռնգեղջիւր գնեց: Եւ յանձնարարեց, որ այդ ռնգեղջիւրը ուղարկեն Մոսկուա: Որովհետեւ, հէնց այդ տարիներին էր, որ

հիմնադըրւում էր Մոսկուայի կենդանաբանական այգին եւ հեռու-հեռուներից եկած ռնգեղջիւրը ոչ միայն ուրախութիւն կը պատճառէր այցելուներին, այլեւ, որ ամէնից կարեւորն է, օգտակար կը լինէր գիտական այն աշխատանքների համար, որպիսիք կատարւում էին կենդանիների օդընտելացման ուղղութեամբ: ...Առաջ ընկնելով` ասեմ, որ նախիջեւանցիները մի քանի տարի անց կատարեցին Միքայէլ Նալբանդեանի կամքը եւ յուշարձան կանգնեցրին Մասեհ Բաբաջանեանի շիրիմին: Իսկ Մոսկուայի կենդանաբանական այգու մէջ երկար տարիներ ապրում էր Միքայէլի գնած ռնգեղջիւրը: Եւ այսպէս, գործերը բարեյաջող աւարտելով, Նալբանդեանը 1861 թուականի Սեպտեմբեր 27-ին «Կոլոմբո» նաւով դուրս ելաւ Կալկաթայից: Լոնդո՞ն, թէ Պոլիս հարցը այլեւս չէր մտատանջում նրան: Երկարուձիգ դատավարութիւնը արդէն խառնել էր նախնական ծրագրերը: Նա հիմա մեկնում էր Պոլիս: Եւ սա առաջին անհրաժեշտութիւնն էր: Երկրորդ անհրաժեշտութիւնը «հնդկական ռուփիները իտալական արժէթղթերի փոխելն էր, ինչպէս նրան խորհուրդ էր տուել Ջուզեպէ Մաձինին»,— գրում է Ականատեսը: Հիմա նա դարձեալ շտապում էր: Եւ որքան շտապում էր, այնքան արագօրէն էր մօտենում ողբերգական հանգուցալուծումը: ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԳՈՐԾԻՉԸ «Նոյեմբերի կէսերին ժամանեցի Կոստանդնուպոլիս` իմ մասնաւոր գործով, այն է` ռնգեղջիւրը Ռուսաստան ուղարկելու եւ հայկական հարցի վերաբերեալ ռուսական դեսպանին յանձնելիք տեղեկագիրն աւարտելու համար»: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ, Ծերակուտային յանձնաժողովին տուած ցուցմունքից Իւրաքանչիւր մարդու գործունէութեան համար բնական դաշտը` նրա հայրենիքն է: Շատ վատ բան է գործիչ լինել օտարութեան մէջ: Միխայիլ ԲԱԿՈՒՆԻՆ Պոլիսը ցնծութեամբ դիմաւորեց նրան...

«Պարոն Միքայէլ Նալբանդեանը, նոր նախիջեւանցի երիտասարդը, Պետերբուրգի համալսարանի ընտրեալը, մեր եւ հայ ազգին ողջամիտ սիրելի բարեկամը մայրաքաղաքս հասաւ Հնդկաստանից գալով: Պարոն Նալբանդեանը գրեթէ գե րեզմանից հանեց Նոր Նախիջեւանցոց իրաւունքը յօգուտ ազգին, ի փառս կտակարարաց եւ ի պարծանս իւր ազգասիրութեան: Յայտնում ենք մեր ուրախութիւնը պարոն Նալբանդեանի փառաւոր յաջողութեան վրայ, անոր մատուցանելով ազգին կողմէ մեր խորին շնորհակալութիւնը: Պարոն Միքայէլ Նալբանդեանը մէկ քանի օրէ պիտի մեկնի քաղաքէս դէպի Լոնդոն, իր պարտականութիւնները աւարտելու համար»: Այո՛, Յարութիւն Սւաճեանը կարողացաւ ստեղծել այնպիսի տպաւորութիւն, որ բարեկամների խանդավառութեան միակ պատճառը հնդկահայոց ժառանգութիւնը բերելն է: Եւ կողմնակի մէկն էլ կը կարծէր, թէ իրօք, հազիւ մի քանի օր շունչ առնելով, Միքայէլը շտապելու էր Լոնդոն` երեսփոխանի իր պարտականութիւնների հետ կապուած հարցերը աւարտելու համար: Այնուհետեւ, ինչպէս տեղեկացնում էր Սւաճեանը իր թերթով, Նալբանդեանը Լոնդոնից մեկնելու էր Նոր Նախիջեւան` «զինք երեսփոխան ընտրող ազգին առաջ պաշտօնական հաշուետուութեամբ հանդէս գալու համար»: Ի հարկէ, նա մեկնելու էր հայրենի քաղաք` կտակների մասին հասարակական ժողովին հաշուետուութիւն ներկայացնելու նպատակով: Այս լուրը ստոյգ էր: Բայց նա բնաւ էլ մի քանի օրից չէր մեկնելու Լոնդոն, այնուհետեւ, Լոնդոնից բնաւ էլ չէր շտապելու դէպի Ռուսաստան, եւ Պետերբուրգ էլ դեռ բաւականին գործ ունէր մինչեւ Նոր Նախիջեւան ճամբայ ելնելը... Ուրեմն, մի՞թէ, Յարութիւն Սւաճեանը միտումնաւոր էր աղաւաղուած լուրեր հրապարակել: Անտարակո՛յս... Բանն այն է, որ դէպքերը հասունանում էին թէ՛ Ռուսաստանի եւ թէ՛ Եւրոպայի մէջ: Որպէս ճշմարիտ համազգային գործիչ, Միքայէլ Նալբանդեանը հիմա էլ շտապում էր միասնական գործողութիւնների հունի մէջ մղել հայ ժողովրդի արեւելեան ու արեւմտեան հատուածները, որոնք գոյութիւն ունէին բռնատիրութեան սրերի ուժով եւ, որոնք, չունենալով ազգային յառաջադիմութեան ու ազատութեան ընդհանուր ծրա գիր, իրենց գոյութիւնը մի կերպ պաշտպանում էին պստիկ կրքերով, պստիկ շահերով եւ տարանջատուած լինելու խոշոր ողբերգութեամբ... Մի ողբերգութիւն, որ իրենք չէին ընկալում: Ողբերգութիւն, որ նրանց տանում էր դէպի ազգային կործանում: Ողբերգութիւն, որ անհրաժեշտ էր կանխել` ազգային ազատագրութեան ընդհանուր պայքարի հանելով ժողովրդին: Իսկ այս խնդրի մէջ գլխաւոր լծակը Պոլսոյ գաղտնի կազմակերպութիւնն էր, որ ոչ այնքան հեռու անցեալին ստեղծուել էր հէնց իր` Նալբանդեանի եւ

Պէշիկթաշլեանի, Սւաճեանի ու Թագւորեանի ջանքերով: «Երիտասարդների Ընկերութիւն» կազմակերպութեան գործունէութիւնը այնպէս էլ հիմնովին գաղտնի մնաց հետագայ սերունդների համար: Եւ սա մի փաստ է, որ աւելորդ մի անգամ վկայում է, թէ ինչքան էին հմտացել Նալբանդեանն ու նրա բազկակիցները` ազգային ազատագրութիւնը նախապատրաստելու գաղտնի գործունէութեան մէջ: Եւ պատահականօրէն մեզ հասած նամակների ու փաստաթղթերի պատառիկներից միայն կարող ենք աղօտ կերպով պատկերացնել, թէ ինչպիսի ծաւալ ունէր գաղտնի կազմակերպութեան գործունէութիւնը: Մենք հնարաւորութիւն ունենք ծանօթանալու նաեւ ծածկագրուած մի փաստաթղթի, որի իսկական բովանդակութիւնը կարող է հասկանալի դառնալ համապատասխան բանալի ունենալու պարագային: Միքայէլ Նալբանդեանը «Երիտասարդների ընկերութիւն» կազմակերպութեան հետ թղթակցելու համար յօրինել էր նաեւ գաղտնի բառարան, որը կիրառելիս` կարելի էր ինչինչ տեղեկութիւններ հաղորդել սովորական փոստով, առանց վա խենալու, թէ գաղտնի ոստիկանութեան ամենատես աչքը ինչ որ բան կը նկատի կամ կը բացայայտի: Գաղտնի բառարանի օգնութեամբ, եթէ անհրաժեշտ էր հասկացնել, թէ խօսքը վերաբերում է Ֆրանսային, պէտք էր ասել` «Բէյրութի բարեկամ»: Իսկ «Մանչեստրի բարեկամ»ը Անգլիան էր, «Թրիեստի բարեկամ»ը` Լեհաստանը: Այնուհետեւ, գաղտնի բառարանի մէջ կարելի էր հանդիպել «Լոնդոնեան բարեկամ»ին` Գերցենին, եւ «Լիվորնոյի բարեկամ»ին` Գարիբալդիին: Կային նաեւ ծածկագրուած նախադասութիւններ: Ասենք, լեռնականների հետ բանակցութիւնների մէջ մտնելով դաշինք կնքելու լուրը պէտք է հաղորդուէր, գրելով, թէ «բուրդ է գնուած»: Հայ գաղթականներ Կիլիկիա տանելը «բամբակ մշակել»ն էր: Զինուած ուժեր կենտրոնացնելը` «Առեւտրական տուն բանալ»ը: Իսկ Հայկական ծովածոցը` Ալեքսանդրետը, «Լեղակի արտ»ն էր: Գաղտնի բառարանի մէջ կային աւելի «ահարկու բառեր»... Օրինակ` «ժամացոյց», «քրոնոմետր», «ալիւր» կամ «ցորէն», որոնք համապատասխանաբար նշանակում էին` սուինաւոր հրացան, թնդանօթ, վառօդ եւ ռումբ: Դժուար չէ, անշուշտ, կռահել, թէ ազատագրական պայքարի ղեկավարները ի՛նչ պէտք է հաղորդէին մէկ զմէկու` շուրջ երեսունքառասուն այս ծածկագրուած բառերով եւ նախադասութիւններով: Բայց այդ ի՞նչ զինուած ուժեր էին կենտրոնացուելու, այդ ի՞նչ լեռնականների հետ պէտք է բանակցութիւններ վարէին եւ ի՞նչ դաշինք էին կնքելու նրանց հետ, վերջապէս, ինչո՞ւ էին հայ գաղթականներ բերուելու Կիլիկիա... Բնական է, որ այս ամէնը արդէն մշակուած ու վերջնական ծրագրեր էին, որոնք վաղ թէ ուշ պէտք է իրականացուէին: Այլապէս, ի՛նչ խօսք, ծածկագրուած չէին լինի գաղտնի բառարանի մէջ: ...Բանն այն է, որ նախապատրաստուում էր Զէյթունի ազատամարտը որպէս սկիզբ Համահայկական ազգային ազատագրութեան:Իսկ զէյթունցիներին կազմա-

կերպելու անմիջական աշխատանքը գլխաւորում էր Սերովբէ Թագւորեանը: Կիլիկիայի հայկական թագաւորութեան գլխաւոր գաւառներից մէկն էլ Մարաշն էր, որտեղ գտնւում էր բարձրաբերձ լեռներով շրջափակուած անմատչելի Զէյթուն բնակավայրը: Զէյթունցիները իրենց անկախութիւնը արեան գնով էին շարունակում պաշտպանել թագաւորութեան անկումից յետոյ եւ թուրք ցեղերի ու օսմանեան բանակի դէմ պաշտպանական ճակատամարտեր մղելիս, ոչ միայն հրաշալի տիրապետում էին լեռնային կռիւների արուեստին, այլեւ ըստ էութեան` միշտ էլ յաղթանակով էին աւարտում հերթական ընդհարումը: Նրանք հմուտ զինագործեր էին եւ գիտէին վառօդ պատրաստելու գաղտնիքը: Լեռնականները նաեւ իրենց ձեռքով էին ձուլում կապարէ գնդակները: Մի խօսքով, ինքնապաշտպանութեան եւ անկախութեան համար զէյթունցիները, որ ամէնից աւելի այգեգործ էին ու անասնապահ, որ սիրում էին զբաղուել շերամապահութեամբ, որ նաեւ հրաշալի փայտագործ էին, ստիպւած էին միշտ չոր պահել վառօդը: Վառօ՛դը... Վառօդը դարձել էր կենսական անհրաժեշտութիւն ճիշտ այնպէս, ինչպէս հացը հանապազոր: Աւելին. Զէյթունի մէջ սահմանուած էր իր տեսակի մէջ թերեւս աշխարհի ամենաբացառիկ հարկը: Վառօդի՛ հարկը: Սովորաբար հարկը սահմանւում է տալու համար: Իսկ վառօդի հարկը ունենալու համար էր: Վառօդ ունենալու համար: «Իւրաքանչիւր տուն ունէր եօթը տոպրակ վառօդ, պատմում է Ականատեսը:— Եւ դա մօտաւորապէս ութ կիլո էր: Իսկ պատերազմի ժամանակ ոչ միայն վառօդը, այլեւ սննդամթերքն ու բնակարանները դառնում էին ընդհանուրի սեփականութիւն»: Եւ այսպէս, Կիլիկիայի քաջարի լեռնականները տասնամեակներ ու հարիւրամեակներ շարունակ պահպանել էին իրենց ինքնուրոյնութիւնն ու անկախութիւնը թուրքական լայնածաւալ բռնատիրութեան մէջ: Բայց, ընդհանրապէս, զէյթունցիները խաղաղ մարդիկ էին եւ զէնքը ձեռքն էին առնում միայն վտանգի պահին: Նրանք սիրում էին բարի հարեւանութիւն անել այլազգի ցեղերի հետ եւ, եթէ դրացիները անկեղծ ու ազնիւ էին իրենց վերաբերմունքի մէջ, ապա շատ էր պատահում, որ զէյթունցիները ոտքի ելնեն նաեւ նրանց պաշտպանելու: 1842-ին, օրինակ, Եուսուֆ փաշան յարձակուել էր Թեճիրլի թուրքական ցեղի վրայ, որը չէր ուզում ենթարկուել օսմանեան կառավարութեանը: Թուրքական այդ ցեղը օգնութիւն էր խնդրել զէյթունցիներից, որոնք իրենց բարեկամութեանը հաւատարիմ` հինգ հարիւր հոգիանոց զօրախմբով յարձակուել ու ցաքուցրիւ էին արել Եուսուֆ փաշայի խոշոր բանակը: Այս եւ նման բազմաթիւ դէպքերը վաղուց ի վեր մտահոգութիւն էին պատճառում Մարաշի փաշաներին, որոնք ամէն կերպ փորձում էին հնազանդեցնել, ծնկի բերել զէյթունցիներին: Եւ ամէն անգամ, երբ հայերը հրաժարւում էին հարկ

տալ, թուրքա կան զօրաբանակները սկսում էին յարձակողական գործողութիւնները: 1852-ին Զիա փաշան տուրք պահանջեց, եւ հայերը մերժեցին: 1856ին տուրք պահանջեց Մինիպ փաշան: Հայերը դարձեալ մերժեցին ու ետ մղեցին թուրքերի յարձակումը: 1860-ին Խուրշիդ փաշան որոշեց մէկ ընդ միշտ վերջացնել այս պատմութիւնը եւ տասներկու հազարանոց կանոնաւոր զօրքով ու մեծաքանակ բաշիբոզուկներով յարձակուեց Զէյթունի վրայ` լեռների վրայ ծուարած հայերին հպատակեցնելու համար: Զէյթունցիները փորձեցին խաղաղ բանակցութիւններով ճամբու դնել Խուրշիդ փաշային: Բայց նա այդ մասին չուզեց անգամ լսել: Ուստի հայերը ոտքի ելան փաշայի դէմ, ջարդուփշուր արեցին նրա բանակը, եւ այդ փայլուն յաղթանակի մասին մի հրաշալի երգ յօրինեցին, որ երկար ժամանակ թնդում էր երկնաքեր լեռներով ու անդնդախոր կիրճերով մէկ. Մօ՜տ եկէք եղբայրներ, Եկէ՛ք լսելու մեր քաջագործութեան մասին... Եկէ՜ք, ականջ դրէ՛ք, Թէ ինչպէս անօրէն Խուրշիդը, Որ ուզում էր կոտորել մեզ, ինքը ջախջախուեց... Ի՜նչ փառաւոր տարի էր այս տարի... Եւ ի՜նչ փառաւոր յաղթանակ շահեցինք Անօրէնի դէմ, որ ջնջելու էր մեզ, Գերեվարելու էր մեր կանանց, Կոտորելու էր մեր մանուկներին Եւ յափշտակելու մեր ունեցուածքը... Թող նա դողայ մեր առաջ... Ողջո՜յն մեր առաջնորդներին ու զօրավարներին, Որոնք մեզ կռուի տարան թշնամու դէմ: Կեցցէ՜ մեր հայրենիքը... Կառավարական շրջանները արդէն սկսեցին լրջօրէն մտածել Կիլիկիայի մէջ իրենց անկախութիւնը պահպանող լեռնականներին կա՛մ հնազանդեցնելու եւ կամ պարզապէս... ոչնչացնելու մասին: Բարձրագոյն Դուռը Մարաշի նոր կառավարիչ նշանակեց Ազիզ փաշային, յանձնարարելով, որ նա մեկ ընդ միշտ լուծի զէյթունցիների հարցը: ...Ահաւասիկ այսպիսին էր իրադրութիւնը, որին քաջատեղեակ էին գաղտնի կազմակերպութեան ղեկավարները: Եւ հիմա խնդիրն այն էր, որպէսզի Զէյթունի պայքարը Ազիզ փաշայի դէմ առաջուայ պէս չունենար սոսկ տեղային բնոյթ: Այն գաղափարը, որ ունէր Միքայէլը, անհրաժեշտ էր իրականացնել ամէն գնով: Լեռնականների պայքարը պէտք էր վերածել հայ ազգային ազատագրութեան հզօր մի շարժումի եւ հնարաւորութեան պարագային ոտքի հանել օսմանեան

բռնատիրութեան այլազգի ժողովուրդներին: Այդպիսի վիթխարի ու ծրագրուած զինեալ պայքարի յաղթանակի համար անհրաժեշտ էր փորձառու զօրավար: Եւ եթէ լեհերը հնարաւոր էին համարում Ջուզեպէ Գարիբալդիին հրաւիրել իրենց ազատագրական պայքարը գլխաւորելու, ապա ինչո՞ւ նոյնը չէին կարող անել հայերը, որոնք հրաշալի կռուողներ լինելով, ցաւօք, չունէին այնպիսի անվեհեր ու փորձառու զօրավար, որպիսին էր իտալական ազատագրութեան հմուտ առաջնորդը: Միքայէլը մի քանի ամիս առաջ առանձնապէս չէր շտապում ճամբայ ելնել դէպի Հնդկաստան թերեւս հիմնական մէկ պատճառով: Եւ այդ պատճառը Գարիբալդիի հետ բանակցութիւնների մէջ մտնելն էր կամ արդէն սկսուած բանակցութիւններն աւարտելը: Յամենայն դէպս, հնդկական ռուփիները իտալական արժէթղթերի փոխելու Ջուզեպէ Մաձինիի խորհուրդը բնաւ պատահական չէր եւ ունէր որոշակի հիմք: Խնդիրն այն էր, որ դրամ էր հարկաւոր վարձկան զինուորների հազարեակի համար, որին Գարիբալդին Կիլիկիա էր բերելու «Լեղակի արտ»ով: Ահա թէ ինչո՛ւ Միքայէլ Նալբանդեանի կազմած բառարանի մէջ տեղ էին գտել նաեւ «Փարիզի ու Լիվորնոյի բարեկամներ»ը եւ պարոն Մարտիրոսը, որ նոյն ինքը` Մաձինին էր: Դէպքերի ու իրադարձութիւնների հասունացման այդ նոյն շրջանին Կիլիկիայի վրայ բեւեռուած էր ո՛չ միայն Պոլսո Բարեգործական ընկերութեան ծածկոյթի տակ գործող ազատագրական գաղտնի կազմակերպութիւնը: Արդէն շուրջ մէկ տասնամեակ էր, ինչ հայկական երբեմնի պետութեան տարածքի եւ դեռեւս այնտեղ ապրող հայերի նկատմամբ մեծ հետաքըրքրութիւն էր դրսեւորում Լուի Բոնապարտը, նոյն ինքը` Նապոլէոն Երրորդը: Այդ հետաքըրքրութիւնը, անշուշտ, նախ եւ առաջ պայմանաւորուած էր Կիպրոսի ֆրանսական Լուզինեա* արքայատան շառաւիղների կողմից Կիլիկիայի հայ թագաւորութեան գահն ստանելու երբեմնի փաս տով: Հետեւաբար երբէ՛ք չէր պայմանաւորուած Փոքր Հայաստան երկրի մէջ բնակուող հայերի շահերով: Ֆրանսական կառավարութիւնը առաքելականներ էր ուղարկում տեղի իրադրութեանը ծանօթանալու, հայերի հետ բարեկամական յարաբերութիւններ հաստատելու համար այն հաշուով, որպէսզի Կիլիկիայի տարածքը սուլթանական Թուրքիայից պոկելու ծրագիրը հնարաւոր լինի իրականացնել «ազգաբնակչութեան ցանկութեամբ» եւ, հետեւաբար` օժանդակութեամբ: Ուրեմն, պատահական չէր, որ հէնց այն շրջանին, երբ Միքայէլ Նալանդեանը Պոլսոյ համախոհների հետ կազմակերպում էր ազգային ազատամարտը Զէյթունից սկսելու եւ Թուրքաց Հայաստանը բռնատիրութեան մագիլներից դուրս կորզելու գործը, յանկարծ ասպարէզ իջաւ մի ինքնակոչ, որ ներկայանում էր որպէս Լուզինեան տոհմից սերուած արքայազն իշխան, ապագայ Լեւոն Եօթներորդ թագաւոր, եւ ամենայն լրջութեամբ ջանում էր լեռնականներին համոզել,

որպէսզի նրանք խնդրա մատոյց լինեն ֆրանսացոց Նապոլէոն Երրորդ կայսեր` Փոքր Հայաստանը հովանաւորութեան տակ առնելու եւ Կիիկիայի թագաւորութիւն հաստատելու համար: Ինքնակոչը, շահարկելով հայերի ոգեւորութիւնը, ժողովրդի մէջ տարածել էր իր լուսանկարն ու համբաւն այն մասին, թէ անմիջական մասնակցութիւն է ունեցել Իտալիայի ազատագրութեան պայքարին, կռուել է Գարիբալդիի առաջնորդութեամբ եւ բազում քաջագործութիւններ է կատարել: Այն ո՛չ հեռաւոր օրերին, երբ Թուրքիան շահում էր Ռուսաստանի դէմ մղուող պատերազմը, ինքնակոչ արքայազնը հայերին հորդորում էր զօրավիգ լինել սուլթանին.

«Լեւոն` Աստուածաշնորհ գերագոյն իշխան Հայաստանի եւ այլն, եւ այլն, Թուրքահայերին. Սիրասուն եղբայրներ եւ հաւատարիմ հայրենակիցներ: Մենք արտայայտում ենք մեր կամքն ու բուռն ցանկութիւնը, որպէսզի մինչեւ արեան վերջին կաթիլը դուք պաշտպանէք ձեր երկիրն ու սուլթանին` ընդդէմ հիւսիսային բռնակալի: Յիշեցէ՛ք, եղբայրնե՜ր, որ Թուրքիոյ մէջ մտրակներ չկան: Սուլթանի տիրապետութեան ներքոյ ծաղկում է մարդասիրութիւնը: Աղօթում եմ Աստծուն, որպէսզի նա սուլթանի սիրտը լցնի իմ կոչի հաւանութեամբ: Յիշեցէ՛ք եղբայրներ, որ կոչը գրողիս երակների մէջ հոսում է քսան արքաների` քաջարի Լուզինէաների, մեր հաւատի պաշտպանների արիւնը»: Ի՛նչ խօսք, արկածախնդիր այդ մարդը մի քանի տարի յետոյ, Զէյթունի ազատամարտի նախօրէին հանդէս գալով որպէս «Լեւոն` իշխան Հայաստանի կամօքն Աստուծոյ ազգային պաշտպան Զէյթունի, Կիտրայի, Հաճընի եւ Լաւրանթայի Տաւրոս Լերանց մէջ», փութաջանօրէն կողմնորոշուելով, գրելու էր.

«Արեւելքի քրիստոնեաների ամէն ինչը հարստահարուած եւ մատնուած է եղերագործերի ձեռքը, ոչ ոք ապահովութիւն չունի իր կեանքի եւ ունեցուածքի նկատմամբ, եւ թուրքական կառավարութիւնն էլ անկարող է վերջ տալ այս բոլոր աւազակութիւններին»: 1862 թուականի սկիզբներին այս «արքայազն»ը դարձեալ յայտնուեց Զէյթունի լեռներ եւ հայերին հորդորեց խնդրագիր ուղարկել Նապոլեոն Երրորդին.

«Մենք, Տաւրոսեան լեռներ բնակուող հայերս, փափագում ենք անկախօրէն կառավարուելու արտօնութիւն ստանալ, ուստի եւ խնդրում ենք Ձերդ

Կայսերական վեհափառութեանը, որ բարեհաճէք միջնորդել Թուրքիոյ կայսեր մօտ, որպէսզի մեր երազած ազատութիւնը շնորհելով մեզ` իբրեւ կառավարիչ, մեզ վրայ մի հայ իշխան նշանակի»: Ի հարկէ, այդ «մի հայ իշխանը» պէտք է լինէր ոչ այլ ոք, քան նոյն ինքնակոչը որ, ինչպէս եւ պէտք էր սպասել, բաւականին համբաւ ունէր Կիլիկիոյ հայութեան մէջ: Այդ համբաւի պատճառը հայերի վաղեմի երազանքն էր վերագտնել իրենց կորցրած տէրութիւնը: Ուստի եւ ուզած, թէ չուզած` հաւատալու էին բոլոր արկածախնդիրներին, ովքեր շահատակելու էին ազգի դիւրահաւատութիւնը, ծախուելու էին օտարին, օտարի ուժով զաւթելու էին իշխանութիւն եւ որպէս ազգային էութիւնը ուրացած, մարդկային արժանապատուութիւնից ու բարոյականութիւնից կատարելապես զուրկ որակեալ սատրապներ, փորձելու էին իրականացնել հիւսիսային եւ հարա ւային բռնատիրութիւնների` «Հայաստանն առանց հայի» ծրագիրը: …Պոլիս եղած օրերին Միքայէլ Նալբանդեանը, տեղեկանալով, որ ինքնակոչ իշխանը նորից ասպարէզ է եկել եւ այն էլ մի այնպիսի բախտորոշ ժամանակ, երբ անհրաժեշտ էր զէյթունցիների ուշադրութիւնը կենտրոնացնել մօտալուտ ազատամարտի վրայ եւ նրանց համախմբել կազմակերպուած գործողութիւնների համար, բնական է, որ պէտք է ոչ միայն անհանգըստանար, այլեւ` զայրանար: Բայց այս անգամ նա չհասցրեց որեւէ կերպ արտայայտել իր վերաբերմունքը: Այնուհանդերձ, շատ ժամանակ չէր անցնելու, եւ նա ոչ միայն պարպելու էր իր մէջ կուտակուած զայրոյթը ինքնակոչ «իշխան Լուզինեա»յի նկատմամբ, այլեւ փորձելու էր իր թղթերի մէջ յայտնաբերուած ծածկագրի ու գաղտնի բառարանի մասին Ծերակուտային քննիչ յանձնաժողովի պահանջած բացատրութիւնները պտտել այդ արկածախնդիր անձնաւորութեան շուրջ: Դեկտեմբերի 14-ը Միքայէլ Նալբանդեանի համար եղաւ նրա լաւագոյն օրերից մէկը, որպիսիք ուսանողական անհոգ եւ ուրախ տարիներից յետոյ կարելի էր հաշուել մատների վրայ: Այդ օրը նրան հրաւիրել էին դիտելու ազգային թատրոնի ներկայացումները: Նրա ոգեւորութիւնը սահման չունէր: Հէնց թէկուզ այն պատճառով, որ հայ երիտասարդները բոլորովին մի նոր հայեացք ունենալով ժողովրդի նկատմամբ, քան իրենց նախնիները, ոչ միայն յղացել, այլեւ «ճգնել ու քրտնել» էին հայ հանդիսականի առաջ բանալու «ապոլոնեան հայելու վարագոյր»ը: Թատրոնի բեմը համազօր է դասասրահի բեմին, համոզուած էր Նալբանդեանը: Մարդկային բանականութիւնը միայն այդ բեմին է տուել կախարդական այնպիսի զօրութիւն, որի շնորհիւ մի ակնթարթի ընթացքին հանդիսականի սրտի մէջ ծնւում է ուրախութիւն եւ թախիծ, զարմանք եւ հիացմունք, ցաւ եւ

կարեկցանք:

Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ

Թատրոնը դպրոց է, ուր սովորելու են գնում բոլոր հասակի մարդիկ: Եւ ամէնից գլխաւորը` թատրոնը սովորեցնում է գեղեցիկ հայախօսութիւն, մշակում է ազգային լեզուն, աննկատելիօրէն ի յայտ է բերում ընտիր ոճեր ու դիպուկ դարձուածքներ: Թատրոնը ոչ միայն ազնուացնում է հասարակական միտքը, այլեւ ցոյց է տալիս առաքինութեան վսեմութիւնը, մոլորութիւնների վատթարութիւնը: Խրախուսում է առաջինը եւ զգուշացնում երկրորդից: Թատրոնը ստիպում է, որ հէնց մուտքի շեմին մարդիկ իրենց դէմքից վերցնեն դիմակները եւ անկեղծանան գոնէ իրենք իրենց հետ: Նալբանդեանը ոգեւորուած էր նաեւ այն իրողութեամբ, որ դերասաններն ու դերասանուհիները քաջութիւն են ունեցել արհամարհելու բոլոր նրանց կարծիքը, ովքեր ներկայացումից յետոյ դարձեալ դէմքներին առնելով դիմակները, բաւարարուած լինելով անկեղծութեան այն չափից, որ թոյլ են տուել ունենալ իրենք իրենց հետ, պէտք է դատողութիւններ անէին առաքինութեան ու ամօթի մասին: «Հայ թատրոնի պատմութիւնը պէտք չէ մոռանայ Արուսեակ եւ Աղաւնի Փափազեան յարգարժան օրիորդների անունները,— ներկայացման յաջորդ օրը „Մեղու“ լրագրի համար ոգեւորուած գրում էր Նալբանդեանը,— որոնք առաջինն են, որ քաջու թեամբ ոտք կոխեցին թատրոնաբեմի վրայ: Քաջութեամբ պատերազմեցան հասարակաց նախապաշարումների` իրենց նկատմամբ եղած

ազդեցութեան դէմ, եւ յաղթանակած հրապարակ իջան: Կեցցէ՜ն»: Առաւել եւս հասկանալի ու բնական էր Միքայէլի խանդավառութիւնը այն ներկայացման հետ համեմատած որ երկու տարի, ընդամէնը երկու տարի առաջ կազմակերպել էին Մոսկուայի համալսարանականները Միքայէլ Ստեփանեանի տանը: Այն ժամանակ իր «Յիշատակարան»ի մէջ Կոմսը գրել էր. «Ոչ մի կին չերեւաց բեմի վրայ. այս ասելով` չեմ մեղադրում եղերերգութեան հեղինակին կամ մշակողին, այլ կամենում եմ մատնացոյց անել ազգային կեանքը, մանաւանդ ասիական աշխարհի մէջ, ուր կին մարդը զուրկ լինելով ամենայն իրաւունքից ընկերային կենցաղավարութեան մէջ, ի հարկէ, չէր կարող թատրոնի բեմի վրայ հանդէս գալ իբրեւ դերակատար անձ»: Հետեւաբար, նոյնքան հասկանալի էր, երբ նա խօսքն աւարտում էր, գոչելով. «Կեցցե՛ն դերասանուհիք, Պարկեշտ ու ժրաջանք»: Անշուշտ, հրաշալի էր ազգային թատրոնի գաղափարը, եւ Միքայէլը յոյս ունէր, թէ հայերը Պոլսոյ մէջ կը ստեղծէին նաեւ թատերական մի ընկերութիւն, կը կառուցէին թատրոնի իսկական ու յարմարաւէտ շէնք, որի վրայ «պարծանքով պիտի նայէին հայերը եւ, որը պատկառանք պիտի ներշնչէր ազգի նկատմամբ, ուրիշների առաջ բացայայտելով ազգի բարոյական զօրութեան եւս մի ապացոյցը»: Բայց անհրաժեշտ էր հայերի մէջ արթնացնել նաեւ սէրը իրենց երկրի նկատմամբ:Չէ՞ որ դարեր առաջ տէրութիւնը կորցնելով ու մասնատուելով երկու բռնատիրութիւնների` Թուրքիայի եւ Պարսկաստանի միջեւ, սերնդէ սերունդ ենթարկուելով օտարների լեզուին, բարքերին ու մշակոյթին, հայերը կամացկամաց մոռացել էին իրենց երկրի գոյութիւնը, մոռացել էին, որ Հայաստան կայ եւ այդ Հայաստանը իրենց միացնող հողն է, ինքնութեան եւ ազատութեան միակ ապաւէնը, եւ եթէ յանկարծ վերստին սովորեն երազել, ապա նաեւ այդ իղձերի ամուր գետինը: Նրանք մոռացել էին նաեւ ազգային իրենց պատկանելութիւնը, հետեւաբար յուզական որեւէ կապ չէր մնացել նախնիների երկրի հետ... Անհրաժեշտ էր ճշմարիտ ու բաց խօսքով ուշքի բերել հայութեանը, որ օտար եաթաղանի տակ ապրելով, կորցնում էր ազգային դէմքը, եւ իւրային իշխանաւորներից հալածական` բըռնում էր հաւատափոխութեան եւ ձուլուելու կործանարար ուղին: Անհրաժեշտ էր, որ հայերն իմանային, թէ չնայած «մեր հայրենիքի մեծ մասի տէրը օսմանեան կայսրութիւնն է հիմա, բայց նա չէ՛ բուն տէրը. ուստի նա չէ՛, որ պիտի հոգայ հայրենիքի համար. մե՛նք ենք, որ մե՛ր խելքովը, մե՛ր քրտինքովը պիտի մաքրենք անոր մէջէն փուշերը, որպէսզի օգտակար բոյսերը զօրանան եւ մեր հայրենիքը փրկւի թշուառութենէ»: Մե՛նք, հայերս պիտի աշխատենք Հայաստանի համար, մե՛ր հայրենակիցների

համար, հետեւաբար` մե՛զ համար: ...Զրոյցների ժամանակ կամացկամաց ձեւաւորւում էին մըտքերը, կատարւում էին եզրակացութիւններ, որոնք նոյն այդ օրերին պէտք է շարադրուէին «Հայաստան» խորագրով յօդուածի մէջ: Միքայէլ Նալբանդեանը Պոլսո ռուսական դեսպանի հետ հանդիպման էր նախապատրաստուում` Թուրքաց Հայաստանի հայերի վիճակը ներկայացնելու համար: Ուստի «Հայաստան» յօդուածը գրելու գործը յանձն առաւ Յարութիւն Սւաճեանը: «...Հայաստանը մեր բուն հայրենիքը լինելով, աշխարհի մէջ ամէնից աւելի նրա վրայ իրաւունք ունենալու, եւ մեր հաւատարմութիւնն ու երախտագիտութիւնը ընդհանուր մարդկութեան առաջ ցուցադրելու համար պարտական ենք Հայաստանը սիրել, եւ ամէն բանից աւելի` նրա պայծառութեան եւ հարստութեան վրայ աշխատել»: Հայրենասիրութիւնը մտքի պատրանք չէ, որի օգնութեամբ մարդիկ խաբում են իրենց ու միմեանց... Հայրենասիրութիւնը անձնասիրութեան եւ եղբայրասիրութեան միաւորեալ առաքինութիւն է, որ մարդու հետ ծնւում է եւ նրա մտքի լուսաւորութեան հետ աճում: Հայրենասիրութիւնը մարդկային հոգու ուժ է: Քանի դեռ մարդկութիւնը տակաւին անկարող է մէկ օրէնքով եւ ընդհանուր բարեկամութեան միեւնոյն կապով ապրելու, հետեւաբար ազգերի համար հո՛ղ է պէտք, երկի՛ր է պէտք, որպէսզի հնարաւոր լինի ապրել ու բնակուել: Եւ այդ հողը, այդ երկիրն է հայրենիքը: Հայրենիք, որտեղ մարդ ծնւում եւ ապրում է իր կեանքը Աստծոյ տուած Օրէնքով մի հասարակութեան մէջ, որտեղ իշխում են աստուածային Բարոյականութեան կողմնորոշումները: Հայրենիք, որտեղ մարդ իր իւրաքանչիւր քայլափոխի հանդիպում է նախնիների փառաւոր կամ տխուր յիշատակներին. որտեղ Յիշողութիւնը նրա կենսունակութեան նախապայման է: Հայրենիք, որի հողը նախնիների քրտինքով եւ առաւել եւս` արիւնով է ողողուել... Եւ այդ հողը անցնում է սերունդներին իբրեւ ամենասուրբ ժառանգութիւն, որ մշակելու համար քըրտինք է պէտք, եւ որը պահպանելու համար` արիւն: Հայրերի երկրի Հողը օտարին յանձնելը կամ վաճառելը նշանակում է հաշտուել գերի դառնալու, ստրկանալու մտքին, նշանակում է կորցնել ոչ միայն ազգային ինքնուրոյնութիւնը, այլեւ մարդկային արժանապատուութիւնը: «Մեր ազգն ալ, ինչպէս կը հաւատանք, ա՛լ համոզուած ըլլալու է, թէ օտար երկրի մէջ իրեն հող տուող չկա՛յ, ինչպէս նաեւ ի՛ր հողը մշակող ու բարեբեր ընող չկա՛յ»,— գրում էր Յարութիւն Սւաճեանը:— Պոլիս, որ մեր բուն հայրենիքն ալ չէ, հող չունի մեզ տալու, որ մենք զինքը մշակենք եւ ինքն ալ մեզ պահէ. մեր բուն հայրենիքը ամայի մնացած է իր բարեբեր հողերով, որ բարեկեցիկ եւ առողջ կեանք տալու համար թեթեւ արտադրութիւն մը կը կարօտին... Հայե՛ր, ազգ մը,

անբան կենդանիներէն տարբերելու համար, իր վիճակը հասկնալու, ընկերութեամբ ապրելու եւ իր ու իր որդւոց ապագան ապահովելու է... Հայրենասիրութի՜ւն, հայե՛ր, հայրենասիրութի՜ւն. հոգ տանինք մեր հայրենեայց, եթէ կ’ուզենք ապրիլ եւ մա՛րդ ապրիլ: Թող կորչին այս օրուայ համար ապրող հայերը... Մեզ ետ քաշել կ’ուզեն մեր ճամբէն դաս մը շահասէր մարդիկ, որոնք եղբարց անկման ու թշուառութեան վրայ դրած են իրենց կենաց պահպանութեան յոյսը. մեզ ետ տանել կ’ուզէ կղերին մէկ մասը, նորից փակելու համար մեզ տգիտութեան խաւարչտին բանտերուն մէջ... Մենք չկենանք անոնց անսալով, այլ միշտ առաջ դիմենք դէպի մարդկային կատարելութիւն»: Յիրաւի ժողովրդին հայրենասիրութիւն սովորեցնելով, նրա մէջ մարած յոյզեր էին արթնացնում հողի ու երկրի նկատմամբ: Որովհետեւ առանց հողի ու երկրի գիտակցութեան ո՞ւմ էր տոգորելու ազատութեան գաղափարը... Ապրել էին այսքան երկար ու ձիգ տարիներ գերութեան մէջ, առանց երկիր ու հող ունենալու, ուրեմն, կը շարունակէին ապրել, մինչեւ վերջնականապէս հալուէին, ձուլուէին, վերանային, դառնալով սոսկ մի յուշ` մարդկութեան կենսագրութեան Մեր բուն հայրենիքը ամայի է մնացել իր բարեբեր հողերով... Թող կորչե՛ն լոկ այսօրուայ համար ապրող հայերը... Հայրենասիրութի՜ւն, հայե՛ր, հայրենասիրութի՜ւն... Այո՛, հոգսերը շատ էին: Մինչ Յարութիւն Սւաճեանը շարադրում էր յօդուածը, Միքայէլ Նալբանդեանը իր խառնուածքին հաւատարիմ` արդէն մտմտում էր յաջորդ քայլերը: Հայրենի՛ք... Երկի՛ր... Հո՛ղ... Ազատամա՛րտ... Սրանք հարցի մի երեսն էին միայն: Անհրաժեշտ էր նաեւ լուծել տնտեսական խնդիրներ: Անհրաժեշտ էր ցոյց տալ տնտեսական զարգացումի ուղիղ ու ճշմարիտ ճանապարհը, որի վրայ պիտի ելնէին հայերը իրենց երազանքների ափին հասնելուց յետոյ: Անհրաժեշտ էր նաեւ ռուսական կառավարութեանը բացատրել այն իրավիճակը, որ գոյութիւն ունէր Թուրքահայաստանի մէջ: ...Լրջօրէն անհանգստանալով օտարածին ինքնակոչ արկածախնդրի յայտնութեամբ որ, ժողովրդի ամենանուիրական զգացմունքների վրայ խաղալով եւ շահատակութեամբ ուզում էր ոչ աւելի, ոչ պակաս` թագաւորելու իրաւունք, Միքայէլ Նալբանդեանը որոշեց միջոց գտնել Ռուսաստանին շահագրգռելով, նրա օգնութեամբ օտար ուժերի ազդեցութիւնը հայերի նկատմամբ կասեցնելու համար: Պոլսո ռուսական դեսպանին կատարած այցելութեան ընթացքին Նալբանդեանը մանրամասն ներկայացրեց Թուրքահայաստանի հայերի շրջանակի մէջ կատարուող անցուդարձը: Դեսպանը խնդրեց զեկուցագիր ներկայացնել այդ ամէնի մասին, որպէսզի փաստական նիւթի հիման վրայ հնարաւոր լինի

հրաւիրել կառավարութեան ուշադրութիւնն ու հետաքըրքրութիւնը: Դեկտեմբերեան այդ օրերին Միքայէլը շտապեց կազմել զեկուցագիրը,որպէսզի Պոլսից մեկնելուց առաջ կարողանայ յանձնել դեսպանին... Եւ դարձեալ նոյն չարիքը, որ, այո՛, անէծքի պէս կախուած էր հայերի, թշուառ ու չարչարուած այդ ժողովրդի գլխին: Կորցնելով տէրութիւնը եւ յայտնուելով օտար բռնատիրութիւնների լծի տակ` նա դատապարտուած էր տառապելու նաեւ իր ջոջերի եւ իր իշխանաւորների ձեռքին: Տարիների ու տասնամեակների ընթացքին վիթխարի հարըստութիւն դիզած մի խումբ հայեր սուլթանի կառավարութեան մէջ կարողացել էին ստանալ կամ պարզապէս գնել բարձր պաշտօններ:Ունենալով հարստութիւն եւ իշխանութիւն, մտերիմ յարաբերութիւններ ստեղծելով թուրքական կառավարութեան ազդեցիկ անձանց հետ, այդ մարդիկ ներկայացնում էին այսպէս կոչուող` ամիրաների խաւը: Միքայէլն այլեւս չէր զարմանում, ինչպէս ընդամէնը մէկ տասնամեակ առաջ, եւ ոչ էլ զայրանում էր, ինչպէս «Հիւսիսափայլ»ի իր առաջին յօդուածները գրելիս, ա՛յն ազգակործան բնոյթի վրայ, որպիսին ունէր հայ ջոջերի ապազգայնացնող խաւը թէ՛ Ռուսաստանի եւ թէ՛ Թուրքիայի մէջ: Ամիրաները ոչ միայն զուրկ էին բարոյականութեան գլխաւոր կողմնորոշումներից մէկից` ազգային պատկանելութեան զգացումից, այլեւ հրաժարուել էին մայրենի լեզուից եւ ազգային բարքերից ու նկարագիրից: Իրենց ունեցուածքը եւ ձեռք նետած իշխանութիւնը պահպանելու համար, որոնցից կարող էին զրկուել եաթաղանի մէկ հարուածով, մի բան, որ իսկապէս տեղի ունեցաւ իմ այս պատմութեան ժամանակներից ընդամէնը կէս դար յետոյ` ողբերգական 1915 թուականին, երբ եւրոպական քաղաքացիական հասարակութեան ստեղծած արժէքներով քօղարկուած «երիտասարդ թուրքերը» եւ պարտուող կայսրութիւնը հապճեպօրէն «եւրոպականի» դիմակափոխող յեղափոխականները «անհաւատներից» մաքրելու նպատակով իրենց սանձազերծած ցեղասպանութեան սահմըռկեցուցիչ եւ «օրինակելի» ոճրագործութեամբ սկսեցին 20րդ դարը, ուրեմն, իրենց կայքն ու դիրքը պահպանելու համար ամիրաները ուրանում էին այն ամէնը, ինչը իրենցն էր, հայկականը, ազգայինը, փոխարէնը իւրացնելով թուրքականը: Բայց կար մի ճշմարտութիւն, որ նրանք լաւ էին հասկանում: Այո՛, հարստութիւնն ու պաշտօնները պահպանելու համար հարկաւոր էր ուրանալ ազգայինը, բայց կառավարութիւնը ուզում էր նաեւ նրանց միջոցով իր ազդեցութիւնն ունենալ հայ զանգուածի վրայ: Վերջին հաշուով, այս էր պատճառը, որ թուրքական իշխանութիւնները առայժմ հանդուրժում էին ամիրաներին... Ուստի, հայերի վրայ իրենց ազդեցութիւնը պահպանելու նպատակով, ամիրաները մեկենասութիւն էին անում եկեղեցական ու մշակութային ձեռնարկների, իրենց ոլորտիմէջ էին պահում դըպրոցները, մամուլը, գրականութիւնը... Աւելի՛ն, որպէս իսկական միահեծան իշխողներ, նրանք տնօրինում էին եկեղեցիներ կառուցելու, հիւանդանոցներ ու ծերանոցներ հիմնադրելու, գերեզմանատները

բարեկարգելու եւ գրահրատարակչական գործերը: Նորութիւն չէր նաեւ այն, որ եկեղեցական ու վանական եկամուտները, նուիրատուութիւնները, ինչպէս նաեւ ազգային հիմնարկութիւնների վրայ կատարուող ծախսերը ենթակայ չէին որեւէ վերահսկումի: Դպրոցները, հիւանդանոցները եւ Աստւածահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները անկում էին ապրում: Բայց ո՞ւր էին գնում այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ էին գործադրւում: Վերին աստիճանի փափուկ հարց էր սա, որին ուղղակի պատասխան անհնար էր ստանալ: Ամիրաների խորը գաղտնիքն էր այդ, եւ ազգի մտքովն իսկ չէր անցնում հաշուետուութիւն պահանջել: Այս աղէտալի վիճակից հայերը յոյս ունէին դուրս գալ Սահմանադրութեան կամ, աւելի ճիշտ` Կանոնադրութեան միջոցով, որ պէտք է ազգը պաշտպանէր ջոջերի ու պաշտօնեաների անսահմանափակ իշխանութիւնից: Վարչական հիմնարկութիւնները պէտք է ստանային ընտրովի պատգամաւորական ժողովի կերպարանք: «Ըստ Կանոնադրութեան,— դեսպանին բացատրում էր Նալբանդեանը,— պատգամաւորներն ընտրւում էին ազգի կողմից գաղտնի քուէարկութեամբ եւ պատգամաւորների ընդհանուր ժողովը ներկայացնում էր ազգը»: Մէկ տարի առաջ Նալբանդեանը ներկայ էր Կանոնադրութեան մեղրամսին, որն անցնելուց յետոյ սկսուել էին դժգոհութիւնները, ծայր էին առել հակամարտութիւններ, քանի որ ընտրութիւնները ազդեցիկ հայերի դիմաց փակել էին ճանապարհը դէպի քաղաքական ժողով, դէպի ազգային խնդիրների միահեծան տնօրինութիւն: Ուստի, արհեստական բարդութիւններ ստեղծելով, միաժամանակ օգտագործելով Կանոնադրութիւնը փոխելու, նոյնիսկ վերացնելու` թուրքական կառավարութեան ծածուկ միտումը, ազգի ջոջերը մի նոր արհաւիրք էին բերում ժողովրդի գլխին: Կանոնադրութիւնից զրկուել` հայերի համար նշանակում էր դարձեալ ընկնել իրենց ազգային պատկանելութիւնը ուրացած ամիրաների անօրինութիւնների տակ, զրկուել ամենատարրական իրաւունքներից, ապրել հետզհետէ խորացող թշուառութեան մէջ: Նրանք ունէին մէկ ելք միայն` ընդունել կաթոլիկութիւն կամ բողոքականութիւն, ազատուելու համար սեփական անօրէններից ու ապիկարներից: «Հայկաթոլիկ հովուապետ Հասունեանը վաղուց ի վեր դաւեր է լարում բոլոր գաւառների մէջ, հայերին խոստանալով ֆրանսական կառավարութեան զօրեղ հովանաւորութիւնը,— գրում էր Նալբանդեանը,— նուազ եռանդով չեն գործում նաեւ ամերիկեան միսիոներները...»: Այս նամակի ուղղուածութիւնը պայմանաւորուած էր ո՛չ երբէք Միքայէլ Նալբանդեանի միամտութեամբ, ինչպէս կարող է թուալ առաջին հայեացքից: Բանն այն է, որ նրա մտքով չէր էլ անցնում, թէ Թուրքահայաստանի տարածքը Ռուսական կայսրութեանը հետաքրքրում է առանց հայերի: Այս կարգախօսը, որ շուրջ երկու տասնամեակ անց պէտք է հրապարակւէր մեծապետականութեանը բնորոշ ցինիզմով` շնականութեամբ, արդէն խմորուած էր տէրունական քաղա-

քականութեան խորքերի մէջ: Պոլսի ռուսական դեսպան ԼոբանովՌոստովսկին, ծանօթանալով ու հաւանութիւն տալով Միքայէլ Նալբանդեանի ընդարձակ զեկուցագրին, Դեկտեմբեր 26-ին այն ուղարկեց Կովկասի փոխարքայի տեղակալ իշխան Օրբելիանիին: Իսկ յաջորդ օրը, Դեկտեմբեր 27-ին Միքայէլ Նալբանդեանը մեկնեց Լոնդոն: Հազիւ քսան օր անց, 1862 թուականի Յունուար 17-ին, այսինքն երբ Նալբանդեանն արդէն Օրսեթ-Հաուզ` իր բարեկամների հետ էր, Պետերբուրգի Կովկասեան Կոմիտէն ծանօթանալով զեկուցագրին, այն ուղարկեց Արտաքին գործոց նախարարին, միաժամանակ զգուշացնելով, թէ «պէտք չէ վստահել Նալբանդեանի տեղեկութիւններին»: Պատճա՞ռը... Ասում են, թէ նա սիրում է միջամտել ուրիշների գործերին եւ շարունակ ձգտում է ազդեցութիւն ունենալ հայ զանգւածների վրայ, գրում էր Կովկասից Կոմիտէի անդամ, գործերի կառավարիչ Բուտկինը, որի ձեռքի տակ էին Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի մատնագրերը: Այնպէս որ, Միքայէլի զեկուցագիրը ոչ մի ուշադրութեան չարժանացաւ: Եւ բնականն այդ էր: Ի՜նչ կարեւորութիւն կարող էին ներկայացնել հայերը ռուսական արեւելեան քաղաքականութեան մէջ: Յատկապէս, որ դէպի տաք ջրեր դուրս գալու ճանապարհին, հակառակի պէս հէնց հայերն էին, խանգարում Ռուսաստանին: Միքայէլ Նալբանդեանի մտքով, այո՛, բնաւ չէր անցնի անբարոյականութեան այսպիսի ընդգրկուածութիւն... Բայց չէ՞ որ շուտով այն յայտնի դարձաւ հասարակայնութեանը եւ արդէն այս պարագային բարոյալքումի ամբողջ ծանրութիւնը ինքնակալութեան ուսերից անցաւ Հայի շալակը: Յատկապէս, որ մինչեւ օրս էլ հայերը «լուրջ բանի տեղ չեն դնում» մեծապետական քաղաքական այդ ծրագիրը: Մի ծրագիր, որ իրականացուել է Միքայէլ Նալբանդեանից յետոյ աւելի քան հարիւր տարիների ընթացքին` շարունակաբար եւ հետեւողականօրէն...

«ՆԱԽԻՋԵՒԱՆՑԻ ՀԱՅ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆԸ» Մեզ հարկաւոր է կեանք եւ շարժում: Մենք պէտք է մե՛ր ձեռքով վարենք մեր հողը: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Որտե՞ղ կը սկսուի շարժումը: Դա արդեօք կը լինի իտալական, հունգարական, սլավոնական, հայ եւ յոյն ժողովուրդների անակնկալ ապստամբութի՞ւն: Եւ արդեօք,

յամենայն դէպս, դա կը լինի ռուսակա՞ն յեղափոխութիւն: Միխայիլ ԲԱԿՈՒՆԻՆ Հոկտեմբերի վերջերին Օրսեթ-հաուզի բնակիչները հեռաւոր Սան-Ֆրանցիսկոյից մի նամակ ստացան, որ ոչ միայն ազատութիւն գտած մարդու ուրախութեան ճիչ էր, այլեւ իսկական մարտակոչ:

Միխայիլ Բակունինը` Ալեքսանդր Գերցենին եւ Նիկոլայ Օգարեովին, 1861 թ., Հոկտեմբեր 15. «Բարեկամնե՛ր, ինձ յաջողուեց փախչել Սիբիրի աքսորավայրից եւ Ամուր գետով ու Թաթարական նեղուցի ափերով երկարատեւ դեգերումներից յետոյ, Ճապոնիայի վրայով այսօր ժամանեցի Սան Ֆրանցիսկո: Բարեկամնե՜ր... գալուս պէս անցնելու եմ գործի: Ձեզ օգնելու եմ լեհսլավոնական հարցի մէջ, որ ինձ համար idée fixe4 է եղել 1846-ից եւ գործնական մասնագիտութիւն` 1849 թւականներին: Ավստրիական կայսրութեան խորտակուելը կը լինի իմ վերջին խօսքը: Չեմ ասում` գործը, քանի որ դա կը լինի պարծենկոտութիւն: Եւ եթէ ինձ յաջողուի գէթ մազաչափ առաջ մղել այն` գոհ կը լինեմ: Իսկ դրան կը հետեւի սլավոնական ազատ դաշնակցութիւնը` Ռուսիայի, Ուկրաինայի, Լեհաստանի եւ ընդհանրապէս սլավոն ժողովուրդների համար միակ ելքը»: Կասկած չկար, որ Օրսեթ-հաուզի` իր հունով ընթացող անդորր կեանքի մէջ փոփոխութիւններ են լինելու: Լոնդոնեան քարոզիչների գործունէութիւնը, անշուշտ, դուրս չէր գալու ափերից, առաւել եւս` չէր փոխելու հունը: Բայց երկու հոգու բարեկամութեան, համախոհութեան եւ համագործակցութեան մէջ մխրճուելու էր «քառասնական թւականներից, աւելի ճիշտ` 1848 թուականից յարութիւն առած մի ստուեր»: Եւ այդ «ստուեր»ը Ամանորից մի քանի օր առաջ յայտնուեց իր վաղեմի բարեկամների գրկի մէջ: Յաղթանդամ ու վիթխարահասակ, անմիջական ու պինդ այդ ռուս մարդը «ծերացել էր միայն մարմնով, իսկ ոգին ջահել էր ու խանդավառ»: ...Հազիւ էր անցել երկու շաբաթ, երբ Օրսեթ-հաուզի բնակիչները հիւրընկալեցին մէկ ուրիշ սիրելի ու մտերիմ մարդու` Միքայէլ Նալբանդեանին: Տարիներ անց տանտիրուհին` Նատալիա Տուչկովա-Օգարեովան այս օրերի անցուդարձի եւ նորայայտ հիւրի մասին գրելու էր.

«Յիշում եմ Նալբանդեան անունով մի հայի: Կը լինէր մօտ քառասուն տարեկան, ոչ այնքան գեղեցիկ, քաշուող, ամաչկոտ, բայց բարի, խելացի եւ ամենայն լաւ բանի համակիր: Ունեւոր էր, եւ դա նկատելի էր: Աւարտած լինելով, կարծեմ, Մոսկուայի համալսարանի դասընթացը, անձնական հաճոյքի համար 4

Սեւեռուն գաղափար (լատ.):

դուրս էր ելել ճամբորդութեան, եղել էր Չինաստան: Ռուսաստան վերադառնալիս վճռել էր Լոնդոնով անցնել... Նա մեր տանը յաճախ էր լինում»: Տանտիրուհին, ի հարկէ, ինչ որ բաներ շփոթում էր: Եւ ո՛չ միայն Հնդկաստանն ու Չինաստանը: Բայց ինչո՞ւ... Բանն այն է, որ Օրսեթ-հաուզի տիրուհին պէտք է, անշուշտ, շփոթէր փաստերը, պէտք է նաեւ զարմացած լինէր հեռուներից եկած հայի նկատմամբ ցուցաբերուած ջերմ ընդունելութեամբ, քանզի նա, թերեւս առաջին անգամ էր հանդիպում Միքայէլին: Որովհետեւ, սովորաբար, «լուրջ հանդիպումները Գերցենի եւ Օգարեովի գաղտնիքն էին»: Որովհետեւ հիմա, իր այս այցելութեան ընթացքին եւս Միքայէլը շատերի, այդ թւին նաեւ նոյնիսկ տանտիրուհու համար մնալու էր որպէս «խորհրդաւոր հիւր»: Որովհետեւ Միքայէլը` «ոսկի հոգու տէր», «ազնուագոյն ու բարի», «խելացի ու սիրալիր» այդ «իսկական հայը», որ վայելում էր լոնդոնեան յեղափոխական կենտրոնի վստահութիւնն ու համակրանքը, ամենուրէք ներկայանալու էր որպէս «նախիջեւանցի վաճառական»` բուն գործունէութեան գաղտնապահութեան նպատակով: Այդ շրջանի նամակագրութիւնից դատելու պարագային, բանից անտեղեակ մարդուն կարող է այնպէս թւալ, թէ Լոնդոնի մէջ բացուել է առեւտրական խոշոր մի տուն, եւ Օրսեթ-հաուզի բնակիչներն ու այցելուներն էլ զբաղուած են վաճառաշահ գործերով:

Նիկոլայ Օգարեովը` Անյայտ հասցէատիրոջ, 1861 թ., Ամառ. «Այդ դրամագլխով կարելի է շատ բան անել: Կարելի է երեք գործակատարի տալ հինգհարիւրական ռուբլի` երեք տարբեր կէտերի վրայ, որպիսիք են նիժեգորոդեան տօնավաճառը, դնեպրեան տօնավաճառներից մէկն ու մէկը եւ, անհրաժեշտութիւնից ելնելով, Իրբիտ կամ Ուրալսիբիրեան մէկ ուրիշ վայր գրասենեակներ բանալու համար: Նկատի ունեցէք, որ դա պէտք է արուի ամէն տարի եւ, որ բաժնետէրերի թիւը կ’աւելանայ ու կարելի կը լինի ոչ միայն միջնորդավաճառքով զբաղուել, այլեւ իսկակսն առեւտրի մէջ դնել դրամագլուխը: Նկատի ունեցէք նաեւ, որ պետերբուրգեան առեւտուրը ամենամեայ նուիրատուութիւնների կարիքը չունի, քանզի ընկերութիւնն արդէն ստեղծուած է: Նուիրատուութիւնները անհրաժեշտ կը լինեն միայն տօնավաճառային գրասենեակներ հիմնելու եւ արտասահմանից նիւթեր գնելու համար: Պետերբուրգեան ընկերութիւնը միշտ էլ կարող է իր առանձին առեւտուրն անել ձեռքի տակ եղած դրամագլխով: Բայց շրջանառութեան իսկական զարգացումը իր նշանակութիւնը կը ստանայ գրասենեակներից եւ առեւտրական շահերի ընդհանրութիւնից: Անհրաժեշտ է տօնավաճառային կենտրոնների շուրջ գոյութիւն ունեցող դրամագլուխները գործի մէջ քաշել»:

Միխայիլ ԲԱԿՈՒՆԻՆԸ կնոջ՝ Անտոնինայի հետ

Այս տաղտկալի նամակը կը դառնայ բաւականին հետաքըրքիր, եթէ վերընթերցենք եւ «գրասենեակներ»ը հասկանանք յեղափոխական գաղտնի ընկերութեան շրջանային կենտրոններ, «տօնավաճառային գրասենեակներ»ը` գաւառական խմբեր, «գործակատարներ»ը` գաղտնի ընկերութեան գործակալներ, «արտասահմանից գնուելիք նիւթեր»ը` «Կոլոկոլ»ի հրատարակութիւններ, իսկ «առեւտրական շահերի ընդհանրութիւն»ն էլ ընթերցենք որպէս յեղափոխական շահերի ընդհանրութիւն: Եւ այդ պարագային մեր առաջ կը բացայայտուի մի իրողութիւն, որ մասամբ հնարաւորութիւն կը տայ պատկերացնելու այն լարուածութիւնը, որպիսին գոյութիւն ունէր լոնդոնեան քարոզիչների գործունէութեան մէջ: Բանն այն է, որ արդէն տարիից աւելի աշխուժ նախապատրաստական աշխատանքներ էին կատարւում Ռուսաստան գործող յեղափոխական խմբերը ընդհանուր կենտրոնով իրար միացնելու եւ միաւորեալ կազմակերպութիւն ստեղծելու նպատակով: Եւ հէնց թէկուզ Նիկոլայ Օգարեովի ծածկագրուած նամակից դժուար չէր կռահել, որ ռուսաստանեան յեղափոխական կազմակերպութիւնը Պետերբուրգի մէջ ստեղծւում էր լոնդոնեան կենտրոնի անմիջական օգնութեամբ ու մասնակցութեամբ: Դեռեւս 1861-ի սկիզբներին Լոնդոնի քարոզիչների հետ հանդիպում էր ունեցել Ալեքսանդր Սլեպցովը: Նա եկել էր «Կոլոկոլ»ի հրատարակիչների հետ քննարկելու Ռուսաստան ստեղծուելիք յեղափոխական կազմակերպութեան բնոյթի հետ կապուած հարցերը: Գերցենն ու Օգարեովը նրան ծանօթացրել էին Ջուզեպէ Մաձինիին, որն անմիջական մասնակցութիւն ունեցաւ այդ քննարկումին ու գործնական խորհուրդներ տուեց գաղտնի կազմակերպութիւնը «հնգեակների համակարգ»ով ստեղծելու մասին: Դա նշանակում էր, որ ղեկավարող «հընգ եակ»ի ամէն մի անդամ իր շուրջն ստեղծելու էր մի նոր «հըն գեակ», որի իւրաքանչիւր անդամն էլ ստեղծելու էր ի՛ր «հընգ եակ»ը: Այսպիսի համակարգը

ապահովելու էր գաղտնի կազմա կերպութեան գործիչներին այն դիպուածին, եթէ ոստիկանութիւնը յանկարծ բացայայտէր որեւէ անդամի կամ նոյնիսկ ամբողջ մի «հնգեակ»ի: Այս նոյն շրջանին լոնդոնեան քարոզիչներին հանդիպել եւ համագործակցուած աշխատանք էր սկսել Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը, որն յետոյ, ինչպէս եւ Ալեքսանդր Սլեպցովը, պէտք է Չերնիշեւսկիին հաղորդէր հետագայ գործողութիւնների մշակուած դրուագները: Այնուհետեւ, 1861-ի Մայիսին, Լոնդոն էր ժամանել Նիկոլայ Օբրուչեւը, որ նոյնպէս մասնակցել էր «Ի՞նչ է հարկաւոր ժողովըրդին» կոչը շարադրելուն եւ մշակելուն, դրանով էլ դառնալով Օգարեովի, Սերնո-Սոլովիեւիչի, Նալբանդեանի, Սլեպցովի, Շելգունովի, Միխայլովի հեղինակային խմբի անդամներից մէկը: «Ի՞նչ է հարկաւոր ժողովրդին» կոչը լոյս տեսաւ «Կոլոկոլ»ի մէջ, 1861 թուականի Յուլիսին: Այս հարցին տեղնուտեղը հե տեւում էր պատասխանը. «Հասարակ մի բան. ժողովրդին հար կաւոր է հող եւ ազատութիւն»... Բայց ի՞նչ էր թաքնուած այդ հակիրճ ու դիպուկ պատասխանի տակ: Ի՞նչ էին պահանջում ռուս յեղափոխականները եւ հայ ազատամարտիկը: Նրանք պահանջում էին հող տալ գիւղացուն, պահանջում էին կրճատել բանակը, ժողովրդին ազատել ռուսական բիւրոկրատիայի` դի ւանակալութեան պաշտօնեաներից, պահանջում էին գաւառային ինքնավարութիւն եւ համապետական ժողովրդական ներկայացուցչութիւն: Մի խօսքով` պահանջում էին տապալել ինքակալութիւնը: Այնպէս որ, Պետերբուրգն ու Լոնդոնը փոխադարձաբար արձագանգելով` ապստամբութեան կոչ էին անում ռուս ժողովրդին: Նոյն այս օրերին էլ ստեղծւում էր յեղափոխական մի կազմակերպութիւն, որի ղեկավարութիւնը Օգարեովի կոչն ընդունեց որպէս ծրագրային քաղաքական հաւատամք: Յեղափոխական գաղտնի կազմակերպութեան կնքահայրը Գերցենն էր, որ ունէր մարդկանց, ժամանակաշրջանը, երեւոյթները դիպուկ բնորոշելու զարմանալի ընդունակութիւն: «1861-ի Յուլիսին Օգարեովի կոչը կարդալիս,— պատմում է Ականատեսը,— մտքներովս էլ չէր անցնում, թէ անդամագրուելու ենք մի կազմակերպութեան, որի անուան երկու բառերն արդէն իսկ գրուած էին հէնց առաջին տողի մէջ»: Զրոյցներից մէկի ընթացքին Օգարեովը հարցրել էր.

— Եթէ գաղտնի կազմակերպութիւն հիմնելու լինենք, ապա ինչպէ՞ս աւելի յարմար կը լինի այն անուանել: — Մի քանի ամիս առաջ դու արդէն գտել ես անունը,— պատասխանել էր Գերցենը:— «Հող եւ ազատութիւն»: Գուցէ փոքրինչ յաւակնոտ է, բայց յստակ է ու ազնիւ, քանի որ հէնց այդ էլ հարկաւոր է հիմա: Օրսեթ-Հաուզը Միքայէլ Նալբանդեանին ընդունեց ոչ միայն որպէս վաղեմի բարեկամի, այլեւ որպէս ինքնուրոյն ծրագիր ունեցող համախոհի, որ ազատագրական պայքարի համար արդէն հող էր նախապատրաստել Ռուսաստանի հարաւային շրջանների հայութեան եւ թուրքահայաստանի մէջ: Լոնդոնեան

քարոզիչները երախտապարտ էին նաեւ կազմակերպչական այն աշխատանքի համար, որ կատարել էր Նալբանդեանը ազատ տպարանի հրատարակութիւնները Ռուսաստան տեղափոխելով եւ տարածելով: Այս ամէնից զատ, նա բերել էր Վասիլի Եան անունով թուրքահպատակի մի անձնագիր` Կելսիեւի համար... Տարիներ անց քննչական յանձնաժողովին տուած բացատրութեան մէջ յիշելով այս պատմութիւնը, Վասիլի Կելսիեւը անկեղծօրէն կը խոստովանի.

«Դեռեւս մէկ տարի առաջ ինչ որ գործերով Լոնդոն եկած նախիջեւանցի մի հայ վաճառականի խնդրել էի կոստանդնուպոլսեցի իր հայրենակիցների օգնութեամբ անձնագիր ճարել ինձ համար»: Իր այս «Խոստովանութիւն»ը Կելսիեւը գրում էր 1867 թուականին` Միքայէլի մահից մէկ տարի անց: Քննչական յանձնաժողովին արդէն յայտնի էր, թէ վաթսունական թուականների սկզբին «վաճառական» ասելով ի՛նչ էին հասկանում գաղտնի կազմակերպութեան անդամները: Ուստի յանձնաժողովը փորձեց աւելի յստակ պատասխան ստանալ այն հարցին, թէ` «Ի՞նչ էր նախիջեւանցի հայ վաճառականի անունը, որ ձեզ համար անձնագիր էր ճարել թուրքահպատակ Վասիլի Եանի անունով»: «Հայի սովորական ազգանուն էր` Նազարեան կամ Գրիգորեանի պէս մի բան...— պատասխանելու էր լոնդոնեան կենտրոնի երբեմնի համախոհը:— Նա Կովկաս մեկնեց, եւ ես, նրա խոստումին որեւէ կարեւորութիւն չտալով, մոռացայ այդ մասին: Բայց նա յանկարծ դարձեալ յայտնուեց 1862 թւականին եւ հանդիսաւորութեամբ ինձ յանձնեց անձնագիրը: Ուրիշ բան չեմ կարող ասել նրա մասին: Սովորական վաճառական էր, որ ոչ իր զարգացումով, ոչ էլ ուրիշ յատկանիշերով չէր տարբերւում միւս հայերից»: Ի դէպ, շուտով գրեթէ նոյնպիսի ցուցմունք պէտք է տար 1862-ի Յունուարեան այդ օրերին Միքայէլին ծանօթացած մարքիզ դը Տրավերսէն, որ Բակունինի վաղեմի համակիրներից էր: «Նալբանդեանը սոսկ մի վաճառական էր,— գրելու էր նա քննչական յանձնաժողովին,— եւ քաղաքական ոչ մի գործու նէութիւն չի ունեցել»: Արդեօք նրանք` Կելսիեւն ու մարքիզ դը Տրավերսէն, իսկապէ՞ս կարծում էին, թէ Միքայելը սովորական մի վաճառական է: Արդեօք այդքան նե՞ղ էր Նալբանդեանի` իրականին ո՛վ լինելը գիտցողների շրջանակը... Դժուար է միանշանակ պատասխան տալ: Բայց անկասկած է, որ «ոչ իր զարգացումով, եւ ոչ էլ ուրիշ յատկանիշներով միւս բոլոր հայերից չտարբերուող սովորական վաճառական»ի ձեռք բերած եւ Օրսեթ-հաուզի մէջ «հանդիսաւորութեամբ յանձնած անձնագիր»ի պատմութիւնը պէտք է Բակունինի վրայ թողնէր նոյնպիսի տպաւորութիւն, որպիսի տպաւորութիւն կը ստանար Միքայէլ Նալբանդեանը, լսելով, ասենք, Ալեքսանդր Գերցենի եւ յեղափոխական հարուստ անցեալ ունեցող նորածանօթի միջեւ եղած զրոյցը:

...Տասնամեակից աւելի բանտերի եւ աքսորի մէջ ապրած Բակունինը մտադիր էր առանց ժամանակ կորցնելու սկսել իր գործունէութիւնը: Իսկ դրա համար ամէնից առաջ անհրաժեշտ էր քաջատեղեակ լինել աշխարհի քաղաքական իրադրութեանը: — Լեհաստան միայն ցոյցեր են լինում,— նրա հարցին պա տասխանեց Գերցենը,— բայց լեհերը երեւի խելքի կը գան... Թուխպեր են կուտակւում... Յուսանք, որ շուտով կը ցրուեն: — Իսկ Իտալիա՞...

