«Ο ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΘΡΗΝΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΑΠΟ ΤΟΝ
ΟΜΗΡΟ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ»
ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΕΠΙΤΑΦΙΟΙ ΘΡΗΝΟΙ Ο θρήνος για ένα αγαπημένο πρόσωπο που πέθανε είναι μια πανάρχαια συνήθεια. Ήδη στα ομηρικά κείμενα ανάμεσα στα ταφικά έθιμα περιλαμβάνεται και ο θρήνος , όπως για παράδειγμα το αρχαίο μοιρολόγι για τον νεκρό Έκτορα, που πέθανε ηρωικά. Σκύβουν πάνω από το λείψανο , αγκαλιάζουν το κεφάλι του νεκρού και κλαίνε, τραβάνε τα μαλλιά τους και λένε η καθεμιά το δικό της θρηνητικό λόγο , που έχει αυτοσχέδιο και προσωπικό χαρακτήρα. Την ίδια στιγμή στέκονται παρά δίπλα οι επαγγελματίες θρηνωδοί, θρήνων έξαρχοι κατά τον Όμηρο, που λένε θρηνητικά τραγούδια με τη συνοδεία αυλού. Στα τραγούδια αυτά ο λαός που παρευρίσκεται απαντά με κλάματα και φωνές. Στα παραπάνω θρηνητικά έθιμα μπορούμε να προσθέσουμε και τη συνήθεια να ρίχνουν οι ζωντανοί στάχτη στο πρόσωπό τους για να δείξουν το πένθος τους, όπως κάνει ο Αχιλλέας για το θάνατο του Πάτροκλου. Η ύπαρξη των συνηθειών αυτών τεκμηριώνεται όχι μόνο από το ομηρικό κείμενο, αλλά και από σχετικές παραστάσεις αγγείων της ομηρικής εποχής.
ΤΑΦΗ ΕΚΤΟΡΑ
Συστατικό στοιχείο του τελετουργικού της ταφής είναι ο θρήνος. Τον νεκρό Έκτορα θρήνησαν η γυναίκα του, η μητέρα του και η Ελένη, καθεμιά τονίζοντας διαφορετικές πτυχές της προσωπικότητάς του, το πώς οι ίδιες τον έβλεπαν, αλλά και τις συνέπειες που θα είχε γι' αυτές ο θάνατός του. Το θρήνο τους ακολούθησε ο θρήνος των υπόλοιπων γυναικών του παλατιού. Το τελετουργικό της ταφής του Έκτορα έγινε σύμφωνα με τα νενομισμένα: με το κάψιμο του σώματος του Έκτορα, το σβήσιμο της πυράς, τη συγκέντρωση των οστών, το τύλιγμά τους σε πορφυρό και μαλακό ύφασμα, την τοποθέτησή τους σε κατάχρυση θήκη, ύστερα σε λάκκο που καλύφθηκε με πέτρες και από πάνω με χώμα. Στη συνέχεια παρατέθηκε νεκρόδειπνο, δεν τελέστηκαν όμως νεκρικοί αγώνες, όχι μόνο γιατί δεν ταίριαζαν με την κατάσταση πολιορκίας και με τη σύντομη ανακωχή, αλλά και γιατί ο ποιητής με τις επιλογές του έδωσε όλη την έμφαση στην ίδια την ταφή, προσφέροντας ιδιαίτερα εσωτερικές σκηνές και ένα ήρεμο και απλό κλείσιμο.
Εικαστικές αναπαραστάσεις του άψυχου σώματος του Έκτορα μέσα από πίνακες ζωγραφικής.
ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ
Τα μοιρολόγια αποτελούν είδος δημοτικού τραγουδιού και είναι κομμάτι της λαϊκής ποίησης των νεότερων Ελλήνων. Είναι θρηνητικό τραγούδι που λέγεται κατά το ξενύχτισμα και την κηδεία του νεκρού και αποτελεί θρήνο για τη μοίρα του αποθανόντος. Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η έξαρση φαντασίας και οι αμέτρητες προσωποποιήσεις του θανάτου. Η σύνθεση του μοιρολογιού είναι αυτοσχέδια, δηλαδή είναι αποτέλεσμα μιας στιγμιαίας έμπνευσης, και προσαρμόζεται σύμφωνα με το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται ο λαϊκός δημιουργός. Το μοιρολόγι είναι, δηλαδή, ένας νεκρώσιμος ποιητικός αυτοσχεδιασμός εμπνευσμένος από τον πόνο. Τα μοιρολόγια ως τραγούδια έχουν αργό ρυθμό και τραγουδιούνται με μακρόσυρτη φωνή, που μοιάζει με κλάμα από γυναίκες επαγγελματίες μοιρολογίστρες.
