ΑΥΘΑΙΡΕΣΙΕΣ_υποδοχείς-παράσιτα+χωρική προέκταση by Katerina Simou

ΑΥΘΑΙΡΕΣΙΕΣ

ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ, ΠΑΡΑΣΙΤΑ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗ ΠΡΟΕΚΤΑΣΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2015-2016

ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ, ΠΑΡΑΣΙΤΑ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗ ΠΡΟΕΚΤΑΣΗ

ΣΙΜΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΠΡΩΙΜΟΥ ΑΓΑΠΗ

Πάτρα, 27 Οκτώβρίου 2016

Αυθαίρετος -που δεν βασίζεται στη λογική ή σε αρχές -που γίνεται κατά βούληση και σύμφωνα με τις προσωπικές επιθυμίες, χωρίς την εφαρμογή νόμων ή ορισμένων κριτηρίων ii

Περίληψη Αφετηρία της παρούσας έρευνας αποτέλεσε η μορφή της πόλης όπως διαμορφώνεται από τις παρασιτικές κατασκευές που καταλαμβάνουν συνεχώς ελεύθερους χώρους. Ζητούμενο αποτέλεσε η καταγραφή των στοιχείων και η αναζήτηση των παραγόντων που έδωσαν στην πόλη τη μορφή που όλοι αντικρύζουν καθημερινά κυκλοφορώντας στους δρόμους. Αυτή που δομείται αυθαίρετα, με τη διττή έννοια του αυθαίρετου και που απλώνεται μπροστά από το Λυκαβηττό, το Θέατρο Πέτρας, τον Λευκό Πύργο, το Δασύλλιο... Την πόλη που χαρακτηρίζεται από στοιχεία δανεισμένα από το μοντέρνο -που ίσως ήταν τελικά επιρρεπή. Τον αστικό ιστό που είναι γεμάτος από εφήμερες κατασκευές που εξαπλώνονται, ολοένα και περισσότερο με το πέρασμα του χρόνου, μέσα από παρεμβάσεις και προσθήκες εκτός νόμου και χωρίς αρχιτεκτονική ποιότητα. Η έρευνα βασίστηκε στην αρχιτεκτονική της πόλης, που και -με το γράμμα του νόμου πολλές φορές- οδηγείται σε μια μορφή αυθαίρετη και πολυμορφική - που είναι όμως αυτή καθαυτή- που κάνει τις πόλεις της χώρας ζωντανές και έτοιμες για αλλαγή με αρχιτεκτονική χείρα βοηθείας. Βασίστηκε στην μελέτη ενός αρχιτεκτονικού κινήματος που έκανε την άφιξη του στη χώρα με τις καλύτερες προϋποθέσεις και προδιαγραφές, αλλά τελικά βοήθησε την πόλη να διαμορφώνεται αυθαίρετα με «μια αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες», όπως πολλοί ισχυρίζονται. Η περιπλάνηση στην ελληνική πόλη, η φωτογραφική αποτύπωση των στοιχείων του εφήμερου και της αυθαιρεσίας σε αυτή, η αναζήτηση στα κείμενα αρχιτεκτόνων –και όχι μόνο, αλλά και η μελέτη της νομοθεσίας γύρω από αυτά τα στοιχεία, αποτέλεσαν τη μεθοδολογία για την παρούσα έρευνα. Η εξαγωγή των συμπερασμάτων πέρα από τα στοιχεία που δεν αμφισβητούνται, ως έναν βαθμό (φωτογραφίες, Φύλλα Εφημερίδας της Κυβέρνησης και κείμενα αρχιτεκτόνων με πολυετή εμπειρία και έργο), περιλαμβάνει και την άποψη του ερευνητή. Τα σημεία της κρίσης και η άποψη αυτή -που σίγουρα δεν είναι αντικειμενική- πηγάζει από ερωτήματα και συμπεράσματα γεννημένα από καθημερινές εικόνες και από προσωπικούς προβληματισμούς, που προσπαθούν να αποκτήσουν τεκμηρίωση μέσα από την έρευνα και την αναζήτηση. Αναζήτηση και συμπεράσματα για τις παρασιτικές κατασκευές που βρήκαν τους κατάλληλους υποδοχείς και επεκτάθηκαν στο χώρο. iii

Προοίμιο Όλα ξεκίνησαν… -από τις απόψεις για την «αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες» και για την αυθαιρεσία που κατέκλυσε την αρχιτεκτονική νομοθεσία, αλλά και την αυθαίρετη αρχιτεκτονική της πόλης, την ανώνυμη αλλά και την «επώνυμη», που όμως έχει λόγους ύπαρξης -από το ερώτημα αν ο αρχιτέκτονας μπορεί να κάνει κάτι -από δύο εκδόσεις για την σύγχρονη ελληνική πόλη το «ΜΕΤΑΠΟΛΙΣ 2001» και το «ΑΘΗΝΑ 2002: απόλυτος ρεαλισμός».

Ευχαριστίες Τίποτα όμως δεν θα τελείωνε... -χωρίς την καθοδήγηση και την πολύτιμη βοήθεια της κ. Πρώιμου -χωρίς την κατανόηση και στήριξη της μητέρας μου και του συντρόφου μου Νίκου όλους αυτούς τους μήνες -χωρίς τη βοήθεια του Κωστή, την κριτική και πάνω απ’όλα την υπομονή να διαβάζει ξανά και ξανά, να ξενυχτά και να ανέχεται την συνεργάτιδά του -χωρίς την βοήθεια του Αινεία, την όρεξη για κουβέντα και το κουράγιο ακόμα και από μακριά v

Περιεχόμενα Εισαγωγή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι - Ελληνική πόλη, ψήγματα εφήμερου στο μοντέρνο

1. Μοντέρνα πόλη (;) 1.1 Τα στοιχεία 1.2 Οι μεταλλάξεις 2. Εφήμερο 2.1 Τα στοιχεία 2.2 Με το γράμμα του Ν.4067/12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ - Παρασιτική χωρική επέκταση στον αστικό ιστό

1.Στους νόμους και τις αιτιολογικές εκθέσεις 2.Μοντέροι υποδοχείς 3.Εφήμερα παράσιτα 4.Δημιουργοί 5.Ρίζες ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ – Αρχιτεκτονική προέκταση

Αντί επιλόγου

Παράρτημα

Βιβλιογραφία

119

«…Και στον ελληνικό τόπο, λοιπόν. Γιατί κι εδώ, στα ελληνικά τα χώματα, είναι που όλα φοράνε, σιγά σιγά και “προοδευτικά”, τη μάσκα του φτιαχτού και της ψευτιάς και της υποκρισίας, όσο και του εξωραϊσμού και της αξιοποίησης και της ωραιοποιημένης αυθαιρεσίας.» Α. Κωνσταντινίδης_10.8.1986

Εισαγωγή Η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα, αλλά και κάθε αστικό –κυρίωςκέντρο της χώρας είναι γεμάτα από γωνιές πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής «τάξης», αλλά και γωνιές που η αταξία της παρέμβασης των ίδιων των κατοίκων, που με νόμιμο ή μη τρόπο, αλλάζουν την εικόνα της πόλης. Σε αυτή την αυθόρμητη και συνήθως εκτός νόμου παρέμβαση, κυρίως εφήμερη, αναζητούνται αίτια και αποτελέσματα, αλλά και το πιο πρόσφορο υπόβαθρο της παθογένειας που φέρει τον τίτλο αυθαιρεσία.Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύονται τα στοιχεία του μοντερνισμού που πέρασαν στον ελλαδικό χώρο και ο τρόπος που υιοθετήθηκαν και μεταλλάχθηκαν. Τα εφήμερα στοιχεία που είναι εμφανή σε κάθε σημείο της πόλης και ορίζονται με τόση σαφήνεια στον Νέο Οικοδομικό Κανονισμό. Μέσω της φωτογραφικής καταγραφής αναγνωρίζονται κατασκευές και προσθήκες 1

στα στοιχεία του μοντέρνου της ελληνικής πόλης. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η έννοια της αυθαίρετης δόμησης νομοθετικά αλλά και πρακτικά, στην καθημερινότητα κάθε γειτονιάς και συνοικίας. Αναζητούνται τα στοιχεία αυτά του μοντέρνου, αλλά και των παραλλαγών του, που είναι τα πιο επίφοβα και επιρρεπή στην ανάπτυξή της αυθαιρεσίας, οι εφήμερες κατασκευές που δομούνται αυθαίρετα, οι εμπλεκόμενοι παράνομοι και οι λόγοι που οδηγούν στην εκτός νόμου και τάξης δόμηση. Οι κατασκευές και οι προσθήκες που δημιουργήθηκαν στις υποδομές του μοντέρνου διαχωρίζονται και ταξινομούνται με την πολεοδομική νομοθεσία και τους χώρους που καταλαμβάνουν βάσει αυτής. Ταξινομούνται με βάση τις παραβάσεις των όρων δόμησης, την κατάληψη χώρων που σε μία οικοδομική άδεια έχουν άλλη χρήση και που συνολικά απαιτούν την έκδοση άδειας για να κατασκευαστούν. Η αυθαίρετη δόμηση και παρέμβαση με -οποιονδήποτε τρόπο- στα κελύφη της πόλης μπορεί να γίνει για έναν αρχιτέκτονα πεδίο έρευνας. Έρευνας της ιδιοσυγκρασίας κυρίως του χρήστη των χώρων που μεταλλάσσονται συνεχώς σε μια συνεχώς εξελισσόμενη πόλη. Έρευνα των χώρων στους οποίους ο αρχιτέκτονας μπορεί να έχει λόγο και έργο που θα εξυπηρετεί τον χρήστη, τον άνθρωπο, αφού αυτά που δημιουργεί είναι «δοχεία ζωής» (κατά Α. Κωνσταντινίδη). Αυτή η αναζήτηση πρωταγωνιστεί στο τρίτο κεφάλαιο, και πιθανά αέναα και στο διηνεκές διάφορες ερωτήσεις και απαντήσεις θα γεμίζουν σελίδες βιβλίων και περιοδικών για το ρόλο και το έργο του αρχιτέκτονα στο μέλλον της πόλης. Το τελευταίο κεφάλαιο αποτελεί ουσιαστικά το κομμάτι των συμπερασμάτων που προέκυψαν από την έρευνα και τον απολογισμό μιας αναζήτησης με αφετηρία την αυθαιρεσία. Μια διαδικασία πρόσθεσης και αφαίρεσης χαρακτηριστικών που στοιχειοθετούν την αυθαιρέτη παρέμβαση βοηθά στην εξαγωγή συμπερασμάτων για το χαρακτήρα, την αναγκαιότητα και το αποτέλεσμα όλης αυτής της δραστηριότητας στον αστικό ιστό. Οι αυθαιρεσίες εκφράζουν ελλείψεις και επιθυμίες των κατοίκων, απαιτούν την προσοχή, όλων όσων ασχολούνται και θα ασχοληθούν με τη μελλοντική εικόνα της πόλης. Κάθε διαβάτης ή οδηγός, γνώστης ή μη της αρχιτεκτονικής, μπορεί να ανακαλύψει τις αυθαίρετες παρεμβάσεις, άλλες πιο εύκολα και άλλες πιο δύσκολα. Το πλήθος τους είναι τόσο μεγάλο, και τόσο μικρό το κομμάτι που αποτυπώνεται φωτογραφικά, που τελικά έγιναν κομμάτι της πόλης, το μάτι τις συνήθισε, η κοινωνία τις υιοθέτησε ως φυσιολογικές, οι αρχιτέκτονες τις αφόρισαν και παραμένουν ως έχουν. 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

Ελληνική πόλη, ψήγματα εφήμερου στο μοντέρνο

Εικόνα 1_Domino House

1. Μοντέρνα πόλη(;) (σύγχρονη & μοντερνίστικη | η διττή σημασία του μοντέρνου)

“…τόπος του μοντερνισμού μέσα στη μεταμοντέρνα εποχή…” 1 (K. Frampton_1999)

“…η ελληνική πολυκατοικία πραγμάτωση του κορμπυζιανού συστήματος Domino…” 2 (Γ. Αίσωπος – Γ. Σημαιοφορίδης_2001)

“Η σύγχρονη αστική ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων είναι εξαιρετικά πολύπλοκη. …δεν ανταποκρίνεται στα πρότυπα της μοντέρνας πόλης, αλλά ούτε σε αυτά της παραδοσιακής.” 3 (J.Busquets_2001)

Σε κάθε περίπτωση, η ελληνική πόλη-κατοικία φιλοξενεί στοιχεία του μοντερνισμού που είναι διάχυτος και αυθόρμητα παρόν, σε διάφορα σημεία της πόλης. Του μοντερνισμού που κατηγορήθηκε για τον διεθνισμό του4, αλλά ενώθηκε με τα παραδοσιακά στοιχεία της αρχιτεκτονικής και στα χέρια των αρχιτεκτόνων με όραμα και όρεξη για αναζήτηση δημιούργησε τον ελληνικό μοντερνισμό. 1. Frampton Kenneth, «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», εκδ. Θεμέλιο, 1999, σελ. 14_πρόλογος του K. Frampton για την ελληνική έκδοση 2. Αίσωπος Γιάννης – Σημαιοφορίδης Γιώργος «Η σύγχρονη ελληνική πόλη», “Metapolis 2001”, METAPOLIS Press, σελ.28 3. Busquets Joan, άρθρο «Μαθαίνοντας από την ανάγνωση των αστικών μορφολογιών», “Metapolis 2001”, METAPOLIS Press, σελ.68 4. Φιλιππίδης Δημήτρης, «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική», εκδ. Μέλισσα, 1984, σελ. 399 7

