Jaargang 12, nummer 5, mei 2014
HET K AT TENGEDR AGSADVIESBURE AU: ONAFHANKELIJK EN 100% K AT VRIENDELIJK
Welzijnsverbetering in Asiel Krimpen groot succes Bram is niet lui, hij heeft lage rug instabiliteit! Ongevaccineerde binnenkat hoogste risico op kattenziekte Foto Š Desiree Houtekamer
Welzijn katten Asiel Krimpen verbeterd dankzij scholing
Minder stress, minder angst, sneller plaatsbaar De katten in Dierenopvangcentrum Krimpen aan den IJssel zijn tegenwoordig minder gestrest en minder angstig. Dat is niet alleen beter voor hun welzijn, ze zijn ook sneller plaatsbaar. Hoe dat kan? Drie medewerkers van dit asiel volgden cursusdagen bij het Kattengedragsadviesbureau en gingen aan de slag met hun nieuwe kennis. Maribelle van Rutten, locatiemanager van dit asiel van de Dierenbescherming: ‘Wij zijn de Asielspecials gaan volgen omdat we de stress van onze asielkatten willen reduceren, en ze zo goed mogelijk willen huisvesten volgens de laatste wetenschappelijke gegevens. We hebben nu Special 1 gedaan, over het verbeteren van het welzijn, en Special 2, over het vergroten van de adoptiekansen. In juni gaan we Special 3 doen, over het meten van de socialisatiegradatie. Met “we” bedoel ik mijn collega’s Hanneke Boudewijn en Debora Vaartjes, beiden allround medewerker, en ik.’
In dit nummer o.a. Socialisatie: de basis voor een heel kattenleven
4
Steeds meer vroegcastratie in asielen
4
Kattenziekte: zo gemakkelijk te voorkomen
5
Katvriendelijke dierenarts: een wereld van verschil
8
Als je haar maar goed zit
9
Bram is niet lui, hij heeft lage rug instabiliteit 10 Buikje aaien?
13
Socialisatiegradatie bepalen
14
Spotcleaning ‘Op basis van wat we tot nu toe geleerd hebben, hebben we een aantal veranderingen doorgevoerd. We hebben bijvoorbeeld de quarantaine verbeterd door de quarantaineruimtes in te richten volgens de laatste inzichten. Ook zijn we spotcleaning gaan toepassen in alle kattenruimtes. We zien dat deze maatregelen tot minder stress leiden.’ Onbeperkt eten ‘Ook hadden we de radio altijd aan, in de veronderstelling dat we het daarmee voor de katten prettiger maakten. Terwijl we nu weten dat dit juist stressverhogend werkt, omdat zij een zeer goed gehoor hebben. Een andere verandering is dat we nu onbeperkt voeren. Dat dat beter is, was voor ons een echte eyeopener. Door onze dieren tweemaal daags een afgemeten hoeveelheid te geven werkten we vroeger zonder het te weten voerstress in de hand.’
De KGA Asielspecials 1: Welzijn verbeteren 2: Adoptiekansen vergroten 3: Socialisatiegradatie testen Wil je meer informatie over een van de specials? Bel of mail het Kattengedragsadviesbureau. Een vrijwilliger speelt met de katten. Foto © Asiel Krimpen 2
mensen nu eenmaal gewoontedieren zijn, net als katten. Maar nu, na twee maanden, zijn alle veranderingen volledig ingeburgerd. Dankzij de vasthoudendheid en het enthousiasme van het vaste personeel dat de Asielspecials gevolgd heeft, en dankzij onze geweldige vrijwilligers die de omschakeling hebben gemaakt.’ Minder angst, minder stress ‘Eigenlijk hebben we aan alle nieuwe inzichten over katten en stress uit de Asielspecials wel wat gehad. Bijvoorbeeld ook aan de informatie over katvriendelijke hantering. Door alle veranderingen zijn de katten in de kattenkamer en quarantaine minder lang angstig. Ze spelen ook meer en zijn actiever. Ze kunnen sneller herplaatst worden omdat ze minder gestrest zijn. Daarom zeg ik tegen andere asielen: als je het welzijn van je asielkatten vooropstelt zijn de Asielspecials een must.’ Deze verrijkte omgeving is welzijnsbevorderend. Er is zelfs een kattenkruidentuintje. Foto © Asiel Krimpen
Inrichting verblijven aangepast ‘Op basis van wat we allemaal geleerd hebben, hebben we de inrichting van de kattenverblijven aangepast. We hebben bijvoorbeeld kritisch gekeken naar de plaats van de waterbakken, kattenbakken en het voer. We willen nu graag in elk verblijf een waterfontein. Op 10 mei hebben wij een Open Deur Dag en dan hopen genoeg geld op te halen om deze aan te kunnen schaffen. Lezers van dit magazine zijn uiteraard ook van harte welkom.’ Kroelmoeders werden verrijksters ‘Onze voormalige kroelmoeders zijn nu vrijwilligers die het leven van de katten verrijken door middel van spelen, geur- en voedselverrijking. Een hele omschakeling! We hebben een verrijkingsprogramma opgezet met voor elke dag een andere verrijking. We hebben zelfs stellingkasten aangeschaft voor onze verrijkingsartikelen. De vrijwilligers moesten wel erg wennen aan de nieuwe manier van werken en voeren. Het was best een omschakeling omdat
Maribelle van Rutten, Debora Vaartjes en Hanneke Boudewijn van Asiel Krimpen (v.l.n.r.) Foto © Beatrice van Goethem
Dierenopvangcentrum Krimpen aan den IJssel is een van de asielen van de Dierenbescherming Je vindt dit asiel ook op Facebook
De voerpuzzels worden goed gebruikt. Foto © Asiel Krimpen 3
Socialisatie:
de basis voor een heel kattenleven De term socialiseren wordt vaak gebruikt als aanduiding voor wennen aan mensen. Het is echter veel meer dan dat. Het betekent leren omgaan met een omgeving, situaties en andere wezens, in een fase dat katten dat kunnen leren. Er zijn twee socialisatiefasen. 1e socialisatiefase: een huisdier worden Deze fase duurt van week twee tot en met zeven. De hersenen van een kitten maken dan een enorme ontwikkeling door. Het aantal synapsen (zenuwuiteinden voor prikkeloverdracht) neemt enorm toe. Indrukken die in deze periode worden opgeslagen, zijn levenslang van invloed. In deze fase dient de kitten neutrale of positieve ervaringen te hebben met alles waar hij in zijn leven mee te maken zal krijgen. Als huisdier zijn dat bijvoorbeeld een huiselijke omgeving, mannen, vrouwen, kinderen, andere huisdieren zoals honden, huiselijke geluiden zoals de tv, muziek, de stofzuiger, de deurbel, en ga zo maar door. Gebeurt dat in deze periode niet, dan kan de kat daar later niet mee omgaan. Kittens die op een boerderij opgroeien zonder menselijke bemoeienis kunnen bijvoorbeeld geen huiskat worden. Helaas wordt socialiseren nogal eens geïnterpreteerd als ‘blootstellen aan’ of ‘in contact brengen met’. Terwijl het uitdrukkelijk om neutrale, en liever nog positieve ervaringen draait. Stel je een kitten bijvoorbeeld bloot aan kinderen die hem ruw behandelen, dan socialiseer je hem op angst voor kinderen, en niet op kinderen. Socialiseren is een kwetsbaar proces.