— Խաղաղ է: — Իսկ Ավստրիա՞...

— Խաղաղ է: — Իսկ Թուրքիա՞...

— Ամենուրէք իրադրութիւնը խաղաղ է եւ որեւէ փոփոխու թիւն նոյնիսկ չի էլ կանխատեսւում: — Հապա ես ի՞նչ եմ անելու,— ասաց Բակունինը:— Գուցէ գնամ, ասենք` Պարսկաստան կամ Հնդկաստան եւ այնտե՞ղ գործ անեմ... Թէ չէ` մարդ կը գժուի: Անգործ նստել չեմ կարող: Այս եւ նման մի զրոյցը Նալբանդեանի պէս գործնական ու աճապարող խառնուածք ունեցող մարդուն կարող էր ոչ միայն տեղնուտեղը հրապուրել, այլեւ նպաստել, որպէսզի անմիջապէս վերանայի արդէն մշակած ծրագրերը եւ վերջնականապէս հա մոզուի, որ հայ ազգային ազատագրութիւնը չի կարող հա մադրուել յեղափոխութիւնների հետ: Միքայէլին իրօք բնաւ չէր մտահոգում ո՛չ Պարսկաստանի եւ ո՛չ էլ Հնդկաստանի ճակատագրերը: Թէեւ այդ ժամանակներին առանձնապէս տարբերութիւն չէին տեսնում յեղափոխութեան եւ ազգային ազատագրութեան միջեւ: «Բակունինը վերջնականապէս գրաւեց նրան», — այս յանգամանքը չէր խուսափել Օրսեթ-հաուզի ոչ այնքան իրազեկ, բայց ուշադիր տանտիրուհու աչքից: Այո՛, լոնդոնեան կենտրոնի մէջ արդէն գիտէին գաղտնապահութեան անհրաժեշտութիւնը: Կարելի է ասել, այդ իմաստով նրանք կատարում էին իրենց առաջին քայլերը: Բայց, ի հարկէ, ոչ բոլորի վերաբերմունքն էր լուրջ եւ խոհեմ: Շատեր, որոնց մէջ էր նաեւ Բակունինը, համոզուած էին, թէ` յեղափոխական պայքարը պէտք է լինի բացայայտ. թէ՝ գաղտնապահութիւնը աւելորդ հոգսեր ու դժուարութիւններ է միայն ծնում. թէ անձնուիրութիւնը, համարձակութիւնն ու վճռականութիւնն իսկ բաւական են բռնատիրութիւնները տապալելու եւ ստըրկացւած ժողովուրդներին ազատագրելու համար: Այս թեթեւամտութիւնը մօտ ապագայի պէտք է կործանէր երեք տասնեակից աւելի մարդկանց, որոնք այս կամ այն չափով կապուած էին եղել լոնդոնեան քարոզիչների հետ: Իսկ առայժմ... Առայժմ երկու Միքայէլները գրեթէ ամէն օր Լոնդոնի փողոցներ էին ելնում զբօսանքի: Եւ հէնց այդ զբօսանքների ժա մանակ էլ նրանց միջեւ հաստատուեց

տղամարդկային իսկական ընկերութիւն եւ բարեկամութիւն: Միքայէլ Նալբանդեանի համար Միխայիլ Բակունինը երկ րորդ մտերիմ մարդն էր, որ անձամբ մասնակցել էր յեղափոխական պայքարի ու ապստամբութիւնների: Ինչպէս երկու տարի առաջ Ստեփան Ոսկանին ունկնդրելիս, այնպէս էլ հիմա, Միքայէլը կլանուած ու հիացմունքով էր լսում Բակունինին որ ապրել էր արկածներով ու տառապանքներով հարուստ եւ, ի հարկէ, հմայիչ ու վիպերգական թուացող մի կեանք: Իսկ ամէնից աւելի սրտաշարժ էր Բակունինի սիրոյ, ամուս նութեան եւ բաժանումի պատմութիւնը... Դեռեւս 1840 թուականին, քսանվեցամեայ Բակունինը մեկնել էր արտասահման եւ երկու տարի ուսանել Բեռլինի համալսարանի մէջ: Ուսանելու այդ երկուերեք տարիներն էլ արդէն բաւական էին եղել, որ յախուռն երիտասարդին Ռուսաստանի Ծերակոյտը յանցապարտ ճանաչի «արտասահմանի մէջ չարամիտ մարդկանց հետ յարաբերութիւններ ունենալու մէջ» եւ որոշի «զրկել նրան ազնուականի կոչումից եւ վերադառնալուն պէս աքսորել Սիբիր` տաժանակիր աշխատանքի»: 1843 թուականի Դեկտեմբեր 1-ի շրջաբերականով ժանդարմների պետ կոմս Բենկենդորֆը ռուսական բոլոր դեսպանատներին յանձնարարեց որտեղ էլ լինի Բակունինը` նրան յայտնել անյապաղ Ռուսաստան վերադառնալու մասին կառավարութեան պահանջը: Իսկ կառավարութեանը առանձնապէս մտահոգել էր նրա բացայայտ ու համարձակ վերաբերմունքը լեհական խնդրի նկատմամբ: «Ես ռուս եմ եւ սիրում եմ իմ երկիրը, ահա թէ ինչո՛ւ շատ ուրիշ ռուսների պէս սրտանց յաղթանակ եմ մաղթում լեհական ապստամբութեանը: Լեհաստանի հարստահարութիւնը իմ երկրի խարանն է, իսկ Լեհաստանի ազատութիւնը, թերեւս լինի մեր ազատութեան սկիզբը»: Այսպիսով, նրա համար սկսւեց աստանդական մի կեանք: Եւ որտեղ յայտնւում էր իր դեգերումների ընթացքին, անմիջապէս նետւում էր ընդվզումների ու ապստամբութիւնների հորձանուտը` դառնալով տարբեր երկրների ոստիկանութիւնների ընդհանուր հալածական: Պրահայի մէջ, օրինակ, նա մասնակցել էր համասլավոնական համագումարին, որի աշխատանքները, սակայն, ընդհատուել էին ուսանողների, արհեստաւորների եւ բանուորների ապստամբութեամբ: Համագումարի պատգամաւոր ներից շատերը քաղաքից մեկնել էին, իսկ Բակունինը ոչ միայն մնացել, այլեւ անմիջական մասնակցութիւն էր ունեցել իրադարձութիւններին: Այնուհետեւ նա մեկնեց Դրեզդեն, որտեղ, «հակառակի պէս», սկսուեցին խոշոր յուզումներ: Բնական է, որ նա հեռու չէր կարող մնալ, թէեւ գաղտնի էր մտել Գերմանիա եւ գիտէր, որ ոստիկանութիւնն էլ իրեն հետապնդում է: Եւ ոչ միայն հեռու չէր մնացել, այլեւ մասնակցել էր փողոցային մարտերին եւ իրեն դրսեւորել որպէս ապստամբութեան տոկուն ու սառնասիրտ առաջնորդ:

Դրեզդենի մէջ Բակունինին ձերբակալեցին: «Սաքսոնիայի հետաքննչական յանձնաժողովը զարմացել էր, թէ ինչպէ՛ս եղաւ, որ թոյլ տուեցի վերցնել ինձ, ինչպէ՛ս եղաւ, որ ազատուելու փորձ չարեցի... Բայց ես տանջուած ու չարչարուած էի ո՛չ միայն մարմնով, այլեւ` բարոյապէս... Անտարբեր էի, թէ ի՛նչ կ’անեն ինձ: Ճանապարհին ոչնչացրի նոթատետրս եւ յոյս ունէի, թէ մի քանի օրից կը գնդակահարեն ինձ: Մի բանից էի միայն վախենում,— խոստովանում էր Բակունինը,— որ ինձ յանկարծ չյանձնեն ռուսական կառավարութեան»: Սկզբում, երբ լսել էր դատարանի վճիռը մահապատժի մասին, թերեւս այն համարել էր «չարեաց փոքրագոյն», եւ ի հարկէ, թեթեւացած շունչ պէտք է քաշած լինէր, երբ թագաւորական վճիռով մահապատիժը փոխարինուել էր ցմահ բանտարկութեամբ: Այնուհետեւ, հազիւ մէկ տարի անց, պարզուեց, որ գերադասելին մահապատիժն էր, քանի որ նրան յանձնեցին ռուսական իշխանութիւններին: Բակունինին նետեցին Պետրոպավլովեան բանտի Ալեքսէեւեան ռաւելինի5 զնդաններից մէկը, իսկ յետոյ տեղափոխեցին Շլիսելբուրգեան բանտ: Եւ այստեղ նա բաւականին ժամանակ ունեցաւ մտորելու եւ եզրակացութիւն ներ կատարելու համար: «Ես յոյս ունէի նորից սկսել այն գործը որ ինձ բերել էր այստեղ: Նորից սկսել... Բայց իմաստնութեամբ ու առաւել շրջահայեացութեամբ»: Եւ մինչ նա մտմտում էր նորից սկսելու մասին, իշխանութիւնները կարծելով, թէ կալանաւորն արդէն բաւականին ընկճուել է, որոշեցին ողորմածութիւն ցուցաբերել երիտասարդի նկատմամբ եւ աքսորեցին Սիբիր: Այստեղ Բակունինը իրեն հեռու էր պահել թէ՛ աքսորուած դեկաբրիստներից, թէ՛ լեհ յեղափոխականներից եւ թէ՛ տեղի սովորող ու մտածող երիտասարդութիւնից: Նրան թէկուզ հեռուից հեռու ճանաչող մարդկանց համար այս մեկուսացուած, ներամփոփուած կեանքը առնուազն տարօրինակ կարող էր թւալ: Եւ ոչ ոքի մտքովն իսկ չէր անցնում, թէ յեղափոխականի բուռն կեանքով ապրած ու շարունակ հալածուած այդ մարդը ամէն կերպ ջանում է փոշի փչել աքսորավայրի վարչական մարմինների աչքին, իրեն ներկայացնելով որպէս երիտասարդական խենթութիւններից հրաժարուած ու միջնախաւական դարձած մէկը: Բակունինը ի՛ր հաշիւներն ունէր: Սիբիրի աքսորը նա համարում էր ժամանակաւոր մի բան եւ ազատութիւնը ակնկալում էր ո՛չ թէ «գթասիրտ ու ողորմած» ինքնակալից, այլ վճռել էր ստանալ սեփական ուժով ու հնարամտութեամբ: Եւ, յաջողուելու պարագային նա ստացած կը լինէր իսկակա՛ն ազատութիւն, լիակատա՛ր ազատութիւն... Ուստի նա գիտակցաբար ու կամովին հեռացել էր իրեն այն քա՛ն հարազատ աշխարհից ու մարդկանցից եւ շփւում էր մի շրջանակի հետ, որ շատ հեռու էր 5

Ravelin (ֆրանս.) — Ամրոցի խրամատի առաջ եռանկիւնաձեւ պաշտպա-նական կառոյց, որտեղ տեղդրւում էին հրանօթները: Պետրոպավլովեան երբեմ-նի ամրոցը այդ տարիներին արդէն օգտագործում էին որպէս բանտ:

մտաւորականութիւնից, առաւել եւս` յեղափոխական տրամադրութիւններից: Այսպիսի ինքնամեկուսացումը, սակայն, անհետեւանք չանցաւ մի տղամարդու համար,որի կեանքի մէջ կանայք գրեթէ որեւէ դեր չէին ունեցել: Աքսորավայրի նորածանօթներից էր սնանկացած ազնուա կան Քսավերիուս Կվեատկովսկին, որն այս կողմերն էր եկել դեռեւս քսանական թուականներին եւ ծառայում էր ոսկի ար դիւնահանող Աստաշեւի գրասենեակի մէջ: Արդէն քառասունն անց Բակունինը պատրաստակամօրէն համաձայնեց օտար լե զուների դասեր տալ Կվեատկովսկիի մանկամարդ դուստրերին` Սոֆիային եւ Անտոնինային: Եւ այս դասընթացները նոյնպէս ունեցան դասական աւարտ: Կեանքի հինգերորդ տասնամեակն ապրող ուսուցիչը մինչեւ ականջները սիրահարուեց տասնեօթն ամեայ սիրունիկ աշակերտուհուն:

Միխայիլ Բակունինը` Ալեքսանդր Գերցենին, 1858 թ., ամառ. «Ես ողջ եմ, ես առողջ եմ, ես պինդ եմ, ես ամուսնանում եմ, ես երջանիկ եմ, ես սիրում ու յիշում եմ, եւ ձեզ, ինչպէս եւ ինքս ինձ մնում եմ միշտ հաւատարիմ: «Et si quelqu'un soupire, C'est moi! C'est moi! C'est moi! 6» Ամուսնանալու իր այս վճռի մասին նա մօրն յայտնել էր ոչ միայն աւելի զուսպ, այլեւ հաշուի էր առել բարեյոյս երեւալու անհրաժեշտութիւնը, քանի որ նամակն անցնելու էր ոստիկանութեան գրաքննութեամբ:

Միխայիլ Բակունինը` Վարվառա Բակունինային, 1858 թ., Մարտ 28. «Օրհնեցէ՛ք ինձ, ես ուզում եմ ամուսնանալ: Դուք զարմանում էք` իմ վիճակի մէջ եղած մար՞դն էլ կ’ամուսնանայ: Մի՛ երկիւղէք, այս ընտրութեամբ իմ գլխին փորձանք, իսկ Ձեզ էլ անպատուութիւն չեմ բերի: Օրիորդը որ համաձայնել է իր բախտը ինձ կապել՝ կրթուած է, բարի է ու ազնիւ: Օրհնեցէ՛ք ինձ, եւ ամուսնանալու իմ այս ցանկութիւնը թող Ձեզ համար մի նոր ապացոյց լինի որ դառնում եմ դէպի օրինաւոր կեանքի ճշմարիտ արմատներ... Լիակատար հաւատ ունեմ կառավարութեան բարեհոգութեան նկատմամբ, որն ինձ արդէն մէկ անգամ ազատած լինելով բանտի մէջ մեռնելու հեռանկարից, հիմա էլ չի մերժի նոր կեանք սկսելու հնարաւորութիւն տալ ինձ եւ խոչընդոտներ չի ստեղծի, որպէսզի օրինաւոր, ճշմարիտ եւ օգտակար ճանապարհով գտնեմ մի նոր երջանկութիւն»: Ամուսնանալուց յետոյ նորապսակներն ապրել էին մեկուսի կեանքով, եւ երկու տարի անց, վերջնականապէս բթացնելով տեղի իշխանութիւնների զգօնութիւնը, Միխայիլ Բակունինը որոշեց, վերջապէս, իրականացնել աքսորավայրից փախչելու իր վաղեմի ծրագիրը, որին, ի հարկէ, քաջատեղեակ էր քսան տարին հազիւ 6

«Եւ եթէ կայ մէկը որ հառաչում է՝ այդ ես եմ, այդ ես եմ, այդ ես եմ» (ֆրանս.):

բոլորած կինը: Առեւտրական գործերի պատրուակով նա մինչեւ Ամուր գնալու թոյլտուութիւն ստացաւ: Այնուհետեւ ամերիկացի մի նաւապետ նրան հասցրեց Ճապոնիա եւ այստեղից, արդէն մէկ ուրիշ նաւով փախստականը մեկնեց ՍանՖրանցիսկո... Բակունինի այս ոդիսականը լսելով, Միքայէլ Նալբանդեանին մնում էր միայն համաձայնել Ալեքսանդր Գերցենի այն կարծիքին, թէ բանտն ու աքսորը, եթէ միայն տեղնուտեղը չեն փշրում, ապա զարմանալիօրէն պահումպահպանում են ուժեղ մարդկանց: Եւ նրանք, այդ ուժեղ մարդիկ, բանտից այնպէս են դուրս գալիս, ինչպէս սթափւում են ուշաթափ վիճակից` շարունակելով այն, ինչի վրայ կորցրել էին իրենց գիտակցութիւնը: Եւ Միխայիլ Բակունինը շարունակում էր… Շուրջ մէկ տասնամեակ տեւող միայնութիւնից, լռութիւնից եւ անգործունեայ վիճակից յետոյ նա օր ու գիշեր «վիճում էր, քարոզում էր, հրահանգում էր, բղաւում էր, վճռում էր, կազ մակերպում եւ խրախուսում էր»: Մի քանի ազատ րոպէ գտնելիս նետւում էր դէպի գրասեղանն ու սկսում գրել: Յիրաւի, նա «սիրում էր ոչ միայն ապստամբութեան հռնդիւնն ու ակումբի աղմուկը, հրապարակ ու բարիկադներ, այլեւ նախապատրաստական քարոզչութիւն` գաղտնի աշխատանքի, խորհրդակցութիւնների, անքուն գիշերների, բանակցութիւնների, ծածկագրերի, քիմիական թանաքի ու պայմանական նշանների գրգռուած, միեւնոյն ժամանակ ձգձգուող կեանքը»: Շուտով Բակունինի շուրջ հաւաքուեցին Պէոտր Մարտեանովը, Վասիլի Կելսիեւը, Նիկոլայ Ալբերտինին, Պաւել Վետոշնիկովը, Անդրէյ Նիչիպորենկոն, իշխան Պէոտր Դոլգորուկովը, մարքիզ Նիկոլայ դը Տրավերսէն եւ էլի ուրիշներ, որոնք եւրոպական եւ ռուսական յեղափոխութիւնների ծրագրեր մտմտա ցող ու մոգական մի հմայքով մարդկանց իրեն կապող գործչի զինակիցներն էին, օգնականները եւ նոյնիսկ թղթատարները: Ինքը` Բակունինը նոյնքան կարճ ժամանակի ընթացքին մտեր մացաւ Ջուզեպէ Մաձինիի. Մարկոս Ավրելիոս Սաֆիի եւ, նրանց միջոցով կապեր ստեղծեց Ջուզեպէ Գարիբալդիի հետ: Իսկական եռուզեռ էր սկսուել լոնդոնեան կենտրոնի մէջ: Եւ միակ հոգսը, որ ունէր «առիւծաբաշ այդ հսկան», հեռու հեռաւոր աքսորավայր մնացած կնոջ վիճակն էր: Անսահման կարօտն ու անսահման սէրը, իսկապէս, մաշում էին նրան:

Միխայիլ Բակունինը` Անտոնինային. «Ես սպասում եմ քեզ, Antonie, սիրտս կարօտից ճմլւում է: Գիշեր ու զօր միայն քեզ եմ տեսնում... Մի՞թէ դու դեռեւս Իրկուտսկ ես: Տէ՜ր իմ Աստուած: Մի՞թէ այս պահերին դու Իրկուտսկ ես... Անտոնինա, իմ անգի՛ն բարեկամ, ե՛կ, շո՛ւտ եկ...» Միքայէլ Նալբանդեանը, որ ինքն էլ շատ լաւ հասկանում էր, թէ ի՛նչ է նշանակում հեռու լինել կամ կորցնել սիրած կնոջը, կարեկցելով իր բարեկամին,

յանձն առաւ Ռուսաստան վերադառնալուն պէս օգնել Անտոնինային` Սիբիրի խուլ աքսորավայրից դուրս բերելու եւ Լոնդոն ուղարկելու գործին: Յիրաւի, «Նալբանդեանը ոսկի հոգի ունեցող մարդ էր, որի նուիրուածութիւնը անշահախնդիր էր եւ որը նուիրուած էր մի սուրբ անմեղութեամբ»,— պատմում է Ականատեսը: Եւ այսպէս, մի կողմից «դրսեւորելով յեղափոխականի իր անսանձ վճռականութիւնը», ինչպէս Միխայիլ Բակունինին բնորոշել էր Երրորդ բաժանմունքի գործակալը իր զեկուցագրի մէջ, միւս կողմից դեռատի կնոջ` Antonieի կարօտը քաշելով, այդ հզօր մարդը միեւնոյն ժամանակ իր ամբողջ էութեամբ նուիրուել էր «Կոլոկոլ»ը ծայրայեղօրէն յեղափոխականացնելու գործին: Յամենայն դէպս, նոյն այդ գործակալը վկայում է, թէ Բակունինի ժամանումով «ռուսական քարոզչութիւնը աշխու ժացրել է իր գործունէութիւնը»: Կազմակերպելու, գործելու, կապեր հաստատելու, միաւորելու` լարուածութեամբ յագեցած այս օրերին բոլոր նրանք, ովքեր խօսք ունէին ասելու, անպայման ժամանակ էին գտնում նստել գրասեղանի առաջ: Հիմա, ի՛նչ խօսք, դժուար է ասել, թէ արդեօք այս ընդհանուր տրամադրութեանը ենթարկուելով կամ գուցէ անձնական օրինակ ծառայելո՞վ Բակունինը շտապեց գրել իր նշանաւոր ուղերձը` «Ռուս, լեհ եւ բոլոր սլավոն բարեկամներին»:

«Մենք սիրում ենք միայն ժողովրդին, հաւատում ենք միայն ժողովուրդին եւ ուզում ենք լոկ այն, ինչ ուզում է ժողովուրդը: Բայց ի՞նչ է հարկաւոր ժողովրդին: «Կոլոկոլ»ի հետ կրկնում եմ` հող եւ ազատութիւն: Նրան հարկաւոր է ո՛չ թէ հողի մի մասը, այլ ռուսական ամբողջ հողը, որպէս ամբողջ ռուս ժողովրդի պատկանելու թիւն եւ անբաժանելի սեփականութիւն: Ժողովրդին հարկաւոր է ազատութիւն: Բայց ո՛չ թէ մեր ուսեալ վարդապետականների ու դիւանակալական պաշտօնեաների պստիկ չափով ձեւուած ազատութիւնը: Ժողովըրդին հարկաւոր է լիակատա՛ր ազատութիւն: Ամէն ռուս մարդ առանց որեւէ մէկին հաշիւ տալու պէտք է գնա ո՛ւր ուզում է եւ պէտք է անի` ի՛նչ ուզում է: Ժողովրդին հարկաւոր է հաւատի ու խօսքի լիակատար ու անսահմանափակ ազատութիւն, առեւտրի ու արդիւնահանութեան ազատութիւն եւ, վերջապէս, քաղաքական եւ ոչ քաղաքական նպատակներով հրապարակային հաւաքոյթների ազատութիւն: Մի խօսքով` նրան հարկաւոր են բոլո՛ր ազատութիւնները կամ ազատութեան բոլոր բազմազան արտայայտութիւնները: Եւ որպէսզի ազատութիւնը նրա համար իրականութիւն դառնայ, ժողովրդին անհրաժեշտ է ինք նակառավարում»: Հողն ու ազատութիւնը, որ պահանջում էր Միխայիլ Բակու նինը, չէր կարող լիակատար ազատութիւն ապահովել ռուս ժո ղովրդին, քանի դեռ գոյութիւն ունէր ռուսական կայսրութիւնը` «կաւէ ոտքերով այդ հսկան»: Կայսրութեան կործա-

նումը ոչ թէ աղէտ կը լինի, այլ փրկութիւն: «Ռուսաստանի փլատակների վրայ կ՛ապրի ռուս ժողովուր դը,— գրում էր Բակունինը:— Ռուսաստանից վերցրէ՛ք Լե հաստանը, Լիտվան, Բելոռուսիան եւ Մալոռուսիան: Նրանից անջատէք Ֆինլանդիան, Մերձբալթեան երկրամասը, ամբողջ Կովկասը, եւ կը մնայ մեծառուսական քառասուն միլիոնանոց վիթխարի ցեղը, առոյգ, խելացի, մեծ հնարաւորութիւնների տէր ցեղը, որ մինչեւ հիմա զբաղուած է եղել իր պատմական կեանքին նախապատրաստուելով միայն»: Միքայէլ Նալբանդեանը, թերեւս, այն մարդկանցից էր, որոնք իրենց գործունէութեան նկատմամբ ունենում են անողօք, յաճախ նաեւ բիրտ վերաբերմունք, համոզուած լինելով, թէ „nil actum credens cum quid superesset agendum“ — «ոչինչ չի արուած, եթէ անհրաժեշտ է դարձեալ ինչ որ բան անել*»: Ըստ երեւոյթին, այսպիսի համոզումի շնորհիւ է միայն, որ անհատը հասնում է կատարեալ ներդաշնակութեան ինքն իր հետ, ի՛ր ժամանակի եւ ի՛ր ժողովրդի հետ: Լոնդոն ժամանելուց կարճ ժամանակ անց, չնայած լարուած աշխատանքին, հանդիպումներին ու բանակցութիւններին, Մի քայէլին սկսեց հետապնդել այն սեւեռուն գաղափարը, թէ ան հրաժեշտ է դարձեալ ինչ որ բան անել, կատարել եւս մի քայլ, լուծել եւս մի նոր խնդիր: Հակառակ պարագայի, մինչեւ հիմա արուածը կարող էր դառնալ անիմաստ, կարող էր արժէզրկուել, ինչը եւ հասունացող իրադրութեան մէջ համազօր էր ազգային ներկան դեռ չստեղծած` ապագան խորտակելուն: Մասնակցելով «Հող եւ Ազատութիւն» գաղտնի կազմակերպութեան գոր ծունէութեանը որպէս հայ ազատագրութեան պայքարի կազմա կերպիչ, նա իր նուիրուածութեամբ ու մարդկային նկարագրով այնպիսի վստահութիւն էր ներշնչում իր բարեկամներին որ, ասենք, Բակունինը «Հարաւային սլավոններին յղած մի քանի խօսքի» մէջ կարող էր ոչ միայն յոյս տալ, թէ «կը գայ ժամա նակը, ու թերեւս շուտով դուք կը լսէք ռուս ազատագրուած ժողովրդի մասին. այնժամ հաւատ ունեցէք նրա ամուր բարեկա մութեան եւ օգնութեան նկատմամբ», այլեւ խորհուրդ տալ. «Ձեզ դաշնակիցնե՞ր են հարկաւոր: Ձեռք պարզէք ձեր հարեւան հայերին, որոնք այժմ նոյնպէս ոտքի են կանգնում իրենց ան կախութեան համար»: Յիրաւի, Լոնդոնի եւ Պետերբուրգի կենտրոնների փայփայած եւրոպական ու ռուսական յեղափոխութիւնները թւում էին այնքան մօտալուտ, որ արդէն կարելի էր նոյնիսկ միասնական գործողութիւններ սկսելու որոշակի ժամկէտ սահմանել: Հիմա այլեւս տարակոյս չկար, որ հասարակական կեանքի մէջ նախապատրաստուող այդ խոշոր ու համատարած ցնցումները հայ ժողովուրդը քնով չի անցկացնի: Միքայէլ Նալբանդեանը գաղտնի հանդիպումներ էր ունենում Ջուզեպէ Մաձինիի հետ: Նրա եւ Միխայիլ Բակունինի միջնորդութեամբ ամրապնդում էր կապերը Ջուզեպէ Գարիբալդիի հետ այն խորը հաւատով, թէ հնարաւոր կը լինի Իտալիայի ազատագրութեան առաջնորդին յանձնել Զէյթունի ազատամարտի հրամանատարութիւնը...

Նախապատրաստական խոշոր ու գաղտնի աշխատանք էր կատարւում նաեւ Հայկական Շրջանի եւ բուն Հայաստանի մէջ: Մօտի՛կ, շա՛տ մօտիկ էր թւում տարիներ առաջ ընդհանրապէս անհնարին համարուող ազատութիւնը: Բայց ի՞նչ էր բերելու այդ ազատութիւնն ու ինքնուրոյն տէրութիւնը հայ ժողովրդին: Կարո՞ղ է արդեօք մարդ ազատ համարուել միայն օրէնքով, միայն քաղաքականապէս ազատ կոչուելով: Կարո՞ղ է մարդն իսկապէս ազատ լինել, եթէ նիւ թական կարիքը նրան ստիպում է ծառայել մէկ ուրիշին եւ այդ իր ծառայութեամբ դատել հանապազոր հացը: Ազա՞տ է այն մարդը, որ տէր ունի: Տէր, որին օրէնքով յայտարարուած ազատութեան պահանջ ներկայացնելու պարագային մարդը կը զըրկուի ապրուստից... Հետեւաբար, այդպիսի ազատութիւնը մի՞թէ երեւակայական չէ, մի՞թէ օդեղէն չէ: Ուրե՞մն... Ուրեմն, աշխատանքը ապրուստի միջոց, նաեւ մարդկային պարզ երջանկութիւն եւ հաճոյք կարող է լինել ոչ թէ հարկադրանքի բռնի պայմանների մէջ, այլ դարձեալ ու դարձեալ ազատ լինելիս, այսինքն այն ժամանակ, երբ հաւասար են մարդկանց իրաւունքները: Ուրեմն, Իրաւունք, որի առաջ հաւասար են բոլորը, Արդա րութիւն, որ պայմանաւորուած է օրինապահութեամբ, եւ Ազատ աշխատանք... Վա՛յ այն ծառին կամ բոյսին, որի արմատը անընդունակ է իր ընդերքից ընդունելու եւ պատրաստելու անհրաժեշտ կենսա նիւթը: Վա՛յ այն ծառին կամ բոյսին, որի յոյսը գիշերուայ կամ լուսադէմի` վերից նստող ցօղի վրայ է: Հազիւ է այդ ցօղը յագեցնում նրա ծարաւը, հազիւ է դալարեցնում նրան, երբ ծա գող արեւի ճառագայթների տակ ցօղն անմիջապէս գոլորշիա նում է, բոյսը թողնելով պապակ ու խորշակահար: Առաւել եւս մարդու համար` վերեւից եկող ազատութիւնը այդ ցօղից աւելին չէ, եթէ նախ` մարդն ինքն իր մէջ ազատ չէ, եւ ապա` պէտք է շարունակի բռնանալ մէկ ուրիշի վրայ: Հետեւաբար, անհրաժեշտ է ամէնից առաջ լուծել տնտե սական խնդիրը: Քանի դեռ լուծուած չէ Գորդիասի հանգոյցը, համոզուած էր Նալբանդեանը, քանի դեռ տնտեսական հարցը չի գտել իր ճշմարիտ պատասխանը, ապա հասարակութիւնը ամ բողջութեան մէջ եւ նրա անդամները առանձինառանձին ազատ չեն... Եթէ կամենան, թող քառասուն անգամ փոխէն կառավար ման ձեւը, բայց քանի դեռ «հասարակութեան մի մասը տիրապետում է հողին, իսկ միւս մասը մնում է մուրացիկ, այնտեղ տիրապետում է բռնութիւնը»: Այս ամէնի մասին զրոյցներն ու վէճերը անվերջանալի էին Ալեքսանդր Գերցենի, Նիկոլայ Օգարեովի ու Բակունինի հետ: Նալբանդեանը չէր կարող նոյնութեամբ ընդունելի եւ նոյնու թեամբ կիրառելի համարել այն լուծումները, որոնք մշակուել եւ իւրացուել էին ռուսական իրականութեան համար: Իւրաքանչիւր քաղաքակիրթ ազգի բնորոշ են բազմաթիւ մեծ ու փոքր, գլխաւոր եւ երկրորդական յատկանիշներ, որոնք թելադրում էին սեփական հոգսերի համար սեփական լուծումներ գտնել: Մի հանգամանք, սակայն, կասկածից դուրս էր. «Ազատութիւնը ինքնըստինքեան լոկ խօսք է եւ չի կարող մարմնաւորում

ստանալ իրականութեան մէջ, եթէ լուծում չունենայ տնտեսական խնդիրը,— իր այս ձեւակերպումը գրի առաւ Նալբանդեանը լոնդոնեան մի երեկոյ:— Ո՛չ մի ազատ կառավարութիւն, ոչ մի ազատ օրէնսդրութիւն չի կարող մարդուն փրկել ստրկութիւնից, քանի դեռ այդ մարդը հողի վրայ իրաւունք ունեցող չխոստովանի»: Նա ոչ միայն կարգի էր բերում եւ ամփոփում իր դիտար կումները, այլեւ ուսումնասիրում էր Անգլիայի, Ֆրանսայի, Ռուսաստանի, Թուրքիայի տնտեսական ու քաղաքական հարցերին նուիրուած աշխատութիւնները, փաստեր էր հաւաքում, որոնք հիմնաւորելու էին իր տեսակէտներն ու համոզմունքները. նա ուզում էր եւս մի քայլ կատարել դէպի առաջ, քայլ, որն անհրաժեշտ էր ժամանակակից ազգերից ետ չմնալու, իսկ այնուհետեւ, ափը առաջ պարզած` ուրիշներից փրկութիւն չմուրալու համար: Բայց կար նաեւ մէկ ուրիշ չարիք, որ մինչ այդ վրիպել էր Միքայէլի ուշադրութիւնից, եւ հիմա ծառացել նրա դիմաց` ամէն յոյս խորտակող իր հետեւանքներով... Հայերը լքում էին իրենց հողերն ու կենտրոնանում էին քաղաքների մէջ: Հայ շինականները փաստօրէն ուրանալով նախնիների երկիրը` այն իրենց կամքով յանձնում էին օտարին: Էլ ի՞նչ երկիր եւ ի՞նչ ազատութիւն, եթէ չէր լինելու ինքը` Հայաստանը: Չէր լինելու հայրերի երկրի տարածքի վրայ ու չէր ձգուելու Արարատի փեշերից մինչեւ հիւսիս ու հարաւ, դէպի Միջերկրականի ափերը... Բայց ո՞րն է փրկութիւնը, ո՞րն է այս ցաւերից ազատուելու ճանապարհը, որպէսզի հայերը ոչ միայն չոչնչանան ու չվերանան որպէս ժողովուրդ, այլեւ բռնատիրութիւնների տապալումից յետոյ կարողանան նուաճել իրենց ազատութիւնն ու ստեղծել իրենց ազգային տէրութիւնը: «Հողը եւ երկրագործութիւնը կարող են նրանց փրկել»: «Չենք ասում, սակայն, թէ բոլորը երկրագործ դառնան»,— հնարաւոր ընդդիմախօսին նկատի ունենալով` զգուշացնում էր Միքայէլ Նալբանդեանը: Ճիշտն այն կը լինի, որ մեծագոյն մասը զբաղուի երկրագործութեամբ, իսկ փոքր մասը` գիւղատնտեսական մթերք մշակելով ու վաճառելով, որպէսզի պահպանուի հաւասարակշիռ մի վիճակ եւ որպէսզի հայ մարդու փոխարէն աղքատութի՛ւնը դառնայ տարագիր հայոց աշխարհից: Մի՞թէ քիչ գործ կայ անելու մի հողի վրայ, որտեղ բազմանում են ամենայն ընտանի ու բանող անասուններ, որտեղ աճում են բամբակ, ցորեն, վարսակ, ճակնդեղ, որտեղ կարող են զարգանալ շերամապահութիւնն ու մետաքսագործութիւնը... Բայց հայերը այդ իմաստով ճկուն չեն: Նրանք սիրում են գնալ սովորութիւն դարձած ուղղութեամբ եւ դժուարանում են շեղել իրենց շարժման ընթացքը:

«Ահագին տխրութեան ամպ է ծանրանում մեր սրտի վրայ, երբ մտածում ենք, թէանգլիացինգնում էԿանադա, Ավստրալիա, Հնդկաստան, ֆրանսացին թողնում է իւր միշտ անհոգ, միշտ ուրախ եւ միշտ զուարթ Փարիզը եւ գնում է Աֆրիկայի

դժոխային գօտիների տակ մի կտոր հող ճանկելու եւ նրա մշակութեամբ իւր ապագան ապահովելու, իսկ մեր հայը... Մեր սիրելի հայը երբէք չի կամենում մտածել իւր ապա գայի վրայ, թողնում է իւր հողերն ու կենտրոնանում քա ղաքների մէջ: Գուցէ մանրմունր վաճառականութիւնը, միջնորդութիւնը,բեռների փոխադրութիւնը աւելի արժէք ունեն նրա աչքին: Դառնութեամբ ենք ասում այս խօսքը, բայց ծածկել այն, ինչը զգում ենք, ոչ միայն կեղծաւորութիւն կը լինէր մեր կողմից, այլեւ վատութիւն»: Ազգային հարստութեան սերմը վաճառականութեան մէջ չէ: Այն ազգը, որ չունի հող եւ երկիր, թող երբէ՛ք չյուսայ, թէ երբեւէ պէտք է հարստանայ: Թո՛ղ հայ վաճառականը հազար տարի շարունակ ապրանք բերի Եւրոպայից ու վաճառի, կամ որ նոյնն է` թո՛ղ օտարի ապ րանքը ուղարկի Եւրոպա, դրանից ազգը ոչ շահ ունի, ոչ էլ վնաս: Ինքը` վաճառականը, անշուշտ, կարող է հարստանալ: Բայց այդպիսի հարուստները որեւէ նպաստ չեն կարող բերել այն ընդհանուր թշուառութեանն ու աղքատութեանը, որ գոյութիւն ունի հայերի մէջ: Գուցէ ինչ որ նոր սիւներ կանգնեցնելու պարագայի՞ն հնարաւոր լինի վիճակը բարելաւել: Բայց եթէ հիմքը ուժ չունի` շինութիւնը ինչպէ՞ս կարող է կանգուն մնալ, հարցնում էր Միքայէլը եւ տեղնուտեղը պատասխանում, որ «հարկաւոր է հիմքը նորոգել, կենդանութիւն տալ նրան, ուժ եւ զօրութիւն դնել նրա մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ պահել իր վրայի շինութիւնը»: Եւ ամէնից հետաքրքիրն այն էր, որ մտորումների այս ընթացքը Նալբանդեանին թելադրում էին այնպիսի եզրակացութիւններ, որպիսիք ո՛չ միայն ընդամէնը երկուերեք տարուայ վաղեմութիւն ունեցող տարտամ մտքերի հիմնաւորուած ձեւերն էին, այլեւ երբեմնի ամբողջ գործունէութեան տրամաբանական շարունակութիւնը` բոլորովին մի նոր որակով: Ոչ հեռու անցեալին Նալբանդեանը լուսաւորութեամբ էր պայմանաւորում ազգային ինքնագիտակցութիւնը, ազգային միասնականութիւնը եւ ազգային յառաջադիմութիւնը: Բայց հիմա, երբ խնդիրը վերաբերում էր հիմքը նորոգելուն, նա, որ իր հինգ կամ տասը հոգի բազկակիցների հետ նուիրուել էր ազգը լուսաւորելու գործին, հիմա արդէն համոզուած էր, թէ հինգ, տասը հոգու ջանքերով անհնարին է ազգը լուսաւորել, կրթել մի վիթխարի բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը ինքը չի դիմում դէպի լուսաւորութեան ակունք: Եւ այդ բազմութիւնը, որ առա ւօտեան արթնանալով պէտք է մտածի իր ընտանիքի հանա պազոր հացը վաստակելու մասին, կարո՞ղ է արդեօք մտորել լոյսի կամ խաւարի շուրջ: Չի՛ կարող, համոզուած էր Նալբանդ եանը: «Չեմ հաւատում: Ստրկութեան մէջ, աղքատութեան մէջ չկայ եւ չի՛ կարող լինել լուսաւորութիւն»: Յատկապէս մտահոգող էր Թուրքիայի տիրապետութեան տակ գտնուող հայերի վիճակը: Այստեղ երկրագործ հայերը հազիւ էին ցանում, եւ հնձում էին այնքան, որքան անհրաժեշտ էր նուազագոյն չափով տարեկան ապրուստ հոգալ: Աւելին ցանելու ուժ չունէին հայերը, բայց եթէ ունենային էլ, միեւնոյն է, անիմաստ

կը լինէր նրանց ջանքը, «քանզի բնակակից լինելով մի կաթուածահար ժողովրդի, որպիսին է թուրքը, որի մէջ չկայ եւ յաւիտեան պէտք չէ լինի ոչ մի գործունէութիւն», երկրագործական ապրանքները պէտք է սպառող չգտնէին: Ո՞րն էր հնարաւոր ելքը Նալբանդեանի կարծիքով: Ի հարկէ, խօսք անգամ չէր կարող լինել այն մասին, թէ հա յերը հարկ է որ փոքրինչ յապաղեն ընդհանուրի յառաջադիմութիւնից, որպէսզի հասցնել կարողանան կարգի բերել այն ամէնը, ինչը զանց են առել տարիների ու տասնամեակների ընթացքին: Ամէն բան պէտք է կատարուէր զուգահեռաբար, առանց խուճապի մատնուելու, առանց յուսալքուելու, թէ յանկարծ կարող է եւ ձախողութեան մատնուեն: Միքայէլն արդէն ունէր այդպիսի գործունէութեան փորձ եւ ինչպէս հիմա, այնպէս էլ, վստահ էր, որ այսուհետեւ, հայ ազգը անսալու է իր իմաստուն եւ տոկուն առաջնորդին: Անպայման գտնուելու են հարիւրա ւորներ, որոնք համոզուած լինելով, թէ անցել էին ժամանակները, երբ մշուշով պատած մարդկային երեւակայութիւնը ոչնչից տիեզերք էր ստեղծում, այժմ ազատ աշխատանքով ու խելացի գործունէութեամբ արդէն իսկ ստեղծելու էին իսկական երկիր, ազատ հայրենիք ու արդար պետութիւն... Քանի դեռ հայոց ազգը չունի սեփական երկրագործութիւն իր բոլոր ճիւղերով, նրա վաճառականութիւնն էլ կը լինի սոսկ մի ծառայութիւն Եւրոպայի համար: «Իսկ այն օրից, երբ ազգը կը սկսի մշակել հողը, երբ մարդիկ կը վերադառնան հայրենիք, բարեբեր երկրներ, որ այսօր գրեթէ ամայի եւ խոպան է, այն օրից էլ կը կենդանանայ հայոց վաճառականութիւնը,— մտածում էր Միքայէլ Նալբանդեանը:— Եւ հէնց այդ օրէն էլ վաճառականը ոչ միայն կ’ազատուի եւրոպացոց համար ախ ու վախով եւ բիւր նեղութեամբ գործ կատարելէ, ոչ միայն ինքնուրոյնաբար կը կանգնի իւր ոտքի վրայ, այլեւ եւրոպական արծաթը եւ ոսկին ներս կը հոսեցնէ ազգի մէջ»: Սկսելով հողագործութիւնից, առեւտուրը ծառայեցնելով ոչ թէ եւրոպացիներին, այլ սեփական ժողովրդին ու երկրին, այնուհետեւ կարելի է բացել «մի լայն հանդէս, մի բնական ասպարէզ ժրաջան ու գործունեայ մարդկանց համար»: Եւ առանց դոյզն իսկ երկիւղելու, թէ կարող են իրեն ծաղրել երեւակայութիւնների տրուելու համար, քանի որ հայերի մէջ քիչ չեն այնպիսիները, որոնք պատրաստ են իրենց կեանքն ապրել առանց երազելու, առանց տրուելու երեւակայութեան գրգիռներին, հետեւաբար` ապրել ճահճային գաղջ մի կեանքով, Միքայէլ Նալբանդեանը նրանց ներկայացնում էր արդիւնաբերական յեղաշրջումի փառայեղ մի հեռանկար, որ ուրուագծուել էր Լոնդոնի համաշխարհային ցուցահանդէսի տաղաւարներով շրջելիս:

«Շատ մեքենաներ, որ Եւրոպայի մէջ աշխատում են կրակի ու շոգու ուժով, Ասիայի մէջ կարող են գործել սարերից կատաղաբար վազող ջրերով, որի համար հարկաւոր չէ վատնել այն դրամը, ինչ եւրոպացին վատնում է ածուխի կամ փայտի համար: Եւ այն ապրանքը, որի հումքը շատ անգամ Ասիայից գնալով

Եւրոպա եւ մշակուելով այնտեղ, դարձեալ վերադառնում է Ասիա` անցնելով մի քանի ձեռքերից, աւելի աժան եւ նոյն որակով կարող է մշակուել հէնց տեղի վրայ»: Ազատագրութեան եւ քաղաքական տնտեսութեան մասին Միքայէլի մտորումները տանում էին է՛լ աւելի հեռուները: Նկատի ունենալով քաղաքակրթութեան անցած ճանապարհը, Միքայէլը մտածում էր, թէ Եւրոպան ուշ ծնուելով, շատ արագ ծերանում է:

«Մի քանի դարերի ընթացքին անցնելով պատմական մի քանի փուլեր, փոփոխելով կառավարութեան տարբեր ձեւեր, նա այնպէս էլ չհասաւ իր նպատակին, որովհետեւ աշխատել էր միայն ճանապարհը լայնացնել, ուղղել ու հարթել, մոռա նալով, թէ նեղութիւնը ոչ այնքան ճանապարհից է, այլ ոտքի կօշիկից, որ սաստիկ սեղմում է ու խանգարում քայլելու: Ի՞նչ օգուտ լայն ճանապարհից, երբ կօշիկը նեղ է»: Երբ այդ նեղ կօշիկը տնտեսական դժուար լուծելի խնդիրն է` մարդու եւ հացի խնդիրը, որ վաղ թէ ուշ, թէկուզ սոսկալի փո թորիկներով, պէտք է լուծուի: Ու թէեւ այսօր հալածական եւ աքսորական են ազգի մար գարէներն ու առաքեալները, ոչ մի բռնութիւն չի կարողանալու փակել ազգերի ազատագրութեան փոթորիկների առաջը: Եւ տեղի կ’ունենայ հակադարձ մի երեւոյթ, կանխատեսնում էր Միքայէլը: Ինչպէս միջին դարերին Ասիայի անկիւններից բարբարոս ցեղերն իջան հեղեղելու Եւրոպան, այնպէս էլ մարդու եւ հացի խնդիրը լուծելուց յետոյ, Եւրոպացին պէտք է իջնի Ասիա... Գալու է այն օրը, երբ Ասիան պէտք է մանկանայ, եւ ասիական ազգերը հէնց այդ ժամանակներին էլ սկսելու են իրենց պատմութիւնը, երբ ընդունակ լինեն ապրելու որպէս ազգ: Հակառակ դէպքին, այդպիսի ընդունակութիւնից զուրկ ազգերը օր ըստ օրէ կ’անհետանան որպէս մի կաթիլ` համատարած ծովի մէջ... Մարդու եւ հացի խնդիրը... Ազատ աշխատանքի խնդիրը... Սեփականութեան իրաւունքի խնդիրը... Անցած տասնամեակների ընթացքին իմաստափոխւել կամ պարզապէս նենգուել էին Մարդու եւ Քաղաքացու Հրովարտակի դրոյթները: Իսկ 1848 թուականին սկսեցին կասկածներ յայտնել նոյնիսկ աշխատանքի իրաւունքի նկատմամբ: Քննարկւում էր այն հարցը, թէ արդեօք սեփականութիւնը իրաւո՞ւնք է, եւ որքանո՞վ է այդ իրաւունքը համատեղելի հաւասարութեան գաղափարին: Այս կասկածները, քննարկումները, նենգումները նպատակ ունէին պղտորել Ազատութեան, Հաւասարութեան եւ Եղբայրութեան ճշմարիտ արժէքները, դրանց փոխարէն աւետելով կոմունիզմի ուրուականի յայտնութիւնը Եվրոպայի մէջ: Սեփականութիւնը, սակայն, իրաւունք է: Մեծ իմաստութիւն պէտք չէ հաս-

կանալու համար, որ սեփականութիւն չունեցող մարդը դառնում է պետութեան զոհը: Միայն թէ այդ սեփակա նութիւնը պէտք չէ բաշխուած լինի ծայրայեղ բեւեռացումներով, որ պատճառ է դառնում, որպէսզի մարդիկ ի վիճակի չլինեն օգտուել այդ իրաւունքից: Եւրոպայով շրջելու ելած ուրուականը չէր ուզում ճանաչել նաեւ ազգութիւնների խնդիրը: «Չճանաչե՛նք,— մի պահ միայն համաձայնում էր Միքայէլ Նալբանդեանը:— Եւ ընդունենք, որ եթէ հաւասար իրաւունքը այսօր խոստովանուի ամբողջ երկրագնդի վրայ, եթէ ներկայումս գոյութիւն ունեցող պետական համակարգերը այսօր ոչնչանան, անշո՛ւշտ, վաղը ոչ միայն չի մնայ ազգութիւնների խնդիր, այլեւ այդպիսի խնդիրը հարկաւոր էլ չի լինի»: Բայց եթէ մինչեւ օրս հաւասար իրաւունք չի՛ խոստովանուել ամբողջ աշխարհով մէ՞կ... Եթէ գոյութիւն ունեցող պետական համակարգերը առայժմ ոչ միայն չեն ոչնչանում, այլ, հակառակը, աւելի ու աւելի զօրեղանալու ձգտումնե՞ր ունեն... Եւ եթէ իրաւունքն էլ դեռեւս սոսկ մի պատրանք է, որի այս կամ այն չափ կիրառութիւնը խոշոր ու զօրեղ պետութիւնների կողմից միջոց է իրենց տարածքների վրայ բնակուող ազգերը ինտեգրացնելու, այսինքն հալելու եւ ձուլելու համա՞ր... Եւ, վերջապէս, եթէ ուրուականի քարոզած պատրանքները նոյնիսկ երբեւէ իրականութիւն դառնալու հնարաւորութիւն ունենան, ապա մինչեւ այդ երանելի ժամանակները ի՞նչ պիտի լինի բռնադատւող ազգերի վիճակը: Յամենայն դէպս, պարզ է մի բան. ուրիշների՛ն թողնենք պատրանքները: Իսկ մեզ համար, հայերի՛ս համար պատրանքներ ունենալը, առաւել եւս պատրանքներով ապրելը համազօր է ինքնասպանութեան... Եւ չմոռանանք Իմաստուն ծերունու պատգամը. «Սահման քաջաց, զէն իւրեանց»: Այնուհետեւ. «Մեր ամէնիս պարտքն է այնքան ժամանակ մնալ ազգութեան դրօշի տակ, քանի դեռ ուրիշը կրում է իր սեփական ազգութեան դրօշը,— սովորեցնում էր Միքայէլ Նալբանդեանը: «Բայց այս ասելով, չենք կամենում ազգութիւնը կոյր ֆանատիկոսութիւն դարձնել»,— միտքը յստակեցնում էր Միքայէլ Նալբանդեանը: «Հերի՛ք է, որ մի ազգութիւն իւր մի շամփուր խորովածի համար մորթում է միւս ազգութեան եզը»,— ազգային քաղաքական կեցուածքի մասին իր միտքը ամբողջական էր դարձնում Միքայէլ Նալբանդեանը: Իւրաքանչիւր ազգի դէմքը, նրա Անձնաւորութիւնը ազգու թիւնն է: Միլիոնաւոր մարդիկ կորցնում են իրենց անհատական ինքնուրոյնութիւնը այդ Անձնաւորութեան օգտի համար: Նրանք, այդ մարդիկ «չեն երեւում որպէս մարդ», այլ հանդէս են գալիս «որպէս անդամ այս կամ այն հաւաքական անձնաւորութեան»: Հաւաքական Անձնաւորութիւնը, հաւաքական այդ Անհատականութիւնը, բարոյապէս ապրում է ինքնուրոյն կեանքով եւ ունի ի՛ր լեզուն, ի՛ր սովորութիւնները,

ի՛ր աւանդութիւնները... Եւ ազգութեան այն ամէնը, որ միայն իրենն է` սրբութիւն է: «Վա՛յ միւսին, որ ձեռք կը բարձրացնի նրա որեւէ սրբութեան վրայ»: Ո՛չ ազգային լեզուն եւ ո՛չ էլ ազգային դէմքը Միքայէլը չէր գնահատել որպէս ինքնանպատակ արժէք:

«Դու ասում ես` պահենք մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն, մեր աւանդութիւնները եւ այլն, եւ այլն... Շատ բարի, պատասխանում եմ ես: Բայց ասա՛ խնդրեմ, ինչո՛ւ պահենք, ո՛րն է պահելու օգուտը եւ ո՛րն է կորցնելու վնասը: Վերացական ազգութիւնը, որ մինչեւ այժմ փոքր ի շատէ քարոզուել է հայոց ազգի մէջ, չի կարող պատասխանել սրան... Այդ տեսակ քարոզչութիւնը երբէ՛ք չի կարող արմատ արձակել մի ժողովրդի մէջ, որ վերացականից առաջ, ամէն րոպէ ընդհարւում է իրական կարիքների հետ: Իսկ երբ դու ինձ ասես` պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ մնայ քո երկրի նկատմամբ քո սիրոյ մէջ, սիրի՛ր քո եղբայրներին, պահի՛ր քո լեզուն, որ քո ազգութեան դրօշն է, եւ այդ ամէնը քեզ իրաւունք կը տան մի կտոր հաց ձեռք բերելու, որով կ’ազատուես ստրկութիւնից եւ աղքատութիւնից, այն ժամանակ ես կը հասկանամ քո խօսքը»: Աշխարհակալ երկրները իրենց բռնատիրութիւնը փորձում են հիմնաւորել այն կեղծիքով, թէ զանազան ազգերի վայրենու թիւնը քաղաքակրթելու «ազնիւ նպատակ» ունեն: Անձնական շահը չէ, ո՛չ, քա՜ւ լիցի, այլ մարդասիրութի՛ւնն է, որ այդ տէրու թիւններին ստիպում է ստրկացնել ազգերի, քանզի նրանք ետ են ընկնում ժամանակի ընթացքից, եւ չեն քաղաքակրթւում: Եւ Նալբանդեանը կծու հեգնանքով թուարկում էր.

«— Անգլիան ամիսը երեք շոգենաւ ափիոն է բռնութեամբ ներս տանում Չինաստան, թունաւորում է մարդկանց եւ փոխարէնը երեք շոգենաւ արծաթ է ստանում. սա անբարոյականութիւն է: — Քաղաքակրթութիւն է տարածում: — Իռլանդիայի անկախութեան մունետիկները, ինչպէս հրատարակեց «Թայմզ»ը, իբրեւ Անգլիոյ տէրութեան դէմ ապըստամբներ` կարող են դատապարտուել տաժանակիր աշխատանքի` թիարանի մէջ: — Քաղաքակրթութիւն է տարածում: — Ավստրիան մորթել է Հունգարիան, խեղդել է Գալի ցիան, Բոհեմիան եւ այլ գաւառներ ու ազգեր: — Քաղաքակրթութիւն է տարածում: — Ռուսական բանտերը լցուել են լեհերով: Կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ աւելի շատ լեհ պիտի լինի, քան Լեհաստանի մէջ: Ռուսիոյ գերմանոթաթար կառավարութիւնը իբրեւ մի վամպիր ծծում է Լեհաստանի արիւնը: — Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

— Ռուսիան խաբէութեամբ ճանկել է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը: — Քաղաքակրթութիւն է տարածում: — Եւրոպական տէրութիւնները շարունակ օգնութիւն են տալիս Թուրքիային, որ նա դիմանայ` չկործանուի: — Որպէսզի Թուրքիոյ ստրկացած հայ, սլավոն եւ յոյն ժողովուրդները քաղաքակրթիչ հոգաբարձուից չզրկուեն: — Ղուրանով Աւետարանի որդիների՞ն քաղաքակրթել: Այդ քաղաքակրթութիւնը աւելի փրկարար է,— հեգնում էր Միքայէլը:— Աւետարանից թերեւս ազատութիւն կարող է ծագել, իսկ Ղուրանից այդպիսի երկիւղ չկայ»: ...Միքայէլ Նալբանդեանը աշխատում էր տենդօրէն, աշխատում էր օր առաջ աւարտել գիրքը, որ ջերմ սիրով նուիրելու էր հայ երիտասարդութեանը: Քանզի իր տեսակէտները տնտե սական խնդրի լուծման վերաբերեալ եւ այն ծրագրերը, որ նա մշակել էր ազատ Հայաստանի համար, կարող էր իրականացնել միայն նոր սերունդը: Եւ այդ նոր սերունդը պէտք է ճանաչէր երկիրը ճշգրիտ սահմաններով, որպէսզի առայժմ թէկուզ եւ սոսկ քարտէզի վրայ` այդ երկրի գաղափարը փոխանցէր իրենից յետոյ եկողներին: Այլապէս ո՞վ կարող էր հետագային փաստել Հայաստան աշխարհի գոյութիւնը, այդ ո՞ր բռնակալն ու զաւթիչը, նաեւ ո՞ր դրացին կը ճանաչէր իրական սահմանները: Սահմաննե՞րը... Եւ դարձեալ նոյն խնդիրը` հայերը քարտէզ չունէին: Չկար բզկտուած Հայաստանի քարտէզը, այն Հայաս տանի, որ նոյնիսկ հազարամեակներ առաջ կարելի էր գտնել ոչ միայն հայկական, այլեւ բաբելական, ասորական, յունական քարտէզների վրայ: Անհրաժեշտ էր շտապել եւ գործնական քայլեր անել նաեւ քարտէզի խնդիրը լուծելու համար: Եւ գիրքը գրելուն զուգընթաց, Միքայէլն աշխատում էր նաեւ Բրիտանական թանգարանի ընթերցասրահի մէջ, որպէսզի ճշգրտելուց զատ, նաեւ գոյութիւն ունեցող վկայութիւններով գիտականօրէն հիմնաւորի ապագայ Հայաստանի իրական տարածքն ու սահմանները: Ապագայ Հայաստանի: Իսկ ապագան ներկայի ժառանգն է: Եւ եթէ մարդը քննի ներկան, այդ պարագային նրա առջեւ իսկոյն կը բացուի ապա գայի կարծեցեալ վարագոյրը: Հետեւաբար, լաւ ճանաչելով ներ կան, անպայման հնարաւոր է կատարել այնպիսի շտկումներ ու վերափոխութիւններ, որոնք կարողանան ապահովել Ազգային Ապագայ: Քանի որ «այսօր ճնշուած մարդոց համար ազգութիւնն է միակ դրօշը, որ կարող է բացուել ընդդէմ բռնակալութեան: Ազգութիւնն է միակ հնարը դիմադրելու նաեւ լուսաւոր բռնակալութեան, եթէ միայն բռնակալութիւնը կարող է լուսաւորուել կամ լուսաւորուելուց յետոյ յարատեւել իբրեւ բռնակալութիւն»,— իր հերթական ու կարեւոր եզրակացութիւնն էր կատարում Միքայէլ Նալբանդեանը:

«Ի՞նչ է մնում մեզ,— ի վերջոյ հարցնում էր նա:— Ի՞նչ է մնում այն մարդկանց, որ ոչ միստիք են եւ ոչ էլ բռնակալ»: — Մեզ մնում է քարոզել տնտեսական խնդիրը, քարոզել մարդը, քարոզել ազգութիւնը: Միստիքներին` գայթակղութիւն եւ բռնակալներին` սահմանադրութիւն, իսկ հասարակ ժողո վուրդին` փրկութիւն: 1862 թուականի Մարտ 26-ին աւարտելով «Երկրագործութիւնը Որպէս Ուղիղ Ճանապարհ» աշխատութիւնը, որ իբրեւ ազգային քաղաքական տնտեսութեան բացառիկ մի ուսմունք, տարիներ ու տասնամեակներ շարունակ լինելու էր լիակատար ու բազմակողմանի, գաղափարական ու գործնական ծրագիր հա յոց գալիք սերունդների համար եւ, որը դառնալու էր դասական արժէք ազգային տնտեսագիտութեան մէջ, Միքայէլ Նալբանդեանը նաեւ մի ուղերձ հղեց երիտասարդութեանը. «...Մեր ազգի անցեալը տխուր է, այն օրերի պատմական յիշատակարաններից արտասուք է հոսում: Մեր ազգի ներկան թշուառ է, ստրկութիւնը եւ աղքատութիւնը բարձրաձայն խօսում են այստեղ: Եթէ յոյս ունինք ապագայի վրայ, նորա երեւեցուցիչը դուք էք: Ձեզանից կախւում է ազգի ապագան եւ ձեր վերայ է միակ յոյսը:

...Մի՛ մոռնաք, որ ձեր ապագան պիտի դատաստան կատարէ ձեր գերեզմանի վերայ, ինչպէս դուք դատում էք այսօր ձեր նախահարց ոսկերքը: ...Աշխատեցէ՛ք պայծառ յիշատակներ կտակել ձեր ժառանգներին: Կանխակալ կարծիքները, որպէսզի աւելի չասենք, պիտի պատերազմին ձեզ հետ, այս բնական է. բայց առիթ կայ եւ նոցանից օգուտ քաղելու, ուժը չէ կարելի զգալ, եթէ չկայ դիմադրութիւն, եւ մրցանակը, դժուարութեան չափով յարգ ունի: Թողէ՛ք որ մեռեալներին` թաղել իւրեանց մեռելները, նոցա արեւը մտած է. իսկ դուք կենդանի էք եւ ապագայի արշալոյսը ձեր գլխի վերայ է բացւում: Ձեր սակաւաթիւ լինելը, համեմատելով պէտքերի շատութեան, թո՛ղ չվհատեցնէ ձեզ, այն մարդը, որ զգում է իւր անձը կենդանի, պիտի յարի ձեզ, որովհետեւ կեանքի հոսանքը միայն մի ընթացք ունի — դէպի յառաջ: Յառա՜ջ... այնտեղ միայն կարող ենք հանդիպել մեր ազգի կենսանորոգ եւ որոտընդոստ յարութեան: Կենդանութիւն: Միշտ ձեր` Սիմէոն Մանիկեան»: Այո՛, Սիմէոն Մանիկեան: Թէեւ գիրքը հրատարակուելու էր Փարիզ եւ առանց գրաքննութեան, բայց Միքայէլը այս կեղծանունով էր ստորագրել իր աշխատութիւնը: Եւ հէնց այս պահից Միքայէլ Նալբանդեանը հասարակական գործիչին ու հրապարակախօսին իր մէջ սահմանազատելու էր ազգային ազատամարտի

առաջնորդից: Զուտ գաղտնապահութեան նկատառումներով, անշուշտ... Հիմա օր առաջ պէտք է նա Փարիզ հասներ... Ապրիլի սկիզբներին Միքայէլը դուրս ելաւ Լոնդոնից, գրպանի մէջ ունենալով երկու յանձնարարական նամակ: Նամակներից մէկը գրել էր երկու շաբաթ առաջ անձամբ ծանօթացած, բայց իսկական հայ»ի մասին վաղուց քաջատեղեակ Նիկոլայ Ալբերտինին, որ մէկ տարի առաջ Պետերբուրգի համալսարանի ուսանողական ընդվզումների առիթով ձերբա կալուել եւ վերջերս ազատուելով կալանքից, եկել էր Լոնդոն` Գերցենի եւ Օգարեովի հետ համագործակցելու պատրաստա կամութեամբ:

Միքայէլ Նալբանդեանի «Երկրագործութիւնը Որպէս Ուղիղ Ճանապարհ» աշխատութիւնը Ջանիկ Արամեանի հրատարակութեամբ:

«Նիկոլայ Ալբերտինին` Ստեփան Գրոմեկոյին, 1862 թ., Ապրիլ 4. «Ձեզ եմ

ուղարկում սոյն նամակը իմ լոնդոնեան ծանօթ Նալբանդեանի ձեռքով: Օգտուելով առիթից, կ’ուզենայի շատ բան ասել ձեզ: Եթէ չհասցնեմ ամէն ինչ հաղորդել, քանի որ նամակս գրելուն քիչ ժամանակ ունեմ, ապա կը լրացնի ինքը` Նալբանդեանը, մի մարդ, որ վայելում է լոնդոնցի ռուսների լիակատար յարգանքը»: Միւս յանձնարարական նամակը գրել էր Ալեքսանդր Գերցէնը:

Ալեքսանդր Գերցենը` Իվան Տուրգենեւին, 1862 թ., Մարտ 30. «Հայր Յոհան, սոյն երկտողը քեզ կը յանձնի ազնուագոյն ու չափազանց բարի հայ, բժշկութեան վարդապետ Նալբանդեանը: Սիրալիր ընդունիր նրան. կատարեալ արժանաւոր մարդ է: Վերջերս եղել է Կալկաթա, իսկ հիմա ուղեւորւում է թաթարաֆիննական Moskow քաղաք: Ի դէպ, գրում եմ հետեւեալը հաղորդելու համար: Ոմն Կումանին ինձ ասաց, թէ Կավելինը Փարիզ է: Այս ի՞նչ բան է, ինչո՞ւ չի գրում: Կից երկտողս յանձնիր նրան: Բայց, թերեւս, աւելի լաւ է` Նալբանդեանին ուղարկիր»: ՆԱՄԱԿԱՆԻ

«Գերցենի, Օգարեովի եւ Բակունինի հետ իմ ծանօթութեան մասին արդէն բացատրել եմ: Ես միանգամայն անտեղեակ եմ թէ՛նրանց դիտաւորութիւններին եւ թէ՛գործելակերպին»: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Ծերակուտային յանձնաժողովին տուած ցուցմունքից Մեր ապրած ժամանակներին անհրաժեշտ է հետեւողական ու հաւատարիմ լինել սեփական համոզմունքներին, ընդհուպ գլխապարտութեան հեռանկարը աչքի առաջ ունենալով, քանզի այդ հետեւողականութիւնը եւ այդ հաւատարմութիւնն են միակ պաշտպանը մեր արժանապատուութեան: Շատ դժուար է լինել հետեւողական, բայց եւ ամօթ է այդպիսին չլինելը: Միխայիլ ԲԱԿՈՒՆԻՆ Մարդիկ շատ աւելի մտերմանում են իրենց գործունէութեամբ: Յոհան Վոլֆգանգ ԳԵՈԹԷ Յանձնարարական նամակը գրելուց մի քանի օր անց, երբ Միքայէլ Նալ-

բանդեանն արդէն անցել էր Մանշը, Ալեքսանդր Գերցենը յանկարծ իմացաւ, որ այդ «բարի, կարեկցող եւ ոսկի հոգու տէր հայ»ը, չնայած իր բազմաթիւ հոգսերին ու գործերին, Բակունինին խոստացել է ի՛նչ գնով էլ լինի` նրա կնոջը սիբիրեան աքսորավայրից հասցնել Պետերբուրգ: Այս լուրը տհաճ անակնկալ էր ու արդար զայրոյթի պատճառ դարձաւ: Մեզ անյայտ է, թէ Բակունինի հետ ինչպիսի՛ ծանր զրոյց ունեցան Գերցենն ու

Օգարեովը Օրսեթ-Հաուզի պատերից ներս: Բայց այդ զրոյցի շարունակութիւնը եղաւ Գերցենի նամակը Տուրգենեւին: Ալեքսանդր Գերցենը` Իվան Տուրգենեւին, 1862 թ., Ապրիլ 9. «Նալբանդեանը շա՛տ, շա՛տ ազնիւ ու լաւ մարդ է: Թոյլ չտաս նրան Բակունինի կնոջն այստեղ բերել: Կից գրութիւնս յանձնիր Նալբանդեանին, եթէ, ի հարկէ, դեռ չի մեկնել»: Դժուար չէ կռահել, թէ այդ կից գրութեամբ Գերցենը ի՛նչ էր փորձում համոզել Նալբանդեանին: Եւ խնդիրը ո՛չ թէ Բակունինի կնոջը հեռաւոր աքսորավայրից բերելն էր, մի բան, որ կարող էր ու պարտաւոր էր անել ամէն մի նուիրուած ընկեր ու բարեկամ, այլ այն՝ որ լոնդոնեան կենտրոնի ղեկավարները երկիւղում էին, թէ Նալբանդեանը կարող է նաեւ բացայայտել իրեն: Մի բան որ, իսկապէս, տեղի ունեցաւ եւ, դժբախտաբար, հաստատեց Գերցենի մտավախութիւնը: Եւ սա այն դէպքին, երբ լոնդոնեան կենտրոնի մէջ ջանում էին Միքայէլին ընդհան-րապէս հեռու պահել քաղաքական կազմակերպական մասնաւոր գործերից, որովհետեւ նա՛ էր կովկասեան ու համահայկական ազատամարտի առաջնորդը, մասամբ նաեւ նրա՛ ձեռքին էին երկու բռնատիրութիւնների` Ռուսաստանի յեղափոխական եւ Թուրքիայի հայ ազատագրական պայքարի երասանները: Բայց ո՛չ Գերցենի եւ ո՛չ էլ Տուրգենեւի հորդորները չկարողացան խոստմնազանցութեան մղել Միքայէլին: Ուրեմն, դարձեա՛լ այդ նա էր` Նալբանդեանը, իր բացառիկ ընկերասիրութեամբ, հաւատարմութեամբ, խօսքի ու գործի կատարեալ ներդաշնակութեամբ: Եւ, ինչպէս միշտ, նա իրաւացի էր, որովհետեւ նուիրուած էր բարոյական իր ըմբռնումներին, որովհետեւ նրա բարեկամները, համախոհներն ու բազկակիցները, այո՛, թէեւ պէտք է խնայէին Միքայէլին, պէտք է ջանային ետ պահել նրան վտանգաւոր ձեռնարկներից, բայց ինքն էլ երբէք պէտք չէ դաւաճաներ իրեն: Վերջապէս, նա իրաւացի էր, որովհետեւ ինք զինքը քովից նայելով, չէր փորձում բնաւ թէեւ յաճախ հակասական, բայց միշտ էլ բարդ իր ամբողջական էութիւնը տրոհել պստիկ ու սիրուն յատկանիշների, որպիսիք հնարաւոր էր բաշխել աջ ու ձախ` բոլորին, բոլորին ու բոլորի՛ն դուր գալու ակնկալութեամբ: Գուցէ հէնց այդ լիարժէքութիւնը, ամբողջականութիւնն էր պատճառը, որ եթէ հայրենակիցների մէջ ունեցած բազմաթիւ չարակամների ու թշնամիների կողմից Միքայէլն արժանանում էր խոր ատելութեան, ապա օտար միջավայրը նրան գնահատում էր իբրեւ գործիչ եւ սիրում էր իբրեւ մարդ: Այս անգամ Փարիզ` Նալբանդեանի հմայքի «զոհ»ը դարձաւ Իվան Տուրգենեւը, որ շտապել էր իր տպաւորութիւնը յայտնել Միխայիլ Բակունինին եւ Ալեքսանդր Գերցենին:

Միխայիլ Բակունինը` Միքայել Նալբանդեանին, 1862 թ., Ապրիլ 24. «Ես, մենք բոլորս, շատ ուրախ ենք, որ դուք այդպէս դիւր էք եկել ծերուկ Տուրգենեւին, իսկ քանի որ զգացմունքները միշտ փոխադարձ են լինում, ապա, անկասկած, նա էլ ոչ պակաս ձեզ է դիւր եկել: Ես նրանից նամակ եմ ստացել եւ այս երեկոյ կը պատասխանեմ»: Իվան Տուրգենեւը` Ալեքսանդր Գերցենին, 1862 թ., Ապրիլ 28. «Նալբանդեանը իսկապէս հրաշալի երիտասարդ է, եւ ես անկեղծօրէն սիրեցի նրան»: ...Իսկ Միխայիլ Բակունինը ընկել էր խուճապի մէջ: Ենթադրելով որ Գերցենը չի սահմանափակւի սոսկ մի զրոյցով, այլեւ ի՛ր հերթին կը ջանայ Միքայել Նալբանդեանին ետ պահել վտանգաւոր ձեռնարկից (ինչպէս գիտենք, նրա այս ենթադրութիւնը բնաւ էլ անհիմն չէր), Բակունինը նամակ նամակի հե-տեւից էր ուղարկում Փարիզ` մերթ միայն կնոջ ճակատագրով ունեցած մտահոգութեամբ, մերթ յեղափոխութեան եւ ազատագրական շարժումներն ու դրանց հետ կապուած գործողութիւնները կազմակերպելու խորհուրդներով: Իվան Տուրգենեւ