1.1 Τα στοιχεία Όσο και αν προσπαθεί η μετά το μοντέρνο αρχιτεκτονική να αρνηθεί, ή απλά να εξελιχθεί πέρα και πάνω από τη μοντέρνα, εκείνη βρίσκεται ανάμεσά μας, αθέλητα ή ηθελημένα. Η αρχιτεκτονική της λειτουργικότητας, του Mies, του Le Corbusier και του Gropius, που ενώθηκε κυρίως με τη λαϊκή αρχιτεκτονική της χώρας, βρίσκεται εδώ ακόμα και σήμερα, πέρασε στα έργα του Λάσκαρι, του Κωνσταντινίδη, του Βαλσαμάκη. Το κορμπυζιανό domino-house βρήκε ευρεία διάδοση στην Ελλάδα, μεταλλάχθηκε για τις ανάγκες του τόπου, αλλά υιοθετήθηκε. Το ίδιο ο χώρος της pilotis και η κοινόχρηστη ταράτσα -αποθήκη, χώρος αναψυχής, βοηθητικός χώρος. Ο σχεδιασμός με βάση τη λειτουργία και όχι τη μορφή, που δεν έγινε από άποψη -αρχιτεκτονική, αλλά από ανάγκη, χρησιμοποιήθηκε μαζικά από το τέλος της δεκαετίας του ‘20 και μετά. Οι προσφυγικές κατοικίες της εποχής απαίτησαν αυτόν τον σχεδιασμό, το ίδιο και οι εργατικές κατοικίες του ‘50. Το modulor και οι ελάχιστες διαστάσεις στη σχεδίαση χρησιμοποιήθηκαν με στόχο την οικονομία. Μπορεί η εργονομία και η λειτουργικότητα να ήταν γεγονός, αλλά η χρήση της μόνο με στόχο το μικρότερο κόστος κατασκευής την έκανε απρόσωπη και πολλές φορές, τελικά, αφόρητη. Οι ανάγκες για γρήγορη και μαζική στέγαση πληθυσμών στον ελάχιστο χώρο οδήγησαν στο σχεδιασμό των προσφυγικών της Αλεξάνδρας, του Ταύρου, του Ασυρμάτου στο Λυκαβηττό και στις εργατικές σε κάθε αστικό κέντρο. Η απλότητα και η ανεπιτήδευτη μορφή του μοντερνισμού, οδήγησε από επιλογή στο ξενοδοχείο Αμαλία και στην κατοικία της Αναβύσσου του Βαλσαμάκη, στα μοτέλ Ξενία και την κατοικία στην Ανάβυσσο του Κωνσταντινίδη, στη μπλε πολυκατοικία των Εξαρχείων του Παναγιωτάκου, στην πολυκατοικία των οδών Ζαΐμη και Στουρνάρη του Βαλεντή και στα έργα του Atelier 66. Ο ευρωπαϊκός μοντερνισμός ενώθηκε με τα πιο διαδεδομένα σε χρήση στοιχεία του τόπου, κυρίως την πέτρα, προσαρμόστηκε στις κοινωνικές και κλιματικές συνθήκες και έδωσε αξιόλογα δείγματα προσαρμοσμένα στο ελληνικό τοπίο, «η μοντέρνα αρχιτεκτονική βρέθηκε

σε μια ομόλογη σχέση με τη λαϊκή αρχιτεκτονική, δηλαδή μπόρεσε να λειτουργήσει σαν υποκατάστατό της για τη σύγχρονη εποχή».5 5. Φιλιππίδης Δημήτρης, «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική», εκδ. Μέλισσα, 1984, σελ. 395 8

Λειτουργικό πρόγραμμα και μορφολογική γλώσσα ενώθηκαν και αποτύπωσαν –έστω και αδύναμα- τον μοντερνισμό στο ελλαδικό τοπίο. Τα μοντερνίστικα στοιχεία που υιοθέτησε η ελληνική αρχιτεκτονική δημιούργησαν μια «λαϊκή μοντερνίστικη αρχιτεκτονική ευρείας αποδοχής»6. Η λειτουργικότητα, ο κάναβος, η ευκολία στην κατασκευή, οι λιτές και ελεύθερα διαμορφωμένες όψεις, αλλά και η εκτεταμένη χρήση, του νεαρού ακόμα σε ηλικία οπλισμένου σκυροδέματος, έκαναν τα αστικά κέντρα και τα χαρτιά των αρχιτεκτόνων να γεμίσουν και να δημιουργήσουν τη σύγχρονη πόλη. Στη δημιουργία αυτή τα παραπάνω στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν και από αυτούς που δεν είχαν τελικά “επίσημη” σχέση με την αρχιτεκτονική – εργολάβοι, κατασκευαστές, απλοί ιδιοκτήτες. Η δόμηση καθ’ ύψος και η έλλειψη χώρου στάθμευσης καθιέρωσε την pilotis(α). Η χρήση του προσανατολισμού σε μια χώρα γεμάτη ήλιο οδήγησε στο λειτουργικό σχεδιασμό των κατόψεων και στην προσθήκη των ημιυπαιθρίων και του σκιασμένου ενδιάμεσου που χαρακτήρισαν το έργο του Κωνσταντινίδη, αλλά και μια ολόκληρη εποχή. Η χρήση του δώματος (ταράτσας) με κοινόχρηστο πρόγραμμα(β) της έδωσε τον κοινόχρηστο χαρακτήρα που είχε στον ευρωπαϊκό μοντερνισμό –τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια ζωής της πολυκατοικίας, ενώ η εκτεταμένη χρήση του συστήματος domino (σκελετός από Ο/Σ , κλιμακοστάσιο και φρεάτιο ανελκυστήρα)(γ) γίνεται μέχρι και σήμερα, αφού αποτελεί εκτός από εύκολο και οικονομικό, επιπλέον ασφαλή τρόπο κατασκευής.

Εικόνα 2_3 στοιχεία

6. Δραγώνας Πάνος, Περιοδικό ΔΟΜΕΣ, τεύχος 124, Απρίλιος-Μάϊος 2014, άρθρο «Μετά τη πολυκατοικία», σελ. 21 9

Η πολυκατοικία περνάει από διάφορα στάδια και εξυπηρετεί διαφορετικές τάξεις, είτε τους πρόσφυγες και τους εργάτες, που μαζικά έπρεπε να στεγαστούν στα αστικά κέντρα, είτε τους αστούς που θέλησαν να ακολουθήσουν το ρεύμα της εποχής. Με κάθε τρόπο η πολυκατοικία έγινε το σύμβολο του ελληνικού μοντερνισμού και κατέληξε να ταυτιστεί με την αντιπαροχή που την αναπαρήγαγε μαζικά την περίοδο 1955-1970, αλλά και μέχρι τη δεκαετία του ‘90. Η ελληνική πόλη, γεμάτη από διαφορετικά χαρακτηριστικά και στοιχεία, μείγματα παραδοσιακής, λαϊκής, μοντέρνας και μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής, πολυκατοικίες –κυρίως στις εργατικές συνοικίεςμονοκατοικίες προσφυγικές ή πολυτελείς (εκεί που κατοικούν τα «ανώτερα» στρώματα), αίθρια, pilotis, βεράντες και ημιυπαιθρίοι, εξώστες και δώματα που ο κάτοικος παρεμβαίνει καθημερινά, που προσπαθεί είτε να επιβιώσει, είτε να αναβαθμίσει την κοινωνική του φήμη. Με κάθε τρόπο η πόλη αλλάζει, όπως οι κάτοικοί της επιλέγουν, και αυτό την κάνει μια πόλη ζωντανή. Αυτό που σίγουρα έμαθε η σύγχρονη πόλη από τον μοντερνισμό -και που συχνά το παραφράζει κατά το δοκούν- είναι πως «το φορμαλιστικό

εξωτερικό δεν έχει καμία ουσία χωρίς το ζωντανό μέσα, πως η πραγματική μορφή προϋποθέτει πραγματική ζωή».7 Ακόμα και αν η πόλη διαμορφώνεται άναρχα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά, η συνεχής αλλαγή και η κίνηση χώρων και ανθρώπων της δίνει τη δυνατότητα ανανέωσης.

7. Conrads Ulrich, «Μανιφέστα και προγράμματα της Αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα», εκδ. Επίκουρος, 1977, σελ.89_Ludwig Mies Van Der Rohe_1927 10

«Μια πολυκατοικία µε πολλά πατώματα, µε πλήθος παραθύρια, πόρτες, δώματα. Το σχήμα της τεράστιο και επιβλητικό, µ’ ένα ρυθμό μοντέρνο – όλο κυβιστικό. Μια πολυκατοικία µ’ άπειρες εισόδους κι εξόδους, φυσικά προς όλες τις παρόδους, που ολόγυρα τη ζώνουν, την ορθογωνίζουν κι από τις άλλες χαμοκέλες τη χωρίζουν…» Π. Σπάλας, “Η Πολυκατοικία”, Νεοελληνικά Γράμματα 88/1938, σελ. 5 11

Εικόνα 3_Domino House:η μετάλλαξη

1.2. Οι μεταλλάξεις Τα κληροδοτήματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού μεταλλάχθηκαν στον ελλαδικό χώρο. Προσαρμόστηκαν στις κλιματικές συνθήκες, στο τοπίο, αλλά και στις κοινωνικές συνθήκες του τόπου. Ο χώρος της pilotis δεν πήρε στην ελληνική πόλη το χαρακτήρα που είχε στον ευρωπαϊκό μοντερνισμό. Η απελευθέρωση του εδάφους από κτήρια και η ανύψωση τους για να δημιουργηθούν κοινόχρηστοι χώροι δεν υλοποιήθηκε. Αντίθετα στην Ελλάδα -ειδικά στις πυκνοκατοικημένες συνοικίες- ο χώρος της pilotis περιφράχθηκε και έγινε ένας φυλασσόμενος χώρος στάθμευσης (εικόνα 4). Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως μετά τον σεισμό του 1981 επιτράπηκε σε κάποιους χώρους pilotis να διαμορφωθούν δωμάτια για την καλύτερη συμπεριφορά τους σε σεισμό, μιας και η έντονη σεισμικότητα της χώρας δεν αποτελεί τον πιο φιλόξενο τόπο για την pilotis:

Η pilotis στο ΝΟΜΟ: 1577/85 Γενικό Οικοδομικό Κανονισμός (ΦΕΚ 210/Α/1985) άρθρο 7 παρ. 1.ι για το τι δεν προσμετράτε στη δόμηση. «Ο ελεύθερος ημιυπαίθριος χώρος που δημιουργείται όταν το κτίριο κατασκευάζεται σε υποστυλώματα (PILOTIS), εφόσον έχει: 1) επιφάνεια τουλάχιστον ίση με το 50% της επιφάνειας που καταβάλει το κτίριο, 2) στάθμη δαπέδου 0,50 μ. πάνω ή κάτω (± 0,50 μ.) από την οριστική στάθμη του περιβάλλοντος εδάφους σε κάθε σημείο του και 3) ελεύθερο ύψος τουλάχιστον το προβλεπόμενο για χώρο κύριας χρήσης και έως 3,00 μ. ή και το μεγαλύτερο των 3 μέτρων κατασκευαστεί ύστερα από έγκριση της Ε.Π.Α.Ε..» «πιλοτή: ανοιχτό ισόγειο σε κτίριο που είναι και χώρος στάθμευσης» (ορισμός σε διαδικτυακό λεξικό http://el.thefreedictionary.com/ πιλοτή)

Το δώμα, τα πρώτα χρόνια της πολυκατοικίας στον ελλαδικό χώρο, είχε κάτι από τον κοινόχρηστο χαρακτήρα των πολυκατοικιών του μοντερνισμού. Μπορεί να μην λειτουργούσε ως χώρος αναψυχής αλλά ως κοινόχρηστο πλυσταριό ή αποθήκη. Σήμερα η ταράτσα βρίσκει την λειτουργία της 13

αναψυχής μόνο σε περιοχές με εύπορους κατοίκους. Στις υπόλοιπες περιοχές γίνεται -στην καλύτερη περίπτωση- αποθηκευτικός χώρος της πολυκατοικίας (ή της κατοικίας) και στη χειρότερη χώρος παντός τύπου κεραιών (τηλεόρασης και τηλεπικοινωνιών), αλλά και καμινάδων. Σε πολλές περιπτώσεις το κοινόχρηστο δώμα που όριζε το μοντέρνο μετατράπηκε σε ιδιωτικό χώρο.

Εικόνα 4_μετάλλαξη:pilotis

Το σύστημα domino, με την προσθήκη δοκών και τοιχοπληρώσεων, διαδόθηκε στην Ελλάδα και χρησιμοποιήθηκε σε κάθε πόλη της χώρας. Εκτός από τα δύο αυτά στοιχεία που προστέθηκαν, η μετάλλαξή του διαμορφώθηκε επιπλέον με εσοχές και προεξοχές στο κέλυφος, με βεράντες και ημιυπαιθρίους, αλλά και προβόλους για να διαμορφωθούν οι εξώστες (εικόνα 5). Όλα αυτά τα απαραίτητα στοιχεία για τη σκίαση από τον ελληνικό ήλιο διαμόρφωσαν τις όψεις μαζί με στοιχεία του νεοκλασικισμού και στοιχεία της αθηναϊκής διπλοκατοικίας -που αποτελούσε πρόγονο της πολυκατοικίας- που διατηρήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στην τότε σύγχρονη μοντερνίστικη πολυκατοικία.

Εικόνα 5_μετάλλαξη:εσοχές και προεξοχές 14

Μετάλλαξη του κορμπυζιανού συστήματος, μπορεί να θεωρηθεί και ο συνδυασμός της συνεχούς καθ’ύψος επανάληψης της τυπολογίας και της σταδιακής υποχώρηση της όψης (εικόνα 6), καθώς το κτήριο υψώνεται. Η υποχώρηση αυτή επιβάλλεται από τη νομοθεσία περί ιδεατού στερεού, για την εξασφάλιση επαρκούς φωτισμού και αερισμού στους κατώτερους ορόφους των πολυκατοικιών, μιας και οι δρόμοι έχουν το ελάχιστο πλάτος και μεγάλη αναντιστοιχία σε σχέση με το ύψος των κτηρίων, που αυξήθηκε δραματικά από την περίοδο της αρχικής πολεοδομικής χάραξης των πόλεων.

