«Το καπλάνι της βιτρίνας»
της Άλκης Ζέη
Γενικά για το έργο • Είναι το πρώτο μυθιστόρημα της Άλκης Ζέη • Πρωτοεκδόθηκε το 1963 , ενώ η συγγραφέας ήταν εξόριστη, ως πολιτική πρόσφυγας στη Μόσχα. • Υπήρξε έργο - σταθμός για την ελληνική παιδική λογοτεχνία , μια και για πρώτη φορά θίγονται μέσα σε ένα βιβλίο για παιδιά θέματα πολιτικής και κοινωνικής φύσεως. • Αποτελεί ένα διαχρονικό βιβλίο που διαβάζεται από τις νέες γενιές παιδιών και ξαναδιαβάζεται από τις παλιότερες. • Έχει πάρει διεθνείς διακρίσεις, έχει κυκλοφορήσει έως σήμερα σε 33 χώρες, σε 37 ξένες εκδόσεις, μεταφράστηκε σε 23 διαφορετικές γλώσσες
Ο τίτλος του: Τι είναι το καπλάνι; • Το καπλάνι, είναι το ομοίωμα μιας τίγρης που υπάρχει στην πραγματικότητα και βρίσκεται σήμερα στο Παλαιοντολογικό Μουσείο στους Μυτιληνιούς της Σάμου.
Εποχή στην οποία αναφέρεται •
• • •
•
Είναι η δικτατορία της 4ης Αυγούστου, η δικτατορία του Μεταξά, μια ταραγμένη περίοδο όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για την Ευρώπη . Γίνεται επίσης αναφορά στον ισπανικό εμφύλιο, στον Χίτλερ και στη φασιστική Γερμανία. Η συγγραφέας μέσα από τα μάτια ενός οκτάχρονου παιδιού μας δίνει τη διαφορά του φασισμού και της δημοκρατίας. Στα απολυταρχικά καθεστώτα, όπως και στη δικτατορία του Μεταξά, κυνηγούσαν ανθρώπους που αντιδρούσαν στα πιστεύω τους, τους βασάνιζαν και αν δεν τους σκότωναν τους οδηγούσαν στην εξορία. Χώριζαν γονείς από τα παιδιά τους χωρίς να τους ενδιαφέρει, έμπαιναν στα σπίτια με το έτσι θέλω, έπαιρναν από τις βιβλιοθήκες βιβλία που θεωρούσαν επικίνδυνα και τα έκαιγαν στις πλατείες των πόλεων αναγκάζοντας τα παιδιά αλλά και τους υπόλοιπους κατοίκους να παρακολουθούν την καύση. Ίδρυσαν την Εθνική Οργάνωση Νέων. Τους μάθαιναν να λατρεύουν τον δικτάτορα και τις ιδέες του, να κάνουν πράξεις που τις χαρακτήριζαν γενναίες και ηρωικές, ενώ ουσιαστικά μόνο ντροπή και θλίψη θα έπρεπε να προκαλούν.