Socialiseren op de stofzuiger. Foto © Linda Beumer
2e socialisatiefase: katse etiquette Het is onder wetenschappers al decennialang bekend dat katten sociale dieren zijn. Helaas lijken nog niet alle professionals hiervan doordrongen te zijn. Het sociale gedrag van katten is niet aangeboren, maar moet worden geleerd. Dat kan in week acht tot en met zestien. Dan kunnen kattenbaby’s leren hoe je als kat prettig met elkaar om kunt gaan. Wat accepteer je van elkaar en wat niet? Hoe speel je met elkaar? Waar ligt de grens tussen speels bijten en elkaar pijn doen? Hoe fijn is het als iemand anders je wast? De hele katse etiquette passeert de revue. Belangrijk om te weten: moeder is de belangrijkste lerares. Kittens letten het meest op haar gedrag en nemen dat als eerste over. Dit is een van de (vele!) redenen om ze in deze periode fijn bij haar te laten. Katjes die de tweede socialisatiefase geen contact hebben met andere katten, blijven in sociaal opzicht levenslang gehandicapt. Nieuw: socialisatiegradatie bepalen Wanneer katten verhuizen, is het belangrijk om te weten in hoeverre ze gesocialiseerd zijn als huisdier. In de praktijk gaat dit nogal eens mis, met als gevolg dat zowel de nieuwe eigenaar als de kat er een kater aan overhouden. Daarom heeft het KGA een nieuwe, unieke en wetenschappelijk verantwoorde methode ontwikkeld om in korte tijd de socialisatiegradatie te bepalen. Deze 100% katvriendelijke methode draagt bij aan een goede plaatsing en dus meer welzijn. Iedere kat verdient het leven waarop hij gesocialiseerd is. Elles Nijssen & Marcellina Stolting
Deze kitten leert dat mensen veilig zijn. Foto © Elles Nijssen 4
Steeds meer vroegcastratie in asielen In het maartnummer van dit magazine stond een bijdrage van Dierenkliniek Ommen, die al sinds 2008 aan vroegcastratie doet, vooral voor het plaatselijke asiel. Er zijn meer asielen die vroegcastratie toepassen. Bijvoorbeeld Dierenasiel de Bommelerwaard, een van de voorlopers op dit gebied, en het grootste asiel van het land: Dierenopvang Centrum Amsterdam (DOA). Een goede ontwikkeling, omdat veel eigenaren van geadopteerde kittens deze niet of niet tijdig laten castreren. Ook niet als het asiel bij de adoptie een kortingsbon meegeeft of zelfs aanbiedt de castratie gratis te verrichten.
Alle actuele nieuwtjes over katten, gedrag en wetenschap vind je op onze Facebookpagina. Ook te bekijken als je niet zelf op Facebook actief bent.
Kattenoppas aan huis Katten zijn sterk territoriale dieren. Daarom geldt voor hen: oost, west, thuis best. Uiteraard óók als hun mensen met vakantie gaan. Een kattenhotel kan soms best een uitkomst bieden, maar in de regel is het beter je kat thuis te laten. Zoek je een betrouwbare kattenoppas aan huis met extra aandacht voor welzijn? Bel dan met de Kattenoppasservice: 020-4230947. Aanbevolen door dierenklinieken en dierenspeciaalzaken!
Op ons Youtube-kanaal vind je veel filmpjes over kattengedrag. Ingedeeld op thema en voorzien van uitleg. Kijken dus!
KGA biedt kennis op eigen locatie Wist je dat het Kattengedragsadviesbureau ook kennis op locatie biedt? Dat kan in allerlei vormen: een incompanytraining, scholing op de werkvloer, een lezing op locatie, je zegt het maar!
Kattenoppasservice nu ook in België
De garanties van het Kattengedragsadviesbureau
Nicky Markenstein werkt sinds kort voor de Kattenoppasservice in heel België. Zij is een volleerd dierenverzorgster en gespecialiseerd in katten. Ze kan tijdens jouw vakantie in je huis verblijven om op je katten passen. De oppassers van de Kattenoppasservice in Nederland verblijven niet in je huis, maar bezoeken je kat zo vaak je maar wilt. Wil je meer weten over de mogelijkheden en tarieven, of vrijblijvend kennismaken? Mail dan naar info@kattenoppasservice.nl of bel met 0031-20-4230947.
• 100% katvriendelijk advies •b ehandeling op basis van de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen •b ehandeling door de meest ervaren en meest succesvolle kattengedragstherapeut van Nederland en België • zorgvuldige anamnese met uitgebreide vragenlijst en drie uur durende gedragsobservatie • versuffende middelen als valium en Clomicalm worden niet geadviseerd • alle katten en problemen worden behandeld voor één duidelijke prijs.
Nicky Markenstein 5
Kattenziekte: zo gemakkelijk te voorkomen‌
MARIEKE KNIES Marieke Knies is dierenarts bij Cat Friendly Clinic Rijnoever in Alphen aan den Rijn. Zij studeert bij de European School for Advanced Veterinary Studies om European Master of Small Animal Veterinary Medicine te worden. Al haar keuzevakken gaan over kattengeneeskunde. Zelf heeft Marieke drie katten.