Εικόνα 6_μετάλλαξη:πολλαπλασιασμός και υποχώρηση

Μετάλλαξη του συστήματος domino παρατηρείται και στη χρήση, εξαιτίας της δυνατότητας που παρείχε για συνεχής προσθήκες και παρεμβάσεις. Οι χαλύβδινες αναμονές των υποστυλωμάτων που διαμόρφωναν τον σκελετό, παραμένουν σε χιλιάδες οικοδομές και περιμένουν τον όροφο που θα προστεθεί στο μέλλον. Οι σκελετοί των κτηρίων πληρώθηκαν και κατοικήθηκαν με διαφορετικούς τρόπους, είτε εξ ολοκλήρου είτε κατά τμήματα. Έτσι έχουμε διώροφα ή τριώροφα κτήρια που κατοικούνται ένας ή κάποιοι από τους ορόφους, για παράδειγμα: αδιαμόρφωτο ισόγειο και χρήση στους άνω ορόφους, ισόγειο σε χρήση και αδιαμόρφωτοι όροφοι (εικόνα 7).

Εικόνα 7_μετάλλαξη:το ημιτελές 15

Οι υποδομές που διαμορφώθηκαν με βάση το μοντέρνο έδωσαν και την ευκαιρία για διαφορετικές χρήσεις στο ίδιο κέλυφος, αφού κατοικίες και χώροι εργασίας μπόρεσαν να εξυπηρετηθούν παράλληλα σε κάθε πολυκατοικία. Στοιχείο που δεν ήταν στις προσδοκίες και τη φιλοσοφία του μοντερνισμού. Έτσι στην πλειοψηφία τους οι ισόγειοι χώροι των πολυκατοικιών, από το παρελθόν ακόμα, προορίζονταν και φιλοξενούσαν εμπορική χρήση. Αυτό το στοιχείο για μεικτές χρήσεις γης στον αστικό ιστό που υιοθετήθηκε στα αστικά κέντρα της χώρας, ουσιαστικά αποτέλεσε τον αντίποδα του αυστηρού διαχωρισµού των χρήσεων γης στον πολεοδομικό ιστό που αποτελούσε θέση του μοντέρνου. Ο μοντερνισμός μεταφράστηκε και μεταλλάχθηκε στην Ελλάδα. Μπορεί να μην έδωσε στην πόλη τη μορφή που κάποιοι περιμέναν να δουν, η αλήθεια όμως είναι πως η κοινωνία και η οικονομία διαμόρφωσαν τις πόλεις, μέσω της αρχιτεκτονικής. Ο μοντερνισμός, όπως κάθε κίνημα αρχιτεκτονικής, αποτέλεσε αποτύπωμα της κοινωνίας, των αναγκών της, των σχέσεων παραγωγής οικονομίας στις δεδομένες συνθήκες, καθώς και της εξέλιξης της οικονομίας. Ο μοντερνισμός χρησιμοποιήθηκε στον ελλαδικό χώρο και έδωσε δείγματα διαφορετικά, καλαίσθητα ή μη, άξια λόγου ή όχι, αποτέλεσμα πάντα του ποιος έχτιζε και για ποιόν. Με αποτέλεσμα η ανισομετρία στην κοινωνία να αποτυπωθεί στην πόλη και την αρχιτεκτονική.

Εφήμερος -αυτός που από τη φύση του έχει περιορισμένη διάρκεια -ο προσωρινός -ο περαστικός -ο πρόσκαιρος -ο παροδικός -ο διαβατάρικος 17

2. Εφήμερο 2.1 Τα στοιχεία «Ουδέν μονιμότερο του προσωρινού»… αυτή η φράση στοιχειώνει όλα εκείνα τα στοιχεία που διαμορφώνουν την πόλη τα τελευταία χρόνια. Ομπρέλες, κινητά έπιπλα, διαχωριστικά-παντός τύπου, τέντες, στέγαστρα (ξύλινα και μεταλλικά), καλαμωτές, σκηνές, προκατασκευές, ξύλινες παράγκες, χαρτόκουτα, σακούλες, πινακίδες… και ο κατάλογος δεν έχει τελειωμό. Όλα μπαίνουν παντού και εξυπηρετούν χρήσεις και χρήστες. Οι πόλεις μοιάζουν «με σουρεαλιστικά κολάζ έργων υποδομής και υλικών που παράγονται ακουσίως»8. Η χώρα από άκρη σ’ άκρη δημιουργεί τις δικές της παρασιτικές κατασκευές. Κατασκευές που φτιάχνονται από το ο,τιδήποτε, που μπορούν να εξαφανιστούν εν ριπή οφθαλμού, αφού είναι φτιαγμένες από υλικά εφήμερα για προσωρινή χρήση. Κατασκευές που τείνουν να γίνουν μόνιμες, ενώ οι εικαστικές παρεμβάσεις σε ταράτσες, μπαλκόνια, δρόμους, είναι συνεχείς. Κάθε είδους αντικείμενο παύει να είναι ιδιωτικό, παραδίδεται στη πόλη και είναι κοινόχρηστο. Δεν μπορούν να το αγγίξουν όλοι, αλλά σίγουρα το βλέπουν. Δεκάδες κατασκευές από ευτελή υλικά διαμορφώνονται για να χωρέσουν τα αντικείμενα που θα παραμείνουν ιδιωτικά, που πρέπει να «κρυφτούν», ενώ άλλες τόσες διαμορφώνονται για να «κρύψουν» ενοίκους από τα αδιάκριτα βλέμματα της γειτονιάς, από τον αδιάκριτο ήλιο ή απλά γιατί τα μπαλκόνια ήταν πολύ άδεια. Οι όψεις των κατοικιών γεμίζουν από διάφορα αντικείμενα-στοιχεία, που είτε χρειαζόμαστε είτε όχι, το ίδιο και τα δώματα. Με τη διαφορά ότι τα δώματα δεν χάνουν τόσο εύκολα όσο οι όψεις την αίγλη τους, αφού η θέα στον ουρανό και 2-3 γλάστρες -ακόμα και σε μια μονοκατοικία ανάμεσα σε πολυκατοικίες- μπορούν να γίνουν χώροι αναψυχής και ξεκούρασης τις ζεστές νύχτες του καλοκαιριού. Αυτό το εφήμερο που φέρουμε ως κληρονομιά από τα χωριά μας, με κατασκευές παντός τύπου -απογόνων του πολυμήχανου Οδυσσέα- εξαπλώνεται σε κάθε αστικό κέντρο, σε κάθε χωριό, σε κάθε παραλία, σε κάθε ραχούλα. Εξαπλώνεται όμως, όχι μόνο λόγω της 8. 8η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής, «Αθήνα 2002:απόλυτος ρεαλισμός», εκδ. ΣΑΔΑΣ - ΠΕΑ & ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ, 2002, σελ.41_εισαγωγή 18

υπερσυσσώρευσης πραγμάτων ή για λόγους αναψυχής, αλλά και εξαιτίας λειτουργικών αναγκών. Εξαπλώνεται και σε κρατικές υποδομές μέσα στον ιστό της πόλης, για τους σεισμοπαθείς του ’99, για τους πρόσφυγες του 2016. Το εφήμερο στις κατασκευές, είναι πιο οικονομικό, είναι πιο εύκολο και στην Ελλάδα του 2016 έγινε νόμος.

Εικόνα 8_η εφήμερη πολυκατοικία 19

2.2. Με το γράμμα του νόμου Ν.4067/12 NOMOΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘ. 4067 (ΦΕΚ 79/2012) Νέος Οικοδομικός Κανονισμός(Ν.Ο.Κ.)

Άρθρο 2_Ορισμοί 24. Ελαφρά κατασκευή είναι η κατασκευή με φέροντα οργανισμό και στοιχεία πλήρωσης μειωμένου μόνιμου φορτίου ιδίου βάρους σε σχέση με τις συμβατικές κατασκευές, όπως αυτές από οπλισμένο σκυρόδεμα ή λιθοδομή φέρουσας τοιχοποιίας κ.ά.. 45. Λυόμενη κατασκευή είναι η κατασκευή που αποτελείται από συναρμολογούμενα και αποσυναρμολογούμενα δομικά στοιχεία πιστοποιημένα από αρμόδιο φορέα που τοποθετούνται σε σταθερή βάση. 60. Πέργκολα είναι η εξωτερική ασκεπής σταθερή κατασκευή με μέγιστο ύψος τα τρία μέτρα, που προορίζεται για την αναρρίχηση των φυτών ή την τοποθέτηση προσωρινών σκιάστρων από ύφασμα, καλαμωτή και κινητά στοιχεία, αποκλειομένων οποιωνδήποτε άλλων κατακόρυφων στοιχείων πλήρωσης του φέροντα οργανισμού της κατασκευής. 74. Προσωρινή κατασκευή είναι η κατασκευή που αποτελείται εξ ολοκλήρου από ξηρή δόμηση και εγκαθίσταται σε ελαφρά βάση ή με σημειακή θεμελίωση επί του εδάφους, τοποθετείται και απομακρύνεται σε λυόμενα μέρη, δεν απαιτεί εκτεταμένη υποδομή ώστε να αλλοιώνει σοβαρά το φυσικό έδαφος και δεν απαιτεί μόνιμη εγκατάσταση συλλογής αποβλήτων. Τοποθετείται για συγκεκριμένο σκοπό και διάρκεια σε οικοδομήσιμο ή μη χώρο. 75. Πρόχειρη κατασκευή είναι η κατασκευή που υλοποιείται με πρόχειρο τρόπο, από ασύνδετα ευτελή υλικά, όπως τσιμεντόλιθοι, λαμαρίνες, σανίδες. 79. Στέγαστρο είναι η μη προσβάσιμη σταθερή κατασκευή, σε πρόβολο ή επί υποστυλωμάτων, που κατασκευάζεται με συμπαγή σταθερά ή κινητά στοιχεία στην οροφή του,

αποκλειομένων οποιωνδήποτε άλλων κατακόρυφων στοιχείων πλήρωσης. 20

«Με το άρθρο 2 τροποποιούνται και αποσαφηνίζονται οι ορισμοί του δίκαιου της δόμησης και εισάγονται νέοι ως εξής: - Με τις παραγράφους 24,45,74,75 ορίζονται οι ελαφρές, πρόχειρες, λυόμενες και προσωρινές κατασκευές, ως διακριτές κατηγορίες τύπων δόμησης με κοινό χαρακτηριστικό τη μειωμένη παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον σε σχέση με τις συμβατικές κατασκευές.»9

Εικόνα 9_πέργκολα-στέγαστρο-κλειστός χώρος

9. Αιτιολογική έκθεση, Σχέδιο Νόμου «ΝΕΟΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ», Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, Ενότητα: Οι βασικές καινοτομίες του ΝΟΚ, πηγή:www.opengov.gr 21

Όλες οι παραπάνω έννοιες ορίζονται, για πρώτη φορά σε αυτόν τον νόμο. Αναφέρονται σε κατασκευές στο επίπεδο του εδάφους (ή της ταράτσας για στέγαστρα και πέργκολες). Ορίζονται κυρίως για να αποτελέσουν διευκρίνηση, τελικά, για το Ν. 4178/2013 και την αντιμετώπιση της αυθαίρετης δόμησης, αλλά και για να ορίσουν την μέχρι σήμερα, αλλά και μελλοντική, αυθαιρεσία. Πάνω σε αυτή τη βάση δομήθηκε ο ΝΟΚ, που ελάχιστες διαφορές έχει από τον ΓΟΚ του ’85 στη νομική βάση, ως θα έπρεπε. Ορίστηκε στη βάση του οικοδομείν για λίγους, στην συγκέντρωση της γης από λίγους (στο όνομα της αύξησης των χώρων πρασίνου) και στην όποια αρχιτεκτονική βελτίωση των οικοδομών που θα χτιστούν από εδώ και στο εξής. Η βελτίωση στην παρασιτική μορφή της πόλης δεν προβλέπεται, μιας και ένα σύνολο κατασκευών και παρεμβάσεων παίρνει περίοδο χάριτος και παραμονή για τουλάχιστον 30 χρόνια. Τα κριτήρια και το αποτέλεσμα για το ποιος τελικά διατηρεί «χαριστικά» αυτό που έχει διαμορφώσει κατά βούληση είναι απόρροια της οικονομικής του κατάστασης, αλλά αυτό είναι θέμα του επόμενου κεφαλαίου. Η πόλη έχει αποδείξει πως δεν δέχεται παρεμβάσεις μόνο στο επίπεδο του εδάφους, αλλά και καθ’ ύψος και κατ’ επέκταση (όχι μόνο στο ισόγειο). Πιθανά σε αυτό το ύψος και την επέκταση θα έπρεπε να δοθεί βάση, μιας και το πρόβλημα δεν είναι τα μηχανήματα στους εξώστες, για παράδειγμα, που αποτέλεσαν ερώτηση γνωστής εταιρείας σε έγγραφο προς το ΥΠΕΚΑ, που θα λυθεί με έγκριση και κρίση των Υπηρεσιών Δόμησης και του Συμβουλίου Αρχιτεκτόνων. Οι εφήμερες παρεμβάσεις, που λαμβάνουν χώρα σε ιδιωτικούς αλλά και κοινόχρηστους χώρους, είναι βέβαιο πως εξυπηρετούν κάποιο σκοπό και έχουν λόγο ύπαρξης. Τα τραπεζάκια και τα διαχωριστικά των μαγαζιών, μαζί με τις σόμπες και τα φυτά, εξυπηρετούν κοινό και ιδιωτικό συμφέρον. Τα περίπτερα που κλειστά καταλαμβάνουν έναν χώρο 1,50μ. x1,50μ. ανοιχτά μεταμορφώνονται σε υπεραγορές, για να επιβιώσουν στις αυξημένες ανάγκες του αγοραστικού κοινού. Τα μπαλκόνια επιφορτίζονται με ένα σωρό λειτουργίες που προαναφέρθηκαν, για να καλύψουν ανάγκες των κατοίκων, ενώ σε αυλές και ακαλύπτους διαμορφώνονται στέγαστρα, χώροι στάθμευσης και πάσης φύσεως χώροι αποθήκευσης (λόγω έλλειψης προβλεπόμενου χώρου). Δρόμοι, στενά, εγκαταλελειμμένα κτήρια, άδεια οικόπεδα, μεταμορφώνονται σε προσωρινούς χώρους κατοίκησης για όποιον έχει –πραγματική- ανάγκη στέγασης. Η πραγματικότητα είναι πως όλες οι εφήμερες κατασκευές, που με 22

