Reasearch Thesis | Marinaki Katerina | Slum Tourism by Aikaterini Marinaki

SLUM TOURISM

Ερευνητική Εργασία | Μαρινάκη Αικατερίνη | επιβλ. καθηγητής Αίσωπος Γιάννης | Πανεπιστήμιο Πατρών

ΕΞΩΦΥΛΛΟ “Αποτυπώνοντας ανεπίσημες πόλεις” Σύνθεση πέντε παραγκουπόλεων, προσωπική συλλογή 2

Προοίμιο

Κατά την πορεία των σπουδών, μου δημιουργήθηκαν διάφορα ερωτήματα. Όπως, τι σημαίνει “slum”, τι σημαίνει να επισκέπτεται κανείς αυτές τις περιοχές…; Σε συνδυασμό με τον αυξανόμενο αριθμό τουριστών που τις επισκέπτονται κάθε χρόνο προέκυψε η θεματική της εργασίας. Μέσω της εργασίας αυτής, επιδιώκεται η ανάλυση και περιγραφή τόσο των εννοιών του τουρισμού, των “slum” αλλά και του “slum tourism”, και συγκεκριμένα για παραγκουπόλεις στην πιο «ακραία» τους μορφή. Με αφορμή την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κύριο Γιάννη Αίσωπο, για τις συμβουλές και την καθοδήγηση του κατά τη διάρκεια της έρευνας, καθώς και την οικογένειά μου και τους φίλους μου για τη στήριξή τους.

Περίληψη

Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση του φαινομένου του “slum tourism”. Αφετηρία αυτής, αποτελεί η ανάλυση ορισμένων βασικών εννοιών τόσο του φαινομένου του τουρισμού όσο και αυτού των παραγκουπόλεων. Κατά αυτόν τον τρόπο, ο αναγνώστης κατέχει το γνωστικό υπόβαθρο για το τρίτο και τελευταίο θεωρητικό κεφάλαιο του “slum tourism”. Η έρευνα ολοκληρώνεται με τη μελέτη και χαρτογράφηση διαφορετικών παραδειγμάτων “slum” ανά τον κόσμο. Στόχος της μελέτης αυτής, είναι η παρουσίαση πέντε διαφορετικών και «ακραίων» μορφών του φαινομένου τόσο ως προς την ίδια την παραγκούπολη όσο και ως προς τον τουρισμό σε αυτήν. Έτσι, θα προκύψουν ορισμένα συμπεράσματα πάνω στο είδος αυτό του σκοτεινού τουρισμού που αξάνεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια.

Abstract

The purpose of this paper is to investigate the phenomenon of “slum tourism”. Its starting point is the analysis of some basic concepts of both tourism and slums. In this way, the reader holds the knowledge base for the third and final theoretical chapter of “slum tourism”. The research concludes with the study and mapping of different “slum” examples around the world. The purpose of this study is to present five different and “extreme” forms of the phenomenon both in the slum area itself and in tourism. Thus, some conclusions will be drawn on this type of dark tourism that has been steadily increasing in recent years.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 01 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 1.1. Ανάλυση Βασικών Εννοιών 1.1.1. Το τουριστικό φαινόμενο 1.1.2. Ιστορική εξέλιξη τουρισμού 1.1.3. Μαζικοποίηση τουρισμού 1.2. Ο τουρίστας 1.2.1. Ο ορισμός της έννοιας 1.2.2. Το βλέμμα 1.3. Η οργανωμένη αυθεντικότητα

02 SLUMS 2.1. Ανάλυση Βασικών Εννοιών 2.1.1. Το φαινόμενο των slum 2.1.2. Ορισμός 2.1.3. Xαρακτηριστικά 2.2. «Πειρατική» Αστικοποίηση 2.3. Ιστορική Επισκόπηση των Αυθαίρετων Οικισμών 2.4. Όρια, Μορφή, Τοπογραφία

03 SLUM TOURISM

8 10 13 14 16 17 17 17 19 20

22 25 25 28 30 31 32 34

3.1. Η έννοια του σκοτεινού τουρισμού 3.1.1. Ο τουρισμός της φτώχειας

39 40

3.2. Το φαινόμενο του “slum tourism” 3.2.1. Ιστορική Αναφορά 3.2.2. Τα κίνητρα πίσω από το φαινόμενο

42 43 47

04 ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ

4.1. City of Dead, Κάιρo 4.1.1. Τοπογραφία της Νεκρόπολης 4.1.2. Ο τουρισμός της Νεκρόπολης 4.1.3. Χάρτης τουριστικού περιπάτου

54 62 63 66

4.2. Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο 4.2.1. Τοπογραφία της φαβέλας 4.2.2. Ο τουρισμός της Rocinha 4.3.3. Χάρτης τουριστικού περιπάτου

70 75 76 80

4.3. Makoko, Λάγος 4.3.1. Τοπογραφία της πλωτής πόλης 4.3.2. Τουρισμός του Makoko 4.3.3. Χάρτης τουριστικού περιπάτου

84 89 90 94

4.4. Dharavi, Βομβάη 4.4.1. Ως προς την τοπογραφία του Dharavi 4.4.2. Τουρισμός στο Dharavi 4.4.3. Χάρτης τουριστικού περιπάτου

98 103 104 105

4.5. Kibera, Ναϊρόμπι 4.5.1. Kibera ως προς την τοπογραφία 4.5.2. Τουρισμός στη Kibera 4.5.3. Χάρτης τουριστικού περιπάτου

112 117 118 122

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

126

ΠΗΓΕΣ

132

SLUM TOURISM

Η γενικότερη έννοια του τουρισμού έχει ως βασική αναφορά την πράξη του ταξιδιού με πρόθεση τη χρήση του ελεύθερου χρόνου, εκπληρώνοντας τις κοινωνικές και πολιτισμικές ανάγκες του ατόμου. Κάθε ταξίδι, αποτελεί αφορμή για να συλλέξει ο επισκέπτης εμπειρίες, να ζήσει και να αλληλοεπιδράσει σε έναν νέο τόπο, μακριά από τη ρουτίνα και τις τετριμμένες εικόνες της. Από τα μέσα του 20ού αιώνα ο τουρισμός αντιπροσωπεύει έναν από τους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Η ενηλικίωση του τουριστικού φαινομένου συμπίπτει με τη μαζικοποίηση και τη μεγέθυνσή του. Έτσι, το τουριστικό ταξίδι μετατράπηκε σε καταναλωτικό αγαθό, το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της σύγχρονης κοινωνίας. Η παρούσα εργασία πραγματεύεται μια ιδιαίτερη μορφή τουρισμού, αυτή του σκοτεινού και πιο συγκεκριμένα του τουρισμού των slum ή αλλιώς των παραγκουπόλεων. Η έρευνα διεξάγεται μέσο της μελέτης του φαινομένου του τουρισμού των αυθαίρετων οικισμών και ιδιαίτερα του “slum tourism”. Σκοπός είναι να αναφερθούν κρίσιμα θέματα όπως αυτό του μαζικού τουρισμού αλλά και της φτώχειας στην πιο ακραία της μορφή. Για την καλύτερη κατανόηση και παρατήρηση έγινε η χαρτογράφηση πέντε επιλεγμένων παραδειγμάτων. Η μεθοδολογία που ακολουθεί η εργασία χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται θεωρητικά το τουριστικό φαινόμενο και ειδικότερα η ιστορική εξέλιξη και η μαζικοποίηση του. Αναπόσπαστο κομμάτι αυτών αποτελεί η αποσαφήνιση του ρόλου του σύγχρονου τουρίστα, της έννοιας του «τουριστικού» βλέμματος αλλά και της αυθεντικότητας της εμπειρίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο, η εργασία εστιάζει στην αποσαφήνιση βασικών εννοιών σχετικά με το φαινόμενο και την ύπαρξη των “slum”. Πιο, συγκεκριμένα, γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά τους, την απαρχή της δημιουργίας τους, τα όρια, τη μορφή αλλά και την τοπογραφία τους. Επίσης, μια ακόμη έννοια που αναλύεται σε αυτό το κεφάλαιο είναι αυτή της λεγόμενης «πειρατικής» αστικοποίησης των αυθαίρετων οικισμών. Με το πρώτο και το δεύτερο κεφάλαιο, ο αναγνώστης κατέχει πλέον το υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα στηριχτεί η ανάλυση του “slum tourism”. Η αυξανόμενη τάση για επίσκεψη σε τουριστικά αξιοθέατα όχι απλά για ψυχαγωγία αλλά για μια προσέγγιση σε μέρη που συνδέονται με γεγονότα που σημάδεψαν αρνητικά τις ζωές των ανθρώπων, οδήγησε σε μια μορφή θεματικού τουρισμού με την έννοια του σκοτεινού τουρισμού. Παρόλο που θεωρείται νέα μορφή, στην πραγματικότητα όλοι έχουν υπάρξει κάποια στιγμή της ζωής τους σκοτεινοί τουρίστες. Όλοι επισκέφτηκαν ένα σημείο καταστροφής, ένα μνημείο πεσόντων, ένα νεκροταφείο. Η σύγχρονη τεχνολογία και η εξοικείωση των ανθρώπων με αυτή, βοηθά στην προώθηση του σκοτεινού τουρισμού. Μέσα από αυτή τη μακάβρια μορφή τουρισμού όμως, η οικονομία των χωρών στις οποίες ανθίζει ο σκοτεινός τουρισμός, αυξάνεται συνεχώς με σταθερούς ρυθμούς. Μέρη τα οποία ήταν άγνωστα και δεν περιλαμβάνονταν στις λίστες με τα πιο διάσημα μέρη διακοπών, άρχισαν να αποκτούν ενδιαφέρον για πολλούς. Έτσι, το τρίτο κεφάλαιο η παρούσα εργασία προσεγγίζει τόσο την έννοια του σκοτεινού τουρισμού όσο και του τουρισμού της «φτώχειας», εστιάζοντας στον τουρισμό των παραγκουπόλεων. Το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο. Ήδη από τον 19ο αιώνα, στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο, οργανώνονταν περιηγήσεις σε υποβαθμισμένες γειτονιές για να διαπιστώσουν οι επισκέπτες «πώς ζει το άλλο μισό». Συνήθως με το πρόσχημα της φιλανθρωπίας και μερικές φορές με τη συνοδεία της αστυνομίας, οι πλούσιοι Λονδρέζοι άρχιζαν να επισκέπτονται το κακόφημο East End της πόλης γύρω στο 1840. Αυτή η νέα μορφή διασκέδασης έφτασε στη Νέα Υόρκη από πλούσιους Βρετανούς τουρίστες που ήθελαν να συγκρίνουν τις παραγκουπόλεις με αυτές που είχαν πίσω στην πατρίδα. Ωστόσο, πρόκειται για ένα αμφιλεγόμενο είδος τουρισμού που εκμεταλλεύεται τους κατοίκους των παραγκουπόλεων, υποβιβάζοντάς τους σε αξιοθέατα για εύπορους τουρίστες. Τι είναι αυτό που κινητοποιεί τους ταξιδιώτες που το επιλέγουν; Αλληλεγγύη; Περιέργεια; Κυνήγι μιας διαφορετικής εμπειρίας; Ένα είδος ηδονοβλεψίας; Ανάγκη επιβεβαίωσης και σύγκρισης; Όλα αυτά τα ερωτήματα ερευνήθηκαν στο τρίτο και τελευταίο θεωρητικό κεφάλαιο της μελέτης 8

| Εισαγωγή

που ακολουθεί. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, επιλέχθηκαν πέντε διαφορετικά παραδείγματα για την καλύτερη προσέγγιση και μελέτη του φαινομένου του “slum tourism”. Πρόκειται για τις πιο πυκοκατοικημένες παραγκουπόλεις με τη μεγαλύτερη τουριστική διέλευση, δηλαδή “slum” στην πιο «ακραία» τους μορφή. Πιο συγκεκριμένα, μελετήθηκε η μεγαλύτερη φαβέλα της Βραζιλίας (Rocinha), η πιο μεγάλη πλωτή παραγκούπολη της Αφρικής ή αλλιώς όπως ονομάζεται “Venice of Africa” (Makoko), η πόλη-νεκροταφείο στο Κάιρο (The City of Dead), η πιο πυκνοκατοικημένη παραγκούπολη της Ινδίας στη Βομβάη (Dharavi) και τέλος η μεγαλύτερη παραγκούπολη της Αφρικής στην Κένυα (Kibera). Τέλος, παράλληλα με τη μελέτη αυτών, έλαβε χώρα και η χαρτογράφηση τους με σκοπό τη μεγαλύτερη εστίαση του ζητήματος αλλά και τη διεξαγωγή συμπερασμάτων.

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

Εικ. 1 | The Tourist

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

1.1. Ανάλυση Βασικών Εννοιών 1.1.1. Το τουριστικό φαινόμενο Η λέξη τουρισμός προέρχεται από τη γαλλική λέξη tour και την αγγλική touring, που σημαίνουν γύρος, περιήγηση. Και οι δύο λέξεις προέρχονται από τη λατινική λέξη tornus. Το «ταξίδι» δεν αποτελεί μια πρόσφατη δραστηριότητα του βιομηχανικού πολιτισμού μας. Αυτό ακολούθησε την εξέλιξη και τις μεταβολές της ανθρωπότητας κατά τη διάρκεια των τελευταίων χιλιετηρίδων.1 Σήμερα, φαίνεται να έχει αποκτήσει μια διαφορετική μορφή σε σχέση μ ’εκείνη των θρησκευτικών, εμπορικών και πολεμικών μετακινήσεων της αρχαιότητας ή του Μεσαίωνα.2 Το «ταξίδι» πλέον ενσωματώνεται σε μια ευρύτερη δραστηριότητα, τον τουρισμό, ο οποίος αρχίζει να οριοθετείτε εννοιολογικά από τις αρχές του 19ου αιώνα στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης.3 Για τους περισσότερους μελετητές, ο κυριότερος λόγος που ταξιδεύει ο κόσμος θεωρείται η ανάγκη για αλλαγή και για γνωριμία με καινούργιους τόπους, πολιτισμούς και ανθρώπους.4 Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, ο τουρισμός να αποτελεί ένα αυτοδύναμο φαινόμενο, συνώνυμο της κατανάλωσης και του ελεύθερου χρόνου. Παρουσίασε μια ταχύτατη ανάπτυξη, μια χωρική εξάπλωση και μια κοινωνική αποδοχή σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε να θεωρείται “μπανάλ” και αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης καθημερινότητας.5 Η ανάγκη αυτή εμφανίζεται εντονότερη στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες και θεωρείται αποτέλεσμα της μονότονης και μηχανοποιημένης ζωής σε αυτές. Ο άνθρωπος αναζητάει περιοχές όπου η ζωή παραμένει πιο απλή και το περιβάλλον καθαρότερο.6 Η ενηλικίωση του τουριστικού φαινομένου λοιπόν, συμπίπτει με τη μαζικοποίηση και τη μεγέ4θυνση του, η δε οικονομική και κοινωνική σημασία του χαρακτηρίζεται μεγάλη, έστω και αν συχνά αμφισβητείται εξαιτίας της ετερογένειας και της συνθετότητάς του.7 Ένας άλλος λόγος που ταξιδεύει ο άνθρωπος είναι η τάση μίμησης, καθώς και η μόδα που συνδέεται με την ανάγκη για κοινωνική άνοδο και αποδοχή.8 Όπως ανέφερε και ο MacCannell: «Ο τουρισμός είναι η μόνη οικονομικής σημασίας, μεγάλης κλίμακας σύνθετη κοσμική συμπεριφορά που οδηγείται από ένα θετικό όραμα του κόσμου, που ψάχνει σε όλο τον κόσμο για πράγματα που αξίζει κάποιος να δει, να κάνει, να επικρίνει, να διατηρήσει, να βιώσει. Οι τουρίστες μπορούν να κλείσουν θέση για ένα ταξίδι στον ωκεανό, για να δουν τα σκουπίδια σε περιοχές του Ειρηνικού». Για αυτό και ο τουρισμός δεν ανήκει στον Καπιταλισμό ή στον Σοσιαλισμό ή στον Νεωτερισμό ή στον Μεταμοντερνισμό. Ο ίδιος εξαπλώνεται και θεμελιώνεται μέσα σε κάθε πνευματικό, οικονομικό, πολιτιστικό και γεωπολιτικό πεδίο.9 Με την πιθανή εξαίρεση του διαδικτύου, δεν υπάρχει πιο έμπρακτη απόδειξη της σύγκλισης του παγκόσμιου και του του τοπικού από τον τουρισμό. Ήδη από το 1976, οι παλιές γραμμές μεταξύ των πολιτισμών, των ιθαγενών, των εθνοτήτων, των θρησκειών, και των περιφερειών είχαν ανοίξει και οι τουρίστες άρχισαν να συρρέουν μέσα και έξω. Και τα αξιοθέατα εμφανίστηκαν ως σύμβολα για τις αξίες, τις σχέσεις και τα γεγονότα που διαμορφώνουν την έννοια του κόσμου του τουρίστα. Σήμερα, με τη βοήθεια του Διαδικτύου, οι τουρίστες, εξακολουθούν να βρίσκονται παντού…10 1

Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, Προπομπός, 2005, σελ. 15 ό.π., σελ. 15 4 Kannelakis V., International Tourism, its Significance and Potential as an Instrument of the Economic Development of Greece, University of Kansas, 1978, σελ. 12 5 Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, σελ. 15 6 Τσάρτας Π., Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στο Νομό Κυκλάδων και ιδιαίτερα στα νησιά Ίος και Σέριφος κατά την περίοδο 1950-1980, εθνικό κέντρο κοινωνικών ερευνών, σελ. 27 7 Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, σελ. 15 8 Craburn, «Tourism: The Scared Journey», Hosts and Guests, University of Pennsylvania Press, 1977, σελ. 24 9 MacCannell D., Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, Παρισιάνου Α.Ε., 2015, σελ. xvi 10 ό.π., σελ. xxii 2,3

SLUM TOURISM

1.1.2. Ιστορική εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου Ο τουρισμός, παρόλο που στηρίχτηκε από την αρχαιότητα έως σήμερα στον ελεύθερο χρόνο και τη μετακίνηση, εντούτοις παρουσίασε διαχρονικά μια μορφολογική εξέλιξη και μια διευρυμένη χωρικά διάρθρωση. Πρόδρομοι του σημερινού Τουρισμού είναι τα ταξίδια που έκανε ο άνθρωπος για διάφορε αιτίες από τα πολύ παλιά χρόνια.12 Τόσο στην αρχαία Ελλάδα και όσο και στην αρχαία Ρώμη, ο ελεύθερος χρόνος απεικόνιζε την προέλευση και την τάξη των πολιτών που ήταν ελεύθεροι και οικονομικά εύποροι, απαλλαγμένοι από κάθε εξαναγκαστική απασχόληση. Ωστόσο, ήταν υποχρεωμένοι να ασχολούνται με τα κοινωνικά, ηθικά και πολιτικά αιτήματα που δημιουργούσε η εύρυθμη λειτουργία της πολιτείας.13 Όσοι διέθεταν ελεύθερο χρόνο, δηλαδή αυτοί που ανήκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε διαφόρων τύπων ταξιδιωτικές μετακινήσεις.14 Μπορούμε να αναφέρουμε, για παράδειγμα, τις διεθνείς ταξιδιωτικές μετακινήσεις για λόγους αναψυχής των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων στην Αίγυπτο, καθώς και τις εσωτερικές μετακινήσεις για να παρευρεθούν σε αθλητικούς αγώνες, θεατρικές παραστάσεις, εορτές κτλ. Την περίοδο αυτή, η φιλοξενία έχει την ισχύ νόμου.15 Ο Ηρόδοτος (480-421 π.Χ.) περιγράφει στις περιηγήσεις του γεωγραφικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά των τόπων που επισκέπτεται και μπορεί να χαρακτηριστεί σύμφωνα με την τουριστική τυπολογία16 που διαμορφώνεται το 19ο αιώνα ως «μοντέλο τουρίστα». Αυτή την περίοδο εμφανίζονται τα πρώτα κρατικά πανδοχεία, που παρείχαν δωρεάν τις υπηρεσίες τους στους ταξιδιώτες, καθώς και τα πρώτα πανδοχεία κερδοσκοπικής μορφής. Αρχικά βρίσκονται αυτόνομα κατά μήκος των μεγάλων οδικών αξόνων, ενώ προς το τέλος της αρχαιότητας εμφανίζονται οι πρώτες τάσεις εμπορικοποίησης των ταξιδιωτικών μετακινήσεων. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, δύο μορφές τουρισμού επικρατούν κατεξοχήν ο πανεπιστημιακός τουρισμός και ο τουρισμός των μεγάλων θρησκευτικών γεγονότων και εορτών. Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, ο τουρισμός εμπλουτίζεται με νέα κίνητρα. Οι άνθρωποι ταξιδεύουν με κύριο σκοπό την ευχαρίστηση, καθώς και από «διανοουμενίστικη περιέργεια».17 Ο Τουρισμός με τη σημερινή του μορφή ξεκινάει στην Αγγλία τον 16ο αιώνα. Εκεί δημιουργείται το έθιμο να στέλνουν οι πλούσιοι αριστοκράτες τους γιους τους στην Ευρώπη, για να ολοκληρώσουν τη μόρφωσή τους και να διευρύνουν τους ορίζοντές τους.18 Στα πλαίσια των εκπαιδευτικών μετακινήσεων των Άγγλων ευγενών, δημιουργούνται στη Γαλλία δύο ειδών περιηγήσεις : η «μικρή περιήγηση» (petit tour), που περιλάμβανε το Παρίσι και τη νοτιοδυτική Γαλλία, και η «μακρά περιήγηση» (grand tour), που, εκτός των παραπάνω, συμπεριλάμβανε τη Βουργουνδία, την νότια και την νοτιοανατολική Γαλλία. Το 1800 χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η λέξη tourist, για να χαρακτηρίσει τα άτομα που συμμετείχαν στη μακρά περιήγηση (grand tour). To 1811 χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η λέξη tourism, για να δηλώσει κατά επεξηγηματικό τρόπο την πρακτική του να ταξιδεύει κανείς από ευχαρίστηση. Μεταξύ 1840 και 1860, τα χαρακτηριστικά του τουρισμού και η κινητικότητα των τουριστών μεταβάλλονται με την ανακάλυψη και την 11

Βαρβαρέσος Σ. , Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, σελ. 16 Craburn, «Tourism: The Scared Journey», Hosts and Guests, σελ. 25 13 Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, σελ. 16 14 ό.π., σελ.17 15 Ρούπας, Β., Αρχές Τουρισμού, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 1992, σελ. 12-13 16 R.W. Mcintosh, Tourism: Principles, Practices and Philosophies, Ohio, 1972, σελ. 21-22 17 Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, σσ. 17-18 18 Τσάρτας Π., Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στο Νομό Κυκλάδων και ιδιαίτερα στα νησιά Ίος και Σέριφος κατά την περίοδο 1950-1980, σελ. 22 12