Միխայիլ Բակունինը` Միքայէլ Նալբանդեանին, 1862 թ., Ապրիլ 24. «Իմ սիրելի Նալբանդեան, դուք հաւատարիմ ըն-կեր էք եւ սքանչելի կատարեցիք ձեր խոստումը: Շնորհակալ եմ: Հիմա երկու խնդրանք եւս. ջանացէք, որպէսզի դրամը շուտ ուղարկուի կնոջս: Եւ յետոյ. այն մասին, թէ նա պէ՞տք է Լոնդոն մեկնի կամ ոչ` չխօսէք ոչ ոքի, նոյնիսկ իմ հարա-զատների հետ: Իմ կամքն այն է, որ նա հնարաւորին չափ շուտափոյթ ժամանի Լոնդոն: Ուրեմն, սիրելիդ իմ ընկեր, նախ եւ առաջ ձեր ամբողջ եռանդը կենտրոնացրէք կնոջս Իրկուտսկից մինչեւ Տվերի նահանգ տեղափոխելուն: Միւս հարցերի մասին` յետոյ: Ես ձեր հասցէն ունեմ: Դուք եւս գիտէք, թէ ի՛նչ հասցէով պէտք է ուղարկէք ձեր նամակները ու նաեւ ձեր ձեռքի տակ ունէք մեր ծածկագրերը»:

Երկրորդ մարդը, որին Բակունինը կարող էր վստահել կնոջը աքսորավայրից տեղափոխելու գործը, վաղեմի բարեկամ Իվան Տուրգենեւն էր: Նա խոստացել էր մի քանի օրով մեկնել Լոնդոն, բայց շարունակ հետաձգում էր ուղեւորութիւնը: Իսկ անհամբեր Բակունինը շարունակ թախանձում էր Միքայէլին. «Մի՛ ուշացրէք, նրան դուրս քշէք Փարիզից: Մենք շատ ենք ուզում տեսնուել հետը, եւ ես յոյս ունեմ, որ գոնէ մէկ շաբաթ միասին կ’անցկացնենք»: Մի քանի օրից Նալբանդեանը մի նամակ էլ ստացաւ. Միխայիլ Բակունինը` Միքայէլ Նալբանդեանին, 1862 թ., Մայիս 6. «Սիրելիդ իմ ընկեր, յուսով եմ, որ իմ այս նամակը ձեզ կը գտնի ձեր` դեռեւս Փարիզ եղած ժամանակ: Տուրգե- նեւը, յիրաւի, սկսում է դառնալ ո՛չ տրամաբանական օրէնքների եւ ո՛չ էլ մաթեմատիկական հաւանականութեան ենթարկուող հեքիաթային մի էակ: Ե՞րբ է դուրս գալու Փա- րիզից, ե՞րբ կը հասնի Լոնդոն, ե՞րբ է վերադառնալու Ռուսաստան... այս ամէնը երեւի ո՛չ ոք, նոյնիսկ ինքը չի կարող ասել: Իսկ դրամը կնոջս պէտք է ուղարկել հնարաւորին չափ շուտ: Ուստի, խնդրում եմ, լուրջ խօսէք նրա հետ կամ, աւելի լաւ է` ցոյց տուէք իմ այս նամակը: Չի՛բարկանայ: Աշխա-տէք հնարաւորին չափ ճիշտ ու որոշակի իմանալ, թէ ե՛րբ կարող է եղբայրներիս անունով փոխարինաբար ուղարկել 2000 ռուբլին, որ նա խոստացել է տալ: Խօսէք Տուրգենեւի հետ, թող նա ձեզ որոշակի, խելքը գլխին եւ գործնական պատասխան տայ` կարո՞ղ է, չի՞ կարող, եւ ե՞րբ է կարող: Որպէսզի դուք եւս կարողանաք յոյս ունենալ նրա վրայ: Եթէ չի կարող, եթէ նոյնիսկ դոյզն ինչ անորոշութիւն կամ երկընտրանք կայ, թող շիտակն ասի: Այդ պարագային կ’որոնեմ ուրիշ միջոցներ, քանզի, կրկնում եմ` կինս ո՛չ մի աւելորդ րոպէ պէտք չէ Սիբիր մնայ: Իսկ թէ ինչո՛ւ չի կա-րող եւ պէտք չէ մնայ, այդ արդէն իմ գործն է, որ ենթակայ չէ որեւէ մէկի քննութեան: Իմ հաւատը Տուրգենեւի նկատմամբ անվերապահ կը լինէր, եթէ նա չունենար ինչ որ իռացիոնալ, երբէք չնախատեսուող եւ, ամէնից գլխաւորը, Փարիզ ամուր պահող եւ Լոնդոնից վանող մագնիսական մի ուժ*, այնպիսի մի բան, որ խառնում է մեր բոլոր հաշիւները: Իսկ ձեր նկատմամբ ես լիայոյս եմ ու վստահ»: Բայց շուտով Միխայիլ Բակունինին պէտք է անհանգստացնէր նաեւ Նալբանդեանի «դանդաղաշարժութիւն»ը, եւ հերթական նամակը այս անգամ ըսկըսուելու էր իսկապէս յուսահա-տական տողերով. «Սիրելիդ իմ բարեկամ, ուրեմն, այդպէ՞ս էք մեկնում Փարիզից: Տուրգենեւի պէս դուք եւս չէք ուզում տեղից շարժուել եւ ծպտուն էլ չէք հանում: Երեւի գործեր ունէք»: Անշուշտ, Միքայէլը գործեր ունէր: Նա էլ ի՛ր հերթին էր անհանգստանում Պոլսի համախոհների դանդաղկո-

տութիւնից, որովհետեւ օրերն անցնում էին, բայց մինչեւ հիմա նոյնիսկ լուր չունէր, թէ արդեօք Ջուզեպէ Մաձինիի նամակը կարողացե՞լ են տեղ հասցնել բարեկամները: Միեւնոյն ժամանակ անհրաժեշտ էր ոչ միայն հետամուտ լինել Զէյթունի ազատամարտի նախապատրաստութեանը, այլեւ անձամբ զբաղուել առաջին հայեացքից իր հետ որեւէ կապ չունեցող այնպիսի մի հարցով, որպիսին վառօդ պատրասելն էր: Նա սպասում էր «Վառօդի բաղադրութիւնը» գրքոյկին, որ իր խնդրանօք թարգմանել էր բարեկամներից մէկը: Ամէն բան պէտք է տեղին լինէր, ոչինչ երկրորդական պէտք չէ վրիպէր աչքից: Այլապէս չնչին մանրուքն իսկ կարող էր ճակատագրական լինել ամենաթէժ պահերին ու աղէտաբեր` ազատագրութեան պայքարի յաղթական աւարտի համար: Այս ամէնից զատ, նա շարունակում էր Հայաստանի քարտէզը հրատարակելու գործը եւ հիմնականին, ի հարկէ, զբաղւած էր «Երկրագործութիւնը Որպէս Ուղիղ Ճանապարհ» աշխատութեան հրատարակութեամբ: Յամենայն դէպս, Փարիզ մնալու բուն դրդապատճառը գրքոյկի հրատարակութիւնն էր, որ օր առաջ պէտք էր տարածել թէ՛Պոլսի եւ թէ՛Ռուսաստանի հայերի մէջ: Նոր ծանօթները, սովորաբար, դառնում են նորանոր հանդիպումների իւրօրինակ կենտրոններ: Այդպէս էլ Իվան Տուրգենեւը, որի տանը յաճախ էր լինում Միքայէլը: Եւ հէնց նրա տանն էլ տեղի ունեցաւ Միքայէլի ծանօթութիւնը Անդրէյ Նիչիպորենկոյի հետ: Մէկ տարի անց, Փարիզի ռուսական դեսպանութեան առա-ջադրած հարցերին պատասխանելիս` Իվան Տուրգենեւը կը գրի. «Պրն. Նիչիպորենկոյին հանդիպել եմ երկու անգամ միայն. 1860-ի ամռանը Օրլովի նահանգի իմ գիւղը, այնուհետեւ 1862-ի գարնանը` Փարիզ: Գիւղ եղած ժամանակ նա հիւրընկալւում էր դրացիներիս տանը եւ այցելութիւն կատարեց, կամենալով ծանօթանալ ինձ հետ: Ես նրանից ստացայ լռակեաց ու նուազ հետաքրքիր մարդու տպաւորութիւն: Այցե-լութիւնը բաւականին կարճատեւ էր, եւ նա գնաց, առանց որեւէ խօսք ասելու իր համոզմունքների մասին: Նրա գոյութիւնն արդէն բոլորովին մոռացել էի, երբ դարձեալ յայտնուեց` այս անգամ արդէն Փարիզ, որտեղ մեր հանդիպումը շատ աւելի կարճատեւ էր ու աննշան: Ես պատրաստուում էի մեկնել Ռուսաստան, իսկ նա խնդրեց մի փաթեթ յանձնել պրն. Սերնո-Սոլովիեւիչին: Պրն. Նիչիպորենկոն իմ տանը կարող էր նաեւ հանդիպած լինել պրն. Նալբանդեանին»: Նկատի ունենալով, որ Տուրգենեւը այս բացատրութիւնը տալիս էր լոնդոնեան քարոզիչների հետ ունեցած յարաբերութիւնների համար մեղադրուող երեսուներկու հոգու դատավարութեան առիթով եւ չնայած, որ իրեն հեռացած էր համարում Գերցենի, Օգարեովի, Բակունինի քաղաքական դիրքորոշումներից, այնուհանդերձ, պէտք է ջանար նուազագոյնս պատմել ինչ իրեն յայտնի էր եւ ինչ

այնքա՛ն հետաքրքրում էր քննչական յանձնաժողովին: Յամենայն դէպս, իրականութիւնն այն էր, որ հէնց Տուրգենեւի փարիզեան բնակարանի մէջ էլ Անդրէյ Նիչիպորենկոն Միքայէլին էր յանձնել Բակունինի յանձնարարական երկտողը, որ նա գրել էր իր այցետոմսի վրայ. «Մեր բարեկամ Նալբանդեանին` Գերցենից, Օգարեովից եւ ինձնից ընդհանուր եւ սրտագոյն ողջոյն: Խնդրում եմ սոյնը ձեզ յանձնող Ա. Ն. Նիչիպորենկոյին ընդունել որպէս մեր բարեկամի, որին դուք կարող էք վստահել նոյնպիսի անվերապահութեամբ, ինչպէս եւ վստահում էք մեզ»: Անդրէյ Նիչիպորենկոն սկզբնական շրջանին «Կոլոկոլ»ին աշխատակցող հեղինակներից էր, այնուհետեւ` «Հող եւ Ազատութիւն» կազմակերպութեան անդամ: 1862 թուականի գարնանը Օդեսա էր մեկնելու Ֆրանսայի ու Իտալիայի վրայով: Նա յանձնարարական երկտող ունէր ոչ միայն Բակունինից, այլեւ Գերցենից` Գարիբալդիին ներկայանալու համար: Միեւնոյն ժամանակ նա պէտք է Գարիբալդիին փոխանցէր Սաֆիի եւ Բակունին նամակները: Մարկոս Աւրէլիոս Սաֆին` Ջուզեպէ Գարիբալդիին. «Իմ այս գրութիւնը ձեզ կը յանձնի ռուս հայրենասէր պրն. Նիչիպորենկոն, որին երաշխաւորում եմ իմ եւ իմ բարեկամների` Գերցենի եւ Բակունինի անունից: Նա կարող է շատ կարեւոր ծառայութիւն ունենալ ժողովրդական ազատագրութեան գործին` սլավոնական ազգերի մասին իր գիտելիքներով: Մի կարճ ժամանակ Իտալիա մնալուց յետոյ Նիչիպորենկոն մտադիր է ճամբորդել մերձդանուբեան երկրներով, եւ դուք կարող էք օգտագործել նրա կապերը»: Միխայիլ Բակունինը` Ջուզեպէ Գարիբալդիին, 1862., Մայիս 10. «Կասկած չկայ, որ Ռուսաստանն արագ քայլերով գնում է դէպի յեղաոխութիւն: Ե՞րբ կը սկսուի այն: Ա՛յս է խնդիրը: Գուցէ 1863-ին, բայց գուցէ մի քանի տարի անց: Մենք գործադրում ենք հնարաւոր բոլոր ջանքերը, որպէսզի այն արագացնենք եւ միացնենք Եւրոպայի կենդանի ժողո- վուրդների շարժումին: Որտեղի՞ց կը սկսուի շարժումը: Արդեօք ազդանշանը Ֆրանսայի պատուախնդրութիւնն ու ներ-քին իրադրութի՞նը կը լինի: Թէ՞ այն կը լինի իտալական, հունգարական, սլավոնական, հայ եւ յոյն ժողովուրդների անակնկալ ապստամբութիւնը: Բայց, թերեւս, այնուհանդերձ, այն կը լինի ռուսակա՞ն յեղափոխութիւնը: Սրանք հարցեր են... Յամենայն դէպս, ջանք չենք խնայի, որպէսզի այդ ապստամբութիւնները սատարեն ու հասնեն մի նպատակի` Իտալիայի լիակատար ազատագրութեանը: Հարկաւոր չեն Ավստրիան եւ գերմանական տիրաալութիւնը, բայց դրա հետ մէկտեղ հարկաւոր չէ ցարիզմն ու ինքնաալութիւնը Ռուսաստանի մէջ: Դրա փոխարէն` բոլո՛ր ազատ ժողոուրդների ինքնավարութիւն եւ դաշինք»:

Միքայէլ Նալբանդեանն էլ իր հերթին, անշուշտ, յանձնարարութիւն ունէր Գերցենի ու Բակունինի «փոստատար»ին, քանի որ արդէն բազմաթիւ առիթերով, օգտագործելով նաեւ Մաձինիի հետ ունեցած մտերմութիւնը, Ջուզեպէ Գարիալդիի ուշադրութիւնը հրաւիրել էր Զէյթունի ազատամարտին: Բացի այդ, քանի որ Նիչիպորենկոն Օդեսա էր վերադառնալու Պոլսի վրայով, ապա մի շարք յանձնարարութիւններ էլ նա ունէր Յարութիւն Սւաճեանին ու Սերովբէ Թագւորեանին: Բայց Անդրէյ Նիչիպորենկոյին չէր վիճակուելու լինել եւրոպական ու ռուսական յեղափոխութիւնների եւ հայկական ազատամարտի կապաւորն ու զինուորը: Որովհետեւ մի քանի շաբաթ անց հէնց նրանից էլ ծայր էր առնելու ձախողումների, այնուհետեւ` ձերբակալութիւնների շղթան... Շարունակենք, սակայն, աչքի անցկացնել գարնանային այդ մի քանի ամիսերի ընթացքին գրուած նամակները, որոնցից կարելի է ստանալ այնպիսի տպաւորութիւն, թէ «Եւրոպան եւ Ռուսաստանը պարուրել է թարմ հողմերի շունչը, որոնք նաեւ կուտակում են ամպրոպաբեր թուխպեր եւ ուր որ է` սկսուելու է բնութեան խենթ ուժերի իսկական մի արհաւիրք»: Ահաւասիկ Բակունինի նամակները, որոնք մէկը միւսի հետեւից Փարիզ էին հասնում Նալբանդեանի հասցէով. «Այստեղ շատ ռուսներ կան: Մտերմացել եմ իսկապէս մի լաւ ու օգտակար մարդու` Նիկոլայ Վորոնովի հետ: Յունիսին կը լինի Պիտեր եւ նամակ կը բերի ինձնից: Նրան սովորեցրէք, թէ ինչպէ՛ս նամակագրական կապ պահպանի Պետերբուրգի, Մոսկուայի, նաեւ Կոստանդնուպոլսի վրայով: Եւրոպական ու ասիական յարաբերութիւնների մէջ նա օգտակար կը լինի: Ուստի, վատ չէր լինի նրան երաշխաւորել թիֆլիսցի այն բարի մարդկանց, որոնք իրենց հերթին ծանօթ լինէին պոլսեցի բարի մարդկանց... Ի դէպ, հէնց նոր յիշեցի, որ չունեմ փարիզաբնակ ձեր հայրենակցի հասցէն: Խնդրում եմ, գրէ՛ք»: «Նա ձեզ հետ կը քննարկի մեր ապրանքը Կովկաս հասցնելու նոր հնարաւորութիւնը: Գաղափարն այսպիսին է. Տրապիզոնից դէպի կովասեան ափերն են նաւարկում թուրքական փոքր նաւեր, որոնք զբաղուած են մաքսանենգութեամբ: Իսկ լեռնականները, որոնք իրաւունք ունեն լեռներից վառելափայտ անցկացնել ռուսական բոլոր պահակակէտերով, այսինքն` Սեւ ծովին յարող ամբողջ եզերքով, վառելափայտի կապուկների մէջ թաքցրած` բազմիցս անցկացրել են նաեւ լոնդոնեան արգելուած մեր ապրանքները... Երկու տող գրէք պոլսեցի ձեր գործունեայ վաճաականներից մէկին, ում կարող էիք երաշխաւորել, եւ համոզէք, որ այդ գործով յարաբերու-թիւններ հաստատի Տրապիզոնի մաքսանենգների հետ: Եթէ Պոլիս գտնէք այդպիսի մէկին, ապա խնդրէք` թող ուղղակի ինձ գրի ա՛յն հասցէով, որ օգտագործում էք հարկ եղած դէպքում»:

Իսկ նախիջեւանեան համախոհները գրում էին. «Միայն շատ եմ խնդրում ձեզ. պէտք է խոհեմութեամբ, հեռատեսութեամբ եւ համբերութեամբ գործը գլուխ բերել: Մի՛ եղանաք, հիմա ամէն կողմից նայում են ձեր եւ մեր վրայ (թէեւ ոչինչ չենք արել բացի լաւից, ոչինչ չգիտենք բացի ճշմարտութիւնից), ուրեմն, պէտք է զգուշութիւն: Մեր բարե-կամները բոլորն էլ լաւ են եւ հաւատարիմ իրենց սկզբունքներին: Այսպիսի ժամանակներին անհրաժեշտ են արտաքուստ փոքր-ինչ պարկեշտութիւն, խոնարհութիւն, եւ հարկ է լուռ ու մունջ մնալ»: Երկրներ ու մայրցամաքներ կտրող անցնող այս նամակների մէջ, բացի գործարար ու ծածկագրած յանձնարարութիւններից եւ լուրերից, հանդիպում են նաեւ սրտառուչ տողեր, որոնք այդ բացառիկ մարդկանց` ժողովուրդների ազատագրութեան նուիր- եալների տղամարդկային ճշմարիտ բարեկամութեան ապացոյցներ էին: ...Դեռեւս Լոնդոն եղած ատեն, երբ գրեթէ ամէն օր դուրս էին գալիս զբօսնելու, Բակունինը շարունակ խնդրում էր Նալբանդեանին` մակագրութեամբ մի լուսանկար նուիրել իրեն: Միքայէլը, վերջապէս, մտել էր լուսանկարչատուն, բայց լուսանկարուել էր լրագիրը բացած` կարդալիս, եւ մէջքով դէպի դիտողը: Այս տարօրինակ լուսանկարն ստանալով` հասկացե՞լ էր արդեօք միշտ յախուռն ու անզգոյշ Բակունինը իր բարեկամի նուրբ ակնարկը` յայտնի չէ մեզ: Բայց Նալբանդեանի այս սրամիտ արարքը մեծ աշխուժութիւն էր առաջացրել ՕրսեթՀաուզի մէջ: Յիշելով Բակունինի թախանձանքը, Միքայէլը իր լուսանկարն արդէն Փարիզից ուղարկեց ոչ միայն նրան, այլեւ Գերցէնին, Օգարեովին եւ Տխորժեւսկուն: Միխայիլ Բակունինը` Միքայէլ Նալբանդեանին, 1862 թ., Մայիս 18. «Շնորհակալութիւն լուսանկարիդ համար: Երկուսը վերցրի ինձ, մէկը` նստած, միւսը` կանգնած դիրքով... Տեսնո՞ւմ էք, ինչպէս եմ ձեզ սիրում, նոյնիսկ երիտասարդ Գերցենին նեղացրի: Ինչքա՜ն կ՛ուրախանայիք, եթէ տեսնէիք, թէ որպիսի բերկրանքով Գերցենն ու Օգարեովը ինձնից ընդունեցին լուսանկարները»: Ու դարձեալ` նամակներ, նամակնե՛ր, նամակնե՜ր...

«Այն ամէնը, ինչ գիտեմ ձեր մասին, ինձ ստիպում է յուսալ, որ մեր խոհերը նոյնն են, եւ դուք օգտակար էք համարում միանալ մեզ: Առաարկում եմ օգտագործել այս առիթը: Ամպրոպը մօտալուտ է, եւ երբ ճայթի` արդէն ուշ կը լինի մտածել նախապատրաստութիւնների մասին: Այն ժա-մանակ մենք պէտք է

գործենք, բայց գործելու համար անհրաժեշտ է գիտենալ, թէ ո՛ւր ենք գնում, ո՛ւմ հետ եւ ինչպիսի՛ուժերովև: «Ճանապարհը բաց է. կարծում եմ ձեզ կ՛առաջարկեն գրքեր տարածել Մոսկուա: Աստուծոյ սիրոյն, այդ գործը յանձն չառնէք: Գտէք աւելի յարմար մէկին: Ձեր գործն այնքան կարեւոր է եւ դուք այնքան անհրաժեշտ էք ու անփոխարինելի, որ պէտք չէ զբաղուէք մէկ ուրիշ գործով եւս»: ...Յետոյ` ծածկագրեր. Միքայէլ Նալբանդեանի գաղտնանունը` Պէոտր Ցիւրիկով, Բակունինը` Բրիկալով, Տուրգենեւը` Լարիոն Անդրէյեւիչ, Գերցենը` բարոն Թիզենհաուզէն, Օգարեովը` Կոստեորով, Մարքիզ դը Տրավերսէն` Կոմս, Վորոնովը` Վանդերման, Կելսիեւը` Ռուդակով: Դարձեալ ծածկագիր. Կառավարութիւնը` Դուրնով, Գաղտնի ոստիկանութիւնը` Սլեպնէով, Հայաստանը` Մոսկուա, Թուրքիան` Ղրիմ, Սլավոնները` գերմանացիներ, Յոյները` թաթարներ, Տրապիզոնը` Թրիէստ, Կոստանդնուպոլիսը` Վիէն, Աքսորուածը` մեկնել է գործով, Յեղափոխականը` վաճառական, Բերդը` հրուշակի խանութ, Բանտը` սրճարան, Կոմիտէն` սեղանաւոր: Մէկ ուրիշ ծածկագիր. Կիլիկայի մէջ գաղթականութիւն հաստատել` բամբակի մշակութիւն, Ռուսաստանը` Սամսոնի բարեկամ, Իտալիան` Ճենովայի բարեկամ, Լեհաստանը` Թրիէսթի բարեկամ,

Գարիբալդին` Լիվորնոյի բարեկամ, Հայաստանը` հիւանդ, Մաձինին` պարոն Մարտիրոս, Բակունինը` պարոն Ամլիկար: Յետոյ` նորից նամակ... Մի նամակ, որին Նալբանդեանը անհամբերութեամբ էր սպասում եւ, որը դարձեալ պէտք է տակնուվրայ անէր նրան, քանզի ազատամարտի նախապատրաստութեան այս եռուն օրերին, պարզւում էր, որ հայերը մեծ հաշւով գործողութիւններ սկսելու եւ սկսուածն էլ աւելի ծաւալելու փո-խարէն, դարձեալ զբաղուած են մանր ու ճղճիմ իրենց խնդիրներով, զբաղուած են իրենց ազգասիրութիւնը ապացուցելով, իսկ ապացուցելու համար էլ զբաղուած են ընդամէնը կուրծք ծեծելով... Ինչքա՞ն պիտի շարունակուի ազգային բնաւորու-թիւն դարձած այս անհեթեթ յատկանիշը, դեռ քանի-քանի՛տարի ու տասնամեակ հայերը պէտք չէ ունենան համազգային ապագայի գաղափար եւ չպիտի կարողանան համախմբուել` պայքարելու յանուն այդ ապագայի: Մարդ կարող է ծանր յուսահատութիւն ապրել, կարող է նահանջել, կարող է, վերջապէս, գրողի ծոցն ուղարկել ամէն բան... Բայց Միքայէլը այն հզօր անհատականութիւններից մէկն էր, որոնք հնագոյն ժամանակներից ի վեր մերթ ընդ մերթ յայտնուելով ժողովրդի պատմութեան ամենատարբեր շրջանների մէջ` ապրել ու գործել են` հաւատարիմ մնալով Իմաստուն Հայի պատուիրանին. «Ճամբայ ելնելուց յետոյ պէտք է միայն առաջ քայլես մինչեւ վերջին շունչդ»... Եւ հէնց այդ բացառիկ մարդիկ են, որ քայլելով միայն առաջ, եւ առաջ քայլելով մին-չեւ վերջին շունչը` ոտքի են հանում ժողովրդին, ոգեկոչում են համախմբւածութիւն, դարձնում են հաւաքական մի ուժ` յառաջադիմելո՛վ ապրելու եւ ապրելո՛վ յառաջադիմելու համար: Իսկ այս վերջին ծրագիրը, ազա՛տ ապրելով յառաջադիմելու ծրագիրը կենսական անհրաժեշտութիւն է հազարամեակների խորքից եկած, ինչ որ չափով իմաստացած, բայց եւ ինչ որ տեղ էլ յոգ-նած ժողովրդի համար... Ուրեմն, Միքայէլին այսպէս յուզող նամակը հասաւ այն ժամանակ, երբ նա Պետերբուրգ մեկնելուց առաջ իր վերջին յանձ-նարարութիւններն էր տալիս Փարիզի ու Լոնդոնի բարեկամներին: Սերովբէ Թագւորեանը` Միքայէլ Նալբանդեանին, 1862 թ., Մայիս 26. «Փարիզից գրած նամակդ ստացայ: Հին ծածկագրերի ցուցակը, որ ուղարկել էիր չեմ յիշում ո՛ր նամակի հետ, նոյնպէս ստացել եմ: Ների՛ր, որ նամակերիդ ըստ իրենց կարգի չեմ պատասխանում: Ես հիմա խելացնոր մի մարդ եմ դարձել: Այստեղ մեր ազգի մէջ ամենափոքր մի գործ անելն էլ մարդ կը սպանի: Դու տրտնջում ես մեր դանդաղաշարժութիւնից եւ միանգամայն իրաւացի ես: Բայց մեկնելով մեր քաղաքից, դու բոլորովին մոռացել ես մեր ազգի բնոյթը: Ճիշտ խօսք է, երբ եզան

մէկը սկսի կաղալ, դժուար է այլեւս լուծը քաշել: Դու նեղանում ես, որ մինչեւ հիմա չեմ փոխանցել պարոն Մարտիրոսի նամակը...» Յիշո՞ւմ էք, ծածկագրի համաձայն, «պարոն Մարտիրոս» ասելով հասկանում էին Ջուզեպէ Մաձինիին: «...Բայց աղաչում եմ, պաղարիւնութեամբ լսիր ասելիքս: Այն ժամանակից ի վեր, որ մեկնել ես մեր քաղաքից, ես աշխատում եմ ստանալ այն, ինչի մասին պարոն Մարտիրոսին ասել ես, թէ ունենք, որպէսզի նամակն էլ համարձակօրէն յանձնենք նրա մարդուն: Բայց իզուր: Ազգի մէջ եղած ու երբէք չվերջացող խնդիրները եւ այն մարդկանց գործելակերպը, որոնց մի քանի ամիս առաջ վստահում էինք, բայց հիմա վստահութեան տեղ չեն թողել, միայն տհաճութիւն չէ, որ պատճառում են, այլ անսահմանօրէն վհատեցնում են մեզ»: Ի՞նչ էր պատահել... Այդ ի՞նչ վհատութիւն էր: Տարուց ի վեր ունենալով ազատամարտի գաղտնի կազմակերպութիւն, ունենալով այդ կազմակերպութեան խելացի ու գործին նուիրուած ղեկավարներ, ունենալով գործելու յստակ մշակուած ծրագիր, որի վերջնական նպատակը թերեւս կանո- նաւոր բանակ ունենալն ու Զէյթունի լեռնական հայերի միացեալ ուժերով Թուրքահայաստանն ազատագրելն էր: Այդ նպատակին ծառայելու էին դրամական վիթխարի միջոցներ, որպի-սիք էին հնդկահայոց կտակներից Նալբանդեանի հասանելիք տոկոսներն էին կատարած աշխատանքի համար: Իր վաստակածը նա պահ էր տուել Իտալիայի դրամատներին եւ օգտագործուելու էին զէնք ու զինամթերք ապահովելու, այլեւ Գարիբալդիի վարձու հազարեակը ազատագրութեան պայքարի մէջ ներգրա-ւելու համար: Արդէն հասունացող իրադրութեան մէջ ձգձգւում էր կոմիտէ ստեղծելը եւ եւրոպական ու ռուսական պայքարի ընդհանուր համակարգի մէջ մտնելը: Սա կարեւոր հանգամանք էր: Բանն այն է, որ եւրոպական ու ռուսական յեղափոխու-թիւնները եւ հայկական ազատամարտը ծայր էին առնելու միաժամանակ ու համաձայնեցուած գորողութիւններով, որպէսզի բռնատիրութիւններից եւ ոչ մէկը հնարաւորութիւն չունենար օգնելու միւսին: ...Բայց շարունակենք ծանօթանալ նամակին, չմոռանալով, որ ծածկագրի համաձայն «սեղանաւոր» ասելով պէտք է հասկանային «կոմիտէ»: «Հիմա պատկերացրու. մեր քաղաքի մէջ սեղանաւոր չու-նենալով, սակայն, ասենք, որ ունենք` ոչ միայն ինքս կ’ընկնեմ ծայրայեղ դժուարին կացութեան մէջ, այլեւ վարկաբեկած կը լինեմ ընկերութիւնը: Ինչ վերաբերում է անձամբ ինձ, ապա քո տնօրինութիւնը իրականացնելու գործի առումով վստահ եղիր վրաս... Եւ, եթէ լաւ մտածելուց յետոյ, այնուհանդերձ վճռես, որ նամակը պէտք է յանձնուի ըստ պատկանելոյն, ապա, անտարակոյս, այդպէս էլ կը լինի: Մտածի՛ր ու գրի՛ր»:

Այնուհետեւ. «Պէտք է, որ քո եռանդուն խառնուածքով մի քանի հոգի լիներ այստեղ, որպէսզի կարողանայինք փոքր-ինչ արագ շարժուել: Մեծ դժուարութիւններ եմ կրում գործակցողներիս հետ: Տաւրոսից մի վարդապետ եկաւ եւ արդէն քանի օր է աշխատում եմ առեւտուր անել հետը: Հազիւ կարողացանք քսան-երեսուն հոգով հաւաքուել... Մի քիչ դրամ ես տուեցի, մի քիչ էլ` մեր բարեկամներից մէկը, որպէսզի թէ՛անհրաժեշտ դասագրքերը գնի ու թէ՛ճանապարհածախս ունենայ»: Վերծանելով, դժուար չէ հասկանալ այս տողերի բուն նշանակութիւնը, թէ Զէյթունի լեռնականների կողմից եկած պատւիրակի հետ բանակցութիւններ են վարել գաղտնի ընկերութեան անդամները, որոնք հաւաքուել են մեծ դժուաութեամբ: Իսկ Թագւորեանն ու «բարեկամներից մէկը» դրամ են տրամադրել զէյթունցիների պակասը հոգալու համար: Սերովբէ Թագւորեանը նամակն աւարտում էր մի այնպիսի ցաւով, որ արդէն տարիներ ի վեր մորմոքում էր Միքայէլին` ամէն անգամ ազգա-յին բարոյականութեան եւ առանձին մարդկանց ցուցադրական ազգասիրութեան վրայ խորհելիս: «Մեր ազգը քիչ է աշխատում կամ աշխատում է այնպիսի գործ անելու համար, որպիսին դու արհամարհում ես: Եւ կամ էլ, պարզապէս, զբաղւում է ցուցամոլութեամբ: Երբ հարցը վերաբերում է ազգասիրութեան, բոլորն էլ խօսում են մեծադղորդ. ոմանք կեղծաւորութիւն են անում, ոմանց սէրն էլ շատ գաղջ սէր է: Իսկ երբ բանն հասնում է գործողութեան, տեսնում ես շուրջդ գրեթէ մարդ չկայ: Այս ամէնի մասին խօսելով, մենք սակայն, պէտք չէ յուսահատուենք: Ես մտադիր եմ միշտ աշխատել, թէեւ այդ աշխատանքը շատ շուտով ինձ կը ծերացնի»: Սերովբէ Թագւորեանը իրաւացի էր: Պէտք չէ յուսահատուել: Պէտք չէ յուսահատուել ամէն քայլափոխի ու ամենուրէք դէմ առ դէմ հանդիպելով երեսպաշտական այն ազգասիրութեան կամ հայրենասիրութեան, որն արտայայտուում է միայն խօսքերով: Դեռ աւելին. որպէս գերագոյն չարիք` Հայի գլխին պայթում է այն անբարոյականութիւնը, երբ «ազգասիրութիւն» կամ «հայրենասիրութիւն» պոռալով, ազգի հայրացու լինելն ակնկալողները իրենց գործունէութեամբ մատնում են, դաւաճանում են, դէպի գերութիւն եւ ստրկութիւն են առաջ-նորդում դիւրահաւատ ու իր իսկ ստեղծած «հեղինակութիւններ»ի ձեռքը կրակն ընկած ժողովրդին: Եւ այն էլ ինչո՜ւ... Իրենց անցողիկ ու փուչ կեանքի ընթացքին մի կերպ ճանկած իշխանութիւնն ու ինչքը պահելու, իրենց անուան շուրջ հէնց այդ իշխանութեամբ ու ինչքով փառքի լուսապսակ ստեղծելու համար... Մոռանալով, սակայն, որ իշխանութեամբ, բանսարկութեամբ եւ ինչքով յափշտակած լուսապսակը անպայման պիտի խաւարի եւ անէանայ, քանզի այն

սնւում է լիքը քսակից եւ ոչ թէ հարուստ հոգիից: Ցաւալի է, անշուշտ... Բայց ի՞նչ արած... Դարձեալ իրաւացի է Սերովբէն. իրենք նուիրուած են մի գործի, որ մարդուն պէտք է ծերացնի: Արդեօք իրեն` Միքայէլին, վիճակուա՞ծ էր ծերանալ: Արդեօք նա ունենալո՞ւ էր իր ջանադիր, անձնուրաց, խենթ աշխատանքի արդիւնքը ապրած տասնմեակների վրայով տեսնելու եւ գնահատելու մարդկային պարզ ու համեստ երջանկութիւնը: Ար-դեօք նա ունենալո՞ւ էր իրենից յետոյ եկող սերունդի դատաստանի առաջ կանգնելու հնարաւորութիւնը... Մի դատաստան, որի առաջ կանգնել` նշանակում է ոչ միայն ճշտել արածիդ ու ստեղծածիդ բուն արժէքը, այլեւ համոզւել, թէ քեզնից յետոյ եկողները պատմութեան համար անաչաութեամբ դատելով կատարածդ գործն ու որոշելով քո տեղը, կ’ունենան նաեւ այնքան ուժ, որպէսզի ըմբռնեն ու շարունակեն քո Ոգին, եւ քո Սիրոյ, եւ քո Ատելութեան խորհուրդը... ՇՐՋԱՆԸ ՓԱԿՒՈՒՄ Է Թշնամիները այնպիսի զօրութիւն չունեն, որ կարողանային մոլորեցնել մեզ` մեր ուխտեալ ճանապարհից, մեր աստղն է առաջնորդում մեզ, եւ մենք ընթանում ենք բախտորոշ ճանապարհով: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Որքան աւելի ազատ են հասարակութեան մէջ ապրող բոլոր մարդիկ, այնքան աւելի է այդ հասարակութիւնը մարդկային էութիւն ստանում: Միխայիլ ԲԱԿՈՒՆԻՆ

Եթէ Լոնդոնի մէջ հայրենակիցներին հանդիպելու եւ Գերցենի տուն մուտք ունենալու համար իւրօրինակ մի նախասրահ էր Թրիուբների գրախանութը, ապա Պետերբուրգ, Նեւսկի պողոտայի վրայ բացուած Սերնո-Սոլովիեւիչի գրախանութը գաղտնի կազմակերպութեան անդամների հանդիպման վայրն էր... Եւ ո՛չ միայն գրախանութի մէջ էին այս կամ այն կերպ խաչւում յեղափոխական շարժման մասնակիցների ուղիները: Վերջերս, ընդամէնը մի քանի ամիս առաջ Ելիսեեւի տանը բացուել էր Շախմատային ակումբը, որի մասին Երրորդ բաժանմունքի գործակալը արդէն շարադրել էր մի լրտեսագիր: «Կասկածելով, թէ օրերս բացուած Շախմատային ակումբը ինչ որ գաղտնի դեր է ունենալու, քանզի ց’այսօր ցուցակագրուած անդամները բացառապէս պատ-

կանում են գրողների ու գիտնականների դասին, ամենայն կերպ ջանացել ենք իմանալ, թէ ի՛նչ հիմունքներով է ստեղծուել ակումբը: Ասում են տեղւոյս գրողները գրական ակումբ հիմնելու թոյլտուութիւն են խնդրել եւ, սակայն, մերժուել են: Այնժամ մէկը յիշել է, որ այստեղ, Դեմութի հիւրանոցի մէջ երբեմնի գործող շախմատային ակումբը գոցուած է եւ այս հանգամանքը օգտագործեցին գրողները, որպէսզի Շախմատային ակումբի անուան տակ բացեն իրենց ակումբը: Գրողների համար այս անգամ խոչընդոտներ չեղան: Իսկ հաւաքոյթներին վերաբերող արգելքները շրջանցուեցին: Ասում են, թէ արդէն անդամագրուել են շուրջ երկու հարիւր հոգի: Շախմատային ակումբի մէջ թղթախաղով չեն զբաղւում, խաղում են միայն շախմատ եւ դոմինո, բայց այդ խաղերն էլ, ասում են, սոսկ պատրուակ են հաւաքուելու համար»: Գաղտնի ոստիկանութեան գործակալը բարեխղճօրէն էր կատարել իր պարտականութիւնը: Յիրաւի, Շախմատային ակումբի մէջ քննարկւում էին քաղաքային դումայի շէնքի սրահի մէջ կազմակերպուած համալսարանական դասախօսների հրապարակային դասախօսութիւնները, Ժողովրդական լուսաւորութեան նախարարի գրաքննչական նախագիծը, ազատ մամուլի հարցերը... Բայց գաղտնի ոստիկանութեան շեֆ Դոլգորուկովին, թագաւորին ու նրա կառավարութեանը ամէնից աւելի անհանգըստութիւն պատճառեց Ապրիլ 4-ին ըստացուած այն տեղեկութիւնը, թէ ակումբի անդամների մէջ առանձնակի մի հետաքրքրութիւն կայ սահմանադրութեան նկատմամբ: Ակումբականները բացայայտօրէն խօսում էին, թէ կառավարութեան ինչինչ զիջումները կատարւում են «դժգոհների բերանները ծեփելու համար» միայն: Շատերն ուղղակի ասում էին. «Մեզ հարկաւոր է ո՛չ այնպիսի սահմանադրութիւն, որպիսին ուզում են տալ, այլ այնպիսին, որպիսին ուզում ենք մենք: Իսկ մեր ուզածը առանց արիւնահեղութեան չենք ստանայ»: Գրախանութից ու Շախմատային ակումբից զատ, հանդիպումների վայր էր հանրային գրադարանը, որ նոյնպէս նոր էր բացուել ու դարձել նշանակալի երեւոյթ Պետերբուրգի կեանքի մէջ: «Սերնո-Սոլովիեւիչի հանրային գրադարանի ընթերցասրահի մէջ դրուած էր մի խոշոր կլոր սեղան, որ պայծառ լուսաւորւում էր մի քանի եղջիւր ունեցող գազային լապտերով: Ընդհանրապէս, սենեակը ընդարձակ էր ու տրամադրող,— պատմում է Ականատեսը:— Պարոն Սերնո-Սոլովիեւիչը բաժանորդագրուած էր շուրջ քառասուն պարբերականի եւ արտասահմանեան մի քանի հանդէսների»: Եթէ Պետերբուրգը հիացած էր նոր բացուած գրախանութով ու գրադարանով, ապա առաւել եւս զարմացած էր, երբ վաճառասեղանի առաջ յայտնուեց մուգ ակնոցով երիտասարդ ու գեղեցիկ մի կին, որ «այն ժամանակ նոյնքան արտառոց երեւոյթ էր, որքան Պետական Խորհրդի մէջ ծառայող լիսէյականի` վաճառական դառնալը»: Իսկ վաճառական դարձած երբեմնի լիսէյականը, ինչպէս, անշուշտ, արդէն կռահեցիք, հէնց ինքը` Սերնո-Սոլովիեւիչն էր: ...Գործի բերումով Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը ընդունելութիւն էր խնդրել

Պետերբուրգի գեներալ-նահանգապետ իշխան Սուվորովից: Մօտենալով այցելուին, իշխանը հարցրել էր.

— Դուք ո՞վ էք: — Առաջին գիլդիայի վաճառական Սերնո-Սոլովիեւիչը: Գեներալ-նահանգապետը ընդհանրապէս սիրում էր խօսել օտար լեզուներով եւ, զննելով այցելուի բարեկիրթ ու ազնուական արտաքինը, նրան դիմել էր ֆրանսերէն: Սերնո-Սոլովիեւիչը պատասխանել էր: Իշխանը խօսել էր գերմաներէն: Այցելուն դարձեալ պատասխանել էր: — Բայց դուք ո՞վ էք,— կրկնել էր հարցը զարմացած գեներալ նահանգապետը: — Առաջին գիլդիայի վաճառական Սերնո-Սոլովիեւիչը: Իշխանը շարունակել էր զրոյցը անգլերէն եւ անգլերէն էլ ստացել էր պատասխանը: Այնուհետեւ հարց էր տուել իտալերէն եւ պատասխանը ստացել էր իտալերէն: — Գրո՛ղը տանի,— ապշել էր իշխան Սուվորովը:— Վերջապէս, դուք ո՞վ էք: — Առաջին գիլդիայի վաճառական Սերնո-Սոլովիեւիչը: — Որտե՞ղ էք սովորել: — Լիսէյ: — Որեւէ տեղ ծառայե՞լ էք: — Ծառայել եմ: — Որտե՞ղ: — Պետական Խորհրդի մէջ: Պետերբուրգի գեներալ-նահանգապետը գլուխը կորցրել էր: Նրա մտքի ծայրով իսկ չէր կարող անցնել նման «անհեթեթութիւն»: Ի՛նչ խօսք, այս պարագային եւս, չնայած գրադարանն ու գրախանութը, իրօք, գոյութիւն ունէին, սակայն, թէ՛ Սերնո Սոլովիեւիչի «վաճառականութիւն»ը եւ թէ՛ նրա «առեւտրական տուն»ը իրականութեան մէջ հետապնդում էին այլ նպատակներ: Բանն այն է, որ Չերնիշեւսկիից եւ Դոբրոլիւբովից յետոյ Սերնո-Սոլովիեւիչը ռուսական յեղափոխական շարժման ներքին կենտրոնի առաւել երեւելի ղեկավարն էր, «Հող եւ Ազատութիւն» պետերբուրգեան կենտրոնը ստեղծողներից մէկը: Եւ եթէ ընդամէնը մի քանի ամիս առաջ, 1861-ի ամրանը նա աշխուժ մասնակցութիւն ունէր գաղտնի ընկերութեան կազմակերպչական սկզբունքներն ու ծրագրային պահանջները մշակելու գործին, ապա հիմա նա եռանդուն գործունէութիւն էր ծաւալել Պետերբուրգի եւ գաւառների յեղափոխական ուժերը համախմբելու համար: Յեղափոխական քարոզչութեան եւ գաղտնի աշխատանքներ ծաւալելու համար բացառիկ էր գրադարանի ու գրախանութի դերը: Սերնո-Սոլովիեւիչի շուրջ հաւաքւում էր նաեւ երիտասարդութիւնը: Լինում էին հետաքրքիր քննարկումներ, որովհետեւ երիտասարդները հնարաւորութիւն ունէին կարդալու այն ամէնը, ինչ ուզում էին: Այցելելով գրադարան եւ գրախանութ «հնարաւոր էր իմանալ քաղաքական ու գրական նորութիւնները, որոնք չէին հրապարակւում մամուլի մէջ,

հնարաւոր էր հանդիպել բոլոր ականաւոր մարդկանց եւ յաճախ էլ մօտից ծանօթանալ նրանց»: Շախմատային ակումբը եւ Սերնո-Սոլովիեւիչի գրախանութն ու գրադարանը, բնական է, շուտով գրաւեցին Երրորդ բաժանմունքի գործակալների ուշադրութիւնը: Ընդհանրապէս, որեւէ աշխուժութիւն, կեանք կամ շարժում լրջօրէն անհան գստացնում էր կառավարութեանը: Եթէ առաջ այդ անհանգստութիւնը ծնւում էր հանգիստ, ճահճային խաղաղութեամբ առօրեան խաթարելու վախից, ապա գարնանային այս օրերին սարսափելի էր յեղափոխական շարժման հասունացումը: Իսկ ամէնից վտանգաւորը ճշմարիտ խօսքն էր: Եւ ճշմարիտ խօսքն ասողներից մէկն էլ Սերնո-Սոլովիեւիչն էր: Եթէ նոյնիսկ մոռացուած լինէր մի քանի տարի առաջ Ալեքսանդր Երկրորդին յանձնած նամակի պատմութիւնը (մի բան, որ բացառւում էր), ապա հետագային Սերնո-Սոլովիեւիչի յօդուածներն ու գրքոյկները բնաւ չէին վրիպել գաղտնի ոստիկանութեան ամենատես աչքից: Զորօրինակ, պահանջելով գիւղացիների լիակատար ազատութիւն եւ համոզուած լինելով, թէ նրանք այդ ազատութիւնը պէտք է ստանան անպայման հողի հետ միասին, իր այս դրոյթը նա բացատրում էր Ռուսաստանը տիրող տնտեսական ճգնաժամային իրադրութեամբ.

«Մեր տէրունական ելեւմուտը հազիւ թէ աւելի վատթար վիճակի է երբեւէ եղել: Մետաղադրամը գրեթէ դուրս է եկել շրջանառութիւնից, իսկ շուկան ողողուած է թղթադրամով, որի նկատմամբ այլեւս վստահութիւն չի մնացել: Եւ այս պայմանների մէջ,— շարունակում էր Սերնո-Սոլովիեւիչը.— տխուր բան է տեսնել, թէ ի՛նչ վիճակի են մեր գործերը: Ամենուրէք կատարւում են չարաշահումներ, անկարգութիւններ... Օրէնքները չեն պահպանւում, հասարակութեան բարոյականութիւնը ամենացածր աստիճանի վրայ է, որովհետեւ կաշառքն ու պետական միջոցների գողութիւնը դարձել է սովորական: Վատթար կառավարման պատճառով միլիոնաւոր մարդիկ թշուառ վիճակի մէջ են... Եւ դատարանի մէջ էլ արդարութիւն չկայ...» Ուրեմն, դժուար չէր կռահել, որ Երրորդ բաժանմունքի գործակալները ոչ միայն փորձելու էին լրտեսել գրախանութի ու գրադարանի այցելուներին, այլեւ ՍերնոՍոլովիեւիչին ու նրա տունը: «Առաջին գիլդիայի վաճառական»ը մի քանի անգամ կարողացաւ բացայայտել յեղափոխականի դիմակով ներկայացող լրտեսներին: Նրան ոյնիսկ յաջողուեց բացայայտել Երրորդ բաժանմունքի գործակալին, որն իբրեւ սպասաւոր ծառայութեան էր անցել իր տանը... Բնաւ ցոյց չտալով, թէ ինքը որեւէ բան կռահել է, պարտականութիւնների մէջ թերացումներ տեսնելու պատրուակով նա տնից դուրս արեց սպասաւորին: Յունիսեան այս օրերին, երբ Պետերբուրգի մէջ արդէն հասունանում էին դէպքերը եւ երկրի քաղաքական մթնոլորտն էլ յագենում էր մօտալուտ իրա-

դարձութիւնների շնչով, Շախմատային ակումբի եւ գրախանութ-ընթերցասրահի այցելուների աշխուժ բազմութեան մէջ կարելի էր հանդիպել նաեւ Իվան Տուրենեւին եւ Միքայէլ Նալբանդեանին: ...Տուրգենեւը պէտք է ճշտէր, թէ Բակունինի կնոջը կը համաձայնե՞ն ընդունել ամուսնու հարազատները: Ուստի, անհրաժեշտ էր հանդիպել Բակունինի եղբայրներին, որոնք հակառակի պէս կալանաւորուած էին Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ: Նրանք ձերբակալուել էին վերջերս, որովհետեւ ի թիւս Տվերի նահանգի մի խումբ ազնուականների, ստորագրել էին Ալեքսանդր Երկրորդին ուղղուած մի նամակ, որտեղ բացէ ի բաց ասուած էր, թէ գիւղացիութեան հարցը լուծելու համար բարենորոգչութիւն իրականացնելը կառավարութեան ուժերից վեր է: Բերդի մէջ Բակունինի եղբայրների հետ տեսակցութիւն ունենալու թոյլտուութիւն Տուրգենեւը կարող էր ստանալ Պետերբուրգի գեներալ-նահանգապետ իշխան Սուվորովից:

«Ես դիմեցի իշխանին: Առանց որեւէ բան թաքցնելու ամէն բան բացատրեցի եւ, խօսք տալով, որ Բակունինի եղբայրների հետ իմ զրոյցը վերաբերելու է զուտ անձնական գործերի, նրանց հետ տեսակցութիւն ունենալու թոյլտուութիւն ստացայ: Եղբայրները պատրաստակամութիւն յայտնեցին Բակունինի կնոջն ընդունելու համար: Մնում էր միայն դրամական օգնութիւն հասցնել Անտոնինային` Իրկուտսկից Տվերի նահանգ մեկնելու համար: Ինքը` Բակունինը նիւթական որեւէ հնարաւորութիւն չուներ: Եւ ես առաջարկեցի իմ օգնութիւնն ու պարոն Նալբանդեանից ստացած երեք հարիւր արծաթ ռուբլուն աւելացնելով եւս երկու հարիւր ռուբլի, ամբողջ գումարը յանձնեցի Բակունինի եղբօր կնոջը, որպէսզի նա էլ ուղարկի Իրկուտսկ»,— հետագային յիշելու էր Տուրգենեւը: Իսկ Միխայիլ Բակունինը, որ Լոնդոն էր, դարձել էր առաւել անհամբեր: Ուստի շարունակում էր նամակ նամակի ետեւից ուղարկել Նալբանդեանին, Տուրգենեւին, Անտոնինային... Յիրաւի, յուզիչ են նրա նամակները Անտոնինային.

«Սպասում եմ քեզ, Antonie: Կորօտից սիրտս ճմլւում է: Գիշեր ու զօր միայն դու ես աչքիս առաջ: Անտոսիա, իմ անգին, ե՛կ, շո՛ւտ եկ»: «Մի՞թէ դու դեռեւս Իրկուտսկ ես: Աստուա՜ծ իմ: Մի՞թէ դու այս պահին դեռեւս Իրկուտսկ ես... Ես սիրում եմ քեզ, Antonie... Սոսկալի է նոյնիսկ մտածելը, որ մենք արդէն մէկուկէս տարի հեռու ենք իրարից, եւ ես հիմա չգիտեմ, թէ որտե՛ղ ես դու»: Բարեկամին տուած խոստումը Միքայէլի համար առաջնահերթ, բայց, անշուշտ, ոչ միակ կարեւոր գործերից մէկն էր: Անտոնինա Բակունինային Իրկուտսկից մայրաքաղաք տեղափոխելու հոգսերը շարունակ շտապող ու եռանդուն այդ մարդուն չէին խանգարում, որպէսզի պայմանաւորուածութեան համաձայն հանդիպումներ ունենար «Հող եւ Ազատութիւն» կազմակերպութեան պե-

տերբուրգեան կենտրոնի ղեկավարների հետ: Եւ եթէ Տուրգենեւի հետ նա ժամադրւում էր Նեւսկու վրայի գրախանութի մէջ, ապա անպայման նաեւ հանդիպում էր «առաջին գիլդիայի վաճառական»ին: Միքայէլը շարունակում էր Համահայկական ազատամարտը եւրոպական եւ ռուսաստանեան յեղափոխութիւններին ներդաշնակելու ջանքերը... Միեւնոյն ժամանակ մինչեւ կոկորդ նա թաղուած էր Հա յաստանի քարտէզի տպագրութիւնն սկսելու եւ շուտափոյթ աւարտելու գործի մէջ: Նիւթերն արդէն պատրաստ էին, երկարատեւ ու բծախնդիր աշխատանքից յետոյ ճշտուած էին բուն սահմանները, որոնք վաղուց ջնջուել էին այդ հինաւուրց երկիրն ու նրա ժողովրդին վերջնականապէս վերացնելու ծրագրեր փայփայող հարեւանների ջանքերով: Ազգը, որին Միքայէլ Նալբանդեանը տարիների իր հետեւողական ու անձնուրաց աշխատանքով օգնել էր հասնելու ինքնաճանաչման եւ որն արդէն սովորել էր երազել ազատութիւն, չէր կարող տեսնել, առաւել եւս` ունենա՛լ իր ապագան, եթէ անհաղորդ լինէր անցեալին, պատմութեանը... Իսկ ազգային պատմութիւնը բարձիթողի էր արուած եւ դրա մեղքը ամէնից առաջ հէնց իրենց` հայերինն էր: Բայց այս թէժացող օրերին անիմաստ բան կը լինէր մոռացկոտների դատապարտութեամբ զբաղուելը: Անհրաժեշտ էր պարզապէս լրացնել բաց թողածը... Ժողովուրդը, եթէ կամենում է ապրել ու առաջադիմել, անպայման պէտք է քաջատեղեակ լինի իր պատմութեանը` ինչպիսին այն եղել է... Ապրելու եւ առաջադիմելու համար բաւական չեն միայն ազգային պատմութեան հերոսական էջերը: Անհրաժե՛շտ, շա՜տ անհրաժեշտ է իմանալ եւ միշտ յիշել նաեւ կորուստներն ու նուաստացումները, դաւաճանութիւններն ու հաճոյակատար կամազրկութիւնը: Իսկ պատմութիւնը սովորել, այն տիրապետել առանց աշխարհագրութեան` անհնարին է: Աշխարհագրութիւնն էլ անհնար է իւրացնել առանց ճշմարիտ քարտէզի: Հայը միայն լսելով կամ կարդալով գիտէ, թէ ինչ-ինչ ժամանակներին եղել է Հայաստան Աշխարհ: Եւ միայն Սուրբ Գրքի վկայութեամբ է նրան յայտնի, թէ Հայաստանը կոչուել է նաեւ Այրարատեան Երկիր եւ ունեցել է հազարամեակների պատմութիւն: Բայց հիմա որտե՞ղ է այդ աշխարհը, ո՞րն է Հայաստանը, որո՞նք են նրա սահմանները, քաղաքները, լեռներն ու սարերը, գետերը, լճերն ու ծովերը: «Եթէ հաւատում ենք, թէ մօտենում է ժամանակը, երբ ազգը պէտք է սթափուի իր դարաւոր թմրութիւնից,— «Հիւսիսափայլ»ի յայտարարութեան մէջ գրում էր Նալբանդեանը,— եւ զգալու է իր անցեալը իմաստաւորելու անհրաժեշտութիւնը», ապա առանց աշխարհագրական քարտէզի` նրա բոլոր փորձերը ապարդիւն կը լինեն: Հայաստանի ազատամարտը ներդաշնակուելով եւրոպացոց եւ ռուսաց յեղափոխութիւններին հայերին բերելու էր ինքնուրոյն պետութիւն վերահաստատելու պատմական հնարաւորութիւն` սուլթանական Թուրքիայի, ցարական Ռուսաս-

տանի եւ Ավստրիական կայսրութեան տապալումից յետոյ: Եւ հէնց այդ ժամանակ էլ առաւել եւս կենսական նշանակութիւն կ’ունենայ աշխարհագրական քարտէզը: Ի վերջոյ, երբէք պէտք չէ մոռանանք, որ երբեւէ ազատագրելու ենք մեր հինաւուրց հողերը, այն հողերը, որոնք օտարները զաւթել են ուժով կամ խաբէութեամբ, այն հողերը, որոնք իրենց մէջ պահում-պահպանում են մեր հայրերի, պապերի ու ապուպապերի ոսկորները... Ահաւասիկ, եւս մի յստակ ծրագիր, որ պէտք է խոթել բոլոր այն հայերի աչքը, ովքեր մտահոգուած են իրենց ինչքն ու իշխանութիւնը պահպանելու գործով եւ հմուտ են միայն ամէն պատեհ ու անպատեհ առիթով ազգասիրութիւնից բարբաջել: ...Միքայէլն արդէն բանակցել էր Ռուսաստանի ռազմական նախարարութեան քարտէզագրական վարչութեան ղեկավարների հետ: Ստացել էր համապատասխան թոյլտուութիւն աղբիւրագիտական ճշտումներ կատարելու համար: Պետերբուրգ վերադառնալուց յետոյ անցած մէկ-երկու շաբաթների ընթացքին կարողացել էր գործը հասցնել փորագրական աշխատանքներին, որ կատարուելու էին բաժնի պետ` փոխ-գնդապետ Շվարեովի գլխաւորութեամբ: Իսկ Շվարեովն էլ աշխատելու էր Միքայէլ Նալբանդեանի անմիջական թելադրութեամբ, քանի որ իր իսկ` փոխ-գնդապետի խորին համոզումով, հակառակ պարագային այդ գործը երբէք գլուխ չէր գայ: Ընդ որում, փոխ-գնդապետ Շվարեովի ներկայացրած նախահաշիւը 7000 արծաթ ռուբլի էր: «Եթէ նայենք այս հաշուին,— խոստովանում էր Միքայէլը,— մեր արածը յանդուգն ձեռնարկ է»: Բայց կարո՞ղ է արդեօք դատապարտուել որեւէ յանդուգն ձեռնարկ, եթէ միայն ծառայելու է ազգային ապագային: Ընդունելով, թէ իսկապէս յանդուգն գործ է այս ձեռնարկը, Միքայէլը, սակայն, վստահ էր, որ ոչ միայն չի դատապարտուելու, այլեւ իր այդ աշխատանքը եւս անցնելու է «ժամանակակից յիշատակարաններ»ի մէջ: Նալբանդեանը ծրագրել էր քարտէզը տպագրել տալ չորս խոշոր թերթերի վրայ, որոնք այնուհետեւ իրար միացնելով, կարելի էր ունենալ ամբողջ Հայաստանի յատակագիծը` սկսած Ռիոն եւ Քուռ գետերից մինչեւ Միջերկրական ծովի հարաւ-արեւելեան եզրը, մինչեւ Ալեքսանդրետի կամ Հայկական ծովախորշը: «Եւ ոչ միայն Հայաստանի բուն սահմանը եւ երեք տէրութիւնների միջեւ նրան բաժանող սահմանները պէտք է զանազան գոյներով որոշուեն, այլեւ ինքը` քարտէզը պէտք է երեք գոյնով տպուի, որի հետեւանքով պարզ եւ յայտնի պիտի երեւան ծովերը, սարերը, գետերն ու յատակագիծը»: Այն հեռաւոր օրերին, երբ Միքայէլը հրապարակել էր իր յայտարարութիւնը Հայաստանի քարտէզի բաժանորդագրութեան մասին, հազիւ թէ որեւէ մէկին հասկանալի լինէր բուն խորհուրդը այն խոստովանութեան, որ նա անում էր հրաժարւելով քարտէզի նկատմամբ որեւէ իրաւունքից: «Քարտէզը մեր սեփականութիւնը չի լինելու: Այս օրից ի վեր այն դարձնում ենք Կոստանդնուպոլսի Հայկական բարեգործական ընկերութեան սեփականութիւնը»: Այսպիսով, թուրքահայաստանի ազատագրութեան կենտրոնն ունենալու էր

քարտէզի վաճառքից եկող եկամուտը նոյնպէս… Տպագրութիւնը աւարտելուց յետոյ քարտէզն առաջին հերթին ստանալու էին կանխավճար տուած անձինք, այնուհետեւ մնացեալ բոլոր օրինակները, Միքայէլի ծրագրի համաձայն, Բարեգործական ընկերութեան օգտին պէտք է վաճառուէին «բովանդակ երկրագնդի վրայ, ուր ցրուել է մեր ազգը` նրան կործանող մրրիկից»: Նոյն այս յայտարարութեան տողատակի մի ծանօթութեամբ Միքայէլը ներկայացնում էր Բարեգործական ընկերութեան առ երեւոյթ նպատակը` «հայոց աղքատ մանուկները կրթել եւ դաստիարակել յատկապէս երկրագործութեան եւ արհեստների մէջ»:

«Շուտով յատուկ դպրոց կը բացուի Փոքր Հայքի մէջ, որտեղ արգաւանդութիւնը եւ ծովեզրեայ դիրքը մեծապէս գրաւում է մեր բոլորի ուշադրութիւնը, որ բացառիկ է իւր տեսակի մէջ եւ որի նկատմամբ անսահման մեծ են մեր ազգի մտածողների յոյսերը»: Ի՛նքն էր, ինչպէս միշտ` ինքն էր, Նալբանդեա՛նը, խօսքի ու գործի ներդաշնակութեան այդ կատարեալ մարմնաւորումը: Արդէն կեանքի երեսուներեք տարիներն ապրած յամառ, հետեւողական տղամարդն ու իմաստուն ուսուցիչը, որ շուտով, շա՛տ շուտով ուսին էր առնելու խաչը` իր Գողգոթան բարձրանալու համար, ո՛չ միայն մտահոգուած էր Բարեգործական ընկերութեան հեղինակութեամբ, քանզի այդ ընկերութեան հո վանու տակ էր գործում Յարութիւն Սւաճեանի, Մկրտիչ Պէշիկ թաշլեանի եւ Սերովբէ Թագւորեանի գլխաւորած ազատամարտի գաղտնի կազմակերպութիւնը, այլեւ արդէն իսկ գործնական հող էր նախապատրաստել այն ծրագրերը իրականացնելու համար, որոնց մասին գրել էր առայժմ դեռ ոչ ոքի յայտնի «Երկրագործութեան...» մէջ: Յիրաւի, ամէնից դիւրինը թերեւս գաղափարներ քարոզելն ու ծրագրեր որոճալն է, որոնք կարող են ընդամէնը յուսադրել դիւրահաւատ ժողովրդին: Իսկական խիզախութիւն է ունենալու նա, ով նուիրւում է նաեւ այդ ամէնը իրականացնելու գործին: Թուրքիայի զաւթած հայկական արգաւանդ հողերը լքելով, դէպի քաղաքներ եւ յատկապէս Պոլիս էին քոչում հայերը: Ազգային այս աղէտի դէմն առնելու համար որեւէ արժէք չունէին ո՛չ ազգասիրական պարապ հորդորները, ո՛չ յուզաթաթաւ ախ ու վախը, ոչ էլ գաղափարական վերացարկուած քարոզները: Միակ գործօնը մարդուն իր երկրին կապող միջոցը կարող էր լինել: Այդ միջոցի կարեւոր բաղադրեալն էլ երկրագործութեան յատուկ դպրոցն էր լինելու: Միաժամանակ կատարուելու էին միւս քայլերը: Հայը հաստատելու էր իր իրաւունքը ազատագրուած ու երբեմնի ամբողջութիւնը վերանուաճած անծայրածիր երկրի վրայ, երկրի, որի տնտեսական զարգացման «ուղիղ ճանապարհը» լինելու էր սեփական, ազգային արդիւնահանութիւնը երկրագործութեան մէջ: Իսկ երկրագործութեամբ ստեղծուած հզօր հիմքը լինելու էր գիտարհեստը: Մի խօսքով, մօտիկ

ապագային, համոզուած էր Նալբանդեանը, դարաւոր թմբիրի մէջ իր ժամանակը սպանած ժողովուրդը ապրելու էր աշխուժ, եռանդուն եւ փառաւոր հեռանկարով իսկական մի վերածնունդ... Իսկ լարուածութիւնը քաղաքի մէջ հասել էր գագաթնակէտին: Կառավարութիւնը տենդօրէն առիթներ էր որոնում յեղափոխականներին պաղեցնելու համար: Երկար սպասելու անհրաժեշտութիւն չեղաւ: Առիթը մատուցուեց ճիշտ ժամանակին: «Հրդեհ ընկաւ Շչուկինի պալատը եւ Պետերբուրգով մէկ տարածուեց խուճապը,— պատմում է Ականատեսը:— Քանի որ պետերբուրգեան համալսարանի մէջ տեղի ունեցած ուսանողական ընդվզումները դեռեւս թարմ էին, սկսեցին լուրեր պտտուել, թէ հրձիգները իբր ուսանողներն են եղել: Ի հարկէ, դա կատարեալ անհեթեթութիւն էր. այդ լուրը միտումնաւոր կարող էր տարածած լինել նաեւ ինչ որ մէկը... Յամենայն դէպս, այլ հանգամանքների մէջ հրդեհը ուշադրութիւն չէր գրաւի (ի վերջոյ, Պետերբուրգը շատ աւելի մեծ հրդեհներ էր տեսել, իսկ Նիկոլայ Առաջինի ժամանակ վառուեց նոյնիսկ Ձմեռային պալատը), բայց հիմա ճակատագրական ազդեցութիւն ունեցաւ ներքին միջոցառումների հետագայ ընթացքի վրայ եւ հանգեցրեց բոլորովին անակնկալ հետեւանքների»: Ուրեմն, առիթն արդէն կար, եւ հէնց այդ առիթն էլ ընթացքի մէջ դրեց գործողութիւնների նախապէս մշակուած ծրագրի իրականացումը: Այդ ծրագիրը շարադրուած էր ժանդարմների շեֆ իշխան Վասիլի Դոլգորուկովի` Ալեքսանդր Երկրորդին ներկայացրած զեկուցագրի եւ յարակից փաստաթղթերի մէջ, որոնց վրայ կարելի է կարդալ թագաւոր-կայսեր ձեռամբ կատարւած մակագրութիւնը. «Գլխաւոր միջոցառումների հետ կատարելապէս համաձայն եմ»: Իշխան Դոլգորուկովը իր զեկուցագրով թագաւոր-կայսեր ուշադրութիւնը հրաւիրել էր «պետութեան քաղաքական լարւած վիճակի» վրայ: Իսկ յարակից փաստաթղթերը «Ոստիկանական միջոցառումների մասին» էին եւ «Արտակարգ միջոցառումների մասին»: Առաջին պարագային ուղղակիօրէն նկատի ունենալով «պետական յեղաշրջում»ի սպառնալիքը, նա առաջարկում էր ամբողջ Ռուսաստանը առնել գաղտնի ոստիկանութեան ցանցի մէջ: Բայց, քանի որ, իշխանի կարծիքով, իրադրութիւնը ծայր աստիճան հասունացած էր, ապա, որպէս արտակարգ միջոցառում նա առաջարկում էր Քննչական յանձնաժողով ստեղծել, որ պէտք է զբաղուէր մի խումբ մարդկանց գործունէութեան հետաքննութեամբ: Պետերբուրգեան հրդեհները յարմար առիթ էին Քննչական յանձնաժողով ստեղծելու գաղափարն իրականացնելու համար: Իշխան Դոլգորուկովը այդ առիթը չփախցրեց եւ նորաստեղծ յանձնաժողովի նախագահ նշանակեց «փորձառու ինկվիզիտոր*» իշխան Գոլիցինին: Տարածուող լուրերի համաձայն հրձիգ ուսանողներին հրահրողները լոնդոնեան քարոզիչներն էին: Գերցենն ու Օգարեովը անմիջապէս զգացին քաղաքական սադրանքի շորշոփը: Ուստի «Կոլոկոլ»ը մի քանի անգամ հանդէս եկաւ այն հարցումով, թէ չե՞ն յայտնաբերուել

արդեօք «հրձիգներ»ը: Ու քանի որ այդ հարցը այնպէս էլ պատասխան չստացաւ, «Կոլոկոլ»ը գրեց. «Ոստիկանութիւնից դուրս հրձիգներ չգտան, իսկ ոստիկանութեան մէջ էլ նրանց չորոնեցին»: Այնուհետեւ, բարձրագոյնի հրամանով արգելուեցին «Սովրեմեննիկ» եւ «Ռուսսկոյէ սլովո» պարբերականները: Եւ սկսուեցին ձերբակալութիւնները... Լոնդոնեան կենտրոնն անմիջապէս առաջարկեց իր օգնու թիւնը.

Ալեքսանդր Գերցենը` Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչին, 1862 թ., Յունիս 20. «Մենք պատրաստ ենք „Սովրեմեննիկ”ը հրատարակել այստեղ կամ Ժնեւ. այդ մասին մտադիր ենք տպագրել մեր առաջարկութիւնը: Ի՞նչ էք կարծում...» Միայն այս նամակը չէ, որ այդ օրերին ստանալու էր Սերնո-Սոլովիեւիչը:

Նիկոլայ Օգարեովը` Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչին, 1862 թ., Յունիս 24. «Պետերբուրգեան խառն իրադարձութեան մէջ ընդհանրապէս որեւէ ելք չեմ տեսնում: Այդտեղ կենդանի կեանք չկայ, չկան ապագայի ծրագրեր եւ բացառւում են արմատական շարժումներն ու բարեփոխութիւնները: Դարձեալ իմ նիւթին անցնելով, շշնջում եւ գոռում եմ ձեր ականջին, որպէսզի այն շարունակ հետապնդի ձեզ. եթէ դուք գաւառների մէջ արմատներ չունէք` ձեր աշխատանքը ոչ մի ընձիւղ չի արձակի... Գաւառներին բացատրէք նպատակը, բարեկամներ որոնէք գաւառների մէջ: Միայն գաւառների մէջ կը գտնէք իսկական ժողովրդին եւ ոչ թէ քաղքենացած կառապանների... Թողէ՛ք, որ մեռելները թաղեն իրենց մեռեալներին: Աշխատէ՛ք գաւառների մէջ... Nը ոսկի հոգի ունեցող մարդ է, նրա նուիրուածութիւնը անշահախնդիր է, եւ նուիրւած է սուրբ անմեղութեամբ»: Ալեքսանդր Գերցենը` Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչին (նոյն նամակի շարունակութիւնը). «Կարծես թէ խօսքը մեր այստեղի արեւելեան բարեկամի մասին է: Բարեւէ՛ք նրան... Շատ ազնուական մարդ է: Ասացէ՛ք, որ մենք նրան յիշում եւ սիրում ենք»: Nը, ինչպէս արդէն կռահեցիք, Նալբանդեանն էր: ...Այդ մի քանի օրերին ընդհանրապէս մեծ թւով նամակներ պիտի հասնէին իրենց հասցէատէրերին, նամակներ, որոնք Լոնդոնից բերելու էր Պաւել Վետոշնիկովը: Դրանք ոչ միայն գործնական բնոյթ ունէին, այլեւ պարունակում էին մարդկային խոր ապրումներ ու զգացումներ: Եղբօր կնոջը` Նատալիային ուղարկած նամակի մէջ Բակունինը գրում էր.

«Մօտից ծանօթացիր Նալբանդեանին, հոգատար եղիր նրա նկատմամբ: Ոսկի մարդ է: Նուիրուած ու իսկական հոգի մարդ: Կարծում եմ, հէնց առաջին հանդիպումից էլ կը համակրես նրան: Տուրգենեւը, օրինակ, ուրիշ է: Նա էլ բարի է, խելացի ու սիրալիր... Բայց չունի Նալբանդեանի սուրբ պարզութիւնը, որ գրաւում

է ոչ թէ ուղեղով, այլ սրտով: Իմ նամակը թող յանձնեն պարոն Ղաֆաֆեանին, իսկ նա կը փոխանցի Նալբանդեանին»: Կարճ ժամանակ անց` նորից.