τόση λεπτομέρεια περιγράφονται στο Ν.Ο.Κ. είναι παντού ενώ δεν θα έπρεπε. Έρχονται όμως να καλύψουν ανάγκες και μάλλον η εκτεταμένη χρήση τους δεν είναι απόρροια μόνο μιας ελληνικής νοοτροπίας αλλά κενό στο σχεδιασμό, τους νόμους, και την ανύπαρκτη κοινωνική πολιτική που ενισχύει αυτή τη συνήθεια.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IΙ

Παρασιτική χωρική επέκταση στον αστικό ιστό

1. Στους νόμους και τις αιτιολογικές εκθέσεις

Α.Ν.410/1968 «Περί αυθαίρετων οικοδομών και κατασκευών» Ν.720/1977 «Περί εξαιρέσεως από την κατεδάφιση αυθαιρέτων κτισμάτων, επιβολής ειδικών τελών επί οικοδομικών εργασιών εκτελούμενων κατά τις διατάξεις του άρθρου 102 του νομοθετικού διατάγματος 8/1973 και του άρθρου 1 του αναγκαστικού νόμου 395/1968 και ρυθμίσεως ετέρων πολεοδομικών θεμάτων» (ΦΕΚ 110/Α/1968) Ν.1337/1983 «Επέκταση των πολεοδομικών σχεδίων, οικιστική ανάπτυξη και σχετικές ρυθμίσεις» (ΦΕΚ 297/Α/1977) Ν.3843/2010 «Ταυτότητα κτιρίων, υπερβάσεις δόμησης και αλλαγές χρήσης, μητροπολιτικές αναπλάσεις και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 62/Α/2010) Ν.4014/2011«Περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων, ρύθμιση αυθαιρέτων σε συνάρτηση με δημιουργία περιβαλλοντικού ισοζυγίου και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος» (ΦΕΚ 209/Α/2011) Ν.4178/2013 «Αντιμετώπιση της Αυθαίρετης Δόμησης − Περιβαλλοντικό Ισοζύγιο και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 174/Α/2013) Πλήθος τροποποιήσεων και διατάξεων στους νόμους 1337/1983, 1512/1985, 1577/1985(ΓΟΚ), 3044/2002, 3212/2003, 3399/2005, 3775/2009, 4067/2012 Η αυθαίρετη δόμηση έχει στη χώρα μας μακρά ιστορία. Η αφετηρία εντοπίζεται από την εποχή ιδρύσεως του νεοελληνικού κράτους10 και συνεχίζεται έως σήμερα. Πλήθος νομοθετημάτων και διευκρινιστικές εγκύκλιοι, συντάσσονται με την «αγνή» πρόθεση της επίλυσης της ολοένα και αυξανόμενης αυθαίρετης δόμησης. Ο Δ. Φιλιππίδης παρατηρεί πως «η ιδιαιτερότητα της ελληνικής

πολεοδομίας, βασίζεται στην ιδιότυπη ενσωμάτωση της παρανομίας στην 10. Παπαγρηγορίου Βλάσιος, «Πολεοδομία (εισαγωγή, θεσμοί, πολιτική)», εκδ. Σάκκουλα, 2011, σελ. 334 26

καθημερινή πρακτική»11, και αυτή είναι μία πραγματικότητα που

επιβεβαιώνεται. Αυτή την καθημερινή πρακτική προσπαθούν οι νομοθέτες να επιλύσουν συνεχώς, από εκείνον τον αναγκαστικό νόμο του 1968 που νομιμοποίησε όλα τα εντός σχεδίου αυθαίρετα, έναντι προστίμου, που έδωσαν στο κράτος τα αναγκαία για την εποχή έσοδα. Τον αναγκαστικό νόμο ακολούθησε ο Ν. 720/1983 που μεγάλωσε το εύρος των κτισμάτων που μπορούν να εξαιρεθούν από κατεδάφιση, έναντι -για μία ακόμη φορά- ειδικού τέλους, και ο οποίος κρίθηκε αντισυνταγματικός με την 1876/1980 απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας(ΣτΕ). Στο Ν.1337/1983, γνωστό και ως νόμο Τρίτση (που συνοδεύτηκε και από τη γνωστή έκφραση «αν το δηλώσεις θα το σώσεις»), έγινε πιο εκτεταμένη αναφορά στη αυθαίρετη δόμηση, στις επεκτάσεις σχεδίων πόλεως, τις εξαιρέσεις από κατεδάφιση και φυσικά, υπήρξε πρόστιμο ανέγερσης και διατήρησης (για τα αυθαίρετα μετά το ’83). Τα τελευταία 6 χρόνια μιας συνεχής νομοθετική διαδικασία είναι σε εξέλιξη, ενώ μέχρι και σήμερα που γράφονται αυτές οι γραμμές είναι σε διαβούλευση νέος νόμος για την ρύθμιση των αυθαιρέτων. Η αρχή αυτή του ντόμινο νόμων, ξεκίνησε το 2010 με το Ν.3843/2010 και την τακτοποίηση –για 40 χρόνια- των Η/Χ που είναι κλεισμένοι μαζικά σε πολυκατοικίες και μονοκατοικίες, σε πόλεις και χωριά.

«Το φαινόμενο των παράνομα κλεισμένων ηµιυπαίθριων χώρων καθώς και της αλλαγής χρήσης και της δημιουργίας χώρων που δεν προβλέπονται από την άδεια και που δημιουργούνται μέσα στο περίγραμμα του κτιρίου είναι εξαιρετικά διαδεδομένα. Τα φαινόμενα αυτά πολλοί από τους πολίτες τα διαιωνίζουν ή το «αξιοποιούν», οι περισσότεροι τα ανέχονται και το Κράτος αδυνατεί να ελέγξει την εφαρμογή της νομιμότητας. Αυτός ο φαύλος κύκλος πρέπει να σταματήσει. Πρέπει να αποκατασταθεί κατά το δυνατό η βλάβη που έχει προκληθεί στο περιβάλλον και στην ποιότητα της ζωής των πολιτών και να αναχαιτισθεί ο εθισμός στην ένοχη σχέση που έχει συντηρηθεί μεταξύ κράτους-πολίτη. Αποδεδειγμένα, οι πολύ αυστηρές ποινές δεν έχουν επιλύσει αποτελεσματικά το πρόβλημα και στις 11. 8η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής, «Αθήνα 2002:απόλυτος ρεαλισμός», εκδ. ΣΑΔΑΣ - ΠΕΑ & ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ, 2002, σελ.48_άρθρο Δ. Φιλιππίδη «Επίσημη και παρά-πολεοδομία» 27

περισσότερες περιπτώσεις δεν εφαρμόζονται. Σε χώρες µε υψηλή συνείδηση πολιτών για την ανάγκη εφαρμογής των νόμων η άσκηση ελέγχων αποτελεί αυτονόητη διαδικασία, η δε διαρκής και αποτελεσματική εφαρμογή τους επιτυγχάνεται σε συνθήκες μεγαλύτερης συνθετότητας. Η παρούσα πρόταση µε την οποία επιδιώκεται η καθιέρωση ειδικού τρόπου ελέγχου και παρακολούθησης της κατάστασης του κτιρίου κατά τη διάρκεια και μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής του, είναι αποτέλεσμα συστηματικής και σε βάθος εξέτασης του φαινομένου της πολεοδομικής αυθαιρεσίας και αποτελεί από δεκαετίες πάγιο αίτημά των ειδικών αλλά και της υπεύθυνης µέριδας των πολιτών.»12 Ο Ν.3843/2010 δεν έλυσε το πρόβλημα της αυθαίρετης δόμησης, αν και δηλώθηκαν χιλιάδες αυθαίρετα. Εστίαζε κυρίως σε μελλοντικό έλεγχο και τακτοποιούσε συγκεκριμένη παράβαση δόμησης, που είχε πραγματοποιηθεί είτε από την κατασκευή, είτε με το πέρασμα του χρόνου κατοίκησης. Ακολούθησε ο Ν.4014/2011 για τη ρύθμιση αυθαιρέτων, με υπολογισμό προστίμου ανάλογα με την αυθαιρεσία και αναστολή κατεδάφισης για 30 χρόνια. Η αιτιολογική του έκθεση αναφέρει:

«Το προτεινόμενο σχέδιο νόμου επιχειρεί µία διττή τομή: αφ’ ενός επαναρρυθµίζει τον τρόπο περιβαλλοντικής αδειοδότησεις έργων και δραστηριοτήτων και το σύστημα περιβαλλοντικών ελέγχων, µε στόχο να υπάρξει ουσιαστική προστασία του περιβάλλοντος µε ταυτόχρονη μείωση του απαιτούμενου χρόνου της διαδικασίας και του αριθμού των έργων που απαιτούν περιβαλλοντική αδειοδότηση ώστε να προσεγγίσουμε τον μέσο όρο της ΕΕ. Αφ’ ετέρου χαράσσει μια «κόκκινη γραμμή» στην αυθαίρετη δόμηση, προκειμένου να υπάρξει αποτελεσματική καταπολέμησή αδειοδότησης έργων και δραστηριοτήτων και το σύστημα της στο μέλλον και να αποκατασταθεί το περιβαλλοντικό 12. Αιτιολογική έκθεση, Σχέδιο Νόμου «ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΤΙΡΙΩΝ, ΑΥΘΑΙΡΕΤΕΣ ΥΠΕΡΒΑΣΕΙΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΧΡΗΣΗΣ, ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ», Κεφάλαιο Α’, πηγή:www.hellenicparliament.gr 28

ισοζύγιο στις υφιστάμενες πολεοδομικές υπερβάσεις, που μπορούν και πρέπει να αντιμετωπιστούν µε ρεαλιστικά πρόστιμα. Οι προτεινόμενες ρυθμίσεις καταστρώνονται σε δύο βασικά κεφάλαια.»13 Το ΦΕΚ δημοσιεύεται 21 Σεπτέμβρη του 2011. Χιλιάδες αυθαίρετα υπάγονται στο νόμο και μετά από συνεδρίαση του Συμβουλίου της Επικρατείας, στις 29 Απρίλη του 2013, συντάσσεται η 3341/2013 απόφαση που κηρύσσει το Ν.3843/2011 αντισυνταγματικό, ως προς το άρθρο 24 -δικαιολογητικά, διαδικασία υπαγωγής και ενιαίο ειδικό πρόστιμο αυθαίρετης κατασκευής ή αυθαίρετης αλλαγής χρήσης- και κατά συνέπεια όλη τη διαδικασία τακτοποίησης. Έτσι η κυβέρνηση προχωρά στο Ν.4178/2013 για τη ρύθμιση αυθαιρέτων, με υπολογισμό προστίμου ανάλογα με την αυθαιρεσία και αναστολή κατεδάφισης για 30 χρόνια ή οριστική εξαίρεση από κατεδάφιση.

«Με το προτεινόμενο σχέδιο νόμου, επιχειρείται να θεραπευθεί η χρόνια παθογένεια σε σχέση µε την προστασία του περιβάλλοντος και την έγγεια ιδιοκτησία. Η υπάρχουσα παθογένεια έχει δημιουργήσει τεράστια περιβαλλοντική επιβάρυνση αλλά και άλυτα προβλήματα στις συναλλαγές που αφορούν σε ακίνητα. Ταυτόχρονα αποτελεί τροχοπέδη για την όποια ορθολογική χωροταξικήκαι πολεοδομική ανάπτυξη της χώρας. Πορίσματα της κεντρικής διοίκησης και των ανεξάρτητων αρχών προτάσσουν ότι πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα για να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα της αυθαίρετης δόμησης και να αποτραπεί η µε οποιονδήποτε τρόπο συνέχισή της. Είναι ανάγκη να ενεργήσει η πολιτεία κυρίως προληπτικά και η όποια νομοθετική προσπάθεια οφείλει να µην έχει αποσπασματικό χαρακτήρα.»14 13. Αιτιολογική έκθεση, Σχέδιο Νόμου «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΔΕΙΟΔΟΤΗΣΗ ΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ, ΡΥΘΜΙΣΗ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ ΣΕ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΜΕ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΙΣΟΖΥΓΙΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ», πηγή:www.hellenicparliament.gr 14. Αιτιολογική έκθεση, Σχέδιο Νόμου «ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΑΥΘΑΙΡΕΤΗΣ ΔΟΜΗΣΗΣ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ», πηγή:www.hellenicparliament.gr 29

Με το Ν. 4178/2013 να είναι ακόμα σε ισχύ (μέχρι νεοτέρας), ορίζονται οι αυθαιρεσίες που παίρνουν περίοδο χάριτος ή οριστική χάρη, αλλά και εκείνες που αποτελούν “κόκκινη γραμμή” για τους νομοθέτες, όπως: οι αυθαίρετες κατασκευές σε κοινόχρηστο χώρο της πόλης ή του οικισμού, σε παραχωρημένους σε δημόσια χρήση χώρους, σε παρόδια στοά, δίπλα σε διεθνής, εθνικούς, επαρχιακούς ή κοινοτικούς δρόμους (εντός συγκεκριμένης ζώνης, οριζόμενη από το νόμο), σε δημόσια κτήρια, σε δάσος, σε δασική ή αναδασωτέα έκταση, στον αιγιαλό (νέο και παλιό), στη ζώνη παραλίας, σε αρχαιολογικούς χώρους κ.λπ. (βλ. ΦΕΚ 174/Α/2013 άρθ. 2) Οι παραβάσεις που μπορούν να υπαχθούν στις διατάξεις του νόμου, για οριστική εξαίρεση από κατεδάφιση ή για αναστολή αυτής, κατηγοριοποιούνται και τελικά, αποτελούν τις παραβάσεις που είναι πιο συνηθισμένες. Δηλαδή παραβάσεις που πραγματοποιήθηκαν μαζικά σε όλη τη χώρα, αλλά δεν δηλώθηκαν το ίδιο μαζικά. Παραβάσεις που άλλαξαν τη μορφή της κάθε γειτονιάς, από το Παλαιό Ψυχικό μέχρι την Κοκκινιά, από την Αλεξανδρούπολη μέχρι την Κρήτη. Οι 5 κατηγορίες που διαχωρίζει ο νόμος στο άρθρο 9 περιλαμβάνουν όλο το εύρος τον παραβάσεων, ενώ η πλειοψηφία τους εμπίπτει στην Κατηγορία 5, που αποτελεί την κατηγορία «σκούπα» (περιλαμβάνει ουσιαστικά κάθε παράβαση εκτός των οριζόμενων). Οι κατασκευές αυτής της κατηγορίας δεν εξαιρούνται οριστικά από κατεδάφιση, ενώ οι παραβάσεις που τελικά θα υπαχθούν στο νόμο, μέσω αυτής της κατηγορίας είναι αυτές που έχουν κατακλύσει τις πόλεις και τις έχουν διαμορφώσει ως έχουν. Οι συνήθεις αυθαίρετες κατασκευές-παρεμβάσεις που γίνονται αντιληπτές δια γυμνού οφθαλμού, και είναι κατασκευασμένες από ευτελή υλικά είναι οι εξής: i. Παρέμβαση σε Η/Χ (δημιουργία κλειστού χώρου) ii. Προσθήκη πέργκολας (σε ακαλύπτους, ταράτσες και εξώστες.) iii. Παρεμβάσεις σε εξώστες (δημιουργία κλειστού χώρου) iv. Προσθήκη στεγάστρων (με χρήση χώρου στάθμευσης ή ανοιχτού αποθηκευτικού χώρου) v. Προσθήκη Η/Μ εγκαταστάσεων (λεβητοστάσια-δεξαμενές) vi. Παρεμβάσεις σε ακαλύπτους (δημιουργία κλειστού χώρου) vii. Παρεμβάσεις σε δώματα (δημιουργία κλειστού χώρου) (Όλες οι παραπάνω παρεμβάσεις είναι ουσιαστικά προσθήκες καθ’ ύψος ή κατ’ επέκταση και ως τέτοιες υπολογίζονται πολεοδομικά) 30