1|Τουρισμός

εξάπλωση του σιδηροδρόμου, που υπήρξε το πρώτο μέσο μαζικής μεταφοράς.19 Έτσι, το 1839 εκδίδονται οι πρώτοι τουριστικοί οδηγοί του «Beadecker», οι οποίοι αναφέρονται σ’ όλα εκείνα τα στοιχεία που αφορούν την πραγματοποίηση «ενός ταξιδιού στο Ρήνο». Την ίδια σχεδόν περίοδο, ο J. Murray εκδίδει στην Αγγλία ένα «εγχειρίδιο για ταξιδιώτες στην Ελβετία». Το 1841 στην Αγγλία, ο Thomas Cook20 οργανώνει το πρώτο ταξίδι με οδηγούς, ενώ το 1845 δημιουργεί στο Λέισεστερ το γραφείο ταξιδιών “Thomas Cook & Son” , που στη συνέχεια θα ιδρύσει υποκαταστήματα σε 68 χώρες του κόσμου. Παράλληλα, στα τέλη του αιώνα, παρατηρείται χωρίς προηγούμενο ανάπτυξη των ξενοδοχείων πολυτελείας Grand Hotel της Ρώμης το 1893, Ritz του Παρισιού το 1898, Carlton του Λονδίνου το 1898 κτλ. Ο 19ος αιώνας αποτελεί χρονική περίοδοσταθμό για τη μεταγενέστερη εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου. Οι θεσμικές, οικονομικές, κοινωνικές και τεχνολογικές ανακατατάξεις που επιτελούνται στα πλαίσια της βιομηχανικής επανάστασης προσδιορίζουν όχι μόνο τη μελλοντική μορφολογία του τουρισμού, αλλά συμβάλλουν επίσης στην εμφάνιση των πρώτων τάσεων της μαζικοποίησης και της εμπορευματοποίησής του.21 Στην αρχή του 20ού αιώνα, η εφεύρεση και αργότερα η τελειοποίηση δύο νέων μεταφορικών μέσων θα σημάνει την αρχή μιας νέας εποχής για τον Τουρισμό, που τώρα γίνεται μαζικότερος και αρχίζει να απευθύνεται σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα.22

Εικ. 2 | Percy Cruikshank’s “Sunday in London”, 1853-1854

Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, σελ. 18 R.W. Mcintoch, Tourism: Principles, Practices and Philosophies, σελ. 23 21 Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, σελ. 18 22 R.W. Mcintoch, Tourism: Principles, Practices and Philosophies, σσ. 21-22 20

SLUM TOURISM

1.1.3. Η μαζικοποίηση του τουρισμού Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, η μορφολογία των τουριστικών μετακινήσεων μεταβάλλεται. Ο τουρισμός διαχείρισης-αναψυχής των αριστοκρατών και των εισοδηματιών, χωρικά καθορισμένος στις παράκτιες ζώνες της βόρειας Μεσογείου, αντικαθίσταται από τον καλοκαιρινό παραθεριστικό τουρισμό. Οι τουριστικοί σταθμοί του αριστοκρατικού του τουρισμού του 19ου αιώνα παραμένουν, αλλά μεταβάλλεται η περίοδος λειτουργίας τους, καθώς και τα κίνητρα και το προφίλ της πελατείας τους.23 Ο εκδημοκρατισμός των διακοπών, ο οποίος αρχικά εκδηλώνεται με μια διευρυμένη δυνατότητα των ατόμων να συμμετέχουν στις τουριστικές μετακινήσεις, δίνει την ευκαιρία σε κοινωνικές κατηγορίες που πριν χαρακτηρίζονταν αποκλεισμένες των διακοπών να καταναλώσουν τουριστικά αγαθά και υπηρεσίες στους υπάρχοντες τόπους υποδοχής τουριστών.24 Άλλοι παράγοντες που συνέβαλαν στον «εκδημοκρατισμό των διακοπών»25 ήταν επίσης: οι τουριστικοί οδηγοί, που περιείχαν πληροφορίες στους τουρίστες για όλο και περισσότερους νέους προορισμούς, ο πολλαπλασιασμός των τουριστικών οργανώσεων: η δημιουργία μιας πληθώρας τουριστικών οργανώσεων στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, η δημιουργία τουριστικής νομοθεσίας : το κράτος νομοθετεί προκειμένου να προστατεύσει τους ιστορικούς οικισμούς, τις ιαματικές πηγές ή το φυσικό περιβάλλον, η αύξηση του εισοδήματος, η αύξηση του ελεύθερου χρόνου, η ανάπτυξη και η διάδοση του σιδηρόδρομου, η ανάπτυξη της αυτοκινητοβιομηχανίας και η μείωση του κόστους του ταξιδιού.26 «Από τα τέλη περίπου της δεκαετίας του 1980, ο τουρισμός έχει γίνει κάτι σαν λατρεία για τους επαΐοντες, ώριμος όπως συμβαίνει να είναι με την αλλοτρίωση, τη μετατόπιση, τις σουρεαλιστικές αντιπαραθέσεις, τα μεταβαλλόμενα τοπία και άλλες λιχουδιές. Την ίδια στιγμή που ο μεταμοντερνισμός καλλιεργεί μια γεύση για τη θεωρητικοποίηση του κιτς και της ποπ κουλτούρας, σχεδόν σε κάθε κράτος άρχισε να βλέπει τον τουρισμό σαν μία μαγική λύση για όλες τις οικονομικές απώλειες που είχαν μετά από τη Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου της Βόρειας Αμερικής [North American Free Trade Agreement (NAFTA)] και τη Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου [General Agreement on Tariffs and Trade (GATT)]».27 Τώρα φαίνεται να υπάρχει μια κοινωνική εντολή: o καθένας πρέπει να πάει κάπου αλλού και να ξοδέψει χρήματα στο σπίτι κάποιου άλλου, έτσι ώστε ο καθένας που ζει εκεί να είναι σε θέση να πάει στο σπίτι κάποιου άλλου και να ξοδέψει χρήματα και ούτω καθεξής. Περίεργες τοπικές ασήμαντες καταστάσεις εκλαμβάνονται ως αξιοθέατα και όπου δεν υπάρχει τίποτε απολύτως –δεν υπάρχει ιστορία ούτε θεαματικά πάρκα ούτε παραλίες ούτε βουνά ούτε πολυτέλειες ούτε γραφική φτώχειατότε ψεύτικα αξιοθέατα δημιουργούνται. Πού θα τελειώσει όλο αυτό;28 Από την απαισιόδοξη πλευρά, ο MacCannell προειδοποιεί εναντίον της ύπουλης τάσης του τουρισμού που θέλει να τα δει όλα, να τα γνωρίσει όλα και να τα πάρει όλα. Από την αισιόδοξη πλευρά, προσφέρει τη δελεαστική πιθανότητα ο τουρισμός να μπορεί να συμβάλλει στην ταυτόχρονη «αποδόμηση της έλξης» και «ανασυγκρότηση της αυθεντικής διαφορετικότητας».

Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, σελ. 19 ό.π., σελ. 20 25,26 ό.π., σελ. 21 27 MacCannell D., Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, σελ. viii 28 ό.π., σελ. ix 24

1|Τουρισμός

1.2. Ο Τουρίστας 1.2.1. Ορισμός της έννοιας Η Διεθνής Ομοσπονδία Δημοσιογράφων και Συγγραφέων Τουρισμού (F.I.J.E.T.) ορίζει ότι: «Τουρίστας είναι το άτομο που πραγματοποιεί μια μετακίνηση, για οποιαδήποτε αιτία, πέραν του συνήθους περιβάλλοντός του και χρησιμοποιεί το χρόνο της σχόλης του για την ικανοποίηση της περιέργειάς του, σε όλες τις μορφές της, καθώς και της ανάγκης του για ανάπαυση και ψυχαγωγία». Ο J. Gouer ορίζει τον τουρισμό ως «τον τρόπο του να ταξιδεύεις συνδυάζοντας σε διαφορετικές αναλογίες, σύμφωνα με τα άτομα, την περιέργεια του πνεύματος μαζί με τον πόθο να προσαρμοστεί κάποιος στα ξένα ήθη και έθιμα». Κοιτάζοντας πίσω στο 1989, ο MacCannell προσδιόρισε τον τουρίστα ως μία «πρώιμη μεταμοντέρνα φιγούρα, αποξενωμένη αλλά που επιδιώκει υποκειμενικά την αλλοτρίωσή του. «… Η ανάγκη να είναι μεταμοντέρνος μπορεί να εκληφθεί το ίδιο με την επιθυμία να είναι ένας τουρίστας: και οι δύο επιδιώκουν την ενδυνάμωση του σύγχρονου πολιτισμού και θέλουν να εξουδετερώσουν κάθε τι που θα μπορούσε να τον καταστρέψει εκ των έσω». Οι τουρίστες ήταν οι πρώτοι που ανακάλυψαν ότι τώρα κατοικούμε σε έναν κόσμο χωρίς σαφή κανονιστικά, πολιτικά ή εννοιολογικά όρια. Προσελκύονται από τις «εξωτικές» περιοχές, το μοναδικό, και το πολύχρωμο, αν και δεν αποκλείουν απαραιτήτως το υπερμοντέρνο και το εκκεντρικό. Δε νομίζω ότι οι τουρίστες έλκονται από τη φύση τους από αυτά τα πράγματα. Για μένα, οι τουρίστες είναι πάντα ένας υποκειμενικός πίνακας. Είναι τόσο έξυπνοι όσο και χαζοί, τόσο καλώς πληροφορημένοι όσο και κακώς πληροφορημένοι, τόσο ευγενείς όσο και βάναυσοι, τόσο γενναιόδωροι όσο και τσιγκούνηδες, τόσο περίεργοι όσο και στενόμυαλοι, όπως κάθε τυχαίο δείγμα της ανθρωπότητας.29 Οι τουρίστες κατέχουν μια προνομιακή θέση στο κοινωνικοθεωρητικό τοπίο, διότι, για καλό ή για κακό, η γενική ανθρωπότητα (και όχι μόνο το προσωπικό συμφέρον ή «οργανισμός» ή «ανάγκη για επίτευγμα» κ.λπ.) κατέχει μείζονα θέση στις συλλογικές τους σκέψεις και πράξεις. Δεν είναι απλώς παθητικά πειραματικά υποκείμενα. Είναι η τελευταία εναπομείνασα τάξη που εμφανίζει συνείδηση για τον εαυτό της.30 Το να είσαι ζωντανός, σε αντίθεση με το να υπάρχεις ή απλώς να «επιζείς», είναι απαραίτητο να είσαι ανοικτός στον ενθουσιασμό, στις νέες προοπτικές. Να προσελκύεσαι από τη διαφορά, να απελευθερώνεσαι από τη ρουτίνα, να έχεις μια περιπέτεια, να αλλάζεις σκηνές και να έχεις νέες σκέψεις, να μην αφήνεις μια ευκαιρία και να έχεις κάτι νέο να πει. Ο τουρίστας είναι ένα πραγματικό άτομο ή οι άνθρωποι στην πραγματικότητα είναι τουρίστες.

MacCannell D., Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, σελ. xviii ό.π., σελ. xxii

SLUM TOURISM

Εικ. 3 | The tourist Gaze

1|Τουρισμός

1.2.2. To Βλέμμα του τουρίστα Το τουριστικό φαινόμενο αφορά την κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών, τα οποία είναι κατά μία έννοια περιττά. Αυτά καταναλώνονται γιατί υποτίθεται πως προσφέρουν ευχάριστες εμπειρίες, οι οποίες είναι διαφορετικές από αυτές της καθημερινής ζωής. Κι όμως, μέρος αυτών των εμπειριών είναι να ατενίζει κανείς μια σειρά από διαφορετικές εικόνες τοπίων ή τη θέα ολόκληρων πόλεων τα οποία είναι «μη συνηθισμένα».37 Η θεωρία του βλέμματος υπογραμμίζει ότι το αυτά που αντιλαμβάνεται κανείς με την όραση του αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο και ότι η καθαρή και αδιάβλητη ματιά είναι ένας μύθος. Το ερεθίσματα λαμβάνει το μάτι εξαρτάται από την όραση, το τι αντιλαμβάνεται ο καθένας με το βλέμμα του εξαρτάται από «πολλούς προσδιοριστικούς» παράγοντες οι οποίοι αλλάζουν ανάλογα με τα κοινωνικά «καθεστώτα». Το τουριστικό «βλέμμα» γεννήθηκε την περίοδο του Grand Tour. Το φαινόμενο του Grand Tour εδραιώθηκε κατά την περίοδο του 17ου αιώνα στην Αγγλία για τα νεότερα αρσενικά μέλη της αριστοκρατίας και της υψηλής κοινωνίας, αλλά και για τους γιους των πιο εύπορων αστών της μεσαίας τάξης κατά τα τέλη του 18ου αιώνα. Πρόκειται για ένα φαινόμενο στο οποίο οι γιοί των αριστοκρατών και των πιο εύπορων έπρεπε να ταξιδέψουν αρκετά προκειμένου να δουν νέα μέρη και να αποκτήσουν καινούργιες εμπειρίες με σκοπό να ωριμάσουν και να ξεφύγουν από τον «εύκολο» τρόπο ζωή τους. Εκείνη την περίοδο ανάμεσα στο 16ο και 18ο αιώνα, η έννοια του ταξιδιού παίρνει άλλη μορφή και από ξενάγηση-διάλεξη μετατρέπεται σε ξενάγηση-παρατήρηση. Έτσι, επήλθε και η οπτικοποίηση της εμπειρίας του ταξιδιού η δημιουργία δηλαδή του «βλέμματος» του τουρίστα, το οποίο ενισχύθηκε από την αύξηση της κυκλοφορίας των ταξιδιωτικών οδηγών, που προωθούσαν νέους τρόπους παρατήρησης. Ολόκληρος ο χαρακτήρας του ταξιδιού άλλαξε.38 Το βλέμμα του τουρίστα στην ουσία δεν υπάρχει. Διαφέρει ανάλογα με την κοινωνία, την κοινωνική τάξη και την ιστορική περίοδο. Αυτά τα «βλέμματα» κατασκευάζονται μέσα από τη διαφορετικότητα. Αυτό σημαίνει πως η έννοια της εμπειρίας του τουρίστα δεν υφίστανται καθολικά, υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους οι τουρίστες «βλέπουν» τα πράγματα. Όλοι οι τουρίστες κοιτάζουν το «διαφορετικό» διαφορετικά. Αυτό είναι απόρροια του γεγονότος ότι τα «διαφορετικά βλέμματα» των τουριστών συντίθενται ανάλογα με την τάξη, το φύλο, την εθνικότητα και την ηλικία τους.39 Οι άνθρωποι βλέπουν-αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσα από συγκεκριμένα φίλτρα τα οποία εξαρτώνται από τις ιδέες, τις ικανότητες, τις επιθυμίες και τις προσδοκίες τους, τα οποία πλαισιώνονται από την κοινωνική τάξη του ατόμου, το φύλο, την εθνικότητα και το επίπεδο της μόρφωσής του.40 Τα μέρη τα οποία οι τουρίστες «ατενίζουν» είναι εκείνα για τα οποία τους δημιουργείται μία αδημονία, να έρθουν σε επαφή με εικόνες διαφορετικές από εκείνες της καθημερινότητά τους. Τις εικόνες αυτές τις δημιουργούν παρόλα αυτά μέσα τα οποία δεν απευθύνονται αποκλειστικά για τουρίστες όπως είναι ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, η λογοτεχνία, τα περιοδικά, τα CD, τα DVD και τα βίντεο. Όλα αυτά όχι απλά «κατασκευάζουν» το βλέμμα του θεατή αλλά τον ενθαρρύνουν να πάει να επισκεφτεί τα μέρη εκείνα που θα μπορέσει να «ατενίσει» τις κατασκευασμένες αυτές εικόνες.41 Σύμφωνα με τον John Urry το βλέμμα κατασκευάζεται μέσα από τα σημάδια. Το τουριστικό φαινόμενο περιλαμβάνει ένα σύνολο από αυτά. Όπως για παράδειγμα, όταν ένα ζευγάρι φιλιέται στο Παρίσι, οι τουρίστες βλέποντάς το αντιλαμβάνονται ότι αυτό είναι το: «διαχρονικό, ρομαντικό Παρίσι». Όταν βλέπουν ένα μικρό χωριό της Αγγλίας, σκέφτονται: «ένα πραγματικό χωριό της Αγγλίας». Όπως υποστηρίζει ο Culler ότι,«ο τουρίστας ενδιαφέρεται για οτιδήποτε αποτελεί σημάδι». Με το πέρασμα του καιρού, μέσω της διαφήμισης και των μέσω μαζικής ενημέρωσης, οι εικόνες που αναπαράγονται από τις διαφορετικές λήψεις των τουριστών συνιστούν ένα σύνολο εντυπώσεων, οι οποίες δημιουργούν νέα μέρη και θεάματα που «πρέπει» κάποιος να επισκεφτεί. 37

Urry J. and Larsen J., The Tourist Gaze 3.0, Sage, Λονδίνο, 2011, σελ. 1 ό.π., σσ. 5-6 39 ό.π., σσ. 2-3 40 ό.π. , σελ. 2 41 ό.π. , σελ. 4 38

SLUM TOURISM

1.3. H Οργανωμένη Αυθεντικότητα Η σύγχρονη αναστάτωση της πραγματικής ζωής σε συνδυασμό με την εμφάνιση μιας γοητείας για την «πραγματική ζωή» των άλλων είναι τα εξωτερικά σημεία ενός σημαντικού κοινωνικού επαναπροσδιορισμού των κατηγοριών «αλήθεια» και «πραγματικότητα» που στη σύγχρονη εποχή πραγματοποιείται.31 Σύμφωνα με την ανάλυση του Boorstin για τα «ψευδό-γεγονότα», οι σύγχρονοι Αμερικάνοι δεν μπορούν να έρθουν αντιμέτωποι με την πραγματικότητα κι έτσι έλκονται από «ψεύτικα-γεγονότα».32 Ο τουρισμός αποτελεί απόδειξη του φαινομένου αυτού, καθώς οι τουρίστες ταξιδεύοντας σε οργανωμένα γκρουπ, μακριά από το οικείο περιβάλλον τους, βρίσκουν ευχαρίστηση σε μη αυθεντικές κατασκευασμένες ειδικά για αυτούς εμπειρίες. Έτσι, «ευκολόπιστα» απολαμβάνουν τις «ψευδό-εκδηλώσεις» αψηφώντας τον πραγματικό κόσμο. Ο MacCannell όμως, αποδοκιμάζει αυτό του τον ισχυρισμό και υποστηρίζει ότι οι τουρίστες αναζητούν την αυθεντικότητα ακριβώς όπως και ο Boorstin. Όλοι οι τουρίστες για τον MacCannell ψάχνουν για το «αυθεντικό», αυτή είναι η μοντέρνα εκδοχή του ανθρώπου σήμερα να ψάχνει για κάτι «ιερό». Με βάση την κοινή λογική του καταμερισμού, ο Goffman ανέλυσε έναν δομικό καταμερισμό της κοινωνικής καθιέρωσης, που τον αποκαλεί προσόψεις και πίσω περιοχές. Η πρόσοψη είναι ο χώρος συνάντησης των οικοδεσποτών και των φιλοξενουμένων ή των πελατών και των προσώπων υπηρεσιών και η πίσω περιοχή είναι το μέρος όπου τα μέλη της ομάδας του σπιτιού αποσύρονται για να χαλαρώσουν και να προετοιμαστούν. Σύμφωνα με μια ιδιαίτερη παρουσίαση ως σημείο αναφοράς, έχουν διακριθεί τρεις κρίσιμοι ρόλοι των ατόμων με βάση τη ιδιότητα του καθενός, αυτοί είναι: εκείνοι που παρουσιάζουν, εκείνοι που παρακολουθούν και οι άσχετοι που ούτε λαμβάνουν μέρος στη διαδικασία της επίδειξης ούτε είναι παρατηρητές. Οι τρεις κρίσιμοι αναφερθέντες ρόλοι θα μπορούσαν περιγραφούν με βάση τις περιοχές στις οποίες ο ρόλος–φορέας έχει πρόσβαση: οι παρουσιαστές εμφανίζονται στις προσόψεις και στις πίσω περιοχές, το ακροατήριο εμφανίζεται μόνο στην πρόσοψη και οι άσχετοι αποκλείονται και από τις δύο περιοχές.33 Σήμερα, οι άνθρωποι της σύγχρονης κοινωνίας, παρουσιάζουν πολλαπλές πτυχές στη ζωή τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να δημιουργούνται σε πολλές από τις εκφάνσεις αυτές ο καταμερισμός της «πίσω» και της «μπροστινής» περιοχής. Όταν επέλθει αυτή η διαφοροποίηση, δεν μπορεί να υπάρξει επιστροφή στην πρωταρχική κατάσταση. Μόνο οι ντόπιοι των οποίων οι ζωές εκτίθενται συνολικά στους «σχετικούς άλλους» δεν έχουν τέτοιου είδους ανησυχίες.34 Η ύπαρξη μιας «πίσω» περιοχής δίνει την αίσθηση ότι υπάρχει κάτι περισσότερο από το ορατό, ακόμα και αν πραγματικά δεν υπάρχει κάτι κρυφό. Πολλές βέβαια, «πίσω» περιοχές αποκρύπτουν δραστηριότητες που θα δυσφημούσαν την «μπροστινή» όψη. Γενικότερα, όμως οι «πίσω» περιοχές είτε κρύβουν μυστικά είτε όχι αποπνέουν στους επισκέπτες και στους ξένους μια «ατμόσφαιρα μυστηρίου».35 Οι περιηγητές είναι γνωστό ότι, επιδιώκουν να ζήσουν «πραγματικές» εμπειρίες στα μέρη που επισκέπτονται. Όμως, συχνά αποδοκιμάζονται για αυτή τους την προσπάθεια και ο όρος «τουρίστας» χρησιμοποιείται συχνά για εκείνους που είναι ικανοποιημένοι με τη «μη αυθεντική τους εμπειρία». Στο πλαίσιο των καταγραμμένων όρων του Goffman, ο καταμερισμός της πίσω περιοχής–πρόσοψης δεν επιτρέπει πλέον σε κάποιον να κάνει εύκολες διακρίσεις μεταξύ των απλών πράξεων και των αυθεντικών εκφράσεων των πραγματικών χαρακτηριστικών. Σε μέρη όπου συγκεντρώνονται τουρίστες, τα θέματα είναι πολύ πιο σύνθετα.36 31

MacCannell D., Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, σελ.125 Daniel J. Boorstin, The Image: A Guide to Pseudo-Events in America, New York: Harper & Row, 1961, σσ. 87-88 33 Erving Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life, Garden City, N.Y.: Doubleday, 1959, σσ. 144-45 34 MacCannell D., Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, σελ.127 35 ό.π., σελ. 128 36 Erving Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life, Garden City, N.Y.: Doubleday, σελ. 247 32