•
• •
•
Όσον αφορά την εκπαίδευση, έκαναν διακρίσεις . Διαφορετικά συμπεριφέρονταν στα πλούσια και στα φτωχά παιδιά. Στα ιδιωτικά σχολεία το παιδί του πλούσιου, ακόμα κι αν δεν το άξιζε, έπαιρνε καλύτερο βαθμό από το παιδί του φτωχού. Αν υπήρχαν υπόνοιες ότι ο πατέρας κάποιου μαθητή είναι εναντίον του καθεστώτος, τον απέβαλλαν, αφού πρώτα τον ρεζίλευαν σε όλο το σχολείο. Όπως έγινε στο βιβλίο με τον Αλέξη. Γενικά υπήρχε φόβος. Παράδειγμα ο πατέρας της Μέλια που ήταν δημοκρατικός, συνέχεια έσκυβε το κεφάλι και δεχόταν τις έμμεσες απειλές του διευθυντή του, γιατί διαφορετικά θα έχανε τη δουλειά του. Η οικογένεια της Μέλια θεωρούσε ντροπή να συμμετάσχει η Μυρτώ στην ΕΟΝ, παρόλο που η μικρή το ήθελε και χαιρετούσε με ενθουσιασμό κάθε λίγο και λιγάκι φασιστικά μπροστά στον καθρέπτη. Το αθώο της μυαλό έβλεπε τη συμμετοχή της σε αυτή την ομάδα σαν κάτι πολύ καλό και τιμητικό και της άρεσε που θα ήταν με τους δυνατούς και όχι με τους αδύνατους. Μάλιστα έφτασε στο σημείο να τσακωθεί και να απομακρυνθεί από την αδερφή της, γιατί εκείνης δεν της άρεσε αυτή η οργάνωση και τα θεωρούσε όλα αυτά βλακείες. Υπήρχαν οι δημοκρατικοί που αντιδρούσαν στην ΕΟΝ και στην καύση των βιβλίων και τα θεωρούσαν όλα αυτά επικίνδυνα και παράλογα και υπήρχαν και αυτοί που τα δέχονταν και έκαναν τεμενάδες στον Μεταξά και στους ανθρώπους του, όπως στο βιβλίο ο κ. Καρανάσης και άλλοι πλούσιοι του νησιού.
Η περίληψη του βιβλίου •
•
Η Μέλια και η Μυρτώ είναι δύο αδερφούλες 8 και 10 χρονών που ζουν μαζί με τους γονείς τους, τον παππού τους, την αδερφή του και τη Σταματίνα, την κοπέλα που βοηθά στις δουλειές του σπιτιού, στη Σάμο. Ο πατέρας εργάζεται στην τράπεζα, οι γυναίκες ασχολούνται με τις δουλειές του σπιτιού, ενώ ο παππούς, όταν δεν κλείνεται στο δωμάτιό του να διαβάσει τους αρχαίους του, όπως αποκαλεί τα βιβλία του η Μέλια, ασχολείται με την ανατροφή των εγγονών του και την εκπαίδευσή τους. Τα κορίτσια δεν έχουν πάει ακόμα σχολείο. Ο παππούς τους είναι εκείνος που τα μορφώνει κατ'οίκον. Ο χειμώνας περνά βαρετά για τις δύο αδερφές, αφού ουσιαστικά είναι συνέχεια στο σπίτι και δεν έχουν φίλους. Η μόνη χαρά τους είναι, όταν η Σταματίνα ανοίγει το σαλόνι για να το καθαρίσει, και εκείνες κρυφά από τη θεία τους μπαίνουν μέσα και θαυμάζουν το καπλάνι, που βρίσκεται βαλσαμωμένο σε μια μεγάλη βιτρίνα. Το καπλάνι, το παιδικό τους μυαλό το έχει συνδέσει με επικίνδυνες ιστορίες γεμάτες περιπέτεια και δράση, ιστορίες που τους διηγείται κάθε καλοκαίρι ο μεγάλος τους ξάδερφος, ο Νίκος, που σπουδάζει στην Αθήνα. Ιστορίες που άλλες φορές τελειώνουν ευχάριστα και αυτό γίνεται, όταν το καπλάνι έχει ανοιχτό το γαλάζιο του μάτι και άλλες φορές θλιμμένα. Τότε το καπλάνι έχει ανοιχτό το μαύρο του μάτι και κοιτά τους πάντες με θυμό.