«Սիրելի քոյրս, երեւի արդէն հանդիպել ես Տուրգենեւին ու Նալբանդեանին: Երկուսին էլ վստահում եմ անվերապահ օրէն: Անհրաժեշտ գումարը անպայման կ’ուղարկեն նրան: Ես կարծում եմ, որ արդէն ուղարկել են: Խնդրում եմ ներդիր նամակս յանձնիր Տուրգենեւին կամ Նալբանդեանին, իսկ եթէ ոչ մէկն էլ Պետերբուրգ չլինի, ապա, գիտե՛ս, թէ ինչպէս` ուղարկիր Նալբանդեանին»: Ընդամէնը չորս օր յետոյ.

«Եթէ դեռ չես ծանօթացել ո՛չ Տուրգենեւին, ո՛չ Նալբանդեանին եւ ո՛չ էլ մարքիզ դը Տրավերսէին, ապա խնդրում եմ, Natalie, ծանօթացիր յատկապէս առաջին երկուսին: Պարզապէս մէկն ու մէկի միջոցով հրաւիրիր իմ անունից: Նալբանդեանի հասցէն դու կը գտնես միւս ծրարի մէջ, իսկ Տուրգենեւի հասցէն իմանալը դժուար չէ»: Հասցէատէրերից մէկն էլ ինքը` Նալբանդեանն էր.

Միխայիլ Բակունինը` Միքայէլ Նալբանդեանին, 1962 թ., Յունիս 4. «Սիրելիդ իմ բարեկամ, դուք բարի եւ հաւատարիմ ընկեր էք: Հեռաւորութիւնները չեն ազդում ձեզ վրայ եւ ձեր զգացմունքները հեռուից նոյնքան ջերմ են, որքան` եթէ մօտ լինէինք: Իմ յոյսը դուք էք... Ինձ հասցրէք իմ կնոջը... Սիրելիդ իմ ընկեր, սպասում եմ ձեր նամակներին, որպէսզի տեղեակ լինեմ ինձ համար ամենաթանկ այդ գործի բոլոր մանրամասներին: Իմ այս նամակը հազիւ թէ հասնի ձեր` Պետերբուրգ եղած ատենին: Ձեր գրքոյկները ստացել եմ օրերս եւ անպայման երկու օրինակ կ’ուղարկեմ: Օգարեովը նոյնպէս յանձն առաւ մի քանի օրինակ ուղարկել: Այս նամակը ձեզ կը հասնի ձեռքից ձեռք անցնելով: Այնուհանդերձ, անմիջապէս կ’այրէք: Ես միտումնաւոր եմ գործածում Տուրգենեւին տուած իմ ծածկագիրը, որպէսզի դուք եւս արտագրէք: Աչքի լոյսի պէս պահէք ու պահպանէք Պեոտր Ալեքսանդրովիչ Ցիւրիկովին: Նա ոսկի մարդ է»: Ծածկագրի համաձայն Ցիւրիկովը Նալբանդեանն էր: Իսկ գրքոյկները, որոնցից երկու օրինակ Բակունինը ուղարկելու էր թղթատարով, Ջանիկ Արամեանի տպարան լոյս տեսած «Երկրագործութիւն»ն էր, որին անհամբեր սպասում էր Նալ բանդեանը: Մի քանի օր անց Բակունինը Լոնդոնից գրեց եւս մի նամակ.

Միխայիլ Բակունինը` Միքայէլ Նալբանդեանին, 1962 թ., Յունիս 23. «Սիրելիդ իմ բարեկամ, ուղարկում եմ խոհարարական գրքից եւս տասը օրինակ: Բոլորը, ինչ ուղարկել ենք, կը լինի 14 օրինակ: Եթէ աւելին է հարկաւոր` կ’ուղարկեմ: Շնորհակալ եմ այն ամէնի համար, ինչ դուք արել էք յանուն Անտոնինայի»: Այնուհետեւ անհամբեր Բակունինը յոյս էր յայտնում, թէ շուտով կը հանդիպեն: Նա համոզուած էր, որ Նալբանդեանը չի հանգստանայ այնքան ժամանակ, մինչեւ չվերջացնի սկսուած գործը... Եւ այս պարագային «սկսած գործը» վերաբերում էր նորից ու նորից Antonieին: Խենթի պէս կնոջը սիրահարուած յիսնամեայ այդ մարդը, որ տարիներ շարունակ եղել ու մնում էր երդուեալ ու գործունեայ յեղափոխական եւ պարապութիւնից չխելագարուելու համար պատրաստ էր մեկնել Պարսկաստան կամ Հնդկաստան` այնտեղ գործ սկսելու նպատակով, հիմա մի մտահոգութիւն ունէր միայն. համոզել Նալբանդեանին, որպէսզի հէնց նա էլ մանկամարդ կնոջը ուղեկցի մինչեւ Պետերբուրգ: Նամակն աւարտելով` Բակունինը իր թղթատարին` Վետոշնիկովին, երաշխաւորում էր որպէս հաւատարիմ մարդու, որի միջոցով կարելի է ապահովել «առեւտրական» աշխուժ նամակագրու թիւնը... Բոլոր այս նամակները, սակայն, երբէք չէին հասնելու իրենց հասցէատէրերին: Եւ Antonieն երբէք չէր իմանալու, թէ կարօտից ինչպէս է կտոր-կտոր լինում ամուսնու սիրտը: Իսկ Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչը երբէք չէր իմանալու, թէ ինչպիսի՜ ջերմութեամբ են իրեն յանձնարարում աւելի սերտ համագործակցութիւն Միքայէլ Նալբանդեանի հետ, եւ այնպէս էլ նրան չէր փոխանցելու Գերցենի ու Օգարեովի բարեւները: Նատալիա Բակունինան էլ չէր իմանալու Նալբանդեանին ծանօթանալու յանձնարարականի մասին, որ տուել էր եղբայրը, եւ այնպէս էլ չէր հանդիպելու ո՛չ ազնուական հային ու ո՛չ էլ նշանաւոր ռուս գրողին: Վերջապէս, Միքայէլ Նալբանդեանը չէր իմանալու, թէ Բակունինը ինչպիսի վստահութիւն ունի իր նկատմամբ` մանկամարդ կնոջը Պետերբուրգ ուղեկցելու համար, եւ այնպէս էլ չէր տեսնելու տասնչորս օրինակ «խոհարարական գրքեր»ը, որոնք ոչ այլ ինչ էին, քան «Երկրագործութիւնը Որպէս Ուղիղ Ճանապարհ» աշխատութեան փարիզեան հրատարակութիւնները: Բանն այն է, որ այդ նամակների մի մասը Վետոշնիկովին էին յանձնել այն հաւաքոյթից յետոյ, երբ Գերցենն իր բարեկամների ու մերձաւորների հետ լոնդոնեան ռեստորաններից մէկի մէջ նշում էր «Կոլոկոլ»ի հնգամեակը: Սեղանի շուրջ, ի միջի այլոց, ինչ որ մէկն ասել էր, թէ Վետոշնիկովը մեկնելու է Պետերբուրգ: Բաւականին ուշ դուրս գալով ռեստորանից, ոմանք Գերցենի հետ պայմանաւորուեցին, թէ առաջիկայ կիրակի` Յուլիս 6-ին, կ’այցելեն ՕրսեթՀաուզ... Եւ, իսկապէս, կիրակի օրը Օրսեթ-Հաուզ ահագին ժողովուրդ էր

հաւաքուել: Հետագային Գերցենը յիշելու էր. «Հիւրերի մէջ կային մեզ նուազ ծանօթ մարդիկ եւ, դժբախտաբար, եկել էր նաեւ Վետոշնիկովը: Նա մօտեցաւ ինձ ու ասաց, թէ յաջորդ օրն առաւօտեան մեկնում է եւ հարցրեց` արդեօք նամակներ կամ ուրիշ յանձնարարութիւններ չունե՞մ: Բակունինն արդէն երկու-երեք նամակ էր տուել նրան: Օգարեովն իջաւ իր յարկաբաժինը եւ մի քանի ջերմ խօսք գրեց Սերնո-Սոլովիեւիչին. այնուհետեւ մի քանի տող էլ ես գրեցի եւ խնդրեցի Չերնիշեւսկիի ուշադրութիւնը հրաւիրել մեր այն առաջարկութեան վրայ, թէ պատրաստ ենք «„Սովրեմեննիկ“ը մեր հաշուին տպագրել Լոնդոն»: Կէսգիշերին հիւրերն սկսեցին գնալ: Երկու-երեք հոգի դեռ մնացել էին: Վետոշնիկովը եկաւ իմ առանձնասենեակն ու վերցրեց նամակը»: Այդ երեկոյ Գերցենի տանը ուշ մնացած հիւրերից էին Բակունինը, Կելսիեւը, Պերետցը, Ալբերտինին, Տխորժեւսկին, Չերնեցկին եւ էլի մի քանի հոգի: Դրանց մէջ էր Երրորդ բաժանմունքի կողմից Օրսեթ-Հաուզ ուղարկուած գործակալներից մէկը որ հէնց յաջորդ օրը լուր էր ուղարկելու Պետերբուրգ` լոնդոնեան գործիչների նամակներով բեռնաւորուած թղթատար Պաւել Վետոշնիկովի մօտալուտ ժամանումի մասին: Այնուհետեւ դէպքերը զարգացան բաւականին արագ ու բնական օրինաչափութեամբ:

Միքայէլ Նալբանդեանի կազմած ծածկագրի բանալին, 1862 թուական, Լոնդոն

Վետոշնիկովին «դիմաւորեցին» եւ տեղնուտեղը ձերբակալելով, տեղափոխեցին Պետերբուրգ: Հարցաքննութեան ընթաց քին նա պատմեց, որ ինքը ծառայում է «Ֆրում, Գրեգորի եւ Ընկ.» ֆիրմայի մէջ, որ արտասահման է մեկնել առեւտրական գործերով, իսկ Լոնդոն եղած ատեն զբաղուել է Ռուսաստան ներմուծելու համար

հողագործական մեքենաներ ընտրելով: Փողոցի մէջ պատահաբար հանդիպել է դասընկերոջը` Կելսիեւին, որը եւ նրան տարել է Օրսեթ-Հաուզ: Այնուհետեւ, դարձեալ երկու-երեք անգամ նա առիթ է ունեցել հիւրընկալուել Գերցենի տանը եւ Ռուսաստան վերադառնալիս` մի քանի նամակ տանելու խնդրանքը մերժել չի կարողացել: Այսքա՛նը: ...Ձախորդ թղթատարի մօտ յայտնաբերւեցին լոնդոնեան քարոզիչների երկու նամակները «առաջին գիլդիայի վաճառական» Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչին, Միխայիլ Բակունինի նամակները Միքայէլ Նալբանդեանին, Նատալիա Բակունինային եւ Պիմէն Լեալինին, Վասիլի Կելսիեւի նամակները Նիկոլայ Պետրովսկիին, Սերնո-Սոլովիեւիչին, Վլադիմիրովին եւ Բելոզերսկիին: Կարծես այսքանը բաւական չէր, երբ նոյն այդ օրերին ձերբակալուեց նաեւ Անդրէյ Նիչիպորենկոն, որը, եթէ յիշում էք, Ալեքսանդր Գերցենի յանձնարարութեամբ Լոնդոնից ուղեւորուել էր Ֆրանսա ու Իտալիա, եւ նամակներ էր տանում նաեւ Սաֆիից ու Բակունինից: Յունիս 18-ին ավստրիական սահմանային Պեսկիերի կայարան հասնելով, նա ձերբակալուեց: Խուզարկութեան ատեն ոստիկանութիւնը նրա մօտ յայտնաբերեց իտալերէն մի քանի կոչ եւ «Կոլոկոլ»ի խմբագրութեան հովանու ներքոյ «Ընդհանուր հիմնադրամ» ստեղծելու մասին յայտարարութեան օրինակներ: Հապա նամակնե՞րը... Կռահելով, որ իրեն խուզարկելու են, Անդրէյ Նիչիպորենկոն կարողացել էր այդ վտանգայարոյց նամակները նետել ոստիկանատան նստարանի տակ: Խուզարկութիւնից յետոյ, յայտնաբերուած կոչերին ու յայտարարութեանը կարեւորութիւն չտալով, նրան թոյլատրել էին շարունակել ճանապարհը դէպի Վենետիկ ու Թրիեսթ: Եւ գնացքը շարժուելուց յետոյ միայն գտել էին նստարանի տակ նետած նամակները, որոնք ոչ թէ «անմեղ» կոչեր էին, այլ անժխտելի ապացոյցներ այն մասին, որ Ավստրիա է անցել յեղափոխական վտանգաւոր մի գործիչ: Իշխանութիւնները անմիջապէս հրաման արձակեցին Անդրէյ Նիչիպորենկոյին Ավստրիայի եւ Թուրքիայի տարածքի վրայ ձերբակալելու մասին, իսկ յայտնաբերուած նամակների պատճէնները ուղարկեցին Ռուսաստան: Բայց Անդրէյ Նիչիպորենկոյին չհասցրեցին ձերբակալել ոչ Ավստրիայի մէջ եւ ոչ էլ Թուրքիայով անցնելիս: Նրան չհասցրին ձերբակալել նաեւ ռուսական սահմանի վրայ: Արդէն բացայայտուած թղթատարը, որի մտքով իսկ չէր անցնում, թէ ինչպէս են իրեն հետապնդում ժամանակի ամենախոշոր ու հզօր բռնատիրական կայսրութիւնների ոստիկանութիւնները, վերադառնալով Ռուսաստան, մեկնեց ուղիղ Պոլտավայի նահանգ: Հէնց այստեղ էլ նրան ձերբակալեցին եւ ուղարկեցին Պետրոպաւլովեան բերդ: ...Այսպիսով, ասես մատուցարանի վրայ, կառավարութիւնը ստացաւ վճռական գործողութիւնների անցնելու հրաշալի մի առիթ: Յատկապէս, որ թէ՛ նամակի հեղինակները եւ թէ՛ հասցէատէրերը նրանք էին, ում Երրորդ բաժանմունքը վաղուց էր հետապնդում: Ուստի, իշխան Դոլգորուկովը յապաղելու որեւէ պատ-

ճառ չունէր: Եւ Յուլիս 7-ին Պետերբուրգի մէջ սկսուեցին ձերբակալութիւնները` վաղօրօք կազմուած ու նախապատ րաստուած ցուցակների համաձայն: Ցերեկուայ երկուսն անց կէսը կը լինէր, երբ պետերբուրգեան Երրորդ բաժանմունքի պետ գնդապետ Ռակեեւը յայտնուեց Նիկոլայ Չերնիշեւսկիի բնակարան: Գնդապետը փորձուած ժանդարմ էր, քաղաքական բնոյթ ունեցող խուզարկութիւնների եւ ձերբակալութիւնների հմուտ մասնագէտ: Կարճատեւ խուզարկութիւնից յետոյ ժանդարմները բռնագրաւեցին կասկածանք յարուցող թղթերի ու գրքերի մի մասը, տեղաւորեցին խոշոր պարկի մէջ, բայց քանի որ անհնա րին էր տեղափոխել նաեւ երկու հազար կտորից աւելի գրակա նութիւնը, ապա առայժմ բաւարարւեցին կնքելով ձերբակալուածի աշխատասենեակը: Այնուհետեւ գնդապետ Ռակեեւը Չերնիշեւսկիին անձամբ ուղարկեց Երրորդ բաժանմունք: Մինչեւ տեղ հասնելը, ճանապարհին, գնդապետը թերեւս յիշում էր, նա պարզապէս չէ՛ր կարող չյիշել, որ ժամանակին հէնց իրեն էին վստահել նաեւ Պուշկինի դիակը Պետերբուրգից Միխայլովսկոյէ տեղափոխելիս` հսկողութիւնը եւ ուղեկցելու գործը... Նրան կարող էր նոյնիսկ այնպէս թւալ, թէ ինչ որ ոլորտերի մէջ այդ երկու ռուսները համազօր են իրարու: Եւ մտքովն իսկ չէր անցնի, որ եթէ առաջին «հովանաւորեալ»ը ռուսական կայսրութեան մշտնջենաւորութեան մունետիկն էր, ապա երկրորդը, ձուածիր ապակիներով ակնոցի տակից տենդահար հայեացքով նայող Չերնիշեւսկին, ռուսական ազգային ողբերգութիւնների երկարատեւ շարանի գաղափարախօսն էր, յանուն «երջանիկ կեանք»ի` Ռուսաստանը կացնի կոչող «գործիչ»ը: Նոյն օրը եւ նոյն ժամին ժանդարմների մէկ ուրիշ խումբ գեներալ-մայոր Լեւենթալի գլխաւորութեամբ, ներխուժեց Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչի բնակարան, բայց տանտիրոջը չգտաւ: Սպասաւորը յայտնեց, թէ բարինը առաւօտից ի վեր գրադարան է գնացել: Գեներալ-մայորը որոշեց սպասել տանտիրոջ վերադարձին, յատկապէս, ինչպէս ծառային հարցուփորձ անելով պարզուեց, ՍերնոՍոլովիեւիչը յաջորդ օրը պատրաստւում էր մեկնել Խարկով: Իրիկնադէմին վերադառնալով ու տեսնելով երեք ժամ շարունակ իրեն սպասող ժանդարմներին` Սերնո-Սոլովիեւիչը անակնկալի եկաւ: Անկոչ այցելուները անմիջապէս սկսեցին տունը խուզարկել, իսկ յետոյ, գործն աւարտելով, Սերնո-Սոլովիեւիչին եւս տարան Երրորդ բաժանմունք: Ժանդարմների երրորդ խումբը նոյն ժամին յայտնուեց Վասիլեւեան կղզու Բիրժայի նրբանցքի 46 տանը, որտեղ նախիջեւանեան վաղեմի բարեկամի, համախոհի ու օգնականի` Ղազարոս Ղաֆաֆեանի տանը իջեւանել էր Միքայէլ Նալբանդեանը: Բայց նրան չգտան... Երկու շաբաթ առաջ Միքայէլը մեկնել էր Մոսկուա:

Քանի որ Վետոշնիկովից գրաւած նամակների մէջ յիշատակուած էր նաեւ Ղաֆաֆեանը, ուստի ժանդարմները նրան տարան Երրորդ բաժանմունք: Բայց կարճատեւ հարցաքննութիւնից յետոյ, երբ պարզուեց, որ Ղաֆաֆեանը սոսկ միջնորդ էր լինելու Լոնդոնից եկած նամակները իր տանն ապրող Նալբանդեանին փոխանցելու համար, նրան ազատ արձակեցին, սակայն ստորագրութիւն վերցնելով, որ դուրս չելնի Պետերբուրգից եւ ոչ ոքի չյայտնի այն մասին, թէ գաղտնի ոստիկանութիւնը հետապնդում է Նալբանդեանին: Բայց, առանց այդ էլ, Ղաֆաֆեանը չէր կարող որեւէ կերպ զգուշացնել իր բարեկամին, քանի որ պետերբուրգեան ձերբակալութիւնները սկսելուց հինգ օր առաջ, Յուլիս 2-ին, Միքայէլը դուրս էր ելել Մոսկուայից եւ արդէն Նոր Նախիջեւանի ճանապարհին էր: ...Ալեքսանդր Երկրորդի հրամանով Երրորդ բաժանմունքը Մոսկուա գործուղեց գեներալ-մայոր Դրենեակինին, որպէսզի նա գլխաւորի Միքայէլ Նալբանդեանի ձերբակալութիւնը: Գեներալ-մայոր Դրենեակինը նոյնպէս մեծահամբաւ ժանդարմական գործիչ էր: Հէնց թէկուզ գիւղացիական ապստամբութիւնները վայրագօրէն ճնշելը բաւական էր, որպէսզի նա դասուէր «հայրենիքի հաւատարիմ ծառաներ»ի շարքը... Յուլիս 7-ի լոյս 8-ի գիշերուայ ժամը 3-ին Երրորդ բաժանմունքի պետ Ալեքսանդր Պոտապովը լարուած ու պատասխանատու օրը բարեյաջող աւարտած համարելով, վերջապէս, հանգիստ շունչ քաշեց եւ ժանդարմների շեֆ իշխան Դոլգորուկովին ուղարկեց հետեւեալ զեկուցագիրը.

«Փա՜ռք Աստուծոյ, ամէն բան բարեյաջող վերջացաւ: Ձերբակալութիւններն աւարտուեցին յաջողութեամբ: Վետոշնիկովն ու Սերնո-Սոլովիեւիչը անակնկալի եկան: Իսկ Չերնիշեւսկին սպաում էր: Բոլորն էլ ուղարկուած են Ալեքսեեւեան ռավելին: Ղաֆաֆեանը նոյնպէս ձերբակալուեց, բայց ոչինչ կասկածելի չյայտնաբերեցինք: Նամակը նրան էր հասցէգրուած եղել նախիջեւանցի հայրենակցին` Նալբանդեանին փոխանցելու համար: Նալբանդեանին ձերբակալելու կարգադրութիւնն արդէն արուած է: Դրենեակինը մեկնելու է վաղը»: Երկու օր անց, Յուլիս 9-ին, Երրորդ բաժանմունքը ձերբակալուածների գործը յանձնեց «Բարձրագոյնի կարգադրութեամբ ստեղծուած Քննիչ յանձնաժողովին»: ...Իսկ ձերբակալութիւններ դեռ շարունակւում էին: Հերթական զոհերից մէկը մարքիզ Նիկոլայ դը Տրավերսէն էր, որ Նալբանդեանին յանձնելու համար բերել էր Բակունինի ուղարկած «խոհարարական» գրքերը: Քննիչ յանձնաժողովը Արտաքին գործոց նախարարութեանը խնդրեց նշանակել բան իմաց մէկին` հայերէն լոյս տեսած այդ գրքի բովանդակութեանը ծանօթանալու համար: «Խոհարարական գիրք»ը Նալբանդեանի համար կարող էր դառնալ ամենածանր մեղադրանքներից մէկը: Բայց այն

հանգամանքը, որ Քննիչ յանձնաժողովը չէր իմանալու, թէ ով է թաքնուած «Սիմէոն Մանիկեան» ստորագրութեան տակ, ինչ որ չափով մեղմացնելու էր Միքայէլի վիճակը: ...Բայց արդեօք այն ամէնը, ինչ տեղի ունեցաւ յետոյ, կարելի՞ էր համարել «մեղմացուած վիճակ»: Միքայէլ Նալբանդեանը ոչ միայն անտեղեակ էր այս ամէնից, այլեւ, երբ Յուլիս 10-ին մտաւ Նոր Նախիջեւան, մտքովն իսկ չէր անցնում, թէ Պետերբուրգից մինչեւ այստեղ կրնկոխ իրեն հետապնդում եւ շարունակ ետ է մնում գաղտնի ոստիկանութիւնը: ...Տասը տարի էր անցել այն ժամանակներից, երբ այսպէս հետապնդուելով, նա Մոսկուա փախաւ հայրենի քաղաքից: Եւ հիմա, ասես, ամէն ինչ դառնում էր շրջանը իւր... Ասես, նա այդ պէս շտապում էր հայրենի քաղաք, որպէսզի համատեղէր Սկիզբըն ու Աւարտը, որպէսզի գոցէր պարագիծը, որպէսզի իրեն վերապահուած մի քանի տարիները դառնային միայն ներկայ, եւ սկիզբ առնէր նրա մշտնջենաւոր ներկայութիւնը եկող բոլոր սերունդների կեանքի մէջ... Բայց Սկզբի ու Աւարտի միջեւ տարբերութիւն կա՛ր, անշուշտ... Տասը տարի առաջ գրեթէ ոչ ոք չիմացաւ, թէ յանդուգն տիրացուն, բայց ժողովրդի մէջ համբաւաւոր այդ սեկրետարը ե՛րբ եւ ինչպէ՛ս լքեց քաղաքը: Իսկ հիմա նրա վերադարձը իսկական տօն էր նախիջեւանցիների համար: Երբ լուրը հասաւ, թէ Միքայէլը մօտենում է քաղաքին, նախիջեւանցիները դիմաւորելու համար ընդառաջ ելան «կառքերով ու ձիերով, եւ մինչեւ Ռոստով` ամբողջ ճանապարհին ասեղ նետելու տեղ չկար»: Յաջորդ օրը, մինչ Միքայէլը զբաղուած էր անթիւ անհամար հիւրեր ընդունելով ու նրանց հարցասիրութեանը գոհացում տալով, մինչ նաեւ նախապատրաստուում էր հնդկահայոց կտակների մասին հասարակական ժողովին հաշուետու լինել, գեներալ Դրենեակինը արդէն սկսել էր Մոսկուայից ձգել նրա պարանոցին նետած թոկը:

«Եկատերինոսլավ. Պարոն Նահանգապետին, Յուլիս 2ին հօր մօտ` Նախիջեւան է մեկնել տեղի բնակիչ, լոնդոնեան գործիչ Միքայէլ Նալբանդեանը: Խուզարկէ՛ք, բռնագրաւէք թղթերը, ձերբակալէք ու երկու ժանդարմի ուղեկցութեամբ նրան հասցրէք Երրորդ բաժանմունք: Մոսկուա 11 Յուլիս, 1862 թ.»: Այս հեռագիրն ստանալու յաջորդ օրը Եկատերինոսլավի նահանգի ժանդարմական խմբի պետ Ժաբկո Պոտապովիչը շտա պեց Նոր Նախիջեան: Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանը, որ Կարապետ Հայրապետ եանին արդէն պատմել էր հնդկական ուղեւորութեան մասին, Յուլիս 13-ին, այսինքն այն ժամանակ, երբ

ժանդարմական խմբի պետը ճանապարհի կէսն անցել էր արդէն, Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլխին պաշտօնական մի յայտարարութիւն ներկայաց րեց.

«Հնդկական հրիտակների մասին քաղաքիս հասարակութեան յանձնարարութիւնը կատարելով եւ այժմ գտնուելով Նախիջեւան, խոնարհաբար խնդրում եմ Ձերդ յարգարժան քաղաքագլխին` հասարակական ժողով հրաւիրել, որպէսզի ներկայացնեմ անհրաժեշտ տեղեկութիւններ եւ կտակած գումարը, որ ինձ յաջողուեց ստանալ»: Բայց քաղաքագլուխ Կարապետ Հայրապետեանը չհասցրեց նոյնիսկ որոշել հասարակական ժողով հրաւիրելու օրը, որովհետեւ Յուլիս 14-ի առաւօտեան Ժաբկո Պոտապովիչը երկու ժանդարմի հետ արդէն Նոր Նախիջեւան էր... Խուզարկութիւնը երկար չտեւեց: Ինքը` Միքայէլը հանգիստ էր ու անվրդով: Ձերբակալութեան պահին ներկայ էին վաղեմի ու հաւատարիմ բարեկամները` Կարապետ Հայրապետեանն ու Յովհաննէս Բերբերեանը: Իսկ հայրը` վարպետ Ղազար Դեմիրճեանը, որ ժանդարմներին իր տանը տեսնելուն պէս թուլացած նստեց աթոռին, այդպէս էլ նստած մնաց... Լսե՞ց արդեօք նա որդու հրաժեշտի խօսքը, զգա՞ց արդեօք Միքայէլի սառը շրթունքների հպումը կնճռապատ ճակատին, վերջին անգամ գոնէ մտովի նայե՞ց արդեօք որդու յետեւից... Յիշողութիւնների ու մտքերի ինչպիսի՞ հողմեր պտտուեցին ծերունի դարբնի գլխի մէջ այն պահերին, երբ նա ցնորւում էր...

Ժանդարմների սպայակոյտի պետ գեներալ Պոտապովին` Եկատերինոսլավի նահանգապետ գեներալ Ռինդինից, 1962 թ., Յուլիս 15. «Գեներալ Դրենեակինի հրամանը կատարուած է յաջողութեամբ»: Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին` Յարութիւն Խալիբեանին, 1862 թ., Յուլիս 15. «Բռնուեցաւ մեր թշնամին»: Յարութիւն Սւաճեանը` Համայն հայութեան. «Պարոն Նալբանդեանը հայ երկնակամարին վրայ փայլելու օրէն սկսեալ` ամէնուն ուշադրութիւնը գըրաւեց եւ ամենայն ոք ողջունեց զանի. անձնուէր բարեկամ` ազգային յառաջադիմութեան, անխոնջ աշխատող` անոր ի նպաստ, թշնամի` ազգատեաց չհայերու, վեհանձն` սխալմամբ ազգին թշնամութիւն ընողներուն դէմ, մեծահոգի եւ բազմահմուտ. ազատամիտ, ազատութեան բարեկամ, փափաքող եւ ջանացող ոչ միայն ազգին, այլեւ ընդհանուր մարդկութեան ազատութեանը: Հայ ազգին ճշմարիտ բարեկամները կը դողային պարոն Նալբանդեանի վրայ, տեսնելով անոր ժրաջան աշխատութիւնը ազգին համար, եւ յիշելով, հետեւաբար, այդ ընդհանուր օրէնքը, որէ այսօր ազատ մնալը շատ դժուար է: Ցաւով կ’ըսենք` այսօր այդ անձերուն երկիւղը իրականացեալ կը տեսնենք եւ պարոն Նալբանդեանը, այո՛, այսօր բանտի մէջ է:

Թշուառ մայր մը եւ հայր մը, երեք-չորս եղբայրներ, երկու քոյր, բազմաթիւ բարեկամներ, լման ազգ մը, շատ մը օտարազգիք խռովուած եւ անհանգիստ սրտով ամէն օր ազատութեան լուրը կը սպասեն: Ոչ ոք գիտէ պարոն Նալբանդեանի յանցանքը, բայց մենք կը կարծենք, թէ գիտենք. անոր յանցանքը չափազանց ու եռանդուն ազգասիրութիւնն ու ճշմարտասիրութիւնն է»: Միքայէլ Նալբանդեանի «Երկու Տող» աշխատութիւնը Ջանիկ Արամեանի հրատարակութեամբ, 1865 թ.:

Երբ Յարութիւն Սւաճեանը գրում էր, թէ ոչ միայն հարազատներն ու բարեկամները, ոչ միայն մի ամբողջ ժողովուրդ, այլեւ բազմաթիւ այլազգիներ էին յուզուած ու անհանգիստ Միքայէլ Նալբանդեանի ճակատագրով, ապա դա յաւուր պատշաճի ասուած խօսք չէր: Ալեքսանդր Գերցենը տագնապած գրում էր իր բարեկամին.

«Ռուսաստան ծայր է առել ահաբեկչութիւնը, բայց չէ՞ որ դրան պէտք է սպասէինք: Սոսկալի ցաւ եմ զգում, որ Սերնո Սոլովիեւիչին, Չերնիշեւսկիին եւ միւսներին ձերբակալել են: Դա մեր սրտի վրայ չփակուող մի վէրք է: Բայց գործը չի ընդհատուել»: Միխայիլ Բակունինը գրում էր Իվան Տուրգենեւին.

«Ի՞նչ լուր կայ Նալբանդեանից: Աստուծոյ սիրոյն, աշխատիր որեւէ բան իմանալ նրա ճակատագրի մասին: Ականջիս նաեւ լուրեր են հասել, թէ մարքիզին նոյնպէս նստեցրել են... Ի դէպ, մարքիզի համար չեմ վախենում, նա մանկան պէս անմեղ է: Բայց Նալբանդեանը եւս մեղք չունի, ոչ ոքի հետ կապի մէջ չի եղել, թոքերն էլ հիւանդ են... Բերդը թոքերի հիւանդութիւն ունեցողների տեղ չէ: Իմացիր այն ամէնը, ինչ հնարաւոր է իմանալ ու տեղեկացրու ինձ»:

Որպիսի՜միամտութիւն... Այն մտավախութիւնը, թէ իր նամակը կարող է ընկնել ոստիկանութեան ձեռքը, Բակունինը փորձում էր անուղղակիօրէն վկայել Նալբանդեանի անմեղութիւնը: Ու թէեւ, իսկապէս, Քննիչ յանձնաժողովը առիթ ունեցաւ ծանօթանալու Բակունինի նամակին, այնուհանդերձ, այդ պարագան որեւէ նշանակութիւն չունեցաւ Միքայէլի ճակատագրի համար: Մի քանի օր անց` դարձեալ.

Միխայիլ Բակունինը` Իվան Տուրգենեւին, 1862 թ., Հոկտեմբեր 23. «Իմ միւս հոգսը Նալբանդեանն է: Ասում են, թէ նա եղել է Պետրոպաւլովեան բերդի մէջ, իսկ հիմա անհետացել է, եւ ոչ ոք չգիտէ, թէ` ուր... Իմացի՛ր, Տուրգենեւ...» Բարեկամները ոչ միայն տագնապում էին Նալբանդեանի ճակատագրի համար, այլեւ չէին կարողանում ներել իրենց անզգոյշ գործողութիւնները: Ալեքսանդր Գերցենը, որ դեռ ոչ հեռաւոր անցեալին Բակունինին շարունակ ետ էր պահում մասնաւոր խնդիրները Նալբանդեանի օգնութեամբ լուծելու մտքից եւ շարունակ զգուշացնում էր աւելորդ ինքնավստահութեան եւ անզուսպ վարքագծի համար, վճռեց իր վաղեմի բարեկամի երեսին ասել այն ամէնը, ինչ մտածում էր նրա մասին.

«Լինելով կեանքից կտրուած, երիտասարդական տարիներից ի վեր ընկած լինելով գերմանական իդեալիզմի գիրկը, չճանաչելով Ռուսաստանը ո՛չ միայն մինչեւ բանտը, այլեւ Սիբիրից փախչելուց յետոյ նոյնպէս, սակայն ազնիւ գործունէութեան նկատմամբ տոգորուած լինելով լայն ու կրքոտ հակումներով, դու մինչեւ յիսուն տարեկան հասակդ ապրեցիր ուրուականների աշխարհի մէջ: Տասը տարուայ բանտարկութիւնից յետոյ դու մնացել ես նոյն տեսաբանը, որ խարխափում է անորոշ զգացումների մէջ, եւ նոյն շաղակրատը... Քո շաղակրատանքով դու կործանեցիր ո՛չ միայն Նալբանդեանին...» Այսպէս անողոքօրէն դատապարտելով Բակունինին, միեւնոյն ժամանակ Ալեքսանդր Գերցենը չէր կարողանում ներել նաեւ ինքն իրեն: Նա չէր կարողանում որեւէ կերպ արդարացնել այն ճակատագրական անզգուշութիւնը, երբ Օրսեթ-հաուզի մէջ, կողմնակի մարդկանց ներկայութեան Վետոշնիկովին յանձնեց նամակները: Նա դեռ երկար էր յիշելու այդ երեկոն եւ ջանալու էր նաեւ, թէկուզ արդէն ուշացումով, այնուհանդերձ, գտնել իր տուն սողոսկած լրտեսին: ...Վետոշնիկովին հրաժեշտ տալով, նա հանգիստ, առանց խռովքի գնացել էր քնելու:

«Ի հարկէ, չէի կարծում, թէ այդքան թանկ է նստելու այդ րոպէն ու դեռ քանի՜քանի՛ անքուն գիշերների պատճառ է դառնալու: Այդ ամէնը ծայր աստիճան

յիմարութիւն էր եւ անշրջահայեացութիւն: Կարելի էր Վետոշնիկովին պահել մինչեւ երկուշաբթի, կարելի էր ուղարկել շաբաթ օրը: Եւ ինչո՞ւ էր նա եկել առաւօտեան... Եւ, ընդհանրապէս, ինչո՞ւ էինք մենք գրում»,— ափսոսում էր Գերցենը: Եւ ի՞նչ իմանար, որ լրտեսը նոյն այն Գրիգորի Պերետցն էր, որ Յուլիս 6-ին ներկայ էր նամակները Վետոշնիկովին յանձնելու պահին եւ, որի մասին ընդամէնը երկու շաբաթ առաջ Սերնո-Սոլովիեւիչը գրել էր.

«Ճանաչո՞ւմ էք արդեօք Պերետցին: Նա, կարծես, կրթուած ու լաւ մարդ է»: ...Բարեկամները չէին կարողանում ներել իրենց անզգուշութիւնը, հարազատներն ու ազգակիցները ողբում էին «հայոց երկնակամարի վրայ փայլած» գործիչի ձերբակալութիւնը, իսկ Պետերբուրգի մէջ արդէն սկսուել էր «32-ի դատավարութիւնը», որի մասնակիցները մեղադրւում էին Լոնդոնի քարոզիչների հետ ունեցած յարաբերութիւնների մէջ»: 1862 թուականի Յուլիս 27-ին Պետրոպաւլովեան բերդի պարետ գեներալ Սորոկինը Ալեքսանդր Երկրորդ թագաւորին ուղարկեց հետեւեալ զեկուցագիրը.

«Ի կատարումն Ձերդ կայսերական մեծութեան` ինձ յանձնարարուած բարձրագոյն հրամանի, Նախիջեւանի բնակիչ Միքայէլ Նալբանդեանը այսօր ընդունած է Սանկտ-Պետերբուրգի բերդը եւ բանտարկուած է Ալեքսէյեւեան ռավելինի 8-րդ խցի մէջ»: Մէկ օր անց, Յուլիս 29-ին, այս զեկուցագիրը անձամբ «բարեհաճեց կարդալ թագաւոր-կայսրը»:

ՄԱՍՆ ՉՈՐՐՈՐԴ ՌԱՎԵԼԻՆ. Ա ՏԱՐԻ Անարգանքի սիւներով բարձրանալ մինչեւ փառքի կատարը: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Մենք ապրում ենք այնպիսի դժուարին ժամանակների մէջ, երբ վտանգաւոր է թէ՛ խօսելը եւ թէ՛ լռելը: Խուան Լուիս ՎԻՎԵՍ* Ալեքսէյեւեան ռավելինի առաջին քաղաքական բանտարկեալները եղան դեկաբրիստները: Այնուհետեւ, 1825 թւականի Դեկտեմբեր 14-ից ի վեր, ռավելինի գրեթէ երկու տասնեակ մութ ու խոնաւ մենախցերի մէջ իրենց դատաճռին են սպասել հարիւր քսաներկու հոգի, որոնք մեղադրուել են քաղաքական յանցանքների մէջ: 1862 թւականի Յուլիս 27-ին մէկ յարկանի, ճերմակ իւղա ներկով ներկած եռանիստ քարէ շինութեան մէջ յայտնուեց հարիւր քսաներեքերորդ քաղաքական բանտարկեալը` Միքայէլ Նալբանդեանը: ...Մենախուցը նրան ընդունեց իր դեղին պատերով, որոնք առաստաղի տակ, չգիտես ինչո՛ւ, վերջանում էին կարմիր մի շերտով, ընդունեց իր պղտոր լուսաւորութեամբ, որովհետեւ ցերեկային լոյսը գրեթէ չէր թափանցում ճերմակ ներկած ապակիներից, ընդունեց իր սահմռկեցուցիչ ամայութեամբ, որ աւելի էին ընդգծում մի մահճակալ, մի սեղան, մի աթոռ եւ մի կանաչ գիշերանօթ: Իսկ յետոյ ամեն առաւօտ ճիշտ ժամը ութին նախ բացուելու էր մենախցի դռան ցանցապատ դիտանցքի կեղտականաչաւուն վարագոյրը, որ կախուած էր դրսի կողմից, ապա, երբ համոզուէին, թէ ներսը ամեն բան կարգին է, ճռինչով քաշելու էին սողնակը, եւ դուռը դառնալու էր կրնկի վրայ, մենախուց թողնելով մի ֆելդֆեբելի, մի եֆրէյտորի եւ երկու զինուորի: Զինուորներից մէկը մաքրելու էր գիշերանօթը, միւսը լուալու էր յատակը, իսկ եֆրէյտորը լուացուելու ջուր էր տալու կալանաւորին: Յարդարանքի արարողութիւնն աւարտելուց յետոյ անագէ բաժակով թէյ էին բերելու, յետոյ կերակուր էին մատուցելու փայտէ սկուտեղով, իսկ երեկոյեան` դարձեալ հաց ու թէյ: Եւ այսպէս, իրենց միապաղաղ ընթացքով անցնելու էին օրերը, շաբաթները, ամիսները... Ամիսնե՞րը... Հազիւ թէ... Հազիւ թէ այս պատմութիւնը երկար ձգուի, վստահ էր Միքայէլը, որ իր մենախցի ամայութեան մէջ փորձում էր ըմբռնել եւ վերլուծել այն ամենը, ինչ տեղի ունեցաւ այսքան անակնկալ, խառնելով բոլոր հաշիւներն ու ծրագրերը:

Ի՞նչ հիմքեր էր ունեցել Երրորդ բաժանմունքը իրեն ձերբակալելու համար: Ի՞նչ էր յայտնի Քննիչ յանձնաժողովին իր գործունէութիւնից: Եւ ի՞նչ մեղադրանքներ կարող էին ներկայացնել իրեն: Այս հարցերի պատասխանները նա կարող էր ստանալ հարցաքննութեան ընթացքին: Իսկ հիմա՞... Ի՞նչ գիտէր հիմա Միքայէլը: Միակ հաւաստին այն նամակները, նոթերն ու ծածկագրերն էին, որ ոստիկանութիւնը բռնագրաւել էր խուզարկութեան ժամանակ` Նոր Նախիջեւանի հայրական տանը: Խոստովանենք որ այդքանն էլ քիչ բան չէր Քննիչ յանձնաժողովի համար: Բռնագրաւուած թղթերի բովանդակութիւնից բխող ամեն հարց պահանջելու էր սպառիչ պատասխան եւ իւրաքանչիւր սպառիչ պատասխան իր հերթին ծնելու էր մի նոր հարց... Յետոյ աւելանալու էին նորանոր հարցեր, որոնց էութեան մասին կռահումներ անելը աւելորդ ժամավաճառութիւն կը լինէր եւ որոնք կարող էին վերջնականպէս պատին սեղմել Միքայէլ Նալբանդեանին: Եթէ խնդիրը աւարտուէր սոսկ այդանով, ապա կարելի էր նաեւ առանձնապէս չմտահոգուել եւ ինչ-ինչ հանգամանքներ թողնել դէպքերի ընթացքին: Բայց նա վստահ էր, որ եթէ յանկարծ կորցնի աչալրջութիւնը, ապա կը կարողանան իրենից տեղեկութիւններ կորզել նաեւ համախոհների ու բազկակիցների մասին: Ուրեմն, միայն մտքի ու ոգու լարումով է հնարաւոր արժանապատուօրէն աւարտել մենամարտը, չբացայայտելով ո՛չ իրեն եւ ոչ էլ բարեկամներին: Այսպէս անցնում էին շաբաթներն ու ամիսները: Իսկ հարցաքննութիւնը դեռ չէին սկսում: Ինչո՞ւ... Ի՞նչ կարող էր նշանակել... Արդեօք Միքայէլի նկատմամբ որքան զօրաւոր էին կասկածները, նոյնքան անուժ եւ անօգնական էին ապացոյցնե՞րը... Թերեւս: Ուրե՞մն... Ուրեմն, անհրաժեշտ է հաշուի առնելով այն ամէնը, ինչ կարող է յայտնի լինել Քննիչ յանձնաժողովին, հաշուի առնելով նաեւ այն անձանց ու անցուդարձի յիշատակութիւնը, որոնք նոթագրուած են բռնագրաւուած թղթերի մէջ, յօրինել մի հաւաստի պատմութիւն, որտեղ միեւնոյն մարդկանց ու անցուդարձի շուրջ բոլորովին մէկ այլ լոյսի տակ ներկայանայ վերջին երկուերեք տարիների իր գործունէութիւնը: Յատկապէս ե՞րբ, ո՞ր օրը եւ ո՞ր պահին նրա գլխի մէջ փայլատակեց այս միտքը: Դժուար է ասել... Բայց մի բան անկասկած է, որ հէնց այդ օրն ու այդ պահին նա հասկացաւ, թէ ինչպիսի յամառ ու անողորմ պայքար է սկսուելու իր եւ Ծերակուտային քննիչ յանձնաժողովի միջեւ: Եւ մինչ Միքայէլ Նալբանդեանը մենախցի միայնութեան մէջ յօրինում էր իր պատմութիւնը, քննիչ յանձնաժողովը զբաղուած էր բոլոր նրանց հարցաքննութեամբ, որոնց ցուցմունքները օգնելու էին կառավարութեան դէմ գործող գաղտնի կազմակերպութիւնը բացայայտելուն:

Պաւել Վետոշնիկովի ցուցմունքից.

«Լոնդոն ապրել եմ շուրջ երեք շաբաթ: Այդ ընթացքին Գերցենին պատմել եմ ընդամէնը երկու անեկդոտ, իսկ Ռուսաստանին վերաբերող որեւէ բան չեմ հաղորդել նրան: Կելսիեւին ծանօթացել եմ Թրիուբների գրախանութի մէջ: Հէնց Կելսիեւն էլ ինձ տարել է Գերցենի տուն, որտեղ հանդիպել եմ Ալբերտինիին, Պերետցին, Սուզդալցեւ եղբայրներին... Բակունինը Նալբանդեանի մասին միայն ասել է, որ նա լաւ մարդ է եւ խոստացել է օգնել` աքսորավայր գտնուող կնոջը Լոնդոն տեղափոխելու գործին: Ինչ վերաբերում է Նալբանդեանին եւ ինձ մտերմացնելու Բակունինի մտադրութեանը, ապա նպատակը եղել է այն, որ Նալբանդեանը իմ միջոցով նամակներ ուղարկի»:

Նիկոլայ Վորոնովի ցուցմունքից.

«Լոնդոնից մեկնելուց առաջ Բակունինը ինձ հարցուփորձ արեց Կովկասի մասին, հետաքրքրուեց այն հանրայայտ փաստով, որ Սեւ ծովի արեւելեան ափերի մօտ յաճախ մաքսանենգութիւն են անում թուրքական նաւազները, եւ լեռնականներին վառօդ ու զէնք բերելով, փոխարէնը տանում են կենդանի ապրանք` մանկամարդ աղջիկներ ու մատղաշ տղաներ: Կովկասից կատարելապէս անտեղեակ լինելը նրան թոյլ էր տուել ենթադրելու,որ թուրքական նաւազների մաքսանենգային ապրանքներին կարելի է աւելացնել նաեւ „Կոլոկոլ“ը: Յամենայն դէպս, նա ինձ դիմեց այն խնդրանքով, որ Փարիզ մեկնեմ` այնտեղ մի հայի հանդիպելու համար (Բակունինը այդ հայի անունը չտուեց): Իմ այն հարցին, թէ ո՞վ է այդ հայը, Բակունինը պատասխանեց. „Իմ վաղեմի ընկերը: Նա հիմա Փարիզ է, բայց շուտով կը մեկնի Պետերբուրգ: Խիստ անհրաժեշտ է, որ դուք նրան հանդիպէք Փարիզ: Իսկ այնուհետեւ ծանօթացնէք Կովկասին“: Ես չպատասխանեցի: Լոնդոնից մեկնելիս, երբ հրաժեշտ էի տալիս Բակունինին, դարձեալ լսեցի նրա նոյն խնդրանքը` անպայման մեկնել Փարիզ: Թէեւ մերժեցի, բայց նա ասաց. „Գուցէ դեռ կը փոխէ՞ք ձեր միտքը...“ Ես ստիպուած եղայ կտրականօրէն յայտնել, թէ շոգենաւի տոմսը մինչեւ Ռոտերդամ եմ վերցրել: Նա ինձնից դժգոհ մնաց, բայց եւ այնպէս ասաց, թէ յանձնարարական նամակ կը տայ... Ի զուր էի նրան համոզում, թէ բնոյթիս մէջ չկայ յանձնարարական նամակներից օգտուել... Այնուհանդերձ, նա երկու նամակ ուղարկեց ինձ: Ծրարներից մէկի վրայ գրուած էր. „Վասիլեւեան կղզի, Բիրժայի նրբանցք, հարցնել Ղաֆաֆեանին` Նալբանդեանին յանձնելու համար“, միւսի վրայ` „Մարքիզ դը Տրավերսէին“«...

Մարքիզ Նիկոլայ դը Տրավերսէի ցուցմունքից.

«Պետերբուրգի ծանօթներս շատ են, բայց ոչ մէկի հետ մտերիմ յարաբերութիւնների մէջ չեմ: Մոսկուայի մէջ գրեթէ ոչ ոքի չեմ ճանաչում: Խարկովի իմ ծանօթներից է Պիմէն Լեալինը: Ինչ վերաբերում է արտասահմանի ծանօթներին, ապա խոստովանում եմ, որ մասնաւոր նամակագրութիւն եմ ունեցել Բակունինի հետ... Լեալինի հետ ծանօթ եմ վաղուց եւ ութ տարի է, ինչ չենք հանդիպել: Բայց Լոնդոնից վերադառնալով, Նալբանդեանի միջոցով նրան եմ ուղարկել Բակունինի նամակը: Նալբանդեանին մէկ անգամ եմ հանդիպել Լոնդոն` Բակունինի տանը: Ինչպէս ինքն ասաց, մեծ մասամբ Լոնդոն ապրելու պատճառով, Նալբանդեանը Բակունինին հանդիպելու առիթներ շատ է ունեցել... Քանի որ մէկը չկար, ում միջոցով կարողանայի նամակն ուղարկել Խարկով, ուստի որոշեցի նեղութիւն տալ Նալբանդեանին: Իմ կարծիքով Նալբանդեանը առեւտրի մարդ է եւ քաղաքական գործերի չի խառնւում: Այդ կարծիքին էր նաեւ Բակունինը, երբ նրա ձեռքով ինձ ուղարկած նամակի մէջ գրել էր, թէ Նալբանդեանը բարի մարդ է, խոստացել է օգնել կնոջը տեղափոխելու գործին եւ քաղաքական գործերի մէջ չի մտնի»:

Անդրէյ Նիչիպորենկոյի ցուցմունքից.

«Կելսիեւին ես եմ տարել Սերնո-Սոլովիեւիչի մօտ, որովհետեւ դէմքով չէին ճանաչում իրար: Այո՛, Փարիզ եղած ատեն, Գերցենից իսկապէս նամակներ ու տպագրուած կոչեր եմ ստացել: Պէտք է հանդիպէի Ջուզեպէ Գարիբալդիին, բայց յետոյ միտքս փոխեցի: Փարիզ, Գերցենի նամակը Տուրգենեւին յանձնելիս` ներկայ էր նաեւ Նալբանդեանը: Եւ հէնց այդ ժամանակ էլ Բակունինի այցեքարտը տուել եմ Նալբանդեանին, որ թուրքական հպատակի անձնագիր էր բերել Վասիլի Կելսիեւի համար»:

«Նիչիպորենկոն բոլորին եւ ամէն ինչ ծախում է»,— Ալեքսանդր Գերցենին գրեց Տուրգենեւը: Բայց շարունակենք ծանօթանալ հարցաքննուողների ցուցմունքներին, ուշադրութիւն դարձնելով այն հանգամանքին, թէ որքա՜ն քչախօս է ՍերնոՍոլովիեւիչը եւ կտրական` Չերնիշեւսկին: Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչի ցուցմունքից.

«Արտասահման եղել եմ մի քանի անգամ, մասամբ` մօրս այցելելու, մասամբ էլ ուսանելու նպատակով: Ուստի արտասահմանի մէջ ծանօթ եմ թէ՛ ճամբորդութեան ընթացքին իմ հանդիպած բազմաթիւ անձանց եւ թէ՛ պետական պաշտօնեաների ու գիտնականների, որոնց շփուել

եմ պարապմունքների առիթով: Լոնդոնի վտարանդիների ու նրանց համախոհների հետ չեմ գործակցել, կառավարութեան դէմ չարամիտ քարոզչութիւն չեմ տարածել, ոչ մի համախոհի չեմ ճանաչում եւ չեմ ճանաչել»: Նիկոլայ Չերնիշեւսկիի ցուցմունքից.

«Արտասահման գտնուող ու կառավարութեան դէմ չարամիտ քարոզչութիւն տարածող ռուս վտարանդիների եւ Ռուսաստանի նրանց համախոհների որեւէ մէկի հետ որեւէ յարաբերութիւն չեմ ունեցել: ...Ինձ անյայտ է, թէ ինչի՛ հիման վրայ է պարոն Գերցենի մտքովն անցել, որ ես կարող եմ համաձայնել իր հետ ամսագիր հրատարակել, քանզի չեմ ունեցել որեւէ շփում ոչ անձամբ եւ ոչ էլ որեւէ մէկի միջնորդութեամբ: ...Ռուս զինուորներին ուղղուած կոչի մասին ոչինչ չգիտեմ: ...Այդպիսի բան չի եղել: ...Վկայութիւնները հիմնաւորուած չեն: ...Ինձ ներկայացրած երկտողի ձեռագիրը իմը չէ: ...Արտասահման մեկնելիս Միխայլովը ի միջի այլոց ասաց, որ եթէ Անգլիա գնայ, ապա թերեւս կ¥այցելի Գերցէնին: Գաղտնի հրատարակութիւն ունենալու Միխայլովի մտադրութեան մասին տեղեակ չեմ»:

Միքայէլ Նալբանդեանը այդ ամէնից անտեղեակ էր: Նա չգիտէր, որ ապագայ Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական ինքնուրոյնութեան համար իր ծրագրային աշխատութիւնը որպէս «խոհարարական գիրք» հասել է Ռուսաստան, բռնագրաւուել է Երրորդ բաժանմունքի կողմից եւ բծախնդիր ուսումնասիրութեան ենթարկուել: Շարադրանքը մտահոգեց Քննիչ յանձնաժողովին, եւ նրա գաղտնի արձանագրութիւնների մատեանի մէջ գրանցուեց հետեւեալը.

«Պարզւում է, որ 1862 թւականին Փարիզ հրատարակուած «Երկրագործութիւն» վերնագրով աշխատութեան մէջ պարսաւանքի են ենթարկւում Ռուսաստանի եւ այլ պետութիւնների կառավարական ու հասարակական գոյութիւն ունեցող կարգերը: Որոշուած է. Հարցաքննել Նալբանդեանին, թէ ի՛նչ նպատակով է նրան ուղարկուել սոյն գիրքը»:

Եւ Հոկտեմբեր 13-ին քննիչ յանձնաժողովը, վերջապէս, Միքայէլ Նալբանդեանին ներկայացրեց այն հարցերը, որոնց պէտք է անկեղծ պատասխաններ տար ռավելինի կալանաւորը: Անհնարին էր, ի հարկէ, եթէ ոչ` անիմաստ, բաւարարուել միայն «ոչ», «չգի-

տեմ», «չեմ տեսել» կտրական ու կարճ պատասխաններով, քանի որ վաղ թէ ուշ մէջտեղ կը բերուէին Սերովբէ Թագւորեանի գաղտնագիր նամակն ու միւս թղթերը, որոնց բովանդակութիւնը հաւանաբար արդէն մանրակրկիտ ուսումնասիրուած էր: Միքայէլը որոշեց իր յօրինած պատմութիւնը ներկայացնել անզուսպ շատախօսութեամբ: Այո՛, ուրիշ ելք չկար: Նա գիտէր, որ անհնար է մոլորեցնել քննիչներին, հասկանում էր, որ իր պարագային անիմաստ է կեղծելը` իսկութիւնը քօղարկելու նպատակով, ուստի պէտք է պարզապէս լռէ՛ր, բայց... շատախօսութեամբ:

«Անունս Միքայէլ է, Ղազարի որդի Նալբանդեան: Երեսուներեք տարեկան եմ: Դաւանանքով` հայլուսաւորչական: Ամէն տարի խոստովանում եմ եւ ընդունում Սուրբ Հաղորդութիւն: Դաստիարակուել եմ տանը: Համալսարանական քննութիւններին նախապատրաստուել եմ ինքնուսուցմամբ: Համալսարանից յետոյ միակ զբաղմունքս եղել է հնդկական կտակների գործը: Ճանապարհորդութիւնը կատարել եմ Նոր Նախիջեւանի հայ հասարակութեան հաշուին, իսկ ինչ վերաբերում է անձնական ծախսերին, որ գործին չի առնչւում, ապա այն եղել է պայմանգրով ինձ հասանելիք տոկոսների կանխավճարը: Պետերբուրգի հայերի մէջ ճանաչում եմ գրեթէ բոլորին, բայց հետները որեւէ յարաբերութիւն չեմ ունեցել, բացառութեամբ տոհմիկ պատուաւոր քաղաքացի Կարապետ Հայրապետեանի առեւտրական գործերի հաւատարմատար Ղազարոս Ղաֆաֆեանի: Նրա հետ եղել ենք մանկութեան ընկերներ եւ ընկերական յարաբերութիւններից զատ ուրիշ որեւէ գործ չեմ ունեցել: Մոսկուա մօտից ճանաչում եմ միայն Լազարեան ճեմարանի դասախօս, պետական խորհրդական Ստեփանոս Նազարեանին, որին դեռեւս 1853 թւականին այցելել եմ որպէս հայերիս մէջ յայտնի գիտնականի: Նոր Նախիջեւանի մէջ ճանաչում եմ գրեթէ բոլորին, բայց միայն Կարապետ Հայրապետեանի հետ եմ եղել գործնական փոխյարաբերութիւններիմէջ` հնդկական կտակների առիթով: ...Արտասահմանեան ուղեւորութեան բուն նպատակի մասին արդէն բացատրել եմ վերը: Ես Հնդկաստան եմ գնացել ժառանգութեան գործերով: Թիֆլիսից ելնելով մեկնեցի Կոստանդնուպոլիս, որտեղ դրամ էի սպասում Նոր Նախիջեւանից: Այնուհետեւ, Լոնդոն մեկնելու ճանապարհին եղայ Մեսինա, Նէապոլ, Ճենովա, Թուրին եւ Փարիզ: Երկու շաբաթ մնալով Լոնդոն, վերադարձայ Փարիզ, որտեղ պէտք է ստանայի Ռուսաստանից ուղարկուած դրամը: Երկու-երեք շաբաթ անց նորից մեկնեցի Լոնդոն, որպէսզի մեր հիւպատոսարանից համա-

պատասխան թղթեր ստանամ: Դարձեալ գնացի Փարիզ եւ երեք շաբաթ սպասեցի դրամի, այնուհետեւ մեկնեցի Կալկաթա... Վերադարձիս անձնական գործով մտայ Կոստանդնուպոլիս: Ո՞րն էր իմ անձնական գործը... Հնդկաստան եղած ատեն մի ռնգեղջիւր էի գնել եւ պէտք է ուղարկէի Ռուսաստան: Անձնական գործս վերջացնելով եւ աւարտելով հայկական հարցի մասին ռուսական դեսպանի համար պատրաստած տեղեկագիրը, մեկնեցի Փարիզ, որտեղ մօտ տասը օր մնալով, այնուհետեւ գնացի Լոնդոն: Այստեղ սպասում էի հնդկահայ Աբգարի ուղարկելիք հաշուետւութեանն ու գումարին: Բայց, քանի որ ուշանում էր, ուղեւորուեցի Փարիզ` իտալական հինգ տոկոսանոց արժէթղթեր գնելու: Վերադառնալով Լոնդոն` Փետրուարին ստացայ Հնդկաստանից փոխանցուած դրամը ու հիւանդ վիճակով նորից գնացի Փարիզ: Մնացի այնտեղ մինչեւ ապաքինուելս, ստերլինգներով ռուսական ոսկի գնեցի ու եկայ Ռուսաստան: Իմ ծանօթների մասին արդէն ասել եմ: Բայց քանի որ նորից բացատրեցին, թէ յատկապէս ո՛ր ծանօթներիս անունները պիտի տամ, ապա աւելացնում եմ նրանց, ում հետ առիթ եմ ունեցել հանդիպել Լոնդոն եղած ատեն: Ահաւասիկ. Գերցեն, Օգարեով, Բակունին եւ երիտասարդ Գերցեն: Նախ ծանօթացել եմ Գերցենի որդուն` երիտասարդ Գերցենին, այն էլ պատահաբար, Կենդանաբանական այգու մէջ... Միասին զբօսնում էինք, ու երբ յայտնուեցինք այն բաժին, որտեղ ռնգեղջիւրներն էին, պատմեցի, թէ ինչպէս եմ Հնդկաստան մի ռնգեղջիւր գնել եւ ուղարկել Ռուսաստան: Ասացի որ իմ գնած ռնգեղջիւրի լուսանկարը ունեմ: Նա խնդրեց, որ ցոյց տամ այդ լուսանկարը: Երկու օր անց երիտասարդ Գերցենը այցելեց ինձ` ռնգեղջիւրի լուսանկարը տեսնելու: Յետոյ տուն հրաւիրեց ինձ... Մէկ անգամ միայն գնացի այցելութեան, սակայն նրանից զատ ոչ ոքի չհանդիպեցի: Այնուհետեւ տեսնուել ենք մի պանդոկի մէջ: Այստեղ էին նաեւ նրա հայրը, Օգարեովն ու Բակունինը: Ես ծանօթացայ նրանց հետ: Մենք առանձնապէս որեւէ բանի մասին չխօսեցինք: Լուռ ճաշում էինք... Նրանց հետ որեւէ ընդհանուր գործ չեմ ունեցել: Միայն Բակունինը խնդրեց Փարիզով անցնելիս հանդիպել Իվան Տուրգենեւին: Ես նրան պէտք է փոխանցէի Բակունինի խնդրանքը` կնոջը աքսորավայրից տեղափոխելու գործը կազմակերպելու մասին: Քննիչ յանձնաժողովի դիտողութեամբ կրկնում եմ, որ ոչ Գերցենը, ոչ Օգարեովը եւ ոչ էլ Բակունինը ինձ տեղեակ չեն պահել իրենց ծրագրերի ու գործունէութեան մասին, եւ ես նրանց հետ ոչ մի խնդրով չեմ համագործակցել»:

Այս «անմեղ խոստովանութիւն»ը, անշուշտ, պէտք չէ բաւարարէր քննիչ յանձնաժողովին: Ուստի հերթական հարցաքննութեան ընթացքին Նալբանդեանին ներկայացուեց յստակ մի հարց. «Քանի որ նամակներից պարզ երեւում է լոնդոնեան վտարանդիների չարամիտ դիտաւորութիւններին ձեր անմիջական մասնակցութիւնը, ապա յանձնաժողովը պահանջում է, որպէսզի դուք անկեղծօրէն բացատրէք խնդրո առարկայ ձեր բոլոր գործողութիւնները. ովքե՞ր են Պետերբուրգի, Մոսկուայի, Օդեսայի, Թիֆլիսի եւ Կոստանդնուպոլսի ձեր համախոհները»: Եւ յստակ այս հարցին պահանջւում էր նոյնքան սպառիչ պատասխան:

«Չեմ ժխտում որ, ինչպէս երեւում է նրա նամակներից, թէ Բակունինը կ’ուզենար իր գործակալը դարձնել ինձ: Բայց դա միայն նրա ցանկութիւնն էր: Իսկ ես, բացի կնոջը տեղափոխելու գործին նպաստելուց, ոչինչ չեմ արել եւ ոչինչ չեմ ձեռնարկել Բակունինի թելադրանքով: Ես ոչ մի մասնակցութիւն չեմ ունեցել լոնդոնեան վտարանդիրների չարամիտ դիտաւորութիւններին: Ուստի եւ յանձնաժողովի պահանջով անկեղծօրէն ու հանգիստ խղճով կրկնում եմ, որ ոչինչ չեմ ձեռնարկել, ոչինչ չեմ արել, եւ համախոհներ չունեմ ոչ Պետերբուրգ, ոչ Մոսկուա, ոչ էլ Օդեսա, Թիֆլիս կամ Կոստանդնուպոլիս: Ա՛յս է բուն ճշմարտութիւնը: ...Յանձնաժողովի դիտողութեամբ աւելացնում եմ, որ, այո՛, Լոնդոն առիթ եմ ունեցել լսելու, թէ Բակունինը կապեր ունի սլաւոնների ու լեհերի հետ: Բայց իրականի մէջ այդ ի՞նչ կապ է` չգիտեմ: Չեմ յիշում նաեւ, թէ այդ մասին յատկապէս ո՛վ է ինձ ասել, քանի որ Լոնդոն գտնուող բոլոր ռուսներին է դա յայտնի: «Բոլոր ռուսներ» ասելով հասկանում եմ ռուս ճանապարհորդներին, որոնցից շատերին հանդիպել եմ կամ պանդոկներում, կամ Բրիտանական թանգարան այցելելիս, եւ որոնց մօտից չեմ ճանաչում»: Այսպիսով, հերթը հասնելու էր «խոհարարական» գրքին, ծածկագրային բառարանին, ծածկագրին, Սերովբէ Թագւորեանի նամակին... Նաեւ վառօդ պատրաստելու մասին եղած ձեռնարկն էր դարձել յատուկ ուշադրութեան առարկայ: Արդէն իսկ հարցերից դժուար չէր կռահել, թէ որքան բան է յայտնի քննիչ յանձնաժողովին: Ուստի Նալբանդեանը հիմա առաւել եւս լռելու համար` իր պատասխանների մէջ դարձաւ անտանելի շատախօս:

«Բառարանը ես չեմ կազմել: Արտագրել եմ փարիզահայ Միսաքեանից: Սա էլ իր հերթին է արտագրած եղել ոմն Պետրոս բէյից, որ իրեն Հայաստանի արքայազն ներկայացնող մի շառլատանի համախոհն ու

գործակալն է: Այդ շառլատանը իրեն անուանում է Լեւոն, որ իբր սերւում է Լուզինեաների տոհմից: Տարբեր տէրութիւնների մէջ ապրող հայերից ոչ ոք չի ճանաչում այդ ինքնակոչին, որ Միլանի մէջ ողորմելի մի գրքոյկ է հրատարակել «Յուշագրութիւններ» վերնագրով: Գրքի մէջ զետեղուած են Ռուսաստանի այլ եւ այլ պաշտօնեաներին յղուած անհեթեթ նամակներ... Նա գրել է, թէ ռուսական կառավարութիւնը նեղացրել է իրեն, զրկել հողերից եւ, ի վերջոյ, անամօթաբար զրպարտում է, որ իբր նոյն ռուսական կառավարութիւնը իւրացրել է իր նախնիների թագին պատկանող թանկարժէք քարերը: Այնքանով, որքանով փարիզահայերին յաջողուեց տեղեկանալ Պետրոս բէյից, այդ մարդուն նիւթապէս զօրաւիգ է Անգլիայի կառավարութիւնը: Թէ ինչքան է ստոյգ կամ սխալ այս լուրը, չեմ կարող ասել, քանի որ վստահութիւն չունեմ ոչ այդ շառլատանի եւ ոչ էլ նրա գործակալի նկատմամբ: Բայց մանրամասնօրէն ու ճշտութեամբ գրում եմ այն, ինչ լսել եմ: Ինքնակոչ արքայազնը այս տարի ֆրանսերէն մի յուշագիր հրատարակեց: Թէեւ Եւրոպայի բոլոր տէրութիւններին յայտնում է, թէ իր աթոռանիստը Տաւրոսեան լեռներ գտնուող Զէյթունն է, սակայն, իրականութեան մէջ նա ոտք չի դրել այնտեղ: Միաժամանակ այդ շառլատանը դիմում է եւրոպական տէրութիւններին եւ խնդրում, որ Միջերկրականի առափնեայ մի քանի քաղաք, որոնք գտնւում են Կիլիկիայի մէջ, յայտարարուեն ազատ քաղաքներ: Յետոյ գրում է, թէ Անգլիան առաջարկել է Թուրքիոյ սուլթանին` ազատել ինչ որ քաղաք կամ բնակավայր (լաւ չեմ յիշում, քանի որ կոպիտ թղթի վրայ տպագրած Յուշագիրը միայն թռուցիկ կերպով եմ աչքի անցկացրել), եւ սուլթանն էլ գրեթէ խոստանալով, այնուհետեւ ետ է կանգնել այդ մտքից: Ինքնակոչը նաեւ գրում է, թէ Տավրոսի լեռնցիներով կռիւներ է մղել թուրքերի դէմ ու յաղթել նրանց... Եւ ուրիշ բազմաթիւ նմանօրինակ անհեթեթութիւններ: Տեսնելով այդ արկածախնդիր մարդու յանդգնութիւնն ու անամօթութիւնը, վճռեցի նրա դէմ խիստ մի բողոք գրել եւ հրատարակել բոլոր լեզուներով: Ռուսերէն թարգմանութիւնը մեր կառավարութեան թոյլտուութեամբ հրատարակելու գործը հետաձգեցի մինչեւ Ռուսաստան վերադառնալս... Իսկ շառլատանը չբաւարարուեց միայն այդ հրապարակումներով եւ գրագրութիւն սկսեց Թուրքիա ապրող իր համախոհների հետ, յորդորելով նրանց, որպէսզի հայերը փող ուղարկեն Կիլիկիան ազատագրելու նախապատրաստութեան համար: Հէնց այդ ժամանակ էլ նա կազմել է ծածկագրային բառարանը եւ ուղարկել համակիրներին, որպէսզի ցոյց տայ նրանց, թէ ինքը կապեր ունի բառարանի մէջ յիշատակուած անձանց հետ: Որքանով իտալա-

հայերից կարողացան տեղեկանալ փարիզահայերը` ինքնակոչ արքայազնը կապեր ունի գարիբալդիականներից ոմանց հետ, բայց արդեօք կապուա՞ծ է նաեւ անձամբ Գարիբալդիի հետ` ստուգապէս ոչ ոք չգիտէ: Այդ արկածախնդրի մասին հայերին զգուշացնելու նպատակով ես եւ մի քանի փարիզահայեր նամակ գրեցինք Կոստանդնուպոլսի մեր ծանօթներին, ուղարկելով նաեւ ինքնակոչի գործակալից վերցրած ծածկագիր բառարանը: Նամակի մէջ խնդրում ենք հաւատ չընծայել շառլատանին եւ այդ մասին պատմել բոլորին, որպէսզի փող չուղարկեն: Ինչ վերաբերում է անձամբ ինձ, ապա այդ բառարանը ինքս չեմ օգտագործել եւ ոչ մի ընդհանուր բան չունեմ ինքնակոչի հետ: Այն հարցին, թէ ո՛րն է բառարանի բուն նշանակութիւնը, ապա, նկատի ունենալով Փարիզով տարածուած լուրերը, ենթադրում եմ, թէ շառլատանը նպատակ է ունեցել դրանով ցոյց տալ, որ ինքը աշխատում է Կիլիկիան ազատագրելու համար եւ այդ ճանապարհով դրամ կորզել հայերից: Այս լու րերը անհաւանական են, քանի որ նա ոչ զօրք ունի, ոչ էլ զէնք: Թէեւ բառարանի մէջ յիշատակում է թէ զէնքի եւ թէ զօրքի մասին: Ի՛նչ է սա, եթէ ո՛չ աչքակապութիւն: Ի դէպ մոռացայ ասել, որ Փարիզ գտնուող իր գործակալ Պետրոս բէյին գրել էր, թէ առնուազն կէս միլիոն ֆրանկ ունենալու պարագային Իտալիայից դուրս կը գայ այնպիսի սպառազինութեամբ, ինչպէս Միներվան է դուրս եկել Եուպիտերի գլխից: Այս մասին փարիզահայերն են ծիծաղելով պատմել ինձ: Ինչ վերաբերում է ծածկագրին, ապա այն որեւէ կապ չունի բառարանի հետ: Ծածկագիրն ինձ տուել է հնդկահայ Աբգարը, որպէսզի Ռուսաստանից յայտնեմ զանազան ապրանքների գները: Հնդկահայ վաճառականները, որքան ինձ յայտնի է, ապրանքների գները իրար յայտնում են ծածկագրերով: ...Նամակը, որի մասին հարցնում էք, ինձ գրել է Սերովբէ Թագւորեանը: Նրա հետ ծանօթացել եմ Պոլիս, եւ բացի ընկերական յարաբերութիւններից, ուրիշ կապերի մէջ չեմ եղել: Ինչ վերաբերում է նամակի բովանդակութեանը, որ ծա նօթացրեցին ինձ այստեղ, պատիւ ունեմ տալու հետեւեալ բացատրութիւնը: Երբ անցեալ տարուայ վերջերին մեկնելու էի Պոլսից, տեղի հայերից մի քանիսը խնդրեցին տեղեկանալ փարիզահայե րից, թէ արդեօք ծանօթների միջոցով հնարաւո՞ր է ունենալ ֆրանսական կամ իտալական հպատակութիւն, որպէսզի ապահով ապրեն Թուրքիոյ մէջ:

«Մայր Հայաստանը աւէրակների մէջ»։ Հայկական առաջին քարոզչապատկերը Ջանիկ Արամեանի «Դասարան Հայկազն Մարդկանց» դասագրքից։

«Մանուկ Հ այ աս տան ».