1|Τουρισμός

Αυτό που παρουσιάζεται στους τουρίστες δεν είναι το θεσμικό «πίσω μέρος» μιας σκηνής, όπως καθορίστηκε ο όρος από τον Goffman. Μάλλον, είναι μια οργανωμένη πίσω περιοχή, ένα είδος μουσείου διαβίωσης. Όπως, έχει επισημάνει ο MacCannell, «η τρέχουσα δομική ανάπτυξη της κοινωνίας χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση της τουριστικής διάστασης παντού. Αυτή η διάσταση μπορεί να ονομαστεί σκηνική τοποθεσία, τουριστική τοποθεσία ή, απλώς, μία τοποθεσία ανάλογα με το πόσο σκόπιμα έχει επεξεργαστεί για να εκτίθενται στους τουρίστες». Με βάση την αρχική διχοτομία πρόσοψη-πίσω περιοχή του Goffman, οι τουριστικές τοποθεσίες μπορούν να τακτοποιηθούν σε έξι στάδια από την πρόσοψη στην πίσω περιοχή, τα οποία αναπαράγουν τη φυσική τροχιά της αρχικής εισόδου ενός ατόμου μέσα σε μια κοινωνική κατάσταση. Σύμφωνα με τον MacCannell τα στάδια είναι τα εξής: Πρώτο στάδιο: η πρόσοψη του Goffman, το μέρος όπου οι τουρίστες προσπαθούν κατευθυνθούν πέρα από αυτό. Δεύτερο στάδιο: μια τουριστική περιοχή-«πρόσοψη» που έχει υποστεί μερικές διαφοροποιήσεις ώστε να μοιάζει με μια «πίσω» περιοχή Τρίτο στάδιο: μια περιοχή-«πρόσοψη» η οποία οργανώνεται στο σύνολό της με τέτοιο τρόπο ώστε να μοιάζει με «πίσω» περιοχή Τέταρτο στάδιο: μια «πίσω» περιοχή η οποία είναι ανοιχτή στους ξένους Πέμπτο στάδιο: μια «πίσω» περιοχή η οποία μπορεί να έχει αλλάξει ελαφρώς και οι τουρίστες σπάνια την επισκέπτονται Έκτο στάδιο: μια «πίσω» περιοχή, η περιοχή που παρακινεί την τουριστική συνείδηση και σπάνια είναι προσιτή στους τουρίστες Τελικά, αυτό που εκλαμβάνεται ως αληθινό είναι η παρουσίαση μιας κατάστασης η οποία έχει βασιστεί στη δομή της πραγματικότητας. Συνεπώς, από τα παραπάνω φαίνεται ότι ο τουρίστας από τη στιγμή που έχει μπει σε έναν τουριστικό χώρο απομακρύνεται ταυτόχρονα από την αυθεντικότητα της εμπειρίας. Κάποιοι τουρίστες καταφέρνουν να μεταβούν από το ένα στάδιο στο άλλο, και είναι εκείνοι που έχουν αναπτύξει μια αντίληψη αλλά και κριτική ικανότητα ως προς τα τουριστικά θεάματα. Υπάρχουν βέβαια και εκείνοι, που με μεγάλη προσπάθεια καταφέρνουν να εισχωρήσουν στην πραγματική ζωή των ντόπιων με σκοπό να γνωρίσουν και να οικειοποιηθούν το μέρος που επισκέπτονται, το φαινόμενο αυτό ονομάζεται από τον MacCannell ως «συμμετοχή». Από την άλλη, υπάρχουν και οι τουρίστες, οι οποίοι ενώ έρχονται εκούσια σε επαφή με τους ντόπιους και με «πραγματικές» εμπειρίες δεν δίνουν σημασία σε αυτές. Οι ντόπιοι συνήθως, στα τουριστικά μέρη θεωρούν τους τουρίστες κομμάτι του συνόλου κι έτσι, εργάζονται και συμπεριφέρονται όπως κάνουν πάντα.

SLUMS SLUMS

SLUM TOURISM

Εικ. 4 | Semantic field of Wiseman’s “slum”

2|SLUMS

2.1. Ανάλυση Βασικών Εννοιών 2.2.1. Το φαινόμενο των slums Η αστικοποίηση του πληθυσμού της γης αυξάνεται όλο και περισσότερο τελευταία χρόνια. Το 1950 υπήρχαν 86 πόλεις ανά τον κόσμο με πληθυσμό περισσότερο από ένα εκατομμύριο κατοίκους, σήμερα είναι 400, και μέχρι το 2015 θα υπάρχουν τουλάχιστον 550.42 Πράγματι, οι πόλεις έχουν απορροφήσει σχεδόν τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού από το 1950, και o αριθμός τους συνεχίζει να αυξάνεται κατά δύο εκατομμύρια κάθε εβδομάδα από τα νεογέννητα και τους μετανάστες.43 Από την άλλη ο πληθυσμός της υπαίθρου έχει φτάσει στο μέγιστο και πλέον θα αρχίσει να συρρικνώνεται με αποτέλεσμα οι πόλεις να παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην αύξηση του πληθυσμού, ο οποίος αναμένεται μέχρι το 2050 να φτάσει τα 10 δισεκατομμύρια.44 Έτσι, το ενενήντα πέντε της εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού θα βρίσκεται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων χωρών, ο οποίος υπολογίζεται ότι θα διπλασιαστεί στην επόμενη γενιά.45 Πράγματι, ο αστικός πληθυσμός της Κίνας, της Ινδίας και της Βραζιλίας σχεδόν ισοδυναμεί με αυτόν της Ευρώπης και της Νότιας Αμερικής. Παρόλα αυτά η κλίμακα και η ταχύτητα της αστικοποίησης των χωρών του τρίτου κόσμου είναι πολύ μεγαλύτερη από εκείνη της Βικτοριανής εποχής. Το Λονδίνο το 1910 ήταν εφτά φορές μεγαλύτερο από ήταν το 1800, ενώ η Ντάκα, η Κινσάσα και το Λάγος σήμερα είναι σαράντα φορές μεγαλύτερα από το 1950.46 To πιο σημαντικό βέβαια γεγονός είναι η άνθιση των νέων «μέγα-πόλεων» με πληθυσμό που φτάνει τα 8 εκατομμύρια και ακόμα πιο εντυπωσιακό αποτελεί το φαινόμενο των «υπερ-πόλεων» με πληθυσμό περισσότερο από 20 εκατομμύρια κατοίκους.47 Στην Αμερική έχει ήδη εμφανιστεί το φαινόμενο του να συμπεριλαμβάνονται οι μεσαίου μεγέθους περιφερειακές πόλεις, σε ακτίνα πεντακοσίων χιλιομέτρων από τη μητρόπολη, στην εκτεταμένη μητροπολιτική περιοχή μιας πόλης. Όπως συμβαίνει στις πόλεις που βρίσκονται μεταξύ του Σάο Πάολο και του Ρίου ντε Τζανέιρου.48 Το ίδιο ισχύει και για τις φτωχότερες πόλεις που ξεπερνάνε σε πληθυσμό τους εκατό χιλιάδες κατοίκους και ανήκουν σε ευρύτερες μητροπολιτικές περιοχές, όπως συμβαίνει και στο Λάγος της Αφρικής.49 «Τα χωριά μετατρέπονται σε επαρχιακές πόλεις, και οι πόλεις αυτές παίρνουν τη μορφή της μεγαλούπολης». Πράγματι, οι άνθρωποι που ζουν στην ύπαιθρο δε χρειάζεται πλέον να πάνε στις πόλεις, «πάει» η πόλη σε αυτούς.50 Ο Γερμανός αρχιτέκτονας και θεωρητικός Thomas Sieverts παραθέτει ότι αυτή η διάχυτη αστικοποίηση, την οποία αποκαλεί Zwischenstadt («εντός και ανάμεσα της πόλης»), μετατρέπεται ραγδαία το είδος του αστικού τοπίου που θα χαρακτηρίσει τόσο της πλούσιες όσο και τις φτωχές πόλεις ανά τον πλατήνη.

UN Department of Economic and Social Affairs, Population Division, World Urbanization Prospects, the 2001 Revision, New York, 2002 43 Population Information Program, Center for Communication Programs, The John Hopkins Bloomburg Population Reports, vol. 30, no.4, Baltimore, 2002 (Fall), σελ.1 44 Wolfgang Lutz, Warren Sanderson, and Sergei Scherbov, Doubling of World Population Unlikely, Nature 387, 19 June 1997, σσ. 803-04 45 Yue-man Yeung, Geography in an Age of Mega-Cities, International Social Sciences Journal 151, 1997, σελ. 93 46 Davis Drakakis-Smith, Third World Cities, 2nd ed., London, 2000 47 Mike Davis, Planet of Slums, Verso, London, 2007, σελ.5 48 Hamilton Tolosa, The Rio/Sao Paolo Extended Metropolitan Region: A Quest for Global Integration, The Annals of Regional Science 37:2, September 2003, σσ. 480,485 49 Jean-Marie Cour and Serge Snrech (eds), Preparing for the Future: A Vision of West Africa in the Year 2020, Paris, 1998, σελ.94 50 Guldin, What’s a Peasant To Do?, σελ. 14-17

SLUM TOURISM

Τέτοιες «εκτεταμένες μητροπολιτικές περιοχές», γράφει ο γεωγράφος David Drakakis- Smith, αναφερόμενος ειδικά στο Νέο Δελχί, «παρουσιάζουν μία μίξη της αστικής και της αγροτικής ανάπτυξης στις οποίες ο διαχωρισμός πόλης και υπαίθρου είναι ασαφής όσο οι πόλεις εκτείνονται σε διάφορους άξονες επικοινωνίας, που είτε περνούν από μέσα είτε περικλείουν τις μικρές πόλεις και χωριά, τα οποία βιώνουν αυτές τις αλλαγές τόσο ως προς τη λειτουργίας τους όσο και ως προς την κατοχή τους».51,52 «Η παγκοσμιοποίηση έχει αυξήσει το κίνημα των ανθρώπων, των αγαθών, των υπηρεσιών, των πληροφοριών, των προϊόντων και του χρήματος και επομένως και την παρουσία των χαρακτηριστικών της αστικοποίησης σε περιοχές της υπαίθρου».53,54 Αυτή η υπέρμετρη αστικοποίηση λοιπόν, οδηγείται σε πολλές πόλεις από την αναπαραγωγή της φτώχιας, και όχι από την αύξηση των θέσεων εργασίας.55 Ακόμα και όταν οι δημόσιοι φορείς, οι βιομηχανίες και η μεσαία αστική τάξη μιας χώρας είναι κατεστραμμένα και η χώρα είναι αποδυναμωμένη οικονομικά, η αστικοποίηση δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη πτώση.56 Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα, την ταχεία αύξηση του πληθυσμού των αστικών κέντρων σε αυτό το πλαίσιο, παρατηρείται η υποτίμηση και η προσαρμογή των κατασκευών και σε συνδυασμό με τη μείωση των οικονομικών παροχών του κράτους επιτυγχάνεται η μαζική παραγωγή των παραγκουπόλεων.57 Ένας ερευνητής του Διεθνούς Εργατικού Οργανισμού εκτίμησε ότι στο εμπόριο των χωρών του Τρίτου Κόσμου σπάνια διαθέτουν περισσότερο από το είκοσι της εκατό των υλικών για την κατασκευή μιας κατοικίας, γι’ αυτό και υποψήφιοι αγοραστές καταφεύγουν σε δικές τους παράγκες, σε παράνομη ενοικίαση, παράνομη κατοχή περιουσίας, κλπ.58 Από το 1970, η εξάπλωση των παραγκουπόλεων στο Νότο παρουσιάζει δραματική αύξηση. Η ερευνήτρια Priscilla Connony παρατήρησε ότι στην πόλη του Μεξικού στα τέλη του εικοστού αιώνα το εξήντα της εκατό του πληθυσμού κατοικεί σε πρόχειρες κατασκευές που έχουν κατασκευάσει η ίδιοι οι κάτοικοι για να μείνουν.59 Ο πληθυσμός στις φαβέλες του Σάο Πάολο -κατείχαν το 1973 το 1,2 της εκατό του συνολικού πληθυσμού της πόλης, ενώ το 1993 το 19,8- αυξανόταν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ενενήντα κατά 16,4 της εκατό το χρόνο.60 Στον Αμαζόνιο, σε μία από τις περιοχές με τη μεγαλύτερη αστικοποίηση, το ογδόντα της εκατό της επέκτασης της πόλης αποτελείται από παράγκες στις οποίες δεν παρέχονται καμία δημόσια εξυπηρέτηση, ούτε επικοινωνίας ούτε μεταφοράς, παρόλα αυτά η «αστικοποίηση» έχει γίνει συνώνυμο με τις «παραγκουπόλεις».61,62

Drakakis-Smith, Third World Cities, σελ. 21 Μετάφραση δική μου 53 Magdalena Nock, Disappearing Peasantries? Rural Labour in Africa, Asia, Latin America, London, 2000, σελ. 173 54 Μετάφραση δική μου 55 Josef Gugler, Cities in the Developing World, σελ. 114-23 56 Mike Davis, The Planet of Slums, σελ. 16 57 ό.π., σελ. 17 58 Oberai, Population Growth, Employment and Poverty in Third-World and Mega- Cities, σελ. 13 59 Priscilla Connolly, Mexico City: Our Common Future?, Environment and Urbanization 11:1, April 1999, σελ. 56 60 Ivo Imparato and Jeff Ruster, Slum Upgrading and Participation: Lessons from Latin America, Washington D.C. 2003, σελ. 333 61 John Browder and Brian Godfrey, Rainforest Cities: Urbanization, Development, and Globalization of the Brazilian Amazon, New York 1997, σελ. 130 62 Μετάφραση δική μου 52

2|SLUMS

Το ίδιο φαινόμενο είναι ορατό πλέον και στην Ασία. Η αστυνομία του Πεκίνο εκτιμάει ότι διακόσες χιλιάδες μετανάστες φτάνουν κάθε χρόνο στην πόλη τους και βρίσκουν καταφύγιο στις παράνομες παραγκουπόλεις στο νότιο τμήμα της πρωτεύουσας.63 Στο μεταξύ, στη νότιο μέρος της ηπείρου , μία ερεύνα έδειξε, ότι το ενενήντα της εκατό της αύξησης της αστικοποίησης λαμβάνει χώρα στις παραγκουπόλεις.64 Στο Νέο Δελχί συγκεκριμένα, παρατηρείται ότι από τους πεντακόσιες χιλιάδες ανθρώπους που μεταναστεύουν εκεί κάθε χρόνο οι τετρακόσιες καταλήγουν να μένουν στις φτωχογειτονιές. «Αν συνεχιστεί αυτό το φαινόμενο» προειδοποιεί ο πολεοδόμος Gautam Chatterjee, «θα υπάρχουν μόνο παραγκουπόλεις και όχι πόλεις».65 Στην Αφρική η κατάσταση είναι ακόμη χειρότερη. Τα «slum» της Αφρικής μεγαλώνουν με τη διπλάσια ταχύτητα από τις υπόλοιπες αναπτυσσόμενες πόλεις της ηπείρου. Πράγματι, το ογδόντα πέντε της εκατό της αύξησης του πληθυσμού της Κένυας μεταξύ 1989 και 1999 απορρίφθηκε στις παραγκουπόλεις, κυρίως του Ναϊρόμπι και της Μομβάσα.66 Στο μεταξύ, κάθε ελπίδα για ανάκαμψη της φτώχειας έχει φύγει από τον ορίζοντα, το 2015 η Αφρική είχε 332 εκατομμύρια κατοίκους των «slum», ο οποίος αριθμός αναμένεται να διπλασιαστεί τα επόμενα πενήντα χρόνια.67 Συνεπώς, παρατηρείται ότι οι πόλεις του μέλλοντος αντί να είναι φτιαγμένες από γυαλί και μέταλλο, έτσι όπως οραματίστηκαν οι πολεοδόμοι της παλαιότερη γενιάς, κατασκευάζονται σε μεγάλο βαθμό από ευτελή υλικά προηγούμενης εποχής όπως είναι τα ακατέργαστα τούβλα, το άχυρο το ανακυκλωμένο πλαστικό, οι τσιμεντόλιθοι, και τα απομεινάρια ξύλων.68 Εν κατακλείδι, δίπλα στις μεγάλες πόλεις που ανθίζουν προς τον ουρανό, αναπτύσσονται και άλλες μέσα σε άθλιες συνθήκες περιβαλλόμενες από περιβαλλοντική μόλυνση, φτώχεια και παρακμή.

Yang Wenzhong and Wang Gongfan, Streetlife China, Cambridge 1998, σελ. 89 Dileni Gunewardena, Urban Poverty in South Asia: What Do We Know? What Do We Need To Know?, working paper, Conference on Poverty Reduction and Social Progress, Rajendrapur, Bangladesh, April 1999, σελ. 1 65 Gautam Chatterjee, Consensus versus Confrontation, Habitat Debate 8:2, June 2002, σελ. 11 66 Harvey Herr and Guenter Karl, Estimating Global Slum Dwellers: Monitoring the Millennium Development Goal 7, Target 11, UN-HABITAT working paper, Nairobi 2003, σελ. 19 67 UN statistics quoted in John Vidal, Cities Are Now the Frontline of Poverty, Guardian, 2 February 2005 68 Mike Davis, Planet of Slums, σελ. 19 64

SLUM TOURISM

2.1.2. Ορισμός O πρώτος δημοσιευμένος ορισμός του «slum» είναι από το 1812, στο Vocabulary of the Flash Language του James Hardy Vaux, και είναι συνώνυμος με την εγκληματική ενέργεια (π.χ. εγκληματικό εμπόριο).69 Ωστόσο, οι άνθρωποι που ανήκαν στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα ζούσαν σε αυτά και η λέξη δεν χαρακτήριζε ένα είδος δραστηριότητας αλλά μάλλον ένα χώρο.70 Ο Cardinal Wiseman, στα γραπτά του για τη μεταμόρφωση του αστικού τοπίου, χαρακτηρίζει το «slum» σαν «ένα δωμάτιο όπου ελάχιστες δραστηριότητες λαμβάνουν χώρα».71,72 Ο Charles Booth, κοινωνικός ερευνητής που μελετούσε τη ζωή της εργατικής τάξης του Λονδίνου στα τέλη του 19ου αιώνα, διαπιστώνει πως «όλα τα slums χαρακτηρίζονταν από ένα αμάλγαμα ετοιμόρροπων κατοικιών, υπερπληθυσμού, φτώχιας και εξαχρείωσης».73 Σύμφωνα με το κίνημα των φιλελεύθερων τον 19ο αιώνα, δεν πρέπει να παραβλέψουμε την ηθική διάσταση του φαινομένου των «slum», όπου μέσα από αυτό το πρίσμα γίνονταν αντιληπτά ως «τόποι όπου τα κοινωνικά «κατακάθια” σάπιζαν μέσα σε ένα ανήθικο και συχνά ταραχώδες περιβάλλον».74 Ο όρος «slum» χρησιμοποιείται στο UN-Habitat, στην παγκόσμια έκθεση για τους οικισμούς το 2003 The Challenge of Slums, για να περιγράψει ένα ευρύ φάσμα οικισμών χαμηλών εισοδημάτων ή/και με κακές ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης.75 Στην πιο απλή του μορφή, η έννοια του όρου «slum» αφορά «μια πυκνοκατοικημένη αστική περιοχή, η οποία χαρακτηρίζεται από κατώτερης ποιότητας κατοικίες και αθλιότητα». Αυτός ο χαρακτηρισμός περιλαμβάνει τα βασικά χαρακτηριστικά των «slum» τα οποία είναι: υψηλές πυκνότητες κατοίκησης, χαμηλά πρότυπα στέγασης και «εξαθλίωση». Τα δύο πρώτα κριτήρια είναι φυσικά και χωρικά, ενώ το τρίτο κοινωνικό και συμπεριφορικό.76 O χαρακτηρισμός του όρου «slum» κατά την παραδοσιακή του έννοια αναφέρεται σε κατοικήσιμες περιοχές η οποίες μπορεί κάποτε να ήταν ευυπόληπτες, αλλά με το πέρασμα των χρόνων υποβαθμίστηκαν επειδή οι κάτοικοί τους μετακινήθηκαν σε καλύτερες περιοχές της πόλης. Έτσι, η κατάσταση των παλιών τους σπιτιών υποβαθμίστηκε, χωριστήκαν σε επιμέρους μικρότερου τύπου κατοικίες και ενοικιάστηκαν φθηνότερα σε χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν σε πολλές είτε ανεπτυγμένες, είτε αναπτυσσόμενες χώρες.77 Επίσης, η έννοια του όρου «slum» περιλαμβάνει και του τεράστιους παράνομους οικισμούς, οι οποίοι «μεγεθύνονται ραγδαία και αποτελούν την πιο ορατή ένδειξη της αστικής φτώχειας στην αναπτυσσόμενες πόλεις του κόσμου».78 Ο Davis αναφέρει για τους συγγραφείς του The Challenge of Slums πως «αποφεύγουν τις βικτοριανές προκαταλήψεις, αλλά κρατάνε τον κλασσικό ορισμό: υπερπληθυσμός, φτωχικές και αυτοσχέδιες κατοικίες, ανεπαρκής πρόσβαση σε φρέσκο νερό και εγκαταστάσεις υγιεινής, καθεστώς ανασφάλειας».79

Prunty, Dublin Slums, σελ. 2 Mike Davis, The Planet of Slums, σελ. 21 71 J.A. Yelling, Slums and Slum Clearance in Victorian London, London 1986, σελ. 5 72 Μετάφραση δική μου 73,74 Mike Davis, The Planet of Slums, σελ.22 75,76 United Nations Human Settlements Programme, UN-Habitat, 2003, σελ. 8 77,78 ό.π., σελ. 8 79 Mike Davis, The Planet of Slums, Σελ. 22 70

2|SLUMS

Ο λειτουργικός χαρακτηρισμός των «slum» ο οποίος έχει προταθεί από το UN στο Ναϊρόμπι το 2002 για μελλοντική διεθνή χρήση και ορίζει μια παραγκούπολη ως μια περιοχή που συνδυάζει, σε διάφορους βαθμούς, τα ακόλουθα χαρακτηριστικά (μόνο για τα φυσικά και νομικά χαρακτηριστικά οικισμού, και εξαιρώντας τις πιο δύσκολες κοινωνικές διαστάσεις): ανεπαρκή πρόσβαση σε ασφαλές νερό, ανεπαρκή πρόσβαση σε εγκαταστάσεις υγιεινής και άλλες υποδομές, κακή δομική ποιότητα της στέγασης, υπερπληθυσμό, ανασφαλή κατάσταση μόνιμης κατοικίας.80 Η συνήθης ελληνική απόδοση του όρου «slum» είναι «παραγκούπολη» ή «φτωχογειτονιά» ή «τρώγλη». Πρόκειται, για έναν ευρύ ορισμό που μπορεί να περιλαμβάνει έννοιες όπως «παράνομος οικισμός», «αυθαίρετος οικισμός», «αυθόρμητος οικισμός» και δεν χαρακτηρίζεται τόσο από τα κατασκευαστικά υλικά όσο γενικότερα από τις συνθήκες που επικρατούν. Στην παρούσα εργασία, θα χρησιμοποιήσω κυρίως την αγγλική ορολογία, καθώς θέλω να αποφύγω την σύγχυση που μπορεί να προκαλέσει η οποιαδήποτε ελληνική απόδοση.