Όλες αυτές οι κατασκευές από ευτελή υλικά, πρόχειρες, λυόμενες και προσωρινές, τα στέγαστρα και οι πέργκολες, όλα χωρίς άδεια, δημιουργήθηκαν με ιδιωτική πρωτοβουλία, χωρίς δεύτερη σκέψη για νόμους και κανόνες, με μοναδική ευρηματικότητα και δημιουργικότητα που όπως παρατηρεί και ο Θ. Μουτσόπουλος, πηγαίνει συχνά χέρι χέρι με την αυθαιρεσία.15 Υπάρχουν ακόμα χιλιάδες αυθαίρετες κατασκευές που έχουν γίνει ένα με τις κατοικίες που δεν είναι εμφανής σε έναν περίπατο, που είτε πραγματοποιήθηκαν εν τη γενέσει του κάθε κτηρίου, είτε έγιναν μεταγενέστερα από τα ίδια υλικά. Κατασκευές πιο σταθερές, πιο μόνιμες και πιο «κρυμμένες», αφού για να διαπιστωθούν προαπαιτούμενο είναι να έχει κανείς στα χέρια του τα σχέδια της άδειας. Άλλες κρύβονται πίσω από κήπους και ψηλά δέντρα, σε βράχους και απόκρημνες πλαγιές, σε προνομιούχα οικόπεδα. Αυθαιρεσίες που δεν είναι θέμα της έρευνας αυτής, αλλά δεν μπορούν να μην αναφερθούν έστω και σε δυο γραμμές. Αυτές όμως οι αυθαίρετες και εφήμερες κατασκευές, που γέμισαν τις πόλεις και είναι οι πιο εμφανείς και οι πιο συνήθεις, βρήκαν πρόσφορο έδαφος στα κτήρια που φιλοξενούν στοιχεία του μοντέρνου. Μπορούν να αναγνωριστούν χωρίς κανέναν έλεγχο στους όρους δόμησης, αφού η κατασκευή και η θέση τους μαρτυρούν την παράνομη ύπαρξή τους.

Εικόνα 10_τα επίπεδα της αυθαιρεσίας

15. 8η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής, «Αθήνα 2002:απόλυτος ρεαλισμός», εκδ. ΣΑΔΑΣ - ΠΕΑ & ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ, 2002, σελ.92_άρθρο Θ.Μουτσόπουλου «Το ανεξέλεγκτο κατοικείν» 31

2. Μοντέρνοι υποδοχείς Τα στοιχεία που δανείστηκαν από το μοντέρνο αρχιτέκτονες και κατασκευαστές βοήθησαν ώστε να διαμορφωθούν στη χώρα υποδομές, που υποδέχτηκαν διαφορετικές χρήσεις και λειτουργίες. Τα κελύφη αυτά, με την εμφανή δομή, που μπορούσαν να εξυπηρετήσουν ανάγκες διαφορετικές, έγιναν οι πιο φιλόξενοι υποδοχείς των αυθαιρέτων, και ουσιαστικά παρασιτικών παρεμβάσεων των χρηστών. Αντίθετα τα παραδοσιακά κτήρια δεν ήταν τόσο φιλόξενοι χώροι αυθαιρεσίας, τουλάχιστον επί του κελύφους. Το κέλυφος των παροδοσιακών κτηρίων το αντιμετωπίζει κανείς με μεγαλύτερο σεβασμό. Η δομή του είχε δυνατότητες να φιλοξενεί χώρους αποθήκευσης στο εσωτερικό και λειτουργικές υποδομές (όπως η εστία), ενώ η διαμόρφωση των όψεων χωρίς εσοχές και προεξοχές, δεν ευνοεί μεταγενέστερες παρεμβάσεις. Οι αυθαιρεσίες έγιναν κυρίως δίπλα τους ή 2-3 μέτρα μακριά στο ίδιο οικόπεδο, αλλά όχι πάνω τους. Ο χώρος της pilotis, οι ημιυπαίθριοι χώροι , οι εξώστες, τα δώματα και όλο το σύστημα δόμησης που καθιέρωσε το μοντέρνο, γέμισαν αυθαίρετες κατασκευές. Αποθήκες και κατοικίες διαμορφώθηκαν στις pilotis, και στη προέκτασή τους ψησταριές και στέγαστρα. Στα δώματα διαμορφώθηκαν κατοικίες, οι απολήξεις των κλιμακοστασίων διαμορφώθηκαν σε γκαρσονιέρες και η κοινόχρηστη -το πάλαι ποτέταράτσα έγινε ιδιωτικός χώρος για έναν. Στις εργατικές γειτονίες το δώμα έγινε άλλος ένας χώρος κατοίκησης για να χωρέσουν φοιτητές, εργένηδες, αλλά και ολόκληρες οικογένειες. Στις πιο εύπορες συνοικίες το δώμα κράτησε το ρόλο του χώρου αναψυχής στον οποίο διαμορφώθηκαν πέργκολες, στέγαστρα, πισίνες (συνήθως για έναν ιδιοκτήτη). Έτσι η πλειοψηφία των κοινόχρηστων χώρων κσι πλατωμάτων που διαμόρφωσε το μοντέρνο, τελικά απορροφήθηκαν από τους ιδιωτικούς. Οι ημιυπαίθριοι χώροι και οι εξώστες, που τόσο απαραίτητοι είναι για την εξασφάλιση καλύτερης διαβίωσης στις κλιματικές συνθήκες της χώρας, κλείστηκαν για να διαμορφώσουν ακόμα ένα δωμάτιο ή έναν χώρο αποθήκευσης. Το σύστημα domino, και οι δυνατότητες προσαρμογής του εσωτερικού, ενίσχυσε τη δυνατότητα να κλείνει κάθε εσοχή, να επεκτείνεται το σπίτι σαν παρασιτικός οργανισμός προς κάθε κατεύθυνση. Το μοντέρνο έδωσε κελύφη και χώρους κατοίκησης που μπορούν να μεταλλαχθούν και που η δυνατότητα της πρόσθεσης και της αφαίρεσης, τους θέτει συνεχώς σε κίνηση. 32

Εφήμερα παράσιτα

Όλες αυτές οι παρεμβάσεις που καταγράφονται και αποτυπώνονται μέσα από το φωτογραφικό φακό, αποτελούν παρασιτικές παρεμβάσεις, που παρεισφρήσαν στις δομές της πόλης. Κατασκευάστηκαν από ευτελή υλικά (λαμαρίνες, πάνελ, ξύλα και τσιμεντόλιθους), από λεπτά μεταλλικά στοιχεία και πλαστικές επιφάνειες. Η ευκολία της χρήσης και η οικονομία που προσφέρουν τα κάνουν περιζήτητα γι’ αυτές τις κατασκευές, τόσο στις πόλεις όσο και στα χωριά. Οι παρεμβάσεις αυτές και η χρήση των υλικών είναι χαρακτηριστικά του εφήμερου. Είναι κατασκευές που φτιάχτηκαν γρήγορα και εύκολα από κάποιον ανώνυμο δημιουργό και σε αυτές πρέπει να χωρέσουν άνθρωποι και αντικείμενα. Στην πλειοψηφία τους αυτές οι εφήμερες κατασκευές δημιουργούνται σε περιοχές με κατοίκους χαμηλών εισοδημάτων, χωρίς να λείπουν ούτε από τα προάστια, ούτε από το κέντρο, ούτε από τις χώρες των νησιών. Για την κατασκευή τους δεν κρίθηκε από κανέναν ιδιοκτήτη απαραίτητη η όποια αρχιτεκτονική άποψη ή η όποια νομική κατοχύρωση. Η μικρή τους διάσταση και επιφάνεια κάλυψης και δόμησης -πιθανά- δεν θεωρήθηκε ποτέ ικανή να αλλάξει τη μορφή ολόκληρων πόλεων, μιας και αυτά τα -στην πλειοψηφία τους- παραπήγματα δεν αποτέλεσαν κατασκευές αποκλειστικά για κατοίκηση, όπως οι τεράστιες εκτάσεις που καλύπτονται από φαβέλες στη Βραζιλία. Η σημειακή τους εφαρμογή επί του κελύφους τις καθιστά παράταιρες. Με την προσθήκη τους δεν διαμορφώνεται ένα ομοιογενές σύνολο, έτσι γίνονται πιό εύκολα αντιληπτές. Μέσα από το εφήμερο, οι αυθαιρεσίες κάνουν ακόμα πιό αισθητή την παρουσία τους (σε αντίθεση με αυτές που έγιναν από κατασκευής ή έχουν πιό μόνιμο χαρακτήρα). Όλα αυτά τα ποικιλόμορφα δημιουργήματα - κατ’ εξοχήν αυθαίρεταλόγω του εφήμερου χαρακτήρα τους, θα μπορούσαν να εξαφανιστούν σε μια μέρα, αλλά ο νόμος κατοχύρωσε την ύπαρξή τους και κάποια ανάγκη τη δημιουργία τους. Η αναστρεψιμότητα αυτών των κατασκευών λειτούργησε για το νόμο αντίστροφα. Αντί να επιβάλλει την καθαίρεσή τους, τις διατηρεί λόγω αυτής της ιδιότητάς τους. Οι πρόχειρες, όμως κατασκευές δεν γέμισαν μόνο τα κελύφη, αλλά και τους ελεύθερους χώρους σε άδεια οικόπεδα και χωράφια. Οι παρεμβάσεις απλώνονται σε όλη την έκταση της πόλης, στέγαστρα σε αυλές, παραπήγματα για οικόσιτα ζώα, στέγαστρα αυτοκινήτων, αποθήκες, τα προκατασκευαμένα, οι σκηνές που στοιβάζονται μετανάστες, καταυλισμοί τσιγγάνων - προσφύγων - σεισμόπληκτων. 33

Εικόνα 11_πσρεμβάσεις

«Στην κοινωνία είναι διαδεδομένη η αντίληψη ότι όλη η έκταση της χώρας είναι εν δυνάμει δομήσιμη […]κατά την αντίληψη της κοινωνίας, όλη η επικράτεια αποτελεί ”οικόπεδο”»16, όπως παρατηρεί και ο Β. Παπαγρηγορίου. Αυτή η αντίληψη, που δεν έχει καμία νομική βάση για να πραγματωθεί καταφεύγει στα εφήμερα υλικά, που ευτυχώς για την φύση και την αρχιτεκτονική χαρακτηρίζονται στην πλειοψηφία τους από την ανεστρεψιμότητα, που ίσως στο μέλλον να δώσει τη δυνατότητα για ριζική αλλαγή.