Wordt een kat getroffen door kattenziekte en daarvoor behandeld, dan is zijn kans op overleving 50%. Juist ongevaccineerde binnenkatten lopen extra risico. Bang voor overvaccinatie? Daar is een eenvoudige oplossing voor. Kattenziekte, ook wel panleukopenie of feline distemper genoemd, wordt veroorzaakt door een parvovirus, hetzelfde soort virus dat parvo bij de hond veroorzaakt. Het hondenparvovrius kan zowel katten als honden infecteren, het kattenparvovirus alleen katten. Zij kunnen dus ook besmet worden door honden. Honden daarentegen kunnen alleen besmet worden door katten met de hondenvariant. Het is niet duidelijk hoeveel katten daar drager van zijn. Waarschijnlijk niet veel, omdat hondenparvo gelukkig niet zo vaak meer gezien wordt in Nederland en BelgiĂŤ. Het parvovirus is erg stabiel en kan tot wel een jaar overleven in de omgeving. Ook bij winterkou. Omdat het zo stabiel is, kan het ook verspreid worden via de handen of kleding van mensen. Zo kunnen binnenkatten toch besmet raken.
Ongevaccineerde binnenkat: extra risico Nieuwe studies hebben aangetoond dat slechts 70% van de volwassen katten voldoende bescherming (antilichamen) hebben tegen parvo. Met name binnenkatten zijn vaak onvoldoende beschermd omdat ze niet of niet vaak genoeg gevaccineerd worden. Eigenaren denken vaak dat het inenten van binnenkatten niet nodig is. Ten onrechte. Omdat deze dieren niet buiten komen, worden ze ook niet op een natuurlijke manier geboosterd met een veldvirus. Als gevaccineerde dieren buiten af en toe het veldvirus tegenkomen, wordt hun immuniteit als het ware opgefrist: ze maken weer antilichamen aan en zijn dus weer langer beschermd. Bij binnenkatten gebeurt dit niet omdat ze het veldvirus veel minder vaak tegenkomen. Door het gebrek aan antistoffen zijn ze bovendien extra kwetsbaar als ze tĂłch een keer in aanraking komen met het parvovirus. Bijvoorbeeld als ze ineens naar buiten gaan of ontsnappen/weglopen. Of als de eigenaar het virus meeneemt, want dat kan ook! Maar liefst 60% van de katten die deze ziekte oplopen, leeft uitsluitend binnen.
Je kunt het virus overdragen via je handen en kleding
Marieke Knies onderzoekt een kat 6
Kittens twee keer vaccineren In principe kan kattenziekte op elke leeftijd optreden, hoewel de meeste katten (circa 70%) die het krijgen tussen de twee en vier maanden oud zijn. In deze periode eindigt de bescherming door de antistoffen die ze van de moederpoes gekregen hebben (maternale antilichamen). Rond deze leeftijd worden kittens dan ook gevaccineerd. De vaccinatie bestaat uit een verzwakte vorm van het parvovirus, dat het lichaam aanzet om zelf antilichamen aan te maken. Het vervelende is echter dat eventueel nog aanwezige maternale antilichamen zorgen dat het vaccin niet goed werkt. Je zou dan ook moeten
vaccineren op het moment dat deze antilichamen zo goed als verdwenen zijn. Alleen weet je niet wanneer dat precies is, aangezien dit per kitten verschilt. Vandaar dat kittens twee keer worden gevaccineerd, met drie à vier weken tussentijd. Titerbepaling? De basisvaccinatie als kitten (twee keer) wordt een jaar later gevolgd door een booster. Deze biedt minstens drie jaar bescherming, mits de basisvaccinatie gegeven is. Waarschijnlijk werkt het boostervaccin bij de meeste katten nog (veel) langer, alleen is het hier niet voor geregistreerd. Om overvaccinatie te voorkomen kan een titerbepaling worden verricht. Er wordt dan door middel van een bloedonderzoek gekeken of de kat voldoende antilichamen en dus bescherming heeft tegen kattenziekte. Sommige klinieken verrichten deze test zelf, andere sturen het bloed naar een laboratorium (kosten: € 25,- à 30,-). Bij Dierenkliniek Rijnoever verrichten we de test sinds kort zelf.
Titerbepaling
Als er antilichamen aanwezig zijn, hoeft de kat niet gevaccineerd te worden. Dat wil zeggen, tegen kattenziekte. Voor niesziekte werkt een titerbepaling niet zo goed, omdat deze bescherming via een andere vorm van immuniteit (cellulaire immuniteit) werkt en niet zozeer via antilichamen. Verschijnselen De lichamelijke verschijnselen van kattenziekte variëren nogal en kunnen bestaan uit niet willen eten, diarree, braken, sloomheid en/of koorts. Het is belangrijk om te weten dat diarree slechts voorkomt bij twee derde van de aangedane katten. Parvo bij de kat ziet er dus vaak anders uit dan bij de hond, waarbij bijna altijd sprake is van bloederige diarree.
Het parvovirus kan een jaar overleven in de omgeving Onderzoek Bij bloedonderzoek wordt typisch een heel laag gehalte aan witte bloedcellen (ontstekingscellen) gevonden, met daarnaast vaak ook bloedarmoede (anemie) en een tekort aan bloedplaatjes (thrombocytopenie). Dit hoeft niet altijd het geval te zijn, wat de diagnose lastig kan maken. De definitieve diagnose kan gesteld worden door het aantonen van deeltjes van het virus (antigenen) in de ontlasting. Dit kan met behulp van de test die ook voor honden gebruikt wordt.
Donorkat Qua behandeling is alleen ondersteunende therapie mogelijk in de vorm van een infuus, dwang- of sondevoeding, antimisselijkheidsmedicatie en pijnbestrijding. Vaak worden breedspectrum antibiotica gegeven omdat de darmwand door het virus doorlaatbaar wordt voor bacteriën, die zo in het bloed terecht kunnen komen en sepsis (bloedvergiftiging) kunnen veroorzaken. Er kan geprobeerd worden om antistoffen tegen het virus uit het serum of plasma van een andere, recent gevaccineerde en gezonde kat toe te dienen aan het zieke dier. Er wordt dan wat bloed afgenomen van de donorkat. Het serum of plasma wordt gescheiden van de rode bloedcellen en onderhuids toegediend aan de patiënt. Het is wel verstandig om van te voren te bepalen of beide katten dezelfde bloedgroep hebben. Daarnaast zijn er antivirale middelen zoals interferon die mogelijk een gunstige bijdrage kunnen leveren. Het is nog niet bewezen met goed opgezette wetenschappelijke onderzoeken dat antivirale middelen en het toedienen van antistoffen als de kat al ziek is effect hebben.
Ongevaccineerde binnenkatten lopen het meeste risico 50-50 De vooruitzichten voor een kat met kattenziekte zijn niet zo gunstig. Slechts 50% van de katten die behandeld worden overleeft het. Terwijl de ziekte zo eenvoudig te voorkomen is. Vaccineren biedt een zeer goede bescherming.