19-րդ դարի վերջին քառորդի քարոզչապատկեր :

Բանից պարզուեց, որ ֆրանսական հպատակութիւն ստանալու համար անհրաժեշտ է չգիտեմ քանի՛ տարի ապրել Ֆրանսա: Փարիզահայերն ինձ ասացին, որ թերեւս կարելի է մի բան անել Իտալիայի մէջ: Ուստի նրանք գտան Խաչատրեան ազգանունով մի հայի, որ ճանաչում էր բազմաթիւ իտալացիների, այդ կարգին նաեւ Մաձինիին: Եւ հէնց Մաձինիի օգնութեամբ նա խոստացաւ օգնել պոլսահայերին: Ճիշտ այդ ժամանակ էր, որ հրապարակուեց Բարձր Դռան հրամանը, թէ այլ տէրութիւնների հպատակութիւն ունեցող քրիստոնեաները պէտք է կամ դուրս ելնեն Թուրքիայից, կամ հրաժարուեն իրենց օտար հպատակութիւնից: Այս օրէնքից բացառութիւն կարող էր լինել այն դէպքում միայն, եթէ եւրոպական տէրութիւնների դեսպանները այդ մի քանի անձանց ընդունելու լինէին իրենց մասնաւոր հովանաւորութեան ներքոյ:

Երբ այդ մասին ասացինք Խաչատրեանին, նա ընկաւ ծանր կացութեան մէջ, քանի որ Մաձինին խոստանալով օգտակար լինել, նաեւ առաջարկել էր դրամ հաւաքել գործը գլուխ բերելու համար: Խաչատրեանին դժուար կացութիւնից հանելու նպատակով, խորհուրդ տուեցինք որ երկրորդ անգամ Մաձինիին դիմելիս` յայտնի նաեւ, թէ նրա առաջարկը կատարուած է: Երկրորդ անգամ Մաձինիին հանդիպելով, Խաչատրեանը նրանից նամակ էր վերցրել Պոլսի ծանօթին փոխանցելու համար: Սերովբէ Թագւորեանը ներկայանալու էր այն անձին, որին յղուած էր նամակը, եւ պէտք է միջնորդութիւն խնդրէր իտալական հիւպատոսարանից` պոլսահայ մի քանիսին հովանաւորութեան ներքոյ առնելու համար: Միաժամանակ պէտք է յայտնէր նաեւ, որ հպատակութիւն խնդրողները երեք հոգուց բաղկացած մի կոմիտէ են ընտրել` անհրաժեշտ գումարը հաւաքելու նպատակով: Երբ նամակ գրեցինք պոլսահայերին` ինքնակոչ արքայազնի մասին նախազգուշացնելու համար, ես նոյն ծրարի մէջ մի գրութիւն էլ զետեղեցի Թագւորեանի անունով, յայտնելով նրան, թէ ի՛նչ ընթացքի մէջ է հպատակութեան հարցը: Ուստի եւ իմ անունով ստացուել է այն նամակը, որտեղ յայտնում են, թէ Մարտիրոսի, այսինքն` Մաձինիի նամակը տեղ չի հասել, եւ այդ պատճառով էլ պոլսահայերը ոչ կոմիտէ են ստեղծել ու ոչ էլ դրամ են հաւաքել: Թագւորեանը յայտնում է, թէ ինքը չի կարող նամակի հասցէատիրոջը յայտնել, որ արդէն գումարը հաւաքելու կոմիտէ կայ, երբ իրականութեան մէջ այն գոյութիւն չունի: Գանգատւում է, թէ ընկերները չեն աջակցում: Իսկ միայնակ գործելն էլ դժուար է: Այնուհետեւ գրում է, թէ Բարեգործական ընկերութիւնը, որ ոչ գաղտնի ժողովներ է գումարում եւ ոչ էլ զբաղւում է գաղտնի գործունէութեամբ, հիմնուած լինելով դպրոցներ բանալու եւ չքաւոր ու որբ աշակերտների խնամատարութեան համար, արդէն բաւականին նիւթական միջոցներ է հայթայթել: Ինչ վերաբերում է նրան, թէ նամակի հեղինակը երկու բառ է գործածել ինքնակոչ արկածախնդրի բառարանից, երբ գրում է Մաձինիի ու կոմիտէի մասին, ապա, ըստ երեւոյթին, պատճառը եղել է թուրքական կառավարութիւնից ունեցած երկիւղը: Այն հարցին, թէ ո՞վ է կազմել եւ ինչո՞ւ է ինձ մօտ եղել այն նիւթերի ցուցակն ու նկարագրութիւնը, որոնց միացութիւնից Ռուսաստան, Անգլիա, Ֆրանսա եւ Ավստրիա վառօդ են պատրաստում, պատասխանում եմ, որ դա տեքնիկական քիմիայի մասերից մէկն է: Փարիզ այդ աշխատութիւնը հայերէն էր թարգմանում իմ ծանօթներից մէկը, եւ ես առիթ եմ ունեցել թերթել թարգմանութեան այդ մասերը եւս: Այդ

շարադրանքը պատահաբար է ինձ մօտ մնացել, քանի որ Փարիզից շուտափոյթ մեկնելիս մոռացել եմ վերադարձնել թարգմանիչին»: Ինչ խօսք, որ այսքան վարպետօրէն հիւսուած պատմութիւնից, որտեղ յիշատակուած էին Մաձինին ու Գարիբալդին, Գերցենն ու Օգարեովը, Իտալիոյ մէջ սպառազինուելով` Թուրքական բռնատիրութիւնից Հայաստանն ազատագրելու եւ ուրիշ բազմաթիւ, իրականութեան մէջ գոյութիւն ունեցող ու գաղտնի ոստիկանութեանը յայտնի փաստեր, որոնք, սակայն, ներկայացուած էին որպէս ծիծաղաշարժ անհեթեթութիւններ, իշխան Գոլիցինի գլխաւորած քննիչ յանձնաժողովը պէտք է դժգոհ մնար: Եւ այդ դժգոհութիւնն այնքան մէծ էր, որ Միքայէլին զրկեցին Նոր Նախիջեւանից Պետերբուրգ եկած եղբօր` Ղազարոսի հետ տեսակցելուց: Եւ ծայր առաւ անորոշ սպասումի շրջանը: Արդէն մօտենում էր Նոր տարին, բայց Քննիչ յանձնաժողովը Միքայէլ Նալբանդեանին ասես մոռացել էր: Հարազատներն ու բարեկամները ծայրայեղ յուսահատութեան մէջ էին, եւ նրանց սփոփողը ինքը` Նալբանդեանն էր.

«Ինչի՞ համար են այդ արցունքները: Ի՛նչ է, դրանք հաճո՞յք են պատճառում ձեզ, թէ՞ կարծում էք կարող են ինձ մխիթարել: Դուք պէտք է հասկանաք, որ տխուր լուրերը, վշտի ու արցունքի մասին ձեր խոստովանութիւնները չեն կարող ինձ համար սփոփանք լինել: Ընդհակառակը, դրանք բազմապատկում են իմ անձկութիւնը. մի բան, որի պակասը առանց այն էլ չեմ զգում... Գրում էք, թէ կարօտում էք ինձ եւ սրտներդ տխուր է: Եթէ այդ ասում էք դուք, որ ազատութեան մէջ էք, ապա կարող էք պատկերացնել, թէ ի՛նչ է իմ վիճակը: Բայց ես չեմ ընկճւում եւ համբերութեամբ եմ կրում իմ խաչը: ...Շնորհաւորում եմ բոլորիդ յառաջիկայ Նոր տարին: Ի սրտէ մաղթում եմ ամենայն բարիք»: Միեւնոյն ժամանակ նա մտահոգուած էր իր անուան շուրջ ծայր առած բամբասանքները հերքելու խնդրով, որպիսիք Նոր Նախիջեւանի հասարակութեան մէջ ջանասիրութեամբ տարածում էին հակառակորդները: Այդ նպատակով նա կարգի բերեց բոլոր փաստաթղթերը, հաշուետուութեան սեւագրութիւնները եւ մասնաւոր թոյլտուութեամբ այդ ամէնը փոխանցեց Ղազարոս եղբօրը` Նոր Նախիջեւան ուղարկելու համար: ..Վերջապէս, նաեւ ինչ որ յստակութիւն յայտնուեց բանտարկեալի վիճակի մէջ, եւ 1863 թւականի Յունւար 11-ին Միքայէլ Նալբանդեանը կատարեց մի այսպիսի հակիրճ նոթագրութիւն.

— Ինձ յայտնեցին, որ գործս Ծերակոյտ են տուել:

Այսպէս սկսեց Միքայէլը իր «Բերդի յիշատակարան»ը, որ ամէնից առաջ նշանակում էր, թէ նա գործի մօտալուտ աւարտի յոյսը չունի: Այսուհետեւ մենախցի կալանաւորը գոնէ մի տողով նշելու էր օրուայ կարեւոր իրադարձութիւնը: Իսկ ի՞նչ կարեւոր իրադարձութիւններ կարող էին տեղի ունենալ նրա բանտային կեանքի մէջ... Մեծ մասամբ դրանք յիշատակութիւններ էին ուղարկած ու ստացած նամակների մասին: Աչքի առաջ ունենալով այն շաբաթները, ամիսները եւ, ո՛վ գիտէ, գուցէ եւ տարիները, որոնք Միքայէլը անցկացնելու էր ռավելինի մէջ, անհրաժեշտ էր լրջօրէն մտածել նաեւ անելիքի մասին: Նա, ի հարկէ, մտադիր չէր ձեռքերը ծալած նստել ու սպասել, թէ ի՛նչ հերթական հարուած է նախապատրաստելու ճակատագիրը: Նա չէր կարող օր ու գիշեր ծխելով ու հիւանդութիւններից տառապելով, տրուել հոգեմաշ մտածմունքներին... Նա իրաւունք չունէր յուսալքուել ու չէր կարող զբաղուել թագաւորկայսեր յղուած խնդրագրեր յօրինելով... Ուրե՞մն... «Թո՛ղ արիստոկրատները ձեռքերը ծալած նստեն,— որոշեց Նալբանդեանը,— իսկ մենք կոչուած ենք աշխատելու»: Ու անցաւ աշխատանքի: Նա խնդրեց, որ բարեկամներն իրեն գրականութիւն ուղարկեն:

«Երանի՜ ձեզ, որ հնարաւորութիւն ունէք վայելելու հրաշալի երաժըշտութեան թովիչ հնչիւնները: Ինչ վերաբերում է ինձ, բացի երբեմն մենախուց հասնող զանգերի տխուր ղօղանջներից, արդէն եօթը ամիս է` ուրիշ ձայն չեմ լսել... Նախքան նամակս աւարտելը, նորից կրկնում եմ` գրքեր, գրքեր եւ գրքեր: Եզեանից խնդրիր Շլոսերը, կարծեմ նա ուներ: Հակառակ պարագայի ճարիր Մաքոլէյի երկերի լիակատար ժողովածուն: Վէպերն ինձ տաղտուկ են պատճառում, բառարանները` զզուանք: Ուստի բծախնդիր եղէք գրքերն ընտրելիս»: Գրքերն անհրաժեշտ էին աշխատանքի եւ ոչ թէ մենախցի միայնութիւնը փարատելու համար: Ի դէպ, ամբողջ կեանքի ընթացքին շարունակ իրեն միայնակ զգացող Նալբանդեանը, ռավելինի մէջ փակուած այդ ամիսներին ու տարիներին էր, որ յանկարծ զգաց, թէ ի՜նչ հզօր թիկունք ունի, ունի ընկերներ ու բարեկամներ, ունի իր ճակատագրով մտահոգ եւ երախտապարտ մի ժողովուրդ: ...Գեներալ Սիմոն Սուլթանշահը, որ տարիներ առաջ զօրաւիգ էր «Հիւսիսափայլ»ին, այժմ ամէն կերպ ջանում էր մինչեւ դատավճիռը հրապարակելը

երաշխաւորութեամբ բանտից դուրս բերել հիւանդ Միքայէլին: Ու թէեւ Սուլթանշահի` Ալեքսանդր Երկրորդին յղած խնդրագիրը մերժուեց, բայց այդ փաստն իսկ բաւական էր որ քաղաքական բանտարկեալը իրեն զգայ ուժեղ ու արդար: Այնուհետեւ, երբ դարձեալ թոյլատրուեցին տեսակցութիւնները, Միքայէլին այցելութեան էին գալիս Յովհաննէս Բերբերեանը, Անանիա Սուլթանշահը, Ղազարոս Ղաֆաֆեանը, Միքայէլ Տէր Գրիգորեանը... Նոր Նախիջեւանից Պետերբուրգ եկաւ Կարապետ Հայրապետեանը, իսկ Մոսկուայից` Ստեփանոս Նազարեանը...

Երրորդ բաժանմունքի կազմած

Միքայէլ Նալբանդեանի գործը:

«Պետերբուրգ լինելով` երես առ երես հանդիպեցինք միմեանց. քաղցր տեսութիւն արդարեւ,— տարիներ անց յիշելու էր Նազարեանը,—բայց ի՞նչ օգուտ նրան եւ ի՞նչ մխիթարութիւն ինձ: Ես չկարողացայ տալ նրան իմ բաժին ազատութիւնից, բացի մի քանի չոր ու ցամաք բարեկամական ու ցաւակցական խօսքերի: Հարիւրակնեայ պահապանը ներկայ էր, եւ մեր զրոյցն էլ ռուսերէն էր... Օ՜հ, անտանելի ցաւ, չապաքինուող վէրք. մեր հայկական ցաւերը մեզ բաւական չէին, եւ այսպիսի ցաւեր աւելացրեց մեզ վրայ մեր անխոհեմ սիրելին, գետին զարկելով իւր անձը եւ մեզ խոնարհեցնելով մեր թշնամիների առջեւ: Աստուած լինի օգնական նրան եւ մեզ»: Յիրաւի, հայկական ցաւ էր դարձել Միքայէլը իր մտերիմների համար: Այդ ցաւի զգացողութիւնը խորապէս ապրող Ստեփանոս Նազարեանը ի՞նչ կարող էր զրուցած լինել Միքայէլի հետ «չոր ու ցամաք խօսքերով»... Ո՞վ գիտէ... Բայց տարակոյս չկայ, որ անպայման, գոնէ երկու խօսք պիտի փոխանակած լինէին մէկ ուրիշ հայկական ցաւի` «Հիւսիսափայլ»ը դադարելու մասին:

«Ինչ որ մինչեւ այսօր կարող էի, ամէն տեսակ անձնազոհութեամբ ու ամէն տեսակ զրկանք ու տառապանք յանձն առնելով` արեցի,— ասած պիտի լինէր Նազարեանը:— Այսուհետեւ նաեւ իմ հանգստանալու ժամանակն է: Գլխով պատ փըշրել կարելի չէ: Ամենեւին պիտի փոխուէին մեր ազգի հանգամանքները, որպէսզի ես այսուհետեւ ճանապարհ ստանայի կրկին անգամ ձեռնարկելու մի ազգասիրական գործի»: Ինչ վերաբերում է Նալբանդեանին, ապա նա ուղղակի մոլեգնել էր, լսելով, որ «Հիւսիսափայլ»ը դադարել է լոյս տեսնել:

«Յիշո՞ւմ ես, դու ինձ ասում էիր, թէ Պատկանեանը միտք ունի ինչ որ թերթ հրատարակել. ի՛նչ է, սկսե՞լ է հրատա րակութիւնը, ինչպէ՞ս է կոչւում, ի՞նչ ընդունելութիւն ցոյց տւեց հասարակութիւնը... Շատ եմ ցաւում, որ մեր „Հիւսիսափայլ“ը արդէն գոյութիւն չունի...» Այդ նոյն օրերին էր, որ դատական գործի առիթով` Միքայէլի վարքի մասին Նոր Նախիջեւան տեղի ունեցաւ ազգաբնակչութեան բոլոր խաւերի ներկայացուցիչներից հարիւր հոգու ընդհանուր հարցապնդում: Եւ հարիւր հոգին էլ հաստատեցին քաղաքի Մագիստրատի նախագահ Դանիէլ Գարագաշի վկայութիւնը.

«Նոր Նախիջեւանի բնակիչ, Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարանի թեկնածու Միքայէլ Նալբանդեանին ես բաւականին լաւ եմ ճանաչում որպէս իր վարքի բոլոր կողմերով գերազանց անձնաւորութիւն. նրա ոչ մի վատ արարմունքը չեմ տեսել, եւ դրա համար էլ նրա վարքին միանգամայն հաանութիւն եմ տալիս, մանաւանդ, որ նա մեր հասարակութեան կողմից լիազօրուած լինելով Նախիջեւանի համար յոյժ նշանակալի դրամական արժէք ներկայացնող հնդկական կտակների գործով, իր ամբողջ ազնուութեամբ լիովին արդարացրեց հասարակութեան վստահութիւնը»:

Եւ եթէ Յարութիւն Խալիբեանն էլ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիին էր յայտնում ընդհանուր հարցապնդումի արդիւնքի լուրը, յատկապէս նշելով, թէ հարիւր վեց հոգի «ադաբրիտ են արել»` «հաւանութիւն են տուել» Միքայէլ Նալբանդեանի վարքին, ուստի եւ հնարաւոր է, որ նրան ազատ արձակեն, ապա հեռու-հեռաւոր Կալկաթայի «Եղբայրասէր» տասնօրեայ թերթը իր հերթական թիւը բացում էր համազգային սիրուած ու հեղինակաւոր գործչի մասին յուզիչ մի խօսքով: «Եղբայրասէր»ը դիմում էր հէնց իրեն` Նալբանդեանին.

«Ամէն մի հնդկահայ, որ բախտ ունեցաւ ծանօթանալ եւ զրուցել քեզ հետ, ձեռքերը վեր կարկառած աղօթում է հայրենասէր դիւցազունիդ ազատութեան համար: Դիւցազո՛ւն, այո՛, եւ արժանի՛ այս կոչումին, վասնզի անձիդ կորուստեամբ վաստակեցիր այն, ինչպէս եւ մարգարէացել էիր, քո երկտողի մէջ գրելով, թէ „Պաշտպանել հայի միշտ ոտնակոխ արւող իրաւունքը է՛ մեր կեանքի բուն խորհուրդը եւ նպատակը: Եւ այս նպատակին հասնելու համար պէտք չէ ընկրկենք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առջեւ, ոչ միայն բանիւ ու գրչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր արժանի լինենք զէնք վերցնել մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատութիւնը նուիրել եւ սրբագործել մեր արիւնով : Այո՛, չընկրկեցիր եւ անձդ նուիրեցիր ազգիդ: Քայլի՛ր, քայլիր դո՛ւ` նոր Վարդան Հայաստան աշխարհի, քայլի՛ր, ուր քեզ կ’առաջնորդի ճակատագիրդ: Եթէ Հնդկաստան աշխարհիս կիզիչ ջերմութիւնը չկարողացաւ խամրեցնել ծաղիկը քո ազգասիրութեան, անշուշտ, սիբիրեան խստաշունչ ցրտերն էլ, եթէ դժբախտաբար հիմա այնտեղ ես, չեն կարողանալու պաղեցնել քո սիրոյ հնոցը, որ մանկութիւնից ի վեր բորբոքւած էր սրտիդ մէջ»:

Յիրաւի, Նալբանդեանը իրաւունք ունէր չյուսալքուելու: Բայց ո՛չ միայն հայրենակիցների եւ բարեկամների ջերմ ու սատարող խօսքի պատճառով: Բանն այն է, որ ռավելինի քարակոփ եւ խուլ պատերով, այնուհանդերձ, ներս էին թափանցում այնպիսի լուրեր, որոնք ուրախացնելու էին նրա կեանքը, օգնելու էին, որ նա յոյսով ու հաւատով լցուի եթէ ոչ իր, ապա գոնէ ժողովրդի ապագայի նկատմամբ: ...Լուրերը գալիս էին Թուրքահայաստանից: Գաղտնի կազմակերպութիւնների փոխադարձ համաձայնութեամբ, 1862 թւականի օգոստոսին բռնատիրական երեք տէրութիւնների` Ավստրիական, Ռուսական եւ Թուրքական կայսրութիւնների մէջ միաժամանակ սկսուելու էին եւրոպական ու ռուսական յեղափոխութիւնները եւ հայկական ազատամարտը: Թէեւ, ինչպէս յայտնի էր Սերովբէ Թագւորեանի վերջին նամակից, շատ էին խոչընդոտներն ու քաշքշուկները, նաեւ` տարաձայնութիւնները, որոնք միշտ էլ հայերի ուղեկիցներն են եղել ամէն մի վճռական քայլ կատարելիս, թէեւ չէր յաջողուել հնարաւորութիւններ ստեղծել Ջուզեպէ Գարիբալդիի եւ նրա հազարեակի` Տաւրոսեան լեռներ բարձրանալու համար, այնուհանդերձ, 1862-ի օգոստոսի 1-ին սկսուեց Զէյթունի ազատամարտը... Եւ հէնց նոյն օրն էլ հայ ցուցարարները դուրս ելան Պոլսոյ հրապարակները... Եթէ ցոյցը չվերածուեց ընդվզումի, իսկ Զէյթունի մէջ սկըսուած ազատամարտն էլ ազգային ազատագրութեան չափողութիւն չստանալով, մնաց որպէս տեւական պայքարի փառաւոր մի սկիզբ, ապա պատճառն

աւելի քան հասկանալի էր: Չէ՞ որ թէ՛ Եւրոպայի եւ թէ՛ Ռուսաստանի մէջ կառավարութիւններին յաջողուել էր կանխել արդէն հասունացող յեղափոխական պայքարը: Աշխատել էր միայն Միքայէլ Նալբանդեանի եւ նրա համախոհների գործի գցած ազատագրութեան մեքենան: Հետեւաբար Նալբանդեանը բոլոր հիմքերն ունէր գոչելու. «Մենք կոչուած ենք աշխատելու»: Եւ զարմանալի մի հետեւողականութեամբ պիտի ծաւալէր իր գործունէութիւնը բանտախցի մէջ, որովհետեւ այլեւս վստահ էր, որ նախ` հայերը ի վերջոյ ընդունակ են եւ կարո՛ղ են կազմակերպուել ընդդէմ բռնութեան շատ աւելի լաւ, քան այլք, այնուհետեւ` միեւնոյն է, վաղ թէ ուշ հայերը անպայման ոտքի կը կանգնեն յանուն իրենց ազգային ազատագրութեան, քաղաքական անկախութեան եւ տնտեսական ինքնուրոյնութեան: Այսինքն` յանուն Ազատութեան: Այս վստահութիւնը կոչուելու էր Յոյս: Իսկ Յոյսը ապրելու եւ գործելու է մղում մարդուն նոյնիսկ բանտախցի քարէ տոպրակի մէջ: Ու թէեւ Զէյթունը մնաց մենակ, թէեւ նրա հետ միասին չկարողացան ոտքի ելնել Եւրոպան ու Ռուսաստանը, այնուհանդերձ, կազմակերպուած ազատամարտի առաջին քայլը ոգեւորող էր: Եւ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը` այդ նուիրեալ բազկակիցը եւ ճշմարիտ բանաստեղծը գրելու էր. Դու զո՞վ խնդրես, մա՜յր իմ անոյշ. Ե՛կ, մի՛ դողար, մօտեցիր հոս. Անլաց աչօք դիտէ զորդիդ Ու իւր վէրքերն արիւնահոս: Թուրքաց մայրեր թող լա՛ն, եւ դուն Ուրախ լուրեր տար ի Զէյթուն...

ՌԱՎԵԼԻՆ. Բ ՏԱՐԻ

— Այսօր ստացայ մէկ ֆունտ ծխախոտ եւ տասը հատ նարինջ: — Վերակացուի ձեռքով մի խնդրագիր ուղարկեցի բերդի պարէտին` միջատների առիթով, որ անդադար ապականում են կերակուրը եւ թէյը: — Նամակ ստացայ. ուղարկեցին ռնգեղջիւրի մասին ստացուած թղթի պատճէնը եւ տասը հատ նարինջ: — Այսօր բանտարկութեանս տարեգլուխն է:

«Բերդի Յիշատակարան»

Իր ամբողջ կեանքի ընթացքին շարունակ շտապող եւ ամէն օրն ու ժամը միշտ գնահատող Միքայէլը, հաշտուելով այն մտքին, թէ իզուր է յուսալ, որ մօտ ապագային կը յաջողուի դուրս ելնել ռավելինից, որոշեց այստեղ եւս իզուր չանցկացնել ժամանակը: Եւ սկսեց շատ գործնական խնդիրներից: Բանն այն է, որ «Երկրագործութեան…» մէջ տեսականօրէն զարգացնելով ազգային քաղաքական ու տնտեսական յառաջադիմութեան հեռանկարները, նա առիթ չէր ունեցել տալու դրանց գործնական հիմնաւորումը, չնայած շարունակ մտմտացել էր տնտեսութեան զարգացման նոր մարզերի ու հնարաւորութիւնների մասին: Դեռեւս Բենգալիա եղած ատեն պատահաբար ծանօթանալով Sorghum Saccharatum կամ պարզապէս սորգո կոչուող բոյսին, որ հարուստ է ոչ միայն շաքարով, այլեւ ուրիշ օգտակար սննդանիւթերով, որոշել էր սերմերը տանել Հայկական Շրջան եւ անձամբ զբաղուել այդ մշակոյթի օդնըտելացումով: Ցաւօք, նրա ճամպրուկը, որի մէջ ոչ միայն իրերն էին, այլեւ սորգոյի սերմերը, Սաութհամթոն հասնելիս` կորաւ... Բայց կորուստը անդառնալի չէր, մտածում էր Նալբանդեանը: Ի վերջոյ, հնարաւոր էր դարձեալ բերել տալ Հնդկաստանից: Բայց մինչեւ սերմերը տեղ հասնէին` տարին կ’անցնէր... Ուստի կարելի էր սորգոյի սերմեր խնդրել Պետերբուրգի «Ազատ տնտեսագիտութեան ընկերութիւն»ից կամ Մոսկուայի «Բնախոյզների ընկերութիւն»ից: Անանիա Սուլթանշահը անտրտունջ կատարում էր Միքայէլի բոլոր յանձնարարութիւնները: «Պէտք է միջոցներ ձեռնարկել, որպէսզի սերմերը չսառեն»,— զգուշացնում էր Միքայէլը: Սուլթանշահը բարեյաջող Հայկական Շրջան ուղարկեց նազուկ սերմերը, որոնք աճեցնելու համար իր անծայրածիր հողատարածութիւններից մի քանի ցանքաստան էր առանձնացրել Կարապետ Հայրապետեանը: Դժբախտաբար, առաջին փորձը ձախողուեց: Բայց դա բնաւ չյուսալքեց Նալբանդեանին: «Միւս անգամ անպայման արդիւնք կը լինի»,— վստահ էր նա եւ պահանջեց, որ մի քանի հետազօտութիւն կատարեն եւ արդիւնքի մասին հաղորդեն իրեն: Միքայէլին ամէնից առաջ հետաքրքրում էր, թէ նոր

պայմանների մէջ սորգոյի իւրաքանչիւր սերմից քանի՞ ցողուն է աճում, որքա՞ն հիւթ է տալիս ամէն մի ցողունը իր կշռին համեմատ, ի՞նչ թանձրութիւն ունի հիւթը եւ քանի՞ տոկոս բիւրեղային շաքար է պարունակում: Ի հարկէ, սորգոյից կարելի էր նաեւ պատուական ծիրանի ներկ ստանալ` սերմերը ծծմբաթթուով մշակելու պարագային, քուսպն էլ հրաշալի հիմնանիւթ էր թղթի արտադրութեան համար: Բայց սորգո մշակելու հիմնական նպատակը Նալբանդեանի կարծիքով պէտք է շաքարի արտադրութիւնը լինէր... Ներկի արտադրութիւնն էլ նուազ կարեւոր բնագաւառ չէր թէ՛ երկրագործութեան համար եւ թէ՛ ընդհանրապէս ապագայ ազատ եւ ինքնուրոյն Հայաստանի տնտեսութեան մէջ, համոզուած էր Միքայէլ Նալբանդեանը: Եւ այդ առումով բացառիկ արժէք ունէին Coccinella ընտանիքին պատկանող որդերը, որ սովորաբար ապրում ու բազմանում էին կակտուսների ընտանիքին պատկանող բոյսերի վրայ: Նախնիների երկրով կատարած ուղեւորութեան ընթացքին, երբ Էջմիածնից երբեմն դուրս էր գալիս զբօսնելու մերձակայ գիւղերը, ամենուրեք պրպտող, ամենուրեք սովորող ու իւրացնող Միքայէլը իմացել էր, որ Coccinella ընտանիքի որդերը բազմանում են նաեւ Արաքս գետի հովիտի տարածքի վրայ եւ յայտնի են «որդան կարմիր» անունով: Որդերից ստացուող ներկը դեռեւս հնագոյն ժամանակներին հայերն օգտագործել են ոչ միայն կերպասներ ներկելու, այլեւ իրենց անկրկնելի մանրանկարչութեան մէջ: Բայց հետագային, բարբարոս ցեղերի յարձակումների եւ նրանց տիրապետութեան տակ դարաւոր ամլացումի ողբերգական ժամանակներին, բարոյական, իմացական եւ նիւթական շատ ու շատ կորուստների հետ կորել էր նաեւ որդան կարմիր մշակելու գաղտնիքը: Քսան-քսանհինգ տարի առաջ եպիսկոպոս Սահակ Ծաղկողը կարողացել էր ճանաչել որդերը, կարողացել էր դրանք հաւաքել, որի համար ռուսական կառավարութիւնը նրան ցմահ թոշակ էր նշանակել: Սահակ Ծաղկող եպիսկոպոսը վախճանուել էր յիսնական թւականներին, իր հետ գերեզման տանելով նաեւ որդան կարմիրը ճանաչելու գաղտնիքը: Միքայէլ Նալբանդեանը դուրսը` ազատութեան մէջ գտնուող բարեկամներին հորդորում էր ուսումնասիրել որդերի կեանքը, այնուհետեւ մի գրքոյկ հրատարակել Արարատեան դաշտի շինականների համար ու նրանց սովորեցնել որդան կարմիր բազմացնելու եւ ժողովելու կերպը: Նորանոր գաղափարներ էր յղանում Միքայէլը իր մենախցի մէջ եւ շտապում էր այդ ամէնը հաղորդել բարեկամներին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Ղազարոս եղբօրը, 1863 թ., Մայիս 1. «Խնդրում եմ Անանիային գրես, որ նա հիմնաւորապէս ու մասնագիտօրէն ուսումնասիրի արհեստականօրէն ձկներ բազմացնելու խընդիրը. սա շատ կարեւոր է տնտեսական առումով:

Ափսոս,որ նա չի կռահելՆախիջեւան ուղարկել ցեղական հաւերի մի քանի ձու: Այնտեղ կը բազմացնէին, իսկ այնուհետեւ հնարաւոր կը լինէր տարածել նաեւ ուրիշ վայրեր»: Բայց խնդիրներ էլ կային, որոնք պարզաբանելուց յետոյ միայն հնարաւոր կը լինէր վճռել, թէ ինչքանով կարող են դրանք օգտակար լինել ազատ Հայաստանի տնտեսութիւնը զարգացնելու համար:

«Անանիային խնդրում եմ պարզել, թէ արդեօք կարելի՞ է որպէս անուշահոտութիւն օգտագործել այն խեժը որ գիտութեան մէջ յայտնի է Dorema armeniaca անունով: Թող հարցում անի այդ խնդրի մասնագէտ Գովարտովսկիին: Ի դէպ, Dorema armeniacaն այն խեժն է, որ մերոնց մէջ յայտնի է „Սուրբ Կարապետի մաստաք անունով»: Այնուհետեւ.

«Ռուսաց լեզուով կա՞յ արդեօք շերամաբուծութեան մասին պիտանի ու կարգին մի ձեռնարկ: Անանիայից սպասում եմ այս հարցի պատասխանը»: Դարձեալ մի հարց.

«Ի՞նչ բոյս է խաւ տուող կոնգոմը, որ Այգեգործութիւն սիրող ռուսական ընկերութեան կենտրոնական ցանկի մէջ նշուած է որպէս տնտեսական սերմ: Որտե՞ղ է օգտագործւում եւ ինչպէ՞ս է մշակւում: Պատասխանն սպասում եմ Անանիայից»: Մի նոր յանձնարարութիւն.

«Օդընտելացնողներին հարցնել` արդեօք կարելի՞ է եւ ինչպէ՞ս օդընտելացնել փոքրասիական գխտորաբեր պիծակը: Այդ միջատի լաւագոյն տեսակը բազմանում է Զմիւռնիա եւ լաւագոյն գխտորն էլ Զմիւռնիայի գխտորն է: Սպասում եմ պատասխանի»: Ընդհանրապէս, Միքայէլ Նալբանդեանը մեծ յոյսեր էր կապում օդընտելացումի հետ: Մարդը չի կարող բարելաւել իր կենցաղը, քանի դեռ բնութիւնն իրեն չի ենթարկել, համոզուած էր նա: «Իրեն ենթարկել»` չի նշանակում, անշուշտ, ծնկի բերել, խեղճացնել բնութեանը, մի հանգամանք, որ յղի է ծանր հետեւանքներով, այլ` հասու լինել բնութեան գաղտնիքներին, որոնք տնտեսութեան զարգացման տեսակէտից մեծ նշանակութիւն ունեն:

Ի՛նչ խօսք, ամէն մի գիտութիւն, որ դեռեւս կիրառական ասպարէզ չի գտել մարդու համար, կարող է անօգտակար թւալ եւ նոյնիսկ արհամարհուել: Չէ՞ որ այդպիսին էր նաեւ բնագիտութեան վիճակը, քանի դեռ չէր ծնուել գործնական կենդանաբանութեան եւ գործնական բուսաբանութեան գաղափարը... Միքայէլը ջերմութեամբ էր յիշում համալսարանի ուսուցիչներին, որոնց մէջ էր յատկապէս Կարլ Ռուլիէն, որ գրեթէ առանց որեւէ օգնութեան եւ աղքատիկ միջոցներով ժամանակին հրատարակել էր «Բնական գիտութիւնների բանբեր»ը, զբաղուել էր կենդանիների, այնուհետեւ, նաեւ բոյսերի օդընտելացումով: «Նա այլեւս չկայ,— ափսոսում էր Նալբանդեանը:— Որքա՜ն կ’ուրախանար, տեսնելով անխոնջ ջանքերի այս վիթխարի յաջողութիւնը... Ինձ թւում է, թէ նա գիշեր-ցերէկ կ’անցկացնէր վերջերս բացուած կենդանաբանական այգու մէջ»: ...Այս տենդագին որոնումները, ուսումնասիրութիւնները, որոնք այնպէս մտահոգում էին ռավելինի կալանաւորին, պէտք է ծառայէին ազատութիւն ստացած ժողովրդին: Քանի որ, ինչպէս իսկական լուսաւորութիւնը չէր կարող լինել բռնատիրութեան կրնկի տակ, այնպէս էլ չէր կարող լինել Ազատ Երկիր, Ազատ Հասարակութիւն, Ազատ Մարդ, եթէ լուծուած չլինէր ամենակենսական խնդիրը` «հացի խնդիրը»: Այնպէս որ, մօտալուտ ազգային կենսագրութիւնը կը դառնար անիմաստ եւ նոյնիսկ վնասակար, եթէ քաղաքական առաջադիմութեանը համաքայլ չլինէր տնտեսականը: Անլուծելի հարց չէր դա: Եւ եթէ առաջ մարդու կենցաղի բարելաւումի համար երկու աղբիւր կար միայն` հողը եւ աշխատանքը, ապա այսուհետեւ Միքայէլ Նալբանդեանը տեսնում էր նաեւ երրորդ աղբիւրը` օդընտելացումը: Ուստի ամէն մի նպաստ, որ հնարաւոր լինէր մատուցել օդընտելացումի մարզի մէջ աշխատող մարդկանց, անուղղակիօրէն նպաստաւոր կը լինէր ընդհանրապէս մարդկութեանը եւ մասնաւորապէս Հայաստանի ազատ տէրութեանը եւ ազատ Հային:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Ղազարոս եղբօրը, 1863 թ., Յուլիս 18. «Շատ կ¥ուզենայի ծառայել Մոսկուայի նորաստեղծ կենդանաբանական այգու բարգաւաճումի գործին` Ասիայից ու Աֆրիկայից բերել տալով այլ եւ այլ հազուագիւտ կենդանիներ: Եթէ ընկերութիւնը համաձայներ օժանդակել ինձ, ո՜հ, այդ պարագային խօսք եմ տալիս, որ ազատուելուց մէկ տարի անց, մի գեղեցիկ օր, ընկերութեան այգի յայտնուած կը լիներ մի գետաձի: Այնուհետեւ, հնարաւոր կը լինի բերել տալ նաեւ մանր կենդանիներ, որոնց տեղ հասցնելը մեծ ծախսերի հետ չի կապուած: Նաեւ երկու արքայական վագրեր էի ուզում բերել Բենգալից, բայց մտածեցի նախ տեսնել, թէ ինչպէս կ’ընդունւի ռնգեղջիւրը: Այս գործով

ինձ համար ոչինչ չեմ որոնում եւ ոչնչով չեմ ծանրանայ ընկերութեան վրայ: Այնինչ ընկերութիւնը կարող է վստահօրէն յարաբերութիւններ հաստատել Չինաստանի, Հնդկաստանի, Ավստրալիայի եւ Աֆրիկայի հետ: Ամենուրէք ծանօթ հայրենակիցներ ունեմ, որոնք հաճոյքով կը կատարեն իմ յանձնարարութիւնները»:

...Յիրաւի, Միքայէլը գլուխ քորելու ժամանակ չունէր եւ մենախցի միապաղաղ շաբաթներն ու ամիսները անցնում էին զարմանալի մի յագեցուածութեամբ: Նրա հետաքրքրութիւնների եւ պարապմունքների շրջանակը ընդարձակ էր. «Ամէնից շատ ինձ ուրախացրեց Ֆոշէի* գիրքը, որի ներածութիւնը արդէն կարդացի եւ քիչ յետոյ կը յայտնեմ իմ կարծիքը»: «Ուղարկիր Ա. Բուտկովսկիի* „Վեսթալուհիները”. նրանց մի քիչ ծանօթ եմ Հին Հռոմի պատմութիւնից: Թերեւս յաջող մենագրութիւն լինի»: «Հէնց հիմա ստացայ Մաքոլէյի* 3-րդ հատորն ու Բոքլի* „Քաղաքակրթութեան պատմութիւնը: Իսկ Գերվինուսն* ու Շլոսերը* ետ եմ ուղարկել: Վերադարձնում եմ նաեւ Ֆոշէն»: «Շատ կ’ուրախանայի, եթէ ինձ համար ճարէիր „Սոս եւ Վարդիթեր” եւ „Վէրք Հայաստանի” վէպերը: Բացի այդ, մի քանի գրքեր ու բառարաններ էլ են հարկաւոր»: — Վաղ առաւօտեան բերեցին եղբօրս ուղարկած գրքերը, որոնք իմ ուզածները չէին: Տրամադրութիւնս ընկաւ: Նոյն րոպէին ետ դարձրի: — Գիշերս սաստիկ տկարացայ, ջերմ ունէի եւ փորհարութիւն: — Ստացայ եղբօրս ուղարկած խաղողը, տանձը, մէկ ֆունտ ծխախոտ եւ Մենդելէեւի «Օրգանական քիմիա»ն: — Երէկոյեան ժամը 11: Այս 1863 թւականը վերջացնելու վրայ եմ, բիւր տեսակ մտահոգութիւններով: Երանի թէ 1864ը, որ մէկ ժամից կը գայ, աւելի երջանկաբեր լինի: Ժամը 12: 1863-ը գնաց ու էլ գալիք չունի: — Շնորհաւոր Նոր տարի…

«Բերդի Յիշատակարան»

1864 թւականը հաճելի մի լուր բերեց: Պարզուեց, որ Ստեփանոս Նազարեանը, այնուհանդերձ, մէկ տարուայ դադարից յետոյ շարունակելու է «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը: Միքայէլը որոշեց անպայման մասնակցել ամսագրի աշխատանքներին եւ այդ խնդրով դիմեց Պետրոպաւլովեան բերդի պարէտին.

«Համարձակւում եմ նեղութիւն պատճառել Ձերդ գերազանցութեանը` թոյլտուութիւն հայցելով պետական խորհըրդական Ստեփանոս Նազարեանի հրատարակութեամբ Մոսկուա լոյս տեսնող հայկական գրական ամսագիր «Հիւսիսափայլ»ին թարգմանութիւններով եւ գրականագիտական յօդուածներով աշխատակցելու համար: Ինձ այդ աշխատանքին է մղում խմբագրութեան նիւթական վարձատրութիւնը, որ բնաւ էլ երկրորդական հարց չէ ինձ համար»: Որ նիւթական վարձատրութիւնը չէր կարող նման մի խնդրանքի դրդապատճառ լինել, պարզ է հէնց թէկուզ այն աղէտալի վիճակից, որի մէջ գտնւում էր «Հիւսիսափայլ»ը: Ուրեմն, նման ակնկալութիւնը պարզապէս մի հիմնաւոր պատճառաբանութիւն էր, քանի որ բերդի պարէտը քաղաքական բանտարկեալներին յաճախ թոյլ էր տալիս աշխատակցել մամուլին, որպէսզի նրանք իրենց ընտանիքներին նիւթապէս օգնելու հնարաւորութիւն ունենային: Եւ, ինչպէս ոչ շատ հեռաւոր անցեալին, երբ «Հիւսիսափայլ»ի ու Նալբանդեանի վրայ կախուած էր դամոկլէսի սուրը` նա արտասահման մեկնելու թոյլտւութիւն ստացաւ հանքային ջրերով առողջութիւնը վերականգնելու պատրուակով, այնպէս էլ հիմա փորձում էր առանց կասկածներ յարուցելու, զուտ նիւթական կարիքները հոգալու «անմեղ» ցանկութեամբ գոնէ ազատութիւն տալ իր մտքերին ու գաղափարներին, որոնք դատապարտուած էին ամէն օր, ամէն ժամ ու ամէն րոպէ մեռնելու մենախցի չորս պատերի մէջ... Բայց մի՞թէ դրա կարիքը կար... Չէ՞ որ առանց այն էլ նրա առողջական վիճակը գնալով ծանրանում էր, եւ լարուած աշատանքը կարող էր ճակատագրական լինել այդ արդէն մարող մարդու համար:

«Իմ առողջութեան առումով հանգիստ եղէք: Ի հարկէ, բնաւ չեմ կարող պարծենալ, բայց յուսահատուելու համար էլ դեռեւս շուտ է: Յատկապէս, որ տառապանքի սովոր մարդ եմ: Իմ կեանքի ճանապարհին երբէք վարդեր չեն փթթել»: «Այսօր հրաշալի եղանակ էր. դուրս ելայ պարտէզ` զբօսնելու եւ մնացի երեք քառորդ ժամ: Երէկ նոյնպէս զբօսնել եմ, բայց աւելի քիչ: Առողջութիւնս` ոչինչ... Բայց երէկուանից փայծախս ինչ որ բան է սարքում գլխիս, տեսնեմ` վերջն ի՛նչ կը լինի: Եթէ չխաղաղուի, կարելի է օգնութեան կանչել HgClին, որ շատ լաւ է ներգործում գրեթէ բոլոր բորբոքումների պարագային»: «Պիտի խոստովանեմ, որ վախենում էի, թէ Bronchitus sinplexը copibalisի կամ pneumoniaի կը փոխարկուի, որովհետեւ սաստիկ տենդի մէջ էի: Նման մի քանի փոխակերպումներից յետոյ պարզապէս հնարաւոր չի լինի ապրել: Այժմ ուժեղ հազը, որ ունենում էի շնչափողի

եւ նրա աջ ճիւղաւորումի քերծումով, հազուադէպ է կրկնւում... Յառաջիկայ տեսակցութեան յոյսը զգալիօրէն նուազել է»: «Ի դէպ, եթէ երբեւէ դարձեալ թոյլ տան տեսակցելու, ապա վաղօրօք եմ զգուշացնում, որ ոչ մի պարագայի չեմ գայ տեսակցութեան սենեակ, եթէ մոռացած լինէք ինձ սիգարէթներ կաշառք բերել: Կրէյցերբերգը իր գազաններին ձրի ցոյց չի տալիս: Ի՛նչ է, ես մի գազան էլ չկա՞մ, որ ամէն անգամ ուզում էք ձրի տեսնել ինձ... Ինքս կ’ուղարկէի սիգար գնելու, բայց Աստուած գիտէ, թէ ինչ տեսակը կը բերեն, ուստի եւ քեզ եմ նեղութիւն տալիս, սիրելի եղբայր»: Այս մանրամասնութիւնները գրելով ու նաեւ չկորցնելով հումորի զգացումը, որ միշտ էլ նրա հմայքներից մէկն է եղել, ո՞ւմ էր ուզում հանգստացնել Միքայէլը. իրե՞ն, թէ՞ բարեկամներին... Այնուհանդերձ, իրողութիւնն այն է, որ նա մոլեգնօրէն աշխատում էր: Արդէն աւարտելու վրայ էր «Սոս եւ Վարդիթեր» վէպի քննադատութիւնը, թէեւ գրում էր շարունակ ընդմիջելով, որովհետեւ չէր կարողանում երկար նստել: Անմիջապէս զգացնել էին տալիս կրծքի ու մէջքի ցաւերը: 1864-ի Փետրուար 13-ին նրան յայտնեցին, որ թոյլատրում են զբաղուել գրական աշխատանքով, բայց յօդուածները նախապէս գրաքննուելու էին Երրորդ բաժանմունքի մէջ: Մենախցի կալանաւորի համար այսքանն իսկ արդէն վիթխարի յաջողութիւն էր: Միապաղաղ, տաղտուկ եւ տխուր օրերի մէջ այդ լուրը բացառիկ մի ուրախութիւն պատճառեց, որ, սակայն, միայն Նալբանդեանինը չէր: Ընդամէնը երկու շաբաթ յետոյ, Փետրուար 29ին, ի հեճուկս բոլոր նրանց, ովքեր ուրախացած, ձեռքերն իրար շփելով, բամբասել էին, թէ իբր Ստեփանոս Նազարեանի հետ Միքայէլի յարաբերութիւնները վատացել եւ հասել են խոր տարաձայնութիւնների*, «Մեղու» շաբաթաթերթի մէջ Յարութիւն Սվաճեանը ի լուր ամէնքի յայտարարելու էր.

«„Հիւսիսափայլ”ը յարութիւն կ’առնէ: Ինչպէս միշտ, այնպէս էլ հիմա, պարոն Միքայել Նալբանդեանը գործակից է „Հիւսիսափայլ”ին եւ անոր յօդուածները ամէն թիւին մէջէն ա՛լ պիտի չպակսին: Սակայն ասկէ պէտք չէ հետեւցնել, թէ անի ազատւած է հիմա. չէ՛, Պետերբուրգի մէջ, սուրբ Պետրոսի բերդը կը գտնուի, բայց իրեն թոյլտուութիւն եկած է այժմ հրատարակութեան մասնակից ըլլալ: Անշո՛ւշտ, իր գրուածքները Մոսկուա, օրագրի խմբագրատունը հասնելէն յառաջ, քանի մը խիստ քննութեանց ենթակայ պիտի ըլլան: Գիտեմ, կը ցանկանայիք անոր վրայ մանրամասն տեղեկութիւնք ունենալ: Հիմակ ու հիմա սա չափ միայն յարմար կը դատեմ ըսել, որ կանուխ կամ ուշ իր անմեղութիւնը պիտի յաղթանակէ, վասնզի յանցանք մը գործած չունի»:

Իսկ Միքայէլը շտապեց յօդուածն աւարտել ու յանձնել Երրորդ բաժանմունքին: Առանց սպասելու գրաքննութեան արդիւնքին, նա ձեռնարկեց հերթական մի «Երկու խօսք» գրել ի պատասխան հակառակորդների, որոնք «Հիւսիսափայլ»ը շարունակում էին վարկաբեկել, պնդելով, թէ ամսագիրը նիւթերի ընտրութիւն անել չգիտէ, թէ յաճախ եւրոպական վէպեր է տպում, որոնք «մեզ, մեր ազգին բնաւ չեն վերաբերում»: Մի խօսքով, ասես լուսնի տակ ոչինչ չէր փոխուել եւ ազգային յառաջադիմութեան ոխերիմ թշնամիները դեռեւս շարունակում էին իրենց թշուառ «ազգասիրութեան» դիրքերից հալածել ամենայն լուսաւորը... Եւ ինչքա՞ն պէտք է շարունակուէր այս անհեթեթութիւնը, որին նեղմտութիւն կամ գաւառամտութիւն անուանելն իսկ շատ կը լինէր... Քանի՞ տարի կամ քանի՛ տասնամեակ... Վերջապէս, մինչեւ ե՞րբ... Միքայէլ Նալբանդեանը իր պատասխանի մէջ ոչ միայն պնդում էր թարգմանական արուեստի նշանակութիւնը լեզուի զարգացման ու հարըստացման համար, այլեւ խորապէս համոզւած էր, որ ազատամիտ, ընտիր ճաշակի, գեղեցիկ բարոյականութեամբլաւագոյն մի գրուածք, ի՛նչ լեզուից եւ թարգմանուած լինի, մեծ խորհուրդ ունի ոչ միայն ընթերցողների գեղեցիկ զգացողութիւնը, այլեւ ազգի քաղաքական ու ընկերային փոխյարաբերութիւնները նորոգելու եւ կենդանացնելու գործի մէջ: Այս պարագան Նալբանդեանը նշում էր ընդհանրապէս գրականութեան ու մշակոյթի ներգործող ուժի առումով: Իսկ մասնաւոր դէպքը նկատի ունենալով, յիշեցնում էր, թէ վերջին ժամանակներին հայերը երկու օրինաւոր վիպասանութիւն են ստացել` «Վէրք Հայաստանի» եւ «Սոս եւ Վարդիթեր»: Ընդ որում, դրանցով հայկական վիպասանութիւնը սկսւում էր եւ ոչ թէ սահմանափակւում: Նալբանդեանը սրտանց խոստովանելով այդ վէպերի արժանիքները, միեւնոյն ժամանակ զգուշացնում էր, որ Խաչատուր Աբովեանն ու Պերճ Պռօշեանը դրանցով մարդկութեանն անհրաժեշտ ամէն ինչ չասացին ու վերջացրին... Ուստի, «մի ընտիր վաստակ, ի՛նչ լեզուով էլ գրուած լինի, այնուամենայնիւ, միշտ օգտակար է բոլոր մարդկութեան. Մանաւանդ, եթէ նեղսիրտ ազգային հասկացողութիւնքը հանդէս չունենան այդպիսիների մէջ»: ...Իսկ արդէն յանձնուած յօդուածից դեռ ոչ մի լուր չկար: Միքայէլը օրը օրին սպասում էր, թէ վերջապէս ե՛րբ է «Սոս եւ Վարդիթեր» վէպի քննադատութիւնը յայտնուելու բերդի պարիսպներից դուրս: Նա վստահ էր, որ գրաքննութեան առումով իր յօդուածը ոչ մի խոցելի տեղ չունի: Ու նաեւ վստահ էր, թէ որպիսի՛ խոշոր նշանակութիւն կարող է ունենալ այն ազգային գրականութեան զարգացման համար: ...Պատանիների սիրոյ պատմութիւն էր «Սոս եւ Վարդիթեր» վէպը: Մի

պատմութիւն, որ ոչ առաջինն էր եւ ոչ էլ վերջինը ընդհանրապէս գրականութեան մէջ: Սակայն որպէս իսկական, լիակատար երկ, այն ներկայացնում էր ժողովրդական կեանքի բազմակողմանի ու հետաքրքիր, ազգագրական արժէքաւոր նկարագրութիւնների, կենցաղի ու բարքերի պատկերներով մի ամբողջութիւն: Հէնց սկիզբից Միքայէլը նաեւ ներկայացրել էր քննադատի իր հաւատամքը. «Համարձակ կարող ենք ասել, որ յարգելի հեղինակը իր նկարագրած կեանքի նկատմամբ ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, մի անխարդախ հայելի է... Պռօշեանը պրծաւ իր պարտքից. այժմ մերն է կարգը նրա համար հայելի դառնալ եւ ցոլցնել հեղինակին նրա սեփական գործը»: Քննադատական աշխատութեան համար այսպիսի սկզբունք ընտրելով, Միքայէլը նաեւ ի՛ր հերթին էր ներկայացրել ազգային իրականութեան հոգսերն ու խնդիրները, դրանով իսկ հրապարակախօսական լարուածութիւն հաղորդելով յօդուածին եւ, փաստօրէն, շարունակելով Պռօշեանին` գրականութեան մէկ ուրիշ տեսակի մէջ:

Հայաստանի քարտէզը, որ Հայերի Երկրի սահմանները գծելու՝ Ջանիկ Արամեանի առաջին փորձն էր 1860 թւականին:

Եւ եթէ Պռօշեանը, այդ «անխարդախ հայելին», արտացոլել էր երբեմնի կորուստների հետեւանքով հայերի մոլորուած ու անօգնական վիճակը,

ապա Նալբանդեանը որոնում էր այդ վիճակից դուրս ելնելու ուղիները... Կորուստները տեղի էին ունեցել մի քանի հարիւրամեակ առաջ, միջին դարերի ընթացքին: Այնուհետեւ ազգային նկարագիրը այս կամ այն չափով սկսել էր եղծուել օտարամուտ ազդեցութիւններից: Կորչելու վտանգի տակ էր նաեւ ազգային ոգին` Հայոց Լեզուն: Եւ միայն սթափ հայեացքն ու տեսակի կեղծ ազգասիրական նախապաշարումներից զերծ եռանդուն գործունէութիւնը կարող էր կանխել աղէտը: Եւ Նալբանդեանը բացէ ի բաց յայտնում էր իր մտքերը, որոնք ճահիճ նետած քարեր էին լինելու... Հայերը միջնադարեան ազգ չեն, գրել էր նա: Միջին դարերին հայերը կորցրին այն ամէնը, ինչ ստեղծել էին անցեալ վաղնջական ժամանակներից ի վեր: Նրանք կորցրին ոչ միայն հոգեւոր եւ նիւթական շատ ու շատ արժէքներ, այլեւ քաղաքական ինքնուրոյնութիւնը, կորցրին երկիր ու տէրութիւն... Ուստի «չի կարող լինել մի այնպիսի բան, որ պատկանելիս լինէր միջին դարերին եւ օգտակար ու փրկարար խորհուրդ ունենար մեզ համար... Միջին դարերի ժանգը, որ նստած է մեզ վրայ, պարտաւոր չենք պահպանել: Ազգեր կան, որ ծնուել են այդ դարերի հետ, ուստի ժանգը, եթէ երեւում է նրանց վրայ, կարող են, թերեւս պատմականօրէն արդարացնել: Նրանք, ի վերջոյ, ժանգոտ օրօրոցի մէջ են բացել աչքերը: Իսկ մեր յարաբերութիւնը միջին դարերի հետ այդպիսին չէ: Իբրեւ ազգ` մենք պատկանում ենք հնագոյն կամ անտիկ ժամանակների: Ի՞նչ կարող են մեզ յիշեցնել միջին դարերը. Կործանում, գերութիւն, կոտորած, արիւն, կրակ, սով, խաւար եւ մահ... Այս է մեզ համար բացել միջնադարը եւ այսօր ա՛յս բեռի տակ է ճնշուած հայ մարդը: Թօթափե՛լ այդ բեռը մեր վրայից` այս է մեր գործը»: Յիրաւի, նման մի բեռ, որ զարմանալի խոնարհութեամբ եւ նոյնիսկ անհեթեթ մի հպարտութեամբ կրում էին հայերը, կարող էր ջարդել ողնաշարը, կարող էր տանել դէպի մի նոր աղէտի ու վերջնական կործանումի: Այդ խոնարհ բնոյթը ստրուկի խոնարհութիւն էր, իսկ կարծեցեալ հպարտութիւնը` ծեծուած մարդու անինքնասիրութեան երեւոյթ: Հետեւաբար` ըմբոստութի՛ւն եւ ազատամարտի ոգի՛, ազգային բա՛րձր արժանապատ ւութիւն եւ ազգային ապագայի նկատմամբ խորին հաւա՛տ, ահաւասիկ, թէ ի՛նչ յատկութիւններ պէտք է միշտ ունենան օտարի «հովանաւորութեան» տակ ապրող հայերը: Այնուհետեւ, շարունակում էր մտահոգիչ խնդիր մնալ համազգային լեզուն, որի համար Նալբանդեանը մտադիր էր քերականութիւն մշակել հէնց այստեղ, ռավելինի մենախցի մէջ: Պռօշեանը վէպը գրել էր Աշտարակի բարբառով, որ, սակայն, չէր կարելի միամտօրէն ընդունել որպէս հեղինակի լեզու... Նալբանդեանը ուզում էր կանխած լինել բոլոր նրանց մոլորութիւնները, ովքեր կարծում էին, թէ համազգային գրական լեզուն պէտք է հիմնել որեւէ առանձին բարբառի

վրայ: Դասական լեզուի կաշկանդումից ազատուելով, պէտք չէ գրական նոր լեզուի մշակութիւնը առնել այս կամ այն բարբառի աքցանի մէջ... Տեղական կամ գաւառական բարբառը համազգային լեզուի համար որեւէ գործնական արժէք չունի եւ նոր լեզուն էլ այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ մշակելը ամուլ է ու անիրագործելի... Նոր լեզուի նպատակը այն էր, որ հնարաւորին չափ աւելի շատ մարդիկ հաղորդակցուէին իրար հասկանալով: Ուստի, եզրակացնում էր Նալբանդեանը, «նոր լեզուն պիտի նայուի ու մշակուի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լեզուից խպնելու, առանց գաւառական բարբառների կամ օտար լեզուների ստրկանալու»: Քննադատական իր յօդուածի մէջ Միքայէլ Նալբանդեանը նորից ու նորից անդրադարձել էր տնտեսական խնդիրներին: Առաջին հայեացքից կարող էր նաեւ տարօրինակ թւալ այս պարագան, բայց չմոռանանք, որ նոյնիսկ մենախցի մէջ անցկացրած երկու տարին, անյոյս ապագան եւ չարչարող հիւանդութիւնները չէին ընկճել նրան: Ինչպէս միշտ, այդ նա էր` Միքայէլը, որ ոչ մի օր չէր ուզում պարապ անցկացրած լինել եւ ազգային զարթօնքի համար գնահատում էր իւրաքանչիւր ժամն ու պահը: ...Պռօշեանը իր վէպի մէջ արտայայտել էր այն դժգոհութիւնը, որ տարածուած էր աշտարակցիների մէջ` շերամի որդերի նկատմամբ: Բանն այն է, որ աշտարակցիների անխոհեմութեան հետեւանքով տնտեսութեան համար կարեւոր նշանակութիւն ունեցող այդ որդերը դարձել էին պարզապէս չարիք եւ, տեղացիների համոզումով` միայն փչացնում էին թթենիները: Առիթն օգտագործելով, Միքայէլ Նալբանդեանը յորդորում էր. «Գիտենք, որ ասիացին դեռ երկար ժամանակ չպիտի կարողանայ եւրոպացու պէս թել քաշել շերամի բոժոժից. նոյնիսկ Հիւսիսային Եւրոպա քաշուած թելը աւելի պակաս արժէք ունի, քան Հարաւային Ֆրանսա կամ Պիէմոնթ քաշուածը... Բայց այս պարագային կարելի է բոժոժը ծախել: Իսկ մեծ գիւղերի մէջ, ինչպիսին Աշտարակն է, եթէ շերամ պահողները շատ լինեն, հեշտութեամբ կարելի է ընկերովի մի փոքր թելաքարշի գործարան բանալ... Թէեւ թել քաշելը հմտութիւն եւ մեծ զգուշութիւն է պահանջում, այնուհանդերձ, մենք վստահ ենք հայ կանանց ձեռքի շնորհքի վրայ: Եթէ նրանք օրինաւոր գործիք ունենան ու սովորեն մետաքսաթել քաշել, ապա ետ չեն մնայ եվրոպացի կանանցից»: ...Բայց ոչ այս եւ ոչ էլ միւս նրա աշխատութիւնները դուրս չելան Պետոպաւլովեան բերդից: Միայն տասնամեակներ անց էր նրանց վիճակուելու հասնել ընթերցողին: Բանն այն է որ Միքայէլ Նալբանդեանը աչքաթող էր արել մի շատ հասարակ հանգամանք` յօդուածները գրուած էին հայերէն: Իսկ չէ՞ որ բերդից որեւէ գրաւոր խօսք դուրս գալու նախապայմանը ռուսերէն գրելն էր: Չէ՞ որ հէնց այդ պատճառով էլ նրա նամակները ռուսերէն

էին... Ինչպէ՞ս էր այս մասին մոռացել Նալբանդեանը: Եւ ինչո՞ւ նրան ոչ ոք չզգուշացրեց: Մի առ ժամանակ անց Ղազարոս եղբայրը իր նամակի մէջ գրեց, թէ «Հիւսիսափայլ»ի մէջ որեւէ բան տպագրել թոյլ չեն տալիս մինչեւ գործի վճիռը յայտնի լինելը:

Քննիչ յանձնաժողովը այսպէ՛ս էր լուծել հարցը` «Ո՛չ աչք, ո՛չ աչքացաւ»...

— Տեսակցութիւն եղբօրս եւ Անանիայի հետ: Այսօր հիւանդացայ: Մէջքս, գլուխըս եւ կոկորդս ցաւում են: — Թոյլ եմ... Լեարդս ցաւում է: — Այսօր նամակ ստացայ եւ երկու ֆունտ ազնիւ ծխախոտ:

«Բերդի Յիշատակարան»

19-րդ դարի Հայ ազատագրական պայքարի ոգեմիտ գործիչները: Ձախից աջ՝ Րաֆֆի, Միքայէլ Նալբանդեան, Մկըրտիչ Պէշիկթաշլեան, Գրիգոր Արծրունի, Հայր Ղեւոնդ Ալիշան, Ամէնայն Հայոց Կաթողիկոս Մկրտիչ Ա վանեցի Խրիմեան, Ռափայէլ Պատկանեան, Ստեփանոս Նազարեան, Խաչատուր Աբովեան: 19-րդ դարավերջի քարոզչապատկեր:

Այնուհանդերձ, նա լարուած շարունակում էր աշխատել: Յիրաւի նա չէր կորցնում ոգու արիութիւնն ու կորովը: Յիշում էր անցած գնացած օրերը եւ յիշեցնում էր իր բարեկամներին.

«Յիշո՞ւմ ես անցեալը, երբ ընկերական ջերմ շրջանակի մէջ գիշերներ էինք լուսացնում: Չնայած մեզնից մէկի կեանքի պայմանները աւելի քան սահմանափակ էին, բայց զգլխիչ բերկրանքը անհամեմատ աւելի լաւ վիճակին էլ նոյնիսկ` այլեւս չենք տեսնի»: «Թէեւ հաճելի են անցեալի յուշերը, բայց միայն մասամբ են ապաքինող բալասան դնում ներկայի վէրքերին: Շնորհակալ եմ բոլոր նըրանց, ովքեր բարեւներ են ուղարկում ինձ... Կարդալով նամակդ, ակամայ ժպտացի: Դու գրում ես. „Քո բարեկամները` թէ՛ կանայք, թէ՛ օրիորդները, թէ՛ այլոք“: Ասես թատերական ազդագիր լինի. „Տիկնայք, պարոնայք, մանկլաւիկներ եւ հիւրեր“«... «Վերջերս յիշեցի, որ ութ տարի առաջ, Մոսկուա, Անանիայի հետ ձեղնայարկերից մէկը կատարած այցելութեան ժամանակ հանդիպեցինք մի անծանօթ մարդու: Նա խօսում էր քիմիական բանաձեւերով միայն: Անանիան երեւի նոյնպէս կը յիշի: Միասին անցկացրած օրերի այդ յիմար միջադէպն ինձ ստիպեց ծիծաղել խելագարի նման»: ՌԱՎԵԼԻՆ. Գ ՏԱՐԻ — Այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեան, սկսեալ 1862-ի Յուլիս 14-ից: Երկու տարի՜...

— Սենեակս փոխեցին, ներկի հոտից գլուխս սաստիկ ցաւում է: — Իսկ գործը անշարժ ընկած է Ծերակոյտ ու չգիտեմ, թէ երբ կը վերջանայ այս ամէնը: «Բերդի Յիշատակարան» Գրքոյկը կարելի էր տեղաւորել ափի մէջ: Փոքրիկ էր, գեղեցիկ ու ճաշակով հրատարակուած: Բանաստեղծութիւնների ժողովածու էր... Ամեն մի բանաստեղծութիւն զետեղուած էր ծաղկազարդ շրջանակի մէջ, ինչպէս վայել է սիրոյ մասին գրուած երգերին: Միքայէլը արդէն մի քանի անգամ թերթել էր գրքոյկը, որից անհասկանալի, թերեւս անբացատրելի նողկանք էր զգում... Արդեօք հեղինա՞կն էր պատճառը: Խորէն վարդապետ Գալֆայեա՛նը: Նոյն այն կաթողիկէ վարդապետը, որ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկիի ու եղբօր` Ամբրոսիոս վարդապետի հետ անցել էր Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցու գիրկը: Արտասահմանեան ուղեւորութինների ժամանակ Միքայէլը առիթներ էր ունեցել հանդիպել Խորէն վարդապետին: Նոյնիսկ կարեկցել էր նրան ու Ամբրոսիոս վարդապետին, քանի որ Այվազովսկիի «Մասեաց Աղաւնի»ն Փարիզից Թէոդոսիա տեղափոխելուց յետոյ Գալֆայեան եղբայրները «մեծ նեղութեան եւ անտանելի պարտքի մէջ էին ընկել»:

Միքայէլը մի կողմ նետեց գրքոյկը: Նրան ուրիշ հոգսեր էին չարչարում...

«Ինձ ամէնից աւելի տանջում է զառամեալ ծնողներիս վիճակը, ուրիշ ոչինչ... Մնացեալը կ’անցնի կը գնայ, կը դառնայ փոշի... Այս աշխարհի մէջ բան վերջ ունի: Եթէ սա ճշմարիտ է, ապա ուրեմն ինձ հալածող դժբախտութեան վերջն էլ կը գայ մի օր: Ի սէր Աստծոյ, հանգստացրո՛ւ ծնողներիս: Ափսո՜ս, որ թոյլ չեն տալիս հայերէն գրել, այլապէս, ինքս մի նամակ կ’ուղարկէի: Բայց մի՞թէ չեն հաւատում Ղազարոս եղբօրս, այդքան անհանգստանում են: Ինչքա՛ն նամակ եմ ստանում, լսում եմ միայն, որ վշտից խելքի չեն գալիս: Շատ ծանր եմ տանում նրանց վիճակը»: Իսկ ընտանիքի մէջ ծայր էին առել գժտութիւնները, որոնց պատճառը, դրսից հասնող լուրերի համաձայն, Միքայէլի եղբայրներից Գրիգորն էր: ...Դէպքերի բերումով Միքայէլը վերջին տարիներին քիչ էր շփուել հարազատների հետ, որոնք նրան համարում էին անմտօրէն կեանքը վատնող, կորած ու մոլորած մէկը: Հէնց իր` Միքայէլի հեղինակութեան շնորհիւ, Կարապետ Հայրապետեանի ու նրա առեւտրական գործընկերների հովանու ներքոյ յաջողակ վաճառականութեամբ զբաղուող եղբայրներն ու փեսաները համոզուած էին, որ նա իսկապէս յանցապարտ է: Եւ Միքայէլը, որ ամբողջ կեանքն ապրել էր չհասկացուած մարդու ողբերգութեամբ, այժմ խոնաւ ու մռայլ մենախցի մէջ դատապարտուած էր ամէնից ծանր պատժին, որպիսին մարդուն կարող են սահմանել միայն հարազատները: Այն պատիժը, որ կոչւում է` չներե՛լ: Չներել նրա խելքն ու համարձակութիւնը, չներել երազելու եւ սիրելու բացառիկ կարողութիւնը, չներել նուիրուածութիւնը ընտանիքին ու ժողովyրդին: Մի խօսքով, չներել այն ամէնը, ինչը նրան դարձնում է Ուրիշ Տեսակ: Եւ եթէ ամբողջ հայութեան համար այդ Ուրիշ Տեսակը դարձել էր խաւարից դէպի լոյս առաջնորդող, բռնատիրութեան կապանքներից ազատելով ազգային քաղաքական ինքնուրոյնութեան հեռուները ցոյց տուող մի փրկիչ, ապա հարազատների համար սոսկ ձախողուած եւ օտար մի մարդ էր: Եւ ամէնից զայրացնողն այն էր, որ Գրիգոր եղբայրը յանկարծ որոշել էր խնդրել Յարութիւն Խալիբեանին, որպէսզի նա իր կապերն ու հնարաւորութիւնները օգտագործելով, տէրութեան առաջ միջնորդի` Միքայէլին բերդից ազատելու համար: Ռավելինի կալանաւորը խորապէս վիրաւորուեց այդ լուրն առնելով:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Ղազարոս եղբօրը, 1864 թ., Յունիս 17. «Մտածում եմ մի փոքրիկ նամակ պատրաստել Խալիբեանին: Դա կը լինի` ներողութիւն խնդրելու պէս մի բան, որ իմ եղբայրը առանց փափկանկատ գտնուելու անհանգստացրել է նրա թանկագին անձը,

եւ ապա` բողոք եղբօրս գործողութիւնների դէմ, որ կատարել է առանց իմ գիտութեան»: Ի՞նչ էր, ի վերջոյ, Գրիգոր եղբօր այդ քայլը: Եղբայրական զգացմունքների չմտածուած, յախուռն մի արտայայտութի՞ւն... Ուշացած չէ՞ր արդեօք այդ մտահոգութիւնը արդէն երկու տարուց աւելի քարէ տոպրակի մէջ փակուած Միքայէլի համար: Եւ արդեօք ի՞նչ եզրեր ունէր այն գժտութիւնների հետ, որ ընտանիքի մէջ սկսել էր նոյն Գրիգոր եղբայրը... Չէ՜... Գրիգոր եղբայրը, անշուշտ, լաւ գիտէր, որ Խալիբեանը հազիւ թէ ի զօրու լինի որեւէ կերպ օգնել Միքայէլին: Աւելի՛ն, նա գիտէր, որ հնարաւորութեան պարագային էլ երբեմնի քաղաքագլուխը երբէք չէր փորձելու որեւէ կերպ թեթեւացնել ոխերիմ հակառակորդի վիճակը: Հակառակորդ, որին հետապնդում էր քսան տարուց ի վեր եւ որին զնդան նետելու յոյսը փայփայում էր հիմա արդէն անսահմանօրէն հեռու թւացող 1853 թւականին: Գրիգոր եղբայրը հաշտութեան ձեռք էր միայն պարզում Խալիբեանին: Գրիգոր եղբայրը իրեն կտրում հեռացնում էր Միքայէլից: Խալիբեանը այդ քայլը պէտք է ընկալէր այսպէս. «Միքայէլը եղբայրս է, պիտի մտածեմ նրա մասին, այլապէս ամօթ է, ի՞նչ կ’ասեն մարդիկ... Ինձ համար ամէնից մտերիմ մարդը, սակայն, դու ես, ուստի քեզ եմ միայն դիմում եղբօրս համար»: Գրիգոր եղբայրը դաւաճանում էր Միքայէլին…

— Չար ժամին է կպել լեարդիս հիւանդութիւնը: Հեռանկարը շատ մռայլ է թւում ինձ... Հակառակի պէս բանտարկութեանս վերջն էլ չի երեւում: «Բերդի Յիշատակարան»

...Շա՜տ փոքր էր: Մի մատ երեխայ: Երեկոները թաղի տղաների հետ խաղում էր քաղաքի սալարկած, կոկիկ փողոցների մէջ: Մա՛յրը... Երեւի ձայն էր տալիս, որ զգոյշ լինեն... Յանկարծ չընկնեն կառքի տակ... Յետոյ` Նուրին, Նուրին էկիլ է, Նուրին հուրին էկիլ է, Շալէ շապիկ հագել է, Կարմիր գօտին կապիլ է… այս երգն էր հնչում նրա ականջների տակ: Մանկութեան օրերի հրաշք

երգերից մէկը, որ լսել էր նախիջեւանցի մամիկներից... «Որքան միտքս են գալիս, այս չորս տողն եմ միայն յիշում»: Յիշում էր նաեւ այն ժխորը, որ Ապրիլի վերջերին տարածւում էր քաղաքով մէկ: ...Վազում էր եղբայրների հետեւից: Ինքը բոլորից փոքրն էր, բայց նրանցից ետ չէր ընկնում: Բոլորի ձեռքերին էլ ճռճռաններ կային: Պտտում էին ճռճռանները եւ վազո՜ւմ, վազո՜ւմ, վազո՜ւմ... Մինչեւ Սուրբ Գէորգ եկեղեցի... Կանա՜յք, աղջիկնե՜ր, երիտասարդնե՜ր... Ուրիշ էլ ե՞րբ կարելի էր այսքան կին ու աղջիկ տեսնել դուրսը խմբուած... Ի՜նչ ուրախ օրեր էին... Ի՜նչ բարձր էին խօսում աղջիկները... Եւ ի՜նչ անհամարձակ ու շուարած էին երիտասարդները... Նրանք չէին էլ նկատում փոքրիկ տղաներին, որոնք ճռճռանները ձեռքներին, քարացած կանգնում ու երկար նայում էին հագած-կապած, բեղմօրուսով նախիջեւանցի փեսացուներին: ...Գոնդոլները հանդարտ սահում էին Վենետիկի ջրանցքներով: Ձեղնայարկի տակ գտնուող արուեստանոցի մէջ տարածուել էր իւղաներկի հոտը: Ծանր վարագոյրների արանքից անաւարտ կտաւի վրայ ընկել էր արեւի մի շող...