Εικ. 5 | Traders at work along the tracks in Kibera

United Nations Human Settlements Programme, UN-Habitat, 2003, σελ. 12

SLUM TOURISM

2.1.3. Χαρακτηριστικά Υπάρχουν μάλλον περισσότερα από διακόσιες χιλιάδες παραγκούπολεις παγκοσμίως, τα οποία αποτελούνται από μερικές χιλιάδες μέχρι και εκατομμύρια κατοίκους.81 Τα «megaslums» δημιουργούνται όταν οι παραγκούπολεις και οι παράνομα κατοικημένες περιοχές ενώνονται και δημιουργούν ένα συνεχή αστικό ιστό από «ανεπίσημη» κατοίκηση και «εξαθλίωση», συνήθως στα περίχωρα των πόλεων.82 Παρόλο που τα περισσότερα «slum» έχουν μακρά ιστορία, όπως οι φαβέλες του Ρίο, η πλειονότητα των «megaslum» δημιουργήθηκαν κατά τη δεκαετία του εξήντα.83 Η επιλογή της τοποθεσίας κατοικίας αποτελεί για όλους ένα σημαντικό ζήτημα. Έτσι, και για τους κατοίκους των παραγκουπόλεων, όπως ανέφερε ο αρχιτέκτονας John Turner «Η κατοίκηση είναι ρήμα», οι φτωχοί αστοί πρέπει να λάβουν υπόψη τους αρκετούς παράγοντες για την καλύτερη τοποθεσία της κατοικίας τους, όπως το κόστος, την ποιότητα και την αντοχή της κατασκευής, την απόσταση από τη δουλεία τους και αρκετές φορές την προσωπική τους ασφάλεια. Συνήθως, οι κάτοικοι των «slum» βρίσκουν καταφύγιο στις υποβαθμισμένες περιφέρειες των αστικών κέντρων.84 Έχοντας μελετήσει τις μεταβλητές και τους βασικούς παράγοντες που καθιστούν μια περιοχή «slum», προκύπτουν τα χαρακτηριστικά της έννοιας, όπως αυτά χρησιμοποιούνται από «τις εθνικές και τοπικές κυβερνήσεις, τις στατιστικές υπηρεσίες, τους οργανισμούς που ασχολούνται με θέματα των slums και από την κοινή αντίληψη του φαινομένου: o έλλειψη των βασικών υπηρεσιών o υποτυπώδης στέγαση ή παράνομες και ανεπαρκείς κτιριακές δομές/κατασκευές o συνωστισμός και υψηλή πυκνότητα κατοίκησης o ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης και επικίνδυνα περιβάλλοντα o ανασφάλεια κατοχής o φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός o ελάχιστο μέγεθος οικισμού (ένα slum, για παράδειγμα, δεν μπορεί να είναι μία κατοικία)».85

Mike Davis, Planet of Slums, σελ. 26 ό.π., σελ. 26 83 ό.π., σελ. 27 84 ό.π., σελ. 31 85 United Nations Human Settlements Programme, UN-Habitat, 2003, σελ. 11 82

2|SLUMS

2.2. «Πειρατική» Αστικοποίηση Η πλειοψηφία των ανθρώπων που ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας δεν κατοικούν πλέον στις πόλεις. Αλλά σε αυθαίρετα διαμορφωμένες περιφέρειες και αυτό συναντάται συνήθως στις χώρες του Τρίτου Κόσμου.86 Στις τριτοκοσμικές αστικές περιοχές ανά τον κόσμο η εξέλιξη τους μπορεί να πάρει δύο βασικές μορφές: κατάληψη περιοχής και «urbanizaciones piratas». Και στις δύο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι να δημιουργηθεί ένα αστικό περιβάλλον από τόπους διαμονής ευτελής κατασκευής τα οποία έχουν κατασκευαστεί από τους ίδιους τους κατοίκους τους. Παρόλο που διάφορα είδη πειρατικής αστικοποίησης μπορεί συχνά να συγχέονται με την κατάληψη περιοχών, υπάρχουν τεράστιες διαφορές που διαχωρίζουν αυτούς τους δύο τύπους παραγκουπόλεων.87 Το επονομαζόμενο «squatting» στα αγγλικά, είναι η χρήση γης χωρίς νόμιμη πώληση ή κατοχή. Οι «χωρίςκόστος» περιφερειακές εκτάσεις γης έχουν αναφερθεί συχνά ως «το μυστικό» για την αστικοποίηση υποβαθμισμένων περιοχών: μια γενναιόδωρη άτυπη επιδότηση στις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις. Η παράνομη αυτή κατοχή είναι τυχαία και ανέξοδη, παρόλα αυτά οι καταληψίες υποχρεώνονται συχνά να δωροδοκήσουν πολιτικούς, γκάνγκστερ, ή την αστυνομία προκειμένου να έχουν πρόσβαση σε αυτές τις περιοχές.88 Το «squatting» σε αρκετές μορφές έφτασε στο απόγειό του στη Λατινική Αμερική, στη Μέση Ανατολή και στη Νότια Ασία κατά τη δεκαετία του εβδομήντα. Σήμερα, το φαινόμενο αυτό συναντάται κυρίως σε υποβαθμισμένης αξίας αστικές περιοχές όπως σε πλημμυρικές πεδιάδες, σε πλαγιές λόφων ή σε μολυσμένες και εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές περιοχές.89 Παρόλα αυτά όμως, οι επίπεδες περιφερειακές εκτάσεις γης, ακόμα και η έρημος, έχουν οικονομική αξία, έτσι αν και σήμερα οι πιο υποβαθμισμένοι οικισμοί στην όρια του αστικού ιστού μιας πόλης, μπορεί να χαρακτηρίζονται ως «squatters», στην πραγματικότητα πρόκειται για δραστηριότητες στις οποίες υποβόσκει μία «αόρατη» μεσιτική αγορά.90 Η «πειρατική» αστικοποίηση, είναι στην ουσία η ιδιωτικοποίηση των παράνομων καταλήψεων. Σε μια σημαντική έρευνα του 1900, οι ειδικοί στην κατοίκηση ο Paul Baross και ο Jan van der Linden χαρακτήρισαν ως «πειρατικούς οικισμούς» ή «κατώτερης ποιότητας εμπορικές οικιστικές εγκαταστάσεις». Σε αντίθεση με τους αυθεντικούς καταληψίες, έχουν αποκτήσει νόμιμο δικαίωμα κατοχής του οικοπέδου τους. «Με λίγα λόγια», αναφέρουν οι Baross και van der Linden, «σχεδιασμένα τοπία, μειωμένες παροχές υπηρεσιών, προάστια, υψηλής ασφάλειας ευτελής κατασκευή, μη συμβατότητα με τα σχέδια επέκτασης του αστικού ιστού, αυτοδημιούργητα σπίτια είναι τα γενικά χαρακτηριστικά των πειρατικών οικισμών».

Mike Davis, Planet of Slums, σελ. 37 ό.π., σελ. 38 88 ό.π., σελ. 39 89 Paul Baross and Jan van der Linden, The Transformation of Land Supply Systems in Third World Cities, Aldershot 1990, σελ. 69 90 ό.π., σσ. 2-7 87

SLUM TOURISM

3.2. Ιστορική επισκόπηση των αυθαίρετων οικισμών Αιτία για την απότομη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού αποτέλεσε ο συνδυασμός της εξέγερσης των αποικιοκρατιών σε συνδυασμό με την εθνική ανεξαρτησία στην Αφρική και την Ασία, αλλά και με την ανατροπή των δικτατοριών και των απόλυτων καθεστώτων στην Λατινική Αμερική. Οδηγούμενοι τεράστιες κινητήριες δυνάμεις, τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα απαιτούσαν ανυπόμονα το «δικαίωμα στην πόλη», ακόμα και αν αυτό σήμαινε ένα «χαμόσπιτο» στις περιφερειακές της περιοχές.91 Ακόμα πιο ριζικό ρόλο από την πείνα και την εξαθλίωση, έπαιξε ο εμφύλιος πόλεμος και η καταστολή εξεγέρσεων στην ραγδαία αύξηση της ανεπίσημης αστικοποίησης. Στην περίπτωση της υποηπείρου της Ασίας, ο Διαμελισμός της Παλαιστίνης και οι εθνοθρησκευτικές του συνέπειες οδήγησε εκατομμύρια ανθρώπους στις παραγκουπόλεις. Η Βομβάη, το Νέο Δελχί, η Καλκούτα, το Καράτσι, η Λαχόρ και η Ντάκα αναγκάστηκαν να απορροφήσουν χιλιάδες μετανάστες ως συνέπεια των βίαιων γεγονότων το 1948 του Διαχωρισμού, το 1964 του πολέμου μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν, και το 1971 την ανεξαρτησία του Μπαγκλαντές.92 Όσο να αφορά το Νότιο Βιετνάμ, η «επιβεβλημένη» αστικοποίηση αποτέλεσε καίριας σημασίας κομμάτι του αμερικάνικου στρατού. Από το Βιετκόνγκ (Εθνικό Μέτωπο για την Απελευθέρωση του Βιετνάμ) σύμφωνα με τον στρατηγό του πολέμου Samuel Huntington, αποτέλεσε «μια ισχυρή δύναμη, η οποία δε μπορεί να απομακρυνθεί από το εκλογικό σώμα». Οι Αμερικάνοι βομβάρδισαν το μεγαλύτερο ποσοστό της υπαίθρου κι έτσι οι κάτοικοι δεν είχαν επιλογή από το να μεταναστεύσουν και να δημιουργήσουν τις δικές τους παράγκες για να μείνουν.93 Μεταπολεμικά, στην Τουρκία η μετανάστευση στα αστικά κέντρα ήταν η μόνη επιλογή σύμφωνα με το σχέδιο «Marshall» που προέβλεπε τον εκμοντερνισμό των αγροτικών δραστηριοτήτων και την εισαγωγή-αντικατάσταση τους από τη βιομηχανία. Αλλά, όπως παρατήρησε ο κοινωνιολόγος Caglar Kayder η πολιτεία δεν ήταν προετοιμασμένη για μαζική κατασκευή κατοικιών και ούτε διέθετε τις απαραίτητες εκτάσεις γης για την εξέλιξη του ιδιωτικού τομέα. Έτσι, οι Ανατολίτες μετανάστες αναγκάστηκαν να κατασκευάσουν τις δικές τους πόλεις από παράγκες στις περιφέρειες της Άγκυρας και της Κωνσταντινούπολης κατά τη δεκαετία 1955-65.94 Στην υπόλοιπη Μέση Ανατολή, η μεγαλύτερη έκρηξη ανεπίσημης αστικοποίησης έλαβε χώρα μία ή δύο δεκαετίες αργότερα, κατά τη δημιουργία του OPEC (Οργανισμός Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών) στις αρχές του εβδομήντα, ο οποίος είχε στόχο την καθιέρωση της ενιαίας πετρελαϊκής πολιτικής μεταξύ των κρατών-μελών. Ο Ahmed Soliman θεωρεί ότι, «το απόγειο της αυθαίρετης αστικής κατοίκησης» στο Κάιρο ήταν από το 1974 μέχρι το 1990, όπου τα κέρδη των μεταναστών εργατών πήγαιναν στη Σαουδική Αραβία προκειμένου να καλυφθούν τρύπες του νεοπλουτισμού του Nasserite.95 Στην υποσαχάρια Αφρική οι κάτοικοι άρχισαν να συρρέουν στις πόλεις αμέσως μετά την Ανεξαρτησία. Στις περισσότερες στην άλλη πλευρά της Νότιας Αφρικής τα ποσοστά αύξησης του πληθυσμού των πόλεων διπλασιάστηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του εξήντα. Μέχρι το 1980, η επέκταση των πόλεων στις περισσότερες πόλεις ήταν αποτέλεσμα του εξαναγκασμού, από τις αρχές, των αγροτών προκειμένου να πουλάνε τα προϊόντα τους σε λιγότερη αξία από αυτή της αγοράς σε συνδυασμό με τη δυσανάλογη φορολογία αστών και χωρικών.96 Αυτή η λεγόμενη «αστική βία» στην Αφρική δεν ευνόησε τις νέες μάζες

Mike Davis, Planet of Slums, σελ. 55 Federic Thomas, Calcutta Poor: Elegies on a City Above Pretense, Armonk, NY, 1997, σελ.38 93 Samuel Huntington, The Bases of Accommodation, Foreign Affairs 46:4, July 1968, σσ. 650-53 94 Keyder, Istanbul, σελ. 147 95 Soliman, A Possible Way Out, σελ. 51 96 Young and Turner, The Rise and Decline of the Zairian State, σελ. 98 92

2|SLUMS

που εισέρχονταν στις πόλεις, καθώς οι ανώτερες κοινωνικά τάξεις απομακρύνθηκαν από την πόλη με αποτέλεσμα οι υποδομές και οι δημόσιες υπηρεσίες να παρακμάσουν.97 Στο μεταξύ, στη Λατινική Αμερική, η ανατροπή των δικτατοριών δημιούργησε εύφορο έδαφος για επιδρομή και κατάχρηση ξένης γης από τα ανίσχυρα οικονομικά στρώματα. Ακόμα και τα αντίπαλα κόμματα υποσχέθηκαν νέες υποδομές ενόψει εκλογών προκειμένου να αποσπάσουν ψήφους. Έτσι, μέσα σε πάρα πολύ μικρό χρονικό διάστημα κατά τη δεκαετία του εξήντα μετανάστευσαν κυρίως οικονομικά εξαντλημένοι πολίτες στις πόλεις.98 Μια γενιά αργότερα από το άνοιγμα των συνόρων στη μαζική εισροή και στην αύξηση της ανεπίσημης αστικοποίησης σε παγκόσμιο επίπεδο, η Κίνα χαλάρωσε τον έλεγχο ως προς την μεγιστοποίηση των πόλεων κατά τις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα. Ως αποτέλεσμα, η νόμιμη μετανάστευση επισκιάστηκε από τη μαζική εισροή παράνομων μεταναστών ή «περιπλανητών». Ο αριθμός τους εκτιμάται γύρω στα εκατό εκατομμύρια χωρίς όλοι αυτοί να έχουν κάποιο δικαίωμα στην απόκτηση νόμιμης κατοικίας και στους δημόσιους φορείς.99 Στα τέλη της δεκαετίας του ογδόντα, οι ηγέτες της Νοτίου Αφρικής ήρθαν αντιμέτωποι με τη μεγαλύτερη ανάπτυξη των παραγκουπόλεων στην ανθρώπινη ιστορία, προερχόμενοι από το κίνημα «αστικοί» των έγχρωμων περιοχών. Έτσι, αναγκάστηκαν να επαναπροσδιορίσουν το σύστημα ελέγχου της μετανάστευσης στην Αφρική.100

Carole Rakodi, The Urban Challenge in Africa, σελ. 32-39 Urban Planning Studio, Columbia University, Disaster-Resistant Caracas, New York, 2001, σελ. 25 99 Solinger, Contesting Citizenship in Urban China, σελ. 155 100 Mike Davis, Planet of Slums, σελ. 60 98

SLUM TOURISM

3.3. SLUMS: ΟΡΙΑ, ΜΟΡΦΗ, ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ Σήμερα είναι πλέον ορατό πως οι πόλεις συνεχώς εξελίσσονται, αποτελούν ένα ζωντανό οργανισμό στον οποίο πλέον είναι δύσκολο να μπουν αυστηρά όρια. Οι μορφές που μπορεί να πάρει μια πόλη σε συνδυασμό με το φαινόμενο της αστικής διάχυση δεν επιτρέπει με ευκολία τον εντοπισμό των ορίων της. Μπορεί να είναι τόσο εύκολα αναγνώσιμα όσο π.χ. σε μία περιφραγμένη κοινότητα ή σε ένα προάστιο πόλης εκτός του περιαστικού της χώρου, αλλά σε άλλες περιπτώσεις η ανεπίσημη πόλη να είναι τόσο σταδιακά ενταγμένη στον ιστό της (επίσημης) πόλης που καθιστά δύσκολη την οριοθέτησή της. Τα slums αποτελούν κυρίως ένα αποτέλεσμα αυθόρμητης, ασχεδίαστης δόμησης, χωρίς να ακολουθούν κάποιες κατευθυντήριες γραμμές ως προς τα όρια επέκτασης της εκάστοτε πόλης. Προκύπτει λοιπόν πως η μορφή του κάθε slum είναι οργανική και εν πολλοίς δεν ορίζεται εύκολα στο χώρο. Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο φαινόμενο των slums είναι η κατακόρυφη ανάπτυξη αυτών ή η κατάληψη πολυκατοικιών που εξασφαλίζουν παρόμοιες πυκνότητες πληθυσμού αντίστοιχες με άλλα μεγάλα slums με μικρότερη έκτασης γης. Πέρα όμως, από τους πύργους-slums, υπάρχουν περιπτώσεις οι οποίες δεν ανήκουν στην κατηγορία της κατακόρυφης δόμησης αλλά σίγουρα δεν συμβάλλουν στο φαινόμενο της αστικής διάχυσης και περιορίζονται σε έναν ορισμένο χώρο, με σαφή όρια όπως είναι ένα οποιοδήποτε άλλο κτίσμα στο κέντρο μιας πόλης. Τα σαφή όρια του slum ως κτίριο δημιουργούν έντονο διαχωρισμό από την υπόλοιπη πόλη και ο εύκολος εντοπισμός του στον χώρο εντείνει τον κοινωνικό αποκλεισμό των κατοίκων. Πέρα από τα κτίρια και τις γειτονιές-slum στο κέντρο της πόλης, μεγάλες εκτάσεις κοντά στις παρυφές των πόλεων συνεχίζουν να αναπτύσσονται με σκοπό να κατοικηθούν από χαμηλά κοινωνικά στρώματα ενώ οι πλούσιοι συνεχίζουν να καταλαμβάνουν περιοχές εύκολης προσβασιμότητας. Έτσι, σε τέτοιες περιοχές τα slums από τη φύση τους, όπως και οποιοσδήποτε οικιστικό σύμπλεγμα, έχει την τάση να εξαπλώνεται, να μεγεθύνεται και να επεκτείνεται, όσο φυσικά μέσα σε αυτό υπάρχουν οι ανάλογες και δυναμικές ροές. Αυτή η ανάπτυξη εξαρτάται από τις σχέσεις που έχει ο εκάστοτε οικισμός με τους πιο κοντινούς πυρήνες έλξης και αλληλεπίδρασής του. Για παράδειγμα, μία μικρή πόλη θα αναπτυχθεί προς την πιο κοντινή, μεγαλύτερη από αυτή, πόλη λόγω των σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ τους. Αντίστοιχα, μια πόλη μπορεί να αναπτυχθεί από το κέντρο προς τα έξω, προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, αν γύρω από αυτή δεν υπάρχουν τόσο ισχυρές δυνάμεις αλληλεπίδρασης με άλλες πόλεις. Κατά αυτό τον τρόπο και τα slums, εξαπλώνονται και αναπτύσσονται όπου βρίσκουν το «κατάλληλο» έδαφος για την εγκατάστασή τους (που συνήθως είναι εγκαταλειμμένες περιοχές, ακατάλληλες για οποιαδήποτε επίσημη αστική ανάπτυξη). Συνήθως, η εξάπλωση των ανεπίσημων οικισμών ταυτίζεται με τους άξονες που ενώνουν τις πόλεις μεταξύ τους. Όπως προκύπτει, τα όρια που περιορίζουν την ανάπτυξη των slums είναι η εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Η ανάπτυξη σταματάει εκεί που, παρά όλες τις προσπάθειες εύρεσης ελεύθερης γης, οι κάτοικοι είτε αντιμετωπίζουν εμπόδια (όπως είναι άλλοι οργανωμένοι και επίσημοι οικισμοί, greenbelts κ.τ.λ.) είτε στρέφονται προς άλλη κατεύθυνση ανάπτυξης, αναλόγως το έδαφος, τις παροχές, την εγγύτητα με την (υπόλοιπη) πόλη κ.ά. Η αυθαίρετη φύση των slums είναι αυτή που κάνει τους οικισμούς τόσο ξεχωριστούς, ως προς τον τρόπο με τον οποίο αυτοί αναπτύσσονται και ως προς τις διαδικασίες που πρέπει να βρεθούν ώστε αυτή η ανάπτυξη όχι να περιοριστεί, αλλά να ενισχυθεί με τις κατάλληλες επεμβάσεις. Μελετώντας τα slums των αναπτυσσόμενων χωρών, παρατηρείται πολύ συχνά το φαινόμενο της κατοίκησης επικινδύνων περιοχών, που μπορούν να βλάψουν είτε την ποιότητα της κατασκευής των οικισμών είτε την ίδια την υγεία του πληθυσμού που τις κατοικεί. Αυτές ορισμένες φορές λειτουργούν ως όριο του εκάστοτε slum (όπως οι απότομες πλαγιές στις favelas του Ρίο ντε Τζανέιρο) αλλά μπορούν να αναπτυχθούν και 34

2|SLUMS

μέσα ή γύρω από αυτές (όπως το Smokey Mountain στη Μανίλα). Γιατί όμως οι άνθρωποι που ζουν εκεί επιλέγουν αυτές τις περιοχές; Η πιο λογική απάντηση είναι η εξής: οι κάτοικοι βρίσκουν κάποιες εκτάσεις γης που είτε δεν έχουν αναπτυχθεί είτε έχουν εγκαταλειφθεί, καθώς λόγω συνθηκών είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να αστικοποιηθούν και να χρησιμοποιηθούν από την πόλη ως έδαφος για την ανάπτυξή της από top-down πρωτοβουλίες. Έτσι, προκειμένου να μειωθούν οι πιθανότητες άμεσης έξωσης αλλά και για λόγους πολύ φθηνού, έως μηδαμινού κόστους γης, οι οικισμοί αναπτύσσονται συχνά σε ακατάλληλη γη, όπως σε κανάλια και ποτάμια, εγκαταλελειμμένους σιδηροδρομικούς σταθμούς, απότομες πλαγιές, εδάφη επιρρεπή σε πλημμύρες, χώρους ταφής απορριμμάτων κτλ. Tέλος, υπάρχουν κι άλλες εξηγήσεις γι’ αυτό το φαινόμενο και είναι πολυάριθμα τα παραδείγματα από τα οποία βγαίνουν αξιόλογα συμπεράσματα, για να κατανοήσει κανείς όχι μόνο την «αξιοποίηση» αυτών των περιοχών αλλά γενικότερα τους μηχανισμούς με τους οποίους οι άνθρωποι τις κατοικούν.