Στη νεοελληνική ποίηση ο άδικος χαμός νέων που αγωνίστηκαν για τα ιδανικά τους και ο θρήνος της μάνας που έμεινε πίσω έχουν εμπνεύσει αρκετούς λογοτέχνες να γράψουν θρηνητικά ποιήματα και άλλους τόσους σημαντικούς συνθέτες να τα μελοποιήσουν. Ένα τέτοιο ποίημα είναι «ο θρήνος της μάνας» του Ηλία Σιμόπουλου σε μελοποίηση του Γιάννη Σπανού όπου η μητέρα αρνείται να δεχτεί και να αντιμετωπίσει το θάνατο του γιού της. Ωστόσο, η πιο γνωστή ποιητική σύνθεση με αυτό το θέμα είναι ο «Επιτάφιος» του Γιάννη Ρίτσου, που μελοποιήθηκε από το Μίκη Θεοδωράκη, όπου η μητέρα ως σύγχρονη Εκάβη αντιμετωπίζει με γενναιότητα το τραγικό γεγονός και υπόσχεται να συνεχίσει τον αγώνα του γιού της για δικαιοσύνη και ισότητα. Σε κάθε περίπτωση ο θρήνος λειτουργεί ψυχοθεραπευτικά, γιατί βοηθάει π.χ. τη μητέρα να βιώσει και να συνειδητοποιήσει την τραγική απώλεια και σταδιακά να αποδεχτεί τα νέα δεδομένα στη ζωή της και να «προχωρήσει».
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΘΡΗΝΩΔΟΙ ΑΛΛΟΤΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ
ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ
ΕΛΛΑΔΑΣ
Σημαντικό κομμάτι της ελληνικής παράδοσης είναι το μοιρολόι, τα θλιβερά εκείνα τραγούδια που τραγουδούσαν οι οικείοι του νεκρού μαζί με τη μοιρολογίστρα, επάγγελμα που έχει πια εκλείψει. Ευρύτατα διαδεδομένη ήταν κατά την αρχαιότητα η συνηθεία της μισθώσεως επαγγελματιών γυναικών θρηνωδών. Αν και οι γυναίκες αυτές αμοίβονταν συνήθως με τροφές ή ενδύματα, σπάνια δε με χρήματα, δεν απολάμβαναν εκτιμήσεως από το λαό.
ΘΡΗΝΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝ/ΠΟΛΗΣ
Οι θρήνοι για την άλωση, γνήσια δημιουργήματα της λαϊκής έμπνευσης, εκφράζουν τη θλίψη των «Ρωμιών» για το «πάρσιμο της Πόλης απ’ τους Οθωμανούς» αλλά και την ελπίδα της επανάκτησης των «αλησμόνητων πατρίδων». Θλίψη και ελπίδα δένονται αρμονικά σε ήχους αργούς και μελικούς. Άλλοτε όμως οι ήχοι τους έρχονται σε αντίθεση με τα λόγια τους και είναι χαρμόσυνοι. Αυτό, όπου έγινε, έγινε σκόπιμα, για να μπορούν τα τραγούδια αυτά να τραγουδιούνται από τους Έλληνες στα πανηγύρια τους, χωρίς να δίνουν στόχο για το περιεχόμενό τους, αλλά αντίθετα να δίνουν την αίσθηση πως επρόκειτο για τραγούδια γιορτινά, κατά πως πρόσταζε η περίσταση, ώστε να μη δίνουν στόχο στους Τούρκους, οι οποίοι πλέον επέβλεπαν κάθε κίνηση τους και να μπορούν ταυτόχρονα τα τραγούδια αυτά να περνούν, απαρατήρητα από τον κατακτητή, από στόμα σε στόμα από γενιά σε γενιά.