— Լեարդի նոպայ ունեցայ: — Շարունակւում է: Ծանր գիշեր անցկացրի: Նամակ գրեցի եղբօրս: — Տնից եկած նամակները կարդացի եւ տրամադրութիւնս սաստիկ ընկաւ: Լեարդըս բորբոքուած է: «Բերդի Յիշատակարան» Նոր Նախիջեւան սկսուած ընտանեկան գժտութիւնների աղմուկը այնքան բարձր էր, որ մանրամասները, վերջապէս, հասան մինչեւ Պետերբուրգ եւ թափանցեցին Պետրոպաւլովեան բերդի պատերից ներս: ...Գրիգոր եւ Լուսեղէն եղբայրները անցել էին Խալիբեանի եւ Այվազովսկի վարդապետի կողմը, որովհետեւ միւս եղբայրներն ու քոյրերը դիմադրում էին հայրական ունեցուածքը բաժանելու նրանց պահանջին: Այս պատմութեան մէջ, սակայն, ամէնից քստմնելին որպէս չորրորդ, այսինքն` ապօրինի համարեւող ամուսնութիւնից ծնուած Միքայէլին ժառանգական իրաւունքից զրկելու փորձերն էին:

Միքայէլ Նալբանդեանը` Գրիգոր եղբօրը, 1864 թ., Ամառ. «Ինձ յայտնի է, թէ ի՛նչ է կատարւում մեր տանը: Դու գրել էիր իմ ժառանգական իրաւունքի մասին: Շնորհակալ եմ, եղբայր: Իսկ ես բնաւ

չգիտէի, որ ես էլ իրաւունք ունեմ: Միայն թէ մոռանում ես, որ առայժմ ոչ ոք չի կարող օգտուել ժառանգական իրաւունքից: Քո կողմից ամենափոքր քայլն իսկ կը հարկադրի, որ Սերովբէ եղբօրը իմ անունից զինեմ հաւատարմագրով եւ նրան զիջեմ բոլոր իրաւունքներս: Եւ ես այդ բանը կ’անեմ, որպէսզի մօրս պաշտպանեմ վիրաւորանքից: Մեր հիւանդ հօրը խնամելու պարագան քեզ համար չի կարող փաստարկ հանդիսանալ: Նրան քեզնից պակաս չեն խնամում... Իսկ ես, յամենայն դէպս, իմ կողմից եւս կարգադրել եմ հարցերը: Երբ գամ` այն ժամանակ էլ գործը կը վերջացնենք... Մի՛ վախենայ, ես այստեղ չեմ մեռնի եւ Աստծոյ օգնութեամբ յոյս ունեմ, որ շուտով կը տեսնուենք»: — Նամակ ստացայ եղբօրէս: — Պատասխանեցի: — Ղազարոս եղբօրէս նամակ ստացայ, որտեղ յայտնում է հօրս վախճանուելը: Տէ՛ր, լուսաւորեսցէ հոգին: «Բերդի Յիշատակարան»

Լաւորակ թղթի վրայ տպագրած փոքրիկ ժողովածուն կոչւում էր «Վարդենիք»: Բայց, ազնիւ խօսք, ինչ որ նողկալի բան կայ այս գրքի մէջ: Անբնական մի բան: Խորէն վարդապետ Գալֆայեանը դասական լեզուով գրած բանաստեղծութիւններով պատմում էր «աստուածային, անմարմին սիրոյ մասին»: — Մարմնիս վրայ բշտիկներ յայտնուեցին: Տեսնենք բժիշկն ի՛նչ կ’ասի: Այսօր խնդրեցի, որ կանչեն: — Տկարութիւնս շարունակւում է: Մարմինս ուռած է` ոտքից մինչեւ գլուխ: Գիշերը ջերմ ունէի: Քուն չկար իսպառ: — Այսօր ընդունեցի առաջին բաղնիսը: — Զարհուրելի գիշեր անցուցի: Քոր ու ցաւ: Քրտինք: «Բերդի Յիշատակարան» Միքայէլը գիտէր, վստահ էր, որ անպատասխան չի թողնելու այդ ձախաւեր բանաստեղծին: Բայց ինչպէ՞ս... Անշուշտ, նա կը գրի բանաստեղծութիւնների ի՛ր շարքը Ադամի, Եւայի, նաեւ Սիրոյ մասին: Կը գրի դասակա՛ն գրականով: Ամէնից կարեւորը` կը գրի որպէս լիարժէ՛ք տղամարդ:

Լուսաբերին յառաւօտել Ընդ արշալոյսն, ո՜ դու կոյս, Ընդ արեւուն արտափայլել Ընդ խրոխտ լերանց գագաթունս, Իջեալ ի դրախտ ընդ այգս այգոյն, Թէ սիրելեաւ փարիցիս, Յողջակէզ անդ հանել սիրոյն... Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս… եւ այլն: Այսինքն` Արուսեակը արշալոյսին Փողփողելիս լիալոյս, Արփին լերանց գագաթներին Շողշողալիս, ո՜վ դու կոյս, Պարտէզն իջած թէ փարուես դու Սիրեցեալիդ անձկալից — Սիրոյ զոհըդ մատուցելու... Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Երեկոյեան խաղաղ ու զով, Թէ ծառի տակ դու պառկես, Վարդի բոյրից թէ հարբելով Անոյշ գրկի մէջ փակուես, Եւ մրնմնջան քո ականջին Քնքոյշ խօսքեր մեղրալից, Ալ այտերիդ վարդաքաղին՝ Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Մութ անկիւնը թէ հեշտագին Մի զոյգ ձեռներ քեզ գգուեն, Վայրի այծիդ երկւորեակին Սուր եղջիւրները ցցուեն, Եթէ փափուկ քո բռան մէջ Գտնես սրած դու մի ցից — Լաւ դարբնուած ամուր մի տէգ՝ Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ սիրոյ քամին սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քեզ գետնին,

Եւ նաւավարը բարեբաստիկ Պատրաստ լինի ձեռքը՝ ղեկին, Եթէ ցնցուես՝ տեղից պոկուած Կայմի խրոխտ շառաչից, Աչքերըդ վեր երկինք ուղղած՝ Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ սիրոյ բոցով վառուած Ցանկութենից կենսահուր Ոտներըդ վեր բարձացըրած Որոնումներդ չանցնեն զուր, Ամուր գրկած կենսատւին Թէ յագենա՜ս շրթնալից, Արտահոսման քաղցըր ժամին՝ Ո՜հ, յիշի՜ր ինձ, յիշի՜ր ինձ: Տասներկու բանաստեղծութիւններից եւ «Նախահօր արկածները» պոէմից բաղկացած շարքը նա անուանեց «Աղցմիք*»: ...Այս շարքի մէջ իր ամբողջ կատարելութեամբ փայլատակեց Միքայէլ Նալբանդեանի լեզուի ու մտածողութեան հարստութիւնը եւ բանաստեղծի անվերապահ տաղանդը:

— 1864-ն էլ վերջացրինք: Բայց տխրութեամբ: Տեսնենք ի՛նչ է բերելու նորը, որ ահա զարկում է: Շնորհաւոր Նոր տարի: «Բերդի Յիշատակարան» 1865 թւականը իր հետ բերեց նաեւ նորութիւններ, որոնք փոփոխութիւններ պէտք է մտցնէին ռավելինի կալանաւորի միապաղաղ կեանքի մէջ: Թագաւոր-կայսրը հաւանութիւն էր տուել լոնդոնեան քարոզիչների հետ յարաբերութիւններ ունենալու մէջ մեղադրուողների գործի առթիւ կառավարող Ծերակոյտի կարծիքին, որտեղ շարադրուած էր դատապարտեալների հետագայ ճակատագիրը. Նիկոլայ Սերնո-Սոլովիեւիչ, 29 տարեկան.

Ռուսական կառավարութեան դէմ լոնդոնեան քարոզիչների չարամիտ գործողութիւններին մասնակցելու, յանցաւոր բովանդակութիւն ունեցող արտասահմանեան նրանց հրատարակութիւնները տարածելու համար զրկել ունեցուածքի նկատմամբ բոլոր իրաւունքներից,

քսան տարով ուղարկել տաժանակիր աշխատանքի, այնուհետեւ ընդմիշտ աքսորել Սիբիր: Պաւել Վետոշնիկով, 33 տարեկան.

Լոնդոնեան քարոզիչների հետ չարամիտների յարաբերութիւններին օժանդակելու եւ նրանց յանցաւոր աշխատութիւնները տարածելուն նպաստելու համար զրկել ունեցուածքի նկատմամբ բոլոր իրաւունքներից, ութ տարով ուղարկել տաժանակիր աշխատանքի, այնուհետեւ ընդմիշտ աքսորել Սիբիր:

Նիկոլայ դը Տրավերսէ եւ Անդրէյ Նիչիպորենկո.

Դատավարական գործը կարճել նրանց մահուան պատճառով...

Միքայէլ Նալբանդեան, 36 տարեկան.

Լոնդոնեան քարոզիչների յանցաւոր մտադրութիւններին հաղորդակից լինելու, լոնդոնեան արգելուած հրատարակութիւնները Ռուսաստան տարածելու գործին նրանց աջակցելու եւ Ռուսաստանի հարաւ բնակուող հայերի մէջ հակակառավարական շարժում տարածելու փորձի համար թողնել խիստ կասկածի տակ, այնուհետեւ, որպէս անբարեյոյս անձի, ներքին գործող նախարարի հայեցողութեամբ աքսորել նրան Ռուսաստանի հեռաւոր քաղաքներից մէկը եւ պահել ոստիկանութեան խստագոյնս հսկողութեան ներքոյ: — Ամբողջ գիշեր սաստիկ քրտնել եմ: Ընդունեցի չորրորդ բաղնիսը: — Ձախ այտս ուռած է: Ցաւում է: Թեթեւ տենդի պէս բան եմ զգում: — Տեսակցութիւն եղբօրս հետ: Այտիս ուռուցքը մեծացել է: — Ֆլիւսը ներսի կողմից ծակուեցաւ: Շատ թարախ ու արիւն վազեց: — Տենդը շարունակւում է: Պէտք է բաղնիս ընդունել: «Բերդի Յիշատակարան»

Թէեւ յայտնի չէր մենախուցից դուրս գալու ժամանակը, բայց, հաւանաբար արդէն հաշուած օրեր էին մնացել, վստահ էր Միքայէլը: Ու մինչ ռավելինից դուրս ինչ որ տեղեր կատարւում էին ինչ-ինչ ձեւականութիւններ, մինչ զեկուցագրեր էին գնում չգիտես ո՛ւր եւ կարգադրութիւններ էին գալիս, Միքայէլը շտապում էր աւարտել վաղուց ծրագրուած շատ կարեւոր մի գործ: Նա թարգմանում էր Ղազար Փարպեցու նամակը, որ Ե դարի Ուսուցիչը,

հալածուելով տգէտ ու խաւարամիտ աբեղաներից, գրել էր Հայոց սպարապետ եւ Մամիկոնեանց մարզպան Վահանին: Վաղուց ի վեր Միքայէլը ներքին մի կապ, զարմանալի մի ներդաշնակութիւն էր տեսնում իր եւ դարերի մշուշոտ խորքերի մէջ ապրած Ղազարի միջեւ, որն իրեն նուիրել էր «թէ՛ իր եւ թէ՛ լսողների հոգիները թեւաւորելու» առաքինի գործին: Ղազար Փարպեցին այն բացառիկ մարդկանցից էր, որոնք «ծով ու ցամաք ման են գալիս իրենց մտքի խորհուրդը երկնաւոր եւ չապականուող գանձով հարստացնելու համար», որպէսզի այնուհետեւ «պտղաբեր դարձնի լսողների հոգիները` իր ճշմարիտ, արդար եւ օրինաւոր խօսքով ժողովրդին խրատելով»: ...Ռավելինի մենախցի մէջ Փարպեցու նամակը աշխարհաբար վերածելիս ու ծանօթագրելիս, Միքայէլը վերապրում էր իր կեանքը, գնահատում էր իր գործը եւ բնաւ չէր զարմանում որ ինքն էլ ամբաստանուեց իր հոգեւոր նախահօր պէս, հալածուեց աբեղաներից, ենթարկուեց մատնութեան ու դաւաճանութեան... Եւ այս վերջին գայթակղութեանը չդիմացան նոյնիսկ արնակից եղբայրները: Յաճախակի ելնելով ու ետ ու առաջ քայլելով մենախցի մի պատից դէպի միւսը, մոմի լոյսի տակ, մերթ մանր ու հանգիստ, մերթ խոշոր ու նեարդային ձեռագրով Միքայէլը գրում էր... Գրում էր Ղազարի ցաւատանջ բողոքն ու ողբը: Բայց մի՞թէ միայն Ղազարի...

«Իմ շնորհը` առաւել քան շատ պարեգոտաւորներինը, եւ ե՛ս եմ այն Ղազարը, որին փոխարինողը չկայ: Իսկ այժմ, չար նախանձի պատճառով, շատերն են ուզում լինել իմ տեղը: Բայց թէ կարողանայի՜ն լինել... Նախանձի պատճառով իմ մասին յօրինել էին շատ բամբասանքներ, ասելով, «թէ Ղազարը ասում է, որ պոռնկութիւնը մեղք չէ»: Եւ ուտողխմող եւ պիղծ մարդիկ քաղցր ախորժակով ընդունում էին այդպիսի բաների լուրը, իրենց մէջ բուն դրած չար գործերին որպէս մի օգնութիւն: ...Եւ Ղազա՞րն էր այդ քարոզում, ո՞ւմ, կամ ո՞ւր, եւ կամ ե՞րբ… ե՞րբ... Ղազա՞րը, որ տգէտ է գրոց, որ անկիրթ է եւ անուսումն, որ Մովսիսական օրէնքին օտա՜ր է եւ Քրիստոսի տուած շնորհին անտեղեա՜կ: Արդեօք այս մեր Հայոց աբեղայքը արտասուքի, ողբալու եւ շատ սուգի արժանի չե՞ն, երբ յօրինում են անպիտան համբաւներ եւ նախանձի պատճառով խօսում են անարժան բաներ:

Այս մարդիկ հաւատքից եւ ուսումից զուրկ են, գործի մէջ` ծոյլ ու անհամբեր, որոնցից, նայելով այն անգիտութեանը եւ անկարգ վարքին, որ կայ նորանց մէջ, արդարեւ արժան էր, որ այդպիսի աղանդ բուսաներ, առասպելի ասածին համեմատ, թէ «Խոզի պէս հարսին կպրէ կարասը բաղնիք»: Արդեօք այս ժամանակումս կա՞յ Երեմիա մարգարէի նման մի մարդ, որ ողբալով ասէր. “Երանի՜ թէ գլուխս ջուր լինէր եւ աչքերս արտասուքի աղբիւր”, եւ նստէի լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը»: Յիրաւի, ի՞նչ էր սա... Սոսկ վերաշարադրա՞նք էր հինաւուրց նամակի, թէ՞ սեփական կեանքի պատմութիւն: Պատմական փաստաթղթի ճշգրտումներ ու մեկնաբանութիւննե՞ր, թէ՞ բոլոր ժամանակների համար ազգային չարիք դարձած այն ճշմարտութեան հրապարակումը, որ «Տգէտ ու չիք մարդիկ Հայոց աշխարհից հալածեցին լաւ ու պիտանի մարդոցը»: Գուցէ դատապարտեալի վերջին խօ՞սքն էր այս աշխատասիրութիւնը` չկայացած դատից, սակայն բարձրագոյնս հաւանութեան արժանացած դատավճիռն ի կատար ածելուց առաջ: Վերջին խօսք եւ խորը հաւատի մի արտայայտութի՞ւն, թէ՞ Ղազարի պէս հալածուելով իր ժամանակի մէջ, այնուամենայնիւ ներդաշնակուելու էր Հայոց վաղնջական աշխարհ երբեւէ գալիք սերունդներին: Քանզի, եթէ յիշում էք. «Ճշմարտութեան զինւորների եւ նոցա առաջնորդների անունները վառվըռուն աստղերի պէս փայլելու են մշտնջենաւոր ժամանակով, գալոց հայկական սերունդի աչքի առաջեւ, նոր ժամանակակից պատմութեան հորիզոնի վերայ»: ...Մայիս 13-ին Միքայէլ Նալբանդեանը դուրս ելաւ Պետրոպաւլովեան բերդից` աքսորի ճամբան բռնելու համար:

ՎԵՐՋԱԲԱՆ

ՄԻ ԱՍՏՂ ՄԱՐԵՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԽՈՒՐ ՀՈՐԻԶՈՆԻ ՎՐԱՅ... Գուցէ մեղաւոր ենք նորանով, որ մեր աչքի առաջեւ են հայոց ազգի համար, սորանից հարիւր տարի յետոյ գալոց օրերը: Միքայէլ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ Մենք ծնուել ենք ճշմարտութեան որոնումների համար: Միշել դը ՄՈՆԹԷՅՆ Երիտասարդներին կեանքից զրկում է բռնութիւնը, իսկ ծերունիներին` զառամեալ հասակը: Մարկոս Տուլլոս ԿԻԿԵՐՈՆ

Միքայէլը անճանաչելի էր դարձել: Այնպէս էր նիհարել, որ «մնացել էր կաշին ու ոսկորը»: Չկար այլեւս երբեմնի աշխուժութիւնը: «Եւ բոլոր բարեկամների ու ծանօթների սիրտը մղկտում էր երբեմնի կրակոտ ու առոյգ հայկազնից մնացած ուրւականին նայելիս»,— հետագային յիշելու էր Ականատեսը: Մտերիմների հիմնական հոգսը դարձաւ սիբիրեան աքսորավայրը համեմատաբար աւելի տաք որեւէ ուրիշ տեղով փոխարինելը: Իսկ ինքը` Միքայէլը, որ նորից իջեւանել էր Ղաֆաֆեանի բնակարանը, հիւանդութեան նոպաների կարճատեւ դադարների ժամանակ փորձում էր կարգադրել անհետաձգելի գործերը: Բարեբախտաբար դրանք շատ չէին: Ասենք, անհրաժեշտ էր ետ ստանալ ձերբակալութեան ժամանակ բռնագրաւուած նամակները, աշխարհագրական քարտէզները, լուսանկարները... Բայց արդարադատութեան նախարարին ուղղած նրա այդ խնդրանքը մերժուեց: Հարկաւոր էր նաեւ յայտնել բաժանորդներին, թէ «անհնար պիտի լինի այլեւս իրագործել հայրենիքի` կարելի եղածին չափ ստոյգ եւ ճշգրիտ քարտեզը հրատարակելու գաղափարը»: Նա մի յայտարարութիւն ուղարկեց «Մեղու Հայաստանի» թերթին, խնդրելով, որ բաժանորդները ետ ստանան

իրենց կանխավճարը` «բաժանորդական տոմսակներ վաճառած պարոններից»: Այնուհետեւ, մի կարճ նամակ ուղարկեց Սերովբէ եղբօրը.

«Ուղարկեցի իմ պատկերս մամայիս համար, եւ մամայիս պատկերը Ռոստով հանել տաս եւ ինձի խրկիս անպատճառ: Ես իմ երթալու տեղես կը գրեմ իսկոյն, բայց մի քանի օր դեռ կը մնամ այստեղ: Մեր բոլոր ազգականաց շատ բարեւ: Չունիմ ուրիշ գրելիք եւ ժամանակն ալ խիստ կարճ է»: «Երթալու տեղ»ը, որ արդէն նշանակուած էր` Վեատկայի նահանգը, հնարաւոր եղաւ փոխել այն բանից յետոյ, երբ Միքայէլի ուսանողական տարիների բարեկամ, իսկ հիմա արդէն հեղինակաւոր բժիշկ Սերգէյ Բոտկինը Պետերբուրգի գեներալ-նահանգապետ Սուվորովին ներկայացրեց բժշկական տեղեկանք` աքսորականի առողջական ծանր վիճակի մասին: 1865 թւականի Նոյեմբեր 1-ին Ներքին գործոց նախարարը Երրորդ բաժանմունքի պետ իշխան Դոլգորուկովին յղած նամակի մէջ գրեց.

«Պետական քարտուղար Վալուեւը, նկատի ունենալով Նալբանդեանի առողջական վիճակը,որ պրոֆեսոր Բոտկինի վկայութեամբ գտնւում է ծայր աստիճան ծանր կացութեան մէջ եւ սպառնում է թոքախտի փոխուել, առաջարկում է Նալբանդեանին աքսորել Սարատովի նահանգի հարաւային քաղաքներից մէկը»: Այդ «հարաւային քաղաքներից մէկը»` Կամիշինն էր: «Առաւել մեռած, քան կենդանի» հասնելով Կամիշին` Միքայէլի առաջին գործը եղաւ յարմար մի տուն վարձել եւ անմիջապէս պառկել անկողին... Մի քանի օր յետոյ միայն քինաքինայի օգնութեամբ նրան յաջողուեց յաղթահարել բարձր ջերմութիւնն ու դողէրոցքը եւ ոտքի ելնել: Քաղաքը տխուր էր ու մեռեալ: Տանտէրը, սակայն, յուսադրեց, ասելով, թէ ամռան ամիսներին կեանքը փոքրինչ աշխուժանում է: Վոլգայով վեր ու վար անող գետանաւերի հետ յայտնըւում են նաեւ մարդիկ, որոնք ասես շունչ են տալիս քաղաքին: Ամառը դեռ հեռու էր: Միքայէլը յոյս ունէր, որ գոնէ մինչեւ գարուն կը դիմանայ... Այնուհետեւ, գարունը բացուելուն պէս, Ապրիլի կէսերին որոշել էր բուժման գնալ բժիշկ Նայդենեովի մօտ, որը, ինչպէս պատմում էին, «քաղաքից դուրս մի հովիտի մէջ, որտեղ ծառաստաններ կային եւ աղբիւրներ, կումիսով բուժում էր հիւանդներին»:

«Գրեթէ մինչեւ Սեպտեմբեր կը մնամ այստեղ,— տնեցիներին գրեց Միքայէլը,— ի՛նչ կը լինի, ինձնից շատ նամակներ մի՛ պահանջէք: Աստծուն է յայտնի, որ չունեմ ո՛չ ուժ եւ ո՛չ էլ զօրութիւն: Այս տողերը գրում եմ, բայց կուրծքս ու թիկունքս ցաւից խեղդում են... Տեղիս լաւագոյն բժիշկ Վինոգրադովը ինձ պարզօրէն ասաց, որ օր ըստ օրէ մօտենում եմ գերեզմանին... Հաւատացէք, այնքան եմ վատացել, որ ինքս ինձ հայելու մէջ նայելուց վախենում եմ... Ջերմը օր հոգիս հանում է, քրտինքը եւ հազը սահման չունեն... Բժիշկը ինձ պատուիրում է սաստիկ խաղաղութիւն հոգւոյ...» Նամակն ստանալուն պէս Ղազարոս եղբայրը շտապեց Կամիշին: Մարտ 29-ին նա արդէն տեղ էր հասել, բայց այլեւս ոչնչով չէր կարող օգնել ժամ առ ժամ, րոպէ առ րոպէ մարող եղբօրը... Բերդից ելնելուց մի քանի օր առաջ Ղազարոս եղբօր հետ Միքայէլ Նալբանդեանին այցելութեան էր եկել նաեւ մի երիտասարդ: Միքայէլը նախ տարակուսեց, թէ ո՛վ է այդ անծանօթը, բայց յաջորդ պահին ճանաչելով իր երբեմնի աշակերտին, փարուեց նրան ու հեկեկաց: Այնուհետեւ, երբ խռովքն անցաւ, Միքայէլը ուսերից բըռնած` հեռու մղեց նրան ու հարցրեց.

— Դո՞ւ ես... Ինչպէ՞ս եղաւ, որ եկար այցելութեան: Յիրաւի, հակառակորդի բանակին զինուորագրուած երբեմնի աշակերտը պէտք չէ տեսակցութեան եկած լինէր... Որովհետեւ հակառակորդները չարախինդ ատելութեամբ էին միայն յիշում ռավելինի կալանաւորին... Բայց նախկին աշակերտը գիտենալով, որ Նալբանդեանը իրեն չի համակրում, այնւամենայնիւ եկել էր: Եկել էր` ստանալու այն հարցի պատասխանը, որ կարող էր տալ միայն Միքայէլ Նալբանդեանը: — Եկայ հարցնելու, թէ ի՞նչ է նշանակում հայերէն մտածել, որ դուք շարունակ կրկնում էիք ձեր դասերի ժամանակ: Եւ ի՜նչ հեշտութեամբ էր երբեմնի աշակերտը ուզում ստանալ տարիներ շարունակ իրեն չարչարած հարցի պատասխանը: Ա՛յն պատասխանը, որի համար Միքայէլ Նալբանդեանը ապրել, գործել ու կռուել էր ասես մի ամբողջ յաւիտենականութիւն, որ հիմա, մարելու եւ սպառուելու այս վերջին պահերին, բանից պարզւում է` կոչուել է Կեանք:

Միքայէլ Նալբանդեանի շիրիմի առաջին յուշարձանը որ դրել է քույրը՝ Վարվարէն:

24 Յուլիս, 1980 - 28 Մայիս, 1983, Պերեդելկինո-Ծաղկաձոր-Երեւան, Հայերէնի ուղղագրութեամբ վերաշարուել է 25 Օգոստոս, 1993 -1 Յունուար, 1998, Վիէն-Փարիզ

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ Այսօր` 1997-ի Դեկտեմբեր 31-ի լոյս 1998-ի Յունուար 1 գիշերը, աւարտեցի վէպիս վերաշարը Ս. Մեսրոպ վարդապետ Մաշտոցի այբուբենով եւ ուղղագրութեամբ, ընթացքին կատարելով լեզուական մասնակի շտկումներ, ինչպէս նաեւ մի շարք ճշգրտումներ, որոնց աղերսը պայմանաւորուած էր նախնիների երկրից վտարանդի լինելուս հանգամանքով: Աւարտեցի, եւ աշխարհը դատարկուեց ինձ համար: Իմ առջեւ դարձեալ միայնութեան տարիները կամ գուցէ տասնամեակներն են լինելու: Ո՞վ իմանայ, թէ դեռեւս ի՛նչ փորձութիւններ է նախապատրաստել Նախախնամութիւնը եւ ի՛նչ է Աստծոյ կամքը, որին հնազանդ եմ եւ որի նկատմամբ գոհունակութիւնս սահման չունի: ...Գրեթէ երկու տասնամեակ Միքայէլի հետ քով-քովի ապրել եմ հոգեւոր ներդաշնակութեամբ: Միասին շնչել ենք զարգացած սոցիալիզմի Ճահճի գաղջ մթնոլորտը, եղել ենք կոմունիստական կայսրութեան Վերջին հնգամեակի ճոխ յուղարկաւորութիւնների հանդիսականը: Եղել ենք Ազգային Ազատագրութեան զարթօնքի ականատեսը, մասնակիցը եւ անմիջական կազմակերպիչը, նաեւ ապրել ենք տէրութեան գիտակցուած ապազգայնութեան խայտառակութիւնն ու ամօթը: …Հիմա, գիշերային այս ուշ ժամին, սրտի տրտմութեամբ բաժանուելով Միքայէլ Նալբանդեանից, դարձեալ կանգնելով Ժամանակի ու Տարածութեան այն վիհի եզրին, որ գոյութիւն ունէր իմ եւ Միքայէլի միջեւ, իմ Ընթերցո՛ղ, ես քեզ յայտնում եմ Ճշմարտութիւնը նրա մասին: Միքայէլը մի մարդ էր որ իր երջանկութիւնը որոնում էր մերձաւորի երջանկութեան մէջ, իր արժանապատուութիւնը որոնում էր հայ մարդու արժանապատուութեան մէջ եւ իր ազատութիւնը որոնում էր ազգի ազատութեան մէջ:

Եւ իմ հալածական վէպը իր տարագիր հեղինակի հետ այն հզօր հանգոյցն է, որ միացնելու է 19-րդ դարը 21-րդ դարին, աւելի ճիշտ` երկրորդ հազարամեակի Հային երրորդ հազարամեակի Հայի հետ, իսկ աւելի ստոյգ` Ազգային ազատագրութեան ձեւաւորուած պայքարի Ծրագիրը` Ազգային ազատագրութեան իրական Յաղթանակին:

ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻ ԿԵԱՆՔԻ ՈՒ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ ՏԱՐԵԳՐՈՒԹԻՒՆԸ

1829, Նոյեմբեր 2. Նոր Նախիջեւանի մէջ ծնուեց Ղազար Դեմիրճեանի եւ Մարիանէ Չերչենեանի վեցերորդ, իսկ ընտանիքի տասներորդ զաւակը` Միքայէլը: 1838. Միքայէլն ընդունւում է Գաբրիէլ քահանայ Պատկանեանի տնային դպրոցը: 1848, Յուլիս. Միքայէլ Նալբանդեանը նշանակւում է Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմական առաջնորդարանի քարտուղար: 1851, Յունուար-Ապրիլ. «Արարատ» շաբաթաթերթի մէջ տպագրւում են Միքայէլ Նալբանդեանի առաջին բանաստեղծութիւնները: 1853, Մայիս. Ներսէս Ե Աշտարակեցի կաթողիկոսը պահանջում է «հակաօրինական արարքների մէջ նկատուած» առաջնորդարանի քարտուղար Նալբանդեանին ոստիկանութեան հսկողութեամբ ուղարկել Էջմիածին: Յուլիս. Ոստիկանութեան հետապնդումից խուսափելով` Նալբանդեանը մեկնում է Մոսկուա: Այցելութիւն Ստեփանոս Նազարեանին: Հոկտեմբեր. Լազարեան ճեմարանի մէջ Նալբանդեանը ստանում է հայոց լեզուի ուսուցչի պաշտօն: 1854, Յունուար. Մոսկուայի ոստիկանութիւնը ձերբակալում է Նալբանդեանին: Նկատի ունենալով, որ նա հրաժարուել է հոգեւորականի կոչումից, բարեկամների երաշխաւորութեամբ ազատ են արձակում: Սեպտեմբեր. Նալբանդեանին հեռացնում են Լազարեան ճեմարանի ուսուցչի պաշտօնից: Որպէս ազատ ունկնդիր նա ընդունւում է Մոսկւայի համալսարանի բժշկագիտութեան մասնաճիւղ: 1856, Մարտ. Ստեփանոս Նազարեանը թոյլտուութիւն է խնդրում «Հիւսիսափայլ» ամսագիրը հրատարակելու համար: Միքայէլ Նալբանդեանը գրում է «Մինին խօսք, միւսին` հարսն» վիպակը: 1857, Օգոստոս. Միքայէլ Նալբանդեանի առաջին ուղեւորութիւնը

արտասահման: Փարիզ հանդիպում է Ստեփան Ոսկանին, Ղեւոնդ Ալիշանին, Ջանիկ Արամեանին, Կոստանդնուպոլիս` Յարութիւն Սւաճեանին, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանին, Սերովբէ Թագւորեանին: 1858, Մարտ. Լոյս է տեսնում «Հիւսիսափայլ» ամսագրի առաջին թիւը: Ապրիլ. Աւարտւում է Էոժեն Սիւի «Թափառական Հրէան» վէպի առաջին հատորի տպագրութիւնը` Մ. Նալբանդեանի թարգմանութեամբ: Սկսում է լոյս տեսնել Կոմս Էմմանւէլի «Յիշատակարանը»: Դեկտեմբեր. Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսկին Ներքին գործոց նախարար Լանսկոյին հղած նամակով պահանջում է արգելել «Հիւսիսափայլ»ի հրատարակութիւնը եւ պատժել Նալբանդեանին: 1859, Յունուար. Նալբանդեանը դիտում է Մոսկուայի համալսարանի հայ ուսանողների կազմակերպած թատերական ներկայացումը: Մարտ. Նալբանդեանը Պետերբուրգի գրաքննչական կոմիտէին բացատրութիւններ է տալիս «Հիւսիսափայլի» մէջ տպագրուած մի քանի յօդուածների մասին: Հնարաւոր ձերբակալութիւնից խուսափելու համար, հանքային ջրերով բուժուելու պատրւակով Նալբանդեանը դարձեալ մեկնում է արտասահման: Ապրիլ. Լոնդոն ծանօթանում է Ալեքսանդր Գերցենին, Նիկոլայ Օգարեովին, Ջուզեպէ Մաձինիին, Լայոշ Կոշուտին եւ ուրիշների: Յունիս. Զօդէն` գրում է «Իտալացի աղջկայ երգը» բանաստեղծութիւնը: Յուլիս. Փարիզ` գրում է «Ազատութիւն» բանաստեղծութիւնը: 1860, Ապրիլ-Յունիս. Նալբանդեանը Պետերբուրգի համալսարանի մէջ յանձնում է թեկնածուական քննութիւններ եւ գրում է թեկնածուական քննախօսութիւն: Նոր Նախիջեւանի հասարակութիւնից առաջարկութիւն է ստանում հնդկահայոց կտակների գործով մեկնել Հնդկաստան: Օգոստոս-Սեպտեմբեր. Թիֆլիսի վրայով ժամանում է Էջմիածին` Նոր Նախիջեւանի հասարակութեան հաւատարմագիրը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ստորագրութեամբ վաւերացնելու համար: Նոյեմբեր. Մեկնում է Կոստանդնուպոլիս: Հիմնադրում է Հայ Բարեգործական ընկերութիւնը, որ իրականութեան մէջ ազգային ազատագրութեան գաղտնի կազմակերպութիւն էր: Դեկտեմբեր. Մեկնում է Սիցիլիա, այնուհետեւ Նէապոլ, Հռոմ, Ճենովա եւ այլուր: Ծանօթանում է Ջուզեպէ Գարիբալդիի առաջնորդութեամբ ծաւալուած իտալական ազգային ազատագրութեան պայքարի

դրուագներին: 1861, Յունուար-Մարտ. Մի քանի օր Փարիզ մնալով, մեկնում է Լոնդոն: Փետրուար 19. Ռուսաստանի մէջ հրապարակւում է գիւղացիական բարենորոգչական հրովարտակը: Նալբանդեանը մասնակցում է «Ի՞նչ է հարկաւոր ժողովրդին» յօդւածը գրելու աշխատանքներին: Զբաղւում է Հայաստանի քարտեզը կազմելու նախապատրաստական աշխատանքով: Ապրիլ. Փարիզ լոյս է տեսնում «Երկու տող»ը: Մեկնում է Հնդկաստան: Յունիս-Հոկտեմբեր. Հնդկաստան. զբաղւում է կտակների գործով եւ յաջողութեամբ աւարտում այն: Մօտից ծանօթանում է հնդկահայ գաղութին: Ռնգեղջիւր է գնում եւ ուղարկում Մոսկուայի կենդանաբանական ընկերութեանը: Նոյեմբեր. Կահիրէի, Ալեքսանդրիայի, Երուսաղէմի, Զմիւռնիայի վրայով վերադառնում է Կոստանդնուպոլիս: Դեկտեմբեր. «Մեղու»ն տպագրում է «Ազգային թատրոնը Պոլսի մէջ» յօդուածը` Նալբանդեանի հեղինակութեամբ: Ռուսական դեսպանի յանձնարարութեամբ Նալբանդեանը գրում է «Կոստանդնուպոլսի հայ լուսաւորչական համայնքը» զեկուցագիրը: Մի քանի ամիս առաջ ստեղծուած գաղտնի կազմակերպութեան ծրագիրը դառնում է Թուրքահայաստանի ազատագրութիւնը` վերամիաւորուած եւ ինքնուրոյն Հայաստանի տէրութիւն ստեղծելու հեռանկարով: 1862, Յունուար. Նալբանդեանը Փարիզի վրայով մեկնում է Լոնդոն: Փետրւար-Մարտ. Գրում է «Երկրագործութիւնը Որպէս Ուղիղ Ճանապարհ» աշխատութիւնը, որ ազգային ինքնուրոյն տնտեսութիւն հիմնելու եւ զարգացնելու բացառիկ մի ծրագիր է: Ապրիլ-Մայիս. Նալբանդեանը Փարիզ հրատարակութեան է նախապատրաստում «Երկրագործութիւնը Որպէս Ուղիղ Ճանապարհ» աշխատութիւնը: Մայիսի վերջին վերադառնում է Պետերբուրգ: Յունիս. Հրատարակում է «Յայտարարութիւն»` Հայաստանի քարտէզի տպագրութեան մասին: Յուլիս 2. Մեկնում է Նոր Նախիջեւան` քաղաքի հասարակութեանը հնդկահայոց կտակների մասին հաշուետուութիւն ներկայացնելու համար: Յուլիս 14. Նոր Նախիջեւան ժամանելուց երկու օր անց Նալբանդեանին ձերբակալում եւ ուղարկում են Պետերբուրգ:

Լոնդոնեան քարոզիչների հետ յարաբերութիւններ ունենալու մէջ մեղադրուող Միքայէլ Նալբանդեանին բանտարկում են Պետրոպաւլովեան բերդի Ալեքսէյեւեան ռաւելին: Հոկտեմբեր. Ծերակուտային քննիչ յանձնաժողովը հարցաքննում է Նալբանդեանին: Դեկտեմբեր 31. Լոնդոնի քարոզիչների հետ յարաբերութիւններ ունենալու մէջ մեղադրուողների գործը յանձնւում է Ծերակոյտին: 1863-1865, Ապրիլ. Ալեքսէյեւեան ռավելին բանտուած Նալբանդեանը սպասում է մեղադրական վճիռին: Գրում է «Աղցմիք» բանաստեղծութիւնների շարքը, Պերճ Պռօշեանի «Սոս եւ Վարդիթեր» վէպի քննադատութիւնը, թարգմանում է Ղազար Փարպեցու «Թուղթ»ը: Մայիս. Նալբանդեանին ուղարկում են Պետերբուրգի աւագ ոստիկանապետի մօտ` Ռուսաստանի հեռաւոր քաղաքներից մէկը աքսորելու համար: Բարեկամներն ու մերձաւորները ջանում են փոխել տալ աքսորավայրը: Հոկտեմբեր. Պրոֆեսոր Ս. Պ. Բոտկինը Նալբանդեանի առողջական ծանր վիճակի մասին բժշկական տեղեկանք է տալիս, նշելով որ անհրաժեշտ է բնակուել տաք ու առողջարար օդեղանակ ունեցող մի վայր: Նախապէս իբրեւ աքսորավայր որոշուած Վեատկայի նահանգը փոխարինւում է Սարատովի նահանգով: Նոյեմբեր. Նալբանդեանը մեկնում է աքսորավայր` Սարատովի նահանգի Կամիշին քաղաք: 1866, Մարտ 31. Միքայէլ Նալբանդեանը վախճանւում է երեսուն եւ եօթը տարեկան հասակին:

«Միքայէլ Նալբանդեան» («Ազատութեան Ասպետն Ու Նահատակը») վարքագրութեան ռուսերէն թարգմանութեամբ հրատարակութիւնը «Ականաւոր Մարդկանց Կեանքը» մատենաշարով: Մոսկուա, 1984, 150 000 տպաքանակով:

Գրքի կազմի վրայ զետեղուած են Միքայէլ Նալբանդեանի` սուսերով ձեռնափայտին հենուած լուսանկարի դրուագը, Տարօնի Առիւծ Սերոբը* իր Աւետիս եւ Յակոբ կորիւններով եւ «Հիւսիսափայլ» ամսագրի գլխազարդը: Տարօնի Առիւծ Սերոբին յաճախ են շփոթում Աղբիւր Սերոբի հետ եւ նոյնացնում են նրանց կենսագրութիւնները:

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԵՒ ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Շարլ Օգիւստ ՍԷՆ-ԲԵՈՎ (Sainte-Beuve, 1804-1869) — Ֆրանսացի գրադատ, գրականագիտութեան մէջ կենսագրական մեթոդի նախանձախնդիր: Հեղինակ «Գրական-գրադատական դիմանկարներ» (հ.հ. 1-5, 1836-1839), «Պորտ Ռոյալի Պատմութիւնը»

(հ.հ. 1-5, 1840-1859) աշխատութիւնների եւ քնարական

բանաստեղծութիւնների: ...շատ տխուր բան կը լինէր, եթէ շարունակէինք սովետահայ «լուրջ ու ծանրակշիռ» մարքս-լենինեան պատմա-գրականագիտութեան աշխատութիւններով մեզնից կտրուած ու հեռացուած պահել ազգային եւ քաղաքական հզօր ու կրքոտ գործիչին, եթէ մեր սերունդներին ներկայանայինք առանց Միքայէլ Նալբանդեանի — «Ասպարէզ»-ի (15 Դեկտեմբեր, 1990) «Գրական Փշրանքներ» վերտառութեամբ յօդուածի մէջ Վահէ ՕՇԱԿԱՆԸ գրում է. «Ո՞վ էր, ի՞նչ էր Միքայել Նալբանդեանցը (1829-1866) — միջազգային ժողովրդավարականյեղափոխութեան (ռեւոլիւցիոն-դեմոկրատիայի) յաղթանակին համար պայքարող, յառաջադիմական ու մարքսիստական իդեալներու դատին զոհուած մտաւոր յեղափոխակա՞ն, ինչպէս մեզ կը ներկայացնեն արեւելահայ բանասէրները հարիւր տարիէ ի վեր, Ե. Շահազիզէն մինչեւ Ա. Յովհանիսեան ու Խ. Սարգսեան... Լրագրական հռետորութիւն չէ այս հարցումը, այլ բանասիրական խնդիր` որ մեր առջին կը դնէ գրող Կարէն Սիմոնեան: Վերջերս մեր ձեռքը անցաւ ձայներիզային արձանագրութիւնը պրն. Սիմոնեանի այս տարուայ Օգոստոսին Երեւանի հեռատեսիլէն կատարած մէկ խօսքին որեւէ մաս մը որ մանր յապաւումներով` կը յանձնենք հանրութեան ուշադրութեան»: Այնուհետեւ պր. Վ. Օշականը շարունակում է. «Քաջութիւն, յարատեւութիւն ու քիչ մըն ալ բախտ կը մաղթենք յախուռն մտաւորականին որ մարտահրաւէր կը կարդայ ոչ միայն մտաւորական սերունդի մը, այլ իրական առասպելի մը որ 70 տարուայ ընթացքին շինուած մշակութային վերնակառոյցին է՜ն տոկուն քարերէն մին է: Եւ անկախաբար իր թէզին սխալ կամ ճիշտ ըլլալէն` բացայայտ է որ միայն ընդհանուր համազարկ մը, գրոհ մը զանազան կողմերէ` կրնայ համոզել հին սերունդին, որ յանուն մտաւորական պարկեշտութեան

ու

հայ

մշակոյթի

գերագոյն

շահերուն`

պարտաւոր

են

վերագնահատել իրենց ամբողջ վաստակը, նոր ճշմարտութիւններու լոյսին տակ: Պրն. Սիմոնեան այս յարձակողականին առաջին զինուորներէն է, ըստ երեւոյթին: Մինչ այդ, անհամբեր կը սպասենք «Միքայէլ Նալբանդեան» («Ազատութեան

Ասպետն ու Նահատակը») գրքին հայերէն տարբերակին Սփիւռք ժամանումին, որպէս նախակարապետը իրապէս «վերածնուած»` Հայաստանի մը իմացական զարթօնքին» : Տարիներ յետոյ Փարիզ այցելութեան օրերին Վահէ Օշականը ինձնից խնդրեց վարքագրութեան ձեռագրի մի օրինակ : Այսպիսով, նա հնարաւորութիւն ունեցաւ կարդալու իմ գիրքը, իսկ այնուհետեւ ընդարձակ մի յօդուածաշար տպագրեց «Ասպարէզ» շաբաթերթի մէջ : Անդրէ ՄՈՐՈՒԱ (Maurois, իսկական անունը` Էմիլ ՀԵՐՑՈԳ, Herzog, 18851967) — Ֆրանսացի գրող : Հեղինակ «Ճակատագրի դիւրափոփոխութիւնները» (1928),

«Ընտանեկան

շրջանակ»

(1932)

հոգեբանական

վէպերի,

Շելլիի,

Բայրոնի, Բալզակի, Տուրգենեւի, Ժորժ Սանդի, Հայր եւ Որդի Դիւմաների, Հիւգոյի վիպականացուած կենսա-գրութիւնների եւ «Յուշեր» գրքի (1970) : Ստեֆան ՑՎԷՅԳ (Zweig, 1881-1942) — Ավստրիացի գրող : Հեղինակ «Ամոկ» (1922),

«Խռովուած

զգացմունքներ»

(1927)

հոգեբանական

նորավէպերի

ժողովածուների, «Մարի Անտուանետ» (1932), «Էրազմ Ռոտերդամցիի յաղթարշաւն

ու

ողբերգականութիւնը»

(1934),

«Բալզակ»

(1946)

եւն

վիպա-

կանացուած կենսագրութիւնների : Իրվինգ ՍԹՈՈՒՆ (Stone, 1903-1987) — Ամերիկացի գրող : Հեղինակ Վ. Վան Գոգի («Կեանքի ծարաւը», 1934), Ջեկ Լոնդոնի («Հեծեալ նաւաստին», 1938), Միքելանջելոյի («Տառապանք եւ բերկրանք», 1961), Չ. Դարվինի («Գոյասկիզբ», 1980) վիպականացուած կենսագրութիւնների եւ գրականութեան այդ տեսակի հետազօտութեան (1965) : ...հայ ընթերցողը... դժուարանում է դեռեւս «մանուկ լեզուն» հաս-կանալ — «...Հայոց լուսաւորութիւնը այն թշուառ դրութեան մէջ է, որ ազգը աւելի շուտով կը հասկանայ Խորենացին ռուսերէն, քան հայե-րէն»,— Մովսէս Խորենացիի «Հայոց

Պատմութեան»

ռուսերէն

թարգմանութեան

առիթով

գրել

է

Մ.

Նալբանդեանը (տե՜ս ԵԼԺ, հ. 3, էջ 90, 1982 թ.) :

Էդգար Ալլան ՊՈ (Poe, 1809-1849) — Ամերիկացի գրող : Ոստիկանականոճրապատում

(դետեկտիւ)

գրականութեան

հիմնադիր :

Խորհըրդա-

պաշտականութեան նախակարապետ: Հեղինակ «Սպանութիւն Մորգ փողոցի վրայ» (1841), «Ոսկէ բզեզը» (1843) պատմուածքների, «Ագռաւը եւ այլ

բանաստեղծութիւններ» (1843) գրքերի: Կարապետ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆ (1825-1872) — Վաճառական: 1860-62 եւ 1865-67 թւականներին ընտրուած է եղել Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ: Յարութիւն ԽԱԼԻԲԵԱՆ (1790-1871) — Վաճառական եւ կալուածատէր: Բազմիցս ընտրուած է եղել Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ: Ստեփանոս ՆԱԶԱՐԵԱՆ (1812-1879) — Հրապարակախօս, լուսաւորիչ, մանկավարժ, իմաստասէր, արեւելագէտ: Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանի պարսկական գրականութեան ու լեզուի դասախօս: 1858-ին հիմնադրել եւ խմբագրել է «Հիւսիսափայլ» ամսագիրը: Հեղինակ «Յաղագս փորձական հոգեբանութեան ճառ» (1851), «Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար» (1853), «Վարդապետա-րան կրօնի» (1853), «Հանդէս նոր հայախօսութեան» (հ.հ. 1-2, 1857), «Ֆրանսական Ռեւոլիւցիայի պատճառքը» (1858) եւն աշխատութիւն-ների: Գրիգոր ՍԱԼԹԻԿԵԱՆ — Միքայէլ Նալբանդեանի մանկութեան եւ դպրոցական ընկերը: Վաճառական, 1881-88 թւականներին ընտրուած է եղել Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ: Մսեր ՄՍԵՐԵԱՆ (1808-1873) — Կրօնի եւ հայոց լեզուի ուսուցիչ Լազարեան ճեմարանի

մէջ:

Իր

աշխատասիրած

«Քրիստոնէական»ի

համար

Ներսէս

Աշտարակեցի կաթողիկոսից ստացել է մագիստրոսի տիտղոս: «Ճռաքաղ» (18581862) եւ «Համբաւաբեր Ռուսիո» (1861-1864) պարբերականների խմբագիր: Ղուկաս ԲԱԼԹԱԶԱՐԵԱՆ (1810-1878) — Հրապարակախօս: 1840 թւականին Զմիւռնիայի

մէջ

հիմնադրել

եւ

խմբագրել

է

«Արշալոյս

Արարատեան»

պարբերականը: Ալեքսանդր ԳԵՐՑԷՆ (Герцен, 1812-1870) — Ռուս իմաստասէր, գրող, հրապարակախօս, 1847 թւականից որպէս քաղաքական վտարանդի հաստատուել է Լոնդոն եւ հրատարակել է «Կոլոկոլ», «Պոլեարնայա Զվեզդա» պարբերականները: 1853-ին հիմնել է ռուսական Ազատ Տպարանը: Զօրաւիգ է եղել լեհական ազգային ազատագրութեանը: Հեղինակն է «Ո՞վ է մեղաւոր» վէպի, «Բժիշկ Կրուպովը» եւ «Գող Կաչաղակը» վիպակների: 1852-1868 թւականներին գրել է «Անցեալը եւ Մտորումներ» ինքնակենսագրական վիպասանութիւնը: Ապրել... նշանակում է պայքարել. Սենեկա, «Նամակներ» (լատ.): Լուցիուս Աննէուս ՍԵՆԵԿԱ (Seneca, Ք. ա. մօտ 4 - Ք. յ. 65).

Հռոմէացի

քաղաքական գործիչ, իմաստասէր եւ գրող: Ներոնի դաստիարակը: Հեղինակը

«Նամակներ առ Լուկուլլոս» շարադրանքի, «Էդիպ», «Մեդէա» եւն ողբերգութիւնների: ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ Բ (Екатерина II,

գերմանական իշխանուհի Սոֆի Ֆրեդերիկ

Աւգուստ Անխալթ-Ցերբստացի, 1729-1796): Գուարդիայի օգնութեամբ Պետրոս Երրորդին գահընկեց անելուց յետոյ, 1762-ից Ռուսաստանի կայսրուհի: Նրա օրօք

Ռուսաստանը

նուաճեց

Հիւսիսային

Կովկասը,

Ղրիմը,

Հիւսիսային

Մերձսեւծովեան, արեւմտեան Ուկրաինայի, Բելոռուսիայի եւ Լիտուանիայի տարածքները: ...իրենց հաւատարիմ ծառայութեամբ սպայութեան կոչումն ստացան — «Գեղեցկատես ու բարձրահասակ երիտասարդները» բոլոր ժամանակներին էլ զինուորագրուել են նուաճողներին: Այս իրողութիւնը հասկանալի է ու բնական նոյնքան, որքան բնական ու հասկանալի են ինքնարտայայտութիւնը ռազմական գիտութիւնների մէջ որոնող խառնուածքները: Սակայն 20-րդ դարի առաջին քառորդից ի վեր ապազգային եւ ազգային արժէքները միտումնաւոր շփոթող կոմու-նիստական բռնատիրութեան քարոզչութիւնը օտար նուաճողի հայ-ազգի բարձրաստիճան զինուորականներին համարում էր «ազգային հպարտութիւն»: Եւ

այս

անառողջ

աշուղներից

մինչեւ

«հպարտութիւնը»

Հային

կոմկուսակցութեան

ներշըն-չում

հաւատարիմ

էին

օգնական

սովետահայ գրողները:

Անհեթեթութիւն է առնուազն, որ «հայ մեծ զօրավարներ» են յորջորջւում գեներալներ ու մարշալներ, որոնք ոչ մի ազգային ռազմական յաղթանակի հեղինակ չեն եղել: Եւ չէին էլ կարող լինել: Եւ որպէս սովետական ռազմական գործիչներ, ազգային իմ գիտակցութեան մէջ ունեն այնքան եւ այնպիսի արժէք, որպիսիք ունեն բոլոր ժուկովները, ռոկոսովսկիները, լեբեդները, ռոդիոնովներն ու սուրկովները: Ինձ համար ազգային հպարտութիւն չէ կոմունիստական կայսերապաշտութեան

ռազմական

մեքենայի

եւ

ազատութիւնը

կարօտող

ժողովուրդներին ռուսական սապոգով տրորող որեւէ հայկական ծագումով սալդաթ: ...կայսրութեան գերագոյն շահերը — Ընդհանրապէս օտարի հովանաւորութեամբ ապրելու, այսինքն որեւէ օտար ուժի նկատմամբ կողմնորոշուելու գաղափարը միշտ մոլորեցրել է հայերին, եւ պատմութեան ընթացքի մէջ դարձել նրանց մեծ ու փոքր ողբերգութիւնների պատճառը: (Խօսքը դիւանագիտութեան ու փոխշահաւետ ուխտերի ու դա-շինքների մասին չէ, անշուշտ, որոնց փորձը վերջնական մոռացումի մատնուեց հատկապէս վերջին երկու-երեք դարերին):

Այսօր էլ դեռ փորձում են տարածել այն միւթոսը, թէ ռուսական կայսրաետութեան հովանիի տակ հայը գտել է իր «փրկութիւնն ու ազատութիւնը»: Դեռ փորձեր են կատարւում ներշնչելու, թէ հայերն իրենց բարի կամքով ու խնդրաօք են յայտնուել ռուսական գաղութատիրական կայսրութեան մէջ: Ինչ խօսք, որ պատմութեան մէջ յայտնի են անուններ, որոնք իբրեւ թէ ներկայացնելով հայ ժողովրդի կենսական շահերը, աղերսանքներով գնացել են օտարի դուռը` ռնատիրութեան հովանաւորութիւնը ստանալու նպատակով: Օտարի հովանաւորութեամբ ապրելու` հայի թերարժէքութեան առիթով գրել եմ «Աբովեանը, Նալբանդեանը եւ Յուդայ Իսկարիովտացին» փորձը, որ լոյս տեսաւ «Բանբեր» թերթի մէջ (Երեւան, 1994 թ., թիւ 27) եւ զետեղուած է «Մենք` անհայրենիք եւ դատապարտուած» գրքի մէջ (Երեւան, 1996 թ.), նաեւ «Պատմութեան դասեր, որ օգտակար չեղան» խոհագրութիւնը համանուն գրքոյկի մէջ (Երեւան, 2000): ՊԵՏՐՈՍ Ա (Петр I, 1672-1725) — Ռուսաստանի կայսր` ցար 1682-ից, կառավարել է 1689-ից, ինքնակալ`1721-ից: Ստեղծել է Ծերակոյտը, պետական բարձրագոյն հսկողութեան եւ քաղաքական ոստիկանութեան մարմինները: Եկեղեցին ենթարկել է պետութեանը: Երկիրը բաժանել է նահանգների: Absolutismeի` անսահմանափակ եւ բացարձակ ինքնակալութեան գաղափարաբան եւ գործնական իրականացնող, որ իր նորագոյն արտայայտութիւնն ստացաւ 20-րդ դարին` ռուսական կոմունիստական յեղաշրջումից յետոյ: Յովսէփ արքեպիսկոպոս ԵՐԿԱՅՆԱԲԱԶՈՒԿ-ԱՐՂՈՒԹԵԱՆ (1743-1801) — Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու Ռուսաստանի թեմի առաջնորդ 1773 թւականից: Սերում է Արղութեան-Երկայնաբա-զուկների իշխանազուն եւ արքայական տոհմից: Ռուսաստանի հովանաւորութեան ներքոյ Հայկական պետականութիւն ստեղծելու գաղափարի նուիրեալ: Սովետական տեղեկատուներն ու հանրագիտարանները նրան ներկայացնում են որպէս ազատագրական շարժման գործիչ այնքանով, որքանով ազատագրութիւն է համարուել Ռուսաստանի կողմից

Հայաստանը

նուաճելուն

ու

գաղութացնելուն

ի

նպաստ

ամէն

գիտակցուած կամ մոլորեալ գործողութիւն: Յովհաննէս ԼԱԶԱՐԵԱՆ (1786-1858) — Ռուսական արքունի սենեկապետ եւ գործող պետական խորհրդական: Լազարեանները Ռուսաստանի մէջ եղել են ազնուականական տոհմ: Ծագումով Նախիջեւանի գաւառի Դաշտ գիւղից են: Տոհմական անունը գալիս է Ղազարի որդի Մանուկից: Մանուկի որդի Աղազարը (1700-1782) Նոր Ջուղայի մէջ կառուցել էր կուսանոց: Առեւտրական կապեր ունէր Ռուսաստանի արդիւնաբերողների հետ:

Աղազար Լազարեանը այնուհետեւ հաստատուելով Ռուսաստան, Մոսկուայի մէջ գնել էր մի մետաքսագործարան: Մոսկուայի մէջ կառուցել էր տուել Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Աղազարի որդին էր Յովհաննէսը (1735-1801), որ Ռուսիո հովանաւորութեան ներքոյ հայոց տէրութիւն հաստատելու ծրագիր էր մշակել: Այս ծրագրից, որ շարադրւած է «Պրն Իվան Լազարեւի Նոթը» փաստաթղթի մէջ, սկիզբ է առնում հայ ժողովուրդը ռուսական գերութեան կամ, եթէ կուզէք` գաղութատիրութեան հանձնելու գիտակցուած գործունէութիւնը: Ռուսաստան հաստատուած հայազգի մեծահարուստ-ները

անկեղծօրէն

կամենում

էին

ունենալ

հայկական

մի

տէրութիւն`թեկուզ եւ օտարի լծի տակ: Հասկանալի է ու բնական մեծահարուստ մի քանի ընտանիքների նաե՜ւ իշխանութիւն ունենալու ձգտումը` նոյնիսկ ժողովուրդը գերութեան յանձնելու գնով: Այդ ձգտումը իրականացուած տեսնելու եւ լիուլի վայելելու հնարաւորութիւն ենք ունեցել գրեթէ ամբողջ 20-րդ դարի ընթացքին: Անհասկանալին ու անբնականը այս դաւադրութիւնը կոմունիստական գաղափարականացուած վարչակարգի եւ նրա պատմաբանների կողմից որպէս «ազգային ազատագրութիւն» ներկայացնելն է: Աղազարի միւս որդին` Յովակիմը (1743-1826), եղբոր`Յովհաննէսի կտակի համաձայն 1815-ին հիմնել է Լազարեան ճեմարանը եւ Մոսկուայի մէջ կառուցել է տուել Սուրբ Յարութիւն եկեղեցին: Յովակիմի որդի Յովհաննէսը (1786-1858), ինչպէս արդէն վերն ասուեց` ռուսական արքունի սենեկապետ էր եւ գործող պետական խորհըրդական: Եղել է Լազարեան ճեմարանի հոգաբարձուն: Յովակիմի միւս որդին`Եղիազարը (1788-1870) ռուսական բանակի գնդապետ էր: 1837-ին մասնակցել էր Ատրպատականը եւ Թավրիզը գրաւելուն: Ի. Պասկեւիչը 1838-ին նրան նշանակել է պարսկահայերի գաղթի յանձնաժողովի պետ: Ռուսական կայսրութեան նուաճողական այս ծրագիրն իրականացնելու համար պարգեւատրուել է Սուրբ Աննայի շքանշանով: Ներսէս Աշտարակեցու` 1828-ին աքսորուելուց յետոյ, գնդապետ Եղիազար Լազարեանը, համոզուելով, որ Ռուսաստանը բնաւ էլ մտադիր չէ նոյնիսկ իր ենթակայութեան հայկական տէրու-թիւն ստեղծել, փորձել էր աշխարհազօր հաւաքել եւ ռուսական նուաճողների դէմ ելնելով, ի վերջոյ, վերականգնել Հայոց տէրութիւնը: Նրա փորձը ձախողուել էր եւ «ազատարար» թագաւոր-կայսրը Հայ տէրութիւնը վերականգնելու միտում ունենալու մէջ մեղադրելով` նրան աքսորել էր Կովկասից: Պաշտօնական պատմագրութիւնը նրան որեւէ տեղ չի նշել որպէս «ազգային ազատագրութեան գործիչ»: Յովակիմի երրորդ որդին`Խաչատուրը (1789-1871), ինչպէս արձանագրել է

սովետական պատմագրութիւնը, «մեծ դեր է կատարել Արեւելեան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու գործի մէջ»: Հետեւաբար ըստ նոյն կեղծպատմագրութեան, եղել է «Հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ»: Սակայն իրականութիւնն այն է, որ Լազարեանների տոհմի անդամներից եւ ոչ մէկը ազգային ազատագրութեան շարժումի կազմ-կերպիչ կամ դերակատար չի եղել: Նրանք բոլորն էլ ծառայել են Ռուսասատանի

ծաւալապաշտական

նկրտումներին եւ իրենց ազդեցութեամբ ձգտել են սեփական գերութեան վիճակի հետ հաշտեցնել Հայ ժողովրդին: ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ (Գրիգոր Պարթեւ, 239-326) — Հայաստանի մէջ Քրիստոնէութիւնը

որպէս

տէրունական

կրօն

ընդունուելուց

յետոյ

Հայաս-

տանեայց Առաքելական Եկեղեցու առաջին Հայրապետ: ԳՐԻԳՈՐ Վարդապետ ՆԱՐԵԿԱՑԻ (951-1003) — Սուրբ եւ Աղօթող: Հեղինակ «Ողբերգութեան մատեան»ի, որ սովետական անաստուած եւ մարքս-լենինեան դիալեկտիկական մատերիալիզմի adeptus-ները ներկայացնում են ո՜չ աւելի, ո՜չ պակաս, քան «քնարական պոէմ»` սրանից բխեցնելով ամէն տեսակի անհեթեթ վերլուծութիւններ: «Ողբերգութեան մատեան»ը իրականութեան մէջ Աղօթագիրք է: Ճիշտ այնպէս, ինչպէս Մեսրոպ Մաշտոցի, Մովսէս Խորենացու եւն Աղօթքները: Գաբրիէլ բազմաթիւ

Քահանայ

ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ

դասագրքերի,

(1802-1889)

բառարանների,

—

Քահանայ:

օրացոյցերի,

Հեղինակ

բանաստեղծական

«Գողթան երգեր» շարքի, «Շաւարշ Երկրորդ կամ Նորոգեալ Հայաստան» (1864), «Հռիփսիմէ կամ Փրկութիւն Հայաստանի» (1875), «Պարոյր կամ Առումն Նինուէի» (1876), «Զաւան եւ Փառնակ Ա» (1877) պատմական վիպասանութիւնների, «Հայոց ազգի պատմութիւնը» (1863), «Միջնավէպք Հայոց ազգի պատմութիւնից» (1863) աշխատութիւնների եւ «Յիշատակարան» ինքնակենսագրութեան, որ թէեւ հայ նոր գրականութեան երեւելի արժէք է, սակայն առայսօր անտիպ: Սերովբէ ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ (1769-1836) — Մանկավարժ: Դպրոցներ է հիմնել Կ. Պոլիս, Թիֆլիս, Նոր Նախիջեւան, Աստրախան քաղաքների մէջ: Դասաւանդել է հայոց լեզու, պատմութիւն, իտալերէն եւ երաժշտութիւն: Հեղինակ «Համառօտ պատմութիւն

աւէրացման

Փայտակարան

մայրաքաղաքի

ի

Խանէն

Աղա

Մահմուդի ի 1795 եւ ի 11 սեպտեմբերի» աշխատութիւնը (1796), «Երգք Սերովբէ վարժապետի Պատկանեան» խորագրով բանաստեղծութիւնների գիրքը (լոյս է տեսել Մոսկուա, 1857):

Իսահակ մեքենագէտ,

ՆԻՒՏՈՆ

(Newton,

աստղագէտ

եւ

1643-1727) բնախօս:

—

Անգլիացի

Դասական

մաթե-մատիկոս,

մեքենագի-տութեան

եւ

երկնային մեքանիկայի հիմնադիրը: Յայտնագործել է տիեզերական ձգողականութեան օրէնքը: Լոնդոնի Թագաւորական ընկերութեան նախագահ (1704): Անանիա Վարդապետ ՇԻՐԱԿԱՑԻ — 7-րդ դարի իմաստասէր, թւաբան, տոմարաբան, տիեզերագէտ: Հեղինակ թւաբանութեան դասագրքի, թանկարժէք քարերի, չափերի ու կշիռների, բնախօսութեան, օդերեւոյ-թաբանութեան մասին աշխատասիրութիւնների, «Աշխարհացոյց»ի եւ շարականների: ՀԱՅԿ ՆԱՀԱՊԵՏ (ՅԱԲԵԹԵԱՆ) — Նոյ Նահապետի Յաբեթ որդուց սերուել են Թորգոմա եւ Ասքանազ եղբայրերը: Թորգոման ծնել է Հայկին, որի ցեղը յայտնուել էր բաբելոնեան գերութեան մէջ: Ազատագրելով Բաբելոնի գերութիւնից, Հայկը ստեղծեց հաստատուն սահմաններով իր տէրութիւնը: Նրա ցեղը իրեն անուանեց Հայկազեան, լեզուն Հայկազեան լեզուն էր եւ է՜ մինչեւ այսօր: Հայազունները կամ Հայերը կոչւում են նաեւ Յաբեթեաններ, Թորգոմեաններ կամ Ասքանազեաններ: Երկիր եւ Տէրութիւն ստեղծած Հայկ Նահապետին «միշտ իրենց աչքի առաջ ունենալու», այսինքն Երկրի եւ Տէրութեան խորհուրդը չմոռանալու համար սերունդները երկնային համաստեղութիւններից մէկը կոչեցին Հայկի անունով, եւ մէկն էլ անուանեցին Շամփուրք կամ Պատրուակ Հայկին: Այդ համաստեղութիւնները յոյներին յայտնի են Օրիոն եւ Կշեռք անուններով: Հայկի ստեղծած Երկիրն ու Տէրութիւնը եւ Հայկազեան լեզուն յաճախ են ենթարկուել արտաքին աշխարհի հարուածներին: Իսկ իրենք`Հայկազեանները կամ Հայերը տրուել են զանազան գայթակղութիւնների այն ժամանակներից ի վեր, երբ գոնէ երբեմն երկնքին նայելու, ազատագրութեան առաջին փառաւոր պայքարը չմոռանալու եւ ցեղի Նահապետի պատգամին հաւատարիմ մնալու փոխարէն, գերադասել են ենթարկուել «խոնարհած գլուխը սուրը չի կտրում» աղէտաբեր իմաստակութեանը եւ պատուազուրկ գոյութիւն քարշ տալ օտարի տիրակալութեան տակ` իրենց «հաւատարիմ հնազանդութեամբ»: Մեսրոպ Վարդապետ ՄԱՇՏՈՑ (356 - 440) — Սուրբ: Արքունիքի ատենադպիր, զօրական, այնուհետեւ հոգեւորական: Հայերէնի այբուբենը 393 թւականին յօրինող գիտուն: Այբուբենը յօրինելու այս թւականը ճշտուած է Բագրատ Ուլուբաբեանի բծախնդիր ու խորաթափանց պրպտումներով: Ցաւօք, մինչեւ հիմա էլ տեղեկագրքերի եւ հանրագիտարանների մէջ այբուբենը յօրինելու թւական է նշուում 405-ը (ՀՍՀ, հ. 7, էջ 470, Ե. 1981: «Советский энцик-

лопедический словарь» էջ 804, Մ. 1990 եւ այլն): Այբուբեն յօրինել է նաեւ վրացերէնի եւ զարգարերէնի համար: Իր աշակերտների հետ հայերէն է թարգմանել Սուրբ Գիրքը: Հեղինակ հարիւրից աւելի բանաստեղծութեան, որոնք մտան Շարակնոցի մէջ: Մովսէս Վարդապետ ԽՈՐԵՆԱՑԻ (410 - մինչեւ դարավերջ) — Հայ պատմագրութեան հայրը: Հեղինակ «Հայոց պատմութեան»: Նրան են վերագրւում նաեւ «Թուղթ առ Սահակ Մամիկոնեան», «Պատմութիւն Հռիփսիմեանց եւ Ճառք», «Յաղագս վարդավառին խորհրդոյ» աշխատասիրութիւնները: ԿՈՐԻՒՆ Վարդապետ (380 - 450) — Հեղինակել է «Վարք Մաշտոցի» աշխատութիւնը, որի մէջ ականատեսի վկայութիւնն է տալիս Մեսրոպ Մաշտոցի եւ նրա գործի մասին: ԵՂԻՇԷ Վարդապետ (415 - 475) — Դպիր եւ զօրական: Մասնակցել է 451-ի հայ-պարսկական ճակատամարտին: Հեղինակ «Վասն Վարդանայ եւ հայոց պատերազմին», «Արարածոց մեկնութիւն», «Բան խրատու յաղագս միանձանց», «Ի չարչարանս Քրիստոսի» աշխատու-թիւնների: Փավստոս Վարդապետ ԲՈՒԶԱՆԴ (4-րդ դար) — Պատմիչ: Հեղինակ «Հայոց պատմութեան»: Ղազար Վարդապետ ՓԱՐՊԵՑԻ (442 - 6-րդ դարի սկիզբ) —