Vaccineren tegen kattenziekte 7
Ervaring van een klant
Katvriendelijke dierenarts: een wereld van verschil Als je een kat hebt met een probleem dan is een bezoekje aan de dierenarts vaak geen pleziertje. Ik heb zo’n poes. Door haar angst heeft ze soms een kort lontje. Ze is erg snel gestrest en gefrustreerd en kan niet met bepaalde situaties omgaan. Dan gaat ze blazen en van zich af slaan en bijten.
vol bloedende krabbels. Een excuus werd niet gemaakt en ik ging zeer ontevreden en gefrustreerd de deur uit met een poes die helemaal over haar toeren was. Hier wel alle begrip Vervolgens heb ik contact gezocht met een katvriendelijke praktijk. In de overtuiging dat dit ook anders kan heb ik samen met de assistente de situatie doorgesproken. Er was alle begrip en tijd voor, de situatie werd erg serieus genomen, een hele geruststelling.
Vorig jaar hebben we een behoorlijk vervelende ervaring gehad bij onze dierenarts. Ik kom daar al sinds Lotje, onze poes, acht weken is. Ze is daar gevaccineerd, gechipt en gecastreerd. Ook liet ik toen haar nagels nog knippen.
Het kan: totaal geen stress! Bij deze dierenarts ging het fantastisch, de bovenkant van het mandje werd er heel rustig vanaf gehaald en Lotje werd zachtjes benaderd, er was totaal geen stress. De vaccinatie werd direct gegeven, dan was dat maar gebeurd. Daaropvolgend nog een kort onderzoekje en toen Lotje aangaf klaar te zijn en een beetje begon te blazen werd de mand dichtgedaan en werd ze verder met rust gelaten. Totaal geen stress of onrust. Wat een verademing! Een beetje meer moeite en geduld doet dus echt wonderen. Een katvriendelijke dierenkliniek kan ik iedereen aanraden.
Helemaal over haar toeren Inmiddels heeft Lotje therapie gehad van het Kattengedragsadviesbureau. Toen ik weer met haar naar de kliniek moest, heb ik vóór de afspraak haar situatie uitgelegd en gezegd dat ze op een speciale manier benaderd moet worden. Ik heb de arts gewezen op de therapie van het Kattengedragsadviesbureau. Helaas kreeg ik direct de indruk dat mijn verzoek niet serieus werd genomen. Lotje werd zonder pardon uit haar mandje gehaald en absoluut niet op een juiste, rustige manier benaderd. Ze werd totaal gestrest en sprong van de tafel, blies en haalde flink uit naar alles en iedereen. De dierenarts werd bang, liet de injectiespuit vallen en kon ternauwernood de vaccinatie geven. Lotje werd aan mij overgedragen en ik kwam de spreekkamer uit
Ineke Hussem
Lotje
8
Als je haar maar goed zit Sneu zijn ze zeker, de katten die in asiels op een herkansing wachten. Je gunt ze tenslotte een comfortabeler leven dan in een asielhok. Gelukkig weten ze zich goed voorzien van hun natje en droogje, prikje en chip en de toegewijde zorg van het personeel en de vele, onmisbare vrijwilligers. Zelf doet de kat er alles aan om in vorm te blijven tijdens deze onvrijwillige gevangenschap. Niemand hoeft een gezonde korthaar te helpen met de verzorging van nagels en haren. Daar heeft hij zelf alle tijd voor! Misschien lijkt het of katten beter af zijn als wij hun losse haren voor ze verwijderen. Maar als we hun leefpatroon volgen blijkt dat niet zo te zijn. Dat heeft zowel te maken met hun voedingssamenstelling als met hun vachtverzorgingspatroon. Heel wat te slikken De kattenmaag is niet zo groot en de stofwisseling gaat relatief snel. Daarom snackt een kat nu een passerend insect, en verschalkt hij over een uur een kikkertje. Zo blijft een kat voortdurend alert op prooien en eet hij naar behoefte. Je kunt wel stellen dat zijn maag een continubedrijf is. De dagelijkse vachtverzorging kost luttele uurtjes. Het is niet zoals bij ons: één langdurig ochtend- of avondritueel van douchen en haren kammen. Een kwartier poetswerk voor een lome dut op de vensterbank heb je ongetwijfeld vaak
waargenomen. Echter niet zo vaak bestaat het wassen uit alleen het haastig uitlikken van de voorpootteentjes, of een paar slordige venijnige tonghalen over de polsen. Cementmolen Als we ervan uitgaan dat loslatende haartje worden ingeslikt, komen ze via de slokdarm in de maag terecht. De maagspier maalt sprinkhaanpoten, stukjes kikkerskelet en weke merelkuikenbuikjes als een cementmolen door elkaar. Het voedsel mengt zich met maagsap, op botjes inwerkende zuren en rondzwevende kattenharen. Zodra de voedselmassa verkleind is, kan deze door naar de pylorus, de poort naar het eerste deel van de dunne darm. De meegelifte haren zijn onverteerbaar en volgen het darmkanaal tot aan de endeldarm. Verpakt in ontlasting verlaten ze ten slotte het lichaam. Een kat met een zelf gevangen dieet heeft dan ook geen last van haren die problemen in de maag geven. Verwende nesten? Binnenblijvers zijn afhankelijk van wat hun eigenaar aan voedsel verstrekt en op welke tijden. Hun waspatroon is gelijk aan dat van andere katten. Mogelijk poetsen ze zich nog fanatieker; ze worden minder vaak gestoord. Ingeslikte haartjes komen in de maag terecht, die niet altijd gevuld en ‘aan het werk’ is. Het verstrekte voer heeft ook niet de geschikte structuur om haartjes vast te houden. Aan een muizenborstkas klampen zich gemakkelijk ronddrijvende haren vast. Aan een opgezwollen, sponsachtig geworden kattenbrokje niet. En zo verzamelen de haren zich als een matje voor de ‘afvoer’ naar de darm. Braken maar! De met maagsap gemengde, gezwollen brokjes kunnen niet verder de darmen in, daar de doorgang gestremd is. De plasjes vocht met herkenbare, nog hele, gezwollen kattenbrokjes onder aan de trap zijn daar het gevolg van. Meestal komt het harenmatje dat daar verantwoordelijk 9
JET BIJEN Jet Bijen is docent vakopleiding honden en katten trimmen en auteur van (vak)literatuur. Daarnaast heeft ze een trimsalon en is ze paraveterinair.