16.Παπαγρηγορίου Βλάσιος, «Πολεοδομία (εισαγωγή, θεσμοί, πολιτική)», εκδ. Σάκκουλα, 2011, σελ. 333 34

4. Δημιουργοί Σε όλη αυτή τη διαδικασία της αυθαίρετης δόμησης εμπλέκονται διαφορετικοί άνθρωποι, διαφορετικές ειδικότητες και θεσμοί. Όλες αυτές οι παράνομες αλλαγές και παρεμβάσεις πραγματοποιούνταν τόσα χρόνια και θα συνεχίσουν να γίνονται πράξη με την ανοχή του κράτους και της δικαιοσύνης. Αποτέλεσαν χρόνια πρακτική εργολάβων, κατασκευαστών, αλλά και μηχανικών. Αιτία δημιουργίας τους οι αυξανόμενες ανάγκες -διαβίωσης ή αναψυχής των χρηστών-κατοίκων, κυρίως ιδιοκτητών (μιας και την αυθαιρεσία πραγματοποιεί κατά κύριο λόγο αυτός που διαθέτει ιδιοκτησία, αυτός που ιδιοκατοικεί σε ένα οίκημα και όχι κάποιος ενοικιαστής). Σε όλους αυτούς του συν-ενόχους αναλογούν ευθύνες. Άλλοι αγνοούν τις συνέπειες, άλλοι τις αποδέχονται και ρισκάρουν, ενώ κάποιοι άλλοι συντηρούν μια κατάσταση που τελικά εξυπηρετεί κάποια σκοπιμότητα. Ξεκινώντας από τους κατοίκους - ιδιοκτήτες αξίζει να αναφέρουμε ότι η πλειοψηφία αγνοεί πως ακόμα και η παραμικρή κατασκευή απαιτεί την έκδοση άδειας, είτε αφορά την κάλυψη και την δόμηση είτε όχι. Οι παρεμβάσεις -οι οφθαλμοφανείς, που αποτελούν και το αντικείμενο της έρευνας- γίνονται με μία πρωτόγνωρη ελαφρότητα και αρκετές φορές αφέλεια. Υπάρχουν όμως παραβάσεις που γίνονται με απόλυτη συναίσθηση και επιλογή, αλλά και τη λογική πως κανείς δεν πρόκειται να ασχοληθεί. Η ευθύνη τον κατοίκων - ιδιοκτητών συνδέεται και με αυτή των εργολάβωνκατασκευαστών-μηχανικών. Οι παρανομίες των οικοπεδούχων-επιχειρηματιών-ιδιοκτητών, είναι άλλη μια κατηγορία, που συνήθως επιδίδεται σε παρανομίες διαφορετικού βεληνεκούς. Σε εξ’ ολοκλήρου παράνομα κτίσματα ή καλά συγκαλυμμένες αυθαιρεσίες, που δεν καταγράφονται στο παρόν κείμενο. Στην κατηγορία εμπλεκομένων που συμπεριλαμβάνονται εργολάβοι - κατασκευαστές - μηχανικοί, πραγματοποιούνται αυθαιρεσίες με απόλυτη συναίσθηση και γνώση του «κινδύνου». Παρεμβάσεις από κατασκευής, αλλαγές στο εσωτερικό που ούτε αυτές είναι θέμα αυτής της έρευνας, αλλά και κλεισίματα Η/Χ, που έγιναν ως επί το πλείστον σε πολυκατοικίες της αντιπαροχής και στόχο είχαν την αύξηση των προς πώληση τετραγωνικών των διαμερισμάτων. Μία παρέμβαση που δύσκολα πολλές φορές κάποιος μπορεί να αντιληφθεί αφού συνήθως είναι κατασκευασμένη από το ίδιο υλικό με την νόμιμη κατασκευή. 36

Ο μεγαλύτερος ένοχος και συνένοχος στην εφαρμογή, αλλά και τη διατήρηση όλης αυτής της κατάστασης είναι το κράτος, σε πάσης φύσεως υπηρεσίες και θεσμούς, στις πολεοδομίες, στη δικαιοσύνηκαι στα υπουργεία. Το κράτος και η δικαιοσύνη μέσα από τα νομοθετήματα συντήρησαν με κάθε τρόπο τις αυθαίρετες κατασκευές. Τις αναγνώρισαν και τις νομιμοποίησαν ή τις τακτοποίησαν έναντι φυσικά οικονομικού κέρδους, πρόστιμα ανέγερσης και διατήρησης αυθαιρέτων, έσοδα για το “πράσινο ταμείο” και πάντα στο όνομα του περιβάλλοντος και της υπεράσπισης των έντιμων πολιτών-ιδιοκτητών. Το ίδιο όμως το κράτος με αποφάσεις και εμβόλημα νομοθετήματα, αλλά και την εκμετάλλευση κενών στην ερμηνεία του νόμου, νομιμοποίησαν ολόκληρες κρατικές ή μη εγκαταστάσεις. Ενδεικτικά αναφέρονται:

-Την περίοδο 1996-1998, ο Νομάρχης Πειραιά κατηγορείται, ότι χορήγησε παράνομα ηλεκτρικό ρεύμα σε 1343 περιπτώσεις αυθαίρετων κτισμάτων με χρήση του Ν.1512/1985, ο οποίος επιτρέπει «εφόσον διαπιστωθεί ότι στο κτίσμα ζουν πάσχοντες από σοβαρή ασθένεια» -Το 1999, 12000 βεβαιώσεις του Νομάρχη Ανατολικής Αττικής, που παραπέμφθηκε. Μερικά από τα κτίσματα των αναξιοπαθούντων είχαν εμβαδόν 250,300, μέχρι και 700τμ -Πλήθος πολυτελών κατοικιών ανεγείρονται στη Β’ Ζώνη Προστασίας του Υμηττού…(χρήση απαγορευμένη) με «νόμιμες άδειες» που εκδίδονται από τις Πολεοδομικές Υπηρεσίες ως αθλητικά και πολιτιστικά κέντρα!17 -Τα έκτακτα και ειδικά νομοθετικά μέτρα, τα οποία δίνουν τη δυνατότητα υπέρβασης των πολεοδομικών ορίων και διαδικασιών εγκρίσεων. Τέτοιες περιπτώσεις είναι το αεροδρόμιο και η Αττική Οδός, ως προς τις πρόσθετες χρήσεις εμπορίου, τουρισμού, αναψυχής. Ακολουθούν συλλήβδην όλα τα έργα των ολυμπιακών αγώνων και οι συμπληρωματικές τους χρήσεις που κάθε άλλο παρά συμπληρωματικές είναι, […] Ειδικά με τα ολυμπιακά 17. Ρωμανός Αριστείδης, , Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, ΙανουάριοςΦεβρουάριος 2003, άρθρο «Αυθαίρετη δόμηση και Αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες», σελ. 54 37

έργα του 2004, ένα πλέγμα χώρων και χρήσεων, με εντάσεις και μεγέθη μητροπολιτικής σημασίας, απέκτησαν νόμιμη υπόσταση σε μια, μαγική για τον ιδιωτικό τομέα, νύχτα. Τη νύχτα των Χριστουγέννων του 2003 με τον Ν.3207 «Περί ρύθμισης θεμάτων Ολυμπιακής Προετοιμασίας». Στα παράλληλα τότε έργα εντάχθηκαν μεταξύ άλλων, το ποδοσφαιρικό γήπεδο της Ν. Φιλαδέλφειας με τους πέντε ορόφους εμπορικού κέντρου στο άλσος, το ιδιωτικό πλέον Στάδιο Καραϊσκάκη, το Μουσείο Ακροπόλεως, η Μαρίνα Ζέας, η Μαρίνα Φλοίσβου.18 Όλη αυτή η νομοθεσία που κατά καιρούς συντάσσεται - για να σταματήσει ο φαύλος κύκλος της αυθαιρεσίας, όπως αναφέρουν οι αιτιολογικές εκθέσεις των νόμων περί αυθαίρετης δόμησης- τελικά συντηρεί την αυθαιρεσία και την νομιμοποιεί στη συνείδηση των πολιτών. Δηλώσεις κυβερνώντων, όπως αυτή του τότε υπουργού κ. Λαλιώτη σε συνεδρίαση στις 25.5.2000, ο οποίος δήλωσε πως :

«Η αυθαιρεσία και η παρανομία είναι ίδια, ανεξάρτητα αν τη διαπράττει κάποιος μικρός ή κάποιος μεσαίος ή κάποιος μεγάλος. Δεν μπορεί η παρανομία και η αυθαιρεσία του μικρού να καθαγιάζεται στο όνομα του Λαού… οι κανόνες και οι νόμοι της πολιτείας είναι ίδιοι για όλους… Η πολιτεία κάποια στιγμή πρέπει να πει ότι δεν υπάρχουν και με τη στάση της πρέπει να το εμπεδώσει αυτό- δύο είδη κατηγοριών πολιτών: οι νόμιμοι πολίτες και οι αυθαίρετοι, οι παράνομοι πολίτες.Οι νόμιμοι να θεωρούνται κορόιδα από κάποιους αετονύχηδες που αυθαιρετούν και παρανομούν…»19 έρχονται να διαψευσθούν, καθώς τα κενά στο νόμο (οι δυνατότητες που επιτρέπει στην παραφρασή του λόγω της ασάφειας που τον χαρακτηρίζει) αλλά και η δυνατότητα του αυθαίρετα οικοδομείν, καθαγιάζονται στο όνομα του χρήματος και των υψηλών γνωριμιών, της 18. Μπελαβίλας Νίκος, Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 54, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 2005, άρθρο «Η ενοχλητική πολεοδομική δημοκρατία», σελ. 73-74 19. Μαντουβάλου Μαρία-Μπάλλα Ευαγγελια, Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 54, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Η ενοχλητική πολεοδομική δημοκρατία», σελ. 62-63 38

εξουσίας, αλλά και της τάξης που την κατέχει. Προφανώς και η αυθαιρεσία θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται προς όλους επί ίσοις όροις και να γίνεται πραγματική προσπάθεια για να σταματήσει η συνεχής και ολοένα αυξανόμενη αναπαραγωγή της, στην οποία όμως δεν οδηγούνται όλοι με τον ίδιο στόχο και σκοπό. Όσοι δομούν αυθαίρετα είναι βέβαιο πως το κάνουν με την ανοχή του κράτους. Κάθε προσπάθεια που δεν έχει στόχο την πραγματική λύση του προβλήματος, αλλά την αύξηση των εσόδων του κράτους ή κάποιου ταμείου, δεν πρόκειται να λύσει το πρόβλημα. Η κοινωνία διαπαιδαγωγείται με τη λογική πως πληρώνοντας ένα πρόστιμο παίρνει συγχώρεση. Οι παράνομοι γίνονται νόμιμοι και οι νομοταγείς εν δυνάμει παράνομοι. Οι πρωταγωνιστές δεν έχουν όλοι την ίδια ευθύνη, όλοι όμως έχουν κάποιο σκοπό. Η αυθαίρετη δόμηση δεν μπορεί να λυθεί για παράδειγμα με το γκρέμισμα των αυθαιρέτων του Καματερού το 1973 ή με την τακτοποίηση των αυθαιρεσιών το 1968, το 1983, το 2016, το 2050. Η πόλη δεν θα αλλάξει ποτέ την αυθαίρετη μορφή της, αν δεν εξαλειφθούν οι λόγοι που γεννούν την αυθαιρεσία.

5. Ρίζες Η πρώτη παραδοχή που πρέπει να γίνει, για τη ρίζα της αυθαιρεσίας, είναι πως το έδαφος στο οποίο καλλιεργείται είναι εκείνο του ιδιοκτήτη γης και κτίσματος. Αυτός που έχει ιδιοκτησία, κάνει τη θεώρηση πως σε αυτή μπορεί να κάνει ό,τι θέλει και όπως το θέλει, χωρίς να λογοδοτήσει σε κανέναν. Ο κάτοικος που δεν έχει ιδιοκτησία, όπως προαναφέραμε, δεν θα προβεί σε αυθαιρεσίες, παρά μόνο σε παρεμβάσεις εφήμερες και όχι αυθαίρετες για να καλύψει ανάγκες στην προσωρινή αυτή του στέγη. Η δεύτερη παραδοχή είναι πως πάντα υπάρχει κάποια ανάγκη που πρέπει να καλυφθεί δομώντας αυθαίρετα. Αυτή η όποια ανάγκη είναι απαραίτητο να πάψει να υφίσταται για να εξαλειφθεί η αυθαιρεσία. Οι λόγοι που οδηγούν στην παρανομία -με βάση την πρώτη παραδοχή, αλλά και σε συνδυασμό με τη δεύτερη- ποικίλουν και διαφέρουν όχι μόνο ως προς το μέγεθος της, την οικονομική κατάσταση του παραβάτη αλλά και την κοινωνική του θέση (συνήθως όσο μεγαλύτερη η παρανομία τόσο πιο επιφανής ο παραβάτης). Τα ολυμπιακά έργα αποτέλεσαν την μεγαλύτερη συγκαλυμμένη παρανομία του ίδιου του κράτους, που τακτοποιήθηκε ένα χριστουγεννιάτικο βράδυ. Καμία προσπάθεια δεν έγινε σε αιγιαλούς και δασικές εκτάσεις, ξενοδοχεία και εξοχικές κατοικίες εκατοντάδων τετραγωνικών. Αντίθετα δεξαμενές πετρελαίου, στέγαστρα και αποθήκες τακτοποιήθηκαν από χιλιάδες πολίτες. Κάθε μηχανικός και γραφείο που ασχολήθηκε με τα αυθαίρετα μπορεί να βεβαιώσει. πως κάθε περίπτωση διαφέρει. Ημιυπαίθριοι χώροι κλείστηκαν εξ αρχής από κατασκευαστές και μηχανικούς, χωρίς να υπολογιστούν στην δόμηση -αφού αυτή είχε εξαντληθεί- αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο το κέρδος τους. Εκατοντάδες ιδιοκτήτες διαμερισμάτων με βάση τους ελέγχους που πραγματοποιούνται πλέον για τις μεταβιβάσεις, ανακάλυψαν 1-2τμ κλεισμένων χώρων, ενώ δεκάδες ημιυπαίθριοι κλείστηκαν σε κάθε εργατική και προσφυγική πολυκατοικία για να μεγαλώσουν τα δίχωρα διαμερίσματα του ’50 και του ’70, τα οποία δεν κάλυπταν τις στεγαστικές ανάγκες τους. Στέγαστρα διαμορφώθηκαν σε ακαλύπτους και δώματα χωρίς άδεια, ενώ απαιτούνταν. Δεκάδες δεξαμενές πετρελαίου και καυστήρες τοποθετήθηκαν σε ισόγεια και ταράτσες παλιών σπιτιών, κάτι που επίσης χρειαζόταν άδεια, η οποία δεν εκδόθηκε ποτέ. Προσθήκες ολόκληρων λυόμενων κατοικιών σε απολήξεις κλιμακοστασίων και δώματα δημιουργήθηκαν, ενώ δεκάδες pilotis μεταμορφώθηκαν σε κατοικίες και αποθήκες με στόχο το οικονομικό 40

όφελος, αλλά και για τη δημιουργία επιπλέον χώρου διαβίωσης. Ολόκληρα αυθαίρετα κτίσματα χτίστηκαν -πάνω από 10.000 σπίτια τα τελευταία

χρόνια μέσα σε δάση και δασικές εκτάσεις. Πρωταθλητές στην αυθαίρετη δόμηση Ραφήνα, Μέγαρα, Κάλαμος, Άνοιξη, Πεντέλη20- όπως και δεκάδες

ακόμα κατοικίες στις οποίες φυσικά και υπήρξε εμπλοκή αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών. Τη μεγαλύτερη πηγή της παρανομίας αποτέλεσε η πολιτική που εφάρμοσε και εξακολουθεί να εφαρμόζει για τα αυθαίρετα το κράτος, σε συνδυασμό με την ανύπαρκτη πολεοδομική και αρχιτεκτονική προσέγγιση για τη βελτίωση της μορφής της πόλης, αλλά και την επέκτασή της. Πιθανή αντιστροφή αυτής της κατάστασης προϋποθέτει κρατική χρηματοδότηση και κοινωνική πολιτική για την καλύτερη διαβίωση των κατοίκων της κάθε πόλης.