Պատմիչ:

Էջմիածնի մատենադարանի հիմնադիր: Հեղինակ «Հայոց պատմութեան» եւ «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» աշխատութիւնների: Դանիէլ ԴԷՖՈ (Defoe, 1660 - 1731) — Անգլիացի գրող, քաղաքական գործիչ: Հեղինակ «Ռոբինզոն Կրուզո» (1719), «Նաւապետ Սին-գլթոն» (1720), «Գնդապետ Ժակի պատմութիւնը» (1722), «Մոլ Ֆլենդերս» (1722) վէպերի: ՆԵՐՍԷՍ Ե ԱՇՏԱՐԱԿԵՑԻ (1770 - 1857) — Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու Կաթողիկոս: Թիֆլիսի մէջ հիմնադրել է Ներսիսեան դպրոցը (1824), ռուս-պարսկական պատերազմի (1826) ընթացքին նպաստել է Ռուսաստանի կողմից պարսկահայաստանի նուաճումին, որի համար պարգեւատրուել է «Ալեքսանդր

Նեւսկի»

Պարսկաստանի

շքանշանով»:

նուաճած

Նրա

հայկական

ջանքերով

հայաթափուել

տարածքները:

են

Սովետական

պատագիտութիւնը նրան համարում է ազգային ազատագրութեան շարժման գործիչ այնքանով, որքանով «ազատագրութիւն» է դիտւում Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի նուաճումը: Հէրման ՄԵԼՎԻԼ (Melville, 1819 - 1891) — Ամերիկացի գրող, հեղինակը

«Օմու» (1847), «Մարդի» (1849) վէպերի, «Պատշգամբային Վիպակների» (1856), «Թիմոլէոն» (1891) իմաստասիրական բանաստեղծութիւնների ժողովածուի: Նրա ստեղծագործութեան մէջ բացառիկ է «Մոբի Դիկ կամ Ճերմակ Կէտաձուկը» այլաբանական վէպը, որ հայերէն վերապատմել եւ հրատարակել եմ 1979 եւ 2010 թւականներին (Երեւան): Միշէլ դը ՄՈՆԹԷՅՆ (Montaigne, 1533 - 1592) — Ֆրանսացի իմաստասէր, հեղինակը «Խոհագրութիւններ»ի (1580 - 88): Ռափայէլ ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ (1830 - 1892) – Գրող: Ազգային ազատագրութեան նուիրեալ: «Հիւսիս» շաբաթաթերթի հրատարակիչ: Հեղինակ «Արաքսի արտասուքը», «Քաջ Վարդան Մամիկոնեանի մահը» եւն բանաստեղծութիւնների, «Չախու», «Պաց աղպար», «Օձի խածածը», «Նոր տուն եւ հին տուն» եւն վիպակների ու պատմւածքների: Միխայիլ ՎՈՐՈՆՑՈՎ (Воронцов, 1782 - 1856) — Կովկասի փոխարքայ 1844 1853 թւականներին: ...Ներսէս արքեպիսկոպոսը կաթողիկոս նշանակուեց — 1837 թւականին հրապարակւած

«Պոլոժենիա»յի

(«Կանոնադրութիւն»)

համաձայն

կաթողի-

կոսական գահի համար առաջադրւում էին երկու թեկ-նածու, որոնցից նախապատւութիւնը տրւում էր քաղաքական առումով աւելի վստահելիին եւ այդ վստահելիին էլ կաթողիկոս էր հաստատում կամ նշանակում ռուսաց թագաւորկայսրը: Ռուսաստանից դուրս ապրող Հայ հաւատացեալների հետ կաթողիկոսը կարող

էր

կապեր

ունենալ

միայն

արտաքին

գործերի

նախարարութեան

խողովակով: Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու ինքնուրոյն գործունեութեան այս սահմանափակութիւնները շարունակուեցին կոմունիստական բռնատիրութեան տարիներին առանց որեւէ փոփոխութեան: Եւ եթէ փոփոխութիւններ այնուհանդերձ եղան, ապա միայն ու միայն դէպի ինքնուրոյնութեան է՜լ աւելի սահմանափակութիւնը: ՆԻԿՈԼԱՅ Ա (Николай I, 1796-1855) — 1825 թւականից Ռու-սաստանի ինքնակալ կայսր: Ստեղծել է Երրորդ բաժանմունքը, որ քաղաքական ոստիկանութիւնն էր: Ընդարձակելով Ռուսաստանի հարաւային սահմանները` 1827-ին Պարսկաստանից նուաճեց պարսկահայաստանը: Յայտնի է որպէս «Եւրոպայի ժանդարմ»: Ջախջախել է 1830 - 31 թւականների լեհական եւ 1848 - 49 թւականների հունգարական ազգային ազատագրութեան շարժումները:

...գաղտնի զրոյց ունեցան — Այդ գաղտնի զրոյցի ընթացքին Յարութիւն Խալիբեանը,

ըստ

երեւոյթին,

իր

համակրանքն

հաւաստել Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսին:

ու

նուիրուածութիւնն

էր

Հետեւանքը եղաւ այն, որ

վերջինս քաղաքագլխին նշանակեց ընդհանուր գանձապետ: Բանն այն է, որ մինչ այդ հանդիպումը Խալիբեանը, մեղմ ասած, չի համակրել Ներսէսին, որը եւ քաջատեղեակ էր այդ վերաբերմունքին: Ուստի, Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլխի կերպարանափոխութիւնը կաթողիկոսը բնորոշել էր դիպուկ մի խօսքով. «Յառաջ Սողոս էր, յետոյ դարձաւ Պօղոս»: (Տե՜ս Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանեան, «Ազգապատում», 1961, հ. Գ, էջ 3787): Մատթէոս արքեպիսկոպոս ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆ (1796-1866) — Նոր-Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ 1847-57 թւականներին: “Современник“ — 1836-ին Պետերբուրգ հիմնուած եռամսեայ հանդէս, որ 1847-ից սկսեց լոյս տեսնել որպէս ամսագիր: Հրատարակիչներն են եղել Ա.Պուշկինը, Վ. Ժուկովսկին, Պ. Պլենեովը, Ի. Պանաեւը, Ն. Նեկրասովը: Աշխատակցել են Ա. Գերցենը, Ի. Տուրգենեւը, Լ. Տոլստոյը, Ն. Չերնիշեւսկին եւն: ...հետագային յայտնի դարձաւ որպէս Ռուսաստանի լուսաւորութեան նախարար կոմս Իվան Դելեանով — Չէի ուզենայ որ այս փաստը մատի փաթաթան դարձնեն օտարացած ու թերարժէք երբեմնի հայազգիները, որոնք օրն ի բուն որոնում են «նշանաւոր մարդկանց, որոնց երակների մէջ գէթ մէկ կաթիլ հայի արիւն է հոսում»: Անցնելով նախարարական իր պարտականութիւններին, Իվան Դելեանովը

բնաւ

էլ

չէր

զբաղուած

հայ

ազգը

լուսաւորելու

գործով:

Ընդհակառակը, ռուսական կայսերապաշտական ազգային քաղաքականութիւնն իրականացնելիս, 1885-ին նա փակել տւեց հայկական դպրոցները: Միխայիլ ԼԵՄԿԷ (Лемке, 1872-1923) — Ռուս պատմաբան եւ հրապարակախօս: Հեղինակն է «Վաթսունական թւականների ազատագրական շարժումների ակնարկներ» (1908), «1860-ական թւականների քաղաքական դատավարութիւնները Ռուսաստանի մէջ» (1923) աշխատութիւնների: Մկրտիչ ԲԵՐՈՅԵԱՆ (1795-1872) — Բանասէր, ուսուցիչ: Սերովբէ Պատկանեանի դպրոցն աւարտելուց յետոյ` նոյն դպրոցի ուսուցիչ: Այնուհետեւ բժշկական կրթութիւն է ստացել Մոսկուայի

կայսերական բժշկական ակա-

դեմիայի մէջ: Պետերբուրգի համալսարանի մէջ դասաւանդել է հայոց լեզու եւ գրականութիւն: Հայերէն հրատարակուող գրքերի գրաքննիչ: Մկրտիչ ԷՄԻՆ (1815-1890) — Բանասէր, հայագէտ: Լազարեան ճեմարանի ուսուցիչ, այնուհետեւ`տեսուչ: 1866-69 թւականներին Վլադիմիրեան նահանգի

դպրոցների վերատեսուչ: Հեղինակ «Քերականութիւն հայկական լեզուի» (1846), «Ընտիր հատուածք քաղեալք ի գրոց նախնի եւ արդի մատենագրութեան հայոց» (1849)

դասագրքերի,

տոհմական

ցուցակ

«Վէպք ըստ

հնոյն

Հայոց

Հայաստանի»

պատմութեան

(1850),

Մովսիսի

«Հայկազանց Խորենացւո

եւ

ժամանակագրական աղիւսակ հայր Մ. Չամչեանի» (1884), «Հրեա գաղթականութիւնը հին հայոց մէջ» (1882), «Մեդացիները հին Հայաստանի մէջ» (1880), «Ար-մաւիր»

(1882)

աշխատութիւնների:

Թարգմանիչ

Մովսէս

Խորենացու,

Վարդան Արեւելցու, Փաւստոս Բուզանդի «Հայոց Պատմութիւնների»: ...բացառապէս միայն ինձ վրայ է — Տերենցիոս, «Եղբայրք» (լատ.): Պուբլիոս ՏԵՐԵՆՑԻՈՍ (Terentius, Ք. ա. մօտ 195-159) — Հռոմեացի կատակերգակ: Նիկոլայ ԳՈԼԻՑԻՆ (Голицын, 1850-1925) — Իշխան,

ինքնակալութեան

Նախարարների խորհրդի վերջին նախագահը: 1871-ից ծառայել է Ներքին գործերի նախարարութեան մէջ: Ռազնոչինեց — հոգեւորականների,

Ծագումով

ոչ

գիւղացիների,

թէ

ազնուական,

ինչպէս

նաեւ

այլ վաճառականների,

մանր

աստիճանաւորների

խաւից ելած ուսեալ: ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ Բ (Александр II, 1818-1881) — 1855 թւականից Ռուսաստանի կայսր, որի գահակալութեան տարիներին աւարտուեցին Կովկասի (1864), Ղազախստանի (1865), Միջին Ասիայի (1865-81) ռուսական նուաճումները: ...երբ անձնական առանց որեւէ պատասխանատւութեան, իրաւունք ունենան դատել ամէնքին եւ ամէն բան. — «Ռուսերէն „интеллигенция“ եզրը արեւմտաեւրոպական լեզուների մէջ իր համարժէքը չունի: Արտայայտութեան intelligentia լատինական ձեւը հանդիպում է թէեւ առաջին դարի հեղինակների մօտ, բայց իմաստը բոլորովին այլ է: Ռուսական կամ սովետական ինտելիգենտը ոչ մի եզր չունի Արեւմուտքի ինտելեկտուալի հետ: Ռուսական

իրականութեան

մէջ

ծնուած

ինտելիգենցիան

հնարաւոր

չէ

բացատրել ո՜չ որպէս զուտ ընկերային, ո՜չ որպէս զուտ մշակութա-յին եւ ո՜չ էլ որպէս զուտ հոգեբանական ֆենոմեն: «Եթէ պատկերացնենք հասարակական մի խումբ որ իրեն հակադրել է հասարակութեանը, եթէ պատկերացնենք մշակութային խաւ որ ձգտում է փլուզել մշակոյթը, եթէ, ի վերջոյ, պատկերացնենք կուսակցութիւն որ չունի ոչ առաջնորդ, ոչ կանոնադրութիւն, ոչ քաղաքական

ազդեցութիւն եւ քաղաքական լիազօրութիւններ, եթէ պատկերացնենք ինչ որ միաբանութիւն որ օտար է ամէն տեսակի կարգապահութեան եւ կազմակերպուածութեան, ապա, թերեւս հնարաւոր կլինի կռահել, թէ ինչ բան է ինտելիգենցիան: Աւելի դիւրին չէ՞ արդեօք ասել, թէ ինտելիգենտ լինելը ճակատագիր է: Ինտելիգենցիան հետպետրոսեան երեւոյթ է եւ, հետեւաբար, պատմական չափումներով` բաւականին ուշ երեւոյթ»,— գրում է Բ. Խազանովը: Այսպիսով, ինտելիգենցիան՝ մտաւորականութիւնը, որպէս ընկերային տարօրինակ մի խաւ հատկանշական է միայն ռուսական իրականութեանը եւ Ռուսաստան երեւան է եկել երկու անգամ: Առաջինը` 19-րդ դարի կէսերին, իսկ երկրորդը` հետստալինեան շրջանին: Եթէ 19-րդ դարի ինտելիգենցիան ներկայացնում էին վաճառականների, հոգեւորականների, գիւղացիների եւ այլոց զաւակները, ապա այսօրուայ իրականութեան մէջ կոմունիստական բռնատիրութեան առաջին սերնդի, ստալինեան էլիտի, այսինքն`ընտրանու, զաւակներն են, ինչպէս նաեւ քառասնականների երկրորդ կէսին գիւղացի կամ «հողից եկած» ու

մայրաքաղաքներ

ուսանած

երիտասարդները,

որոնք

չնայած

իրենց

անսահման երախտագիտութեան, որ կոմունիստական վարչակարգը թոյլ է տուել հեռանալ կոլխոզային չարքաշ աշխատանքից, այնուհանդերձ, այս կամ այն պատճառով չեն կարողացել խցկուել իշխանութեան ոլորտ: Եւ, ինչպէս անցեալ դարի, այնպէս էլ մեր ժամանակների մէջ իշխանութեան ոլորտից դուրս մնացած ինտելիգենցիան, ուղնուծուծով լինելով մեծապետականութեան եւ կոմունիստական բռնատիրութեան նւիրեալը, հաւակնել է ժողովուրդի եւ «վերեւների» միջնորդի դերը, իբրեւ թէ ներկայացնելու համար հոգեւոր մշակոյթի ու ազգային ընդ-հանուր շահերը: Հատկանշական է, որ երեւան գալու երկու դէպքերին էլ ինտելիգենցիան եղել է ծառայամիտ: Նրանց ներկայացուցիչներից ոմանք եղել են ընտիր ու ազնիւ մարդիկ, որոնք նաեւ գնահատել են քաղաքակրթութեան ստեղծած արժէքները, բայց հաւատարիմ իրենց ծագումին` չեն կարողացել ձերբազատուել ռուսական համայնքային մտածողութիւնից, քարոզել են կոմունալ` համակեցական կենցաղ, ընկերային արդարութեան քրիստոնէական վարդապետութիւնը սիրայոժար շփոթել են սոցիալիզմի մարքսիստական միւթոսի հետ եւ ծառայել են այդ միւթոսի միակ իրական ծնունդ` համապարփակ բռնատիրութեանը: Հետստալինեան շրջանի ինտելիգենցիան բաժանուեց երկու մասի: Առաջինը կարողացաւ ներխուժել իշխանութեան ոլորտներ, իսկ երկրորդը ստանձնեց

պաշտօնական

ընդդիմութեան

անպարկեշտ

ֆունկցիան՝

պարտականութիւնը: Եւ ամէնից յատկանշականն էլ այն է որ հէնց այդ պաշտօնական ընդդիմութիւնը, լծուած լինելով կոմունիստական քարոզչութեան

մեքենային` կայսրութեան փլուզումից յետոյ Հայաստան եւ այլուր դարձաւ ազգային Գերագոյն Շահը դաւադրող եւ ժողովրդին հերթական գերութեան ու ստրկութեան մատնող քաղաքական ուժի հաւատարիմ սպասաւորը: ...19-րդ դարի ինտելիգենցիայի խաւը դարավերջին հեռացաւ ասպարէզից: Նրանց յաջորդեցին ինտելեկտուալները` ոգեմիտները, որոնց կարճ ժամանակ անց սրի քաշեցին կոմունիստները: Հետստալինեան շրջանին երկրորդ անգամ սկզբնաւորուած եւ հիմա արդէն սովետական ինտելիգենցիան հաւատարիմ մնաց իր պարտականութեանը, որպէս վարձատրութիւն` ստանալով բռնատիրութեան արտօնութիւնները: Հայաստանի սովետական ծախուած ինտելիգենցիան բարեխղճօրէն կատարեց իրեն վերապահուած բոլոր ճակատագրական սխալները, դրանով իսկ հէնց ինքն էլ իր դատավճիռը կարդալով պատմութեան առաջ: Տասնամեակներ շարունակ նա հանդէս է եկել որպէս հմուտ անեսթեզոլոգ` թմրաբան, եւ քանի որ իր պարտականութիւնը կատարել է ջանասիրաբար ու անթերի, ապա ժամանակն էր, որ ուղարկուէր հանգստի: Քանի որ առանց այն էլ բաւականին ուշացել ենք մեր

ոգեմիտներին

վերագտնելու

գործը:

Բայց

հայկական

սովետական

ինտելիգենցիան ոչ միայն ինքը չուզեց գնալ «վաստակած թօշակի», այլեւ դարձաւ լիւմ-պէնական իշխանութեան հենարանը: Այս անգամ էլ լիւմպէնական իշ-խանութիւնն

օգտուեց

արդէ՜ն

հասարակութեան

տունը

քանդած

մոլո-

րութիւնից, թէ կոմունիստական բռնատիրութեան եօթանասուն տարի-ների ընթացքին ստեղծուած ամէն կեղծիք իրենից ներկայացնում է հոգեւոր ազգային արժէք:

Եւ

այս

մոլորութեան

հիմքի

վրայ

ժողովրդավարական» բռնատիրութիւնը, որի

հաստատեց

նոր,

մասին ժամանակին

«անկախգրել էր

Միքայէլ Նալբանդեանը. ...Հիմի է՞լ խօսենք, երբ օտարից շատ Մենք ենք մեր ազգի արիւնը խմում: ...Հիմի է՞լ խօսենք, երբ իշխանութիւն Ծախում է անարգ հացկատակներին, Մինչ ստրուկ մարդիկ նստան մեր գլխին Եւ մեզ կարծում են հող իրենց ոտքի, Ու մենք մեզ կոխող ո՜տքերը լիզում ենք. Հիմի է՞լ խօսենք... ...Մկրտիչ Էմինը... այդ պղատոնական սիրոյ ասպետներից մէկն էր — 1982-ի Յուլիս 2-ի «Գրական Թերթի» մէջ լոյս տեսաւ վարքագրութեան մի հատուած, որն ամփոփում էր նաեւ սոյն դրուագը: Մի քանի օր անց ստացայ Ե. Չարենց

գրականութեան եւ արուեստի թանգարանի գրական բաժնի ձեռագրատան ֆոնդի վարիչ Գոհար Ազնաւուրեանի նամակը, որտեղ մասնաւորապէս գրուած էր. «Դուք անուանի գիտնական-հայագէտին դուրս էք բերել որպէս մատնիչ եւ լրտես: Այս որակումը, անձամբ ինձ, բաւական անսովոր եւ տարօրինակ թւաց, որովհետեւ Մկրտիչ Էմինը իր ժամանակի յայտնի դէմքերից մէկն է եղել ոչ միայն հայութեան համար, այլեւ ճանաչուած ու յարգուած ռուս, ֆրանսացի եւ այլ ազգերի հայագէտների կողմից... Կարո՞ղ էր արդեօք Մկրտիչ Էմինի նման գիտնականը լինել ոխերիմ թշնամի Միքայէլ Նալբանդեանին: Ես կասկածում եմ: Բարեկամաբար խնդրում եմ Ձեզ, զգոյշ լինել, ճշդել փաստերը, նոր վաւերագրեր գտնել եւ ըստ այնմ հրապարակաւ, այն էլ ռուսերէն լեզուով, մեղադրանք հարուցել նրա դէմ, որ, կարծում եմ այնքան էլ հաճելի չէ հէնց մեզ` հայերիս համար... Կ’ուզենայի անձամբ կամ գրաւոր Ձեր կարծիքն իմանալ: Դուք ճանաչուած հեղինակ էք ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ Միութեան մէջ, նաեւ արտասահման, ուրեմն պիտի աւելի զգոյշ լինել: Ձեզ դիմում եմ այս հարցով` կարծելով, որ Դուք ինձ կը հասկանաք: Մենք պէտք է ունենանք նաեւ ազգային պատուասիրութիւն: աշխատել

են

Շատ

Լազարեան

հայագէտ-գիտնականներ ճեմարանի

մէջ...

չենք

Սպասում

եմ

ունեցել,

որոնք

պատասխանի:

Յարգանքներով...»: Այս նամակը ցաւալի անակնկալ էր: Ինձ յայտնի էր, որ հասարակութեան որոշակի մի խաւ իւրօրինակ վերաբերմունք ունի հոգեւոր մշակութային մեր արժէքների նկատմամբ: Եւ այդ վերաբերմունքը պատուաստուել էր կոմունիստական քարոզչութեան կողմից, որպէսզի սովետական ինտերնացիոնալիզմի, ասել կ’ուզի` ռուսական հայրենասիրութեամբ ախտահարուած` հասարակութիւնը բնաւ չկասկածէր, թէ հմուտ մասնագէտ կամ գիտուն լինելը դեռ երբէք չի նշանակում լինել ազգային պատուասիրութիւն ունեցող, ազգային արժանապատւութիւն ունեցող կամ, պարզապէս, ազգային դիմագիծ ունեցող Հայ: Մեր շուրջըն ապրում են բազմաթիւ անուանի, համբաւաւոր գիտուններ, ընդհանրապէս, մտաւոր աշխատանքի մարդիկ, նաեւ` քաղաքական ու ռազմական գործիչներ, որոնք ազգանպաստ գործունէութիւն բնաւ չեն ունեցել եւ չունեն: Գալով Մկրտիչ Էմինին, ապա հայագիտութեանը բերած նրա նպաստը բնաւ պետք չէ շփոթել այն աննպաստ գործունէութեան հետ, որ ունեցել է ազգային կեանքի մէջ, որտեղ նա օտար է ճիշտ այնքան, որքան, օրինակ, Հիւբշմանը, որի հայագիտական աշխատանքները նոյնքան անվերապահ արժէքներ են: Ինչ վերաբերում է այն կասկածին, թէ Մկրտիչ Էմինի պէս անուանի գիտունը չէր կարող Միքայէլ Նալբանդեանի հակառակորդը լինել, ապա այս մօտեցումը նոյնպէս մեր անօգնականութիւնից, չասելու համար սովետական կամ ախտա-

հարուած «ազգասիրութիւնից» եկող մոլորութիւն է: Նոյնիսկ մօտ անցեալի, ասենք քառասուն-յիսուն տարուայ վաղեմութիւն ունեցող պատմութիւնն ենք մոռանում, չխօսելով այն ամէնից, ինչ տեղի է ունեցել հէնց մեր ժամանակներին, մեր աչքի առաջ: Մի՞թէ անուանի եւ համբաւաւոր չէին երեսնական թւականների գործիչները, որոնք իրենց հակառակորդներին մատնում էին քաղաքական ոստիկանութեանը: Եւ մի՞թէ ազգային դիմագծից կատարե-լապէս զրկուած եւ ուղնուծուծով սովետական գիտական ու մշակութային գործիչների փքուն համաւով չէր, որ փորձում էին «ազգային հպարտութեան» զգացում ներշնչել հասարակութեանը: Ի՞նչ նպատակով... Այդ անուններով, հարկ եղած պարաային, հասարակութեանը հնազանդ պահելու նպատակով: Ահաւասիկ, յանգում ենք մի եզրակացութեան, որ անհրաժեշտ է վերանայել 1920 թւականից յետոյ հոգեւոր ու նիւթական մշակոյթի բոլոր յայտարարւած արժէքները, կատարել հաշուեկշիռ, վերարժէւորել. եւ այս դժուարին աշխաանքը կատարող ամէն ոք ինքը եւս ապաշխարելու եւ մաքրուելու հնարաւորութիւն կ’ունենայ: Իսկ ապաշխարելը եւ կոմունիստական ու սովետական ժանգից մաքրուելը ազգային լարուածութեամբ արդարամիտ հասարակութիւն ստեղծելու նախապայմաններն են: ...Այս ամէնի մասին էր իմ զրոյցը Գոհար Ազնաւուրեանի հետ: Ինչպէս արդէն կարող է կռահել իմ խորաթափանց Ընթերցողը, Գոհար Ազնաւուրեանը այնպէս էլ հաստատ մնաց իր կարծիքին: Մօտիկ պատմութեան օրինակները ոչ միայն չհամոզեցին նրան, այլեւ աւելին` ա ինձ հրաժեշտ տուեց այնպիսի մի հայեացքով, որին արժանի էր միայն ազգային պատուախընդրութիւնից շատ հեռու եւ անուղղելի մոլորեալը: Այս պատմութիւնը անելու համար չէ, որ շարադրեցի սոյն ծանօթագրութիւնը: Ես ուզում եմ բարձրաձայն արտայայտել Գոհար Ազնաւուրեանի նկատմամբ երախտագիտութեան իմ խորն զգացումը: Ես մի արտակարգ ջերմութեամբ եմ յիշում նրան` ազգային հոգեւոր մշակոյթի նուիրեալին եւ անխոնջ գիտնականին, հայ գրականութեան սրբազան մասունքները հաւաքող մշակին եւ աչալուրջ պահապանին: Նրա օգնութեամբ սովորել եմ ձեռագրերի հետ աշխատել, ինչպէս նաեւ իւրացնել անհրաժեշտ նիւթերը հաւաքելու եւ մշակելու մեթոդը: Այսպիսով, սա բարեբաստիկ մի առիթ էր, որպէսզի յիշէինք բացառիկ մտաւորական եւ ոգեմիտ տիկնոջը` Գոհար ԱԶՆԱՒՈՒՐԵԱՆԻՆ: Վիսարիոն ԲԵԼԻՆՍԿԻ (Белинский, 1811-1848) — Ռուս գրական քննադատ, հրապարակախօս, յեղափոխական-դեմոկրատ: Որպէս տեսաբան` հաստատել է ռուսական քննադատական իրապաշտութեան սկզբունքները:

...քան ճամփակէսին կանգնելը — Սենեկա, «Նամակներ» (լատ.): ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ Աւետարանիչ — Յիսուս Քրիստոսի Տասներկու աշակերտներից մէկը: Հեղինակ չորրորդ Աւետարանի, Երեք Թուղթերի եւ Յայտնութեան: Յակոբ Առաքեալի եղբայրը: Յոհան Ֆրիդրիխ ՇԻԼԼԵՐ (Schiller 1759-1805) — Գերմանացի բանաստեղծ, թատերագիր, Լուսաւորութեան արուեստի տե-սաբան: Գերմանական դասական գրականութեան հիմնադիրներից մէ-կը: Հեղինակ «Աւազակներ» (1781), «Սէր եւ խարդաւանք»

(1784),

«Դոն

Կարլոս»

(1783-87),

«Վիլհելմ

Թէլ»

(1784)

ստեղծագործութիւնների: Անանիա ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ (1832-1898) — Բժիշկ: Հեղինակ «Հայոց ազգի լուսաւորիչքը» կատակերգութեան, որ լոյս տեսաւ «Հիւ-սիսափայլ» ամսագրի մէջ եւ

ապա բեմադրուեց

Մոսկուայի

հայ ուսանողների

ջանքերով:

Կատակ-

երգութեան նիւթը Խալիբեան դպրոցն ու Լազարեան ճեմարանն էր եւ ազգային խաւարամիտ «լուսաւորիչ-ները»: Սերգէյ

ԲՈՏԿԻՆ

(Боткин,

1832-1889)

—

Ռուս

բժիշկ:

Ներքին

հիւանդութիւնների գիտական ուսումնասիրութեան եւ ապա-քինումի հիմնադիրներից մէկը: Կարլ ՌՈՒԼԻԷ (Рулье, 1814-1858) — Ռուս կենսաբան: Կենդանիների եւ բոյսերի օդընտելացման ընկերութեան հիմնադիր: Ֆէոդոր ԻՆՈԶԵՄՑԵՒ (Иноземцев, 1802-1869) — Ռուս բժիշկ: Ռուսաստանի մէջ թմրեցումով առաջին վիրահատութիւն կատարողը (1847): 1861-ին Մոսկուայի մէջ հիմնել է ռուս բժիշկների ընկերութիւնը: Իվան ԳԼԵԲՈՎ (Глебов, 1806-1884) — Ռուս բնախօս եւ կազմախօս: Ռուսական կազմախօսական գիտական դպրոցի հիմնադիրներից մէկը: Պաւել ՊԻԿՈՒԼԻՆ (Пикулин, 1804-1899) — Ռուս բժիշկ: Բժշկական գործունէութիւնից զատ դասաւանդում էր Մոսկուայի համալսարանի մէջ: Մատվէյ ՄՈՒԴՐՈՎ (Мудров, 1776-1831) — Ռուսաստանի մէջ ներքին հիւանդութիւնների ուսումնասիրութեան հիմնադիր: Մշակել է հիւանդին հետազօտելու ուրուագիծը: Առաջինն է նախաձեռնել հիւանդութեան պատմութիւնն արձանագրելը: Խոլերայի դէմ պայքարի Կենտրոնական յանձնախմբի անդամ (1830-31):

Վարակուելով`զոհուել է Պետերբուրգի մէջ խոլերայի համաճարակը կանխելիս: Ալեքսէյ ՊՈԼՈՒՆԻՆ (Полунин, 1820-1888) — Ռուսաստանի մէջ ախտաբանական կազմախօսութեան հիմնադիրներից մէկը: Կազմակերպել է ախտաբանական կազմախօսութեան եւ ընդհանուր ախտաբանութեան դասաւանդումի ինքնուրոյն ամբիոններ: Գէորգ ԱԽՎԵՐԴԵԱՆ (1818-1861) — Բժիշկ, բանասէր: Ուսումնասիրել է Սայաթ Նովայի երգերի Դաւթարը եւ հրատարակել 1852-ին: Հեղինակ «Ժամանակագրութիւն Պետրոս Դը Սարգիս Գիլանենց», «Թիֆլիսի համքարները» աշխատութիւնների: Հրատարակու-թեան է նախապատրաստել «Յովսէփ կաթողիկոսի յիշատակարանը»: «Отечественные Записки» («Հայրենական նոթեր») — 1839-84 թւականներին Ս. Պետերբուրգ հրատարակուող ամսագիր: Գրաքննադատութեան բաժինը ղեկավարել է Վ. Բելինսկին: Ալեքսանդր ՊՈՒՇԿԻՆ (Пушкин, 1799-1837) — Ռուս գրող: Մեծապետականութեան գաղափարախօս: Հեղինակը «Կովկասի գերին» (1821), «Բախչիսարայի շատրուանը» (1823), «Գնչուներ» (1824), «Պղնձէ հեծեալը» (1833) եւն պոէմների, «Եւգենի Օնեգին» (1833) չափածոյ վէպի, բանաստեղծութիւնների եւ արձակ գործերի («Ագռաւաթղթի տիկինը»): Կոնդրատ ՌԻԼԷՅԵՒ (Рылеев, 1795-1826) — Ռուս բանաստեղծ: Դեկաբրիստական ըմբոստութեան ղեկավարներից մէկը, որ ենթարկուեց մահապատիժի: Կառափնարանի վրայ վիճակուած էր մեռնել երկու անգամ, քանի որ անշնորհք դահիճը առաջին անգամ այնպէս կախեց նրան, որ դատապարտեալը պոկուեց պարանից, եւ ընկնելիս` դէմքը ջախջախուեց: Այնուհետեւ, ջախջախուած երեսով, կախուեց երկրորդ անգամ: Ալեքսանդր ՊՈԼԵԺԱԵՒ (Полежаев, 1804-1838) — Ռուս բանաստեղծ, դեկաբրիստական քերթութեան աւանդները շարունակողը: Պէոտր ՉԱԱԴԱԵՒ (Чаадаев, 1794-1856) — Ռուս իմաստասէր եւ հրապարակագիր: Դեկաբրիստական կազմակերպութեան անդամ: Եթէ Ալեքսանդր Ռադիշչեւը, ռուսական ինտելիգենցիայի նախահայրն էր, ապա Պ. Չաադաեւը իրավամբ կարող է համարւել ինտելիգենցիայի հայր: Ընդհանրապէս, նա խորհըրդաւոր երեւոյթ է: Նրա ձեռագրային ժառանգութեան մեծ մասը, որ գրուած էր ֆրանսերէն, այնպէս էլ անհետացաւ անհասկանալի պարագաների մէջ, իսկ մնացեալը քչերին է յայտնի: Եղել է գուարդիական խիզախ սպայ եւ աչքի է ընկել Նապոլէոնի դէմ մղւած ճակատամարտերին: Այնուհետեւ անսպասելի թողել է զինուորական ծառայութիւնը եւ հեռացել արտասահման: Հէնց այս յանգամանքն

էլ պատճառ դարձաւ, որ մասնակից չլինի դեկաբրիստների ապստամբութեանը: Գերմանիա` Էրլանգէն եղած շրջանին բարեկամացել եւ երկարատեւ ու հետաքրքիր զրոյցներ է ունեցել Շելլինգի հետ: Փարիզի մէջ հանդիպել է կրօնական իմաստասէր եւ հրապարակախօս Լամենէին: Մի քանի տարի անց վերադարձել է Մոսկուա, որտեղ ապրել է մեկուսի կեանքով, հազուադէպ յայտնուել է սրահների մէջ` բարձրաշխարհիկ հասարակութեանը վրդովելով իր մաղձոտ արտայայտութիւններով: Երեսնական թւականների կէսերին մոսկովեան ամսագրերից մէկը տպագրեց նրա «Իմաստասիրական նամակը»` Ռուսաստանի պատմական ուղու մասին: Հեղինակը պաշտօնապէս յայտարարուեց խելագար, ամսագիրը արգելուեց, իսկ հրատարակչին աքսորեցին: Այնուհետեւ, գրեթէ ութսուն տարի Պ. Չաադաեւի հեղինակած գործերից ոչինչ չի հրապարակուել գրաքննուող մամուլի մէջ: Հոկտեմբերեան բոլշեւիկեան յեղաշրջումից

քիչ

առաջ

Պ.

Չաադաեւի

երկասիրութիւնների

նկատմամբ

գրաքննչական սահմանափակութիւնները վերացուեցին եւ այն ամէնը, ինչ հնարաւոր եղաւ գտնել` լոյս ընծայուեց: Սովետական Միութեան մէջ Պ. Չաադաեւը նորից չյայտարարուած արգելքի տակ ընկաւ, ինչը եւ, անշուշտ, բնական էր եւ օրինաչափ: Հարկ եմ համարում այստեղ մէջբերել Պ. Չաադաեւի խօսքերը. «Ես չսովորեցի հայրենիքս սիրել գոց աչքով, խոնարհած գլխով, փակ բե-րանով: Ես կարծում եմ, որ մարդն իր երկրին կարող է օգտակար լինել այն պարագային միայն, եթէ յստակօրէն է տեսնում այդ երկիրը: Ես կարծում եմ, որ կոյր սիրահարուածութեան ժամանակն անցել է: Ենթադրում եմ, որ մենք եկել ենք միւսների հետեւից, որպէսզի չընկնենք նրանց սխալմունքի մէջ, նրանց մոլորութեան եւ նրանց նախապաշարումերի մէջ»: Եւ սա այն պարագային, երբ գոյութիւն ունէր պաշտօնական, եթէ կ’ուզէք` ոստիկանական այն կարծիքը, թէ` «Ռուսաստանի անցեալը զարմանալի է, նրա ներկան աւելի քան հրաշալի է, ինչ վերաբերում է ապագային, ապա այն աւելին է ամէնից, ինչ կարող է պատկերացնել ամենահամարձակ երեւակայութիւնը: Ահաւասիկ ա՜յս տեսանկիւնից պէտք է գնահատել ռուսական պատմութիւնը»: Եթէ Գաղտնի ոստիկանութեան պետ Ալեքսանդր Բենկենդորֆը ծնուած լինէր մէկ հարիւրամեակ ուշ, ապա այս խօսքերը կարող էին զարդարել կոմկուսի օրա-թերթ «Պրավդայի» ճակատը: ...ինքներս մեզնից — Տերենցիոս, «Ֆորմիոն» (լատ.): ...գիրքը հրապարակ չհանելու մէջ — «Մինին խօսք, միւսին` հարսն» գիրքը

այնպէս էլ անյայտ մնաց հետագայ սերունդներին: Միայն 1966 թւականին Մօրուս Հասրաթեանը Բէյրութից բերեց երբեմնի հրատարակութեան լուսապատճենը, այնուհետեւ, մի քանի տարի անց, կատարելով հանգուցեալ մօրեղբօր Ֆ. Խանջեանի կամքը, եգիպտահայ Պ. Գրպաճեանը Երեւան ուղարկեց բնօրինակը: Եւ այսպէս, վերահրատակուելով 1971-ին, վիպակը ընթերցողին հասաւ աւելի քան հարիւր տարի ուշացումով: Ժակ Բենին ԲՈՍԻՒԷ (Bossuet, 1627-1704) — Ֆրանսացի գրող, եպիսկոպոս: Լեւ ՏՈԼՍՏՈՅ (Толстой, 1828-1910) — Կոմս, ռուս գրող: Հեղինակը «Աննա Կարէնինա» (1877), «Յարութիւն» (1899), «Պատե-րազմն ու աշխարհը» (1869) վէպերի, «Հաջի Միւրադ» (1904), «Կրէյցերեան սոնատ» (1889) վիպակների եւն: Մատվէյ

ՄՈՒՐԱՎԵՈՎ-ԱՊՈՍՏՈԼ

( Муравьев-Апостол,

1793-1886)

—

Դեկաբրիստ, փոխգնդապետ: Չերնիգովեան գնդի ապստամբութեան մասնակից: Դատապարտուել է նախ` 20-ամեայ տաժանակրութեան, ապա` աքսորի: Իվան ՊՈՒՇՉԻՆ (Пущин, 1798-1859) — Դեկաբրիստ: 1825-ի Դեկտեմբերեան ապստամբութեան մասնակից լինելու մեղադրանքով դատապարտուեց ց’մահ աքսորի: Հեղինակ «Յուշագրութիւններ Պուշկինի մասին» գրքի: Եւգենի ՕԲՈԼԵՆՍԿԻ (Обoленский, 1796-1865) — Իշխան, դեկաբրիստ: Դատապարտուել է տաժանակրութեան, յետոյ` աքսորի: Գավրիիլ ԲԱՏԵՆԿՈՎ (Батеньков, 1793-1863) — Դեկաբրիստ, փոխգնդապետ: Դատապարտուել է 20-ամեայ տաժանակրութեան, ապա` աքսորի: Պէոտր ՍՎԻՍՏՈՒՆՈՎ (Свистунов, 1803-1889) — Դեկաբրիստ:

«Յուշա-

գրութիւնների» հեղինակ: Պետրաշեւականներ — Միխայիլ ԲՈՒՏԱՇԵՒԻՉ-ՊԵՏՐԱՇԵՒՍԿԻԻ (БуташевичПетрашевский,

1821-1866)

կազմակերպած

«ուրբաթների»

մասնակիցները,

որոնք ռազնոչինեց երիտասարդներ էին եւ նախապատրաստում էին գիւղացիական ապստամբութիւն: Ձերբակալւեցին 1849 թւականին: Միխայիլ ԲԱԿՈՒՆԻՆ (Бакунин, 1814-1876) — Ռուս յեղափոխական: Ժխտել է մարքսիզմը որպէս մեռելածին եւ մոլորեցնող գիտութիւն, ինչպէս նաեւ դասակարգային պայքարի ու կոմունիստական շարժման գաղափարը` ընդհանրապէս: Այս իսկ պատճառով կոմունիստական մեկնաբանութեամբ Մ. Բակունինը եղել է անարխիստ` անիշխանական: «Полярная Звезда» — «Բեւեռային Աստղ» (ռուս.). Ալեքսանդր Գերցենի եւ Նիկոլայ Օգարեովի հրատարակած տարէգիրքը, որի առաջին եօթը թւերը լոյս են տեսել 1855-62 թւականներին` Լոնդոն, եւ թիւ 8-ը` 1868-ին` Ժնեւ: Այսպէս էր

կոչւում ի յիշատակ դեկաբրիստների նոյնանուն տարեգրքի, որ լոյս է տեսել 1823-25 թւականներին: Նիկոլայ ՕԳԱՐԵՈՎ (Огарев, 1813-1877) — Ռուս բանաստեղծ եւ հրապարակախօս: 1856 թւականից վտարանդի: Ա. Գերցենի հետ Լոնդոնի ռուսական Ազատ Տպարանի եւ «Կոլոկոլ» հանդէսի նախաձեռնող եւ խմբագիր: «Հող եւ Ազատութիւն» ընկերութեան կազմակերպիչներից մէկն ու մասնակիցը: Ալեքսանդր ՌԱԴԻՇՉԵՒ (Радищев, 1749-1802) — Ռուս մտածող, գրող, Ռուսաստանի

մէջ ազատագրութեան գաղափարների

ռահւիրա, ռուսական

ինտելիգենցիայի նախահայրը: Ուսանել է Լէյփցիգի համալսարանի մէջ եւ եղել է Մաբլի եւ Ռուսոյի աշակերտը: Հէնց իր այդ ուսուցիչներից էլ, Եկատերինա Երկրորդ կայսրուհու բնորոշումով` վարակուել է «ֆրանսական ախտով»: Հեղինակ «Ազատութիւն» ձօներգի (1783), «Վարք Ֆ. Վ. Ուշակովի» վիպակի (1789): Եղել է հետպետրոսեան ժամանակների առաջին ռուս գրողը, որի տեսակէտը երկրի մէջ տիրող իրադրութեան մասին արմատապէս տարբերուել է կառավարութեան տեսակէտից: Ճորտ ծառաների օգնութեամբ 1790 թուականին տանն ունեցած տպագրական հաստոցի վրայ վեց հարիւր յիսուն տպաքանակով հրատարակել է «Ճանապարհորդութիւն Պետերբուրգից Մոսկուա» հրապարակագրութիւնը, որի պատճառով դատապարտուեց մահապատժի, բայց կայսրուհու ներումով կախաղանը փոխարինուեց սիբիրական աքսորով: Ռուսական ինտելիգենցիայի նախահայրը ինքն իրեն սպառեց այնպէս, ինչպէս եւ սպառուելու էին նրա որդիներն ու թոռները, որոնք այրուելու էին յանուն ժողովրդի սիրոյ: Թէեւ ժողովուրդը չէր էլ նկատելու մազոխական այդ սէրը: «Ռուսական ինտելիգենցիայի մէկուկէս դարի պատմութիւնը կարելի է անուանել անպատասխան սիրոյ պատմութիւն եւ ինչպէս անպատասխան սիրոյ բազմաթիւ պատմութիւն-ներ, այս եւս աւարտուել է ինքնասպանութեամբ» (Բ. Խազանով): Յիրաւի, ինքնասպան եւաւ ռուս եւ սովետական ինտելիգենցիան եւ, անշուշտ, նրա բաղկացուցիչ եւ «պապից աւելի պապական» սովետահայ ինտելիգենցիան: Ալեքսանդր Ռադիշչեւի պարագային այդ ինքնասպանութիւնը այլաբանական չէր: Նրա գրիչին են պատկանում հետեւեալ տողերը. «Եթէ ատելի երջանկութիւնը քո վրայ է ծախսել իր բոլոր սլաքները, եթէ երկրի վրայ տեղ չի մնացել քո առաքինութիւնը պատսպարելու համար… ուրեմն յիշիր, որ դու մարդ ես, միտքդ բեր քո վեհութիւնը, զմայլւիր երանութեան լուսեպսակով, որ ջանում են քեզնից խլել: Մեռի՜ր»: 1797-ին վերադառնալով աքսորից, նա ինքնասպան եղաւ:

Աբրահամ ՆՈՐՈՎ (Норов, 1795-1869) — Ռուսաստանի լուսաւորութեան նախարար 1854-58 թւականներին: Խաչատուր ԱԲՈՎԵԱՆ (1805-1848) — Գրող, ազգային լուսաւորիչ եւ ազգային ազատագրութեան նախանձայոյզ: Հեղինակ «Նախաշաւիղ կրթութեան» (18371840)

դասագրքի,

«Պարապ

վախտի

խաղալիք»

(1838-1841)

մանկական

ընթերցանութեան, «Վերք Հայաստանի, Ողբ Հայրենասիրի» (1841) պատմական վէպի,

պատմուածքների,

առակների,

բանաստեղծութիւնների,

մանկավար-

ժական, գրականագիտական եւ ազգագրական յօդուածների:

Ստեփան

ՈՍԿԱՆ

(1825-1901)

—

Հրապարակախօս,

ազգային

ազա-

տագրութեան գործիչ: «Արեւելք» (1855), «Արեւմուտք» (1859), «La Reforme» (1867) թերթերի խմբագիր: Յարութիւն ՍՎԱՃԵԱՆ (1831-1874) — Հրապարակախօս, ազգային ազատագրութեան գործիչ, «Մեղու» երկշաբաթաթերթի խմբագիր: Հեղինակ բազմաթիւ յօդուածների, «Մատնութիւն» գրքոյկի (1861): «Մեր աչքի առջեւ են հայոց ազգի համար սրանից հարիւր տարի յետոյ գալիք օրերը» — 1920-ին վերանուաճած Հայաստանը որպէս թէ ազատագրուած ներկայացնելու` կոմունիստական վարչակարգի քարոզչութինը շարունակ յիշատակում էր եւ եօթանասականներին արդէն իւրօրինակ կարգախօս էր դարձել Միքայէլ Նալբանդեանի այս միտքը` մի թափանցիկ ակնարկով, թէ նա «հարիւր տարի յետոյ գալիք օրեր» ասելով առնուազն մարգարէացել է սովետական «ազատ աշխարհ» Հայաստանը: Բայց Նալբանդեանը երբէ՜ք մարգարէ չի եղել: Այս վէպի ատաղձը հանդիսացող հետագայ փաստական նիւթից Ընթերցողը կարող է համոզուել, որ նա իրականութիւնը անաչառ տեսնող, գնահատող եւ արատները բացայայտող մի գործիչ էր: Սիմոն ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ — Նոր-նախիջեւանցի գեներալ, որ 1850-60-ական թւականներին ծառայում էր Սանկտ-Պետերբուրգում: Նրա տունը արեւելագիտութեան

մագիստրոս

Կարապետ

Եզեանի,

երաժշտագէտ

Յովհաննէս

Սահրատեանի, Միքայէլ Նալբանդեանի, բժիշկ եւ գրող Անանիա Սուլթանշահի եւ Ստեփանոս Նազարեանի ժամադրավայրն էր:

Էոժեն ՍԻՒ (Sue, իսկական անունը`Մարի Ժոզեֆ, 1804-1857) – Ֆրանսացի գրող: Հեղինակը «Փարիզի գաղտնիքները» (1843), «Թափառական Հրեան» (1844) վէպերի: Գէորգ ՔԱՆԱՆԵԱՆ (1836-1897) — Մանկավարժ, պատմա-բան, հասարակական գործիչ: Լազարեան ճեմարանի տեսուչ 1861-81-ին, այնուհետեւ վերատեսուչ`մինչեւ 1897 թւականը: Մնացական ԹԻՄՈՒՐԵԱՆ — Բանաստեղծ:

...որովհետեւ... սիրում էր կանանց — Ճիշտն ասած, այստեղ ծանօթագրելու որեւէ բան չկայ: Միքայէլ Նալբանդեանը, ինչպէս եւ ամէն մի լիարժէք տղամարդ, անշուշտ, սիրել է կանանց: Միայն թէ սոցիալիստական իրականութեան մէջ սէրը հակացուցուած էր: Սովետական գրականագէտները ամենայն անկեղծութեամբ ընդվզում էին բոլոր այն դէպքերում, երբ որեւէ ոք խախտում էր Սիրոյ նկատմամբ գոյութիւն ունեցող թաբուն: Այդ իսկ պատճառով Գեղեցիկի փոխարէն արուեստը յագենում էր սոցռեալիստական գռեհկութեամբ: Ինչեւէ... Որպէս տխուր մի զաւեշտ յիշելու եմ 1987 թւականի այն օրը, երբ նշւում էր կոմունիստական կուսակցութեան եւ սովետական պետութեան գործիչ, 1920-ին Հայաստանի մէջ սովետական իշխանութիւն հաստատելու եւ 1921-ի քաղաքացիական կռիւների մասնակից, այնուհետեւ, ՍՍՀՄ Գիտութիւնների Ակադեմիայի պատմութեան ինստիտուտի փոխտնօրէնի պաշտօնավարութեան ընթացքին պատմութիւնը կեղծելու եւ նենգափոխելու գործը ղեկավարած, բոլշեւիկեան պատմաբան Աշոտ Յովհաննիսեանի ծննդեան 100-ամեակը: Անշուշտ, զաւեշտը այդ օրը չէր, այլ հանդիսութեան ընթացքին գրականագիտութեան մի դոկտորի ելոյթը, որ յոբելեարի բարեմասնութիւնները ընդգծելու նպատակով յարձակման թիրախ ընտրեց իմ վէպը: Վէպը արատաւոր ներկայացնելու համար այս դոկտորը մէջբերեց սոյն հատւածը` փաստելու նպատակով հեղինակի սրբապղծութիւնը, թէ «Միքայէլ Նալբանդեանը կի՜ն է սիրել»: Դահլիճով մէկ տարածուեց կոմկուսակցական եւ սովետական գործչի յոբելեանական ծիսակատարութեանը անվայել ծիծաղ: Միայն թէ մինչեւ օրս էլ չհասկացայ. սովետահայ ինտելիգենտները ծիծաղեցին Նալբանդեանի՞ վրայ, որի սիրահետումները «բացայայտուել» էին, ծիծաղեցին ի՞նձ վրայ, որ կարեւորութիւն էի տուել յոյժ մարդկային, հետեւաբար գեղեցիկ այդ փաստին եւ դրանով իսկ բացայայտել իմ անձեռնհասութիւնը ոչ միայն սովետական գիտու-թեան, այլեւ սոցռեալիստական

գրականութեան

մարզի

մէջ,

թէ՞

ելոյթ

ունեցող

կնոջ

վրայ,

որ

իր

այդ

մտատանջութեամբ փորձում էր թաքցնել աւելին, քան կարելի էր ենթադրել: Նա փորձում էր թաքցնել բարոյական իր խլութիւնը: Անջոլին ԲՈՍԻՈ (Bosio‚ 1840-1859) — Իտալացի երգչուհի, որ դեռեւս տասնվեց տարեկան հասակից երգել է Փարիզի, Լոնդոնի, Միլանի, Մադրիդի, Նիւ Եորքի բեմերի վրայ: Նրա երգարուեստի գագաթնակէտը ժամանակակիցների վկայութեամբ, եղել է Վիոլետի դերերգը «Տրավիատա» օպերայի մէջ: 1855-56 թւականների թատերաշրջանին երգել է Պետերբուրգի եւ Մոսկուայի արքունական

թատրոնների

բեմերի

վրայ

եւ

հանդէս

է

եկել

բարեգործական

համերգներով: Մարիա ՊԱՆՈՎԱ (Панова) — Ռուս դերասանուհի: Սիրային անթաքոյց կապեր է ունեցել Մոսկուայի գեներալ-նահանգապետի համհարզ Տուրչանինովի եւ սպայ Ռուդնեւի հետ: Աւետիք

ԷՆՖԻԱՃԵԱՆ

գրավաճառանոցի

(1816-

հիմնադիր:

?)

—

Աշխատակցել

Թիֆլիսի է

առաջին

հայկական

«Հայաստան»,

«Արշալոյս

Արարատեան», «Բանասէր» պարբերականներին: 1854-ին հրատարակել է իր գրավաճառանոցի գրացուցակը: ...կորցնելու էր իր ազգային դէմքը — Ժամանակին կաթոլիկութիւն ընդունելով, Լեհաստանի մէջ ձուլուել էր հայ զանգուածը: Տեղին է նաեւ նկատել, որ ժամանակակից իրականութեան մէջ Վա-տիկանը հոգատարութիւն է դրսեւորում ազգային աւանդութիւնները պահպանելու նկատմամբ: Եւ քանի որ վարքագրութեան հետագայ պա-տումի ընթացքին ընթերցողը ծանօթանալու է դաւանափոխ վարդապետ Գաբրիէլ Այվազովսկիի եւ ասորի եպիսկոպոս Անտոն Հասունի մոլեռանդ քարոզչութեանը եւ բանսարկութիւններին, ապա հարկ է նաեւ ընդգծել, որ Կաթողիկէ հայ համայնքները այսօր Վատիկանի յանձնարարութեամբ կարող են ունենալ ազգային դիմագիծ եւ գործունէութեան ազգային լարուածութիւն: Դժբախտաբար, սակայն, նաեւ կաթողիկէ հայերի կղերականներն են դարձել նոյնքան արծաթասէր եւ նոյնքան հեռացած Յիսուսի Եկեղեցու սպասաւորներ լինելու իրենց պարտականութիւնից, որ անամօթաբար հալածում են հայեցի արժէքներին նուիրուած եկեղեցականներին: Այսպիսի մի աղաղակող օրինակ է Փարիզի կաթողիկէ հայ համայնքի կողմից սիրուած հոգեւոր եւ մշակութային գործիչ՝ Հայր Յովսեփ Ծայրագոյն Վարդապետ Քելեքեանին փաստական աքսորի

ուղարկելու հանգամանքը : Ինչ վերաբերում է պապականութեանը, որի դէմ երբեւէ հանդէս են եկել ոչ միայն հայ, այլեւ այլազգի մտաւորականները, ապա հարկ եմ համարում յիշեցնել, որ մասնաւորապէս Վերջին աշխարհամարտից յետոյ Վատիկանը մի քանի առիթներ է ունեցել ներողութիւն խնդրելու երբեմնի իր գործելակերպի եւ նոյնիսկ չէզոքութեան համար: ...եւ ոչ թէ իմաստութիւնը — Կիկերոն, «Թուսկուլանեան զրոյցներ», 5-9 (լատ.): Մարկոս Տուլիոս ԿԻԿԵՐՈՆ (Cicero, Ք.ա. 106-43) — Հռոմեացի քաղաքական գործիչ, հռետոր եւ գրող: Աշխատութիւններից պահպանուել են յիսունութ դատական ու քաղաքական ճառեր, տասնինը շարադրանք հռետորութեան, քաղաքականութեան ու իմաստասիրութեան մասին եւ շուրջ ութ հարիւր նամակ: Գաբրիէլ ԱՅՎԱԶՈՎՍԿԻ (1812-1880) — Կաթողիկէ վարդապետ: 1855-ին անցել է Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու գիրկը` հեռուն գնացող ծրագրերով: 1858-էն Բեսարաբիայի եւ Նոր Նախիջեւանի թեմի առաջնորդ: Փարիզի Մուրադեան (1848), ապա Հայկազեան (1855) վարժարանների տնօրէն: 1871-ից Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանի տե-սուչ: Խմբագիր «Բազմավէպ», «Մասեաց Աղաւնի» պարբերականների: Հեղինակ «Համառօտ պատմութիւն ռուսաց» (1836), «Պատմութիւն օսմանեան պետութեան» (1841), «Հազար ու մի առակաւոր բանք» (1874) աշխատութիւնների: Միքայէլ ՉԱՄՉԵԱՆ (1738-1823) — Վենետիկի Մխիթարեան Միաբանութեան վարդապետ: Պատմաբան, քերական, լեզուաբան, աստւածաբան: Հեղինակ «Քերականութիւն Հայկազեան լեզուի» (1779), «Պատմութիւն Հայոց. Ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ց’ամ Տեառն 1784» (1784-86), «Մեկնութիւն սաղմոսաց» (հ. 110,

1815-23)

աշխատութիւնների

եւ

«Նուագարան

օրհնութեանց»

(1801),

«Պատկեր տօնից Սուրբ Աստուածածնին» (1805), «Սեղան խնկոց» (1817) ստեղծագործութիւն-ների: Յարութիւն Միաբանութեան

ԱՒԳԵՐԵԱՆ վարդապետ:

(1774-1854) Լեզուաբան

— եւ

Վենետիկի

Մխիթարեան

բառարանագէտ:

Հեղինակ

«Բառարան անգղիերէն եւ հայերէն» (1821), «Բառարան հայերէն եւ անգղիերէն» (1825), «Բառագիրք ի գաղղիականէ ի հայ եւ ի տաճիկ բարբառս» (1840), «Բացատրութիւն չափուց եւ կշռոց նախնեաց, առաջնորդութեամբ Եպիփանու, Խորենացւոյ եւ Շիրակացւոյ» (1821) աշխատութիւնների: Ջ. Բայրոնի հայերէնի ուսուցիչը, այնուհետեւ նրա հետ կազմել է անգլերէն-հայերէն եւ հայերէնանգլերէն քերականութեան ձեռնարկներ:

Արսէն ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (1790-1866) — Վենետիկի Մխիթարեան Միաբանութեան վարդապետ:

Բանաստեղծ,

բանասէր,

լեզուաբան-քերական,

իմաստասէր,

թարգմանիչ: Հեղինակ «Տարերք հայերէն քերականութեան» դասագրքի (1846), «Տաղք» բանաստեղծութիւններ ժողովածուի (1852), «Հայկ Դիւցազն» պոէմի (1858),

«Ի

Ծնունդ

թատրերգութիւնների Վիրգիլիոսին,

Ջ.

Տեառն», (1869, Միլթոնին

«Ի

Յայտնութիւն

«Բազմավէպ»): եւն:

Տէառն»,

Թարգմանել

Աշխատութիւններն

«Երուանդ»

է

Հոմերոսին,

են`

«Հայերէն

քերականութիւն ի պէտս զարգացելոց» (1852), «Սկզբունք ուղիղ խորհելոյ եւ բարւոք կելոյ» (1857): Ղեւոնդ ԱԼԻՇԱՆ (Քերովբէ ԱԼԻՇԱՆԵԱՆ, 1820-1901) — Վենետիկի Մխիթարեան Միաբանութեան վարդապետ: Ֆրանսական ակադեմիայի Պատուոյ Լեգիոնի դափնեկիր, Իտալիայի Ասիական ընկերութեան, Մոսկուայի Հնագիտական ընկերութեան, Վենետիկի Ակադեմիայի, Պետերբուրգի Հնագիտական ընկերութեան, Իէնայի Իմաստասիրական ակադեմիայի պատուաւոր անդամ: Վենետիկի Ռափայէլեան, Փարիզի Մուրադեան վարժարանների ուսուցիչ, ապա վերջինիս տե-սուչ: «Բազմավէպ»ի խմբագիր 1849-51 թւականներին: ՆԱՀԱՊԵՏ ստորագրութեամբ հրատարակել է «Հրազդան», «Ողբամ զքեզ, Հայոց Աշխարհ», «Մասիսու սարերն», «Պըլպուլն Աւարայրի», «Վերջին երգ վիրաւոր բամբռահարին» բանաստեղծութիւնները: Հեղինակ «Յուշիկք Հայրենեայց Հայոց» (հ.հ. 1-2, 1869-70), «Հայոց երգք ռամկականք» (1852), «Տեղագիր Հայոց Մեծաց» (1855), «Նշմարք հայկականք» (1870), «Սիսուան» (1885), «Սիսական» (1893), «Այրարատ» (1890), «Ներսէս Շնորհալի եւ Պարագայ իւր» (1873), «Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց» (1895) աշխատութիւնների: Թարգմանել է Ջ. Միլթոնին, Ջ. Բայրոնին, Ֆ. Շիլլերին, Հ. Լոնգֆելլոյին: Յովհաննէս ԱՅՎԱԶՈՎՍԿԻ (1817-1900) — Նկարիչ: «Ամպեր ծովի վրայ» (1835), «Անդորրութիւն» (1837), «Հին Թէոդոսիան» (1838), «Փոթորիկը Սեւ ծովի վրայ» (1845), «Իններորդ ալիքը» (1850), «Արարատ» (1868, 1887), «Հայ ազատամարտիկի երդումը» (1891), «Հայ ժողովրդի մկրտութիւնը» (1892), «Խրիմեան Հայրիկը Էջմիածնի մօտ» (1895), «Նոյը իջնում է Արարատից» (1892) եւն կտաւների հեղինակ: Մկրտիչ ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆ (1828-1868) — Բանաստեղծ, ազգային ազատագրութեան գործիչ: 1839-45 թթ. ուսանել է Իտալիա: Այնուհետեւ Կոստանդնուպոլսի մէջ ծաւալել է մանկավարժական գործունէութիւն, մասնաւորապէս օտարախօս

հայ

մանուկներին

հայերէն

սովորեցնելու

նպատակով:

«Համազգեայց»,

ապա

«Բարեգործական

ընկերութիւն

հայոց»

կազմակեր-

պութիւնների հիմնադիր: Հեղինակ «Նուագ ի մահն Յիսուսի», «Հրաւէր ի մարտ Խոսրովու Մեծի», «Ի նահատակութիւն Վարդանանց», «Առ Հայր Ղեւոնդ Ալիշան», «Եղբայր եմք մեք», «Հայ քաջորդին», «Ճեմք ի լեառն Հսկային», «Քնար կուսին» եւն բանաստեղծութիւնների: Քերովբէ ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ (1833-1889) — Պատմաբան եւ բանասէր: Ռուսաստանի Գիտութիւնների ակադեմիայի թղթակից անդամ: Հայագիտութեան պետերբուգեան դպրոցի հիմնադիր: Պետերբուրգի գրաքննչական ատեանի հայկական հրատարակութիւնների գրաքննիչ: Թարգմանել է Մովսէս Կաղանկատուացիի, Սեբէոսի, Ղեւոնդ Երեցի, Մխիթար Այրիվանցիի, Գիլանենցի, Մաղաքիայ Աբեղայի, Թովմայ Արծրունիի պատմութիւնները: Հեղինակ «Սասանեան արքայատան պատմութեան փորձ ըստ հայ պատմիչների հաղորդած տեղեկութիւնների» (1863), «Դէպի Հնդկաստանի ափերը Թգլատպալասարի կարծեցեալ արշաւանքի մասին» (1879), «Հայոց լեզուի զբաղեցրած տեղը հնդեւրոպական լեզուների շրջանի մէջ» (1879), «Մի քանի խօսք հին հայկական ամսանունների մասին» (1871), «Վանի արձանագրութիւնները եւ դրանց նշանակութիւնը Առաջաւոր Ասիայի պատմութեան համար» (1881), «Հայոց պատական գրականութեան

մատենագիտական

ակնարկ»

(1880),

«Նշխարք

մատե-

նագրութեան հայոց (1884) աշխատութիւնների եւ բազմաթիւ այլ յօդուածների: ...նա մեկնեց Կոստանդնուպոլիս եւ Փարիզ — Վէպը գրելուն նախորդած հետազօտական աշխատանքի ընթացքին, ինձ շարունակ հետապնդում էր մի սեւեռուն միտք, թէ ժամանակի հաղորդակցական միջոցները նկատի ունենալով, պարզապէս հնարաւոր բան չէ, որ Միքայէլ Նալբանդեանը 1959 թ. Ուղեւորութեան ընթացքին (ինչը ընդունուած էր համարել «արտասահմանեան առաջին ուղեւորութիւն») կարողանար իր շուրջ ստեղծել այն աշխուժութիւնը, որպիսին վկայում էին փաստաթղթերը: Ինձ շարունակ հետապնդում էր Զոդէն քաղաքի մէջ «Իտալացի աղջկայ երգը» բանաստեղծութիւնը գրելու հանգամանքներն ու դրդապատճառները: Եւ ապա Ռափայէլ Պատկանեանի նամակը, որտեղ ակնարկում է Նալբանդեանի` արտասահման մեկնելու մասին: Այս ամէնը մղեցին հետեւողական որոնումների: Ես այլեւս վստահ էի, որ Միքայէլ Նալբանդեանը իր առաջին ուղեւորութիւնը դէպի արտասահման կատարել է ոչ թէ 1859 թւականին, այլ 1857-ին: Վստահ էի, բայց չունէի իմ ներքին համոզմունքը հաստատող փաստաթուղթ: Իմ ներքին համոզմունքը պայմանաւարւած էր այն օրինաչափութեամբ, որպիսին գոյութիւն ունի բռնատիրական բոլոր երկրների մէջ: Միքայէլ Նալբանդեանի

դէպքում իր ըմբոստութեամբ արդէն իսկ охранка-ի` պահնորդութեան սեւեռուն ուշադրութեան տակ գտնուող մարդու ամէն մի քայլը անպայման պէտք է որ արձանագրւած լինէր: Յատկապէս, եթէ նա ինչ-ինչ գործեր կարող էր ունենալ Եվրոպական երկրներում: Ճիշտ այդպիսի մի բռնատիրութիւն էր նաեւ այն երկիրը, որտեղ ծնուել ու ապրում էի եւ արդէն քաջատեղեակ էի охранка-ին փոխարինած Կագէբէ-ին: Որոնումներս յուշեցին մի հասցէ: Եւ այդ ճշգրիտ հասցէից էլ ստացայ բոլոր ենթադրութիւններիս պատասխանը կամ ընդհանրապէս ներքին զգացողութեանս հաստատումը: «Մոսկուայի քաղաքային ոստիկանութեան տեղեկագրեր»-ի մէջ (“Ведомости московской городской полиции“, № 130, 1857) յայտնաբերեցի մի յայտարարութիւն այն մասին, թէ «Միքայէլ Լազարովիչ Նալբանդովը, հասցէ` Նիլուսի տուն, արտասահման է մեկնում հետեւեալ ուղերթով` Ավստրիա, Ֆրանսա, Իտալիա, Թուրքիա»: Այսպիսով ճշգրտուեց Միքայէլ Նալբանդեանի` արտասահմանեան 1857 թւականի առաջին ուղեւորութեան ինչպէս փաստը, նոյնպէս եւ երթուղին: Ինչ վերաբերում է Միքայէլ Նալբանդեանի անուան ռուսականացւած ձեւին, ապա պէտք չէ մոռանալ, որ դա պարտադրանք էր եւ այդպէս գրւում էր ռուսերէն բոլոր փաստաթղթերի եւ պաշտօնական գրութիւնների մէջ: Քրիստափոր ԿՈԼՈՒՄԲՈՍ (Columbus, 1451-1506) — Ճենովացի նաւազ: 149293 թւականներին իսպանական արշաւախմբով նաւարկութեան է դուրս եկել դէպի Հնդկաստան տանող ծովային կարճ ճանապարհ գտնելու նպատակով: Կտրելով Ատլանտեան օվկեանոսը, 1492 թ. Հոկտեմբեր 12-ին, որ հիմա Ամերիկան յայտնագործելու պաշտօնական թւականն է, ցամաք է ելել Սան-Սալվադոր կղզի, այնուհետեւ Կուբա եւ Հաիթի կղզիներ: Հետագայ նաւարկութիւնների ընթացքին (1493-96, 1498-1500, 1502-1504) յայտագործել է Մեծ Անթիլեան կղզիախումբը, Փոքր

Անթիլեան

կղզիախմբի

մի

մասը,

Հարա-ւային

եւ

Կենտրոնական

—

Գրատպութեան

Ամերիկաների ափեզրերը: Յոհան

ԳՈՒՏԵՆԲԵՐԳ

(Gutenberg,

1394

?-1468)

գերմանացի գիւտարար: 15-րդ դարի կէսերին Մայնց քաղաքի մէջ տպագրել է Աստւածաշունչը: Մխիթար Աբբա ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ (1676-1749) —

Վարդապետ, Մխի-թարեան

միաբանութեան հիմնադիրը: Հեղինակ «Դուռն քերականութեան աշխարհաբար լեզուին հայոց» (1727), «Քերականութիւն գրաբար լեզուի հայկազեան սեռի» (1770), «Բառգիրք հայկազեան լեզուի» (հ.հ. 1-2, 1749-1769), աստուածաբանա-

կան, կանոնական եւ մեկնա-բանական աշխատութիւնների, «Տաղարան» բանաստեղծական շարքի, որ որպէս շարականներ երգում են մինչեւ օրս իր իսկ յօրինած մեղեդիներով: ԿՂԵՄԵՍ ԺԱ, Ջանֆրանչեսկո Ալբանի (1649-1721) — Հռոմի պապը`1700-1721 թթ.: Նրա օրօք Վատիկանի դիւանագիտութեան շնորհիւ պապականութիւնը միջազգային ասպարէզի վրայ մեծ հեղինակութիւն ստացաւ: Կրօնական մարզի մէջ արժէքաւոր երեւոյթ է 1713-ի Սեպտեմբեր 8-ի հրապարակած Unigenitus կոնդակը`

Bulla-ն,

որ

դատապարտում

էր

հոլանդացի

աստուածաբան

Յանսենիուսի աշխատութեան 101 առաջարկութիւնները, որոնց վրայ յղումներ էին կատարում կաթոլիկական rigorisme-ի կողմնակիցները: 1708 թ. հաստատեց Անարատ Յղութեան տօնը, որ նշւում է Դեկտեմբեր 8-ին: Rigorisme (ֆրանս.) — Խստակրօնութիւն: Յակոբոս ՍԵՐՈԲԵԱՆ Կ. ՊՈԼՍԵՑԻ — Եպիսկոպոս եւ առաջնորդ Մարզուանի ու Ամասիոյ, ապա երկու անգամ պատրիարք Կ. Պոլսի: Դիմադրել է հայերի մէջ բողոքականութեան տարածելուն, որ ձեռնարկել էին Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները ոչ այնքան կրօնական, որքան քաղաքական նկատառումներով: Անտոն ՀԱՍՈՒՆ (1809-1884) — Ծագումով ասորի` կաթոլիկ արքեպիսկոպոս, Կ. Պոլսոյ կաթողիկէ հայ համայնքի հովուապետ: 1867-ին Պիոս Թ պապը նրան տուեց Կիլիկիոյ պատրիարքի եւ հայ կաթոլիկների ընդհանրական կաթողիկոսական տիտղոս, որի հիման վրայ ինք զինքը հռչակեց «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ժառանգ»: Նրա դէմ պայքարում էր նաեւ Մխիթարեան Միաբանութիւնը: Սամուել ՄՈՒՐԱԴ (1760-1816) — Հնդկահայ մեծահարուստ վաճառական, որի կտակած գումարով Փարիզի մէջ հիմնուեց Մուրադեան վարժարանը: ...երբ դրանք բաժանում ենք մէկ ուրիշի հետ — Կիկերոն, «Բարեկամութեան մասին» (լատ.): Ստեփան Ոսկանն էլ ապրել ու գործել էր... — Վարքագրութիւնը գրելիս անգնահատելի եղաւ բանասէր Սուրէն ՇՏԻԿԵԱՆԻ օգնու-թիւնը, երբ նա պատրաստակամօրէն ինձ տրամադրեց Ստեփան Ոսկանի կեանքի եւ գործունեութեան մասին իր անտիպ աշխատութիւնը: Սուրէն ՇՏԻԿԵԱՆԻ պրպտող մտքի եւ անարատ բանասէրի խառնուածքի արգասիք են նաեւ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանի կեանքի ու գրականութեան մասին նրա աշխատասիրութիւնները, որոնք նոյնպէս ինձ ձերբազատեցին աղբիւրներ ուսումնասիրելու անհրաժեշտութիւնից,