Εικ. 7 | Cape Town, Khayelitsha

SLUM

TOURISM

SLUM TOURISM

3|SLUM TOURISM

03 SLUM TOURISM 3.1. Η έννοια του Σκοτεινού Τουρισμού Παρόλο που ο τουρισμός θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, έχει να κάνει με την ευχαρίστηση δεν είναι λίγες οι φορές που σχετίζεται με την αρρώστια, τον κίνδυνο, και το θάνατο. Μέρη που είναι συνδεδεμένα με το θάνατο, την καταστροφή και τον πόνο έχουν μετατραπεί πλέον σε μέρη ψυχαγωγίας.101 Υπάρχουν τουρίστες που επισκέπτονται «σκοτεινά» μέρη όπως πεδία μαχών και εκτελέσεων, σημεία καταστροφών, φυλακές, κάστρα. Τα τοπία αυτά, σε πρώτη ματιά φαίνονται ασύνδετα με το προφίλ του τουρίστα, που ενδίδει σε ξέγνοιαστες εμπειρίες και απολαύσεις. Αυτά όμως, τα τοπία υπηρετούν μια διαφορετικού τύπου έλξη για αυτούς. Η έλξη για το «ακραίο», η οποία συνδέεται ταυτόχρονα με το έντονο ενδιαφέρον τους για τα γεγονότα ηρωισμού.102 Τόποι, όπως το Βατερλό, η Πομπηία, τα Ιεροσόλυμα, ακόμα και κάποια νεκροταφεία, μπορεί να ήταν σταθμοί στο «μεγάλο ταξίδι» των εύπορων περιηγητών κάθε εποχής. Με άλλα λόγια, πρόκειται για την τουριστική δραστηριότητα, που εμβαθύνει στις σκοτεινές και πιο ακραίες πτυχές των ανθρώπινων εμπειριών. Ο σκοτεινός τουρισμός είναι μια μορφή θεματικού τουρισμού που ομαδοποιείται στην κατηγορία του «τουρισμού ιδιαίτερων συμπεριφορών» μαζί με τον τουρισμό ακραίου κινδύνου και άλλων μορφών που δεν μπορούν να υπαχθούν σε κάποια άλλη τουριστική ενότητα. Ο όρος «σκοτεινός» που έχει αποδοθεί σε αυτό το είδος τουρισμού οφείλεται στη βαθύτερη έννοιά του αφού αποτελεί σημείο αναφοράς με κάθε θάνατο ή τραγωδία που τον σηματοδοτεί. Με την πάροδο των χρόνων αυτό το είδος τουρισμού γίνεται όλο και πιο γνωστό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αυξανόμενη συρροή τουριστών από όλα τα μέρη του κόσμου σε τοποθεσίες που καλύπτονται από μια ‘σκοτεινή αύρα’ όπως είναι για παράδειγμα οι τοποθεσίες μαζικών εκτελέσεων, αυτοκτονιών κ.α.103 Μπορεί ο όρος «dark tourism» να μην είναι ευρέως γνωστός αλλά η ανθρώπινη περιέργεια ελκύονταν πάντα από το νοσηρό, το μακάβριο και τα σκοτεινά στοιχεία. Το φαινόμενο αυτό, έχει ρίζες από την αρχαιότητα, καθώς έχει παρατηρηθεί οι άνθρωποι λάτρευαν την αιματηρή ψυχαγωγία που τους πρόσφεραν οι μονομάχοι στην αρένα του Κολοσσαίου, ενώ στους Μεσαιωνικούς χρόνους έχουμε την εμφάνιση των πρώτων μετακινήσεων από χριστιανούς προσκυνητές σε τάφους μαρτύρων. Ήδη από τον 11ο αιώνα και πιο συστηματικά από τη Βικτωριανή εποχή, μέρη που στιγματίστηκαν από κάτι «αρνητικό» κινούσαν το ενδιαφέρον και αποτελούσαν αιτία για ταξίδι.104 Σύμφωνα με τον Daniel Boorstin, στα τέλη του 19ου αιώνα έχουμε την πρώτη οργανωμένη «σκοτεινή τουριστική μετακίνηση», πρόκειται για ένα ταξίδι με τρένο στην Αγγλία με σκοπό την παρακολούθηση της δημόσιας εκτέλεσης, μέσω του απαγχονισμού, δύο δολοφόνων.105 Μετά το ναυάγιο του Τιτανικού, τα στρατόπεδα θανάτου στο Άουσβιτς, τη Χιροσίμα και άλλα σκοτεινά γεγονότα της ιστορίας, αυτό το είδος τουρισμού –που βασίζεται πάνω στις αρνητικές πτυχές της ανθρωπότητας μέσα από το ταξίδι και τη γνωριμία με άλλες κουλτούρες- έχει ευρέως αναπτυχθεί και έχει δημιουργήσει θιασώτες.106 Και τελικά αυτή η εξάπλωση και διάδοση των «σκοτεινών» τόπων προκύπτει από την περιέργεια σχετικά με το θάνατο ή έχει σχέση με βαθύτερα κίνητρα;107 Η επίσκεψη σε τέτοιους τόπους, έχει συνήθως περισσότερη προσωπική δέσμευση, έντονα συναισθήματα αλλά και μια τάση προς το ακραίο που θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι την κάνει ακόμα πιο ελκυστική. 101

Urry, J., & Larsen, J., The Tourist Gaze 3.0, σσ. 218-9 Scofidio, R. & Diller, E., Back to the Front: Tourisms of War, Princeton Architectural Press, New York, 1996, σελ.25 103 ό.π., σελ. 46 104 Vourtsa, V., Words of Change: Paint it Dark, 2board: The Official Athens Airport Magazine, The Black & White Issue, 20182019, No 43 105 Boorstin, D., The Americans: The Colonial Experience, Vintage Books, New York, 1964 106 Vourtsa, V., Words of Change: Paint it Dark 107 Sharpley, R., & Stone, The Darker Side of Travel: The Theory and Practice of Dark Tourism, Toronto: Channel View Publition 102

SLUM TOURISM

3.1.1. Ο τουρισμός της φτώχειας Η έννοια του σκοτεινού δεν προέρχεται μόνο από θάνατο ή κάποια καταστροφή. Έχει να κάνει με τα αρνητικά συναισθήματα και αποτελέσματα που έχουν σημαδέψει την ζωή των ανθρώπων, για αυτό άλλωστε και η συγκεκριμένη μορφή τουρισμού διακρίνεται σε υποκατηγορίες. Μία από αυτές είναι και ο τουρισμός της «φτώχειας». Η σχέση μεταξύ Τουρισμού και Φτώχειας μελετάται από επιστήμονες και θεωρητικούς συστηματικά τα τελευταία χρόνια. Αυτός ο μακροχρόνιος διάλογος έχει απασχολήσει τους ειδικούς για την πιθανή αρωγή του τουρισμού στη μείωση της φτώχειας. Για αρκετό καιρό τα ερωτήματα ήταν αμφιλεγόμενα σε σχέση με τη συνεισφορά του τουρισμού στις υποβαθμισμένες περιοχές, το κόστος του και τα οφέλη στα μέρη αυτά. Επίσης, σε σύγκριση με τον τουρισμό που αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο, η φτώχεια απασχολούσε τις χώρες-κράτη μεμονωμένα. Σήμερα, παρόλα αυτά, παρατηρείται ένα νέο είδος τουρισμού, στο οποίο η εξαθλίωση και η εξάλειψη αυτής, τραβούν το ενδιαφέρον του τουρίστα. Η φτώχεια ξαφνικά, γίνεται αντικείμενο παρατήρησης του «τουριστικού βλέμματος» ενώ, ο τουρίστας παρουσιάζει μέσω της διαδικασίας ένα ατομικό ενδιαφέρον για τη λύση του ζητήματος. Η φτώχεια και η ανισότητα δεν αποτελούν απλώς μία συνθήκη στην οποία ο τουρισμός λαμβάνει χώρα αλλά αποτελούν πλέον φαινόμενα μελέτης και παρατήρησης από τους ίδιους τους τουρίστες. Τόποι παρατήρησης από επιστήμονες, γίνονται τόποι παρατήρησης των τουριστών. Περιοχές οι οποίες δεν ήταν επισκέψιμες, πλέον έχουν μετατραπεί σε τουριστικά αξιοθέατα και περιοχές στις οποίες επικρατεί η φτώχεια έχουν μετατραπεί σε τουριστικοί προορισμοί. Κυρίως πολιτικοί και άλλες δημοφιλείς προσωπικότητες επισκέπτονταν αυτά τα μέρη, αλλά πλέον αυτό το νέο είδος περιήγησης διαδίδεται ευρέως και είναι όλο και περισσότερο διαθέσιμο στα μέλη της μεσαίας τάξης. Οι New York Times ανέφεραν ότι εβδομήντα άνθρωποι απάντησαν σε διαφήμιση που απευθυνόταν σε τουρίστες που θα ήθελαν να μείνουν για «21 ημέρες στις περιοχές του “Hatfields” και του “McCoys” για $378, ζώντας ανάμεσα σε ανθρώπους που είναι από τους φτωχότερους στις Η.Π.Α., στη κομητεία του Mingo, της Δυτικής Βιρτζίνιας». Ομοίως, το 1967, η τουριστική επιχείρηση “Penny Sightseeing Company” εγκαινίασε εκτενείς οργανωμένες περιηγήσεις στο Harlem.108 Στην κατηγορία αυτή δεν μπορούν να ενταχθούν συγκεκριμένες χώρες, καθότι ο τουρισμός φτώχειας έχει να κάνει με οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα. Μέχρι τώρα παρατηρείται ότι χώρες οικονομικά εύρωστες να φτάνουν στα όρια της εξαθλίωσης, και να αναπτύσσονται άλλες οι οποίες τις προηγούμενες δεκαετίες κέρδιζαν τον τίτλο «τριτοκοσμικές». Ο τουρίστας ο οποίος επισκέπτεται αυτές τις τοποθεσίες σκοπό έχει να δει τον τρόπο ζωής των φτωχών ανθρώπων. Αυτή η τουριστική μορφή ηθικής συμμετοχής με τις διαφορετικές δημόσιες αντιπροσωπεύσεις της φυλής, της φτώχειας, των αστικών δομών, των κοινωνικών προβλημάτων και φυσικά, του δημόσιου «αγαθού», των μνημείων, είναι μια σύγχρονη εναλλακτική μορφή στα συστήματα της ομαδικής ηθικής που χτίζονται από τις δυαδικές αντιθέσεις: το ντόπιο εναντίον του ξένου, εμείς εναντίον αυτών. Στην παραδοσιακή κοινωνία, το άτομο δεν μπορούσε να επιζήσει, εκτός και εάν προσανατόλιζε τη συμπεριφορά του στο πλαίσιο: «εμείς είμαστε οι καλοί – αυτοί είναι οι κακοί». Παρόλο που μερικά στοιχεία ως υπολείμματα της παραδοσιακής κοινωνίας μπορεί ακόμη να βρεθούν, τέτοιου είδους ηθική δεν είναι αποτελεσματική στον μοντέρνο κόσμο. Πλέον, είναι αδύνατο να καθοριστεί με οποιαδήποτε ακρίβεια ποιοι είμαστε «εμείς» και ποιοι είναι «αυτοί». Το άτομο δεν μπορεί, επομένως, να επιζήσει στον σύγχρονο κόσμο, εάν προσπαθεί να συνεχίζει να προσανατολίζει τη συμπεριφορά του σε έναν παραδοσιακό πλαίσιο: «εμείς είμαστε καλοί – αυτοί είναι

108

MacCannell D., Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, σελ. 57

3|SLUM TOURISM

κακοί». Καθώς το άτομο εισέρχεται στον μοντέρνο κόσμο, ολόκληρος ο τομέας της κοινωνικής διαπίστωσης –π.χ. η φτώχεια, η φυλή, η κοινωνική τάξη, η εργασία- είναι ανοιχτός στην τρέχουσα ηθική αξιολόγηση και ερμηνεία. Αυτή η τρέλα των διακρίσεων αναγκάζει τη σύγχρονη συνείδηση να εξερευνήσει πέρα από τα σύνορα της παραδοσιακής προκατάληψης και θρησκοληψίας στην αναζήτηση μιας ηθικής ταυτότητας. Μόνο οι πρωτόγονοι λαοί,των οποίων οι ζωές χαρακτηρίζονταν από την «καθημερινότητα» με την ακατέργαστη έννοια του όρου, μπορούν να αισθανθούν πλήρως ότι είναι ένα κομμάτι του κόσμου τους. Το σύγχρονο άτομο έχει καταδικαστεί να ψάχνει αλλού, παντού, για να βρει την αυθεντικότητά του, να δει εάν μπορεί να ρίξει μια σύντομη ματιά σε αυτό που απεικονίζεται μέσα στην απλότητα, στη φτώχεια, και στην αγνότητα των άλλων.109

Εικ. 9

109

MacCannell D., Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, σσ. 57-8

SLUM TOURISM

3.2. Το φαινόμενο του «Slum Tourism» Για τους περισσότερους, οι διακοπές είναι συνδεδεμένες με στιγμές ανεμελιάς, χαλάρωσης και ξενοιασιάς αλλά τα τελευταία χρόνια ένα είδος τουρισμού γίνεται όλο και πιο δημοφιλές. Ο «τουρισμός της παραγκούπολης» (slum tourism) εμφανίστηκε ως μία εναλλακτική μορφή τουρισμού που είχε στόχο την αναζήτηση της «αυθεντικής εμπειρίας», η οποία συνδέεται με μια άλλη όψη της πραγματικότητας από αυτή που ο τουρίστας έχει συνηθίσει στην καθημερινότητά του. Βασική θεματική αυτού του τουρισμού είναι οι οργανωμένες εκδρομές σε υποβαθμισμένες περιοχές και παραγκουπόλεις. Ορισμένοι αισθάνονται την ανάγκη να εγκαταλείψουν την «ασφάλεια» των ιστορικών κέντρων για να πάρουν μια γεύση από την ανισότητα που κυριαρχεί στις φτωχές περιοχές των πόλεων. Οι τουριστικοί πράκτορες σε μέρη όπως η Βραζιλία και η Ινδία έχουν ανταποκριθεί στη ζήτηση, προσφέροντας «περιηγήσεις στις παραγκουπόλεις» για να δείξουν στους ξένους τις πιο φτωχές και περιθωριοποιημένες περιοχές τους. Ωστόσο, πρόκειται για ένα αμφιλεγόμενο είδος τουρισμού, σχετικά με το αν εκμεταλλεύεται τους κατοίκους των παραγκουπόλεων, υποβιβάζοντάς τους σε αξιοθέατα για εύπορους τουρίστες. Τα κίνητρα πίσω από τις προθέσεις των ταξιδιωτών που το επιλέγουν μπορεί να είναι είτε αλληλεγγύη, περιέργεια, κυνήγι μιας διαφορετικής εμπειρίας, είτε ένα είδος ηδονοβλεψίας, ανάγκη επιβεβαίωσης και σύγκρισης. Το ζήτημα αυτό, αναπόφευκτα, δεν έχει ξεκάθαρη απάντηση, καθώς εξάλλου ακόμα και τα πιο αλτρουιστικά αισθήματα πάντοτε κρύβουν ιδιοτέλεια. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι αυτό το είδος τουρισμού αυξάνει την ευαισθητοποίηση, δίνοντας πολλά παραδείγματα αποκατάστασης τοπικών κοινοτήτων. Έρευνες σχετικά με το φαινόμενο του «slum tourism» έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια καθώς, το φαινόμενο αυτό, αποτελεί πλέον μία από τις δραστηριότητες του σύγχρονου ατόμου. Τα μέρη που επισκέπτονται για το σκοπό αυτό έχουν αυξηθεί ραγδαία τα τελευταία είκοσι χρόνια, κι επομένως και ο αριθμός των τουριστών. Εκτιμάται ότι πλέον, ο ετήσιος αριθμός επισκεπτών των «slum» είναι περισσότερο από ένα εκατομμύριο. Η πλειοψηφία αυτών, συμμετέχει σε μια δίωρη ή τρίωρη ξενάγηση στις φτωχές περιοχές των αστικών κέντρων. O τουρισμός στις παραγκουπόλεις αποτελεί πλέον ένα μαζικό τουριστικό φαινόμενο. Καθοριστικός ρόλος σύμφωνα με τον Frenzel Fabian, είναι η πολιτική του κάθε τόπου. Με άλλα λόγια, στις περιοχές που επισκέπτεται το μεγαλύτερο ποσοστό τουριστών –όπως είναι η Νότιο Αφρική και το Ρίο Ντε Τζανέιρο- οι κυβερνήσεις προωθούν και υποστηρίζουν την εξάπλωση του τουρισμού της φτώχειας προκειμένου να επέλθει τόσο η κοινωνική όσο και η οικονομική ανάπτυξη στα μέρη αυτά. Τέλος, οι διάφορες έρευνες που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια πάνω στο φαινόμενο του «slum tourism» από τους Conforti (1996), Sandfort (1987), Cocks (2001), Koven (2004), Heap (2009) και Dowling (2009) φτάνουν σε κάποια κοινά συμπεράσματα και ομοιότητες ότι: «slum» στον τουρισμό και στη λογοτεχνία αναφέρονται ως «τόπος των άλλων». Με τη χρήση της έννοιας του «άλλου» δεν υπονοείται μόνο η φτώχεια, οι παραγκουπόλεις δεν αποτελούν μόνο «μέρη φτώχειας». Η παραγκούπολη αποτελεί επίσης, μια επιφάνεια για προβολή ενός «κοινωνικού άλλου» επιφορτωμένο με απογοήτευση και γοητεία. Οι μελέτες πάνω στις διαφορετικές χρονικές περιόδους και περιβάλλοντα που λαμβάνει χώρα ο «τουρισμός της φτώχειας» δείχνουν ότι οι κυρίαρχοι τρόποι κοινωνική διάκρισης αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης μέσω της τοπογραφίας των αστικών τοπίων.

3|SLUM TOURISM

3.2.1. Ιστορική Αναφορά Η περιέργεια για τα «slum» υπάρχει σχεδόν από την ύπαρξη αυτών. Από όταν δημιουργήθηκε ο αγγλικός όρος «slumming» συνδέθηκε με τη δραστηριότητα της επίσκεψης όπου κατοικούσαν τα οικονομικά εξαθλιωμένα στρώματα της κοινωνικής τάξης. Ήδη από τον 19ο αιώνα, στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο, οργανώνονταν περιηγήσεις σε υποβαθμισμένες γειτονιές για να διαπιστώσουν οι επισκέπτες «πώς ζει το άλλο μισό». Συνήθως με το πρόσχημα της φιλανθρωπίας και μερικές φορές με τη συνοδεία της αστυνομίας, οι πλούσιοι Λονδρέζοι άρχιζαν να επισκέπτονται το κακόφημο East End της πόλης γύρω στο 1840. Αυτή η νέα μορφή διασκέδασης έφτασε στη Νέα Υόρκη από πλούσιους Βρετανούς τουρίστες που ήθελαν να συγκρίνουν τις παραγκουπόλεις με αυτές που είχαν πίσω στην πατρίδα. Τα γκρουπ περιπλανήθηκαν σε γειτονιές όπως το Bowery ή το Five Points στη Νέα Υόρκη για να παρατηρήσουν τη ζωή μέσα σε πορνεία, σκοτεινά μπαρ και στέκια ναρκομανών, όπως αναφέρει το δημοσίευμα του National Geographic. Οι επισκέπτες δεν μπορούσαν να πιστέψουν στα μάτια τους και δικαιολογημένα. «Δεν νομίζω ότι ο καθένας θα είχε τόσο εύκολα πρόσβαση σε όλα αυτά τα μέρη», γράφει ο Τσαντ Χέιπ στο βιβλίο του «Slumming: Sexual and Racial Encounters in American Nightlife, 1885–1940». Οι τουριστικοί οδηγοί πρότειναν δρομολόγια για περιπάτους σε διάφορες υποβαθμισμένες περιοχές. Επιπλέον, οι πρώτες ταξιδιωτικές εταιρείες ιδρύθηκαν στο Μανχάταν, στο Σικάγο και στο Σαν Φρανσίσκο. Έτσι, η έννοια του «slum tourism» με την πιο στενή του όρου, εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις αρχές του 20ού αιώνα, με αποτέλεσμα η επίσκεψη στις παραγκουπόλεις να γίνει αναπόσπαστο κομμάτι του αστικού τουρισμού.