•
•
•
Ο Νίκος επισκέπτεται την οικογένεια του τα καλοκαίρια, όταν οι δύο αδερφές φεύγουν μαζί με τους υπολοίπους και πάνε στη θάλασσα σε ένα εξοχικό σπίτι που έχουν στο Μαλαγάρι, μια παραθαλάσσια περιοχή του νησιού. Εκεί η Μυρτώ και η Μέλια περνούν σχεδόν όλη τη μέρα τους έξω τρέχοντας μαζί με τους φίλους τους στις πλαγιές του Μαλαγαριού, παίζοντας στις παραλίες και κάνοντας μπάνιο. Και βέβαια αρχηγός τους σε όλες αυτές τις σκανταλιές και στα παιχνίδια είναι ο Νίκος. Και όταν τα παιδιά κουράζονται, μαζεύονται στην παραλία και εκεί ο Νίκος τους διηγείται ιστορίες με το καπλάνι. Όλα αυτά μέχρι μια ζεστή μέρα του Αυγούστου του 1936 τότε που όλα άλλαξαν στις ζωές των δύο αδερφών. Κάτι συνέβη εκείνη τη μέρα, έγινε δικτατορία, τους είπε η Σταματίνα, και αυτή η δικτατορία άλλαξε τη ζωή της οικογένειας. Ο Νίκος πλέον δεν μπορεί να τους κάνει παρέα στα παιχνίδια τους, γιατί τον κυνηγούν. Τα κορίτσια αποφασίστηκε να τα στείλουν στο ιδιωτικό σχολείο του κυρίου Καρανάση και ενώ η Μυρτώ γοητεύεται από αυτά που βλέπει και θέλει να γίνει φαλαγγίτισσα, η Μέλια μόνο αηδία και αποστροφή αισθάνεται με τον τρόπο που συμπεριφέρεται ο κύριος Καρανάσης στα παιδιά που είναι με υποτροφία στο σχολείο του και ιδιαίτερα στο φίλο της τον Αλέξη. Και το συναίσθημα αυτό μεγαλώνει περισσότερο, όταν βλέπει να καίνε στην πλατεία της πόλης βιβλία και ανάμεσα σε αυτά βρίσκονται και οι αρχαίοι του παππού της όπως και τα συγγράμματα του πατέρα του Αλέξη που είναι συγγραφέας. Και η μικρή Μέλια δεν μπορεί να καταλάβει γιατί η δικτατορία φέρεται με αυτόν τον τρόπο σε ανθρώπους καλούς και μορφωμένους. Όπως δεν μπορεί να καταλάβει γιατί έχει θυμώσει και με το καπλάνι, το οποίο μια μέρα της επιφυλάσσει μια έκπληξη κάτι που θα την οδηγήσει στον ξάδερφό της τον Νίκο και εκείνη χωρίς να το ξέρει θα γίνει συνεργός του στα σχέδια του για μια καλύτερη ζωή χωρίς τυράννους και δικτάτορες.
Οι πρωταγωνιστές .
•
Πρόκειται για μια τυπική μεσοαστική οικογένεια της εποχής
•
Ο πατέρας : δουλεύει στην τράπεζα, είναι δημοκρατικός, αλλά από αυτούς που φοβόνται να το δηλώσουν και σκύβουν το κεφάλι τους έχοντας σαν δικαιολογία την οικογένειά τους και το καλό των δικών τους. Αγαπά τα παιδιά του, συνεχώς όμως τα βάζει κανόνες και περιορισμούς, που οι μικρές δεν τους ακολουθούν. Η μητέρα: είναι νοικοκυρά, μια απλή μεσοαστή γυναίκα της εποχής, με δημοκρατικές ιδέες, που προσπαθεί διακριτικά να κρατήσει ισορροπίες μέσα στην οικογένειά της, ανάμεσα στα διαφορετικά πιστεύω, να στηρίξει τα παιδιά της, να κρατήσει τις αρχές της μέσα σε ένα κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον που ολοένα δυσκολεύει και σκοτεινιάζει, καθώς ο πόλεμος πλησιάζει. Ο παππούς: διαφορετικός από τους τυπικούς παππούδες, αφού ξέρει γράμματα και αντί για παραμύθια διδάσκει στα εγγόνια του την ιστορία της χώρας, μύθους και θρύλους από την αρχαιότητα. Ο παππούς είναι συνειδητοποιημένος, καλλιεργημένος, πολιτικοποιημένος και με διάθεση προσφοράς. Η σχέση των κοριτσιών με τον παππού είναι πολύ σημαντική. Εκτός από δάσκαλός τους είναι και το άτομο που προσπαθεί να τις ευαισθητοποιήσει στα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα.