voor is niet mee. Ligt er toch een propje haren bij, dan is dat wat we aan haarbal noemen. Het is duidelijk dat dit niet plezierig is voor de kat. Vanwege ‘honger’ zal hij direct weer (willen) eten en als hij pech heeft herhaalt de cyclus zich. Liever geen gras Bij een keel- of maagirritatie kan een kat niet zoals wij een keelsnoepje of een maagzuurbinder nemen. Daarom vergrijpt hij zich aan gras of kamerplanten. De maag kan niets met de onverteerbare celwanden van rauwe planten. Sterker nog, het maagvlies beschadigt en er kan bloedverlies optreden. Dat is dus geen ideale oplossing. De oplossing We kunnen natuurlijk een wilddieet van levende have ontwikkelen voor flatpoezen. Eenvoudiger is het verstrekken van voer met haarbindende eigenschappen. Bijvoorbeeld versvoer dat niet al te fijngemalen is. Er zijn ook prima volledige droogvoeders met haarbalregulator en allerlei snacks met eenzelfde doel. Bovendien is het aan te bevelen vaak kleine porties te voeren in plaats van slechts twee of drie per dag. Dieren met zwakke darmen, heel zware vachten of met overdreven verzorgingsdrift hebben ook hier wellicht niet genoeg aan. In overleg met de dierenarts kan dan een darmstimulans zoals haarbalpasta, lactulosesiroop of Isogel worden gegeven.
Bram is niet lui, hij heeft lage rug instabiliteit ‘Misschien heeft hij tussen de deur gezeten,’ vertelt de eigenaar van Bram, een forse kater van vijf jaar. ‘Zijn staart hangt de laatste tijd zo raar. Er moet toch iets gebeurd zijn?’ Bram wordt uit zijn mandje gehaald en op de behandeltafel gezet.
JACHA HEUKELS Orthomanueel dierenarts Jacha Heukels behandelt regelmatig katten met onverklaard (probleem)gedrag door niet-herkende wervelstandproblemen of gewrichtsklachten. Katten laten deze behandeling goed toe. Gemiddeld zijn 2 à 3 behandelingen nodig. Zij werkt met de methode Aharon. orthomanueeldierenarts.nl
Toch is de staart niet pijnlijk bij het lichamelijk onderzoek, en blijkt hij niet gebroken of gekneusd te zijn. Als ik verder vraag naar het gedrag en de activiteiten van Bram, vertelt de eigenaar: ‘Tja, springen doet hij eigenlijk niet zo vaak. Het is een luie kat hoor, hij ligt het liefst de hele dag te soezen in zijn stoel.’ Röntgen: niets te zien Op de röntgenfoto is niets bijzonders te zien aan de staart. Ook Brams heupen zien er prima uit. Maar een aanwijzing voor een oorzaak van de klachten is er wel degelijk, namelijk in de lage rug. Het heiligbeen sluit niet helemaal in één lijn aan op de laatste lendenwervel, er is een klein trapje tussen te zien. Zie de figuren 1a en 1b (p. 11). Lage staart Deze aandoening heeft verschillende namen: lage rug instabiliteit en lumbosacrale stenose. Het veroorzaakt pijn in de lage rug, waardoor een dier moeite heeft met lopen, springen en overeind komen,
Foto © Elles Nijssen 10
en zijn staart laag draagt of laat hangen. Bij een ernstige vorm, het cauda equina of paardenstaartsyndroom , kan er zenuwuitval ontstaan, waardoor het dier door de achterpoten zakt of omvalt. Ook kan hij dan zijn urine en ontlasting laten lopen. Bij Bram is dat gelukkig niet het geval. Bij sommige vormen van lage rug instabiliteit is er vooral pijn in een achterpoot, waar- door die poot wordt opgetrokken, het dier mank loopt of helemaal niet meer wil lopen. Lumbosacrale overgang Lage rugpijn? Dat kennen we wel: het merendeel van ons heeft er al last van of zal er ooit mee te maken krijgen. Bij grote honden is de aandoening ook bekend. Maar bij katten? Vaak zeggen eigenaren: ‘Nooit van gehoord’. Toch komt het vaak voor. Maar zoals alle pijnen, weten katten ook rugpijn meesterlijk te verbergen. Die pijn komt door druk op de zenuwen en zenuwwortels. De overgang van de lendenwervels naar het heiligbeen (lumbosacrale overgang) is bij iedere viervoeter een kwetsbaar punt. Tijdens het springen, overeind komen of versnellen ontstaan er grote krachten op juist die overgang. Daardoor is de kans op een afwijkende stand van de wervels op deze plaats groter. Ook hebben sommige dieren een - waarschijnlijk aangeboren -
instabiliteit van deze wervels. Het gevolg kan zijn dat het heiligbeen verzakt en de tussenwervelschijf uitpuilt in het wervelkanaal en op de zenuwen drukt (discus hernia). Dit is dus een onderdeel van de aandoening: lage rug instabiliteit.
Hoe houd je katten in een asiel gezond? Speciaal voor asielmedewerkers ontwikkelde de Feline Welfare Foundation (FWF) een voorlichtingsfilmpje over hoe je katten in een asiel gezond houdt. Met onder meer praktische informatie over het voorkomen van uitbraken van besmettelijke ziektes en spotcleaning.
Orthomanuele therapie De diagnose wordt gesteld aan de hand van de symptomen, het lichamelijk onderzoek en eventueel een röntgenfoto, CT- of MRI-scan van de rug. Sommige katten met lage rugpijn knappen op met pijnstilling en rust. In enkele ernstige gevallen, bijvoorbeeld bij zenuwuitval, is een chirurgische behandeling noodzakelijk. Bij orthomanuele therapie wordt de onderliggende oorzaak aangepakt. De afwijkende wervelstanden zoals een verzakt heiligbeen worden gecorrigeerd. Dit geeft direct verlichting van pijn en ook op lange termijn een goed resultaat.
Wendy Kerselaers van de FWF legt uit hoe je asielkatten gezond houdt
Krabplank? Niet nodig!
Maak dat de kat wijs!