«Από την Πόλη ως τη Σαλλονίκη, Χρυσός αητός βγήκε να γκιζιρήσει Χρυσός αητός βγήκε να γκιζιρήσει, νούδι γκιζιρούσι, νούδι κι πετούσι Μον΄ περπατούσι κι ηλεγεν Ελένη μ’ πήραν την πόλ’ πήραν τη Σαλλονίκη Πήραν την Πολ’ πήραν την Σαλλονίκη, πήραν το Μέγα Μοναστήρι Πω χει τριακόσια σήμαντρα Ελένη μ’ κι ηξήντα δυο καμπάνες Κι ηξήντα δυο καμπάνες και χίλιους καλογέρους» (Καρδίτσας)
«Ισείς πουλιά μ’ πιτούμενα, πιτάτι στουν αέρα Χαμπέρ να πάτι στο Μοριά, χαμπέρι στην Ελλάδα: «Τούρκοι την Πόλη πήρανε», πήραν τη Σαλλονίκη Πήραν και την’ Αγια Σοφιά, το μέγα μοναστήρι Πώ χει τριακόσια σήμαντρα κι αξήντα δυο καμπάνες Κάθε καμπάνα και παπάς κάθε παπάς και διάκος Τούρκοι την Πόλη πήρανε..» (Νιγρίτα Σερρών)
ΗΡΩΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ ΣΕ ΚΛΕΦΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
Τα κλέφτικα τραγούδια που διηγούνται το θάνατο των κλεφτών περιέχουν μοτίβα δανεισμένα από τα μοιρολόγια. Το κλέφτικο τραγούδι που ακολουθεί υπάρχει και ως μοιρολόι. Τ’ αντρειωμένου τ’ άρματα δεν πρέπει να πουλιώνται, μον’ πρέπει τους στην εκκλησιά κ’ εκεί να λειτουργιώνται, πρέπει να κρέμωνται ψηλά σ’ αραχνιασμένο πύργο, να τρώει η σκουριά το σίδερο κ’ η γη τον αντρειωμένο.
(κλέφτικο)
Των πεθαμένων τα σκουτιά, δεν πρέπει να φοριώνται, μον’ πρέπει να κρεμάγονται σε γκρεμισμένο πύργο, να τα λερώνει ο κορνιαχτός και να τα λιώνει ο ήλιος, να λειώνουν και να πέφτουνε, ως λειώνει το κορμί τους.
(μοιρολόι) Τα προαναφερόμενα τραγούδια έχουν ως κεντρικό μοτίβο τον θρήνο, με κάποιες παραλλαγές στους λογότυπους. Το κλέφτικο είναι μία παραλλαγή του μοιρολογιού. Ο ποιητής αντί για σκουτιά (=ρούχα), χρησιμοποιεί την λέξη άρματα. Οπότε το μοιρολόι μετατρέπεται σε ένα εξαίσιο κλέφτικο τραγούδι που αναφέρεται στον ήρωα που πεθαίνει μαχόμενος. Από το κλέφτικο τραγούδι παίρνουμε και το μήνυμα ότι μόνο αυτός που πεθαίνει μαχόμενος είναι ήρωας (αντρειωμένος).
ΕΝΑ ΕΘΙΜΟ ΚΑΙ ΕΝΑ ΜΟΙΡΟΛΟΙ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ
Ένα από τα γνωστότερα έθιμα της Μανιάτικης παράδοσης είναι ο Γδικιωμός. Όταν δύο οικογένειες αποφάσιζαν να ανοίξουν ”όχτρητα”(έχθρα), λίγα πράγματα μπορούσαν να εμποδίσουν ή να αναβάλλουν τις συγκρούσεις. Ένα από αυτά ήταν το Ξέβγαρμα. Όταν κάποιος ήθελε να κυκλοφορήσει δημόσια, χωρίς τον κίνδυνο να τον σκοτώσει κάποιος από την αντίπαλη οικογένεια, τότε έπρεπε να συνοδεύεται απο τον Ξεβγάρτη. Ο Ξεβγάρτης ήταν ένα άτομο από ισχυρή οικογένεια, ουδέτερη ως προς τον πόλεμο. Οι εχθροί δεν τολμούσαν να χτυπήσουν τον Ξεβγάρτη ή τον προστατευόμενό του, γιατί τότε η οικογενειά του θα συμμαχούσε με αυτή του προστατευόμενου και θα γινόντουσαν πιο ισχυροί. Για να είναι σεβαστός ο Ξεβγάρτης έπρεπε να είναι από αξιόλογο γένος και όχι από αχαμνότερη οικογένεια αλλιώς διέτρεχαν και ο ίδιος και ο προστατευόμενός του.