քանի որ գիտնականի` նրա բարեխղճութիւնը եւ տրորուած ճանապարհներով քայլելուց խուսափելը ոչ միայն անվերապահ վստահութեան նախապայման են, այլեւ բանասէրին առանձնացնում են ընդհանուր գորշ զանգուածից: Երախտագիտութեան

խորը

զգացումով

եմ

յիշում

հանգուցեալ

Սուրէն

ՇՏԻԿԵԱՆԻ` մարդու եւ գիտնականի բարոյականութիւնը: Լուի ԲՈՆԱՊԱՐՏ (Bonaparte, Շարլ Լուի Նապոլէոն Բոնապարտ, 1808-1873) — Ֆրանսայի կայսր 1852-1870 թւականներին: Նապոլէոն I-ի եղբօր որդին: Իշխանութիւնը բռնազաւթելու փորձերի համար ֆրանսական կառավարութիւնը 1840-ին նրան դատապարտեց ց’մահ բանտարկութեան: 1846-ին կարողացաւ փախչել Անգլիա: 1848-ի Փետրուարեան յեղափոխութիւնից յետոյ վերադարձաւ Ֆրանսա եւ ընտրուեց հանրապետութեան նախագահ: 1852-ին զինուորականութեան օգնութեամբ պետական յեղաշրջում կատարելով` հռչակուեց որպէս Նապոլէոն III (Napoléon III) կայսր: ՊԻՈՍ Թ, Ջովաննի Մարիա, կոմս Մասթայի-Ֆորետի (1792-1878) — Հռոմի պապը`1846-1878 թթ»: Հրապարակել է կաթոլիկներին հղուած enciclica-ների` պապական ուղերձների մի շարք, մասնաւորապէս «Quanta cura»-ն, որոնց մէջ դատապարտել է կոմունիզմի` քայքայիչ գործունէութիւնը: 1870 թ. Յուլիս 18-ին ընդունուեց

Դաւանական

Ա սահմանադրութիւնը` «Pastor aeternus»-ը,

որ

սահմանում էր պապի առաջնային կամ գերակշիռ լինելը` primatus-ը: Յայտնի է նրա մասնաւոր սէրը երաժշտութեան նկատմամբ, որ նաեւ արտայայտուել է Լիստի, Ռոսինիի եւ Գունոյի ստեղծագործութիւնների հովանաւորութեամբ: Ադոլֆ ԹԻԵՐ (Thiers, 1797-1877) — Ֆրանսացի պետական գործիչ, 1871-73 թւականներին Ֆրանսայի նախագահ, պատմաբան: Հեղինակը «Ֆրանսական յեղափոխութեան պատմութեան»: Ժիւլ ՄԻՇԼԷ (Michelet, 1798-1874) — Ֆրանսայի եւ ֆրանսական յեղափոխութեան պատմութիւնը հետազոտող պատմաբան: Դոմինիկո Ֆրանսուա ԱՐԱԳՈ (Arago, 1786-1853) — Ֆրանսացի գիտնական եւ քաղաքական գործիչ: 1848 թւականին եղել է Ժամանակաւոր կառավարութեան անդամ: Հիպոլիտ ԹԵՆ (Taine, 1828-1893) — Ֆրանսացի գրականագէտ, իմաստասէր, պատմաբան:

Հեղինակը

իմաստասիրութիւնը»

«Քննադատական

(1869),

«Անգլիական

փորձեր»

(1858),

գրականութեան

«Արուեստի

պատմութիւն»

(1864), ինչպէս նաեւ «Ժամանակակից Ֆրանսայի ծագումը» աշխատութեան, որ բացայայտում է ֆրանսական յեղափոխութեան (1789-1791) բերած ողբերգութիւնը:

Ջանիկ ԱՐԱՄԵԱՆ (1820-1879) — Վիմագրող եւ տպագրիչ: Փարիզի մէջ 1859ին հիմնել է տպարան, որտեղ լոյս են տեսել գրքեր եւ պարբերականներ: Հեղինակ «Դասարան Հայկական մանկանց» դասագրքի (1860), «Համառոտ բառգրքոյկ հայերէն, տաճկերէն, գաղիերէն» բառարանի (1860) եւն: Յովսեփ ԻԶՄԻՐԵԱՆ (?-1883) — Վաճառական: «Հիւսիսափայլ»ի մեկենաս: …մարդիկ ծնւում եւ մնում են ազատ ու հաւասար իրենց իրաւունքների մէջ – Այս դրոյթը Յիսուսի վարդապետութեան անկիւնաքարերից մէկը լինելով որպէս բարոյական

ստորոգութիւն`

«Մարդու

եւ

քաղաքացու

իրաւունքների

Հրովարտակ»ի մէջ ոչ թէ մի նոր յայտնագործութիւն էր, այլ քրիստոնէական բարոյականութեան հիմնադրոյթին իրաւական բնոյթ տալու մի փորձ: Եւ իմ համոզումով, սակայն, այդ իրաւունքը կատարեալ չի եղել եւ չի էլ կարող լինել այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրա կիրառութիւնը փորձում են իրականացնել քաղաքական զանազան համակարգերի ուժերը` գրեթէ ամենուրէք արհամարհելով կամ ուղղակի ժխտելով քրիստոնէական բարոյականութեան արժէքը: …հայերի գլխին մէկը միւսի ետեւից բարդւում են թշուառութիւնները, որոնք հետեւանք են անմիաբանութեան ու դաւաճանութեան – Իսկ թէ ի՜նչ ուժ է միաբանութիւնն ու միասնական կամքը, կարող ենք համոզուել` յիշելով Միլանի դէպքերը: 1848-ի Յունուարի հէնց առաջին օրերից Միլանի բնակիչները որոշեցին այլեւս չծխել: Եւ այս որոշումը իւրօրինակ մի ռազմավարութիւն էր ավստրիական բռնատիրութեան եւ նրա նուաճողական զօրքերի դէմ: Բանն այն է,

որ

տեղի

ծխախոտի

արդիւնաբերութիւնը

իւրացրել

էլ

հաբսբուրգեան

միապետութիւնը եւ ծխախոտի վաճառքից ստացուած շահոյթը հատկացրել էր կայազօրին: Եւ, փաստօրէն, իտալացի ծխողները հէնց իրենք էին պահումշահում օտար հարստահարողներին: Միլանի համալսարանականները որոշեցին պայքարել ծխելու դէմ եւ առաջին հայեացքից բոլորովին անմեղ այս առաջարկութիւնը միաձայն հաւանութեան արժանացաւ: Երբ միաբանուած միլանցիները վերջ տուեցին ծխելուն, ավստրիացիները նոր միայն կռահեցին, թէ ինչն` ինչոց է: Թէեւ փորձեցին նոյնիսկ զէնք գործադրել, միեւնոյն է, ծխելուց հրաժարուողների ալիքը տարածուեց նաեւ հարեւան քաղաքներ: Իշխանութիւնները մի քանի որոշումներ հրապարակեցին, թէ խստագոյնս կը պատժեն բոլոր նրանց, ովքեր կը փորձեն ուրիշներին չծխելու դրդել: Շուրջ տասը շաբաթ տեւեց այս զարմանալի ընդվզումը ծխախոտի դէմ, իսկ արդէն Մարտի կէսերին միլանցիները նոյնպիսի միասնական կամքով համ-

ընդհանուր զինեալ ապստամբութիւն կազմակերպեցին նուաճողների դէմ: Ծայր առաւ ազատագրական մի պայքար որ, ի վերջոյ, պսակուեց յաղթանակով: Գէորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ ՀԵԳԵԼ (Hegel, 1770-1831) – Գերմանացի իմաստասէր: Դիալեկտիկայի համակարգուած տեսութեան հիմնադիր: Հեղինակ «Հոգու ֆենոմենաբանութիւնը» (1807), «Տրամաբանութեան գիտութիւն» (մ. 1-2, 1812-16),

«Իմաստասիրական

գիտութիւնների

համայնագիտարան»

(1817),

«Իրաւունքի իմաստասիրութեան հիմունքներ» (1821) աշխատութիւնների, ինչպէս նաեւ պատմութեան, կրօնի իմաստասիրութեան, իմաստասիրութեան պատմութեան դասախօսութիւնների: «Լաւագոյն

է

ճռաքաղութիւնդ

Եփրեմի,

քան

զկութսն

Աբի-եզերայ»

–

Դատաւորներ, Ը-2: Հայկի անհնազանդութիւնը Բէլին, Հայոց ազգի արմատական ախտերից մինն էր – Տե՜ս «Վէպք հնոյն Հայաստանի. Քննութիւն Մկրտիչ Էմին», Մոսկուա, 1850: Մի՞թէ Հայկի չհնազանդելը մի օտար բռնակալի՝ յանցանք է եղել, եւ ոչ թէ օրինապատշաճ Նազարեանը

եւ

ազատասիրութիւն ազատագրութեան

–

Այսպիսով, միւս

ժամանակին

նուիրեալները

Ստեփանոս

բացայայտել

են

պատմական անցեալի մէջ Մկրտիչ Էմինի եւ հայերի ապազգային ա՜յդ տեսակի պտոյտների բուն նպատակը, որն էր` դատապարտել Ազատասիրութիւնը եւ որպէս խոհեմութիւն` հնազանդութիւն քարոզել բռնակալի նկատմամբ: Սակայն սովետական բռնատիրութեան եօթը տասնամեակների ընթացքին կոմունիստական քարոզչութիւնը ազգերը ձուլելու ընթացքը իր յաղթական աւարտին հասցնելու ճանապարհին շարունակեց հետեւողականօրէն ներշնչել, թէ Հայի ազատագրութիւնը արդէն իրականցուել է բզկտուած Հայաստանի մի բեկորը սովետականացնելով եւ «սովետական հայրենասիրութիւն» անհեթեթ բառակապակցութեամբ (քանի որ խօսքը վերաբերում է ոչ թէ հայրենիքը, այլ բոլշեւիկեան տիրակալութիւնը հարկադրաբար սիրելուն) պարտադրեց «նուիրուածութիւն հայրենիքին», որ ոչ այլ ինչ է, քան հնազանդութիւն վարչակարգի նկատմամբ, այսինքն բռնատիրութեան մէջ ապրելու ճակատագրի հետ Հային հաշտեցնելու միջոց: Օտարի այս դաւադրութեան պաշտպաններն ու նորօրեայ մունետիկները եղան իշխանութիւնների կողմից որպէս սովետահայ ինտելիգենցիա հեղինակութիւն մատուցուած ներկայացուցիչները: Անցեալ դարի 60-ական թւականներին Հային Ինքնութիւնից զրկելու առաջին փորձերից մէկը կատարեց ստալինեան դափնեկիր, ազգային մեր ցաւը սովետական քարոզչութեան ներգործող

միջոց դարձնող եւ կոմունիզմի լուսաւոր ապագայի նկատմամբ բոլշեւիկեան հաւատով ու հաստատուն համոզմունքով բանաստեղծը: Նա հմուտ ողբասաց էր եւ ողբասացութեան բոլոր նիւթերն ու երանգները օգտագործում էր, որպէսզի Հայը ինք զինքը հնազանդ պահի: Թէ չէ հովանաւորութիւնից կը զրկուի եւ դարձեալ կը մորթուի… «Եթէ քրիստոնէութեան փոխարէն հայերը մահմեդականութիւն ընդունած լինէին, ապա 1915 թւականի Ցեղասպանութիւնը չէր լինի»,– յայտնագործեց պաշտօնական «հայրենասէր բանաստեղծը» որ թէեւ չէր փայլում մտածելու կարողութեամբ, սակայն բացայայտ էր գունափոխուելու բացառիկ կարողութիւնն ու ծառայամտութիւնը որ անսպառ սնունդ էր տալիս նրա` սահմաններ չունեցող սնափառութեանը: Այս նոյն «յայտնագործութեանը» 1994-ին ձայնակցեց մի պարբերաթերթ, գրելով հետեւեալը. «Ա՜խր մեր նախապապը` Հայկը, Բէլի հետ վիճելուց, կռուելուց, քիթ ու մռութ իրար անցնելուց յետոյ, քայլում է եւ հանգչում է քար ու քար Հայաստան: Բէլը թախանձագին խնդրում է, աղաչում-պաղատում է, թէ Հայկ`

իմ

աղբեր,

իմ

հարազատ`

էս

պարարտ

Միջագետքը

Աստծուց

նուիրաբերւած մրգաստանը, ծաղկաստանը, ջրաստանը` իր ծովային ելքով ու ճանապարհով քեզ էլ ինձ էլ, լիուլի կը բաւարարի: Եկ տաք գլուխ հայի ներւերդ հանգստացրու, ապրի՜ր` ապրեցրու քո ցեղը, խոնարհիր իմ առջեւ իբրեւ քո տիրոջ, եւ կը լինի դաշնակցութիւն եւ խաղաղութիւն… Այս այլաբանական պատկերը թող ընթերցողի մտմտուքի եւ հոգեմաշ զրոյցի թեման լինի… Արդեօ՞ք, եթէ Հայկը ընդունէր Բէլի առաջարկը եւ գլուխ ծռէր Բէլի առջեւ, այսօր 150 միլիոն հայութիւն կը լինէինք, հոգ չէ թէ երկնային Աստծուն հասնելու ճանապարհի քոմիսիոնճին ո՞վ կը լինէր» Յիսո՞ւս, Մովսէ՞ս, Պուտտա՞, Մուհամմէ՞տ կամ այլ փրկիչ…» («Քաջ Նազար» ամսաթերթ, Լ-Ա, 1994, թիւ 214, էջ 6): Հայ-քրիստոնէայի

բարոյական

կողմնորոշման

ճշմարիտ

արժէքը

«այլ

փրկիչով» փոխարինելու ելած ստրկամիտները եւ անաստւածները բաւականին առատ են մեր ազգի մէջ: Եւ որպէս օրինաչափութիւն` շփոթում են հոգեւորն ու մատերիալիստականը: 1995 թւականին պետական մի պաշտօնեայ ելութ ունենալով` Փարիզի հայկական ձայնասփիւռով հրապարակեց իր «իմաստուն» եզրակացութիւնը, որ`«Եթէ Հայը իսլամացած լինէր, ապա տարածքների կորուստ չէր ունենայ»: Յիրաւի, խաւարամտութիւնը դարձել է ժամանակակից հայի բնականոն վիճակը, ուստի նրան հարկ է նորից ու նորից սովորեցնել, թէ քրիստոնէութիւնը մեզ համար ոչ թէ սոսկ կրօն է, դաւանանք, այլ` Էութիւն: Այդ Էութեան միւս երկու բաղկացուցիչներն են Լեզուն եւ Երկիրը:

Մեր այս ծանր ժամանակներին ոչ միայն փորձում են բացառել Հաւատը, այլեւ` Լեզուն («հայերէն չեմ խօսում, բայց հոգով հայ եմ» եւ այլն): Ապա բացառում են Երկիրը` Հողը («մենք կարող ենք տնտեսապէս զարգանալ, եթէ ազատագրուած տարածքները նորից վերադարձնենք օտարին»): Այսպիսով, ըստ էութեան հայն իր պատրաստակամութիւնն է յայտնում կորցնել Ինքնութիւնը, դառնալ մէկ այլ գոյութիւն: Եւ մեր գլխից

անպակաս են լինելու պարտուողական ամէն տեսակի

հորդորներ, քանի դեռ չենք ապաշխարել մեր անաստուածային տասնամեակների, մեր դարաւոր ստրկամտութեան, ինչպէս նաեւ անաստւածութեամբ ու ստրկամտութեամբ պայմանաւորուած ծանրագոյն յանցանքները, որ կատարել ենք Ազգի ու Մարդկութեան դէմ` եօթանասուն երկար ու ձիգ տարիների ընթացքին, որպէսզի հնարաւոր լինի ապաշխարել այն ամէնի համար, ինչը մեր թողտուութեամբ, ինչ-պէս նաեւ անցեալի յանցագործութիւնները կոծկելու «հայրենասիրութեամբ» ազգային Չարիք դարձաւ 1991-ի Հոկտեմբերից ի վեր: Աբել ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ

(1804-1873) – Հոգեւորական, բանասէր: Ս. Էջմիածնի

միաբանութեան անդամ, Տրապիզոնի հոգեւոր թեմի երկարամեայ առաջնորդ: Հեղինակ «Ճանապարհորդութիւն յԱնի» (1855), «Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ ի Շիրակ» (1856), «Ճանապարհորդութիւն ի Դաւրեժ» («Կռունկ», 1861), «Պատմութիւն Հո-ռոմոսին վանաց ի Շիրակ եւ վանօրէից ոմանց ի նմին տեղագրութիւնք» (1870), «Վաղարշապատ. քաղաքամայր Հայաստանի» (1874) եւն աշխատասիրութիւնների: Սերգէյ ԼԱՆՍԿՈՅ

(Ланской, 1787-1862) –

Կոմս (1861),

Ռուսաստանի

պետական գործիչ: 1855-61 թ.թ. ներքին գործերի նախարար: Մասնակցել է 1861 թ. գիւղացիական բարենորոգութեան նախապատրաստութեանը: …գաղտնիք չի մնայ նաեւ թեմական առաջնորդի հաճոյա-կատարութիւնը Երրորդ բաժանմունքին – Երրորդ բաժանմունքը թագաւոր-կայսէր անմիջական ենթակայութեան

ներքոյ

հետախուզութեան

մարմին

պարտականութիւնները

գտնուող էր

քաղաքական

1826-1880

տրուեցին

թւականներին:

Ներքին

գործոց

յսկողութեան

եւ

Այնուհետեւ

այդ

նախարարութեան

ոստիկանութեան բաժանմունքին: Միեւնոյն ժամանակ Ոստիկանութեան բաժանմունքը ունեցել է տեղական մարմիններ, որոնք կոչւում էին Պահնորդական բաժանմունքներ կամ «охранка», այսինքն` «պահնորդութիւն»: Երրորդ բաժանմունքի եւ պահնորդութեան մեթոդները իւրացրին եւ կատարելագործեցին ՉէԿա-

ն, Ներքին գործոց ժողովրդական կոմիսարիատը եւ, վերջապէս` ՊԱԿ-ը` КГБ-ն: Ֆրանսուա ՕԲԵՐ (Auber, 1782-1871) – Ֆրանսացի երաժիշտ-յօրինող: 1842-ից Փարիզի երաժշտանոցի նուագավար եւ ֆրանսական երգիծական օպերայի վարպետ: ...հարցաքննութեան Նալբանդեանի

ենթարկուելու

կեանքի

եւ

լուրը

—

գործունեութեան

Ա.

Ինճիկեանի

տարեգրու-թիւնը»

«Միքայէլ (Ե.

1980)

աշխատութիւնը չափազանց օգտակար եղաւ վէպը գրելիս: Այդ աշխատութեան 115 էջի վրայ փաստական չէ «Մինչեւ մարտի 16, Մոսկուա. — Ծանր հիւանդանում է, որ տեւում է 18 օր» դրուագը: Ուստի հարկ է կատարել համապատասխան սրբագրութիւն: Ալեքսանդր ֆոն ՀՈՒՄԲՈԼԴ (Humboldt, 1769-1859) – Գերմանացի բնախոյզ, աշխարհագրագէտ

եւ

ճանապարհորդ:

Ուսումնասիրել

է

Եւրոպայի,

Կենտրօնական ու Հարաւային Ամերիկաների, Ուրալի, Սիբիրի բնութիւնը: Ընդհանուր երկրագործութեան եւ օդեղանակաբանութեան հիմնադիր: Միքայէլ Նալբանդեանի ոչ միայն հետաքրքրութիւնը, այլեւ գործ-նական ու ծրագրային նկատառումները Հայաստանի տնտեսութեան զարգացումի համար («Երկրագործութիւնը որպէս ուղիղ ճանապարհ») պայմանաւորւած են եղել Ա. ֆոն Հումբոլդի աշխատութիւններով: Յոհան Վոլֆգանգ ԳԷՈԹԷ (Goethe, 1749-1832) – Գերմանացի գրող, մտածող, բնախոյզ:

Հեղինակ

«Երիտասարդ

Վերթէրի

տառապանքները»

(1774),

«Հռոմէական էլէգիաներ» (1790), «Էգմոնտ» (1788), «Ֆաուստ» (1808-1832) ստեղծագործութիւնների, «Բոյսերի մետամորֆոզի փորձ» (1790), «Ուսմունք գոյնի մասին» (1810) աշխատութիւնների: Յոհան Ֆրիդրիխ ՇԻԼԼԵՐ (Schiller, 1759-1852) – Գերմանացի բանաստեղծ, թատերագիր, արուեստի տեսաբան: Հեղինակ «Աւազակներ» (1781), «Սէր եւ խարդաւանք» (1784), «Դոն Կարլոս» (1783-1787), «Մարի Սթիւարտ» (1801), «Վիլհելմ Թէլլ» (1804) ստեղծագործութիւնների: Իմմանուիլ ՔԱՆԹ (Kant, 1724-1804) – Գերմանացի իմաստասէր: Մշակել է արեգակնային վարկածը:

համակարգը

Հեղինակ

սկզբնական

«Քննադատութիւն

միգամածութիւնից

մաքուր

ստեղծուելու

բանականութեան»

(1781),

«Քննադատութիւն գործնական բանականութեան» (1788), «Քննադատութիւն դատողութեան ընդունակութեան» (1790) աշխատութիւնների: Յոհան Գոթլիբ ՖԻԽԹԷ (Fichte, 1762-1814) – Գերմանացի իմաստասէր: «Ճառեր գերմանացի ժողովրդին» աշխատութեամբ գերմաններին բարոյական

վերածննդի ու միասնականութեան կոչ է արել: Փարկ-Հաուզ ծանօթութիւնը

–

Միքայէլ

լոնդոնեան

Նալբանդեանի քարոզիչների

այցելութիւնը

հետ

1859-ի

Փարկ-Հաուզ

Մայիսին`

իմ

եւ

պըր-

պըտումներով բացայայտւած փաստ է: Ջուզեպպէ ՄԱՁԻՆԻ (Mazzini, 1805- 1872) – «Երիտասարդ Իտալիա» կազմակերպութեան հիմնադիր: 1848-49 թթ» յեղափոխութեան մասնակից: 1849ին` Հռոմէական հանրապետութեան կառավարութեան ղեկավար: Ազգային ազատագրութեան եւ Միացեալ Իտալիա ստեղծելու գործը համարում էր իւրաքանչիւր իտալացու կրօնական պարտականութիւնը:

Մարկոս Ավրելիոս ՍԱՖՖԻ (Saffi, 1819-1890) – Իտալացի յեղափոխական: Հռոմի

Սահմանադիր

ժողովի

անդամ

(1849),

այնուհետեւ

Հռոմի

հանրապետութեան Ներքին գործոց նախարար: Հանրապետութեան անկումից յետոյ` վտարանդի: Մաձինիի հետ նախապատրաստել է Միլանի ապստամբութիւնը (1853): 1859-60 թւականների յեղափոխութեան շրջանում վերադարձել է Իտալիս (1860): Իտալական պառլամենտի անդամ (1861): Հետագայ իրադարձութիւնները ստիպել են որպէս վտարանդի ապրել Անգլիայում: 1867-ին վերադարձել է եւ զբաղուել պատմական հետազօտութիւններով, դասաւանդել է Բոլոնեան համալսարանում, իսկ Մաձինիի մահից յետոյ հրատարակել է նրա աշխատութիւնները: Նիկոլայ ՍԵՐՆՈ-ՍՈԼՈՎԵՒԻՉ (Серно-Соловьевич, 1834-1866) – Ռուս յեղափոխական: Լոնդոնի ռուսական Ազատ տպարանի եւ «Սովրեմեննիկ»ի աշխատակից: 1861-62 թթ» «Հող եւ Ազատութիւն» կազմակերպութեան նախաձեռնողներից եւ ղեկավարներից մէկը: 1864-ին 32-ի գործով դատապարտուել է ց’մահ աքսորի: Հեղինակ իմաստասիրական աշխատութիւնների: Լայոշ ԿՈՇՈՒՏ (Kossuth, 1802-1894) – Հունգարիայի ազատագրութեան ու անկախութեան պայքարի կազմակերպիչ: 1848-ի Սեպտեմբերից Հայրենիքի պաշտպանութեան կոմիտէի ղեկավար: Նրա նախաձեռնութեամբ ստեղծուել է Հունգարիայի

ազգային

բանակը:

1849-ի

Ապրիլին

հրապարակել

է

անկախութեան Հրովարտակը: Նոյն տարուայ Օգոստոսի 11-ին իշխանութիւնը յանձնել է Ա. Գէորգէին եւ տարագրուել: Լուի ԲԼԱՆ (Blanc, 1811-1882)– Ֆրանսացի հասարակական-քաղաքական գործիչ, որ պնդում էր, թէ ընկերային արդարութիւնը կարելի է հաստատել

առանց յեղափոխութեան եւ կիրառելով համընդհանուր ընտրական իրաւունք: 1848 թ. յեղափոխութեան շրջանին եղել է Ժամանակաւոր կառավարութեան անդամ: Ստանիսլաւ

Գաբրիէլ

ՎՈՐՑԵԼ

(Worcell,

1799-1857)–

Ռուսաստանի

բռնատիրութեան դէմ 1830-31 թթ. լեհական ապստամբութեան մասնակից: Այնուհետեւ` քաղաքական վտարանդի: Պիէր Ժոզեֆ ՊՐՈՒԴՈՆ (Proudhon, 1809-1865). Ֆրանսացի տնտեսագէտ: Քաղաքական տնտեսութեան հիմնադիրներից մէկը: 1848 թւականի ֆրանսական յեղափոխութեան ընթացքին առաջարկել է հասարակութեան տարբեր խաւերի կամ դասերի տնտեսական համագոր-ծակցութիւն: Հանդէս է եկել հասարակութիւնը յեղափոխութեամբ բարեկարգելու Կարլ Մարքսի տեսութեան դէմ եւ, բնականաբար, վերջինիս կողմից ենթարկուել է քննադատութեան:

Նիկոլայ ՉԵՐՆԻՇԵՒՍԿԻ (Чернышевский, 1828-1889) —

Ռուս յեղափոխա-

կան-դեմոկրատ, սոցիալիստ: Մշակել է գիւղացիական համայնքներից սոցիալիստական հասարակութեան անցնելու գաղափարը Ռուսաստանի մէջ: Հեղինակ «Ի՞նչ անել» (1863) եւ «Նախաբան» (1867) վէպերի: Նատալիա ՏՈՒՉԿՈՎԱ-ՕԳԱՐԵՈՎԱ (Тучкова-Огарева, 1829-1914) – Նիկոլայ Օգարեովի` 1849-ից եւ ապա 1857-ից` Ալեքսանդր Գերցենի կինը: 1870ականներին հրատարակել է Ա. Գերցէնի երկերի առաջին ժողովածուն: Հեղինակ յուշագրութիւնների: Ջուզեպէ ԳԱՐԻԲԱԼԴԻ (Garibaldi, 1807-1882) – Իտալական ազգայինազատագրութեան պայքարի առաջնորդներից մէկը: Գլխաւորել է կամաւորական բանակների

պայքարը

Ավստրո-հունգարական

կայսրութեան

դէմ:

Իր

«Հազարեակ»ով 1860-ին ազատագրել է Իտալիայի հարաւը: Ֆելիչէ ՕՐՍԻՆԻ (Orsini, 1819-1858) – Իտալական Risorgimentoի (բառացի` Վերածնունդ) գործիչ:

1848-49

թթ.

յեղափոխութեան

մասնակից: 1858

թ.

Նապոլէոն Գ դէմ մահափորձ կատարեց, ձերբակալւեց եւ դատապարտուեց մահապատիժի: …այս բանաստեղծութիւնը տպագրուեց երկու տարի անց — Նաեւ ճիշտ տեղն է որպէս խօսուն նմուշ բերելու անհամար փաստերից մէկը, երբ գրականագէտներն ու բանասէրները զբաղուել են ոչ թէ անաչառ գիտութեամբ, այլ

յանուն առաջադրւած նպատակի կեղծել են նոյնիսկ անվիճելի փաստաթղթերը: Այս երեւոյթին անդրադարձել եմ «Խօսք Ընթերցողիս» առաջաբանի մէջ: Այսպէս. Ս. Դարոնեանը իր «Միքայէլ Նալբանդեան» մենագրու-թեան մէջ (С. К. Даронян, Микаэл Налбандян. Приблемы творчества и литературных связей. Изд-во АН Арм. ССР, Е., 1975) հաւանական համարելով Աշ. Յովհաննիսեանի վարկածը, թէ «Իտալացի աղջկայ երգը» բանաստեղծութիւնը գրուել է Լուիջի Մերկանտինիի (1821-1872) յեղափոխական-վիպապաշտական քնարերգութեան ազդեցութեամբ` մտային վարժանքներ անելով «ճշդում» է ոչ այլ ոքի, քան հէնց իրեն` Միքայէլ Նալբանդեանին: «Սովորաբար,— գրում է Դարոնեանը,— այդ երգի թւականը նշում են 1859-ը այն հիմնաւորումով որ առաջին հրապարակման մէջ վերնագրւած է եղել «Իտալացի Աղջկայ Երգը. 1859 թւականից», իսկ վարը նշուած` «Զոդէն, Մայնի վերայ, Ֆրանտֆուրտի մօտ», այսինքն «Ազատութեան» հետ միաժամանակ (որ գրուել եւ հրապարակուել է 1859 թւականին): Բայց ինչո՞ւ մինչեւ 1861 թ «Երգը» չի հրապարակուել… Ենթադրում ենք, որ

դա

պատահական չէ : 1859 թ. Նալբանդեանը սկսել է գրել այն (Մերկանտինիի բալադի տպաւորութեամբ), բայց, ըստ երեւոյթին, գրածով չի բաւարարւել – անհրաժեշտ էին անձնական տպաւորութիւններ, սոսկ գրական աղբիւրը քիչ էր յուզիչ բանաստեղծութիւն ստեղծելու համար» (վերոյիշեալ մենագրութիւն, էջ 212-213,— ընդգծումները հեղինակինն են): «Երգի թւականը նշում են 1859-ը այն հիմնաւորումով…» – արտայայտութիւնը արդէն իսկ անընդունելի, չասենք`անտրաբանական է, երբ բանասէրը Միքայէլ Նալբանդեանի բանաստեղծութեան վերնագրի մէջ իր իսկ հեղինակի ձեռքով նշուած թւականը համարում է սխալ: Առաւել եւս անհեթեթութիւն է, երբ մէկ շնչով գրւած «Երգ…»ի վերնագրի տակ նշուած «1859»-ը կասկածի տակ առնելով, ինքն է թւական դնում`«„Իտալացի Աղջկայ Երգ“ի տակ պէտք է դնել „1859-1861 թւական“»: Եւ սա այնպիսի «հիմնաւորումով», թէ` «Նալբանդեանը որպէս բանաստեղծ`

հարկ

չի

համարել

Մերկանտինիի

բալադի

նիւթով

սոսկ

բանաստեղծութիւն գրել. հայ ընթերցողին անհրաժեշտ էր բորբոքել մի ուրիշ բանով: 1860 թ. վերջին – 1861-ի սկզբին հայ բանաստեղծը եղաւ Իտալիայում, տեսաւ ու ինքն էլ զգաց հայրենասիրական այն վերելքը, որ պարուրել էր իտալացիներին, եւ նա այստեղ`„փո-թորկուող“ Իտալիայում, գտաւ այն նիւթը որ չէր կարող գտնել „խստաշունչ“ Գերմանիայում»: Մի խօսքով տիտղոսաւոր բանասէրը բանաստեղծութիւն գրելը շփոթում է ստուարածաւալ վիպագրութեան հետ: Ի՞նչ կայ որ… Սոցռեալիզմի բանասէրներից ու քննադատներից քանի՞սը գիտեն, թէ ինչպէս են երկնում բանաստեղծութիւնը, հատկապէս որ նրանք բոլորն էլ եղել են երբեմնի ձախողուած ոտանաւորչիներ… Սա` ի միջի այլոց…

Իսկ մեր բանասիրութեան դոկտորը, մէջբերելով բանաստեղծութեան վերջին երեք քառատողերը, եզրակացնում է, թէ «միայն գրական աղբիւրը չէր կարող այդպէս յուզել նրան, անհրաժեշտ էր նաեւ կենդանի իրականութեան ազդեցութիւնը»: Եւ «Կենդանի իրականութեան ազդեցութիւնը» գտնում է, ինչպէս եւ միանգամայն բնական է` Իտալիայի ազատագրական անցուդարձի մէջ, որին իբրեւ թէ առաջին անգամ ներկայ է եղել Նալբանդեանը… 1861 թւականին: Մէջբերելով նաեւ Յարութիւն Սվաճեանին հղած նամակը, որտեղ Նալբանդեանը պատմում է Իտալական իրադարձութիւններից, բանասէրը վճռում է, թէ նամակն ու բանաստեղծութիւնը գրուել են միաժամանակ: Թւում է այսպէս կարկատելուհարմարացնելու

փոխարէն,

գիտնականի

պարկեշտութիւն

եւ

պատասխա-

նատւութիւն ունեցող մէկը անպայման պրպտելու էր ժամանակի փաստաթղթերն ու վկայութիւնները եւ եզրակացութիւն էր կատարելու այդ ամէնի հիման վրայ: Կանխակալ ամէն տեսակէտ մերժելու եւ հետեւողական որոնումներ կատարելուց չխուսափելու հետեւանքով էր, որ ապացուցուեց Միքայէլ Նալբանդեանի` առաջին անգամ 1857 թւականին արտասահման մեկնելու փաստը: Եւ, ուրեմն, ինձ համար միանգամայն հասկանալի է, թէ ինչո՜ւ վեպի առաջին մասի դրուագները հայերէն լոյս տեսնելուն Դարոնեանը հանդէս եկաւ երկարաշունչ մի յօդուածով, որի մասին արդէն յիշատակել եմ եւ որտեղ բարձր էր գնահատում անպայման

բարձր

գնահատելի

իմ

յայտնագործութիւնը:

Բայց

դա

բնաւ

չխանգարեց, որ երկու տարի անց կուսակցական-պետական մի հարձակում կազմակերպի իմ վէպի հայերէն հրատարակութեան դէմ, քանի որ որ միայն այդ մասնաւոր դէպքով, այլ իմ ամբողջ վէպի ծաւալով ու բովանդակութեամբ ի չիք էր դառնում

կոմունիստական

գաղափարաբանութեամբ

ստեղծուած

միւթոսը

Միքայէլ Նալբանդեանի մասին: Ինչ վերաբերում է Յովհաննիսեանի` մատից ծծած եւ յետոյ Դարոնեանին անցած վարկածին, թէ «Իտալացի Աղջկայ Երգը» մտահղացուել է Լուիջի Մերկանտինիի ազդեցութեամբ, ապա դա ազգային ազատագրութեան նուիրեալին անպայման յեղափոխական-դեմոկրատ ներկայացնելու անպարկեշտ միջոց է: Անկրթութեան

ու

անգիտութեան

բազմաթիւ

օրինակներից

մէկն

էլ

չարաբաստիկ «Ծ. Հ.»-ն է, որ մեր բանասէրի «յայտնագործութեամբ»` իբր Միքայէլ Նալբանդեանի կեղծանուն-ստորագրութիւնն է: Մերժելով բարեխիղճ եւ բժախնդիր

բանասէր

Գառնիկ

Ստեփանեանի

միանգամայն

ենթադրութիւնը, թէ արեւմտահայ գրական լեզուով տողատակի

իրաւացի ծանօթա-

գրութեամբ մէջբերւած նամակը Յարութիւն Սվաճեանի ուղարկածն է (Գ. Ստեփանեան, «Միքայէլ Նալբանդեանի երկրորդ ուղեւորութեան հետ կապւած մի քանի հարցեր»), Դարոնեանը պնդում է հերթական մի անհեթեթութիւն, թէ

Նալբանդեանը իբր միտումնաւոր է այդ նամակը գրել արեւմտահայ գրական լեզուով եւ քօղարկուել է կեղծանուան սկզբնատառերի «Ծ. Հ.» ստորագրութեամբ: Կարելի էր կարծել, թէ սա մի վրիպում է, եթէ նոյնը շարադրուած չլինէր ռուսերէն հրատարակութեան մէջ եւ ռուսերէնի մէջ բացակայող «Ծ» եւ «Հ» հնչիւններն էլ «թարգմանած» չլինէր ռուսերէն գրերով` Ц եւ Г: Իսկ այս Ծ եւ Հ-ն ընդամէնը նշանակում է «Ծանօթութիւն Հեղինակի»: ...դառնում են Ժամանակի Ոգի — Այս բանաստեղծութիւնը վերնագրւած է «Իտալացի աղջկայ երգ» եւ դարձել է 1918-20 թւականների Հայաստանի Հանրապետութեան պետական փառերգ, որ սովետական կամ առաջին կեղծ հանրապետութեան տարիներին փոխարինւեց «Սովետական ազատ աշխարհ Հայաստան...»

ծաղրով:

Չմոռանանք

նաեւ,

որ

սովետական

Հայաստանը

պետական գովերգ եւ դրօշ ունեցաւ վերջին աշխարհամարտից յետոյ միայն եւ կոմունիստական վարչակարգի «լենինեան իմաստուն ազգային քաղաքականութեան» այս «մեծահոգութիւնը» պայմանաւորուած էր աշխարհի աչքին փոշի փչելու անհրաժեշտութեամբ թէ Սովետը անկախ հանրապետութիւնների միութիւն է: 1991 թւականի Սեպտեմբեր 21-ից ի վեր անկախ յայտարարուած Հայաստանի լիւպենական վարչակարգը ապազգային իր էութիւնը փորձեց քօղարկել ճշմարիտ Հանրապետութեան փառերգն ու զինանշանը իւրացնելով: Եւ

այս

ճամարտակութեան

հետեւանքով

եղծւեց

Միքայէլ

Նալբանդեանի

բանաստեղծութիւնը, եւս առաւել`պղծուեց ազգային փառերգը իր մեղեդային եւ խօսքային

կրկնակի

խմբագրումով:

Յամենայն

դէպս,

գովերգ

դարձած

բանաստեղծութեան «թշուառ, անտէր» բառերը «ազատ, անկախ» բառերի փոխելով, մեր հայրենիքը ոչ միայն չդարձաւ ազատ ու անկախ, այլեւ աւելի խորասուզուեց թշուառութեան ու անտէրութեան գիրկը, եւ 1993-ին յայտնուեց Քարանձաւի մէջ: ՏԻԳՐԱՆ Բ Մեծ (Ք. ա. 95-56 թթ.) — Մեծ Հայաստանի արքայ: Միաւորել է Հայաստանի տարածքը եւ նուաճելով հարեւան տէրութիւններին, ստեղծել է կայսրութիւն: Հպարտութիւնը Տիգրան Մեծի ստեղծած կայսրութեամբ, որի մասին տեղեկութիւններ ունենք ոչ թէ հայկական աղբիւրներից (այս տեղեկութիւնները չէին կարող լինել գրի լեզու չունենալու եւ արձանագրուած չլինելու հետեւանքով), այլ օտարներից, որեւէ դրական հիմք չունի: Քանի որ եթէ ժամանակին հայ ժողովուրդը արդէն ձեւաւորուած լինէր իբրեւ Ազգ, ապա կայսրութեան փոխարէն Տիգրան Մեծը հաւանաբար ստեղծէր հզօր եւ ամուր հիմէերով Հայկական

Տէրութիւն: ՄԻՀՐԴԱՏ Զ ԵՒՊԱՏՈՐ (Ք.ա. 132 – Ք.ա» 63 ) — Պոնտոսի թագաւորութեան արքան Ք.ա. 111 թւականից: Եղել է Տիգրան Բ Մեծի դաշնակիցը, որ կնքել է Ք.ա.

94-ին:

Դուստրը`

Կղեոպատրային

կնութեան

էր

առել

Տիգրան Բ

Մեծը:

Ինքնասպան եղաւ Պանտիկապէոնում (Ղրիմ): Մարի ԱՆՏՈՒԱՆԵՏ (Marie-Antoinette, 1755-1793) — Ֆրանսայի թագուհի: Լիւդովիկոս XVII-ի կինը: Ֆրանսական յեղափոխութեան առաջին զոհերից մէկը: ԼԻՒԴՈՎԻԿՈՍ ՏԱՍՆՎԵՑԵՐՈՐԴ (1754-1793) — 1714-1792 թթ Ֆրանսայի թագաւոր: Սերուած էր Բուրբոնների տոհմից: Գլխատուեց յեղափոխական Կոնվենտի որոշումով: Ժան Պոլ ՄԱՐԱՏ (Marat, 1743-1793) — Յակոբինեան առաջնորդներից մէկը: 1789-ից սկսեց հրատարակել «Ժողովրդի բարեկամ» լրագիրը: Ազնուականուհի Շարլոտ Կորդէն դաշունահարել է Մարա-տին, երբ նա իր տանը բաղնիս էր առնում: ...Մարատը... որ խոստանում էր փրկել թագուհու կեանքը — Թիւրիմացութիւն է կամ վրիպակ: Մարի Անտուանետին խոստանում էր փրկել ոչ թէ Մարատը, այլ Միրաբոն: …վիրահատութիւնից յետոյ նրան յաջողուեց – Ֆրանսական արքունիքի մէջ Իսպանիայի դեսպանորդը իր գաղտնի զեկուցագրով յայտնում է. «Ոմանք ասում են, թէ սանձիկը այնպէս է պահում թլիփը, որ մերձեցման ժամանակ ետ չի քաշւում ու պատճառում է սաստիկ ցաւեր: Ուստի եւ Նորին մեծութիւնը իրեն զսպում է մտերիմ հանդիպումներ ունենալ: Ոմանք էլ ենթադրում են, թէ վերոյիշեալ թլիպը այնքան փակ է, որ չի կարողանում գլխիկի համար անհրաժեշտ չափով բացուել, հետեւաբար առէջքը լարուելով`չի հասնում բաւարար պնդութեան»: Հոնորէ Գաբրիէլ Ռիկետի ՄԻՐԱԲՈ (Mirabeau, 1749-1791) — Կոմս: 1789 թ. Երրորդ դասի կողմից ընտրւեց Ֆրանսայի Ազգային ժողովի երեսփոխան: Յեղափոխութեան

գործիչ,

որ

դարձաւ

թագաւորական

պալատի

գաղտնի

գործակալ: Ստանիսլավ

Լուի

Մարի

ՖՐԵՐՈՆ

(Fréron,

1754-1802)

–

Ֆրանսացի

քաղաքական գործիչ եւ հրապարակախօս, Կոնվենտի անդամ: Թուլոն քաղաքի կոմիսար եղած շրջանին յայտնի է իր բացառիկ դաժանութեամբ: Խոշոր ունեցուածք է դիզել կաշառքով եւ յափշտա-կութեամբ: Բացայայտուելուց զգուշանալով` նպաստել է յակոբինեան դիկտատուրան տապալելուն: Հետագային եղել է թերմիդորեան բռնաճնշումների առաջնորդներից մէկը:

Մաքսիմիլիան Մարի Իզիդոր դը ՌՈԲԵՍՊԻԵՐ (Robespierre, 1758-1794) – Յակոբինեան առաջնորդ: 1793թ. յեղափոխական կառավարութեան փաստական ղեկավարն էր: Անմիջական դերակատարութիւն է ունեցել զանգուածային ահաբեկչութեան մէջ: Գլխատուել է թերմիդորականների ձեռքով: Ժորժ

Ժակ

ԴԱՆՏՈՆ

(Danton,

1759-1794)

–

Յակոբինեան

առաջնորդ:

Մահուան է դատապարտուել Յեղափոխական դատարանի կողմից եւ գըլխատուել է: Արամեանի ստեղծած տպագրական տառատեսակը — Այս տառատեսակը մինչեւ վերջերս օգտագործւում էր ձեռքի եւ լինոտիպային գրաշարուածքների մէջ:

Երբ

90-ականներին

հայ

իրականութեան

համակարգիչները,

բնականաբար,

տառատեսակներ:

Համակարգիչային

մէջ

յայտնուեցին

ստեղծուեցին

առաջին

համապատասխան

տառատեսակների

հեղինակները,

անշուշտ, տարբեր են իրենց ոչ միայն ճաշակով, այլեւ գիտելիքներով: Ոմանք ունէն նաեւ տարօրինակ մի ինքնավստահութիւն, որ կարելի է անուանել անտեղեակութեան ինքնավստահութիւն: Այդպիսիներն են որ փորձում են ժխտել հայերեն նշանագրերի սկզբունքներն ու օրինաչափութիւնները: Աւելին, 1922-ի Կրեմլի

դեկրետով

Հայերէնի

զեղծուած

Այբուբենն

են

հիմք

համարում

տառատեսակներ մշակելու համար եւ սա այն դէպքում, երբ համա-կարգիչային տեքնիկական կարողութիւնների շնորհիւ հնարաւոր է նուազագոյնի հասցնել հայ ժողովրդի զանգուածային անգրագիտութիւնը: 60-ականների լուսաւորութեան եւ ազատագրութեան խմորումների մէջ ներկայ էր Խաչատուր Աբովեանը — Տե՜ս Կարէն Ա. Սիմոնեան, «Վարք Աբովեան Խաչատուրի». Ե., 2002, 2008: Հոնորէ դը ԲԱԼԶԱԿ (Balzac, 1799-1850) – Ֆրանսացի գրող: Հեղինակ 90 վեպերով եւ պատմւածքներով բաղկացած «Մարդկային կատակերգութիւն» դարապատումի, որ ընդգրկում է «Շագրենի կաշին» (1830-31), «Էոժէնի Գրանդէ» (1833), «Հայր Գորիո» (1834-35), «Խորտակուած պատրանքներ» (1837-43) եւն վէպերը: ...ո՞րն էր զրոյցի նիւթը –

Եթէ Ընթերցողը

երբեւէ

նոյնիսկ ընթերցել է

Խաչատուր Աբովեանի «Վէրք Հայաստանի» վէպը, ապա միեւնոյն է, նստուածքը եղել է ոչ թէ հեղինակի խօսքը, այլ սովետական գրականագէտների մշակած

գաղափարաբանական ու քարոզչական կեղծիքը: Բայց խոստովանենք, որ Աբովեանի վէպը մեզ ծանօթ է այնքանով, որքանով նոյն սովետական գրականագէտները հատուածներ են մեզ մատուցել իրենց դասագրքերի մէջ: Իսկ այդ մի քանի հատուածներից հիմնականը եղել է Յաւելուածը որ, յիրաւի, հանրայայտ «Զանգի»ն է: Վէպի զանգուածային տպաքանակով հրատարակութիւնները բացատրական բառարաններ

չեն

ունեցել:

Իսկ

առանց

այդ

բառարանների

անհնար

է

ընդհանրապէս հասկանալ վէպի լեզուն, որ Քանաքեռի բարբառն է: Այսպիսով, կոմունիստական քարոզչութիւնը միտումնաւոր կերպով ստեղծում էր «մասսայականութեան» պատրանք` հնարաւորութիւն չտալով, սակայն, որ «մասսայական ընթերցողը» հաղորդակցուի Խաչատուր Աբովեանին: Երբ «Վէրք Հայաստանի» վէպը Ռիտէ Եանաուսկայտէի թարգմանութեամբ 80ականների երկրորդ կէսին հրատարակուեց լիտուաներէն, առիթ ունեցայ «Գրական Կամուրջներ» հեռատեսլային ամենամսեայ իմ հաղորդումներից մէկի ընթացքին գնահատելու այդ հրատարակութիւնը: Ռիտէի հետ զրոյցի ընթացքին նորից բացայայտուեց մի իրողութիւնը, թէ 19-րդ դարի հայ գրողներից շատերը օտար լեզուներով թարգմանուելիս աւելի հասկանալի են օտա՜ր ընթերցողին, քան բնագիրը` հայերին: Յամենայն դէպս, «Վէրքը…» լիտուաներէն եւ այն էլ ռուսական կայսրութեան փլուզմանը նախորդող իրադարձութիւնների օրերին հրատարակելը ոչ թէ լիտուանիացիներին նոյնպէս «ռըսի ոտքը օրհնել տալու» նպատակ էր հետապնդում, այլ` ճիշտ հակառակը` Խաչատուր Աբովեանի վէպով նրանք բացայայտում էին ռուսական գաղութարարութեան իրական դէմքը: Այսինքն այն, ինչը հայ ժողովուրդից խնամքով թաքցնում էին սովետական գրականագէտները` իրենց «աբովեանագիտութեամբ»: «Ռըսին գլխըներդ դուք ղուրբան չտաք: Ու էսպէս թշուառ, տարաբախտ մնաք...» — Տե՜ս Խաչատուր Աբովեան, ԵԼԺ, հ. Գ, էջ 302: Կամիլլո Բենզո ԿԱՎՈՒՐ (Cavour, 1810-1861) – Իտալական Risorgimento-ի առաջնորդ: 1852-61 թթ. (բացառեալ 1859 թ.) Սարդինայի թագաւորութեան նախարարապետ:

Իրականացրել

է

քաղաքացիական

բարեփոխութիւններ:

Ձգտել է Իտալիան միաւորել Սարդինայի թագաւորութեան շուրջ: Իտալիայի միացեալ թագաւորութեան վարչապետ (1861): Գրիգոր Մագիստրոս ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ (մօտ 990-1058) – Իմաստասէր, քաղաքա-

կան ու ռազմական գործիչ: Կառուցել է Ս. Աստուածածին (Բջնի), Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Կեչառիս), Ս. Ամենափրկիչ (Հաւուց թառ) եկեղեցիները: Զինուարական ջոկատներով սաստել է թոնդրակեցիների աստուածամերժ եւ բարոյալքող շարժումը: Հիմնել է ճեմարան, որտեղ դասաւանդել է ճարտասանութիւն, իմաստասիրութիւն, քերականութիւն, մաթեմատիկա: Հեղինակ «Թղթեր»ի, «Մեկնութիւն քերականին» եւն աշխատութիւնների: Կարապետ ԵԶԵԱՆ (1835-1905) – Բանասէր, պատմաբան: Պաշտօնավարել է ներքին գործերի, ապա` լուսաւորութեան նախարարութիւններում: Հրատարակել է Ղ. Ալիշանի «Այրարատ» եւ «Սիսական», Ղեւոնդի «Պատմութիւն», Յովհան Դարդելի «Ժամանակագրութիւն Հայոց» աշխատութիւնները: Հեղինակ «Պետրոս Մեծին հարաբերութիւնները հայ ազգին հետ» (1898), «Ներքին կեանք Հին Հայաստանի» (1864), «Ս. Էջմիածնի Մայր աթոռի եւ ռուսաց կառավարութեան յարաբերութիւնների ծագումը» (1904) աշխատասիրութիւն-ների: ՄԱՏԹԷՈՍ

Ա

ԿՈՆՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԵՑԻ

(1802-1865)

–

Հայաստանեայց

Առաքելական Եկեղեցու Կաթողիկոս (1858): Մինչ այդ` Կ. Պոլսի պատրիարք (1844-1848): Փորձել է վերանայել տալ ցարական «Պոլոժենիէ»ն: Նպաստել է Ս. Էջմիածնի ձեռագրերի ցուցակագրութեան գործին: ...մեծ բան է միշտ միեւնոյն մարդը լինելը – Սենեկա, «Նամակներ» (լատ.): Վիկտոր Մարի ՀԻՒԳՈ (Hugo, 1802-1885) – Ֆրանսացի գրող: Հեղինակ «Հերնանի»

(1829),

«Մարիոն

Դելորմ»

(1831),

«Ռիւ

Բլազ»

(1838)

թատրերգութիւնների, «Փարիզի Աստուածամօր տաճարը» (1831), «Թշուառներ» (1862), «Ծովի մշակները» (1866), «Մարդը որ ծիծաղում է» (1869), «Իննսուներեքը» (1874) վեպերի, «Արեւելեան եղանակներ» (1829), «Դարերի պատումը» (հ.հ. 1-3, 1859-1883) բանաստեղծութիւնների: ՄԵՆԱՆԴՐՈՍ (Ք.ա. մօտաւորապէս 343-291 թթ.) – Հին յունական բանաստեղծ եւ թատրերգակ: Մկրտիչ Ա ԽՐԻՄԵԱՆ, ՎԱՆԵՑԻ (Հայոց Հայրիկ, 1820-1907) — Կաթողիկոս Ամէնայն Հայոց, ազգային ազատագրութեան նախանձայոյզ եւ գործիչ: Հիմնադիր «Արծուի Վասպուրականի», «Արծուիկ Տարօնի» պարբերականների: Հեղինակ «Հրաւիրակ Արարատեան» (1850), «Հրաւիրակ երկրին աւետեաց» (1851), «Մարգարիտ արքայութեան երկնից» (1866), «Ժամանակ եւ խորհուրդք իւր» (1878),

«Պա-պիկ եւ թոռնիկ»

բարոյախօսական երկերի:

(1894)

չափածոյ

եւ իմաստասիրական

ու

…թողել էր… ականատեսի վկայութիւնը Նալբանդեանի բուն գործունէութեան մասին — «Երեւակ» պարբերականի 1861-ի 86 եւ 87 թուերի մէջ տպագրուած «Խայտառակութեան

քննութիւն»

եւ

«Նալբանդեանի

մէկ

նամակի

վրայ»

յօդուածների դէմ Միքայէլ Նալբանդեանը հանդէս եկաւ «Երկու խօսքով», որտեղ մասնաւորապէս գրել է. «Սկզբունքների համար մեզ տրուած սոցիալիստ, կարմիր հասարակապետական... եւ այլն, եւ այլն ածականների վերայ միօրինակ ժպտում ենք եւ շտապում ենք յայտնել, որ չենք ընդունում ոչինչ հեղինակութիւն...» (տե՜ս ԵԼԺ, 1983, հ. Դ, էջ 11): Ի դէպ, այս տողերից քիչ վեր Միքայէլ Նալբանդեանը գրել է նաեւ հետեւեալը. «...հայհոյութիւնների ընդդէմ ուրիշ բան չունինք ասելու, բացի այն խօսքերից, որ հռչակաւոր Ֆոքսը գրեց մի անգլիական Լորդի` „Sir, ձեր նամակը... ստացայ: Այդ նամակը առջեւս է այժմ, քառորդ ժամից կլինի քամակումս, որի մասին շնորհ ունիմ տեղեկութիւն տալ ձեզ“ (տե՜ս ԵԼԺ, 1983, հ. Դ, էջ 10): ՎԻԿՏՈՐ ԷՄԱՆՈՒԻԼ Բ (Vittorio Emanuele, 1820-78) — 1849-61 թւականներին` թագաւոր Սարդինայի թագաւորութեան, իսկ 1861-ից` միացեալ Իտալիայի առաջին թագաւոր: Ազգային ազատագրութեան պայքարի յաղթական աւարտից յետոյ

միացեալ

Իտալիան

դարձաւ

ոչ

թէ

հանրապետութիւն,

այլ

սահմանադրական թագաւորութիւն, որը եւ բարէբաստիկ ապագայ ապահովեց իտալացիներին: ԲՈՒՐԲՈՆՆԵՐ (ֆրանսերէն`Bourbons, իսպաներէն` Borbones)– Թագաւորական տոհմ, որ գահակալել է Ֆրանսիայում`1 589-1792, 1814-15, 1815-30 թթ., Սպանիայում` 1700-1800, 1814-68, 1874-1931 թթ. եւ 1975 թ. ի վեր: Ֆրանցիսկոս Երկրորդ ԲՈՒՐԲՈՆ (1836-1894)– Բուբոնների տոհմից սերող թագաւոր, որ տիրել է Երկու Սիցիլիաները 1859-1860 թթ.: Գահակալելիս` իր իշխանութեամբ հենուել է մատնութիւնների եւ ահաբեկչութեան վրայ: Յանուն Իտալիայի միասնութեան պայքարի ընթացքին, երբ 1860-ին իր հազարեակով կղզի ելաւ Ջ. Գարիբալդին, թագաւորը պատսպարուեց ի Գաեթ: Այնուհետեւ տարիներ շարունակ պայքարել է իր իշխանութիւնը վերահաստատելու համար, բայց ապարդիւն: Ալեքսանդր ԴԻՒՄԱ (Dumas, 1802-1870) – Ֆրանսացի գրող: Հեղինակը «Երեք հրացանակիրներ» (1844), «Թագուհի Մարգո (1845), «Կոմս Մոնթէ Քրիստո» (1845-46) եւ այլ բազմաթիւ վէպերի: Դրամ — деньги (ռուս.), money (անգլ.), para (թուրք.), pul (պարսկ.): Հայերէնի

բառամթերքի մէջ է եկել յունարէն - դրախմի բառից: Դրախմի-դրամ բացատրւում է որպէս կշռաչափ`երկու ունկ, կէս սիկղ, կամ կէս սատեր եւն: Երկրորդ նշանակութեամբ`որպէս դենար, փող եւն: Մատենագրութեան մէջ օգտագարծուել է վերոյիշեալ իմաստներով`«Դրամ առանձին զիւր պատկերն հարկաներ», «Զդրամ գտեալ ՜ի գանձս արքունի»: Հայերէնի

մէջ

դրամ-ի

հոմանիշներն

են`

փող,

ստակ:

Այնուհետեւ

բարդացումներ`դրամագլուխ, թղթադրամ, դրամատուն: Դրամ, деньги, money, para, pul — նշանակում են ընդհանուր հա-մարժէքի դեր կատարող հատուկ ապրանք: Ժամանակին այդ ապրանքը եղել է կենդանիների մորթին, ցորէնը, տնային կենդանիները, այնու-հետեւ ազնիւ մետաղները, որոնք այսօր շարունակում են մնալ որպէս հատուկ ապրանք, եւ ապա սովորական թուղթը, որ շրջանառութեան մէջ փոխարինում է հատուկ ապրանքին: Հետեւաբար, դրամի միաւորը անուանել դրամ` նոյնն է, թէ դոլարը կամ ստերլինգը կոչուի money կամ լիրան` para: Շփոթութեան աղբիւրը Աստուածաշունչն է, որտեղ Սուրբ Թարգմանիչները դրամ բառը օգտագործուել է չորս առիթով եւ ընդհանուր համարժէքի դեր կատարող հատուկ ապրանքի իմաստով: Այսպէս. «Դրամ մի առ գլուխ, կէս սկեղ ըստ սրբութեան սկեղն...» եւն (Ելք. ԼԸ. 26): «Դրամ ... յաւուր» (Տովբ. Ե. 20): «Կամ ո՞վ իցէ կին, որոյ իցեն դրամք տասն...» (Ղուկ. ԺԵ. 8): «Ուրախ լերուք ընդ իս, զի գտի զդրամն իմ զոր կորուսի» (Ղուկ. ԺԵ. 9): Վէպը գրելիս մտքիս ծայրով իսկ չէր անցնի, թէ երբեւէ հարկ կը լինի անդրադառնալ նաեւ «դրամ» բառիմաստին, որ պատահական թերուս մէկի առաջարկով կամ թելադրանքով դարձաւ Հայաստանի դրամական միաւորի անունը, այս փաստով իսկ բացայայտելով «գիտունների» համընդհանուր տգիտութիւնը: Հայերի համար դրամի, փողի կամ ստակի միաւորի աւանդական անունը արծաթն է: Օրսեթ-Հաուզ – Ալեքսանդր Գերցենի լոնդոնեան տունը: Վասիլի ԿԵԼՍԻԵՒ (Кельсиев, 1835-1872) – Ռուս յեղափոխական: Վտարանդի 1859 թւականից: Լոնդոնի ռուսական Ազատ տպարանի աշխատակից: Միքայէլ Նալբանդեանի

օգնականը

Թուրքիայում

ազատագրական

պայքար

կազմակերպելու համար: Հեռանալով յեղափոխական շարժումներից` 1867-ին վերադարձաւ Ռուսաստան: ...ես միշտ մնում եմ ինքզինքս. Հորացիոս, «Ուղերձներ» I, 1-25 (լատ.): Քվինտուս Փլակ ՀՈՐԱՑԻՈՍ (Horatius, Ք. ա. 65-8). Հռոմեացի բանաստեղծ:

Նրա «Բանաստեղծութեան գիտութիւնը» շարադրանքը կլասիցիզմի տեսական հիմքը դարձաւ: Հեղինակը «Յուշարձան» բանաստեղծութեան, որ հետագային ունեցել է բազմաթիւ ընդօրինակութիւններ մասնաւորապէս ռուս գրականութեան մէջ (Դերժավին, Պուշկին եւն): Տիտուս ԼԻՎԻՈՒՍ (Titus Livius, Ք. ա. 59 - Ք. յ. 17). Հռոմէացի պատմագիր: Հեղինակ «Հռոմի պատմութիւնը քաղաքի հիմնադրումից ի վեր» աշխատութեան: Կիպրոսի ֆրանսական Լուզինեա արքայատան շառաւիղների կողմից… Léon VI de LUSIGNAN-ը (1342‐1393, Նոյեմբեր 29) ֆրանսական Lusignan ազնուական տոհմի ներկայացուցիչն է որ եղել է Կիլիկեան Հայաստանի վերջին թագաւորը (1374-1375)։ Ըստ աւանդութեան Լուզինեա (Lusignan) տոհմի հիմնադիրն է Մելիւզինը: Mélusine նշանակում է «հրաշք» կամ «ծովի մուժ»: Lusignan տոհմը նրան անուանում է «Mère Lusigne», այսինքն «Լիւզինի Մայր»: Պատկերում են որպէս մի կին, որ գօտկատեղից վար ձուկ է. երբեմն թեւերով, երբեմն երկու պոչով: Ամուսնանում է մահկանացուի հետ, սակայն պայմանով որ ամուսինը իրեն երբէք պէտք չէ տեսնի կենդանական ամբողջութեամբ: ...ոչինչ չի արուած, եթէ անհրաժեշտ է դարձեալ ինչ որ բան անել. Լուկիանոս, II- 657 (լատ.): Լուկիանոս ՍԱՄՈՍԱՏՑԻ (մօտ 120 - մօտ 190). Յոյն գրող: Հեղինակ «Աստւածների զրոյցները», «Զրոյցներ մեռեալների թագաւորութեան մէջ» գրքերի: ...եթէ նա չունենար... Փարիզի մէջ ամուր պահող... մի ուժ...— Ակնարկը ֆրանսացի երգչուհի Փօլին Վիարդոյի (1821-1910) մասին է, որի հետ Ի. Տուրգենեւը երկար տարիներ մտերիմ հարաբերութիւնների մէջ է եղել: Ինկվիզիտոր — Inquisitio-ի` հաւատաքննութեան (լատ.) գործակալ: 13-19-րդ դարերին

կաթողիկէ

եկեղեցու

դատա-ոստիկանական

հիմնարկութիւն,

որ

պայքարում էր հերետիկոսութեան դէմ: Դատաքննութիւնը գաղտնի էր եւ մարմնական չարչարանքների կիրառութեամբ: Սովորաբար հերետիկոսները դատապարտւում էին ողջակիզումի` խարոյկի վրայ: Խուան

Լուիս

ՎԻՎԷՍ

(Vives,

իսպանացի մտածող, մանկավարժ:

1492-1540).

Վերածննդի

դարաշրջանի

Լեոն ՖՈՇԷ (Fauchet, 1744-1793). Ֆրանսացի քաղաքական գործիչ, լրագրող եւ տնտեսագէտ: Ազատ առեւտրի կողմնակից: Հե-ղինակ «Ակնարկներ Անգլիայի մասին» (1844) գիրքը: Ալեքսանդր

ԲՈՒՏԿՈՎՍԿԻ

«Մետաղադրամագիտութիւն

կամ

(Бутковский). Հին.

Միջին

Պատմաբան: եւ

Նոր

Հեղինակ

դարաշրջանների

մետաղադրամների պատմութիւն» (1861) եւ «Վեստալուհիներ. Հռոմի անարատ կոյսերը» (1862) գրքերի: Թոմաս Բաբինգթոն ՄԱՔՈԼԷՅ (Macaulay, 1800-1859). Անգլիացի պատմաբան, հրապարակախօս եւ քաղաքական գործիչ: «Անգլիայի պատմութիւնը» (հ.հ. 1-5, 1849-61) բազմահատոր աշխատասիրութեան հեղինակ: Հենրի Թոմաս ԲՈՔԼ (Buckle, 1821-1862). Անգլիացի պատմաբան: Հեղինակ «Քաղաքակրթութեան պատմութիւնը Անգլիո մէջ» աշխատութեան (1857-61, ռուսերէն թարգմանութիւնը`1861): Գեորգ

Գոթֆրիդ

ԳԵՐՎԻՆՈՒՍ

(Gervinus,

1805-1871).

Գերմանացի

պատմաբան, գրականագէտ: 1815-1848 թւականների Եւրոպայի պատմութեան մասին աշխատութիւնների մէջ համակրանքը եղել է ազատագրական շարժումների նկատմամբ: Ֆրիդրիխ պատմաբան:

Քրիստոֆ

ՇԼՈՍԵՐ

(Schlosser,

Հեղինակը

«Համաշխարհային

1776-1861).

պատմութիւն»

Գերմանացի

19-հատորանոց

աշխատութեան: Ստեփանոս Նազարեանի հետ Միքայէլի հարաբերութիւնները վատացել եւ հասել են խոր տարաձայնութիւնների.— Այս նոյն բամբասանքները սիրով կրկնել են սովետական գրականագէտները եւ խնդիրն այնպէս են ներկայացրել, թէ տարաձայնութիւնների առիթն էլ եղել է գաղափարական գետնի վրայ, քանի որ, Նալբանդեանը, իբրեւ թէ, հակառակ Նազարեանի` եղել է յեղափոխականդեմոկրատ եւ անաստուած-մատերիալիստ: «Աղցմիքը» աշխարհաբարի է վերածել հայ գրականութեան երախտաւոր Մկրտիչ ԽԵՐԱՆԵԱՆԸ (1899-1970): Աղցմիք էին կոչւում շարականները, որոնք Մեծ Պասին չէին երգւում:

ԱՄՓՈՓ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒ ԹԻՒ Ն Այվազեան Գ., Պատմութիւն Խալիպեան ուսումնարանին ազգիս Հայոց, Տփխիս, 1880: Բարխուդարեան Վ., Նոր Նախիջեւանի Հայկական գաղութի պատմութիւն (1779-1861), Ե., 1967: Ինճիկեան Ա., Միքայէլ Նալբանդեանի կեանքի եւ գործունէու-թեան տարեգրութիւնը, Ե., 1980: Լեո, Ստեփանոս Նազարեանց, Ա եւ Բ հատորներ, Թիֆլիս, 1902: Յովհաննիսեան Ա., Նալբանդեանը եւ նրա ժամանակը, Ա եւ Բ հատորներ, Ե., 1955-1956: Միքայէլ Նալբանդեանցի Երկերը, Ա եւ Բ հատորներ, Ա. Զամինեանի առաջաբանով, Դոնի Ռոստով, 1903: Նազարեան Ստեփանոս, Երկեր, Թիֆլիս, 1913: Նազարեան Ստեփանոս, Նամականի, Ե., 1969: Նալբանդեան Միքայէլ, Երկերի լիակատար ժողովածու չորս հատորով, Ե, 1940-1949: Նալբանդեան Միքայէլ, Երկերի լիակատար ժողովածու վեց հատորով, Ա, Բ, Գ եւ Դ հատորներ, Ե., 1979-1983: Նալբանդեան Միքայէլ, Ընտիր Երկեր, Ե., 1953: Նալբանդեան Միքայէլ, Վաւերագրերի ժողովածու, Ե., 1956: Շահազիզ Ե., Դիւան Միքայէլ Նալբանդեանի, Ե., 1932: Շահազիզ Ե., Միքայէլ Ղազարեան Նալբանդեանց, Մ., 1897: Շահազիզ Ե., Նոր Նախիջեւանի ուսումնական գործի անցեալը, Նոր Նախիջեւան, 1894: Շահազիզ Ե., Նոր Նախիջեւանը եւ նոր նախիջեւանցիք, Թիֆլիս, 1903: Շահազիզ Ե., Պատմական պատկերներ, Թիֆլիս, 1903: Շահազիզ Ե., Տէր Գաբրիէլ Պատկանեանց, Թիֆլիս, 1910: Շտիկեան Սուրէն., Ստեփան Ոսկան, (անտիպ): Պատկանեանց Գ., Յիշատակարան, Ձեռագիր, Երեւանի Գրականութեան եւ արուեստի թանգարան: Պատկանեանց Գ., Պատմութիւն Նոր Նախիջեւանի, Նոր Նախիջեւան, 1917: Պողոսեան Հ., Զէյթունի պատմութիւնը, 1409-1921 թթ., Ե., 1969: Սիւլիւկ (Ռափայէլ Պատկանեան), Նոր Նախիջեւանի հիմնարկութեան պատմութիւնը, Թիֆլիս, 1879: Տէր Աստուածատուրեան, Յովհ., Միքայէլ Նալբանդեանց, Թիֆլիս, 1908: Տէր Գրիգորեան Մ., Միքայէլ Նալբանդեանցի համառօտ կենսագրութիւնը, Ս. Պետերբուրգ, 1868: Áàêóíèí Ì. À., Ñîáð. ñî÷. è ïèñåì, ò. III è IV. Ì. 1935. Ãàðèáàëüäè Äæ., Ìåìóàðû, Ì., 1966. Ãåðíåò Ì. Í., Èñòîðèÿ öàðñêîé òþðüìû, ò. II, Ì., 1946. Ãåðöåí À. È., Ñîáð. ñî÷. â 30-òè òîìàõ. Òò. X-XII, XV-XXVII. Ãåðøåíçîí Ì., Îáðàçû ïðîøëîãî. Ì., 1912. Èñòîðèÿ Èòàëèè. Â 3-õ ò. Ì., 1970.

Ëåìêå Ì., Î÷åðêè îñâîáîäèòåëüíîãî äâèæåíèÿ øåñòèäåñÿòûõ ãîäîâ. ÑÏá., 1908. Ëåìêå Ì., Ïîëèòè÷åñêèå ïðîöåññû â Ðîññèè 1860-õ ãã. (ïî àðõèâíèì äîêóìåíòàì). Ì. Ï.ú, 1923. Ëåíêîâ ß. È., Ðåâîëþöèîííàÿ áîðüáà À. È. Ãåðöåíà è Í. Ï. Îãàðåâà è òàéíîå îáùåñòâî "Çåìëÿ è Âîëÿ" 1860-õ ãîäîâ. Ì., 1964. Ëèòåðàòóðíîå íàñëåäñòâî Ãåðöåíà. À. È. Ãåðöåí,

ò. 41-42. Ì., 1941.

Ëèòåðàòóðíîå íàñëåäñòâî, ò. 25-26. Ì., 1936. Ëèòåðàòóðíîå íàñëåäñòâî, Ðåâîëþöèîííûå äåìîê-ðàòû, ò. 67. Ì., 1959. Ñåðíî-Ñîëîâüåâè÷ Í. À., Ïóáëèöèñòèêà, ïèñüìà. Ì., 1963. Òóðãåíåâ È. Ñ., Ñîáð. ñî÷. â 12-òè òîìàõ. Ò. IX-XII. Òó÷êîâà-Îãàðåâà Í. À., Âîñïîìèíàíèÿ. Ì., 1959. Øåëãóíîâ Í. ß., Âîñïîìèíàíèÿ. Ì., 1967. Ýéäåëìàí Í. ß., Òàéíûå êîððåñïîíäåíòû "Ïîëÿðíîé Çâåçäû". Ì., 1966.