Εικόνα 12_domino+

20. Άρθρο στην ιστοσελίδα www.protothema.gr 30/3/2015 www.protothema.gr/ environment/article/463692/gordios-desmos-ta-authaireta-se-145-oikismoustis-attikis-/ 41

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ i. Παρέμβαση σε Η/Χ (δημιουργία κλειστού χώρου) ii. Προσθήκη πέργκολας (σε ακαλύπτους, ταράτσες και εξώστες.) iii. Παρεμβάσεις σε εξώστες (δημιουργία κλειστού χώρου) iv. Προσθήκη στεγάστρων (με χρήση χώρου στάθμευσης ή ανοιχτού αποθηκευτικού χώρου) v. Προσθήκη Η/Μ εγκαταστάσεων (λεβητοστάσια-δεξαμενές) vi. Παρεμβάσεις σε ακαλύπτους (δημιουργία κλειστού χώρου) vii. Παρεμβάσεις σε δώματα (δημιουργία κλειστού χώρου)

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ i. Παρέμβαση σε Η/Χ (δημιουργία κλειστού χώρου) ii. Προσθήκη πέργκολας (σε ακαλύπτους, ταράτσες και εξώστες.) iii. Παρεμβάσεις σε εξώστες (δημιουργία κλειστού χώρου) iv. Προσθήκη στεγάστρων (με χρήση χώρου στάθμευσης ή ανοιχτού αποθηκευτικού χώρου) v. Προσθήκη Η/Μ εγκαταστάσεων (λεβητοστάσια-δεξαμενές) vi. Παρεμβάσεις σε ακαλύπτους (δημιουργία κλειστού χώρου) vii.Παρεμβάσεις σε δώματα (δημιουργία κλειστού χώρου)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IIΙ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΟΕΚΤΑΣΗ

Ερευνώντας την αυθαιρεσία, πρακτικά και νομοθετικά, προκύπτουν διάφορα ερωτήματα. Μπορεί ο αρχιτέκτονας να αλλάξει τη μορφή της πόλης και να κάνει κάτι για όλη αυτή την “αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες”; Μπορεί όλη αυτή η μοντέρνα υποδομή που δημιουργήθηκε από αρχιτέκτονες να γίνει ουσιαστικά αρχιτεκτονική υποδομή για τις ανάγκες του σήμερα και όχι απλά μια υποδομή αυθαίρετων κατασκευών; Φέρει ο αρχιτέκτονας ευθύνη για την εικόνα της πόλης; Για την επίλυση ενός προβλήματος, πέρα από την γνώση του και την ενδελεχή έρευνα και αναζήτηση της ζητούμενης λύσης, απαραίτητη προϋπόθεση είναι και η μελέτη όλων όσων γέννησαν το πρόβλημα. Δεν θα μπορούσε σε όλη αυτή την αναζήτηση να αγνοηθούν οι παράγοντες: αρχιτεκτονική και αρχιτέκτονας. Κατά τη μελέτη της αρθρογραφίας αρχιτεκτόνων γίνεται συχνά η παραδοχή είναι πως η πόλη διαμορφώθηκε χωρίς αρχιτέκτονες, και πως σε αυτό οφείλεται η σημερινή της εικόνα. Επικρατεί η άποψη πως ο κάθε χρήστης διαμόρφωσε κατά το δοκούν τμήματα του αστικού ιστού που έδωσαν αυτό το σύνολο. Μέσα από την καταγραφή των αυθαιρεσιών με τη βοήθεια φωτογραφικού υλικού, αλλά και μέσα από την νομοθεσία, προκύπτει πως οι αυθαιρεσίες σχετίζονται κυρίως με την χωρική επέκταση των κτηρίων. Επέκταση που επιτυγχάνεται με τη χρήση ευτελών υλικών, και συνοψίζεται στις εξής κατηγορίες -με μια γενίκευση πέραν του νόμου- για τις ανάγκες της έρευνας: Α Β ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ ΓΙΑ ΚΛΕΙΣΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΣΚΙΑΣΗ,ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΤΑΘΜΕΥΣΗ κλείσιμο Η/Χ και εξωστών, δημιουργία χώρων κατοίκησης, χωρίς περιμετρικά στοιχεία αποθήκευσης και εγκαταστάσεων πλήρωσης, πέργκολες, στέγαστρα Η πόλη, το υπόβαθρό της τουλάχιστον, δημιουργήθηκε από αρχιτέκτονες. Όλες αυτές οι υποδομές αποτελούν έργο και άποψη αρχιτεκτόνων, που προσαρμόστηκε με το πέρασμα του χρόνου στην λογική που απαιτούσε η κοινωνία, η πολιτική και η οικονομία. Δεν είχε, τις περισσότερες φορές, ως πρώτο στόχο την εικόνα τη μοντέρνας πόλης και κατά συνέπεια τη μορφή του κτηρίου ή τη λειτουργία και τις ανάγκες των κατοίκων-χρηστών. 60

Η επιλογή των προτεραιοτήτων, τόσο σχετικά με το πρόγραμμα όσο και την κατασκευή - ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του ’70 και την αντιπαροχήείχε κυρίως κριτήρια ποσοτικά, που δεν παραπέμπανε σε αναζήτηση ουσιαστικής ποιότητας, αλλά εικονογραφούσαν μια αντικειμενική οικουμενική καθημερινότητα. Η αναγωγή του προγράμματος της κατασκευής και της μορφής σε ένα μέσο ανώνυμο αγοραστή – κατοίκου - χρήστη είχε ως αποτέλεσμα το σπίτι-προϊόν. Οι επιλογές των κατοίκων περιορίστηκαν στο μέγεθος του διαμερίσματος και τον όροφο κατοίκησης ανάλογα με την οικονομική τους δυνατότητα. Κάθε στοιχείο μοναδικότητας και αναγνωρισιμότητας, χαρακτηριζόταν ως ριψοκίνδυνο από τον έμπορο – κατασκευαστή, γεγονός που αποθάρρυνε τις ναναζητήσεις αρχιτεκτόνων, κάθε απόπειρα παραβίασης του κατεστημένου τρόπου σκέψης σε απόρριψη και άρνηση κάθε ιδέας που επιχειρούσε κάποιες ανταρσίες από τα καθιερωμένα μοντέλα (πολυκατοικίας – διαμερίσματος – δωματίου). Ο σχεδιασμός των πολυκατοικιών έγινε μια τυποποιημένη διαδικασία. Οι κατόψεις βρέθηκαν να είναι η μια φωτοαντίγραφο της άλλης. Η ίδια τυποποίηση (φασόν) πέρασε και στις μικρότερες κατοικίες. Όλα είναι δουλειά αρχιτεκτόνων, που είτε έμαθαν να σχεδιάζουν έτσι, είτε τα σχέδιά τους περνούσαν από εργολαβικό έλεγχο. Η αρχιτεκτονική έγινε μετρήσιμη στην ποσότητα και όχι στην ποιότητα του χώρου. Το αποτέλεσμα ήταν χώροι μη λειτουργικοί, τυποποιημένοι και χωρίς αρχιτεκτονική, αλλά από αρχιτέκτονες. Η πίεση από την πλευρά των εργολάβων για τα ποσοστά της αντιπαροχής αντικατέστησαν την αρχιτεκτονική ποιότητα. Οι χώροι τελικά διαμορφώθηκαν στις κατοικίες της αντιπαροχής, όπως και στην πλειοψηφία των προσφυγικών και των εργατικων πολυκατοικιών, σχεδιάστηκαν με τις ελάχιστες διαστάσεις και κατά συνέπεια κάθε λειτουργία που προστέθηκε με το πέρασμα του χρόνου έπρεπε να βρει έναν νέο χώρο να τοποθετηθεί προσωρινά. Έτσι το κέλυφος μεταμορφώνεται κουβαλώντας χώρους, λειτουργίες, ανθρώπους και αντικείμενα. Ο απολογισμός οδηγεί στο εξής συμπέρασμα: μια πόλη, στην πλειοψηφία της, φτιαγμένη από καθοδηγημένους αρχιτέκτονες, χωρίς στόχο τις λειτουργικές ανάγκες και τη μορφή. Κύριος στόχος ήταν το κέρδος και όχι το όραμα ενός τρόπου ζωής στο οποίο θα ήταν αρωγός η αρχιτεκτονική ποιότητα. Οι κάτοικοι αναζήτησαν εφήμερες λύσεις χωρίς αρχιτέκτονες, για να ιδιοποιηθούν τα κενά του προγράμματος και του σχεδιασμού και να καλύψουν τις φιλοδοξίες και τις νέες ανάγκες που προκύπτουν όσο η κοινωνία εξελίσσεται. 61

Έτσι η αυθαιρεσία ήρθε να προσθαφαιρέσει, κατά περίπτωση, διαφορετικούς χώρους και να διαμορφώσει εκ νέου τα κελύφη και τις λειτουργίες κάθε κτηρίου που την φιλοξενεί. Χώροι κατοικίας αλλά και αποθηκευτικοί χώροι δημιουργούνται καθ’ύψος και κατ’επέκταση, αλλά και κατασκευές στις οποίες τοποθετούνται ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις. Ημιυπαίθριοι αφαιρούνται αλλά και νέοι δημιουργούνται. Οι εξώστες αποτελούν επίσης ένα τμήμα που αφαιρείται είτε γιατί μεταλλάσσονται σε κλειστούς χώρους, είτε γιατί με την βοήθεια των στεγάστρων μετατρέπονται σε ημιυπαίθριους. Παρατηρείται στις υποδομές που διαμορφώθηκαν με μοντερνίστικη επιρροή πως η λειτουργίκότητα και η χρήση του προγράμματος στο σχεδιασμό, παραφράστηκε και οδήγησε σε χώρους χωρίς καμία ευελιξία. Η ελεύθερη κάτοψη με επιλογές, κατέληξε μια κάτοψη με αυστηρά διαμορφωμένους χώρους που για να λειτουργήσουν έπρεπε να καταλάβουν άλλους χώρους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πως οι εξώστες στις πίσω όψεις, που αντιστοιχούν κυρίως σε κουζίνες, κλείστηκαν -και είναι εμφανής η χρήση τους από τους απορροφητήρες που βρίσκουν διέξοδο στις αδιαφανείς τζαμαρίες- ή γραφεία που διαμορφώθηκαν στους κλεισμένους ημιυπαίθριους που ήταν τελικά από τα πιο φωτεινά σημεία του σπιτιού. Η αυθαιρεσία έρχεται να προσθέσει σε ένα κτήριο λειτουργίες και τις περισσότερες φορές να αφαιρέσει αρχιτεκτονική ποιότητα. Η κατάληψη κάθε κοινόχρηστου χώρου από λειτουργικές υποδομές που δεν χωρούσαν πουθενά ή νέους ιδιωτικούς χώρους είναι συνηθισμένη, και προκύπτει από την φωτογραφική τεκμηρίωση. Οι ταράτσες και οι όψεις γέμισαν από εγκαταστάσεις που εξυπηρετούν τις λειτουργίες κάθε ιδιοκτησίας. Η καθαρότητα της δομής και η κατοίκηση στις ελάχιστες διαστάσεις απέτυχαν να ικανοποιήσουν της αυξανόμενες ανάγκες. Το μέλλον ήρθε με όλη του την ορμή, και διαμόρφωσε όσο πιο πολύπλοκα μπορούσε την καθαρότητα της μοντερνίστικης αρχιτεκτονικής μορφής . Σημαντική ένδειξη αποτελεί πως επιπλέον ιδιωτικοί χώροι συνεχώς δημιουργούνται και καταλαμβάνουν κοινόχρηστους σε κάθε σημείο ενός κτηρίου και προς κάθε κατεύθυνση. Οι χώροι με κοινόχρηστο πρόγραμμα, που τόσο επιζητούσε η λογική του μοντέρνου, καταστρατηγήθηκαν από το ατομικό συμφέρον και αποδείχθηκε πως η συνθήκη της κοινής χρήσης απαιτεί συνολική αλλαγή νοοτροπίας και συνείδησης, που θα είναι απόρροια αλλαγής στην οικονομία και την παραγωγή. Το δώμα που αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο εκκόλαψης της 62

αυθαιρεσίας, διαπιστώνεται από την έρευνα πως για να αποκτήσει κοινόχρηστο πρόγραμμα -ειδικά σε επίπεδο οικοδομικού τετραγώνου- θα μπορούσε να γίνει πράξη και όχι μόνο θεωρία, με ριζικές και επιθετικές αλλαγές. Αλλαγές που θα σχετίζονται όχι μόνο με το ιδιοκτησιακό καθεστώς, αλλά και με τα ύψη των κατοικιών, που στο τυπικό ελληνικό οικοδομικό τετράγωνο δεν χαρακτηρίζονται από ομοιομορφία. Μελετώντας τα στοιχεία ενδεικτικού αριθμού παρεμβάσεων, που αποτέλεσαν τη βάση για την εξαγωγή συμπερασμάτων, παρατηρεί κανείς πως η πλειοψηφία των αυθαιρεσιών, διαμορφώνεται στα δώματα, στις πίσω όψεις των κτηρίων, στους εξώστες, αλλά και τους ημιυπαιθρίους χώρους. Το βασικότερο συμπέρασμα που προκύπτει τελικά είναι πως η αυθαιρεσία καταλαμβάνει χώρους σε όλο το μήκος και το πλάτος ενός κτηρίου. Βάση, κορμός, στέψη φιλοξενούν την αυθαιρεσία. Κτήρια με διαφορετικές χρονολογίες κατασκευής, με διαφορετική μορφή, σε διαφορετικές συνοικίες και πόλεις, με διαφορετικούς κατοίκους, υποδέχτηκαν μια παρασιτική κατασκευή. Η νομοθεσία, σε συνδυασμό με την αδυναμία εφαρμογής της και η πλημμελής αρχιτεκτονική σχεδίαση, δημιούργησαν χώρους που η αυθαιρεσία εξαπλώθηκε με ρυθμούς επιδημίας. Η εξάπλωση παρατηρείται κυρίως σε περιοχές με εργαζόμενους και κατοίκους χαμηλού εισοδήματος, χωρίς να σημαίνει ότι περιοχές με πιο εύπορους κατοίκους δεν νόσησαν, απλά ήταν διαφορετικό -όπως προαναφέρθηκε- το μέγεθος, το είδος αλλά και ο τρόπος ένταξης της αυθαιρεσίας. Αυτοί οι χώροι -που αυθαίρετα καταλαμβάνονται- αποτελούν χώρους ζωτικής σημασίας για τη διαβίωση των κατοίκων. Αυτοί οι χώροι όμως κρίθηκε απαραίτητο να εξυπηρετήσουν άλλες ανάγκες, που κατά προτεραιότητα τοποθετήθηκαν πάνω και πέρα από την αναψυχή, αλλά και τους κοινόχρηστους χώρους. Ο σχεδιασμός, που είναι η κύρια ευθύνη του αρχιτέκτονα, γίνεται συνήθως είτε μόνο με βάση το γράμμα του νόμου, είτε με προτεραιότητα και στόχο τη μορφή. Ο άνθρωπος και οι ανάγκες του δεν μπαίνουν στο επίκεντρο, που είναι και η ουσία. Η αρχιτεκτονική ποιότητα οφείλει να βασίζεται στην κάλυψη των αναγκών όπου θα εκφραστεί και μέσα από τη μορφή. Η ουσία όμως είναι στην πραγμάτωση της αρχιτεκτονικής που επιτυγχάνεται μόνο μέσα από τους κατοίκους-χρήστες. Αυτοί της δίνουν ζωή και τελικά την αλλάζουν. Σημασία έχει πάντα για ποιόν σχεδιάζεις, σε ποιά εποχή και με ποιές προοπτικές.