En Bram? Terug naar Bram. Hij bromt wat en kijkt erg boos bij het onderzoeken en behandelen van zijn rug. Toch ondergaat hij het allemaal braaf. Twee weken later komt hij terug voor controle. Zijn eigenaar vertelt dat Bram de eerste dagen na de behandeling niet zo happy is geweest, zich heeft verstopt en contact vermeed. Daarna is het steeds beter gegaan. En nu draagt hij zijn staart weer gewoon hoog, beweegt soepeler en lijkt nergens meer last van te hebben. Bij het lichamelijk onderzoek blijkt dat de lage rug inderdaad veel minder pijnlijk is en dat het heiligbeen en alle wervels nog op de juiste plek staan. Bram moet nog een paar weekjes rustig aan doen en springen vermijden. Daarna mag hij weer naar buiten. Over drie maanden komt hij nog een keer terug voor controle.
Veel katten hebben geen krabplanken of krabpalen. Bijvoorbeeld omdat hun baasjes denken dat hun kat buiten kan krabben, omdat ze zulke lelijke dingen niet in huis willen hebben, of omdat hun kat altijd aan de mat krabt. Alle katten, dus ook ‘buitenkatten’, moeten echter in huis kunnen krabben. Ze doen dat vooral graag op plekken die in hun ogen krabwaardig zijn. Het is niet alleen een
manier om zich van oude nagelhoesjes te ontdoen, maar ook een belangrijke vorm van communicatie. Oók voor dieren die alleen wonen. Het is zeer belangrijk om een variatie aan krabplaatsen en soorten krabmeubilair te bieden. Is er een ‘kattenwijsheid’ waar jij aan twijfelt? Mail ons en wie weet komt jouw vraag de volgende keer in Maak dat de kat wijs!
Foto © Linda Beumer
11
Roofdier! Dit is Lieve van Moniek Nijssen. Moniek: ‘Lieve kwam met een levende muis naar binnen. Op het kleed beet ze hem in één keer dood. Ze begon hem voor mijn ogen op te knagen, vol overgave en met luid geknars. De staart en (waarschijnlijk) de galblaas heeft ze niet opgegeten. Ik vond het akelig om te zien maar heb toch geprobeerd het vast te leggen.’ Heb jij een foto met roofdiergedrag van je kat en vind je het leuk als deze in het magazine komt? Mail hem naar de redactie!
Lieve
De Bommelerwaard pakt overpopulatie bij de bron aan Katten kloppen niet zelf bij de dierenarts aan voor castratie. Daarom heeft de dierenarts van Dierenasiel De Bommelerwaard verwilderde zwerfkatten van camping De Rietschoof in Aalst gevangen en gecastreerd. Daarbij werd gebruikgemaakt van vangkooien en een mobiele operatietafel. In totaal zijn er twee katers en twee poezen gecastreerd. Dit lijkt misschien weinig, maar hiermee zijn honderden geboortes voorkomen. De poezen waren zwanger en hebben een abortus ondergaan. Over een paar maanden wordt deze actie voortgezet, aangezien er nog meer ongecastreerde katten rondlopen.
Foto: © Wilma de Joode 12
Buikje aaien? Als een kat op zijn rug gaat liggen ontstaat bij nogal wat kattenliefhebbers de neiging zijn buikje te aaien. Daar vraagt die schattebout toch zeker zelf om?
complete wapenarsenaal paraat te hebben: vier klauwen met in totaal achttien vlijmscherpe nagels en een gebit waar Dracula jaloers op zou zijn.
Niks daarvan. Op de rug liggen is een teken van ontspanning. Meer niet. Het is geen smeekbede om een aaitje. Dat mensen het vaak zo interpreteren komt denk ik omdat het er zo ‘schattig’ uitziet. Een beetje babyachtig. In gedachten voel je je handen al door dat zachte kattenbont glijden. Zo wordt ‘wat lig ik hier toch lekker’ geïnterpreteerd als ‘aai me, aai me, aai me!’.
Terug naar de ontspannen rugligging. Sommige katten verdragen geaai over de buik wel. Maar dan nog vrágen ze er niet om door op hun rug te gaan liggen. Nogal wat huistijgers zijn er echter helemaal niet van gediend. Als iemand het in zijn hoofd haalt hun buik te aaien, waar ze nu eenmaal erg kwetsbaar zijn, kunnen ze ‘plotseling’ met hun nagels of tanden aangeven dat er een grens is overschreden. En terecht. Zelfbeschikking is een groot goed. Ook voor katten.
Voor alle duidelijkheid: ik heb het hier over een kat die er ontspannen bij ligt, met gesloten klauwen en gesloten bek. In gevechten kunnen katten namelijk ook op hun rug gaan liggen. Dat is dan geen onderwerping of onderdanigheid, want daar doen ze helemaal niet aan. Het is gewoon een handige manier om het
Baasjes kunnen dan denken dat hun kat vals is en zelfs boos op hem worden. Zo jammer, zowel voor het baasje als de kat. Ligt je kat op zijn rug? Doe alsof je in een winkel met peperdure spullen bent. Kijken, kijken, niet aankomen!
ELLES NIJSSEN Elles Nijssen is verbonden aan het Kattengedragsadviesbureau en werkt voor de Budgetservice Gedragsadvies. Zij schrijft over kattengedrag voor De Telegraaf en kattenblad Majesteit en zet zich in voor de FWF. facebook.com>EllesNijssen Kattengedragsdeskundige
Foto © Linda Beumer 13
Voorjaarslezingen over emoties Het Kattengedragsadviesbureau organiseert dit voorjaar drie lezingen van Esteban Rivas over emoties bij dieren, met extra aandacht voor de emoties van katten. Esteban is theoretisch psycholoog en filosoof. Hij is expert op het gebied van dierethiek, communicatie en intelligentie bij dieren. Esteban verzorgde onder meer lezingen voor het Minding Animals congres in 2012 en recent voor het partijcongres van de Partij voor de Dieren. Derde lezing - 9 mei 2014 Het straffen van en door dieren Waarom straffen mensen hun huisdieren? Werkt dat eigenlijk? Straffen katten en andere dieren elkaar ook? En zo ja, waarom? De lezing begint om 20.00 uur en eindigt om 21.45 uur. Kosten: € 22,50. Je kunt je aanmelden via info@kattengedragstherapie.nl. Ook zonder aanmelding ben je van harte welkom. Je kunt dan ter plekke betalen. De lezing vindt plaats in het Kattengedragsadviesbureau, Joris Ivensplein 108, 1087 BP Amsterdam.
Esteban Rivas
Lezing Kattengedrag Baarn Marcellina Stolting van het Kattengedragsadviesbureau houdt op woensdagavond 14 mei een lezing over probleemgedrag van de kat en gedragsproblemenin theater de Speeldoos in Baarn. Meer informatie en opgeven bij de Volksuniversiteit Baarn.