Στο παρακάτω μοιρολόι γίνεται άλλη μια αναφορά για τον Ξεβγάρτη και το ρόλο του. Ψηλοχαμπήλωσε σουκιά, για να ξανανοίξω τα βουνά κι’ όλα τα λειροχάλικα, μην έρχεται ο Ληγόρης μου, στην Καλαμάτα, πώλειπε Μήπως και πάει από ψηλά, και πάει στον κουμπαρώνε μας στα Μαυρομιχαλιάνικα, του βάλασι ψωμί έφαε, του δώκασι κρασί έπιε, κι απέει τον ερωτήσασι μη θέεις κουμπάρε ξεβγαρτή, κείνου του φάνη σα ντροπή και σα μεγάλη προσβολή Έδωκε μια κι’ έφυγε, το δρόμο, ου επάαινε, στη λούμπα την αθόλωτη συναπαντήθησα οι γιοχτροί σα φίλοι εχωρίσασι Μα με τον πιζωκολισμό, εκείνοι ήτα εξ’οκτώ κι’εκείνο ήτα μοναχό.
ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΑ: ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ
ΣΤΟ ΝΕΚΡΟ
· ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ.
Οι ζωντανοί θεωρούν ότι και οι νεκροί είτε βιώνουν παρόμοιες συναισθηματικές καταστάσεις με τους ζωντανούς είτε έχουν κι αυτοί διάφορες υλικές «απαιτήσεις». Έτσι λοιπόν για να ικανοποιήσουν αυτές τις «υλικές» ανάγκες των νεκρών, οι άνθρωποί τους στην αρχαιότητα τοποθετούσαν μέσα στους τάφους των αγαπημένων τους προσώπων τα «κτερίσματα» (καθεμία από τις νεκρικές προσφορές που καίγονταν κατά την αρχαιότητα μαζί με το νεκρό ή τοποθετούνταν στον τάφο του και είχαν την μορφή κοσμημάτων και άλλων αντικειμένων που αγαπούσε). Με τα «κτερίσματα» οι ζωντανοί πίστευαν ότι θα «γλύκαιναν» τη μεταθανάτια ζωή των αποθανόντων, καθώς ο θάνατος δε θα τους φάνταζε πλέον τόσο τρομακτικός,μιας και δεν θα στερούνταν τίποτε από αυτά που αγαπούσαν και χρησιμοποιούσαν, όταν ήταν ζωντανοί. Επιπλέον, οι ζωντανοί με τις διάφορες προσφορές τους επιθυμούσαν να επιδείξουν τον απροσμέτρητο σεβασμό τους στην μνήμη του αγαπημένου τους νεκρού.
Το ίδιο συμβαίνει ακόμα και στις μέρες μας. Σήμερα, οι συγγενείς και οι φίλοι του νεκρού περιποιούνται συχνά τον τάφο του, τοποθετούν κάθε φορά φρέσκα λουλούδια, ανάβουν πάντοτε το καντήλι του χτίζουν προς τιμήν του εκκλησάκια. Επίσης τοποθετούν πάνω στους τάφους των νεκρών μαρμάρινες πλάκες που καταδεικνύουν την απέραντη αγάπη τους και την υπόσχεση των ζωντανών ότι στην μνήμη και στην ψυχή τους αυτοί θα είναι αθάνατοι. Εύλογα λοιπόν από όλα τα παραπάνω, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αυτοί που μένουν πίσω διακατέχονται μια διπλή ηθική υποχρέωση: από μια να τιμούν την μνήμη του λατρεμένου τους νεκρού και από την άλλη να προσπαθούν συνεχώς να ικανοποιούν με κάθε δυνατό τρόπο την αθάνατη ψυχή του.
ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΙΛΙΑΔΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΤΣΩΝΗ, Β2