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ Α. Προσθήκη κλειστών χώρων Β. Προσθήκη ανοιχτών χώρων

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ + ιδιωτικοί χώροι - κοινόχρηστοι χώροι

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ • Αυθαιρεσίες στη βάση • Αυθαιρεσίες στον κορμό • Αυθαιρεσίες στη στέψη

Αντί επιλόγου Το ζήτημα της αυθαιρεσίας χρήζει ριζικής λύσης, σε αυτό έχουν ομονοήσει κατά καιρούς διαφορετικοί άνθρωποι και φορείς. Για την εφαρμογή αυτής της λύσης σίγουρα απαιτείται χρόνος, χρήμα , πολεοδομική πρόνοια και αρχιτεκτονικός προβληματισμός. Η αυθαιρεσία στην μοντέρνα ελληνική πόλη είναι εμφανής σε κάθε αναπαράστασή της. Είναι ένα πεδίο προβληματισμού σε μια πόλη που αλλάζει επιφανειακά εικόνα συνεχώς και συνάμα εφαλτήριο για νέες αναζητήσεις του αρχιτεκτονικού διαλόγου στο ζήτημα της κατοίκησης. Αναζητήσεις που αναφέρονται στο παρόν και στο μέλλον μιας κοινωνίας που αλλάζει μοντέλα διαβίωσης και ανάγκες. Το ερώτημα λοιπόν είναι: Μπορούν οι υποδοχείς, τα παράσιτα και οι χωρικές προεκτάσεις της πόλης να διαβαστούν ως δυνατότητες για νέες χωρικές συνθήκες και μεταλλάξεις; ή θα συνεχίσουμε να σχεδιάζουμε ξεκινώντας πάντα από ένα λευκό χαρτί;

Παράρτημα

Διαδικτυακή καταγραφή αυθαιρεσιών

Βιβλιογραφία

Βιβλία -Κουμπής Τ. - Μουτσόπουλος Θ. -Scoffier R. Eπιμελητές, 8η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε 2002, «Αθήνα 2002:απόλυτος ρεαλισμός», εκδ. ΣΑΔΑΣ ΠΕΑ & ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ, 2002, Αθήνα -Conrads U. «Μανιφέστα και προγράμματα της Αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα», εκδ. Επίκουρος, 1977, Αθήνα -Frampton K. «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», εκδ. Θεμέλιο, 1999, Αθήνα -Marx K.-Engels Fr. «Κείμενα: για τις πόλεις, για τη γη, για την αρχιτεκτονική», Αποδελτίωση-Μετάφραση: Ν. Τριάντης, εκδ. Τυποεκδοτική, 2003, Αθήνα -Αίσωπος Γ. – Σημαιοφορίδης Γ. «Η σύγχρονη ελληνική πόλη», “Metapolis 2001”, METAPOLIS Press, 2001, Αθήνα -Κοτιώνης Ζ. «44 Ιστορίες της Αρχιτεκτονικής», εκδ. Εκκρεμές, 2001, Αθήνα -Κωνσταντινίδης Ά. «Για την Αρχιτεκτονική» Δημοσιεύματα σε εφημερίδες, σε περιοδικά και σε βιβλία (1940-1982), εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011, Κρήτη -Κωνσταντινίδης Ά. «H αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής» Ημερολογιακά Σημειώματα, εκδ. Άγρα, 2004, Αθήνα -Παπαγρηγορίου Β. «Πολεοδομία (εισαγωγή, θεσμοί, πολιτική)», εκδ. Σάκκουλα, 2011, Αθήνα -Πετρίτσης Π. «Αλφαβητάριο αισθητικής για μεγάλους», εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1992, Αθήνα -Τουρνικιώτης Π. «Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή», εκδ. Futura, 2007, Αθήνα -Φιλιππίδης Δ. «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική», εκδ. Μέλισσα, 1984, Αθήνα 121

Νομοθεσία Αιτιολογικές εκθέσεις νόμων -Αιτιολογική έκθεση, Σχέδιο Νόμου «ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΤΙΡΙΩΝ, ΑΥΘΑΙΡΕΤΕΣ ΥΠΕΡΒΑΣΕΙΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΧΡΗΣΗΣ, ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ» (Ν. 3843/2010) -Αιτιολογική έκθεση, Σχέδιο Νόμου «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΔΕΙΟΔΟΤΗΣΗ ΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ, ΡΥΘΜΙΣΗ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ ΣΕ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΜΕ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΙΣΟΖΥΓΙΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ» (Ν. 4014/2011) -Αιτιολογική έκθεση, Σχέδιο Νόμου «ΝΕΟΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ», Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (Ν. 4067/2012) -Αιτιολογική έκθεση, Σχέδιο Νόμου «ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΑΥΘΑΙΡΕΤΗΣ ΔΟΜΗΣΗΣ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ» (Ν. 4178/2013)

Νόμοι - ΦΕΚ -Ν.1337/1983«Επέκταση των πολεοδομικών σχεδίων, οικιστική ανάπτυξη και σχετικές ρυθμίσεις» (ΦΕΚ 297/Α/1977) -Ν.1577/1985«Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός» (ΦΕΚ 210/Α/1985) -Ν.3843/2010«Ταυτότητα κτιρίων, υπερβάσεις δόμησης και αλλαγές χρήσης, μητροπολιτικές αναπλάσεις και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 62/Α/2010) -Ν.4014/2011«Περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων, ρύθμιση αυθαιρέτων σε συνάρτηση με δημιουργία περιβαλλοντικού ισοζυγίου και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος» (ΦΕΚ 209/Α/2011) -Ν.4067/2012«Νέος Οικοδομικός Κανονισμός» (ΦΕΚ 79/Α/2012) -Ν.4178/2013«Αντιμετώπιση της Αυθαίρετης Δόμησης − Περιβαλλοντικό Ισοζύγιο και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 174/Α/2013)

Άρθρα -Αγαπίου Β., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 69 Μάιος - Ιούνιος 2008, άρθρο «Αρχιτεκτονική και νομοθεσία στην Ελλάδα», σελ. 74 -Αναιρούση Φ. - Ευαγγελίδου Μ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 69 Μάιος Ιούνιος 2008, άρθρο «Πολεοδομικά Σχέδια: μια όψη του θεσμικού πλαισίου της αρχιτεκτονικής», σελ. 78 -Αραχωβίτης Γ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 54, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Η νοσταλγία της ατελούς εμπορευματικής παραγωγής ή ας ξαναδούμε τα αυθαίρετα», σελ. 58 -Γεωργοπούλου Σ. -Ιωάννου Β., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 54, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 2005, άρθρο «Η ενσωμάτωση των περιοχών “αυθαίρετης κατοικίας” στις πολεοδομικές επεκτάσεις», σελ. 64 -Γράψας Κ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 69 Μάιος - Ιούνιος 2008, άρθρο «Δόμηση εκτός σχεδίου», σελ. 72 -Δημητρακόπουλος Α., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, ΙανουάριοςΦεβρουάριος-Μάρτιος 2010, άρθρο «Ημιυπαίθουσες [κολώνα στη γωνία]», σελ. 46 -Δίπλας Χρ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 69 Μάιος - Ιούνιος 2008, άρθρο «Ο ΓΟΚ φτιάχνει κουτιά για κουτούς», σελ. 65 -Δορκοφύκη Φ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Ορφανή: φύση και θέση», σελ. 71 -Δραγώνας Π., Περιοδικό ΔΟΜΕΣ, τεύχος 124, Απρίλιος-Μάϊος 2014, άρθρο «Μετά τη πολυκατοικία», σελ. 20 -Ζαχαράκης Γ. - Καλλιγιαννάκης Μ. - Μουτσοπούλου Ε., τεύχος 54, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 2005, άρθρο «Αυθαίρετα, “τακτοποιήσεις”, και πλέγματα πολιτικοοικονομικών σχέσεων στο Ηράκλειο Κρήτης», σελ. 68

Άρθρα -Κατσαρός Μ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 69 Μάιος - Ιούνιος 2008, άρθρο «Ανάμεσα στην πρακτικότητα και την ποιητική», σελ. 68 -Κουμουνδούρος Π. Κ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, ΙανουάριοςΦεβρουάριος-Μάρτιος 2010, άρθρο «“επί του πιεστηρίου” : “Ημινόμιμο” Χαράτσι, “Ημιυπαίθριων Χώρων”», σελ. 62 -Κούρος Π., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, Νοεέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Μνημηδέν: πολυ-τοπικές, διαδραστικές επιτελέσεις μνημονικών περιεχομένων», σελ. 72 -Κυριαζής Α., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, Ιανουάριος-ΦεβρουάριοςΜάρτιος 2010, άρθρο «Ημιυπεύθυνοι - Ημιυπαίθριοι», σελ. 55 -Λαϊνά Ε., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Ο μαικήνας, ο πελάτης και η αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες», σελ. 67 -Λεφαντζής Μ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Από την “ευτέλεια” του επώνυμου στην πολυτέλεια του “ανώνυμου”», σελ. 62 -Λεφαντζής Μ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, Ιανουάριος-ΦεβρουάριοςΜάρτιος 2010, άρθρο «Ο καιρός των Ημιυπαιθρίων», σελ. 44 -Λυρούδιας Ε., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, Ιανουάριος-ΦεβρουάριοςΜάρτιος 2010, άρθρο «Ημιυπαίθριοι- διέξοδος», σελ. 61 -Μαντουβάλου Μ.-Μπάλλα Ε., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 54, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 2005, άρθρο «Η ενοχλητική πολεοδομική δημοκρατία», σελ. 61 -Μαριάτος Α., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, Ιανουάριος-ΦεβρουάριοςΜάρτιος 2010, άρθρο «Είχες και στο χωριό σου ημιυπαίθριο;», σελ. 59

Άρθρα -Μελανίτου Α., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 69 Μάιος - Ιούνιος 2008, άρθρο «Νομοθεσία και δομημένο περιβάλλον», σελ. 60 -Μελανίτου Α., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, Ιανουάριος-ΦεβρουάριοςΜάρτιος 2010, άρθρο «Ημιυπαίθριοι χώροι και Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός. Νομιμότητα και αυθαιρεσία.», σελ. 52 -Μπελαβίλας Ν., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 54, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Η ενοχλητική πολεοδομική δημοκρατία», σελ. 72 -Μπούτου-Λεμπέση Ε., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 2005, άρθρο «Αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες “...και με το νόμο”», σελ. 65 -Οικονόμου Ο., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 54, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Από την καλύβα του καραγκιόζη, στο σαράι του πασά...», σελ. 70 -Πανέτσος Γ. Α., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Η εκδίκηση της υψηλής αρχιτεκτονικής», σελ. 55 -Πολύδωρας Χρ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 69 Μάιος - Ιούνιος 2008, άρθρο «Νομοθεσία: εργαλείο δημιουργίας ή εμπόδιο έκφρασης;», σελ. 64 -Πουλάκης Μ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, Ιανουάριος-ΦεβρουάριοςΜάρτιος 2010, άρθρο «Ο “όγκος”, οι ημιυπαίθριοι και το περιβάλλον.», σελ. 60 -Ρόδη Άλκ., Περιοδικό ΔΟΜΕΣ, τεύχος 124, Απρίλιος-Μάϊος 2014, άρθρο «The Resilient Dom-ino: Μια πρόταση διαρκούς επανασχεδιασμού της ελληνικής πολυκατοικίας», σελ. 26 -Ρωμανός Αρ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 54,Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2005, άρθρο «Κατοικίες “εκτός σχεδίου”», σελ. 54

Άρθρα -Ρωμανός Αρ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2003, άρθρο «Αυθαίρετη δόμηση και Αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες», σελ. 50 -Σίνου Μ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, Ιανουάριος-ΦεβρουάριοςΜάρτιος 2010, άρθρο «Οι Ημιυπαίθριοι χώροι ως ρυθμιστές του μικροκλίματος», σελ. 49 -Τσαγκαράτος Σ.., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, ΙανουάριοςΦεβρουάριος-Μάρτιος 2010, άρθρο «Ημιυπαίθριοι, όπως λέμε ημιπαράνομοι», σελ. 58 -Φεσσά-Εμμανουήλ Ε., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 37, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 2005, άρθρο «Η αξία του έργου των αρχιτεκτόνων. Το παράδειγμα της Αθήνας», σελ. 59 -Χρυσολούρη Φ., Περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, τεύχος 78, ΙανουάριοςΦεβρουάριος-Μάρτιος 2010, άρθρο «Με αφορμή τους ημιυπαίθριους χώρους», σελ. 57