Asielspecial 3
Socialisatiegradatie bepalen KGA Academie Thema: Socialisatiegradatie bepalen Voor wie: asiel- & opvangmedewerkers Hoe kun je het sociale gedrag van nieuw binnengebrachte katten beoordelen? Vaak is de achtergrond van deze dieren immers niet of slechts ten dele bekend. In deze Asielspecial leer je testvaardigheden voor het objectief en correct lezen van het gedrag van de binnengebrachte zwerf/afstandskatten, om hun socialisatiegradatie te bepalen. Zo kun je determineren of het om een sociale maar bange kat gaat of om een verwilderde, niet-gesocialiseerde kat. De methode is geschikt voor katten van alle leeftijden. Ze is wetenschappelijk onderbouwd, objectief samengesteld en heeft haar nut reeds bewezen. Uiteraard is de methode 100% katvriendelijk en welzijnsbevorderend. Deze Asielspecial gaat in op: 1) op basis van welke gegevens beoordeel je het gedrag? 2) gedragsmatige en lichamelijke aspecten 3) welk gedrag en welke lichaamstaal past bij een sociale kat? De methode wordt tijdens en na de cursusdag onder begeleiding van het Kattengedragsadviesbureau ingevoerd in het asiel. Daarbij leren de cursisten meteen de methode in de praktijk toe te passen. De metingen kunnen gedaan worden door mensen met slechts weinig kennis van kattengedrag en is daarmee breed inzetbaar. Trainer: Marcellina Stolting (kattengedragsdeskundige & docent kattengedrag) Wanneer: Op elke gewenste dag (op afspraak), zowel doordeweeks als in het weekend. Lesduur: 2½ opeenvolgende lesdagen. Waar: In het asiel of de opvang. In Nederland of in België. Prijs: € 400,- per deelnemer voor de hele module op locatie inclusief lesboek, begeleiding en supervisie, exclusief lunch. Begeleiding op afstand en supervisie bij het voor het eerst gebruiken van de methode voor het asiel. Aantal deelnemers: minimaal vier, maximaal zes deelnemers. De Asielspecial boeken? Neem dan contact op via info@kattengedragstherapie.nl of 020-3308780 (+31-20-3308780). Meerdere asielen hebben deze module al geboekt.
14
English part
Environmental enrichment for shelter cats For cats in shelters or other types of confinement, improvement of welfare involves addressing social and cognitive needs, as well as the essentials of food, water, and protection from the elements. To this end, the provision of environmental enrichment offers an inexpensive and effective way to enhance the quality of life for confined cats. Puzzle feeders have been recommended because they can provide stimulation and increase positive social contact. However it is important to avoid frustration and disputes that can lead to aggressive behavior. The researchers observed a group of cats in a communal setting for dominance or aggression issues when a puzzle feeder was provided for
enrichment. Twenty seven neutered cats (6 male, 21 female) housed in a single enclosure had been living together for 3 years. The colony was video recorded and baseline behavior information was determined. Then, a puzzle feeder was added for one hour a day every other day. The investigation showed that addition of the enrichment device did not enhance aggression in this stable group of cats. The authors concluded that a stimulating item that can be shared by all individuals in a stable group, such as a puzzle feeder of appropriate size, can play an important role in promoting positive social interactions among cats and improving their welfare.
Dantas-Divers LMS, Crowell-Davis SL, Alford K, Genaro G, D’Almeida JM and Paixao RL. Agonistic behavior and environmental enrichment of cats communally housed in a shelter. J Am Vet Med Assoc. 2011; 239: 796-802.
Foto Š Asiel Krimpen 15
KGA Kattendagen
KGA Katten Weekend
zondag 11 mei 2014
zaterdag 31 mei en zondag 1 juni 2014
Doelgroep: met name fokkers. De cursus staat open voor iedereen die meer wil leren over het gedrag van katten. Inhoud: Het opvoeden van kittens en hen grenzen aanleren kan een hele uitdaging zijn. Tijdens deze KGA Kattendag krijg je inzicht in het waarom van gedrag en hoe je het kunt bijsturen. Er is ook aandacht voor (ook minder bekende) rasspecifieke kwesties. Dit alles vanuit de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen.
Doelgroep: Dierenartsen, paraveterinairen en andere geïnteresseerden. Accreditatie KNMvD: 12 punten.
Thema: Opvoedkunde en pediatrie voor de cattery
Programma 09.30 - 10.45 uur 10.45 - 11.00 uur 11.00 - 11.30 uur 11.35 - 12.15 uur 12.15 - 13.00 uur 13.00 - 13.30 uur 13.30 - 14.15 uur 14.15 - 14.30 uur 14.30 - 15.45 uur 15.45 - 16.00 uur 16.00 - 16.45 uur 16.45 - 17.15 uur
Thema: Obesitas en probleemgedrag
Programma Lesdag 1 Eetproblemen 09.30 - 10.30 uur Zoogproces en obesitas. Wat doen stoffen als leptine? 10.30 - 10.45 uur pauze 10.45 - 12.15 uur De ontwikkeling van eetgedrag 12.15 - 13.00 uur lunch 13.00 - 13.45 uur Natuurlijk eetgedrag 13.45 - 15.15 uur Primeur: informatie over nog niet gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek naar obesitas bij katten 15.15 - 15.30 uur pauze 15.30 - 16.00 uur De gedragsmatige impact van obesitas op de kat 16.00 - 17.00 uur Dieetvoer: de consequenties voor de praktijk
Pediatrie pauze Castratie Raskeuze pauze Rasspecifieke issues Denken katten? pauze Straffen pauze Omgang en trainen Opvoedkunde voor de fokker
Lesdag 2 09.30 - 11.00 uur 11.00 - 11.15 uur 11.15 - 12.30 uur 12.30 - 13.15 uur 13.15 - 14.45 uur 14.45 - 15.00 uur 15.00 - 16.30 uur
zondag 18 mei 2014
Thema: Je kat begrijpen: katse communicatie Doelgroep: iedereen die meer wil leren over het gedrag van katten en de interpretatie van zijn subtiele vormen van communicatie. Programma 9.30 - 11.30 11.30 - 11.45 11.45 - 12.45 12.45 - 13.30 13.30 - 14.20 14.20 - 14.30 14.30 - 15.15 15.15 - 15.30 15.30 - 17.00
uur uur uur uur uur uur uur uur uur
Gedragsproblemen, onder andere in relatie tot de oorzaken van obesitas Oorzaken van gedragsproblemen bij katten pauze Problemen door stress lunch Plasproblemen pauze Sociaal gedrag en conflicten tussen katten
Docenten: Denise van Lent is gedragsbioloog. Zij doet in het kader van haar master onderzoek naar obesitas bij de kat onder begeleiding van professor van Straalen van de VU en Marcellina Stolting van het Kattengedragsadviesbureau. Zij doet katvriendelijk onderzoek in verschillende dierenklinieken en thuis bij katteneigenaren.