Εικ. 10

SLUM TOURISM

3|SLUM TOURISM

45 Εικ. 11 | Expansion of slum tourism

SLUM TOURISM

3|SLUM TOURISM

3.2.2. Τα κίνητρα πίσω από το φαινόμενο Ο όρος slum είναι συνδεδεμένος με κάτι το «σκοτεινό», το «μειωτικό» και την «άγνωστη» πλευρά της πόλης. Οι παραγκουπόλεις θεωρούνται μέρη «της άλλης πλευράς». Ανησυχία και φόβο προκαλούν οι συνθήκες διαβίωσης, ενώ προβληματίζουν η παρακμή του πολιτισμού και η απώλεια του δημόσιου ελέγχου. Οι περισσότεροι φαντάζονται τις παραγκουπόλεις σαν ένα μέρος τρομακτικό, χαοτικό, χωρίς πολιτισμό, αναφέρει ο Fabian Frenzel. Κύριο ερώτημα είναι τα κίνητρα για να επισκεφτεί κανείς ένα τέτοιο μέρος. Ρόλο κλειδί διαδραματίζουν οι ίδιοι οι τουρίστες. Σύμφωνα με τον Rolfes, τον Steinbrink και τον Uhl, οι τουρίστες αναζητούν τη συγκίνηση για το άγνωστο είτε γιατί είναι πρόθυμοι να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη των περιοχών είτε για να δουν και να γνωρίσουν από κοντά την «πραγματική εικόνα». Μέχρι σήμερα, δεν έχουν κατηγοριοποιηθεί οι τύποι των τουριστών των παραγκουπόλεων. Οι Steinbrink et al. (2012) έχουν επισημάνει ότι κάθε προορισμός έχει «επαγγελματίες slummers», οι οποίοι γίνονται μόνιμοι κάτοικοι μιας παραγκούπολης για διάφορους λόγους όπως είναι η έρευνα, η δημογραφία, η τέχνη, η κοινωνική και αναπτυξιακή εργασία, ο ακτιβισμός, ο πολεοδομικός σχεδιασμός. Αυτοί οι «επαγγελματίες φτωχοί» συχνά διαδραματίζουν βασικό ρόλο στη δημιουργία υποδομών που μπορούν μετέπειτα να αξιοποιηθούν από τους πιο συμβατικούς τουρίστες. Αυτές περιλαμβάνουν την ίδρυση εταιρειών ξεναγήσεων, φιλοξενία και άλλες δραστηριότητες που θα επιτρέψουν στους συμβατικούς τουρίστες την είσοδό τους στην παραγκούπολη. Από τη στιγμή που αυτό το είδος τουρισμού επεκταθεί και εγκαθιδρυθεί σε μια παραγκούπολη υπάγεται αυτόματα στη γενικότερη λίστα των «must-do» του εκάστοτε προορισμού. Κάποιες πόλεις υιοθετούν διαφορετική προσέγγιση για τον slum tourism. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν οι μαύροι Νοτιοαφρικανοί άρχισαν να προσφέρουν περιηγήσεις στις περιθωριοποιημένες περιοχές όπου ήταν αναγκασμένοι να ζουν, είχαν στόχο να βοηθήσουν στην αύξηση της συνολικής συνειδητοποίησης για τις συνεχείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι τοπικές κοινότητες χρησιμοποιήσαν τον τουρισμό της παραγκούπολης ως τρόπο αντιμετώπισης για τα προβλήματα που βίωναν και δεν υπήρχε καμιά μορφή εκμετάλλευσης εκεί. Παράλληλα, στο Ρίο ντε Τζανέιρο υπάρχουν ορισμένες δωρεάν περιηγήσεις στις φαβέλες, παρόλο που οι περισσότερες εταιρείες συνεχίζουν να χρεώνουν. Ο ξεναγός Eduardo Marques της Brazilian Expeditions εξηγεί πώς ξεχωρίζει η αυθεντικότητά τους: «Εργαζόμαστε με τοπικούς οδηγούς ή ελεύθερους επαγγελματίες και κατά τη διάρκεια της εκδρομής σταματάμε σε μικρές επιχειρήσεις και βλέπουμε παρουσιάσεις capoeira που στηρίζουν τους ντόπιους στη φαβέλα. Δεν αποκρύπτουμε πληροφορίες από τους επισκέπτες μας. Η πραγματική ζωή παρουσιάζεται όπως ακριβώς είναι». Αλλά και η Smokey Tours στη Μανίλα έδειχνε στους επισκέπτες τη σκληρή πραγματικότητα που αντιμετώπιζαν οι κάτοικοι του Tondo, ενός χώρου υγειονομικής ταφής (μέχρι το 2014 που έκλεισε) με σκοπό να πει τις ιστορίες τους στους επισκέπτες. Οι καλύτερες συνδέσεις ανάμεσα στις πόλεις επιτρέπουν σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους να ταξιδεύουν, με τον αριθμό των τουριστών να αυξάνεται κάθε χρόνο. Όμως, παρόλο που η ευημερία και η ποιότητα ζωής έχουν αυξηθεί σε πολλές πόλεις, υπάρχει μεγάλη ανισότητα. Καθώς οι ταξιδιώτες αναζητούν διαφορετικές εμπειρίες που υπόσχονται να δείξουν τον αυθεντικό τρόπο ζωής, οι εκδρομές «επαναφέρουν στον χάρτη» κάποια ξεχασμένα μέρη. Το ταξίδι συνδέει ανθρώπους που διαφορετικά δεν θα είχαν τη δυνατότητα να συναντηθούν και στη συνέχεια τους δίνει τη δυνατότητα να μοιράζονται ιστορίες με άλλους όταν γυρίσουν πίσω στην πατρίδα τους. Ο Fabian Frenzel, ο οποίος μελετά τον «slum tourism» στο Πανεπιστήμιο του Leicester, επισημαίνει ότι ένα από τα βασικά μειονεκτήματα της φτώχειας είναι η έλλειψη αναγνώρισής της. Και σύμφωνα με τα λεγόμενά του ακόμα και η πιο μικρή εκδρομή τέτοιου είδους είναι καλύτερη από το να αγνοούμε την ανισότητα εντελώς. Ωστόσο, παρόλο που ο «τουρισμός της παραγκούπολης» φωτίζει το ζήτημα σε μικρή κλίμακα, δεν αποτελεί επαρκή απάντηση σε ένα αυξανόμενο παγκόσμιο πρόβλημα. 47

SLUM TOURISM

3|SLUM TOURISM

49 Εικ. 13 | Slum Tourism in Global South

ΜΕΛΕΤΕ ΠΕΡΙΠΤ

ΕΣ ΤΩΣΕΩΝ

SLUM TOURISM

4|Μελέτες Περιπτώσεων

04 Μελέτες Περιπτώσεων Σε αυτό το κεφάλαιο έπειτα από μια έρευνα που διεξήχθη, της οποίας τα στοιχεία συγκεντρώθηκαν στον παρακάτω πίνακα, επιλέχθηκαν πέντε παραδείγματα ανεπίσημων οικισμών να μελετηθούν τόσο ως προς τη μορφή τους όσο και ως προς την επισκεψιμότητα των τουριστών. Τα κριτήρια τα οποία συντέλεσαν στην επιλογή των εν λόγω περιπτώσεων είναι τα εξής: η αστική πυκνότητα-πληθυσμός, η ιδιαιτερότητα τους, ένα «ακραίο»-μοναδικό χαρακτηριστικό και τον αριθμό των επισκεπτών. Slum Towns

Bhalswa Heliópolis Dharavi Neza

el-Arafa (City of the Dead) Korail Bosti Orangi Town Villa miseria Basanti

Makoko Navotas City Cemetery Rocinha

Masina

Tambora Rajendra Nagar Slum San Juan de Lurigancho

Ciudad Bolívar Kibera Khayelitsa

Πόλη

Χώρα

Tokyo Delhi Shanghai Sao Paolo Mumbai Mexico City Beijing Osaka Cairo New York Dhaka Karachi Buenos Aires Kolkata Istanbul Chongqing Lagos Manila Rio de Janeiro Guangzhou Los Angeles Moscow Kinshasa Tianjin Paris Shenzhen Jakarta London Bangalore Lima Chennai Seoul Bogotá Nairobi Cape Town

Japan India China Brazil India Mexico China Japan Egypt United States Bangladesh Pakistan Argentina India Turkey China Nigeria Philippines Brazil China United States Russia Congo China France China Indonesia United Kingdom India Peru India South Korea Colombia Kenya South Africa

Εικ.14 |Καταγραφή μεγαλύτερων παραγκουπόλεων ανά τον κόσμο

Πλυθησμός Πλ. Πόλης

200.000 100.000 1,000,000 1,200,000

600.000 50.000 2,400,000 120.000 6,625

300.000 80.000 100.000

500.000

250.000

1,106,453

700.000 700.000 400.000

38,001,000 25,703,168 23,740,778 21,066,241 21,042,538 20,998,543 20,383,994 20,237,645 18,771,769 18,593,220 17,598,228 16,617,644 15,180,176 14,864,919 14,163,989 13,331,579 13,122,829 12,946,263 12,902,306 12,458,130 12,309,530 12,165,704 11,586,914 11,210,329 10,843,285 10,749,473 10,323,142 10,313,307 10,087,132 9,897,033 9,890,427 9,773,746 9,764,769 3,914,791 3,660,447

0,8 0,47 4,75 5,7

3,2 0,28 14,44 0,79

2,28 0,67 0,76

4,32

2,42

7,17 17,88 10,9

SLUM TOURISM

CITY OF 54

4|Μελέτες Περιπτώσεων

F DEAD 55

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

57 Εικ. 15 | City of Dead, Cairo

SLUM TOURISM

58 Εικ. 16 | City of Dead, Κάιρο

4|Μελέτες Περιπτώσεων

4.1. City of Dead, Κάιρο, Αίγυπτος City of Dead ή Cairo Necropolis πρόκειται για ένα Ισλαμικό νεκροταφείο ανάμεσα στα βουνά «Mokattam» τα οποία βρίσκονται στο νοτιοανατολικό Κάιρο, στην Αίγυπτο. Οι κάτοικοι του Καίρου και οι περισσότεροι Αιγύπτιοι την αποκαλούν «el’arafa» δηλαδή «το νεκροταφείο». Εκτείνεται σε ακτίνα 6,4 χιλιομέτρων και πρόκειται για ένα πυκνό πλέγμα από τάφους και μαυσωλεία, στα οποία περίπου 500.000 άνθρωποι μένουν και δουλεύουν ανάμεσα στους νεκρούς.110 Οι αρχικοί κάτοικοι του 18ου αιώνα ήταν εκείνοι που φύλαγαν τους τάφους των πλούσιων οικογενειών του Καίρου ενώ οι επόμενοι ήταν εργαζόμενοι του λατομείου. Στις αρχές του 16ου αιώνα μια αστική και ετερογενής κοινότητα κατοίκησε το Al Quarafa. Η άσχημη οικονομική κατάσταση επηρέασε την ανάπτυξη της αστικής περιοχής του Ισλαμικού Καίρου και ταυτόχρονα μείωσε τη χρήση του νεκροταφείου. Κατά τους επόμενους αιώνες οι αριθμοί των φτωχών του αιγυπτιακού πληθυσμού αυξήθηκαν. Το κατώτερο στρώμα της μεσαίας τάξης κατέρρευσε και μεταφέρθηκε σε άλλες περιφερειακές ζώνες, έτσι κατοικήθηκε η Πόλη των Νεκρών.111 Άλλοι αναγκάστηκαν να «μετακομίσουν» έπειτα από μαζική κατεδάφιση κτιρίων και υπερβολική πύκνωση του αστικού ιστού κατά την περίοδο του Gamal Abdel Nasser τη δεκαετία του εξήντα. Επιπλέον, κάποιοι άλλοι κάτοικοι κατέληξαν στη Νεκρόπολη καθώς ερχόμενοι από την ύπαιθρο στην πόλη δεν βρήκαν απασχόληση. Οι συνθήκες διαβίωσης στους τάφους είχαν βελτιωθεί καθώς πολλοί τάφοι είχαν τρεχούμενο νερό και ηλεκτρικό ρεύμα, καθώς κάποια τμήματα διέθεταν ιατρικό κέντρο, σχολεία και ταχυδρομείο. Σήμερα κατοικούν πρόσφυγες που ξεριζώθηκαν από το Σινά και το Σουέζ κατά τη διάρκεια του πολέμου του 1967.112 Τέλος, μετά το σεισμό του Καίρου το 1992, πολλοί άνθρωποι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν σε οικογενειακούς τάφους αυξάνοντας τον αριθμό των κατοίκων της Νεκρόπολης. Πολλοί πίστευαν ότι η ζωή δίπλα στα ιερά του αποθανόντος είναι μια ευλογία ενώ άλλοι επιθυμούσαν να βρίσκονται απλά κοντά στους προγόνους τους. Οι «εισβολείς» παρατηρεί ο Jeffrey Nedoroscick, ερευνητής στο Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο του Καίρου, έχουν προσαρμόσει τους τάφους με δημιουργικούς τρόπους για να καλύψουν τις ανάγκες διαβίωσής τους. Ταφόπλακες και τάφοι χρησιμοποιούνται σαν κρεβάτια, κεφαλάρια, ράφια και τραπέζια. Σκοινιά είναι κρεμασμένα ανάμεσα στις ταφόπλακες για το άπλωμα των ρούχων.

110

Hamza, Hani, The Northern Cemetery of Cairo Cairo, The American University in Cairo Press, 2001 Kadi, Galila El, Bonnamy, Alain, Architecture for the Dead: Cairo’s Medieval Necropolis, American University in Cairo Press,2007, σελ. 123 112 Mike Davis, Planet of slums, σελ. 23 111

SLUM TOURISM

60 Εικ. 17 | City of Dead, Κάιρο

4|Μελέτες Περιπτώσεων

61 Εικ. 18 | City of Dead, Κάιρο

SLUM TOURISM

4.1.1. Τοπογραφία της Νεκρόπολης Συνεπώς, είναι ένα από τα πιο ασυνήθιστα παραδείγματα κληρονομικής συνεισφοράς κατοικιών, όπου ένα εκατομμύριο φτωχοί χρησιμοποιούν τους τάφους «Mameluke» ως προκατασκευασμένα μέλη κατοικιών. Το τεράστιο νεκροταφείο, ο τόπος ταφής γενεών σουλτάνων, πρόκειται για μια περιφραγμένη αστική νησίδα, η οποία περιβάλλεται από μεγάλους και υπερφορτωμένους αυτοκινητόδρομους.113 Το οδικό δίκτυο είναι αυτό που καθορίζει τον χώρο, χωρίς να αποτελεί τον λόγο για τον οποίο σταματάει εκεί η ανάπτυξη του οικισμού. Ήδη από τον 12ο αιώνα, ξεκίνησαν να κατασκευάζουν τάφους χαλίφηδων και σουλτάνων σ’ αυτή την περιοχή. Στα τέλη του 20ου αιώνα, όπου και το πρόβλημα της εύρεσης στέγης στο Κάιρο είναι αυξηθεί δραματικά, την λύση την έδωσαν οι ίδιοι οι κάτοικοι με το να μετακινηθούν στο κοιμητήριο. Πρόκειται ουσιαστικά για μια «πόλη μέσα στην πόλη», της οποίας η κάτοικοι χρησιμοποίησαν ως έσχατη λύση προκειμένου να λύσουν το πρόβλημα τη διαμονής τους.

Εικ. 19 | City of Dead, Κάιρο

113

Mike Davis, Planet of slums, σελ.27

4|Μελέτες Περιπτώσεων

4.1.2. Ο τουρισμός της Νεκρόπολης (City of Dead) Τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερα δημοφιλής είναι η επίσκεψη, εκτός των υπόλοιπων αξιοθέατων του Καίρου, στην «City of Dead». Υπάρχουν αρκετές ιστοσελίδες στο διαδίκτυο οι οποίες προσφέρουν περιηγήσεις είτε μισής είτε ολόκληρης ημέρας από επαγγελματίες ξεναγούς αλλά και από τους ντόπιους. Οι τιμές των περιηγήσεων διαφέρουν από ιστοσελίδα σε ιστοσελίδα. Δεν είναι λίγες οι φορές όμως, που οι αρχές αποτρέπουν τους τουρίστες από το να εισέλθουν στη Νεκρόπολη όταν οι εγκληματικές ενέργειες βρίσκονται σε έξαρση. Σύμφωνα με το σχόλιο ενός τουρίστα σε ένα από τα ταξιδιωτικά «site» ανέφερε χαρακτηριστικά: «Η πόλη των νεκρών, για λόγους ασφαλείας απαγορεύεται επί του παρόντος να είναι προσβάσιμη σε ξένους και σε τουριστικά οχήματα όπως ταξί και λεωφορεία. Αντί αυτού μεταφερθήκαμε με δύο αιγυπτιακά αυτοκίνητα (όχι ταξί) που οδηγούσαν Αιγύπτιοι φίλοι μας. Εκτός από αυτό που μας είχαν πει, ότι υπάρχει ένας αυξανόμενος φόβος των κατοίκων απέναντι σε ξένους, επειδή ειδικά στην ανατολική άκρη της Πόλη των νεκρών έχουν κάνει έξωση στους κατοίκους με σκοπό την κατεδάφιση των κατοικιών τους και την ανέγερση πολυκατοικιών. Έτσι λοιπόν οι άλλοι κάτοικοι (κυρίως squatters, χωρίς καμία κάρτα ιδιοκτησίας) φοβούνται ότι το ίδιο θα μπορούσε σύντομα να τους συμβεί. Επομένως, είναι ύποπτοι με τους επισκέπτες, επειδή φοβούνται ότι μπορεί να είναι πράκτορες της κυβέρνησης». Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται οι πιο γνωστές τουριστικές εταιρείες που μπορεί κανείς να «κάνει κράτηση» για μια περιήγηση στη Νεκρόπολη, καθώς το κόστος και η διάρκεια τους:

Εικ. 20 | Καταγραφή τουριστικών προσφορών με προορισμό τη Νεκρόπολη

Τέλος, να σημειωθεί ότι τη Νεκρόπολη διαμένουν 500.000 κάτοικοι και κάθε χρόνο την επισκέπτονται περίπου 5.000 τουρίστες.

SLUM TOURISM

4|Μελέτες Περιπτώσεων

65 Εικ. 21 | Iστοσελίδα τουριστικών προσφορών με προορισμό τη Νεκρόπολη

SLUM TOURISM

4|Μελέτες Περιπτώσεων

Εικ. 22 | Eastern Cemetery: layout, land use and main monuments

SLUM TOURISM

4|Μελέτες Περιπτώσεων

69 Εικ. 23 | City of Dead, Κάιρο

SLUM TOURISM

ROCI 70

4|Μελέτες Περιπτώσεων

INHA 71

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

73 Εικ. 24| Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο

SLUM TOURISM

4.2. ROCINHA H Rocinha είναι η μεγαλύτερη favela στη Βραζιλία βρίσκεται στο Ρίο στη Νότια Ζώνη ανάμεσα στις περιοχές Sao Conrado και Gavea. Έχει χτιστεί σε μια απότομη πλαγιά στραμμένη προς το Ρίο και βρίσκεται περίπου ένα χιλιόμετρο από την κοντινότερη παραλία. Έχει σχεδόν 70.000 πληθυσμό (καταγραφή του 2010) και ουσιαστικά πρόκειται για μια παραγκούπολη που αναπτύχθηκε σε ένα αστικοποιημένο «slum». Σήμερα, σχεδόν όλα τα σπίτια είναι χτισμένα από τούβλο και σκυρόδεμα. Κάποια κτίρια έχουν τρεις ή τέσσερις ορόφους, ενώ όλα διαθέτουν ύδρευση, άρδευση και ηλεκτρικό ρεύμα. Σε σύγκριση με άλλες λιγότερο ανεπτυγμένες παραγκουπόλεις ή «slum» η Rocinha έχει πιο ανεπτυγμένες υποδομές και παρατηρείται αρκετά μεγάλη επιχειρηματική δραστηριότητα όπως τράπεζες, φαρμακεία, συγκοινωνίες. Η σύνδεση της Rocinha με την υπόλοιπη πόλη γίνεται μέσω του οδικού δικτύου και του μετρό, και μέσα σε λίγα λεπτά οι κάτοικοι μπορούν να βρεθούν στην κοντινότερη παραλία. Η άμεση σύνδεση της favela με το κέντρο της πόλης (Ipanema, Copacabana κ.τ.λ.) αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τον οποίο οι άνθρωποι επιλέγουν να κατοικήσουν στην συγκεκριμένη περιοχή. Εκεί, η αστική ανάπτυξη λαμβάνει χώρα οριζοντίως (περιφερειακή επέκταση) και καθέτως, καθιστώντας τους απότομους λόφους του Ρίο ντε Τζανέιρο ένα από τα πιο ακατάλληλα μέρη προς κατοίκηση και ταυτόχρονα ένα από τα πιο φωτογραφισμένα και δημοσιευμένα.114

Eικ. 25 | Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο

114

Bloch, R., Papachristodoulou, N., Brown, D., 2013, σελ. 96

4|Μελέτες Περιπτώσεων

4.2.1. Τοπογραφία της φαβέλας Με βάση την ανάλυση της γεωγραφικής διαμόρφωσης μπορεί κανείς να συμπεράνει αρκετά για την αστική διάχυση της πόλης αλλά και την κοινωνικο-χωρική οργάνωση αυτής. Το χωρικό δίπολο της πόλης του Ρίο ντε Τζανέιρο περιλαμβάνει την πεδιάδα, γνωστή ως baixada, και το οροπέδιο, όπου ζει η πλειοψηφία των κατοίκων. Χαρακτηριστικά στοιχεία της πόλης είναι τα τρία συμπλέγματα λόφων που κυριαρχούν στο τοπίο, σε ύψος 1000 μέτρων, με της απόκρημνες πλαγιές και τις βαλτώδης περιοχές. Παρά το γεγονός ότι, οι λόφοι αυτοί πάντα κατοικούνταν από οικισμούς, οι περισσότερες συνοικίες εγκαθιδρύθηκαν στις περιοχές μεταξύ αυτών και της ακτογραμμής. Αυτός είναι και ένας από τους κυρίαρχους λόγους του κοινωνικού και χωρικού διαχωρισμού της πόλης.115 Η ιστορία της ανάπτυξης της πόλης αφορά τη δημιουργία δύο αντίθετων αλλά και συμπληρωματικών “πόλεων”: αυτή των “αφεντικών” και αυτή των “φτωχών”, που κατοικούν στις σημερινές favelas και στα προάστια. Ωστόσο, συνυπάρχουν η μία δίπλα από την άλλη, διατηρώντας αυτούς τους ρόλους. Σύμφωνα με την ανάπτυξη της πόλης και τα όριά της, τα βουνά και τα δάση αποτελούν τα φυσικά της εμπόδια ενώ η πρόσβαση προς την ακτή γίνεται μέσω ορισμένων περασμάτων/τούνελ. Σε κάποια σημεία κοντά στους λόφους υπάρχουν κάποιου είδους “διόδια” όπου πολλές φορές είναι μπλοκαρισμένα και ελέγχονται από τοπικές ομάδες διακινητών ναρκωτικών, που θέλουν να προστατέψουν τις περιοχές τους.116 Παρά τις έντονες χωρικές και κοινωνικές διαφορές που παρατηρούνται, σημαντικός λόγος για την δημιουργία της Rocinha σε περιοχή με επικίνδυνη τοπογραφία κοντά στο κέντρο της πόλης είναι η εγγύτητα ως προς το κέντρο αυτής και η εύκολη πρόσβαση στους χώρους εργασίας των κατοίκων τους. Η απόσταση και ο χρόνος μεταφοράς (συγκεκριμένα μεταξύ των τόπων διαμονής και εργασίας) είναι σημαντική αιτία τοποθέτησης των κατοίκων σε αυτές τις περιοχές.117 Καταλήγοντας για το φαινόμενο των slums στο Ρίο ντε Τζανέιρο, διαπιστώνεται πως η κοινωνική γεωγραφία της πόλης ορίζει πολύ αντίθετους μεταξύ τους χώρους, με έντονους συμβολισμούς. Τα όρια αυτών βρίσκονται στις κατατμήσεις του χώρου, ειδικά στο δίπολο λόφου και ασφάλτου, δηλαδή μεταξύ της επίσημης πόλης και favelas, ή με τη μορφή τοίχους που περικλείει τις περιφραγμένες κοινότητες.118

Εικ. 26| Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο

115

Saglio-Yatzimirsky, M., Landy, F., 2013, σελ. 74 ό.π., σελ. 88 117 ό.π., σσ. 13-14 118 ό.π., σελ. 96 116

SLUM TOURISM

4.2.2. Ο τουρισμός της Rocinha Τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της σχετικής ασφάλειας που έχει σε σύγκριση με τις άλλες φαβέλες, έχει αναπτύξει τουριστικές δραστηριότητες. Το Σεπτέμβριο του 2017 περίπου 150-600 τουρίστες την ημέρα επισκέπτονταν τη φαβέλα παρόλο που οι ξένες αρχές και η αστυνομία του Ρίου συμβουλεύουν το αντίθετο. Τον Οκτώβριο του 2017 μια Ισπανίδα τουρίστρια έχασε τη ζωή της από πυροβολισμό αστυνομικού την ώρα ενός «πολέμου» στο δρόμο. Ο δημοσιογράφος Paul Kiernan στην WALL STREET JOURNAL ανέφερε χαρακτηριστικά «τα τελευταία χρόνια οι επισκέπτες της φαβέλας όλο και αυξάνονται. Οι ξεναγοί υποσχόμενοι για «ένα άλλο Ρίο» ξεγελώντας με φωτογραφίες από χαρούμενα παιδιά και ωραία graffiti στους δρόμους , οι οποίοι σπάνια αναφέρουν τους κινδύνους». Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται οι πιο γνωστές τουριστικές εταιρείες που μπορεί κανείς να «κάνει κράτηση» για μια περιήγηση στη φαβέλα, καθώς το κόστος και η διάρκεια τους:

Εικ. 27| Καταγραφή τουριστικών προσφορών με προορισμό τη φαβέλα

1|Τουρισμός

77 Εικ. 28 | Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

79 Εικ. 28 | Ιστοσελίδα τουριστικών προσφορών με προορισμό τη φαβέλα

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

83 Εικ. 30 | Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο

SLUM TOURISM

MAK 84

4|Μελέτες Περιπτώσεων

KOKO 85

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

87 Εικ. 31 | Μakoko, Λάγος

SLUM TOURISM

4.3. Makoko, Lagos, Nigeria Ασυνήθιστο παράδειγμα πλωτής πόλης είναι αυτό της κοινότητας Makoko, στο Λάγκος της Νιγηρίας ή αλλιώς όπως χαρακτηρίζεται «η Βενετία της Αφρικής». Αν και η αναγνώριση της ακτογραμμής ως όριο της ανάπτυξης της πόλης είναι καθολική, αυτό δεν εφαρμόζεται στη συγκεκριμένη περίπτωση. Το Makoko ιδρύθηκε ως ένα ψαροχώρι στα τέλη του 19ου αι. από μετανάστες της εθνικότητας Egun. Καθώς ο πληθυσμός αυξάνονταν και οι εκτάσεις γης όλο και λιγόστευαν, επεκτάθηκαν στο νερό. Σήμερα ζουν εκεί οικογένειες από μια πληθώρα παραποτάμιων κοινοτήτων. Η περιοχή που ορίζεται σήμερα ως Makoko αποτελείται από έξι χωριά: Oko Agbon, Adogbo, Migbewhe, Yanshiwhe, Sogunro και Apollo. Τα πρώτα τέσσερα είναι πλωτές κοινότητες ενώ τα υπόλοιπα κατοικούνται στην στεριά και οι δύο πλευρές ενώνονται από το νερό, βασιζόμενες σε αυτό για τον βιοπορισμό τους. Η ονομασία που δίνεται για αυτό το σύμπλεγμα από την κυβέρνηση του Λάγκος και τις ΜΚΟ είναι Makoko-Iwaya Waterfront και οι ομιλούμενες γλώσσες είναι τέσσερις: γαλλικά, αγγλικά, yoruba και egun. Ο πληθυσμός του συμπλέγματος είναι δύσκολο να προσδιοριστεί: κυμαίνεται από 40.000 μέχρι και 300.000 κατοίκους.119

Εικ. 32 | Μakoko, Λάγος

119

Ogunlesi, T. ,2017, (τ.π. Φεβρουάριος 2018)

4|Μελέτες Περιπτώσεων

4.3.1. Τοπογραφία της πλωτής πόλης To slum του Makoko είναι εμφανώς ορατό από την γέφυρα Third Mainland η οποία συνδέει το αεροδρόμιο με τα νησιά του Λάγκος, κάτι για το οποίο η κυβέρνηση θεωρεί «ντροπή» την ύπαρξη της κοινότητας όσον αφορά την εικόνα του Λάγκος. Έτσι, έχουν υπάρξει προσπάθειες εκδίωξης, πολυάριθμων εξώσεων και εμπρησμών.120 Παρόλα αυτά η ευρηματικότητα των κατοίκων έχει εντυπωσιάσει τους θεωρητικούς του αστικού χώρου, όπως το καθαρό νερό που παρέχεται μέσω γεώτρησης από το γειτονικό Sogunro. Το πλωτό σχολείο του Makoko είναι η πιο διάσημη κατασκευή της κοινότητας, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Kunlé Adeyemi και υιοθετήθηκε ως μοντέλο για την ανάπτυξη πλωτών κατοικιών της περιοχής.121 Η κοινότητα του Makoko προβληματίζει αρκετά όσον αφορά το θέμα της αναγκαιότητας ή μη της αναδιοργάνωσης και της «ανάπτυξης» των slums. Ο Robert Neuwirth, δημοσιογράφος που ζει σε ανεπίσημους οικισμούς, θέτει το ερώτημα: «Γιατί δεν μπορούν οι κοινότητες απλά να είναι κοινότητες και να αναπτυχθούν με τον οργανικό τρόπο όπως αναπτύσσονται άλλες κοινότητες;» Εμπνευσμένος από τα παραδείγματα των favelas της Βραζιλίας και των gecekondu της Τουρκίας, σχολιάζει χαρακτηριστικά τον τρόπο της φυσικής ανάπτυξης αυτών των περιοχών χωρίς την πίεση της κυβέρνησης και της αγοράς ακινήτων. «Χωρίς αμφιβολία, έχουν ακόμα προβλήματα. Αλλά έχουν εγκατασταθεί και με τον καιρό, έχουν ενσωματωθεί με τον ιστό των πόλεών τους. Αυτό είναι ένα πραγματικό θαύμα της παγκόσμιας αστικοποίησης».122 Οι διαφορετικές μορφές που μπορούν να πάρουν τα slums επηρεάζονται άμεσα από τα όρια που υπάρχουν – ή όχι – στο περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται. Είναι λογικό πως όταν αυτά είναι αρκετά σαφή και αυστηρά, ξεκινά η κατακόρυφη ανάπτυξη και αντίστοιχα αυξάνεται και η πυκνότητα, δημιουργώντας ακόμα πιο δυσχερής συνθήκες σε πολλές περιπτώσεις. Αντιθέτως, η οριζόντια ανάπτυξη των slums και η ανεξέλεγκτη επέκτασή τους δημιουργεί μεγαλύτερες ανάγκες σε δίκτυα και παροχές.

Εικ. 33 | Μakoko, Λάγος

120

Ogunlesi, T. ,2017, (τ.π. Φεβρουάριος 2018) ό.π. 122 ό.π. 121

SLUM TOURISM

4.3.2. Τουρισμός του Makoko To φαινόμενο του slum tourism είναι μια έντονη δραστηριότητα στην περιοχή του Μακόκο, καθώς οι τουρίστες γοητεύονται από την εικόνα της πλωτής παραγκουπόλεως. Το πιο ελκυστικό αξιοθέατο είναι το πλωτό σχολείο που σχεδιάστηκε από μια ομάδα αρχιτεκτόνων, που το έχτισαν από πλαστικά βαρέλια τα οποία είναι σχεδιασμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να διαθέτουν χώρο για αίθουσες διδασκαλίας καθώς και παιδική χαρά. Ελπίζουν ότι ο τρόπος αυτός εκμετάλλευσης φθηνών υλικών μπορεί να υιοθετηθεί και για την κατασκευή κάδων προσκειμένου να βελτιωθεί η υγιεινή του τόπου. Οι κάτοικοι της πλωτής αυτής πόλης δεν είναι ιδιαίτερα φιλόξενοι με τους επισκέπτες, καθώς θεωρούν ότι είναι «κατάσκοποι». Είναι επίσης κυνικοί ως προς τις φωτογραφίες καθώς νομίζουν ότι πωλούνται για κέρδος.

Εικ. 34 | Μakoko, Λάγος

1|Τουρισμός

91 Εικ. 35 | Μakoko, Λάγος

SLUM TOURISM

92 Εικ. 36 | Ιστοσελίδα τουριστικών προσφορών με προορισμό τη παραγκούπολη

1|Τουρισμός

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

SLUM TOURISM

1|Τουρισμός

97 Εικ. 38 | Μakoko, Λάγος

SLUM TOURISM

DHAR 98

4|Μελέτες Περιπτώσεων

RAVI 99

SLUM TOURISM

100

1|Τουρισμός

101 Εικ. 39 | Dharavi, Βομβάη

SLUM TOURISM

4.4. Dharavi, Mumbai, India Θεωρείται το μεγαλύτερο «slum» στην Ασία, έχει έκταση 2.1 τετραγωνικά χιλιόμετρα και πληθυσμό ενός εκατομμυρίου. Πρόκειται για μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη. Ιδρύθηκε το 1883 κατά τη διάρκεια της Βρετανικής αποικιοκρατίας και μεγάλωσε κυρίως λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης των εργοστασίων και του πληθυσμού, που έλαβε χώρα στο κέντρο της χερσονήσου, από την αποικιοκρατική κυβέρνηση και από τη μετανάστευση αγροτών Ινδών στην αστική Βομβάη. Έτσι, η περιοχή Dharavi είναι ένας πολυθρησκευτικός, πολυεθνικός και ποικιλόμορφος οικισμός. Ως προς την εργασιακή απασχόληση, το Dharavi έχει μια ενεργό ανεπίσημη οικονομία με την οποία βιοπορίζονται αρκετοί κάτοικοι όπως είναι η κλωστοϋφαντουργία και η κεραμική. Η παραγκούπολη της Βομβάης έχει υποφέρει από πολλές επιδημίες και καταστροφές, το 1896 μια διαδεδομένη πανώλη εξαφάνισε περισσότερο από το μισό του πληθυσμού της. Αν και έχουν γίνει προσπάθειες για τη βελτίωση της υγιεινής καμία δεν έφερε κάποιο ορατό αποτέλεσμα και εν τέλει κανένα έργο δεν ολοκληρώθηκε. Μία ομάδα αστυνομικών της Νέας Υόρκης επισκέφτηκε τη παραγκούπολη του Dharavi στις απαρχές της δεύτερης χιλιετίας. Έκπληκτοι παρατήρησαν τον τεράστιο πληθυσμό της πόλης, τις δυσκολίες στην παρακολούθηση-καταγραφή ενός συνεχούς ρεύματος μεταναστών και των εγκλημάτων τους. Ένας από τους αστυνομικούς ανέφερε: «Δεν έχω παρατηρήσει καμία άλλη πόλη στον κόσμο που έχει τόση μεγάλη ποικιλία εγκλημάτων».

102

4|Μελέτες Περιπτώσεων

4.4.1. Ως προς την τοπογραφία του Dharavi Η περιοχή του Dharavi τοποθετείται μεταξύ των δύο κύριων σσιδηροδρομικών γραμμών της Βομβάης (Western και Central Railways). Στα δυτικά του Dharavi βρίσκονται οι γειτονιές Mahim και Bandra, και από το βόρειο τμήμα της περιοχής διέρχεται ο ποταμός Mithi, ο οποίος καταλήγει στην Αραβική Θάλασσα. Στα ανατολικά, διακρίνεται η περιοχή του Antop Hill ενώ από τα δυτικά υπάρχει ο οικισμός Matunga. Λόγω της τοποθεσίας του, το Dharavi γίνεται ευάλωτο σε πλημμύρες κατά την περίοδο βροχοπτώσεων. Μία από τις κύριες συμβολές του βιβλίου «Work and Protest in Asia’s Largest Slum» της Juliette GALONNIER είναι η διερεύνηση του Dharavi ως συγκεκριμένου αστικής μορφής: οι μεγα-φτωχογειτονιές. Ως παραγκούπολη, πρόκειται για μια παράνομα κεκτημένη αυτο-χτισμένη ζώνη, που βρίσκεται στο περιθώριο της κοινωνίας. Είναι ένας περιθωριακός, παρενθετικός χώρος. Ωστόσο, αποτελεί μια τεράστια χωροταξική οντότητα. Μελετώντας την περιοχή στο Open Street Map, διαπιστώνουμε πως το κύριο οδικό δίκτυο είναι αυτό που ορίζει την μορφή που έχει πάρει το slum. Σημαντικό ρόλο στην δημιουργία του slum (όπως δείχνει η ιστορία της ανάπτυξής του) έπαιξε το γεγονός πως η περιοχή ήταν κατάλληλη για αλιεία (στον ποταμό Mithi), αν και με τα χρόνια, οι κάτοικοι στράφηκαν σε επαγγέλματα πιο κερδοφόρα. Με τον τρόπο με τον οποίο είναι ο χώρος δομημένος σε αυτή τη μεγα-φτωχογειτονιά και εξελίσσεται καταλαβαίνει κανείς ότι επικρατεί χάος και αναρχία. Εικ. 40 | Dharavi, Βομβάη

103

SLUM TOURISM

4.4.2. Τουρισμός στο Dharavi O τουρισμός των slums στο Dharavi της Βομβάης ξεκίνησε από την εταιρεία Reality Tours and Travel. H Εταιρεία ιδρύθηκε από τον Chris Way (UK) και την Krishna Poojari (India) τον Ιανουάριο του 2006 και η οποία φέρνει 7,000 τουρίστες κάθε χρόνου προκειμένου να δουν το Dharavi. Πλέον, οι εταιρείες έχουν αυξηθεί και σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα είναι οι εξής:

Εικ. 41 | Dharavi, Βομβάη

104

4|Μελέτες Περιπτώσεων

Εικ. 42 | Dharavi, Βομβάη

105

SLUM TOURISM

106 Εικ. 43 | Ιστοσελίδα τουριστικών προσφορών με προορισμό τη παραγκούπολη

4|Μελέτες Περιπτώσεων

Εικ. 43 | Ιστοσελίδα τουριστικών προσφορών με προορισμό τη παραγκούπολη

107

SLUM TOURISM

108

4|Μελέτες Περιπτώσεων

109

SLUM TOURISM

110

4|Μελέτες Περιπτώσεων

111 Εικ 45 | Dharavi, Βομβάη

SLUM TOURISM

KIBE 112

4|Μελέτες Περιπτώσεων

ERA 113

SLUM TOURISM

114

4|Μελέτες Περιπτώσεων

Εικ. 46 | Kibera, Ναϊρόμπι

115

SLUM TOURISM

4.5. Kibera, Nairobi, Kenya Η Kibera ανήκει στην ευρύτερη περιοχή του Ναϊρόμπι και είναι το μεγαλύτερο slum του (ίσως και όλης της Αφρικής). Περιλαμβάνει 13 χωριά, συμπεριλαμβανομένων των Kianda, Soweto East, Siranga, Makina και Mashimoni. Από την βόρεια πλευρά του, το slum ορίζεται από την σιδηροδρομική γραμμή της Uganda Railway, η οποία συνδέει τις πόλεις Mombasa και Kisumu (το Ναϊρόμπι βρίσκεται ακριβώς στη μέση αυτής της διαδρομής). Αξίζει να σημειωθεί πως ακριβώς δίπλα από τις γραμμές του τρένου, από την άλλη πλευρά του slum, βρίσκεται το Royal Nairobi Golf Club. Από την νότια πλευρά του, το slum σταματά την ανάπτυξή του κατά μήκος του ποταμού Motoine και συνορεύει επίσης με την τεχνητή λίμνη Nairobi Dam (φτιάχτηκε με σκοπό την παροχή νερού στον οικισμό αλλά τώρα είναι εξαιρετικά επικίνδυνη η κατανάλωσή του).

116

4|Μελέτες Περιπτώσεων

4.5.1. Kibera ως προς την τοπογραφία H Kibera βρίσκεται στο νοτιοδυτικό Ναϊρόμπι, 6,6 χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης. Μεγάλο μέρος των νότιων συνόρων της παραγκούπολης περιορίζεται από τον ποταμό και το φράγμα Ναϊρόμπι, μια τεχνητή λίμνη που παρείχε πόσιμο νερό στους κατοίκους της πόλης, αλλά τώρα υπάρχουν δύο κύριοι σωλήνες που εισέρχονται στη Kibera. Η σιδηροδρομική γραμμή της Ουγκάντα περνάει από το κέντρο της μέγα-γειτονιάς, παρέχοντας στους επιβάτες στο τρένο μια πρώτη ματιά στην παραγκούπολη αλλά και αποτελώντας φυσικό όριο αυτής.

Εικ. 46 | Κibera, Ναϊρόμπι

117

SLUM TOURISM

4.5.2. Τουρισμός στη Kibera H Kibera θεωρείται από τα μεγαλύτερα slums της Αφρικής. Οι τουριστικές επισκέψεις στην πυκνοκατοικημένη αυτή παραγκούπολη ξεκίνησαν με αφορμή τη διεξαγωγή των project από ΜΚΟ με σκοπό την αγωγή των κατοίκων της. Έτσι, όταν άρχισαν να οργανώνονται πιο συστηματικά και πλέον πιο μια επίσκεψη στο slum θεωρούνταν «a must-do» στη λίστα των τουριστών οι εταιρείες το εκμεταλλευτήκαν κι έτσι μετέτρεψαν τις ξεναγήσεις σε μέσο βιοπορισμού. Από τον παρακάτω πίνακα φαίνονται τα εξής:

118 Εικ. 48 | Κibera, Ναϊρόμπι

4|Μελέτες Περιπτώσεων

Εικ. 49 | Κibera, Ναϊρόμπι

119

SLUM TOURISM

120

4|Μελέτες Περιπτώσεων

Εικ. 50 | Ιστοσελίδα τουριστικών προσφορών με προορισμό τη παραγκούπολη

121

SLUM TOURISM

122

4|Μελέτες Περιπτώσεων

123

SLUM TOURISM

124

4|Μελέτες Περιπτώσεων

125 Εικ. 52 | Κibera, Ναϊρόμπι

ΣΥΜΠΕΡΑ ΣΥΜΠΕΡ ΣΥΜΠΕΡΑ

ΡΑΣΜΑΤΑ ΡΑΣΜΑΤΑ ΑΣΜΑΤΑ

SLUM TOURISM

Συμπεράσματα Στη παγκόσμια διάσκεψη τουρισμού που πραγματοποιήθηκε στη Μανίλα των Φιλιππίνων αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι «...ο Παγκόσμιος Τουρισμός μπορεί να συμβάλει στην εγκαθίδρυση μίας Νέας ∆ιεθνούς Οικονομικής Τάξεως που θα υποβοηθήσει στην εξάλειψη του διευρυμένου οικονομικού χάσματος μεταξύ των ανεπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων χωρών...», και διακηρύσσει μεταξύ άλλων «Ο τουρισμός θεωρείται μία δραστηριότητα ουσιώδης για τη ζωή των εθνών, λόγω των άμεσων επιπτώσεων του στους κοινωνικούς, πολιτιστικούς, μορφωτικούς και οικονομικούς τομείς των εθνικών κοινωνιών και διεθνών τους σχέσεων...». O απολογισμός όλων όσα έχουμε μάθει από τους τουρίστες μέχρι στιγμής δείχνει ότι οι άνθρωποι εμφορούνται από την επιθυμία για νέες εμπειρίες. Πώς αλλιώς μπορούμε να εξηγήσουμε την παρουσία τους σε όλες τις ηπείρους εκτός από την Ανταρκτική; πριν από το τέλος της νεολιθικής εποχής; Στην εν λόγω εργασία έγινε λόγος για την ανάλυση ορισμένων βασικών εννοιών με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση του τουρισμού. Αυτές αφορούν τη γενικότερη εξέταση του φαινομένου, την ιστορική του εξέλιξη, καθώς και τη μαζικοποίηση αυτού. Έπειτα, έγινε αναφορά σχετικά με την έννοια του τουρίστα, το άτομοπρωταγωνιστή της εργασίας αυτής. Η τουριστική εμπειρία συνίσταται από δύο βασικά στοιχεία. Αυτά είναι το βλέμμα του τουρίστα και η αυθεντικότητα της εμπειρίας του. Με τη λέξη βλέμμα, του τουρίστα γίνεται λόγος στους συνδυασμούς εικόνων και την όραση του κόσμου σε σχέση με τον ίδιο τον εαυτό του επισκέπτη. Έτσι, οι τοποθεσίες αποκτούν ενισχυόμενη αξία κατά το πλησίασμα τους αλλά και το αποτύπωμα που δημιουργούν στις απαιτήσεις του επισκέπτη. Το δεύτερο εξίσου σημαντικό στοιχείο της τουριστικής εμπειρίας αποτελεί η αυθεντικότητά της. Η αύξηση του τουρισμού έφερε μαζί της και την σταδιακή βεβήλωση των προορισμών. Για το λόγο αυτό, οι τουριστικοί προορισμοί σταδιακά άρχισαν να «σκηνοθετούνται» με στόχο την εκπλήρωση των ονείρων του επισκέπτη. Τα μέρη-προορισμοί τα οποία ο τουρίστας ανυπομονεί να ανακαλύψει πρόκειται συχνά, για ένα σκηνικό το οποίο ύστερα από συγκεκριμένες διεργασίες και ενέργειες θεωρείται έτοιμο να «εξερευνηθεί» από αυτόν. Ο τουρίστας αποτελεί πολλές φορές πολιτισμικό δότη και ο ντόπιος τον παραλήπτη, διαμορφώνοντας έτσι το πεδίο δράσης και αποπεράτωσης της τουριστικής εμπειρίας. Αυτό έχει ως συνέπεια, να δημιουργούνται ορισμένα παράδοξα και αντιθέσεις στους τόπους επίσκεψης. Παρόλο, που η έννοια του τουρισμού είναι συχνά συνδεδεμένη με την ευχαρίστηση, δεν είναι λίγες οι φορές που σχετίζεται με την αρρώστια, τον κίνδυνο, και το θάνατο. Υπάρχουν τουρίστες που επισκέπτονται «σκοτεινά» μέρη όπως πεδία μαχών και εκτελέσεων, σημεία καταστροφών, φυλακές, κάστρα. Τα τοπία αυτά, σε πρώτη ματιά φαίνονται ασύνδετα με το προφίλ του τουρίστα, που ενδίδει σε ξέγνοιαστες εμπειρίες και απολαύσεις. Αυτά όμως, τα τοπία υπηρετούν μια διαφορετικού τύπου έλξη για αυτούς, έλξη για το «ακραίο». Ο σκοτεινός τουρισμός είναι μια μορφή θεματικού τουρισμού που ομαδοποιείται στην κατηγορία του «τουρισμού ιδιαίτερων συμπεριφορών» μαζί με τον τουρισμό ακραίου κινδύνου και άλλων μορφών που δεν μπορούν να υπαχθούν σε κάποια άλλη τουριστική ενότητα. Σε αυτόν υπάγεται και το είδος του τουρισμού της «φτώχειας». Ο τουρίστας ο οποίος επισκέπτεται αυτές τις τοποθεσίες σκοπό έχει να δει τον τρόπο ζωής των φτωχών ανθρώπων. Αυτή η τουριστική μορφή ηθικής συμμετοχής με τις διαφορετικές δημόσιες αντιπροσωπεύσεις της φυλής, της φτώχειας, των αστικών δομών, των κοινωνικών προβλημάτων και φυσικά, του δημόσιου «αγαθού», των μνημείων, είναι μια σύγχρονη εναλλακτική μορφή στα συστήματα της ομαδικής ηθικής που χτίζονται από τις δυαδικές αντιθέσεις: το ντόπιο εναντίον του ξένου, εμείς εναντίον αυτών. Το σύγχρονο άτομο έχει καταδικαστεί να ψάχνει αλλού, παντού, για να βρει την αυθεντικότητά του, να δει εάν μπορεί να ρίξει μια σύντομη ματιά σε αυτό που απεικονίζεται μέσα στην απλότητα, στη φτώχεια, και στην αγνότητα των άλλων. 128