•
•
•
•
•
Ο Νίκος: ο επαναστάτης ξάδερφος που ονειρεύεται ένα καλύτερο μέλλον, χωρίς δικτάτορες, φασισμό, χωρίς κυνηγητό και καταπάτηση των ελευθεριών. Το καθεστώς τον κυνηγά για αυτές του τις ιδέες. Ο Νίκος που στο τέλος καταφέρνει να φύγει στην Ισπανία και να πολεμήσει για τη δημοκρατία Ο νεαρός θείος Νίκος καθιστά αισθητή την προσδοκία για ένα καλύτερο μέλλον. Είναι το πρόσωπο που επηρεάζει περισσότερο τα δύο κορίτσια τα οποία και θέλουν να του μοιάσουν. Η Μέλια: Είναι η μικρή κόρη της οικογένειας που ονειροπολεί ακούγοντας τις διάφορες ιστορίες από τον παππού και το Νίκο και θέλει να γίνει συγγραφέας. Είναι πιστή στο δημοκρατικό πνεύμα της οικογένειας, βοηθά τους φίλους της, τον ξάδελφό της Μυρτώ: Είναι η μεγάλη αδελφή, έξυπνη και κάπως εγωίστρια και ματαιόδοξη Με ο αθώο της μυαλό βλέπει τη συμμετοχή της στην Εθνική Οργάνωση Νέων σαν κάτι πολύ καλό και τιμητικό. θέλει να γίνει αρχηγός, της αρέσει να είναι με τους δυνατούς, έχει εντυπωσιαστεί με τα μεγάλα λόγια τους. Καταλαβαίνει όμως στο τέλος το λάθος της.
Η γλώσσα- το ύφος του βιβλίου •
•
Η γλώσσα είναι απλή, καθημερινή, με λέξεις της τοπικής κοινωνίας και λέξεις που δημιουργούν τα ίδια τα παιδιά για να επικοινωνούν. Έχουν ένα δικό τους κώδικα, μια γλώσσα συνθηματική που μόνο αυτές καταλάβαιναν για να μιλάνε για τα συναισθήματά τους. Κάθε βράδυ οι δύο αδερφές ρωτάν η μια την άλλη: ΕΥΠΟ; (πολύ ευχαριστημένη). ΛΥ-ΠΟ; (πολύ λυπημένη). Υπάρχει ζωντάνια, παραστατικότητα, αμεσότητα στη γραφή. Υπάρχουν πολλοί διάλογοι , οι περιγραφές δεν κουράζουν. Το βιβλίο δεν πλατειάζει, δε δίνει πληροφορίες χωρίς νόημα, αντίθετα περνά πολλά μηνύματα
Μας άρεσε • •
• • •
«Το καπλάνι της βιτρίνας» είναι ένα μυθιστόρημα, γεμάτο δράση, με έντονα συναισθήματα και εξαιρετική περιγραφή τοπίων και γεγονότων. Εκεί που όλα ήταν ένα παιχνίδι, ξαφνικά το παιχνίδι σοβάρεψε και η περιπέτεια έγινε αληθινή. έχει πολλές σκηνές γεμάτες ρεαλισμό και οι περιπέτειες των δύο κοριτσιών κρατούν τους αναγνώστες σε αγωνία μέχρι το τέλος. Η παιδική αφέλεια και αθωότητα, η συγκίνηση και το χιούμορ πρωταγωνιστούν και μας μιλούν για τη φιλία, την ανθρωπιά και τη δημοκρατία, αξίες ανεκτίμητες. Η Άλκη Ζέη με την εξαιρετική γραφή της μας έκανε να ταυτιστούμε με την αθώα ματιά των παιδιών και να δούμε σύνθετα γεγονότα με τρόπο απλό και καίριο.