Communicatie en lichaamstaal pauze Communicatie en probleemgedrag Lunch De invloed van de neus en geuren pauze Communiceren met markeren pauze Hoe communiceren katten onderling?
Marcellina Stolting is kattengedragstherapeut en eigenaar van het Kattengedragsadviesbureau. Zij garandeert een 100% katvriendelijke aanpak van probleemgedrag. Zij behandelt al meer dan tien jaar fulltime problemen bij katten op doorverwijzing van vele dierenklinieken in het land.
Docent: Marcellina Stolting (kattengedragsdeskundige & docent kattengedrag) Prijs: : € 85,-, inclusief vegetarische lunch en lesmateriaal. Inschrijven? Vraag een inschrijfformulier aan via info@kattengedragstherapie.nl Locatie: Katten Cursus Centrum Amsterdam, Joris Ivensplein 108, Amsterdam IJburg
Prijs: € 120- per dag of voor het hele weekend € 216,-, inclusief vegetarische lunch. Inschrijven? Vraag een inschrijfformulier via info@kattengedragstherapie.nl Locatie: Duinzigt, Oegstgeest. Gratis parkeren. Goed bereikbaar met het OV. Met lift, toegankelijk voor rolstoelers. WIFI beschikbaar.
16
Cursusoverzicht KGA Kattendagen De KGA Kattendagen vinden regelmatig plaats in Nederland en België, met steeds verschillende verdiepingsthema’s op het gebied van kattengedrag. Deze cursusdagen zijn geschikt voor iedereen die professioneel met katten werkt, en voor kattenliefhebbers. Wat je relatie tot katten ook is, je doet altijd kennis op waarmee je direct aan de slag kunt. Ons cursusaanbod voor 2014 Datum Plaats
Thema
11 mei
KGA Kattendag Amsterdam
Fokkers special 2 Opvoedkunde voor de cattery
18 mei
KGA Kattendag Amsterdam
Begrijp je kat: alles over communicatie
31/5 en1/6 KGA Kattenweekend Oegstgeest
2-daagse Special over Obesitas en gedragsproblemen (heel weekend)
28 juni
KGA Kattendag Hoogvliet
Kattenverzorging in de praktijk -1
13 juli
KGA Kattendag Amsterdam
Kittenspecial
23 en 24 augustus KGA Kattenweekend Amsterdam 30/8 en 31/8 KGA Kattenweekend Amsterdam
KGA Kattenverzorging in de praktijk (2 lesdagen) incl. examen 2-daagse cursus Kattengedrag basis incl. examen
7 september
KGA Kattendag Amsterdam
Special: goed welzijn voor de oudere kat
14 september
KGA Kattendag Meppel
Begrijp je kat: alles over communicatie
21 september
KGA Kattendag Amsterdam
Asiel special 2: Vergroten Adoptiekansen
Voor meer informatie kijk hier
Gratis Katten Advies Lijn Heb jij een vraag over je kat? Blijf er niet mee rondlopen! Bel de gratis Katten Advies Lijn 020-4160883. Elke dinsdag van 17.00-18.00 uur professioneel en katvriendelijk advies. Lukt het je niet om op dit tijdstip te bellen? Dan kun je ook gratis je vraag stellen • op het Forum kattengedrag http://kattengedrag.forumup.nl • aan dierenvriend@telegraaf.nl (mogelijk wordt je vraag dan in de krant beantwoord) • bij de Sophia Kattenbond Wil je liever op een ander moment bellen? Dan kun je een betaalde bel- of Skype-afspraak maken op een geschikter moment. Dat kan via info@kattengedragstherapie.nl.
17
MAGAZINE Dit magazine wordt maandelijks kosteloos verspreid vanaf 2002 en heeft inmiddels 15.000 abonnees, zowel professionals als niet-professionals. Onder de professionals zijn (medewerkers van) dierenspeciaalzaken, asiels, kattentrimsalons, dierenartsenpraktijken, kattenfokkers, en producenten en toeleveranciers van kattenbenodigdheden. Je vindt het Kattengedragsadviesbureau ook op Facebook, Twitter, Youtube en www.kattengedragstherapie.nl.
COLOFON
CONTACTGEGEVENS
Dit magazine is een uitgave van het Kattengedragsadviesbureau.
Websites: http://www.kattengedragstherapie.nl http://www.kattengedragcentrum.nl
Redactie: Elles Nijssen en Marcellina Stolting Eindredactie Elles Nijssen Opmaak: Karin Jansen M.m.v.: Ineke Hussem, Jacha Heukels Jet Bijen, Maribelle van Rutten, Marieke Knies, Moniek Nijssen, Wilma de Joode ©Kattengedragsadviesbureau. Overname van artikelen is niet toegestaan zonder onze schriftelijke toestemming. Wil je het magazine niet meer ontvangen? Stuur dan een e-mail met in de berichtregel ‘Uit adresbestand verwijderen’. Indien je juist abonnee wilt worden, is het sturen van een e-mail eveneens voldoende. Adverteren Wil je meer weten over de mogelijkheden en tarieven? Stuur dan een mail naar info@kattengedragstherapie.nl of bel: 020-3308780.
Forum: http://kattengedrag.forumup.nl E-mailadressen: info@kattengedragstherapie.nl kattengedragstherapie@gmail.com (voor grote bestanden: foto’s en filmpjes) Cursusinformatie en inschrijvingen: info@kattengedragstherapie.nl Skype: kattengedragstherapie.nl (op afspraak) Katten Advies Lijn telefonisch spreekuur: 020 - 4160883 (dinsdag van 17.00-18.00 uur) Kattengedragsadviesbureau: 020 - 3308780 Katten Cursus Centrum: 020 - 4160547 Website Kattenoppasservice: http://www.kattenoppasservice.nl Telefoonnummer Kattenoppasservice: 020 - 4230947 Het Kattengedragsadviesbureau is een Aequor-erkend leerbedrijf
18