|Συμπεράσματα

Ο τουρισμός της «φτώχειας» στην πιο «ακραία» του μορφή εμφανίζεται στις παραγκουπόλεις ή όπως αλλιώς αποκαλούνται στα αγγλικά «slums». Ο όρος «slum» χρησιμοποιείται στο UN-Habitat, στην παγκόσμια έκθεση για τους οικισμούς το 2003 The Challenge of Slums, για να περιγράψει ένα ευρύ φάσμα οικισμών χαμηλών εισοδημάτων ή/και με κακές ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης.75 Στην πιο απλή του μορφή, η έννοια του όρου «slum» αφορά «μια πυκνοκατοικημένη αστική περιοχή, η οποία χαρακτηρίζεται από κατώτερης ποιότητας κατοικίες και αθλιότητα». Αυτός ο χαρακτηρισμός περιλαμβάνει τα βασικά χαρακτηριστικά των «slum» τα οποία είναι: υψηλές πυκνότητες κατοίκησης, χαμηλά πρότυπα στέγασης και «εξαθλίωση». Τα δύο πρώτα κριτήρια είναι φυσικά και χωρικά, ενώ το τρίτο κοινωνικό και συμπεριφορικό. Σε αυτή την ερευνητική εργασία μελετήθηκαν εκτενώς το φαινόμενο των slum, τα βασικά χαρακτηριστικά τους, η «πειρατική» αστικοποίηση αλλά και η ιστορική επισκόπηση των αυθαίρετων οικισμών. Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ως προς τα όρια, τη μορφή και την τοπογραφία τους. Ο «τουρισμός της παραγκούπολης» (slum tourism) εμφανίστηκε ως μία εναλλακτική μορφή τουρισμού που είχε στόχο την αναζήτηση της «αυθεντικής εμπειρίας», η οποία συνδέεται με μια άλλη όψη της πραγματικότητας από αυτή που ο τουρίστας έχει συνηθίσει στην καθημερινότητά του. Βασική θεματική αυτού του τουρισμού είναι οι οργανωμένες εκδρομές σε υποβαθμισμένες περιοχές και παραγκουπόλεις. Ωστόσο, πρόκειται για ένα αμφιλεγόμενο είδος τουρισμού, σχετικά με το αν εκμεταλλεύεται τους κατοίκους των παραγκουπόλεων, υποβιβάζοντάς τους σε αξιοθέατα για εύπορους τουρίστες. Τα κίνητρα πίσω από τις προθέσεις των ταξιδιωτών που το επιλέγουν μπορεί να είναι είτε αλληλεγγύη, περιέργεια, κυνήγι μιας διαφορετικής εμπειρίας, είτε ένα είδος ηδονοβλεψίας, ανάγκη επιβεβαίωσης και σύγκρισης. Το ζήτημα αυτό, αναπόφευκτα, δεν έχει ξεκάθαρη απάντηση, καθώς εξάλλου ακόμα και τα πιο αλτρουιστικά αισθήματα πάντοτε κρύβουν ιδιοτέλεια. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι αυτό το είδος τουρισμού αυξάνει την ευαισθητοποίηση, δίνοντας πολλά παραδείγματα αποκατάστασης τοπικών κοινοτήτων. Έρευνες σχετικά με το φαινόμενο του «slum tourism» έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια καθώς, το φαινόμενο αυτό, αποτελεί πλέον μία από τις δραστηριότητες του σύγχρονου ατόμου. Τα μέρη που επισκέπτονται για το σκοπό αυτό έχουν αυξηθεί ραγδαία τα τελευταία είκοσι χρόνια, κι επομένως και ο αριθμός των τουριστών. Εκτιμάται ότι πλέον, ο ετήσιος αριθμός επισκεπτών των «slum» είναι περισσότερο από ένα εκατομμύριο. Η πλειοψηφία αυτών, συμμετέχει σε μια δίωρη ή τρίωρη ξενάγηση στις φτωχές περιοχές των αστικών κέντρων. O τουρισμός στις παραγκουπόλεις αποτελεί πλέον ένα μαζικό τουριστικό φαινόμενο. Καθοριστικός ρόλος σύμφωνα με τον Frenzel Fabian, είναι η πολιτική του κάθε τόπου. Με άλλα λόγια, στις περιοχές που επισκέπτεται το μεγαλύτερο ποσοστό τουριστών –όπως είναι η Νότιο Αφρική και το Ρίο Ντε Τζανέιρο- οι κυβερνήσεις προωθούν και υποστηρίζουν την εξάπλωση του τουρισμού της φτώχειας προκειμένου να επέλθει τόσο η κοινωνική όσο και η οικονομική ανάπτυξη στα μέρη αυτά. Τέλος, οι διάφορες έρευνες που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια πάνω στο φαινόμενο του «slum tourism» φτάνουν σε κάποια κοινά συμπεράσματα και ομοιότητες ότι: «slum» στον τουρισμό και στη λογοτεχνία αναφέρονται ως «τόπος των άλλων». Με τη χρήση της έννοιας του «άλλου» δεν υπονοείται μόνο η φτώχεια, οι παραγκουπόλεις δεν αποτελούν μόνο «μέρη φτώχειας». Η παραγκούπολη αποτελεί επίσης, μια επιφάνεια για προβολή ενός «κοινωνικού άλλου» επιφορτωμένο με απογοήτευση και γοητεία. Οι μελέτες πάνω στις διαφορετικές χρονικές περιόδους και περιβάλλοντα που λαμβάνει χώρα ο «τουρισμός της φτώχειας» δείχνουν ότι οι κυρίαρχοι τρόποι κοινωνική διάκρισης αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης μέσω της τοπογραφίας των αστικών τοπίων. Ο όρος slum είναι συνδεδεμένος με κάτι το «σκοτεινό», το «μειωτικό» και την «άγνωστη» πλευρά της πόλης. Οι παραγκουπόλεις θεωρούνται μέρη «της άλλης πλευράς». Ανησυχία και φόβο προκαλούν οι συνθήκες διαβίωσης, ενώ προβληματίζουν η παρακμή του πολιτισμού και η απώλεια του δημόσιου ελέγχου. Οι περισσότεροι φαντάζονται τις παραγκουπόλεις σαν ένα μέρος τρομακτικό, χαοτικό, χωρίς πολιτισμό, αναφέρει ο Fabian Frenzel. 129

SLUM TOURISM

Το ταξίδι συνδέει ανθρώπους που διαφορετικά δεν θα είχαν τη δυνατότητα να συναντηθούν και στη συνέχεια τους δίνει τη δυνατότητα να μοιράζονται ιστορίες με άλλους όταν γυρίσουν πίσω στην πατρίδα τους. Ο Fabian Frenzel, ο οποίος μελετά τον «slum tourism» στο Πανεπιστήμιο του Leicester, επισημαίνει ότι ένα από τα βασικά μειονεκτήματα της φτώχειας είναι η έλλειψη αναγνώρισής της. Και σύμφωνα με τα λεγόμενά του ακόμα και η πιο μικρή εκδρομή τέτοιου είδους είναι καλύτερη από το να αγνοούμε την ανισότητα εντελώς. Ωστόσο, παρόλο που ο «τουρισμός της παραγκούπολης» φωτίζει το ζήτημα σε μικρή κλίμακα, δεν αποτελεί επαρκή απάντηση σε ένα αυξανόμενο παγκόσμιο πρόβλημα. Για την καλύτερη προσέγγιση του ζητήματος και έπειτα από μια έρευνα που διεξήχθη, επιλέχθηκαν πέντε παραδείγματα ανεπίσημων οικισμών να μελετηθούν τόσο ως προς τη μορφή τους όσο και ως προς την επισκεψιμότητα των τουριστών. Πιο συγκεκριμένα πρόκειται για τις εξής παραγκουπόλεις: City of Dead (Κάιρο), Rocinha (Ρίο ντε Τζανέιρο), Makoko (Λάγος), Dharavi, (Βομβάη), Kibera, Ναϊρόμπι. Τα κριτήρια τα οποία συντέλεσαν στην επιλογή των εν λόγω περιπτώσεων είναι τα εξής: η αστική πυκνότητα-πληθυσμός, η ιδιαιτερότητα τους, ένα «ακραίο»-μοναδικό χαρακτηριστικό και τον αριθμό των επισκεπτών. Η ανάλυση των οποίων, οδήγησε στη χαρτογραφική τους προσέγγιση με στόχο την ανάγνωση της ανεπίσημης πόλης στο χώρο, η οποία περιλαμβάνει κάποια στοιχεία εύκολα αντιληπτά: εκτάσεις πρασίνου, υγρό στοιχείο ως όριο (θάλασσα, ποτάμια κ.τ.λ.), έντονες εναλλαγές στην πυκνότητα του δομημένου χώρου, τις διαδρομές που ακολουθούν οι τουρίστες μέσα στα slum κ.ά. Με βάση αυτή την προσέγγιση διερευνήθηκαν διαφορετικές χωρικές εκφάνσεις των slums στις πόλεις στις οποίες ανήκουν, χρησιμοποιώντας τα εξής εργαλεία: Google Maps, Google Earth και Open Street Map. Κατέληξα λοιπόν, στο συμπέρασμα πως το μέρος που επιλέγουν οι κάτοικοι να ζήσουν είναι τις περισσότερες φορές ήδη επιλεγμένος από την ίδια την πόλη. Όταν ένας χώρος θεωρείται ακατάλληλος για οποιαδήποτε αξιοποίησή του (στέγαση ή παροχή υπηρεσιών για το επίσημο μέρος της), τότε αυτός μπορεί να θεωρηθεί ως ευκαιρία για την ανάπτυξη slum. Γίνεται αρκετά σαφές πως τέτοιοι χώροι είναι πιο εύκολο να βρεθούν στις παρυφές των πόλεων, αλλά όπως δείχνουν και τα παραδείγματα, οι κάτοικοι προσπαθούν να βρίσκουν χώρους σχετικά κοντά στο κέντρο της πόλης ή κοντά σε υποδομές που μπορούν να αξιοποιήσουν (αν δεν γίνεται να βρίσκονται στο κέντρο της πόλης, θα βρουν χώρους που επιτρέπουν την μετακίνησή τους προς αυτό). Επίσης, από την ανάγνωση των ορίων των slums βγαίνει το συμπέρασμα πως, όταν μπαίνει ένα εμπόδιο στην ανάπτυξή τους, τότε ξεκινά η δημιουργία κατακόρυφων κατοικιών, έτσι ώστε να μπορέσει ο πληθυσμός να ικανοποιήσει την ανάγκη του για στέγαση. Έτσι, τα όρια μιας παραγκούπολης και τα όρια της πόλης δεν είναι λίγες οι φορές που ταυτίζονται. Πολλές φορές ακριβώς εκεί που σταματάει η πόλη ξεκινάει το slum. Οι τουρίστες λοιπόν, καθώς έλκονται από τα «ακραία» φαινόμενα, δεν είναι λίγες οι φορές που πληρώνουν για να επισκεφτούν αυτά τα μέρη από κοντά. Αυτό το όριο ανάμεσα στην πόλη και το slum θυμίζει έντονα την σχέση μεταξύ αυθεντικού και μη. Η παραγκούπολη αποτελεί σύμφωνα με τις διαδικτυακές ιστοσελίδες την «αυθεντική» πλευρά της πόλης. Εκεί όπου ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με την «πραγματική» ζωή; Τι και αν όλο αυτό αποτελεί άλλη μία σκηνοθετημένη αυθεντικότητα του Goffman;

130

|Συμπεράσματα

131

ΠΗΓ

ΓΕΣ

SLUM TOURISM

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Carole Rakodi, The Urban Challenge in Africa Craburn, «Tourism: The Scared Journey», Hosts and Guests, University of Pennsylvania Press, 1977 Daniel J. Boorstin, The Image: A Guide to Pseudo-Events in America, New York: Harper & Row, 1961 Davis Drakakis-Smith, Third World Cities, 2nd ed., London, 2000 Erving Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life, Garden City, N.Y.: Doubleday, 1959 Federic Thomas, Calcutta Poor: Elegies on a City Above Pretense, Armonk, NY, 1997 Gautam Chatterjee, Consensus versus Confrontation, Habitat Debate 8:2, June 2002 Hamilton Tolosa, The Rio/Sao Paolo Extended Metropolitan Region: A Quest for Global Integration, The Annals of Regional Science 37:2, September 2003 Ivo Imparato and Jeff Ruster, Slum Upgrading and Participation: Lessons from Latin America, Washington D.C., 2003 J.A. Yelling, Slums and Slum Clearance in Victorian London, London 1986 Jean-Marie Cour and Serge Snrech (eds), Preparing for the Future: A Vision of West Africa in the Year 2020, Paris, 1998 John Browder and Brian Godfrey, Rainforest Cities: Urbanization, Development, and Globalization of the Brazilian Amazon, New York, 1997 Josef Gugler, Cities in the Developing World Kanellakis V., International Tourism, its Significance and Potential as an Instrument of the Economic Development of Greece, University of Kansas, 1978 Keyder, Istanbul Magdalena Nock, Disappearing Peasantries? Rural Labour in Africa, Asia, Latin America, London, 2000 Mike Davis, Planet of Slums, Verso, London, 2007 Oberai, Population Growth, Employment and Poverty in Third-World and Mega- Cities Paul Baross and Jan van der Linden, The Transformation of Land Supply Systems in Third World Cities, Aldershot, 1990 Priscilla Connolly, Mexico City: Our Common Future? , Environment and Urbanization 11:1, April 1999 Prunty, Dublin Slums R.W. Mcintosh, Tourism: Principles, Practices and Philosophies, Ohio, 1972 Samuel Huntington, The Bases of Accommodation, Foreign Affairs 46:4, July 1968 Soliman, A Possible Way Out Solinger, Contesting Citizenship in Urban China 134

| Πηγές

UN Department of Economic and Social Affairs, Population Division, World Urbanization Prospects, the 2001 Revision, New York, 2002 Urry J. and Larsen J., The Tourist Gaze 3.0, Sage, Λονδίνο, 2011 Wolfgang Lutz, Warren Sanderson, and Sergei Scherbov, Doubling of World Population Unlikely, Nature 387, 19 June 1997 Yang Wenzhong and Wang Gongfan, Streetlife China, Cambridge, 1998 Young and Turner, The Rise and Decline of the Zairian State ΕΛΛΗΝΙΚΗ|ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βαρβαρέσος Σ., Τουρισμός, έννοιες, μεγέθη, δομές – Η ελληνική πραγματικότητα, Προπομπός, 2005 Ρούπας, Β., Αρχές Τουρισμού, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 1992 Τσάρτας Π., Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στο Νομό Κυκλάδων και ιδιαίτερα στα νησιά Ίος και Σέριφος κατά την περίοδο 1950-1980, Εθνικό κέντρο κοινωνικών ερευνών MacCannell D., Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, Παρισιάνου Α.Ε., 2015

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ | PARERS Dileni Gunewardena, Urban Poverty in South Asia: What Do We Know? What Do We Need To Know?, working paper, Conference on Poverty Reduction and Social Progress, Rajendrapur, Bangladesh, April 1999 Guldin, What’s a Peasant To Do? Harvey Herr and Guenter Karl, Estimating Global Slum Dwellers: Monitoring the Millennium Development Goal 7 , Target 11, UN-HABITAT working paper, Nairobi, 2003 Population Information Program, Center for Communication Programs, the John Hopkins Bloomburg Population Reports, vol. 30, no.4, Baltimore, 2002 (Fall) United Nations Human Settlements Programme, UN-Habitat, 2003 UN statistics quoted in John Vidal, Cities Are Now the Frontline of Poverty, Guardian, 2 February 2005 Urban Planning Studio, Columbia University, Disaster-Resistant Caracas, New York, 2001 Yue-man Yeung, Geography in an Age of Mega-Cities, International Social Sciences Journal 151, 1997

ΔΙΑΔΥΚΤΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ https://www.viator.com/tours/Cairo/Half-Day-Tour-to-the-City-of-the-Dead-Necropolis-from-Cairo/ d782-10726P17 https://www.toursbylocals.com/mansheyet-naser-city-of-the-dead https://jakadatoursegypt.com/tour/cairo-tourist-attraction-city-of-dead/ 135

SLUM TOURISM

https://www.emotoursegypt.com/en/activity/234755/half-day-tour-to-the-city-of-the-dead-necropolis-from-cairo https://www.lonelyplanet.com/egypt/cairo/activities/necropolis-city-of-the-dead-half-day-guidedtour-from-cairo/a/pa-act/v-10726P17/355225 https://dannythedigger.com/city-of-the-dead-cairo-cemetery https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g294201-d472081-Reviews-City_of_the_Dead_Northern_Cemetery-Cairo_Cairo_Governorate.html https://www.getyourguide.com/favela-rocinha-l5216/ https://www.favelawalkingtour.com.br/ https://www.tripadvisor.com.gr/Attraction_Review-g303506-d6160519-Reviews-Rocinha_Favela_TourRio_de_Janeiro_State_of_Rio_de_Janeiro.html http://www.favelatour.org/ https://sassyfunke.com/visiting-makoko/ https://allthingsshukran.wordpress.com/2018/07/16/a-guide-to-visiting-makoko-a-slum-in-the-centre-of-lagos/ https://www.quora.com/What-is-life-like-in-the-Makoko-slum-of-Lagos https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuity-floating-slum https://www.visitnigerianow.com/2018/04/30/makoko-a-tourist-destination/ http://realitytoursandtravel.com/slum-tours-mumbai/ https://www.lostwithpurpose.com/slum-tour-mumbai/ https://www.telegraph.co.uk/travel/destinations/asia/india/articles/mumbai-slum-tours-ethical-ornot/ https://www.viator.com/Mumbai-attractions/Dharavi-Slum/d953-a13278 https://kiberatours.com/kibera-slum-tours/ https://www.viator.com/Nairobi-attractions/Kibera/d5280-a11270 https://www.i-likelocal.com/activities/kenya/trek-and-tour/experience-kibera-slum-from-the-inside/ https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuity-floating-slum https://unequalscenes.com/awards-exhibitions http://www.qualpot.eu/ https://www.nationalgeographic.com/travel/features/photography/history-controversy-debate-slum-tourism/ https://www.lboro.ac.uk/gawc/index.html https://www.worldatlas.com/citypops.htm 136

| Πηγές

https://www.census2011.co.in/census/city/53-bhalswa-jahangir-pur.html http://obsessivecollectors.com/city-of-dead https://www.openstreetmap.org/#map=2/26.6/86.1

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 1 | ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Εικ. 1 | The Tourist, cover photo Εικ. 2 | Percy Cruikshank’s “Sunday in London”, 1853-1854, cover photo Εικ. 3 | The tourist Gaze, cover photo 2 | SLUMS Εικ. 4 | Semantic field of Wiseman’s “slum” (cf. Frenzel & Steinbrink, 2014), Tourism Review International, Vol. 18, pp. 237–252

Εικ. 5 | Traders at work along the tracks in Kibera, Nairobi, Kenya, Source: John Wollwerth/Shutterstock. com

Εικ. 6 | Urban Population Living in Slums, 1990-2014, Source: United Nations Human Settlement Programme (UN-Habitat), Global Urban Indicators Database 2015

Εικ. 7 | Cape Town, Khayelitsha, https://unequalscenes.com/more-unequal-scenes 3 | SLUM TOURISM Εικ. 8 | Le Diable à Paris, J. Hetzel, 1869, Volume 4 Εικ. 9 | Street fight between women, G.R. Sims, How the poor live, 1883 Εικ. 10 | Sleeping rough, G.R. Sims, How the poor live, 1883 Εικ. 11 | Expansion of slum tourism, Tourism Review International, Vol. 18, pp. 237–252 Εικ. 12 | Slumming in this town, The New York Times, September 14, 1884 Εικ. 13 | Slum Tourism in Global South, Tourism Review International, Vol. 18, pp. 237–252 4 | ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ Εικ. 14 | Καταγραφή μεγαλύτερων παραγκουπόλεων ανά τον κόσμο, επεξεργασία δική μου

Εικ. 15 | http://obsessivecollectors.com/city-of-dead Εικ. 16 | http://obsessivecollectors.com/city-of-dead Εικ. 17 | http://obsessivecollectors.com/city-of-dead Εικ. 18 | http://obsessivecollectors.com/city-of-dead Εικ. 19 | http://obsessivecollectors.com/city-of-dead Εικ. 20 | Καταγραφή τουριστικών προσφορών με προορισμό τη Νεκρόπολη, επεξεργασία δική μου 137

SLUM TOURISM

Εικ. 21 | https://jakadatoursegypt.com/tour/cairo-tourist-attraction-city-of-dead/ Εικ. 22 | Eastern Cemetery: layout, land use and main monuments, Source: El Kadi [2]; SPARE (Society for the Preservation of the Architectural Resources of Egypt), Guide Map medieval Cairo, No. 4. 1996

Εικ. 23 | http://obsessivecollectors.com/city-of-dead Εικ. 24 | https://www.wsj.com/articles/rio-police-killing-of-spaniard-spotlights-perils-of-slumtourism-1509200803

Εικ. 25 | https://www.wsj.com/articles/rio-police-killing-of-spaniard-spotlights-perils-of-slumtourism-1509200803 Εικ. 26 | https://www.wsj.com/articles/rio-police-killing-of-spaniard-spotlights-perils-of-slumtourism-1509200803 Εικ. 27 | https://www.wsj.com/articles/rio-police-killing-of-spaniard-spotlights-perils-of-slumtourism-1509200803 Εικ. 28 | http://www.favelatour.org/ Εικ. 29 | Χάρτης τουριστικού περιπάτου, επεξεργασία δική μου Εικ. 30 | https://www.wsj.com/articles/rio-police-killing-of-spaniard-spotlights-perils-of-slumtourism-1509200803 Εικ. 31 | https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuity-floatingslum Εικ. 32 |https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuity-floatingslum Εικ. 33 | https://www.visitnigerianow.com/2018/04/30/makoko-a-tourist-destination/ Εικ. 34 | https://www.visitnigerianow.com/2018/04/30/makoko-a-tourist-destination/ Εικ. 35 | https://www.visitnigerianow.com/2018/04/30/makoko-a-tourist-destination/ Εικ. 36 | https://sassyfunke.com/visiting-makoko/ Εικ. 37 | Χάρτης τουριστικού περιπάτου, επεξεργασία δική μου Εικ. 38 |https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuity-floatingslum Εικ. 39 | https://unequalscenes.com/mumbai Εικ. 40 | https://unequalscenes.com/mumbai Εικ. 41 | https://unequalscenes.com/mumbai Εικ. 42 | https://unequalscenes.com/mumbai Εικ. 43 | http://realitytoursandtravel.com/slum-tours-mumbai/ 138

| Πηγές

Εικ. 44 | Χάρτης τουριστικού περιπάτου, επεξεργασία δική μου Εικ. 45 |https://unequalscenes.com/mumbai Εικ. 46 | https://unequalscenes.com/nairobi Εικ. 47 |https://unequalscenes.com/nairobi Εικ. 48 |https://unequalscenes.com/nairobi Εικ. 49 |https://unequalscenes.com/nairobi Εικ. 50 |https://www.i-likelocal.com/activities/kenya/trek-and-tour/experience-kibera-slum-from-theinside/ Εικ. 51 |Χάρτης τουριστικού περιπάτου, επεξεργασία δική μου Εικ. 52 |https://unequalscenes.com/nairobi

139